ધોરણ - 10 પ્રકરણ 8 ભારત - કુદરતી સંસાધનો

• ભિૂિ ,જળ ,વનસપિિ અને ખિનજોના સવરપિાં આપણને િળેલી બિિસને કૃદરિિ સંસાધનો કહે છે .• સંસાધનો રાષટના અથથિંતનીકરોડરજજુ છે અને લોકોની આિથિકશિિિને સમિૃિધનો આધાર સસિંભ છે .

• િાનવ િનિિિિ સંસાધનો એટલે શું? િાનિવએ કૃદરિિ સંસાધનનો ઉપયોગકરીને િકાનો , ઇિારિો, સડકો , રેલિાગો ,નગરો ,યંતો ઉધોગો વગેરેનુ ં િનિાથણ કયથ ુ િે

• સંસાધનોના પકાર• ૧ કુદરિિસંસાધનો • ૨ િાનવ િનિિિિસંસાધનો• કૃદરિિ સંસાધનો પકૃિિદત છે .• ભિૂિ ,જળ ,ખનીજો અને જગંલોનો કુદરિિ સંસાધનોિાં સિાવેશ થા

• કુદરિિ સંસાધનના બે પકારો• જિવક સંસાધન - જગંલો અને પણીઓ• અજિવક સંસાધનો - ભિૂિ ,જળ અને જિીન

• િાનવ સિિિ સંસાધનો – • િાનવેસજથલા સંસાધનો• ઇજનેરી ,પૌધોિગકરણ , યંતો, ઇિારિોો ,સિારકો , િિતકળા , અને સાિાિજક સંસથાનો િાનવ િનિિિિ સંસાધનો છે .• િાનવિાં રહેલ બુિધિો,જાન ,કૌશલય ,સવાસથય નો પણ સિાવેશ થાય છે .

• નવીનીકરણીય સંસાધન – િોકસ સિયિાં આપ િેળે િનિાથણ પાિિા સંસાધનો દા .િ .વનો અને વનયજવન ,સૌર ઊજથવગેરે •

•અનવીનીકરણીય સંસાધનો – એક વખિ ઉપયો કયાથ પછીફરીવખિ િેનો ઉપયો કરીશકાિો નથી . દા .િ . ખનીજો

• સંસાધનોનુ ંઆયોજન• સંસાધનોનુ ંઆયોજન શાિાટે જરરી છે? સંસાધનો િયાથ િદિ છે. દેશિાં િેનુિંવિરણ અસિાં રીિે થયેલછે .ભિવષયિાં ખુટીજવાની શકયિાઓ છે . િાટે

• સંસાધનના આયોજનના તણિબકા• ૧ સંસાધનના અનવેશણની િૈયારી સંસાધનોનુ ં સવેિણ ,નકશાિનિાથણ અને

લાિિણિિાઓનુ ંિાપન• 2 િવકાસ િાટે સંસાધનોના ઉપલબધાિાનુ ં મલૂયાકાંન પૌધોિગકી અથથિંત અને જરરીયાિના આધાર મલૂયાંકંન• 3 સંસાધનોના વપરાશનુ ંઆયોજન િિયાલિી આયોજન સંસાધનોનાઉપયોગ અને પુન:ઉપયોગનો સિાવેશ થાય છે .

• ભિૂિ સંસાધનનો સદ ઉપયોગ કૃિિ પવિૃિ પર િનભથય છે .• પિરવહન ,સંિાર અને વયાપાર વગેરે સંસાધનના િવકાસિાં િહતવનો ભાગ ભજવે છે .• દેશના આિથિક િવકાસનો આધાર સંસાધનોની સમિૃિધ,િવકાસ ,અને વયવસથાપનિાં રહેલો છે .• વસિી વધારના દબાણના કારણે સંસાધનનો અિિશય ઉપયોગ વિયો છે .પિરણિે પદૂિણના પશ ઉદભવયો છે .

• કૃિિ ઉતપાદન વધારવા જતંનુાસક દવાઓના ઉપયોગથી પદુિણનો પશ ઉભો થયો છે .• ખનીજોના ઉતખનનથી ધળૂ અને ધુિાડોવધુ પેદાથાય છે . િેથી ભિૂિ પદુિણ થાય છે . અને ભિૂિને િબન ઉપયોગી બનાવે છે.

• સંસાધનોનુ ંસ ંરિણ િાનવ દારા થિા સંસાધનોના વયવસથાપન ને સંરિણ કહે છે .• કૃદરિી સંસાધનોનો નયાયસંગિ અનેસુયોિજિ ઉપયોગ એટલે સંસાધનનુ ંસ ંરિણ• કેટલાક લોકો સંસાધનોનો બેફાિ ઉપયો કરેછે . િેિા કેટલાક અપવાદો છે .

• રાજસથાનની િબશોઇ જિિના લોકો વિૃ અને પાણીના સંરિણા િનયિોનુ ં પાલન કરે છે• સંસાધનો આપણા પયાથવરણના ઘટકોછે .િેના િવવેક પણૂથ ઉપયોગથી પયાથવરને િંદુરસિ રાખી શકાય છે .

• સંસાધનના દુરઉપયોગથી પયાથવરને હાની થાય છે .• અનવીનીકરણીય સંસાધનનો ઉપયોગિાં કાળજ આવશકય છે . • કારણ કે િેન ુપં ુન :િનિાથણ થઇ શકત ંુનથી .•ભૂ - આવરણ• જળ ,સથળ ,વાયુ ,વનસપિિ અને પાણીઓ િથા િાનવી પણ ભિૂિ પરનાં િતવ છે .જને સંયુકિ રીિે . ભ ૂ–આવરણ કહે છે .

• ભૂ - આવરણીય પિરિસથિિને ભૌગોિલક અથવા કૃદરિિ પિરિસથિિ કહે છે .• આિથિક પવિૃિના પાયાિાં ભિૂિિહતવનોભાગ ભજવે છે .• િાનવ ઉતપાદક અને ઉપભોકિા પણ છે.•પાકૃિિક રિના એટલે શું ?• િેદાનો ,પવથિો અને ઉચિ પદેશો વગેરે િવિવધ ભિૂિ આકારો• ભારિિાં િેદાનો 43 ટકા , પવથિો 30 ટકા અને ઉચિપદેશો 27 ટકા છે .

• ભારિની આબોહવા િોસિી છે . િેથી કૃિિ પાકો િાટે વધુ અનુકુળ છે .• ભારિિાં વિાથ ઋત ંુિવશેિ િહતવ છે . • ભારિિાં વિાથ ઋતિંુાં જ જળ પિિિ વધુ થાય છે .• વરસાદના િવિરણિાં દેશના એકભાગથી બીજ ભાગિાં િભનિા છે .• વરસાદના અસિાંન િવિરણના કારણેદેશિાં િસ ંિાઇની આવશયકિા ઉભી થાય છે .• ભારિિાં પંજબ, હિરયાણા , ઉતર પદેશિાં વધુ િસ ંિાઇ થાય છે .

• જિીન – િનિાથણ• જિીન એ ખડકોના ખવાણની ફિલિ પેદાશ છે.• ખડકોની ઉપર િાપિાન , વરસાદ , િહિ, વનસપિિ અને જવજતંઓુ વગેરે દારા ખવાણ થાય છે .

• જિીન• પથૃવીના ઉપરના પોપડા ને જિીન કહે છે .• જિીન એ ખેિી નુ ં કૃદરિી િાિયિ છે .• જિીન – િનિાથણ• જિીન એ ખડકોના ખવાણની ફિલિ પેદાશ છે.• ખડકોની ઉપર િાપિાન , વરસાદ , િહિ, વનસપિિ અને જવજતંઓુ વગેરે દારા ખવાણ થાય છે .

• જિીન• પથૃવીના ઉપરના પોપડા ને જિીન કહે છે .• જિીન એ ખેિી નુ ં કૃદરિી િાિયિ છે .

• ખડકોના ભકૂા દારા ભ ૂ– આવરણ બને છે . િેિા િાંટી, કાંકરા, રજ વગેરે હોય છે . • આ ભૂ -આવરણને રેગોિલથ કહે છે . જિાંકેવળ ખનીજ દવયો હોય છે .• આ ભૂ -આવરણિાં આબોહવાની અસરને કારણે વનસપિિ- પાણીજ અવશેિોના સડવાથી જિવક દવયો ભળે છે . અને જિીન િનિાથણ થાય છે .

• જિીન િનિાથણ અને િેની ફળદપુિાના િવકાસનો આધાર કેટલાક પિરબળો િહતવનો ભાગ ભજવે છે• જિ કે િળ ખડકો વનસપિિ પાણીજવન ,આબોહવા, પદેશનો ઢોળાવ અને સિયગાળો

• આ પિરબળો એક જટીલ આિર સંબધોથી એક સંય ુકિ અસર ઉભી કરે છે .• ખવાણ અને ધોવાણની િિયાથી િવખંડન અને િવઘટન થાય છે .• આબોહવા ખવાણનો દર અને વનસપિિના પકાર નકી કરે છે .• ભિૂિના ઢોળાવ િાટી- કણોના કદને નકી કરે છે .• સિયગાળો જિીનની પિરપિવિા નકીકરે કરે છે

• ભિૂિના ઢોળાવ િાટી- કણોના કદને નકી કરે છે• સિયગાળો જિીનની પિરપિવિા નકીકરે કરે છે• કોઇ પણ દેશનો આિથિક િવકાસ ખેિીના સંદથ ભે િે દેશની જિીનને ગુણવિા પરઅને પકાર પર રહેલો છે

• ભારિિાં જિીન િવસિાર વધુ હોવા છિાપિિિ નાં દેશો કરિા હેકટર દીઠ ઉતપાદન ઓછ છે .

• કેટલાક સાિાજક કારણો , િસ ંિાઇની અપરૂિી સગવડો , વૈજાનીક અિભગિ ઓછો છે .

• આપણા દેશિાં ભપૂષૃઠની િવિવધિાને લીધે જિીનનુ ંવૈ િવિય વધુ જોવા િળે છે

• ભારિિાં જિીનના પકારો• પાિીન સિયિાં જિીનની ફદપિાને આધારે પકારો પડિા હિા ઉપજઉ જિીન અને બીન ઉપજઉ જિીન• રંગોના આધારે• રાિી ,પીળી , કાળી , રાખોડી જિીનો• જિીનની કણ રિનાને આધારે• રેિાળ , કાંપની, િાટીયાળ વગેરે

• ભારિિાં નીિે પકારે જિીનના પકારો પાડવાિાં આવે છે .• કાંપની જિીન • ભારિિાં િોટાભાગે ઉતરનાં િેદાન પદેશિાં , િકનારાના િેદાની પદેશિાં છિીસગઢ - બેસીન • કાંપની જિીન જિીનના બે પકારો છે .• ખદર- પરૂનાં િેદાની પદેશિાં નવાકાંપની જિીનને ખદર કહે છે• બાંગર – નદી ખીણોિાં આવેલ ઉપરવાસની જૂના કાંપની જિીનને બાંગર કહે છે .

• કાળી જિીન• િહારાષટ્,પિિિ િિય પદેશ , ગુજરાિિાં જોવા િળે છે .• ગુજરાિિાં આ જિીન કસદાર અને િીકણી હોય છે

• કાળી જિીન લાંબાસિય સુધી ભેજ સંગહ કરવાની િિિાધરાવે છે .• કાળી જિીન કપાસના પાક િાટે વધુ અનુકૂળ આવે છે .• કાળી જિીનિા ંસકૂી ઋતિુાં જિીનનુ ંઉપરનુ ંપડ સકૂાઇ જય છે અને િેિ ં િીરા અને ફાડ પડે છે .• કાળી જિીન ને રેગુર અથવા કપાસની કાળી જિીન િરીકે પણ ઓળખવાિાં આવે છે .

• રાિી જિીન• રાિી જિીન આગનેય અને રપાંિિરિ ખડકોનાં પદેશિાં જોવા િળે છે .• રાિી જિીનિાં લોહિતવો અને સે િનદય િતવોને કારણે જિીનો રંગ રાિો દેખાય છે .• ભારિિા ંરાિી જિીન ગોવા , િિિલનાડુ, કણાથટક , આધપદેશ , ઓિરસસા અને ઝારખંડિાં જોવા િળે છે .

• પડખાઉ જિીન• પડખાઉ જિીન વધુ વરસાદના કારણે િીવ ધોવાણના પિરણાિ સવરપે પડખાઉ જિીન િૈયાર થાય છે .• વધુ વરસાદના કારણે જિીનના ઉપરના પોપડાનાં પોિક િતવો જિીનની અદર ઉિરી જય છે . િેથી જિીનિાં જિવક દવયોનુ ંપિાણ ઓછ હોય છે .

• પડખાઉ જિીનિાં લાલ રેિીના પથથરોિાં લોહ અને ઍલયુિિિનયિના િતવો વધુ હોય છે .• પડખાઉ જિીન દખખણના પહાડી પદેશિાં , કણાથટક, કેરેલ , ઓિરસસા અને અસિિાં જોવા િળે છે

• જગંલોના કારણે પહાડી જિીન િાં જિવકદવયોનુ ં પિાણ વધુ હોય છે .• િશવાલીક પવથિ શેણીિાં ઓછી કસવાળી અને •અપિરપિવ જિીન જોવા િળે છે• પહાડી જિીન રેિાળ , િછદાળ , અને જિવ દવયોના અભાવ વાળી હોય છે.

• 5 પહાડી જિીન• ભારિિાં પહાડી જિીન િેઘાલય, અરુણાિલ , પવૂથની પવથિીય શેણી, ઉિંરાિલ, િહિાિલ પદેશ જમમુ અને કશિીરિાં જોવા િળે છે .

• 6 રણ પકારની જિીન• રણ પકારની જિીન શુષક અને અધથશુષક િવસિારિાં જોવા િળે છે• ભારિિાં ગુજરાિ ,રાજસથાન , પંજબ અને હિરયાણાિાં રણ પકારની જિીન જોવા િળે છે . • રણ પકારની જિીનિાં િારકણોની અિધકિા અને જિવક પદાથોની ઓછપ જોવા િળે છે .

• જિીન – ધોવાણ• કૃદરિી પિરબળો દારા જિીનકણોનુ ંએક જગયાયએથી બીજ જગયાએ દૂર હડસેલાઇ જવુ ંિેને જિીન ધોવાણ કહે છે .• જિીન ધોવાણ વહેિા જળ અને પવનો દારા થાય છે• જિિન ધોવાણ મુખયતવે તણ પિધિિથી થાય છે .• કોિર ધોવાણ, પડ ધોવાણ અને પવન ધોવાણ

જિીન – ધોવાણ

• ખરાબાની ભિૂિ• ધોવાણ દારા જિીન કૃિિિાટે બીન ઉપયોગીબને છે િેને ખરાબાની ભિૂિ કહે છે .• િંબલની ખીણિાં આ પકારની જિીનને કોિર ની ભિૂિ કહે છે .• રણપદેશોિાં પવનો દરા રેિીકણો એક જગયાથી બીજ જગયાએ િનિેપણ થાય છે . અને ભિૂિ કૃિિ િાટે બીનઉપયોગી બને છે .

• જિીન ધોવાણ અટકાવવા િાટેની પિધિીઓ• જળ વહેણની િિવિાને ઘટાડવા નાના નાનાબંધો બાંધવા• વિૃા રોપણ કરવું• વિૃા રોપણના િાયથ િિિાં લોકોએ પણ સાથ સહકાર આપવો

• ભારિનો ભિૂિ ઉપયોગ• ભારિનુ ં કુલ િેતફળ 32.8 લાખ િો.િકિી છે .• કુલ ભિૂિનાં 93% નો ઉપયોગ થાય છે .• િેના 46% ભિૂિ િાં વાવેિર• 22%ભિૂિિાંજગંલો છે • 05%ભિૂિ ઉજજડ છે• 8% ભિૂિ પડિર છે• 4% ભિૂિ કાયિીક ગૌિર છે• 14% ભિૂિ કૃિિ િાટે ઉપલબધ નથી• 01% ભિૂિ બાગિાં બાગ બગીિા છે• ભારિિાં વાવેિર િવસિાર હેઠની 16% ભિૂિિાં એક કરિા વધુ પાક લેવાિાં આવે છે .

• ભારિિાં જુદા જુદા રાજયોિાં કૃિિ ભિૂિનુ ંપિાણ જુદુ જુદુ છે .• પંજબ અને હિરયાણાિાં 80% કૃિિ ભિૂિ છે .• અરુણાિલ , િિઝોરિ , અદાિાન િનકોબાર અને િિણપુરિાં 10% કૃિિ ભિૂિ છે .

• ભારિિાં જગંલનુ ંપિાણ કુલ િેતફળના તીજ ભાગ કરિા ઓછ છે• ભારિના કેટલાક ભિૂિ ભાગને ઉજજડ ભિૂિ ભાગિા િવભાજિ કરવાિા આવયો છે .• ઉજજડ ભિૂિ ભાગિા શુષક , પવથિીય અને રણ પદેશનો સિાવેશ થાય છે .• ભિૂિ – અવિિણ અને ભિૂિ સંરિણ• કૃદરિી પિરબળો િસવાય િાનવીય પવિૃીઓ દારા જિીન ધોવાણ થાય છે િેને ભિૂિ અવિિણ કહે છે .

• િાનવી દારા િનવથનીકરણ, • પશુઓ થકી અિિિરાણ, • વનીલ િેતના વયવસથાપન સંદભે લાપરવાહી• ખનન અને ઉધોગ એ મુખય િાનવી પવિૃીઓ છે• ખનન કયાથ પછી ભિૂિ ખાલી પડીરહે છે• િસિેનટ ઉધોગ િાટે પથથર – ચનૂોપીસવાનું, પાકા પથથરો િોડવાનુ ંિથાિિનાઇ િાટીના વાસણો બનાવવાના ઉધોગિાંથી િોટા પિાણિાં રજ ઉડે છે .• આ રજ વાિાવરણિાં ભળે છે અને સિયજિા નીિી બેસે છે અને જિીન અનેપાકને નુકસાન કરે છે .

• ભારિિાં લગભગ 13 કરોડ ભિૂિ ભાગિાં જિીન ધોવાણ થઇ ચકૂુ ંછે .• િેના 28% જગંલોના ધોવાણથી ,• 57% પાણીથી અને • 10% પવનથી• ભિૂિ ધોવાણ અટકાવવાની કેટલીક પિધિીઓ• પવથિીય િવસિારિાં સીડી દાર ખેિરો બનાવવા• ઢોળાવવાળા િવસિારિાં વિૃારોપણ કરવું

• કોિર ધોવણ અટકાવવા નાના બંધ કેબંધારા બાંધવા• વિૃોની રિક િેખલા બનાવી પશુનાં અિિિરાણ ને અટકાવી શકાય• રણને આગળ વધત ુઅટકાવવા કાંટાળી વનસપિિ ઉગાડી અટકાવી શકાય• કૃિિ– ભિૂિિાં ભેજ સંગહ ,• યોગય િનયિિિ પશુિરાણ, • ઉજજડ ભિૂિિાટે યોગય વયવસથાપન • ખનન પવિૃિ પર િનયંતણ વગેરે પગલા ભરી શકાય