॥ વેદાન્ત પરિભાષા ॥ .. vedanta paribhasha .. paribhashavedanta...

॥ વેદા ત પ રભાષા ॥.. Vedanta Paribhasha ..

sanskritdocuments.orgAugust 2, 2016

.. Vedanta Paribhasha ..

॥ વેદા ત પ રભાષા ॥

Document Information

Text title : Vedanta Paribhasha

File name : paribhasha.itx

Location : doc_z_misc_major_works

Author : Dharmaraja Adhvarindra

Language : Sanskrit

Subject : Vedanta Philosophy

Transliterated by : Sunder Hattangadi sunderh at hotmail.com

Proofread by : Sunder Hattangadi sunderh at hotmail.com

Translated by : -

Latest update : March 8, 2004

Send corrections to : Sanskrit@cheerful.com

Site access : http://sanskritdocuments.org

This text is prepared by volunteers and is to be used for personalstudy and research. The file is not to be copied or reposted forpromotion of any website or individuals or for commercial purposewithout permission.

Please help to maintain respect for volunteer spirit.

August 2, 2016

sanskritdocuments.org

.. Vedanta Paribhasha ..

॥ વેદા ત પ રભાષા ॥by Dharmaraja Adhvarindra

૧ ય માણ ્ ।૨ અ મુાન ્ ।૩ ઉપમાન ્ ।૪ આગમઃ ।૫ અથાપિ ઃ ।૬ અ પુલ ધ ।૭ ામા ય ્ ।૮ યોજન ્ ।

૧ ય માણ ્ ।યદિવ ાિવલાસેન તૂભૌિતક ૃ ટયઃ ।તં નૌિમ પરમા માનં સ ચદાન દિવ હ ્॥ ૧॥યદ તેવાિસપ ા યૈિનર તા ભે દવારણાઃ ।તં ણૌિમ િૃસહા યં યતી ંપરમં ુ ુ ્॥ ૨॥ીમ ે ટનાથા યા ્ વેલા ડિનવાિસનઃ ।જગ નહં વ દ સવત વતકા ્॥ ૩॥યેન ચ તામણૌ ટ કા દશટ કાિવભિ ની ।તક ડૂામ ણનામ ૃતા િવ મનોરમા ॥ ૪॥ટ કા શશધર યાિપ બાલ ુ પિ દાિયની ।પદયોજનયા પ પા દકા યા ૃતા તથા ॥ ૫॥તેન બોધાય મ દાનાં વેદા તાથાવલ બની ।ધમરા વર ણ પ રભાષા િવત યતે ॥ ૬॥ઇહ ખ ુ ધમાથકામમો ા યે ુ ચ િુવધ ુ ુષાથ ુ

મો એવ પરમ ુ ુષાથઃ, ન સ નુરાવતતે�ઇ યા દ ુ યા ત યૈવ િન ય વાવગમા ,્ ઇતરષાં યાણાં ય ેણ,તદ્યથેહ કમ જતો લોકઃ ીયત,ેએવમેવા ુ ુ ય જતો લોકઃ ીયતે�ઇ યા દ ુ યા ચ અિન ય વાવગમા ચ । સ ચ ા ાના દિત

ત ાનં ત માણ સ પ ં િન યતે ।ત માકરણં માણ ્ । ત િૃત યા ૃ ંમા વમનિધગતાવાિધતાથિવષયક ાન વ ્ ।

paribhasha.pdf 1

॥ વેદા ત પ રભાષા ॥

િૃતસાધારણ ુઅવાિધતાથિવષયક ાન વ ્ ।ની પ યાિપ કાલ યે યવે વા પુગમેન, ધારાવા હક ુ ેરિપવૂ વૂ ાનાિવષય-ત ણિવશેષિવષયક વેન નત ા યા તઃ । ક િસ ા તે ધારાવા હક ુ થલે નાનભેદઃ, ક ુયાવ ટ રણં

તાવ ટાકારા તઃકરણ િૃ રકવ,ન ુનાના, ૃ ેઃ વિવરોિધ ૃ ુ પિ પય તંથાિય વા પુગમા ;્ તથા ચ ત િતફલતચૈત ય પંઘટા દ ાનમિપ ત તાવ કાલીનમેકમેવ ઇિત ના યા તશ ાિપ ।ન ુ િસ ા તે ઘટાદિમ યા વેન બાિધત વા ્ કથં ત ાનં માણ ્ ?

ઉ યતે । સા ા કારાન તરં હ ઘટાદ નાં બાધઃ, યત્રવ ય સવમા મૈવા ૂ ્ ત ્ કન કં પ યે �્ઇિત તુેઃ । ન ુસસંારદશાયાં બાધઃ, યત્ર હ તૈિમવ ભવિતત દતર ઇતરં પ યિત� ઇિત તુેઃ । તથા ચ ’અબાિધત’ - પદનસસંારદશાયામબાિધત વંિવવ ત ,્ ઇિત ન ઘટા દ માયમ યા તઃ । ત ુ ત ્ -દેહાત્મપ્રત્યયોય ્ માણ નેન ક પતઃ ।લૌ કકં ત દવેદં માણા વાઽઽ મિન યા ્॥� ઇિત ।’આઆ મિન યા ’્- સા ા કારપય તિમ યથઃ।’લૌ કક ’્ ઇિત ઘટા દ ાનિમ યથઃ ।તાિન ચ માણાિન ષ ્ - ય ા મુાનૌપમાનાગમ-

અથાપિ અ પુલ ધભેદા ્ । ત ય માયાઃ કરણંય માણ ્ । ય મા ચા ચૈત યમેવ,

યત્ સા ાદપરો ા ્ � ઇિત તુેઃ ।’અપરો ા દ’ ય ય અપરો િમ યથઃ ।ન ુચૈત યમના દ ત ્ કથં ચ રુાદ ત કરણ વેનમાણ વિમિત । ઉ યતે । ચૈત ય યાના દ વેઽિપતદભ ય ક-અ તઃકરણ િૃ ર યસિ કષા દનાયતે ઇિત િૃ િવિશ ટં ચૈત યમા દમ દ ુ યતેાનાવ છેદક વા ચ ૃ ૌ ાન વોપચારઃ ।

ત ુ તં િવવરણેઅન્તઃકરણવૃત્તૌ ાન વોપચારા �્।ન ુ િનરવયવ યા તઃકરણ ય પ રણામા મકા િૃ ઃ કથ ?્ ઇ થ ્ ।

ન તાવદ તઃકરણ ્ િનરવયવ ,્ સા દ ય વેન સાવયવ વા ્ ।

2 sanskritdocuments.org

.. Vedanta Paribhasha ..

સા દ વ તન્મનોઽસૃજત ઇ યા દ તુેઃ । િૃ પ ાન યમનોધમ વે ચ કામઃ સ પો િવ ચ ક સા ાઽ ાિૃતર િૃત ધ ્ભી ર યેત ્સવ મન એવ ઇિત િુતમાન ્ , ’ધી’ -શ દનિૃ પ ાના ભધાના ્ ।અતએવ કામાદરિપમનોધમ વ ્॥ન ુ કામાદર તઃકરણધમ વે, અહમિચ્છામિ,અહંનાિમ,અહં બભેિમ�ઇ યા ભુવઆ મધમ વમવગાહમાનઃ

કથ પુપ તે ? ઉ યતે ।અયઃિપ ડ ય દ ૃ વાભાવેઽિપદ ૃ વા યવ તાદા યા યાસા ્યથાઅયોદહિત� ઇિત યવહારઃ તથાખુા ાકારપ રણા ય તઃ- કરણૈ ા યાસા ્

અહં ખુી,અહં ુ ઃખી� ઇ યા દ યવહારઃ ।ન ુઅ તઃકરણ યે યતયાઽતી ય વા ્ કથંય િવષયતેિત । ઉ યતે । ન તાવદ તઃકરણિમ યિમ ય

માનમ ત । મનઃષષ્ઠાનીન્દ્રિયાણિઇિત ભગવ ીતાવચનં માણિમિતચે ્ ન અિન યેણાિપ મનસા ષ વસં યા રૂણાિવરોધા ્ ।નહ યગતસં યા રૂણિમ યેનૈવેિત િનયમઃયજમાનપઞ્ચમા ઇડાં ભ ય ત� ઇ યઋ વ ગતપ વસં યાયા અ ૃ વ ઽિપયજમાનેન વેદાનધ્યાપયામાસ મહાભારતપ મા �્ઇ યાદૌ ચ વેદગતપ વસં યાયા અવેદનાિપ ભારતેનરૂણદશના ્ઇન્દ્રિયેભ્યઃ પરા થા અથ યપરં મનઃ� ઇ યા દ ુ યા મનસોઽિન ય વાવગમા ચ ।ન ચૈવં મનસોઽિન ય વે ખુા દ ય યસા ા વં ન યા ્ ઇ યાજ ય વા દિત વા ય ્ ।નહ યજ ય વેન ાન ય સા ા વ ્અ િુમ યાદરિપમનોજ યતયા સા ા વાપ ેઃઈ ર ાન યાિન યજ ય ય સા ા વાનાપ ે ।િસ ા તે ય વ યોજકં કિમિત ચે ્ ક ાનગત યય વ ય યોજકં ૃ છિસ કવા િવષયગત ય ।

આ ે માણચૈત ય ય િવષયાવ છ ચૈત યાભેદ ઇિત મૂઃ ।તથા હ િ િવધં ચૈત ય ્ -

paribhasha.pdf 3

॥ વેદા ત પ રભાષા ॥

િવષયચૈત યં માણચૈત યં મા ચૃૈત યંચેિત । ત ઘટા વ છ ં ચૈત યં િવષયચૈત ય ્અ તઃકરણ ૃ યવ છ ંચૈત યં માણચૈત ય ્અ તઃકરણવ છ ંચૈત યં મા ચૃૈત ય ્ ।ત યથા તડાગોદકં િછ ાિ ગ ય ુ યા મના

કદારા ્ િવ ય ત દવ ચ ુ કોણા ાકારં ભવિત તથાતૈજસમ તઃકરણમિપ ચ રુા દ ારા િનગ યઘટા દિવષયદશંગ વા ઘટા દિવષયાકારણ પ રણમતે । સએવ પ રણામો િૃ ર ુ યતે ।અ િુમ યા દ થલે ુઅ તઃકરણ યન વ યા દદશગમન ્ વ યાદ રુા સિ કષા ્ ।તથા ચઅયં ઘટઃ�ઇ યા દ ય થલે ઘટાદ તદાકાર ૃ ેબ હરક દશે સમવધાના ્ ત ુભયાવ છ ંચૈત યમેકમેવિવભાજકયોર ય તઃકરણ િૃ ઘટા દિવષયયોઃ એકદશ થ વેનભેદાજનક વા ્ ।અતએવ મઠા તવિતઘટાવ છ ાકાશોન મઠાવ છ ાકાશા તે । તથા ચઅયં ઘટઃઇિત ઘટ ય થલે ઘટાકાર ૃ ેઘટસયંો ગતયાઘટાવ છ ચૈત ય ય ત યવ છ ચૈત ય યચા ભ તયા ત ઘટ ાન ય ઘટાશંે ય વ ્ ।ખુા વ છ ચૈત ય ય ત યવ છ ચૈત ય યચ િનયમેનૈકદશ થતોપાિધ યાવ છ વા ્િનયમેન અહં ખુી� ઇ યા દ ાન ય ય વ ્ ।

ન વેવં વ િૃ ખુા દ મરણ યાિપ ખુા શંેય વાપિ રિત ચે ્ ન ત મયમાણ ખુ યાતીત વેનિૃત પા તઃકરણ ૃ ેવતમાન વેન ત ોપા યો ભ કાલીનતયા

ત દવ છ ચૈત યયોભદા ્ । ઉપા યોરકદશ થ વે સિતએકકાલીન વ યૈવોપાધેયાભેદ યોજક વા ્ । ય દચૈકદશ થ વમા પુધેયાભેદ યોજક ્ તદાઅહંવૂ ખુી� ઇ યા દ તૃાવિત યા તવારણાયવતમાત વં િવષય-િવશેષણં દય ્ ।ન વેવમિપ વક યધમાધમ વતમાનૌ યદા

શ દા દના ાયતે તદા તા ૃશશા દ ાનાદાવિત યા તઃ તધમા વ છ -ત યવ છ ચૈત યયોરક વા દિતચે ્ ન । યો ય વ યાિપ િવષયિવશેષણ વા ્ ।

4 sanskritdocuments.org

.. Vedanta Paribhasha ..

અ તઃકરણધમ વાિવશેષેઽિપ કિ દયો યિમ યફલવલક યઃ વભાવ એવ શરણ ્ ।અ યથા યાયમતેઽ યા મધમ વાિવશેષા ્ખુા દવ ્ ધમાદરિપ ય વાપિ ુવારા ।ન ચૈવમિપ ખુ ય વતમાનતાદશાયાં ત્વંખુી ઇ યા દવા જ ય ાન ય ય તા યા દિત વા ય ્ઇ ટ વા ્ । દશમ વમિસ ઇ યાદૌસિ ૃ ટિવષયે શ દાદ યપરો ાના પુગમા ્ ।અતએવ પવતો વ મા ્ ઇત્યાદિજ્ઞાનમપિબ શંે

પરો ્ પવતાશંેઽપરો ્ પવતા વ છ ચૈત ય યબ હિનઃ તૃા તઃકરણ ૃ યવ છ ચૈત યાભેદા ્ ।વ યશંે ુઅ તઃકરણ િૃ િનગમનાભાવેન વ યવ છ -ચૈત ય ય માણચૈત ય ય ચ પર પરં ભેદા ્ ।તથાચા ભુવઃ પર્વતં પ યાિમ� ◌�વ મ િુમનોિમઇિત । યાયમતે ુ પવતમ િુમનોિમ ઇ ુ ુ યવસાયાપિ ઃ ।અસિ ૃ ટપ કા િુમતૌ ુ સવાશેઽિપ ાનં

પરો ્ । સુરભિચ દન �્ ઇ યા દ ાનમિપચ દનખ ડાશંેઽપરો ્સૌરભાશંે ચ પરો ્ સૌરભ યચ ુ ર યાયો યતયા યો ય વઘ ટત ય િન ુ તલ ણ યાભાવા ્ ।ન ચૈવમેક ાને પરો વાપરો વયોર પુગમે

તયો િત વં ન યા દિત વા ય ્ ઇ ટ વા ્ ।િત વોપાિધ વપ રભાષાયાઃ

સકલ માણાગોચરતયાઽ ામા ણક વા ્ ।ઘટોઽયમ્ ઇ યા દ ય ં હ ઘટ વા દસ ાવેમાન ્ ન ુત ય િત વેિપ િત વ પસા ય િસ ૌત સાધકા મુાન યા યનવકાશા ્ । સમવાયાિસ યા

ભ િનખલ પ યાિન યતયા ચ િન ય વસમવેત વઘ ટત િત વ યઘટ વાદાવિસ ે ।એવમેવોપાિધ વં િનરસનીય ્ ।

પર્વતોવ મા �્ ઇ યાદૌ ચ પવતાશંે વ યશંેચા તઃકરણ િૃ ભેદા કારણ ત યવ છેદકભેદનપરો વાપરો વયોરક ચૈત યે ૃ ૌ ન કિ ્ િવરોધઃ । તથાચ ત દ યયો યવતમાનિવષયાવ છ ચૈત યભ વં

paribhasha.pdf 5

॥ વેદા ત પ રભાષા ॥

ત દાકાર ૃ યવ છ ાન ય ત દંશે ય વ ્ ।ઘટાદિવષય ય ય વ ુ મા ભ વ ્ ।

ન ુ કથં ઘટાદર તઃકરણાવ છ ચૈત યભેદઃ અહમિદંપ યાિમ� ઇિત ભેદા ભુવિવરોધા દિત ચે ્ ઉ યતે । મા ભેદોનામ ન તાવદ ્ ક ુ મા સૃ ાિત ર તસ ાક વાભાવઃ । તથાચ ઘટાદઃ વાવ છ ચૈત યેઽ ય તતયા િવષયચૈત યસ ૈવઘટા દસ ા અિધ ઠાનસ ાિત ર તયાઆરોિપતસ ાયાન કારા ્ । િવષયચૈત યં ચવૂ ત કારણ મા ચૃૈત યમેવેિત મા ચૃૈત યૈ યૈવઘટા િધ ઠાનતયા મા સૃ ૈવ ઘટા દસ ા ના યેિતિસ ં ઘટાદરપરો વ ્ અ િુમ યા દ થલે વ તઃકરણ યવ યા દદશિનગમનાભાવેન વ યવ છ ચૈત ય યમા ચૃૈત યા મકતયાવ યા દસ ા મા સૃ ાતો ભ ા ઇિતનાિત યા તઃ

।ન વેવમિપ ધમાધમા દગોચરા િુમ યા દ થલે

ધમાધમયોઃ ય વાપિ ઃધમા વ છ ચૈત ય ય મા ચૃૈત યા ભ તયાધમા દસ ાયાઃ મા સૃ ાનિતરકા દિત ચે ્ન યો ય વ યાિપ િવશેષિવશેષણ વા ્ ।ન વેવમિપ રૂપી ઘટઃ� ઇિત ય થલે

ઘટગતપ રમાણાદઃ ય વાપિ ઃપાવ છ ચૈત ય ય પ રમાણા વ છ ચૈત ય યચૈકતયા પાવ છ ચૈત ય ય મા ચૃૈત યાભેદપ રમાણા વ છ ચૈત ય યાિપ મા ભ તયાપ રમાણા દમ ાયાઃ મા સૃ ાિત ર વાભાવા ્ઇિત ચે ્ ન ત દાકાર ૃ પુ હત વ યાિપમા િૃવશેષણ વા ્ ।પાકાર િૃ દશાયાં પ રમાણા ાકાર ૃ યભાવેન અિત યા યભાવા ્ ।ન વેવં ૃ ાવ યા તઃ અનવ થા ભયા િૃ ગોચર ૃ યન કારણ

ત વાકાર ૃ પુ હત વઘ ટતો તલ ણાભાવા ્ ઇિત ચે ્ ન ।અનવ થા ભયા ૃ ે ૃ ય તરાિવષય વેઽિપ વિવષય વા પુગમેનવિવષય ૃ પુ હત મા ચૃૈત યા ભ સ ાક વ ય ત ાિપ ભાવા ્ ।એવા ા તઃકરણત માદ નાં કવલસા િવષય વેઽિપ

ત દાકાર ૃ ય પુગમેન ઉ તલ ણ ય ત ાિપ સ ા ા યા તઃ ।

6 sanskritdocuments.org

.. Vedanta Paribhasha ..

ન ચા તઃકરણત માદ નંિૃ િવષય વા પુગમે કવલસા િવષય વા પુગમિવરોધઇિત વા ય ્ । ન હ િૃ િવના સા િવષય વંકવલસા વે વ ્ ક વ યા મુાના દ માણ યાપારમ તરણસા િવષય વ ્ અતએવાહ ારટ કાયામાચાયરહમાકારા તઃ-કરણ િૃ ર ૃતા ।અતએવ ચ ાિતભાિસકરજત થલેરજતાકારાિવ ા િૃ ઃ સા દાિયકર ૃતા । તથાચા તઃકરણત મા દ ુકવલસા વે ે ુ ૃ પુ હત વઘ ટતલ ણ યસ વા ા યા તઃ । તદયં િનગલતાથઃ -સ્વાકારવૃત્ત્યુપહિત-મા ચૃૈત યસ ાિત ર તસ ાક વ ૂ ય વે સિત યો ય વં િવષય યય વ ્ ।�

ત સયંોગ- સં ુ તતાદા યાદ નાં સિ કાષાણાંચૈત યા ભ ય ક િૃ જનને િવિનયોગઃ ।સા ચ િૃ િુવધા - સશંયો િન યો ગવઃ મરણિમિત ।એવિંવધ િૃ ભેદન એવમ ય તઃકરણં મનઇિત ુ રિત અહ ાર ઇિત ચ િમિત ચા યાયતે । ત ુ ત ્ -મનોબુદ્ધિરહઙ્કારશ્ચિત્તં કરણમ તર ્ ।સશંયો િન યો ગવઃ મરણં િવષયા ઇમે ॥�ત ચ ય ં િવધ ્ સિવક પકિનિવક પકભેદા ્ । ત સિવક પકં

વૈિશ ટ ાવગા હ ાન ્ । યથાઘટમહં નાિમ� ઇ યા દ ાન ્ ।િનિવક પક ુસસંગાનવગા હ ાન ્ । યથાસોઽયં દવદ ઃ� ◌�ત વમિસ� ઇ યા દવા જ યં ાન ્ ।ન ુ શા દિમદં ાન ્ ન ય ્

ઇ યાજ ય વા ્ઇિત ચે ્ ન । ન હ ઇ યજ ય વંય વે ત ્ ૂ િષત વા ્ ક ુ યો યવતમાનિવષયક વે

સિત માણચૈત ય ય િવષયચૈત યા ભ વિમ ુ ત ્ ।તથાચ સોઽયં દવદ ઃ� ઇિત વા જ ય ાન યસિ ૃ ટિવષયતયા બ હિનઃ તૃા તઃકરણ ૃ ય- પુગમેનદવદ વ છ ચૈત ય ય ૃ યવ છ ચૈત યા ભ તયાસોઽયં દવદ ઃ� ઇિત વા જ ય ાન ય ય વ ્ ।

paribhasha.pdf 7

॥ વેદા ત પ રભાષા ॥

એવંતત્ત્વમસિઇ યા દવા જ ય ાન યાિપત મા રુવ િવષયતયા ત ુભયાભેદ ય સ વા ્ ।

ન ુ વા જ ય ાન ય પદાથસસંગાવગા હતયાકથં િનિવક પક વ ્ ? ઉ યતે । વા જ ય ાનિવષય વેહ ન પદાથસસંગ વં ત ્ અનભમતસસંગ યાિપવા જ ય ાનિવષય વાપ ેઃ ક ુ તા પયિવષય વ ્ ।ૃતે ચ સદેવ સો યેદમ આસી �્ ઇ પુ ય

તત્ સ ય ્ સઆ મા ત વમિસ તેકતો�ઇ પુસહંારણ િવ ુ ે ણ વેદા તાનાં તા પયમવિસત ્ઇિત કથં તા પયાિવષયં સસંગમવબોધયે ્ । ઇદમેવતત્ત્વમસિઇ યા દવા ાનામખ ડાથ વં ય ્સસંગાનવગા હયથાથ ાનજનક વિમિત । ત ુ ત ્ ।સંસર્ગાસઙ્ગિસમ્યગ્ધીહેતુતા યા ગરાિમય ્ ।ઉ તાખ ડાથતા ય ા ત ાિતપ દકાથતા ॥�ાિતપ દકાથમા પર વં વાઽખ ડાથ વ ્ ઇિત ચ થુપાદાથઃ ।ત ચ ય ં નુ િવધ ્ - વસા ઈ રસા

ચેિત । ત વો નામ અ તઃકરણાવ છ ં ચૈત ય ્ત સા ી ુઅ તઃકરણોપ હતં ચૈત ય ્ ।અ તઃકરણ ય િવશેષણ વોપાિધ વા યામનયોભદઃ ।િવશેષણ કાયા વિય વતમાનંયાવતક ્ ઉપાિધ કાયાન વયી યાવતકો વતમાન ।રૂપવિશિષ્ટોઘટોઽનિત્યઃઇત્યત્રપં િવશેષણ ્ કર્ણશષ્કુલ્યવચ્છિન્નં નભઃ ો �્ઇ ય કણશ ુ પુાિધઃ ।અયમેવોપાિધનયાિયકઃ પ રચાયકઇ ુ યતે । ૃતે ચા તઃકરણ ય જડતયા િવષયભાસક વાયોગેનિવષયભાસકચૈત યોપાિધ વ ્ ।અય વસા ી યા મંનાના એક વે ચૈ ાવગતે મૈ યા ય સુ ધાન સ ઃ ।ઈ રસા ી ુ માયોપ હતં ચૈત ય ્ । ત ચૈક ્ત ુપાિધ તૂમાયાયા એક વા ્ । ઇન્દ્રોમાયા ભઃ ુ ુ પઈયતે� ઇ યા દ તુૌ માયા ભ રિત બ વુચન ય માયાગત-શ તિવશેષા ભ ાયતયા માયાગતસ વરજ તમો પ ણુા ભ-ાયતયા વોપપિ ઃ ।

માયાન્તુ ૃિત િવ ા માિયનં ુ મહ ર ્ ।�

8 sanskritdocuments.org

.. Vedanta Paribhasha ..

◌������������� િવતતાં દ ય મિ વેિશતે ।યોગી માયામમેયામ ત મૈ િવ ા મને નમઃ ॥�◌��������� લો હત ુ લ ૃ ણાં

વ ઃ જૃમાનાં સ પાઃ ।અજો ેકો ુષમાનોઽ શુેતેજહા યેનાં ુ તભોગામજોઽ યઃ ॥

ઇ યા દ િુત િૃત ુ એકવચનેન લાઘવા ુ હૃ તેન માયાયાએક વં િન ીયતે ।

તત ત ુપ હતં ચૈત ય ્ ઈ રસા ી । ત ચાના દત ુપાધેમાયાયા અના દ વા ્ । માયાવ છ ં ચૈત યં ચ પરમે રઃ ।માયાયા િવશેષણ વે ઈ ર વં ઉપાિધ વે સા વંઇતી ર વસા વયોભદઃ ન ુધિમણોર રત સા ણોઃ ।

સ ચ પરમે ર એકોઽિપ વોપાિધ તૂમાયાિન ઠસ વરજ તમો ણુભેદનાિવ મુહ રા દશ દવા યતાં ભજતે ।ન ુ ઈ રસા ણોઽના દ વે તદૈક્ષત બ ુ યાં યેય�

ઇ યાદૌ ૃ ટ વૂસમયે પરમે ર યાગ કુમી ણ ુ યમાનંકથ પુપ તે ઉ યતે । યથા િવષયે યસિ કષા દકારણવશેનવોપા ય તઃકરણ ય િૃ ભેદા ય તે તથા ૃ યમાન-ા ણકમવશેન પરમે રોપાિધ તૂમાયાયા િૃ િવશેષાઃ

ઇદમિદાનીં ટ ય �્ ◌�ઇદિમદાન પાલિયત ય �્◌� ઇદિમદાન સહંત ય ્ ઇ યા ાકારા ય તે । તાસાં ચૃ ીનાં સા દ વા િત બ બતચૈત યમિપ સાદ ુ યતે ।

એવંસા િૈવ યેન ય ાન િૈવ ય ્ । ય વંચ ેયગતંઝ તગતંચ િન િપત ્ । ત તગત ય વ યસામા યલ ણં ચ વમેવ પવતો વ મા ્ ઇ યાદાવિપવ ય ાકાર ૃ પુ હતચૈત ય ય વા માશંે વ કાશતયાય વા ્ । ત ષયાશ ય વ ુ વૂ તમેવ । ત ય ચા ત પ ય ે નાિત યાિપ ઃ્ મ માસાધારણ ય વ-

સામા યિનવચનેન ત યાિપ લ ય વા ્ । યદા ુ ય માયાએવ લ ણં વ ત યં તદા વૂ તલ ણેઽબાિધત વં િવષયિવશેષણંદય ્ । ુ ત યા દ મ ય સસંારકાલીનબાધિવષય ાિતભાિસક-રજતા દિવષયક વેનો તલ ણાભાવા ્ નાિત યા તઃ ।ન ુ િવસવંા દ ૃ યા ા ત ાતિસ ાવિપ ત યાિતભાિસકત કાલો પ રજતા દિવષયક વે ન માણ ્

paribhasha.pdf 9

॥ વેદા ત પ રભાષા ॥

દશા તર યરજત ય ૃ ત યૈવ ત ષય વસ ભવા દિત ચે ્ન ત યાસિ ૃ ટતયા ય િવષય વાયોગા ્ । ન ચ ાનંત યાસિ ઃ ાન ય યાસિ વે તત એવ વ યાદઃય વાપ ૌ અ મુાના ુ છેદાપ ેઃ ।ન ુ રજતો પાદકાનાં રજતાવયવાદ નામભાવે ુ તૌ

કથં તવાિપ રજત ુ પ તે ઇિત ચે ્ ઉ યતે । ન હલોકિસ સામ ી ાિતભાિસકરજતો પા દકા ક ુિવલ ણૈવ । તથા હ કાચા દ દષ ૂિષતલોચન ય રુોવિત-યસયંોગા દદમાકારા ચાક ચ ાકારા ચ કા ચદ તઃકરણ-િૃ ુદિત । ત યાં ચ ૃ ૌ ઇદમવ છ ચૈત યં િત બ બતે ।ત વૂ ર યા ૃ ેિનગમનેન ઇદમવ છ ચૈત ય ૃ વ છ -ચૈત યં મા ચૃૈત યં ચા ભ ં ભવિત । તત મા ચૃૈત યા-ભ િવષયચૈત યિન ઠા ુ ત વ કા રકાઽિવ ા ચાક ચ ા દ-સા ૃ યસ દશનસ ુ ોિધતરજતસં કારસ ીચીના કાચા દદોષ-સમવ હતા રજત પાથાકારણ રજત ાનાભાસાકારણ ચ પ રણમતે ।પ રણામો નામ ઉપાદાનસમસ ાકકાયાપિ ઃ ।

િવવત નામ ઉપાદાનિવષમસ ાકકાયાપિ ઃ ।ાિતભાિસકરજત ાિવ ાપે યા પ રણામ ઇિતચૈત યાપે યાિવવત ઇિત ચો યતે ।અિવ ાપ રણામ પ ત જતમિવ ાિધ ઠાનેઇદમવ છ ચૈત યે વતતે અ મ મતે સવ યાિપકાય ય વોપાદાનાિવ ાિધ ઠાનાિ ત વિનયમા ્ ।ન ુચૈત યિન ઠરજત ય કથિમદં રજતિમિત રુવિતના

તાદા ય ્ । ઉ યતે - યથા યાયમતે આ મિન ઠ યખુાદઃ શર રિન ઠ વેનોપલ ભઃ શર ર યખુા િધકરણતાવ છેદક વા ્ તથા ચૈત યમા યરજતં યનિધ ઠાનતયા ઇદમવ છ ચૈત ય યતદિધ ઠાન વેન ઇદમોઽવ છેદકતયા રજત યરુોવિતસસંગ યય ઉપપ તે । ત ય ચિવષયચૈત ય ય તદ તઃકરણોપ હત ચૈત યા ભ તયાિવષયચૈત યેઽ ય તમિપ રજતં સા ય ય તંકવલસા વે ં ખુા દવદન યવે િમિત ચો યતે ।

ન ુ સા ય ય ત વે અહં રજત ્ ઇિત ત ા ્ઇિત વા યયઃ યા ્ અહં ખુી ઇિતવ ્ ઇિત ચે ્

10 sanskritdocuments.org

.. Vedanta Paribhasha ..

ઉ યતે । ન હ ખુાદ નામ તઃકરણાવ છ ચૈત યિન ઠા-િવ ાકાય વ ુ ત ્ અહં ખુી ઇિત ાન ્ ખુાદ નાંઘટા દવ ચૈત ય એવા યાસા ્ । ક ુય ય યદાકારા-ભુવા હતસં કારસહ ૃતાિવ ાકાય વં ત ય તદાકારા-ભુવિવષય વ ્ ઇ યેવા ગુતં િનયામક ્ । તથા ચઇદમાકારા ભુવા હતસં કારસ હતાિવ ાકાય વા ્ ઘટાદ-રદમાકારા ભુવિવષય વ ્ અહમાકારા ભુવા હતસકંાર-સહ ૃતાિવ ાકાય વાદ તઃકરણાદરહમાકારા ભુવિવષય વ ્શર ર યાદ ુભયિવધા ભુવસં કારસ હતાિવ ાકાય વા-ુ ભયિવધા ભુવિવષય વ ્ । તથાચોભયિવધા ભુવઃ - ઇદંશર ર ્ અહં દહઃ અહં મ ુ યઃ અહં ા ણઃ ઇદં ચ ઃુઅહં કાણઃ ઇદં ો ્ અહં બિધર ઇિત । ૃતેાિતભાિસકરજત ય મા ચૃૈત યા ભ ેદમવ છ ચૈત ય-િન ઠાિવ ાકાય વેઽિપ ઇદં રજતિમિત સ ય થલીયેદમાકારા-ભુવા હતસં કારજ ય વા દમાકારા ભુવિવષયતા ન ુઅહં રજત ્ ઇ યહમાકારા ભુવિવષયતા ઇ ય સુ ધેય ્ ।ન વેવમિપ િમ યારજત ય સા ા ્ સા સ બ ધતયા ભાનસ ભવે

રજતગોચર ાનાભાસ પાયા અિવ ા ૃ ેર પુગમઃ કમથિમિત ચે ્ઉ યતે । વગોચર ૃ પુ હત મા ચૃૈત યભ સ ાક વાભાવ યિવષયાપરો વ પતયા રજત યાપરો િસ યે તદ પુગમા ્ ।ન વદં ૃ ે રજતાકાર ૃ ે યેકમેકકિવષય વે ુ ુમતવ િશ ટ-ાનાન પુગમે ુતો મ ાનાિસ રિત ચે ્ ન િૃ ય-િત બ બતચૈત ય યૈક ય સ યિમ યાવ તુાદા યાવગા હ વેનમ વ વીકારા ્ ।અતએવ સા ાન ય સ યાસ યિવષયતયાામા યાિનયમાદ ામા યો તઃ સા દાિયકાના ્ ।ન ુ િસ ા તે દશા તર યરજતમ યિવ ાકાયમ ય ત િેત

કથં ુ ત ય ય તતો વૈલ ય ્ ઇિત ચે ્ ન । વ મતેસ ય વાિવશેષેઽિપ કષાિ ્ ણક વં કષાિ ્ થાિય વ ્ઇ ય યદવ િનયામકં તદવ વભાવિવશેષા દકં મમાિપ । ય ાઘટા યાસે અિવ ૈવ દોષ વેન હ ઃુ ુ ત પા યાસે ુકાચાદયોઽિપ દોષાઃ । તથાચાગ કુદોષજ ય વં ાિતભાિસક વેયોજક ્ ।અતએવ વ નોપલ ધરથાદ નામાગ કુિન ાદોષજ ય વા ્ ।ાિતભાિસક વ ્ ।

paribhasha.pdf 11

॥ વેદા ત પ રભાષા ॥

ન ુ વ ન થલે વૂા ુ તૂરથાદઃ મરણમા ેણૈવ યવહારોપ ૌન રથા દ ૃ ટક પન ્ ગૌરવા ્ ઇિત ચે ્ ન રથાદઃિૃતમા ા પુગમે રથં પ યાિમ વ ને રથ-

મ ા ય ્ ઇ યા ભુવિવરોધાપ ેઃ । અથ રથા ્રથયોગા ્ પથઃ જૃતે ઇિત રથા દ ૃ ટ િતપાદક િુત-િવરોધાપ ે । ત મા ્ ુ ત યવ ્ વ નોપલ ધરથાદયોઽિપાિતભાિસકા યાવ િતભાસમવિત ઠ તે ।ન ુ વ ને રથા િધ ઠાનતયોપલ યમાનદશિવશેષ યાિપ

તદાઽસિ ૃ ટતયા અિનવચનીય ાિતભાિસકદશોઽ પુગ ય યઃતથા ચ રથા યાસઃ ુ ઇિત ચે ્ ન ચૈત ય ય વયં કાશ યરથા િધ ઠાન વા ્ । તીયમાનં રથા તી યેવ તીયતે ઇિતસ પૂેન કાશમાનં ચૈત યમેવાિધ ઠાન ્ । દશિવશેષોઽિપચદ ય તઃ ાિતભાિસકઃ રથાદાિવ ય ા વમિપ ાિતભાિસક ્તદા સવ યાણા પુરમા ્ । અહં રથઃ ઇ યા દ તી યાપાદન ુવૂવિ રસનીય ્ । વ નરથદયઃ સા ા માયાપ રણામા ઇિતક ચ ્ ।અ તઃકરણ ારા ત પ રણામા ઇ ય યે ।ન ુ રથાદઃ ુ ચૈત યા ય ત વે ઇદાન ત સા ા-

કારાભાવેન ગરણેઽિપ વ નોપલ ધરથાદયોઽ વુતર ્ ।ઉ યતે । કાયિવનાશો હ િવધઃ કિ ુપાદાનેન સહ કિ ુિવ માનએવોપાદાને ।આ ો બાધઃ તીય ુ િન િૃ ઃ ।આ યકારણમિધ ઠાનત વસા ા કારઃ તેન િવનોપાદાન તૂાયાઅિવ ાયા અિન ૃ ેઃ । તીય ય કારણં િવરોિધ ૃ ુ પિ -દ ષિન િૃ વા । ત દહ સા ા કારાભાવા ્ વ ન પ ો માબાિધ ઠ સુલ હારણ ઘટાદ રવ િવરોિધ યયા તરોદયેનવજનક તૂિન ા દદોષનાશેન વા રથા દિન ૃ ૌ કો િવરોધઃ ।એવંચ ુ ત ય ય ુ યવ છ ચૈત યિન ઠ લૂાિવ ા-

કાય વપ ે ુ ત રિત ાનેન તદ ાનેન સહ રજત ય બાધઃ ।લૂાિવ ાકાય વપ ે ુ લૂાિવ ાયા સા ા કારમા -િનવ યતયા રજત ય ત ુ ત ાનાિ િૃ મા ્ સુલ-હારણ ઘટ યેવ ।ન ુ ુ તૌ રજત ય િતભાસસમયે ાિતભાિસકસ ા પુગમે

નેદં રજત ્ ઇિત ૈકા લકિનષેધ ાનં ન યા ્ ક ુઇદાનીિમદં ન રજત ્ ઇિત યા ્ ઇદાન ઘટઃ

12 sanskritdocuments.org

.. Vedanta Paribhasha ..

યામો ન ઇિતવ ્ ઇિત ચે ્ ન ન હ તરજત વાવ છ િતયો ગતાકાભાવો િનષેધધીિવષયઃ ક ુલૌ કકપારમાિથક વાવ છ - ાિતભાિસકરજત િતયો ગતાકઃયિધકરણધમાવ છ તૈયો ગતાકાભાવા પુગમા ્ ।ન ુ ાિતભાિસક રજતે પારમાિથક વમવગતં ન વા ।અનવગમેિતયો ગતાવ છેદકાવ છ રજત વ ાનાભાવાદભાવ-ય ા પુપિ ઃ ।અવગમેઽપરો ાવભાસ ય ત કાલીનિવષય-

સ ાિનયત વા ્ રજતે પારમાિથક વમ યિનવચનીયંરજતદવો પ િમિત તદવ છ રજતસ વે તદવ છ ાભાવ તકથં વતત ઇિત ચે ્ ન પારમાિથક વ યાિધ ઠાનિન ઠ ય રજતેિતભાસસ ભવેન રજતિન ઠપારમાિથક વો પ યન પુગમા ્ ।ય ારો યમસિ ૃ ટં ત ૈવ ાિતભાિસકવ ૂપ ેર કારા ્ ।અતએવ ઇ યસિ ૃ ટતયા જવા ુ મુગતલૌ હ ય ય ફ ટકભાનસ ભવા ્ ન ફ ટકઽિનવચનીયલૌ હ યો પિ ઃ । ન વેવંય જપા ુ મુ ં યા તર યવધાનાદસિ ૃ ટં તલૌ હ ય તી યા ાિતભાિસકં લૌ હ યં વી યતાિમિત ચે ્ન ઇ ટ વા ્ ।

એવં ય મા તર વિપ ય સામા યલ ણા ગુમોયથાથ ય લ ણાસ ાવ દશનીયઃ ।ઉ તં ય ં કારા તરણ િવધ ્ - ઇ યજ યં તદજ યંચેિત ।ત ે યાજ યં ખુા દ ય ્ મનસ ઇ ય વિનરાકરણા ્ ।ઇ યા ણ પ ાણરસનચ ઃુ ો વગા મકાિન । સવા ણચે યા ણ વ વિવષયસં ુ તા યેવ ય ાનં જનય ત ।ત ાણરસન વગ યા ણ વ થાન થતા યેવ ગ ધરસ-પશ પલ ભા ્ જનય ત ચ ઃુ ો ે ુ વત એવ િવષયદશંગ વા વ વિવષયં ૃ ીતઃ ો યાિપ ચ રુા દવ ્પ ર છ તયાભેયા દદશગમનસ ભવા ્ ।અતએવા ભુવોભેરીશબ્દોમયા તુઃ ઇિત । વી ચતર ા દ યાયેનકણશ ુલી દશેઽન તશ દો પિ ક પનાયાં ગૌરવ ્ભેરીશબ્દોમયા તુઃ� ઇિત ય ય મ વક પનાયાંગૌરવં ચ યા ્ ।

તદવં યા યાતં ય ્ ।ઇિત વેદા તપ રભષાયાં ય પ ર છેદઃ ।

paribhasha.pdf 13

॥ વેદા ત પ રભાષા ॥

૨ ॥અ મુાન ્॥અથા મુાનં િન યતે ।અ િુમિતકરણમ મુાન ્ ।અ િુમિત

યા ત ાન વેન યા ત ાનજ યા । યા ત ાના ુ યવસાયાદ ત વેનત જ ય વાભાવા ા િુમિત વ ્ ।અ િુમિતકરણં ચ યા ત ાન ્ । ત સં કારોઽવા તર યાપારઃ ।

ન ુ તૃીય લ પરામશ ઽ િુમતૌ કરણ ્ ત યા િુમિતહ ુ વાિસ યાત કરણ વ ય ૂરિનર ત વા ્ । ન ચ સં કારજ ય વેના િુમતેઃિૃત વાપિ ઃ િૃત ાગભાવજ ય વ ય સં કારમા જ ય વ ય

વા િૃત વ યોજકતયા સં કાર વસંસાધારણસં કારજ ય વ યતદ યોજક વા ્ ।ન ચ ય યા ત મરણાદ િુમિત ત કથં સં કારોહ ુ રિત

વા ય ્ યા ત િૃત થલેઽિપ ત સં કાર યૈવાિનિમિતહ ુ વા ્ ।ન હ તૃેઃ સ ં કારનાશક વિનયમઃ િૃતધારાદશના ્ । નચા ુ ુ સ ં કારાદ ય િુમ યાપિ ઃ ત ુ ોધ યાિપ સહકા ર વા ્ ।એવંચ અયં મૂવા ્ ઇિત પ ધમતા ાને મૂોવ યા યઃ ઇ ય ભુવા હતસં કારો ોધે ચ સિત વ મા ્ઇ ય િુમિતભવિત । ન ુમ યે યા ત મરણ ્ ત જ યંવ યા ય મૂવાનય ્ ઇ યા દ િવિશ ટ ાનં વાહ ુ વેન ક પનીય ્ ગૌરવા માનાભાવા ચ । ત ચ યા ત ાનંવ િવષયક ાનાશં એવ કરણ ્ ન ુપવતિવષયક ાનાશંઇિત પવતો વ મા ્ ઇિત ાન ય વ યશં એવ અ િુમિત વ ્ન પવતાશંે તદંશે ય વ યોપપા દત વા ્ ।યા ત ાશેષસાધના યાિ તસા યસામાનાિધકર ય પા ।સા ચ યભચારાદશને સિત સહચારદશનેન ૃ તે । ત ચસહચારદશનં યૂોદશનં સ ૃ શનં વેિત િવશેષો નાદરણીયઃસહચારદશન યૈવ યોજક વા ્ ।ત ચા મુાનમ વિય પમેકમેવ । ન ુ કવલા વિય સવ યાિપ

ધમ યા મ મતે િન ઠા ય તાભાવ િતયો ગ વેનઅ ય તાભાવા િતયો ગસા યક વ પકવલા વિય વ યાિસ ેઃ ।ના ય મુાન ય યિતર ક પ વ ્ સા યાભાવે સાધનાભાવ-િન િપત યા ત ાન ય સાધનેન સા યા િુમતાવ પુયોગા ્ ।કથં ત હ મૂાદાવ વય યા તમિવ ુષોઽિપ યિતરક યા ત-

14 sanskritdocuments.org

.. Vedanta Paribhasha ..

ાનાદ િુમિતઃ । અથાપિ માણા દિત વ યામઃ ।અતએવા મુાન ય ના વય યિતર ક પ વ ્ યિતરક યા ત પ વ ્યિતરક યા ત ાન ય અ િુમ યહ ુ વા ્ ।ત ચા મુાનં વાથપરાથભેદન િવધ ્ । ત વાથ ૂ તમેવ

પરાથ ુ યાયસા ય ્ । યાયો નામાવયવસ દુાયઃ ।અવયવ યએવ -િત ાહ દૂાહરણ પાઃ ઉદાહરણોપનયિનગમન પા વા । ન ુપ અવયવ યેણૈવ યા તપ ધમતયો ુપદશનસ ભવેનાિધકવયવ-ય ય યથ વા ્ ।એવમ મુાને િન િપતે ત મા ્ ભ િન ખલ પ ય

િમ યા વિસ ઃ । તથા હ - ભ ંસવ િમ યા ભ વા ્યદવં તદવ ્ યથા ુ ત ય ્ । ન ચ ૃ ટા તિસ ઃ ત યસાિધત વા ્ । ન ચા યોજક વ ્ ુ ત યર ુસપાદ નાંિમ યા વે ભ વ યૈ લાઘવેન યોજક વા ્ । િમ યા વં ચવા ય વેના ભમત-યાવિ ઠા ય તાભાવ િતયો ગ વ ્ ।’અભમત ’-પદં વ તુઃ વા યા િસ યાઽસ ભવવારણાય’ યાવ ્ ’ - પદમથા તરવારણાય । ત ુ ત ્ -સવષામિપ ભાવાના વા ય વેન સ મતે ।િતયો ગ વમ ય તાભાવં િત ષૃા મતા ॥ ઇિત ।ય ા અયં પટ એત િુન ઠા ય તાભાવ િતયોગી પટ વા ્

પટા તરવ ્ - ઇ યા મુાનં િમ યા વે માણ ્ । ત ુ ત ્ -િશનઃ વાશંગા ય તાભાવ ય િતયો ગનઃ ।િશ વા દતરાશંીવ દગેષૈવ ણુા દ ુ॥ ઇિત ।ન ચ ઘટાદિમ યા વે સ ્ ઘટઃ ઇિત ય ેણ

બાધઃ અિધ ઠાન સ યા ત િવષયતયા ઘટાદઃસ ય વાિસ ેઃ ।ન ચ ની પ ય ણઃ કથં ચા ષા દ ા વષયતેિત

વા ય ્ ની પ યાિપ પાદઃ ય િવષય વા ્ । ન ચની પ ય ય ય ચ રુા યો ય વિમિત િનયમઃ મ મતે

ણો ય યાિસ ેઃ । ણુા ય વં સમવાિયકારણ વંવા ય વ ્ ઇિત તેઽ ભમત ્ । ન હ િન ણુ ય ણોણુા યતા નાિપ સમવાિયકારણતા સમવાયાિસ ેઃ ।અ ુ

વા ય વં ણઃ તથાિપ ની પ ય કાલ યેવ ચા ષુા દ -ાનિવષય વે ન િવરોધઃ ।ય ા િ િવધં સ વ ્ - પારમાિથકં યાવહા રકં

paribhasha.pdf 15

॥ વેદા ત પ રભાષા ॥

ાિતભાિસકં ચેિત । પારમાિથકં સ વં ણઃ યાવહા રકંસ વમાકાશાદઃ ાિતભાિસકં સ વં ુ તરજતાદઃ । તથા ચઘટઃ સ ્ ઇિત ય ય યાવહા રકસ વિવષય વેનામા ય ્ ।અ મ ્ પ ે ઘટાદ ણ િનષેધો ન વ પેણક ુપારમાિથક વેનૈવેિત ન િવરોધઃ ।અ મ ્ પ ે ચિમ યા વલ ણે પારમાિથક વાવ છ િતયો ગતાક વ -મ ય તાભાવિવશેષણં ટ ય ્ । ત મા ુપપ ંિમ યા વા મુાનિમિત ।ઇિત વેદા તપ રભાષાયામ મુાનપ ર છેદઃ ।

૩ ઉપમાન ્ ।અથોપમાનં િન યતે । ત સા ૃ ય માકરણ પુમાન ્ ।

તથા હ - નગર ુ ૃ ટગોિપ ડ ય ુ ુષ ય વનંગત યગવેયે યસિ કષ સિત ભવિત તીિતઃઅયં િપ ડો ગોસ ૃશઃઇિત । તદન તરં ચ ભવિત િન યઃઅનેન સ ૃશી મદ યાગૌઃ ઇિત । ત ા વય યિતરકા યાં ગવયિન ઠગોસા ૃ ય ાનંકરણ ્ ગોિન ઠગવયસા ૃ ય ાનં ફલ ્ ।

ન ચેદં ય ેણ સ ભવિત ગોિપ ડ ય તદ યાસિ કષા ્ ।ના ય મુાનેન ગવયિન ઠગોસા ૃ ય ય અત લ વા ્ । નાિપ

મદ યા ગૌરત વયસ ૃશીએનિ ઠસા ૃ ય િતયો ગ વા ્યો ય તસા ૃ ય િતયોગી સ ત સ ૃશઃયથા મૈ િન ઠસા ૃ ય િતયોગી ચ ો મૈ સ ૃશઃ -

ઇ ય મુાના ્ ત સ ભવૈિત વા ય ્ ।એવિંવધા મુાનાનવતારઽિપઅનેન સ ૃશી મદ યા ગૌઃ ઇિત તીતેર ભુવિસ વા ્ઉપિમનોિમ ઇ ય ુ યવસાયા ચ । ત મા ુપમાનં માના તર ્ ।ઇિત વેદા તપ રભાષાયા પુમાનપ ર છેદઃ ।

૪ આગમઃ ।અથાગમો િન યતે । ય ય વા ય તા પય િવષયી તૂસસંગ

માના તરણ ન બા યતે ત ા ં માણ ્ । વા જ ય ાને ચઆકાં ાયો યતાઽઽસ ય તા પય ાનં ચ ઇિત ચ વા ર કારણાિન ।ત પદાથાનાં પર પર જ ાસાિવષય વયો ય વમાકાં ા ।

16 sanskritdocuments.org

.. Vedanta Paribhasha ..

યા વણે કારક ય કારક વણે યાયાઃ કરણ વણેઇિતકત યતાયા જ ાસાિવષય વા ્ ઽ જ ાસોરિપ વા ાથબોધા ્’ યો ય વ પુા ્ । તદવ છેદકં ચ યા વકારક વા-દકિમિતનાિત યા તઃ ગૌર ઇ યાદૌ ।અભેદા વયે ચ સમાનિવભ તકપદ-િતપા વં તદવ છેદકિમિત ત વમ યા દવા ે ુ ના યા તઃ ।એતા ૃશાકાં ા ભ ાયેણૈવ બલાબલાિધકરણે સા

વૈ દ યાિમ ા વા જ યો વા જન ્ ઇ ય વૈ દવ -યાગ યાિમ ા વત વેન ન વા જનાકાં ા ઇ યા દ યવહારઃ ।ન ુ ત ાિપ વા જન ય જ ાસાઽિવષય વેઽિપ ત ો ય વમ યેવદય ય વ ય યાગિન િપત જ ાસાિવષયતાવ છેદક વા દિતચે ્ ન વસમાન તીયપદાથાવયબોધિવરહસહ ૃત દય -ય ય યૈવ તદવ છેદક વેન વા જન ય ય વસમાન -તીયાિમ ા યા વયબોધસહ ૃત વેન તા ૃશાવ છેદક વાભાવા ્ ।

આિમ ાયા ુ નૈવ ્ વા જના વય ય તદા પુ થ વા ્ ।ઉદાહરણા તર વિપ ુબલ વ યોજકઆકાં ાિવરહ એવ ટ યઃ ।

યો યતા તા પયિવષયસસંગાબાધઃ । વ ના િસ િતઇ યાદૌ તા ૃશસસંગબાધા યો યતા । સ પિતરા મનોવપા દુ ખદ ્ ઇ યાદાવિપ તા પયિવષયી તૂપ ુ ાશ યાબાધા ્યો યતા । ત વમ યા - દવા ે વિપ વા યાભેદબાધેઽિપલ ય વ પાભેદ બાધાભાવા ્ યો યતા ।

આસિ ા યવધાનેન પદજ યપદાથ પ થિતઃ ।માના તરોપ થાિપતપદાથ યા વયબોધાભાવા ્’ પદજ યા ’ ઇિત ।અતએવા તુ થલે ત પદા યાહારઃ ।’ ાર ્ ’ ઇ યાદૌ ’ િપધે હ ’ ઇિત ।અતએવ ’ ઇષે વા ’ઇ યા દમ ે ’ િછનિ ’ ઇિત પદા યાહારઃ ।અતએવિવ ૃિત ુ યૂાય ુ ટં િનવપાિમ ઇિત પદ યોગઃ ।

પદાથ િવધઃ - શ ો લ ય િેત । ત શ તનામપદાનામથ ુ ુ યા િૃ ઃ । યથા ’ ઘટ ’ - પદ યૃ ુ ુ નોદરા ા ૃિતિવિશ ટ વ િુવશેષે િૃ ઃ । સા ચ

શ તઃ પદાથા તર ્ િસ ા તે કારણે ુ કાયા ુ લૂશ તમા યપદાથા તર વા ્ । સા ચ ત પદજ યપદાથ ાન પકાયા મુેયા ।તા ૃશશ તિવષય વં શ વ ્ ।ત ચ તેરવ ન ય તેઃ ય તીનામાન યેન ુ ુ વા ્ ।

કથં ત હ ગવા દપદા ય તમાનિમિત ચે ્ તે ય ત -

paribhasha.pdf 17

॥ વેદા ત પ રભાષા ॥

સમાનસિંવ સવંે વા દિત મૂઃ । ય ા ગવા દપદાનાંય તૌ શ તઃ વ પસતી ન ુ ાતા હ ઃુ તૌ ુ સાાતા હ ઃુ । ન ચ ય યશંે શ ત ાનમિપ કારણ ્અુરવા ્ । િતશ તમ વ ાને સિત ય તશ તમ વ ાનં

િવના ય તધીિવલ બાભાવા ચ ।અતએવ યાયમતેઽ ય વયેશ તઃ વ પસતીિત િસ ા તઃ ।

ાયમાનશ તિવષય વમેવ વા ય વિમિત િતરવ વા યા ।અથવા ય તલ ણયાઽવગમઃ । યથા નીલો ઘટઃ ઇ ય’ નીલ ’ - શ દ ય નીલ ણુિવિશ ટ લ ણા તથાિતવાચક ય ત િશ ટ લ ણા । ત ુ ત ્ અન યલ યઃ

શ દાથઃ ઇતિ।એવંશ ો િન િપતઃ ।અથ ’ લ ય ’ - પદાથ િન યતે । ત લ ણાિવષયો

લ યઃ । લ ણા ચ િવધા - કવલલ ણા લ તલ ણાચેિત । ત શ સા ા સ બ ધઃ કવલ ણા । યથાગ ાયાં ઘોષઃ ઇ ય વાહસા ા સ બ ધિન તીર’ ગ ા ’ - પદ ય કવલલ ણા । ય શ પર પરા -સ બ ધેનાથા તર તીિત ત લ તલ ણા યથા’ રફ ’ - પદ ય રફ યે શ ત ય ’ મર ’ -પદઘ ટત - પર પરાસ બ ધેન મ કુર િૃ ઃ । ગૌ યિપ લ તલ ણૈવ ।યથા િસહો માનવકઃ ઇ ય ’ િસહ ’ - શ દવા યસ બ દ ૌયા દસ બ ધેન માનવક ય તીિતઃ ।

કારા તરણ લ ણા િ િવધા - જહ લ ણા અજહ લ ણાજહદજહ લ ણા । ત શ મન તભા ય ય ાથા તર -તીિત ત જહ લ ણા । યથા િવષં ુ ં વ ઇ ય વાથિવહાય શ ુ હૃ ભોજનિન િૃ લ યતે । ય શ ાથ -મ તભા યૈવાથા તર તીિતઃ ત ાજહ ણા યથાુ લો ઘટઃ ઇિત ।અ હ ’ ુ લ ’ - શ દઃ વાથુ લ ણુમ તભા યૈવ ત િત યે લ ણયા વતતે ।

ય હ િવિશ ટવાચકઃ શ દ એકદશં િવહાય એકદશેવતતે ત જહદજહ લ ણા યયા સોઽયંદવદ ઃ ઇિત ।અ હ પદ યવા યયોિવિશ ટયોર ા -પુપ યા પદ ય ય િવશે યમા પર વ ્ । યથા વાત વમિસ ઇ યાદૌ ’ ત ્ ’ - પ ા ય યસવ વા દિવિશ ટ ય ’ વં ’ - પદવા યેના તઃકરણ -િવિશ ટનૈ ાયોગા ્ ઐ િસ યથ વ પે લ ણેિત

18 sanskritdocuments.org

.. Vedanta Paribhasha ..

સા દાિયકાઃ ।વય ુ મૂઃ - સોઽયં દવદ ઃ ,’ ત વમિસ ઇ યાદૌ

િવિશ ટવાચકપદાનામેકદશપર વેઽિપ ન લ ણાશ પુ થતિવિશ ટયોઃ અભેદા વયા પુપ ૌ િવશે યયોઃશ પુ થતયોરવ અભેદા વયાિવરોધા ્ । યથાઘટોઽિન યઃ ઇ ય ’ ઘટ ’ - પદવા યૈકદશઘટ વ ય -અયો ય વેઽિપ યો યઘટ ય યા સહાિન ય વા વયઃ ।ય પદાથકદશ ય િવશેષણતયોપ થિતઃ ત ૈવવાત યેણૌપ થતયે લ ણ પુગમઃ । યથાિન યો ઘટઃ ઇ ય ’ ઘટ - પદા ્ ઘટ વ ય શ યાવાત યેણા પુ થ યા તા ૃશોપ થ યથ’ ઘટ-પદ ય ઘટ વે લ ણા ।એવમેવ ત વમિસઇ યા દવા ઽેિપ ન લ ણા શ યા વાત યેણોપ થતયોઃ’ ત વં ’ - પદાથયોરભેદા વયે બાધકાભાવા ્ ।અ યથાગેહ ઘટઃ ઘટ પ ્ ઘટમાનયઇ યાદૌ ઘટ વગેહ વાદર ભમતા વયબોધાયો યતયાત ાિપ ’ ઘટા ’ - દપદાનાં િવશે યમા પર વં લ ણયૈવયા ્ । ત મા ્ ત વમિસ ઇ યા દવા ે ુઆચાયાણાં લ ણો તર પુગમવાદન બો યા ।જહદજહ લ ણોદાહરણ ુ કાક યો દિધ ર યતા ્

ઇ યા ેવ ત શ કાક વપ ર યાગેન અશ દ પુધાતક વ-રુ કારણાકાકઽિપ ’ કાક ’ - શ દ ૃ ેઃ ।લ ણાબીજ ુતા પયા પુપિ રવ ન ુઅ વયા પુપિ ઃકાક યો દિધ ર યતા ્ ઇ ય અ વયા પુપ યભાવા ્ગ ાયાં ઘોષઃ ઇ યાદૌ તા પયા પુપ ેરિપ સ ભવા ્ ।લ ણા ચ ન પદમા િૃ ઃ ક ુ વા િૃ રિપ । યથા

ગ ભીરાયાં ન ાં ઘોષઃ ઇ ય ગ ભીરાયાં ન ા ્ઇિત પદ યસ દુાય ય તીર લ ણા । ન ુ વા યાશ તતયાકથં શ સ બ ધ પા લ ણા ઉ યતે । શ યા ય ્પદસ બ ધેન ા યતે ત સ બ ધો લ ણા । શ ત ા યયથા પદાથ તથા વા ાથ ઽપીિત ન કા ચદ પુપિ ઃ ।એવમથવાદવા ાનાં શસંા પાણાં ાશ યે લ ણા

સોઽરોદ ્ ઇ યા દિન દાથવાદવા ાનાં િન દત વે લ ણા ।અથવાદગતપદાનાં ાશ યા દલ ણા પુગમે એકન પદન

paribhasha.pdf 19

॥ વેદા ત પ રભાષા ॥

લ ણયા ત ુપ થિતસ ભવે પદા તરવૈય ય યા ્ ।એવંચિવ યપે ત ાશ ય પપદાથ યાયકતયા અથવાદપદસ દુાય યપદ થાનીયતયા િવિધવા નેૈકવા વં ભવિત ઇ યથવાદવા ાનાંપદકવા તા । વ ત હ વા કૈવા તા । ય યેકંભ ભ સસંગ િતપાદકયોવા યોરાકાં ાવશેનમહાવા ાથબોધક વ ્ । યથા દશ ણૂમાસા યાંવગકામો ય ત ઇ યા દવા ાનાં સિમધો યજિતઇ યા દવા ાનાં ચ પર પરોપે તા ા ભાવબોધકતયાએકવા તા । ત ુ તં ભ પાદઃ -વાથબોધે સમા તાનામ ા વા પે યા ।વા ાનામેકવા વં નુઃ સહં ય યતે ॥ ઇિત ।

એવં િવધોઽિપ પદાથ િન િપતઃ । ત ુપ થિત ાસિ ઃ ।સા ચ શા દબોધે હ ઃુ તથૈવા વય યિતરકદશના ્ ।એવંમહાવા ાથબોધેઽવા તરવા ાથબોધો હ ઃુ તથૈવા વયા -વધારણા ્ ।મ ા તં તા પય િન યતે । ત ત તીતી છયો ચ રત વં

ન તા પય ્ અથ ાન ૂ યેન ુ ષેણો ચ રતા દેાદથ યાયા-ભાવ સ ા ્ અયમ યાપકોઽ ુ પ ઃ ઇિત િવશેષદશનેનતા પય મ યા યભાવા ્ । ન ચે ર યતા પય ાના ્ત શા દબોધ ઇિત વા ય ્ ઈ રાન ક રૃિપ ત ા ાથ-િતપિ દશના ્ ઉ યતે । ત તીિતજનનયો ય વં તા પય ્ ।ગેહ ઘટઃ ઇિત વા ં ગેહ ઘટસસંગ તીિતજનનયો ય ્ન ુપટસસંગ તીિતજનનયો યિમિત ત ા ંઘટસસંગપર ્ન ુપટસસંગપરિમ ુ યતે ।ન ુ સૈ ધવમાનય ઇ યા દવા ંયદા લવણાનયન -તીતી છયા ુ ત ં તદાિપ અ સસંગ તીિતજનનેવ પયો યતાસ વા ્ લવણપર વ ાનદશાયામ ા દ -સસંગ ાનાપિ રિત ચે ્ ન ત દતરપરતીતી છયા -ુ ચ રત વ યાિપતા પય િત િવશેષણ વા ્ । તથા ચ

ય ા ંય તીિતજનન વ પયો ય વે સિતયદ ય તીતી છયા નો ચ રત ્ ત ા ં ત સસંગ -પરિમ ુ યતે । કુા દવા ે અ ુ પ ો ચ રતવેદવા ાદોચ તીતી છાયા એવાભાવેન તદ ય તીતી છયો -ચ રત વાભાવેન લ ણસ વા ા યા તઃ । ન

20 sanskritdocuments.org

.. Vedanta Paribhasha ..

ચોભય તીતી છયો ચ રતેઽ યા તઃ તદ યમા -તીતી છયાઽ ુ ચ રત વ ય િવવ ત વા ્ ।ઉ ત તીિતમા જનનયો યતાયા ાવ છે દકા શ તઃ ।

અ માકં મતે સવ કારણતાયાઃ શ તેરવાવ છેદક વાકોઽિપ દોષઃ ।એવંતા પય ય ત િ િતજનક વ પ ય શા દ ાનજનક વે

િસ ે ચ થુવણક તા પય ય શા દ ાનહ ુ વેિનરાકરણવા ંત તીતી છયો ચ રત વ પતાતા પયિનરાકરણપર ્ અ યથાતા પયિન યફલકવેદા તિવચારવૈય ય સ ા ્ । ક ચ ુ -શા દ ા વાવ છેદન ન તા પય ાનં હ ુ ર યેવપંર ્ચ થુવણકવા ્ તા પયસશંયિવપયયો રશા દ ાનિવશેષેચ તા પય ાનં હ રુવ ઇદં વા મેત પર તુા યપરિમિત સશંયેત પયયે ચ ત ુ રવા ાથિવશેષિન ય ય તા પયિન યંિવનાઽ પુપ ે ર યા ઃુ ।ત ચ તા પય વેદ મીમાસંાપ રશોિધત યાયાદવાવધયતે

લોક ુ કરણા દના । ત લૌ કકવા ાનાં માના તરા -વગતાથતયાઽ વુાદક વ ્ વેદ ુ વા ાથ યા વૂતયાના વુાદક વ ્ । ત લોક વેદ ચ કાયપરાણાિમવ િસ થાનામિપામા ય ્ ુ તે તઃ ઇ યા દ અુ િસ ાથઽિપ પદાનાંસામ યાવધારણા ્ ।અતએવ વેદા તવા ાનાં ણ ામા ય ્ ।યથ ચૈત ્ તથા િવષયપ ર છેદ વ યતે ।ત વેદાનાં િન યસવ પરમે ર ણીત વેન ામા યિમિત -

નૈયાિયકાઃ । વેદાનાં િન ય વેન િનર તસમ ત ું ૂષણતયાામા યિમ ય વરમીમાસંકાઃ ।અ માકં ુ મતે વેદો ન િન યઃઉ પિ મ વા ્ । ઉ પિ મ વં ચ અ ય મહતો તૂ યિનઃ િસતમેત ૃ વેદો ય ુવદઃ સામવેદોઽથવવેદઃ ઇ યા દ તુેઃ ।નાિપ વેદાનાં િ ણવ થાિય વ ્ ય એવ વેદો

દવદ ેનાધીતઃ સઃ એવ મયાિમ ઇ યા દ યભ ાિવરોધા ્ ।અતએવ ગકારા દવણાનામિપ ન ણક વ ્ સોઽયં ગકારઃઇ યા દ યભ ાિવરોધા ્ । તથા ચ વણપદવા સ દુાય યવેદ ય િવયદા દવ ્ ૃ ટકાલીનો પિ ક વં લયકાલીન -વસં િતયો ગ વંચ ન ુમ યે વણાના ુ પિ િવનાશૌઅન તગકારા દક પનાયાં ગૌરવા ્ ।અ ુ ચારણદશાયાંવણાનામનભ ય ત ત ુ ચારણ પ ય કાભાવા ્ ન

paribhasha.pdf 21

॥ વેદા ત પ રભાષા ॥

િવ ુ યતે અ ધકાર થઘટા પુલ ભવ ્ । ઉ પ ોગકારઃ ઇ યા દ યય ુ સોઽયં ગકારઃઇ યા દ યભ ાિવરોધાદ માણ ્ । વણા ભ ય ક -વિનગતો પિ િન િપતપર પરાસ બ ધિવષય વેનમાણં વા । ત મા વેદાનાં ણક વ ્ ।ન ુ ણક વાભાવેઽિપ િવયદા દ પ વ ુ પિ મ વેનપરમે રક કૃતયા પૌ ુષેય વાદપૌ ુષેય વં વેદાનાિમિત તવિસ ા તો ભ યેત ઇિત ચે ્ ન । ન હ તાવ ્ ુ ુષેણઉ ચાયમાણ વં પૌ ુષેય વ ્ ુ ુમતેઽ ય યાપકપર પરયાપૌ ુષેય વાપ ેઃ । નાિપ ુ ુષાધીનો પિ ક વં પૌ ુષેય વ ્નૈયાિયકા ભમતપૌ ુષેય વા મુાનેઽ મદા દના િસ સાધનાપ ેઃ ।ક ુસ તીયો ચારણાનપે ો ચારણિવષય વ ્ । તથા ચસગા કાલે પરમે રઃ વૂસગિસ વેદા ુ વૂ સમાના ુ વૂ કંવેદં િવર ચતવા ્ ન ુત તીયં વેદિમિત ન સ તીયો ચારણ -અનપે ો ચારણિવષય વં પૌ ુષેય વં વેદ ય । ભારતાદ ના ુસ તીયો ચારણમનપે યૈવો ચારણિમિત તેષાં પૌ ુષેય વ ્ ।એવંપૌ ુષેયાપૌ ુષેયભેદન િવધઆગમો િન િપતઃ ।ઇિત વેદા તપ રભાષાયામાગમપ ર છેદઃ ।

૫ અથાપિ ઃ ।ઇદાનીમથાપિ િન યતે । ત ોપપા ાનેનોપપાદકક પન -મથથા ઃ । ત ોપપા ાનં કરણ ્ ઉપપાદક ાનંફલ ્ । યેન િવના યદ પુપ ં ત ્ ત ોપપા ્ । ય યાભાવેય યા પુપિ ઃ ત ્ ત ોપપાદક ્ । યથા રાિ ભોજનેનિવના દવાઽ ુ ાન ય પીન વમ પુપ ્ ઇિત તા ૃશ ંપીન વ પુપા ્ યથા વા રાિ ભોજન યાભાવે તા ૃશ -પીન વ યા પુપિ ઃ ઇિત રાિ ભોજન પુપાદક ્ ।સા ચાથાપિ િવધા - ૃ ટાથાપિ ઃ તુાથાપિ િેત ।

ત ૃ ટાથાપિ યથા ઇદં રજત ્ ઇિત રુોવિતિનિતપ ય રજત ય નેદં રજત ્ ઇિત ત ૈવિનિષ યમાન વં સ ય વઽ પુપ ્ ઇિત રજત ય સ વંસ ય વા ય તાભાવવ વં વા િમ યા વં ક પયિત ।તુાથાપિ યથા ય યૂમાણવા ય વાથા પુપિ ખુેન

22 sanskritdocuments.org

.. Vedanta Paribhasha ..

અથા તરક પન ્ । યથા તરિત શોકમા મિવ ્ ઇ યતુ ય શોકશ દવા યબ ધ ત ય ાનિનવ ય વ યા યથા -પુપ યા બ ધ ય િમ યા વં ક પતે । યથા વા વીદવદ ો હૃ ન ઇિત વા વણાન તરં િવનો હૃાસ વંબ હઃસ વં ક પયિત ।

તુાથાપિ િવધા -અભધાના પુપિ ઃ અભ હતા પુપિ ।ત ય વા કૈદશ વણેઽ વયા ભધાના પુપ યા અ વયા ભધાનોપયો ગપદા તરં ક યતે ત ા ભધાના પુપિ ઃ । યથા ’ ાર ્ ’ ઇ ય’ િપધે હ ’ ઇિત પદા યાહારઃ યથા વા િવ જતા િવ તઇ ય ’ વગકામ ’ - પદા યાહારઃ ।ન ુ ’ ાર ્ ’ ઇ યાદાવ વયા ભધાના ્ વૂ ્ ઇદમ વયા ભધાનં

િપધાનાપ થાપકપદં િવનાઽ પુાપ િમિત કથં ાનિમિત ચે ્ ન’અભધાન ’ - પદન કરણ ુ પ યા તા પય ય િવવ ત વા ્ ।તથા ચ ારકમકિપધાન યાસસંગપર વં િપધાનોપ થાપકપદંિવનાઽ પુપ િમિત ાનં ત ાિપ સ ભા યતે ।અભ હતા પુપિ ુ ય વા ાવગતોઽથ ઽ પુપ વેન ાતઃ

સ થા તરં ક પયિત ત ટ યા । તથા વગકામો યોિત ટોમેનય ત ઇ ય વગસાધન વ ય ણકયાગગતતયાઽવગત યા -પુપ યા મ યવ ય વૂ ક યતે ।ન ચેયમથાપિ ર મુાનેઽ તભિવ મુહિત અ વય ય ય -ાનેના વિય યન તભાવા ્ । યિતર કણ ા મુાન વં ાગેવ

િનર ત ્ ।અતએવાથાપિ થલે ’અ િુમનોિમ ’ ઇિત ના ુ યવસાયઃક ુ અનેન ઇદં ક પયાિમ ઇિત ।ન ુઅથાપિ થલે ઇદમનેન િવનાઽ પુપ િમિત ાનકરણ ્

ઇ ુ ત ્ ત કિમદં તેન િવનાઽ પુપ વ ્ ।તદભાવ યપકાભાવ િતયો ગ વિમિત મૂઃ ।એવમથાપ ેમાના તર વિસ ૌ યિતર ક ના મુાના તર ્િૃથવીતર યો ભ તે ઇઅ યાદૌ ગ ધવ વિમતરભેદં

િવનાઽ પુપ િમ યા દ ાન ય કરણ વા ્ ।અતએવા ુ યવસાયઃ િૃથ યાિમતરભેદં ક પયાિમ ઇિત ।

ઇિત વેદા તપ રભાષાયામથાપિ પ ર છેદઃ ।

૬ અ પુલ ધ ।

paribhasha.pdf 23

॥ વેદા ત પ રભાષા ॥

ઇદાન ષ ઠં માણં િન યતે । ાનકરણાજ યાભાવા ભુવા -સાધારણકારણમ પુલ ધ પં માણ ્ ।અ મુાના દજ યા -તી યાભાવા ભુવહતાવ મુાનાદાવિત યા તવારણાયાજ યા તંપદ ્ ।અ ૃ ટાદૌ સાધારણકારણેઽિત યા તવારણાયાસધારણેિત ।અભાવ ૃ યસાધારણહ સુ ં કારઽિત યા તવારણાયા ભુવેિતિવશેષણ ્ । ન ચાતી યાભાવા િુમિત થલેઽ ય પુલ યૈવાભાવોૃ તા ્ િવશેષાભાવા દિત વા ય ્ । ધમાધમા પુલ ધસ વેઽિપ

તદભાવાિન યેન યો યા પુલ ધેરવાભાવા ાહક વા ્ ।ન ુ કયં યો યા પુલ ધઃ । ક યો ય ય િતયો ગનોઽ પુલ ધઃ ।

ઉત યો યેઽિધકરણે િતયો ગનોઽ પુલ ધઃ । ના ઃ ત ભેિપશાચા દભેદ યા ય વાપ ેઃ । ના યઃ આ મિન ધમા -ભાવ યાિપ ય વાપ ે રિત ચે ્ ન યો યા ચાસાવ પુ -લ ધ િેત કમધારયા યણા ્ ।અ પુલ ધેય યતા ચત કત િતયો ગસ વ સિ ત િતયો ગક વ ્ । ય યાભાવોૃ તે ત ય યઃ િતયોગી ત ય સ વેનાિધકરણે ત કતેનસ નયો યમાપાદનયો યં િતયો પુલ ધ વ પં ય યઅ પુલ ભ ય ત વં તદ પુલ ધેય ય વિમ યથઃ । તથા હ -ફ તાલોકવિત તૂલે ય દ ઘટઃ યા ્ તદા ઘટોપલ ભઃયા દ યાપાદનસ ભવા ્ તા ૃશ તૂલે ઘટાભાવોઽ પુલ ધગ યઃ ।અ ધકાર ુતા ૃશાપાદનાસ ભવા ા પુલ ધગ યતા ।અતએવ ત ભે તાદા યેન િપશાચસ વે ત ભવ ્ ય વાપ યાતદભાવોઽ પુલ ધગ યઃ ।આ મિન ધમા દસ વેઽ ય યાતી યતયાિન ુ તોપલ બાપાદનાસ ભવા ્ ન ધમા ભાવ યા પુલ ધગ ય વ ।્ન ૂ તર યાઽિધકરણે યસિ કષ થલે અભાવ યાઉપલ ધગ ય વં

વદ મુત ્ । ત ૃ તે યમેવાભાવાકાર ૃ ાવિપ કરણ ્ઇ યા વય યિતરકા િુવધાના દિત ચે ્ ન । ત િતયો ય પુલ ધે -ર યભાવ હ હ ુ વેન ૃ ત વેન કરણ વમા ય ક પના ્ ।ઇ ય ય ચાભાવેન સમં સિ કષાભાવેનાભાવ હાહ ુ વા ્ઇ યા વય યિતરકયોરિધકરણ ાના પુ ીણ વેના યથાિસ ેઃ ।ન ુ તૂલે ઘટો ન ઇ યા ભાવા ભુવ થલે તૂલાશંેય વ ભુયિસ િમિત ત િૃ િનગમન યાવ યક વેનતૂલાવ છ ચૈત યવ ્ તિ ઠઘટાભાવાવ છ ચૈત ય યાિપમા ભ તયા ઘટાભાવ ય ય તૈવ િસ ા તેઽિપ ઇિત

24 sanskritdocuments.org

.. Vedanta Paribhasha ..

ચે ્ સ ય ્ અભાવ તીતેઃ ય વેઽિપ ત કારણ યા પુ -લ ધેમાના તર વા ્ । ન હ ફલી તૂ ાન ય ય વેત કરણ ય ય માણતાિનયત વમ ત । દશમ વમિસઇ યા દવા જ ય ાન ય ય વેઽિપ ત કરણ યવા ય ય માણભ માણ વા પુગમા ્ ।ફલવૈ યં િવના કથં માણભેદ ઇિત ચે ્ ન િૃ વૈ યમા ેણમાણવૈ યોપપ ેઃ । થથા ચ ઘટા ભાવાકાર િૃ ન યજ યાઇ ય ય િવષયેણાસિ કષા ્ ક ુ ઘટા પુલ ધ પ -માના તરજ યેિત ભવ ય પુલ ધેમાના તર વ ્ ।ન ુઅ પુલ ધ પમાના તરપ ેઽભાવ તીતેઃ ય વે

ઘટવિત ઘટાભાવ મ યાિપ ય વાપ ૌ ત ા યિનવચનીય -ઘટાભાવોઽ પુગ યેત । ન ચે ટાપિ ઃ ત ય માયોપાદાનક -વેઽભાવ વા પુપ ેઃ માયોપાદાનક વાભાવે માયાયાઃસફલકાય પાદાન વા પુપિ રિત ચે ્ ન । ઘટવિતઘટાભાવ મોન ત કાલો પ ઘટાભાવિવષયકઃ ક ુતૂલ પાદૌ િવ માનો લૌ કકો ઘટાભાવો તૂલે આરો યતેઇ ય યથા યાિતરવ આરો યસિ કષ થલે સવ ા યથા યાતેરવયવ થાપના ્ ।અ ુવા િતયો ગમિત તદભાવ મ થલે તદભાવ યાિનવચનીય વ ્તથાિપ ત ુપાદાનં માયૈવ । ન પુાદાનોપાદયયોર ય તસા ય ્ત પુટયોરિપ ત ુ વપટ વા દના વૈ યા ્ ય કિ સા ય યમાયયા અિનવચનીયઘટાભાવ ય ચ િમ યા વધમ ય િવ માન વા ્ ।અ યથા યાવહા રકં ઘટાભાવં િત કથં માયોપાદાનિમિત ુતોનાશ થાઃ । ન ચ િવ તીયયોર પુાદાનોપાદયભાવે ૈવજગ ુપાદાનં યા દિત વા ય ્ પ િવ માિધ ઠાન વ પ યત યે ટ વા ્ પ રણાિમ વ પ યોપાદાન વ ય િનરવયવે

ય પુપ ેઃ । તથા ચ પ ય પ રણા પુાદાનં માયાન ઇિત િસ ા ત ઇ યલમિત સ ન ।સ ચાભાવ િુવધઃ - ાગભાવઃ વસંાભાવોઽ ય ત

અભાવોઽ યો યાભાવ િેત । ત ૃ પ ડાદૌ કારણે કાય યઘટાદ ુ પ ેઃ વૂ યોઽભાવઃ સ ાગભાવઃ । સ ચ ભિવ યતીિતતીિતિવષયઃ । ત ૈવ ઘટ ય ુ રપાતાન તરં યોઽભાવઃ સવસંાભાવઃ । વસં યાિપ વાિધકરણકપાલનાશે નાશ એવ ।

ન ચ ઘટો મ જનાપિ ઃ ઘટ વસં વસં યાિપ ઘટ િતયો ગક -

paribhasha.pdf 25

॥ વેદા ત પ રભાષા ॥

વસં વા ્ । અ યથા ાગભાવ વસંા મકઘટ ય િવનાશેાગભાવો મ જનાપિ ઃ । ન ચૈવમિપ ય વસંાિધકરણં િન યંત કથં વસંનાશ ઇિત વા ય ્ । તા ૃશમિધકરણં ય દચૈત ય યિત ર તં તદા ત ય િન ય વમિસ ્ યિત ર ત યસવ ય ાનિનવ યતાયા વ યમાણ વા ્ । ય દ ચવસંાિધકરણં ચૈત યં તદાઽિસ ઃ આરોિપત િતયો ગક -વસં યાિધ ઠાને તીયમાન યાિધ ઠાનમા વા ્ ।ત ુ ત ્ - અિધ ઠાનાવશેષો હ નાશઃ ક પતવ નુઃ ઇિતએવં ુ ત યિવનાશોઽપીદમવ છ ચૈત યમેવ ।ય ાિધકરણે ય ય કાલ યેઽ યભાવઃ સોઽ ય તાભાવઃ । યથા

વાયૌ પા ય તાભાવઃ । સોઽિપ િવયદા દવ ્ વસં િતયો યેવ ।ઇદિમદં ન ઇિત તીિતિવષયોઽ યો યાભાવઃ ।અયમેવ િવભાગોભેદઃ થૃ વં ચેિત યવ યતે ભેદાિત ર ત થૃ વાદૌ માણાભાવા ્ ।અયંચા યો યાભાવોઽિધકરણ ય સા દ વે સા દઃ યથ ઘટ પટભેદઃઅિધકરણ યાના દ વેઽના દરવ યથા વે ભેદઃ ણ વાવભેદઃ । િવધોઽિપ ભેદો વસં િતયો યેવ અિવ ાિન ૃ ૌ

ત પરત ાણાં િન ૃ યવ ય ભાવા ્ ।નુરિપ ભેદો િવધઃ - સોપાિધકો િન ુપાિધક િેત । ત ોપાિધ -

સ ા યા યસ ાક વં સોપાિધક વ ્ । ત ય વં િન ુપાિધક વ ્ ।ત ા ો તથા એક યૈવાકાશ ય ઘટા પુાિધભેદન ભેદઃ । યથા વાએક ય યૂ ય જલભાજનભેદન ભેદઃ । તથા ચ ણોઽ તઃકરણ -ભેદા ેદઃ । િન ુપાિધકભેદો યથા ઘટ પટભેદઃ ।ન ચ યિપ પ ભેદા પુગમેઽ તૈિવરોધઃ તા વક -

ભેદાન પુગમેન િવયદા દવદ તૈા યાઘાતક વા ્ । પ યા તૈેણ ક પત વા કારા ્ ।તદુક્તં રુ રાચાયઃ -

અ મા ભવતઃ કયં સાધક વ ક પને ।ક ન પ યિસ સસંારં ત ૈવા ાનક પત ્॥ઇિત ।અતએવ િવવરણેઽિવ ા મુાને ાગભાવ યિત ર ત વિવશેષણ ્ત વ દ િપકાયામિવ ાલ ણે ભાવ વ-િવશેષણં ચ સ છતે ।એવંચ િુવધાનામભાવાનાં યો યા પુલ યા તીિતઃ ।

ત ા પુલ ધમાના તર ્ ।એવ ુ તાનાં માણાનાં ામા યં વત એવો પ તે ાયતે ચ ।

તથા હ ૃ ય ભુવસાધારણં સવંા દ ૃ ય ુ લૂ ં ત િતત કારક ાન વં ામા ય ્ । ત ચ ાનસામા યસામ ી યો યં

26 sanskritdocuments.org

.. Vedanta Paribhasha ..

ન વિધકં ણુમપે તે મામા ેઽ ગુત ણુાભાવા ્ । નાિપય માયાં યૂોઽવયવે યસિ કષઃ પા દ ય ે

આ મ ય ે ચ તદભાવા ્ સ યિપ ત મ ્ પીતઃ શ ઃઇિત ય ય મ વા ચ ।અતએવ ન સ લ પરામષા દક -મ ય િુમ યા દ માયાં ણુઃ અસ લ પરામષા દ થલેઽિપિવષયાબાધેના િુમ યાદઃ મા વા ્ । ન ચૈવમ માપ મા યા ્ાસામા યસામ યા અિવશેષા દિત વા ય ્ । દોષાભાવ યાિપ

હ ુ વા કારા ્ । ન ચૈવં પરત વ ્ આગ કુભાકારણાપે ાયામેવપરત વા ્ ।

ાયતે ચ ામા યં વતઃ । વતો ા વં ચ દોષાભાવે સિતયાવ વા ય ાહકસામ ી ા વ ્ । વા યો િૃ ાન ્ત ાહકં સા ાન ્ । તેનાિપ િૃ ાને ૃ માણે ત તંામા યમિપ ૃ તે । ન ચૈવં ામા યસશંયા પુપિ ઃત સશંયા રુોધેન દોષ યાિપ સ વેન દોષાભાવઘ ટત -વા ય ાહકાભાવેન ત ામા ય યૈવા હા ્ । ય ાયાવ વા ય ાહક ા વયો ય વં વત વ ્ । સશંય થલેામા ય યો તયો યતાસ વેઽિપ દોષવશેના હા ્ ન સશંયા પુપિ ઃ ।અ ામા ય ુન ાનસામા યસામ ી યો ય ્ માયા -

મ ય ામા યાપ ેઃ ક ુ દોષ યો ય ્ । ના ય ામા યંયાવ વા ય ાહક ા ્ અ ામા યઘટકતદભાવવ વાદ -િૃ ાના પુનીત વેન સા ણા હ મુશ વા ્ । ક ુિવસવંા દ ૃ યા દ ક કા િુમ યા દિવષય ઇિત પરતએવા ામા ય ુ પ તે ાયતે ચ ।ઇિત વેદા તપ રભાષાયામ પુલ ધપ ર છેદઃ ।

૭ ામા ય ્ ।એવં િન િપતાનાં માણાનાં ામા યં િવધ ્ -

યાવહા રકત વાવેદક વં પારમાિથકત વાવેદક વં ચેિત । તવ પાવગા હ માણ યિત ર તાનાં સવ માણાનામા ં

ામા ય ્ ત ષયાણાં યવહારદશાયાં બાધાભાવા ્ ।તીય ુ વ ૈ પરાણાં સદવ સો યેદમ આસી ્ઇ યા દનાં ત વમિસ ઇ ય તાના ્ ત ષય ય વપર યકાલ યાબંા ય વા ્ । ત ચૈ ં ’ ત વં ’ - પદાથ ાનાધીન-

paribhasha.pdf 27

॥ વેદા ત પ રભાષા ॥

ાનિમિત થમં ’ ત ્ ’ - પદાથ લ ણ માણા યાં િન યતે ।ત લ ણં િવધ ્ - વ પલ ણં તટ થલ ણંચેિત ।

ત વ પમેવ લ ણં વ પલ ણ ્ । યથા સ યા દકંવ પલ ણ ્ સ યં ાનમન તં , આન દોેિત ય ના ્ ઇ યા દ તુેઃ । ન ુ વ ય વ િૃ વાભાવે

કથં લ ણ વિમિત ચે ્ ન વ યૈવ વાપે યા ધિમધમ -ભાવ પનયા લ યલ ણ વસ ભવા ્ । ત ુ ત ્ - આન દોિવષયા ભુવઓ િન ય વંચેિત સ ત ધમાઃ અ થૃ વેઽિપચૈત યા ્ થૃ ગવાવભાસ તે ઇિત ।તટ થલ ણં નામ યાવ લ યકાલમનવ થત વે સિત ય યાવતકંતદવ । યથા ગ ધવ વં િૃથવીલ ણ ્ મહા લયે પરમા ુ ુઉ પિ કાલે ઘટા દ ુ ચ ગ ધાભાવા ્ । ૃતે ચ જગ જ મા દકારણ વ ્ ।અ ’ જગ ્ ’ - પદન કાય તં િવવ ત ્ । કારણ વંચક ૃ વ ્ અતોઽિવ ાદૌ નાિત યા તઃ । ક ૃ વ ં ચ ત ુપાદાન -ગોચરાપરો ાન ચ કષા ૃિતમ વ ્ । ઈ ર ય તાવ ુપાદાનગોચરા -પરો ાનસ ાવે - યઃ સવ ઃ સવિવ ્ ય ય ાનમયં તપઃ ।ત માદત નામ પમ ંચ યતે । ઇ યા દ િુતમાન ્ ।તા ૃશ ચક ષાસ ાવે ચ સોઽકામયત બ ુ યાં યેયઇ યા દ િુતમાન ્ । તા ૃશ ૃતૌ ચ ત મનોઽ ુ ુતઇ યા દવા ્ ।

ાને છા યતમગભ લ ણિ તયં િવવ ત ્ અ યથાયથિવશેષણાપ ેઃ ।અતએવ જ મ થિત વસંાનામ યતમ યૈવલ ણે વેશઃ ।એવંચ લ ણાિન નવ સ પ તે । ણોજગ જ મા દકરણ વે ચ ’ યતો વા ઇમાિન તૂાિન ય તેયેન તાિન વ ત ય ્ ય ભસિંવશ ત ઇ યા દ િુતમાન ્ ।ય ા િન ખલજગ ુપાદાન વં ણો લ ણ ્ । ઉપાદાન વં ચ

જગદ યાસાિધ ઠાન વ ્ જગદાકારણ પ રણમમાનમાયાિધ ઠાન વંવા ।એતા ૃશમેવોપાદાન વમભ ે ય ઇદં સવ યદયમા માસ ચ ય ચાભવ ્ બ ુ યાં યેય ઇ યા દ િુત ુ

પ યો તાદા ય યપદશઃ । ઘટઃ સ ્ ઘટો ભાિતઘત ઇ ટઃ ઇ યા દલૌ કક યપદશોઽિપ સ ચદાન દ પ-ૈ ા યાસા ્ ।ન વાન દા મકચદ યાસા ટાદ ર ટ વ યવહાર ુ ઃખ યાિપ

28 sanskritdocuments.org

.. Vedanta Paribhasha ..

ત ા યાસા ્ ત યાપી ટ વ યવહારાપિ રિત ચે ્ ન આરોપેસિત િનિમ ા સુરણ ્ ન ુ િનિમ મ તી યારોપઃ ઇ ય પુગમેનુ ઃખાદૌ સ ચદંશા યાસેઽિપઆન દાશંા યાસાભાવા ્ । જગિતનામ પાશં ય યવહાર ુઅિવ ાપ રણામા મકનામ પસ બ ધા ્ ।ત ુ ત ્ -અ ત ભાિત િ યં પ ં નામ ચે યશંપ ક ્ ।આ ં યં પં જગ પૂ ં તતો ય ્॥ ઇિત ॥

અથ જગતો જ મ મો િન પતે । ત સગા કાલે પરમે રઃૃ યમાન પ વૈ ચ યહ ુ ા ણકમસહ ૃતોઽપ રિમતાિન િપત -

શ તિવશેષિવિશ ટમાયાસ હતઃ સ ્ નામ પા મકિન ખલ પ ંથં ુ ાવાકલ ય ઇદં ક ર યાિમ ઇિત સ પયિત તદ તબ ુ યાં યેય સોઽકામયત બ ુ યાં યેય ઇ યા દ તુેઃ ।તતઆકાશાદ િન પ તૂા યપ ી ૃતાિન ત મા પદ િતપા ા ુ પ તે ।ત ાકાશ ય શ દો ણુઃ વાયો ુ શ દ પશ તેજસ ુશ દ પશ પા ણ અપાંુ શ દ પશ પરસાઃ િૃથ યા ુ શ દ પશ પરસગ ધાઃ ।

ન ુશ દ યાકાશમા ણુ વં વા વાદાવિપત ુપલ ભા ્ । ન ચાસૌ મઃ બાધકાભાવા ્ ।ઇમાિન તૂાિન િ ણુમાયાકાયા ણ િ ણુાિન । ણુાઃ સ વરજ તમાિંસ ।એતૈ સ વ ણુોપેતૈઃ પ તૂૈ ય તૈયથા મં ો વ ચ ૂ -રસન ાણાિન ાને યા ણ ય તે ।એતૈરવ સ વ ણુોપેતૈઃ પ -તૂૈિમ લતૈમનો ુ યાહ ાર ચ િન ય તે । ો ાદ નાં પ ાનાંમેણ દ વાતાકવ ુણાિ નોિધ ટા દૃવતાઃ । મનઆદ નાં ચ ણુા મેણ ચ ચ ુ ખુશ રા તુા અિધ ઠા દૃવતાઃ ।એતૈરવ રજો ણુોપેતૈઃ પ તૂૈયથા મં વા પા ણપાદપા પૂ થા યાિનકમ યા ણ ય તે । તેષાં ચ મેણવ ોપે ૃ ુ પતયોઽિધ ઠા ૃ -દવતાઃ । રજો ણુોપેતૈઃ પ તૂૈરવ િમ લતૈઃ પ વાયવઃ ાણાપન યાનોદાન-સમાના યા ય તે । ત ા ગમનવા ્ વા ઃુ ાણો નાસા દ થાનવત ।અવા ગમનવાનપાનઃ પા વા દ થાનવત । િવ વગમનવા ્ યાનઃઅખલશર રવત ।ઊ વગમનવા ુ મણવા ુ ુદાનઃ ક ઠ થાનવત ।અિશતપીતા ા દસમીકરણકરઃ સમાનઃ ના ભ થાનવત ।

paribhasha.pdf 29

॥ વેદા ત પ રભાષા ॥

તૈરવ તમો ણુોપેતૈરપ ી ૃત તૂૈઃ પ ી ૃત તૂાિન ય તે ।તાસાં િ તૃ ં િ તૃમેકકાંકરવા ણ ઇિત તુેઃ પ ીકરણોપલ ણથ વા ્ ।પ ીકરણ કાર ે થ ્ -આકાશમાદૌ ધા િવભ યતયોરકં ભાગં નુ ધુા િવભ ય તેષાં ચ ણુામશંાનાંવા વા દ ુ ચ ુ ુ તૂે ુ સયંોજન ્ ।એવંવા ું ધા િવભ યતયોરકં ભાગં નુ ધુા િવભ ય તેષાં ચ ણુામાશંાનામાકાશા દ ુસયંોજન ્ ।એવંતેજઆદ નામિપ । તદવમેકક તૂ યાધવાશંા મક ્ અધા તરં ચ િુવધ તૂમયિમિત િૃથ યા દ ુવાશંાિધ ા ્ િૃથ યા દ યવહારઃ । ત ુ ત ્ - વૈશે યા ુત ાદ ત ાદઃ ઇિત ।

વૂ તૈરપ ી ૃત તૂૈ લ શર રં પરલોકયા ાિનવાહકંમો પય ત થાિય મનો ુ યા પુેત ં ાને યપ ક -કમ યપ ક - ાણ દપ કસં ુ ત ં યતે । ત ુ ત ્ -પ ાણમનો ુ દશે સમ વત ્ ।અપ ી ૃત તૂો થં ૂ મા ં ભોગસાધન ્॥ ઇિત ।ત ચ િવધ ્ - પરમપરં ચ । પરં હર યગભલ શર ર ્અપરમ મદા દ લ શર ર ્ । ત હર યગભલ શર ર ્મહ વ ્ અ મદા દ લ શર રં ચાહ ાર ઇ યા યાયતે ।એવંતમો ણુ ુ તે યઃ પ ી ૃત તૂે યો ૂ ય ત ર વમહ -નતપઃસ યા મક યો વલોકસ તક ય અતલિવતલ તુલ-તલાતલરસાતલમહાતલપાતાલા ય ય અધોલોકસ તક ય ા ડ યજરા ુ ડજ વેદજો યચ િુવધ લૂશર રાણાં ચો પિ ઃ ।ત જરા ુ િન જરા ુ યો તાિન મ ુ યપ ા દશર રા ણ ।અ ડ ય ડ યો તાિન પ પ ગા દશર રા ણ । વેદ િનવેદા તાિન કૂમશકા દશર રા ણ । ઉ િન િૂમ ુતાિન ૃ ાદ િન । ૃ ાદ નામિપ પાપફલભોગાયતન વેન

શર ર વ ્ ।ત પરમે ર ય પ ત મા ા ુ પ ૌ સ તદશાવયવોપેત -

લ શર રો પ ૌ હર યગભ લૂશર રો પ ૌ ચ સા ા ્ક ૃ વ ્ ઇતરિન ખલ પ ો પ ૌ ચ હર યગભા દ ારાહ તાહિમમા ત ૌ દવતા અનેન વેના મના ુ િવ યનામ પે યાકરવા ણ ઇિત તુેઃ ।

30 sanskritdocuments.org

.. Vedanta Paribhasha ..

હર યગભ નામ િૂત યાદ યઃ થમો વઃ ।સ વૈ શર ર થમઃ સ વૈ ુ ુષ ઉ યતે ।આદકતા સ તૂાનાં ા ે સમવતત ॥હર યગભઃ સમવતતા ે ઇ યા દ તુેઃ ।એવં તૂભૌિતક ૃ ટિન િપતા ।ઇદાન લયો િન યતે । લયો નામ ૈલો િવનાશઃ । સ ચ

ચ િુવધઃ - િન યઃ ા ૃતો નૈિમિ ક આ ય તક િેત । ત િન યઃલયઃ ુ ુ તઃ ત યાઃ સકલકાય લય પ વા ્ । ધમાધમ -વૂસં કારાણાં ચ તદા કારણા મનાઽવ થાન ્ । તેન ુ તો થત યન ખુ ુ ઃખા પુપિ ઃ ન વા મરણા પુપિ ઃ । ન ચ ુ ુ તૌઅ તઃકરણ ય િવનાશે તદધીન ાણા દ યા પુપિ ઃ વ તુઃાસા ભાવેઽિપ ત ુપલ ધેઃ ુ ુષા તરિવ મમા વા ્ુ તશર રોપલ ભવ ્ । ન ચએવં ુ ત ય પરતાદિવશેષઃ ુ ત યહ લ શર રં સં કારા મનાઽ ૈવ વતતે પરત ય ુલોકા તરઇિત વૈલ યા ્ ।ય ા અ તઃકરણ ય ે શ ત - ાનશ તઃ યાશ ત િેત ।

ત ાનશ તિવિશ ટા તઃકરણ ય ુ ુ તઊ િવનાશઃ ન ુયાશ તિવિશ ટ ય ઇિત ાણ વ થાનમિવ ુ ્ । યદાુ તઃ વ નં ન ક ન પ યિત અથા મ ્ ાણ એવૈકધા ભવિત

અથૈનં વા ્ સવનામભઃ સહા યેિત સતા સો ય તદા સ પ ોભવિત વમપીતો ભવિત ઇ યા દ િુત ુ ત ુ ુ તૌ માન ્ ।ા ૃત લય ુ કાય િવનાશિનિમ કઃ સકલકાયિવનાશઃ ।

યદા ુ ાગેવો પ સા ા કાર ય કાય ણો ા ડાિધકાર -લ ણ ાર ધકમસમા તૌ િવદહકવ યા મકા પરા ુ તઃ તદાત લોકવાિસનામ ુ પ સા ા કારાણાં ણા સહ િવદહકવ ય ્ ।

ણા સહ તે સવ સ ા તે િતસ ર ।પર યા તે ૃતા માનઃ િવશ ત પરં પદ ્॥ ઇિત તૃેઃ ।એવં વલોકવાિસ ભઃ સહ કાય ણ ુ યમાને તદિધ ઠત ા ડતદ તવિતિનખલલોક તદ તવિત થાવરાદ નાં ભૌિતકાનાંતૂાનાં ચ ૃતૌ માયાયાં લયઃ ન ુ ણ બાધ પિવનાશ યૈવિન ઠ વા ્ અતઃ ા ૃત ઇ ુ યતે ।કાય ણો દવસાવસાનિનિમ કઃ ૈલો મા લયઃ

નૈિમિ ક લયઃ । દવસ ુ ગુસહ પ રિમતકાલઃચ ુ ગુસહ ા ણ ણો દન ુ યતે ઇ યા દવચના ્ ।

paribhasha.pdf 31

॥ વેદા ત પ રભાષા ॥

લયકાલોઽિપ દવસકાલપ રિમતઃ રાિ કાલ યદવસકાલ ુ ય વા ્ ।

ા ૃત લયે નૈિમિ ક લયે ચ રુાણવચનાિન માણાિન ।પરાધ વિત ા તે ણ ્ પરમે ઠનઃ ।

તદા ૃતયઃ સ ત ક ય તે લયાય હ ॥એષ ા ૃિતકો રાજ ્ લયો ય લીયતે ।ઇિત વચનં ા ૃત લયે માન ્ ।એષ નૈિમિ કઃ ો તઃ લયો ય િવ ૃ ્ ।શેતેઽન તાસને િન યમા મસા ૃ ય ચા ખલ ્ ।ઇિત વચનં નૈિમિ કઃ લયે માન ્ ।

રુ ય લય ુ સા ા કારિનિમ કઃ સવમો ઃ ।સ ચૈક વવાદ ગુપદ નાના વવાદ ુ મેણ । સવએક ભવ ત ઇ યા દ તુેઃ ।ત ા ા યોઽિપ લયાઃ કમ પરમિનિમ ાઃ રુ ય ુાનો િનિમ ો લયોઽ ાનેન સહવેિત િવશેષઃ ।એવંચ િુવધ લયો િન િપતઃ । ત યદાન મો િન યતે । તૂાનાં

ભૌિતકાનાં ચ ન કારણલય મેણ લયઃ કારણલયસમયેકાયાણામા યમ તરણાવ થાના પુપ ેઃ ક ુ ૃ ટ મિવપર ત મેણ ।ત કાયનાશે ત જનકા ૃ ટનાશ યૈવ યોજકતયાઉપાદાનનાશ યા યોજક વા ્ ।અ યથા યાયમતેઽિપ મહા લયેિૃથવીપરમા ગુત પરસાદરિવનાશાપ ેઃ । તથા ચ િૃથ યાઅ ુ અપાં તેજિસ તેજસો વાયૌ વાયોરાકાશે આકાશ ય વાહ ારત ય હર યગભાહ ાર ત ય ચાિવ ાયા ્ - ઇ યેવં પ એવ લયઃ ।ત ુ તં િવ ુ રુાણે -જગ િત ઠા દવષ િૃથ ય ુ લીયતે ।તેજ યાપઃ લીય તે તેજો વાયૌ લીયતે ॥વા ુ લીયતે યો ન ત ચા ય તે લીયતે ।અ ય તં ુ ુષે િન કલે સ લીયતે ઇિત ।એવિંવધ લયકારણ વં ॑ ત ્ ॑ - પદાથ ય

ણ તટ થલ ણ ્ ।ન ુ વેદા તૈ ણ જગ કારણ વેન િતપા માને સિત સ ં

યા ્ અ યથા ૃ ટવા ાનામ ામા યાપિ રિત ચે ્ ન । ન હૃ ટવા ાનાં ૃ ટૌ તા પય ્ ક ુઅ યે યેવ । ત િતપ ૌ

32 sanskritdocuments.org

.. Vedanta Paribhasha ..

કથં ૃ ટ ુપયોગઃ । ઇ થ ્ - ય દ ૃ ટમ પુ ય ય પ યવાયૌ િતિષ ય પ યેવ ણોઽ ય ાવ થાનશ ાયાંન િનિવ ચ ક સમ તીય વં િતપા દતં યા ્ । તતઃૃ ટવા ા ોપાદય વ ાને સિત ઉપાદાનં િવના

કાય યા ય સ ાવશ ાયાં િનર તાયાં નેિત નેિતઇ યા દના યિપ ત યાસ વોપપાદનેન પ યુ છ વાવગમે િનર તિનખલ તૈિવ મમખ ડં સ ચદાન દકર ્ ંિસ તીિત પર પરયા ૃ ટવા ાનામિપ અ તીયેયેવ તા પય ્ । ઉપાસના કરણપ ઠતસ ણુ વા ાનાં

ચ ઉપાસનાિવ યપે ત ણુારોપમા પર વ ્ ન ણુપર વ ્ ।િન ણુ કરણપ ઠતાનાં સ ણુવા ાના ુ િનષેધવા ા -પે તિનષે યસમપક વેન િવિનયોગ ઇિત ન કિ દિપવા મ તીય િતપાદનેન િવ ુ યતે ।તદવં વ પતટ થલ ણલ તં ॑ ત ્ ॑ પદવા યમી રચૈત યંમાયા િત બ બ પિમિત ક ચ ્ । તેષામયમાશયઃ - વપરમે ર -સાધારણં ચૈત યમા ં બ બ ્ ત યૈવ બ બ યાિવ ા મકાયાંમાયાયાં િત બ બમી રચૈત ય ્ અ તઃકરણે ુ િત બ બંવચૈત ય ્ કાય પાિધરયં વઃ કારણોપ દર રઃ ઇિતતુેઃ ।એત મતે જલાશયગતશરાવજલગત યૂ િત બ બયો રવવપરમે રયોભદઃ ।અિવ ા મકોપાધે યાપકતયા

ત ુપાિધક ર યાિપ યાપક વ ્ ।અ તઃકરણ ય પ ર છ તયાત ુપાિધક વ યાિપ પ ર છ વ ્ ।એત મતેઽિવ ા ૃતદોષા વ ઇવ પરમે રઽિપ ઃુ ઉપાધેઃિત બ બપ પાિત વા ્ ઇ ય વરસા ્ બ બા મકમી રચૈત યિમ યપર ।તેષામયમાશયઃ -એકમેવ ચૈત યં બ બ વા ા તમી રચૈત ય ્િત બ બ વા ા તં વચૈત ય ્ । બ બ િતબ બક પનોપાિધ કૈ -વવાદ અિવ ા અનેક વવાદ ુઅ તઃકરણા યેવ ।અિવ ા તઃ -

કરણ પોપાિધ ુ તો વપરભેદઃ । ઉપાિધ ૃતદોષા િત બ બેવ એવ વત તે ન ુ બ બે પરમે ર ઉપાધેઃ િત બ બપ પાિત વા ્ ।

એત મતે ચ ગગન યૂ ય જલાદૌ ભાસમાન િતબ બ યૂ યેવવપરયોભદઃ ।ન ુ ીવ થ ખુ ય દપણ દશ ઇવ બ બચૈત ય ય પરમે ર યવ દશેઽભાવા ્ ત ય સવા તયાિમ વં

ન યા દિત ચે ્ , ન । સા ન -

paribhasha.pdf 33

॥ વેદા ત પ રભાષા ॥

યાકાશ ય જલાદૌ િત બ બત વે બ બ તૂમહાકાશ યાિપ જલા દ દશ-સ બ ધદશનેન પ ર છ ા બ બ ય િતબ બદશાસ બ ધ વેઽ ય-પ ર છ બ બ ય િતબ બદશસ બ ધાિવરોધા ્ ।ન ચ પહ ન ય ણો ન િતબ બસ ભવઃ, પવત એવ

તથા વદશના ,્ ઇિત વા ય ્ ; ની પ યાિપ પ ય િતબ બ-દશના ્ । ન ચ ની પ ય ય ય િતબ બાભાવિનયમઃ,આ મનો ય વાભાવ ય ઉ ત વા ્ ।એકધા બ ધુા ચૈવ ૃ યતે જલચ વ ્ ।�◌���� યં યોિતરા મા િવવ વાનપો ભ ા બ ધુૈકોઽ ગુ છ ્ ।�ઇ યા દવા ને િત બ બાભાવા મુાન ય બાિધત વા ચ ।તદવંતત્ - પદાથ િન િપતઃ ।ઇદાન ત્વમ્-પદાથ િન યતે ।એક વવાદઽિવ ા િત બ બોવઃ ,અનેક વવાદ ુઅ તઃકરણ િતબ બઃ । સ ચ વ ન-ુ ુ ત પાવ થા યવા ્ । ત શા નામ ઇ યજ ય ાનાવ થા,

અવ થા તર ઇ યાભાવા ્ નાિત યા તઃ । ઇ યજ ય ાનં ચઅ તઃકરણ િૃ ઃ , વ પ ાન યાના દ વા ્ ।સા ચા તઃકરણ િૃ રાવરણા ભભવાથા ઇ યેકં મત ્ ।તથા હ-અિવ ોપ હતચૈત ય ય વ વપ ે ઘટા િધ ઠાન-ચૈત ય ય વ પતયા વ ય સવદા ઘટા દભાન સ તૌઘટા વ છ ચૈત યાવરકમ ાનં લૂાિવ ાપરત મવ થ-પદવા યમ પુગ ત ય ્ ।એવંસિત ન સવદા ઘટાદભાન સ ઃ,અના તૃચૈત યસ બ ધ યૈવ ભાન યોજક વા ્ । ત યચાવરણ ય સદાતન વે કદા ચદિપ ઘટભાનં ન યા દિતત વ ત ય,ે ત જનકં ન ચૈત યમા ્ , ત ાસક યતદિનવતક વા ્ , નાિપ ૃ પુ હતં ચૈત ય ્ , પરો થલેઽિપતિ ૃ યાપ ે રિત પરો યા ૃ િૃ િવશેષ ય, ત ુપ હતચૈત ય યવા,આવરણભ ક વ ્ , ઇિતઆવરણા ભભવાથા િૃ ુ યતે ।સ બ ધાથા િૃ ર યપરં મત ્ । ત ાિવ ોપાિધકોઽપ ર છ ો વઃ ।

સ ચ ઘટા દ દશે િવ માનોઽિપ ઘટા ાકારાપરો િૃ િવરહદશાયાં નઘટા દકમવભાસયિત, ઘટાદ ના સમં સ બ ધાભાવા ્ ,ત દાકાર િૃ દશાયાં ુ ભાસયિત, તદા સ બ ધસ વા ્ ।ન ુઅિવ ોપાિધક યાપ ર છ ય વ ય વત એવસમ તવ સુ બધ ય િૃ િવરહદશાયાં સ બ ધાભાવા ભ-

34 sanskritdocuments.org

.. Vedanta Paribhasha ..

ધાનમસ ત ્ ,અસ વ ૃ ટ ા સ બ ધાભાવા ભધાને ચૃ યન તરમિપ સ બ ધો ન યા ્ , ઇિત ચે ્ , ઉ યતે ।

ન હ િૃ િવરહદશાયાં વ ય ઘટા દના સહ સ બ ધસામા યંિનષેધામઃ । ક ત હ ? ઘટા દભાન યોજકં સ બ ધિવશેષ ્ ।સ ચ સ બ ધિવશેષો િવષય ય વચૈત ય ય ચ ય ય-ય કતાલ ણઃ કાદા ચ ક ત દાકાર િૃ િનબ ધનઃ ।તથા હ - તૈજસમ તઃકરણં વ છ ય વા ્ વત એવવચૈત યા ભ ય નસમથ ્ । ઘટા દક ુન તથા,અ વ છ-ય વા ્ । વાકાર િૃ સયંોગદશાયા ુ ૃ ય ભ તૂ ડ -

ધમકતયા ૃ ુ પા દતચૈત યા ભ નયો યત યતયા ચૃ દુયાન તરં ચૈત યમભ યન ત । ત ુ તં િવવરણે - અન્તઃકરણંહ વ મિ વ વસસં ગ યિપ ઘટાદૌ ચૈત યા ભ ય તયો યતામાપાદયિતઇિત । ૃ ટં ચા વ છ ય યિપ વ છ યસ બ ધદશાયાંિત બ બ ા હ વ ્ । તથા ુડ ાદ લા દસયંોગદશાયાં ખુા દ-િત બ બ ા હતા । ઘટાદર ભ ય ા વં ચ ત િતબ બ ા હ વ ્ ,ચૈત ય યા ભ ય ત વંચ ત િતબ બત વ ્ ।એવિંવધા ભ ય ક વિસ યથમેવ ૃ ેરપરો થલેબ હિનગમના કાર । પરો થલે ુ વ યાદ િૃ સસંગાભાવેનચૈત યાનભ ય કતયા નાપરો વ ્ ।એત મતે ચિવષયાણામપરો વં ચૈત યા ભ ય ક વિમિત ટ ય ્ ।એવં વ યાપ ર છ વેઽિપ ૃ ેઃ સ બ ધાથ વં િન િપત ્ ।ઇદાન પ ર છ વપ ે સ બધાથ વં િન યતે । તથા હ -

અ તઃકરણોપાિધકો વઃ । ત ય ન ઘટા પુાદાનતા, ઘટા દદશસ બ ધા ્ ।ક ુ ૈવ ઘટા પુાદાન ્ , ત ય માયોપ હત ય સકલઘટા વિય વા ્ ।અતએવ ણઃ સવજ◌़ ્‘નતા । તથા ચ વ ય ઘટા િધ ઠાન ચૈત યા-ભેદમ તરણ ઘટા વભાસાસ ભવે ા તે ,તદવભાસાય ઘટા િધ ઠાન -ચૈત યાભેદિસ યથ ઘટા ાકાર િૃ ર યતે ।ન ુ ૃ યાિપ કથં મા ચૃૈત યિવષયચૈત યયોરભેદઃસ પા ત,ે ઘટાનઃકરણ પોપાિધભેદન તદવ છ ચૈત યયો -રભેદાસ ભવા ્ , ઇિત ચે ્ , ને । ૃ ેબ હદશિનગમના કારણૃ ય તઃકરણિવષયાણામેકદશ થ વેન ત ુપધેયભેદાભાવ ય

ઉ ત વા ્ ।એવમપરો તહલે ૃ ેમતભેદન િવિનયોગ ઉપપા દતઃ ।ઇ યાજ યિવષયગોચરાપરો ા તઃકરણ ૃ યવ થા વ નાવ થા ।

paribhasha.pdf 35

॥ વેદા ત પ રભાષા ॥

દવ થા યા ૃ યથ ્ ઇ યાજ યે િત ।અિવ ા િૃ મ યાંુ ુ તાવિત યા તવારણાય અ તઃકરણે િત । ુ ુ તનામ અિવ ા -

ગોચરાિવ ા ૃ યવ થા । વ નયોરિવ ાકાર ૃ ેર તઃકરણ િૃ વાત ાિત યા તઃ ।અ કચ મરણ છૂયોરવ થા તર વમા ઃુ,અપરુ ુ ુ તાવેવતયોર તભાવમા ઃુ ।ત તયોરવ થા યા તભાવબ હભાવયોઃવં - પદાથિન પણે ઉપયોગાભાવા ્ ન ત ય યતે ।ત ય માયોપા યપે યા એક વ ્ ,અ તઃકરણોપા યપે યા ચનાના વં યવ યતે ।એતેન વ યા ુ વ ં ુ ત ્ ,ુ ે ણુેન ચૈવં ારા મા ો વરોઽિપ ૃ ટઃ ।

ઇ યાદૌ વ ય ુ - શ દવા યા તઃકરણપ રણામોપાિધક યપરમા ુ વ વણા ્ ।સ ચ વઃ વયં કાશઃ , વ નાવ થામિધ ૃ ય અ ાયં ુ ુષઃવયં યોિતઃ ઇિત તુેઃ ।અ ભુવ પ , ાનઘન એવઇ યા દ તુેઃ । અ ભુવાિમ ઇિત યવહાર ુ િૃ િત બ બત-ચૈત યમાદાય ઉપપ તે ।એવં વં - પદાથ િન િપતઃ ।અ નુા ’ ત ્ - વ ્ - પદાથયોર ંમહાવા િતપા -

મભધીયતે । ન ુ નાહમી રઃ ઇ યા દ ય ેણ ,કિ વસવ વા દિવ ુ ધમા ય વા દ લ ન ,ા પુણા ઇ યા દ ુ યા -ાિવમૌ ુ ુષૌ લોક ર ા ર એવ ચ ।રઃ સવા ણ તૂાિન ટૂ થોઽ ર ઉ યતે ॥

ઇ યા દ ૃ યા ચ વપરભેદ યાવગત વેન ત વમ યા -દવા ્ આ દ યો પૂઃ , યજમાનઃ તરઃઇ યા દવા વ ુપચ રતાથમેવ, ઇિત ચે ્ , ન । ભેદ ય યસ ભાિવતકરણદોષ યાસ ભાિવતદોષવેદજ ય ાનેનબા યમાન વા ્ ।અ યથા ચ ગતાિધકપ રમાણ ા હ યોિતઃ -શા ય ચ ાદશ ા હ ય ેણ બાધાપ ેઃ । પાકર તેઘટ ર તોઽય ્ , ન યામઃ ઇિતવ ્ સિવશેષણે હઇિત યાયેન વપરભેદ ા હ ય ય િવશેષણી તૂધમ -ભેદિવષય વા ચ ।અતએવ ના મુાનમિપ માણ ્ ,આગમિવરોધા ્ , મે ુપાષાણમય વા મુાનવ ્ ।ના યાગમા તરિવરોધઃ । ત પરાત પરવા યો ત પરવા ય

બલવ વેન લોકિસ ભેદા વુા દ - ા પુણ યા દ -

36 sanskritdocuments.org

.. Vedanta Paribhasha ..

વા ાપે યા ઉપ મોપસહંારા વગતા તૈતા પયિવિશ ટ યત વમ યા દવા ય બલ વા ્ । ન ચ વપર ેિવ ુ ધમા ય વા પુપિ ઃ , શીત યૈવ જલ યૌપાિધકૌ યા ય વવ ્વભાવતો િન ણુ યૈવ વ યા તઃકરણા પુાિધક -ક ૃ વા ા ય વ િતભાસોપપ ેઃ । ય દ ચ જલાદાવૌ યમારોિપત ્ ,તદા ૃતેઽિપ ુ ય ્ । ન ચ િસ ા તે ક ૃ વ ય વચદ યભાવા -દારો ય મા હતસં કારાભાવે કથમારોપઃ , ઇિત વા ય ્ ,લાઘવેનારો યિવષયકસકંાર વેનૈવ ત ય હ ુ વા ્ । ન ચાથિમકારોપે કા ગિતઃ , ક ૃ વા યાસ વાહ યાના દ વા ્ ।ત ’ ત વ ્ ’ - પદવા યયોિવિશ ટયોર ાયોગેઽિપ

લ ય વ પયોર પુપા દતમેવ ।અતએવ ત િતપાદક -ત વમ યા દવા ાનામખ ડાથ વ ્ , સોઽય ્ઇ યા દવા વ ્ । ન ચ કાયપરાણામેવ ામા ય ્ , ચૈ ,ુ તે તઃ ઇ યાદૌ િસ ેઽિપ સ િત હા ્ ।એવંસવ માણાિવ ુ ં િુત તૃીિતહાસ રુાણ િતપા ંવપર ંવેદા તશા ય િવષય ઇિત િસ ્ ।ઇિત વેદા તપ રભાષાયાં િવષયપ ર છેદઃ ।

૮ યોજન ્ ।ઇદાન યોજનં િન યતે । યદવગતં સ ્ વ િૃ તયા ઇ યતે

ત યોજન ્ । ત ચ િવધ ્ - ુ ય ં ગૌણં ચેિત । તખુ ુ ઃખાભાવૌ ુ યે યોજને , તદ યતરસાધનં ગૌણં યોજન ્ ।ખુ ં ચ િવધ ્ - સાિતશયં િનતિતશયંચ । ત સાિતશયં ખુ ંિવષયા ષુ જિનતા તઃકરણ િૃ તારત ય ૃતાન દલેશાિવભાવિવશેષઃ ,એત યૈવાન દ યા યાિન તૂાિન મા ા પુ વ ત ઇ યા દ તુેઃ ।િનરિતશયં ખુ ં ચ ૈવ , આન દો ેિત ય ના ્ ,િવ ાનમાન દં ઇ યા દ તુેઃ ।આન દા મક ાવા ત મો ઃ , શોકિન િૃ ,વેદ ૈવ ભવિત , તરિત શોકમા મિવ ્

ઇ યા દ તુેઃ । ન ુલોકા તરાવા તઃ , ત જ યવૈષિયકાન દોવા મો ઃ , ત ય ૃતક વેનાિન ય વે ુ ત ય નુરા ૃ યાપ ેઃ ।ન ુ વ મતેઽ યાન દાવા તેરનથિન ૃ ે સા દ વે ુ યો

દોષઃ ,અના દ વે મો ુ ય વણાદૌ ૃ ય પુપિ રિત

paribhasha.pdf 37

॥ વેદા ત પ રભાષા ॥

ચે ્ , ન , િસ યૈવ વ પ ય મો યાિસ વ મેણત સાધને ૃ પુપ ેઃ ।અનથિન િૃ ર યિધ ઠાન તૂ -વ પતયા િસ ૈવ । લોકઽિપ ા ત ા ત - પ ર તપ રહારયોઃયોજન વં ૃ ટમેવ । યથા હ તગ વ તૃ વુણાદૌ તવહ તે વુણ ્ ઇ યા તોપદશાદ ા તિમવ ા નોિત । યથા વાવલિયતચરણાયાં જ સપ વ મવતઃ નાયં સપઃઇ યા તવા ા ્ પ ર ત યૈવ સપ ય પ રહારઃ ।એવંા ત યા યાન દ ય ા તઃ , પ ર ત યા યનથ યિન િૃ મ ઃ યોજનં ચ ।સ ચ ાનૈકસા યઃ , તમેવ િવ દ વાઽિત ૃ મુેિત , ના યઃ

પ થા િવ તેઽયનાય ઇિત તુેઃ ,અ ા િન ૃ ેઃ ાનૈકસા ય વ -િનયમા ચ । ત ચ ાનં ા મૈ ગોચર ્ , અભયંવૈ જનક ા તોઽિસ , તદા માનમેવાવે ્ -અહં ા મઇ યા દ તુેઃ , ત વમ યા દવા ો થં ાન ં મો યસાધન ્ ઇિત નારદ યવચના ચ ।ત ચ ાનમપરો પ ્ , પરો વેઽપરો મિનવતક -

વા પુપ ેઃ । ત ચાપરો ાનં ત વમ યા દવા ા દિત ક ચ ્ ,મનનિન દ યાસનસં ૃતા તઃકરણાદવે યેપર ।ત વૂાચાયાણામાશયઃ - સિંવદાપરો યં ન કરણિવશેષો પિ -

િનબ ધન ્ , ક ુ મેયિવશેષિનબ ધન ્ ઇ પુા દત ્ । તથા ચણઃ મા ૃ વા ભ તયા ત ોચરં શ દજ યમિપ ાનમપરો ્ ।

અતએવ તદનાિધકરણે તદનં િત ાણોઽ મ ા મા , તંમામા રુ તૃ પુા વ ઇિતઇ ો તવા ે ’ ાણ ’ - શ દ ય પર વેિનિ તે સિત મા પુા વ ઇ યશ છા દા પુપિ માશ ત ુ ર વેન

ૃ ે શા ૃ ટ ા પૂદશોવામદવવ ્ ઇ ય ૂ ે શા ીયા ૃ ટઃશા ૃ ટઃ , ત વમ યા દવા જ ય ્ અહંઇિત ાનં ’ શા ૃ ટ ’ - શ દનો તિમિત ।અ યેષાં વેવમાશયઃ - કરણિવશેષિનબ ધનમેવ ાનાનાંય વ ્ , ન િવષયિવશેષિનબ ધન ્ ,એક મ ેવ ૂ મવ િુન

પ ુકરણાપ ુકરણયોઃ ય વા ય વ યવહારદશના ્ ।તથ ચ સિંવ સા ા વે ઇ યજ ય વ યૈવ યોજકતયા નશ દજ ય ાન યાપરો વ ્ । સા ા કારઽિપ મનન -

38 sanskritdocuments.org

.. Vedanta Paribhasha ..

િન દ યાસનસં ૃત ં મન એવ કરણ ્ , મનસૈવા ુ ટ ય ્ઇ યા દ તુેઃ । મનોઽગ ય વ િુત ાસં ૃતમનોિવષયા ।ન ચૈવં ણઔપિનષદ વા પુપિ ઃ ,અ મ ુ તમનસોવેદજ ય ાનાન તરમેવ ૃ તયા વેદોપ િવ વા ્ ;વેદા પુ િવમાના તરગ ય વ યૈવ િવરોિધ વા ્ ।’ શા ૃ ટ ’ - ૂ મિપ િવષયકમાનસ ય યશા [રયો ય વા ુપપ તે । ત ુ ત ્ -’અિપ સરંાધને ’ ૂ ા ્ શા ાથ યાન મા ।શા ૃ તમતા , તા ુવેિ વાચ પિતઃ પર ્॥ત ચ ાનં પાપ યા ્ , સ ચ કમા ુ ઠાના દિત

પર પરયાકમણાં િવિનયોગઃ ।અતએવ તમેતં વેદા વુચનેના ણા

િવિવ દષ ત ય ેન દાનેન તપસાઽનાશકન ઇ યા દિુતઃ ,કષાયે કમભઃ પ વે તતો ાનં વતતે ઇ યા દિૃત સ છતે ।એવં વણમનનિન દ યાસના યિપ ાનસાધનાિન ,

મૈ ેયી ા ણે આ મા વા અર ટ યઃ ઇિતદશનમ ૂત સાધન વેન ોત યો મ ત યો િન દ યાિસત યઃ ઇિતવણમનનિન દ યાસનાનાં િવધાના ્ । વણં નામવેદા તાનામ તીયે ણ પયાવધારણા ુ લૂામાનસીયા । મનનં નામ શ દાવધા રતેઽથ

માના તરિવરોધશ ાયાંતિ રાકરણા ુ લૂતકા મક ાનજનકો માનસો યાપારઃ ।િન દ યાસનં નામ અના દ ુવાસનયા િવષયે વા ૃ યમાણ યચ ય િવષયે યોઽપ ૃ યઆ મિવષયક થૈયા ુ લૂોમાનસો યાપારઃ ।ત િન દ યાસનં સા ા કાર સા ા ્

કારણ ્ , તેયાનયોગા ગુતા અપ ય ્ , દવા મશ તવ ણુૈિન ઢૂા ્ઇ યા દ તુેઃ । િન દ યાસને ચ મનનં હ ઃુ ,

paribhasha.pdf 39

॥ વેદા ત પ રભાષા ॥

અ ૃતમનન યાથ -દા ્યાભાવેન ત ષયકિન દ યાસનાયોગા ્ । મનને ચવણંહ ઃુ , વણાભાવે તા પયાિન યેનશા દ ાનાભાવેનતુાથિવષયક ુ ત વા ુ ત વિન યા ુ લૂમનનાયોગા ્ ।એતાિન ી યિપ ાનો પ ૌ કારણાનીિત ક ચદાચાયાઊચર ।અપર ુ વણં ધાન ્ , મનનિન દ યાસનયો ુવણા ્પરાચીનયોરિપ વણફલ દશનિનવતકતયાઆરા ુપકારક -તયાઽ વિમ યા ઃુ । તદ ય વં નતાત યશેષ વ પ ્ ,ત ય ુ યા યતમ માણગ ય ય ૃતેુ યા ભાવેઽસ ભવા ્ ।

તથા હ ી હ ભય ત , દ ના ુહોિતઇ યાદાિવવમનનિન દ યાસનયોર વે ન કા ચ ્ તૃીયા િુતર ત ।નાિપ બ હદવસદનં દાિમ ઇ યા દ મ ાણાંબ હઃખ ડન -કાશનસામ યવ ્ ક લ મ ત । નાિપદશા તરપ ઠત યગ ય અ ન ટોમે ણૃ ત ઇિત વા વ ્વણા વુાદનમનનિન દ યાસનિવિનયોજકં કિ ા મ ત । નાિપદશ ણૂમાસા યાં વગકામો ય ત ઇિતવા ાવગતફલ -સાધનતાકદશ ણૂમાસ કરણે યા દ નાિમવફલસાધન વે -નાવગત ય વણ ય કરણે મનનિન દ યાસનયોરા નાન ્।ન ુ ’ ટ યઃ ’ ઇિત દશના વુાદન વણે િવ હતે સિતફલવ યા વણ કરણે ત સિ ધાવા નાતયોમનનિન દ યાસનયોઃયાજ યાયેન કરણાદવા તેિત ચે ્ , ન , તે યાનયોગા ગુતા

40 sanskritdocuments.org

.. Vedanta Paribhasha ..

અપ ય ્ ઇતા દ ુ ય તે યાન ય દશનસાધન વેનાવગત યઅ ાકા ્ યાયાં યાજ યયેન વણમનનયોરવા વાપ ેઃ ।મસમા યે ચ ૂરિનર તે ।ક યા દ વ વિવચારઃ સ યોજનઃ । વૂપ ે

િવ ૃિત ુ ન યા ુ ઠાન ્ ; િસ ા તે ુ ત ાિપ તદ ુ ઠાનિમિત ।ૃતે ુ વણં ન ક યચ ્ ૃિતઃ , યેન મનનિન દ યાસનયો -

ત ા ય ુ ઠાનમ વિવચારફલં ભવે ્ । ત મા તાત યશેષ વંમનનિન દ યાસનયોઃ , ક ુતથા ઘટા દકાય ૃ પ ડાદ નાંસહકા રકારણતેિત ાધા યા ાધા ય યપદશઃ , તથા વણ -મનનિન દ યાસનાનામપીિત મ ત ય ્ ।

ૂચતં ચૈત વરણાચાયઃ - શ તતા પયિવિશ તશ દાવધારણંમેયાવગમં ય યવધાનેન કારણં ભવિત , માણ ય મેયાવગમંય યવધાના ્ । મનનિન દ યાસને ુ ચ ય યગા મ વણતા -

સં કારપ રિન પ - તદકા િૃ કાય ારણ ા ભુવહ તુાંિતપ ેતે ઇિત ફલં ય યવ હતકારણ ય શ તતા પયિવિશ ટ -શ દાવધારણ ય યવ હતે મનનિન દ યાસને તદ અ યતે ।વણા દ ુ ચ ુ ુ ણૂામિધકારઃ , કા યે કમણ ફલકામ યાિધકા ર વા ્ ।ુ ુ ાયાં ચ િન યાિન યવ િુવવેક યેહા ુ ાથફલભોગિવરાગ ય

શમદમોપરિતિતિત ાસમાધાન ાનાં ચ િવિનયોગઃ ।અ ત ર યિન હઃશમઃ । બ હ ર યિન હો દમઃ । િવ ેપાભાવ ઉપરિતઃ । શીતો ણા દ -શનં િતિત ા । ચ ૈકા ં સમાધાન ્ । ુ ુવેદા તવા ે ુ િવ ાસઃા ।અ ’ ઉપરમ ’ - શ દન સં યાસોઽ ભધીયતે ;

તથા ચ સં યાિસનામેવવણાદાવિધકારઃ , ઇિત કચ ્ ।અપર ુ ’ ઉપરમ ’ - શ દ યસં યાસવાચક વાભાવા ્ , િવ ેપાભાવમા ય હૃ થે વિપસ ભવા ્ , જનકાદરિપ િવચાર ય યૂમાણ વા ્ ,સવા મસાધારણં વણા દિવધાનિમ યા ઃુ ।સ ણુોપાસનમિપ ચ ૈકા ય ારાિનિવશેષ સા ા કારહ ઃુ ।ત ુ ત ્ -િનિવશેષં પરં સા ા ક મુની રઃ ।યે મ દા તેઽ કુ ય તેસિવશેષિન પણૈઃ ॥વશી ૃતે મન યેષાં સ ણુ શીલના ્ ।તદવાિવભવે ્ સા ાદપેતોપાિધક પન ્॥ ઇિત ।

paribhasha.pdf 41

॥ વેદા ત પ રભાષા ॥

સ ણુોપાસકાનાં ચ અચરા દમાગણ લોકગતાનાં ત ૈવવણા ુ પ ત વસા ા કારાણાં ણા સહ મો ઃ ।કિમણા ુ મૂા દમાગણ િપ લૃોકં ગતાના પુભોગેન કમ યેસિત વૂ ૃત ુ ૃત ુ ૃતા સુારણ ા દ હાવરા તે ુનુ ુ પિ ઃ । તથા ચ િુતઃ - રમણીયચરણા રમણીયાંયોિનમાપ તે , ક યૂચરણાઃ ક યૂાં યોિનમાપ તે ઇિત ।િતિષ ા ુ ઠાિયનાં ુ રૌરવા દનરકિવશેષે ુ ત પાપો ચત -તી ુ ઃખમ ુ યૂ કૂરા દિતય યોિન ુ થાવરા દ ુચો પિ ઃ , ઇ યલં સ ાગત પ ને ।િન ણુ સા ા કારવત ુન લોકા તરગમન ્ , ન

ત ય ાણા ઉ ામ ત ઇિત તુેઃ , ક ુયાવ ાર ધકમ યંખુ ુ ઃખે અ ુ યૂ પ ાદપ ૃ યતે ।ન ુ ીય તે ચા ય કમા ણ ત મ ્ ૃ ટ પરાવરઇ યા દ ુ યા , ાના નઃ સવકમા ણ ભ મસા ્ ુ ુતેતથા ઇ યા દ ૃ યા ચ ાન ય સકલકમ યહ ુ વિન યેસિત ાર ધકમાવ થાનમ પુપ િમિત ચે ્ , ન । ત યતાવદવ ચરં યાવ િવમો યે ,અથ સ પ યે ઇ યા દ ુ યા ,ના ુ ત ં ીયતે કમ ઇ યા દ ૃ યા ચો પા દતકાયકમ -યિત ર તાનાં સિ તકમણામેવ ાનિવના ય વાવગમા ્ ।સિ તં િવધ ્ - ુ ૃત ં ુ ૃત ં ચ । તથા ચ િુતઃ -

ત ય ુ ા દાય પુય ત , ુ દઃ સા ુ ૃ યા ્ , ષ તઃપાપ ૃ યા ્ ઇિત ।ન ુ ાના લૂા ાનિન ૃ ૌ ત કાય ાર ધકમણોઽિપ

િન ૃ ેઃ કથં ાિનનાં દહધારણ પુપ તે ઇિત ચે ્ , ન ,અ િતબ ાન યૈવા ાનિનવતકતયા ાર ધકમ પ-િતબ ધકદશાયામ ાનિન ૃ ેરન કારા ્ ।ન વેવમિપ ત વ ાનાદાદક ય ુ તૌ સવ ુ તઃ યા ્ ,

અિવ ાયા એક વેન તિ ૃ ૌ વ ચદિપ સસંારાયોગા દિતચે ્ , ન , ઇ ટાપ ે ર યેક ।અપર ુએત ોષપ રહારાયૈવઇ ો માયા ભઃ ઇિત બ વુચન ુ ય ુ હૃ તમિવ ાયાનાના વ -મ કત યિમ યા ઃુ ।અ યે ુએકવાિવ ા , ત યા ાિવ ાયાવભેદન વ પાવરણશ તયો નાના ; તથા ચ ય યાનં ત ય વ પાવરણશ તિવિશ ટાિવ ાનાશઃ ,

42 sanskritdocuments.org

.. Vedanta Paribhasha ..

ન વ યં િત , ઇ પુગમા ્ નૈક ુ તૌ સવ ુ તઃ ।અતએવયાવદિધકારમવ થિતરાિધકા રકાણા ્ ઇ ય મ િધકરણેઅિધકા ર ુ ષાણા ુ પ ત વ ાનાનાિમ ાદ નાં દહધારણા -પુપિ માશ અિધકારાપાદક ાર ધકમસમા યન તરંિવદહકવ યિમિત િસ ા તત ્ । ત ુ તમાચાયવાચ પિતિમ ૈઃ -ઉપસના દસિંસ તોિષતે રચો દત ્ ।અિધકારં સમા યૈતે િવશ ત પરં પદ ્॥ ઇિત ।

એત ચૈક ુ તો સવ ુ ત રિત પ ે નોપપ તે । ત માદકાિવ ાપ ેઽિપિત વમાવરણભેદોપગમેન યવ થોપપાદનીયા ।તદવં ાના મો ઃ । સ ચાનથિન િૃ િનરિતશય -ાન દાવા ત િેત િસ ં યોજન ્ ।ઇિત વેદા તપ રભાષાયાં યોજનપ ર છેદઃ ।

ઇિત ધમરાજ અ વર િવરચતાવેદા ત પ રભાષા સમા તા ॥

.. Vedanta Paribhasha ..was typeset on August 2, 2016

Please send corrections to sanskrit@cheerful.com

paribhasha.pdf 43