nirmal bharat abhiyan

क्षमता बांधणी कक्ष िजिल्हा परिरिषद िसिंधुदगु�र

सिंंकल्परनापरुवी स्वच्छतचेी सिंंकल्परना फक्त िनचरिा टाक्या, उघड ेखडड,े

चरिाच ेसिंंडासिं, बकेट, टोपरलीच ेसिंंडासिं यांच्या माध्यमातनु मानवी िवष्ठपेरुरिती मयारदीत होती

आजि त्यात व्यापरक प्रमाणात बदल करिण्यात आले आहते ज्या मघ्ये वैयिक्तक आरिोग्य, पराण्याची शधु्दता, घरिाची स्वच्छता याबरिोबरि कचरिा व्यवस्थापरन, सिंांडपराणी व्यवस्थापरन व मानवी िवष्ठचे ेसिंुयोग्य व्यस्थापरन याचा सिंमावेश करिण्यात आला आहे.

िनमरल भारित अभिभयान पार्श्वरभमुी1. १९८६ सिंाली केदीय गामीण स्वच्छता काया रकमाची सिंरुवात .(मिहला ं ं ंना आत्मसिंनमान िमळवून देण े वगामीण भाग�ातील लोका ंच े

जिीवनमान उंचावणे ) परुरिवठा आधारिीत काय रकम .2. 1999 सिंंपर ूण र स्वच्छता अभिभयान लोकआधारिीत सिंंकल्परना व ैयिक्तक

स्वच्छतेबरिोबरि सिंाडंपराणी घनकच- याच्या िवल्हेवाटीला प्राधानयमािहती िशक्षण सिंंवाद व क्षमता बा ंधणीच्या माध्यमात ून माग�णीचीिनिमती दारिीदय रेिष ेवरिील कुटंूबा ंना प्रात्सिंाहनपररि अभनूदान , शाळा व

अभंग�णवाडयानंा शौचालय परुरिवठा ,4. िनमरलगाम पररुिस्कारि 2003 परासिंनू सिंरु 2005 परहीला ‍िनम रल गाम

परुरिस्कारि देण ेत आला . िनमरलगाम परुरिस्कारि ंापरासिंनू प्र ेरिीत होउन प्रेरिीत होउन सिंपंर ूण र स्वच्छता अभिभयान ंाचे नाव बदलनू िनमरल भारित

अभिभयान अभसिंे करिण्यात आले.

स्वच्छतचेे सिंात भाग�मानवी िवष्ठचेे सिंुरििक्षत/सिंुयोग्य व्यवस्थापरन स्वच्छ व िनधोक िपरण्याचे पराणी वयैिक्तक आरिोग्यघरिाची स्वच्छता व आहारि स्वच्छतासिंांडपराण्याचे सिंुरििक्षत व्यवस्थापरनघनकच-याचे सिंुरििक्षत व्यवस्थापरनसिंावरजििनक स्वच्छता

उददीष्ठेगामीण के्षत्रातील सिंवरसिंाधारिण जिीवनमानात सुिंधारिणा घडवनू आणणे.2022 पयरत देशार्तील सर्वर ग्रार्मपचंार्यतींनार् िनमरल दजार्र प्रार्प्त करुन देणेपरचंायत रिाजि संिंस्था अभिण सिंामािजिक ग�टांना जिाणीव जिाग�ती व आरिोग्य िशक्षण

या व्दारेि प्रेरिीत करिणेे. सिंवर िशक्षा अभिभयाना अंभतग�रत येत नसिंलले्या शाळा अंभग�णवाडयांना सुिंयोग्य

स्वच्छता सिंोयी परुरििवणे आिण िवदयाथ्यार्थ्यांना आरिोग्यशास्त्र िशक्षण आिण योग्य तत्रज्ञानाला प्रोत्सिंाहन दणेे.

परयारवरिणाच्या दष्टीन ेसुिंरििक्षत , कायम स्वरपरी स्वच्छतचे्या स्वस्त आिण योग्य तत्रज्ञानाला प्रोत्सिंाहन दणेे.

गामीण भाग�ात सिंावरत्रीक स्वच्छता रिाखण्यासिंाठी लोकांचे व्यवस्थापरन अभसिंलले्या आिण घनकचरिा व सिंांडपराण्याच्या व्यवस्थापरनाला प्राधानय दणेे

िनमरल भारित अभिभयान घटकवयैिक्तक शौचालयशालेय शौचालय अभंग�णवाडी शौचालय सिंावरजििनक शौचालय गामीण स्वच्छता सिंािहत्य िवि कक केदमािहती िशक्षण सिंंवादक्षमता बांधणी

सर्ुरुवार्तीचे उपक्रम Start-up activityप्रार्थमिमक सर्वेक्षण( स्वच्छतार् आरोग्य सर्दय िस्थती)

महत्वार्च्यार् व्यक्तींचे उदबोधन

िजल्हयार्चार् आरार्खडार् तयार्र करणे.

रार्ज्यार्चार् आरार्खडार् तयार्र करणे

SL.No. CategoryTotal

HouseholdsHouseholds with toilet

%age of HH with toilet

Households without toilet

No. of HHs having

%age of Functional toiletdefunct toilet

1.1 BPL-Others 50036 40218 80.38 9818 1043 97.41

1.2 BPL-SC 6890 5160 74.89 1730 310 93.99

1.3 BPL-ST 687 561 81.66 126 35 93.76

2.1 APL-SC 6136 4754 77.48 1382 125 97.37

2.2 APL-ST 667 574 86.06 93 12 97.91

2.3APL-Physically handicapped

424 349 82.31 75 21 93.98

2.4APL-Small & Marginal Farmers

28321 24384 86.1 3937 706 97.1

2.5APL-Landless with homestead

6899 5866 85.03 1033 129 97.8

2.6APL-Women Headed Households

24106 20193 83.77 3913 297 98.53

2.7 APL-Other 60674 52504 86.53 8170 615 98.83

Total :- 184840 154563 83.62 30277 3293 97.87

वैयिक्तक शौचालय सिंंपर ूण र स्वच्छता अभिभयान िनम रल भारित अभिभयान

दारिीदय रेिषखेािलल दारिीदय रेिषखेािलल / दारिीदय रेिषेविरिल अभ.जिंा,अभ.जि, अभल्पर व िसिंमांत शेतकरिी, भिुमहीन शेतमजिुरि रििहवासिंी अभसिंलेले, अभपरंग� आिण मिहला कुटंूब प्रमुख

दारिीदय रेिषवेरिील कुटंूबांसिंाठी प्रोत्सिंाहन दारिीदय रेिषवेरिील इतरि उवररिी कुटंूबांसिंाठी प्रोत्सिंाहन

चारि भीती, दरिवाजिा, व छतंा सिंह (SUPER STRUCTURE)

वैयिक्तक शौचालय अभनुदानिहस्सिंा सिंंपर ूण र स्वच्छता अभिभयान िनम रल भारित अभिभयान

केद 2200/- 3200/-

रिाज्य 1000/- 1400/-

लाभाथी 300/- 900/-

म.ग�ा ं.रिा .गा .रिो .ह .यो - 4500/-

एकूण 3500/- 10,000/-

दोन शोष खडयार्चार् शौचार्लय

सर्ोपार् सर्ंडार्सर्

‍ िनचरिा टाक्या

मलवाहकपराईपर

वॉटरिसिंील टॅपर

बैठक

िनरिीक्षण कंुडी

मलपरात्र

फायदे

झाकण

खोपरे

सर्ंस्थमार्त्मक शौचार्लयेिशक्षणाच्या माध्यमातून शौचालयाचा वापररि.परालकानंी स्वच्छतेच्या योग्य सिंवयी अभंग�ीकारिणे व त्याच्यावरि

प्रभाव टाकणे यासिंाठी मुले योग्य माध्यम.मलुांच ेवतरन बदलणे.मनिस्थती बदलणे.सिंवयी बदलणे.

शालये शौचालय युनिनिट

शालये शौचालय युनिनिट

युनिरिनिलपॅनि

शालेय शौचालय……दोनि मुनता-या व एक शौचालय असलेले युननिीट.मुनलां मुनलींसाठी स्वतंत्र व पटसंख्येनिूसारि युननिीटची आवश्यकताअपंग इ. ‍िवषेश गरिजा असणा-यांनिा दखेील सदरिची शौचालये

वापरिता येण्या जोगी असावी.एक युननिीट बांधकामासाठी 35000/-िनिधीची तरितूद आहे. डोंगरिी

व अित दुनगर्गम भागात 3500/- खचर्ग गृहीत धरिला आहे.शालेय शौचालयाची स्वच्छता ही ‍शीक्षकांनिी आपल्या

दखेरेिखीखाली ‍ वीद्याथार्थांकडुननि करूनि घ्यावयाची आहे.

अंगणवाडी शौचालय-

अंगणवाडी शौचालय- शौचालयाचे भाग

1.टािक2. अधा र्ग दरिवाजा3. छोटे भा ंडे4.मुनतारिी5. िचत्र रंिगवीलेला6. पाण्याची स ुनिवधा

अंगणवाडी शौचालय अनिुनदानिजीवनिाच्या सुनरुवातीच्या टप्यापासूनि शौचालय वापरिाची सवय

रुजवीणेिशशुन अनिुनकुन ल शौचालय.‍िफिरिता िनिधी.ग्रामीण भागातील प्रत्येक युननिीटसाठी 8000/ रु ची तरितूदिनिमर्गल

भारित मध्य ेआहे.दुनगर्गम व डोंगरिी भागासाठी 10000/- तसचे शौचालय बांधकाम जरि महात्मा गांधी रिोजगारि हमी योजनिेतूनि केले तरि 2245/- अधीक तरितूद आहे.

सावरजनिनिक स्वच्छता संकूल….CSCयोग्य संख्येत शौचालये,स्निानिगृह,कपडे धुण्याची जनागा,वॉश बसेीनि

असलेली सकुंले.योग्य जनागेची िनिवड आवश्यकवयैक्तीक शौचालय बांधकाम करण्याएवढी जनागा निसल्यास शेवटचा पयारय

म्हणनुि सावरिनिक संकूलाचा वापर करणे आवश्यक.ग्रामपंचायतीनेि देखभाल दरुुस्ती व स्वच्छता करणे.वापर करणा-या कुटंूबाकडूनि मासक शुल्क घेणे.बाजनार, सावरजनिनिक िठिकाणे,मोठिया प्रमाणावर लोक जनमतात अशा िठिकाणी

उभारणे.रु. 2 लाख िनिधीची तरतुद अभीयानिात आहे. केद्र िहस्सा60 राज्य िहस्सा

30 व लोकसहभाग 10 अशी िनिधीची कमाल तरतुद आहे

स्वभावातील अडथळे दुनरि करिण े? आय.ई.सी

मािहती िशक्षण संवाद दारिोदारि िफिरिती मधुननि संवादहात धुनवा प्रात्यिक्षकहस्त पत्रीकापुनस्तकेअभ्यास दौरेिशालये मुनलांच्या खेळ/ स्पधार्गस्वच्छता यात्रा सहल/ प्रभात फेिरिी धािमक िठकाणाच्या माध्यमातुननि प्रभोदनिइलके्ट्रीक आिण िंटप्रट िमडीयास्वच्छतचेी प्रात्यिक्षकेपथनिाटय/जनािहराती

क्षमता बांधणीग्रामपंचायत स्तरि िशक्षण(VWSC/AWW/ASHA/ANM/Teachers/GP)

तालुनका स्तरि- (: VWSCs/GPs/ ABPO/CDPO/BEO)

िजल्हा स्तरि- Workshop/Training for Networking & Collaboration: ADC/DDPO/PO-DRDA/PO-ICDS/DEO/DEEO/DPC/SMO/RO-HSPCB/DFO/DDA/DDAH/Vety Surgeons/

िविवध कायर्गकत्रे यांनिा प्रिशक्षण- गवंडी प्रिशक्षण, िवटा तयारि करिण्याचे प्रिशक्षण, शौचालयाचंी भांडी तयारि करिण्याचे प्रिशक्षण,

ग्रामीण स्वच्छता सािहित्य िवि आक्रि आणिण उत्पादन कें द.गाव स्तरावर स्वच्छता सािहित्यााच ेिवतरण.लाभाथ्यार्थ्यांना िनवडीसाठी पयार्याय.उत्पादन कें दामधुन स्वस्त परवडणारे सािहित्य तयार करण.ेSHG/ महिीला मंडळ/पंचायत/ स्वयंसेवी संस्था यांना उघडता

येतात.यांचा स्वतंत्र पिशकीत गवंडी व पेरकाचा गट असावा.उत्पादनाच्या गुणवत्तेला बाा धील असणे आणवश्यक.व्याजमकु्त कजर्या व्यवस्था- जास्तीत जास्त 3.5 लाख र.

ि आफिरता िनधी प्रोत्साहन भत्याअंतर्गरतर् समािवष नसलेली दा.र े .वरील कुटंूब ेयानंा

हा िनधी देतर्ा येतर्ोखाजगी घरातर् बसणा-या अंगणवाडयानंा Baby Toilet बांधकामास

कजर स्वरुपातर् िनधी देतर्ा येतर्ा. एकातर्िमिक बालिवकास प्रकल्प अधीकारी यानंी सदरचे कजर घरमिालकाच्या भाडयातूर्न वसूल करण्याचे प्रमिाणीतर् केल्यास सदरचा िनधी देतर्ा येतर्ो.

िजल्हा प्रकल्पाच्या 5 %िफिरतर्ा िनधी म्हणून वापरु शकतर्ो.

सांडपाणी घनकचरा व्‍यवस्‍थापन

घनकचरा व्यवस्थापन समिुचीतर् तर्तं्रज्ञानेअसेंदीय कच-याचा पुनवार्यापर व पुनर्याचि आक्रिकरणपाळीव पाण्यांचे खादय-घरगुती खतखडडा-जिमनीतील बांधीव खतखडडा-नाडेप पध्दत-गाडुंळखत पि आकयाबायोगॅस प्लॅन्ट

घरगुतर्ी खतर् खडडा

जिमनीतील बांधीव खतखडडा-

नाडेप पध्दत-

गांडुळ खतर् प्रकल्प

ढीग पध्दतर्

बायोगॅस प्लॅन्ट

सांडपाणी व्यवस्थापनमलमतु्र िमश्रीत सांडपाणी- ज्या सांडपाण्यात मानवी मैला मतु्राा बरोबरच इतर पकारचे सांडपाणी िमसळललेे

असते अशा पकारच्या पाण्याच्या अंतीम व्यवस्थापनासाठी वगेळया पकारची परंतु खचीक अशी यंत्रणा लागते. उदा. शहिरातील भमूीगत गटारे

मलमुत्र िवरिहित सांडपाणी-मानवी मलमुत िमसळलेले नसल्याने त्याच्या अंतीम पि आकये किररता उपयोगात येणा-या पध्दती सोप्या कमी खचीक असतात

साडंपाणी व्यवस्थापन समिुचीतर् तर्तं्रज्ञानेशोष खडडा-पाझर खडडा-परसबाग-पाइप्ड रट झोन िसिस्टम परसबाग-साडंपाण्याचे अन्यत्र व्यवस्थापन (साडंपाणी स्थीरीकरण तर्ळी)

शोष खडडा-

पाझर खडडा

घरगतुी परसबाग व पाइप्ड रुट झोन परसबाग

उघडया गटाराचा उभा छेद

िनिर्मलर्मल ग्रामल पुरस्कारa. ग्रामलपंचायतीनिर्े सव र्म गाव तसेच व ाडयांमलध्‍ये हाग्ंंदारी मलुिक्तिचा

ठराव ग्रामलसभेत मलंजूर करुनिर् घेणे.b.ग्रामलपंचात मलध्‍ये येणा-या सव र्म व ाडयांनिर्ा िपण्‍यासाठी व

स्‍व च्‍छतेसाठी पाणी उपलब्‍ध असणे आव श्‍यकc. ग्रामलपंचायतीनिर्े िनिर्मलर्मल भारत अिभयानिर् अंतगतर्म मलजंूर सव र्म कामलांची

पुत्रता करणे आव श्‍यक आहे.

गुणदानिर् पध्‍दत 1. व ैयिक्तिक शौचालय (IHHL) 50 गुण1.1 सव र्म कुटंुबाकडूनिर् शौचालयाचा व ापर, स्थलांतिरत मलजूदाव्दारा साव र्मजिनिर्क शौचालयाचा व ापर तसेच ग्रामलपंचायतीमलध्ये उघडयाव र शौचाला जाणारे कुणीही व्यक्तिक्ति सापडली निर्ाही.

30

1.2 मललमलुत्र िव ष्ठचेे सुयोग्य व्यक्तव स्थापनिर्(SANITARY LATRINES)उन्नत/सुरिक्षित स्व च्छता 5

1.3 कौटंूिबक/साव र्मजिनिर्क शौचालयांचे योग्य व्यक्तव स्थापनिर् केले जाते 5

1.4 लहानिर् मलुलांची िव ष्ठा सुरिक्षितिरत्याव्यक्तव स्थापनिर् केले जाते. 5

1.5 ग्रामलपंचायतीमलध्ये िव ष्ठा सफाईसाठी कोणीही व्यक्तिक्ति निर्ाही(NO MANUAL SCAVENGING)

5

2. शालेय स्व च्छता- 8 गुण2.1मलुला मललुींसाठी स्व तंत्र व पुरेशा संख्येत शौचालये आहते 2

2.2िशक्षिक व िव दयाथी यांच्याकडूनिर् शौचालयाचा व ापर होतेंा 2

2.3शालेय स्व च्छतागहृ ेसुव्यक्तव स्थीत व स्व च्छ आहते 2

2.4 शाळेत हात धुण्यासाठी साबण उपलब्ध आहे. 1

2.4 शाळेत स्व च्छता व िपण्यासाठी पाण्याची मलुबलक उपलब्धता आहे. 1

3. अंगणव ाडी स्व च्छता- 8 गणु

3.1 अगंणव ाडीमलध्ये शौचालयाची उपलब्धता आह ेका 2

3.2 अंगणव ाडीतील िव दयाथ्यार्थ्यांव्दारे शौचालयाचा व ापर होतो 2

3.3 अगंणव ाडीतील शौचालयांचे स्व च्छतेच ेयोग्य व्यक्तव स्थापनिर् व सुिस्थतीत असणे 2

3.4 हात धुण्यासाठभ्‍ साबणाची उपलब्धताअसणे 1

3.5 स्व च्छता व िपण्यासाठी पाण्याची मलुबलक उपलब्धता आहे. 1

4 NRDWP GUIDELINES नुिर्सार पाण्याची उपलब्धता असणे10 गुण

4.1 ग्रामलपंचायतीतील प्रत्येक पाडयाव र पाण्याची 55 LCPD उपलब्धता असणे 4

4.2 प्रत्येक कुटंूबासाठी पाण्ययाच्या स्त्रोतांची 100 मली पिरसरात उपलब्धता असणे 4

4.3 पाण्याच्या सव र्म स्त्रोतांची िनिर्यिमलत तपासणी असल्याची रिजस्टर व रुनिर् पहाणे 2

5. मलािहती, िशक्षिण व संव ाद 9 गुण

5.1 CHILD FRIENDLY िचते्र व उदबोधक िचत्र मलजकूर यांच ेशालेय व अंगणव ाडी शौचालयाच्या िभतीव र असाव ेत 1

5.2 साव र्मजिनिर्क जागा व ग्रामलपंचायतीत स्व च्छतेिव षयी संदशेाचे प्रिसध्दीकण असाव ेत 2

5.3 आंतरव्यक्तिक्ति संव ादासाठी स्व च्छतादतूांची िनिर्व ड व प्रत्यक्षि कायर्म करणे 2

5.4 ग्रामलपंचायतीमलध्ये साव र्मजिनिर्क िठकाणी लोकजागृतीसाठी पथनिर्ाटये, संगीतकायर्मक्रमल कलापथकांच्या कायर्मक्रमलाचे आयोजनिर् करणे 1

5.5 सामलािजक संस्था नेिर्ते,युव ामलंडळे,मलिहला मलंडळे इत्यादींचा ग्रामलपंचायतीतील स्व च्छता आरोग्य या क्षिेत्रात सहभाग असणे 1

5.6 हागंदारीमलुक्ति गाव ासाठी उघडयाव र शौचालयास जाणा-यास दडंाची तरतूद 2

6. घनिर्कचरा व्यक्तव स्थापनिर् 5 गुण

6.1 व ैयिक्तिक व ग्रामलपंचायत स्तराव र घनिर्कच-याच ेयोग्य व्यक्तव स्थापनिर् 2

6.2 घनिर्कच-याची सुरिक्षित व ाहतूक िकव ा घनिर्कच-याची योग्य िव ल्हवे ाट करणे 2

6.3 गाव ात रस्ते, साव र्मजिनिर्क िठकाणे, मलोकळया जागा यांची स्व च्छता असणे 1

7.सांडपाण्याचे व्यक्तव स्थापनिर् 10 गुण

7.1 ग्रामलपंचायतीत सांडपाण्याचे योग्य िव ल्हवे ाट व व्यक्तव स्थापनिर् कुटंूबस्तराव र 4

7.2 गाव ात पाण्याच ेस्त्रोत व गटारांचे योग्य िनिर्योजनिर् भोव ती 3

7.3 साव र्मजिनिर्क िठकाणी व साव र्मजिनिर्क पाण्याच स्त्रोतांजव ळ सांडपाण्याचे योग्य अंितमल प्रियाक्रयाव व्यक्तव स्थापनिर् केले आहे 3

8. प्रस्तािव त ग्रामलपंचायतीमलध्ये प्रत्येक कुटंूबाला निर्ळ कनेिर्क्शनिर् असल्यास 5 गुण अिधक(बोनिर्स मलाक्सर्म) दणे्यांत येतील

“ It is easier to organize a seminar on sanitation than to bend down & pick up a chocolate wrapper ”