laaitui khua khantohna ding

108
L. LAAITUI KHUA KHANTOHNA DING . I. Thu patna (a). Akul mahmah thu. Laaitui khua’ mailam khantohna ding ihgel ciangin, ama’ thu ki cing takin ihtheih, ihtel masak phot ding akul a hihi. Ama thu teltheih masa le- hang, ih gelnate ah, ngaihsutna baihin, oltuam ding ahih manin, ih sepna ki cingthei pan ding hi. Tua hiaa, hih ama thu ihgen ding teng, ih tel sitset leh, ih tupna alang taangbang a kizo sinzo hi, cihtheih ding zahdong in a thupi mahmah ahi hi. Tutungin, Laaitui khua taangthu a ki cingin ih genzokei ding hi. Ama mailam khantoh na ding ih gelna ah, ngaihsutna ih ngah theihtuam na ding ciang bangbek ih suut bawlphot ding hi. (b). Laaituite leh khantohna Khantohna…, Laaituite deihzia Ih pute in, khua a na saattuung uh a kipan khua khantoh na ding kipan in ana hanciam uh, akhang akhang in a ki hanciam, tu in ei khang dongah ih zopto laibek thamloh, ahong tunglai ding khang sawnsawnte in zong a nazop tohtoh lai ding uh thu ahi hi. Ana saattuung un, ih khua’ mailam khantohna, nopsakna dingte atup, angim leh alunggulh nate a na neih lamtak uh, Pu Pau Suangin anuai aa bangin, ama nua akhang sawnsawn dingte la tawh hong na vaithak na ah:- (a) Lung deih a vaangkhua ka saat aw…, Ka suan tuubang zing hen aw…, (b) Ka suan tuu bang zing hen aw e…, Vaangkhua peekin zaai hen aw…, Ih pute in, khua’ khantohna ding a na deihna uh ah, amau guak nopsak na, khantohna bek tawh nana lungkimlo in, mi aa’ sang aa a hoihzaw, a phazaw leh a kitawi zawkna ding ciangdong tupin, a naneih lamtak uh, Pu Pau Suangin, anuai a bangin la tawh a na gen leuleu in ah:- (a) Vaangkhua deih ingh gual tawh sai bang saat ingh e…, Khuahmual deih ingh, laallu lam bang zong ing e…, (b) Laallu a lam bang ka zon ka khuahmual aw…, Siing khuahmual sang ka khuahmual kitawi zaw e…, (c ). Pasian in mangmatna tawh thu na lak. (i). Laaitui’ khantohna ding Ih pute in ih khua khantohna ding, atup, angim, alunggulh uh mahbangin, a taangtun na dingte, a ihmut lohkal un a mittha un mu in, a ihmut uh ciangin mang nangawn in nana manh uh hi.Tua hilo diam, khua a saattuung uh zankhat Pu Tawng Kham in mang amatna ah, “ Tu a ih khuamun tengah, Pu Phut Awn in paatmu vawhvawh in, Peengpee-mual dong a vawhtohna; tua a vawhtoh paatte in paakpalhto ziahzuah aa a om amuh na thu,” kigen ngei hi. Hih atung aa mangmatna, lim phatakin ngaihsun lehang, Pasian in, ih khua khantohna ding tawh kisai, thuthuk tampi tak hon lahna a hihi. Pasian ih up aa, thumaan thutak tawh ih hanciam nakleh, kuamah hon tuh, hon sut, hon nawngkai sakzawh ding ahi kei hi. Hihin Pasian hon lahsa ahih zahkhatin, khua khantoh na ding, thumaanlo, lungsim maanlo tawh asem a bawlte in, Pasian langpang ahi uhaa, tuate aa

Upload: laaitui-khua

Post on 26-Jun-2015

345 views

Category:

Documents


5 download

DESCRIPTION

Laaitui Khua Khantoh na ding

TRANSCRIPT

Page 1: Laaitui Khua Khantohna Ding

L. LAAITUI KHUA KHANTOHNA DING . I. Thu patna (a). Akul mahmah thu.

Laaitui khua’ mailam khantohna ding ihgel ciangin, ama’ thu ki cing takin ihtheih, ihtel masak phot ding akul a hihi. Ama thu teltheih masa le- hang, ih gelnate ah, ngaihsutna baihin, oltuam ding ahih manin, ih sepna ki cingthei pan ding hi. Tua hiaa, hih ama thu ihgen ding teng, ih tel sitset leh, ih tupna alang taangbang a kizo sinzo hi, cihtheih ding zahdong in a thupi mahmah ahi hi. Tutungin, Laaitui khua taangthu a ki cingin ih genzokei ding hi. Ama mailam khantoh na ding ih gelna ah, ngaihsutna ih ngah theihtuam na ding ciang bangbek ih suut bawlphot ding hi.

(b). Laaituite leh khantohna Khantohna…, Laaituite deihzia

Ih pute in, khua a na saattuung uh a kipan khua khantoh na ding kipan in ana hanciam uh, akhang akhang in a ki hanciam, tu in ei khang dongah ih zopto laibek thamloh, ahong tunglai ding khang sawnsawnte in zong a nazop tohtoh lai ding uh thu ahi hi. Ana saattuung un, ih khua’ mailam khantohna, nopsakna dingte atup, angim leh alunggulh nate a na neih lamtak uh, Pu Pau Suangin anuai aa bangin, ama nua akhang sawnsawn dingte la tawh hong na vaithak na ah:- (a) Lung deih a vaangkhua ka saat aw…,

Ka suan tuubang zing hen aw…, (b) Ka suan tuu bang zing hen aw e…,

Vaangkhua peekin zaai hen aw…, Ih pute in, khua’ khantohna ding a na deihna uh ah, amau guak nopsak na, khantohna bek tawh nana lungkimlo in, mi aa’ sang aa a hoihzaw, a phazaw leh a kitawi zawkna ding ciangdong tupin, a naneih lamtak uh, Pu Pau Suangin, anuai a bangin la tawh a na gen leuleu in ah:- (a) Vaangkhua deih ingh gual tawh sai bang saat ingh e…,

Khuahmual deih ingh, laallu lam bang zong ing e…, (b) Laallu a lam bang ka zon ka khuahmual aw…,

Siing khuahmual sang ka khuahmual kitawi zaw e…,

(c ). Pasian in mangmatna tawh thu na lak. (i). Laaitui’ khantohna ding

Ih pute in ih khua khantohna ding, atup, angim, alunggulh uh mahbangin, a taangtun na dingte, a ihmut lohkal un a mittha un mu in, a ihmut uh ciangin mang nangawn in nana manh uh hi.Tua hilo diam, khua a saattuung uh zankhat Pu Tawng Kham in mang amatna ah, “ Tu a ih khuamun tengah, Pu Phut Awn in paatmu vawhvawh in, Peengpee-mual dong a vawhtohna; tua a vawhtoh paatte in paakpalhto ziahzuah aa a om amuh na thu,” kigen ngei hi. Hih atung aa mangmatna, lim phatakin ngaihsun lehang, Pasian in, ih khua khantohna ding tawh kisai, thuthuk tampi tak hon lahna a hihi. Pasian ih up aa, thumaan thutak tawh ih hanciam nakleh, kuamah hon tuh, hon sut, hon nawngkai sakzawh ding ahi kei hi. Hihin Pasian hon lahsa ahih zahkhatin, khua khantoh na ding, thumaanlo, lungsim maanlo tawh asem a bawlte in, Pasian langpang ahi uhaa, tuate aa

Page 2: Laaitui Khua Khantohna Ding

dingin a lauhuai mahmah hi. (ii). Laaitui in mailam aa atuak ding thu theihkholh sakna Laaitui khua a ki saat tuunglaaiin zankhat, Pu Thah Thang’ zi,

Pu Siing El’ nu, Pi Veei Vaangin, “ Laaitui khua Meemaw in hausa semin, Sawlvai in thusa’ sem ,” cih, mangin a manh hi. Hih a tungaa mang limpha takin ngaihsun in a kikhiat ciangin, “Laaitui khua pen, hunkhat teitei ciangin, thu leh la aa kipan ukna a siamlo amawl tut- tut hausa leh a-uut adah aa ama thu tawh a gamta, mi ginalo upa, sawltaak pawlkhatte in a ukna ding genkholhna ,” ahi hi.

Tua hiaa, hihbang thu ahong tung nailo thu ahih leh, tuabang thu ih tuahkhak, ih phulkhak loh na dingin, ih kidop mahmah kul ding hi.

(d). Laaituite’ sisan sung aa aki zeelzo…, khantohna. “Laaituite leh khantohna…, Khantohna leh Laaituite ,” a kici thei ding zahdongin, mimal ciatin khantohna ding deihin, uukin bangmah dang tawh teh theihloh ding zahdongin a om uh hi. Aki genna ah, “ Mikhat in, a anneek ding uh nei nawnlo, antaw dingin kithawi in aakbawm ki suan sa, a ukpa un, tangtha kuan dingin a vahilh leh, bangmah dang gentuanlo, a aakbawm khiakik in, aki sawlna lamsial dingin, paipah vingveng,” kici ngei hi.

(e). Asi ahing’ ngaihsut ding thu. Hihthu in hong nusia sate in a tuntun, aom omna uh ah angilh theihloh ding uh thu ahihi.Tua mahbangin, a pautheilote in zong akam dimdim uh a agennop ding uh, a pautheinailo naungeekte in zong, a gentheih kei uh hang in alungsim sung uh ah ngaihsut in aneih veve ding uh thu ahi hi. (f). Khantohna ding kigel ngeizo. Nidang laaiin, khantohna ki deihin, ki hanciam in a kidian ngeeingaai tek hangin, hoihpha tak(systematically and methodically))in ki gelna a kinei ngeikei hi. Ahi zongin, hunkhat takciangin, a beisa aa hihna dante in amaan loh lamtak kitel ahih manin gelna tawh kikal suanta hi. (i ). Khatveina gelna

1984- kumin Laaitui khua khantohna ding tawh kisai, Pa Pau Za Mung leh khangno alawp pawlkhat(1). Pa Tuang Khan Mang (2) Tg. En Go Cin (3) Pa Cin Khen Mangte tawh kikupna leh gelna kinei ngeizo hi. Tuabang gelna ah, Laaitui khua ii khantohna ding a bulpi ahi, Laaitui’ tate amit leh abil uh aki hon, avaak na ding un, lai tawh pattah phot dingin gelna a kinei ngeizo hi. Lai tawh ki pattah na dingah, kumpisangin ahuam khakloh, sang akah zo nawnlo upate leh sang a kahthei nailo, naupangte lai hilhna ding, cih sang namnih phuat ding ahi hi.

Nitaak sang Upa zo aa, kumpi sangaa akah theilote, sun in nasem in, nitakin sang a kah theihna ding uh leh, sang a kahthei nailo naupangte Naucinna sun sang (Day Nursery)te phuat ding ngimna ahi hi. Tuabang aa a ki gelna ah, aveeng aveengin ki phuatna dingaa, -Khualaai -Zaangtung

Page 3: Laaitui Khua Khantohna Ding

-Mualveeng -Zaangnuai -Luigaal leh -Khuano veeng cihbang in kikhen hi. Hihbang a ki gelna ah, a ki samh ding -Suanglaipi(Blackboard) -Leikaang(chalk) -Meipi -Meitui aa ki pan, -Laihilh ding siate ki noptuamna (letsong) piakdingte Pa Pau Za Mung in sikh dingin kigel hi. Lawmte thumin, a tawntungin ki naitakin nana vaan dingaa, sia ding bel, khuasung aa laithei sa, laihilh a ki vate in a mawkna aa ahong hilhsak na ding ahi hi. Ahi zongin atung a ngimna leh gelnate, ngaihsutna ginalo hong lut ahi manin a taangtung zo kei hi.

(ii ). A nihvei gelna 1985- kum in Laaitui khua khantoh na ding tawh kisai, Pa Pau Za Mungin, gelna(Planning) ki nei leuleu hi. Tua in - Sang - Zato - Lampi - Lei -Tui - Mei - Khuasung puah na ding - Nitaak sang phuat na ding leh - Khuazaangaa a hithei teng Party lutna ding cihbangin kigelna a om hi.

Tua tungtaangin khuazaangaa a hithei teng Party luttheih na ding in sauhhlua kop 1000 aki leisak baanah, Party lutte kumsum khiat ding a na metbawl dingun K1,000 aki piak simloh bangmah dang sepzawh na ki nei manlo in hun hong kilaih hi. sepzawhna om zolo hi.

(iii ). Thumveina gelna 1987- kum, khuakhal, sangkhak sung, Pa Pau Za Mung khua ah aciah khat ahi hi. Khua khantohna ding adeihlua khua hausa upate in khua khantohna ding kup ding a lunggulh luatman un, sialkhat a gawh sawm uh leh, a sangkei hi. Ahih hangin, sial zonsa in omzo ahihna, khua khantohna ding tawh kisai kuppih nuam uh ahihna uh ahong gen hamtang uh hi.Aman zong, amah khualmi a hihlohna; khua khantoh na ding kuppih nuam ahih uh leh, asun azan cilo in, sa gawhkullo in kuppih ding a hihna tawh a dawngkik hi. Tuabek thamloh sa gawh leuh, nautaangte tungpanaa adon uh tawh hong gawh ding uh ahih lamtak atel hi. Tuabang zu leh sa a ne zongin a sung alaai ah tumlo ding ahihna tawh anial veve hi. Tuabang a cihhangin, a manh sawmloh veve uh ciangin, hehsa leh hangsa in ah, zu leh sa lo tawhin thu ki kumthei hihang, zu leh sa

Page 4: Laaitui Khua Khantohna Ding

lo tawh ki kuploh aa phamawh a sak uh leh aman gawh ding a hihna genin, voktal tuukli khat agawh hi. Tua ni’n, buhsih leh voksa tawh zing-an leh nitak-an a kivaak baanah, niangtui zong ki tatsatlo in kihawm lai hi. Tua tungtaangin, khuasung hausa upate baanah, khuasungaa Thumu, thuthei leh khuasung khantoh na dingaa a-uuk a-lawp upa 40- val a kikhawm uh hi. Zingsang vai kipat dingaa hun a kipat, sunthapaai bek hilo, a zaan 11- dong anneek sung lobuang, niangtui hawpkawm kawm mah in, khantohna ding tawh kisai thu a kuppih hi. Tuabangin, khua mailam khantoh na ding a sunmang(vision) teng asuut tohtoh leh, pawlkhatte in uphuai salolua ahih manun, a mawlpau pau, aph paupau bangin a mu zong a om lamtak atel hi. Tua baanah, tawlkhat a genzawh ciangin mipite hun ci’n, dot na leh dawnna hun a piazel hi. Tua sungin amau a telloh leh amuh theih nailoh thute uh dongin, aman a lungkim dongun a dawngkik hi. Tuabang kikupna aa khantohna ding vai kumnga sungaa ataang tung ding (5- year plan) a ci uh hi. Tua kikupna tawh kizui in hausa upate in a zuih(follow-up) bawlpah uhaa, Pa Yahweh in thupha apiak manin, tuazawh kum nga sungin -Tui, UNICEF tui -Mei, Hydro Power tawh -Lei, a puah na ding bekbek K320,000/- baanah, -Zato, Taiknee siizung( Station Hospital) -Lampi zong Siimaankeng lampi –Union Highway -Singno suankik na ding( Reforestation)ding cihbangin hong kipan pah kheokho hi. Tuabang ciangin, Israelte in Canan gam azuatna taangthu a phawk mahmah hi. Tualai in zong Canan gam a mittha tawh a muthei Yashua(Joshua) leh Caleb tegel bek atun mahbangin, tua aa a thugen a mittha tawh a muthei tengin amawl paupaulo a hihna amau mittang teekteek mah tawh amu takpi uh hi.

(iv ). A liveina gelna1.1.1. ni’n, Pa Pau Za Mungte’ Zangkungah aciah uhleh,

khuapihteng ankuang uum khopna a neihpih uh hi.Tualai ah hunbawl na a ki neihna ah, khua khantohna dingmah genin neitek uh hi. Tuabang ahih leh, khua khantoh na ding ih lung himawh aa ihsem zokeek mah ding ih hi zongin Hausa upate mah bulphuh aa, amau a ki pahpih keileh cihloh eithu aa hihtheih ding thu hilo ahihna; tuabang aa hausate aki panpih theihna dingin LKVP(Laaitui khua, pi cingtak Khantohna ding Vaihawm Pawl) Zangkung, ci’n phuan in tua tungtawn in huh ding cih thukim na khat kinei hi.

Tua LKVP aa ding aki sam Thubullet leh Thumeilet( Constitui- tion and Bye-law) leh Laaitui khua picing taka khantoh na ding gelna (Laaitui Full Developement Planning) bawl ding kei hong kiseh hi. Pa Pau Za Mungin zong, Singapore a tunkik phetin sun tawh zaan tawh a laibawl pah leh nipi kal 2- sungin tua a kisam teng aa bawltha zo hi.Tua in First Edition kici ahi hi.

Page 5: Laaitui Khua Khantohna Ding

Tua in nasep theih na ding ciang ahih tei hangin a kilawm zah dingin thu kicing in ahoih zonai taktak kei hi. Tuabang gelna tawh kizui in nasep kipan theipah aa a taangtun zawhna dingin, Pa Yahweh sumpi sung panin a ki pattawmna ding K300,000 a piapah hi. Ahi zong in tuatung in, LKVP makai pawlkhatte, ngaihsut hoihlohna hangin aki tangtun zokei hi. Tua ahih manin tua a masa aa a ki gelna tawh ki sai bangmah sepna omlo in a ki dinkhawl kik leuleu hi

2008- kumciangin First Edition phuahpha in 2nd; Edition hongki suak sak leuleu ahi hi. Hih 2nd: Edition in Laaitui khua khantoh na ding aa a ki sepna sa leh a ki seplai ding te a masa sangin a kicingin ki gen zaw hi.

(v ). Anga veina Laaitui khua ah tui deihbang in ki ngahin, neek leh dawn ding bek hilo, huanbawlna ding leh gankhawi na ding ciangdongin kum 100 aamahkhan ding in planning ki gel K 370,000,000 ngahtheihna ding in, NGO, UNDP; UNICEF; Wolrd Vision; R C Bishop, Dr. Nicholas Mang Thang; Bishop Dr. Felix Lian Khen Thang; Japan Parliament tungtawn aa ngahtheihna ding ki hanciam, Tuabang planning bawlna dingin K 200,000 ki bei hi. Laaitui khua ah Hydro Power tawh Electricity deihbangin kingah Na dingin, Home Industry ciangdong kum zakhat aamahkhan ding in planning kigel K 260,000,000 ngahtheihna dingin, NGO , UNDP; World Vision; Bishop Dr. Nicholas Mang Thang; Bishop Dr. Felix Lian Khen Thang; Japan Parliament tungtawn aa ngahtheihna ding ki Hanciam hi. Tuabang planning na dingin K 200,000 ki bei hi.

II. Laaitui khua khantohna Laaitui khua khantohna ding a kigen ciangin,

1. A ki sepnasa 1. Mailam aa seplai ding, ci’n, namnih in ki khenthei hi.

A KI SEPNA SATE. Thupatna. Laaitui khua khantohna ding a ki sepna sate a kigen ciangin,

1. Tel khialhna a omloh na ding; 2. Aki melh theihlohna ding; 3. Asia leh ahawihlote pelhna ding leh aphate la in zopsuak theihna ding; 4. Khantohna a ki sepna ah, gim leh tawl, lungkham sintawl na bek hilo sum leh paai tawh man ki piakkul ahihnate a ki telna dingin, a them aneng (detail) takin hong ki gen ahi hi.

Hihbang aa a ki gen naah, 2005- kum in, lai hawm bek hilo, ki kamdot kawikawi aa, tua tungtaang aa ahong ki puakna bang tawh leh a omsa ciaptehnate gawmaa ahong ki at ahi hi. aa. Sang

bb. Lei cc. Lampi dd. Tui ee. Zato

Page 6: Laaitui Khua Khantohna Ding

ff. Mei gg. Singno suankikna hh. Laaitui Township i i. Telephone

aa. Sang ( School ) Sang tawh kisai aki sepna sate. (i ). Sang ngah masakna

1927- Pu Pum Vungh in hausa asep laitakin, kumpite in Laaitui State Primary School piak dingin gelna anei uh hi.

Kaamsia a kisa…, Laaituite Tuabangaa sang kipia ding cihthu aki zak ciangin, Laaitui khua hausa upa, taangpi taangta, akua mahpeuh, patau in, lau in, a linglawng uhah, khuazaangin kaamsia kisa uh hi. Banghang hiam cih leh tuabangin sang kipia leh, taiban, taangtha kuan a kipan kumpi ten aana tawh hong sawlding vai atam mahmah ding lamtak mukhol ahih man uh a hihi.

A lungkham mahmah…, Laaituite Laaitui khua hausa upa taangpi taangtate lung khamna in, tua sang bang ki cihleh ki nolhkik zo ding cih thu a hihi.

A nolhkik zo…, hausapa. Hausa pa zong tua sang nolhkik dingin Tedim ah va pai hi. Khuamite in zong hausa pa in hon nolhkik zo takpi tam maw, cih a nolkkik zawhloh ding patau, diipkua in na om uh hi. Aki upmawh mahbangin, hausapa in, tua sang haksa pipi in va nolhzo takpi hi.

A lungnuam pah ding…, Laaituite Tuabangin hausa pa in a va nolh zawh ciangin, lungdam kipaak tak leh gualzo kisa in hong ciah kik in, a taangko sakna in, “ Laaitui khua taangpi taangta te aw, ih sang va nolh zo takpi ka hihmanin, tu a kipan lungnuam hiithiat in om tekta un,” Tua sang, en ih nolhzawh ciangin, Phunom ah kipia hi. Tua Phunom sangah kah a akhang masate in ih Zogam a galkapbu suak masate pawl hi, kici hi.

(ii ). Laaitui sang aban abanaa khantoh na. 1939- State Primary School(SPS)ki ngahin sanginn kilam hi.

1940- State Primary School kihong. 1940- 42 SPS ah, Sia Pau Za Dongh, Laailui, 4th: Standard in siasem. 1941- Sang tualpi kiziik 1943- 46 Japan gal hangin sang ki khak hi. 1947- 52 SPS ah, Sia Dam Hen, Tuimui, 4th: Standard in Siapi sem hi. 1949- SPS ah, kumin Pu Pau Cin Zam leh Pu Vungh Khua Liante hanciamna tawhin Kawllai manla lo in hilh hi. 1951- Private Middle School(PMS)Manglai tan 4 leh 5 sang Mangbuk (Buuzuung)ah kihong hi. Tg.Kam Khan Thang in sia sem hi.

1952- kumin, Kaaptel in State Middle School sang angah ciangin, sangnaupang teng khawlin Kaaptel ah va kah

Page 7: Laaitui Khua Khantohna Ding

uh hi. 1952-53 SPS ah, Sia Tun Za Go, Kaaptel, 4th: Standard in Siapi sem hi. 1953-55 SPS Sia Ngul Za Thang,Tuimui, 4th: Standard in Siapi sem hi. 1955-56 SPS ah, Sia Khual Cin Thang, Gamngai, 7th: Standard in Siapi sem hi. 1956-58 SPS ah, Sia Khai Za Gin, Mualnuam, 7th: Standard in Siapi sem hi. 1958-61 SPS ah, Sia Goih Tual, Teeklui, 7th: Standard in Siapi sem hi. 1960- Laaitui Young People Association Middle School, (PMS) hausate leh anuai aa teng vaihawmna tawhin Tan 7-sang hong hi. Tua sangah, PMS ah, School Board tengin. 1. Tg. Zel Za Dal

2. “ Sian Za Kam 3. “ Zel Khua Vungh 4. “ Nang Za Suan 5. “ Neng Do Lian 6. “ Thuam Khan Dal1961- Laaitui khngno pawlin, Laaitui Young People Association Private High School(PHS) Tan 9- ciang hong hi. Tan 6- tungsiah State High School, Tedim ah laivuan na ki lutsak hi. 1961- 64 PHS, Sia semteng,

1. Tg. Zel Za Dal Headmaster 2. “ Nang Za Suan 3. “ Vungh Khan Go. Tua laitak aa hausapa, Pa Vungh Khua Lianin a tungaa siateng, “ Modern Leaders,” cihna tawh pah

tawina pia hi.1961- 62 SPS ah, Sia Kam Khan Thang(A), Taaklaam, 7th: Standard in Siapi sem hi. 1962- 68 SPS ah, Sia Kam Khan Thang(B), Laaitui, 7th: Standard in Siapi sem hi.

1964- 66 Tan(9) ki khawlkikin, PMS tan (7) sang kihong hi. Tg. Song Khan Langh, Laaitui, AGTI-Candidate Siapi “ Kam Lian Go, Laaitui, SLC Sianeu

1966- Private Middle School kumpite in la( Nationalised) in State Middle School kingah hi. 1968- 69 SPS ah, Sia Ngo Thawng, Suangphei, 7th: Standard in Siapi sem hi. 1966- 69 SMS ah, Sia Song Khan Langh, Laaitui, Associaship of Government Technical Institute, Electrical-Power ) (AGTI-EP)(Candidate) in Siapi sem hi.

1969.73 SMS ah Sia Ngen Za Dal, Vaangteh, BA; DT in Siapi sem hi.

1970- State Middle School, tan (7)panin tan (8)ah ki laamto

Page 8: Laaitui Khua Khantohna Ding

(upgrade) hi. 1973- 75 SMS ah, Sia Nang Khua Thawn, Laaitui, BA; DT in Siapi sem hi. 1975- 83 SMS ah, Sia Ngul Lian Nang, Suangpi, BA in Siapi sem hi. 1980- 08-00in, Tedim Township Council Meetingah, Tedim gamaa, Middle School, High School ah a ki laptoh (upgrade) na dingah, Laaitui akhatna ( 1st: priority ) dingin kikhen sat hi.

1980- 09-00 in Tedim Township Education Officer in, State Middle School, Laaitui 1982-83 a, High School ngah dingin, State Education Director tungah non na puak sak hi. 1983-86 SMS ah, Sia Khin Maung Khwe, Zangkung, B Ed in Siapi sem hi.

1983- State Primary School, Sialtuineek ah ki ngah hi. 1985- SMS ah, Sia Khin Mg Khwe hanciam na tawhin, Tedim gambup ah,“Aettehhuai sang-Model School,” kipia, Tedim gambup sangsiapi tengin hong pai in hong en uh hi. 1986-89 SMS ah, Sia Lian Vungh, Thantlang, BA; B Ed in Siapi sem hi. 1989-91 SMS ah, Sia Hang Za Pum, Khuasak, B Sc; Dip Ed in Siapi sem hi. Basic Education Middle School( BEMS)ki cita hi.

1986- State Primary School, Sialtuineek tualpi ki ziik hi. 1991- 94 BEMS ah, Sia Thang Do Langh, Vaangteh, BA; Dip Ed in Siapi sem hi. 1991- State Primary School, Khuakhai kingah hi. 1991- 06-05 niin Laaituite in, Chin SLORC, Chairman pa kiangah, Laaitui ah State High School aki piakna ding in kisiau hi. 1991- 06-12 niin, Chin SLORC pa in, Chin State Education Director kiangah, Laaitui ah State High School a ki kawihna ding tawh kisai, sittel a a sepna dingin, 07- 06-91 ni, Chin SLORC meeting ah a khensatna bang in zasak hi. 1992- kumin Sang bel, tuazahta in hanciam dingin aki ngaih sunkei hi. A omsa in hoihtakin quality aneihna ding a thupi hi. Tua hiaa, hancciamloh pi aa a ki ngah lehlah, siasalo, hamtangpi aa dawp dingin ngaihsutin aki neikei hi. Ahi zongin, khuaveengte khawngin hon ngah takpi ding ciangin, ki hazaat ngap zel hi. Tua laitakin, khuavengte in ahilo pipi a alai akhiat uh ciangin, ei zong laiat theilo bangaa, ci’n thangpaih lakin Zangkung aa khuapi omteng leh Muizawlte a ki ngahthei tengin Tan (10)sang ngahtheih na ding ci’n mi 20- khawngin letmah thuh in, Bahhoo ah lai ki thak hi. 1993- kumin, sang thak lamna ding ki hanciam State Midd-

Page 9: Laaitui Khua Khantohna Ding

le School, Laaitui State High School ah ahong ki lap toh sak na ding siauhna ah a ki sam innte zong ahong ki piakna dingin ki siau hi. Primary Classes Block 150’x30’ 1 No KI2,766,100 Middle Classes Block 120’x30’ 1 “ K 2,252,099 High Classes Block 120’.x30’1 “ K 2,252,099 Complex Building 150’ x30’1 “ K 2,716,601 Headmaster Office Teachers Common Rm Science Laboratory Rm Domestic Science Rm Library Assembly Hall 150’x30’ 1 “ K 2,503,054 Total Estimated Amount K12,539,454 Hihbangin aki siauh hangin,, ki zuinawn tuanlo ahih manin bangmah kilamdan na a omkei hi. NB. Hihbangaa a ki samteng bawl na in, Pa Pau Za Mungin, ama tha , a pilna leh a siamna tawh a mawkna aa a bawl ahi hi. Apualam ah ki bawlsak diung hileh, tua hunlai in K2300,000 taangbang a bei ding ahi hi.

1994-03 BEMSah Sia Phut Khua Suan, Ciingpikot, BA; B Ed; C Ed in Siapi sem hi.

1994- State Primary School, Khuakhai, UNDP huhna siik- kaang leh kumpi panin, Frontier Area Development Programme panin, K150,000 tawh puahpha kik 1994-State Middle School, Laaitui, kumpite piak K20,000 tawh sia innkhat kilam hi. 1995-State Middle School, Laaitui kumpite’n Frontier Area Development Programme pan K 150,000 apiak tawh ki puahpha 1996-State Primary School, Sialtuineek kumpite in, Frontier Area Development Programme pan, K250,000 apiak tawh puahpha kik in mansianglo in khawl hi. 1997- BEMS panin Affiliated High School ki hong hi. 1997-State Middle School leh State Primary School, Sialtui’ neek tualpi, innte setlamziik (Bulldozer) tawh kikeek. 1998-State Middle School, Laaitui in, Khamtung gambup sang ki demna ah, “ A ettehhuai sang- Model School,” ngah leuleu hi. 1998-State Primary School, Khuakhai sang tualpi ki ziik hi. 1998-State Midddle School, Laaitui sang puahna dingin, Pa Yahweh sehsuah pan, K180,000 tawh ki ngah hi. 1999-State Primary School, Sialtuineek sang puahna dingin, Pa Yahweh sehsuah pan K 300,000 tawh ki huh hi. Tua sum tawh in siapipa inn ding kilam hi. 1999- 07-22 ni in, Basic Education Affiliated High School kumpi te in hong hi. 1999-State Middle School, Laaitui sang lamkik na ding kumpi pa’n K750,000 ngah hi.

Page 10: Laaitui Khua Khantohna Ding

2000-09-27 ni’n, State Affiliated High School, Laaitui in, BEHS( Branch ) in kilamto (upgraded) hi. 2000-Laaitui sang naupang BEHS(Branch) 621 State Primary School, Sialtuineek 87 State Primary School, Khuakhai 98

A gawm vekpi 980 NB. Tuhun in sangnaupang 1000-val bang pha ding hi.

2000-BEHS( Branch), Laaituiin, Matriculation laihuanna ah, Tedim gambup a ong percentage 18.18% ahoih bel in om h 2001- 2002- 2003-06. BEHS( Branch) ah, Sia Cin Sian Mung, Lamzaang,

B Sc; B Ed in siap[I sem hi. 2004-Tan 10- laivuan na ah a Result hoih mahmah ahih na

hangin Siate aa kipan sang nasemte pahtawi na Pa Yahweh sum pan in K100,000 ki ngah hi.

2005-State Affiliated High School sanginn keek na dingin, kumpi lampan in K 6,000,000/- kingah hi. 2005-kumin, Siate tui nek ding, Tuinaak puahna ding leh tuikholna ding tuibeem bawlna dingin, Pa Yahweh sehsuah panin K 100,000 ki ngah hi.

2996.9 BEHS( Branch ) ah U Wai, Kyaukpadaung, B Sc; B Ed in Siapi sem hi.

2007-kumin, Siapipa U Waii in, Sangnaupang tamlua ahih manin, laihilhna khan( Teaching Room) ki cinglo ahih na; Directorate of Education, Upper Myanmar ah, a meltheih a hong huhthei ding om ahihna; tuate kiangah Sanginn behlapna ding Teaching Room (90’ x 30’) lam behna ding ngennuam ahihna; ahi zongin a kisam Drawing, BQ leh Licensed Engineerte thauhkhaansa teng a bucing in a ngahna ding ngaihsun theilo ahihna; aki ngahtheihna dingin huhna Pa Pau Za Mung’ tungah angen hi. Pa Pau Za Mungin zong, a kisam ding teng a bucing in abawl sakaa, K 200,000 a bei hi. a. Drawing suihma K 50,000 b. BQ tuatman. K 50,000 c. Laikhet man K 50,000 d. Licensed Engineer letmat thuh man K 50,000 A ki gawmin K 200,000 Tua inn ki ngahlo hi. 2009-kumin, Siapipa U Thang Sian Mungin, atung aa a kingah Tedim Township Education Office ah akan leh, sangnaupang tamlua mahmah ahih manin, (150’x30’) agol Teaching Block khat K 43,000,000 asiauh na dingin ngaihsut na apiakna tawh kizui in, Drawing leh BQ K 200,000 val ding ding a tensak kik hi.

Page 11: Laaitui Khua Khantohna Ding

2009- Sangsiate inn ki sialua a hihmanin, Zangkungaa Laaitui’ tate in Committee phuanin, khan(Unit) 8- ding inn (64’ x 24’) 2- lamna ding tein K zathum sawmnih lam dingin gelna ki nei hi. Tua a kisam sum, muntuam tuam gamtuam tuam aa om Laaitui’ tate tung ah huhna ki ngen dingin aki vaihawm ahi hi. Tua inn lamna ding a ki sam Drawing leh BQ te Pu Pau Za Mungin manla lo in bawlsak hi.

Basic Education High School panin Tan 10 zawhna dan sazian SNo. Particulars. Acdc Yr. Qualifield Roll Appeared Passed % M F Total. M F Total M F Total 1. BEHS(Affil: )1997- 98 - - 17 - - 17 - - 2 11.762. “ “ 1998- 99 - - 8 - - 8 - - 1 12.503. BEHS(Branch)1999- 00 6 6 12 - - 11 - - 2 18.184. “ “ 2000- 01 - - 41 - - 39 - - 3 7.695. “ “ 2001- 02 10 5 15 8 5 13 2 1 3 23.076. “ “ 2002- 03 17 9 26 17 9 26 3 - 3 11.54 7. “ “ 2003- 04 18 20 38 17 20 37 3 7 10 27.038. “ “ 2004- 05 31 17 48 29 17 46 8 3 11 23.919. “ “ 2005- 06 23 25 48 23 25 48 1 1 2 4.1710. “ “ 2006- 07 20 29 49 19 28 47 6 9 15 31.91 11. “ “ 2007- 08 37 25 62 36 25 61 2 5 7 11.4812. “ “ 2008- 09 13 27 40 13 27 40 - 3 3 7.5013. “ “ 2009- 10 - - 35 - - 35 - - 5 14.29 NB. Ciapteh huai( noteworthy) (a). 1997-98, BEHS a ki hon kumin, Matriculation Examamination a zo masa belbel nihte in:- 1. Tg. Ning Suan Khai Roll No. Khatah - 320 2. Tg. Kham Cin Suum “ “ “ - 327 (b). 2009-10 kumin, hihbang gamsung khuano, lai simna ding tawh kisai, bangmah aki paik zawhloh na, a ki huh zawhloh na munah, numei 3-in Distinction khattek( Economic) ah ngah uh hi. Hih in, Laaitui khua bek hilo, Tedim gambup aa ding aa zong a ciapteh huai thu ahi hi. (iii ). Sepna sate etkikna

Laaitui khua sang tawh kisai abeisa aa ki sepnasate enkik in khingkhai dih ning.Tua bangin hih lehang, a beisa a ih ki sapna, ih thanemna, ih khialhna te peel in, a hoih ih sep, ih sinte la in ih ki puahpha theipan ding hi.

1. A hoih belbel sepna. A beisa a Laaitui khua khantohna ding aki sepnate khempeuh ahuam in i etkik ciangin, sang lam sepna leh zawhnate(achievements ) in lungkim huaibel hi, kici thei hi. A hi zongin, ihtup ihngimna leh ih zawhsa te ih etkak ciangin ih zawhsate in a cihthamlo zah dongin atawm lai mahmah hi.

2. A beisa a ih tha nemna 1927 kumciang, leh etkik lehang, ih khuazaang ii theih

Page 12: Laaitui Khua Khantohna Ding

lahna, ih khuamuh nailohna te ki lang mahmah hi. Ih khua sunggah, makaai hoih, makaai muanhuai ih omloh man. Ih khuasung ah, laithei, mipil , misiam, milian ih khua liatna tawh kituak in, a om nailo hi, kici thei hi. Banghang hiam cih leh, khuasung a makaih, limpha alak, hoihna phatna lamaa khuavak a taangsak ding, khuamu masa, laithei masa aa a kinei tein limpha a lah zawhloh man uh ahi hi. Khua hausa, khua upatein midangte ngaihsut hoih ngaihsut phate zong aa anget lohbek thamloh, mi alung himawh aa a deihsakte’ ngaihsut hoih piaknate awlmawhlo, thudonlo, manglo aa ih om in zong ih thanem na bulpi a hihi.

3. A beisa in bang hangin hih zah in ki gualzo. Khualdang pan hong pai siate hoih luatman. Laaitui khuain, Pasian hong hehpi na hangin, siahoih siapha vive ih ngah hi. Siate hoih ahih ban uh ah, khantohna adeih leh asem pahte na hi sese uh hi. Tua banah, khuaaa ding hon deihsakte nahi uhhi. Sanglai ah a siamte a na hihban uh ah, muhna zai neeite na hi uh hi. Sang tawh kisai sep ding khat peuhpeuh a vaihawm uh ciangin, amau mahin gel leh sep, thuah pahun hi. Hausa upate in direct in nana ki helloh uh hangin, siate ki sapna anget, a zaaksak ciangun, a na piak, ana huh cihbang ciang bekin, nana kihel hi. Tua ahih manin, hawmna sepna, gelna te ah nawngkai nemnumlo in amau, suakta tak tawh a vai hawm uh hi. Tua ahih manin siate in ei khua ginaat lohna honggum mahmah uh hi.

bb. Lei (Bridge ) (i ). Thu patna.

Taanglai, lei cihbang a omma, lui leh guntuite khangin a ki ngaptanh zawhloh ciangin, lui/gun galkhat pan galkhat aki kantanh nopciangin, Kawn a kici gamkhaugui khungin, tua tungah mihing tat khopna ding bawwmpi bangin a kiphan sungah tuangin kivei in, galkhat pan galkhat a kantan uh hi.

(ii ). Maansuang lei a thupit na Lei omma , Tuuklai in. Maansuang lei a omma in, Laaitui leh Hualngo aa kipan, nitumna lam kualtengin, Tedim aki pai ciangin, ahihkei leh Tedim pan aki ciahciangn, Muizawl- Ciinlo-Tuibellei- Laailo-Tedim lam kitawn hi. Tualam tawn lehang, ziingsang vaihut in ih din, Tedim nitum in ki tungzo pan ahih manin, nikhatlam kici thei hi. A gamlatna in, Laaitui panin Tedim tai 18- bang apha ding hi. Van pualo, Tedim pai aki nileh nuamte n, zingsang aak- masa khuan in adin uh, inn a tunkik uh ciangin khua-a mial hi. Khuakhal lai. Khuakhal hun ciangin tuitawm ahih manin, Lamzaang khuataw, Haita Ngahmun( Ford) leh Maansuang Ngahmun(Ford) nih pan ngaptanh in, lamdawt tawnin Tedim ki paithei hi.

Page 13: Laaitui Khua Khantohna Ding

Tuabang ciangin, mi ngaalhatte in Tedim olno takin ki nileh thei uh hi. Maansuang Ngahmun lampi sangin Haita Ngah- mun lampi in anai zawlai hi. Haita Ngahmun in naizaw ahihman in, lamsuk leh lamto vive ahi pah hi. Tua hiaa, lamnai semsem leh lamsuk leh lamto atam semsem hi. Ih tot ciangbangin, lampai ki hi nawnlo, kitai in asawt ciang bangin atai ki hi nawnlo in, agal pan hong mute in, kenlaai aa a tuuksuk mahmah bang hong kisa liang ding hi. Lei omzawh ciangin Mansuang lei omzawh ciangin, Tedim zingkaal, nitaakkal, asun azan leh atuuk akhal cilo in kipha theipah hi. Tuabang ahih na hangin, nisim ih nuntakna ah oltuam, ih maa zong avang zaw pek tuampah hi. (iii ). Lei tawh kisai aki sepna sate Maansuang lei ( Maansuang Suspension Bridge )

1958- A khatvei na siikkau lei ( Suspension bridge ) Bo Vungh Khua Lian(Rtd) No 5- Circle Chairman Sgt. Zel Za Thang(Rtd), Hausa Pa Zel Gin “ Thawng Za Nang Upa. “ Awn Khua Vial “ Kham Za En “ Zel Za Kham “ Thawng En

Laaitui khua hausa leh upa te makaih na tawh in, mi leh gan paitheihna dingin azai 4’ asau 364’kibawl hi. hi. Laaitui pan innlusii in, K10/- ki dongin, khuasung aa khutsiamte mah nitha tawh ki semsak hi.

Tuahunin, kumpite aa kipan khuakiim khuapaamte ih huhna kingah kilkello, Laaitui khuamite’n amau’ an guai puatekin, a thagui a thatang, uh tawh banah, sum tang a kisap na ah zat dingin ki dong ahi hi. Tua lei bawl a ki man zawh ciangin, Pu Hau Za Lian, MP in hong honsak hi. Tuabang aa lei hon pawi a ki bawlnaah, Khuazaang cih bang phialin, ateek akhang, numei nauipang, tuiikhuu laaikaai cihbang phialin a ki paina ah, Maan suanglii aa tuibual, Tg. Dal Khen tuikia in si hi. ( Khanglui te in, “ Nopphawng,” acih taktakte ahi hi.

1964-A nihveina, a tungaa khua upate makaihna mahtawh, Laaitui khuazaang sum leh thatang mah tawh kipuah pha hi. Asem dingin Kaaptelte khutsiam Pa Pum Za Thang kicial hi. 1969- kumin, Mizo galte in, 1968- kum aa a kapsat hi. Re- Construction Committee, Chairman Capt: Gin Za That(Rtd) Myanmah Socialist Lanzin Party Member makaihna tawh Laaitui leh akiim apaam khuateng panin, innlusii in K20/- kidong hi. Kumpite in K3,000 tawh hon huh hi. Laaitui leh Muizawl khuate in, tha-

Page 14: Laaitui Khua Khantohna Ding

tang tawh semlai uh hi. Jeep paitheihna dingin 8’ zai in bawlkik hi. Hih in a thumvei bawlna a hihi.

Tua tungtaang in Pa Pau Za Mungin, PWC (Public Works Corporation) zumpi panin angah Suspension Bridge Drawing khat angah Lei Committeete tungah a etteh ding un thak hi. Asem dingin Mualbemte khut siam Pa Thual Nang kicial hi. NB. A tung aa Suspension Bridge Drawingin, tua hun lai in K 100 a ki pia ahi hi. . 1982- A liveina kibawl hi. Tua tungtaangin, Re-Construction Committee Chairman,Pa Zel Za Dal,Chairman, Town- ship Judge, Chairman in makaih in, Laaitui leh akiim apaam khuate panin, innlusii K40/- kidong.kumpi lam pan K10,000 tawh hon huh hi. Laaitui leh Muizawl khuate in thatang tawh semlai uhhi. 8’ zaiin kikeek in, Tuatung taangin K 40,000 bei hi. Asem dingin Tuicinlui te khutsiam Pa Pum Za Lian ki cial hi. 1983- kum-in,Pa Pau Za Mungin, UNDP, Resident Directtor, Mr. Ito (Japan) kiangah, Maansuang lei hong puahsak na dingin kingen ngei hi. Hong kamciaam ahih hangin, semmanlo in hong piatsan hi. 1984- kumin, Pa Pau Za Mungin, TICPIN, Director, Kyaw Tan tungah zong, Maansuang lei hong puahsakna ding in kingen hi. Hong kamciam ahih hangin, sem manlo in, TICPIN bei hi. 1985- kumin, Pa Pau Zaa Mung makaihna tawhin, Pa Gin Go Thang leh Pa Kam Khan Suan te tawh UNDP aa Project Manager, Col. Mg Mg(Rtd) tungah zong, a innah va paiin, Maansuang lei ahong puahsak na dingin zong ki ngenngei hi. Hong kamciam ahih hangin, sem manlo in hong piatsan leuleu hi. . 1986-01-09 niin, Maansuanglei athak bawlkik na ding tawh kisai, Maansung Suspension Bridge Re-Construction Central Committee kiphuan hi. Pa Khen Za Mung - Muizawl Patrons “ Pau Za Mung - Laaitui “ “ Zel Za Dal - Laaitui “ “ Vungh Suan Lian - Laaitui “ “ Thang Cii - Tuidil Chairman “ Kam Lian Thang - Muizawl V- Chairman. “ Vungh Khan Go - Laaitui Secretary “ Gin Go Thang - Laaitui Joint Secretary “ Tuang Khan Dal - Muizawl Treasurer “ Pau Do Kam - Muizawl Auditor “ Zel Gin - Laaitui hausa Member “ Theu Khan Zam - Muizawl hausa “ “ Biak Chung Nung- Tuidiil hausa “ “ Chung Lian Khuai- Zimpi hausa “ “ Cin Lian Kap - Tuitawh hausa “

Page 15: Laaitui Khua Khantohna Ding

“ Khup Khan Pau - Lamzaang hausa “ “ Sai Lian Ciu - Pyene Council Member “ “ Tual Lian pau - Sithmuhthanhaung “ “ Thang Sian Mung - Myone Lunge “ “ Hmingri Lian - Myone Tamah “ 1986-08-06 niin Central Committee meeting 2/86 Lawibual, Pa Pau Za Mung inn ah nei hi. 1987-03-03 niin Central Committee meeting 3/87 Lawibual Pa Pau Za Mung inn ah nei hi. 1987-05-30 niin, Central Committee meeting 5/87 Lawibual Pa Pau Za Mung inn ah kinei.

1987-Maansuang lei, Pa Pau Za Mungin tunglam, War-Off., G-ah, Sitsenyee(Opera-tion)bangdan tawh ahong puah sakna dingin adawp hi. War Office-G te’n, North West Command ah, thumanlang tawhin lai atsak pah hi. NWC in, No(89) Batalion CO pa kiangah, a manlang theithei in Maansuang lei sitaa, abei dingteng(estimate) apuak na dingin, a zasak hi. No(89). Battalion CO in zong, Officer khat Tedim Township Engineer pa kiang paisak in, Maansung lei puahna dingaa a ki samteng sit sakin estimate a bawl ding in a paisak pah hi. Estimate abawl uh leh, K320,000 bei dingin atuat hi

Tua Estimate No(89) Battalain CO in, NWC ah, tuateh War-Office G-ah apuak hi. G-te’n, Operation bangdan tawh a hihtheihna dingun, Rural Development Program Budget alen, Home Affair Ministry ah angen leuleu hi. K 320,000a kingah ding kimlai, Deputy Minister for Home Affairs in, cheque nangawn atzo hinapi, Pyene Thauhkhansa ahong kal hi. Tua Thauhkhansa aki ngahtheihna ding, Laaitui hausapa kiangah, Muizawl hausapa tawh Pyene Council Ohkatha pa kiangah, Thaukhansa anget na ding; a omkei leh Dii-tah Party Atuanzeehmu pa kiangah a ngetna dingin, siikkhau sat hi. Laaitu hausa pa’n, Atuanyeehmu, Pa Gin Go Thang leh Muizawl hausapa, Pyenee Council Ohkathah pa kiang a apai masak leh a na omloh ciangin, Diitah Atuanziihmu kiangah apai uh leh, a na piakei hi. A tungaa bangin khatvei a na pai leuleu hangin a na pia tuan kei hi. Tua tungtaangin, Pyenee thauhkhansa ki ngah zolo ahih manin K 320,000 a kitaan hi. 1988-Maansuang lei puahna ding in, Home Affair Ministry aa, Rural Development Programme lamah kidawp aa, K320,000a kingah ding kimlai Chin Council te’n hong thauhkhaan loh man tawhin tua tung aki pelhsuak hi. 1989-Maj. Khup Cin Pau Mandalay ah, Tactical Commander F tawh, atung aa aki tansa huhna aki ngahkik na ding vai kikum dingin ki paisak hi.Tuabang a paina ah, van leng tawh aki paisakin, Mandalay Luthuh Hotel ah ki tung sak hi. Tualai aa Hotel sap leh a anneek tuidawn

Page 16: Laaitui Khua Khantohna Ding

( zu namkim) a kisik baangah, a ipsungah K5,000 ki guan lai hi. Tua tungin, a paina vai tawh kisai, bang mah ki lamdan na a omkei hi. 1989-Lt: Col Ving Ciu ( Rtd: ) Mandalayah, NWCommander tawh, atung vai tawh kisai in ki paisak leuleu hi. Tua tungtaang mahin, vanleeng tawh aki paisak banah, Lu- thuh Hotel ki tung sakin tua laiah a Hotel sap aa ki pan a anneek a tuidawn (zu namkim) banah, ama aa ding K6,000 mah kipia hi. Tualai takin, North West Commander pa, hunkhat lai in ama OC hingei ahih manin amah paisak lehang suallo ding cihna tawh ki hanciam na in a uttheihtheih nading ci’n Insein huan aa ngasa a ki man ngamnai hetlopi ama lungkimna ding cihna in mansak in kipia lai hi. Tua tungtaangin, a ki tansa K320,000 ki ngahkik hi. 1989-Anga vei ki bawl. A zaina 9’ in kikeek in 340’ sau hi. Nasepna encik ding Committee Chairman Capt. Tin Aung Mahwatah Ohkathah Secretary U Tun Sein T A O Members “ Hla Wei Township Police In-charge “ Tan Soe Township Engineer “ Saw MyintTownship Audit Officer EC. Chairman Pa Lian Khan Thang Laaitui hausa V- Chairman“ Theu Khan Zam Muizawl hausa Secretary “ Kam Khan Suan Laaitui J Secretary “ Khup Sian Thang Laaitui Ward clerk Member “ Zam Khan Dal Laaitui “ Pau Za Go “ “ Pau Khan Do “ “ Kap Khan Thang “ “ Dal Za Khai Muizawl hausa Kumpi Rural Development Programme pan, K320,000 Taangpi te tung pan a kidong K 74,500 Taangpite tha manh K307,800 Taangpi te van kizaang teng manh K148,705 A kigawm vekpi sum K851,005 A mawtaw datsi thunin hon nawnsak Pa Cin Sian Thang “ Ngul Khua Zam “ Thawn Khan Suan “ Iicia( Sein Tun ) “ Za Lian Thang “ Vungh Lian Khai Man ngenlo aa sing/van hon nawnsak teng Pa Nang Khan Khai “ Pum Khan Kham Mawtaw khatvei hon kawmsak sing/van hon nawnsakte Pa Pa Suan Khan Gin

Page 17: Laaitui Khua Khantohna Ding

“ Cin Khan Khup “ Cin Za Kai “ Kham Suan Mung Hih Lei a ki bawlkik naah, Laaitui leh Muizawl khua te in, aki sambang thatang tawh semlai uh hi. Tua baanah, Laaitui mi, Tedim aa teengteng leh Gawng- mual khuazaang in zong, Leising nawnna ah thapia uhhi. Tuidil khuate in zong sumtha tawh hong huh hi. Nasem makai dingin Gawngmualmi, Sgt; Cin Khan Khup(Rtd) kicial hi. 1991-Maansuang leibul kiain, K51,000 beiin ki puahpha hi. 1992-Phalaam Bailey leilui vai. Pa Pau Za Mung Khalkha ah a omlaitak, Chin State Chief Engineer, U Kyi Wa in, Phalaam leithak ki lam ding ahihna; leilui Maansuangaa dingin uliante kiang ah ngen in asawl hi. Tuabek hilo, aki manlang keileh, kumpite’n Bailey leiluiteng kaikhawm kawikawi in aki sap na ah puak ahihna, Kawlpi Phaungseih leiluiteng zong Taunggyi lamah kipuak ding ahih nate hong gen hi. Amah zong, Bahoo ah a taipah vingveng hi. Bahoo ah agen leh, amau Chairman, Chin SLOR ah Pha- laam Bailey leilui in, Maansuang lei aa dingin Bahoo in khensat zo ahihna; a thu a theilo leh a tello khatin mundangaa dingin, a laak zenzen leh a na piakloh na ding, cih lai atsak pah in, amah byhand tawh a puasak hi. Chairman, Chin SLORC pa tungah, tua lai piakawm in, thu kumh dingin a pai leh, asau veilo in, Hrih lam tawnin Laaitui ah pai ding ahih; khua ah a na mapai kholh na ding asawl biangbuang hi. Aman zong, Bahoo te lai piapak bekin, bangmah gen manlo in khaulamah a taipah vingveng hi. . Khua ah hong pai aciah ding ciang Tedimah zui ding in azawn hi. Tedim pan aciah ding ciangin, bangteng gennoppak nei, cih adong hi. Aman zong, Bahoo pan aa ka lai piak vai a gen leh, aman simzo ahihna, CE pa zong vaitha zo ahihna a genzawh ciangin, khua aa dingin sepsak theipak ding bangdang gennop adot leh, Laaitui gamsung tengah singno suankik na ding agen hi. Myo-nee Okkathah pa in, singno siakhat khuaah a puakna ding thu apia hi. Singno sia khuaah hong ki puakpah hinapi, hausa upate panpih na omlo ahih man in, a taangtung zolo suak hi. Leilui in, leithak a mansiang lohin ki tuahtheilo ahih manin, kum tampi mah a sauvei hi. Phalaam Bailey leilui vanteng Tedim atun zawhciang ngawnin Kaaptel te’n na nawngkai sak lailai hi. Ahih hangin Central Gorvernment ah thu a omsa tung

Page 18: Laaitui Khua Khantohna Ding

tawnin 2003-kumin Bailey Suspension Bridge lam kipan in 2005-03-20 ni in mansiangin honpawi ki bawl hi. NB. 1968- kumin, Moulmein ah Pa Pau Za Mung a omlai, Zangkung pan alawm, Mangboi ahawh hi. Nitak khat, nitum kuanin lamsiau, BE Unit huangsungah, Bailey Bridge Assembly Parts zaanglai dimin kiciang ziah zuah tungah tukawm in, anih un thu ki kumkum uh hi. Amah lah a nasep zawh kum 2- bangbek a phapan hi. A lawmpa kiangah, “ Hih leisikte, Mansuang lei a cing ding hong kipia dingin, ka nasepna pan tawp ding, hong kici leh tawppah ning,” a cihleh, a lawm pa’n,“ Naak ngaihsut vecia!,” acih sanziau pen, tu dong a biltha ah a ki thawnlai hi. Tua a VISION (Ka sunmang) tuin hong taangtung zo aa, Pa Yahweh hong hehpihna a phatphat hi.

. Tanghlui lei.( Tanghlui Suspension Bridge)

. 1991-Bishop Dr. Nicholus Mang Thang in, K100,000/- hon piak tawh siikkhau lei kidawh hi.

cc. Lampi ( Road ) (i ). Thu patna Lampi a kicih ciangin, Tedim- Maansuang- Laaitui- Hrih lampi leh bawltuak ding lei teng zong a kigen khawmpah a hihi. Laaitui- Tedim lampi Nidang lai, 1958- masangsiah Maansuang lei ih neihma in, guntui akhan leh akiam na tawh ki zuiin, lam anaai theithei zongin Laaitui - Tedim lampi lam thum bang i nei hi. Tuibeel lei lam tawtna Tuukhun, gun akhan mahmah laitak in gun ki ngaptanh zolo ahih manin, Muizawl, Ciinlo, Tuibeel lei lam tawnin Laailo-Tedim kipai hi. Tuabangaa Tedim ih pai ciang in, mi maimai te aa dingin, nikhat tangciim mah a beithei hi. Maansuang Ngahmun(Ford) Khuakhal saan laitak tui atawm belhhun laitak, March-April tha pawl dingin, hih Maansuang Ngahmun tawnin Tedim kipai hi. Hih lampi in, Laaitui pan Tedim paina lam atomh bel lamdawt bel ahi hi. Haita Ngahmun (Ford) Hih Ngahmun(ford) in gun ngahtanh na dingaa adaai belh na mun hiaa, guahtui kiam zawh tuung lam , January tha pawl aa ki panin hih lam ki tawnthei hi. Ki nileh zo. Hih Haita leh Maansuang Ngahmunte tawnin Laaitui-Tedim kipai leh mi ngalhatte in nuamtak in ki nileh zo hi. Lampi kician om nailo. Tua hunlai, hih Ngahmunte a ki tot laiin, lampi kician cih omlo, lolam leh ziinlam peuh kizui aa a ki pailel ahi hi. Mawtaw lam ihneih hong ki patna.

Page 19: Laaitui Khua Khantohna Ding

Mawtaw lam bel, ih khua tek ah ahog tun ding, a kuamah tekin adeih uh ahi hi. Ahi zongin, ih ngahzawh na ding leh ih hih zawh na ding eimau thatang tawh apian na ding ngaihsut theihloh zahdongin ahaksa hi. Mawtaw lam neihna ding aki gen ciangin manggen mah tawh a kibang tawntung hi. 1967-68 kumin Tedim gam, gungal nitum na lamah, kumpi lamte makaihna tawh Phuanhphiuzee lampi khat a om na ding thu ahong om hi. Phuanhphiuzee ih cih in, alang kumpite in sumtang tawh panpih ding aa, alang tuakuam aa khuami te in taangtha tawh panpih ding ahi hi. A vaihawm aa a makaipi te in Lt. Col: Put Pa(Rtd), Member, Chin Oo-sii, Pa Hau Za Lian, Ex- MP “ Mang Za Kap, RSM(Rtd), Tuitawh hausapa, “ Gin Khua Zam, RSM(Rtd), Lamzaang hausapa “ Kham Khan Pau, Myo-ok, Tedim te ahi uh hi. Kaaptel lam mah ki deihsak tek. Tua aa a makai tengin Kaptel lammah deihsak tek uh ahih manin, Kaaptel lam tawnaa mawtaw lam ziik dingin vaihawmin kipsak uh hi. Laaitui ten ziik pih ding maw…, Kaaptelte lampi. Tua ahih manin, Kaaptel lam ziikpih dingin a tungsiah pan in aana tawh ahong kisawl ciangin Laaitui hausa upate aa kipan khuazaangin dahin, ki ciliing tek hi. Hausa upate lah Tedimah pai in, a paungam leh a nialngam kuamah a omkei hi. Galhang te sang ahang zaw…, Laaitui tate Hunbit hausa upa asemte apai ngamloh ciangun, parttime tawh asem te ahi Pa Vungh Kham, “ Thawng Khua Vungh, “ Thuam Kam, “ Pau Za En, “ Tun Za Nang Hih atungaa tengin amau an-guai tawh Tedim aa a thunei bel, Nah lah kah, Ohkathah pa kiangah, “ Kaaptelte lampi neihdin ding anial hikong, ko zong Tedim panin Laaitui ah mawtaw lam tawh ding nei ka hih uh manin Kaaptel lam ka tawhpih man kei ding uh hi,” ci aa anial dingin va pai uh hi. Laaitui khuazaang tatna ding thonginn Tedim atun uh ciangin, Nahtahlah Okkathah pa tawh aki muhma in Myo-okpa in a mauteng na ki muhpih masa in, thu anial lohna ding uh, anial uh leh tungsiahte thunial teng thong kikhia ding hi, cihna tawhin na lauthawn hi. Amau zong tuabangaa aki lauthawn uh hangin lautuan lo in, “ Thu nial teng thong hon khia ding na hih uhleh, ka khuazaang tatna ding uh thonginn nalam masa un,” ci’n anial leekleek uh hi. Tua in, tuabangin ki niallo in Kaaptel lam ki ziikpih hileh, tuciang dong Kaaptel lam tawnin aki zangsuak ding hiaa, Laaitui in tu aa bangin lam leh lei ngah ngeilo ding ih hi hi. hi. Tua tungtaang in tua a paiteng in la aphuah uh in ah,

Page 20: Laaitui Khua Khantohna Ding

(a). Vaangkhua ziinbang lin laitak in, vaimang abia keihing e.

(b) Tuanglam dawhin taam awee, kiillam suihaa ngilawe.

(ii ). Aki sepna sate. 1967- Lamzaang pan, gun ( Maansuang) dong mawtaw lam kito. ( Laaituite aheh masak na uh) La phuak uh Hih lampi aki ziik laitakin, sun thapaai in kito hi. Tuabangaa a hihna uh akam un agen theihloh uh la tawh Pa Tual Nang in ana phuak in ah (a) (b) 1968- Gun pan Laaitui dong mawtaw lampi kito leuleu. ( Laaituite a nihvei a hehna uh ) 1976- Laaitui pan in Lentaang ( Suangphuh dong mawtaw lampi ki to. 1978- Gun pan Laaitui mawtaw lam thak kito. Union Highway ding ahong kipatna. 1989-01-10niin, Tedim-Maansuang-Laaitui-Hrih lam lianpi ding tawh kisai, Pa Pau Za Mungin Bahoo ah adawp hi. Planning bawlaa tenpah ding, Bahoo te’n vaitha hi. 1989-01-11 ni in tua planning Bahoo ah kipia pah. Appx.1 1989-01-11 ni in, Bahoo in, Construction Minister pa tungah, amanlang theithei a hihsak pah dingin lai hon at sakpah hi Appx. 2. Construction Minister in Construction Corporation MD pa tungah a manlang theithei a Survey a bawlpah na dingin thu piapah hi. Construction Corporation MD pa’n zong, Tedim- Maansuang- Laaitui- Hrih Union Highway bawlna ding akisam Survey bawlaa a kisam teng asem dingin Road & Bridge Design Excutive Engineer 1 makaisak Road Design Assistant Engineer 1 Bridge Design Assistant Engineer 1 Survey Engineer 1 Survey Supervisor 2 Survey Helper 2 a pai dingin, a vaihawm pah hi. 1989- 01-25 tua vaitawh kisai, thu a kicing tak in hausapa leh athei dinga kilawm teng laihak hi. Appx. 3.

1989.2.2 atung ateng Zangkung pan in vanleeng tawh Kawlpi hong tung.

Hon lung hihmawh sak. Bahoo in hon deihsaklua ahih manin, tua lampi tawh kisai zumlai peuhmah, bangmahlo in lamkaal lakah a manh thong ding patau ahih manin a suallo ding cihna tawh in ih Zogam a ulian teng personally in lai hon thaksak lai hi.

Page 21: Laaitui Khua Khantohna Ding

1989.2.17 Chin SLORC, Chairman lai hon thaksak hi. Appx. 4.

1989-02-18- Tedim Township Council Chairman, Capt Tin Aung hon thaksak. Appx. 5 Hong ki nawngkaai sak 1989-Khuaveengte in SLORC, Zangkungah, Laaitui sang in amau lam hoihzaw hici in thumaa lopi tawh lai na at hi. 1989-04-21 Construction Corporation MD in, lampi a kibawl ciangaa a kisam dingteng thempeuh asem dingaa apai sak Survey pawlte muhnateng kicing takin, Const. Minister tungah puak. Appx. 6. Zekaai salua ahih man

1989.8.4 Bahoo in, Construction Ministry ah, sauvei ki diahsa in ngaklah lua ahih manin, Ministry Adminis- trator U San Shwe personally in lai hon atsak leuleu hi. Appx. 7.

1989- 09-21 S II in Chin State LORC Chairman, Col; Hla Myint Kyaw thak. Appx. 8. 1989-Tua laithak apia dingin Bohmu Pu Khup Cin Pau hi theilo ahih manin, mipai kipua sak. 1989-10-06 Khuaveengte laiat na hangin, SLORC in Constr. Minister kiangah, Laaitui leh Kaaptel koilam hoihzaw takpi cih, sittel dingin, a sawl hi Appx. 9. 1989-10-19 Atungaa tawh kisai in, bangci ciang hihzo cihleh ageldan uh Construction Ministerin Constr.Corporation MD kiangah a dotna a hihi. Appx. 10. Lung himawh 1989-11-09 Bahoo in, hih Tedim- Maansuang- Laaitui- Hrih lampi a ki sepna a lungsim bangsa zo taklo a hitam, Chin SLORC Chairman, Col Hla Myint Kyaw lai-at in, apia dingin Maj: Khup Cin Pau Haka ah ki paisak hi. Appx. 11. Tuabangaa apai na dingin, Zangkung panin Kawlpi ah Aciah akuan vanleng tawh kipaisak baanah, a sumtang mahmah in K5,000-00 zong kiguan behlai hi. Kawlpi panin Haka ah apai na dingin, Pa Lian Khan Khaite in Jeep 1 na bupsaap sak baanah, a sumtangin K10,000 zong nana guanlai hi. Tua tungtaanin bang mah ki lamdanna a omtuan kei hi. 1990-01-02- SLORC in, Construction Minister kiangah, Laai- tui lam leh Kaaptel lam koi hoihzaw cih a sittel na ding asawlna bangin, Construction Minister in a zaaksak kikna ahihi. Appx. 12. Hong ki nawngkaai sak leuleu 1991- 01-31 Kaaptelte in, Laaitui lam sangin amau lam hoih zaw hi acih bekthamloh, amau lam leitawh ding amau Kaaptel khuazaang thatang tawh hihzo ding ahih nate, SLORC, Chairman tungah lai nana at leuleu hi. A kisai lopi te na ngawn in hon nawngkai sak.

Page 22: Laaitui Khua Khantohna Ding

1991-03-07. Lt. Col: Putpa (Rtd) a kici khatin zong, ama nop tuamna ding mah ngaihsutna hiding hiam, Sr. Gen. Saw Maung tungah, Laaitui lam sangin Kaaptel lam hoihzaw hi cihna lai nana thak hi.

1991-Hih Tedim-Hrih aa ding, Bahoo in 1991/92 fiscal year aa dingin K3,5000,000/- hon pia A ngetna banglian’ uh a ngahtuak

1991.1.9. Kaaptelte in, amau lam leitawh ding amau’ tha taang tawh hihzo nung a cihciangin, SLORC te’n, amau lam, amau thatang tawh a hihna ding leh, a kisam kaatta -zaa leh suangsii kumpi ten sik ding ahih na ahi hi. Kaaptelte aa ki pan pawlkhatte in, hihin Laaituite lampi a thuhthak zawhna danin khiakhial uh hi.

A taktakin, aki limsim phatphat ciangin, tuabang a hihet kei hi. Ih uliante, pillah pil, siamlah siam, teeilah teei, navaak lah navaak mahmah uh a, Kaaptelte lungkim na ding pilvaang tak aa lai a thuhna a hihi. Laaituite lampi peuhmah sukhalo hi. Laaitui leh Kaap- tel in a ngetna bang tuak uh angah a hilel hi. Appx. 13. Laaitui lammah kitel. 1992- 01-22 SLORC te dotna bangin, Laaitui leh Kaaptel lam i nihte a sittel zawh uh ciangin technical point of view tawh in, Laaitui lammah hoihzaw a hihman in, Tedim - Hrih lampi dingin Laaitui lammah a tel zawh banah, sem dingin a ki patpah na ding thu a zaksak kikna a hihi. 1992-10-15 Commander, Northwest Command in, Laaitui lam leh Kaaptel lam, koi lampi zaw ki kipsak cih a zaaksak nading, Construction MD pa tungah a angetna ahi hi. Appx.14. 1992-11-06 Construction MD in, Laaitui lamin, technical point of view in Kaaptel lamsangin hoihzaw ahihna, kicingtak cingtak a, facts and figures tawh, SLORC in a kipsak zawhciangin a sepna ding a gelna dan teng, Construction Minister tungah a zaaksak ana hihi. Appx. 15. 1992-11-24. Construction Minister in, SLORC in Laaitui lam

hoihzaw ahih manin, a kipsak na ding leh, tuabang aa a kip sakzawh ciangin a sepna dan dingteng azaksak na a ahi hi. Appx. 16.

1992- Budget kipia Tedim - Hrih Union Highway lampi bawlna dingin, kumpite in 1992- 93 fiscal year aa dingin budget K 3500,000 pia hi. Hih sumteng tawh Tedim, Vansaangdim panin Lamzaang dong lamthak ki to hi.

Ki kipsak taktak ta.1992-12-21. SLORC in, Tedim- Hrih lampi dingin ah,Laaitui

lam a kipsakna leh a kisam budget zong 1993-94 aa dingin a gelpah na dingin, Construction Minister tungah

Page 23: Laaitui Khua Khantohna Ding

a zasak hi . Appx. 17 1993- Budget ki pia leuleu. Tukumaa dingin Construction Ministry panin K500,000 kipia leuleu hi. 2002- Laaitui khua, Luigal veeng pan Zatopi dong, Lamnuai lam, Pa Kham Suan Mung makaihna tawhin taangtha tawh kito hi. 2003- Laaitui khua, Sialtuineek veeng panin, Khuakhai veeng dong, Pa Kham Suan Mung makaihna tawh in lamzik tungnung, taangtha tawh kito hi.

Byuhaa lan. Tedim- Maansuang- Laaitui- Hrih lampi in, Byu-haa lan hi nawnlo in, Pyethaungsuh lannmahgyi ( Union Highway) a hihna zong, kong gen ding hi. Hih lampi, Bahoo (Central Government)in kipsak (approved)in, order a thohzawhciangin, kumpite’n hong deihsaklua ahihmanin, a manlang theithei in ahong bawl sak na dingin, Byu-haa lan(Tactical Route)bangdan tawh Galkap Engineer(BE)te’n hong hihsakna dingin gelna anei hi.Tuabangin hong hihsak ding hileh, Settha (Machinery Power) vive tawh hidingaa, kum 4- sung bangin ki zothei ding a hihna, kumpi lampanin genna nei uh hi. Tua aa ki panin hih Tedim- Mansuang- Laaitui- Hrih lampi Byu-haa lan a kici ahi hi.

Ki uapnaap/ huaiham lualiang. Byu-haa lan bangin Galkap Engineer te’n hong hihsak ding hileh, manlang na vencin, eimi te’n, lampi kingah cihsimloh noptuam pakna a ngahkei ding uh hi. A ki lunggulhna ah, lampi lah ngah ding, tua lampi nasep na panin, leitawh, suangsi sat aa ki pan, mihing tha tawh septheih(manual labour) teng kisem leh, mi tampi in nuntak pihtuam ding a hihna ding kingiim sawn sawn hi. Pyithaungsuh lanmahgyi( Union Highway) Tua a hihmanin, kumpite kiangah Byu-haa lan bangaa ahong hihsaklohna ding leh, Civil lam panin, ahong ki sepsak zawkna dingin aki tenpiah leh, aki ngahpah takpi hi. Kumpite’n, hong deihsaklua, hong puah nuamlua a hihman, policy sukha keipeuh leh, hong naupang bawl lua zaw in, i cihcih bangin a hong mangliang ahi hi. Tua a hihmanin, tua lampi in Byu-haa lan(Tactical Route) hi nawnlo in, Civil lampan ki hih a hihmanin, Pyethaungsuh Lanmagyi (Union High Way) ahi hi. Ahi zongin, pawlkhat khatte in tuciang dong Byu-haa lan mah ci lai veve uh hi. Akta duhgawl ki lawhkhuph. Kumpite hong piakmasak bangin ki sangpah lel hileh, tua lampi 1995-96 pawl bangin ki mansiangzo ding hi.

Page 24: Laaitui Khua Khantohna Ding

Ih mipihte aa ding, ki huaiham, ki uapnaap lualiang na Hangin, tuciangdong tua lampi ki zozo nailo hi. 2006-kumin, Kawl kumpi leh India kumpite ki thukimna tawh in, Border Trade Highway dingin, Ciau leh Tedim kikal Lampi totna ding(Road Alignment) India kumpi te’n a zonnaah, Lam,pi lui lah zuilo, Kawl kumpite bawl lah zui tuanlo, amau thuin lamthak azong uh hi. Tua lampi tuciang dong ki hih zom nawnlo hi. (iii ). Enkik in khingkhai dih niing ih hihna sate. Ih thuak nasate A beisa hun in Laaitui khua in lei leh lampi tawh kisai ih buaipi mahmah hi. Tua hi a, , ih neih ih thatang, ih sum ih paaite ih bei ih sup banah, ami mahmah zong zawm dikdek gawp in, ih paatngiin geii hi. Tuabanah, ih lungsimtha mahmah zong bei, ih hun zong kum tampi takmah bei ahih manin, ih khantoh na ding zong tampi takmah a hong ki pelhsuak hi. Manh ih piakna zah in…, ki ngahlo. Manh ih piakna sa tawh ki tuak in ih gualzo kei hi. Ham phatna ih ngahkei hi. Ih tup ih ngimna a taangtung kei hi. Tua in banghang a hitam? Ih kankul…, a hang. Tuabang a ih hih, ih pianna ahang ih kan ding hi. Ih tel ih theih mateng ih takei ding hi. Tuabang in tello pi in, maailam ih vai ihsep ihbawl dingte a ki kalsuan thei kei ding hi. Ih ma ih nawt theikei ding hi. Ahang ih kan ding hi. Ahang ih kan na ah, kua hang a hi tam? Midangte hangmaw eimau mah hang maw? cih in ih kan masa ding hi. Tu laitak in, “ Laaitui khua khantohna ding hon nawngkai sak bel kua a hitam?,”. ci’n hong ki dong leh, ih vekpi phialin, “ Kaptelte hi,” ci dingin ka um hi. Tuabang a ih muhna in, ih khialhna lianbel bel hia, tua in, ih khantohna aa dingin a kihtak huai leh a lauhuai mahmah muhna ahi hi. Kaaptelte ih cih in kua a hiam? Kaaptel te ih cih in, ih khua veengte hiaa, amau zong eimau mahbang a khantohna a deihte a hi uh hi. Ahi zongin, khantohna asep dinguh ciangin, mi aa nawngkai sak a tuhthak, sutthak ding ciangbek tawh a ki ngah theibek a sate a hi uh hi. Ahi zongin, ei tawh a ki batlohna, eite demzawh hetloh ding thu in, akhua atui aa ding na asep uh ciangin, a khua a tui tungah, cihtakna leh thumaan na tawh na asem uh hi. Midang, khualdang tading in a hoihlo, thumaanlo hi tase mahleh, amau khua aa ding hoih ding aa a upmawh nak uh leh asem ngam uh hi. A thumaanlo, athu lam omlo pi nangawn zong, ki thutuak, ki thumaang in ahih ngam uh hi. Pandaan atuaklo…, Laaituite Ih dinmun i teloh man A dangdang genkei phot dihning. ih lei leh lampi tungtaang bangah, amau ahih leh adeih manun, thu maanlo, zuauthu bulom tang tawh hon nawngkai sak uh hi. Ei i hih leh, thumaan thutak

Page 25: Laaitui Khua Khantohna Ding

tawh om gegu in, amau peisuk peitoh in, kawi len kawikawi in ih om zawlai hi. Ei dinmun bel aphu aa a maanawt (offensive) ding kimlai, amau hih bangbang in kidal, kinang (defensive ) daidai tawntung ih hihi. Mi peisuk mi peitoh in ih om hi. Tuate in bang mah hang hilo, ih paandan ih tuakloh man, amaanloh man a hihi. Ih neih lamtak…, ih theihloh man Ih khua khantoh na ding tawh kisai, a kibawl lai thempeuh, zum tuamtuam pan a kingah lai thempeuhte copy bawlin hausate leh Ahi zongin, ei tawh a ki batlohna, eite demzawh hetloh ding thu in, akhua atui aa ding na asep uh ciangin, a khua a tui tungah, cihtakna leh thumaan na tawh na asem uh hi. Midang, khualdang tading in a hoihlo, thumaanlo hi tase mahleh, amau khua aa ding hoih ding aa a upmawh nak uh leh asem ngam uh hi. A thumaanlo, athu lam omlo pi nangawn zong, ki thutuak, ki thumaang in ahih ngam uh hi. Pandaan atuaklo…, Laaituite Ih dinmun i teloh man A dangdang genkei phot dihning.Ih lei leh lampi tungtaang bangah, amau ahih leh adeih manun, thu maanlo, zuauthu bulom tang tawh hon nawngkai sak uh hi. Ei i hih leh, thumaan thutak tawh om gegu in, amau peisuk peitoh in, kawi len kawikawi in ih om zawlai hi. Ei dinmun bel aphu aa a maanawt (offensive) ding kimlai, amau hih bangbang in kidal, kinang (defensive ) daidai tawntung ih hihi. Mi peisuk mi peitoh in ih om hi. Tuate in bang mah hang hilo, ih paandan ih tuakloh man, amaanloh man a hihi. Ih neih lamtak…, ih theihloh man Ih khua khantoh na ding tawh kisai, a kibawl lai thempeuh, zum tuamtuam pan a kingah lai thempeuhte copy bawlin hausate leh alung himawh ding aa a ki um teng a ki pia pahpah a hihi. Ih ngah lamtak i theihloh man Ih lampi vai leh Phalaam lei tuahna ding vai bang, SLORC ten ih lampi hon kipsak(confirmed)na aana nei uliante lak lehang, ei gengen luat zong kullo a, amau athu a kicing takaa athei ding hi pah hi. Kumpite hon kipsaksa lampi ei zong tawh ih kisai luanawn a, kumpite vai hong suaklel hi. Tuaciang dong ahih na ding in athu a omsa khat ih telsak mahmah kul ding hi.

Ih ngimna atuam.., ih satna tuam Tun ahih leh tuabang dan a a ki hihloh bek thamloh, thuthak (new case)bang vive a Ih gen, ih zuih ciangin, amau zong athu kipsa khat ngaihsut in nei nawnlo ahih man in a thuhaksa pi hong suak hi. Ih ngimna atuam, ih saatna atuam hong suak hi.

dd. Tui ( Water supply ) (i ). Tui kingah theihna teng.

1960- kum masangsiah Laaitui khua tui kingah theihna munteng.

1. Khualaai tuikhuukpi. 2. Kham Za Kimte’ inntual3. Vungh Khua Kaite’ inntual

Page 26: Laaitui Khua Khantohna Ding

4. Vungh Khante’ innkuun5. Cin Do Paute’ kong6. Thawng Khan Thangte’ phaaitam7. Awn Khua Liante’ huanthang8. Khual Langhte’ kong9. Nang Khan Dalte inntual tui.10. Tuikhaung11. Tuangpau.12. Khawi Za Nangte’ inntual13. Simsia14. Khawtaw tuikhuk15. Dai Ngul’ konglui16. Awi Za Khamte’ konglui.17. Kham Kaite’ phaaitamnuai18. Leivokkuang19. Awn Khua Ngulte’ kong20. Khup Za Tun huansak21. Zel Za Kapte’ phaaitam

(ii ). Tui haksatdan. Khuasungah tuikhuk mun 21 ah a om hangin, tuiphul tam taktak omlo in, gaa-naak cia bangbek aa aluang a hihi. Luipi tui khukin atam belhna ahih hangin, mundangaa te tawh tehin atam hibek aa, phul zuahzuah bang ahi kei hi. Laaituite minthan na in…, tui ah.

1987- kumin, Pa Gin Go Thang leh Pa Kam Khan Suan tawh, UNICEF tui ding a ki kanlai in, MAD, DG pa’ tungah Laaitui aa tui a haksat dan tawh kisai ka genna uh ah, Laaituite tui kisap dan, a taangthu anuai aa bangdan ahi hi.

Laaitui khua in, 1874- kumin inn 27(mi 100 approx:) tawh a kisat laiin, khualaizang aa tuikhuuk biing omkhat bek azang uh ahi hi. Kumsimin, inn leh mihing akhan tektek hangin, a tuineek un, tua tuikhuuk bekmah ahi hi. Khua kisat zawh kum 100- ciangin, inn 550 bang kipha in mihing 3,000 ciang bang a ki phak hangin, tua khuasat tuungaa a tuikhuk mah uh muanpi in a neilai uh hi. Ka neulai 1950- kum pekin, khua uh ah tuihaksatna a na omzo pek hi. Tua khualaizang aa tuikhuk khatbek, khuazangin kimuang ahih manin, tuikhuk ah tuingak, sun leh zanin pawi bawlna tawh kibangin, mi a tam tawntung hi. Mikhat in nikhat in nai 24- sungah, nai 16- tui ngahna dingin abei hi. Mikhat tawh ih ki muhnop leh tua tuikhuk ah kizong leh, in kimu theipah hi. A bung neihsun, a bel neihsunsun, a kuang neihsunsun teng uhtawh tui angak tek uh hi. A ki-it, a ki ngaipipi kimlaite nangawn zong, tui ki tuhna hangin ki etsatna, ki muhdahna, ki galbawlna kipan hi. Midang gengenloh sanggam u leh nau nangawn zong ki totlawh, ki hauhlawh, ki mai noploh lawh uh hi. Tuabang dongin tui ngahna ding, a ki hanciam hangin, tui kicing cih peuhmah a om ngeikei hi. A ngahzolote hi ta leh a ngahsa, a kicng zolote in hi taleh, tui ki ngah theihtheihna a sih

Page 27: Laaitui Khua Khantohna Ding

zonpah uh hi. A tawpna ah, khuasung pan a kizang tuinin luangsuk teng a ki gawmna, ka khuatawlui a suakkhiatna mun pan khukbawl in dawhkik in atawi leuleu uh hi. Tui pen, asiang anin ki ennawnlo, nelthei kawtthei ahih nak leh angah zahzah uh atawi nuam uh hi. Tua hiaa, tuabang tui ka zat na pan in, kum simin gilsan a ki ngah bel ngeina in ki neita hi. Tua natna tawh kumsim aa a si zong a tawm nawnkei hi. Tuabek hilo, tuabang tui zatna hangin, kum zawnkhal natna ahi, a phaak, a-ngawi, mihing banlo tampi ka khua uh ah, hong pai le uhcin, zonzon kullo in, konglak vakna ah olno takin ki muthei hi.

Hihbang dan pan a ki khangto ka hih manin, ka lungsim sungah tui bekmah in mun tampi tak a la hi. Tua a hihmanin, “Laaituite leh tui, tui leh Laaituite,” ka ciliang hi. Africa gam aa te’n, “Kham deihkei ungh!!! Tui hi, ka deih uh,” ( We don’t want gold, but WATER),” acih mahbangin, Laaituite zong tua bang keek ahi hi.

(iii ). Tui kingahna ding sepna. Abeisa aa tui ngah na ding aa a ki sepna sa te in. 1963- Hausa Pu Vungh Khua Lian hanciamna tawhin, Khausan- lui tui Nylon tuidawl tawh kila hi. Laaitui in, UNICEF tui. A ngahna. 1984- Khausanlui Saizaangte’n zong UNICEF tui ngah ding cihthu Pa Pau Za Mungin a zak ciangin, Tedim Party Unit zumaa Pu Zel Za Dal kiangah, Laaitui’ UNICEF tui ding ana siauhna ding a vaithak leh U Ohn Maung kiangah siauhlua na khiapah uh ahihna, thu hong za sakkik hi.

1985- kum Laaitui ah a ciahkhat in, hausapa Pa Dai Khua Pau’ kiangah, “UNICEF tui koi laitak pan lak dingin nasiau nei vuam? ci’n ka dotleh, “ khua pan tai 3- a gamla Muizawl’ gam, Khausan lui,” ci’n a dawng hi. Tua Khausanlui tuinak in, 1955- kumin a lothawh na uh hiaa, tualai in a luiluang tui in, a khukciang’ pha hiaa, tuin Siakmit ciangbang phalai bek hi. A Reserved Forest Area teng, lo in ki tho mangin, pawwl suakta ahih manin, a sauveilo in tua tui akanh ding lamtak a tel hi.

Tua ahih manin, khuapih gamvak ngeite leh gamsung thei Pa Pum Do Pau tuinaak hoih a zonsak leh tai 8-gamla na, Haimual’ gam, Huallui (existing source) a mu uh hi

Hausa pa uh kiangah, “ Khausanlui tuinak Huallui tawh laihna dingin, siauhlua khiakik in,” ci’n ka sawl leh, “ UNICEF tuinak ding tai 3-sangin gamla zawlo ding kici hi. Tu’n Huallui tai 8-tak hi, hi theilo ding hi,” ci’n dawngkik hi. Pa Pau Za Mungin, “ Phamawhlo hi, Hual lui tai 3- gamla hi ci’n at in siaukik un,” a cihciangin tuabang in

Page 28: Laaitui Khua Khantohna Ding

at in na khia leuleu hi. Tuazawh kum 2-bang asawt ciangin, tualai aa Pah-wahtah

Okkathah pa’n, Col. Son Khua Vum in hong vaansak ning, ci ahihhangin, amanlah luatmanin, bangmah ki lamdan na a om thei pak kei hi. Tuaciangin, UNICEF zumah Laaitui tui ding bang ciang ah omcih a kan leh, priority ahong kikawih saklo uh ahih na a thei hi. 1987-August tha, tua a theihciangin, hausapa amanlangin, Zang kung ahong paina dingin siikkhau a sat hi. Amah hong paitheilo in, Zahwahtah Atuan-zehum, Pa Gin Go Thang leh Zumlaiat, Pa Kam Khan Suan hon paisak hi. Uliante innah hawhpih hun laitakin, MAD(Mechanized Agriculture Derpartment)Director General U Myint Mg hi in, Directorin, 1969-kumin, Moulmein aa a ki thuahpih ngei Maj:Khin Mg ahi hi. Uliante kiangah ih pai ding ciangin, amau deihvak cihna hi lo, eimau ih maingalna dingin maiguan khattei tei a ki tawi ngeina hi. Tua tungtaangin zong, DG leh Director te aa ding, en zong ih limmuh ngeiphatloh Kawlgamaa minthang, Khamtung apple singgkuang nih kilei pah hi. Lawmte’n, Khamtung panaa amau aa mahmah dingaa hon puakbang keekin, taakteh tawh puahin, a guangkik uh hi. Director pa innah pai masa. Director pa inn a pai ding uh ciangin, Pa Pau Za Mungin a lawmte gel kiang, amau bangmah ahong pauloh na ding uh leh, am genteng thempeuh a thauhkhan aa, hee, hee a cih lel na ding un a ki huaukhol uh hi. Laaituite UNICEF tui dingin bangmah na hi nailo. A tunphet un, Director pa in a paina vai uh a dongpah hi. Pa Pau Za Mungin zong, Laaituite’ tui vai ahih na leh, ka lawmte geluh Laaitui khua taangpi kusale aa a pai ahih na a gen leh, Laaitui UNICEF tuibel theingei ahihna leh hihpah dingte pawlah zongki helnailo ahih na; abaanbaan leh damdamin hong pai ding ahihna a genpah hi. Laaitui’ tui taangthu vasuut Laaituite in, tui tawh kisai haksatna a tuakdan uh, atung aa(ii) sungaa bangin a sut hi. A ngaihsutna hong ki lamdang vat. Director pa in zong a thugenteng uh a ngaihzawh ciangin, “ Aw hithong maw, tua ahihleh, Laaitui UNICEF tui hih masak ding(priority) pawlin ana kawih ning eei leh,” hon ci hi. A hawmthawh lai uh…, hih masak ding pawl. Pa Pau Za Mungin a dawnkik naah,“ Hih masak ding pawl aa nong kawihsak ka lunguh dam mahmah hi. Ahi zongin

Page 29: Laaitui Khua Khantohna Ding

hih masak pawlaa koih phingphing ding ka deihkei uhaa, tu aa hihpah ding ka deih uh ahi hi. Tuaa nong hihsak keileh, Laaituite tui ngah ding aki cian nailo suak hi,” acih ciangin, “Tua ahihleh Sia Pau aw, ki lungkim sakin, tukum guahtui kanzawh (Oct/ Nov) iangin kei kudaiin Laaitui ah hong paiin ka hong en dingaa, ka hong bawl sak ding hi, tua hileh na lung akim na diam, ” acih ciang in, a ki lungkim sakpan uh hi. Dongh a tuaklai, ko tengthum. Director pa in aki cian mahmah in, hon kamciam in hon vaitha zophet, a apple uh kuang khat a omlai a muh uh ciangin, amauteng khat leh khat ki en in, a cihna ding uh a theikei uh hi. Banghang hiam cihleh, Director pa in hih zahta aa a kam ciamsa gegu DG pa kiang a pailai dinguh kilawm asa het kei uh hi. Ahi zongin, aki cianzaw kaan ding cihna tawh in, DG pa kiangah a pai veve uh hi. DG pa’ kiangah a pai na uh in, Amau lamet na ah, DG pa’ innah hawh le uh, a innmah pan in ah a hihsak pah ding, a genpah dingin a lamen uh hi Amau lamet na uh banglo in, a zingciang aa a zumaa a pai ding uh a vaitha hi. Tuabangin a zumah pai le uh, kamciam a piaphitphet sa, Director pa tawh aki maituah kikding uh a ngaihsut uh ciang, a mai uh a noploh ding uh, a ngaapkei uh hi. DG pa’ zumah. A zingciangin DG pa’ zumah apai uhleh, aman non na wel come pahhi. Apai na vai uh a dot pah ciangin Khamtung gam, gamkiu khat ahi Laaitui panin, UNICEF tui ngahna ding tawh kisai a hihna uh a gen uh hi. Aman zong, tuabang ahih leh ci’n, Director pa phone tawh a sampah hi. Tuabang ahihciangin, upmawh banguh hitakpi ahih ciangin Director pa ahong hehleh, bangmah paulo aa ana om dide na ding uh leh, amah bekin ka dawnna ding, Pa Pau Za Mungin a huausim leuleu hi. Director pa hong pai ngawngaw tah maw Diector pa hong paitakpi in, kong ahong suahphet, azan aa kamciam hon piaksa amauteng a muh ciangin, hehin a lung loh lamtak atheih uh ciangin, alawmte a siksim hi. Director pa’n,“ Sia Pau, zanaa kamciam konpiak ngiingeisa, no hihah banghihaa omnei vuam?” ci’n hon dotciangin, “Bohmu, damin hon telgenning,” a cipong hi.

DG pa’n, UNICEF tui ngahthei ding Priority list hon leem’ leh, Khusak, Thuklai, Heilei cihbangin a kigualhna ah, Laaitui a kihel kei takpi hi.

DG pa’n, “ Priority ah Laaitui ki hello, ko bang hong cih theiding,” ci’n a bingcih ciangin Pa Pau Za Mung in, “ Hihbangdan aa priority na hong kalhleh, Leitung abei leh, bei inteh!, Laaitui in tui ngahngei ngeilo ding hi

Page 30: Laaitui Khua Khantohna Ding

ungh DG aw,” ci’n a dawngkik hi. NB:- Khuasak in Diitah Party Okkathahpa’ khua, Thuk- laai in Pye-nee Okkathapa’ khua; Heilei in, Myonee Party Unit Okkathahpa’ khua ahi hi.

Tuaciangin, DG in, “Myonee, Khazaing leh Pyineete’ Prio ority lopi’n hong pia le-ungh, thu nawngkai omding hi, hong piangam kei ungh,” ci leuleu hi. Pa Pau Za Mungin, “ DG aw, ko hong ki thaukkhan hileh, sum tampi bei in hihlai hong pai peuhmahlo ding hiungh. Amau hong thaukkhan’ lohpi’n hong pia lecin, thu nawngkai ding hi nacihin uphuailo hi.

Amau ahong thaukkhan bek hiaa, apia dingpa in, nang mah nahi hi Amau’ cih bangbek tawh nang hih hi lecin, amau khutnuai aa nasem tawh kibanglo ding nahi hiam,” ka cihleh, “aw! aw! aw!,” ci’n alu hong suksan hi. DG in, tua ahih leh,“ Laaituite’ tui ki sapna dan a Water supply history hong gensin aw-leh,” ci’n gen dingin asawl ciangin aman zong, Laaituite tui kisap dan, a taangthu pan kipan (ii) sungaa bangin a gensuk pah hi. Tuabangin ki cingtakin a genzawh ciangin, DG pa in zong, Tawmvei sung, a lung ngaih deda zawh ciangin, “ Hei!!!, phazo!, phazo! telzo ingh.UNICEF tui ngatheih na ding tawh kisai policy in, tui a kisam takpite ka theihnak uh leh, ahong ngetkei hangun apiate ka hiuh hi. Pagan, Nyaungoo ah, tui ki samlua in, bawng khekhaap(foot- print)- sungaa tui nangawn a nek lamtak uh ka theih uh ciangun, amau’ hong ngetlohpi aa ka piak uh hi. Pha zo! phazo! Bohmu Khin Mg, guahtui kanciangin, Laaitui ah tui en dingin gelkhol ou!,” cipah hi DG pa in, “ Tua hileh, na lung uh akim hiam?,” ci’n adot dot ciangin, “ Hici zawleh ka cihna ding uh theituan nawn kong, ” a ci uh hi. Dongh khat anei lai…, amau tengthum. Director pa a lungkim loh lamtak a thei uh hi. Tua kawici lungkim sakkik theiding cih, amau tengmah a ki kumh uh hi. Acih bangbang …, himah nana cih na ding. Director pa zong a vai uh a manzawh uh ciangin, a zumah a ciahsan pah vingveng hi. A kikupna uh ah, azumah baang ding, Pa Pau Za Mungin gen dingaa, agen genbang peuhpeuh lawmte in himah ci aa a thukim pihna ding uh a ki huausim leuleu uh hi. A lawmte ki ngawhsak. Director pa azum sungah ana om hi. Amau zong damdamin ki nelbawl in, “ Bohmu sorry mahmah ungh eei. Nong maisak na ding hong thum ungh. Hih ka lawmte mahmah hi. Zaanin na inn uh pan ka ciah uh ciangin, ke’n ciah suak ding ka genleh, ka lawmte gelin DGpa kiangah pai lai ning hongci uh hi. Ken zong Director pa hon cih kicing mahmah zo hi. DG

Page 31: Laaitui Khua Khantohna Ding

pa kiangah paimah lehang zong Director pa mah tawh hon kikup sakding hiaa, hih zahkaan ki kupna ding thu omlo hi, ciahning’ ka cihleh ka lawmte gelin, ei khua zaang taangpi kusale aa taangsum tawh DG leh Director pa a Director pa tawh kimu ding aa hon paisak, tu’n ih ngahzawh hangin DG pa tawh ki mukei lehang ko taang pite in bang hon ci ngaihsut ding ahiam ci’n hong uthetlo uh hi.Tuahang aa DG pa kiang aa ana paipi mah hing. Ka khialhna uh hong maisakin,” ci’n a thum uhleh, sangthei in, a lungkim pah bilbel aa, “ Sia Pau, tuate ngaihsut in nei nawnken, na lawmte gel aciah aa khua atun ciangin UNICEF tui ki ngahta hi, ciin nana taang ko hen,” ci’n a vaitha aa, lungdam leh gualzo tak tawh in a ciahpah lenhlenh uh hi. 1987-kum October kha in Bohmu Khin Maung a pawlte tawh hong paiin Laaitui UNICEF tui dingin khua takpan tai 8- a gamlat na Huallui a kipsak hi. 1988-Machanised Agriculture Dept; panin Director Maj.. Khin Maung leh Project Officer Mr. Tewary te UNICEF tui pia dingin hong pai uh hi. Tuabang aa ahong pai uh ciangin, kongpi bawlin Laaitui khuazaang ateek akhang numei naupang, tuiikhu’ laaikaai’ in, kongpi bawlin lungdam in hanla sa in thaulot na tawh a na dawn uh hi. Hausa pa Pu Zel Gin in HANLA asakin, Khuakim in albang mang aw aci, Albang mang ci ka duhlo, Khangciang vaimang hong khang ee, Tu in thelbang ka tho eee…., eh eh eh. pung! pung! pung! Tuabaanah, Tapidaw lasakna zong tawh a kidawn hi. A lasak un. 1. Sethmuh-lezar hnyon-cia-ze-hmu Bohmu Khin Mg. UNICEF Project Officer Mr. Tewary hneh aphuaih nong damkim uh nam? Zuapa Laaitui miza vonmom, ziinbang ling laailung damna, Rejoice in the Lord always, Cho: Lunmangin mabangpan, namcih ziinbang liing, ziinbang ih linna aw,laailung damna hi. HaleluiYah, tulkhat zakua sawmgiat giat kum, UNICEF ten malo bang hong paanaa, lungtup tuibang tung ding giabang hong zuun dingaa vabang laamkhawm ding, UNICEF SIAN kusalete taangbang dam khan kum sawthing, khawh mazapahSIAN siam hen aw.

2. Sethmuh-lezar hnyon-cia-ze-hmu Bohmu Khin Mg. UNICEF Project Officer Mr. Tewary hneh aphuaih, siktui tangsam avul ningniang Laaitui mi zatam, zua pan’ siktui hong puakta Rejoice in the Lord always.

3. Sethmuh-lezar hnyon-cia-ze-hmu Bohmu Khin

Page 32: Laaitui Khua Khantohna Ding

Mg. UNICEF Project Officer Mr. Tewary hneh aphuaih, Baho Pye-nee Myo-ne aanaa nei dot lun mang ten, malo bang tutpih nangin hanllung hong ciampih uh. Composed by Gn Sian Za Mung Tua ni a khua zanlam ciangin, Laaitui khua Ngeinalam (Culture) te in, phuahin asak la in, 1. (a). Laaitui vaangkhua, ei hong siam ding, limbelh lunang, te hong laileeng ee. (b). Haibang ih ngak, lungaa deih teng, tuuktaang bangtung, sak ding muang veng ee. 2. (a). Mimbang pianna, Laaitui vaangkhua, pakbang tawi ding, momno gual aw ee. (b). Momno gualin, mabang patna, lungtup tuibang, tungsak aw Sian aw. 1992- Khualaai a tuikhukpi, atungkhum UNICEFsikkaang vaal tawh kilam in, a kisam bihlatmi, piaunel lehsuangsi teng hausapa Pa Suan Khan Gin in sii hi. 1993- Khuathung tuibem kipuahna ah, aki sam, K68,000 Pa Pau Za Mungin sikh in, thatang taangpi in sii hi. 1997- UNICEF (Huallui)tui , limpha takin ki puah aa, tui kicing zihziah leh sauveipi a kingahna dingin, taangsum zonna ah, a tawphah dingin Pa Yahweh sehsuah sung pan K280,00 ki ngah hi. 1999- Laaitui khuaah, tui deih bangbang aa a ki zatzawhna ding in, tuinaak, tuidawl, tuibeem leh tuilu te puahna dingin, Pa Yahweh sehsuah pan, K100,000 pia hi. 2005- Laaitui khuaah tui deihbangin kingah zolo ahih manin, sangsiate in haksat na lianpi anei hi. Sangsiate ih cihin, khualdang vive pan ahihi. Laaitui ah tui nektawm ding ki ngaih zawhloh na hangin ih khua dai lohna ding khualna in, sangsiate in tui a laaktuamna dingin Yahweh sehsuah sung panin K100,000 mah sangte kipia hi. 2005- Laaitui khuaah tui deihbang aa a ki ngahzawh na dingin, Khausanlui tui nakthak panin tuilaak na dingaa a kisam K1,000,000 Yahweh sehsuah sung panin kipia hi. 2006- Laaitui khua ah tui deihbang in ki ngahin, neek leh dawn ding bek hilo, huanbawlna ding leh gankhawi na ding ciangdongin kum zakhat aamahkhan ding in planning ki gel K 370,000,000 ngahtheihna dingin, NGO, UNDP; UNICEF; Wolrd Vision; RC Bishop Dr. Nicholas Mang Thang; Bishop Dr. Felix Lian Khen Thang; Japan ( Parliament ) tungtawn aa ngahtheihna ding ki hanciam tuabang planning bawl na dingin K 200,000 ki bei.

(iv ). Tui nasepna tawh kisai etkikna. Khausanlui tui Khausanlui tui lakna ding Nylon tuidawl, hausa upa makai te in khua leh tui aa ding deihsak luatna tawh haksa pi a hanciam aa a kingah a hihi. A septak ciangin, a ukte ginatloh manin, kigina

Page 33: Laaitui Khua Khantohna Ding

hihlo, leisung ah ki limphum kimlo ahihmanin leitung aa a kidawk teng, mi ginalo ten khutthak thawihna in aneih tawh, ngaihsutna neilote in gam ahaal ciangin akaang tawh bang tawh a om hi. Tuinaak a ginaat ginaatloh ban ah, tua a kisiat nateng pan keh in, tui ih ngah tuak ding zahin ki ngahzo lo ahih manin, tui a haksa veve hi. Huallui tui. Hih huallui tui in, UNICEF Programme tawh ahong ki huh na ahihi .Hon huh gamhaute in, deihsak na takpi tawh a kicing zih ziah dingaa hon piak a hihi. Ahi zongin a kisep ciangin, ei innteek lam makaite gitnatloh man tawh in, kizulh hih mahmah a, akum zong kaailo in, tuidawl keh aw, tuibem keh a kipan in, haksatna tampi tak ahong om hi. Tua ahih manin, a kigenna leh a kilam etna zahin tui deihbangin ki zangzo lo hi. UNICEF tui i cih in bang hiam. Leitung ah mihau minuamsa gam a om hi. Tua mahbangin, mi cimawh, mizawngkhal gam zong om leuleu hi. Ahau gamte leh azawnggamte a ki zopkhawm theihna dingin,UN in palai semin a vaihawm hi Tua ahih manin, ahau gamte in, azawng mahmah gam pan, azawng mahmah khua, azawng mahmah khua panin a cimawh azawng khal, azawng daaipaam meigong tagahte a neekngaih na man tawh a hon piak huhna a hihi. Laaitui ah eleh. Laaitui khua ah, a piate ngimna leh lam etna tawh ki lehbulh in, ahaute in ngahin, nopsakna semsem in nei uh a, azawng daaipaam meigong tagahte in a tuhngah zo kei uh hi. Tua in bang hang? A ki seplai in, ki limbawl lo ahih manin a hutlo pi in tui kisia pah pah hi. Tuaciangin, khua makai hausa upate in abawl apuah na ding uh sum a kisam hi. A hihtheih tawp, athuak uh keu liangaa a ngaihsut uh ciangin, mihau mi kici theiteng a inntek uh ah tui lak theihna ding thu a piakna uh tawh sum a khiasak uhhi. Hihthu lim phatak in ngaihsun leeng, a kipatna panin, tuciang dong ahi cibuaina in, ih khua makaite ih kisapna vive a hihi. A mau hihtheihin, zindo, pawibawl, sagawh ciang bek hiin, adang peuhmah na aa a ki manglo a hihi. Tua banah, lei sum khawng na ngawn amau kudai in semlo in, contract pia in amau olno takin contract te kha-teh kia adawl thei bekte ahi uh hi. UNICEF tui bang ngimna tawh hong ki pia? Mizawngte’ a ding. Tuisik akham uh a adawn na ding uh. A niikten, apuansilte uh a kipan a pumpi uh a silsiang na ding uh. Akuang akeu uh a kipan, a-um abel uh a silsiangna ding. Ainn sung ahuang sungteng uh a siangtho sak na ding. Ahuansak ahuanthang a kipan a innkimteng uh ah mehgah mehteh dimtak aa aciin na ding uh. Vok leh ak a kipan gan limphatak a a khawina ding uh. Tua hi leh niikten puansilh a kipan pumpi siangtho in, ankuang

Page 34: Laaitui Khua Khantohna Ding

ankeu siangtho banah, a ciinsa uh ahing kilkel mehgah mehtehte ne in, a khawisa uh aktui aktak meh in bawlin, aduh zawkuh leh vok samaw, bawngsa maw, ngasa maw, kelsa maw, sialsa maw, akawi khawisate go in ne leuh a ci uh damin, a lungsim uh navaak, lungtaai leh lungpilin,a tha uh haat in, leitung aa mi nuamsa ih cih te a hihpah na ding uh. Tuabang a hite in, ih lunggulh ih lamet tawntung, “ Vantung gam a maleep,” a kici te ahih na ding uh deihsakna tawh a tui a kipia a hihi. Tui pan thupha namkim kingahthei. Leitung a, Pasian thupha ih cihte in, cidamna, pilna, siamna, hauh na, letna, thahaatna, leh minthannate ahi uh hi.Paisian in tua thu phate hon piak ciangin, lam tuamtuam tek pan hon pia kei ding hi. Tui namkhat bek hon piak leh tua sung ah tua Pasian thupha teng a omzo a hihi. Tui bangci zat uh…, Laaituiten. A beisa aa Laaituite tui zatdan bel, amau kipaakna leh kisialh na in nei na vencin, a mulkimhuai leh a dahhuai mahmah thu ahi hi. A tungaa, hon piate hon deihsakna leh ngimnate khat mahmah zong ah azat na uh neilo uhhi. Khuasungah, zu-nuung, ton, hihkhat peuhpeuh aneih uh ciangin, a zu nek ding uh, tuilu takpan azop uh plastic pipe tawh leih sese uh hi. Tuaciangin, a sahuan ding teng uh thuktungah suan kholhsa in nei phitphet in, tuilu tawh a kizom plastic pipe mah tawh thuktung ah tui niih ngiingngeng se uh hi. Kawlte cartoon khatin, “ Acian paingdeh- ngakhui(Ngaihsut a siam, ui talpi),” acih bangliante pawl ihhi hi. Ih tua cihman zong aa tui piaktaakte pawlaa hon koih lah ih hizel hi.

ee. Zato ( Hospital ) (a). Zato tawh kisai a kisepna sate. 1962- Laaitui khuaah Zato lam tawh kisai khanttohna aki patna in, Siamah Uap Dai Cing (midwife) hong tung hi. 1971- Rural Health Centre ki ngah hi. Hih in, Dr, Ngin Thawngin Pyenee-hmu a sep laitak aa hon vaansak na hang tawh aa ki ngah ahi hi. 1983- Out Patient Department ( OPD ) ki hong hi. 1984- Rural Health Centre innthak kilam. Station Hospital ( 16- bedded ) a kingah na ding 1987-August tha in, Laaitui khantoh na ding tawh kisai Zangkung ah azui dingin, Hausapa ahong paizawh kei leh amuan ama taang a paisak na ding, Pa Pau Za Mungin sikkhau kisat hi. 1987- August tha mahin Hausa pa in Pa Gin Go Thang leh Pa Kam Khan Suan hon paisak hi. Station Hospital ngahna dingin, Directorate of Health, Head Office ah kipai aa, tua laitak aa Special Officer for Health Lt.Col. Myint Tun tawh, a va kimuh uh leh, ana etsak na ding a gen hangin, bangmah ki lamdan na omlo hi. 1988-Ki dawp zelzel Directorate of Health Officeah kidawp tawntungaa bangmah

Page 35: Laaitui Khua Khantohna Ding

ki lamdan na ahong omtheihloh baanah, Gambup buai tawh hong kituak ahih manin bangmah aki dawp theikei hi. 1988-Gamsung buai zawh, Nah-wah-tah kumpi ahong kah ciangin, Nahwahtah ah a ki gen leh, Ministry of Health ah lai hon atsak hi. 1989- Vuangyi zumte in August tha Cabinet meeting ah tua thu hon sunsak aa, Cabinet in tuatungin Laaitui khuaah Station Hospital piak dingin khentat na nei hi. Laaitui ten Stattion Hosipal ki ngah ngawngaw 1989- 08- 15- ni in Vuangyi zum panin order hon suak hi. 1989- 08- 16- ni in Directorate of Health, Head Office a ki dawp leh, tualai aa Budget Director, thu ki kuppih tawntung, U Ko Lay in,“ Sia Pau aw, na Satation Hospital ngah taktak ta ciai,” ci’n non na nohset pah hi. Lungkim huailo. Tuatungin Kawlgam buppi ah 13-Station Hospital ki pia hi. Zogam panin, Laaitui, Rezua leh Hangkeen in ngah hi. Tua 13- teng a kibang vive in K2,500,000 tek kipia hi. Tuabang aa ahong kipiak ciangin, Kawlgam sungah vanman tawmna, gtna: Bilatmii ipkhat in K200/- amat na leh K800/- amatna a kibangin ahong piak baanah, Laaitui ah Standard Specified Drawing bangaa lamding kitum ahih manin, asum cinglo ding ahihna lungkimlo in, Budget Director pa tungah aki genpah leh, aki ngahsa teng tawh va kipan photphot aa aki cin kei takpi leh a kisap na bangin hon pia beh ding ahihna hon gen hi. Pyenee-hmu pa tawh Budget Director pa in tua laitak Pyenee-hmu Dr. Fook Hlui zong, long leave tawh Zangkungah om laitak ahih na, amah tawh a va kikup pah dingin a sawl hi. Pyenee-hmu tawh ka kimuh uh ciangin, zato ngahna aman za nailo hi. Athu teng a vakoh leh nuamlua mahmah ahih hangin, aman bangci bawl ding cih alung a kham hi. Tua ahih manin Khamtung gamaa teng thempeuh a lamna ding Pa Pau Za Mung apnuam hi. Aman lah, Laaitui simloh a hihzawhloh ding a gen leh a dah mahmah hi. A zingciangin, Dr. Fook Hlui tawh Directorate Office ah a kisam teng avaan dingin Budget Director pa kiangah a va paikhawm uh hi. Tua niin vaiteng ki mansiang zolo ahih manin, a zingciangin a paikik na ding uh, amah zingsang nai 7-in a inn uh, Insein, Phawhkaan ah a vazot na dingin a ki ciam uh hi. Dr. Fook Hlui hong dammawh A kiciam bangun a zingciang zingsang tungin a innah Pa Pau Za Mungin a va zot leh, a tapa in apa in, tua zanin heart attack ngah ahihna leh 4.0 am pawlin zato kipuak ahihna agen hi. Pa Pau Za Mungin zong zatopi ah a va delhpah ving veng leh khua nana phawk nawnlo in sun thapai tuabangin a omkim lai, nitak nai 4.0pm ciangin asi hi.

Page 36: Laaitui Khua Khantohna Ding

Haka ah pai dingin kisawl. Aman zong Budget Director pa kiang Dr.Fook Hlui vaiteng a va genleh, Haka ah a va pai na ding, Haka ah acting Pyeneehmu dingin Dr. Hawi Sang om ding ahihna, a lung himawh tuanloh na ding leh, lai aki cingtakin atsak ding ahih na agen hi. Tua baanah, Khamtungaa Station Hospital aki ngah te’ order leh a sumteng aki gawmin K7,500,000 cheque a puasak hi. Ana kipaak hetlo Dr. Hawi Sang. 1989-09- 02- ni in Zangkung panin Kawlpi ah, Haka aa ulian teng tungaa lungdamkohna ding puanpi, niik, puanten, mohbung bung tuamtuam honpi khat vomin vanleeng tawh a leengto hi. A zingciang in, Kawlpi panin Haka-Phalam-Tedim dong zat dingin Hilux khat bupsaap hi. Haka a tunni zingciang, zingtuungin a lai puakteng tawh Dr.Hawi Sang innah ava zing hawhpah aa, a thuteng kipaak takin ava gentaak leh, amah aki paaknuam ahih leh, Pahwahhtah ah Ohkathah pa in August 15 niin Station Hospi tal piakna ding tawh kisai meeting ana bawlzawhna uh ah, Kaaptel aa dingin thu khentat na ki neizo ahih na; tuin Okka thahpa kiangah amau gelnasa tawh a ki tuaklo tua laiteng va pia leh bangzahta in heh ding ahihna leh, apiak ding zong a uuk hetlohna genin, amai amial duakduak hi. Bang leh bang leh pailoh aa lah pianglo ding ci in uuklo pipi in ava pai leh, mai mualsa in hong ki leh kiktakpi hi. A upmawh bangaa Chairmanpa a lungkim hetloin, a sa- buai bang tuumliang ahih na, amau galkap ahih manun a uut bang bang un hihthei ahihna, amanlang in Baho ah, Laaitui pan Kaaptel aa dingin akhel na ding lai a a manlang aa a atna ding asawlna a genkik hi. Thu ngen Tuabang in ka mai ahong binvat ciangin, Laaitui tein Station Hospital a ngahsa gegu kimlai tai suahkik ding a ngaihsut ciangin sih ding bang a olzaw dingin a ngaihsun hi. Tuabangin cihna ding theilo in a om laitak, Pasian mah dot ding a lungsim sungah a suak hi. Aman zong ninih sung ding an nelo tui dawnlo sun tawh zaan tawh thu angen aa, “ Nangman non awi na a om leh kama honvang sakin, non awi na a omkei leh ka ma hon bing sakin,” cih tawh a khuph hi. Lungdam ko Aman zong a ki meltheih ngeiloh bek thamloh khat vei zong a ki muhpih ngei beekloh Ohkathahpa tawh ki muh theihna ding a hanciam leh a ki sambang bang ah ama avang pah dandan hi. Aki muhtheih uh ciangin, ama vai atungtuung, bang mah theilo bangin a kineih baanah, amah Galkap sungah kum sawmnih val a sepzawh ciangin pensenla tuungphet ahih na; khualam ah a vaciah leh khuazaangin zato hon piak thu

Page 37: Laaitui Khua Khantohna Ding

azak uh ciangin ateek aguai, numei naupang dong takin lung dam in ki paaklua uh ahihna; khuazaang in lah lungdam ko in ki pai theilo ding ahih manin ci aa amah Laatui khuazaang taang aa, Ohkathahpa tungah lungdam ko ding aa apai a hihna va kigen hi. A thuteng kicing takin agen ciangin hon sang theipah ahihmanin bangmah haksat na omlo in ka vaiteng a siangthei hong suak hi. 1992- Sum ngenbeh Laaitui Station Hospital in mundangte asum kingah zah a cingtheithei dingaa a ki lambang hilo in, kumpite ciang tanhna bangaa Specified Drawing bangaa kilam ahih manin sum hong ki pia K2,5000,000 a cingkei takpi hi. Tuaciangin Budget Director pa kiangah a nget leh, K1,000,000 hon pia beh phot aa, tua aa a kicin keilai leh ngenkik leng hon pia behlai ding ahih na agen hi. 1992- Sum ngenbeh leuleu Ahong ki piasa tawh ahong ki cinloh leuleu ciangin, Pa Pau Za Mung lah Zangkungah a pai ding hun ngahlo a hihman in, S I pa Tedim a pai khatin, anget leh, K500,000 hon pia beh leuleu hi. Ahoih bel Station Hospital Laaitui Station Hospital lam na ding sum kingah vekpi K4,000,000 ahi aa, Kawlgam sungaa Station Hospital aki lamte lakah sum atam ngah bel ahih mahbangin, agol leh a hoihbel ahi hi. Mundang khawng aa kilam e.g Hangken aa bang, Sakol buk tawh kibangin ciin Pyeneehmu pa in agen ngei hi. 1991- Ki ngenbeh Budget Director pa’n, amah lah kumkhat sungin pen sen pai ding ahihna; a paima in a kisam laiteng ih siauh leh hon pia ding ahih na hon gen hi. Tua ahih leh ci’n, anuai aa teng ki bawlpah in a ki ten hangin, Pyeneehmu pa’n hon thauhkhanloh manin a ki ngah kei hi. Hihbang hihna in eimau mahmah kisap na hang aa a ki ngahlo ahi hi. Station Hospital, Laaitui Ancillary Buildings kisiau. Medical Officer Qr 1 K 570,939.10 Nurses and Compounder Qr: 6 K 4,453,266.00 Rest House 1 K 489,976.37 Servant Qr: 2 K 692,162.80 Kitchen 1 K 428,254.61 A gawm vekpi K 6,842,703.88 1991-Station Hospital, LaaituiWater Supply and Sanitation kisiau. Internal Water supply and sanitation to Main building. 1 K 188,214.00 External Water Supply 1 K 358,173.00 Construction of 25-persons Septic tank 2 K 278,008.00 400 gallan water storage tank and wooden trestle 2 K 95,310.00

Page 38: Laaitui Khua Khantohna Ding

A gawm vekpi K 919,705.00 1991-Station Hospital, Laaitui Internal Electrification bawlna ding K 186,895 kisiau hi. NB. Atung aa a bei ding teng bawlna in, Drawing, BQ, laikhet Na leh Licensed Engineer letmat thuh man a ki gawm vek pi in, tua hunlai sumin K 300,000 bang abei ding ahi hi. 1993-Zato thak hon tungtaangin, Chin SLORC Chairmanpa’ thupiak na tawhin operation khan buppi, kawm ah 3’ asang leh sual buppi glazed tiles belhna ding K83,686 ki ten hi. 1993-Station Hospital, Laaitui honpawi kibawl Laaitui khua taangpi in sial ( 5 ) Pa Pau Za Mungte innkuan in sial ( 1 ) A kgawm sial ( 6 ) kigo 1994-Station Hospital, Laaitui aa ding kumpi pan hong kipia K 80,000 tawh tui kibawl. 1994- Station Hospital, Laaitui aa ding Pa Pau Za Mung piak K 23,000 tawh ki puah. 1996-Station Hospital, Laaitui Nurses Qr; lamna ding in kumpi in K 500,000 pia. 1997- Station Hospital, Laaitui aa zato lumte anneek tuidawn leh, zatui zahaa leina ding Pa Yahweh sehsuah pan K206,000 kipia, hausa pa in nemang ahih manin cina tein bangmah thei khalo hi. 2005- HA. Sia Suang Lal Thangin Zato puahkik na ding tein K 67 val anget leh ngah manlo in aman a piatsan hi. 2009- Pu Pau Za Mungin aki sam Drawing, BQ leh Licensed Engineer endorsement teng bawlin K 23,600,000 val bawlin siauhkik dingin hanciam kik hi. Tuabang aa aki sam teng hihsakna te a pualam hi leh K 200,000 bang abei ding ahi hi.

(b). Sepna sate enkik a, khingkhai na Zato ngahna ding a ki hanciam lai in, a ngahlo bang hi zenzen lehang, a hehlua, a dahlua a, mah leh amah nangawn singam ning aci bang ki om liang ding hi. Zato ki deihtek ci in, haksa pipi in, manh tampi takmah pia in ih ngah hi. Ih ngah a aki lamzawh ciangin, kuamah in Zato deihnawn lo leuleu in, akem acing ding kuamah alung himawh omnawnlo in, Sakol in buuk in anei lel hi. A ki sepnasate ih et ciangin, eimau ki sapna tawh a ki ngahlo, ih zuihlahna tawh a aki ngahlo cihbang vive ihmu hi.Hihte thempeuh a tawpna ah khua makai ahi hausa upate tungmah hong tuu veve hi. Laaituite lungsim in hih munpan in hong kitel sinsen hi. ff. Mei ( Electricity ) I. Thu patna. A thupiitna dan. Hih mei (electric-power) ih cihin, mihingte a nuntak na ding bek thamloh, a khantohna ding uha, a kisam mahmah, a omloh aa na aki vaihawm theilo khat ahi hi. Tua ahih mahbangin, mei kingah na khua leh munte ah, a khantohna uh kithei hanhan liang hi.

Page 39: Laaitui Khua Khantohna Ding

Settha tawh nasepna khuapi ahiding Laaitui (Industrial Town) Tua ahih manin, hih mei( electricity ) in ih khua ah deih bangin hong tungin ki zang thei hileh, ih tupna teng, hon taangtung zo dingaa, ih khuain Settha tawh nasepna khuapi ( Industrial Town ) hong hipah ding hi. A ki ngahtheihna Ei theihna ciangah, mei anuai ateng pan in ki ngahthei hi. Huih tha ( Wind power ) Tui tha ( Water- Hydro power ) Nitaang tha ( Solar power ) Set tha ( Engine- generator power ) Datnguiah tha ( Gaspower-gas turbine) Mihing leh ganhingte eek( Bio-gass) Ei aa ding kawite. Hih atung ateng pan meitha(Elecricity) a kingah theihkim hangin, a beisa hun in Tuitha leh Setthate bek tawh, mei ngahna ding ih hanciam hi.

II. A beisa a ih hanciam nasate Tuitha ( Hydro-power ) 1987-08-00 in, Hausapa kusale, Pa Gin Go Thang leh Pa Kam Khan Suante Zangkungah ahong pai tungtaangin, EPC, MD pa kiangah ka pai uh leh, Suprintendent kiangah a kikumh dingin, hon paisak hi. SE pan in, Hydro-Power tawh Electric piak ding ollo a hihna; ih deihtaktak leh Tedim Zalui mei hon zopsak ding ahihna hon gen hi. Ko zong, Zalui mei in Tedim nangawn ah taangphalo ahih na, Laaitui ah hon laksak leh, na in ki mang zolo ding ahihna; tuabek thamlohin, tua ki la hi leh, hunkhat takciangin, Hydro Power ngahtheih ding hon nawngkai sakzaw ding ahihnate hangin ka sangkei uh hi. 1988-05-30. Zolui leh Khausanlui te pan, Hydro-power hon hihsakna dingin, Inspectorate, Ministry of No(1) Industry ah kisiau. Appx 18. 1988-06-01. Zolui leh Khausanluite pan, Hydro-power hon hih sakna dingin, Chin State LORC ah kisiau. Appx. 19 1988-10-28. Chin State LORC in Tedim, Township LORC kiangah, a ki sam bangin nan hihsak un cin thu pia. 1988-11-14. Tedim Township LORC in, Tedim Township Electricity Managerpa kiangah ama thuneih na tawh ahih sakthieh ding thu ahih manin aki sambang a a hihsak na ding, thu pia. Appx. 20.

1989.4.10. SII pa tawh kimu. Khamtung gam khantohnading kikupna ah, Laaitui a, Tuitha( Hydro-power ) tawh mei ngahtheih na ding hon gelsak ( Planning). Tua nimah in bawlin zawh dong, kisem.

1989-04-11. Bawlsa (Planning) S II kiangah pia. Appx 21. 1989-04-11. Tua ni mahin SLORC in, Minister for Energy pa kiangah, Feasibility Survey a manlang thei aa a bawlna

Page 40: Laaitui Khua Khantohna Ding

ding thu pia Appx. 22. 1989- Minister for Energy in Electric Power Corporation MD tungah a manlang thei aa Feasibility Survey abawl dingin asawl leuleu hi. 1989-04-00. Electric Power Corporation MD in zong, Asst: Engineer nih Laaitui ah apai sak pah hi. 1989-Tua ahong pai Asst: Engineer nihin, ih lametpi Tanglui hon etsaklo in, tui akang dektak Zolui en bek ahih manin, a lamet huailo danin, report hon atsak. Appx.23 1993-06-15. SLORC te in, Laaitui Township ding leh Hydro- -Power mei hong ki bawlsak nading tawh kisai hon lai atsak sate tawh ih va kikan ciangin, tua laitak aa Deputy Minister muna a om Lt; Col Thein Han in na theilai hi. Banghang hiam cihleh, tuate aki siauhlai in, amah Spec- ial Officer, Frontier Area Development Committee, SLORC, War-Office a a omlai tak hi a, Township vai zong ama letmat thuh tektek mah a hihi. Ngaihsutna ( Advice) hon pia. Aman hon cihna ah, “ Tua vai tuin kum lii bang a phata hi. Zum zong War Office pan, tun hihah(Old Secreta- riate ah aki tuahna ah, file teng a kikoihna ki theizo nawnlo a, zonna ding ollo ding hi. Tua sangin, Chin State LORCte thauhkhansa tawh amanlang theithei in hon siau un, hon hihsak ding hing, hon ci hi. Hausa pa sikkhau satpah. Tua ciangin Hausapa kiangah Junetha 23, alap a ahong paina ding sikkhau nih veitak sat. Appx. 25. 1993-06-22. Hausa pa, amah hong pai theilo in, upa nih hon paisak. Tuate kiangah athu aki cingtakin a kisuut dildeel zawhciangin, a hihdan dingteng muamphitphet in ciah kiksak. Ahong paikik ciangin, a ki vaithakna bangin na na hihlo in, lamdang khat tawh hih, cih kinung zaakkik. Tua hiaa, tua vai tawh kisai tuciang dong bangmah kilam dan na om lo. 1995-pawl dingin,Pa Kam Za Thang hanciam na tawh UNDP Programme panin Genrator khat leinading, K1,500,000 kingah hi.Tua tawh ih lei takpi ciangin, a siasa khat kilei in, tuciang dong kizang theilo in ki koihthong hi. 2004- kumin, khua leh tui hanciam tawwm(Selfhelp Scheme) na tawh, khuazaang taang tawh, Sakhingawngah canal line ki to hi. 2006-Laaitui khua ah Hydro Power tawh Electricity deih bang in kingah in, Home Industry ciangdong kum zakhat aamahkhan dingin, planning ki gel K 260,000,000 ngahtheihna dingin, NGO (UNDP; UNICEF; World Vision; Bishop Dr. Nicholas Mang Thang; Bishop Dr. Felix Lian Khen Thang; Japan Parliament ) tungtawn aa ngahtheihna ding ki hanciam, Tuabang planning bawl na dingin K 200,000 ki bei hi.

Page 41: Laaitui Khua Khantohna Ding

III. Enkik in khingkhai dih niing. Ihtei lahna. Feasibility Survey dingin, Engineer nih U Soe Myint leh U Ko Gyi te hong pai uh hi. Anih un Engineer tuak ahih hang in, U Soe Myint in team leader, lianzaw hina pi’n , khuapiten ana dawn ciangun, kongpi ah, “ U Ko Gyi leh apawlte,” ci’n nana at sese uhhi. Tua in, limphatak a kitel gen gegu hinapi in, ih teilahna hi in, tua in ih kisuan napi ahihi. Ih lungsim hoih lohna. Tuabangaa ahong pai uh ciangin, hausate in ih lamet pi Tanglui nana laklo in, Zolui bek nana lak uh hi. Hausa pa kiang ah Tanglui a ki lahlohna a kidot ciangin, khuaveengte a haazat man ahihna in genlel bek liang hi. Laaituite sung a ado gega…, meisetpi. Ih meiset(Generator)pi zong, ih muh sialsial bek thamloh ih ngaihsut khak bek nangawnin ih lungsim hon do gega hi. Pu Gum Thawngin, “ Ka sialung sialsial ingh e, Vungh Kai tuumgawp nuam ingh e…,” acih mah bangin, a kigen theilo khat tup gawpnop in a om hi. Kuamah dang hikei…, aakpi pat hi. Hihte thempeuh ih ngaihsut ciangin, hih zahta thulianpi, bang mahlo peuhaa ahong kipelh ciangin, a ki siaamlahte hi hang, ci in ih ki hehnem hi.

gg. Singno suankikna( Reforestation ) I. Thu patna Singkung thupiit(kiman)nna. Tui piangsak. Singkungin, Leitungah mihing nuntakna ding in, a thupi belbel ahi hi. Ih Zolai laisimbu sungah, “ Tui omkei leh ihsi thei hi,” kici hi. Tua in thumaanthutak ahi hi.Tua mahbangin, singkung omkei leh, tui a omthei kei leuleu ding hi. Khuahun a-uk ( bawl )in…, singkung. Singkunga om ciangin, guah omthei pan hi. Singkung omlohna keugawgam ah, guah zulo pah hi. Singkung tamna ah, guah tama; singkung tawm’na ah, guah tawm hi. Tua ahih manin, singkung in khuahun uk, ki cithei hi. Ih neu laiin, ih gamsung bek hilo, daikim daaipaam nangawnah sing dimlai ahih manin, khuahun hici maan loh peuhmah lo hi. Lei a kipsakin…, singkung. Ih neu laiin, khuapam ah, gul kitat a, asau veiloin, tua kimnai ah minn hong cimkhelkhel hi. Gul kithah maan hi. Minncip zong maan mah hi. Ahih hangin, gul kithat hang a, minn acim ahi kei ding hi. Minn in bang hang in cim ahiam? Tua kimnai ah, leitang a lencip ding, singkung om nawnlo ahih man hi. Sing in…, mihingte zattawm’ ding. Sing in, singcih, innlamna aki pan, mihingte zattawm’ ding na thempeuh in kimang hi. Singkung omlo hileh, Tua hiaa, hih ih leitungah, singkung a omlo bang hileh, mihing

Page 42: Laaitui Khua Khantohna Ding

zong a omkei ding hi. II. Mipil ten…, sing bangna cikep(iit). Holland ( Dutch )te. Ih neu laiin, Zolai sim, Gamthubu sungah, “ Holland gamah, singkung khat aphuuk ding ciangin, a kiangah, ano khat suan masa a, tua asuan singno hing ding cih a ki ciattak ciangin, aphuuknop sing phuuk pan hi, kici hi. Holland ihcih in, leitungah mipil masate na hi uh hi. Tua ahih leh, singkung thupiitna a theite in, mipil ahih leh, athei lote in mimawl a hipah hi. Laaitui gam ee leh…, 1950-kumpawlin,ih gamsung bek hiloh, ih daainawl daaipaam ah, sing tamlai mahmah a, sunkim nangawn in, ki pai ngamlo ding zah dongin, sing tamin aziing lai hi. Khuathung mualteng bang, taakkungin tuamcip in, taaktaam bang hilai hi. Daaikim, daaipaam ah talawk hamlai takpi hi. Ahi zongin, tuciangin, daaikim daaipam a kipan ih gamsung ah singno atawm zong hinawnlo, omnawnlo zahdong in ahi hi. Nidang a sun kim nangawn a a kipai ngamloh na ih khuathung mualah, tu in akpinokai gamta nangawn ki mu theiliang hi, kici hi. Laaituite mipil pawl ahi tam Ih pu ihpate hunlai in sing nana tam mahmah laici lehang, sing no asuankik kei uh hangin a omsa kem ciinghsiam ahih man un, a mau zong Zogam a mipil pawl mah in nana omzo lai uh hi. Tu hunlai a khangte in ihpu ihpate naangawn tawh ki tehthei lo, amawl mahmah, Leitung ah mimawl bel pawl ah ih kihel hi. hi. Ihpu ihpate bangin a omsa nangawn kem heilo in, tuin ih gam teng pawawl (barren) asuak hi. III. Banghangin Laaitui gam pawawl ( barren ) Gamhaal na hang Gam a kihal ciangin, singno dawngte bekhilo, a ngengsa mah mahte zong kaangtumh zo hi. Sabeng Khua aa sa-uukte, a pilna neilo uh ahih manin, sa neuno khat matding a tupna tawhin gam ahal, kuampi khat kaangtumh thei hi. Tupna ngimna mel neilo a gamhal. Meigiit ahih leh, a pilte in gamhal na dingin, a sai mengmeng ding uh haksat asak uh bang loin, mimawlte olsa a, amawlte in, ol sazaw kanlai hi. Tua ahih manin, sabeng lah hilo, lohal khawng lah hilo, amawlcim uh aphawnna, amawl khut uh a thakthawihna in, gam mawt haal uh hi. Lohaalna pan mei-eek, meizang taisuah Hihin namnih in ki ngaihsun thei hi. Haksa pipi in ki dawm mahmah a, kaamsiatna tawh a meieek/zang taisuah leh kidawmlo, bangmah khualna mel omlo a a taai suah a hihi. Gankhawi hang. Gankhawina hangin sing tampi kisup lawh hi. Gankhawite in ngaihsun thei uh hileh, amau gankhawi hang amau bek in noptuam

Page 43: Laaitui Khua Khantohna Ding

na angah leh, ih gamin asup lawhna teng kileh zolo ding hi. Gandaai khaihna hang. Gangiahna dingin gandai kikai hi.Tuabanga a kikaih ciangin, a daai uum na ding uh, tua kuam a singkung anau angeng cilo in, a om citeng satin daai a uum uh hi. Daai a kikaihna uh mulkim huai, lainat huai mahmah hi. Ganneek leh a suksiat zaan hang. Daai a kikaih zawhciangin, tua kuampi sungah, gan namkim kikawih hi. Tua gantengin, daai sungaa singno dawngteng a neek tum banah, a siikzaan tawh, a tuatcil tawh zaan piitpeek hi. Sauvei aki giahna te bang, bangmah pozo nawnlo in a pawlhlawh liang hi. Singphuuk. Sing a kiphuukna hangin zong, ih gam a pawlhlawh liang hi. Khutthak thawihna anei a phuukpaai. Pilna neilote in, a khutthak thawihna in, lamkiang apo sing citeng, phuuk tan in hici khawih thonga, a tua ci’n a muattum hi. Numeite sing eekin sing siat kidem Numei, a zaw diakin, nungaknote in sing-eh in singsiat atam nei kidem uh hi. Tua ahih manin, singsiat tam angah theihtheihna dingun, amai uha a tuakpeuh uh baanphuuk mang uh hi. Pasal note takluang in kidem. Nidang khuathung khawng taktaam hi ih cihlai in, pasalno te leuleu taakluang tamnei kiem uhhi. Tua ahih manin tak kung zong akum akum in hong vaang hanhan liang hi. A tawpna ah hihte thempeuhin mawlna hang, thuak ih neih neihlohna hang ahi hi. Ei khangthakte ih mawlna hangin ih gam pawwl(barren) uh suaksak hi. IV. Singno suankik na A beisa a aki hanciam nate. 1985- in Pa Pau Za Mungin, Lashio pan bawsagaing leh Mezalii tang(muu)bung thum ding K1200 lei hi. A ki ngimna ah, tuateng ih gamsung teng ah nana vawhkawi kawi leh, a cii amanh lohbek thamloh, hun khatciangin ih gamsung teng hon zeel ding a kicih na a hihi. Tuabang ngimna tawh ih khuapihte a muanhuai bel bel dingaa a ki ummawh a kipuak sak leh, aman na ang sung nana theilua liangin, aman lah hihzolo, midangte lah nana hawm tuanlo in, ki ci man hi. 1985- Kalaw a taakno suanna a en in va pai. Tua taakno suan kikna in Asian Development Bank( ADB )te ih huhna tawh a kihih na hihi. A tavuankhanpa in, ADB zum Pasodan St: Zangkung ah dawpna dingin ngiahsutna pia hi. Tua ah ava kikan leh, a lianbelpa khualnana zin ahih manin tuatung kimu theilo. Akik ciangin ava dawpkik leh azum uh nana kituah leuleu a, ki kanzom nawnlo hi 1987- in, Pa Pau Za Mung’ sapna tawh, Director, Forest Department, Chin State Pa Hau Za Kimlai kiangah, Laaitui gamah singno suankik na ding tawh kisai hon

Page 44: Laaitui Khua Khantohna Ding

gelsak theihna ding , hong pai aa hong etsak na dingin, huhna angen hi. Amah zong hong paipah takpi hi Ahi zongin Dolphung pan a mawtaw kisia ahih manin, ihkhua tung zolo in, hausa upate tawh ki mulo in ana ciahkik hi. 1987- Laaitui’ gamah, singno suankik na ding leh khantohna tuamtuamte hihsak na ding tawh kisai, hon navaan sak dingin, Pa Pau Za Mung’ sapna tawh Chin SLORC, Chairman, Col Son Khua Vum kiangah huhna a nget leh nana paitakpi ahihhang in, bangmah semmanlo in, gam sung buaina inhonlap hi. 1990-kumin, Pa Pau Za Mung in, Pa Hau Za Kimlai atawp ciangin amah za laihpa U Tin Maung Lat tawh Khalkha ah kimu in, ih gam singno suankik ding vai kikuppih hi. Amah zong hon uuksak in, lawp mahmah aa, Kumpi lampan sii-mannkeng tawh a kihih theihna ding, kumpi ten singno suante sum tawh ahuhna danding khawng gen hi. Tua hia, hun a kituak ciangaa, paikhawma ava etkhawm nading kiciam aki hihhangin, hun kituak theilo in, ki paiman nawnlo suak hi. 1992- Chin State LORC, Chairman khua ahong paiin, Tedim lamtawn in aciah hi. Tedim pan a dinthak ding ciangin, khua ading bang deihbel cih a kidot ciangin, Laaitui’ gamsung singno suankikna ding kingen hi. Tedim Coun cil Chairman pa samin Laaitui a singno suankik na ding amanlang theithei a kipatna ding thu apia hi. Tedim pan singno sia khat hong kipai sakpah ahih hangin, upa ten nana vaanzo taklo ahih manin, tawlkhat zawhciangin ciahkik hi. A sepsateng bangmah phattuamna omlo hi.

V. Khingkhai dih niing…., ih sep nasa te Thaaicii a ki puaksak te’n, amau ahih siatzawh ngeiloh dingpi, nana angsung hih lualiang ahih manin, ih gamsung a kizeel zo gengen loh acii mang suak hi. Singno siapa eimau ginaatloh mana bangmah aa amang theilo suak hihang. Tun tuabang ciang ih tunna ding ol nawnlo ding hi.A lungkham huai mah hi thong hang. hh. Laaitui khuapi ( Laaitui Township ) I. Thu paatna. Laaitui khua in, khamtungah, khuapi lobuang ding a inn a tam belhna khua a hihi. Tua bek thamlo in, ama om na mun in Tedim, Meitei gungal, nitumna lam, Tedim- Maansuang- Laaitui- Hrih lamziikpi tung ah om in, akim apaam ah, khua neu 37 bang om hi. Tua hiaa, khuapi dingin amun in aki piakna mahmah nakhat a hihi. Tua ahihmanin khuapi ding in a kilawm mahmah hi.

Page 45: Laaitui Khua Khantohna Ding

II. A ki hanciam nasate. 1989-11-03. ni in, Bahoo pan hon sawlna bangin, Laaitui San- pyah Myonee(Model Township) hihna dingin Planning khat bawlin, SLORC ah kikhia hi. Appx 26. 1989-11-21 ni in, tua vai tawh kisai SLORC in Chin State LORC, Chairman, Col: Hla Myint Kyaw tungah nana zasak hi. Appx 27 Hih tawh kisai in, eimau ki zenlah man tawh ki dawp zomlo in kum (4) taang ding bang ki khawlphot hi. 1993- 06-15 ni’n va ki dawpkik a, thauhkhansa aki samteng tawh siaukik na ding, hon ngaihsut sakna ding, Deputy Minister, Nationals and Frontier Area Development Ministry pa’n hon vaitha hi. Tua hon vaithakna tawh kizui in, 1993-06-17 in khatvei. Appx. 24 1993-06-18 ni in khatvei leuleu. Appx. 25 . Hausapa kiangah a hong paina ding in siikkhua kisaat hi. 1993-06-22 ni in upa nih honpai sak hi. Tua upate kiangah a thua akicing tak in a ki gen siksek zawh ciangin a hihna dan ding zong kicing tak mahin muamphit phetin ki ciahkik sak hi. Tuate khua lam pan a na paikik uh ciangin, a ki vaithak nabangin, na hihlo in, amau thu tawh lamdang khatin na hih ahih man in, tuciang dong a kingah kik naikei hi

III.Enkik in, khingkhai dih niing…, ih sep nasate. Hih atungaa ih sepnasate lim etkik lehang, thu ginalo peuh hang tawhin ih vaipite hong kipelh suak hiaa, paammaih mahmah cihding hi. ii. Post and Telecom (i ). Post Sub-Post (ii ). Telephone 2002- kumin, Telephone kingah hi.

III. Ahuampi in etkikna (a). Thupatna Hih a huampi aa etkikna in, Laaitui khua khantohna ding a ki sep nasa te aa ding hi taleh, a ki sep laina dingte aa ding hi taleh athupi mahmah, hi aa, tuate ii a laaigil a laaingeek zong kici thei hi. Hih tung panin, a beisa aa a ki sepna sate ah, ih tuak khialhna aa ki pan hoihlo teng thempeuh nusia in, ki puahphatna na in nnei aa, a hoih teng ih lakzop theihna ding ahi hi. mailam

(b). Etkik ding…, thupi Laaitui khua’ khantohna ding tawh kisai, abeisa aa aki sepna sate en kikin khingkhai dih ning. Tuabangin hih lehang, abeisa aa ih kisapna, ih

Page 46: Laaitui Khua Khantohna Ding

thanemna, ih khialhnate, mailam a ih sepna ding ah peelin, ahoih ihsep ihsinte la in ih ki puahpha theipan ding hi. Tuabang a ih etkik ciangin, hangsan takin ihgen ngamkul hi. Ahi ahi bang, (openly and frankly) a ih genkul ding hi. Kuamah in, zaaknop sa khollo ding hi. Hihbang a ki hihna in, hehna ding aa a kigen hilo aa, ki puahphatna dingaa a kigen ahih mahbangin, a hehte in, khua langaa a pangte a hipah hi.

(c). Khua khantohna ding a khaktante. Nautaangte Hausa leh upa Ih khua aa ding veina leh lainatna nei a kici pawl khatte Midangte ahih kei leh Khuaveengte. (i ). Nautaangte ki ngawh thei kei. Hih atung atengin asepna uhah, thagui tahtang tawh akop, nau Taangte, genbaang vetlo ding in kimu hi. Banghang hiam cihleh, khua dangte tawh tehna in, tuciangciang khuamite in kamtam in phunphun ih cihhangin, hausa upa thunial aa a tangpeek cih ih omnai liangkei hi. Phunphun leh zuihzuih, sepsep a thuahte bek a hi uh hi. Amau ah hih uhleh, makaite makaihna bangbang a a semte uh a hilel aa, amau tungah pauban na a omkei hi. (ii ). A makaite Tua ahih leh khua khantohna ding sepna ah a makaite ahi, hau sa upa leh khua aa ding veina leh laainatna nei aa aki piate tungah tua paubanna in hong tuu hi. A beisa a makaite lelhbel thute in, Aangsung theihna, kuamah awlmawhlohna leh zulhzau polhteehna te hang ahi bel hi. Aangsung theihna. Eimaau pumpi leh ih innkuanpite’aa ding bekbek ngaihsun a aangsung theihna; Ihkhua ihtui ading aangsung theihna ciin ki khenthei hi. Eimai pumpi leh ih innkuanpi ta ding bekbek ngaihsun a aangsung theihna in, a beisa hun a ih khua’ puaklah, thuaklah leh alelh belh thu a hihi. Ih khua khantohna ding sepna dingin tavuan a kipiak ciangin, khua leh tui aa ding bangteng ka hihzawh mateng cih ngaihsut in nei masalo in, amau aaipeeng ding ama phattuamna ding bangteng ka meet dawh theitam ci’n a ngaihsutna in a kihhuai mahmah thu a hihi. Bangteng aa aaipeeng ding meetdawh Ama minneih nading, sum leh paai ah, neek leh dawn, van namtuam tuamah, a meetdawh zawh kei leh nawngkai sak. Hihte thempeuhin gentehna tawh aki genthei ding thu ahikei hi.Tua ahih ciangin, ahun ahun a hausa upate a kipan ei a makaite in, ei mau leh eimau ki sittel lehang, ihhih leh ihhih loh ih kithei pahlel ding hi. Kuamah awlmawhlohna. Hihin deih sakna tawh thuhoih apha, ngaihsut hoih apha aki piate, awlmawhlo, thudonlo, thusim lo na a hihi. Tuate hangin ih khua in, ih suplawh ih tanhlawh tampitak omaa, ih khua khantohna ding a nawng kaai sakpi bel a hihi. Gentehna:-

Page 47: Laaitui Khua Khantohna Ding

Tutungin ahih leh aki gentehhuai teng thempeuh ih genzo kei ding hi. Ahi zongin a ki teltheihna dingin, gentehna khat leh nih ih genphot lel ding hi. Gunlei tungtaangah, Si leh naai tawh manh a kipia…, Maansuang lei. Ih Maansuang gunlei in, ih khuazaangin, akhang akhanga, ih thagui ih thatang tawh kigim tawl mahmah, ihsi ihnaai tawh a kipan a hihi. Tuahangin, a zawnlawh a ngaulawh, a cihmawhlawh a zawngkhal lawh, a suplawh a baailawh, atumh lawh amanh lawh, a gaamlawh bek thamloh asih lawh nangawn a om ding hi. Khamtuui atuui…, vatawt bang. Hunkhat ciangin, ih gunlei ah, atawn gan leh mawtawte tungpanin sum ihla hi. Tua in, atuung a ih lamet ngamloh zahdongin hong cihtham hi. Tua bekbek hoih phatak in gelthei semthei hi lehang, ih lei sikkhau leibek hilo, siklei nangawn ih dawhzawh ding banah, a themkia teng nangawn zong, taangpi taangtate in ih lawhtaak ih noptuampih zawh lai bek thamloh, ih khua khantohna ding na tampi ih sepzawhlai dingzah dongin a kingah hi. Nisial a aungbaali a pauk…, Leicingpa. A vaihawmte in banga ngaihsutna uh ahitam, kitheizolo hi. Thasim asum tumteng thempeuh ii alang phial ding tawh leicing hon cial uh hi. Tua leicing dingpa bel, aungbali paukte sangin zong tuahpha kisa zaw pek in ka um hi. Banghang hiam cihleh, aungbali a kipauk leh khankhat a khatvei ih pauk ding zong, mikim pauktheih a hikei hi. Leicingpa ahih leh, thasim a apauk hi. Hihin khatguak aaipeeng dingaa aki haza hilo in, ih khuazaangaa dingaa ki haza a hihi. Tui sungaa pau tawh kibang. Tua tawh kisai in, ki lung himawh hi.Ahun ahun aa,hausa semte aki kuppih zel hi. Lai nangawn thakin kigen hun zong om hi. Ahih hangin, hausa upa a kipan a vaihawmte in, amau paulap khat peuhpeuh tawh hon melh ziaupah uh hi. Zindo vai. Sial zin ado sak…, Laaituite Laaituite zindo dan zong, mulkim huai kisa hi. Ulian hongpai leh sial, uneu hong pai, sial, dotuak taleh sial, dotuak takei lehlah sial, kilawm taleh sial, kilawm takeileh sial, zinte nuam taleh sial, nuamta keileh lah sial. zinkhat hong pai hi, aki cihnaak leh, pawibawl kibang tawntung hi. Leicingpa laakbaang, a khateh kiateng, zindo na in ki bei sak pahpah hi. Ki gengen taleh lah gen banglo. En lah zindo in pawibawl aki bat kinken hangin, a langlam ah azawng daaipaam, meigong tagahte cihmawhin zing-an nitak annek ding nangawn neilo in, nana kuai liang hi. Hydro-power leh Township vai. A hong hingkik…, ih lamet. Hihte gelin, 989-kum laipekaa kumpite tungaa aki ngen ahi hi. Kumpi ten zong, a hithei zahin hon hanciam sakin, piangthei peuhmah lo ding hicih na om hetlo hina pi in, eimau ki zenlah man tawh in, sauveipi kidawp, ki kanlo in ki om hi. 1993- kum, kumli bang aphak zawh dingciangin, aa va kidawp leh, hon

Page 48: Laaitui Khua Khantohna Ding

piak ding leh a kisam teng a manlang theithei in ih puakna dingin hon vaitha hi. Nahlawh a peeklo…, ???? Tua thu tawh kisai hausapa siikkhau a kisat mahbangin, upa nih hon paisak hi. Tua upate asep abawldan ding teng vaitha phitphet in ciahkik sak. Zangkungah ahong paikik uh ciangin, genbang vaithak bangin nana hihlo in, amau upmawhna lamdang khat tawh na hih uhaa, tuciang dong ki ngahzo nawnlo hi. Kumpi te hon huhna…, Leisum. Lei sum a kingah dan a tello…, Laaituite 1989-kumin, Maansaung gunlei puahna dingin, kumpi ten Frontier Area Development Programme pan in K320,000 hon pia hi. Tua sum akingah ciangin, kumpite huhna kingah eii, a kicih ziau banglo in, aki ngahna dingin, a kigim a kitawl nate genvet kei ning, a beiteng tuatin tua a kingah lakpan, dok ding hileng, a tamcian nawnkei ding hi. A theihloh lamtak, a theilo…, Laaituite Tuaciang dong kisem a, kilung himawh a hihman in, aki bawlna ah zong lungsim bangaa ahong ki bawlloh ding ki patau leuleu hi. Tua hi in, a bawldan ding, Engineerte muhna tawh hausapa ngaihsutna aki piakleh, tua no Engineerte theihna hih ah ki zang theikei vak, cihsan in, ki awl mawh nawn hetlo hi. Atheih nai tuakloh lai… Tuabang kici ahih leh, amau kingap higawp ding ahih ciangin, ci’n lungnuam takin a ki omleh, a lei zong aman lah dektak banah, sazian nangawn a hithei bangin kisiang sak danin kiza lai hi. Inn tuilaak tawh kisai. Hih inn tuilaakna tawh kisai in, kamin aki vai thakthak baaanah, lai nangawn in kiko liang ahih hangin, asem abawl dingte mahin, amau aangsung ding a cihna tawhin kuamahin zong hon awlmawh kei hi. Hih tungtaangah aangsung leh awlmawhlohna aki thuah hiaa, hihbang lungsimin aki huai mahmah ahi hi. A hici pi a a omlai…, Laaituite Khuaveengte in, bangmah taangsum a neihna uh a kithei hetlo khat in, ei hizahta aa taangsum ngahkhat hon peisuk hon peitoh gawpgawp, ih ngaihsut ciangin, abang abang a kisam lai ih ki phawksan hi. Zulhzau, polhtehna Dahpa’ khuang a lunggulh nawnlo ding kimlai…, Laaituite. Ih gunlei sum tuciang dong eimau mahin lenlai in, pilvaangtak leh thu maantak tawh in zeek hileeng, Dahpa’ khuang zong ih lunggulh nawn kei ding hi. Tuabang zahciang dong ahih leh, bangci a en lennawnlo thong ih hihiam? Tua a hiveh ih gen nopnop. Ih polhteh, ih zulhzau man ahi hi. Sahaam ngasa matsa…, laaksak a a taaipi ziau…., ngia.( Jackle ) Buum tuak abang…, hausate A makai a vaihawmte’n ahih leh, bangmah theilo, nautaangte bel hak salo mah uh hi. Ahi zongin, ih gunlei sum amau zulhzau, polhteh na hang tawhin, midang khualdang bek thamloh, ih uliante kiang dongtak in thudan vive in ava ki kohtak ciangin, kumpi vai hong suakin, hong kisit hi.

Page 49: Laaitui Khua Khantohna Ding

Tuabang ciangin, bumtuak mahmah bangin, amang uh tawh kibang pialpual zel uh hi. Ahi theithei dingaa acian aphan tawh abawl na ngawn uh, sazian siangtho sinsenin sitzo cih peuhmah om ngeilo hi. Aktaa duh gawal, a kilawhkhup…, upate. Tu in ahih leh, khanglui ten, “ Akta duh gawwl, ki lawhkhup,” acih bangmah in, nidangin amau guakin a aaipeeng hih nopnop uh tu in a hihleh, ei gunlei sumtak pi, ei galmuh zawhin zong a om nawnkei hi. Hausate in a haksaat na uh a gengen uh hangin, nautaangten bel telthei nai peuhmahlo uh hi.

(iii ). Laaitui leh a khuaveengte Muizawl tawh Laaitui leh Muizawl khuate in, tainih bek ki lamna hi. Zing-an, nitak an kidelhna bek hilo, innlak vakna, zu nangawn aki siimna uh a hi hi. Khuakhat bangin ki ngaihsun uhin, asi anuam a om uh ciangin, a kigaal a kizo na uh a hihi. Tua ahihmanin, Laaitui khua khangto in nuamsa hileh, Muizawl te zongin, Laaituite zahmah in a lawhtak, a noptuampi ding uh ahi hi. Cihnopna in, Laaitui leh Muizawl in khuakhat bang phial ahi hi. Khuami leh khua hausate A tuacih uh mahbangun, Laaitui leh Muizawl khuamite, ki it kingai in om uh aa, asep abawl na uhah, khuakhat tuikhat mahbangin lungsim kituak takin semkawm bawlkhawm uh hi. Amee bekuh a kideih…, Laaituite Atua cihmah bangun, meekhiat ding kawng ciangin zong khua khat tuikhat mah bangin aki pumkhat theilai uh hi. Upmawh, lamet abang khollo…, uliante Khuaveengte ahih leh, khuamu masa mahin omin, mipil ulian a tam uh hi. Ahih hang upmawhna leh lametna ahong bang keithong hi. 1989- kumin Maansuang lei puahna ding, galkap lampan aki zuihzawh zuihzawhteh Ministry for Home Affair ciang ki tunta hi.Hihin, anuai lam, Tedim, Falam, Haka ah cihbang a aban aban a aki zuito to hilo in, tungsiah lampan aki dawpzaw ahi hi. Deputy Minister pa in cheque K 320,000 hon piak ding cciangin bangleh bangleh Chin State Council in hon thauhkhanna, lai ahizong, sikkhaulai ahi zong, a olzaw sang ih lakna dingin hon vaitha hi. Tua thu khuaah siikkhua sat pahin, hausapa in Khalkha ah hon la in, amanlang aa hon thak na ding zong ki vaitha hi. Chin State Party aa meltheih ulianpa kiangah na pai leuh hon hihsak ding ahihna zong aki vaitha hi. Hausapa zong, Muizawl hausapa tawh anih un, Khalkha ah na paipah vingvengin, aki lametnate kiangah ava genleh, ana huhloh bek thamloh nana tawnggawp lai hi. Tuabang hilo ding hici’n a na paikikna ding a kisawl leh, amasa aa mahbangin na kihih leuleu uh hi. Tuateng leh gamsung buainahong omin, tungtaangin aki ngahzo kei hi. Khalkha a Zogam zumpi ah, Laaitui khua tawh kisai vai dawp in, a kipai ciangin, uliante’n Laaituivai tawh kisai bangmah a na telkei uh aa, ki thakgen niloh hi. Bang hanghiam cihleh, Bahoo leh Vuangyi zum tuamtuam pan laipai thempeuh Pahwahtah copy aki pia tawntung

Page 50: Laaitui Khua Khantohna Ding

ahi hi. Khua vai, ei kep copy tawh ih va kan ciangin, Pahwahtah ten na kem kilkel lobek thamloh, file nangawn na kihong keilai hi. Kaaptelte aa ahih leh, taingsa khawngaa kipan lai ginalo akim in nana om hi. Tua in lamdang sakhuai hetlo, hon nawngkai sakkhat om ahih lamtak kitel pah hi.

Tuitawhte. Laaitui in, Tuitawh leh Tedim kikal ah, lampi tungah a om hi. Tuitawhte Tedim apai dinguh ciangin, Laaitui aki pialtheilo thu ahi hi. Laaitui leh Tuitawh tawhin taigiat bangbek ki lamna aa, aki it aki ngai te leh a thahaat zote in, asi anuam a om ciangin aki phakna uh ahi hi. Tua hiaa, Laaitui in khangto in nuamsa hileh, Tuitawh in a lawh tak, a noptuampih dingbel, a kipelh theikei hi. Hihin, mihing lungsim mah a hitam! Tuitawhte in ahihleh, Laaituite vaihawm thempeuh alangpan tawntung hi. Thudang dang hileh, zong phamawhlo hi. Lampi bang, Laaitui te’n lam atawh laitak nangawn uh in zui a, atawn Tuitawhte in, Laaituite langpan in a diangdiang uh hi. Tuitawhte in Tedim apai uh ciangin atawt ngei peuh mahloh uh, Kaaptel lam a panpih hi. Kaaptelte tawh Khamtung gamah, khuapi lobuang dingin,Laaitui zomin Kaaptel in, hua lian nihna ahi hi. Laaitui leh Kaaptel in, tai nga bek kilamna aa, asi anuam a omciangin, ki phakna a hihi. Kaaptelte in a khua taangthu uh thei hile uh, Laaituite alangpan lohbek thamloh, a pawlbawl ding uh a hizaw hi.Kaaptel in, Laaitui mahbangin, khantohna ding adeih mahmah uh hi. Khantohna ding deihna ah, Laaituite abat uh banglo in, ngahna ding a hanciamna uhah, Laaituite bangin, thumaan thutak tawh han ciam ding ngaihsut in neilo in, mi aa nawngkai sakna, tuhthakna bek tawh aki ngahthei bek a sa uh hi.Kaaptel te’n hon nawngkai sakmah ding hi, cihnophuai mah hi. Ahong kihuh kei leh pahmawh kei veh aw…, Tu in ahih leh, ahong kihuh keileh phamawh kisa nawnvetlo, a mau honhuh ding zong lamet in aki neinawn kei hi. Ahong ki nawng kaai sak sese mahmah hi…,

(d). A thuneu hi peuhmahlo…, ih patsate. Leitung aa a hamphambel dingte…, Laaituite Ih patsa khantohna teng lathei in ngahkim hileng, Laaitui in, Khamtung gam bek hilo, Kawlgam bek thamloh, Leitung ah a hampha bel khua ih hih ding banah, eiaa dingin bangmah kisam nawnlo, na thempeuh aki cingzo ding zah dong in a om hi. Laaituite laa hon naphuah…, Pu Phung Mang Ahi zongin, tuate eimau kisapna hang tawhin, tawmkha bang ih ngahtei hangin, atam zawpekte, thu ginalo thu neuno hangpeuh in ih taisuah phot hi. Tuabang ciangin Pu Phung Mang la khat ka phawk in ah,

Page 51: Laaitui Khua Khantohna Ding

( a ) Mazap cianphung hengkawmah tangkhau khihsa, Zanciang zaalmang a siasa, sul heikik e…. ( b ) Bang dia sial zinbang hon hawl khemkhong na hiam, Maantungbel ah siktui kawl…, va lambang e… Hon theihsak tam…, ih matkik lamtak ding. Aki taisuah thei mah hi…, tawmvei sung. Leitungah, ihtup ihngim, ihduh ihdeih, ih lunggulh ih lamette a vekpi in ngah pahpah hi lehang zong, Pasian zong akul nawnlo ding a hi hi. Tua ahih manin, ihhih cihmah zong Pasian hon awinakhat zong a hikei taam ci’n ih kiheh nemzel hi. Poppop lah a cilo…, Laaituite. Tua hiaa, hih bangin ih tuak ciangin, poppop lah ih kici kei ding aa, a hizongin theih naleh ki puahphat na in ih nei zaw ding hi. (e ). A khang’maa…, Laaituite. Tua hi aa,

Laaituite aw, Vaihaamsang zota hi. Eilah khanlawh ding ngaihsut in neinai lohang aa…, mangsia(nightmare) manh a, ihmu mulai hilo ih hihiam? Midangte in vai hon kuansan siatzo hilo a hihiam.

Vaai-nung zota Ei! vainung mahmah zota hihang. Midangte ki galmuh nawnlo hi. Amau, ih phakna ding hanciamlo ding ih hi hiam. Tua hiaa, mi kal khat asuan leh ei kalza bang ihsuan kei leh ki makhelh zo nawnlo ding ih hih lam mangngilh kei niing. Hun anei…, Pasian hon hehpi na ( Grace period ) Pasian hehpina in hunnei hi. Hehpihna hun (Grace period ) in honthen ding patauhhuai hi. Ih meivaak hong ki khiinsak ding lahuai hi. Tuazawh ciangin ki siikkik aa ihlu in lei ihsaat a, ei le leh ei tem tawh kidawwt in, ih ngawng ih ki aattan liang hangin, ki manna om nawnkei ding hi. Amawkna hita ding hi. Ih vangik teng ngaaphot dih niing.

Tua ahih ciangin, ih vangik teng ahi, ih hoihlohna, ih ginaatloh na, eima aangsung ding bek ngaihsutna, kuamah thudon lohna, ih polh hteh ih zulhzauna te pan kisiik kik in ki puahphat ding hanciam tek ning Tua…,naa…, teng zolo pi, tuate vom kawmkawm, puakawm kawm a mi ih delh sawmleh cikmah ciangin ih phazo ngeikei ding hi.

Laaitui’tate thempeuh in theita hen. Zaakna ding bil anei, muhna ding mit anei, ngaihsutna ding lungsim leh thuak anei, Laaituitate thempeuh in theita uh hen.

(f). A cihna ding thei nawnlo, Pasian tungah ko. Laaitui khua khantohna ding ahi, Laaitui’ tate nopsak na ding, khua leh tui ading deihsak a, a thagui a thatang, a pilna a siamna, a neih a lamte iksik lo, sup ding baai ding khualaa neilo, kihtak, maizum ding ngaihsut in nei lo, asun azan cilo, azu ahaam thuakin, guahzu meikaai nuaiah, singnuai gammual ah, taaisuk taaito akhua le tui phat tuamna hon piazo dinga a upmawhte, a ki muhphet in, paai (sa-laam paihin-zahtaakna pia)in, a khe-ah pompahin, a kawng ah luai-in,a ngawngah kawi a, a ta

Page 52: Laaitui Khua Khantohna Ding

gual dingte nangawn, “Pu aw,” ci-in, a khutaa te nangawn “Sia aw,” ci a, hih bang a hihnate, a nuntak na pia zahdongin semin a hanciam hang in, akim alang zong taangtung zolo ahih manin, a dah mahmah hi. Tuabang aa a hihna te a kamin a gentheihloh la tawh a nuai aa bangin tulai khangte agen bek hilo, a hong khanglai dingte a vaikhakna ah. 1. (a). Mual kisung ciiciai nuai ah ee, Laaitui ka vaangkhua aw ee. (b). Lamhtaang kiatna kilbang khanna, cikciang ka ngilthei diam aw. 2. (a). Tuan pupa’n sai bang asat aw, siah leh sawmtaang a kaihna. (b). Haanzai sa aa haanning neekna, pupa khuahmual nim diildial. 3. (a). Itteng ngaihteng’ khavaangin e, vaangkhua thaang’bang veh ingh e. (b).Aniim diildial pupa khuahmual, thulguahn luan mangh’ zota e. 4. (a). Maimit sot ingh pupa khuahmual, sinlaai guhling bang do ee. (b). Maibang mangsa pupa khuahmual, tanglo bang phong ning cing e. 5. (a). Vaangkhua ngaih nunnopna dingin e, vaitunnu sumhbang biang e. (b). Sumh’ bang biakna ningzu aisa, sesum tawh kop in thuahng e. 6. (a). Biaktheih biak mawh ka biakna aw, haithei bang huut zota e. (b). Neihteng lamteng vaibang thamna, na awi nam aw, Sian aw e.

7. (a). Khang masa te’n maabang apat, mimkhau bang zuunzom leng ee.

(b).Mimkhau bang zuun, maaciang pangkhawm, lunglai khau hual khawm leng ee. 8.(a). Kitawi dih vuau Laaitui taanggual, takkheh! minlo sial leng ee (b). Khattang hikhang, Sianmang tawh kop, sinlaai liaplo ding hang ee.

9.(a). Lunglau lo aw Laaitui taanggual, Sian in hong sung ding hi e. (b). Ciamaa pello Sianmang in ee, paaibang pom ding ei hi hang ee.

Page 53: Laaitui Khua Khantohna Ding

MAILAM AA SEPLAI DINGTE

LAAITUI KHUAPICING TAKA, A KHANTOHNA DING GELNA.

( Laaitui Fully Development Planning

Laisiangtho bulphuhLate : 127:1- Yaweh in innlam kei leh, Innlam mite’ nasepna a mawkna ahi hi. Yahweh in khuapi cing kei leh, Khuapi cingte’ cinna in, a mawkna ahi hi.Paunak : 3:3- Thumannna leh cihtakna, khahsuah ngei kei in la, Na ngawngah tuate ok-in, Na lungtang tungah gelh in.

A. THUPATNA Khantohna ih deihin, ih nopsakna ding adeih ihhi hi. Ih khua khantohna dingin, ei nopsak na ding ahi hi. Ei nopsak na dingah, ei lung himawh kei lehang, kua hongin lung himawh sak dingaa, en! sem kei lehang, kua in hong sepsak ding ahi hiam? Ih khua khantoh na ding ih gelma in, a nuaiaa te ih theih masak dingin, a kul mahmah thu ahi hi. (a). Adangte tawh a kibanglo…, ih planning. Hih gelna ( planning ) in, gelna dangdang te tawh a ki bang kei hi. Maban a omsa sungaa teng , a ki zomto ding ahih man ahihi. Tua ahih manin, ih sepnasa mabante ih tel mahmah kul ding hi. Ih teltakpi nak leh mailam a ihsep dingte in ol tuam ding hi. (b). Ih gelna ding namnih in kikhen thei hi. Sempak…, ki noptuampih pah. ( Shortterm Planning ) Sauveipi sem…, sau veipi mah ki noptuampih. ( Longterm Planning ) (c ). Asem dingte. (i ). Ih gamsung pan huhna Khuami te’ tangtha. ( Mass voluntary ) Kumpi lampan Kumpi budget

Page 54: Laaitui Khua Khantohna Ding

National and Frontier Area Development Programme Khuamite’ taangtha leh Kumpite huhna sum( Rural Development Programme )

Kumpite Budget thu telgenna. Kumpite kiang pan a Budget ih cih na sungah, Naingngandaw Budget, National and Frontier Area Development Budget leh Defence Budget…etc cihbangte a hihi. Hih te khat peuhpeuh pan a hong ki piak hangin Central Government te aa, tua te kiang vive paa hong kipia a hihi. Naingngandaw Budget ih cih in, Central Government takpan a, direct aa a hong ki khen a hihi. National and Frontier Area Development Budget in, Central Government in hih Ministry te aa ding a kumsim aa a khen thak uh Budget sung pan aa a hong ki pia ding a hihi. Defence Budget in, Central Government in hih Ministry aa ding aa kumsim aa a khen thak na sung pan aa a hong kipia ding a hihi. Ministry tuamtuam pa Budget gelna teng, National Planning Ministry ah ki puak a, tua te in a sittel zawh ciangin, a confirm sak ding in Central Government ah puak hi. Central Government in zong, sittel leuleu in a khiapnopte khiam, a piakbehnop te khanin a puahzawh ciangin Cabinete confirm sak hi. Central Government in nasepna’ dan ( Nature ) tawh ki zui in, amau direct a alet, Ministry a letsak cih bangin akhen leuleu hi. Central Government in, a thupi mahmah asak project te amau direct in len in, amuan Department khat bang tavuan piathei hi. Central Government in amawkmawk (normal ) project te pawl bel amau Ministry ah tavuan pia zaw uh hi. A thupi mahmah, galvai bangdante pawl, amanlangaa hih dingte Defence Budget in hih in, Galkapte, BE or GE te hihsak hi. Tuate bangin a zawh tuak keileh, Construction Ministry cihbangte pawl huhsak in galkapte uk na nuaiah koih veve hi. Khuamite’ thatang leh kumpi te huhna sum ( Rural Development Programme ) in, thatang kisam khuamite in sii a, a sum kisam bel kumpi te sik te pawl a hihi. Hih Budget bel, Home Affair Ministry ten alen hi. (ii ). Gamdang pan huhna Gamdang kumpi te huhna Kipawlna tuamtuam(NGO) pan UNICEF (United Nation Children Education Fund) UNDP (United Nation Development Programme) UNESCO (United Nation Education) FAO (Food and Agriculture Organization) WHO (World Health Organization) WTO (World Trade Organization) WB (World Bank) EU (European Union) ADB (Asian Development Bank) a kipan te panin OMF ( Overseas Mission Fellowship )

Mihau aciing’ mahmahte kiangpan. NGO (Non-Government Organization)

Page 55: Laaitui Khua Khantohna Ding

Kuazaw tawh hih ding Baansin kawikawi dinga, ih ngah mahsak belbel te a la ding hi. Akua akua huhna ih la ahi zong in, Kawl kumpite thukim pihna kisam veve ding

(d). Bangteng sepding kitum1. Sang ( School )2. Lampi leh Lei ( Road and Bridge )3. Zato ( Hospital )4. Tui ( Water Supply )5. Mei ( Hydro power- Electricity )6. Singno suankik ( Reforestation )7. Khuasung puahna ding ( Town Planning )8. Cidamna ( Fitness )9. Pilna ( Education )10. Hauhna ( Richs )11. Nasep ( Occupation )12. Hoihna ( Civility )13. Pumkhat ( Integrity and Solidarity ) suahna ding14. A etethhuai khuapi ( Model Township ) ahih na ding

I. Sang ( School ) Laaitui khua a, sang omteng State Affiliated High School State Primary School, Sialtuineek State Primary School, Khuakhai

Sanghuang ( School Compound ) Sanghuang keek ding. Acre 100- ciang a phakna ding in keek ding.

Daai kaai ding Huang kimkot in kant to ding. Kant dungdungah Bawsagaing ki mat liangin, a thuapthuap in suan ding.

Sanghuang sung. Akhawk akhawk, leicial bawl ding Mehgah, mehteh dimtak a ciing ding. Ankam luum /ankam taang/ pinei ankam Mehthuk/kha Phulun kang/ san Mantaa namkim Zasan namkim Maai / uum / gualkhandii A kipan, mehgah / mehteh namkim.

Kuan sem ding Sang naupangte thatang tawh bawl ding Ahaksa, nasep ding a tamte, khua sungpan taangpi tha tawh sem ding.

Page 56: Laaitui Khua Khantohna Ding

Kuan noptuampi ding Sangnaupangte Siate in noptuampi ding aa A tamzaw zuakding A kingah sum , sang taangsum( School fund ) sungah lut ding.

Inn kisam teng Sang leh a dangdang inn ( School and Ancillary Buildings) Laisin an innte ( Teaching blocks )

Complex building Headmaster Office Teachers Common Room Library Home Science Room Science Laboratory. Canteen

Gymnasium Tennis Aktha (Badminton ) Pingpong ( Table tennis )

Residential Buildings Headmaster Qr; Senior Teacher Qr: Junior Teacher Qr: Primary Asst: Teacher Qr: Bawda ( Boarding House ) Store house

FunitureTutphah Sabuai Bizu Suanglaipi Stationary Munphiah

Vanzat ( Farming tool )dingte. Tupi/tuzum/tupeek Siksem Temta / temtawng / namsau / hei

Water supply and sanitation Electricity

Sazian bawlkim ding Van aki leiteng thempeuh sazian ah khum ding Ledger

Page 57: Laaitui Khua Khantohna Ding

Inventory Inn teng thempeuhah nambat suang ding Funiture teng leh van teng thempeuh nambat suang kim ding.

Ka kisam ding sumte. Sang leh adangdang inn dingte, Kumpi lam budget kan ding.

Gamdang pan huhna UNESCO UNICEF OMF

NGO panin Gamdang donor Gamsung pan Donation dong ding.

Kimawlna tawh kisai Bawlung tualpi ( Football ground ) State Affiliated High School bel International Standard size a keek ding. State Primary School, Sialtuineek State Primary School, Khuakhai Basketball tual State Affiliated High School State Primary School, Sialtuineek State Primary School, Khuakhai Volleyball tual State Affiliated High School State Primary School, Sialtuineek State Primary School, Khuakhai Tennis satna tual Akthasatna tual State Affiliated High School State Primary School, Sialtuineek State Primary School, Khuakhai.

Sangsia leh zumna sem ( Teachers and staffs )Sangsia leh zum nasemte akim na ding in ngen ding. HeadmasterSenior Asst: TeachersJunior Asst: Teacher

Primary HeadmasterState Affiliated High SchoolState Primary School, SialtuineekState Primary School, KhuakhaiPrimary Asst: TeachersState Affiliated High SchoolState Primary School, SialtuineekState Primary school, Khuakhai

Page 58: Laaitui Khua Khantohna Ding

StaffsHead clerkUDCLDCStenographerLibrarianPionCleannerSecurity-guardDriver

Apawl apawl ( Grouping )a khen ding.Min khattek vawh ding.Eg:Pawl 40 bang suah ding, Pawlkhat ah, mi 20 makai khatin uk dingPawl 40 Pawl 10 tain khen leuleu in pawlkhat ciangin min khat zawh leuleu in makai khat uksak leuleu dingApawlpawlin, nasepna, kimawlna, gamtat hoihna, laisiamna, hunmaanna, cihbang a kidem sakding in, a siamkim belbel te, a ettehhuai-model, pia ding a dang te zong in order of merit, credit in pahtawina pia ding. Pau Suang ( khuasaatteng ) or Leitung a khuapilian min or Leitung a mi minthang or Laisiangtho sung a minte. …gentehna ( khat peuhpeuh ) .. mi in asantheih ding hi leh, Ki demna bawlding.Nasepna( Huanbawlna)A hoihbel1st:; 2nd:; 3rd:A manlaangbel1st:; 2nd:; 3rd:

Kimawlna A siambel1st:; 2nd:; 3rd:

A siangbel1st:; 2nd:; 3rd:

Gamtat hoihnaLaipilna. Hun maanna

PahtawinaHih pahtawina anuai ateng tung ah kipia ding hi.Excutive CommitteeSiateSangnau pangte

Hoihna dingSiangthona.Sanghuangsung Hahsiang kiuhkeuh tawntung ding. Thokaang leh thote bawk ding omsaklo ding

Page 59: Laaitui Khua Khantohna Ding

Tui kicing saklo ding.A kisap namun teng ah nin buakna ding duum to dingSang innsung, a kilawmna teng( khankhat ah khatta cihbang)ah ninbung koih ding. Eekbuuk Thobawkloh na dingin bawl dingTui buakte pawl a bawl dingZunbuukA nam a ki zaakloh na dingThobawklohna ding.

Asem ding te Sangnaupangte a pawlpawl a seh ding.

Pumpi siangthonaPumpi silsiang tawntung dingPuansilh siangtho ding. ( Kisia in lui taleh-phawp ding )Sam atom aa met dingKamkhuah, haa nawt tawntung dingKhutcin, khecin tan tawntung ding.

Ganmtat ( displine )hoih dingHun manna dingZu, nelo dingZatep lo dingTuibuuk muamlo ding. Khaini zanglo dingZavui zanglo dingNiangtui/ Kaaphi nelo ding.

Asem dingte ( Excutive Committee )Hih sang vai tawh kisai a sem, abawl, a gamtaang, avaan ding anuai a bangin kigel hi.

President 1 Siapipa.Vice President 2 Hausa pa 1LKVP, President 1Secretary 1 Siate sungpaJoint Secretary 2Siate sungpan 1LKVP Secretarypa 1 ( LKVP= Laaitui khua Khantoh nading Vaihawm Pawl, Zangkung )Treasurer 1 Khuasung a mimuan upa Asst: Treasurer 2Siate sungpan 1LKVP, Treasurer 1Auditor 3

Page 60: Laaitui Khua Khantohna Ding

Khuasung upa 1Siate sungpan 1Hausa-upa 1Meembers 5SPS, Sialtuineek,Siapipa 1SPS, Khuakhai, Siapipa 1Hausa- upa sungpa 1LKVP, Vice President 1 Khuasung upa 1NB- Nasepna tawh kizui in, a kisap leh, sub-committee ki behlap ding hi.

State High SchoolLaaitui khua in, Khamtung gamah, khuapi lobuang dingin, inn leh mimal a atam belh na khua a hihi. Tua bek thamlo in, a omna mun leh akim apaam mahmah in zong a ki piak banah, Geo- graphically in amun ahoih mahmah na mun ahihi. Tedim aa tungsiah aana nei uliante bangah, ahun ahun in hon thauk- khan sak hangin thu tuamtuam hang in tuciang dong Laaitui in, State High School a ngahzo naikei hi. Tua ahih manin, tungsiah ulian te hon deihsak na ciang bek tawh omlo in, ih hihtheih na zah tawh a, ih hanciam ding a kisam mahmah thu a hihi.Mailam ah, Laaitui Affiliated High School panin Technical High School ahih na ding in ih hanciaam ding hi.

Bangci hih ding. Nidang aa , tungsiah uliante hon thaukkhan na te mah paulam ( refer ) in ih siau ding hi. Tuabangin ih dawp ciangin, meltheih vai mahmah tawh , Deputy Director General pa kiangah ngaihsutna ( advice ) ih va nget masak ding a thupi mahmah hi. Ih hih theihtawp a hanciam nangawn a ih ngah zawhhet kei leh lah, ki lungkim sak a, tu a ih ngahsa a senhhmi ( Standard sang mahmah ) a ih koihzawh ding a thupi zaw hi.

II. Lei(Bridge). Tu laitak aa a ki ngahsa lei in, Bailey Suspension Bridge hiaa, a taktak in ci lehang, Temporary Bridge nam bek ahi hi. A ki ngimna ah, Permanent Bridge ahi, Pre-Stressed Reinforced Cement Concreate( PSRCC) te pawl hi aa, a tawngtung aa a kimang dingte pawl ahi hi.

III. Lampi ( Road )Thu patna.Lampi a kicih ciangin, Tedim- Maansuang- Laaitui- Hrih lampi hi. Tua sungah, lei a kisam teng thempeuh zong a ki helpah a hihi.Hih lampi nasepna in, aki zopak ding hilo,sau veipi a kisep ding banah, aki mansiang zawhciang nangawn in zong, kumsim a a kipuah, a kikem tawntung ding ahih manin Longterm Planning sungah a ki hel hi.

Nasep dingteNotified Road ahih na ding.

Page 61: Laaitui Khua Khantohna Ding

Lam bawl nasepnaHuhna kawi panKuate makai ding.

Notified Road ahih nading. Hih dan dingHih in hih ding a kisam thu a hihi. Kumpi ten lampi khat bawl dingin a kipsak zawh ciangin, tua lampi in ih gamsung lampi khat ahihna kiciamteh hi cihna piantan (gezzettee ) ki suaksak hi. Construction Ministry in a ki sam laiteng ( 1-32590-Appx 6 ) aa bangin Home Affair Ministry ah puakding.Tua a ki puak laiteng tawh kizui in Home Affair Ministry te in, Notified Road a hihna piantan ( Gazzettee ) ah a suaksak ding hi. Tua bang aa a suaksak ciangin, zum thempeuh ah a zasak ban ah, kumpi thu kizaksak na teng ah zong a suaksak hi. Tua ahih manin, Construction Ministry ah, ih lai lui teng tawi a ih va dawp ding a hihi. Construction Ministry ah, Administrator ( Zuung-a-puaihhmu ) pa kiang ah dawp ding ahihi. A lui pa bel U San Shwe a hihi. Tua pa a om lai leh, aman nana tel mahmah ding hi.

Kawici pat ding.Ih lai omsa teng kaai khawm ding. 1-32590 ( Appx 6 )1-32710 ( Appx 15 )1-32720 ( Appx 16 )1-32741 ( Appx 17 )

Hih ih lai omsa teng tawi in , ih lampi aa ding , budget tam pipi hon khen na dingin, va zui ding hi hang. Kumdang aa a kidawp lai in, ulian ten, set lamziik tawh hon hihsak ding a, kumnih kum thum aa a ki zothei ding dan a hon gelsak nuam hi. En, tua bel deih lo zaw aa, ei akim apaam atemah in sum ngahna, nuntakna mah a a ihneih theihna ding lunggulhna tawhin mihing tha tawh kito a, a ki sepna ding bel kigen ngei hi. Tu in ih dawp leh, tua bangin thu tampi tak khual nawnlo a, a manlang theithei a hon hih sak na ding in ih dawpkhul ding hi.

Kuateng kiangah huhna dawp ding.Ih kumpite kiangah, Naingngandaw BudgetNational and Frontier Area Development ProgrammeDefence Budget.

Gamdang te huhnaIndia kumpi te huhna

Leitung kipawlna tuamtuamteUNDPEUADB

Page 62: Laaitui Khua Khantohna Ding

Ect: etc etc

Kuate in sem ding. India gam kumpi lamah dawp masa ding. Tua bang a ihdawp ciangin, India kumpi lam tawh kawici kizop ding cih kankul ding hi. Kawl kumpi thukimna zong ki sam veve ding hi. Home Affair, National and Frontier Area Development , Construction leh State Peace and Develipment Council te tawh ki zopna dan ding kan kul ding hi. India kumpi ten hon hihsak ding ih kan kawmkawm in ih kumpi ten hon hihsak na ding zong ih kankul ding hi. Atung a tegel ih kan kawm in ADB ten hon hihsak na ding, azum uh ah zong kan kawmkawmding hi hang. Avaan ding…, kua?. LKVPIV. Zato ( Hospital ) Zato tawh kisai sepna ding in anuai a bangin a huampi in ki gel hi.Zato huangsungZato innZato vaanzat dingZato nasemteZato taangsum ( Fund )Avaan ding ( Excutive Committee )

Zato huang.Zato huang tawh kisai a sep dingte.Keek ding.Zato’ mailam saupi tak tawh gelna in, Acre-1oo ciang a phak dongin keek kul ding hi. Aki keek ding ciangin EC te in hausa te kumphot ding hi. Hausa upa te thukim na ngah masa ding. Gamtaak ahih leh bang mah haksat na omlo ding.Anei a om leh, tuate lungkim na dingin, hausate in tavuan la ding. A neite tawh thu amin zawh ciangin, Tedim aa, Vuandokpa tung ah ko ion siau ding a,Gamgii suang hong phutsak na dingin Tedim Township Surveyor te sam in the sak ding. Tedim Vuandokpa kipsak na ngah ding.

Daaikaai ding .Gan leh mihing ut abng aa a pai theihloh na ding inKanhto ding.Huang kimkot, kanh dungdungah singno bing cinten a suan ding.Bawsagaing MeezaliiKongpi mun khat bek a koih ding.

Leicial bawl dingHuang buppi in mehgah mehteh leh singno a ki suan thei na dingin, a cialcial leh a khawkkhawk in bawl ding. Huan bawl ding.

Page 63: Laaitui Khua Khantohna Ding

Mehgah mehteh ciing dingAnkamh namkim Phuluun namkimMehthuuk namkimMantaa namkimLenmui namkimUum, mai, gualkhadii

Asem dingteZato nasemte Phattuamna a ngah dingteZato nasemte mahA gaihvaal uh zuak in , Zato taangsum in nei ding.

Singno suan ding. Singno namkimTampazaa ( Lime )Kawlsing ( Guava )Hai ( Mango )Suaklu namkimLeengthei’ ( Pine Apple )Nahtang namkim ( Bananna )

Asem dingteKhuasung pan taangtha tawh.

Phaattuamna a ngah dingteA piang teng thempeuh ki zuak ding a, a kingah sum, Zato taangsum ( Fund ) in nei ding.

Siangtho na ding.Huang sung etng siangtho na ding Huangsung teng a siangtho na dingin,Tui peuhmah kicing ( vuung ) saklo dingThovai boptheih ding sawlbawk dan peuh maah hawilo ding.Huangsung tengah, a kilawmna muntengah, nin paih, kholna ding dum to ding.EkbukMihing omna tawh a ki lamnaat na ah eek dum to ding. Tho bawk theihloh na dingin bitsak mahmah ding. Ekkuang ding bel UNICEF te aa bek zang ding. Tuibuak te pawl hi ding hi.

Inn sung siangtho na ding.Zato sungZato nasem te inn sung

Nisial in phiaatsiang tawntung ding.Niin kholna bung aciang aciangah koih kawikawi ding.Niin adim ciangin, huangsung aa, niin kholna duum ah bua ding.

Page 64: Laaitui Khua Khantohna Ding

Cilbung koih tawntung ding. Tuakna peuh a cil sialo ding.

Ankuang ankeu siangtho na ding.Cina te ankuang ankeuZato nasemte ankuang ankeute siangtho sak tawntung ding.

Pumpi siangtho na dingMi thempeuh ih niikten puansilh siangtho sak tawntung ding. ( Lui taleh )Asam uh a tom a meet dingAhaa uh nawt ding a kamkhuah tawntung dingKhutcin, khecin tan ding

Inn tawh kisai sep dingte.Zato innpi puah phatkik na ding. Inn kisam lei tenh lamkik na ding. Doctor Qr: 1 No Nurses Compounder Qr: 4-units 4 “Vaccinator Malaria Inspector Qr: Servants Qr: 6-units 1 “ Guest House 1 “Kichen 1 “

Water Supply and Sanitation

Electricity

Van kisam tengZato sung van kisam tengBizuuSabuaiLupnaTutphahZatui zahaa

Zato nasem teSiavuan Doctor-in-charge 1Asst: doctor 1

Staff Blue StaffSisterNurseMidwifeWatch servantAttendent

Huhna kawi panah. ( Fund )

Page 65: Laaitui Khua Khantohna Ding

Ei gamsung panKumpite tungpanDonation dong ding

Gamdang pan ah.UNICEFRed CrossOMF ( Overseas Mission Fellowship )

Avaan dingte ( Excutive Committee )President 1 SiavuanpaVice President 1 HausapaSecretary 1 Zato staff khatJoint Secretary 2 “ “ 1 Khuasung a upate khat‘ “ 1 LKVP ScretaryTreasurer 1 Zato staff sung panAccountant 1 Khua sung upate khat Auditor 3Auditor 1 Khua sung upate khat“ 1 Zato staff “ 1 Zato staffMember 3“ 1 Upa khat“ 1 Zato staff“ 1 LKVP President

Nasep na tawh kizui aa a kisap leh Sub committee phuan beh ding hi.

V. Tui ( Water Supply ) Tui in, mihing nuntakna ding in a kisampi bel ahi hi. “ Tui sungah, thupha namkim( cidamna, haatna, pilna, siamna, hauhna, liatna, hoihna leh phatna) namkim a om hi”. ( 1989- kumin, Laaitui Tuiphum Biakinn ah Pu Pau Za Mungin a thuhilh na panin) Tui in, tuisikh nek ding, anhuan na ding; pumpi, niikten puansilh, kuaang leh keu aa ki pan kiim leh paam siangtho na ding; huan bawl ding, ak, vok, gan leh nga sa khawi na dingaa ki pan, khuaphelep mei ngah theih na ding nangawn takin a ki mang ahi hi. Tuate tung tawnin thupha namkim ki ngah cihnopna ahi hi. Tua ahih manin, Laaitui khua khantohna ding sepna ah, tui tampi tak, kicing zihziah a ih ngah na dingin ih hanciam ding akul hi. Tuinaak ( Source ) Tui a kicing aa a ki ngahtheih na dingin, Huallui tui nak leh khausanlui tuinaak leh khuasung aa tuikhuiuk luiteng ki puahkik kul ding hi. Tuabek thamlohin, tuinaak thak ahi, Keentee pan zong kila lai ding hi. Tua tua nak nih panin, 9”dia: pipe tawh la in, Lentaang aa, gallan 50,000 ata, tuibeem( Intermidiate Tank) ah ki gawmtuah ding hi. Tuidawl.

Page 66: Laaitui Khua Khantohna Ding

Tua tak panin, 12”dia: pipe tawh la dingaa, Zociiangh’ panin 9”dia: tawh khiamin khua tundong la ding hi. Khuathung ah gallan 200,000 ata, leisungaa a kiphum, tui beem (Underground Reservoir) ah khol dingaa, tuatak panin, khuasung tengah ki hawmtha ahi hi. Khuathung panin, 4”dia: pipe mah tawh lasuak dingaa, Mansuang, gun tun dongin ki lasuk ding ahi hi. Tuabangin lentaang pan a ki lakna ah, tuidawl thangsiah siah huan bawl, lotho in gundong ah Laaitui’ gamin hing diimdemh ding hi. Khuatak panin, tui deihbang bangin kizang ziahziah ding ahih manin, khualui suksuk ah, acial acialin ngasa khuk kito ding ahi hi. Vok, ak aa ki pan gan khawi nuamte in deihbangin khawi theipah ding ahi hi.

Sepdan dingTuinaak puah dingTuidawl puah(laih) dingTuibeem ( Reservior )Tui lu ( Tap )Tui khuk lui teng puah ding.Tui hawmdan ding.

Tuinaak puah ding.Reserved ForestReforestationTuinaak teng uum dingTuinaak leh tui a kikholna tuibeem ( Collection Tank )

Reserved Forest Hih ih hih na dingin, tuinaak kuam ( Catchment Area ) teng, Reserved Forest hih na dingin Tedim Township Forest Department ahi siau ding. uinaak kuam teng sing a ki phuuk nawnloh na dingin ci’ing in kham ding. Singno suankik ding ( Reforestation )Tuinaak kuampi ( Catchment Area )tengah singno hoih, tuipaai singno ki ziingtak in suan ding.PaakngiamNahtangEtc…etc…

Tuinaak uum ding ( Fencing )Tuinaak ( Sources ) kuamteng, gan ahih kei leh mihingte aluut theihloh na dingin siikling( barbed wire ) tawh uum sitset ding. Tuinaak tuibeem ( Collection Tank )Tui phulna ( Foundtain ) puahsiang siset in, leiseek tawh lim phatak a khuukbawl in uum ding.Tuiphulna teng pan kaaikhawm in tui kholna ( Collection Tank ) khat leiseek tawh bawl ding. Collection Tank pan a paithakna ah, tuidawl bul ah ninteng khaih dingin avang ki ziing siiklen ( Grating –Sq: mesh) bulh ding. Hih Collection Tank, sin( Lid ) neisak ding a tawhkalh ding.

Tuinaak gawm ding.Huallui tui leh Keentee tuinaak te pan, tuidawl 6” dia: tuak tawh la ding aa, Leentaang ah ki tuahsak ding. Tua a ki tuahna ah, Gallan 1,000 a ta tuikhawlna tuibeem pi khat

Page 67: Laaitui Khua Khantohna Ding

lam ding . Tuatak panin, 12” dia: tuidawl tawh la ding aa, Khuathung aa, tui kholna tuibeempi ah tungsak ding.

Tuidawl puahpha ding.Tuidawl puahna ah, namnih in kikhen thei hi. Tuilam sial’ ( ziik ) dingTui lamsial dingTuidawl bel kisia ngeilo ding kici theilo hi. Tua bang aa a kisiat ciangin olno tak a kipai a, a kisam van teng a ki puak theihna dingin , a tawntung aa a ki paitheih na ding, tuidawl dungdungah, lampi khat a ki bawl kul hi.Tuidawl puah ding. Ei tuidawlte pawl in leisungah, adaai bel pikhat thuk a a kiphum ding te nam ahihi. Tua ahihmanin, ahihtheih zahzah in lei sung ah ih phum ding hi. Tua bangin lei sungah ki phum kei leh, gamkaat ciangin miTe in lah kang thei, tua hih kei leh mi ginalo te in suksiatna in neithei hi. Do ( domto ) dingA hihhangin, mun khatkhat, luikaanna khawng panin leisungah a ki phum thei kei ding hi. Tua ciangin, luikaanna munah singkhuam, ahih kei leh leiseek khuam tawh limpha tak in do (domto) ding a hihi. Siitna ( etna-chekna ) ding ( Insection box-manhole )Phalung nihna ta ding ah, a kisiat a it sitnop ciang ahih kei leh ih puahnop in khuahnop khawng ciang a a kizaang dingin ( Inspection box – manhole ) kikoih ding hi. Tua in leiseek tawh kibawl ding aa, sin( lid ) kiguan in tawh kikalh thei dingin ki bawl ding hi. Tua in a ngenna, mi khat ol no taka a sung a na a septheih na ding ( 4’x4’ ) bang hi ding hi. Huih thahna ding ( Air valve ) .Tuidawl sungah huih a om ciangin, tui hoihtak a a luanna ding a nawngkai sak thei hi. Tua ciang in tua a ki samlo huihte a thahthak na dingin a ki sapna munmun ah ki koih ding hi.

Tuibem ( Reservior ) Hih in, tuinaak tuamtuam pan a tui ihlaak teng khuasung a tunma a munkhat a tuiteng thempeuh kikhol na ding tuibem a hihi. Hih tui bempan in, khuasung mun tuamtuam ah tui ki hawmtha leuleu ding a hihi. Tuibem ngenna ( Size )Tuibem bel tui gallan 200,000 a ta ding 60’x60’x10 bang hiding hi. A ki kawihzia ding Tuibem bel khuathung inn a sang om belbel te sang a a sang zaw mun hi ding hi. Tua mun ah leito khuakin a kilam ding a hihi. A kibawl zia dingA tawphah ( sual )RCC cement concrete hi ding a, tua concrete sungah pudlo kihel ding hi. Tua hileh tui keh a naamnaam cih omlo ding hi. Akaawm ( zuak )Hih in zong a tunga sual kibawl bang lian a kibawl ding hi. Asiin ( lid )Tuibem sungah, niinpaa a kipan, ganhing mihing, zusa vasa leh thankiik, inn hik, innlawi te a tum theihloh na dingin a sin lim pha tak in kibawl ding hi. Tua a sin ah mi lut theih na ding avang ( manhole ) khat bawl ding a, tua bel tawh kikalh thei ding in ki bawl ding hi.Tuibem tungkhuhTuibem tung bel siikkang tawh kilam ding hi.

Page 68: Laaitui Khua Khantohna Ding

A uumna( gawl) Tuibem kimkot a kimkot a 6’ a zai lampi pualam ah a sanna 8’ siikling gawl tawh ki uum ding hi. Tua ah a ki luut theih na dingin tawh a kikalh thei kongkhak khat ki guan ding hi.

Tuilu ( Tap )Tuilu bel khua sung ah, mi tampite in azat nuam theitheih na ding muntengah ki koih ding hi.

Tui hawm dingziaTui bel, inn simin, Meter kithuah ding aa, amau zat na tawh kizuiin, tui man ki pia sak ding hi. Ahi zongin, aman ol theithei aa a ki lakna dingin ki nakngaihjsut mahmah ding hi.

Tuikhuk lui teng puah ding. Hih ih Huallui leh Khausanlui te in tuinaak gang hetlo a hih manin, ei deih zah in ki ngah zo loding hi. Bang hang hiam cih leh, en ih tupna ah, mi in aneek adawn, azat ding banah, huan bawlna a kipan a tuamtuam a ki zangnuam lai ding ahih manin, tui tamlua a om kei ding hi. Tua ahih manin alui teng ki awlmawhlo theilo ding a ih puahphat mahmah akul ding hi.

Puahphatna ding zia. Tuinaak hahsiang puahsiang kitket ding.Tuibem leiseek leh cement tawh puahpha ding.Asin( lid ) neisak ding a tawh a kikalh thei ding a bawl ding. Leivui leh niinpaa a kipan na hoihlo te a kiatloh na dingin a tung ah sikkaang lam ding.Ganhoing a ki pan a susia nuamte dalna in a kimkot ah sikling daaikai ding.Kongkhak guan ding aa tawh a kikalh thei ding in bawl ding.

Taangsum koi pan ah.Kumpi lamah dawp dingUNICEF a kipan kipawlna tuamtuam ah dawp dingRed CrossDonation dong ding.

Avaan ding ( Excutive Committee )President 1 Hausa paVice President 1 Nautaang upate khatSecretary 1 Hausa laiat paJoint Secretary 2 “ “ 1 Nautaang upate khat“ “ 1 LKP SecretaryTreasurer Nautaang upate khat Asst: Treasurer Hausa upa uditors 3“ 1 Nautaang upa khat“ 1 Hausa upa khat“ 1 Nautaang upa khat

Members 6 Veeng taangmite

Page 69: Laaitui Khua Khantohna Ding

Khualaai 1Luigaal 1 Khuano+Sialtuineek 1Zaangnuai 1Mualveeng 1Zaangtung 1

VI. Mei ( Electricity ) Meitha hoih mahmah nei hi lehang, ih mei vaak ding bek hilo, set tawhna a tuamtuam bawlna ding in ki zang thei ding hi. Tua ahih ciangin, ih khua khantoh na dingin, mei in a ki sampi belahi hi. Hydro powerIh khua ah mei ( Electricity ) a ki ngah theihna dingin Hydro power taak panin ngah theih na ding bek lampi a om hi.

A kisep dan ding.Channel linePan stalkTurbine enginePower houseService lineDistribution line

Channel lineAmunTuitawh khuathung pan in channel line to suksuk in, Tuitawh khuagal Kaptel lampi tawh a ki tuahna ciang , approx: 1.50 miles bang ding ahi hi. PanstalkTuaatak panin, panin, 1000’ pressure head bawl dingin Panstalk thuah ding. Panstalk in 1200’ approx: bang hi ding hi. Turbine Anuai ah, turbine thuah ding. Power in 1 mega watt bang hiding hi. Power HouseTua turbine leh a dandang te koih na dingin Pwer House lam ding.Service line ( Overhead line ) Hih in Turbine takpan in power athoh zawh ciangin, khuasung lutna dong ah meikhau thun na hi a , 8.00 miles approx: bang a pha ding hi. Distribution lineHih in khua sung tengah meikhau tawh mei ahawm kawikawi na a hihi.

Huhna kawipanKumpi lampanFrontier Area Development Programme paan in ah.A beisa a ih hih nasa teng paulam in kankik ding.

Gamdang huhnaUNDPUNICEFUNESCOOMF cih bangte ah dawp kawikawi ding.

Page 70: Laaitui Khua Khantohna Ding

Aki ngahna ding avaan dingLKVP

Phattuamna teng.Meivaak ding a ki pan innsung zat ding.IndustriesWorkshop AngawinaSet tawh nasep theihna a tuamtuam

Thu khupnaHih in, Hydro power ih ngahna ding ciang bek gelna a hi phot hi. Ih ngah taktak ciangin sepna ding a kicing in ki gel leuleu ding hi.

VII. Singno suankik ding ( Reforestation ) Hih singno suankikna ding tawh kisai sepna ding anuai aa bangin kisem ding hi. Gamhaal khaam ding.Sabet khaam dingGaankhawi khaam dingSingphuuk khaam ding.Zattawm ( Donghhuu ) ding singno suan ding. Anam hoih singnote suan ding.

A sem dingteKhuasung pan Taangtha

Kumpi lampanForestry Department

Gamdang huhna ADB OMF

Gamhaal khaam ding. Phaattuamna omlo ding. Gam sung singno suankik ding ih tup leh, a masa belbel in gam a ki haalloh na ding a thupi belbel hi. Singno bang zahta in ih suan hangin, gamhaal ih khaam kei leh, gam akaat ciangin, tua ih suansa singno te hon kaattuum sak zel ding a, bang mah phattuamna om thei ngeilo ding hi.

Bang tanvei khaam dingGamhaal khaam bel a tawntung in ki khaam ding hi.

Sabet khaam dingBang hang a, sabet khaam ding

Page 71: Laaitui Khua Khantohna Ding

Sa a kibet ciangin, sataang teng gamhaal uh hi. Tua ahih manin gamkaang atam zaw in sabet na pana gamhaal na hang a hihi.

Bang tanvei khaam ding.Sabet zong a tawntung a a ki khaam ding ahi hi. Hih sabet na in, sa amat mah uh leh zong mi tawmno khat te in tawmno khat tek aa ahawm uh hi aa, phattuamna in acih thamlo ding zah dong in atawm mahmah hi. A hi zongin sabet na ding in gam kihaal hi leh, khuazaang phial a ih supna a hihi.

Gankhawi khaam ding.Mihing leh gan kawi thupi zaw.Gan ih khawi ciangin, agan suksiat leh gandaai kaihna ding a aki phuk singkungte tampitak kisiatlawh hi. Tua ahih manin singno ih suannop leh, gankhawi zong ngaattak in ih khaam kul hi. Bang tanvei khaam ding.Gan khawi bel a tawntung in khaam theih a om kei ding hi. Mihing sangin a thupi lo zaw bek hi a, gan khawiloh a a phamawh hi zel hi. Tua ahih ciangin, Singnote ngengzo aa, gan in a suksiat zawh nawnloh ding ciangin, gan khawi khaam gengenlohkhawiloh aa a phamawh dingin a ki hanthawn ding hi. Ahih hangin, gandaaikaih na ding a singphuuk ding te pawl a tawntung a khaam ding a hihi. Kum 5- 10 ciang bang khaam lehang ih gam sung singno te a kisia zo nawn kei ding hi.

Singphuuk khaam dingBang hang a khaam ding.Singphuuk ih khaam kei leh bang zahta in singno ih suan hangin singpha theilo in, a mawkna a suak kik zel ding hi. Singno lah suan ding, singphuuk lah ih khaam tak ciangin, ih gamah sing a dim thei pan ding hi. Hih singphuuk khaam zong a tawntung hi ding hi.

Donghhuu singIh gamah singno dimtak in ih suan nuam hi. Tua bang a ih suan ding ciangin sing phuuk ding ih khaam hi. Tua bangin sing phuuk ding ih khaam ciangin ih zattawm ding in, donghhuu aa ih zat ding sing nam hoih pawlkhat ih suan ding hi. Tua sing nam hoihte inBawsagaingMezali

Bangci hoih liang.Hih bawsagaing leh Mezali te in, Po baih mahmah hi. Khang baih mahmah hi. Leihoihna leinen khawng a a pote bang, kum khat sungin sing in ki ekh thei zo a, innkhum tantan mahpha ( saang ) hi. Hite tehte in, ak, vok, kel, bawng, lawi, sial, sakol a kipan ganhing thempeuh in duh hi. Ateh kiate a muat ciangin, eklei ( fertilizer ) ding in hoih mahmah hi.A liimliap hoih in vot diikdeek hi.

Page 72: Laaitui Khua Khantohna Ding

Kawi tengah ciintuak.Hih Bawsagaing leh Mezali bel ih huan ih daai kimkot ah, ih huang ihlo kimkot ah bing cinten in ciing lehang, akna ngawn luut zo nawnlo zah dongin bit hi. Tua bang a ih ciin teng bekbekin ong kum khat leh kumkhat ih zattawm ding sing cih tawm ding hon sikzo hi. Bangci ciin ding.Amuu ( acii- atang ) vawh ding. Daai dungdungah cih bangin. Kepkul dingA neu laiteng bel kep kul ding hi. Bang hang haim cih leh, ak, vok a kipan gan in aduh mahmah hang a hihiAmuu (acii- atang ) koi pan ngaah thei ding.Lashio, Taunggyi lam pan ki ngah thei ding hi. Tua lamah tam mahmah a, khuakhaal lam in ki ngah thei hi. Ih deih taktak leh tua lam a om, meltheih te vai tha in a manh zahzah pia lehang kingah thei ding hi. Numei naupang ten sum thalawh na a a neih a hihi. Vaithak theih ding.Sia Kam Za Mung, Head of Philosophy Dept, Lashio College. Sia Nok Khan Thang, RSM, AT Unit, LashioSia Phillip Khup Za Cin ( U Phillip ),Pa Cin Zam, LashioAhih kei leh eimi khat peuhpeuh kiangah ki vaithak thei ding hi. Sum a lei ding ahi hi.Hihte in eimau tha tawh a hih ding ahih hi. Kumpi lampan ah.Forest Department Kumpi te lampan ngah hi lehang, kumpi budget banah gamdangte huhna ding aki pan ki dawpthei ding hi. Acre khat bang zah tawh ci a kumpi ten sum hon thohsak ding tua te lakah, sing namhoihte ki suankawm thei ding hi.

Gamdang panah, ADBOMF

A namhoih singno( Sii-maankeng sing ) suan ding.A namhoih singte in, aaksing ( pine tree )Ciing’singNgaingaworest Department ah dawp lehang , amau ihgam ihlei leh ih khuahun tawh kituak sing nam oihte thei ding hi.

Avaan ding ( Excutive Committee )President 1 HausapaVice President 2 “ 1 Naautaang upa khatecretary 1 Hausa laiatoint Secretary 2 “ 1 Naautaang upa khat “ 1 LKP Secretaryreasurer 1 Naautaang upa khatAsst: Treasurer 1 Naautaang upa khatAuditors 3 1 Upa khat 1 Naautaang upa khat

Page 73: Laaitui Khua Khantohna Ding

1 Naautaang upa khat

angkung ah kumpi lam, gamdang huhna tawh kisai dawpding kandingte LKVP in tavuan la inon vaan ding hi.

VIII. Khuasung puah ding ( Town Planning ) Thupatna Khuasung puah na dingin, kuamah amuang ding hilo a, eimau hanciamna leh thatang tawh a a kisem ding ahi hi. Hih bang ih sepna dingin, a nuai aa bangin ih sepna ding tawh ki zui in ih khen thei hi. Kongzing puah ding. Khuasung siangtho na ding.

Kongziing puah dingHih ih sepna ding tawh kisai in anuai a bangin ki khen thei hi. Kongziing keek ding.Lampi puahpha ding.

Kongziing keek dingKongziing ih keek ciangin Lam ziikpi dingin 18’.00” azaai in keek ding hang a,Laam neu ding in 6’.00” azaai in ki keek ding hi. Kongziing ih keek ciangin, a hithei zah in atan na dingin kikeek ding hi. Lampi puahpha ding.ampi puahphatna ding ah,Lam ziikpiLaamneu

Lam ziikpi Lam ziikpi bawlna dan ding.A zaaina 18’-00” ( Mawtaw nih ki pelh thei ding.) dingin ziik ding.Lamphung akhapna 45 degree in to ding. Lamphung dang dungdung ah, 1’x1’x1’ hawkguam bawl ding. Lam ziikpi in a kantan hawkguam a neute bungpi ( Pipe culvert ) phum ding. Hawkguam a ngeng piaante a hih leh leiseek ( Box culvert ) ciangin leei nono te bawl ding. Lam aki ziik ciangin, phungdang aa hawkguam lam ah tawmkhat a sawi dingin bawl ding. Suangsi ih phah na dingin, 0-6” athuuk in lam maitang teng tosuk phot ding a Suangtum ngengte pawl 6” diameter te hoihtak in gual phitphet ding. Tua tung ah, ½-1” suangsii te pawl sung ding. Tua bang a a ki sun ciangin, suang ngeng khat eh khat kikal a awng thong teng ah henh phitphet ding. ua ciangin, agik mahmah khetbuuk, suuk m( Road roller taangin )cih bang tawh khenkhen, deengdeeng in sipsak ngiungeu ding.

Lamneu ( kongziing neu )h bawldan ding.A zaai na 6’-0” in ziik dingLampang tuak ah hawkguam 6”x 6”x 6” bawl ding. Lam laaizaang tawmkhat kuum sak ding.

Page 74: Laaitui Khua Khantohna Ding

Akhap, akeen na te ah, kaahlei ( siiksan ) sing ahih kei leh leiseek tawh bawl ding.Lampi laaizaang peuh mah ah hawk luang saklo ding.

Lampi min vawhLamziikpi te min khat tek pia dingLam neuneu te, khuasung khawk tawh kizui in nambat pia ding.

Khawkkhen ding.Khuasung a veeng tawh kizui in khawkkhen ding.Khualaai Luigaal Khuano aangnuai Mualveeng aangtung

Inn nambat guan ding.Khausungah, a khawk tawh ki zui in inn nambat guanin suangsak ding. Huang gawl/daainnsim in a huang uh lim phatak in gawl ahih kei leh daai kai in uum sak ding. Tua bang aa a kium ciangin, Bawsagaing bing mitmet in vawh a posak ding.Khuasung luite ( Brook )Khuasung aa lui teng hah siang ding. Mangkai, sawlbawk cihte pawl heuh sitset ding.Khuasung mun awng tengha, Bawsagaing leh Mezali ciing mitmet ding. Khuasung siangtho na ding.HuangsungHaung sung a awnna peuh mah ah mehgah, mehteh dim takin ciing ding.Lopaa, niinpaa peuh mah om sak lo ding.ui peuh mah kicing, vuung sak lo ding.Ekbuuk Mi omna tawh ki lamna ah tuamlam ding.A gimman a ki zakloh na ding leh tho in a bawkloh na ding in bit tak in uum ding. Ekkuang leh alawng UNICEF teaa zang ding.Ekdum a dim ciangin, mundang ah a thak to in tuah ding. Niindum huang kiu , a nawl ah to ding a niin a kici peuhmah tua ah pai pahpah ding. muntuam (buuk ) lam dingte, Ak, Vok, Keel, Bawng, Sial, Sakol aa kipan ganteHih a tung aa teng ek phiatsiang pahpah ding.

Avaan ding.Asem abawl dingte ( Excutive Committee )President Hausapa Vice President Upa khatSecretary Hausa laiatpaJoint Secretary Nautaang upa khat Treasurer Nautaang upa khatAsst: treasurer Upa khat Auditor 3 Member 6 Veeng taangmi teng.

Page 75: Laaitui Khua Khantohna Ding

IX. Cidamna ding ( Fitness ) Cidam na ding thupitna Mihingte ih nuntak na ah, cidamna dingin a thupi belbel ahihi. Bangzah ta in hauin, pilin ih siam hangin ih ci dam kei peuh leh ih nuamsa tuan kei ding hi. Tua ahih manin, ih Zola khat in,( a ) Lunglai khaubang ka hualhual leh, taangbang damding sialbang lian pen e…,( b ) Taangbang damding sialbang lian pen, heisa bangpal ding in sam lai e…, nana ci hi. Ih pil kei hangin, ih siam kei hangin, ih hauh kei hangin, ih ci dam peuh leh ei nuntak na tawh ki tuak in ih nuam sa lel ding hi. Cidamna ih cih in, Pumpi ( Physical-body ) cidamna Lungsim ( Mind )damna Thaa ( Soul ) damna . Mihing nuntakna ah hihteng thum kigawm aa a ki nungta ahi hi. Hihteng a thum in a dam leh, minuam sa hiding aa, hihteng lak ah khat peuhpeuh a dammawh leh, ih nuntak na nuam kisa theilo ding hi. A pumpi cidam mahmah in san teutau nakpi in, a lungkim theilo aa a hanghang, a phunphun te in, lungsim damlo; a patau a alung leng a athum, akhuisa nilohte in atha damlo a hi uh hi. Lungkhamna, lungnoploh na ding bang mah neilo napi in, a pumpi dammawh a, .ngap tuaklo nilohte, pumpi dammawh; lunglen khuangai in lungnop na cih peuhmah anei ngeilote, thaa dammawh a hi uh hi. Athaa damin lungmuanna , ngaihmuanna khat nei gige nakpi in, a pumpi zawngkhal, natna hau in ngaplo niloh in, pumpi dammawh; lungkham sintawlin lungkim theilo aa hanghang, a phunphun te in lungsim dammawh. Pumpi cidam na ding in,Ki mawl tontung ding.Kidaam’ dingHunmaan dingSiangtho ding.

Kimawl ( Khua ulsa suaksak )ding Bawhlung sui, aktha sat, volley leh basket ball te ki mawl ding. Lamsiau ding Taai ( Jogging ) ding

Ki daam’ ding Khamtheih guihtheih Zu Za An tamnek luatna Beng, kanzaa, zakaang Ihmut luatna, ihmut loh luatna

Hun maan dingIhmut, luphun

Page 76: Laaitui Khua Khantohna Ding

TawhhunAnneek hunNasep hunKi mawl hun.

Siangtho dingIh omna inn siangtho ding.Tuakna peuh ah,CilKhaksawhTuibuuk sialo ding.

Pumpi a tawntung in siangtho ding. Ih pumpi in ki silsiang ding.Sam a hoihbek in metsak dingHaa nawt ding Khutcin, khecin tan ding

Niikten, puansilh ( siata leh ) Sawpsiang dingA ki keekte phop ding.

An tawh kisaiAnniin, tuiniin nelo dingAnkuang, ankeu siangtho sak ding

Lungsim cidamLungsim cidam na ding in, pumpi a cidam banahA hoih bekinDatsian en dingPawi en dingLasa ding Radio ngai dingCassettee ngai dingCiamnui ding.

Tha cidamPumpi, lungsim a cidam banah, upna khat a kician in anuai aa bangin nei ding.A piangsak pa khat a om lamtak; tua pa in, hon gumzo/ thei, hon hon tha zo/thei a hihna ; ih nuntak laitak in haksat na a tuamtuam pan, ih sih zawh ciangin, ih tha hell sung atun na ding pan; tua upna kiptak, khotak a len cinten ding. Lungnopna, ngaih muanna leh tha muanna hon piathei ahih lamtak.

Avaan ding.A sem dingte ( Excutive Committee )President SiavuanpaVice President Pawlpi sia khatSecretary SiapipaJoint Secretary. Sangaa kimawl uksiaTreasurer Nautaang upa khat

Page 77: Laaitui Khua Khantohna Ding

Asst: Treasurer Zato lam staff khatAuditor 3 Member 6

X. Pilna ( Education ) Thu patna. Pilna nam tampi tak a om hi.Pilna leh Ciimna ki lamdang a, akhen theilo mi tampi tak ki om hi. Pil mahmah napi in, aciim hetlo pawlkhat a omtheih mahbangin; ciim mahamah nakpi in apil hetlo pawlkhat zong na om thei leuleu hi.PilnaPilna ih cihin, sang pana a kisin thei hia, tua a kisin na takpan aa a kingah, theihna in, Pilna a hihi. Pilna namthum bangin ih khen thei hi. Pilna saangSangkah in, tan tampipi ihsin zawh ciangaa ih ngah pilna tawh ih nuntakpih, pilna saang. Pilna niam. Sang kahlo, ahih kei elh tawmvei sung bek kah a ih ngah pilna tawmno tawh ih nun takpih pilna niam. Mi thempeuh theih theih ding, pilna /siam ( Pilna saang, aniam leh pilna neilo )

CiimnaCiimna in, lamnih pan in kingah theih hi. Sang takpan sin a ih ngah pilna tawh nasep na, ih nuntakna pan a ihsin, ihtuak , ihthuak leh ih theihna takpan a kingah Sang zong kah tuanlo napi in,ih nuntakna pan a ihsin, ihtuak, ihthuak leh ih theihna te pan aa a kingah PilnaTu a ih gen ding thu in, pilna niam leh pilna sang tawh kisai thu ahi hi.. Tuciang in pilna neih ding ki thupi sak mahmah hi. Pilna neite bek ki nungta zo dingaa, pilna neilote a nungta zolo ding bangdan in ki genliang leuleu hi. Tua inlah, ngaihsut khialh na ahi hi. Pilna neite in, a pilna asan leh asan na tawh kizui in, a nuntak na zong ol zaw sem dingaa, a pilna aniam leh aniam na tawh ki zuiin nuntak na a haksa ding ahi hi. Pilna neilo te in a nuntakna uh a haksa zaw kan lai ding ahi hi. Pilna neite in apilna uh tawh a hanciam uh leh a hanciamna bangun a gualzo in ama a vang ding hi. Pilna a neih hangin, a hanciam kei leh, ama a vang tuan kei ding hi. Tuamah bangin, pilna niam ahih kei leh pilna neilo te in, a hanciam kei leh a nungta zo kei ding aa, a pilna a niam hang in a hanciam mahmah leh a nungta bek thamlo a nuamsa ding hi. Tua hiaa, Pilna nei aa a hanciamlo sangin, pilna neilo, a hih keileh a pilna aniam aa a hanciam pa in a nungta zaw, nuam a sa zaw ding hi. Pilna sang mahmah nei aa a cimawh tampi tak a om hi. Tuamah bangin, pilna neilo, pilna niam aa a hau aa a nuamsa mahmah zong a om thei leuleu hi. Tua hiaa, nuntakna ding leh nopsakna dingin, pilna neih leh neihloh tawh kisai lo in, “ Cihtakna,” tawh a nungtate bekin, nungta in a nuamsa ding ahi hi. 1. Hunkhat laiin, Sawfi a kici pa in sang pilna niam zong hilo, neilo ahih manin, amin nangawn X (akkeng) khat gelh ziau in min a thuhpa in, Kawlgam sungah a hau bel pa ahi hi. 2. Singapore aa mihau ( Billionaire) masa bel pa, Hong Leongin, sang kah ngeilo ahih manin, / ( ciangkang khat) kui ziau in amin athuh hi.

Page 78: Laaitui Khua Khantohna Ding

3. Leitung aa mihau bel pa, Billionaire bill gate in a pil lua hilo in University ah sang a zomzo lo pa ahi hi. Cihtakna( faithfulness) ih cihin, ki phasaklo, thadah zulhzaulo, a lungkia pahpah lo, gimlua tawllua genhthei lua kisalo, mabaan khat peuhpeuh ah, phinhcil kuhkal aa hokumh maan( discipline) tawh khuasakna ahi hi. ( Pa Pau Za Mung)

Sang kahloh phawmawh ( Compulsory Education )Khua sungaa naupangte. Apau thei zo. Lam apai theizo. Sang akah thei dingte ( Kum-2 pan kipan )Numei pasaln kikhenlo, avekpi in.

Bangzah ciang dong kahloh phamawhLai limphatak a a simtheih dongLai limphatak a a at theih dongGannan limphatak a a tuat theih dong.Tan 4- ciang peuhmah a zawhzawh lohin. Bang kingim naTan 4- ciang simloh ki phamawh sak leh, nidang ciangin khuasungah lai theilo om nawnlo pah ding. Khuazaang a laithei ki suakpah ding.Tuabang ngimna ki zozo hi leh, Pilna niam sang kul nawnlo ding. Ki phiatpah ding.

Pilna niam ( Lower Education )Bangci mite. Sang a kah ngeilo, lai lah sim theilo, lah at theilo Sang a kah ding a a lamet huai nawnlo,akum atam zote a hihi.

Bang hangin kah hamtang kulLeitung ah mihing a ih pianzawh ciangin, lai tan tampipi ihsim zo, ihthei zo kei zongin, lai ihsim theih ih at theih kei leh, ganhing zahbang phial in ih nuntak na a haksa mahmah ding hi.Tua hi a, hihte in, laitan tawh na asep ding uh lamet huaina a om nawnlo a hita zongin, a sim- theih, attheih loh a phamawh ahih manin, akah veve ding uh akul mahmah hi.Khuakhat tuikhat ah, kim khatkhat te in lai tan saang pipi kah in atheih uh hangin, tua khua sung mahah, lai a simthei nailo, a atthei nailo liang bang a omlai leh, tua khua ih khantohna in, a thupi suahzo nailo, a picing zo nailo asuak hi.

Bangci gelsak ding.Nitak sang phuatsak ding. Amun dingin, Ih khua sung akhawk in khen dingKhawk khatah nitak sang khatta phuan ding.

Ahun dingNitak- nai 7:00-9:00

Asia dingteTan 4- ciang a sim ngeiteLai hilh a uuk, a ki vaa te hi ding. A van zat dingteSuang laipi

Page 79: Laaitui Khua Khantohna Ding

Suangkaang Suang laipi phiatnaMeivaakpiPheekSuanglaiSuanglaiSiate cialdan dingDeihsakna leh uukna ( Voluntary )tawh asem ding a hihi. A hih hangin, kumbei ciangin, pahtawina bangdanin kipia ding.

Kua huhna tawhEimau hanciam tawmna tawh ( Self-help scheme ) A hi zongin huhna ki ngen ding ( Donation )

Kua in vaan ding. Sang Committee ten vaan ding. ( 3-70000 ) Pilna saang ( Higher Education ) Pilna saang sinna ah, adawl adawl in ih et ciangin,Sun-naucinna sang ( Pre- Primary School or Day Nursery )Tan 4- ciang ( Primary School )Tan 8- ciang ( Middle School )Tan 10- ciang ( Tertiary-High School )Tan 12- ciang ( Pre- University / College )A sang penpen sinna ( University )

Sun-naucin na sang ( Day Nursery )Kuate’ bang hi ding. A tunga, 11-12110 a a kigensa te hi ding.Khua sungteng, a khawkin ki khen ding. Khawk khatah sang khatta koih ding hi. KhualaaiLuigaalKhuano leh SialtuineekZaangnuaiMualveengZaangtung

Kua’ huhna tawhEimau hanciam tawmna tawh.( Self-help scheme )A hi zongin, huhna ki ngen kawikawi ding . ( Donation )

Kua in vaan ding.Sang committee te vaan ding (3-70000 )

Tan 4-ciang ( Primary School )A thupi belbel hun. Bang hang hiam.Hih hun in mikhat mailam pilna zonna ding ah, a thupi belbel hun a hihi. Hih hun laitakin singkung khan bang in ngaihsun lehang, azuung thakhun a hihi. Singkuung in a zuung thakhunin hoih phatak a a thak leh tua singkung in akhan’pha in, akung

Page 80: Laaitui Khua Khantohna Ding

ngeng, saangin athiang leh ateh aphat bek tham loh agah zong gahpha in a limci mahmah hi. Tua mah bangin, hih hun in a pilna’ zuung ahi, lai theihna leh hoihna zuung ahi gamtat luheek te hoih phatakin a ki pattah leh tua mi ih mailam nuntakna ah ahoih ding hi. Tan 8-ciang ( Middle School )Puahtoh na hun.Limpha taka a ki pantah sa a hoihtoh suakna dingin, kikem kivaan a a kipuah ding hun a hihi. A zuung thaklai in lim phatak in ki pantah napi hih hun ciangin a ki kepzawh kei leh, a ki hih sateng in a mawkna a hi ding hi.

Tan 10- ciang ( High –Tertiary School ) Lamkaabom bang. Hih hunin mi khat ih mailam laisim na ding aa in, lamkaabom bang a hihi. Science leh Art subjectte a kikhen na a hihi. Mailam ama tupna leh ngimna tawh kizui a a hanciam ding leh ateel khialoh na ding a thupi mahmah hun a hihi. Art subjectAngeen ciangin , vaundok- mangpi-menzii( Administrator ), sitni-thukhenmang ( Lawyer, Judge )ahih kei leh bank manager, sumlei sumzuak sumbawl ( Business ) cihte a kipan asem nuamte in, a zawdiakin Art subject a hanciam pah kul ding hi. Science subjectAhih kei leh, Siavuan, Engineer, Vaanleenghawl ( Pilot ), Scientist cih bang asuak nuamte in,a zawdiakin Science subject a hanciam pahkul ding hi.

Tan 10- vuan ciangin Tan 10- lai a ki vuan ciangin, aphi namnih hong om hi. AkiaA ong ( zo )A zote namnih in kikhen leuleu hi.B- tawh ongA- tawh ong

Tan 10-a kiate Simkik kul.Hihte in ahih leh, a on mateng asimkik mah kul ding hi. A simkik nop nawn kei leh, pilna zon na ding lam tawh kisai ama aa dingin lam a bingta a hihi.A simkik kei leh, laitan tawh nasep na ki zong theilo hi. Nidang lai, mipil a ki tamma in, tan 4-ongte na ngawnin, zolai sia, laiat neu cihte kisiau in ngahthei banah, letmat ( Certificate ) ngah theihna sang( course training ) khat peuhpeuh zong ki kahthei lai hi. Ahi zongin tu ciang, mipil hong tamta a , tuate nangawntan 10- B tawh a onglo ten ki siau kingah theilo hi.

Nasep kul.Hihte in sang a kahkik nop nawn het keileh, a nuntak na dingin, a uukna leh a ki vakna tawh kizui in lothawh, sumbawl, mawtaw hawl, galkap cihte a kipan khat peuhpeuh a sepkul hi. Lam abing peuhmahlo…, nuntakna ding.Pawlkhate bang, tansawm a on zawh peuhmah loh ciangin, a lungkia lua in, anungta zolo ding zah dong bangin ki ngaihsun thei uh hi. Tansawm ong zolote, laisim zopna ding tawh kisai alam abing bek hiaa, nuntakna dingaa, lam bing peuhmah lo hi.

Page 81: Laaitui Khua Khantohna Ding

Laipilte bek a nungta thei ding kisa. Leitungah, mi thempeuh phial’ ih uut in, laipil laisiam ding a hihi. Bang hang hiam cih leh, laipil laisiamna tawh nuntakna in olin anuam hi. Ahi zongin tua in ih uutkim bek hiaa, mi thempeuhin lai ihpil ihsiam kimna ding ollo leuleu hi. Laipil laisiamte in nuntak ol leh nuntak a nuam bek hiaa, tuate bek a nungta thei, zo ding bek hilo hi. Lai theilo te zong a nungta thei veve uh aa, kim khatkhatte bang, laipil siamte sang bangin ahau aa, a nuamsa zaw bang om thei veve hi. A nungta taktak dingte. Leitung nuntakna ah, laipil leh siamte bek nungta ding hi a kicih theihloh zah khatin, siamlote a nungta kei ding hi zong akici thei tuankei hi. Suallo a nuamsa a a nungta dingte in, Thumaan thutak leh Cihtakna a neite ahih leh suallo in nop sakna tawh a nungta dingte a hi uh hi, kici ngam hi. Bang zahta in lai pilin asiam hangin, cihtakna aneih tuankei leh , ama laipil siamna in nuntakna ding in a mawkna ahihi. Bangzahta in lai pillo siamlo hi tase mahleh, tuapa/ nu in phinhciil, kuh- kal, lung kiatheilo, maizum theilo in acihtak cinten leh, tua mipa/nu in suallo in a nuntakna ah a nuamsa ding hi.

LetmatCertificate Diploma

CertificateCourse Trainning.Tansawm B- tawh a ongte in, nuntakna ding nasep na dingin letmat( Certificate ) ngahtheihna sinna ( course ) khat peuhpeuh kah thei hi. Tuate in:- PAT ( Zolai sia )LDC ( Laiat neu )Sumphuksun ( Vaccinator )CompounderMidwifeLaboratory TechnicianMalaria InspectorGanhing khawina lam Lothawhna lamLaisianghto lamah,G ThCihte a kipan, nasepna aa a zaneu zawdiakte ngah theihna, letmat ahi hi.

DiplomaHihte bel, Tansawm A- tawh ong napi a, college ah azom zo, nuamlote kah thei hi. JAT ( tan 8 sia ) UDC ( laiatpi )A G T IH A AgricultureLaisingtho lamah

B ThCihte a kipan, nasepna ah, aza laihawl pawlte pa kipatna, Diploma ahi hi.

Page 82: Laaitui Khua Khantohna Ding

College and UniversityFaculty Institute a tuamtuam in kikhen leuleu hi. Art and Science UniversityInstitute of EconomicInstitute of Education Institue of AgricultureInstitute of Animal Husbandary Institute of DentalInstitute of TechnologyInstitute of Medicine Art and Science University Art BAPhilosophy PsychologyGeographyHistoryBurmesePaalihLLBPolitical Science Foreign Relation

Science linePhysicsChemistry ZoologyBotany Biology Oceanography GeologyForetryMath

Institute of Economic.

Institute of Education

Institute of Agriculture

Institute of Animal Husbandary

Institute of Dental

Institute of Technology Civil Department Building Department Electrical Department Mechanical Department

Page 83: Laaitui Khua Khantohna Ding

Machine and Tools Department Metallurgy Department Mining Department Chemical Department Geophysics Department

Institute of Medicine

Master Degree A tungaa, Faculties a tuamtuam te panin Bachelar Degree a ki ngah zawh ciangin, tua aa a saang on( zawh ) tein asang zaw kan lai a hi Master Degree a ngah na dingin kahto lai thei hi. Doctorate Hih in pilna tawh kisai a a saang belbel degree a hihi. Honorary DoctoratePh D Post graduate.

Doctorate thu telgenna. Honorary DoctorateHih in, sang aa kahlo sinlopi aa, University khat in ki pahtawina tawh a piak Degree a hihi. Ph D ( Philosophy Doctorate ) Faculties tuamtuam panin, Master degree a ngahsa, a saang on mahmahte bek akah thei hi. Hih in, sang mah kahin sin tangtang a, a on leh a kipia hi a, laipilna tawh kisai Degree lak ah a saang belbel a hihi. Post GraduateHihin, pilna ( Degree ) behlapna ahi hi. Faculty khat peuhpeuh panin, Bachelar, Master a hih kei leh Doctorate Degree a ki ngah zawh ciang a, sangkah beh , sinbeh aa a kingah Degree ahih kei leh Diploma a hihi.Hih in ki ciangtan lo, mi ahaat a a hanciam zote in a thuapthuap in a ngahtheih uh a hihi.

Sunma’ang (Daydream - Vision ) neisak ding. Laaitui khanthoh na ding aki gelna ah, naupangte in hih pilna thu atel mahmah bek thamloh uh, uukna, tupna leh ngimna lunggulhna te aneihna ding un pantah ding hi. Bangci pattah ding. Pilna thu leh a thupiitna, Degree thu leh a thupiitna leh, a deihhuai a kilawm,atelawm ahihna te Gengen ding Laklak ding Hilhhilh ding Zasak tontung ding. A mittha ah muthei sak ding .

Mi kim theihtuak pil/siamna ( Mass Education )Hih in, laipil a tan tampipi a zote, lai thei a, a tan tam lualote leh laitan anei vetlote a vekpi un a theihtuak ding uh pilna leh siamna ahi hi. Pilna/ theihnaSiamna

Pilna, siamna leh theihna

Page 84: Laaitui Khua Khantohna Ding

Mikim theihtuak pilna ahi hi. Lai thei taleh thei ta kei leh mikim theihtuak pilna, siamna leh theihna te a hihi. Khutsiam pilna Baangkua sung kepsiam/vaansiamna pilna ( Home Science )

Khut siampilna / kivakna Pasalte’ Singsuih Naangphan Puankhui ( Set tawh ) Mei lam ( Electric ) bawlthei puahthei ding Set lam sang khawng zong bantheih ding Laam siam ding. La / lapat siam ding Khuangtum siam ding Mawtaw hawlthei ding Siksakol tuangthei ding. Guitar su thei ding Sammet Kimawlna teng su theikim ding.

Numeite’ Puankhui ( Set/ khut ) Khauphan ( Set / khut ) Khaukhek Siamngat Puanphop Puansawp Puantaih Siksakol tuan

Baangkua sung kep siamna. Baangkua sung kep siamna dingin, Pasal tavuan Numei tavuan ci in namnih in ih khen thei hi.Zon leh vaihna…., pasalte tavuan.Innkuan baangkua sung ah, sumzon sumbawl ding bel, pasalte tavuan ahi hi. Pasal ten ahih leh sum zongin a lengsuk a lengto ding hi.Tua bangaa alawh amuhteng numeite aap pahpah dinghi Akep siam ding…, numei te tavuan. Numei te tavuan in,Anhuan dan; ankuang ankeu, uum leh bel siangtho sakna dan; anthuuk, an it dannau kep, naupang pattah na dan; innsung siangtho sak, puahna dan leh van koih danvan lei van zuak dan leh sum zeekdan; dikom dan; lengna do dan; thusiam, kamsiam dante a kipan ahi hi.

A thupi mahmah…, baangkua sunga ding. Hih in innkuan khat sung nuntakna dingin a thupi belbel, numeite tavuan a hihi. Numeite in hih tavuante hon zawh peuhmah leh, innkuan sung anop banah, ih neih ih lam zong hongpung hong khang hanhan ding a; hon zawhzawh kei leh bel, innkuan baangkua sung anop hetloh banah, in neih ih lam sateng na ngawn hong kiamkiam

Page 85: Laaitui Khua Khantohna Ding

ding a a tawpna ah beiin, a zawnlawh ding ih hi hi. Kawlte paunak khat in, “ Sii-pua-phiu…, mii-phu-chiangkah,”- Numei ten khut –zeek ahong siamkei ngeingei leh, ki zawnlawh pah theilian hi, a cih na ahi hi. Tua ahih manin hih thu in thuneu peuhmah lo, a thupi mahmah khat ahi hi. Ka tuak ngei thute.Ka een’ hetloh…, amau hauhna. Khatvei, eimi te ahau a, a minthang mahmah khat innah ka vahawh leh, a innsung ka lutma in bel, a thupi mahmah dingsa in, kadiip bang hong kua pian hi. A innsung ka lut taktak ciangin, ka upmawh nana bang hetlo hi. A innlim laizang ah a zantak a aki nesa zubel akim apam kot pekpak in, taiteh khawng lah ki phah peekpaak , tho khawng lah lam lutlut in, ak-eek tawh bang tawh ka tutna munmel ding zong theilo in tawlkhat ka ding thong hi. Ei een’ loh zong lamkhat, tua bangta hi leh…, ahauhna un bangtan vei hon khaanzo tam.

Amul kimhuai…, ankuangah. Khat vei meltheihte khat innah ka va hawhleh, akua akua nana maitai tek uh. Bang hang a hitam ka cih leh, tua ni amau buhsih ana huan uh na hi gige. Anne ding in, inn nupi nun an hong thuuk ciangin, dawm hetlo a buhsih a khalpipi in a kuang sungah, damtak in koihsuk hiat ning cilo in, deen sukna ahih manin, pawlkhat mah bua hi. Tua banga atuuk ciang kuangnga kuangguk bang ciangin a an uh a nekma limlim in khat kham taang ding mahmah bua zo hi Tuaciangin , a innkuan uh aa a neek zawh uh ciangin a neek lai tak uh a a buaksak uh tawh sabuai tungah pak zeizai a, nih kham ding mahmah abua in beizo thong hi. Hih ci bang kawmkawm, abua baangteng tawh a, ei mite bang ahau om veve ci lehang, a lamdang tawh a kibat hangin, atam zaw ih zawnlai na in, Kawlte paunak khatin, “ Ih neihloh man hikei veh aw…, ih theihloh, ih siamloh man hizaw veh….,” acih un amaan mahmah hi hong.

Piak thakna Cimawh huhna ( Stipend ) Pahtawina ( Scholarship )

Cimawh huhna ( Stipend ) Kuate pia ding A zawng mahmah, Apil lua ahih kei hangin, lai a uuk mahmah Anu apate A hanciam a thanuam Zu nelo Za a teeplo A cimawh te ki pia ding hi.

Pahtawina ( Scholarship ) Kuate ki pia ding Apil mahmah A citak, a thumaan, a phinhciil, a kuhkalte A gamtat hoih Lai a uuk mahmahte Hih atung a tawh aki tuakte ki pia ding hi.

Page 86: Laaitui Khua Khantohna Ding

Avaan ding Asem ding Sanglam Committee te in vaan ding hi.

XI. Hauhna ding ( Wealth ) Thu patna Hauhna ih cih ciangin, a hanciam zo, a hatzo peuh kihau theilel hi. Pilna neite in a pilna uh tawh kizuiin, pilna neilo te in akanin hahkat in a hanciam uh leh, a ki hauthei bek ahi hi. Tuhun, pilna neih a ki thupit sak hunin, pilna neite bek nungta in hau bek dingdan, pilna neilo te in nung talo ding cihbang in a ki ngaihsun hi. Tuain ngaihsut khialna lianpi ahi aa, ih khantohna ding a hong khaktanh pi bel ahi hi. Tuni in, ka gennop thuin, pilna neite in olno takin a nungta thei uh hi. Pilna neilote in haksapipi hanciamin a nungta thei bek hi. Muhtheih pak dingin, 1. Hunkhat laiah kawlgam sung pan aa a hau bel. Sum na ngawn vanleng tawh apua anawn pa, Sawfi in, laitan neilo in, letmah athuh ciangin, akkeeng(x) atziau lel, kici hi. 2. Singapore ah mihau(billionaire) masa bel, Hong Leong in, laitan neilo lua kisa in, amin a thuh ciangin, ciangkang khat( / ) piikziau lel, kici liang hi.3. Leitung aa mihau bel, billionaire Bill Gate in lai mki va lo lua kisa in, College tak panin a sang tawp khat kici hi. Tua hiaa, tuni aa ka gennop thuin, Pilna anei aa, aneilo ahi zongin, cihtakna tawh hanciam aa a khuasate bekin nungta in zong a hauthei zawlai uh hi. Cihtakna ih cih in, ki phasaklo, thadah zulhzaulo, maizum theilo, lungkia thei lo, mabaan khat peuhpeuh ah, phinhcil kuhkal in, hokumh maan( discipline) tawh khuasak na ahi hi. ( Cihtakna- Thului:- Zogam kamkei.)

Tuaciangin, a ngahna leh azatna, azeekna tawh ki zui in, Hauhna maan Hauhna maanlo ciin namnih in ih khen thei hi.

Hauhna maanHih in, Pasian honpiak hauhna ih cihte ahi hi.

Ngahna dan Haksa pipi tawh hanciam in, thumaan thutak bulphuh siiksan in nei a, Cihtakna, phinhciil kuhkal na, lungkia ngeilo lungduai tak a hanciam na tawh hauhna ahi hi.

Olno taka aa ngahnaAungbaali paukHih in, duhhawp huaihaam luatna tawh hilo, aki honsial a, khat leh nih cihbang lei a tampipi a paukte ahi hi. Bangmah hanciamna omlo pi tawh sumlom ki ngahtheihna zong a om thei hi. Thu maanlo, zuauthu leh mithemna tawh phee-kapnate zong ahi hi.

Zatna leh zeeknaTua bang a a haute in, a nuntakna uh ah, Pasian thumaan lampi mah tawh kizui in, Uangtat luatna, Polhteh zulhzau na te peuhmah ki dawmin, angah aneihsa teng, pilvaang, navaak leh lammaan tak tawh in a zang uh hi. A piakthakna uh ah,

Page 87: Laaitui Khua Khantohna Ding

deihsakna leh citna taktak tawh, aangsung bek ngaihsutna om kilkello in lungdam leh lung nuam takin a piatha uh hi.

Hauhna maanlo.Hih in, dawimangpa piak, hauhna ih cihte a hihi. Ngahna dan.Haksa pipi tawh, thumaanlo ammaanlo, da-miahtaih na, mithemna te Hanciamin, citak, phinhcil kuhkal in, lungkia ngeilo, lung duaitak tawh hanciam a a ki ngah hauhna ahi hi.

Zatna leh zeeknaTua bang aa a h2ute in, Pasian deih na tawh ki tuaklo ki lehngat in, a zang uh hi.Uangtat luatnaPolhteh, zulhzau na ahi,Zuneek, zatep, numei, phekapna, ki khapna, beng a kipan mihing nuntakna a susia thei ding phengtat nate Piakthakna ah, ciil mahmah in kuamah dang deihsakna nei kilkello ama aangsung ding bekbek kikhual in a om uh hi.

Hauhna ding lampi.Hih thu ih kikup ciangin, hauhna maan tawh hauhna ding bek ih kikum ding hi. Ih hauhna dingin, anuai aa bang lampite tawh kihau thei hi.Sumbawl, sumlei sumzuak (Trading )Zintun buuk leh ansai ( Hotel and Restaurant )Lothawh, huanbawl leh gankhawi ( Agriculture, Horticulture and Husbandry )

Ihhauh nopleh,Sum ih hauh nop leh, a masa belbelin, Citak, phinhciil kuhkaal ding a, Zulhtatna uangtat nate ki dawm mahmah ding.Sazian kepdan, ciapteh dante mahmah kician tak a zo ding. Sumkep leh zeekdan siam mahmah ding. Sum ih neih na dingin, sum ihngah theih ding a thupit zahkhat in, ih kep/zeek siamna ding zong tua zahmah sangin in a thupi zawkan lai hi. Sum tampi pi asang a azang siamlote in tawm ngahzawpek a a zangsiam pa in sum nei zaw, hau zaw thei hi. Sum ih neihna dingin, ih zeeksiam na tawh kisai zaw hi. Ih hauhna dingin, ih khuaah anuai ateng kisem thei hi.

Sumbawl sumzuak.Thu patnaA beisa a, ei Zomi te ki patna leh hauhna in, mawngkhu ( Black market- smuggling ) tawh ahi zaw hi. Tua bang hauhna in a beisa a ei Zomi ta ding in ahoih bel ahih hangin, mailam aa ding in tuabang dan tawh hauhna ding ih hanciam tuaknawn kei hi. Tedim-Maansuang-Laaitui-Hrih- India lampi hong picing ( Union Highway ) hi leh, Kawlgam in Mizokual tawn in India gamtawh sumlei sumzuakna taangzai takin ki bawlthei pah ding hi. Tua hun ahong tun ciangin, Laaitui khua in zinlam lianpi hong hi ding a, Kawlgam lam pa van pai thempeuh, Laaituiah India gam pa van hong pai theuhpeuh, Laaitui ah, Laaitui in Puaizung ( wholesale ) namkim, Sumbuk lianpipi kibawl theipah ding hi.

Kua mahdang hong lutlo ding …, Laaituite bekEn lampi ih deih leh, a tuihawp theihpah, aki nethei pah bang danin ih pumdeih hi.

Page 88: Laaitui Khua Khantohna Ding

Tu bangin Sen leh Kala te bangin, Laaitui khua kawiah om cih zong a telcian kei hangin, ih lampi a hong picin ciang a, ih khua a a nasep danding khawnguh gelsa in a nei zo ding hi. Tua hun ciangin, kuamah dang hong lutzo lo a, ei mau bekin ihhuam ihbum zawh na ding tubangin gelsa in ih nei ding hi.

Kumpi lamtawh ki zopna ding.Anuai a teng hangin, kumpi lam tawh kizop ding a thupi hi. Hmatpungten bawl dingSum leitawi theihna ding ( Loan )Sumbawlna tawh kisai, theihna leh adante(Technical-know-how and Rules and Regulation ) ngahna ding, ih sumleina ding leh ih zuakna ding ( Market ) a tangzai theihna ding. Gamdang tawh kizopna a olna ding.

Zintun buk leh ansai Thu patna Hih in, ih khua in ih lunggulh na bang aa a hong tangtun leh, sumbawl, sumzuak mah bang a, kua mahdang hong lutlo liang aa, ei khua mahin ih huamsiat theihpah ding, tu bangin ki ginsa in ih om kholh ding kisam hi.

Kumpi lam tawh kizop ding kul. Phattuamna dingin, Hmatpungtin ( Registration ) bawl ding, Sum ki leitawi (Loan )theih na ding. Hih daan leh ngeina ( Technical-know-how, Rules and regulations ) ngahna ding.

Lothawh/ huanbawl leh gankhawina.Thu patna Lothawh, huanbawl leh gankhawi nate tawh hauh ding ihgen ciangin, hong nuihsan lel ding in ka um hi. Banghang hiam cihleh, abeisa in tuabang nasepna tawh ahau om ngeilo ih hihman ahi hi. A beisa a tuabang a om ngeinai lohna in, ih sepdan (Method )a maanloh man ahihi.

En! tuni in hau nuamin, ih lothawh ih sing puak nasepte nusia in sum bawl ding ih ki pan hi. Tua in ih khialhna lianpi ahi hi. Banghang hiam cih leh, ih sumbawl tuak kei lehang, neek ding neilo zahdongin ih cimawh thei hi. Sum ih bawl ding hangin, ih lothaw zong ih taisan tuankei ding hi.

Tua thu ah, tulaitak aa Leitung aa mipil leh mihau aa minthang gam ahi, Japan leh Korea te danin, a etteh huai mahmah hi. Tua gamte ah pai lehang, a khuano gen vet kei ning, Tokyo leh Seoul khuapi sungah, lei-awng mun-awng omlo ding zah dongin, huan bawlin lo atho uh hi.

Amau Leitung aa sum zong aa nasep hahkat mahmah te pawlin a minthangte na hi uh hi. Tua hiaa, amau sum a bawl uh hangin, apu apa aa a sep uh lothawh peuhmah a taisanloh baan uh ah, a pilna uh leh a hauhna uh tawh tuabang nasep a puahzaw uh hi. Zingsang leh nitaak dap in, mawtaw tawh lo kuanin, a lolai uh ah nasem ki mu thei hi. Tuabang aa a pilna uh tawh sem uh ahih manin, a gui agah liicii in, neekzawh gaih zawh ding bangin omlo in a lawhcing mahmah uh hi.Tuabang aa ahih na hangun, a sumbawl uh a tuakkei leh zong, eite bang aa neektawwm ding nangawn neilo aa a cimawh, cih a omngei kei uh hi.

Hihdan, bawldan dawpna dingte

Page 89: Laaitui Khua Khantohna Ding

Kumpi lam ( Agriculture and Husbandry ) Gamdang FAO OMF

Bang dawp ding Eigam, eilei tang leh khuahun tawh a kituak ding Ankung Mehgah mehteh Paakkung Vok, aak, vamiim Bilpi Gan

A hidaan ding ( Techincal-know-how )

Asem ding kua? Ei mau mahmah in, ih hihzawh zahzah ( self-help scheme ) Kumpite in sii-mannkeng ( project ) tawh tangzai tak a hon sepsak ding. Gamdang huhna FAO OMF

Avaan ding kua? LKVP

XII. Nasep ( Occupation ) Thupatna Nuntak na ding an kisam.Leitungah, nuntak na anei a kici peuhmah, singkung, lopaa, ngasa, vasa ganhing leh mihingte in an nelo in a nungta zokei ding uh hi. Tua amau nuntakna ding an lam tuamtuam tek tawh azong uh hi. Lopate nangawn in a anneek ding azungte in leisung thukpipi lut in a zong hi. An zona in…, nasem kici hi. Tuabang aa anneek ding zonna, “ nasem,” ihci hi. Nasep a thanuamte in ankham in anuntak uh nuam asa uh a, nasep a thadahte ahih uhleh an tawmbek ngahin an khamlo in a cihmawh uh hi. Mihingte in amau pilna siamna leh hatna tawh kizui in na asem uh hi. Pilna a neite in nasep nuam angah uh a, pilna neilo tein ahih leh thatang tawh septheih ding nasep haksa a ngah zobek uh hi.

Khuazaangin nasem tek ding. A kisam belbel na in…., mi sazian Akum tawh kizui in Kum 4 nuaisiah Kum 4-12 kikal Kum 12-18 kikal Kum 18-60 kikal Kum 60-80 kikal Kum 80- tungsiah cih bangin sazian kila ding hi.

Page 90: Laaitui Khua Khantohna Ding

Laitan tawh kizui in. Tan 4 leh a nuaisiah Tan 8 ongsate Tan 10-B a ongsa te Tan 10-A tawh a ongsate Letmat ( Certificate ) a ngahsate Diplomaa a ngahsa te College a kahsa te Bachelor angahsate Master a ngahsate Doctorate a ngahsate

Khuasung angak( Sunsung tengin ) dingte. Naupangno naucinna ah aki puakthei nailo te. Piteek, puteek kum 60 tungsiah teng Inn ngak nupi papi Dammawh a, a kum zawnkhal te Tulpi, siampi leh Tapidaw siate.

Nasep ding gelsa ding Amau pilna, siamna leh hatna tawh kizui in nasep ding gelsak ding. Atha tang uh a ki duh manh bek hilo, A cidam na ding uh ngaihsut na hi.

Laitan neite nasep zonsak ding. Lai tan neite amau theihna tawh kizui in nasep dawpsak, zonsak ding.

Gamdang pai nuamte Gamdang a nasem ding aa a pai nuamte zong lamlakin, dawpsak kansak ding.

Avaan dingte LKVP

XIII. Hoihna ( Civility ) Thu patna Hih hoihna in, thudikna, thusiamna, thukhualna, thumaan thutak tawh cihtakna, gamtat hoihna, citna, itna aa kipan mihing khat nuntakna ding aa ih deih, ih lunggulhna teng aki gawmna in hoihna ih cih ahi hi.

Hoihna’ thupiitnaMihing khat nuntak na ah, hih hoihna in a thupi mahmah khat ahi hi. Mi khat in bangzahta in pilin, siamin, hauin, lianin a om hangin hih hoihnate aneih kei leh tua ama hih na tengin thupitna neilo, manh neilo in a mawkna taktak ahi ding hi. GentehnaSingapore in Leitung ah, apil, asiam, ahau leh a khangto mahmah bel pawlah a kihel hi. Ahi zongin, tua a hihna uh tawh ki tuakin, gam mite in hoihna nei sazo taklo hi ding hiam, agam makaite athum ngaungau theizel uh hi.

Koici bawl ding…, hoihna

Page 91: Laaitui Khua Khantohna Ding

Ih khua zongin, khantoh na ding tupna gelna tampi tak a nei hi. Tuate ih hanciam ciangin hoihna aa ding zong ih hanciam pahkul ding hi. Khantoh na dangdang te akim, a kicin zawh ciangin hanciam pan ding hi lehang, ih zekai lua ding hi.

Hoihna ding sep dingte. Hoihna ding ih sepna dingin khua laaizaang cihna khat ah, Taang innpi ( Laaitui Community Hall ) khat ih neih ding a kisam masa hi. Tua Community Hall bulphuh in na thempeuh kigel in kisem thei ding hi.

Laaitui innpi ( Laaitui Community Hall )Puahphatna phualpi ( Re-habilitation Ceentre ) Pattah na phualpi ( Growing-up Centre ) Tawlngakna phualpi ( Re-creation Centre ) Thu kizaakna phual ( Information Centre )

Phuahphatna phualpi ( Re-habilitation Centre )A beisa hun aa, Laaitui khangno teZulhzau , Thadah, Vaakvaai vaakthaap, Gutaa, Mithem, Zuauphuak / gen, Zu ne,Zateep, Za kisun, Zakaang zang, Phee-kap, Innkuan sunga aki tomthei, cihte pawl puahphat na ding a hihi.

Bangci puahphat dingThu hilh thugen ding; Laisiangtho bulphuh a hilhna; taangthu tawh hilh ding; Mi hoihlote nuntakna, mi hoihte nuntakna tawh, ama mailam dingte, Datsian, TV, Video te lahna tawh. Pilna hon piathei dingte pawl laka hilh ding. Radio, Cassettee ngaihsakna tawh hilhna leh milungsim apuah thei ding zaatlan ( drama ), la cih te pawl ngaisak ding.

Pattahna phual ( Bring-up Centre )Hih lai munin naupang khangno te, lungsim gamtat hoih na ding pattahna ahi hi. Tua ahih manin, ngaihsutna lamnih tawh kisem thei hi. Lungsim puakzia ( Moral )Lammaan lak dingNaupangte aneu lai un a lungsim uh lammaan lak lehang angen ciangin lampiallo ding hi. Tua ahih ciangin, aneu lai uh, a ollai tak un ah lamhoih lammaan lak lehang akhan uh zong hoih pah ding hi. ( Paunak 22: 6 )

Thumaan thutak hilh dingNaupangte aneu laitak mah un, thumaan, thutak mah hilh pah ding. Zuauthu a kipan, thu ginalo, thu hoihlo mi haamsiat, miko cihte pawl a hoihloh dan teel gen ding. Cihtakna Naupangte aneu lai un, cihtakna, phinhcil kuhkalna, lungduaina, thuak teitai zawhna, hanna hihngamna ( boldness ) maizum theihloh na ding te hilh in ki sinsak pah ding.

Gamtat luheek ( Behaviour )Aneu lai a a ki pantah leh a ki pantahlo te hong ki lamdang pah takpi hi. A ki pantahte mi lakah hong siam hong kilawm pah a, a kipan thahlo te ahih leh, hong et lawmlo muh thadah huai pah hi.Zuisak dingaa a kihilh dingte pawl.

Page 92: Laaitui Khua Khantohna Ding

Nu leh pa, siate leh ahaam zawte zahtak ding; tuate’ tutna ah tulo ding; a lupna uhah lumlo ding; akuang akeu zat zanglo ding; akiang uh ah, veih sang (peek)lo ding. Asawlna uh mang ding; amau’ sang a a sangzaw ah tulo lumlo ding; amau’ sawkma a, an sawklo ding; amau mai teekteek ah, nungngat in omlo ding.

Hih sakloh dingte.Mi cilphih, mi mitphen, mi leiphen, mi tawphen, zahaalsak, tuibuuk lasak, buuk pansak, zuhang leisak, nekngaih lua aa, ang khawng a zu teepsak cihte pawl kham ding

Biakna tawh hoihna ki ngahthei. Biakna in, ih sihzawh ciang aa ding lametna bek hilo, ih nuntak sung mahmah in zong hoihna leh nopsakna hon piathei khat ahi hi. Tua ahih manin, biakna in ki puahphatna ding bek hilo ki pattahna dingin zong ahoih athupi mahmah ahi hi.Tua ahih manin, hih ding a thupi nate in, Khuamite in, mimal in upna, biakna khat teitei kiptak a a neihna dingBiakna sungah, tha nuntakna ding bek hilo, leitung nuntakna ding thumaan thutak tawh ki hilh in ki makaih na ding Tawlngakna phual ( Re-creation Centre )Hihin, tawlngak hithiat na ding ahihi. Tawl ngak kawmin, datsia, TV, Video en in, la ngeihnono ngaihna ding mun ahi hi. Tua ciangin, a nuihzaak huainono ciamnuihna a ki pan ciimphawn na ding a tuamtuam ki hih ding hi.

Thu kizaakna phual ( Information Centre ) Hih laitak ah, pilna namkim, siamna namkim, hoihna namkim, thusia thupha, taangthu, tu laithu a ki pan theihhuai thu tuamtuam aki gawmna mun ahi hi. Tua hiaa, hih laitak ah, Thu kizaakna Khuasung thu, gamsung thu leh gampua thute a kizak sak theihna dingin thu kizaakna ( Newspaper ) khat ki nei ding hi.

Laaitui thupuakHih Laaitui thupuak in, gamsung gampua tuhun thuthangte a kipan, azak nophuai, atheihnophuai, pilna leh phattuamna hon piathei ding banah, taangthu tuanthu a kigenna ding ngimna ahi hi. Anei Laaitui thupuak in, Laaitui Khantohna ding Vaihawm Pawlte’ aa hiding hi. Tua ahih mah bang in, tua thupuak tawh kisai sepna bawlna a kipan a hawmthak nate thempeuh LKVP in sem ding hi. Laaitui thupuakin, Laaitui mite bek thamloh midang adeih thempeuhte tungah, manh la in ki hawmtha ding hi. Laibu saal ( Library )Laibu namkimMagazines( Periodical magazine ) Tadensa namkim ( Newspapers )Thu ki zaakna; Laaitui Thupuak; Zangkung Awging; Thupha puak; Lungvakna Bawmta; Dikom; Momno; Zolai Zunna cihte pawl akim aa koih ding. Innpi sung aa a ki koih ding vante. Tutphat sabuai; Bizu, laibutau; TV; Video; Radio; Cassettee; Sa kineih; Chess aa kipan ki mawlna tuaamtuamte; Pilna hon piathei ding milim, poster tuamtuam

Page 93: Laaitui Khua Khantohna Ding

Avaan ding Asem ding ( Excutive Committee ) PresidentVice PresidentSecretaryJoint SecretaryTreasurerAsst: treasurerAuditor 3Member 7

XIV. Ki pumkhatna ding ( Integrity and Solidarity ) Thu patna Khuazaang a ki pumkhat hihna dingin a thupi belbel ahi hi. Khangluite in, “ Nupa ki thutuak, khuakhat in zolo, “ nana ci hi. Tua ahih leh, khua khat ki thutuak leh bel, kuamah in zozo ngeilo ding a cihna hi pah hi. Tua ahih ciangin, ih khua zaangin ki thutuak peuh mah le hang, kua mahta in hon zozo kei ding hi.

Khuazaang pumkhat ih suahna dingin, Khat leh khat ahi thei zahin Kithuah, kithawl tawntung ding,Kimu tawntung dingKiho tawntung dingKinai tawntung dingAnne khawm tuidawn khawm tawntung ding.

Tua hi leh, khat leh khatKi it, ki ngaihnaKitheih siamnaKituak zawhnaMawh ki maisak zawhna, hihte hong piangthei pan ding hi. Tuabang ih hih na dinginBeh leh phung zui in, ki pawlna om ding. Beh leh phung atawm atam zui in taangmi ( Representative ) ki guang ding. Beh khat sung ah, inn sawmnih ciangin taangmi khatta kikawih ding. Beh khat in inn sawmnih sangin a tawm zawk leh taangmi khat hi veve ding hi. Tua taangmi a kigawm vekpi sung pan in makai ding ki tel ding. Makai a ki tel ciangin, mee tawh hihlo ding. Tua bang a mee tawh hihna in, khat leh khat ki langneihna, ki tuam neihna piangsak thei ahih manin, tua bang hih dan te pelh ding. A muanhuia te itna leh muanna tawh ki sawl zaw ding. Tupna leh ngimnaHih in behkhat leh behkhat kisim demna, ki sialhna, ki langneih, langpan, ki laangbawlna le ki elna ding hilo hi.

Behkhat sung ah, thusia a om leh, Beh taangmipa/te in lemtuah masa ding hi. Tua tawh a ki lem zawh kei leh, taangmi maikaite kiangah ki tun ding a, lemtuah leuleu ding hi. Tua a a ki lem zawh het kei leh hausa zum ki tun pan ding hi.

Page 94: Laaitui Khua Khantohna Ding

Beh khat sungah, haksat na a om leh,Beh taangmi pa in, vaan masa ding hi.Tua a a zawh kei leh, taangmi makaite kiangah tun phing ding hi. Sihna manna khat a ki tuah ciangin, Atha zawngkhalte ki panpi ding. Ki vaan ding. Dammawhna leh ei seh theihlo thu tuamtuam hang a, innma lomaa alel a om leh huhhuan ding. A cimawh te ki huhhuan ding. Taangmi khat in, ama huamna sung ate ih khantohna, hoihna, phatna dingte makai in hon vaan ding hi.

A vaan dingte ( Excutive Committee )President 1Vice President 1Secretary 1Joint Secretary 1Treasurer 1Asst: Treasurer 1Audotor 1Member 3

Taangsum Khuazaangin mimal in lutmanh leh, kum sum dong ding. Huhna ( Donation ) ngen ding

XV. Khuapi suahna ding ( Model Town/ship ) Thu paatna Laaitui khua in, Tedim gam Meitei gungaal nitumna lam, Tedim- Mansuang- Laaitui- Hrih- India lamziikpi tungah om hi. Khamtungah khuapi lobuang dingin, inn leh mimal in tambel ahih manin khua lianbel kici theipah hi. Tua banah, akiim apaam ah amah huam sung ah a om thei ding khua ( 37 ) a om hi. Hih thute hangin, Laaitui khua in khuapi dingin a kipia, a kilawm mahmah khua khat a hihi. Dawpna dan ding. Ih lai ngah sateng tawh, Ministry, National and Frontier Area Development ah dawpding ahi hi. Sepna dan ding. Township a ki ngah taktak ciangin, kumpi te phuaihsiipung bangin ki sem thei bek ding hi. Avaan dingLKVP

Page 95: Laaitui Khua Khantohna Ding

XVI. Laaitui khua picing takaa, khantohna ding Vaihawm Pawl- LKVP Thupatna Laaitui khua leh khantohna Laaitui khua ih cih in khua dangdangte tawh ki banglo in, akhua mahmah in ngeengin, mi mal atam hi. Tua banah, khua khantohna ding ahih apatsa uh tampi tak omzo a, ahih lai ding uh tupna ngimna tampi takmah a neilai hi.

Asem ding…, hausateKhua vai leh khua khantoh na ding ahih leh hausate’ sep bawl leh avaan ding ahihi. Ahi zong in ih khua in khua dang maimai bang hilo in, tupna ngimna ngeengpipi tampi tak anei hi. Tua te asem dingin hausa leh upate tha leh ngaal, pilna siamna in a tukzo kei ding hi. A beisa aa, hausate’…, tha nemnaAbeisa aa ih khantoh na ding zaha ih khantoh lohna in, hausate’ thanem na hang bekmah ahi hi. A beisa in hausate thahat hi leh, tu a ih tupsaan ih ngimsaante tu bang aa a kicing piikpeeko ding ahi hi.

Hausate bekbek…, ngawhngawh ding hilo.Hausate ngawhngawhna in, bangmah phattuamna hon piakei ding hi. Amau zong amau hih heihtawp aa a hanciam mah uh ahi ding hi. Tu a sangin ngawh in ih nawh zawk leh, muktu a apuk ding simloh lamdang a omkei hi. Hausate huhin panpih ding. Tua ahih manin, hausate huhin ih panpi zawhna ding ngimna tawh a hih “ Laaitui khantohna Vaihawm Pawlpi, “ a ki phuan ahi hi.

LKVP in bang ci nasep ding.LKVP in hausa te thukum in, Khua’ khantoh na ding a kiphuan Committee tuamtuamte tawh kizom ding. Laaitui khua khantohna ding tawh kisai te ei gamsung aa Department tuamtuamte gamdang pan, kipawlna tuamtuamte ah dawp kawikawi in aki ngahna dingin sem ding Thubullet leh Thumeilet bang aa nasem ding. Ih khua khantohna ding ih deih hi. Ih deihna bangin ih gelhi. Tua ih gelna bang aa a taangtung sak ding in Laaitui khua picing taka, a Khantohna ding Vaihawm Pawl –LKVP ih phuan hi. Tua LKVP te in na hoih phatak aa a sep theihna ding a makaih ding in Thubullet leh Thumeilet ih neihloh a phamawh thu ahi hi.Thu khuupnaKigel sintaLaaitui khua khantohna ding gelna tu in ki man sinta hi. Hih in kicing ding cih omlo aa, sep kawmkawm leh puahphat kawmkawm aki thuah ding ahi hi. Hih ih gel manna in, itupna a kicing hilo in, sep ding ih kipatna ahi hi.

Sepding bekin samlai.Aciam nuam…, ei zong!Hih bang ih tupna te ihsep ciangin, uuttan vei sem ding a, hun khat teitei ciang a man ding cih bang tawh a hong hi thei kei ding hi. Ei asem abawl te mahmahin ih hanciamna te ihmit in ihmuh bek hilo, a ciamkha, a nekha a ih om ding zong ihut ih

Page 96: Laaitui Khua Khantohna Ding

lam etna ahi hi. Tua ahih manin a manlang theithei aa a hong taangtun na ding in ih gelkul leuleu hi. Bang tanvei sauvei ding.Kum nga ( 5) sau vei ding

Cikciang a kipan ding.01-04-2001Nipi niSunkim laitak ( 12:00 noon )

Cikciang in man ding. 31-03-2006Sunkim laitak (12:00noon )

Asem avaan ding.Namnih in kikhen theiHunbitlo aa asem ding ( Part time ) Hunbit aa asem ding ( Full time )

Hunbit lo aa asem dingte ( Part time ) Hihte in, nasep na tawh kizui aa, avaan ding ( Excutive Committee ) ih phuatte ahihi.

Hunbit aa asem dingte ( Full time )A thuneu a hilo…, ihtupna leh ngimnate Hih ihtupna te in zai mahmah in nasep ding atam mahmah hi. Zingkaal nitakkaal a dawp bek tawh hong hi thei nawnlo in, a thapaihpih ding mah a om kei leh a piang thei kei ding hi. Tuaahih manin, ih tupnan te a taangtun zawhna dingin, hunbit aa asem ding a tawmbel mi nih bang kisam hi. Bangci mite hi dingLaaitui mi hi ding; a cidam mahmah hi ding; pilna in, tulai hun tawh kituak aa laithei, hi ding.( Laitan kiciangtan lo zaw ding aa, ama hoihna leh siamna ki en zaw ding hi )Mangpau, Kawlpau asiam hi ding.(Siam cih ciangin, mangaw, kawlaw ngah cih bang zong hi tuanlo in, agennop teng ci thei ding, migen teng lah tel ding ); Manglai kawllai a at siam ding; Mitawh kiho thei ding. Pawl nei thei ding . Mimai phungam ding., maingal baih ding. Thumaan thutak mahmah ding. A lungsim hoih mahmah ding. Lungduai in, kiniam khiatmi hiding hi.

A thamaan ding.A thasum dingbel, Myo-ok thasum hi ding hi. Khual azin ciangin, alamsap, annek tuidawn leh zintunbuk sapte abei zahlian ki pia ding hi. Paaisuk paitohna lamsap khawng zong kipia ding hi

Page 97: Laaitui Khua Khantohna Ding

Thu masa1-00 Konkoh masaknop Laaitui khua khantoh na ding tawh kisai gelna (planning) bawl ding a ki

ngaihsun tawntung hi. 1984- kumin planning khat vei ki bawlngei hi. Tua planning bangin hanciam in kisem ahih hangin lung sim bangin a ki zozo kei a, tuciang dong hih baangbaangin a om hi. Tua in, tu in kum 20- bang a hong pha dekta hi a, tu hun aa dingin lui in, aki zangthei nawnkei hi. Gentehna in, a kigel masakna ah, khuazaang aa ahi theiteng peuh mah party lutna ding a kigel hi. Tu ciangin party cih om nawnlo ahih manin, tua tawh kisai septheihna a om nawn keihi.

Tua ahih manin, tu in tuhun tawh kituak, aki cingzaw, a zaizaw leh a hoihzaw ki gelkik leuleu hi. Gel zawhna in, na thempeuh kicin na hilo, nasep ding ki patna ding ahi pan hi. Na ihsep ding ciangin abeisa a ihsep nasate khingkhai kik a, ih gualzawhna leh ahoih teng la in, a hoihlo ih thanemna leh ih guallelh nate ki puahphatna in ih nei ding hi. 2-00 Ahong ki paaktat man a hilo…, Laaituite Nidangin, “ Laaituite,” ahong kicih leh, ahong ki paaktat man hi peuhmahlo, mi ciamnuih sawhna, mi kamthak thawihna, hong ki neubawlna leh simmawhna hi a, a el theithei a ahong ki eeng cihna ahi hi.3-00 A theihloh man uh,…, na hi zaw. Tua lai a hon tua cihte in, Pasian thuthuk leh a gelna te thei hi leh, tua banga hon hih gengen loh uh, ih hihna hon sutin, hon tuhtha nuam liang ding uh hi. Bang hanghiam cihleh, Pasian’ baangkua sungaa a inntek mahmah Sawltaak Pawlu in, “ Pasian in mipilte a maizum sakna ding in mihaite hong teel a, mi thahatte a maizum sakna dingin, mi thanemte ahong teel hi. Leitung mite in thupi a sakte uh a suksiat theih na ding in, Pasianin Leitung mite’ simmawh aniamte, bangmah in aki ngaihsunlo mite ateel hi,” acih in, Laaituite ahong cihna hi ci in, ih kisuang hi.4-00. Kuamah omlo ding…, ahong lang panzo Pasian in bel, eimau’ hon zat nopzawh sau veipi hi a, hon sawlsawl hon kunkun ahih hangin, eimau ginatloh na hang tawh in tuni ciang dong hon zang thei nailo suak hi. Ahi zongin, ih khua vaite in, atung a Pawlu kammal tung tawnin, Pasian’ thukipsak nasa khat na omzo ahih manh in, Isaiah tung tawnin Pasian in, “ Keima kam paa a paitha keima thuin,ahawmpi in, kei kiangah hong tung kiklo ding a, keima ngim nasa a om bangin, amah a tuntun na ah a taangtung ding hi,” a cihmah bangin, tua bang aa a taangtun na ding in Laaituite hon zang hita hi. Tua hi a, bangzah ta in, ahong ki nawngkaisak, ahong ki hazaat, ahong ki tuhthak nop hangin, tuate thempeuh in Pasian thu omsa a palsat zo ngeikei ding hi.

5-00 Ih kawi zon kawikawi…, ahong panpih zo ding. Nidangin, ih khua khantoh na ding a kicih nak leh, hon huhzo dinga ih upmawh pian, akawng peek, atal zolpian peuhmah ki nehpah hi. Ih ki tuak ciangin, salam paihin, ei sang a nauzaw dingte nangawn pu aw ci in, ih khutnuai mite nangawn sia aw ci in, ih muhphetin akhe ah pompahin, a kawngah luaiin, angawng ah kawiin ihneh bawlpah hi.

6-00 Geem bang a hon nusia…, Naingnganzee semte Naingnganzee hun lai bangin ci lehang, ihmee adeih man un, hon piapah ding bang keekin ih deih teng hon gengen sak hi. Ahih hangin, ihmee angah zawh uh ciangin, hon awlmawh nawnlo, zong hon nung lehet nawn beeklo in, ei geem bangin

Page 98: Laaitui Khua Khantohna Ding

hong ki nusia ziau zel hi. Tua hi a, mailam hunah, eimau mahmah in meekuang luiding ihhih keinaak leh cihloh, hong ki huhna ding lametna tawhin mi naingnganyee ihpop ding a muanhuailoh lamtak ihtel mahmah ta hi. Tua sangin, ahong khang masasa kumpite popbawl a eimau mahmah in ih hanciam dingin, a muanhuai belbel ahi hi.7-00. Koimah dangpaa hong pai hilo….., ih lamet huhna Salan siapa in,” Kei mahin mualtung lam ka ento a, keimah huhna koi laipan hong pai ding a hihiam?, Van leh Lei abawl, Pa Yahweh kiang panin keimah huhna hong pai hi, “ acih mah bangin, eimau ahong ki huhna ding lamet na tampi tak ih neih hangin, a tawpna ah, koi mahdang pa hong pai hilo in, Pa Yahweh kiang bek pa hong pai na hi gige hi. 8-00. Kuamah dang hikei…., asem ding Tua ahih mah bangin, ih khua khantohna ding athu in PaYahweh kiang pan hong pai ahih leh, asem abawl ding bel ei mah ih hipah hi. Tua bang a ih sepna ding ihgel ciangin, 8-10. Laaitui khua thu8.20.Laaitui khua aa ding aa, a kisep nasate, ci in khenpi nih in khen in ihgen hi.10-00. Lungdam kohna Laaitui khua’ khantoh na ding, Laaitui ten uuk aa asep bel ahi mahding thu hi aa, a lamdang kei hi. Zong lungdam koh dingin zong ih panvet kei ding hi. Ahi zongin, a lamdang mahmah thukhat aom hi. 10.20. Siapipa leh siateLaaitui khua’ khantoh nading tampitak aki hanciam nasate lakah, sanglam tawh kisai hanciamna in,zawhzawhna a tambel leh a lungkim huaibel ahi hi. Bang hanghiam cihleh, ahun ahun a siate in, amau khua amau tui zahmah bangin deihsakna, veina te hon neihbek thamlo haksak na tampi takte phutha in hon hanciam nahang uh tawh in, Laaitui sangin, a hoihbel, a ettehhuai cih bang a tuamtuam in hong om zo hi. 10-30. A hawmthawhhuai…, ei thuhzawhna ding. Amaute aa dingin, ei mihingte thuhzawhna leh thuhtheih nate in ahawmthawh huai ahih mah bangin, Pasian in azah tampi tawh a vantung thupha, leitung thuphate tawh hon na thuhsak na dingin thu ih ngetsak tawntung ding hi. Tua banah, amaute tung a ih lungdamna zong hih lai tawh ih ciamteh hi. 11-00 Ih siiksan ding…, thumaan thutak Laaitui khua’ khantoh na ding ih sepna ah, Pasian bekmah bulphuh a ihgel ahih mah bangin, thumaan thutak mah siiksan a ihneih ding ahi hi. Thumaan thutak ih cih in mikim zaak nophuai ding thu a hihloh zah khatin, azaak nophuai thempeuh lah amaan na hikim lozel hi. Tua hi a, tu a ih maa-nawt na in, lampi kawi khat a tangsak ding tawh ih ki bang hi. Lampi kawi khat ih tansak ciangin, akuum akulhna teng sattangin akawina teng ih kuaihmam tak ciangin, tampi tak hon sukhial ding hi.

12-00 Mitsuan a ihneih ding…, ihtupna leh ihngimna Tua ahih manin, tu ni in ih lampi ih mamsak ciangin, aki sukhial, aki nawkkhial tampi tak a om kha ding hi. Tuate in, ih ki puahthak nading bekmah lam etna tawh aki gen ahih mah bangin, Laaituite’ thupiitna sate zomto a, ih tupna leh ih ngimna banga ahong ki saansiam na dingin, Laaitui khuazaang taangin hong kithum hi.

Page 99: Laaitui Khua Khantohna Ding

LKVP

LAAITUI KHUA,PICING TAKAA KHANTOHNA DING, VAIHAWM PAWL

(LKVP)THUBULLET

1-000. KHENPI KHATNA1-100. Amin Hih ki pawlna minin, “ Laaitui Khua Picingtak aa Khantohna ding Vaihawm Pawl(LKVP )/ Laaitui Multi-Development Committee,” kici ding hi.1.200. Amun Hih kipawlna in, Zangkung khuapi sungah kiphut ding hi. 1.300. Aphual. Hih kipawlna phualin, ama aaituamin zuminn ding a kineihma in, No 3080- Thaza-aye lan, Manzangone Township, Zangkung, Myanmar ah ki kawih ding hi. 1.400. A ki phutni. Hih kipawlna in, 12-01-2001 ni in ki phuan hi.

2-000. KHENPI NIHNA 2-100. Tupna leh Ngimna2-110. Hausa leh upate huhna ding,2-111. Khau khantohna ding gel(planning).sak bawlsak ding. 2.112. Khua khantohna ding , Kawlgam sung kumpite tawh ki sai hamphatna dingte kan kawikawi ding aa, a kisam bangin gelsak ding.2.113. Khua khantohna ding, Kawlgam sungaa ki pawlna dangdangte eg. UNICEF; UNDP; UNESCO; WHO; ADB; FAO; etc. etc. cihbang panaa hamphat na dingte kan kawikawi in, a kisam bangin gelsak ding. 2.114. Khua khantohna ding, gamsung gampua aa kumpite tawh kisailo hong

huhnuam NGO-(Non-Government Organization) te kanin, ki zopna bawl sakin, hamphat na dingte ngetsak kawikawi ding.

2.115. Laities khau in, Khamtung gam, Kawlgam sung bek thamloh, Leitungah a ettehhuai khuapi (Model Township) ahihna ding hanciampih ding.

2.116. Laaitui khuamite nuntakna in, Leitung gam khangtote nuntakna bang aphak na ding dongin, hanciam pih ding.

2.120. Huhna tuamtuam pia ding.2.121. Hih Sub-Committee te in, Laities’ ta khangno sangkah nuamte nasep zong

nuamte, sumbawl nuamte; gandang pai nuamte cihbangte aa ki pan, ki kapna tuamtuam a neite aa ding zong kansakin, a ngah zawhna dingin huhin panpih ding hi.

Page 100: Laaitui Khua Khantohna Ding

2.130. Pumkhat suahna ding2.131. Mun tuamtuam gam tuamtuam aa om, Laities’ tate khat leh khat ki thei ki it ki

ngai ki nai zak bek thamloh, ki theihsiam ki telsiamna khang aa pumkhta bang a suak na ding.

2.140. Gam uk kumpite2.141. Hih ki pawlna in, gam uk kumpite thukham palsat in semlo ding.2.142. Hih ki pawlna in, a kah peuhpeuh aanna nei kumpi te pawlbawl in, muangin

hanciamna tawh na sem ding.

3-000. KHENPI THUMNA3-100. Pawlmi suahna leh tawpna.3-110. Pawlmi suahna.3.111. Mun tuamtuam aa om, ki pawlna ih Thubullet lehTthumeilet bang, umaa, muangaa a zuinuam- a lutnuam Laaitui’ tate thempeuhb kisang ding hi. 3.120. Pawlmi pan tawpna. 3.121. Ki pawlna ii, Thubullet leh Thumeilet tawh ki tuaklo, thu khat peuhpeuh

asep a bawl leh, Pawlmi ahihna panin ki khawlsak ding hi. 3.122. Pawlmi pan aa ki khawlsak panin, a piaksa sum leh van aa ki pan, pawl ii

hamphatna hamsiatna te thempeuh tawh , kisai thei nawnlo ding hi.

4-000. KHENPI LINA4-100. Pawlsung vaihawm zia.4-110. Pawl sung thukhenna thempeuhah, a tamzaw thukimna kizang ding hi.4-120. Mipi ki khopna pan aa thukhen thukipsakna in, a tawpna hi ding hi.4.130. Ki pawlna makai dingin, pawl makaite kumkhatin khatvei, mipi kikhopna pan kitel ding hi.4.140. Pawl makaite thudotpi pawl, panmunlen pawl leh Sub- Committee ci in

khenpi thump ha ding hi.

4.200. Pawl makaite.4.210. Thudotpi pawl(Patron)4.220. Panmunlen pawl(Excutive Committee)4.221. Pawl lutang leh ahuh;4.222. Thuvaanpi leh ahuh;4.223. Sumkem leh Sazian ciamteh4.224. Sazian sit pawl4.225. Pawlmi( Member) pawl4.226. Taangmi(representative)

4.300. Sub-Committee pawl.

4.400. Lungkimlohna.4.410. Pawlmi khatin, ki pawlna tawh kisai thukhat peuhpeuhah lungkimlohna a

neih leh, Pawllutang ahih kei leh, Thuvaanpi tungah lai tawh dong thei ding hi. A ki dawn ki na a deihbanglo aa, a lungkim nai kei leh, panmunlen pawlin, thuphamawh ki khopna sam dingaa, tua ah ki kumh aa a ki dawnna in, a tawpna hi ding hi.

Page 101: Laaitui Khua Khantohna Ding

5-000. KHENPI NGANA5-100. Thumei let bawlna/puahphatna Panmunlen pawlin, thudotpite dong masa in, ki pawlna ii thumeilet bawlthei; puahthei dingaa, anai penpen mipi kikhopna ah sungin, Thukimna la in ki kipsak ding hi. 5.200. Thubullet puahphatna. HihbThubullet puahphatna a om leh, Panmunlen pawlin, Puahphatna te thempeuh pawlmite tungpan kaikhawmin, a ki puahphat zawh ciangin, lai tawh hawmtha in mipi zasak kim ding hi. Mipi ki khopna ah, a tam zaw thukimna tawh tua puahphatna te ki kipsak ding hi.

6-000. KHENPI GUKNA6-100. Ki pawlna a beina6-110. Hih ki pawlna in, ei gentheihloh thu; kumpi thu aa ki pan, thu tuamtuam hang tawh khawl dingin, a hong ki sawl leh, khawlin beisak ding.6.120. Hih ki pawlna in, ih khawlnop leh, mipi ki khopna ah tua thu ki sungin

kidong dingaa, mipi seh2/3 a thukim leh, khawlin ki beisak pan ding hi.

THU MEILET

KHAWKPI(A). KIPAWLNA II PIANZIAKHEN I . PAWLMITEThu 1. Pawlmite in, ki pawlna ii zungte ahih mahbangin, ki pawlna a kipna ding leh a khantohna ding, amau aituam bangin ngaihsun in, makaite huhin hahkat tawn tung tek ding hi.Thu 2. Pawlmite in, pawl makaite vaihawmna sepna leh gelnate ah pahpih tawntung ding uh hi.Thu 3. Pawlmi khat peuhpeuh in a ki she sep dingte, lungsim tak tawh a zawh dong in sem ding hi.

KHENII. PAWL MAKAITE.Thu 1. Panmunlente in pawlmite taangin ki pawlna tawh kisai sep leh gel dingte khempeuh sem ding hi. Thu2. Panmunlente in, ki pawlna ii Thubullet leh Thu meilet te tawh ki zui in, thukhen na a om khempeuh bawlthei ding hi.

KHENPI III. THUDOTPI PAWLThu 1. Thudotpi pawlte in, Laitui’ tate sung panin, thunung thumaa a u thei, khua aa dingaa deihsakna a nei takpi, ii muan ii suam te hi ding hi.Thu 2. Ki pawln tawh ki sai aa thupite ahi zongin, thudotna a om ciang ahi zongin, angaihsutna uh, apia tawntung ding uh hi.

KHENPI IV. PANMUNLEN PAWL(EC) KISEH ZIAThu 1. Panmunlen pawlin, ki pawlna tawh kisai sep ding bawl ding gel ding khem peuh buplak ding hi.Thu2. Panmunlen pawl ah, a nuai aa teng ki hel ding hi. (i ). Pawlutang 1. (ii ). Pawllutang huh 1

Page 102: Laaitui Khua Khantohna Ding

(iii ). Thuvaanpi 1 (iv ). Thuvaanpi huh 1 (v ). Sumkem 1 (vi ). Sum sazian kem 1 (vii ). Saziansit 3. (viii) Pawlmi(Member) ? ( Khua hausapa zong kihel ding hi.) (ix ). Taangmi Mandalay 1 Kawlpi 1 Thu 3. Sub-Committeete. (a). Taangsum zong pawl.(Finance) Makai 1 La-at 1 Pawlmi 3 (b). Thu ki zaakna( Information). Makai 1 La-at 1 Pawlmi 3 (c ). Nopna, dahna leh donghhuu( Social welfare) Makai 1 La-at 1 Pawlmi 3 (d). Khuadak leh a taangtungsak( Out-look and Implementation) pawl Makai 1 La-at 1 Pawlmi 3

KHENPI V. PANMUNLENTE’ SEP DING.Thu 1. Pawllutang (a). Ki pawlna ii lutang ahih mahbangin, ki pawlna khantoh theih nang ngaihsutna, gelna leh vaihawmna nei tawntung ding hi. (b). Mipi kikhopna leh panmunlen kikhopna te ah, kikhop uk sem ding hi.Thu 2. Pawllutang huh. (a). Pawllutang tawh ki thuahin nasem khawm ding hi. (b). Pawllutang a omloh ciangin, a taangin ding ding hi.Thu 3. Thuvaanpi (a). Ki khopna khempeuh aa thu kikupna, thukhensat n ate ciamteh ding hi. (b). Ki khopna Thumeilet (Thumeilet khenpi c) tawh ki zuiin sem ding hi. (c ).Laaituite ii khantohna sazian( Satatistics) ahi, Laaitui’ tate omna khua thempeuh aa (i ). Inn (ii ). Numie pasal, 0- 5; 5-12; 12-18; 18-60 leh 60 tungsiah a ki gawm (iii). Sangnaupang tan4 nuasiah; 4-; 8-10; 10 zosa; Degree ngahsa; a nam zui in, Diploma ngahsa, a namzuiin; (iv). Sial, bawn, sakol, kel, vok, aak a ki pan (v ). Mawtaw, a nam zui in. (vi). TV, meiset aa ki pan, khantohna thempeuh sazian la ding hi. (d). Ki pawlna tawh kisai, lai at leh laithak thempeuh sem ding hi. (e). Ki pawlna sungaa a ki phuan, Sub- committee te kikhopna ah kah theihna ding thu nei hi.

Page 103: Laaitui Khua Khantohna Ding

Thu 4. Thuvaanpi huh. (a). Thuvaanpi huh ding hi. (b). Thuvaanpi a omloh ciangin, thuvaanpi taangin taang sem ding hi.Thu 5. Sumkem (a). Ki pawlna ii neihsa sum leh van kem ding hi. (b). Sum- thumeilet ( Thumeilet khawpi E ) tawh ki zuiin sem ding hi. (c ).Ama kep sum leh vante a punna dingin gelin sem ding hi.Thu 6. Sum sazian kem (a). Sum leh van ngahna leh zatna te ki ciantak in ciamteh ding hi. (b). Sum sazian sits alai tawh zaksak na nei tawntung ding hi. (c ). Sum leh van a ki zangthei nawnlo te sazian sung pan phiat( write-off) bawl tawntung ding hi. Thu 7. Sazian sitte (a). Ki pawlna ii neihsa sum leh vante a ki ciamtehna leh a omtak tak kituak ki lo, sum ngah na leh paih na aa ki pan athem aneng dongtak in sit tawn tung ding hi. (b). Asepna leh a muhnate kikhopna ah laitawh zasakna tawngtung ding hi.Thu 8. Panmunlen pawlmi( member). (a). Ki pawlna ii thu kikupkhopna te thempeuh ah kah tawntung doing hi. (b). Pawllutang in a ki sapna peuhpeuhah a sawl ciangin, hahkat takin mangin sem tawntung ding hi.Thu 9. Taangmite (a). Amau om na khuaah, ki pawlna tawh kisai thuthak a zak masak sak, zasak sawn ding hi. (b). Amau omna khua panin, ki pawlna phat tuamna a pia thei ding thuthak a zak masak sak, ki pawlna phualpi nah ko pahp[ah ding hi. (c). Amau om na khua ah kipawlna tawh kisai septuak bawltuakte kipawlna taangin dingin sem tawntung ding hi.

KHENVI. SUB-COMMITTEE Hih committee in Panmunlen(EC) te in ahawm a gel na uh ah a taangzai zaw leh ki ciantak a na a septheih na ding uh a a kiseh pawl a hi uh hi.Thu 1. Taangsum zong pawl(Finance) (a). Tupna Kipawlna khat peuhpeuh in sumtha lo tawhin bangmah a semthei kei hi. Tua ahih mah bangin,hih kipawlna ahat,athakhauh zawhna dingin sum tampi tak mah kisam hi. Tua sumte a ngahna dingin, lamtuam tuam tawh hanciamin, taangsum a khantoh theihtheih na ding agel,ahawm leh asem ding pawl ahi uh hi. (b). Sepzia ding te (i. ). Huh ngetna (donation)nei ding uh hi. (ii ). Kipawlna mipi te tawh sum thalawh na nei ding uh hi. (iii ). Sum tam ngah theihtheihna ding,summet bawl na, summet thakna, a kipan lamtuam tuam phuangin hanciam ding uh hi. (iv ). Hihbangin sum a zon uh ciangin,kumpi thukham tawh kituaklo te semlo ding uh hi. (v ). Sepna bawlna khat peuhpeuhah, EC te thukimna leh awina la masa ding uh hi. (vi ). Angah masaksak sumte sumkempa tung ah sumngahna lai(receipt) tawh aappah pah ding uh hi.

Page 104: Laaitui Khua Khantohna Ding

Thu 2. Thu kizakna pawl(Information) (a). Tupna Kipawlna khat peuhpeuh ah thu kizakna a hoihloh in na ki semtheilo bek thamloh taangzaai theilo hi.Tua ahih ciangin, hih kipawlna a dingin thu kizaakna pawl a omloh apha mawhkhat a hihi. (b). Sepna zia dingte

(i ). Thu kizaakna (Tadensa) Gamsung gampua aa leitung thuthak leh thuthang teng thempeuh pawl sung ah hita leh laaitui tate lakah hi taleh a kizel sak na ding in, Thu kizakna (tadensa) bawl ding hi.(ii ). Laibu saal (Library) Laaitui tate in khua amuh,azaak na a zaaina dingin plan namkim kingah theihna Laibu saal (Library) phuan ding hi.

Thu 3. Nopna/dahna leh donghhuu(social welfare) (a). Thupna. Eite in leitung mite ih hi lai hi.Pausiat hilo hi.Leitung piancil aa Pasian in hon ciamsiat sa hi hi a,mihing ih hih naakleh, naalo ding, dahlo cimawh lo ding,silo ding kici thielo a hihzah khat in, zong nuamlo lungdamlo ding zong kici theilo hi. Mihing ih cih in a ki hoonthawlh ganhing namkhat(Human being is social animal) ih hi hi. Dammawh cimawh zawng khal,ih sih ih manh ciangin pawl ih kisap mahbangin,ih nuam ciang in zong pawl ih kisam veve hi. Bangci bangci in ih om zongin lawm lo, guallo, pawllo tawh ih hithei kei ding hi.Tua ahih manin, ih kipawlna in,ihnop ih dah ciang ading zong ih ki ginkholh, ih gelkholhloh a phamawh thu a hihi. (b). Sepzia dingte. Kipawlna sung aa a lutte thempeuh ih nopna, dahna leh donghte vaanding.Thu 4. Khudaak leh Taangtunsak (Out-look and Implement) pawl (a). Hih kipawlna ii Thubullet (2-110, 2-120) sung a a kigen teng thempeuh tawh kisai khuadaak, kan, gel leh a taangtun zawhna dingin semding hi.

KHAWKPI (B) PAWLMI SUAHNAThu 1. Zangkung khua sung a om Laaitui tate thempeuh pawlmi suakthei ding hi.Thu 2. Mun tuamtuam a om Laaitui ta pawllut nuam peuhmah te zong kisang ding hi.Thu 3. Pawlmi suahna ah,innkuan zui hilo,mimal zui in lut ding hi.Thu 4. Pawllut man mi khat ciangin, K500/-(Kyats zanga linlian) hi ding hi.

KHAWKPI (C) KIKHOPNA.KHENPI I.KIKHOP SAPNAThu 1. Kikhop sapna thempeuh ah, Pawllutang thukim pih na tawh Thuvaanpi in, kikhop napana lai bawl ding hi.Thu 2. Kikhop sapna lai tung ah, ani,ahun leh hun gelna om ding hi.Thu 3. Kikhoop sapna lai,thu kizaakna pawlte in tavuan la in hawm ding a,apiak ciangin letmat thuh sak ding hi.Thu 4. Kumcin mipi kikhop ni(7), mipi thuphamawh kikhop ni(2),Panmunlen kikhop ni(3) leh Pammunlen thuphamawh kikhop ni (1) a tawm pen hun pia in kisam khol bek ding hi.Thu 5. Kumcin mipi kikhop bel,calendar year a beima thakhat sapa a a kibawl Pawl

Page 105: Laaitui Khua Khantohna Ding

lutang thu kimpih na tawh kisam dinghi.Thu 6. Thuvaanpi in kumcin mipi kikhopna a sap ciangin, Panmunlen te leh sub-com: tein kum khat sung amau sepna leh bawlna teng a ciapteh na thupuak (report) zong aken na dingin atuam in zaaksak na nei ding hi.

KHEN II. THU KIKUPNA.Thu 1. Kikhopna khatpeuh peuh ah, Thumeilet tawh kizui in, sapna a kibawl ahih leh, a kikhawm zahzah in thu kikkupna leh thu khensat na bawlthei ding hi.Thu 2. Kikhopna thempeuh ah,Pawllutang in kikhop uk sem ding a,Thuvanpin in hun uk sem ding hi.Thu 3. Kikhop ukin, athu leh ahun en in,kikhopna ahih kei leh thu kikupna khat peuhpeuh khawlsak thei dinghyThu 4. Thu khensat na thempeuh ah,a tamzaw thukim na ki zui ding hi.Tua bang aa a tamzaw thukim na a kilak na ah,kikhop uk in mee pia theilo ding hi.Thu 5. Thu khensat an ah a tam zaw thukimna a kilak ciangin, adeih leh adeihlo a kikim leh kikhop uk in thukhen satna pia ding hi.

KHEN III. THU PUAKNA(REPORT)Thu 1. Kumcin mipi kikhopna ah, Thuvaanpi in Pammunlen te leh sub-committee te nasepna thupuak(report) te thempeuh ngen in kaikhawm ding hi.Thu 2. Thuvanpi in,tua thupuakte thempeuh, mipi zaak dingin simtha ding hi.Thu 3. Thupuak na tawh kisai mipi in a telloh te hun uk pa kiangah dong thei ding hi. Thu 4. Hun ukpa in mipite lungkim dong in a telgen siang zawh ciangin, a kikhawm mipi tamzaw thukim na tawh kikip sakin,kikhop ukpa in letmat thut ding hi.Thu 5. A ki kipsak thupuakkna te pawlmi a thei nuam thempeuh ettheih dingin kibawl sak ding hi.

KHEN IV. KIKHOPNA THU CIAMTEH.Thu 1. Thuvaanpi in thu kikupna leh thukhennate thempeuh ciamteh in,tua kikhopna a manciang in simtha in kipsak na a kibawl zawh the,kikhop ukpa leh hun ukpa in letmat thuh ding hi.Thu 2. A ki kipsaksa kikhopna thuciamtehna file sungah kikem ding hi.Thu 3. Abeisa a nunung bel kikhopna a sep ding a thu ki khensatte sep leh seploh ki sit kik ding a kipsak na kinei ding hi.

KHAWKPI (D). KITEELNA.Thu 1. Ki pawlna aa ding deihsakna a nei,a uuk,a uut leh a sem zo ding te pawl makai dingin kiteel ding hi.Thu 2. Panmunlen pawlin,pawl makai dingte sehkholhna bawl ding a,a ki sehkholh te ki zasak,ki kum masa ding hi.Thu 3. Pawl makai dingte,mipi kikhopna panin,kiteel in ki kipsak ding hi.Thu 4. Sehkholhna a a kihel,pawl makai ding khat in,uutlohna hang hilo,thudang khat peuhpeuh hang tawh kiteelna ah a hong pai theih kei leh,kiteel veve ding hi.Thu 5. Pammun khat aa dingin, a ki deih khat sangin a tam zawk leh simtham kitel na kibawl ding hi.Thu 6. Pawllutang a hih keileh,Thuvaanpi in akum cing lopi in tawpna ding thu a om leh lai tawh zasak dinga,kumcin mipi kikhopna ah tawpsakna leh a thak teelna

Page 106: Laaitui Khua Khantohna Ding

kibawl ding hi.Thu 7. Pawl makaai dang khat peuhpeuh in a kum cinglo pi in tawpna ding thu a om leh Pawllutang tung ahlai tawh zasak ding a,a nai bel panmunlen pawl ki khop na ah tawpsak na leh a taang ding donghhuu athak telna ki bawl ding a,kum cin mipi kikhopna ah mipi thukimna tawh kikip sak dinghy.Thu 8. Panmunlen pawl athak a kiteel zawh the,tua te-in Thudotpi pawl athak teel ding hi.Thu 9. Pawl makai te in,January tha ni 1pan inDecember tha 31 ni dong kumkhat sung sem ding hi.

KHAWKPI(E)-SUMKHEN I. TAANGSUM NGAHNAThu 1. Pawlmi suahna mikhat tungpan K500/-(Kyats zanga linlian)kila ding hi.Thu 2. Pawlmi khat tungpan kum sum K100/-(Kyats zakhat linlian)kila ding hi. Kumsum bel kumkhat ai ding piakhat in ki lompiak ding hi.Thu 3. Pawlmi suahna leh kum sum te sum donna laibu sungah ki ciamteh ding a,sum ngahna lai(receipt) zong ki pia ding hi.Thu 4. Taangsum khan na dingin huhna ki ngen thei ding hi.Thu 5. Taang sum akan apunna dingin,Panmunlen teng thukim na tawh lam tuamtuam in ki vaihawm ding hi.

KHEN II. TAANGSUMKEPNAThu 1. Kipawlna ii sum neih thempeuh Pawllutang,Thuvaanpi leh Sumkeempa, thum min tawh Bank ah kikoih dinghy.Tua thum sungpan in,a tawhbel nih letmat bek tawh sum kithoh thei ding hi.Thu 2. Sumkeempa in a ma khut sungah, phamawhgin na/zattangzang dingin a tam pen K1000/-(Kyats tulkhat linlian)ciang bek koih theiding hi.

KHEN III. SUMZATNA.Thu 1. Sum zatna thempeuh voucher bawl ding a,tua voucher tungah,azatni,azatzah, azatna thu leh azang pa minleh a min thuh na letmat om ding hi.Thu 2. Pawllutang/Thuvaanpi in thuphamawh aom ciangin, amau thu taeh a tam bel K1,000/-(Kyats tulkhat linlian) zang thei ding a, a nai bel Panmunlen kikhopna ah thukim na la ding hi.Thu 3. Ki pawlna vai tawh kisai paisuk paitoh na ah taangsum kizang ding hi.Thu 4. Ki pawlna tawh kisai kikhop na te ah a ki lawm bang in neek leh dawn aa ding in taangsum ki zaang ding hi. Thu 5. Pawl mi khat a sih leh, a ki nai pih belbel pa/nu tungah huh na sum K5,000/- (Kyats tulnga linlian)ki pia ding hi.

KHAWKPI(F)-NEIHSA HEMSAKNAThu 1. Kipawlna ii neihsa sum a hih keileh van khat peuhpeuh a khut sungah kep nang thu neilo pi a kemlai,baalaipawlmi khat ki sikkik, ki ngen kik ding a hong piak hong lohkik theih leh Panmumlenpawlin a kilawm bangin vaihawm in ki thuaksak ding hi Thu 2. Hih atung aa Thu 1 bang a a kisep sit ciang in,kipawlna ii neihsa sum leh van ngahkik ding lamtena a om kei leh kipawlna neihsa sazian pan in Panmunlen teng thukim na tawh kiphiat(write-off) ding hi.

Page 107: Laaitui Khua Khantohna Ding

18-000. Thu khuupna18-100. Kigel sinta Laaitui khua khantohna ding gelna thu in ki mansinta hi.Hih in kicing ding cih omlo aa,sep kawmkawn leh puahphat kawmkawm aki thuah ding ahi hi. Hih ih gel manna in,itupna a ki cing hilo in,sep ding ih kipat na a hihi.

18-200. Sepding bekin samlai.18-210. Aciam nuam….,ei zong! Hihbang ih tupna te ihsep ciang in,uttan vei sem ding a,hun khat teitei ciang aman ding cih bang tawh a hong hi thei kei ding hi.Ei asem abawl te mah mahin ih hanciam na te ih mit in ihmuh bek hilo,a ciamkha,anekha a ihom ding zong ih ut ih lam et na a hihi.Tua a hih man in a manlang theithei aa a hong tangtunna dingin ih gel kul leuleu hi. 18-2110. Bang tanvei sauvei ding.18-2111. Kun nga (5) sau vei ding.18-2120. Cikciang a kipan ding.18-2121. 01-04-200118-2122. Nipi ni12-2123. Sumkim laitak (12:00 noon)

18-2130. Cikciang in man ding.18-2131. 31-03-200618-2132. Sunkim laitak (12:00noon)

18-3000. Asem avian ding.18-3100. Namnih in kikhen thei18-3110. Hunbitlo aa asem ding (Part time)18-3120. Hunbit aa asem ding (Full time)

18-3200. Humbit lo aa asem dingte (Part time) Hihte in,nasep na tawh kizui aa,avian ding(Excutive Committee)ih phuatte ahihi.

18-3300. Hunbit aa asem dingte(Full time)18-3310. A thuneu a hilo…,ihtupna leh ngimnate Hih ihtupana te in zai mahmah in nasep ding atam mahmah hi. Zingkaal nitakkaal a dawp bek tawh hong hi thei nawnlo in,a thapaihpih ding mah a om kei leh a piang thei kei ding hi.Tua ahih manin, ih tupnan te a taangtun zawhna dingin, hunbit aa asem ding a tawmbel mi nih bang a ki sam hi.18-33110. Bangci mite hi ding18-33111. Laaitui mi hi ding18-33112. Acidam mahmah hi ding18-33113. Pilna in, tu lai hun tawh kituak aa laithei, hi ding.(Laitan kiciangtan lo zaw ding aa,ama hoihna leh siamna ki en zaw dinghy)18-33114. Mangpau, Kawlpau asiam hi ding.(siam cih ciangin, mangaw, kawlaw ngah cihbang zong hi tuanlo in, agennop teng ci thei ding, migen teng lah tel ding)18-33115. Manglai kawllai a at siam ding.

Page 108: Laaitui Khua Khantohna Ding

18-33116. Mitawh kiho thei ding.Pawl nei thei ding.18-33117. Mimai phungam ding.,maingal baih ding.18-33118. Thumaan thutak mahmah ding.18-33119. A lungsim hoih mahmah ding.18-33120. Lungduia in, kiniam khiatmi hi ding hi.18-33130. A thamaan ding.18-33131. A thasum dingbel, Myo-ok thasum hi ding hi.18-33132. Khual azin ciangin, alamsap, annek tuidawn leh zintunbuk sapte abei zahlian ki pia ding hi.18-33133. Paisuk paitohna lamsap zong kipia ding hi.