efpeune meebefKsup3ekeAgraveer keAgraveesup3eeampuesup3e HeacuteMeemekeAgraveersup3e Fceejle HejYeCeer

efvesup3eespeve efJeYeeieefvesup3eespeve efJeYeeieDeLeamp Je meebefKsup3ekeAgraveer mebregeeueveeuesup3e cegbyeFampDeLeamp Je meebefKsup3ekeAgraveer mebregeeueveeuesup3e cegbyeFamp

efpeune meeceeefpekeAgrave Je DeeefLeampkeAgrave meceeueesregevemeve-2018

efpeune meeceeefpekeAgrave Je DeeefLeampkeAgrave meceeueesregevemeve-2018

efpeune HejYeCeerefpeune HejYeCeer

efpeune meeceeefpekeAgrave Je DeeefLeampkeAgrave meceeueesregeve meve-2

01

8

फकत कारयालरयीन उपरयोगाकरीता

महाराषट ना न

जिल हा ामाजिक आरथिक मालोचन

2018

जिल हा - परभणी

जिलहाभहभयिकी कह भीाली अरथहवहभयिकी क चभलनभली

माभरभषटह हनभन परभणक

परसतभवनभ

अरथ व स ाखयिकी साच लन लि मह र षटर श सन अातरथत र जि तील जिलह

स ाखयिकी क िालि म रथ त जिलाभ भमभजि व आरथर मभलोचनहही पखततक दरवरषी

परक जशत कली ि त परभणी जिलय कजरत सदर परक शन 2018 ि वरषास ठी ति र

करणि त आलल आह सम लोचन मधि जिलहि चि भौरोजलक म जहतीसह क ही ठळक

ब बी परक शन चि पजहलि भ र त जदललि असन परभणी व मह र षटर ची म जहती

दखषटिकषप त दणि त आलली आह ि परक शन चि दस-ि भ र त जिलय तील म जहती

स ाखयिकीि आकडव री व जतस-ि भ र त रणन जवरषिक आकडव री दणि त आली आह

जि भण परभणक जिनााकः 2505 2019

(अपभटकल) जिलाभ भयिकी क अजि भरक

परभणक

अनकरमजणका जिलहा ामाजिक आरथिक मालोचन ndash 2018

जिलहा परभणी तकता कर ज षरय पषटठ कर

भाग 1 - मालोचन 1 जिलयाचा मगर आढा ा 2 त 10 2 िषषटिकषपात जिलहा 12 त 17 3 जिलहा रयोिनचा आढा ा 18 त 18 4जिलयाचा नकाना 19 त 22 5जन डक जनिनकाा र आधाजरत आलख 23 त 25 भाग 2 ndash ााषयरयकी तकत 1 जन डक जनिनक

11 जिलहयातील जिजिध आरथिक ि सामाजिक बाबीच जििडक जिरदशक 28 त 32 12 जिलहयातील महतिाची सााखयिकी 33 त 33 2 जिलहा उतपनन अािाि

21 कषतरिार जिलहहा उतपनि ि रदरडोई जिलहहा उतपनि - चाल ककमतीिसार 35 त 38 22 कषतरिार जिलहहा उतपनि खथिर (2004-2005 ककमतीिसार 39 त 42 3 ककमती ा विजनक ज तरण वरय सिा ककमती ज षरयक आकड ारी

31 जिलहयातील महतिाचिा िथताचिा तरमाजसक सरासरी जकरकोळ ककमती 44 त 46 ा विजनक ज तरण वरय सिा

32 राथत भाि धानि रदकाि आजि रशिकाडड धारकााची सायिा 47 त 47 33 अातिोरदि अनि िाििा रदाजरदरि रषखालील (अातिोरदि अनि िाििा िगळि) ि रदाजरदरि

रषिरील कटाबाासाठी अनिधानिाच जििति ि उचल 48 त48

4 िमीन इतर मह लसिाजनक स राजरय ासिााच उतपननखचवबककगज माबचत गि

िमीन इतर मह ल 41 (अ) गोळा कलला महसल (िमीि महसल िाढीि साजकिड जिप गराप पास सस

इिीएस जशकषि अकषीक जसटी सि िथतीिाढ ि िझल) 50 त 50

41 (ब) गोळा कलला महसल (खािी गौिखजिि मतथि कोटड फी ि मदरााक बीबीडीआर िोरदिीपतर महसली करमिक िाजहरात इतिारदी)

50 त 50

41 (क) गोळा कलला महसल (तगाई अजधक धानि मरद साधारि िििमीि किड अकषीक किड आरदशड गहजिमाि पखचचम पाजकथतािाति आलल जििाजसत तिााची मोडतोड परकलहपगरथताािा कळाािा जरदलल किड परगरथत िमीि सधारिा इतिारदी)

51 त 51

सिाजनक स राजरय ासिााच उतपननखचव 42 िागरी थिाजिक थिराजि साथिााच 2017-18 मधील उतपनि ि खचड 52 त 52

43 गरामपाचाितीच उतपनि ि खचड 53 त 53 44 जिलहहा पजरषरदच उतपनि ि खचड 54 त54

बक ज मा 45 तालकाजिहाि बक कािालि िगीकत बकााची सायिा ठिी ि कि 55 त 55

बचत गि 46 जिलहयातील बचत गटााबाबतची माजहती 56 त 56 5 कजष ालगन ा कजष

51 िजमिीचिा िापराजिषिी माजहती 58 त 58 52 जिरजिराळिा जपकााखालील कषतर 59 त 64 53 जिलहहिात जितरीत करणिात आलल जबिाि 64 त 64 54 रासािजिक खतााचा िापर 65 त 65 55 मयि जपकााच रदर हकटरी अारदाजित उतपारदि 66 त 66 56 तालकाजिहाि पिडनि जरदिसााची सायिा ि एकि पिडनि 67 त 67

पिम 57 कजतरम रति कािडकरमाची परगती 67 त 67 58 कजतरम रति ि रदगध उतपारदिाची तालकाजिहाि परगती 68 त 68 59 पशिदयजकि साथिाबाबतची माजहती 68 त 68 510 मानितापरापत पशिध गह आजि तिात कततल कललहिा पशाची सायिा 69 त 69 511 भिल मतथिवििसािजिषिक माजहती 69 त 69 512 सागरी मतथिवििसािजिषिक माजहती 70 त 70 513 शासकीि आजि सहकारी रदगध शाळाामधील रदगध उपउतपारदि 70 त 70 514 रदगध जिकास सहकारी साथिाबाबतची माजहती 71 त 71

िल ापिा लाभ कषतर 515 जिलहयातील कसचिाचिा ि पािी उपसा करणिाचिा सोिी 71 त 71 516 जिजिध साधिााखालील ओजलताच कषतर 72 त 72 517 कसचि जिजहरीजिषिक माजहती 72 त 72 518 कपिजलका हातपाप ि जिदयत पापााजिषिी माजहती 73 त 73 519 जिलहयातील पाटबाधार जिषिक सजिधा (राजिथतर पाटबाधार) 73 त73 520 जिलहयातील लघपाटबाधाऱिााचिा कामाजिषिक माजहती 74 त 74 521 मोठ ि मधिम पाटबाधार परकलहपााजिषिी माजहती 75 त 75 522 जिलहहिातील पािलोट कषतर जिकास कािडकरमाातगडत मरद ि िलसाधारि कामााची परगती 76 त 76

न परया रण 523 जिलहयातील एकि ििकषतर 76 त 76 524 जिलहयातील ििााच िगीकरि 77 त 77 525 सामाजिक ििीकरि कािडकरमाातगडत िकषरोपिाच लकषि ि साधि 77 त 77 526 िनििीि ि राषटरीि उदयाि अभिारणिाअातगडत परकलहपजिहाि कषतर ि खचड 78 त 78 527 मयि ि गौि िि उतपारदि ि उतपनिाजिषिी माजहती 79 त 79 528 सािगडजिहाि कारखानिााचा तपशील 80 त 80 6 उदयोग हकार उदयोग

61 जिलहयातील उदयोगााबाबतचा तपशील 82 त 82 62 जिलहयातील जिजिध िातरिाकड उपलबध असललहिा थििारोिगाराचिा िोििाातगडत लाभ 82 त 82

जरदललहिा लाभधारकााची सायिा रोिगार स रयारोिगार

63 कारखानिातील कामगारााची रदजिक सरासरी सायिा 83 त 83 64 रोिगार ि थििारोिगार मागडरदशडि क दराातील आकडिारी 84 त 84 65 शासकीि कमडचाऱिााची सायिा 85 त 85 66 जिरजिराळिा उदयोगाातील रोिगारााबाबतची माजहती 86 त 86

कामगार 67 रदकाि विापारी साथिा ि तिातील कामगारााबाबतची माजहती 87 त 87

हकार 68 परािजमक कजष सहकारी साथिााच कािड 88 त 88 69 परािजमक कजष पतपरिठा साथिााचा तपशील 89 त 89 610 जिलहयातील साखर कारखाि जिषिक माजहती 90 त 90 611 जिजिध परकारचिा सहकारी साथिा 91 त 91 612 सहकारी साथिााची जिततीि खथिती 92 त 92 613 सहकारी साथिााची लखापरीकषि िगापरमाि सायिा 93 त 93 614 राजि जिलहहा कािडकषतर असललहिा सहकारी बकाच कािड 93 त 93 615 जबगर-कषी सहकारी पतसाथिााच कािड 94 त 94 616 परिािाधारक सािकारााची सायिा आजि तिाािी जरदलली कि 94 त 94

पणन 617 जिलहहा आजि परािजमक पिि साथिााच कािड 95 त 96 618 जििाजतरत बािारपठातील कषी मालााची िारथषक आिक 97 त 97 619 जििडक कजष मालाचिा तरमाजसक सरासरी घाऊक जकमाती 98 त 98

सतरोदयोग 620 सहकारी सत जगरणिा हातमाग ि िातरमाग िााचा तपशील 99 त 99 7 पारयाभत ज धा उिा

71 जिलहयातील जििचा िापर 101 त 101 परािजनक पजर हन महाराषट राजरय मागव पजर हन िळण ळण

72 मोटार िाहिााची आजि ि अिजञाप ती धारकााची सायिा 102 त 102 73 महाराषटर राजि मागड पजरिहि महामाडळाची परिासी िाहतक 103 त 103 74 थिाजिक थिराजि साथिााच िाहतक उपकरम 103 त 103 75 पोथट आजि रदरधििी सिा िााची आकडिारी 104 त 104

ा विजनक बााधकाम 76 रोड पलि 2001-2021 िसार जिलहयातील रथतजिकास कािडकरमाची परगती 104 त 104 77 परकार ि पषटठभाग िािसार रथतिााची लााबी 105 त 105 78 तालकिातील रथतजिषिक आकडिारी ( आजि ा ी + जबगर आजि ा ी कषतर) 106 त 106

पाणी पर ठा स चछता 79 जपणिाचिा पाणिाचिा सोिी ि टाचाई साबाधी कललहिा उपाििोििा 107 त 107 710 अिसजचत िाती ि ििबौधरद ििखकतक िळिोडिी 108 त 108 711 गरामीि भागात शौचालिाची सजिधा असिाऱिा कटाबााची सायिा 108 त 108

8 ामािीक कषतर ामजहक ा जनकषण

81 जिलहयातील परािजमक शाळााबाबतची माजहती 110 त 112 82 जिलहयातील माधिजमक शाळााबाबतची माजहती 113 त 115 83 जिलहयातील उचच माधिजमक शाळााबाबतची माजहती 116 त 118 84 शकषजिक साथिाातील अिसजचत िातीचिा जिदयारथिाची सायिा 119 त 120 85 शकषजिक साथिाातील अिसजचत िमातीचिा जिदयारथिाची सायिा 121 त 122 86 शकषजिक साथिाातील अलहपसायिााक जिदयारथिाची सायिा 123 त 124 87 जिलहयातील साकषरतच परमाि 125 त 125 88 इितताजिहाि जिदयारथिाची सायिा 126 त 127 89 परािजमक शाळाातील जिदयारथिाच उततीिडतच परमाि 127 त 127 810 परािजमक शाळाातील जिदयारथिाचिा गळतीच परमाि 128 त 128 811 शारीजरक जशकषि महाजिदयालि करीडाागि करीडा साथिा आजि करीडा जशषटििततीधारक

िाबाबतची माजहती 129 त 129

812 इितता रदहािी िातर जिजिध कषतरातील उपलबध परिश कषमता 130 त 131 813 जिलहयातील महाजिदयालिााबाबतची माजहती 132 त 133 814

अबक विािसाजिक जशकषि साथिााबाबतची माजहती 134 त 135

ा विजनक आरोगरय 815 सािडिजिक ि शासि सहायिीत िदयकीि सजिधााची माजहती 136 त 136 816 खािगी िदयकीि सजिधााची माजहती 137 त 137 817 जिलहयातील आरोगि वििथिापि माजहती परिाली अातगडत िनम ि मतिाची सायिा 138 त 138 818 जिलहयातील परसतीपिड तपासिीची सायिा 139 त 139 819 जिजिध कारिाािसार मतिची सायिा 140 त 140 820 माता ि बाल सागोपि कािडकरमाातगडत लस टोचिी 141 त 141 821 कटाब कलहिाि कािडकरमाची परगती 142 त 142

मजहला बालज का 822 जिलहयातील कािडरत अागििाडया कािडरत सजिका ि अागििाडया इमारतीचा

तपजशल 143 त 143

823 जिलहयातील कािडरत अागििाडया ि तिामधील बालक 144 त 145 824 जिलहयातील कािडरत अागििाडयाामधील कपोषीत बालकााच शरिीजिहाि िगीकरि 146 त 146 825 एकाखतमक बाल जिकास सिा िोििा - माता ि बालसागोपि 147 त 147

िाजरदरय 826 शहरी भागातील रदाजरदरि रषखालील कटाब 148 त 148 827 गरामीि भागातील रदाजरदरि रषखालील कटाब 148 त 148

गहजनमाण 828 जिजिध गहजिमाि माडळामाफड त महाडाि बााधललहिा घरााचा तपजशल 149 त 149 829 रािीि गााधी परकलहप गरामीि जििारा िोििा 149 त 149 830 परधािमातरी आिास िोििा ( गरामीि ) 150 त 151 831 घरबााधिीसाठी अिडसहायि िोििअातगडत गरामीि कषतरात जरदलली घर 152 त 153

ामाजिक नरयारय 832 जिलहयातील मागासिगीि िसतीगह तिााची परिश कषमता ि जरदलल परिश 154 त 154 833 जिलहयातील रदजलत िथतिा तिामधील लोकसायिा ि रदजलत िथतिााची सधारिा 155 त 155

अलप ायरयााक ज का 834 अलहपसायिााक जिकास जिभागाकडि राबजिणिात ित असललहिा जिजिध िोििाामधील

लाभािी सायिा 156 त 156

ज नष हायरय 835 महसल जिभागाकडील सामाजिक सरकषा िोििाातगडत कलल अिडसहायि 156 त 156 836 सािि गााधी जिराधारअिरदाि िोिितगडत कलल अिडसहायि 157 त 157

मित पन व न 837 पििडसि परकलहपााची सदयखथिती 157 त 157 838 जिलहयातील रदषटकाळामळ झालली हािी ि पििडसि वििथिापिाातगडत जरदलल सहायि 158 त 158 839 जिलहयातील आपततीमळ झालली हािी ि आपतती वििथिापिाातगडत जरदलल सहायि 158 त 158 9 रयोिनाज षरयक आकड ारी ज ज ध ज का रयोिना

91 जिलहयातील जिजिध िोििाातगडत जिितविि ि खचाचा आढािा 160 त 160 92 जिजिध जिकास शीषाखाली झालला िोििाातगडत खचड 161 त 163 93 िीस कलमी कािडकरमाची भौजतक परगती 164 त 164 94 खासरदार थिाजिक कषतर जिकास कािडकरम 165 त 167 95 आमरदार थिाजिक जिकास कािडकरम (जिधािसभा मतरदार साघ) 168 त 168 96 थिाजिक जिकास कािडकरम (जिधािपजरषरद सरदथि) 169 त 169

महाराषट गरामीण रोिगार हमी रयोिना 97 महाराषटर गरामीि रोिगार हमी िोििा 170 त 170 98 महाराषटर गरामीि रोिगार हमी िोििखाली घतलली काम तिािरील रोिगार ि खचड 171 त 171 99 महाराषटर गरामीि रोिगार हमी िोििखाली घणिात आलली परकारािसार काम ि

तिािरील खचड 172 त 172

10 ाकीणव नरयारय परना न

101 पोजलस अजधकारीकमडचारी िााची सायिा 174 त 174 102 जिलहयात कािडरत जिजिध निािालि तिामधील निािाधीशााची सायिा ि जिकालात

काढलली परकरि 175 त 175

माजहती िन ापकव 103 जिलहयात परकाजशत झालली ितडमािपतर ि जिितकाजलक 175 त 175 104 जचतरपट गह वहीडीओ क दर आजि कबलधारक िााची आकडिारी 176 त 176

जन डणकीबाबत 105 लोकसभा ि जिधािसभा जििडिकीबाबतची आकडिारी 177 त 177

ज तत 106 जिलहयात गोळा करणिात आलला कर महसल 178 त 178 107 जिलहयात गोळा करणिात आलला मलहििधीत कर महसल (वहट) 178 त 178 108 कोषागारात सारदर झाललहिा रदिकााच तपजशल 179 त 179

परयविन 109 जिलहहिातील पिडटि थिळाचिा जिकासाबाबत सदयखथिती 179 त 179

भाग -3 गणनाज षरयक आकड ारी िनगणना (लोक ायरया)

111 लोकसायिा जिषिक जििडक आकडिारी (िागरी कषतर) 181 त 181 112 लोकसायिा जिषिक जििडक आकडिारी (गरामीि कषतर) 181 त 181 113 जिलहयातील मागासिगीिााची लोकसायिा 182 त 182 114 लोकसायिा आजि िजिरदर 183 त 183

115 शहरााची िगडिारी आजि तिााची लोकसायिा 184 त 184 116 मयि ि सीमाातीक काम करिाऱिााच उदयोग गटजिहाि िगीकरि 185 त 185 117 धमड ि ििोगटािसार लोकसायिा 186 त 186

कजष गणना 118 िजहती धारिचा परकार आजि कषतरफळ गटािसार िगीकरि 187 त 187

पनगणना 119 (अ) जिलहयातील एकि पशधि (जिरदशी ि साकजरत गाई ि बल) 188 त 188 119 (ब) जिलहयातील एकि पशधि(रदशी ि साकजरत गाई ि बल) 188 त 188 119 (क) जिलहयातील एकि पशधि( महशी ि रड) 189 त 189 119 (ड) जिलहयातील एकि पशधि(इतर पश) 189 त 189

आरथिक गणना 1110 कजष ि जबगर- कजष उदयोग 190 त 190 1111 परमख उदयोग गटािसार उदयोगााची आजि जििजमत काम करिा-िा कामगारााची सायिा 191 त 191

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 1 of 191

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन

2018

भाग -1

समालोचन

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 2 of 191

१ जिल याचा समआढा आ ावा

1इजिहास जिलहयास परवी परभारवतीनगर असही महटल िाई मराठरवाडा जरवभागातील आठ जिलहयाापकी परभणी हा जिलहहा असन

मराठरवाडयातील इतर भागाापरमाणच हा जिलहहा परथम जनिामाचया अजिपतयाखाली होता नातर हदराबाद राजयाचा एक भाग १९५६ मधय राजयााच पनगगठन झालहयानातर त ततकालीन माबई राजयाचा एक भाग बनल आजण १९६० नातर हा सधयाचया महाराषटर राजयाचा एक भाग आह

परभणी जिलहहा पराचीन जिलहप आजण सथापतयाचया दषटटीन समदध आह जिलहयात चारठाणा राणीसारवरगाारव एराडशरवर इतयादी माजदरााचया नगरी आहत उततर चालकयकालीन जिलहप आजण सथापतयाच अनक सादर आजरवषटकार यथच पाहारवयास जमळतात

2सिान व भौगोजलक वजिष य

परभणी जिलहहा 1845 त 2001 या उततर अाकषािारवर 7613 त 7739 परवग रखाािारवर या भौगोजलक पटटयामधय रवसलला आह जिलहहयाचया उततरस बलढाणा रव हहगोली पशशचमस िालना दजकषणस बीड आजण लातर रव परवस नाादड ह जिलहह आहत

परभणी जिलहहयात अहिठा परवगताची एक रााग हितर तालकयातन िात या राागमळ जिलहहयाचया उततरकड पठार तयार झाल असन तया पठाराची समदरसपाटीपासनची उाची 1500 त 1600 फट आह या पठाराचा दजकषणकड उतार असन तो दिना नदीचया खो-यात समाजरवषटठ होतो या जिरवाय जिलहहयाचया दजकषणकड गागाखड या तालकयात बालाघाट परवगताचया कमी उाचीचया राागा पसरललहया आहत जिलहहयातील पाथरी गागाखड पालम परभणी रव पणा तालकयााचया काही भागााचा समारवि गोदारवरी नदीचया सपीक खो-यात होतो तर सल रव हितर तालकयााचया काही भागााचा समारवि दिना नदीचया खो-यात होतो

3कषतर व महसली उपजवभाग

परभणी जिलहहयाच एकण कषतरफळ 6332 चौजकमी आह या जिलहहयात सल हितर परभणी मानरवत पाथरी सोनपठ गागाखड पालम रव पणा या नऊ तालकयााचा समारवि होतो जिलहहयात चार महसल उपजरवभागापकी (1) सल या उपजरवभागात सल हितर (2) पाथरी या उपजरवभागात पाथरी सोनपठ मानरवत (3) गागाखड उपजरवभागात गागाखड पणा रव पालम तर (4) परभणी उपजरवभागात परभणी या तालकयाचा समारवि होतो

2011 चया िनगणननसार परभणी जिलहहयात एकण 843 खडी असन तयापकी 830 रवसती असलली रव 13 खडी ओसाड आहत तहजसलजनहाय एकण खडयााची साखया पढील परमाण सल 93 हितर 166 परभणी 128 मानरवत 54 पाथरी 56 सोनपठ 57 गागाखड 105 पालम 81 रव पणा 90 या परमाण आह जिलहहयात परभणी िहर ह महानगरपाजलका असन एकण सात नगरपजरषदाापकी सलहितर रव गागाखड या ब रवगीय तर मानरवत पाथरी सोनपठ रव पणा या क रवगीय आहत जिलहहयात नऊ तहजसल मखयालयापकी पालम या जठकाणी नवयान नगरपाचायत अशसत तरवात आली आह जिलहहयात एकण 9 कजष उतपनन बािार सजमतया आहत

4नदया

गोदारवरी ही जिलहहयातील परमख नदी आह ही नदी जिलहयाचया दजकषण भागाात पाथरी गागाखड रव पालम या तालकयातन पशशचमकडन परवकड 79 जकमी रवाहत िाऊन नाादड जिलहहयात पररवि करत पणा ही गोदारवरीची उपनदी आह ती जिलहयाचया उततर सीमरवरन रवाहत करपरा रव दिना या पणा नदीचया उपनदया आहत पणा रव गोदारवरी नदीचा सागम का ठशरवर यथ झाला आह गोदारवरीचया उपनदया रवाण रव मासळी या बालाघाट डोगरात उगम पारवतात दिना नदी सल हितर परभणी रव पणा या तालकयातन रवाहत िाऊन हहगोली जिलहहयात पररवि करत औरागाबाद जिलहहयातन उगम पारवललहया पणा नदीरवर हितर तालकयातील यलदरी यथ िरण बाािलल आह

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 3 of 191

5हवामान

जिलहयाच हरवामान सरवगसािारणपण उषटण रव कोरड आह जिलहयात उनहाळा कडक असतो जिलहहयात िन त सपटबर या पारवसाळी हरवामाना वयजतजरकत इतर काळात हरवामान मखयतरवकरन कोरड असत ऑकटोबर त नोवहबर मधय जिलहहयात मौसमोततर पाऊस पडतो जडसबर त फबररवारी जहरवाळा तर माचग त म उनहाळा असतो

6पिजनय जिलहयाचया पशशचमकडन परवकड पिगनयमानात रवाढ होत डोगराळ परदिात पारवसाच परमाण िासत असत हितर

तालकयात पारवसाच परमाण िासत आह अलीकडील काळात िन त सपटबर या कालारविीत नऋतय मानसन रवा-याापासन सरासरी 83037 जममी पाऊस पडतो या जिरवाय ऑकटोबर रव नोवहबर मधय ईिानय मानसन रवा-याापासन पाऊस पडतो जिलहहयाचया सरवग भागात एकसारखा पाऊस पडत नाही पशशचमकडन परवकड पारवसाच परमाण रवाढत िात 2017 यारवषात परभणी जिलहहयात सरासरी 54077 जममी पाऊस पडला

7मािीचा परकार

जिलहहयात गोदारवरी नदीचया सखल मदानी परदिातील िमीन गाळामळ सपीक झाली आह डोगराळ भागातील िमीन मातर खडकाळ रव रताड आह या िमीनीची सपीकता कमी आह बाािकामासाठी लागणारा दगड जिलहयातील रवगरवगळया जठकाणी दगडााचया खाणीतन काढला िातो नदीपातरातन रवाळ काढली िात जिलहहयात सरवगसािारणपण जपकााना पोषक असललहया दरवयाानी सापनन अिी काळी िमीन आह जिलहहयात िमीनीची सपीकता आजण खोली जनरजनराळी आह िमीनीची सपीकता लकषात घता जिलहहयाचया भभागाच परामखयान तीन जरवभाग पडतात गोदारवरी नदीचया खो-यात खोल कसदार आजण सपीक िमीन आह जिलहहयातील मधय भागातील सल पाथरी परभणी रव पणा या तालकयातील सापणग िमीन रव हितर तालकयातील काही भागातील िमीन ही मधयम काळीभोर आह उततरकडील डोगराळ परदिातील रव दजकषणकडील गागाखड रव पालम तालकयातील काही भागातील िमीन हलकी आजण मधयम परतीची आह

8लोकसखया

2011 चया िनगणननसार परभणी जिलहहयाची एकण लोकसाखया 1836086 असन तयापकी 942870 परष तर 893216 शसतरया आहत तयााची एकण लोकसाखयिी टककरवारी 5135 रव 4865 टकक एरवढी आह सन 2011 चया िनगणनसार जिलहहयातील एकण लोकसाखयपकी परभणी तालकयात 2929 टकक हितर तालकयात 1540 टकक गागाखड तालकयात 1105 टकक पाथरी तालकयात 757 टकक मानरवत तालकयात 636 टकक सोनपठ तालकयात 488 टकक पालम तालकयात 629 टकक पणा तालकयात 995 टकक तर सल तालकयात 921 टकक लोक राहतात

9आढाामीण व नागरी भागािील लोकसखयच परमाण परभणी जिलहहयाचया एकण लोकसाखयपकी 6897 टकक लोक खडयात तर 2103 टकक लोक िहराात राहतात

एकण 569806 नागरी लोकसाखयपकी 5391 टकक लोक परभणी िहरात तर 875 टकक लोक गागाखड या दस-या करमााकाचया िहरात राहतात जिलहहयातील सोनपठ ह िहर सरवात लहान असन तयात जिलहहयातील 277 टकक लोक राहतात

10सतरी-परष परमाण परभणी जिलहहयात 2011 चया िनगणननसार दर हिार परषामाग 947 शसतरया आहत जिलहहयाच गरामीण रव नागरी

भागाकजरता हच परमाण 954 रव 942 अस आह ह परमाण 2001 चया िनगणनपकषा गरामीण भागात 16 न िास त तर नागरी भागात 04 न कमी आह

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 4 of 191

11अनसजचि िािी व अनसजचि िमािीची ककवारी

परभणी जिलहहयात 2011 चया िनगणनपरमाण एकण लोकसाखयपकी 247308 (1347 टकक) अनसजचत िातीच तर 40514 (221 टकक) अनसजचत िमातीच लोक आहत

12कामगार

2011 चया िनगणननसार जिलहहयात एकण मखयत काम करणा-या वयकतीची साखया 822797 असन ती एकण लोकसाखयचया 4481 टकक आह

13धमानसार लोकसखयच वगीकरण

2011 चया िनगणननसार परभणी जिलहहयात एकण लोकसाखयपकी सरवाजिक 7235 टकक लोक हहद िमाच तर सरवात कमी लोक 007 टकक जिख िमाच आहत इतर िमातील लोकसाखयच परमाण पढील परमाण आह बौधद 1023 टकक जिशचन 011 टकक िन 034 टकक मसलीम 1669 टकक आजण इतर िमग रव अजनदजित िमग 020 टकक आहत

14साकषरिा 2011 चया िनगणननसार परभणी जिलहहयातील सात रवषग रव तयारवरील रवयोगटारवरील एकण 1578766

लोकसाखयचया 1157814 (7334 टकक) लोक साकषर आहत जिलहहयाचया गरामीण भागात 763448 (7028 टकक) तर नागरी भागात 394366 (8008 टकक) लोक साकषर आहत जिलहहयातील परष रव शसतरया यााची साकषरता अनकरम 8264 टकक रव 6363 टकक आह तालकाजनहाय साकषरतची टककरवारी यापरमाण आह परभणी 7702 हितर 7097 गागाखड 7237 पाथरी 7076 पणा 7387 पालम 7194 सोनपठ 6972 मानरवत 7258 रव सल 7159 टकक यापरमाण आह

15कषतरवार जिलहा ऊतपनन व दरडोई जिलहा उतपनन

परभणी जिलहहयासाठी कषतररवार जिलहहा उतपनन रव दरडोई जिलहहा उतपनन अादाि अातगगत एकण पराथजमक कषतर अ जितीय कषतर ब रव एकण ततीय कषतर क अस तीन जरवभागात असन तयाच सन 2013-14 साठीच एकण सथल जिलहहा उतपनन चाल हकमतीनसार 1394824 लकष र एरवढ असन एकण जनवरवळ जिलहहा उतपनन 1285581 लकष रपय एरवढ आह तसच शसथर (2004-05) चया हकमतीनसार 749327 लकष र एरवढ असन एकण जनवरवळ जिलहहा उतपनन 686119 लकष रपय एरवढ आह

16वन व वनोतपादन

जिलहयात उततरकडील डोगराळ भागाात रवन आढळतात या रवनाात साग टभणी ऐन खर िारवडा बहडा इतयादी झाड आहत हितर तालकयात रोिा नारवाच गरवत रवाढत यापासन सगािी रव औषिी तल काढतात या रवनाातन बाािकामासाठी रव इािनासाठी लाकड बोर आाब सीताफळ ही फळ फल मि हडक इतयादी रवनोतपादन जमळतात सन 2017-18 मधय जिलहहयातील एकण रवनकषतरापकी िागल वयापत कषतर 10148 चौजकमी राखीरव रवनकषतर 8333 चौजकमी तर अरवगीकत रवनकषतर 1815 चौजकमी असन एकण रवनकषतर भौगोजलक कषतराचया 160 टकक आह

परभणी जिलहहयात सन 2017-18 या रवषात गौणरवन उतपादन यााचया जरवकरीपासन रपय 543017 हिार उतपनन िासनास जमळाल

17पराणी

जिलहयात पाळीरव पराणयााजिरवाय कोलहहा तरस ससा लााडगा हचकारा हजरण सााबर काळरवीट रानगाय रानडककर इतयादी रवनय पराणी आढळतात जततर कोकीळ मोर घबड घार बगळा इतयादी पकषीही जिलहयात आहत

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 5 of 191

18कजष

2016-17 या रवषाचया सथायी सरवरपाचया िमीन रवापराचया माजहतीनसार जिलहहयाच भौगोजलक कषतर 631115 हकटर आह तयापकी िागल वयापत कषतर 10180 हकटर आह भौगोजलक कषतरापकी 41653 हकटर कषतर ितीला उपलबि नाही या वयजतजरकत यारवषी लागरवड करणयायोगय असनही ि लागरवडीखाली आणलहया गल नाही अस 24251 हकटर कषतर आह

2016-17 यारवषात जनवरवळ कषतर सरवात िासत परभणी तालकयात 80643 हकटर तर सरवात कमी सोनपठ तालकयात 33934 हकटर एरवढ आह

2010-11 चया कजष गणननसार जिलहहयात एकण 347918 िमीनिारक आहत तयाानी िारण कलल एकण कषतर 56826634 हकटर आह 2 हकटरपकषा कमी कषतर िारण कलल 257001 िमीनिारक असन तयाानी 25490202 कषतर िारण कलल आह 2 त 5 हकटर िमीनिारण कलल कषतर 79333 िारकाानी िारण कलल कषतर 229080 आह 5 त 10 हकटर िमीन िारण कललहया कषतर 10570 िारकाानी 6801559 कषतर िारण कल आह 10 त 20 रव 20 हकटर पकषा अजिक िारण कलल अनकरम 938 आजण 76 िमीनिारक आहत रव तयाानी 1148497 आजण 478362 कषतर िारण कल आह

19जवजवध जपकाखालील कषतर

जिलहयातील गोदारवरी नदीचा मदानी भाग सपीक आह तयामळ या भागात िती वयरवसाय कला िातो ितीचया खरीप हागामात जरवारी रव कापस ही परमख जपक घतली िातात गोदारवरी मदानाचया परवग भागात ताादळ ह पीक िासत परमाणात होत तर भईमग मग ही जपक मदानी भागात घतली िातात रबी हागामात जरवारी गह हरभरा करडई ही जपक परामखयान होतात याजिरवाय िलहसचनाचया आिार ऊस रव कळी बागायती जपक जिलहयात होतात उततरकडील डोगराळ भागात जरवारी ह परमख पीक आह सन 2017-18 यारवषात अाजतम अादािानसार खरीप हागामातील कषतरात जरवारी या जपकाच कषतर 10453 हकटर होत रबबी हागामातील जरवारी रव गह ही जपक अनकरम 101960 हकटर आजण 37296 हकटर कषतरात घणयात आल नगदी जपकामधय 2017-18 यारवषात खरीप हागामात कापस ह महतरवाच जपक 176762 हकटर कषतरात घणयात आल रबबी हागामात 2499 हकटर कषतरात करडी ह जपक घणयात आल तयाचपरमाण 34344 हकटर कषतरात ऊसाच जपक घणयात आल

20दगधवयवसाय फळ व भािीपाला किर परभणी हापस दिहरी या आाबयाचया िाती जचक मोसाबी बोर इतयादीची लागरवड जिलहयात मोठया परमाणात

होत आह जिलहयात भािीपाला फलिती रव रिीम उदयोग मोठया परमाणात चालतात परभणी यथील औदयोजगक रवसाहतीमधय दि साकलन रव परजकरया क दर आह जिलहहयात 2017-18 यारवषात 81 पिरवदयकीय दरवाखान 86 कजतरम रतन क दर आहत परभणी जिलहहयात 2017-18 यारवषात िासकीय दि योिनाातगगत 645795 हिार जलटर दि साकलीत करणयात आल

2017-18 मधय एकण लागरवडीखालील कषतरापकी फळ रव भािीपालहयाच एकण कषतर 2582 हकटर आह

21रासायजनक खिाच जविरण हितर तालकयात रासायजणक खतााचा कारखाना आह जिलहहयात 2017 यारवषात 109500 म टन रासायजनक

खतााच जरवतरण करणयात आल परभणी जिलहहयात एकण 9 कजष उतपनन बािार सजमतीचया मखयालयाचया जठकाणी ितक-यााना राहणयासाठी जरवशरामगह बाािणयात आल आहत

जिलहहयातील एकण िासजकय 18 गोदाम कायगरत आहत तयााची साठरवण कषमता 11050 मटन एरवढी आह

22िलससचन जिलहहयात 2017-18 यारवषात पषटठभागीय ओजलताखालील कषतर 107498 हकटर असन जरवहीरीन ओजलताखालील

कषतर 38494 हकटर एरवढ आह

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 6 of 191

23पिसवधजन व पिवदयकीय सवा

पिपालन हा िोडवयरवसाय महणन कला िातो कककटपालन बाजदसत िळी रव मढीपालन रवराहपालन ह वयरवसाय रवाढत आहत जिलहहयातील सरवग परकारचया िनारवरााची साखया 2012 मधय घणयात आललहया पिगणननसार 621788 आह जिलहहयात एकण 168360 कककटपकषी आहत

परभणी जिलहहयात 2017-18 यारवषात 6 अजिकत कततलखान असन तयात परामखयान महिी िळया रव मढया यााची कततल कली िात पकी 12119 महिी 5398 िळयाबोकड रव 1644 मढयाामढ ची कततल करणयात आली

24मतसय वयवसाय

जिलहयाला लागन सागरसमदर जकनारा नाही तयामळ सागरजकनारा लाभललहया भागातन मीठ मास इतयादी सागरी उतपादन बाहरन जिलहयात यतात जिलहयात ब-याच नदयााचया पाणयाात रव तलारवाात मासमारी कली िात जिलहहयात 2017-18 मधय गोडया पाणयातील जरवजरवि िातीचया 85320 लकष हकमतीचया 1422 मटन मािाच उतपादन झाल एकण उतपादनात कटला राह रव मगळ या तीन िातीचया मािााचा मोठा रवाटा आह जिलहहयात 8393 हकटर कषतर परतयकषात मतसय वयरवसायासाठी उपयोगात आणल आह तयापकी पणा या मोठया परकलहपाअातगगत यलदरी यथील िलािय तसच करपरा रव मासोळी या मधयम परकलहपाची िलािय मतसय वयरवसायासाठी अनकल आहत िलाियामधय जिलहहयातील एकण 1427 सभासद असललहया 28 सहकारी सासथा असन तयािार साघटीतजरतया मतसय वयरवसाय कला िातो

25जवदयिीकरण

परभणी जिलहहयातील सरवग िहरााच रव गारवााच जरवदयतीकरण पणग झाल आह 2017-18 या रवषात जिलहहयातील एकण 691264 हिार जकलोरवट तास जरविचया रवापरापकी घरगतीसाठी 179830 वयापारी कामासाठी 32921 औदयोजगक 81349 सारवगिजनक जदरवाबतती 26742 कषी 347431 रव इतर 22991 इतका आह जरविचया दरडोई रवापर 352 जकलो रवट तास आह

26रसि व दळणवळण

माचग 2018 अखर जिलहहयात नगरपजरषदा जिलहहापजरषदा रव राजय कषतराअातगगत एकण 612602 जकमी लााबीच रसत आहत तयापकी जसमट का ाकरीट 26860 जकमी डााबरी 326693 जकमी खडीच पकक रसत 132941 जकमी लााबीच आहत तयापकी 196938 जकमी लााबीचया रसतयाच पजररकषण सारवगिजनक बाािकाम जरवभागामाफग त 355624 जकमी लााबीचया रसतयाच पजररकषण जिलहहा पजरषदा माफग त तर राहीललहया 60040 जकमी लााबीचया रसतयाच पजररकषण नागरी सथाजनक सरवराजय सासथमाफग त कल िात जिलहहयात राषट रीय महामागग 41439 जकमी परमख राजय महामागग 11240 जकमी राजय महामागग 43711 जकमी परमख जिलहहा रसत 100548 जकमी इतर जिलहहा रसत 74045 जकमी तर गरामीणनागरी रसत 341619 जकमी आहत

27नोदणीकि झालली मोार वाहन माचग 2018 अखर जिलहहयात नोदणी झाललहया सरवग परकारचया रवाहनााची साखया 296485 आह तयापकी पररवासी

रवाहन 270924 रव मालरवाहतक रवाहन 25561 एरवढी आहत माचग 2018 अखर जिलहहयात अनजञापतीिारकााची साखया अनकरम हलकी रवाहनाासाठी 3319 िड रवाहनाासाठी 5892 रव ॲटोजरकिाासाठी 1309 इतकी आह

28परवासी वाहिक माबई-काचीगडयाकड िाणारा लोहमागग जिलहयाचया मधयभागातन गला आह या मागारवर परभणी रव पणा ही रलहरव

िाकिन आहत परभणीकडन दजकषणकड गलला लोहमागग परळीकड तर पणा िाकिनकडन जनघालला लोहमागग अकोलहयाकड िातो परभणी पणा सल दरवगाारव इतयादी जठकाणााकड अनक रसत यऊन जमळतात ही जठकाण रवहातकीची क दर महणन जरवकजसत झाली आहत जिलहहयात सन 2017-18 या रवषा अखर एकण 19047 जकमी लााबीचया 249

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 7 of 191

मागारवर मागग पजररवहन माडळाचया 238 बस गाडयािार पररवासी रवाहतक कली गली या रवाहतकीपासन महामाडळाला र 755105 लाख रपयाच उतपनन झाल आह परतयक जदरविी सरासरी 098 लाख पररवािााची रवाहतक करणयात आली असन परतयक पररवािामाग 2111 रपय सरासरी उतपनन महामाडळाला परापत झाल

29डाकघर व दरधवनी

माचग 2018 अखर परभणी जिलहहयात एकण 194 डाकघर आहत जिलहहयात 2011 चया लोकसाखयरवर परजत लाख लोकसाखय माग 11 डाकघर यतात तसच माचग 2018 अखर परभणी जिलहहयात एकण 6505 दरधरवनी रव सारवगिजनक दरधरवनी क दर (पीसीओ) 242 कायगरत आहत

30दरदिजन आजण आकािवाणी

परभणी यथ जदनााक 15 सपटबर 1994 पासन दरदिगन परकषपण क दर कायाशनरवत झाल आह तसच परभणी यथ आकािरवाणी क दरही उपलबि आह

31रोिगार आजण जवजनमय

परभणी जिलहहा मखयालयाचया जठकाणी एक रोिगार जरवजनमय क दर आह माचग 2018 अखर नोकरी जमळजरवणयाकजरता 102796 उमदरवारााची नाारव पटारवर आहत रवषग 2017-18 मधय पटारवर असललहया उमदरवाराापकी करवळ 232 उमदरवारााना खािगी कषतरात नोकरी जमळाली

32आरथिक गणना जिलहहयात 2013 चया आरथथक गणननसार 59812 कजष रव जबगर कजष उदयोग आहत तयापकी 44803 (7491

टकक) सरवकायगरत उदयोग तर 15009 (2509 टकक) आसथापना आहत एकण 59812 उदयोगापकी 32964 (5512 टकक) गरामीण तर 26848 (4488 टकक) नागरी भागात कायगरत आहत एकण उदयोगाचया 645 टकक मालक अनसजचत िाती तर 159 टकक मालक अनसजचत िमातीच आहत िागजरवरहीत कायाशनरवत असललहया उदयोगााची टककरवारी 1634 टकक आह

कजष रव जबगर कजष उदयोगात 106363 कामगार काम करीत आहत तयापकी गरामीण भागात 49976 (4699 टकक) तर 56387 (5301 टकक) नागरी भागात काम करीत आहत एकण 106363 कामगाराापकी 6120 कजष तर 100243 जबगर कजष उदयोगात काम करीत आहत एकण कमगचा-याापकी 43259 (4068 टकक) कामगार ह रवतनारवर काम करणार आहत गरामीण रव नागरी भागाकजरता रवतनारवरील कामगारााची एकण कामगाराािी टककरवारी अनकम 3220 रव 4818 यत

33उदयोग कापस रव ऊस ही जिलहयातील महततरवाची जपक आहत तयामळ जिलहयात साखर कारखान सत जगरणया जिहनग रव परहसग क दर आहत जिलहयात अनक जठकाणी लघउदयोग चालतात याजिरवाय चामडयापासन जरवजरवि रवसत मातीची भााडी तयार करण टभणीचया पानापासन जरवडया तयार करण खळणी तयार करण खादयपदाथग तयार करण इतयादी कटीरोदयोग जिलहयातील जरवजरवि भागाात चालतात

34वयापार जिलहयात तालकयाचया हकरवा मोठया गारवाचया जठकाणी कषी उतपनन बािार सजमती आहत ितीतन जपकणारा माल ितकरी या जठकाणी जरवकरीस आणतात जिलहयातन जरविषत कापस जरवारी सोयाबीन यााचा वयापार मोठया परमाणात चालतो कापस फळ सोयाबीन कडिानय जरवारी भािीपाला ही जिलहयातील उतपादन इतर जठकाणी पाठरवली िातात औषि यातर तयार कपड ताादळ मसालहयाच पदाथग सायकली मोटारी भााडी इतयादी माल इतर जठकााणाहन जिलहयात यतो जिलहयात

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 8 of 191

परभणी यथ गरााचा मोठा बािार भरतो मानरवत यथ कापडाची बािारपठ आह जिलहयातील वयापार रसत रव लोहमागानी चालतो

35लोकिीवन जिलहयात परभणी हितर गागाखड पाथरी सल ही महतरवाची िहर आहत तथाजप जिलहयातील बहतक लोक गरामीण लोकिीरवनािी साबाजित आहत िती या परमख वयरवसायािी यथील लोकााच िीरवन िोडलल आह पाडरवा पोळा गौरीपिन नरवरातर उतसरव जदरवाळी ईद साकराात इतयादी सण गरामीण भागात मोठया उतसाहात सािर करतात तमािा लारवणी गोिळ भिन-कीतगन ओवया या यथील महतरवाचया लोककला आहत

36उदयोग गानसार कामगाराच वगीकरण परतयक उदयोग गटात जकती कामगार काम करतात याची गटरवार माजहती यामधय दणयात आली आह एकण 59812

उदयोगात एकण 106363 कामगार काम करतात तयापकी सरवाजिक जकरकोळ वयापार कषतरात 27295 (2567 टकक) कामगार रवसत जनमाण कषतरात 20111 (1891 टकक) कामगार तर उरवगजरत 58957 (5542 टकक) कामगार ह कजष खजनि उतपादन रवीि गस पाणी बाािकाम घाऊक वयापार रव साठरवण रवगर कषतरात कायगरत आहत

37सहकारी कषतरािील आसिापना

2013 चया आरथथक गणननसार जिलहहयात एकण सहकारी औदयोजगक आसथापना हया 111 असन तयापकी गरामीण भागात 88 तर नागरी भागात 23 आहत रोिगाराानसार सरवग आसथापनाामधय 106363 कामगार काम करीत आहत तयापकी गरामीण भागात 49976 तर नागरी भागात 56387 आहत एकण उदयोगाापकी सहकारी कषतरात कायगरत असललहया उदयोगााची टककरवारी ही करवळ 019 टकक एरवढी आह

38बका

माचग 2018 अखर ब ाकाची कायालय असलली गाारव रव िहर जमळन 71 आहत जिलहहयात रवगीकत ब ाकाचया 21 िाखा असन तयााचया एकण ठरवी र 492210 लकष आहत तर रवगीकत ब ाकाानी जदलली कि कषी कषतरासाठी र511633 लकष तर अकषीक कषतरासाठी र408755 लकष आहत

39सहकार माचग 2018 अखर जिलहहयातील सरवग परकारचया 1886 सहकारी सासथा कायगरत आहत सन 2018 अखर या

सासथााचया 928 लाख सभासदाानी 61812 लाख रपय भाग भााडरवल भरणा कला आह जिलहहयात एकण सरवग परकारचया सासथापकी कषी पतसासथा 788 जबगर कषी पतसासथा 197 पणनसासथा 60 एकण उतपादक सहकारी सासथा 362 तर सामाजिक सरवा सहकारी सासथा 479 आहत

40िकषजणक ससिा

सन 2017-18 अखर जिलहहयात 1968 पराथजमक िाळा रव 470 माधयजमक िाळा तर 250 उचच माधयजमक रव 73 महाजरवदयालय आहत सन 2017-18 या रवषात जरवदयारथयाची साखया अनकरम पराथजमक िाळत 299824 माधयजमक िाळत 68502 उचच माधयजमक िाळत 48593 तर महाजरवदयालयात 16257 इतकी आह सन 2017-18 या रवषात जिकषकााची साखया अनकरम पराथजमक िाळा 10287 माधयजमक िाळा 1991 उचच माधयजमक िाळा 847 तर महाजरवदयालयात 474 एरवढी आह

41आरोगय सवा

जिलहहयात सारवगिजनक रगणालय 11 जरविष रगणालय 2 पराथजमक आरोगय क दर 31 पराथजमक आरोगय उपक दर 215 आहत रवरील सरवग आरोगय सासथत 1544 खाटा असन तयापकी 695 सतरीयाासाठी तर 190 मलाासाठी आहत जिलहयात

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 9 of 191

डॉकटर रव रवदय 142 रव पजरचारीका 260 आहत 2017-18 या रवषात 124787 आातररगण तर 978593 बाहयरगणााना रवदयकीय सरवा उपलबि करन जदलहया आहत 2017-18 या रवषात 49109 िनम नोदजरवलहया गल असन मतयाची साखया 6252 आह

42कब कलयाण कायजकरम

जिलहहयात एकण 39 कटाब कलहयाण क दर आहत 2017-18 या रवषात 26 परषाारवर तर 6912 शसतरयाारवर नसबादी करणयात आली तसच लप पदधतीिारा 5129 रव इतर पदधतीन 9581 सारजकषत िोडपयाारवर जनरथबिीकरणाचया िसतरजकरया करणयात आलहया माचग 2018 अखर िननकषम िोडपयााची साखया 220481 आह

43नळादवार पाणीपरवठा 2017-18 या रवषात जिलहहयातील एकण 830 रवसती असललहया गारवाापकी 410 गारवााना रव तयाखालील 174

रवाडया रवसतयााना बारा मजहन पाणी उपलबि करन दणयात आल आह बारा मजहन पाणी उपलबि असललहया गारवाापकी नळान पाणी पररवठा करणयात यत असललहया गारवााची रव रवाडयारवसतयााची साखया अनकरम 238 रव 111 आह

44सकीणज

जिलहहयात एक महानगरपाजलका सात नगरपजरषदा रव एक नगरपाचायत आह 2017-18 या रवषात सरवग नागरी सथाजनक सरवराजय सासथााच जमळन एकण उतपनन 2877976 लकष रपय आह तर एकण खचग र 2157564 लकष आह तयापकी सामानय परिासनारवर र5932 लकष तर सारवगिजनक आरोगय रव सोयीसजरविाारवर र 185530 लाख खचग करणयात आला आह

2017-18 रवषात जिलहहा पजरषदच एकण उतपनन र8917378 लकष असन एकण खचग र6640181 लकष आह 2017-18 रवषात जिलहहयात 704 गरामपाचायती असन तयााच एकण उतपनन 1545532 लकष तर खचग र1063485 लकष आह

45पोलीस व गन हगारी

2017-18 या रवषात जिलहहयात 19 पोलीस ठाण 8 आउट पोसट पोजलस ठाण आउट पोसट रव सब पोसट आदीची सोय असलली गारव रव िहर यााची साखया 27 आह तर 14 लॉकअपस कायगरत आहत एकण पोलीस दलाची साखया 1913 आह

46करमणक

जिलहहयात 2017-18 या रवषात 7 कायम सरवरपाची तर 2 जफरती जचतरपटगह आहत जिरवाय 33 सरकारमानय वहीडीओ क दर आहत या जिरवाय परभणी यथ अदयारवत पधदतीच नाटयगह बाािलल आह परभणी यथ अदयारवत असा पोहणयाचा तलारव असन िनतसाठी तो नोदणी फी आकारन खला करणयात आला आह

47पयजन परभणी जिलहयामधय जरवजरवि जठकाणी लोक पयगटनाला यतात पालम तालकयातील गोदारवरीचया पातरातील िााभळ बट

परजसदध आह यथ िााभळाची झाड मोठया परमाणात असन मोरााची साखया िासत आह बटारवर पराचीनकालीन हमाडपाथी माजदर आह हितर तालकयात चारठाणो मानसताभ आह अहिठयाचया डोगरराागाात नमजगरी यथील गाफाामधय िन लणी कोरली असन आिबािचा पजरसर जनसगगरमय आह परभणी पाथरी गागाखड िळगाारव िारासर जमरखल मदगल यथील मदगलशरवर का ठशरवर जतरिारा ही िारथमक सथळ परजसदध आहत

परभणी िहरात मराठरवाडा कषी जरवदयापीठाचा पजरसर जनसगगरमय आह परभणीिरवळच मााडाखळी यथील इादरायणीचा माळ ह जठकाण पयगटनासाठी परजसदध आह गागाखड ह इजतहास परजसदध जठकाण आह ह सात िनाबाईाच िनमगाारव आह जिडी साईबाबा यााचा िनम पाथरी यथील आह सात नामदरवमहाराि (नसी) रव सात िनाबाई (गागाखड) परभणी जिलहयाचया

फकत कारयालरयीन उपरयोगाकरीता

महाराषट ना न

जिल हा ामाजिक आरथिक मालोचन

2018

जिल हा - परभणी

जिलहाभहभयिकी कह भीाली अरथहवहभयिकी क चभलनभली

माभरभषटह हनभन परभणक

परसतभवनभ

अरथ व स ाखयिकी साच लन लि मह र षटर श सन अातरथत र जि तील जिलह

स ाखयिकी क िालि म रथ त जिलाभ भमभजि व आरथर मभलोचनहही पखततक दरवरषी

परक जशत कली ि त परभणी जिलय कजरत सदर परक शन 2018 ि वरषास ठी ति र

करणि त आलल आह सम लोचन मधि जिलहि चि भौरोजलक म जहतीसह क ही ठळक

ब बी परक शन चि पजहलि भ र त जदललि असन परभणी व मह र षटर ची म जहती

दखषटिकषप त दणि त आलली आह ि परक शन चि दस-ि भ र त जिलय तील म जहती

स ाखयिकीि आकडव री व जतस-ि भ र त रणन जवरषिक आकडव री दणि त आली आह

जि भण परभणक जिनााकः 2505 2019

(अपभटकल) जिलाभ भयिकी क अजि भरक

परभणक

अनकरमजणका जिलहा ामाजिक आरथिक मालोचन ndash 2018

जिलहा परभणी तकता कर ज षरय पषटठ कर

भाग 1 - मालोचन 1 जिलयाचा मगर आढा ा 2 त 10 2 िषषटिकषपात जिलहा 12 त 17 3 जिलहा रयोिनचा आढा ा 18 त 18 4जिलयाचा नकाना 19 त 22 5जन डक जनिनकाा र आधाजरत आलख 23 त 25 भाग 2 ndash ााषयरयकी तकत 1 जन डक जनिनक

11 जिलहयातील जिजिध आरथिक ि सामाजिक बाबीच जििडक जिरदशक 28 त 32 12 जिलहयातील महतिाची सााखयिकी 33 त 33 2 जिलहा उतपनन अािाि

21 कषतरिार जिलहहा उतपनि ि रदरडोई जिलहहा उतपनि - चाल ककमतीिसार 35 त 38 22 कषतरिार जिलहहा उतपनि खथिर (2004-2005 ककमतीिसार 39 त 42 3 ककमती ा विजनक ज तरण वरय सिा ककमती ज षरयक आकड ारी

31 जिलहयातील महतिाचिा िथताचिा तरमाजसक सरासरी जकरकोळ ककमती 44 त 46 ा विजनक ज तरण वरय सिा

32 राथत भाि धानि रदकाि आजि रशिकाडड धारकााची सायिा 47 त 47 33 अातिोरदि अनि िाििा रदाजरदरि रषखालील (अातिोरदि अनि िाििा िगळि) ि रदाजरदरि

रषिरील कटाबाासाठी अनिधानिाच जििति ि उचल 48 त48

4 िमीन इतर मह लसिाजनक स राजरय ासिााच उतपननखचवबककगज माबचत गि

िमीन इतर मह ल 41 (अ) गोळा कलला महसल (िमीि महसल िाढीि साजकिड जिप गराप पास सस

इिीएस जशकषि अकषीक जसटी सि िथतीिाढ ि िझल) 50 त 50

41 (ब) गोळा कलला महसल (खािी गौिखजिि मतथि कोटड फी ि मदरााक बीबीडीआर िोरदिीपतर महसली करमिक िाजहरात इतिारदी)

50 त 50

41 (क) गोळा कलला महसल (तगाई अजधक धानि मरद साधारि िििमीि किड अकषीक किड आरदशड गहजिमाि पखचचम पाजकथतािाति आलल जििाजसत तिााची मोडतोड परकलहपगरथताािा कळाािा जरदलल किड परगरथत िमीि सधारिा इतिारदी)

51 त 51

सिाजनक स राजरय ासिााच उतपननखचव 42 िागरी थिाजिक थिराजि साथिााच 2017-18 मधील उतपनि ि खचड 52 त 52

43 गरामपाचाितीच उतपनि ि खचड 53 त 53 44 जिलहहा पजरषरदच उतपनि ि खचड 54 त54

बक ज मा 45 तालकाजिहाि बक कािालि िगीकत बकााची सायिा ठिी ि कि 55 त 55

बचत गि 46 जिलहयातील बचत गटााबाबतची माजहती 56 त 56 5 कजष ालगन ा कजष

51 िजमिीचिा िापराजिषिी माजहती 58 त 58 52 जिरजिराळिा जपकााखालील कषतर 59 त 64 53 जिलहहिात जितरीत करणिात आलल जबिाि 64 त 64 54 रासािजिक खतााचा िापर 65 त 65 55 मयि जपकााच रदर हकटरी अारदाजित उतपारदि 66 त 66 56 तालकाजिहाि पिडनि जरदिसााची सायिा ि एकि पिडनि 67 त 67

पिम 57 कजतरम रति कािडकरमाची परगती 67 त 67 58 कजतरम रति ि रदगध उतपारदिाची तालकाजिहाि परगती 68 त 68 59 पशिदयजकि साथिाबाबतची माजहती 68 त 68 510 मानितापरापत पशिध गह आजि तिात कततल कललहिा पशाची सायिा 69 त 69 511 भिल मतथिवििसािजिषिक माजहती 69 त 69 512 सागरी मतथिवििसािजिषिक माजहती 70 त 70 513 शासकीि आजि सहकारी रदगध शाळाामधील रदगध उपउतपारदि 70 त 70 514 रदगध जिकास सहकारी साथिाबाबतची माजहती 71 त 71

िल ापिा लाभ कषतर 515 जिलहयातील कसचिाचिा ि पािी उपसा करणिाचिा सोिी 71 त 71 516 जिजिध साधिााखालील ओजलताच कषतर 72 त 72 517 कसचि जिजहरीजिषिक माजहती 72 त 72 518 कपिजलका हातपाप ि जिदयत पापााजिषिी माजहती 73 त 73 519 जिलहयातील पाटबाधार जिषिक सजिधा (राजिथतर पाटबाधार) 73 त73 520 जिलहयातील लघपाटबाधाऱिााचिा कामाजिषिक माजहती 74 त 74 521 मोठ ि मधिम पाटबाधार परकलहपााजिषिी माजहती 75 त 75 522 जिलहहिातील पािलोट कषतर जिकास कािडकरमाातगडत मरद ि िलसाधारि कामााची परगती 76 त 76

न परया रण 523 जिलहयातील एकि ििकषतर 76 त 76 524 जिलहयातील ििााच िगीकरि 77 त 77 525 सामाजिक ििीकरि कािडकरमाातगडत िकषरोपिाच लकषि ि साधि 77 त 77 526 िनििीि ि राषटरीि उदयाि अभिारणिाअातगडत परकलहपजिहाि कषतर ि खचड 78 त 78 527 मयि ि गौि िि उतपारदि ि उतपनिाजिषिी माजहती 79 त 79 528 सािगडजिहाि कारखानिााचा तपशील 80 त 80 6 उदयोग हकार उदयोग

61 जिलहयातील उदयोगााबाबतचा तपशील 82 त 82 62 जिलहयातील जिजिध िातरिाकड उपलबध असललहिा थििारोिगाराचिा िोििाातगडत लाभ 82 त 82

जरदललहिा लाभधारकााची सायिा रोिगार स रयारोिगार

63 कारखानिातील कामगारााची रदजिक सरासरी सायिा 83 त 83 64 रोिगार ि थििारोिगार मागडरदशडि क दराातील आकडिारी 84 त 84 65 शासकीि कमडचाऱिााची सायिा 85 त 85 66 जिरजिराळिा उदयोगाातील रोिगारााबाबतची माजहती 86 त 86

कामगार 67 रदकाि विापारी साथिा ि तिातील कामगारााबाबतची माजहती 87 त 87

हकार 68 परािजमक कजष सहकारी साथिााच कािड 88 त 88 69 परािजमक कजष पतपरिठा साथिााचा तपशील 89 त 89 610 जिलहयातील साखर कारखाि जिषिक माजहती 90 त 90 611 जिजिध परकारचिा सहकारी साथिा 91 त 91 612 सहकारी साथिााची जिततीि खथिती 92 त 92 613 सहकारी साथिााची लखापरीकषि िगापरमाि सायिा 93 त 93 614 राजि जिलहहा कािडकषतर असललहिा सहकारी बकाच कािड 93 त 93 615 जबगर-कषी सहकारी पतसाथिााच कािड 94 त 94 616 परिािाधारक सािकारााची सायिा आजि तिाािी जरदलली कि 94 त 94

पणन 617 जिलहहा आजि परािजमक पिि साथिााच कािड 95 त 96 618 जििाजतरत बािारपठातील कषी मालााची िारथषक आिक 97 त 97 619 जििडक कजष मालाचिा तरमाजसक सरासरी घाऊक जकमाती 98 त 98

सतरोदयोग 620 सहकारी सत जगरणिा हातमाग ि िातरमाग िााचा तपशील 99 त 99 7 पारयाभत ज धा उिा

71 जिलहयातील जििचा िापर 101 त 101 परािजनक पजर हन महाराषट राजरय मागव पजर हन िळण ळण

72 मोटार िाहिााची आजि ि अिजञाप ती धारकााची सायिा 102 त 102 73 महाराषटर राजि मागड पजरिहि महामाडळाची परिासी िाहतक 103 त 103 74 थिाजिक थिराजि साथिााच िाहतक उपकरम 103 त 103 75 पोथट आजि रदरधििी सिा िााची आकडिारी 104 त 104

ा विजनक बााधकाम 76 रोड पलि 2001-2021 िसार जिलहयातील रथतजिकास कािडकरमाची परगती 104 त 104 77 परकार ि पषटठभाग िािसार रथतिााची लााबी 105 त 105 78 तालकिातील रथतजिषिक आकडिारी ( आजि ा ी + जबगर आजि ा ी कषतर) 106 त 106

पाणी पर ठा स चछता 79 जपणिाचिा पाणिाचिा सोिी ि टाचाई साबाधी कललहिा उपाििोििा 107 त 107 710 अिसजचत िाती ि ििबौधरद ििखकतक िळिोडिी 108 त 108 711 गरामीि भागात शौचालिाची सजिधा असिाऱिा कटाबााची सायिा 108 त 108

8 ामािीक कषतर ामजहक ा जनकषण

81 जिलहयातील परािजमक शाळााबाबतची माजहती 110 त 112 82 जिलहयातील माधिजमक शाळााबाबतची माजहती 113 त 115 83 जिलहयातील उचच माधिजमक शाळााबाबतची माजहती 116 त 118 84 शकषजिक साथिाातील अिसजचत िातीचिा जिदयारथिाची सायिा 119 त 120 85 शकषजिक साथिाातील अिसजचत िमातीचिा जिदयारथिाची सायिा 121 त 122 86 शकषजिक साथिाातील अलहपसायिााक जिदयारथिाची सायिा 123 त 124 87 जिलहयातील साकषरतच परमाि 125 त 125 88 इितताजिहाि जिदयारथिाची सायिा 126 त 127 89 परािजमक शाळाातील जिदयारथिाच उततीिडतच परमाि 127 त 127 810 परािजमक शाळाातील जिदयारथिाचिा गळतीच परमाि 128 त 128 811 शारीजरक जशकषि महाजिदयालि करीडाागि करीडा साथिा आजि करीडा जशषटििततीधारक

िाबाबतची माजहती 129 त 129

812 इितता रदहािी िातर जिजिध कषतरातील उपलबध परिश कषमता 130 त 131 813 जिलहयातील महाजिदयालिााबाबतची माजहती 132 त 133 814

अबक विािसाजिक जशकषि साथिााबाबतची माजहती 134 त 135

ा विजनक आरोगरय 815 सािडिजिक ि शासि सहायिीत िदयकीि सजिधााची माजहती 136 त 136 816 खािगी िदयकीि सजिधााची माजहती 137 त 137 817 जिलहयातील आरोगि वििथिापि माजहती परिाली अातगडत िनम ि मतिाची सायिा 138 त 138 818 जिलहयातील परसतीपिड तपासिीची सायिा 139 त 139 819 जिजिध कारिाािसार मतिची सायिा 140 त 140 820 माता ि बाल सागोपि कािडकरमाातगडत लस टोचिी 141 त 141 821 कटाब कलहिाि कािडकरमाची परगती 142 त 142

मजहला बालज का 822 जिलहयातील कािडरत अागििाडया कािडरत सजिका ि अागििाडया इमारतीचा

तपजशल 143 त 143

823 जिलहयातील कािडरत अागििाडया ि तिामधील बालक 144 त 145 824 जिलहयातील कािडरत अागििाडयाामधील कपोषीत बालकााच शरिीजिहाि िगीकरि 146 त 146 825 एकाखतमक बाल जिकास सिा िोििा - माता ि बालसागोपि 147 त 147

िाजरदरय 826 शहरी भागातील रदाजरदरि रषखालील कटाब 148 त 148 827 गरामीि भागातील रदाजरदरि रषखालील कटाब 148 त 148

गहजनमाण 828 जिजिध गहजिमाि माडळामाफड त महाडाि बााधललहिा घरााचा तपजशल 149 त 149 829 रािीि गााधी परकलहप गरामीि जििारा िोििा 149 त 149 830 परधािमातरी आिास िोििा ( गरामीि ) 150 त 151 831 घरबााधिीसाठी अिडसहायि िोििअातगडत गरामीि कषतरात जरदलली घर 152 त 153

ामाजिक नरयारय 832 जिलहयातील मागासिगीि िसतीगह तिााची परिश कषमता ि जरदलल परिश 154 त 154 833 जिलहयातील रदजलत िथतिा तिामधील लोकसायिा ि रदजलत िथतिााची सधारिा 155 त 155

अलप ायरयााक ज का 834 अलहपसायिााक जिकास जिभागाकडि राबजिणिात ित असललहिा जिजिध िोििाामधील

लाभािी सायिा 156 त 156

ज नष हायरय 835 महसल जिभागाकडील सामाजिक सरकषा िोििाातगडत कलल अिडसहायि 156 त 156 836 सािि गााधी जिराधारअिरदाि िोिितगडत कलल अिडसहायि 157 त 157

मित पन व न 837 पििडसि परकलहपााची सदयखथिती 157 त 157 838 जिलहयातील रदषटकाळामळ झालली हािी ि पििडसि वििथिापिाातगडत जरदलल सहायि 158 त 158 839 जिलहयातील आपततीमळ झालली हािी ि आपतती वििथिापिाातगडत जरदलल सहायि 158 त 158 9 रयोिनाज षरयक आकड ारी ज ज ध ज का रयोिना

91 जिलहयातील जिजिध िोििाातगडत जिितविि ि खचाचा आढािा 160 त 160 92 जिजिध जिकास शीषाखाली झालला िोििाातगडत खचड 161 त 163 93 िीस कलमी कािडकरमाची भौजतक परगती 164 त 164 94 खासरदार थिाजिक कषतर जिकास कािडकरम 165 त 167 95 आमरदार थिाजिक जिकास कािडकरम (जिधािसभा मतरदार साघ) 168 त 168 96 थिाजिक जिकास कािडकरम (जिधािपजरषरद सरदथि) 169 त 169

महाराषट गरामीण रोिगार हमी रयोिना 97 महाराषटर गरामीि रोिगार हमी िोििा 170 त 170 98 महाराषटर गरामीि रोिगार हमी िोििखाली घतलली काम तिािरील रोिगार ि खचड 171 त 171 99 महाराषटर गरामीि रोिगार हमी िोििखाली घणिात आलली परकारािसार काम ि

तिािरील खचड 172 त 172

10 ाकीणव नरयारय परना न

101 पोजलस अजधकारीकमडचारी िााची सायिा 174 त 174 102 जिलहयात कािडरत जिजिध निािालि तिामधील निािाधीशााची सायिा ि जिकालात

काढलली परकरि 175 त 175

माजहती िन ापकव 103 जिलहयात परकाजशत झालली ितडमािपतर ि जिितकाजलक 175 त 175 104 जचतरपट गह वहीडीओ क दर आजि कबलधारक िााची आकडिारी 176 त 176

जन डणकीबाबत 105 लोकसभा ि जिधािसभा जििडिकीबाबतची आकडिारी 177 त 177

ज तत 106 जिलहयात गोळा करणिात आलला कर महसल 178 त 178 107 जिलहयात गोळा करणिात आलला मलहििधीत कर महसल (वहट) 178 त 178 108 कोषागारात सारदर झाललहिा रदिकााच तपजशल 179 त 179

परयविन 109 जिलहहिातील पिडटि थिळाचिा जिकासाबाबत सदयखथिती 179 त 179

भाग -3 गणनाज षरयक आकड ारी िनगणना (लोक ायरया)

111 लोकसायिा जिषिक जििडक आकडिारी (िागरी कषतर) 181 त 181 112 लोकसायिा जिषिक जििडक आकडिारी (गरामीि कषतर) 181 त 181 113 जिलहयातील मागासिगीिााची लोकसायिा 182 त 182 114 लोकसायिा आजि िजिरदर 183 त 183

115 शहरााची िगडिारी आजि तिााची लोकसायिा 184 त 184 116 मयि ि सीमाातीक काम करिाऱिााच उदयोग गटजिहाि िगीकरि 185 त 185 117 धमड ि ििोगटािसार लोकसायिा 186 त 186

कजष गणना 118 िजहती धारिचा परकार आजि कषतरफळ गटािसार िगीकरि 187 त 187

पनगणना 119 (अ) जिलहयातील एकि पशधि (जिरदशी ि साकजरत गाई ि बल) 188 त 188 119 (ब) जिलहयातील एकि पशधि(रदशी ि साकजरत गाई ि बल) 188 त 188 119 (क) जिलहयातील एकि पशधि( महशी ि रड) 189 त 189 119 (ड) जिलहयातील एकि पशधि(इतर पश) 189 त 189

आरथिक गणना 1110 कजष ि जबगर- कजष उदयोग 190 त 190 1111 परमख उदयोग गटािसार उदयोगााची आजि जििजमत काम करिा-िा कामगारााची सायिा 191 त 191

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 1 of 191

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन

2018

भाग -1

समालोचन

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 2 of 191

१ जिल याचा समआढा आ ावा

1इजिहास जिलहयास परवी परभारवतीनगर असही महटल िाई मराठरवाडा जरवभागातील आठ जिलहयाापकी परभणी हा जिलहहा असन

मराठरवाडयातील इतर भागाापरमाणच हा जिलहहा परथम जनिामाचया अजिपतयाखाली होता नातर हदराबाद राजयाचा एक भाग १९५६ मधय राजयााच पनगगठन झालहयानातर त ततकालीन माबई राजयाचा एक भाग बनल आजण १९६० नातर हा सधयाचया महाराषटर राजयाचा एक भाग आह

परभणी जिलहहा पराचीन जिलहप आजण सथापतयाचया दषटटीन समदध आह जिलहयात चारठाणा राणीसारवरगाारव एराडशरवर इतयादी माजदरााचया नगरी आहत उततर चालकयकालीन जिलहप आजण सथापतयाच अनक सादर आजरवषटकार यथच पाहारवयास जमळतात

2सिान व भौगोजलक वजिष य

परभणी जिलहहा 1845 त 2001 या उततर अाकषािारवर 7613 त 7739 परवग रखाािारवर या भौगोजलक पटटयामधय रवसलला आह जिलहहयाचया उततरस बलढाणा रव हहगोली पशशचमस िालना दजकषणस बीड आजण लातर रव परवस नाादड ह जिलहह आहत

परभणी जिलहहयात अहिठा परवगताची एक रााग हितर तालकयातन िात या राागमळ जिलहहयाचया उततरकड पठार तयार झाल असन तया पठाराची समदरसपाटीपासनची उाची 1500 त 1600 फट आह या पठाराचा दजकषणकड उतार असन तो दिना नदीचया खो-यात समाजरवषटठ होतो या जिरवाय जिलहहयाचया दजकषणकड गागाखड या तालकयात बालाघाट परवगताचया कमी उाचीचया राागा पसरललहया आहत जिलहहयातील पाथरी गागाखड पालम परभणी रव पणा तालकयााचया काही भागााचा समारवि गोदारवरी नदीचया सपीक खो-यात होतो तर सल रव हितर तालकयााचया काही भागााचा समारवि दिना नदीचया खो-यात होतो

3कषतर व महसली उपजवभाग

परभणी जिलहहयाच एकण कषतरफळ 6332 चौजकमी आह या जिलहहयात सल हितर परभणी मानरवत पाथरी सोनपठ गागाखड पालम रव पणा या नऊ तालकयााचा समारवि होतो जिलहहयात चार महसल उपजरवभागापकी (1) सल या उपजरवभागात सल हितर (2) पाथरी या उपजरवभागात पाथरी सोनपठ मानरवत (3) गागाखड उपजरवभागात गागाखड पणा रव पालम तर (4) परभणी उपजरवभागात परभणी या तालकयाचा समारवि होतो

2011 चया िनगणननसार परभणी जिलहहयात एकण 843 खडी असन तयापकी 830 रवसती असलली रव 13 खडी ओसाड आहत तहजसलजनहाय एकण खडयााची साखया पढील परमाण सल 93 हितर 166 परभणी 128 मानरवत 54 पाथरी 56 सोनपठ 57 गागाखड 105 पालम 81 रव पणा 90 या परमाण आह जिलहहयात परभणी िहर ह महानगरपाजलका असन एकण सात नगरपजरषदाापकी सलहितर रव गागाखड या ब रवगीय तर मानरवत पाथरी सोनपठ रव पणा या क रवगीय आहत जिलहहयात नऊ तहजसल मखयालयापकी पालम या जठकाणी नवयान नगरपाचायत अशसत तरवात आली आह जिलहहयात एकण 9 कजष उतपनन बािार सजमतया आहत

4नदया

गोदारवरी ही जिलहहयातील परमख नदी आह ही नदी जिलहयाचया दजकषण भागाात पाथरी गागाखड रव पालम या तालकयातन पशशचमकडन परवकड 79 जकमी रवाहत िाऊन नाादड जिलहहयात पररवि करत पणा ही गोदारवरीची उपनदी आह ती जिलहयाचया उततर सीमरवरन रवाहत करपरा रव दिना या पणा नदीचया उपनदया आहत पणा रव गोदारवरी नदीचा सागम का ठशरवर यथ झाला आह गोदारवरीचया उपनदया रवाण रव मासळी या बालाघाट डोगरात उगम पारवतात दिना नदी सल हितर परभणी रव पणा या तालकयातन रवाहत िाऊन हहगोली जिलहहयात पररवि करत औरागाबाद जिलहहयातन उगम पारवललहया पणा नदीरवर हितर तालकयातील यलदरी यथ िरण बाािलल आह

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 3 of 191

5हवामान

जिलहयाच हरवामान सरवगसािारणपण उषटण रव कोरड आह जिलहयात उनहाळा कडक असतो जिलहहयात िन त सपटबर या पारवसाळी हरवामाना वयजतजरकत इतर काळात हरवामान मखयतरवकरन कोरड असत ऑकटोबर त नोवहबर मधय जिलहहयात मौसमोततर पाऊस पडतो जडसबर त फबररवारी जहरवाळा तर माचग त म उनहाळा असतो

6पिजनय जिलहयाचया पशशचमकडन परवकड पिगनयमानात रवाढ होत डोगराळ परदिात पारवसाच परमाण िासत असत हितर

तालकयात पारवसाच परमाण िासत आह अलीकडील काळात िन त सपटबर या कालारविीत नऋतय मानसन रवा-याापासन सरासरी 83037 जममी पाऊस पडतो या जिरवाय ऑकटोबर रव नोवहबर मधय ईिानय मानसन रवा-याापासन पाऊस पडतो जिलहहयाचया सरवग भागात एकसारखा पाऊस पडत नाही पशशचमकडन परवकड पारवसाच परमाण रवाढत िात 2017 यारवषात परभणी जिलहहयात सरासरी 54077 जममी पाऊस पडला

7मािीचा परकार

जिलहहयात गोदारवरी नदीचया सखल मदानी परदिातील िमीन गाळामळ सपीक झाली आह डोगराळ भागातील िमीन मातर खडकाळ रव रताड आह या िमीनीची सपीकता कमी आह बाािकामासाठी लागणारा दगड जिलहयातील रवगरवगळया जठकाणी दगडााचया खाणीतन काढला िातो नदीपातरातन रवाळ काढली िात जिलहहयात सरवगसािारणपण जपकााना पोषक असललहया दरवयाानी सापनन अिी काळी िमीन आह जिलहहयात िमीनीची सपीकता आजण खोली जनरजनराळी आह िमीनीची सपीकता लकषात घता जिलहहयाचया भभागाच परामखयान तीन जरवभाग पडतात गोदारवरी नदीचया खो-यात खोल कसदार आजण सपीक िमीन आह जिलहहयातील मधय भागातील सल पाथरी परभणी रव पणा या तालकयातील सापणग िमीन रव हितर तालकयातील काही भागातील िमीन ही मधयम काळीभोर आह उततरकडील डोगराळ परदिातील रव दजकषणकडील गागाखड रव पालम तालकयातील काही भागातील िमीन हलकी आजण मधयम परतीची आह

8लोकसखया

2011 चया िनगणननसार परभणी जिलहहयाची एकण लोकसाखया 1836086 असन तयापकी 942870 परष तर 893216 शसतरया आहत तयााची एकण लोकसाखयिी टककरवारी 5135 रव 4865 टकक एरवढी आह सन 2011 चया िनगणनसार जिलहहयातील एकण लोकसाखयपकी परभणी तालकयात 2929 टकक हितर तालकयात 1540 टकक गागाखड तालकयात 1105 टकक पाथरी तालकयात 757 टकक मानरवत तालकयात 636 टकक सोनपठ तालकयात 488 टकक पालम तालकयात 629 टकक पणा तालकयात 995 टकक तर सल तालकयात 921 टकक लोक राहतात

9आढाामीण व नागरी भागािील लोकसखयच परमाण परभणी जिलहहयाचया एकण लोकसाखयपकी 6897 टकक लोक खडयात तर 2103 टकक लोक िहराात राहतात

एकण 569806 नागरी लोकसाखयपकी 5391 टकक लोक परभणी िहरात तर 875 टकक लोक गागाखड या दस-या करमााकाचया िहरात राहतात जिलहहयातील सोनपठ ह िहर सरवात लहान असन तयात जिलहहयातील 277 टकक लोक राहतात

10सतरी-परष परमाण परभणी जिलहहयात 2011 चया िनगणननसार दर हिार परषामाग 947 शसतरया आहत जिलहहयाच गरामीण रव नागरी

भागाकजरता हच परमाण 954 रव 942 अस आह ह परमाण 2001 चया िनगणनपकषा गरामीण भागात 16 न िास त तर नागरी भागात 04 न कमी आह

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 4 of 191

11अनसजचि िािी व अनसजचि िमािीची ककवारी

परभणी जिलहहयात 2011 चया िनगणनपरमाण एकण लोकसाखयपकी 247308 (1347 टकक) अनसजचत िातीच तर 40514 (221 टकक) अनसजचत िमातीच लोक आहत

12कामगार

2011 चया िनगणननसार जिलहहयात एकण मखयत काम करणा-या वयकतीची साखया 822797 असन ती एकण लोकसाखयचया 4481 टकक आह

13धमानसार लोकसखयच वगीकरण

2011 चया िनगणननसार परभणी जिलहहयात एकण लोकसाखयपकी सरवाजिक 7235 टकक लोक हहद िमाच तर सरवात कमी लोक 007 टकक जिख िमाच आहत इतर िमातील लोकसाखयच परमाण पढील परमाण आह बौधद 1023 टकक जिशचन 011 टकक िन 034 टकक मसलीम 1669 टकक आजण इतर िमग रव अजनदजित िमग 020 टकक आहत

14साकषरिा 2011 चया िनगणननसार परभणी जिलहहयातील सात रवषग रव तयारवरील रवयोगटारवरील एकण 1578766

लोकसाखयचया 1157814 (7334 टकक) लोक साकषर आहत जिलहहयाचया गरामीण भागात 763448 (7028 टकक) तर नागरी भागात 394366 (8008 टकक) लोक साकषर आहत जिलहहयातील परष रव शसतरया यााची साकषरता अनकरम 8264 टकक रव 6363 टकक आह तालकाजनहाय साकषरतची टककरवारी यापरमाण आह परभणी 7702 हितर 7097 गागाखड 7237 पाथरी 7076 पणा 7387 पालम 7194 सोनपठ 6972 मानरवत 7258 रव सल 7159 टकक यापरमाण आह

15कषतरवार जिलहा ऊतपनन व दरडोई जिलहा उतपनन

परभणी जिलहहयासाठी कषतररवार जिलहहा उतपनन रव दरडोई जिलहहा उतपनन अादाि अातगगत एकण पराथजमक कषतर अ जितीय कषतर ब रव एकण ततीय कषतर क अस तीन जरवभागात असन तयाच सन 2013-14 साठीच एकण सथल जिलहहा उतपनन चाल हकमतीनसार 1394824 लकष र एरवढ असन एकण जनवरवळ जिलहहा उतपनन 1285581 लकष रपय एरवढ आह तसच शसथर (2004-05) चया हकमतीनसार 749327 लकष र एरवढ असन एकण जनवरवळ जिलहहा उतपनन 686119 लकष रपय एरवढ आह

16वन व वनोतपादन

जिलहयात उततरकडील डोगराळ भागाात रवन आढळतात या रवनाात साग टभणी ऐन खर िारवडा बहडा इतयादी झाड आहत हितर तालकयात रोिा नारवाच गरवत रवाढत यापासन सगािी रव औषिी तल काढतात या रवनाातन बाािकामासाठी रव इािनासाठी लाकड बोर आाब सीताफळ ही फळ फल मि हडक इतयादी रवनोतपादन जमळतात सन 2017-18 मधय जिलहहयातील एकण रवनकषतरापकी िागल वयापत कषतर 10148 चौजकमी राखीरव रवनकषतर 8333 चौजकमी तर अरवगीकत रवनकषतर 1815 चौजकमी असन एकण रवनकषतर भौगोजलक कषतराचया 160 टकक आह

परभणी जिलहहयात सन 2017-18 या रवषात गौणरवन उतपादन यााचया जरवकरीपासन रपय 543017 हिार उतपनन िासनास जमळाल

17पराणी

जिलहयात पाळीरव पराणयााजिरवाय कोलहहा तरस ससा लााडगा हचकारा हजरण सााबर काळरवीट रानगाय रानडककर इतयादी रवनय पराणी आढळतात जततर कोकीळ मोर घबड घार बगळा इतयादी पकषीही जिलहयात आहत

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 5 of 191

18कजष

2016-17 या रवषाचया सथायी सरवरपाचया िमीन रवापराचया माजहतीनसार जिलहहयाच भौगोजलक कषतर 631115 हकटर आह तयापकी िागल वयापत कषतर 10180 हकटर आह भौगोजलक कषतरापकी 41653 हकटर कषतर ितीला उपलबि नाही या वयजतजरकत यारवषी लागरवड करणयायोगय असनही ि लागरवडीखाली आणलहया गल नाही अस 24251 हकटर कषतर आह

2016-17 यारवषात जनवरवळ कषतर सरवात िासत परभणी तालकयात 80643 हकटर तर सरवात कमी सोनपठ तालकयात 33934 हकटर एरवढ आह

2010-11 चया कजष गणननसार जिलहहयात एकण 347918 िमीनिारक आहत तयाानी िारण कलल एकण कषतर 56826634 हकटर आह 2 हकटरपकषा कमी कषतर िारण कलल 257001 िमीनिारक असन तयाानी 25490202 कषतर िारण कलल आह 2 त 5 हकटर िमीनिारण कलल कषतर 79333 िारकाानी िारण कलल कषतर 229080 आह 5 त 10 हकटर िमीन िारण कललहया कषतर 10570 िारकाानी 6801559 कषतर िारण कल आह 10 त 20 रव 20 हकटर पकषा अजिक िारण कलल अनकरम 938 आजण 76 िमीनिारक आहत रव तयाानी 1148497 आजण 478362 कषतर िारण कल आह

19जवजवध जपकाखालील कषतर

जिलहयातील गोदारवरी नदीचा मदानी भाग सपीक आह तयामळ या भागात िती वयरवसाय कला िातो ितीचया खरीप हागामात जरवारी रव कापस ही परमख जपक घतली िातात गोदारवरी मदानाचया परवग भागात ताादळ ह पीक िासत परमाणात होत तर भईमग मग ही जपक मदानी भागात घतली िातात रबी हागामात जरवारी गह हरभरा करडई ही जपक परामखयान होतात याजिरवाय िलहसचनाचया आिार ऊस रव कळी बागायती जपक जिलहयात होतात उततरकडील डोगराळ भागात जरवारी ह परमख पीक आह सन 2017-18 यारवषात अाजतम अादािानसार खरीप हागामातील कषतरात जरवारी या जपकाच कषतर 10453 हकटर होत रबबी हागामातील जरवारी रव गह ही जपक अनकरम 101960 हकटर आजण 37296 हकटर कषतरात घणयात आल नगदी जपकामधय 2017-18 यारवषात खरीप हागामात कापस ह महतरवाच जपक 176762 हकटर कषतरात घणयात आल रबबी हागामात 2499 हकटर कषतरात करडी ह जपक घणयात आल तयाचपरमाण 34344 हकटर कषतरात ऊसाच जपक घणयात आल

20दगधवयवसाय फळ व भािीपाला किर परभणी हापस दिहरी या आाबयाचया िाती जचक मोसाबी बोर इतयादीची लागरवड जिलहयात मोठया परमाणात

होत आह जिलहयात भािीपाला फलिती रव रिीम उदयोग मोठया परमाणात चालतात परभणी यथील औदयोजगक रवसाहतीमधय दि साकलन रव परजकरया क दर आह जिलहहयात 2017-18 यारवषात 81 पिरवदयकीय दरवाखान 86 कजतरम रतन क दर आहत परभणी जिलहहयात 2017-18 यारवषात िासकीय दि योिनाातगगत 645795 हिार जलटर दि साकलीत करणयात आल

2017-18 मधय एकण लागरवडीखालील कषतरापकी फळ रव भािीपालहयाच एकण कषतर 2582 हकटर आह

21रासायजनक खिाच जविरण हितर तालकयात रासायजणक खतााचा कारखाना आह जिलहहयात 2017 यारवषात 109500 म टन रासायजनक

खतााच जरवतरण करणयात आल परभणी जिलहहयात एकण 9 कजष उतपनन बािार सजमतीचया मखयालयाचया जठकाणी ितक-यााना राहणयासाठी जरवशरामगह बाािणयात आल आहत

जिलहहयातील एकण िासजकय 18 गोदाम कायगरत आहत तयााची साठरवण कषमता 11050 मटन एरवढी आह

22िलससचन जिलहहयात 2017-18 यारवषात पषटठभागीय ओजलताखालील कषतर 107498 हकटर असन जरवहीरीन ओजलताखालील

कषतर 38494 हकटर एरवढ आह

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 6 of 191

23पिसवधजन व पिवदयकीय सवा

पिपालन हा िोडवयरवसाय महणन कला िातो कककटपालन बाजदसत िळी रव मढीपालन रवराहपालन ह वयरवसाय रवाढत आहत जिलहहयातील सरवग परकारचया िनारवरााची साखया 2012 मधय घणयात आललहया पिगणननसार 621788 आह जिलहहयात एकण 168360 कककटपकषी आहत

परभणी जिलहहयात 2017-18 यारवषात 6 अजिकत कततलखान असन तयात परामखयान महिी िळया रव मढया यााची कततल कली िात पकी 12119 महिी 5398 िळयाबोकड रव 1644 मढयाामढ ची कततल करणयात आली

24मतसय वयवसाय

जिलहयाला लागन सागरसमदर जकनारा नाही तयामळ सागरजकनारा लाभललहया भागातन मीठ मास इतयादी सागरी उतपादन बाहरन जिलहयात यतात जिलहयात ब-याच नदयााचया पाणयाात रव तलारवाात मासमारी कली िात जिलहहयात 2017-18 मधय गोडया पाणयातील जरवजरवि िातीचया 85320 लकष हकमतीचया 1422 मटन मािाच उतपादन झाल एकण उतपादनात कटला राह रव मगळ या तीन िातीचया मािााचा मोठा रवाटा आह जिलहहयात 8393 हकटर कषतर परतयकषात मतसय वयरवसायासाठी उपयोगात आणल आह तयापकी पणा या मोठया परकलहपाअातगगत यलदरी यथील िलािय तसच करपरा रव मासोळी या मधयम परकलहपाची िलािय मतसय वयरवसायासाठी अनकल आहत िलाियामधय जिलहहयातील एकण 1427 सभासद असललहया 28 सहकारी सासथा असन तयािार साघटीतजरतया मतसय वयरवसाय कला िातो

25जवदयिीकरण

परभणी जिलहहयातील सरवग िहरााच रव गारवााच जरवदयतीकरण पणग झाल आह 2017-18 या रवषात जिलहहयातील एकण 691264 हिार जकलोरवट तास जरविचया रवापरापकी घरगतीसाठी 179830 वयापारी कामासाठी 32921 औदयोजगक 81349 सारवगिजनक जदरवाबतती 26742 कषी 347431 रव इतर 22991 इतका आह जरविचया दरडोई रवापर 352 जकलो रवट तास आह

26रसि व दळणवळण

माचग 2018 अखर जिलहहयात नगरपजरषदा जिलहहापजरषदा रव राजय कषतराअातगगत एकण 612602 जकमी लााबीच रसत आहत तयापकी जसमट का ाकरीट 26860 जकमी डााबरी 326693 जकमी खडीच पकक रसत 132941 जकमी लााबीच आहत तयापकी 196938 जकमी लााबीचया रसतयाच पजररकषण सारवगिजनक बाािकाम जरवभागामाफग त 355624 जकमी लााबीचया रसतयाच पजररकषण जिलहहा पजरषदा माफग त तर राहीललहया 60040 जकमी लााबीचया रसतयाच पजररकषण नागरी सथाजनक सरवराजय सासथमाफग त कल िात जिलहहयात राषट रीय महामागग 41439 जकमी परमख राजय महामागग 11240 जकमी राजय महामागग 43711 जकमी परमख जिलहहा रसत 100548 जकमी इतर जिलहहा रसत 74045 जकमी तर गरामीणनागरी रसत 341619 जकमी आहत

27नोदणीकि झालली मोार वाहन माचग 2018 अखर जिलहहयात नोदणी झाललहया सरवग परकारचया रवाहनााची साखया 296485 आह तयापकी पररवासी

रवाहन 270924 रव मालरवाहतक रवाहन 25561 एरवढी आहत माचग 2018 अखर जिलहहयात अनजञापतीिारकााची साखया अनकरम हलकी रवाहनाासाठी 3319 िड रवाहनाासाठी 5892 रव ॲटोजरकिाासाठी 1309 इतकी आह

28परवासी वाहिक माबई-काचीगडयाकड िाणारा लोहमागग जिलहयाचया मधयभागातन गला आह या मागारवर परभणी रव पणा ही रलहरव

िाकिन आहत परभणीकडन दजकषणकड गलला लोहमागग परळीकड तर पणा िाकिनकडन जनघालला लोहमागग अकोलहयाकड िातो परभणी पणा सल दरवगाारव इतयादी जठकाणााकड अनक रसत यऊन जमळतात ही जठकाण रवहातकीची क दर महणन जरवकजसत झाली आहत जिलहहयात सन 2017-18 या रवषा अखर एकण 19047 जकमी लााबीचया 249

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 7 of 191

मागारवर मागग पजररवहन माडळाचया 238 बस गाडयािार पररवासी रवाहतक कली गली या रवाहतकीपासन महामाडळाला र 755105 लाख रपयाच उतपनन झाल आह परतयक जदरविी सरासरी 098 लाख पररवािााची रवाहतक करणयात आली असन परतयक पररवािामाग 2111 रपय सरासरी उतपनन महामाडळाला परापत झाल

29डाकघर व दरधवनी

माचग 2018 अखर परभणी जिलहहयात एकण 194 डाकघर आहत जिलहहयात 2011 चया लोकसाखयरवर परजत लाख लोकसाखय माग 11 डाकघर यतात तसच माचग 2018 अखर परभणी जिलहहयात एकण 6505 दरधरवनी रव सारवगिजनक दरधरवनी क दर (पीसीओ) 242 कायगरत आहत

30दरदिजन आजण आकािवाणी

परभणी यथ जदनााक 15 सपटबर 1994 पासन दरदिगन परकषपण क दर कायाशनरवत झाल आह तसच परभणी यथ आकािरवाणी क दरही उपलबि आह

31रोिगार आजण जवजनमय

परभणी जिलहहा मखयालयाचया जठकाणी एक रोिगार जरवजनमय क दर आह माचग 2018 अखर नोकरी जमळजरवणयाकजरता 102796 उमदरवारााची नाारव पटारवर आहत रवषग 2017-18 मधय पटारवर असललहया उमदरवाराापकी करवळ 232 उमदरवारााना खािगी कषतरात नोकरी जमळाली

32आरथिक गणना जिलहहयात 2013 चया आरथथक गणननसार 59812 कजष रव जबगर कजष उदयोग आहत तयापकी 44803 (7491

टकक) सरवकायगरत उदयोग तर 15009 (2509 टकक) आसथापना आहत एकण 59812 उदयोगापकी 32964 (5512 टकक) गरामीण तर 26848 (4488 टकक) नागरी भागात कायगरत आहत एकण उदयोगाचया 645 टकक मालक अनसजचत िाती तर 159 टकक मालक अनसजचत िमातीच आहत िागजरवरहीत कायाशनरवत असललहया उदयोगााची टककरवारी 1634 टकक आह

कजष रव जबगर कजष उदयोगात 106363 कामगार काम करीत आहत तयापकी गरामीण भागात 49976 (4699 टकक) तर 56387 (5301 टकक) नागरी भागात काम करीत आहत एकण 106363 कामगाराापकी 6120 कजष तर 100243 जबगर कजष उदयोगात काम करीत आहत एकण कमगचा-याापकी 43259 (4068 टकक) कामगार ह रवतनारवर काम करणार आहत गरामीण रव नागरी भागाकजरता रवतनारवरील कामगारााची एकण कामगाराािी टककरवारी अनकम 3220 रव 4818 यत

33उदयोग कापस रव ऊस ही जिलहयातील महततरवाची जपक आहत तयामळ जिलहयात साखर कारखान सत जगरणया जिहनग रव परहसग क दर आहत जिलहयात अनक जठकाणी लघउदयोग चालतात याजिरवाय चामडयापासन जरवजरवि रवसत मातीची भााडी तयार करण टभणीचया पानापासन जरवडया तयार करण खळणी तयार करण खादयपदाथग तयार करण इतयादी कटीरोदयोग जिलहयातील जरवजरवि भागाात चालतात

34वयापार जिलहयात तालकयाचया हकरवा मोठया गारवाचया जठकाणी कषी उतपनन बािार सजमती आहत ितीतन जपकणारा माल ितकरी या जठकाणी जरवकरीस आणतात जिलहयातन जरविषत कापस जरवारी सोयाबीन यााचा वयापार मोठया परमाणात चालतो कापस फळ सोयाबीन कडिानय जरवारी भािीपाला ही जिलहयातील उतपादन इतर जठकाणी पाठरवली िातात औषि यातर तयार कपड ताादळ मसालहयाच पदाथग सायकली मोटारी भााडी इतयादी माल इतर जठकााणाहन जिलहयात यतो जिलहयात

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 8 of 191

परभणी यथ गरााचा मोठा बािार भरतो मानरवत यथ कापडाची बािारपठ आह जिलहयातील वयापार रसत रव लोहमागानी चालतो

35लोकिीवन जिलहयात परभणी हितर गागाखड पाथरी सल ही महतरवाची िहर आहत तथाजप जिलहयातील बहतक लोक गरामीण लोकिीरवनािी साबाजित आहत िती या परमख वयरवसायािी यथील लोकााच िीरवन िोडलल आह पाडरवा पोळा गौरीपिन नरवरातर उतसरव जदरवाळी ईद साकराात इतयादी सण गरामीण भागात मोठया उतसाहात सािर करतात तमािा लारवणी गोिळ भिन-कीतगन ओवया या यथील महतरवाचया लोककला आहत

36उदयोग गानसार कामगाराच वगीकरण परतयक उदयोग गटात जकती कामगार काम करतात याची गटरवार माजहती यामधय दणयात आली आह एकण 59812

उदयोगात एकण 106363 कामगार काम करतात तयापकी सरवाजिक जकरकोळ वयापार कषतरात 27295 (2567 टकक) कामगार रवसत जनमाण कषतरात 20111 (1891 टकक) कामगार तर उरवगजरत 58957 (5542 टकक) कामगार ह कजष खजनि उतपादन रवीि गस पाणी बाािकाम घाऊक वयापार रव साठरवण रवगर कषतरात कायगरत आहत

37सहकारी कषतरािील आसिापना

2013 चया आरथथक गणननसार जिलहहयात एकण सहकारी औदयोजगक आसथापना हया 111 असन तयापकी गरामीण भागात 88 तर नागरी भागात 23 आहत रोिगाराानसार सरवग आसथापनाामधय 106363 कामगार काम करीत आहत तयापकी गरामीण भागात 49976 तर नागरी भागात 56387 आहत एकण उदयोगाापकी सहकारी कषतरात कायगरत असललहया उदयोगााची टककरवारी ही करवळ 019 टकक एरवढी आह

38बका

माचग 2018 अखर ब ाकाची कायालय असलली गाारव रव िहर जमळन 71 आहत जिलहहयात रवगीकत ब ाकाचया 21 िाखा असन तयााचया एकण ठरवी र 492210 लकष आहत तर रवगीकत ब ाकाानी जदलली कि कषी कषतरासाठी र511633 लकष तर अकषीक कषतरासाठी र408755 लकष आहत

39सहकार माचग 2018 अखर जिलहहयातील सरवग परकारचया 1886 सहकारी सासथा कायगरत आहत सन 2018 अखर या

सासथााचया 928 लाख सभासदाानी 61812 लाख रपय भाग भााडरवल भरणा कला आह जिलहहयात एकण सरवग परकारचया सासथापकी कषी पतसासथा 788 जबगर कषी पतसासथा 197 पणनसासथा 60 एकण उतपादक सहकारी सासथा 362 तर सामाजिक सरवा सहकारी सासथा 479 आहत

40िकषजणक ससिा

सन 2017-18 अखर जिलहहयात 1968 पराथजमक िाळा रव 470 माधयजमक िाळा तर 250 उचच माधयजमक रव 73 महाजरवदयालय आहत सन 2017-18 या रवषात जरवदयारथयाची साखया अनकरम पराथजमक िाळत 299824 माधयजमक िाळत 68502 उचच माधयजमक िाळत 48593 तर महाजरवदयालयात 16257 इतकी आह सन 2017-18 या रवषात जिकषकााची साखया अनकरम पराथजमक िाळा 10287 माधयजमक िाळा 1991 उचच माधयजमक िाळा 847 तर महाजरवदयालयात 474 एरवढी आह

41आरोगय सवा

जिलहहयात सारवगिजनक रगणालय 11 जरविष रगणालय 2 पराथजमक आरोगय क दर 31 पराथजमक आरोगय उपक दर 215 आहत रवरील सरवग आरोगय सासथत 1544 खाटा असन तयापकी 695 सतरीयाासाठी तर 190 मलाासाठी आहत जिलहयात

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 9 of 191

डॉकटर रव रवदय 142 रव पजरचारीका 260 आहत 2017-18 या रवषात 124787 आातररगण तर 978593 बाहयरगणााना रवदयकीय सरवा उपलबि करन जदलहया आहत 2017-18 या रवषात 49109 िनम नोदजरवलहया गल असन मतयाची साखया 6252 आह

42कब कलयाण कायजकरम

जिलहहयात एकण 39 कटाब कलहयाण क दर आहत 2017-18 या रवषात 26 परषाारवर तर 6912 शसतरयाारवर नसबादी करणयात आली तसच लप पदधतीिारा 5129 रव इतर पदधतीन 9581 सारजकषत िोडपयाारवर जनरथबिीकरणाचया िसतरजकरया करणयात आलहया माचग 2018 अखर िननकषम िोडपयााची साखया 220481 आह

43नळादवार पाणीपरवठा 2017-18 या रवषात जिलहहयातील एकण 830 रवसती असललहया गारवाापकी 410 गारवााना रव तयाखालील 174

रवाडया रवसतयााना बारा मजहन पाणी उपलबि करन दणयात आल आह बारा मजहन पाणी उपलबि असललहया गारवाापकी नळान पाणी पररवठा करणयात यत असललहया गारवााची रव रवाडयारवसतयााची साखया अनकरम 238 रव 111 आह

44सकीणज

जिलहहयात एक महानगरपाजलका सात नगरपजरषदा रव एक नगरपाचायत आह 2017-18 या रवषात सरवग नागरी सथाजनक सरवराजय सासथााच जमळन एकण उतपनन 2877976 लकष रपय आह तर एकण खचग र 2157564 लकष आह तयापकी सामानय परिासनारवर र5932 लकष तर सारवगिजनक आरोगय रव सोयीसजरविाारवर र 185530 लाख खचग करणयात आला आह

2017-18 रवषात जिलहहा पजरषदच एकण उतपनन र8917378 लकष असन एकण खचग र6640181 लकष आह 2017-18 रवषात जिलहहयात 704 गरामपाचायती असन तयााच एकण उतपनन 1545532 लकष तर खचग र1063485 लकष आह

45पोलीस व गन हगारी

2017-18 या रवषात जिलहहयात 19 पोलीस ठाण 8 आउट पोसट पोजलस ठाण आउट पोसट रव सब पोसट आदीची सोय असलली गारव रव िहर यााची साखया 27 आह तर 14 लॉकअपस कायगरत आहत एकण पोलीस दलाची साखया 1913 आह

46करमणक

जिलहहयात 2017-18 या रवषात 7 कायम सरवरपाची तर 2 जफरती जचतरपटगह आहत जिरवाय 33 सरकारमानय वहीडीओ क दर आहत या जिरवाय परभणी यथ अदयारवत पधदतीच नाटयगह बाािलल आह परभणी यथ अदयारवत असा पोहणयाचा तलारव असन िनतसाठी तो नोदणी फी आकारन खला करणयात आला आह

47पयजन परभणी जिलहयामधय जरवजरवि जठकाणी लोक पयगटनाला यतात पालम तालकयातील गोदारवरीचया पातरातील िााभळ बट

परजसदध आह यथ िााभळाची झाड मोठया परमाणात असन मोरााची साखया िासत आह बटारवर पराचीनकालीन हमाडपाथी माजदर आह हितर तालकयात चारठाणो मानसताभ आह अहिठयाचया डोगरराागाात नमजगरी यथील गाफाामधय िन लणी कोरली असन आिबािचा पजरसर जनसगगरमय आह परभणी पाथरी गागाखड िळगाारव िारासर जमरखल मदगल यथील मदगलशरवर का ठशरवर जतरिारा ही िारथमक सथळ परजसदध आहत

परभणी िहरात मराठरवाडा कषी जरवदयापीठाचा पजरसर जनसगगरमय आह परभणीिरवळच मााडाखळी यथील इादरायणीचा माळ ह जठकाण पयगटनासाठी परजसदध आह गागाखड ह इजतहास परजसदध जठकाण आह ह सात िनाबाईाच िनमगाारव आह जिडी साईबाबा यााचा िनम पाथरी यथील आह सात नामदरवमहाराि (नसी) रव सात िनाबाई (गागाखड) परभणी जिलहयाचया

परसतभवनभ

अरथ व स ाखयिकी साच लन लि मह र षटर श सन अातरथत र जि तील जिलह

स ाखयिकी क िालि म रथ त जिलाभ भमभजि व आरथर मभलोचनहही पखततक दरवरषी

परक जशत कली ि त परभणी जिलय कजरत सदर परक शन 2018 ि वरषास ठी ति र

करणि त आलल आह सम लोचन मधि जिलहि चि भौरोजलक म जहतीसह क ही ठळक

ब बी परक शन चि पजहलि भ र त जदललि असन परभणी व मह र षटर ची म जहती

दखषटिकषप त दणि त आलली आह ि परक शन चि दस-ि भ र त जिलय तील म जहती

स ाखयिकीि आकडव री व जतस-ि भ र त रणन जवरषिक आकडव री दणि त आली आह

जि भण परभणक जिनााकः 2505 2019

(अपभटकल) जिलाभ भयिकी क अजि भरक

परभणक

अनकरमजणका जिलहा ामाजिक आरथिक मालोचन ndash 2018

जिलहा परभणी तकता कर ज षरय पषटठ कर

भाग 1 - मालोचन 1 जिलयाचा मगर आढा ा 2 त 10 2 िषषटिकषपात जिलहा 12 त 17 3 जिलहा रयोिनचा आढा ा 18 त 18 4जिलयाचा नकाना 19 त 22 5जन डक जनिनकाा र आधाजरत आलख 23 त 25 भाग 2 ndash ााषयरयकी तकत 1 जन डक जनिनक

11 जिलहयातील जिजिध आरथिक ि सामाजिक बाबीच जििडक जिरदशक 28 त 32 12 जिलहयातील महतिाची सााखयिकी 33 त 33 2 जिलहा उतपनन अािाि

21 कषतरिार जिलहहा उतपनि ि रदरडोई जिलहहा उतपनि - चाल ककमतीिसार 35 त 38 22 कषतरिार जिलहहा उतपनि खथिर (2004-2005 ककमतीिसार 39 त 42 3 ककमती ा विजनक ज तरण वरय सिा ककमती ज षरयक आकड ारी

31 जिलहयातील महतिाचिा िथताचिा तरमाजसक सरासरी जकरकोळ ककमती 44 त 46 ा विजनक ज तरण वरय सिा

32 राथत भाि धानि रदकाि आजि रशिकाडड धारकााची सायिा 47 त 47 33 अातिोरदि अनि िाििा रदाजरदरि रषखालील (अातिोरदि अनि िाििा िगळि) ि रदाजरदरि

रषिरील कटाबाासाठी अनिधानिाच जििति ि उचल 48 त48

4 िमीन इतर मह लसिाजनक स राजरय ासिााच उतपननखचवबककगज माबचत गि

िमीन इतर मह ल 41 (अ) गोळा कलला महसल (िमीि महसल िाढीि साजकिड जिप गराप पास सस

इिीएस जशकषि अकषीक जसटी सि िथतीिाढ ि िझल) 50 त 50

41 (ब) गोळा कलला महसल (खािी गौिखजिि मतथि कोटड फी ि मदरााक बीबीडीआर िोरदिीपतर महसली करमिक िाजहरात इतिारदी)

50 त 50

41 (क) गोळा कलला महसल (तगाई अजधक धानि मरद साधारि िििमीि किड अकषीक किड आरदशड गहजिमाि पखचचम पाजकथतािाति आलल जििाजसत तिााची मोडतोड परकलहपगरथताािा कळाािा जरदलल किड परगरथत िमीि सधारिा इतिारदी)

51 त 51

सिाजनक स राजरय ासिााच उतपननखचव 42 िागरी थिाजिक थिराजि साथिााच 2017-18 मधील उतपनि ि खचड 52 त 52

43 गरामपाचाितीच उतपनि ि खचड 53 त 53 44 जिलहहा पजरषरदच उतपनि ि खचड 54 त54

बक ज मा 45 तालकाजिहाि बक कािालि िगीकत बकााची सायिा ठिी ि कि 55 त 55

बचत गि 46 जिलहयातील बचत गटााबाबतची माजहती 56 त 56 5 कजष ालगन ा कजष

51 िजमिीचिा िापराजिषिी माजहती 58 त 58 52 जिरजिराळिा जपकााखालील कषतर 59 त 64 53 जिलहहिात जितरीत करणिात आलल जबिाि 64 त 64 54 रासािजिक खतााचा िापर 65 त 65 55 मयि जपकााच रदर हकटरी अारदाजित उतपारदि 66 त 66 56 तालकाजिहाि पिडनि जरदिसााची सायिा ि एकि पिडनि 67 त 67

पिम 57 कजतरम रति कािडकरमाची परगती 67 त 67 58 कजतरम रति ि रदगध उतपारदिाची तालकाजिहाि परगती 68 त 68 59 पशिदयजकि साथिाबाबतची माजहती 68 त 68 510 मानितापरापत पशिध गह आजि तिात कततल कललहिा पशाची सायिा 69 त 69 511 भिल मतथिवििसािजिषिक माजहती 69 त 69 512 सागरी मतथिवििसािजिषिक माजहती 70 त 70 513 शासकीि आजि सहकारी रदगध शाळाामधील रदगध उपउतपारदि 70 त 70 514 रदगध जिकास सहकारी साथिाबाबतची माजहती 71 त 71

िल ापिा लाभ कषतर 515 जिलहयातील कसचिाचिा ि पािी उपसा करणिाचिा सोिी 71 त 71 516 जिजिध साधिााखालील ओजलताच कषतर 72 त 72 517 कसचि जिजहरीजिषिक माजहती 72 त 72 518 कपिजलका हातपाप ि जिदयत पापााजिषिी माजहती 73 त 73 519 जिलहयातील पाटबाधार जिषिक सजिधा (राजिथतर पाटबाधार) 73 त73 520 जिलहयातील लघपाटबाधाऱिााचिा कामाजिषिक माजहती 74 त 74 521 मोठ ि मधिम पाटबाधार परकलहपााजिषिी माजहती 75 त 75 522 जिलहहिातील पािलोट कषतर जिकास कािडकरमाातगडत मरद ि िलसाधारि कामााची परगती 76 त 76

न परया रण 523 जिलहयातील एकि ििकषतर 76 त 76 524 जिलहयातील ििााच िगीकरि 77 त 77 525 सामाजिक ििीकरि कािडकरमाातगडत िकषरोपिाच लकषि ि साधि 77 त 77 526 िनििीि ि राषटरीि उदयाि अभिारणिाअातगडत परकलहपजिहाि कषतर ि खचड 78 त 78 527 मयि ि गौि िि उतपारदि ि उतपनिाजिषिी माजहती 79 त 79 528 सािगडजिहाि कारखानिााचा तपशील 80 त 80 6 उदयोग हकार उदयोग

61 जिलहयातील उदयोगााबाबतचा तपशील 82 त 82 62 जिलहयातील जिजिध िातरिाकड उपलबध असललहिा थििारोिगाराचिा िोििाातगडत लाभ 82 त 82

जरदललहिा लाभधारकााची सायिा रोिगार स रयारोिगार

63 कारखानिातील कामगारााची रदजिक सरासरी सायिा 83 त 83 64 रोिगार ि थििारोिगार मागडरदशडि क दराातील आकडिारी 84 त 84 65 शासकीि कमडचाऱिााची सायिा 85 त 85 66 जिरजिराळिा उदयोगाातील रोिगारााबाबतची माजहती 86 त 86

कामगार 67 रदकाि विापारी साथिा ि तिातील कामगारााबाबतची माजहती 87 त 87

हकार 68 परािजमक कजष सहकारी साथिााच कािड 88 त 88 69 परािजमक कजष पतपरिठा साथिााचा तपशील 89 त 89 610 जिलहयातील साखर कारखाि जिषिक माजहती 90 त 90 611 जिजिध परकारचिा सहकारी साथिा 91 त 91 612 सहकारी साथिााची जिततीि खथिती 92 त 92 613 सहकारी साथिााची लखापरीकषि िगापरमाि सायिा 93 त 93 614 राजि जिलहहा कािडकषतर असललहिा सहकारी बकाच कािड 93 त 93 615 जबगर-कषी सहकारी पतसाथिााच कािड 94 त 94 616 परिािाधारक सािकारााची सायिा आजि तिाािी जरदलली कि 94 त 94

पणन 617 जिलहहा आजि परािजमक पिि साथिााच कािड 95 त 96 618 जििाजतरत बािारपठातील कषी मालााची िारथषक आिक 97 त 97 619 जििडक कजष मालाचिा तरमाजसक सरासरी घाऊक जकमाती 98 त 98

सतरोदयोग 620 सहकारी सत जगरणिा हातमाग ि िातरमाग िााचा तपशील 99 त 99 7 पारयाभत ज धा उिा

71 जिलहयातील जििचा िापर 101 त 101 परािजनक पजर हन महाराषट राजरय मागव पजर हन िळण ळण

72 मोटार िाहिााची आजि ि अिजञाप ती धारकााची सायिा 102 त 102 73 महाराषटर राजि मागड पजरिहि महामाडळाची परिासी िाहतक 103 त 103 74 थिाजिक थिराजि साथिााच िाहतक उपकरम 103 त 103 75 पोथट आजि रदरधििी सिा िााची आकडिारी 104 त 104

ा विजनक बााधकाम 76 रोड पलि 2001-2021 िसार जिलहयातील रथतजिकास कािडकरमाची परगती 104 त 104 77 परकार ि पषटठभाग िािसार रथतिााची लााबी 105 त 105 78 तालकिातील रथतजिषिक आकडिारी ( आजि ा ी + जबगर आजि ा ी कषतर) 106 त 106

पाणी पर ठा स चछता 79 जपणिाचिा पाणिाचिा सोिी ि टाचाई साबाधी कललहिा उपाििोििा 107 त 107 710 अिसजचत िाती ि ििबौधरद ििखकतक िळिोडिी 108 त 108 711 गरामीि भागात शौचालिाची सजिधा असिाऱिा कटाबााची सायिा 108 त 108

8 ामािीक कषतर ामजहक ा जनकषण

81 जिलहयातील परािजमक शाळााबाबतची माजहती 110 त 112 82 जिलहयातील माधिजमक शाळााबाबतची माजहती 113 त 115 83 जिलहयातील उचच माधिजमक शाळााबाबतची माजहती 116 त 118 84 शकषजिक साथिाातील अिसजचत िातीचिा जिदयारथिाची सायिा 119 त 120 85 शकषजिक साथिाातील अिसजचत िमातीचिा जिदयारथिाची सायिा 121 त 122 86 शकषजिक साथिाातील अलहपसायिााक जिदयारथिाची सायिा 123 त 124 87 जिलहयातील साकषरतच परमाि 125 त 125 88 इितताजिहाि जिदयारथिाची सायिा 126 त 127 89 परािजमक शाळाातील जिदयारथिाच उततीिडतच परमाि 127 त 127 810 परािजमक शाळाातील जिदयारथिाचिा गळतीच परमाि 128 त 128 811 शारीजरक जशकषि महाजिदयालि करीडाागि करीडा साथिा आजि करीडा जशषटििततीधारक

िाबाबतची माजहती 129 त 129

812 इितता रदहािी िातर जिजिध कषतरातील उपलबध परिश कषमता 130 त 131 813 जिलहयातील महाजिदयालिााबाबतची माजहती 132 त 133 814

अबक विािसाजिक जशकषि साथिााबाबतची माजहती 134 त 135

ा विजनक आरोगरय 815 सािडिजिक ि शासि सहायिीत िदयकीि सजिधााची माजहती 136 त 136 816 खािगी िदयकीि सजिधााची माजहती 137 त 137 817 जिलहयातील आरोगि वििथिापि माजहती परिाली अातगडत िनम ि मतिाची सायिा 138 त 138 818 जिलहयातील परसतीपिड तपासिीची सायिा 139 त 139 819 जिजिध कारिाािसार मतिची सायिा 140 त 140 820 माता ि बाल सागोपि कािडकरमाातगडत लस टोचिी 141 त 141 821 कटाब कलहिाि कािडकरमाची परगती 142 त 142

मजहला बालज का 822 जिलहयातील कािडरत अागििाडया कािडरत सजिका ि अागििाडया इमारतीचा

तपजशल 143 त 143

823 जिलहयातील कािडरत अागििाडया ि तिामधील बालक 144 त 145 824 जिलहयातील कािडरत अागििाडयाामधील कपोषीत बालकााच शरिीजिहाि िगीकरि 146 त 146 825 एकाखतमक बाल जिकास सिा िोििा - माता ि बालसागोपि 147 त 147

िाजरदरय 826 शहरी भागातील रदाजरदरि रषखालील कटाब 148 त 148 827 गरामीि भागातील रदाजरदरि रषखालील कटाब 148 त 148

गहजनमाण 828 जिजिध गहजिमाि माडळामाफड त महाडाि बााधललहिा घरााचा तपजशल 149 त 149 829 रािीि गााधी परकलहप गरामीि जििारा िोििा 149 त 149 830 परधािमातरी आिास िोििा ( गरामीि ) 150 त 151 831 घरबााधिीसाठी अिडसहायि िोििअातगडत गरामीि कषतरात जरदलली घर 152 त 153

ामाजिक नरयारय 832 जिलहयातील मागासिगीि िसतीगह तिााची परिश कषमता ि जरदलल परिश 154 त 154 833 जिलहयातील रदजलत िथतिा तिामधील लोकसायिा ि रदजलत िथतिााची सधारिा 155 त 155

अलप ायरयााक ज का 834 अलहपसायिााक जिकास जिभागाकडि राबजिणिात ित असललहिा जिजिध िोििाामधील

लाभािी सायिा 156 त 156

ज नष हायरय 835 महसल जिभागाकडील सामाजिक सरकषा िोििाातगडत कलल अिडसहायि 156 त 156 836 सािि गााधी जिराधारअिरदाि िोिितगडत कलल अिडसहायि 157 त 157

मित पन व न 837 पििडसि परकलहपााची सदयखथिती 157 त 157 838 जिलहयातील रदषटकाळामळ झालली हािी ि पििडसि वििथिापिाातगडत जरदलल सहायि 158 त 158 839 जिलहयातील आपततीमळ झालली हािी ि आपतती वििथिापिाातगडत जरदलल सहायि 158 त 158 9 रयोिनाज षरयक आकड ारी ज ज ध ज का रयोिना

91 जिलहयातील जिजिध िोििाातगडत जिितविि ि खचाचा आढािा 160 त 160 92 जिजिध जिकास शीषाखाली झालला िोििाातगडत खचड 161 त 163 93 िीस कलमी कािडकरमाची भौजतक परगती 164 त 164 94 खासरदार थिाजिक कषतर जिकास कािडकरम 165 त 167 95 आमरदार थिाजिक जिकास कािडकरम (जिधािसभा मतरदार साघ) 168 त 168 96 थिाजिक जिकास कािडकरम (जिधािपजरषरद सरदथि) 169 त 169

महाराषट गरामीण रोिगार हमी रयोिना 97 महाराषटर गरामीि रोिगार हमी िोििा 170 त 170 98 महाराषटर गरामीि रोिगार हमी िोििखाली घतलली काम तिािरील रोिगार ि खचड 171 त 171 99 महाराषटर गरामीि रोिगार हमी िोििखाली घणिात आलली परकारािसार काम ि

तिािरील खचड 172 त 172

10 ाकीणव नरयारय परना न

101 पोजलस अजधकारीकमडचारी िााची सायिा 174 त 174 102 जिलहयात कािडरत जिजिध निािालि तिामधील निािाधीशााची सायिा ि जिकालात

काढलली परकरि 175 त 175

माजहती िन ापकव 103 जिलहयात परकाजशत झालली ितडमािपतर ि जिितकाजलक 175 त 175 104 जचतरपट गह वहीडीओ क दर आजि कबलधारक िााची आकडिारी 176 त 176

जन डणकीबाबत 105 लोकसभा ि जिधािसभा जििडिकीबाबतची आकडिारी 177 त 177

ज तत 106 जिलहयात गोळा करणिात आलला कर महसल 178 त 178 107 जिलहयात गोळा करणिात आलला मलहििधीत कर महसल (वहट) 178 त 178 108 कोषागारात सारदर झाललहिा रदिकााच तपजशल 179 त 179

परयविन 109 जिलहहिातील पिडटि थिळाचिा जिकासाबाबत सदयखथिती 179 त 179

भाग -3 गणनाज षरयक आकड ारी िनगणना (लोक ायरया)

111 लोकसायिा जिषिक जििडक आकडिारी (िागरी कषतर) 181 त 181 112 लोकसायिा जिषिक जििडक आकडिारी (गरामीि कषतर) 181 त 181 113 जिलहयातील मागासिगीिााची लोकसायिा 182 त 182 114 लोकसायिा आजि िजिरदर 183 त 183

115 शहरााची िगडिारी आजि तिााची लोकसायिा 184 त 184 116 मयि ि सीमाातीक काम करिाऱिााच उदयोग गटजिहाि िगीकरि 185 त 185 117 धमड ि ििोगटािसार लोकसायिा 186 त 186

कजष गणना 118 िजहती धारिचा परकार आजि कषतरफळ गटािसार िगीकरि 187 त 187

पनगणना 119 (अ) जिलहयातील एकि पशधि (जिरदशी ि साकजरत गाई ि बल) 188 त 188 119 (ब) जिलहयातील एकि पशधि(रदशी ि साकजरत गाई ि बल) 188 त 188 119 (क) जिलहयातील एकि पशधि( महशी ि रड) 189 त 189 119 (ड) जिलहयातील एकि पशधि(इतर पश) 189 त 189

आरथिक गणना 1110 कजष ि जबगर- कजष उदयोग 190 त 190 1111 परमख उदयोग गटािसार उदयोगााची आजि जििजमत काम करिा-िा कामगारााची सायिा 191 त 191

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 1 of 191

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन

2018

भाग -1

समालोचन

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 2 of 191

१ जिल याचा समआढा आ ावा

1इजिहास जिलहयास परवी परभारवतीनगर असही महटल िाई मराठरवाडा जरवभागातील आठ जिलहयाापकी परभणी हा जिलहहा असन

मराठरवाडयातील इतर भागाापरमाणच हा जिलहहा परथम जनिामाचया अजिपतयाखाली होता नातर हदराबाद राजयाचा एक भाग १९५६ मधय राजयााच पनगगठन झालहयानातर त ततकालीन माबई राजयाचा एक भाग बनल आजण १९६० नातर हा सधयाचया महाराषटर राजयाचा एक भाग आह

परभणी जिलहहा पराचीन जिलहप आजण सथापतयाचया दषटटीन समदध आह जिलहयात चारठाणा राणीसारवरगाारव एराडशरवर इतयादी माजदरााचया नगरी आहत उततर चालकयकालीन जिलहप आजण सथापतयाच अनक सादर आजरवषटकार यथच पाहारवयास जमळतात

2सिान व भौगोजलक वजिष य

परभणी जिलहहा 1845 त 2001 या उततर अाकषािारवर 7613 त 7739 परवग रखाािारवर या भौगोजलक पटटयामधय रवसलला आह जिलहहयाचया उततरस बलढाणा रव हहगोली पशशचमस िालना दजकषणस बीड आजण लातर रव परवस नाादड ह जिलहह आहत

परभणी जिलहहयात अहिठा परवगताची एक रााग हितर तालकयातन िात या राागमळ जिलहहयाचया उततरकड पठार तयार झाल असन तया पठाराची समदरसपाटीपासनची उाची 1500 त 1600 फट आह या पठाराचा दजकषणकड उतार असन तो दिना नदीचया खो-यात समाजरवषटठ होतो या जिरवाय जिलहहयाचया दजकषणकड गागाखड या तालकयात बालाघाट परवगताचया कमी उाचीचया राागा पसरललहया आहत जिलहहयातील पाथरी गागाखड पालम परभणी रव पणा तालकयााचया काही भागााचा समारवि गोदारवरी नदीचया सपीक खो-यात होतो तर सल रव हितर तालकयााचया काही भागााचा समारवि दिना नदीचया खो-यात होतो

3कषतर व महसली उपजवभाग

परभणी जिलहहयाच एकण कषतरफळ 6332 चौजकमी आह या जिलहहयात सल हितर परभणी मानरवत पाथरी सोनपठ गागाखड पालम रव पणा या नऊ तालकयााचा समारवि होतो जिलहहयात चार महसल उपजरवभागापकी (1) सल या उपजरवभागात सल हितर (2) पाथरी या उपजरवभागात पाथरी सोनपठ मानरवत (3) गागाखड उपजरवभागात गागाखड पणा रव पालम तर (4) परभणी उपजरवभागात परभणी या तालकयाचा समारवि होतो

2011 चया िनगणननसार परभणी जिलहहयात एकण 843 खडी असन तयापकी 830 रवसती असलली रव 13 खडी ओसाड आहत तहजसलजनहाय एकण खडयााची साखया पढील परमाण सल 93 हितर 166 परभणी 128 मानरवत 54 पाथरी 56 सोनपठ 57 गागाखड 105 पालम 81 रव पणा 90 या परमाण आह जिलहहयात परभणी िहर ह महानगरपाजलका असन एकण सात नगरपजरषदाापकी सलहितर रव गागाखड या ब रवगीय तर मानरवत पाथरी सोनपठ रव पणा या क रवगीय आहत जिलहहयात नऊ तहजसल मखयालयापकी पालम या जठकाणी नवयान नगरपाचायत अशसत तरवात आली आह जिलहहयात एकण 9 कजष उतपनन बािार सजमतया आहत

4नदया

गोदारवरी ही जिलहहयातील परमख नदी आह ही नदी जिलहयाचया दजकषण भागाात पाथरी गागाखड रव पालम या तालकयातन पशशचमकडन परवकड 79 जकमी रवाहत िाऊन नाादड जिलहहयात पररवि करत पणा ही गोदारवरीची उपनदी आह ती जिलहयाचया उततर सीमरवरन रवाहत करपरा रव दिना या पणा नदीचया उपनदया आहत पणा रव गोदारवरी नदीचा सागम का ठशरवर यथ झाला आह गोदारवरीचया उपनदया रवाण रव मासळी या बालाघाट डोगरात उगम पारवतात दिना नदी सल हितर परभणी रव पणा या तालकयातन रवाहत िाऊन हहगोली जिलहहयात पररवि करत औरागाबाद जिलहहयातन उगम पारवललहया पणा नदीरवर हितर तालकयातील यलदरी यथ िरण बाािलल आह

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 3 of 191

5हवामान

जिलहयाच हरवामान सरवगसािारणपण उषटण रव कोरड आह जिलहयात उनहाळा कडक असतो जिलहहयात िन त सपटबर या पारवसाळी हरवामाना वयजतजरकत इतर काळात हरवामान मखयतरवकरन कोरड असत ऑकटोबर त नोवहबर मधय जिलहहयात मौसमोततर पाऊस पडतो जडसबर त फबररवारी जहरवाळा तर माचग त म उनहाळा असतो

6पिजनय जिलहयाचया पशशचमकडन परवकड पिगनयमानात रवाढ होत डोगराळ परदिात पारवसाच परमाण िासत असत हितर

तालकयात पारवसाच परमाण िासत आह अलीकडील काळात िन त सपटबर या कालारविीत नऋतय मानसन रवा-याापासन सरासरी 83037 जममी पाऊस पडतो या जिरवाय ऑकटोबर रव नोवहबर मधय ईिानय मानसन रवा-याापासन पाऊस पडतो जिलहहयाचया सरवग भागात एकसारखा पाऊस पडत नाही पशशचमकडन परवकड पारवसाच परमाण रवाढत िात 2017 यारवषात परभणी जिलहहयात सरासरी 54077 जममी पाऊस पडला

7मािीचा परकार

जिलहहयात गोदारवरी नदीचया सखल मदानी परदिातील िमीन गाळामळ सपीक झाली आह डोगराळ भागातील िमीन मातर खडकाळ रव रताड आह या िमीनीची सपीकता कमी आह बाािकामासाठी लागणारा दगड जिलहयातील रवगरवगळया जठकाणी दगडााचया खाणीतन काढला िातो नदीपातरातन रवाळ काढली िात जिलहहयात सरवगसािारणपण जपकााना पोषक असललहया दरवयाानी सापनन अिी काळी िमीन आह जिलहहयात िमीनीची सपीकता आजण खोली जनरजनराळी आह िमीनीची सपीकता लकषात घता जिलहहयाचया भभागाच परामखयान तीन जरवभाग पडतात गोदारवरी नदीचया खो-यात खोल कसदार आजण सपीक िमीन आह जिलहहयातील मधय भागातील सल पाथरी परभणी रव पणा या तालकयातील सापणग िमीन रव हितर तालकयातील काही भागातील िमीन ही मधयम काळीभोर आह उततरकडील डोगराळ परदिातील रव दजकषणकडील गागाखड रव पालम तालकयातील काही भागातील िमीन हलकी आजण मधयम परतीची आह

8लोकसखया

2011 चया िनगणननसार परभणी जिलहहयाची एकण लोकसाखया 1836086 असन तयापकी 942870 परष तर 893216 शसतरया आहत तयााची एकण लोकसाखयिी टककरवारी 5135 रव 4865 टकक एरवढी आह सन 2011 चया िनगणनसार जिलहहयातील एकण लोकसाखयपकी परभणी तालकयात 2929 टकक हितर तालकयात 1540 टकक गागाखड तालकयात 1105 टकक पाथरी तालकयात 757 टकक मानरवत तालकयात 636 टकक सोनपठ तालकयात 488 टकक पालम तालकयात 629 टकक पणा तालकयात 995 टकक तर सल तालकयात 921 टकक लोक राहतात

9आढाामीण व नागरी भागािील लोकसखयच परमाण परभणी जिलहहयाचया एकण लोकसाखयपकी 6897 टकक लोक खडयात तर 2103 टकक लोक िहराात राहतात

एकण 569806 नागरी लोकसाखयपकी 5391 टकक लोक परभणी िहरात तर 875 टकक लोक गागाखड या दस-या करमााकाचया िहरात राहतात जिलहहयातील सोनपठ ह िहर सरवात लहान असन तयात जिलहहयातील 277 टकक लोक राहतात

10सतरी-परष परमाण परभणी जिलहहयात 2011 चया िनगणननसार दर हिार परषामाग 947 शसतरया आहत जिलहहयाच गरामीण रव नागरी

भागाकजरता हच परमाण 954 रव 942 अस आह ह परमाण 2001 चया िनगणनपकषा गरामीण भागात 16 न िास त तर नागरी भागात 04 न कमी आह

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 4 of 191

11अनसजचि िािी व अनसजचि िमािीची ककवारी

परभणी जिलहहयात 2011 चया िनगणनपरमाण एकण लोकसाखयपकी 247308 (1347 टकक) अनसजचत िातीच तर 40514 (221 टकक) अनसजचत िमातीच लोक आहत

12कामगार

2011 चया िनगणननसार जिलहहयात एकण मखयत काम करणा-या वयकतीची साखया 822797 असन ती एकण लोकसाखयचया 4481 टकक आह

13धमानसार लोकसखयच वगीकरण

2011 चया िनगणननसार परभणी जिलहहयात एकण लोकसाखयपकी सरवाजिक 7235 टकक लोक हहद िमाच तर सरवात कमी लोक 007 टकक जिख िमाच आहत इतर िमातील लोकसाखयच परमाण पढील परमाण आह बौधद 1023 टकक जिशचन 011 टकक िन 034 टकक मसलीम 1669 टकक आजण इतर िमग रव अजनदजित िमग 020 टकक आहत

14साकषरिा 2011 चया िनगणननसार परभणी जिलहहयातील सात रवषग रव तयारवरील रवयोगटारवरील एकण 1578766

लोकसाखयचया 1157814 (7334 टकक) लोक साकषर आहत जिलहहयाचया गरामीण भागात 763448 (7028 टकक) तर नागरी भागात 394366 (8008 टकक) लोक साकषर आहत जिलहहयातील परष रव शसतरया यााची साकषरता अनकरम 8264 टकक रव 6363 टकक आह तालकाजनहाय साकषरतची टककरवारी यापरमाण आह परभणी 7702 हितर 7097 गागाखड 7237 पाथरी 7076 पणा 7387 पालम 7194 सोनपठ 6972 मानरवत 7258 रव सल 7159 टकक यापरमाण आह

15कषतरवार जिलहा ऊतपनन व दरडोई जिलहा उतपनन

परभणी जिलहहयासाठी कषतररवार जिलहहा उतपनन रव दरडोई जिलहहा उतपनन अादाि अातगगत एकण पराथजमक कषतर अ जितीय कषतर ब रव एकण ततीय कषतर क अस तीन जरवभागात असन तयाच सन 2013-14 साठीच एकण सथल जिलहहा उतपनन चाल हकमतीनसार 1394824 लकष र एरवढ असन एकण जनवरवळ जिलहहा उतपनन 1285581 लकष रपय एरवढ आह तसच शसथर (2004-05) चया हकमतीनसार 749327 लकष र एरवढ असन एकण जनवरवळ जिलहहा उतपनन 686119 लकष रपय एरवढ आह

16वन व वनोतपादन

जिलहयात उततरकडील डोगराळ भागाात रवन आढळतात या रवनाात साग टभणी ऐन खर िारवडा बहडा इतयादी झाड आहत हितर तालकयात रोिा नारवाच गरवत रवाढत यापासन सगािी रव औषिी तल काढतात या रवनाातन बाािकामासाठी रव इािनासाठी लाकड बोर आाब सीताफळ ही फळ फल मि हडक इतयादी रवनोतपादन जमळतात सन 2017-18 मधय जिलहहयातील एकण रवनकषतरापकी िागल वयापत कषतर 10148 चौजकमी राखीरव रवनकषतर 8333 चौजकमी तर अरवगीकत रवनकषतर 1815 चौजकमी असन एकण रवनकषतर भौगोजलक कषतराचया 160 टकक आह

परभणी जिलहहयात सन 2017-18 या रवषात गौणरवन उतपादन यााचया जरवकरीपासन रपय 543017 हिार उतपनन िासनास जमळाल

17पराणी

जिलहयात पाळीरव पराणयााजिरवाय कोलहहा तरस ससा लााडगा हचकारा हजरण सााबर काळरवीट रानगाय रानडककर इतयादी रवनय पराणी आढळतात जततर कोकीळ मोर घबड घार बगळा इतयादी पकषीही जिलहयात आहत

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 5 of 191

18कजष

2016-17 या रवषाचया सथायी सरवरपाचया िमीन रवापराचया माजहतीनसार जिलहहयाच भौगोजलक कषतर 631115 हकटर आह तयापकी िागल वयापत कषतर 10180 हकटर आह भौगोजलक कषतरापकी 41653 हकटर कषतर ितीला उपलबि नाही या वयजतजरकत यारवषी लागरवड करणयायोगय असनही ि लागरवडीखाली आणलहया गल नाही अस 24251 हकटर कषतर आह

2016-17 यारवषात जनवरवळ कषतर सरवात िासत परभणी तालकयात 80643 हकटर तर सरवात कमी सोनपठ तालकयात 33934 हकटर एरवढ आह

2010-11 चया कजष गणननसार जिलहहयात एकण 347918 िमीनिारक आहत तयाानी िारण कलल एकण कषतर 56826634 हकटर आह 2 हकटरपकषा कमी कषतर िारण कलल 257001 िमीनिारक असन तयाानी 25490202 कषतर िारण कलल आह 2 त 5 हकटर िमीनिारण कलल कषतर 79333 िारकाानी िारण कलल कषतर 229080 आह 5 त 10 हकटर िमीन िारण कललहया कषतर 10570 िारकाानी 6801559 कषतर िारण कल आह 10 त 20 रव 20 हकटर पकषा अजिक िारण कलल अनकरम 938 आजण 76 िमीनिारक आहत रव तयाानी 1148497 आजण 478362 कषतर िारण कल आह

19जवजवध जपकाखालील कषतर

जिलहयातील गोदारवरी नदीचा मदानी भाग सपीक आह तयामळ या भागात िती वयरवसाय कला िातो ितीचया खरीप हागामात जरवारी रव कापस ही परमख जपक घतली िातात गोदारवरी मदानाचया परवग भागात ताादळ ह पीक िासत परमाणात होत तर भईमग मग ही जपक मदानी भागात घतली िातात रबी हागामात जरवारी गह हरभरा करडई ही जपक परामखयान होतात याजिरवाय िलहसचनाचया आिार ऊस रव कळी बागायती जपक जिलहयात होतात उततरकडील डोगराळ भागात जरवारी ह परमख पीक आह सन 2017-18 यारवषात अाजतम अादािानसार खरीप हागामातील कषतरात जरवारी या जपकाच कषतर 10453 हकटर होत रबबी हागामातील जरवारी रव गह ही जपक अनकरम 101960 हकटर आजण 37296 हकटर कषतरात घणयात आल नगदी जपकामधय 2017-18 यारवषात खरीप हागामात कापस ह महतरवाच जपक 176762 हकटर कषतरात घणयात आल रबबी हागामात 2499 हकटर कषतरात करडी ह जपक घणयात आल तयाचपरमाण 34344 हकटर कषतरात ऊसाच जपक घणयात आल

20दगधवयवसाय फळ व भािीपाला किर परभणी हापस दिहरी या आाबयाचया िाती जचक मोसाबी बोर इतयादीची लागरवड जिलहयात मोठया परमाणात

होत आह जिलहयात भािीपाला फलिती रव रिीम उदयोग मोठया परमाणात चालतात परभणी यथील औदयोजगक रवसाहतीमधय दि साकलन रव परजकरया क दर आह जिलहहयात 2017-18 यारवषात 81 पिरवदयकीय दरवाखान 86 कजतरम रतन क दर आहत परभणी जिलहहयात 2017-18 यारवषात िासकीय दि योिनाातगगत 645795 हिार जलटर दि साकलीत करणयात आल

2017-18 मधय एकण लागरवडीखालील कषतरापकी फळ रव भािीपालहयाच एकण कषतर 2582 हकटर आह

21रासायजनक खिाच जविरण हितर तालकयात रासायजणक खतााचा कारखाना आह जिलहहयात 2017 यारवषात 109500 म टन रासायजनक

खतााच जरवतरण करणयात आल परभणी जिलहहयात एकण 9 कजष उतपनन बािार सजमतीचया मखयालयाचया जठकाणी ितक-यााना राहणयासाठी जरवशरामगह बाािणयात आल आहत

जिलहहयातील एकण िासजकय 18 गोदाम कायगरत आहत तयााची साठरवण कषमता 11050 मटन एरवढी आह

22िलससचन जिलहहयात 2017-18 यारवषात पषटठभागीय ओजलताखालील कषतर 107498 हकटर असन जरवहीरीन ओजलताखालील

कषतर 38494 हकटर एरवढ आह

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 6 of 191

23पिसवधजन व पिवदयकीय सवा

पिपालन हा िोडवयरवसाय महणन कला िातो कककटपालन बाजदसत िळी रव मढीपालन रवराहपालन ह वयरवसाय रवाढत आहत जिलहहयातील सरवग परकारचया िनारवरााची साखया 2012 मधय घणयात आललहया पिगणननसार 621788 आह जिलहहयात एकण 168360 कककटपकषी आहत

परभणी जिलहहयात 2017-18 यारवषात 6 अजिकत कततलखान असन तयात परामखयान महिी िळया रव मढया यााची कततल कली िात पकी 12119 महिी 5398 िळयाबोकड रव 1644 मढयाामढ ची कततल करणयात आली

24मतसय वयवसाय

जिलहयाला लागन सागरसमदर जकनारा नाही तयामळ सागरजकनारा लाभललहया भागातन मीठ मास इतयादी सागरी उतपादन बाहरन जिलहयात यतात जिलहयात ब-याच नदयााचया पाणयाात रव तलारवाात मासमारी कली िात जिलहहयात 2017-18 मधय गोडया पाणयातील जरवजरवि िातीचया 85320 लकष हकमतीचया 1422 मटन मािाच उतपादन झाल एकण उतपादनात कटला राह रव मगळ या तीन िातीचया मािााचा मोठा रवाटा आह जिलहहयात 8393 हकटर कषतर परतयकषात मतसय वयरवसायासाठी उपयोगात आणल आह तयापकी पणा या मोठया परकलहपाअातगगत यलदरी यथील िलािय तसच करपरा रव मासोळी या मधयम परकलहपाची िलािय मतसय वयरवसायासाठी अनकल आहत िलाियामधय जिलहहयातील एकण 1427 सभासद असललहया 28 सहकारी सासथा असन तयािार साघटीतजरतया मतसय वयरवसाय कला िातो

25जवदयिीकरण

परभणी जिलहहयातील सरवग िहरााच रव गारवााच जरवदयतीकरण पणग झाल आह 2017-18 या रवषात जिलहहयातील एकण 691264 हिार जकलोरवट तास जरविचया रवापरापकी घरगतीसाठी 179830 वयापारी कामासाठी 32921 औदयोजगक 81349 सारवगिजनक जदरवाबतती 26742 कषी 347431 रव इतर 22991 इतका आह जरविचया दरडोई रवापर 352 जकलो रवट तास आह

26रसि व दळणवळण

माचग 2018 अखर जिलहहयात नगरपजरषदा जिलहहापजरषदा रव राजय कषतराअातगगत एकण 612602 जकमी लााबीच रसत आहत तयापकी जसमट का ाकरीट 26860 जकमी डााबरी 326693 जकमी खडीच पकक रसत 132941 जकमी लााबीच आहत तयापकी 196938 जकमी लााबीचया रसतयाच पजररकषण सारवगिजनक बाािकाम जरवभागामाफग त 355624 जकमी लााबीचया रसतयाच पजररकषण जिलहहा पजरषदा माफग त तर राहीललहया 60040 जकमी लााबीचया रसतयाच पजररकषण नागरी सथाजनक सरवराजय सासथमाफग त कल िात जिलहहयात राषट रीय महामागग 41439 जकमी परमख राजय महामागग 11240 जकमी राजय महामागग 43711 जकमी परमख जिलहहा रसत 100548 जकमी इतर जिलहहा रसत 74045 जकमी तर गरामीणनागरी रसत 341619 जकमी आहत

27नोदणीकि झालली मोार वाहन माचग 2018 अखर जिलहहयात नोदणी झाललहया सरवग परकारचया रवाहनााची साखया 296485 आह तयापकी पररवासी

रवाहन 270924 रव मालरवाहतक रवाहन 25561 एरवढी आहत माचग 2018 अखर जिलहहयात अनजञापतीिारकााची साखया अनकरम हलकी रवाहनाासाठी 3319 िड रवाहनाासाठी 5892 रव ॲटोजरकिाासाठी 1309 इतकी आह

28परवासी वाहिक माबई-काचीगडयाकड िाणारा लोहमागग जिलहयाचया मधयभागातन गला आह या मागारवर परभणी रव पणा ही रलहरव

िाकिन आहत परभणीकडन दजकषणकड गलला लोहमागग परळीकड तर पणा िाकिनकडन जनघालला लोहमागग अकोलहयाकड िातो परभणी पणा सल दरवगाारव इतयादी जठकाणााकड अनक रसत यऊन जमळतात ही जठकाण रवहातकीची क दर महणन जरवकजसत झाली आहत जिलहहयात सन 2017-18 या रवषा अखर एकण 19047 जकमी लााबीचया 249

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 7 of 191

मागारवर मागग पजररवहन माडळाचया 238 बस गाडयािार पररवासी रवाहतक कली गली या रवाहतकीपासन महामाडळाला र 755105 लाख रपयाच उतपनन झाल आह परतयक जदरविी सरासरी 098 लाख पररवािााची रवाहतक करणयात आली असन परतयक पररवािामाग 2111 रपय सरासरी उतपनन महामाडळाला परापत झाल

29डाकघर व दरधवनी

माचग 2018 अखर परभणी जिलहहयात एकण 194 डाकघर आहत जिलहहयात 2011 चया लोकसाखयरवर परजत लाख लोकसाखय माग 11 डाकघर यतात तसच माचग 2018 अखर परभणी जिलहहयात एकण 6505 दरधरवनी रव सारवगिजनक दरधरवनी क दर (पीसीओ) 242 कायगरत आहत

30दरदिजन आजण आकािवाणी

परभणी यथ जदनााक 15 सपटबर 1994 पासन दरदिगन परकषपण क दर कायाशनरवत झाल आह तसच परभणी यथ आकािरवाणी क दरही उपलबि आह

31रोिगार आजण जवजनमय

परभणी जिलहहा मखयालयाचया जठकाणी एक रोिगार जरवजनमय क दर आह माचग 2018 अखर नोकरी जमळजरवणयाकजरता 102796 उमदरवारााची नाारव पटारवर आहत रवषग 2017-18 मधय पटारवर असललहया उमदरवाराापकी करवळ 232 उमदरवारााना खािगी कषतरात नोकरी जमळाली

32आरथिक गणना जिलहहयात 2013 चया आरथथक गणननसार 59812 कजष रव जबगर कजष उदयोग आहत तयापकी 44803 (7491

टकक) सरवकायगरत उदयोग तर 15009 (2509 टकक) आसथापना आहत एकण 59812 उदयोगापकी 32964 (5512 टकक) गरामीण तर 26848 (4488 टकक) नागरी भागात कायगरत आहत एकण उदयोगाचया 645 टकक मालक अनसजचत िाती तर 159 टकक मालक अनसजचत िमातीच आहत िागजरवरहीत कायाशनरवत असललहया उदयोगााची टककरवारी 1634 टकक आह

कजष रव जबगर कजष उदयोगात 106363 कामगार काम करीत आहत तयापकी गरामीण भागात 49976 (4699 टकक) तर 56387 (5301 टकक) नागरी भागात काम करीत आहत एकण 106363 कामगाराापकी 6120 कजष तर 100243 जबगर कजष उदयोगात काम करीत आहत एकण कमगचा-याापकी 43259 (4068 टकक) कामगार ह रवतनारवर काम करणार आहत गरामीण रव नागरी भागाकजरता रवतनारवरील कामगारााची एकण कामगाराािी टककरवारी अनकम 3220 रव 4818 यत

33उदयोग कापस रव ऊस ही जिलहयातील महततरवाची जपक आहत तयामळ जिलहयात साखर कारखान सत जगरणया जिहनग रव परहसग क दर आहत जिलहयात अनक जठकाणी लघउदयोग चालतात याजिरवाय चामडयापासन जरवजरवि रवसत मातीची भााडी तयार करण टभणीचया पानापासन जरवडया तयार करण खळणी तयार करण खादयपदाथग तयार करण इतयादी कटीरोदयोग जिलहयातील जरवजरवि भागाात चालतात

34वयापार जिलहयात तालकयाचया हकरवा मोठया गारवाचया जठकाणी कषी उतपनन बािार सजमती आहत ितीतन जपकणारा माल ितकरी या जठकाणी जरवकरीस आणतात जिलहयातन जरविषत कापस जरवारी सोयाबीन यााचा वयापार मोठया परमाणात चालतो कापस फळ सोयाबीन कडिानय जरवारी भािीपाला ही जिलहयातील उतपादन इतर जठकाणी पाठरवली िातात औषि यातर तयार कपड ताादळ मसालहयाच पदाथग सायकली मोटारी भााडी इतयादी माल इतर जठकााणाहन जिलहयात यतो जिलहयात

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 8 of 191

परभणी यथ गरााचा मोठा बािार भरतो मानरवत यथ कापडाची बािारपठ आह जिलहयातील वयापार रसत रव लोहमागानी चालतो

35लोकिीवन जिलहयात परभणी हितर गागाखड पाथरी सल ही महतरवाची िहर आहत तथाजप जिलहयातील बहतक लोक गरामीण लोकिीरवनािी साबाजित आहत िती या परमख वयरवसायािी यथील लोकााच िीरवन िोडलल आह पाडरवा पोळा गौरीपिन नरवरातर उतसरव जदरवाळी ईद साकराात इतयादी सण गरामीण भागात मोठया उतसाहात सािर करतात तमािा लारवणी गोिळ भिन-कीतगन ओवया या यथील महतरवाचया लोककला आहत

36उदयोग गानसार कामगाराच वगीकरण परतयक उदयोग गटात जकती कामगार काम करतात याची गटरवार माजहती यामधय दणयात आली आह एकण 59812

उदयोगात एकण 106363 कामगार काम करतात तयापकी सरवाजिक जकरकोळ वयापार कषतरात 27295 (2567 टकक) कामगार रवसत जनमाण कषतरात 20111 (1891 टकक) कामगार तर उरवगजरत 58957 (5542 टकक) कामगार ह कजष खजनि उतपादन रवीि गस पाणी बाािकाम घाऊक वयापार रव साठरवण रवगर कषतरात कायगरत आहत

37सहकारी कषतरािील आसिापना

2013 चया आरथथक गणननसार जिलहहयात एकण सहकारी औदयोजगक आसथापना हया 111 असन तयापकी गरामीण भागात 88 तर नागरी भागात 23 आहत रोिगाराानसार सरवग आसथापनाामधय 106363 कामगार काम करीत आहत तयापकी गरामीण भागात 49976 तर नागरी भागात 56387 आहत एकण उदयोगाापकी सहकारी कषतरात कायगरत असललहया उदयोगााची टककरवारी ही करवळ 019 टकक एरवढी आह

38बका

माचग 2018 अखर ब ाकाची कायालय असलली गाारव रव िहर जमळन 71 आहत जिलहहयात रवगीकत ब ाकाचया 21 िाखा असन तयााचया एकण ठरवी र 492210 लकष आहत तर रवगीकत ब ाकाानी जदलली कि कषी कषतरासाठी र511633 लकष तर अकषीक कषतरासाठी र408755 लकष आहत

39सहकार माचग 2018 अखर जिलहहयातील सरवग परकारचया 1886 सहकारी सासथा कायगरत आहत सन 2018 अखर या

सासथााचया 928 लाख सभासदाानी 61812 लाख रपय भाग भााडरवल भरणा कला आह जिलहहयात एकण सरवग परकारचया सासथापकी कषी पतसासथा 788 जबगर कषी पतसासथा 197 पणनसासथा 60 एकण उतपादक सहकारी सासथा 362 तर सामाजिक सरवा सहकारी सासथा 479 आहत

40िकषजणक ससिा

सन 2017-18 अखर जिलहहयात 1968 पराथजमक िाळा रव 470 माधयजमक िाळा तर 250 उचच माधयजमक रव 73 महाजरवदयालय आहत सन 2017-18 या रवषात जरवदयारथयाची साखया अनकरम पराथजमक िाळत 299824 माधयजमक िाळत 68502 उचच माधयजमक िाळत 48593 तर महाजरवदयालयात 16257 इतकी आह सन 2017-18 या रवषात जिकषकााची साखया अनकरम पराथजमक िाळा 10287 माधयजमक िाळा 1991 उचच माधयजमक िाळा 847 तर महाजरवदयालयात 474 एरवढी आह

41आरोगय सवा

जिलहहयात सारवगिजनक रगणालय 11 जरविष रगणालय 2 पराथजमक आरोगय क दर 31 पराथजमक आरोगय उपक दर 215 आहत रवरील सरवग आरोगय सासथत 1544 खाटा असन तयापकी 695 सतरीयाासाठी तर 190 मलाासाठी आहत जिलहयात

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 9 of 191

डॉकटर रव रवदय 142 रव पजरचारीका 260 आहत 2017-18 या रवषात 124787 आातररगण तर 978593 बाहयरगणााना रवदयकीय सरवा उपलबि करन जदलहया आहत 2017-18 या रवषात 49109 िनम नोदजरवलहया गल असन मतयाची साखया 6252 आह

42कब कलयाण कायजकरम

जिलहहयात एकण 39 कटाब कलहयाण क दर आहत 2017-18 या रवषात 26 परषाारवर तर 6912 शसतरयाारवर नसबादी करणयात आली तसच लप पदधतीिारा 5129 रव इतर पदधतीन 9581 सारजकषत िोडपयाारवर जनरथबिीकरणाचया िसतरजकरया करणयात आलहया माचग 2018 अखर िननकषम िोडपयााची साखया 220481 आह

43नळादवार पाणीपरवठा 2017-18 या रवषात जिलहहयातील एकण 830 रवसती असललहया गारवाापकी 410 गारवााना रव तयाखालील 174

रवाडया रवसतयााना बारा मजहन पाणी उपलबि करन दणयात आल आह बारा मजहन पाणी उपलबि असललहया गारवाापकी नळान पाणी पररवठा करणयात यत असललहया गारवााची रव रवाडयारवसतयााची साखया अनकरम 238 रव 111 आह

44सकीणज

जिलहहयात एक महानगरपाजलका सात नगरपजरषदा रव एक नगरपाचायत आह 2017-18 या रवषात सरवग नागरी सथाजनक सरवराजय सासथााच जमळन एकण उतपनन 2877976 लकष रपय आह तर एकण खचग र 2157564 लकष आह तयापकी सामानय परिासनारवर र5932 लकष तर सारवगिजनक आरोगय रव सोयीसजरविाारवर र 185530 लाख खचग करणयात आला आह

2017-18 रवषात जिलहहा पजरषदच एकण उतपनन र8917378 लकष असन एकण खचग र6640181 लकष आह 2017-18 रवषात जिलहहयात 704 गरामपाचायती असन तयााच एकण उतपनन 1545532 लकष तर खचग र1063485 लकष आह

45पोलीस व गन हगारी

2017-18 या रवषात जिलहहयात 19 पोलीस ठाण 8 आउट पोसट पोजलस ठाण आउट पोसट रव सब पोसट आदीची सोय असलली गारव रव िहर यााची साखया 27 आह तर 14 लॉकअपस कायगरत आहत एकण पोलीस दलाची साखया 1913 आह

46करमणक

जिलहहयात 2017-18 या रवषात 7 कायम सरवरपाची तर 2 जफरती जचतरपटगह आहत जिरवाय 33 सरकारमानय वहीडीओ क दर आहत या जिरवाय परभणी यथ अदयारवत पधदतीच नाटयगह बाािलल आह परभणी यथ अदयारवत असा पोहणयाचा तलारव असन िनतसाठी तो नोदणी फी आकारन खला करणयात आला आह

47पयजन परभणी जिलहयामधय जरवजरवि जठकाणी लोक पयगटनाला यतात पालम तालकयातील गोदारवरीचया पातरातील िााभळ बट

परजसदध आह यथ िााभळाची झाड मोठया परमाणात असन मोरााची साखया िासत आह बटारवर पराचीनकालीन हमाडपाथी माजदर आह हितर तालकयात चारठाणो मानसताभ आह अहिठयाचया डोगरराागाात नमजगरी यथील गाफाामधय िन लणी कोरली असन आिबािचा पजरसर जनसगगरमय आह परभणी पाथरी गागाखड िळगाारव िारासर जमरखल मदगल यथील मदगलशरवर का ठशरवर जतरिारा ही िारथमक सथळ परजसदध आहत

परभणी िहरात मराठरवाडा कषी जरवदयापीठाचा पजरसर जनसगगरमय आह परभणीिरवळच मााडाखळी यथील इादरायणीचा माळ ह जठकाण पयगटनासाठी परजसदध आह गागाखड ह इजतहास परजसदध जठकाण आह ह सात िनाबाईाच िनमगाारव आह जिडी साईबाबा यााचा िनम पाथरी यथील आह सात नामदरवमहाराि (नसी) रव सात िनाबाई (गागाखड) परभणी जिलहयाचया

अनकरमजणका जिलहा ामाजिक आरथिक मालोचन ndash 2018

जिलहा परभणी तकता कर ज षरय पषटठ कर

भाग 1 - मालोचन 1 जिलयाचा मगर आढा ा 2 त 10 2 िषषटिकषपात जिलहा 12 त 17 3 जिलहा रयोिनचा आढा ा 18 त 18 4जिलयाचा नकाना 19 त 22 5जन डक जनिनकाा र आधाजरत आलख 23 त 25 भाग 2 ndash ााषयरयकी तकत 1 जन डक जनिनक

11 जिलहयातील जिजिध आरथिक ि सामाजिक बाबीच जििडक जिरदशक 28 त 32 12 जिलहयातील महतिाची सााखयिकी 33 त 33 2 जिलहा उतपनन अािाि

21 कषतरिार जिलहहा उतपनि ि रदरडोई जिलहहा उतपनि - चाल ककमतीिसार 35 त 38 22 कषतरिार जिलहहा उतपनि खथिर (2004-2005 ककमतीिसार 39 त 42 3 ककमती ा विजनक ज तरण वरय सिा ककमती ज षरयक आकड ारी

31 जिलहयातील महतिाचिा िथताचिा तरमाजसक सरासरी जकरकोळ ककमती 44 त 46 ा विजनक ज तरण वरय सिा

32 राथत भाि धानि रदकाि आजि रशिकाडड धारकााची सायिा 47 त 47 33 अातिोरदि अनि िाििा रदाजरदरि रषखालील (अातिोरदि अनि िाििा िगळि) ि रदाजरदरि

रषिरील कटाबाासाठी अनिधानिाच जििति ि उचल 48 त48

4 िमीन इतर मह लसिाजनक स राजरय ासिााच उतपननखचवबककगज माबचत गि

िमीन इतर मह ल 41 (अ) गोळा कलला महसल (िमीि महसल िाढीि साजकिड जिप गराप पास सस

इिीएस जशकषि अकषीक जसटी सि िथतीिाढ ि िझल) 50 त 50

41 (ब) गोळा कलला महसल (खािी गौिखजिि मतथि कोटड फी ि मदरााक बीबीडीआर िोरदिीपतर महसली करमिक िाजहरात इतिारदी)

50 त 50

41 (क) गोळा कलला महसल (तगाई अजधक धानि मरद साधारि िििमीि किड अकषीक किड आरदशड गहजिमाि पखचचम पाजकथतािाति आलल जििाजसत तिााची मोडतोड परकलहपगरथताािा कळाािा जरदलल किड परगरथत िमीि सधारिा इतिारदी)

51 त 51

सिाजनक स राजरय ासिााच उतपननखचव 42 िागरी थिाजिक थिराजि साथिााच 2017-18 मधील उतपनि ि खचड 52 त 52

43 गरामपाचाितीच उतपनि ि खचड 53 त 53 44 जिलहहा पजरषरदच उतपनि ि खचड 54 त54

बक ज मा 45 तालकाजिहाि बक कािालि िगीकत बकााची सायिा ठिी ि कि 55 त 55

बचत गि 46 जिलहयातील बचत गटााबाबतची माजहती 56 त 56 5 कजष ालगन ा कजष

51 िजमिीचिा िापराजिषिी माजहती 58 त 58 52 जिरजिराळिा जपकााखालील कषतर 59 त 64 53 जिलहहिात जितरीत करणिात आलल जबिाि 64 त 64 54 रासािजिक खतााचा िापर 65 त 65 55 मयि जपकााच रदर हकटरी अारदाजित उतपारदि 66 त 66 56 तालकाजिहाि पिडनि जरदिसााची सायिा ि एकि पिडनि 67 त 67

पिम 57 कजतरम रति कािडकरमाची परगती 67 त 67 58 कजतरम रति ि रदगध उतपारदिाची तालकाजिहाि परगती 68 त 68 59 पशिदयजकि साथिाबाबतची माजहती 68 त 68 510 मानितापरापत पशिध गह आजि तिात कततल कललहिा पशाची सायिा 69 त 69 511 भिल मतथिवििसािजिषिक माजहती 69 त 69 512 सागरी मतथिवििसािजिषिक माजहती 70 त 70 513 शासकीि आजि सहकारी रदगध शाळाामधील रदगध उपउतपारदि 70 त 70 514 रदगध जिकास सहकारी साथिाबाबतची माजहती 71 त 71

िल ापिा लाभ कषतर 515 जिलहयातील कसचिाचिा ि पािी उपसा करणिाचिा सोिी 71 त 71 516 जिजिध साधिााखालील ओजलताच कषतर 72 त 72 517 कसचि जिजहरीजिषिक माजहती 72 त 72 518 कपिजलका हातपाप ि जिदयत पापााजिषिी माजहती 73 त 73 519 जिलहयातील पाटबाधार जिषिक सजिधा (राजिथतर पाटबाधार) 73 त73 520 जिलहयातील लघपाटबाधाऱिााचिा कामाजिषिक माजहती 74 त 74 521 मोठ ि मधिम पाटबाधार परकलहपााजिषिी माजहती 75 त 75 522 जिलहहिातील पािलोट कषतर जिकास कािडकरमाातगडत मरद ि िलसाधारि कामााची परगती 76 त 76

न परया रण 523 जिलहयातील एकि ििकषतर 76 त 76 524 जिलहयातील ििााच िगीकरि 77 त 77 525 सामाजिक ििीकरि कािडकरमाातगडत िकषरोपिाच लकषि ि साधि 77 त 77 526 िनििीि ि राषटरीि उदयाि अभिारणिाअातगडत परकलहपजिहाि कषतर ि खचड 78 त 78 527 मयि ि गौि िि उतपारदि ि उतपनिाजिषिी माजहती 79 त 79 528 सािगडजिहाि कारखानिााचा तपशील 80 त 80 6 उदयोग हकार उदयोग

61 जिलहयातील उदयोगााबाबतचा तपशील 82 त 82 62 जिलहयातील जिजिध िातरिाकड उपलबध असललहिा थििारोिगाराचिा िोििाातगडत लाभ 82 त 82

जरदललहिा लाभधारकााची सायिा रोिगार स रयारोिगार

63 कारखानिातील कामगारााची रदजिक सरासरी सायिा 83 त 83 64 रोिगार ि थििारोिगार मागडरदशडि क दराातील आकडिारी 84 त 84 65 शासकीि कमडचाऱिााची सायिा 85 त 85 66 जिरजिराळिा उदयोगाातील रोिगारााबाबतची माजहती 86 त 86

कामगार 67 रदकाि विापारी साथिा ि तिातील कामगारााबाबतची माजहती 87 त 87

हकार 68 परािजमक कजष सहकारी साथिााच कािड 88 त 88 69 परािजमक कजष पतपरिठा साथिााचा तपशील 89 त 89 610 जिलहयातील साखर कारखाि जिषिक माजहती 90 त 90 611 जिजिध परकारचिा सहकारी साथिा 91 त 91 612 सहकारी साथिााची जिततीि खथिती 92 त 92 613 सहकारी साथिााची लखापरीकषि िगापरमाि सायिा 93 त 93 614 राजि जिलहहा कािडकषतर असललहिा सहकारी बकाच कािड 93 त 93 615 जबगर-कषी सहकारी पतसाथिााच कािड 94 त 94 616 परिािाधारक सािकारााची सायिा आजि तिाािी जरदलली कि 94 त 94

पणन 617 जिलहहा आजि परािजमक पिि साथिााच कािड 95 त 96 618 जििाजतरत बािारपठातील कषी मालााची िारथषक आिक 97 त 97 619 जििडक कजष मालाचिा तरमाजसक सरासरी घाऊक जकमाती 98 त 98

सतरोदयोग 620 सहकारी सत जगरणिा हातमाग ि िातरमाग िााचा तपशील 99 त 99 7 पारयाभत ज धा उिा

71 जिलहयातील जििचा िापर 101 त 101 परािजनक पजर हन महाराषट राजरय मागव पजर हन िळण ळण

72 मोटार िाहिााची आजि ि अिजञाप ती धारकााची सायिा 102 त 102 73 महाराषटर राजि मागड पजरिहि महामाडळाची परिासी िाहतक 103 त 103 74 थिाजिक थिराजि साथिााच िाहतक उपकरम 103 त 103 75 पोथट आजि रदरधििी सिा िााची आकडिारी 104 त 104

ा विजनक बााधकाम 76 रोड पलि 2001-2021 िसार जिलहयातील रथतजिकास कािडकरमाची परगती 104 त 104 77 परकार ि पषटठभाग िािसार रथतिााची लााबी 105 त 105 78 तालकिातील रथतजिषिक आकडिारी ( आजि ा ी + जबगर आजि ा ी कषतर) 106 त 106

पाणी पर ठा स चछता 79 जपणिाचिा पाणिाचिा सोिी ि टाचाई साबाधी कललहिा उपाििोििा 107 त 107 710 अिसजचत िाती ि ििबौधरद ििखकतक िळिोडिी 108 त 108 711 गरामीि भागात शौचालिाची सजिधा असिाऱिा कटाबााची सायिा 108 त 108

8 ामािीक कषतर ामजहक ा जनकषण

81 जिलहयातील परािजमक शाळााबाबतची माजहती 110 त 112 82 जिलहयातील माधिजमक शाळााबाबतची माजहती 113 त 115 83 जिलहयातील उचच माधिजमक शाळााबाबतची माजहती 116 त 118 84 शकषजिक साथिाातील अिसजचत िातीचिा जिदयारथिाची सायिा 119 त 120 85 शकषजिक साथिाातील अिसजचत िमातीचिा जिदयारथिाची सायिा 121 त 122 86 शकषजिक साथिाातील अलहपसायिााक जिदयारथिाची सायिा 123 त 124 87 जिलहयातील साकषरतच परमाि 125 त 125 88 इितताजिहाि जिदयारथिाची सायिा 126 त 127 89 परािजमक शाळाातील जिदयारथिाच उततीिडतच परमाि 127 त 127 810 परािजमक शाळाातील जिदयारथिाचिा गळतीच परमाि 128 त 128 811 शारीजरक जशकषि महाजिदयालि करीडाागि करीडा साथिा आजि करीडा जशषटििततीधारक

िाबाबतची माजहती 129 त 129

812 इितता रदहािी िातर जिजिध कषतरातील उपलबध परिश कषमता 130 त 131 813 जिलहयातील महाजिदयालिााबाबतची माजहती 132 त 133 814

अबक विािसाजिक जशकषि साथिााबाबतची माजहती 134 त 135

ा विजनक आरोगरय 815 सािडिजिक ि शासि सहायिीत िदयकीि सजिधााची माजहती 136 त 136 816 खािगी िदयकीि सजिधााची माजहती 137 त 137 817 जिलहयातील आरोगि वििथिापि माजहती परिाली अातगडत िनम ि मतिाची सायिा 138 त 138 818 जिलहयातील परसतीपिड तपासिीची सायिा 139 त 139 819 जिजिध कारिाािसार मतिची सायिा 140 त 140 820 माता ि बाल सागोपि कािडकरमाातगडत लस टोचिी 141 त 141 821 कटाब कलहिाि कािडकरमाची परगती 142 त 142

मजहला बालज का 822 जिलहयातील कािडरत अागििाडया कािडरत सजिका ि अागििाडया इमारतीचा

तपजशल 143 त 143

823 जिलहयातील कािडरत अागििाडया ि तिामधील बालक 144 त 145 824 जिलहयातील कािडरत अागििाडयाामधील कपोषीत बालकााच शरिीजिहाि िगीकरि 146 त 146 825 एकाखतमक बाल जिकास सिा िोििा - माता ि बालसागोपि 147 त 147

िाजरदरय 826 शहरी भागातील रदाजरदरि रषखालील कटाब 148 त 148 827 गरामीि भागातील रदाजरदरि रषखालील कटाब 148 त 148

गहजनमाण 828 जिजिध गहजिमाि माडळामाफड त महाडाि बााधललहिा घरााचा तपजशल 149 त 149 829 रािीि गााधी परकलहप गरामीि जििारा िोििा 149 त 149 830 परधािमातरी आिास िोििा ( गरामीि ) 150 त 151 831 घरबााधिीसाठी अिडसहायि िोििअातगडत गरामीि कषतरात जरदलली घर 152 त 153

ामाजिक नरयारय 832 जिलहयातील मागासिगीि िसतीगह तिााची परिश कषमता ि जरदलल परिश 154 त 154 833 जिलहयातील रदजलत िथतिा तिामधील लोकसायिा ि रदजलत िथतिााची सधारिा 155 त 155

अलप ायरयााक ज का 834 अलहपसायिााक जिकास जिभागाकडि राबजिणिात ित असललहिा जिजिध िोििाामधील

लाभािी सायिा 156 त 156

ज नष हायरय 835 महसल जिभागाकडील सामाजिक सरकषा िोििाातगडत कलल अिडसहायि 156 त 156 836 सािि गााधी जिराधारअिरदाि िोिितगडत कलल अिडसहायि 157 त 157

मित पन व न 837 पििडसि परकलहपााची सदयखथिती 157 त 157 838 जिलहयातील रदषटकाळामळ झालली हािी ि पििडसि वििथिापिाातगडत जरदलल सहायि 158 त 158 839 जिलहयातील आपततीमळ झालली हािी ि आपतती वििथिापिाातगडत जरदलल सहायि 158 त 158 9 रयोिनाज षरयक आकड ारी ज ज ध ज का रयोिना

91 जिलहयातील जिजिध िोििाातगडत जिितविि ि खचाचा आढािा 160 त 160 92 जिजिध जिकास शीषाखाली झालला िोििाातगडत खचड 161 त 163 93 िीस कलमी कािडकरमाची भौजतक परगती 164 त 164 94 खासरदार थिाजिक कषतर जिकास कािडकरम 165 त 167 95 आमरदार थिाजिक जिकास कािडकरम (जिधािसभा मतरदार साघ) 168 त 168 96 थिाजिक जिकास कािडकरम (जिधािपजरषरद सरदथि) 169 त 169

महाराषट गरामीण रोिगार हमी रयोिना 97 महाराषटर गरामीि रोिगार हमी िोििा 170 त 170 98 महाराषटर गरामीि रोिगार हमी िोििखाली घतलली काम तिािरील रोिगार ि खचड 171 त 171 99 महाराषटर गरामीि रोिगार हमी िोििखाली घणिात आलली परकारािसार काम ि

तिािरील खचड 172 त 172

10 ाकीणव नरयारय परना न

101 पोजलस अजधकारीकमडचारी िााची सायिा 174 त 174 102 जिलहयात कािडरत जिजिध निािालि तिामधील निािाधीशााची सायिा ि जिकालात

काढलली परकरि 175 त 175

माजहती िन ापकव 103 जिलहयात परकाजशत झालली ितडमािपतर ि जिितकाजलक 175 त 175 104 जचतरपट गह वहीडीओ क दर आजि कबलधारक िााची आकडिारी 176 त 176

जन डणकीबाबत 105 लोकसभा ि जिधािसभा जििडिकीबाबतची आकडिारी 177 त 177

ज तत 106 जिलहयात गोळा करणिात आलला कर महसल 178 त 178 107 जिलहयात गोळा करणिात आलला मलहििधीत कर महसल (वहट) 178 त 178 108 कोषागारात सारदर झाललहिा रदिकााच तपजशल 179 त 179

परयविन 109 जिलहहिातील पिडटि थिळाचिा जिकासाबाबत सदयखथिती 179 त 179

भाग -3 गणनाज षरयक आकड ारी िनगणना (लोक ायरया)

111 लोकसायिा जिषिक जििडक आकडिारी (िागरी कषतर) 181 त 181 112 लोकसायिा जिषिक जििडक आकडिारी (गरामीि कषतर) 181 त 181 113 जिलहयातील मागासिगीिााची लोकसायिा 182 त 182 114 लोकसायिा आजि िजिरदर 183 त 183

115 शहरााची िगडिारी आजि तिााची लोकसायिा 184 त 184 116 मयि ि सीमाातीक काम करिाऱिााच उदयोग गटजिहाि िगीकरि 185 त 185 117 धमड ि ििोगटािसार लोकसायिा 186 त 186

कजष गणना 118 िजहती धारिचा परकार आजि कषतरफळ गटािसार िगीकरि 187 त 187

पनगणना 119 (अ) जिलहयातील एकि पशधि (जिरदशी ि साकजरत गाई ि बल) 188 त 188 119 (ब) जिलहयातील एकि पशधि(रदशी ि साकजरत गाई ि बल) 188 त 188 119 (क) जिलहयातील एकि पशधि( महशी ि रड) 189 त 189 119 (ड) जिलहयातील एकि पशधि(इतर पश) 189 त 189

आरथिक गणना 1110 कजष ि जबगर- कजष उदयोग 190 त 190 1111 परमख उदयोग गटािसार उदयोगााची आजि जििजमत काम करिा-िा कामगारााची सायिा 191 त 191

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 1 of 191

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन

2018

भाग -1

समालोचन

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 2 of 191

१ जिल याचा समआढा आ ावा

1इजिहास जिलहयास परवी परभारवतीनगर असही महटल िाई मराठरवाडा जरवभागातील आठ जिलहयाापकी परभणी हा जिलहहा असन

मराठरवाडयातील इतर भागाापरमाणच हा जिलहहा परथम जनिामाचया अजिपतयाखाली होता नातर हदराबाद राजयाचा एक भाग १९५६ मधय राजयााच पनगगठन झालहयानातर त ततकालीन माबई राजयाचा एक भाग बनल आजण १९६० नातर हा सधयाचया महाराषटर राजयाचा एक भाग आह

परभणी जिलहहा पराचीन जिलहप आजण सथापतयाचया दषटटीन समदध आह जिलहयात चारठाणा राणीसारवरगाारव एराडशरवर इतयादी माजदरााचया नगरी आहत उततर चालकयकालीन जिलहप आजण सथापतयाच अनक सादर आजरवषटकार यथच पाहारवयास जमळतात

2सिान व भौगोजलक वजिष य

परभणी जिलहहा 1845 त 2001 या उततर अाकषािारवर 7613 त 7739 परवग रखाािारवर या भौगोजलक पटटयामधय रवसलला आह जिलहहयाचया उततरस बलढाणा रव हहगोली पशशचमस िालना दजकषणस बीड आजण लातर रव परवस नाादड ह जिलहह आहत

परभणी जिलहहयात अहिठा परवगताची एक रााग हितर तालकयातन िात या राागमळ जिलहहयाचया उततरकड पठार तयार झाल असन तया पठाराची समदरसपाटीपासनची उाची 1500 त 1600 फट आह या पठाराचा दजकषणकड उतार असन तो दिना नदीचया खो-यात समाजरवषटठ होतो या जिरवाय जिलहहयाचया दजकषणकड गागाखड या तालकयात बालाघाट परवगताचया कमी उाचीचया राागा पसरललहया आहत जिलहहयातील पाथरी गागाखड पालम परभणी रव पणा तालकयााचया काही भागााचा समारवि गोदारवरी नदीचया सपीक खो-यात होतो तर सल रव हितर तालकयााचया काही भागााचा समारवि दिना नदीचया खो-यात होतो

3कषतर व महसली उपजवभाग

परभणी जिलहहयाच एकण कषतरफळ 6332 चौजकमी आह या जिलहहयात सल हितर परभणी मानरवत पाथरी सोनपठ गागाखड पालम रव पणा या नऊ तालकयााचा समारवि होतो जिलहहयात चार महसल उपजरवभागापकी (1) सल या उपजरवभागात सल हितर (2) पाथरी या उपजरवभागात पाथरी सोनपठ मानरवत (3) गागाखड उपजरवभागात गागाखड पणा रव पालम तर (4) परभणी उपजरवभागात परभणी या तालकयाचा समारवि होतो

2011 चया िनगणननसार परभणी जिलहहयात एकण 843 खडी असन तयापकी 830 रवसती असलली रव 13 खडी ओसाड आहत तहजसलजनहाय एकण खडयााची साखया पढील परमाण सल 93 हितर 166 परभणी 128 मानरवत 54 पाथरी 56 सोनपठ 57 गागाखड 105 पालम 81 रव पणा 90 या परमाण आह जिलहहयात परभणी िहर ह महानगरपाजलका असन एकण सात नगरपजरषदाापकी सलहितर रव गागाखड या ब रवगीय तर मानरवत पाथरी सोनपठ रव पणा या क रवगीय आहत जिलहहयात नऊ तहजसल मखयालयापकी पालम या जठकाणी नवयान नगरपाचायत अशसत तरवात आली आह जिलहहयात एकण 9 कजष उतपनन बािार सजमतया आहत

4नदया

गोदारवरी ही जिलहहयातील परमख नदी आह ही नदी जिलहयाचया दजकषण भागाात पाथरी गागाखड रव पालम या तालकयातन पशशचमकडन परवकड 79 जकमी रवाहत िाऊन नाादड जिलहहयात पररवि करत पणा ही गोदारवरीची उपनदी आह ती जिलहयाचया उततर सीमरवरन रवाहत करपरा रव दिना या पणा नदीचया उपनदया आहत पणा रव गोदारवरी नदीचा सागम का ठशरवर यथ झाला आह गोदारवरीचया उपनदया रवाण रव मासळी या बालाघाट डोगरात उगम पारवतात दिना नदी सल हितर परभणी रव पणा या तालकयातन रवाहत िाऊन हहगोली जिलहहयात पररवि करत औरागाबाद जिलहहयातन उगम पारवललहया पणा नदीरवर हितर तालकयातील यलदरी यथ िरण बाािलल आह

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 3 of 191

5हवामान

जिलहयाच हरवामान सरवगसािारणपण उषटण रव कोरड आह जिलहयात उनहाळा कडक असतो जिलहहयात िन त सपटबर या पारवसाळी हरवामाना वयजतजरकत इतर काळात हरवामान मखयतरवकरन कोरड असत ऑकटोबर त नोवहबर मधय जिलहहयात मौसमोततर पाऊस पडतो जडसबर त फबररवारी जहरवाळा तर माचग त म उनहाळा असतो

6पिजनय जिलहयाचया पशशचमकडन परवकड पिगनयमानात रवाढ होत डोगराळ परदिात पारवसाच परमाण िासत असत हितर

तालकयात पारवसाच परमाण िासत आह अलीकडील काळात िन त सपटबर या कालारविीत नऋतय मानसन रवा-याापासन सरासरी 83037 जममी पाऊस पडतो या जिरवाय ऑकटोबर रव नोवहबर मधय ईिानय मानसन रवा-याापासन पाऊस पडतो जिलहहयाचया सरवग भागात एकसारखा पाऊस पडत नाही पशशचमकडन परवकड पारवसाच परमाण रवाढत िात 2017 यारवषात परभणी जिलहहयात सरासरी 54077 जममी पाऊस पडला

7मािीचा परकार

जिलहहयात गोदारवरी नदीचया सखल मदानी परदिातील िमीन गाळामळ सपीक झाली आह डोगराळ भागातील िमीन मातर खडकाळ रव रताड आह या िमीनीची सपीकता कमी आह बाािकामासाठी लागणारा दगड जिलहयातील रवगरवगळया जठकाणी दगडााचया खाणीतन काढला िातो नदीपातरातन रवाळ काढली िात जिलहहयात सरवगसािारणपण जपकााना पोषक असललहया दरवयाानी सापनन अिी काळी िमीन आह जिलहहयात िमीनीची सपीकता आजण खोली जनरजनराळी आह िमीनीची सपीकता लकषात घता जिलहहयाचया भभागाच परामखयान तीन जरवभाग पडतात गोदारवरी नदीचया खो-यात खोल कसदार आजण सपीक िमीन आह जिलहहयातील मधय भागातील सल पाथरी परभणी रव पणा या तालकयातील सापणग िमीन रव हितर तालकयातील काही भागातील िमीन ही मधयम काळीभोर आह उततरकडील डोगराळ परदिातील रव दजकषणकडील गागाखड रव पालम तालकयातील काही भागातील िमीन हलकी आजण मधयम परतीची आह

8लोकसखया

2011 चया िनगणननसार परभणी जिलहहयाची एकण लोकसाखया 1836086 असन तयापकी 942870 परष तर 893216 शसतरया आहत तयााची एकण लोकसाखयिी टककरवारी 5135 रव 4865 टकक एरवढी आह सन 2011 चया िनगणनसार जिलहहयातील एकण लोकसाखयपकी परभणी तालकयात 2929 टकक हितर तालकयात 1540 टकक गागाखड तालकयात 1105 टकक पाथरी तालकयात 757 टकक मानरवत तालकयात 636 टकक सोनपठ तालकयात 488 टकक पालम तालकयात 629 टकक पणा तालकयात 995 टकक तर सल तालकयात 921 टकक लोक राहतात

9आढाामीण व नागरी भागािील लोकसखयच परमाण परभणी जिलहहयाचया एकण लोकसाखयपकी 6897 टकक लोक खडयात तर 2103 टकक लोक िहराात राहतात

एकण 569806 नागरी लोकसाखयपकी 5391 टकक लोक परभणी िहरात तर 875 टकक लोक गागाखड या दस-या करमााकाचया िहरात राहतात जिलहहयातील सोनपठ ह िहर सरवात लहान असन तयात जिलहहयातील 277 टकक लोक राहतात

10सतरी-परष परमाण परभणी जिलहहयात 2011 चया िनगणननसार दर हिार परषामाग 947 शसतरया आहत जिलहहयाच गरामीण रव नागरी

भागाकजरता हच परमाण 954 रव 942 अस आह ह परमाण 2001 चया िनगणनपकषा गरामीण भागात 16 न िास त तर नागरी भागात 04 न कमी आह

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 4 of 191

11अनसजचि िािी व अनसजचि िमािीची ककवारी

परभणी जिलहहयात 2011 चया िनगणनपरमाण एकण लोकसाखयपकी 247308 (1347 टकक) अनसजचत िातीच तर 40514 (221 टकक) अनसजचत िमातीच लोक आहत

12कामगार

2011 चया िनगणननसार जिलहहयात एकण मखयत काम करणा-या वयकतीची साखया 822797 असन ती एकण लोकसाखयचया 4481 टकक आह

13धमानसार लोकसखयच वगीकरण

2011 चया िनगणननसार परभणी जिलहहयात एकण लोकसाखयपकी सरवाजिक 7235 टकक लोक हहद िमाच तर सरवात कमी लोक 007 टकक जिख िमाच आहत इतर िमातील लोकसाखयच परमाण पढील परमाण आह बौधद 1023 टकक जिशचन 011 टकक िन 034 टकक मसलीम 1669 टकक आजण इतर िमग रव अजनदजित िमग 020 टकक आहत

14साकषरिा 2011 चया िनगणननसार परभणी जिलहहयातील सात रवषग रव तयारवरील रवयोगटारवरील एकण 1578766

लोकसाखयचया 1157814 (7334 टकक) लोक साकषर आहत जिलहहयाचया गरामीण भागात 763448 (7028 टकक) तर नागरी भागात 394366 (8008 टकक) लोक साकषर आहत जिलहहयातील परष रव शसतरया यााची साकषरता अनकरम 8264 टकक रव 6363 टकक आह तालकाजनहाय साकषरतची टककरवारी यापरमाण आह परभणी 7702 हितर 7097 गागाखड 7237 पाथरी 7076 पणा 7387 पालम 7194 सोनपठ 6972 मानरवत 7258 रव सल 7159 टकक यापरमाण आह

15कषतरवार जिलहा ऊतपनन व दरडोई जिलहा उतपनन

परभणी जिलहहयासाठी कषतररवार जिलहहा उतपनन रव दरडोई जिलहहा उतपनन अादाि अातगगत एकण पराथजमक कषतर अ जितीय कषतर ब रव एकण ततीय कषतर क अस तीन जरवभागात असन तयाच सन 2013-14 साठीच एकण सथल जिलहहा उतपनन चाल हकमतीनसार 1394824 लकष र एरवढ असन एकण जनवरवळ जिलहहा उतपनन 1285581 लकष रपय एरवढ आह तसच शसथर (2004-05) चया हकमतीनसार 749327 लकष र एरवढ असन एकण जनवरवळ जिलहहा उतपनन 686119 लकष रपय एरवढ आह

16वन व वनोतपादन

जिलहयात उततरकडील डोगराळ भागाात रवन आढळतात या रवनाात साग टभणी ऐन खर िारवडा बहडा इतयादी झाड आहत हितर तालकयात रोिा नारवाच गरवत रवाढत यापासन सगािी रव औषिी तल काढतात या रवनाातन बाािकामासाठी रव इािनासाठी लाकड बोर आाब सीताफळ ही फळ फल मि हडक इतयादी रवनोतपादन जमळतात सन 2017-18 मधय जिलहहयातील एकण रवनकषतरापकी िागल वयापत कषतर 10148 चौजकमी राखीरव रवनकषतर 8333 चौजकमी तर अरवगीकत रवनकषतर 1815 चौजकमी असन एकण रवनकषतर भौगोजलक कषतराचया 160 टकक आह

परभणी जिलहहयात सन 2017-18 या रवषात गौणरवन उतपादन यााचया जरवकरीपासन रपय 543017 हिार उतपनन िासनास जमळाल

17पराणी

जिलहयात पाळीरव पराणयााजिरवाय कोलहहा तरस ससा लााडगा हचकारा हजरण सााबर काळरवीट रानगाय रानडककर इतयादी रवनय पराणी आढळतात जततर कोकीळ मोर घबड घार बगळा इतयादी पकषीही जिलहयात आहत

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 5 of 191

18कजष

2016-17 या रवषाचया सथायी सरवरपाचया िमीन रवापराचया माजहतीनसार जिलहहयाच भौगोजलक कषतर 631115 हकटर आह तयापकी िागल वयापत कषतर 10180 हकटर आह भौगोजलक कषतरापकी 41653 हकटर कषतर ितीला उपलबि नाही या वयजतजरकत यारवषी लागरवड करणयायोगय असनही ि लागरवडीखाली आणलहया गल नाही अस 24251 हकटर कषतर आह

2016-17 यारवषात जनवरवळ कषतर सरवात िासत परभणी तालकयात 80643 हकटर तर सरवात कमी सोनपठ तालकयात 33934 हकटर एरवढ आह

2010-11 चया कजष गणननसार जिलहहयात एकण 347918 िमीनिारक आहत तयाानी िारण कलल एकण कषतर 56826634 हकटर आह 2 हकटरपकषा कमी कषतर िारण कलल 257001 िमीनिारक असन तयाानी 25490202 कषतर िारण कलल आह 2 त 5 हकटर िमीनिारण कलल कषतर 79333 िारकाानी िारण कलल कषतर 229080 आह 5 त 10 हकटर िमीन िारण कललहया कषतर 10570 िारकाानी 6801559 कषतर िारण कल आह 10 त 20 रव 20 हकटर पकषा अजिक िारण कलल अनकरम 938 आजण 76 िमीनिारक आहत रव तयाानी 1148497 आजण 478362 कषतर िारण कल आह

19जवजवध जपकाखालील कषतर

जिलहयातील गोदारवरी नदीचा मदानी भाग सपीक आह तयामळ या भागात िती वयरवसाय कला िातो ितीचया खरीप हागामात जरवारी रव कापस ही परमख जपक घतली िातात गोदारवरी मदानाचया परवग भागात ताादळ ह पीक िासत परमाणात होत तर भईमग मग ही जपक मदानी भागात घतली िातात रबी हागामात जरवारी गह हरभरा करडई ही जपक परामखयान होतात याजिरवाय िलहसचनाचया आिार ऊस रव कळी बागायती जपक जिलहयात होतात उततरकडील डोगराळ भागात जरवारी ह परमख पीक आह सन 2017-18 यारवषात अाजतम अादािानसार खरीप हागामातील कषतरात जरवारी या जपकाच कषतर 10453 हकटर होत रबबी हागामातील जरवारी रव गह ही जपक अनकरम 101960 हकटर आजण 37296 हकटर कषतरात घणयात आल नगदी जपकामधय 2017-18 यारवषात खरीप हागामात कापस ह महतरवाच जपक 176762 हकटर कषतरात घणयात आल रबबी हागामात 2499 हकटर कषतरात करडी ह जपक घणयात आल तयाचपरमाण 34344 हकटर कषतरात ऊसाच जपक घणयात आल

20दगधवयवसाय फळ व भािीपाला किर परभणी हापस दिहरी या आाबयाचया िाती जचक मोसाबी बोर इतयादीची लागरवड जिलहयात मोठया परमाणात

होत आह जिलहयात भािीपाला फलिती रव रिीम उदयोग मोठया परमाणात चालतात परभणी यथील औदयोजगक रवसाहतीमधय दि साकलन रव परजकरया क दर आह जिलहहयात 2017-18 यारवषात 81 पिरवदयकीय दरवाखान 86 कजतरम रतन क दर आहत परभणी जिलहहयात 2017-18 यारवषात िासकीय दि योिनाातगगत 645795 हिार जलटर दि साकलीत करणयात आल

2017-18 मधय एकण लागरवडीखालील कषतरापकी फळ रव भािीपालहयाच एकण कषतर 2582 हकटर आह

21रासायजनक खिाच जविरण हितर तालकयात रासायजणक खतााचा कारखाना आह जिलहहयात 2017 यारवषात 109500 म टन रासायजनक

खतााच जरवतरण करणयात आल परभणी जिलहहयात एकण 9 कजष उतपनन बािार सजमतीचया मखयालयाचया जठकाणी ितक-यााना राहणयासाठी जरवशरामगह बाािणयात आल आहत

जिलहहयातील एकण िासजकय 18 गोदाम कायगरत आहत तयााची साठरवण कषमता 11050 मटन एरवढी आह

22िलससचन जिलहहयात 2017-18 यारवषात पषटठभागीय ओजलताखालील कषतर 107498 हकटर असन जरवहीरीन ओजलताखालील

कषतर 38494 हकटर एरवढ आह

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 6 of 191

23पिसवधजन व पिवदयकीय सवा

पिपालन हा िोडवयरवसाय महणन कला िातो कककटपालन बाजदसत िळी रव मढीपालन रवराहपालन ह वयरवसाय रवाढत आहत जिलहहयातील सरवग परकारचया िनारवरााची साखया 2012 मधय घणयात आललहया पिगणननसार 621788 आह जिलहहयात एकण 168360 कककटपकषी आहत

परभणी जिलहहयात 2017-18 यारवषात 6 अजिकत कततलखान असन तयात परामखयान महिी िळया रव मढया यााची कततल कली िात पकी 12119 महिी 5398 िळयाबोकड रव 1644 मढयाामढ ची कततल करणयात आली

24मतसय वयवसाय

जिलहयाला लागन सागरसमदर जकनारा नाही तयामळ सागरजकनारा लाभललहया भागातन मीठ मास इतयादी सागरी उतपादन बाहरन जिलहयात यतात जिलहयात ब-याच नदयााचया पाणयाात रव तलारवाात मासमारी कली िात जिलहहयात 2017-18 मधय गोडया पाणयातील जरवजरवि िातीचया 85320 लकष हकमतीचया 1422 मटन मािाच उतपादन झाल एकण उतपादनात कटला राह रव मगळ या तीन िातीचया मािााचा मोठा रवाटा आह जिलहहयात 8393 हकटर कषतर परतयकषात मतसय वयरवसायासाठी उपयोगात आणल आह तयापकी पणा या मोठया परकलहपाअातगगत यलदरी यथील िलािय तसच करपरा रव मासोळी या मधयम परकलहपाची िलािय मतसय वयरवसायासाठी अनकल आहत िलाियामधय जिलहहयातील एकण 1427 सभासद असललहया 28 सहकारी सासथा असन तयािार साघटीतजरतया मतसय वयरवसाय कला िातो

25जवदयिीकरण

परभणी जिलहहयातील सरवग िहरााच रव गारवााच जरवदयतीकरण पणग झाल आह 2017-18 या रवषात जिलहहयातील एकण 691264 हिार जकलोरवट तास जरविचया रवापरापकी घरगतीसाठी 179830 वयापारी कामासाठी 32921 औदयोजगक 81349 सारवगिजनक जदरवाबतती 26742 कषी 347431 रव इतर 22991 इतका आह जरविचया दरडोई रवापर 352 जकलो रवट तास आह

26रसि व दळणवळण

माचग 2018 अखर जिलहहयात नगरपजरषदा जिलहहापजरषदा रव राजय कषतराअातगगत एकण 612602 जकमी लााबीच रसत आहत तयापकी जसमट का ाकरीट 26860 जकमी डााबरी 326693 जकमी खडीच पकक रसत 132941 जकमी लााबीच आहत तयापकी 196938 जकमी लााबीचया रसतयाच पजररकषण सारवगिजनक बाािकाम जरवभागामाफग त 355624 जकमी लााबीचया रसतयाच पजररकषण जिलहहा पजरषदा माफग त तर राहीललहया 60040 जकमी लााबीचया रसतयाच पजररकषण नागरी सथाजनक सरवराजय सासथमाफग त कल िात जिलहहयात राषट रीय महामागग 41439 जकमी परमख राजय महामागग 11240 जकमी राजय महामागग 43711 जकमी परमख जिलहहा रसत 100548 जकमी इतर जिलहहा रसत 74045 जकमी तर गरामीणनागरी रसत 341619 जकमी आहत

27नोदणीकि झालली मोार वाहन माचग 2018 अखर जिलहहयात नोदणी झाललहया सरवग परकारचया रवाहनााची साखया 296485 आह तयापकी पररवासी

रवाहन 270924 रव मालरवाहतक रवाहन 25561 एरवढी आहत माचग 2018 अखर जिलहहयात अनजञापतीिारकााची साखया अनकरम हलकी रवाहनाासाठी 3319 िड रवाहनाासाठी 5892 रव ॲटोजरकिाासाठी 1309 इतकी आह

28परवासी वाहिक माबई-काचीगडयाकड िाणारा लोहमागग जिलहयाचया मधयभागातन गला आह या मागारवर परभणी रव पणा ही रलहरव

िाकिन आहत परभणीकडन दजकषणकड गलला लोहमागग परळीकड तर पणा िाकिनकडन जनघालला लोहमागग अकोलहयाकड िातो परभणी पणा सल दरवगाारव इतयादी जठकाणााकड अनक रसत यऊन जमळतात ही जठकाण रवहातकीची क दर महणन जरवकजसत झाली आहत जिलहहयात सन 2017-18 या रवषा अखर एकण 19047 जकमी लााबीचया 249

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 7 of 191

मागारवर मागग पजररवहन माडळाचया 238 बस गाडयािार पररवासी रवाहतक कली गली या रवाहतकीपासन महामाडळाला र 755105 लाख रपयाच उतपनन झाल आह परतयक जदरविी सरासरी 098 लाख पररवािााची रवाहतक करणयात आली असन परतयक पररवािामाग 2111 रपय सरासरी उतपनन महामाडळाला परापत झाल

29डाकघर व दरधवनी

माचग 2018 अखर परभणी जिलहहयात एकण 194 डाकघर आहत जिलहहयात 2011 चया लोकसाखयरवर परजत लाख लोकसाखय माग 11 डाकघर यतात तसच माचग 2018 अखर परभणी जिलहहयात एकण 6505 दरधरवनी रव सारवगिजनक दरधरवनी क दर (पीसीओ) 242 कायगरत आहत

30दरदिजन आजण आकािवाणी

परभणी यथ जदनााक 15 सपटबर 1994 पासन दरदिगन परकषपण क दर कायाशनरवत झाल आह तसच परभणी यथ आकािरवाणी क दरही उपलबि आह

31रोिगार आजण जवजनमय

परभणी जिलहहा मखयालयाचया जठकाणी एक रोिगार जरवजनमय क दर आह माचग 2018 अखर नोकरी जमळजरवणयाकजरता 102796 उमदरवारााची नाारव पटारवर आहत रवषग 2017-18 मधय पटारवर असललहया उमदरवाराापकी करवळ 232 उमदरवारााना खािगी कषतरात नोकरी जमळाली

32आरथिक गणना जिलहहयात 2013 चया आरथथक गणननसार 59812 कजष रव जबगर कजष उदयोग आहत तयापकी 44803 (7491

टकक) सरवकायगरत उदयोग तर 15009 (2509 टकक) आसथापना आहत एकण 59812 उदयोगापकी 32964 (5512 टकक) गरामीण तर 26848 (4488 टकक) नागरी भागात कायगरत आहत एकण उदयोगाचया 645 टकक मालक अनसजचत िाती तर 159 टकक मालक अनसजचत िमातीच आहत िागजरवरहीत कायाशनरवत असललहया उदयोगााची टककरवारी 1634 टकक आह

कजष रव जबगर कजष उदयोगात 106363 कामगार काम करीत आहत तयापकी गरामीण भागात 49976 (4699 टकक) तर 56387 (5301 टकक) नागरी भागात काम करीत आहत एकण 106363 कामगाराापकी 6120 कजष तर 100243 जबगर कजष उदयोगात काम करीत आहत एकण कमगचा-याापकी 43259 (4068 टकक) कामगार ह रवतनारवर काम करणार आहत गरामीण रव नागरी भागाकजरता रवतनारवरील कामगारााची एकण कामगाराािी टककरवारी अनकम 3220 रव 4818 यत

33उदयोग कापस रव ऊस ही जिलहयातील महततरवाची जपक आहत तयामळ जिलहयात साखर कारखान सत जगरणया जिहनग रव परहसग क दर आहत जिलहयात अनक जठकाणी लघउदयोग चालतात याजिरवाय चामडयापासन जरवजरवि रवसत मातीची भााडी तयार करण टभणीचया पानापासन जरवडया तयार करण खळणी तयार करण खादयपदाथग तयार करण इतयादी कटीरोदयोग जिलहयातील जरवजरवि भागाात चालतात

34वयापार जिलहयात तालकयाचया हकरवा मोठया गारवाचया जठकाणी कषी उतपनन बािार सजमती आहत ितीतन जपकणारा माल ितकरी या जठकाणी जरवकरीस आणतात जिलहयातन जरविषत कापस जरवारी सोयाबीन यााचा वयापार मोठया परमाणात चालतो कापस फळ सोयाबीन कडिानय जरवारी भािीपाला ही जिलहयातील उतपादन इतर जठकाणी पाठरवली िातात औषि यातर तयार कपड ताादळ मसालहयाच पदाथग सायकली मोटारी भााडी इतयादी माल इतर जठकााणाहन जिलहयात यतो जिलहयात

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 8 of 191

परभणी यथ गरााचा मोठा बािार भरतो मानरवत यथ कापडाची बािारपठ आह जिलहयातील वयापार रसत रव लोहमागानी चालतो

35लोकिीवन जिलहयात परभणी हितर गागाखड पाथरी सल ही महतरवाची िहर आहत तथाजप जिलहयातील बहतक लोक गरामीण लोकिीरवनािी साबाजित आहत िती या परमख वयरवसायािी यथील लोकााच िीरवन िोडलल आह पाडरवा पोळा गौरीपिन नरवरातर उतसरव जदरवाळी ईद साकराात इतयादी सण गरामीण भागात मोठया उतसाहात सािर करतात तमािा लारवणी गोिळ भिन-कीतगन ओवया या यथील महतरवाचया लोककला आहत

36उदयोग गानसार कामगाराच वगीकरण परतयक उदयोग गटात जकती कामगार काम करतात याची गटरवार माजहती यामधय दणयात आली आह एकण 59812

उदयोगात एकण 106363 कामगार काम करतात तयापकी सरवाजिक जकरकोळ वयापार कषतरात 27295 (2567 टकक) कामगार रवसत जनमाण कषतरात 20111 (1891 टकक) कामगार तर उरवगजरत 58957 (5542 टकक) कामगार ह कजष खजनि उतपादन रवीि गस पाणी बाािकाम घाऊक वयापार रव साठरवण रवगर कषतरात कायगरत आहत

37सहकारी कषतरािील आसिापना

2013 चया आरथथक गणननसार जिलहहयात एकण सहकारी औदयोजगक आसथापना हया 111 असन तयापकी गरामीण भागात 88 तर नागरी भागात 23 आहत रोिगाराानसार सरवग आसथापनाामधय 106363 कामगार काम करीत आहत तयापकी गरामीण भागात 49976 तर नागरी भागात 56387 आहत एकण उदयोगाापकी सहकारी कषतरात कायगरत असललहया उदयोगााची टककरवारी ही करवळ 019 टकक एरवढी आह

38बका

माचग 2018 अखर ब ाकाची कायालय असलली गाारव रव िहर जमळन 71 आहत जिलहहयात रवगीकत ब ाकाचया 21 िाखा असन तयााचया एकण ठरवी र 492210 लकष आहत तर रवगीकत ब ाकाानी जदलली कि कषी कषतरासाठी र511633 लकष तर अकषीक कषतरासाठी र408755 लकष आहत

39सहकार माचग 2018 अखर जिलहहयातील सरवग परकारचया 1886 सहकारी सासथा कायगरत आहत सन 2018 अखर या

सासथााचया 928 लाख सभासदाानी 61812 लाख रपय भाग भााडरवल भरणा कला आह जिलहहयात एकण सरवग परकारचया सासथापकी कषी पतसासथा 788 जबगर कषी पतसासथा 197 पणनसासथा 60 एकण उतपादक सहकारी सासथा 362 तर सामाजिक सरवा सहकारी सासथा 479 आहत

40िकषजणक ससिा

सन 2017-18 अखर जिलहहयात 1968 पराथजमक िाळा रव 470 माधयजमक िाळा तर 250 उचच माधयजमक रव 73 महाजरवदयालय आहत सन 2017-18 या रवषात जरवदयारथयाची साखया अनकरम पराथजमक िाळत 299824 माधयजमक िाळत 68502 उचच माधयजमक िाळत 48593 तर महाजरवदयालयात 16257 इतकी आह सन 2017-18 या रवषात जिकषकााची साखया अनकरम पराथजमक िाळा 10287 माधयजमक िाळा 1991 उचच माधयजमक िाळा 847 तर महाजरवदयालयात 474 एरवढी आह

41आरोगय सवा

जिलहहयात सारवगिजनक रगणालय 11 जरविष रगणालय 2 पराथजमक आरोगय क दर 31 पराथजमक आरोगय उपक दर 215 आहत रवरील सरवग आरोगय सासथत 1544 खाटा असन तयापकी 695 सतरीयाासाठी तर 190 मलाासाठी आहत जिलहयात

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 9 of 191

डॉकटर रव रवदय 142 रव पजरचारीका 260 आहत 2017-18 या रवषात 124787 आातररगण तर 978593 बाहयरगणााना रवदयकीय सरवा उपलबि करन जदलहया आहत 2017-18 या रवषात 49109 िनम नोदजरवलहया गल असन मतयाची साखया 6252 आह

42कब कलयाण कायजकरम

जिलहहयात एकण 39 कटाब कलहयाण क दर आहत 2017-18 या रवषात 26 परषाारवर तर 6912 शसतरयाारवर नसबादी करणयात आली तसच लप पदधतीिारा 5129 रव इतर पदधतीन 9581 सारजकषत िोडपयाारवर जनरथबिीकरणाचया िसतरजकरया करणयात आलहया माचग 2018 अखर िननकषम िोडपयााची साखया 220481 आह

43नळादवार पाणीपरवठा 2017-18 या रवषात जिलहहयातील एकण 830 रवसती असललहया गारवाापकी 410 गारवााना रव तयाखालील 174

रवाडया रवसतयााना बारा मजहन पाणी उपलबि करन दणयात आल आह बारा मजहन पाणी उपलबि असललहया गारवाापकी नळान पाणी पररवठा करणयात यत असललहया गारवााची रव रवाडयारवसतयााची साखया अनकरम 238 रव 111 आह

44सकीणज

जिलहहयात एक महानगरपाजलका सात नगरपजरषदा रव एक नगरपाचायत आह 2017-18 या रवषात सरवग नागरी सथाजनक सरवराजय सासथााच जमळन एकण उतपनन 2877976 लकष रपय आह तर एकण खचग र 2157564 लकष आह तयापकी सामानय परिासनारवर र5932 लकष तर सारवगिजनक आरोगय रव सोयीसजरविाारवर र 185530 लाख खचग करणयात आला आह

2017-18 रवषात जिलहहा पजरषदच एकण उतपनन र8917378 लकष असन एकण खचग र6640181 लकष आह 2017-18 रवषात जिलहहयात 704 गरामपाचायती असन तयााच एकण उतपनन 1545532 लकष तर खचग र1063485 लकष आह

45पोलीस व गन हगारी

2017-18 या रवषात जिलहहयात 19 पोलीस ठाण 8 आउट पोसट पोजलस ठाण आउट पोसट रव सब पोसट आदीची सोय असलली गारव रव िहर यााची साखया 27 आह तर 14 लॉकअपस कायगरत आहत एकण पोलीस दलाची साखया 1913 आह

46करमणक

जिलहहयात 2017-18 या रवषात 7 कायम सरवरपाची तर 2 जफरती जचतरपटगह आहत जिरवाय 33 सरकारमानय वहीडीओ क दर आहत या जिरवाय परभणी यथ अदयारवत पधदतीच नाटयगह बाािलल आह परभणी यथ अदयारवत असा पोहणयाचा तलारव असन िनतसाठी तो नोदणी फी आकारन खला करणयात आला आह

47पयजन परभणी जिलहयामधय जरवजरवि जठकाणी लोक पयगटनाला यतात पालम तालकयातील गोदारवरीचया पातरातील िााभळ बट

परजसदध आह यथ िााभळाची झाड मोठया परमाणात असन मोरााची साखया िासत आह बटारवर पराचीनकालीन हमाडपाथी माजदर आह हितर तालकयात चारठाणो मानसताभ आह अहिठयाचया डोगरराागाात नमजगरी यथील गाफाामधय िन लणी कोरली असन आिबािचा पजरसर जनसगगरमय आह परभणी पाथरी गागाखड िळगाारव िारासर जमरखल मदगल यथील मदगलशरवर का ठशरवर जतरिारा ही िारथमक सथळ परजसदध आहत

परभणी िहरात मराठरवाडा कषी जरवदयापीठाचा पजरसर जनसगगरमय आह परभणीिरवळच मााडाखळी यथील इादरायणीचा माळ ह जठकाण पयगटनासाठी परजसदध आह गागाखड ह इजतहास परजसदध जठकाण आह ह सात िनाबाईाच िनमगाारव आह जिडी साईबाबा यााचा िनम पाथरी यथील आह सात नामदरवमहाराि (नसी) रव सात िनाबाई (गागाखड) परभणी जिलहयाचया

बक ज मा 45 तालकाजिहाि बक कािालि िगीकत बकााची सायिा ठिी ि कि 55 त 55

बचत गि 46 जिलहयातील बचत गटााबाबतची माजहती 56 त 56 5 कजष ालगन ा कजष

51 िजमिीचिा िापराजिषिी माजहती 58 त 58 52 जिरजिराळिा जपकााखालील कषतर 59 त 64 53 जिलहहिात जितरीत करणिात आलल जबिाि 64 त 64 54 रासािजिक खतााचा िापर 65 त 65 55 मयि जपकााच रदर हकटरी अारदाजित उतपारदि 66 त 66 56 तालकाजिहाि पिडनि जरदिसााची सायिा ि एकि पिडनि 67 त 67

पिम 57 कजतरम रति कािडकरमाची परगती 67 त 67 58 कजतरम रति ि रदगध उतपारदिाची तालकाजिहाि परगती 68 त 68 59 पशिदयजकि साथिाबाबतची माजहती 68 त 68 510 मानितापरापत पशिध गह आजि तिात कततल कललहिा पशाची सायिा 69 त 69 511 भिल मतथिवििसािजिषिक माजहती 69 त 69 512 सागरी मतथिवििसािजिषिक माजहती 70 त 70 513 शासकीि आजि सहकारी रदगध शाळाामधील रदगध उपउतपारदि 70 त 70 514 रदगध जिकास सहकारी साथिाबाबतची माजहती 71 त 71

िल ापिा लाभ कषतर 515 जिलहयातील कसचिाचिा ि पािी उपसा करणिाचिा सोिी 71 त 71 516 जिजिध साधिााखालील ओजलताच कषतर 72 त 72 517 कसचि जिजहरीजिषिक माजहती 72 त 72 518 कपिजलका हातपाप ि जिदयत पापााजिषिी माजहती 73 त 73 519 जिलहयातील पाटबाधार जिषिक सजिधा (राजिथतर पाटबाधार) 73 त73 520 जिलहयातील लघपाटबाधाऱिााचिा कामाजिषिक माजहती 74 त 74 521 मोठ ि मधिम पाटबाधार परकलहपााजिषिी माजहती 75 त 75 522 जिलहहिातील पािलोट कषतर जिकास कािडकरमाातगडत मरद ि िलसाधारि कामााची परगती 76 त 76

न परया रण 523 जिलहयातील एकि ििकषतर 76 त 76 524 जिलहयातील ििााच िगीकरि 77 त 77 525 सामाजिक ििीकरि कािडकरमाातगडत िकषरोपिाच लकषि ि साधि 77 त 77 526 िनििीि ि राषटरीि उदयाि अभिारणिाअातगडत परकलहपजिहाि कषतर ि खचड 78 त 78 527 मयि ि गौि िि उतपारदि ि उतपनिाजिषिी माजहती 79 त 79 528 सािगडजिहाि कारखानिााचा तपशील 80 त 80 6 उदयोग हकार उदयोग

61 जिलहयातील उदयोगााबाबतचा तपशील 82 त 82 62 जिलहयातील जिजिध िातरिाकड उपलबध असललहिा थििारोिगाराचिा िोििाातगडत लाभ 82 त 82

जरदललहिा लाभधारकााची सायिा रोिगार स रयारोिगार

63 कारखानिातील कामगारााची रदजिक सरासरी सायिा 83 त 83 64 रोिगार ि थििारोिगार मागडरदशडि क दराातील आकडिारी 84 त 84 65 शासकीि कमडचाऱिााची सायिा 85 त 85 66 जिरजिराळिा उदयोगाातील रोिगारााबाबतची माजहती 86 त 86

कामगार 67 रदकाि विापारी साथिा ि तिातील कामगारााबाबतची माजहती 87 त 87

हकार 68 परािजमक कजष सहकारी साथिााच कािड 88 त 88 69 परािजमक कजष पतपरिठा साथिााचा तपशील 89 त 89 610 जिलहयातील साखर कारखाि जिषिक माजहती 90 त 90 611 जिजिध परकारचिा सहकारी साथिा 91 त 91 612 सहकारी साथिााची जिततीि खथिती 92 त 92 613 सहकारी साथिााची लखापरीकषि िगापरमाि सायिा 93 त 93 614 राजि जिलहहा कािडकषतर असललहिा सहकारी बकाच कािड 93 त 93 615 जबगर-कषी सहकारी पतसाथिााच कािड 94 त 94 616 परिािाधारक सािकारााची सायिा आजि तिाािी जरदलली कि 94 त 94

पणन 617 जिलहहा आजि परािजमक पिि साथिााच कािड 95 त 96 618 जििाजतरत बािारपठातील कषी मालााची िारथषक आिक 97 त 97 619 जििडक कजष मालाचिा तरमाजसक सरासरी घाऊक जकमाती 98 त 98

सतरोदयोग 620 सहकारी सत जगरणिा हातमाग ि िातरमाग िााचा तपशील 99 त 99 7 पारयाभत ज धा उिा

71 जिलहयातील जििचा िापर 101 त 101 परािजनक पजर हन महाराषट राजरय मागव पजर हन िळण ळण

72 मोटार िाहिााची आजि ि अिजञाप ती धारकााची सायिा 102 त 102 73 महाराषटर राजि मागड पजरिहि महामाडळाची परिासी िाहतक 103 त 103 74 थिाजिक थिराजि साथिााच िाहतक उपकरम 103 त 103 75 पोथट आजि रदरधििी सिा िााची आकडिारी 104 त 104

ा विजनक बााधकाम 76 रोड पलि 2001-2021 िसार जिलहयातील रथतजिकास कािडकरमाची परगती 104 त 104 77 परकार ि पषटठभाग िािसार रथतिााची लााबी 105 त 105 78 तालकिातील रथतजिषिक आकडिारी ( आजि ा ी + जबगर आजि ा ी कषतर) 106 त 106

पाणी पर ठा स चछता 79 जपणिाचिा पाणिाचिा सोिी ि टाचाई साबाधी कललहिा उपाििोििा 107 त 107 710 अिसजचत िाती ि ििबौधरद ििखकतक िळिोडिी 108 त 108 711 गरामीि भागात शौचालिाची सजिधा असिाऱिा कटाबााची सायिा 108 त 108

8 ामािीक कषतर ामजहक ा जनकषण

81 जिलहयातील परािजमक शाळााबाबतची माजहती 110 त 112 82 जिलहयातील माधिजमक शाळााबाबतची माजहती 113 त 115 83 जिलहयातील उचच माधिजमक शाळााबाबतची माजहती 116 त 118 84 शकषजिक साथिाातील अिसजचत िातीचिा जिदयारथिाची सायिा 119 त 120 85 शकषजिक साथिाातील अिसजचत िमातीचिा जिदयारथिाची सायिा 121 त 122 86 शकषजिक साथिाातील अलहपसायिााक जिदयारथिाची सायिा 123 त 124 87 जिलहयातील साकषरतच परमाि 125 त 125 88 इितताजिहाि जिदयारथिाची सायिा 126 त 127 89 परािजमक शाळाातील जिदयारथिाच उततीिडतच परमाि 127 त 127 810 परािजमक शाळाातील जिदयारथिाचिा गळतीच परमाि 128 त 128 811 शारीजरक जशकषि महाजिदयालि करीडाागि करीडा साथिा आजि करीडा जशषटििततीधारक

िाबाबतची माजहती 129 त 129

812 इितता रदहािी िातर जिजिध कषतरातील उपलबध परिश कषमता 130 त 131 813 जिलहयातील महाजिदयालिााबाबतची माजहती 132 त 133 814

अबक विािसाजिक जशकषि साथिााबाबतची माजहती 134 त 135

ा विजनक आरोगरय 815 सािडिजिक ि शासि सहायिीत िदयकीि सजिधााची माजहती 136 त 136 816 खािगी िदयकीि सजिधााची माजहती 137 त 137 817 जिलहयातील आरोगि वििथिापि माजहती परिाली अातगडत िनम ि मतिाची सायिा 138 त 138 818 जिलहयातील परसतीपिड तपासिीची सायिा 139 त 139 819 जिजिध कारिाािसार मतिची सायिा 140 त 140 820 माता ि बाल सागोपि कािडकरमाातगडत लस टोचिी 141 त 141 821 कटाब कलहिाि कािडकरमाची परगती 142 त 142

मजहला बालज का 822 जिलहयातील कािडरत अागििाडया कािडरत सजिका ि अागििाडया इमारतीचा

तपजशल 143 त 143

823 जिलहयातील कािडरत अागििाडया ि तिामधील बालक 144 त 145 824 जिलहयातील कािडरत अागििाडयाामधील कपोषीत बालकााच शरिीजिहाि िगीकरि 146 त 146 825 एकाखतमक बाल जिकास सिा िोििा - माता ि बालसागोपि 147 त 147

िाजरदरय 826 शहरी भागातील रदाजरदरि रषखालील कटाब 148 त 148 827 गरामीि भागातील रदाजरदरि रषखालील कटाब 148 त 148

गहजनमाण 828 जिजिध गहजिमाि माडळामाफड त महाडाि बााधललहिा घरााचा तपजशल 149 त 149 829 रािीि गााधी परकलहप गरामीि जििारा िोििा 149 त 149 830 परधािमातरी आिास िोििा ( गरामीि ) 150 त 151 831 घरबााधिीसाठी अिडसहायि िोििअातगडत गरामीि कषतरात जरदलली घर 152 त 153

ामाजिक नरयारय 832 जिलहयातील मागासिगीि िसतीगह तिााची परिश कषमता ि जरदलल परिश 154 त 154 833 जिलहयातील रदजलत िथतिा तिामधील लोकसायिा ि रदजलत िथतिााची सधारिा 155 त 155

अलप ायरयााक ज का 834 अलहपसायिााक जिकास जिभागाकडि राबजिणिात ित असललहिा जिजिध िोििाामधील

लाभािी सायिा 156 त 156

ज नष हायरय 835 महसल जिभागाकडील सामाजिक सरकषा िोििाातगडत कलल अिडसहायि 156 त 156 836 सािि गााधी जिराधारअिरदाि िोिितगडत कलल अिडसहायि 157 त 157

मित पन व न 837 पििडसि परकलहपााची सदयखथिती 157 त 157 838 जिलहयातील रदषटकाळामळ झालली हािी ि पििडसि वििथिापिाातगडत जरदलल सहायि 158 त 158 839 जिलहयातील आपततीमळ झालली हािी ि आपतती वििथिापिाातगडत जरदलल सहायि 158 त 158 9 रयोिनाज षरयक आकड ारी ज ज ध ज का रयोिना

91 जिलहयातील जिजिध िोििाातगडत जिितविि ि खचाचा आढािा 160 त 160 92 जिजिध जिकास शीषाखाली झालला िोििाातगडत खचड 161 त 163 93 िीस कलमी कािडकरमाची भौजतक परगती 164 त 164 94 खासरदार थिाजिक कषतर जिकास कािडकरम 165 त 167 95 आमरदार थिाजिक जिकास कािडकरम (जिधािसभा मतरदार साघ) 168 त 168 96 थिाजिक जिकास कािडकरम (जिधािपजरषरद सरदथि) 169 त 169

महाराषट गरामीण रोिगार हमी रयोिना 97 महाराषटर गरामीि रोिगार हमी िोििा 170 त 170 98 महाराषटर गरामीि रोिगार हमी िोििखाली घतलली काम तिािरील रोिगार ि खचड 171 त 171 99 महाराषटर गरामीि रोिगार हमी िोििखाली घणिात आलली परकारािसार काम ि

तिािरील खचड 172 त 172

10 ाकीणव नरयारय परना न

101 पोजलस अजधकारीकमडचारी िााची सायिा 174 त 174 102 जिलहयात कािडरत जिजिध निािालि तिामधील निािाधीशााची सायिा ि जिकालात

काढलली परकरि 175 त 175

माजहती िन ापकव 103 जिलहयात परकाजशत झालली ितडमािपतर ि जिितकाजलक 175 त 175 104 जचतरपट गह वहीडीओ क दर आजि कबलधारक िााची आकडिारी 176 त 176

जन डणकीबाबत 105 लोकसभा ि जिधािसभा जििडिकीबाबतची आकडिारी 177 त 177

ज तत 106 जिलहयात गोळा करणिात आलला कर महसल 178 त 178 107 जिलहयात गोळा करणिात आलला मलहििधीत कर महसल (वहट) 178 त 178 108 कोषागारात सारदर झाललहिा रदिकााच तपजशल 179 त 179

परयविन 109 जिलहहिातील पिडटि थिळाचिा जिकासाबाबत सदयखथिती 179 त 179

भाग -3 गणनाज षरयक आकड ारी िनगणना (लोक ायरया)

111 लोकसायिा जिषिक जििडक आकडिारी (िागरी कषतर) 181 त 181 112 लोकसायिा जिषिक जििडक आकडिारी (गरामीि कषतर) 181 त 181 113 जिलहयातील मागासिगीिााची लोकसायिा 182 त 182 114 लोकसायिा आजि िजिरदर 183 त 183

115 शहरााची िगडिारी आजि तिााची लोकसायिा 184 त 184 116 मयि ि सीमाातीक काम करिाऱिााच उदयोग गटजिहाि िगीकरि 185 त 185 117 धमड ि ििोगटािसार लोकसायिा 186 त 186

कजष गणना 118 िजहती धारिचा परकार आजि कषतरफळ गटािसार िगीकरि 187 त 187

पनगणना 119 (अ) जिलहयातील एकि पशधि (जिरदशी ि साकजरत गाई ि बल) 188 त 188 119 (ब) जिलहयातील एकि पशधि(रदशी ि साकजरत गाई ि बल) 188 त 188 119 (क) जिलहयातील एकि पशधि( महशी ि रड) 189 त 189 119 (ड) जिलहयातील एकि पशधि(इतर पश) 189 त 189

आरथिक गणना 1110 कजष ि जबगर- कजष उदयोग 190 त 190 1111 परमख उदयोग गटािसार उदयोगााची आजि जििजमत काम करिा-िा कामगारााची सायिा 191 त 191

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 1 of 191

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन

2018

भाग -1

समालोचन

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 2 of 191

१ जिल याचा समआढा आ ावा

1इजिहास जिलहयास परवी परभारवतीनगर असही महटल िाई मराठरवाडा जरवभागातील आठ जिलहयाापकी परभणी हा जिलहहा असन

मराठरवाडयातील इतर भागाापरमाणच हा जिलहहा परथम जनिामाचया अजिपतयाखाली होता नातर हदराबाद राजयाचा एक भाग १९५६ मधय राजयााच पनगगठन झालहयानातर त ततकालीन माबई राजयाचा एक भाग बनल आजण १९६० नातर हा सधयाचया महाराषटर राजयाचा एक भाग आह

परभणी जिलहहा पराचीन जिलहप आजण सथापतयाचया दषटटीन समदध आह जिलहयात चारठाणा राणीसारवरगाारव एराडशरवर इतयादी माजदरााचया नगरी आहत उततर चालकयकालीन जिलहप आजण सथापतयाच अनक सादर आजरवषटकार यथच पाहारवयास जमळतात

2सिान व भौगोजलक वजिष य

परभणी जिलहहा 1845 त 2001 या उततर अाकषािारवर 7613 त 7739 परवग रखाािारवर या भौगोजलक पटटयामधय रवसलला आह जिलहहयाचया उततरस बलढाणा रव हहगोली पशशचमस िालना दजकषणस बीड आजण लातर रव परवस नाादड ह जिलहह आहत

परभणी जिलहहयात अहिठा परवगताची एक रााग हितर तालकयातन िात या राागमळ जिलहहयाचया उततरकड पठार तयार झाल असन तया पठाराची समदरसपाटीपासनची उाची 1500 त 1600 फट आह या पठाराचा दजकषणकड उतार असन तो दिना नदीचया खो-यात समाजरवषटठ होतो या जिरवाय जिलहहयाचया दजकषणकड गागाखड या तालकयात बालाघाट परवगताचया कमी उाचीचया राागा पसरललहया आहत जिलहहयातील पाथरी गागाखड पालम परभणी रव पणा तालकयााचया काही भागााचा समारवि गोदारवरी नदीचया सपीक खो-यात होतो तर सल रव हितर तालकयााचया काही भागााचा समारवि दिना नदीचया खो-यात होतो

3कषतर व महसली उपजवभाग

परभणी जिलहहयाच एकण कषतरफळ 6332 चौजकमी आह या जिलहहयात सल हितर परभणी मानरवत पाथरी सोनपठ गागाखड पालम रव पणा या नऊ तालकयााचा समारवि होतो जिलहहयात चार महसल उपजरवभागापकी (1) सल या उपजरवभागात सल हितर (2) पाथरी या उपजरवभागात पाथरी सोनपठ मानरवत (3) गागाखड उपजरवभागात गागाखड पणा रव पालम तर (4) परभणी उपजरवभागात परभणी या तालकयाचा समारवि होतो

2011 चया िनगणननसार परभणी जिलहहयात एकण 843 खडी असन तयापकी 830 रवसती असलली रव 13 खडी ओसाड आहत तहजसलजनहाय एकण खडयााची साखया पढील परमाण सल 93 हितर 166 परभणी 128 मानरवत 54 पाथरी 56 सोनपठ 57 गागाखड 105 पालम 81 रव पणा 90 या परमाण आह जिलहहयात परभणी िहर ह महानगरपाजलका असन एकण सात नगरपजरषदाापकी सलहितर रव गागाखड या ब रवगीय तर मानरवत पाथरी सोनपठ रव पणा या क रवगीय आहत जिलहहयात नऊ तहजसल मखयालयापकी पालम या जठकाणी नवयान नगरपाचायत अशसत तरवात आली आह जिलहहयात एकण 9 कजष उतपनन बािार सजमतया आहत

4नदया

गोदारवरी ही जिलहहयातील परमख नदी आह ही नदी जिलहयाचया दजकषण भागाात पाथरी गागाखड रव पालम या तालकयातन पशशचमकडन परवकड 79 जकमी रवाहत िाऊन नाादड जिलहहयात पररवि करत पणा ही गोदारवरीची उपनदी आह ती जिलहयाचया उततर सीमरवरन रवाहत करपरा रव दिना या पणा नदीचया उपनदया आहत पणा रव गोदारवरी नदीचा सागम का ठशरवर यथ झाला आह गोदारवरीचया उपनदया रवाण रव मासळी या बालाघाट डोगरात उगम पारवतात दिना नदी सल हितर परभणी रव पणा या तालकयातन रवाहत िाऊन हहगोली जिलहहयात पररवि करत औरागाबाद जिलहहयातन उगम पारवललहया पणा नदीरवर हितर तालकयातील यलदरी यथ िरण बाािलल आह

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 3 of 191

5हवामान

जिलहयाच हरवामान सरवगसािारणपण उषटण रव कोरड आह जिलहयात उनहाळा कडक असतो जिलहहयात िन त सपटबर या पारवसाळी हरवामाना वयजतजरकत इतर काळात हरवामान मखयतरवकरन कोरड असत ऑकटोबर त नोवहबर मधय जिलहहयात मौसमोततर पाऊस पडतो जडसबर त फबररवारी जहरवाळा तर माचग त म उनहाळा असतो

6पिजनय जिलहयाचया पशशचमकडन परवकड पिगनयमानात रवाढ होत डोगराळ परदिात पारवसाच परमाण िासत असत हितर

तालकयात पारवसाच परमाण िासत आह अलीकडील काळात िन त सपटबर या कालारविीत नऋतय मानसन रवा-याापासन सरासरी 83037 जममी पाऊस पडतो या जिरवाय ऑकटोबर रव नोवहबर मधय ईिानय मानसन रवा-याापासन पाऊस पडतो जिलहहयाचया सरवग भागात एकसारखा पाऊस पडत नाही पशशचमकडन परवकड पारवसाच परमाण रवाढत िात 2017 यारवषात परभणी जिलहहयात सरासरी 54077 जममी पाऊस पडला

7मािीचा परकार

जिलहहयात गोदारवरी नदीचया सखल मदानी परदिातील िमीन गाळामळ सपीक झाली आह डोगराळ भागातील िमीन मातर खडकाळ रव रताड आह या िमीनीची सपीकता कमी आह बाािकामासाठी लागणारा दगड जिलहयातील रवगरवगळया जठकाणी दगडााचया खाणीतन काढला िातो नदीपातरातन रवाळ काढली िात जिलहहयात सरवगसािारणपण जपकााना पोषक असललहया दरवयाानी सापनन अिी काळी िमीन आह जिलहहयात िमीनीची सपीकता आजण खोली जनरजनराळी आह िमीनीची सपीकता लकषात घता जिलहहयाचया भभागाच परामखयान तीन जरवभाग पडतात गोदारवरी नदीचया खो-यात खोल कसदार आजण सपीक िमीन आह जिलहहयातील मधय भागातील सल पाथरी परभणी रव पणा या तालकयातील सापणग िमीन रव हितर तालकयातील काही भागातील िमीन ही मधयम काळीभोर आह उततरकडील डोगराळ परदिातील रव दजकषणकडील गागाखड रव पालम तालकयातील काही भागातील िमीन हलकी आजण मधयम परतीची आह

8लोकसखया

2011 चया िनगणननसार परभणी जिलहहयाची एकण लोकसाखया 1836086 असन तयापकी 942870 परष तर 893216 शसतरया आहत तयााची एकण लोकसाखयिी टककरवारी 5135 रव 4865 टकक एरवढी आह सन 2011 चया िनगणनसार जिलहहयातील एकण लोकसाखयपकी परभणी तालकयात 2929 टकक हितर तालकयात 1540 टकक गागाखड तालकयात 1105 टकक पाथरी तालकयात 757 टकक मानरवत तालकयात 636 टकक सोनपठ तालकयात 488 टकक पालम तालकयात 629 टकक पणा तालकयात 995 टकक तर सल तालकयात 921 टकक लोक राहतात

9आढाामीण व नागरी भागािील लोकसखयच परमाण परभणी जिलहहयाचया एकण लोकसाखयपकी 6897 टकक लोक खडयात तर 2103 टकक लोक िहराात राहतात

एकण 569806 नागरी लोकसाखयपकी 5391 टकक लोक परभणी िहरात तर 875 टकक लोक गागाखड या दस-या करमााकाचया िहरात राहतात जिलहहयातील सोनपठ ह िहर सरवात लहान असन तयात जिलहहयातील 277 टकक लोक राहतात

10सतरी-परष परमाण परभणी जिलहहयात 2011 चया िनगणननसार दर हिार परषामाग 947 शसतरया आहत जिलहहयाच गरामीण रव नागरी

भागाकजरता हच परमाण 954 रव 942 अस आह ह परमाण 2001 चया िनगणनपकषा गरामीण भागात 16 न िास त तर नागरी भागात 04 न कमी आह

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 4 of 191

11अनसजचि िािी व अनसजचि िमािीची ककवारी

परभणी जिलहहयात 2011 चया िनगणनपरमाण एकण लोकसाखयपकी 247308 (1347 टकक) अनसजचत िातीच तर 40514 (221 टकक) अनसजचत िमातीच लोक आहत

12कामगार

2011 चया िनगणननसार जिलहहयात एकण मखयत काम करणा-या वयकतीची साखया 822797 असन ती एकण लोकसाखयचया 4481 टकक आह

13धमानसार लोकसखयच वगीकरण

2011 चया िनगणननसार परभणी जिलहहयात एकण लोकसाखयपकी सरवाजिक 7235 टकक लोक हहद िमाच तर सरवात कमी लोक 007 टकक जिख िमाच आहत इतर िमातील लोकसाखयच परमाण पढील परमाण आह बौधद 1023 टकक जिशचन 011 टकक िन 034 टकक मसलीम 1669 टकक आजण इतर िमग रव अजनदजित िमग 020 टकक आहत

14साकषरिा 2011 चया िनगणननसार परभणी जिलहहयातील सात रवषग रव तयारवरील रवयोगटारवरील एकण 1578766

लोकसाखयचया 1157814 (7334 टकक) लोक साकषर आहत जिलहहयाचया गरामीण भागात 763448 (7028 टकक) तर नागरी भागात 394366 (8008 टकक) लोक साकषर आहत जिलहहयातील परष रव शसतरया यााची साकषरता अनकरम 8264 टकक रव 6363 टकक आह तालकाजनहाय साकषरतची टककरवारी यापरमाण आह परभणी 7702 हितर 7097 गागाखड 7237 पाथरी 7076 पणा 7387 पालम 7194 सोनपठ 6972 मानरवत 7258 रव सल 7159 टकक यापरमाण आह

15कषतरवार जिलहा ऊतपनन व दरडोई जिलहा उतपनन

परभणी जिलहहयासाठी कषतररवार जिलहहा उतपनन रव दरडोई जिलहहा उतपनन अादाि अातगगत एकण पराथजमक कषतर अ जितीय कषतर ब रव एकण ततीय कषतर क अस तीन जरवभागात असन तयाच सन 2013-14 साठीच एकण सथल जिलहहा उतपनन चाल हकमतीनसार 1394824 लकष र एरवढ असन एकण जनवरवळ जिलहहा उतपनन 1285581 लकष रपय एरवढ आह तसच शसथर (2004-05) चया हकमतीनसार 749327 लकष र एरवढ असन एकण जनवरवळ जिलहहा उतपनन 686119 लकष रपय एरवढ आह

16वन व वनोतपादन

जिलहयात उततरकडील डोगराळ भागाात रवन आढळतात या रवनाात साग टभणी ऐन खर िारवडा बहडा इतयादी झाड आहत हितर तालकयात रोिा नारवाच गरवत रवाढत यापासन सगािी रव औषिी तल काढतात या रवनाातन बाािकामासाठी रव इािनासाठी लाकड बोर आाब सीताफळ ही फळ फल मि हडक इतयादी रवनोतपादन जमळतात सन 2017-18 मधय जिलहहयातील एकण रवनकषतरापकी िागल वयापत कषतर 10148 चौजकमी राखीरव रवनकषतर 8333 चौजकमी तर अरवगीकत रवनकषतर 1815 चौजकमी असन एकण रवनकषतर भौगोजलक कषतराचया 160 टकक आह

परभणी जिलहहयात सन 2017-18 या रवषात गौणरवन उतपादन यााचया जरवकरीपासन रपय 543017 हिार उतपनन िासनास जमळाल

17पराणी

जिलहयात पाळीरव पराणयााजिरवाय कोलहहा तरस ससा लााडगा हचकारा हजरण सााबर काळरवीट रानगाय रानडककर इतयादी रवनय पराणी आढळतात जततर कोकीळ मोर घबड घार बगळा इतयादी पकषीही जिलहयात आहत

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 5 of 191

18कजष

2016-17 या रवषाचया सथायी सरवरपाचया िमीन रवापराचया माजहतीनसार जिलहहयाच भौगोजलक कषतर 631115 हकटर आह तयापकी िागल वयापत कषतर 10180 हकटर आह भौगोजलक कषतरापकी 41653 हकटर कषतर ितीला उपलबि नाही या वयजतजरकत यारवषी लागरवड करणयायोगय असनही ि लागरवडीखाली आणलहया गल नाही अस 24251 हकटर कषतर आह

2016-17 यारवषात जनवरवळ कषतर सरवात िासत परभणी तालकयात 80643 हकटर तर सरवात कमी सोनपठ तालकयात 33934 हकटर एरवढ आह

2010-11 चया कजष गणननसार जिलहहयात एकण 347918 िमीनिारक आहत तयाानी िारण कलल एकण कषतर 56826634 हकटर आह 2 हकटरपकषा कमी कषतर िारण कलल 257001 िमीनिारक असन तयाानी 25490202 कषतर िारण कलल आह 2 त 5 हकटर िमीनिारण कलल कषतर 79333 िारकाानी िारण कलल कषतर 229080 आह 5 त 10 हकटर िमीन िारण कललहया कषतर 10570 िारकाानी 6801559 कषतर िारण कल आह 10 त 20 रव 20 हकटर पकषा अजिक िारण कलल अनकरम 938 आजण 76 िमीनिारक आहत रव तयाानी 1148497 आजण 478362 कषतर िारण कल आह

19जवजवध जपकाखालील कषतर

जिलहयातील गोदारवरी नदीचा मदानी भाग सपीक आह तयामळ या भागात िती वयरवसाय कला िातो ितीचया खरीप हागामात जरवारी रव कापस ही परमख जपक घतली िातात गोदारवरी मदानाचया परवग भागात ताादळ ह पीक िासत परमाणात होत तर भईमग मग ही जपक मदानी भागात घतली िातात रबी हागामात जरवारी गह हरभरा करडई ही जपक परामखयान होतात याजिरवाय िलहसचनाचया आिार ऊस रव कळी बागायती जपक जिलहयात होतात उततरकडील डोगराळ भागात जरवारी ह परमख पीक आह सन 2017-18 यारवषात अाजतम अादािानसार खरीप हागामातील कषतरात जरवारी या जपकाच कषतर 10453 हकटर होत रबबी हागामातील जरवारी रव गह ही जपक अनकरम 101960 हकटर आजण 37296 हकटर कषतरात घणयात आल नगदी जपकामधय 2017-18 यारवषात खरीप हागामात कापस ह महतरवाच जपक 176762 हकटर कषतरात घणयात आल रबबी हागामात 2499 हकटर कषतरात करडी ह जपक घणयात आल तयाचपरमाण 34344 हकटर कषतरात ऊसाच जपक घणयात आल

20दगधवयवसाय फळ व भािीपाला किर परभणी हापस दिहरी या आाबयाचया िाती जचक मोसाबी बोर इतयादीची लागरवड जिलहयात मोठया परमाणात

होत आह जिलहयात भािीपाला फलिती रव रिीम उदयोग मोठया परमाणात चालतात परभणी यथील औदयोजगक रवसाहतीमधय दि साकलन रव परजकरया क दर आह जिलहहयात 2017-18 यारवषात 81 पिरवदयकीय दरवाखान 86 कजतरम रतन क दर आहत परभणी जिलहहयात 2017-18 यारवषात िासकीय दि योिनाातगगत 645795 हिार जलटर दि साकलीत करणयात आल

2017-18 मधय एकण लागरवडीखालील कषतरापकी फळ रव भािीपालहयाच एकण कषतर 2582 हकटर आह

21रासायजनक खिाच जविरण हितर तालकयात रासायजणक खतााचा कारखाना आह जिलहहयात 2017 यारवषात 109500 म टन रासायजनक

खतााच जरवतरण करणयात आल परभणी जिलहहयात एकण 9 कजष उतपनन बािार सजमतीचया मखयालयाचया जठकाणी ितक-यााना राहणयासाठी जरवशरामगह बाािणयात आल आहत

जिलहहयातील एकण िासजकय 18 गोदाम कायगरत आहत तयााची साठरवण कषमता 11050 मटन एरवढी आह

22िलससचन जिलहहयात 2017-18 यारवषात पषटठभागीय ओजलताखालील कषतर 107498 हकटर असन जरवहीरीन ओजलताखालील

कषतर 38494 हकटर एरवढ आह

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 6 of 191

23पिसवधजन व पिवदयकीय सवा

पिपालन हा िोडवयरवसाय महणन कला िातो कककटपालन बाजदसत िळी रव मढीपालन रवराहपालन ह वयरवसाय रवाढत आहत जिलहहयातील सरवग परकारचया िनारवरााची साखया 2012 मधय घणयात आललहया पिगणननसार 621788 आह जिलहहयात एकण 168360 कककटपकषी आहत

परभणी जिलहहयात 2017-18 यारवषात 6 अजिकत कततलखान असन तयात परामखयान महिी िळया रव मढया यााची कततल कली िात पकी 12119 महिी 5398 िळयाबोकड रव 1644 मढयाामढ ची कततल करणयात आली

24मतसय वयवसाय

जिलहयाला लागन सागरसमदर जकनारा नाही तयामळ सागरजकनारा लाभललहया भागातन मीठ मास इतयादी सागरी उतपादन बाहरन जिलहयात यतात जिलहयात ब-याच नदयााचया पाणयाात रव तलारवाात मासमारी कली िात जिलहहयात 2017-18 मधय गोडया पाणयातील जरवजरवि िातीचया 85320 लकष हकमतीचया 1422 मटन मािाच उतपादन झाल एकण उतपादनात कटला राह रव मगळ या तीन िातीचया मािााचा मोठा रवाटा आह जिलहहयात 8393 हकटर कषतर परतयकषात मतसय वयरवसायासाठी उपयोगात आणल आह तयापकी पणा या मोठया परकलहपाअातगगत यलदरी यथील िलािय तसच करपरा रव मासोळी या मधयम परकलहपाची िलािय मतसय वयरवसायासाठी अनकल आहत िलाियामधय जिलहहयातील एकण 1427 सभासद असललहया 28 सहकारी सासथा असन तयािार साघटीतजरतया मतसय वयरवसाय कला िातो

25जवदयिीकरण

परभणी जिलहहयातील सरवग िहरााच रव गारवााच जरवदयतीकरण पणग झाल आह 2017-18 या रवषात जिलहहयातील एकण 691264 हिार जकलोरवट तास जरविचया रवापरापकी घरगतीसाठी 179830 वयापारी कामासाठी 32921 औदयोजगक 81349 सारवगिजनक जदरवाबतती 26742 कषी 347431 रव इतर 22991 इतका आह जरविचया दरडोई रवापर 352 जकलो रवट तास आह

26रसि व दळणवळण

माचग 2018 अखर जिलहहयात नगरपजरषदा जिलहहापजरषदा रव राजय कषतराअातगगत एकण 612602 जकमी लााबीच रसत आहत तयापकी जसमट का ाकरीट 26860 जकमी डााबरी 326693 जकमी खडीच पकक रसत 132941 जकमी लााबीच आहत तयापकी 196938 जकमी लााबीचया रसतयाच पजररकषण सारवगिजनक बाािकाम जरवभागामाफग त 355624 जकमी लााबीचया रसतयाच पजररकषण जिलहहा पजरषदा माफग त तर राहीललहया 60040 जकमी लााबीचया रसतयाच पजररकषण नागरी सथाजनक सरवराजय सासथमाफग त कल िात जिलहहयात राषट रीय महामागग 41439 जकमी परमख राजय महामागग 11240 जकमी राजय महामागग 43711 जकमी परमख जिलहहा रसत 100548 जकमी इतर जिलहहा रसत 74045 जकमी तर गरामीणनागरी रसत 341619 जकमी आहत

27नोदणीकि झालली मोार वाहन माचग 2018 अखर जिलहहयात नोदणी झाललहया सरवग परकारचया रवाहनााची साखया 296485 आह तयापकी पररवासी

रवाहन 270924 रव मालरवाहतक रवाहन 25561 एरवढी आहत माचग 2018 अखर जिलहहयात अनजञापतीिारकााची साखया अनकरम हलकी रवाहनाासाठी 3319 िड रवाहनाासाठी 5892 रव ॲटोजरकिाासाठी 1309 इतकी आह

28परवासी वाहिक माबई-काचीगडयाकड िाणारा लोहमागग जिलहयाचया मधयभागातन गला आह या मागारवर परभणी रव पणा ही रलहरव

िाकिन आहत परभणीकडन दजकषणकड गलला लोहमागग परळीकड तर पणा िाकिनकडन जनघालला लोहमागग अकोलहयाकड िातो परभणी पणा सल दरवगाारव इतयादी जठकाणााकड अनक रसत यऊन जमळतात ही जठकाण रवहातकीची क दर महणन जरवकजसत झाली आहत जिलहहयात सन 2017-18 या रवषा अखर एकण 19047 जकमी लााबीचया 249

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 7 of 191

मागारवर मागग पजररवहन माडळाचया 238 बस गाडयािार पररवासी रवाहतक कली गली या रवाहतकीपासन महामाडळाला र 755105 लाख रपयाच उतपनन झाल आह परतयक जदरविी सरासरी 098 लाख पररवािााची रवाहतक करणयात आली असन परतयक पररवािामाग 2111 रपय सरासरी उतपनन महामाडळाला परापत झाल

29डाकघर व दरधवनी

माचग 2018 अखर परभणी जिलहहयात एकण 194 डाकघर आहत जिलहहयात 2011 चया लोकसाखयरवर परजत लाख लोकसाखय माग 11 डाकघर यतात तसच माचग 2018 अखर परभणी जिलहहयात एकण 6505 दरधरवनी रव सारवगिजनक दरधरवनी क दर (पीसीओ) 242 कायगरत आहत

30दरदिजन आजण आकािवाणी

परभणी यथ जदनााक 15 सपटबर 1994 पासन दरदिगन परकषपण क दर कायाशनरवत झाल आह तसच परभणी यथ आकािरवाणी क दरही उपलबि आह

31रोिगार आजण जवजनमय

परभणी जिलहहा मखयालयाचया जठकाणी एक रोिगार जरवजनमय क दर आह माचग 2018 अखर नोकरी जमळजरवणयाकजरता 102796 उमदरवारााची नाारव पटारवर आहत रवषग 2017-18 मधय पटारवर असललहया उमदरवाराापकी करवळ 232 उमदरवारााना खािगी कषतरात नोकरी जमळाली

32आरथिक गणना जिलहहयात 2013 चया आरथथक गणननसार 59812 कजष रव जबगर कजष उदयोग आहत तयापकी 44803 (7491

टकक) सरवकायगरत उदयोग तर 15009 (2509 टकक) आसथापना आहत एकण 59812 उदयोगापकी 32964 (5512 टकक) गरामीण तर 26848 (4488 टकक) नागरी भागात कायगरत आहत एकण उदयोगाचया 645 टकक मालक अनसजचत िाती तर 159 टकक मालक अनसजचत िमातीच आहत िागजरवरहीत कायाशनरवत असललहया उदयोगााची टककरवारी 1634 टकक आह

कजष रव जबगर कजष उदयोगात 106363 कामगार काम करीत आहत तयापकी गरामीण भागात 49976 (4699 टकक) तर 56387 (5301 टकक) नागरी भागात काम करीत आहत एकण 106363 कामगाराापकी 6120 कजष तर 100243 जबगर कजष उदयोगात काम करीत आहत एकण कमगचा-याापकी 43259 (4068 टकक) कामगार ह रवतनारवर काम करणार आहत गरामीण रव नागरी भागाकजरता रवतनारवरील कामगारााची एकण कामगाराािी टककरवारी अनकम 3220 रव 4818 यत

33उदयोग कापस रव ऊस ही जिलहयातील महततरवाची जपक आहत तयामळ जिलहयात साखर कारखान सत जगरणया जिहनग रव परहसग क दर आहत जिलहयात अनक जठकाणी लघउदयोग चालतात याजिरवाय चामडयापासन जरवजरवि रवसत मातीची भााडी तयार करण टभणीचया पानापासन जरवडया तयार करण खळणी तयार करण खादयपदाथग तयार करण इतयादी कटीरोदयोग जिलहयातील जरवजरवि भागाात चालतात

34वयापार जिलहयात तालकयाचया हकरवा मोठया गारवाचया जठकाणी कषी उतपनन बािार सजमती आहत ितीतन जपकणारा माल ितकरी या जठकाणी जरवकरीस आणतात जिलहयातन जरविषत कापस जरवारी सोयाबीन यााचा वयापार मोठया परमाणात चालतो कापस फळ सोयाबीन कडिानय जरवारी भािीपाला ही जिलहयातील उतपादन इतर जठकाणी पाठरवली िातात औषि यातर तयार कपड ताादळ मसालहयाच पदाथग सायकली मोटारी भााडी इतयादी माल इतर जठकााणाहन जिलहयात यतो जिलहयात

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 8 of 191

परभणी यथ गरााचा मोठा बािार भरतो मानरवत यथ कापडाची बािारपठ आह जिलहयातील वयापार रसत रव लोहमागानी चालतो

35लोकिीवन जिलहयात परभणी हितर गागाखड पाथरी सल ही महतरवाची िहर आहत तथाजप जिलहयातील बहतक लोक गरामीण लोकिीरवनािी साबाजित आहत िती या परमख वयरवसायािी यथील लोकााच िीरवन िोडलल आह पाडरवा पोळा गौरीपिन नरवरातर उतसरव जदरवाळी ईद साकराात इतयादी सण गरामीण भागात मोठया उतसाहात सािर करतात तमािा लारवणी गोिळ भिन-कीतगन ओवया या यथील महतरवाचया लोककला आहत

36उदयोग गानसार कामगाराच वगीकरण परतयक उदयोग गटात जकती कामगार काम करतात याची गटरवार माजहती यामधय दणयात आली आह एकण 59812

उदयोगात एकण 106363 कामगार काम करतात तयापकी सरवाजिक जकरकोळ वयापार कषतरात 27295 (2567 टकक) कामगार रवसत जनमाण कषतरात 20111 (1891 टकक) कामगार तर उरवगजरत 58957 (5542 टकक) कामगार ह कजष खजनि उतपादन रवीि गस पाणी बाािकाम घाऊक वयापार रव साठरवण रवगर कषतरात कायगरत आहत

37सहकारी कषतरािील आसिापना

2013 चया आरथथक गणननसार जिलहहयात एकण सहकारी औदयोजगक आसथापना हया 111 असन तयापकी गरामीण भागात 88 तर नागरी भागात 23 आहत रोिगाराानसार सरवग आसथापनाामधय 106363 कामगार काम करीत आहत तयापकी गरामीण भागात 49976 तर नागरी भागात 56387 आहत एकण उदयोगाापकी सहकारी कषतरात कायगरत असललहया उदयोगााची टककरवारी ही करवळ 019 टकक एरवढी आह

38बका

माचग 2018 अखर ब ाकाची कायालय असलली गाारव रव िहर जमळन 71 आहत जिलहहयात रवगीकत ब ाकाचया 21 िाखा असन तयााचया एकण ठरवी र 492210 लकष आहत तर रवगीकत ब ाकाानी जदलली कि कषी कषतरासाठी र511633 लकष तर अकषीक कषतरासाठी र408755 लकष आहत

39सहकार माचग 2018 अखर जिलहहयातील सरवग परकारचया 1886 सहकारी सासथा कायगरत आहत सन 2018 अखर या

सासथााचया 928 लाख सभासदाानी 61812 लाख रपय भाग भााडरवल भरणा कला आह जिलहहयात एकण सरवग परकारचया सासथापकी कषी पतसासथा 788 जबगर कषी पतसासथा 197 पणनसासथा 60 एकण उतपादक सहकारी सासथा 362 तर सामाजिक सरवा सहकारी सासथा 479 आहत

40िकषजणक ससिा

सन 2017-18 अखर जिलहहयात 1968 पराथजमक िाळा रव 470 माधयजमक िाळा तर 250 उचच माधयजमक रव 73 महाजरवदयालय आहत सन 2017-18 या रवषात जरवदयारथयाची साखया अनकरम पराथजमक िाळत 299824 माधयजमक िाळत 68502 उचच माधयजमक िाळत 48593 तर महाजरवदयालयात 16257 इतकी आह सन 2017-18 या रवषात जिकषकााची साखया अनकरम पराथजमक िाळा 10287 माधयजमक िाळा 1991 उचच माधयजमक िाळा 847 तर महाजरवदयालयात 474 एरवढी आह

41आरोगय सवा

जिलहहयात सारवगिजनक रगणालय 11 जरविष रगणालय 2 पराथजमक आरोगय क दर 31 पराथजमक आरोगय उपक दर 215 आहत रवरील सरवग आरोगय सासथत 1544 खाटा असन तयापकी 695 सतरीयाासाठी तर 190 मलाासाठी आहत जिलहयात

जिलहा सामाजिक व आरथिक समालोचन-2018 जिलहा-परभणी Page 9 of 191

डॉकटर रव रवदय 142 रव पजरचारीका 260 आहत 2017-18 या रवषात 124787 आातररगण तर 978593 बाहयरगणााना रवदयकीय सरवा उपलबि करन जदलहया आहत 2017-18 या रवषात 49109 िनम नोदजरवलहया गल असन मतयाची साखया 6252 आह

42कब कलयाण कायजकरम

जिलहहयात एकण 39 कटाब कलहयाण क दर आहत 2017-18 या रवषात 26 परषाारवर तर 6912 शसतरयाारवर नसबादी करणयात आली तसच लप पदधतीिारा 5129 रव इतर पदधतीन 9581 सारजकषत िोडपयाारवर जनरथबिीकरणाचया िसतरजकरया करणयात आलहया माचग 2018 अखर िननकषम िोडपयााची साखया 220481 आह

43नळादवार पाणीपरवठा 2017-18 या रवषात जिलहहयातील एकण 830 रवसती असललहया गारवाापकी 410 गारवााना रव तयाखालील 174

रवाडया रवसतयााना बारा मजहन पाणी उपलबि करन दणयात आल आह बारा मजहन पाणी उपलबि असललहया गारवाापकी नळान पाणी पररवठा करणयात यत असललहया गारवााची रव रवाडयारवसतयााची साखया अनकरम 238 रव 111 आह

44सकीणज

जिलहहयात एक महानगरपाजलका सात नगरपजरषदा रव एक नगरपाचायत आह 2017-18 या रवषात सरवग नागरी सथाजनक सरवराजय सासथााच जमळन एकण उतपनन 2877976 लकष रपय आह तर एकण खचग र 2157564 लकष आह तयापकी सामानय परिासनारवर र5932 लकष तर सारवगिजनक आरोगय रव सोयीसजरविाारवर र 185530 लाख खचग करणयात आला आह

2017-18 रवषात जिलहहा पजरषदच एकण उतपनन र8917378 लकष असन एकण खचग र6640181 लकष आह 2017-18 रवषात जिलहहयात 704 गरामपाचायती असन तयााच एकण उतपनन 1545532 लकष तर खचग र1063485 लकष आह

45पोलीस व गन हगारी

2017-18 या रवषात जिलहहयात 19 पोलीस ठाण 8 आउट पोसट पोजलस ठाण आउट पोसट रव सब पोसट आदीची सोय असलली गारव रव िहर यााची साखया 27 आह तर 14 लॉकअपस कायगरत आहत एकण पोलीस दलाची साखया 1913 आह

46करमणक

जिलहहयात 2017-18 या रवषात 7 कायम सरवरपाची तर 2 जफरती जचतरपटगह आहत जिरवाय 33 सरकारमानय वहीडीओ क दर आहत या जिरवाय परभणी यथ अदयारवत पधदतीच नाटयगह बाािलल आह परभणी यथ अदयारवत असा पोहणयाचा तलारव असन िनतसाठी तो नोदणी फी आकारन खला करणयात आला आह

47पयजन परभणी जिलहयामधय जरवजरवि जठकाणी लोक पयगटनाला यतात पालम तालकयातील गोदारवरीचया पातरातील िााभळ बट

परजसदध आह यथ िााभळाची झाड मोठया परमाणात असन मोरााची साखया िासत आह बटारवर पराचीनकालीन हमाडपाथी माजदर आह हितर तालकयात चारठाणो मानसताभ आह अहिठयाचया डोगरराागाात नमजगरी यथील गाफाामधय िन लणी कोरली असन आिबािचा पजरसर जनसगगरमय आह परभणी पाथरी गागाखड िळगाारव िारासर जमरखल मदगल यथील मदगलशरवर का ठशरवर जतरिारा ही िारथमक सथळ परजसदध आहत

परभणी िहरात मराठरवाडा कषी जरवदयापीठाचा पजरसर जनसगगरमय आह परभणीिरवळच मााडाखळी यथील इादरायणीचा माळ ह जठकाण पयगटनासाठी परजसदध आह गागाखड ह इजतहास परजसदध जठकाण आह ह सात िनाबाईाच िनमगाारव आह जिडी साईबाबा यााचा िनम पाथरी यथील आह सात नामदरवमहाराि (नसी) रव सात िनाबाई (गागाखड) परभणी जिलहयाचया