sector 22 gandhinagar mo. 8980961441 · 2017-07-06 · art and culture astha academy, sector 22,...

Art and Culture

Astha Academy, Sector 22, Gandhinagar Mo. 8980961441

www.asthaacademy.wordpress.com

1

Astha Academy

Sector 22 Gandhinagar

Mo. 8980961441

http://www.asthaacademy.wordpress.com/

Art and Culture



2

ખુજયાતભાાં વોથી લધુ ફરાતી બાા : – ખુજયાતી

ઉદુ ુ(ફીજા ક્રભે) ખુજયાતની ઔુર લસ્તી – ૬,૦૩,૮૩,૬૨૮ ુરુ – ૩,૧૪,૮૨,૨૮૨

સ્ત્રી – ૨,૮૯,૦૧,૩૪ ખુજયાતના જજલ્લા – ૩૩ ખુજયાતના તારુઔા – ૨૫૦ ખુજયાતની સ્થાના – ૧ ભે ૧૯૬૦

વલવલધ દદલવો બાદયલા વુદ ૧૧ - યાલજતનુી એઔાદળી અાઢ વુદ ૧૧ – દેલળમની એઔાદળી (મભુના નદીભાાં શ્રીઔૃષ્ણના ખી વાથેના નોઔાજલશાયની માદભાાં)

જઠે વુદ ૧૧ - બીભ એઔાદળી ઔાયતઔ વુદ ૧૧ – દેલ ઉઠી અજખમાયવ- દશીંનુાં દાન

ઘયેણ ાં

ઔડરાાં ખ અઔટી ઔાન

યાભનાભી ડઔ ટુાં જમ ડઔ

અબયાભી ડઔ ઔામ્ફી ખ

નાખરા ઔાન ડડી/ભાાંડરીમા ડઔ

શાાંવી ડઔ લેઢરા ઔાન

એઔ દાણીમુાં ડઔ યાભ જોડ ખ

ાાંકણી ઔાન ઔાં દય ઔભય

લઢે આાંખી નકરી ઔાન

ફરમા શાથ ઔયડ (લીંટી) આાંખી

ઝાર ઔાન ચૂડાભણી શાથ

ઔાતરયમુાં શાથ

ક્રભ ગીત ય ગ

(૧) લાંદે ભાતયમ્ ખીત દેળ (ય) જભરે વુય ભેયા તુમ્શાયા બૈયલી (૩) ભધુલન ભે યાજધઔા નાચ ે શભીય (૪) જાન ેઔશા ખમે લ રદન જળલયાં જની

બ યતીમ વાંસ્કૃવતની દૃવિએ ાંચ વલત્ર વયોલયો

1. ભાન વયલય (જતફટે, ચીન) 2. ાંા વયલય (ઔણાટુઔ)

3. નાયામણ વયલય (રકત, ઔચ્છ) 4. જફાંદુ વયલય (જવદ્ધુય)

5. ુષ્ઔય વયલય (અજભેય, યાજસ્થાન)

ળશેય અને નદીઓનો દકન યો

ળશેય નદીઓનો દકન યો

ભયફી, લાાંઔાનેય ભચ્છુ

ખોંડર ખોંડરી

દ્વાયઔા ખભતી

લઢલાણ, વુયેન્દ્રનખય બખાલ

જવદ્ધુય વયસ્લતી

રશાંભતનખય શાથભતી

ળાભાજી ભેશ્વ

નલવાયી ૂણા ુ

ખાાંધીનખય વાફયભતી

ભઢેયા ુષ્ાલતી

બરૂચ નભુદા

લરવાડ ઓયાં ખા

વુયત તાી

લડદયા જલશ્વાજભત્રી

નરડમાદ ળેઢી

યાણુય વૂઔબાદય ફટાદ, ખઢડા, લરબીુય ગેર

ાલાખઢ જલશ્વાજભત્રી

કેડબ્રહ્મા શયણાલ

અભદાલાદ વાફયભતી

બ યતની ભોક્ષદ વમની નગયીઓ

1. અમધ્મા, 2. ભામાનખયી, 3. અલજન્દ્તઔા (ઉજ્જનૈ), 4. ભથુયા, 5. ઔાાંચીુયભ, (તજભરનાડુ) 6. દ્વાયઔા અન ે 7. ઔાળી (ભશાુયી) (લાયાણવી) (ફનાયવ)

બ યતીમ વાંસ્કૃવતની દૃવિએ અભય ત્રો 1. ફજરયાજા, 2. યળુયાભ, 3. શનુભાનજી, 4. ઔૃાચામ,ુ 5. અશ્વત્થાભા, 6. વ્માવ ભુજન


Art and Culture



3

7. જલબીણ

બગલ ન વલષ્ણુન ૧૦ અલત ય

૧. ભત્સ્મ અલતાય

ય. ઔુભુ અલતાય (ઔાચફ) ૩. લયાશ અલતાય (વુવ્લય)

૪. નયજવાંશ અલતાય . લાભન અલતાય

૬. યળુયાભ અલતાય ૭. યાભ

૮. ઔૃષ્ણ ૯. ફુદ્ધ

૧૦. ઔરઔી લતતભ ન ન ભ ફીજ ાં ન ભ ડબઈ દબાલુતી

નલવાયી નાખવાયીઔા

ફનાવઔાાંઠા ણાુળા

કેડા કેટઔ

વુયત વૂમુુય, ફાફુર ભક્કા, ભક્કાની ફાયી

જવદ્ધુય જવદ્ધકે્ષત્ર, શ્રી સ્થ

ઔડી ઔજનુય

તાયાં ખા તાયણદુખ ુ

ઈડય ઈલ્લ દુખ ુ

જાભનખય શારાય, નલાનખય સ્ટેટ, વોયાષ્ટ્રનુાં ેરયવ, છટે ઔાળી, ઔારઠમાલાડનુાં યત્ન

ભઢેયા બખલદ્દનખય

ધઔા ધલલ્લઔ, જલયાટનખયી

કાંબાત સ્તાંબતીથ ુ

બરૂચ બૃખુઔચ્છ, ભારશષ્ભતી

લડદયા લટટ્ટ

લરવાડ લલ્લયકાંડ

દ્વાયઔા ઔુળસ્થી, દ્વાયાલતી

ારનુય પ્રશરાદનુય

દાશદ દજધટ

અભયેરી અભયાલતી

ભશુડી,ભશુલા ભધુુયી

ખધયા ખરૂશઔ

રશાંભતનખય અશભદનખય

ભડાવા ભશુડાવુ

યાધનુય ાંચાવય

જૂનાખઢ જખરયનખય,ભુસ્તપાફાદ,જીણુદુખુ,વયઠ

વાફયઔાાંઠા શ્વભ્ર

અડારજ ખઢ ાટણ

લડનખય આનાંદુય,ચભત્ઔાયુય

ાટણ અણરશરુય ટ્ટણ

બાલનખય ખરશરલાડ, મુઔેજરપ્ટવ, વોયાષ્ટ્રની વાંસ્ઔાય નખયી, ખુજયાતની વાાંસ્ઔૃજતઔ નખયી

લરબીુય લા

યફાંદય અસ્ભાલતી, ફડુ જવટી, વુદાભાુયી

અભદાલાદ અશભદાફાદ, ઔણાલુતી, ખદાુફાદ, બાયતનુાં ભાન્દ્ચસે્ટય, ખુજયાતની આજથઔુ યાજધાની, આળાલર

રુણાલાડા રુણેશ્વય

લઢલાણ લધુભાનુય

ારીતાણા ાદજરપ્તુય

ખણદેલી ખુણ ારદઔા

ચાાંાનેય ભુશમ્મ્દાફાદ

નરડમાદ વાક્ષય બજૂભ

યાજઔટ ભાવુભાફાદ,વોયાષ્ટ્રની ળાન

વુયેન્દ્રનખય ઝારાલાડ

ડાઔય ડાંઔુય

ઔડલાંજ ઔડલણજ

ીાલાલ જલક્ટય ટુ

લેયાલ જફરાલર

ભયફી ઢેરડી

ચયલાડ રીરી નાગેય

ળુક્રતીથ ુ ાંચતીથુ

પ્ર ચીન જોડી

યાભ વીતા

અજબભન્દ્મ ુ ઉત્તયા

રક્ષ્ભણ ઉજભુરા

ફરયાભ યેલતી

ળત્રુધ્ન શ્રુતઔીજતુ

બયત ભાાંડલી

ધભત વાંપ્રદ મો

૧. દશાં દ - જનૈ


Art and Culture



4

સ્લાજભનાયામણ વાંપ્રદામ ે તત્ઔારીન ખુજયાત પ્રદેળના ઔરશથી દૂજત લાતાલયણભાાં ધાજભુઔ અન ેવાભાજજઔ વુધાયણાનુાં પ્રળાંસ્મ ઔામ ુ ઔમુાં. વરાંઔી ઔાભાાં થમેરા અશ્વય સ્લાભીએ ખજુયાતભાાં બરૂચથી ભશાયાષ્ટ્ર – જલદબુભાાં જઈ ભશાનબુાલ વાંપ્રદામ પ્રલતાુવ્મ શત. તેભ ઉત્તય પ્રદેળના છૈમાભાાંથી ખુજયાતભાાં આલી સ્લાભી વશજાનાંદે સ્લાજભનાયામણ વાંપ્રદામ સ્થાી જીલન ળજક્તન ભાંત્ર આી વભાજના નીચા ખણાતાાં લખોભાાં વુધાયણાનુાં પ્રલતુન ઔમુું. વશજાનાંદ સ્લાભીની જન્દ્ભબૂજભ છૈમા ખાભ અમધ્માથી દવેઔ ભાઈર દૂય આલેરુાં છે. એ ખાભના લતની શરયપ્રવાદ ાાંડે અને પે્રભલતી નાભે બ્રાહ્મણ દાંતીને ગેય વાં. – ૧૮૩૭ ની યાભનલભીની યાત્ર ે એભન જન્દ્ભ થમ. એભનુાં ફાણનુાં નાભ ગનશ્માભ શતુાં. વાં. ૧૮૫૭ ના ઔાજત્રુઔ વુદ અજખમાયવના રદલવે યાભાનાંદ સ્લાભી ાવ ેબાખલતી દીક્ષા રીધી. નીરઔાંઠ લણીને ‘વશજાનાંદ’ નાભ આલાભાાં આવ્મુાં. લડતાર અન ેઅભદાલાદ એ ફે સ્થએ ફ ેખૃશસ્થ આચામોન ે તાના ધભુઔુભાાંથી વાંદ ઔયીન ે એભણે સ્થાપ્મા. અાંજતભ લોભાાં ખુજયાત વોયાષ્ટ્ર અન ે ઔચ્છભાાં અનેઔ ભાંરદય ફાંધાવ્મા. ળતાનાંદ ભુજન ાવે ‘વત્વાંખી જીલન’ ગ્રાંથ વાંસ્ઔૃતભાાં તૈમાય ઔયાવ્મ. જભેાાં વાંસ્ઔૃતભાાં યચેર ‘જળક્ષાત્રી’ દાકર ઔયી. ‘જળક્ષાત્રી’ભાાં તેએ સ્ષ્ટ્ ઔહ્ુાં છે ઔે તાને યાભાનજુાચામુન જલજળષ્ટ્ દૈ્વત જવદ્ધાાંત ભાન્દ્મ છે.

(ય) ઈસ્ર ભ ભયાઠાઔાર દયમ્માન ભુખર વામ્રાજમન ૂય અસ્ત થઈ ચૂઔમ શત. ઈસ્રાભ ય વૂપી વાંત અન ે જલદ્વાનન વ્માઔ પ્રબાલ શત અન ે તે દ્વાયા ઈસ્રાભનુાં સ્લરૂ નક્કી થતુાં શતુાં. આ વભમ દયજભમાન ધભુવુધાયણાની ફીજી ચલ ળરૂ થઈ અને નતેૃત્લ વૈમદ અશભદ ફયેરલીએ વાંબાળ્ુાં. અઢાયભી વદીના ભશાન વાંત ેઅને જચાંતઔ ળાશ લરી ઉલ્લાશ ગડેરલીએ ઔામનુે લેખ આપ્મ. વૈમદ અશભદ ફયેરલીએ ઈસ્રાભ – વુધાયણાની, ભવાર રઈ ચારલાનુાં ળરૂ ઔમુું. એભની એ ચલને બાયતની લશાફી ચલ ઔશે છે. બાયતીમ લશાફી ચલન આધાયબૂત ગ્રાંથ ‘જભયાત ેભુસ્તઔીભ’ વૈમદ અશભદ ફયેરલીના ઔથન અન ે તાયણના આધાયે ગડલાભાાં આવ્મ છે. એભ છતાાં એ ગ્રાંથને આધાયે વૈમદ અશભદે ઈસ્રાભભાાં ઔયલા ગાયેર વુધાયણાન ખ્માર ભી યશે છે.

લશાફી ચલ રાાંફી ચારી એન વાંફાંધ જબ્રરટળ ઔાર અન ે જબ્રરટળ ળાવન વાથ ે લધુ પ્રભાણભાાં યશેર છે. એઔ શઔીઔત છે ઔે ખુજયાતના ભુવરભાન ઉય રશાં દુ વાંસ્ઔૃજતની અવય લધુ પ્રભાણભાાં ડેરી છે. આ ઔા દયજભમાન ખુજયાતના ળીમા ઈસ્રાભીઈર લશયાભાાં રશજલ્તમા રપયાઔન ઉદબદ થમ. ળેક ઈસ્ભાઈર જફન અબ્દુર યવુર અન ેએના તુ્ર ળેક રશબ્તુલ્લાએ આ રપયઔાની સ્થાના ઔયી. તત્ઔારીન દાઈના ુત્રનુાં ખાભ ણ રશઠતુલ્લા શતુાં. વૈમદના રશબ્તુલ્લાએ તાના નાભ યાજળ ળેક રશલ્તુલ્લાના એ દાલાન ે ડઔામો અન ે એને તાન દાલ કેંચી રેલા વભજાવ્મ, યાં તુ એભાાં અને જનષ્પતા ભી. ળેક રશબ્તુલ્લાના ટેઔેદાય અન ે અનુમામી ‘રશજરત્મા લશયા’ ઔશેલામા. એ ઉયાાંત ણ એઔ લધુ રપયઔ ઈ.વ. ૧૭૮૯ ભાાં અજસ્તત્લભાાં આવ્મ. એઔ લશયાએ ઔેટરાઔ નલા જવધ્ધાાંતનુાં પ્રજતાદન ઔયી નાખળી એટર ે ખસ્ત નરશ કાનાય ઔભની ળરૂઆત ઔયી અને એ યીતે નાખળી લશયાન રપયઔાની ળરૂઆત થઈ.

ઈ.વ. ૧૫૦૦ – ઉભદ ભ વરભ નો – ખોજા

ખુજયાતી ભુવરભાનની એઔ ળાકા ઈસ્ભાઈરી ાંથના નઝાયી વાંપ્રદામન આ એઔ પાાંટ છે. ઈ.વ. ૧૦૯૪ભાાં શવનવાશેફે ઈયાનભાાં તનેી સ્થાના ઔયી. ૧૨૫૫ભાાં શરાઔુએ આક્રભણ ઔમુું. તથેી લડુાં ભથઔ કવેડામુાં. નલભી વદીથી પ્રચાયઔ લામવ્મ બાયતભાાં પયતા થમા. ઔાશ્ભીય, ાંજાફ અન ે જવાંધભાાં તને પ્રચાય ઔમો. ઉત્તયભાાં ઔરશ થતાાં ધભુખુરુ ખુજયાતભાાં આલી લસ્મા. ઔચ્છ અને વોયાષ્ટ્રભાાં રશાં દુને લટરાલલાભાાં તેભને ઠીઔઠીઔ વપતા ભી. આ લટરામેરા રઔને ‚ખ્લાજા‛ ઔશેલાભાાં આવ્મા. તેના ઉયથી કજા નાભ ડ્ુાં. વભમ જતાાં ઔેટરાઔ કજા ાછા રશાં દુ ધભુભાાં બી ખમા અન ે સ્લાભીનાયામણ ાંથ ાતા થમા. તેભણે ગણાંકરુાં ‚ઠક્કય‛ અટઔ અનાલી. કજાભાાં ઔેટરાઔ વુન્ની છે. સ્લાભીનાયામજણમા, બખત, ભવીરદમા, કાનાઈ, તનાવયી લખેયે ટેાજ્ઞાજત છે. તે જલષ્ણના નલ વરશત ૧૦ અલતાય ભાન ે છે. ઔુયાન બાગ્મે જ લાાંચી ળઔે છે. રગ્ન જલેા પ્રવાંખે રશાં દુ જલજધ ઔયે છે. ુરુ ભાથ ેભુાંડન ઔયાલ ેછે. ઉત્તયભાાં ગણા દાઢી ણ ઔાઢી નાકે છે. ઔચ્છી, શારાઈ અન ેખુજયાતી ફરે છે. ખુજયાતી રકે-લાાંચે છે. વ લુ ઉય તેભની ૮૦,૦૦૦ની લસ્તીભાાંથી ત્રીજા બાખના વોયાષ્ટ્રભાાં શતા. ત ેછી ઔચ્છ, જવાંધ, ભુાંફઈ, અભદાલાદ, જ ાંખફાય તથા અકાતી અભીયાતભાાં લધાયે લસ્તી શતી. તેભના ધાજભુઔ લડા આખાકાન રેયવભાાં લવે છે.

(૩) વિસ્તી ધભત


Art and Culture



5

બાયતભાાં જિસ્તી ધભુની પ્રાચીનતા ઈવનુા જળષ્મભાાંના એઔ વાંત ટભવ જટેરી પ્રાચીન દળાલુલાભાાં આલે છે. અનુશુ્રજત પ્રભાણે વાંત ટભવે બાયતીમ – હ્લલના યાજા ખોંદાઔયની ભુરાઔાત રીધી શતી. ઈવુની ફીજી વદી દયજભમાન દજક્ષણ બાયતભાાં જકસ્તી ચચુ સ્થામી થઈ ખમુાં શતુાં. ઈ.વ. ૧૫૩૪ભાાં દભણન અન ેઈ.વ. ૧૫૫૯ભાાં દીલન ઔફજો ટુુખીઝએ રીધ એની વાથ ેખુજયાતભાાં ણ જિસ્તી ધભુન પ્રલેળ થમ. ભુગરઔા દયજભમાન અઔફય અન ેજશાાંખીય દ્વાયા ત્રણ જટેરા પયભાન જિસ્તીના રાબાથે ફશાય ાડલાભાાં આવ્મા શતાાં. ફીજુ ાં પયભાન જશાાંખીયના યાજમના વાતભા લનુુાં છે; જ ે ટુુખીઝને અભદાલાદભાાં દેલ ફાાંધલાની છૂટ આ ે છે. ત્રીજુ ાં પયભાન જશાાંખીયના યાજમના દવભા લનુુાં છે. આ પયભાનન જલમ જુદ છે. આ ત્રણ પયભાન ભુગરઔાર દયજભમાન ખુજયાતભાાં પ્રવયેરા જિસ્તી ધભુ ય પ્રઔાળ પેં ઔે છે. ભયાઠા ઔા દયજભમાન ણ દીલ અન ે દભણના પ્રદેળ ટુુખીઝની વત્તા શેઠ જ શતા. આ જ વભમ દયજભમાન અાંગ્રજેોના આખભનના ઔાયણે વુયત, બરૂચ અન ેલડદયાના પ્રાાંતભાાં જિસ્તી ધભુની ળરૂઆત થઈ શતી. ખુજયાતના યાજઔાયણભાાં આ અાંગે્રજો જભે જભે તાની વત્તા જભાલતા ખમા; તેભ તેભ અશીં જિસ્તી ધભુના પ્રવયણન ેીઠફ ભલા રાગ્મુાં. ખુજયાતભાાં ભયાઠા ઔા દયજભમાન જિસ્તી ધભુના જ ેઅાંઔુય પૂટમ તેભાાં એ ધભુની (૧) યભન ઔેથજેરઔ અન ે(ય) પ્રટેસ્ટાં ટ ફાંન ેળાકાન ેફ ભળુ્ાં.

ગ જય તની વચત્રકર ૧૯૧૪ભાાં શાજી ભશભદ અરાયજકમા જળલજીએ ‘લીવભી વદી’ ભાજવઔ ળરૂ ઔમુું. તેભાાં જત્રયાં ખી જચત્ર છાતાાં અન ે જચત્રઔાયનુાં નાભ રકાતુાં. ઔરઔાતાભાાં પ્રભદઔુભાય ચટેયજી દ્વાયા ‘ભોડતન દયવ્મૂ’ નાભનુાં વજચત્ર વાભજમઔ ળરૂ થમુાં. ખુજયાતનાાં ‘ક ભ ય’ અને ‘નલચતેન’ જલેાાં વજચત્ર ભાજવઔ ળરૂ થમાાં. ‘ઔુભાય’ભાાં યજલળાંઔય યાલ અને ફચુબાઈ યાલત વાથે શલાથી જલશ્વના જુદા જુદા દેળની પ્રાચીન, ભધ્મ – મખુીન, અલાુચીન ઔરા જલળ ેકૂફ રકામુાં અને ત ેવભમના જચત્રઔાયની અવાંખ્મ ઔૃજત તેભાાં છાઈ. ૧૮૯૦ભાાં ફોમ્ફે આર્ત વોવ મર્ીની સ્થાના થઈ. લડદયાના કર બલનની સ્થાના ૧૮૯૦ભાાં થઈ. તેભાાં વભારાર ળાશ બાયતીમ રઢણથી તમૈાય થમા. લડદયાના

ઔીજતુભાંરદયની છતના તાલ ેફાંખાી જચત્રઔાય નાંદરાર ફઝ ેફ્રેસ્કો આરખેન ઔમુું. આ અયવાભાાં ખૂજયાત જલદ્યાીઠભાાં જળક્ષણભાાં જચત્ર અને વાંખીતને સ્થાન ભળ્ુાં. ત્માાંથી ખુજયાતન ે કન દેવ ઈ અને છગનર ર જાદલ ભળ્ા. તે યજલળાંઔય વાથ ેજોડામા ફાદ યજલબાઈએ (તાના યશેઠાણભાાં જ) ળરૂ ઔયેર ‘ગ જય ત કર વાંઘ’ભાાં ગણા જચત્રઔાય તમૈાય થમા. તભેાાં મજ્ઞેશ્વય ળુક્ર, ફાંવીરાર લભાુ (ચઔય), ‘ચાંર’ જત્રલેદી, બીક ુ આચામ,ુ જત્રખુણાતીત ાંચરી લખેયે શતા. શીય ર ર ખત્રી તવલીય – જચત્રઔાય શતા, જે સ્લતાંત્ર યીત ે ઔાભ

ઔયતા શતા. તેભણે ચાંદુબાઈ ળાશના પ્રત્વાશનથી ખાાંધી આશ્રભભાાં જઈન ેગ ાંધી વચત્ર લવર તૈમાય ઔયી શતી. વોભર ર ળ શ બાલનખયભાાં જઈ લસ્મા અને ત્માાં તેભણે એઔ રયાટી તમૈાય ઔયી; જભેાાં વોયાષ્ટ્રનુાં રઔજીલન, ઔૃષ્ણ અને ોયાજણઔ જચત્ર થમાાં. તેભના તૈમાય ઔયેરા જચત્રઔાયભાાં ખોડીદ વ યભ ય, જ્મજત બટ્ટ, જલનમ જત્રલેદી અન ે ભ કતણ્ડ બટ્ટ શતા. જખબુાઈ ળાશની જનશ્રાભાાં ણ અનેઔ ઔરાઔાય તમૈાય થમા. જખબુાઈ અદ્યતન ઔરાળૈરી તયપ લળ્ા અન ેતેભણે રદલ્શીની ળૈક્ષજણઔ વાંસ્થા જાજભમા જભજરમાભાાં ઔરા – જળક્ષણઔાય તયીઔે ઔાભ ઔમુું. વોયાષ્ટ્રના ફીજા ખ્માતનાભ જચત્રઔાયભાાં ઔુભાય ભાંખરજવાંશજી, વનત ઠાઔય, લનયાજ ભાી, ભનશય ભઔલાણા, એભ. નઔુર, લૃાંદાલન વરાંઔી, ફલાંત જોી, ભાઔુણ્ડ બટ્ટ ખણામ. ભ કતણ્ડ બટે્ટ લડદયા મજુનલજવટુીભાાં ‘પેઔલ્ટી પ પાઈન આટુવ’ના ગડતયભાાં ામાની ઔાભખીયી ફજાલી. યાજઔટભાાં અગ્રણી જચત્રઔાય ભખનરાર જત્રલેદી શતા. યજલળાંઔય યાલ અને દલેીપ્રવાદયામ ચોધયીના જળષ્મ યવવકર ર યીખ ળેઠ વી.એન. ઔરેજ પ આટુવના આચામુ થમા. તભેના જળષ્મભાાં દળયથ ટેર, ળાાંજત ળાશ, નટલય બાલવાય, છખન જભસ્ત્રી, ળયદ ટેર, નટુબાઈ યીક, નાખજી ચોશાણ જલેા જચત્રઔાય તમૈાય થમા. નર્લય બ લવ ય ન્દ્મૂમઔુભાાં જચત્રઔાય તયીઔે જસ્થય થમા અને તેભણે આાંતયયાષ્ટ્રીમ સ્તયે કાવ નાભના ભેલી. વય જી વ ગય , ઈશ્વય વાખયા, ળાાંજત ાંચાર, યજશ્ભ ક્ષજત્રમ, યભણીઔ બાલવાય, ઔે. આય. માદલ, ફારઔૃષ્ણ ટેર, તૂપાન યપાઈ, અભૃત ટેર, નલીન ઢખટ, જખયીળ કત્રી, ભાનજવાંખ છાયા, ઊજભુ યીક, જી.ડી. યભાય, અનાંત ભશેતા, ભશેન્દ્ર ઔરડમા, બાન ુ ળાશ, અજભત અાંફારાર, પે્રભ યાલર, અજજત દેવાઈ, અજશ્વન ભદી, ભન ુ ાયેક, ભન ુયીક, નાખજી પ્રજાજત, જલનદ ારુર, શઔુ ળાશ જલેા અભદાલાદના ઔરાઔાયએ અદ્યતન ઔરાપ્રલાશ વાથ ે તાર જભરાવ્મ છે. એસ્થય ડેજલડે તેભજ નુબાઈ બટે્ટ અને વુયેળબાઈ ળેઠે ઔરાજલલચેનનુાં ઔામ ુ ઔમુું. ૧૯૮૩ભાાં


Art and Culture



6

અભદાલાદભાાં સ્થામેર ‘કનોદયમ વેન્ર્ય પોય આર્ત’ ણ ઔરાઔાયને સ્ટુરડમની વલરત આ ેછે. લડદયાની ભશાયાજા વમાજીયાલ મુજનલજવટુીની ઔરાળાાભાાંથી અનેઔ ળજક્તળાી જલદ્યાથી ફશાય આવ્મા. તનેા આદ્યસ્થાઔ અન ે જલચાયઔભાાં શાંવ ભશેત , ભ કતણ્ડ બટ્ટ, એન.એવ. ફેન્ર,ે ળાંખો ચૌધયી અને લી.આય. આાંફેયકય શતા. ૧૯૫૦ભાાં તનેી સ્થાના થઈ. એન.એવ.ફને્દ્રેએ જચત્રઔરાન જલબાખ કૂફ જલઔવાવ્મ. ત્માાં જચત્રઔાય જમયાભ ટેર ઔરા – અધ્માઔ તયીઔે આવ્મા. ળાાંજત દલ,ે જ્મજત બટ્ટ, જલનદ ળાશ, ખુરાભ ભશાંભદ ળેક, બૂેન ખખ્ખય, જ્માંત યીક, નવયીન ભશાંભદી, ઔુભુદ ટેર, પ્રબા ડોંખયે, લી.આય. ટેર, યભેળ ાંડ્ા, ધ્રુલ જભસ્ત્રી, લાવદુેલ અઔીથભ, નમના દરાર, નીજરભા ળેક, જ્મજત ાંડ્ા, રશમ્ભત ળાશ, જખયીળ કત્રી, યતન ાયીભૂ, શઔુ ળાશ લખેયે જલેા જચત્રઔાય અન ેજળલ્ાઔાયનુાં અશીં ગડતય થમુાં. ૧૯૭૦ અન ે ’૮૦ના દામઔાભાાં લડદયાના બૂને કખ્કય અન ે ખુરાભ ભશમ્ભદ ળેક જલેા ઔરાઔાયએ કથ ત્ભક (narrative)

વચત્રળૈરીન નુરુદમ ઔમો અને તેના ડગા બાયતબયભાાં ડ્ા. વૂયતભાાં જચત્રઔાય બાનુ સ્ભાતુ અને લાવુદેલ સ્ભાતુન પા નોંધાત્ર છે.

૧૯૨૪ – યવલળાંકય ય લ

ક ભ ય ભાજવઔની સ્થાના અભદાલાદભાાં ૧૯૨૪ભાાં ઔરાખુરુ યજલળાંઔય યાલે ઔયી. તેભણે તેન ે “આલતી

ક રન ન ગદયકોન ાં ભ વવક” ઔહ્ુાં. ૧૯૪૨ભાાં નાણાાંબીડના

ઔાયણે તે ફાંધ ડે તેલા વાંજોખ વજામુા. ફચુબાઈ યાલતે તેના વાંાદન અન ેભુરણની ઝીણી ઝીણી ફાફત ાછ બાયે શ્રભ રીધ. ઔુભાયના જચત્રઔાય – વાંાદઔ જફશાયીરાર ટાાંઔે તનેુાં ધયણ ઊંચા સ્તયે ટઔાલી યાકલાભાાં પા આપ્મ. ૧૯૪૪થી લનુા શ્રષે્ઠ રેકઔને અાતા “ઔુભાય ચાંરઔ”ની ણ પ્રજતષ્ઠા ઔયી. ફયડા મ્મુજઝમભ એન્દ્ડ જક્ચય ખેરેયી, પતેશજવાંશ મ્મુજઝમભ, રારબાઈ દરતબાઈ મ્મુજઝમભ, ઔેજરઔ મ્મુજઝમભ ઈત્મારદભાાં ખુજયાતની ફશાયની ભશત્ત્લની ઔરા – ઔાયીખયીના નભૂના વચલામા છે. અભદાલાદનુાં યવલળાંકય ય લ કર બલન (ખુજયાત યાજ્મ રજરત ઔરા અઔાદભી

વાંચાજરત), ઔણાલુતી ખેરયેી, શજલુટ્ઝ ખેરેયી લખેયે જચત્રઔરાનાાં પ્રદળુન ઔયતી યશે છે. એભ. એપ. શુવૈનની ઔરાઔૃજત ધયાલતી ‘અભદાલાદની ખુપા’ (જૂનુાં નાભ ‘શ વૈન – દોળી ગ પ ’)ની ૧૯૯૪ભાાં થમેરી સ્થાના ણ

ભશત્ત્લની ગટના છે. શુવેને તાના ફાણનાાં લો ઉયાાંત

ુખ્ત જીલનન ગણ વભમ તાના ભવાના નખય અભદાલાદભાાં જલતાવ્મ શત. ૧૯૬૮ભાાં સ્થામેરી નેળનર રડઝાઈન ઈજન્દ્સ્ટટ્યૂટ (N.I.D. – National Institute Of Design) રડઝાઈન ભાટેની ળૈક્ષજણઔ વાંસ્થા છે. ૧૮૮૨ભાાં બાલનખયના ભશાયાજા તખ્તજવાંશજીએ ય જા યવલલભ તને બાલનખય ફરાવ્મા. તેભણે ‘વલશ્વ વભત્ર – ભેનક ’, ‘દીદળતન’ લખેયે જચત્ર ઔયાવ્માાં. એ છી એભના વાજનધ્મભાાં યશેનાય છખનબાઈ યાઠડ આ ળૈરીભાાં ૧૯૦૦ની આકય વુધી ઔાભ ઔયતા યહ્ા. લાવુદેલ ભશાયાજ ે(અથલા દેલભશાયાજ)ે યજલલભાુનાાં ૂયા ઔદનાાં જચત્રની નઔર ઔયી. શયખજલાંદદાવ અને જત્રબલુન ટેર લખેયે યજલ લભાુની ળૈરીભાાં ઔાભ ઔયતા શતા. યવલળાંકય ય લે ૧૯૧૯ભાાં અભદાલાદભાાં સ્ટુરડમ ઔમો. ત ે લેા ધરેયાના છટારાર અાંફારાર તથા અાંફારાર જોી બારના રેન્દ્ડસ્ઔે અને તદ રઔના સ્ઔેચ ઔયતા. લાવુદેલ દલેના ઔાભથી યજલળાંઔય યાલ પ્રબાજલત થમેરા. ખુજયાતની જચત્રઔરાભાાં મલુા ેઢીભાાં નફીફખ્ળ ભન્દ્વયૂી, બાજલન લૈષ્ણલ, અલૂુ દેવાઈ, યાજળે વાખયા, જનરઔતા ળાશ, જખદી સ્ભાતુ, અજભતાબ ભરડમા, રશાંડર બ્રહ્મબટ્ટ, ળેપારી ળાશ, તુાય ઔામ્ફરેનાાં નાભ તયત જ નજયે ચઢે છે. અભેરયઔાભાાં યશેતા ખુજયાતી ઔરાઔાય નર્લય બ લવ ય અભૂતુ ળૈરીના જાણીતા જચત્રઔાય છે. અભેરયઔાભાાં લવતા ક વતતક વત્રલેદીએ રેન્દ્ડસ્ઔે ચીતમાું છે. ઈર ળ શ જચત્ર અન ે જળલ્નાાં નાભાાંરઔત ઔરાઔાય છે. ઈરાફશેન નેળનર એવજવમેળન પ લુભન આરટુસ્ટના ઔામલુાશઔદે યશી અખત્મની ઔાભખીયી વાંબાે છે. ળરૂઆતભાાં ખુજયાત યાજમના નજેા શેઠ સ્થામેરી અન ેશલે સ્લામત્ત ફનેરી ખુજયાત રજરત ઔરા અઔાદભીની ફશુજલધ ઔરાપ્રલજૃત્ત ણ જલઔાવપે્રયઔ નીલડી છે.

રોક વચત્રકર

રોથર : રથરભાાંથી ઔઈ અકાંડ ઈભાયત ઔે દીલાર

ભી નથી. તેથી એ ઔાે બીંત ય જચત્રાાંઔન થતાાં ઔે નશીં ત ેજાણી ળઔામુાં નથી. ભાટીાત્ર ય અાંરઔત જચત્રાભણ જોતાાં રાખે છે ઔે એ ઔાે તદ રઔઔરાન ગણ જલઔાવ થમ શળે. ફીજા પ્રઔાયની જચત્ર રયાટી આછા ફદાભી યાં ખનાાં લાવણ ય જોઈ ળઔામ છે. તેભાાં ફદાભી ય ખેરુથી અન ેરાર લાવણ ય ઔાા યાંખના ઔાથાથી બોજભજતઔ પ્રઔાયની તયેશ ચીતયામેરી છે. આ તયેશની રૂરઢઉતાય યાં યા વુરતાનઔાના સ્થાત્મની જાીભાાં તેભજ વોયાષ્ટ્રના


Art and Culture



7

રઔબયતની બાતભાાં જોઈ ળઔામ છે; જભે ઔે, ‘ચો ર્ડી બ ત’, ‘ધય ફાંધી બ ત’ અને ત્રણ ાાંકડીની ‘તીતડ ાં

બ ત’ની યાંયા ૫,૦૦૦ લનુી છે. આલા જ પ્રઔાયનાાં જચજત્રત ાત્રનાાં ઠીઔયાાં ઔચ્છના દેળય અન ેધાલીયાભાાંથી ણ ભળ્ાાં છે. રથરનાાં ભાટીાત્ર ય જચજત્રત ળબનતયેશ ઉયાાંત એઔ જાણીતી રઔલાયતાનુાં જચત્રાાંઔન ણ થમેરુાં જોઈ ળઔામ છે. જભેાાં ચતુય ઔાખડાએ અધાુ બયેરા ાત્રભાાંથી ઔેલી ચતુયાઈ ઔયીન ે ાણી ીધુાં; ચતુય જળમાે ઔેલી ચતુયાઈ ઔયીને ફખરા ાવેથી ભાછરી ભેલી રીધી તે જોઈ ળઔામ છે. ગયની ળયી – લાંડી, ઢયની ઔઢ લખેયે સ્થે ભાટીની ખાય રીંીને રાેરી કડી ઔે ખેરુથી યેકાપ્રધાન આરેકન ઔયે છે. જભેાાં લરણાં, ાજણમાયી, ખી, શાથી, લાગ, ભય, ટ, આખખાડી, પૂરઝાડ, ચાઔરા લખેયેનુાં જચત્રણ ઔયે છે. આરેકેર ળુ તેભજ ભાનલ – આઔૃજત પ્રાખ – ખુપાઔારીન જચત્રાાંઔન વાથે વયકાલી ળઔામ તેલાાં છે.

કચ્છી બીંતવચત્રો : –

ઔચ્છભાાં ણ વત્તયભી – અઢાયભી વદીથી બીંતજચત્ર અન ેથીજચત્ર થમાાં છે. યાજસ્થાન અને તદ રઔઔરાના અનુફાંધભાાંથી ઔચ્છી જચત્રરયાટી નીજી છે. તેને કભ ાંગયી ળૈરી ઔશેલામ છે. અઢાયભી વદીભાાં ઔભાાંખયી ળૈરીનાાં બીંતજચત્ર કૂફ થમાાં છે, જભેાાં તેયા દયફાયખઢની જૂની ભેડીનાાં યેકાાંરઔત જચત્ર, ખયકનાથના બાંડાયાનાાં જચત્ર, વુજાફાન ડેર – બાયાય, તેયા દયફાયખઢનાાં યાભામણી જચત્ર લખેયે છે.

‘ીઠોયો’ – ગ જય તન આદદલ વીઓન ાં

ધ વભતક યાંય ન ાં બીંતવચત્ર : લડદયા જજલ્લાના છટાઉદેયુ જલસ્તાયના યાઠલા લખેયે આરદલાવી ‘ીઠય’ ેકે છે. ીઠયની આરેકન-યાં યા ધાજભુઔતા વાથ ે જોડામેર છે. ઔુાંલાયી ઔન્દ્માનુાં ભાાંખલ્મ, કતેીલાડીની ફયઔત, ઢયની વુકાઔાયી ભાટેની ભાનતા જનજભત્તે આરેકન ઔયામ છે. ખુજયાતી આરદલાવીની તદ ઔરાન જનકાય તેની રયાટી ીઠયાની નઔળીભાાં જોઈ ળઔામ છે. જચત્રણભાાં આરદલાવીનાાં દલેદલેી, ખણજત, ઈન્દ્ર ઉયાાંત પ્રતીઔ, શાથી, ગડા, લાગ, ઔૂઔડ, નાખ, જીલજાંત,ુ ઉયાાંત એઔ કૂણાભાાં પ્રાણી વાથેનુાં રુુભૈથુન ણ જચજત્રત થમુાં છે. લાાંવની દીલાર ય ખાય રીંી, ધ ઔયીન ેધભુજલજધ પ્રભાણે ફ ે – ત્રણ વ્મજક્ત એઔ રદલવભાાં ‘ીઠય’નુાં આરેકન ૂરુાં ઔયે છે. વપેદ, રાર, ટી,

રીર, બૂય, ઔા લખેયે વાટ યાં ખ ૂયીને જચત્રાાંઔન ય વપેદ ઔણ ભાાંડીને જચત્ર ૂરુાં ઔયામ છે.

બીર પ્રજાભાાં ણ જચત્રારેકનની યાંયા છે. તે તાની ઝૂાંડીભાાં દીલાર ે રીંણ ઔયીને લનલાવી જણની ઔલ્નાનાાં અજબજાત આરેક ભાાંડે છે. તેભાાં વૂયજ, ચાંદય અને નલરક તાયા એલા રદશત દેલનુાં આરેકન ઔયી, તધયતીનાાં પ્રાઔૃજતઔ રૂની વાંજ્ઞાનુાં યેકા, જફાંદુનાાં પ્રતીઔથી આરેકન ઔયે છે.

ગ જય તની યાંગોી કે ધૂરવચત્ર : ગયઆાંખણે ઔે પીચઔભાાં ચીતયાતા બૂજભળણખાયન ેયાં ખી (યાં ખલલ્લયી) ઔે ‘યાં ગી’ ઔશેલામ છે. યાં ખી બજૂભ ય જચયડીની ઔયી બૂઔી તભેજ ખુરાર, ઔાં ઔુથી આરેકાતી શલાન ે રીધે તને ે ‘ધૂરજચત્ર’ ઔશે છે. ફાંખાભાાં અલ્ના, યાજસ્થાનભાાં ભાાંડણા, તજભનાડુભાાં ઔરભ, આાંધ્રભાાં ભુગ્ખુરુ લખેયે યાં ખીના સ્થાજનઔ પ્રઔાય છે. રજલડ તેભજ આમ ુપ્રજાભાાં બજૂભળણખાયની પ્રથા શતી. યાભામણ, ભશાબાયત, બાખલત લખેયેભાાં યાં ખીના ઉલે્લક છે; ણ ભાનવલ્લાવ તેભજ જલષ્ણધભોત્તય ુયાણભાાં ૬૪ ઔરાભાાં યાં ખીનુાં સ્થાન છે. યાં ખી ધભુસ્થાન તેભજ રોરઔઔ વ્રત – ઉત્વલની ઉજલણીભાાંથી ાાંખયી યશી છે. રદલાી ઔે ભાાંખજરઔ લ ુ – અલવયે ગયનુાં આાંખણાં જથી છાાંટીન,ે ખાયથી રીંીને તમૈાય ઔયી, તનેા ય યાં ખીનુાં જચત્રણ ઔયામ છે. યાં ખીન ે ફે જલબાખભાાં લશેંચી ળઔામ : એઔ ધાજભુઔ વ્રતજલજધની અને ફીજી ખૃશળબનના વૌંદમુદળી વાંસ્ઔાય તયીઔેની. વુળબનની વૌંદમુદળી યાં ખીના જચત્રણ પ્રઔાયની ભુખ્મ ફે રયાટી છે. (૧) ભીંડાાં ભૂઔીન ેતેના ય બોજભજતઔ આઔૃજતનાાં વુળબન ઔયી તેભાાં જચયડીના જલજલધ યાં ખ ૂયીન ે ધી જચયડીની યેકાથી આઔાયન ેફાાંધી રેલ તે. (૨) ભુક્ત શસ્તે લેર, ફુટ્ટી, ળુ, ાંકી લખેયેનુાં જચત્રણ ઔયી તેભાાં જચયડી ઔે રાેરા ભાટીયાં ખ ૂયીને યાં ખી ઔયલી. સ્ત્રી તાની વૂઝ – આલડત પ્રભાણે ત ેચીતયે છે. વોયાષ્ટ્ર તથા ઔચ્છની કેડુ તેભજ રઔલામા સ્ત્રી રદલાીના તશેલાયભાાં વીભની ધાનરક્ષ્ભી ગયભાાં આલી ખઈ શમ, તેના લધાભણ ે ગયના ઉંફય ય રક્ષ્ભીજીનાાં ખરાાં, ભાાંખજરઔ વાજથમા, જુલાયના દાણાની ઢખરી, કાંાી અને વાયી ય ઔાં ઔુ નાકીન ેળુબાાંઔનના વાજથમા ૂયે છે. ધાજભુઔ તેભજ રોરઔઔ તશેલાયભાાં ફાઔ અને ઢયઢાાંકયની ળુબઔાભના ભાટે ાજણમાયે ઔાઔાફજમા અન ેશ્રાલણી ાાંચભના યજ ખઢચઔભાાં નાખનાખણ ઔે નલઔુ


Art and Culture



8

નાખ અને લીંછીનુાં આરેકન ઔયામ છે. સ્ત્રીના આરેકેર પ્રતીઔ ભાત્ર ઔાં ઔુથી જ ઔયામ છે.

એભાાં રાઠીના ઔુભાય ભાંખજવાંશ, બાલનખયના કડીદાવ યભાય તથા વ્રજરાર બખત, જલનમ જત્રલેદી લખેયેનુાં પ્રદાન નોંધાત્ર છે. ઔુભાય ભાંખજવાંશ જનૈરગુજચત્રની યાંરયત રૂાાંરઔત ળૈરીન ેઅનુવયીન ેજચત્ર ઔયે છે. કડીદાવ યભાય બીંતજચત્ર, બયત અને ભતીયાણની રયાટીની યાં યાનુાં ચમન ઔયી વજનુ ઔયે છે; ત જલનમ જત્રલેદી રઔબયતની રયાટીથી જચત્રનુાં આરેકન ઔયે છે.

પ્રાખ ઐજતશાજવઔ ખપુાલાવી ભાનલએ તાની ઔરાબાલના વ્મઔત ઔયલા શજાય લુ ૂલ ેઅાંધાયી ખપુાભાાં જચત્રાાંઔન ઔમાું છે. આલાાં જચત્રઔૂટ બાયતભાાં જભયજાુય, ફાાંદા, શળાંખાફાદ, ાંચભઢી, બીભફટેઔા લખેયે સ્થાનભાાં ણ ભળ્ાાં છે. ખુજયાતભાાં બ લનગય વજલ્લ ન ચભ યડી ખાભની ડુાંખયભાાની ખુપાભાાંથી પ્રાખઔારીન જચત્રના છૂટઔતૂટઔ અલળે ભળ્ા છે. જભેાાં ળુની ીઠ તેભજ ૂાંછડીની તૂટઔ યેકા ફાયીઔ નજયે જોઈ ળઔામ છે. ખેરુથી થમેરુાં આરેકન શલ ેવાલ ઝાાંકુાં થઈ ખમેરુાં છે.

ખુજયાતની રઔઔરાનાાં પ્રાથજભઔ વાંઔેત ધોક ત ર ક ભ ાં રોથર ર્ીંફ ભ ાંથી ભે છે. આ ટીંફાનુાં ઉત્કનન ૧૯૫૫/૬૨ના ખાાભાાં થમુાં. તેભાાંથી ઔલેરી ભાટીનાાં લાવણ અને ુષ્ઔ ઠીંઔયાાં ભળ્ાાં. તેના ય ઔુાંબઔાયે ચીતયેરાાં ળબાાંઔન તત્ઔારીન રઔઔરાની વાક્ષી ૂયે છે. રથરભાાંથી ઔઈ અકાંડ ઈભાયત ઔે દીલાર ભી નથી. તેથી એ ઔાે બીંત ય જચત્રાાંઔન થતાાં ઔે નરશ ત ેજાણી ળઔામુાં નથી. ણ ભાટીાત્ર ય અાંરઔત જચતયાભણ જોતાાં રાખે છે ઔે એ ઔાે તદ રઔઔરાન ગણ જલઔાવ થમ શળે. તથેી ઔશી ળઔીએ ઔે રોથર વચત્રદય ર્ી ગ જય તની રોકકર ની જનેત છે. રથરના ઔુાંબઔાય સ્ત્રીરુુએ જચત્રાાંઔનભાાં ‘કે’, ‘ાન્દ્મ’, ‘જામ’, ‘કીજડ’, ‘ી’, લખેયે છડ અને લૃક્ષ તથા ફતઔ, ખામફખરા, ભય, ઔાખડ લખેયે જથનાાં ાંકી ઉયાાંત ઔાનકજૂયા, લીંછી, નાખ, ભાછરાાં જલેા જીલજાંત ુઅન ેઔાજમાય, વાફય, ફઔય લખેયે

આઔૃજતનુાં એઔ યાં ખભાાં જચત્રણ ઔમુું છે. આલા જ પ્રઔાયના જચજત્રત ાત્રના ઠીંઔયા દળેય અને ધો લીય ભાાંથી ણ ભળ્ા છે. ભાટીાત્ર યના જચત્રાાંઔનની પ્રથા આજ ેણ ઔચ્છના ફન્ની, અાંજાય, વોયાષ્ટ્રના ભોયફી, વળશોય તથા બ લનગય અન ે બ રાંથકના ખાભભાાં છે. જભેાાં રોથરક ન ભોદર્પની યાંય અને યાં ખાલટી વચલાઈ યશી છે. ખુપ્તમુખના અસ્ત વાથે બાયતીમ ઔરા અન ેવાંસ્ઔૃજતનાાં લતાાં ાણી થઈ ખમા. ખુજયાતભાાં વરાંઔી યાજલીના ઉદમ વાથે અજખમાયભી – ફાયભી વદીભાાં જનૈ અભાત્મ, આચામો અન ે શ્રેષ્ઠી ધભાુશ્રમે શસ્તપ્રત રકાલીન ે ગ્રાંથબાંડાયન ે અુણ ઔયતા શતા. આભ, અજખમાયભી વદીથી ખુજયાતભાાં તાડત્રના ગ્રાંથ રકલા – ચીતયલાની ળરૂઆત થઈ ખઈ શતી.

અજખમાયથી ચોદભી વદી વધુીના વભમખાાભાાં તાડત્રની ગણી થી જચજત્રત થઈ છે. ગ જય તભ ાં ત ડત્રની વૌથી જૂની ઉરભ્મ પ્રત વાંલત ૧૧૮૨ની વનળીથ ચૂવણતની છે. તેના વુળબન, યાં ખાલટ અને યેકાાંઔનભાાં રઔઔરાની રયાટી દેકામ છે. તાડત્રની ગણી પ્રત ખાંબ ત, બરૂચ, ર્ણ, છ ણી, અભદ લ દ લખેયેના જનૈ બાંડ યોભ ાં છે. ઔાખ ય રકલાનુાં ળરૂ થઈ

ખમુાં. તેથી ાંદયભી વદીથી વત્તયભી વદી વુધી જનૈ – જનૈતે્તય થી ઔાખ ય રકાલી – જચતયાલી ચારુ યશી. ખુજયાતભાાં અજખમાયભીથી ાંદયભી વદીના ખાાભાાં એઔ નલી જચત્રરયાટી અજસ્તત્લભાાં આલી અન ે આ ળૈરીથી તાડત્ર, ઔાખથી, ીમાાં લખેયે ય ુષ્ઔ જચત્ર જનૈાજશ્રત ગ્રાંથભાાં થમાાં શલાથી આ જચત્રરયાટીને „જનૈળૈરી‟ ઔે „કરભ‟ એલુાં અજબધાન ભળુ્ાં. જભેાાં ાંદયભી

અને વભી વદીની જનૈથી ‘કલ્વૂત્ર’ ‘ક રક ચ મતકથ ’ લખેયે જનૈ યાંયાની છે. ત ‘ખ રગો ર સ્ત વત’, ‘યવતયશસ્મ’ લખેયે જનૈતે્તય યાં યાની છે. વત્તયભી – અઢાયભી વદીભાાં થમેર ‘વાંગ્રશણી પ્રઔયણ’નુાં લુ વાંલત ૧૬૪૪ છે, ત ઉત્તયાધ્મનવૂત્ર અઢાયભી વદીનુાં છે. જનૈેતય ધાયાભાાં ‘અજબનલ નાભભારા’ અન ે‘બાખલત દળભસ્ઔાંધ’ ફાંન ેથીનાાં જચત્ર રઔગાટીનાાં છે. ખણીવભી વદીભાાં જચજત્રત ‘નાાંદડ યાવ’ભાાં ણ ગણાં રઔત્તત્લ છે. ‘ભધુભારતી’ની રઔઔથા રઔળૈરીના જચત્રથી


Art and Culture



9

જચજત્રત છે. અઢાયભી વદીભાાં કચ્છભાાં ાાંખયેરી કભ ાંગીયી કરભ રોક વિત રૂની કર છે. બૂજ, ભુાંરા લખેયે સ્થનાાં

ઔભાાંખય આ ઔરભની ગાટીએ થી ચીતયતાાં, જભેાાં ળુઔનાલજર, વપ્તળતી લખેયે ઔચ્છી રઔઔરાનુાં રુશ ફતાલ ેછે. વૌય િરની વળર લત કે વર ર્ી ળૈરી ણ

અઢાયભી વદીભાાં જલઔવી છે. તેની આરેકન – યાંયા ણ રઔઆધારયત છે. આ યાં યાનુાં વવચત્ર ય ભ મણ ગાંગ જ વલદ્ય ીઠ, અવરમ ફ ડ ના વાંગ્રશભાાં છે. ૂલુભધ્મઔારીન જનૈ તેભજ ફોદ્ધ યાંયાભાાં જમા લસ્ત્રટન જનદેળ ભે છે. ઉદ્યોતનવૂદયની

ક લરમભ ર કથ ભાાંના જચત્રાલજર ઉલ્લેકભાાં ભનુષ્મરઔ, નયરઔ અન ે દેલરઔનુાં પ્રાવાંજખઔ જચત્રણ છે. ફોદ્ધ યાં યાભાાં ‘દદવ્મ લદ ન’ અને ‘અળોક લદ ન’ભાાં ફુદ્ધઔથાને જચત્રટ દ્વાયા દજળુત ઔયાલનાય જચત્રઔથઔન ઉલે્લક છે. ખુજયાતભાાં ભધ્મઔાથી ભાાંડીને આજ વુધી શરયજન ખુરુ ખયડા ભેગલાના ખયભાતાંખ અને ચૂાંદરડમા બ્રાહ્મણ વચવત્રત કથ લ લસ્ત્રર્ ઓવમ રઈને રઔલણભુાાં પયતા શતા. ઔાખ ળધામા છી ઔાખનાાં ટીણાાં ય જચત્રઔથા ભાાંડીને તે ખાભેખાભ પયીન ેજજભાન તેભજ અન્દ્મ રઔલામાને ટીણાભાાં જચજત્રત ઔથાનુાં ભાશાત્ભમ વાંબાલી ફધ વાથે ભનયાં જન ઔયાલતા. આજ ેણ ટીંણા લાાંચલાની યાં યા શરયજન અન ે ભેગલા ઔભના ખરુુભાાં પ્રચજરત છે. ફીજી યાંયા ચૂાંદરડમા બ્રાહ્મણની છે. તે ખાભચયે ઔાાંવાની થાી લખાડીન ે રઔને બેખા ઔયે છે. છી ભઢાભાાંથી ચૂાંદડી, ફાંખડી, ઔાં ઔુ અને નારયમે ઔાઢી રઔન ેશેયત ભાડી ટીણાં કરીન ે લુપ ઔશે છે. આ ટીણાભાાં ખણજત, જળલરયલાય, નલગ્રશ અન ેબોજભજતઔ યાંયાના વુળબન શમ છે.

વભી વદીભાાં લલ્લબ ચ મતન ત્ર વલઠ્ઠરન થજીએ ખુજયાતભાાં જુષ્ટ્ વાંપ્રદામ પ્રવામો અને શ્રીનાથજીના અષ્ટ્સ્લરૂ દળુન ઉયાાંત શલેરીભાાં રજરત ઔરા અન ેઔાયીખયનુાં ફશુભાન ઔમુું.

વભગ્ર ખુજયાતભાાં આ ઔાથી ભાંરદય, શલેરી, ઠાઔુય દ્વાયા અન ે ચયા તેભજ ગયફાયની બીંત ય પયી ાછી જચત્રારેકની રયાટી ળરૂ થઈ. તેભાાં જછલાઈ, ચાંદયલા આવ્મા અન ે રઔલામાભાાં ણ ચાઔરા, ધાજણમા અન ેફેવણની યાં યા ળરૂ થઈ.

ભધ્મઔાે ળાક્ત વાંપ્રદામની રઔદેલી કરડમાય, ભેરડી, જળઔતય લખેયેના ભઢ ઔે યડાની બીંત ળબાલલા ચીતયેરા લેિનર્નની ળરૂઆત થઈ. રઔલણુ તભેજ લાગયી, ઔી, યફાયી, બયલાડ, ઠાઔયડા લખેયે દેલૂજઔ રઔ નલયાત્રી ઔયી અન્દ્મ લનુા રદલવએ ભાતાજીન ે ‘ચાંદયો’ ચડાલીન ે તાની

ભાનતા ૂયી ઔયે છે. આ ચાંદય ઔે ભાતાજીન ટ, ચાંદયલ ઔે ભાતાજીની છેડી એલા નાભથી કામ છે. ભાતાજીન ચાંદય શારના ભાદયાટ ય અાંરઔત થામ છે, ણ ભધ્મઔાે ત ખુજયાત વોયાષ્ટ્રના લાગયી અન ેઔી જચતાયાન ે શાથથેી ચીતયતા શતા. આજ ે આલા ચાંદયલા ફીફાાંથી છામ છે, ણ યાં ખયેકા અને આઔૃજત યાંરયત પ્રઔાયની જ અઔફાંધ તેભાાં જલાઈ યશી છે. આ જચતાયા ભૂે લીયભગ ભ ખ ખદયમ ર્પ્ ન લ ઘયીઓ છે.

ખુજયાતભાાં વલ્તનતઔાે વુાંદય ભજસ્જદ અન ેયજા ફાંધામા છે. તેના ઔાં ડાય જળલ્ભાાં રાંઔારયઔ છાંદલેરનુાં નઔળીઔાભ થમુાં ણ ત ે ઔાના ઔઈ બીંતજચત્ર ભળ્ાાં નથી. ભાત્ર ધઔાની કાન ભજસ્જદ અને વયકેજના વૈમદવાશફના યજાની છત ય ખેરુ યાં ખથી પૂરત્તીના આરેક થમા છે. ચાાંાનેયના કદઔાભભાાંથી બીંતજચત્રના તુટઔતટૂઔ નભૂના ઉરબ્ધ થમા છે.

વભી વદીભાાં ભુગર વત્તા સ્થાતાાં ખુજયાતભાાં વુકળાાંજત આલી. લી, વાધુ વાંત યાભાનાંદ, તુરવીદાવ, નયજવાંશ, ભીયાાં, લલ્લબાચામુ લખેયેએ જનતાનાાં હૃદમભાાં ફેવી ળઔે એલ બજક્તભાખુ પ્રફધ્મ. તથેી ભાનવ પ્રભાણ ેખુજયાતની ઔરાઔાયી ણ ધભુરક્ષી ફની ખઈ. વત્તયભી વદીથી ખુજયાતભાાં જજનારમ, દલેારમ, શલેરી, રઔામતન, ભશેર – ભશેરાત અન ેરઔગયભાાં બીંતજચત્રની રયાટી ળરૂ થઈ ખઈ. તભેાાં યાજસ્થાની તેભજ ભુજસ્રભ રયાટીની અવય જઝરાઈ છે. જનેા જચજત્રત નભૂના ાજરતાણાનાાં આ ઔાનાાં ભાંરદય, કેડા જજલ્લાના રુેશ્વયના વભાજધ ભાંરદય, જાભનખય રાકટાભાાં જૂાગયની ૂલુ અન ેદજક્ષણ દીલાર ઉયાાંત નભુદાઔાાંઠેનાાં ભાંરદય, ચાણદ, ઔયનાી લખેયેની બીંત ય યાભઔથા, ઔૃષ્ણઔથા, બાખલત અને કાઅજનરુદ્ધનાાં ખુજયાતી વાથે યાજસ્થાની ળૈરીની અવયલાા વુાંદય જચત્ર થમાાં છે. ૧૭૩૨ભાાં બીંતજચત્રની રયાટીભાાં ભયાઠી રઢણની છાાંટ આલી. કેડા જજલ્લાભાાં બાદયલા ખાભનાાં ભઔાન યનાાં જચત્ર તથા ઔયરી, ીજભાાં શ્રીભાંત લખુના તેભજ વાભાન્દ્મ રઔનાાં ગય યનાાં જચત્ર, લડદયાભાાં ત્ર્માંફઔલાડાનાાં જચત્ર, ધઔાની ફજાયભાાં એઔ ગયની દીલારનાાં જચત્ર, અભદાલાદના જૂના ગય યનાાં જચત્ર


Art and Culture



10

લખેયે જલેાાં બીંતજચત્રભાાં રઔતત્ત્લની અવય બાયબાય જોઈ ળઔામ છે. બરૂચ નજીઔ જાંફવુય તારુઔાના ખજયેા ખાભભાાં ત એઔ શલેરીની ફશાયની આકી દીલાર બીંતજચત્રથી બયેરી છે. સ્લાજભનાયામણ ધભુયાં યાનાાં ભાંરદયસ્થાનભાાં ણ જચત્ર થમાાં છે. તેભાાં ભયાઠી રયાટીની તેભજ તદ રઔઔરાની અવય ઝીરાઈ છે; તેભાાં લડતાર, જ ાંફવુય, ખઢડા, બૂજ લખેયે ભુખ્મ છે.

વોયાષ્ટ્રભાાં ણ વત્તયભી – અઢાયભી વદીભાાં બીંતજચત્ર ળરૂ થમાાં છે. યવલળાંકય ય લે આ રયાટીને વળર લત કે વર ર્ી ળૈરી ઔશી છે. આ રયાટીનાાં જચત્ર જળશય દયફાયખઢ, જાભનખયન રાઔટ ઔાાંઠ, રાઠી ાવેનુાં અાંટાજમા ભશાદેલનુાં ભાંરદય, લારઔુાં ડનુાં જનૈ દેયાવય લખેયેભાાં જોલા ભે છે. જાભનખય ાવનેા ાાંડયજળાંખા ખાભની બાખે જલશ્વાંબયનાથની જગ્માભાાં ણ બીંતજચત્ર છે. અશીં યાભામણ, બાખલત લખેયેની જલજલધ જચત્રાલરી છે. જભેાાં ભશુલા વશઔાયી શાટના ડેરાનાાં જચત્ર, ખનાથનાાં ભશાંત ખાદીનળીન થમા ત્માયનુાં અમધ્મા જભજથરાુયીનુાં જચત્રાાંઔન, ભશુલા નાના ખનાથનુાં ભાંરદય, જળશય યાભજી ભાંરદય, કદયયના રઔામતનાાં જચત્ર લખેયે છે.

જફશાયી ગ્રાભસ્ત્રી ભધ ફની ચીતયે છે. એલી યીત ે બાલનખય જજલ્લાની કયઔ, આમય, ઔી સ્ત્રી આરેકજચત્ર ઔયે છે.

ઔચ્છભાાં ણ વત્તયભી – અઢાયભી વદીથી બીંતજચત્ર અન ેથીજચત્ર થમાાં છે. યાજસ્થાન અને તદ રઔઔરાના અનુફાંધભાાંથી ઔચ્છી જચત્રરયાટી નીજી છે. તેન ેકભ ાંગય ળૈરી ઔશેલામ છે. જભેાાં તેણે દયફાયખઢની જૂની ભેડીના યેકાાંરઔત જચત્ર, ખયકનાથના બાંડાયાના જચત્ર, વુજાફાન ડેર બાયાાય, તેયા દયફાયખઢના યાભામણી જચત્ર લખેયે છે. ઔચ્છના અનેઔ ભઔાનભાાં બીંતજચત્ર છે. યામણ ખાભની એઔ ડેરીભાાં લાગન જળઔાય, ટ્ટાફાજી, સ્ત્રીના ચશેયાલાી ગડી તથા જવાંખયાભ, જલક્ટરયમા ગડાખાડી લખેયેનાાં જચત્ર છે. ખણીવભી વદીભાાં ભેઔભડોના ફાંખરાનાાં જચત્ર, દલેય દયફાયખઢનાાં અને ફીબ્ફયનાાં જચત્ર, ભુાંરાભાાં વુયેન્દ્રબાઈ અાંજાયીમાના ભઔાનના અદર રઔઔરાનાાં જચત્ર તદ રઔઔભાાંખયનુાં જચત્રઔાભ છે.

ક્ષજત્રમઔા દયજભમાન ખુજયાતભાાં ઔેટરીઔ શીનમાનાંથી ફોદ્ધખુપા અને જનૈખુપાનુાં વજનુ થમુાં. આલી ખુપાભાાં તાજા, જૂનાખઢ, ઔડીમા, ડુાંખય, વાણા, નેય, ઢાાંઔ, યાણુય અને જિભ ઔચ્છની ખુપા લખેયેની ખણતયી થઈ ળઔે છે. તાજા, વાણા, નેય, જૂનાખઢની શીનમાનાંથી ખુપાભાાં ઔમાાંઔ રઔજળલ્ નજયે ડે છે. આ ફધી ખુપા ભશદાંળે વાદી છે. જતેુય ાવેની ખ ાંબરીડ ની ગ પ તથા બરૂચ જજલ્લાની કોદડમ ડ ાંગયની ગ પ ભાાં થડુાં પ્રણાજરઔાખત જળલ્ દેકામ છે. ણ તભેાાં રઔજળલ્ની ણ ઝાાંકી થામ છે. વાફયઔાાંઠા જજલ્લાનાાં ળાભાજી નજીઔના દેલની ભોયીની સ્તૂની જખતી ઉય આરદુત રટ્ટઔા (અડરદમાની ટ્ટી)નાાં રઔજળલ્ની ફ ેરટ્ટઔા દેકામ છે. ભૈત્રઔઔારીન રઔજળલ્નાાં ઉત્તભ નભૂના ખ, જલવાલડા, જભમાણી, ઉરી, ધૂભરી, ઔવાય, કીભેશ્વય, જફરેશ્વય, બૂલનશે્વય, ાસ્તય, ઔદલાડ, વૂત્રાાડા, બીભદલ, રાઔયડા, ફાભણા, ઢાાંઔ, ધ્રુભઠ લખેયેનાાં ભાંરદયભાાં જોલા ભે છે. ભૈત્રઔઔા છી યાષ્ટ્રઔૂટ, વૈધલ અન ે ચાઔા દયજભમાન ખુજયાતનુાં જળલ્ધન ઠીઔ ઠીઔ અાંળ ે ખુપ્તઔારીન અવય નીચ ે આવ્મુાં. છતાાં આ જળલ્ભાાં ખુજયાતના રઔજળલ્ની આખલી અવય જોલા ભે છે. આ જળલ્ યડા થાન, ભૈથાણ, દેદાદયા, લધુભાનુય (લઢલાણ), ઔચ્છનાાં ઔેયાઔટ, ઔાંથઔટ, ૂાંએયાન ખઢ, ઔાયલણ, ધુભઔર, લડનખય લખેયે જગ્માએ જોલા ભે છે.

વરાંઔીઔા દયજભમાન ખુજયાતનાાં દયેઔ પ્રઔાયનાાં ફાાંધઔાભ અાંખેની વ્મલજસ્થત ીઠ ળરૂ થઈ. આ ીઠના વોભ ય સ્ન તકો ઔે ખુરુ યાં યા જાલી યાકનાય ઔાયીખયએ રઔઔરાને આદય આપ્મ. ળીના ટ્ટા (વાફયઔાાંઠા જજલ્લા)ભાાં આલરેા ળેકાના ભશાદલેના ભાંરદયનુાં ફાાંધઔાભ અભૂઔ અાંળ ેવરાંઔી અને પ્રજતશાય શે્રણીન ેઅનુવયે

છે; જમાયે અભૂઔ અાંળે રઔઔાને અનુવયે છે. રઔજળલ્ની ઝાાંકી ાજમા અને કાાંબી ઉય દેકામ છે. વાધાયણ ઔાયીખયથી ભાાંડીન ે વાયા જળલ્ી ઔે આરદલાવી ઔાયીખયએ કાાંબી ઔે ાજમાને રઔઔાના જળલ્થી ળણખામાુ છે. અજે િેણીનો વમો યચામ છે. દેરભારના જટેી શેરલાનના ાજમા, વાફયઔાાંઠાના ના જ ાંખરના ઔેન્દ્માટા ભશાદેલના ભાંરદય, વાયણેશ્વય ભશાદલેના ભાંરદય તથા ળાભાજીના યણછડયામજીના ભાંરદય ાવેના ાજમા, વકડાના લૈજનાથ ભશાદેલના ભાંરદયની કાાંબી લખેયે તત્ઔારીન રઔજળલ્ની ઝાાંકી ઔયાલે છે. ભશેવાણા જજલ્લાના જોયણાાંખ ખાભ નજીઔ જનૈ ભુજનની એઔ ઝાાંકી ઔૃષ્ણઔારીન જળલ્થી ણ વુાંદય રઔજળલ્ ફતાલતી શારભાાં ભજૂદ છે.


Art and Culture



11

પ્રાચીન બાયતભાાં જળલ્ઔરાન પ્રચાય થમ એ લૂ ે ઔાષ્ઠજળલ્નુાં લચુસ્લ શતુાં. ખુજયાતભાાં આમો આવ્મા છી ઔાષ્ઠઔરાન જલઔાવ થમ. આમો રઔલ્લા, ખાભન ેયક્ષતી દીલાર અને યશેલાનાાં ભઔાન એઔરા ઔાષ્ઠનાાં જ ફનાલતા. તદુયાાંત મજ્ઞભાંડ અને દેલભાંરદય ણ ઔાષ્ઠભાાંથી ફનાલી ળઔતા. છેઔ વમ્રાટ અળઔના વભમ

વુધી ખૃશ – જનભાુણભાાં ભટે બાખે ઔાષ્ઠન જ ઉમખ થમ શત.

વાંલતના વાતભાાં વૈઔાભાાં પ્રબાવાટણની ુય(નખય) દીલાર ઔાષ્ઠની જ શતી. ચાલડાના વભમભાાં યચામેર વભનાથનુાં છપ્ન ખજ ઊંચુાં ભાંરદય ભશદાંળે ઔાષ્ઠનુાં જ શતુાં. તદુયાાંત ઔમાાંઔ ઔમાાંઔ ભાંરદયભાાં ઔાષ્ઠની ૂજનીમ ભૂજતુ જોલા ભતી. વાંલતના ફાયભા વૈઔાભાાં યચામરેી એઔ ૂજનીમ વમૂુભૂજત ુ ાટણના ભશારક્ષ્ભીનાાં ભાંરદયભાાં શારભાાં જફયાજ ેછે.

જળલ્ળાસ્ત્રનાાં ઔેટરાાંઔ સુ્તઔભાાં ગયભાાં ફનતાાં વુધી થ્થયન ઉમખ ન ઔયલ તેભ જણાલેર છે. આ લસ્તુપ્રથા ખુજયાતની ભટા બાખની જનતાએ સ્લીઔાયી શમ તેભ ુયાણા ફાાંધઔાભ ઉયથી રાખે છે. ખુજયાતભાાં ભૈત્રઔ, ચા, યાષ્ટ્રઔૂટ, પ્રજતશાય, વરાંઔી અને લાગેરાઔા દયજભમાન ઔઈ યાજલીએ તાના યાજભશારમભાાં વાંૂણુણ ે થ્થયન ઉમખ ઔમો શમ એભ જાણલા ભળ્ુાં નથી. ભુજસ્રભ આવ્મા તે શેરાાં ખુજયાતના યાજા અન ેશ્રેષ્ઠી તાનાાં ભશારમ ઔાષ્ઠનાાં જ ફાાંધતા એટર ે એ વભમનુાં ઔઈ ફાાંધઔાભ શારભાાં જોલા ભતુાં નથી. ખુજયાતભાાં ઔાષ્ઠ ભાંરદયનુાં ઔાભ ભશભૂદ ખઝનલીના આક્રભણ છી રખબખ અટઔી ખમુાં શમ તેભ ઔશી ળઔામ. છતાાં નાનાાં દલેભાંરદય, ગયભાંરદય, ગય – દેયાવય લખેયે જબ્રરટળયના આખભન વુધી વાંૂણુ ઔાષ્ઠનાાં જ ફનતાાં.

જલક્રભ વાંલતના ચોદભાાં વૈઔા છી ખુજયાત ઉય લાયાંલાય થતાાં ભુજસ્રભનાાં આક્રભણને રઈન ેથ્થયભાાંથી ફાાંધલાભાાં આલતાાં ભાંરદયનુાં ફાાંધઔાભ અટક્મુાં. એટરે ખુજયાતનાાં વભુયા જળલ્ી થ્થરયમા ભાંરદયની પ્રણાજરઔાખત ફાાંધણી બૂલ્મા નરશ, ઔેભ ઔે દેલ – ભાંરદયનુાં ફાાંધઔાભ અટક્મુાં; ણ યશેલાનાાં ભઔાન, શલેરી, આરમ લખેયેનુાં ફાાંધઔાભ ત ુયાણી ફાાંધણી ભુજફ ચારુ યહ્ુાં. છેઔ બખલાન શ્રીઔૃષ્ણના વભમથી ભઔાનના ફાાંધઔાભભાાં ખલાક્ષ, અટાયી, દ્વાયળાક, જાજમાાં,

ડઔાફાયી, ચાંડઔફાયી, ઝરુકા, તયજણમા, નલકજનમા, ત્રણકાજનમાાં, લખજણમ, કીંટી, ઝુમ્ભય લખેયે ઔતયઔાભથી બયૂય થતાાં અને આ ફધાાં ઔાષ્ઠભાાંથી ફનતાાં. ખુજયાતના વુથાય વાથે જ ઔાષ્ઠઔાભભાાં વાંગેડાના આખભન છી ાયણાાં, રાંખ, ટાચઔા, યણીમ, કીટી અન ે જલજલધ પ્રઔાયનાાં યભઔડાાંના વજનુભાાં ળુદ્ધ ખ પ્રઔાય દાકર થમા. ધીયે ધીયે વાંગેડાની વાથે વાથે વાંગાટભાાં યાં ખઔાભ અન ે રાકઔાભ બળ્ાાં. આ ઔાભ બતાાં વુકાવન, વાાંખભાચી, શીંડા, સ્તાંબ તથા યભઔડાાંભાાં ગણી જ ળબા લધી અને એ પ્રઔાયે તૈમાય થમેર ભાર યદેળ ણ જલા રાગ્મ. ભશ લ તથ વાંખેડ ન ાં

પવનતચય તથ યભકડ ાંન ાં ક ષ્ઠક ભ દ વનમ બયભ ાં જાણીત ાં થમ ાં છે.

લ વ દેલદશાંડી નાભના ગ્રાંથભાાં ઔાષ્ઠજળલ્ની એઔ વુાંદય ઔથા વાંગ્રશાઈ છે. તનેા આધાયે ઈ.વ.ના છઠ્ઠા વૈઔાભાાં ઔાષ્ઠજળલ્ન પ્રચાય બાયતભાાં વ્માઔ ફન્દ્મ શલાનુાં જાણી ળઔામ છે. આ યાંયા ણ ખુજયાતભાાં ઊતયી આલી શતી. વભનાથનુાં પ્રાચીન ભાંરદય વોપ્રથભ ઔાષ્ઠનુાં જ ફનાલલાભાાં આવ્મુાં. ળેત્રુાંજમ તેભજ ફીજા અનેઔ તીથુસ્થભાાં ઔાષ્ઠનાાં અનેઔ નાનાાંભટાાં ભાંરદય ફનાલલાભાાં આવ્માાં શતાાં. નેજલાાં આ જલમના અભ્માવીન ે વાંસ્ઔૃજત અન ેઔરાની દૃજષ્ટ્એ અનેઔ ભારશતી ૂયી ાડે છે. નેજલાાં એ ગય ભાટે જરૂરયમાતની લસ્ત ુ ખણામ છે. રયણાભે પ્રાચીન ઔરાલબૈલને વાચલીન ેફેઠેરા આલા નેજલાાં આજ ેખુજયાતન ેખાભડે ખાભડે જોલા ભે છે. અશીં રઔ આજ ેણ ફશુધા ૂલ ુ– જિભના પ્રલેળદ્વાય ફનાલે છે. ગયને ફે ઔે ત્રણ ડા શમ છે. જ્માાં આ ડાનાાં નેલાાં ડે છે. એનાથી ફે શાથ દૂય ભજતમુાં આલે છે. ભજતમા નીચે થ્થયની ઔે ઔાષ્ઠની ઔાં ડાયેરી ઔુાંબીભાાં નઔળીઔાભ ઔયેરી વુાંદય ભજાની થાાંબરી શમ છે. થાાંબરી અન ેઔુાંબી લચ્ચે રાઔડાની ખ ઈંઢણી ખઠલી શમ છે. ઔાટકૂણે નેજલુાં ભૂઔલાભાાં આલ ેછે. જટેરી થાાંબરી શમ એટરાાં નેજલાાં ભૂઔલાભાાં આલ ેછે. નેજલાાંથી વયીની ળબા અનુભ ફન ે છે. એઔ ગયભાાં ાાંચ – ાંદયથી ભાાંડીન ેજવત્તેયથી એાંળી જટેરાાં નેજલાાં જોલા ભે છે.

ધાજભુઔ રઔવાંસ્ઔાયની માદ આતા ઔાષ્ઠના ચફૂતયાની છત્રી નીચ ેખ પયતાાં નેજલાાં ભૂઔામ છે. ખાભડાાંભાાં ફાયવાક અને ફાયીફાયણાાં લખેયેનુાં તભાભ ઔાષ્ઠઔાભ વુથાય જ ઔયે છે. જરૂય જોખ નેજલાાં ણ એજ ગડે છે. આલાાં નેજલાાં વાખ, વીવભ ઔે શદયલાના રાઔડાભાાંથી ફનાલલાભાાં આલે છે.


Art and Culture



12

પ્રાચીનઔાભાાં નેજલાાં ઉય વુાંદય નઔળી ઔતયાતી. એલા નેજલાભાાં જલધ્નજનલાયઔ દૂાંદાાદેલ ખણેળ, ફાંવયી લખાડીને ખામ ચયાલત ને ખીને ગેરી ફનાલીને નચાલત ઔનમૈ, શાથભાાં લતુ ઊંચઔીન ે શડી ઔાઢતા શનુભાન, ઔૂઔડા ય ફેઠેરી ફશુચયભાતા લખેયે ઔાં ડાયામાાં શમ છે. દેલવૃજષ્ટ્ ઉયાાંત ળુવૃજષ્ટ્ભાાં છરાાંખ ભાયત જવાંશ, ગૂયઔત લાગ, દડતુાં શયણ, નાચત લાનય લખેયે ણ ઔાષ્ઠજળલ્ભાાં ઔાં ડાયામેર નજયે ડે છે. એભાાં ભાનલવૃજષ્ટ્મે આરેકામ છે. શાથભાાં તરલાય અને ઢાર રઈને ઊબેર મદ્ધ, યાજાન દયફાય ઔે યાજવલાયી, બૂાંખ લખાડત બલામ ઔે નખારુાં લખાડત ભાણવ લખેયે ણ નેજલાભાાં આરેકામેરા નજયે ડે છે.

રથર, યાં ખુય, યઝડી, આભયા, રાકાફાલ, પ્રબાવ વભનાથ, નકત્રાણા, ફભુઠ, વુયઔટડા, ધાલીયા લખેયે ખુજયાતની આદ્ય-ઐજતશાજવઔ વાંસ્ઔૃજતનાાં ઔેન્દ્ર છે. સ્થાત્મઔીમ સ્ભાયઔની દૃજષ્ટ્એ રથર અન ેધાલીયા નોંધાત્ર છે. રથરનુાં કદઔાભ ડાુ.એવ.આય.યાલના ભાખુદળુન નીચે થમુાં શતુાં.

ધાલીયાભાાં ૧૯૯૦ભાાં યલીન્દ્રજવાંશ જફસ્તના ભાખુદળુન નીચે તનેુાં કદઔાભ થમુાં શતુાં. અશીં યાજખઢી, ઉરુાં નખય (acropolis), નીચરુાં નખય (lowertown) લખેયેના અલળે ભી આવ્મા છે. ખુજયાતના ક્ષત્રઔારીન (ઈ.વ. ૨૩ થી ઈ.વ. ૪૦૦) સ્થાત્મભાાં સ્તૂ અન ે જલશાય સ્લરૂની ખપુાન વભાલેળ થામ છે. જૂનાખઢથી જખયનાય જલાના યસ્તા ય આલેર ફોદયમ અને ળ ભ જી નજીક દેલની ભોયીન સ્થેથી આ વભમના ફૌદ્ધ સ્તૂોન અલળે ઉરબ્ધ

થમા છે. ફોદયમ નો સ્તૂ ૧૮૮૮ભાાં ળધલાભાાં આવ્મ શત. આ સ્તૂ રઔભાાં ‘ર ખ ભેડી’ તયીઔે કામ છે. દેલની ભયીન સ્તૂ ફ ેીરઠઔા ય ફાાંધલાભાાં આવ્મ શત. અાંડની અાંદયના બાખભાાં ફદુ્ધની ૂલાુજબભુક પ્રજતભા ભૂઔેરી શતી. વોયાષ્ટ્રભાાં ઈંર્લ , જૂનાખઢભાાં ફ લ – પ્મ ય ,

ઉયકોર્, ખ ય -કોદડમ , ખાંબ રીડ , ત જા, વ ણ , ઢ ાંક, ઝીંઝ યી-ઝય; બરૂચ જજલ્લાભાાં કદડમ ડ ાંગય લખેયે

સ્થએ આ વભમનુાં ખપુા – સ્થાત્મ આલેરુાં છે. ખુજયાતના સ્થાત્મના આ વોથી પ્રાચીન નભૂના છે. આ ખુપા ફોદ્ધ વાધુને યશેલા ભાટેના જલશાય સ્લરૂની છે.

ઔેટરીઔ ખુપા જનૈની શલાની ભાન્દ્મતા છે. ચાંરખુપ્ત ભોમનુા વભમભાાં જખયનાયભાાં વુદળનુ તાલ ફાાંધલાભાાં આવ્મુાં શતુાં. ક્ષત્રઔારભાાં રુરદાભા – ૧રાના તનેા વૂફાએ તેને વભયાવ્મુાં શતુાં. ખુપ્ત યાજા સ્ઔાં દખુપ્તના વભમભાાં તનેે પયીથી વભાયલાભાાં આવ્મુાં શતુાં. ચક્રાજરત દ્વાયા અશીં ચક્રબૃત(વલષ્ણુ)નુાં ભાંરદય ફાાંધલાભાાં આવ્મુાં શતુાં. આજબરેજકઔ ુયાલાના આધાયે આ ભાંરદયને ગ જય તન ાં વૌથી પ્ર ચીન ભાંદદય ઔશી ળઔામ. ખુજયાતભાાં ભૈત્રઔઔાર (ઈ.વ. ૪૭૦ થી ઈ.વ. ૭૮૮) અને અન-ુભૈત્રઔઔાર (ઈ.વ. ૭૮૮ થી ઈ.વ. ૯૪૨) દયજભમાન ભાંરદયજનભાુણની પ્રલૃજત્ત ગણી જલઔવી શતી. આ વભમ દયમ્માન ફાંધામેરાાં ભાંરદયન ે ભૈત્રઔ-વૈંધલ ઔારનાાં ભાંરદય અથલા ૂલ ુ ચોરુક્મ (વરાંઔીઔાર ૂલનેી) ળૈરીનાાં ભાંરદય તયીઔે કલાભાાં આલે છે. આ વભમનાાં ભાંરદયનાાં જળકય પાાંવના ગાટે ફાાંધેરાાં છે. જળકયની દૃજષ્ટ્એ આ વભમનાાં ભાંરદય ચાય લખુભાાં જલબક્ત થામ છે : (૧) પાાંવનાઔાય, (૨) જલભાનાઔાય, (૩) જળકયાજન્દ્લત અન ે (૪) લરબી – છાંદજ. આ ભાંરદયભાાં ખબુખૃશની વાંખ્માનુાં લજૈલધ્મ છે. એઔ ખબુખૃશલાાાં એઔામતન, ત્રણ ખબુખૃશલાાાં ત્ર્મામતન, ાાંચ ખબુખૃશલાાાં ાંચામતન અન ેવાત ખબુખૃશલાાાં વપ્તામતન ભાંરદયન વભાલેળ થામ છે. આ ઔારનાાં ભાંરદય વોયાષ્ટ્રભાાં ખ, જભમાણી, બાણવયા, નાંદીશ્વય, કીભેશ્વય, ફયીચા, ઔીંદયકેડા, ઔારલડ, ભૈથાણ, વનઔાંવાયી, જલવાલાડા, વનાલડા, ઔરવાય, જભા, ફેજ, ભેલાવા, રાઔયડા, ધ્રાવણલેર, અકદય, વૂત્રાાડા, ઔદલાય, વયભા, ાછતય, છામા, યફાંદય તેભજ રશાંભતનખય ાવે યડા લખેયે સ્થએ આલેરાાં છે. એઔામતન ભાંરદયભાાં ણ ઔેટરાાંઔ પ્રદજક્ષણાથલાાાં અને ઔેટરાાંઔ પ્રદજક્ષણાથ જલનાનાાં છે. આ વભમન ાં વૌથી જૂન ાં ભાંદદય ગો(વજ. જાભનગય)ન ાં ભાંદદય છે. શાર આ ભાંરદયભાાં વેવ્મ પ્રજતભા નથી. વભમની દૃષ્ટ્ીએ ત ે છઠ્ઠી વદી છીનુાં નરશ શલાનુાં જણામ છે. ઔદલાયના ભાંરદયના ખબુખૃશભાાં નલૃયાશની વવે્મ પ્રજતભા છે. તથેી ત ે લયાશભાંરદય તયીઔે કામ છે. વનાલડાના ખામત્રીભાંરદયના ખબુખશૃભાાં નૃલયાશની વેવ્મ પ્રજતભા છે. તથેી ત ે લય શભાંદદય તયીઔે કામ છે. વનાલડાના ખામત્રીભાંરદયના ખબુખૃશની આવાવ પ્રદજક્ષણાથ શલાથી ત ે વ ાંધ યપ્ર વ દ પ્રક યન ાં ભાંદદય છે. જભ ન ાં વૂમતભાંદદય ણ વાાંધાયપ્રાવાદ પ્રઔાયનુાં છે. યડાભાાં વાત ભાંરદયન વભૂશ છે. લડનખયભાાં અભથય ભાતાનાાં ભાંરદયન વભૂશ આ ઔારન શલાનુાં જણામ છે.


Art and Culture



13

આ વભમ દયજભમાન ખુજયાત અન ે યાજસ્થાનભાાં જલઔવેરી ભાંરદય – સ્થાત્મ ળૈરીને ‘ભ રુ – ગ જતય’ ળૈરી

તયીઔે કલાભાાં આલ ે છે. વાભાન્દ્મતઃ ખુજયાતનાાં આ વભમનાાં ભાંરદયન ે ચૌર ક્મ ળૈરીનાાં ભાંરદય તયીઔે કલાભાાં આલે છે. ભૂયાજ ે ાટણ, જવદ્ધુય, ભાંડરી લખેયે સ્થએ ભાંરદય ફાંધાવ્માાં શતાાં. જવદ્ધુયન રુરભશારમ અવરભાાં ભૂયાજ ે ફાંધાલેર; યાં ત ુ તેને આકયી સ્લરૂ જવદ્ધયાજના વભમભાાં અામુાં. ભશભદૂ ગઝનલીએ વભનાથના પ્રજવદ્ધ ભાંરદયન નાળ ઔમો શત. આ ભાંરદય રાઔડાનુાં ફાાંધેરુાં શતુાં. બીભદેલે એની જગ્માએ નલુાં થ્થયનુાં ભાંરદય ફાંધાવ્મુાં. ભોઢેય ન ાં વૂમતભાંદદય ણ બીભદલેના વભમનુાં છે. આફ - દેરલ ડ યનાાં જલશ્વપ્રજવદ્ધ ફ ેજનૈ ભાંદદયો વરાંઔીઔારનાાં છે. એભાાંનુાં એઔ ભાંરદય બીભદેલના દાંડનામઔ વલભર ભાંત્રીએ આદદન થ ભાટે ફાંધાવ્મુાં શતુાં, જ ે વલભર-લવશી તયીઔે કામ છે. ફીજુ ાં ભાંરદય તેજારે નેજભનાથને વભજુત ઔયલા ફાંધાવ્મુાં શતુાં અન ેતે રૂણ-લવશી તયીઔે જાણીતુાં છે. અાંફ જી વે ક ાંબ દયમ ભાાં આલેરાાં ાાંચ જનૈ ભાંદદયોની ઔતયણી આફુનાાં ભાંરદયન ેભતી આલે છે. આ ભાંરદય જલભર ભાંત્રીએ ફાંધાવ્માાં શલાનુાં ભનામ છે. વગયન યનુાં ભાંરદય જવદ્ધયાજના દાંડનામઔ વજ્જન ભાંત્રીએ વાં. ૧૧૮૩ભાાં ફાંધાવ્મુાં. ત યાંગ ન ાં ભાંદદય ક ભ ય ના વભમનુાં છે. જભમાણીનુાં જનરઔાંઠ ભશાદેલનુાં ભાંરદય, વાંડેય ભણાંદ અન ે કાંડવણાનાાં જલષ્ણનાાં ભાંરદય, દેરભારનુાં જરાંફજી ભાતાનુાં ભાંરદય, ખયાદનુાં વભશે્વય ભશાદેલનુાં ભાંરદય, લારભનુાં યણછડજીનુાં અને જલષ્ણનુાં ભાંરદય, રુશાલીનુાં જળલારમ, જરુદયાનુાં ળીતરભાતા ભાંરદય, કાંડવણનુાં અકાડા ભશાદેલ ભાંરદય, અવડાનુાં જવભરનાથજી ભાંરદય, ઔનડાનુાં ફશુસ્ભયણા દેલીનુાં ભાંરદય, ભટનુાં ખણજતભાંરદય, ાલાખઢનુાં રઔુરીળનુાં ભાંરદય, થ નન ાં ભ વનફ લ ન ાં ભાંદદય અન ે વત્રનેતે્રશ્વય ભાંદદય, ભૂરભાધલુયનુાં ભાધલ ભાંરદય, વભમ ણીન ાં શતદ ભ ત ન ાં ભાંદદય, લીયભખાભના ભુનવય તાલના ઔાાંઠા યનાાં ભાંરદય, ઔવયાનુાં જત્રઔૂટાચર (ત્રણ ખબુખૃશલાુાં) ભાંરદય, જલવાલાડાનુાં ાંચામતન ભાંરદય, લઢલાણનુાં યાણઔદેલીનુાં ભાંરદય, વેજઔુય અને ગૂભરીનાાં નલરકા ભાંરદય, ખતેશ્વયનુાં ભાંરદય લખેયે ભાંરદય ણ વરાંઔીઔારનાાં છે. વરાંઔીઔારીન જાણીતા રઔલ્લા ડબઈ અન ેઝીંઝુલાડાભાાં આલેરા છે. ડબોઈનો દકલ્લો લીયધલર –

લીવરદેલે ફાંધાવ્મ શત. એને ચાય દયલાજા આલેરા છે.

ૂલનુ દયલાજો શાર શીય વર ર્ન નાભે કામ છે. ઝીંઝુલાડાન રઔલ્લ ડબઈના રઔલ્લાન ે ભત આલે છે. લડનગયનો દકલ્લો ક ભ ય ે ફાંધ વ્મો શત. ઉત્તય રદળાના અજ તનફ યી દયલાજાની બીંતભાાં એને રખત

જળરારેક છે. તેભાાં આ ફાફતન ઉલે્લક છે; યાં તુ ભાચુ – ભે ૨૦૦૬ દયજભમાન ખુજયાત યાજ્મના ુયાતત્ત્લ કાતા તયપથી કદઔાભ થમુાં ત્માયે ીઠોયી દયલ જા ાવથેી રઔલ્લાના ઔટના ામાભાાંથી ક્ષત્રક રીન ઈંર્ો ભી આલી છે. આથી સ્ષ્ટ્ થામ છે ઔે ક્ષત્રક રભાાં લડનખયભાાં રઔલ્લ ફ ાંધલ ભ ાં આવ્મ શત અન ેક ભ ય ન વભમભ ાં તને જીણોદ્ધ ય ઔયી જલસ્તૃત ઔમો શત. ાટણનુાં વશસ્ત્રજરાંખ તાલ, લીયભગ ભન ાં ભ નવય ત લ અને ધોક ન ાં ભર લ ત લ આ ઔારનાાં પ્રજવદ્ધ તાલ છે. વશસ્ત્રવરાંગ જવદ્ધયાજ જમજવાંશે ફાંધાવ્મુાં શતુાં. ૧૦૦૮ જળલભાંરદય, ૧૦૮ દેલી ભાંરદય, દળાલતાયનુાં ભાંરદય, વમૂુ, ખણેળ, ઔાજતુઔ લખેયેનાાં ભાંરદય શતાાં. વયલયના ભધ્મબાખે વલાંધ્મલ વવની

દેલીન ાં ભાંદદય શતુાં. આ ભાંરદયે શોંચલા થ્થયન રુ ફાાંધલાભાાં આવ્મ શત. ઔુાં ડ-સ્થાત્મભાાં ભઢેયાના વૂમુભાંરદયની વાભેન વૂમતક ાંડ, રોરે્શ્વયનો ક ાંડ અને થ નના જત્રનેત્રશે્વય ભાંરદયની ત્રણ ફાજુએ પયત ક ાંડ

ઉલે્લકનીમ છે. લડનખયન અજમ ર ક ાંડ ણ આ જ વભમન છે. ર્ણની ય ણીલ લ ઉદમભજતએ ઈ.વ. ૧૦૬૩ભાાં ફાંધાલી શતી. આ લાલન ઔુાં ડ, ઔૂલ, ડકેની દીલાર, ઔેટરાઔ ઔઠા અન ેખજથમાાં શમાત છે. નદડમ દભ ાં

ડ ભય ર બાખે આલેરી લ લ અન ે ઉભયેઠની લ લ ભીનદેલીએ ફાંધાલી શલાનુાં ભનામ છે. ઔડલાંજ, ફામડ, લઢલાણ અન ેયાજઔટ ાવ ેધાનરુયભાાં આલેરી લાલ આ વભમની છે. જૂન ગઢની અડી – કડીની લ લ અને

નલઘણન કૂલ ન ણ ઉલ્લકે થલ ગટે.

ળ ભ જીના એઔ પ્રાચીન ભાંરદયની વાભેનુાં તયણ ગ જય તન ાં વૌથી પ્ર ચીન તોયણ છે. ભોઢેય અને વવદ્ધ યન ાં તયણ કાંરડત છે, જ્માયે લડનગય અને

કડલાંજન ાં અકાંરડત છે. લડનખયભાાં ફ ે તયણ છે. એઔ

એની ભૂ જસ્થજતભાાં ઊબુાં છે; જમાયે ફીજાન ઉયન બાખ શમાત તયણની નજીઔ ડેર છે. વર દય , દેરભ ર, લ રભ અને ફેજભ ાં ણ આ ઔાનાાં તયણ છે.

ખુજયાતના ભધ્મઔારભાાં (૧૩૦૪-૧૮૧૮) વલ્તનતઔાર (૧૩૦૪-૧૫૭૨), ભુગરઔાર (૧૫૭૨-૧૭૫૯)


Art and Culture



14

અને ભયાઠાઔાર (૧૭૫૯-૧૮૧૮)ન વભાલેળ થામ છે. આ વભમ દયમ્માન ખુજયાતભાાં અભદાલાદ, અશભદનખય(રશાંભતનખય), ભુસ્તપાફાદ (જૂનાખઢ), ભુશમ્ભદાફાદ (ચાાંાનેય) લખેયે નખયની સ્થાના થઈ. પ્રબ વ- ર્ણભાાં જત્રલેણીની નજીઔ આલેરુાં વૂમતભાંદદય, જુમ્ભા ભજસ્જદ ાવે આલેરુાં ાશ્વનુાથનુાં ભાંરદય, થ નન ાં વૂમતભાંદદય, વયત્રાનુાં ‘ફ લનધ્લજ’ નાભે કાતુાં જનૈ ભાંરદય, આફ – દેરલ ડ ન ાં વત્તરશય

ભાંદદય, કયતયલવરશનુાં ચભુક ભાંરદય, બેટારીનુાં જળલાંચામતન ભાંરદય, લવઈ(જજ. ભશેવાણા)નુાં ારેશ્વય ભશાદેલનુાં ભાંરદય, ાલાખઢનાાં જનૈ ભાંરદય, લડનખયનુાં શાટઔેશ્વય ભાંરદય, (જજ. વાફયઔાાંઠા)નાાં ભાંરદય, આબાુય ાવે વદેલાંત – વાલજાંખાનાાં ભાંરદય અન ેવાયણેશ્વયનુાં ભાંરદય વલ્તનતઔાર વાથ ેવાંઔામેરાાં છે. બરૂચની જાભી ભજસ્જદ, કાંબાતની જાભી ભજસ્જદ, ધઔાની રશરારકાન ઔાજીની ભજસ્જદ અને ટાાંઔા ભજસ્જદ અભદાલાદની સ્થાના (૧૪૧૧) ૂલનેી છે. અશભદળાશના અભદાલાદભાાં અશભદળાશની ભજસ્જદ, શૈફતકાનની ભજસ્જદ, વૈમદ આરભની ભજસ્જદ, જાભી ભજસ્જદ, ફાદળાશન યજો, યાણીન શજીય લખેયે જાણીતાાં સ્થાત્મ છે. તેભાાં વયખેજભાાં આલેર ળખે અશભદ ખટ્ટ ગાંજફક્ષનો યોજો ભશત્ત્લન છે. તેનુાં ફાાંધઔાભ ભશાંભદળ શ ફીજાએ ઔયાવ્મુાં શતુાં. ભશભૂદ ફેગડ ના અભદાલાદભાાં ભજરઔ ળાફાનની ભજસ્જદ અન ે યજો, વ યાંગ યની ય ણી ફીફીની ભવસ્જદ, ય જ યની ફીફીજીકી ભવસ્જદ, વયકજેની

ભજસ્જદ, લાવણા ાવે આઝભ-ભ આઝભનો યોજો, ય ણી રૂભતીની ભવસ્જદ, દરયમાકાનન યજો, અચૂત ઔૂઔીની ભજસ્જદ, જભમાાંકાન જચશ્તીની ભજસ્જદ, ભુશાપીઝકાાંની ભજસ્જદ, લટલાની ભજસ્જદ અને યજો, ધઔાની કાન ભજસ્જદ અન ેજાભી ભજસ્જદ, ચાાંાનેયની જાભી ભજસ્જદ અને નગીન ભવસ્જદ લખેયે ફખેડાના વભમની જાણીતી ઈભાયત છે. અભદ લ દન યેરલેસ્રે્ળન ાવનેી વીદી ફળીયની ભવસ્જદ તેન ઝૂરત વભન ય ને રીધે પ્રજવદ્ધ છે. વીદી વૈમદની ભજસ્જદ તનેા જાીઔાભ ભાટે શે્રષ્ઠ છે. અભદાલાદન બરનો દકલ્લો અશભદળ શન વભમભાાં ફાંધામ; જમાયે ળશેયને પયતો કોર્ ભશભૂદ

ફેગડ ન વભમભાાં ફાંધામ. આ ઔટને ઔુર ૧૮ દયલ જા શતા. એભાાં ૧૫ ભટા અને ૩ નાના શતા. ફ ઈ શયીયની લ લ અન ેઅડ રજની લ લન ાં જનભાુણ ફેગડ ના વભમભાાં થમુાં શતુાં. ભ ત બલ નીની લ લ વલ્તનતઔારની છે ઔે ત ેશેરાાંની એ નક્કી થમુાં નથી. ભશેભદાલાદન બમ્ભદયમો કૂલો ળૈરખૃશ ઈભાયતની દ્ધજતએ ફાાંધેર છે. અભદાલાદનુાં

ક ાંકદયમ ત લ વુરતાન ક ત્ફ દ્દીનના વભમભાાં ૧૪૫૧ભાાં ફાંધામુાં. જ ે ‘શોજ ે ક ત ફ’ તયીઔે કાતુાં શતુાં. ધઔાનુાં

ખ ન વયોલય અને વયકેજના યજા ાવનેુાં વયલય ણ વલ્તનતઔારનાાં છે. ભ ાંડલીન ાં વ ાંદયલનન ાં ભાંદદય કચ્છન ય લ ખેંગ યજીએ ફાંધાલેરુાં. કાંબાતનુાં જચાંતાભજણ ાશ્વુનાથનુાં

ભાંદીય અને ખેડીનુાં અચરેશ્વય ભશાદેલનુાં ભાંરદય ભુગરઔારીન છે. રઔભાાં ઔાલીનાાં ભાંરદય વ વ અને લશ ન ાં ભાંદદયો તયીઔે જાણીતાાં છે. આ ભાંરદય અનુક્રભે ઋબદેલ અન ેધભતન થનાાં છે. આ ફાંન ેભાંરદયની બભતીભાાં ફાલન દેયી

શલાથી ત ે‘ફ લન વજન રમ’ પ્રઔાયનાાં છે. ળત્રુાંજમ લુત યનાાં ભાંરદયભાાં આદીશ્વયનુાં ભાંરદય ભુખ્મ છે. આ ઔારભાાં શીયજલજમવૂરયની પ્રેયણાથી તેજાર ે તેન જીણોદ્ધાય ઔયાવ્મ શત. ાટણનુાં લાડી ાશ્વુનાથનુાં ભાંરદય રાઔડાભાાંથી ફનાલેરુાં શતુાં. ળાંકેશ્વયના ાશ્વુનાથના ભાંરદયન જજણોદ્ધાય થમેર છે. ભુગરઔારભાાં જલજમવેનવૂરયની પ્રેયણાથી ખાંધાય-જનલાવી ભાનાજીએ ખાભની ભધ્મભાાં ફાલન જજનારમમકુ્ત નલુાં ભાંરદય ફાંધાવ્મુાં. ઔુાંબારયમાનુાં નજેભનાથનુાં શારનુાં ભાંરદય ૧૭ભા વૈઔાનુાં છે. ળત્ર ાંજમનુાં જાણીતુાં ચોભ ખી ભાંદદય જશાાંખીયના યાજ્મઔારભાાં અભદાલાદના વાંઘલી રૂજીએ ફાંધાવ્મુાં શતુાં. બ યભલ્લના યાજ્મભાાં બ દયમ આવય ઠ કય ધનય જ ે ફાંધાલેરા લીંઝાણના યકેશ્વય ભશાદલેના ભાંરદયના ગુાંભટની છતભાાં એઔાાંતયે આઠ ક નજી અને આઠ ય ધ ન ાં

વળલ્ો ઔાં ડાયેરાાં છે. કચ્છન ાં ભશ ય ણી ભશ ક ાંલયફ એ નાયામણ વયલયના ઔાાંઠે જત્રઔભયામજી, રક્ષ્ભીનાયામણ, આરદનાયામણ, ખલધુનયામજી, યણછડયામજી અને રક્ષ્ભીજીનાાં ભાંરદય ફાંધાવ્માાં. દ્વાયઔાનુાં દ્વાયઔાધીળ ભાંરદય શ્રી યણછોડય મન ાં ભાંદદય કે જગતભાંદદય તયીઔે ણ કામ છે. શારનુાં આ ભાંરદય અઔફયના વભમભાાં ફાંધામુાં. ળ ભ જીન ાં ગદ ધય ભાંદદય ભુગરઔારનુાં છે. તનેા ખબુખૃશભાાં ચત બ તજ વલષ્ણુન વત્રવલક્રભ સ્લરૂની પ્રવતભ છે. ભ ઘરક ભ ાં અશીં વય ઈ (ધયભળ ) પ્રક યન ાં સ્થ ત્મ ળરૂ થમ ાં. આલી વયાઈભાાં અભદ લ દની આઝભ વય ઈ, વ યતની ભ ઘર વય ઈ

અને દ શોદની વય ઈ નોંધાત્ર છે. લડોદય ભ ાં ભ ાંડલી દયલ જા તયીઔે કાત ઊંચ ભાંડ ભુગરઔારીન છે. અભદ લ દનો ળ શીફ ગ અને તેભાાં આલેર ય જભશેર ળ શજશ ાં જમાયે ખુજયાતન વૂફ શત ત્માયે તેણે ફાંધાલરેા. ભયાઠા ળાવઔએ ભાંરદય જનભાુણની પ્રલજૃત્તભાાં યવ દાકવ્મ. વૂયતભાાં ફારાજી ભાંરદય, જખન્નાથનુાં ભાંરદય, નાંદઔેશ્વય ભશાદેલનુાં ભાંરદય, યાભજી ભાંરદય અન ે રારજી


Art and Culture



15

ભશાયાજનુાં ભાંરદય, બરૂચનુાં બૃખુબાસ્ઔયેશ્વયનુાં ભાંરદય, નભુદા ય ચાણદ અને ખરુડેશ્વયના ગાટ, લડદયાભાાં જલઠ્ઠર ભાંરદય, ફશુચયા ભાતાનુાં ભાંરદય, કાંડફાનુાં ભાંરદય, ખણજત ભાંરદય, નીરઔાં ઠેશ્વય ભશાદલે અને મલતશે્વયનુાં ભાંરદય ભયાઠાઔારીન છે. કાંબાતભાાં કવલ પ્રીતભદ વે એઔ ભાંરદય ફાંધાલેરુાં; જ ે આજ ે ભથ ય દ વફ લ ન ભાંદદય તયીઔે કામ છે. ડાઔયનુાં યણછડજીનુાં ભાંરદય આ વભમભાાં ફાંધામુાં. તેના ાાંચ ભજરાલાા જળકયના ચાયેમ કૂણે ખઠલેરા જભનાયા ભુજસ્રભ સ્થાત્મના પ્રબાલનુાં વૂચન ઔયે છે. આલુાં જ વાયવાભાાં વતઔેલનુાં ભાંરદય આલેરુાં છે. બરના રઔલ્લાભાાં અનઔે ભયાઠાઔારીન ભાંરદય આલેરાાં છે. તભેાાં ખણજત અન ે ઔૃષ્ણનુાં ભાંરદય ઉલે્લકનીમ છે. પ્રજવદ્ધ ફશ ચય જીન ાં ભાંદદય, તનેે પયત ઔટ અન ે ભ નવયોલય ન ભનો ક ાંડ ભાનાજી યાલ ેફાંધાવ્માાં શતાાં. ઈંદયનાાં ભશાયાણી અશલ્માફાઈએ વભનાથના ભૂ ભાંરદયના કાંડેયથી થડે દૂય નલુાં ભાંરદય ફાંધાવ્મુાં. બુજની પ્રજવદ્ધ રકતજીની છતયડી, વૂયતની ીય ભક્કીળાશની દયખાશ, ઔચ્છભાાં ીય ખુરાભઅરીની દયખાશ, રકતભાાં રકતી ીયની દયખાશ, બુજભાાં આલેર જભાદાય પતશે ભાભદન યજો ભયાઠાઔારીન ભુજસ્રભ સ્થાત્મનાાં ઉદાશયણ છે.

જબ્રટીળ વત્તાની સ્થાના થતાાં ગોવથક, યેનેવ ાંવ તથા વનમો – ગોવથક ળૈરીની અવય ખુજયાતના સ્થાત્મ

ય જોલા ભે છે. જાભનગયનો ર ખોર્ – કોઠો, ૧૮૩૯-

૪૫ભાાં દઔુાના વભમભાાં યાશત – ઔામ ુ ભાટે ફાાંધલાભાાં આવ્મ શત. આ વભમના શલેરી – સ્થ ત્મન ણ

ઉલ્લેક ઔયલ ગટે. વાભાન્દ્મ યીતે શલેરી એટરે શ્રીભાંતન ેયશેલા ભાટેનુાં ભઔાન. જોઔે લૈષ્ણણલ ભાંદદયોને ણ શલેરી તયીઔે કલાભાાં આલ ેછે. લડદયાની વુયેશ્વય દેવાઈની, શરયબજક્ત ઔુટુાં ફની, તાાંફેડઔયલાડાની, અભદાલાદભાાં ળાાંજતદાવ ઝલેયી ઔુટુાં ફની, શઠીજવાંશના ઔુટુાં ફની, ઔાઝીની, ખામઔલાડની, વાયાબાઈ ઔુટુાંફની, બરૂચભાાં રલુ્લબાઈની અન ેજબકાયીદાવની અને લવની શલેરી નોંધાત્ર છે. વૂયતભાાં ભેશયજી યાણાનુાં ભઔાન ઉલે્લકનીમ છે. અભદાલાદનુાં શઠીવવાંશન ાં જનૈ ભાંદદય ઈ.વ. ૧૮૪૮ભ ાં ફાંધામુાં. ળત્રુાંજમ ય આ ઔાર દયજભમાન કયતય

– લવરશની ટૂઔ અન ેળેઠ શીભાબાઈની ટૂઔ યચલાભાાં આલી. સ્લાભીનાયામણ વાંપ્રદામનાાં ભૂ ભાંરદય અભદાલાદ, ભૂી, બૂજ, લડતાર, જતેરુય, ધરેયા, ધઔા, જૂનાખઢ અન ેખઢડાભાાં આલેરાાં છે. ખાાંધીનખયભાાં આલેર અક્ષયુરુત્તભનુાં ભાંરદય સ્થાત્મઔરાની દૃષ્ટ્ીએ નોંધાત્ર છે. અભદાલાદભાાં વેંટ જ્મજ ુચચુની યાં ખીન ઔાચ (stained

glass)ની ફાયી આઔુઔ છે. ઔાાંઔયીમા ાવે અન ે કભાવા

ાવ ેઅજખમાયી આ ઔારની છે. કભાવાભાાં અજખમાયીની વાભે આલેરુાં ‘ભ ગેન અબ્ર શભ’ વભગ્ર ખુજયાતભાાંનુાં મશૂદીનુાં એઔભાત્ર ‘વવનેગોગ’ છે. ર -ક ફ તઝ ે અને ર ઈ કશ ન જલેા આાંતયયાષ્ટ્રીમ સ્થજતએ ણ અશીં ઔેટરૂાંઔ જનભાુણ ઔમુું છે. અભદાલાદભાાં ારડીનુાં વાંસ્ઔાય – ઔેન્દ્રનુાં ભઔાન અન ેઆશ્રભયડ ય આલેર જભર નવુ એવજવમેળનનાાં ભઔાનની રડઝાઈન રા-ઔાફુઝુેએ ઔયેરી છે; જમાયે અભદાલાદના આઈ.આઈ.એભ.ના ભઔાનની યચના રુઈ ઔશાન ેઔયી છે. જાભનગયન ાં વોરેદયમભ એવળમ ખાંડન ાં એકભ ત્ર વોરેદયમભ છે.

રોથર : ખુજયાતભાાં જળલ્ઔરાની ળરૂઆત આદ્ય ઐજતશાજવઔ ઔાથી થામ છે. તેભાાં રથર ભશત્ત્લનુાં ઔેન્દ્ર છે. રથરભાાંથી ભાનલ-ગાટની ઔલેરી ભાટીની આઔૃજત ભમાુરદત પ્રભાણભાાં પ્રાપ્ત થઈ છે. અશીંથી ત્રણ રુુ – આઔૃજત પ્રાપ્ત થઈ છે. સ્ત્રી – આઔૃજત ણ પ્રાપ્ત થઈ છે. રથરભાાં ક ાંવ ન ઢ ન ાં ક ભ પ્રચજરત શતુાં. આ પ્રઔાયની ભાત્ર પ્રાણીની જ આઔૃજત પ્રાપ્ત થઈ છે. ઔૂતયાાંની ફ ે આઔૃજત, ફઠેેરા લૃબની આઔૃજત, ક્ષીના ભસ્તઔલાી વી, એઔ વવરુાં અને ઔૂઔડ ઉલે્લકનીમ છે. ળુ અને ભાનલની જભશ્ર આઔૃજતના નભૂના ણ જોલા ભે છે. અભયેરીના કદઔાભભાાંથી દાઢીલાા ગ્રીઔની આઔૃજતલાી ભાટીની તઔતી ભી છે. ખુજયાતનાાં ક્ષત્રક રીન જળલ્ભાાં તાજાના એબરભાંડની ખપુા,

જૂનાખઢ ાવે કાયા – ઔરડમાની ખપુા, ઉયઔટની ખુપા, ફ લ – પ્મ ય ન ભઠની ગ પ ઓ, કાંબારીડાની

ખુપા, વોયાષ્ટ્રભાાં વાણાની અન ે ઢાાંઔની ખપુા તભેજ ળાભાજી ાવે દેલની ભોયીનો સ્તૂ લખેયેન વભાલેળ થામ છે. ખપુાભાાં ભટેબાખે ચૈત્મ - ખલાક્ષનાાં વુળબન જોલા ભે છે. કાંબારીડાની ખુપા ૈઔીની એઔ ચૈત્મ ખપુાની ફશાયની દીલાર ય ફોદ્ધ ધભુના દ્માણી અલરરઔતશે્વય અન ે લજ્રાણી ફજધવત્ત્લનાાં ભટાાં જળલ્ ઔાં ડાયેરાાં છે. દેલની ભયીના સ્તૂનાાં વળુબન ખાાંધાય અને ાિાત્મ ળૈરીને ભતાાં આલ ે છે. દેલની ભયીના સ્તુના અલળે શાર એભ. એવ. મુજનલજવટુી પ ફયડાના ુયાતત્ત્લ – જલબાખના વાંગ્રશારમભાાં વુયજક્ષત છે. ળાભાજીની


Art and Culture



16

આવાવથી ઈ.વ. ૪૦૦ના વભમની રશાં દુ પ્રજતભા ણ ભી આલી છે. તેભાાં ફાઔ વાથ ેજત્રબાંખભાાં ઊબેરી મક્ષી(ઔે ઔઈ દેલી), ભાતા અન ેજળળુની કાંરડત ભૂજતુ, બીરડી – જલળે ાલુતીની ઊબી પ્રજતભા, ચાભુાંડાદેલીની પ્રજતભા લખેયેન વભાલેળ થામ છે. કેડબ્રહ્માથી પ્રાપ્ત એઔભુકી જરાંખ, વજજત્રાભાાંથી અન ે ઔચ્છભાાં દરતુયભાાંથી પ્રાપ્ત ભસ્તઔ, ળાભાજી ાવે નાખધયાભાાંથી ભેર બાયલાશઔનુાં ધાતુજળલ્ લખેયે ખુજયાતભાાં ક્ષત્રઔાર દયમ્માન જલઔવરેી જળલ્ઔરાની ઝાાંકી ઔયાલ ે છે. ખપુ્તઔારીન ખુજયાતનાાં જળલ્ભાાં ભુખ્મત્લ ે લીયબર – જળલ (ળાભાજી), લડદયા મ્મુઝીમભભાાં વચલામેરી ફ ે ભાતૃઔા, અાંફાજી ાવનેી લાલના ફ ેખણ, ખના ભાંરદયને પયતી રદલાર યની ઔેટરીઔ આઔૃજત, ભસ્તઔ જલનાનુાં ભાટીનુાં જળલ્(ળાભાજીની આવાવ), ઔામત્વખુ ભુરાભાાં ઊબેરા તીથુંઔય શ્રી આરદનાથની કાંરડત પ્રજતભા લખેયેની ખણના ઔયી ળઔામ.

વોરાંકીક રીન વળલ્કર : ખુજયાતની વરાંઔીઔારીન (ઈ.વ. ૯૪૨ થી ઈ.વ. ૧૩૦૩ – ૦૪) જળલ્ળૈરીને ‘ભ રુ – ગ જતય ળૈરી’ તયીઔે

કલાભાાં આલ ે છે. વરાંઔીઔારીન જળલ્ ભુખ્મત્લ ે રશાં દુ અને જનૈ ધભુને રખતાાં છે. રશાં દુ જળલ્ભાાં ળૈલ તથા લૈષ્ણલ વાંપ્રદામનાાં જળલ્, વૂમુૂજા તથા ળજક્તૂજાનાાં જળલ્ એઔ જ સ્થાનભાાં વાથ ેવાથ ેજોલા ભે છે. વલ્તનતઔારભાાં લલ્લબ વાંપ્રદામન ે ઔાયણ ે રારજી, રાડુ-ખાર, લેણ-ખાર, ભુયરીધય, યાધા-ઔૃષ્ણ લખેયેની ધાતુપ્રજતભાનુાં જનભાુણ થમુાં.

ગ જય તન ાં ધ ત વળલ્ો :

ધાતુપ્રજતભાભાાં શડપ્ા ઔાની ફ ે નાનઔડી આઔૃજત રથરભાાંથી પ્રાપ્ત થઈ છે. તેભાાંની એઔ ઔૂતયાની અને ફીજી ફતઔની છે. અઔટાભાાંથી છઠ્ઠા વૈઔાની જીલાંતસ્લાભીની પ્રજતભા ભી છે. જીલાંતસ્લાભીએ દીક્ષા રીધા શેરાાં ત ઔયતા વાંવાયી ભશાલીય સ્લાભીનુાં નાભ છે. અચરખઢભાાં ાંચધાતુની જનૈ તીથુંઔયની ભૂજતુ ધ્માન કેંચે તેલી છે. લડદયાભાાં ઔરાખુરુ જળલ્ી ળાંખો ચૌધયીન શાથ નીચે તૈમાય થમેરી ેઢીભાાં જળલ્ી તયીઔે યાગલ ઔનેરયમા, ભશેન્દ્ર ાંડ્ા, ધ્રલુ જભસ્ત્રી, નાખજી ટેર અન ેજખયીળ બટ્ટ આખ આવ્મા, જભેણે ય લ સ્તલલ દી અને અભતૂત વળલ્ો ગડ્ાાં. યાભબાઈ છાતયે અવબવ્મવક્તલ દી વળલ્ો ઔાં ડામાું. અભદાલાદભાાં ક વન્ત રે્ર અને જળ ફશેન વળલ્ીએ સ્ભાયઔ વ્મજક્તજળલ્ના જનભાુણભાાં તાનુાં

મખદાન આપ્મુાં. વય જી વ ગય એ અભૂતુ અન ેયાલાસ્તલલાદી જળલ્ ઔાં ડામાું છે. યવતર ર

ક ન્વોદદયમ એ યજફયજના જીલનની નાટ્યાત્ભઔ ગટનાન ેઔાાંવાના ભાધ્મભભાાં ગડલાભાાં વપતા ભેલી છે. પ્રબ ળાંકય વોભ ય :

તેભન જન્દ્ભ ારીતાણાભાાં થમ શત. તે વભનાથ ભાંરદયના આરઔુટેઔ (સ્થજત) છે. તેભન ે “વળલ્

વલળ યદ”ની ઉભા આલાભાાં આલેરી છે.

ખુજયાતની બૂજભ ય ળાવન ઔયતા ભુજસ્રભ યાજ્મઔતાુ ઉયાાંત લડદયા, બાલનખય, જાભનખય, જૂનાખઢ, વાણાંદ, ધયભુય, રુણાલાડા, ારનુય, વાંતયાભુય, ઈડય, લાડાજવનય, અને દલેખઢફારયમાના યાજલીએ તાના દયફાયભાાં વાંખીતઔાયની જનભણૂઔ ઔયી ળાસ્ત્રીમ વાંખીતન ેઆશ્રમ અને પ્રત્વાશન આપ્માાં છે. આ ફધાભાાં લડદયા યાજ્મન પા વજલળે યહ્ છે. લડદયા નયેળ ભશાયાજા વમ જીય લ ઉત્તભ પ્રળાવઔ શલા ઉયાાંત જલજલધ ઔરાના ઉાવઔ શતા. તેભના ળાવનઔાભાાં ૧૮૮૬ભાાં જલખ્માત ળાસ્ત્રીમ વાંખીતઔાય ભૌર ફક્ષ (૧૮૩૩ – ૯૬)ની

યાશફયી શેઠ લડોદય ભ ાં વાંગીતળ ળરૂ ઔયલાભાાં આલી. તે ઉચ્ચ ઔરટના લીણાલાદઔ શતા. તેભણે રશાં દુસ્તાની ળાસ્ત્રીમ વાંખીતના કે્ષત્રે સ્લયજરજની ળધ ઔયી તથા ગણી ફાંરદળ જરજફદ્ધ ઔયી. ગ જય તભ ાં દશાં દ સ્ત ની ળ સ્ત્રીમ વાંગીતન ાં દ્ધવતવય વળક્ષણ આલ ની ળરૂઆત તેભણે જ ઔયી. તેભણે વાંખીતના ઔેટરાઔ ગ્રાંથ રખ્મા તથા વાંખીતના ભાજવઔનુાં વાંાદન ઔમુું. ભોરાફક્ષ ઉયાાંત પૈઝભશભદકાાં, ખુરાભ અબ્ફાવકાાં, પૈમાઝકાાં, અબ્દુરઔયીભકાાં, રક્ષ્ભીફાઈ જાધલ જલેા ખામઔ અન ેજરતયાં ખલાદઔ યઝાશુવેનકાાં તથા ‘સ્લયવાંખભ’ ગ્રાંથના યચજમતા અને શાભોજનમભલાદઔ ખુરાભયવૂરકાાં તથા જળલઔુભાય ળુક્ર ઉલે્લકનીમ છે. યાજ્મભાાં ‘કર લાંત ક યખ ન ાં’ (Department of Amusement) નાભથી

કાતા જલબાખ દ્વાયા દયફાયી વાંખીતઔાયની જનમુજક્ત ઔયલાભાાં આલતી શતી. બ યતભ ાં વલતપ્રથભ અવખર દશાંદ વાંગીત

દયદ ૧૯૧૬ભ ાં લડોદય ભ ાં બય ઈ શતી, જનેુાં વાંચારન વાંખીતના જલખ્માત ળાસ્ત્રઔાય ાંદડત વલષ્ણુ ન ય મણ બ તખાંડેએ ઔમુું શતુાં. આ ળાસ્ત્રઔાયને ભશાયાજા વમાજીયાલ તયપથી બાયતભાાં વાંખીતના પ્રચાય અથે વરક્રમ વશામ ભી


Art and Culture



17

શતી. ૧૮૮૬ભાાં લડદયાભાાં સ્થામેરી વાંગીતળ ૧૯૫૦ભ ાં ‘કોરેજ ઓપ મ્મ વઝક, ડ ન્વ એન્ડ

ડર ભેદર્ક્વ’ભાાં રૂાાંતય ાભી શતી. તનેુાં વાંચારન ભશાયાજા વમાજીયાલ મુજનલજવુટીન ે જલજધલત વોંલાભાાં આવ્મુાં શતુાં. બાયતભાાં ભાંચનઔરા (Performing Arts)ના કે્ષત્રે સ્નાતઔ અન ે અનુસ્નાતઔ – ઔક્ષાન અભ્માવક્રભ દાકર ઔયલાન જળ આ મજુનલજવુટીને પાે જામ છે. જૂનાખઢના નલાફએ ણ ળાસ્ત્રીમ વાંખીતન ેપ્રત્વાશન આપ્મુાં શતુાં. ખામઔ અન ે ભૃદાંખલાદઔ ાંદડત આદદત્મય ભ (૧૮૧૭ – ૧૮૮૦)ને નલાફે ખરુુદ ેસ્થાપ્મા

શતા. જાભનગયના દયફાયભાાં યાજખામઔ તયીઔે તભેની

જનમજુક્ત થઈ શતી. તેભન ધ્રુદ તથા ધભાય યચનાન એઔ જલુર વાંગ્રશ ‘વાંગીત આદદત્મ’ નાભથી પ્રઔાજળત થમ શત. એઔ જભાનાભાાં વાંખીતકે્ષત્રે જભેની નાભના શતી તેલા ભ સ્ર્ય લવાંત અભતૃ જાભનખય રયમાવતભાાં યાજખામઔ તયીઔે જનમુજક્ત ાભેરા. ાછથી તે વયૂત સ્થાાંતય ઔયી ખમેરા. બાલનખયના યાજલી ભશાયાજા બાલજવાંશજી વાંખીતના ળકીન અન ે આશ્રમદાતા શતા. તભેણે ‘વાંગીતકર ધય’ના યચજમતા ડ હ્ય ર ર વળલય ભની રયમાવતના દયફાયી ખામઔ તયીઔે જનમજુક્ત ઔયી શતી. દરવુકયાભ બજઔ, જળલયાભબાઈ, ખજલાંદપ્રવાદ ાાંડે, યશીભકાાં તથા ચાંરપ્રબા જલેા વાંખીતઔાયન ેણ બાલનખયભાાં યાજ્માશ્રમ ભળ્ શત. રઔયાના ગયાનાના જાણીતા ખામઔ મળલાંત ુયરશત ભૂ બાલનખયના શતા. ધયભ યન ય જલી ભશ ય જા ભોશનદેલજીન બ ઈ પ્રત દેલજી ત ે ઉચ્ચ ઔરટના ખામઔ અને લીણાલાદઔ શતા. તેભણ ે‘વાંગીતપ્રક ળ’ નાભન ગ્રાંથ રખ્મ છે. તેભના જળષ્મભાાંના એઔ ાંરડત અાંફારારે લાદ્યન અભ્માવ અને વાંળધન ઉયાાંત નલાાં લાદ્યનુાં વજનુ ણ ઔમુું છે. આ યાજ્મના ફીજા એઔ યાજલી વલજમદેલજીએ ‘વાંગીતબ લ’ નાભઔ ગ્રાંથ રખ્મ છે. જનેુાં બાાાંતય અાંગે્રજી, રશાં દી અને ફ્રેન્દ્ચ બાાભાાં થમુાં છે. વ ણાંદન ય જલી જળલાંતવવાંશજી ઠ કોયવ શેફ તે વાયા વાંખીતજ્ઞ શતા. તે દેલીબક્ત શતા. તભેણે યચેરી દલેીની ગણી સ્તજુત ળાસ્ત્રીમ વાંખીતના જલજલધ યાખભાાં સ્લયફદ્ધ થમેરી છે. તનેુાં પ્રઔાળન ણ ઔયલાભાાં આલેરુાં છે. તેભના આશ્રમન રાબ ાંરડત પ્રતાનાયામણ, ાંરડત ભજણયાભ, ાંરડત જવયાજ તથા ખુરાભ ઔાદયકાાં જલેા ઉચ્ચ ઔરટના વાંખીતઔાયને ભળ્ છે. વાફયભતી આશ્રભભાાં યચઔ અને વાંસ્ઔાયી લાતાલયણ વજાુમ તે શેતથુી ભશાત્ભા ખાાંધીજીએ ાંદડત વલષ્ણુ દદગાંફય ર સ્કય ાવે વાયા વાંખીતઔાયની ભાખણી

ઔયી અને તેભના વૂચનથી ન ય મણ ભોયેશ્વય ખયે આશ્રભભાાં જોડામા. તેભણે જ ેપ્રાથુના અન ેબજનન વાંગ્રશ તૈમાય ઔમો ત ે ‘આિભ બજન લવર’ નાભથી પ્રઔાજળત થમ. આ યચના ળાસ્ત્રીમ યાખભાાં સ્લયફદ્ધ ઔયલાભાાં આલી છે અન ે ાંરડત નાયામણ કયે આશ્રભની વલાય-વાાંજની પ્રાથુનાભાાં તે ખાતા શતા. ૧૯૨૦ભ ાં ગૂજય ત વલદ્ય ીઠની સ્થ ન વાથ ેજ તેભાાં વાંખીતન ે સ્થાન આલાભાાં આવ્મુાં તથા સ્નાતઔ ઔક્ષાના અભ્માવક્રભની તભેાાં જોખલાઈ ઔયલાભાાં આલી. ૧૯૨૧ભાાં નાયામણ ભયેશ્વય કયેની યાશફયી નીચે અભદાલાદભાાં વાંગીત દયદનુાં આમજન ઔયલાભાાં આવ્મુાં. ય િરીમ વાંગીત ભાંડની સ્થાના થઈ; જનેા દ્વાયા

યાષ્ટ્રબજક્તને ે તેલાાં બજનની તારીભ આલાની ળરૂઆત થઈ. ખાાંધલ ુ ભશાજલદ્યારમ જળક્ષણ રયદ દ્વાયા પ્રઔાજળત ‘વાંગીત વત્રક ’નુાં કયેએ વાંાદન ઔમુું. ખાાંધલુ જલદ્યારમની સ્થાના થતાાં રશાં દુસ્તાની ળાસ્ત્રીમ વાંખીતના પ્રચાયને પ્રત્વાશન ભળ્ુાં. આ જલદ્યારમભાાં વેંઔડ જલદ્યાથીએ ળાસ્ત્રીમ વાંખીતની તારીભ પ્રાપ્ત ઔયી. ત ેઉયાાંત અભદાલાદભાાં ળાસ્ત્રીમ વાંખીતની તારીભ આતી અન્દ્મ વાંસ્થા ણ ઊબી થઈ. દા.ત. કાાંડેઔય વાંખીત જલદ્યારમ (નલુાં નાભ – ‘કાાંડેઔવુ વાંખીતમ્ જવમ્પની’), સ્લયાાંજજર, ખુજયાત વાંખીત ભશાજલદ્યારમ, બાયતીમ વાંખીત જલદ્યારમ, શ્માભ ઔેદાય વાંખીત જલદ્યારમ, વાંખીત વાધના, વપ્તઔ સ્ઔૂર પ ક્રાજવઔર મ્મુજઝઔ, શ્રી ખજાનન વાંખીત જલદ્યારમ, ધ્લજન સ્ઔૂર પ મ્મુજઝઔ, બાયતીમ વાંખીત ભાંરદય લખેયે. અાંફારાર વાયાબાઈ પાઉન્દ્ડેળને જવદે્ધશ્વયી દેલી, કારદભ શુવેનકાાં અન ેયવૂરનફાઈ જલેાાં અગ્રણી વાંખીતઔાય ઉયાાંત શલેરી વાંખીતના ઔેટરાઔ ખામઔનુાં ગ્રાભપન યેઔરડું ખ ઔયેરુાં છે. ‘ઔુભાય’ વાભજમઔભાાં ળાસ્ત્રીમ વાંખીત અને વાંખીતજ્ઞ વાધુયાભ મધના તથા શવુ માજજ્ઞઔ લખેયેના અનેઔ રેક પ્રઔાજળત થમા છે. જલખ્માત જખટાયલાદઔ વબ્રજબૂણ ક બ્ર તથા સ્લ. ૂયણચાંર ખલમૈા જલેા વાંખીતઔાયએ અભદાલાદનુાં નાભ યળન ઔમુું છે. અભદાલાદના અગ્રણી ળાસ્ત્રીમ વાંખીતઔાયભાાં યાલજીબાઈ ટેર, વુકલીયજવાંશ ઝારાવાશેફ, જલખ્માત તફર લ દક ાંદડત દકળન ભશ ય જના જળષ્મ નાંદન ભશેતા, વલખ્મ ત વવત યલ દક ાંદડત યવલળાંકયના જળષ્મા ભાંજુફશેન ભશેતા, રૂાાંદ ે ળાશ, નન્નેકાાં, ખુરાભ અશભદકાાં, શભીદ શુવેનકાાં, અતુર દેવાઈ, ઈભુ દેવાઈ, ળોક્ત શુવેનકાાં, નીયજ યીક, જલયાજ અભય, અજનઔેત કાાંડેઔય લખેયે ઉલે્લકનીમ છે. લાદ્યવાંખીતના અન્દ્મ ઔરાઔાયભાાં તફરાલાદઔ યાજર ળાશ, જલનદ લૈષ્ણલ, અન ે


Art and Culture



18

શેતર ભશેતા, કલાજભાાં શેભાંત બટ્ટ, લામજરનભાાં અજભત ઠક્કય અને જવતાયલાદઔભાાં ૂલી ભશેતા આળાસ્દ ખણામ છે. ાંદડત ઓભક યન થ ઠ ક ય બરૂચના લતની શલા છતાાં વુયતને તે લતન ખણતા. તે ઉયાાંત યાભરઔળન ભશાયાજ, દીદાય ફક્ષ, ઈદનફાઈ, ભારુબાઈ, યળુયાભ જલેા ખ્માતનાભ વાંખીતઔાય ળાસ્ત્રીમ વાંખીતક્ષેત્રને વુયત નખયની દેન છે. ાંરડત ભઔાયનાથ દ્વાયા સ્થાજત ટરસ્ટ વૂયતભાાં એઔ વાંખીતળાા ચરાલ ેછે.

ાંદડત ઓભક યન થ ઠ ક ય : તે ળાસ્ત્રીમ વાંખીત ભાટે જાણીતા શતા. તેભણે ગ ાંધલત

વનકેતન નાભે વાંસ્થાની સ્થાના ઔયી શતી. તેભણે ઈ.વ. ૧૯૫૩ભાાં જલશ્વ ળાાંજત વાંભેરન દયમ્માન બાયતનુાં પ્રજતજનજધત્લ ઔમુું શતુાં. તેભન ે બાયત વયઔાય દ્વાયા દ્મશ્રી એલડુ આલાભાાં આલેર છે. „ગ ઘૂાંઘરુાં ફ ાંધ ભીય

ન ચ ઊઠી‟ એ તેભની પ્રજવદ્ધ યચના છે. તેભણે યાષ્ટ્રીમ

ગીત “લાંદે ભ તયભ” ન ાં સ્લય ાંકન ઔમુું શતુાં. લાંદ ે ભાતયભ યાખ દેળભાાં ખાલાભાાં આલ ેછે. વોયાષ્ટ્રભાાં બાલનખય, જૂનાખઢ અને જાભનખય ઉયાાંત યાજઔટન પા ણ નોંધાત્ર છે. આઝાદી છી યાજઔટની યાષ્ટ્રીમ ળાાભાાં ખાાંધલ ુ જલદ્યારમ દ્વાયા ળાસ્ત્રીમ વાંખીતના જળક્ષણન પ્રફાંધ ઔયલાભાાં આવ્મ શત. ૧૯૫૪ભાાં ત્માાં વૌય િર ય જ્મ વાંગીત ન ર્ક અક દભીની સ્થાના થઈ તથા તેના ઉક્રભે ળાસ્ત્રીમ વાંખીતના ઉચ્ચ જળક્ષણનુાં જલદ્યારમ સ્થામુાં. ખુજયાતની સ્થાના છી વોયાષ્ટ્ર અઔાદભી ‘વાંગીત બ યતી’ના નાભથી કાઈ. આ નખયના અગ્રણી વાંખીતઔાયભાાં યજવઔરાર અાંધારયમા, ફાફુરાર અાંધારયમા, શયઔાન્દ્ત ળુક્ર, ભધુવૂદન ઢાાંઔી તથા અભુબાઈ દળી ઉલે્લકનીમ છે. શયઔાન્દ્ત ળુક્રે ‘ગ જય તન વાંગીતપ્રલ શો’ ગ્રાંથભાાં તથા ‘ગ જય તન ાં વાંગીત તથ વાંગીતક યો’ સુ્તઔભાાં વાંખીત જલળે યવપ્રદ ભારશતી અાંરઔત ઔયી છે. અભુબાઈ દળીએ ‘બ યતીમ વાંગીત’ નાભની ુજસ્તઔા ણ પ્રખટ ઔયી છે. શલેરી વાંગીતનુાં સ્થાન ખુજયાતના વાંખીતભાાં ભકયે ભૂઔી ળઔામ. લલ્લબ ચ મતથી ળરૂ થમેરી આ પ્રણાજરઔા અભૂઔ અાંળ ે ખજુયાતનાાં લૈષ્ણણલભાંદદયોભાાં શજુ ચારે છે. શલેરી વાંખીતના ખામઔ કૃષ્ણણરીર ન ાં દો

ળાસ્ત્રીમ યાખભાાં ખાતાાં શમ છે. ઔૃષ્ણદાવ, વ્રજનાથજી, ગનશ્માભરારજી, દ્વાયઔેળરારજી, જીલનજી ભશાયાજ તથા ભુઔુાં દરારજી આ કે્ષત્રભાાં નોંધાત્ર ખણામ છે. ઈ.વ. ૧૯૫૫ભાાં યેરડમ – વાંખીતભાાં બાખ રેલા ખમેરા ધ્રાાંખધ્રાના યાજખામઔ અને શલેરીના ઔીતુનઔાય શ્રી

બખલતીપ્રવાદ પે્રભળાંઔય બટે્ટ શ્રી ઔેવઔય અને શ્રી ભાથયુને શલેરી – ઔીતુન વાંબાવ્મુાં. જથેી જુષ્ટ્ભાખીમ ઔીતુન વાંખીતન ે – શલેરી વાંખીતને આઔાળલાણીભાાં, ળાસ્ત્રીમ વાંખીત જલબાખભાાં સ્થાન આપ્મુાં. સ્લ. બગલતીપ્રવ દ પ્રે. બટ્ટ જરજકત ‘ વિવાંગીત પ્રક ળ’, ગ્રાંથ વાંખીત નાટઔ અઔાદભીએ ઈ.વ. ૧૯૮૩ભાાં પ્રખટ ઔમો. સ્લ. બખલતીપ્રવાદ બટ્ટ છી લલ્લબદ વ ફ ોદય , વલઠ્ઠરદ વ ફ ોદય દ્વાયા શલેરી વાંખીતન આઔાળલાણી અને અન્દ્મ ભાધ્મભ દ્વાયા જલઔાવ થમ. ખુજયાતના ઔચ્છ જલસ્તાયની વાંખીત કે્ષત્રે લાત ઔયીએ ત ‘કચ્છી ફ જ’ ળૈરીના પ્રલતુઔ જલખ્માત તફર લ દક ઓવભ નખ ાં, તેભના જળષ્મ અને યાષ્ટ્રીમ વન્દ્ભાન ાભેરા નોફતલ દક વ રેભ ન જ મ્ભ તથા ર રખ ાં નોંધાત્ર છે. ખુજયાતભાાં ળાસ્ત્રીમ વાંખીત ઔયતાાં ઉળાસ્ત્રીમ વાંખીત તથા વુખભ વાંખીત લધાયે રઔજપ્રમ ફન્દ્મુાં છે અન ેતેની યાં યા કૂફ જૂની અને રાાંફી છે. ખુજયાતના વુખભ વાંખીતના ઔરાઔાયભાાં રુોત્તભ ઉ ધ્મ મ, દદરી ધોદકમ , જનન ુ ભઝુભદાય, કૌભ દીની ભ નળી, કે્ષભ દદલેદર્મ તથા તેભનાાં ત્ની વુધાફશેન, યાવજફશાયી દેવાઈ, તથા તેભનાાં ત્ની જલબાફશેન દેવાઈ, જનાદુન યાલર તથા તેભનાાં ત્ની શદુાફશેન યાલર, વયજ ખુાંદાણી, શાંવા દલે, યેળ બટ્ટ, જખદી લીયાણી, ફાંવયી બટ્ટ, ભારતી રાાંખે, નમનેળ જાની, આવવત દવે ઈ તથા તેભનાાં ત્ની શેભા દેવાઈ, અવજત ળેઠ તથા તેભનાાં ત્ની જનરુભા ળેઠ, વોજભર ભુનળી, શ્માભર ભુનળી, આયતી ભુનળી, અભય બટ્ટ, જનળા ઉાધ્મામ, ઓવભ ન ભીય લખેયે ઉલે્લકનીમ છે. વુખભ વાંખીતના દદગ્દળતનના કે્ષત્ર ેયવવકર ર બોજક તથા ચીભન તોધનન ઉલે્લક ઔયલ ગટે. ખુજયાતભાાં ઔજલતા ખાલાની યાં યા છે. ઔજલતા કાવ ઔયીન ે ખીત અન ે ખઝર, સ્લયફદ્ધ ઔયીન ે યજૂ થતા વાંખીતન ે‘ક વ્મ – વાંગીત’ ઔશેલાભાાં આલ ેછે.

રોકવાંગીત :

વાંખીત કે્ષત્રે રઔવાંખીત એ ખુજયાતની આખલી યાં યા છે. તેભાાં ચાયણી રઔખીત, દુશા, છાંદ લખેયેન વભાલેળ થામ છે. રઔવાંખીતના કે્ષત્ર ે આખલુાં પ્રદાન ઔયનાયાભાાં ઝલેયચાંદ ભેઘ ણી, દ ર બ મ ક ગ, અબયાભ બખત, શેભ ગઢલી, વાંગળી ગઢલી, યજતઔુભાય વ્માવ, બેરુદાન ખઢલી, દદલ ીફશેન બીર, રાકા ખઢલી, દભમાંતી ફયડાઈ, ભધુવૂદન વ્માવ, ફચબુાઈ ખઢલી, ઔયવન રઢમાય, પ્રપ લ્લ દલે, શેભાંત ચૌશ ણ, રજરતા ગડાદયા લખેયે નોંધાત્ર છે.


Art and Culture



19

દપલ્ભ વાંગીતકે્ષતે્ર અવલન ળ વ્મ વ, તેભના તુ્ર ગૌય ાંગ વ્મ વ, કે્ષભ દદલેદર્મ , દદરી ધોદકમ , રુોત્તભ ઉ ધ્મ મ, વયજ ખુાંદાણી, યાવજફશાયી દેવાઈ, આવવત દેવ ઈ, અવજત ભચતન્ર્, યજત ધરઔમા, ભશેળ કનોદડમ અને નયેળ કનોદડમ જલેા વાંખીતઔાયએ વાંખીત રદગ્દળુન ઔયી રઔજપ્રમતા ભેલી છે.

ગ જય તી વ ગભ વાંગીત

યેળ બટ્ટ, ગૌય ાંગ વ્મ વ, શજુદા યાલર, કૌભ દીની

ભ નળી, ુરુત્તભ ઉાધ્મામ, જનાધુન યાલર, ભાજરની

ાંરડત, શાંવા દલ,ે કે્ષભ દદલેર્ીમ , વુધા રદલેટીમા,

યાવજફશાયી દેવાઈ, નમન ાંચી, અવલન ળ વ્મ વ,

શેભા દેવાઈ, નૈભે જાની, વરી ઔાડીમા, જનળા ઔાડીમા, વનરુભ ળેઠ, અનાય ઔઠીમાયા, આયતી ભુનળી, વોજભર

ભુનળી લખેયે આ કે્ષત્ર ેજાણીતાાં નાભ છે.

જાણીત બજનીક

પ્રાણરાર વ્માવ, નાયામણ સ્લાભી, ઔાનદાવ ફા,ુ શેભાંત ચૌશ ણ લખેયે આ કે્ષત્ર ેજાણીતાાં નાભ છે.

રોકવાંગીત અને બજન

ડાુ. જનયાં જન યાજ્મખુરુ

(નોંધ – જન્દ્ભાષ્ટ્ભીના રદલવ ેઠાઔય ભાંરદયભાાં બજન ઔયે છે.)

જાણીત ાં યત્નો રદલાીફને બીર (રઔ વાંખીત), શ્માભ વાધ,ુ

બીકુદાન ખઢલી, ભનજ કાંડેરયમા (ખઝર કે્ષત્રે), પ્રાણરાર વ્માવ લખેયે ઔરા કે્ષત્રે જાણીતાાં નાભ છે.

બાયતીમ વાંખીત અન ે લાદ્યનુાં ખેરુાં છેઔ લેદઔા વુધી શોંચે છે. લાદ્યના આજ ે કાતા ચાયે પ્રઔાયન ઋગ્લેદભાાં ઉલે્લક ભે છે. તત – તાંતુલાદ્ય, વલતત –

ચભુલાદ્ય, ઘન – આધાતલાદ્ય અને લ મ લાદ્ય લેદઔાભાાં

જાણીતાાં શતાાં. તાંતુલાદ્યભાાં લીણા, ઔાણ્ડલીણાન ઉલે્લક છે. બમાંઔય અલાજ ઔયનાયા ધધુય, ખધા તથા જન્દ્ખા જલેાાં યણલાદ્યન ણ ઉલે્લક છે. ળાંક વુજયલાદ્યભાાં આલે. બ્રાહ્મણ મુખભાાં લૃાંદવાંખીત ભે છે. દુાંદુજબ અન ે વ તાંત્રીનુાં

લીણાલાદ્ય ણ લણુલામુાં છે. ઉવનદ, ગબોવનદભ ાં આજન વપ્તસ્લયન ાં ન ભો ભી આલે છે.

શાંવોવનદભ ાં ન દન વલવલધ પ્રક યો લણતલ મ છે. ઉ.દ . ઘાંર્ન દ, તાંત્રન દ, ત રન દ, લેુન દ, લગેયે. વૂત્રઔાભાાં ત લાદ્ય ઔેલી યીતે ફનાલલા તનેાાં ણ જલસ્તૃત લણુન ભે છે. ળ ાંખ મન, િોતવૂત્ર અને ર ટ્ય મન,

વૂત્રભ ાં લીણ ની ફન લર્ન ાં લણતન છે. તાય ઔેભ ફાાંધલા, તુાંફડાાં ઔમાાંથી ભેલલાાં, દાંડ ઔમા લૃક્ષ અખય લાાંવના રલેા, ઔમા લાદ્યને ઔેટરાાં ઔાણાાં ાડલાાં, તાંતુભાાં તાય ઔે આાંખયડાન ઉમખ ઔેભ ઔયલ, રાળની ઔે નેતયની નકી ઔેભ ફનાલલી, આયશ – અલયશ ઔેભ ઔયલા લખેયે જલખત ેલણુવ્મુાંછે. વાંખીતળાસ્ત્રના આણા પ્રાચીન ગ્રાંથભાાં તાંતુ, વુજય, અલનદ્ય અને ગન એભ લાદ્યના ચાય પ્રઔાય દળાુલામા છે. શજાય લુની ઉત્ક્રાાંજત છી આજ ે આણી ાવે વાંખીતલાદ્ય ઉરબ્ધ છે. એઔતાંત્રી લીણા, નઔુધલીણા, જત્રતાંજત્રઔા, જચત્રા, જલચ, ભતઔરઔર, આરાજની, જનાઔી, જનઃળાંઔલીણા, ભશતીલીણા, રઔન્નયી, જલેાાં તાંતુલાદ્ય, ભૃદાંખ, દુાંદુજબ, બેયી, ટશ, શુડુક્ક, ગટ, ધડવ, ઢક્કા, ઔુડુક્કા, ઔુડુલા, ડભરુ, ડક્કા, ભજણડક્કા, ડુકુ્કરી, રુાં ઝા, ઝલ્લયી, બાણ, સ્ત્રીલજર, જનઃળાણ, તુાંફડી, જલેાાં અલનદ્ય લાદ્ય, ગાંટા, કુ્ષર, જમગાંટા, ઔસ્ત્રા, ળુજક્ત, ટ્ટ જલેાાં ગનલાદ્ય અન ેલેણ, ાલ, ાજલઔા, ભુયરી, ભધુઔયી, ઔાશરા, તાંડુરઔની, ચુઔડા, ળુાંખ, ળાંક, તૂટી જલેાાં વુજયલાદ્યન ઉલે્લક વાંસ્ઔૃત વારશત્મના ગ્રાંથભાાંથી વુેયે વાાંડે છે. ભધ્મઔાભાાં ભાંખર પ્રવાંખે, નતૃ્મ લકત ેઅને લવાંતન ેલધાલલાના ઉત્વલ ટાણે આનાંદૂમાજુણ, ભુદર, ત્રાાંવાાં, યણઔાશર, જઢક્ક, લીયભૃદાંખ, પ્રણલ, ગાંટા, ઝારય, યણતૂય, યણજળાંખુ, ુષ્બેયી, ભદનબયેી, ળાંક, ળયણાઈ, રુરલીણા, વયસ્લતીલીણા જલેાાં લાદ્યનુાં લણુન શ્રી બોગીર ર વ ાંડેવય વાંારદત ‚લણતકવભ ચ્ચમ‛ ગ્રાંથભાાંથી ભે છે. વ્રજબાાના ફશુ જાણીતા ગ્રાંથ ‘પ્રલીણવ ગય’ભાાં આ છત્રીવ લાજજ ાંત્રની માદી આી છે.

(૧) ભાંડ (૧૯) જાંખી (૨) ફીન (જાંતય) (૨૦) યણતુય

(૩) યલાજ (૨૧) બેયી (૪) અન (૨૨) ળયણાઈ

(૫) તાંફુય (૨૩) ાલ (૬) ઉાંખ (૨૪) યણજળાંખ ુ

(૭) ફય (૨૫) ળાંક

(૮) ફવ ુ (૨૬) ળીંખીં (૯) વુયદ (૨૭) ઔયનાટ (૧૦) જનાઔ (૨૮) ણલ


Art and Culture



20

(૧૧) ઔુભામચ (૨૯) આનઔ (૧૨) ુાંખી (૩૦) ભુયાં જ (૧૩) વાયાં ખી (૩૧) ડપ (૧૪) ફાંવી (૩૨) ડાઔ (૧૫) યઆશ (૩૩) ડભરુાં (૧૬) ફાાંવ (૩૪) જરતયાં ખ (૧૭) ઔાનટુઔ (૩૫) ઝાાંઝ (૧૮) તાર (૩૬) ભાંજીયા

વાંખીતળાસ્ત્ર જલળે પ્રચુય પ્રભાજણઔ વાભગ્રી આનાય ગ્રાંથ ‘બયતન ટ્યળ સ્ત્ર’ છે. વાંગીતન ાં જૂન ભ ાં જૂન ાં વલલયણ બયત ચ મતના આ ન ટ્યળ સ્ત્રભાાં આેરુાં છે. બાયતભાાં ઈજતશાવઔાય આ ગ્રાંથન વભમ ઈ.વ. ૂલ ે૪૦૦ થી ૫૦૦ન ભાને છે. આ ઉયાાંત ‘ઢોરવ ગય’ નાભન ુયાણ ગ્રાંથ ભી આવ્મ છે. એભાાં આણા ફશુ જાણીતા રઔલાદ્ય ઢોરની ઉત્વત્ત, એનાાં જલજલધ અાંખનાાં દેલતા, ઢરનુાં સ્થાન, એની ભશત્તા, પ્રવાંખજલળે પ્રભાણનેા તાર અન ે ઢરલાદનભાાં જુદી જુદી આાંખીથી નીઔતા જુદા જુદા સ્લય ફાફત ફશુ ઝીણલટથી ભારશતી આલાભાાં આલી છે.

આણાાં રઔલાદ્ય અનેઔ પ્રઔાયની જલળેતા ણ ધયાલ ે છે. રઔવાંખીતભાાં જ ે લાદ્ય જોલાભાાં આલ ે છે ત ેજૂના ઔાથી તે જ ેજસ્થજતભાાં શતાાં ત ેજ જસ્થજતભાાં આજ ેણ જોલા ભે છે. રઔલાદ્યવાંખીતભાાં ઔઈ ળાસ્ત્રીમ દ્ધજત ઔે ળધકન ેફશુ અલઔાળ શત નથી અન ેથામ ત ત ેરાાંફ ેખાે રઔભાનવ અનાલે ત જ ટઔી ળઔે છે. રઔવાંખીતભાાં વાભાન્દ્મ યીતે તારનુાં ભશત્ત્લ શલાથી અન ે કુલ્લાભાાં તેનુાં આમજન થતુાં શલાથી કાવ ઔયીને કુલ્લાભાાં વાાંબી ળઔામ તેલાાં નલાાં લાદ્યને જલળે સ્થાન ભે છે. આ દેળભાાંથી જ નરશ ણ ભધ્મ એજળમાભાાંથી આલીને અનેઔ જાજત અને જૂથએ પ્રાચીન ઔાભાાં અશીં લવલાટ ઔયેર છે. એટરુાં જ નરશ ણ તે તાની વાથ ેરઔવાંખીતની વૂયાલજર ણ રાવ્મા છે. રયણાભે પ્રાચીન રઔવાંખીતન અભ્માવ ઔયલાભાાં આલે ત જણામ છે ઔે આ રઔલાજજ ાંત્ર અન ે રઔવાંખીતનુાં જ ે સ્લયવપ્તઔ છે ત ે જળષ્ટ્ વાંખીતનાાં સ્લયવપ્તઔ ઔયતાાં ઔેટરીઔ યીત ે જૂદુાં ડે છે. તનેા ઔેટરાઔ યાખ અન ે સ્લયાલજર ત ભધ્મ એજળમાના રઔવાંખીતન ે વજલળે ભતાાં આલ ે છે. ઔઔેવવની આજુફાજુના પ્રદેળ ઈયાઔ, અયફસ્તાન, ઈયાન, અન ેજવાંધુ લખેયે દેળભાાંથી ઊતયી આલેરી ઔેટરીઔ જાજત તાની વાથ ે સ્લય અને વાંસ્ઔાય ખુજયાતભાાં રાલેર છે, જનેી

અવય ખુજયાતના રઔવાંખીતભાાં ઠીઔ ઠીઔ જોલા ભે છે. રઔલાદ્યન અલાજ જટેર આણને આઔે છે; એટરી જ એની ફનાલટની વયતા, વાદખી અન ેઔરાૂણુતા આણાં ધ્માન કેંચે છે. પ્રઔૃજતએ આેર લાાંવ, ગાવ, ફરુની વટી, જફમાનુાં રાઔડુાં , ભાટી, લાાંવની વટી, રાઔડાની દાાંડી, ભીણ, દધી, લાાંવની ચી, તુાંફડાાં, ગડાના ૂાંછડાના લા, જાનલયનાાં આાંતયડાાંની તાાંત, ચાભડુાં , નાખયભથના યેવા, યેળભની દયી, નાજમેયની ઔાચરી લખેયે ઉત્ાદનન આશ્રમ રઈને ક ાંબ ય, ડફગય, કાંવ ય જલેા ઔાયીખય, ઔરાધય અને શદયજન, તૂયી, ભીય, રાંધ , બો , ય લદેલ, જોગી, લ દી અને ઢ ઢી જલેા

રઔજાજતના ઔરાઔાય – ઔવફીએ જાતજાતનાાં અન ેબાતબાતનાાં રઔલાદ્યનુાં વજનુ ઔમુું છે. રઔવભુદામ અન ેજલળેતમા રઔઔરાઔાય લાદ્યને દૈલી, અજત જલત્ર ભાન ેછે. આલાાં લાજજ ાંત્ર ફનાલતી લકતે ઔાયીખય ળુબ ચગરડમુાં, ઉત્તભ લાય લખેયે નક્કી ઔયે છે અન ે છી જ તે ફનાલલાન પ્રાયાં બ ઔયે છે. લાજજ ાંત્રનુાં જનભાુણ ચારતુાં શમ તટેર વભમ તે ફનાલનાયે બ્રહ્મચમુવ્રત ાલુાં ડે છે. લાજજ ાંત્ર ય ઔઈ અળુબ છામ ન ડે તનેી ઔાજી યાકલી ડે છે. જ્માયે લાજજ ાંત્ર તૈમાય થામ છે; ત્માયે તેન ેદેલની ાવે યજૂ ઔયલુાં ડે છે. લાજજ ાંત્ર લડે યભત ઔયી ળઔાતી નથી. અજલત્ર ળયીયે તેન ેઅડઔાતુાં નથી. વૌય િરભ ાં ચ યણો જાંતયને બગલ ન રુરન ાં સ્લરૂ ભ ને છે. તેના લાદન ૂલ ે અને અાંત ેનભસ્ઔાય ઔયે છે. આરદલાવી દેલ શ ડોવ્શી નાભનુાં દૂધીભાાંથી ફનાલેરુાં લાદ્ય દલેૂજનભાાં લાયીન ેગયના જલત્ર કૂણાભાાં વાચલી યાકે છે અને લાયતશેલાયે તેન ે ધૂ ઔયે છે. આભ, રઔલાદઔ તાના લાજજ ાંત્રને જલત્ર અને ૂજનીમ ભાન ે છે. આથી, લાજજ ાંત્ર તટૂી જામ; ત જ્માાં ત્માાં પેંઔી દેલાન ેફદરે લાલ, ઔૂલા ઔે નદીનાાં જલત્ર જભાાં એન ેધયાલી દે છે.

બાયતીમ વાંખીતના પ્રાચીન ગ્રાંથભાાં લાદ્યના ચાય પ્રઔાય દળાુવ્મા છે. (૧) તત – તાંતુ લાદ્ય (૨) અલનધ – ચાભડુાં ભઢેરા (૩) ગન – વાભવાભે અથડાલીને લખાડલાભાાં આલતાાં (૪) વુજય – પૂાં ઔ લડે લાખતાાં લાદ્ય.

જ ે લાદ્ય દયી, તાંત ુ અથલા તાયથી લાખે એન ે તાંત ુલાદ્ય ઔશેલામ છે. આભાાં, નીચેનાાં રઔલાદ્યન વભાલેળ થામ છે.


Art and Culture



21

રઔવાંખીતના વોથી પ્રાચીન લાદ્યને આણ ેએઔતાય ઔશીએ છીએ. ખુજયાતભાાં જ નરશ; યાં ત ુ આકામ ેબાયતભાાં આ લાદ્ય વલુત્ર જોલા ભે છે. એઔતાયાભાાં ળરૂઆતભાાં એઔ તાય શત. એટરે તે એઔતાય ઔશેલામ, છી તેભાાં ફ ેતાય થમા. એભાાં ડ્જ અન ેફીજો ાંચભ શમ છે. એઔતાયાભાાં તૂાંફડા ય જાડા લાાંવની એઔ દાાંડી રખાડલાભાાં આલે છે. એઔતાયાભાાં ાંચભન તાય શત નથી. દતાયાભાાં આખના બાખે ફ ેકૂાંટી શમ છે અન ેતેના ય તાય ફાાંધલાભાાં આલે છે. એભાાં ફતેાય શલાથી આ લાદ્ય દતાય તયીઔે ણ કામ છે. ગ્રામ્મજલસ્તાયના બજજનઔ એઔતાય, દઔડ અન ે ભાંજીયા ય બજનની યભઝટ ફરાલ ેછે. એઔતાયાને ઔેટરાઔ ય ભવ ગયના નાભે ણ કાલ ેછે. વાભાન્દ્મ યીત ેતાંફૂયા એઔતાંત્રી, ફેતાંત્રી અન ેત્રણતાંત્રી ણ શમ છે. ખુજયાતભાાં આ ત્રણે પ્રઔાયનાાં તાંફૂયા ભે છે. ફેતાય ત વલુત્ર જોલા ભે છે. જમાયે ત્રણતાય ભાત્ર ઉત્તય ખુજયાતભાાં જોલા ભે છે.

યાલણશથ્થ આણા દેળનુાં અત્માંત ુયાતન લાદ્ય ભનામ છે. રાંઔાજત યાલણ જ્માયે વાધુના લેળભાાં લનભાાં વીતાનુાં શયણ ઔયલા ખમ; ત્માયે તનેા શાથભાાં જ ેલાજજ ાંત્ર શતુાં તેન ‘ય લણ શસ્તલીણ ’ તયીઔે ઉલે્લક થમ છે. વભમ જતાાં તેનુાં નાભ યાલણશથ્થ થમુાં. ગ જય તન રોકવાંગીતભ ાં ગજથી લ ગત ાં લ વજાંત્રોભ ાં એકભ ત્ર ય લણશથ્થો છે. યાલણશથ્થ વાલ વાદુાં રઔલાદ્ય છે. તેના નીચેના બાખભાાં નાજમેયની ઔાચરી ય ચાભડાાં ભઢી તેભાાં નાનઔડ દાંડ યાકલાભાાં આલ ે છે. ઔાચરી ય ભઢેરા ચાભડાની ઉય લાાંવની ટ્ટીની ગડી યાકી તેના ય ાતા તાય યાકી, તાયની ભેલણી ઔયી ગડાના લાના ખજથી તે લખાડલાભાાં આલ ે છે. આ લાદ્ય ખુજયાત ઉયાાંત યાજસ્થાન અન ેભધ્મપ્રદેળભાાં ણ જોલા ભે છે. ખુજયાતન યાલણશથ્થ ત્રણથી ચાય તાયન અને પ્રભાણભાાં નાન શમ છે. જ્માયે ખુજયાત ફશાયન યાલણશથ્થ વાતથી દળ તાયન અને થડ ભટ શમ છે. ખુજયાતભાાં યાલણશથ્થ લખાડનાયા ઔરાઔાયની વાંખ્મા પ્રભાણભાાં વાયી છે.

વૌય િર અને કચ્છન ચ યણોભ ાં જાંતય દૈલી લ દ્ય તયીકે લધ યે જાણીત ાં છે. જૂના જભાનાભાાં રઔલાદ્યના લૃાંદખાનભાાં જ ાંતયનુાં સ્થાન ભશત્ત્લનુાં ખણાતુાં. જાંતય એ રુરલીણ ન ાં અવત પ્ર કૃત સ્લરૂ છે. ફીનની જભે તને ેફે

તૂાંફડાાં, દાાંડી, કૂાંટી લખેયે શમ છે. જ ાંતયન ે ખાભાાં શેયીન ેઊબા યશીન ેલખાડલાભાાં આલ ે છે. આ લાજજ ાંત્રન ેફજાલલાભાાં ફાંને શાથ ૂયી રાંફાઈ વુધી પેરાઈ જામ છે. નીચે યશેતા બાખ ય જભણા શાથન અાંખૂઠ અને આાંખી લચ્ચ ે આલી જામ છે અન ે તાયની નીચેથી જ આાંખી અન ે અાંખૂઠ જલયીત રદળાભાાં કૂરતાાં આગાત ઔયે છે. શલે જ ાંતય લખાડનાયા ઔરાઔાયની વાંખ્મા ગટતી જામ છે.

વુયાં દ બાયતનુાં યાંરયત રઔલાદ્ય છે. ઔઈઔ એન ેવોયાં દો ણ ઔશે છે. વ યાંગીભ ાંથી આ લાદ્યની ઉત્વત્ત થઈ શલાનુાં બગલદગોભાંડરઔાયે નોંધ્મુાં છે. ખુજયાતભાાંથી આ લાદ્ય નાભળે થલા રાગ્મુાં છે. ઔચ્છી જાતભાાં ઔમાાંઔ ઔમાાંઔ આ લાદ્ય વાાંબલા ભે છે. વુયાં દ દૈલી લ દ્ય ખણામ છે. એેની ઉત્જત્તની યવપ્રદ દાંતઔથા ણ ભી આલ ે છે. ‘એઔ લાય ભશાંભદ મખાંફય વાશેફ લખડાભાાંથી વાય થતા શતા. એભણે લશેતા ાણીના એઔ લોંઔાભાાંથી ાણી ીધુાં. એ છી એઔ શયણે આલીને આ લોંઔાનુાં ાણી ીધુાં. છી ત શયણને ઈશ્વયપ્રાજપ્ત ભાટેની રખની રાખી ખઈ. ઈશ્વયન ે ળધલા ત ેજ ાંખરભાાં આભથી તેભ ચાયેઔય દડલા રાગ્મુાં. દડતાાં દડતાાં જ ાંખરના ઝાાંકયાભાાં ઔાાંટા લાખતાાં એનુાં ટે જચયાઈ ખમુાં. તેનાાં આાંતયડાાં નીઔીને ઝાડની ડાીભાાં બયાઈન ેવુઔાઈ ખમાાં. છી લનની રશેયકી આલતાાં એભાાંથી ભીઠી વૂયાલજર પ્રખટી. આ વૂયાલજર વાાંબીન ેઔઈ ઔરાઔાયે વુયાં દા નાભનુાં રદવ્મ લાદ્ય ફનાવ્મુાં.’

અલનદ્ય લાદ્યભાાં વોથી જાણીતુાં લાદ્ય ઢર છે. ખુજયાત ઔે બાયતભાાં જ નરશ; ણ જલશ્વબયભાાં આ લાદ્ય જોલા ભે છે. જૂના ઔાભાાં ઢર યણલ દ્ય તયીઔે લયાત શત. યાં ત ુ શલ ે રગ્ન અને ફીજા ળુબપ્રવાંખે ણ ત ે ઉમખભાાં રેલામ છે. આભ, ઢર યણલાદ્ય ઔયતાાં શલ ેભાંગરલ દ્ય તયીઔે લધુ જાણીતુાં ફન્દ્મુાં છે. ઢરના પ્રાચીન નાભભાાં આનક, કભર, ક્ષ ણ્ણક, દડાં દડભ લખેયેન વભાલેળ થામ છે. ઔશેલામ છે ઔે વતમુખભાાં વલુ પ્રથભ ઈન્દ્રયાજાન ઉધભદાવ નાભન ઢરી શત. દ્વાયભાાં ભાાંદ્યાતા યાજાન લાભદાવ નાભે ઢરી શત. ત્રેતામુખભાાં ભશેન્દ્ર યાજાન જલરદારદાવ નાભે ઢરી શત અને ઔજમુખભાાં જલક્રભયાજાન બખલાનદાવ નાભે ઢરી શત. કજૂયાશના જળલ્ સ્થાત્મભાાં ઢર, ડભરુાં , ભૃદાંખ અને અન્દ્મ રઔલાદ્ય


Art and Culture



22

લખાડનાયના જળલ્ જોલા ભે છે. આ જળલ્ ઢરની રઔલાદ્ય તયીઔેની પ્રાચીનતા ષુ્ટ્ ઔયે છે. વાંગખાન ઔે વાંગનૃત્મભાાં ઢરથી લધુ વારુાં વાધન જલશ્વબયભાાં શજી ળધી ળઔામુાં નથી. રઔજીલનભાાં ઢર જન્દ્ભ, જનઈ, રગ્ન, વીભાંત ઔે લાસ્તુ જલેા ળુબ અલવયે લખાડલાભાાં આલે છે. ઢરની રાંફાઈ ઔે શાઈનુાં ઔઈ નક્કી પ્રભાણ નથી. ણ વાભાન્દ્મતઃ ઢર દઢેઔ પૂટથી ભાાંડીને ચાય પૂટ રાંફાઈના અન ેરખબખ તટેરી જ શાઈના જોલા ભે છે. ઢરન લચ્ચેન ઔઠ ભટે બાખે રાઔડાન શમ છે. છતાાં રકાંડના તયાના ઢર ણ ફને છે. બ રપ્રદળેભાાં તાાંફાના તયાભાાંથી ફનત

ત્રાંફ ાં ઢોર ણ જોલાભાાં આલ ેછે. ઢર જલજલધ તારભાાં લખાડલાભાાં આલ ે છે. ખાભનુાં તાલ પાટે, ખાભભાાં આખ રાખે, દુશ્ભન ખાભ ય ચઢી આલ ેઔે ખાભભાાં ફીજી ઔઈ આપત અચાનઔ આલી ડે, ત્માયે ખાભ રઔને જાગ્રત ઔયલા ‘યણીફાભ યણીફાભ’ અલાજ ેફૂાંવગમો લાખે, નૃત્મ ચારતુાં શમ ત્માયે શીંચ, ચરતી ઔે ભટઔીન ઢર લાખ ે ત રગ્નના ળુબપ્રવાંખ ે ચગડીમાના તારનુાં ઢર લાખે. આ ઉયાાંત ખણેળસ્થાન પ્રવાંખન ઢર, પૂરેઔાન ઢર, સ્ત્રી ખયફ ેયભે એ લકતન ઢર, ઔન્દ્માજલદામ પ્રવાંખન ઢર લખેયે પ્રવાંખ આધારયત ઢર અરખ અરખ શમ છે. આભ, જુદા જુદા પ્રવાંખે જુદા જુદા તારભાાં ઢર લખાડામ છે. આરદલાવીના નૃત્મભાાં ઢર ફશુ ભશત્ત્લનુાં અાંખ ફની યશે છે.

ખુજયાતભાાં ચગરડમાનુાં લાદ્ય નોફત, ર્કોયખ ન ાં લખેયે નાભે પ્રચજરત છે. ચગરડમાભાાં નાનાાં અન ે ભટાાં ફે નખાયાાં શમ છે. તેન ેડીભાાં ઢરની જલે ખજય શત નથી. જૂના જનૈ દેયાવય, યાભજી ભાંરદય, લૈષ્ણલ શલેરી અન ેસ્લાજભનાયામણ વાંપ્રદામનાાં ભાંરદય ઉયાાંત ભુજસ્રભ ફાદળાશના ભઔફયાભાાં ળયણાઈ વાથે ચગરડમાની જોડી વાાંબલા ભે છે. જનૈ દેયાવયભાાં બોજક અને ભઔફયાભાાં રાંઘ જાજતના રઔ ચગરડમા લખાડલાભાાં ઔુળ ખણામ છે.

ખુજયાતભાાં ખાભેખાભ વાંધ્માટાણે યાભજી ભાંરદયે લાખતાાં નખાયાાંની યાં યા ગણી પ્રાચીન છે. નખારુાં જૂના ઔાભાાં દ ાંદ વબ તયીઔે કાતુાં શતુાં. ભટાાં નખાયાાંન ેઆડાંફય, રાંફય ઔે આરાંફય તયીઔે કલાભાાં આલ ેછે. તાજજમાના જુરૂવભાાં ભુજસ્રભ ણ જલળા ઔદનુાં નખારુાં

જોય જોયથી લખાડે છે. નખારુાં એ ભાંખર પ્રવાંખે લખાડલાભાાં આલતુાં બાયતનુાં ફશુ જૂનુાં અને જાણીતુાં રઔલાદ્ય છે. એ નોફતના નાભે કામ છે. પ્રાચીન ઔાભાાં રડાઈ લકત ેવૈજનઔભાાં ળોમ ુ પ્રખટાલલા, યાજાની વલાયી લકતે, યાજભશેરનાાં પ્રલેળદ્વાયે, ચગરડમા લખાડલાભાાં અને ધાજભુઔ ઉત્વલના પ્રવાંખએ નફતન ઉમખ થત. નખારુાં એ ળુદ્ધ રઔલાદ્ય શલાથી અન ે વાંખીતભાાં એન ઉમખ થત ન શલાથી વાંખીતભાાંથી એ વાલ બરુાઈ ખમુાં શતુાં. નખાયા વાથે ળયણાઈ લાખે, ણ ખામઔ વાથે તાર દેલાભાાં નખારુાં વાલ નઔાભુાં શલાથી ધીભે ધીભે એ લીવયાલા રાગ્મુાં શતુાં. વૂયવમ્રાટ જફજસ્ભલ્લાકાને જભે ળયણાઈન ેરઔજપ્રમ ફનાલી એભ નફતલાદના વાચા વાધઔ કચ્છન સ્લ. િી વ રેભ ન જ ભ એ ઔાાંડાની તાઔાતથી નખાયા ય દાાંડી યભાડી રઔવાંખીતને જીલતુાં ઔમુું અન ે જલશ્વની વાંખીત આરભભાાં ઔચ્છનુાં નાભ ખુાંજતુાં ઔમુું. નફત ઉય અવાધાયણ ઔાફ ૂ ધયાલતા વ રેભ નબ ઈએ નખાયા ય ળાસ્ત્રીમ તારન ે યભાડલાની ઔયી ઔાભખીયી કફૂ ઔુળતાલૂુઔ ાય ાડી શતી.

આઝાદી લૂે દેળી યાજમભાાં જમાયે યાજાની વલાયી નીઔતી એ લકત ેપ્રથભ શયભાાં ડાંઔા – જનળાનની જોડી યશેતી. તેભાાં ફ ે ભટાાં એઔવયકાાં ભાનાાં ત્રાાંફાુાં નખાયા ઊંટ ઔે ગડાની ફ ેફાજુ ખઠલીન ેલખાડલાભાાં આલતાાં. ઉય ફેઠેર નખાયચી ડાંઔા અને દાાંડી એઔ નખાયાભાાં એઔીવાથે એઔ જ તારભાાં લખાડીને વલાયીભાાં યાં ખત રાલી દેત. આલા ઊંર્ – નગ ય ન ાં બીંતવચત્ર બ લનગય

નજીકન વળશોય ગ ભન દયફ યગઢની દીલ ર ય શજી જોલા ભે છે.

અલનદ્ય લાદ્યભાાં તફરા ભશત્ત્લનુાં લાદ્ય ભનામ છે. તફરાન ે ‘નયઘ ાં’ ણ ઔશેલાભાાં આલ ે છે. ખુજયાતનાાં ખાભભાાં જન્દ્ભાષ્ટ્ભી અન ેફીજા ઉત્વલ પ્રવાંખે ખયફી ખલામ ત્માયે બક્ત તફરાન ે ઔેડે ફાાંધીન ે લખાડે છે. ભેાભાાં પયતી બજન ભાંડીભાાં ણ તફરાના તાર વાાંબલા ભે છે. ળાભાજીના રઔભેાભાાં ત નયગાાંન એઔ જુદ જલબાખ જ ડી જામ છે. નયગાાંની ઉત્જત્તન ઈજતશાવ ફશુ યવપ્રદ છે. ઔશેલામ છે ઔે અભીય ખ ળયોએ ખલ જ અથલ ભ દાંગન ફે બ ગ ડી શ રન ાં નયઘ ાંની યચન કયી શતી. ઢોરક અને વવત ય ણ તભેની યચન છે.


Art and Culture



23

તફરુ જભણા શાથ ેઅને ફામુાં ડાફા શાથે લખાડલાભાાં આલે છે. જભણા શાથે લખાડીએ ત તનેે ભાદા અને ડાફા શાથ ેલખાડીએ ત તેન ે નયના નાભે કલાભાાં આલ ે છે. ફ મ ાં ડગ્ગ ન ન ભે ણ ઓખ મ છે. તફરાના આ ફાંને લાદ્ય કલાજની ફાંને ડીનુાં અરખ અરખ ઔાભ ઔયે છે. તફરાની ડી ફઔયાના ચાભડાથી ફાંધાલ ે છે. તેના ય ઔરવી અન ેખુાંદયની ળાશી રખાડલાભાાં આલે છે. ળાશી પયતી ખ રઔનાયી ‘ચાાંટ’ ઔશેલામ છે. ળાશી અને રઔનાયીની લચરી જખા ‘રલ’ તયીઔે કામ છે અને રઔનાયીની નીચેન ખ બાખ ‘ખજયા’ નાભે કામ છે. તફરુાં ભેલલા ભાટે ચાભડાની લાધયી લયામ છે. આ લાધયી વો જછરભાાંથી વાય ઔયલાભાાં આલ ેછે. તફરાની ઔઠી ઔે ઔાઠુાં વીવભ, આાંફ, વભખ, રીભડ ઔે જફમાનાાં રાઔડાભાાંથી ફનાલલાભાાં આલ ે છે. એ ઔાઠાને ચાભડાાંથી ભઢનાય ઔાયીખય ‘ડફગયો’ તયીઔે કામ છે. અભદાલાદભાાં ડફખયની આકી લવાશત આલેરી છે, જ ેડફગયલ ડના નાભે જાણીતી છે.

ત્રાાંવા એ નગ ય નો એક પ્રક ય છે. તેન એઔ બાખ ત્રાાંફાના તખાયા જલે શમ છે. તનેી ઉય ચાભડુાં ભઢલાભાાં આલે છે. તેનુાં ઊંડાુાં છીછરુાં શલાથી તે તીક્ષ્ણ સ્લય આ ેછે. ઢરની વાથે ત્રાાંવાાં લખાડલાભાાં આલે છે. ત્રાાંવાાં એ ઢરનુાં ૂયઔ લાદ્ય ખણામ છે. ઢરી ત્રાાંવાન ેલાાંવની ાતી વટી લડે લખાડે છે. કાંજયીના એેઔ બાખ ઉય ચાભડુાં શમ છે અન ેફીજો બાખ કુલ્લ શમ છે. આ લાદ્યની ટ્ટીભાાં નાની ઝાાંઝ નાકલાભાાં આલ ે છે; જ ે તારની વાથ ે લાખે છે. આ લાદ્યન ઉમખ બજન ખાલાભાાં થામ છે. ખાંજયી એ ઉત્તય બ યતભ ાંથી ગ જય તભ ાં આલેર ાં લ દ્ય છે. ડપ ય જસ્થ નભ ાંથી આલેર ાં લ દ્ય છે. ઉત્તય ખુજયાતભાાં એ ‘દ મયો’ ઔે ‘ઘેયો’ નાભથી કામ છે.

શીના તશેલાયભાાં અને ભેાભાાં લણઝ ય રઔ ડપ લખાડીને ખીત ખાતાાં નૃત્મ ઔયે છે.

ડભરુાં ખુજયાતભાાં ડ કર ાં તયીઔે કામ છે. એ અજત પ્રાચીન લાદ્ય છે. ુયાણની એઔ ઔથા ભુજફ બખલાન ળાંઔયે જ્માયે ખજાવુયન નાળ ઔયલા ભાટે તાાંડલ નૃત્મ ઔમુું; ત્માયે તાાંડલની બીણતા રાલલા ભાટે આ લાદ્યન ઉમખ ઔમો શત. ડભરુાં ના ફરભાાંથી ળબ્દની ઉત્જત્ત થઈ શતી એભ અભયકોળભાાં જણાલામુાં છે. આજ ે ખુજયાતભાાં બલૂા

ધૂણે છે; ત્માયે યાલ, જોખી ઔે લાગયી ડાઔ લખાડે છે. જુદી જુદી દેલી ભાટે ડાઔ ઉય જુદી જુદી વયજુ ખલામ છે અન ેજુદા જુદા તાર લખાડલાભાાં આલે છે. ડાઔરાન અલાજ બમપે્રયઔ અન ે રૂાંલાડાાં કડાાં ઔયી દેનાય શમ છે. એન અલાજ વાાંબતાાં જ બલૂા બાલાલળેભાાં આલી જામ છે. ભદ યી રોકો ડ ગડ ગી લગ ડે છે. ડુખડુખીના ભધ્મભાાં ફાાંધેરી ઔાાંઔયી લાયાપયતી ડુખડુખીના ચાભડાના વટા ય અથડાતાાં તેભાાંથી અલાજ નીઔે છે. ડાઔરાના અલાજનુાં જનમાંત્રણ ડાઔરાની દયી ઉય શાથ લડે છુાં - લધતુાં દફાણ આલાથી થામ છે.

કલાજ ણ ડભરુાં ની જભે ગણાં પ્રાચીન લાદ્ય શળે એભ રાખે છે. કલાજનાાં અનેઔ નાભ પ્રાચીન વારશત્મભાાં જોલા ભે છે. કાવ ઔયીને ભદૃાંગ, ભ યજ, આભોદ, આવરાંગ, ઉલાંગ, ક સ્ત મ્ફય જલેાાં નાભ લાયાં લાય ઉલે્લકભાાં આલ ેછે. કલાજ ખુજયાતભાાં વલતુ્ર જાણીતુાં લાદ્ય છે. લૈષ્ણલ ભાંરદયભાાં આ લાદ્ય ગણાં જલઔાવ ામ્મુાં છે. શલેરી વાંખીતભાાં લયાતી કલાજ ઔયતાાં બજનભાાં લયાતી કલાજ પ્રભાણભાાં નાની અન ે શરઔી શમ છે. ખાભાાં શેયીન ેલખાડલાભાાં આલતાાં અલનદ્ય લાદ્યભાાં ભૃદાંખન જુદ જ લખુ છે. ભૃદાંખન ઔઠ ભાટીભાાંથી ફનરે શમ છે. ત ેશાથની થાીથી લખાડામ છે. શલ ેત ભૃદાંખના ઔઠા રાઔડાભાાંથી ણ ફન ેછે. કલાજ આ લખુનુાં લાદ્ય ખણામ છે. ઔૂાં ડી ખાભડાાં – ખાભભાાં જાણીતુાં રઔલાદ્ય છે. ઢરની વાથે ઔૂાં ડી લખાડલાભાાં આલે છે. ઢરના ગા લચ્ચેના અાંતયારન ેબયલા ભાટે તને ઉમખ થામ છે. ઔૂાં ડી દડૂઔી ઔે ડગ ડીના નાભે ણ કામ છે. ખુજયાતના જુદા જુદા પ્રદેળભાાં જુદા જુદા આઔાયની ઔૂાં ડી જોલા ભે છે. તેન અલાજ દાદુય અથલા દેડઔા જલે શલાથી પ્રાચીન વારશત્મભાાં આ લાદ્યને ભાટે દદતદયક ઔે દદ તદય જલેા ળબ્દ ભે છે. ભાદ એ ઢરના લખુનુાં જ ણ ભૃદાંખના જલેુાં લાદ્ય છે. આ ભાદ ણ બાયતનુાં અજત પ્રાચીન લાદ્ય છે. આ લાદ્ય પ્રભાણભાાં ભટુાં છે અન ે થાીથી જખાડામ છે. તેની એઔ ફાજુની ડી ય રટન જાંડ અથલા યાાંધેરી ઔદયી અન ેલસ્ત્રખા યાકનુાં ચજમુાં ચોંટાડલાભાાં આલે છે. તનેા ઔઠા જફમાના રાઔડાભાાંથી ફન ેછે. તેની કૂફી એ છે ઔે તેના ફાંન ેભુકન વ્માવ એઔવયક શમ છે. આ લાદ્ય ડ ાંગ, બરૂચ અને લડોદય વજલ્લ ન આદદલ વીઓન ાં ભાનીતુાં લાદ્ય છે. ભાદના જલેુાં આરદલાવીનુાં જપ્રમ લાદ્ય ફીજુ ાં ણ છે અન ે તે તૂય તયીઔે કામ છે. શાથથી લખાડાતુાં આ રાંફચયવ ઢરઔ જ છે અન ેવૂયત વજલ્લ ન દ ફ ઓન ાં


Art and Culture



24

ગણાં ભાનીતુાં લાદ્ય છે. એ જ યીતે ઢ ક અથલ ઢ ક એ ડ ાંગી બીરોન ાં ભ નીત ાં લ દ્ય છે. અન્દ્મત્ર એ ડ ગર ન ે નાભે

જાણીતુાં છે. તેન ેખની જાંડી ય ફાાંધીન ેલખાડામ છે. બીર પ્રજા ઢ ાંકને દેલલ વજાંત્ર ભ ને છે.

ખુજયાતનાાં રઔલાદ્યન ત્રીજો પ્રઔાય વુજય અથાતુ્ પૂાં ઔથી લખાડાતાાં લાદ્યન છે. રઔવાંખીતભાાં તાંતલુાદ્ય ઔયતાાં વુજયલાદ્ય ભશત્ત્લનુાં સ્થાન ધયાલે છે. આ લાદ્યભાાં ભયરી, ાલ, જોરડમ ાડ, લેણ, ળયણાઈ, ળાંક, બૂાંખ, ળીંખી, ભશુલય અને ઔાની ભુખ્મ ખણામ છે.

વુજય લાદ્યભાાં લેણન ે વભુધુય લાદ્ય ખણલાભાાં આલ ેછે. લેણન ઉદ્ બલ નૈવજખુઔ ખણામ છે. પ્રાચીન ઔાભાાં વુઔાઈ ખમરેા લાાંવ ઔે લૃક્ષની ડાીભાાં બભયા જમાયે દય ઔયલા ઔાણાાં ાડતા અને લનના વુવલાટા થતા; ત્માયે અનેઔ જાતના સ્લય આઆ ખૂાંજી ઉઠતા. આ ાલ અથાતુ્ લેણનુાં વાંખીત શ્રીઔૃષ્ણની ફારીરા વાથે વાંઔામરુેાં છે. લેણાં લખાડીન ે શ્રીઔૃષ્ણે વ્રજનાાં નયનાયી અને ળુ ળુદ્ધાાંને ભુગ્ધ ઔમાું શતાાં. લેણભાાંથી આલેર ાલ આજ ે ખાભડાભાાં ખામ ચયાલતા ઔચ્છી વાલરાણી જાત ાવેથી જાણલા ભે છે. આ લણે જલેુાં બ દયદો એ ભાટીભાાંથી ફનરુેાં રઔલાદ્ય છે. ભાટીના ખ દડાભાાં ત્રણ ઔાણાાં ાડી એન ે ઔલલાભાાં આલ ે છે. એન ે પૂાં ઔ ભાયીન ેાલાની જભે લખાડલાભાાં આલે છે. શડપ્ા વાંસ્ઔૃજતના અલળેભાાં ઔલેરી ભાટીની જવવટી ભી આલી છે એન ેભતુાં આ લાદ્ય છે.

લાાંવની ફે રી બૂાંખી અન ેતુાંફડાભાાંથી ફનાલાતી ભયરી એ ભદાયી અને નાથફાલાનુાં રઔલાદ્ય છે. ભશ લયન ઉલે્લક વત્તયભી વદીના જનૈ ગ્રાંથભાાં ૂાંગીના નાભે થમેર જોલા ભે છે. લખાડતી લકત ે ૂાંખીની એઔ બૂાંખી વતત વૂય આ ેછે. ફીજી બૂાંખીનાાં વાત જછર બીતલાદનનુાં ઔાભ ઔયે છે. લચરી તુાંફડીભાાં શલા વાંગ્રશામ છે.

રઔનૃત્મ ભાટે ઢરની વાથ ેળયણાઈ અજનલામુ ૂયઔ લાદ્ય ખણામ છે. ખાભડાભાાં રગ્ન પ્રવાંખે ઢર – ળયણાઈન ઉમખ થામ છે. યાવ – ખયફાભાાં ળયણાઈ લયામ છે. ળયણાઈન અલાજ ઔઔુળ શલાથી અન ેતેના વૂય ઊંચા ડતા શલાથી રઔખીત વાથે એન ઉમખ થત નથી. જો ઔે નીચા વૂયની ળયણાઈન ઉમખ

ઔમાયેઔ ઔમાયેઔ થત જોલા ભે છે. ળાંક એ અત્માંત પ્રાચીન ખણાતુાં બાયતનુાં વજુય લાદ્ય છે. દેલૂજનભાાં ળાંક અજનલામ ુ ખણામ છે. આજ ે ત ભાંરદયભાાં આયતી લકતે ળાંકન ઉમખ થામ છે. જૂના ઔાે રડાઈ લકત ે ળાંખ અને બેયી મ દ્ધન ાં લ વજાંત્રો તયીઔે લખાડલાભાાં આલતાાં. િીકૃષ્ણણનો ાંચજન્મ ળાંખ વુપ્રજવદ્ધ છે.

એનુાં પ્રાચીન નાભ ની ઔે નાજઔા છે. બૂાંખ એ યણવળાંગ ન ાં ભૂ સ્લરૂ છે. ખુજયાતભાાં બલાઈ અને બજનના ઔામુક્રભભાાં બૂાંખન ઉમખ જલળે પ્રભાણભાાં થામ છે. બલાઈ ઔયનાયા નામઔ એને ભાતાજીએ દીધેરુાં દૈલી લાદ્ય ભાનીને જૂ ે છે. જૂના ઔાે યાજલીની જલજમમાત્રાભાાં, પુરેઔાાં ઔે વયગવભાાં ણ બૂાંખ લયાતી. અનેઔ જનૈ ગ્રાંથભાાં બૂાંખ અને નીના ઉલે્લક ભે છે.

ડાાંખી આરદલાવીનુાં આ જપ્રમ વુજય લાદ્ય છે. ભોં લડે પૂાં ઔ ભાયીન ેઆ લાદ્ય લખાડામ છે.

તાડુાં આરદલાવીનુાં ફશુાં જપ્રમ લાદ્ય છે. ાલયીની જભે તાડુાંભાાં ણ રા લાાંવની ફ ેબૂાંખી શમ છે એન ે છેડે રાાંફુાં બૂાંખુાં શમ છે. ડફરુાં એના જલેુાં જ લાદ્ય છે; ણ એ દલેૂજન લેાએ જ લખાડામ છે. આ ઉયાાંત આરદલાવીનાાં અન્દ્મ લાદ્યભાાં બેયી, વૂગયો ીવલો – ીવલી, નયદશરો લખેયે ભુખ્મ છે.

ખુજયાતભાાં જળાંખડાનાાં લાજજ ાંત્ર છાાં લયામ છે. ણ ત ેજળાંખી જલેાાં લાજજ ાંત્ર યણજળાંખુ અન ેનાખપજણનાાં લૂજુો ભનામ છે. યણજળાંખ ુ અને નાખપજણ જળલભાંરદય જવલામ બાગ્મે જ ફીજ ેઔમાાંઔ જોલા ભે છે.

રઔવાંખીતભાાં ચથ જલબાખ ગનલાદ્યન ખણામ છે. રઔવાંખીતભાાં તારનુાં ભશત્ત્લ ગણાં લધુ શલાથી ભાંજીયા, ઝાાંઝ, ઔયતાર, ગાંટ, થાી, ગગૂયા લખેયે ગનલાદ્ય ભશત્ત્લનુાં સ્થાન બખલે છે.


Art and Culture



25

ખુજયાતભાાં રઔવાંખીતભાાં કાવ ઔયીને બજનના વાંખીતભાાં તારફદ્ધતા રાલલા ભાટે ભાંજીયા લયામ છે. બજન, રઔવાંખીત અને રઔનૃત્મભાાં ચરતીના તારભાાં નયગાાં, ઝાાંઝ અન ેભાંજીયાન યણઔાય અનેયી રમઔાયી ઊબી ઔયે છે.

ભાંજીયાન ઉમખ રઔબજનભાાં તાર આલાન છે. ભાંજીયાને જુદા જુદા શાથભાાં યાકી તાર આલાનુાં વશેરુાં છે. યાં ત ુ ખુજયાતભાાં આાંખાભાાં ભાંજીયા શેયી ભાંજીયા લખાડલાની ઔરાન જ ે જલઔાવ થમ છે; ત ેઅન્દ્મ પ્રદેળભાાં બાગ્મે જ જોલા ભે છે. જત્ત વાથે રટન ઔે ઔાાંવાના જભશ્રણભાાંથી ફનાલરેાાં ભધ ય ાં અનેઔ પ્રઔાયે લખાડી ળઔામ છે. વાભવાભે અથડાલીને લખાડાતા ફે ભાંજીયાના અલાજભાાં ણ તપાલત શમ છે. લધુ અલાજલાા ભાંજીયાન ેનય અન ે છા અલાજલાાાં ભાંજીયાને ભાદાનાાં નાભે કલાભાાં આલે છે. ભાંજીયાની લચભાાં આલેરા ઔાણાભાાં વૂતયની દયી યલી એ દયી આાંખી અન ેઅાંખૂઠા લચ્ચે યાકી ફાંન ેભાંજીયાની રઔનાયી અથડાલીને લાદઔ એભાાંથી અનેયી રમઔાયી વજ ેછે. બજક્તવાંખીતભાાં જલળેરૂ ે લયાતા ભાંજીયા રઔવાંખીતની વાથવાથ ળાસ્ત્રીમ ખામન અને ળાસ્ત્રીમ નૃત્મભાાં ણ લયાતા યહ્ા છે. ભાંજીયા એલુાં ગનલાદ્ય છે ઔે જને સ્લતાંત્ર લાદ્ય તયીઔે ઉમખ થઈ ળઔત નથી. વોયાષ્ટ્રભાાં ક ભવમ નાભના વ ધ ની એઔ ઔભ છે, જ ે ભાંજીયાલાદન ભાટે વુજલખ્માત છે. ક ભવમ સ્ત્રીઓને ભાંજીયા લખાડતી જોલી એ એઔ રશાલ છે. આ સ્ત્રી ળયીયના ભુખ્મ બાખ ય એટરે ઔા, ખા, ઔણી, ખઠણ અન ે ખ ય ભાંજીયા ફાાંધે અન ે છી ભાથા ય, રટા ય વખત દીલ અન ે ભઢાભાાં તરલાય યાકી ટુત ખજતએ ભાંજીયા લખાડે ત્માયે, જોનાય ગડીબય આિમુભુગ્ધ ફની જામ છે. યાજઔટનુાં વલોદમ યાવભાંડ અન ેયાણાખઢના ઢાય ભાંજીયા – યાવ અન ે ભાંજીયા વાથ ેભનશય નૃત્મ ઔયે છે. આ ઢાય બજન અન ેયાવની યભઝટ ફરે ત્માયે એઔફીજાની ઔેડે ફ ે ખનાાં આાંઔડા બીડી ખ પયતા પયતા અન ે ઊંધા ભાથે ળીાુવન ઔયી ફે ખ લડે તારફદ્ધ ભાંજીયા લખાડે છે; ત્માયે દળુઔ ભાંત્રભુગ્ધ ફની જામ છે. આલી જ યીત ે વોયાષ્ટ્રભાાં રાઔડાાંની ખ ચઔયડી લખાડલાનમ રયલાજ છે.

ભાણ એ ખુજયાતનુાં અજત પ્રાચીન લાદ્ય ખણામ છે. ધાતનુ વાાંઔડા ભોંન ખ ભાણના નાભે

કામ છે. એન ે લખાડનાય ભાણબટની યાંયાના અલળેરૂે ખણ્માખાાંઠ્યા ભાણબટ ખુજયાતભાાં યહ્ા છે. ભાણની ૂલે જૂના ઔાભાાં ભાટીના ગડાન લાદ્ય તયીઔે ઉમખ ઔયલાભાાં આલત. આજ ે ખાભડાભાાં ઔમાાંઔ ઔમાાંઔ બજનભાાં ગનલાદ્ય લખાડલાભાાં આલ ે છે. ભાણ વાથ ેભાણબટ આખ્માન ઔયે છે. એ યાંયાનુાં ખેરુાં પ્રેભ નાંદના

વભમ વુધી શોંચે છે. આ પે્રભાનાંદના લાંળજ એલા શ્રી ધ વભતકર ર ાંડ્ય એ આખ્માનયાંયા અન ે ભાણલાદનની ઔરાને દેળજલદેળ શોંચાડીને એન ે ખોયલ અાવ્મુાં છે. ભાણની વાથે તફરાાં, ઔાાંવીજોડાાં અન ે શલ ે શાભોજનમભન ણ ઉમખ થત જોલા ભે છે. દજક્ષણ બાયતભાાં વાંખીતઔાય જળષ્ટ્ વાંખીતભાાં ભાણન ઉમખ ઔયે છે. આ ભાણ એ ગનલાદ્ય છે. ભાટીના ગડાનુાં ભોં ચાભડાથી ભઢી રઈ તનેી ફાજુભાાં થા ભાયલાથી એભાાંથી તફરા જલે અલાજ નીઔે છે.

ભશાબાયતઔાથી ઔાાંવીજોડાન ેભાટે ક ાંસ્મત ર, કાંવ ર, ક ાંવવક , કાંવ ર લખેયે ળબ્દ જલજલધ ગ્રાંથભાાંથી વાાંડે છે. કરફવરમ ાં, ક ાંવીજોડ , ખડત ર લખેયે ગનલાદ્ય ભાંજીયાના ગાટનાાં રાખતા શલા છતાાં એઔફીજાથી જબન્ન છે. ભાંજીયાથી થડાઔ ભટા આઔાયના ઔાાંવાભાાં ઢાેરાાં લાદ્ય ઔાાંવીજોડાના નાભે કામ છે. ભાંજીયાની ભધ્મભાાં લધુ ખાઈ અન ે ઊંડાઈ શમ છે જમાયે ઔાાંવીજોડાભાાં આ ખાઈ અને ઊંડાઈ છી શલાથી અથડાનાય વાટીન વભત બાખ લધુ યશે છે. ભાંજીયાની ધાયન ેઅથડાલીન ેલખાડલાભાાં આલ ેછે; જમાયે ઔાાંવીજોડાન ેવાભવાભે અથડાલીને તેભાાંથી અલાજ ઉત્ન્ન ઔયલાભાાં આલ ેછે. ઔાાંવીજોડાનુાં લાદન ભાંજીયાની વાથે પ્રચજરત યહ્ુાં છે. તેભ છતાાં ઢરઔ જલેા અલનદ્ય લાદ્યની વાથ ેણ એન ેલખાડલાભાાં આલ ેછે. બજનભાાં અન ેરઔનૃત્મભાાં ઔાાંવીજોડાનુાં લાદન થતુાં યશે છે.

ઔાાંવાની ફ ે ખાઔાય થાી જલેુાં આ ગનલાદ્ય ઝાાંઝને નાભે જાણીતુાં છે. દવથી ફાય, ચોદ ઔે વ ઈંચના વ્માવલાી ઝાાંઝની લચભાાં દફાલેર ઊંડ બાખ શમ છે. તેભાાંથી દયી યલીને ફશાયના બાખે ઔડાભાાંથી ફનાલેરી ભૂઠ ફાાંધેરી શમ છે. ફ ેશાથભાાં આ ભૂઠ ઔડીન ેઝાાંઝને વાભવાભે અથડાલલાથી ઝણઝણાટીબમો અલાજ ઉત્ન્ન થામ છે. નાની – ભટી ઝાાંઝના અલાજ લચ્ચ ેઅાંતય યશે છે. ઝાાંઝના જાડાાતાાં તયાાંન ે ઔાયણે ણ અલાજભાાં


Art and Culture



26

જબન્નતા જોલા ભે છે. ઝાાંઝભાાંથી ફશુ ભટ અલાજ ઉત્ન્ન થત શલાથી ખામઔના ખીતની વાથે એન ઉમખ ઔયલાભાાં આલત નથી. ઝાાંઝનુાં સ્લતાંત્ર લાદન અળક્મ શલાથી અન્દ્મ લાદ્યની વાથે વાંખત ઔયલા ૂયતુાં જ આ લાદ્ય લયાતુાં યહ્ુાં છે.

ગનલાદ્યભાાં ઔયતાર એ ગણાં પ્રાચીન રઔલાદ્ય ખણામ છે. જૂના ગ્રાંથભાાં એને ભાટે ક ષ્ઠત ર, શસ્તત ર જલેાાં નાભ ભે છે. ઔયતારની વાથ ેબક્તઔજલ નયવવાંશ ભશેત ની માદ અચૂઔણે આલ.ે ઔયતાર રાઔડાના ફાયેઔ ઈંચ રાાંફા અન ેત્રણેઔ ઈંચ શા રાઔડાના ટુઔડાભાાંથી ફનાલલાભાાં આલે છે. એના ચાય કૂણે ાડેરા રાંફચયવ કાાંચાભાાં ઔાાંવાની ખ ચઔયડી રખાડલાભાાં આલે છે. ફે બાખભાાં ફનેરી ઔયતારન એઔ બાખ અાંખૂઠાના આધાયે અન ે ફીજો બાખ આાંખીના આધાયે યશે છે. ફ ેશાથભાાં ફ ે જોડી યાકીન ે એને વાભવાભે અથડાલીને તાર ઉત્ન્ન ઔયલાભાાં આલે છે. રાઔડીની ટ્ટી ય ઝાાંઔ (ચઔયડી)ના ઉમખથી રાઔડીન અલાજ અને ઝાાંઝન ઝભઔાય ભીને તારૂણુ અલાજ ઊબા ઔયે છે. આ લાદ્ય ભાત્ર શાથભાાં યાકીન ે લખાડલાભાાં આલતુાં શલાથી એઔતાય, ફેતાયા ઔે યાભવાખયનુાં લાદન ઔયતી લકતે વ્મજક્ત ફીજા શાથભાાં ઔયતાર યાકીન ે લખાડે છે. જવદ્ધશસ્ત લાદઔ ફાંન ેશાથભાાં ઔયતાર યાકીન ેલખાડે છે. ખુજયાતભાાં ભાણબટ અન ેભાાં ઔથાઔીતુન ઔયનાયા ઔથાઔાય શાથભાાં ઔયતાર યાકી શરયઔથા અને આખ્માન ઔયે છે. ઔયતારન ભુખ્મ ઉમખ વાંખીતભાાં તાર આલા ભાટે ઔયલાભાાં આલ ેછે.

રઔલાદ્યભાાં ઔેટરાાંઔ અધતલ દ્યો ણ ખણામ છે. એભાાંનુાં એઔ લાદ્ય તે આણા દાાંડીમા. યાવ અને ખયફાભાાં રાઔડાના અને જત્તના દાાંરડમા ધાતુજન્દ્મ સ્લય આે છે. રાઔડાના દાાંરડમાને ઔરાઔાય ઊનના પૂભતાથી ળણખાયે છે અને તનેી ટચે ગગૂયા ફાાંધે છે. આથી, દાાંરડમાના તાર વાથ ે ગૂગયાન ભીઠ યલ ઉભેયામ છે. બખલાન શ્રીઔૃષ્ણના લકતભાાં દાંડયાવઔ યભાતા એભાાં ણ દાાંડીમાને સ્થાન શતુાં. આ યાંયા આજ ે વોયાષ્ટ્રના રઔજીલનભાાં વુેયે ઊતયી આલી છે.

દેલભાંરદય ૂયતુાં વીજભત યશેરુાં એઔ લાદ્ય ઝારય છે. જત્ત અન ેરટનના જભશ્રણભાાંથી થાી જલેા

આઔાયની ખ ઝારય ફનાલલાભાાં આલે છે. વાભાન્દ્મ યીત ેદેલભાંરદયના દયલાજા ાવે તાયથી એન ે રટઔાલલાભાાં આલે છે. આયતીના વભમે ફ ેલાદઔ ફાાંધેરી અથલા ત જુદા જુદા સ્લયની ફે છૂટી ઝારય શાથભાાં રઈને રાઔડાની ભખયીથી નખાયાના તારની વાથ ેલખાડે છે. આભ, ઝારય એ ભાંરદયભાાં નાદ ઉત્ન્ન ઔયનાય રઔલાદ્ય ખણામ છે. ભધ્મઔારીન મખુભાાં જલજમગ લકત ે વલાયીની આખ આ લાદ્ય લખાડલાભાાં આલતુાં. એ ઔાે ત ેજમઘાંર્ ના નાભે જાણીતુાં શતુાં. ખુજયાતભાાં જૂના ઔાભાાં જનળા ચારુ થામ; ત્માયે રયવેવના ઔે ળાા છૂટલાના વભમ ે જલજલધ પ્રઔાયે ઝારય લખાડીને છઔયાાંને વાંઔેત આલાભાાં આલતા. જૂના ઔાે ટેજરમા ભશાયાજ ખાભડાભાાં ટશેર નાકલા નીઔતા; ત્માયે ઝારય લખાડીને ટશેર નાકતા.

ગરડમાના ગનલાદ્યન ે વભજલુાં જરૂયી છે. ધાતુની ઝારયથી થડુાં ભટુાં રૂ ત ેગરડમાના નાભે કામ છે. ભધ્મક ભ ાં એન ઉમખ વભમ દળ તલલ ભાટે ઔયલાભાાં આલત. આઝાદી ૂલ ે થડાાં લો વુધી ગ જય ત, ય જસ્થ નન ાં દેળી ય જમોભ ાં અન ે

જાગીયદ યોની કચેયીઓભ ાં રાઔડીના જત્રઔણભાાં રટઔાલેરી ગરડમા ય રાઔડાની ભખયીથી ડાંઔા ભાયીન ેશયની ભારશતી અાતી. જૂના ઔાભાાં જ્માયે ભળીનની ગરડમા ન શતી; ત્માયે ધાત ુ ઔે ભાટીન દીલ રઈને તેભાાં ઔાણાં ાડી ાણીના લાવણભાાં તેન ે તયત ભૂઔાત. ધીભે ધીભે ાણી દીલાભાાં આલતુાં અને દીલ ડૂફી જત; ત્માયે એઔ શય ૂય થત. એ લકતે ગરડમા લખાડી તેની વૂચના ખાભરઔન ેઆલાભાાં આલતી. રઔલાદ્યભાાં થાી વાંખત ઔયનાય લાદ્યરૂે ઝારય ભાંરદયની આયતી ભાટે અને ગરડમા વભમદળુઔ લાદ્યના રૂે ઉમખભાાં રેલામાાં છે.

રશાં દુ ભાંરદયભાાં આણન ે ગાંટન અલાજ અશજનુળ વાાંબલા ભે છે. જલળે ઔયીન ેજનૈ, ળૈલ – ળજક્ત અને લૈષ્ણલ ભાંરદયભાાં ખબુખૃશ, વબાભાંડ ઔે ભુખ્મ દ્વાયની આખ ગાંટ રટઔામરે જોલા ભે છે. દેલૂજનભાાં ગાંટ આલશ્મઔ ભાનલાભાાં આવ્મ છે. ક વરક ય ણભાાં ગાંટનાદન ઉલે્લક ભે છે. એ અનુવાય દેલતાના શ્રીજલગ્રશના સ્નાન વભમે, ધૂદાન, દીદાન, નૈલેદ્ય, આબૂણદાન તથા આયતીના વભમે ગાંટનાદ ઔયલ જોઈએ.


Art and Culture



27

વાભાન્દ્મ યીતે ગાંટ ઔાાંવુાં, રટન અને જત્તના જભશ્રણભાાંથી ઢાલાભાાં આલે છે. આ ગાંટને યણઔાદાય ફનાલલા ભાટે અષ્ટ્ધાતુભાાંથી ણ એને ઢાલાભાાં આલે છે. ગાંટના આ યલની ભીઠાળન આધાય તેના તયાં ખ શલાભાાં ઔમાાંમ વુધી રશેયામ છે તેના ય જનબુય યશે છે. ગનલાદ્યભાાં ધ્લજનખત ઔે સ્લયખત વીભા ચક્કવ સ્લરૂે વભામેરી યશે છે. ભાંરદયભાાં ટાાંખેરા ઉત્તભ ગાંટન આણે અલાજ ઔયીળુાં ત એનુાં ખુાંજન અન ેતીવ્રતા રાાંફા વભમ વુધી શલાભાાં રશેયાતાાં યશે છે. જૂના ઔાે ગાંટ ભાંરદય ઉયાાંત મુદ્ધબજૂભના શાથીના ખે રટઔાલલાભાાં આલત.

નાના રરઔલાી ગાંટડી – ટઔયીન ઉમખ ૂજાાઠ પ્રવાંખે થત શલાથી તે ધાજભુઔ ૂજાજલધાનભાાં નાદ ઉત્ન્ન ઔયનાય ભાાંખજરઔ લાદ્ય ભનામુાં છે. ળાજરગ્રાભ અને બખલાન જલષ્ણની જૂાભાાં અજનલામ ુભનાતી ગાંટડી જ્માાં યશે છે; ત્માાં વુ, અજગ્ન તથા લીજીન બમ યશેત નથી એભ ઔશેલામ છે.

ગનલાદ્યભાાં ઔાાંવાની થાી ણ એઔ લાદ્ય ખણામ છે. ખુજયાતના આદદલ વીઓ આલી થાીભાાં ફરુની વટી ઊબી યાકી શાથની ચટી લડે તેભાાંથી સ્લય ઉત્ન્ન ઔયી ખીત અન ે ઔથા ઔશે છે. ખુજયાતભાાં રગ્નપ્રવાંખે ઢર, ળયણાઈ વાથ ે ઔમાાંઔ ઔમાાંઔ થાી લખાડલાભાાં આલ ેછે. ફાઔના જન્દ્ભપ્રવાંખે ણ થાી લખાડીને લધાભણી આલાભાાં આલ ેછે.

ખુજયાતભાાં ખામ, ફદ અન ેબેંવના ખાભાાં ટઔયી ફાાંધલાભાાં આલે છે. ઔચ્છભાાં જલળે યલલાી ટઔયી ફનાલલાભાાં આલે છે. ળુારઔ ડુાંખય અને જ ાંખરભાાં તાનુાં જાનલય ઔમાાં ચયે છે, તે ટઔયીના અલાજ યથી જાણી ળઔે છે. બાર જલસ્તાયભાાં ફદના ખે ટઔયી, ગૂગયા, ગગૂયભા અન ેઝણ્મ ફાાંધલાભાાં આલ ેછે. ઢયને ફાાંધલાની ટઔયી તાાંફાને ઢાીને ફનાલલાભાાં આલ ેછે. તેભાાં ઔયેર અન્દ્મ ધાતનુી ભેલણી અનુવાય એભાાંથી ધ્લન્દ્માત્ભઔ અલાજ ઉત્ન્ન થામ છે. ગાંટ ઔે ગાંટડીન અલાજ ઊંચ શમ છે; જ્માયે ટઔયીન અલાજ નીચ શમ છે. આથી આ લાદ્યન ઉમખ બોજતઔ જરૂરયમાત ૂયત જ ભમાુરદત યહ્ છે.

ગૂગયા ભશત્ત્લનુાં ગનલાદ્ય ખણામ છે. નૃત્મ પ્રવાંખે રમ અન ેતાર પ્રખટ ઔયલાનુાં ઔાભ ગૂગયા દ્વાયા થામ છે. ગૂગયાન નાદ નૃત્મભાાં જલળે વૌંદમ ુવજ ેછે. આથી રઔનૃત્મની વાથવાથ એન ઉમખ ઔથ્થઔ જલેાાં ળાસ્ત્રીમ નૃત્મભાાં ણ થલા રાગ્મ છે. ઔચ્છી ગડીના ઔરાઔાય ખે ગૂગયા ફાાંધીને ઔરાૂણુ નૃત્મ ઔયે છે. યાલણશથ્થ લખાડનાય બયથયી યાલણશથ્થાની ઔાભઠી ય નાની ગૂગયી ફાાંધીને એના અલાજના વાથ ેગૂગયીન તાર જભરાલ ે છે. તફરુાં અન ે ઢરઔ ફજાલનાય વાજજ ાંદા શાથે ગૂગયા ફાાંધીન ે ઢરઔની વાથ ે ગૂગયાની વાંખત ઔયે છે.

યભઝ એટરે ભટ ગૂગય. આ ગૂગયાન ેચાભડાની ટ્ટીભાાં યલીને એ ટ્ટીને ખની આકી જાંડી પયતી ફાાંધલાભાાં આલે છે. આ યભઝન ઉમખ શીનૃત્મ પ્રવાંખે ઔે વભૂશનતૃ્મ પ્રવાંખે જલળેરૂ ે ઔયલાભાાં આલ ેછે.

યવઈના ઔાભભાાં લયાત રકાંડન ચીજમ તનેા ધ્લજનભમ આઔાય, પ્રઔાય અન ેઅલાજને ઔાયણે વાંખીતના લાદ્યકે્ષત્રભાાં સ્થાન ામ્મ છે. વાંખીતના કે્ષત્રભાાં પ્રલેળતાાં જ ચીજમાએ તાનાાં રૂ ફદરલા ભાાંડ્ાાં. યવડાન ચીજમ નાન શમ છે, જ્માયે વાંખીતભાાં લયાત ચીજમ લધુ રાાંફ ફનલા રાગ્મ. તનેી ખાઈલાા બાખ ય રકાંડનુાં ઔડુાં દાકર થમુાં. બજન ભાંડીભાાં ફાલા આ ચીજમાન ઉમખ ઔયલા રાગ્મ. ભાંજીયાની જભે ચીજમાન ઉમખ બજન જલેા ધાજભુઔ વાંખીતભાાં જ થામ છે. લખાડતી લકત ે ડાફા શાથ તયપ ચીજમાન ઔડીલા અન ે જભણા શાથ તયપ છેડાન બાખ યશે છે. એના લાદનથી અનઔે તાર જનષ્ન્ન ઔયી ળઔામ છે. એન રમ વાંખીતના વોદમુભાાં લજૃદ્ધ ઔયે છે. ચીજમ લખાડલાભાાં વશેર છે. તાર ભાટે ફ ે છેડાન ે અથડાલીન ેઔડાની ટ્ટી ય લખાડલાભાાં આલ ેછે. ફેઠા – ફેઠા, ઊબા – ઊબા, ઔે નાચતાાં – નાચતાાં ચીજમ લખાડી ળઔામ છે. ખુજયાતના વાંખીત – રઔવાંખીતભાાં આલાાં જલજલધ ધાતુનાાં લજૈલધ્મૂણુ ગનલાદ્ય પ્રાચીનઔાથી આજ મુંત લયાતાાં આવ્માાં છે.


Art and Culture



28

ભટા બાખના ભેા લુભાાં એઔ લકત મજલાભાાં આલ ે છે. છતાાં ઔેટરાઔ કાવ ઔયીન ેઆરદલાવી જલસ્તાયના ભેા, જ ે શ ર્ભે તયીઔે કામ છે એ દય અઠલારડમ ે મજલાભાાં આલ ે છે. સ્થાજનઔ ભેા એઔાદ રદલવ ૂયતા શમ છે; યાંતુ તયણેતય, બલન થ અન ે

ભ ધલય મના ભેા જલેા ઔેટરાઔ ભેા ાાંચ – વાત ઔે

લધુ રદલવ વુધી ચાલ્મા ઔયે છે. ધયણીધય, ઢીભ અન ેજાવમ ભાાં ફદ, લાછયડાાં અને ઊંચી રાદના અશ્વના ફજાય બયામ છે. ભ ધલ યભાાં ગડાદડ અન ે ઊંટ-દડનુાં અનેરુાં આઔુણ યહ્ુાં છે. આરદલાવી ભાટે રઔભેા એભના જીલનવાથીની વાંદખીના ભેા ણ ફની યશે છે. તાની વાંદખીની ઔન્દ્માનુાં આરદલાવી મલુાન ૂલ ુઆમજન ભુજફ આ ભેાભાાંથી અશયણ ઔયી જામ છે. એભાાં ઔમાયેઔ વખાાંવાંફાંધી જોડે ધીંખાણાં ણ થઈ જામ છે. ઔન્દ્માના આલાાં અશયણન ે આરદલાવીએ ‘ર ડી – ખેંચલી’ નાભ આપ્મુાં છે. ખુજયાત ખઝેેરટમયભાાં જણાવ્મા પ્રભાણે ખુજયાતભાાં બયાતા આલા ભેાની વાંખ્મા ૧૫૦૦થી લધુ છે. એભાાં ધાજભુઔ ભેા જલળે છે. જલખતલાય આાંઔડા જોઈએ ત આ ભેાભાાં બખલાન ળાંઔયના ઉત્વલ જનજભત્તે મજાતા ભેાની વાંખ્મા ૩૫૦, ઔૃષ્ણ જન્દ્ભ ઉત્વલન ે રખતા ૩૦૦, ભાતાજીને રખતા ૧૯૦, ભુજસ્રભ ીયના ૧૭૫, શી – ધૂેટીના તશેલાયના ૮૫, શનુભાનજીના ૫૧ અન ે રખબખ એટરા જ ળીતા ભાતાના પ્રવાંખ મજામ છે. ભટા બાખના ભેા નદી, તાલ ઔે વાખયઔાાંઠે અન ે ડુાંખયની તેટીભાાં મજામ છે. ખુજયાત પ્રદેળભાાં ઉનાાભાાં એઔ ફ ે ભાવના અલાદ જવલામ રખબખ આકુાં લયવ આલા નાના ભટા ભેા મજામ છે.

તયણેતયન ભે વુયેન્દ્રનખય જજલ્લાભાાં બાદયલા વુદ ચથથી છઠ દયમ્માન બયામ છે. અશીં જત્રનેત્રશે્વય ભશાદલેનુાં ભાંરદય આલેરુાં છે. એ વભમે બાયતભાાં પ્રલાવ ઔયતા ઔેટરાઔ જલદેળી ણ આ ભે જોલા આલ ેછે. ભેાભાાં વુાંદય બયત બયેરી છત્રીઓ ભેાની જલજળષ્ટ્તા છે. અશીં બજનભાંડી યાતની યાત ઔીતુન ઔયતી યશે છે. એઔ દાંતઔથા પ્રભાણે ાાંડલુત્ર અજુનુન ે

રોદીએ જ્માાં લયભાા શેયાલી એ ભત્સ્મલેધ અન ેસ્લમાંલય આ સ્થે જ મજામ શત. આ ભેાનુાં વશુથી

આઔઔુ અન ે યભાાંચઔ અાંખ છે યાવડા, ઢર તથા જોડીમા ાલાના વૂય અને તારભાાં ખ લતુુભાાં ભશઔ યીત ેગૂભતી નાચતી ઔાઠી, ઔી, યફાયી, બયલાડ અને અન્દ્મ રઔવભુદામની વેંઔડ સ્ત્રી.

લોઠાન ભે ઔાયતઔ વદુ અજખમાયવથી થી ઔાયતઔ વુદ ૂનભ દયમ્માન અભદાલાદ જજલ્લાના ધઔા તારુઔાના લોઠા ખાભે બયામ છે. આ સ્થે વાત નદીન વાંખભ થત શલાથી તેન ેવપ્ત વાંગભ સ્થ તયીઔે ણ કલાભાાં આલ ે છે. વપ્ત વાંખભભાાં ળાકા નદી વરશત નીચે ભુજફની આઠ નદીન વાંખભ થામ છે. શાથભતી, ભાઝભ, વાફયભતી, ભેશ્વ, કાયી, લાત્રઔ, ભશય, ળેઢી

ઔાજતઔુી જૂણુભાએ વપ્તવાંખભભાાં સ્નાન ઔયલાનુાં ભશાત્મ્મ છે. આ ભેાનુાં એઔ કાવ ભશત્ત્લ એ છે ઔે ત્માાં ગધેડ ઓ તથા ઊંર્ની ભટી ખુજયી બયામ છે. આ ઉયાાંત અન્દ્મ ળુનુાં ણ લેચાણ અનેરુાં આઔુણ ફની યશે છે ત ેજોલુાં ણ એઔ રશાલ છે.

ળાભાજીન ભે ઔાયતઔ વુદ અજખમાયવથી થી ઔાયતઔ વુદ નૂભ એટરે ઔે દેલઉઠી અજખમાયવથી ૂનભ દયમ્માન બયામ છે.

આ ભેાભાાં ભાંત્ર – તાંત્રની વાધના ઔયલા ફાલા – બૂલા ભટી વાંખ્માભાાં આલે છે. બૂત – પ્રેતનાાં લખણલાા ણ એના ઈરાજ ભાટે આલે છે. આ ભેાભાાં આરદલાવી જલળા વાંખ્માભાાં શાજયી આ ે છે. આ રઔ ળાભાજી (ઔાજમા ફાલજી)ભાાં અકટૂ શ્રદ્ધા ધયાલે છે. જભેાાં ભુખ્મત્લ ે‘ગય વીમ ’ ઔભના રઔ જલળે જોલા ભે છે.

બલનાથનુાં ભાંરદય ુયાણાં છે. તેભાાંનુાં જળલજરાંખ સ્લમાંબ ૂ છે. ચાય રદલવ ભાટે અશીં ભે બયામ છે. જળલયાત્રીની ભશાજૂાનાાં દળુન ઔયલા અને ભેાભાાં બાખ રેલા આવાવના જલસ્તાયભાાંથી નાખાફાલાના ઝુાંડના ઝુાંડ આ સ્થે ઊભટી ડે છે. આ સ્થે ભ ચક ાંદ, બત તશયી અને ગ રુદત્તની ગ પ ઓ ણ છે.


Art and Culture



29

આ ભે જૂનાખઢ કાતે વુલણુયેકા નદી ાવે ભશાજળલયાત્રીએ જખયનાયની તેટીભાાં બયામ છે. અશીં બલનાથનુાં ભાંરદય આલેરુાં છે. આ લકત ે ભૃખી ઔુાં ડભાાં ળાશી સ્નાન ઔયલાભાાં આલ ેછે. અશીં બલાઈન લેળ ણ બજલામ છે. તે ઉયાાંત યાલટી ણ પયઔાલલાભાાં આલ ેછે.

ભથુયાભાાં જયાવાંગને ૧૮ લકત શાય આપ્મા છી ઔારમલન ભથુયા ય ચઢી આવ્મ. માદલન વાંશાય અટઔાલલા ભાટે દુયાં દેળી લાયી શ્રીઔૃષ્ણ ભથુયાનુાં યણભેદાન છડીને ખુજયાતનાાં દ્વાયઔાભાાં આલીન ે લસ્મા. એભણે યણ છડ્ુાં એટરે તે યણછડ તયીઔે કામા. દ્વારયઔાભાાંથી યણછડયામજીની ભૂજતુ બક્ત ફોડ ણો ડાઔય રાવ્મ, ત્માયથી ડાઔયભાાં શ્રીઔૃષ્ણનુાં સ્લરૂ યણછડયામજી તયીઔે જૂાલા રાગ્મુાં. ળયદ ૂનભન ે રદલવ ેયણછડયામજીને યેળભી લસ્ત્ર અન ે રઔાંભતી અરાંઔાયથી ળણખાયલાભાાં આલ ેછે. ળયદૂનભન આ ભે ત્રણ રદલવ યશે છે.

ચૈત્ર વુદી નભથી રાખરખાટ ાાંચ રદલવ ચારતા આ રઔભેાભાાં એઔ ુયાણ પ્રવાંખની બવ્મ ઊજલણી થામ છે. એભ ભનામ છે ઔે શ્રીઔૃષ્ણ સ્લમાં રુઔભજણની જલનાંતીથી તેભનુાં અશયણ ઔયી અશીંના ભાંરદયભાાં એભની વાથ ેયણ્મા શતા.

બરૂચન ભેગભે એ રઔભે છે અને એઔ અનક ઉત્વલ ણ છે. વભગ્ર બ યતભ ાં કદ ચ કમ ાંમ ભેઘય જાન આલ ઉત્વલની પ્રણ વરક નથી. દય લ ેિ લણ લદ નોભના રદલવે ભેગયાજાની છડી ઝુરાલલાન આ ઉત્વલ ઊજલામ છે. આ ઉત્વલની ભૂ ળરૂઆત ઔયનાય મ દલ લાંળની બ ઈ ન ભની ેર્ – જ્ઞ વત છે. નદી ઔાાંઠે

યશેતી અને લશાણના ભારવાભાનના શેયપેયનુાં ઔાભ ઔયતી આ પ્રજા જતત્ત્લન ેઅન ે ભેગયાજાન ેકૂફ ભશત્ત્લ આે છે. બાઈ પ્રજાન ઉત્વલ શલા છતાાં અન્દ્મ ધભુ વાંપ્રદામના રઔ ણ આ ઉત્વલભાાં જોડામ છે. એભ ભનામ છે ઔે ખુજયાતભાાં છપ્જનમા દુઔા શેરાાં એઔ ભટ દુષ્ઔા ડેર. એ વભમે રયવામરેા ભેગયાજાન ે ભનાલલા બાઈ જ્ઞાજતના રઔએે અાઢી અભાવની યાત્રે ભેગયાજાની ભાટીની પ્રજતભા ફનાલી તેની ૂજા ઔયી. છતાાં ભેગયાજા પ્રવન્ન ન થમા. એથી આ જ્ઞાજતના

લૃદ્ધએ પ્રજતજ્ઞા રીધી ઔે શલ ે જો ૨૪ ઔરાઔભાાં લયવાદ નરશ આલે ત તરલાયથી પ્રજતભાનુાં કાંડન ઔયળુાં. મખાનુમખ એ યાત્રે લયવાદ લયસ્મ અન ે ત્માયથી આ ઉત્વલ દય લ ેયાં યાખત ઉજલાત યહ્ છે. આખરા રદલવે (િ લણ લદ ૯) છડીનો ઉત્વલ ઊજલામ છે; જભેાાં બરૂચન બોઈલ ડ ન ઘોઘ ય લન ભાંદદયભ ાંથી ભેગયાજાની વલાયી ગડા ય નીઔે છે. ચાય

રદલવ ભટ ભે બયામ છે; જભેાાં આવાવના ગ્રાભપ્રદેળન રઔવભુદામ બાખ રે છે.

બરૂચ જજલ્લાની બાઈ પ્રજા અાઢ વુદ દળભન રદલવ ભેગયાજાના ઉત્વલ તયીઔે ઊજલ ે છે. ભેગયાજાન ેતાના ઔુદેલતા ભાનતી આ પ્રજા એ રદલવ ે તાન ેખાભ ભેગયાજાની ભાટીભાાં ફનાલેરી પ્રજતભાની દવ રદલવ ૂજા ઔયે છે અન ેબજનઔીતુન ઔયતાાં ઔયતાાં – ‚યાજા એઔ ભેગયાજાની ફીજા યાજા ઔણ છે‛ ‚પૂરભાાં એઔ ઔાવ પૂર ફીજુ ાં પૂર ઔણ છે.‛ જલેા ખીત રરઔાયે છે અને આનાંદ ભનાલ ે છે. દવભે રદલવે એ પ્રજતભા રઈને ખાભભાાં ભેગયાજાની છડી (વયગવ) નીઔે છે. અાંતે ખાભ ફશાય નદી તાલભાાં એ પ્રજતભાન ેધયાલલાભાાં આલ ે છે. અવયગ્રસ્ત જલસ્તાયભાાં શજત, લાગયી અન ે યાલ જાજતના રઔ ભેગયાજાની ભાટીની ભૂજતુ ફનાલી અને રીરાાં ળાઔબાજીથી ળણખાયી ખાભભાાં ગેય ગેય પેયલ ેછે અન ેએની જૂા ઔયે છે. આભ ઔયલાથી ભેગયાજા યીઝ ેછે ન ે લયવાદ લયવાલ ે છે એલી ભાન્દ્મતા આ જાજતની સ્ત્રીભાાં કૂફ વ્માઔ છે.

ખુજયાતના ાટનખય ખાાંધીનખયથી ાંદય રઔ.ભી.ના અાંતયે આલેર રૂાર ખાભભાાં દય લ ેનલયાત્રી દયજભમાન આ ભે બયામ છે. દેલી લયદ વમની ભ ત ના શ્રદ્ધાુ બક્ત એ રદલવે ભાતાની ારકીને ઊંચઔીન ે ખાભભાાં પયે છે. દેલીન ેપ્રવન્ન ઔયલા એભન ેપ્રભાણભાાં ચખ્કુાં ગી ધયાલામ છે.

આ ભે શી છીના ચોદભા રદલવે ખેડબ્રહ્મ વેન ગ ણબ ખયી ગ ભભાાં નદી રઔનાયે બયામ છે. ભશાબાયતના ળાન્દ્તનનુા ુત્ર વચત્રલીમત અન ેવલવચત્રલીમતની સ્ભૃજતભાાં આ ભેાનુાં દય લ ે આમજન થામ છે. શ્રદ્ધાુ આરદલાવી સ્ત્રી-ુરુ આ ભેાભાાં આલ ેછે ને એભનાાં સ્લજનન ે યખ – ીડાથી ભુક્ત ઔયલાની ભાનતા ભાને છે. એભ ભનામ છે ઔે જચત્રલીમુ અને જલજચત્રલીમ ુફાંને પ્રાચીનઔાભાાં આ સ્થે યહ્ા શતા અને યખભુક્ત થમા


Art and Culture



30

શતા.

શી – ધૂેટીના તશેલાય છી ાંચભશ રના

આરદલાવી જલસ્તાયભાાં એઔ અનક ભે મજામ છે. ભે એઔ ભટા ભેદાનભાાં મજામ છે. જનેી ફયાફય લચ્ચે આડા અને ઊબાાં લાાંવન એઔ ભાાંચડ તમૈાય ઔયલાભાાં આલે છે. આ ભાાંચડાની ઉય ખ બયેરી એઔ ટરી રટઔાલલાભાાં આલ ેછે. ભાાંચડાની આવાવ આરદલાવી સ્ત્રી શાથભાાં રાઔડી યાકી ઢરના તારે નૃત્મ ઔયે છે ને ખીત ખામ છે. દયજભમાન ફે ત્રણ મુલાન ત્માાં આલી ભાાંચડા ય ચઢલાન પ્રમત્ન ઔયે છે. સ્ત્રી રાઔડીની ભદદથી એભને યઔલા પ્રમત્ન ઔયે છે. એભાાંથી ફચીને જ ેમુલાન ભાાંચડા ય ચઢીન ેખની ટરી વુધી શોંચે છે એ જલજમી ખણામ છે. સ્ત્રી એની પ્રળજસ્તનાાં ખીત ખામ છે. જલજમી મુલાન ટરીભાાંથી ખના ખાાંખડા ફધાાંન ેલશેં ચે છે ન ેવશુ આનાંદ ભનાલ ે છે. ઔમાયેઔ આ મલુાનન ે એની વાંદખીની મુલતી વાથે એના વખાાંવાંફાંધી યણાલે છે અને આભ આ ભે એઔ સ્લમાંલય ફની જામ છે. જલજમ ભેલતાાં શેરા મલુાનન ેસ્ત્રીની રાઔડીન ભાય વશન ઔયલ ડે છે ણ છી એન ેખ કાલા અને કલડાલલા ભે છે, એટરે આ ભેાને ખ – ખધેડાન ભે ઔશેલાભાાં આલ ેછે.

આરદલાવી જલસ્તાયભાાં અનેઔ જગ્માએ શીના રદલવે ચૂર ભે મજામ છે. ખાભની ફશાય એઔ ભટ રાંફચયવ ચૂર તમૈાય ઔયલાભાાં આલે છે. એભાાં ફાલના ડાી – ડાકાાં નાાંકી અજગ્ન પ્રખટાલલાભાાં આલ ે છે. આરદલાવી સ્ત્રી – રુુ એઔ શાથભાાં નાજમેય અન ેફીજા શાથભાાં ાણીન નાન ગડ રઈ આ વખતા ચૂરા યથી કુલ્લા ખે એઔ છી એઔ વાય થામ છે અન ે છી અજગ્નદલેન જમજમઔાય ફરી નાજમેય પડી જલજમ ભનાલ ેછે. વખતા ચૂરા યથી વાય થલા છતાાં ચૂરાન અજગ્ન એભને દઝાડત નથી એટર ેઆરદલાવી અજગ્ન ૂજાનુાં વ્રત રે છે. તે ભાન ેછે ઔે આભ ઔયલાથી અજગ્નદેલ એના વાંતાન અને ઢયઢાાંકયનુાં યક્ષણ ઔયે છે.

શી છીની ાાંચભન ે રદલવે આરદલાવી ખાભભાાં આ ભે મજલાભાાં આલ ે છે. એ રદલવે આરદલાવી એભની ખામની જૂા ઔયી, ળણખાયી એભનાાં જળાંખડાાં અન ેડઔને યાં ખે છે અને ખાભની બાખે રઈ જામ છે. ખાભના

ઉત્વાશી મલુાન આ ખામના ભાખુભાાં આડા વૂઈ જામ છે. ખામનુાં ધણ એભનાાં ળયીય યથી વાય થઈ જામ છે છતાાં મુલાનના અાંખને ઈજા થતી નથી. આ શેયતબમુું દૃશ્મ જોલા રઔન ભટ વભુદામ એઔઠ થામ છે. આ રઔભેા વાથે આરદલાવીના ઔેટરાઔ જલજચત્ર યીજતરયલાજો વાંઔામેરા જોલા ભે છે. દાકરા તયીઔે ાંચભશાર (દાશદ), બરૂચ, લડદયા જજલ્લાના આરદલાવીભાાં ચારડમા ભે ફશુ જાણીત અને ભાનીત છે. આ ભેાભાાં ભાનલ આઔૃજતન રાઔડાન એઔ ચારડમ તૈમાય ઔયામ છે. એની આાંક ભાટીનાાં ઔડીમાાંની ફનાલામ છે. ભાથ ે નાજમેય ભૂઔામ છે અન ે એની ય નલા ઔડાાંની ાગડી ફાાંધલાભાાં આલે છે. છી આ ચારડમાને ઝાડની ઊંચી ડાી વાથે ફાાંધી યાકલાભાાં આલે છે. ઝાડની આવાવ આરદલાવી સ્ત્રી ખીત ખાતી ખાતી નૃત્મ ઔયે છે. એલાભાાં આરદલાવી મલુાન ત્માાં આલી ચડે છે અને એભનાભાાં ઝાડ ઉયથી ચારડમાને ઊતાયી રાલલાની સ્ધા ુ જાભે છે. મુલાનને ઝાડ ઉય ચડતાાં યઔલા સ્ત્રી એભના ય થ્થય પેં ઔે છે. એભાાંથી ફચીને જ ે મલુાન ઉયથી ફાાંધેરા ચારડમાન ે રઈ આલે છે એ જલજતેા તયીઔે ભાન્દ્મ થામ છે. ચારડમાની ાગડી અન ે લસ્ત્ર આ જલજતેાને ઈનાભરૂ ેઆલાભાાં આલે છે. અાંતભાાં આરદલાવી સ્ત્રી આ જલજતેાની જીતના ખીત ખાઈને એનુાં ફશુભાન ઔયે છે.

આરદલાવીના અન્દ્મ ભેાભાાં ભ ણેકન થ, ભગય, ખેયભર, ગરદેલયો, દ નભશૂડી, લડોદદતલ ય, લનછડી લખેયે ભેાન વભાલેળ થામ છે. આ ભેા ઉયાાંત દૂયના આરદલાવી જલસ્તાયભાાં શાટ ફજાય ઔે શાટ ભેા બયામ છે. આરદલાવી પ્રજા તાનાાં ઔુટુાં ફ ભાટે જરૂરયમાત ૂયતુાં અનાજ યાકી ફાઔીનુાં અનાજ આલા ભેાભાાં જઈન ે લેચે છે અન ે તનેા ફદરાભાાં જીલન જરૂરયમાતની ફીજી લસ્તુ કયીદે છે. આરદલાવીનાાં ઝૂાંડા છૂટાાંછલામાાં અને દૂય જ ાંખરભાાં શલાથી ત્માાં લેાયની વલરત શતી નથી. રયણાભે ત્માાં આલા શાટભેા મજામ છે. આરદલાવી પ્રજા અનાજના વાટાભાાં અખય યઔડા ૈવા કચીને આ શાટભેાભાાંથી કયીદી ઔયે છે.

આઝાદી લૂે જ્માયે જબ્રરટળ વયઔાયના જરરટઔર એજન્દ્ટ આરદલાવીના વયદાયન ેતેભના અાંખત કચુ ભાટે યાજ્મની આલઔભાાંથી ૈવા આતા તે ઔાભાાં તનેુાં ખેરુાં


Art and Culture



31

ભી આલ ે છે. આઝાદી છી ણ આ યાંયા જાલલાભાાં આલી છે. શીના એઔ અઠલારડમાભાાં શેરા પ્રણાજરઔાખત યાં ખફેયાં ખી લસ્ત્રભાાં વજ્જ આરદલાવી વયદાયની શાજયીભાાં શી પ્રખટાલી આ ઉત્વલન આયાંબ થામ છે. આરદલાવી નૃત્મ આ ઉત્વલ-ભેાનુાં આઔુણ છે. ઉત્વલના અાંજતભ રદલવે આરદલાવી શીન અજગ્ન ળભાલે છે અને શાજય યશેરા વભુદામ ઉય યાં ખીન ાણી છાાંટી ધૂેટીન પ્રાયાંબ ઔયે છે. આ ભેાનુાં આમજન જજલ્લાના વત્તાલાા તયપથી થામ છે અન ેએભાાં ડાાંખના વયદાય શાજયી આ ેછે એટરે એ ડાાંખ દયફાય તયીઔે કામ છે. ડાાંખ જજલ્લાના લડા ભથઔ આશલ કાત ેભેાનુાં આમજન થામ છે.

આ ભે ઔચ્છભાાં નાયામણ વયલય કાત ેબયામ છે.

યલાડીન ભે એ ઔચ્છન ભે છે. ત ેભાાંડલીભાાં આવ વુદ ૯ના રદલવે બયામ છે.

ખઔુીમાાં રગ્ન એ ઔચ્છન ભે છે. ત ેઆશીય વભાજના રઔન ભે છે.

તેને યલેચીન ભે ણ ઔશેલામ. આ ભે ભશાબાયત વાથે વાંઔામેર છે.

ઔચ્છના દાદા ભેઔયણની માદભાાં ભશાજળલયાત્રીના રદલવ ેઆ ભે બયામ છે. દાદા ભેઔયણ એઔ વાંત શતા અને તે યણભાાં યસ્ત બૂરી ખમેરા યાશદાયીન ેયસ્ત ફતાલતા અને તેભને ભદદ ણ ઔયતા શતા. તેભનાાં ફે ારતુ પ્રાણી શાં ભેળાાં તેભની વાથે યશેતાાં શતાાં. તેભાાં એઔ ખધેડ અન ેએઔ ઔૂતય શત. ખધેડાનુાં નાભ રાજરમ અને ઔૂતયાનુાં નાભ ભજતમ શતુાં.

આ ભે ઔચ્છભાાં બયામ છે.

ખુજયાતબયભાાં બયાતા ૧૭૫ જટેરા ભુજસ્રભ ભેાભાાં વોથી લધુ ભેા અભદ લ દ, બરૂચ અન ેવ યતભાાં મજામ છે. આભાાંના ફે વુપ્રજવદ્ધ ભેા અજત ભશત્ત્લના છે અન ે એ ફાંન ે અભદાલાદભાાં મજામ છે. શેર ભે અભદાલાદની દજક્ષણે આલેરા વયકેજભાાં અને ફીજો અભદાલાદ ળશેયના ળાશઆરભ જલસ્તાયભાાં બયામ છે. વયકેજન ભે વાંત અશભદ કટુ્ટ ખાંજફક્ષ વાશેફની ઔફય ાવે તાલને ઔાાંઠે બયામ છે. વાંત અશભદ કટુ્ટ અભદાલાદના સ્થાઔ વુરતાન અશભદળાશના ભાખુદળુઔ અને ભાનીતા શતા. ઈ.વ. ૧૪૪૫ભાાં એભનુાં અલવાન થતાાં તેભની ઔફય વયકેજભાાં વુાંદય તાલન ે ઔાાંઠે ફાાંધલાભાાં આલી છે. ળાશઆરભન એલ જ જાણીત ભે વુપ્રજવદ્ધ વાંત ળાશઆરભની માદભાાં મજામ છે. તેભના અલવાન છી ઈ.વ. ૧૪૭૫ભાાં ભશભૂદ ફખેડાના દયફાયીએ આ વાંતની સ્ભૃજતભાાં અશીં એઔ બવ્મ ઔફય યચી; ત્માયથી ભુજસ્રભ આ સ્થન ેજલત્ર માત્રાધાભ ભાની એની ભુરાઔાત રે છે.

વૌય િરની ભેય પ્રજા શીન તશેલાય વાલ

અનકી યીતે ઊજલે છે. એ રદલવે ખાભના જુલાન ભદાનુખીની યભત યભે છે. ખાભન ે ાદયે ઢર – નખાયાાં લાખે છે. ળયણાઈ પુાંઔામ છે અન ે ફે જૂથભાાં લશેંચાઈને જુલાન શાથભાાં ઔાઔડ (કાવ તૈમાય ઔયેર રાઔડી) રઈ ત્માાં આલ ેછે અને છી ફાંને જૂથ લચ્ચે ઔાઔડાની ઊંચી લાંડી ય ચઢી રડાઈ ફાંધ ઔયલા શાઔર ઔયે છે. જુલાન છેલટે યસ્યને બેટી આનાંદ ભનાલે છે. એજ પ્રભાણે વૌય િરન ક યદડમ ય જૂતો શીના રદલવ ે ‘આાંફરી ક ઢલી’ની યભત યભે છે. એ રદલવે તે આાંફરીના ઝાડની ડાીને ઔાીન ે ખાભ લચ્ચે કાડ ઔયી એભાાં ય ેછે. ધૂેટીના રદલવે તે નાચતા ખાતા એ જગ્માએથી આલ ેછે; ત્માયે ખાભની ાાંચ – દવ સ્ત્રી ઔડાભાાંથી ફનાલેરા રાાંફા ચાફૂઔ શાથભાાં યાકી આાંફરીની એ ડાનુાં યક્ષણ ઔયતી ઊબી યશે છે. એભની લચ્ચેથી નીઔી કાડાભાાંથી આાંફરી કેંચી ઔાઢલા ઔેટરાઔ જુલાન પ્રમત્ન ઔયે છે અન ે સ્ત્રી ચાફૂઔ પટઔાયી એભન ે અટઔાલલા ઔજળળ ઔયે છે. એભન ે યાસ્ત ઔયી જ ે જુલાન આાંફરી કેંચી ર ેએ જલજતેા જાશેય થામ છે.

લૈળાક વુદ ત્રીજન અખ ત્રીજન તશેલાય ણ વલુભાન્દ્મ શલા છતાાં કેડૂત લખુભાાં જલળે ભશત્ત્લન છે. નલા ાઔ ભાટે કેતય કેડલાનુાં ળરૂ ઔયલા ભાટે તે અકાત્રીજને


Art and Culture



32

શે્રષ્ઠ ભૂશુતુ ભાને છે. ખાભન ે ાદય વાાંતી દડ મજામ છે. કેડૂત તાના ફદોને ળણગ યી આ વાાંતીદડભાાં જોડામ છે. જ ે કેડૂત આ વાાંતી દડભાાં પ્રથભ આલે છે, એન ેાગડી શેયાલી ખાભના રઔ એનુાં ફશુભાન ઔયે છે. ડાાંખ, ાંચભશારના આરદલાવી અકાત્રીજન ેરદલવે લવાંતત્વલનુાં વભાન ઔયે છે. ખુજયાતના ઔામસ્થ ભાટીન શાથી ફનાલી એન ે એઔ ફાજોઠ ય ફેવાડી આ રદલવે એની જૂા ઔયે છે અન ેઔૂરેયન પ્રવાદ ધયાલ ેછે.

જઠે ભાવભાાં આલતા ફ ે વ્રતત્વલ વનજત એક દળી અને લર્વ વલત્રી ૂવણતભ ખુજયાતન રઔવભુદામ ફશુ શ્રદ્ધાથી ઊજલ ે છે. જનજુા એઔાદળી ખુજયાતનાાં ખાભડાભાાં બીભ અવગમ યવ તયીઔે લધુ જાણીતી છે. એલુાં ભનામ છે ઔે ભશાઔામ ાાંડલ લીય બીભે આ રદલવે અન્ન – જ રીધા જલના ઉલાવ ઔમો શત અન ેલબુયની ફધી એઔાદળી ઉજવ્માનુાં પ ામ્મ શત. જઠે ભદશન ની ૂવણતભ નુાં લટવાજલત્રી વ્રત એ સ્ત્રીન જલત્ર ઉત્વલ છે. ુયાણ ઔજથત ભશાવતી વાજલત્રીના ચરયત્રન ેમાદ ઔયી ત ે રદલવે સ્ત્રી લટ લૃક્ષ-લડરાની ૂજા ઔયે છે. અ ઢી ભશ એક દળીથી જ વ્રતની ળરૂઆત થામ. અાઢભાાં જ ગ રુૂવણતભ આલે અન ે ખુરુ પ્રત્મનેા આદયબાલ અન ેભાન વરશતન ઉત્વલ ઊજલામ. લી, આ જ ભરશનાભાાં ઔન્દ્માનુાં ગૌયી વ્રત આલ ે છે. નાની નાની છઔયી ાલુતીની જનષ્ઠાથી ાાંચ રદલવ ભીઠુાં છડી દે છે. નાની નાની ટરીભાાં જલાયા લાલી – ઉખાડી પ્રઔૃજતનુાં ૂજન ઔયે છે. જળલ – ાલુતીનુાં ૂજન ઔયે છે. અાઢભાાં આબની લાદી અન ેલીજી વાથ ેશડ ભાાંડતી તેભના જલેી જ ઔુભારયઔા વ્રત – ઉત્વાશના તેજથી દીતી ‘ખયભા’ ના ખાણાાં ખાતી વ્રત ઊજલ ેછે. ખુજયાતભાાં ખયભાાંનુાં વ્રત ગણા જ ઉત્વાશથી ઊજલામ છે.

રદલાવ (અ ઢ લદ અભ વ) એ શીની જભે

રખબખ વલબુગ્મ – રઔબગ્મ તશેલાય છે. દજક્ષણ ખુજયાતનાાં દફૂ જાજતના રઔ એન ે જલજળષ્ટ્ યીત ે ઊજલે છે. દૂફા જાજતના રઔ એભના ભાનીતા ‘રદલાવાના’ રદલવે ઔડાાં – ચીંથયાભાાંથી જીલતા ભાણવના ઔદના ભટા ઢીંખરાાં ફનાલે છે. ‘ઢીંખર’ શાં ભેળા વાશેફળાશી શમ છે. ટ, ઔટ, ાટરુન, ટાઈ શેયેર શમ, ભોંભા લી જચરુટ ઔે વીખયેટ

ણ કવેરી શમ. એલા ઢીંખરાન ે ત્રણ ચાયની વાંખ્માભાાં વયગવ આઔાયે રઈ દૂફા પયે, નાચઔૂદ ઔયે, ખાણા ખામ અને સ્ત્રી ુરુ ફધાાં એભાાં શમ. ાયવી ણ એભાાં ઉત્વાશબેય બાખ રે છે. એ વયગવ નદીરઔનાયે જામ, ત્માાં ભેાભાાં પેયલાઈ જામ. લી, નાચ ખાન થામ અને છી ‘ઢીંખરા’નુાં જલવજનુ ઔયલાભાાં આલ.ે બરૂચભાાં ણ આલા

ઢીંખરાનુાં ભાશાત્મ્મ જોલાભાાં આલે છે. ત્માાં ત જાાંખરા ઢીંખરા ઔયતાાંમ ભશાઔામ બીભ ફનાલલાભાાં આલે છે.

ભેગયાજાના આખભનન ે લધાલતા એલા અન્દ્મ કાવ તશેલાયભાાં બાદયલા વુદ એઔાદળીએ બાર પ્રદેળભાાં ઊજલાત જરઝીરણી એઔાદળીન ઉત્વલ ણ ભટ છે. આ ઉત્વલભાાં ઠાઔયજીને ારકીભાાં ફેવાડી ખાભની અાંદય પેયલી છી ખાભ ફશાયના તાલ ે રઈ જલાભાાં આલે છે. ત્માાં ઠાઔયજીની ભૂજતનુ ે નલા જથી સ્નાન ઔયાલામ છે. જૂાયી ચીબડાાં અન ે નાજમેયન પ્રવાદ તૈમાય ઔયી તાલભાાં ધયાલ ે છે અન ે પ્રવાદ રૂાંટલા ખાભના ફાઔ – મલુાન તાલનાાં ાણીભાાં ઝાંરાલ ે છે. છી એ પ્રવાદ રઈ વશુ ખાભના ભાંરદયે ાછા પયે છે.

િ લણ વ દ ાંચભ અન ેન ગાંચભીન તશેલાય

ખુજયાતના કેડૂત અન ે ભારધાયી પ્રજાની સ્ત્રી ભાટે જલળે ભશત્ત્લન છે. લબુયે કેતયલાડી અને લનભાાં ઔાભ ઔયતી આ પ્રજા નાખદાંળથી એભને અને એભના ળુધનને ફચાલલા નાખની શ્રદ્ધાલૂુઔ ૂજા ઔયે છે. એભની સ્ત્રી નાખાંચભીનુાં વ્રત ઔયે છે. ાજણમાયે નાખ – નાખણીનુાં આરેકન ઔયી ત્માાં દીલ પ્રખટાલી ક રેયનો પ્રવ દ ધયાલ ેછે અને ખાભને ાદયના ભાંરદયે જઈ ત્માાં પ્રવાદ લશેંચે છે. વ યેન્રનગય જજલ્લાભાાં લઢલ ણ નજીઔ ભટ રઔભે બયામ છે. બૂજભ ાં બૂવજમ ાં ડ ાંગય ય બૂજાંગદેલની ૂજા થ મ છે. નાખાાંચભની જભે ળીતાવાતભન ઉત્વલ ણ ગ્રાભીણ પ્રજા શ્રદ્ધાલૂુઔ ઊજલે છે. તાના વાંતાનન ેળીતાના ઔથી યક્ષલા તે ળીતા ભાતાની ૂજા ઔયે છે અને પ્રવાદ લશેંચે છે. જન્દ્ભાષ્ટ્ભીન તશેલાય રઔવભુદામભાાં ખઔુ આઠભ તયીઔે જાણીત છે. ખવાંસ્ઔૃજતની માદ અાલત આ તશેલાય યફાયી અન ેબયલાડ પ્રજા ભાટે વલુશે્રષ્ઠ તશેલાય ભનામ છે. ભધ્મયાત્રીએ શ્રીઔૃષ્ણન જન્દ્ભત્વલ ઊજલી


Art and Culture



33

ાંચજીયીનો પ્રવ દ લશેંચી ફીજ ે રદલવે દૂધાઔનુાં જભણ ગેયગેય તમૈાય ઔયલાભાાં આલ ે છે. ખાભનાાં ભાંરદયભાાં ભ ર ડ નો પ્રવ દ લશેંચલાભાાં આલે છે.

નાજમેયી ૂજણુભાન તશેલાય ખુજયાતના ઔાાંઠા જલબાખના કાયલા અનકી શ્રદ્ધાથી ઊજલે છે. વશરયલાય દરયમાઔાાંઠે તે દરયમાદેલની તેભજ શડીની ૂજા ઔયી શડીના ભશયા ય નાજમેય લધેયી દરયમાભાાં ધયાલ ેછે. છી નૃત્મ – ખીત, બજન – ઔીતનુ થામ છે.

બાદયલા ભાવભાાં ઋજાંચભી અથલા વાભાાાંચભન તશેલાય રઔવભુદામ કાવ યીતે ઊજલે છે. એ રદલવે કેડ્ા જલના ઉખાડેરુાં અનાજ કાલાન ભરશભા છે અન ેરઔવભુદામ શ્રદ્ધાૂલઔુ એને જાલે છે. અવાંખ્મ ખાભભાાં ાાંચભન ભે બયામ છે અને આ ઉત્વલ થામ છે.

આજ ે ણ અનેઔ ખાભભાાં દળેયાના રદલવે ગડા ઉય વલાયી ઔયી પયલાન રયલાજ છે. ક્ષજત્રમ એ રદલવ ેકીજડા (ળભી)નાાં લૃક્ષન ેળણખાયી એના ાનની આ – ર ેઔયે છે અન ેતાના શજથમાયનુાં ૂજન ઔયે છે.

રદલાીન જાણીત તશેલાય, આખ જણાવ્મા પ્રભાણે ખુજયાતભાાં વલુત્ર રખબખ એઔવયકી યીત ેઉત્વાશથી ઊજલામ છે. આરદલાવી આ ઉત્વલ લાગફાયવથી ઊજલ ેછે. ડાાંખ જલસ્તાયભાાં ખાભન ભુકી તે ઉલાવ ઔયે છે અન ેઆભ વાભૂરશઔ ઉત્વલન પ્રાયાં બ ઔયે છે. રદલાીને રદલવે ‘ફરાલ’ નાભની એઔ અનકી જલજધ થામ છે. એભાાં લાાંવની બાયી વાથે ફાજુના ખાભભાાં એઔ વાંદેળ શોંચાડલાભાાં આલ ેછે. વાંદેળાભાાં રખ્મુાં શમ છે – ‚અડધ જામ, ફધ્ધ જામ, જાતી જામ જામયે ખાાંખરી ગાાંચણને ગેય.‛ લાાંવની આ બાયી ફીજ ેખાભથી ત્રીજ ેખાભ અન ેત્રીજ ેખાભથી ચથે ખાભ આ જ વાંદેળા વાથ ે શોંચાડલાભાાં આલે છે. છેલટે દેલીભાતાની દેયીએ એનુાં વભાન થામ છે. આ ‘ફોર લો’ વલવધન ાં ડ ાંગ આદદલ વીઓભ ાં ખ વ ભશત્ત્લ છે.

ધનતેયવને રદલવે વાાંજ ે ખાભને ાદય ખામનુાં ધન એઔઠુાં ઔયલાભાાં આલે છે અને છી ઢર – નખાયાાં લખાડી આ

ખામને દડાલલાભાાં આલ ેછે. વોયાષ્ટ્રભાાં ઔેટરાઔ જલસ્તાયભાાં ણ આ પ્રથા જોલા ભે છે. ખાભ રઔ એટરે જ આ તશેલાયને ‘ધણ-તેયવ’ ઔશે છે. ઔેટરાઔ ખાભભાાં ખામન ેફદરે ળણખાયેર ખાડા વાથ ે જોડેર ફદની દડની સ્ધાુ યાકલાભાાં આલે છે. એ શેરાાં શનુભાનજીના ભાંરદયે આવાવ આ ફદખાડા ાાંચ લકત દડી પ્રદજક્ષણા ઔયે છે. ાંચભશારના આરદલાવી રદલાીભાાં ‘ખખોશરો’ ઔયે છે. એભાાં એઔ તટેૂરા ઔરડમાભાાં ખાભના મુલાન અજગ્ન વખાલી એના ય ભીઠુાં ભયચુ બબયાલી એભાાંથી નીઔત ધુભાડ ગયભાાં અને છી ખાભની ફશાય જઈ કેતયભાાં પેરાલે છે. ત્માય ફાદ તાને ગેય ાછા પયી ઔરડમુાં પેંઔી દે છે અને અજગ્ન રલી નાાંકે છે. આભ ઔયલાથી તાના ગય અન ે કેતય આકુાં લયવ વુયજક્ષત યશે છે એલી એભનાભાાં ભાન્દ્મતા છે.

દેલ–રદલાી તયીઔે પ્રજવદ્ધ લ ુ પ્રવાંખે તુરવીજલલાશન ધાજભુઔ ઉત્વલ ખુજયાતબયભાાં શ્રદ્ધાલૂુઔ ઊજલામ છે. વોયાષ્ટ્રભાાં કાવ ઔયીને બાર – નઔાાંઠાના ગ્રાભજલસ્તાયભાાં જલળે. ઔાજતઔુ વુદ એઔાદળીએ આ ઉત્વલભાાં શ્રીઔૃષ્ણ અને તુરવીન રગ્નત્વલ યાં યાલૂુઔ ઊજલામ છે. શ્રીઔૃષ્ણની પ્રજતભાને ારકીભાાં પ્રસ્થાજત ઔયી એન લયગડ ખાભભાાં પેયલલાભાાં આલે છે; ત્માયે ખાભરઔ ઊખેરી ળેયડીન પ્રવાદ વોપ્રથભ ારકીભાાં ધયે છે. આ પ્રવાદ છી ખાભભાાં વશુન ેલશેંચલાભાાં આલે છે. યાત્રે ખાભના ચઔભાાં યાવ – ખયફા, બજન – ઔીતુન થામ છે.

વુયત અને બરૂચ જજલ્લાના કાયલા રઔભાાં ઊજલાત ગગાયામની છડીન ઉત્વલ, વોયાષ્ટ્રના ભશુલા નજીઔ ઔતય ખાભના ઔી દ્વાયા ઊજલાત દરયમાીયન ઉત્વલ, વોયાષ્ટ્રના યફાયી જને ેકૂફ શ્રદ્ધાથી ઊજલ ેછે એ ઔુદેલી ભભાઈ ભાતાન ૂાંજ ઉત્વલ, ઉત્તય ખુજયાતના ાટીદાય દ્વાયા ઊજલાત ‘શરતયા’ ઉત્વલ લખેયેન વભાલેળ થામ છે.

વ્રત ફ ેપ્રઔાયનાાં શમ છે. (૧) ળાસ્ત્રીમ-ોયાજણઔ અને (૨) ઔુભારયઔાનાાં વ્રત અથલા લસ્ત – લસ્તરા.

ફીજા પ્રઔાયનાાં વ્રત વાય જત ભેલલા ઔે જતની અને ફાઔની યક્ષા ભાટે ઔયલાભાાં આલે છે. વ્રત વાથ ેઅનેઔ દેલ – દેલતા અન ે એભની દાંતઔથાન ે વાાંઔી રેલાભાાં આલે છે. આલા વ્રત રઔવારશત્મભાાં પ્રચજરત છે;


Art and Culture



34

જભેાાં ફીજ ભાલડીનુાં વ્રત, ખયભાનુાં વ્રત, ધાનઔ – ધાનઔીનુાં વ્રત, વૂયજ ાાંદડુાં , શ્રાલજણમા વભલાય, તુરવીવ્રત, ી ૂનભ, ભાઔત, એલયત – જજલયત, ુરુત્તભ ભાવનુાં વ્રત, ધયઆઠભનુાં વ્રત લખેયેન વભાલેળ થામ છે. શેરા પ્રઔાયનાાં વ્રત ધભુ – ળાસ્ત્ર ઔે ુયાણ ઔજથત શમ છે અને એ વ્રત ુયરશત ઔે ઔભુઔાાંડી બ્રાહ્મણ દ્વાયા ચક્કવ ધાજભુઔ જનમભાનુવાય ઔયલાભાાં આલે છે. આ વ્રત – લો રઔવભુદામન ેાથી દૂય યશેલા, દાન – ુણ્મ આરદ ઔભો ઔયલા, જીલ – ભાત્ર ય દમા યાકલા અને ધભુન ે અનુવયલા પે્રયે છે. રયણાભે ચફૂતયાભાાં ઔફૂતયને ચણ નાકલી, રઔડીમાયાભાાં રટ ૂયલ, ઔૂતયાન ેયટર કલયાલલ, ખામન ે ગાવ નીયલુાં, વાધુવાંતને જબક્ષા આલી, અનાથન ે આળય આલ, બૂખ્માને બજન જભાડલુાં, જનયાધાયને વશામ ઔયલી જલેાાં વત્ઔામો ઔયલા ખુજયાતન રઔવભુદામ આજ ેણ પે્રયાત યશે છે.

અલાચુીન મુખભાાં ભુરણઔરાન જલઔાવ થમ એ ૂલ ેવેંઔડ લોથી રઔઔાં ઠે વચલાઈ યશેરુાં અને ઔાને અજતક્રભીન ે ેઢી દય ેઢી એ પ્રદેળભાાં ઊતયી આલેરુાં વારશત્મ એ રઔવારશત્મ.

કેડૂતએ કેતય કૂાંદતાાં, ભાછીભાયએ શડી શાંઔાયતાાં, ખલાએ ખામ ચયાલતાાં, શ્રભજીલીએ શ્રભ ઔયતાાં ઔયતાાં, સ્ત્રીએ ખૃશઔાભ ઔયતાાં ઔયતાાં, નૃત્મ ઔયતાાં ઔયતાાં ઔે ઉત્વલ ભાણતાાં ભાણતાાં વાથે ભીને વભૂશભાાં જ ે ખામુાં એ રઔખીત ફનીન ે રઔવારશત્મભાાં ઊતયી આવ્મુાં. ત ફીજાએ ળૂયલીયની ઔે ળશીદની લીયતા ઔે ળશાદતન ેજફયદાલી ઔથા ઔશી એ રઔઔથારૂ ેઊતયી આલી એટરે એભાાં વયતા છે. સ્લાબાજલઔતા છે, ઔૃજત્રભતા ઔે જક્રષ્ટ્તા ઔમાાંમ નથી.

રઔવારશત્મની એઔ રાક્ષજણઔતા લધુ સ્ષ્ટ્ થામ છે. એભાાં ુરુ ઔયતાાં સ્ત્રીનુાં પ્રદાન જલળે છે. રઔવારશત્મ આકયે ત આણી રઔવાંસ્ઔૃજતનુાં જ એઔ અાંખ છે અને દયેઔ પ્રદેળની રઔવાંસ્ઔૃજત ભશદાંળે સ્ત્રીએ જ વાચલી છે, વાંલજધુત ઔયી છે.

રઔવારશત્મન ઉદ ખભ ઔમાયે થમ શળે ? આ જલમના જ્ઞાતાએ એન અભ્માવ ઔયી જલજલધ તાયણ ઔાઢમાાં છે. શ્રી જમભલ્લ યભાયના ભત અનુવાય ખુજયાતનાાં રઔખીતના વખડ છેઔ વાભલેદ વુધી નીઔે છે. વાભખાનના આજથઔુ ખાનના ફ ે પ્રઔાય ખાભ અન ે આયણ્મ

એટર ે અનુક્રભે ખાભભાાં ખલાતુાં ખાન અન ે અયણ્મભાાં ખલાતુાં ખાન. આજ ે ખુજયાતભાાં યાલ પ્રજા ભાતાજીના ૂજન લકતે ડાઔરા વાથે આયણ્મનુાં ખાન ખામ છે. તે અને યફાયી રઔ વયજ ખામ છે, તે વાભખાનનુાં સ્ભયણ ઔયાલ ે છે. એ જ પ્રભાણે દજક્ષણ ખુજયાતનાાં ખ મણ ાં ણ એટરા જ પ્રાચીન લૈરદઔ પ્રઔાયનાાં શલાનુાં ભનામ છે. આ ઉયાાંત પ્રાઔૃત અન ેઅભ્રાંળ ઔથાવારશત્મભાાં ણ એના વાંઔેત ભે છે. આ યાં યાનાાં રેજકત પ્રભાણ ૧૨ભી – ૧૩ભી વદીના જનૈ ગ્રાંથભાાંથી ભે છે. આચામ ુશ્રી શેભચાંરાચામુના ‘જવદ્ધશેભ’ભાાં ટાાંઔેરા દુશાભાાં આજના પ્રચજરત દુશાનુાં દળુન થામ છે. ભધ્મઔાભાાં ખુજયાતનુાં રઔવારશત્મ વભૃદ્ધ ફન્દ્મુાં. આ વારશત્મે પે્રભાનાંદ, ળાભ, દમાયાભ, જલેા બક્તઔજલન ેપ્રેયણા આી. અલાુચીન વભમના દરતયાભ, નભુદાળાંઔય, નલરયાભથી ભાાંડી ઔજલ ન્દ્શાનારાર ઔે ફટાદઔય જલેા વાક્ષય – ઔજલએ એભાાંથી પે્રયણા ભેલી છે. લીવભી વદીના પ્રાયાં બ ે ખુજયાતી વારશત્મ રયદભાાં યણજજતયાભ લાલાબાઈએ રઔવારશત્મન ેજલમ ફનાલી એનુાં લાચન ઔમુું અને ત્માયે આ વારશત્મને વારશજત્મઔ ભબ ભળ્. યણજજતયાભે રઔખીતનુાં વાંાદન ણ ઔમુું. એ છી ઝલેયચાંદ ભેગાણીએ ત રઔવારશત્મની બેક જ રીધી. ખાભરડમાનાાં ખીત તયીઔે અલખણતાાં રઔખીતને એભણે જળષ્ટ્ વારશત્મની શયભાાં ખોયલૂલઔુ સ્થાન અાવ્મુાં. રઔવારશત્મનુાં અધ્મમન, વાંાદન, વાંળધન અને પ્રઔાળન ણ ઔમુું અને ખુજયાતના જલદ્વાન વારશત્મઔાયને આ કે્ષત્ર પ્રત્મે આઔજુત ઔમા.ુ ક નજી ફ ર્ ફ યોર્

તે રઔવારશત્મઔાય અને લાતાુઔાય છે. તેભણે જીથયો બ બો (શાસ્મ લાતા)ુ નાભે ઔૃજતની યચના ઔયી છે. અન્મ રોકવ દશત્મક ય

ઔજલદાદ, શેભુ ખઢલી , ીંખજી ખઢલી, જમભર યભાય, નાથબુાઈ યભાય લખેયે.

તત્ઔારીન યાજાના વભમભાાં ળૂયલીયની ળૂયતાન ેજફયદાલલાનુાં ઔાભ દલેીુત્ર ખણાતા ચાયણના ઔજલએ ઔમુું. ‘શરયયવ’, ‘નાખદભણ’, ‘કાશયણ’ જલેાાં છાંદફદ્ધ આખ્માન, ઔાવ્મ, પ્રેભળોમનુી ઔથા અન ેએ ઔથાભાાં અરાંઔાયરૂ દુશા, વુબાજત લખેયેન વભાલેળ ઔયી ળઔામ. ચાયણી વારશત્મને વભૃદ્ધ ઔયલાભાાં જભેણે ભટ પા આપ્મ તેભાાં ચાયણ ઔજલ આણાંદ – યભાણાંદ, આલ્શા, યાભચાંર, ખાજખર, પ્રથભ ચાયણી ઔલજમત્રી ઊજી, ભાલર લખેયેન ઉલે્લક જરૂયી છે. આ પ્રઔાયનુાં ઉત્તભ વારશત્મ


Art and Culture



35

યચલાભાાં ઈવયદાનજી, વાાંચા ઝુરા, લનભારજી ભશેડુ, બાલનખયના ીંખળીબાઈ ાતાબાઈ, જાભનખયના ભાલાદાનજી યતનુાં, ઔચ્છના ઔયણદાનજી, રીભડીના ળાંઔયદાનજી, દ ર બ મ ક ગ લખેયેનુાં પ્રદાન જફરુાં શતુાં. ચાયણ ઉયાાંત બ ર્, ભીય, ય લ લખેયે પ્રજાએ ણ

એભાાં ભટ પા આપ્મ. ઔચ્છના યાજલીએ ઔચ્છ – બજૂભાાં પ્રજાબાાની એઔ ાઠળાા સ્થાી શતી; જભેાાં અનઔે ચાયણી ઔજલ તમૈાય થમા શતા.

ઔથાલાતા ુશમ ઔે ખીત શમ, એભાાં અથુશીન આડાંફય નથી, અનાલશ્મઔ રાંફાણ નથી અન ે એટરે એ વશુને ઔાં ઠસ્થ યશે છે. ઔાં ઠે વચલામુાં એટરે જ આ વારશત્મ લધુ ાાંખમુું અને પ્રવમુું. બાટ, ચાયણ લખેયેએ ખામેરા દુશા અને દુશાફદ્ધ ઔથા શમ, ઔવ શાાંઔતા કેડૂતએ ખામરેા ચાંરાલા શમ ઔે લીયની જફયદાલરી શમ, લયવાદના લયતાયા શમ ઔે બડરી લાક્મ, બલાઈનાાં ખીત શમ ઔે વાંતની બજનલાણી શમ, રઔવારશત્મના ઔઈ ણ પ્રઔાયભાાં ઔૃજત્રભતા ઔે આડાંફય નથી. આ ફધુાં વારશત્મ ભુખ્મત્લ ેુરુઔાં ઠે ખલામુાં અન ેપ્રચજરત ફન્દ્મુાં. આભ છતાાં સ્ત્રીના ઔાં ઠે રઔવારશત્મભાાં જલળે પ્રદાન ઔમુું છે.

શ્રી જમભલ્લ યભાય ઔશે છે એભ વુક અને દુઃક, આળા અન ેજનયાળા, આનાંદ અને ઉલ્લાવની ડુાંખયભાાભાાંથી પ્રખટેરી એ આણી રઔબાખીયથી છે. રઔખીતએ જીલનની આનાંદ – ભાંખ બાલનાને વ્મક્ત ઔયી છે; એભ જીલનની ગેયી જલાદભમ લાસ્તજલઔતાન ેણ જલવાયી નથી. આ વારશત્મ સ્ત્રીનાાં ઔાં ઠે લધુ વચલામુાં છે.

ભાનલે એલી દેલવૃજષ્ટ્ની ઔલ્ના ઔયી જ ે તનેા વુકદુઃકની લાત વાાંબ ે અને જરૂય ડ્ ે એન ે આજત્ત – દુઃકભાાં ળજક્ત, વાાંત્લન, પ્રયેણા આ.ે એલી ઔલ્માણઔાયી બાલનાભાાંથી વ્રતન જન્દ્ભ થમ. વ્રતભાાંથી ખીતન જન્દ્ભ થમ. ખીત – ઔથા એલયત, જીલયત, લીયવરી, ળીતા – વાતભ, નાખાાંચભ, ધય આઠભ, તુરવીવ્રત, ી નૂભ, ભઔત જલેાાં વ્રત લકતે યચામાાં છે. એલાાં એઔ એઔ વ્રતનાાં અનેઔ ખીત છે.

ખયફી ઔે ખયફ ળબ્દ ખબુભાાંથી અભ્રાંળ થમેર છે.

ખબુદીન ઉત્વલ એટરે નલયાત્રીન તશેલાય. આમો ખુજયાતભાાં આવ્મા ત ે શેરાાંથી અશીં અનામો- આરદલાવી આદ્યળજક્તની ઉાવના ઔયતા. લલ્લબ ભેલાડા અન ેદમાયાભની ખયફી શજીમ કૂફ ખલામ છે.

આ પ્રઔાય ભશદાંળે વબુાજત અને ભુક્તઔના સ્લરૂભાાં ત ઔમાયેઔ વાંૂણુ ઔાવ્મસ્લરૂભાાં શમ છે. વાકી ણ દુશાની જલે રઔખીતન અનુભ પ્રઔાય છે. ઉચ્ચ ઔરટના પ્રેભ, ળોમ ુ અન ે લદેનાન ે વ્મક્ત ઔયતી વાકીની અનેઔ ાંજક્ત અભય થઈ ખઈ છે. લીયની યાક્રભખાથાભાાં વાકી – દુશાન લાયાંલાય ઉમખ થમ છે. આ ઉયાાંત વન – શરાભણ, ળેણી – જલજાણાંદ, ઢરા – ભારૂ, ઢા – શથર – દભણી, રડણ – કીભયા લખેયેની પે્રભઔથાભાાં થડે થડે અાંતયે આલતા દશુા આ ઔથાભાાં આધાયસ્તાંબ ફની ખમા છે. એ જ પ્રઔાયના લીય જલક્રભ, ભનવાખયા પ્રધાન લખેયેની યાક્રભઔથા દુશા વરશત યજૂ થામ; ત્માયે વભમ જાણે અટઔીન ેઊબ યશી જત શમ એલુાં શ્રતા અનુબલે છે. વાકી – દુશાની જભે બડરીલાક્મની ખદ્ય – દ્ય ઉજક્ત કેડૂતને જ્ઞાન અન ેખમ્ભત આતી રઔવારશત્મની અભૂલ્મ દેન છે.

બલાઈ – ખીતભાાં રઔવારશત્મનુાં ફશુ રઔજપ્રમ દૃશ્મ–શ્રાવ્મ સ્લરૂ જોલા ભે છે. આલા ખીતનુાં દ્ધજતવયનુાં પ્રાઔટ્ય રખબખ ૧૩ભી વદીભાાં થમુાં. અવાઈત ઔે આળાયાભ ઠાઔયે ૩૬૦ જટેરા લેળ તૈમાય ઔમાુ. બલાઈ – ખીતભાાં દુશા, વાકી, છાંદ, યાવડા, બજન, ખયફી લખેયેન વભાલેળ થામ છે.

ખુજયાતભાાં ગણા વાંપ્રદામભાાં બજન ખલામ છે. ગણા વાંતની યચના પ્રજવદ્ધ છે. ણ એભાાંન ભટબાખ ત ળાક્તાંથ અથલા ભાખુાંથની લાણીન જ છે. છી યાંયા નાથવાંપ્રદામની શમ ઔે ઔફીયાંથની શમ. ાાંચ ીય (ાલઔ, શડફુ, યભદે, ખોંખલદે અને જવેરભીય) ના પાાંટા ણ ભાખુવાંપ્રદામની ળાકા – પ્રળાકા છે. આભ, ખુજયાતભાાં વાાંપ્રદાજમઔ અવયને રીધે ભશ ાંથ, ન થાંથ અને કફીયાંથના બજન રઔઔાં ઠે ચડ્ાાં શતાાં; ત્માયે ભીય ાં અન ે

નયવવાંશની પ્રેભરક્ષણ બવક્તએ ચભત્ઔાય વજમુ અને એ


Art and Culture



36

ત્રણેમ ાંથના વાંત – ઔજલની લાણીન ેપ્રેભરક્ષણાબજક્તયવે યવી રીધાાં. બજનની લાણીના પ્રઔાયભાાં વાંધ્મા આયતી, ખણજતનાાં બજન, વાકી, આયાધ, આખભ, ખ્માર, ઔટાયી, આાંફ, ફાયભાવી, વયજુ, આયણ્મુાં, ચાફકા, ઔીતુન, દ, ઔાપી લખેયેન વભાલેળ ઔયી ળઔામ.

રઔઔથાનાાં ભુખ્મ સ્લરૂ ત્રણ છે. (૧) દાંતઔથા – ઈજતશાવઔથા(Legends), (૨) ુયાઔલ્નઔથા(Myth)અન ે ગયખથ્થુાં ઔશાણી – રયઔથા, (૩) અદબુત ઔથા લખેયે (Folk – tales) .

બલાઈ ખુજયાતનુાં જલળે રઔનાટ્ય છે. આ બલ ઔે વાંવાયની લશી ઔે નાભાની ચડી ત ે બલલશી. તેભાાં વભાજ તેનુાં દળુન ઔયે છે. એ અથુભાાં બલલશી ઉયથી બલાઈ નાભ ડ્ુાં એભ ઔશેલામ છે. વાંસ્ઔૃત રૂઔ બાણ અને ઉરૂઔ બાજણઔા ઉયથી બલાઈની ઔરા ઉતયી આલેરી ભનામ છે. તેભાાં ધભુ અને નીજતન ફધ આલાન ઉદે્દળ છે. યાંખર અન ે યાં ખરીનાાં જલદૂઔનાાં ાત્ર છે. કેર ઔયનાયન ે બલામા ઔશે છે. આભ ત રઔનાટ્યની યાં યા પ્રાચીન છે, ણ ઔશે છે ઔે વો રઔને છા કચે નાટઔન રાબ ભે તે ભાટે ભશાયાજ જમજવાંશ જવદ્ધયાજ ે તેન પ્રચાય ઔયલા આદેળ આપ્મ. તનેે લેખ અન ેસ્થામી સ્લરૂ આપ્મુાં અવાઈતે. બાયતભાાં ફે પ્રાચીન નાટ્યયાં યાભાાં ફ ે જલજળષ્ટ્ પ્રઔાયની નાટ્યળૈરી બયતભુજનના મુખથી ચારી આલી છે. એઔ વાંસ્ઔૃત નાટ્યની અન ે ફીજી જને ે ‘ઉત્તયતાંત્ર’ ઔશી છે. શેરી ાઠ્યપ્રધાન અન ેફીજી ખીત અન ેનૃત્મપ્રધાન તયીઔે કામ છે. બયતભ વનન વળષ્ણમ કોશરન આ ‘ઉત્તયતાંત્ર’ યન ગ્રાંથ ઉરબ્ધ નથી. ણ બયતભુજનના નાટ્યળાસ્ત્રના દવભી વદીના થઈ ખમેરા ટીઔાઔાય અવબનલગ પ્તે તેભાાંથી ઔેટરાઔ નાટ્યપ્રઔાયની લાત ‘નૃત્મબેદ ’ તયીઔે ઔયી છે. ફાયભી વદીભાાં બોજ ે તાના ‘ળૃાંગ યપ્રક ળ’ભાાં અજબનલખુપ્તે લણુલેરા પ્રઔાય ઉયાાંત ફીજા નલા પ્રઔાયની જલળદ વ્માખ્મા ઔયી છે, જનેી વાંખ્મા ૧૪ જટેરી છે. તેયભી વદીભાાં ‘બ લપ્રક ળ’ના ઔતા ુ ળાયદાતનમ ે ઔઈ એઔ

નાટ્યખૃશભાાં ૩૦ પ્રઔાયના નાટ્યપ્રમખ જોમાનુાં ઔહ્ુાં છે. તે ૩૦ ૈઔી ૧૦ ત બયત ે લણુલેરા રૂપ્રઔાય છે. ફાઔીના ૨૦ને તેભણે „નૃત્મબદે :‟ ઔશીન ે એ ફધાની વ્માખ્મા ઔયી છે.

જ્માયે અવિ ય ણભાાં ૧૯ જટેરા નાટ્યપ્રમખન ઉલે્લક ભે છે. આચામુ શેભચન્દ્રે આ પ્રઔાયને ‘ગેમ ક વ્મ’ એટરે પ્રેક્ષ્મગેમ ઔાવ્મપ્રઔાય ખણાવ્મ છે. યાભચાંર – ખુણચાંરે આ

પ્રઔાયને ‘અન્મ વન રૂક વણ’ ઔશીન ે લણુવ્મા છે. ચોદભી વદીભાાં જલશ્વનાથ આ નાટ્યપ્રઔાયને ‘ઉરૂક’ એલી વાંજ્ઞા પ્રથભ લાય આે છે અને ત ેનાભથી આ ફધા પ્રઔાય છીથી કાલા રાગ્મા. ‘વ દશત્મદતણ’ ઉરૂઔની વાંખ્મા ૧૮ ખણાલે છે. ઉરૂઔ દેકીતી યીતે જ બયતના રૂઔપ્રઔાયથી જબન્ન શતા. તેન શેર તફક્ક તે ઔશરે લણુલેરા પ્રઔાયન. ત્માછી અજખમાયભી – ફાયભી વદી અન ે ચોદભી વદીની લચ્ચે નલા નાટ્યપ્રઔાય જ ે થમા ત ે ફધા ફીજા તફક્કાના. ‘બાલપ્રઔાળ(ન)’ ઔાયે લણુલેરા ૨૦ પ્રઔાયનાાં નાભ આ પ્રભાણે છે. (૧) ત્રટઔ (૧૧) ઔાવ્મ

(૨) નારટઔા (૧૨) પ્રેક્ષણ

(૩) ખષ્ઠી (૧૩) નાટ્યયાવઔ

(૪) વાંરા (૧૪) યાવઔ

(૫) જળરઔ (૧૫) ઉલ્લપ્મઔ

(૬) ડમ્ફી (૧૬) શલ્લીવ

(૭) શ્રીખરદત (૧૭) દુભુજલ્લઔા (૮) વટ્ટઔ (૧૮) ઔલ્લલ્લી (૯) બજણઔા (૧૯) ભજલ્લઔા (૧૦) પ્રસ્થાન (૨૦) ારયજાતઔ

આ ફધામ નાટ્યપ્રઔાય નૃત્મપ્રધાન, ઔાવ્મપ્રધાન, અને ખીતપ્રધાન શતા એટરુાં ત સ્ષ્ટ્ છે. આ ફધામ પ્રઔાયને દવભી વદી છીના ળાસ્ત્રઔાયએ ‘દળેી’ નાટ્યપ્રઔાય તયીઔે લણુલી વાંસ્ઔૃત નાટ્યપ્રઔાયથી જુદા ાડ્ા છે અન ેવાંસ્ઔૃત નાટ્યપ્રઔાયને ‘ભ ગી’ ઔશીને ત ેફાંને લચ્ચેની જબન્નતા સ્ષ્ટ્ ઔયી છે. અજખમાયભી વદીભાાં આાંધ્રપ્રદળેના વોભેશ્વય નાભઔ યાજલી તાના ‘ફવલ ય ણ’ભાાં ‘પ્રેયણી’ નાભઔ નલા પ્રઔાયન ઉલે્લક ઔયે છે અને આાંધ્રના જ ઔાઔતીમ લાંળના વમ્રાટ પ્રતારુરના ખજવેનાજધજત જમ વેનાજતએ એઔ ‘ચ યણનૃત્મ’ન ઉલે્લક ઔમો છે અને લધુભાાં ટીઔાભાાં જણાવ્મુાં

છે ઔે તે ‘વ ય િર’ના નૃત્મખુરુને અનુવયે છે અને તભેાાં ચાયણ સ્ત્રી તાના ભાથા ય ઔડુાં ગૂાંગટ જભે નાકે છે. શજીમ ચાયણ સ્ત્રી આભ ભાથા ય ઔડુાં નાકે જ છે; ણ


Art and Culture



37

નૃત્મ ઔયતી શલાનુાં જાણભાાં નથી. ણ ત ે જભાનાભાાં વોયાષ્ટ્રથી ઔઈ ઔાયણ ે રશજયત ઔયી ખમેરી ચાયણની સ્ત્રી નૃત્મ ઔયતી શળે. જમ વનેાજત અન ે વભેશ્વય ફાંનેએ આલ ઉલે્લક ઔમો છે. ખુજયાતની નજીઔભાાં વચત્તોડન ભશ ય ણ ક ાંબકણ ેતાના ‘નૃત્તવાંગ્રશ’ભાાં ણ ‘ચાયણનૃત્મ’ન અન ે તભેના ભાથે ઔડુાં નાકલાની જલજળષ્ટ્તાન ઉલે્લક ઔમો છે. આભાાંથી ઔેટરાઔ ‘દેળી’ નાટ્યપ્રઔાય – ઉરૂઔ ખુજયાત અને તનેી આવાવના ભાલા અને જિભ યાજસ્થાનના પ્રદેળભાાં ણ પ્રચજરત શળે. તેભનાાં નાભ આ પ્રભાણે છે : શલ્લીવક (જ ે છેઔ ઔૃષ્ણના વભમથી ઊતયી આલેરુાં છે.), પ્રેક્ષણઔ, ચાયણનૃત્મ, પ્રેયણી, યાવઔ, નાટ્યયાવઔ અન ેદાંડયાવઔ તથા તારયાવઔ. છેલ્લાાં ત્રણન ઉલે્લક ખુજયાતના જનૈ ઔજલએ ઔમો છે. આ ફધાાં ઉરૂઔ જ ેનૃત્મ અને વાંખીતપ્રધાન શતાાં અને જભેને ‘દેળી’ નાટ્યપ્રઔાય તયીઔે લણુલલાભાાં આવ્માાં છે, ત ેવભમ જતાાં યાજદયફાય વુધી શોંચી ખમાાં અન ેળાસ્ત્રઔાયએ તેભને ણ ળાસ્ત્રજનફદ્ધ ઔયી ‘દળેી’ એલી નાટ્યપ્રઔાયની વાંજ્ઞા આી. બયતનાટ્યળાસ્ત્રભાાં લણુલેરા લૂુયાં ખ અને રૂઔનાાં રક્ષણભાાંથી તેભજ ખેમપ્રેક્ષ્મ પ્રઔાયભાાંથી જલજલધ અાંળ જભેાાં વચલામા તે આ છેલ્લા અને ત્રીજા તફક્કાના ાયાંરયઔ બાયતીમ રઔનાટ્યપ્રઔાયભાાં ફાંખાની માત્રા, ઉત્તયપ્રદેળની નલટાં ઔી ઔે યાભરીરા, ભશાયાષ્ટ્રનાાં રાલણી અન ે તભાળા, ઔણાુટઔનુાં મક્ષખાન, તજભરનાડુના ગયઔીથ્થ ુઅને ખુજયાતની બલાઈન વભાલેળ થામ છે. તેને પે્રક્ષઔ વાથે નજીઔન વાંફાંધ છે. આ બલ ઈ યાંયાના આરદરુુ, ભૂવજઔુ વવદ્ધ યના મજુલેદી ઓદીચ્મ બ્રાહ્મણ અન ેત્માાંના એઔભાત્ર જલદ્વાન ઔથાઔાય યાજાયાભ ઠાઔયના ઔુભાાં જન્દ્ભરેા અવ ઈત ઠ કય નાભઔ ઔજલ – ઔથાઔાય શતા.

જભેણે બલાઈના ૩૬૦ લેળ રખ્મા તેભનુાં ભૂ નાભ શતુાં આળાયાભ ખોયીળાંઔય ઠાઔય. ાછથી તે અવાઈત ઠાઔયના નાભે કામા. તે આળયે ૭૦૦ લ ુલૂે ઈ.વ. ૧૩૦૦ભાાં જવદ્ધુયભાાં થઈ ખમા. ઉંઝાના ભુકી શેભા ટેરની દીઔયી ખાંખા રૂાી શતી. ત્માયે દેળભાાં ભુવરભાનનુાં અત્માચાયી ળાવન શતુાં. રશાં દુની રૂલતી સ્ત્રીન ે ભુવરભાન પાલે તેભ ઉાડી જતા. રદલ્શીના વુરતાન અલ્લાઉદ્દીન કરજીન વેનાજત જશાાંયજ આલ અત્માચાયી શત. ત ે ખાંખાન ે ઉાડી ખમ. ત્માયે જવદ્ધુયના ખોયીળાંઔય ઠાઔયની લખ બાયે. તેભણે તુ્ર આળાયાભન ે ભઔરી ખાંખાને છડી ભૂઔલા ઔશેલડાવ્મુાં. આળાયાભે ‚ભાયી ફશેન ખાંખાને છડી ભૂઔ‛ એલી ભાાંખણી ઔયી. જશાાંયજ ે એઔ બાણાભાાં જભલા ઔહ્ુાં. ખાંખાની યક્ષા ભાટે

આળાયાભે ઔેના ાાંદડાભાાં ફે ીયવણ ઔયાલી બજન રીધુાં. ત્માયના જડ બ્રાહ્મણએ તનેે અજલત્ર ખણી તેભને નાતફશાય ભૂક્મા. શેભા ટેરે તેભન ે આળય આપ્મ. આજીજલઔા ભાટે અવાઈત બલાઈના લેળ રકલા ભાાંડમા. પ્રજતરદન એઔ રકે ેલુભાાં ૩૬૦ લેળ રખ્મા અન ેુત્ર દ્વાયા ભાતા વભક્ષ અન ેછી ખાભેખાભ રઔ વભક્ષ બજલલા ભાાંડમા. ત્રણ ગયા ઉયથી ત ેતયગ અને છી ન મક, બોજક આરદ નાભે કામા. શેભા ટેરે તેભને ત્રણ ગય, જભીન લખેયે આી આશ્રમ આપ્મ. આ અવાઈત અન ે શાંવ લી(૧૩૬૧)ભાાં આલતા અવાઈત એઔ જ શલાનુાં ભનામ છે. ચોદભી વદીભાાં ખુજયાત અને આજુફાજુના પ્રદેળભાાં ઔેટરાઔ નૃત્મપ્રધાન નાટ્યપ્રઔાય પ્રચજરત શતા. તેભનુાં લાજચઔ ખેમ-ઔાવ્મભમ શતુાં. અવાઈત ેઆ ફધા પ્રઔાયભાાંથી પ્રેયણા ાભી એઔ નલા નાટ્યપ્રઔાય એટરે ઔે ‘બલાઈ’નુાં વજનુ ઔમુું શળે એભ ભનામ છે. બલાઈન નલ નાટ્યપ્રઔાય ફીજા તફક્કાના નાટ્યપ્રઔાયથી જુદ એ યીતે ડે છે ઔે તનેુાં લાજચઔ ખેમ દ્યભાાં તેભજ ખદ્યભાાં ણ છે. અવાઈત ઠાઔયન ે નલા નાટ્યવજનુ ભાટે જવદ્ધુયની નજીઔભાાં અનુઔૂ લાતાલયણ ભી યહ્ુાં. આનત ુપ્રદેળભાાં લડનખય ખાભ કલાજી ઠેઔાથી અને યલાજ (રઔવાયાં ખી)ના વાંખીતથી ધભધભી યહ્ુાં શતુાં. લી તેભણ ેઅણરશરલાડ ાટણનાાં ભાંરદયભાાં એઔ ઔાે બજલાતાાં વાંસ્ઔૃત નાટઔ જલળે ણ જાણ્મુાં જ શળે અને તમે ઔજલ અને ઔુળ ઔથાઔાય. આ ફધા વુભેભાાંથી વજામુુાં બલાઈ નાટ્ય. અવાઈત ઠાઔયે ૩૬૦ બલાઈ લેળ રખ્માની અને તેભના ત્રણ ુત્ર વાથે બજવ્માની રઔલામઔા છે. તે ૈઔી આજ ે ત ૨૦ થી ૨૫ જટેરા જ લેળ ઉરબ્ધ છે. – તેમ ઔેટરાઔ પેયપાય વાથે અને ભુરરત સ્લરૂે. તભેાાં જૂનાભાાં જૂન લેળ ‘ય ભદલે’ કે ‘ય ભદેળ’ન લેળ શમ એભ રાખે છે. – તેના ઔથનાત્ભઔ

સ્લરૂ અને લસ્તુખૂાંથણીન ે ઔાયણે. લી આ લેળ ય શેભચાંરાચામુના ‘વત્રવિળર ક રુ’ની છા ણ લતામુ છે. અવાઈત ે આલા ભારશતીવબય ઔથનાત્ભઔ લેળ ઉયાાંત વાભાજજઔ ઔુરયલાજો ઉય ણ પ્રશાય ઔયતા લળે આપ્મા છે. ‘કજોડ ’ના લળેભાાં નાનઔડા લય અને મલુાન

ત્નીના જીલનન જચતાય આલે છે અને તેભાાં ‘યાં ખાજી’ – યાં ખર એ ફેની લચ્ચેના વાંલાદન ે જોડત, શવાલત, ઔટાક્ષ ઔયત દેકામ છે. બલાઈ ભાંડી ‘ેડ ’ નાભથી, તને ભલડી ‘ન મક’ નાભથી અન ે બલાઈ ઔયનાય ‘બલૈમ ’ તયીઔે કાલા રાગ્મા. ભટાબાખના લેળભાાં ફથેી ત્રણ ાત્ર એઔવાથ ેચાચયભાાં શમ છે. – ન મક, ન વમક અને ભશ્કયો. આ


Art and Culture



38

ભશ્ઔય જુદા જુદા લેળભાાં જુદા જુદા નાભે કામ છે. ‘ઔાન-ખી’ના લેળભાાં ‘વકુાજી’ અને ‘ઝાંડા ઝૂરણ’ભાાં તે ‘અડલા’ રૂ ેદેકામ છે અન ે‘જવભા ડણ’ભાાં ‘યાં ખરા’ રૂ ેઆલ ેછે, જ ેવાંસ્ઔૃત નાટઔના જલદૂઔનુાં સ્ભયણ ઔયાલ ેછે. બલાઈના લેળભાાં અવાઈતના મુખભાાં ભુજસ્રભ યાજ્મળાવનની ઝાઝી અવય દેકાતી નથી. ણ ાછથી રેલામેરા લેળભાાં ભુજસ્રભ ળાવનની અવય સ્ષ્ટ્ દકેામ છે. ‘ઝાંડા ઝૂરણ’ભાાં ઊંઝાન મુલાન ભુજસ્રભ વૂફ જનેાાં રગ્ન એઔ લૃદ્ધ વાથ ે થમાાં શતાાં; તેલી તયલયટલાી તેજીરી લાજણમણના પે્રભભાાં ડે છે. આ ઉયાાંત ‘જભમાાંફીફી’, ‘ભજણમાય’, ‘જૂઠણ’ અને ‘છેરફટાઉ’ જલેા લેળભાાં ણ ભુજસ્રભ અવય છે. નાનાાં રશાં દુ યજલાડાાંના ઠાઔય જલળેના લેળભાાં ‘યાજા દેગણ’, ‘લીઔ જવવરદમા’, ‘યાભદલે’, ‘ભજણફા વતી’ લખેયે છે. જ્માયે ધાજભુઔ લેળભાાં ‘ઔાન – ખી’, ‘ઔાઔા’, ‘તાઈ યાલ’, ‘ખણજત’ જલેા લેળન જનદેળ ઔયલ જોઈએ. વાભાજજઔ દૂણ ઉગાડા ાડતા લેળભાાં ‘ઔજોડાન લેળ’, ‘ફાલાન લેળ’ લખેયેન વભાલળે થામ છે. ભટા યાજલીને રખતા લેળભાાં ‘વધય જવેાંગ’ અને ‘જવભ ઓડણ’ના લેળ જાણીતા છે. આ ઉયાાંત ‘લાદીન લેળ’, ‘ભઢીન લેળ’, ‘ઔેયલ બાઈન લળે’, ‘ુયજફમાન લેળ’ જલેા ઔેટરાઔ યચૂયણ લેળ ણ છે. તે મુખભાાં આ બલૈમાન વાભાજજઔ દયજ્જ ઊંચ શત. તે જ્માયે ખાભભાાં પ્રલેળતા ત્માયે ખાભરઔ ઢર – નખાયા વાથે તેભનુાં વાભૈમુાં ઔયતા. ખાભની ફધીમ ઔભ તભેાાં વાંઔામેરી યશેતી. ઔુાંબાય ાણીનુાં ભાટરુાં આી જત, લાાંદ ‘લતુાં’ ઔયી જત અન ેલેળ – બજલણી લકતે શાથભાાં તેરની ઔૂી રઈ ભળાર વાથ ે ચાચયભાાં શાજય થત. ભાી પૂર રાલત. સ્ત્રી ાણી બયી રાલતી, ત ઔઈ લેળભાાં ઔઈ ખાભરઔ કૂટતુાં ઉઔયણ ણ ૂરુાં ાડતા અને ઔણફી વભાજના આજશ્રત શલાથી તભેને ઔણફી બજન ઔયાલતા. ળાસ્ત્રઔાયએ વાંસ્ઔૃત નાટઔને યવપ્રધાન ઔહ્ુાં છે, જમાયે બલાઈ જલેા પ્રઔાયને બાલપ્રધાન ઔશીન ે લણુવ્મા છે. આભ, આ ફ ે જબન્ન પ્રઔાયનાાં નાટ્યભાાં વાંસ્ઔૃત નાટઔભાાં લાક્માથાજુબનમનુાં પ્રાધાન્દ્મ છે. જમાયે બલાઈ જલેા પ્રઔાય દાથાજુબનમપ્રધાન છે. બલાઈના ઔરાઔાય – વાંગન ે‘ર્ો ાં’, ટાના નેતાન ે‘ન મક’, પ્રમખન ે‘લેળ’, ‘ખેર’, ‘સ્લ ાંગ’ એલી વાંજ્ઞા

આલાભાાં આલી છે. બલાઈભાાં ખદ્ય નરશલત શમ છે, ખીત – ઔજલતા ભુખ્મ શમ છે. આ લેળભાાં ‘દશય’ ‘વયઠ’, ‘ચાઈ’, ‘જઔેયી’, ‘ચયણાઔુ’, ‘વલમૈ’, ‘શા’, ‘ઔુાં ડજમ’, ‘ઉરા’, ‘છપ્’, ‘ચાંરાલર’, ‘પ્રલાંખભ’, ‘ઝૂરણા’, ‘ભનશય’, ‘રજરત’ જલેા છાંદ છે. બાલાજશ્રત નૃત્મ અને રમાજશ્રત નૃત્મ – એ નતુનના જલજલધ ગટઔ છે. ફાંન ે

પ્રઔાયનાાં નતુન બલાઈનાાં ભુખ્મ અાંખ છે. બલાઈના નતુનના અાંળન ે ‘ઘઘૂય યભલ ’ ઔશે છે અન ે એભાાં ૭ પ્રઔાયનાાં ચરન છે. વાંખીતભાાં રશાં દુસ્તાની ખામઔીના ય ગ જલેા ઔે આળ લયી, ભ રુ, તોડી, વ ભેયી, ભ ઢ, પ્રબ ત, બૈયલી, વફશ ડ , વ યાંગ, ક નડો, ભલ્શ ય લખેયે અન ેત ર જલેા ઔે ચરતી, ચેતભ ન, દોદઢમો, તયાંગડો,

ર લણી, દીચાંદી, કેયલો, શીંચ લખેયેન વભાલેળ થામ છે. બૂાંગ, નયઘ ાં અને ક ાંવીજોડ ાં એ બલાઈનાાં લાજજ ાંત્ર છે. નૃત્મભાાં ત નાચનાય ખાનાયને અનુવયે છે, જ્માયે બલાઈભાાં ત ાત્ર તે જ નાચતાાં નાચતાાં ખામ છે અને વાથ ેબાલની અજબવ્મજક્ત ણ ઔયે છે. બલાઈનાાં નૃત્મ – ખરાાંભાાં સ્લાબાજલઔ યીતે જ યાવખયફાની દ્ધજત-યીજતની અવય છે. બલાઈભાાં ખામન, લાદન, નતનુ અને ખદ્યાત્ભઔ તેભજ દ્યાત્ભઔ ઔથન દ્વાયા ઔથાલસ્તુન ે દૃશ્મ – શ્રાવ્મ ફનાલામ છે, તને ે લેળ ઔશેલામ છે. યાખ, તાર અને નૃત્મભાાં તનેી યજૂઆતભાાં પાયવી અવય શલા છતાાં રશાં દુ વભાજ ેઊરટથી સ્લીઔાયી, તાની ભાની આજ વુધી જીલાડી છે. પ્રઔાળ ભાટે ભળાર, ઔાઔડા લખેયે ણ ઔાભભાાં રેલામ છે. ફદાય, વપેદી, પેલડી(ી યાં ખ) અન ે રારીના વાંજભશ્રણલાાાં પ્રલાશી, ઔરવ ઔે ભેળ ભઢા યની યાંખબૂા ુયી ાડે છે. યાં ખબૂાભાાં (૧) યવી, (૨) ફદાય, (૩) ઔાાંવાની થાી – લાટઔી, (૪) ઔાં ઔુ, (૫) ખુરાર, (૬) ળાંકજીરુાં , (૭) ખી, (૮) દાઢીભૂછ, (૯) જટા, (૧૦) રાાંફી લાની જલખ અને (૧૧) છાતીના ઉબાય ભાટેના દડા લખેયે વાધનન વભાલેળ થામ છે. ાત્રના શેયલેળભાાં ભુગરાઈ અવય ગણી લયતામ છે. તે ઔાે ભતી ઝયીલાી વાડી, ભુખટા(અફરટમાાં), રાર, રીરા, ીા કેવ, ધજમા, ચયણી, વુતયાઉ યેળભી અાંખયકાાં ત ભાથ ે ફાલા – ટી, પેઝ ઔે (પૂભતાાંલાી ટી) તેભજ તુઔી ટીન ઉમખ થત. છેઔ અવાઈતના વભમથી આજ મુંત તેભાાં પેયપાય થમ નથી. સ્ત્રીાત્ર બજલનાય ુરુલાી ભાંડી ‘ક ાંચવમ ’ તયીઔે કામ છે. પ્રાયાં બભાાં લેળખય ચાચય ફાાંધે છે એટરે ઔે ધાજભુઔ જલજધ ઔયે છે. જથેી ઔરાઔાય ય ભજરન તત્ત્લની અવય ન થામ. લેળની ળરૂઆત બાયતની પ્રચજરત જલજધથી એટરે ઔે ગણળેન લેળથી થામ છે. ાત્ર – પ્રલેળ શેરાાં આલુાં ખલામ છે. જનેે વાંસ્ઔૃત નાટઔભાાંના ાત્રપ્રલેળ લૂનેા ાત્રલણુન ઔયતા પ્ર લેવળકી ધ્ર લ ન શ્લોકો વાથ ેવયકાલી ળઔામ. જુદા જુદા જલસ્તાયભાાં ખણેળનુાં આલણાં જૂદુાં જૂદુાં શમ છે. ખણેળના લેળના બ્રાહ્મણને યાં ખેચાંખે ખણેળૂજન ભાટે ફરાલામ, ખણેળન પ્રલેળ યાખ, તાર, ઢા, વાથ ે કૂફ


Art and Culture



39

વુાંદય યીતે થામ છે. ઔાાંવા ઔે જત્તની થાી ય વાજથમ દયેર શમ એ ાત્ર થાી તાના ભઢા આખ યાક ેછે; જ ેખણેળનુાં ભુક વૂચલે છે. ખણેળ – ૂજન ૂરુાં થતાાં એ ાત્ર તયત જ અન્દ્મ ાત્રના શેયલેળની લૂુતૈમાયી ઔયલા ચાલ્મુાં જામ છે. ખણેળ – પ્રસ્થાન વાથે જ બ્રાહ્મણ ક ફ નો લેળ

યજૂ ઔયત શમ છે. ઔેટરાાંઔ ભાંડ ક રીનો લેળ યજૂ ઔયે છે. વોયાષ્ટ્રની ભાંડી છેલે્લ રદલવે ૂણાુશુજત રૂ ે આ લળે બજલ ે છે. ફધી જ બલાઈ ભાંડી બ્રાહ્મણના લેળ છી જૂઠણનો લેળ યજૂ ઔયતી. શ્રી પાફુવ ખુજયાતી વબાના શસ્તજરજકત ુસ્તઔભાાંની નાભાલરી પ્રભાણે બલાઈભાાં આલા ૩૬ લેળો બજલાતા, ત ે ફધા વાભાજજઔ, ોયાજણઔ ઔે ઐજતશાજવઔ લેળની બાાભાાં ખુજયાતી, ભાલી, રશાં દુસ્તાની, અન ેભાયલાડીનુાં યચઔ વાંજભશ્રણ નોંધાત્ર યીત ેજોલા ભે છે. બલાઈ ઔયનાય જૂથ ભાટે વોયાષ્ટ્રભાાં ‘ફેડ ’ ળબ્દન પ્રમખ થામ છે. તેભાાં ઔન ઔન વભાલેળ થઈ ળઔે એ ભાટે લેળ યભનાયા એઔ વયવ વૂત્ર ખામ છે. તદનુવાય બલાઈભાાં ‘ ાંચ ગ ત ’ શમ એટરે ઔે જ ેતારફદ્ધ, રમફદ્ધ

યીતે વૂયભાાં ખાઈ ળઔતા શમ ત ે શમ. ‘ ાંચ ભ ત ’ શમ એટરે એલા શમ ઔે જભેનુાં ળયીય વોષ્ઠલલાુાં શમ અને જે નજાઔતથી રલચીઔણે, બાલ અજબવ્મજક્ત વાથે સ્ત્રીાત્ર ણ ઔયી ળઔે. ‘ ાંચ ત ત’ શમ એટરે ઔે દૃઢ, કડતર ફાાંધાલાા, ચશેયેભશયે બયાલદાય શમ, જે ોરુ વ્મક્ત ઔયતાાં યાજા આરદના ાઠ યજૂ ઔયી ળઔે. ‘ ાંચ વભ ત ’ શમ એટરે ઔે એલાાં ાત્ર શમ, જભેના લેળભાાં લૈજલધ્મ આલ ે તે ભાટે ઔઈ ણ પ્રઔાયના ાત્ર ઔે લેળન વભાલેળ ઔયી ળઔામ. બલાઈના ઔરાઔાય ાછથી નટ અન ેનટી તયીઔે ણ કામા. યાં યાખત બલાઈની યચના, ગાટ અન ે સ્લરૂ એલાાં છે ઔે આ રઔનાટ્યની તાઔાત ઔજલ દરતયાભથી રઈને વાક્ષયશ્રી યણછડરાર છ. યીક, ચાંરલદન ભશેતા અને અદ્યતન રેકઔભાાં વલશુ્રી ફઔુર જત્રાઠી, જચનુ ભદી, જનભે દેવાઈ, શવભુક ફાયાડી, યભેળ ાયેક અને પ્રલીણ ાંડ્ા વુધીના અનઔે વજઔુએ જછાની છે. તાની ઔૃજતને ભાતફય ફનાલલા જનક દલેએ ત બલાઈના નલા લળે ણ રખ્મા ને અલાયનલાય બજવ્મા. આલુાં ઔેટરાઔ અન્દ્મ નાટ્યઔાયએ ણ ઔમુું છે. બલાઈના લેળ ફાફતભાાં ૧૮૬૬ભાાં ભશીતય ભ નીરકાં ઠે નોંધાત્ર ઉત્વાશ દાકવ્મ. તેભણે બલમૈાન ેતેડ્ા, તેભની ાવેથી લેળ વાાંબળ્ા અને ઔુર ૧૯ યૂા લેળ ગ્રાંથસ્થ ઔમાુ. તેભાાં નીચનેાન વભાલેળ થામ છે.

(૧) ખણજત (૮) ઔજોડ (૧૫) યાજા દેગભ

(૨) જૂઠણ (૯) યાભદેળ (૧૬) જોખણી (૩) ઔાંવાય (૧૦) ળૂય ળાભ (૧૭) ફાલ (૪) જભમાાં-ફીફી (૧૧) ઔાફ (૧૮) વધયા જવેાંખ

(૫) રારજી ભજણમાય (૧૨) જલઔ જવવરદમ (૧૯) ાાંચ ચય

(૬) ઝાંડા-ઝૂરણ (૧૩) દજરત

(૭) છેરફટાઉ (૧૪) ફેચયાજી

ડાુ. વુધાફશેન દેવાઈએ ત તેભના ળધજનફાંધભાાં ૪૮ લેળ વાંસ્ઔાયીને આપ્મા છે અન ે અન્દ્મ ૧૨ન જનદળે ઔમો છે.

પ્રથભ ગ જય તી દપલ્ભ નયવવાંશ ભશેત છે. તેના દદગ્દળતક ન ન બ ઈ લકીર છે. આ રપલ્ભ ૯ એવપ્રર,

૧૯૩યના યજ યીરીઝ થઈ શતી. ગ જય તની પ્રથભ યાંગીન દપલ્ભ રીર ડી ધયતી છે.

ઉેન્ર વત્રલેદીને નર્ વમ્ર ર્ તયીઔે કલાભાાં આલ ે

છે. તેભની પ્રથભ રપલ્ભ જવેર – તયર શતી. ખુજયાતના અન્દ્મ ઔરાઔાયભાાં જલષ્ણઔુભાય વ્માવ (ખુરૂજી) (જજથેય બાબ), અયજલાંદ યાઠડ (જઠે), ભશેળ – નયેળ, રદઔ ગી લારા, ભૂયાજ યાજડા, યાજીલ યણજીત યાજ, રપયઝ ઈયાની, વજભતા ભશેતા અને અજબનતે્રીભાાં સ્નેશરત્તા, યીટાબાદુયી, જમશ્રી ટી, યાખીણી, દ્માયાણી, જમશ્રી યીક લખેયેન વભાલેળ થામ છે. ખુજયાતના શાસ્મ ઔરાઔાયભાાં યભેળ ભશેતા, યજનીફાા, દીનુ જત્રલેદી, ી. કયવાણી અને ભાંજયી દેવાઈ જાણીતાાં નાભ છે. ચરવચત્રોની ભ – વનરૂ યોમ

તેભનુાં ભૂ નાભ ઔરઔરા. (૧૯૩૧ – ૨૦૦૪) ખુજયાતી, ખુણવુાંદયી, ભાંખરપેયા આરદભાાં તેભની બજૂભઔા લકણાઈ. તેભણે ૩૦૦ ઉયાાંત ચરજચત્રભાાં ઔાભ ઔમુું. ‚દ ફીગા જભીન‛, ‚અભય અઔફય એન્દ્થની‛, ‚યાભ ઓય શ્માભ‛, ‚ગય ગય ઔી ઔશાની‛, ‚ભુઔદ્દય ઔા જવઔાં દય‛, ‚ભદ‛ુ લખેયે તેભની ભશત્ત્લની રપલ્ભ છે. તેભણે ત્રણ રપલ્ભપેય ુયસ્ઔાય ભેવ્મા શતા. નયવગવ દત્ત

તે વાંજમદત્તનાાં ભાતા છે અને જાણીતાાં રપલ્ભ અજબનેત્રી ણ છે. તેભની જાણીતી રપલ્ભ ભધય ઈજન્દ્ડમા છે. તે યાજ્મવબાની વભ્મ ફનનાય પ્રથભ રપલ્ભી અજબનેત્રી છે. આ જવલામ ણ ફયવાત, શ્રી ૪ય૦, અાંદાજ, આલાયા લખેયે ણ તેભની જાણીતી રપલ્ભ છે.


Art and Culture



40

દેળબયભાાં લીવભી વદીના આયાં બભાાં ાયવી નાટઔ ભાંડીન પ્રબાલ ળરૂ થઈ ચૂક્મ શત. આ ભાંડીએ યાભામણ, ભશાબાયત – આધારયત ઔથાવાભગ્રીની ાયાંરયઔ, રઔનાટ્યખત બજલણીની વભાાંતય એઔ પ્રબાલ ઊબ ઔમો શત. દરતયાભથી ભાાંડી નભુદ, ઔાન્દ્ત વરશતના રેકઔ નાટ્યરેકન તયપ લળ્ા શતા. દરતય ભ ે૧૮૫૧ભ ાં બરે એરયસ્ટપેજનવના ‘પ્ર ર્વ’ નાટઔન આધાય રઈ ‘રક્ષ્ભી’ નાટઔ રખ્મુાં શમ, ણ છી ૧૮૭૧ભાાં ‘વભથ્મ વબભ ન’ રખ્મુાં; ત્માયે ખુજયાતની બલાઈ –

યાં યા, બાાઔીમ રઢણ અન ે ચરયત્રને તેભણે યૂા વાભથ્મુથી અનાવ્માાં. ૧૮૬૭ભાાં નલરયાભે ‘બટ્ટન ાં બો ાં’ રખ્મુાં. ૧૮૬૨ભાાં જ નખીનદાવ ભાયપજતમાનુાં ‘ગ ર ફ’ નાટઔ પ્રઔાજળત થમુાં. તેભાાં ઔાજરદાવન પ્રબાલ જઝરામ શત. આ ફધી ભથાભણ ેરા ાયવી ભાંડીનાાં નાટઔ વાભે ખુજયાતી નાટઔને કીરલલાની શતી. નભુદે ણ ‘કૃષ્ણણ ક ભ યી’, ‘ય ભજાનકીદળતન’, ‘રૌદીદળતન’ અન ે‘વ યળ ક ાંતર’ રખ્માાં. લીવભી વદીના આયાંબ શેરાાંની આ ભથાભણ ફ ેપ્રઔાયની જણામ છે. એઔ વારશત્મઔાય લડે થતી ભથાભણ અને ફીજી વીધા યાં ખબજૂભ વાથે વાંઔામેરા, બજલણીની વબાનતા વાથે રકતા રેકઔ લડે થતી ભથાભણ. નાટઔભાાં પ્રેક્ષઔનુાં ભશત્ત્લ એ સ્લરૂના જ અજનલામ ુબાખરૂ છે એ સ્લીઔાયીએ ત આ ફીજી ભથાભણલાા રેકઔન જ પ્રબાલ લધાયે જઝરામ. યણછોડબ ઈ ઉદમય ભ દલે એલ પ્રબાલ ઊબ ઔયનાયા પ્રથભ નાટ્યરકેઔ શતા. તેભણ ે ણ ળરૂઆતભાાં ત તજભર નાટઔન આધાય રઈને જ ‘શદયશ્ચન્ર’ રખ્મુાં શતુાં અન ેતે જફયદસ્ત વપ યહ્ુાં. ‘નદભમાંતી’ રકતી લકત ે પ્રેભાનાંદના ‘ન ખ્મ ન’ન આધાય રીધ અન ે છી તેભણે ૧૮૬૬ભાાં ‘રવરત દ ુઃખદળતક’ રખ્મુાં. લાગજી આળાયાભ ઝા, ડાહ્ાબાઈ ધળાજી, ભૂળાંઔય ભૂરાણી લખેયે જલેા રેકઔ ખુજયાતી નાટઔન ે કીરલી ળક્મા અને જોતજોતાભાાં ાયવી નાટ્યભાંડીનુાં સ્થાન ખજુયાતી નાટ્ય ભાંડીએ રઈ રીધુાં. કેખ ળરૂ ક ફય જીથી ભાાંડી જશાાંખીયની યાણીના વુધીના ૫૬ ાયવી નાટ્યરેકઔનાાં નાટઔન ઔુર આાંઔડ ૨૯૨ જલે થામ છે. આ નાટઔ ઝાઝુાં ઔયીન ેવાાંધ્મ ભનયાં જન, ાટી ક્રફ ભનયાં જનની ઉમજખતા તયપ જ રક્ષ્મ ઔયતાાં શતાાં. ણ તેના લડે ‘ યવી – કોભેડી’ જલેા સ્લરૂન

જલઔાવ ણ થમ. ડાહ્ાબાઈ ધળાજીએ ખુજયાતભાાં ક ાં વથમરે્ય ફાંધાવ્મુાં. તેભણે એભની ભાંડીનુાં નાભ ‘દળેી ન ર્ક વભ જ’ યાકેરુાં. ‘યાભજલમખ’, ‘અશ્રુભતી’, જલક્રભારદત્મ’, ‘ઉભાદલેડી’, ‘લીણાલેરી’ લખેયે તેભનાાં ભશત્ત્લનાાં નાટઔ છે.

આ નાટઔ લચ્ચે તેભણે ‘મ્મજુનજવર ઈરેક્ળન’ જલેુાં નાટઔ રકીન ે ચૂાંટણીભાાં કેરાતા યાજઔાયણ અન ે ખેયયીજતન ે ણ ઔટાક્ષ લડે ઉવાલી શતી. ભૂરાણીએ ‘જલક્રભચરયત્ર’, ‘ઔાભરતા’, ‘જુખરજુખાયી’, ‘દેલઔન્દ્મા’, ‘બાગ્મદમ’, ‘એઔ જ બૂર’ વરશત ૪૪ જટેરાાં નાટઔ રખ્માાં અન ેજૂની યાં ખબૂજભ ય લચુસ્લ જભાવ્મુાં. ખલધુનયાભે ૧૮૯૧ભાાં ‘કે્ષભય જ અને

વ ધ્લી’ રખ્મુાં. ‘ઔાન્દ્તે’ ‘ગ રુ ગોવલાંદવવાંશ’ નાટઔ રખ્મુાં. ખુજયાતભાાં બલાઈ શતી. તેણ ે તેન પ્રેક્ષઔ ફન ે ત્માાં વુધી ખાભડાભાાં જ ળધ્મ શત અન ે ખાભડે ખાભડે ડાલ નાાંકી તેના કેર થતા યશેતા. ભુાંફઈભાાં જ્માયે જૂની યાં ખબજૂભનાાં નાટઔ રઔજપ્રમ થલા ભાાંડ્ાાં; ત્માયે તેના પ્રબાલ ેખુજયાતભાાં ણ ગણી ભાંડી ઉબી થઈ. શલદની નયબેય ભની

ભાંડી, ભયફી આમ ુવુફધઔ નાટઔ ભાંડી, લાાંઔાનેય આમ ુવુફધઔ નાટઔ ભાંડી લખેયે. આ ભાંડી ત્માયના યાજા ાવ ે યાજ્માશ્રમ ભેલલા પ્રમત્ન ઔયતી. ભયફી ઔાંનીને ક દઠમ લ ડન ય જાઓ ત ડાહ્ાબાઈની ઔાંનીન ેલડદયાના વમ જીય લ ગ મકલ ડ યાજ્માશ્રમ આતા. યાજ્માશ્રમ ભતાાં જ ળાણા ડાહ્ાબાઈ ધળાજી એલુાં ારટમુાં રખાડતા – ‘વભળેયખેરફશ દ ય િીભાંત

વમ જીય લ ગ મકલ ડ આવિત િી દેળી ન ર્ક વભ જ’. ત્માયે યાજા ભાંડીને આશ્રમ આ ેએલ ચાર ળરૂ થમેર. તે યીતે વરત ણ ન ઠ કોયે અન ેલ ાંક નેયન ભશ ય જાએ ણ ભાંડીને આશ્રમ આરે. આ વભમ દયમ્માન ાં. લાડીરાર જળલયાભ, દરવુકયાભ બજઔ, ભૂચાંદ ભાભા, ઔાવભબાઈ ભીય, ભશન જુજનમય જલેા વાંખીતઔાય ડાહ્ાબાઈ ધળાજી, પ્રબુરાર રદ્વલેદી, યગનુાથ બ્રહ્મબટ્ટ, ઔજલ ત્રાજઔય, જી. એ. લૈયાટી, ભનસ્લી પ્રાાંજતજલારા, પ્રપુલ્લ દેવાઈ લખેયેનાાં રકેરાાં ખીતનાાં સ્લયાાંઔન ઔયતા. ફ ર ર ન મક, જમળાંકય ‘વ ાંદયી’, અળયપકાન, ભશનરારા, પ્ર ણવ ખ ‘એદડોરો’, અભતૃ કેળલ ન મક, પ્રબ ળાંકય ‘યભણી’, ભાસ્તય લવાંત, ભતીફાઈ, ભુન્નીફાઈ લખેયે ત્માયની યાં ખબજૂભનાાં ઔુળ નટ – નટી શતાાં અને તેભની રઔજપ્રમતાન વુભાય ન શત. ૧૯૦૨ભાાં ઔજલ નથ ય ભ વ ાંદયજીએ બયતના ‘ન ટ્યળ સ્ત્ર’નો ગ જય તી અન લ દ પ્રખટ ઔમો. ઈ.વ. ૧૯૦૪ભાાં લડદયાના ફાફુરાર જલેા શાભોજનમભ ભાસ્તયે ‘વજન વુાંદયી’ રકી તેન અલેતન પ્રમખ ઔમો. ભુાંફઈભાાં ફેરયસ્ટય નજૃવાંશ જલબાઔય નાટ્યરેકનભાાં પ્રલેશ્મા. ૧૯૧૨ભાાં છટારાર રૂકદલે ળભાુએ ખ.ભા. જત્રાઠીની ‘વયસ્લતીચાંર’ નલરઔથાનુાં નાટ્યરૂ વૂયતભાાં બજવ્મુાં. આભ ત ભૂરાણીએ


Art and Culture



41

ણ નાંદળાંઔય ભશેતાની નલરઔથા ‘ઔયણગેર’ યથી નાટઔ યચ્મુાં શતુાં. ફાુરાર નામઔની ‘ભ ાંફઈ ગ જય તી ન ર્ક ભાંડી’ ૧૯૨૨ થી ૧૯૩૯ વુધી ચારી અને તેણે ૧૦૯ નાટઔ બજલેરાાં. છી આ ભાંડી નલા નાભે ચારેરી. ત્માયે બાખીદાય ફદરાતા, ભાજરઔ ફદરાતા – આલુાં ફધુાં થમા ઔયતુાં. ‘િી દેળી ન ર્ક વભ જ’ ળરૂ થઈ ત્માયે તનેા

ભાજરઔ ડાહ્ાબાઈ ધળાજી શતા – ૧૮૯૯ થી ૧૯૦૨ વુધી. છી ઉત્તભ રક્ષ્ભીફશેન ાવે વાંચારન ખમુાં તે બાાંખલાડી જથમટેય તટૂલા વુધી યહ્ુાં. શ્રી દેળી નાટઔ વભાજ ે૨૦૦થી લધુ નાટઔ બજવ્માાં. આ વભમની અન્દ્મ પ્રબાલળાી ભાંડીભાાં શ્રી રક્ષ્ભીઔાાંત નાટઔ વભાજ, શ્રી આમુ નજૈતઔ નાટઔ વભાજ ઉયાાંત ભયફી, ારીતાણા, વુયત, લડદયા, લાાંઔાનેયની ઔાંનીનાાં ણ નાભ રઈ ળઔામ. નાટઔ બરે ન વચલામાાં ણ ખીત ગણાાં વચલામાાં છે. તેના રયણાભે ‘ભીઠ ઉજાગય ’ જલેુાં વાંઔરન વલનમક ાંત દિલેદી લડે

ળક્મ ફન્દ્મુાં છે. દાદાવાશેફ પાઔેએ જવનેભા ભાધ્મભ લડે ઔાભ ાય ાડલુાં ળરૂ ઔમુું; ત્માયે આ જૂની યાં ખબૂજભનાાં નાટઔ જ અનાલેરાાં. ‘ય જા શદયશ્ચન્ર’ તને નભૂન છે. ભૂાંખી જવનેભાના મુખભાાં અનઔે નાટઔ વીધાાં રપલ્ભાાંઔન લડે નલા પ્રેક્ષઔ ામ્માાં શતાાં. બાયતીમ અન ે ખુજયાતી રપલ્ભના પ્રાયાં બઔાન ેકીરલલાભાાં, તનેા સ્લરૂ – ગડતયભાાં આ જૂની યાં ખબૂજભ, ાયવી યાં ખબજૂભન પા ગણ ભટ યહ્ છે. ઈ.વ. ૧૯૧૫ભાાં ખાાંધીજી દજક્ષણ આરફ્રઔાથી ાછા લળ્ા છી વભાજજીલન, યાષ્ટ્ર અન ેતેનાાં જુદાાં જુદાાં કે્ષત્રભાાં ણ રયલતનુ ભાટેની તત્યતા દેકાલા ભાાંડી. ૧૯૨૨ભાાં ચન્દ્રલદન ભશેતાએ ‘રાજરમા યાય’ એઔજક્ત બજલી અન ેજાણે તેનાાં આાંદરન જઝરાલા ળરૂ થમાાં. ફટુબાઈ ઉભયલારડમા, મળલાંત ાંડ્ા, પ્રાણજીલન ાઠઔનાાં એઔાાંઔી પ્રઔાજળત થલા ભાાંડી. નાનાબાઈ યાણીના, કુયળેદજી ફારીલારા, ફભનજી ઔાફયાજી, જળાાંખીય ટેર ‘ખુરપાભ’ જલેા ાયવી નાટઔઔાયએ પ્રાયાંબભાાં એઔાાંઔીના સ્લરૂ – ગડતયનુાં ઔાભ ઔયેરુાં. ૧૯૩૦ભાાં ઔજલ જાભન ે વાલ એઔાાંઔી નરશ; તમ ફે અાંઔની રગુ નારટઔા રકી અને તે વ્મલવામી યીત ેબજલણી ણ ાભી. ભૂળાંકય ભૂર ણીએ દેળી યજલાડા અને ખયા અભરદાયના વાંફાંધ જલળે ‘ક ાંદફ ’ નાટઔ રખ્મુાં. ભૂરાણીએ જ શભરૂર ચલ અને સ્લદેળીની બાલનાથી વબય ‘ધભતલીય’ રખ્મુાં. નૃવવાંશ

વલબ કયે ૧૯૨૩ભાાં ‘યાંગબૂવભ’ નાભનુાં ત્રૈભાજવઔ પ્રખટ ઔયલુાં ળરૂ ઔમુું.

કનૈમ ર ર ભ નળીએ ૧૯૨૪ભાાં ‘ુયાં દય જલજમ’, ‘અજલબક્ત આત્ભા’, ૧૯૨૬ભાાં ‘તુણ’, ૧૯૨૯ભાાં ‘ધ્ર લસ્લ વભની દેલી’ અને ‘ક ક ની ળળી’ રખ્માાં, ૧૯૨૯ભાાં ભુાંફઈના ેયા શાઉવભાાં ‘ઔાઔાની ળળી’ બજલામુાં. ૧૯૨૭ભાાં ચાં.ચી.ના ‘અક’ અન ે ૧૯૩૬ભાાં ‘આખખાડી’ નાટઔની બજલણી વાથ ે ભુનળીનાાં નાટઔની બજલણીએ નલી યાં ખબજૂભન આયાંબ ઔયી દીધ. ચાં.ચી. ભશેત એ ૧૯૨૫ભાાં લડદયાભાાં ‘કર વભ જ’ વાંસ્થા સ્થાી. જભેાાં શાંવા ભશેતા જલેાાં ણ શતાાં. ૧૯૩૯ભાાં અભદાલાદભાાં ‘યાંગભાંડ’ સ્થામુાં. યાજઔટભાાં ‘વૌય િર કર કેન્ર’ની સ્થાનાનુાં લ ુછે ૧૯૪૦ અન ેફયાફય એ લ ેજ ભુાંફઈભાાં ‘ઈન્ડીમન ીલ્વ વથમેર્ય’ (રૂ્ાંકભ ાં ‘ઈપ્ર્ ’) એ ખુજયાતીભાાં ણ નાટ્યપ્રલૃજત્ત આયાં બી. જભેાાં દીના ાઠઔ, જળલાંત ઠાઔય, પ્રતા ઝા લખેયે શતાાં. ૧૯૪૪ભાાં ‘ઈવન્ડમન નેળનર વથમેર્ય’ સ્થામુાં. ઔનૈમારાર ભુનળી, ચાં. ચી. ઉયાાંત ખુણલાંતયામ આચામ,ુ ય.લ. દેવાઈ, જ્મતીન્દ્ર દલે, શ્રીધયાણી, ધનવુકરાર ભશેતા, અને ત્માાં જરેભાાં ફેઠાાં ફેઠાાં ઉભાળાંઔય જોળીએ ણ નાટ્યરેકન ભાાંડ્ુાં. ૧૯૩૨ભાાં તેભણે ‘વ ન બ ય ’ અને ‘ઊડણ ચયકરડી’ એઔાાંઔી રખ્માાં; ત

િીધય ણીએ ૧૯૩૧ભાાં ‘લડરો’ એઔાાંઔી રખ્મુાં. જ્માંતી દરાર, ચુનીરાર ભરડમા જલેા વજઔુ જલલચેનભાાં વરક્રમ ફન્દ્મા. જ ેલે ગ જય તી યાંગબૂવભની ળત બ્દી ઊજલ ઈ ત ે

લે જમળાંકય „વ ાંદયી‟ને યણવજતય ભ વ લણતચાંરક ભળ્યો. આભ, ન ર્કન કે્ષત્ર ભ રે્ આ ચાંરક બ ગ્મે જ

અ તો ણ વ ાંદયીન ેઅ મો. ઉભાળાંઔય જોળીની ણ નાટ્યળતાબ્દી- ટાણે ટીઔા શતી ઔે, ‘આ તો લય વલન નો લયઘોડો છે.’ તેભન વીધ વાંઔેત શત ઔે નાટ્યળતાબ્દી ત

ઊજલીએ છીએ ણ ઔમાાં છે આણાં નાટઔ ? ઔમાાં છે આણ નાટ્યરેકઔ ?

૧૯૪૪ભાાં ઈપ્ટા ભાટે જળલાંત ઠાઔયે ‘નભુદ’ બજવ્મુાં. ખુણલાંતયામ આચામુનુાં ‘અલ્લાફેરી’ ણ બજલામુાં. ય.લ. દેવાઈનાાં ‘ળજક્ત હૃદમ’, ‘વાંમુક્તા’ અન ે ‘અાંજની’ની ણ બજલણી એ ખાાભાાં જ થઈ. ૧૯૪૭ભાાં ચાંરલદન બટે્ટ ‘રગ્નની ફેડી’ અને ‘સ્નેશનાાં ઝેય’ જલેાાં નાટઔની બજલણી ઔયી. ચાંરલદન બટ્ટ જવનેભા ભાધ્મભભાાં ઔાભ ઔયીને આવ્મા શતા અને ૃથ્લીયાજ ઔૂયનાાં નાટઔ ણ કફૂ જોમાાં શતાાં. તે રદગ્દળુનની ઔરા જલળે વબાન શતા. વટે – રડઝાઈનથી ભાાંડીન ે અજબનમ જલળે તેભન અરખ અજબખભ શત. તે એ ણ વભજતા શતા ઔે તે જ ે જથમટેય ઔયલા ઈચ્છે છે; તેભાાં ખુજયાતના રેકઔની ઔૃજત ઔાભ રાખળે નરશ. તેભણે જલદેળભાાંથી તાને મગ્મ રાખતી ઔૃજત ળધી તેભનાાં


Art and Culture



42

રૂાાંતય ઔયાવ્માાં. તે ભુાંફઈભાાં યશીન ે ઔાભ ઔયતા શતા એટરે તેભન ે કફય શતી ઔે આ પે્રક્ષઔ ખુજયાતી છે ણ ખુજયાતન ખુજયાતી નથી. ભુાંફઈના ખુજયાતીની વાભાજજઔતા જયા જુદી શતી. તેભની પે્રક્ષઔ તયીઔેની ખયજ જયા જુદી શતી. ચાંરલદન બટ્ટ લડે તખ્તાની ઔરા તયીઔે યાં ખબૂજભન જલઔાવ ળરૂ થમ. દીના ખાાંધી (ાઠઔ), અદી ભઝુફાન, પ્રતા ઝા, જળલાંત ઠાઔય લખેયે ભાંચનક્ષભ અને પ્રેક્ષઔ વુધી પ્રત્મામન વાધે તેલાાં નાટઔની ભથાભણભાાં શતાાં. અભદાલાદભાાં ૧૯૪૯ભાાં ખુજયાત જલદ્યાવબાએ ‘ન ટ્યવલદ્ય ભાંદદય’ ળરૂ ઔમુું. ૧૯૫૦ભાાં લડદયાની ભશાયાજા વમાજીયાલ મુજનલજવુટીભાાં નાટ્યજલબાખ ળરૂ થમ. જળલાંત ઠાઔયે ૧૯૪૮ભાાં ‘ન ર્ક’ ાજક્ષઔ ળરૂ ઔમુું; ત્માયે અન ે‘બયત ન ટ્યીઠ’ સ્થાી; ત્માયે તેભણે યાજઔીમ જલચાય

અને વારશજત્મઔ તત્ત્લ વાથેની યાં ખબૂજભની વાંમજના યચલાની ભથાભણ ઔયી. જમળાંકય ‘વ ાંદયી’ એ ૧૯૩૨ભ ાં અવબનેત તયીકે વનલૃવત્ત રીધી શતી. ત્મ યફ દ પયી „ભેન ગૂજતયી‟ ન ર્કભ ાં ભેન ન વત ની બૂવભક ભ ાં દખે મ શત .

યજવઔરાર બજઔ વાંખીતનાટઔના વાંખીતઔાય શતા. ભને ગૂજતયીની ૧૫૦થી લધ લ ય બજલણી થઈ એ જ તનેી રઔસ્લીઔૃજત દળાુલ ે છે. ૧૯૫૩ભાાં વાંગીત ન ર્ક અક દભી અને ૧૯૫૮ભાાં નેળનર સ્કૂર ઓપ ડર ભ સ્થામાાં. ૧૯૫૩ભાાં બ યતીમ વલદ્ય બલનની સ્થાના થઈ અન ે૧૯૫૫ભાાં ભુાંફઈ યાજ્મ અને અરખ ખુજયાત યાજ્મની સ્થાના છી ૧૯૬૦થી ભશાયાષ્ટ્ર યાજ્મ નાટ્યસ્ધા ુ ળરૂ થઈ. પ્રલીણ અન ે ઉેન્દ્ર ઉયાાંત ભુાંફઈની યાં ખબજૂભના વભથુ નાટ્યઔભી ત ે ક વન્ત ભદડમ . પ્રલીણ જોી ાવે આઈ. એન. ટી. જલેી જનભાણુવાંસ્થા અને તનેુાં વ્મલવામી ભાકુ ન શતુાં. ૧૯૬૭ભાાં તેભણે ‘ન ટ્યવાંદ ’ સ્થાી શતી. ૧૯૭૮ભાાં ખુજયાતી યાં ખબજૂભએ તનેી વલાળતાબ્દી ઊજલી શતી. વવત ાંળ મળશ્ચન્ર ાવે જટય ળેપયના ‘એક્લવ’નુાં ‘તોખ ય’ નાભે રૂાાંતય ઔયાલી તેણે યેળ ય લરની ઔેન્દ્રીમ બૂજભઔાભાાં બજલણી ઔયી ત્માયે ખુજયાતી યાં ખબૂજભએ અનબુવ્મુાં ઔે પ્રલીણ જોી, ભરડમા જ્માાં અટઔતા શતા ત્માાંથી ભશેન્ર જોીએ ડઔાય ઝીલ્મ છે. યેળ યાલર આ નાટઔથી અજબનતેા તયીઔે નલી જ તાઔાતથી પ્રખટ થમા. જભરશયે ‘અતભયી’, ‘ચાણક્મ’ છી ઔરાીના જીલન ય આધારયત ‘હૃદમ – વત્ર ર્ી’ રખ્મુાં.

ભૃણાજરની વાયાબાઈએ ‘દતણ’ વાંસ્થા લડે અભદાલાદભાાં નાટ્યરેકન ઔયતા વજઔુન ે ભાંચસ્થ ઔયલાના પ્રમત્ન ઔમા.ુ ભધુયામ જલેા નાટ્યરેકઔે ‘વ ય અન ે

ળત્ર વજત’ નાટઔ (૨૦૦૪) એઔ સ્ધા ુ ભાટે રખ્મુાં અન ેશ્રેષ્ઠતાનુાં ારયતજઔ ભેવ્મુાં. છતાાં એ ઔૃજતન વાંચાય બજલાતી યાં ખબજૂભ ય લતામુ નથી. ભધુ યામ વોથી લધુ અેક્ષા જખાડનાય નાટ્યરેકઔ યહ્ા છે; ત જવતાાંળ ુમળિન્દ્ર લતુભાન પ્રશ્નનુાં એઔ વજઔુરેક ે આઔરન ઔયી, યાં યાની ળૈરીના જલજનમખ વાથે ઔૃજત વજતુા યહ્ા છે. ‘ખગ્ર વ’ નાટઔ ળૈરી ણ ભશત્ત્લની છે. ધનવુકરાર ભશેતાએ ‘વફનધાંધ દ યી યાંગબૂવભનો ઈવતશ વ’ વાંઔજરત ઔમો. છી જ્માંજતરાર જત્રલેદીએ ણ એ રદળાભાાં ઔેટરીઔ વાભગ્રી વાંડાલી. ભશેળ ચઔવી – જરજકત ‘નાટ્યવારશત્મન ઉદબલ અન ેજલઔાવ’, ફાયાડી જરજકત ‘ખુજયાતી જથમટેયન ઈજતશાવ’, અભૃત જાની – જરજકત ‘ખુજયાતની જૂની યાં ખબૂજભ’ અને જખદીળ જ. દલેના ‘ખુજયાતી અન ે ભયાઠી વાભાજજઔ નાટઔ’ નાભના અભ્માવગ્રાંથ ણ ભશત્ત્લના ફન્દ્મા છે. વલનમક ન્ત વત્રલેદીએ ‘ભીઠ ઉજાગય ’ભાાં જૂની યાં ખબજૂભનાાં ખીત વાંઔજરત ઔમાું છે. ખુજયાત જલશ્વઔળ ટર સ્ટે ડાુ. ભશેળ ચઔવી અન ેધીયેન્દ્ર વભાણીના વાંાદનભાાં ‘ગ જય તી યાંગબૂવભ – દયવદ્ધ અને યોનક’ જલે પ્રઔટ ઔયેર ગ્રાંથ ઈજતશાવ –

રેકન ભાટે અજધઔૃત વાભગ્રી, જલખત ૂયી ાડે છે.

જમળાંકય વ ાંદયી : તેભનુાં ભૂ નાભ જ્મળાંઔય બજઔ છે. તેભનુાં તકલ્લુવ

„વુાંદયી‟ છે. તેભન જન્દ્ભ ઊંઢઈ, તા. જલવનખય જજ. ભશેવાણા કાતે બ્રાહ્મણ ઔુટુાંફભાાં ૩૦ જાન્દ્મઆુયી, ૧૮૮૯ના યજ થમ શત. તેભણે ફીજા ધયણ વુધી અભ્માવ ઔમો શત. બલાઈની ઔરા તે તાના દાદા જત્રબુલનદાવ ાવથેી ળીખ્મા શતા. તેભનુાં જાણીતુાં નાટઔ વૌબ ગ્મ વ ાંદયી છે. આ નાટઔભાાં તેભણે ડેસ્ડેભનાનુાં ાત્ર બજવ્મુાં શતુાં. તભેની આત્ભઔથાનુાં નાભ „થોડ પરૂ થોડ આાંવ ‟ છે. આ

આત્ભઔથાનુાં રશાં દીભાાં ‚ઔુછ આાંવુ, ઔુછ પૂર‛ અન ેઅાંગ્રજેીભાાં ‚Some Blossoms Some Tears” નાભે બાાાંતય થમેર છે. તેભને ઈ.વ. ૧૯યભાાં યણજીતયાભ ુયસ્ઔાય અને ૧૯૫૭ભાાં વાંખીત નાટઔ અઔાદભી એલડુ આલાભાાં આવ્મ શત. બાયત વયઔાય દ્વાયા તેભને દ્મબૂણથી ણ વન્દ્ભાજનત ઔયલાભાાં આલેર છે. વનભે દેવ ઈ

તે નાટ્યઔરા કે્ષત્ર ેજાણીતા છે. તેભણે „યાંગલત‟ નાભે નાટ્ય વાભજમઔ ળરૂ ઔમુું શતુાં.

જનભે દેવાઈ, વોમ્મ જોી, રદના ખાાંધી, યજવઔરાર યીક, ડાુ. ઔૃષ્ણઔાાંત ઔડરઔમા, પ્રાણવુકરાર નામઔ લખેયે નાટ્યઔરા કે્ષત્ર ેજાણીતાાં નાભ છે.


Art and Culture



43

ભોશેં–જો–દડોના જવાંધ (ારઔસ્તાન)ના

અલળેભાાં નતનુ ઔયતી એઔ સ્ત્રીનુાં ઔાાંસ્મ જળલ્ જોલા ભે છે. છીના મખુના વારશત્મભાાં ત નતનુઔરાના સ્ષ્ટ્ ઉલે્લક છે. તે વભમે નતુનઔરા ગણા જલઔજવત સ્લરૂભાાં શતી. જને ેઔેટરાઔ ભશાબાયતન એઔ બાખ ભાને છે; ત અન્દ્મ જલદ્વાન જનેે સ્લતાંત્ર ુયાણ ભાન ેછે, તે શરયલાંળ ુયાણભાાં શ્રીઔૃષ્ણની છાજરક્મ – ક્રીડાનુાં લણુન ભે છે. માદલએ દ્વારયઔાના વભુરરઔનાયે આ છ વરક્મ-ક્રીડ ઔયી શતી. તેભાાં જલજલધ

યાખભાાં ખલાતાાં ખીત, નતુન અને જબન્ન જબન્ન પ્રઔાયનાાં લીણા, લાંળ લખેયે જલેાાં લાદ્યન ઉમખ ઔયલાભાાં આવ્મ શત. દેલ, ખાંધલો, અપ્વયા ઉયાાંત ન યદભ વનએ લીણ , થ ેલાંળ અન ેખાંધલોએ ફીજાાં લાદ્ય લખાડ્ાાં શતાાં.

આ છાજરક્મ-ક્રીડાભાાં બખલાન શ્રીઔૃષ્ણની રીરાન ેનતૃ્ત તથા નૃત્મ દ્વાયા અજબનીત ઔયલાભાાં આલી શતી. આ અજબનમ યાંબ જલેી સ્લખુની નૃત્માાંખનાએ જબન્ન જબન્ન યાખ અને તાર વાથ ે ઔમો શત અન ે છી િીકૃષ્ણણ ેતે શાથભાાં લાંળ રઈ ‘શલ્લીવક’ નતુન ઔયી ફતાવ્મુાં. આ શલ્લીવઔભાાં ભધ્મભાાં નામઔ શમ અને તનેી આવાવ ભાંડરાઔાયે ૮, ૧૬ ઔે ૩૨ નતઔુી નૃત્ત ઔયતી શમ. ઔઈ ઔઈ ઉલ્લકેભાાં ૩૨ મુખરભાાં આ નતુન થતુાં લણુલલાભાાં આવ્મુાં છે. ભશાઔજલ બાવના ‘ફ રચદયતમ્’ભાાં ણ શ્રીઔૃષ્ણના શલ્લીવઔનુાં લણુન છે. યાં તુ આ ફે પ્રઔાય – છાજરક્મ–ક્રીડા અને શલ્લીવઔ ઉયાાંત નતનુના ફીજા પ્રઔાય ણ ખુજયાતભાાં શતા તલેા ઉલે્લક ભે છે. પ્રાગ્જ્મજતુય(શાર તેજુય)ના અવૂય યાજા ફાણની ઔન્દ્મા ઉાને શ્રીઔૃષ્ણન ોત્ર અજનરુદ્ધ સ્લપ્નભાાં આલે છે અને તે તેના પે્રભભાાં ડે છે. તેની જલયશવ્માઔુતા જોઈ તેની વકી તેનુાં ઔાયણ ૂછે છે. ઉા તેના સ્લપ્નની લાત ઔયે છે અન ેતાના જપ્રમતભન ેભલાની ઈચ્છા પ્રઔટ ઔયે છે. તેના લણુન યથી વકી જચત્રરેકા જચત્રઔરાભાાં ાયાં ખત શઈ ત ેત ેઅજનરુદ્ધનુાં જચત્ર આરેકે છે. ઉા તેને કી તનેી વકીન ે શાજય ઔયલાનુાં ઔશે છે અને જચત્રરેકા યાત્ર ે ઊંગતા અજનરુદ્ધના રાંખને આઔાળભાખે ઉાડી ઉાના ભશેરભાાં રઈ આલે છે. અજનરુદ્ધ ણ ઉાના પે્રભભાાં ડે છે ન ેગણ લકત અવૂયયાજ ફાણની જાણ લખય ઉાના ભશેરભાાં યશે છે. ણ છેલટે યાજાને જાણ થામ છે અને તનેે ઔેદ ઔયે છે. શ્રીઔૃષ્ણને અજનરુદ્ધ ઔેદ થમ છે તનેી જાણ થતાાં તેન ેછડાલલા ફાણાવુય ય ચડાઈ ઔયે છે અન ેમુદ્ધભાાં તેન ેશયાલ ે છે. ઉા અન ે અજનરુદ્ધનાાં રગ્ન થામ છે અન ે ઉા

દ્વારયઔાભાાં આલ ેછે. ‘અવબનમદતણ’, ‘વાંગીતયત્ન કય’ લખેયે નતુનગ્રાંથભાાં આ ઔથાના ઉલે્લક છે અન ેઅખત્મની લાત ત એ છે ઔે આ ગ્રાંથ ભુજફ ઉાન ેાલુતીજીએ ત ેનૃત્મઔરા ળીકલી શતી અન ે એ ઔા ઉાએ દ્વારયઔા આવ્મા છી ત્માાંની ખઔન્દ્માને ળીકલી શતી. ધીભે ધીભે ફીજા પ્રદેળભાાં ણ આ ર સ્મ – નતતનની યાં યા પ્રવયી. આભ

ખુજયાતભાાં રાસ્મ – નતનુની યાંયા ણ શ્રીઔૃષ્ણના વભમથી ચારી આલી છે. બયતભ વનના નાટ્યળાસ્ત્રભાાં લણલુેરાાં ૧૦૮ નૃત્મકયણોભાાંથી ઊતયી આલેરી નૃત્મઔરા ભઢેયા, યાણઔી લાલ, અને જનૈ દેયાવયભાાં જોલા ભે છે. દેરલાડાનાાં જનૈ દેયાવયભાાં ણ આ ઔયણ જોલા ભે છે. કાવ ઔયીન ેલસ્ત ન દેય વયભ ાં વબાભાંડની છતભાાં ૧૦૮ કયણો ઔતયેરાાં દેકામ છે. દવભી વદીથી ઔલ્વૂત્રનાાં જચત્રાાંઔનભાાં ણ આ ઔયણ જોલા ભે છે. ભશાયાજા વમાજીયાલ ખામઔલાડના દયફાયભાાં નૃત્મ ભાટે તાંજાલૂયથી નજતુઔા અન ે વાંખીતલાદ્યના જનષ્ણાત ખુરુન ેફરાલલાભાાં આલ ેછે અન ેત ેખુરુ લડદયાભાાં સ્થામી થઈ જામ છે. તે ખુરુભાાંથી ક ફેયન થ તાંજાલૂયકય શમાત છે. એભના થઔી ખુજયાતભાાં પ્રથભ લાય બયતનાટ્યભન ઉદમ થામ છે. લડદયાની ભશાયાજા વમાજીયાલ મજુનલજવટુીભાાં બયતનાટ્યભભાાં અધ્મક્ષ તયીઔે અાંજવર ભેઢ શતાાં. તે ભુાંફઈભાાં બયતનાટ્યભના લખો ચરાલતાાં શતાાં અન ે ત ેલડદયાના વાંખીત – નૃત્મ – નાટઔ ભશાજલદ્યારમભાાં બયતનાટ્યભના જલમનાાં ણ અધ્મક્ષ શતાાં. ત્માયફાદ ઔેયુત્રી ભણૃ વરની જલક્રભ વાયાબાઈ વાથ ે રગ્ન ઔયી ખુજયાતભાાં સ્થામી થમાાં. ભૃણાજરની વાયાબાઈ તાની ‘દતણ વાંસ્થ ’ દ્વાયા દજક્ષણ બાયતના બયતનાટ્યભ ઉયાાંત ઔથઔજર અને ભરશનીટ્ટભ પ્રચજરત ઔયલા ઉયાાંત આાંધ્રથી યાં યાખત ઊતયી આલેરા ઔુચીડુી નૃત્મના ખુરુ આચામુુરુને અભદાલાદ રાવ્માાં અને તે ણ અશીં જ સ્થામી થઈ ખમા. એભની ાવથેી ઔુચીુડી ળરૈીની તારીભ ાભેરી જળષ્માભાાં ભવલ્લક વ ય બ ઈ તથા

વસ્ભત ળ સ્ત્રી છે. જસ્ભતા ળાસ્ત્રીએ ‘નતતન સ્કૂર ઓપ કર વવકર ડ વન્વવ’ નાભે તાની સ્લતાંત્ર વાંસ્થા સ્થાી છે. દજક્ષણ બાયતની બયતનાટ્યભ, ઔુચીુડી, ઔથઔજર અન ે ભરશનીઅટ્ટભ ઉયાાંત ખુજયાતભાાં અભદાલાદભાાં પ્રથભ લાય ૧૯૬૭ભાાં ‘કદાંફ’ નાભની ઔથ્થઔના નૃત્મની વાંસ્થા ક ભ દદની ર વખમ એ સ્થાી. બયતનાટ્યભની ફીજી ણ વાંસ્થાન છી ઉદમ


Art and Culture



44

થમ છે. તેભાાં ઈર ક્ષી ઠ કોયની ‘નૃત્મબ યતી’ વાંસ્થા, તેભની જળષ્મા શદયણ ક્ષી દેવ ઈની

‘બયતનૃત્મકર ાંજવર’ ઉયાાંત ઔેયથી જ આલી ખુજયાતભાાં જસ્થત થમેર બ સ્કય અને ય ધ ભેનનની ‘ભ ર સ્કૂર ઓપ કર વવકર ડ વન્વાંગ’ જાણીતી છે. બયતનાટ્યભના અન્દ્મ ખુરુ તયીઔે લડદયાની મ્મૂજઝઔ ઔરેજભાાં લાયાણવીથી ચાંરળખેયન ે ફરાલલાભાાં આવ્મા શતા. શલ ે તે તાની વાંસ્થા દ્વાયા બયતનાટ્યભની તારીભ આી યહ્ા છે. શે્વત ળ શે રડવી નૃત્મન એઔ વાંખ ઔામુક્રભ આીને આ ળૈરીને ખુજયાતભાાં પ્રચજરત ઔયી. અભદ લ દભ ાં

વ ય બ ઈ ક ર્ ાંફભ ાં જ પ્રથભ ભવણ યી નૃત્મ ણ આવ્મ ાં. તેના ખુરુ નફક ભ ય વવાંશે છી ભુાંફઈભાાં ભઘે મોધ અન ેઅન્દ્મ જળષ્માન ેઆ ળૈરીભાાં તૈમાય ઔયી.

ભજણુયી નૃત્મભાાં ત ેવભમના ભુાંફઈ યાજ્મભાાં જસ્થય થનાયી નજતુઔાભાાં ઝલેયી ફશેનોને નાભે કાતી –

નમન , યાંજન , દળતન અને વ લણ ત ઝલેયી ઉય ાંત વવલત ભશેત ભુખ્મ છે. તેભના ખુરુ વફવન વવાંશે આ

નૃત્મળૈરીને ખુજયાતી જળષ્મા દ્વાયા દૃઢ ઔયી, દેળ – યદેળભાાં ણ નાભના ભેલી છે. વોનર ભ નવવાંઘ :

તેભનુાં લતન ભુાંફઈ છે. તે ડીવી નૃત્મની નૃત્માાંખના છે. તેભન ે બાયત વયઔાય દ્વાયા ૨૦૦૪ભાાં દ્મ જલબૂણ ુયસ્ઔાય આલાભાાં આલેર છે. વોનર ભ નવવાંગ (બયતનાટ્યભ અને રડવી) અને ડ ત. કનક યેરે (ઔથઔરી અન ે ભરશનીઅટ્ટભ) જલેી નજતુઔાએ ખુજયાતની ફશાય ણ તાન પ્રબાલ ાડ્ છે. ઈર ક્ષી ઠ કોય :

તે બયતનાટ્યભની નૃત્માાંખના છે. તેભણે ઈ.વ. ૧૯૬૦ભાાં અભદાલાદ કાતે નૃત્મ બ યતી વાંસ્થાની સ્થાના ઔયી શતી. વસ્ભત ળ સ્ત્રી

તે બયતનાટ્યભની જાણીતી નૃત્માાંખના છે. આ ઉયાાંત તે ઔૂચુુડી નૃત્મ ણ વાયી યીત ેજાણે છે. ભૃણ રીની વ ય બ ઈ

તે ડૉ. જલક્રભ વાયાબાઈનાાં જત્ન શતાાં. તે બયત નાટ્યભની જાણીતી નૃત્માાંખનાાં શતાાં. તેભણે ૧૯૪૯ભાાં „દતણ

વાંસ્થ ‟ની સ્થાના ઔયી શતી. ભવલ્લક વ ય બ ઈ

તે બયતનાટ્યમ્ અન ેઔથ્થઔનાાં નૃત્માાંખના અને રપલ્ભ અજબનેત્રી શતાાં. તેભણે „ભેન ગ જતયી‟ રપલ્ભભાાં અજબનેત્રી તયીઔે ઔાભ ઔયેર છે.

ક ભ દદની ર વખમ તે ઔથ્થઔ નૃત્મની નૃત્માાંખના શતાાં. તેભણ ે૧૯૬૭ભાાં „કદાંફ‟ વાંસ્થાની સ્થાના ઔયી શતી.

રઔનૃત્મ રઔઉત્વલ અને ધાજભુઔ યાં યા વાથ ેજૂના ઔાથી જોડામેરાાં છે. રઔભેા શમ, શીન તશેલાય, ખઔુ આઠભ અને નયતાાં જલેાાં લાયયફ શમ, યાાંદર તેડ્ાાં શમ ઔે છી રગ્ન જલેા ભાંખર પ્રવાંખની ઉજલણી થતી શમ; ત્માયે રઔશૈમાાં આનાંદજલબય ફનીન ે નાચે છે, ખામ છે અને જીલનન વાંતા કાંકેયીને શલાાંપૂર થઈ જામ છે. રઔનૃત્મન વાંફાંધ જટેર વાભાજજઔ ઉત્વલ વાથ ેતેટર જ રઔજીલનની ધાજભુઔ યાંયાની વાથે જોડામેર છે.

રટપ્ણી વોયાષ્ટ્રના ચોયલ ડ ાંથઔભાાં યશીન ેઔાી ભજૂયી ઔયનાય કોણ ફશેનોન ાં િભશ યી નૃત્મ છે. જૂના લકતભાાં ચૂનાફાંધ ગયના યડાભાાં, અખાળીભાાં ઔે ભઔાનના ામાભાાં ચૂનાન ધ્રાફ ધયફાત. એ ધ્રાફાન ેાઔ ઔયી છ રીવી ફનાલાતી. આ ધ્રાફ ધયફલા ભાટે લયાતુાં વાધન તે રટપ્ણી. રાાંફી રાઔડીના છેડે રાઔડાન ચયવ ઔે રઢાન ખ ખડફ રખાડેરી રટપ્ણી શાથભાાં રઈને વાભવાભે ઔે ખાઔાય ઊબી યશી ફશેન શરઔબમાુ ઔાં ઠે ખીત ઉાડે છે. આ યીત ેશ્રભની વાથ ેનૃત્મણ થામ છે અન ેઔામુ ણ વાયી યીત ેૂણુ થઈ જામ છે.

ઉત્તય ખુજયાત, દજક્ષણ ખજુયાત, કાંબાત ફાયા, બાર–નઔાાંઠા, લરઢમાય, કાકરયમા અન ે ઔારઠમાલાડભાાં વૂમતત્ની યન્ન દેની જૂાન ભરશભા ગણ છે. ગણી જાજતભાાં રગ્ન, વીભાંત લખેયે વાભાજજઔ પ્રવાંખએ યાાંદર તેડલાન રયલાજ છે. જનેે ગેય યાાંદર તેડ્ાાં શમ તનેે બ્રાહ્મણ ફરાલીન ેફાજોઠ ઉય ફ ેરટા અન ેનાજમેય ભૂઔી, ઔડીની આાંખ્મુાં ઔયી ઔડાાં, ગયેણાાં શેયાલી યાાંદરભાાંની સ્થાના ઔયલાભાાં આલ ેછે. આ પ્રવાંખે ઔુટુાં ફની સ્ત્રી અન ે યાાંદરના બૂઈ (બૂજભખત ૂજઔ) અથલા ખાભના ખયભશાયાજ યાાંદરન ગડ કૂાંદલા આલ ે છે. બઈૂ આલીને ઈંઢણી ય જત્તન જ-બયેર રટ ભૂઔી ત્રાાંફાની લાટઔીભાાં દીલ પ્રખટાલીન ેતેને રટા ય ભૂઔી, ધીભે ધીભે નાચે છે. આ લકત ે પયતી પયતી સ્ત્રી ગડાની જભે ફબ્ફ ેખે ઔૂદતી ઔૂદતી તાી ાડતી ાડતી ખ ખ પયે છે ને ખામ છે.


Art and Culture



45

યાાંદરન ગડ કૂાંદલ એને ઔેટરાઔ ‘શભચી ખૂાંદલી’

એભ ણ ઔશે છે. આ લકત ે યાાંદરન ે યાજી ઔયલા શભચી – ખીત ખલામ છે.

ઔેટરીઔ જ્ઞાજતભાાં રગ્ન, જનઈ ઔે શ્રીભાંત પ્રવાંખ ેભાતાજીન ઉત્વલ ઔયલાભાાં આલે છે. આ પ્રવાંખે ભાતાના જાખ તેડે છે. ભાતાજીન ે ફેવાડ્ા છી ાાંચભે ઔે વાતભે રદલવે ભાતાજીન ે લાલતી લકત ે ફાજોઠના ચાય કૂણે કાટ ફાાંધીને તનેા ચાયેમ છેડાને ઉયથી બેખા ઔયીને ફાાંધી દેલાભાાં આલે છે. ફાજોઠ પયતી ચૂાંદડી ફાાંધી અાંદય ભાતાજીની સ્થાના ઔયલાભાાં આલ ે છે. જનેા ગેય આ ઉત્વલ શમ ત ેગયની સ્ત્રી આ જાખ ભાથે ભૂઔી લાજતેખાજતે ભાતાજીના ભઢે જામ છે. આ લકત ેસ્ત્રી ખાભના ચઔભાાં ઢરના તારે તારે ભાતાજીના ખયફા ખામ છે અન ે ભાથ ે જાખ ભૂઔેર સ્ત્રી ખયફાની લચભાાં ખના ઠેઔા વાથ ે જાખનૃત્મ ઔયે છે. જાખ ફયાફય ચખે ત્માયે ત જોનાયને અદબતુ આનાંદની અનબુૂજત થામ છે. અભદ લ દભ ાં લવતી ઠ કોય જાવતની સ્ત્રીઓ નયતાભાાં ભાથે પૂરભાાંડલી રઈને ભાતાના ભાઢ યભે છે. નલયાજત્ર પ્રવાંખે ખાભડાભાાં જાખભાાં જલાયા ઔે ભાતાજીન ગટ ભૂઔીને જાખ યભામ છે. આ રયલાજ ફન વક ાંઠ ન ય ધન ય અને થ ધયી કોણોભ ાં ણ જોલા ભે છે.

યાવ એ વોયાષ્ટ્રનુાં એઔ આખલુાં નૃત્મ છે. આ નૃત્મ ઐજતશાજવઔ દૃજષ્ટ્એ ભશ બ યતભ ાં શલ્લીવક, ક્રીડ નક કે દાંડય વક તયીઔે લણુલામરુેાં છે. ત ે જ આ યાવ ઔે દાાંરડમાયાવ. યાવ ગો-વાંસ્કૃવતન ાં આખલુાં અાંખ છે.

પ્રાચીન ઔાભાાં ખખી વાથ ે ભીન ે ઔૃષ્ણરીરાના યાવ યભતાાં. ાછથી જુદી જુદી જાજત આ યાવભાાં તાની જલળેતા ઉભેયતી ખઈ. ભુજસ્રભ ઔાભાાં યાવના નૃત્મપ્રઔાય વાલ રાઈ ખમા, ણ ચોદભી – ાંદયભી વદી છી નયજવાંશ- ભીયાાંની અવયને ઔાયણે અન ેલૈષ્ણલ ધભુના વાંસ્ઔાયે ઔૃષ્ણના યાવ વજીલ થમા. યાવ રુૂ ભાટેનુાં નૃત્મ છે; જ્માયે યાવડા એ સ્ત્રી ભાટેનુાં.

વોયાષ્ટ્રના નૃત્મપ્રઔાયભાાં વોથી લધુ ધ્માન કેંચત પ્રઔાય દાાંરડમાયાવન છે. ળયદૂનભ, નયતાાં, જઝીરણી અજખમાયવ, વાતભ-આઠભ પ્રવાંખે, ખુરુની ધયાભણી લકતે, પુરેઔાાં ઔે વાભૈમાાં લકતે ખાભના જુલાજનમા દ્વાયા

શાથભાાં યાં ખીન પૂભતાાંલાા રાઔડાના ઔે જત્તના દાાંરડમા રઈને શીંચ, ઔેયલ લખેયે તારભાાં દાાંરડમા રેલામ છે. નયગાાં, ાલ, ઝાાંઝ, ળયણાઈ લખેયે લાદ્યની વાથે ખીતના તારે તારે યાવની યભઝટ ફરે છે. દાાંરડમાયાવભાાં દોદઢમ , ાંવચમ , અદઠમ , ફ યીમ , બેદર્મ , નભન, ભાંડર રેલામ છે. યાવે યભતાાં યભતાાં ખીતને અનુરૂ સ્લજસ્તઔ, જત્રળૂ, ધજા જલેાાં ભાતાજીનાાં પ્રતીઔ યચાતાાં જામ છે. ઔાનખીનુાં ખીત શમ ત ઔૃષ્ણ ફાંવી લખાડતા શમ તેલા ઔે લરણા જલેા આઔાય-પ્રઔાય યચાતા જામ છે. દ ાંદડમ ય વ ભોરે્બ ગે રુો રે છે, ણ શલે તો સ્ત્રીઓભ ાં ણ તે પ્રચવરત થલ ર ગ્મ છે. નઔાાંઠાના ઢાય, ઔારઠમાલાડના ઔી, આમય, ઔણફી, યજૂત યાવભાાં અલાાંવલાાં ચરન રઈ ફેઠઔ ભાયી પુદયડી રખાલે છે; ત્માયે યાવભાાંની પ્રચ્છન્ન છટા ફશાય આલી કીરી ઊઠે છે. જન્દ્ભાષ્ટ્ભી પ્રવાંખે બયલાડ સ્ત્રીુરુ વાથ ેભીન ેયાવે યભે છે. યાવ દાાંરડમા વાથે અને દાાંરડમા જલના ખના ઠેઔા અન ે શાથના રશરા વાથે ણ રેલામ છે. બયલાડ અને યફાયીના દાાંરડમાયાવ ગણી લાય ખીત જલના ણ ઢર અને ળયણાઈભાાં લાખતા શીંચના તાર વાથે યભામ છે. ળૂયાના ઢાર-તરલાય યાવભાાં ક્ષાત્ર વાંસ્ઔાયની ઝાાંકી જોલા ભે છે.

ખપખૂાંથન – વાંખા યાવ એ વૌય િરન કોી અને કણફીનુાં જાણીતુાં નતૃ્મ છે. વુાંદય ભજાની દયીન

ખુચ્છ અદ્ધય ફાાંધેરી ઔડીભાાંથી વાય ઔયી તેન એઔ છેડ યાવધાયીના શાથભાાં અામ છે. પ્રાયાંબભાાં ખયફી રઈન ેછી દાાંરડમાયાવ ચખે છે. યાવની વાથે ફેઠઔ, પૂદડી અન ેટપ્ા રેતાાં રેતાાં લેર આઔાયે એઔ અાંદય ને એઔ ફશાયથી પયતાાં પયતાાં યાવે યભે છે. તેની વાથ ે વાથ ે યાં ખીન દયીની ભનશય ખૂાંથણી થતી જામ છે. ખૂાંથણી ૂયી થમા છી અલા ચરનથી યભઝટ દ્વાયા દયીની ખૂાંથણીને ઉઔેરલાભાાં આલ ેછે. આ યાવભાાં ઔીની છટા, તયરતા અને લીજજઔ લેખ ભનશય શમ છે.

ભેય રઔના દાાંરડમાયાવ કાવ ધ્માન કેંચે છે. તે શેરાાં ઔડાાં ય ખુરાર છાાંટી છી દાાંરડમા – યાવની યભઝટ ફરાલતા ધયણી ધ્રજુાલે છે; ત્માયે તેભના ફાશુફ અને રડામઔ કભીયનુાં દળુન થામ છે. ભેય રઔના દાાંરડમા જાડા યણાના શમ છે. તેભના


Art and Culture



46

દાાંરડમાયાવ ઢર ને ળયણાઈના તારે તારે ચારે છે. તભેાાં વભૂશખીત શતાાં નથી. ભેયના દાાંરડમા એટરા જોયથી લીંઝાતા શમ છે ઔે જો નફા–ાતા આદભીના દાાંરડમા વાથે ભેયન દાાંરડમ લીંઝામ ત એની આાંખી ઊડીન ેઅધોએઔ કેતયલા દૂય જઈન ેડે ! ભેયની દાાંરડમા લીંઝલાની છટા એ તરલાયના ઝાટઔાની ઔરાભમ છટા છે. દાાંરડમાયાવભાાં રલેાતી પુદયડી એ ભેયના દાાંરડમાયાવનુાં આખલુાં આઔુણ છે. ભેય રઔ જભે દાાંરડમાથી તભે શાથની તાીથી ણ યાવ રે છે. આ પ્રવાંખે ગયડા, ફઢુ્ઢા ન ેજુલાજનમા નૃત્મના ફાંધન જલના ભનભાાં આલ ે તભે ભુક્ત યીતે નાચે છે. નૃત્મન આ પ્રઔાય ‘ચ ફખી’ ન ેનાભે જાણીત છે. ભેયના દાાંરડમાયાવભાાં ભયરી, ાલા, ઔયતાર, ભાંજીયા, ઝાાંઝ, ગૂગયા લખેયે રઔલાદ્યન ઉમખ ઔયલાભાાં આલ ે છે; ત ઔમાયેઔ લી ઢર, ઢરઔ, યાલણશથ્થ, ડપ, કાંજયી લખેયેન ણ ઉમખ થત ભી આલ ેછે.

રઔજીલનભાાં કફૂ જાણીતા યાવ અને યાવડા લચ્ચ ેબેદ છે. વૌય િરભ ાં ય વ ભોરે્બ ગે રુો રે છે. તેને ‘શલ્લીવક’ ણ કશી ળક મ. જમ યે ય વડ સ્ત્રીઓ રે છે. ગણી જગ્માએ સ્ત્રીુરુ વાથ ેભીને ણ યાવ રેતા શમ છે. યાવ એ તારાયાવઔન પ્રઔાય છે. તેભાાં નૃત્મનુાં તત્ત્લ આખ ડતુાં શમ છે, જમાયે યાવડાભાાં વાંખીતનુાં તત્ત્લ ભકયે યશે છે. સ્ત્રીભાાં આજ ે એઔ તારીના અન ે ત્રણ તારીના યાવડા લધુ જાણીતા છે. યાવડા એ ખયફાના જલે જ પ્રઔાય છે. ય વ અને ગયફી રુપ્રધ ન, જમ યે ય વડ ન યીપ્રધ ન નૃત્મો છે.

વ્રતત્વલપ્રવાંખે, રગ્નપ્રવાંખે, ભેાભાાં, જન્દ્ભાષ્ટ્ભી અને ળયદૂનભપ્રવાંખે સ્ત્રી યાવડાની યાં ખત જભાલ ે છે. યાવડાભાાં નાયીહૃદમના બાલ વયવ યીત ેઅજબવ્મક્ત થામ છે. યાવડાના ખીતનુાં લસ્તુ વાભાજજઔ ત્માખ, ફજરદાન, ટેઔ ઔે લીયતાનુાં શમ છે. યાધાઔૃષ્ણનાાં પ્રણમખીત ણ યાવડાભાાં કૂફ ખલામ છે. ઔી અને બયલાડ જાજતના યાવડાભાાં સ્ત્રીુરુ વાથે જોડામ છે. સ્ત્રી તારીના તારે ઔે ચટી લખાડી ઢર વાથે ઔે ઢર જલના યાવડા રે છે. એઔ સ્ત્રી ખલડાલે છે ને ફીજી પયતી પયતી ઝીરે છે. યાવભાાં જટેરી જલજલધતા, તયરતા, જોભ અન ેજુસ્વ જોલા ભે છે ત ેયાવડાભાાં નજયે ડતાાં નથી. યાવડા એ રઔનાયીના જીલનના આનાંદ અને ઉલ્લાવન ે અજબવ્મક્ત ઔયલાનુાં ભાધ્મભ ફની યહ્ુાં શલાથી ધભુની વાથે તને વાંફાંધ નરશલત છે.

ખયફ ખુજયાતના અજત પ્રાચીન રઔજપ્રમ નૃત્મન એઔ પ્રઔાય છે. ળજક્તૂજાની વાથ ેતે વજલળે વાંઔામરે છે. તનેી ઉત્જત્તનુાં ભૂ દેલીૂજા જ છે. ગયફો એર્રે ઘણ ાં વછરો ડેરો ભ ર્ીનો ઘડો. ગડાભાાં જછર ડાલલા એને ‘ગયફો કોય લલો’ ઔશે છે. ખયફા ળબ્દની ઉત્જત્ત ‘ગબતદી’ભાાંથી થમાનુાં અનુભાન છે. ખબુદી – ખયફ એ

બ્રહ્માાંડનુાં પ્રતીઔ છે. તેભાાં ખયફાનુાં નૃત્મખાન આદ્યળજક્ત જખન્દ્ભાતા તયપન બજક્તબાલ દળાુલ ેછે. નયતાના નલે રદલવ ખુજયાતનાાં ખાભડાાં અન ેળશેયની ળશેયી ખયફાથી ખુાંજી ઊઠે છે. નયતા પ્રવાંખે ગયભાાં જલાયા લાલીન ેભાતાજીની સ્થાના ઔયલાભાાં આલ ેછે. ખયફાભાાં દીલ પ્રખટાલલાભાાં આલે છે. યાતના ચઔભાાં ભાતાજીનુાં સ્થાનઔ ભૂઔી સ્ત્રી પયતી પયતી ખયફા ખામ છે. આ ખયફાભાાં ભટેબાખે ભાતાજીની સ્ભૃજત જલળે શમ છે. ખયફાભાાં યાવની જભે લાદ્યન ઉમખ છ જોલા ભે છે. એભાાં ઢર, કાંજયી, ભાંજીયાાં ઔે તફરાાંન ઉમખ પ્રચજરત ફનત જામ છે. લલ્લબ ભેલ ડ ન ખયફા પ્રજવદ્ધ છે.

ખયફ અન ે ખયફી – ફમે નૃત્મપ્રઔાય નલયાજત્રના ઉત્વલ વાથે વાંઔામેરા છે. એ ફાંને વાંગનૃત્મના જ પ્રઔાય છે. ખયફ ભટેબાખે સ્ત્રીઓ ગ મ છે, કમ યેક રુો ણ એભ ાં જોડ મ છે. જમ યે ગયફી એ રુો ગ મ છે. સ્લ. ભેઘ ણીબ ઈ નોંધે છે ઔે ‘ રુો ગયફી(ર કડ ની ભ ાંડલડી)ની ચોગયદભ ગયફી ભચ લત અને પદૂડી

પયી રેત .’ ગયફો એર્રે વછરોલ ો ઘડો અને ગયફી એર્રે ર કડ ની ભ ાંડલડી – એલ અથ ુ ણ ધ્માનભાાં યાકલ જરૂયી છે. ખયફી રુુ-નૃત્મન પ્રઔાય છે. તેભાાં દાાંરડમા, ઢર, નયગાાં અને ભાંજીયાન ઉમખ થામ છે. યાવડાની જભે ખયફીભાાં નતનુની જલજલધતા પ્રભાણભાાં છી જોલા ભે છે. ખયફી નયતાાં ઉયાાંત જન્દ્ભાષ્ટ્ભી, જઝીરણી અજખમાયવ જલેા ઉત્વલના પ્રવાંખે ખલામ છે. ખયફીનાાં ખીત ણ જોભલાંતાાં શમ છે. દમ ય ભ, ન્શ ન ર ર અને નયવવાંશ

ભશેત ની ખયફી પ્રજવદ્ધ છે.

ભાંજીયા – નૃત્મ એ બ ર–નક ાંઠ ભ ાં લવત

ઢ યોનુાં જલજળષ્ટ્ રઔનૃત્મ છે. ભાંજીયાન ે ઔુળતાલૂુઔ યાવભાાં ઉતાયીન ેતે હૃદમાંખભ દૃશ્મ કડાાં ઔયે છે.


Art and Culture



47

લાયતશેલાયે આ નૃત્મ ઔયતી લકત ે ઢાય ખ રાાંફા ઔયીને ખાઔાયે ફેવે છે. એઔતાય, તફરાાં, ઔાાંવીજોડાાં, ફખજરમુાં લખેયે લાદ્ય વાથે ભાંજીયાન તાર આીન ે જભીન ય વૂઈ જામ છે અને વતૂાાં વૂતાાં અલનલી યીતે ભાંજીયા લખાડતા ફેઠા થામ છે, પૂદડી પયે છે ને ાછા વૂઈ જામ છે. વૂતાાં વૂતાાં ખ ઊંચા ઔયી ખ લડે ભાંજીયા લખાડે છે. ઢાય ઉયાાંત વૌય િરન બજવનકો ણ બાલાલેળભાાં રીન ફનીન ે જલજલધ પ્રઔાયે ભાંજીયાાં લખાડીન ેબજનભાાં અનકી ભસ્તી જભાલ ેછે. વોયાષ્ટ્રભાાં ઔેટરેઔ ઠેઔાણે ફ લણો ણ જલજલધ પ્રઔાયે દેશડરન ઔયતી ઔયતી ભનશય યીત ેભાંજીયાાં લખાડે છે. યાજસ્થાનભાાં આ નૃત્મપ્રઔાય ‘તયેશ ત ર’ તયીઔે જાણીત છે. ચાયથી ાાંચ ફશેન ખ રાાંફા ઔયીન ે ફેવે છે અન ે ખના અાંખૂઠાથી ભાાંડીન ે શાથ વુધીના ળયીયનાાં જલજલધ અાંખ ઉય ૧૩ ભાંજીયા ફાાંધીન ેજલજલધ તાર લખાડતી નૃત્મ ઔયે છે.

બ રપ્રદેળ અને ક દઠમ લ ડભ ાં ગ ગયની શીંચ ત કૂફ જાણીતી છે. દાાંરડમાયાવ અન ે ખયફી રેનાયા કોીઓ શાથભાાં ભટઔી રઈને વયવ શીંચ રે છે. લાયતશેલાયે ઔે પ્રવાંખાત્ત, સ્ત્રી ણ શાથભાાં ખાખય, દજણમ ઔે લટરઈ રઈને ઢરના તાર ે તાર ે શાથની લીંટી, રૂાનાાં ઔયડાાં ઔે લેઢ લડે તાર દઈન ેશલાભાાં ખાખય ગુભાલતી અલનલા અાંખભયડ દ્વાયા શીંચન ે ચખાલ ે છે. યાત બાાંખે, ઢરી થાઔે ણ શીંચ રેનાયી નાયી ન થાઔે એલી યાં ખત જાભે છે. કચ્છની કોણો, લદઢમ યની યજૂત ણીઓ શાથભાાં ગ ગય રઈને ઢરે યભતી યભતી શીંચ રે છે. બ રપ્રદેળની શદયજન ફશેનો શાથભાાં ફોઘયણ ાં ને ભર્કી રઈને અને ગણી લાય થ ીઓ રઈન ેઅલીવલી પેયલતી પેયલતી શીંચભાાં ચારે છે ત્માયે ભનશય દૃશ્મ વજાુમ છે. આ શીંચભાાં ખીત નથી શતુાં, પક્ત ઢર અને ખાખયના તારે શીંચ રલેામ છે. કોડીન ય તયપની ક યડીમ ય જૂતની સ્ત્રીઓ ભ થ ેવ ત ફેડ ાંની શેર રઈ પયતી પયતી શીંચ રે છે અને નીચા નભી તાીન તાર વયવ યીત ેઆે છે. બલાઈના લેળભાાં બલામા, નટ લખેયે ભાથે વાત વાત ફેડાાં ભૂઔીન ેવુાંદય ભજાનાાં નૃત્મ ઔયે છે.

વોયાષ્ટ્રના બયલાડ જમાયે ડઔા – યાવ અને શુડા – યાવભાાં કીરે છે; ત્માયે ખવાંસ્ઔૃજતના વાચા કભીયનાાં દળુન થામ છે. બયલાડના યાવભાાં ઔાનખીનાાં ખીત ભુખ્મ

શલા છતાાં ડઔા-યાવભાાં ખીતન ે ઝાઝુાં સ્થાન શતુાં નથી. ઢરના તાર ેતારે આકા યણા ઔે યણી રઈન ે તે દાાંરડમા રે છે. આ લકત ે ખના તાર, ળયીયનુાં શરનચરન અને અાંખની આખલી છટા ઊડીને આાંકે લખે છે. જમાયે શુડા – યાવભાાં બયલાડ અન ે બયલાડણ ઢરના તારે તારે વાભવાભા શાથના તાર અન ેખના ઠેઔા લડે યાવ યભે છે. આ યાવ ખીત લખય ણ એલ જ વયવ ઊડે છે.

ઠાખા – નૃત્મ એ ઉત્તય ગ જય તન ઠ કોયોન ાં

અનુભ રઔનૃત્મ છે. વોયાષ્ટ્રના રઔભેાભાાં ળૂયાના તરલાય-યવભાાં જ ે કભીય અન ે જોભ જોલા ભે છે ત ેઠાઔયના આ નૃત્મભાાં જોલા ભે છે. લાયતશેલાયે આ જલસ્તાયના ઠાઔય ઊંચી એડીના ચડઔીલાા ફટૂ, અઢીલય ઔે તડી, ખે શાાંવડી, ખભાાં તડ અન ે ઔાનભાાં ભયઔી શેયી શાથભાાં ઉગાડી તરલાય રઈને ઠાખા રેલા નીઔે છે; ત્માયે જીલનભતના વાંગ્રાભ જલેુાં દૃશ્મ વજામુ છે.

ઢર યાણ એ ગોદશરલ ડ ાંથકન કોીઓન રઔનૃત્મન અનક પ્રઔાય છે. ચભાવાભાાં ઔુદયતની ભશેયથી ઔણભાાંથી ભતી જલેાાં ડૂાં ડાાં કાભાાં આલે ત ે પ્રવાંખે ખરશરલાડનાાં ઔી સ્ત્રીરુુ શાથભાાં વૂડાાં, વૂરડમુાં, વાલયણી, વૂાંડરા, ડારાાં, વાાંફેરુાં લખેયે રઈ અનાજ ઊણતાાં, વઈન ે ઝાટઔતાાં ઝાટઔતાાં ન ે કાાંડતાાં કાાંડતાાં લતુુાઔાયે પયીને નૃત્મ ઔયે છે અને ભાંજીયા, ઔાાંવીજોડાાં ને તફરાના તાર ેતાર ેખામ છે. આ નૃત્મ બ લનગયની ઘોઘ વકતર ભાંડી વયવ યીત ેઔયે છે. આલુાં જ કોીઓન ાં ક ણી – પ્રવાંગન ાં

નૃત્મ ણ છે.

અશ્વનૃત્મ ઉત્તય ગ જય તન કોીઓભ ાં કફૂ જાણીતુાં છે. ક યતકી ૂનભના રદલવે ખાભના જુલાન અન ેગયડા ુરુ તતાના ગડા વાથ ે શાથભાાં તરલાય રઈને બેખા થામ છે અન ેખાભને ાદયે ગડા દડાલ ે છે. આ પ્રવાંખે દડતા ગડા ઉય ઊબા થઈન ેશાથભાાં ઉગાડી તરલાય લડે દુશ્ભનદન ે ઔાતા શમ તલેુાં નૃત્મ ઔયે છે. આ નૃત્મપ્રવાંખે લાતાલયણભાાં ળોમુયવ રશેયાઈ યશે છે.


Art and Culture



48

બાર અને વોયાષ્ટ્રભાાં લવતી ક ાંલ યી કન્મ ઓ રગ્ન ઔે ફીજા ઉત્વલ પ્રવાંખે ઢરના તાર ે તારે દર્ાંર્ોડો રે છે. વોયાષ્ટ્રભાાં એને ‘દર્ર્ોડો શર લલો’ ઔશે છે. ફે છઔયી વાભવાભે શાથની તાી દઈ ઔેડેથી નીચી નભી આખાછ શાથ રઈ જઈને ખામ છે.

ખાભડે ખાભડે પયતા ભદાયી રઔ નાખન ે યભાડતી લકતે ખ ે ફાાંધેરા ગગૂયાના તારે તારે ભયરી લખાડતાાં લખાડતાાં ભદ યી – નૃત્મ ઔયે છે.

યાલ અને લાગયી જાજતના રુુ લાયતશેલાયે સ્ત્રીનાાં ઔડાાં શેયીન ેજલજલધ પ્રઔાયનાાં નૃત્મ ઔયે છે. બલાઈ ઔયતા બલામા ણ જલજલધ લેળભાાં અલનલાાં નૃત્મ ઔયીન ેજોનાયને ભુગ્ધ ઔયે છે. બાર-પ્રદેળભાાં રગ્નપ્રવાંખે ઔેટરાઔ ુરુ શાથભાાં તરલાય રઈને ખ પયતા ને પીયાઔ રતેાાં રેતાાં નૃત્મ ઔયે છે. આ ઉયાાંત રઔનૃત્મના ફીજા ણ અનેઔ પ્રઔાય ાંથઔે ાંથઔે વાાંડે છે.

દજક્ષણ ખુજયાતભાાં ત એના ભાટે એઔ ઔશેલત ભે છે. ‘ગ મન ાં તયત ાં ઘોડ ન ાં ચયત ાં અને આદદલ વીન ાં ન ચત ાં’

અથાતુ્ – ખામને તયતાાં, ગડાન ે ચયતાાં અન ેઆરદલાવીન ે નાચતાાં ળીકલલુાં ન ડે. એ ત એન ેજન્દ્ભજાત આલડતુાં જ શમ છે. ખુજયાતભાાં ભુખ્મ આરદજાજત તયીઔે બીરનુાં સ્થાન ભકયે છે. આ આરદલાવી અથાતુ્ લનલાવીભાાં દૂફ , ધોદડમ , ચૌધયી, ધ નક , કાંક ણ , લ યરી, ગ ભીત, ન મક, કોરવ , કોર્લ વમ , ક થોડી, ફ ભચ , ોભર , યધી, વીદી, ઢ ય ભુખ્મ છે. આ આરદલાવીની લસ્તી અડધી ત ભાત્ર બીર આરદલાવીની છે. આદદલ વીઓન ૨૯ વભ દ મો લવલાટ ઔયે છે. ‘આરદલાવી નૃત્મની એઔ વલુવાભાન્દ્મ ભોજરઔ રાક્ષજણઔતા એટરે તેના ચાા’. ‘ચ ’ ળબ્દ

નૃત્મ દયજભમાન ળયીયનાાં અાંખ – ઉાાંખ દ્વાયા જ ે જલજલધ જસ્થજતનુાં જનભાુણ થામ છે તને ે આણે ભુરા, સ્ટે, એક્ળન, ઔરયમગ્રાપીના નાભે કીએ છીએ. નતૃ્મ દયજભમાન લાદ્યઔાય દ્વાયા જ ઠેઔા (તાર) લખાડલાભાાં આલ ેછે; તેન ે ણ ચાા ઔશે છે. પ્રઔૃજત વાથ ે તાર જભરાલતાાં

આરદલાવી નૃત્મ ઋત ુ રયલતુન વાથ ે જોડામેરાાં છે. શીના રદલવભાાં આરદલાવી સ્ત્રીુરુની વાંમુક્ત ‘ઘેય’ નીઔે છે. દજક્ષણ ખુજયાતભાાં એને ‘લ વાંતી ઘેય’ તયીઔે કલાભાાં આલે છે. શીના લાવાંતી ગેયનુાં પ્રેયઔફ લવાંતના ઉલ્લાવની વાથવાથ ભાતાજીની શ્રદ્ધા ણ છે. દૂફા, શજત, લવાલા, બીર, તડલી લખેયેભાાં અાંફાજી, ઔાઔાભાતા અન ેશુદભાતાની આસ્થાલૂુઔ બજક્ત થામ છે. યભ ળજક્તના ભાતૃસ્લરૂને ાભલા રુુ યાં ખફેયાં ખી વાડી, ઔફજો અન ેભાથે પેંટ ફાાંધી સ્ત્રીલેળ ધાયણ ઔયે છે. આધુજનઔતાની અવય નીચે આાંકે ઔાા ખખલ્વ શેયે છે. સ્ત્રીલેળ ધાયણ ઔયનાય ખાભાાં ઔથીય, જત્તની વાાંઔી વાથ ેયાં ખફેયાં ખી પૂરની ભાા ધાયણ ઔયે છે. ઔેડ્ ેગૂગયભાા ફાાંધે છે. પેંટા – ાગડીભાાં ઔેવૂડ ઔે ખરખટાનાાં પૂર કવે છે. શાથભાાં ભયીંછની ઔરખી અને છત્રી રઈ નૃત્મની યભઝટ ફરાલતા ખાભેખાભ પયે છે અન ે ભાતાનાાં ાયણાાં, લાડા, ખયફા ખાઈન ેદાાાં ઉગયાલે છે. ભાતાજીની ગેય ચાર ેત્માાં વુધી ગેયૈમા વાંૂણુ બ્રહ્મચમુ ાે છે. ઔેટરાઔ ગયૈેમા ત નલ રદલવ વુધી ઔેડ્ ેફાાંધેરા ગૂગયામ છડતા નથી. આ ગેયના વૂત્રધાય ક ફો, કવલ, ગોવ મયો કે ગોવ મ તયીઔે કામ છે. તેની બૂજભઔા ગેયના જનમાભઔ અને શાસ્મઔાય તયીઔે શમ છે.

વૂયત જજલ્લાના ગ ભીત નૃત્મો ત ૪૦ થી ૫૦ ચાાભાાં યભામ છે. આ નૃત્મની ફીજી જલળેતા એ છે ઔે ત્રણ – ચાય શયભાાં ૨૦૦ થી ૩૦૦ જટેરાાં સ્ત્રી, ુરુ, ફાઔ અન ે ગરૈડમા ણ જોડામ છે અન ે નૃત્મની ભજ ભાણે છે.

બરુચ જજલ્લાભાાં નાાંદદ, ઝગરડમા, અાંઔરેશ્વય, આરદ સ્થએ રગ્ન જલેા વાભાજજઔ પ્રવાંખે જ ે નૃત્મ યભામ છે ત ેછેવરમ – છેરૈમ તયીઔે જાણીતાાં છે.

ડ ાંગની સ્ત્રીઓન ાં એઔ ધાજભુઔ નૃત્મ ડેય છે. લાગફાયવના રદલવ ેલ રી સ્ત્રી દ્વાયા ત ે પ્રમજામ છે. લાગદેલની વાથ ેપ્રઔૃજતનાાં તત્ત્લ, નાખ, વૂમુ, ચાંર, ભય લખેયે દેલને શ્રીપ ઔે ભયગાન બખ ચડાલામ છે. સ્ત્રી રુુન લેળ ધાયણ ઔયી શાથભાાં ડાાંખ રઈ છટાદાય નૃત્મ ઔયી ડેયા –


Art and Culture



49

નૃત્મની ઉજલણી ઔયે છે. આ ડેય – નૃત્મ ડ ાંગની લ યરી

ફશેનોનુાં યાં યાખત પ્રાચીન નૃત્મ છે.

ભાખળય ભાવભાાં ડ ાંગ જજલ્લાભાાં ડ ાંગયદેલની ૂજા પ્રવાંખે બ મ નૃત્મ યજૂ થામ છે. ક કણ , લ યરી, બીર લખેયે આરદલાવી શાથભાાં શાથ જભરાલી ભઔા ભને આ નૃત્મભાાં જોડામ છે. લયી એ આ નૃત્મનુાં અજનલામ ુ લાદ્ય ખણામ છે.

ડ ાંગભ ાં અાઢી તશેલાય તેયળથી ળરૂ થઈ રદલાી વુધી ચારે છે. આ દયજભમાન ઠ કદયમ નૃત્મો મજામ છે. એની રાક્ષજણઔતા એ છે ઔે ચતા અને ોરુ ભુખ્મ શલાથી રુુ જ એભાાં જોડામ છે. ધયતીભાતા, ગ્રાભભાતા, અન્નૂણાુ, નાખદેલ, લાગદેલ, ચાંરદેલ, વૂમુદેલ લખેયે દેલન ે– ખે ગૂગયા ફાાંધી નતુઔ નભન ઔયે છે અને તે છી નૃત્મન આયાં બ થામ છે. ઠાઔરયમા નૃત્મભાાં ખલાતાાં ખીતભાાં ૃથ્લી, ચાંર, વૂમનુી ઉત્જત્ત ઔથા અને યાભામણ, ભશાબાયતના પ્રવાંખન ે લણી રઈ ભડી યાત વુધી નૃત્મખીત યવલૂુઔ ખલામ છે. ઠાઔરયમા નૃત્મ દ્વાયા ઉખ ણ ાં દ્ધવતન વલાર-જલાફ ણ પ્રમજામ છે.

ડ ાંગ અને લરવ ડ જજલ્લાભાાં રગ્નારદ પ્રવાંખએ ભાદ અન ેભાંજીયાાં વાથે ઔથાખીતના વશાયે યભરી નતૃ્મો થામ છે. એભાાં લચભાાં ત્રણઔે જણ ઔજભઔ ઔયતા જામ. યીંછ, ફદ, લાગ, બલાની ભાતા લખેયેનાાં ભશયાાં વાથ ેાત્ર આલ ેજ ેનલદાંતીન ેઅન ેજાનૈમાને ભનયાં જન ઔયાલતાાં જામ.

દજક્ષણ ખુજયાતભાાં વોંગ નાભે નાટ્યઔા બજલનાયાને ‘વ ાંગદડમ ’ ઔશેલાભાાં આલ ે છે. વોંખ એ ખીત અન ે નૃત્મન પ્રઔાય છે. તેભના દ્વાયા યજૂ ઔયાતાાં પ્રણમફેરડીનાાં યાડરી ખીતએ આરદલાવીને ગેરુાં રખાડ્ુાં છે. ખુજયાતની બલાઈની જભે વોંખભાાં સ્ત્રી ત્રો રુો જ બજલે છે. તે દેલની વાભૂરશઔ જૂા ઔયતા શમ

છે. તેન ે ‘શયખી રઈ જલી’ ઔશેલાભાાં આલે છે. વો ઔઈ શયકાઈન ે દેલની જૂાની તમૈાયી ઔયે છે. તેથી ત ે પ્રવાંખને ‘શયકી’ના નાભે કલાભાાં આલે છે. ડુાંખયની તેટીભાાં દેલનાાં નાચણાાં ભાટેની જગ્મા શમ છે, જનેે ય મખરી ઔશેલાભાાં

આલ ેછે.

ધાજભુઔ પ્રવાંખએ વ્મજક્તખત ઔે વભૂશ શે્રમાથે દલેની આયાધના ઔયલા એજપ્રર – ભે ભાવભાાં ‘બલ ડ ’નુાં આમજન ઔયલાભાાં આલ ે છે. આ બલાડા આઠ રદલવ ભાટે મજામ છે. વાતભા રદલવે નાના બલાડા અન ેઆઠભે રદલવે ભટા બલાડા યજૂ થામ છે. આભાાં ટરી ભાથે ભૂઔીન ેઔન્દ્મા નદીએ જામ છે. એભની ાછ ખાભરઔ નાચતાાં નાચતાાં ચારે છે. આખાભી ભવભભાાં કેતી – ાઔ વાય ઊતયે એલી શ્રદ્ધાથી આ જલજધ ઔયે છે. ‘બલાડા’ના આઠેઆઠ રદલવ દયજભમાન વાાંજ છી દેલદેલીનાાં ભશયાાં શેયીન ેરઔ નૃત્મ ઔયે છે. ધાજભુઔ ઔથાલસ્તુન ે પ્રાધાન્દ્મ આલાભાાં આલે છે.

દવક્ષણ ગ જય તન દૂફ ઓન ાં ગેરયમા – નૃત્મ ણ આણાં ધ્માન કેંચે છે. દૂફા ઔાજઔા અન ેઅાંફાભા ય ખાઢ શ્રદ્ધા ધયાલતા શલાથી નલય વત્ર અને ક ી ચૌદળ ેગેય ફાાંધે છે. ગેય ફાાંધનાય ‘ભ ત ન ખેય ’ ઔશેલામ

છે. આ લકતે લીવ – ચીવ જુલાજનમા સ્ત્રીન ળાઔ શેયી ઔાનભાાં ખરખટાનાાં પૂર કવે છે. ગેયના પ્રથભ રદલવે ભાતાને ભયગાન બખ આી બૂલ ઔશે ત્માાં ભયગાનુાં ભાથુાં દાટી નૃત્મ ઔયલાભાાં આલ ે છે. ગરેયમા નૃત્મ ઔયતાાં ઔયતાાં ાયણાં, લાડા ઔે ભાતાના ખયફા ખામ છે.

ગેરયમા – નૃત્મ ાંચભશ ર, બરૂચ અને લડોદય જલસ્તાયભાાં લવતા તડલીઓનુાં કૂફ રઔજપ્રમ નૃત્મ ખણામ છે. શોીન ફીજ ેદદલવે ખાભના ઔેટરાઔ જુલાજનમા ળયીયે શીની યાક ચીને ગરેયમા ફને છે. ઔઈ ળયીયે ચૂનાનાાં તરઔાાં ઔયે છે. ઔઈ બરયાં ખણીની ભાા ફનાલીને ખાભાાં શેયે છે. ઔઈ રીભડાનાાં ાનન ટ ફનાલીન ે ભાથ ેશેયે છે. ઔઈ ત્રારટમાની ટી ફનાલીન ે શેયે છે. ઔઈ ઔેડ્ ે ત ઔઈ ખે ગૂગયા ફાાંધીને જલજલધ લેળ ધાયણ ઔયી ઢરના તાર ેતારે ટીણી નૃત્મ ઔયતાાં ઔયતાાં, રઔને શવાલતા ાાંચ રદલવ વુધી ખાભે ખાભ પયે છે. આ નૃત્મપ્રવાંખે ક રીભ વી ફનનાય ગેરયમ ભેળથી તાનુાં ભોં ઔાુાં ઔયે છે. પાટેર ગાગય શેયે છે અને શાથભાાં તૂટેરુાં વૂડુાં યાકે છે. ઔઈ ગેય ન આ ે ત ત ે વૂડુાં રઈ તનેી ાછ ડે છે. આ ગેરયમ જલજલધ પ્રઔાયનાાં નૃત્મ ઔયે છે.


Art and Culture



50

આરેણી – શારેણી એ લડોદય જલસ્તાયની તડલી જાજતની બીર કન્મ ઓન ાં ઋત નૃત્મ છે. લનલખડાભાાં લવનાયી બીર ઔન્દ્મા લવાંતના આખભનન ે નૃત્મ દ્વાયા લધાલ ેછે. આ નૃત્મખીત તડલીભાાં ‘ર્ો ’ અને બીરભાાં

‘આરેવણમ ાં’ના નાભે કામ છે, આ નૃત્મ આરેણી –

શારેણીના નાભે લધુ જાણીતુાં છે.

ાંચભશ ર વજલ્લ ન દ શોદ વલસ્ત યન આરદલાવી ુરૂ ભાથ ેધ પેંટ અને ળયીયે ઔાા ઔફજા શેયી, ભઢે ફઔાની ફાાંધી શાથભાાં ઉગાડી તરલાય રઈ ઢરના અલાજ વાથે તરલાય નૃત્મ ઔયે છે. વોયાષ્ટ્રના

ળૂયાના તરલાય – યાવન ેરખબખ ભતુાં આ નૃત્મ છે.

ધયભ ય જલસ્તાયના આદદલ વી તીયઔાભઠુાં ઔે ધનુફાણ અન ે બારા રઈને જળઔાયે જતા શમ તલેા શાઔા ડઔાયા અન ે જચજચમાયા ઔયતાાં ઔયતાાં ભાંજીયા, ુાંખી અન ેઢર નૃત્મ ઔયે છે. જળઔાયની પ્રાચીન પ્રથાભાાંથી આ નતૃ્મ ઊતયી આવ્મુાં છે. વીદીની ધભારને ઔાં ઈઔ અાંળે ભતુાં આ નૃત્મ છે.

બરૂચ વજલ્લ ન નભતદ ક ાંઠ ન ઔેટરાઔ જલસ્તાયભાાં લવતી જાજતભાાં આ નૃત્મ જોલા છે. આ નૃત્મભાાં રુુ રાાંફી રાાંફી રાઔડી ઉય ગગૂયા ફાાંધી રાઔડીન એઔ છેડ શાથભાાં યાકીન ે નૃત્મ ઔયે છે. આ નતૃ્મ ધ વભતક પ્રવાંગે મજામ છે.

ખુજયાતની ઔેટરીઔ છાત જાજત ફજમાઔાઔા ન ેળીતાભાભાાં શ્રદ્ધા ધયાલે છે. ફાઔને ફજમા નીઔે ત ફજમાઔાઔાની ફાધા યાકે છે. આ પ્રવાંખે શયાભણાં ઔયલા ફાઔ ઔુટુાં ફના સ્ત્રી-ુરુ લાજત ે ખાજત ે ફજમાદલેના ભાંરદયે જામ છે. ત્માયે એઔ ુરુ ફ ે શાથભાાં વખાલરેા ઔાઔડા રઈને નાચત નાચત આખ ચારે છે. કાવ ઔયીન ેફજમાદેલને યીઝલલા ભાટે આ નૃત્મ ઔયલાભાાં આલ ેછે.

વ યત વજલ્લ ન વોનગઢ વલસ્ત યભ ાં લવત ગ ભીત રઔ ાવ ેરઔનૃત્મની આખલી ાંયયા જોલા ભે

છે. વલાયના, વાાંજના, ભધ્મયાજત્રના અન ેયઢના જુદા જુદા નૃત્મ પ્રઔાય છે. ખાભીતના ફધા ભીને ચાવેઔ જટેરા નૃત્મ પ્રઔાય છે. એઔ ાાંખડ (ઔતાય)ભાાં 50 થી 75 રઔ

જોડામ તલેી ત્રણ – ચાય ાાંખડ એઔ નાચણકીભાાં નાચે છે.

ાંચભશારના આરદલાવી શીના તશેલાયભાાં ભટા ઢર વાથ ેનૃત્મ ઔયે છે. રગ્ન જલેા પ્રવાંખે ત આકી યાત નૃત્મની યભઝટ ફરે છે. ુરુના નૃત્મ પ્રઔાયભાાં ઘ સ્મો, ભર્કીચ ો, ગમરૂી, ઘડૂવરમો, ત્રણ ડગવરમો, લ નો, કેડધોવમો ભુખ્મ છે. જમાયે સ્ત્રીના નતૃ્મ

પ્રઔાયભાાં ધ યલો, ઘોય યભલો ભુખ્મ છે. પાખણ વુદ અજખમાયવના રદલવે આરદલાવી ભશાદેલજીના ભાંરદય આખ ભટા ઢર વાથ ે ખાઔાયે વભૂશભાાં નૃત્મ ઔયે છે. આ જોભલાંતુ નૃત્મ તાાંડલ નૃત્મની માદ આ ેતેલુાં શમ છે.

લડોદય વજલ્લ ન તડલીભાાં આ નૃત્મ જાણીતુાં છે. આ નૃત્મ લકત ેથડા જણ ખ ઔૂાં ડાુાં લીન ેફેવી જામ છે. ફેઠેરા રઔના કબ ેએઔેઔ ખ ભૂઔીને એઔેઔ જણ ઊબ યશે છે. છી ઢરના તારે તારે ફેઠેરા ફધા ઊબા થામ છે. કબે ઊબેરા શાથભાાં છત્રી ઔે રૂભાર યાકે છે. આ આક ભાાંડલ જાણે નૃત્મ ઔયત શમ તલેુાં રાખે છે. આલુાં નૃત્મ ડ ાંગન આદદલ વીઓ અન ે ખ ખદયમ ર્પ્ ન ઠ કોયોભાાં ણ જોલા ભે છે.

દવક્ષણ ગ જય તન શવતઓભાાં આ વભૂશ નૃત્મ ગણાં પ્રચજરત છે. રિ કે શોી જલેા ઉત્વલ પ્રવાંખે તૂય વાથ ેરાઔડીના ડાંડીઔા લડે ઔાાંવાની થાી લખાડી તૂય અન ેથાીના અલાજ વાથ ે એઔફીજાની ઔભયે શાથ બીડી ખ ખ પયીને જલજલધ ચાાભાાં તે નૃત્મ ઔયે છે. આ નતૃ્મ યાતની યાત ચારે છે. તૂય એ એઔ લાદ્ય છે.

ખુજયાતભાાં ઠેયઠય આરદલાવીના ભેા બયામ છે. ભેાભાાં જતી લકત ે આરદલાવી શાથભાાં છત્રી રઈને ઢર વાથે નાચતાાં નાચતાાં ભેાભાાં જામ છે. પ ગણ ભદશન ની છઠ્ઠના રદલવે દ શોદ વે આલેર


Art and Culture



51

જવે લ ડ ભ ાં બયાતા ભેાભાાં ુરુ તાી ાડી શાથ ઊંચા ઔયી જચજચમાયી ાડતા ાડતા ઢરના તાર ે તારે નાચે છે. ડ ાંગયદેલની ૂજાભ ાં યજૂ થતા દેલી નૃત્મ પ્રવાંખ ેઅવિનૃત્મ ઔયલાભાાં આલ ે છે. આરદલાવી શ્રદ્વાલૂુઔ વખતા અાંખાયા ય ઉગાડા ખે ચારે છે. ખુજયાતની ૂલ ુટ્ટી ય આલેરા આરદલાવી જલસ્તાયભાાં શીના ફીજા રદલવ ે‘ચૂર’ મજલાભાાં આલે છે. તેભાાં ણ આરદલાવી

કૂલ્લા ખે અાંખાયા ય ચારે છે. અજગ્નનૃત્મ દયજભમાન ફ ે– ત્રણ વ્મરઔત ફેઉ શાથભાાં રાઔડાના વખતાાં ઠૂાં ઠા રઈન ેનાચે છે. વખતા રાઔડાના ઠૂાં ઠાભાાં થત બડઔ ફુઝાલી, વખતાાં ઠૂાં ઠા શાથ ય, ીઠ ય ટે ય અને ફયડાભાાં તાના અને વાભા ભાણવના અાંખ ય ચાાંે છે. તે રાઔડાના વખતા ઔરવા અને ઠૂાં ઠા ભભાાં ભૂઔી ભજથી નૃત્મ ઔયે છે.

વીદી ોર્ તગીઝોની વ થે આદફ્રક થી આલીન ેવોયાષ્ટ્રના જાપય ફ દ, વ યેન્રનગય અને જૂન ગઢ જલસ્તાયના જાાંફૂયભાાં લવેરા છે. આરફ્રઔાની આરદવાંસ્ઔૃજતનુાં જો ઔઈ જલળે તત્ત્લ જલામુાં શમ ત તે વીદીના ધભાર – નૃત્મભાાં જલામુાં છે. આરફ્રઔાભાાં લવતા આરદલાવી જળઔાય ઔયલા જામ ત્માયે અને જળઔાય ભળ્ા છી આનાંદભાાં આલી જઈન ેજ ેપ્રઔાયનુાં નૃત્મ ઔયે છે; તેની ઝાાંકી વીદીની ધભારભાાં જોલા ભે છે. ધભાર–નૃત્મ ભળીય ાં-નૃત્મને નાભે

ણ જાણીતુાં છે. નૃત્મ પ્રવાંખ ેવીદી નાજમેયની આકી ઔાચરીભાાં ઔરડમુાં નાાંકીને તેના ય રીરુાં રૂખડુાં લીંટીને ફનાલરેાાં ભળીયાાં તારફદ્ધ યીતે લખાડીને ખ ખ પયતા જામ છે. શાથભાાં યાકેરા ભયીંછન ઝૂડ શરાલતાાં અન ે ઢરઔી લખાડતાાં લખાડતાાં વીદી ખીત ખાતાાં ખાતાાં શાઉ .... શાઉ .... શ... શ... અલાજ ઔયે છે. અલાજથી લાતાલયણ બયાઈ જામ છે. વાભાન્દ્મ યીતે વીદી ીયના લાય તશેલાયે ગ રુલ યના રદલવ ેઅને દય ભદશન ની અવગમ યવ અને વ દ ફીજના રદલવ ે ધભાર – નૃત્મ ઔયે છે. આ પ્રવાંખે

લખાડલાભાાં આલત ભોર્ો ઢોર ‘ભ ળીય ’ના નાભે કામ છે; જમાયે ન ની ઢોરકીને ‘ધભ ર’ અન ે

સ્ત્રીઓન ાં લ વજાંત્રોને ‘ભ મભીવય ’ અથલા ‘વેરોની’ ઔશેલાભાાં આલ ેછે. જૂના લકતભાાં યાજાભશાયાજા વીદીન ેતેડાલીન ેકાવ ધભાર – નૃત્મ ઔયાલતા.

ભેયામ એ ફનાવઔાાંઠાના લાલ તારુઔાના ઠાઔયનુાં ળોમ ુનૃત્મ છે. તેનુાં ળોમુ ખાન શુડીરા છે. આ લકતે તરલાય મદુ્ધ ઔયલાભાાં આલ ેછે. તેભાાં ભેયામન ઉમખ ઔયલાભાાં આલત શલાથી તેને ભેયામ નૃત્મ ઔશે છે. ભેયામ વયકડ અન ેઝૂાંઝાયી ગાવભાાંથી ફને છે.

ચા નૃત્મ એ ડાાંખ જજલ્લાના શતી આરદલાવીનુાં નૃત્મ છે. આ નૃત્મ ય૭ તાર ધયાલે છે.

આ નૃત્મ લડદયા અન ે છટા ઉદેુય જજલ્લાના તડલી આરદલાવીનુાં નૃત્મ છે. ડાાંખના આરદલાવી ણ આ નતૃ્મ ઔયે છે.

આ નૃત્મ બરૂચ અને નભુદા નદીના જલસ્તાયભાાં થામ છે.

બાયતનાાં આદ્ય યશેલાવી અનામો અને તેભાાં ભશેં – જો – દડના યશેલાવી, રથર અન ેયાં ખુયલાવી લખેયેનાાં ટીંફાના કદઔાભથી ત્રાાંફાની વોંમ ગણી ભી છે. ગયેગયભાાં વોંમ ત શલી જોઈએ. ઔાયણ ઔે ઔડાાંને વાાંધલા, કીરલા, તૂનલા અન ે બયત બયલા ભાટે વોંમ એઔ અખત્મનુાં વાધન શતુાં. લી, ભશેં – જો – દડના કદાણભાાંથી નીઔરેી, ૂજાયીની ભૂજતનુાાં ઉલસ્ત્ર ઉય જ ેત્રણ ાાંકડીલાી ફટુીની બાત છે; ત ે ઉવાલેરી શલાથી ત ે બયેરુાં બયત શળે તેભ અનુભાની ળઔામ.

રજલડ વાંસ્ઔૃજતભાાં ણ બયત થતુાં જ ત ે તેભાાંથી ભેરી તાાંફાની વોંમના જથ્થા અન ે ળબનબાત યથી અનુભાની ળઔામ તેભ છે. સ્ત્રી તેભજ ુરુ વીવ્મા લખયનાાં છૂટાાં લસ્ત્ર ધાયણ ઔયતાાં. લેદભાાં બયતઔાભના તેભજ વમના ગણા ઉલે્લક છે. તેભાાંમ ઋગ્લેદ, મજુલેદ, ઐતયમ ેળતથ બ્રાહ્મણ લખેયેભાાં ત વમનાાં ગણાાં ઉલે્લક છે. યાભામણ અન ે


Art and Culture



52

ભશાબાયત ઔાભાાં રઔ વુાંદય ઔડાાં શેયતાાં. તેભાાં વનારૂાના તાયનુાં જયઔળીનુાં બયતઔાભ ણ બયાતુાં તલેુાં લણુન છે અને આ ઔા છી ત ળઔ, મલન, નાખ, અવુય અને દાનલ લખેયે યદેળી રઔ બાયતભાાં આલે છે. તેભાાં ગણા ત જલજલધ યીત ે વીલરેાાં ઔડાાં શેયે છે. ભોમુઔા દયજભમાન બયત, લણાટનાાં જચત્ર લખેયેનાાં જુદા જુદા લણુન ઔોરટલ્મના અથુળાસ્ત્રભાાં જોલા ભે છે. બયત વોંમથી બયાતુાં અને બયેરા બયતઔાભન ેતે ‘કચીતભ’ ઔશે છે. કજચતમ્ ળબ્દ દ્વાયા ત ેવોંમથી બયેરા બયતઔાભન ઉલે્લક ઔયે છે.

ખુજયાતની બયતઔાભની જાણીતી શ્રેણીભાાં ભચીબયત, ઔાઠીબયત, ભશાજનબયત, ઔણફીબયત, આશીય, યફાયીબયત, ચાયણબયત, ફજકમાાંબયત, કાટબયત, ફનાવઔાાંઠાની જુદી જુદી ઔભનાાં બયત લખેયે આલી જામ છે.

બયતઔાભ ભટે બાખે વુતયાઉ, યેળભી તથા ઊનનાાં ઔાડ અને ઔમાયેઔ ચાભડા ઉય થામ છે. બયત બયલાભાાં વુતયાઉ, યેળભી ઔે ઊનના તાય લાયલાભાાં આલે છે. ઔલજચત્ વના–રૂા અને તાાંફા જલેી ધાતુના તાયન ણ ઉમખ થામ છે. બયતના જુદા જુદા પ્રઔાયભાાં ઔથી, લાડીલેર, લાાંઔડી, ફુટી, આયી બયત, ભચી બયત, ઔેનલાવ બયત, ડીડલડી બયત, વાાંઔી બયત, અડરદમા બયત, યફાયી ચઔડાાં બયત, ખાાંઠ બયત, ઔી પૂર બયત, ભતી–ચઔ બયત, તાય–ફયીમા બયત, ઔનઔતાય બયત અને શરબયત લખેયે પ્રઔાય જાણીતા છે.

ખુજયાતભાાં બયતઔાભની દૃજષ્ટ્એ વોયાષ્ટ્ર, ઔચ્છ અન ેફનાવઔાાંઠાન ઔેટરઔ બાખ કૂફ જ વભૃદ્ધ ખણામ છે.

યાજાયજલાડાનાાં દયફાયભાાં દીકયીઓને દ મજાભ ાં અનઔે જણવ તૈમાય ઔયાતી. તભેાાં

બયતઔાભ ભોચી ઔવફી તૈમાય ઔયતા. ભચીબયતભાાં યેળભી ઔાડ ઉય શીય અન ેવનાના ફાયીઔ તાયનાાં બયત બયાતાાં. ઔુભાળલાા ચાભડા ય ણ વના–રૂાના તાયથી બયત જલજલધ લસ્તુ ભાટે થતુાં જ ેચાભડા – બયત ઔશેલાતુાં. છી એ ઔાભ ઔીભતી ઔાડ ય ઊતમુું. શલ ેયાતા, જાાંફરી, વનેયી, ીા, વપેદ તેભજ ઔાા શીયના દયાનુાં આયીથી તેભજ ઝીણી વોંમથી બયત બયલાભાાં આલ ેછે.

વૌય િરની ક ઠી પ્રજાન ાં બયત

લધાયે આઔૃજત – પ્રધાન અન ેજચત્રાત્ભઔ તેભજ ઔથાતત્ત્લલાુાં શમ છે. ઔાઠી બયતઔાભન ેભાટે શાથલણાટનુાં ભુરામભ ઔાડ વાંદ ઔયી, એનાાં ઉય ખુરાફી, જાાંફરી, વનેયી, ી, રીર અન ેવપેદ વેલાજમા અને ઔેવરયમા યેળભના તાયન ઉમખ કફૂ જ ઔુળતાલૂુઔ ઔયી તેના ય જલજલધ બાત ઔયલાભાાં આલતી. ઔાઠી બયતઔાભભાાં ફેવણ ચાઔા, ટડજરમા, તયણ ળજકમા લખેયે ખૃશ – ળબન તેભજ લેરડાાં તથા ળ ુ– ળણખાયનુાં બયત જલળે બયામ છે.

ગ જય તની ઉજવમ ત કોભ ભશ જન લખેયેભાાં ણ બયત બયલાન ચાર શત. એભનુાં બયત વુાંદય, ઠાાંવી ઠાાંવીન ે બયેરુાં, લધાયે ડતુાં વાપ અને ચીલટલાુાં દેકામ છે.

ભશાજનબયતભાાં જલળેતઃ વપેદ ઔે લાદી યાં ખના ઔાડ ઉય બયતની આકી બજૂભઔાનુાં બયત ગેયા ખુરાફી યાં ખના યેળભથી ઔયાતુાં. આ ળૈરીભાાં ખાજના ટાાંઔાથી ચડલાભાાં આલતા આબરાનુાં બયતઔાભ ગણાં જ ઉઠાલદાય ફનતુાં. આકા બયતઔાભની ચાયે ફાજુની રઔનાય નજીઔ એઔવયકા ઔાાંખયા બયાતા. ભશાજનબયતની બાત આઔૃજતન પ્રલાશ ઔાષ્ઠજળલ્, જછલાઈ, ઔરભઔાયી, ાભયી અન ેટાની ફાાંધણીભાાંથી તેભજ ભચી અન ેઔાઠી બયતભાાંથી આવ્મ છે.

આશીયબયત ય ઔાઠીબયતની છાાંટ જોલા ભે છે. કેડલામા લણોભાાં આશીયનુાં બયતઔાભ શે્રષ્ઠ છે. આશીયબયતભાાં વપેદ કાદીનાાં ત ય રઔયભજી જાાંફરી, યાતા લખેયે શીય તેભજ વુતયાઉ દયાથી બયત બયામ છે. આશીયબયતભાાં આબરાાંન ઠીઔ ઠીઔ ઉમખ થત. કચ્છ અને વૌય િરની વયશદ ાવનેાાં ખાભડાાંભાાં આશીયબયતના રીરા અન ેરાર-ીા યાં ખની ઢજરમા ઉય યાકલાની ઔીર ઔે ભીભાાં પ્રાઔૃજતઔ આઔૃજતની યચના વુાંદય યીત ે ઔયામ છે. જૂનાખઢ તયપના વયઠી આશીયબયતભાાં વુળબન અને ભટા પૂરલેરની બાત વાથ ેઆઔૃજતનુાં ણ વાંમજન ઔયામ છે. જાભનગય જલસ્તાયભાાં આશીયબયતભાાં ીા ત ય ટ ૂતી ભટા ભટા ખટીપૂર અન ે લચ્ચે આબરા ટાાંઔલાભાાં આલે છે. ભેય કોભભાાં બયત આેકનાાં જચતયાભણ કાવ થામ છે. છતાાં ઔમાયેઔ ગેયા યાં ખની


Art and Culture



53

બૂજભઔાલાા ચાઔાભાાં ટ ાાંદડી અને ભટા આબરા ટાાંઔલાન જલળે ચાર નજયે ડે છે.

બ લનગય નજીઔના રેઉલ કણફીનુાં બયતઔાભ અન ે ય જકોર્–જૂન ગઢન કડલ

કણફીનુાં બયતઔાભ જલજળષ્ટ્ બાત ડે છે. ઔણફીબયતભાાં તયણ, ફાયવાજકમા, ઉરચે, ચાંદયલા, ચાઔા, ફદની ઝૂર, ભાથાલટી, ગાગયા, ઔડાાં – ઢણાની ઔય લખેયેભાાં બયત બયલાન ચાર છે.

બયતઔાભની આ ભુખ્મ ળૈરી ઉયાાંત યફાયી, વતલાયા, અફટી, અખય જલેી જાજતની ણ બયતઔાભભાાં દેકાઈ આલ ેતેલી તયાશ શમ છે. કચ્છન ફન્ની પ્રદળેન ાં બયત કાવ પ્રઔાયનુાં છે. ત્માાં લવતા ભ રધ યી ન યીન ઔયઔવફ, બયતઔાભ અન ે

ઔટાલઔાભભાાં ઝીણી જલખત અને યાં ખની ઉઠાલદાય ભેલણી એ એની જલજળષ્ટ્તા છે. આ બયત ઉય ફરૂચી અન ેવવાંધી અવય દેકામ છે, વાથે ઔચ્છી ઝીણલટ અન ેચખ્કાઈ જોલા ભે છે. જત ભતલ ન ાં ફન્નીન ાં બયત એના શેયલાના આકા ઔજયીભાાં શે્રષ્ઠ પ્રઔાયનુાં દેકામ છે.

‘શ્રી ભુાંફઈ વભાચાય’ અથાતુ્ ‘ભુાંફઈ વભાચાય’ એ ગ જય તી બ ભ ાં પ્રાખટ્ય ાભેરુાં અને અદ્યાજ ચારુ યશેરુાં આણાં વોપ્રથભ વાભજમઔ. ૧૮૨૨ની શેરી જુરાઈએ તને પ્રથભ અાંઔ પ્રજવદ્ધ થમ. આયાં બભાાં રખબખ એઔ દામઔા વુધી ત ેવ પ્ત દશક સ્લરૂ ેદય વભલાયે પ્રખટ થતુાં. આ વાપ્તારશઔન છેલ્લ અાંઔ ૨/૧/૧૮૩૨ અને વભલાયે પ્રખટ થમેર. ત્રીજી જાન્દ્મુઆયી અને ભાંખલાયથી તે દૈવનક રૂ ે પ્રખટ થલા ભાાંડ્ુાં. આ વોપ્રથભ ખુજયાતી વાભજમઔના તાંત્રી શતા પયદ નજી ભજતફ ન. ૧૯૩૦ના વત્માગ્રશ લકત ે એના તાંત્રી વયાફજી ઔારડમાન ેજરેલાવ બખલલ ડ્ શત.

ભુાંફઈથી પ્રખટ થમેરુાં ફીજુ ાં વાભજમઔ શતુાં ‘ભુાંફઈના લયતભાન’. આ વાપ્તારશઔ શતુાં અન ે૧/૯/૧૮૩૦ના યજ પ્રખટ થમુાં શતુાં. નલયોજી દોય ફજી

ચ નદ રુ એના તાંત્રી શતા. ૫-૧૧-૧૮૩૩ થી તેણ ે‘ભ ાંફઈન ચ ફ ક’ નાભ ધાયણ ઔમુું અન ે અધુવાપ્તારશઔ

તયીઔે દય ફુધલાયે અને ળજનલાયે વાાંજ ેતે પ્રખટ થતુાં. ૧૫-૩-૧૮૭૨થી ‘અખફ યે વોદ ગય તથ વભ ચ ય દતણ’ વાથે તેન ેજોડી દલેાભાાં આવ્મુાં.

‘રઔજભત્ર’ એ ભ ાંફઈથી નીઔતુાં ફીજુ ાં એઔ વાભજમઔ શતુાં. ૧૮૭૮ભાાં રાઈવન્દ્વ ટેક્વ અાંખે ભુાંફઈભાાં જલયધ ઔયલા ભાટે વબાનુાં આમજન થમુાં શતુાં. વબા ભાટે ટાઉન શર ન ભતાાં અભેરયઔી વયઔવનાાં તાંફભુાાં વબા ભી અને ભીઠાના ઔય યદ ઔયલા તથા રાઈવન્દ્વ ટેઔવ ઉઠાલી રેલાના જ ે ઠયાલ થમા તેન ે આ વાપ્તારશઔે વાયી પ્રજવજદ્ધ આી. વુયતભાાં આ જનજભત્ત ે ડેરી શડતાન જલખતલાય અશેલાર પ્રખટ ઔયી યાજઔીમ ચેતના પ્રવયાલી શતી.

ભ ાંફઈનુાં ફીજુ ાં એઔ વ પ્ત દશક શતુાં ‘જાભેજભળેદ’. એનુાં ભૂ નાભ શતુાં ‘શ્રી ભુભફઈનાાં જાભેજભળેદ’. ૧૨-૩-૧૮૩૨ભાાં પ્રખટ થમેરા આ વાપ્તારશઔના તાંત્રી શતા ેસ્તનજી ભ ણકેજી ભોતીલ અને પ્રેયણ સ્ત્રોત શતા વય જભળેદજી જીજીબ ઈ. છએઔ લ ુવુધી તે વાપ્તારશઔ યહ્ુાં અન ે દય વભલાયે પ્રખટ થતુાં યહ્ુાં. ૧૮૩૮થી તે અધુ વાપ્તારશઔ ફન્દ્મુાં અને ૧-૮-૧૮૫૩થી તે દૈવનક ફન્દ્મુાં. આભ ત ‘જાભે જભળેદ’ ાયવી ખુજયાતીનુાં ઝાંડાધાયી યહ્ુાં શતુાં. છતાાં એની યાજઔીમ નીજત જબ્રરટળ વયઔાયની પ્રળાંવાની શતી. યાં તુ અકફાયી સ્લાતાંત્ર્મનુાં તે રશભામતી શતુાં અને તથેી ભુાંફઈ વયઔાયના ‘ળયાફફાંધી અન ેજભરઔતલેયાન ેસ્ળુતી ફાફત વયઔાયી યલાનખી જલના ના છાલી’- ના જનણુમ વાભે આ વાભાજમઔે દાલ ભાાંડ્ અન ેજીત ભેલી. અદારત ેભુાંફઈ વયઔાયના જનણુમને જફનજરૂયી અને ખેયઔામદે ઠયાવ્મ. ભુાંફઈથી પ્રજવદ્ધ થતાાં આ ફધાાં વાભજમઔ ાયવી ભાજરઔીનાાં શતાાં તે કરુાં . યાં ત ુ તે નીજતયીજતની દૃષ્ટ્ીએ સ્લતાંત્ર ન શતાાં. ભટે બાખે ત આ ફધાાં વાભજમઔ રૂરઢચસુ્ત લરણ ધયાલતાાં શતાાં.

જ્ઞાનજલદ્યાના જૂાયી ખયળેદજી નળયલ નજી ક ભ ની આજથઔુ વશામ અન ે યાષ્ટ્રલાદી દ દ બ ઈ નલયોજીન વાંચારન શેઠ ૧૫/૧૧/૧૮૫૧ના


Art and Culture



54

યજ ‘યાસ્ત ખપતાય’ વાભજમઔન પ્રથભ અાંઔ પ્રજવદ્ધ થમ. આયાં બભાાં ત ે શેરી અન ે ાંદયભીએ પ્રખટ થતુાં. જાન્દ્મઆુયી ૧૮૫૨થી તે દય યજલલાયે પ્રજવદ્ધ થલા ભાાંડ્ુાં. આ ાયવી અકફાયન અથુ થામ વત્મલક્ત . આયાં બભાાં થડા લુ એ ાયવી ઔભનુાં વુધાયાલાદી વાભજમઔ ફની યહ્ુાં. ૩-૧-૧૮૫૮થી ત ે ફધા રઔનુાં ભુકત્ર ફન્દ્મુાં. ફમ્ફે એવજવમેળન, રાંડન ઈસ્ટ ઈજન્દ્ડમા એવજવમેળન અન ેભુાંફઈ પ્રેજવડેન્દ્વી એવજવમેળન જલેી યાષ્ટ્રીમ જાખૃજત ભાટે ઔામુયત વાંસ્થાને આ વાભજમઔે કૂલ્લ ટેઔ આેર. જોઔે અાંગ્રેજી યાજ્મની પ્રળાંવા ણ આ વાભજમઔભાાં થતી યશેતી.

વ યતથી પ્રખટ થમેરુાં શેરપ્રથભ વાભજમઔ શતુાં ‘સ્લતાંત્રતા’. ‘ળ યદ ૂજક ભાંડી’ નાભની વાંસ્થાના આશ્રમે આ ભાજવઔ ૧૮૭૮ના જાન્દ્મુઆયીભાાં પ્રખટ થમુાં શતુાં. પ્રથભ અાંઔથી જ અાંગ્રેજી વયઔાય જલરુદ્ધનાાં, અન ેખુરાભી જલયધી રકાણથી આ વાભજમઔે તાના નાભન મથાથુ યચ આપ્મ શત. ફીજા અાંઔભાાં રાઈવન્દ્વ ટેક્વ જલળ ે આક્રળ વ્મઔત ઔમો શત. ત્રીજા અાંઔભાાં ‘ઔમાાં છે યે છાાની છૂટ’ એ ભથાા શેઠ તાંત્રીરેક રકી અકફાયી સ્લાતાંત્ર્મની રશભામત ઔયી. એ જ અાંઔભાાં ‘દેળી છાાની ઔતર’ નાભન રેક ણ પ્રજવદ્ધ ઔમો. ખુજયાતના શેરા – અરફત યાજઔીમ દૃષ્ટ્ીએ – ત્રઔાયખુરુ ઈચ્છ ય ભ

વૂમતય ભ દેવ ઈએ ત્રઔાય તયીઔેના શ્રીખણેળ આયાંભ્મા

„સ્લતાંત્રતા‟થી અથાુત્ સ્લયાજ – ભુજક્તન ભાંત્ર ઈચ્છાયાભ ળીખ્મા.

‘સ્લતાંત્રતા’ વાભજમઔભાાં તારીભ ભેલી વક્ષભ ત્રઔાય ફનેરા ઈચ્છાયાભ ે૬-૬-૧૮૮૦ના યજ ‘ખુજયાતી’ નાભનુાં વાભજમઔ ભુાંફઈથી પ્રજવદ્ધ ઔમુું. ભુાંફઈથી ત્માયે જ ે વાભજમઔ પ્રજવદ્ધ થતાાં (ભુાંફઈ વભાચાય, જાભે જભળેદ, યાસ્તખપતાય લખેયે) ત ે ફધાાં ાયવી ભાજરઔીનાાં અન ે ાયવી વભાજનાાં ભુકત્ર વભાાં શતાાં. અલાદરૂ ‘યાસ્ત ખપતાય’ભાાં યાજદ્વાયી ફાફત અન ેરશન્દ્દ ુવભાજની લાત પ્રખટ થતી. આથી રશન્દ્દુ જલચાયન ડગ ાડનાય વાભજમઔની આલશ્મઔતા શતી. આ કટ ‘ખુજયાતી’એ ૂયી ાડી.

આથી ત્માયના ઔારઠમાલાડભાાં આ વાભજમઔ કૂફ પ્રચાય ાભેરુાં. ૧૮૮૫ભાાં ભુાંફઈભાાં ભેરી રશન્દ્દી યાષ્ટ્રીમ ભશાવબાની પ્રથભ ફેઠઔન વોપ્રથભ અશેલાર ‘ખુજયાતી’ભાાં પ્રજવદ્ધ થમેર. ઔોંગે્રવની પ્રાયાં બની

પ્રલૃજત્તભાાં ડકે ઊબુાં યશેરુાં ખુજયાતી બાાનુાં આ એઔભાત્ર પ્રજતષ્ઠા ાભેરુાં વાભજમઔ શતુાં.

ખણીવભી વદીના છેલ્લા ચયણભાાં વુયતભાાંથી ત્રણ વાભજમઔ પ્રજવદ્ધ થમાાં. ‘ખુજયાતજભત્ર’, ‘દેળીજભત્ર’ અને ‘ખુજયાત દુણ’.

દીનળ અયદેળય ત વરમ યખ ન ે ૧૩-૯-૧૮૮૩ભાાં ‘વ યતવભત્ર’ નાભનુાં વાપ્તારશઔ ળરૂ ઔયેરુાં, જ ે યજલલાયે પ્રજવદ્ધ થતુાં શતુાં. આ વાભજમઔને પ્રાપ્ત થમેરા પ્રત્વાશનથી ૧૧-૯-૧૮૮૪ભાાં તેનુાં ‘ગ જય તવભત્ર’ભાાં રયલતુન થમુાં. વુયતના ઔરેઔટય ટી.વી. શના લશીલટની વકત ટીઔા ણ ઔયેરી. આ વાભજમઔે કાવ ઔયીન ે યાંરયત યાજમ વાભે માદખાય રડત આદયેરી, જલળેરૂે લડદયાના નયેળ ભલ્શ યય લ ગ મકલ ડ વાભ.ે ભલ્શાયયાલની યાજનીજત વાભે આ વાભજમઔે રશાંભતથી એલા અશેલાર પ્રખટ ઔયેરા ઔે જથેી રડુ નથબુુ્રઔની વયઔાયને આ નયેળ વાભે તાવ ઔયલી ડેરી અને રયણાભે ખાદીત્માખ ણ ભલ્શાયયાલન ે ઔયલ ડ્ શત. નાદુયસ્ત તજફમતન ે ઔાયણે તાંત્રીદેથી દીનળા દૂય થમા છતાાં ‘ખુજયાતજભત્ર’નુાં પ્રજાભાાં જાખજૃત રાલલાનુાં ધ્મેમ ત ચારુ યશેરુાં. ૧૮૭૮ભાાં વુયતની વુધયાઈએ ઔય લધાય ઔયલાનુાં જલચામુું; ત આ વાપ્તારશઔે તેન વકત જલયધ ણ ઔયેર.

જકેીળનદ વ રલ્લ બ ઈ અઠ્ઠ લ અને શદય શતદ ધ્ર લે ૧-૪-૧૮૮૮ના યજ ‘ખુજયાત દુણ’નુાં પ્રઔાળન ઔમુું. આ અધુવાપ્તારશઔ છ લ ુચાલ્મુાં. ૧૯-૮-૧૮૯૪ભાાં ‘ખજુયાતજભત્ર’ એ આ વાભજમઔ કયીદી રીધુાં અન ે ‘ખુજયાતજભત્ર’ અન ે ‘ખુજયાત દુણ’ના વાંમુક્ત નાભે પ્રખટ થલા ભાાંડ્ુાં. ‘ખુજયાત દુણ’નુાં જલળે રક્ષ્મ શતુાં વુયત વુધયાઈ અન ે રઔરફડુનાાં ઔાભ પ્રત્મ ેજલખત ે ચચા ુ ઔયતા અશેલાર પ્રજવદ્ધ ઔયલાનુાં. ઔરેઔટય વુધયાઈના પ્રભુકદે યશે તે વાભે આ વાભાજમઔે રડત ચરાલેરી.

૧૮૭૩ના ભે ભરશનાભાાં, ઔેલણી કાતાની વયઔાયી નઔયી છડી, ભાંછ ય ભ ઘેર બ ઈએ છા રલાજભનુાં, શલુાં લાચન આતુાં વાપ્તારશઔ કીક બ ઈ યબ દ વની બાખીદાયીભાાં ળરૂ ઔમુું. શભરૂર ચલને તેણ ે


Art and Culture



55

ટેઔ જાશેય ઔયેર. ખણીવ લીવની અવશઔાયની ચલના વભથુનભાાં આ વાપ્તારશઔે રેક રકેરા.

૧૯૨૦ભાાં લડદયાભાાં ‘પ્રજાભાંડ’ નાભની વાંસ્થાની સ્થાના થઈ અન ેતેણે પ્રજાની આઔાાંક્ષાન ેઅજબવ્મક્ત ઔયલા જનજભતે ‘નલખુજયાત’ નાભનુાં વાપ્તારશઔ ળરૂ ઔમુું, વચભનર ર ભગનર ર ડોકર્યે. ૧૯૪૪ભાાં લડદયા યાજમ પ્રજાભાંડે આ વાભજમઔ કયીદી રીધેરુાં. વમાજીયાલ ત્રીજા જલેા પ્રખજતળીર યાજલીના ળાવનઔાભાાં પ્રજાચેતના જાખૃત ઔયલાનુાં ઔામુ ‘નલખુજયાતે’ ઔમુું શતુાં.

૧૮૫૧ભ ાં ળેઠ ન ચાંદ અને ળેઠ કશ નદ વે કેડાભાાંથી આ વાભજમઔ ળરૂ ઔમુું શતુાં. આ ત્રન ભુખ્મ આળમ ભાત્ર ધભુવારશત્મભાાં યત યશેતી કેડાની લૃદ્ધ જનતાને આવાવના વભાચાયથી લાઔેપ ઔયલાન શત.

કવલ નભતદ ળાંકયે ૧-૧૧-૧૮૬૪ના યજ ‘ડાાંરડમ’ નાભનુાં વક્ષક ળરૂ ઔમુું શતુાં. રશન્દ્દુને રશ્ઔયી તારીભ આલાન આગ્રશ ‘ડાાંરડમ’ એ ઔયેર. જલદ્યાપે્રભીને રશન્દ્દી ળીકલાન અનુયધ ઔયેર. ભીઠા ઉય ઔય રેલામ તેની ટીઔા ઔયેરી. ાાંચેઔ લ ુ આ ાજક્ષઔ જીવ્મુાં.

૧-૧-૧૮૮૨ના યજ પય ભજી ક લવજી ભશેત એ ‘ઔમવયે રશન્દ્દ’નુાં પ્રઔાળન ઔમુું. રશાં દી યાષ્ટ્રીમ ભશાવબા પ્રત્મ ે ત ે ક્ષાત યાકત ુ શતુાં. આથી જફનાયવીભાાં આ ત્ર રઔજપ્રમ ફનેરુાં.

ખુજયાતભાાંથી નાનાાંભટાાં વાભજમઔ ળરૂ થમેરાાં અને ફાંધ ડેરાાં ત્માયે ૬-૩-૧૮૯૮ના યજ બખુબાઈ પતેશચાંદ ઔાયબાયીએ જીલણરાર વ્રજયાભ દેવાઈના વશઔાયથી ‘પ્રજાફાંધ’ુ નાભનુાં, વાપ્તારશઔ અભદાલાદભાાંથી ળરૂ ઔમુું.

અભદાલાદન ે સ્થાજનઔ સ્લયાજ પ્રાપ્ત થમેરુાં; ત્માયે અભદાલાદના જીલન ઉય જભરભાજરઔનુાં લચુસ્લ શતુાં. આથી

વુધયાઈભાાં એભના લખના વભ્મ ચુાંટાઈ આલતા. પ્રજાના શક્કનુાં યક્ષણ ઔયે અને પ્રજાના રાબાથે યચનાત્ભઔ ઔામુ ઔયે એલા વભ્મની વાંખ્મા ગણી છી શતી. ત્માયે પ્રજાની પરયમાદ ઔઈ વાાંબતુાં નશીં. ‘પ્રજાફાંધુ’એ આ દ્ધજત વાભે ભયચ ભાાંડ્ અન ેપ્રજાજનન ેતાન પ્રજતજનજધ ચૂાંટલાન શક્ક ભે તે ભાટે પ્રચાય ણ ઔમો. આ વાપ્તારશઔે ખાાંધીનીજતનુાં વભથનુ ઔયેરુાં. આથી વયઔાયની ચેતલણી ભેરી. ણ તનેી યલા ઔમાું જલના જાભીનખીયી આલાન ેફદરે પ્રઔાળન ફાંધ ઔમુું; ણ નભતુાં ના જોખ્મુાં. આ દયજભમાન પ્રજાન ે વભાચાય શોંચાડલાનુાં ઔામ ુ ૂજતુ લડે આ વાપ્તારશઔે ચારુ યાકેરુાં.

વોભ ર ર ભાંગદ વ ળ શે ૨૦-૫-૧૯૦૧ના યજ ‘ખુજયાતી ાંચ’ નાભનુાં વ પ્ત દશક ળરૂ

ઔયેરુાં. એના ઉદે્દળ શતા – (૧) રશન્દ્દની યાજઔીમ પ્રલજૃત્તભાાં વાધ્મની નજીઔ જલાભાાં પ્રજાવભૂશને રઔાં જચત ણ વશામબતૂ થલુાં. (૨) અભદાલાદ અને ખુજયાતને આ પ્રલજૃત્તભાાં સ્થાન આલુાં. (૩) વાાંવારયઔ ઔુયીલાજો દૂય ઔયલા.

૧૯૩૪ભાાં અભતૃર ર ળેઠે ‘જન્ભબૂવભ’ દૈવનક ળરૂ ઔમુું. ળ ભદ વ ગ ાંધીએ જન્દ્ભબૂજભન ે રઔજપ્રમ ફનાવ્મુાં.

છી ળાભદાવે ‘લાંદે ભ તયમ્ ’ દૈજનઔ ળરૂ ઔમુું. ૧૯૪૧ના ભાચુની ૧૫ ભીએ જન્દ્ભબજૂભએ રશાં દી યાષ્ટ્રીમ ભશાવબાને ટેઔ જાશેય ઔયેર. તે દૈજનઔે ખાાંધી તયપ બઔજતબાલથી નજય પેયલી.

૧૯૨૧ભાાં અભદાલાદભાાં ભશાવબાની ફેઠઔ ભી; ત્માયે એઔેમ દૈજનઔ અશીંથી પ્રખટ થતુાં ન શતુાં. ત્માયે નાંદર ર ફોડીલ એ ૧૯૨૧ના અાંતઔાે ‘સ્લય જ’ નાભનુાં દજૈનઔ પ્રજવદ્ધ ઔમુું. વપતા ના ભી અન ે પ્રજાના ટેઔાના અબાલે દૈજનઔ ફાંધ ડમુાં. ૨૮-૮-૧૯૨૩થી વાંદેળ નાભનુાં વાાંજનુાં દજૈનઔ ળરૂ ઔમુ.ુ ૧૯૩૦ભાાં ભાચુની ૭ભીએ યાવભાાંથી વયદાયની ધયઔડ થઈ. વાંદેળ આ વભાચાય આલા વલાયન લધાય પ્રખટ ઔમો. ત્માય છી ત ેવલાયનુાં દૈજનઔ ફની યહ્ુાં.


Art and Culture



56

ખુજયાતી બાાભાાં ૧૯૫૦ભાાં બાલનખયથી ભશેન્દ્રબાઈ ભેગાણીએ જભરા નાભે ભાજવઔ ત્ર પ્રખટ ઔયલા ભાાંડ્ુાં. તેભણે રોકવભર નાભે વાંસ્થા સ્થાી જભરાનુાં પ્રઔાળન

ઔમુું.

‘ધભતમ દ્ધ’, ‘ડધભ’ , ‘ ભશી – ક ાંઠ ’,

લતતભ ન’, પ્રજાભત અન ે વ ફયક ાંઠ વભ ચ ય આ જજલ્લાનાાં જ્ઞાત વાભાજમઔ શતાાં.

‘ધભુમુદ્ધ’ એ ભડાવા તારુઔા ઔોંગ્રેવ વજભજતનુાં ભુકત્ર શતુાં. આઠેઔ ભાવ (૧૩-૭-૧૯૩૦ થી ૫-૩-૧૯૩૧) ચારેરી આ જત્રઔા વપ્તાશભાાં ફે લકત પ્રજવદ્ધ થતી શતી.

‚ભ થ ન ભોશ ભેરી શ રો શો ફ ાંધલ , ભ ાંડમ છે ભોયચ બ યી‛ એ આ જત્રઔાન ભુદ્દારેક શત.

‘ડધભ’ના ભાત્ર ફ ે જ અાંઔ (૨૭-૯-૧૯૨૫ અન ે૧૭-૧૦-૧૯૨૫) પ્રાપ્ત થમા છે. જલનાભૂલ્મે પ્રખટ થતા આ શસ્તજરજકતનુાં ઔામુક્ષેત્ર ભડાવા ૂયતુાં વીજભત શતુાં.

‘ભશીક ાંઠ ’ ભ ાંફઈથી અને ‘ભશીક ાંઠ ’ અભદ લ દથી પ્રખટ થતાાં વાભાજમઔ શતાાં. પ્રથભભાાં ઈડય પ્રજાઔીમ ભાંડની પ્રલજૃત્તની ભારશતી છે, ત ફીજુ ાં ણ ઈડય પ્રજાઔીમ રડતની જલખત ૂયી ાડે છે. ઈડય અાંખનેી ભારશતી આતુાં ત્રીજુ ાં એઔ વાભાજમઔ શતુાં. ‘પ્રજાભત’ નાભનુાં વાપ્તારશઔ, ૧૯૩૦ભાાં એ પ્રખટ થતુાં શલાનુાં જણામ છે.

બરૂચ જજલ્લાના જ ાંફુવય તારુઔાએ ૧૯૨૦ થી ૧૯૪૫ દયમ્માન ઉગ્ર રડત ચરાલેરી. આ રડતની વયકાભણી ફાયડરી અન ેફયવદના વત્માગ્રશ વાથે થઈ ળઔે. ‘ઈન્દ્ઔરાફ’ અન ેયાજરશ નાભની જત્રઔા પ્રાપ્ત થામ છે.

આ પ્રલજૃત્તને લેખ આલા જ ાંફુવયના ઔેટરાઔ મુલાનએ ‘ઈન્કર ફ’ જત્રઔા ળરૂ ઔયી. તાંત્રીની ધયઔડ થઈ. એટર ેભાવય યડથી ‘ય જરોશ’ જત્રઔા ળરૂ થઈ. આભ જાંફુવય તારુઔાભાાં આ ફાંન ેજત્રઔાએ રડતને લેખભાન ફનાલલાભાાં ભટુાં મખદાન આપ્મુાં.

જબ્રરટળ વયઔાયે ૨૭-૪-૧૯૩૦ના યજ પ્રેવ રડુનન્દ્વ જાશેય ઔમો અને વભાચાય ય જનમાંત્રણ ફાાંધ્મુાં. અ જનમભના ારન અાંખેની ફાાંશેધયી ટેે જુરાઈ ૧૯૩૦ભાાં વયઔાયે ૧૩૧ જટેરા લતુભાનત્ર ાવેથી ફે રાક ચારીવ શજાયની યઔભ જવઔમયીટી ટેે વાંાદન ઔયી. ખાાંધીજીએ આ રડુનન્દ્વને છૂ રશ્ઔયી ઔામદ ખણાવ્મ અને નલજીલન, પ્રજાફાંધુ, ખુજયાતી ાંચ, માંખ ઈજન્દ્ડમા જલેાાં નલ વાભાજમઔએ જવઔમરયટી બયલાની ના ાડી.

આ રડુનન્દ્વના પ્રત્માગાતરૂ ે ધાંધુઔાની વાંગ્રાભ વજભજતએ ફશ યલર્ ાં નાભની છૂી જત્રઔાનુાં પ્રઔાળન ઔમુું.

આભ, આ જત્રઔા દ્વાયા વાંગ્રાભ વજભજતએ પ્રજાન ેઆાંદરનના તાજા વભાચાય સ્લાંમવલેઔ ભાયપત ેશોંચાડલા, ધાંધુઔાભાાંથી રવરત ભોશનની દેકયેક શેઠ ય જરોશ નાભની જત્રઔા ળરૂ થમેરી, ‘ધોરેય વત્મ ગ્રશ’ નાભની ખુપ્ત જત્રઔા ણ ફશાય ડતી શતી.

ભીઠા વત્માગ્રશ વભમની આ શઔીઔત છે. યાણુયની જપ્ત થમેરી છાલણી ઉય જત્રયાં ખ પયઔાલલાની અરશાંવઔ મજના ગડાઈ. જળમાાની ઠાંડીભાાં ત ય ચાંદ યલ ણી અન ેક વન્તર ર ળ શની નતેાખીયી શેઠ આઠેઔ રઔળય જત્રયાંખા ઝાંડા અન ે જત્રઔાનાાં ટરાાં રઈ યાણુય સ્ટેળન શોંચ્મા. ફજાયભાાં તેભણે ‘સ્લય જમનો વલકર્ ભ ગત’ નાભની જત્રઔા લશેંચી અને ઈન્દ્ઔરાફ જઝાંદાફાદનાાં વતૂ્ર ઔામાું.

‘સ્લય જ વાંગ્ર ભ‟ની જત્રઔાના થડાઔ નભનૂા

તાજતેયભાાં જોલા પ્રાપ્ત થમાાં. વદબાગ્મે આ જત્રઔાન પ્રથભ અાંઔ (૨-૧૦-૧૯૪૨) અન ેછેલ્લ અાંઔ (લ ુ૨, અાંઔ ૩૨ ભ, ૧૭-૫-૧૯૪૪) ફાંન ેવચલામા શઈ એની અલજધની જાણઔાયી પ્રાપ્ત થામ છે. આ જત્રઔાના પ્રથભ અાંઔભાાં (જ ે વાપ્તારશઔ શતુાં) ધ્મેમજનદેળ વાથ ે અડાવના ખીફાયની ચક્કવ જલખત યજૂ ઔયી છે. ઉયાાંત ‘શરયજનછાા’ ઔેભ ફાંધ થમાાં, જભળેદુયના ઔાયકાનાની શડતા જલળે તથા જફશાય – ફાંખાભાાં વયઔાયી જુરભ જલળેના વભાચાય પ્રખટ થમાાં છે. જત્રઔાનુાં ધ્મેમ સ્ષ્ટ્ શતુાં.

આ નખયભાાંથી પ્રખટતી ફીજી જત્રઔા શતી. „નયશરયબાઈની જત્રઔા‟. જત્રઔાનુાં નાભ જ રેકઔનુાં અાંખત નાભ. આન પ્રથભ અાંઔ ળુક્રલાય તા. ૧૪-૫-૧૯૪૩ના યજ પ્રખટ થમ. રકાણની નીચ ેનયશરય દ્વા. યીક એલુાં રેકઔનુાં નાભ સ્ષ્ટ્ યીતે રકામુાં છે. શ્રી નયશરયબાઈ જરેભાાંથી છૂટમા અન ેપયી જરે જલાનુાં થળે ત ેલચખાા દયજભમાન તેભનુાં આ જત્રઔાનુાં પ્રઔાળન પ્રજાન ે સ્ષ્ટ્ દયલણી આલાના


Art and Culture



57

આળમથી શમ એભ અનભુાની ળઔામ. પ્રથભ અાંઔભાાં કેડૂતને ઉદે્દળીન ેઆઝાદીની રડતભાાં એભના મખદાન જલળે ધ્માન કેચ્મુાં છે.

ખુજયાત પ્રાાંજતઔ વજભજત તયપથી ‘ગ જય ત વત્મ ગ્રશ વભ ચ ય’ નાભની જત્રઔા ણ ૧૯૩૦થી પ્રખટ થમેરી. આ જત્રઔા છાેરી શતી. ૨૨-૪-૧૯૩૦ના યજ એન ૧૪ ભ અાંઔ જોલા ભળ્ છે.

કેડા જજલ્લાભાાં ‘ખેડ વાંગ્ર ભ વભ ચ ય’, ‘ફોયવદ વત્મ ગ્રશ વભ ચ ય’ „ખેડ વજલ્લ વત્રક ‟,

„વોવ મર્ી વભ ચ ય વત્રક ‟ લખેયે જલેી જત્રઔા વ્માઔ પ્રભાણભાાં શતી. જણેે કેડા વત્માગ્રશ અન ે ફયવદ વત્માગ્રશની રડતન ેજોભ ફકે્ષરુાં.

‘ખેડ વાંગ્ર ભ વભ ચ ય’ નાભની જત્રઔા નદડમ દથી પ્રઔાજળત થતી શતી. તે છાેરી શતી. ફોયવદ વત્મ ગ્રશ વભ ચ ય જત્રઔાના ળીુઔની જભણે – ડાફ ે

ભૂઔેર સ્લજસ્તઔનુાં જચહ્ન ઊરટુાં છામુાં છે. આ જત્રઔાના પ્રક ળક ય લજીબ ઈ રે્રનુાં નાભ છાેરુાં છે. આ જત્રઔાભાાં ણ જરેબયતીની વાંખ્મા અને જત્રઔા અાંઔની નોંધ છે. આ ઉયાાંત આણાંદની દ . ન. વલદ્ય વલશ ય વાંક ર તયપથી ‘વોવ મર્ી વભ ચ ય વત્રક ’ ૧૯૩૦ભાાં ળરૂ થમરેી. ચયતય એજમુઔેળન વવામટીના ઔામુઔય અને જલદ્યાથી સ્લાતાંત્ર્મ વાંગ્રાભની પ્રલૃજત્તભાાં બાખ રતેા તેની જલખત પ્રાપ્ત થામ છે. આ ફધી જત્રઔા રખબખ ૧૯૩૦ભાાં પ્રખટ થમેરી.

ખુજયાતની સ્થાના વભમે ૧૭ જજલ્લા શતા. ઈ.વ. ૧૯૬૪ભાાં ભુખ્મભાંત્રી શ્રી ફલાંતયામ ભશેતાના વભમભાાં ખાાંધીનખય જજલ્લાની સ્થાના થતાાં આ વાંખ્મા ૧૮ થઈ. ઈ.વ. ૧૯૬૬ભાાં ભુખ્મભાંત્રી શ્રી રશતને્દ્રબાઈ દેવાઈના વભમભાાં લરવાડ જજલ્લાની સ્થાના થતાાં જજલ્લાની વાંખ્મા ૧૯ થઈ. ૨ ઑક્ટફય, ઈ.વ. ૧૯૯૭ના યજ ભુખ્મભાંત્રી શ્રી ળાંઔયજવાંશ લાગેરા દ્વાયા આણાંદ, નલવાયી, નભદુા, યફાંદય, દાશદ એભ ઔુર ાાંચ જજલ્લાની સ્થાના થતાાં ૨૪ જજલ્લા થમા.

ઈ.વ. ૨૦૦૦ભાાં ભુખ્મભાંત્રી શ્રી ઔેળુબાઈ ટેર દ્વાયા ભશેવાણાભાાંથી ાટણ જજલ્લાની સ્થાના થતાાં જજલ્લાની વાંખ્મા ૨૫ થઈ. ઈ.વ. ૨૦૦૭ભાાં ભુખ્મભાંત્રી શ્રી નયેન્દ્ર ભદી દ્વાયા તાી જજલ્લાની સ્થાના થતાાં જજલ્લાની વાંખ્મા ૨૬ થઈ. ઈ.વ. ૨૦૧૩- ભુખ્મભાંત્રી શ્રી નયેન્દ્ર ભદી દ્વાયા છટા ઉદેુય, અયાલરી, ભશીવાખય, ભયફી, ફટાદ, ખીય

વભનાથ, દેલબૂજભ દ્વાયઔા એભ ઔુર ૭ જજલ્લાની સ્થાના થતાાં જજલ્લાની ઔુર વાંખ્મા ૩૩ થઈ.

૧. જૂન ગઢ

(વગદયનગય/ભ સ્તપ ફ દ/જીણત દ ગં/ વોયઠ) ભુખ્મભથઔ : જૂનાખઢ

જુનાખઢન ે દરયમારઔનાય સ્ળે છે. ત ેભશાનખયાજરઔા ધયાલે છે.

જોલ ર મક સ્થ

૧. વક્કયફાખ – બાયતન એઔ ભાત્ર ાઔુ છે, જમાાં આરફ્રઔન જચત્તા જોલા ભે છે. ય. દયફાય શર મ્મજુઝમભ – અશીં યજલાડાાંના વભમનાાં શજથમાય વાચલલાભાાં આલેરાાં છે. ૩. નયજવાંશ ભશેતાન ચય. ૪. નલગણ ઔૂલ . અડીઔડીની લાલ ૬. ઉયકોર્

અશીં યાણઔદેલીન ભશેર છે. ૭. ખામત્રી ભાંરદય ૮. લાગેશ્વયી ભાંરદય ૯. બલનાથ ભાંરદય ૧૦. બૂતનાથ ભશાદેલ

૧૧. દ ભોદય ક ાંડ (દ ભ ક ાંડ) અશીં નયજવાંશ ભશેતાનાાં ભાતાનુાં અજસ્થ જલવજનુ ઔયલાભાાં આલેર છે. ૧ય. યેલતી ઔુાં ડ ૧૩. ભૃગી ક ાંડ આ સ્થ રદખાંફય વાધુનુાં ળાશી સ્નાનનુાં સ્થ છે. ૧. જભીમર ળા દાતાય ૧૬. અળોકનો વળર રેખ

આ જળરારેક ઔનુર ટડ નાભના જલદ્વાન દ્વાયા ળધલાભાાં આલેર છે. ૧૭. લેવરાંગ્ર્ન ડેભ

લેજરાંગ્ટન બાયતના ખલનુય શતા. ૧૮. ભુચઔાં દ ખુપા ૧૯. જફરકા – ચેરૈમા (ળેઠ ળખાળા – ચાંખાલતી) ય૦. વત્ત ધ ય

અશીં આાખીખાની વભાજધ આલેરી છે. આ સ્થ તેભના ચભત્ઔાયી ાડા વાંફાંધભાાં ણ પ્રજવદ્ધ છે.


Art and Culture



58

ય૧. યફ (આશ્રભ) – દેલીદાવ વાંત, અભયભા યય. ચોયલ ડ

આ સ્થ યીરામન્દ્વ ઔાંનીના સ્થાઔ શ્રી ધીરુબાઈ અાંફાણીનુાં લતન છે. આ પ્રદેળ રીરી નાખેયના નાભે કામ છે. ય૩. અશીં રૂામતન નાભની શસ્તઔરા ઉદ્યખની વાંસ્થા આલેરી છે. ય૪. જુનાખઢ એગ્રીઔલ્ચય મજુનલજવુટી આલેરી છે. ય. એજળમાનુાં વોથી ભટુાં ભખપી વાંળધન ઔેન્દ્ર ણ અશીં આલેરુાં છે. ય૬. વગયન ય લતત

તેનુાં જુનૂાં નાભ ઉજ્જ્માંત/યૈલતઔ/ભૈનાાંઔ શતુાં. તને ેઆળયે ૯૯૯૯ ખજથમાાં આલેરાાં છે. તનેી વોથી ઊંચી ટૂઔ દત્તાત્રેમ છે. અશીં જત્રભુકધાયી બ્રહ્મા, જલષ્ણ અન ે ભશેળની ફાયભી વદીની ભૂજતુ આલેરી છે. આ લુતની શેરી ટૂઔ ય નેભીનાથ ભાંરદય (જનૈ ભાંરદય) આલેર છે. તનેી ફીજી ટૂઔ ય અાંફાજીનુાં ભાંરદય આલરુેાં છે. આ લતુનુાં વોથી ઊંચ ુજળકય ખયકનાથ છે.

જાણીતી અજબનેત્રી યલીન ફાફી જૂનાખઢની લતની શતી. તાજતેયભાાં તેની વાંજત્તની ફાફતભાાં ફમ્ફે શાઈઔટુ દ્વાયા ચુઔાદ આલાભાાં આલેર છે. નયજવાંશ ભશેતાનાાં વભઔારીન એલાાં ‘યા’ખાંખાજીભા ણ અશીનાાં લતની શતાાં. તેભનુાં ભૂનાભ ‘યા’ ભાાંડરીઔ શતુાં.

ય. ભશેવ ણ

ભુખ્મ ભથઔ : ભશેવાણા અશીં ૭ય ઔઠાની

લાલ અને દૂધ વાખય ડેયી આલેર છે. ત યાંગ ભ ાં અવજતન થનુાં

જનૈભાંરદય આલેર છે, જ ેઔુભાયાના વભમભાાં ફાાંધલાભાાં આલેર છે. ઉનાલા કાતે ભીયાાં દાતાય દયખાશ આલેર છે. ભઢેયાભાાં વૂમુભાંરદય આલેરુાં છે, જનેુાં વરાંઔી ળાવઔ બીભદેલ શેરાના વભમભાાં જનભાુણ થમેર છે. ભઢેયાનુાં વૂમતભાંદદય એ ખુજયાતનુાં એઔભાત્ર વૂમુભાંરદય છે. અશીં ઉત્તયાધુ ભશત્વલ (નૃત્મ ભશત્વલ) થામ છે.

લડનગય (આનાંદ ય, ચભત્ક ય ય)

લડનખયનુાં પ્રાચીન નાભ આનાંદુય છે. તેની આવાવન પ્રદેળ પ્રાચીન વભમભાાં શાટઔેશ્વય તયીઔે કાત શત. લડનખય એ ખુજયાતની પ્રાચીન યાજધાની છે. અશીં શાટઔેશ્વય ભાંરદય આલેર છે, જ ેનાખયના ઈષ્ટ્દલે છે. તે પ્રથભ વલુણુ જળલજરાંખ છે. લડનખયભાાં તાના – યીયી ભશત્વલ થામ છે. અશીં તયણભાંરદય, ળજભુષ્ઠા તાલ અન ેરઔતીસ્તાંબ (૧૪ ભીટય ઊંચ) ણ આલેર છે.

ઈ.વ. ૧૫૯૦ – વાંગીત અને વાંસ્ક યની ફેરડી –

ત ન યીયી તાનવેનનુાં નાભ વાંખીતકે્ષત્ર ેજાણીતુાં છે. ભુગર યાજા અઔફયની વબાભાાં ત ેભટા ખામઔ ઔરાઔાય શતા. એઔ લાય યાજાની આજ્ઞાથી તાનવનેને દીઔ નાભન યાખ ખાલ ડ્. આ યાખભાાં ખામઔના ળયીયભાાં ફતયા ઔે દાશ ઉત્ન્ન ઔયલાની ળજક્ત છે. તાનવેનના ળયીયભાાં બાયે ફતયા ઊડી. ભલ્શાય યાખ વાચી યીતે ખાનાય ઔઈ ભે અન ેઆઔાળભાાંથી લાુ થામ ત તેને ળાાંજત ભે અને ઠાંડઔ થામ. આલા ખાનાયની ળધભાાં અથડાત ઔૂટાત તાનવને ઉત્તય ખુજયાતભાાં લડનખય ખાભે આવ્મ. અશીં તનેે તાના અને યીયી નાભની ફે ફશેનન બેટ થમ. લયવાદ લયવી ડ્. તાનવેનન યખ ભટાડનાય ભશાન ઔન્દ્માની લાત જાણી યાજા અઔફયે તેભન ે યાજવબાભાાં તેડી રાલલા વૈજનઔ ભઔલ્મા. ફાંને ફશેનએ યાજવબાભાાં જલાને ફદરે ભયણ ઈષ્ટ્ ભાન્દ્મુાં. ફાંનેએ જવભાજધ રીધી. લડનખયભાાં તેભની દેયી છે.

ઊંઝ ઊંઝા એ લયીમાી, જીરુાં અને ઈવફખુરના ખાંજ ફજાય

ભાટે પ્રજવદ્ધ છે. અશીં ઉભીમાભાતાજીનુાં ભાંરદય આલેર છે.

વલવનગય

લીવરદલે લાગેરાના નાભ યથી તેને જલવનખય નાભ આલાભાાં આલેર છે. તનેી સ્થાના જલબાજી જાડેજા દ્વાયા ઔયલાભાાં આલી શતી. જલવનખય તાાંફા – જત્તનાાં લાવણ ભાટે કાવ જાણીતુાં છે.

ફશ ચય જી આ જલસ્તાય ચુાંલા ાંથઔ તયીઔે કામ છે. અશીં

ચૈત્રી ૂનભન ભે બયામ છે. આ સ્થ લલ્લબ ભેલાડાનુાં જન્દ્ભસ્થ છે. તેની ુત્રી લારી અને તાયા શતી.


Art and Culture



59

૩. વ ફયક ાંઠ (શ્વભ્ર) ભુખ્મભથઔ : રશાંભતનખય

રશાંભતનખયનુાં જૂનુાં નાભ અશભદનખય છે. તેની સ્થાના અશભદળાશ પ્રથભ દ્વાયા ઔયલાભાાં આલી છે. તે શાથભતી નદીના રઔનાયે આલેર છે.

અશીં વાફયડેયી, ઔાજીલાલ, યાજભશેર લખેયે આલેર છે. ઈડયભાાં ઈડયીમ ખઢ આલરે છે. વારશત્મઔાય ન્નારાર ટેર અને ઉભાળાંઔય જોી અશીંના લતની છે. વાફયઔાાંઠા કયાદી ઔાભ ભાટે પ્રજવદ્ધ છે.

ખેડબ્રહ્મ કેડબ્રહ્મા કાત ેઅાંફાજી ભાતાજીનુાં ભાંરદય આલેરુાં છે. આ

ઉયાાંત અશીં ચતુભુુક બ્રહ્માજી નુાં ભાંરદય ણ છે. આ જજલ્લાભાાં જલજમનખયનાાં ના જ ાંખર વશેરખાશ

ભાટે ભશત્ત્લનાાં છે.

૪. ર્ણ (અણદશર ય ટ્ટણ) ભુખ્મ ભથઔ : ાટણ

ઈ.વ. ૨૦૦૦ભાાં ભુખ્મભાંત્રીશ્રી ઔેળુબાઈ ટેરે દ્વાયા ભશેવાણાભાાંથી ાટણ જજલ્લાની સ્થાના ઔયી શતી. ાટણનાાં ટાાં પ્રજવદ્ધ છે. અશીં શેભચાંરાચામુ મજુનલજવુટી અન ેજ્ઞાનભાંરદય (લેદ ભાંરદય) આલરે છે.

ય ણકી લ લ

ાટણભાાં યાણઔી લાલ આલેર છે. યાણઔી લાલને વાત ભજરા છે. તે વરાંઔી યાજા બીભદેલ શેરાની યાણી ઉદમભતીએ ફાંધાલેર છે.

વશસ્ત્ર વરાંગ ત લ

વશસ્ત્રજરાંખ તાલ ાટણભાાં આલેર છે, જ ેવરાંઔી યાજા જવદ્ધયાજ જમજવાંશ દ્વાયા ફનાલલાભાાં આલેર છે. ત ેઅખાઉ દુરુબ વયલય તયીઔે કાતુાં શતુાં. તેન ુ જનભાુણ વરાંઔી યાજા દુરબુયાજ દ્વાયા ઔયલાભાાં આલેર શતુાં. તેની જગ્માએ વભાયઔાભ ઔયીન ે જવદ્ધયાજ જમજવાંશ દ્વાયા વભાયઔાભ ઔયીન ે નલુાં વયલય ફનાલલાભાાં આવ્મુાં અને તનેા રઔનાયે તેણે ૧૦૦૮ જળલારમ અન ે૧૦૮ દેલી ભાંરદયનુાં જનભાુણ ઔયાવ્મુાં.

આથી ત ે વયલય ત્માય ફાદ વશસ્ત્રજરાંખ વયલય તયીઔે કાલા રાગ્મુાં.

વવદ્ધ ય (િી સ્થર, વવદ્ધ કે્ષત્ર)

જવદ્ધુયનુાં જૂનુાં નાભ શ્રીસ્થર અન ે જવદ્ધ કે્ષત્ર છે. ત ેવયસ્લતી નદીના રઔનાયે આલેર છે. અશીં જફાંદુવયલય આલેરુાં છે, જ્માાં અજસ્થ જલવજનુ ઔયલાભાાં આલ ે છે. અશીં ઔાયતઔ વુદ ૂનભના યજ ભે બયામ છે. આ ભેાભાાં ઊંટનુાં લેચાણ ભટા ામે થામ છે. જવદ્ધુય એ ભાતૃશ્રાદ્ધ ભાટે પ્રજવદ્ધ છે. અશીં જવદ્ધયાજ જમજવાંશ દ્વાયા ફાાંધલાભાાં આલેર રુર ભશ રમ ણ આલેર છે. તનેે અરાઉદ્દીન કરજીના વયદાય દ્વાયા જ્માયે ૧૩૯૯ભાાં આક્રભણ ઔયલાભાાં આલેર; ત્માયે તડલાભાાં આવ્મ શત.

આ ઉયાાંત ઔીરભુનીન આશ્રભ, ળાંકેશ્વયનુાં ાશ્વુનાથ ભાંરદય, ચાયણકા કાતે વરય પ્રાન્દ્ટ આલેર છે.

. અયલલ્લી ભુખ્મ ભથઔ : ભડાવા

ભડાવા ભાઝભ નદીના રઔનાયે આલેર છે. આ જજલ્લ વાફયઔાાંઠાભાાંથી છૂટ ડ્ છે. ઈ.વ. ૨૦૧૩- ભુખ્મભાંત્રી નયેન્દ્ર ભદી દ્વાયા અયાલરી તેની યચના ઔયલાભાાં આલી છે.

ળાભાજી કાત ે ચોરુક્મ ળૈરીનુાં ખદાધયુયીનુાં ભાંરદય આલેર છે. આ ઉયાાંત ઔૃષ્ણનુાં ભાંરદય, ઔભોફાઈનુાં તાલ અને શરયિાંરની ચયી આલરે છે. અશીં કડદા કાત ેવરય ઊજાુ પ્રાન્દ્ટ સ્થાલાભાાં આલેર છે. આ ઉયાાંત લણઝાયી લાલ, ઝાાંઝયીન ધધ, શીરુ લાલ, લાત્રઔડેભ અન ેભેશ્વડેભ આલેર છે.

૬. આણાંદ ભુખ્મ ભથઔ : આણાંદ

આ જજલ્લાન ે દરયમારઔનાય સ્ળે છે. અશીં દજક્ષણ ેકાંબાતન અકાત આલેર છે.

આણાંદભાાં અભૂર ડેયી (અભૂર – વાંસ્ઔૃતભાાંથી)આલેર છે, જનેી સ્થાના ઈ.વ. ૧૯૪૬ભાાં ઔયલાભાાં આલી શતી. તેભાાં જત્રબલનદાવ ટેર, વયદાય ટેર, ભયાયજી દેવાઈ અન ેલખીવ ઔુરયમનન પા શત.

અશીં કાંબાતભાાં અઔીઔના થ્થય ભી આલ ે છે. આ ઉયાાંત આણાંદ જજલ્લાભાાં ઔાઔાની ઔફય ણ આલેરી છે. રૂણેજ કાતે ૧૯૮ભાાં કનીજતેર ભળ્ ુ શત.ુ કાંબાત નજીઔ ધુલાયણ કાતે થભુર ાલય સ્ટેળન (તા જલદુ્યત ભથઔ) આલેરુાં છે. આણાંદ ઔેાાં અન ેતભાઔુના ઉત્ાદન ભાટે જાણીત ુ


Art and Culture



60

છે.

૭. ગ ાંધીનગય ભુખ્મ ભથઔ – ખાાંધીનખય

ઈ.વ. ૧૯૬૪ભાાં ભુખ્મભાંત્રી શ્રી ફલાંતયામ ભશેતાના વભમભાાં ખાાંધીનખય જજલ્લાની સ્થાના થઈ શતી. ખાાંધીનખય ળશેયની સ્થાના ય ખસ્ટ, ૧૯૬ના યજ થઈ શતી. ખાાંધીનખય ળશેયના જનભાુણભાાં ચાંદીખઢનુાં જનભાુણ ઔયનાય ઈજનયે રા’ઔાફુુઝીમય (ફ્રને્દ્ચ જળલ્ી)ન ભુખ્મ પા છે. આ જવલામ તેભાાં ફારઔૃષ્ણ દીનુાં ણ મખદાન યશેરુાં છે.

જાણીત ાં સ્થો

અશીં સ્લાભી નાયામણ વાંપ્રદામનુાં ભાંરદય અક્ષયધ ભ આલેરુાં છે. આ ઉયાાંત જચલ્ડરન મજુન., ઈન્દ્રડા ાઔુ, જખફ્ટ વીટી, વરયતા ઉદ્યાન, પયેન્દ્વીઔ વામન્દ્વ રેફ (બાયતની વોપ્રથભ મજુન. + રેફ), ભશાત્ભા ભાંરદય, PDPU (ાંરડત દીનદમા ેટર જરમભ મુજન.), વાંત વયલય, નભુદા ગાટ (ભુખ્મભાંત્રી શ્રી ચીભનરાર ટેરની વભાજધ) આલેર છે.

અશીં તભાભ ભાખોન ે ઔ, ક, ખ, ગ, ચ, છ અન ે જ એભ નાભ આેરાાં છે. ‘ચ’ ભાખનુ ેઈજન્દ્દયા ખાાંધી ભાખુ અન ે ‘ગ’ ભાખુને યજલળાંઔય ભશાયાજ ભાખુ તયીઔે કલાભાાં આલે છે.

અડ રજ (ગઢ ર્ણ) અડારજ કાતે આલેરી લાલ અડારજની લાલ તયીઔે

કામ છે. આ લાલ લાગેરા યાણા લીયજવાંશના જત્ન રૂડાફાઈએ ભશભૂદ ફેખડાના વભમભાાં ઈ.વ. ૧૪૯૯ભાાં ફાંધાલેર છે. તેન ેાાંચ ભજરા છે. અશીં વાંસ્ઔૃતભાાં જળરારેક ણ છે. અડારજનુાં ફીજુ નાભ ખઢ ાટણ છે.

ભશ ડી (ભધ યી)

ભશુડી કાતે ગાંટાઔણ ુ ભશાદલેનુાં ભાંરદય આલેર છે. તનેા સ્થાઔ ફજુદ્ધવાખયવૂરયજી છે. ભશુડીની વુકડી વભગ્ર ખુજયાતભાાં પ્રખ્માત છે.

રૂ ર

રૂાર કાત ેનલયાત્રી દયમ્માન લ્લીન ભે બયામ છે. આ ભેાભાાં જલુર પ્રભાણભાાં ગી ભાંરદયને દાન સ્લરૂ ે પ્રાપ્ત થામ છે. અશીં લયદાજમની ભાતાનુાં ભાંરદય છે.

ઉયાાંત ખાાંધીનખયભાાં પ્રાઝભા યીવચુ વેન્દ્ટય ણ આલેર છે.

૮. ડ ાંગ ભુખ્મભથઔ : આશલા

અશીં ‚ડાાંખની દીદી‛ તયીઔે કાતાાં જૂણુભાફને ઔલાવા દ્વાયા સ્થાલાભાાં આલેર ઋતુાંબયા જલદ્યાીઠ ણ આલેરી છે. ખાાંધીજીએ એઔ ભાત્ર તેભને જ ળસ્ત્ર યાકલાની યલાનખી આી શતી. તે જ્માયે આખાકાન જરેભાાં ઔેદ શતાાં; ત્માયે તેભણે ઔસ્તુયફાને ણ બણાલેરાાં છે.

અશીં આલેર વાુતાયા એ ખુજયાતનુાં એઔ ભાત્ર જખયીભથઔ છે; જ ે વહ્ારર લુતભાાભાાં આલેર છે. ડાાંખનુાં ઈભાયતી રાઔડુાં પ્રખ્માત છે.

શીના રદલવ ે ડાાંખના રઔ દ્વાયા ‚ડાાંખ દયફાય‛ રઔત્વલ બયામ છે.

અન્મ વલવલધત :

આ જવલામ ડાાંખભાાં વુખાંખા નદી, વનયાઈઝ ઈન્દ્ટ, ફરટાં ખ, જત્રપા લન, રદઔરા ઉદ્યાન, લાગફાયી, ફયડીાડાનુાં અભ્માયણ્મ, ભધભાકી ઉછેય ઔેન્દ્ર, લગઈન ફટજનઔર ખાડુન આલેર છે.

૯. લડોદય (લર્ટ્ટ) ભુખ્મ ભથઔ : લડદયા

લડદયા જજલ્લાન ેદરયમા રઔનાય સ્ળે છે. તેની જિભે કાંબાતન અકાત આલેર છે. લડદયા ળશેય ભશાનખયાજરઔા ધયાલે છે.

લડદયા જલશ્વાજભત્રી નદીના રઔનાયે આલેરુાં છે. તને ેવાંસ્ઔાયી નખયી તયીઔે કલાભાાં આલે છે. (વોયાષ્ટ્રની વાંસ્ઔાયી નખયી – બાલનખય) અશીં વૂયવાખય તાલ, રઔતી ભાંરદય (નાંદરાર ફઝના જચત્ર), ઔાયેરી ફાખ, ન્દ્મામ ભાંરદય, દાાંડીમા ફજાય, કાાંડેયાલ ભાઔેટ, નજયફાખ ેરવે,

પતેજવાંશ મ્મજુઝમભ, રક્ષ્ભી વલર વ ેરેવ, ભશજ ુ


Art and Culture



61

અયજલાંદનુાં જનલાવસ્થાન, વમાજી ફાખ, નલરકી લાલ, આઈ.ી.વી.એર., આજલા ડેભ આલેર છે. આ ઉયાાંત ફાજલા કાત ે ૧૯૬યભાાં સ્થાલાભાાં આલેર જી.એવ. એપ.વી. (Gujarat State Fertilizer Compony)નુાં કાતયનુાં ઔાયકાનુાં આલેર છે. અશીં તાજતેયભાાં જ જલશ્વ ઔક્ષાના એય ટજભુનરનુાં લડાપ્રધાનશ્રી નયેન્દ્રબાઈ ભદીના શસ્તે ઉદગાટન ઔયલાભાાં આવ્મુાં છે.

ડબોઈ (દબ તલતી) ડબઈન રઔલ્લ જલવરદેલ લાગેરા દ્વાયા ફાાંધલાભાાં

આલેર છે. આ ઉયાાંત અશીં શીયા બાખની લાલ, તેન તાલ, નાખેશ્વય તાલ આલેર છે. ડબઈ એ ઔજલ દમાયાભનુાં જન્દ્ભસ્થ છે.

ચ ાંદોદ

ચાાંદદભાાં આલેર ઔયનાી ખાભને અરૂણ જટેરીએ દત્તઔ રીધેર છે. તને ે દજક્ષણનુાં ઔાળી ભાનલાભાાં આલ ે છે. ત ે જત ૃશ્રાદ્ધ ભાટે જાણીતુાં છે. ન યેશ્વય

અશીં શ્રી યાં ખ અલધૂતન આશ્રભ આલેર છે.

લડદયાભાાં ૧૯૧૬ભાાં પ્રેભાનાંદ વારશત્મ વબા સ્થાના થઈ શતી. ળરૂઆતભાાં તનેુાં નાભ „લડદયા વારશત્મ વબા‟ શતુાં.

૧૦. બ લનગય

(ગોદશરલ ડ, મ કેવરપ્ર્વ વૌય િરની વાંસ્ક ય

નગયી અને ગ જય તની વ ાંસ્કૃવતક નગયી)

ભુખ્મ ભથઔ :- બાલનખય

બાલનખયન ે દરયમારઔનાય સ્ળે છે. બાલનખય ભશાનખયાજરઔા ધયાલ ે છે. બાલનખયને વોયાષ્ટ્રની ‚વાંસ્ઔાય નખયી‛ અને ખજુયાતની ‚વાાંસ્ઔૃજતઔ નખયી‛ તયીઔે કલાભાાં આલ ેછે. અશીંના ખાાંઠીમા, ટાયા કાવ લકણામ છે. બાલનખયની સ્થાના યાજા બાલજવાંશ દ્વાયા ઈ.વ. ૧૭ય૩ભાાં ઔયલાભાાં આલી શતી.

અશીં ળાભદાવ ઔરજે આલેર છે; જ્માાં ખાાંધીજી અન ેઝલેયચાંદ ભેગાણી જલેા ભશાનુબાલએ અભ્માવ ઔમો છે.

આ ઉયાાંત આઔાય ઔરા ભાંડ, અને ‚રઔ જભરા‛ વાંસ્થા (આટુ ભાટે) આલેરી છે. ‚રઔ જભરા‛ વાંસ્થાના સ્થાઔ શ્રી ભશેન્દ્રબાઈ ભેગાણી છે. ‚અડધી વદીની લાચનમાત્રા‛ એ તેભના દ્વાયા રકામેરુાં ુસ્તઔ છે. આ ઉયાાંત બાલનખયભાાં દૂધ વરયતા ડેયી, ફાટુન મ્મજુઝમભ, ફય તાલ આલેર છે.

આાંફરા ખાભભાાં દજક્ષણાભૂજત ુ વાંસ્થા આલેરી છે, જનેી સ્થાના ન ન બ ઈ બટ્ટ દ્વાયા ઔયલાભાાં આલી છે. વણવયા કાત ે ફજુનમાદી જળક્ષણ આતી ભનબુાઈ ાંચી „દળુઔ‟ દ્વાયા સ્થાલાભાાં આલેર „રઔબાયતી‟ વાંસ્થા આલેરી છે.

તે જવલામ ખોયીળાંઔય તાલ, તખ્તેશ્વય ભાંરદય, નીરભફાખ ેરેવ, વનખઢ કાત ે ક્ષમયખની શજસ્ટર અને CSMCRI વાંસ્થા આલેર છે. લરબી ય (લ )

લરબીુય એ ગેર નદીના રઔનાયે છે. લરબીુય એ પ્રાચીન વભમભાાં ભૈત્રઔ લાંળની યાજધાની શતી અન ેલરબીની જલદ્યાીઠ ત ેવભમે વભગ્ર બાયતભાાં પ્રખ્માત શતી.

રીત ણ ( દરીપ્ત ય)

અશીં ળેત્રુાંજમ લુત ય જનૈ ધભુના પ્રથભ તીથુંઔય ઋબનાથનુાં ભૂ સ્થાનઔ આલેરુાં છે. આ ળશેયભાાં ૮૬૩ ભાંરદય આલેરાાં શલાથી તનેે

‘ભાંરદયનુાં ળશેય’ ઔશેલાભાાં આલ ેછે.

ભશ લ (ભધ યી)

તેને વોયાષ્ટ્રનુાં ઔાશ્ભીય ઔશેલાભાાં આલ ેછે. ભશુલા ભારણ નદીના રઔનાયે આલેરુાં છે. આ ળશેય વભગ્ર ખુજયાતભાાં ડુાંખી ભાટે પ્રખ્માત છે.

ઘોઘ ગગા એ એઔ ફાંદય છે. અશીં ાશ્વુનાથ ભાંરદય આલેરુાં

છે. આ ઉયાાંત અશીં ખનાથ ભશાદેલનુાં ભાંરદય ણ આલરેુાં

છે, જ્માાં નયજવાંશ ભશેતાન ેજળલ પ્રવન્ન થમા શતા. ત જા

તાજા નયજવાંશ ભશેતાનુાં જન્દ્ભસ્થ છે.


Art and Culture



62

ઈ.વ. ૧૪૧૪ – ગ જય તન આદદ કવલ – નયવવાંશ ભશેત : ઔુાં લયફાઈની ુત્રીનુાં નાભ ળજભુષ્ઠા શતુાં. લડનખયભાાં તેભના નાભ યથી ળજભુષ્ઠા તાલ આલેર છે. ળજભુષ્ઠાની ફ ેુત્રી શતી. તાના અન ે યીયી. તેભના નાભ યથી લડનખયભાાં દય લ ેતાના-યીયી ભશત્વલ થામ છે. તેભન જન્દ્ભ તાજાભાાં ઔૃષ્ણદાવને ત્માાં લડનખયા નાખય ઔુટુાં ફભાાં થમ. ભાતાનુાં નાભ દમાઔુાં લય. ભટા બાઈ ફાંવીધયે નયજવાંશન ેતાન ેત્માાં યાકી બણાવ્મ. ભાણેઔઔુાંલય વાથે રગ્ન થમાાં અને ળાભ તથા ઔુાં લયફાઈ વાંતાનના જન્દ્ભ છીમે બજક્તલૃજત્ત ચાર ુ યશી. તેભણે ખનાથ જળલારમભાાં ત ઔયી યાવરીરાના વાક્ષાત્ઔાયન અનબુલ ઔમો. ઈ.વ. ૧૪૮૦ભાાં તેભનુાં અલવાન થમુાં.

ભજાદય

ભજાદય એ દુરાબામા ઔાખનુાં જન્દ્ભસ્થ છે. તરગ જયડ

અશીં ભયાયી ફાુન આશ્રભ આલેર છે. અશીં અજસ્ભતા લ ુઉજલામ છે. ય જય

અશીં કરડમાય ભાતાનુાં ભાંરદય આલેરુાં છે. વળશોય

અશીં બ્રહ્મઔુાં ડ આલેર છે. અરાંગ

અરાંખભાાં જશાજ બાાંખલાન ઉદ્યખ આલેર છે. શ થફ

શાથફભાાં ઔાચફા ઉછેય ઔેન્દ્ર આલેર છે.

૧૧.ય જકોર્ (વૌય િરની ળ ન, ભ વ ભ ફ દ)

ભુખ્મ ભથઔ : યાજઔટ

તે ભશાનખયાજરઔા ધયાલે છે. યાજઔટને ‘વોયાષ્ટ્રની ળાન’ ભાનલાભાાં આલ ે છે. તેની સ્થાના ઈ.વ. ૧૬૧૦ભાાં જલબજી જાડેજા દ્વાયા ઔયલાભાાં આલી શતી. ૧૫ એજપ્રર ૧૯૪૮

થી ૧૯૫૫ દયમ્માન યાજઔટ ‘મુનાઈટેડ સ્ટેટવ ઑપ વોયાષ્ટ્ર’ની યાજધાની શતી. ઈ.વ. ૧૭ય૦ભાાં યાજઔટનુાં નાભ

‘ભાવુભાફાદ’ યાકલાભાાં આવ્મુાં શતુાં. આ નાભ ભાવુભ શુવેન ે

યાખ્મુાં શતુાં. ઈ.વ. ૧૭૩યભાાં યાલ યણભરે પયીથી તનેુાં નાભ ‚યાજઔટ‛ ઔમુું. યાજઔટ આજી અન ે ન્દ્માયી નદીના રઔનાયે આલેરુાં છે. અશીં રારયી વયલય અને આલ્ફ્રેડ શાઈસ્ઔૂર આલેર છે. ખાાંધીજીએ આલ્ફ્રેડ શાઈસ્ઔૂરભાાં અભ્માવ ઔમો શત. શારભાાં તેનુાં નાભ ભશનદાવ ખાાંધી જલદ્યારમ છે.

યાજઔટ એ યાભઔૃષ્ણ જભળનનુાં ખુજયાતનુાં લડુાં ભથઔ છે.

અશીં જ્મુફીરી ખાડુન, ઔફા ખાાંધીન ડેર, યટયી ડલ્વ મ્મુજઝમભ, લટવન મ્મજુઝમભ, યાજઔુભાય ઔરેજ આલેર છે. યાજઔટ વભગ્ર બાયતભાાં રડઝર એજન્દ્જન ભાટે પ્રજવદ્ધ છે. અશીંના ેડા અન ેપયવાણ લકણામ છે. ત ેઉયાાંત ચાાંદીઔાભ

ણ પ્રજવદ્ધ છે. આ જવલામ અશીં જાભ ટાલય, યેવ ઔવુ, રેંખ રામબ્રેયી, શેભુ ખઢલી નાટ્યખૃશ, ગેર વભનાથનુાં ભાંરદય, ખેફન ળાશીયની દયખાશ, યણછડદાવ આશ્રભ અન ેશવન ળાશીયની દયખાશ આલેરી છે. ગોંડર

ખોંડર એ ખોંડરી નદીના રઔનાયે આલેરુાં છે. અશીં ભશાયાજા બખલતજવાંશજીનુાં ળાવન શતુાં. તભેણે

‘બખલદખભાંડર’ની યચના ઔયી શતી. ઘોઘ લદય

ગગાલદય નલરકા દયફાય અને દાવી જીલણનુાં જન્દ્ભસ્થ છે. જતે ય

જતેુય વાડી ઉદ્યખ (યાં ખાટી ઔાભ) ભાટે પ્રજવદ્ધ છે. લીય ય

લીયુયભાાં જરાયાભ ભાંરદય આલેરુાં છે. યુજા

યણજાભાાં યાભદેલીયનુાં ભાંરદય આલેરુાં છે.

૧ય. ત ી ભુખ્મ ભથઔ : વ્માયા

ઈ.વ. ૨૦૦૭ભાાં ભુખ્મભાંત્રી નયેન્દ્ર ભદી દ્વાયા તાી જજલ્લાની સ્થાના ઔયલાભાાં આલી. તાી જજલ્લાનુાં ડરલણ એ લૂુ ભુખ્મભાંત્રી અભયજવાંશ ચોધયીનુાં જન્દ્ભસ્થ છે. શયણપા એ તાી નદીનુાં ખુજયાતનુાં પ્રલેળદ્વાય છે. તાી નદી ય ઉઔાઈ અન ેઔાઔયાાય ડેભ આલેરા છે. તાી નદીન ેવૂમુની તુ્રી ભાનલાભાાં આલ ેછે.


Art and Culture



63

૧૩. જાભનગય (નલ નગય સ્રે્ર્, વૌય િરન ાં ેદયવ, છોરે્ ક ળી અને ક દઠમ લ ડન ાં યત્ન)

ભુખ્મ ભથઔ : જાભનખય જાભનખય જજલ્લાન ે દરયમારઔનાય સ્ળ ે છે. ત ે

ભશાનખયાજરઔા ધયાલે છે. જાભનખયની સ્થાના ઈ.વ.

૧૫૪૦ભાાં જાયાલે ઔયી શતી. તેનુાં ફીજુ નાભ ‘નલાનખય સ્ટેટ’ છે. તેન ે‘વોયાષ્ટ્રનુાં રેયવ’, ‘છટે ઔાળી’ અને ‘ઔારઠમાલાડનુાં યત્ન’ ઔશેલાભાાં આલ ેછે.

જાભનખયની ઔાં ઔુ, વુયભ, ઔાજ અન ેફાાંધણી લકણામ છે. અશીં રયરામન્દ્વની

રયપાઈનયી, વરરેયમભ, યણભર તાલ, રખોર્

ત લ, બૂજજમ ઔઠ, જયટન ટા ુ લખેયે આલરે છે.

અશીં પ્રથભ ઈરેઔટર જનઔ સ્ભળાન ‘ભાણેઔફાઈ ભુજક્તધાભ’ અને ૧૯૬૭ભાાં સ્થાલાભાાં આલેરી દેળની પ્રથભ આમુલદે મજુનલજવુટી આલેરી છે. ય જકોર્ન દક્રકેર્યો

જલનુ ભાાંઔડ, યજલન્દ્ર જાડેજા, વરીભ દુયાની, અજમ જાડેજા, ઔયળન ગાલયી લખેયે યાજઔટના આાંતયયાષ્ટ્રીમ ખ્માજત ધયાલતા રક્રઔેટય છે. વચ ણ

અશીં જશાજ બાાંખલાન ઉદ્યખ આલેર છે.

ફ ર છડી

અશીં વૈજનઔ સ્ઔૂર આલેરી છે. લ રવૂય

અશીં નોવેના તારીભ ઔેન્દ્ર આલેરુાં છે.

૧૪. ોયફાંદય (વ દ ભ યી, અસ્ભ લતી, Bird City)

ભુખ્મભથઔ : યફાંદય સ્ઔાં દુયાણ ભુજફ યફાંદયનુાં જૂનુાં નાભ ‘અશ્વાભજત’ છે.

તેને દરયમારઔનાય સ્ળે છે. તનેી નજીઔ અયફવાખય આલેર છે.

યફાંદય એ જઠેલા યાજલાંળની યાજધાની શતી. આ

ળશેયને Bird City ણ ઔશે છે. યફાંદયની સ્થાના યાણા વયતાનજી દ્વાયા થઈ શતી. અશીં ખાાંધીજીનુાં

જન્દ્ભસ્થ ઔીજત ુભાંરદય આલેરુાં છે. આ ઉયાાંત જલક્ટરયમા

જ્મુજફરી ભરેવા, બૂરબૂરાભણી, બાયત ભાંરદય, તાયા ભાંરદય, શયજવદ્ધ ભાંરદય (જભમાણી), ભાધલયામન રઔલ્લ, વાાંરદની આશ્રભ, આમુઔન્દ્મા ખરુૂઔુ, વુદાભા ચઔ, કાંબાા તાલ, પદાણા તાલ લખેયે આલરે છે. અશીં ખુજયાતની પ્રથભ જલશ્વ ઔક્ષાની ઔાઉ વેન્દ્ચ્મુયી(ખો અબમાયણ્મ) આલેર છે.

નલીફાંદય થી ભાણાલદય વધુીન જલસ્તાય ગેડ પ્રદેળ તયીઔે કામ છે. યાણાલાલભાાં જાાંફલુતીનુાં બોંમરુ આલેરુાં છે.

Bio Village

અશીં આલેર ભછા ખાભ એ Bio Village છે.

ભ ધલ ય

ભાધલુયભાાં ચૈત્ર વુદ – ૯ના યજ ભાધલયામન ભે બયામ છે. ઉદ્યોગવતઓ

દેલઔયણ નાનજી યફાંદયના લતની છે. તેભના નાભ યથી દનેા ફેંઔનુાં નાભઔયણ થમેર છે. અશીંના વુભજત ભયાયજીએ ણ જશાજ ઉદ્યખભાાં વાયી પ્રખજત ઔયેર છે.

૧. ભોયફી (ઢેરડી)

ભુખ્મ ભથઔ : ભયફી ભયફીન ે દરયમારઔનાય સ્ળે છે. તનેી નજીઔ ઔચ્છન

અકાત આલેર છે. ભયફી ભચ્છુ નદીના રઔનાયે આલેર છે. આ નદી યન ભચ્છુ ડેભ ૧૯૭૯ભાાં તૂટલાથી ભયફીને ભટુાં નુઔવાન થમુાં શતુાં. યાલત યણજી, દાણર દે અન ે કીભડીમ ઔટલાડ અશીના જાણીતા વ્મજક્ત છે.

અશીં નલરકી ફાંદય આલરે છે. ભયફીનાાં ભેંગ્રયી નજમાાં વભગ્ર ખુજયાતભાાં જાણીતાાં છે. આ ઉયાાંત ગરડમા

ઉદ્યખ, ઝુરત ુર, યળુયાભ ટયી લખેયે ભયફીની જલળેતા છે. અશીં લાગજી ઠાઔયે યાણી ભણીની માદભાાં ફાંધાલેર ભણીભાંરદય આલેર છે. આ જજલ્લાનુાં ટાં ઔાયા નજીઔનુાં જીલાય એ સ્લાભી દમાનાંદ વયસ્લતીનુાં જન્દ્ભસ્થાન છે. અશીં લાાંઔાનેયભાાં અભય ેરવે આલેર છે.

આ જજલ્લાના ઔરાઔાયભાાં જવતાયલાદનભાાં જાણીતાાં ભાંજુરા ભશેતા અને તફરા ભાટે જાણીતા નાંદન ભશેતાન વભાલેળ થામ છે. ભયફીભાાં વપ્તઔ સ્ઔૂર પ મ્મુજઝઔ આલેર છે; જ્માાં ૧૯૮૦ જાન્દ્મુ.ના પ્રથભ વપ્તાશભાાં ઔામકુ્રભ થમ શત.

૧૬. નભતદ


Art and Culture



64

ભુખ્મ ભથઔ : યાજીા અશીં આલેર શાાંપેશ્વયન ે નભુદાનુાં ખુજયાતભાાંનુાં

પ્રલેળદ્વાય ભાનલાભાાં આલ ે છે. આ જજલ્લાભાાં નલાખાભ કાત ેવયદાય વયલય આલેરુાં છે. અશીં વાધ ુફેટભાાં 182 ભીટયની

ઊંચાઈ ધયાલતા „Statue of Unity’ની સ્થાના થલાની છે.

આ જજલ્લ ઈભાયતી રાઔડા ભાટે જાણીત છે. અશીં યાજીાભાાં ૧૦૦૦ ફાયીલા ભશેર ભશેર આલેર છે. ડેરડમાાડાભાાં વૂયાણશે્વય અબમાયણ્મ આલેર છે.

૧૭. અભદ લ દ (અશભદ ફ દ, આળ લર, કણ તલતી, ગદ તફ દ,

બ યતન ાં ભ ન્ચેસ્ર્ય, ગ જય તની આવથતક ય જધ ની)

ભુખ્મભથઔ : અભદાલાદ અભદાલાદન ે દરયમારઔનાય સ્ળે છે. અભદાલાદ

ભશાનખયાજરઔા ધયાલે છે. અભદાલાદભાાં આળા બીરનુાં ળાવન શત.ુ તે આળાલર

તયીઔે કાતુાં શતુાં. આળાલર એટરે શારન જભારયુ જલસ્તાય. તેન ે શયાલી ઔણદુેલ વરાંઔીએ ઔણાલુતી નખય લવાવ્મુાં. ઔણાુલતી એ શારના ારડી જલસ્તાયભાાં લવાલલાભાાં આવ્મુાં શતુાં એભ અશીંથી પ્રાપ્ત થમેરા અલળે યથી જાણલા ભે છે. અભદાલાદની સ્થાના ભુજસ્રભ

ઔેરેન્દ્ડય પ્રભાણે રશજયી વાંલત ૮૧૩, ઝીરઔાદ ભરશનાની ફીજી તાયીકે એટરે ઔે ય૬ પેબુ્રઆયી, ૧૪૧૧ને ખરુૂલાયના યજ ફાદળાશ અશભદળાશ પ્રથભ દ્વાયા ઔયલાભાાં આલી શતી. રશાં દુ

ઔેરેન્દ્ડય પ્રભાણે જલક્રભ વાંલત ૧૪૬૮, લૈળાક વુદ વાતભના યજ એટરે ઔે ૧૭ એજપ્રર, ૧૪૧૨ને યજલલાયના યજ ઔયલાભાાં આલી શતી.

ઈ.વ. ૧૬૧૮ભાાં જ્માયે જશાાંખીય અશીં યઔામ શત, ત્માયે તેણે અશીંની ખયભી અન ે ધૂથી ત્રાવીન ે અભદાલાદન ેખદાુફાદ (ધૂજમુાં ળશેય) ઔહ્ુાં શતુાં.

આ ળશેયની સ્થાના ફાફતભાાં એઔ ઔશેલત ણ પ્રચજરત છે ઔે

‚જફ ક તે્ત ે વસ્વ આમ , તફ ફ દળ શને ળશેય ફવ મ ‛.

અભદાલાદ બાયતનુાં ભાન્દ્ચસે્ટય ણ ઔશેલામ છે. અભદાલાદ એ ખુજયાતનુાં વોથી લધુ લસ્તી ધયાલતુાં ળશેય અન ે જજલ્લ છે. અભદાલાદભાાં ઔાાંઔરયમા તાલ કાત ે ઔભરા નેશરુ જજમરજજઔર ાઔુ આલેર છે. ઔાાંઔરયમા તાલની યચના ઈ.વ.૧૪૫૧ભાાં ખજુયાતના વુરતાન ઔુતુફદુ્દીન અશભદળાશ દ્વાયા ઔયલાભાાં આલી શતી. અશીં ય રડવેમ્ફય થી ૩૧ રડવેમ્ફય દયમ્માન દય લે ઔાાંઔરયમા ઔાજનલુર

મજામ છે, જનેી ળરૂઆત ખુજયાતના ૂલ ુ ભુખ્મભાંત્રી શ્રી

નયેન્દ્રબાઈ ભદીએ ઔયી શતી. આ ઉયાાંત અશીં અટર એક્વપે્રવ ટરેન (ફાઔ ભાટે) ણ છે. અશીં નખીનાલાડી

ણ આલેર છે, જ ેઔુતુફુદ્દીન અશભદળાશ દ્વાયા ફનાલલાભાાં આલેર છે. ત ેઅખાઉ ‘ફાખે નખીના’ તયીઔે કાતી શતી. તેન શેતુ વુરતાનના ગ્રીષ્ભઔારીન જનલાવસ્થાન શત. અશીં ફાર લારટઔા ણ આલરે છે. ભશાંભદ ફેખડાની જત્નના નાભે અભદાલાદભાાં યાણી વીપ્રીની ભજસ્જદ અને યાણી રૂઔભતીની ભજસ્જદ આલેર છે. ખુજયાતન વોથી ભટ ગુમ્ભટ દરયમાકાન ગુમ્ભટ ણ અશીં આલેર છે.

ખાાંધીજીએ અભદાલાદભાાં ારડી કાતે ૨૫ ભે, ૧૯૧૫ના યજ ઔચયફ આશ્રભની સ્થાના ઔયી શતી. તેને ૧૭ જૂન, ૧૯૧૭ના યજ વ ફયભતી કાત ેકવેડલાભાાં આવ્મ. જ ે ચાંરબાખા નદીના રઔનાયે આલેર છે. ચાંરબાખા નદી ય દાાંડી ુર ણ આલેર છે.

અભદાલાદભાાં વયદાય ટેર યાષ્ટ્રીમ સ્ભાયઔ ણ

આલેર છે. અશીં ળાશજશાાંએ ભતીળાશ ભશેર ફાંધાવ્મ શત, ત્માાં આ સ્ભાયઔ શતુાં. યજલન્દ્રનાથ ટાખયે “Hungry

Stone” (બૂખ્મા થ્થય) ની યચના આ ભશેરભાાં ઔયી. ખુજયાત જલદ્યાીઠભાાં આરદલાવી અન ે નૃલાંળ જલજ્ઞાન

પ્રાચ્મ જલદ્યાભાંદીય આલેરુાં છે. ખુજયાતનુાં એઔ ભાત્ર આાંતયયાષ્ટ્રીમ શલાઈ ભથઔ વયદાય ટેર આાંતયયાષ્ટ્રીમ શલાઈ ભથઔ ણ અભદાલાદભાાં આલેર છે. અશીં ભઢેયા

વયદાય ટેર રક્રઔેટ સ્ટેરડમભ, વીદી વૈમદની જાી,

શઠીજવાંખના દેયા, ળાશઆરભન યઝ, ઝૂરતા જભનાયા

(ઔારુુય),

ળાશીફાખ – (જનભાુણ – ળાશ આઝભ એ), દાદા શયીની લાલ (શયીયે નાભની સ્ત્રીએ ફાંધાલેર), ચાંડા તાલ (જભની ારઔસ્તાન), ચાાંદરરડમા તાલ, જુમ્ભા ભજસ્જદ, ઈસ્ઔન ભાંરદય, બાલ જનઝુય (સ્લાધ્મામ (મખશે્વય) પ્રલૃજત્તનુાં ભુખ્મભથઔ), જતરઔ ફાખ, વયદાય ફાખ, નયજવાંશ ભશેતા વયલય, ર ખાડુન, વુાંદયલન, વી.જી.યડ (ચીભનરાર જખયધયરાર યડ), એજરવજબ્રઝ, રયજરપ યડ, ડર ાઈલ ઈન જવનેભા, ાાંચ ઔૂલા દયલાજા, બરન


Art and Culture



65

દયલાજો જ ે અયઔન રઔલ્લ ણ ઔશેલામ છે, ળાશ આરભ દયલાજા, યામકડ દયલાજા, આસ્ટરડમા દયલાજા, એભ.જ.ેરામબે્રયી, જબ્રરટળ રામબ્રેયી, સ્લાભી જલલેઔાનાંદ ભાખુ, ભૃદુરાફેન વાયાબાઈ દ્વાયા સ્થાલાભાાં આલેર જ્મજત વાંગ વાંસ્થા, ળખે અશભદ ખટ્ટ ગાંજ ફક્ષનો યોઝો

(વયખેજ), CEPT મુજન. (Centre For

Envieronment & Planning Tech), યક્ષાળજક્ત

મુજન., ૧૯૬૧ભાાં સ્થાલાભાાં આલેર IIM (Indian

Institute Of Management), PRL – Physical

Research Laboratory, ૧૯ય૦ભાાં સ્થાલાભાાં આલરે ખુજયાત જલદ્યાીઠ, તાંખ મ્મજુઝમભ, યજલન્દ્રનાથ ટાખય શર (ારડી), NID (National Institute Of Design), CEE (Centre For Environment Education), યાણીન શજીય, ATIRA (A‟bad Textile

Industries Research Association)(ઔાડ ઉદ્યખ વાથે વાંઔામેર) લખેયે આલેર છે.

રોથર (ર ળનો રે્કયો)

રથર એ જવાંધુ કીણની વાંસ્ઔૃજતની વભૃદ્ધ ફાંદય શતુાં. તેનુાં વાંળધન ઈ.વ. ૧૯૫૪ભાાં ડાુ. એવ. આય. યાલ દ્વાયા ઔયલાભાાં આલેર છે.

ન વયોલય

ન વયલય એ મામાલય ક્ષી ભાટે જાણીતુાં જાણીતુાં છે.

ધોક (ધલલ્લક/વલય ર્નગયી)

ધઔાનાાં જાભપ પ્રખ્માત છે. ધઔાભાાં ભરાલ તાલ (ભીન તાલ) આલેર છે, જ ે જવદ્ધયાજ જમજવાંશની ભાતા ભીનદેલીએ ફાંધાલેર છે. આ તાલના વાંફાંધભાાં એઔ ઉજક્ત ણ પ્રચજરત છે ઔે, “ન્દ્મામ જોલ શમ ત ભરાલ તાલ જુ.‛

વલયભગ ભ

અશીં ભુનવય તાલ આલેર છે, જ ે ભીનદેલીએ ફાંધાવ્મુાં શતુાં. આ ઉયાાંત અશીં ખાંખાવય તાલ ણ આલેરુાં છે, જ ેખાંખ ુલણઝાયાએ ફાંધાવ્મુાં શતુાં.

વ ાંગ ય

વાાંખુયભાાં શનુભાનજીનુાં ભાંરદય આલેરુાં છે.

લૌઠ લોઠાના ભેાભાાં ખધેડાની રે લેચ થામ છે. અશીં વાત

નદીન વાંખભ થત શલાથી આ સ્થ વપ્તવાંખભ તયીઔે કામ છે. આ વાત નદીના નાભ નીચે ભુજફછે.

શાથભતી, ભાઝભ, વાફયભતી,ભેશ્વ,લાત્રઔ, કાયી, ળેઢી (શા ભાવા ભેલા કાળે)

૧૮. બરૂચ (બૃગ કચ્છ, ભ દશષ્ણભતી) ભુખ્મ ભથઔ : બરૂચ

બરૂચન ે દરયમારઔનાય સ્ળે છે. તેની નજીઔ કાંબાતન અકાત આલેર છે.

અશીં જલક્ટયીમા ટાલય, (જને ય૦૦૧ના બૂઔાંભાાં નાળ થમ), ખલ્ડન જબ્રજ (નભુદા નદી ય બરૂચ ાવે ), GNFC (Gujrat Narmda Fertilizer Company), દશેજ (ેટર ઔેજભઔલ્વ ફાંદય) લખેયે આલેર છે.

અાંકરેશ્વય ખુજયાતની વોથી ભટી ઓદ્યજખઔ લવાશત છે તેભજ

યવામણ ઉદ્યખ ભાટે જાણીતુાં છે.

ગ ાંધ ય

ખુજયાતનુાં વોથી ભટુાં કનીજતેર કે્ષત્ર છે.

ળ ક્ર તીથત ળુક્રેશ્વય ભશાદેલનુાં ભાંરદય તભેજ ઔફીયલડ આલેર છે.

અશીં નભુદા નદી ય અજરમા ફેટ આલેર છે.

વ જની બરૂચની ળાન ખણાતી ‚વુજની યજાઈ‛ ણ અશીં ફન ે

છે, જને ેએઔ ણ ટાાંઔ રીધા લખય ફનાલલાભાાં આલે છે.

૧૯. વ યત (વૂમત ય, ફ ફ ર ભક્ક , નભતદ

નગયી, વોન ની ભ યત, ભક્ક ની ફ યી) ભુખ્મ ભથઔ : વુયત

વુયતને અયફ વાખયન દયીમા રઔનાય સ્ળે છે. વુયત ભશાનખયાજરઔા ધયાલે છે. તાંખન ે વુયતી રઔ


Art and Culture



66

‚ઔનઔલ‛ ઔશે છે. વુયત જલળે એઔ ઔશેલત પ્રચજરતછે ઔે, ‚વુયતનુાં જભણ અને ઔાળીનુાં ભયણ.‛

વુયતભાાં ઔાડ ઉદ્યખ, એન્દ્ડુઝ રામબ્રેયી, જયી ઉદ્યખ, શીયા ઉદ્યખ લખેયે આલેર છે. વુયત બાયતનુાં વોથી લધુ લયબ્રીજ ધયાલતુ ળશેય છે. અાંગ્રજેો દ્વાયા બાયતભાાં વોપ્રથભ લેાયી ઔઠી ણ વુયતભાાં જ નાાંકલાભાાં આલી શતી. આ ઉયાાંત વુયતભાાં ભુગર વયાઈ અન ે શ ુર આલેરા છે. શઝીયા કાત ેઔૃબઔનુાં કાતયનુાં ઔાયકાનુાં આલેર છે. ફાયડરી વત્માગ્રશ ણ વુયત જજલ્લાભાાં થમ શત. ખુજયાતનુાં વોપ્રથભ કાાંડનુાં ઔાયકાનુાં ણ અશી6 ળરૂ ઔયલાભાાં આલેર છે. અશીં ગઉં વાંળધન ઔેન્દ્ર ણ આલેર છે. દરયમારઔનાયે આલેર ડુભવ ફીચ મટુઔ ભાટે ભશત્ત્લનુાં સ્થ છે. આ ઉયાાંત અશીં ભખદલ્લા, શજીયા,બખલા લખેયે ફાંદય ણ આલેરાાં છે.

ય૦. કચ્છ

ભુખ્મભથઔ : બૂજ

ઔચ્છન ે અયફ વાખયન દરયમા રઔનાય સ્ળે છે. તેન ેારઔસ્તાનની વયશદ ણ સ્ળે છે.

ખુજયાતભાાં વોથી છી લસ્તી ખીચતા ઔચ્છભાાં છે. ઔચ્છ એ ખુજયાતન જલસ્તાયની દૃષ્ટ્ીએ વોથી ભટ જજલ્લ છે અને જલસ્તાયની દૃષ્ટ્ીએ દેળભાાં ફીજા ક્રભન ભટ જજલ્લ છે. અશીં ભાધાય ડેયી અને ળાંકાવય તાલ આલેર છે.

અન્મ જાણીત ાં સ્થ

આમના ભશેર, પ્રાખ ભશેર, ળયદ ફાખ ભશેર, રૂરાણી ભાંરદય, પત ે ભશાંભદન શજીય, શભીયવય તાલ, દેવરવય તાલ, શાજીીયની દયખાશ ,ભુશમ્ભદ ન્ના ભજસ્જદ અન ેખુજયાતનુાં વોથી પ્રાચીન મ્મુજઝમભ ઔચ્છ મ્મજુઝમભ અશીં આલેરાાં અન્દ્મ જાનીતાાં સ્થ છે.

ભ ાંડલી ભાાંડલી ઔનઔાલતી નદીના

રઔનાયે આલેરુાં છે. અશીં એજળમાનુાં પ્રથભ જલન્દ્ડપાભુ, શ્મ ભજી કૃષ્ણણ લભ તની

વભાજધનુાં સ્થ ક્રાાંજતજતથુ, લાાંઔી તીથ ુ(જનૈ ભાંરદય), ભઝાયે નૂયાની (લયાન શજીય), જલજમ જલરાવ ેરેવ (રખાન અન ેશભ રદર દે ચૂઔે વનભ અશીં ફની શતી.) લખેયે જાણીતાાં સ્થ આલેરાાં છે.

ભ ાંર ભુાંરાભાાં લવશી જનૈ ભાંરદય (ભુાંરા અન ે અાંજાય લચ્ચ)ે

કાયેઔ વાંળધન ઔેન્દ્ર અને અદાણી ટુ આલેર છે. ભુાંરાન ેઔચ્છનુાં ેયીવ અને ઔચ્છનુાં ટેજનવ ઈન્દ્ટ ઔશેલાભાાં આલે છે.

ધો લીય બચાઉ તારુઔાભાાં કદીયફટેભાાં આલેરા આ સ્થ ે

જવાંધુકીણની વાંસ્ઔૃજતના અલળે ભી આલેરા છે. તેનુાં વાંળધન ઈ.વ. ૧૯૬૦ભાાં ડૉ. યજલન્દ્રજવાંશ જફસ્ટ દ્વાયા ઔયલાભાાં આવ્મુાં શતુાં.

આળ ય

આળાુયાભાાં ભાતાન ભઢ આલેર છે. તનેી સ્થાના કેંખાયજી શેરા દ્વાયા ઔયલાભાાં આલી શતી. અાંજાય

અાંજાયભાાં જવેર – તયરની વભાજધ આલેરી છે. અાંજાયનાાં છયી-ચપ્ાાં ણ વભગ્ર ખુજયાતભાાં પ્રખ્માત છે.

બચ ઉ

અશીં વાંત દાદા ભેઔયણની વભાજધ આલેરી છે.

અલ્લ શ ફાંધ

૧૮૧૭ભાાં બૂઔાંથી વુનાભી ભજાાં ઉત્ન્ન થતાાં ટેઔયા જલે બાખ ઉવી આવ્મ અન ેઆ ટેઔયા ય રઔનુાં યક્ષણ થમુાં શતુાં. તેન ેરઔ દ્વાયા અલ્લાશન ફાંધ નાભ આલાભાાં આવ્મુાં છે.

કાંથકોર્ ભશાંભદ ખઝનીના આક્રભણ વભમે બીભદેલ શેરાએ અશીં

આશ્રમ રીધ શત. ગ ાંધીધ ભ

બાયત – ારઔસ્તાનના બાખરા છી જવાંજધના લવલાટ ભાટે આ ળશેય લવાલલાભાાં આવ્મુાં છે. કોર્ મ

અશીં વૂમુભાંરદય આલેરુાં છે. ય ય

અશીં જત્રઔભ વાશેફની વભાજધ આલેરી છે. આ ળશેય ભશાયાલ વકતજવાંશની વુાંદય છત્રી ભાટે ણ જાણીતુાં છે.


Art and Culture



67

બરેવય

અશીં બરેવયના દેયા , દજૂધમાલાલ, ભાધાય ડેયી લખેયે આલેર છે. બરેવયન ખુરાફાઔ લકણામ છે.

૧૯૩૧ – નલમ ગન ાં નૌતન – કાંડર ૧૯૪૭ભાાં દેળના બાખરા થતાાં ભુાંફઈથી ઉત્તયે રખબખ ૨૦૦૦ રઔભી રાાંફા વાખયઔાાંઠા ઉય ઔઈ ભટુાં ફાંદય ના યહ્ુાં. ઔચ્છના અાંજાય ઉભાંડરભાાં ઔચ્છ યાજ્મ ે૧૯૩૧ભાાં ઔાં ડરા નાભે ત્તન લવાલેરુાં. બાયત વયઔાયે ૧૯૫૫ભાાં તેન ે દેળનુાં છઠુ્ઠાં ત્તન ગજત ઔયી ૧૯૫૭થી તેના જલઔાવ ભાટે ઔાભખીયી ચારુ ઔયી. ૧૯૬૦ભાાં તેને ભુક્ત લેાય કે્ષત્ર જાશેય ઔયામુાં.

ય૧. છોર્ ઉદે ય

ભુખ્મ ભથઔ : છટા ઉદેુય ઈ.વ. ૨૦૧૩- ભુખ્મભાંત્રી નયેન્દ્ર ભદી દ્વાયા છટા ઉદેુય

જજલ્લાની યચના લડદયાભાાંથી ઔયલાભાાં આલી. અશીં વુકી નદી ય વુકી ડેભ ફાાંધલાભાાં આલેર છે. આ જજલ્લાના ડુાંખય ખાભના આાંફાડુાંખય જલસ્તાયભાાં પરયસ્ાય ભી આલ ે છે. આ જથ્થ એજળમાન ફ્રયસ્ાયન વોથી લધુ જથ્થ છે. ઔડીાણી કાતે પરયસ્ાય ળુજદ્ધઔયણનુાં ઔાયકાનુાં આલેરુાં છે.

છટા ઉદેુયભાાંથી રીરા યાં ખન આયવ ભી આલે છે. તેને ડરભાઈટ તયીઔે કલાભાાં આલે છે. આ જજલ્લાનુાં વાંકેડા કયાદી ઔાભ ભાટે જાણીતુાં છે. અશીં યાઠલા

આરદલાવીની જચત્રળૈરી જોલા ભે છે, જે ‚જઠયા

જચત્ર‛ તયીઔે કલાભાાં આલે છે. આજજ લ્લાભાાં ઔલાાંટન ભે બયામ છે.

યય. ભશીવ ગય ભુખ્મભથઔ : રુણાલાડા (પ્રાચીન નાભ :- રૂણેશ્વય)

ઈ.વ. ૨૦૧૩- ભુખ્મભાંત્રી નયેન્દ્ર ભદી દ્વાયા ભશીવાખય જજલ્લ કેડા અને ાંચભશાર જજલ્લાભાાંથી ફનાલલાભાાં આલેર છે. અશીં આલેર ફારાજવનયભાાં ખાડુન ેરેવ આલેર છે. ફારાજવનયના યેમારી કાતે વોપ્રથભ ડામનાવયના ઈંડાાં ભી આવ્માાં શતા. અશીં ભશી નદી ય ઔડાણા ડેભ અને લણાઔફયી ડેભ આલેરા છે. ભરશવાખય જજલ્લાભાાંથી પામય ઔરે ભી આલ ેછે.

ય૩.ાંચભશ ર

ભુખ્મભથઔ :- ખધયા ાંચભશારભાાં ાંચાભૃત ડેયી આલેરી છે.

શ રોર

શારરભાાં ‚રઔી‛ રપલ્ભ જથમટેય અને પડુ ઔાંનીનુાં ઔાયકાનુાં આલેરુાં છે. ચ ાં નેય (જૂન ાં ન ભ :- ભ શમ્ભદ ફ દ)

લનયાજ ચાલડાએ તેના જભત્ર ચાાંા લાણીમાના નાભ યથી નખય લવાવ્મુાં અને તેને ચાાંાનેય નાભ આપ્મુાં. ચાાંાનેય એ ફૈજુ ફાલયાનુાં લતન છે. તેન ે ઈ.વ. ૧૪૮૩ભાાં ભશભૂદ ફેખડા દ્વાયા જીતલાભાાં આવ્મુાં શતુાં અન ે ત્માય ફાદ તેનુાં નાભ તેણે ભુશમ્ભદાફાદ આપ્મુાં અને ખુજયાતની યાજધાની ફનાલી શતી .ત્માય ફાદ આ ળશેય ૫૦ લ ુવુધી ખુજયાતની યાજધાની તયીઔે યહ્ુાં શતુાં.

ચ ાં નેયન ાં જાણીત સ્થો ૧. જાભા ભજસ્જદ

ય. નખીના ભજસ્જદ

૩. ઔેલડા ભજસ્જદ

૪.કજૂયી ભજસ્જદ

૫.જત્રલેણી ઔૂાં ડ, ૬.અષ્ટ્ઔણી ઔૂાં ડ

૭. લડા તાલ

લ ગઢ

અશીં બાયતની ૫૨ ળજક્તીઠાાંભાાંની એઔ ળજક્તીઠ આલેરી છે. ાલાખઢના ડુાંખય ય ભાશાઔાી ભાતાનુાં ભાંરદય આલેરુાં છે. ાલાખઢન ભે ચૈત્ર વુદ આઠભના યજ બયામ છે. આ ઉયાાંત ાલાખઢભાાં જલશ્વાજભત્રી અને ઢાઢય નદી, દૂજધમુાં તાલ, છાજવમુાં તાલ અને તેજરમુાં તાલ આલેરુાં છે. ાલાખઢની નજીઔ ટુાં લા કાતે ખયભ ાણીના ઝયા આલેરા છે.

ફૈજ ફ લય

ફૈજુ ફાલયાનુાં લતન ચાાંાનેય છે. તનેુાં ભૂ નાભ ફૈજનાથ જભશ્રા છે. તેના ખરુુ શરયદાવ શતા. ફૈજુ ળેયી ખાઈઔી ભાટે જાણીત શત. ત ે જલજલધ યાખ જલેા ઔે ખુજયુી તડી, ભૃખયાં જની તડી, ભાંખર ખુજયુી લખેયેભાાં ખાઈ ળઔત. તને જભત્ર તાનવેન શત. તાનવને દયફાયી યાખભાાં ખાઈ ળઔત શત. ફૈજુએ ઔદેળા, યાભવાખય, વાંખીતગ્રાંથ લખેયે ગ્રાંથની યચના ઔયી છે.

ય૪.ગીય વોભન થ ભુખ્મભથઔ :-લેયાલ(જફરાલર)


Art and Culture



68

ખીય વભનાથ જજલ્લાની યચના ઈ.વ. ૨૦૦૭ભાાં ભુખ્મભાંત્રી શ્રી નયેન્દ્ર ભદીના વભમભાાં થઈ છે. ખીય વભનાથન ે દરયમા રઔનાય સ્ળે છે. અશીં ભાછરી ઉદ્યખ જલઔસ્મ છે અને ળાઔુ ઈર ઈન્દ્ટ ણ છે.

ચોયલ ડ

ચયલાડ એ રીરીનાગેયન પ્રદેળ ઔશેલામ છે અને આ ળશેય એ ધીરુબાઈ અાંફાણીનુાં લતન છે.

અશભ દ ય ભ ાંડલી અશભદુય ભાાંડલી એ ઔુદયતી વૌંદમ ુભાટે જાણીતુાં છે.

બ રક તીથત

બારઔા તીથુન ે દશેત્વખ ુતીથુ તયીઔે કલાભાાં આલ ેછે. અશીં બખલાન શ્રીઔૃષ્ણએ ાયધીના ફાણથી દેશ ત્માખ ઔમો શત. તેભણે જ ેીાના ઝાડ નીચે દેશત્માખ ઔમો શત, તે ી ણ અશીં આલેર છે. તનેે ભક્ષ ી ઔશેલાભાાં આલ ેછે.

વભનાથનુાં જૂન ુનાભ પ્રબાવ ાટણ છે. વોભન થ ભાંદદયની યક્ષા ભાટે ઝપયકાનના આક્રભણ વાભે રડતાાં

રડતાાં તાના પ્રાણન ત્માખ ઔયનાય ‚શભીયજી ખરશર‛ નુાં ૂતુાં વભનાથ ભાંરદયની વાભે યાકલાભાાં આલેર છે.

ત રવીશ્મ ભ

તુરળીશ્માભ કાત ેખયભ ાણીના ઝયા આલેરા છે.

ગ પ્ત પ્રમ ગ ભાંદદય

આ ભાંરદય અશભદુય ભાાંડલીની ફાજુભાાં આલેર છે.

ય. વ યેન્રનગય (ઝ ર લ ડ)

ભુખ્મ ભથઔ : વુયેન્દ્રનખય વુયેન્દ્રનખય ઔાવના ઉત્ાદન ભાટે જાણીત જજલ્લ છે.

આ જવલામ વૂતયાઉ ઔાડનુાં ઉત્ાદન ણ વાયા પ્રભાણભાાં થામ છે.

લઢલ ણ (લધતભ ન ય)

લઢલાણની નજીઔ યાણઔદેલી વતી થઈ શતી.

ભ ધ લ લ

ભાધાલાલ કાત ેયાણઔદેલીની દેયી આલેરી છે.

તયણતેય

અશીં જત્રનેત્રશે્વય ભાંરદયભાાં બાદયલા વુદ ચથથી બાદયલા વુદ છઠ વુધી બયાત ભે દેળ –જલદેળભાાં પ્રખ્માત છે. આ ભેાભાાં ગ્રાભીણ જરજમ્ક્વ યભામ છે. આ સ્થ અજુનુ દ્વાયા રોદી ભાટે ઔયલાભાાં આલેર ભત્સ્મલેધ ભાટે જાણીતુાં છે. અશીં ઔાભદેલની જત્ન યજતએ ભશાદેલની ૂજા ઔયી શતી.

ચોર્ીર ચટીરાભાાં ચાભુાંડા ભાતાનુાં ભાંરદય આલેરુાં છે. આ સ્થ

ઝલેયચાંદ ભેગાણીનુાં જન્દ્ભસ્થ ણ છે.

ધ ાંગ્રધ

અશીં અાઢી ફીજના રદલવ ેદૂધયેજન ભે બયામ છે.

ય૬. ખેડ (ખેર્ક) ભુખ્મ ભથઔ : કેડા

ખુજયાતભાાં વોથી લધુ દૂધાાાં ળ ુઅશીં છે. આ ઉયાાંત ખુજયાતભાાં રાઔડાાં લશેયલાની વોથી લધુ જભર ણ અશીં આલેરી છે. નદડમ દ (વ ક્ષયબૂવભ)

નરડમાદભાાં વાંતયાભ ભાંરદય આલેરુાં છે. નરડમાદ ળેઢી નદીના રઔનાયે આલેરુાં છે. તનેે વાક્ષયબજૂભ તયીઔેકલાભાાં આલ ેછે. કયભવદ

ઔયભવદ એ વયદાય લલ્લબબાઈ ટેરની જન્દ્ભબજૂભ છે.

ભશેભદ ફ દ ભશેભદાફાદ લાત્રઔ નદીના રઔનાયે આલેરુાં છે. અશીં

બમ્ભરયમ ઔૂલ અન ે ચાાંદા-વૂયજન ભશેર તથા ભશભૂદ ફેખડાન યજો આલેર છે. આ ળશેય ભશભૂદ ફેખડાએ લવાવ્મુાં શતુાં. તેણે અશીં બમ્ભરયમ ઔૂલ અને ચાાંદા-વૂયજન ભશેર ણ ફનાવ્મ શત.

ડ કોય (ડાંક ય)

ડાઔય એ વાંત ફડાણાનુાં લતન છે. તેભનુાં ભૂનાભ લજજેવાંખ ઔાઠી શતુાં.


Art and Culture



69

પ ગલેર

પાખલેરભાાં બાથીજીનુાં ભાંરદય આલેરુાં છે. અશીં ઔાયતઔ વુદ નૂભના રદલવે ભે બયામ છે.

ઉત્કાં ઠેશ્વય

અશીં ઊંટરડમા ભશાદેલનુાં ભાંરદય આલેરુાં છે.

કડલાંજ (કડલણજ) અશીં તયણભાંરદય આલેરુાં ઔડલાંજનુાં ફીજુ નાભ

ઔડલણજ ણ છે.

રવ ાંર રવુાંરાભાાં ખયભ ાણીના ઔૂાં ડ આલેરા છે.

લડત ર

લડતારભાાં સ્લાજભનાયામણ ભાંરદય આલેરુાં છે.

ય૭. ફન વક ાંઠ (ણ તળ ) ભુખ્મ ભથઔ : ારનુય (પ્રશરાદનુય)

ફનાવઔાાંઠા એ ખુજયાતન વોથી લધુ ૧૪ તારુઔા ધયાલત જજલ્લ છે.

રન ય (પ્રશર દન ય) ારનુયનુાં ફીજુ ાં નાભ પ્રશરાદનુય છે. તેને પૂરની

નખયી ઔે વુખાંધી નખયી તયીઔે કલાભાાં આલ ેછે. અશીં આલેરા ઔીજતુસ્તાંબ કાત ે જવદ્ધયાજ જમજવાંશન જન્દ્ભ થમ શત એભ એઔ જનૈ અનુશુ્રજતના આધાયે જાણલા ભે છે. આઝાદી વભમે ારનુયન નલાફ યવુર કાન શતા.

ફનાવઔાાંઠા જજલ્લાભાાં અાંફાજી ભાંરદયભાાં માંત્ર સ્લરૂ ેદેલીૂજા ઔયલાભાાં આલે છે. અશીં ઔુાંબારયમાનાાં દેયાાં આલરેાાં છે, જ ે બીભદેલ વરાંઔીના અભાતત્મ લસ્તુાર ે ફનાવ્માાં શતાાં.

ભગયલ ડ ભખયલાડાભાાં ભજણબદ્રત લીયદાદાનુાં જનૈ તીથુધાભ

આલેરુાં છે. અશીં આવ વુદ ાાંચભના યજ ભે બયામ છે.

ફ ર ય ભ

ફારાયાભ એ એઔ મટુન સ્થ છે. અશીં આલેર ફારાયાભ યીવટુ કાત ે અજભતાબ ફચ્ચ્નની રપલ્ભ „વૂમુલાંળભ‟નુાં ળુટીંખ થમુાં શતુાં. આ ઉયાાંત ફારાયાભ કાત ેખાંખા વયલય આલેર છે.

ફનાવઔાાંઠાભાાં ફાજયી, ફટાટા, ગાવચાયાનુાં વોથી લધુ ઉત્ાદન થામ છે.

ગોઢ , ગૂાંઢ ફનાવઔાાંઠાન જિભ યણજલસ્તાય ખઢાના ભેદાન

તયીઔે કામ છે, જભેાાં યેતીના ઊંચા ઢખ આલેરા છે.

નદીઓ

ફનાવ, જવુ, વયસ્લતી લખેયે ફનાવઔાાંઠાની ભશત્ત્લની નદી છે. દાાંતીલાડા તારઔુાભાાં ફનાવ નદી ય દાાંતીલાડા ડેભ અને જવ ુ નદી ય જવુ ડેભ તથા લડખાભ તારુઔાભાાં વયસ્લતી નદી ય ભઔેશ્વય ડેભ આલેર છે.

અબમ યણ્મ

૧. જવેોય (અભીયગઢ ત ર કો)યીંછ, નીરગ મ

૨. ફ રય ભ ( રન ય ત ર કો) યીંછ ભ રે્

ય૮. દ શોદ

ભુખ્મ ભથઔ : દાશદ

ઓયાં ખઝેફન જન્દ્ભ દાશદભાાં થમ શત.

રીભખેડ

અશીં યીંછ અબમાયણ્મ આલરે છે.

દેલગઢફ યીમ અશીં જુના વભમન યાજાન ભશેર આલેર છે.

ય૯. નલવ યી (ન ગવ દયક ) ભુખ્મ ભથઔ : નલવાયી

દરયમારઔનાય સ્ળે છે. કાંબાતન અકાત આ જજલ્લાન ેસ્ળે છે. નલવ યી

નલવાયીન ેસુ્તઔની નખયી તયીઔે કાલાભાાં આલ ેછે. નલવાયી જભળેદજી તાતાનુાં જન્દ્ભસ્થ ણ છે. ફરીલુડના અજબનેતા જઔેી શ્રપ નલવાયીના છે.

ઉબય ર્ ઉબયાટ એ દરયમારઔનાયે આલેર મટુન સ્થ છે.

ગણદેલી (ગ ણ દદક ) ખણદેલીભાાં કાાંડ ઉદ્યખ વાયા પ્રભાણભાાં જલઔસ્મ છે.


Art and Culture



70

દ ાંડી ફીચ

અશીં ખાાંધીજીએ ભીઠાના ઔામદાન બાંખ ઔમો શત. અશીં દાાંડી સ્ભાયઔ આલેર છે.

ઉન ઈ

ઉનાઈભાાં ખયભ ાણીના ઝયા આલેરા છે.

૩૦. લરવ ડ (લલ્લયખાંડ) ભુખ્મ ભથઔ : લરવાડ

લરવાડ ઓયાં ખા નદીના રઔનાયે આલેરુાં છે.

લ ી લાી યેરલ ેવુયક્ષા દનુાં તારીભ ઔેન્દ્ર છે.

તીથર

દરયમારઔનાયે આલેર મટુન સ્થ છે.

વાંજાણ

ાયવીએ વોપ્રથભ ઉતયાણ અશીં ઔમુું શતુાં.

ઉભયગ ભ

ઉભયખાભભાાં લૃાંદાલન સ્ટુરડમ આલેર છે. યાભાનાંદ વાખયની યાભામણનુાં ળટુીંખ અશીં થમુાં શતુાં.

ધયભ ય

ખુજયાતન વોથી લધુ લયવાદ અશીં ડે છે.

નાંદીગ્ર ભ આિભ

ઔુાં દનીઔા ઔાડીમા અન ે ભઔયાં દ દલ ે દ્વાયા સ્થાલાભાાં આલેર છે.

ઉદલ ડ ઉદલાડા એ ાયવીનુાં ઔાળી ઔશેલામ છે. અશીં ૧૨૦૦

લથુી પ્રજ્લજલ્લત ાયવીન જલત્ર અજગ્ન આતળ ફશેયાભ આલેર છે. આ અજગ્ન તે તાના દેળ યવ એટરે ઔે ઈયાનથી તાની વાથ ેઅશીં રાવ્મા હ્તા.

ન ગયોર

નાખયર તેના વૌંદમુ ભાટે જાણીતુાં છે. અશીં ભશજ ુઅયજલાંદન આશ્રભ આલેર છે.

૩૧.અભયેરી (અભય લતી)

ભુખ્મ ભથઔ : અભયેરી

અભયેરી અભયેરીભાાં વાંત ભૂદાવની વભાજધ આલેરી છે.

વ લયક ાંડર વાલયઔુાં ડરા લજનીમાાં અને ત્રાજલાાં ભાટે પ્રખ્માત છે.

જાપય ફ દ જાપયાફાદ એ વીદી જાજતના રઔનુાં ભશત્ત્લનુાં સ્થ છે.

ીલ લ (વલક્ર્ય ોર્ત)

ીાલાલનુાં જૂનુાં નાભ જલક્ટય ટુ છે. આ નાભ આલ્ફટુ જલક્ટયના નાભના આધાયે આલાભાાં આલેરુાં છે. ીાલાલ દેળનુાં પ્રથભ કાનખી ફાંદય છે.

૩ય. ફોર્ દ

ભુખ્મભથઔ : ફટાદ ફોર્ દ

ફટાદ એ ઔજલ કુળારદાવ ફટાદઔયની જન્દ્ભબજૂભ છે. ફટાદ એ ઝલેયચાંદ ભેગાણીની ઔભુબજૂભ ણ છે. જો ઔે ઝલેયચાંદ ભેગાણીની જન્દ્ભબૂજભ ચટીરા છે.

શ ુર વુયતભાાં આલેર ખુજયાતન વોથી જૂન ુર છે. ઈ.વ. ૧૮૭૭ ભાાં તાી નદી ય તને ે ફાાંધલાભાાં આવ્મ શત.

આ ુર ઈ.વ. ૧૮૮૭ભાાં અભદાલાદભાાં ઈજનેય શ્રી રશાંભતરાર ધીયજયાભ દ્વાયા ફાાંધલાભાાં આવ્મ શત.

ઈ.વ. ૧૮૮૧ભાાં બરૂચભાાં ૩ ઔયડ જટેર કચુ ઔયીન ેઅાંગ્રેજો દ્વાયા ફાાંધલાભાાં આવ્મ શત. આ ુર નદીના ુયન ેઔાયણે લાયાં લાય ધલાઈ જતાાં તેને ફાાંધલાભાાં એટર કચુ થમ ઔે તટેરી યઔભથી વનાન રુ ણ ફાાંધી ળઔામ. આથી આ ુરને ખલ્ડન બ્રીજ એલુાં નાભ આલાભાાં આવ્મુાં.

ગ જય તન વજલ્લ ઓની અન્મ ય જમ વ થે

વયશદો ૧. ભશ ય િર :- (CNDTV) C – છટા ઉદેુય

N – નભુદા, નલવાયી D – ડાાંખ T – તાી

V – લરવાડ


Art and Culture



71

ય. ભધ્મપ્રદેળ :- (CD)

C – છટાઉદેુય D – દાશદ ૩. ય જસ્થ ન :- (A D M K Bk Sk) A – અયાલરી D – દાશદ

M – ભશીવાખય

K – ઔચ્છ Bk – ફનાવઔાાંઠા Sk – વાફયઔાાંઠા


sector 22 gandhinagar mo. 8980961441 · 2017-07-06 · art and culture astha academy, sector 22,...

Documents