ભારતનો મધ્યકાીન ઈતતહાસ

Astha Academy, Sector 22, Gandhinagar Mo. 8980961441

1

www.current663.wordpress.com

ભધ્મકારીન બાયત :-

ભુશમ્ભદ ઘયીન ાં આક્રભણ – 1175 – 1205-06

ભુશમ્ભદ ઘયી

તય ઈનુાં પ્રથભ મુદ્ધ – 1191 ભુશમ્ભદ ઘયી અને ૃથ્લીયાજ

ચોશાણ(ત્રીજા) લચ્ચે. ઘયીન યાજમ. તય ઈનુાં ફીજુાં મુદ્ધ –

1192 ભુશમ્ભદ ઘયી અને ૃથ્લીયાજ ચોશાણ(ત્રીજા) લચ્ચે. ઘયીન

વલજમ. ત્માયફાદ ઘયી બાયતની વત્તા કુતુફુદ્દીન ઐફકને વોંી

ગઝની યત પમો. 1194ભાાં ઘયી બાયત યત પમો. જમચાંદને શયાલી

કનજ અને ફનાયવ કફજ ેકમાાં. ભુશમ્ભદ ઘયીના ફીજા એક વયદાય

ફખ્તતમ ય ખરજીએ 1197ભાાં નારાંદા અને વલક્રભળીરા

વલદ્યાીઠન નાળ કમો.

ખ્લક્રભળીર ખ્લદ્ય ીઠ

ન રાંદ ખ્લદ્ય ીઠ

1206ભાાં લામવ્મ વીભાલતી પ્રદેળભાાં ગક્કય જાખ્તન વલદ્રશ થમ.

ઘયી પયીથી બાયત આવ્મ. વલદ્રશ કચડલાભાાં તેને વપતા ભી.

યાં તુ 15 ભ ર્ચ, 1206ન યજ ગઝની યત પયતાાં યસ્તાભાાં ગક્કયએ

તેની શત્મા કયી.

ભભરકૂ લળં :- ભભરૂક લાંળ – ભભરૂકન અથથ સ્લતાંત્ર ભાતાવતાનુાં વાંતાન

જ ેસ્લતાંત્ર જનમ્મુ શતુ અને ાછથી ગુરાભ થમુાં એલ થામ છે. તેભ

છતાાં ભભરૂક કે ગુરાભ કશેલુ મગ્મ નથી. કેભ કે વુરતાનના ગરુાભ

શલુાં એ ગોયલ ભનાતુાં શતુ. 1250 થી 1517 દયમ્માન ઈવજપ્તભાાં

ણ ગુરાભલાંળ વત્તાધીળ શત.

1206 થી 1290 ગુરાભલાંળ વત્તા સ્થાને યષ્ણ.

ગરુાભલળં :- (1206-1290)

કુતુફુદ્દીન ઐફક :- (1206-1210)

તે ઘયીન ગુરાભ ફન્મ. ઘયીએ તેને અભીય-એ-અખૂય

(અશ્વળ ખ ન લડ) ફનાવ્મ. 1192ના તયાઈના ફીજા મુદ્ધ ફાદ

તેને બાયતના વામ્રાજ્મન વૂફ ફનાલલાભાાં આવ્મ. 1206ભાાં

ઘયીના ભયણ ફાદ તે બાયતીમ વામ્રાજ્મન સ્લતાંત્ર ળાવક ફન્મ.

ગુજયાત ય આક્રભણ કયીને અણહશરલાડને રૂાંટીને તેણે ઘયીની

શાયન ફદર રીધ. 1206ભાાં ઘયીએ તેને ‘ભખ્રક’ન ઈલ્કાફ

આી કામભી પ્રવતવનવધ ફનાવ્મ.

તેણે ‘ભવરક” તથા વવાશવારાય” જલેા ઈલ્કાફ ધાયણ

કમાથ, યાં તુ “વુરતાન”નુાં વફરૂદ ધાયણ કમુાં નશી.

ઘયીન લ યવદ ય ખ્ગમ વુદ્દીને ઐફકને યાજવચષ્ત, ધ્લજ

અને વુરતાનની ઉાવધ પ્રદાન કયી. તેણે તાના શયીપને કાફૂભાાં

રેલા રગ્નની યાજનીવતન વશાય રીધ. તાની ુત્રીનાાં રગ્ન

ઈલ્તુતભીળ વાથ,ે ફશેનનાાં રગ્ન નાવીરૂદ્દીન કુફાચા વાથે તથા તે

ગઝનીના ળાવક તાજુદ્દીન વમલ્દીઝની ુત્રી વાથે રગ્ન કમાાં.

ઘયીન ગુર ભ ત જુદ્દીન ખ્મખ્દદઝે ગઝની કફજ ે કમુથ. તેણે

ત્માાં સ્લતાંત્ર વત્તા સ્થાી. તે ઐફકને તાન નામફ ગણત શત

ભારતનો મધ્યકાીન ઈતતહાસ

Astha Academy, Sector 22, Gandhinagar Mo. 8980961441

2

www.current663.wordpress.com

અને હદલ્શી ય તેની નજય શતી. ઉચ્છન વુફ ન ખ્વરૂદ્દીન કુફ ર્

ણ હદલ્શી કફજ ેકયલા ભાાંગત શત. આથી ઐફકે હદલ્શીને ફદરે

ર શયને ભુતમ ભથક ફનાલેર. કુફાચા ય વમવલ્દઝના આક્રભણ

લખતે તેણે કુફાચાને ભદદ કયી વમવલ્દઝને શયાલેર.

1210ભ ાં “ર્ોગ ન” નાભની ર જલેી યભતભાાં ઘડા

યથી ડી જતાાં તેનુાં ભૃત્મુ થમુાં. રાશયભાાં જ તેની દપનવલવધ

કયલાભાાં આલી.

તેને “રખફક્ષ” (રાખનુાં દાન કયનાય) કશેલાભાાં આલત.

એ વભમભાાં દાન કયનાયને “તાના વભમના ઐફક” તયીકે

ઓખાલલાની પ્રણારી ડી ગઈ શતી. તેણે શવન વનઝાભીન ે

યાજ્માશ્રમ આેર. હદલ્શીભાાં કુવ્લત-ઉર-ઈસ્ર ભ(ઈસ્ર ભની ત ક ત)

નાભે ભવસ્જદ ફાંધાલેર. અજભેયભાાં ઢ ઈ દદન ક ઝોંડ નાભે ભવસ્જદ

ફનાલેર અને હદલ્શીભાાં કુતુફખ્ભન યનુાં કાભ તેના વભમભાાં ળરૂ થમેરુાં.

આયાભળાહ (1210-1211) :-

કુતુફુદ્દીનન ુત્ર.

અભીયની ભદદથી વમવલ્દઝે તેને ઉથરાલી દીધ.

ઈલ્તુતભીળ (1211-1236) :-

ખરીપા ાવેથી 1229ભ ાં વુરત ન દની સ્લીકૃતી

ભેલનાય હદલ્શીન પ્રથભ વુરતાન. ઐફકના વભમભાાં અભીય-એ-

ખ્ળક યન દ ય શત. તેણે ફુરાંદ ળશેયના લશીલટકતાથ તયીકે

કાભગીયી ફજાલેરી. વયવેનાવત અભીયઅરી ઈસ્ભાઈર અને તુકથ

વયદાયના વશમગથી આયાભળાશને ઉથરાલી 1211ભાાં હદલ્શી

કફજ ેકમુાં.

ઈદતુત્ભીળન વભમનુાં બ યત

1216ભ ાં તય ઈનુાં મુદ્ધ થમુ. તભેાાં વમવલ્દઝને જીલત કડી

ભતને ઘાટ ઉતાયલાભાાં આવ્મ. 1217ભ ાં કુફ ર્ વેથી ર શય

ડાલી રીધુાં. ત્માયફાદ તનેા ય આક્રભણ કયી રક્કયના હકલ્લાન ઘેય

ઘાલ્મ. અાંતે 1228ભાાં કુફાચાએ વવધુાં નદીભાાં ડૂફીને આત્ભશત્મા

કયી. 1229ભાાં ફાંગાના ળાવક ખ્ગમ વુદ્દીને ભાથુાં ઉચકતાાં

ઈલ્તુતભીળે તેના ુત્ર નાવવરૂદ્દીન ભશભૂદને વેના રઈ ભકલ્મ. જ્માાં

તેનુાં ભૃત્મુ થમુ.

ર્ાંગીઝખ ને ખ્લાયીઝભના ળાશને શયાવ્મ. તેન બાઈ

જર રુદ્દીન બાગીને બાયત આવ્મ અને તેણે લામવ્મ બાગભાાં આશ્રમ

રીધ. તેણે ચાંગીઝખાન વાભે તાને ભદદ કયલા ભાટે ઈલ્તુતભીળને

કષ્ણુાં. યાં તુ ઈલ્તુતભીળે ભ્રાતૃબાલ બૂરીને વત્તા ટકાલલાનુાં મગ્મ ભાની

તેને ભદદ કયલાન ઈન્કાય કયી દીધ અને તેના દૂતને ણ ભાયી

નાખ્મ. કાયણ કે તે જાણત શત કે ચાંગીઝખાન વાભે તે ટકી ળકળ ે

નશી.

તેણે “ર્ેશરગ ન” નાભે ચાીવ ઉચ્ચ અવધકાયીઓની એક ટુકડી

ફનાલી. ન્મામ વ્મલસ્થા ભાટે તેણે એક ભુતમ ક જીની વનભણૂાંક કયી

તથા હદલ્શીભાાં ણ એક કાજીની વનભણૂાંક કયી અને અન્મ ભટાાં

ળશેયભાાં અભીય-એ-દ દ નાભના અવધકાયીની વનભણૂાંક કયી. તણેે

જાગીયદ યી પ્રથ ળરૂ કયી. વયદાયને ગાયને ફદરે જાગીય આલાભાાં

આલતી.

કુતુફખ્ભન યનુાં કાભ તેના વભમભાાં ૂણથ થમુાં. ળુદ્ધ અયફી ખ્વક્ક

ડાલનાય તે પ્રથભ વુરતાન શત. ચાાંદીના “ટાં ક ” અને તાાંફાના

“જીતર” કશેલાતા.

1236ભ ાં જર રુદ્દીન ભાંગફની ય આક્રભણ કમુાં. તે મુદ્ધભાાં તે

ફીભાય ડ્ય અને યત પમો. યાં તુ વાજો ન થઈ ળક્મ અને 30

એખ્પ્રર, 1236ભ ાં ભૃત્મુ ામ્મ.

રૂકનુદ્દીન પીયોઝળાહ (1236) :-

ઈલ્તુતભીળે યઝીમાને તાના લાયવ તયીકે જાશેય કયેર. યાં તુ તેના

ભૃત્મુ ફાદ અભીય અને વયદાયએ યવઝમાને ફદરે રૂકનુદ્દીનને ગાદીએ

ફેવાડ્ય. એ એળઆયાભી શત. આથી વભગ્ર વત્તા ળ શતુક ચનન

શાથભાાં ચારી ગઈ. તે ઈલ્તુતભીળના અાંત:ુયની એક દાવી શતી. તે

અાંત:ુયની ભુખ્મ ભહશરા શતી. આથી અભીય અને વયદાયન ે આ

ગમ્મુાં નશી.

ભારતનો મધ્યકાીન ઈતતહાસ

Astha Academy, Sector 22, Gandhinagar Mo. 8980961441

3

www.current663.wordpress.com

યવઝમાએ આ વભમન રાબ ઉઠાવ્મ. તેણે ર ર ળ ક ધાયણ

કમો અને તેણે પ્રજા ાવે તાના શક ભાાંગ્મા. રાર ળાક એ શક

ભાટેની રડાઈ રડનાયની વનળાની છે. આથી પ્રજા તેની ડખે થઈ

ગઈ. આ વભમે અવાંતુષ્ટએ ભશેર ય આક્રભણ કમુાં. ળાશતુકાથનન ેકેદ

કયલાભાાં આલી અને રૂકનદુ્દીનન લધ કયલાભાાં આવ્મ. આ યીતે 19

નલેમ્ફય, 1236ના યજ યવઝમા ગાદી ય ફેઠી.

સરુતાના યઝઝમા (19 નલેમ્ફય, 1236 – 13

ઑક્ટોફય, 1240) :-

એક એફેવેવનમન ગુરાભ જભ રુદ્દીન મ કુતને તેણે “અભીય-એ-

અખૂય”નુાં દ આપમુાં. એન શાથ કડી તે અશ્વારૂઢ થતી. આથી

કેટરાકને તેભની લચ્ચે પે્રભ વાંફાંધ શલાની ણ ળાંકા શતી. ફીજા

વયદાયને આ ગમ્મુાં નશી. આથી તેભણે ફલા કમાથ. યાં તુ યવઝમાએ

તે કચડી નાખ્મા.

વયશદ પ્રાાંતના વલશ્વાવુ વુફા અદતુખ્નમ એ ફલ કમો.

યવઝમાએ જભારુદ્દીન માકુત વાથ ેચડાઈ કયી. તેભાાં માકુત ભયામ અન ે

યવઝમા કેદ થઈ. તેણે ભુવદ્દીગીયી લાયી તેની વાથે રગ્ન કયી રીધાાં.

યખ્ઝમ ની કફય

યખ્ઝમ ન વભમન જીતરન ખ્વક્ક

આ વભમ દયમ્માન વલદ્રશી તુકી અભીયએ યવઝમાના બાઈ

ફશેય ભળ શને ગ દીએ ફેવાડી દીધ. આથી યવઝમા અને અલ્તુવનમા

હદલ્શીન કફજો રેલા આગ લધ્માાં. 13 ઓક્ટફય, 1240ન યજ

કૈથર વે તુભુર મુદ્ધ થમુાં. તેભાાં ફાંનેની કતર થઈ.

યવઝમાએ ક જીઓની એક ભજખ્રવની યચના કયી શતી.

ભઈુજ્જુદ્દીન ફહયાભળાહ (1240-1242) :-

“ચશરગાભી” ચાીવની ટુકડીએ તેને ગાદીએ ફેવાડેર.

કુખ્માત ચાીવની ટુકડીએ તેની હદલ્શીભાાં શત્મા કયી અને રૂકનુદ્દીન

પીયઝળાશના ુત્ર અરાઉદ્દીન ભવૂદળાશને ગાદીએ ફેવાડ્ય.

અરાઉદ્દીન ભસદૂળાહ (1242-46) :-

તેના વલરૂદ્ધભાાં ડમાંત્ર યચામુાં. ફરફને તેને દચ્મુત કયીને

1246ભાાં ઈલ્તુતભીળના અન્મ એક ળાશજાદા નાવીરૂદ્દીન ભશભદૂન ે

ગાદીએ ફેવાડ્ય.

નાસીરૂદ્દીન ભહભદૂળાહ (1246-1266) :-

વાચી વત્તા લજીય ફરફનન શાથભાાં શતી. ફરફને તાની તુ્રી

વુરતાનને યણાલી. ઈાથખય અભીયએ ઈભાભુદ્દીન યૈશ ન નાભના

લટારામેરા હશાંદનુી આગેલાની તે વુરતાનના કાન બાંબયેી ફરફનન ે

લજીય દેથી શટાવ્મ અને નાગયના વૂફા તયીકે તેની વનમુવક્ત

કયલાભાાં આલી. યાં તુ યાજ્મભાાં અય જકત પેરાઈ. આથી વુરતાન ે

ફરફનને ુન: ખ્નમુક્ત કમો. 18 પેબુ્રઆયી, 1266 ના યજ

વુરતાનનુાં કુદયતી ભૃત્મુ થમુ.

સરુતાન ઝગમાસદુ્દીન ફલ્ફન (1266-1287) :-

ફરફનનુાં ભૂ નાભ ફશ ઉદ્દીન શતુાં. તે એક ગુર ભ શત.

તેના શ જયજલ ફીણાથી પ્રબાવલત થઈ ઈલ્તુતભીળે તેને ખયીદરે.

ભારતનો મધ્યકાીન ઈતતહાસ

Astha Academy, Sector 22, Gandhinagar Mo. 8980961441

4

www.current663.wordpress.com

યવઝમાના ળાવનભાાં તે અભીય-ઈ-ખ્ળક યન દ ય શત. 1246ભ ાં તે

લજીય અને ન મફન દે શોંચેર. 1266ભ ાં તે વુરત ન ફન્મ.

કુખ્માત ર્ ીવન દન તણેે ન ળ કમો; જનેી ભદદથી તે

વુરતાન ફન્મ શત. કાયણ કે તેના ભાટે એ દ જોખભ શતુાં. રશ્કયનુાં

ુન:વનભાથણ કમુાં. વૈવનકન ગાય લધામો. ઈભાદ-ઉર-ભલુ્કન ે

રશ્કયી ખાતાના ભાંત્રી તયીકે નીમ્મ. ગુપ્તર્ય ખ્લબ ગનુાં વાંગઠન કમુાં.

વલશ્વાવુ વ્મવક્તઓને ફયીદ અથ ચત જાવૂવ તયીકે નીમ્મા. અભીય

ખુવય તેના દયફાયભાાં શતા.

રશ્કયી વવવદ્ધઓભાાં તેણે ભેલ તીઓના ત્રાવભાાંથી હદલ્શીની

જનતાને ભુક્ત કયી. હદલ્શીની આવાવનાાં જાંગર કાી નાખી તેન ે

સ્થાને વાટ ભેદાન ફનાલી દીધાાં. આથી ભેલાતીઓને છુાલા ભાટે

જગ્મા ન ભી ળકે. ત્માય ફાદ ત્માાં ર્ ય દકલ્લ ઓ ફનાલી દીધા અન ે

ત્માાં લર્ ટ લય ભૂકી દીધાાં; જનેા ય વૈવનક શમ.

1285ભ ાં તભયખ નની આગેલ નીભ ાં ભોંગરએ આકભણ

કમુાં. મુદ્ધભાાં ફરફનન ુત્ર ળ શજાદ ભુશાંભદ શણ મ. ભુરતાન કફજ ે

કયલાભાાં આવ્મુાં. તેને આઘાત રાગ્મ. તાના ોત્ર કેખુળયન ે

લ યવદ ય નીભી તે 1287ભ ાં ભૃત્મ ુામ્મ.

સરુતાન કૈકુફાદ (1287-1290) :-

વુરત ન કૈકુફ દન ખ્વક્ક

ફરફનના ભૃત્મુ ફાદ તુકથ અભીયએ ફરફનના ફીજા એક ોત્ર

કૈકુફાદને ગાદીએ ફેવાડ્ય. ખ્ત ની શમ તીભ ાં ુત્રને ગ દી ભી શમ

એલ આ પ્રથભ હકસ્વ શત.

કૈકુફાદના વભમભાાં હદલ્શી દયફાયભાાં ફે જૂથ યચામા. (1) ખરજી

વયદાય અને (2) તુકથ વયદાય. જર રુદ્દીન દપયઝ ખરજી એ ખરજી

વયદાયન નેતા શત; જ્માયે લજીય ખ્નઝ ભુદ્દીન તુકથ વયદાયન નેતા

શત. ફાંને લચ્ચેના વાંઘથભાાં ખરજીઓની જીત થઈ. 1290ભાાં

વુરતાનને કેદ કયી એની શત્મા કયલાભાાં આલી. યાં તુ આ વભમ ે

જરારુદ્દીને વત્તા ગ્રશણ ન કયી. કાયણ કે હયવસ્થવત અનુકૂ ન શતી.

તેથી તેણે ળભવુદ્દીનન ફશય ભુય ખ તે ય જ્મ ખ્બેક કમો અને ત ે

તેન વાંયક્ષક ફની ગમ. ત્મ યફ દ તેને કેદ કયી તે તે વુરત ન ફની

ગમ.

દદદશી વદતનતનુાં ભાંત્રીભાંડ :-

ભાંત્રીભાંડને “ભજખ્રવ-એ-ખરલત” તયીકે ઓખલાભાાં આલતુાં.

તેભાાં ચાય ભાંત્રી અગત્મના શતા.

1) વલઝાયત 2) આહયઝ-એ-ભુભાવરક 3) દીલાન-એ-ઈન્ળા અન ે

4) દીલાન-એ-યવારત

ખ્લઝ યત :-

આ ળયીમત ભાન્મ વાંસ્થા શતી. તેનુાં કામાથરમ “દીલ ન-એ-ખ્લઝ યત”

તયીકે ઓખાતુાં.

લજીયને ભદદ કયનાય અવધકાયીઓ – ન મફ લજીય, ભુળદયપ-એ-

ભભ ખ્રક (ભશ રેખ ક ય), ભુસ્તોપી-એ-ભભ ખ્રક (ભશ રેખ યીક્ષક)

યાજ્મના લજીયની પયજોની વૂવચ “આદ ફ-ઉર-ભુરૂક”ભાાં આેરી

છે.

આયીઝ-એ-ભુભ ખ્રક :- રશ્કય ખાતના ભાંત્રી.

કામાથરમ – દીલ ન-એ-અયીઝ.

દીલ ન-એ-ઈન્ળ :- ળાશી આદેળ તથા હયત્રન ભુવદ્દ તૈમાય

કયનાય તથા અભર કયનાય વલબાગ. તેના શાથ નીચે અનેક વવચલ,

દફીય(રદશમ ) અને અન્મ કભથચાયી યશેતા. આ વલબાગના લડાન ે

“દફીય-એ-ખ વ” કે “અભીય-ભુન્ળી” કશેતા.

દીલ ન-એ-યવ રત :- વલદેળી ફાફત.

વદ્ર-ઉવ-વુદુય :- ધભથ વલબાગન લડ.

ક જી-ઉર-કુજાત :- ન્મામ ખાતાન ભાંત્રી.

ફયીદ-એ-ભુભ ખ્રક :- વુચના અને ગુપ્તચય વલબાગ.

અન્મ અખ્ધક યી :-

લકીર-એ-દય :- ળાશી ભશેરન લશીલટ. વુરતાનની વ્મવક્તગત

જરૂહયમાત ૂયી કયલી.

અભીય-એ-શ જીફ :- દયફાયના વળષ્ટાચાયના વનમભન અભર.

વયજાનદ ય :- વુરતાનના અાંગયક્ષક દન લડ.

ભારતનો મધ્યકાીન ઈતતહાસ

Astha Academy, Sector 22, Gandhinagar Mo. 8980961441

5

www.current663.wordpress.com

અભીય-એ-અખૂય :- અશ્વાર.

ળશન -એ-ીર :- ગજાર.

અભીય-એ-ખ્ળક ય :- વળકાયની વ્મલસ્થા કયનાય.

વય તશ્તદ ય :- ળાશી બજનની વ્મલસ્થા કયનાય.

અભીય-એ-ભજરીવ :- વબા, ઉજાણી કે વલવળષ્ટ ભશત્વલની

વ્મલસ્થા કયનાય.

ભશેરભાાં નાનાાંભટાાં કાભ ભાટે દશજડ ઓ અને દ વીઓ ણ

યાખલાભાાં આલતાાં.

વદતનતક રીન કય વ્મલસ્થ :-

વલ્તનતકારીન આવથથક નીવત વુન્ની ખ્લર્ યકની શનીપી ળ ન

આવથથક વવદ્ધાાંત ય આધાહયત શતી.

આવથથક દૃષ્ટીએ યાજ્મના ફે બ ગ શતા.

ધ ખ્ભચક :- જભેાાં જકાત જલેા કયન વભાલેળ થત.

ધભચ ખ્નયેક્ષ :- વફન ભુવસ્રભના “જખ્જમ ” અને “ખમ્વ”

નાભના લયેા.

લેય ન ખ્લખ્લધ પ્રક ય :-

ઉશ્ર :- કુદયતી વાધનથી વવાંચાઈ થતી શમ ત્માાં ઉજન 10%

ભાનલ વનવભથત વાધનથી વવાંચાઈ થતી શમ ત્માાં ઉજન 5%

જખ્જમ :- હશાંદુઓ ાવેથી જવજમા લગથલાય 12,24 કે 48% વુધી

લવૂર કયાત.

ખય જ :- જભીન ભશેવૂર કે જ ેવાભાન્મ યીતે 1/3 કે 1/2 જટેરુાં

યશેતુાં.

ખમ્વ :- આ લેયા ય વુરતાનન શક યશેત. તે રૂાંટના ભાર ય

રેલાત. તે 1/5 જટેર યશેત. ફાકીના 4/5 બાગ વૈવનક, અવધકાયીઓ અને જનેે ધન ભળ્ુાં શમ તેને આલાભાાં આલત.

લ ખ્ણજ્મ લેય :- ભુવરભાનએ 2.5% તથા ફીજાઓએ 5%

બયલાન.

ઘડાઓ ય 5% કય યશેત.

રશ્કયી વ્મલસ્થ :-

રશ્કય ચાય લગથભાાં લશેંચામેર શતુાં.

પ્રથભ લગચ :- ખાવર :- તેભાાં ળાશી અાંગયક્ષક દ, ળાશી

ગુરાભ અને થદા ફીજા વૈવનક આલી જતા.

ફીજો લગચ :- ળાશી દયફાયના વયદાઓ, અભીય, પ્રાાંતીમ

ઈક્તાદાયએ બયતી કયેર વૈવનક આલતા.

ત્રીજો લગચ :- વફરકુર કાભચરાઉ ધયણે મુદ્ધ લખતે જ બયતી

કયામેર વૈવનક આલતા.

ર્થ લગચ :- ધભાાંધ, ઝનૂની અને કટ્ટયતાલાદી ભુવસ્રભ સ્લમાંસ્લક

આલતા. તેઓ ભાત્ર હશાંદુઓ વાભે રડલા જ તત્ય યશેતા. રૂાંટના

ભારન અભૂક બાગ તેભને ભત.

અશ્વદ :- તેના ફે બાગ શતા. 1) વલાય અને 2) દ-અસ્ા.

વલાય ાવે એક ઘડ અને દ-અસ્ા ાવે ફે ઘડા યશેતા.

ગજદ :- પક્ત વુરતાન જ યાખી ળકતા.

ઊંટદ :- ગઝનલીએ વભનાથ ય આક્રભણ લખતે તેન ઉમગ

કયેર. તેના ત્રણ બાગ શતા. 1) દ-અસ્શ 2) વળશ-અસ્શ 3)

ભયત્તર.

બૂખ્ભદ :- આ દના વૈવનકન ે“ામક” કશેલાભાાં આલતા.

રશ્કયી ર્ડતી બ ાંજણીન ક્રભ :- ઘડેવલ ય-ખ્વશવ ર ય-

અભીય-ભખ્રક-ખ ન.

ઈક્ત પ્રણ રી :-

ઈક્તાન ળાવદદક અથથ જભીનન ટુકડ થામ છે. જ્માયે

વ્માલશાયીક અથથ એલી બૂવભ કે જ ેળાવક દ્વાયા વ્મવક્તને આલાભાાં

આલે છે. ઈલ્તુવત્ભળે આ પ્રણારી ળરૂ કયેરી.

ઈક્તાના શેતુઓ :-

હશાંદુ વાભાંતળાશીન નાળ. દૂયલતી પ્રદેળને એક વાાંકે જોડલા.

ઈલ્તુવત્ભળ દ્વાયા અભરભાાં ભૂકામેર ઈક્તા પ્રણારીના ફે

પ્રકાય છે.

રઘુ ઈક્ત :- ઈક્તાદાયને રશ્કયી વેલાના ફદરાભાાં અભુક બાગ યનુાં

ભશેવુર લવૂર કયલાન અવધકાય ભત. તેણે કઈ લશીલટી

જલાફદાયી વનબાલલાની ન શતી. કેન્દ્રને ણ ભશેવુરની કઇ યકભ

ભકરલાની ન શતી.

ગુરુ ઈક્ત :- ઉચ્ચ દ ધયાલતા ભાવરકને આલાભાાં આલતી.

તેભને રશ્કયી જલાફદાયીની વાથે વાથે લશીલટી જલાફદાયી ણ

ભારતનો મધ્યકાીન ઈતતહાસ

Astha Academy, Sector 22, Gandhinagar Mo. 8980961441

6

www.current663.wordpress.com

વનબાલલાની શતી. તાના વલસ્તાયભાાં કામદ અને વ્મલસ્થા

જાલલાની તેભની જલાફદાયી શતી.

અભીય ધીભે ધીભે તાને આેર ઈક્તાના ભાવરક ફની

ગમા અને લાંળાનુગત અવધકાયના દાલા કયલા રાગ્મા. આથી

ાછથી વુરતાનએ આ પ્રથા નાફૂદ કયી.

ખરજી લળં :- (1290-1320)

ફરફનન અનુગાભી કૈકુફાદ શત. તે વુયા અને વુાંદયીની

વાંગતભાાં રકલાગ્રસ્ત ફની ગમ શત. તુકથ અભીયએ તેના ુત્ર કૈભુવથન ે

ળમ્વુદ્દીન ફીજાનુાં વફરૂદ આી ગાદીએ ફેવાડ્ય. આ વભમ દયમ્માન

ફે જૂથ ડી ગમેરાાં. એક તુકી અભીયનુાં અને ફીજુાં વફનતુકી રકનુાં.

તુકી જુથના નેતા ભવરક એતભુય વુખાથ અને ભવરક એતભુય કચ્છન

શતા; જ્માયે વફન તુકથ જુથન નતેા ભવરક પીયઝ ળાઈસ્તખાાં ખરજી

શત.

વફનતુકોનુાં વનકાંદન કાઢલાનુાં કાલતરાં તુકોએ ઘડુ્યાં. તે

ભુજફ વફનતુકોને વુરતાન વભક્ષ રાલી ભાયી નાખલા. યાં તુ નામફ

અભીય શાજીફ ભવરક અશભદચાે ખરજી નેતાને તેની જાણ કયી

દીધી. આથી ફાંને જૂથએ વનણાથમક વાંઘથ ખેરી રેલાન વનણથમ કમો.

તેભાાં ભવરક એતભુય કચ્છન અને એતભુયખાન ભામાથ ગમા.

વફનતુકોન વલજમ થમ.

પીયઝ ખરજીના ુત્ર ભશેરભાાંથી ત્રણ લથના વુરતાનને ઉઠાલી

રાવ્મા. તેને પયીથી કેરૂગઢીભાાં ગાદીએ ફેવાડ્ય અને પીયઝ ખરજી

તેન વાંયક્ષક ફની ગમ. ત્રણ ભહશના છી ભવરક પીયઝ ખરજીએ

તાને વુરતાન ળાઈસ્તખાન જરારુદ્દીન પીયઝ ખરજી તયીકે જાશેય

કમો. ભયણથાયીએ ડેરા ભાજી વુરતાન કૈકુફાદની શત્મા કયીન ે

ળફને નદીભાાં પેંકી દીધુ.

જરારદુ્દીન પીયોઝ ખરજી :- (1290-1296)

કાયકીહદથની ળરૂઆત વાભાન્મ વવૈનક તયીકે. યાજદયફાયભાાં

તે ખરજી અભીયન નેતા ફની ગમ. ફરફનના વુફા તયીકે તેણે

ભોંગરના આક્રભણન વાભન કયેર. તેનાથી ખુળ થઈ ફરફને

તેને “ળાઈસ્તખાાં”નુાં વફરૂદ આેરુાં. વુરતાન કૈકુફાદના વભમભાાં તે

રશ્કયી લજીય શત.

નલી ઉદ યનીખ્ત :-

તેના વલરદ્ધભાાં કાલતયાાં થલા રાગ્માાં. આથી તે તેની આ

નીવતને કાયણે જ તેના બત્રીજા અરાઉદ્દીનના કાલતયાન બગ

ફન્મ.

યણથાંબય ય આક્રભણ :-

વુરતાનની વનેાએ હકલ્લાને ઘમેો. ચોશાણએ તને વાભન

કમો અને ઘેય ઉઠાલલા વેનાને ભજફૂય કયી. વનેાવતએ તેન વલયધ

કયલા છતાાં તેણે જણાવ્મુાં કે, “ યણથાંબય જલેા વ હકલ્લા કયતાાં ભાયા

ભુવરભાન બાઈઓના એક લાની હકાંભત ભાયે ભન વલળે છે.”

આથી યાણા શભીય વાભે રડ્યા લગય જ તે યત પમો. તેની ૂાંઠ પયતાાં

જ ઝાઈન અને ભાલાના પ્રદેળ ચોશાણએ ુન: જીતી રીધા. જો કે

ફે લથ ફાદ ભાંદાલયન હકલ્લ જીતલાભાાં વુરતાનને વપતા ભેરી.

ભોંગર આક્રભણ :-

ભોંગરએ 1292ભાાં અદદુલ્લાના નેતૃત્લ શેઠ દઢ રાખના

રશ્કય વાથે આક્રભણ કમુાં. વુરતાને તેભને શયાવ્મા. ભટાબાગના

ભોંગર ાછા ગમા. યાં તુ કેટરાક ભોંગર હદલ્શીની આજુફાજુ

લવી ગમા. તેભણે ઈસ્રાભ ધભથ અનાવ્મ. ાછથી તેભણે વુરતાન

ભાટે અનેક ભુશ્કેરીઓ વજી શતી.

અરીગુયળ સ્ન ાં અખ્બમ ન :-

અરીગુયળાસ્ એ જરારુદ્દીનન બત્રીજો શત. તેણે

બીરવાન હકલ્લ જીત્મ. તેભાાં તનેે અાય ધનયાવળ પ્રાપ્ત થઈ. આથી

વુરતાને ખુળ થઈને તેને કડાની વુફેદાયી ઉયાાંત અલધ ણ વોંપમુાં.

ભારતનો મધ્યકાીન ઈતતહાસ

Astha Academy, Sector 22, Gandhinagar Mo. 8980961441

7

www.current663.wordpress.com

તે જ લે 1295ભાાં તેણે દેલગીયી ય આક્રભણ કમુાં. એ લખતે

ત્માાંના યાજા યાભચાંદ્રનુાં રશ્કય દૂય દવક્ષણભાાં ળાંકયદલેના નેતૃત્લભાાં

મુદ્ધભાાં વ્મસ્ત શતુાં. જો કે ત્માયફાદ રશ્કય આવ્મુાં ણ તેભ છતાાં

અાંવતભ વલજમ અરાઉદ્દીનન થમ. તેભની લચ્ચે વાંવધ થઈ. હપહયસ્તા

નોંધે છે કે તેભાાં અરાઉદ્દીનને 600 ભણ વનુાં, 7 ભણ ઝલયેાત, 1000 ભણ ચાાંદી અને એરચીુયની તભાભ આલક લાવથક

ખાંડણીરૂે આલા ભાટે યાજાએ ભજફૂય થલુાં ડુ્યાં.

અરી ગુયળ સ્નુાં ક લતરુ :-

તેણે વુરતાનને કડા આલલા ભાટે ભનાલી રીધ. તેણે એલ

દેખાલ કમો કે તે દેલગીયીભાાંથી રાલેર ધન વુરતાનને કડાભાાં અથણ

કયલા ભાાંગે છે. આ કાલતયાભાાં અરીન બાઈ અલ્ભાવફેગ તથા

વઝમાઉદ્દીન ફયનીન કાક અરાઉલ્ભુલ્ક ણ વાભેર શતા. કડા

શોંચતાાં જ ગાંગાના હકનાયે વુરતાનન લધ કયલાભાાં આવ્મ.

ત્માયફાદ તેણે તાને “અર ઉદ્દીન-લદીમ -ભશાંભદળ શ

વુરત ન” તયીકે જાશેય કમો.

સરુતાન અરાઉદ્દીન ખરજી :- (1296-1313) ત્માયફાદ તેણે તુયાં ત જ હદલ્શી તયપ કૂચ કયી. યસ્તાભાાં પ્રત્મકે

ડાલે તેણે નલા વૈવનકની બયતી કયી અને પ્રજા લચ્ચે વનુાં રૂાંટાવ્મુાં.

આથી પ્રજા તેની તયપે થઈ ગઈ. હદલ્શીના ભાંત્રીઓ, કાજીઓ અન ે

કટલારએ હકલ્લાની ચાલીઓ અરાઉદ્દીન વાભે આત્ભવભથણ કયી

વોંી દીધી.” 21 ઓક્ટફય, 1296ના યજ તેન વલવધલત યાજ્માવબકે

કયલાભાાં આવ્મ. પ્રાયંઝબક કાયઝકદીી :-

જનવાધાયણન ટેક ભેલલા તેણે દેલગીયીનુાં ધન

હદલ્શીલાવીઓભાાં લશેંચી દીધુાં. આથી રક જરારુદ્દીનની શત્માનુાં

કુકભથ બૂરી ગમા અને તનેી લાશ લાશ કયલા રાગ્મા. જરારુદ્દીનની

વલધલા ફેગભ, અન્મ ફેગભ, ભવરક અશભદ ચા તથા ભવરક

અરગૂને કેદભાાં નાખલાભાાં આવ્માાં. ત્માયફાદ તભેનુાં ળુાં થમુાં એ ફાફતે

ઈવતશાવ ભોન છે. આભ, આ યીતે તેણે ગાદીના લાયવ અને તનેા

વભથથકન નાળ કમો.

ભોંગોર આક્રભણ :-

1297ભાાં કાદયખાનના, 1299ભાાં વકદી તથા કુતરુગ

ખ્લાજાના, 1305ભાાં અરીફેગના અને 1307-08ભાાં

ઈકફારભાંદના નેતૃત્લભાાં ભોંગરએ આક્રભણ કમુથ. અરાઉદ્દીને આ

તભાભ આક્રભણકાયીઓને શયાવ્મા. ફલાનું ળભન :-

અરાઉદ્દીનના સ્લગથસ્થ બાઈ ભશુમ્ભદના ુત્ર અકતખાાંએ

કમો. આ ફલ કચડતી લખતે અકતખાાંની વાથે તેના બાઈ

કુતરુગખાાંન ણ વળયચ્છેદ કયલાભાાં આવ્મ.

ત્રીજો વલદ્રશ વુરતાનના બાણેજ ભવરક ઉભય તથા

અલધના વુફાએ કમો. તે ફાંનેની શત્મા કયલાભાાં આલી. ત્માયફાદ

શાજી ભોરાન વલદ્રશ થમ. તેને શભીરદ્દીન નાભના વયદાયે કચડી

નાખ્મ.

ચાય અધ્માદેળ :-

ધભાથદા અને કયભાપીની જભીન જપ્ત કયી. વલળા

જાવૂવીતાંત્રની સ્થાના. દારૂ તથા ભાદક દ્રવ્મના વેલન ય પ્રવતફાંધ.

અભીય અને વયદાયની દાલત, સ્નેશ વાંભેરન તેભજ વલલાશવાંફાંધ

ય પ્રવતફાંધ. આ ભાટે વુરતાનની ૂલથભાંજૂયી જરૂયી.

ઝહંદુ નીઝત :-

હશાંદુઓના વુખ ભાટે તાની કઈ જલાફદાયી નથી એલા

તેના વલચાય શતા. અરાઉદ્દીન ત એટરે વુધી ભાનત શત કે “ખુદ

અલ્લાશે હશાંદુઓને અભાવનત કયલાની તનેે યલાનગી આી છે.

ેગાંફયે તેભની કતર કયલા, રૂાંટલા અને કેદભાાં નાખલાના આદેળ

આપમા છે.” હશાંદુઓને ભુવરભાનની વાેક્ષભાાં લધુ કય આલ

ડત શત. અરાઉદ્દીનની ઝલજમ મોજના :-

અકફયની જભે તે નલ ધભથ સ્થાલા ભાાંગત શત. યાં તુ

હદલ્શીના તેના વપ્રમ કટલાર અરાઉર-ભુલ્કે તેને વલશ્વ વલજમનુાં કામથ

ળરૂ કયલા પે્રયણા આી. તેણે તેન સ્લીકાય કમો. આથી તેણે સ્લતાંત્ર

હશાંદુ યાજ્મ ય ફશાનાની યાશ જોમા વલના આક્રભણ કયલાનુાં ળરૂ કમુાં.

1299ભાાં ઉરુઘખાન અને નવયતખાનની આગલેાનીભાાં ગજુયાત ય

આક્રભણ કમુથ. કણથ ફીજો અણહશરલાડ છડી બાગી ગમ. તનેી યાણી

કભરાદેલી ભુવરભાનના શાથભાાં આલી. નવયતખાનન ે આ

અવબમાનભાાં ખાંબાતભાાંથી કાપૂય નાભન એક હશાંદુ ગુરાભ (ભૂ યફાયી

જ્ઞાવતન શત) ભળ્; જ ેાછથી અરાઉદ્દીનન ભુખ્મ લજીય અને

વેનાવત ફન્મ.

ભારતનો મધ્યકાીન ઈતતહાસ

Astha Academy, Sector 22, Gandhinagar Mo. 8980961441

8

www.current663.wordpress.com

ગુજયાત યની આ ચડાઈ લખતે જવેરભેયના હકલ્લાને ણ જીતલાભાાં

આલેર અને ત્માાં 200 વૈવનક યાખી ભુવસ્રભ વૈન્મ ગુજયાત

આલેરુાં.

યણથાંબયના હકલ્લા ય સ્લમાં અરાઉદ્દીને ચડાઈ કયી. ત્માાંના

ભશાભાત્મ યણભરને પડ્ય. આથી યાણા શભીયને તે વયતાથી

શયાલી ળક્મ.

1303ભાાં વચત્તડ ય આક્રભણ કયલાભાાં આવ્મુાં. ાાંચ ભાવ હકલ્લાન

ઘેય ઘાલ્મ. 30,000 યાજૂત ળશીદ થમા. અરાઉદ્દીનન આખયે

વલજમ થમ. જો કે થડા વભમભાાં જ યાણા શભીયે તેને સ્લતાંત્ર કયી

દીધુાં શતુાં.

અરાઉદ્દીને એનુલ્ભુલ્ક ભુરતાનીને ભાલા તથા ભધ્મ

બાયત જીતલા ભાટે ભકલ્મ. વચત્તડની જભે ત્માાં ણ દેળદ્રશી ભી

ગમ. તેણે ગુપ્ત યસ્તેથી રશ્કયને હકલ્લાભાાં ઘુવાડ્યુ. આથી ભાાંડુના આ

મુદ્ધભાાં યામભશરક ભયામ. 13 નલેમ્ફય, 1305ના યજ ભાાંડુ નગય

કફજ ેકયામુાં. ત્માયફાદ ભુવસ્રભ વૈન્મે ઉજ્જનૈ, ધાય અને ચાંદેયી ણ

જીતી રીધાાં. ભાલા જીત્મા ફાદ અરાઉદ્દીને જાતે વેલાનાના યાજા

ળીતદેલ ય આક્રભણ કમુથ. જુરાઈ 1308ભાાં વેલાનાના હકલ્લાન

ઘેય ઘારલાભાાં આવ્મ. અાંતે અરાઉદ્દીનન વલજમ થમ.

ત્માયફાદ જારય ય આક્રભણ કયલાભાાં આવ્મુાં. ત્માાં ણ

વલજમ થમ. અરાઉદ્દીને કાન્શડદેલના બાઈ ભારદેલને જારયના

મુદ્ધભાાં ભદદ કયલાના ફદરા તયીકે વચત્તડની વુફાગીયી આી.

યાજતૂોની હાયનાં કાયણો :-

એકતાન અબાલ.

હકલ્લાઓ ય વલળે ભદાય.

અદ્યતન મુદ્ધ દ્ધવતના જ્ઞાનન અબાલ.

ભમાથદીત વાધનવાભગ્રી.

વલઘાતક વલચાયવયણી. યાજૂત ભાત્ર યાષ્ટર બવક્ત તથા ઝનનૂથી

રડતા જ્માયે ભૂવસ્રભ દગ કયી કૂટનીવત ણ લાયતા.

દઝિણ નીઝત :-

1306 વુધીભાાં રગબગ વાંૂણથ ઉત્તય બાયતન કફજો રઈ

રીધ શત. 1306ભાાં ભવરક કાપૂયે દેલગીયી ય આક્રભણ કમુથ.

પ્રાયાંબભાાં ફાગરણભાાં કણથદેલ ફીજાને શયાલી તેની ુત્રી દલેદેલીન ે

હદલ્શી ભકરી આલાભાાં આલી. જ્માાં ળાશજાદા વખઝયખાન વાથે

તેનાાં રગ્ન કયલાભાાં આવ્માાં. આ ભાહશતી અભીય ખુવયની કૃવત

‘દેલદેલી-લ-વખઝયખાન’ભાાંથી પ્રાપ્ત થામ છે. દેલગીયીના યાજા

યાભચાંદ્રની શાય થઈ. તેણે વાંવધ કયી. તેણે ભવરક કાપૂયને શાથીઓ,

ઘડા અને પ્રચૂય ભાત્રાભાાં ધન આી યાજી કમો. અરાઉદ્દીને યાભચાંદ્રને

“યામયામાન”નુાં વફરૂદ આી વન્ભાવનત કમો. તનેે છત્ર, ચાભય તથા

એક રાખ વનાના ટાંકા ણ આલાભાાં આવ્મા. ગજુયાતન

નલવાયીન પ્રદેળ તેના પ્રદેળ વાથે જોડી આલાભાાં આવ્મ. આથી

ઉકાયલળ થમેરા યાજાએ તાની ુત્રી ઝત્મારીને અરાઉદ્દીન

વાથે યણાલી. આ વાંફાંધન અરાઉદ્દીને તેના દવક્ષણ અવબમાનભાાં

બયૂય ઉમગ કમો.

31 ઓક્ટફય, 1309ના યજ ભવરક કાપૂયે લાયાંગર

જીતલા ભાટે હદલ્શીથી પ્રમાણ કમુથ. યાજા પ્રતારૂદ્રદલેની આ મદુ્ધભાાં

શાય થઈ. તેણે વાંવધ કયી લાવથક ખાંડણી આલાનુાં સ્લીકામુથ. આ

વવલામ કાપૂયને 1000 ઊંટ ય રદામ એટરુ ધન પ્રાપ્ત થમુ.

1310ભાાં લાયાંગર અને દેલગીયીની ભદદથી દ્વાયવભુદ્ર ય

આક્રભણ કયલાભાાં આવ્મુાં. યાજા લીય ફલ્લાર ત્રીજાની શાય થઈ. તેણે

વાંવધ કયી. તે ભુજફ તેણે શાથીઓ, ધન અને ખાંડણી આલાનુાં

સ્લીકામુથ.

1311ભાાં ભાાંફાયના ાાંડ્ય યાજા ય ચડાઈ કયી. યાજા લીય

ાાંડ્ય ત્માાંથી બાગી ગમ. યાજધાની ભદુયાને રૂાંટલાભાાં આલી.

ત્માયફાદ યાભેશ્વય ય ચડાઈ કયલાભાાં આલી. ભાંહદયન

નાળ કયલાભાાં આવ્મ. ત્માાંથી 512 શાથી, 5000 ઘડા અને 500

ભણ શીયા-ઝલયેાત પ્રાપ્ત થમાાં.

યાભચાંદ્રના ભયણ છી તેના લાયવ ળાંકયદલેે (વવાંધણદલે)

હદલ્શીનુાં વલથબોભત્લ સ્લીકાયલાન ઈન્કાય કમો. આથી 1313ભાાં

ભવરક કાપૂયે આક્રભણ કમુથ. આ મદુ્ધભાાં ળાંકયદલે ભૃત્મુ ામ્મ.

કેન્દ્રીમ લહીલટીતતં્ર :-

વુરત ન :- અાંવતભ લડ.

ખ્લબ ગ અને ભાંત્રીઓ :-

દીલ ન-એ-લજાયત :- લજીય.

દીલ ન-એ-અયીઝ :- મુદ્ધ ભાંત્રી.

દીલ ન-એ-ઈન્ળ :- ળાશી પયભાનની જાશેયાત, વલવલધ શુકભના

ભુવદ્દા તમૈાય કયલા અને પ્રાાંત વાથે ત્રવ્મલશાય કયલાની કાભગીયી.

દીલ ન-એ-યવ ર ત :- વલદેળ વલબાગ.

અન્મ ભાંત્રીઓ :- યાજભશરભાાં ભભરૂક કાનાાં તભાભ દ ચારુ

યાખલાભાાં આવ્માાં. વયવવરાશદાય (ળાશી ળષ્ડયક્ષક) અને ભુશયદાય

(ળાશી ભુદ્રાયક્ષક) જલેાાં નલાાં દ ઉભેયલાભાાં આવ્માાં.

ન્દ્મામતતં્ર :-

ભારતનો મધ્યકાીન ઈતતહાસ

Astha Academy, Sector 22, Gandhinagar Mo. 8980961441

9

www.current663.wordpress.com

વુરતાન ન્મામતાંત્રન વલોચ્ચ લડ શત. ત્માયફાદ વદ્ર-

એ-જશાાં અને કાજી-ઉર-કુજાત ન્મામતાંત્રભાાં વલોચ્ચ દ શતાાં. આ

અવધકાયીઓને ભદદ કયલા નામફ કાજીઓ શતા. નામફ કાજીઓન ે

ભદદ કયલા ભુફ્તીઓ શતા. ભુફ્તીઓ કાનનૂનુાં અથથઘટન કયતા. ફીજો

ભશત્લન ન્મામાધીળ અભીય-એ-દાદફેગ-એ-શજાયત શત, જ ે

હદલ્શીભાાં યશીને તાની કાભગીયી ફજાલત. અભીય-એ-દાદનુાં ભખુ્મ

કાભ ચભયફાંધીઓને દયફાયભાાં શાજય કયલાનુાં શતુાં. પ્રાાંતભાાં ણ

ન્મામાધીળ વનભામેરા શતા. જો કે ભટાબાગે ભુક્તા અથલા ઈક્તાદાય

કે વુફેદાય અને અન્મ વનમ્ન કક્ષાના ન્મામધીળ આ કાભગીયી

વાંબાતા. નગય, કવફાઓ અને ગાભડાાંઓભાાં આ જલાફદાયી

રાંફયદાય, ગ્રામ્મભુખી અને ાંચામત વનબાલતી. દંડવ્મલસ્થા :-

વળયચ્છેદ, અાંગવલચ્છેદ, ગુનગેાયને શાથેગે ફેડીઓ

શેયાલલાની તથા ચાફુકના પટકા ભાયલાની વજા વશજ શતી. જ ે

લેાયી લજનભાાં ઓછુાં આે તેના ળયીયભાાંથી તેટરા લજન જટેરુાં

ભાાંવ તનેા ળયીયભાાંથી કાી દલેાભાાં આલતુાં. વ્મવબચાયી ુરૂન ે

થ્થય ભાયીને ભાયી નાખલાની વજા તેના વભમભાાં વાભાન્મ શતી.

તેના જટેર દમાશીન વુરતાન ફીજો કઈ થમ ન શત. ોરીસ વ્મલસ્થા :-

તેન ભખુ્મ અવધકાયી કટલાર શત. અરાઉદ્દીનના વભમભાાં

નુવયતખાન અને અરાઉલ્ભુલ્ક જલેા કટલાર નોંધાત્ર શતા.

જાસસૂીતતં્ર :-

ભુખ્મ અવધકાયી ફયીદ-એ-ભાભવરક શત. તેના શાથ નીચે

અનેક ફયીદ નીભલાભાાં આલતા. ફયીદ ઉયાાંત ફીજા જાવૂવ ણ

નીભાતા જ ે "ભુન્શી" કશેલાતા. તેભને રકના ઘયભાાં ઘૂવીને ણ

તાવ કયલાની વત્તા શતી.

ટાર વ્મલસ્થા :-

પ્રત્મેક યાજભાગથ ય ફે થી ત્રણ હકરભીટયના અાંતયે

ચકીઓની સ્થાના કયલાભા આલી શતી. પ્રત્મેક ચકી અને થાણાભાાં

અવધકાયીઓ અન ેકાયકૂન નીભલાભાાં આલતા. તેભની ભુખ્મ કાભગીયી

તાના વલસ્તાયની વુચના અને વભાચાય એકત્ર કયલાનુાં શતુાં.

લનલેગી ઘડેવલાયની ભદદથી આ વ્મલસ્થા ચારતી. વાભાન્મ

વાંજોગભાાં દેલગીયીથી હદલ્શી વાંદેળ શોંચાડતાાં એક અઠલાડીમાન

વભમ રાગત. જો કે આ વ્મલસ્થાન ઉમગ ભાત્ર વયકાયી વ્મલસ્થા

ભાટે જ થત.

પ્રાંતીમ લહીલટીતતં્ર :-

વભગ્ર વામ્રાજ્મ પ્રાાંતભાાં વલબાજીત શતુાં. પ્રાાંતભાાં ણ

વુફ વુરતાનની જભે જ વત્તા બગલત. પ્રાાંતન ેઈક્તા કશેતા અને

ઈક્તાન લડ "લરી" અથલા "ભકુ્તી" કશેલાત. પ્રાંતીમ ઉચ્ચ અઝધકાયી અને અભીયો :-

વામ્રાજ્મના તભાભ ઉચ્ચ અવધકાયીઓ અભીયભાાંથી

નીભાતા. આ લગથભાાં ખાન, ભવરક અને અભીય જલેી શ્રેણીઓ શમ

છે. "ભવાવરકુર અફવાય"ના નોંધ્મા પ્રભાણે ખાન દવ શજાય, ભવરક

એક શજાય અને અભીય વ ઘડેવલાય વૈવનકન લડ શત. તેના

ળાવનભાાં અભીયની વસ્થવત ગુરાભ જલેી શતી. રશ્કયીતતં્ર :-

"પતલા-એ-જશાાંદાયી"ના કથન અનુવાય એ વભમે રશ્કય

જ યાજત્લ શતુાં. સ્થ મી રશ્કયની યર્ન :- વુરતાન શેરાાં વાભાંત ય આધાહયત

શત. અરાઉદ્દીને ાટનગયભાાં કામભી ધયણે રશ્કયની વીધી બયતી

કયી.તેભને યકડભાાં ગાય આલાનુાં ળરૂ કમુાં. રશ્કયભાાં શજાય, વ, દવ એભ વલબાજન કયલાભાાં આવ્મુ અને તેના આધાયે ખાન, ભવરક, અભીય, વવાશવારાય જલેા દ આલાભાાં આવ્મા. દવ શજાયની

ટુકડી “તુભન” કશેલાતી. અરાઉદ્દીને આ યીતે કુર ૪,૭૫,૦૦૦ ના

કામભી રશ્કયની વ્મલસ્થા યાજધાનીભાાં કયી શતી. નલી બયતી વ્મલસ્થ અને આમુધ :- વૈવનકની બયતી કયલા

“આહયઝ-એ-ભભાવરક” નાભના અભરદાયની વનભણકૂ કયલાભાાં

આલી. પ્રત્મેક વૈવનકને ફે તરલાય આલાભાાં આલતી. દકલ્લેફાંધી અને ઘેય ફાંધી પ્રત્મે વજ્જત :- વ્મુશાત્ભક સ્થાન ય

હકલ્લા ફાંધાવ્મા. હકલ્લાને ઘયે નાખલાની વસ્થવતભાાં વલજમને વય

ફનાલલા રશ્કયને ભાંજનીક, અયાથદા અને ભગયફી જલેાાં આમધુથી

વજ્જ કયલાભાાં આલેરુાં. આ ળષ્ડ થ્થય પેંકલા તથા અગનગા

લયવાલલા કાભ રાગતાાં. આ વવલામ હકલ્લા વધુી શોંચલા “ગયગચ”

માાંવત્રક ભાંચ અને હકલ્લાની ટચ ય શોંચલા “વફાત” માાંવત્રક ભાંચન

ઉમગ થત.

ભારતનો મધ્યકાીન ઈતતહાસ

Astha Academy, Sector 22, Gandhinagar Mo. 8980961441

10

www.current663.wordpress.com

વ્મખ્ક્તગત ખ્નયીક્ષણ :- “દીલાન-એ-અજથ” પ્રત્મેક વૈવનકની

નાભાલરી તૈમાય કયત. તેભાાં દયેક વૈવનકનુાં લણથન યાખલાભાાં આલતુાં.

“દાગપ્રથા” ળરૂ કયલાભાાં આલેરી. જનેા કાયણે અભીય તથા વૈવનક

એક ઘડાને એકથી લધુલાય યજૂ ના કયી ળકે. આઝથીક વ્મલસ્થા :-

અરાઉદ્દીનના વભમભાાં રશ્કયી ખચથ લધી ગમ શત.

કભથચાયીઓ અને ગુરાભ ાછ લધુ ખચથ થત શત. ભાત્ર

અરાઉદ્દીનના ગુરાભની વાંખ્મા જ 50,000 શતી. આથી

વામ્રાજ્મની લાવથક આલક અને રૂાંટનુાં ધન ણ આ ભાટે ઓછુાં ડતુાં

શતુાં. જથેી વૈવનકન ગાય ઘટાડી દેલાભાાં આવ્મ અને કયકવયનાાં

ગરાાંરૂે કેટરાક આવથથક વુધાયા કયલાભાાં આવ્મા. અરાઉદ્દીન

વનયીક્ષય શત. બ લ ખ્નમભન અને ફજાય ખ્નમાંત્રણ :- ડૉ. કે.એવ.રારના ભતે

આ મજના હદલ્શી ૂયતી શતી. જ્માયે ડ. આવળથલાદરારના ભતે

હદલ્શી ઉયાાંત તેને અડીને આલેરા વલસ્તાય ભાટે ણ શતી. વાંૂણથ

વામ્રાજ્મભાાં આ વનમભન ળક્મ ણ ન શતુાં. જો કે આ બાલ વનમભનન ે

કાયણે લધુ કયલયેા ગાભડાઓ ય નાખલાભાાં આલતાાં રકભાાં

શાડભાયી લધી ગઈ શતી. રક કશેતા કે ળશેયીઓનાાં ેટ બયામ છે

અને ગાભડાાંઓભાાં રક બૂખે ભયે છે. ભયરેન્ડના ભતે રશ્કયને હદલ્શીભાાં જ યાખલાનુાં શલાથી વનમભન

હદલ્શી ૂયતુાં જ શતુાં. કદયમ ણ ફજાય :- વુરતાને વોપ્રથભ લસ્તુઓના બાલ નક્કી કયી

તેની વૂવચ ફશાય ાડી. ફયનીના નોંધ્મા પ્રભાણે લો વુધી અનાજ

હદલ્શીભાાં વુરતાને નક્કી કયેરા બાલે લેચાતુાં યષુ્ણાં. અવતલૃષ્ટી કે

અનાલષૃ્ટીની તેના ય કઈ જ અવય થઈ નશી. ભવરક કફૂર

ઉરુઘખાનીને કહયમાણા ફજાયન “ળશના” અથાથત “વનમાંત્રક”

નીભલાભાાં આવ્મ. લેાયીઓનુાં યજીસ્ટર ેળન પયવજમાત કયલાભાાં આવ્મુાં.

ખેડૂતને જરૂહયમાત ૂયતુાં અનાજ યાખીને ફાકીનુાં અનાજ ખાભાાંથી

વીધુાં જ વયકાયી અવધકાયીઓને વનવિત બાલે આી દેલાનુાં શતુાં. આ

વ્મલસ્થાભાાં ક્રભળ: “ળશના-એ-ભાંડી”, “જાવૂવી અવધકાયીઓ”

અને “ભુનહશમાન” નાભે ઓખાતા જાવૂવ કાભ કયતા. ક ડ ફજાય :- આ ફજાયભાાં કાડ ઉયાાંત ભેલા, ભીઠાઈ, વાકય, ખાાંડ લગયેે ણ લેચાતાાં. આ ફજાયનુાં વનમાંત્રણ કયતા આદેળ પ્રભાણે

“વયા-એ-અદર”ની સ્થાના કયલાભાાં આલેરી. છેક ભુરતાનથી

કાડ રાલલા ભાટે લેાયીઓને રન આલાભાાં આલતી. ફજાય ય

વનમાંત્રણ યાખલા ભાટે “યલાના નલીવ” (યભીટ આનાય

અવધકાયી)ની વનભણૂાંક કયલાભાાં આલી. લેાયીઓને વનવિત યકભ

કવભળનરૂે ભતી. તેઓ વયકાયી એજન્ટ જલેા ફની ગમા શતા. ળુ અને ગુર ભ ફજાય :- ઘડાઓ, અન્મ ળુઓ તથા ગુરાભ

અને દાવીઓની હકાંભત વનવિત કયલાભાાં આલી શતી. ધવનકની

ખયીદી ય પ્રવતફાંધ ભૂકલાભાાં આવ્મ. ઘદાઓ અને ગુરાભ એ

રશ્કયની કયડયજુ્જ શાતા. આથી વુરતાન જાતે જ દેખયેખ યાખત. આ

ફજાય વાથે વાંકામેરા દરાર ફયાફય કાભગીયી ન કયે ત તેભન ે

કડક વજા થતી. ફયની જણાલે છે કે આ વજાઓ એટરી કડક શતી કે

આ દરારન જીલનભાાંથી યવ ઊડી ગમ શત અને તેઓ ભયણનુાં

સ્લાગત કયલા થનગની યષ્ણા શતા. વ ભ ન્મ ફજાય :- આ ફજાય “દીલાન-એ-હયમાવત”ના વનમાંત્રણ

શેઠ આલતુાં. તભાભ ચીજોના બાલ ઉત્ાદન ખચથ નજય વભક્ષ યાખી

વનવિત કયલાભાાં આલતા. લેાયી લજનભાાં ઓછુ આે ત તેટરા

લજનનુાં ભાાંવ તેના ળયીયભાાંથી કાલાની વજા શતી. બ લ ખ્નમભન અને ફજાય ખ્નમાંત્રણ વ્મલસ્થ ન ગુણદ :- આ વ્મલસ્થાથી હદલ્શીના વૈવનક તથા કભથચાયીઓને રાબ થમ. યાં તુ

આ ફધુ ખેડૂત, ઉત્ાદક અને લેાયીઓ ભાટે વલઘાતક નીલડુ્ય. જો

કે વૈવનકને ણ ગાય ઓછ આલાભાાં આલત શત. આ

વ્મલસ્થાથી લેાય અને લેાયીઓ ફન્નેનુાં તન થમુાં. અનાજના

લેાયીઓને હદલ્શીભાાં લવલાટ કયલાનુાં પયવજમાત કયલાભાાં આવ્મુાં.

આથી અન્મ ક્ષેત્રભાાં લેાયનુાં વાંલધથન થઈ ળક્મુ નશી. ખેડૂતની શારત કપડી ફની. અનેકગણાં ભશેવુર અને કય બમાથ છતાાં

ણ અનાજ વસ્તા દયે આી દેલાનુાં શતુાં. જો કે દૂય લેચલા જલાની

અને દરારની દયવભમાનગીયીની ભુશ્કેરી યશી નશી. વસ્તા દયને રીધ ે

હદલ્શીભાાંથી હકભતી ચીજો અદૃશ્મ થલા રાગી. અભીય ભાટે

બગવલરાવની લસ્તુઓ ભલી ભુશ્કેર થઈ. વુરતાનની વનદથમતાની

અવય અભરદાય ય અને અભરદાયની પ્રજા ય થઈ શતી. કઠાયભાાં

જરૂહયમાત કયતાાં લધુ અનાજ એકવત્રત કયલાભાાં આલેર શઈ વડતુાં

શતુાં. ઈબ્નફતૂત જ ેઆ વભમના ફે દવકા છી હદલ્શી આલેર એન ે

ણ લીવ લથ જૂનુાં વાંગશામેરુાં અનાજ ખાલુાં ડેરુાં.

ઈબ્નફતૂત

ભારતનો મધ્યકાીન ઈતતહાસ

Astha Academy, Sector 22, Gandhinagar Mo. 8980961441

11

www.current663.wordpress.com

હદલ્શીના રશ્કય, અવધકાયીઓ અને નાગહયકએ આ

વ્મલસ્થાન રાબ રીધ. યાં તુ આ ફધુ દઆફ, હદલ્શી, ઝાઈન અન ે

ફમાનાની આવાવના પ્રદેળના બગે શતુાં. આ વ્મલસ્થાભાાં રશ્કયી

જરૂહયમાતને નાગહયકની જરૂહયમાત કયતાાં ઉય ગઠલલાભાાં આલી

શતી. હદલ્શીના લેાયીઓને ફાદ કયતાાં વાભાન્મ પ્રજાન ે આ

વ્મલસ્થાન રાબ રાાંફા વભમ વુધી ભળ્ શત. કાયણ કે અરાઉદ્દીન

જીવ્મ ત્માાં વુધી આ બાલ વસ્થય યષ્ણા શતા. ભહેસરૂી વ્મલસ્થા :-

અરાઉદ્દીનના ળાવનકા શેરાાં ખારવા કયેર પ્રદેળ વીધ

દીલાન-એ-લજાયત અાંતગથત આલત. આ ખાતાના આવભર, કાયકૂન

અને અન્મ કભથચાયીઓ જભીન ભશેવૂરની લવૂરાત કયતા. જ ેપ્રદેળ

વુફાઓ શસ્તક શતા ત્માાં ભુક્તીઓ ભશેવૂર એકત્ર કયતા. તેઓ

પ્રાાંતના લશીલટ ભાટે જરૂયી યકભ યાખી ફાકીન ખજાન કેન્દ્રની

વતજોયીભાાં જભા કયાલતા. જભીન ભશેવૂર ખેડૂત ાવેથી ઉજન

3જો બાગ રેલાભાાં આલતુાં. જભીન ભશેવૂર વાભાન્મ યીત ે દશાંદ ુ

કભચર્ યી ર્ોધયીઓ, ભુક દભ અને ખૂત લવૂર કયતા. તેભને કવભળન

આલાભાાં આલતુાં. આ દ્ધવત “ઈજાય દ્ધખ્ત” કશેલાતી. ઈન ભી બૂખ્ભ ભ ખ્રકન અાંત :-

અભીય, અભરદાય, વલદ્વાન અને ઉરેભાઓ ાવે આલી

જભીન શતી. અરાઉદ્દીને આલી બૂખ્ભ જપ્ત કયી. તેના રીધે આલ

આવુ લગથ જભીનથી લાંવચત થઈ ગમ. ખૂત અને ભુક દભન ખ્લળે ખ્ધક યની ન ફૂદી :-

ખૂત અને ભુક દભ જવજમા, ખમ્વ, ચયાઈ અને કયી જલેા

લેયા નશતા બયતા. સ્થાવનક ક્ષતે્રે તેભની દ દ ગીયી લધી ગઈ શતી.

આથી વુરતાને આદેળ ફશાય ાડી તેભના અખ્ધક ય ન ફૂદ કમાથ.

તેભને ણ વાભાન્મ પ્રજાની જભે કય ર્ૂકલલ ભજફૂય કમાથ. જભીન ભશેવૂરની વ્મલસ્થ :-

ક્ષેત્રપન આધ યે જભીન ભશેવરૂની યકભ નક્કી કયલાભાાં

આલી. જભીન ભાલા ભાટે ફયની “ખ્ફસ્લ ” ન ભન ગજન

ઉમગ થમાની નોંધ કયે છે. કઈ વનવિત ઉલ્લેખ ભત નથી, યાં તુ

ઉજના 50% જટેરુાં ભશેવુર શળે. આ ઉયાાંત ઘયલેય, ર્ય ઈલેય, દૂધ ાં ળુઓ યન લેય રક બયતા. આ ઉયાાંત ખેડૂત એક

અન્મ “કયી” અથલા “કયશી” નાભન લેય ણ બયતા. અન્મ લેય :- જખ્જમ :- ખ્ફન ભુખ્સ્રભ ાવેથી ઉઘયાલલાભાાં આલત. સ્ત્રીઓ, ફ ક, ગર અને ખ્બખ યીઓને તેભાાંથી ભુખ્ક્ત શતી. ખમ્વ :- રૂાંટન ભ ર ય જ ે રેલાભાાં આલત તેને ખમ્વ કશેતા.

અરાઉદ્દીન શેરાાંના વુરતાન રૂાંટના ભારભાાંથી 1/5 બાગ રેતા

અને ફાકીન 4/5 બાગ વૈવનક અને અવધકાયીઓભાાં લશેચલાભાાં

આલત. યાં તુ અર ઉદ્દીન તેભ ાંથી 4/5 રેત અને વૈવનક તથા

અવધકાયીઓને 1/5 બાગ ભત. જક ત :- ભ ત્ર ભુખ્સ્રભ ાવેથી લવૂરલાભાાં આલત. તેના ભાટે

જફયદસ્તી કયલાભાાં આલતી નશી. કુયાનના આદેળ પ્રભાણે આ લેય

બયલ એ દયેક ભુવરભાનની વલત્ર પયજ શતી. આ લયે વના, ચાાંદી, ળુઓના ધણ અને લેાયીઓના ભારવાભાન ય લવૂરાત.

તેની ભાત્રા વાંખ્િન 40ભ બ ગ જટેરી શતી. ડૉ. ર રન ભતે

ભુખ્સ્રભ 5% અને ખ્ફન ભુખ્સ્રભ 10% જક ત બયત . કય દ્ધખ્તનુાં ભૂદમ ાંકન :-

લેયાની લવૂર ત કૂ્રય યીતે કયાતી. આ ભાટે ન મફ લજીય અને

“ળપચ ક ખ્ની” જલેા અવધકાયીઓની વનભણૂાંક કયલાભાાં આલી શતી.

“દીલ ન-એ-ભુસ્તખય જ” નાભના ખાતાની સ્થાના કયલાભાાં આલી

શતી. અરાઉદ્દીનના અઝંતભ ઝદલસો :-

ળાવનના છેલ્લા ચાય-ાાંચ લથ તે ભવરક ક પૂયન પ્રબ લ

નીચે શત. એ જ એકભાત્ર તેન વરાશકાય શત. તે જરદયના યગથી

ભારતનો મધ્યકાીન ઈતતહાસ

Astha Academy, Sector 22, Gandhinagar Mo. 8980961441

12

www.current663.wordpress.com

ીડાત શત. કેટરીકલાય ફેબાન થઈ જત. એ લખતે ભાત્ર કાપૂય જ

તેની ાવે યશેત. ફીજા તફીફ અને અભરદાય તનેાથી ડયતા શતા.

તેની કડક નીતીને કાયણે તનેા ભતન દ તાની ય ના આલ ેત ે

ભાટે તેઓ તેનાથી દયૂ યશેતા. ભવરક કાપૂયે આ હયવસ્થવતન રાબ રીધ. તે નામફ/ઉ

વુરતાન શલાથી વામ્રાજ્મની તભાભ વત્તા તનેી ાવે જ શતી.

અરાઉદ્દીનના વલશ્વાવુ વુફા અરખ નની તેણે શત્મ કયાલી દીધી.

કાયણ કે તે ખ્ખઝયખ નને લાયવ નીભલા ભાાંગત શત. ત્માયફાદ તેણે

વખઝયખાનને ણ ગ્લાવરમયના હકલ્લાભાાં નજયકેદ કયેર. 4

જાન્મુઆયી, 1316ના યજ વુરત નનુાં અલવ ન થમુાં. અરાઉદ્દીનનું ભલૂ્માંકન :-

અરાઉદ્દીન તે ખ્નયક્ષય શત. તે હદલ્શીન એલ શેર

વુરતાન શત કે જ ેઝુમ્ભ ની નભ જ ઢલ જત નશી. ઊંટલૈદ્ય અન ે

જાદુગયને કડક વળક્ષાઓ કયેરી. વીયીન દકલ્લ અને ત્માાંન શજાય

વુતૂન ભશેર તેણે તૈમાય કયાલેર. હદલ્શીની કુવ્લતુર ઈસ્રાભ

ભવસ્જદન અર ઈ દયલ જો તેણે તૈમાય કયાલેર. અભીય ખુવય અન ે

શવન ખ્નઝ ભી જલેા 46 વાહશત્મકાયને તેણે આશ્રમ આેર.

ય જસ્થ ન તથ દખ્ક્ષણ બ યતન પ્રથભ ભુખ્સ્રભ ખ્લજતે વુરતાન. ખરજી લળંનો અતં :-

વુરતાનના અલવાન ફાદ લ સ્તખ્લક વિ ક પૂયન શ થભ ાં

આલી. કાપૂયે વુરતાનનુાં એક લખ્વમતન ભુાં યજૂ કમુાં અને તે ભુજફ તેણે

વોથી નાના ળાશજાદા ળ શફુદ્દીનને વુરતાન ફનાલી તે તને

વાંયક્ષક ફની ગમ. અરાઉદ્દીનની ટયાણીને ભશેરભાાંથી તગડેી ભકૂી.

ળાશજાદા વખઝયખાન તથા ળાદીખાનની આાંખ પડાલી નાાંખી. આથી તુકથ વયદાયએ ત્રાવીને 6 જાન્મુઆયી, 1316ન

યજ ક પૂયની શત્મ કયી. ત્માય ફાદ વયદાયએ ળાશફુદ્દીનના વાંયક્ષક

તયીકે અરાઉદ્દીનના ફીજા ુત્ર કુતુફુદ્દીન ભુફ યકળ શને નીમ્મ. યાં તુ

તેણે થડા જ વભમભાાં બ ઈની શત્મ કયી તે વુરતાન ફની ગમ.

તેણે અરાઉદ્દીનના તભાભ વુધાયા નાફૂદ કયી દીધા. તેણે દેલખ્ગદય

તથા ગુજય તન ફલ કચડ્યા. યાં તુ તે અત્માંત વલરાવી ફની ગમ

શત. આથી ખુવયખ ન(ગુજય તન વૂફ તયીકે 1320ભ ાં નીભ મ

શત) નાભના લટરામેરા હશાંદ ુ દ્વાયા ભામો ગમ. ખુવયખાનની

ઈસ્રાભ યની શ્રદ્ધા ળાંકાસ્દ શતી. તે હશાંદુઓ ય થડ વલળે ઢળ્

શત. તેણે અરાઉદ્દીનના તભાભ ુત્રની શત્મા કયાલી દીધી શતી.

આથી તુકચ વયદ યએ ક લતરુાં ઘડ્યુાં. તેભણે ભુરત નન વુફ ગ ઝી

ભખ્રકન નેતૃત્લ તે હદલ્શી ય આક્રભણ કયી ખુવયખાનને ભાયી

નાાંખ્મ. ત્માયફાદ ગાઝી ભવરકે વુરતાન ખ્ગમ વુદ્દીનન નાભે તાન

યાજ્માવબેક કયાલી તુગરક લાંળની સ્થાના કયી.

તુગરક લળં

ઝગમાસુદ્દીન તુગરક :- (1320-1325)

વુરતાનના કઈ

લાંળજને ળધલા પ્રમત્ન કયલા છતાાં કઈ ન ભતાાં અભીયની

વાંભવતથી તે ‘વગમાવુદ્દીન ળાશ તુગરક’ નાભ ધાયણ કયી વુરતાન

ફની ગમ. ગ ઝી તયીકે તાની જાતને ઓખાલનાય દદદશીન પ્રથભ

વુરતાન.

વુરતાન રખનોતી શત. એ લખતે ુત્ર ભશમ્ભદના

વલદ્રશી લતથનના વભાચાય ભતાાં તે હદલ્શી આલલા ભાટે નીકળ્.

યસ્તાભાાં મભનુા નદીના હકનાયે અપઘ નુય નજીક તેના સ્લાગત ભાટે

તૈમાય કયેર ભાંર્ તૂટી ડતાાં તેનુાં ભૃત્મુ થમુાં. આ યીતે વુરતાન તનેા

ુત્રના ડમાંત્રન બગ ફન્મ.

સરુતાન ભહુમ્ભદ તુગરક :- (1325-1351)

ભારતનો મધ્યકાીન ઈતતહાસ

Astha Academy, Sector 22, Gandhinagar Mo. 8980961441

13

www.current663.wordpress.com

વગમાવદુ્દીનના

ળાંકાસ્દ ભયણ ફાદ ત્રીજા હદલવે ભ ર્ચ, 1325ભ ાં તેન ભટ ુત્ર

જૂન ખ ાઁ ઉપે ઉરુઘખ ાઁ “ ભુશમ્ભદ” નાભ ધાયણ કયી ગાદીએ આવ્મ.

જ ેઈવતશાવભાાં ભુશમ્ભદ વફન તુગરક તયીકે ઓખામ છે. હદલ્શીન

વોપ્રથભ ખ્ળખ્ક્ષત અને ખ્લદ્વ ન વુરતાન.

બ યતની ય જકીમ એકત નુાં વભથચન :- અળક ફ દ વભગ્ર

બાયતની યાજકીમ અને લશીલટી એકીકયણની કલ્ના કયનાય.

ઉચ્ર્તય વ મ્ર જ્મલ દનુાં પ્રલતચન :- ભધ્મ એવળમાભાાં આ વભમ

દયવભમાન ળુન્માલકાળ શલાથી તેણે ખુય વ ન અવબમાનની મજના

ફનાલી.

બ યતની કૂભાંડૂકત દૂય કયલી :- 1340-41ભ ાં તેણે આમાત ય

છૂટછાટ આી. જથેી અન્મ દેળ વાથે લેાય અને વ્મલશાય લધે. તે

વભમે વલશ્વના યાજદૂત બાયત આવ્મા. જભેાાં ઈયાન, ચીન, ખ્લાયીઝભ અને વવહયમાના ભખુ્મ શતા. ખ્ફગદ ન નાભના તાના

પ્રવતવનવધને તેણે ઈય ક ભકરેર. ત્માાં તેણે વલત્ર નગયભાાં 1 કયડ

ટાં ક દ ન કયેરુાં.

તકચ વાંગત અધ્મ ત્ભ દળચન :- તેને ઈસ્રાભભાાં શ્રદ્ધા શતી. તેભ છતાાં

અન્મ ધભો પ્રત્મે ણ તેની નીવત વદશષ્ણુ શતી. તે ભજરીવભાાં

અથાથત ધાવભથક લાદવલલાદની વબાઓભાાં ઉરેભાઓની વાથે વાથ ે

ખ્ફન ભુખ્સ્રભને ણ ફરાલત. જનૈાચામથ ખ્જનપ્રબવૂદયએ ભધયાત

વુધી તેની વાથે ધાવભથક ચચાથ કયી શતી. ય જા વખેય ન ભક જનૈ

ખ્લદ્વ ન ણ તેના કૃાાત્ર શતા. જનૈ ધભથ વાથે આટર વાંફાંધ શલા

છતાાં તેના અદશાંવ ના વવદ્ધાાંતની તેના ય કઈ જ અવય થઈ ન શતી.

ધ ખ્ભચક વ લચબોખ્ભકત લ દને પ્રત્વ શન :- ખ્રત ણ અન ે

ખ્ગયન યન ાં જનૈ ભાંદદયની તેણે ભુરાકાત રીધેરી. ળત્રુાંજમનાાં ભાંહદયભાાં

ત તેણે જનૈ અનુમામીઓ જલેાાં ખ્લખ્ધખ્લધ ન ણ કમાાં શતાાં.

ધ ખ્ભચક વશમગથી તાંત્ર ર્ર લલુાં :- ફયનીના કથન ભુજફ તે

“ફાદળાશી” અને “મગાંફયી”ને એક કયલા ભાાંગત શત. તે એલ

શેર વુરતાન શત; જણેે ળેખ ભુઈનુદ્દીન ખ્ર્સ્તીની અજભેય ખાતનેી

દયગ શ અને વ ર ય ભવૂદ ગ ઝીની ફશય ઈર્ની દયગ શન ાં દળથન

કયેરાાં.

ગુણલિ આધ દયત વભ ન નીખ્ત :- લશીલટીતાંત્રભાાં તેણે નીચા

કૂના પ્રવતબાલાન વ્મવક્તઓની ઉચ્ચ શદ્દાઓ ય વનભણકૂ કયી.

ફયની જણાલે છે કે વુરતાને શરકી કભના ગામકના નજફ નાભના

મુલકને ગુજય ત, ભુરત ન અને ફદ મુન ળાવનબાય વોંપમ શત.

ગુરાભ ભુકવફર ગુજયાતન નામફ લજીય શત. વુરતાન દના દૈલી

વવદ્ધાાંતભાાં તેને શ્રદ્ધા શતી. વવક્કાઓ ય તેણે “અર વુરત ન

ખ્જલ્લઅલ્લ શ” અથાથત “વુરત ન ઈશ્વયની છ મ છે” લાક્મ કતયાલરુેાં.

કેટરાક વવક્કાઓ ય તેણે “ઈશ્વય વુરત નન વભથચક છે” એલુાં

કતયાલેરુાં. લશીલટ ય ત ે ધભથ અને ધભથગુરઓન પ્રબાલ વીવભત

કયલા ભાાંગત શત. શેરાાં વભગ્ર ન્મામતાંત્ર ય ઉરેભાઓનુાં લચથસ્લ

શતુાં. વુરતાન ફનતાાં જ તેણે ત ે દૂય કમુાં. અદારતભાાં અનેક લગથના

વલદ્વાનને તેણે કાજી તયીકે વનમુક્ત કમાથ. 1340ભાાં ખરીપાના

પ્રવતવનવધને હદલ્શી ફરાલી તેનુાં સ્લાગત કમુાં. ન્મામભાાં દવતન ેતે

છડત નશી.

આંતઝયક નીતી :-

દઆફભ ાં કયલૃખ્દ્ધ :- તેણે વલળા રશ્કય ઉબુ કમુથ શતુાં. તેના

વનબાલ ભાટે લધુ નાણાાંની જરૂય ડતી. આથી તેણે ગાંગ અને જભન

લચ્ર્ેન દઆફ પ્રદેળ ય લધુ કય નાાંખ્મ. તે 50%ની નજીક શત.

આ અભર ત્માયે જ કયલાભાાં આવ્મ; જ્માયે દઆફભાાં ચભાવુાં

વનષ્પ ગમુાં શતુાં. લેયાની કૂ્રયતાથી લવુરાત કયલાભાાં આલી. જો કે

ાછથી વુરતાનને વાચી હયવસ્થવતન ખ્માર આલતાાં તણેે

ખેડૂતને યાશત આી શતી.

ખેતીલ ડી ખ ત ની સ્થ ન :- તેણે ખેતીલાડીન નલ વલબાગ

ળરૂ કમો. આ ભાટે તેણે “અભીય-એ-કશી” અથાથત કૃવભાંત્રીની

વનભણૂાંક કયી. પ્રમગ કયલા ભાટે વયકાયી પાભથ સ્થાલાભાાં આવ્માાં.

યાં તુ વયકાયી નકયના ભ્રષ્ટાચાયને કાયણે આ પાભથ વનષ્પ ગમાાં.

આથી ત્રણ લથ ફાદ આ મજના ફાંધ કયલી ડી.

ભારતનો મધ્યકાીન ઈતતહાસ

Astha Academy, Sector 22, Gandhinagar Mo. 8980961441

14

www.current663.wordpress.com

ધાઝભીક નીઝત :-

તેની ધાવભથક નીવત ઉદાય તથા વહશષ્ણ શતી. ભુવસ્રભ ધાવભથક

લગથની તેણે ઉેક્ષા કયી શતી. આથી તેને ક્માાંક “વુરત ન-એ-

ક ખ્તર” અને ક્માાંક “વુરત ન-એ-આદદર” કશેલાભાાં આવ્મ.

ઈબ્નફતુત અને ફયનીન ે તેણે અનુક્રભે હદલ્શીના ક જી અન ે

તાના ન દદભ નીમ્મા શતા. ળખે ખ્નઝ ભુદ્દીન ઓખ્રમ ન તે યભ

બક્ત શત. તેણે ળેખ નવીરૂદ્દીન તથા અન્મ વાંતને તાને ત્માાં

આભાંત્ર્મા શતા. યાં તુ તેભનુાં મગ્મ વન્ભાન નશતુાં કમુથ.

તેની કડક

નીવતને કાયણે ઉરેભાઓ તથા કાજીઓન વયકાયી કાભકાજભાાં

શસ્તકે્ષ ફાંધ થઈ ગમ શત. વફન ભુવસ્રભ પ્રત્મે તે ઉદાય અન ે

વહશષ્ણ શત. લશીલટીતાંત્રભાાં હશાંદુઓને ભશત્લનાાં દ ય ભૂકલાભાાં

આવ્મા શતા. યતનખ્વાંશને વવાંધભાાં નાણાાંપ્રધાન ફનાલી “આઝભ-એ-

ખ્વાંધ”ની ઉાવધ આી શતી. ખુદ ભુશમ્ભદના હદલ્શીના દયફાયભાાં

ખ્વદ્ધ ર નાભના હશાંદુનુાં લચથસ્લ શતુ. ખ્જનપ્રબવૂદયને દયફાયભાાં

ફરાલી તેભનુાં વન્ભાન કયેરુાં. નગયકટ ય આક્રભણ કમુથ ત્માયે તેણે

જ્લ ર ભુખી દેલીન ભાંદદયને સ્ળથ ણ નશત કમો.

ય જા દન દૈલી અાંળન પ્રફ દ લ :-

ફરફનની ભાપક યાજાદના દૈલી અાંળન તે ચુસ્ત ુયસ્કતાથ

શત. તે કશેત કે, “જ ેવુરતાનને લળ થામ છે તે અલ્લાશને લળ છે.

અલ્લાશને લળ યશ. મગાંફયન ે લળ યશ અને તભાયાભાાંથી જ ે

વત્તાસ્થાને છે તેને લળ યશ.” તેણે વવક્કાઓભાાં નીચે ભુજફનાાં વુત્ર

કતયાવ્માાં શતાાં.

“વુરતાન ઈશ્વયની છામા છે.”

“પ્રબુત્લની અવધકાયી પ્રત્મેક વ્મવક્ત નથી ફનતી. આ અવધકાય ત

અભુક ચક્કવ વ્મવક્તઓને જ ભે છે. વુરતાનના શુકભનુાં ારન

કયનાય લાસ્તલભાાં ઈશ્વયના આદેળનુાં જ ારન કયે છે. ઈશ્વય

વુરતાનન વભથથક છે.”

ખરીપ ની ફશ રીન પ્રમ વ :-

તાની મજનાઓની વનષ્પતાના કાયણે

ભુવસ્રભ જનવભૂશભાાં ટીકાાત્ર થતાાં વુરતાને ખરીપા દ્વાયા વન્ભાન

ભેલી ુયગાભીઓની ભાપક ફશારી ભેલલાના પ્રમાવ આયાંભ્મા.

ભોંગરએ 1258ભાાં ફગદાદ જીતીને ખરીપાન નાળ કયતાાં બાયતભાાં

ણ તેનુાં અવસ્તત્લ આબાવી થઈ ગમુાં શતુ. આભ છતાાં ભુશમ્ભદ ે

ઈવજપ્તના ખરીપાને તાને વુરતાન તયીકે ભાન્મ કયલા વલનાંવત કયી.

ઈ.વ. 1340ભાાં ખરીપાના નાભ ભાત્રના લાંળજ વગમાવદુ્દીન

ભશમ્ભદને હદલ્શી ફરાવ્મ. ખરીપાના આ લાંળજની વસ્થવત વબખાયી

જલેી શતી. આભ છતાાં વુરતાને તેને ખરીપાને મગ્મ ભાન આપમુાં

અને કીભતી બેટ આી.

સુરતાનની તયંગી મોજના :-

ય જધ ની દયલતચનની મજન :-

વુરતાને યાજધાની હદલ્શીથી દેલગીયી અથાથત દરતાફાદ

ફદરલાન વનણથમ કમો. તેનુાં કાયણ દરતાફાદ વામ્રાજ્મની લચ્ચે

શતુાં અને તેના યથી દવક્ષણ ય વાયી યીતે વનમાંત્રણ યાખી ળકામ તેભ

શત.ુ ઉયાાંત હદલ્શીભાાં ભોંગરના આક્રભણન બમ ણ શત. આથી

તેણે તભાભ હદલ્શીલાવીઓને દરતાફાદ જલા ભાટે શૂકભ કમો.

વુરતાને હદલ્શીભાાં કૂતયાાં-વફરાડાાં ણ યશેલા દીધાાં ન શતાાં. જો કે

વુરતાને 700 ભાઈરના આ યસ્તાભાાં પ્રજા ભાટે વગલડ ણ કયી

શતી. યસ્તાની ફન્ને ફાજુ લૃક્ષ લાલલાભાાં આવ્માાં શતાાં. દય ફદફે

ભાઈરના અાંતયે ખાલા-ીલા તથા યશેલાની વગલડ શતી.

દરતાફાદભાાં ખાલા-ીલાની ભપત વગલડ કયલાભાાં આલી શતી.

તભાભને હદલ્શીની સ્થાલય વભરકતના ફદરે લતય આલાભાાં આવ્મુાં

શતુ. તેભ છતાાં 40 હદલવની આ ભુવાપયીભાાં ભટાબાગના રક ભતૃ્મ ુ

ામ્મા. ફાકીનાને દવક્ષણની આફશલા ભાપક ન આલતાાં ભૃત્મુ

ામ્મા. જો કે ાછથી વુરતાને હદલ્શી ુન: સ્થાાંતયના આદેળ

ણ આપમા શતા. યાં તુ આ મજનાભાાં દરતાફાદ આફાદ થઈ ળક્મ ુ

નશીં અને હદલ્શીએ જ ે જાશજરારી ગુભાલી તેને ુન: પ્રાપ્ત કયતાાં

લો રાગી ગમાાં. એના ફદરે વરુતાને ભાત્ર કચયેીઓ જ ત્માાં ખવેડી

શત અને અવધકાયીઓને જ ત્માાં સ્થાાંતય ભાટે આદેળ આપમા શત

ત લધુ મગ્મ શત.

પ્રતીક ર્રણન ઉમગ :-

વુરતાને ધાતુની હકાંભત નક્કી કયી કરાત્ભક વવક્કાઓ

ડાવ્મા. 1329-30ભાાં જ્માયે યાજ્મની આવથથક વસ્થવત નફી

શતી; ત્માયે પ્રતીકભુદ્રાન પ્રમગ કયલાભાાં આવ્મ.

વના અને ચાાંદીના વવક્કાના સ્થાને તાાંફાના વવક્કા અભરભાાં

ભૂકલાભાાં આવ્મા અને કષુ્ણાં કે આ તાાંફાના વવક્કા વના-ચાાંદીના

ફયાફય ભૂલ્મના ગણાળે અને તેની જભે અભરભાાં યશેળે. તેના કાયણે

ભારતનો મધ્યકાીન ઈતતહાસ

Astha Academy, Sector 22, Gandhinagar Mo. 8980961441

15

www.current663.wordpress.com

રકનાાં ઘય ટાંકળા ફની ગમાાં અને અનેક વનીઓએ આલા

તાાંફાના વવક્કાનુાં વનભાથણ કયી દીધુાં. આથી વનુાં અને ચાાંદી

યાજ્મભાાંથી અદૃશ્મ થઈ ગમુાં. તેના કાયણે વલદેળ લેાય બાાંગી ડ્ય.

છેલટે વયકાયે તાાંફાના વવક્કા યત રીધા અને તેના સ્થાને વના-

ચાાંદીના વવક્કા આપમા. આથી પ્રજાને પામદ થમ અને વયકાયે દલેાુાં

પૂાંક્મુ.

ખુય વ ન જીતલ ની મજન :-

ભુશમ્ભદે ખુયાવાન અન ે ઈયાક જીતલાની મજના ફનાલી.

આ ભાટે તેણે 3,70,000 નુાં રશ્કય તૈમાય કમુાં. આ મજના તેણે

ઉયક્ત દેળભાાંથી બાગીને આલેરા ફલાખયના પ્રત્વાશનન ે

કાયણે ફનાલી શતી. યાં તુ આ વભમ દયમ્માન ભધ્મ એવળમાની

યાજકીમ હયવસ્થવતભાાં હયલતથન આલતાાં તેણે આ મજના ડતી

ભૂકી. રશ્કયને વલખેયી નાખલાભાાં આવ્મુાં.

નગયકટની જીત :-

નગયકટન હકલ્લ કાાંગડા વજલ્લાના એક લથત

ય આલેર શત. 1337ભાાં તનેા ય આક્રભણ કયલાભાાં આવ્મુાં.

ત્માાંના હશાંદુ યાજાએ શાય સ્લીકાયી રીધી. આથી વુરતાને તેને હકલ્લ

યત વોંી દીધ.

કય જરનુાં ખ્લન ળક યી અખ્બમ ન :-

હશભારમનાાં યાજ્મ ય પ્રબુત્લ સ્થાલાની

નીવતના બાગરૂે કુભાઉના ડુાંગયા પ્રદેળભાાં આલેરા કયાજર ય

આક્રભણ કયલાભાાં આવ્મુાં. પ્રાકૃવતક પ્રવતકુતાઓને કાયણે આ

અવબમાન વનષ્પ ગમુાં. 1 રાખભાાંથી ભાત્ર 8 થી 10 વૈવનક જ

યત આલી ળક્મા. ફાકીના ભૃત્મ ુામ્મા.

સામ્રાજ્મના ઝલઘટનનો પ્રાયંબ :-

ફશ ઉદ્દીન ગુવ ચસ્ન ફલ :-

તે ગુરભગથના વીભાલતી પ્રદેળન વુફ શત. તુગરકના

લપાદાય જાગીયદાય ય તેણે આક્રભણ કમુાં. આથી વુરતાને હદલ્શીથી

વેના ભકરી. ફશાઉદ્દીન ગુરભગથ ત્મજીને બાગી ગમ અને દવક્ષણના

કવમ્રી નાભના હશાંદુ યાજ્મભાાં આશ્રમ રીધ.

દકળરુખ નન ફલ :-

હકળરુખાન ઉપે ફશયાભ વાઈફા વવાંધ, ઉચ્છ અને ભુરતાનન

વૂફ શત. તે વગમાવુદ્દીનન લહયષ્ઠ વયદાય શત. તેના ફલાનુાં

કાયણ તેણે દરતાફાદ જલાન ઈન્કાય કમો તે શતુાં. ભુશમ્ભદ ત ે

તેની વાભે રડલા ગમ. તેને કડીને તેની કતર કયલાભાાં આલી.

સ્લતાંત્ર ફાંગ ી વદતનતની સ્થ ન :-

અરીભુફાયક એ વુરતાનન લપાદાય વયદાય શત. તેણે

રખનોતી જીતીને ફાંગાભાાં નલા વૂફાની વનભણૂક કયલા વુરતાનન ે

જણાવ્મુાં. યાં તુ હદલ્શીથી આ વ્મલસ્થા ન થતાાં તેણે અરાઉદ્દીન નાભ

ધાયણ કયી તાને ફાંગાન સ્લતાંત્ર વુરતાન જાશેય કમો. ાછથી

ળભવુદ્દીને તેને ભાયીને વનાયગાાંલ વહશત વભગ્ર ફાંગા કફજ ેકમુાં.

વુરતાન આ ફલા તયપ ધ્માન આી ળક્મ નશીં. આથી 1340ભાાં

ફાંગાભાાં સ્લતાંત્ર વલ્તનતની સ્થાના થઈ.

ખેડૂત અને જાગીયદ યન ફલ :-

1329ભાાં વુનભ અને વભાનાના ખેડૂત અને જાગીયદાયએ

ફલ કમો. વુરતાને તેને કચડી નાાંખ્મ. અશીં ઈસ્રાભ સ્લીકાયલાની

ળયતે રકને જીલનદાન આલાભાાં આવ્મુાં. જ ે રકએ ઈસ્રાભ

સ્લીકાયલાન ઈન્કાય કમો તેભની કતર કયલાભાાં આલી. ભદુય ભ ાં સ્લતાંત્ર વદતનતની સ્થ ન :-

1334ભાાં ભરફાયભાાં વૈમદ અશવન ળાશે ફલ કમો.

આ વભમે વુરતાનના રશ્કયભાાં પરેગ પાટી નીકળ્ શત અને હદલ્શી

તથા ભાલા દુષ્કાગ્રસ્ત શલાથી તે ઉત્તય તયપ ગમ. આથી દૂય

દવક્ષણભાાં આ ફલાને ૂયેૂય કચડી ળકામ નશીં. આથી 1335ભાાં

અશવન ળાશે ભદુયાભાાં સ્લતાંત્ર વલ્તનતની સ્થાના કયી.

ખ્લજમનગયન દશાંદુ ય જ્મની સ્થ ન :-

ભરફાયના વલદ્રશથી ઉત્વાહશત થઈને કાપમ નામકે (કૃષ્ણ નામક)

તેરાંગાણાના વફૂા ભવરક ભકફુરને શયાલી વભગ્ર તેરાંગાણા કફજ ે

કમુાં. આ વલદ્રશને શહયશય અને ફુક્કાયામ નાભના ફે બાઈઓએ ફ

ૂર ાડ્યુ. આભ, 1336ભાાં વલજમનગયના હશાંદુ યાજ્મન ામ

નાંખામ. આ યીતે કૃષ્ણા નદીની દવક્ષણન તભાભ પ્રદેળ તુગરકના

શાથભાાંથી વયી ગમ.

ફશભની ય જ્મની સ્થ ન :-

1347ભાાં ગુજયાતભાાં વલદ્રશ થલાથી વુરતાન ભશાયાષ્ટર તયપ

ધ્માન આી ળક્મ નશી. ભશાયાષ્ટર ભાાં ફલાખયના નેતા શવન કાાંગ

(ગાંગુ)એ શવન અફુર ભજુફ્પય અરાઉદ્દીન ફશભનળાશ નાભ ધાયણ

કયીને તાને સ્લતાંત્ર વુરતાન જાશેય કમો. આભ, ફશભની યાજ્મની

સ્થાના થઈ. તેની યાજધાની દરતાફાદ શતી.

ગુજય તન ગાંબીય ખ્લદ્રશ અને વુરત નનુાં ભૃત્મુ :-

1347ભાાં ગજુયાતભાાં તગી ભચીના નેતૃત્લભાાં ફલ

થમ. વુરતાને તનેે દફાલલા વલળા રશ્કય ભકલ્મુ. તગી ત્માાંથી

વવાંધ બાગી ગમ. 1351ભાાં વલદ્રશીઓનાાં ગરાાં દફાલત વુરતાન

ભારતનો મધ્યકાીન ઈતતહાસ

Astha Academy, Sector 22, Gandhinagar Mo. 8980961441

16

www.current663.wordpress.com

વવાંધના નગય ઠઠ્ઠા આવ્મ. અશીં ગાંબીય ભાાંદગીભાાં ટકાતાાં 20 ભાચથ,

1351ના યજ તનેુાં ભૃત્મુ થમુ.

ફયનીના ળદદભાાં કશીએ ત, “આ ઘટનાથી વુરતાનથી તનેી પ્રજાન ે

અને પ્રજાથી વુરતાનને છૂટકાય ભળ્”.

ભહુમ્ભદ તગુરકનું ભલૂ્માંકન :-

વ્મખ્ક્તગત ગુણ :-

તે ગુણલાન વુરતાન શત. તકથળાષ્ડ, તત્લજ્ઞાન, ગવણત, જ્મવત, બોવતક વલજ્ઞાન, વાહશત્મ અને કાવ્મન ફશુશ્રુત વલદ્વાન

શત. રવરતકરાઓભાાં વાંગીતભાાં વલળે રૂવચ શતી. વાંબાણ કરાભાાં

વનષ્ણાત શત. દાનલીય શત. તેના ળાશી બજનારમભાાં દયયજ

40,000 ગયીફને જભાડલાભાાં આલતા શતા. દલાખાનાાં ફનાવ્માાં

અને વનબાવ્માાં શતાાં. તે ળયાફને સ્ળથ કયત નશી. તેના વભમભાાં

રશ્કયભાાં ષ્ડીઓને વાથે યાખલા ય પ્રવતફાંધ શત. તે હદલવભાાં 5 લાય

નભાજ અદા કયત અને યભજાનભાાં યજા યાખત. તે લશીલટની એટરી

ફધી ફાફત એકી વાથે માદ યાખત કે તેની માદળવક્ત વભગ્ર દેળભાાં

કશેલતરૂ ફની ગઈ શતી. વેન ખ્ત તયીકે :-

તેણે ભોંગર વાથે અનેક મુદ્ધ કમાાં શતાાં. દવક્ષણ બાયતન

વલજમ ૂણથ કયલાન મળ તેને જામ છે. વલદ્રશીઓ વાભે દયેક

રડાઈભાાં તેને વપતા ભી શતી. હદલ્શીના વુરતાનભાાં કઈએ તનેા

જટેર વભમ રશ્કયી અવબમાનભાાં વલતાવ્મ નશત.

લશીલટકત ચ તયીકે :-

લશીલટકતાથ તયીકે તે વનષ્પ યષ્ણ શત. લાયવાભાાં તેન ે

વલળા વામ્રાજ્મ ભળ્ુાં શતુાં, યાં તુ તેના ભૃત્મુ વભમે તેનુાં વલઘટન થઈ

ગમુાં શતુાં. વદશષ્ણુ ળ વક :-

તેની વહશષ્ણ નીતીને કાયણે ફયની અને ઈવાભીએ

તેને “કાપય” કષ્ણ છે. વજનપ્રબવુહય વાથે તેણે ધાવભથક ચચાથ કયેર છે.

વુપી વાંત, ળેખ અને હશાંદુ પ્રજા પ્રત્મે પે્રભ દળાથલનાય તે પ્રથભ

વુરતાન શત. નગયકટ ય આક્રભણ લખતે તેણે જ્લારાભુખી દેલીના

ભાંહદયને સ્ળથ ણ નશત કમો. હશાંદુઓને ઉચ્ચ દ ય વનમુક્ત કમાથ

શતા. તેણે ઉરેભાઓના લેળે અવધકાય નાફૂદ કમાથ શતા. તેઓ જ્માાં

ણ અયાધી વાવફત થતા ત્માાં તેભને ણ વજાઓ થતી.

ગરણ નુાં આયણ :-

એલ્પીસ્ટન તેનાભાાં ાગરણાનુાં આયણ કયે છે. જો કે

ફયની અન ે ઈદનફતુતા તેનાથી અરગ ભત ધયાલે છે અને તેનાાં

લખાણ કયે છે. ઈદનફતુતા નોંધે છે કે “વુરતાનના ભશેર ાવ ે

શાંભેળાાં રાળ ડેરી દેખામ છે.” આ તેની વાભાન્મ બૂર ભાટે કૂ્રય વજા

કયલાની વનળાની છે. યાં તુ તેના કાયણે તે ાગર શત એભ કશી

ળકામ નશી. ન ખ્સ્તકત ન આય :-

ફયની તેન ે નાવસ્તક જણાલે છે, જ્માયે

ઈદનફતુતા ભુજફ તે વનમવભત નભાજ અદા કયત અને નભાજ અદા

ન કયનાયને વજા ણ કયત. તે ચુસ્ત વુન્ની ભુવરભાનની ભાપક જીલન

વલતાલત શત.

ળેખર્લ્લી વ થે વયખ ભણી :- તેની તયાંગી મજનાઓના કાયણે તેની વયખાભણી

ળેખચલ્લી વાથે કયલાભાાં આલ ે છે. જો કે તેની મજનાઓ ભાત્ર

કલ્નાઓ ન શતી. તે નક્કય, વધુાયાલાદી અને પ્રજારક્ષી શતી.

ઝપયોઝ તુગરક :- (1351-1388)

ઠઠ્ઠ ભાાં ભશુમ્ભદનુાં અલવાન થમુાં; ત્માયે તેના

વતયાઈ બાઈ યજ્જફન ુત્ર હપયઝ તેની વાથે શત. અભીય અન ે

વયદાય વાથે ચચાથ વલચાયણા કમાથ છી તેણે હદલ્શીના વવાંશાવન ય

ફેવલાન સ્લીકાય કમો.

ભુશમ્ભદને એક ુત્ર શત. તેના ભયણ લખતે તે છાલણીભાાં

શાજય ન શત. તે વળકાય ય ગમેર શત. હપયઝે તાના વભથથકની

ભદદથી તેની શત્મા કયાલી દીધી. ત્માયફાદ ઓગસ્ટ, 1351ના યજ

તેણે હદલ્શીની ગાદી શસ્તગત કયી.

આંતઝયક નીઝત :-

તેણે વલ્તનતની વયશદ લધાયલાને ફદરે વાચલીને પ્રજા

કલ્માણની નીવત અનાલી. તેભાાં તે વપ ણ થમ અને રકવપ્રમતા

ણ ભી. તે આયાભવપ્રમ શલાથી તેની આાંતહયક નીવતની વપતાનુાં

ભારતનો મધ્યકાીન ઈતતહાસ

Astha Academy, Sector 22, Gandhinagar Mo. 8980961441

17

www.current663.wordpress.com

શ્રેમ લજીય “ભવરક-એ-ભકફરૂ”ને આી ળકામ કે; જ ે એક

લટરામેર તેરાંગ બ્રાષ્ઢણ શત.

કય વ્મલસ્થા :-

તેણે ુયગાભીઓના અન્મામી લયેા નાફદૂ કમાથ.

ઈસ્રાભી કાનનુ ભાન્મ પક્ત ચાય લેયા જ ચારુ યાખ્મા. જવજમા,

જકાત, ખમ્વ અને ખયાજ. પીયઝ શેરાાં બ્રાષ્ઢણને જવજમાભાાંથી

ભુવક્ત શતી. તેણે બ્રાષ્ઢણ ાવથેી ણ જવજમાલયે રેલાનુાં ળરૂ કમુાં.

તેણે ઉરેભાઓની વાંભવતથી વવાંચાઈલયે દાખર કમો. આ લેય

નશેયભાાંથી વવાંચાઈ ભાટે ાણી રેતા ખેડૂતએ બયલાન શત. આ

વવલામ તેણે 1200 પના ફગીચા ફનાવ્મા શલાથી ણ તનેી

આલકભાાં લધાય થમેર. નકયના ગાય લધામાથ અને કેટરાકન ે

જાગીય ણ આી. અભીય દ્વાયા વુરતાનને અાતી બેટની પ્રથા

ફાંધ કયી. ખેડૂતએ રીધેર તગાલીની યકભ ભાપ કયલાભાાં આલી.

આાંતહયક જકાત નાફૂદ કયલાભાાં આલી. જથેી ચીજલસ્તુઓ વસ્તી

થઈ અને લેાયભાાં લૃવદ્ધ થઈ. તેના 37 લથના ળાવનકાભાાં એક

ણ લાય દુષ્કા ડ્ય નશી. ઝસંચાઈ વ્મલસ્થાભાં વૃદ્ધિ :-

5 નશેય, 150 કૂલા, 30 વયલય, 50 ફાંધ ફાંધાવ્મા. વોથી ભટી નશેય 240 હકભી રાાંફી શતી, જ ેમભુના

નદીનુાં ાણી હશવાય વુધી રઈ જતી. ફીજી નશેય 150 હકભી રાાંફી

શતી, જ ેવતરજભાાંથી નીકીને ધગ્ધય નદીને ભતી શતી. ત્રીજી

નશેય વવયભોયની વગહયભાા અન ેશાાંવીના પ્રદેળને ાણી ૂર ાડતી

શતી. ફીજી ફે નશેય ધગ્ધય અને મભુનાભાાંથી નીકીને પીયઝાફાદ

શોંચતી શતી. આ નશેયની દેખયેખ ભાટે ઈજનેયને યાખલાભાાં આવ્મા

શતા. ફાંધકાભ અને નગયઝનભાીણ :-

પીયઝાફાદ, પતેશાફાદ, હશવાય, ઝાાંવી, પીયઝુય, જોનુય અને પીયઝળાશ કટરા જલેાાં નગયનુાં વનભાથણ તેના દ્વાયા

કયલાભાાં આવ્મુાં. હપહયસ્તા નોંધે છે કે – 40 ભવસ્જદ, 30 ળાા, 20 ભશેર, 100 ધભથળાા, 100 દલાખાનાાં, 5 ભકફયા, 100 વાલથજવનક સ્નાનાગાય, 150 ુર અને અનેક ભનયાંજનનાાં સ્થાનનુાં

વનભાથણ તેના દ્વાયા કયલાભાાં આવ્મુાં શતુાં. જૂની ભવસ્જદ, ભકફયા

અને ઈભાયતન વજણોદ્ધાય કયલાભાાં આવ્મ શત. ભોમથ વમ્રાટ

અળકના ફે સ્તાંબ ભેયઠ અને વખઝયાફાદથી ખવેડીને હદલ્શી ાવ ે

ુન: ઉબા કમાથ શતા. નાનાાંભટાાં 300 ગાભ અને ળશેયનુાં વુરતાન ે

વનભાથણ કમુાં શતુાં. પ્રજા કલ્માણનાં કામોી :-

ફેકાયી ઓછી કયલા ભાટે તેણે “યજગાય દપતય”ની

સ્થાના કયી શતી. “દીલાન-એ-ખૈયાત” નાભે અરગ ખાતુ ળરૂ

કયલાભાાં આવ્મુ શતુ. તેના દ્વાયા અનાથ ભુવસ્રભ ષ્ડીઓને અન ે

વલધલાઓને આવથથક ભદદ કયલાભાાં આલતી શતી. આ વવલામ આ

ખાતા દ્વાયા ગયીફ ભુવસ્રભ હયલાયની ુત્રીઓના રગ્નની ણ

વ્મલસ્થા કયલાભાાં આલતી શતી. હદલ્શીભાાં એક ખૈયાતી દલાખાનાની

ણ સ્થાના કયલાભાાં આલી શતી. અશીં દદીઓને ભપત યશેલા-

જભલાની વ્મલસ્થા કયલાભાાં આલી શતી.

ન્દ્મામ વ્મલસ્થા :-

તેની ન્મામ વ્મલસ્થા ળહયમત ય આધાહયત શતી.

તેણે શાથ-ગ કાલાની તથા અન્મ અભાનુી વજાઓ યદ કયી શતી.

તભાભ અગત્મનાાં ળશેયભાાં “દારૂરઅદર” (અદારત)ની સ્થાના

કયલાભાાં આલી. યાં તુ આ ઉદાયતા ભાત્ર ભુવસ્રભ ભાટે જ શતી.

હશાંદુઓ વાથે ત શજુ ણ કૂ્રય વ્મલશાય થત શત.

ઝળિણ-સાઝહત્મભાં પ્રદાન :-

વુરતાન સ્લમાં વલદ્વાન શત. તેણે વલદ્વાનને યાજ્માશ્રમ

આપમ. ફયની અને અપીપ તેના દયફાયભાાં શતા. ફયનીએ “પતલા-

એ-જશાાંદાયી” અને “તાયીખ-એ-પીયઝળાશી” નાભની ફે કૃવતઓ

રખી. સ્લમાં વુરતાને “પતુશાર-એ-પીયઝળાશી” નાભે તાની

આત્ભકથા રખી. તેણે 13 ભદયેવાઓ સ્થાી. જ્લાાભુખી દેલીના

ભાંહદયના ગ્રાંથારમભાાંથી 1300 ગ્રાંથ ભેવ્મા શતા. તેભાાંથી કેટરાકન

પાયવીભાાં અનુલાદ કયાવ્મ શત. તેભાાંન તત્લજ્ઞાન અને નક્ષત્ર

વલજ્ઞાન ક્ષેત્રના ગ્રાંથ “દરામરે-પીયઝળાશી”ન અનુલાદ ભશત્લન

છે.

ગરુાભીપ્રથા :-

વુરતાન ગરુાભ યાખલાન ળખીન શત. એ. ફી. ાાંડે નોંધે છે તેભ આ ગુરાભીપ્રથા ભૂ ત ફેકાય ભુવસ્રભન ે

ભારતનો મધ્યકાીન ઈતતહાસ

Astha Academy, Sector 22, Gandhinagar Mo. 8980961441

18

www.current663.wordpress.com

થાે ાડલા ભાટે ળરૂ કયલાભાાં આલી શતી. કેન્દ્ર તભાભ બાય ઉાડી

ળકલા વક્ષભ ન શઈ ગુરાભ યાખલા ભાટે વયદાય અને અભીયન ે

ણ પ્રત્વાશન આલાભાાં આલતુાં. તેના રીધે યાજ્મબયભાાં ગુરાભની

વાંખ્મા 1,80,000 વુધી શોંચી ગઈ શતી. ગુરાભને વળક્ષણ

આલા ભાટે ભખુ્મત્લે શસ્તકાઓ ળીખલલાની ળરૂઆત કયલાભાાં

આલી. તેના રીધે કરાકાયીગયીના ક્ષેતે્ર પ્રગવત થઈ, યાં તુ યાજ્મની

આવથથક તાકાતને પટક ડ્ય. આ ગુરાભીપ્રથાનાાં વલઘાતક હયણાભ

વુરતાને ાછથી બગલલાાં ડ્યાાં. આ ગુરાભએ સ્લમાં વુરતાનના

હયલાયના યાજકુભાયન વળયચ્છેદ કયીને ભાથાાં દયલાજ ે રટકાવ્માાં.

આ યીતે તુગરક લાંળન અાંત આવ્મ. રશ્કયી વ્મલસ્થા :-

કામભી રશ્કય યાખલાની પ્રથા ફાંધ કયલાભાાં

આલી. જાગીયદાયી પ્રથા ળરૂ કયલાભાાં આલી. કેન્દ્રભાાં ફશુ જ થડી

વાંખ્માભાાં શાંગાભી રશ્કય યાખલાભાાં આલતુાં. તેભને યકડ ગાય

આલાભાાં આલત. ળાયીહયક અક્ષભતાને કાયણે વૈવનક રશ્કયી વલેા

કયી ળકે નશી ત્માયે તેના ુત્ર, જભાઈ, ગુરાભ અથલા અન્મ વાંફાંધીન ે

તેનુાં દ આલાભાાં આલતુાં. આ વ્મલસ્થા ખાભી બયેરી શતી. તેના

કાયણે ભ્રષ્ટાચાયને પ્રત્વાશન ભલા રાગ્મુાં. રશ્કયી વલેા લાયવાગત

થતાાં મગ્મતા તથા ળાયીહયક ક્ષભતાન વવદ્ધાાંત અપ્રસ્તુત ફની ગમ.

યાજધાનીભાાં પક્ત 80,000 થી 90,000નુાં રશ્કય જ યશેતુાં. ફાકીનુાં

જાગીયદાય અને વયદાય ાવે યશેતુાં. આથી કેન્દ્રનુાં રશ્કય ય વાંૂણથ

વનમાંત્રણ યશેતુાં નશી.

ચરણ :-

તેણે ુયગાભીઓના વવક્કા જ ચરણભાાં ચારુ યાખ્મા.

ગયીફ જનતાની વગલડ ભાટે ½ જીતર અને ¼ જીતરના ઓછી

હકાંભતના વવક્કાઓ ચરણભાાં ભૂક્મા. તાાંફુ અને ચાાંદી વભવશ્રત કયીન ે

ણ વવક્કા અભરભાાં ભૂક્મા કે જનેી નકર કયલી ભુશ્કેર શતી.

ધાઝભીક નીઝત :-

તે કટ્ટય વુન્ની ભુવરભાન શત. વુન્ની ભુવરભાનનુાં

વભથથન ભેલલા તેણે હશાંદુ વલયધી નીવતન કડક અભર કમો શત.

તેણે બ્રાષ્ઢણ ાવેથી ણ જવજમા રેલાનુાં ળરૂ કમુથ. વળમા, વૂપી, ભુન્શીહદમા અને ભશદવલમા જલેા અન્મ ભુવસ્રભ લગથ ણ તેની આ

નીવતન બગ ફન્મા. તે તે કુળ અને ભશેનતુ ન શલાને કાયણે

કટ્ટયાંથી તત્ત્લએ લશીલટીતાંત્રન કફજો રઈ રીધ શત.

રશ્કયી િેત્રની કાભગીયી :-

પીયઝભાાં રશ્કયી પ્રવતબાન અબાલ શત.

ફાંગાને હદલ્શી વામ્રાજ્મના નીચે રાલલાભાાં તે ફે લાય વનષ્પ

ગમેર. ઈ.વ. 1360નુાં જાજનગય (ઓહયસ્વા) યનુાં આક્રભણ પ્રવવદ્ધ

જગન્નાથુયીના ભાંહદયન નાળ કયલા ભાટે શતુાં. એ જ યીતે લથ છીનુાં

નગયકટનુાં આક્રભણ ણ જ્લારાભુખીદેલીના ભાંહદયન નાળ કયલા

ભાટે કયામુ શત.ુ વવાંધ ય ણ ફે લાય આક્રભણ કયલાભાાં આલેરુાં

શલા છતાાં તેને કઈ વવદ્ધી ભી ન શતી.

ઝપયોઝના અઝંતભ ઝદલસો અને ભતૃ્મ ુ:-

તેના અાંવતભ હદલવ કરણ શતા. ઈ.વ. 1347ભાાં તેના

ભટા ુત્ર પતેશખાનનુાં ભૃત્મુ થમુ. ત્માયફાદ તયત જ ફીજા ુત્ર

જપયખાનનુાં ણ ભૃત્મુ થમુ. ત્રીજા ુત્ર ભુશમ્ભદે ફલ કમો.

હયણાભે નાછુટકે હપયઝને લાયવ તયીકે તાના ોત્ર અન ે

પતેશખાનના ુત્ર વગમાવદુ્દીન તુગરક ળાશને જાશેય કયલ ડ્ય.

વપટેમ્ફય, 1388ભાાં તેનુાં અલવાન થમુાં.

ઝપયોઝનું ભલૂ્માંકન :-

હપયઝ તાની ભુવસ્રભ પ્રજા પ્રત્મે ઉદાય શત. યાં તુ ફશુભતી હશાંદુ

પ્રજા પ્રત્મે તે અત્માંત કૂ્રય શત. તેણે તાની આત્ભકથાભાાં ણ આ

ફાફત નોંધી છે. એક તાાંવત્રક બ્રાષ્ઢણને જીલતા વગાલી દેલાનુાં તેનુાં

કૃત્મ આ ફાફતન ુયાલ છે.

ઝપયોઝના લાયસદાયો

ઝગમાસુદ્દીન તુગરક ળાહ (ફીજો) :- (1388-1389)

હપયઝના અલવાન ફાદ તેના ુત્ર પતેશખાનન ુત્ર

વગમાવદુ્દીન તુગરકળાશ ગાદીએ આવ્મ. એક લથ ફાદ તેની શત્મા

થઈ.

ભારતનો મધ્યકાીન ઈતતહાસ

Astha Academy, Sector 22, Gandhinagar Mo. 8980961441

19

www.current663.wordpress.com

અફફુકયળાહ :- (1389-1390)

અફુફકય વયદાય વાભે રાાંફ વભમ ટકી ળક્મ નશી.

નાસીરૂદ્દીન ભહુમ્ભદ ળાહ(ત્રીજો) :- (1390-1393)

1393ભાાં તેનુાં અલવાન થતાાં શુભામુએ ગાદી વાંબાી.

હુભામ ુ:- (1393)

આાંતહયક ખટટભાાં તેની શત્મા થઈ.

ઝસકંદય ળાહ :- (March-April 1393)

નાઝસરૂદ્દીન ભહુમ્ભદ ળાહ તુગરક (સુરતાન

ભહભદૂ ફીજો) (યાજધાની - ઝદલ્હી) :- (1393-

1412) & દૌરતખાન રોદી (રોદી લળંનો સુરતાન)

(1412-1413)

1393ભાાં નાવીરૂદ્દીન ભુશમ્ભદન ુત્ર

નાવવરૂદ્દીન ભુશમ્ભદ ળાશ તુગરક ગાદીએ આવ્મ. તે હદલ્શીભાાં યશી

ૂલથનુાં વામ્રાજ્મ વાંબાત શત. ઈ.વ. 1394ભાાં ભધ્મ એવળમાના

તૈભુયે બાયત ય આક્રભણ કમુથ. વુરતાન બાગી ગમ. ત્માય ફાદ

તાના લજીય ભલ્લુ ઇકફારખાાંની ભદદથી ુન: નાવીરૂદ્દીને વત્તા

શસ્તગત કયી. યાં તુ શલે વુરતાન ઈકફારખાાંના શાથનુાં યભકડુાં ફની

ગમ. થડા વભમ ફાદ ઈકફારખાાંને ભુરતાનના વુફા વખઝયખાાંએ

ભાયી નાખ્મ. આથી વુરતાને અાંપઘાન વયદાય દોરતખાન રદીન ે

તાન લજીય નીમ્મ. ઈ.વ. 1412ભાાં તનેુાં અલવાન થમુાં અન ે

તુગરક લાંળન અાંત આવ્મ. ઈ.વ. 1413ભાાં યાજ્મના

અવધકાયીઓની વાંભવતથી દોરતખાન રદી વુરતાન થમ. યાં તુ

1414ભાાં વખઝયખાાંએ દોરતખાનની શત્મા કયી અને તે ગાદી ય

ફેવી ગમ. આ યીતે વમૈદ લાંળની સ્થાના થઈ. નાઝસરૂદ્દીન નસુયતળાહ તુગરક (યાજધાની -

ઝપયોઝાફાદ) :- (1394-1414)

ત ે હપયઝ તગુરકન ોત્ર શત. તે

હપયઝાફાદને યાજધાની ફનાલી વિભનુાં વામ્રાજ્મ વાંબાત શત.

તૈભયુનું બાયત ય આક્રભણ :- (1394 & 1398)

તૈભુયન જન્ભ ભધ્મ એવળમાભાાં વભયકાંદ ાવ ે

આલેરા કેચ નાભના સ્થે 1336ભાાં થમ શત. તેના વતાનુાં નાભ

તુગથચ શતુાં. તેઓ તુકોની ફયરાવ જાવતની ચગતાઈ ળાખાના વયદાય

શતા. તેનુાં ભૂ નાભ તૈભુય શતુાં. યાં તુ મુદ્ધભાાં તીય લાગલાથી તે રાંગડ

ફની ગમ. આથી તે તૈભુય રાંગડાના નાભથી પ્રવવદ્ધ છે. તે

ભશત્ત્લાકાાંક્ષી શત અને ફીજો ચાંગીઝખાન ફનલા ભાાંગત શત. તે

30 લથની લમે ચુગતાઈ તુકોન વયદાય ફની ગમ શત. તેણે આથી

જ 1369ભાાં વભયકાંદની ગાદી શસ્તગત કયી રીધી.

બાયત યના આક્રભણનાં કાયણો :(1394 & 1398)

વ મ્ર જ્મલ દી ભશત્લ ક ાંક્ષ :-

ોત્ર ીય ભુશમ્ભદની ભદદ:-

તૈભુયે બાયત ય આક્રભણ કયતાાં શેરાાં અશીની

યાજકીમ હયવસ્થવતન ક્માવ કાઢલા ભાટે ોત્ર ીય ભુશમ્ભદની

વયદાયી નીચે એક રશ્કય બાયત ભકલ્મુાં. આ રશ્કયે ઉચ્છ, ભુરતાન, દીારુય, ાકાતન ય કફજો ભેલી રીધ. ત્માય ફાદ વતરજ

ાવે આલતાાં વુધીભાાં તેભની રશ્કયી ક્ષભતા ક્ષીણ થઈ ગઈ. આથી

તેભને ફ ૂર ાડલા તૈભુય સ્લમાં રશ્કય રઈ નીકળ્. તે ાંજાફના

ખખયને શયાલી વતરજ ાવે આવ્મ.

ધ ખ્ભચક કટ્ટયત :-

બાયત યના આક્રભણના ઉદે્દળની ચચાથ તૈભુયે

સ્લમાં તાની આત્ભકથા “ભરપુજાતે વતભુયી”ભાાં કયી છે. જભેાાં તેણે

બાયત જઈને કાપીયને તેભજ તભેના ધભથને નાળ કયલાન ભખુ્મ ઉદે્દળ

સ્ષ્ટ કમો છે.

બ યતની ધનવાંખ્િની ર રવ :-

બ યતની ય જકીમ દયખ્સ્થખ્ત :-

તે વભમે બાયતભાાં યાજકીમ એકતા નશતી.

ઉયાાંત તુગરક લાંળ ણ ભયણના આયે શત. હદલ્શીભાાં કઈ ભજફૂત

ળાવક ન શત; જ ેતૈભયુન વાભન કયી ળકે. આથી તૈભુયે વપટેમ્ફય, 1398ભાાં હદલ્શીભાાં પ્રલેળ કમો અને નાગહયકની કત્રેઆભના શૂકભ

આપમા. ફે અઠલાડીમાાં વુધી હદલ્શીભાાં રૂાંટ-ભાય અને કતરઆેભ

ભારતનો મધ્યકાીન ઈતતહાસ

Astha Academy, Sector 22, Gandhinagar Mo. 8980961441

20

www.current663.wordpress.com

ચારતી યશી. 15 હદલવ વુધી તેણે હદલ્શીભાાંથી અખૂટ ધનવાંવત્ત

રૂાંટી અને ત્માયફાદ હપયઝાફાદ, ભેયઠ, શહયદ્વાય, કાાંગડા અને

જમ્ભનુે રૂાંટત રૂાંટત સ્લદેળ યત પમો. હદલ્શીભાાં એકવાભટી એક

રાખ મુદ્ધ કેદીઓની શત્મા કયલાભાાં આલી. વભયકાં દ જતાાં શેરાાં

વખઝયખાનને ભુરતાન, રાશય અને હદારુયના વુફા તયીકે નીમ્મ.

આક્રભણનાં ઝયણાભો :-

વતત 15 હદલવ વુધી હદલ્શીને રૂાંટલાભાાં આવ્મુાં.

જથેી તૈભુયન પ્રત્મેક વૈવનક એટર ધનલાન ફની ગમ કે તે 20

ગુરાભને વનબાલી ળકે. ત્માયફાદ ચાયે ફાજુ ળફ વડલાથી

યગચા પાટી નીકળ્. આ વભમ દયમ્માન હદલ્શીભાાં દુષ્કા ણ

ડ્ય. અશીંથી તૈભુય શ્રેષ્ઠ કવફીઓને વભયકાંદ રઈ ગમ; જભેણે

ળશેયને નલેવયથી ળણગામુાં. ત્માાંની જુમ્ભા ભવસ્જદ ણ બાયતીમ

કાયીગયએ તમૈાય કયી.

સૈમદ લળંના સુરતાનો :- (1414-1451)

આ વુરતાનન વલસ્તાય ભાત્ર હદલ્શીની આવાવના

300 હકભીના વલસ્તાય વુધી જ ભમાથહદત શત.

ઝખઝયખાન :- (1414-1421)

તે તાને મગાંફયન લાંળજ ભાનત શત. તે

તાને વુરતાનના ફદરે “યૈમત-એ-આરા” તયીકે ઓખાલત.

તાને તૈભુયના પ્રવતવનવધ તયીકે ગણત શત અને તૈભયુના ુત્ર

ળાશરૂખને વનમવભત નજયાણાાં અને ખાંડણી ભકરત શત. લો વધુી

તેણે ળાશરૂખના નાભન ખુત્ફ ણ લાંચાવ્મ અને વવક્કાઓ ય

તુગરક વુરતાનનાાં નાભ કતયાવ્માાં. તેભ છતાાં તુકથ અભીય તેના

વલયધી યષ્ણા. જો કે વુરતાનન લજીય તાજુર ભુલ્ક વક્ષભ શલાથી

કઈ ફલ થમ નશીં.

ભફુાયક ળાહ :- (1421-1434)

વખઝયખાનના અલવાન ફાદ તેન ુત્ર ભુફાયક ળાશ

‘ળાશ”ની ઉાવધ ધાયણ કયી ગાદીએ ફેઠ. તેણે તાના નાભન

ખુત્ફ લાંચાવ્મ, વવક્કાઓ ડાવ્મા અને તૈભયુના લાયવદાયની

ગુરાભી પગાલી દીધી. 19 February, 1434ના યજ તનેા લજીય

વયલય-ઉર-ભૂલ્કે તેની શત્મા કયી. તેણે ભુફાયકાફાદ નગયનુાં

વનભાથણ કયાવ્મુાં. “તાયીખ-એ-ભુફાયકળાશી”ના રેખક માષ્ણા

વફનવયહશન્દીને તેણે યાજ્માશ્રમ આેર.

ભહુમ્ભદ ળાહ :- (1434-1445)

ભુફાયક ળાશના ભૃત્મુ ફાદ તેન બત્રીજો ભુશમ્ભદ

ળાશ ગાદીએ આવ્મ.

અરાઉદ્દીન આરભળાહ :- (1445-1450)

લજીય શભીદખાન વાથે ભતબેદ થતાાં તે હદલ્શી છડીન ે

ફદામુભાાં યશેલા જત યષ્ણ. વુરતાનને વાચી વત્તા અાલલા ભાટે

ફશરર રદી હદલ્શી આવ્મ. તેણે વુરતાનને હદલ્શી આલલા કશેણ

ભકલ્મુાં. યાં તુ ડયક વુરતાન ત્માાં જ ડ્ય યષ્ણ અને ભયણ

ામ્મ. હયણાભે ફશરર રદીએ હદલ્શીભાાં તાને ઈ.વ. 1451ભાાં

વુરતાન જાશેય કમો.

રોદી લળં

ફહરોર રોદી :- (1451-1489)

તે રદી લાંળન સ્થાક છે. તેન જન્ભ ફશરર

અપઘાનની ેટા જાવત ળાશુખેરભાાં થમ શત. વુરતાન ભુશમ્ભદળાશે

તેને “ખાન-એ-ખાના”ની ઉાવધ આી શતી અને તાના ુત્ર

જલે દયજ્જ આપમ શત.

તેણે લજીય શભીદખાનને ભાયી 19 April,

1451ના યજ “ફશરર ળાશ ગાઝી” નાભ ધાયણ કયીને હદલ્શીની

ગાદી ચાલી ાડી. જોનુયના ળકીલાંળીમ વુરતાન વાથે વતત

ાાંત્રીવ લથ વુધી તેને મુદ્ધ ચાલ્માાં શતાાં. છેલ્લે ઈ.વ. 1479ભાાં

ળકીલાંળીમ વુરતાન શુવેનળાશન ે વનણાથમક શાય આી તેણે જોનુય

ખારવા કમુાં.

ભેલાત, વાંબર, કઈર, ઈટાલા, ગ્લાવરમય લગેયે

વયદાયના ફલા તેણે કચડી નાખ્મા. યાં તુ ભુરતાન અન ે

અરશાનુયનાાં અવબમાનભાાં તને ેવપતા ભી નશીં. તેણે પ્રચવરત

કયેરા ફશરરી વવક્કા છેક અકફયના ળાવનકા વુધી ચારુ યષ્ણા.

July, 1489ભાાં ફશરર રદીનુાં અલવાન થમુાં.

ભારતનો મધ્યકાીન ઈતતહાસ

Astha Academy, Sector 22, Gandhinagar Mo. 8980961441

21

www.current663.wordpress.com

ઝસકંદયળાહ રોદી :- (1489-1517) ઝનઝાભખાન

ફશરરન ત્રીજો ુત્ર વનઝાભખાન 17 July,

1489ના યજ “વુરતાન વવકાંદયળાશ” નાભ ધાયણ કયીને હદલ્શીની

ગાદીએ આવ્મ.

રશ્કયી ઝસદ્ધી :-

જોનુયના વૂફા ભટા બાઈ ફાયફક ળાશને શયાલી, કેદ કયીને તેની

શત્મા કયી. ફાંગાના શુવેનળાશને યાજમ આી તેણે વભસ્ત

વફશાયન કફજો રીધ. વતયશૂતના હશાંદુ યાજાને આવધત્મ સ્લીકાયલા

ભાટે ભજફૂય કયલાભાાં આલતાાં અાંતે તેણે તેનુાં આવધત્મ સ્લીકામુાં.

યાજસ્થાનના યાજૂત ય વનમાંત્રણ યાખલા ભાટે તેણે

વયશદ ય આગ્ર નાભના નલા નગયની યચના કયી.

અપઘાની અભીયો પ્રત્મે કડક નીઝત :-

જોનુયના વૂફાને યાજધનની ઉચાતના કેવભાાં વજા કયાઈ

અને કડકાઈથી લવૂરાત કયલાભાાં આલી. વુરતાનના દની ગહયભાન

ર કયનાયને કડકભાાં કડક વજા કયલાભાાં આલતી. વુરતાને શલ ે

પ્રણાવરકાઓન ત્માગ કયીને યાજ વવાંશાવન ય ફેવલા ભાાંડ્યુ.

ફશરર રદી અગાઉ નશત ફેવત. કાયણ કે તે તાન ે આ

વયાદયન વયદાય ભાનત શત, વુરતાન નશી.

લહીલટીતતં્ર :-

તેણે જડફેવરાક જાવૂવી તાંત્રની વ્મલસ્થા કયી શતી.

રક ભાનતા કે વુરતાનને બતૂપે્રત ગુપ્ત ભાહશતી ૂયી ાડે છે.

જભીનની ભાણી ભાટે “ગજ ે વવકાં દયી” નાભની ભાટ્ટી તેની દેન

શતી.

ધાઝભીક નીઝત :-

વવકાં દય ણ અરાઉદ્દીનની જભે અવહશષ્ણ શત. તે

તે એક હશાંદુ ભાતાન ુત્ર શત. છતાાં તેણે ભાંહદયને તડલાની,

ભૂવતથઓને નષ્ટ કયલાની અને ભાંહદયની જગ્માએ ભવસ્જદ ફાાંધલાની

નીવત અનાલી. તેણે જ્લાાભખુી દેલીની ભૂવતથના ટુકડા કયીન ે તે

કવાઈઓને ભાાંવ જોખલા ભાટે આપમા શતા. ભથુયા, ભન્દૈર, નખય

તથા ચાંદેયી જલેાાં નગયનાાં ભાંહદય તેણે તડ્યાાં શતાાં. ભથુયાભાાં

હશાંદુઓને ભુાંડન અને મભુના સ્નાન કયલાની ભનાઈ પયભાલી શતી. તેણે

હશાંદુઓને લટરાલલાની પ્રહક્રમાને પ્રત્વાશન આપમુાં શતુાં.

તે કટ્ટય વુન્ની

ભુવરભાન શલાના નાતે તેણે ભુશયથ ભના તાવજમાઓ ય પ્રવતફાંધ

રાદી દીધ શત. ભુવસ્રભ ભહશરાઓ ીય અને ઓવરમાઓની ભજાય

ય દળથન કયલા ન જઈ ળકે તેલા આદેળ તેણે ફશાય ાડ્યા શતા.

21 November, 1517ના યજ તનેુાં અલવાન થમુાં.

ઝસકંદયનું ઈઝતહાસભાં સ્થાન :-

તે વળવક્ષત અને વલદ્વાન શત. પાયવી બાાભાાં તે

કાવ્મની યચના કયી ળકત શત. યાત્રે 70 વલદ્વાન તેના રાંગની

આવાવ ફેવીને જ્ઞાનની ચચાથ કયતા. તેણે ભુવરભાનના વળક્ષણની

દ્ધવતભાાં પેયપાય કયલા ભાટે તુરમ્ફાના વલદ્વાન ળેખ અદદુલ્લા અન ે

ળેખ અજીભુલ્લાને હદલ્શી ફરાવ્મા. તેણે આમુલેદના એક વાંસ્કૃત

ગ્રાંથન “પયશાંગે વવકાં દયી” નાભે પાયવી અનુલાદ કયાવ્મ. તેના

વભમભાાં વાંગીતકરાના ગ્રાંથ “રજ્જત-એ-વવકાં દયળાશી”ની યચના

કયલાભાાં આલી. એભ કશેલામ છે કે વુરતાનને કઈ યસ્તાભાાં પહયમાદ

કયે ત તેન વનકાર તે યસ્તાભાાં જ રાલી દેત.

ઈબ્રાહીભ રોદી :- (1517-1526)

ભારતનો મધ્યકાીન ઈતતહાસ

Astha Academy, Sector 22, Gandhinagar Mo. 8980961441

22

www.current663.wordpress.com

વવકાં દયના અલવાન છી તેના ફે ુત્ર

ઈબ્રાશીભ અને જરારખાન લચ્ચે ગૃશમુદ્ધ પાટી નીકળ્ુ. તેભાાં તભાભ

બાઈઓને કેદ કયલાભાાં તથા જરારખાનને ભાયી નાખલાભાાં

ઈબ્રાશીભને વપતા ભી. ઈબ્રાશીભની રશ્કયી કાયહકદી વાયી ન શતી.

ભેલાડ ય ત્રણ લાય આક્રભણ કયલા છતાાં ત ેયાજૂતને શયાલી ળક્મ

નશીં. ઉરટાનુાં યાણા વાંગ્રાભવવાંશે અજભેય, નાગય, ભાલા અન ે

ચાંદેયી ડાલી રીધાાં.

તેના વલદ્રશીઓએ તેની વાભે ફલા કમાથ. તેભાાં

કડાના વુફા ઈસ્રાભખાને ફલ કમો. વુરતાને તેને કૂ્રય યીતે કચડી

નાખ્મ. વફશાયના દહયમાખાન રશાણીએ ફલ કમો. તેને વફશાયથી

વાંબર વુધીના પ્રદેળ ય વત્તા સ્થાલાભાાં વપતા ભી. વુરતાન ે

પભુથવરમના નેતા શુવેનખાનન ે ભયાલી નાખ્મ. હયણાભે વભગ્ર

યાજ્મભાાં ફલાઓની યાંયા ળરૂ થઈ. ાંજાફભાાં ઈબ્રાશીભના કાકા

દોરતખાને તનેી વત્તા ભાનલાન ઈન્કાય કમો. ઈબ્રાશીભ તભાભ

વયદાયને વાંફાંધી નશીં ણ વેલક ગણત. તેભને શાથ ફાાંધીન ે

દયફાયભાાં તાની વાભે ઉબા યાખત. આથી તેઓ તેના વલયધી

ફની ગમા.

ઈબ્રાહીભ અને ાણીતનું મદુ્ધ :- (21 April, 1526)

ાણીતના મદુ્ધનાં કાયણો:-

ઈ.વ. 1૩98ભાાં ફાફયના ૂલથજ અને વભયકાંદના

ળાવક તૈભયેુ બાયત ય આક્રભણ કમુાં. 19 March, 1399ના

યજ યત પયતાાં તેણે વવાંધુ નદી ાય કયી; ત્માયે વખઝયખાન રદીન ે

તાના બાયતના વૂફા તયીકે નીભત ગમ શત. આને કાયણે

વભયકાંદના એક ળાવક તયીકે ફાફય તાને બાયતના પ્રદેળન

ભાવરક ગણત શત.

વખઝયખાનના ુત્ર ભુફાયકળાશે “ળાશ”ની ઉાવધ

ધાયણ કયી તૈભુયના લાયવદાયની ગુરાભી પગાલી દીધી. આથી ફાફય

તેને વલદ્રશી કૃત્મ ગણત શત. તેથી તેણે બાયત ય આક્રભણ

કયલાની તૈમાયીઓ કયી. ઈ.વ. 1514ભાાં કાફૂર જીતતાાં જ ફાફયની

નજય બાયત ય ડી. હદલ્શી વલ્તનતની વભૃવદ્ધની લાત તેના કાન ે

ડી. આથી ઈ.વ. 1519ભાાં તેણે બાયતના ઉત્તયના પ્રદેળ ય ચડાઈ

કયી. ત્માાં રૂાંટપાટ કયીને યત પમો.

ાણીતના મુદ્ધભાં ઈબ્રાહીભની હાયનાં કાયણો :-

ઈબ્રાશીભની નીવતથી વલદ્રશીઓની વાંખ્મા લધી

શતી. તે વભમે ઈબ્રાશીભની ડખે ઉબ યશી ળકે એલ એક ણ

વયદાય યષ્ણ નશીં.

ઈબ્રાશીભના રશ્કયભાાં વળસ્તન અબાલ

શત. ભેલાડ વાથેના ચારુ મદુ્ધભાાં વભમાાં શુવેન પમ્મુથરી યાણા

વાંગ્રાભવવાંશના ક્ષભાાં ચાલ્મ ગમ. જરારખાન વાથેના મુદ્ધભાાં સ્લમાં

વેનાવત આઝભ શુભામુ વયલાણીએ ક્ષ ફદરી દીધ.

ઈબ્રાશીભના વૈવનક બાડૂતી શતા. તેભનાભાાં ભયી

પીટલાની બાલના ન શતી. તેણે ડળીઓ વાથે ભૈત્રીકયાય કમાથ નશીં.

ઉરટાનુાં તેણે ડળીઓને દુશ્ભન ફનાવ્મા. દેળદ્રશીઓએ ફાફયન ે

ભદદ કયી. દોરતખાને ફાફયને બાયત ય આક્રભણ કયલા ભાટે ત્ર

રખ્મ શત. ફાફયે આભાંત્રણ ભતાાં ઈ.વ. 1524ભાાં ાંજાફ તયપ કૂચ

કયીને રાશય તથા દીારુય જીતી રીધાાં. ત્માયફાદ તેણે હદલ્શી તયપ

કૂચ કયી. ઈબ્રાશીભ ણ તેની વાભે આવ્મ. 21 April, 1526ના

યજ ાણીતના ભદેાનભાાં મુદ્ધ થમુાં. ફાફયની ત વાભે ઈબ્રાશીભ

ટકી ળક્મ નશીં. ાાંચથી છ શજાય વૈવનક વાથે તે મુદ્ધના ભદેાનભાાં

ભયામ. પક્ત છ કરાક જ મુદ્ધ ચાલ્મુ. ત્માાં વુધીભાાં ત ઈબ્રાશીભની

યાજમ વનવિત થઈ ગઈ. વનભાતઉલ્લા નોંધે છે તેભ ભેદાનભાાં ભયામ

શમ તેલ આ પ્રથભ વુરતાન શત.