ગઢવી કર યર એકડમી નરોડા...

‘’ગઢવી ક�રયર એક�ડ�મી .....નરોડા અમદાવાદ’’ PRAFFUL GADHAVI 9974970212

GADHAVI CAREER DEVELOPMENT ACADEMY Mob.9601338205 WhatsAAP NO.9724353941

WWW. gadhaviscurrentaffairsmagazine.com


GADHAVI CAREER DEVELOPMENT ACADEMY Mob.9601338205 WhatsAAP NO.9724353941 WWW. gadhaviscurrentaffairsmagazine.com

• ��

�ુદરતી આપિ� એટલ ે �ુદરત �ારા આક� મક વ!પે અને સમયાતંર� બનતી િવિવધ ધટનાઓ 'ને

�ુદરતી હોવા છતા ંપણ માનવ +ત માટ� તે હોનારત ગણાય છે.

– -ા�ૃિતક પયા/વરણને માનવની સાથે સીધો સબંધં છે. તેની ક�ટલીક -ા�ૃિતક ધટનાઓની અસર

માનવ પર 1બૂ મોટ જોવા મળે છે. ક�ટલીક -ા�ૃિતક ધટનાઓ બનતી રહ� છે.

– વાવાખો6ુ ં ચ8વાત, :રૂ, ;ુ<કાળ, =કંૂપ,>વાળા?ખુી - @ટન, Aનુામી 'વી �ુદરતી આપિ�ઓ

અવારનવાર સ+/તી રહ� છે.

– આ �ુદરતી આપિ�ઓની માનવ+ત ઉપરની અસર 1બૂ ગભંીર હોય છે. આપિતઓનો ભોગ ખાસ

કરને અDપિવકિસત અને િવકાસશીલ દ�શો વF ુબને છે. િવકિસત દ�શો તેનો ઓછા ં-માણમા ંભોગ

બને છે. કારણ ક�, િવકિસત દ�શોએ આવી �ુદરતી આપિ�ઓ સામે ક�ટલાક -માણમા ંરGણ મેળવવા

માટ� Hયવ થાપન કર�I ુહોય છે.

– Jાર�ક �ુદરતી આપિ�ઓ એવી છે ક� ' માનવીની પયા/વરણની દખલગીરના કારણે સ+/તી હોય

છે. Kદવસે Kદવસે આવી આપિ�નો વF ુએ વF ુભોગ બનતો +ય છે. દા. ત. એસીડ વષા/,

અલનીનો વગેર�.

–

• �� : – Kડઝા ટર એ બે Nુદા શOદોનો બનેલો છે. 'વા ‘Kડઝા ટર’ એટલે આપિ� અને મેનેજમRટ એટલે

Hયવ થાપન. 'ને Sજુરાતીમા ં‘આપિ� Hયવ થાપન’ કહ શકાય છે.

– આ આપિ� Hયવ થાપન શOદ એક આખા સ?હૂ ક� સ?દુાય સાથે સકંળાયેલા છે અને Tયાર� કોઈ

મોટો સ?હૂ �ુદરતી આફતોનો ભોગ બWયો હોય Xયાર� તેને તે પKર� થિતમાથંી સલામત ઓYં Zકુસાન

થાય તે બહાર આવવા માટ�ની અગમચતેીઓ અને -[�ુ\તઓ યોજવામા ંઆવે છે. તેજ Kડઝા ટર

મેનેજમRટની ?]ુય કામગીર છે.

– ભારતમા ં�ુદરતી આફતો 'વી ક� :રૂ-વાવાઝો6ુ,ં = ુખલંન, ;ુ<કાળ-=કંૂપ અવારનવાર આવે છે. આ

�ુદરતી આફતોના પKરણામે +ન માલને ભાર� Zકુશાન થાય છે. ભારતના દKરયાKકનારાના -દ�શોમા ં

વાવાઝોડા, Aનુામી ચ8વાતો વF ુ સ+/ય છે. _W`-દ�શ, ઓKર સા, Sજુરાત, મહારા<ટ, ક�રાલા,

તિમલના6ુના દKરયાKકનારાના -દ�શોમા ંવાવાઝોડાથી ભાર� તારાa સ+/ય છે.



– Tયાર� ભારતના ક�ટલાક -દ�શો એવા છે ક� Tયા ંદર વષb ક� છ-છ મKહને વાવાઝો6ુ ંસ+/c ુ ંહોય છે.

આવા -દ�શો જલદથી પોતાનો આિથdક િવકાસ કર શકતા નથી. હમેંશા આ આફતો સામે ક�વી રતે

ઝeમી શકાય તેની કોિશશમા ં હોય છે. ઉ�ર ભારત, ઉ�ર-:વૂ/ ભારતમા ંનબfં = ૂતર ધરાવતા

-દ�શોમા ંઅવારનવાર =કંૂપો સ+/તા હોય છે.

– ભારતની મોટ નદઓ 'વી ક� ગગંા, ય?નુા, gh:iુા, કોસી નમ/દા વગેર�મા ં વારંવાર :રૂની

પKર� થત ઊભી થાય છે. Sજુરાતમા ં સૌરા<l, ઉ�ર Sજુરાત, કmછ, રાજ થાન ક�ટલાક -દ�શો

અવારનવાર =કંૂપો સ+/તા હોય છે. આવી આફતોથી હ+રો, લાખો લોકોને તેમજમા ંઅવારનવાર

;ુ<કાળની પKર� થિત સ+/તી હોય છે. આ Zકુશાન ઓY ંથાય ક� ના થાય એ માટ� સરકાર� ‘Kડઝા ટર

મેનેજમRટ કિમKટ ની રચના કર છે. આ કિમKટએ કામગીરઓ પર ભાર ?Jુો છે. 'મક�,

(1) ભારતના ક�ટલાક િવ તારોમા ં :રૂ, “Aનુામી” વાવાઝો6ુ,ં ;ુ<કાળ, = ૂખલન =કંૂપ વગેર�

�ુદરતી આફતો અવારનવાર સ+/ય છે. તેની +ણકાર મેળવવી.

(2) ' િવ તારોમા ં�ુદરતી આપિ�ઓ આવતી હોય તે િવ તારોમા ંઈમારતો, મકાનોના બાધંકામ

માટ� ચોpસ નીિતઓ અને કાયદાઓ ધડવા તથા માળખાકય સગવડો ઊભી કરવા પર

ભાર ?કૂવો.

(3) રાTય અને ક�Wq સરકાર� �ુદરતી આપિ�!પ િવ તારોના નકશા તૈયારકરવા, �ુદરતી આપિ�

માટ� રા<ટય ?સુsા ધડવા, રા<ટય કિનKટઓ બનાવવી.

– Tયાર� ઈ.સ. 1984ના Kડસેxબર મKહનામા ંભારતના મyય-દ�શમા ંભોપાલ ગસે ;ુધ/ટના થઈ હતી.

Xયાર� ;ુધ/ટનામા ંઆશર� 2500 લોકો ?Xૃ[ ુપામતા હતા. Tયાર� આશર� 2 લાખ લોકોને ઝેર ગસેની

અસર વધતા ઓછા -માણમા ંથઈ હતી. આ અક માત પછ ભારતમા ં Kડઝાર ટર મેનેજમRટ માટ�

Hયવ� થત િવચારવમા ંઆH[ુ ંઅને તેને લગતા કાZનૂો બનાવવાની શ!આત થઈ.

– આક� મક આવી કોઈ ;ુધ/ટના થતા,ં કોઈ �ુદરતી આપિ� આવી પડતા ંસમાજZુ,ં કોઈ -દ�શોZ ુ ંક�

દ�શZુ ંHયવ થાતiં ખોરવાઈ જવા પામે છે. આ Hયવ થાતiંને થાળે પાડવા ક� અસર} તોને શJ

તેટલી બધી જ મદદ કરવા અનેક -~નો ઊભા થાય છે.

– આવી પKર� થિતનો સામનો કરવો કોઈપણ સમાજ ક� સરકાર માટ� 1બૂજ ?�ુક�લ છે. આથી, જો આવી

આપિ�ઓ સામનો કરવાZુ ંપહ�લથેી જ જો િવચાર રાખવામા ંઆવેIુ ંહોય તો ધ�ુ ંસરળ બને છે

અને એટલ ેજ Kડઝા ટર મેનેઝમRટ રચા[ુ ંછે.

• �ુદરતી હોનારતની Hયા]યા



– વેબ ટર શOદોકોષની Hયા]યા આ ?જુબ છે :

– “Kડઝા ટર એટલ ેએવી ગભંીર એ �ચ�તાજનક ;ુધ/ટના ક� બનાવ ' ખાસ કરને િવિવધGiેે પાયમાલી

લાવે છે.”

– િવ� આરો�ય સ ંથા એ Kડઝા ટરની આપેલી Hયા]યા : Kડઝા ટર એટલે એવી હોનારત ક� '

માનવ�જ�દગીને હાિન, આરો�ય અને આરો�ય સેવામા ં �ચા -માણમા ં બગાડ કર� અને તે માટ�

અસર} ત સમાજ ક� િવ તારને બહારથી સહાય મેળHયા િવના ચાલી શક� તેમ ન હોય.” આમ, િવ�

આરો�ય સ ંથાએ Kડઝા ટરમા ંઆરો�ય અને આરો�યસેવાને ક�Wq થાને રા]યા છે. કોઈપણ હોનારત

આરો�ય સેવાZુ ં-માણ આવ�યક હોય છે.

– Kડઝા ટર એટલે એવી ભયકંર આફત ક� ;ુધ/ટના ક� 'ના પKરણામે માનવસમાજZુ ંઆ1ુ ં પાયાZુ ં

માળ1ુ ં અ તHય ત થઈ +ય છે. ધરતીકંપ, :રૂ, રોગચાળો, ;ુ<કાળ 'વી �ુદરતી આપિ�ઓને

કારણે બ� ુમોટા -માણમા ંતારાa સ+/તી હોય છે.

– આ �ુદરતી ક� �ૃિiમ આપિ�ઓમાથંી બહાર આવવા માટ� ક� સામાWય � થિત થાપવા માટ� “Kડઝા ટર

મેનેઝમRટ” અિનવાય/ છે. Kડઝા ટર મેનેજમRટ અસર} ત લોકોને �ૂંકા સમયગાળામા ં સામાWય

� થિતમા ંલાવી શક� છે.

– Kડઝા ટર મેનેજમRટના માનવશ�\ત અને આિથdકશ�\ત એ બે અXયતં મ�Xવના પાસા ંછે.

– (1) આપિ� પછના સમય ેરાહત અને

– (2) બચાવ કાય/ કરવા માટ� િવિવધ Gેiોના +ણકાર અને અZભુવી Hય�\તઓની જ!રયાત ઊભી

થાય છે,

– 'મ ક�, સરકાર ડો\ટરો, ��જિનયરો, ઈલ�ે\ટિશયનો, સૈિનકો, વયસેંવકો, નાગKરકો, નસ� તેમજ

સ�ચવGાના અિધકારઓ, રાજકય અને ધાિમdકા અ}ણી પણ લોકો વગેર� અનેકની જ!રયાત ઊભી

થાય છે. જો આપિ� સમયે નાણા સરકાર તરફથી, બહારથી આHયા હોય ક�, સામાWય લોકો અથવા

કમ/ચાર તરફથી આHયા હોય તો તે નાણાZુ ંઆયોજન યો�ય રતે કર�ુ ંજ!ર બને છે.

– આ નાણા �ારા સરકાર અિધકાર લોકોના :નુવ/સવાટ, સાધનોની ખરદ, તબીબી સારવારશાળાઓ,

હો� પટલો વગેર� અનેક બાબતોZુ ંઆયોજન કરવાZુ ંહોય છે. આ માટ� નાણાZુ ંAHુયવ� થત બ'ટ

આયોજન અXયતં આવ�યક છે.



– કોઈપણ -દ�શમા ં �ુદરતી આફતો આHયા પછ અનેક ગભંીર -~નો ઊભા થાય છે. દા.ત. ચોર,

Iટૂફાટ, સામા�જક અનૈિતકતા, �<ટાચાર, રોગચાળો વગેર�. આ બધા -~નો ઊભા ના થાય તે માટ�

તથા આવા -~નોનો હલ શોધવા માટ� Kડઝા ટર મેનેઝમRટ ધ�ુ ંઅગXયZુ ંમiં છે.

• �ુદરતી હોનારતZુ ં વ!પ :

િવ�મા ં સ+/તી િવિવધ હોનારતોને yયાનમા ં રાખીને તેZ ુ ં વ!પ નીચે આપણો િવિવધ સ ંથાઓના

અ�યાસ �ારા +ણી શJા છે. તે નીચ ે?જુબ છે.

(1) �� :

– હોનારતમા ંમોટ�ભાગે �ુદરતી ધટનાઓનો સમાવેશ થાય છે. વૈ�ાિનકોના મત -માણ ે:�ૃ�વના

પેટાળમા ંથઈ રહ�લા ફ�રફારો તથા પયા/વરણમા ંથતા ં-;ૂષણોને કારણ ે�ુદરતી હોનારતો સ+/ય

છે. ખગોળ વૈ�ાિનકો આપિ�ઓ માટ� આકાશી માટ� }હોની Kદશાઓને જવાબદાર ગણે છે.

(2) ��ક�� ш :

– મકાન-િમલકતો, વસાહતો, ઉ�ોગો વગેર�ને �ુદરતી હોનારતોને કારણ ે મોટં Zકુશાન થાય છે.

અને ધણી િમલકતો નાશ પામે છે.

– િવનાશક ધરતીકંપોને કારણ ેજળની જ�યા અને થળની જ�યાએ જળ પેદા થાય છે.

(3) �� ш :

– �ુદરતી હોનારતોને કારણ ે માનવીઓના ?Xૃ[ુ ં સાથે :�ૃ�વ ઉપરની aવA�ૃ<ટનો પણ મોટા

-માણમા ંનાશ થાય છે. ભાર� વરસાદ અને :રૂને કારણ ેમોટ સ]ંયામા ંપ�ઓુ ?Xૃ[ ુપામે છે.

– Aનુામી 'વી હોનારતને કારણે જળA<ૃટનો નાશ થાય છે. અિતશય ઠડં અને ગરમીને કારણે

પ�Gઓ અને વWયA�ૃ<ટ ઉપર િવપરત અસર પડ� છે.

(4) �� !�"�� :

– �ુદરતી હોનારતો મહદ�શે મોટા ઉપર હોય છે. સામાWય =કંૂપના _ચકા ક� સામાWય પવનો

અને વરસાદ મોટ હોનારત સ+/તા નથી પરંc ુમોટા -માણમા ં:�ૃ�વ ઉપર થતા ંફ�રફારો મોટ

+નહાિન સ� છે.



– સામાWય રતે દKરયાKકનાર� તથા પહાડ િવ તારોમા ં �ુદરતી હોનારતને કારણે મોટ +નહાિન

થાય છે.

(5) х�� $�ક%�� :

– ભાર� વરસાદ અને િવનાશક :રૂને કારણ ે ;ુ<કાળની પKર� થિતમા ંખેતીવાડનો નાશ થાય છે.

તેને કારણ ેઅસર} ત િવ તારો ઉપરાતં તેની ઉપર આધાKરત ધણા -દ�શો ?�ુક�લીમા ં?કૂાય છે.

– અનાજનો :રૂવઠો ધટતા તેના ભાવોમા ંતી� વધારો થાય છે અને +હ�રજનતા ?�ુક�લીમા ં?કૂાય

છે.

(6) �� х��& :

– �ુદરતી અને માનવસ��ત હોનારતોને કારણ ેક�ટલાકં Kદવસો Aધુી સમ} માનવaવન ખોરવાઈ

+ય છે. તાર ટ��લફોન, સદં�શાHયવહાર, ર�લવે, રોડ-ર તાઓ cટૂ પડ� છે.

– તેને કારણે ધણા ગામડાઓ શહ�રથી �ટંા પડ +ય છે. તેઓને જ!ર સગવડો પહ�ચાડવાથી

પણ ?�ુક�લ બને છે. આ સજંોગોમા ંહ��લકો�ટરની મદદથી �ડ પેક�ટ અને સાધનો :રૂા ંપાડવામા ં

આવે છે.

(7) '&�(��)�* '��(� :

– �ુદરતી હોનારતોના કારણ ે :�ૃ�વના પયા/વરણમા ં ન�ધપાiમા ં ન�ધપi પKરવત/ન આવે છે.

ધરતીકંપોને કારણ ેનદના વહ�ણ બદલાય છે.

– અિતશય ઠડં અને ગરમીને કારણે ઋcચુ8મા ં ફ�રફાર થાય છે અને તેની િવપરત અસર

ખતેીવાડ તથા માનવaવન ઉપર પડ� છે.

– -ાચીન સમયમા ં Sજુરાતમા ં ખભંાત, Aરુત, વડોદરા લોથલ વગેર� દKરયાKકનારાના +ણીતા

બદંરો હતા. આ' આ બદંરોના માi અવશેષો જોવા મળે છે.

(8) +��,� �� :

– �ુદરતી હોનારતો 'વી ક� ધરતીકંપ, >વાળા?ખુી, અિતશય વરસાદ, ;ુ<કાળ, Aનુામી આફતો,

વાવાઝો6ુ ંવગેર� અિનિ�ત હોય છે.




– આવી ધટનાઓ Jાર� અને Jા િવ તારમા ંબનશે તેનો ચો\\સ ]યાલ અગાઉથી આવતો નથી.

જો ક� સેટ�લાઈટની મદદથી પવનની Kદશા, વરસાદની શJતાઓ �ગે આગાહ થઈ શક� છે.

પરંc ુઅWય હોનરતો �ગ ેહa Aધુી િવ�ાન આગાહ કર શ¡ુ ંનથી.

–

–

• �� "�� -�.& /0ш� :

ધધંાકય સચંાલનનો ઉsેશો નફો મેળવવાનો હોય છે. Tયાર� હોનારતના સચંાલનનો ઉsેશ માનવ

કDયાણલGી અને િવકાસલGી હોય છે. 'મા ંરાTય કDયાણ, -+કDયાણ અને સમાજની મદદ કરવી તે

એક ફરજનો ભાગ ગણીને સચંાલક કરવામા ં આવે છે. તેના ?]ુય ઉsેશો નીચે -માણ ેન�ધી શકાય.



(1) માનવ અને aવA�ૃ<ટZુ ંરGણ :

– સમ} રાTય અને સમાજમા ંઅર�રાટ ફ�લાય છે. સમાજને ;ુ:ખમાથંી ઉગાર લવેા તથા માનવ

અને aવA�ૃ<ટZુ ંરGણ કરવા માટ� હોનારત સમયે ઝડપી કામગીર હાથ ધરવામા ંઆવે છે.

– XAનુામી, ધરતીકંપ, :રૂ, દKરયાઈ તોફાનો, જગંલોમા ં દાવાનળ, વાવાઝો6ુ ંઅને Kહમવષા/ 'વી

હોનારતોને કારણ ેમોટા -માણમા ંમાનવીઓ તથા પ�પુGીઓ ?Xૃ[ુ ંપામે છે.

(2) હોનારતની નકારાXમકત અસરો ધટાડવી :

– કાય/Gમ HયH થાતiંની મદદથી અસર} ત િવ તારોમા ંઝડપી કામગીર �ારા જ!ર વ cઓુનો

:રૂવઠો :રૂો પાડને હોનારતને કારણે સભંિવત નકારાXમક અસરો ધટાડ શકાય છે.

– �ુદરતી ક� માનવસજ¢ત હોનારતોની Hયાપકની નકારાXમક અસરો પેદા થતી હોય છે. =કંૂપ,

Aનુામી તથા ભાર� વરસાદ અને Kહમ-પાતને કારણે ધમા Kદવસો Aધુી aવaવન ખોરવાઈ

+ય છે.

– પિ�મના દ�શો આવી હોનારતો વખતે આFિુનક ટ�કનોલોa અને સાધનોને કારણે Xવરત પગલા

ભર શક� છે. Tયાર� આપણા દ�શમા ંઆ �ગે :રૂતી સ£જતા જોવા મળતી નથી.

(3) જનaવન :નુ: થાિપત કર�ુ ં:

– હોનારત સજંોગોમા ં તેઓને આવ�યક વ cઓુ અને રહ�ઠાણ :રૂા પાડને તથા અસર} ત

િવ તારમા ં ખોરવાઈ ગયેલ વીજળ, તાર-ટ��ળફોન વગેર� સેવાઓ :નુ: શ! કરને જનaવન

જરથી ધબકcુ ંકરવાનો -યXન કરવામા ંઆવે છે.

– કોઈપણ હોનારતZુ ં અસરકારક સચંાલન કરવાનો એક ઉsેશ વેરિવખેર થયેલ જનaવનને

:નુ: થાિપત કરવાનો છે.

(4) જનaવન ભય?\ુત કર�ુ ં:

– હોનારતો સ�વાની છે. તેવા ]યાલથી જ લોકોમા ંભય પેદા થાય છે. તા'તરમા ંવત/માનપiોમા ં

આવેલી િવગતો -માણ ેથોડો વષ� કલક�ામા ંદKરયાZુ ંપાણી આNુબાNુના િવ તારોમા ંતબાહ

મચાવશે, તેવા સમાચારથી લોકોમા ંભય પેદા થાય તે વાભાિવક છે.

– હોનારત પછ પણ લાબંા સમય Aધુી લોકો ભય પામતા હોય છે. Sજુરાતમા ં=કંૂપ આHયા પછ

ધણા Kદવસો Aધુી લોકો રાiે મકાનની બહાર Aઈૂ જતા ં હતા.ં હોનારતના ં સચંાલનનો ઉsેશ

જ!ર માKહતી અને સાધનો :રૂા પાડને લોકોને ભય[\ુત બનાવવાનો છે.

(5) સામા�જક જવાબદારZ ુ ંપાલન :



– સરકાર પોતાની જવાબદાર yયાનમા ં રાખીને હોનારતના કારણે અસર} ત િવ તારોને રાહત

પહ�ચાડ� છે. સામા�જક સ ંથાઓ અને મ�ટ કંપનીઓ પોતાના સાધનો અસર} ત િવ તારના

લોકો લાબંા સમય Aધુી અZભુવે છે. આવા િવ તારોમાથંી વ તીZુ ં થળાતંર થcુ ંહોય છે. જો

ચો\\સ ઉsેશો સાથે હોનારતZુ ં કાય/Gમ સચંાલન થાય તો અને થળાતંરZુ ં -માણ ધટાડ

શકાય.

(6) િવકાસનો દર +ળવી રાખવો :

– ' -દ�શોમા ંવારંવાર હોનારતો સ+/તી હોય તે -દ�શોમા ંજનaવન અને વેપાર ધધંો ખોરવાઈ

જતો હોવાથી તે -દ�શો િવકાસદર નીચે +ય છે. આ -દ�શને મદદ કરવા માટ� સરકાર પોતાના

ભડંોળનો ઉપયોગ કર� છે અને તેને કારણે અWય િવકાસ કાય� અવરોધાય છે.

– �ુદરતી ક� �ૃિiમ હોનારત અસરકારક સચંાલન �ારા િવપરત પKર� થિતને ઝડપથી કા¤મૂા ં

લઈને સરકાર િવકાસનો દર +ળવી રાખવાનો -યXન કર� છે.

• હોનારત સચંાલન માટ�Z ુ ંHયવ થાપન

– હોનારત નકારાXમક અસરો ધટાડવા માટ� તેનો અસરકારક Hયવ થાતiં ઉપર ખાસ ભાર

?કૂવામા ંઆવે છે. ક�ટલીકવાર લાબંા સમય Aધુી અસર} ત િવ તારના લોકોને સહન કર�ુ ંપડ�

છે. સચંાલનમા ંHયવ થાતiંZુ ં?]ુય બચાવ કામગીર કરવાZુ ંતથા :નુ: વસવાટની Hયવ થા

કરવાZુ ંહોય છે. નીચ ેદશા/વેલ Hયવ થાતiં હોનારતના સચંાલન માટ� અસરકારક સા�બત થઈ

શક�.

• "�� %*1�� 2�� 3&��4��*5�� ક�6�� :

(1) ?]ુય ��ુશ કાયા/લય



– �ુદરતી હોનારતને કારણે અસર પામેલા િવ તારોમા ંરાહતની કામગીર ઝડપથી ચાલે તે માટ�

તેને લગતા દર�ક -યXનો ઉપર દ�ખર�ખ રાખવાZુ ંકાય/ આ િવભાગZુ ંછે.

– તેમજ માKહતી અને જનંસપંક/ િવભાગ પાસે અસર} ત િવ તારોની જ!રયાતો �ગ ે મળેલી

માKહતી ઉપરાતં આ િવ તારમા ંચાલી રહ�લી કામગીરઓ �ગનેી માKહતી ?]ુય ��ુશ કાયા/લય

મેળવે છે તથા -સાર માyયમો તથા સરકારને :રૂ પાડ� છે.

(2) માKહતી અને જનસપંક/ િવભાગ :

– આ િવભાગના મહXવના કાય� :

– (1) હોનારત સ+/વાની શJતા હોય તે િવ તારમા ંજ!ર ચતેવણી આપવી.

– (2) હોનારત સ+/યા બાદ અસર} ત િવ તારોનો સપંક/ સાધવો.

– (3) Zકુશાનની માKહતી _કડા મેળવવા અને તાKકદ�ની પ!રયાતો �ગે માKહતી મેળવવી. (4)

?]ુય કાયા/લયને જ!ર માKહતી તથા ફોટો}ા¦સ :રૂા પાડવા.

– (5) અસર} ત લોકોની લોકોની ફKરયાદો સાભંળ તેના િનકાલ માટ� િવિવધ સાધનો સગવડો

:રૂ પાડવી.

(3) સાધન ફાળવણી િવભાગ :

– આ િવભાગZુ ં?]ુય કાય/ એ છે ક�

– (1) અસર} ત િવ તારમા ં બચાવ કામગીર માટ�ના જ!ર સાધનો :રૂા પાડવાZુ ં છે. તેમા

?]ુયXવે કાટમાળ ખસેડવા માટ�ના 8�ઈન l�ઈલર l�કટરો, :રૂના િવ તારમા ંલાઈફ બોટ દોરડા,

વગેર�નો સમાવેશ થાય છે.

–

(4) તબીબ િવભાગ :

– હોનારતમા ંઅનેક લોકો ?Xૃ[ ુપામે છે અને અસ]ંય લોકોને ઈ+ થાય છે. આ સજંોગોમા ંતબીબી

િવભાગે મહXવની કામગીર બ+વવાની હોય છે 'મા

– (1) અસર} ત િવ તારોમા ંડૉ\ટસ/ નસ�ની ટમ મોકલવી.

– (2) એxO[લુસં ગાડઓ, ટ�ચસ/ મોકલવા.

– (3) અસર} ત િવ તારોમા ંતબીબી સેવા ક�Wq ઊભા કરવા.

– (4) ઈ+ } તોને -ાથિમક સારવાર માટ� નaકની હૉ� પટલમા ંમોકલવા.

(5) માનવશ�\ત િવભાગ :



– આ િવભાગમા ં ?]ુય કાય� એ છે ક� (1) ' િવ તારોમા ં હોનારત સ+/ઈ હોય તે િવ તારોમા ં

બચાવ કામગીર માટ� જ!ર સૈWય, વયસેંવકો, હોમગાડ/ઝ, પો�લસ વગેર� મોકલવા (2)

aવનજ!ર સાધન સામ}ીના િવતરણમા ંમદદ કરવી.

(6) :નુ: વસવાટ િવભાગ :

– ભોગ બનેલા લોકોને હગંામી ધોરણ ે રહ�ઠાણ :રૂા પાડવા, ટ̈ટની Hયવ થા કરવી, �ડ પેક�ટ,

ધાબળા, વ©ો, ખોરાક વગેર�Z ુ ંિવતરણ કર�ુ ંતેમજ :નુ વસવાટ માટ�ની કામગીર હાથ ધરવાZુ ં

કાય/ આ િવભાગZુ ં છે.

– ખાનગી સેવા ભાવી સ ંથા સેવાZુ ંકાય/ કરતી હોવાથી તેઓની સાથે પણ સકંલન સાધ�ુ.ં

– આ બધા િવભાગો મોટાભાગે અસર} ત લોકોના સપંક/મા ં હોવાથી તેઓના અહ�વાલ -માણ ે

?]ુય ��ુશ કાયા/લયથી સરકારને જ!ર અહ�વાલ મોકલે છે.

– �ુદરતી હોનારત અટકાવવી શJ હોતી નથી છતાપણ યો�ય પગલા ં�ારા પKર� થિત ઝડપથી

કા¤મુા ં લાવી શકાય આ માટ� સરકાર -યXનોને કારણે સમ} િવ તારZુ ં જનaવન ઝડપથી

કાય/રત બW[ુ ંછે.

– _દામાન- િનકોબારમા ં Aનુામી હોનારત પછની બચાવ કામગીરને કારણે Xયા ં પણ

:નુ:વસવાટZુ ંકાય/ ઝડપથી થઈ શ¡ુ ંછે.

–

• Kડઝા ટરના -કારો નીચે ?જુબ છે :

િવ�મા ંઅનેક -કારની હોનારતો સ+/ય છે. તેના ઉદગમ �બ�;ુને yયાનમા ંલતેા હોનારતના ?]ુય બ ે

-કારો નીચ ે-માણ ેન�ધી શકાય.

"�� 7ક��

�� "�� %89� "��

: ��ક*' : �2�� +ક��

; ��-��&�= > ?ક*' ; "��= +ક��



@ ��A�* �"7'�� @ B% +ક��

C Dх�� E%� '�� C �� Fક� A?B� ��

G +��ш& ��%�� G D�H) I6

J K��L�-�х� J ��61�L�

M ��L M ��

N O� �ક�L N ક�� P��

Q ��R S*� Q I�*ક�� T��

(1) �ુદરતી હોનારતો :

– અXયાર� અનેક વૈ�ાિનક સસંોઘનો થયા હોવા છતાયં �ુસરતી હોનારતોને માનવી અટકાવી શJો

નથી અને તે કારણથી જ આપણે માનીએ છેએ ક� “ભગવાન મહાન છે” �ુદરતી હોનારતો Jાર�

સ+/શે અને તે ક�ટલી િવનાશક હશે તેની કોઈ સચોટ આગાહ થઈ શકતી નથી.

– =તૂકાળના અZભુવોને આધાર� હોનારતોની સભંિવત િવપરત અસરોથી બચવા માટ� અગાઉથી

સાવચતેીના પગલા ં�ગનેી +Sિૃત વધી છે.

(1) 2001 મા ં Sજુરાતમા ં =કંૂપ આHયા પછ મકાન બાધંકામ �ગે નવા િનયમો -માણે

મકાનનો પાયો તૈયાર કરવો 'મા સપોKટ«ગ લોગ લબેનો સમાવેશ થાય છે.

(2) રાTયમા ંવરસાદની િસઝન શ! થાય તે પહ�લા l�નેજ સફાઈZુ ંકામ :¬ંુૂ કર�ુ.ં

(3) ડ�મના સટરZુ ંઓઈ�લ�ગ કર�ુ ં'વી સકંટ સમયે તે ઝડપથી ખોલી શકાય.

(4) દર�ક િવ તારમા ંફાયર �g}ડેને તાKકદ કરવી અને તૈયાર રહ�વા જણાવ�ુ ં

(5) :રૂતા ં-માણમા ંલાઈટબોટ, રબર ટબુ, દોરડા વગેર� Hયવ થા કરવી.

(6) +હ�ર જનતાને ચતેવણી આપવા માટ� સાયરન Hયવ થા ગોઠવવી.



(7) િવિવધ -કારની હોનારતો વખતે સાવચતેીના કયા પગલા લવેા �ગે +Sિૃત ક�xપોZુ ં

આયોજન કર�ુ.ં

(2) માનવસ��ત હોનારતો :

– ક�ટલીક હોનારતો માણસોની બદેરકારને કારણે તો Jાર�ય હ�c:ુવૂ/ક સ+/તી હોય છે. તેમા

િવિવધ -કારના મોટા અક માતોનો પણ સમાવેશ થાય છે. આવી હોનારતોને કારણ ે પણ

જનaવન ઉપર િવપરત અસરો પડ� છે. આપણા દ�શમા ંર�લવે બસ®ાઈવરો તથા કમ/ચારઓની

બેદરકારને કારણે ધણા રાTયોમા ંગભંીર બસ અક માતો સ+/ય છે. તેમા ંઅસ]ંય Kદવસ Aધુી

ર�લવે ક� બસ �લેટફોમ/ ઉપર પડ¯ા રહ��ુ ંપડ� છે.

– નાિવકોની બદેરકાર તેમજ વF ુ?સુાફરો લવેાની �િૃતને કારણે નદમા ંહોડ 6ૂબી જવાના ધણા

બનાવો બWયા છે.

– ભારતમા ંક�ટલાક રાTયોમા ંધણીવાર સા-ંદાિયક તોફાનો થયા છે અને તેમા ં+ન માલને મો�ંુ

?કુશાન થાય છે. હોનારત નીચ ે?જુબ ક�ટલાકં આયો�જત પગલા જ!ર છે.

(1) ર તાઓના વળાકં પહ�લા બxપ ગોઠવવા માટ� ક� 'થી પીડ ઉપર ��ુશ રહ� છે.

(2) ર�લવે ®ાયવરોને ચો\\સ સમયને �તર� :નુ:તાલીમ આપવી તેમજ ?]ુય ઓKફસ સાથે

સતત સપંક/મા ંરહ� તે માટ� માKહિતસચંારના આFિુનક સાધનો આપવા જોઈએ.

(3) ખાનગી નાિવકોની હોડઓ માટ� પણ પેસRજર ક�પેસીટ નp કરવી અને તેZુ ં ° ુત રતે

પાલન કર�ુ.ં

(4) સા-ંદાિયક તોફાનો ન થાય તે માટ� િનયિમત રતે િવિવધ સ-ંદાયના -િતિનિધઓની

મીKટ�ગો યોજવી. દર�ક સ-ંદાયક એકબી+ના ધમ/ને માન આપે અને લોકોની ધાિમdક

લાગણી ન ;ુભાય તે રતે તો કોમી રમખાણોની શJતા રહ�તી નથી.

(5) દર�ક િવ તારમા ંફાયર �gગડે તથા એxO[લુસંની Hયવ થા ગોઠવવી.

(6) વF ુમાનવમેદની એકિiત થતી હોય તેવા તહ�વારો અને મેળાવડાઓ -સગંે ચો\\સ થળે

અગાઉથી :રૂતા -માણમા ંHયવ થા ગોઠવીને સભં�ળત હોનારત અટકાવી шક�&.

• "�� "�� :

સામાWય રતે કોઈપણ કારણસર હોનારત સ+/ઈ ગયા પછ તેની નકારાXમક અસરોમાથંી માનવaનને

ઉગાર લવેા માટ�ના સચંાલકય પગલાઓં લવેામા ંઆવે છે. જો ક� વત/માન સેટ�લાઈટ [ગુમા ંક�ટલીક



હોનારતો �ગે અગાઉથી +ણકાર હોનારત �ગનેી સચંાલકય પગલાઓંનો અ�યાસ બે તબpામા ંથઈ

શક� છે.

"�� V6 %*1��ક & '6��*

"�� '"2�� '6��* "�� 'W �� '6��*

(1) "�� V6 1��)� (:) !"2� �Z&� [�� !)ક�� I'��.

(2) �4L�*�� 2�� 3&��4� (;) !�"�� $�ક%�� 6�� L��

(3) 7�4�ક %6�� \ ?� '��. (@) B1�� ક�6�� 2 %*'ક(

(4) %�� "�� \ ?� '��. (C) P�&� ]^6��

(5) %�� "�� \ ?� '��. (G) =!_�� "`a�'��* х%��

• હોનારતની બચાવ કામગીરના સાધનો :

હોનારત �ગનેી બચાવ કામગીર માટ� નીચ ે દશા/વેલ સાધનો જ!ર બને છે. ક�ટલીકવાર જ!ર

સાધનોના અભાવે બચાવ કામગીર સમયસર થઈ શકતી નથી.

(1) ઝડપી વાહનHયવહાર (9) દોરડા

(2) સદં�શાHયવહાર-વાયરલસે (10) પોટ/બલ

(3) ફાયર ફાઈટર (11) ટ̈ટ -ોટ�કશન વોલ

(4) સે¦ટ બોટ (12) જનર�ટસ/

(5) લાબંી સીડઓ (13) સાયરન

(6) પોટ/બલ 8�ઈન (14) મોબાઈલ હૉ� પટલ

(7) બલડોઝર (15) હ��લકો�ટસ/



(8) ફાયર ±ફુ ગારમRટ

પાછલા ં વષ�ના અZભુવે Nુદા Nુદા -કારની હોનારત yયાનમા ં રાખીને પોતાના િવ તારની

જ!રયાત -માણે આ સચંાલકો પાસે હોવા છતા જ!ર છે. દા.ત. દKરયા Kકનારાના િવ તારમા ં

દKરયાઈ તોફાનો, વાવાઝો6ંુ વગેર� ધટનાઓ વારંવાર બને છે. આ માટ� લાઈફબોય, દોરડા, સાયરન,

હ��લકો�ટસ/, વાયરલસે, વગેર�ની જ!ર પડ�. પરંc ુખાણ ઉ�ોગોમા ંઆગ અક માતની શJતા વF ુ

હોય Xયાર� ફાયર -ોટ�\શન, ફાયર ±ફુ ગારમRટ વગેર�ની જ!ર પડ� છે.

ક�ટલીકવાર બચાવ કામગીરના સાધનો હોવા છતાયં તેનો ઉપયોગ કરવા �ગ ે:રૂતી

સમજ હોતી નથી. તેથી આ દર�ક સાધનોના ઉપયોગ �ગ ેતાલીમ આપવી જ!ર ગણાય. સરકાર

પાસે હોનારત સચંાલન માટ�Zુ ંયો�ય Hયવ થાતiં હો� ુ ંજોઈએ.

• ��%89� "�� +�ક�� '6��*

– રસાયન અને ર�Kડયો એ�\ટવ -સારને કારણ ેએવા ધણા અક માતો બને છે ક� આ આપિ�ઓ

ગેરHયવ થાને કારણ ે સ+/ઈ છે, તેમ કહ શકાય. સામાWય રતે વાહનHયવહાર, રસાય�ણક

કારખાનો અને અ�-ુસાર Giેોમા ંસચંાલનની ખામીને કારણે આવી હોનારતો સ+/ય છે.

– આવી હોનારતો અટકાવવા વૈ�mછક પગલા ં અને ફર�જયાત કાયદાઓ ધડવામા ં આHયા છે.

ઈટાલીમા ં1976મા ંજcંનુાશક કારખાનાઓમા ં' ધડાકો થયો હતો તેને yયાનમા ંરાખીને આવા

બનાવો અટકાવવા માટ� [રુોિપયન માગ/દિશdકા બહાર પાડવામા ંઆવી છે.

– 1971મા ંસ[ં\ુત રા<lસધં �ારા હોનારતના સમયે રાહતના કાય� માટ�ની કામગીર શ! કરવામા ં

આવી છે. 1970 થી 1980ના સમય દરિમયાન હોનારતના સમયે બચાવ કામગીર સાર રતે

શક� તે માટ� યોજનાઓ તૈયાર કરવામા ંઆવી છે.

– [નુોના જનરલ સે8�ટર કૉફ અ´ાનના જણાHયા -માણે “આપણે બધાએ હોનારતના સમયે

-Xયાધાતી વલણ બદલીને હોનારતો રોકવા માટ�Z ુ ં વલણ ક�ળવ�ુ ં જોઈએ...... હોનારત થક

અટકાવવીએ તો તેનો ઈલાજ કરવા કરતા વધાર� માનવીય છે. એટIુ ંજ નહµ પણ તે વધાર�

સ c ુ ંછે.”

(1) સૌ-થમ _તKરક ખામીઓ અને િનબ/ળતોની મોજણી કરવી જોઈએ.

(2) વસવાટ અને િવકાસ માટ� સલામત હોય તેવા િવ તારોની ચકાસણી કરવી.

(3) થાિનક હોનારતને કારણે શJતા ધરાવતા જોખમોની મોજણી કરવી જોઈએ.



(4) હોનારતનો -િતકાર કર શકાય તે માટ�ની આચારસKંહતાનો અમલ કરવો.

(5) આિથdક તેમજ અWય -ોXસાહકો �ારા આવી યોજનાઓ અને આચારસKંહતાનો અમલ

કરાવવો. સમ} િવ� માટ� સ[ં\ુત રા<lસધં, ¶ટરનેશનલ l�ટ�a ફોર Kડઝા ટર Kરડ\શન

નામની એક સ ંથા શ! કર છે. આ સ ંથાનો ?]ુય હ�c ુ�ુદરતી આફતો સામે વગ�Zુ ંજોખમ

ધટ� તે માટ� તેમને તૈયાર કરવાનો છે તથા Nુદા Nુદા દ�શોની સરકારો તથા વૈ�ાિનક

સ ંથાઓના સહકારથી હોનારતના જોખમો ધટાડવા માટ�ના -યXનો કરવાનો છે.

• �� $�* "b� :

D�� %�ક��2 �� 2 cક ��)�� d?4�� 1�� ક� "��. e) ક2��ક -�0�f '�

D�� -�g� "��. e ��1 -��B W :

(1) સ?હૂ માyયમ, -ચાર સાધનો �ારા અસર} ત લોકોને વF ુને વF ુqઢ બનાવવા જોઈએ.

(2) અસર} તો લોકોના :ુરંવસવાટને yયાનમા ંલે� ુ ંજોઈએ.

(3) ��જિનયરો, આKક·ટ�\ટરોમ, એન. a. ઓ. નીિતિનધા/રણ, બRકો અને અWય નાણાKકય સ ંથાઓ

સKહતના Hયાવસાિયકો અને સ ંથાઓને Kડઝા ટર િવશે +Sતૃ કરવા જોઈએ.

(4) આપિ�અ Hયવ થાના િવિવધ પાસાઓંમા ંઉપયોગ માટ� આપિ�ઓની વા વિતક અસર અને પKરણામ

�ગ ેિવગતવાર પાયાની _કડાકય િવગત તૈયાર કરવી કોઈએ.

(5) વત/માન આપિ� રાહત માળખાને આપવા માટ� આપિ�ઓની વ તિવકતા અસર અને પKરણામ �ગ ે

િવગતવાર પાયાની _કડાકય િવગત તૈયાર કરવી જોઈએ.

(6) આપિ�!પ િવ તાર, આપિ�ના સમયે અને તે પછે, રાહત અને :નુ/વસવાટના સદંભbમા ં ભારતની

વત/માન નીિતમા ંક�ટલાક ફ�રફારો લાવવા જોઈએ.

(7) રાTયના કાયદાઓ, મા ટર �લાન, બાધંકામ િનયમનો અને િવિવધ થાિનક સ ંથાઓના

પેટાકાયદાઓ વગેર�મા ંસબંધેં ક�ટલાક Aધુારાઓ લાવવા જોઈએ.

(8) Kડઝા ટર મેનેજમRટની કામગીરમા ંXવKરત િનણા/યો, સશંોધન, ટ�કનોલોa વગેર� અગXયના છે.

(9) �ુદરતી આપિ� પછ Zકુશાનની માiા અને તેના વ!પનો અ�યાસ કર તેની ઝડપ આકારણી કરવી

જોઈએ.

(10) અસર} તોનો સહકાર મળે તે માટ� -યXન કરવા જોઈએ.

(11) Kડઝા ટર મેનેજમRટમા ંઆપિ�ની અગમચતેી અને આપિ� બાદની કામગીર આયોજન કર�ુ ંજોઈએ.




(12) વF ુ જોખમી િવ તારોમા ંઆપિ�ઓ :વૂ/તૈયાર !પ સસંાધનો અને નાણાકય સહાયની Hયવ થા

કરવી જોઈએ.

(13) અસર} તો માટ� બા¸ સહાયકોની મદદ મેળવવા માટ�Z ુ ં આયોજન કર�ુ ં જોઈએ તથા બહારથી

આવેલી મદદZુ ંિવતરણ કરવા યો�ય આયોજન હાથ ધર�ુ ંજોઈએ.

(14) XવKરત રાહત કામગીરને મહXવ આપ�ુ ંજોઈએ.

(15) આપિ� આHયા પછ પેટા સમ યાઓ ચોર, Iટૂફાટ, રોગચાળો વગરે� ઊભા ના થાય તેZુ ં ખાસ

yયાન રાખ�ુ ંજોઈએ.

(16) અસર} તો લોકોને શારKરક અને માનિસક વા �ય માટ�ના મેKડકલ ક�xપની Hયવ થા કરવી જોઈએ.

(17) અસર} ત લોકોને તાXકા�લક સેવાઓ મળે તેવી Hયવ થા ઊભી કરવી જોઈએ.

(18) આપિ� િનવારણ માટ� સશંોધન સ ંથાઓ રચવી જોઈએ.



• Kડઝા ટર મેનજેમRટZુ ંમહXવ :

(1) આપિ�નો ભોગ બનેલા, હતાશ ક� િનરાશ, ;ુ:ખી થઈ ગયેલા લોકોને માનિસક સાXંવના આપી શકાય છે,

ફરથી માનિસક રતે વ થ બનાવી શકાય છે.

(2) :રૂ, વાવાઝો6ંુ, ;ુ<કાળ 'વી આપિ� �ગનેી અગમચતેી સરકાર તiં અને -+ને સ+ગ કર શકાય છે.

(3) અગમચતેી, ચતેવણી �ારા +ન-માલની હાિન િનવાર શકાય છે અથવા તો ઓછ કર શકાય છે.

(4) યો�ય સદં�શાHયહારના સાધનો �ારા અફવોને ફ�લાતી અટકાવી શકાય છે.

(5) Kડઝા ટર મેનેજમRટની મદદથી સામા�જક- આિથdક Zકુશાની સામે રGણ મેળવી શકાય છે.

(6) આક� મક િનણ/યો લતેા ંપહ�લા યો�ય િવકDપો તૈયાર રાખી શકાય છે.

(7) Kડઝા ટર મેનેજમRટની મદદથી સામા�જક આિથdક Zકુશાની સામે રGણ મેળવી શકાય છે.

(8) િવિવધ કામગીરઓને બવેડાતી અટકાવી શકાય છે.

(9) કામગીરમા ંએકAiૂતા લાવી શકાય છે.

(10) Kડઝા ટર મેનેજમRટ �ારા aવનજ!રયાતની ચીજવ cઓુ, આવ�યક સેવાઓ, માળખાગત Aિુવધાઓ,

માનવ¹મ વગેર� બાબતોની ઉપલ�Oધ વF ુસરળ અને ઝડપી બને છે.

(11) પન/વસવાટના કાય/8મોમા ંગિતશીલતા લાવી શકાય છે.

(12) આપિ�} ત લોકોને ઝડપથી અને સધન તબીબી સારવારનો યો�ય લાભ આપી શકાય છે.

(13) નાણા ંઅને સમયનો આયોજનબº યો�ય ઉપયોગ થાય છે.

(14) આપિ�} ત લોકોને આ તiંથી િવ�ાસ બસેી શક� છે.

આમ, Kડઝા ટર મેનેજનRટના કારણે આપિ� સમયે વF ુસાર સેવાઓ :રૂ પાડ શકાય છે અને

એટલે જ Kડઝા ટર મેનેજમRટ અિનવાય/ છે.



• Iકa�ક O��(�� 7ક��

(અ) �ુદરતી આપિ�ઓ :

– માi ને માi �ુદરત �ારા જ સ+/તી આપિ�ઓન ે �ુદરતસ��ત આપિ� કહ�વામા ં આવે છે. આ

આપિ�ઓ મોટાભાગ ેભૌગો�લક �ભષયમતઓ કારણ ેસ+/તી હોય છે. આ આપિ�ઓમા ં:રૂ, વાવાઝો6ુ,ં

;ુ<કાળ, =કંૂપની, >વાળા?ખુી, - @ટન, Aનુામી વગરે� સમાવેશ થાય છે. ક�ટલીક નદઓZુ ંવહનGiે

વF ુવરસાદ િવ તારોમા ંહોય છે. વધાર� ક� િવ:લુ જળજ�થો લઈ આવતી ઊભી થાય છે. 'મ ક�, ઈશાન

ભારતમાથંી વહ�તી નદ gh:iુા Kહમાલયના KહમાmછાKદત િવ તારમાથંી ઉદભવે છે. િવ:લુ જળજ�થો

ધરાવતી વહ�તી નદના વહનમાગ/મા ંવરસાદ ધરાવતા પડ� છે. આસામ, મેધાલય રાTયોમાથંી આ નદ

પસાર થાય છે.

(1) વાવાઝો6ુ ં:

– દKરયાKકનારાના ક�ટલાક -દ�શોમા ં વાવાઝો6ુ,ં ચ8વાત સ+/ય છે. હવાના દબાણમા ં અચાનક

પKરવત/ન આવતા,ં હવાZુ ંએકદમ હલ�ુ એકદમ દબાણ થતા ંભાર� દબાણવાળ હવા Xયા ંએકદમ

ધસી આવે છે અને આ વાવાઝો6ંુ ક� ચ8વાતની પKર� થિત ઊભી થાય છે.

– ચ8વાતના ક�Wqમા ં હવાZુ ં દબાણ 1બૂ જ નીચR હોય છે. આ વાવાઝોડોની ક� ચ8વાતની ગિત 1બૂ

વધાર� હોય છે. દKરયામા ંજ વાવાઝો6ુ ંરહ� તો તેનાથી Zકુશાન થc ુ ંનથી હોc ુ,ં Kકનારાના િવ તારોમા ં

વાવાઝો6ુ ંiાટક� તો ભાર� Zકુસાન થાય છે.

– મકાનોના છાપરા,ં વાહનો ફગંોળાઈ જતા ં હોય છે. ભાર� ગાજવીજ સાથ વરસાદ પડવાથી પાણી

ચાર�બાNુ ં ભરાઈ રહ�તા :રૂની પKર� થિત ઊભી થતી હોય છે, વીજળના થાભંલાઓ, �Gૃો ઊખડ

જતા ંહોય છે.

– ભારતને આશર� 6100 Kક. મી. ની લબંાઈ દKરયાKકનારો મ»યો છે. આથી, વાવાઝો6ંુ અવારનવાર

Jાક ને કયા ંસ+/c ુ ંજોવા મળે છે.

(2) ;ુ<કાળ :

– મોસમી આબોહવા ધરાવતા ભારતમા ંદર iણ વષ/ એકવાર ;ુ<કાળની પKર� થિત ઉદભવે છે.

– ચોમાસામા ંપહ�લો વરસાદ પડ ગયા પછ ક�ટલીકવાર બીજો વરસાદ 1બુ જ વધાર� ખRચાય છે

અથવા તો પડતો નથી.



(3) =કંૂપ

– :�ૃ�વના પેટાળમા ં=ગૂ�ભ¼ક Kહલચાલની -K8યાને કારણ ે=કંૂપની માiા ર\ટર ક�લ -મામણે 6 થી

વF ુહોય તો ભાર� Zકુશાન સ+/ય છે.

– ઈમારતો ધરાશાયી થાય છે. જમીન નીચે બસેી +ય છે. જમીનમા ં ચીરાઓ પડ +ય છે.

ક�ટલીકવાર આખી ઈમારત જમીનમા ંગરકાવ થઈ +ય છે.

– આ�ુ ંબનવાને કારણે અનેક માણસો ?Xૃ[ ુપામે છે. પારાવાર Zકુશાન થાય છે.

(4) >વાળા?ખુી - @ટન :

– -�વીના _તKરક Kહલચાલની -K8યાથી જ >વાળા?ખુી - @ટન થાય છે, જો પેટાળમા ંગરમીZુ ં

-માણ વધી +ય તો તે નબળા = ૂતરો પર દબાણ કર� છે અને તે ગમ¢ =કંૂપ K8યાથી બહાર આવી

+ય તો >વાળા?ખુી - @ટન થc ુ ંનથી, પણ ક�ટલીકવાર એ� ુબને ક�, ગરમી બહાર આવી ન શકતા

મોટા -માણમા ં પેટાણમા ંએકi થાય છે અને પછ તે વF ુ ને વF ુદબાણમા ંકરતા ં-ચંડ ધડાકા

સાથે બહાર ફ̈કાઈ +ય છે, 'ને >વાળા?ખુી - @ટન કહ� છે.

– +ન માલZુ ં ભાર� Zકુશાન થાય છે. ટા:કુય -દ�શોમા,ં Kકનારા -દ�શોમા ં >વાળા?ખુી ફાટતા

ક�ટલીકવાર એ�ુ ંપણ બને છે ક�, ટા:ઓુ ક� Kકનારાનો કટલોક ભાગ -ચડં ધડાકા સાથે ઊડ cટૂ

+ય છે.

– સ?qુમા ં ભાર� િવનાશકાર એવા Aનુામી મો+ઓં ઊભા થાય છે. આ XAનુામી મો+ઓં સ?qુની

સામેના Kકનાર� આવેલા દ�શો ક� જમીનખડંો પર પણ ભાર� 1વુાર સ+/તા હોય છે. હ+રો, લાખો

માણસો ?Xૃ[ુ ંપામતા ંહોય છે.

(બ) માનવસ��ત આપિ�ઓ :

– ' આપિ�ઓની પાછળ માનવ સીધો જવાબદાર હોય તેને માનવસ��ત આપિ�ઓ કહ� છે. આ

આપિ�ઓના કારણે લાખો માણસો અસર} ત બનતા ંહોય તો તે Kડઝા ટરની ધટના બને શક� છે.

– ક�ટલીકવાર એ�ુ ંજોવા મળે છે ક�, �ુદરતી આપિ�ઓ કરતા મકાન સ��ત આપિ�ઓ વF ુખતરનાક

ભાવે પેKઢઓને Zકુશાન પહ�ચનાર, +ન માલને વF ુ Zકુશાન કરતી હોય છે. તે સમ}

aવનHયવહારને અ તHય ત કર નાખ ે છે, આ આપિ�ઓમા ંઔ�ો�ગક ;ુધ/ટનાઅ, આગ, આતકંવાદ,

કોમી રમખાણો, [yુધ વગેર�નો સમાવેશ થાય છે.



• ધરતીકંપ

• ધરતીકંપનો અથ/ : “:�ૃ�વના પેટાળમા ંકાયમ ઊથલપાથલ થયા જ કર� છે. પેટાળમા ંથતા ંઝડપી =-ૂ

સચંલનોને લીધે =-ૂસપાટનો ક�ટલોક નબળૉ ભાગ એકાએક વેગથી ¾aુ ઊઠ� છે Xયાર� તે થયેલી

આક� મક ¾+ુરને જ ‘ધરતીકંપ’ કહ� છે.

એક �દાજ -માણે :�ૃવી પર દર વષ/ 10 લાખથી વF ુ કંપનો થાય છે, પરંc ુએમાથંી મ?<ુય સહ�જ

પણ અZભુવી શક� એવા તો વષb એકાદ લાખ 'ટલા જ હોય છે. મોટાભાગના ધરતીકંપો સ?qુની અગાધ

જલરાિશમા ંસમા�ત થઈ +ય છે. ધરતી એકાએક અને આક� મક થાય છે.

ર\ટર ક�લ 8 ક� તેથી વધાર� હોય તો, =સૂપાટ પર બ�ુ મોટા ફ�રફારો લાવે છે. =કંૂપના ‘P’ મો+ સૌથી

વF ુભયાનક છે. =કંૂપની િવનાશક અસરો પર જોવા મળે છે. તે આ મો+નેં કારણે થાય છે. આ મો+

સ?qુમા ંપહ�ચ ેછે Xયાર� �ચા િવશાળકાય અને સહંારક XAનુામી મો+ ઉXપનન થાય છે. ' Kકનારાના ં

બદંરો અને શહ�રોને ભાર� Zકુશાન પહ�ચાડ� છે, એ થળેથી :�ૃ�વના ગોળાની બીa બાNુએ આવતા

Kકનારાના િવ તારોમા ંપણ આ મો+ની ધાતક અસર જોવા મળે છે.

ધરતીકંપ આવતા હોય તેવા િવ તારોમા ં ક� ધરતીકંપ ઝોન +હ�ર થયેલા િવ તારમા ં વસવાટ કરતા ં

લોકોએ ધરતીકંપ આવે તે પહ�લાની ' સાચવેતી રાખવી જ!ર છે. ' નીચે -માણે છે.

(1) કોઈપણ -કારના વીમાના કાગ�ળયા Aરુ�Gત થળે રાખો.

(2) તમારા કામના થળે નામ, સરનામા, �ુ�ંુબના સ�યોના ફોટા સાથે એક ડાયર રાખો, તેમા તમાર

શાKરરક વા �યની િવગતો ન�ધી રાખો.

(3) આક� મક સજંોગો માટ� થોડક રોકડ રકમ હમેંશા હાથ પર રાખો.

(4) અગXયના દ તાવેજો પાણીથી ખરાબ ના થાય તેવી કોથળમા ંરાખો. તેની નકલો કરાવી અWય થળે

પણ રાખો.

(5) ધરની સ+વટ એવી રાખવી ક� અવરજવર સરળ બને.

(6) ધરમા ંક� ઓKફસમા ંધરતીકંપ સમયે આ¹ય લવેા માટ� મજ¤તૂ ટ�બલ ક� પલગં રાખવા 'થી Tયાર�

ધરતીકંપ આવે Xયાર�, તેની નીચ ેઆ¹ય લઈ શકાય અને ઉપરથી આવતી વજનદાર વ cથુી બચી

શકાય.

(7) Tયાર�, ધર બનાવવામા ંઆવે Xયાર� !મોની ફરતી દવાલમા ંલોખડંનો ઉપયોગ કરને દર�ક દવાલને

એકબી+મા ંજોડ દ�વી. !મની �દરની છાજલીઓ પણ દવાલો સાથે મજ¤તૂાઈથી જોડ દ�વી.

(8) Gિતવાળા વીજળ કને\શન તથા લેક�જ ગસે કને\શન તરત જ Kરપેર કરાવી લવેા.



(9) છત પરના પખંાઓને યો�ય રતે મજ¤તૂ જડવા.

(10) બ�મુાળ મકાનોમા ં!મોની બહાર ભાગમા ંછાજલીઓ બ� ુબહાર કાઢવી નહ.

(11) ધરની બહાર Aરુ�Gત જ�યાઓ જોઈ રાખો. 1Dુલામા ંમકાનોથી ;ૂર,

(12) ધરની છાજલીઓ, ગસે િસ�લ�ડર, �લદાનીઓ, �ંુડા વગરે� ભµત સાથે જોડ�લા રાખવા.

(13) બસેવા ક� Aવૂાની જ�યાના ઉપરના ભાગમા ંવજનદાર વ c ુઓં લટકાવવી નહµ ક� ?કૂવી નહµ.

(14) અઠવાKડ[ુ ં:રૂc ુ ંઆક� મક જ!ર :રૂતા ખોરાક, પાણી, દવાઓ અને -ાથિમક સારવારની સામ}ી

હાથવગી રાખો, ' લઈને નીકળ જઈ શકાય. બીમાર Hય�\તઓની દવા હાથવગી રાખવી.

(15) =કંૂપ -િતરોધક બાધંકામને લગતા કાયદાનો અમલ કર થાિનક રતે Aરુ�Gત બાધંકામ કર�ુ.ં

(16) નaકના આરો�ય ક�Wq, અ��ન શામક ક�Wq, પોલીસ ચોક વગેર�ની માKહતી તથા +ણકાર રાખવી.

(17) �ુ�ંુબમાથંી ઓછામા ંઓY ંએક Hય�\તએ -ાથિમક સારવારની તાલીમ મેળવવી.

(18) ભાર� અને મોટ વ cઓુ બ�યતળયે અથવા સારવારની તાલીમ મેળવવી.

(19) ધરતીકંપના કારણો અને અસરો �ગનેી +ણકાર મેળવવી.

(20) ધરતીકંપની અસર અZભુવાય, ધરતીકંપની +ન થતા ંબેબાકળા ંબન�ુ ંનહµ.

(21) 1Dુલી જ�યાએ ઊભા હોવ તો ¾+ુર બધં થાય Xયા ંજ રહો. ઓKફસ ક� ¦લેટમાથંી તાXકા�લક બહાર

નીકળ જ�.ુ નીચ ેઊતરતા સમયે સીડનો ઉપયોગ કરવો.

(22) Nુના ક� ઊચા મકાનો, ઢોળાવો, ઘસી પડ� તેવા મકાનો અને વીજળના તારથી ;ૂર ચાDયા +વ.

(23) શાતં અને વ થ �ચ� ે1Dૂલી જ�યા જ�ુ.ં દોડ� ુનહµ અને શેરઓમા ં_ટાફ�રા મારવા નહµ.

(24) જો વાહન ચલાવતા હો તો Aરૂ�Gત જ�યાએ રોડની સાઈડમા ંવાહન રોક વાહનમા ંજ ભરાઈ રહો.

(25) કોઈપણ મકાનમાથંી બહાર જવાના માગ/ રોડની સાઈડમા ં વાહન રોક વાહન રોક વાહનમા ં જ

ભરાઈ રહો.

(26) મકાનના �દરના દરવા+ના �લ�ટન હ�ઠળ, !મના 1ણૂામા,ં મજ¤તૂ ટ�બલ ક� પલગં નીચ ેપોતાની

+તને Aરૂ�Gત રાખવા -યXન કરો.

(27) મકાનની �દર હો Xયાર�, AરૂGા માટ� તમારા બનેં હાથથી મા¿ુ ંઢાકં દઈને દઈને મકાનના કોઈપણ

Aરુ�Gત રાખવા -યXન કરો.

(28) ધરતીકંપની શ!આત થવાની સાથે જ હાથવગી Kક�મત અને જ!ર વ c ુઝડપથી લઈને બહાર દોડ

જ�ુ ંજોઈએ.

• ધરતીકંપ ઓસર ગયા પછની સાવચતેી :



– ખોટ દોડધામ ન કરવી, અગાસી ઉપર, કઠ�ડા પાસે ઊભા ના રહ�� ુ,ં ઈ+ પામેલી Hય�\તઓ ક� તમાર

પોતાની પKર� થિતને વF ુખરાબ રતે રNૂ ના કરવી.

– અફવા ફ�લાવવી નહµ, અફવા સાભંળવી નહµ, માનિસક રતે વ થ રહ��ુ.ં

– આXમિવ�ાસ ક�ળવીને ઈ+} તોને મદદ કરવી. =કંૂપ દરિમયાન �ુ�ૂંબના સ�યો અલગ થઈ ગયા હોય

તો બધાને એકિiત કરવા -યાસ કરવો.

– ધરતીકંપ ઓસર ગયા પછ થોડા સમયગાળા દરિમયાન નાના _ચકાઓ આવતા રહ� છે તેથી

માનિસક તૈયાર રાખવી.

– આસપાસના િવ તારોના માKહતી માટ� બેટરથી ચાલતા ર�Kડયોનો ઉપયોગ કરવો, ર�Kડયો તથા ટ.વી. પર

જો કોઈ Aચૂના મળે તો અમલ કરવા -યXન કરો.

– Zકુશાન પામેલા, પડ જવાની તૈયાર હોય તેવા મકાનોની �દર તાXકા�લક ના જ�ુ.ં

– કોઈ Hય�\ત ગ�ંભર ઈ+ પામેલી હોય અને બીજો કોઈ ખતરો ના હોય તો Xયા ંને Xયા ંજ તેને રહ�વા દ�વી,

પKર� થિત સામાWય બનતા તેનો ઉપયોગ કરવો.

– દટાયેલા માણસની +ણ મળતા ંબચાવ �કૂડને બોલાવો.

– નાત-+ત, વેર-ઝેર =લૂી, તમામ આપિ�} ત Hય�\તઓને માનવતાના ધોરણ ેમદદ કરવી જોઈએ.

– પાણી, વીજળ, ગસે બધં કર દ�વા, જો બધં હોય તો ખોલવી નહµ.

– FÀુપાન ન કર�ુ,ં દવાસળ સળગાવવી નહµ, ગસે લીક�જ ક� શોટ/સકÁટ હોઈ શક� છે.

– મકાનના cટુ�લા કાચથા તમારા પગZુ ંરGણ કર�ુ.ં

– આગ લાગે તો અ��નશામક તiંની તાXકા�લક મદદ લવેી.

– >વલનશીલ પદાથ/ ઢોળાયેલ હોય તો તXકાળ સાફ કર નાખંવો.



• ધરતીકંપ માટ�Z ુ ંKડઝા ટર મેનેજમRટ

(1) કાયદો, Hયવ થા જળવાઈ રહ� તેZ ુ ંસતત િનરGણ કર�ુ.ં

(2) રાહતકાય�મા ં�<ટાચાર અને અHયવ થા ઊભી ના થાય તેZુ ંyયાન રાખ�ુ.ં

(3) કાટમાળ નીચે દટાયેલા aવતા માનવ અને પ�ઓુને બચાવવા માટ�ની કામગીર -થમ હાથ

ધરવી.

(4) આમ¢, આરો�ય સેવા, બચાવી ટમો, ફાયર સેવાઓ વગેર�ની સેવાઓ અસર} ત લોકોને તાXકા�લક

મળ રહ� તેવી Hયવ થા કરવી જોઈએ.

(5) આવ�યક ચીજવ cઓુ તાXકા�લક ધોરણે :રૂ પાડવી.

(6) મકાનો નીચે દટાયેલ aવતા ંમાનવ અને પ�ઓુને બચાવવા માટ�ની કામગીર -થમ હાથ ધરવી.

(7) ધરતીકંપ ઓસર ગયા પછ ઈ+} તોને ઝડપી સેવાઓ મળ રહ� તે માટ� Kડઝા ટર કંlોલ !મની

થાપના કરવી.

(8) સરકાર +હ�રાત ?જુબ રોકડ રકમZુ ંિવતરણ કર�ુ.ં

(9) અસર} ત િવ તારમા ંવા તિવક Zકુશાન �ગZે ુ ંસશંોધન કર�ુ ંઅને વા તિવક માKહિત મેળવવી.

(10) મેKડકલ સRટર ઊભા કરવા,

(11) સલામત આવાસોમા ંઅસર} તોZુ ં થળાતંર કરાવ�ુ.ં

(12) અસર} ત લોકો માટ� બાધંકામ-નાણાકય સહાયની યોજના રNૂ કરવી.

(13) રાહતકાય� ચાI ુકરવા, રાહતસામ}ી િવતરણ કર�ુ.ં

આમ, ધરતીકંપ આવે તે પહ�લા, આHયા સમયે અને પછની સાવચેતી માટ� ઉપરો\ત સાવચતેીના

પગલા ં ઊઠાવવા ઓઈએ. Kડઝા ટર મેનેજમRટની કામગીર રાTય સરકારની સીધી દ�ખર�ખ હ�ઠળ

થવી જોઈએ. આ માટ� સરકાર પાસે Hયવ� થત તાલીમ પામેલા Hય�\તઓZુ ંતiં હો� ુ ંજોઈએ, ક� '

આપિ�ના સમયે તાXકા�લક ધોરણે અસર} ત િવ તારોમા ંપહ�ચી શ! કર શક�.



• જળ -લય :

1. :�ૃવી ઉપર પાણીનો િવ:લુ જ�થો જોવા મળે છે. :�ૃવીની જમીનનો બે cિૃતયાશં ભાગ પાણીથી

ઢંકાયેલ છે. :�ૃવી ઉપર આવેલ પાણી તેના iણેય વ!પ ધન, -વાહ અને વા[મુા ંજોવા મળે છે.

આ પાણનેો જ�થો ?]ુયXવે સ?qુમા,ં �ચા પવ/ત, િશખરો તેમ જ ઉ�ર દ�Gણ ¾વુ ઉપર આવેલ

�લશેીયરોમા ં=ગૂભ/ અથવા સપાટ ઉપરના પાણીના ©ોતોમા ંતેમજ વાતાવરણમા ંઆવેલ ભજેમા ં

જોવા મળે છે.

પાણીના Nુદા Nુદા ©ોતોમા ં પાણીના ચ8 જોવા મળે છે. પાણીના આ ચ8 ?જુબ પાણી

�લોશીયરોમાથંી ગરમી પીગળે છે અને -વાKહત થાય છે. સ?qુ અને બી+ ©ોતોZુ ંપાણી બા<પી=તૂ

વરાળમા ં-વત/ છે અને તેનાથી વાદળો બધાય છે.

આ વાદળો વરસાદના પાણી વ!પે ધરતી ઉપર વરસે છે. ' -વાKહત ક� Kરચાજ b થઈ પાણીના

©ોતોને ફરથી સaવન કર� છે. પાણીના આ ચ8ની -K8યાના કારણે ઉપર નદ-નાળાઓ તેમજ

વહ�ણોનો િવકાસ થયો છે.

2. વરસાદ :

અZ�ુૂળ પKર� થિતZુ ં િનમા/ણ થતા ંવાદળો ધરતી ઉપર વરસાદ વરસાવે છે. આ વરસાદ પાણી

જમીન ઉપર આવેલા પવ/તો, ખતેરો, મકાનો, જગંલો ઉપર વગેર� પડ� છે. આ પાણી અ?કુ જ�થો

=ગૂભ/મા ં Kરચા� થાય છે એ સપાટ પર આવેલ પાણીના ©ોતો 'મ ક� ડ�મ ચેકડ�મ તળાવોમા ં

સ}ંKહત થાય છે.

વરસાદ પાણીનો વધારાનો જ�થો વાકંળાઓ અને નદઓ મારફત -વાKહત થઈ સ?qુમા ં ભળ

+ય છે. વાકંળાઓ અને નદઓમા ં -વાKહત થનાર આ પાણી વરસાદની તી�તા અને પાણીના

Kરચા� તેમજ સ}ંહ ઉપર આધાર રાખ ેછે. �ૂંકા સમયમા ંવધાર� વરસાદ ક� ઓછ સ}ંહ શ�\તના

કારણે વાકંળાઓ ક� નદઓની વહન Gમતા કરતા ં વધાર� પાણી -વાKહત થાય છે અને :રૂની

પKર� થિતZુ ંિનમા/ણ થાય છે.

3. Sજુરાતમા ંવરસાદ :

વરસાદની q�<ટ Sજુરાત િવિવધતાવાળો -દ�શ છે. -દ�શના એક ભાગ કmછમા ં 1બૂ જ ઓછો

વરસાદ ન�ધાય છે. Tયાર� દ�Gણમા ંઆવેલા ડાગંમા ંભાર� વરસાદ જોવા મળે છે.



વરસાદના આ -માણને _કડાઓની q�<ટએ જોઈએ તો કmછના 350 મી. મી. સર�રાશ વાિષdક

વરદસાદ સાથે ડાગંમા ં 2600 મી.મી. વરસાદ ન�ધાય છે. Nુદા Nુદા �જDલાઓમા ં થતો સર�રાશ

વરસાદ _કડામા ં852.68 મી. મી. 'ટલો છે.

4. :રૂ :

ભાર� વરસાદ ક� બી+ કારણોસર પાણીની +વક કરતા ંવધી +ય છે અને પાણીનો -વાહ Tયાર�

સામાWય રતે પાણી વગરની જ�યા ઉપરથી -વાKહત થાય છે ક� ભરાય છે Xયાર� :રૂની પKર� થિતZુ ં

િનમા/ણ થાય છે. આ પKર� થિત ઊભી થાય છે.

(અ) નદજWય :રૂ :

આ પKર� થિતમા ં પાણી નદઓના તટ બધંોને ઓળંગી આNુબાNુના િવ તારોમા ં -વેશે છે. 'ના

કારણે તે િવ તારોમા ંવેગથી -વાKહત થતા ંપાણીના કારણે +ન અને માલના Zકુશાનની પKર� થિત

ઊભી થાય છે.

(બ) આક� મક :રૂ :

આ પKર� થિતમા ંવરસાદ વF ુહોવાથી ક� વરસાદના પાણીનો યો�ય િનકાલ ન હોવાને કારણે અ?કુ

િવ તારોમા ંપાણી ભરાઈ +ય છે, તેના સામાWય જનaવન અ તHય ત થાય અને માલને મોટા પાયે

Zકુશાન થાય છે. ધણી વખતે વહ�ણમા ંવF ુવેગથી ક� ઓ�ચ�તા પાણી આવવાથી પણ ¦લશે ફલડની

પKર� થિત થાય છે.

5. :રૂના કારણો :

કોઈપણ િવ તારમા ંNુદા Nુદા કારણોસર :રૂની પKર� થિત સ+/ઈ શક� છે. આ પKર� થિત સ+/ઈ શક�

શક� છે.

(1) ભાર� વરસાદ થવાથી

(2) ઉપરવાસના ડ�મોમાથંી પાણી છોડવાથી ક� ડ�મ cટૂવાથી

(3) પાણીની િનકાસ અટક જવાથી.

• :રૂની અસરો :

(1) :રૂના પાણીમા ં6ૂબવાના ક� તણાઈ જવાના બનાવો બને છે.

(2) પાણી ભરાવવાના તેમજ માળખાKકય સગવડોને Zકુસાનના કારણે વાહન અને સદં�શાHયવહાર

સદંતર ખોરવાઈ શક� છે.



(3) ભાર� વરસાદ અને :રૂના કારણે પાણી ભરાઈ +ય છે ક� તી� વેગથી પાણી વહ� છે. 'ના કારણ ે

માલ િમલકતને Zકુશાન પહ�ચે છે અને માળખાKકય સગવડોમા ંમોટા -માણમા ંભગંાણ સ+/ય છે.

(4) લાબંા સમય Aધુી પાણી ભરાવવના કારણ ેપીવાના પાણીના ©ોતો -;ૂિષત પણ થઈ શક� છે અને

ગદંક વધે છે.

(5) જમીન પરના સગવડોમા ંસડક, :લુ, ર�લવ,ે પાણી :રુવઠાની પાઈપો, ઈલે\ટક અને ટ��લફોનની

લાઈનોનો સમાવેશ થઈ શક� છે.

(6) જમીન પરના બાધંકામો ક� પાણીમા ંઓગળ શક� તેવા પદાથ�માથંી બાધંેલ ચણતર કામો, પોલા

પાયાવાળા બાધંકામો, સીધા ઊભા ભારની ક� અસરની નબળ -િતરોધક Gમતા ધરાવતા ંબાધંકામો,

ભ�યરામાનંી ઈમારતો ઈXયાદ જોખમમા ં?કૂાઈ શક� છે.

(7) :રૂના પાણીમા ંર તા ંઆવતી તમામ ચીજો, િમલકત, +નમાલનો નાશ થાય છે.

(8) મોટા -માણમા ંઆિથdક 1વુાર નોતર શક� છે. ખતેીવાડ, વેપાર-ધધંા અને ઉ�ોગોને Zકુશાન} ત

બનાવે છે.

(9) મકાનો, ડ�મ, ચેકડ�મ, અZ~ુવણ, તળાવો, િસ�ચાઈ તળાવો તોડ નાખંે છે અથવા તો Zકુશાન} ત

બનાવે છે.

(10) આક� મક :રૂ ઝડપી ગિતએ આવવાથી �Gૃો અને પ�થરો ઉખાડ નાખંે છે.

(11) ર તા, :લૂો તેમજ ર�લવે લાઈનોમા ંભગંાણ સજ b છે. 'ના કારણ ેવાહનHયવહાર ખોરવાઈ +ય છે.

(12) :રૂના કારણે પાણીના ©ાવની પºિતઓ, Hયવ થાને Zકુશાન થાય છે. તેમ' પાણી :રુવઠો

-;ુિષત થતા ંરોગચાળો ફ�લાવવાની શJતા રહ� છે.

(13) જમીન ભીની થવાથી ધસી પડવાથી ભેખડ પડવાની ;ુધ/ટના પણ બની શક� છે.

• \ ?��&*5) ��2�� \ ?�(�h&�� :

:રૂ ઉપર સ:ંણૂ/ િનયiંણ મેળવ�ુ ં ધ�ુ ં ?�ુક�લ છે. તેથી જ :રૂ િનયiંણ માટ� ક�ટલાક માળખાગત

પગલાઓં અને :રૂને કારણે ઉદભવતા સકંટોને yયાનમા ં રાખીને તે �ગનેી યોજનાઓની :વૂ/તૈયાર

કરવી જ!ર છે.

��(�� %&�* ��i�� +� �2ક�� ક�%� ક��) \ ?� V6�� I6�" f ક�� шg B��

W +� �4� � \ ?� I� � '"2�� +� 'W �� %& ��2 �h&�� ક�2�� &��f [�� )�

!�"�� шક�& +� ��ક�� 4j�* %*D�� $�ક%�� шક�&.



• \ ?�� R�� '�*�� :

+%�_�� \ ?�_�� '�)�� k��= ક2 l1�=, '�)� 7��"�� R��, cકS� 4&��

ક��, \ ?�� %&6�L� �6�2 ��R�� '�*�� W.

• \ ?�� &*5) ��2�� Lх�6� '6��*. ��1 7�) �n�� шક�&.

– પાણીનો સ}ંહ : પાણી એકઠં કરવા માટ� જળાશયોZુ ંબાધંકામ કર�ુ.ં

– =ગૂભ/ જળZુ ંKરચા��ગ : નાના ચેકડ�મ બાધંવા ક� 'ના -માણમા ં:રૂ િનયiંણZુ ંકામ કર શક� છે.

– જમીનZુ ંધોવાણ અટકાવવાના પગલા : પાણીના -વાહને ધોવાણ કરતા ં Kકનારાથી ;ૂર વહ�વાડાવવા

માટ� :રૂતા -ોટ�\શન વોલ બાધંવા.

– માળખાકય સગવડોZુ ંસશ�\તકરણ કર�ુ.ં

– �Gૃારોપણ : Kકનારા નજકની પÂી ઉપર �Gૃારોપણ કર�ુ.ં

– કાયમી થળાતંર કર�ુ.ં નીચાણવાળા િવ તારોમાથંી વૈ�ાિનક HયH થા ગોઠવી કાયમી થાળાતંર.

– વરસાદ પાણીZુ ંવહન કરતા વહ�ણો : નાણા,ં કાસં, ક�નાલ વગેર�ની સપાટ �ડ કરવી.

• :રૂ માટ�ની :વૂ/તૈયાર કાય/યોજનાઓ :

– :રૂની સભંાવનાવાળા જોખમી િવ તારોની િવગત તારવીને તેવા િવ તારો માટ� ખાસ કાય/ યોજના ધડવી.

– :રૂની સભંાવનાવાળા િવ તારોમા ંZકુશાન થવાની શJતા હોય તેવા જનસ?દુાયો, િવભાગો અને :રૂની

પKર� થિતના જોખમો �ગનેી ચો\\સ િવગતો yયાનમા ંલઈ કાય/યોજના બનાવવી.

– :રૂની સભંાવનાવાળા િવ તારોમા ંZકુશાન થવાની શJતા હોય તેવા જનસ?દુાયો, િવભાગો અને :રૂની

પKર� થિતના જોખમો �ગનેી ચોpસ િવગતો yયાનમા ંલઈ કાય/યોજના બનાવવી.

– :રૂ �ગનેી સચોટ આગાહઓ અને ચતેવણી અગાઉથી આપવી ક� 'થી જનaવન અને માલ-િમલકતને

થનાર Zકુશાન અટકાવી શકાય 'થી લોકો Aરુ�Gત થળે ખસી શક�.

– :રૂની અવારનવાર સભંાળવાળા િવ તારોમા ંવસતા લોકોમા ં:રૂના જોખમની +ણકાર માટ� Nુદા Nુદા

માyયમો �ારા જન+Sિૃતને લગતા કાય/8મો હાથ ધરવા.

– આપિ�ને સારસભંાળવાળા Giેોમા ં િવિવધ થાિનક -+ સાથે નaક રહને કામ કરતા વયસેંવક�

મારફતે +હ�ર િશGણ અને તાલીમ :રૂા પાડવા.

– થાિનક લોકો આપિ� Aસુ£Tતા ંક�વી રતે સહભાગી થઈ શક� તેનાથી માKહતગાર બની આવા લોકોને

તેમના -યXનોમા ંસહાય કરવાના - તાવો િવચારવા.



– :રૂની સભંાળાવાળા િવ તારોમા ં આફર જોખમ Hયવ થાપન કાય/8મ �તગ/ત બનાવટ કવાયતો

સમયાતંર� યોaને જનસ?દુાયને આફત Hયવ થાપન �ગ ેતાલીમબº કરવા.

– થાિનક ઉપલOધ હોય તેવા માનવ સસંોધનો અને ભૌિતક સાધનો વગેર� સ?�ુચત ઉપયોગ યો�ય સમયે

કરવો અને ;ૂરના તેમજ અAલુભ િવ તારોમા ંબચાવ રાહત કામગીર સમયસર થાય તે �ગ ેઆયોજન

કર�ુ ંજોઈએ.

– આફતને કારણે +ન- માલ િમલકતો અને માળખાગત Aિુવધાઓને થતી અસરોમા ંધટાડો કરવા �ગનેી

લાબંાગાળાની કાય/યોજના તૈયાર કર િવકાસના િનયિમત �લાન સાથે સકંલન કર અમલ કરવો.

• o��* \ ?��&*5�I+) 3&��4�.

– ‘:રૂની ચતેવણીની Hયવ થા’ ના અિધGક ઈજનેર¹ી, કાસં વc ુ/ળ, ટ�ટ� વાટંરા ડ�ટા સRટરના િનયiંણ

હ�ઠળ થયેલા છે. ' 1 લી Nૂનથી 31 ઓ\ટોબરના સમયગાળામા ંસરદાર l�ઈિન�ગ સRટર, વાલમી ક�xપસ

સે\ટર 8, ગાધંીનગર ખાતે કાય/રત રહ� છે.

– આ સેલ બનાસ, દમણગગંા, તાપી , નમ/દા, મહ સાબરમતી વગેર� _તરરાTય નદઓના ‘ગઈેજ

લવેલ’ એકઠા ં કર� છે અને ચોમાસા દરિમયાન દર iણ કલાક� તેમજ :રૂની પKર� થિતમા ં દર કલાક�

પાણીની સપાટના ર�કડ/ પણ મગંાવે છે.

– આ માKહિતZુ ંસકંલન કર નમ/દા, જળસપંિ� અને પાણી :રુવઠા તેમજ મહ�Aલૂ િવભાગને A�ૂચત કર� છે.

જ!ર જણાયે અWય િવભાગોને પણ માKહિતગાર કર� છે.

1. “¦લડ મેમોર̈ડમ – એક ઉપયોગી દ તાવેજ” :

– રાTય સરકારના નમ/દા, જળસપંિ� અને પાણી :રુવઠા િવભાગ �ારા -િતવષ/ ‘¦લડ મેમોર̈ડમ’ નામZુ ં

: ુતક -કાિશત કરવામા ં આવે છે. 'મા ં રાTયના તમામ બધંો, નદઓ, મોટા-xyયમ કGાના

જળાશયોની Gમતા, િવિવધ લવેલની લગતી માKહિત, રાTયના બધંો જળાશયો સાથે જોડાયેલ

સદં�શાHયવહારની Aિુવધાઓ �બનસવાર સદં�શા મથકો, સપંક/ Hય�\તઓ ક� અિધકારઓ, સપંક/ નબરંો

સKહત િવગતો :રૂ પાડ� છે.

– _તરરાTય નદઓમા ંઆવતા :રૂ અને ડ�મમાથંી છોડવામા ંઆવતા પાણીથી Nુદા Nુદા લવેલે અસર

પામતા ગામોની A�ૂચ આપવામા ંઆવેલી છે. નદઓમા ંઆવતા :રૂ અને ડ�મમાથંી છોડવામા ંઆવતા

પાણીથી Nુદા Nુદા લવેલ ે અસર પામતા ગામોની A�ૂચ આપવામા ં આવેલી છે. તે �ારા Nુદા Nુદા

િસ�નલો નp હ�ઠળ આવતા ગામોને િવગત દશા/વતા નીચ ેશOદો સમજતા જ!ર છે.



2. સફ�દ િસ�નલ :

– સફ�દ િસ�નલનો અથ/ ‘એલટ/ એટલે ક� ચતેવણી’ એવો અથ/ થાય છે.

• c��(�� 3&�.&� :

Tયાર� :રૂના અથવા ડ�મમાથંી છોડવામા ંઆવતા ંપાણી જો નદના ંબનેં કાઠંા િવ તારને ઓળગે અને

કાઠંા િવ તારના ગામ અથવા તે િવ તારમા ંઆવતી +હ�ર અથવા ખાનગી ઢોરઢાખંર ક� માલિમલકત

વગેર�ને ખસેડવાની જ!Kરયાત જણાય તે સજંોગોમા ં થાિનક રહ�વાસીઓને આગોતર +ણ કરવા માટ�

આ શOદો-યોગ કરવામા ંઆવે છે. આ +ણે આધાર� }ામવાસીઓને માi :રૂ �ગનેી ગભંીરતાનો જ

]યાલ આવે તે એનો ?]ુય હ�c ુ ંછે.

3. =¬ંુૂ િસ�નલ

– =¬ંુૂનો અથ/ ‘એલટ/ ફોર ઈવે¡એુશન – એટલે ક� થળાતંર માટ�ની ચતેવણી’ એવો થાય છે.

• c��( P�� =�p�cш�� 3&�.&� : ઉપરો\ત સજંોગોમાથંી +ણકાર મેળવી :રૂ અથવા ડ�મમાથંી

છોડતા પાણીના આવરામા ંવધારો થવાનો હોય અને Aિુનિ�ત વરસાદને કારણે સમયમા ંવધારો થાય

અને નદના ંકાઠંાZ ુ ંપાણી ઓસરવાની �બલ�ુલ શJતા ના હોય તે સજંોગોમા ંઆ િસ�નલનો ઉપયોગ

કરવામા ં આવે છે. આ િસ�નલને yયાનમા ં રાખી ગામ અથવા Tયાથંી નદ પસાર થતી હોય તેવા

િવ તારમાથંી સામાWય -+ને અને તેની માલ િમલકતને ખસેડવાની જ!Kરયાત રહ�શે તે માટ�ની સ:ંણૂ/

તૈયાર કરવા માટ� �જDલા કGાના માળખાકય સાધનોથી લોકો પKર�ચત થાય તે -કારની ચતેવણી,

+હ�રાત મોટા પાયે થાય તે રતZુ ં+હ�રના?ુ ં-િસº કર�ુ ંએકદમ આવ�યક છે. આ સજંોગોમા ં�જDલા

}ામ પચંાયત કGાએ થળાતંર માટ� lાસંપો�્/શનના અને �ડ પેક�aસની તૈયારઓ સાથેની તેમજ ' તે

િવ તારની પાણી ન પશ¢ શક� તેવી જ�યાએ સરકાર¹ીએ આર�Gત કર લવેી જ!ર છે.

4. �� %q�� :

– તાXકા�લક થળાતંર આવ�યક લાલ િસ�નલનો અથ/ ‘ઈમીaએટલી ઈવે¡એુશન એટલે ક� તાXકા�લક

થળાતંર’ એવો થાય છે. ઈમીaએટલી ઈવે¡એુશનની Hયા]યા આ પKર� થિતએ કGાએ હોય છે ક�

ગામમા ં પાણી -વેશવાZુ ં િનિ�ત હોય છે. ઉપરો\ત બનેં પKર� થિતમાથંી પસાર થયા બાદ તsન

આવ�યક બનતી આ ધટના છે.



– આ સજંોગોમા ંકોઈ પણ -કારની રાહ જોયા વગર થળાતંર િનિ�ત કરવામા ંઆવે છે. અગાઉ OD[ ુ

િસ�નલ વખતે કર�લી તૈયારઓનો AHુયવ� થત આયોજન કરને બનની ધટનાઓને સામે રાખીને

તાકદ� િશફKટ�ગ -K8યા હાથ ધરવાની રહ� છે.

– આ સજંોગોમા ંકોઈ પણ -કારની રાહ જોયા વગર થળાતંર િનિ�ત કરવામા ંઆવે છે. અગાઉ OD[ ુ

િસ�નલ વખતે કર�લી તૈયારઓનો AHુયવ� થત આયોજન કરને બનની ધટનાઓને સામે રાખીને

તાકદ� િશફKટ�ગ -K8યા હાથ ધરવાની રહ� છે.

5. બધંોમા ંપાણીના સ}ંહની � થિત A�ૂચતાથ� :

નીચે -માણે છે.

(1) જળાશયમા ંસ}ંહ શ�\તના 70 ટકાથી વધાર� પાણી ભરાય તો વોિનdગ ટ�જ ગણી ચતેવણી અપાય

છે.

(2) જળાશયમા ં સ}ંહ શ�\તના 80 ટકાથી વધાર� પાણી ભરાય તો એલટ/ ટ�જ ગણી Aચૂના આપી

શકાય છે.

(3) જળાશય સ}ંહ શKકતની 90 ટકાથી વધાર� પાણી ભરાય તો હાઈ એલટ/ ટ�જ ગણી ચતેવણી અપાય

છે.

– મહ�Aલૂ િવભાગ, િસ�ચાઈ િવભાગ સKહતના રાTય સરકારના િનયiંણ તથા આપિ� Hયવ થાપન સાથે

સકંળાયેલા સધળા અિધકાર કમ/ચારઓએ ‘¦લડ મેમોર̈ડમ’મા ંA�ૂચત િસ�ચાઈ યોજનાઓના દરવા+ના

સચંાલન માટ�ની જોગવાઈઓ, A�ૂચતાથ�- સદંભ� અને +ણકાર અપાય તો અસરકારક અને XવKરત

િનણ/ય લવેામા ંઉપયોગી થઈ શક�.

6. વરસાદની અને :રૂની આગાહ :

– સામાWય રતે મોસમ િવ�ાન દ�શમા ંથતા વરસાદની આગાહ કર� છે. આગાહ માટ� મોસ િવ�ાન િવભાગ ે

દ�શને Nુદા Nુદા 35 િવભાગોમા ંવહચ̈ેલ છે. આ આગાહ �ૂંકાગાળાની તેમજ લાબંાગાળાની હોય છે.

– અવકાશમા ંઆવેલ સેટ�લાઈટોના કારણે હવે આગાહ વધાર� સચોટ બની છે. કોઈપણ િવ તારમા ંથનારા

વરસાદની ન�ધણી ' તે િવ તારમા ંઆવેલ વરસાદ માપકયiંમા ંન�ધવામા ંઆવે છે. વરસાદની આ

ન�ધણી મીલીમીટર કરવામા ંઆવે છે.



– આ રતે સમ} રાTયમા ંતાIકુાવાર અને ડ�મો ઉપર વરસાદાના ં_કડા ન�ધવામા ંઆવે છે.

– રાજયમા ંઆવેલ બધા ડ�મો ઉપર પણ આવતા પાણીની િસ�ચાઈ િવભાગ �ારા કરવામા ંઆવે છે.

– ડ�મમા ંઉપલOધ પાણી તેમજ આવકને yયાનમા ંલતેા તેમાથંી પાણી છોડવાનો િનણ/ય કરવામા ંઆવે છે.

પાણી છોડવાના કારણે નીચવાસના િવ તારોમા ં:રૂની પKર� થિતZુ ંિનમા/ણ થાય છે અને તેની આગાહ

સામાWય લોકો માટ� કરવામા ંઆવે છે.

– ફલેશ ફલડની પKર� થિત ઓ�ચ�તા ભાર� વરસાદના કારણે સ+/ય છે અને ધણા Kક સાઓમા ં તેZ ુ ં

:વૂા/Zમુાન પણ ?�ુક�લ હોય છે.

– આ આગાહ +ણકાર લોકો Aધુી સમયસર અને ચો\\સ રતે પહ�ચાડવા માટ� સચંાર માyયમો, િસ�ચાઈ

િવભાગ, મહ�Aલુ િવભાગ, નમ/દા, જળસપંિ� અને પાણી :રુવઠા િવભાગ, માKહિત િવભાગ, પોલીસતiં

અને પચંાયતતiંની =િૂમકા ગણી અગXયની છે.

• \ ?� '"2�� ક�$�* �r) ક2�� ક�s�*

– અગXયના દ તાવેજ તથા Kક�મિત ચીજો ઉપરના માળે અથવા :રૂના પાણી પહ�ચી ન શક� તેવી Aરુ�Gત

જ�યાએ રાખવા.

– વીજળથી ચાલતા સાધનો Zકુશાનથી બચાવવા ઉપરના માળે ?કૂવા જોઈએ.

– ભ�યત�ળયાની દવાલોને વોટર ±ફુ પડથી િસલ કરવી. 'થી િતરાડો અટકાવી શકાય.

– ' લોકો :રૂની શJતાવાળા િવ તારમા ંરહ�તા હોય, તેમને પોતાના િવ તારના :રૂ �ગેના ઈિતહાસની

+ણકાર મેળવવી.

– િમલકતની :રૂના પાણીથી Zકુશાન થવાની શJતા ક�ટલી છે તે +ણ�ુ.ં

– િવિવધ સમાચાર માyયમો 'વા ક� આકાશવાણી, ;ૂરદશ/ન, થાિનક ચનેલ વગેર� �ારા અપાિત ચતેવણી

અને સાવધાની Aચૂનાઓ સાભંળતી આદત ક�ળવવી.

– :રૂની ચતેવણી સ�ંાઓZુ ં�ાન મેળવ�ુ.ં

– બચાવ માટ�ની શJતાઓ ઊભી થઈ તેથી લોકોએ બચાવ યોજના તૈયાર રાખવી અને બચાવના

િવકDપોZુ ં:નુરાવત/ન કર�ુ.ં

– નદ, વાકંળા, દKરયાકાઠંાના િવ તારોમા ં�ચી ��લÄથવાળા મકાનો બાધંવા.

– ?�ુક�લીના સમયમા ં:રૂવઠો ઝડપથી મળ શક� તે રતે રાખવો.

– :રૂ} ત િવ તારના લોકોએ તરતા ંશીખ�ુ.ં



– મકાનોની ગટર લાઈનમા ંતથા અWય જોડાણમા ંચેક વાDવ લગાવવો.

– પKરવારના દર�ક સ�યોને Jાર� ગસે , વીજળ અને પાણી ©ોત બધં કરવા તેની +ણકાર આપવી.

– થળાતંર કરવાની શJતા પણ ઊભી થઈ શક� છે. આથી લોકોએ તે માટ�ની યોજના અને તૈયાર રાખવી

અને તે માટ�ના િવકDપો પણ તૈયાર રાખવા.

– જો તમે ધરમા ંહો તો �દર જ રહો, બહાર નીકળશો નહµ.

– તમારો અગાઉથી તૈયાર કર�લો કટોકટનો સામાન સાથે રાખો.

– ટ. વી. ક� ર�Kડયો સાભંળતા રહો 'થી :રૂ �ગનેી �િતમ માKહિત મેળવી શકાય.

– જો થળાતંર કરવાની Aચૂના મળે તો તરત જ થળાતંર કરો.

– -Xયેક Hય�\તએ થળાતંર માટ� તૈયાર રહ��ુ.ં

– -ાણીઓને ખીલથેી �ટા કર સલામત થળે ખસેડવા.

– પોલીસ, ફાયર િવભાગનો Jાર� અને ક�વી રતે સપંક/ કરવો તેની દર�ક Hય�\તએ +ણકાર રાખવી.

– જો તમે ધરની બહાર હો, તો ઊચાણવાળા થળે પહ�ચી +વ અને :રૂના ંપાણી ઓછા થાય નહµ Xયા ં

Aધુી Xયા ંજ રહો.

– :રૂના પાણીમા ંચાલશો નહµ, કારણ ક� તેમ કર�ુ ંજોખમી છે.

– જો તમે કાર, �ૂટર, મોટર, બાઈક ક� ઓટોKરGામા ં?સુાફર કર ર¸ા હો અને :રૂ} ત િવ તારમાથંી

પસાર થ�ુ ંઆવે તો Kહતાવહ છે ક� આપ ર તો બદલી નાખંો.

– વીજ :રુવઠો બધં કરવો- 1Dુલા વાયરોને અડક�ુ ંનહµ.

– ગદંા ભરાયેલા પાણીમા ંદવાનો છટંકાવ કરવો.

– આપના ધર�ને કોઈ િતરાડ છે ક� નહµ ક� અWય કોઈ Zકુશાન છે ક� નહµ તેની ચકાસણી કરો.

– જો :રૂના ંપાણી ધરની �દર હોય અથવા મકાનની આસપાસ હોય તો તેવા મકાનની બહાર જ રહ��ુ ં

સલાહભ[ુ/ છે.

– ર�Kડયો અને ટ��લિવઝન પર હવામાન સમાચાર સાભંળ�ુ ં ચાI ુ રાખો અને Tયાર� અિધ�ૃત સ�ા �ારા

કહ�વામા ંઆવે Xયારબાદ પોતાના ધર� જ�ુ ં જોઈએ. :રૂના પાણી ઓછા થાય તેથી તકલીફોનો �ત

આHયો તે માન�ુ ં=લૂ ભર�Iુ.ં

– ધરની Zકુશાન પામેલી-cટુલી આવ�યક લાઈનો 'વી ક� ગેસ, ઈલ\ેટસ લાઈન, ટ��લફોન લાઈન, ગટર

લાઈન ઈXયાદ Aિુવધાઓના :નુ: થાપન માટ� અિધ�ૃત Hય�\તઓ- સ�ાિધકારને +ણ કરવી.

– ' ખા�સામ}ી :રૂના પાણીના સપંક/મા ંઆવેલ હોય તેનો નાશ કરવો.



– :રૂમા ંઅસર પામેલા વીજળની સKક·ટ, ભ�યતળયે ભÅીઓ, બોઈલર, ગસે િસ�લ�ડર અથવા વીજળના

ઉપકરણો 'મ એક મોટર પxપ વગેર�ની Hયવ� થત ચકાસણી કરો. કોઈ સળગવા પાi ક� ધડાકો થઈ

શક� તેવી કોઈ ચીજ પાણ ેસાથે આવી ગઈ નથી તેની ખાતર કર લો.

– ગસે લીકની ચકાસણી કરો, ' ગસેની વાસથી ક� ગસે લીક થવાના અવાજથી ]યાલમા ંઆવી શક� છે.

બારઓ 1Dૂલી કરને તે મકાનની બહાર આવી +ઓ.

– પીવાના પાણીને ઉપયોગમા ંલતેા પહ�લા ઉકાળને જcંરુKહત કર�ુ ંજોઈએ. \લોરન[\ુત પાણી પી� ુ.ં

– :રૂની પKર� થિત પછ સાધારણ � થિત થપાય તે બાબતે Tયા ં Aધુી થાિનક અિધકાર�ઓની

સલામતીની Aચૂના ન મળે Xયા ંAધુી સલામત આ¹ય થાનમાથંી ધર� જવાનો તાXકા�લક -યXન ન

કરવો અને તે થળે જ રહ��ુ.ં

• \ ?�� '��a�4��* �� 2 ક�� %*'ક( ક��.

આક� મક સજંોગોમા ં બચાવ માટ� ફાયર �gગેડ, પોલીસ, x[િુનિસપા�લKટના કંlોલ!મ , તાIકુા

મામલતદાર કચેરના કંlોલ!મનો સપંક/ સાધી શકાય.

(1) ' ગામ નગર શહ�રમા ં ફાયર �gગેડ ટ�શન હોય તેનો સપંક/ સાધવાZુ ં સરળ સાધન છે. ફાયર

ઈમરજસંી ફોન સેવા ન.ં 101.

(2) બચાવ માટ� સામાWયત: શJ હોય Xયા Aધુી વય ં-યાસશીલ રહ��ુ.ં બહારની મદદ િવના ઉપાય જ

ન હોય Xયાર� ફાયર �gગેડની ઈમરજસંી સેવા. ન.ં 101 નો સપંકÆ કર પKર� થિતની સાચી માKહતીથી

વાક�ફ કર +ણીc ુ ંઅને ચો\\સ ઓળખ સાથેZુ ંસરના?ુ ંઅને પોતાZુ ં:¬ંુૂ નામ ટ��લફોન નબંર વગેર�

જણોવો.

(3) પોલીસ સેવાની આવ�યક હોય તેવા સજંોગોમા ંપોલીસ ઈમરજસંી સેવા ન.ં 100 ઉપર પKર� થિતથી

વાક�ફ કર મદદ માટ� +ણ કરો.

(4) મામલતદાર કચેરના કંlોલ!મ ઉપર ક�વા -કારની મદદની જ!ર છે અને � થિત પ<ટ કરતી

િવગતો જણાવી મદદ મેળવો.

(5) :રૂના કારણે ર તા ક� :લુોને Zકુશાન થયેલ હોય તો નાયબ કાય/પાલક ઈજનેર- માગ/ અને મકાન

અથવા નાયબ કાય/પાલક ઈજનેર¹ી- માગ/ અને મકાનનો સપંક/ કરો.

(6) િસ�ચાઈ, તળાવ, જળાશય ક� ક�નાલ ઈXયાદના Zકુશાનના સજંોગોમા ંનાયબ કાય/પાલક ઈજનેર¹ીનો

સપંક/ કરવો.




(7) Sજુરાત િવÇતુ બોડ/ની લાઈન cટૂ પડ હોય તો a. ઈ. બી. ના કાય/પાલક ઈજનેર¹ીનો સપંક/ કરો.

– =તૂકાળમા ં Sજુરાતના િવિવધ િવ તારોમા ં િવનાશક :રૂના અZભુવો થયેલા છે. 1979મા ં રાજકોટ

�જDલાના મોરબી શહ�રના ઉપરવાસમા ંઆવેલ મmY બધં :રૂના -કોપથી cટૂ ગયો હતો. છેDલા 20 થી

25 વષ/મા ંSજુરાત સાત વખત :રૂનો ભોગ બW[ુ ંછે.

– દર�ક આપિ� નવા પદાથ/પાઠ લઈને આવે છે Xયાર� Kદન-પિતKદન થતા િવકાસની સાથે ટ�કનોલોaનો

સ?�ુચત ઉપયોગ કર :રૂની આપિ�નો સામનો કરવા માટ� સ£જતા ક�ળવવી તે સમયની માગં છે.

તા'તરમા ંAરુતની તાપી નદમા ંઆવેલા :રૂ Aરુત શહ�રને પાયમલ કર ના][ુ ંછે.

– આ િવકટ પKર� થિતનો સામનો કરવા સરકારતiંની સાથે તમામ સામા�જક સ ંથાઓ અને જનસેવકોએ

સાથે મળને કાય/ કર� તો જનaવન ઝડપથી ધબકcુ ંકર શકાય.



• �� %� 1��)�.

D��* "�� х��c �� I6� '"2�� 1�� &�� 3&��4� %!��.

– ભારતમા ંહવામાન ખાતાએ વાવાઝોડાના આગમન પહ�લા ચાર તરય ચતેવણીની Hયવ થા ઊભી કર�લ

છે.

(1) -થમ ચતેવણી :

– દબાણ રચાય ક� તરત જ આ ચતેવણી બહાર પાડવામા ંઆવે છે. આ ચતેવણી વાવઝો6ુ ંઆવવના

અZમુાિનત સમયના 72 કલાક પહ�લા આપવામા ંઆવે છે. આ ચતેવણી Xયાર� આપવામા ંઆવે છે Tયાર�

સ?qુમા ંહવાZુ ંઓY ંદબાણ સ+/ય છે અને 'નાથી Sજુરાતમા ંવાવાઝોડાની શJતા ઊભી થાય છે.

– આ બાબત આપણને અરબી સ?qુZુ ંહવાZુ ંદબાણ વાવાઝો6ુમા ંJાર� પલટાઈ શક� છે તેનો �દા�જત

સમય બતાવે છે.

– આ ચતેવણી હવામાન ખાતાના ડાયર�\ટર જનરલ પોતે આપતા હોય છે. ' ?]ુયXવે ભારત સરકારના

ક��બનેટ સ�ચવ બી+ િસિનયર સ�ચવોને તેમજ સલં�ન રાTયના ?]ુય સ�ચવ ઉપરાતં માyયનોના

િ-િતિનિધઓને પણ મોકલવામા ંઆવે છે.

(2) બીa ચતેવણી :

– હવામાન બગડવાની શ!આત પહ�લાની એવી બીa વાવાઝો6ુ ંઆવવાના અZમુાિનત સમયના 48 કલાક

પહ�લા આપવાની આવે છે. આ બાબત આપણને ચતેવે છે ક� દબાણZુ ંવાવાઝોડાના વ!પમા ંિવકિસત

થ�ુ ંચાIુ ંછે.

– આ ચતેવણી બદંરો પર બારોબાર તેમજ માછમારો માટ� પણ બારોબાર મોકલવામા ંઆવે છે. સાથોસાથ

રાTયના ?Jુ સ�ચવ, �જDલાના \લેકટરો તથા માyયમના -િતિનિધઓને પણ સતત સમયાતંર�

જણાવવામા ંઆવે છે.

(3) iીa ચતેવણી :

– હવામાન બગડવાની શ!આત પહ�લાની એવી iીa ચતેવણી વાવાઝો6ુ ંઆવવાના અZમુાિનત સમયના

24 કલાક પહ�લા આપવામા ંઆવે છે.

– આ ચતેવણી એ બાબત +હ�ર કર� છે ક� વાવાઝોડાનો ઉદભવ થઈ શJો છે અને તેની સાથોસાથ ઉપ}હ

મારફતે �જDલાઓની વડ કચેરઓને મોકલવા માટ�ની ચતેવણીZુ ંમાળ1ુ ંતૈયાર કર દ�વામા ંઆવે છે.



(4) આખર ચતેવણી :

– ચ8વાત ધસવાZુ ંહોય તેના બાર કલાક પહ�લા અપાતી આ આખર ચતેવણી વાવાઝો6ુ ં' તે સભંિવત

િવ તારમા ં iાટકવાZુ ં હોય તે Tયા ં Aધુી પવન શાતં ન થઈ +ય Xયા ં Aધુી રહ� છે. વાવાઝોડાની

પKર� થિત ?જુબ બી+ ¤લુKેટનો પણ આપવામા ંઆવે છે.

(અ) વાવાઝો6ંુ અ થાયી વત/�કૂ ધરાવી શક� છે. ' ચ8વાત- વાવાઝો6ંુ ' તે સભંિવત િવ તારમા ં?જુબ

બી+ ¤લુેKટનો પણ આપવામા ંઆવે છે.

(બ) ચ8વાતને િન<ફળ બનાવી શકાતો નથી. ચ8વાતની સાથે આપ�ુ ં અ� તXવ ક�ળવવાZુ ં શીખી લ�ેુ ં

જોઈએ.

• 1��)� +� t�� &�� : સબંિંધત Giેેના જવાબદાર અિધકારઓ અથવા -િતિનિધઓને

એKરયા સાઈકલોન વોિનdગ સRટરો અને સાય\લોન વોિનdગ સRટરો �ારા પાઠવામા ંઆવતી ચતેવણી તથા

¤લુKેટન :

(1) દKરયાKકનારના િવ તારો માટ� ¤લુKેટન

(2) બદંરો માટ� ચેટવણી

(3) મછવારોઓ માટ� ચતેવણી

(4) વાવાઝોડા :વૂ/ -થમ ચતેવણી અને આગમન સમયે આખર ચતેવણી

(5) આકાશવાણી માટ� ¤લુેKટન

(6) સાયલોlોન વોિનdગ Kડસેમીનેશન િસ ટમ �ારા ¤લુKેટન

(7) ન�ધાયેલ અથવા અિધ�ૃત ઉપયોગકતા/ માટ� ચતેવણી

(8) માyયમો માટ� ¤લુKેટન

(9) ઉÈÉયન િવભાગ માટ� ચતેવણી.

– બદંરોમા ંપણ આવનાર વાવાઝોડા િવશે ખતરાની ચેતવણી િવિવધ િસ�નલો �ારા દશા/વવામા ંઆવે છે.

હવામાન ખાતા �ારા ચતેવણી �ગનેા સદં�શા રાTય સરકારને કંlોલ !મને ફ�\સ , ઈ-મેઈલ, ટ��લ}ામ,

ટ�લેG અને વેબલાઈન �ારા પહ�ચાડવામા ંઆવે છે.

– સાથે સાથે આવા સદં�શાઓ સબંધંકતા/ �જDલા કલ\ેટર¹ીઓને પણ મોકલવામા ંઆવે છે. રાTય કંlોલ

!મ �ારા હવામાન ખાતાના વાવાઝોડોની ચતેવણી �ગનેા સદં�શાઓ તાXકા�લક �જDલા કલેકટર¹ીઓ



અને �જDલા િવકાસ અિધકાર¹ીઓને હોટલાઈન, ફ�\સ, ઈ-મેઈલ, ટ��લ}ામ, ટ�લેG અને વેબલાઈન �ારા

પહ�ચાડવામા ંઆવે છે.

– }ાxય તર� લોક સ?દુાયને }ાxય વહવટતiંના �ગ એવા તલાટ તેમજ સરપચં¹ી, પચંાયતના

સ�યો¹ીઓ તેમજ �ાિતના આગવેાનોની મદદથી દાડં પીટાવી, �ુલ-મKંદરના ધટં વગાડ, ઢોલ

નગારા, વા�ંજ�iો, સાયરન વગાડ થાળવાદન, KરGા, માઈક, લાઉડ પીકર �ારા, થાિનક ક�બલ ટ. વી.

ઈXયાદ માyયમો �ારા ગામના 1ણૂ ે1ણૂ ેવસતા લોકો Aધુી ચતેવણી પહ�ચાડવામા ંઆવે છે.

• �� &*5)

– વાવાઝો6ુ ંએ �ુદરતી રતે સ+/યેલ વટંો�ળયાZુ ંક� ચ8વાતZુ ંતોફાન છે, ' ભયકંર િવનાશ નોતર� છે.

તેની કારણ ેખતેીવાડ અને પ�ધુનને ધ�ુ ંZકુશાન થાય છે.

– આ સકંટ સામે રGણ મેળવવા માટ� ચોpસ આ¹ય થાનો જ!ર છે. ' -દ�શો ક� િવ તારમા ંઆ -કારની

આપિ� વારંવાર સ+/િત હોય Xયા ંચોpસ -કારના આ¹ય થાનોને મNૂંર આપવી જ!ર છે. સરકાર

પણ �જDલા કGાએ વાવાઝોડા િનયiંણ માટ� જ!ર પગલા ંલે છે.

• ��* Iu& �4��$�* "b� :

– ગીચ વ તીવાળા દKરયાKકનાર� ક� Tયા ંમોટા પાયે થળાતંર Kહતાવહ નથી તેમજ -ાયો�ગક ધોરણે શJ

પણ નથી Xયા ંઆ¹ય થાનો ઉપયોગી છે.

– સ?દુાિયક મકાનો ક� Tયા ં મોટો માનવસ?હુ એકi થતો 'મ ક� શાળા, ધમ/શાળા, મોટા દવાખાના,

-ાથ/ના હોલ, ધમ/ થાનો વગેર� ખાસ Kડઝાઈનથી તૈયાર કર શકાય.

– વાવાઝોડા અગાઉથી શોધી રાખેલા સલામત આ¹ય થાનોમા ં આશરો લેવો એ +નહાિન ધટાડવાનો

સફળ ઉપાય છે.

– આ¹ય થાનની Kડઝાઈન એવી હોય ક� તેની ઓછા ઓછ દવાલોએ પવનનો સામનો કરવો પડ�.

– આ¹ય થાનો સરખામણી ઉmચાઈવાળ જ�યાએ બનાવવા પસદં કરવા.

– આ¹ય થાનોમા ંસા?Kૂહક રસોડો, પાણીની Aિુવધા અને સેિનટ�શનની જોગવાઈ કરવી.

– િવકDપ!પ ખચા/ળ છતા ઉપયોગી એવા રહ�ઠાણ સામે જોડાયેલ Hય�\તગત આ¹ય થાનો પણ િવકસાવી

શકાય.

– ગોળાકાર ક� �ડાકાર Kડઝાઈનથી ઓછામા ંઓછા પવનનો -િતરોધ કરવો પડતો હોય છે.



– આ¹ય થાન આગળ પવનની Kદશામા ંમાટના બમ/ ક� વાન પિતક પÂા કરવાથી પવન અવરોધી શકાય

છે, તોફાનની અસર ધટાડ શકાય છે.

– રહ�ઠાણના મકાન સાથે જોડાયેલ, ચાર �ટ જમીનમા ં દબાયેલ સપાટ,અ િસમRટ, ક�K8ટ અને ટલના

Hય�\તગત આ¹ય થાનો પણ િવકસાવી શકાય.

• %*1��ક� [�� 8�v�� કr�c �� &*5)�� '6��* :

– અનાજ, ક�રોસીન અને િવિવધ Aકૂા ખોરાકની જ!Kરયાત -માણ ેઅસર} તોને સહાય કરવા માટ� સ}ંહની

Hયવ થા ગોઠવવી.

– આક� મક સેવામા ં ઉપયોગમા ંલઈ શકાય તે રતે તમામ સહકાર વાહનો સમારકામ કરાવી બળતણ

સાથે તૈયાર રાખવા.

– �જDલા કલે\ટર¹ીએ હવામાન ખાતા તરફથી મળતા તમામ સાય\લોન ¤લુKેટનોની સતત સમીGા કર

સાય\લોન વોિનdગ સRટર સાથે aવતં સપંક/મા ંરહ�� ુ.ં

– હવામાન ખાતાના અિધકાર¹ીઓએ પણ ભારત સરકાર અને રાTય સરકારના સબંધંકતા/ અિધકાર¹ીઓ

સાથે aવતં સપંક/ રાખવાનો રહ�.

– �જDલા કGાએ કલે\ટર¹ીના અyયGપણામા ંક�ટલીક -ાથિમક બાબતોના અમલ માટ� એક �જDલા કGાની

આપિ� Hયવ થાપન સિમિત બનાવી કાય/રત કરવી.

– -+જનોને સભંિવત આપિ� બાબતે આFિુનક અને પરંપરાગત તમામ ઉપલOધ સદં�શા Hયવહારના

સાધનોનો ઉપયોગ કર સમયસર ચતેવવા.

– બદંર સ�ાિધકારઓએ પKર� થિત ઉપર ચાપંિત નજર રાખી વાવાઝો6ંુ iાટકવાની � થિત જણાયે છેDલી

ચતેવણીના તબpે જ હગંામી ધોરણ ેકામગીર થ�ગત કરાવી બદંર કામદારોને સલામત થળે ખસેડ

લવેા.

– �જDલામા ંઉપલOધ ડઝલ જનર�ટર સેટની યાદ રાખવી 'થી વીજ:રુવઠો ખોરવાઈ +ય Xયાર� તરત જ

આગોતર Hયવ થા ?જુબ પાણી બોડ/ �ારા કબજો મેળવી ઉપયોગ થઈ શક�.

– x[િુનિશપા�લKટઓ અને ?]ુય પચંાયતો �ારા તમામ ઓવરહ�ડ પાણી ટાકંઓમા ં જ!Kરયાત ?જુબ

પાણીનો જ�થો સ}ંહ કરાવવો તેમજ પાણી ટ̈કર સાર � થિતમા ંતૈયાર રખાવવા 'વી વાવાઝોડા બાદ

પાણીની જ!રયાતને પહ�ચી વળ શકાય.



– િસ�ચાઈ િવભાગના કમ/ચાર �ાર નબળા બધંોZુ ંજમ¤તૂીકરણ કરાવી લ�ે ુ ં તેમજ િસ�ચાઈ Hયવ થાના

દરવા+ પર સતત દ�ખર�ખ રાખી +Sતૃ રહ�� ુ ંઅને જ!Kરયાત ?જુબ વધારાના પાણીના િનકાલ માટ�

ખોલવાની Hયવ થા રખાવવી.

– માગ/ અને મકાન િવભાગ �ારા નબળા :લૂ અને ર તાઓના સમારકામ માટ� આગોતર Hયવ થા કર

વાવાઝોડા પછ જો ભાગંcટૂ થાય તો પણ તરત જ સમારકામ થઈ શક� તેવી :વૂ/તૈયાર રખાવવી.

– વાવાઝો6ુ ંપછ વાહનHયવાર !પે �ૂંકો અને દKરયા Hયવહાર માટ� હોડઓ, બોટ વગેર�ની Hયવ થા કરાવી

રાખવી.

– માછમારોને અગાઉથી +ણ કર તેમની બોટ તથા +ળઓ યો�ય અને સલામત થળે રાખવા તથા

ખસેડવા ચતેવણી આપવી.

– વાહનોની જ!Kરયાતોને પહ�ચી વળવા ખાનગી વાહનચાલકો અને વાહનો અગાઉથી શોધી એકિiત કર

રાખવા, 'થી શોધ, બચાવ અને રાહત કામગીર માટ� વાહનની ખRચ ઉપ� થિત થાય નKહ.

– નીચાણવાળા અને 6ુબમા ં જતા ં િવ તારમા ં લોકોને અગાઉથી ચતેવી, થળાતંર માટ� તૈયાર રાખવા

અથવા તો સલામત આ¹ય થાનોમા ં થળાતંર કરાવ�ુ.ં

– વાવાઝોડાની ચતેવણી મ»યા પછ માણસો તથા નીચાણવાળા િવ તારમાથંી થળાતંર કરાવવા માટ�

લોકોની +Sતૃતા તેમજ અWય Hયવ થા અગાઉથી રાખવી.

– સરકાર વસાહતોના બાર-બારણાનંા કાચ ઈXયાદ ફટ કરાવવા અને છત ઉપરથી �બનજ!ર અને

�બનઉપયોગી સામાનનો િનકાલ કરાવવો જોઈએ. 'થી તે જનસામાWયને Zકુશાન ન પહોચાડ�.

– ¤લુડોઝર તથા ભાર� વાહનો કલે\ટરના હવાલે મેળવી રાખવા.

– લોક ભાગીદાર વડ� �જDલા આરો�ય અિધકાર �ારા પીવાના પાણીના �વૂા, ટાકંઓ, વગેર�મા ં

કલોKકનેશનની Hયવ થા કરાવવી.

– �જDલા િવતરણ અિધકાર �ારા સ તા અનાજની ;ુકાનોએ aવન જ!ર ચીજવ cઓુનો :રૂતો જ�થે

તેમજ પેlોલ, KડÊલ, ક�રોસીન વગેર�નો િવતરણના થળે :રૂતો જ�થો ઉપલOધ કરાવવો.

– કલે\ટર �ારા સૈWય અને તેના હ��લકો�ટરની અગાઉથી પરામશ/ �ારા Hયવ થા રાખવી. 'થી હવાઈ

સવ/Gણ, રાહતZુ ંિવતરણ, સદં�શાHયવહાર વગેર� કામ માટ� જ!Kરયાત ?જુબ Hયવ થા ગોઠવી શકાય.

– �જDલાની વૈ�ચછક સ ંથાઓ તથા �બનસરકાર સ ંથાઓ સાથે અગાઉથી સકંલન કર તેમની Gમતા

અને કાય/�ુશળતાZુ ં Gેiે +ણ ે તદાZસુાર તેમને યો�ય કાય/વાહ માટ� ઉપયોગમા ં લવેાની Hયવ થા

ગોઠવવી.



– વાવાઝોડાની ચતેવણી મ»યા પછ તેના iાટકવાની િવગતો સ:ંણૂb સબંિંધત દરક� િવ તારમા ંશJ તે

તમામ માyયમો �ારા તમામ વગ/ના લોકો Aધુી પહ�ચાડવી અને થળાતંરની -K8યા સમયસર :ણૂ/

કરવી.

• �� V6 %��1�� '6��*

(1) અફવા ફ�લવાશો નKહ, શાતં રહો, ગભરાટ કરશો નKહ.

(2) રહ�ઠાણની મજ¤તૂીની ખાતર કર લો અને બાધંાકામને લગતી Gિતઓ ;ૂર કરો.

(3) સમચારો અને ચતેવણીઓ સતત સાભંળતા રહો.

(4) આપના ર�Kટયો સેટને ચાI ુહાલતમા ંરાખો, ચકાસી લો.

(5) બેટરથી ચાલતા ર�Kટયો વાપરવા સલાહભ[ુË છે.

(6) થાિનક અિધકારઓના સતત સપંક/મા ંરહ�વા -યXન કરો.

(7) જો જોખમી િવ તારમા ંરહ�તા હોવ તો વાવાઝોડાની -થમ આગાહ સમયે જ થળાતંર કર�ુ ંજોઈએ.

(8) થળાતંર સમયે સામાન થથા ઢોરની સલામતીZુ ં yયાન રાખો અને 1 ૂટંાથી ક� ખીલાથી �ટા ં કર

રાખો.

(9) માછમારોએ દKરયામા ંજ�ુ ંનKહ�, બોટ સલામત થળે લાગંરવી.

(10) આગKરયા માટ� તૈયાર પાકને સમયસર લણી સલામત થળે ખસેડો. 'થી :રૂથી થc ુ ં Zકુશાન

અટકાવી શકાય.

(11) લણણી માટ� તૈયાર પાકને સમયસર લણી લઈ સલામત થળે ખસેડો. 'થી પડ જવાથી થc ુ ં

Zકુશાન અટકાવી શકાય.

(12) મોટા �Gૃની નબળ ડાળઓ, Aકૂા, રોગ?\ુત ભાગો કાપી નાખંો. 'થી પડ જવાથી થc ુ ંZકુશાન

અટકાવી શકાય.

(13) ક�ટલાક લાકડાના પાKટયા રાખો ' બારઓમા ંજડ શકાય.

(14) આ¹ય લઈ શકાય તેવા �ચા થળો yયાનમા ંરાખો.

(15) ર�Kડયો, ટોચ/, ફાનસ, વધારાની બેટર સાથે રાખો.

(16) બીમાર Hય�\તઓ માટ� દવાઓનો જ!ર જ�થો તૈયાર રાખો.

(17) Aકૂો ના તો, પાણી, ધાબળા, કપડા ંઅને -ાથિમક સારવાટની કટ સાથે રાખો.

(18) અગXયના ટ��લફોન નબંર હાથવગા રાખો.



(19) ધરના સ�યો અને ખાસ કરને બાળકોમા ંવાવાઝોડા અને તેની અસરો તેમજ સલામતીના પગલા ં

િવશે ચચા/ કરો જથી કટોકટના સમયે કોણે �ુ ંકર�ુ ંતેZ ુ ંતેઓને �ાન રહ�. આમ કરવાથી તેઓનો

ભય ;ૂર થશે અને આપિ� સમયે Êડપથી સલામિતભયા/ પગલા ંલવેાની Aઝૂ િવકસશે.

(20) વાહનો ચાલી શક� તેવી � થિતમા ંરાખો.

(21) જ!ર અને Kક�મતી સામાન પેક કર શકાય તેમ હોય તો ઉપરના માળે ખસેડ લવેો.

(22) પીવાZુ ંપાણી બધં વાસણોમા ંસ}ંહ લો.

• �� 1��)� w&� 'W %��1�� '6��* :

(1) શJ બને તો વહવટ તiંના સપંક/મા ંરહો.

(2) વાવાઝો6ુ ંગમે Xયાર� માi થોડા જ કલાકમા ંKદશા, ગિત અથવા તી�તા બદલી શક� છે. માટ� સલાહ

Aચૂન અને અધ/તન િવગતો માટ� સતત ર�Kડયો સાભંળતા રહો.

(3) �ટંા પાKટયા, લોખડંની ચીજવ cઓુ, ખાલી પતરાના ડOબા તથા અWય વ cઓુ ક� ' ઉડવાથી

જોખમી બની શક� તેમ હોય તે �ગે ચોpસાઈ કર યો�ય રતે જ�યાએ ?કૂો 'થી જોખમ ટાળ

શકાય.

(4) જ�Kરત મકાન ક� �Gૃ નીચ ેઆ¹ય લશેો નહµ.

(5) ર�Kટયો પર સમાચાર સાભંળતા રહો અને Aચૂનાઓનો અમલ કરો.

(6) ધર ખાલી કરવાની Aચૂના ન મળ હોય તો ધરના મજ¤તૂ ભાગમા ંઆશરો શોધી �દર જ રહો.

(7) બ�મુાળ મકાનો ઉપર ક� મકનોની છત ઉપર રહ�વાZ ુ ંટાળો.

(8) ધરની બહાર હોય તો વીજળના તારથી ;ૂર રહો. થાભંલા ક� વીજ ઉપકરણોને અડશો નહ.

(9) વીજ-વાહ અને ગસે કને\શન બધં કર દ�વા.

(10) ધરની તમામ બાર બારણા બધં કર રાખો, નાના બાળકોની િવશેષ કાળa લો.

(11) 1Dુલી જ�યામા ંસપડાયેલા ંહોવ તો સલામત આશરો શોધો.

(12) ચતેવણી તરફ yયાન આપો અને ફરવા નીકળશો નહ.

(13) મોટ બારઓ બધં કર મજ¤તૂીથી બાધંી દો યો�ય આ¹ય મેળવો.

(14) Hયવ થાતiંની Aચૂના ?]ુય થળાતંર કર યો�ય આ¹ય મેળવો.

(15) જો થળાતંર ક[ુ/ હોય તો બી+ Aચૂન ન મળે Xયા ંAધુી પાછા ન કરશો.

(16) વાહન બળતણ સાથે શJ હોય તો સખત આ¹ય નીચ ેસપંક/ કરો.



(17) બચાવ માટ� મજ¤તૂ પગરખા ંઅને કપડા ંપહ�રો.

(18) વ થ રહો, Kહ�મત ક�ળવો 'થી બી+ને પણ Kહ�મત :રૂ પાડ શકાય.

(19) બચાવ માટ� મજ¤તૂ પગરખા અને કપડા ંપહ�રો.

(20) -ાણીઓને ખીલથેી �ટા કર સલામત થળે ખસેડવા.

(21) ગસે, વીજળ અને પાણીના ©ોત બધં કરવા �ગે ધરના બધાએ +ણકાર રાખવી.

(22) વાહન હકંારતા હો તો અટકાવી +વ, વાહનમા ંજ સલામત થળે ઊભા રહ +વ. દKરયા નaક,

ઝાડ નીચે ક� વીજળના થાભંલા ક� લાઈનો નaક ઊભા રહ�શો નહ.

(23) ટ��લફોન �ારા શJ હોય તો કંlોલ !મમાથંી સાચી માKહિત મેળવવી અને અફવાઓથી ;ૂર રહ�� ુ.ં

(24) વાવાહોડા સમયે ર�લ ક� દKરયાઈ ?સુાફર Kહતાવહ નથી.

(25) અગKરયાઓએ અગરો છોડ સલામત થળે આ¹ય લવેો.

(26) Kહ�મત ક�ળવી અWયોને � ૂફં :રૂ પાડો અને મદદ કરો, ગભરોશો નKહ.

(27) ખોટ અથવા અFરૂ +ણકારવાળ માKહતી અથા/ત અફવા ફ�લાવાતી અટકાવો, આધાર¤તૂ

Aચૂનાઓને અZસુરો.

(28) ર�Kટયો ક� ટ. વી. ઉપર સલામતીનો પ<ટ સદં�શ મળે Xયા ંAધુી રાહ Nુઓ.

(29) ગસે, વીજળ અને પાણીના ©ોત બધં કરવા �ગે ધરના બધાએ +ણકાર રાખવી.

(30) cટૂ�લા વીજળના તાર, :લૂ તથા મકાનોના માળખાથી બચો, ચતેો.

(31) કાટમાળમાથંી પસાર થતા ંપતરા,ં કાચના �ુકડા, સાપ 'વા ઝેર aવજcંથુી સાવધ રહો.

(32) દKરયાઈ -વાસ ક� માછમારો માટ� જતા અગાઉ 24 કલાક રાહ Nુઓ.

(33) વીજળના સાધનોને Zકુશાન થc ુહોય તો ધરની વીજ :રુવઠની મેઈન � વચ બધં કર રાખવી,

અિધ�ૃત Hય�\તને બોલાવી સમારકામ કરાવ�ુ.ં

(34) ગસે કને\શન લીક�જ નથી તે ચકાસી Nુઓ. જો લીક�જનો ]યાલ આવે તો બારઓ ખોલી મકાનની

બહાર આવી +ઓ.

(35) જો થળાતંર કર�લ હોય તો Aચૂના મળે Xયાર� જ અને Aચૂના ?જુબના !પ પરથી જ પાછા ફરવાZુ ં

રાખો.

(36) વીજળના સાધનોને Zકુશાન થ[ુ ંહોય તો ધરની વીજ :રુવઠાની મેઈન � વચ બધં કર રાખવી,

અિધ�ૃત Hય�\તને બોલાવી સમારકામ કરાવ�ુ.ં

(37) પીવાના પાણીને ઉકાળને જcંરુKહત કર�ુ ંXયારબાદ ઉપયોગ કરવો.



(38) જો પાણી અને ગટરની લાઈનમા ંકોઈપણ -કારZુ ંZકુશાન જણાય તો સડંાસનો ઉપયોગ બધં કરો

અને નળZુ ંપાણી ન વાપરો.

(39) બચાવ કામગીર માટ� ફાયર �gÌગેડ, પોલીસ, x[િુનિસપા�લKટ કંlોલ !મ અને મામલતદાર કચેરનો

�ં્lોલ!મનો સપંક/ કર શકાય છે.

(40) બચાવની કામગીર તાXકા�લક ધોરણ ેયો�ય એજસંીની મદદની હાથ ધરવી, તે માટ� કોઈપણ �ૂંકા

ર તોનો સહારો ન લવેો.

(41) વાવાઝોડા પછ Aરુ�Gત ખોરાકનો જ ઉપયોગ કરવો.

• �� 'W +%�_�� ક�� 2�� '6��* :

(1) જો વ થ હો તો ર\તદાન કરવા તૈયાર રહો.

(2) આવડત ધરાવતા હો તો -ાથિમક સારવાર :રૂ પાડો.

(3) બચાHક કામગીરમા ંમદદ કરો 'થી ક� કાટમાળમા ંફસાયેલા Hય�\તઓની બચાવ કામગીર.

(4) ઘર છોડને ગયેલ લોકોને પાછા લાવવામા ંમદદ કરો.

(5) +નમાલના Zકુશાનની માKહતી ભેગી કરવામા ંમદદ કરો.

(6) કાટમાળના િનકાલમા ંમદદ કરો 'થી � થિત ઝડપથી સામાWય રહ�.

(7) ભયજનક અને અિતZકુશાન પામેલ મકાનોની િવગતો એકઠ કરવામા ં મદદ કર આવ મકાનો

ઉતાર લવેા માટ� તXકાળ સકંલન કરો 'થી ભાિવ Zકુશાન અટક�.

(8) લોકોને Kહ�મત :રૂ પાડ આધાતમાથંી બહાર આવવામા ંમદદ કરો.

(9) મદદ માટ� યો�ય કાય/રત સ ંથાઓ ક� સરકાર તiંની થાિનક િવગતો :રૂ પાડ મદદ!પ થાઓ.

(10) મદદ માટ� યોગય એજસંીનો સપંક/ કરવાની માKહિત :રૂ પાડ મદદ!પ થાઓ.

(11) રાહત સામ}ીનો Hયય ન થાય અને જ!Kરયાતમદંને રા�ત મળે તે માટ� સેવા આપો.

(12) લોકોની િમલકત સામે જોખમ હોય Xયાર� પોલીસને +ણ કર સહાયક બનો.

(13) જનaવનને ઝડપથી :વૂ/ગત બનાવવામા ંસહકાર આપો.

(14) ;ુધ/ટના િનયiંણ માટ� નp કર�લ Hય�\તઓને તેમZુ ંકામ કરવામા ંઅવરોધ!પ ના બનો.

(15) અફવાઓ -Xયે yયાન ન આપશો અને અફવાઓZુ ંખડંન કરો, લોકોને યો�ય સમજ અને માગ/દશ/ન

આપો.

• O� �ક�L�� ક��)� +� /'�&�



– મોસમી આબોહવા ધરાવતા ં-દ�શમા ંવારંવાર ;ુ<કાળની � થિત સ+/ય છે. આ �ુદરતી આપિ�મા ં=કંૂપ,

વાવાઝોડા ક� :રૂ 'વી બ� ુથોડા જ સમયમા ંઆવતી આપિ�મા ંસ+/તી િવનાશક અસરો જોવા મળતી

નથી.

– ભારતના ઈિતહાસમા ંએવા ભયકંર ;ુ<કાળ ન�ધાયા છે ક� Tયાર�, માણસ માનવ ?તૃદ�હને ખાઈ જતો

હોય. પરંc,ુ આ' ઝડપી અને કાય/Gમ વાહનHયવહારની 1બૂ સાર સગવડોના લીધે આવી કારમી

પKર� થિતને ટાળ શકાય છે.

– ;ુ<કાળ પીડત લોકોZ ુ,ં ઢોરોZ ુ ંએક થળેથી બી+ થળે થળાતંર કરાવીને અથવા તો :રૂતા -માણમા ં

પાણી, અનાજ, ધાસચારો :રૂા પાડને ;ુ<કાળની પKર� થિતને ગ�ંભર બનતી અટકાવી શકાય છે. લોકોને

=ખૂ ેમરતા ંબચાવી શકાય છે.

– જોક�, વારંવાર, વરસાદની ઓછ માiા ક� ;ુ<કાળની પKર� થિત અZભુવતા ંભારતમા ંસરકાર� કોઈ ;ુ<કાળ

િનવારણ યોજના ક� નીિત બનાવી શકાતે નથી.

• ;ુ<કાળ પડવાના ંકારણો :

(1) �� D� %*_" ક�� шax��* �� :

વF ુખતેઉXપાદન મેળવવા માટ� રાસાય�ણક ખાતરો, જcંનુાશક દવાઓ અને િસ�ચાઈ બહોળો ઉપયોગ

કરવામા ંઆવે છે. ' જમીનની ભજેસ}ંહ શ�\તમા ં ધટાડો થાય તો, સારો વરસાદ હોવ Íતા પાણી

સપાટ પરથી નકા?ુ ંવહ જવાને કારણ,ે =ગૂભbમા ંન ઊતરવાને કારણે ;ુ<કાળની પKર� થિત સ+/ય છે.

(2) હવામાનમા ંપKરવત/ન :

હવામાનમા ં ક�ટલાક ફ�રફારો થતા,ં :રૂતો વરસાદ ન પડવાથી ;ુ<કાળની પKર� થિત સ+/ય છે. ભારત

મોસમી આબોહવા ધરાવે છે. આથે, ભારતમા ંઉનાળાના ભાગ!પે રહ�વા ચોમાસામા ંજ વરસાદ પડ� છે.

Nૂનથી સ�ટ�xબર મKહનાનો સમયગોળો ભારતમા ંચોમાસાની ઋc ુગણાય છે.

આ સમયે નૈઋXયના ભજેવાળા ંપવનો ભારતમા ંવરસાદ આપે છે. આ પવનો િવÎવુ��ૃની દ�Gણ KહWદ

મહાસાગરમા ં તૈયાર થાય છે. આ પવનો તૈયાર થવા પાછળ અનેક પKરબળો જવાબદાર છે. જો આ

ભજેવાળા પવન બરાબર તૈયાર થાય તો જ ભારતમ ંચોમાA ુસા! +ય છે.



(3) જગંલોનો નાશ :

સપાટ જમીન મેળવવા, જગંલ પેદાશો, લાક6ુ ંમેળવવા માટ� જગંલો મZ<ુય �ારા સતત કપાતા ંગયા છે.

જગંલોના કારણે હવામા ંભજેZુ ં-માણ સચવાઈ રહ�c ુ ંહc ુ ં' વરસાદને ખRચી લાવવામા ંમદદ!પ થાય

છે.

(4) સપાટ પરના જળ©ોતમા ંપKરવત/ન :

વરસાદ ઓછો પડવાને કારણે ક� �બલ�ુલ ન પડવાથી સપાટ પરના જળ©ોત 'વા ક�, નદ તળાવ,

સરોવર વગેર� Aકૂાઈ +ય છે અને એટલે પાણીની અિતશય તગંી સ+/તા A<ુકાળ પડ� છે.

(5) =ગૂભ/જળ નીચે જ�ુ ં:

ખતેરોમા ંરાસાય�ણક ખાતરો, N્cંનુાશક દવાઓનો વપરાશ વF ુથતો હોવાથી િસ�ચાઈ વF ુકરવી પડ�

છે. ક�ટલાક િવ તારોમા ં િસ�ચાઈ ઉપલOધ નથી Xયા ં �ૂવા, પાતાળ�વૂા �ારા િસ�ચાઈ કરવામા ંઆવે છે.

આથી, ભોગભ/જળZુ ં તર ધીમે ધીમે વF ુ�6ુ ંથઈ રÏ ુછે.

• O� �ક�L ��)�� /'�&� :

(1) વાહનHયવહારની સગવડ :

;ુ<કાળ} ત િવ તારમા ં l�ન �ારા પીવાZુ ં પાણી, ટ�Wકરો �ારા પીવાZુ ં પાણી તથા ખા�સામ}ી

પહ�ચાડવાથી ;ુ<કાળની પKર� થિત પર કા¤ ૂ લાવી શકાય છે. બ�ુ લાબંા સમય Aધુી ;ુ<કાળની

પKર� થિત ચાI ુ રહ� તો, કાય/Gમ વાહનો �ારા માનવ અને પ�ધુન થળાતંર અWય થળોએ કરાવી

શકાય છે.

(2) ઉXપાદન અને આવક :

' -દ�શમા ંવ તીનો મોટ�ભાગે ગરબ હોય અને Tયા +હ�ર ભડંોળ -ા�ત કર�ુ ં?�ુક�લ હોય Xયા ંપીડત

લોકોને +હ�ર રોaને લાભ આપવાથી, રોજગાર આપવાથી, તેઓ =ખૂમરાથી બચી શકાય છે.

(3) રાહત કામગીર :

Tયાર�, ;ુ<કાળની પKર� થિતમા ંરાહતદર� લોકોને અનાજ આપવાથી માનવ ?Xૃ[_ુક નીચો લાવી શકાય

છે તથા પ�ઓુને :રૂતા -માણમા ંધાસચારો :રૂો પાડવાથી મોટા -માણમા ંમરતા અટકાવી શકાય છે.

(4) રાહતદર� અનાજ, ધાસચારો :

;ુ<કાળની પKર� થિતમા ંરાહતદર� લોકોને અનાજ આપવાથી માનવ ?Xૃ[_ુક નીચો લાવી શકાય છે તથા

પ�ઓુને :રૂતા -માણમા ંધાસચારો :રૂો પાડવાથી મોટા -માણમા ંમરતા અટકાવી શકાય છે.




(5) સામા�જક AરુGા, પયા/વરણ AરુGા :

કોઈ -દ�શમા ં ;ુ<કાળ પડવાને કારણે જનaવન ખોરવાઈ +ય છે. આથી, સમાજ માટ� સરકાર �ારા

+હ�ર પગલા ઊઠવવા અિનવાય/ બને છે.

આજના આFિુનક ઔ�ો�ગક [ગુમા ં -;ુષણZ ુ-માણ 1બૂ વધી ગ[ુ ં હોવાથી, પKર� થિત સcંલુનમા ં

િવGપે પડ¯ો છે. :�ૃવી પરZુ ં તાપમાન �°ુ ં ગ[ુ ં છે. એની અસર સમ} :�ૃવીના હવામાન અને

આબોહવા પર પડ છે. જો સરકાર �ારા -;ુષણને ધટાડવા માટ�ના યો�ય પગલા ંલેવામા ંઆવે તો,

પયા/વરાણની AરુGા થઈ શક� અને એ �ારા ;ુ<કાળ ક� અછત ધટાડ શકાય.

(6) -સાર માyયમો :

સમાચાર માyયમો, ર�Kડયો, ટ. વી. વગેર� �ારા ;ુ<કાળ} ત િવ તારોની, ;ુ<કાળપીKડત લોકોની

વા તિવક પKર� થિત રNૂ કરને સરકારને, વૈ�ચક સ ંથાઓને માKહતી :રૂ પાડ શકાય છે. તેમજ +Sતૃ

કર શકાય છે, બીa રતે કહએ તો, -સાર માyયમો �ારા સરકારને તેની જવાબદાર �ગે KદશAચૂનો

:રૂા ંપાડ શકાય છે.

(7) +હ�ર પગલા :

;ુ<કાળ સમયે +હ�ર જનતાના Kહત માટ� ક�ટલાકં અસરકારક +હ�ર પગલા ં ભરવા જોઈએ. 'મા ં

�બનજ!ર અનાજનો સ}ંહ ન થાય તે જો�ુ ંજોઈએ. અનાજની વહચ̈ણી યો�ય રતે થાય, તમામ લોકોને

અનાજ મળ રહ� તેવી Hયવ થા કરવી જોઈએ. આ માટ� ઝડપી અને કાય/Gમ વાહનHયવહારની સગવડ




• I6 V6 %��1�� '6��*

– >વલનશીલ પદાથ/, ઓ�\સજન તેમજ ચો\\સ તાપમાન િસવાય આગ લાગી શક� નહ. ધર, ઓKફસ,

ફ�\ટર, જગંલ બધા જ થળોએ આ >વલનશીલ પદાથ� રહ�લા હોય છે. વાતાવરણમા ંઓ�\સજન પણ

મોટાભાગની જ�યા ઉપલOધ હોય છે.

– Xયાર�, તાપમાન િનયiંણ ધ�ુ ં જ!ર છે. આગ ફાટ નીકળતી અટકાવવા માટ� આગ ઉપર ચોpસ

િનયiંણ જ!ર છે. આ િનયiંણ ચાI ુકા¤ ુબહાર ન +ય તે માટ� અને ' જ�યાએ આગ જ!ર નથી તે

જ�યાએ આગ ન લાગે તે માટ� જ!ર છે.

– મોટાભાગે આગની શ!આત >વલનશીલ પદાથ� �ારા મેળવવાથી થાય છે. આ તાપમાન મળવાની

-K8યા ધીમી ક� ઝડપી હોઈ શક� છે. આગ લાગવા માટ� અનેક પKરબળો જવાબદાર હોય છે. 'વા ક�,

=લૂથી બદેરકારથી, જોણી જોઈને, ઈરાદા:વૂ/ક Zકુશાન પહ�ચાડવામા ંહ�cથુી વગેર� અનેક પKરબળોના

કારણે આગ ફાટ નીકળથી હોય છે.

• આગ ઉપર િનયiંણ :

(1) સૌ -થમ ઓ�\સજન :રુવઠો ધટાડવા અથવાતો બધં કર લેવો.

(2) તાપમાન નીચે લાવ�ુ.ં

(3) >વલનશીલ પદાથ�ને ;ૂર કરવો.

(4) વીજળ જોડાણો બધં કર દ�વા જોઈએ.

– આગને િનયiંણમા ંરાખવાની આ -K8યામા ંઆ બધા જ પગલાઓંનો ચો\\સ અને સ?�ુચત ઉપયોગ

આગને આગળ વધતી અટકાવી શક� છે અથવાતો, િનયiંણ લાવી શકાય છે.

– Tયાર�, આગ લાગે Xયાર�, આગથી સળગી ઊઠ� તેવા પદાથ� ખસેડ દ�વામા ં દ�વામા ં ફ�લાતી અટક� છે.

તેવી જ રતે આગથી -ભાિવત થયેલા >વલનશીલ પદાથ�ને વચનમાથંી કાપી નાખવામા ંઅથવા તો

;ૂર કરવામા ંઆવે તો આગ આગળ વધતી અટક� છે.

દા.ત. જગંલમા ંઆગ લાગે Xયાર�, આગની આસપાસના �Gૃોની હારમાળા કાપી નાખવામા ંઆવે તો,

આગથી સમ} જગંલ િવ તાર બળને ભ મ થઈ અટક� છે. બાકના જગંલને બચાવી શકાય છે.

– ખનીજતેલના �ૂવાઓમા ંઆગ લાગે Xયાર�, તેને ઓ�\સજન મળતો ઓછો થાય તેમ કરવામા ંઆવે છે.

આમ, કરવા માટ� હવાનો -વાહ બધં કરવો પડ� છે અથવા કાબ/ન ડાયો\સાઈડ ગેસZુ ંઆવરણ ઊ=ુ ં

કરવામા ંઆવે છે, ' આગ માટ� એક -િતકારક પKરબળ છે.



– કાબ/ન ડાયો\સાઈડની હાજરમા ંઅગા શJ નથી. તેવી જ રતે રસોડામા ંભર�લી તળવાની કડવાઈમા ં

આગ લાગી હોય તો તેની ઉપર તેના માપZુ ંએક ઢાકં�ુ ં?કૂ દ�વાથી તેને ઓ�\સજન મળતો બધં થઈ

જશે. જો Jાર�ક કોઈ નાની ધાc ુ પર આગ લાગી હોય તો, તેના ઉપર Aકૂ ર�તી નાખંવાથી આગ

હોલવાઈ જશી.

• I6 ��6� "�& b&��2 %��1�� '6��* :

(1) જમીન પર નીચ ેવળેલા રહ�� ુ.ં

(2) Fમુાડો અને ગસે �ાસમા ંના +ય તે માટ� મોÐું કપડાથંી ઢાકં દ�� ુ.ં

(3) આગ લાગે ગસે Xયાર� ઈમરજસંી ફોન ન.ં 101 ઉપર ફાયર�gગેડને ફોન કરો અને આગના બનાવના

થળની ચો\\સ માKહિત આપો.

(4) ઈલ�ે\lિસટ તરત જ બધં કર લેવી. આગ ઉપર પાણી અથવા તો Aકૂ ર�તી નાખંવી.

(5) આગથી બચવા માટ� બધં કર લવી. આગ ઉપર પાણી અથવા તો Aકૂ ર�તી નાકંવી.

(6) અગXયની �ગત વ c ુએકિiત કરવા રોકા� ુ ંનKહ�, કારણ ક� આગ 1બૂ ઝડપથી ફ�લાતી હોય છે. આથી,

પોતાની +તને બચાવી લવેી.

(7) જો Aકુા ધાસની ગaંમા ંઆગ લાગ ેXયાર�, ' સાધન મળ શક� તેમ હોય તેનાથી >વાળાઓ ¤ઝુાવી દ�વી

જોઈએ. પાણી, ધાબળો, કોટન કપ6ુ ંવગેર�નો ઉપયોગ કર શકાય. સળગતા ંમાણસને બચાવવા જનાર

Hય�\તને પણ આગ પકડ લે છે. આથી, બચાવનાર Hય�\તએ પોતાની આગળ ધાબળો, કામળો, કોટ

અથવા કોટન ટ�બલ \લોથ વગેર� પકડ રાખ�ુ ંજોઈએ. જો ક� આ બધી વ cઓુ ઊન ક� Aતુરાઉ જ હોવી

જોઈએ.

આમ, આ બધી વ cઓુ ઊન ક� Aતુરાઉ જ હોવી જોઈએ.

• �� I'�yf�� +%��

(1) > ?ક*' :

– Tયાર�, કોઈ -દ�શોમા ં=કંૂપ આવે છે Xયાર� તેનાથી અનેક સમ યાઓ ઊભી થાય છે. 'મ ક�, ર તાઓ,

ર�લવે, :લુો, બધંો, મકાનો વગેર� બાધંકામને મો�ંુ Zકુસાન પહ�ચે છે.

– ક�ટલાક બાધંકામ ધરાશાયી થઈ +ય છે. તો ક�ટલાક જમીનમા ં નીચે ઊતર +ય છે. જમીનમા,ં

ર તાઓ પર મોટ ફોટો, િતરાડો પડ +ય છે.



– જો =કંૂપની તી�તા વધાર� હોય તો જમીન -દ�શ નીચે બસેી +ય છે અથવા તો �ચકાઈ પણ આવે છે.

ક�ટલીકવાર એ�ુ ંપણ બને ક� એક -દ�શ બી+ -દ�શથી �બલ�ુલ �ટો પડ +ય.

– નદઓ પરના બધં cટૂતા નદઓમા ંભાર� ધોડા:રૂ આવે છે. આથી, Kકનારાના ગામો તણાઈ +ય છે.

સRકડો લોકો ?Xૃ[ ુપામે છે. +ન માલને Zકુસાન પહ�ચ ેછે.

– =કંૂપથી વાહન Hયવહાર, સદં�શો Hયવહાર ખોરવાઈ +ય છે. ટ��લફોન, વીજળના થાભંલાઓ cટૂ જતા ં

હોવાથી તે સેવા બધં થઈ +ય છે. પીવાના પાણીની પાઈપ લાઈનોન ગટર Hયવ થાને, Zકુસાન થાય

છે.

– આવ�યક સેવાઓ વેરિવખરે થઈ +ય છે. માનવ પ�ધુનને +નહાિન થાય છે અથવા તેમને ઈ+

=કંૂપમા ં ધરાશયી થયેલા મકાનોમા ં દટાયેલી ?તૃદ�હોના સમયસર બહાર કાઢવામા ં ન આવે, તેનો

યો�ય િનકાલ કરવામા ંન આવે તો રોગચાળો ફાટ િનકળે છે.

(2) >વાળા?ખુી - @ટન :

– >વાળા?ખુી ફાટવથી ક�ટલીકવાર પવ/તોની રચના થતી જોવા મળે છે. ટા:કુય -દ�શોમા ં>વાળા?ખુી

િવ ફોટન થવાથી ક�ટલીકવાર ટા:નુો થોડો િવ તાર ;ૂર ફંગોળાઈ +ય હોય છે.

– દKરયામા ંભયકંર િવનાશકાર એવા XAનુામી મો+ઓ ઉXપ´ થાય છે, આ મો+ઓ Kકનારા િવ તારોમા ં

તથા દKરયાની સામી બાNુએ આવેલા Kકનાર� -દ�શોમા ં પણ મોટા -માણમા ં િવનાશ કર� છે. 'ટલા

-દ�શમા ંલાવા પથરાય છે Xયા ંસખત નpર ખડકો રચાય છે.

– લાવા પથરાવાથી તે િવ તારમા ંવન પિતનો નાશ થાય છે. સખત ખડકાળ -દ�શોમા ંવન પિતનો િવકાસ

શJ નથી. >વાળા?ખુી ' રાખ બહાર ફ̈કાય છે તે રાખ Tયા ંપથરાય છે Xયાનંી જમીનો ભા� મક બની

+ય છે.

(3) વાવાઝો6ુ ં:

– દKરયાKકનારાના ક�ટલાક -દ�શોમા ંવાવાઝો6ુ,ં ચ8વાત સ+/ય છે. હવાના દબાણમા ંઅચાનક પKરવત/ન

આવતા,ં હવાZુ ંએકદમ હલ�ુ એકદમ દબાણ થતા ંભાર� દબાણવાળ હવા Xયા ંએકદમ ધસી આવે છે

અને આ વાવાઝો6ંુ ક� ચ8વાતની પKર� થિત ઊભી થાય છે.

– ચ8વાતના ક�Wqમા ંહવાZુ ંદબાણ 1બૂ જ નીચR હોય છે. આ વાવાઝોડોની ક� ચ8વાતની ગિત 1બૂ વધાર�

હોય છે. દKરયામા ંજ વાવાઝો6ુ ંરહ� તો તેનાથી Zકુશાન થc ુ ંનથી હોc ુ,ં Kકનારાના િવ તારોમા ંવાવાઝો6ુ ં

iાટક� તો ભાર� Zકુસાન થાય છે.



– મકાનોના છાપરા,ં વાહનો ફંગોળાઈ જતા ંહોય છે. ભાર� ગાજવીજ સાથ વરસાદ પડવાથી પાણી ચાર�બાNુ ં

ભરાઈ રહ�તા :રૂની પKર� થિત ઊભી થતી હોય છે, વીજળના થાભંલાઓ, �Gૃો ઊખડ જતા ંહોય છે.

– ભારતને આશર� 6100 Kક. મી. ની લબંાઈ દKરયાKકનારો મ»યો છે. આથી, વાવાઝો6ુ ંઅવારનવાર Jાક

ને કયા ંસ+/c ુ ંજોવા મળે છે.

(4) :રૂ :

– :રૂના પાણીના તી� વેગ, પાણી ભરાઈ રહ�વાને કારણે +ન-માલZુ ં ભાર� ?કુસાન થાય છે. :રૂ

આવવાથી અનેક લોકો, પ�ધુન તણાઈ +ય છે ક� 6ૂબી +ય છે.

– જમીન પરના બાધંકામો, કાચા મકાનો, ભ�યરાવાળ ઈમારતો જોખમમા ં?કુાઈ શક� છે.

– મોટા -માણમા ંઆિથdક 1મુાર થાય છે. ખતેી, ઉ�ોગ, વેપારને Zકુસાન થાય છે. ખા� સામ}ી, પ�ધુન,

સા ં�ૃિતક ચીજવ cઓુ, મX ય ઉ�ોગ, વગેર�ને ભાર� Zકુસાન થાય છે.

– =તૂકાળમા ં Sજુરાતના િવિવધ િવ તારોમા ં િવનાશક :રૂના અZભુવો થયેલા છે. 1979મા ં રાજકોટ

�જDલાના મોરબી શહ�રના ઉપરવાસમા ંઆવેલ મmY બધં :રૂના -કોપથી cટૂ ગયો હતો. છેDલા 20 થી

25 વષ/મા ંSજુરાત સાત વખત :રૂનો ભોગ બW[ુ ંછે.

– દર�ક આપિ� નવા પદાથ/પાઠ લઈને આવે છે Xયાર� Kદન-પિતKદન થતા િવકાસની સાથે ટ�કનોલોaનો

સ?�ુચત ઉપયોગ કર :રૂની આપિ�નો સામનો કરવા માટ� સ£જતા ક�ળવવી તે સમયની માગં છે.

તા'તરમા ંAરુતની તાપી નદમા ંઆવેલા :રૂ Aરુત શહ�રને પાયમલ કર ના][ુ ંછે.

– આ િવકટ પKર� થિતનો સામનો કરવા સરકારતiંની સાથે તમામ સામા�જક સ ંથાઓ અને જનસેવકોએ

સાથે મળને કાય/ કર� તો જનaવન ઝડપથી ધબકcુ ંકર શકાય.

(5) ;ુ<કાળ :

– મોસમી આબોહવા ધરાવતા ં-દ�શમા ંવારંવાર ;ુ<કાળની � થિત સ+/ય છે. આ �ુદરતી આપિ�મા ં=કંૂપ,

વાવાઝોડા ક� :રૂ 'વી બ� ુથોડા જ સમયમા ંઆવતી આપિ�મા ંસ+/તી િવનાશક અસરો જોવા મળતી

નથી.

– ભારતના ઈિતહાસમા ંએવા ભયકંર ;ુ<કાળ ન�ધાયા છે ક� Tયાર�, માણસ માનવ ?તૃદ�હને ખાઈ જતો

હોય. પરંc,ુ આ' ઝડપી અને કાય/Gમ વાહનHયવહારની 1બૂ સાર સગવડોના લીધે આવી કારમી

પKર� થિતને ટાળ શકાય છે.



– ;ુ<કાળ પીડત લોકોZ ુ,ં ઢોરોZ ુ ંએક થળેથી બી+ થળે થળાતંર કરાવીને અથવા તો :રૂતા -માણમા ં

પાણી, અનાજ, ધાસચારો :રૂા પાડને ;ુ<કાળની પKર� થિતને ગ�ંભર બનતી અટકાવી શકાય છે. લોકોને

=ખૂ ેમરતા ંબચાવી શકાય છે.

– જોક�, વારંવાર, વરસાદની ઓછ માiા ક� ;ુ<કાળની પKર� થિત અZભુવતા ંભારતમા ંસરકાર� કોઈ ;ુ<કાળ

િનવારણ યોજના ક� નીિત બનાવી શકાતે નથી.

– વરસાદ ન પડવાથી, પાણીની તગંી સ+/ય છે. 'ને ;ુ<કાળ કહ� છે. ખતેીમા ં િસ�ચાઈ ન થવાથી પાક

િન<ફળ +ય છે. આથી, અનાજની પણ તગંી ઊભી થાય છે.

• +ક�� 4�& �� z�* 4�& ?

(1) એકમ ક� આસપાસના િવ તારમા ંઆગ લાગી શક�. આ સાથે મોટો િવ ફોટ પણ થઈ શક�.

(2) મોટો ધડાકો ક� િવ ફોટ થઈ શક�. સાથે સાથે આગ પણ લાગી શક� છે.

(3) આસપાસમા ંગસે વળતર થાય. ગસેના -સરણાકં તથા હવામાન અને હવાની Kદશામા ંઝડપથી આગળ

વધે.

(4) બોઈલર ક� ટાકં 'વા પાiમા ં િવ ફોટ થાય તો �ુરચે�ુરચા ઊડને આસપાસના િવ તારમા ં ઈ+

પહ�ચાડ શક�.

(5) ગસેની Zકુસાનકારક વાસને કારણે તે િવ તારની aવતં A�ૃ<ટ નાશ પામે.

(6) માનવ ?Xૃ[ ુથઈ શક�. �ાસો�ાસ સKહતની શાKરરક તકલીફ થઈ શક�.

(7) અક માતને કારણે ગભરાટ થઈ શક�.

(8) >વલનશીલ -વાહ ઢોળાઈ શક�.

(9) વીજ:રુવઠામા ંભગંાળ ક+/ઈ શક�.

(10) વાતાવરણમા ં-;ુષણ ફ�લાઈ શક�.

(11) ઝેર રસાયણોના કારણે ઈ+ પહ�ચી શક� છે.



• |��]6ક +ક��f�� +%� ક�� 4�& ?

(1) ઔધો�ગક અક માતના પKરણામે િવ ફોટ, ધડાકો થતા,ં ¾+ુર ક� કંપનથી બાર બારણા,ં મકાન, શેડ

ધરાશાયી થાય તો નaકમા ંકામ કરતા ંમાણસો-કામદારોને ગ�ંભર ઈ+ થઈ શક� અથવા ?Xૃ[ ુપામે.

(2) એકમની આસપાસની વસતીને કારણે પણ િવ ફોટથી અસર થઈ શક� છે.

(3) એકમની આNુબાNુથી પસાર થતા ંરાહદારઓને પણ ઈ+ પહ�ચાડ શક� છે.

• |��]6ક +ક�� V6 %��1�� '6��*

1. ઔ�ો�ગક અક માત સાવચતેીના પગલા ં:

ઔધો�ગક એકમની થાપના આવા એકમમા ં અક માતની શJતા સાથે જ થાય છે. અસાધારણ

સજંોગોમા ંથતા ંઅક માતની સભંાવનાઓમા ંAરુGા તરક� થઈ શક� તે માટ�નો નાગKરક ધમ/ � ુકહ� છે ?

(1) શJ હોય Xયા ંAધુી ઝેર રસાયણોના ઉXપાદન કરતા ંઅથવા ઉXપાદન -K8યામા ંવપરાશ કરતા ં

એકમોની નaકમા ંવસવાટ મળવો.

(2) ઔ�ો�ગક એકમોની આNુબાNુમા ંવસવાટ કરતા ંલોકોએ તેમના રહ�ણાકંની પાસેના િવ તારમા ંક�વા

-કારના ઔ�ો�ગક એકમો આવેલા છે તેની +ણકાર મેળવવી જોઈએ.

(3) જોખમી રસાયણોના Sણુધમ� િવશેના સાKહXય, ચોપાિનયા, ��ૃપiો વાચંવા અને ટ. વી. ર�Kડયોના

કાય/8મો જોવા સાભંળવા.

(4) જોખણી પKરબળો ઝેર એકમો રસાયણો �ગે િશ�Gત +ણકાર તરવKરયા [વુાનોએ અક માતના

સજંોગોમા ં બચાવ ક�વી રતે થઈ શક� તેની તાલીમ મેળવવી જોઈએ. 'થી અણીના સમયે કામ

લાગી શક�.

(5) અક માત થાય તો બચાવ માટ�ના ઉપાયો �ગે +ણકાર મેળવો અને આવી +ણકાર માટ� સરકાર

વૈ�ચક સ ંથઓ એકમ �ારા યોજનામા ંઆવતા કાય/8મોમા ંસહભાગી થઈ +Sિૃત ક�ળવવી.

(6) અક માતના સજંોગોમા ં કઈ Kદશામા ં થળાતંર કર કયા સલામત આ¹ય થાનમા ં જ�ુ ં તે �ગ ે

સ?દુાય આધાKરત �લાન બનાવો.

(7) થળાતંર સજંોગો સ+/ય તો XવKરત થળાતંર કર કયા સલામત આ¹ય થાનમા ં જ�ુ ં તે �ગે

+ણકાર મેળવો.



(8) સલામત આ¹ય થાને પહ�ચવા માટ� યો�ય Kદશા તરફ લઈ જતા સાર હાલતવાળા અને ઓછા

lાKફકવાળા ર તાઓ પસદં કર રાખવા અને તેની િવગતો �લાનમા ંદાખલ કરવી.

(9) �ુ�ંુબ માટ�ની આપિ� Hયવ થાપન યોજના તૈયાર કર �ુ�ંુબની દર�ક Hય�\તને તેની સમજણ આપી

વાક�ફ કરવા.

(10) ઝેર રસાયણોના Sણુધમ� અને તેનાથી બચવાના -ાથિમક ઉપાયોની �ંુ�ંુબની દર�ક Hય�\તને

માKહતગાર કરવી ક�મ ક� ધણા રસાયણો રંગ અને ગધં વગરના હોય છે. _ખમા ંપાણી આવે અને

ઉપકા આવે તે�ુ ંજણાય તો રસાયણની હાજરની િનશાની છે.

(11) �બનજ!ર અને અયો�ય +ળવણીને લીધે બગડ ગયેલા રસાયણોનો નાશ કરો.

(12) રસાયણો વાપરતી વખતે એકની સાથે બીNુ ંભેળવ�ુ ંનહµ.

(13) રસાયણોનો ઉપયોગ કરતી વખતે FÀુપાન કરશો નહµ.

(14) જો રસાયણ ઢળાઈ +ય તો તેને cરુત જ સાફ કર� દો.

• ઔ�ો�ગક અક માતના આક� મક સજંોગો વખતે સાવચતેી પગલા ં:

(1) ઔ�ો�ગક એકમમા ંમોટ હોનારત થતા,ં એકમમાથંી કોઈ Hય�\ત બહાર ખબર પહ�ચાડ શક� તેમ ન હોય

તો નાગKરક તરક� ફરજ થઈ પડ� ક� સરકાર સ�ાિધશોને, ફાયર �gગેડને, પોલીસ િવભાગને વગેર�ને

થયેલ હોનારતની -ાથિમક ખબર વહ�લી તક� પહ�ચાડ, સરકાર મદદ સમયસર પહ�ચ ે તે માટ�

સહાય!પ થ�ુ.ં

(2) ઝેર ગસે ક� ઝેર રસાયણ લીક�જના Kક સામા ં આવા તXવોની તી�તા અને પવનની Kદશા ઈ�યાદ

પKરબળોના અZસુધંાને એકમની નaકના વF ુિવ તારોમા ંવસતા લોકો માટ� ખતરા!પ બની શક� છે.

(3) >વલનશીલ પદાથ�ની હ�રફ�ર �ારા થતો અક માત આNુબાNુના બી+ એકમો, રાહદાર વાહનો ઈXયાદ

માટ� ખતરો પેદા કર શક� છે.

• અસર} તો લોકોના માનિસક ઉપચારો.

– ;ુધ/ટનાની પKર� થિત અને તેની અસરોને કારણે અસર} ત લોકોની માનિસક સમcલુા જોખમાય છે.

ક�ટલાક લોકો =કંૂપ, :રૂ, XAનુામી વગેર� 'વી અચાનક આવી પડ�લી ભયકંર ;ુધ/ટનાને કારણ ેમાનિસક

િવ�ૃિતનો ભોગ બને છે.

(1) આXમિવ�ાસ :



– આપિ�} તા Hય�\ત પોતાની +ત પરનો િવ�ાસ ઊઠ ગયો છે. આથી, આવી Hય�\તઓમા ં -થમ

પોતાની શ�\ત િવશેનો િવ�ાસ ઊભો થાય તે�ુ ંતે� ુ ંવાતાવરણ ઊ=ુ ંકર�ુ.ં આવી Hય�\તઓની પોતાની

ક�ટલીક જવાબદાર હોય છે.

– આ જવાબદાર િવશે તેને +Sતૃ કરવી જોઈએ. 'થી કરને તે જલદ સામાWય Hય�\તઓમા ં-થમ કઈ

રતે સમાજ અને �ુ�ંુબ સાથે સમાયોજન સાધી શક� તેની િવિવધ ર�તો બતાવવી જોઈએ. Hય�\ત પોતાના

Hય�\તXવ િવશે સભાન કરવો. તેનામા ંપડ�લી AÎુ�ુત શ�\તઓ િવશે તેને અહ�સાસ કરાવવો પડ�.

(2) અસર} તોને ? ૂઝંવતી સમ યાઓ ;ૂર કરવી.

– અચાનક આવી પડતી �ુદરતી આપિ�ઓ અનેક નાની મોટ સમ યાઓ ઊભી કર� છે. આવી

સમ યાઓનો સામનો કરવામા ંHય�\ત શ�\તમાન હોતો નથી.

– આથી, આવી Hય�\તઓ માનિસક વ થતા Sમુાવી બસેે છે. આથી, તેના માનિસક ઉપચાર માટ� શ�\તને

?ઝૂવતી ક�ટલીક સમ યાઓ િવશેની Hયવ� થત +ણકાર મેળવવી જોઈએ અને તે સમ યાઓને શJ

તેટલી જલદ ઉક�લવા -યXન કરવો જોઈએ.

(3) લોકોની � ૂફં :

– આપિ�} ત અને માનિસક રતે અ વ થ Hય�\તને તેના સગા ં સબંધંીઓ, િમiોની � ૂફં, આધાર,

આ�ાસન મળે તે અગXયZુ ંછે. આ આધાર સમાજના લોકો આપે છે.

– તેના ઉપર પણ માનિસક વ થતાની � થિત જોવા મળે છે. લોકોની પોતાના -Xયે ક�ટલા -માણમા ં

લાગણી છે. 'મ ક�, =કંૂપની સમયે લોકોને પર પર મદદ સહકાર મળવાથી અ વ થ Hય�\તઓની

માનિસકતા ઉપર 1બૂ મોટ હકારાXમક અસર ઊભી થાય છે.

– આવા કપરા ંસમયે દવા, આ¹ય છાવણી 'વી -ાથિમક જ!રયાત :રૂ પાડવામા ંઆવે તો પણ Hય�\ત

માનિસક રતે વ થ બનતા લોકો લાગે છે.

– કોઈપણ �ુદરતી આપિ� એ ધમ/, +િત ક� ભાષાને yયાનમા ંરાખીને આવતી નથી. એક જ આપિ�} ત

િવ તારમા ંવસવાટ કરતા લોકો અલગ અલગ ધમ/, +િત, ભાષાના હોય છે. કોઈ અXયતં ગરબતો કોઈ

તવગંર હોય છે.

– આથી, આપિ�} ત િવ તારોમા ં મદદ અને સહકાર માટ� માનવતાને yયાનમા ં રાખીને સેવા ક� મદદ


– દ�શના કોઈપણ િવ તારમા ંમોટ ;ુધ/ટના થાય Xયાર� સમ} દ�શમા ંમાનવતાભ[ુ/ વાતાવરણ ઊ=ુ ંકર�ુ ં

જોઈએ.



– આપિ�} ત િવ તારમા ં ચોર, I ૂટંફાટની -�િૃત ના થાય તે માટ� લોકોમા ં +Sિૃત લાવવી જોઈએ.

દ�શના દર�ક નાગKરકને -ાથિમક સારવાર માટ� l�િન�ગ ફર�જયાતપણે આપવી જોઈએ. દર�ક શૈG�ણક

સ ંથાઓમા ંઆવી l�િન�ગ ફર�જયાત રતે શીખવવી જોઈએ.

• રોગ એક �ુદરતી આપિ� :

– =કંૂપ, :રૂ, વાવાઝો6ુ ં ;ુ<કાળ વગેર� આપિ�ઓની 'મ રોગ એ પણ �ુદરતી આપિ� જ છે. કારણ ક�,

રોગચાળો ફાટ નીકળતા અસ]ંય લોકો ?Xૃ[ ુપામે છે. જો આવા રોગો પર કા¤ ુલવેામા ંના આવે તો

મોટ સ]ંયામા ંરોગ ફાટ નીકળતા લોકો ?Xૃ[ ુપામે.

– Aરુતમા ં�લેગ થવાના અનેક કારણો હતા. 'માZુ ંએક ?]ુય કારણ એ હc ુક�, Aરુતમા ંતાપી નદમા ં

ભાર� િવનાશક :રૂ આH[ુ ં હc ુ.ં આ :રૂના ં પાણી સમ} Aરુત શહ�રમા ં ફર વ»યા હતા,ં આ :રૂમા ં

-ાણીઓની સાથે, મોટ સ]ંયામા ંÒદરો ?Xૃ[ુ ંપાxયા હતા. આ Òદરોના ?તૃદ�હો કોહવાતા ક� સડતા �લેગ

ફાટ િનક»યો હતો. Hયાપક રતે ફ�લાયેલા રોગની સમ યાને ;ૂર કરવા માટ� લોકોએ તથા સરકાર તiેં

ક�ટલાકં ચો\\સ પગલા ંતક�દાર માટ� ઊઠાવવા જોઈએ. ' આ ?જુબ છે.

(1) ગદંક વહ�લી તક� સાફ કરવી જોઈએ.

(2) વ છ પીવાના પાણીની Hયવ થા કરવી જોઈએ. પીવાના ં પાણી હમેંશા ગાળને, વmછ કરને પી�ુ,ં

પીવાના વાસણો હમેંશા વmછ રાખવા, પીવાના પાણીમા ંકલોKરનની ટકડઓ નાખંવી જોઈએ. પાણીને

ઊકાળને પી�ુ ંજોઈએ.

(3) ખોરાક તાજો જ લવેો જોઈએ. ખાણી પીણી બ+રો અ?કુ સમયગાળા Aધુી બધં રાખવા જોઈએ- ઝાડા

ઊલટના ંKક સાઓમા ં-વાહ ખોરાક જ લવેો જોઈએ.

(4) ઘરની આસપાસ �ૂડો કચરો જમા થયો હોય તો તાXકા�લક ત હટાવી લઈને સાફ Aફૂ કરવી જોઈએ. વF ુ

ગદંક ના ફ�લાય તે માટ� જcંનુાશક દવાઓનો છટંકાવ કરવો જોઈએ.

(5) મmછરો ઉXપિ� અટકાવી જોઈએ. લીમડાના પાદંડાનો Fમુાડો કર મmછરને ;ૂર રાખવા. Aયૂ�દય અને

Aયૂા/ ત સમયે બાર� બારણા ંબધં રાખવા જોઈએ.

(6) ધરની નaકના પાણીના ખાબોચીયા ખાલી કરાવી, દવાનો છંટકાવ કરાવવો. ભરાયેલ પાણી પર

ક�રોસીન, બળેલા @ડ ઓઈલ ક� અWય તેલનો છટંકાવ કરવો.

(7) પીવાના પાણી લીક�જ શોધી તાXકા�લક Kરપેર કરાવવા.




(8) ફરતા ંદવાખાના શ! કરવા ંજોઈએ. એથી, તમામ લોકોને આરો�ય �ગનેી -ાથિમક Aિુવધા તાXકા�લક

મળ રહ�.

(9) ટ. બી. પો�લયો, િiSણુી અને ઓરની રોગ-િતકારક રસી ?કુાવવી.

(10) ઘરગ�¿ુ ંવપરાશ માટ�ના પાણીની ટાકંઓ અઠવાKડયે ખાલી સાફ કરવી.

(11) રાiે Aતૂી વખતે મmછરદાનીનો જ ઉપયોગ કરવો.

આમ, રોગચાળા 'વી �ુદરતી આપિ�થી આવી રતે બચાવ કર શકાય.



• વીજળની આગોતર સાવચતેી :

વાવાઝો6ુ ંઅને વીજળ મોટાભાગ ેસાથે જ થાય છે, વીજળના એક ઝબકારામા ં 12,50,00,000 વોDટ

'ટલી વીજળ હોય છે. આ વીજળ કોઈZુ ંપણ મોત નીપવાવી શક� છે. આથી વીજળ માટ� બદેરકાર

રહ��ુ ંન જોઈએ. એક વાતZુ ંyયાન રહ� ક�, વીજળ તેના માગ/મા ંઆવતી કોઈપણ વ c ુ ંiાટક� છે. Tયાર�,

પણ વીજળ થાય Xયાર� ક�ટલીક બાબતો નીચ ે?જુબ છે.

(1) ઈલેકlક ઉપકરણો, પાણીની લાઈન ભજેથી ;ૂર રાખવા, વીજળ થાય Xયાર� ટ. વી. બધં કર દ�� ુ,ં

વણવપરાતા �લગ ઢાકં રાખવા.

(2) વીજળના વાહક વડ� ધરને -કાશી વીજળથી Aરુ�Gત બનાવ�ુ.ં

(3) વીજળના વાહક બને તેવી કોઈપણ વ cથુી ;ૂર રહ�� ુ.ં ભઠા એKડયેટર, °લૂા, ધાcનુી નળ, િસ�ક, ફોન

વગેર�થી ;ૂર રહ�� ુ.ં

(4) ' િવÇતુ ઉપકરણોનો સપંક/ �લગ સાથે ચાI ુ હોય 'વા ક�, ટ. વી. િમGર, OલRડર, x[�ુઝક િસ ટમ,

ઈ©ી, હ�ર ®ાયર, ઈલ\ેlકલ ર�ઝર વગેર�નો ઉપયોગ કરવો નહ. જો વીજળ તમારા ઘર ઉપર પડ� તો

તેનો વીજભાર વહન થઈને તમારા Aધુી પહ�ચી શક� છે. વીજળના તોફાન દરિમયાન ફોનનો ઉપયોગ

કરવો નહµ. વીજળ બહાર આવેલી ટ��લફોન લાઈનો પર iાટક શક� છે.

(5) િસ�ક, બાથ અને નળ નળઓનો સપંક/ ટાળવો. બાર, બારણા ંઅને વીજળના ઉપકરણોથી ;ૂર રહ��ુ.ં

(6) શોટ/સKક·ટ વીજ-વાહ આપોઆપ બધં થઈ +ય તેવી � વચ વાપરવી. ધરની દર�ક Hય�\તને મેઈન

� વચની +ણ હોવી જોઈએ.

(7) વીજળના તોફાન સમયે ઝાડ નીચનેા ઊભા રહ�� ુ.ં Kફિશ�ગ રોડ ક� છiી પકડ રાખવી નહ. ટ��લફોનના

થાબંલાને અડ�ુ ંનKહ.

(8) વીજળના તોફાન સમયે જો તમે ?સુાફર કરતા ંહોવ તો તમારા વાહનમા ંજ રહ��.ુ વાહનો સૌથી સા! ં

રGણ :!ૂ પાડ� છે.

વીજકરંટ લાગે Xયાર� લાકડા ં'વી અવાહક વ c ુવડ� શોક લાગનાર Hય�\તને વીજ-વાહથી ;ૂર ખસેડ

દ�વી. કરંટ લાગનાર Hય�\તને અડ¯ા િવના દાઝ¯ા ઉપર પાણી ર�ડ�ુ ં દાઝેલા ભાગ ચ�ટ�લા કપડાને

ઉખાડ�ુ ંનKહ.

• ;ુધ/ટના} ત ઈમારતના અસર} ત માટ� -ાથિમક સારવાર :



' લોકો ;ુધ/ટના} ત ઈમારતના ઉપરના ભાગમા ંરહ�લા હોય તેમને તાXકા�લક બચાવી લવેા. તેઓને

સલમત જ�યાએ ક� સારવાર માટ� Xયાની ખસેડ લવેા. ઈમાતરમા ં ફસાયેલા લોકોને વF ુZકુશાન ના

થાય તે માટ�ની કાળa લઈને Aરુ�Gત રતે બહાર કાઢવા. કાટમાળમા ંફસાયેલી Hય�\ત સભાનાવ થામા ં

છે ક� ?િુછdત અવ થામા ંતે ખાસ ચકાસ�ુ.ં

જો કોઈ અસર} ત બેભાન અવ થામા ંહોય તો તેની નાડ અને �ાસોmછવાસ જોઈને, તે -માણે

સારવાર આપવી. HયKકત ભાનમા ં છે ક� નહµ તે તપાસ�ુ.ં તેને ધેમેથી ટપારને મોટ�થી :છૂ�ુ ં ક� તે

બરાબર છે ક� નહµ? �ાસોmછવાસ બરાબર ચાલે છે ક� નહµ તે તપાસી લ�ેુ.ં જો તે �ાસ લતેી ના હોય તો

મા¿ુ ંપાછળ ઢળcુ ંરાખી, નાક પકડ બધં કરો. તેના મોઢા ઉપર સારવાર આપનાર Hય�\તએ પોતાના

હોઠ સ£જડ બધં કર દ�વા અને બ ેધીમા �ાસ દર�ક �ાસ દસથી પદંર સેકંડ માટ� આપવા એ પછ નાડ

ચાલે છે ક� નહ તે જો�ુ.ં ગળાનો ભાગ તમાર નaકમા ં હોય Xયા ંનાડ શોધવી અને 5થી 10 નાડ

તપાસવી.

જો નાડ ન અZભુવાતી હોય તો, સી. પી. આર. શ! કરો. છાતીના હાડકા ંનીચનેી બાNુનો ખાડો

શોધી, _ગળઓની બાNુમા ંજ બી+ હાથની હથેળ ?કૂવી. છાતી હાડકાથંી હાથ લઈને બી+ હાથમા ં

?કૂો અને _ગળઓનો છાતીથી ;ૂર રાખો. 15 વાર દબાણ, ખભાઓ હાથ ઉપર આવે તેમ ગોઠવો,

છાતીના હાડકાને 1.5 ¶ચથી 2 ¶ચ Aધુી દબાવો એવા 15 દબાણો આપો. દર�ક દબાણ 10 સેકંડ ચાલ ે

તેવી રતે અને હાથ સતત છાતી પર રાખીને અને _ખો સતત તેના ચહ�રા રાખીને ઉપર નીચે દબાણ

આપો.

બે હળવા �ાસો�ાસ આપવા. હવાનો માગ/ 1Dુલો કરો અને મા¿ં ુપાછળ નમાવો. નાક બધં કર,

તમારા હોઠ મોઢા કરતા બરાબર ચીટકાવી દો. 10 થી 12 સેકંડ ચાલે તે -માણે બે ધીમા �ાસોmછવાસ

આપવા.

એક િમનીટ પછ, 5 સેકંડ માટ� નાડ ફરથી તપાસવી. જો Hય�\તની નાડ ચાલતી ના હોય તો

અને તે �ાસ લતેો ન હોય તો દબાણથી અપાતા �ાસોmછવાસની -K8યા 15 થી 30 િમિનટ Aધુી ચાI ુ

રાખવી.

;ુધ/ટના} ત ઈમારતમા ંધાયલ થયેલી Hય�\તને જો ર\ત©ાવ થતો હોય તો તેના ધા પર સીFુ ં

દબાણ ?કૂ�ુ.ં જો લોહ નીકળc ુ ંહોય તો તેને હ/દયથી ઉપરના ભાગમા ંરાખવાથી બહાર વહ�તા લોહZ ુ ં

દબાણ ઓY ંથશે. લોહ બધં કરવા ®�િસ�ગ ?કૂને પાટો બાધંવો. લોહ વહ�c ુ ંઅટકાવવા માટ� આડકતરા



દબાણનો પણ ઉપયોગ કર શકાય. પાટો વધાર� મજ¤તૂ સખત રતે બાધંવો નહ. જો બા¸ ર\ત©ાવ

કરતા ં_તKરક ર\ત©ાવ થાય તો તે વF ુગભંીર અને જોખમી છે.

• આગથી થતી ઈ+ઓ માટ� -ાથિમક સારવાર :

' Hય�\તને આગે પકડ હોય તેની >વાળાઓ ¤ઝુાવી દ�વી જોઈએ, આ માટ� પાણી અથવા તો

>વલનશીલ ના હોય તેવી વ cનુો ઉપયોગ કરવો જોઈએ. દાઝેલા ભાગ ઉપર :<ુકળ ઠ6ું ર�ડ� ુ ંક� 'થી

તેને પીડા ઓછ થશે અને અXયતં ગરમીને લીધે �દરના અવયવોને વF ુ Zકુસાન થcુ ં અટક�. જો

રાસાય�ણક પદાથ�થી બળવાZુ ંબWય ંહોય તો બળ ગયેલા ભાગ ઉપર �ટથી પાણી ર�ડ�ુ.ં દાઝલેા ભાગ

ઉપર 8મ '� ુકંઈ લગાડ�ુ ંનહµ.

• િવ�ની �ુદરતી હોનારતો �ૂંકમા ંજણાવો.

• િવ�ના િવિવધ દ�શોમા ંસ+/યેલ �ુદરતી હોનારતોની ક�ટલીક મહXવની િવગતો નીચ ે-માણે છે.

(1) આKÓકા દ�શમા ં:

– સમ} આKÓકા :રૂ અને ;ુ<કાળ 'વી હોનારતો અવારનવાર બને છે. ઉ�ર આKÓકામા ંધરતીકંપ 'વી

હોનારતો ધણીવાર સ+/ઈ છે. એટલાસ પવ/તની સમ} પવ/તમાળા અને આKÓકન Kર¦ટ વેલીના

-દ�શોમા ંધરતીકંપ અને >વાળા?ખુીના બનાવો બને છે.

– આવી હોનારતોથી મોટા -માણમા ંમાનવસહંાર થતા િમલકત અને સદં�શાHયવહારની Aિુવધાઓને ભાર�

Zકુસાન થાય છે, તેને કારણે આિથdક -�િૃ�ઓ અટક +ય છે અને રોગચાળો ફ�લાય છે. હોનારતો

�ગનેી ચતેવણી આપવાની પºિત તથા સચંાલન Hયવ થામા ં ખામી છે Xયા ંઆવી હોનારતો સમ}

અથ/તiંને ખોરવી નાખે છે.

– આKÓકામા ં1972-73 તથા 1984-85મા ંમોટા -માણમા ં;ુ<કાળ પડતો હતો. અ:રૂતી વાહનHયવ થાની

Hયવ થાને કારણે અનાજના િવતરણમા ંઅવરોધો ઊભા થતા હતા,ં તેને કારણ ે;ુ<કાળની તી� અસર

જોવા મળતી હતી.

– દ�Gણ આKÓકાના એલેઝા®ંા અને જોહનેસબગ/મા ંઈ.સ. 2000મા ંઆવેલા ;ુ<કાળની તી� અસર જોવા

મળતી હતી.

– દ�Gણ આKÓકાના એલેઝા®ંા અને જોહનેસબગ/મા ંઈ.સ. 2000મા ંઆવેલા ;ુ<કાળની તી� અસર જોવા

મળતી હતી.



– ક�Wયામા ં ;ુ<કાળને પKરણામે સ+/તી પાણીની તી� તગંી અને તેને કારણે વીજ ઉXપાદન ઉપર માઠ

અસર પડ� છે. પKરણામે સ+/િત પાણીની કર�ુ ંપડ� છે. 1999 અને 2000મા ંવીજળના ર�શિન�ગને કારણ ે

KદવસZુ ંબે િમ�લયન અમેKરકન ડોલર 'ટIુ ંZકુશાન થcુ ંહc ુ.ં

(2) એિશયા અને પેિસKફક િવ તારોમા ંહોનારત :

– િવ�ની મોટાભાગનેી �ુદરતી હોનારતો પૈક 75 ટકા હોનારતો 1979 થી 1997ના વષ/ દરિમયાન એિશયા

અને પેિસKફકના દ�શોમા ં બWયા હતા.ં આ હોનારતોમા ં વાવાઝોડાZ ુ ં -માણ -િતવષ/ વy[ુ ં છે. Tયાર�

>વાળા?ખુી, ધરતીકંપ અને XAનુામી 'વા બનાવોમા ં� થરતા જળવાઈ છે.

– આ સમયગાળા દરિમયાન આ િવ તારમા ંલગભગ 1.4 િમ�લયન લોકો ?Xૃ[ ુપાxયા હતા ંઅને 4000

િમ�લયન લોકો ઉપર તેની િવપKરત અસર થઈ હતી અને છેDલા iણ દાયકા �ુલ 138 િમ�લયન

અમેKરકન ડૉલર 'ટલો ખચ/ કરવામા ંઆHયો હતો.

• :QM: 4� ;}}:�� H( ��&�� ,�� "��

�2ш "�� %*.&� - �b~ � �ક

ચીન 200 થી વF ુ 3,11,000

ભારત 300 થી વF ુ 1,20,000

Kફ�લપા¶સ 300 થી વF ુ 34,000

¶ડોનેિશયા 200 15,000

બા�ંલાદ�શ 181 2,50,000

ભારત 3 50,000

– સામાWય રતે દKરયાKકનાર� તથા >વાળા?ખુીની નaક -દ�શોમા ં�ુદરતી હોનારતો વF ુસ+/ઈ છે.

– ઉ�ર પિ�મ પેસેKફક, બગંાળના ઉપસાગરનો દ�Gણ ભાગ, ભારતનો :વૂ/ તરફનો -દ�શ અને

બા�ંલાદ�શના ંદ�Gણના ભાગમા ંવાવાઝોડાના બનાવો અવારનવાર બને છે.

– ચીને અને ભારતના -દ�શો :રૂની શJતાવાળા દ�શો છે.

– પવ/તો અને ટ�કરવાળા -દ�શો :રૂની શJવાળા દ�શો છે.

– ભારત, ઈરાન, નેપાળ, Kફ�લપા¶સ અને પેિસKફક મહાસાગરના ટા:ઓુમા ંધરતી ¾+ુવે તેવા બનાવો

વારંવાર બને છે.



– ¶ડોનેિશયા, +પાન અને Kફ�લપા¶સમા ં>વાળા?ખુી ફાટવાના બનાવો વારંવાર બWયા છે.

(3) ~��'��* �2ш��* "�� :

– સામાWય રતે આ દ�શોમા ં:રૂ અને પવનના તોફાનો વારંવાર સ+/યા છે. અ?કુ દ�શોમા ંધરતીકંપ પણ

થતા ં હોય છે. 1999ના Kડસેxબરમા ં ' પવનના તોફાનો આHયા હતા ં તેને કારણે પાક, જગંલો અને

માળખાકય Aિુવધાઓને પાચં �બ�લયનZુ ંZકુસાન થ[ુ ંહc ુ,ં Tયાર� 1991 થી 1995ના સમય દરિમયાન

આવેલા :રૂની કારણે 99 �બ�લયન પાÒડZુ ંZકુસાન �દાજવામા ંઆH[ુ ંહc ુ.ં

– પરંc ુઈ.સ. 2000મા ં:રૂ આવેIુ ંહc ુ ંતે સૌથી િવનાશક હc ુ ંતેને કારણે �ુલ 10.6 �બ�લયન અમેKરકન

ડૉલર વીમા ખચ/ના 25 ટકા 'ટIુ ં Zકુસાન થય ં હc ુ.ં તા'તરના વષા/મા ં િશયાળાના મKહનાઓ

દરિમયાન [રુોપમા ંલાબંા સમય તી� પવનના તોફાનો સ+/ય હતા ંતેના પKરણામે ઝેક KરપÔOલક, Óાસં,

જમ/ની, હગંેર, ઈટાલી, પો�ુ/ગલ, � વટઝલËડ, [8ુ�ન અને [નુાટ�ડ Kક��ડમમા ં :રૂની પKર� થિત સ+/ઈ

હતી.

– 1971 થી 1998ના સમયગાળા દરિમયાન �ુલ 163 મોટા :રૂ આHયા ં હતા.ં આ માટ�ના ?]ુય કારણો

હવામાનમા ંફ�રફાર, નદઓના ઉપરવાસમા ંથતા ફ�રફારો, જમીનનો વધાર� પડતો ઉપયોગ, રોડ ર તા

અને ર�લવે પાણીનો યાિંiક કામગીર માટ� ઉપયોગ વગરે� ગણવામા ંઆHયા હતા.

(4) લેKટન અમેKરકા અને ક�ર��બયન હોનારતો :

– આ દ�શોમા ં મોટાભાગની �ુદરતી હોનારતો ભખેડો ધસી પડવાથી ધરતીકંપ, ;ુ<કાળ, વાવાઝોડા,

ચ8વાત, :રૂ, દKરયાઈ ભરતી અને >વાળા?ખુીને કારણે સ+/ઈ છે. 90ના દાયકામા ં�ુદરતી હોનારતોથી

65,260 લોકોના ?Xૃ[ ુપાxયા.

(5) ઉ�ર અમેKરકામા ંહોનારતો :

– ઉ�ર અમેKરકામા ંNુદા Nુદા -દ�શોમા ંધરતીકંપ, >વાળા?ખુી, ચ8વાત, વટંોળ, બરફના તોફાન, ;ુ<કાળ,

:રૂ અને જગંલોમા ંઆગના બનાવોને કારણે હોનારતો સ+/ઈ છે. સરકાર� :રૂ અને જગંલોમા ંઆગને

અટકાવવા પગલા ંલીધા છે.

– 1993મા ંિમિસિસપી નદમા ંઆવેલા :રૂને કારણે 75 ગામો તારાજ થય હતા.

– 1997મા ંઅમેKરકાના ઉ�રમાથંી ક�નેડા તરફ વહ�તી ર�ડ રવરમા ંછેDલા 150 વષ/મા ંન આH[ ુહોય તે�ુ ં

:રૂ આવવાને પKરણામે 5 �બ�લયન અમેKરકન ડૉલરZુ ંZકુસાન થ[ુ ંહc ુ.ં

(6) પિ�મ એિશયામા ંહોનારતો :



– પિ�મ એિશયાના -દ�શો Aકૂા છે. લગભગ 80 ટકા િવ તારમા ં રણ છે અને આ િવ તારમા ં ;ુ<કાળની

સમ યા ધટના છે.

– 1930 ના દાયકામા,ં 1960ના અને 1990ના દાયકામા ં મોટા િવ તારમા ં રણ છે અને આ િવ તારમા ં

;ુ<કાળની સમ યા ધટના છે.

(7) ભારતમા ંહોનારતો :

– ભારતમા ં અવારનવાર નદઓમા ં :રૂ, Kહમાલય -દ�શોમા ં ભેખડો ધસી જવી, =કંૂપ રોગચાળો વગેર�

હોનારતો સ+/ઈ છે. તેને કારણે અસ]ંય લોકો ?Xૃ[ ુપામે છે છે, લોકોZુ ં થળાતંર થાય છે, ઢોરઢાખંર

મેX[ ુપામે છે.

– પાક તથા િમલકતોને ભાર� Zકુસાન થાય છે. આવી �ુદરતી હોનારતોથી પેદા થતી માઠ અસરો

િનવારવા ભારત પાસે :રૂતી Hયવ થા નથી. પરંc ુ છેDલા દાયકામા ં બનેલી હોનારતોને કારણ ે

હોનારતના સચંાલનનો ]યાલ વી�ૃત બWયો છે. લોકોમા ંપણ +Sિૃત વધી છે.

(અ) Kહમવષા/ :

ભારતમા ંઉ�ર� આવેલા Kહમાચલ-દ�શમા ંવારંવાર Kહમવષા/ને કારણે હોનારત સ+/ય છે. છેDલે 2004મા ં

કા�મીરના ખીણ-દ�શમા ંચામોલી, !q-યોગ, તેહર ગઢવાલ, ઉ�રકાશી, ¹ીનગર નએ જx? ુિવ તારમા ં

સતત Kહમવષા/ને કારણ ે�ુલ 54 Hય�\તઓ ?Xૃ[ ુપામી હતી અને વીજળ તથા ટ��લફોન સેવાઓ ધીમા

Kદવસો Aધુી ખોરવાયેલી રહ હતી.

(બ) ;ુ<કાળ

Sજુરાતમા ંવારંવાર ;ુ<કાળની � થિત પણ સ+/ય છે. છેDલે 2002મા ંસતત iી+ વષb ;ુ<કાળની � થિત

સ+/ઈ હતી. Nુલાઈ �ત Aધુીમા ંપણ વરસાદ પડ¯ો ન હતો. પKરણામે 6,915 રા�ત ક�xપો �ારા 795

લાખ લોકોને સરકાર� રોa :રૂ પાડ છે.

(ક) :રૂ

2003મા ંSજુરાતમા ંઆવેલ ભાર� :રૂને કારણે Aરુત, વડોદરા અને ખેડા �જDલામા ં:રૂને કારણે 52,000

મકાનો અને Õપંડાઓને Zકુસાન થ[ુ ંહc ુ.ં સૌરા<lમા ં50 લાખ લોકો ?Xૃ[ ુપાxયા ંહતા.ં Aરુત �જDલામા ં

700થી પણ વધાર� વF ુઢોરો ?Xૃ[ ુપાxયા.

(ડ) વાવાઝોડા

ભારતમા ં2003મા ંનવેxબર માસમા ંિવજયવાડાના મચલીપÂÉનમના દKરયાKકનાર� વહ�લી સવાર� આવેલા

વાવાઝોડાને કારણે 25 માનવીઓ ?Xૃ[ ુ પાxયા હતા. અને 25 માછમારો 6ૂબી ગયા હતા ં અને તે



વખતના ?]ુય -ધાન એન.ટ.રામારાવના િનવેદન ?જુબ 50,000 લોકોને સલામત થળે ખસેડવામા ં

આHયા.

(ઇ) =કંૂપ

Sજુરાતમા ં 26 +W[.ુ 2001ના રોજ િવનાશક =કંૂપને કારણે Sજુરાતના અનેક� �જDલામા ં િવનાશ

સ+/યો હતો. ધરતીકંપZુ ં ક�Wq �બW;ુ =જુ હc ુ.ં 'મા 3000 લોકો માયા/ ગયા હતા. મોરબી અને

માળયામા 125 લોકો, વાકંાનેરમા ં40 લોકો, +મનગરમા ં87 લોકો, રાજકોટમા ં10 લોકો, અમદાવાદમા ં

400 લોકો, Aરૂતમા ં32 લોકો.

(ઈ) દKરયાKકનારા

તા'તરમા ં 26મી +W[આુર 2005ના રોજ ભારતના _દાલન-િનકોબાર ટા:ઓુ તથા તિમલનાડો,

ક�ટલા, _`-દ�શમા ંતબાહ મચાવી હતી. _દામાન િનકોબાર ટા:ઓુ ઉપર �દા' 3000 માણસો ?Xૃ[ ુ

પાxયા હતા.ં તિમલના6ુમા ં 2500 માણસો અને પિ�મ Kકનાર� 121 લોકો ?Xૃ[ ુ પાxયા હતા.

દKરયાKકનારાના િવ તારમા ંઆવેલ મકાન િમલકતો નાશ પાxયા હતા.ં

• ��,�� %89� "��

માનવસ��ત હોનારતો માટ� માનવીય કારણૉ 'વા ક� જગંલોનો નાશ, પાણી અને જમીનના સચંાલનમા ં

બેદરકાર, =ગૂભ/ અ�ધુડાકા, રાસાય�ણક -યોગો, નદ ઉપર બધંાતા મોટા ડ�મ વગેર� કારણે જવાબદાર

ગણવામા ંઆવે છે.

(1) માyય અને પિ�મ આKÓકામા ંજગંલો સાફ થવાને કારણે Xયાના ંહવામાન અને વરસાદમા ંમોટા ફ�રફાર

થયો છે અને તેને કારણે ;ુ<કાળZુ ંજોખમ વy[ુ ંછે.

(2) [રુોપમા ં �ુદરતી હોનારતો કરતા માનવસ��ત હોનારતો �ારા ધ�ુ ં આિથdક Zકુસાન થ[ુ ં છે. તેમા

ઔ�ો�ગક અક માતોનો સમાવેશ થાય છે. યiંોના ભાગોમા ંધસારો તથા કામદારોની =લૂ, અણઆવડત,

બેદરકાર વગેર� આવી હોનારતો માટ� જવાબદાર ગણી શકાય.

(3) લેKટન અમેKરકા અને ક�ર��બયન દ�શોમા ંખાણના અક માતો તથા તેલ લીક થવાને કારણે હોનારતો સ+/ઈ

છે.

(4) ભારતમા ં1984મા ંભોપાલમા ંિમથાઈલ આઈસો સાયનેટ ગસે લીક થવાને કારણે ધણા લોકો ?Xૃ[ ુપાxયા

હતા ંઅને આNુબાNુના -દ�શોમાથંી અસ]ંય લોકોને થળાતંર કર�ુ ંપડ× ુહc.ુ આ -કારની ધટનાઓ ન

બને તે માટ� ધણા દ�શોમા ંપયા/વરણને લગતા કાયદાઓમા ંજ!ર Aધુારા કરવામા ંઆHયા છે.



(5) KદDહમા ંિસનેમાSહૃોમા ંઆગ લાગતા �દા' 60 લોકો ?Xૃ[ ુપાxયા હતા.

(6) ભારતમા ં2002મા ંહKરયાણામા ંદાદરગામથી 6 Kક. મી. ;ૂર આકાશમા ં15,000 �ટની �ચાઈએ સાઉદ

એરવેઝZુ ંજxબો 'ટ િવમાન અને કાઝ તાન એરલા¶સZ ુિવમાન અથડાતા 350 માણસોના ?Xૃ[ ુપાxયા

હતા.

(7) ભારતના અનેક રાTયોમા ં સા-ંદાિયક તોફાનો �ારા ધણી હોનારતો સ+/ઈ છે. Sજુરાતમા ં 28મી

ફ�Øઆુરના રોજ સા-ંદાિયક તોફાનો ફાટ નીક»યા હતા. આ માનવસ��ત હોનારતને કારણે માલ

િમલકત અને ધધંા રોજગારને થયેલ Zકુશાનને �દાજ 2000 કરોડ !િપયા હતો. Sજુરાત ¶� ટટટુ

ઓફ ડ�વલોપમRટ Kરસચ/ના Kડર�\ટર Aદુરશન આયગંરના મત -માણ ેઆ તોફાનોને કારણે _તKરક અને

િવદ�શી રોકાણો ઉપર માઠ અસર પડ છે.

(8) તિમલના6ુના �ંુભકોણમ શહ�રમા ં¹ી�ૃ<ણ શાળામા ંમાyયાહન ભોજન તૈયાર કરવાના સમયે ભીષણ આગ

લાગી હતી અને તેમા ં8 થી 10 વષ/ની Òમરના 100 િવ�ાથ¢ઓ બળને ?Xૃ[ ુપાxયા હતા.ં તાિમલના6ુના

?]ુય-ધાન જય લ�લતાએ શાળાના સચંાલકોને જવાબદાર ઠ�રHયા અને આચાય/ની ધરપકડ કર હતી.

અમેKરકાના વDડ/ l�ડ સRટર ઉપર _તકવાદઓ �મુલો પણ માનવસ��ત હોનારત ગણા.

• ��- ��P�� +� �� +%��

��ક�% '�� * 6� B� +� Bક�� 2$ �* - �.& ક��) ‘�� P��’ W, � � �� W�?

ш� ��2 ?

1. �� P�� .&�� :

– િવ�મા ં1950 પછ H તીમા ં િવ ફોટજનક વધારો થઈ ર¸ો છે. 1830મા ંવ તી 100 કરોડની હતી '

1930મા ં200 કરોડ થઈ.

– આ -થમ અબજ વધતા 100 વષ/ લા�યા હતા. 1960મા ંવ તી 300 કરોડની થઈ હતી. આમ, 100

કરોડ વધતા વષ/ લા�યા. 1975મા ંવ તી 400 કરોડ થઈ, એટલે 100 કરોડ વધવા 15 લા�યા. આ

ગણતર -માણ ેપાચંમા ંઅબજ માટ� 11 વષb અને છÙા અબજ માટ� 7 વષ/ લાગશે.

– િવકસતા દ�શોમા ં પણ �ુદરતી સાધન સપંિ�ના -માણમા ં Tયા વ તી વF ુ છે તેવા ભારત, ચીન,

gા�ઝલ, ¶ડોનેિશયા, આજ ÚKટના 'વા દ�શોમા ંવ તી િવ ફોટ સ+/યો છે. આમા ં પણ દ�Gણ એિશયા

અને લKેટન અમેKરકાના દ�શોમા ંવF ુવ તી સ+/યો છે. આ દ�શોમા ં�ચા વ તી �Kૃsન �ચા દર� આિથdક

િવકાસને અવરોyયો છે.



– વ તી સ8ંમણમા ંબીજો તબpો વ તી િવ ફોટ દશા/વે છે.

• - �b~��* ��'� ક��)� :

(1) ?Xૃ[દુરમા ંઝડપી ધટાડો :

– િવકસતા દ�શોમા ંખતેી િવકાસને લીધે અનાજZુ ંઉXપાદન વધતા તથા વાહનHયવહારની સગવડો વધતા

અનાજની સરળ અને ઝડપી હ�રફ�ર શJ બનતા ં�ુદરતી આપિ�થી થતા ં?Xૃ[Zુ ુ ં-માણ ધટુ ંછે.

– આરો�યિવષયક સગવડો વધતા ચપેી રોગથી થતા ં?Xૃ[Zુ ુ ં-માણ ધટ ુછે.

– આિથdક િવકાસ થતા ં માથાદઠ આવક વધતા તબીબી સગવડો લવેી શJ બની છે. લોકોનો :રૂતો

પૌ�<ટક ખોરાક મળતા રોગથી થતા ં?Xૃ[ ુધટÛા છે.

– િશGણનો ફ�લાવો થતા ંરોગ �ગનેી +ણકાર અને ઉપાયો �ગનેી સમજ વધતા ંમરણZુ ં-માણ ધટ ુ

છે.

(2) જWમદર �ચો હોવાના કારણો :

– િવકસતા દ�શોમા ંથતા ંનાની Òમરના લ�ન

– સ[ં\ુત �ુ�ંુબ-થા, ખોટા ધાિમdક ]યાલો

– ગરબીર�ખા નીચે aવતી વF ુવ તી થાપણ!પ બની છે.

– �ુ�ંુબિનયોજનનો અ:રૂતો -સાર અને -ચાર

– સામા�જક સલામિતની અ:રૂતી યોજના

– મદં આિથdક િવકાસ 'વા િવિવધ કારણ ેજWમદર ઝડપથી ધટÛો નથી.

• �%�� +%�� ( �%�� P�� '��)��) :

(1) +�� %�&� :

– iી+ િવ�ના રા<lોમા ંવસતી િવ ફોટને કારણ ેઆ' અ´ સમ યા િવકરાળ બની છે. એક �દાજ ?જુબ

લગભગ 70 થી 80 કરોડની વ તીને અ:રૂતો ખોરાક મળે છે. આથી દર વષb લાખો લોકો ?Xૃ[નેુ ભેટ� છે.

બી+ િવ�[ºુ પહ�લા આ િવકસતા રા<lો અનાજની િનકાસ કરતા હતા, ' વ તી�Üૃºના �ચા દરને લીધે

ઓટાપાયે ઉપર અનાજની આયાત કર� છે.

– આવી મોટાપાયા ઉપરની આયાતો જોઈને એવી આગાહઓ થઈ હતી ક�, 1975 થી 1980ના ગાળામા ં

સાચી ઠર નથી. છતા ંિવકસતા દ�શોમા ંઅનાજની અછત ;ૂર થઈ નથી એ પણ હકકત છે.



– િવકસતા દ�શોની અ´ સમ યા માટ� નીચનેા ંકારણો જવાબદાર છે. વ તી 2 ટકાથી 3 ટકાથી �ચા દર�

છે.

– િવ�ની અ´ સxયાZુ ંમહXવ સમa નબેxબર, 1974મા ંરોમમા ંિવ� અ´- સમંેલન યોજવામા ંઆH[ ુહc ુ.ં

'મા ંલગભગ 100 રા<lોએ ભાગ લીધો હતો અને ‘િવ� અ´ કોષ’ થાપવાZુ ંનp ક[ુ/ હc ુ.ં પરંc ુઅ´

સમ યાઓ ઉક�લવાનો આ સાચો Kદલનો -યાસ નથી પણ દ�ખાવ છે.

– આ ઉપરાતં િવકસતા દ�શોની વસતીને સમતોલ આહાર પણ મળતો નથી. Hય�\તને 3000થી વF ુક�લર�

અને 100 }ામથી વF ુ-ોKટન ર��જદા ખોરાકમા ંમળ�ુ ંજોઈએ. પરંc ુ િવકસતા દ�શોના લોકોને તેના

ગરબ લોકોને �બનશાકાહાર આહાર પણ પોષાય તેમ નથી. અનાજની આયાતો પાછળ વF ુખચ/ થવાને

લીધે કમતી � ૂKંડયામણ ખચ/વાથી આિથdક િવકાસ અવરોધાય છે.

– આજ રતે માથાKદઠ દÝ િનક -ોKટનZુ ં -માણ 1997મા ં સમ} િવકસતા દ�શોમા ં 59 }ાxય છે. ઓછા

િવકસતા દ�શોમા ં34 }ામ છે. Tયાર� �ચી આવકવાળા દ�શોમા ં13. 4 }ાxય છે.

– આજ રતે માથાKદઠ દÝ િનક -ોKટનZુ ં-માણ 1997મા ં િવકસતા દ�શોમા ં 67 }ામ છે, તેમા પણ ઓછા

િવકસતા દ�શોમા ં51 }ાxય છે. Tયાર� ઊચી આવકવાળા દ�શોમા ં105 }ામ છે.

– �ૂંકમા,ં િવકસતા દ�શોમા ંવસતી વધારાએ એક બાNુ અનાજની માગં વાપર છે, પરંc ુબીa બાNુ ખેતી

ઉપર વ તીZુ ં ભારણ વધાર �બનાઆિથdક ખેડાણ ધટકો સTય� છે. આથી અનાજનો :રુવઠો વધાર

શકાયો નથી અને અ´ સમ યા સ+/ઈ છે.

(2) B��6�� * �� :

– િવકસતા જતા રા<lોમા ં2.5 ટકાથી 3 ટકાથી દર� વ તી વધતી હોવાથી રોજગાર શોધવા આવનારની

સ]ંયા એક બાNુ સતત વધી રહ છે. તો બીa બાNુ મદં આિથdક િવકાસને લીધે તથા િવકાસના

શ!આતના તબpામા ંપાયાના ઉ�ોગો થાપવાના હોવાને લીધે તથા આ દ�શોમા ં?ડૂની અછત હોવાથી

િવદ�શી ?ડૂ ઉપર આધાર રાખવો પડ� છે અને િવદ�શી ?ડૂ સાથે ?ડૂ-ધાન િવદ�શી ટ�કનોલોaની

આયાત કરવી પડતી હોવાથી રોજગારની તકો ઓછ ઊભી કરાઈ છે.

– આથી આ રા<lો બેકાર સમ યાથી પીડાઈ ર¸ા છે.

આ ઉપરાતં ભિવ<યમા ં બાળ?Xૃ[નુો દર ધટતો હોવાથી તથા 15 થી 64 વષ/ની વયNૂથની વ તી

વધવાની શJતા હોવાથી તથા ઉ�રો�ર આ[<ુય- મયા/દા વધી રહ હોવાથી ભિવ<યમા ંઆ બેકારનો

-~ન વF ુતી� બનાવાની શJતા છે.



– આવ દ�શોમા ં1Dૂલી બેકાર, -mછન બેકાર, િશ�Gત બકેાર, મોસમી બેકાર વગેર� નજર� પડ� છે. 1960મા ં

ગરબ દ�શોમા ંબેકાર અબે અધ/બેકારની સ]ંયા 16.6 કરોડની હતી. એટલે ક� �ુલ મNૂર :રુવઠાના 30

ટકા લોકો બેકાર હતા.

– એક �દાજ એવો છે ક� આ સ]ંયા 1983મા ં35 કરોડ થઈ છે અને _કડો સદને �તે 1 અબજ થવાનો

�દાજ છે. આમ, મોટા -માણની બેરોજગારને લીધે ¹મનો ;ુHય/ય થવા પામે છે.

– બેકાર હોવાને કારણે ¹મ-ધાન ઉXપાદન પºિત અપનાવવી પડ� છે તથા ઉ�ોગોની ર�શનાલાઈઝશેનની

-K8યા ધીમી રાખવી પડ� છે. આથી આિથdક િવકાસ અવરોધાય છે.

W. D. R. 2000 -માણે જોઈએ તો વાિષdક ¹મના :રુવઠા �Üૃºનો દર નીચ ે?જુબ છે.

દ�શો 1980-90 1990-99

(1) નીચી અને મyયમ આવક વાળા દ�શો 2.1 1.9

(2) �ચી આવકવાળા દ�શો 1.1 0.9

(3) સમ} િવ� 1.9 1.9

– આમ, વ તીવધારાને લીધે �ચા ¹મ :રુવઠા �Üૃº દર� બેકારની સમ યાZુ ંસ�ન ક[ુ/ છે.

– વ તીવધારાને લીધે જ આ દ�શોમા ંમોટા -માણ 1Dુલી બેકાર, -mછ´ બેકાર, િશ�Gત બેકાર, મોસમી

બેકાર જોવા મળે છે.

– }ાxય વ તી વધતા લોકો રોજગાર શોધવા શહ�રો તરફ વ»યા છે, 'ણે શહ�રકરણની -K8યા તેજ

બનાવી છે. }ામીણ બેકારના થળાતંર� શહ�ર બેકારની સમ યા તથા વસવાટના -~નો સTય� છે.

(3) ��ક�%�� D�6 %��8�ક %��f�� 7�� :

– િવકસતા રા<lોમા ં વધતી વ તીને લીધે સામા�જક શૈG�ણક, તબીબી, વાહનHયવહારની અને વસવાટ

'વી સામા�જક સેવીને માગં વધતી +ય છે.

– તેથી આવા દ�શોની સરકારોને આવી સેવાઓ :રૂ પાડવા વFનુે વF ુ ખચ/ કરવો પડ� છે. આ માટ�

ક�ટલાક સાધનો િવકાસના Giેમાથંી આ Giેમા ંફાળવવા પડ� છે.

– મોટાભાગના િવકસતા દ�શોમા ંઅGર�ાન ધરાવતી વસતીની ટકાવાર ધણી ઓછ છે. દા.ત. W. D. R.

2000 -માણે 1998મા ં:]ુત વયની (15 અને તેથી વF ુÒબર અિશ�Gત વ તીની ટકાવાર સમ} નીચી

અને મyયમ આવકવાળા દ�શોમા ં:¬ુુષોની 18% અને ©ીઓ 33% છે. Tયાર� �ચી આવકવાળા દ�શોમા ં

5% થી ઓછ હોવાથી �Wૂય ગણાય છે. િવકસતા દ�શોમા ંપણ નીચનેી � થિત -વતb છે.

�2ш \��H�� ક�� ક��



પાKક તાન 42 71

નેપાળ 43 78

મોઝા�xબક 42 73

સેનેગલ 55 74

બા�ંલાદ�શ 49 71

ભારત 33 57

– પKરણામે આવા દ�શોએ લગભગ 60% વસતી માટ� િશGણની સવલતો કરવાની છે. િવકસતા રા<lોના

લોકોને િશGણ, તબીબી સારવાર, તાલીમ વગેર� સગવડો :રૂતી આપી શકાતી નહµ હોવાથી વસતીની

Sણુવ�ા નીચી રહ� છે અને જો આ ખચb કરવામા ંઆવે તો બચત અને ?ડૂરોકાણZુ ં-માણ ની°ુ ંરહ� છે.

– િશGણ અને વા �ય પાછળZુ ંમાનવ-?ડૂરોકાણ વધાર� થાય છે, તે ઉXપાદકતા વધાર� છે, પરંc ુઆ

માટ� વF ુસમય +ય છે.

– િવકસતા રા<lોમા ંમાનવ આયોજનને અભાવે શૈG�ણક બેકારનો -~ન Kદન-િતKદન વF ુતી� બની ર¸ો

છો.

– આથી વૈ�ાિનક, ડો\ટરો, �aિનયરો અને િન<ણાતં �ચા પગારધોરણ માટ� િવદ�શોમા ંવસે છે. તેમની

-િતભાZુ ંિવદ�શગમન ગરબ દ�શોને વF ુગરબ બનાવે છે તથા તેમના આિથdક િવકાસને અવરોધે છે.

(4) ш"2� ક�)�� 7�� :

– િવકસતા રા<lોમા ંવધતી જતી વસતીને ખતેીના Giેોમા ંસમાવવાની ઓછ શJતા હોવાથી, વધેલી

વ તી રોજગાર મેળવવા શહ�રો તરફ વળે છે.

– સ[ં\ુત રા<lસધંના એક �દાજ ?જુબ “ 1980-1987ના દાયકા દરિમયાન િવકસતા દ�શોમા ં શહ�રને

વસતીમા ંસર�રાશ 4 થી 10 ટકાના દર� �Üૃº થઈ છે, Tયાર� િવકિસત દ�શોમા ંઆ -માણ સર�રાશ 0.9

ટકાZુ ં રÏુ ં છે.” પKરણામે શહ�રમા ં વસવાટ, પાણી, ર તા, ગટર, વાહનHયવહાર, વીજળ, શાળાના

મકાનો, મનોરંજનના સાધનો વગેર� સગવડો :રૂ પાડવાનો ગભંીર -~નો સ+/ય છે.

– આ' હ+રો લોકો Õપંડા ં બાધંી અથવા ઉપર વસવાટ કર� છે. શહ�રના િવકાસZુ ં આયોજન યો�ય

આયોજન ના થ[ુ ંહોય તો lાKફકનો પણ -~ન ઉદભવે છે.

(5) B1� +� - ?� ��ક) :

– િવકસતા દ�શોમા ંવ તી હોવાથી બચત અન ?ડૂરોકાણ ઉપર પણ િવપરત અસરો જWમે છે. િવકસતા

રા<lોમા ંબચત દર નીચો હોવા છતા ?]ુયXવે નીચનેા પKરબળો જવાબદાર છે.



– (1) આ દ�શોમા ં વ તી�Üૃºના દરને લીધે માથાKદઠ આવક નીચી રહ�વાથી, -ાથિમક જ!Kરયાતો

સતંોષવામા ં જ આવક ખચા/ઈ જતી હોવાથી દ�શના �ુલ ઉXપાદનમા ં કોઈ ફાલો આપતા નથી પણ

વપરાશ તો કરતા જ હોય છે. તેથી �ુલ બચતો ધટ� છે. (2) િવકસતા દ�શોમા ંબેકારના �ચા -માણને

લીધે પણ વપરાશ કરનાર અZXુપાKદત વ તી વધતા બચતા ધટ� છે.

– ઉપરો\ત કારણોસર િવકસતા દ�શોમા ંબચત દર નીચદો હોવાથી ?ડૂરોકાણનો દર પણ નીચો રહ� છે.

ઉપરાતં �ચા વ તી�Üૃºના દરને લીધે વસતીિવષયક ?ડૂરોકાણ વF ુ કર� ુ પડ� છે. આથી આિથdક

િવકાસ માટ� જ!ર ?ડૂરોકાણ થઈ શકc ુ ંનથી. આથી જ િવકસતા દ�શોએ િવદ�શોમાથંી ?ડૂની આયાત

કરને ?ડૂરોકાણનો દર +ળવવા -યXન કરવો પડ� છે.

(6) �4�� S I�ક :

– િવકસતા દ�શોમા ંવસિત�Üૃºનો �ચો દર માથાKદઠ આવક નીચે રાખે છે. રા<lય આવકના વધારા સામે

ઝડપથી વસતી વધવાથી માથાKદઠ આવક Êડપથી વધી શકતી નથી.

– બીa બાNુ વધતી વસતી બચત અને ?ડૂકરણને અવરોધી રા<lય આવક�Üૃºને પણ મદં બનાવે છે.

આથી જ િવકસતા રા<lોના િવકાસના અનેક -યXનો છતા માથાKદઠ આવક �Üૃºનો દર 1 ટકાથી 2.5 ટકા

વmચે ર¸ો છે.

– Tયાર� િવકસતી દ�શોમા ંઆ દર 3 થી 4 ટકા ર¸ો છે. સેનેગલ, સોમા�લયા, હાઈટ 'વા ક�ટલાક િવકસતા

દ�શોમા ંતો માથાKદઠ આવક�Üૃºનો દર નકારાXમક ર¸ો છે.

(7) ��,�* I�ક�� +%�� :

– િવ�ના િવકિસત દ�શોમા ંવસતીવÜºનો દર નીચો અને માથાKદઠ આવક�Üૃºનો દર �ચો હોવાથી આ

દ�શો વF ુને વF ુધનવાન બનતા +ય છે.

– બીa બાNુ િવકસતા રા<lોમા ંવસતી�Üૃºનો દર �ચો અને માથાKદઠ આવક�Üૃºનો દર નીચો રહ�વાથી

િવ�ના િવકસત અને િવકસતા રા<lો વmચનેી આવકની અસમાનતાની ખાઈ વધતી જ +ય છે. દા. ત.

ભારત કરતા અમેKરકાની માથાKદઠ આવક 1950મા ં47 ગણી હતી, તે વધી 1995મા ં70 ગણી થઈ છે.

– 1960 કરતા ંિવદસતા દ�શો કરતા ંિવકિસત દ�શોના માથાKદઠ આવકZુ ં-માણ 11 ગણાથી વધી 50 ગ�ુ ં

થ[ુ ંછે. આથી સમાનતા વધી છે.

– Tયાર� �ચી આવકવાળા દ�શોની માથાKદઠ આવક આજ સમયગાળામા ં6,200 અમેKરકા ડોલરથી વધીને

23,900 ડોલર થઈ છે. આમા ં પણ ઓછ આવકવાળા દ�શોની માથંાKદઠ આવક તો 1998મા ં 1050

અમેKરકન ડોલર જ છે.



– સમ} િવ�મા ંસર�સાશ માઠાKદઠ આવક 1998મા ં6,400મા ંલગભગ છ ગણો તફાવત છે. Tયાર� સમ}

િવકસતા દ�શો અને �ચી આવકવાળા દ�શોની માથાKદઠ આવકમા ંલગભગ સવા સાત ગણો તફાવત છે.

– H. D. R. 200 -માણે જોઈએ તો G. D. P. Per Capita મા ંજોતા 1975મા ં720 અમેKરકન ડોલર 'ટલી

િવકસતા દ�શોની સર�રાસ માથાKદઠ આવક હતી, ' 1998મા ંવધીને 3,200 થઈ છે.

– િવકસતા દ�શોમા ંપણ ભારત, Kફ�લપાઈWસ સેનેગલ, મે�\સકો, કોલ�ંબયા, પે!, gા�ઝલ, થાઈલRડ વગેર�

�ચા વસતી �Üૃº દર વાળા દ�શોમા ંઆવકની અસમાનતા વF ુછે Tયાર� િવકસતા દ�શોમા ંપણ ¹ીલકંા,

દ�Gણ કોKરયા, તાઈવાન 'વા નીચે વસતી �Üૃºવાળા દ�શોમા ંઆવકની અસમાનતા ઓછ છે.

(8) 6� B�=�� %�&� :

– િવકસતા દ�શોની અિતવસતી અને વસતીવધારો ગરબીમા ં�Üૃº કર� છે. આવા દ�શોમા ંવસિત ?]ુયXવે

ગામડામા ંવસે છે. ગામડામા ંઆવક અને રોજગારZ ુ ં?]ુય સાધન ખતેી છે. વધતી જતી વસતીને અWય

Giેે રોજગાર ન આપી શકાતા ખતેી ઉપર વસતીZુ ંભારણ વધે છે.

– આથી જમીનZુ ંઉપિવભાજન અને ખડંિવભાજન થાય છે અને �બનઆિથdક ખેડાણધટકો અ� તXવમા ંઆવે

છે. જમીનની ઉXપાદકતા ધટ� છે. આથી }ાિમણ Giેે નાના ખે6ૂતો અને ગરબાઈ બનેંZુ ં-માણ વધcુ ં

+ય છે.

– ખતેીGiેે રોa નહµ મળતા ંઅWય Giેે નીચા ંવેતને રોa મેળવવા તૈયાર થાય છે. આમ, વેતનના દર

િવકિસત દ�શોની સરખામણીમા ંધણા નીચા હોવાથી પણ ગરબાઈ વધે છે.

– એક �દાજ ?જુબ 1970મા ંિવ�ના iી+ ભાગમા ંદ�શોમા ં38 કરોડ લોકો ગરબાઈની ર�ખા નીચે aવતા

હતા.

– H. D. R. 2000મા ંદશા/Hયા ?જુબ દÝ િનક -માણે ગણતા ં1989-98ના સમયગાળામા ંઆવક ગરબીના

ધોરણ ગણતા ંભારતની 44.2% ધાનામા ં�ઝxબાOવેમા ં36% પાKક તાનમા ં31% વસતી ગરબાઈની ર�ખા

નીચે aવે છે.

(9) D�� :

– િવકસતા દ�શોના ભાવવધારાની સમ યાના ?ળૂમા ં પણ વસતીવધારો જ રહ�લો છે. વધતી જતી

વસતીએક બાNુ વપરાશની વ cનુી માગંમા ંવધારો જWxયો છે, તો બીa બાNુ વસતી�Üૃºનો �ચો દર

બચત અને ?ડૂરોકાણ ઉપર િવપરત અસરો જWમાવી, વપરાશી વ cનુા ઉXપાદનમા ંખાસ વધારો થવા

દ�તો નથી.



– આમ, વ તીવધારાએ વ cનુી માગં અને :રુવઠા વmચે સજ bલ �તર� િવકસતા દ�શોના @ગાવાની િવકટ

સમ યા તરફ ધક�લી દધા છે. આ @ગાવાએ આ દ�શોમા ંગરબાઈની સમ યા િવકટ બનાવી છે, ઉપરાતં

આિથdક િવકાસને અવરોyયો છે.

(10) х�� ક�% :

– ખતેી-ધાન િવકસતા દ�શોમા ંવસતી વધારાએ ખતેિવકાસ અવરોyયો છે. વધેલી વધેલી વસતીનેઅWય

Giેે સમાવવી શJ હોવાથી જમીન ઉપર વસતીZુ ંદબાણ વy[ુ ંછે.

– પKરણામે ખડં િવભાજન અને ઉપિવભાજનની -K8યા અમલમા ંઆવતા ં�બનઆિથdક ખેડાણધટકો સ+/ય

છે.

– વધેલી વસતીના રહ�ઠાણની સમ યા ઉક�લવા જતા �GૃોZ ુ ં -માણ ધટતા, હવામા ં -;ુષણના -~નો

સ+/ય છે. વસતીની ગીચતા વધતા હવા, પાણી અને અવાજના -;ુષણો વધે છે.

(11) પયા/વરણ પર અસર :

– વસતી વધતા ં �ુદરતીસપંિ� અને જનસપંિ� વmચનેી સમcલુા જોખમાઈ પયા/વરણની સમ યા સ+/ઈ

છે.

– વધેલી વસતીના રહ�ઠાણની સમ યા ઉક�લવા જતા ં �GૃોZ ુ ં -માણ ધટતા, હવામા ં -;ુષણના -~નો

સ+/ય છે. વસતીની ગીચતા વધતા હવા, પાણી અને અવાજના -;ુષણો વધે છે.

(12) અWય અસર :

– વધતી જતી વસતીને લીધે ¹િમકોને લાયક કામ લાબંા સમય Aધુી બળ શકcુ ંનથી. લોકોમા ં િનરાશા

વF ુHયાપક બને છે.

– પોતાZુ ંઅ� તXવ ટકાવવા ચોર, Iટૂફાટ ક� ગેરકાZનૂી -�િૃતઓમા ં પડ� છે. આમ, સમાજZુ ંઅનૈિતક

અ�:પતન થાય છે.

ગઢવી કર યર એકડમી નરોડા...

Documents