सूचना तथा सञ् चार ूिविध नीित, २०७२  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

नेपाल सरकार सूचना तथा सञ् चार मन्ऽालय िसंहदरवार, काठमाण्ड  

नेपाल 

िवषय सूची िवषय वःत ु             

१.  पृ भिूम १ २.  िवगतका ूयासह १ ३.  उपलिब्ध २ ४.  ूमखु समःया तथा चनुौतीह २ ५.  नीितको औिचत्य ३ ६.  नीित िनमार्णका आधारह ४ ७.  भावी सोच (Vision)  ५ ८.  पिर ँय (Mission)  ५ ९.  नीितका ूमखु उ ेँयह ५ १०.  नीितका लआयह ५  ११. नीितह ६ 

११.१ सूचना तथा सञ् चार ूिविधमा पहुँच माध्यम तथा िवषयवःत ु िवकास ६ ११.2 मामीण तथा दूगर्म क्षेऽह मा सूचना तथा सञ् चार ूिविधको पहुँच िवःतार ७ ११.३ िवशेष आवँयकता भएका एवं अपा व्यिक्तह मा सूचना तथा सञ् चार ूिविध पहुँच ७ ११.४ यवुा, मिहला तथा बाल बािलकाह मा सूचना तथा सञ् चार ूिविध ७ ११.5 िशक्षा, अन्वेषण र िवकासमा सूचना तथा सञ् चार ूिविध ७ ११.6 सूचना तथा सञ् चार ूिविध सम्बन्धी उ ोग क्षेऽको िवकास ८ ११.7 साना तथा मझौला व्यवसाय एवं िव तुीय व्यापार (e‐commerce)  ९ ११.8 कृिषमा सूचना तथा सञ् चार ूिविध १० ११.9 पयर्टनमा सूचना तथा सञ् चार ूिविध १० ११.१० ःवाःथ्य के्षऽमा सूचना तथा सञ् चार ूिविध १० ११.1१ दूर सञ् चार पूवार्धार ११ ११.1२ दूरसञ् चार, सूचना तथा सञ् चार ूिविध तथा ूसारण वीचको  कन्भजन्स (Convergence) ११ ११.1३ जलवाय ुपिरवतर्नको असर न्यूनीकरणमा सूचना तथा सञ् चार ूिविध १२ ११.1४ वातावरण तथा ूाकृितक ौोत व्यवःथापनमा सूचना तथा सञ् चार ूिविध १२ ११.1५ ईलेक्शोम्यागनेिटक िफल्ड जन्य जोिखम तथा िव तुीय फोहोरको सरुिक्षत व्यवःथापन १२ ११.1६ मानव संसाधन िवकास १२ ११.1७ सशुासन तथा सावर्जिनक सेवा ूवाहमा सूचना तथा सञ् चार ूिविध १३ ११.1८ ू ाकृितक ूकोप- पूवर्तयारी, न्यूनीकरण तथा उ ारमा सूचना तथा सञ् चार ूिविध १३ ११.1९ दूर सञ् चार तथा सूचना तथा सञ् चार ूिविधमा  सामन्जःयता अन्तर सिबयता

तथा मापदण्ड (Conformance,Interoperability & Standards) १३ ११.२० क्लाउड कम्प्यूिट  

११.2१ सूचना तथा सञ् चार ूिविध ूयोगमा सरुक्षा एवं िव सिनयता ूत्याभिूत १४ १२. रणनीितह १४ 

१२.१ सूचना तथा सञ् चार ूिविधमा पहुँच माध्यम तथा िवषयवःत ु १४ १२.2 मामीण तथा सदूुर इलाकाह मा दूर सञ् चार एवं सूचना तथा सञ् चार ूिविधको पहुँच १५ १२.३ िवशेष आवँयकता भएका एवं अपा व्यिक्तह मा सूचना तथा सञ् चार ूिविधको पहुँच १५ १२.४ यवुा, मिहला तथा बाल बािलकाह मा सूचना तथा सञ् चार ूिविध १६ १२.5 िशक्षा, अन्वेषण र िवकासमा सूचना तथा सञ् चार ूिविध १६ १२.6 सूचना तथा सञ् चार ूिविध उ ोग १७ १२.7 साना तथा मझौला व्यवसाय एवं िव तुीय व्यापार (e‐commerce)  १८ १२.8 कृिषमा सूचना तथा सञ् चार ूिविध १८ १२.9 पयर्टनमा सूचना तथा सञ् चार ूिविध १९ १२.१० ःवाःथ्य के्षऽमा सूचना तथा सञ् चार ूिविध १९ १२.1१ दूर सञ् चार पूवार्धार २० १२.1२ दूरसञ् चार, सूचना तथा सञ् चार ूिविध तथा ूसारण वीचको  कन्भजन्स (Convergence) २१ १२.1३ जलवाय ुपिरवतर्नको असर न्यूनीकरणमा सूचना तथा सञ् चार ूिविध २१ १२.1४ राि य अनकूुलन कायर्योजना २२ १२.1५ ईलेक्शोम्याग्नेिटक िफल्ड जन्य जोिखम तथा िव तुीय फोहोर व्यवःथापन २२ १२.1६ मानव संसाधन िवकास २२ १२.1७ सशुासन तथा सावर्जिनक सेवा ूवाहमा सूचना तथा सञ् चार ूिविध २३ १२.1८ ू ाकृितक ूकोप- पूवर्तयारी, न्यूनीकरण तथा उ ारमा सूचना तथा सञ् चार ूिविध २४ १२.1९ दूर सञ् चार तथा सूचना तथा सञ् चार ूिविधमा  सामन्जःयता अन्तर सिबयता

तथा मापदण्ड (Conformance,Interoperability & Standards) २४ १२.२० क्लाउड कम्प्यूिट २४ १२.2१ सूचना तथा सञ् चार ूिविध ूयोगमा सरुक्षा एवं िव सिनयता ूत्याभिूत २५ 

13. संःथागत व्यवःथा २६ १३.१ िवषयगत िनकायको भिूमका र िजम्मेवारी २६ १३.२ िनदशक सिमितको व्यवःथा २६ 

१४. ौोत व्यवःथापन २७ १५. कानूनी तथा िनयामक व्यवःथा २७ १६. अनगुमन तथा मूल्या न २७ १७. पूवार्नमुान तथा जोिखम २७ १८. नीितको खारेजी २८ 

1

 

१. पृ भिूम सूचना र सञ् चार ूिविधमा भएको तीो िवकासले गदार् आधिुनक िव नै एक गाँउ (Global Village)मा  पान्तरण भएको छ । हालका वषर्ह मा िदगो िवकासका वहृतर लआय हािसल गनर् अवलम्वन गिरएका रणनीितह को केन्िमा सूचना तथा सञ् चार ूिविध रहदै आएको छ । िव व्यापी पमा सूचना तथा सञ् चार ूिविधको बढ्दो ूयोगले सामािजक अन्तरकृया (Social

Interaction) तथा सावर्जिनक सेवा तथा सूचना ूवाहमा आधारभतू पिरवतर्न आएको छ । सूचना तथा सञ् चार ूिविधको ूयोग माफर् त ूा हनेु अन्य लाभका अितिरक्त, यो ूिविधको ूयोगबाट सशुासनको ूत्याभतू गनुर्का साथै बिढ पारदशीर् एवं ूभावकारी सावर्जिनक व्यवःथापनको लािग यथेषट् पूवार्धार िनमार्ण गनर् सहज हनेु अपेक्षा गिरएको छ । साथै¸ सूचना ूिविध र सूचना ूिविधमा आधािरत िविभ सेवाह (Information Technology –

Information Technology Enabled Services/Business Process Outsourcing) लगायत अन्य उ ोग एवं सेवाजन्य व्यवसायको विृ ारा वहृ र राि य लक्षह हािसल गनर्मा समेत यो ूिविध सहायक हनेु देिखएको छ।

 

सूचना तथा सञ् चार ूिविधको ूयोग¸ िनरन्तर िवकास एवं गितशीलताबाट उपयकु्त अवसर संगै नीितगत चनुौतीह पिन िसजर्ना भैरहेका छन ्भने यस के्षऽको गितशीलतालाई नीितगत पले समब्ोधन गनर् देशमा हाल िव मान नीितगत, संःथागत तथा िनयामक व्यवःथा पिन अपयार् देिखएका छन ्। समकालीन सूचना तथा सञ् चार ूिविध क्षेऽमा भएको गितशीलता एवं िनरन्तर िवकास ारा िसिजर्त नीितगत चनुौती समव्ोधन गनर् यो सूचना तथा सञ् चार ूिविध नीित तजुर्मा गिरएको छ ।  

२. िवगतका नीितगत ूयासह  

िवगत केही वषर्देिख नेपालमा सूचना तथा सञ् चार ूिविधको के्षऽमा िविभ नीितगत ूयासह भएका छन ्। राि य सञ् चार नीित¸ २०४९ तथा नेपाल दूर सञ् चार ऐन तथा िनयमावली¸ २०५६ लागू भए पिछ देशमा दूर सञ् चार क्षेऽ खलुा एवं ूितःपधीर् यगुमा ूवेश गरेको हो । उक्त नीित एवं कानूनका आधारमा िव.सं. २०६० मा घोिषत दूर सञ् चार नीितले खलुा इजाजत व्यवःथा (Open Licensing Regime) र ूिविध तटःथता (Technology Neutrality)

लगायतका अवधारणा ूव र्न गद दूर सञ् चार क्षऽेलाई बिढ ूितःपधीर् बनाउदै अिघ बढाइएको हो । दूर सञ् चार के्षऽमा भएका यी नीितगत ूयासह का अितिरक्त िव.सं. २०५७ मा लागू गिरएको सूचना ूिविध नीितले सूचना ूिविधलाई देश िवकासको वृहतर लआय हािसल गन

2

 

औजारको पमा ःथािपत गन अवधारणा ूव र्न गरेको िथयो । िव.सं. २०६७ मा आइपगु्दा यस नीितको पिरमाजर्न भैसकेको छ । त्यःतै िव.सं. २०७१ मा लागू गिरएको राि य ोोडब्याण्ड नीितले नेपालमा सूचना तथा सञ् चार ूिविधको ूयोग माफर् त िदगो आिथर्क सामािजक िवकासका लआय हािसल गन ूयासमा एक महत्वपूणर् उपलिब्ध मा सिकन्छ ।  

३. उपलिब्ध िवगतमा गिरएका नीितगत ूयासका कारण सूचना तथा सञ् चार ूिविध क्षेऽले नेपालमा दूर सञ् चार सेवामा व्यापक पहँचु एवं इन्टरनेटको बढ्दो ूयोग तथा त्यस क्षेऽको ूितःपधार्त्मक सघनता (Competitive Intensity) बढाउने कायर्मा उल्लेखनीय योगदान गरेको छ । िवशेषत: मोवाईल फोनको िवःतारले आम समदुायको दूरसञ् चार सेवाको पहुँचमा व्यापक सधुार ल्याएको छ । हाल देशका ९० ूितशत भन्दा बढी जनतामा मोवाईल फोनको पहुँच पगुेको छ । यसै गरी समम दूर सञ् चार पूवार्धार िवकासमा समेत उल्लेखनीय ूगित भएको छ । हाल Fiber optic ूिविधमा आधािरत िविभ मे दण्डीय पूवार्धार (Backbone) उपलब्ध छन ्। नेपाल िव तु ूािधकरणको पूवार्धारमा आधािरत काठमाण्ड - हेटौडा Fiber Optic Backbone

संचालनमा रहेको छ भने काठमाण्ड बटुवल तथा पोखरा हुँदै Fiber Optic Backbone समेत संचालनमा आइसकेको छ । यी पूवार्धारह माफर् त मामीण भेगह मा हाल भैरहेको सूचना तथा सञ् चार ूिविध सेवाको घनत्वमा थप िवःतार गनुर् पन आवँयक भएको छ । 

 

देशभर दूर सञ् चार पूवार्धारमा भएको उल्लेख्य िवकासको अितिरक्त सूचना ूिविध ूयोगको क्षेऽमा समेत केही उत्साहवधर्क ूयासह भएका छन ्।यसै बममा गभनर्मेन्ट इन्टरूाइज आिकर् टेक्चर (Government Enterprise Architecture)   तथा राि य  इन्टरअपरेिबिलटी ृेमवकर् (Interoperability Framework) समेत िवकास गरी लाग ुगिरएको अवःथा छ ।  

 

िव तुीय कारोबार ऐन� २०६३ लाग ुभै सो को कायार्न्वयनका लािग ूमािणकरण िनयन्ऽकको कायार्लय समेत ःथापना भएको छ । सूचना ूिविधको िवकासका लािग सूचना ूिविध िवभाग� राि य सूचना तथा ूिविध केन्ि ःथापना भैसकेका छन ्। 

४. ूमखु समःया तथा चनुौतीह  सूचना तथा सञ् चार ूिविधको क्षेऽमा आएको बदिलदो पिरवेशमा िवगतका नीित अनु प संःथागत व्यवःथा हनु सकेको छैन भने इन्टरनेटको व्यापक ूयोग सँगै सूचना तथा सञ् चार ूिविध क्षेऽमा साइबर सरुक्षा (Cyber Security)  को आवँयकता अझ बढदै गएको छ

3

 

।मोवाइल फोन तथा मोवाइल नेटवकर् को िवःतारले  कन्भरजेन्स (Convergence) लगायतका अवधारणाको नीितगत समव्ोधन गन चनुौती रहेको छ । बौि क सम्पति्तको संरक्षण (Protection of Intellectual Property) तथा समम सरुक्षा समवे्दनशीलतालाई िवशेष नीितगत र कानूनी व्यवःथा माफर् त समब्ोधन गनुर् आवँयक भैसकेको छ । सूचना तथा ूिविधको िनरन्तर िवकास ारा िसिजर्त यावत चनुौितको सामना गनर् तथा उपलव्ध अवसरको उपयोग गनर् नवीनतम नीितगत तथा तदनु पको संरचनागत व्यवःथा गनुर् अत्यावँयक भएको छ । 

 

सूचना तथा सञ् चार ूिविधमा भएको िवकासको अवःथालाई िव षेण गदार् नेपालले सो ूिविध ारा िसिजर्त अवसर तथा चनुौती सामना गनर् बदिलदो पिरिःथित अनु पको रणनैितक अवधारणा अवलम्वन गनुर् ज री भैसकेकोछ ।  इन्टरनेट ूोटोकलको ूयोग गरी गिरने टेिलफोन  (Voice Over Internet Protocol) र  इन्टरनेट ूोटोकलको ूयोग गरी ूशारण गिरन ेटेिलिभजन (Internert Protocol Television) जःता नवीनतम ूकारका सूचना तथा सञ् चार ूिविधमा आधािरत सामािजक संजालको वढ्दो ूयोगवाट आउने चनुौितह सामना गनर् आगामी िदनह मा नीितगत ःप ता हनु ुआवँयक छ । हाल िव मान िभ िभ संःथागत व्यवःथाले गदार् सूचना तथा सञ् चार ूिविधका क्षेऽमा िविभ पिरयोजना तजुर्मा तथा कायार्न्वयनमा समेत चनुौतीह देिखएका छन ्।  

५. नीितको आवँयकता र औिचत्य सूचना तथा सञ् चार ूिविध के्षऽमा िनरन्तर भै रहेको िवकासको यथोिचत लाभ िलन वतर्मान नीितगत र संःथागत व्यवःथा अपयार् छ । साइबर सरुक्षा, कन्भरजेन्स लगायतका अवधारणाको नीितगत सम्वोधन गनर् सिकएको छैन । सूचना तथा सञ् चार ूिविधलाई राि य ूाथिमकताका आधारमा अन्तर- क्षेऽगत िवषयह को िवकासमा उपयोग गन गरी एिककृत नीितगत व्यवःथा हनु सकेको छैन । वौि क सम्पितको संरक्षण  तथा समम सरुक्षा सम्वेदनशीलतालाई पिन सम्बोधन गनर् सिकएको छैन । िव मान नीितगत अःपषट्ताले गदार् सूचना ूिविध तथा सूचना ूिविध ूवि र्त सेवाह जःता क्षेऽको संभावनालाई ूचरु माऽामा संवोधन गनर् नसिकएको अवःथा छ । सावर्जिनक सेवा ूवाहको िविध र ूकृया पान्तरणको िनिम एकीकृत सूचना तथा सञ् चार ूिविध नीितको आवँयकता रहेको छ । 

 

बतर्मान अवःथामा सूचना तथा सञ् चार ूिविधले मानवीय जीवन तथा समदुाय, संगठन, र आिथर्क,सामािजक,ूिविध के्षऽ लगायत राि य जीवनका सबै पक्षह मा व्यापक ूभाव पारेको

4

 

हुँदा िविभ िवषयगत िनकायह मा भएका सूचना तथा सञ् चार ूिविध माफर् त ् ूद सेवा सिुवधाह लाई ूव र्न गनर् र ूािविधक पमा सहयोग गनर् समेत सबै के्षऽ समेटी एिककृत नीितको तजुर्मा गनुर् आवँयक भएको छ ।  

 

बदिलदो पिरवेश तथा त्यसबाट िसिजर्त चनुौित सामना गनर् तथा िसिजर्त अवसरह ूभावकारी पले उपयोग गनर् तदअनु पको िनितगत, काननुी¸ संःथागत व्यवःथा तथा रणनैितक उपायह अवलम्वन गनुर् पन आवँयकता महशसु गरी यो एकीकृत सूचना तथा सञ् चार ूिविध नीित २०७२ तजुर्मा गिरएको छ ।  

६. नीित िनमार्णका आधारह  

६.१ सूचना तथा सञ् चार ूिविध, नेपाली समाजलाई ानमा आधािरत समाजमा पान्तरण गन एउटा सशक्त माध्यमको पमा रहनेछ । 

६.२ नीित कायार्न्वयनमा सरकारी संयन्ऽको नेततृ्वदायी भिूमका हनेुछ । राि य महत्वका सूचना तथा सञ् चार ूिविधमा आधािरत योजना तथा सेवाह मा सावर्जिनक िनजी साझेदारीको (Public Private partnership) अवधारणा लाग ुगिरनेछ ।  

६.३  सूचना तथा सञ् चार ूिविधका आधारभतू पूवार्धारमा सवर्व्यापी (Universal)  पहुँच सिुनि त गिरन ेछ ।  

६.४   सूचना तथा सञ् चार ूिविध सेवामा ूिविध तटःथता (Technology Neutrality) ूत्याभतू गिरने छ । 

६.५   सूचना तथा सञ् चार ूिविधको एिककृत सेवा र सिुवधालाई ूिविधगत कन्भजन्ससंग सामन्जःय गिरने छ । 

६.६   अन्तरिवषयक क्षेऽह ( Cross cutting issues) जःतै:‐ िदगोपना, लिगक समावेशीकरण, िकशोर-िकशोरी तथा यवुा, अपा ता भएका व्यिक्त, सांःकृितक िविवधता, ःथािनय िवषय (Local  content),  संग सम्बिन्धत िवषयह मा सूचना ूिविधको अिधकतम ूयोग सिुन त गिरने छ । 

६.७ पूवार्धार जन्य सहकायर्ता (Infrastructural  Synergy) को अवधारणा अवलम्वन गिरने छ। 

६.८ क्षेऽीय तथा अन्तराि य पमा सफल भएका अभ्यासह लाई अवलम्वन गिरने छ ।  

 

 

5

 

७. भावी सोच (Vision) सूचना तथा सञ् चार ूिविधको ूयोगबाट नेपाललाई सूचना तथा ानमा आधािरत समाजमा पान्तरण गन ।  

 

८. पिर ंय (Mission) 

सूचना तथा सञ् चार ूिविध माफर् त देशभर सशुासन, िदगो िवकास एवं गिरवी न्यूिनकरणका लआयहरु हािसल गनुर् यस नीितको ूमखु पिर ंय रहेको छ ।  

९. नीितका ूमखु उ ेँ यह  

९.१   सूचना तथा सञ् चार ूिविधलाई सबैको पहुँच र बयशिक्त  योग्य (Affordable) बनाउने ।

९.२   सूचना तथा सञ् चार ूिविध माफर् त िदगो, फरािकलो र समावेशी आिथर्क सामािजक िवकास गन ।  

९.३   सूचना तथा सञ् चार ूिविध पूवार्धारको िवकास र िवःतार गन ।  ९.४ सम्भािवत वातावरणीय, आिथर्क� सामािजक तथा ूिविधको क्षऽेमा आउने

चनुौितह को सामना गनर् सूचना तथा सञ् चार ूिविधको नवीनतम ूयोग, खोज एवं अन्वेषणलाई ूोत्साहन गन । 

९.५   सूचना तथा सञ् चार ूिविधका के्षऽमा मानव संसाधनको िवकास गन र सूचना तथा सञ् चार ूिविध माफर् त मानव संसाधन िवकासका अवसरह सजृना गन ।  

९.६   सूचना तथा सञ् चार ूिविधको ूयोगबाट सशुासन ूव र्न गन ।   

१०. नीितका लआयह  यस नीितका ूमखु लआयह देहाय बमोिजम रहेका छन:्  

१०.१ अन्तरार्ि य सञ् जाल तयारी  (Network  Readiness) तथा  िव तुीय सरकार   सूचका मा सन ्२०२० सम्म समममा नेपालको ःथान दोौो च थाई (Top Second Quartile) मा परुयाइने छ ।  

१०.२   सन ्२०२० सम्ममा ७५ ूितशत नेपालीह लाई िडिजटल  साक्षर बनाइने छ ।  १०.३ सन ्२०२० सम्ममा ९० ूितशत जनता समक्ष ॄोडव्याड सेवाको पहुँच सिुनि त

गिरनेछ ।  

6

 

१०.४   सन ्२०२० सम्ममा नेपालको कुल माहःथ उत्पादनमा सूचना तथा सञ् चार ूिविध उ ोग एवं सेवाको योगदान (  दूरसञ् चार वाहेक ) किम्तमा २.५ ूितशत पयुार्इने छ ।  

१०.५   सन ्२०२० सम्ममा सम्पूणर् नेपालीमा इन्टरनेट को पहुँच सिुन त गिरनेछ ।  

१०.६   सन ्२०२० सम्ममा िब तुीय सरकारको अवधारणा अनु प किम्तमा ८० ूितशत नागिरक लिक्षत सेवाह अनलाइन (Online)  माफर् त ूदान गिरने छ ।  

१०.८ सन ्२०१७ सम्ममा सरकारी ूशारण के्षऽलाई िडिजटल ूणालीमा पान्तरण  गिरने छ।

११.नीितह  

११.१ सूचना तथा सञ् चार ूिविधमा पहुँच माध्यम तथा िवषयवःत ु िवकास

११.१.१ सूचना तथा सञ् चार ूिविध सम्बन्धी सेवाह , रेिडयो तथा टेिलिभजन ूसारणको व्यापक पहुँच एवं िवःतार सिुनि त गनर् कायर्बम तजुर्मा गरी लाग ुगिरनेछ । 

११.१.२. समदुायमा अविःथत हलुाक तथा सामदुाियक पःुतकालयह लाई िव तुीय व्यापार (e‐Commerce),  िव तुीय सरकार (e‐ Government) तथा इन्टरनेट मा आधािरत अन्य सेवा सिुवधा ूदान गन माध्यमको पमा िवकिसत गनर् िवशेष कायर्बमह ल्याईनेछ ।  

११.१.३.   समदुाय, नागिरक समाज तथा िनजी के्षऽको समेत सहभािगता सिुनि त गद शैिक्षक संःथा, िव ालय, ःवाःथ्य संःथा, गाउँ िवकास सिमित तथा सामदुाियक भवनह मा समेत इन्टरनेट सिहतको आधारभतू सञ् चार सिुवधाको उपलब्धता सिुनि त गनर् एक रा व्यापी कायर्बम तजुर्मा गरी लागू गिरनेछ । यस बममा ःथानीय िनकायको तल्लो तह सम्म इन्टरनेट सेवा सिहतका सूचना केन्िह को िवःतार गिरने छ ।  

 

११.१.४. सूचना तथा सञ् चार ूिविधको पहुँच अपयार् रहेका मामीण तथा दगुर्म क्षेऽह मा सो ूिविध िवःतारको लािग यवुा तथा मिहलाह लाई पिरचािलत गिरनेछ । 

११.१.५. िवकास एवं सावर्जिनक सेवा ूवाह सम्बन्धी चनुौती सामना गनर् सूचना तथा ूिविधमा आधािरत नवीनतम तथा मौिलक ूयोग (Innovative  Use) ूव र्न गनर् िवशेष कायर्बम लागू गिरनेछ । 

7

 

११.२. मामीण तथा दूगर्म के्षऽह मा सूचना तथा सञ् चार ूिविधको पहुँच िवःतार११.२.१ मामीण तथा दूगर्म के्षऽह मा सूचना तथा सञ् चार ूिविधको उपलब्धता सिुनि त

गनर् िवशेष कायर्बम तजुर्मा गिरनेछ । १२.१.२.२. सूचना तथा सञ् चार ूिविधको पहुँच भन्दा बािहर रहेको ःथानह मा सो ूिविध

िवःतार गनर् मामीण दूर सञ् चार िवकास कोष पिरचालन गिरनेछ ।  

११.३. िवशेष आवँयकता भएका एवं अपा व्यिक्तह मा सूचना तथा सञ् चार ूिविध पहुँच११.३.१. िवशेष आवँयकता भएका तथा अपा व्यिक्तह मा सूचना तथा सञ् चार ूिविध

पहुँच सिुनि त गनर् िवशेष कायर्बम तजुर्मा गरी लागू गिरनेछ । ११.४. यवुा, मिहला तथा बाल बािलकाह मा सूचना तथा सञ् चार ूिविध  ११.४.१.   सूचना तथा सञ् चार ूिविधलाई यवुा, मिहला तथा बाल बािलका सम्बन्धी

िवषयह मूल ूवाहीकरण गन माध्यमको पमा ःथािपत गद लिगनेछ । सूचना तथा सञ् चार ूिविधजन्य योजनाह कायार्न्वयनका बममा िसजर्ना हनेु अवसरह ारा उक्त समहुको सशक्तीकरण गिरनेछ । 

११.४.२.   मिहला एवं यवुा लिक्षत सूचना तथा सञ् चार ूिविध जन्य कायर्बमलाई िवशेष ूाथिमकता ूदान गिरनेछ । साथै बिञ् चतीकरण तथा िवप वगर्मा परेका समदुायह को लािग सूचना तथा सञ् चार ूिविधमा पहुँच सिुनि त गनर् िवशेष कायर्बमह लागू गिरनेछ । 

११.४.३.   सूचना ूिविधको पहुँच तथा ूयोगमा लैि क असमानताको अवःथा िनराकरण गिरनेछ ।  

११.४.४.   यवुा तथा मिहलासंग सरोकार राख्न े िवषयह मा िवचार आदान ूदान सहज बनाउन सूचना तथा सञ् चार ूिविधमा आधािरत प्लेटफमर्ह िनमार्ण गनर् ूोत्साहन गिरनेछ । 

११.४.५.   सूचना समाज िनमार्णमा मिहला तथा यवुा वगर्को सहभािगता सिुनि त गिरनेछ । ११.४.६.   लैि क िहंसा रोकथाम गनर्का साथै लैि क िहंसाजन्य िबयाकलाप िन त्सािहत गनर्

सूचना तथा सञ् चार ूिविधको िसजर्नात्मक ूयोग गनर् ूोत्सािहत गिरनेछ । 

११.५ िशक्षा, अन्वेषण र िवकासमा सूचना तथा सञ् चार ूिविध११.५.१ शैिक्षक के्षऽमा सूचना तथा सञ् चार ूिविधलाई समायोजन गद तािलम तथा

शैिक्षक गणुःतर अिभविृ को लािग िवशेष कायर्बमह तजुर्मा गरी लागू गिरनेछ । 

8

 

११.५.२. रा व्यापी पमा िव तुीय िव ालय (e‐School) तथा अन्य सम्बिन्धत कायर्बमह तजुर्मा गद िव तुीय    िसकाइ (e‐learning),  िव तुीय िशक्षा (e‐education) 

कायार्न्वयन गनुर्का साथै जीवन पयर्न्त िसकाइलाई ूव र्न गिरनेछ । उच्च िशक्षा ूदान गन िशक्षण संःथाह को समेत सूचना तथा सञ् चार ूिविधमा क्षमता अिभविृ गिरनेछ । 

११.५.३. िशक्षा मन्ऽालय ारा तजुर्मा गिरएको िशक्षामा सूचना तथा सञ् चार ूिविध सम्बिन्ध गु योजना (ICT  in  Education  Master  Plan) को ूभावकारी कायार्न्वयनको लािग िवशेष व्यवःथा िमलाईनेछ । 

११.६ सूचना तथा सञ् चार ूिविध सम्बन्धी उ ोग के्षऽको िवकास११.६.१ सूचना तथा सञ् चार ूिविधमा आधािरत साना तथा मझौला व्यवसाय  (Small  and 

Medium Enterprises SME) मा लिक्षत पिरयोजना तजुर्मा गरी लागू गिरनेछ । ११.६.२. नीित िनमार्ता, िनयामक संःथा, दूर सञ् चार सेवा ूदायक तथा उपभोक्ता समेतको

सहभािगतामा अन्तरिबया परामशर् एवं सम्वाद सहजीकरणको लािग एक संयन्ऽ िनमार्ण गिरनेछ ।  

११.६.३ िवदेशी कम्पनीह बाट ःथानीय कम्पनी,  संघसंःथालाई ूिविध हःतान्तरण (Technology  Transfer) का साथै वैदेिशक लगानी    ूव र्न गनर् िवशेष रणनीित अवलम्वन गिरनेछ ।  

११.६.४ अन्तराि य ःतरमा ूितःपधार् गनर् सक्ने सूचना तथा सञ् चार उ ोग के्षऽको िवकास गनर् िवशेष कायर्बम तजुर्मा गरी लागू गिरनेछ । सूचना तथा सञ् चार ूिविधका क्षेऽमा िवदेशी ौोत समेतको पिरचालन गरी लागू गिरने पिरयोजनाह मा ःवदेशी व्यवसायीह लाई सहभागी हनेु वातावरण िनमार्ण गिरनेछ । 

११.६.५ नेपाल एकीकृत वािणज्य रणनीित (Nepal Trade Integration Strategy, 2010) मा आधािरत वािणज्य तथा आपूितर् मन्ऽालय अन्तगर्त सूचना ूिविध तथा सूचना ूिविध ूवि र्त सेवाह (IT-ITES /BPO) व्यापार ूव र्न इकाई ःथापना गिरनेछ । 

११.६.६ वौि क सम्पि को अिधकार,    गोपनीयता तथा सूचना संरक्षणका के्षऽह मा िव मान समःया िनराकरणका लािग िवशेष िनयामक व्यवःथा लाग ुगिरनेछ । 

११.६.७ िनजी क्षेऽ समेतको सहभािगतामा सफ्टवेयर तथा सेवा उ ोग ूव र्न वोडर् (Software & Services Promotion Board) ःथापना गिरनेछ । 

9

 

११.६.८ नेपालमा सूचना तथा सञ् चार ूिविधजन्य उ ोग एवं सेवाह को िवःततृ िववरण संकलन गनर् तथा यस क्षेऽले भोिगरहेको चनुौती, ूितःपधार्त्मक क्षमता र अवसरह को वारेमा सन ्२०१६ िभऽ एक िवःततृ अध्ययन (Diagnostic Study) गिरनेछ । 

११.६.९ काॅपेला ोक िजल्लाको बनेपामा अविःथत सूचना ूिविध पाकर् मा लगानी आकिषर्त गनर् िवशेष उपाय अवलम्वन गिरनेछ । 

११.७ साना तथा मझौला व्यवसाय एवं िव तुीय व्यापार(e-Commerce) 

११.७.१ िव तुीय व्यापार (e‐Commerce) का साथै सरकारी िनकायह मा समेत आिथर्क कारोबारलाई ूभावकारी बनाउन सूचना तथा सञ् चार ूिविधमा आधािरत On‐Line Payment  सेवा तथा प ितलाई सशक्त बनाउन िवशेष कायर्बमह तजुर्मा गरी लागू गिरनेछ । 

११.७.२ िव तुीय व्यापार (e‐Commerce) को क्षेऽमा रहेको अवसर तथा चनुौितको िवःततृ अध्ययन कायर् (National  e‐Commerce  Readiness  Assessment) सम्प गिरनेछ । 

११.७.३ अन्तराि य ूचलनसंग तादाम्य हनेु गरी िव तुीय माध्यमबाट हनेु व्यापािरक कायर्ह को सम्वन्धमा सहायक काननुी एवं िनयामक ूा प (Compatible Legal &  

Regulatory Framework) तजुर्मा गिरनेछ । 

११.७.४. सूचना तथा सञ् चार ूिविध एवं िव तुीय व्यापारको सन्दभर्मा बौि क सम्पि मािथको अिधकारलाई सिुनि त गनर् सम्बिन्धत कानूनलाई समयानकूुल पिरमाजर्न गिरनेछ । 

११.७.५ बािणज्य सम्बन्धी संघ संःथा समेतको सहभािगतामा नेपालमा िव तुीय व्यापार ूव र्न गनर् िवशेष कायर्बमह तजुर्मा गरी लागू गिरनेछ । 

११.७.6. व्यिक्तगत सूचना, सरुक्षा तथा उपभोक्ता सम्बन्धी सूचनाको गोपिनयता सिुनि त गन उपायह अवलम्वन गिरनेछ । 

११.७.7. सूचना तथा सञ् चार ूिविधको ूयोग माफर् त मझौला तथा साना उ ोगह को उत्पादनशीलता तथा ूितंपधार्त्मक क्षमता अिभविृ गिरनेछ । 

११.७.8.   इन्टरनेट बजार (Virtual  Market  Place) लगायतका अवधारणाह लागू गद िनयार्तमखुी साना तथा मझौला उ ोग व्यवसायह को अन्तराि य बजार पहुँच सिुनि त गिरनेछ । 

10

 

११.७.९. सरोकारवालाह समेतको सहभािगतामा  कारोबार (Transaction),  लेनदेन (Clearing)  तथा  राफसाफ (Settlement) पूवार्धारह समेत समािहत  हनेुगरी अनलाईन भकु्तानी पूवार्धार सेवा (Payment Infrastructure Services) ह को ःथापना तथा ूभावकारी संचालन सिुनि त गिरनेछ । 

११.८ कृिषमा सूचना तथा सञ् चार ूिविध ११.८.१. सूचना तथा सञ् चार ूिविधको नवीनतम ूयोग माफर् त कृिष क्षऽेको उत्पादकत्व,

ूितःपधीर् क्षमता र बजार िवःतार लगायतका िवषयमा सम्बोधन गिरनेछ । ११.८.2. कृिष के्षऽसंग सम्बिन्धत सूचना तथा सञ् चार ूिविधको िवकास एवं यस ूिविधमा

आधािरत सेवा ूवाहमा िनजी क्षेऽको लगानी ूोत्साहन गनर् िवशेष कायर्बम ल्याईनेछ। 

११.९ पयर्टनमा सूचना तथा सञ् चार ूिविध११.९.१ सूचना तथा सञ् चार ूिविधको ूभावकारी ूयोग ारा पयर्टन क्षेऽको समम

िवकासमा लगानी गनर् आवँयक उपायह अवलम्वन गिरनेछ । ११.९.२. िनजी के्षऽसंगको सहकायर्मा ूमखु पयर्टकीय गन्तव्यह मा सूचना तथा सञ् चार

ूिविधको उपलब्धता सिुनि त गिरनेछ । 

११.१०.१ ःवाःथ्य के्षऽमा सूचना तथा सञ् चार ूिविध११.१०.१. सूचना तथा सञ् चार ूिविध माफर् त समदुायह मा गणुःतरीय ःवाःथ्य सेवा ूदान

गनर् सरोकारवालाह को सहभािगतामा एउटा िवःततृ रणनीितक ूा प (Strategic Framework) तयार गरी लाग ुगिरनेछ । 

११.१०.2. सूचना तथा सञ् चार ूिविधमा आधािरत ःवाःथ्य सेवा क्षेऽमा लगानी ूव र्न गिरने छ ।  

११.१०.3. ःवाःथ्य सेवामा जनशिक्त िवकास समेतको लक्षबाट िनदिशत रही एक िवःतािरत दूर-ःवाःथ्य (Tele Medicine) योजना तजुर्मा गरी लाग ुगिरनेछ । 

११.१०.४ ःवाःथ्य संःथाह मा िव तुीय माध्यम रा सङ्किलत ःवाःथ्य सेवा सम्बन्धी उपभोक्तह को तथ्या को गोपिनयता सरुिक्षत गनर् आवँयक काननुी तथा िनयामक व्यवःथा गिरनेछ । 

११.१०.५. सवै ःवाःथ्य संःथाह मा ॄोडब्याण्ड इन्टरनेट सेवा उपलव्ध गराईनेछ । ११.१०.६. ःवाःथ वीमा कायर्बमलाई सूचना तथा सञ् चार ूिविधको ूयोग गरी सहज तथा

पारदशीर् पमा लाग ुगिरने छ ।

11

 

११.११ दूर सञ् चार पूवार्धार

११.११.१ भौगोिलक पिरिःथित अनकुुल रा व्यापी पमा ोोडव्याण्ड स ाल िवःतार गिरनेछ । 

११.११.२. दूर सञ् चार पूवार्धार िनमार्णमा दोहोरोपन हटाउन, िव तु, सडक लगायतका भौितक पूवार्धार संगसंगै दूर सञ् चार पूवार्धारको समेत साझा ूयोग गनर् ूोत्साहन गिरनेछ । 

११.११.३. मामीण दूर सञ् चार िवकास कोषको ूभावकारी पिरचालन माफर् त मामीण तथा सूचना तथा सञ् चार ूिविधको पहुँच नपगेुका क्षेऽमा पूवार्धार िवकास गिरनेछ । 

११.११.४. ताररिहत मे दिण्डय पूवार्धार  (Wireless Backbone) िनमार्ण गनर् पयार्  भ-ूसतही माईबोवेव िृक्वेन्सी  (Terrestrial  Microwave  Frequency) को उपलब्धता यथाशीय सिुनि त गिरनेछ । 

११.११.५. अन्तर-राि य आव ता (International  Connectivity) मा व्यापक सधुार गनर् िवशेष ूाथिमकता िदइने छ । 

११.११.६. ूाकृितक िवपत प ातको आवँयकता मूल्यांकन ूितवेदनका आधारमा िवनाशकारी भकूम्पका कारण र अन्य ूाकृितक ूकोपका कारण भित्कएका, िविमएका सूचना सञ् चार ूिविध र दूरसञ् चार सम्बन्धी पूवार्धारह को पनुिनर्मार्ण एवं पनुःथार्पना गिरनेछ । 

११.११.७ िवनाशकारी भकूम्पबाट भएका संरचनाह को पनुिनर्मार्ण एवं पनुःथार्पनामा सूचना तथा सञ् चार ूिविधको उच्चतम ूयोग गिरनेछ ।  

११.११.८ ःमाटर् िसटी (smart city) को अवधारणा लागू गिरने छ। 

११.११.८ सूचना तथा सञ् चार ूिविधको िवःतारका लािग नेपालले आफ्नै भ-ूउपमह ूके्षपण गन सम्बन्धमा आबःयक कायर् गनछ।

११.१२ दूरसञ् चार, सूचना तथा सञ् चार ूिविध तथा ूसारण वीचको  कन्भजन्स (Convergence) 

११.१२.१ हालको ूािविधक िवकासको पृ भमूीमा दूरसञ् चार, सूचना तथा सञ् चार ूिविध तथा ूसारण वीचको कन्भरजेन्स ारा िसिजर्त अवसर तथा चनुौितह सामना गनर् िव मान नीित, काननुी तथा िनयामक ूावधान र संःथागत व्यवःथामा पिरमाजर्न गिरनेछ । 

११.१२.२ ूशारण क्षेऽलाई िडिजटल ूणालीमा पान्तरण  गिरने छ।

12

 

११.१३ जलवाय ुपिरवतर्नको असर न्यूनीकरणमा सूचना तथा सञ् चार ूिविध ११.१३.१. जलवाय ु पिरवतर्न अनकूुलन (Climate change adaptation) रणनीितह मा

सूचना तथा सञ् चार ूिविधको नवीनतम एवं मौिलक ूयोगलाई ूोत्साहन गद लिगनेछ । यसै सन्दभर्मा िव तुीय अनकुुलन सेवाह (e-Adaptation

Applications) को िवकास गरी राि य तथा ःथानीय अनकूुलन कायर्बम (National and Local Adaptation Plan of Action) संचालनलाई ूभावकारी बनाइनेछ ।  

११.१४ वातावरण तथा ूाकृितक ौोत व्यवःथापनमा सूचना तथा सञ् चार ूिविध११.१४.१   वातावरण तथा ूाकृितक ौोत व्यवःथापनमा सूचना तथा सञ् चार ूिविधको

उपयोगलाई बढाउँदै लिगनेछ । ११.१४.२.  सूचना तथा सञ् चार ूिविधजन्य फोहोर तथा अवशेष व्यवःथापन गदार् वातावरणीय

सरुक्षा एवं साँःकृितक तथा ूाकृितक सम्पदा संरक्षण सम्बन्धी राि य रणनीित अन्तगर्त रही गिरनेछ । 

११.१५ ईलेक्शोम्याग्नेिटक िफल्डजन्य जोिखम तथा िव तुीय फोहोरको सरुिक्षत व्यवःथापन ११.१५.१   सूचना तथा सञ् चार ूिविध सम्बिन्धत उपकरणको ूयोगबाट िसिजर्त फोहोरह को

न्यूनीकरण तथा व्यवःथापनको लािग िवशेष कायर्योजना िनमार्ण गरी लाग ुगिरनेछ । 

११.१५.२. दूर सञ् चार सम्बन्धी उपकरणबाट उत्सगर् हनेु िविकरण ारा हनेु सम्भािवत ःवाःथ्य जोिखम बारे जनचासो समब्ोधन गनर् िवशेष कायर्योजना बनाई लाग ुगिरनेछ । 

११.१६ मानव संसाधन िवकास११.१६.१. गणुात्मक तथा संख्यात्मक पक्षह समािहत गरी सूचना तथा सञ् चार ूिविध

सम्बन्धी मानव संसाधन िवकास योजना तजुर्मा गरी लाग ुगिरनेछ । ११.१६.२. सूचना तथा सञ् चार ूिविध क्षेऽमा मानव संसाधन िवकासमा संलग्न िशक्षण

संःथाह , तािलम ूदान गन िनकायह बाट िवषय वःतकुो गितशीलता बमोिजम ्पा बम पिरमाजर्न गन नीित अवलम्वन गिरनेछ । यस अनु प उक्त संःथाह को क्षमता अिभवृि गद लिगने छ । 

११.१६.३.  मानव संसाधनका कायर्बमह तजुर्मा गदार् यवुा तथा लि क अवधारणालाई िवशेष महत्व ूदान गिरनेछ । 

13

 

११.१६.४. सूचना तथा सञ् चार िवधामा गणुःतरीय मानव संसाधन िवकासको लािग आधारभतू िव ान तथा ूािविधक िशक्षालाई पिरमाजर्न गद लिगनेछ । 

११.१६.५. िव ालय माफर् त समदुायलाई इन्टरनेट सेवामा आव गनर् सामदुाियक िव ालयह मा इन्टरनेट सेवा उपलव्ध गराईनेछ ।

११.१७ सशुासन तथा सावर्जिनक सेवा ूवाहमा सूचना तथा सञ् चार ूिविध

११.१६.१.  सूचना तथा सञ् चार ूिविधको ूयोग ारा सावर्जिनक सेवा ूवाहलाई ूभावकारी बनाउने िव मान ूयासह लाई िनरन्तरता ूदान गिरनेछ । यसै सन्दभर्मा सन ्२०१६ सम्ममा िव तुीय सरकार गु योजना (e-Government Master Plan) संशोधन तथा पिरमाजर्न गरी लागू गिरनेछ ।  

११.१८ ूाकृितक ूकोप पूवर्तयारी, न्यूनीकरण तथा उ ारमा सूचना तथा सञ् चार ूिविध

११.१८.१   ूाकृितक ूकोपसंग सम्बिन्धत पूवर्तयारी, िवपद जोिखम न्यूनीकरण, पूवर् सूचना लगायतका आयामह समावेश गरी दूर सञ् चार तथा सूचना सञ् चार ूिविध सम्बन्धी िवपद पूवर् तयारी योजना बनाई लागू गिरनेछ । 

११.१९ दूर सञ् चार तथा सूचना तथा सञ् चार ूिविधमा सामन्जःयता अन्तर सिबयता तथा मापदण्ड (Conformance,Interoperability & Standards)

११.१९.१.  दूर सञ् चार उपकरणवीच हनेु रेिडयो हःतके्षप (Radio Interference) न्यूनीकरण, अन्तर सिबयता (Interoperability), गणुःतर तथा िव सनीयता सिुनि त गनर् यस क्षेऽमा कायर्रत अन्तराि य संःथाह संग समेतको सहकायर्मा िनयामक व्यवःथामा आवँयक पिरमाजर्न गिरनेछ । 

११.२० क्लाउड कम्प्यूिटङ्ग(CloudComputing)

११.२०.१   सावर्जनीक िनकायह ले सूचना तथा सञ् चार ूिविधजन्य उपकरण तथा सेवाह खिरद गन योजना गदार् क्लाउड कम्प्यूिट   (Cloud Computing) लाई एउटा उपयकु्त िवकल्पको पमा अध्ययन गद उक्त अवधारणा अनपुयकु्त भएमा माऽै अन्य िवकल्प अवलम्वन गनुर् पन व्यवःथा गिरनेछ । 

११.२०.2.  िव मान एकीकृत सरकारी डाटा सेन्टर (Government Integrated Data

Center) को ूभावकारी उपयोग माफर् त सरकारी िनकायह मा एक क्लाउड कम्प्यूिट  तथा साझा पूवार्धार सम्बन्धी ूा प तयार गिरेनेछ । 

११.२१ सूचना तथा सञ् चार ूिविध ूयोगमा सरुक्षा एवं िव सनीयता ूत्याभिूत 

14

 

११.२१.१   नागिरकको सूचनाको गोपनीयता तथा वैचािरक ःवतन्ऽता लगायत अन्य मूल्यह ूव र्न गनर् समयानकूुल  साइबर सरुक्षा नीित, िनदिशका िनमार्ण गरी लागू गिरनेछ । 

११.२१.२   सूचना तथा सञ् चार ूिविधको अवािञ्छत ूयोगका साथै अनपेिक्षत सूचना ूवाह (Unsolicited Content) िन त्सािहत गनर् दूर सञ् चार कम्पनी तथा इन्टरनेट सेवा ूदायकह लाई ूशासिनक, ूािविधक तथा अन्य उपाय अवलम्वन गनुर् पन बाध्यकारी व्यवःथा गिरनेछ । 

११.२१.३ साइवर अपराधको अनसुन्धान तथा अिभयोजन (Prosecution) व्यवःथामा यथोिचत पिरमाजर्न गद िव तुीय कारोवार ऐनको पूणर् कायार्न्वयन सिुनि त गिरनेछ । 

 

१२.रणनीितह  

१२.१ सूचना तथा सञ् चार ूिविधमा पहुँच माध्यम तथा िवषयवःत ु िवकास१२.१.१ िव ालय, ःवाःथ्य संःथा तथा सावर्जिनक पःुतकालय लगायतका सामदुाियक

संःथाह मा सूचना तथा सञ् चार ूिविध सेवा िवःतार गिरनेछ । १२.१.२ ूमखु सरोकारवालाह समेतको सहकायर्मा ःथानीय तथा मौिलक परम्परागत

िवषयवःत ु िवकास (Local  &  Indigenous) तथा ःथानीय ान तथा सूचना संकलनलाई ूोत्साहन गनर् िवशेष कायर्बमह ल्याइनेछ । यसै सन्दभर्मा नेपालमा ूचलनमा रहेका अन्य भाषा भाषी माफर् त पिन सूचना तथा सञ् चार ूिविध सेवाको पहुँच िवःतार गनर् ःथानीय भाषामा कम्प्यूिट (Local  Language Computing) गन अवधारणालाई ूव र्न गिरनेछ । 

१२.१.३ राि य, सामदुाियक तथा ःथानीय ःतरमा हनेु सूचना तथा सञ् चार ूिविध सम्बन्धी गितिविधह मा मिहलाह को अथर्पूणर् सहभािगता सिुनि त गनर् िवशेष पहल गिरनेछ । 

१२.१.४ इन्टरनेट उपभोक्ताह लाई सहज तथा ूभावकारी तिरकाले िवषयवःत ु(Content) मा पहुँच सिुनि त गनर् यथोिचत िनयामक व्यवःथा अवलम्वन गरी िवषयवःत ुिवतरण सञ् जाल (Content Distribution Network) ह को ःथानीय उपिःथित (Point of Presence) लाई ूोत्साहन गिरनेछ ।  

१२.१.५ इन्टरनेट सशुासन (Internet Governance) को के्षऽमा अन्तरर्ाि य ःतरमा हनेु गितिविधह मा नेपालको अथर्पूणर् सहभािगता तथा ूितिनिधत्व सिुनि त गिरनेछ ।

15

 

यस अन्तगर्त IPV-6 अवलम्वन तथा  अन्तरार्ि य डोमेन नेम (International

Domain Names) को कायार्न्वयन गिरनेछ । 

१२.२ मामीण तथा सदूुर इलाकाह मा दूर सञ् चार एवं सूचना तथा सञ् चार ूिविधको पहुँच

१२.२.१ हाल िव मान सूचना तथा सञ् चार ूिविधको पहुँच नपगेुका समदुाय तथा के्षऽह सम्बन्धी िनयामक तथा नीितगत व्यवःथा तथा उक्त व्यवःथाको कायार्न्वयन वीचको अन्तर िव षेण गिरने छ ।  

१२.२.२ सूचना तथा सञ् चार ूिविधको पहुँचबाट बािहर रहेका क्षेऽ एवं समदुायह पिहचान गद आवँयक नीितगत व्यवःथाका साथै मामीण दूर सञ् चार िवकास कोष माफर् त ूा हनेु ौोत उक्त क्षेऽ तथा समदुायह मा लिक्षत गनर् एक िवःततृ अध्ययन गरी कायर्योजना बनाइने छ । 

१२.२.३ समदुायह लाई सूचना तथा सञ् चार ूिविधको अथर्पूणर् ूयोगमा सक्षम बनाउन एक रा व्यापी िडिजटल साक्षरता कायर्बम तजूर्मा गरी लागू गिरनेछ । 

१२.२.४ ॄोडव्याण्ड  नेटवकर् तथा सेवालाई  मामीण दूर सञ् चार िबकास कोष समेतको पिरचालन ारा मामीण तथा शहरी क्षेऽह मा िवःतार गनर् आवँयक व्यवःथा िमलाइनेछ । 

१२.२.५ िजल्ला सदरमकुाम भन्दा बािहर ूितःपधीर् सूचना तथा सञ् चार सेवाको िवःतार गन वातावरण िसजर्ना गनर् आिथर्क, नीितगत तथा िनयामक ूोत्साहनका उपायह अवलम्वन गिरनेछ ।यसै अनु प दूरसञ् चार सेवाको पहुँचबाट पछाडी परेका के्षऽह मा न्यूनतम उपभोक्ता मूल्यमा ॄोडव्याण्ड सेवा ूवाहको शतर् सिहत केही रेिडयो िृक्वेन्सी ःपेक्शम (Radio Frequency Spectrum) िबशेष इजाजत व्यवःथा माफर् त उपलव्ध गराइने छ ।  

१२.२.६ सूचना तथा सञ् चार ूिविधको िवःतार र ूयोगका लािग ःथानीय िनकायह लाई सशतर् अनदुान र मािमण दूरसञ् चार िवकास कोषबाट रकम उपलब्ध गराउन सिकनेछ ।

१२.३ िवशेष आवँयकता भएका तथा अपाङ्ग व्यिक्तह मा सूचना तथा सञ् चार ूिविधको पहुँच  

१२.३.१ सूचना तथा सञ् चार ूिविधमा िवशेष आवँयकता भएका तथा अपाङ्ग व्यिक्तह को पहुँच सिुनि त गनर् आवँयक कायर्बम तजूर्मा गरी लाग ुगरीने छ

16

 

। यस कायर्मा मामीण दूर सञ् चार िवकास कोषको भिूमका र कायर्क्षेऽमा आवँयक पिरमाजर्न गिरनेछ । 

१२.३.२  िवशेष आवँयकता भएका तथा अपाङ्ग व्यिक्त तथा त्यःता समूहलाई सहयोग गन व्यिक्तह लाई समेत लिक्षत गरी उपयकु्त तािलम कायर्बमह स ालन गिरनेछ । 

१२.४ यवुा तथा मिहला वगर्को लािग सूचना तथा सञ् चार ूिविध १२.४.१ लैि क असमानता कम गनुर्का साथै लैि क िहंसा रोकथाम गन र लैि क िहंसा

सम्बन्धी उजरुी ूिबया सहज बनाउन तथा त्यस ूकारका घटनाह सम्बोधनमा समन्वय ूव र्न गनर् सूचना तथा सञ् चार ूिविधको ूयोगलाई वढाइने छ ।  

१२.४.२ मामीण क्षेऽह मा िविभ सरकारी एंव गैर सरकारी संःथाह माफर् त यवुा तथा मिहलाह लाई सूचना तथा सञ् चार ूिविध सम्बन्धी तािलम संचालन गिरनेछ । 

१२.४.३ सूचना तथा सञ् चार ूिविधको ूयोग माफर् त यवुा तथा मिहलाह लाई राि य नीित िनमार्ण, योजना तजूर्मा लगायतका ूिबयाह मा सहभागी गराइने छ । 

१२.४.४   शु वाती (Start‐up) लगायत  इन्क्यवेुटर पिरयोजना (Incubator  Project) ह को ूव र्न माफर् त यवुा तथा मिहलाह मा सूचना तथा सञ् चार ूिविध के्षऽमा उ मशीलता िवकास गनर् िविभ नीितगत व्यवःथा गिरनेछ ।    

१२.५ िशक्षा, अनसुन्धान तथा िवकास (Research & Development) मा सूचना तथा सञ् चार ूिविध

१२.५.१. शैिक्षक सेवालाई सवर्सलुभ तथा ूभावकारी बनाउन अनलाईन िसकाई (On‐line learning) प ितको िवकास एवं ूयोगलाई ूोत्साहन गद लिगनेछ ।  

१२.५.२. ूाथिमक,  माध्यिमक तथा उच्च िशक्षा क्षेऽमा सूचना तथा सञ् चार ूिविधको ूयोगलाई ूोत्साहन गिरनेछ । 

१२.५.३. रोजगार मिुख दक्षता (Employment Driven Competencies) अिभविृ गनर् राि य सूचना तथा सञ् चार ूिविध पा बम तथा दक्षता ूमाणीकरण प ितको िवकास गरी लागू गिरनेछ । 

१२.५.४.   िशक्षक तािलम केन्िह लाई क्षमता अिभविृ का िवशेष कायर्योजना माफर् त िशक्षकह लाई सूचना तथा सञ् चार ूिविधमा ःतरीय तािलम ूदान गनर् व्यवःथा िमलाइनेछ । 

17

 

१२.५.५.   सरोकारवालाह समेतको संलग्नतामा सूचना तथा सञ् चार ूिविध सम्बन्धी खोज तथा अन्वेषण (Research  &  Development) ूव र्न गनर् िवशेष कायर्बम लाग ुगिरनेछ । 

१२.५.६.   दूगर्म तथा ूिविधको पहुँचबाट बािहर रहेका समदुायका िव ाथीर्, िशक्षक तथा शैिक्षक संःथाह मा सूचना सञ् चार ूिविध उपकरण तथा सेवाह मा सवर्सलुभ पहुँच सिुनि त गिरनेछ । 

१२.५.७.   सूचना तथा सञ् चार ूिविधमा नवीनतम खोज तथा अनसुन्धान ूव र्न गनर् िव िव ालय, र राि य तथा अन्तराि य अनसुन्धान संःथाह संगको सहकायर्लाई िनरन्तर ूोत्साहन गद लिगनेछ । 

१२.५.८.   िव ालयह मा िव तुीय पःुतकालय (e‐library) को अन्तरस ाल िनमार्ण गिरनेछ। १२.५.९.   खलुा िव िव ालय    (open university) र दू-िशक्षा िसकाइ (distance  learning) 

मा सूचना तथा सञ् चार ूिविधको ूव र्न गरीने छ।

१२.६ सूचना तथा सञ् चार ूिविध उ ोग १२.६.१ सूचना ूिविध पाकर् मा लगानी ूोत्साहन गनर् िवशेष कायर्ऽम बनाई लागू

गिरनेछ ।  यसै सन्दभर्मा उक्त पाकर् मा शु वाती (Start‐up) लगायत  इन्क्यवेुटर पिरयोजना (Incubator Project) समेत आकर् िषत गरीने छ । 

१२.६.२ सन ्२०१६ सम्ममा नेपालमा सूचना तथा सञ् चार ूिविध उ ोग एवं व्यवसायको िव मान अवःथा, ूितःपधीर् क्षमता लगायतका िविवध आयामह समेटी एक िवःततृ अध्ययन गिरनेछ । 

१२.६.३. ःथानीय सूचना तथा सञ् चार ूिविधजन्य उ ोग तथा सेवाह ूव र्न गनर् िवशेष कर ूणाली तथा आिथर्क ूोत्साहनका िविवध उपायह अवलम्वन गिरनेछ । 

१२.६.४ नवीनतम िवषयवःत ुतथा सेवाह को िवकासलाई ूव र्न गिरनेछ । १२.६.५ िव िव ालय, सूचना तथा सञ् चार ूिविधसंग सम्बिन्धत िशक्षण संःथा,

व्यवसायीक तथा िवि य संःथाह संगको समेत सहकायर्मा सूचना तथा सञ् चार ूिविध के्षऽमा Incubator  Program  लगायत उ मशीलता ूव र्न गन िवशेष कायर्ऽमह तजुर्मा गरी लागू गिरनेछ । 

१२.६.६ अन्तरराि य पमा ूितःपधीर् सूचना तथा सञ् चार ूिविधजन्य वःत ुतथा सेवाह िवकिसत गनर् िनजीक्षेऽसंग समेतको सहकायर्मा अन्तराि य मापदण्ड (International Standards)  तथा सव म अभ्यासह को  (Best Practices) ूयोगलाई ूोत्साहन गिरनेछ । 

18

 

१२.७ साना तथा मझौला व्यवसाय एवं िव तुीय व्यापार (e-Commerce)

१२.७.१ कृिष, पयर्टन तथा उत्पादनशील क्षेऽह मा सिबय साना तथा मझौला व्यवसायह मा िव तुीय व्यापारको ूयोगलाई िनरन्तर ूोत्साहन गिरनेछ । 

१२.७.२ राि य, के्षिऽय तथा अन्तराि य ःतरमा हनेु व्यापािरक कारोवारह मा िव तुीय कारोबारको अवधारणालाई कायार्न्वयन गरीने छ ।  

१२.७.३ नेपालमा अनलाईन पेमेन्टको िव मान अवःथाको अध्ययन गरी सरुिक्षत, अन्तरसिबय (Interoperable), सवर्सलुभ तथा अन्तराि य मापदण्डसंग समेत साम ःय हनेु गरी भकु्तानी तथा राफसाफ ूणाली    (Payment  And  Settlement 

System) िवकास गरीने छ ।  

१२.७.४   सरकारी ःतरबाट हनेु भकु्तानी व्यवःथालाई समयानकुुल पिरमाजर्न गिरनेछ ।  

१२.७.५ मोवाइल फोनलाई िवि य समावेशीकरण (Financial  Inclusion) को एक ूमखु माध्यमको पमा ःथािपत गनर् आवँयक कायर्ह गरीने छ । यस बममा सम्बिन्धत िनकायह को सम्मती र सहभािगतामा मोवाइल बिकङ सेवालाई ूभावकारी पमा अिघ बढाइने छ । 

१२.७.६ नेपालमा सूचना तथा सञ् चार ूिविधको क्षेऽमा काम गन ःवदेशी एवं िवदेशी व्यिक्त तथा संःथाह को तथ्या संकलन गरी िनजह ले गन व्यवसायलाई पारदशीर् बनाइनेछ। 

१२.८ कृिषमा सूचना तथा सञ् चार ूिविध

१२.८.१ कृषक, सम्बिन्धत सरकारी िनकाय, कृिष सहकारीह लगायत अन्य ःथानीय तथा राषि्शय ःतरका सरोकारवालाह लाई कृिष ूिविध र बजार मूल्य सम्बन्धी सूचना तथा अन्य उपयोगी सूचना उपलब्ध गराउन एकीकृत कृिष सूचना ूणाली (Integrated Agriculture Information System) को िवकास गिरनेछ । 

१२.८.२ परम्परागत तथा नवीनतम सूचना तथा सञ् चार ूिविधबारे िकसान, कृिष सहकारी संःथाह तथा कृिष ूािविधकह को सचेतना तथा क्षमता अिभविृ गनर् िवशेष कायर्बमह तजुर्मा गिरनेछ । 

१२.८.३ ूाकृितक िवपदवाट हनेु जोिखम न्यूनीकरण कम गनुर्का साथै कृिष उत्पादनमा सहयोग परु् याउन मौसम सम्बन्धी पूवर् सूचना ूणाली िवकास गरी लागू गिरनेछ  । 

19

 

१२.९ पयर्टनमा सूचना तथा सञ् चार ूिविध

१२.९.१ योजना िनमार्ण, अनगुमन तथा मूल्या न सम्बन्धी तथ्या संकलनका साथै पयर्टन सम्बन्धी िविश सेवा तथा गन्तव्य वारे जानकारी ूदान तथा व्यवसायलाई सहजीकरण गनर् सरोकारवालाह लाई ूोत्साहन गिरनेछ । 

१२.९.२ राि य सम्पदा संरक्षण, ूाकृितक ौोत व्यवःथापन तथा पूवर् चेतावनी (Early 

Warning) संग सम्बिन्धत कायर्ह को व्यवःथापन गनर् एकीकृत भौगोिलक सूचना ूणालीमा आधािरत प ितको िवकास गिरनेछ । 

१२.९.३ पयर्टन उ ोग तथा व्यवसायह लाई व्यवसाय संचालन, बजार ूव र्न तथा उत्कृ सेवा ूदान गनर् सहयोग परु् याउने उ ेँयले एक िवःततृ पयर्टन सूचना ूणालीको िवकास गिरनेछ । 

१२.९.४ अितिथ सेवा (Hospitality) सम्बन्धी तािलमको ःतरीयता तथा ूभावकािरता सिुनि त गनर् सूचना तथा सञ् चार ूिविधको नवीनतम ूयोगलाई ूोत्साहन गिरनेछ । 

१२.९.५ नेपाल ॅमण गनर् चाहने पयर्टकह लाई  िव तुीय ूवेशा ा  (e‐Visa)  ूदान गनर् आवँयक व्यवःथा िमलाइनेछ । 

१२.९.६ पदयाऽा र पवर्तारोहणमा जाने पदयाऽी र पवर्तारोहीको लािग मौसम भिवंयवाणी गन ूिविधलाई सूचना ूिविधको ूयोगबाट िव सनीय बनाइनेछ । यस कायर्मा ःवदेशी िव ह लाई ूोत्साहन गरीने छ ।  

१२.१० ःवाःथ्यमा सूचना तथा सञ् चार ूिविध

१२.१०.१   टेिलमेिडिसनको ूभावकािरतालाई अझै अिभविृ गनर् तथा उक्त ूिविधमा आधािरत ःवाःथ्य सेवा ूवाहको पहुँच देशव्यापी पमा िवःतार गनर् टेिलमेिडिसन सम्बन्धी रणनैितक ूा प सन २०१६ िभऽमा बनाई लागू गिरेनेछ । 

१२.१०.२   सबै ूकारका ःवाःथ्य संःथाह मा सूचना तथा सञ् चार ूिविधको पहुँच तथा उपलब्धता सिुनि त गिरनेछ । 

१२.१०.३   ःवाःथ्य सेवामा कायर्रत जनशिक्तको सूचना तथा सञ् चार ूिविध ूयोगमा दक्षता अिभविृ गनर् िवशेष कायर्बम तजुर्मा गिरनेछ । यस सन्दभर्मा ःवाःथ्य सम्बन्धी तािलम तथा जनशिक्त िवकास गन संःथाह को क्षमता अिभवृि गद लिगनेछ । 

20

 

१२.१०.४   सबै ूकारका सन वा नसन रोग तथा महामारी सम्बन्धी सचेतना अिभविृ गनर् तथा व्यवःथापन गनर् सूचना तथा सञ् चार ूिविधमा आधािरत प ित िवकास गिरनेछ ।  

१२.१०.५   ःवाःथ्य संःथाह मा आउने िवरामीह सम्बन्धी िव तुीय सूचनालाई सरुिक्षत एवं गोपनीय राख् न आवँयक व्यवःथा गरीने छ ।  

१२.१०.६   राि य ःवाःथ्य वीमा कायर्बममा सूचना सञ् चारको आधिुनक ूिविध ूयोग गरीने छ ।  

१२.११ दूर सञ् चार पूवार्धार

१२.११.१ मामीण दूर सञ् चार िवकास कोष (Rural Telecom Development Fund) को अिधकतम पिरचालन गरी फाइबर अिप्टक तथा तार िवहीन (Wireless) ूिविधमा आधािरत मे दिण्डय पूवार्धार (Back Haul) देशव्यापी पमा िवकास गिरनेछ । 

१२.११.२   के्षिऽय तथा अन्तरार्ि य आव ता (Connectivity) सिहत सावर्जिनक िनजी साझेदारी तथा अन्य व्यवःथा माफर् त ितुतर गितको भरपद दूरसञ् चार मे दिण्डय पूवार्धार िनमार्ण गरीने छ । 

१२.११.३ इजाजत व्यवःथा ूा प अन्तरगत भौितक पूवार्धारको साझा ूयोग, नेटवकर् अन्तरआव ता (Interconnection)  तथा सेवा शलु्क िनधार्रण लगायतका िवषयह मा बजारमा आधािरत िनदिशका (Market Based Guidelinces) बनाई लागू गिरनेछ ।  

१२.११.४   सासेक (SASEC)  तथा  एिशयाली सूचना राजमागर् (Asian  Information 

Superhighway)  लगायतका क्षेिऽय तथा अन्तराि य दूर सञ् चार िवकास पिरयोजनाह मा नेपालको अथर्पूणर् सहभािगता तथा ती आयोजनाह को नेपालको तफर् वाट ूभावकारी कायार्न्वयन गिरनेछ । 

१२.११.५ सडक, िव तु तथा रेल्वे पूवार्धारका पिरयोजनाह िडजाइनमा सरोकारवालाह संगको सहकायर्मा सूचना तथा सञ् चार ूिविध पूवार्धारको ूावधान समेत समावेश गिरनेछ । 

१२.११.६   अन्तरार्ि य िपयिरङ िबन्दहु (International  Peering  Points) माफर् त हनेु इन्टरनेट ूयोगमा व्ययभार कम गनर् तथा सम्भािवत सरुक्षा जोिखम (Security Risk) न्यून गनर् ःथानीय िपयिरङ िबन्द ुअथवा ःथानीय एक्सचेन्ज (Local Peering Point and Local  Exchange)को ूयोग तथा ूभावकािरता ूव र्न गिरनेछ ।  

21

 

१२.११.७   दूर सञ् चार पूवार्धार िवःतारलाई सहजीकरण गन लआय अनु प  पूवार्धार ःथलको अिधकार (Right  of  Way) सिुनि त गनर् अवलम्वन गनुर् पन ूशासिनक ूिबया सरल तथा चःुत बनाउन िनयामक ूावधानह पिरमाजर्न गद अन्य आवँयक उपायह अवलम्वन गिरनेछ । 

१२.११.८   सिबय तथा िनिंबय पूवार्धार (Active & Passive Infrastructure) को साझा ूयोग ूव र्न गनर् आवँयक िनयामक व्यवःथा तथा िनदिशकाह तजूर्मा गरी लागू गिरनेछ ।  

१२.११.९   मोबाइल ॄोडब्याण्ड सेवा िवःतार गनर् आवँयक लागत िमतव्यी Back Haul सेवा तथा तीो गितको  िडिजटल माइबोवेव सञ् चार (Digital Microwave 

Communication)  का लािग िृक्वेन्सी ःपेक्शम व्यवःथापन गन ूभावकारी िनयमन तथा अन्य व्यवःथा िमलाइनेछ ।  

१२.११.१० ःमाटर् िसटीको अबधारणा बमश: कायार्न्वयनमा लिगने छ। यसका लािग शु मा केही शहरह पिहचान गरी ःमाटर् िसटीका पमा िवकास गिरनेछ। सोही अनभुवका आधारमा अन्य शहरह लाई पिन समयब पमा ःमाटर् िसटीका पमा िवकास गिरनेछ। 

१२.११.११ नेपाललाई उपलब्ध अिबर्टल ःलट (Orbital  Slot)  उपयोग गन सम्बन्धमा सम्भाब्यता अध्ययन गरीने छ। 

१२.१२ दूर सञ् चार, सूचना तथा सञ् चार ूिविध तथा ूसारणको कन्भरजेन्स (Convergence)

१२.१२.१   Convergence ारा िसिजर्त अवसर तथा चनुौितह संबोधन गनर् िव मान कानूनी, िनयामक तथा संःथागत व्यवःथाह मा आवँयक पिरमाजर्न गिरनेछ । 

१२.१२.२   ूसारण के्षऽलाई िडिजटल ूणालीमा पान्तरण गनर् तयार गरीएको समयब मागर् िचऽ कायार्न्वयनमा ल्याइने छ। 

१२.१३ जलवाय ुपिरवतर्नको ूभाव न्यूनीकरणमा सूचना तथा सञ् चार ूिविध १२.१३.१   जलवायसु पिरवतर्न अनकूुलन ूिबयाह मा आउने चनुौितह लाई सम्बोधन गनर्

मोबाइल फोन, सामदुाियक रेिडयो,  इन्टरनेट तथा अन्य सम्बिन्धत सूचना तथा सञ् चार ूिविध माध्यमह को नवीनतम (Innovative) ूयोगलाई ूव र्न गिरनेछ । 

१२.१३.२   वहृ र अनकूुलन लआयह (Climate  Change  Adaptation  Goals) हािसल गनर् आवँयक सूचना तथा ान आदान ूदान, क्षमता अिभविृ , नेटविकर् ङ तथा

22

 

िव तुीय अनकुुलन सेवाह (e‐Adaptation  Applications) लगायतका के्षऽह मा सूचना तथा सञ् चार ूिविधको ूयोग ूव र्न गिरनेछ । 

१२.१३.३ राि य तथा ःथािनय अनकूुलन कायर्योजना (National  and Local Adaptation Plan of  Action) को सफल तथा ूभावकारी कायार्न्वयनमा सूचना तथा सञ् चार ूिविधको अिधकतम ूयोग गिरनेछ ।  

१२.1४ वातावरण तथा ूाकृितक ौोत व्यवःथापनमा सूचना तथा सञ् चार ूिविध १२.१४.१   भौगोिलक सूचना ूणाली  (Geographic Information System), दूर संवेदन

(Remote Sensing) तथा मौसम पूवार्नमुान ूिविध ूयोग गरी वातावरणीय चनुौती व्यवःथापनमा सरोकारवालाह को क्षमता अिभविृ गद लिगनेछ । 

 

१२.१५ इलेक्शो म्यागनेिटक िफल्ड (Electro Magnetic Field) को समभ्ािवत ःवाःथ्य जोिखम तथा इलेक्शोिनक फोहोर व्यवःथापन  

१२.१५.१ नेपालमा  िव तु चमु्बकीय क्षेऽको न्यूनतम िवन्द ु (EMF Threshhold) को िनधार्रण िव ःवाःथ्य संगठन (World  Health  Organization  /  International 

Commission on Non‐Lonising Radiation Protection)  (WHO/ICNIRP)  ारा जारी िनदिशकाको आधारमा गिरनेछ । यसका अितिरक्त रेिडयो िृक्वेन्सीबाट सम्भािवत जोिखमको व्यवःथापन सम्बन्धी नीित िनमार्ण गिरनेछ । 

१२.१५.२ EMF जोिखम न्यूनीकरण गनर् ःवेिच्छक तथा बाध्यकारी दवैु उपाय अवलम्वन गिरनेछ । 

१२.१६ मानव संसाधन िवकास१२.१६.१ समम सूचना तथा सचार ूिविधको िवकास,  िवःतार, ूव र्न, सहजीकरण,  िनयमन

गनर् िव मान सूचना तथा सञ् चार मन्ऽालय,  सूचना ूिविध िवभाग, नेपाल दूरसञ् चार ूािधकरण लगायतका िनयकायह को पनुसंरचना गरीने छ ।  

१२.१६.२. सूचना सञ् चार ूिविध,  उ ोग तथा शैिक्षक संःथाह समेतको सहभािगतामा अल्पकािलन, मध्यम तथा दीघर्कािलन सूचना तथा सञ् चार ूिविध सम्बन्धी मानव संसाधन िवकास योजना लागू गिरनेछ । 

१२.१६.३. दूर सञ् चार तथा सूचना तथा सञ् चार ूिविध िवधाह मा गणुःतरीय िशक्षा तथा तािलम ूदान गनर् नमनुा केन्िह (Centers for Excellence) ःथापना गिरनेछ ।  

१२.१६.४ िडिजटल साक्षरता (Digital  literacy)  अिभविृ गनर् राि य िडिजटल साक्षरता कायर्बम तजुर्मा गरी लाग ुगिरनेछ । 

23

 

१२.१६.५ सम्पूणर् नागिरकह मा पहुँच पगु्ने गरी सूचना तथा सञ् चार ूिविध सचेतना कायर्बम लाग ुगिरनेछ । 

१२.१६.६ सावर्जिनक तथा िनजी के्षऽमा कायर्रत संःथाह लाई सूचना तथा सञ् चार ूिविध सम्बन्धी दक्षता अिभविृ तथा समम पमा मानव संसाधन िवकासमा लगानी अिभविृ गनर् िवशेष पहल गिरनेछ । 

१२.१६.७ ःथानीय िनकाय, िनजी के्षऽ तथा नागिरक समाज समेतको सहभािगतामा समदुायमा लिक्षत सूचना तथा सञ् चार ूिविध तािलम तथा सचेतना कायर्बमह लागू गिरनेछ । 

१२.१६.८ शारीिरक अशक्तता भएका तथा असहाय समूहह को सूचना तथा सञ् चार ूिविधमा पहुँच सिुनि त गनर् िवशेष कायर्बम तजुर्मा गरी लागू गिरनेछ । 

१२.१६.९ सूचना तथा सञ् चार ूिविध के्षऽको जनशिक्त िवकास गनर् तािलम ूदायक संःथाह माफर् त अन्तराि य मान्यता ूा तािलमह संचालन गरीने छ ।  

१२.१६.१० िशक्षा मन्ऽालय ारा तजुर्मा गरीएको िशक्षामा सूचना तथा सञ् चार ूिविध गु योजनाको ूभावकारी कायार्न्वयन गरीने छ ।  

१२.१७ सशुासन तथा सावर्जिनक सेवा ूवाहमा सूचना तथा सञ् चार ूिविध

१२.१७.१   िव तुीय सशुासनका ूयासह को गितशीलता एवं ूभावकािरता सिुनि त गनर् संःथागत व्यवःथा सु ढ गिरनेछ ।यस बममा गभरमेन्ट इन्टरूाईजेज आिकर् टेक्चर (GEA), राि य  इन्टरअपरेिबिलटी ृेमवकर् (Government

Interoperebility Framework) लगायतका ूा पह को कायार्न्वयन गरीने छ । 

१२.१७.२ नेपालको िव तुीय सशुासन सम्बन्धी िबयाकलापह खलुा सरकार (Open

Government) को अवधारणाबाट िनदिशत रहनेछन ्। यस सन्दभर्मा सूचना तथा तथ्या ह िविभ माध्यमबाट िव षेण गनर् सिकने  ःव प (Format) मा उपलब्ध गराउने व्यवःथा गिरनेछ । 

१२.१७.३ शासन ूणाली संचालनमा समावेिशता तथा सहभािगता ूव र्न गनर् सामािजक संजालको ूभावकारी ूयोगलाई ूोत्साहन गद लिगनेछ । 

१२.१७.४   सूचना तथा सञ् चार ूिविधको िसजर्नशील ूयोग ारा सावर्जिनक सेवा ूवाहमा नवीनतम ूयोगह भैरहेको सन्दभर्मा उक्त ूिविधमा कमर्चारीह को दक्षता अिभविृ गिरनेछ । 

24

 

१२.१७.५   नीित तथा योजना िनमार्ण ूिबयामा भौगोिलक सूचनाको माध्यम ारा ूभावकारी सहयोग परु् याउन राि य भौगोिलक सूचना ूणाली पूवार्धार (National Geographic Information Infrastructure) को िवकास गिरनेछ । 

१२.१७.६   ःमाटर् िसटीको अवधारणा अनु प नगरपािलकाह लाइर् बमशः ःमाटर् िसटीको पमा पिरणत गरीने छ । यस कायर्लाइर् शहरी िवकास मन्ऽालय माफर् त अिघ बढाइने छ ।

१२.१८ ूाकृितक ूकोप पूवर् तयारी,न्यूनीकरण तथा उ ारमा सूचना तथा सञ् चार ूिविध १२.१८.१   ूाकृितक ूकोप जोिखम न्यूनीकरण, पूवार्नमुान, पूवर् तयारी, असर न्यूनीकरण

तथा उ ारमा सूचना तथा सञ् चार ूिविधको ूयोगबारे कायर्बम तजुर्मा गरी लाग ुगरीने छ ।  

१२.१८.२ ूाकृितक ूकोप पूवर् तयारी,  असर न्यूनीकरण, राहत तथा उ ारमा अन्तरार्ि य ःतरमा भएका सफलतम ूचलनह (Best  Practices)  नेपालको सन्दभर्मा ूभावकारी बनाउन िवशेष पहल गिरनेछ ।िवपतका बेला दूरसञ् चार सेवालाई दु ःत पमा पिरचालन गनर् िवपत व्यवःथापनलाई सहज बनाउन एक आपतकालीन दूरसञ् चार रणनीित तयार गरी कायार्न्वयन गिरनेछ ।  

१२.१९ दूर सञ् चार तथा सूचना तथा सञ् चार ूिविधमा सामन्जःयता अन्तर सिबयता तथा मापदण्ड (Conformance,Interoperability & Standards)

१२.१९.१ अन्तरार्ि य दूरसञ् चार संघ  (ITU) लगायतका मानक िनधार्रणमा ूिति त संःथाह ारा िवकिसत सामञ् जःयता मूल्या न ूा प  (Conformity‐Assessment 

Regimes) अि कार गद नेपालले आयात गन सूचना तथा सञ् चार ूिविध संजाल तथा उपकरणको िव सनीयता, गणुःतर िनधार्रण तथा उक्त उपकरणह वीच अन्तराि य ःतरमै ःथािपत मानक बमोिजमको अन्तर सिबयता (Interoperability) सिुनि त गनर् िवशेष पहल गिरनेछ ।  साथै  सामञ् जःयता र अन्तरसिबयता (Conformance and Interoperability) को क्षेऽमा जनशिक्तको िवकास गिरनेछ । 

१२.२० क्लाउड कम्प्यूिटङ्ग(CloudComputing)१२.२०.१   क्लाउड कम्प्यिुटङ्गको बिमक िवकासबाट िसिजर्त अवसरह को उपयोग गद

उक्त ूिविधलाई िव तुीय सशुासनको ूयासको एक ूमखु आयामको पमा ःथािपत गनर् राि य क्लाउड कम्प्यिुट रणनीित सन ् २०१७ सम्ममा लागू गिरनेछ । 

25

 

१२.२०.२   नेपाल सरकारको एिककृत डाटा सेन्टर (GIDC)मा रहेका ौोतह ूयोग गद एक क्लाउड कम्प्यूिट पूवार्धार िनमार्ण गिरनेछ । यस अनु प सन ्२०१८ िभऽमा सरकारले किम्तमा पिन १० वटा िव तुीय माध्यम (On‐Line) ारा ूदान गरीने सेवाह क्लाउड कम्प्यूिट पूवार्धार माफर् त ूवाह गन व्यवःथा िमलाइनेछ । 

१२.२०.३   सरकारी िनकायह ारा कुनै पिन सूचना तथा सञ् चार ूिविध जन्य उपकरण तथा सेवाह मा लगानी गनुर् पूवर्  क्लाउड कम्प्यिुटङ (Cloud Computing) िवकल्पको िवःततृ मूल्या न गन पिरपाटी िमलाइनेछ । 

१२.२१ सूचना तथा सञ् चार ूिविध ूयोगमा सरुक्षा एंव िव ास ूत्याभिूत १२.२१.१ ूभावकारी कानूनी व्यवःथामा आधािरत साइवर अपराधको रोकथाम तथा

अिभजनको ूणालीको िवकास गिरनेछ । साइवर अपराध रोकथाम तथा अनसुन्धान गनर् कानून कायार्न्वयन िनकाय (Law Enforcement Agencies) ह को क्षमता अिभवृि गद लिगनेछ । 

१२.२१.२   अनलाईन सरुक्षा ूत्याभतू गनर् तथा तत्सम्बन्धी चेतना अिभविृ गनर् व्यिक्त तथा व्यवसाय लिक्षत कायर्बमह तजुर्मा गरी लागू गिरनेछ । 

१२.२१.३ सरकारी तािलम केन्िह संग समेतको सहकायर्मा उच्च ःतरको साइवर सरुक्षा चनुौित सामना गनर् एक वहृत क्षमता अिभविृ कायर्बम तजूर्मा गरी लागू गिरनेछ । 

१२.२१.४   उपयकु्त सरकारी संयन्ऽको मातहतमा एक साइवर सरुक्षा िनकाय (Cyber

Security Cell) ःथापना गद साइवर आबमण पिहचान, रोकथाम, ूितरक्षा लगायतका आयामह को ूभावकारी सम्बोधनहनेु व्यवःथा िमलाइनेछ । यसै सन्दभर्मा सूचना तथा सञ् चार मन्ऽालयमा आपतकालीन कम्प्यटुर उ ार समहु (Computer Emergency Response Team) ःथापना गरी साइवर सरुक्षा सम्बन्धी चनुौितह िशय संम्बोधन गन व्यवःथा िमलाइनेछ । 

१२.२१.५ सम्बिन्धत शैिक्षक संःथाह संग समेतको सहकायर्मा साइवर सरुक्षाका के्षऽमा पयार् जनशिक्तको िवकास गिरनेछ । 

१२.२१.६ िवशेष ताको तािलम (Certified  Specialist  Training) माफर् त सूचना सरुक्षा िव ह को िनरन्तर दक्षता अिभविृ का कायर्बम लागू गिरनेछ ।

१२.२१.७ साइवर सरुक्षा िशक्षा ूदान गरी समममा सूचना तथा सञ् चार ूिविधको ूयोगकतार्लाई सक्षम बनाउन िवशेष कायर्बम तजूर्मा गिरनेछ । 

26

 

१२.२१.८ िव तुीय कारोवार ऐन� २०६३ मा उल्लेिखत ूावधान अनु प सूचना ूिविध न्यायाधीकरण (IT Tribunal) ःथापना गिरनेछ । 

१३. संःथागत व्यवःथा  

१३.१. िवषयगत िनकायह को भिूमका र िजम्मेबारी१३.१.१.   यस नीितको कायार्न्वयनमा नेततृ्वदायी र ूािविधक सहयोगी भिूमका सूचना तथा

सञ् चार मन्ऽालयको रहनेछ। १३.१.२.   आफ्नो के्षऽमा परेका नीित एवं रणनीितह को ूभावकारी कायार्न्वयन गन

िजम्मेबारी िवषयगत मन्ऽालयह को हनेुछ। 

१३.२ िनदशक सिमितको गठन यो नीित कायार्न्वयनको लािग सूचना तथा सञ् चार मन्ऽालयमा देहायबमोिजम पदािधकारीह भएको एक िनदशक सिमित गठन गिरनेछ । 

१. मा. मन्ऽी, सूचना तथा सञ् चार मन्ऽालय अध्यक्ष २. सदःय, राि य योजना आयोग (सम्बिन्धत क्षेऽ हेन) सदःय ३. सिचव, ूधानमन्ऽी तथा मन्ऽी पिरषदको कायार्लय

(आिथर्क तथा पूबार्धार हेन) सदःय ४. सिचव, अथर् मन्ऽालय सदःय  ५. सिचव, काननु, न्याय¸ संिवधानसभा तथा संसदीय मािमला मन्ऽालय सदःय ६. सिचव, गहृ मन्ऽालय सदःय ७. सिचव, िव ान ूिविध तथा वातावरण मन्ऽालय सदःय ८. सिचव, िशक्षा मन्ऽालय  सदःय ९. सिचव, ःवाःथ्य तथा जनसंख्या मन्ऽालय सदःय  १०. सिचव, सूचना तथा सञ् चार मन्ऽालय सदःय ११. सिचव, संघीयमािमला तथा ःथानीय िवकास मन्ऽालय सदःय  १२. अध्यक्ष, नेपाल दूरसञ् चार ूािधकरण सदःय  १३. सूचना तथा सञ् चार ूिविध सम्बन्धी कम्तीमा एक जना मिहला

सिहत िवषयगत िवशेष (२ जना)    सदःय १४. सह सिचव¸ सूचना तथा सञ् चार मन्ऽालय   सदःय सिचव 

 

यस नीितको ूभावकारी कायार्न्वयन गनर् िनदशक सिमितको नेततृ्वदायी भिूमका रहनेछ । 

27

 

 

िनदशक सिमितले सरकारी तथा िनजी के्षऽका िवषयगत िवशेष , सम्बिन्धत सरोकारवालाह रहेको नीित कायार्न्वयन उपसिमित गठन गनर् सक्नेछ । 

१३.२. यस नीितमा उल्लेिखत नीित तथा रणनीितह कायार्न्वयन योजना बनाइ लाग ुगरीन ेछ ।

१४. ौोत व्यवःथापन यो नीित कायार्न्वयन गनर् सावर्जिनक तथा िनजी क्षेऽको ौोत पिरचालन गरीने छ ।मामीण दूर सञ् चार िवकास कोष तथा िविभ अन्तरराि य साझेदार संघ संःथाह वाट ूा हनेु आिथर्क तथा ूािविधक सहयोग यस नीित कायार्न्वयनका ौोतको पमा उपयोग गिरने छ ।  

१५.कानूनी तथा िनयामक व्यवःथा  यस नीितको ूभावकारी कायार्न्वयन सिुनि त गनर् आवँयक कानूनी तथा िनयामक व्यवःथा िमलाइनेछ । 

१६.अनगुमन तथा मूल्या न  यस नीितलाई समय तािलका सिहतको कायर् योजना बनाई कायार्न्वयन गरीने छ । नीित कायार्न्वयनको अनगुमन गनर् अनगुमन तथा मूल्याङ्कन ूा प (Monitoring & Evaluation

Framework) तयार गिरनेछ । साथै यो नीित कायार्न्वयन अनगुमन तथा मूल्याङ्कन गन दाियत्व िनदशक सिमितको हनेुछ । 

१७.पूवार्नमुान तथा जोिखम ूःततु नीित तजुर्मा गदार् देहाय बमोिजमको पूवार्नमुान तथा जोिखममा आधािरत रही गिरएको छ । 

पूवार्नमुान (Assumptions)   देश िवकासका वहृ र लक्षह हािसल गनर् सूचना तथा सञ् चार ूिविधको िवकासमा

आउँदा िदनह मा उल्लेख्य ौोत साधनको व्यवःथाका साथै उच्च ःतरको राजनैितक ूितव ता रहनेछ । 

यस नीितको ूभावकारी कायार्न्वयन गिरँदा िवशेषत सावर्जिनक सेवा ूवाहमा सूचना तथा सञ् चार ूिविधको माग उल्लेख्य पमा बढ्न गई उक्त क्षेऽमा िनजी क्षेऽसमेतको लगानी ूचरु माऽमा वढ्नेछ । 

28

 

सूचना तथा सञ् चार ूिविध क्षेऽमा लगानी आकरि्षत गनर् िशयाितिशय आवँयक कानूनी तथा िनयामक सधुार गरी इजाजत-पऽ तथा िृक्वेन्सी ःपेक्शम उपलब्धतामा देिखएका चनुौितह को उिचत तथा ूभावकारी समब्ोधन हनेुछ । 

जोिखम (Risk)

आवँयक कानूनी तथा िनयामक व्यवःथामा अपेिक्षत सधुारको अभाव हनुगई सूचना तथा सञ् चार ूिविध के्षऽमा लगानी वातावरण कमजोर हनु सक्नेछ । 

िव मान उजार् सङ्कटको िनरन्तरताले गदार् सूचना तथा सञ् चार ूिविधको समम मागमा कमी हनु गई िनजी के्षऽको लगानी समभ्ावनामा नकारात्मक असर पनर् सक्नेछ । 

सूचना तथा सञ् चार ूिविध िवकास र िवःतार सम्बन्धी ूयासमा अपेिक्षत अनगुमन तथा िनगरानी कमजोर हनु गई व्यापािरक लाभ भन्दा बािहर रहेका क्षेऽह सूचना तथा सञ् चार ूिविधको पहुँचबाट बि त रही रहने अवःथा िसजर्ना हनु सक्नेछ । 

१८. खारेजी । सूचना ूिविध नीित� २०६७ खारेज गिरएको छ । सूचना ूिविध नीित� २०६७ बमोिजम भए गरेका कामह यसै नीित बमोिजम भए गरेको मािनने छ ।