ñtarting page 84

Muktä-caritram

Çré-Muktä-caritram

namaù çré-gändharvikä-giridharäbhyäm

kandarpa-koöi-ramyäya sphurad-indévara-tviñe | jagan-mohana-léläya namo gopendra-sünave ||

kraya-vikraya-kheläbdau muktänäà majjitätmanoù | mitho jayärthinor vande rädhä-mädhavayor yugam ||

nijäm ujjvalitäà bhakti-sudhäm arpayituà kñitau |

uditaà taà çacé-garbha-vyomni pürëaà vidhuà bhaje ||

näma-çreñöhaà manum api çacéputram atra svarüpaà çré-rüpaà tasyägrajam uru-puréà mâthuréà goñöhaväöém |

rädhä-kuëòaà girivaram aho rädhikä-mädhaväçäà präpto yasya prathita-kåpayä çré-guruà taà nato’smi ||

hari-caritämåta-laharéà våndä-vipinämbu-räçimbhütäm | rasavad våndäraka-gaëa-paramänandäya santanumaù ||

ekadä kiïcin-mätra-çruta-pürva-våttäntayä satyabhämayä kåñëaù säkütaà påñöaù |

latäs tä madhuräù kasmin jäyante dhanyanivåti |1 nätha mat-kaìkaëa-nyastaà yäsäà muktäphalaà phalam ||

tatas tad-våttänta-smaraëât kåñëaù sväntar-glänir bahir vihasyäha |

gataù sa kälo yaträsét muktänäà janma valliñu | vartante sämprataà täsäà hetavaù çukti-sampuöäù ||

tatas tad apürvaà çrutvä sa-viçeña-çravaëotkaëöhitayä tayä bäòham ämreòitaù kåñëaù punar äha | ekadä kärttike mäsi gokule govardhana-girau dépa-mälikä-mahotsava äsét | tatra sarvo jano vicitra-nepathya-sämagréëäà saàskäräya sädhanäya ca paramäçakto babhüva | gopäs tu svaà svaà bhüñayanto’pi viçeñataù gavädi-paçünäà prasädhanärtham udyuktä äsan | gopyaù kila prasädhita-sadanä ätmanäà bhüñaëärthaà nänälaìkära-saàskära-sädhana-parä babhüvuù | rädhä tu mälya-haraëäkhya-saras-téropänta-mädhavé-catuù-çälikäyäà sva-sakhé-samudayena paramottama-muktäbhir vividha-bhüñaëäni racayitum ärebhe | mayä ca vicakñaëa iti yathärtha-näma-kéra-kumära-mukhatas tan niçamya sa-kautukaà tatra gatvätipremäspadasya haàsé-hariëéti nämno dhenu-yugalasya 1 This verse is quoted in UN 11.66 as an example of maugdhya. There the first line reads käs tä latäù kva vä santi kena vä kila ropitäù.

of 58

Muktä-caritram

bhüñaëautsukyena täsäà sakäçe mauktikäni prärthitäni || tataù suvividha-vaidagdhya-parimala-parilasita-sämi-nimilita-väma-nayana-nélotpala-daläïcalena sävahelanam iva manäg eva mäm avalokya muni-vrata-jatu-mudrita-hasita-hérakänarghya-mahä-ratna-bahiù-prakäçaà nirbharäveça-viçeñeëa härädi-gumphana-viläsam eva vitanvatés täù prati sasmitam idam aham äbhäñitavän | abhinava-yauvanä-mülya-cintämaëi-labdhi-vivardhitottuìga-garva-mahä-parvatävaguëöhita-karëyaù ! priya-vayasyasya mama prärthite kñaëam api karëän udghäöayantu bhavatyaù | tatas täsäm éñat smitvänyonyam älokayanténäà madhye pragalbhä lalitä vihasya saroñam iva vyäjahära | aye nägara ! etäni bahu-mülyäni mauktikäni räja-mahiñé-yogyäni | tava mahiñénäm evälaìkriyäyai satyam abhirüpäëi kathaà na däsyämaù ? tatas tad-vacaù çrutvä mayä kautukenäviñöena sämnä punaù punar idam evoktam | bhoù priya-bhüñaëäù ! sarväëi yadi na deyäni tadä mad-atyanta-priya-dhenu-yugala-çåìga-paryäptäny evävaçyaà déyantäm | tato lalitä sarväsäà mauktikäni punaù punaç cälayanté bhüyaù präha | he kåñëa ! kià kartavyam ? tava dhenu-yogyam ekam api nästi | tadäham uktavän | ayi parama-cature lalite ! tiñöha tiñöha | ahaà kärpaëya-bhâk paçcät tvayä vaktuà na çakya ity upälabhya satvaram ambäà vrajeçvarém ägatya mätar dehi me mauktikäni | ahaà tu täni kåñöa-kedärikäyäm eva vapsyäméti punaù punar avocam | tato mätrâ vihasyoktaà | vatsa na mauktikäny uptäni prarohanti | tadä mayoktaà | mätar avaçyam eva déyantäà dina-trayäbhyantare prarüòhäni bhavaty eva säkñât kartavyänéty asman-nirbandha-parihäräsamarthayä tayä dattäni bahüni mauktikäni | mayä gokula-jaläharaëa-ghaööa-samépa-vartini yamunopakaëöhe pauruña-trayam avagäòhäà kedarikäà niñpädya sahäsaà paçyantéñu käsucid gopikäsu tany uptvä sä punar apüri | parito våtiç ca käñöhair niviòä kåtä | tatas täsäà mauktikaprärthanvacanäsvaraniräsärthaà kedärikäsekäya vayasadvärä gavyeñu prärthyamâneñu solluëöhaà vihasya täù procuù | tanmauktikakedärikäseko’smäkaà gavyena kathamucitaù | yatpriyagobhüñaëärthaà kåtamauktikakedärikäsekastäsäà gaväà dugdhenaiva kriyatäm | tatkedärikotpadyamäne phale näsmäbhirabhiläñaù kartavyaù | iti çrutvä mayä svagåhäëäà gaväà bahubhiù payobhireva tä darçayatä pratyahaà sekaù kriyate sma | tataçcaturthadivasa eva mauktikäni praüòhäni | taddarçanenollasitena mayä mäturaïcalaà gåhétvänéya tadaìkurä darçitäù | tän dåñövä tu mätä kimetaditi manasi vicärayanté sandigdhä saté vrajaà jagäma | gopyas tu tacchrutvä hiàsrä latäù prarüòhä iti parasparaà sahäsamücire | tato nätivilambena mürväkäriëyastä mauktikalatä vistäriëyaù samälocya samépavartinäà kadambänämupariñöhät krameëävarohitäù | tataù katipayairdivasaistäù saurabhonmäditamadhuvrataiù kusumanicayairgopénäà camatkäramätanvänäù sakalaà gokulamevädhyavasäyan |

of 58

Muktä-caritram

tato’ñöa-vidha-yonija-mauktikebhyo vilakñaëäà çriyaà dadhati muktäphaläni täsu jätäni täni dåñövä vraja-väsinäà vismayo’tyarthaà jätaù | viçeñataç ca gopénäm | tataù praty aham eva tad-darçanena jäta-lobhäs täù mantrayäïcakrire | bhoù sakhyaù bhadrena jïätam asmabhyaù kåñëo mauktikäni sarvathaiva na däsyatyeva | bhavatu | tat-kåta-mauktika-kåñi-prakriyäsmäbhir na dåñöästéti na syät | tatränadhyavasäyaà tyaktvä tad-dviguëikäyäù kedärikäyayä ärambhaù kathaà na kriyate ? iti çrutväticaturä lalitä präha -- bhoù pavana-vyädhi-vyäpåtä gopyaù ! govardhanoddharaëädi-bhümi-mauktikotpädanädikaà lokottaraëäm api duñkaraà karma | tena yad aïjasä kriyate tat kila mahä-siddhato labdha-siddhauñadhi-manträdi-prabhäväd eveti samasta-vraja-janair niçcitam eva | anyathäsmad-vrajendra-gåhiëé garbha-sarovarotpanna-sukomala-nélotpalasya jïäta-sva-gopa-jäti-kriyä-kaläpa-mätrasya gopälakasya tasya tat-tat-karaëe katham etävaté çaktiù svataù sambhaved iti jänantyo’pi bhavatyaù siddhauñadhi-manträdy-antareëa yat-tat-karmaëi pravartitum abhilañanti | tat khalu pariëatävagädha-lajjä-parihäsa-sägaräntaù-svapatanäyaiveti satyam avadhäryatäm | tatas tuìgavidyä präha -- asmäbhir api çré-bhagavaté-päda-padma-siddha-mantra-çiñyä-nändémukhé-sakäçät siddha-mantram ekam ädäya kathaà na tathodyamaù kriyate ? sarväù -- bhadraà vadati tuìgavidyeti nirëéya tat-pärçvam upetya sa-vinayam ätmäbhiläñaà nivedayämäsuù | tato nändémukhé svagatamäha -- aye nija-nayana-yugma-dåñöi-säphalyäya cira-dinam asmad-vidhäbhilañyamäëa-kraya-vikraya-kréòä-kutühala-kalpataror bäòham akasmäd asmäd dåçäà bhägyätiçaya-vaçät säkñäd béja-rüpo’yam avasaraù pratyäsanno babhüva | tad-vidagdhänäà çiromaëér apy etäs tathä yukti-sauñöhavätiçayena kåtye’tra pravartayämi | yathä sa tarus tvaritam eva praüòhaù phalavän bhaved iti manasi vicintya säntaränandaà nändé präha -- bhoù sakhyaù | satyaà mukundasya na mantra-kåteyaà mådi mauktikä såñöiù | sarväù – tan nija-janena käraëa-çuktyädi-mätram antareëa kathaà måttikäyäm asambhaveyaà tad-utpattiù pratéyate | nändé -- asyä bhuvaù sväbhävikedåk-prabhäväd eva | yad vividha-ratna-jananéyaà vraja-vana-bhür iti çré-bhagavaté-päda-padmaiù punaù punar nivarëyate | åtam apy anubhüyante tathä | yataù praväla-nava-pallava-marakata-chada-vajra-mauktika-prakara-koraka-kamala-räga-nänä-phalädimanto hiraëmaya-mahéruhäù sphuöam atra jätä jäyamänäç ca dåçyante | ato’syäm upta-muktäphaläni janiñyante phaliñyanti ceti kià citram ? tad bhavatébhir api surabhitara-navanétädi-seka-pürvakam atiprayatnena tathä tat-kåñiù kriyatäà yathä tato’py adhikatamäni paramottama-phaläni labhyante | iti tad-vacana-mädhurém äpéya sa-santoñaà sa-çläghaà pratyayantyaù sarväs täm äliìgya nijäà sthalém ägatya spardhayä maj-jayäya samucita-vetanato dviguëa-triguëa-gorasa-pradänena karma-käränänäyya sthäne sthäne kedärikäù kåtvä

of 58

Muktä-caritram

peöikäyäm agrathitäni grathitäny aìga-bhüñaëa-rüpäëi ca yävanti sthitäni tävanti yathä-yuktam alpäny eva saàrakñyäìgataù samuttäritäni ca mauktikäni niravaçeñam uptvä pratyaham eva tri-sandhyaà go-dugdha-navanéta-suväsita-ghåtair eva sekaà kartum ärabdhavatyaù | tatastäsäà muktäkåñikaraëaçravaëänmätsaryato lobhataçca candrävaléprabhåtayo’pi sarvä vallabyastato’pyadhikakedärikäù sthäne sthäne kåtvä dehagehayorekamapyasaàrakñya samastamauktikänyuptavatyaù | tataù katipayadinäntare svasvakedärikäsu jätän hiàsralatäìkurän dåñövä antargarbhitagarväbhirvallabhébhistäbhiù sarväbhiçchalato matpriyavayasyäù parihasyante sma | ekasmin dine gorasänämatévavyayaà svasvagåhasya ca nimauktikatäà vékñya gopäù sasaàrambhaà käraëaà papracchuù | tacchrutvä våddhä ücuù | bho äyuñmantaù | nänuyogaviñayo’yamäbhirbäläbhiù kåto mauktikakedärikänäà nimittaà bahulo vyayo’cirädeva bahutaraläbho bhaviñyati | yatkåñëakedärikäyäà räjadäräëämapi durlabhäni muktäphaläni kila dåñöäni santéti | athaikadä viçäkhayä svadekärikäsu tänaìkurânnirékñya käsäïcit karëe nibhåtamidamuktam | bhoù sakhyaù | kåñëakedärikämadhye mayä yädåçä aìkurä dåñöä ete tu tädåçä na dåçyante | na jäne paçcät kià bhavet | kåñëavayasyadåñöiniväraëärthaà chalataù suñöhu veñöyantäm | atha katipayadivasaistäsäà rädhädénämanyäsäà ca kedärikäsu kaëöakädicihnena latäbhirnijarüpe prakäçyamäne gopékedärikäsu hiàsrä latä jätä iti sakalagokula eva khyätam | etad äkarëya vayasya-dvärä gändharvä-goñöhyäà mayedaà sotpräsaà vijïäpitaà çrutaà bhavaténäà kedärikäsu bahüni muktä-phaläni jätäni santi | ahaà tävat snigdhas tat sa-vayasyäya mahyaà prathama-phaläni déyantäm | tatas täbhir uktaà | yadi vayaà kåñim akariñyämas tadä sakala-goñöhaà mauktikamayam abhaviñyat | paçupälya-svadharmam apahäya sa iva kaù kéläsa-våttim2 äçrayet || tad äkarëya mayä nikhila-vayasyäù savatsä gävaù çakaöa-vahä mahiñyaù, savarkarä ajä, våndävana-vartinyaç ca mauktika-mayair mälädy-alaìkärair maëòitäù | tataç ca gopyo lajjayä sva-bhüñaëa-vyatirekeëa bahu-dhana-vinäçena gopa-bhiyä ca kim atra yuktam iti mantrayitum ärebhire | aye gåhéta-kåñëa-pakñayä dhürta-nändémukhyä’bhadreëa pratäritäù sma ity äbhäñya sarps.aà tan-nikaöam ägatya tat-

2Karñaka-våttiù pakñe kärpaëyam.

of 58

Muktä-caritram

kathana-pürvakaà bahuças täbhir bhartsitä nändémukhé präha | bhoù tapobhyaù çape na mayä sarvathaiva pratäritäù stha, kintu yuñmäbhir eva tat sarvaà vinäçitam | sarväù | kapaöini kathaà käram | nändé | yato garvitäbhir yuñmäbhir òhakkä-vädyavat kolähala-prapaïcena savayasya-gaëasya tasya çravaëa-kuhare suñöhu-gocarékåtya kedärikäsu muktäù sphuöam uptäù tathä ko’py ekaù prahariko’pi tatra na rakñitaù | sarväù -- etävatä kià na jätam ? nändé saroñam | yaj jätaà tac caturaàmanyäbhiù çrüyatäm | yuñmän vijetum abhéñöam iñöänna-pradänena suñöhu pralobhya dhürta-guruëä yuñman-nägareëa tena prerita-lolupa-bhaëòa-madhumaìgalenäti-nirbaddhato vicitya kiïcij jätäìkuräù sarvä muktä niravaçeñaà samädäya tatra tatra hiàsrävallé-kadambän samäropya kayatyaù påthak svakåta ekasmin kedäre pratnataù saàropitäù | tathänyäsäà tu tathaivänéya kälindé-gabhéra-néräntaù prakñiptäù | iti mayä sudåòhaà jïätam asti | iti niçamya sarvä ähuù | ayi küöatva-näöaka-naöana-prakaöanaika-käryänindya-mahänandi | ayi bhaëòa-madhumaìgala-gurupräya-mahä-satérthe | ayi vrajaprathita-çaöha-naöa-sahita-näöya-yogye | tat-priyatame naöi | ayi kaliyuga-tapasvini | tiñöha tiñöheti sabhrübhaìgaà täm äkñipya sva-geham ägatya punaù punas tad eva vicärayanté täsu rädhä bhoù sakhyaù nändémukhé vä pratärayatu sa dhürtas tathä vä karotu adhunä tad-vicäreëa ko läbhaù | sämpratam anyad duùkhaà na gaëyate | gurvädito bhayam eva naù khedayati | tad vayaà tu tebhyo mauktikeñu darçiteñv eva çithilé bhavet | tädåçäni sarvathaivätra sudurlabhäni kintu kåñëäd eva mülyena yathä gåhétäni syuù | tatropäyaç cintyatäm | tataù sarväbhir vibhävyoktam | candramukhé caturä bhavati | suvarëäni gåhétvä gatvä samucita-mülyena mauktikäny änayatu | tatas tayoktam | sampraty asmäbhir upälabdhasya tasya samépam aham ekäkiné gantum açaktäsmi | käïcanalatä mama saìge samägacchatu | iti sarväsäm anumatyä bahu-suvarëäni gåhétvä mauktika-väöikä-samépaà te äjagmatuù | tatra tad-väöikädhikäriëaà subalaà mayä saha niviñöam abrütäm | he subala çrutam asmäbhir bhavadbhir navya-muktäni vikréyante | tad imäni çuddha-suvarëäni gåhétvä samucita-mülyena pravéëa-pravéëa-muktä-phaläni déyantäm | tataù smitvä mayoktam | tadäném anekadhä prärthyamänaà naikam api mauktikam asmabhyaà dattam | asmat-kedärikä-sekärthaà dugdha-päré ca bhavatébhir na dattä | asmäbhir varaà kälindé-madhye prakñeptavyam | tathäpi bhavaténäà gåha-sarvasvenäpi paëékåtena nikhila-mauktika-våndädapakåñöam ekam api mauktikaà sarvathä na dätavyam | tataù käïcanalatayoktam | mauktika-nimittaà paty-ädibhyo yadi täsäà bhér na bhavet tadäsya kadarthanoktim édåçéà kä näma saheta | bhavatu kià kartavyam | haööa-

of 58

Muktä-caritram

prasärita-bahuratnä madhurä tävad düre tad adya bhoù subala svayam eva bhavatä madhyasthena bhüyatäm | änyatrika-mülyäd asmäbhir viçeño’pi dätavyaù | tataç ca viçeña-çabda-çravaëän mayä vihasyoktam | bhavatu näma svabhäva-komalena mayä tu bhavatébhir iva käöhinyaà kartuà na çakyate | adattvä vä anyat kià kartavyam | kintu mauktikärdhinénäà sarväsäà mauktika-mülya-nirëayaù kià bhavatébhyäm eva bhaviñyati | täbhyäm uktam -- atha kim ? mayoktam | kas tävad viçeñaù | tataç candramukhé kiïcid vihasya käïcanalatäm älokitavaté | käïcanalatätha salajjaà subalaà prati vyäjahära | sakhe subala svayam eva madhyasthena bhütvä samädhäya samécéna-yaço-bhäras tävad aìgékriyatäà bhavatä | subalenoktam | vayasya rahasyatayä bahu-mülyatvaà kiyat käïcanalatayä prakaöékriyate | ätmano’bhéñöa-mülyaà svayam eva sphuöaà nigadya na kathaà gåhyate | tato’ham abruvam | sakhe subala candramukhyä abhipräyo jïätaù | muktäphaläni grahétuà käïcanalataiva vicäryänargha-mülyatvena parikalpya rädhädibhiù prahitya mama dattästéti | kintu käïcana-saïcayato’pi muktäphalänäm adhikaà mülyaà jagati prasiddham | tasmäd ekayaiva käïcanalatayä katham etäsäà mülya-paryäptiù | yadi vä asyä bakñasi svarëa-sampüöa-rüpa-phala-dvaye bahavaç cintämaëayo’pi santéti candramukhé vakñati tathäpi na | yato vaikuëöhanätha-kaëöha-sthita-kaustubhato’pi mamaitad ekaà muktäphalaà parama-parärdhyam | tac chrutvä bhrü-bhaìgena mäm avalokayanté käïcanalatä saroñam äha – nirbuddhike candramukhi ! tadaiva mayoktaà tasya dhåñöasya savidhe mayä na gantavyam | tathäpi tvayähyam ägraheëänéya kadarthitäsmi | tvaà muktäphaläny ädäya samägaccha aham itaç calitäsmi | candramukhé äha – käïcanalate ! satyaà kathayasi tat katham ekäkinyä mayä mülya-nirëayo bhavatu | kathaà vä nijane’tra sthätavyaà ekayoga-nirdiñöänäà saha vä pravåttiù saha vä nivåttir iti mayäpi gantavyam | ity ubhe eva gamanodyate dåñövä mayoktam – subala ! tadaiva mayoktaà yad etäbhyäà mülya-nirëayo na bhaviñyati | tac chrutvä tayoù savidham ägatya subalenoktam – sakhi candramukhi ! vayasyasya mülya-viñaye mahän ägraho dåçyate | tena priya-sakhé rädhä lalitädibhiù sahägatya samakñam eva samucita-mülyaà pradäya svepsita-muktäphaläni gåhëätu | tatra mayä madhyasthena bhütvä säcivyaà karaëéyam | iti niçamya candramukhé-käïcanalate täsäà savidhe gatvä sa-roñam iva sarvaà våttaà kathayäàcakratuù |

of 58

Muktä-caritram

tataç ca rädhä lalitädibhiù saha mauktika-bäöé-präntam äsädya candramukhé-dvärä subalam äkärya tam äha – priya-vayasya subala | asmäsu bhavato niraìkuçaù snehaù | ataù svayam eva tathä vidhéyatäà yathäsmäbhiù samucita-mülyena muktäphaläni labhyante | tac chrutvä subalena mahyaà nivedya mad-vacanena mat-sannidhau tä lalitädayaù samänétäù | rädhä tu mamäträgamanaà tvayä mad-upadrävaka-sva-priya-vayasyäya sarvathä na prakäçanéyam iti subalam äbhäñya man-nikaöa-stha-kadamba-kuïjäntar nikhila-våttäntaà niçamayanté nigüòham ästhitä | tato mayä täù sarvä nibhälya rädhä kathaà na dåçyate ity ukte tuìgavidyayoktam – gokula-yuva-räja ! sä khalu sa-praëayaà äryayä jaöilayä kasyacid gåha-kärya-viçeñasya kåte rakñitä gåhe vidyate | tatas tad-avasara eva praviñöena madhumaìgalena iìgita-vijïäpita-rädhä-nigüòha-man-nikaöa-sthitim avadhärya kiïcid vihasya mayoktam – tuìgavidye ! muktä-grahaëecchä tasyä na vidyate iti dåçyate | tatas tayoktaà – nahi nahi | tan-muktä-mülyam asmäbhir eva däsyate | tadä mayoktaà – viçäkhaiva rädhä, rädhaiva viçäkhä | tatas tan-mülyaà viçäkhaiva däsyatéti jïäyate | bhavatu tatra samägraho nästi, kintu yä khalu svayam ägatya na gåhëäti tasyäç catur-guëaà mülyaà gåhyatäm | mauktikäni ca sädhäraëäny eva déyantäm iti me sarveñäà sakhénäà sudåòho nirëayaù | tad anu subalaà prati mayoktaà – sakhe subala ! avacita muktä-pürëa-sampuöän änéya purataù prasärya vicitya sarva-kaniñöhäny eva mauktikäni pürvakåtaà tat-kärpaëyam apy avigaëayya prathamaà tat-kåte viçäkhäyäà samarpya tat-sakäçäc ca tan-mülyaà gåhyatäm | yadi vä prastutaà dätuà na çaknoti tatas tad-abhinneyam | tävat puñpa-praväla-corikä gopa-kanyakä yatra rakñyante tatraivärän mädhavé-kuïja-käräyäà saàbadhya rakñyatäm | tac chrutvä madhumaìgalenoktaà – priya-vayasya | nirodhe’pi para-rämäbhiù paläyana-vidyäù sphuöam adhétäù santi | tadä mayoktaà – vayasya ! mayäpy etad jïäyata eva | kintu cintä nästi | yadyapi para-rämä-sparço lajjä-tyägaç cäsmad-vidhänäà svapne’py atéväyogyas tathäpi – sva-käryam uddharet präjïaù kurvann api vigarhitaù | tathä, ähäre vyavahäre ca lajjäm api parityajet | iti saàhitä-vacana-baläd aham eva prahariko bhavan sarväm eva rätrià jägran nirantaraà nivatsyämi |

of 58

Muktä-caritram

iti niçamya subalaù sa-smitam äha – puruñottama ! priya-sakhyä viçäkhayä etävati mahä-saìkaöe kiyantaà kälaà sthätavyam ? tato mayoktaà – yad artham iyaà rakñyate sä yävat niùçeñaà mülya-dravyaà prasthäpayati | kià vä kiyad-dravyaà gåhétvä svayam evägatya dhruvam asyäù snehäd ittham atra sthitvä avaçiñöa-dravyänayanärtham enäà prasthäpayati | tävad anayä sthätavyam | iti çrutvä madhumaìgalaù präha – sakhe ! etad-goñöhénäm adhéçä sä sarväbhyo’pi sarva-karmaëi vicakñaëä viçeñataù paläyane gavya-ghaööyäà dänädiñu sarvair asmäbhiÙ punaù punaù prayakñékåtästi | tvaà tv aniçaam udghürëase tena me mahaté cintä jïäyate | tataù smitam apaväryäham avadaà – sakhe ! alam anayä cintayä | tan-nikaöe mamodghürëä na janiñyata eva | yadi vä jäyeta tarhi mad-uttamäìgasya tad-väma-bhujä-måëälém upadhänékåtya tad-uras-talpollasita-péta-paööämbara-vara-vidhüpadhänopari mad-väma-kara-pallavam aruëam abhinyasya tahtä mauktika-paëa-nimittaka-väg-viläsam ulläsayiñyämi | yathä sukhena jägaryäm eva catväro rajani-yämä drutam eva viramanti | athavä mad-uro-näma-ghanändhakära-viñama-kärägäräntas täà praviçya tat-pärçva-yugalaà kaöhora-bhuja-gärutmatärgaläbhyäà dåòhaà saàruddhya sukhena nirätaìkaù svapna-viläsaà vitariñyämi | iti çrutvä sarväù smayamänä babhüvuù | rädhä tüdgrévikayä mäà viçäkhäà sarväç ca sakhér avalokayanté äha – candrävalé-keli-kuraìga ! tiñöha tiñöheti anuccair mäà tarjayanté susmitäsét | viçäkhä tu kuöila-dåñöyä mäm avalokayanté äha – vraja-dhürta-dhåñöa ! apehai apehéti vadanté sakhé-madhye lénä babhüva | tataù sarväbhiù subalaà praty uktaà – subala ! vidüñakatäà tyaja | yadi bhavatäà vikrayecchä vartate, tarhi muktäù pradarçya samucita-mülyena pradéyantäm | no ced vayaà gåhaà gacchämaù | mathuräta eva mauktiäny änayitavyäni | iti niçamya subalena sampuöänudghäöya täbhyäà mauktikäni pradarçya mäà praty uktaà –- priya-vayasya ! imäni mauktikäny amülyäni äbhir gåha-paty-ädikaà samasta-godhanäni ca vikréyäpi ekasyäpi mülyaà dätum açakyam | etäù khalu bhavat-snigdhäù sarvän upekñya tväà jänanti | tasmäd etat-pürva-kåta-kärpaëyam api vismåtya mäà ca tva-anugatam avekñya yat-kiïcin-mülyaà gåhétvä vinä-mülyena dattavad äsäm abhépsita-mauktikäni dätum äjïä kriyatäm | tato’ham avocam – sakhe ! nahi nahi | vayaà väëijya-vyavasäyinaù | bhavatu | kià kartavyaà | bhavad-vacanaà ca rakñaëéyam | tad yat kiïcid alpam eva mayä mågyate tad däpayitvaiva déyantäm | kià ca utkocaà gåhétvä bäraà bäraà mama ghaööé-däna-dravyäëi bhavatä vinäçitäni sanétit mama kenäpi kathitam asti tasmän mülya-dravyaà samakñam eva mayaiväbhyo grahétavyam |

of 58

Muktä-caritram

subalaù kiïcid vihasyäha – bhadraà vacaù | kià ca etäbhiù svéya-svéyäbhépsita-mauktikäni vicitya påthak påthak kuöé-kåtäni dåñövä bhavatäpi sväbhépsita-mülyaà kathyatäm | tato’ham abruvam – bhadraà darçayantu sva-sväbhépsita-mauktikäni mülyaà kathyate mayä | subalaù präha – priya-vayasya ! etäù vinayena yan nivedayanti tat kåpayävadhärya bhavate yadi rocate tadä vidhéyatäm | tato’haà – subala | kathyatäà kià nivedayanti yuktaà cet kartavyam | subalaù präha – evaà nivedayanti, madhu-puré tävad düre samagra-mülya-dravyäëäà ca samäcayanaà dina-dvaya-madhya eva sampadyate | gurukulaà tu mauktikälaìkärädy-adarçanät kñaëe kñaëe khidyamänaà bäòham äkroçati | ato’tisnigdhän bhavad-vidhän avagatya lajjäm api parihäya nirjana-vanäntaram ägatänäm asmäkam åëenaiva mauktikäni däpayitvä drutam eva vidäyaù kriyatäm | mülya-dravyäëy asmäbhir bhavatäm abhépsita-våddhi-sahitäni dina-dvayäbhyantare pariçodhya praheyäëi yady asmäsu bhavad-vayasyasya pratétir na jäyate tadä tvam eväsmäkaà pratibhür bhaveti | tasmät parama-pratéti-päträbhyaù santata-satyavädinébhya etäbhyaù pratétià kåtvä datteñu mauktikeñu mülya-dravyam abhépsita-våddhiç cäciräl lapsyate | tathaitäbhiù saha niviòa-sneho’pi vardhiñyata eva | tato’haà vihasya – subala ! tvaà çuddha-buddho’si | äsäà vyavahåtiù kiïcin mäträpi tvayä na jïäyate | kuöi-näöé-nä¸oikä-nartakya imä mauktikaà gåhétvä nija-nija-bhartå-mahä-durga-koñöheir veñöitän sva-sva-guru-kula-mahä-parvatän praviçya dravyam adattvä yadi khelyantyas tiñöheyus tarhi tvayä kià kartavyam | subalaù präha – sakhe ! maivaà bravéù | etäù khalu naivaà kariñyanti | yadi vä kuryus tadojjvala-vanäntärjuna-kokilädibhiù saha tatra gatvä svayam äbhiù svékåtam | svayaà grahäçleña-cumbana-svädhara-sudhä-pänädi-rüpa-mülyam etäsäà bhartåñu saàçrävya tat-präpty-arthaà tebhyas tathä bhayaà pradarçayiñyämi | yathä ta eva drutam amüs tvat-samépaà prasthäpya tad däpayiñyanti | tan niçamya madhumaìgalena sa-krodham uktaà – re subala ! tvaà nämnaiva subalaù pumäàç cäsi | vastutas tv abaläkåtir muhur dåñöo’si | yataù sämpratam apy äsäm abalänäà phutkäraà kñudräd atikñudratareñu tad-bhartåñu kartuà yad icchasi | tad-bhéru-svabhävasya tavaitat samucitam eva | tasmät tvam evätropaviçya mayaiva vijayädidhäöéà pragåhya baläd äsäà bhartå-sahita-go-mahiñyädikaà veñöayitvä samänéya ruddhvätra nadéçvara-pure rakñiñyate | tadä tä eva svayam ägatya sva-sva-dravyaà sutaräà dattvä svaà svaà patià godhanädikaà ca mocayiñyanti | tatas tac-chravaëena janita-mahä-duùkha-bhareëaiva mayoktaà – präëa-sakha madhumaìgala ! katham evaà tvayä mantryate ? vraja-väsino bhilla-pulindädyä api me priyebhyo’py adhika-priyäù | ete tu sa-goträù sahodarä mad-abhinnä eva | tasmäd

of 58

Muktä-caritram

etan-mantraëam atévänucitam | subala-bhäñitam eva kiïcid bhäti | tathäpi na priya-janaiù samam ädäna-pradäna-prayogeëa rasa-rakñä na jäyata eva | tathä ca småtiù --

naivädänaà pradänaà hi mitraiù saha vitanyate | kåte prétyä bhavel lopaù kalahas tad-anantaram || iti |

tataù prastutam eva mülyaà dattvä mauktikäni nayantu | tac chrutvä sa-krodham iva subalaà nibhälya – aye ! kauöilya-päraìgata subala ! sarvair eva militvä viòambayitum eva vayam atränétä bhavatä | tad yüyaà mauktika-väëijya-vyavasäyena räjyaà kuruta | vayaà calitäù sma ity uktvä calanténäà täsäà savidham äsädya sauhärdam abhivyaïjayan subalo lalitäà nécaiù präha – sakhi lalite ! ädäna-pradäna-vyavahärasya sneha-bhaìga-käritvät kevalaÉa tad-bhayenaiva priya-vayasyena mülya-nirëayaà prastuta-vitta-läbhaà ca vinä sarvathaiva mauktikäni na deyänéit sarva-prakäreëävadhäritam | tasmät samägatya prathamaà tävan mülyam eva nirëéyatäm | tad-dänopäyaù paçcäc cintanéyaù ity anunayena täù parävåtya mat-samépam änéya mäà praty uväca – vayasya ! narma hitvä mülyam eva tävat kathyatäm |

of 58

Muktä-caritram

tato’ham -- sakhe subala ! prathamaà tävat kasya mauktikänäà mülyaà kathanéyam ? subalaù präha – etäsäà madhye lalitaiva mukhyä tad etad gåhéta-mauktika-mülyaà prathamaà nirucyatäm | tato’haà kiïcid vihasya – etad-vähinénäà pravéëayä lalitayä samare pauruñeëa yadi mädåçaù puruña-siàhaù sakåd api kuëöhitästrékartuà çakyate | tadäsyäù samakñaà sarvathaivästré na bhaviñyämi | kià vä santatam amuktästré bhütvä etaà puaruñam evänukértayann imäm evänucariñyäméti idam eva yat kiïcin mülyaà dattvä gåhëätu | subalaù smitväha – gokula-véra ! sudépra-darpa-bharair mahendra-garva-parvata-kharvanäya sapta-rätram atra väma-kara-kamala-kaniñöhäìguli-varäöaka-çikharopari bhramara iva govardhana-girir yena vyadhäyi tenoccaëòena bhavatä samam abaleyaà kaumalya-lalitä katham iva samitim ativistärayatu | madhumaìgalaù präha – subala ! taà kathaà pürvam asya paugaëòa-kåtaà darpam atiçläghase ? yad adhunä täruëyämåta-sekena sa darpaka-kalpa-taru-lakña-lakña-guëaà pallavito’sti | subalaù präha – katham iti viditam ? madhumaìgalaù – yad anena pürväréëäà sakalänäà pürvaà yädåça-vaikalyaà käritam äsét, sämpratam etad durgamaà tad-dhådayaìgamäna-tanu-parvatän abhilélayaiva kena ca nakharästreëaiva khaëòa-khaëòékåtya mahämärädibhis tato’py atulataravaikalyam äpäditam äste | tato’haà vihasya – subala ! satyam anyatra mayä tädåçenaiva bhüyate | na tv etasyäù purataù yasmät tato’pi pravara-vigrahe vividha-vaicitré-pravéëayänayä bäraà bäraà bhrü-dhanuñ-öaìkäreëaiva huìkäreëa helayä stabdhékåto’smi | tat katham iyam abalä bhavatu | ity äkarëanena smera-mukhéù sakhér avalokya svänandottha-vikärän avagühya sakrodham iva lalitayoktaà – aye subala vidüñaka ! madhumaìgala-sahacarasya gokula-bhaëòasya bhaëòatä-devyä satyaà tvam apy äviñöo’si | yad asmän etat-samakñaà samänäyya viòambana-samudre saàpätayan kautukaà paçyann asaéti nigadya kuöila-dåñöyä mäm äkñipantém ägacchata bhoù saraläù ! ägacchatety uktvä sarväbhiù saha gacchantéà tad avasara eva taträgatä bhagavatyäù paurëamäsyä anteväsiné nändémukhé tad-gamana-värtäm akhiläà sarväbhyaù samavadhärya vyäjahära – sakhi lalite ! narma-çälino’sya çré-vrajendra-nandanasya parihäsa-väì-mätreëaiva sva-käryam upekñya katham apayänty asi ? kñaëaà mayä saha nirvåtya – apamänaà puraskåtya mänaà kåtvä tu påñöhataù | sva-käryam uddharet präjïaù kärya-dhvaàso hi mürkhatä ||

of 58

Muktä-caritram

ity ädi-nyäyena parihäsa-viòambanäni soòhvä sthairyam älambya sva-käryam uddhara | kià ca mayä çapathaà kåtvä vyähriyate | asya narmabhir eva lagnakair iva mauktikäni däpayitavyäni | anyathä bhavat-pürva-kåta-kärpaëyam anusmarato'py abhimäna-çälino'sya narma-prayogo na sambhavati | tad anyasyä mauktika-mülyaà çrutvä yat kåte bhadraà syät tad eva vyavahartavyam iti baläd iva täà haste gåhétvä sarväbhiù saha muktäkuöa-nikaöam änéya mäà pratyuktavaté gokula-yuvaräja ! tatra-bhavatyä bhagavatyä çubhäçéù çata-pürvakaà bhavantaà prati kiïcit sandiñöam asti | tato’haà -- nändémukhi ! kuçalam äste tatra-bhavaté bhagavaté ? tat kathyatäà kim äjïäpayati | tat-sandeçämåtenätmänam apyäyämi | nändémukhé -- imä vatsä rädhädayo vraja-kumärikä asmäkam atéva sneha-päträëi äyuñmati bhavaty api santataà paramänuraktäù | tad asmän vékñya atyägrahaà vimucya äsäà dätuà çakyamäna-mülyam ädäya maäñöa-nidhi-pater vrajendrasya kumäreëa bhavatä etad abhéñöa-mauktikäni dattvä vayaà santoñaëéyä iti bhagavatyäù sandeçam imam avakalayya narmäëi parityajya muktäphala-dänenaitäù santoñya gåhäya prasthâpayituà mahänubhäväù sarva-gokula-sukha-käriëo bhavanta eva pramäëam | tato’haà sa-çläghaà – nändémukhi ! pürvaà subala-hastena tat-prahitäjïä-kusumaà çirasi nidhäya samagrame eva parityajya lalitä-mauktikänäà yaù kaçcana mülyäbhäso’nayä saha nirëéto’sti tam asyä mukhato niçamya tato yat tvayä tyäjyate tad api mayä tyäjyam | ity äkarëya sakampädharaà bhruvaà kuöilayantéà lalitäà sarväç ca smita-mukhér avalokayanté nändémukhé smita-pürvakam eväha – vraja-yuva-räja ! sa imäbhyaù çruto’sti, kintu tädåì narma parihäya amat-samakñam anyäsäà sarväsäm eva yathä-yuktaà mülyaà kathyatäm | tato mayoktaà – nändémukhi ! äsäà sarvato jyäyasé jyeñöhä tad asyä mauktika-mülyam anayä saha vicärya tvayaiva kathyatäm | nändémukhé – vitta-sväminaiva mülyaà prathamaà kathanéyam | tat svayam eva bhavatä tat kathyatäm | tato’haà – niçäpater mama hådayäkäça-véthyäm uditäyäà rädhäyäm udayantyäm anurädhäyäà sva-maryädäm unmucya tayor madhye rägeëodayanté jyeñöhä man-mukha-candraà täbhyäà saha vä påthag vä manäg api sva-mukhena pariñvajatu iti | tatas tan niçamya nikuïjäntaritäyäà rädhäyäà lalitä-viçäkhä-jyeñöhäsu ca tisåñu bhrü-bhaìgena krodham abhinayantéñu mayoktaà – nändémukhi ! sva-sva-mahä-läbha-karam api bhäñitam avadhärya katham etäù krudhyanti ? nändémukhé – sundara ! gokula-çyäma-niçäpater anya-parigåhétänäà saténäm asmäkam etat-para-puruñasya saténäm asmäkam etat para-puruñasya mukha-candra-cumbana-karaëaà düre tävad ästäà sparço’pi mahä-päpäyaiveti krudhyanti |

of 58

Muktä-caritram

ityädi vinoda-léläm äkarëya satyabhämä kåñëam äha – nätha ! tärä-gaëane rädhäyä viçäkheti-prasiddham api näma hitvä säkütam anurädheti näma prayuïjatas tan-narmäläpa-bhaìgéà svasmin svasminn evävadhärayantyos tayor vidagdha-rädhä-viçäkhayor nyäyya eva roñaù | lalitä kathaà kupyati ? kåñëaù – priye ! anurädheti lalitäyä eväpara-paryäyaù | satyabhämä – yädavendra ! etad apürva-lélä-kathä-çravaëena mama manasi tåptir alaà våttir nästi tat kathaya kathaya | kåñëaù – tato’haà smita-çavalita-campakalatä-vadana-candram älokayaàs tad gåhéta-muktä-küöaà hastena cälayann idam avadaà – nändémukhi ! iyaà te priya-sakhé campakalatä kasmäd api siddhät präpta-siddhir iti mayä bahu-dinam anumitam äste | nändémukhé – katham anumitam ? mayoktaà – yata iyaà campakavallé sthävarä madhye båhat-phala-dvaya-bhäränatäpi lélayä caìkraméti | ato mudira-sundare mad-urasi campaka-mälä bhütvä sva-saurabha-bhareëa mäà väsayatu | mayäpi sva-siddhi-balät etad-äjïayaiväsyäù kaëöhe sükñmatara-marakata-maëi-mälayä vakñojayor antare ca mahendra-nélamaëi-näyakena tvaritam eva bhavitavyam | subalaù – priya-sakhe ! caìkramaëädinä’syäù siddhiù sarvair anubhüyata eva | tava tu kenäpi kadäpi kuträpi sä naiva dåñöästi | tasmäd duñkare’smin karmaëi sahasaiva pravåttena bhavatä aydi niñpädayitum açakyaà syät tarhi vayam äbhir upahasiñyämahe | ato vicäryaiva pravåttena bhavitavyam | tato’haà – subala ! mama siddhià paçyann api na paçyasi ? mayä kià kartavyam ? nändémukhé – madhuräìga | kadä kutra kä siddhis tvayä niñpäditästi | sä kathyatäà, sarve çuçrüñavaù santi | tato mayoktaà – deva-yäträyäm ambikä-vane çaraëägatatvena täta-pädayoù patitaà mahäjagaraà pädäìguñöha-sparça-mätreëaiva sarvälaìkåti-bhüñito vidyädhara-räjo mayä vyadhäyi | giréndra-räjo govardhanaç ca saptäham eka-kareëaiva chaträkam ivänäyäsenaivädhäri | käliya-viña-jvälä-vimohitaù subalädi-vayasya-gaëaù sva-dåñöi-mätreëaiva sa-cetanaù sphuöam akäri | bäraà bäraà mahädävänalo’py amåtékåtya sukhenaiva sphuöam apäyi | evam ädayo bahavaù siddhi-prabhävä gokule kena nänubhütäù santi ? tad ativistareëälam | iti niçamya éñat-smayamänä lalitä präha – nändémukhi ! eña te durlalito nägaraù sarvam etat satyaà kathayati | kintu sa kälo gataù | yatra brahmacarya-balena tat sarvaà niñpäditam äsét | sämprataà nåçaàsa-kaàsa-sevaka-govardhana-malla-gåhiëyäù padmä-çaivyä-prabhåténäà ca vrajäìganänäà santata-sambhoga-viläsena düñita-brahmacäritväd asyäntarhitäù sarväs täù siddhayaù |

of 58

Muktä-caritram

tato’haà kiïcid vihasya – lalite ! tejéyasäà na doñäya vahneù sarva-bhujo yathä ity asya padyasyärtham abuddhaiva tvyedam ucyate | tat-tad-arthaù çrüyatäà | yathä sarva-bhakñaëenäpi vahnes tejo-glänir na bhavet | pratyuta tad-våddhir mahaty eva bhavati | tathä bhavädåçénäm uttama-varäìganänäm avirata-madhura-rasopabhoga-mädhuryeëa mamäpi siddhir nirantaram ujjvalä bhavanté parama-våddhim evädhikataräm aväpa | madhumaìgalah -- lalite ! satyaà bravéti priya-vayasyaù | siddhiç cen na våddhim äyäti tarhi muktaù kathaà bhümau prärohanti ? prärüòhäç ca kathaà sarvataù prasäriëyä vallikä bhavantyaù pracurataraà phullanti phalanti ca ? lalitä vihasya – ärya madhumaìgala ! tat kià bhavat-priya-vayasyasya siddheù prabhävaù ? madhumaìgalaù – tat kasya ? lalitä -- våndävana-bhümer eva | rädhä svagataà – lalite ! etat käminé-saìgasya cety ucyatäm iti rädhayoktaà viçäkhäpy anubhäñitavaté | tato’haà – tat katham atraiva bhavatébhir upta-muktä hiàsrä jätäù ? lalitä – bho vidagdha-çiromaëe ! muktäù kià hiàsrä bhavanti ? mayoktaà – tat kathaà muktä notpannäù ? lalitä – bhümi-viçeñasya béjasya ca vaiguëyät | rädhä svagataà – lalite ! kñetrasyäsya guëäd apy ucyatäm ity etad viçäkhäpy uktavaté | nändémukhé – lalite ! satyam eva kathayati viçäkhä | lalitä – katham iva ? nändémukhé – yasmät sarvadä sarväìgéëa-mukti-viña-vallari-mahoñara-bhümau santata-paramänanda-kara-prema-bharojjvalita-bhakti-péyüña-sura-valli-sarasatara-mahä-kñetre’smin våndävane dhruvam ägantukä ye kecana jantavo bhaktä eva bhavanti kathaà nu muktä bhavantu | lalitä vihasya – viçäkhe | sphuöaà käminé-saìgasya iti bhavad-väg-viläso’pi sa-sandarbho bhaviñyati tad vivåtya kathyatäm | viçäkhä – ärüòha-yogo’pi nipätyate’dhaù-saìgena yogé kim utälpa-siddhir iti nyäyenäsya käye manasi gotre ca çyämalatarasya sa-cchidra-vaàçé-rasikasya kñaëa-

of 58

Muktä-caritram

mätra-saìgena muktä api bhümau garbha-väsena jananam äsädya ca-cchidrébhüya saàsära-guëa-baddhä babhüvuù | tato’haà – viçäkhe ! nikhilam eva satyaà kathayasi | subalaù – vayasya ! katham iva | tato mayoktaà – mama käma-viläsädhyâpakasya saundarya-vaidaghdyädi-guëän viçeñeëa näradädi-mukhäd äkarëya daëòakäraëya-väsino jévan-muktäù kaöhora-tapasyäkulam äcarya gokula-vane’smin pravara-gopa-gåheñu janim aìgékåtya vraja-viläsinyo bhütvä susära-vaidagdhyädi-guëair ävåtya etä iva mad-urasi sraja iva vilasanti | tathaiväpare parama-muktä api mad-acintya-guëair äkåñöä asmin vraja-vane nitya-siddha-sthävara-jaìgameñu paçu-pakñi-bhüruhädayo bhütvä mäm änandayantaù paramänandam äsvädayanto nandayanti | subalaù – vayasya ! sädhu varëitam | lalitä kiïcid vihasya – mahä-siddhaç ced bhümi-bheda-guëaà vinä tava siddheù prabhävän muktä jäyante tarhi parama-siddho’pi bhavän kiïcin-mäträdhika-dravya-läbhäya tad-vikraya-kñudra-våttau kathaà pravåtto’sti ? tato’haà – mürkhe lalitike ! yauvana-dhana-garvitäbhir bhavatébhir yathä sva-dharmaà parityajya itas tataç caïcalyate tathä svadharma-pariniñöha-vaiçya çiromaëi-çré-vraja-räjasya eka-putreëa mayäpi svadharmaà parityajya kim ucchåìkhalena bhavitavyam ? yataù kåñi-väëijya-go-rakñä-kuçédaà türyam ucyate iti vaiçyänäm asmäkaà catasro våttayo bhavanti | äsäm eka-våttyäcaraëenaiva sarva-siddher våddhis tac-catuñöayam äcarato mama punaù siddhiù parama-käñöhäm ärüòhaiva paraà viräjate | nändémukhé sa-smitaà – svadharma-niñöha-yuvaräja ! bhavataù kåñi-väëijya-gorakñä-tisro våttayaù spañöam anubhüyanta eva våddhi-jévikä tu kadäpi nävakalitästi | tato’haà – nändémukhi ! säpy asmäbhiù kriyamäëäpi tvayä kià na jïäyate ? sämpratam api muktätyantäbhäva-saìkñobhinébhir etäbhiù saha saàkämita-svadharmaà muktäpära-vyäpära-våddhi-våttià vidhätum ärabdhavän asmi | viçäkhä kiïcid vihasya – subala ! yatra yo rajyati, sa khalu vinindyam api tad eva çläghyatayotkértayati | atas tävat suñöhu adharmasyäpi çobhanatvena varëanam asya tva-priya-sakhasya näyogyam | subalo vihasya – nändémukhi ! na kevalam asau dhanasya våddhià labhate, kintv anyeñäà padärthänäm api kñaëe kñaëe våddhià labhamäno’sti || nändémukhé -- kasya kasya ?

of 58

Muktä-caritram

subalaù – prathamaà pratyaìge manasija-koöi-vijayi-nava-täruëyasya neträïcale caïcala-kamala-vinindi-ghürëanasya bhäñite ca sudhä-särojjvala-mädhuréëäm | madhumaìgalaù – subala ! itara-padärthänäà våddhià kià tvayä vismåtä ? subalaù – smärya keñäm | madhumaìgalaù – makara-kuëòala-maëi-maïjéra-hära-valaya-keyüra-maëi-mudrikädibhiù parama-saundarya-darpädika-madhura-keli-viläsänäm | lalitä – ärya ! anyataraika-vastunaù kathaà våddhià saìgopitavän asi | nändémukhé – katarasya ? lalitä – ballava-kula-sädhvénäm adharämåtocchiñöasya | rädhä sa-smitaà – lalite ! satyaà satyaà vapur äkhyäti bhojanam ity etat praguëatara-rasäyana-pänenaiva bähu-yugale suvåttendra-nélärgalä-darpa-dalana-valanasya, vakñasi märakata-kaväöähaìkära-vidhvaàsi-vistärasya, üru-dvaye ca marakata-kadalé-stambha-garva-sarvaìkaña-suvåttitäyäù, vadane ca çärada-çaçadhara-parärdha-mädhurya-saìkoca-käri-nirbhara-suñamäyäù, caraëayoù nava-rasäla-pallava-praçasti-viträsi-mädhuryasya, sarväìge madhuratara-sanniveça-kuçala-lajjä-käri-subhaga-sauñöhavasya, vapuñi ca nava-nava-mudirendévaraindranéla-prabhä-häri-visäri-prakaöojjvalatä-bharasya, yenäsya sakaläntaram apy abhivyäpya vilasitam iti tan måduu-bhäñitämåtaà viçäkhayäpi sa-smita-sphuöa-sulapita-kusumena suväsitaà vyadhäyi | madhumaìgalaù sa-parämarçaà – vayasya ! para-ramaëé-madhurädhara-lolupaà tväm etä dhürtä miñöa-miñöa-vacana-mädhuré-bhareëa parilobhayantyaù pracuratara-våddhià pratiçrävya mauktikäny ädäya jaöilädi-durgam ästhäya mülam api na däsyanti | våddhi-värtä tu düre vartatäm iti suñöhu vijïäyähaà mitreëa hitam äçäàsanéyam iti vijïäpayann asmi | agre tubhyaà yad rocate | tato’haà daçanai rasanäà sandaçya – sakhe ! imä gändharvädayaù kuläìganäù prakämädäna-pradäne mahä-çucayas tad ajänataiva tvayedam ucyate tac chrüyatäà sämpratam eva svädharämåtopaòhaukanena mäm atéva santoñya gändharvayä mat-sakäçät prätar gåhéta-kamal-räga-rekhikä-yugalena nija-vakñoruhaà paribhüñya mad-urasi tad eva caturguëékåtya säyam eva vitérëam | lalitayä ca paraçvaù säyam amåta-srävi-cumbaka-ratnam ekam ädäya kali-krameëa tri-guëé-kåtya pariçodhitam | viçäkhayäpi niçéthe paramägraheëa man-madhurädharämåtam ädäya sva-sarva-bhütaà tad eva prätar bahu-guëékåtya pradäya bäòham äpyäyito’smi | campaka-latädayaç ca bäraà bäraà sva-sväbhéñöa-padärtham ägraheëäbhigåhya käçcid dviguëékåtya käçcit triguëékåtya pradäya mäm atéva santoñitavatyaù | kintu äsu jana-dvayé kevalaà pradäne kiïcid anyädåça-vyavasäyä vartate | nändémukhé – katarä sä ?

of 58

Muktä-caritram

tato’haà – ekä raìgaëavallé mad-vakñasi nija-vakñaù-sthit-nistala-madhura-phala-yugalasya triräropaëam urékåtya mat-kara-mardana-phala-dvayaà gåhétvä sakåd eva tad-arpitaà avaiçiñöaà dvir-arpaëaà gati-kriyäm äcarya nädyäpi karoti | käcid anyä raìgaëamälä-sahacaré tulasé nämné dviguëékåtya dätum uktvä mad-eka-parirambha-stavakaà samädäya sämpratam idänéà deyaà tadänéà deyam iti kälaà kñapayanté mülam api na dadäti | madhumaìgalaù – ayi raìgaëavallé-tulasyau ! yuvayoù sakäçäd albhyamänätma-divya-dravyo’pi priyaàvado’smat-priya-vayasyaù sahaja-säralyato bhavad-vidhäsu priyam eva vakti | tathäpy etädåçe’py asmin vaïcana-cäturém äcarantébhyäà bhavatébhyäà kåtaghnatvät loka-dharmato bhayaà na kriyate | tad äkarëya cäru hasanté lalitä präha – sakhyus tavärya madhumaìgala ! bhäñitaà tat péyüñataù priyataraà nahi kasya goñöhe pratyakñaraà pratipadaà tad-alékatogra-çakräçanasya nahi ced iha bhüri-gandhaù | tataù sahäsa-kolähalaà sädhu lalite ! sädhu varëitam iti sarväs täs täm äliìgatavatyaù | rädhä ca tathaiva manasä | nändémukhé – mohana ! katham apratétiù kriyate ? lalitä-prema-pätréyaà raìgaëa-mälikä, dvitéyä ca viçäkhä-priya-çiñyä tad etäbhyäm eva te prbodhya tad avaçyaà däpayiñyate | yathä täbhyäà saha bhavataù çuddha-bhävena punaù punar eña vyavahäro nirvahati | yadi vä däpayituà na çakyate tadä tad-avaçiñöa-dravyaà tat-snehät täbhyäà svayam eva däpyate | ete api yadi te jhaöiti dätuà näìgékurutas tarhi kenäpi bhavän anuyoktuà na çakyate | bhavatä tv anaìga-maïjaré-sahodarägrataù kriyamäëa eva phutkärärambhe täbhyäm eva sädhvasena svékåta-våddhi-sahitaà tad drutaà sutaräà vitariñyate | tataù sarväsu nändémukhéà mäà ca sa-bhrü-kuöi-kauöilyam ékñamäëäsu kiïcid upasåtya tuìgavidyä säntaù-smitam äha – bho bhoù sakhyaù ! apürvaikä värtä çrüyatäm | sarväù – sakhi ! kä sä ? tuìgavidyä – ekaù känta-darpa-nämäcäryaù çruto’sti | lalitä – paramparayä çruto’sti bhadreëa na jïäyate | tuìgavidyä – tat-priya-çiñyeëa çyämala-miçra-nämnä tat-kåta-süträëäà sandhi-catuñöayäkhyäta-kåd-våttaya iti vyäkhyätäç catasro våttayo yäù kåtäù santi täù kià bhavatébhir dåñöa-caryo bhavanti ? viçäkhä -- viñëu viñëu tad-våtti-darçanaà tävad-düre’stu sa eva kadäpi na karëa-gocarékåto’sti | lalitä säkütaà – tuìgavidye ! kuträsau tvayä paricitaù ?

of 58

Muktä-caritram

tuìgavidyä – sakhésthalyä eka-mahä-padmäpsarasä tad-våtti-pä¸ohärthaà taà mågayituà säya aträgatam äsét | tato’haà – tuìgavidye ! etävad-düra-bhümau kathaà tat-saïcäraù ? tuìgavidyä – nikäma-vanyävåddhi-sämarthyena | ity äkarëya sarväù smitaà kurvanti sma | lalitä – tatas tataù | tuìgavidyä – çyämala-miçrädvitéyenäléka-räja-paëòitena prathamaà narma-païjik¨¨aà kraya-vikraya-païjikäà ca vidhäya sämpratam aléka-païjikä tathädäna-pradäna-païjikä ca prapaïcitä anukrameëa nämnäntareëa ca prapaïcitaitat-païjikä-catuñöayaà bhavatébhiù çrutam astéti manye | lalitä – atha kià so’pi suñöhu anubhüyamäno’sti | tuìgavidyä – tebhyo’pi parama-samécéna-tévra-dhé-prägalbhyena tat-satérthena kuhaka-bhaööena tad-vrtti-catuñöayasya öékä yugapat-kartum ärabdhäù santi | campakalatä – tuìgavidye ! tvaà sarva-vidyä-viçäradäsi tad eñäà catürëäà çästra-käriëäà näma-dheya-niruktim avagantuà sarväs tvatto’bhilañanti | viçäkhä – äcärya-bhaööayor arthaù spañöa eva tan-miçra-paëòitayoù sa tävan nirucyatäm | tuìgavidyä vihasya – doño’py asti guëo’py asti tena miçrena miçreta iti miçraù | nändémukhé – kataro vä doñaù kataro vä gunaù ? tuìgavidyä – vaidagdhyävaidagdhayor avicäreëaiva yatra kuträpi sarvatra pravåttir iti doñaù | säralyädhikyena uttamänuttamävicäreëaiva vaiñamyaà vinä sarvatra samatayä pravåttir iti mahän guëaù | lalitä smitvä – tad asyaitan-miçratä padavé samucitaiva | citrä – paëòito’pi nirucyatäm | tuìgavidyä – sad-asad-vicärikä buddhiù paëòä | tayä yuktaù paëòitaù iti | ayaà tu buddhi-gauraveëa pürva-parayoù para-vidhir balavän iti vicärya parä asad-vicärikä yä sä paëòä täm evottaramtveäçritas tad-yuktatvät paëòita iti | citrä – sakhi tuìgavidye ! sandhyädi-catuñöayasyäpy arthaù prakäçya kathyatäm | tuìgavidyä – citre ! asmad-goñöhyäà tat-prapaïcena lalitaiva dakñä tat saiva kathayatu |

of 58

Muktä-caritram

lalitä – citre ! etat-prasaìga-leço’pi mayä kadäpi na çruto’pi tad etat-prakaraëa-vyäkhyätré tuìgavidyaiva tad-arthaà jänäti | citrä – tuìgavidye ! mac-chirasä çäpitäsi tvayaiva vyäkhyäyatäm | tato’tilajjayä svayam asaàkathya rädhikätipréti-pätréà manäg apy anucyamänäà tadéya-sukhada-savidhäà bhü-cäraëa-varya-kiçoréà tuìganarmäkhya-vaihäsikéà cakñuù-küëanena sa-smitam älokayantyäà tuìgavidyäyäà, tuìganarmä kiïcit sannidhäya sa-smita-man-mukham avalokayanté nijagäda – citre ! sa tävad artho’smäbhir na jïäyate kintu tayäpsarasä punaù punar ägatya sa-vinayaà svayam ägraha-bhareëa suprasannékåtät yathärtha-padavéka-miçra-varäd adhétya tad-våtti-catuñöaya-vyäkhyänam asmat-sahita-tuìgavidyägrataù säìgaà yad akäri tat samäsena mayä kathyamänaà çåëuta – prathamaà çåëu düté-dvärä vä kåtäbhiyogena yünor milanaà sandhiù | tasya våttir vivaraëa-matisärädir iti | tataù kucälambha-pariñvaìga-cumbanädhara-päna-rüpäëäà çåìgära-bhedänäà catuñöayam eva catuñöayam | tasya tasya våttir nakha-kñatädiù, bähu-bandha-bhåìgy-ädiù, gaëòa-sthale saviläsa-mukha-kamaläropaëädiù, savaidagdhya-daàçädir iti | tato’nyonya-narma-lapitam äkhyätam | tasya våttiù paraspara-jayäkäìkñayä nigüòhärtha-prahelikädi-prayoga iti | citrä sa-smitaà – tuìganarman ! açruta-caraitad apürvärtha-vyäkhyänam asmat-karëa-gocarékåtaà, bhavatyä tat kåd-våtter apy arthaù suñöhu nirucyatäm | tuìganarmä -- änandaà karotéti änanda-kåt sambhogaù | tasya våttiù çétkära-cakñr nirmélanädir iti | kià ca känta-darpäcäryädy-avatäriëä kaläpa-priyeëa siddha-kumäreëänena tat-tad-vigrahäntareëaiva yat kaläpa-vyäkaraëam ävirbhävitaà taträtyantäpädeyatvena atiçaya-rahasyatvena ca prakaöam anigadya bhaìgyä näma-dheyäntareëa ca yat kiïcit nigühitaà tad bhavad-vidha-rasika-snigdha-vidagdha-janair vidagdha-buddhi-sakhébhiù samasadhika-vicäreëa samanubhavanéyam iti | campakalatä kiïcid vihasya – tuìgavidye ! etad-bhaööa-pädänäà tväv eva bhujau taträpy atéva sukumärau tat katham ekadaiva öékä-catuñöayaà lekhituà çaknotu | tuìgavidyä -- mugdhe ! nijendra-jäla-balenäyaà bhuja-catuñöayam api präduñkartuà çaknoti | lalitä -- satyaà satyaà väsantika-räsolläsa-mahotsave parama-räsa-sthalé-nikaöa-varti-praviñöaka-nämäraëya-khaëòäntar-nikuïjäntaräle’pi para-rämä-ratnam apahartuà nikhila-ballavé-vånda-vaïcanäya ca sva-paricyäyakädbhuta-nija-mädhuré-santatim avaguëöhya kuhaka-baläd evänena caturbhujatvam äviñkåtam äsét |

of 58

Muktä-caritram

viçäkhä – lalite ! satyam etat sarvam asyakuhaka-bala-vijåmbhitam eva yat priya-sakhyä saha gadya-padyair narmäläpa-goñöhyäà täà jetuà nija-kuhaka-päëòityena samprati våddhi-våttim äcaratä pada-dvayasya våddhiù kadäcid yad anena kriyate tac cäsmäbhir api dåñöam asti | sudevé – viçäkhe ! caturëäm eteñäà çästra-käriëäà präyeëaika eva vyavasäyaù kathaà dåçyate ? nändémukhé – sudevi ! etad vivaraëam alpäkñareëa tuìganarmaëä yad akäri tat kià tvayä nahi çrutam ? sudevé – yäva-gräma-stha-priya-sakhyäà tadänéà datta-manaskayä mayä tat samyaktayä nävadhäritaà tat kåpayä tvayaiva vistareëa saàkathya çrävyatäm | nändémukhé – sudevi ! çrüyatäm | vastuta ete catväraù kuhaka-bhaööa-nämä eka eva kumäro bhavati | sa eva kåtya-bheda-vinoda-sampädanäyätmanaù prakåñöatara-kuhaka-prabhävät prakaöitenaikena vigraheëaiva känta-darpäcärya iti apareëa çyämala-miçra iti padavém adhyärüòho vartate | aléka-räja-paëòitena samaà tu sphuöam asya påthag-vigrahatä nästy eva kintv ayam eva sadä dharmé kumäraù | sphuöam atra viläsa-viçeñolläsa-karaëäya kiïcit prakäça-bhedenäléka-räja-paëòiteti nämäntaram urarékåtya kämam ätméyänäm ätmanaç ca paramänanda-kallolam äsphälayan viharate | tato’haà – haàho ! yac caturbhujatvädika-léläyitam akhilam asmäbhiù siddhatä-prabhävair evävirbhävyate | tan mürkhäbhir äbhir ugräbhiù kuhaka-bhaööäbhir nija-nikåñöa-kuhaka-prabhävair eveti santatam udghuñyate | iti mad-vacaù samäkarëya sarväù – anena siddha-gosväminä sva-prabhäveëa nijälékatäpi siddhé-sampädya sva-mukhenaiva paraà nirdhäritä vyadhäyéti sarvair nirbharam ulläsyamäne häsa-kutühale | ahaà svagataà – bho äçcaryam äçcaryam amübhir vävadüka-ballavébhir vacana-prakäça-paripäöébhir bäòham alékataiva mayi siddhékåteti manasi vibhävya lajjayä mayä tad-anäkarëita-mudrayaiva täù suñöhv avadhäryeva kiïcid vihasya vyähåtaà – bho mugdhä yauvanändhä viläsinyaù ! yady atra nahi vaù pratétis tarhi sarveñäà samakñam eva sva-siddhià darçayan prathamam asyäù kaëöhe vana-mälä bhaväni iti vihasya campakalatäm upasarpan – vayasya siddhasya tava para-ramaëé-sparçaù parama-nyäyya iti vihasya vadatä madhumaìgalena nivartito’ham avadaà – sakhe! siddhasya siddhayä saàyogo mithaù paramänanda-läbhäyaiva bhavati | uktaà ca çré-näradena – paramänanda-läbhäya sva-yüthyäm eva saàçrayed iti | iti niçamya hasantéñu sarväsu paramänanda-janita-kampädi-sättvika-vikärän bhaneeväcchädayanté campakalatä prapaläyya kuïjäntaräle praviñöä rädhäà påñöhe samäliìgya nilénäsét |

of 58

Muktä-caritram

tato’haà citräà mauktikäni haste cälayann uktavän – citre ! samakñam ägatya mauktika-mülyaà çåëu çåìgära-karma-vicakñaëäyäs tava mürti-maïjuñikäyäà tat-sädhanäni bahüni santéti tvat-präëa-preñöha-sakhyä kathitam asti | tair vicitra-çåìgäreëa mat-pratyaìgäni tathä bhüñaya yathäham api tvad-vakñaù-stha-käïcana-ghaöa-dvayam ardha-candra-paträìkurädibhiù santoñeëälaìkåtya täm änandayäméti | tac chravaëataù sa-krodhaà citrä – aye aviratam ativikaöa-bhaëòatoccaëòa-caëòikäviñöa ! aye trijagati prasiddha-dhåñöatodbhaöa-bäöikä-kuraìga-kuöumbiné-kula-naöa ! tva-yogyäbhis tat-tat-sädhana-karma-karmaöhäbhis täbhir eva sa-santoñaà sucitritena bhavatä tä eva suçläghaà suvareëa santatam anukértyantäà itas tvaritam apasaratu svämé | ity äkarëanena jäta-häsäù sarväs täà suñöhu tuñöuvuù | tad anu nändémukhé – gokula-maìgala ! sakala-gokula-jana-jévätu-mukha-candra-prakäçaà bhavantaà akasmäd vimanaskam iva saàvékñya bhavad-ekäyuñäm asmäkaà hådayäni marma-vraëa-vedanä-vahni-jvälitänéva sphuöanti santi | tatas tan-nidänam avaçyaà kåpayä prakäçyatäm | yathä bhagavaté-dvärä tat-pratékäraà jhaöiti niñpädya çrémantaà bhavantaà bäòham änandaivätmänaà sandhukñayäma | iti nändémukhé-vacanam äkarëya savaiklavyam iva mayoktaà -- nändémukhi çrüyatäm | adåñöäçruta-cara-cäru-cäturya-niravadya-mahä-vaidagdhya-viovidha-sudurbodha-narma-karma-svädhyäya-prathamäcäryäyäù samasta-kalyäëa-guëa-maëi-maïjuñäyäù sva-parijana-gaëa-jévané-bhüta-smita-nava-ghana-sära-suväsita-bhäñita-péyüñäyäù çacy-ädi-saubhägyavaté-vånda-varëyamän-saubhägya-bharäyäù santatam indirädi-gauré-gaëa-mågyamäëa-saundarya-rasa-sphurita-nakhäïcala-pratékäyäù sura-nara-gaëa-gandharva-vidyädhara-muni-vara-vandita-bhuvaneçvaré-çata-vandyamäna-padäravindäyäù, samasta-vaikuëöhato'pi paramottama-parama-vyomato'pi båàhita-mahä-mahimottara-våndäöavé-mahä-yoga-péöha-mahä-siàhäsane saàbhåta-mahäratnäbhiñekäyäù mahädevyäù sudhä-sägara-mathanotthita-rädhety-akñara-yugala-ghanébhüta-tat-säräàça-kalasa-dvaya-vinirmita-rädheti-näma-dheyäd apürvämåta-sära-vikära-viçeñeëäpyäyita-çétkärita-caturdaça-bhuvanäyäù, santata-saurabhya-niravadhi-saundarya-nistula-kaumalya-nirbhara-varäruëyädi-vinirjita-raktotpala-kula-caraëa-paricaraëaika-jévine sakala-varivasyä-viçäradäya mahyaà svayam ähüyäsaìkocatayä mat-kämita-pratyaìga-sevä yat tayä na déyate | atas tasya mayi madhuräà prétim anavadhärya tat-pürëäàçäà yathärtha-nämnéà tuìgavidyäà bhagavaté-mukhät niçamya satvaräbhéñöa-läbhäya enäà gurutvenäsädyäsyäù sakäçät mahädevé-mantra-räjaà didékñiñur ahaà tväà bhagavaty-advitéyäà prapanno'smi | nändémukhé vihasya | sulakñaëa prathamaà tävat çästra-nirëéta-gurüpasattir vidhéyatäm | mayoktam | bhadraà vacaù prathamaà guru-çiñyayoù parékñaiva nyäyyä | tatas tisras triyämäù kuträpi nirjana-kuïje kñaëe mahiläà kñaëe pumäàsaà mäà sampädya sva-vidyäyäù prabhävam asau darçayatu | tato viçrabhya parama-sambhrameëa mayäpy asyäç caraëa-yäväbharaëa-çroëi-mardana-vakñoja-kaëòüyana-veëé-bandhanädi-

of 58

Muktä-caritram

paricaryäs sarväpekñayä kriyamäëäsu suprasanneyaà tvat-sevayä parama-prasannäsméti nirucya mäà manobhavänanda-kara-nikuïja-maëòapa-vedikäà präpayya bho vicakñaëa mad-vakñaù-sthala-kärttasvara-maìgala-ghaöa-yugalaà svakara-yugalena spåçan mågamada-kuìkumädi-paìka-lepa-pürvakaà maëi-puñpa-mäläbhir veñöayety ädibhäñitamantrair ghaöaà sthäpayitvä, sva-vakñoja-mahä-prasäda0kuìkumena mama laläöädiñu tilakaà kåtvä mågamadena mad-vakñasi mahä-devé-näma-mudräm abhilikhya bähu-dvayaà ca tac-caraëa-cihna-saubhägya-mudräbhir aìkékåtya sva-kaëöhäd ekävalé-mäläm uttärya mat-kaëöhe nidhäya mama vakñaù-pärçvayoù sva-kucau aàsa-dvaye bähulate mukhe ca svädharaà aparäìgänyägamänabhijïena mayä sphuöam ajïätäny api paramägamäcäryeyaà svayaà tad-arpaëa-sthäne'rpayatu iti ñaò-aìgäni vinyasya ñaò-akñara-mantra-räjasyäsya svayambhü-åñi-gäyatré chandaù çré-gändharvä devatä sa-bindu-prathama-varëo béjaà çaktir upäsyopäsakayor mithaù-suyukta-rati-janana-pürvakäbhéñöa-käma-siddhaye viniyoga ity ädi pürväìgaà yathä-vidhi sampädya,

atha svéya-saras-téra-kuïja-raìga-sthale mudä | sabhyänälé-gaëän bhaìgyä dhinvantéà narma-nartanaiù || gauréà raktämbaräà ramyäà suneträà susmitänanäm | çyämäà çyämäkhiläbhéñöa-sädhikäà rädhikäà çraye ||

iti dhyänaà ca suciraà kärayitvä kåpayä mahyaà kämine käma-béja-puöitaà mantra-räjam upadiçya mäà kåtärthékarotu | tad anu --

mahä-bhävojjvalac-cintä-ratnodbhävita-vigrahäm | sakhé-praëaya-sad-gandha-varodvartana-suprabhäm ||1||

käruëyämåta-vécibhis täruëyämåta-dhärayä | lävaëyämåta-vanyäbhiù snapitäà glaptendiräm ||2||

hré-paööa-vastra-guptäìgéà saundarya-ghusåëäïcitäm | çyämalojjvala-kastüré-vicitrita-kalevaräm ||3||

kampäçru-pulaka-stambha-sveda-gadgada-raktatäù | unmädo jäòyam ity etai rathanir navabhir uttamaiù ||4||

kÿptälaìkåti-saàsliñöäà guëälé-puñpa-mäliném | dhérädhérätva-sad-väsa-paöa-väsaiù pariñkåtäm ||5||

pracchanna-mäna-dhammilläà saubhägya-tilakojjvaläm | kåñëa-näma-yaçaù-çräva-vataàsolläsi-karëikäm ||6|| räga-tämbüla-raktauñöhéà prema-kauöilya-kajjaläm | narma-bhäñita-nisyanda-smita-karpüra-väsitäm ||7||

saurabhäntaù-pure garva-paryaìkopari lélayä | niviñöäà prema-vaicittya-vicalat-taraläïcitäm ||8||

praëaya-krodha-sac-colé-bandh-gupté-kåta-stanäm | sapatné-vaktra-håc-choñi-yaçaù-çré-kacchapé-varäm ||9|| madhyatätma-sakhé-skandha-lélänyasta-karämbujäm | çyämäà çyäma-smarämoda-madhulé-pariveçikäm ||10|| tväà natvä yäcate dhåtvä tåëaà dantair ayaà janaù |

of 58

Muktä-caritram

sva-däsyämåta-sekena jévayämuà suduùkhitam ||11|| na muïcec charaëäyätam api duñöaà dayämayaù |

ato gändharvike hä hä muïcainaà naiva tädåçam ||12|| premämbhoja-marandäkhyaà stavaräjam imaà janaù |

çré-rädhikä-kåpä-hetuà paöhaàs tad-däsyam äpnuyät ||13|| imaà stava-räjam apy upadiçatu || tataù çré-guror labdhäbhéñöa-kämo'smi iti sagadgadaà vadantaà sakampaà tac-caraëa-kamalayoù patitaà mäà sänandaà samutthäpya samäliìgya svädharocchiñöa-péyüña-prasädaà saàbhojya ca sva-mukhodgérëa-tämbülaà man-mukhe vitaratu | brahmacäriëo mama tämbüla-bhakñaëam anucitam iti cet tarhi karpüra-väsita-nija-mukha-väsena man-mukha-çuddhià vitanotu | tataù kåtärthena mayaitad-abhépsitäni anyäny api bahüni ca muktäphaläni dakñinätvena samarpyamäëäni kåpayä svékåtya mäm anugåhëätu || iti niçamya sarväsu sa-smitaà tuìgavidyä-mukham avalokayantéñu tayäpy ucchalitäntaränandam ävåtya bhrü-bhaìgena saroñam iva mäm éñad avalokya bhäñitaà | nändémukhi tvaà siddhä tapasviny asi | tasmäd etad-vidhinä tvam evainaà dékñaya | tadäsya siddhäto mantra-grahaëät sväbhéñöa-käma-läbho jhaöiti sampatsyata iti vyähåtya sakrodhaà gåhäya gacchantéà kareëa gåhétvä vyäghoöya viçäkhä vihasya nändémukhéà präha -- nändémukhi! asya samprati präpta-vyalékasya dékñä-däne mahän eva pratyaväyaù syäd ity äcäryeyaà tväà prati krudhyati || nändémukhé -- mithyä-vädini viçäkhe! sakala-sadharma-räjéva-bandhor gokula-räjasya sat-tanaye katham aléka-parivädam äropayasi | viçäkhä -- tubhyaà çape satyam evaitad doñam | nändémukhé -- kas tävad doñaù ? viçäkhä -- ucchiñöa-bhojanam | nändémukhé -- kasya ? viçäkhä -- däsyäù | nändémukhé vihasya -- kä tävat sä däsé ? viçäkhä -- çäkhoöa-vana-väsiné käcin mäyayä gopéva bhütvä kaàsa-bhåtya-govardhana-malla-gåhiëém äsädya täm uväca candrävali ! tvaà bhuvaneçvaryäç caëòikäyäù priya-paricärikäsi | aham api tad-gaëa-madhye ekäsmi | tataù sneha-bhareëa tva-sakhétvam icchämi | tac chrutvä samécénam etad ity äliìgya sä candrävalé yäà sakhyena parijagräha saiva | nändémukhé -- saiva kä ?

of 58

Muktä-caritram

viçäkhä -- apürvä padmä sä sarvatra prasiddhä bhavatyäpi jïäyate | nändémukhé -- kià tad ucchiñöam ? viçäkhä -- tan mecakädhara-kupé-sthitaà parama-pävanaà madhu || etan niçamya kiïcit smayamänäà rädhikäm avalokayantas tat-sabhäsadaù sarve janä jahasuù | tato nändémukhé -- viçäkhe ! kenäpy etad dåñöam asti ? viçäkhä -- atha kim | nändémukhé -- kena ? viçäkhä - vividha-giridhätu-paricchadän änetuà priya-sakhyä gändharvayä preñitäbhyäà mallé-bhåìgébhyäà mänasa-gaìgä-nikaöoñara-taöe prakaöam evaitat parama-pävanaà karma paraçva eva säkñäd avalokyägatya sarväsäà purato vivicya kathitam | nändémukhé sacintam iva -- sakala-gokula-jévanébhütasyäsya kathaà tad-doña-dhvaàso bhavati ? viçäkhä -- präyaçcittäcaraëenaiva | nändémukhé -- tato bhagavatétas tad-doña-vihita-niñkåtià sampädya puruñottamam enaà çuddhaà vidhäya dékñayantu bhavaytaù | tac chrutvä campakalatä präha -- mugdhe ! ujjvala-maëi-saàhitäyäm eva vivåto'sti tan-niñkåti-vidhir bhavatyäù präyeëa gocaro na bhavatéti tayaiva kathä-prasaìge kathitam asti || nändémukhé -- atra tat-saàhitäà kas tävaj jänäti ? campakalatä -- priya-sakhé gändharvaiva | nändémukhé -- adhunä sä kilätra sabhä-madhye na vidyate | tat katham idaà jhaöiti nirvahatu ? viçäkhä -- tad-advitéyeyaà tato'dhéta-sandarbha-tat-saàhitä-lalitä nirantaraà tad abhyasyanté suñöhu taj jänanté tan nirüpayiñyati | nändémukhé sa-käku -- sakhi lalite ! vicärya yathocita-niñkåtir ädiçyatäm | lalitä kiïcid vihasya -- priya-sakhi ! kåta-vayléko jano yadi sabhä-madhye svayam ägatya niùçeñaà svayam aghaà niñkäpaöyena nivedyänutapati, tadaiväsya präyaçcittaà käryate iti puräna-kådbhiù nirëitam asti | tathä hi --

of 58

Muktä-caritram

saàkathya svam aghaà goñöhyäà paçcät tapati yaù sphuöam |

tasyaiva niñkåtiù säìgä munibhiù käryate'khilä || iti | ity äkarëya nändémukhyäà man-mukhaà säkütam älokayantyäà mayi ca subala-madhumaìgaläbhyäà saha lalitä-savidham äsädya kiïcid vivakñamäëe sati, viçäkhä präha -- he dhéra ! kämäturäëäà na ghåëä na lajjeti svabhävataù käminä tvayä yat kåtaà tat kåtam eva | adhunä tv etat tasyäù puro vivicya tat sarvaà kathaya | tato'haà smitam apavärya sänutäpam iva -- lalite ! caturthe'hani vighaöita-gavänveñaëe gauré-tértham eväptasya mama gauré-mandirän niùsåtya käcid gauré sahacaré carcikä haöhena mad-urasi savya-kucenähatya mädhavé-catuùçälikäntarälaà mäm änéya kampamänasya mama mukhe tämbüla-carvitaà pradäya yat kiïcit kåtavaté tan-mohito'haà kim api nävediñam | paraçvo'pi suvarëa-sütreëa vividha-kusumair grathita-mäläm ädäya rädhä-kuëòa-taöa-nikuïja-nägaréà gändharväm anusmarato mama mälya-haraëa-kuëòa-taöa-nikaöa-mandärodyäna-parisare sä carcikä punar apy ävirbhüya balenaiva mama väma-gaëòaà paricumbya mukhe svädhara-péyüñam arpitavaté tad etad agha-yugala-niräçäya tan-mukha-kamalocchiñöa-madhu-päna-rüpaà präyaçcittam ädiçatu bhavaté | madhumaìgalo vihasyäha -- vayasya ! bhadrataram idaà niñkåtaà yat tad aghasyaiva våddhià vitanoti | tato’ham -- dhiì mürkha ! kim api na jänäsi | viñasya viñamauñadham iti | yathä --

vahni-santäpato naçyed vahni-santäpajo braëaù | iti | evaà --

darayet kaëöakaà viddhaà kaëöakenaiva paëòitaù | ity ädivad ucchiñöa-bhojana-doñam ucchiñöa-bhojanam eva darayati | madhumaìgalaù -- evaàvidha-päpa-vyädhi-cikitsäyäà tvam eva sad-vaidyo'si tat kià lalitäm anuvartase ? tato’ham -- sakhe |

jïäta-säro'pi khalv ekaù sandigdhaù syät sakarmaëi | iti cikitsakasyäpi cikitsänyaiù kriyata eva ||

iti niçamya lalitä smayamänä präha -- he deva ! devyä saha devasyaiva saìgaù sampatsyate tat katham asmäkaà mänuñéëäà sä gocarébhavatu ? tato mayoktaà -- lalite ! sä kuträpi mänuñi bhavaténäm adüra eva viräjamänä vartate |

of 58

Muktä-caritram

tataù sarväsu sakautukaà sa-çaìkaà karëäkarëi keyam iti vicärayantéñu rädhä svagataà -- etasya dhürtasya narma-nyäsa etad-goñöhyäm eva bhaviñyatéti lakñyate | viçäkhä -- deva ! kathyatäm kutra sä yathainäà saàstutya sabhä-madhye samänéya bhavat-käryam aciräd asmäbhir niñpädyate ? tato’haà -- viçäkhe ! bhavad-goñöhyäm eva taòid iva viräjayanté sä | kià dérgha-netrayäpi tvayä na dåçyate ? iti mad-gambhéräläpam äkarëya lalitäyäm anyäsu sarväsu ca ätmany ätmani täà narma-bhaìgém äçaìkya parasparam älokayantéñu viçäkhayoktaà -- lampaöa ! kià campakalatä ? tato’haà -- na hi na hi | viçäkhä -- kià jyeñöhä | ahaà -- na hi na hi | subalaù -- raìgadevé-sudevyayor ekatarä bhaviñyati | ahaà -- anayor ekataräpi na | viçäkhä -- äà niñkåti-käriëé lalitaiva bhaviñyati | tato’haà -- viçäkhe ! iyam api na | viçäkhä -- iyam api na eñäpi na asäv api na | tat kià ito'ntarhitä | tato’haà -- dhürte ! tvam eva täà jänäsi | småtvä paçya | lalitä -- hä hä sakhi viçäkhe ! täà prakäçya vikalasyäsya kärya-siddhià drutam äpädaya | viçäkhä småtim abhinéya -- lalite ! yä mayä jïäyate sä devé-manuñyayor ekataräpi na syät | nändémukhé -- goñöha-madhye devéà mänuñéà vä vinä kä punar itarä ? viçäkhä -- sä khalu çaìkhiné | lalitä -- kä tävat sä ? viçäkhä smitväha -- sä durmukhé padmä yayäsya vyalékaà kåtam asti |

of 58

Muktä-caritram

tuìgavidyä -- sakhi viçäkhe ! sä çaìkhinéti saàkathya kathaà kaluñam utpädayasi ? eñä khalu bahutithaà kätyäyané-devyä bahutara-sevä-prasädataù säkñät kätyäyané våtästi | tac chrutvä madhumaìgalädiñu hasatsu mayoktaà -- viçäkhe ! tal-lajjayä yadi tvam anyataù kñipasi tan mayaiva kathyate | viçäkhä -- kathaya kathaya | tato mayoktaà -- sä carcikä-devé tvam eva | tataù sä sarväù smayamänä vilokya sakampädharam äha -- aye caïcala vaïcaka! gopa-niñöhüra ! kaàsäsura-sevaka-duñöakäliìga-malla-gåhiëé-häridra-räga-carcita-sarväìga ! vidagdhya-sat-khaëòa ! cäturya-sac-candra-virahita ! tad-dhåta-sneha-lubdha-tat-keli-koli-känana-cara | ayukta-padmä-çaìkhiné-parivåòha | avaidagdhya-raìga0milita-païcabäëa-rasa-vyäpäri-mahädhürta-vaëig-vara ! etad dhärñöya-jambula-guòa-haööaà tatraiva çäkhoöa-vane gatvä prasäraya | ito drutam apasara || iti çrutvä rädhä anuccaiù sa-çlägham äha -- priya-sakhi viçäkhe ! vijayiné bhava yan man-mänasa-gata-sambodhanoktyä mäà sukhayanty asi || raìgadevé -- sakhi viçäkhe ! tvaà kathaà kupaséty uktvä sakhi lalite ! çäkhoöavanéà mädhavé-catuùçälikätvena mänasa-gaìgä-taöoñara-pradeçaà mälya-haraëa-saras-téra-mandärodyänatvena, padmä-çaìkhiné-mukhocchiñöaà ca priya-sakhé-viçäkhädharämåtatvena nirüpya svamukhenaiva sänutäpaà sva-duritam açeñam anena vidagdha-dhürtena sva-kadarya-kärya-prakaöana-janiñyamäëa-lajjayä arthottha-vyaìgenaiva tvayi niveditam | tad upadiçäsya präyaçcittam || iti çrutvä lalitä vihasya -- ärya madhumaìgala ! sakhe subala ! sannidhäya çrüyatäm präyaçcittam || citrä -- sakhi lalite !

sampattau vidyamänäyäà präyaçcittaà caturguëam | tato'pi räja-puträëäà niñkåtiù ñaò-guëä matä ||

iti småti-väkyaà småtvaiva präyaçcittam ädiçyatäm || lalitä -- mugdhe ! tato'pi räja-puträëäà niñkåtiù syäd dviñaò-guëä iti päöhaù saàhitä-saàmato mayä jïäyate | ñaòguëeti kathaà bhaëyate ? citrä -- etac-chästra-vijïayä tvayä yaj jïäyate tad eva satyam | kintugovardhanoddharaëa-dävägni-vimocana-çaìkhacüòädi-mardanädibhiù katidhänena yuvaräjena vayaà na rakñitäù sma ? tasmäd idänéntana-tat-kåta-bahutara-vaiguëyam avigaëayya kåpayä ñaò-guëenaiva nirüpyatäm ||

of 58

Muktä-caritram

lalitä -- bhadraà tva-kathitam evedam anuñöhéyate | ädau päpa-mocane snätvä tathä mänasa-gaìgäyäà tri-dinäni snätaù sann eka-viàçati-dinäni mallé-bhåìgädhara-païcämåta-pänena prathamaà mukha-doñam utsärayatu | paçcäd dvi-ñaò-guëä niñkåtiù karaëéyä || iti çravaëena kapaöa-kopa-vikaöo madhumaìgalaù präha -- lalitike ! sad-dhamra-setu-vrajendrayor etan-mätra-putrasya tathäsmad-vidha-vayasya-vargäëäà sakala-gokula-väsinäm apy eka-jévätor asya ceöikä-pulindé-juñöa-bhakñaëena jäti-dhvaàsaù kartum ärabdho bhavatébhis tad aham atidrutaà gatvä våttam etat sa-viçeñam äçrävya etat-pitaräv atränéya etat saìkaöäd amuà mocayan sauhådaà vitanomi | iti nigadya phutkåtya drutaà gacchantaà madhumaìgalaà subalaù kare gåhétvä baläd iva nivartayämäsa | lalitä -- anärya baöo ! asmat-priya-sakhé-praëayi-sakhyor anayor mähätmya-vijïäne tvam anabhijïo'si | tad bhavan nändémukhé-mukhäd etac chrüyatäm || nändémukhé -- bhrätar madhumaìgala !

govardhana-girau ramye rädhä-kuëòaà priyaà hareù | yathä rädhä priyä viñëos tasyäù kuëòaà priyaà tathä ||

tathä --

vaikuëöhäj janito varä madhupuré taträpi räsotsavät våndäraëyam udära-päëi-ramaëät taträpi govardhanaù | rädhä-kuëòam ihäpi gokula-pateù premämåtäplavanät

kuryäd asya viräjato giri-taöe seväà viveké na kaù || ity ädy-anusäreëa çré-bhagavaté-guru-çré-devarñi-prabhåti-mahä-mahä-munéndra-gaëair varëita-mahä-mahimnaù çré-govardhanopari-viräjamänasya rädhä-kuëòasya dakñiëa-taöe giri-daré-väsinyäù pürëäù pulindya urugäyety ädi çré-çukadeva-varëita-mahä-saubhägya-bharayoù pulinda-räja-sutayor anayor adhara-galita-parama-pävana-païcämåtam etad-durita-näçakaà kià na syät ? anyac ca çrüyatäm | vraja-navéna-yuva-dvandva-ratnaà prati viçäkhädi-dvärä kvacit svayaà vä lajjäm abhinéya mådu bhäñita-vivicyamäna-narma-kalä-kaläpa-janita-paramänanda-viçeña-läbhäya tathä sväbhilañita-paricaraëa-viçeña-läbhäya ca raìgamälä-prabhåtaya etäù parama-praëayi-sakhyo'pi paricärikä iva vyavaharanti || etad-avasaraa eva netra-kuëanena goñöhé-madhyät tulasém ähüya bandhurätibandhura-sugandhé-gandha-phalé-sadåkña-dakñiëa-kara-kaniñöhäìguli-çikharäkåñöa-sva-sémanta-sindüra-rasa-prakaöita-tat-saurabha-prasara-rüpa-surüpa-lipi-pracayenäti-suväsitékåta-kanaka-ketaké-kusuma-dala-bhüta-varëa-düta ekaù | çré-gändharvayä tat-kareëa lalitädiñu saïcäritaù | tatas taà lalitä çirasi nidhäya sakhébhiù saha rahaù paripaöhya nändémukhé-kare sa-smitam arpitavaté | nändémukhé smitvänandam abhinéya vakñasi nidhäya väcayati --

of 58

Muktä-caritram

svasti çrénändémukhé-çré-lalitä-çré-viçäkhä-prabhåti-präëa-preñöha-sakhé-vargeñu pariñvaìga-parärdha-raìga-pürvikä kasyäçcid vijïaptir iyam -- çrédäma-subala-bhadrasenädi-pramukha-priya-vayasya-gaëaiù saha govardhana-parisare sambhåta-gocäraëa-paramämodasya vraja-räja-nija-jévita-parärdha-çatädhika-parama-priyatama-tanayasya vrajendra-mahiñé-sva-präëa-parärdha-paripakva-hiraëmayeñöakäghaöä-ghaöita-mahä-mandiräntaräla-vinirmita-präëa-parärdha-vividha-ratna-khacita-mahä-paryaìka-k pta-vätsalya-nänä-vidha-kusuma-suväsita-sukumära-sutülikopari-samadhigata-çayana-keli-paramänandasya mat-präëa-parärdhärbuda-parärdha-çata-nirmaïchyamäna-väma-caraëa-kaniñöhäìguli-nakhäïcala-pratékasya nava-mågamada-parimalita-navanéta-nélotpala-dala-kula-racita-sundara-sukumära-vigrahasya dhéra-lalitasyäsya etävat kaöhora-präyaçcitta-çravaëena mama hådayaà navanétam iva vidravavad äste | tataù --

kåtänutäpa-lakñäëäà sukumära-çarériëäm | snigdhänäà niñkåtiù samyak tantreëaiva vidhéyate ||

ity ujjvala-saàhitä-vacanam ananusmåtyaiva lalitayä yat païcämåta-päna-rüpaà präyaçcittaà kevala-mukha-çodhanäya ca tantreëa vidhäyäsmin nirdoñe vihite mama mahaty eva nirvåtir jäyate ity alam ativistareëa || ihaiva präëa-pratima-praëayi-sakhyau mallé-bhåìgyay prati sa-praëaya-pariñvaìga-saïcäraù käryaç ca | räja-putro'yaà parama-pavitro mahä-viläsé ca | tan nija-caraëa-kmala-ghätena kaìkelli-latikäà puspitékåtya tan-makaranda-prasyanda-gaëòüñaiç caturviàçatyä sva-mukhaà viçeñeëa prakñälya smita-karpüra-väsita-madhura-païcämåtaà vidhäya premëä çanaiù çanais tathä päyayitavyaà yathäsya sukumärasya duritaà drutam apayäti parama-sukham api niñpadyate iti || iti niçamya säntaränandaà rädhä-nikuïjam avalokayati mayi smitvä lalitä präha -- yadyapi kåtänutäpa-lakñäëäm ity ädi sämänya-vacanäntaraà

sampattau vidyamänäyäà präyaçcittaà caturguëam | taträpi räja -puträëäà niñkåtiù syäd dviñaò-guëä ||

iti viçeña-vacanena sämänya-viçeñayor viçeña-vidhir balavän iti nyäyenäsya dviñaò-guëam eva präyaçcittaà yuktam eva påthak påthak nirüpitam asti tathäpy äjïä gurüëäà hy avicäraëéyeti tad-äjïäà çirasi nidhäya tantreëaiva kärayitavyam iti || tataù çiñye vidyä garéyaséti mayokte lalitä säkütam äha -- nändémukhi ! saundarya-rasa-bhareëäpyäyita-nikhila-gokula-jananayanäravindäà para-räsa-sthalé-vihäriëéà parama-rasa-taraìgiëéà raìgiëi-sahacaréà hariëém etäà parihäya bäòham ayasa-

of 58

Muktä-caritram

vidagdha-kåñëasära-yuvä sakhé-sthaly-upaçalye tad-västavya-çaivyä-sahacaré-mågatåñëikäà muhur muhur dhävati | tathä gändharvä-sarovara-nikuïjäìgane saurabha-prasara-pariväsita-sakala-diçäà campakalatä-sakhéà käïcana-yüthikäm apahäya govardhana-malla-gåhakoëa-sthäà nirgandha-puñpavatéà kuñmäëòa-latäà tan nikaöa-stha-nérasoñara-sthala-padmäà ca ta-sahacaréà caïcalo'yam avidagdha-bhramaraù punaù punar uòòéyoòòiyänusarati tad etad älambanävadagdhya-rüpa-vairüpyeëa våndävana-maheçvaré-sahacaré madhurä ratir aprasannä saté etac chyämala-rasaà na puñëäti | tasmät tathainam anabhijïaà yukta-mädhurébhiù prabodhaya | yathä täm avidagdhäà rasa-gandha-çünyäà sarvadaiva vihäyainäà våndävana-mahä-devéà sarvato-bhävenänusarati | tarhi tat-priya-sakhé madhurä ratiù svayam eva paramojjvalä bhavanté etad abhéñöa-kämän sampädayiñyaty eva | ity akhila-viläsa-rasa-mädhurém äpéya satyabhämä vyäjahära -- präëanätha ! etad apürva-rasa-sägare nimajjantyä mama manäg api tåpteù paryäptir na vidyate | kåñëaù -- priye ! etad gokula-viläsänanda-niñkuöe viharamäëasya mama tvat-praçna eva mat-priya-vayasya-samaya-räja-vasantolläsa iti täm äliliìgati | satyabhämä sänandaà -- tatas tataù ? kåñëaù -- tataù subalaù sasmitam äha -- priyavayasya ! priya-sakhéyam indulekhä durdurüòhät sva-bhartur bhäsvaräkhyäd udvignä mäm iìgitena prerayati | tad asyäù mauktik-mülyaà nirëéya tad dattvä jhaöiti gåha-kåtyäya gantum äjïäpyatäm | tato’haà -- sakhe satyaà satyaà mayy atévänurakteyaà mäm api tyaktuà na çaknoti | tato'pi suñöhu bibhetéty aham api jänämi | tad etan mauktika-mülyaà çåëu -- yathärtha-nämnéyaà mad-viraham asahamänä käya-dvayaà kåtvä çyämalatara-mad-vakño-nabhasi çäëita-nakhägreëa racitäm ekäà sva-mürtià saàrakñatu | aham apy asahyaitad-virahas tävad asyäù vakñoja-parvatopari sva-vidyä-balenärdha-candra-yugalébhavann udayaà karomi | tadaiñä labdha-mahä-ratnam iva sarvato mäà celäïcalenävåëotu | rahasi ca kñaëe kñaëe sa-romäïcam avalokayanté paramänandam äsädayatu | athavä måga-läïchana-rahitäyä etasyä hån-madhye maïjula-kåñëa-säro'haà bhaväméti | tataù sakampädharaà kuöilaà mäm avalokayantém indulekhäm älokya smayamänä tuìgavidyä präha -- nägara ! raìgadevéyaà yathärtha-nämné tad asyä mauktika-paëaù praëiyatäm | tato’ham -- sakhi raìgadevi ! räsa-madhye tava läsya-viläsolläsaù santatam älokito'sti | tad adhunä nikuïja-mandiräìgane rahasi tad-viçeñam anubhavitum abhilañämi | tad ehi sva-vakñoja-kanaka-kumbhau mad-urasi tathä nartaya yathäham änanditaù sakala-vallavé-samudaya-sarvasva-bhüta-mat-svädhara-péyüña-mahä-prasäda-dänena tväm änandayäméti || tac chrutvä apaihi bhaëòa-çekhara ! apaihéty uktvä kuöilaà mäm avalokya viçäkhä-påñöhäntaritäyäà raìgadevyäà sudevé sa-smitam äha -- rasika-çekhara ! ballavé-kula-

of 58

Muktä-caritram

bhukta-muka-sujuñöa-mahä-prasädäsvädaneneyaà tvaritam eva siddhim äsädayanté sphuöam asmän api siddhärthäù kåtavaty eva | subalaù -- vayasya ! sudevé sva-mauktika-mülyaà çrotu-kämä çrémad-bhavan-mukham ékñamäëeyam utkaëöhate | tato’ham -- sakhe subala ! sudevéyam akña-keli-dakñeti prasiddhä tac chapatham eva dadad asmi kenäpi kasyäpi pakño na grähyaù | äväm eva sva-buddhi-balena kheliñyävaù | tatra yady aham anayä suñöhu jéyeyaà, tarhi vämena vakñojena mad-vakññasi mäm äpéòya mama sarvasva-bhütam adharaà dviù pibatu | yadi vä mayedaà jéyate, tadä sva-dakñiëa-kaöhina-vakñojaà mad-dakñiëa-kareëa nikämaà péòayitvä dviù svädharämåtam äpäyayatv iti | tataù sä bhrü-bhaìgena mäm avalokayanté säsüyaà viçäkhäm äha -- ayi viçäkhe ! sarva-kälam eva narma-svarëa-vikrayy asau mahäjanaù | sämpratam eva muktä-maëi-vyäpäram ärabhya tato våddhim alabhamänaù punaù sva-våttim evärabdhavän asti | tataù parärdha-dvi-guëa-païcabäëa-lalitäà käïcana-mudrä-tatim itaù prakäma-mülyena pragåhya tayaiva muktäphaläny asmäd änayantu bhavatyaù | mayä tu gåhäya gamyate | iti calitum udyatäïcale gåhétvänaìga-maïjaryä nivartitä sa-krodham iva säkütaà punar äha -- keli-lampaöa ! nikämam akña-keli-nipuëeyam anaìga-maïjaré tvayä saha dévyanté te garva-parvataà kharvayiñyati | tatas tad-vacana-mädhuryam avadhärya mayoktaà -- asyäs tv abaläyäs tat-keliñu kä çaktiù ? kintumad-vakño-harid-gräva-haritäléya-rekhikäyä rädhikäyäù präëa-sahodareyaà mayy atéva snihyati | mama ca mänasa-madhukaraù param asyäm anavaratam anuvrajyati | ataù samucita-paëam antaräpi sutäräëi suvåttäni bahüni mauktikäny apy asyai vitariñyämi | paraà ca nirjana-nikuïja-vedikäyäà smara-puïjaräkñaräëy asyäù païcäçad aìga-pratyaìgeñu sva-hastena vinyasya sväìgaà sväìgenälinìgya mantreëainäà vyäpayya tathä siddha-mantram ekam upadiçämi yathä tad-grahaëa-mäträd anaìgaà säìgaà viracayya santuñöena tena prasädékåta-sva-sarvasva-svarüpa-viläsa-ratnäni mantra-gurau mayi dakñiëätvena sa-vinayam upaòhaukayati | tataù suprasannena mayä tädåg-äçéù-çatam ädhäsyate yena viñama-çara-viläsäcäryeti padavém äsädya dvi-guëaà mäm eva bhaktyä paricarati | iti mad-bhäñita-kusuma-stavakaà çravaëävataàsékåtya sakampädharaà mäm éñad avalokayanté smita-subhaga-vadanäbhir äbhiù snehenotphullatayä tad-agrajayä ca sa-smitaà sa-snehaà ca nirékñyamäëä tulasé-raìgaëamälikayor upapåñöham antarhitäsét || satyabhämä smitvä -- präëanätha ! tatas tataù | kåñëaù -- tadäném eva mallé-bhåìgébhyäm änéya dattaà lekha-dvayam | sarväbhiù samam eva väcayitvä paramotphullä lalitä tayor ekaà lekhaà subala-haste samarpitavaté |

of 58

Muktä-caritram

tato’ham -- lalite ! kasyäyaà lekhaù ? lalitä smitvä -- lekha eva kathayiñyati | tataù subale lekham udghäöya laghu laghu väcayati sati nändémukhé -- subala ! sphuöam eva väcaya | subalaù smitvä -- sakhe ! apürva-patréyam avadhäryatäm | ahaà -- sakhe ! väcaya mamäpi mahaté çuçrüñä vartate | subalaù -- svasti samasta-saàmukha-sarvopamä-yogya-bandha-prbandha-sad-guëa-prkara-parivåteñu çré-subaläbhidhäna-priya-narma-sakha-mahänubhäveñu yävaöäbhidha-grämato rädhäyähù praëaya-bhara-péyüña-paripüritäkñara-prakara-sumiñöa-piñöaka-pariveñäëa-hiraëmaya-bhäjana-rüpô'yaà svastimukham -- bhavat-präëa-bandhu-päda-padmänäà bhavädåçäà ca maìgala-kulam anavarata-viräjamänam api vraja-maëòale çaçvan nitaräà viräjatäm || käåyam idam anyad api avadhehi priya-jana-sakäçät kara-grahaëam anucitam iti bahutaram api kara-dravyam apahäyaiva etävad-dinaà kim api noktam äsét | samprati mauktika-vyayena kñubhyad-guru-jana-déyamäna-mahänuyoga-nicayena kñaëam api nirvåti-lavam alabhamänayä yat kiïcin mayä vijïäpyamänam asti | tad-aguëam avigaëayya mad-våndävana-janapade yamunopakaëöha-kedärikäyäà bhavat-präëa-bandhunä samprati kñeträjévatäm äçrayatä kåta-mauktika-kåñer lalitayä saha lekha-pratilekham äcärya samucita-kara-dravym iha tvaritam eva prahitya déyatäà, yathä dravyeëaiva mathuräto mauktikäny änäyya gurubhyaù pradäya kadana-sägaräd asmäd uttarämaù | athavä bahu-mülya-mauktikotpatti-bhümeù karasyäpy atibähulyäd etad-dravya-pradäne yadi bhavädåçäm açaktiù syät tarhi païcabhir militvä samucita-mülyaà nirëéya etad-dravya-parivartanena mauktikani lalitä-haste deyänéti kià bahunä paramäbhijïa-vareñv iti | etan niçamya paramänanda-pürëenäpi mayä säkütam uktaà -- ayi malli ! ayi bhåìgi ! bhavad-éçvaré sukhaà vartate ? mallé-bhåìgau -- çréman-nätha-caraëa-çubhänudhyänena | tatas tan-nikuïja-diçaà tiryag-avalokayann ahaà -- kutra vartate sä ? te yävaöäbhidha-gräme | ahaà -- kià kurvaté tiñöhati ? te lalitä-devé-prabhåténäà varma-diçam avalokayanté våndävana-räjya-särvabhauma-kämam utkaëöhiteva viräjamänä vartate |

of 58

Muktä-caritram

tato’haà -- sakhe subala ! ,amue liöiolayä lalitayaiva kasyacid dvärä lekhayitvä lekho'yaà vitérëo'sti | subalaù -- nahi nahi | rädhäyä eva sva-hasta-likhita-varëänäà vinyäso'yam | tato’ham -- sakhe ! tat tävad idaà darçayati tad-dhastäd äkåñya lekham älokya sa-camatkäram ätmagataà -- aho akñaräëäà paìkti-viståtir iyaà man-netrayoù péyüña-vartikeyva pratibhätéty änanda-janita-pulakän vismaya-saïcäri-bhävenaiva kåtän iti bhaìgyä vikhyäpya prakäçaà vihasya äçcaryam äçcaryam äkäça-kusumam iva dhürtäbhir etäbhiù kim apy anyad akasmäd eva samutthäpitam | madhumaìgalaù -- vayasya ! vikaöa-kuöinäöi-kapaöa-näöikä-täëòavodbhaöa-naöäCärya-mahä-naöém imäà tad advitéyäà durlalitäà lalitäà väg-viläsäbhäsa-mätreëaiova paräjity a avatiñöha te dhriyate yävad eko'pi ripus tävat kutaù sukham ity ädi saàsmåtya sarväsäm asmad-våndävana-räjya-käìkñiëénäà dhürtänäà tatim imäm ito våndävanät jhaöiti vidrävaya | tato niñkaëöaka-räjye madhuräëi rasavanti phaläny upabhujya sukhenaivähaà nåtyann iva vasämi | tato mayoktaà -- lalite ! iyam asmad-våndäöavé | bhavat-sakhyä räjyaà kuto jätam | lalitä -- parama-kapaöin ! tad-räjya-mahäbhiñeka-mahotsavaà samakñam äkalayyäpi kim evaà gopäyasi ? tato’ham -- lalite ! samakña-darçanaà tävad-düre 'stu tac-chravaëam api jätam astéti nähaà smarämi ? viçäkhä --lalite ! asya tävad düñaëaà nästi | ballava-sädhvé-çata-dharmollaìghana-janita-tamaù-pracayenäntarhitam asty asya cetas tat-saàsargé ca tädåça iti etad-vayasyayor anayor api | tat katham ete smarantu näma ? tasmät tat kathana-péyüña-prasyandena karëa-vivareñu praveçiten bäòham améñäà cetäàsi käruëyenävirbhävaya yathaiñäà småtiù sampadyate | tatas tadäném evägatäà sarväbhir evänanditäà våndäm äliìgya lalitä sa-smitam äha -- vånde ! bhadrävasare tvaà präptäsi | tat tvayaiva nirvarëyatäà mahotsava-raìgaù | våndä sa-vinayänandaà -- sakhi lalite ! tvan-mukha-padmäd viniñyandamäna-tan-mahotsava-rasa-makarandam aham apy äpätum ägatäsmi tat tvayaiva pariveñyatäm | lalitä sänandam -- bhadraà sarvair avadhäya çrüyatäm | åtu-pativasanta-samaye paurëamäsyäà viçäkhä-nakñatre bhagavato hiraëyagarbhasya gagana-väëyä våndävana-väsino bhagavataù çré-gopéçvarasya svapna-kåta-nideçena ca mänasa-suradhuné-kälindyädi-sarid-varobhiù sävitré-saàjïaikänaàçä-prabhåti-devébhiç ca samaà muralé-mahaté-jharjharé-muraja-dundubhi-prabhåti-vädya-çabda-kolähalenäkåñöeñu kinnaré-gandharvé-kuleñu sänandaà gäyatsu | apsaro-vidyädharé-vargeñu nåtyatsu çacyädi-suräìganä-nicayeñu jaya-jaya-çabda-pürvakaà pärijätädi-kusuma-våñöià kurvatsu viçäkhädi-sahacaré-samudayeñu parimilita-paöa-väsa-suräga-

of 58

Muktä-caritram

bandhana-nava-ghanasära-kñoda-maïjula-mågamada-sulalita-kuìkuma-paöéra-drava-vividha-surabhi-kusuma-kuläni sulalita-gäna-puraùsaram itas tato vikiratsu bhüsura-ramaëé-våndeñu çubhäçéù-çatäni vitaratsu ca sakhé-vånda-samarpyamäëa-çobhana-kuìkumäguru-karpüra-candana-vividha-surabhi-kusumädi-suväsita-jala-paripürita-käïcanäñöottara-çata-ghaöaiù suvarëa-vedikä-nihita-padmaräga-maëi-péöhopari sanniviñöäà priya-sakhéà gändarväà bhagavaté paurëamäsé sänandam abhiñicya vividha-sulakñaëa-mahäratna-saïcayodaka-sahasra-dhäräbhir jaya-jaya-çabda-pürvakaà ratnäbhiñekaà cakära | våndä sa-harñam -- tatas tataù ? lalitä tato mayaiva sucéna-vasanena çanaiù çanair aìgäny ämåjya surakta-dukülaà paridhäpya ketaké-kusuma-suväsita-jalada-nélottaréya-vasanenävaguëöhya sukham anyatara-kanaka-0péöhe niveçya nänävidha-kusuma-nava-guïjä-puïja-sumadhura-muktädi-maëi-nikarai nindita-çikhi-piïcha-kaläpa-känti-sukeça-päçaà sudérgha-präntocchalat-kusuma-gucchaà veëétvenävirbhävya sva-sva-sevä-karma-karmaöha-parijana-gaëa-déyamäna-vividhälepa-bhüñaëa-mälyädibhir yathä-sthänaà yathä-çobhaà nikämam alaìkåtety ardhokte tat-smaraëänanda-janita-kampa-pulaka-svara-bhaìga-parimilita-divya-moham äsädayanté sä lalitä viçäkhayä sasambhramaà påñöhe samälambya karëe rädhe kåñëa rädhe kåñëeti kértanämåtena sandhukñitä kñaëaà maunena dhairyam älambya punaù kathayitum ärebhe || tadäném eva mürcchitäà lalitäm älakñya -- hä mat-präëa-pradépa-räjinéräjita-carite priya-sakhi lalite ! hata-bhägyähaà tvayä niräçä kåtäsmi | hä bhagavan ! bhakta-vatsala ! bhäskara-deva ! rakña rakña | hä santatam äpulinda-sakala-gokula-janävanärtha-kalita-nirvikalpa-mahä-saìkalpa-gokula-sudhänidhe jhaöiti nija-sudhämaya-karäbhimarñaëena mad-vidha-jévita-kokila-kula-jévätu-lalitä-nämädbhuta-péyüña-rasäla-valléà jévitäm äcärya kilaitat-paëenaiva saàkréya däsé krityatäm iyaà tapasviné rädhiketi vilapya säçru-dhäraà vegena täm äliìgitum ägacchanté rädhikä rasamaya-sättvika-mahä-stambha-santati-sahacaryä suñöhu pariñvajya rakñitäsét | ity avakalanät träsena säntaùkampaà raìgaëavallé-tulasébhyäà tat-savidham upalabdhaà tato raìnaëavallyä väma-bhujayä tat-påñöham avañöabhya dakñiëa-kareëa mådu mådu måjyamänä hä nätha rakña rakña iti säçru-pravähaà sa-gadgada-bhäñitena tulasyä tu nava-mådula-tamäla-pallava-kula-vyajanenätijavena béjyamänä bähyam upälabhya susthäm iva lalitäm älokayanté sänandä babhüva | lalitä -- huà ? täà tadä tadänandocchalita-sättvika-bhävälaìkära-bhüñita-sabhya-gaëaiù saha bhagavaté vicitra-ratna-siàhäsanopari samupaveçya ekänaàçä-sodara-kämäkhyä-çyämala-devatä-hådyasthäsakäd ähåta-datta-mågamadena våndävana-räjya-mahä-räjïétvena çaìkha-ghaëöä-dundubhi-kolähala-çabda-pürvakaà jaya-jaya-çabdena tilakaà cakära | tata etac-chravaëena sarväsäm änanda-häsa-kolähale jäte tac-chravaëänanda-samutthita-sättvikädy-anubhävän yatnenävåtya kiïcid vihasya mayoktaà -- lalite ! etat

of 58

Muktä-caritram

kathaà mayä na jïäyate etena kià vo räjyam äyätam ? pratyuta etad uööaìkanät sva-mukhenaiva bhavatébhir yuñmat-sahitam idaà räjyaà mamaiveti nirëétam | nändémukhé -- katham iva ? tato’ham -- yato våndävana-purandarasya mamaiva räjïétvena mad-iìgitenaiva bhagavaty-abhiñikteyam || viçäkhä vihasya -- asaìgata-bhäñin ! purandarasya mahiñi devy eva bhavati | sä khalu çacéti prasiddhä svarge vasati | iyaà tu mama sakhé bhümi-vihäriëé subhagäbhimanyor jäyä mänuñé | mayoktaà -- tarkäcärya-çiromaëià-manye viçäkhe ! tvaà suñöhu jaòäsi yad bäraà bäram adhétam api pratyakña-khaëòaà tvayä vismåtam eva | viçäkhä -- kià tad vismåtam ? mayoktaà -- çrüyatäm | yadi bhavat-sahacaré mat-preyasé na syät tarhi mad-vakñaù-sthäsakähåta-mågamadena kathaà bhagavaté täà tilakinéà cakära ? kathaà vä mat-kaëöha-mälä-hära-vaijayantébhyäà tat-kaëöham alaïcakära ? lalitä -- bhoù çaça-çåìga-dhanurdharäléka-purandara ! pravara-subhaga-lekhävali-kalita-padäravindäyäù gandharva-vidyädhara-gaëa-géyamäna-mahä-vaibhaväyäù ätmabhuväpi saàstüyamäna-caritäyäù vividha-käma-sampatti-däyinyäù nandy-ädéçvara-gåhiëyäù kämäripur-väsinyäù vindhya-västavyaikänaàçägrajäyäù kämäkhyä-näma-çyämala-devatäyäù mahäprasäda-mågamada-mäläbhir eva sä kila bhagavatyä vibhüñitä | tava kas tatra sambandhaù ? tuìgavidyä -- sakhi lalite ! sädhu sambodhitaà yad ayam aléka-purandara eva | viçäkhä -- katham iva ? tuìgavidyä -- çrüyatäà asmin mäthura-pradeçe yäcaka-dvija-kalävadädibhir eva païcaviàçati-kaparrdikä-mätra-labdhaye deva ! mahäräjety-aléka-sambodhanaiù kñudrataraika-grämädhyakño'pi yathä praphullito bhavati tathaiva çakräçanäçana-durgata-bhaëòa-bhaööädi-vargaiù palaika-parimita-navanéta-mätram äptuà våndävana-purandareti kåtäsambhaväléka-sambodhana-pürvaka-staväbhäsenaiva nisargägambhéra eña kåñébalo bäòham ätmanaù purnadaratä-mananena nija-jälmato'marävaté-purandaratvam eva prakaöécakära | tatas tuìgavidyä narma-smitam apavärya -- bhoù pävana-sarovara-jambäla-jäta-jämbunada-jäta-sutära-muktäphalädi-vividha-ratna-vräta-viracita-mahä-siàhäsanopari suñöhu niviñöasya saurabha-bharonmädékåtäruëa-bhramara-kulocchalita-jhaìkära-rava-nikareëänugamyamäna-nirmala-gagana-sumanaù-prapaïcävirbhävita-vara-mukuöa-bandhätibandhürottamäìgasya sänandaà çirasi subalena dhåta-pariëata-kamaöha-kaöhora-påñöha-supakña-kåta-prakaöa-surabhi-sudh-kaëäbhivarñi-

of 58

Muktä-caritram

pravaräöapatrasya masåëatarakaratalodbhuta-tanurüha-prakara-racita-cämara-dvayenojjvala-caturäbhyäm ubhaya-pärçvayor änandenäbhivéjyamänasya, atisupratiñöhita-bandhyä-garbha-jäta-mahä-mahä-sat-puruña-vargaiù padma-gandhäbhidhädivalévardha-saïcayänäà sumadhura-payaù-praväheëa våndäöavé-mahendratve’bhiñiktasya, pariëata-saçottuìga-çåìga-vinirmita-maïjula-kärmukälaìkåta-väma-kara-muñöikasyäsya, tad avadhi yaçaù-pratäpa-prakäça-laharé brahmäëòa-bhare yädåçé prasaranté vartate | täm anubhavantébhir bhavatébhir api säkñän mahendratvaà yan na manyate, tad bhavaténäm anayo’yaà mahän eveti mayi prabhäsate | iti niçamya sa-smitaà nayana-küëanena sa-smita-lajjita-man-mukham älokya parasparaà cälokayantéñu täsu citrä vihasya – bhoù katham asau pariahasyate bhavatébhyäm ? satyam eväyaà devendraù | tuìgavidyä – citre ! iti cet sa katham aträgataù ? citrä – çrüyatäm | para-ramaëéto’yam iti sarvataù samadhigamya krodhinyä devä padäghätena nirbhartstas täà parama-sukhada-tan-nija-bhavanaà ca nirvedataù parityajya vanam idam ägatya parama-maïjula-navéna-gopatvam iväsädya puraçcaraëa-vidhänenaiva våndävaneçvaryäù karñako bhütvä sukhena samayaà gamayann asti | tad enaà häsya-rasa-viñayälambanam avidhäya bäöika-rüpa-präghuëe’ smin sneha eva nikämaà vidhéyatäm | tac chrutvä sarväsu smera-mukhéñu nändémukhé vihasya – sakhi citre ! vraja eva nitya-vihäriëi vrajendra-nandane yat kiïcit tvayedaà vyähåtam | tasya çabdärthottha-güòhäbhipräyeëa bhavitavyam iti lakñyate | tatas tasya vivecana-pürvaka-kathanenäsmän baòham änandaya | tataù smitvä muni-vratam älambitavatyäà citräyäà våndä sänandam äha – nändémukhi ! asyäù parama-vidagdhäyä güòhäbhipräyaù sphuöaà mayaiva nirvarëyamänaù suñöhu samäkarëyatäm | nändémukhén – katham asya devendratvam ? tat prakaöaya | våndä – dévyanti kréòantéti deväù – vicitra-vividha-manohara-keli-viläsa-çälinaù | tathä dévyanti viçeñeëa dyotante iti deväù | paramojjvala-tejas-taraìga-hådyädbhuta-saundaryämåta-praväha-çälinas teñäà teñäm apéndro mahä-parivåòha iti devendras tebhyo’pi paramotkarñeëa suñöhu viräjamäna ity arthaù | nändémukhé sa-smitaà – samécéno’yam artho vivåtaù kintu para-ramaëé-rata ity asya ko’rthaù ? våndä – parä anyä tathä parä vipakñä, tathä parä paramotkåñöä, parä cäsau ramaëé ceti para-ramaëé çré-rädhikä tasyäà rataù paramäçaktas täm eva paramänurägeëa ramayann ity arthaù |

of 58

Muktä-caritram

campakalatä smitvä – vånde! devy api nirüpyatäm | våndä – nädevo devam arcayed iti caëòikä-paricaryäparatvät asya devasya bhäryeti vä | kià vä amaìgale maìgala-çabdavad iyaà devé | nändémukhé – seyaà kä ? viçäkhä – etädåçé candävaly eva bhaviñyati | våndä smitvä maunam älambate | sarväù smitaà kurvanti | nändémukhé padäghäteneti dhärñöyätiçayena tasyä anuttamatä sphuöaiva kintu parama-sukhada-tan-nija-bhavanaà vä katarat ? våndä – niviòatva-puñpavattva-bhåìga-guïjitvädi-rähitvät param asukhadam | kià vä parama-sukhaà därayatéti parama-sukhadaà yat tasyä devyä nija-bhavanaà sakhésthalé-nikaöa-vartinaà tad apahäya | nändémukhé – aho ! çabdänäà güòhärtha-vijïäyäs tava vyäkhyä-kauçalaà tad asmädåçébhir duravagäho navéna-gopatvädi-padänäà güòho’rthaù kåpayä prakäçyatäm | våndä – veëu-viñäëa-laguòa-niryoga-päça-giri-dhätu-citra-nava-çikhaëòa-guïjähäräraëya-çåìgära-dhäritvaà maïjula-navéna-gopatvaà taträpi navéna-çabdena tasya prathamato nitya-nütanatä ca dhvanitä | puraçcaraëa-saàvidhäneneti puraù saàmukhe bhåìga-raëita-kusuma-kalita-bakula-räja-tale caraëaà proddäma-madonmatta-gajendravad-vividha-viläsa-samulläsitam itas tato bhramaëaà tat-puraù-saraà yat saàvidhänaà lélä-kamala-cumbana-kaìkelli-nava-pallavavad-aàçena nistula=nistala-däòimé-phala-kara-vinyäsa-käïcan-yüthikä-samäliìgana-pürvaka-smita-nava-karpüra-saàmilita-caïcala-nayana-kamaläïcalävalokana-paramonmädaka-madhura-mädhvéka-päyanam | tena malli-bakula-campaka-mädhavé-kanaka-yüthikädi-kusuma-cayana-viläsa-mädhuré-bharam anubhavantyäù çré-våndävana-räjadhäné-viläsinyäù karñaka äkarñako bhütvä tena täm unmädya nija-nikaöam äkåñyety arthaù | sukhena çläghya-madhura-madhura-rasäsvädana-janita-paramänanda-sandohena samayaà sahaja-sarvadojjåmbhamäëa-vasanta-kälaà nirantaraà nirupama-viläsa-mädhurébhiù saubhägya-lakñmé-bharaà gamayan präpayann asti tayä sahänavaratam anirvacanéya-madhura-khelä-viläsa-tat-paraù san sadä viräjata eveti | tato’haà säntar-änandaà –viçäkhä-ghätini vånde mama våndävanodyäna-pälikäpi tvaà katham etäsu militäsi ? madhumaìgalaù – priya-vayasya ! iyam udyäna-pälé sa-lavaëa-takra-çlathita-bhakta-bhakñaëäya tad-udyäna-pälanaà parityajya sämpratam äsäà gåha-pälé våttästi | tat kathaà na bukkiñyate ?

of 58

Muktä-caritram

våndä – aye bhüsuräbhäsa ! kuöabaöo ! nija-sahacara-prathama-mudira-vacana-jaladhärä-varñeëa praphulla-varñäbhüs tvaà santata-çravaëa-kaöu-çabdaà kurvan sarvän udvejayann asi | mallé-bhåìgyau – devi lalite ! sväminyä yad anya-patreëa likhitam asti | tat kià vismåtaà bhavatyä ? lalitä – kià tat smäryatäm | mallé-bhåìgyau – samucita-kara-däne yaù kuyuktim uttolya virodham äcarati so’tra baddhvä çéghraà praheya iti | lalitä – äà | tat-kara-däna-virodhé madhumaìgala eva | tad enaà latä-päçena dåòhaà nibadhya komaläyäù priya-sakhyäù savidham änétvaiva jaöiläbhimanyu-pärçve yuväbhyäm eva satvaraà samarpyatäm | yathä sa yäva-gräma-siàho’bhimanyur eva täòana-pürvakaà sva-karaà gåhëäti | madhumaìgalaù antaù-sa-bhayam iva – vayasya ! kiïcin nigüòhaà käryaà mama gåhe vidyate | tat sampädyägacchann asmi | tato’haà – dhig brähmaëa ! katham abalä-väg-äòambareëa mad-agrato’pi bibheñi ? madhumaìgalaù – mahäçüra ! ghaööé-pälasya tava govardhane däna-vartanyäà bahuçaù çauryaà anubhütam asti | yat tasmin dine etäbhir eva våndävana-kara-nimittaà gändharvä-nideçena nijottaréya-paöäïcalena baddhä néyamänam api mäà vékñamäëa eva vilakñas tvam äséù | aham eva nija-bhüsuratvaà vivåtya bhägyena kathaïcid urvärito’smi | ity uktvä bhétim anukåtya paläyantam iva taà kare gåhétvä parävartya mayoktaà – lalite ! tädåçyäù komaläbaläyä api katham ahaà karaà däsyämi ? pratyuta balät kämam ädäsya eva | iti niçamya netra-bhägena mäm éñad avalokayanté rädhä susmitä äsét | nändémukhé – citre ! bäöikä-präghuëa ity asya kas tävad abhipräyaù ? lalitä – nändémukhi ! taj jänaty api kathaà påcchasi ? yat sarva-käléna-nija-väsa-gräma-mahävanam apahäya vatsara-ñaö-saptaka-mätram aträgato’sti | nändémukhé – priya-janma-bhümes tyägena kià tävat käraëam ? rädhä auccaiù – tat-sthänasyäsväcchandyät janatädhikyena tad-gräme nagara iva jäte abalä-vadha-bhäëòa-sphoöana-nava-néta-haraëädi-vividha-visadåça-vyavasäyäbhyäsena janita-bahu-vidha-vikarmäbhiläñasyäsiddhatvät nirjane’smin mahati ghane våndävane kuläbalä-kulänäà geha-deha adhara-daçana-vasanäni sväcchandyenäpahartum adhika-lälasaiva |

of 58

Muktä-caritram

ity evaà lalitayä sphuöaà vyähåte sa-smitaà säkütam äha – lalite ! sämpratam asya tädåça-vyavasäyo na dåçyate | rädhä punar anuccaiù – satyam eva kathyate | yad ayaà samprati sva-dharma-tyägena visadåça-saàskäreëa ca janitänyädåça-buddhi-kåta-cauryädi-duñkåtaà lalitäcäryayä pürvam api vihita-niñkåtena nirväsya, nirveda-kåta-vivekena täsäm eva kåñi-våttam eva nija-dharmam äcarya prakämaà çasyäny utpädya täbhyaù pradäya tat sväàçam api svayam ädäya täù svätmänam apy änandayan mahäçucir iva viräjate | ity eva sphuöaà viçäkhäpi sa-smitaà bhäñitavaté | tatas tan niçamya sarveñu häsa-kolähala-mahotsavam äviñkurvatsu sa-kapaöäsüyaà mayoktam – sakhe subala ! dhürtäbhir imäbhir narma-bhaìgé-miñeëa mama våndävana-räjyädhikäritaiva dürékriyamäëästéti samadhigataà bhavatä | subalaù – na kevalam adhikäritaiva dürékåtä kintu karñako’pi kåto’si | våndä – subala ! tvaà bahu-çruto vicakñaëas tathânayor api parama-snigdhaù | tat kathaà nändémukhyä sahänayorù parama-snigdhayor api räjya-hetor vivadamänayor ucita-nyäyävalokanena virodhaà na davayasi ? tato bhadraà bhadram iti mayä lalitayä cokte subalaù präha – vayasya ! prathamaà tävat katham äsäm etad räjyaà tal lalitaiva kathayatu | paçcäd bhavän api kathaà vä bhavad-räjyaà taj jïäpayatu | tato’haà – subala ! yäsäà vraja-deva-kanyänäm ajïänenäpi saìgam äcarya jäta-vyaléko’haà präyaçcittena çuddho’bhavaà sa kathaà täbhiù samam api punar väkoväkaà vistarayämi ? våndä – mahäçuddha ! bhavad-väg-gandha-mätreëäpi samudita-kaluña-saïcayä etä api çré-våndävana-cakravartinyä nünam açeña-vidhinä çyämala-viñama-çara-sarovara-mahä-térthe punaù punaù snapanena çuddékåtä eva sva-nikaöam äpitäù santi tac cérëa-niñkåtayor ubhayoù saàväde doño nästi | tal lalite! bhavaty eva kathayatu | lalitä – prathamaà tävad asmin våndävana-räjye’syäléka-vädino dhürtasyädhipatyaà tävad düre’stu sambandha-leço’pi nästi | nändémukhé – katham iva ? lalitä – sva-paitåka-räjye båhad-vana eva kula-kramägata-santata-väsitvät | nändémukhé – kim atra pramäëam ? lalitä – bhägavatädi-puräëa-vaktå-vyäsädi-munéndra-vacanäny eva |

of 58

Muktä-caritram

subalaù – lalite ! madhyasthena mayä yathärtham eva vaktavyam | tvan-mukham älokya mithyä vaktuà na çakyate | tad asya båhad-vana-räjyatvenaiva bhavatyä våndävana-räjyädhipatyaà kim äyäti ? kintu tatra cet mahä-pramäëam asti, tad vada | lalitä – pratyakñaà parokñam api bahutara-puräëa-vacana-kulam asti | taträpi pratyakña-parokñayoù pratyakñam eva baléya ity anusäreëa pratyakñam eva grähyam | nändémukhé – kià tat pratyakñaà pramäëam ? lalitä – mayä kià tad vaktavyam ? yuñmäkam anubhütam eva tat | nändémukhé – na smaryate | tat prakäçaya | lalitä – brahma-gåhiëé-sävitré-prabhåti-devy-ädibhir dundubhi-väditrädi-kolähala-pürvakaà kåto’tra mahä-siàhäsane you ratnäbhiñekaù sa ca triloké-väsiñu kasya vä paramänanda-pradäyako na saàvåtto’sti | tataù subalaù – lalite ! etat tu tävad anyathätvena nirüpya priya-vayasyo yuñmän apy ätmasät kartuà viräjamäno vartate | lalitä – subala ! etac ced bhavad-dvipada-gopa-priya-vayasyaù satyam eva vakti tarhi våndävana-räjye ‘bhiñiktäyä mahä-siàhäsana-sthäyä ity ädi tathaitasyäç caraëänujévino mamety ädi vyähåtya svämy asau sämpratam api kathaà tac caraëa-paricaraëa-mätraika-läbhäya tan-mantra-räjam ädätum ägraheëädhyavasyann astéty ädi sarvaà kià bhavädågbhir vismåtam ? nändémukhé smitvä – lalite ! asya viläsino räja-putrasya madana-modaka-bhojino mahä-kämukasya yat pralapitaà tat kim atra pramäëaà syät ? anyac ced gäòhaà pramäëaà syäd darçaya | våndä – yad yat pramäëam iyaà darçayati, tat tad eväsyonmädino räja-putrasya pakñam äçritya yuväbhyäà khaëòyate | ato’nyat sarvatra prasiddham api pramäëaà lalitätikopena noööaìkayati | nändémukhé – vånde ! tat tvayaiva tävat kathyatäm | våndä – premnä nijäsädhäraëa-särüpya-däna-pürvakam iyaà våndäöavé priya-sakhyä sva-priya-sakhétve nityaà nirüpitästéti | nändémukhé – kédåçaà svärüpyaà tat kathyatäm | våndä – çrüyatäm –

tanor asyä jyotiù-parimala-carac-campaka-latä- valé vidyud-vallé-jayi-kanaka-yüthé-tatir api |

svarüpaà särüpyaà param agamayad vallava-pure

of 58

Muktä-caritram

mukhasyäpi prodyad-ruciratara-räjéva-nivahaù ||1||

dåçor éñad ghürëan-nava-kuvalayänäà samudayas tathä léläs tiryak-kamana-gamanonmatta-hariëaù |

lasad-bimbé-våndaà vara-vikaca-bandhuka-nikaro’py asausédhu-syandi-sphuriad-adhara-yugmasya sukåté ||2||

bhujäyä vallaryaç calana-lalitäç caïcu-nicayäù

çukänäà näsäyäs tila-kusuma-sakhyä dyuti-bhåtaù | smitasya pronmélat-kumuda-nikaro danta-surucer

alaà gandhair andhékåta-madhukaräù kunda-kalikäù ||3||

bhruvor bhaìgé-bhrämyad-bhramara-vara-paìktiù parimitä laläöasya sphürjat-subhaga-baka-puñpäti-suñamä | alaà veëer udyan-mada-çikhi-çikhaëòävalir asau

çruter muïjäyuktir madana-dhanuño jyä-dyuti-muñaù ||4||

alaà bilvaà tälaà karakam udayac cäru-kucayoù sphurad-vakñaù-sthalyäù kanaka-kåta-siàhäsana-gaëäù |

nitambasyaitasya sphurta-nava-ghaëöä-rava-bhåtaù sphuöaà vaàça-dhvänäïcita-guru-giri-sphära-vikaöäù ||5||

varoru-dvandvasya smara-kali-samarthasya sarasa-

prabhärambhä-stambhäù sthala-kamala-saìghäç caraëayoù | sadonmäda-prodyad-gaja-gamana-çikñä-guru-gater

marälé-pälénäà lalita-calitodyac-caturatä ||6||

alaà bhräjaj-jambü-phala-malaka-paìkteù çata-mitaà madhau maïju-dhvänäù pika-yuva-kåtäç cäru-bhaëiteù |

prasanna-çré-vaktra-sphurita-nayana-pränta-naöana- kramasya smerodyat-sarasija-naöat-khaïjana-gaëaù ||7||

sphurat-premëä neträïjana-galita-pänéya-vitater yamé ceto-gaïgä-jalam amala-cittasya satatam |

ghana-sveda-syandasya ca vividha-käsära-nivaho mahärägasyoccai ruci-rucira-guïjä-phala-kulam ||8||

sapatné-näsänäà satatam atitäpaà janayatäà

suhåc-chreëé-näsä-pramadam anubelaà racayatäm | vapuù-saurabhyäëäà parimilita-sarva-vraja-bhuväà

nikämaà käçméra-vraja-kamala-garbhä vara-rucaù ||9||

sumeroù känténäà mada-damaka-dåpyal-lava-kaëa- chaöäyä vidyuc-chré-racita-bhajanäyäs tanu-rucaù |

sphurad-bhümi-bhägäù kanaka-nicitäù sadma-nivahä guhäntaù-kuïjäntar-girikula-çiläç ca kvacid api ||10||

of 58

Muktä-caritram

hradäù çréman-näbhes tad-upari-lasal-loma-laharer

bhujaìgälé-kälé bata vakaripor vepathü-bhåtaù | vadänyatvädénäà surataru-gaëänäà ratna-khacitäù

paraà romäïcänäà priyaka-guru-kiïjalka-nikaraù ||11||

pare ye muktäù syuù sthira-cara-padärthä vraja-bhuvaù sadä stavyä bhavyais trijagati nikämaà jana-kulaiù | sad-aìga-pratyaìga-prakara-suñamäyäù param umä- rati-çré-varëyäyäù pariñadi yathä yuktam api te ||12||

rameça-svänandocchalita-parama-vyoma-purato’py ajasraà visphürjad-vipula-sukhadaika-druma-latä | samasta-brahmäëòe çaçivad-udayat-prauòha-yaçasas

tataù çré-rädhäyäù prakaöam aöavéyaà priya-sakhé ||13||

tato’haà säöopam avadam –

vrajendra-sväräjye vijayi-yuvaräjatva-vidhinä samäsiktaù sneha-stimitam atimiträdi-valitaù | nijäm etäà rakñämy aöavim iha gocära-miñataù

kathaà svärüpyeëaiva tu bhavatu vaù sämpratam iyam ||14||

tac chrutvä våndä –

sakhitvaà yo yasya vrajati nija-särüpyam athavä na cet tasya syän no bhavati param anyasya hi tadä | kathaà no gåhëäsi druta-gatir idaà hanta kathayan

svayaà gatvä lakñméà tad inasamarüpaà gaëam api ||15||

tan niçamya säööa-häsaà madhumaìgalaù – bho asatya-vädini vånde ! kurcikä-lobhena nija-devétvam utsåjya vandiné bhütvä, mithyä-stava-mätreëaiväsmad-våndäöavéà nija-sakhyäà saïcärayituà kathaà çakñyasi ? nändémukhé – lalite ! vijïa-präcéna-munéçvara-vacanaà vinä ko’pi nirasto na bhaviñyati tasmät puräëa-vacanam eva darçaya | lalitä – asya pakñam äçritya tädågbhir evaà cet kathyate tadä tatra gatvä bhagavatyäù sakäçäd bahüni puräëa-vacanäni çrüyantäm | subalaù – bhavatya eva paöhantu | lalitä – vallava-jäténäà taträpi stréëäm asmäkaà puräëa-vacana-päöhe’dhikära eva nästi | subalaù – våndeyaà devé | tad iyam eva çrävayatu |

of 58

Muktä-caritram

våndä småtim abhinéya – atra subahüni vacanäni santi | täni kati päöhyäni kintu anyeñu deçeñu anyäù påthak påthag devér adhikariëér uktvä rädhä våndävane vane iti sarvopamardakaà puräëa-vacanaà bhagavatyäù sakäçät kena vä na çrutam asti | tatas täsäà jayäbhimänena praphullatäm älokya madhumaìgalaù säöopam äha – nändémukhi ! sarva-puräëa-çirasi mahopaniñadi gopäla-täpanyäà våndävanasya kåñëa-vanatvena prathita-khyätyä våndävana-räja-dhäné-purandaratvena priya-vayasyaà brahma-bhavädayo’pi nirantaraà gäyantaù santéti ke vä na jänanti ? tataù çrutyä småtir bädhyate ity asmäkam evedaà räjyaà susiddham | tat sakhe subala ! vidävayäm üritaù para-räjya-käìkñiëéù | tataù sakhe tvam eva me priyaìkaraù priya-vayasya iti sänandaà madhumaìgalam äliìgati mayi kiïcid vailakñyam iva rädhädhiñöhita-nikuïjam älokya lalitädi-mukham älokayantyäà nändémukhyäà rädhä smitvä anuccaiù – aho kåñëeti çabda-çravaëa-mätrata evänena mahä-düra-darçinä tad-artham abuddhvaiva para-räjye’smin sva-tätam arpayatä kiàçuka-kusuma-sädåçyena durvidha-bodhasya rolambasya çuka-tuëòa-päna-smaraëaà suñöhu samänétäù smaù | tatas tasminn eva varëa-vinyäse solluëöhaà lalitayäpi prakäçite sati kåñëa-vana-çabdasyärthäntaraà nünam eñä ghaöayiñyatéti tad-abhipräyaà manasi manäk vicärayati mayi nändémukhé sacamatkäraà mäà präha – jayäkäìkñin ! ekaà vijïäpayitum icchämi yadi tubhyaà rocate | tato’haà – kämaà kathyatäm | nändémukhé – çyäma-vana-samäsam äcarya tvayä saha tat-samäsenaiva nyäyam äcarya tväà paräjitya svaräjyam ädätuà laliteyam abhilañati | tato’haà – vividha-kusuma-candana-varëikädibhiù çåìgära-racanäcäryeyam | tad eva jänäti yad anayä tad-vana-puñpair muhuù çåìgärito’smi | tad vyäkaraëasya keyam ? våndä smitvä – vyäkaraëa-vijïaà-manya ! tvatto’pi mat-priya-sakhé lalitä tad-vyäkaraëasya prathitäcäryä | lalitä – pämari vånde ! apehi apehi | våndä – tvat-pakñam äçritya vivadamänäà mäà kim ity äkñipasi ? lalitä – bhoù samäsäcärya-çärdüla ! kathaà svepsitäpara-samäsena vibhéñikäà pradarçya mat-priya-sakhyäù kheläspada-kåñëa-vanam idam ädätuà våthaivädhyavasyasi | yato’tra nityaà vaiçvänaravaj jäjjvalyamäna-bahuvréhi-karmadhärayädy-avadhäraëataù svayam eva düräd eväpasariñyasi | [samäsäbhijïa kåñëa-vana-çabdasya narma-cchalena tat-puruña-samäsaà viracayya para-räjyaà grahétuà katham abhilañasi | yad atra karmadhäraya-bahuvréhi-samäsayor evävakäçaù |]

of 58

Muktä-caritram

tato mayoktaà – caturaàmanye ! prakaöe’tra tat-puruña-samäse kathaà karamadhärayädi-yojanä sambhavati | bhavatu bhavatu durjana iti nyäyena tad eva tävat kathaya çrotavyam | rädhä anuccaiù – vanasyäsya ghanatä-präcaryeëa kåñëaà çyämaà ca tad-vanaà ceti karmadhärayaù sphuta eva | ity evaà lalitayäpi sphuöaà bhäñite campakalatä sa-çlägham äha – lalite ! sädhu sädhu satyaà satyaà yataù karmäëi ariñöa-keçyädi-vadha-käliya-damana-govardhanoddharaëa-nitya-räsädi-lélä dhärayati niñpädayati prakäçayati vä ity asya vanasya karmadhärayatvaà sphuöam eva prasiddham | punar lalitä rädhänucca-bhäñitam evänuvadati – kåñëäni kvacid kvacid atiçyämäni vanäni yatra tat kåñëa-vanam iti våndävanasya viçeñaëatvena bahuvréhir api | våndä -- satyaà satyaà kälindé-téra-räsa-sthalyäm andhakäri-baöa-vanaà, tathä govardhanopaçalya-para-räsa-sthalyäm andhakäri-niviòa-vanaà sarvänanda-karaà suprasiddham eva | indulekhä – lalite ! satyaà satyaà bahavo bréhayo dhänyädi-çasyäni kià vä kedärikä-jätatvän muktä eva bréhayaù | bahavo bréhayo yasmin nityasya vanasya bahuvréhatvaà sphuöam eva | tataù sa-garva-garbhitaà hasantéñu täsu mayoktaà – nänä-kuöa-kalpanä-nagaré-cakravartini lalite ! mukham atra tat-puruña-samäsaà kalpita-karmadhäraya-bahuvréhibhyäà kathaà davayituà çakyase | lalitä – mahä-paëòita ! tat-puruñas tatpuruña iti bäraà bäraà jalpasi | tatpuruñas tävad aneka-vidho bhavati | tatra katamo’yaà sa iti suñöhu nirëéya kathyatäm | mayoktaà – jaòa-buddhike ! kåñëasya vanaà kåñëa-vanam iti ñañöhé-tatpuruñas trijagati suprasiddha eva | rädhä – kåñëasya vanam iti cet tarhi sakhésthalé-baöa-çreëir eva puruña-çärdülasya tava vanam | yataù ñañöhé-tatpuruño’pi nityaà tatraiva vartate | atra ñañöhé-samäsasya sambhävanäpi na vidyate ity evaà vihasya lalitayäpy ukte nändémukhé – lalite ! eña te väg-vinyäso garbhita-sandarbha iti lakñyate tat prakäçya kathyatäm | tato lalitä netränta-nélotpala-mälayä mäm akurvaté smita-garbhitam äha – nändémukhi ! ñañöhé käcid ekä | tasyäù puruñaù patir eva jano vä ñañöhé-tatpuruñaù | viçäkhä sa-smitaà – lalite ! tat-puruño jïäta eva | sä tävat kä ?

of 58

Muktä-caritram

lalitä – candrävalé | viçäkhä – candrävalé kathaà ñañöhé ? lalitä – devé-gaëa-madhye prathamaù kaàsa-gopo govardhana-mallo mahä-bhairavaù | dvitéyä tan-mätä bhäruëòä caëòé, tåtéyä candrävalé-mätä mahé-karälä carcikä | caturthé çaivyä kälé | païcamé padmä çaìkhiné prasiddhä | ñañöhé sakhésthalé-baöa-väsiné candrävalé ñañöhé | yato baöa-vana-väsitvät tasyäù ñañöhétvaà yuktam eva | tataù sarveñäà häsa-kolähala-våtte ahaà svagataà – aho buddher variñöhatä vraja-bälänäà, yad aham api vacanäöopa-viläsair nirvacanékåto’smi | prakäçaà sa-nirvedam ivähaà – nändémukhi ! asmad-datta-bhoga-räga-masåëa-vasanädibhiù saàvardhitäbhir asmad-datta-muktä-maëi-praväla-kamala-räga-marakata-vajrädi-khacita-vividha-bhüñaëa-bhüñitäbhiù sämpratam abhinava-yauvana-mahädhana-garveëojjhita-guru-laghu-gaëanotkaräbhir asmat-kåñaka-gujjara-gajjarébhir apy etäbhir helolläsita-caïcala-nayana-pränta-nartana-pürvakaà sähaìkåti-vacanäòambara-vinyäsa-bhareëa samasta-vraja-sämräjya-särvabhaumasya paramoddaëòa-kumäro’ham api niravadhi-viòambyamäno’pi kevalaà bhagavaté-caraëa-parijana-mukhya-nändémukhé-mukham älokya tathaika-gräma-väsenäpakérti-bhayena ca etat-kåtaà pratépa-vyavasitam api etävantaà kälaà duùkhadatvenäpi na gaëitavän asmi | sämprataà mama doño na deyaù | adhunaiva nija-nija-vakñasi masåëa-mecaka-paöa-pariveñöitam ativicitrita-kärtasvara-sampüöa-yuga-puöitam aruëa-dvitéyä-çaçadhara-mudrä-mudritaà sva-sva-parivåòher api kadäpy anälokita-caraà durlabha-nava-täruëya-dhanaà mahä-tévra-nakha-bhaïais tathaiva nirupama-daçana-cchada-padmaräga-mahä-ratnam api daçanoddhara-sämantair api luëöhayitvä etä vacana-dhana-daridrä vidadhäno’smi | iti säöopaà sahasopasåtya täù sandidhérñau mayi kuöila-bhrü-nartana-valita-smita-çavalita-kaöäkñeëa mad-avalokana-pürvakam itas tato manäg apasarpantéñu sarväsu, sa-roñam iva lalitä – aye çyämala rasa-päna-nirata ! apehi apehi | etäà te matta-tära-bhaöéà vrajeçvaryai varëayituà vayaà calitäù smaù | satyabhämä sa-camatkäraà hasanté – vinodin ! ekaà prañöum icchämi | kåñëaù – priye ! vijïäpaya | satyabhämä – rädhä-svagata-lapitävalir eva lalitädibhir api katham anvavädi ? kåñëaù – priye ! rädhäyäù käya-vyüha-rüpä eva lalitädayas tat kathaà nädhigamiñyanti ? satyabhämä – subhaga ! rädhäyä narmottara-varëa-vinyäsaù kathaà vä bhavan-mänasa-saïcäré babhüva ?

of 58

Muktä-caritram

madhumaìgala sa-gadgadaà – priyasakhi satye ! parimala-maïjaré-maïjula-mågamadäv iva paraspara-saàpåktau gändharvä-giridhäriëau tat kathaà na saïcaratv iti | iti tad-vacana-niçamana-madhura-payaù-päna-parivardhita-gändharvä-virahotkaöa-kaöu-garalodbhaöa-vikaöa-jvälä-jäla-janitäbhiù | punaù punaç cälyamäna-hådaya-marma-nimagnärdha-bhagna-pratapta-lauha-tiryag-avaçalyojjåmbhita-yätanä-bharato’pi mahä-tévra-péòävalébhir abhito’vanta-nirbhara-kätaro yadä babhüva tadaiva tad-avadhänataù saïcarad-apürva-jäòya-mohonmädädi-priya-sahacara-samudaya-sahita-süddéptatama-stambha-kampädy-añöa-sättvika-priya-vayasyeñu bäòham ahaà pürvakaà ahaà pürvaka-kñelana-vidhinä narmocchalita-paraspara-vijayäya pragäòha-prägalbhyam upalabhya yugapat tvaritam upary upari tam äliìgituà sarvataù sarabhasam ärabhamäneñu – re re vidagdha-çiromaëià-manyäù ! khelana-samayam uttamaà labdhäù stha ity upälabhya çrémat-premänirvacanéya-pariëäma-viçeña-svarüpeëa niravadya-hådya-sauhådyäcintya-mahima-mahauñadha-rasäti-vaçékåta-sapriya-parijana-gaëa-kåñëaika-sarvasva-rüpeëa samastätarkya-mahä-mahä-prabhäva-bahuvidha-lélädi-çakty-apaëa-cintä-ratnädi-ratna-viïcholéka-maìgaläkareëa nirupama-vividha-vaidagdhya-cäturya-samayädi-vijïatva-sugandha-kusumotkaränirbharärämeëa çré-çré-rasa-näma-präëa-priyatama-narma-sakhena sa-bhrü-bhaìgaà nayana-ghürëana-lélayä vihita-pratiñedhät svayam api ca paçcäd avadhäya | bho bhoù ! anäyyam anäyyam iti rasajïäà daçanaiù saàdaçya laghu laghu sa-saìkocaà sva-påñöena düram apasaratsu teñu – tato’sphuöa-bahir-vikära-nikaraù sambhåta-håt-kampätiçayaù sa çré-çrémän yädavendraù svagatam idaà vilaläpa – hä mat-präëa-kapota-väsa-baòabhi-prema-sphuran-mädhuré-dhäräpära-sarid-vare ! guëa-kalä-narma-prahelékhane ! hä man-netra-cakora-poñaka-vibdhu-jyotsnä-tate rädhike ! hä hä mad-duritena kena nidhivat präptä karät tvaà cyutä ? tataù satyabhämä – yädavendra ! çréman-mukhäravindäd gokula-viläsa-mädhuré-makarandaà dhayantyä api mama pipäsä param ullälaséti | tat-kåpayä tad eva punaù päyaya | kåñëaù – priye çrüyatäm | tato madhumaìgalenoktaà – sakhi lalite ! priya-sakhasyäham alaìghya-väkya-sacivo’smi | tad apürvaà kam apy utkocaà mahyaà dehi | mayä mauktika-mülyena vaù säcivyaà vidhäsyate | viçäkhä – ärya ! kim apy atra nästi | säyaà sa-kroçanärthaà tubhyaà varäöikä-catuñöayam avaçyaà deyam | yadi pratétir na kriyate tvayä nändémukhé pratibhür gåhyatäm | madhumaìgalaù sa-krodhaà – avadya-bhäñiëi äbhérike ! tiñöha tiñöha | eño’haà sadya eva tavaitat präyaçcittaà kärayann asi iti nigadya mäà pratyuväca – priya-vayasya ! bhavan-mådula-vacana-druta-ghåta-dhärayä saàvardhita-garva-vaiçvänaräbhir amübhiù suñöhu bhavantam upälabhya mäm api baddhä netuà vyavaséyate |

of 58

Muktä-caritram

tato’haà – sakhe ! satyaà satyaà yathä vinä räjadhäné-jayena tad-deçäù suñöhu vaçä na bhavanti | tathaitad yütheçä paräbhavam antareëa tadéyäù katham amür amükä na bhavantu | iti nigadya rädhä-sanäthaà kuïjaà paçyan sa-nirvedaà punar avadaà – kià kartavyaà sä kilaitad bhayenaiva mat-sännidhyaà näsäditavaté iti niçamya drutam udgrévikävalokanät saìkucanté rädhä kuïja-madhye niviñöaù babhüva | satyabhämä – tatas tataù ? kåñëaù – tato’haà – nändémukhi ! lalitädénäà täruëya-dhanäd api tasyäs täruëya-dhanaà pracurataram amülyam apéti jïäyatäm | nändémukhé – katham iva ? mayoktaà – yata äsäà tävat sampüöa-dvaya-parimitaà tat tasyäs tu mahä-mataìgaja-kumbhato’pi nistalatvenonnatatvena pariëähena ca pravéëatare hån-madhyasthe gokula-prasiddha-taskara-bhétyeva mågamada-paìkädi-lepena varëäntaram äpite hiraëmaya-kumbha-yugale paripürëaà tat | nändémukhé – mohana ! atisuguptam etad dhanaà kadäpi bhavad-dåñöa-caraà våttam asti | tato’haà sa-smitaà – nändémukhi ! vidyuc-camatkåtim iva sakåd ékñitam asti | nändémukhé – kadä ? mayoktaà – ekasminn avasare nija-sarovara-snänäd uttérya nija-madhuräìgataç cénäàçukena rahasi tayä niùsäryamäëe payasi sumanoharaëäya daivät tatraivägatena mayä manäg evävalokitaà tat tataù sä sabhayam iva sahasaiva çyämala-çäöikäïcalenävåtavaté | samprati mad-bhägya-vaçäd yadi kuträpi yauvana-dhana-garvitä säsmad-räjyäbhiläñiëé mac-cakñuñor aparokñébhavet tadä nakha-daçana-bhaöa-sämantän antareëäpi chäyä-dvitéyena mayä kara-kamala-yugenaiva tat-kumbha-dvayam äloòya täruëya-dhanänya ätma-sätkåtya sädhvasa-labdha-kampa-pulakäyäà tasyäà yütha-näthäyäà nirvacané-kåtäyäà tad-amätya-ghaöeyaà mahä-vaikulyena sva-sva-täruëya-dhanaà gåhétvä paläyitum api suñöhu-sthänam api näpsyati kià vä tad-dhana-samarpaëa-pürvakaà çuddha-bhävena mäm eva paricariñyati | tad atikñudräbhir äbhiù sva-mahimonnäha-gläni-käriëä väkoväkena kim ? tataù kiïcit smitvä nändémukhéà prati rädhä anuccaiù präha – ayi capala-brahmacäriëi ! apehi apehi | viçäkhä – aho uòòéya calitum açakyasya bimbémätraika-bhojino bubhukñitasya lolubha-çukasya manasi durlabha-madhura-dräkñä-bhakñaëam etat | madhumaìgalaù – priya-vayasya ! mad-abhéñöa-päritoñikaà dehi dhruvam adhunaiva bhavad-räjyäbhiläñiëéà rädhäà täà bhavat-kara-gatäà vidhäsye |

of 58

Muktä-caritram

tato’ham – säyaà miñöänna-bhojanaà däsye | madhumaìgalaù – mäthura-räja-pärçve phutkåtya tad-açvärüòhänäà çatam änéya påñöha-deçe carma-rajjvä kaphoëi-dvaya-bandha-pürvakaà kaçäbhis tat-patir abhimanyus tathä täòayitavyaù yathä sa eva täm änéya dadäti | tataù sarve smayayanti sma | lalitä – viçäkhe ! kam api mahäbhägam uddiçya yat kiïcin nivedayämi tat çåëu | viçäkhä – kathyatäm | tataù kadamba-bhüruhägram abhivékñya lalitä – bho våndävana-cara-tapasvi-vara ! tvaà tävat phalähäré khyätas tat-sva-maryädhäm ullaìghya bhavad-ayogya-parama-durlabha-sädhvé-hådayaìgama-mahä-dhane lälasäm udvahan kathaà kaluñito bhavann asi ? viçäkhä – lalite ! bubhukñito’yaà tapasvé phalam anälabhya etad ayogyam api kartuà pravåtto’sti | tad uttama-phalam asmai samuddiçyatäm | tathäpi dharma-våddhir bhaviñyati | lalitä smitam apavarya – viçäkhe ! kim asau mänasa-jähnavéà na jänäti ? viçäkhä – sarvatra bhramaëa-çélo’yam atiprasiddhäà täà kathaà na jïäsyati ? lalitä – tad väyavya-tére sarvataç-calä käcid apürva-padmä sphuöam ekä vallaré vartate | tasyä madhya-bhäge parama-manoharaà ahrasvaà tumbé-phala-dvandvaà tathägre ca akñéëam akaöu-bimbéphala-yugalam asti | (199) viçäkhä – gosvämin ! tvaritam eva tatra gatvä tva-yogya-tad-anuttama-phalopabhogena sädhvé-dhana-lobham apahäya sva-dharmaà pälayatä bhavatä parama-sukhinä bhüyatäm | tataù sarväsu hasantéñu mayoktaà – lalite ! tapasya-sävayäcita-våttiù kara-pätré bhakñaëe niñiddhaà tumbéphalaà nopabhuìkte | kintu atraiva nirbhara-nija-pradyota-bhareëa yä dåçyamänäpi na dåçyate | tasyäù käïcanavallyäù kroòe madhura-rasa-maya-çré-phala-dvandvaà yad vidyotate tat svayam eva saivägatya praëaya-pürvakaà madhura-vacanenainaà nimantryäsya karo yadi pariveçayati, tadä tad-upabhogena sukhé bhavann asau tathäçiñayati yathä tat-phalonnatir mahaté syät | tatas tan niçamya rädhä anuccaiù – narma-lampaöo’yaà dhürtaù | çaìke vaidagdhyenätratyäà mad-avasthitim avadhärya mäm eva kadarthayitum imäà vacana-bhaìgéà vitanoti | tad itaù kuïjäntaram äsädya sva-gopanam eva nünam ucitam |

of 58

Muktä-caritram

iti manasi bhävayantyäà tasyäà punar mayoktaà – priya-sakhi lalite ! ayaà våndävana-cäré mahä-vinodé kñuëëa-yütheçäà tväà paööa-räjïéà vidhäya tvayä sahaika-siàhäsa upaviçya viçäkhä-prabhåti-våndävana-caréëäà läsya-viläsam älokayitym abhilañati tad äjïäpyatäm etä nåtyantu | lalitä sa-krodhaà – nändémukhi ! asman-muktä-kedärikä-kara-parivartanena kim asya vidüñakasya narma-dhanam eva däpayituà vayam atra vyäghoöyänétäù smaù ? tad etäà narmädi-gati-kriyäm apahäya yathäsau subalena saha yathärthaà lekham äcarya kedärikä-karaà dadäti tathä vidhäyäsmän drutaà gåhäya prasthäpaya | nändémukhé – bhavaténäà kiyän karaù saàmataù syät tat tävat kathaya | lalitä – çyämäkädi-kñetra-karato dhänyasyädhikaù karo lagati | tato’pi kärpäsasya | tato’pi västu-bhümeù pracurataraù | apürvämülya-muktä-kedärasya tato’pi parärdha-guëaù | tad-alaukika-muktä-kedärikäm imäà dharma-çästrokta-våndävana-räjya-vihitälaukika-mäna-daëòena parimäya lekhaà vidhäya ca subala eva kathayatu | nändémukhé – kiyat pramäëaà sa khalu mäna-daëòaù ? lalitä – mayä kathyamänaù sa khalu kena pratéyatäà | tad etat kñetra-pälikayä sarva-çästräbhijïayä våndayaiva sa nirüpayitavyaù | nändémukhé – bhadraà vånde ! madhyasthayä tvayaiva muktä-mäna-daëòaù kåtvä déyatäm | våndä devé –

västu-dhänyädi-kaìkvädi-kärpäsa-mauktika-kñamäù | méyante’ìguñöham ärabhya kramäd aìguli-païcakaiù || iti |

anyatra ca – apürva-muktä-kñeträëäm anarghya-karato budhaiù | anämikäìguli-präyo mäna-daëòaù prakértitaù || iti |

nändémukhé – kñura-pramätra-khänita-bhümer anäyäsenaivänargha-çasyotpädakatvät kaniñöhaiva | nändémukhé – lalite ! yady api tad eva yuktaà bhavati tathäpi vrajendra-kumära-mukham älokya bhagavaté-paricärikäà mäà ca dåñövä anämikaiva sthäpyatäm | lalitä – vånde ! tvaà täval lekha-kriyäyäà mäna-viñaye ca nipuëyäsi tat sarväbhiù sambhüya gatvä nändémukhé-subala-saàmati-pürvakaà kedärikäà pariméyägamyatäm | nändémukhé – kñuëëa-yütheçvari ! ekaà prärthayitum icchämi | lalitä – kämaà kathyatäà yogyaà cet kartavyam |

of 58

Muktä-caritram

nändémukhé – ayaà tävat sva-deçaà vihäyäträgato navéna-präghunaù taträpi våndävana-räjïém äçrito’sti ihäpi bahv-äyäsenojjaöa-bhümià kåñövä vaù prakäma-dhana-läbhaà vardhayann asti | tasmän mäne kåte bhavaténäà bhoga-rägädi-vyayena bahu-hänyä punaù kåñi-karaëo vimanaska iva bhaviñyati | kåte’pi mäne karaà dätum api na çakyate | ato mäna-karaëaà vihäya nija-bhägam ädäya tat-samucitäàçam api pradäyäsya prakämam utsähaà vivardhayantu bhavatyaù | våndä – kédåçaà sa bhägaù ? nändémukhé – tvayä kià na jïäyate ? yad asya paramojjvala-kñetrasya samäna eva dvayor bhägaù | tathäyaà para-grämäd ägatya kåñi-våttià kurvann äste | raìgaëamälä anuccaiù – asau para-gräma-väsé bhaumiko na syät | sämprataà etasmin vane väsam äcarya çré-våndävaneçäkåñim äcarann asti | tad asya ñañöho bhäga eva präptavyo bhavati | kathaà samänaà labhatäm ? viçäkhä – ayi mugdhe ! bhäga-nirëaya-cälanayä kim asmäkaà yato mäna-pürvakaà sarvadä kara-dänaà kartum eva mahä-räjïénäm äjïä-lekhaù samägato’sti tat katham asmäbhiù svätantryeëaivaà kartuà çakyate ? tato lalitä-viçäkhayor mukham avalokya sva-karëävataàsaà nändémukhyai netra-küëanena våndä darçitavaté | tato’lpaà smitvä nändémukhé kiïcid upasåtya våndayä saha utkoca-däna-kathan-mudräbhinayena tayor éñad iìgitam evädhigamya mad-antikam ägatya sänucca-bhäñaà – mohana ! våndävana-räjïyäù sarvädhyakña-sacive khalu lalitä-viçäkhe | tad anayoù paramottamam utkocaà kam api dehi | tadaiva taväbhimatam eva drutaà sampädayitavyam etäbhyäm | tadähaà sänandaà – sakhi nändémukhi ! yathä anyä na jänanti tathä ime eva nirjana-kuïje mat-samépam änéyetäà yathä etad abhéñöam utkocaà dattvä préëayämi | nändémukhé – sundara ! etäù khalv anayor abhinnä eva tad asaìkocaà prakaöam atraiva dehi | tato’haà – sväbhimatärtha-läbhena vinä pürvam eva kathaà dätavyam | yadi mayy apratétiù syät tarhi tvayy eva sthäpayämi | nändémukhé sa-çiraç-cälanaà – nahi nahi | tato’haà – äà brahmacäriëyäs tu viñaya-sparçe kälüñyam iti cet tadä mat-pratéti-pätryäà sädhvé-pravaräyäà raìgaëamälikäyäm eva tad arpayämi | nändémukhé – rasika-çekhara ! prathamaà tävat çrävaya kià vä kiyad vä dätavyam | tena tävataiva vänayoù santoño bhaven na veti nirdhärayämaù |

of 58

Muktä-caritram

tadä mayoktaà – bhavatu | çrüyatäm | våndävana-räjasya mama vana-pälanam apahäya dhana-lobhena mad-räjïéà rädhikäm anusåteyaà våndä | tat prathamam utkoca-dänena käyasthäm enäm ätmano vaçäà vidadhämi | nändémukhé – bhadram etat | tato’haà – carama-çarvaryäà paramäkalpa-kalpanäcäryayä gäòhänuräga-vihvalayä gändharvyä yena mad-vakño-gaganam äkalpitaà tenaiva niravadyärdha-candra-padaka-räjena sva-hastenainäà bhüñayämi | tataù kaustubhäd apy adhika-dedépyamänenätula-tat-sahodara-mac-cumbaka-maëinä yad gändharvayä praguëa-paraspara-praëayoddhura-keli-kautukena bakula-räja-tale parivartitaà apürva-rasa-samudra-saàloòanät samudbhüta-ghanébhüta-tat-säräàça-rüpaà man-maëito’py anarghyaà sva-cumbaka-mahä-ratnaà tat-tad-advaita-dayitam api lalitäyai däsyämi | yathäsphuöam asau tena sva-karëäbhyarëam alaàkaromi | tataù punaù punar viçäkhä-vadanam éñad avalokyähaà sa-smitam avadam – anukñaëa-paramänuräga-bhareëa sva-karäbhyäà suñöhu viracayya sva-kuëòa-kuòaìgäìgane etat priya-sakhé gändharvä suvaidagdhyena y¸aà mahyam arpitavaté | tayaiva viciträìka-mälayä mad-dhådayäkäça-viçäkhäà viçäkhäm apy alaìkåtya paritoñayämi | tac chrutvä – aléka-räjendra ! tiñöha tiñöheti vyäharanté rädhä manasaiva lélä-kamalena täà täòayati sma | lalitä – padmädhara-rasähiphenäçana-pramatta ! apehi apehi ! viçäkhä – ärya vidüñaka-pravara madhumaìgala ! bhavad-vayasyaù kià bhavato’pi guruù kià vä tasya bhavän gurur ity avagantuà sarväù samabhilañanti | lalitä – viçäkhe ! çrüyatäm | kapaöa-näöakasya yaù kusumaçara-nämä naöas tasya suprasiddho yaù çuci-nämä vidüñakas tenäyaà dhürtaù çiñyatvena kåpayänugåhéto’sti | madhumaìgalas tu bhinna-sampradäyi-bhojana-lampaöa-nämno vidüñakäcäryasya prathéyän çiñyaù | viçäkhä – lalite ! tad enaà brähmaëaà miñöännaà bhojayitum icchämi | lalitä – viçäkhe ! asau karma-sücakaù paramänucäno mahä-brähmaëaù | tat katham asmäkaà brähmaëetara-gopa-jäténäà räddham annam açnätu | viçäkhä – paramottama-dvijäbhyäà mallé-bhåìgäbhyäà sva-hastenännaà saàskåtya paramädareëa yathäsau bhojyate tathaiva sampädanéyam | tatas tac chrutvä krodhena kampamäna iva madhumaìgalaù präha – aye avadyavädini garvitäbhérike ! etad duùçravaëa-narmotkaöa-kaöu-lavaëa-digdha-dagdhärdha-paryuñita-väg-godhüma-roöikäù saàbhojya mama madhura-karëäv eva suñöhu kaöükåtau, kià punar mukha-vivaram | tad vidüñaka-gopa-vadhünäà yuñmäkaà

of 58

Muktä-caritram

chäyä-nikaöa-bhümim api kadäpi na spåçämi | kintu prätar eväsmaj-jäti-yäjïika-vadhü-vargam upasarpiñyämi | tatas tena paramädareëa mac-caraëa-kñälana-pürvakaà kauçeya-duküle paridhäpya sakarpüra-väsitopaläpänaka-madhura-paramänna-sasaindhavärdraka-limpäka-nänä-vidha-vyaïjana-veñöita-saghåta-sugandhi-çälyanna-phänita-çañkulé-kuëòalikä-laòòuka-ghanävartita-dugdha-rasälä-saçarkara-baddha-dadhi-vividha-baöakottama-marécädibhis tathähaà bhojayiñye | yathä vartmani succhäya-taru-müleñu svapan sva-gåham ägatya saìgavävadhi svapann eva tiñöhämi | tatas tac-chravaëena häsa-kolähale våtte mayoktaà – nändémukhi ! kñudra-gäminair eva sva-sva-gräma-sémärthaà madhyastham älambya nyäyaù kriyate | räjänas tu räjyaà sva-dordaëòa-balenaiva labhante | tad etad-räjya-hetor nyäyena kim ? mayä sahaitäù samaram äcarantu | tatra yasya jayo bhavet tasyaiva räjyaà sphuöaà setsyati | ity uktvä tad-artham iva säöopaà kiïcid upasarpati mayi täsu ca itas tataù sa-bhaya-sahelanam apasarpantéñu nändémukhé – véra ! sampraty asmat-samakñam etäsäm ujjvala-kula-vilasita-ballava-vadhünäà dharñaëam etad bhavataù param asämpratam eva | ity avadhärayann äräd eva tiñöheti mäm äbhäñya lalitäà praty uväca – lalite | sämpratam asya vana-vérasya nirjana-vane’smin pragalbhatä-mahaté bhavaténäà tu çiréña-kusuma-måduläni çaréräëi, tad deça-käla-balädikaà vékñya vivädaà tyaja | tac chrutvä candramukhé – bho mugdhäù ! nändémukhé satyaà kathayati | tac chåëudhvam | vayam abaläù komaläìgyaù | ayaà tu nirjana-vana-puruño’ticapalaù | yasyä darçanäd eväyaà sädhvasena vihvalo bhavati | säpy asmac-cakravartiné näntika-vartiné | sudurmukhäbhimanyu-prabhåti-vähiné-patayo’pi sampraty etad-våttänabhijïä düre vartante | tad-bhayänaka-deçe’sminn ätma-madhye dvandve patite sarvataù sarve luëöäka-duñöa-gamakäù samutthäya samasta-mauktikäni viluëöhya neñyanti | tadäsmäkam eva mahaté hänir bhaviñyati | asya tu ñañöhäàça eva tato’lpa-häniù | tad yadi sarväbhyo rocate tarhi vayaà saumyä iva bhavatyaù samprati räjya-värtäm apahäya samucitäd apy adhika-mülyena mauktikäny ädäya asya cillätakasya sparça-mätreëaiva janiñyamäëa-duñkérti-bharäd ätmänam api saàrakñya sva-gåham äsädayämaù | paçcäd etad-våttänta-çravaëäd eva våndävana-mahäräjïé tan-muktä-pradänena drutam eva guru-prabhåtén santoñya mahärägeëätivegena svayam aträgatya dürata eva kaöakäöopam avañöabhya svayaà samaram akurväëä caïcala-nayanäïcala-pravaëayä néta-tékñëädhära-viñama-çarästra-saàvardhita-bhrükuöi-dhanurdhara-sumukha-kaïja-bhéñaëäbhimanyu-prabhåti-vähiné-pati-dväraiva tathä vigraha-bhaìgém äöopayiñyati | yathäyaà vana-madhya eva véraàmanyas tvaritam eva sädhvasena kampamänaù san båàhita-häheti-kamala-räga-maëi-prakara-khacita-cäru-cäöu-cintä-rana-nikara-racita-maïjula-mäläà nija-kaëöhäd uttäryopaòhaukitékåtya tac-caraëa-parisaraà çaraëam upagacchann etat-samudita-gadgada-gadita-khara-dyuti-lavena tat-käla-druta-citta-navanétayä tayä käruëyena prasädé-kåtenaiva tad-yävakäruëa-maëi-draveëäbhinava-çikhaëòävataàsaà çoëam iva racayann etad-räjyaà tad-utpanna-nikhila-mauktikädikam api samarpya svayam api täm evänucariñyati |

of 58

Muktä-caritram

tac-chravaëena sänandolläsa-sasmitaà rädhä-kuïjaà tiryag avalokayati mayi nändémukhé smitvä – gokula-pravéra ! tvad-anurüpa-viñama-çara-samara-pravéëayä våndävana-cakravartinyä samam eva bhavat-samara-paripäöé paraà çobhate | etäù punar atéva komaläs tad-abhyarëam antareëa tvayä saha tädåça-vigraha-viläsaà katham äcarantu tad aléka-virodhaà parityajya sämpratam anyäsäm api mauktikam amülyaà nirëéyatäà paçcäd bhagavaty eva räjya-nyäyaà vicärayiñyati | tatas täsäà säküta-vacanam avadhäryaiva garvita-gopyo jitä jitä iti vadan sva-mukhe väma-muñöià bherékåtya vädayan madhumaìgalaù sänandaà bhäëòavam ätanoti | våndä – bho naöa-pravara madhumaìgala ! asmac-cakravartinyäm aträyätäyäm api tad-ählädanärtham ätma-priya-sakhasya häheti-òhakkä-vädyena çikñä-vaiçiñöyena ñaö-pado bhavan uòòéyoòòéya bhramarikäm ädadänaù sphuöam ito raìgäd asmäd adhikam uddaëòaù täëòavayann anena dvipada-gopena särdhaà sugahanaà nandéçvara-goñöham äpsyasi | tadänéà tad-avalokanäd vayam api cakñuù-säphalyam utsphärayiñyämaù | tato’haà vihasya – nändémukhi ! seyaà candramukhé sämaïjasya-ratä lalitädivad dvandva-pätiné na bhavati | ato vinä mülyenäpy asyai santuñöena mayä mauktikäni deyäni | kintv iyaà mantra-vidäà mürdhanyä tataù çvaù paraçvo vä parama-çuciù saté rahaù sthänam ägatya snänädinä parama-çucaye käntadarpäbhidhäcärya-nirukta-mantra-paöalaà mahyam upadiçatu | yatheha våndävane gopenaiva mayä surädhikä-çré-drutam eva labhyate | tataç candramukhé kuöilaà mäm avalokayanty äha – aho mäm api hitopadeçinéà kåtänabhijïas tvaà kadarthayitum udyato’si ? nähaà tava manträbhijïä tan-mantra-caturä käïcana-latair äcäryä kriyatäà bhavatä | tato’haà – käïcanalate ! bhavad-vaidagdhyävalokanena man-mano-bhramaras tvayi prakämam anurajyann atévotkaëöhate tat-parama-sundaratärädhikä bhavad-upakaëöha-vartiné maïjulataraikävalir ekä sasmitam älokayanténäm äsäà samakñam eva paramotkaëöhite mad-urasi sneha-bhareëa svayam eva tvayä yady adhéyate tarhi mülyam antareëäpi bhavad-abhéñöa-mauktikäny avaçyaà vitariñyämi | api ca mat-pariñvaìga-lalita-ratna-hära-trayeëa bhavat-kaëöha-madhya-näbhi-pradeçänalaà prasädhayiñyäméti täm anusarati mayi sä mäà tiryag-avalokayanté huà kurvaté kiïcic apasasära | rädhä ca sasmitaà kurvaté ätmani çaìkäm ädhäya sambhramam aväpa | tato viçäkhä tarjany-aìguñöha-choöikayä nändémukhém abhimukhékåtya netra-küëanena raìgaëamälikä-tulasike darçitavaté | nändémukhé vihasya – mohana ! ime rädhikä-priya-caraëa-tat-pare tad-atéva-priye raìgaëamälikä-tulasike täà vinä-kñaëam api kuträpy avasthätuà na çaknuvatas tad anayor muktä-mülyaà nirëéya türëam ete tad-antike prasthäpaya | tato’haà säntaränandaà vihasya – nändémukhi ! tulasyä adåñöacara-caïcala-nayanäïcalävaloka-lava-marikca-kñoda-miçrita-susmita-nava-ghanasära-lava-

of 58

Muktä-caritram

parimilitäçruta-cara-nava-nava-bhäñita-makaranda-päyanena vihvalékåtam iva mäà sneha-vihvalä raìgaëamälikä mad-urasi nija-kuca-kuömaläbhyäm avañöabhya maj-jévätu-rüpa-svädhara-péyüña-päyanena drutaà sandhukñayatv iti | tataù sarväsu hasantéñv avanata-mukhyau te viçäkhä-påñöha-lagne babhüvatuù | nändémukhé – muktäphala-väëijya-viläsin ! yütheçayor api rädhä-viçäkhayor mauktika-mülya-nirëaye yan mano na dhatse | tatra kià käraëam ? tato’haà – sä yütheçä mat-savidham ägatya cet svayaà nirëayati | tadaiva nirëayanéyam | tad-agocare kena nirëéyatäm ? nändémukhé – véra! mülyaà tävat prakäçaya | yathä tac-chravaëena tan-mülya-dravyäëäà samähåtis tayä kriyate | mayoktaà – rädhä-viçäkhayor advaitäd dvayor api mad-atéva-priyayor yat kiïcin mülyaà kathyate tac chrüyatäm | mat-påñöha-maïjulatara-tamäla-saàvalita-masåëatara—dakñiëa-savya-bhujä-svarëa-latayor gändharvikä-viçäkhayor lalita-natäàsa-nihita-viläsollasita-parimilita-supracaëòa-dor-daëòa-yugalasya surabhi-kusuma-kula-pariväsita-vana-vihära-mädhurém anusåtasya parasparam aviñama-nirupama-prema-kaläpävalokana-kautukena mama gaëòa-raìga-sthale tan-madhura-vadana-sudhäkara-pravéëa-naöa-pravarau yugapat påthag vä mådu mådu täëòavaà samulläsayantau mad-änanda-kandaà kandalayatäm | kià ca, rädhä-kuëòa-taöé-kuòuìga-bhavanäìgane bhramad-bhramara-jhaìkåti-parimilita-surabhi-kusuma-vånda-syandamäna-makaranda-maïjula-bakula-talämala-kanaka-vedikäyäà maïjula-malli-kusuma-dala-kula-kalpita-praçasta-sukumära-talpopari svarëa—yüthikä-kusuma-kåta-candropadhäne väma-kaphoëim avañöabhya saìkucita-jänu-dvayaà sukhopaviñöasya man-mano-madhupäçrayaväsantyä viçäkhayä svarëa-sampuöa-sthita-kuìkuma-rasaà kiïcit çlatham ivälokayantyä sva-sakhya-praëaya-madhünmädena nistala-nija-vakñoja-yugaläd äkåñöa-dara-kaöhinébhüta-surabhi-kuìkuma-paìka-milanäd éñad ghanékåtya tena mådu mådu rüñite mama pulakita-vakñasi mat-präëa-païjara-çärikä rädhikä kadäcit svasya kadäcit viçäkhäyäù kuca-sampuöa-vikåñöa-nava-mågamada-draveëa saromäïcaà campaka-kalikägreëa vallari-makaräìkura-paträëi praguëäkalpa-kalpanayä kalpayanté nirbhara-parasparäsamänordhva-sauhärda-saurabhya-bhareëa camatkåti-valita-mad-deha-mano-väkyäni paraà pariväsayatv iti | ato rädhä-viçäkhe sa-snehaà yugapat supulaka-paraspara-cätu-rakñika-vékñaëena lajjite babhüvatuù | viçäkhä – lalite ! lampaöatä-näöye tal-lampaöa-naöäbhyäm asambhava-manoratha-näma-näöakasya vidhéyamänäbhinaya-vékñaëäya nirjana-vana-raìge’smin yathärtha-nämné nändémukhéyaà mauktika-pradäna-nimittaka-vitathä-väk-prastutyäsmän sabhäsadaù kartuà saàrakñya prakäreëa viòambayitum udyuktästi | tad atra raìge yasyä raìgo vidyate sä kila kulavaté sädhvé sphuöam asya catuùñañöhé-kalä-vidagdhasya

of 58

Muktä-caritram

naöasya läsyam atropaviçya paçyanté bhadreëa kula-dvayam utkértayatu ahaà tu gåhaà gacchämi | tato nändémukhé –sakhi viçäkhe ! asya narma-karmaöha-çélasya durlélasya vacana-viläsa-mätreëaiva kathaà nirvidya khidyase ? kñaëaà tiñöha | niùsandeham adhunaiva muktä däpayiñyanty asmi iti täm äbhäsya nivartya ca mat-savidham äsädya mäà präha – durléla gopa-yuvaräja ! bhavad-visadåça-narmäläpa-çravaëena viçäkhädayo mad-upari çaçvat khidyante | tat kåpayä samprati narma-karma-païjikä-prapaïcaà saàrakñya kraya-vikraya-païjikäm udghäöya draviëädi-mülyena muktäù pradäya dhruvam amür bhavat-snigdha-gändharvä-camüs tvaritam anuraïjaya | tato’haà – nändémukhi ! yadyapi rädhä mayi käöhinyam eva santatam ätanoti, tathäpi sahaja-snigdhasya mama manas tu tan-näma-mätra-çravaëäd eva näìgam eva samastaà drutam anusandhatte tadänu tat-sahacaréñu käöhinyena kim ? tato dina-dvayäbhyantare yävan nirëéta-mülyam upasthäpayanti | tävad eva tat-suvarëälaìkäraëädi-raupyädi-rasädi-priya-gavädikaà dhanaà mayi sthäpyatayä mayi saàrakñya etad-anurüpa-kiyan-mauktikäni gåhëantu | ity äbhäñya punaù kñaëaà maunena vimåçyäha – nändémukhi ! santata-dayita-gocäraëa-lélayä vane vane bhramatä mayaitat sarvaà kutra rakñitavyam | pratéti-pätram api ko’pi na dåçyate | rakñite ca para-ramaëé-dravye lajjäpakértito mahad bhayaà labhyate | tat satyam ucyate prastuta-mülyaà vinä etat kim api na sampadyata eva | nändémukhé – mohana ! etad apürva-mülyaà kuträpi na dåñöaà na vä çrutam asti | tato’haà – vidagdhe nändémukhi ! édåçam etad bhümi-jätäpürva-mauktikaà tvayä brahmäëòe kuträpi dåñöacaraà çrutacaraà vä asti ? tad-apürva-padärthasya mülyam apy apürvam | taträpi na vayaà muktä-vyäpäriëaù kintu kevalaà bhagavaté-pädänäm ädeçena bhavad-ägraheëa cätra pravartitäù smaù | tasmäc ced icchä syät tarhi mitho nirdhärita-mülyaà prastutaà dattvä parama-caturä etä mauktikäni gåhëantu | no ced gåhaà gacchantu | paçya madhyähna-präyo divaso jätas tad vayam api godhana-sambhälanäya govardhanaà gacchämaù | tato nändémukhé sanirvedam iva lalitäntikam upetya anuccaiù – sakhi lalite ! sakhi viçäkhe ! bhoù sarväù priyasakhyaù ! tataù adbhuta-tapasvini ! tiñöha tiñöha iti nändémukhém äkñipya mäà prati lalitä smitvä – dhéra-lalita yuvaräja ! tataù paramänanda-sandohena mayä vicitya vicitya paramottama-mauktika-saìcayaiù sva-hastena vicitra-çilpa-kalpanayä rädhäìga-pratyaìgäbharaëäni viracayya suvarëa-sampuöe nidhäya tan-näma-mudrayä cihnitékåtya lalitä-viçäkhädi-sakhé-maëòalénäà ca bhüñaëäni tathaiva nirmäya påthak påthak sampuöe nyasya tat-tan-näma-mudrayä cihnitékåtya tathaivägrathitäny apy uttama-mauktikäni bahüni ca nändémukhyä saha

of 58

Muktä-caritram

madhumaìgala-subala-tat-kälägatojjvala-vasanta-kokilädi-hastena rädhä-kuëòa-nikuïja-mandire prahitäni | rädhayä smita-lalita-lalitä-viçäkhädi-sakhébhiù samaà smita-çavalita-harñeëädäya sädara-madhura-pracuratara-pakvänna-tämbüla-véöikäbhir madhumaìgalaà praëaya-rüpa-gandha-candanair vara-tämbülaiç ca subalädikaà ca santoñya tad-dhastena sva-hasta-sampädita-surabhi-sukumäräruëa-kusuma-vicitrita-käïcana-yüthikä-mälya-karpüra-väsita-tämbülopaòhaukanena nirbharam änandito’haà praëayädhikyena tan-mälya-bhüñitas tat-tämbülam upayuïjänaù sakhébhiù saha gosambhälanäya govardhanam ägataù | tataç ca svarëa-sampuöaà samudhghäöya lalitä tad-alaìkaraëena sänandam änanditäà rädhäà prasädhayämäsa | tad anu lalitä-viçäkhädayaù sakhyo’pi parasparaà tat-tat-sampuöäbharaëenätmänaà bhüñayämäsuù | tatas täù sva-sva-gåhe gatvä tat-pracuratarädbhuta-mauktika-pradänena sva-sva-patià sva-sva-gurüàç ca paraà santoñya punar gändharvä-saras-téra-gändharvä-sthäném aväpya mitho man-madhura-madhura-narma-värtä-vinodena sukhaà vijahruù | satyä – gokula-viläsäräma-matta-kokila ! tatas tataù ? kåñëaù – priye ! çrutaà çrotavyam | tad alaà tad-ati-värtayeti bruvann eva tan-madhura-rahasya-keli-våttäntodghäöana-vaikulyätiçayenädhairyaà –

mat-kaëöhasya suvarëa-bandhura-maëi-vrätollasan-mälikä mac-chabda-grahayor alaà parilasat-svarëävataàsa-dvayé | mat-käyasya sugandhi-kuìkuma-lasac-carcä parä sä kadä

hähä yäsyati dåk-pathaà mama punaù puëyair agaëyair iha || iti kñaëaà maunam älambya punaù sautsukyaà –

mad-vakñaù-sthala-campakävalir iyaà man-netra-padma-dvayé saudhäsiktir iyaà mad-eka-vilasat-sarväìga-lakñmér iyam | mat-präëoru-vihaìga-vallarir iyaà mat-kämita-çrér iyaà maj-jévätur iyaà mayä punar aho hä hä kadä lapsyate ||

iti vilapan säçru-dhäras tal-lélä-smaraëa-vihvalaà bhümau nipatya sa-çabdaà rudantaà madhumaìgalam äliìgya tad anu – präëa-vallabhe ! tvam eva jévätu-rüpä rädhäséti sa-kampaà sa-gadgadaà lapan täà satyäà pariñvajya muhur muhur dérgham uñëaà ca uccair niçasann äsét | satyabhämä ca – sambhrameëa säçru-romäïcä nija-çäöikäïcalena taà véjayanté tüñëém äsét |

of 58

Muktä-caritram

ity akhila-våttäntaà paurëamäsé-çiñyä samaïjasä-mukhäd äkarëya saromäïcaà sakautukaà savyathaà lakñmaëä präha – sakhi samaïjase ! tatas tataù ? samaïjasä -- tataù prathamam atisambhrameëa kñaëaà tüñëéà sthitvä tad anu – präëanätha ! nikhila-vraja-janaika-jévana ! jaya jaya dhairyam avalambasva dhairyam avalambasva | samäçväséhi samäçväséhéti vaiyagrya-viçaìkaöa-dhvanià bhäñamäëayä muhur muhur vijanena mådu mådu madhuräìga-märjanena gokula-gamanärtha-prärthanädibhir eva nija-jévita-näthaà çanaiù çanaiù sandhukñitékåtya nijänanta-sukha-sudhä-sindhün nijänanta-präëa-parasparäm api tåëavad dhruvam anapekñya sadä cikérñita-nija-paramäbhéñöa-tat-sukhäbhäsa-lava-leçayä tac-caraëa-paìkajaika-gatyä satyayä tadäném eva sakhé-dvärä tatränéta-çrémad-uddhava-mantri-räja-sannirüpite samägämini paraçvo’hani madhura-dadhyannädi-bhojanänantaraà guru-dina-sita-daçamé-dhaniñöhäbha-çubha-yoga-sambhävita-vividha-guëäbhiräjitäbhijin-näma-san-muhürta-vare sarvato nairvighnyena jhaöiti samasta-praçasta-çastotpädana-puraùsara-gokula-pura-praveça-sampädayitréà parama-maìgala-kulojjvalita-yäträà vidhäya savinaya-nirbandhena püjya-caraëa-çrémad-agraja-mahänubhävaà gokula-gamanärtham atyutkaëöhitayam api dvärakä-puräbhibhävanärtham abhisaàrakñya tatrabhavaté çré-bhagavaté-päda-padmän puro nidhäya särdham uddhava-rohiëéçvarébhyäà sakala-maìgaläliìgito madhumaìgalälaìkåtaù çré-çrémad-vraja-nava-yuvaräjas tat-kñaëäd eva drutam itaç calitvä çrématä nandéghoña-rathena çré-gokulopaçalyam äsädya pramada-sambhåta-cintäbhilañita-nijäbhilañita-nijäbhéra-çåìgära-nikareëäti-bhräjamänaù san çrémati nija-vraja-pure çubha-praveçam avaçyaà kariñyatéti sudåòhaà sarva-sammatyä nirëétam astéti tat-pariveçita-madhura-samäcära-sudhäsäram änandäsära-samplutä çravaëa-cañakaiù samäcamya parama-saubhägyavaté-çiromaëi-maïjaré-satyabhämäsamakakña-paööa-mahiñé sakala-sallakñaëa-guëa-lakñojjvalita-lakñmaëä sautsukyaà sälaläpa -- sakhi samaïjase ! etan-madhura-rasa-värtäçravaëäd atéva utkaëöhitähaà çré-yädavendreëa särdhaà goñöhendra-goñöham aväpya rädhä-sakhya-puñpa-saurabhyenätmänaà väsayitum abhilañämi | samaïjasä – sakhi tathaiva sarvathä bhavatu bhavatyä iti |

ädadänas tåëaà dantair idaà yäce punaù punaù | çrémad-rüpa-padämbhoja-dhüliù syäà janma-janmani ||1||

yasyäjïä-sudhayä prabodhita-dhiyä muktä-caritrair mayä

gucchaù puñpa-bharair vyadhäyi ya iha çré-rüpa-saàçikñayä | jéväkhyasya mad-eka-jévita-tanos tasyaiva dåk-ñaöpadé

ghräëais taà paribhüñitaà na tanutäà tat-keli-çédhütka-dhéù ||2||

muktä-caritra-puñpaughair gucchaà gumphitam adbhutam | vataàsatu mat-snehät çrémad-rüpa-gaëo rahaù ||3||

yasya saìga-balato’dbhutä mayä mauktikottama-kathä pracäritä | tasya kåñëa-kavi-bhüpater vraje

of 58

Muktä-caritram

saìgatir bhavatu me bhave bhave ||4||

of 58

ñtarting page 84

Documents