अनुक्रमणिका

अनुक्रमणिका

प्रबोधनकार ठाकरे समग्र वाङ मय

खंड चौथा

‘हिंदुत्व’

मिंाराष्ट्र राज्य साणिंत्य आणि संस्कृती मंडळ मंुबई

अनुक्रमणिका

प्रथमावृत्ती (पुनमुुद्रण): नोव्िंेंबर, २०००

प्रकाशक: सणचव, मिंाराष्ट्र राज्य साणिंत्य आणि संस्कृती मंडळ १७२, मुुंबई मराठी ग्रुंथगुंग्रला म माग ुनामगाव, दादर, मुुंबई ४०० ०१४ ©प्रकाशकाधीन मुखपृष्ठ: प्रबोधचंद्र सावतं मुद्रक: व्यवस्थापक शागकीम मध्मवर्ती मुद्रणा म, मुुंबई ४०० ००४

मूल्म : रुपमे १०५

अनुक्रमणिका

प्रबोधनकार ठाकरे समग्र वाङ मय

खंड चौथा

‘हिंदुत्व’

संपादक मंडळ श्री. द. मा. णमरासदार, अध्मक्ष श्रीमती नीला उपाध्ये, उपाध्मक्ष श्री. पंढरीनाथ सावंत, ननमुंत्रक प्रा. शेषराव मोरे श्री. अरुु्न डागंळे श्री. णद. र. भालेराव डॉ. मा. गो. माळी

अनुक्रमणिका

अनुक्रमणिका मंडळाच्या अध्यक्ांचे निवदेि ........................................................................................... 21

हिंदुधमाचे नदव्य आनि संस्कृतींचा संग्राम ............................................................................ 23

निंन्दु जिांचा ऱ्िंास आनि अधःपात. ................................................................................... 79

देवळांचा धमम आनि धमाचीं देवळें .................................................................................... 157

अनुक्रमणिका

णनवेदन प्रबोधनकार कै. केशव गीर्ताराम ठाकरे माुंचे गमग्र गानलत्म खुंडरूपाने प्रनगद्ध करण्माचे मलाराष्ट्र राज्म गानलत्म आनण गुंस्कृर्ती मुंडळाने ठरनव े लोरे्त. त्मा मोजनेनुगार पनल े र्तीन खुंड मापूवीच प्रनगद्ध झा े. आज ला चौथा खुंड “हलदुत्व” मा शीर्कुाने प्रनगद्ध करर्ताना मुंडळाग आनुंद लोर्त आले. प्रबोधनकार ठाकरे ले हलदू गुंस्कृर्ती आनण हलदू धमु माुंचे जाज्वल्म अनिमानी लोरे्त. पण त्माुंचा ला अनिमान पूणुपणे डोळग लोर्ता. हलदू गमाजार्ती अनेक दुष्ट रुढी, अुंधश्रद्धा माुंचे रे्त कडव ेटीकाकार लोरे्त. गमाजगुधारणा लोऊन ला गमाज पूवुवर्त गामर्थमुशा ी आनण वैिवगुंपन्न व्लावमाचा अगे र्तर आपल्मा धार्ममक कल्पना आनण परुंपरागर्त रुढी मार्त अगदी म ूिरू्त बद झा े पानलजेर्त अगे त्माुंचे स्पष्ट मर्त लोरे्त आनण रे्त त्माुंनी ननिीडपणे वळेोवळेी माुंड े. रे्त निक्षुकशालीचे कडव े नवरोधक लोरे्त आनण अत्मुंर्त कठोर आनण रोखठोक शब्दार्त मा निक्षुकशालीवर त्माुंनी वळेोवळेी कोरडे ओढ े. प्रस्रु्तर्त्मा मा चौर्थमा खुंडार्त ककूण र्तीन िाग आलेर्त. पनलल्मा िागार्त (हिंदु धमाचे णदव्य आणि संस्कृतीचा संग्राम) आज्मा हलदू धमाची अवगर्त अवस्था आनण त्माची कारणे माुंचा त्माुंनी ऊलापोल के ा आले. र्तगेच मुग मानी आक्रमणानुंर्तरची मा देशाची लीनदीन, पौरुर्लीन अवस्था कशी प्रकट झा ी माचेली नवश्लेर्ण त्माुंनी मोठ्या पोटनर्तडकीने के े आले. ज्मा िारे्र्त ला दुुःखदामक इनर्तलाग त्माुंनी गाुंनगर्त ा आले र्ती िार्ा अनेक नठकाणी उपलागगि ु र्तर आलेच, पण त्माचबरोबर रे्तजस्वी आनण हलदू गमाजा्मा पौरुर्ा ा आवालन करणारी आले. त्मारू्तन आज्मा मा दुुःस्स्थर्तीचे शल्म त्माुंना अुंर्तुःकर खो वर कगे बोचर्त लोरे्त, माचेली दशनु घडरे्त. दुगरा िाग “हिंदुर्नाचंा ऱ्िंास आणि अधःपात”मा शीर्कुाने प्रनगद्ध झा ा आले. बनॅरस्टर कग. गी. मुखजी मा नवद्वान ग्रुंथकाराने मूळ इुंग्रजीर्त न नल े ा “The Decline and Fall of The Hindoos”ला प्रबुंध १९१९ मध्मे प्रथम प्रनगद्ध झा ा. मा प्रबुंधाचा खुपच गाजावाजा झा ा. िारर्तमलर्ी ड..गर पी. गी. र.म माुंनी ला प्रबुंध म्लणजे “िरर्तखुंडा्मा पनुरुज्जीवनाचा नवशरे् गुंदेश” मा शब्दार्त त्माचा गौरव के ा. गुधारणावादी प्रबोधनकाराु्ं मा र्तो वाचनार्त आल्मावर त्माुंना र्तो इर्तका आवड ा की त्माचा मराठीर्त अनुवाद झा ाच पानलजे अगे त्माुंना वाट े आनण १९२६ मध्मे त्माुंनी ला अनुवाद प्रनगद्ध के ा. बॅ. मुखजींनी वदेपूवु काळापागून र्तो थेट मुग मानाु्ं मा स्वाऱ्मापमंर्त िारर्तीम इनर्तलागाची नचनकत्गक छाननी करून हलदुजनाु्ं मा ऱ्लागाची आनण अधुःपार्ताची मीमाुंगा के ी आले. “जार्तीिेदाचा पुरस्कार करणारी गामानजक के्षत्रार्त ी निक्षकुशाली म्लणजे हलदुस्थान ा जड े ी व्माधीच लोम” ला प्रफु चुंद र.म माुंचा रोखठोक अनिप्रामच मा ग्रुंथा्मा वाचनाने गवुत्र प्रत्ममाग मेर्त आले अगे प्रबोधनकाराुंना वाटरे्त. अशा मा पनरस्स्थर्तीर्त मा हलदू िारर्ता्मा आत्मोद्धाराचा माग ुकगा चोखाळावा ले मा प्रबुंधा्मा वाचन-मनन-नननदध्मागाने गवांना कळाव,े ली प्रबोधनकाराुंची र्तळमळ आले. “देवळाुंचा धमु आनण धमांची देवळें” ले छोटेगे पुस्र्तक माच काळार्त प्रनगद्ध झा े. आपल्मा गमाजार्त “देऊळ” मा गुंस्थेची ननर्ममर्ती कशी झा ी माचा इनर्तलाग र्तर प्रबोधनकाराुंनी गुंके्षपाने गाुंनगर्त ा आलेच, पण लळूलळू ली देवळे म्लणजे निक्षुकशाली्मा ोिी, स्वाथी वृत्तीची, गुंपत्ती्मा गुंग्रलाचीच केवळ आनण गमाजपराङमुख दृष्टीची कें दे्रच कशी बन ी माचाली वृत्तान्र्त कथन के ा आले. ज्मा गास्त्वक गुंर्तापाने

अनुक्रमणिका

त्माुंनी निक्षुकशालीवर कठोर कोरडे ओढ े आलेर्त. त्मार्ती रोखठोक िार्ा आजली वाचकाना अुंर्तमुुख करणारी आले.

(आठ) का दृष्ट्या प्रबोधनकाराुंचे ले ेखन आर्ता जुने झा े आले. गत्मशोधकी चळवळी्मा काळार्ती ले ेखन अगल्मामुळे रे्त फार कठोर िारे्र्त आनण गुंर्तप्त वृत्तीने न नल े े आले अगे क्वनचर्त कोणा ा वाटे पण जेव्ला गाध्मा म मपट्टीपेक्षा शत्रक्नक्रमेनेच कखादा रोग बरा लोण्माचा गुंिव अगर्तो, रे्तथे शत्रक्नक्रमा के ीच पानलजे, ले कोणीली गूज्ञ मनुष्ट्म मान्म करी च. पण मा गुंर्तापामागे आनण कठोर टीकेमागे मा हलदू गमाजार्ती दोर् नालीगे व्लावरे्त आनण पनु्ला त्माग गौरवाचे स्थान प्राप्त व्लाव ेलीच र्तळमळ आले ले नाकारर्ता मेणार नाली. म्लणून गवु दृष्टींनी मा ऐनर्तलानगक ेखनाचे स्वागर्त करणे आवश्मक आले. पनलल्मा र्तीन खुंडाुंप्रमाणेच माली खुंडा्मा गुंपादन गनमर्तीर्ती श्री. पुंढरीनाथ गावुंर्त (ननमुंत्रक), श्रीमर्ती नी ा उपाध्मे, अजुुन डाुंगळे, ड.. मा. गो. माळी, प्रा. शरे्राव मोरे, नद. र. िा ेराव माुंनी खुंडा्मा गुंपादन कामाथु घेर्त ेल्मा पनरश्रमाबद्द मुंडळ त्माुंचे आिारी आले. मुंडळाचे गनचव, श्री. चुंद्रकाुंर्त वडे माुंनी वळेोवळेी वैमनिक क्ष घा ून ला खुंड वकर प्रनगद्ध व्लावा म्लणून प्रमत्न के े. र्तगेच मुुंबईर्ती शागकीम मध्मवर्ती मुद्रणा माने मा खुंडाची छपाई उत्तमरीत्मा करून नदल्माबद्द मुंडळ त्माुंचेली आिारी आले. द. मा. णमरासदार

अध्मक्ष, मलाराष्ट्र राज्म गानलत्म आनण गुंस्कृर्ती मुंडळ. बन प्रनर्तपदा नदवाळी : १९९९. ९ नोव्लेंबर १९९९.

अनुक्रमणिका

प्रबोधनकार ठाकरे समग्र वाङ मय

खंड चौथा हिंदुधमाचे णदव्य आणि संस्कृतींचा संग्राम

अनुक्रमणिका

॥ जम जम रघुवीर गमथु॥ नलन्दु नर्तरु्तका मेळवावा । आप ुा नलन्दुधमु वाढवावा ॥

गवुत्र नवजमी करावा । गनार्तन नलन्दुधमु ॥

हिंदु धमाचें णदव्य. आणि

ससं्कृतीचा संग्राम.

“Without the missionary spirit there can be no continued vitality and growth of any Religion —Monier Williams

(आवृत्ती २ री) – ेखक–

केशव सीताराम ठाकरे- गुंपादक, प्रबोधन-

—

प्रकाशक,

पुरुषोत्तम मिंादेव रु्वळे नरेंद्र पुस्तकालय, दादर-मंुबई.

[हकमर्त फि कक रुपमा]

अनुक्रमणिका

प्रकाशक

रा. रा. पुरुषोत्तम मिंादेव रु्वळे नरेंद्र पुस्तकालय, दादर-मंुबई

मुद्रक रा. रा. लक्ष्मि भाऊराव कोकाटे

यानी पुिे पेठ सदाणशव, घ. नं. ३०० येथे आपल्या ‘िंनुमान’ छापखान्यात छापले

All right reserved by the Author

अनुक्रमणिका

आद्य णिंन्दुणमशनरी

प. वा. गर्ानन भास्कर वैद्य

याचं्या णदव्यात््यास अपुि असो

के. सी. ठाकरे

अनुक्रमणिका

प्रकाशकाचंी णवज्ञणि श्री. ठाकरे माुंचे लें बलुमो पुस्र्तक जनीजनादुना्मा गेव ेा गादर करण्माचा गुमगुंग, अत्मुंर्त दीघु का ानेंच काुं लोईना, ािर्त आले. माबद्द आम्लाुं ा आनुंद वाटर्तो. वास्र्तनवक, लें पुस्र्तक नदगेंबर १९२२ मध्मेंच प्रनगद्ध व्लावमाचें; परुंरु्त मुद्रणा मा्मा अपनरलाम ुअडचणीमुळें व ेखकाचें कामबुालुल्माुंमुळें आम्लाुं ा आमचें आश्वागन पुरें करर्ताुं आ ें नालीं. र्तथानप, जनर्तारूपी जनादुन मा गकारण का ावधीकडे गलानुिरू्तीनेंच पाली , अशी आम्ला ा उमेद आले. त्माचप्रमाणे, गध्माु्ं मा धामधुमी्मा काळाुंर्त नवचारजागृनर्त करून पुढी काळाकडे गमर्तो पालण्माची दृनष्ट देणाऱ्मा अगल्मा उत्कृष्ट ग्रुंथाचा र्तो पे्रमाने आदर करी अशीनल आम्ला ा आशा आले. श्री. ठाकरे माुंची प्रकृनर्त अन कडे नकत्मेक मनलने बरी नगरे्त. नशवाम त्माुंची कामुव्माप्तीनल अनधक. अशा स्स्थर्तींर्तनल त्माुंनी आम्मा नवनुंर्ती ा मान देऊन लें पुस्र्तक अत्मुंर्त पनरश्रमपूवुक न लून नद ें ; व त्मामुळें आम्ला ा जनगेवचेी गुंनध नमळा ी. श्री. ठाकरे माुंचे आम्ली माबद्द अत्मुंर्त ऋणी आलों.

अनुक्रमणिका

गं्रथ आणि गं्रथकार याचंी ओळख ग्रुंथ आनण ग्रुंथकार माुंची ओळख करून देण्माकनरर्ताुं चार शब्द न नलण्मा्मा नवचारानें ेखणी लार्तार्त घेर्त ी; परन्रु्त ग्रुंथाची ओळख करून द्यावमाची म्लणजे इर्तकें च म्लणावमाचें कीं, ला ग्रुंथ वाचकाुंनीं मनोिावानें वाचावा. र्तो म ा जगा मनोवधेक वाट ा र्तगा र्तो वाचकाुंनाली वाटे . ग्रुंथाकाराची ओळख करून द्यावमाची म्लणजे रे्त अिमानें न नलणारे व बो णारे गत्त्वशी इनर्तलागिि आलेर्त, इर्तकें च गाुंगून त्माुंचा अन्र्तरात्मा ग्रुंथाुंर्तच पलावा, अगे म्लणावमाचे. ग्रुंथ वाचीर्त अगर्ताुं वाचकाुंना अगें आढळे कीं, अनेक िावनामम अगा कोणी जीव आपल्माशीं बो र्त आले. र्तोच खरा रे्तजस्वी ग्रुंथाकार ग्रुंथकाराचें नाव हकवा ग्रुंथकाराचें छामानचत्र लें ग्रुंथकाराचें खरें स्वरुप नव्ले. रा. केशवराव ठाकरे ह्ाुंची र्तपश्चमा मोठी नदगरे्त. त्माु्ं मा िारे्गारखी नजवन्र्त िार्ा वाचण्माचे प्रगुंग थोडेच मेर्तार्त. प्रस्रु्तर्तचा ओजस्वी ेख वाचनू माझ्माप्रमाणेच वाचकाुंगली वाटे . मु ाुंनीं व मु ींनीं वाचावमाचे इनर्तलागग्रुंथ जर अशा िारे्र्त न नल े जार्ती र्तर इनर्तलागनवर्माचें नशक्षण मनोरम व पनरणामकारक लोई ! नलन्दुधमा ा इनर्तलाग आले लें फार थोड्ाु्ं माच क्षाुंर्त मेर्तें. पुराणमर्तवाद अगा आले कीं, आम्ली अनानद का ापागून आलों र्तगेच आलों. प्रस्रु्तर्तचा ेख वाचीर्त अगर्ताुं वाचकाना नवी दृष्टी मेई व रे्त नव्मा दृष्टीने नलन्दुधमाकडे पलावमाग नगद्ध लोर्ती . ग्रुंथ, नगद्धान्र्त, आनण ोकगुंग्रल अगे र्तीन ओघ नलन्दुधमा्मा इनर्तलागाुंर्त आलेर्त. ग्रन्थ अनेक, रे्त ककाच नदवशीं प्रगट झा े नालींर्त; नगद्धान्र्त ले ककाचीं अनेक रुपें, पण र्तीं प्रगट झा ीं निन्न निन्न काळीं. नलन्दु ोक ले अनेक शर्तकाु्ं मा गुंग्रलाने झा े आलेर्त ले र्तीनली ओघ अनेक शर्तकें वलार्त आ े आलेर्त.

हिंदु धमाचें णदव्य पण नर्तगऱ्मा ओघा ा उच्चनीचर्ता इनर्तलागाुंर्त फार आ े ी नदगरे्त. नलन्दुजन ग्रुंथाुंना जपर्तार्त; रे्त काुंलींगे नगद्धाुंन्र्ताना जपर्तार्त; पण रे्त ोक गुंग्रलाचा नवचार करीर्त नालींर्त. ोकगुंग्रला्मा बाजूचाओघ जर गुकून वाळून गे ा र्तर दुगरे दोन अगून नगून गारखेच. ला जो नवा नमशनरी िाव नशकावमाचा आले त्माचे चार चाुंग े धडे केशवरावजींचा ला ग्रुंथ नशकवी . ‘अनेक प्राणघार्तक नदव्मारू्तन आज नलन्दुधमु पार पड े ा आले’ (पृष्ठ ६). आर्ताुंचा प्रगुंग कठीण आले. ला ग्रुंथ वाचून नलन्दुजनाु्ं मा नचत्ता ा काुंलींगा गावधपणा मेई , अगाम ा िरवुंगा आले. हलदुस्थानाुंर्ती मुग मान म्लणनवणाऱ्मा आम्मा देशबाुंधवाु्ं मा गुंस्कृर्तीचा आत्मा आमु आले (पृष्ठे १८-१९) र्तगा आज अगुंख्म कृस्र्तीजनाु्ं मागुंस्कृर्तीचा आत्माली आमु आले. आम्ली नलन्दुजनाुंनी दोंघानाली ‘मा’ म्लणावें अशी िावना मा ग्रुंथा्मा वाचनाने जागृर्त लोई . गमथांचें--

पणतत करावे पावन । ले वचन वाचून हलदुजन ोकगुंग्रलाचा नवचार करूुं ाग े र्तर त्माचें पुण्म केशवरावजींना ागे . हलदुधमाची दशा अशी काुं, र्तो गोनें अगून मार्तीगारखा काुं झा ा आले, ‘माुंचेंउत्तर इनर्तलाग देई ’ (पृष्ठ

अनुक्रमणिका

३०) ला िाग वाचीर्त अगर्ताुं माझ्माप्रमाणेंच वाचकाुंना थोडें थाुंबनू नवचार करावागा वाटे . नकर्ती हलदु मुग मान लोऊन मोठे राज्मकरे्त झा े र्तो इनर्तलाग पषृ्ठ ५० मावर वाचून ोकगुंग्रला्मा बाजूने नवचार करण्माची बनुद्ध नलन्दुजनाुंना लोई व केशवरावजींची ेखणी मशस्वी लोई . प्रस्रु्तर्त ग्रुंथाची िार्ा जशी ओजस्वी र्तशी र्ती क ात्मक व िावोद्दीपक आले, लें वाचकाुंनीं पृष्ठे ६० रे्त ६५ वाचून स्वर्तुः्माच अनुिवानें पलावें.

नशवबा! जी. नशवबा, माुंर्त रू्तुं इर्तका गोंधळून काुं गे ाग?

हिंदु धमाचें णदव्य

आई काम करूुं ? हनबाळकराुंना प्रामनश्चर्त देऊन हलदु करून घे. अगे नवचार अनेक आमाुंनीं अनेक मार्ताुंनीं, अनेक नजजाबाईनी बो ून दाखवाव,े व अनेक हनबाळकराुंना पावन करून हलदुधमार्त घ्मावें. अगे त्माुंनी आपल्मा पुत्राुंना गाुंगाव.े इर्तकी नवचार क्राुंनर्त प्रस्रु्तर्त्मा ेखागारखे ेख घडवनू आणर्ती . ले पुण्मकामु करण्माग रा. केशवराव ठाकरे पुष्ट्कळ वर्े जगोर्त श्रीकृष्ट्णाुंचा आशीवाद अगो. ला ग्रुंथ वाचनू ोकजागनृर्त लोवो. मुुंबई,

गर्ानन भास्कर वैद्य ऑक्टोबर २०, १९१९.

अनुक्रमणिका

॥जमजम रघुवीर गमथु॥

हिंदु धमाचें णदव्य▂ नवीन मन्वुंर्तराचा उदम झा ा आले. जगाुंर्ती गवु राष्ट्राुंप्रमाणेंच आम्मा प्माऱ्मा िरर्तखुंडार्त नवजीवनाचें राष्ट्रीम रे्तज आगेरु्त नलमाच नवीन नपढी्मा अुंर्तुःकरणाुंर्त उगाळ्मा मारूुं ाग ें आले. गे ीं दोन लजार वर् ेमेंढराप्रमाणें ककमागी गुंकुनचर्त पुराणनप्रमरे्त्माच अनिमानाुंर्त गकु अग े ी हलदी जनर्ता इुंग्रजी नवद्या–वानघणीचें दूध नपऊन नपऊन आज केवळ वाघाचीच डुरकणी नव्ले, र्तर हलदुस्थान्मा िनवर्तव्मरे्त्मा आकाशाुंर्त दणदणाट उडनवणाऱ्मा प्रनर्तरोधा्मा मेघाु्ं मा गजुनाुंना आपल्मा

हसिंवत गरु्नाचंी उलट सलामी देण्माग र्तमार झा ी आले. नवजीवना्मा ब.म रमध्में प्राचीन गुंस्कृर्ती्मा धगधगीर्त आुंचेनें कढून कढून र्तमार झा े ी अनिनव मलत्त्वाकाुंके्षची वाफ, पूवींचे स्वाथी व गुंकुनचर्त मनोवृत्तीचे आत्मघार्तकी गाुंखळदुंड खडाखड र्तोडून, नत्रकोनी नलन्दी द्वीपकल्पा्माच नव्ले, र्तर अनख मानवजार्ती्मा गुखवधनुाथु आज चैर्तन्मा्मा कुंनजनाुंर्त प्रनवष्ट झा ी आले. प्राुंनर्तक ऐक्मा्मा कल्पनाुंचा िोंवरा वाढर्त वाढर्त आज गाऱ्मा िरर्तखुंडा ा वढूेुं पलार्त आले आनण मा चैर्तन्माचें कुंजीन मुत्गदे्दनगरी्मा धोरणी रूळाुंवरून अगेंच पुढेंपढुें दामटीर्त नेल्माग, ली िारर्तीम ऐक्माची नवदु्यल्लर्ता गवु िगूो ा ानल आपल्मा बालुपाशाुंर्त घट्ट कवळून,

णवश्वात्मैक भावाचा आय ुप्रसाद गाऱ्मा जगा्मा र्तोंडाुंर्त कोंबून, आम्मा हलदुस्थानाुंर्ती प्राचीनर्तम आमुगुंस्कृर्ती्मा गनार्तन मुरुंब्माची ज्जर्त त्मा ा ावल्मानशवाम खाग रालणार नालीं. नवजीवनाची शनि फार अचाट. नलमनगागारखे गगनचुुंबीर्त पवुर्तानधपनर्त नर्त्मा प्रवाला ा प्रनर्तरोध करूुं शकणार नालींर्त. अट ाुंनटक पनॅगनफकगारखे मलोदनध नवजीवना्मा चैर्तन्मा ा निजवूुं शकणार नालींर्त. रु्तफानी वावटळाचे वारे मा नदव्म चरै्तन्माचा शेंडा बुडखागुद्धाुं कुं नपर्त करूुं शकणार नालींर्त. तै्र ोक्माचानल नननमर्ाधांर्त चक्काचूर करणाऱ्मा आकाशगामी मेघकन्मा आप ा ज्व ज्जला नेत्र मा चैर्तन्माकडे नफरवूुं शकणार नालींर्त. लें नवजीवनाचें चरै्तन्म म्लणजे

पारमेश्वरी अग्य लीलेचा अवतार आले. लें चैर्तन्म पारमेश्वरी शिीनें रगरग े ें आले. नराचे नारामण माच लुंगामाुंर्त उदमाग मेणार. माच पवुणींर्त मुक्मा ा वाचा फुटून पाुंगळेनल पवुर्ताुंना ठेंगणे करणार. पूवु पनश्चमेकडेर्तोंड नफरवनू बग ेल्मा क्ष्मी गरस्वर्ती मा गवर्ती गवर्ती ककमेकीं्मा लार्ताुंर्त लार्त घा ाम ा माच अमृर्तनगनद्ध मोगाची गुंनध पकडणार. कवीं्मा पे्रमळ काव्म- कारी्मा आव्लाना ा मान देऊन, हलदुस्थानची व हलदुधमाची रात्रुंनदवग काळजी वलाणारे अगम्मस्थ ननवागी गुंर्त माच वळेीं उघडपणें प्रगट लोऊन, आपल्मा ाडक्मा देशाचा व गनार्तन धमाचा शीणिाग उर्तरण्माची खटपट करर्ती . मा मलात्म्मा गुंर्ताु्ं मा ननुःगीम ननष्ट्कामी कमुमोगा्मा र्तपश्चमेवरच आम्लाुं दीन दुबळ्मा मानवाुंचा गामानजक आनण राष्ट्रीम गुंगार चा ावमचा अगर्तो. आम्मा ऐनलक व पार ौनकक उन्नर्ती्मा नौकेचें गुकाणूुं जरी आम्मा लार्तीं अग ें , र्तरी र्ती नौका

अनुक्रमणिका

अज्ञानपुंकाुंर्त रूरू्तुं न देण्मागाठीं ले नदव्म मलात्मे आपल्मा र्तपश्चमेचीं गवु फळें आम्लाुं मानवाु्ं मा कल्माणागाठीं आज मुगानुमुगें गमपुण करीर्त आ े आलेर्त, अगा आम्लाुं

वेदानुयायी णिंन्दंुचा णवश्वास आले. आज िरर्तखुंडाुंर्त जी जागनृर्त झा ी आले; आत्मोद्धाराचा आनण आत्मोद्धाराबरोबरच जगदुद्धाराचा जो प्रश्न आज रात्रुंनदवग हलदी जनरे्त्मा अन्र्तुःकरण-कपाटावर गारख्मा धक्क्मा देर्त आले; आमची वाट चुक ी आले, आम्ली आत्मस्वरूपा ा पारखे झा ों आलोर्त, नदगर्तें लें स्वरूप, िागरे्त ली गुंस्कृनर्त आनण करर्तों लें कमु आम्मा पूवुपरुंपरे ा अनुगरून नालीं, अशी जी जागनृर्त आज गाऱ्मा िरर्तखुंडाुंर्त उत्पन्न झा ी आले, नर्त्मा पाठीशीं मा गुंर्ताुंचीच इ्छाशनि आले, लें नवगरर्ताुं कामा नमे. अथात् गामानजक आनण राष्ट्रीम चळवळी्मा जोडीनेंच

हिंदु धमु आणि सुधारिा ला प्रश्न नर्तर्तक्माच नेटानें आम्मा नवचारके्षत्राुंर्त गुंचार करूुं ागावा, मार्त आश्चमु र्तें कग ें? गध्माुं नवचार गुरू झा े आलेर्त. आनण आचारा ानल थोडा प्रारुंि झा ा आले. ननरननराळे नवद्वान् धमुगुधारणा कशी करावी हकवा करर्ताुं मेणें शक्म आले, माबद्द चे आपाप े प्रमानणक नवचार बो ून दाखवूुं ाग े आलेर्त. नलन्दु धामाचें प्राचीन व्मापक व उदात्त रूप पार बद ून जाऊन त्मा ा गाुंप्रर्तचें अनर्त गुंकुनचर्त, क्षुद्र आनण लीनदीन स्वरूप काुं प्राप्त झा ें , माचीं प्रमेमें गोडनवण्माुंर्त कोणी गुुंग झा े आलेर्त. नलन्दु धमानें आप ी प्रचन र्त प्रनर्तगामी वृनत्त गाफ झुगारून देऊन, चा ू मन्वुंर्तरा्मा ओघाशीं केवळ अनुगामीच नव्ले, पण गमगामी कगें बनावें माचानल मुंत्र गाुंगर्त आज नकत्मेक मलात्मे आपल्मा कानाशीं ागर्त आलेर्त.

णिंन्दु णमशनरी सोसायटी गारखी गुंस्था अत्मुंर्त व्मापक धोरणावर धमाचें शुद्ध स्वरूप जनरे्तपुढें माुंडून ‘देवा जगीं वाढनव नलन्दु धमु’ अशी उच्च मलत्त्वाकाुंके्षची रु्तर्तारी फुुं कीर्त पुढें गरगाव ी आले. मा गुंस्थेचा प्रारुंि नदी्मा उगमाप्रमाणें अगदीं लान आनण क्षुल्लक नदगर्त अग ा, र्तरी नर्तचें बीज फार गकग आले; इर्तकें च नव्ले र्तर जे नलन्दुधमाचे धोरणी प्रनर्तस्पधी आलेर्त, ज्माु्ं मा डाुंवपेंचावर मा गुंस्थेनेंउघड उघड स्वारी करण्माचें आप ें धोरण न डगमगर्ता जालीर के ें आले, त्माुंनीं मात्र मा गुंस्थे्मा िावीं कामुव्मापृ्तत्वाचा आडाखा आगाऊच आजमावनू ठेवनू, त्माप्रमाणें

णडफेन्न्सवची तयारी आर्ताुंपागूनच मोठ्या काळजीनें चा नव ी आले. नलन्दु नमशनरी गोगामटी ला काळा्मा उदराुंरू्तन बालेर पड े ा कक अद िरु्त चमत्कार आले. नवचैर्तन्माची ली कक धगधगीर्त नठणगी आले. नलन्दुधमाचा कागावीग झा े ा प्राण वाुंचवनू त्माचें पुनरुज्जीवन करणारी अमृर्तगुंजीवनी आले. नलचा प्रर्ताप आज कळणार नालीं. नशवाजी मलाराजाु्ं मा प्राथनमक प्रमत्त्नपरुंपरे ा नाक डोळे मुरडून त्माुंचा नधक्कार करणाऱ्मा बड्ाबड्ा मराठे गरदाराुंप्रमाणे आज आमचे नामधारी आचामु व शात्रक्ीपुरोनलर्त मा अल्पवमी कोम बान केकडे पालुन खुशा लाुंगोर्त हकवा नर्तची मनमुराद हनदा करोर्त, गररे्तशवेटीं नशवप्रिावापढुें जगें त्मा्मा गर्मवष्ठ

अनुक्रमणिका

प्रनर्तस्पध्मांनीं नबनशरु्त माना वाुंकनवल्मा, त्माचप्रमाणें मा नलन्दु नमशनरी गोगामटी ा लेच आचाम ुआनण लेच शात्रक्ी पुंनडर्त

णचरायु भव अगा आशीवाद गग्ददीर्त अुंर्तुःकरणानें नदल्मानशवाम खाग रलाणार नालींर्त. नलन्दु नमशनरी गोगामटी ज्मा का ोदराुंरू्तन मदृ्छेनें बालेर पड ी, त्माच काळा्मा उदराुंर्त नर्तचा िावी पराक्रम गाुंठनव े ा आले. मा गोगामटीचा पराक्रम वरु्तमान काळा्मा इनर्तलागाुंर्त गाुंपडामचा नालीं, र्तो िनवष्ट्म काळा्मा इनर्तलागाुंर्त रेनडमम्मा अक्षराुंनीं न लून ठेव े ा आले. शेंकडों म ै ाुंबवर पगरणाऱ्मा आपल्मा नवशा िजुगणाुंनीं रत्नाकराग िेटण्मागाठी फोंफावर्त जाणाऱ्मा प्रचुंड हगधु गुंगा मलानदाु्ं मा उगमाजवळी गूक्ष्म नझरपणाऱ्मा झऱ्माप्रमाणें गध्मा मा उदमोन्मुख गुंस्थेची स्स्थनर्त आले. गुंस्थेचें गाुंप्रर्तचें स्वरूप व अवगान नर्त्मा कामा्मा आनण ध्मेमा्मा मानानें नकर्तीनल अल्पर्तम िाग ें हकवा खरोखरीच अग ें र्तरी नर्तनें जें आपल्मा

ध्येयाचें णनशाि उंच फडकणवलें आले. त्मा नर्त्मा उदात्त लेरू्तुंनींच नर्त्मा स्मारकाचा पामा काममचा बगनव ा आले, ली गोष्ट नाकबू करून चा ामचें नालीं. नलन्दु नमशनरी गोगामटी्मा करु्तबगारीचा प्रश्न नर्त्माुंर्तल्मा कामुकत्मा मुंडळीवरून न गोडनवर्ताुं, नर्त्मा ध्मेमाु्ं मा उच्चर्तम िरारीवरूनच गोडनवण्माचा कोणी प्रमत्त्न केल्माग, मा गुंस्थेचा िरर्तखुंडा्मा कामुिनूमकेवर जो अवनचर्त अवर्तार झा ा आले, त्माुंर्त नलन्दुधमा्मा िनवर्तव्मरे्तचीं बरींचशीं कठीण कठीण गनणर्तें अगदीं गु ि व गोप्मा रीर्तीनें गोडनवण्माची गुरुनकल्ली खाग गाुंपडे . आज ा नलन्दुधमु कोण्मा स्स्थर्तींर्त आले? नक्रस्र्ती धमाचा उदम लोण्मापूवी नकमानपक्ष चार लजार वर्ांवर ऋग्वदेानद चरु्तवेद आनण गाुंप्रर्त्मा मनूुंर्तनल मोठमोठ्या पट्टी्मा र्तत्त्ववते्त्माु्ं मा अक ा गुुंग करणारीं आमचीं र्तीं नदव्म उपननर्दें ननमाण करणारा

आमचा हिंन्दुधमु णर्वंत आिें काय? मेल्मा माणगा ा नजवुंर्त आनण नपुुंगका ा मदु बननवणारा िगवग्दगीरे्तचा कोलीनूर ज्मा्मा मस्र्तकावर अनवस््छन्न गनार्तन वैिवरे्तजाचा अनिरे्क अझनूनल करीर्त आले, त्मा आम्मा नलन्दुधमा ा जगाुंर्त काुंलीं मान आले काम? ‘मी नलन्दु आलें’ अगें मोठ्या लर्ानें आनण अनिमानानें गाुंगण्माुंर्त वाटणारी ककप्रकारची धन्मर्ता र्तरी आज नलन्दु म्लणनवणाऱ्माुंर्त रानल ी आले काम? गाऱ्मा जगर्तीर्त ावर गाुंप्रर्त रूढ अग ेल्मा अनेक धमांर्त प्रमाणिरू्त अग े ा ‘ककमेवानद्वर्तीमम्’ चा नदव्म मुंत्र अत्मुंर्त प्राचीन काळीं ज्मा उदार नलन्दुधमानें त्माुंना घ्मा घ्मा म्लणुन आग्रल करुन नशकनव ा; अध्मात्म नवदे्य्मा गूढ र्तत्त्वाु्ं मा गोपपनत्तक उ गड्ाुंचें िाुंडार उघडें ठेवनू जगाुंर्ती गवु मानवजार्ती ा ज्मानें गवात्मकै्म िावाचा पनल ा ‘श्रीगणेशा’ नशकनव ा; आनण ज्मा्मा मुि ज्ञानिाुंडाराुंर्ती रत्नें गवु िगूो ावर उधळ ीं अगर्ताुं, त्माुंर्तल्मा ककेका रत्ना्मा िाुंडव ावरच ककेक नवीन धमु नठकनठकाणीं ननमाण झा ा, त्मा नलन्दुधमाची आज्मा मन्वुंर्तराुंर्त काुंलीं मान्मर्ता आले काम? माचें उत्तर लेंच कीं

अनुक्रमणिका

नािंीं, नािंीं, मुळींच नािंीं!!। लरलर! आज हलदुस्थानाुंर्त कोयवनध हलदु अगून, त्माुंना ले शब्द बो वर्तार्त आनण न लवर्तार्त र्तरी कगे? हलदुधमा ा आज वाटे त्मा झोहटगानें वाटे र्तशा नशव्मा द्याव्मा, त्माची वाटे र्तशी व्माख्मा करून त्माची ना स्र्ती करावी, आनण त्माुंर्ती उदात्त र्तत्त्वाुंना वाटे र्तगा बाष्ट्कळ पेलराव चढवनू त्माुंची िर चव्लायावर लेळणा करावी, ली पनरस्स्थनर्त ननमूटपणें गलन करणारे हलदु प्राचीन आमांचे वुंशजच अगाव ेकाम? ज्मा नलन्दुधमा्मा गवुव्मापी उदराुंरू्तनच जगाुंर्ती प्राचीन अवाचीन राष्ट्राुंना हनरननराळ्मा धमुमर्ताुंचा पुरवठा झा ा, त्मा्माच अवनशष्ट अनुमामाुंना आज

णिंन्दुधमु मरो, णक्रस्ती धमु तरो ली कृर्तघ्न शापवाणी ऐकर्त स्वस्थ बगण्माची पाळी मावी काम? हलदु बाुंधवलो, प्रगुंग मेऊुं नमे, आ ा. आर्ता र्तरी डोळे नीट उघडा, आनण प्राचीन आमांचे रि जर खरोखर रु्तम्मा धमन्माुंरू्तन अनजबार्त नष्ट झा ें नगे , र्तर नलन्दुधमा्मा नरड्ा ा ाग ेल्मा कुकल्पनाु्ं मा आनण गुंकुनचर्त वृत्ती्मा र्तार्ती र्तडार्तड र्तोडून त्मा ा प्रथम मुि करा. त्माचे पूवीचे स्वार्तुंत्र्म त्मा ा द्या. म्लणजे मग हलदुधमाचें गाम्राज्म गाऱ्मा जगावर पनुश्च कगें िरारर्तें र्तें पला. अनेक प्राणघार्तक नदव्माुंरू्तन आज हलदुधमु पार पड े ा आले. नलन्दुधमाचे टो ेजुंग बुरुज आज जरी प्रनर्तस्पध्मां्मा र्तोफाु्ं मा माऱ्मानें जमीनदोस्र्त झा े े अग े, र्तरी त्माचा गनार्तन पामा आज ानल अिुंग रानल े ा आले, ली गोष्ट नवगरूुं नका. माच पामावर गनार्तन हलदुधमांची पुनघटुना करून त्माचें वैिव वृहद्धगर्त करण्माचा मत्न आपण के ा पानलजे. ज्मा हलदुधमांनें अगदीं गढळ लार्तानें गाऱ्मा जगा ा आग्रल करकरून उत्तमोत्तम र्तत्त्वज्ञाना्मा मेजवान्माुंवर मेजवान्मा नदल्मा, त्मा ाच आज गानत्त्वक पोर्णाची मोर्ताद पाडावी, त्मा ा

कन्झ्पशन् आणि िंाटुणडसीझ ागावा, त्मानें ककदाुं काममचा राम म्लणावा म्लणनु आगाऊच नर्तरडी मडक्माची व्मवस्था करून त्मा्मा प्रनर्तस्पध्मांनीं वाट पलावी, ली काळीज चरचर नचरणारी स्स्थनर्त अुंर्तुःपर कधीनल गलन न लोणारी अशी नव्ले काम? मा ा उपाम काम? हलदु म्लणनवणाऱ्मा प्रत्मेक लान थोर व्मिीनें मा कामीं कशी मेलनर्त घेर्त ी पानलजे? माची पद्धनर्त ऐनर्तलानगक पुराव्माुंनींच शोधून काढ ी पानलजे. हलदुधमाचा ऱ्लाग काुं झा ा आनण र्तो कगा गुधारर्ताुं मेई माची खरीखुरी नवश्वगनीम मानलर्ती इनर्तलाग गाुंगे . वरु्तमानकाळा्मा बऱ्मा वाईट पनरस्स्थर्तीचे धागेदोरे िरू्तकाळाुंर्त गाुंपडर्ताुंर्त आनण त्माु्ं माच अनुरोधानें िावी काळ स्वगरुु्तल्म हकवा नरकप्राम करण्माची करु्तबगारी आपल्मा मनगटाुंर्त गाुंठनव े ी आले. हलदुधमा ा क् ैब्म काुं आ ें आनण हलदु्मा जगनवख्मार्त गुंस्कृर्ती ा इर्तर गुंस्कृर्ती्मा पढुें मान काुं वाुंकवावी ाग ी, माचें उत्तर िरू्तकाळचा इनर्तलाग स्पष्ट स्पष्ट देई . हलदुधमावर आजपमंर्त जीं जीं गुंडार्तरें आ ीं आनण ज्माु्ं मा नदव्माुंरू्तन त्मा ा ‘मेन केन प्रकारेण’ ननगटून जेमरे्तम जीव बचवावा ाग ा, त्माुंर्त

इस्लाम धमाची मोिंीम ली मुख्म लोम. अथात् मा मोनलमे्मा नदव्माुंरू्तन पार पडर्ताुंना हलदुधमुप्रचारकाुंची आनण खुद्द हलदुधमाची स्स्थनर्त कशी लोर्ती, माचा ऐनर्तलानगक दृष्ट्या आपण नीट छेडा ावल्मानशवाम हलदुधमा्मा िावी

अनुक्रमणिका

पराक्रमाचा नकाशा रेखाटर्तो मेणार नालीं. अथात् ऐनर्तलानगक गुंशोधनागाठी अवश्म ागणारी ननस्पृलर्ता आनण ननिळे गत्मननणुमाथु ागणारी मनोवृत्तीची गमर्ता आनण ननुःपक्षपणा मा गोष्टींचा नबनमुवुर्त बे्रक आम्मा नवचारगरणीग ाऊन आम्ली आर्ताुं अनधक पाल्लाळ न ावर्ताुं

पुण्यश्लोक मिंंमद पैगंबर आनण त्मानें स्थापन के े ा इस् ाम धमु माु्ं मा इनर्तलागाुंचें त्रोटक परुंरु्त गूक्ष्म नववचेन करण्माकडे वळर्तों. गाधारणर्तुः पानल ें र्तर गुमारें ९०० वर्ांपूवीं हगधुनदा्मा अ ीकडे ककनल मुग मान नव्लर्ता. खरे मुग मान म्लट े म्लणजे आरब. रे्त हलदुस्थानाुंर्त फारगे आ ेच नालींर्त. हलदुस्थानाुंर्त गध्माुं मुग मान म्लणनवणारे ोक अजमागें पाुंच कोटी आलेर्त. इराण व रु्तकुस्थान मा इस् ामी राष्ट्राुंर्ती मुग मानाुंची ोकगुंख्मा फि अडीच कोटी आले. म्लणजे गम्राट पुंचम जाजु बादशला माु्ं मा हलदी गाम्राज्माुंर्त इस् ामी गाम्राज्मापेक्षाुं मुग मानाुंची वस्र्ती दुप्पट आले. ली गोष्ट नवशरे् क्षाुंर्त ठेवण्मागारखी आले. लें अगें का? हलदुस्थानाुंर्तच मुग मानाुंची इर्तकी जास्र्त वस्र्ती काुं? खरें पानल ें र्तर प्रथम इकडे फार मुग मान आ ेच नालीर्त; बरें जे काुंलीं आ े त्माुंनीं बरोबर बामकानल आनणल्मा नव्लत्मा. परुंरु्त राज्म ोिानें आनण धमुप्रगारा्मा मलत्त्वाकाुंके्षनें त्माुंनीं हलदुस्थानाुंर्त आप ा गुंगार थाटर्ताुंच

णिंन्दु णियाशंीं लग्नें लावलीं आनण त्माु्ं मा वुंशाचा मेथे व ेनवस्र्तार वाढ ा. नशवाम इस् ाम धमाचा चाुंदर्तारा र्त वारी्मा जोरावर नलन्दुस्थान आक्रमण करूुं ागर्ताुंच, बळजबरीनें हकवा आपखुर्ीनें बाटून मुग मान झा ेल्मा ाखों नलन्दुुंची त्माुंर्तच िर पड ी आनण अशा रीर्तीनें हलदूुं्मा नलन्दुस्थानाुंर्त मुगल्मानाुंची ोकगुंख्मा िरािर वाढर्त गे ी. मावरून लें अगदीं स्पष्ट लोर्त आले कीं, आजचे हलदुस्थाुंनाुंर्ती मुगल्मान म्लणनवणारे आमचे देशबाुंधव ले पूवाश्रमींचे आमचे हलदुबुंधूच लोर्त. गाष्टी प्राुंर्ताुंर्तल्मा नक्रस्र्ती बाुंधवाुंप्रमाणेंच ले आमचे गारे

णिंन्दी मुसलल्मान पूवीचे अस्सल हिंदूच अगल्मामुळें हलदुस्र्तान आप ा मामदेश आले, ला अनिमान बाळनगण्माचा त्माुंना हलदूइर्तकाच अनधकार आले, लें अनधक नवशद करून गाुंगणे नको. इस् ाम धमाचा मुख्म उत्पादक मलुंमद पैगुंबर माचा अवर्तार, त्माची धोरणी करु्तबगारी आनण अल्पावकाशाुंर्त त्मा्मा धमानुमामाुंची झा े ी िरिराट इत्मानद गोष्टी इर्तक्मा चमत्कारपूणु आलेर्त कीं मानवी अुंर्तुःकरणा ा आश्चमानें थक्क करून गोडणारी मागारखी दुगरी लकीकर्त जगा्मा उप ब्ध इनर्तलागाुंर्त दुगरी नमळणें शक्म नालीं. ककया मलुंमदा्मा करु्तबगारीनशवाम बालेरची कोणत्मानल प्रकारची चेर्तना हकवा कग ीनल मदर्त नगर्ताुंना, केवळ ८० वर्ा्मा अवधींर्त हगधूनदापागून पोरुु्तगा पमंर्त अनण आरबी गमुद्रापागून व्लोल्गानदीपमंर्त कका आरबी दनरद्री कुटुुंबाुंर्ती मनुष्ट्मानें आपल्मा नवीन धमुमर्ताचा प्रगार ककजार्त करण्माग गमथु व्लावें, ला ‘न िरू्तो न िनवष्ट्मनर्त’ अगा चमत्कार कोणा्मा अुंर्तुःकरणाुंर्त कौरु्तका्मा ऊमी उठनवणार नालीं? स्वधमानिमाना्मा आवशेाुंर्त मलुंमदानुमामी खुशा वाटे र्तर म्लणोर्त कीं इस् ाम धमा्मा मा र्तीव्रर्तम प्रगारा्मा मुळाशीं मलुंमदानें आत्महचर्तनाुंरू्तन ननमाण के ेल्मा ‘कको देवुः’ मा मुख्म र्तत्त्वाची पे्ररणा लोर्ती; परुंरु्त धार्ममक िावने्मा के्षत्राबालेर हकनचत् मेऊन ऐनर्तलानगक आधारा्मा दुर्मबणींरू्तन पालूुं ागर्ताुंच ला ननणमु मू र्तुः चूक आले, अगेंच दृष्टीग पडे . ‘देव कक [“….The creed of the man who is said to possess the true Veda is singularly simple. He believes in the unity of all beings. In other words, that there is but one real Being in the universe, which Being also constitutes the universe… This one Being is thought of as

अनुक्रमणिका

the Great Universal Spirit.”–Indian Wisdom. –p. 36.]आले’ मा गनार्तन र्तत्त्वाचा कणा निस्र्ती शका्मा पूवी कमींर्तकमी आठ लजार वर् ेगनार्तन वैनदक धमानेच फुुं क े ा आले.

अनुक्रमणिका

मंडळाच्या अध्यक्ाचें णनवेदन

सदेव सो्येदमग्र आसीदेकमेवाणितीयम्। तिैक आिुंरसदेवमग्र आसीदेकमेवाणितीयम्

त्मात्सतः सज्जायत ॥१॥ छान्दोग्मोपननर्द अ. ६ खुं. २. ‘ककमेवानद्वर्तीमम्’ चे गनार्तन र्तत्त्व प्रथम ज्मा उपननर्दाुंनीं प्रगट के ें त्माुंचा काळ पानल ा (नक्र. श. पू. ५०० वर्)े कीं मलुदी इस् ाम निस्र्ती इत्मानद धमा्मा प्रचारकाुंनी अगदीं अ ीकडे त्माची मोठ्या चाणाक्षपणानें नक्क करून आपापल्मा धमुमर्ताु्ं मा द्वारें त्माची मलर्ती वाढनवण्माचाचस्रु्तत्म उपक्रम के ा अगें म्लणणें प्राप्त लोर्तें. शलाजलान बादशलाचा पुत्र दाराशखेो माुंनीं जेव्लाुं उपननर्दाुंचीं पर्मशमन िार्ेंर्त िार्ाुंर्तरें करनव ीं रे्तव्लाुंनल माच मर्ताचा त्मानें पुरस्कार केल्माचें इनर्तलागाुंर्त नमूद आले. हलदूुं्मा ज्मा गनार्तन वैनदक धमानें अत्मुंर्त प्राचीन काळापागून मानवी गृष्टी्मा उच्च नीच प्रवृत्ती ा पोर्क अशा ननरनराळ्मा

सोईस्कर तत्तवाचंा मुबलक भरिा करून, क्रमाक्रमानें–आत्मगुंस्कृर्ती्मा पनरणर्ती्मा पामरीपामरीनें–अखेर ननगुणु ननराकार ‘कको देवुः’ ्मा गनार्तन गत्म र्तत्त्वाची खरीखुरी नबनचुक ओळख पटनवण्माइर्तकी धोरणी उदारमनस्कर्ता प्रगट के ी; ज्मा हलदुधमानें ‘नेचर वर्मशप’ –ननगगपूुजनापागून र्तों र्तलर्त ‘ककमेवानद्वर्तीममाा् ।’ पमंर्त्मा ईश्वरप्राप्ती्मा गव ुगाधनाुंचा आपल्मा र्तत्त्वपनरर्देंर्त नबनर्तोड गुंग्रल के ा. र्तोच हलदुधमु त्माुंर्तल्मा अवघ्मा ककाच र्तत्त्वाचा पुरस्कार करणाऱ्मा कखाद्या का ्मा नवीन धमुपुंथापुढें लाुं लाुं म्लणर्ताुं नचरडून लर्तब लोई , लें नवधान गवुगाधारण बुद्धी ागुद्धाुं कधीं पटावमाचें नालीं. इस् ाम धमाचा अत्मुंर्त अल्पावकाशाुंर्त इर्तका जबरदस्र्त फै ाव लोण्माग ननव्वळ धमुर्तत्त्वापेक्षाुं मलुंमदाची आडाखेबाज

धोरिी व्यावािंारीक दृष्टी हकवा ज्मा ा आपण अ ीकड्मा मनूुंर्त ‘नडप् ोमगी’ अगें म्लणर्तों, र्तीच नवशरे्र्तुः कारणीिरू्त कशी झा ी व ली नडप् ोमगी ६ व्मा शर्तकाुंर्ती हलदुधमा्मा गुंकुनचर्त मनोवृत्ती्मा प्रवरु्तकाुंर्त अज्जीबार्त ऱ्लाग पाव े ी आढळल्मामुळेंच मलुंमदा्मा चाुंदर्ताऱ्माचा गवुग्रागी शल हलदूुं्मा स्वस्स्र्तका ा नबनचकूममी कगा ाग ा, लें पालाण्मागाठीं इस् ाम धमा्मा उत्पनत्तप्रगाराचा इनर्तलाग आपणाुंग प्रथम थोडक्माुंर्त पानल ा पानलजे. मलुंमद ज्मा आरबगमाजाुंर्त अवर्तीणु झा ा, रे्त आरब ोक पूवी कटे्ट मूर्मर्तपूजक लोरे्त. मक्का मेथी गुप्रनगद्ध काबा्मा मुंनदराुंर्ती ३६० ननरननराळ्मा मूर्तीची रे्त िनििावानें पूजा अचा करीर्त अगर्त. आरबस्र्तान्मा गव ुिागाुंरू्तन मेथें मोठी मात्रा िरर्त अगें. मा आरबी ोकाुंनशवाम मूर्मर्तपूजकाचे अनेक दुगरे पुंथ आरबस्र्तानाुंर्त लोर्तेंच. नकत्मेक आरब नर्तबटेाुंर्ती ामाु्ं मा बौद्ध धमाचे अनुमामी लोरे्त, र्तर पुष्ट्कळाुंनीं नक्रस्र्ती धमाची दीक्षा घेऊन त्माचानल थोडाबलुर्त प्रगार आपल्मा देशबाुंधवाुंर्त के े ा लोर्ता. फार काम पण ज्मा ककेश्वरी मर्ताचा पुरस्कार व प्रगार करण्माकनरर्ताुं मलुंमदाचा अवर्तार झा ा अगें त्माचेअनुमामी मानर्तार्त; र्तें ककेश्वरी मर्त, रोमन ोकाु्ं मा छळाुंमुळें उत्तर गीनरमाुंरू्तन दनक्षण आरबस्र्तानाुंर्त पळून आ ेल्मा मलुदी ोकाुंनी मा आरबाुंर्त बरेंच प्रचन र्त के ें लोर्तें. मावरूनच इस् ामी धमु म्लणजे मलुदी आनण नक्रस्र्ती धमाची

अनुक्रमणिका

नवीन सुधारलेली आवृत्ती अगे म्लणर्तार्त रे्त काली खोटे नाली. मलुंमद पैगुंबर मा ोकोर्तार मलापुरुर्ाचें कूळ हकवा मूळ गाधूुं्मा आनण नदी्मा कुळामुळाप्रमाणें शोधीर्त बगण्माुंर्त लाुंशी नालीं. त्माची वृनत्त पनलल्मापागूनच हचर्तनमग्न आनण शुंधक अगे. वमा्मा २५ व्मा वर्ी नगरीमा प्राुंर्ताुंर्त त्मा ा मेशू नक्रस्र्ता्मा धमांची काली मानलर्ती झा ी. परुंरु्त त्माुंर्ती

णपता, पुत्र आणि पणवत्र आत्मा मा त्रमीचा घोटाळा कालीं त्मा ा मानव ा नालीं. आनण अखेरीग ‘देव ककच आले’ लें र्तत्त्व त्माने आप ें नननश्चर्त ध्मेम ठरवनू कका नवीन धमाचा प्रगार करण्माचा उपक्रम के ा. नवीन मर्तप्रनर्तपादकाुंचा छळ न झाल्माचा दाख ा जगा्मा इनर्तलागाुंर्त नालीं; मग मलुंमदच मा ननममा ा अपवाद कगा लोई ? मक्कें र्ती काबा्मा मुंनदराचे धार्ममक रखवा दार खुरेश ोक माुंनी त्माचा अत्मुंर्त छळ के ा; म्लणून त्माने इ. ग. ६२२ मध्मे मनदनेग प्रमाण के े.रे्तथे त्मा्मा अनुमामाुंची गुंख्मा वाढ ी. रे्तथे त्मानें ककेश्वर मर्ताचा पुरस्कार करण्मागाठी ‘मशीद उल्नबी, बाुंध ी; परुंरु्त जगजगे त्मा ा अनधकअनधक अनुमामी नमळू ाग े र्तगर्तगा त्माुंचा व खुद्द मलुंमदाुंचा खुरेश ोक अनधकअनधक छळ करू ाग े. त्मावळेी मलुंमदाने जी मुनि ढनव ी र्तीवरून त्माचा आत्माुंनर्तक धोरणीपणा व्मि लोर्तो. मा मुिीर्तच त्मा्मा गाऱ्मा चनरत्राचें बीज आनण नडप् ोमगीचें वमु गाुंपडर्तें. करवी, नुगत्मा मुिी्मा हकवा पार ौकीक ऐश्वमा्मा काल्पननक गप्पावजा आश्वागनाुंवर कखाद्या नव्मा हकवा जुन्मा धमाचा इर्तका अल्पावकाशाुंर्त कवढा अनर्तनवस्रृ्तर्त प्रगार लोणें कधींनल शक्म नाली. नुगत्मा प्रनर्र्ताु्ं मा हकवा पैगुंबराु्ं मा व्माख्मानाुंनी पार ौनकक गुखा्मा आशनेें चैर्तन्मपूणु लोऊन जाण्माइर्तकी जर ली मानवी दुननमा ग्रलणक्षम (susceptible)बन े ी अगर्ती, र्तर पे्रनर्र्ताुंना आनण पैगुंबराुंना जन्मश्रणेीं्मा चक्रावर नफरवनू व्माख्मानें देवनवण्माची देवा ानल जरूर पड ी नगर्ती. मानव प्राणी नकर्तीली नवचारक्षम आनण गुनक्षनशर्त झा े अग े र्तरी त्माची मनें जशीं ऐलीक भमाुंशा्मा गड्ड्ड्ाकडे चटकन वळर्ती . र्तशीं र्तीं पार ौकीक पारमेश्वरी ऐश्वमा्मा नुगत्मा कोरड्ा गप्पाुंनी ककदम लुरळून जाऊन काुंली अनद्वर्तीम क्राुंनर्त हकवा अद िरु्त पराक्रम करावमाग उदु्यि लोर्ती , लें शक्मच नदगर्त नालीं. मग आरब ोक र्तर उघड उघड रानटीच लोरे्त. मलुंमदा्मा

अनुक्रमणिका

ह िंदधुर्माच ेहदव्य आणि सिंस्कृत िंचम सिंग्रमर्

इस्लाम धमाची मोिंनी

त्माु्ं मावर पड ी, त्माुंना ईश्वरप्राप्तीचा खरा माग ु गाुंपडल्मामुळे रे्त आनुंदाने बलेोर् झा े आनण म्लणनू इस् ाम धमाचा प्रगार वावटळी्मा वाऱ्माप्रमाणे गवु आनशमाखुंडिर करण्माचें त्माुंना गामर्थमु आ ें , मा नवधानाची गमुनिकर्ता केव्लाुंली कोणा ा पटणार नालीं. आर्ताुंपमंर्त मलुंमद नुगर्ता शाुंर्तमागी नवधमुप्रगारक लोर्ता. त्मा्मा प्रमत्नाु्ं मा मानानें त्मा ा नमळा े े अनुमामी फारगे नव्लरे्त आनण त्माचा छळली बराच लोर्त लोर्ता. म्लणनू त्मानें आप ी शुद्ध धार्ममक अशी पे्रनर्र्त-वृनत्त चटकन बाजू ा ठेव ी आनण कखाद्या गाध्मा प्रपुंची मलत्वाकाुंक्षी मनुष्ट्माप्रमाणे कक

ईश्वरी िुंकुमाचा र्ािंीरनामा

जालीर के ा त्मार्त त्मानें अगा स्पष्ट खु ागा के ा कीं, “यापुढे मी सागंतो िंा धमु रे् ऐकिार नािंींत, त्यासं तरवारीने हर्कावें. लढाईत यश आल्यास शतंू्रची धनदौलत आपिासं णमळेल. बरें, मृत्यचू आला तर मिंत्पुण्य लागून स्वगाचा दरवार्ा आपिासं खुला िंोईल.”मा जालीरनाम्मामुळें मलुंमदाचा आजपमंर्तचा शाुंर्तरे्तचा धार्ममक बाणा जाऊन त्माचें पमुवगान खाडकन शुद्ध ौनककी अशा ष्ट्करी बाण्माुंर्त झा ें . का चा मोक्षदार्ता मलुंमद आज राज्मे कमनवणारा शूर मोद्धा बन ा. ष्ट्करी बाण्माचा अशा रीर्तीनें पुकारा लोर्ताुंच रानटी आरबाुंना आमर्ताच चेव आ ा. राज्मपदप्राप्तीची आशा, ुटीचा ोि, कीर्तीची आकाुंक्षा आनण कवढें गगळे केल्मावर अखेर

स्वगीय सौख्याची गॅरन्टी मामुळें लाुं लाुं म्लणर्ताुं मलुंमदािोंवर्ती त्मा्मा इस् ामी धमाची दीक्षा घेर्त े े ष्ट्करी बाण्माचे लजारों ोक आपआपल्मा शत्रक्ात्रक्ाुंगल िरािर जमा झा े. ष्ट्करी गामर्थमु प्राप्त लोर्ताुंच नवधमुप्रगाराकनरर्ताुं रु्तुंब मुद्धें लोऊुं ाग ीं आनण मलुंमद नवजमी लोर्त गे ा. ढाईर्त नमळा े ी ूट गवांनी गारखी वाटून घ्मावी अगा आणखी कक इश्वरी जालीरनामा प्रनगद्ध करून त्मानें आपल्मा अनुमामाुंची िनि गुंपादन के ी. नुंर्तर मनदनेंरू्तन शजेार्मा प्राुंर्तावर लल्ले करण्माग मलुंमदा्मा फौजा िडािड रवाना लोऊुं ागल्मा. ुटीचा मुब क पगैा नमळू ागल्मामुळें त्माु्ं मा अनुमामाुंची गुंख्मा कल्पनार्तीर्त वाढून त्माु्ं माुंर्त नवधमाचे वारें बेफाम नशर ें आनण धमा्मा नावावर कक प्रकारचें नवीन राज्म स्थापन लोऊन अखेर

धमोपदेशक मिंंमद रार्ा बनला आर्ताुंपमंर्त कोणत्मानल धमा्मा कोणत्मानल प्रवरु्तका ा जें कामु-अथात् नवस्रृ्तर्त धमुप्रगाराचें कामु-ननवळ नजिे्मा टकळीनें गाध्म करर्ताुं आ ें नालीं, र्तेंच कामु मलुंमदाने र्त वारी्मा पात्मा्मा धमकीवर रे्तव्लाुंच घडवनू आण ें . परुंरु्त नुगत्मा र्त वारीनें इस् ाम धमाची वृनद्ध झा ी अगें नव्लें, र्तर इस् ामा्मा नशकवणीनें मुग मानाुंग र्त वार गाजनवण्माचें गामर्थमु आ ें त्माुंचीबुनद्धमत्ता नव क्षण र्तीव्र के ी, लेंनल नवशरे् क्षाुंर्त ढेव ें पानलजे. ज्मा मके्कनें त्मा ा इ. ग. ६२२ मध्मे लद्दपार के ें , त्माच मक्का शलरावर इ. ग. ६३० गा ी मलुंमद आपल्मा दला लजार ष्ट्करी अनुमामाुंगल चढाई करुन आ ा. शलराचा पाडाव करून काबा्मा

अनुक्रमणिका

मुंनदराुंर्ती मूर्तीचा नवध्वुंग करुन आपल्मा इस् ाम धमाचा रे्तथे प्रचार चा ूुं के ा. अशा रीर्तीने ोकोत्तर पराक्रम गाजवनू धमु आनण राजकारण माु्ं मा गुंमोगाने रानटी आरबाुंचे कक मोठे गुनवघ व ब ाढ्य राष्ट्र बननवणारा पैगुंबर मलुंमद आपल्मा

इस्लाम धमाचें अमर स्मारक मागें ठेवनू गन ६३२ र्त शाुंर्त झा ा. त्मा्मा मतृ्मनूुंर्तर केवळ ८० वर्ां्मा अवधींर्त त्मा्मा आरब अनुमामाुंनी नुगर्तें आरबस्र्तानच नव्ले, र्तर इराण, नगनरमा, पनश्चम रु्तकुस्र्तान, हगध, इनजप्त आनण स्पेनचा दनशण िाग काबीज करून त्मावर आप ी इस् ामी गत्ता प्रस्थानपर्त के ी. रे्त जेथें जेथें मु ूख काबीज करीर्त गे े, रे्तथल्मा ोकाुंना र्त वारी्मा पात्मा्मा जोरावर आपल्मा धमार्त खेंचून घेर्त ें , हकवा जेथें र्त वारीची गनि आनण उपदेशाची मुनि फो ठर ी रे्तथे जबरदस्र्त खुंडणी्मा ठणठणीर्त दुंडवगु ीवर त्मा त्मा ोकाुंची मृत्मपूागून मुनि के ी. हलदुस्थानाुंर्त इस् ाम धमाचा प्रगार कगा झा ा आनण त्मा्मा प्रवरु्तकाु्ं मा ला चा ीचा नलन्दुधमावर आनण हलदु राज्माुंवर काम पनरणाम झा ा, लें पलाण्मापूवी मलुंमदाु्ं मा

इस्लामी धमाचा व्याविंाणरकपिा आपण पृथक्करणागाठीं घेर्त ा पानलजे. मलुंमदाने आपल्मा धमुप्रगारा्मा नमशनमध्मे जो कक प्रकारचा व्मावलानरकपणा (business tactics)बेमा ूम रीर्तीने नमश्र के ा; त्मावरुनच त्मा्मा अचाट बुनद्धमते्तची आनण र्तीक्ष्ण धोरणीपणाची खरीखुरी गाक्ष पटरे्त. मलुंमदाचा मुख्म लेरू्त ला लोर्ता की, जगाुंर्ती ननरननराळ्मा धमुपुंथाना अजीबार्त नष्ट करुन त्माना कक धमु द्यावा आनण आपल्मा स्वदेशबाुंधवाुंग कक नीनर्त आनण कामदा माुंनी गुबदु्ध करून त्माु्ं मा िाग्मोदमाची गुरूनकल्ली त्माु्ं मा लार्ती द्यावी. गवुत्र ऐक्म, कका िगवुंर्ताचे िजन आनण अनेक धार्ममक बुंडाुंची गोंगे ढोंगे माुंचा नामनाट अशा नत्रदळी ध्मेमाचा मलुंमदाचा लेरू्त लोर्ता. इर्तर धमुप्रचारकाुंप्रमाणे र्तो जर नुगर्ता उच्चर्तम धमुरलस्माचे पोवाडे नवश्वबुंधुत्वा्मा ढो कीवर गार्त बग ा अगर्ता. र्तर ला त्माचा लेरु्त इर्तका गफ लोर्ता ना परुंरु्त मलुंमदा्मा गुंबुंधाने नवशरे् कुरू्तल उत्पन्न करणारी गोष्ट म्लणजे त्माचा व्मवलानरकपणा ला लोम. मा व्मावलारीकपणानेंच त्मा्मा लारू्तन शुद्ध धमोपदेशाचें रु्तणरु्तणें नलगकावनू घेऊन त्मा ा र्तरवार नद ी. मा व्मावलारीकपणानेंच त्मा्मा नवधमा ा अगुंख्म अनुमामी नमळून, त्मा गवांना आपल्मा आत्मोद्धाराचा माग ु गाुंपड ा. मलुंमदा्मा अवर्तारापूवी रूम्मा बादशलानें नक्रस्र्ती धमु स्वीकार ा लोर्ता. त्माुंर्तनल पुनुः अनेक पुंथाुंची नखचडी आनण त्मा नखचडीमुळें र्तुंयािाुंडणाुंची गचडी लरलमेश चा ूच लोर्ती. जुन्मा मलुदी धमांर्तनल अनेक घोटाळे लोरे्तच. मा गवु िानगडी नमटवनू कका धमा्मा छत्राखा ीं गवांचे ऐक्म घडवनू आणण्माचें पुण्मकामु करणारा ककटा मलुंमदच लोम. ईश्वरा्मा कामागाठीं मुद्धार्त जम नमळवावे, नालीं र्तर त्माची थोरवी स्थापन करण्मागाठीं आप े प्राण खची घा ाव,े मा उदात्त उपदेशाने मलुंमदा्मा अनुमामाुंर्त कक प्रकार्मा

मदुुमकीचा संचार झाला. आरबस्र्तानाुंर्ती ोकाुंची गामानजक, राजकीम, औद्योनगक, शकै्षनणक आनण धार्ममक पनरस्स्थर्ती अत्मुंर्त ननराशाजनक व निकार अगल्मामुळे, इस् ामी धमाची दीक्षा घेर्ताुंच पूवी्मा रानटी, बेनशस्र्त आनण अक्क मुंद आरब वीराुंग, मलुंमदा्मा व्मावलानरकपणा्मा प्रत्मक्ष नशक्षणाने, आप े गवु ऐनलक मनोरथ गलज त्मा ा प्राप्त करुन घेर्ताुं आ ें . आपखुशीने हकवा बळजबरीनें वाटे त्मा ा मुग मानी धमांर्त

अनुक्रमणिका

मेण्माचा राजमाग[ुमुग मानी धमु स्वीकारर्ताना काुंलीं मोठा अवाढव्म नवनध करावा ागर्त अगे, अगें मुळींच नालीं. इस् ाम धमाचीं र्तत्त्व ेज्मा ा मान्म झा ीं र्तो मुग मान झा ा; म्लणजे ‘जो स्वर्तुः ा मुग मान म्लणनवर्तो र्तो मुग मान’ कवढाच काम र्तो नवनध. पण अशा रीर्तीने आपद्धमु म्लणून इस् ामी गोटाुंर्त नशर ेल्मा कोयवनध हलदूना ‘जो स्वर्तुः ा नलन्दु म्लणनवर्तो र्तो नलन्दु’ अग ा उ ट उर्तारा देऊन नलन्दु धमा्मा मालेरघरी परर्त आणण्माची अक्क आम्मा नलन्दुधमुप्रवर्तुकाुंर्त अगूुं नमे, मा आत्मघार्तकी पनरस्स्थर्तीचे वणुन कोणत्मा शब्दानीं करावें?] खु ा झाल्मामुळे इस् ाम धमा्मा प्रगाराबरोबरच मुग मानाुंची ोकगुंख्मा िरािर वाढ ी आनण त्माचे राष्ट्रीम मलत्व वृहद्धगर्त लोऊन, त्मा्मा अचाट करु्तबगारीचा मनलमा का पटावर अक्षमींचा खोद ा गे ा. अुंदाधुुंदी्मा नवगकळीर्त ोकस्स्थर्तींर्त गवु प्रकार्मा ऐक्माचा कवढा जबरदस्र्त जोम केवळ कका व्मिी्मा व्मावलारीक धोरणानें अत्मुंर्त अल्पावकाशाुंर्त ननमाण झाल्माचें उदालरण जगा्मा इनर्तलागाुंर्त इस् ाम धमानशवाम दुगरें नालीं. मुग मानाु्ं मा करु्तबगारीची कशीनल उ टगु ट छाननी करा, त्माुंर्त कक मुख्म गोष्ट नवशरे् आढळून मेरे्त र्ती लीच कीं धमु आनण राज्म मा दोन अन्मोन्मपोर्क गोष्टी त्माु्ं मा करुृ्तत्वाुंर्त बेमा ूम ककवटल्मामुळे

धमाच्या सबबीवर राज्य वाढलें , आनण राज्मा्मा गबबीवर धमाचा प्रगार लोऊन, अनुमामाु्ं मा वाढत्मा ोकगुंख्मेनें जगर्तीर्त ाुंवर मुग मानाुंची कक नवीन मलापराक्रमी राष्ट्रीम गत्ता चा ूुं झा ी. इस् ाम धमानिमानी आरब धमुप्रगाराकनरर्ताुं स्वदेशाबालेर जेव्ला हलडू ाग े, रे्तव्लाुं त्माुंना जे जे निन्न वणाचे व निन्न धमाचे ोक िेटर्त त्मा गवांग केव्लाुं जु मानें, केव्ला ा ुचीनें र्तर केल्लाुं मुिीजुिीनें त्माुंनीं ग्रागून आपल्मा जुटींर्त आण ें . अशा रीर्तीनें इराणाुंर्त े इराणी, रु्तराणाुंर्त े रु्तराणी, मोंगोन माुंर्त े मोंग , हलदुस्थानाुंर्त े आम,ु आनिकें र्त े नशद्दी वगैरे झाडून गारे मा नवीन धमांर्त नशरल्माबरोबर कक झा े. त्माुंना िाग्मोदमाचा अनिनव राजमाग ु खु ा झा ा. वैमनिक पराक्रम गाजवनू स्वर्तुः्मा बऱ्मावाईट बदु्धीचा नवकाग करण्माची गुंनध नमळा ी. ककजुटीनें ककाच ध्मेमाकनरर्ताुं कस्गून उद्योग करण्माची नवीन उते्तजक नशस्र्त ाग ी. जगा्मा पाठीवर वाटे नर्तकडे मनमुराद िटकून पराक्रम गाजनवण्माचें त्माु्ं मा अुंगी गामर्थम ु आल्मामुळें, ननरननराळ्मा राष्ट्राुंर्ती ननरननराळ्मा गुंस्कृर्तीचा आनण नवदे्यचा त्माुंना पूणु पनरचम लोऊन, रे्त अत्मुंर्त बलुश्रुर्त बन े.रे्त आप ा मूळस्विाव नवगर े आनण ककजुटीनें नवीन नवीन उद्योग करून खऱ्मा खुऱ्मा

लोकसंग्रिंाच्या र्ोरावर स्वराष्ट्राची स्थापना करण्माग गमथु झा े. नुगर्ता त्माुंचा धमु कक झा ा, कवढेंच नव्लेर्तर, कोणत्माली नठकाणी त्माुंना उच्च गुंस्कृनर्त आढळ ी र्तर रे्तथ्मा ोकाुंना रे्त आपल्मा इस् ाम धमा्मा गोटाुंर्त खेचनू आणून त्माुंची र्ती गुंस्कृर्तीनल आप ीशी करून टाकीर्त. वाटे त्मा पनरस्स्थर्तींर्तनल देशका वरु्तमानाचा नवचार न करर्ताुं हलदूुंप्रमाणे जुन्माुंगच नचकटून रालण्माची आत्मघार्तकी आनण राष्ट्रघार्तकी प्रवृनत्त इस् ामानुमामाुंनीं गाफ झुगारून नद ी. दुगऱ्माुंर्ती चाुंग ें अगे र्तें घ्मावें, त्मार्त नवीन गुधारणा करून त्माचा आपल्मा राष्ट्रोद्धारा्मा कामीं उपमोग करावा, ला खरा ोकगुंग्रलात्मक गुरूमुंत्र इस् ामाुंनी पाळ ा म्लणनूच त्माुंचा िाग्मोदम झा ा. ‘आधीं प्रपुंच करावा नेटका मग पलावें परमाथुनववकेा’ मा धोरणी र्तत्वाची खरी अुंम बजावणी मुगल्मानानींच के ी. ‘मराठा नर्तरु्तका मेळवावा, आप ा मलाराष्ट्र-धमु वाढवावा’ली गमथांची नशकवण मराठ्याुंनी दागबोधाुंर्तच गुुंडाळून ठेव ी. मुगल्मानानी मात्र ‘गापडे त्माग मुग मान करावा, आप ा इस् ामधमु वाढवावा’ ली मलुंमदाची आज्ञा अक्षरशुः अुंम ार्त आण ी.

अनुक्रमणिका

खरा लोकसंग्रिं इस्लामानेंच केला. आम्ली हलदु मात्र ोकगुंग्रला्मा, ककराष्ट्रीमत्वा्मा, वदेानिमाना्मा आनण िगवद्वीरे्त्मा कोरड्ा गप्पाच अझनू मारीर्त आलोर्त. वास्र्तनवक पानल े र्तर मुग मानाुंनी मा जगर्तीर्त ावर जो पराक्रम गाजनव ा र्तो नक्रस्त्माुंनानल गाध ा नालीं. राष्ट्रबुंधनाुंग धमाची आवश्मकर्ता नकर्ती आले, देश का वरु्तमानाप्रमाणे वरु्तन करण्माग धमानें प्रत्मेक व्मिीग नकर्ती व कगें पूणु स्वर्तुंत्र देण्माइर्तकी र्तत्वाुंची उदारमनस्कर्ता ठेव ी पानलजे आनण बद णाऱ्मा का ाप्रमाणें बद ण्माची नचवट प्रवृनत्त ोकाुंर्त प्रगुर्त करून त्माुंना आप ा राष्ट्रप्रपुंच प्रथम नीटनेटका थाटण्माची गुंनध काुं नद ी पानलजे, लें इस् ाम धमावरून नशकण्मागारखे आलें. निन्न जार्ती्मा, निन्न गुंस्कृर्ती्मा, निन्न परुंपरे्मा, निन्न निन्न मनोवृत्तीं्मा गवुराष्ट्रीम ोकाुंना इस् ाम धमानें ककत्र करून त्माु्ं माकडून ‘न िरू्तो न िनवष्ट्मनर्त’ अगा पराक्रम कगा गाजनव ा, माुंचे रलस्म आत्मोद्धारागाठीं धडपडणाऱ्मा प्रत्मेक राष्ट्रा ा आदशिुरू्त अगेंच आले. मुग मानी धमार्त गवु वणाचे, गव ुजार्तींर्त े आनण गवुराष्ट्राुंर्त े ोक आलेर्त. त्माुंना स्वधमाचा मोठा मोग्म अनिमान आले. रानोमाळ िटकणाऱ्मा रानटी धनगराुंना इस् ामाने राज्मपदाग कगें चढनव ें , लजारों वर्ा्मा अुंधुःकाराुंरू्तन त्माना बालेर कगें आण ें आनण धमु व राजकारण माु्ं मा जोडगोळीनें त्माुंना गारें जग पादाक्राुंर्त करण्माचें गामर्थम ुकगें नद ें , माचा इनर्तलाग नीट पानल ा कीं गमथु रामदागानी कुं ठशोर् करकरुन

आपला मिंाराष्ट्रधमु वाढवावा अगा ला टालो मलाराष्ट्रा्मा कानींकपाळीं फोड ा, त्माचा रलस्माथु अनधक नवशद करून गाुंगण्माची आवश्मकर्ता रलाणार नाली. इस् ामी धमार्त अनेक दोर् अगूनगुद्धाुं त्माची कवढीमोठी िरिराट कशी झा ी, माचें उत्तर त्मा धमाचा व्मावलानरक बाबींकडे अगणारा धोरणी क देऊुं शकर्तो. वाटे नर्तकडे िटकावें, वाटे र्तें खावें प्मावें, त्माुंग आपल्मा धमार्त ओढून आणावें, परजार्ती्मा व परधर्मममाु्ं मा नत्रक्माुंचा स्वीकार करून स्वधमी ोकाुंची गुंख्मा वाढवावी, इत्मादी व्मावलानरक मलत्वाचे अनेक प्रकार इस् ामी धमा्मा इनर्तलागाुंर्त जागोजाग आढळर्तार्त. आज ा हलदुस्थानाुंर्ती मुगल्मान गमाजाचा पूवेनर्तलाग पानल ा र्तर त्माुंची गारी ोकगुंख्मा मेथी च ोकाुंनी धमांर्तर केल्मामुळें व बीजगुंकरानें झा े ी आले. अथात् हलदुस्थानाुंर्ती मुगल्मान म्लणनवणाऱ्मा आम्मा देशबाुंधवाु्ं मा

संस्कृतीचा आत्मा आय ुआिें, रु्तराणी नव्ले. मा ककाच गोष्टीवरून मुगल्मानी धमा्मा गवुव्मापक के्षत्राचा नवशाळपणा उत्कृष्टपणें नगद्ध लोर्तो. गवु प्रकार्मा ोकाुंग आपल्मा धमार्त ओढून घेऊन, धमा्मा नाुंवाखा ी त्मा गवाची कक जार्त हकवा गुंघ र्तमार करण्माचा अद िरु्त गुण इस् ाम धमानेंच नशकवावा. ‘आप ा मलाराष्ट्र धमु वाढवावा’ ली शब्दमोजना गमथांनीं काुं के ी, माचें खरे रलस्म नलन्दुधमाचा इर्तर धमाशीं आ े ा गुंबुंधाचा रु्त नात्मक अभमाग केल्मानें खनचर्त उमगण्मागारखें आले. ‘मलाराष्ट्र धमु राखावा’ अशी िार्ा न वापरर्ताुं ‘मलाराष्ट्र धमु वाढवावा’ अशी शब्दमोजना ज्माअथी ठागून के े ी आले, त्माअथी धमांर्तरामुळें हलदूुं्मा राष्ट्रीम गुंघगिीवर झा े ा, लोर्त अग े ा आनण लोणारा िमुंकर आघार्त त्मा मलापुरुर्ा्मा उदार आनण धोरणी काळजाचे पाणी पाणी करीर्त अगे !

अनुक्रमणिका

एक र्ाती दोन र्ाती पावला । तो कैसा ह्मिावा भला ॥ तु्िंा ंसकळासं कोप आला । तरी क्मा केली पाणिंरे् ॥

खुर्ीनें हकवा नाखुर्ीनें, गद्धमु हकवा आपद्धमु म्लणनू, ोिानें हकवा शुद्ध मूखुपणानें धमांर्तर के ेल्मा व्मिींना परधमांर्त मोक्षाचा खरा वा खोटा माग ुगाुंपडो वा न गाुंपडो, मूळधमापेक्षाुं ककाच गो ाुंटी उडींर्त जगदीश्वराचें गगुण हकवा ननगुणु हगलागन पटकनवर्ताुं मेणें शक्म अगो वा नगो, त्मामुळे

हिंदु धमीयाचं्या संघशक्तीचा ऱ्िंास लोऊन, त्माु्ं मा राष्ट्रीम प्रपुंचावरनल अगलनीम वज्राघार्त लोर्त आले, ला हृदमिेदी देखावा पालून गमथागारख्मा मला राष्ट्रपरुुर्ाचें अुंर्तुःकरण कळवळल्मामुळेंच त्माुंनी आपल्मा अुंर्तस्थ वदेनाु्ं मा गुंवदेना गाऱ्मा दागबोधार्त नठकनठकाणीं मोठ्या उमाळ्मानें व्मि करून ठेवल्मा आलेर्त. ‘देवमात्र उच्छेणदला। णर्त्यापणरस मृत्य ूभला। आपुला स्वधमु बुडणवला। ऐंसे समर्ावें ॥’काम, मापेक्षाुं गमथानीं आणखी काम लाुंका आरोळ्मा माराव्मा? त्माुंनीमापेक्षा अनधक स्पष्टोनि र्ती काम वापरावी?अरे मखूांनो, आलाुंर्त कोठे?करर्ताुं काम?रु्तमचे िाऊ रु्तम्मा बनलणी, रु्तम्माुंर्ती करु्तबगार ोक, रु्तमचे कारागीर, रु्तमचे पुंनडर्त, रु्तमचे मुत्गद्दी, रु्तमचे शरे्तकरी, रु्तमचे गवुस्व आज धमांर्तर करून िरािर बालेर चा े; रु्तम्मा गुंघशिी ा कीड ाग ी. रु्तम्मा धमां्मा घशाशीं बेपवाईचा कफ दाटून र्तो घाबरा झा ा आले; ििाुंचा राजरोग क्षम झाल्मामुळें

हिंदुधमांने डोळे पाढंरे केले आलेर्त; आनण कशा्मा मारर्ता नुगत्मा स्वराज्मा्मा गप्पा?रु्तम्मा स्वधमांरू्तन रु्तम्माच देशबाुंधवाुंचा ककेक इगम परधमांर्त जाऊन आज रु्तमचा नलन्दुगमाज वाळवीनें पोखर ेल्मा बड्ा वाशाप्रमाणें कमकुवर्त आनण कुचका नागका लोऊन रानल ा अगर्ता, रु्तमची गुंघशिी ुं जुर झा ी अगर्ताुं, रु्तम्ली कशा्मा धमकीवर स्वराज्माची अपेक्षा करर्ताुं?रु्तमचेच देशबाुंधव, रु्तमचेच धमुबाुंधव परक्मा धमाचे अनुमामी बनून, त्मा दत्तक धमा्मा अनिमानाने पे्ररीर्त लोऊन रु्तम्मा घरार्ती गारीं बरींवाईट कमे त्मा परक्माुंना गमजावनू देर्त आलेर्त, आनण परकी धमाचे िाडोत्री नवरळ कवच वर पाुंघरून रु्तम्माच नवरुद्ध प्रत्मक्ष मुद्ध करण्माग अगर आुंरू्तन कारस्थानी गूते्र चा नवण्माग लजारोंनी र्तमार अगर्ताुंना, मूखु मलाराष्ट्रीमाुंनो, कशाची करर्ताुं स्वराज्माची अपेक्षा?र्तो ककटा नशवबा कोठकोठें पालणार आनण करणार र्तरी काम काम?

रायानंीं करावे रार्धमु। क्त्री करावे क्ात्रधमु॥ ब्रा्िंिीं करावे स्वधमु। नानाप्रकारें॥

त्माची नशकस्र्त र्तो करीर्तच आले. पण रु्तम्ली र्तरी आपाप ी करु्तव्मे करा कीं नालीं?

राज्य नेलें ्लें च्छके्त्री । गुरुत्व नेलें कुपात्रीं॥ आपि अरत्रीं ना परत्रीं । कािंंीच नािंीं॥

अनुक्रमणिका

रामराम!! अरे ली दुुःस्स्थनर्त, ला रु्तम्मा धमाचा ऱ्लाग, प्रत्मक्ष रु्तम्मा राष्ट्रीम गुंघशिीचा ऱ्लाग, रु्तम्मा गामानजक गामर्थमा ा ाग े ा वणवा रु्तम्लाुं ा पलावर्तो र्तरी कगा?ले प्रर्तापगडचे श्रीिवानी आुंनबके, धमांर्तर करून िडािड ाखों नलन्दु परधमांर्त जार्त आलेर्त, र्तरी मा मूढ नलन्दुधमीमाुंचे डोळे उघडर्त नालीर्त. अर्ताुं रू्तुं र्तरी मा रामदागा्मा आुंर्तड्ा ा पडणारे पीळ पला आनण

देवाचंीं राणिंलीं सत्तवें । तंूसत्तव पािंसी णकती॥ भक्तासंी वाढवीं वेगीं । इच्छा पूिुणच ते करी॥

मलाराष्ट्रीमाुंनो, रु्तम्लाुं ा जर खरोखर आत्मोद्धाराची काुंलीं चाड अगे , “राजकारण जरी उदुंड र्तट ें” अग ें र्तरी बाबाुंनो “गवुज्ञ मुंडळी धमुमूर्ती । गाुंगणे काम रु्तम्लाुंप्रनर्त । गुंिाळ ी पानलजे॥” म्लणून

मराठा णततुका मेळवावा । आपुला मिंाराष्ट्र धमु वाढवावा॥ ये णवषयी न कणरता ंतकवा । पूवुर् िंासती॥ शिंािे करावे र्न । पणतत करावे पावन॥

सृष्टीमध्यें भगवद्भभर्न । वाढवावें॥ अलाला! मापेक्षाुं अनधक स्पष्टोिी गमथांनीं काम करावी?त्माु्ं मा उद्भाराुंवरून इस् ाम धमा्मा धार्ममक आगापेक्षाुं त्मा्मा व्मावलानरक बाजूनें हलदु धमांची केवढी नागाडी के ी, माचें अुंर्तुःकरण थरथरनवणारे नचत्र १७ व्मा शर्तकाुंर्तल्मा गमथांना जगें स्पष्ट स्पष्ट गमजर्त लोर्तें, र्तगें २० व्मा शर्तकाुंर्तल्मा ननवळ नवचक्षण नचनकत्गामन्माुंना उमजणें शक्म नाली. नशवाम, मलुंमदा्मा अत्मुंर्त धोरणीपणामुळें त्मानें अल्पावकाशाुंर्तच रानटी आरबाुंना कका धमुनदके्ष्मा गबबीवर केवढ्या राष्ट्रीम मलर्ती ा आणनू ठेव ें , लें गमथु जाणर्त नव्लरे्त अगें गृलीर्त धरणे, म्लणजे गमथागारख्मा अक्षरशुः गमथु ोकोत्तर नविरू्ती ा मलुंमदापेक्षानल खा ्मा पामरावर बगवनू आम्मा मखुूपणाचें व

कृतघ्नपिाचें प्रदशुन करण्माुंगारखेच लोम. ‘शिीने नमळर्ती राज्में । मुिीनें मत्न लोर्तगे । शिीमुिी जमे ठामीं । रे्तथे श्रीमुंर्त धाुंवर्ती’ ला नगद्धाुंर्त कुं ठशोर् करून गाुंगणारे १७ व्मा शर्तकाुंर्त े रामदाग हकवा १४ व्मा शर्तकाुंर्त े नवजमनगर गाम्राज्माचे गुंस्थापक श्रीनवद्यारण्म माधवाचामु माुंना इस् ामधमा्मा िरिराटीची खरी मख्खी पूणुपणें अवगर्त लोर्ती, म्लणूनच त्माुंनी आपापल्मा अनुमामाुंना मोठ्या कळवळ्मानें कन मुगार्त

संघशणक्त िंाच आत्मोद्धार ला नदव्म मुंत्र गाुंनगर्त ा. पनर्तर्त बाुंधवाुंना पावन करून घ्मा, मराठ्याुंची गुंख्मा वाढवनू त्माुंची गुंघशिी वाढवा, आनण मलाराष्ट्र धमाचा-हलदु धमाचा गवुत्र प्रगार करा. लें मलत्कामु गाधण्मागाठीं नुगत्मा मलाराष्ट्राुंर्तच हकवा हलदुस्थानाुंर्तच ला धमुप्रगार करून स्वस्थ बगूुं नका, र्तर

मिंंतें मिंंत करावे । युणक्त बुद्धीनें भरावे॥ र्ािते करोणन णवखरावे । नाना देशीं॥

अनुक्रमणिका

हलदधमाचे गाम्राज्म जगिर वाढवा, नलन्दुधमाचीं गनार्तन गवुव्मापी र्तत्त्वें जगा ा नशकवा, पनर्तर्त अगर्ती त्माुंना पावन करून घ्मा आनण ज्मा हलदुस्थानानें पूवी ककदाुं गाऱ्मा जगावर जगद गुरूपणाची गत्ता गाजनव ी त्माच हलदुस्थाना्मा

हिंन्दुधमाला साऱ्या र्गाचा गुरू करा ली गमथांची गमथु वाणी उमुट मलाराष्ट्रानें नधक्कार ी, त्माचीं नवर्ारी फळे र्तो आज आपल्मा आगवाुंनी हचब निजवनू लुुंदके देर्त देर्त खार्त आले. उ टपक्षी मलुंमद पैगुंबरा्मा इस् ाम धमानें रानटी आरबाुंचे काम स्स्थत्मुंर्तर के े रे्त पला. मा धमा्मा अनुमामाुंना धार्ममक, गामानजक, राजकीम वगैरे बाबर्तींर्त कग ाली प्रनर्तबुंध नगल्मामुळे, प्रत्मेक व्मिी्मा करु्तबगारीचा नवकाग लोऊ देण्माग कोणर्तीली अडचण नगल्मामुळे आनण धमुप्रगारा्मा गबबीवर अनेक पुंरपरे्मा आनण अनेक निन्ननिन्न, गुंस्कृर्तीं्मा गवुराष्ट्रीम मुंडळींचा कक जबरदस्र्त

णबरादरकीचा संघ आस्स्र्तत्वाुंर्त आल्मामुळे, शात्रक् र्तत्वज्ञान वाङ मम इत्मादी बाबर्तींर्त आरब पुंनडर्ताुंनी ख ीफाु्ं मा पदरीं रालून अ ौनकक कीर्मर्त गुंपादन के ी. मा बाबर्तींर्त ा त्माु्ं मा अचाट उद्योगाचा इनर्तलाग पानल ा कीं त्मापुढे र्तत्का ीन नक्रस्र्ती राष्ट्रे लीनदीन व रानटी नदगर्तार्त. इ. ग. ७०५ ्मा गुमाराग अल्जबर ऊफु बीजगनणर्त आरबानींच प्रथम स्पेन देशाुंर्त ने े. गनणर्तशात्रक् िगूो खगो वैद्यक इत्मानद नवर्माुंर्त े आरबाुंचे प्रमत्न आज ानल गवुत्र मान्म आलेर्त. ग्रीक गुंस्कृर्त खाल्डी फारशी िारे्र्ती उत्तमोत्तम ग्रुंथ नमळवनू त्माुंची त्माुंनी फारशी िार्ाुंर्तरे के ी. कादुंबऱ्माचे रचनाचारु्तमु इराणी ोकाुंपागून घेऊन, अ रेॅनबमन नाइट्‍ ् ग्रुंथानें त्माुंनीं कादुंबऱ्माु्ं मा बाबर्तींर्त केवळ इराण ाच नव्ले र्तर गाऱ्मा जगा ा अगदीं चनकर्त करून गोड े. लोकामुंत्राचा उपमोग प्रथम आरबाुंनीच प्रचारार्त आण ा. वैद्यक नवर्माग शात्रक्ीम स्वरुप त्माुंनींच नद ें आनण गनणर्ताुंर्त ी दशाुंशपध्दनर्त मूळ आरबी मुग मानाुंनीच शोधून काढ ी. ले त्माुंचे नवनवध प्रमत्न मुरोप्मा अवाचीन प्रगर्तीग बऱ्माच अशीं कारणीिरू्त झा े, ली नवशरे् मलत्वाची गोष्ट क्षाुंर्त घेर्त ी पानलजे, मुरोपाुंर्ती नक्रस्र्ती राष्ट्रें ननद्रावस्थेर्त ढणढणा घोरर्त पड ीं अगर्ताुं, बगदाद कामरो व कोडोव्ला मेथी नवद्या में गवु जार्तीं्मा व गवु धमां्मा ोकाुंग ज्ञानामृर्त पाजून ज्ञानवसृ्ध्द करीर्त लोर्तीं. माची गाक्ष द्याम ा कामरो मेथी आरबाुंचें प्राचीन नवश्वनवद्या म अजून लमार्त आले. नशल्पशात्रक्ाुंर्तनल मुग मानाुंनीं इर्तकें अनद्वर्तीम कौशल्म दाखनव ें कीं, त्माुंनीं बाुंध ेल्मा इमारर्ती, थडगीं, मनशदी व मनोरे माुंची गर गुधारणेचा जागर्ताजोग टेंिा नमरवणाऱ्मा पाश्चात्म नक्रस्त्माुंनानल अजून गाधर्ताुं मेर्त नालीं. खुद्द हलदुस्थानाुंर्ती मुग मानाुंची नशल्पी कामनगरी पानल ी र्तरीगुद्धाुं र्ताजमल , कुत्बनमनार, फते्तपुरी मनशद, अलमदाबादचा झु र्ता मनोरा, नवजापुरचा बो घुमट, इब्रालीम रोझा इ. अनेक इमारर्ती मुरोनपमन हवजणेराु्ं मा अक ा कुुं ठीर्त करीर्त आलेर्त. पूवी्मा ख ीफाु्ं मा अमदानींर्त

बगदाद ्िंिरे् णवलायत लोर्ती. नठकनठकाणचे नवद्यामुमुक्षु बगदाद मेथें ज्ञानाजुनाथु जार्त अगर्त. नलन्दुस्थानाचेनल बरेच नवद्वान रे्तथें जाऊन रलार्त अगर्त. चरक व गुश्रुर्त मा दोन आमुवदे्यक ग्रुंथाुंचे आरबी र्तजुुमे दोघाुं ब्राह्मणाुंनीं मुग मानाुंग करून नद े. थोडक्माुंर्त गमारोप करावमाचा म्लणजे “जगा्मा गुंस्कृर्तींर्त मुग मानाुंनी मोठीच िर घार्त ी

अनुक्रमणिका

आले. प्राचीन काळ्मा प्रा्मगुधारणेंर्त जेवढें म्लणून चाुंग े लोर्तें, रे्तवढे गवु ग्रलण करून आनण त्माुंर्त स्वर्तुःची पुष्ट्कळ िर घा ून, त्माुंनी र्तो िाग नक्रस्र्ती मुरोपाग नद ा; आनण त्मा्मावरच अवाचीन मुरोनपमन गुधारणेचा पामा रच े ा आले.” अगा जो गवु ननुःपक्ष आनण ननर्मववाद नवद्वान् इनर्तलागकाराुंचा शरेा पड े ा आले, र्तो नकर्ती वाजवी आले, लें गुज्ञाुंग गाुंगाम ा नको. आर्ता आपण आपल्मा हलदुस्थानाकडे आनण हलदुधमाकडे हकनचर्त वळूुं. प्राचीन इनर्तलागाचीं आनण हलदुधमा्मा गवु मुख्ममुख्म वदेोपननर्दानद ग्रुंथाुंचीं पारामणें करणारें गुप्रनगद्ध पाश्चात्म पुंनडर्त म.न्मर नवल्मम माुंनी हलदु ोकाु्ं मा गुंस्कृर्तीबद्द अगें उद्गगार काढ े आलेर्त कीं “आम्मा पूवेकडी गाम्राज्माुंर्त आम्ला ा अगदीं गाध्मािोळ्मा आनण े्मापे्मा ोकाुंशीं वागावमाचें आले, अगें मात्र कोणींनल गमजूुं नमे. मुरोपाुंर्तल्मा उत्कृष्ट गुधारणेपुढें आनण उच्च बुद्धीमते्तपढुें रे्तव्लाुंच नवर्तळून जाणाऱ्मा रानटी अगुंस्कृर्त ोकाुंशी मेथें आमची गाुंठ पड ी आले. अगेंली कोणी गमजूुं नमे. ज्मा मूळ मानवी कुळींरू्तन त्माुंची उत्पत्ती झा े ी आले, नर्त्माच कका शाखेचा धागा आम्मा उत्पत्तीशीं नबनर्तोड ागूुं करणाऱ्मा अशा अत्मुंर्त प्राचीन, अत्मुंर्त थोर आनण कुशाग्र बदु्धी्मा ोकगमुलाशीं आमची गाुंठ पड े ी आले. ज्मावळेीं

आमचे बापर्ादे रानटी िंोते, गुंस्कृनर्त आनण गुधारणा कशाुंशीं खार्तार्त माची त्माुंना दख्ख गुद्धाुं नव्लर्ती, त्मावळेी ले हलदु ोक गुधारणे्मा अत्मु्म नशखरावर आरूढ झा े े लोरे्त. इुंस्ग् श लें नाुंवगुद्धाुं अस्स्र्तत्वाुंर्त मेण्मा्मा पूवी शकेडों शर्तकें माुंची िार्ा उत्कृष्ट कमाव े ी व वाङ ममपूणु पनरणर्तावस्थे ा पोलोच े ी लोर्ती आनण त्माुंचें र्तत्वज्ञाननल अत्मुंर्त गूढावस्थेपमंर्त प्रिदु्ध झा े ें लोर्तें. “हलदु्मा हलदु धमाचा अनिमान हलदूुंना गालनजकच नवरे्श; रे्तव्लाुं त्मा्मा गवुव्मापी उत्कृष्टपणाबद्द हलदु पुंनडर्ताुंचे दाख े देण्माुंर्त अथु नालीं. परुंरु्त अनेक मलािमुंकर नदव्माुंरू्तन पार पडून आज ानल आपल्मा अिुंग गास्त्वक रे्तजाने र्ताठ उिा रालणारा आनण अनेक नक्रस्र्ती धमानुमामी पाश्चात्माु्ं मानल हृदमाुंग ला वनू गोडणारा.

आमचा प्यारा हिंदुधमु मानें आपल्मा नदव्म रे्तजानें पाश्चात्माु्ं मा र्तोंडून काम काम उद्गगार वदनव े आलेर्त, त्माुंर्ती ननवडक ककादोनच उर्तरे मात्र मेथें नमूद करूुं . जगप्रनगद्ध अ ॅनी बझेुंटबाई “Sanatan Dharma, Advanced Text Book”ची गुरवार्त करर्ताुंना म्लणर्तार्त. “श्रीगणेशामनमुःसनातन धमु ऊफु वैणदक धमु याचा पाया वेदावर आिें. िंा सवु धमांत अत्यतं पुरातन असा धमु असून याच्या तत्तवज्ञानाच्या गाणंभयाची आणि ऐश्वयाची सर कोित्यािंी धमाला येत नािंीं. णशवाय त्यातंील नीणतशािाची सान्त्वक शुद्धता आणि णनरणनराळ्या संस्कारपूिु णक्रयाकमाणद णवधींचा सोईस्करपिा आणि लवणचकपिा यातं तर तो दुसऱ्या कोित्यािंी धमाला िंार र्ािार नािंीं. िंा धमु नदीच्या पात्राप्रमािे आिें. णकत्येक णठकािी इतका उथळपिा आढळतो कीं, लिंान लिंान मुलानंीं सुद्धा ंत्यातं खुशाल डंुबत रिंावें आणि त्यातंील णकत्येक णठकािें इतकी खोल आणि अग्य आिेंत कीं मोठ्य मोठ्या पट्टीच्या पािबुड्ानंाणिं त्याचा अतं लागिार नािंीं. मानवी प्राण्याचं्या मुमुक् वृत्तीच्या णनरणनराळ्या भावनानंा रुचेल आणि पचेल अशातं त्याची सोईस्कर ठेवि आिें. बरें या या वैणदक धमाची पूिावस्थाणिं इतक्या उच्च संस्कृतीला र्ाऊन णभडली आिें कीं, त्याला इतर कोित्याणिं धमांतून काहिंणिं णमळवण्यासाठीं आवश्यकताच उरलेली नािंीं; तसा त्यानें कधीं यत्नणिं केला नािंीं आणि णिंन्दु धमाच्या सवांग सौंदयांत आ्िंीं आिखी कािंंीं भर घालंू; अशी कोती घमेंड इतर

अनुक्रमणिका

कोित्यािंी धमाला न शोभिारणिं नािंीं. र्सें या धमाचें पणरशीलन करावें तसतसा मनुष्ट्याच्या बुद्धीवर अणधकाणधक प्रकाश पडत र्ातो आणि त्यातंील तत्वाथुबोधानें

अतंःकरि गारीगार िंोऊन र्ातें. या वैणदक सनातन धमाचें प्रत्येक तरुिानें नीट अध्ययन करावें. सुखाच्या समृद्धीचा िंाच एक खरा रार् मागु आिें. आणि आपत्प्रसगंी आत्मबळ वृहद्धगत करून आमरि आपलें संरक्ि करिारा िंाच एक धमु िंोय, िंें त्याचं्या णनदशुनास आल्यावाचून खास रिंािार नािंी.” ज्मा हलदुधमानें अवाचीन अनेक उपऱ्मा प्रनर्तबुंधना्मा शृुंख ा र्तडार्तड र्तोडून, लजारों म ैावर, पृर्थवी्मा दुगऱ्मा गो ाधावर रालणाऱ्मा मडॅम् ब् .वट स्की, कनु ऑल्क.ट, नमगेग अ ॅनी बेझुंट, ेडबीटर इत्मानद शेंकडों पाश्चात्माु्ं मानल अुंर्तुःकरणा ा आपल्मा गास्त्वक मोनलनी्मा शरगुंधानानें अचकू नवद्ध करून मा पुण्मवान् िरर्तिमूी्मा दशनुाकनरर्ताुं खेंचून आण े; ज्मा हलदुधमा्मा वदेोपननर्दाु्ं मा अखुंड पारामणाुंनीं मकॅ्ग मुल्लरगारख्मा नक्रस्र्तानुमामा ा अखेर अखेर

पूिु संन्यासी बनणवलें आनण ज्मा हलदुधमाची गनार्तन र्तत्त्व ेमलािाग स्वामी नववकेानुंदा्मा ओजस्वी वाग्गुंगेंरू्तन िरािर कोगळू ागर्ताुंच नक्रस्र्ती अमेनरकनाुंनीं र्ती झटपट आपल्मा कानाु्ं मा ओुंझळीनें गोळा करून स्वानुंद गाम्राज्मा्मा गुखानुिवाने रे्त र्तरु झा े-नव्ले, उपनमन (Initaiation)नवधीचीनल पवा न करर्ताुं रे्त अुंर्तबाह् हलदु बन े; हलदुधमाची मलर्ती अनधक वणुन करणें म्लणजे पाश्चात्माु्ं मा ाडक्मा शके्गनपमर्मा

TO PAINT THE LILY IN GOLD मा वाक्माची कोणा ा आठवण लोणार नालीं?हलदुधमु अत्मुंर्त प्राचीन काळापागून ज्मा ब्रम्लज्ञानप्राप्ती्मा अनेक मागाचा डुंका गाजवीर्त आले, र्तें

ब्रह्मज्ञान नव्िें लेकुराच्या गोष्टी कीं वाटे त्मा टारगटाने चार चटोर पोरा चव्लायावर आणवनू त्माु्ं माकडून गाऱ्मा जगा ा मोक्ष देण्माची बाष्ट्फळ बडबड करावी! अलो, नुगर्ती कखादी नोकरी मागाम ा जार्तानागुद्धा कखाद्या अनधकाऱ्मापुढे नकर्ती नवनमानें आनण दक्षरे्तनें जावें ागर्तें; र्तर मग अत्मुंर्त प्राचीन अगा जो जगाुंर्ती गवु धमाचा राजा, गवु धमाचें मूळ गवु धमाचें मालेरघर जो गनार्तन वैनदक हलदुधमु त्मा्मा राजवाड्ाुंर्त जाऊन

ब्र्िंज्ञानाच्या स्वराज्याची सनद मागर्ताुंना रु्तम्ली नकर्ती र्तीव्र मुमुक्ष वृत्तीने गे ें पानलजे बरें?हलदुधमु ला अनगनणर्त धमुरत्नाुंनीं खच्चनू िर े ी खाण आले आनण जगाुंर्ती प्रचन र्त गवु धमु ले माच खाणींर्त े रे्तजस्वी नलरे आलेर्त. बादशला्मा नकरीटावर जाऊन बग ा म्लणून गाऱ्मा जगाुंर्त मीच काम र्तो कक रे्तजस्वी नलरा, मीच गाऱ्मा जगा ा प्रकानशर्त करर्तों, माझ्मा रे्तजाची गर कोणा ानल मेणार नालीं, अशी जर बाष्ट्कळ वल्गना कोलीनूर नलरा करूुं ाग ा, र्तर

अनुक्रमणिका

त्मा ा आम्ली कवढेंच गाुंग ू की बाबा कोलीनूर बाुंधवा, स्थानमलात्म्मानें अगा ककदम लुरळून जाऊ नकोग.ज्मा गोवळकोड्ा्मा खाणीरू्तन रु्तझा जन्म झा ा, त्माच गमृद्ध आनण श्रीमुंर्त मारे्त्मा उदराुंर्त रु्तझ्मागारखे अनुंर्त कोनलनूर ननमाण करण्माची धमक आले. नर्तनें आजपमंर्त रु्तझ्मागारखे अनेक कोलीनूर मा जगावर पशाशानें उपगून उधळ े े आलेर्त आनण अझनूली ागर्ती नर्तर्तकें , वाटे त्मा आकाराचे, वाटे त्मा घडणीचे आनण वाटे त्मा वजनाचे अनेक गवाई कोलीनूर ननमाण करण्माग

तुझी गोवळकोंड्ाची आई गमथु आले बरुं!! हलदुुं्मा नदव्म धार्ममक ग्रुंथाुंचा रु्त नात्मक अभमाग करून करून अुंर्तमामी पूणु हलदु बन े े, परुंरु्त ोक जे्जस्र्तव नकस्र्ती रानल े े गुप्रनगद्ध नवद्वान नक्रस्र्ती पुंनडर्त म.न्मर नवल्मम्गने र्तर अशी चोख जबानी नद े ी आले (पला Introduction, pxxvii, Indian Wisdom)कीं ‘मा हलदु धमाचें स्वरूप अनुंर्तवरे्ी आले आनण माुंर्ती र्तत्त्वाची व्मापकर्ता र्तर अनद्वर्तीम आले. (Multiform character and singular expansibility of the Hindu religious creed.)मा वैनदक धमार्त इर्तर गवु धमार्त ी र्तत्त्व ेखच्चनू िर े ीं अगून, र्तीं मानवजार्तींर्ती लरकक प्रकार्मा मनोवृत्ती ा रूचर्ती आनण पचर्ती अशींच आलेर्त. मार्त अदै्वर्तवाद, दै्वर्तवाद, ककेश्वरी, अनेकेश्वरी, फार काम नास्स्र्तक मर्तगुद्धा झाडून गाऱ्मा मर्ताचा बेमा ूम पुरस्कार करण्माुंर्त आ े ा आले.’ अगाला गवुव्मापी हलदुधमु ककेश्वरी इस् ाम नदव्माुंरू्तन पार पडर्ताुंना इर्तका बेजार काुं झा ा?आनण नपर्ता पुत्र पनवत्र आत्मा्मा नत्रदळी र्तत्त्वाचा पकुारा करणाऱ्मा नक्रस्र्ती धमापढुें लार्त काुं टेंकू म्लणर्तो?[मागे ककदाुं मुुंबई गुप्रनगद्ध नागरीक पुढारी गर मुंगळदाग नथुिाई K.S.I.माुंना निस्स्र्त लोण्माचा कका पाद्री द ा ानें मत्न चा नव ा अगर्ता शटेजी म्लणा े. “अरे, आम्ला हलदु ोकाुंना निस्स्र्त लोण्माची कालीं जरूर नालीं आम्ली स्विावर्ताच निश्चन आलोंर्त. रु्तम्मा बानप्तस्म्मानें अनधक काम लोणार? पण बाबा ईश्वरानें मोठी खैर के ी कीं, रु्तम्ला इुंग्रजाुंवर निस्स्र्त धमा्मा दीक्षे्मा चाप पाड ा; नालीं र्तर ला वळे पावेर्तों रु्तम्ली गाऱ्मा जगाचीं लाडेंलाडें कीं रे काढ ीं अगर्तींर्त. “(But I thank god that you English were converted to Christianity, or you would by this time have eaten up the world to the bone.)]ला कोलीनूर काम गोवळकोंड्ाुं्मा आई्मा श्रीमुंर्तीची अबु्र घेणार?झाडावर्मा फळा्मा आघार्ताने काम बूळ झाडच कोगळून पडणार?नालीं. अगे, कधी पूवी झा ें नालीं. आनण पुढें लोणेंनल शक्म नाली, अशी

इणतिंास ठासूंन ग्वािंी देतो, मग हलदुुंचे आनण त्माु्ं मा गनार्तन हलदुधमाचें आज नाक खा ीं काुं?पूवी गाऱ्मा जगा ा िारी झा े े हलदु आज कोठें आलेर्त?काुं, हलदुधमानें आपल्मा गवुस्वाचें गाम्रज्म पार ौनकक र्तत्त्वज्ञानाुंर्तच कोंदणाुंर्तल्मा नलऱ्माप्रमाणें ममानदर्त केल्मामुळे र्तो आनण त्माचे अनुमामी ऐनलक बाबर्तींर्त नामदु ठर े?काम, झा ें र्तरी काम कीं इस् ामाची छार्तीठोक मुगुंडी आनण नक्रस्त्माुंची कावबेाज खुरमुुंडी मेर्ताुंच हलदुधमीमाुंना ‘दे माम धरणी ठाम’ लोऊन जावें, त्माुंचा राष्ट्रीम दजा नवर्तळून जावा, त्माुंना मानवी गमाजार्त शवेट्मा नुंबरावर बगणें प्राप्त व्लावें आनण गु ामनगरी प ीकडे त्माुंना र्तरणोपामनल उरूुं नमे?ली अशी क्राुंनर्त कशानें झा ी?

याचें उत्तरणिं इणतिंास देईल. आमचा गनार्तन हलदुधमु आनण त्मा धमाचे प्रचारक माुंचा पूवीपागून आर्ताुंपमंर्तर्तचा इनर्तलाग पानल ा, र्तर आम्मा लार्ताुंर्त हचर्तामनण अगून आुंम्लीं त्माचा नीट उपमोग के ा नालीं, अगें म्लणणें प्राप्त लोर्तें. हलदुधमु ला गवु आमु मानवकुळाचा अत्मुंर्त प्राचीन मूळधमु अगून, पूवी माच धमाचे अनुमामी अग े े आमं ोक अज गाऱ्मा जगिर परग े े आलेर्त. ले आम ुोक इराणाुंर्त गे े, रे्तथें त्माुंनीं झोरास्टरी धमुशाखे ा वाठनव ी.

अनुक्रमणिका

िमूध्म गमुद्रा्मा नकनाऱ्मावरी प्रदेशाुंर्त त्माुंनीं वस्र्ती के ी, रे्तव्लाुं रे्तथेनल ग्रीग आनण रोम मा राष्ट्राु्ं मा प्राणप्रनर्तष्ठेबरोबरच हलदु धमा्मा नवीन आवृत्तीचे राष्ट्रीम धमुपुंथ स्थापन करून, ॅनटन िार्ा बो णाऱ्मा मानवाुंचा उद्धार के ा, माच आमकुुळी्मा वुंशजाुंनीं आप ा नवस्र्तार गाऱ्मा मुरोपिर करून, जेथें जेथें रे्त गे े रे्तथेंरे्तथें त्माुंनीं आपल्मा प्राचीन हलदुधमार्ती स्वार्तुंत्र्माची कधीनल न मरणारी आवड आनण

पणरित स्वराज्यवादाचीं तत्तवें माुंचा प्रगार के ा. स्वीडन–नावे, इुंग् ड, जमुनी आनण स् ाव ोकाुंचे प्रदेश मेथेंनल माच आम ुोकाुंमधी खेडवळाुंनीं आपापल्मा गवु आमगुुंस्कृर्तीचा प्रगार के ा. परुंरु्त मेथें कक गोष्ट मुख्मत्वेंकरून क्षाुंर्त ठेव ी पानलजे कीं, अत्मुंर्त प्राचीन काळीं ककाच गनार्तन वैनदक धमाचे अनुमामी अगणाऱ्मा मा आमकुुळी्मा ेकराुंनीं गाऱ्मा जगिर जरी आमगुुंस्कृर्तीचा जबरदस्र्त फै ावा के ा, र्तथानप त्माुंनीं प्रत्मक्ष आमधुमा ा मात्र नर्तकडे ने ें नालीं. प्रत्मक्ष आमधुमु हकवा गनार्तन वैनदक धमु जरी त्माुंनी पढुें आपल्मा आचरणाुंर्त आण ा नालीं, र्तरी त्माुंनीं वगालर्ती्मा देशका वरु्तमानाप्रमाणें जो जो धमुपुंथ अस्स्र्तत्वाुंर्त आण ा त्माचा पामा मूळ वैनदक धमांर्ती गनार्तन र्तत्त्वाुंर्तवरच त्माुंना उिारणें िाग पड ें . अथात् त्माु्ं मा नवीन धमांनीं जरी नामरूपाचें नवीन ेणें पाुंघर ें र्तरी त्माुंचा आत्मा वैनदक धमांर्ती गनार्तन र्तत्त्वाु्ं मा नकरणाुंनींच प्रकाशमान झा ा, ली गोष्ट मत्गरी लट्ठवाद्याुंनशवाम वाटे त्मा नववकेी व नवचारी मनुष्ट्मा ा इनर्तलाग गप्रमाण पटवनू देर्तो.

मानवाचं्या उत्क्रान्तीचा इणतिंास पानल ा, कीं ज्मा वळेीं गुधारणे्मा नव्मा मन्वुंर्तराचा उर्ुःका ीन प्रकाश पडर्तो आनण नवीन प्रगर्ती्मा नवीन िावनाुंनीं गमाजाुंर्त कक प्रकारची चेर्तना उत्पन्न लोरे्त, रे्तव्लाुं नर्त्मा पाठीशीं धमाची कक अनिनव कल्पना उिी अगरे्त. अशा वळेीं कोणी ोकोत्तर मलापरुूर् प्रगट लोऊन, देश का जनर्ता आनण नर्त्मा रगरगणाऱ्मा आकाुंक्षा माुंना पटे अशा नवीन गाु्ं माुंर्त मूळ्माच धमांर्ती र्तत्त्वाुंचा र्तो मोठ्या चरु्तराईनें पुकारा करर्तो. मा इनर्तलागनगद्ध परुंपरेचा हकनचत् गमर्तो िावनेनें नवचार के ा म्लणजे ‘नक्रस्र्ती इस् ामी झररु्तष्टी मलुदी हकवा जगाुंर्ती कोणत्मानल लान मोठ्या धमुपुंथाुंर्ती गवु र्तत्त्वें लीं नलन्दुधमु आनण नलन्दूुंचें प्राचीन गनार्तन र्तत्त्विुंडार माुंर्ती च नपल्ले लोर्त’ अगा जो खणखणीर्त शरेा अनेक नवद्वान् नवचारवुंर्ताुंनीं नद े ा आले. त्माुंर्ती ममु आम्मा वाचकाु्ं मा ध्मानीं मेई . आमां्मा मूळ वगनर्तस्थानाुंपागून्मा त्माु्ं मा चळवळीचें आनण ला चा ींचे हगलाव ोकन मा छोटेखानी पुस्र्तकाुंर्त करणें शक्म नालीं.र्तथानप इर्तकें मात्र गाुंनगर्त ें पानलजे कीं, आमा्मा अनेक शाखा जरी गवु मुरोपखुंडिर वगालर्त करून पगरल्मा, र्तरी त्माुंचा मूळगुंघ मात्र हलदुस्थानाुंर्तच उर्तर ा. मा दोन गुंघाुंचा इनर्तलाग अगदीं वरवर पानल ा र्तरी कवढें चटकन् ध्मानीं मेई कीं, पनश्चमेकडे गे ेल्मा गुंघाुंनीं

पुनघुटनेच्या तत्तवाचा पूिु स्वीकार करून ग्रीगगारखीं ोकगत्तात्मक राज्में स्थापन के ीं आनण पूवेकडे म्लणजे हलदुस्थानाुंर्त उर्तर ेल्मा मूळगुंघानें मात्र कधीं अनमरी राज्मपद्धर्तीचा (Aristocracy)र्तर कधीं अननमुंनत्रर्त राज्मपद्धर्तीचा (Autocracy)अव ुंब के ा. पानश्चमात्म आमांनीं देशका वरु्तमानानुगार पुनघुटने्मा र्तत्त्वाचा पूण ुअुंगीकार के ा आनण पौवात्म आमांनीं क्रास्न्र्तचक्राचा र्तडाखा आर्ताुंबगणार इर्तकें गमजून उमजून गुद्धा

अनुक्रमणिका

परुंपरे्मा कोत्मा अनिमानामुळें पुनघुटने ा अगदीं अखेर अखेरपमंर्तनल गुंमनर्त नद ी नाली. आमांचा वैनदक गनार्तन धमु उदारमर्तवादी आनण गवुव्मापी खरा, परुंरु्त जगजगा काळ ोट ा र्तगर्तगा त्मार्त

संकुणचत भावनेचा प्रवशे लोऊुं ाग ा. चरु्तवुणुव्मवस्था कशामुळें काुं ननमाण लोईना; परुंरु्त नर्त्मा शुद्ध व्मावलानरक गव र्तीचें पमुवगान वणावरून वगावर व वगावरून अखेर अगुंख्म जार्तींर्त झा ें . ब्राह्मण क्षनत्रम वैश्म व शुद्र मा वगाची वगालर्त-प्रवृत्ती जगजशी वाढ ी, र्तगर्तगें त्माुंचे क्ष गलानजकच ऐनलक उन्नर्तीकडे ाग ें आनण वैनदक धमाचें गगळें गाठोडें त्माुंनी ब्राह्मण वगा्मा लवा ी करून आुंपण मोकळे झा े. क्षनत्रमाुंचें गारें क्ष धनुर्मवदे्यकडे आनण वैश्माुंचे र्तागडीमोगाकडे ागल्मामुळें, ब्राह्मणाुंना अथार्तच धमा्मा गुंरक्षणाकडे नवशरे् क्ष देणें िाग पड ें आनण धमुगुंरक्षणा्मा बाबर्तींर्त जर त्माुंनीं घेर्त ी र्ती मेलनर्त घेर्त ी नगर्ती र्तर नक्रस्र्तीशकाचा उदम लोण्मापवीच शेंकडों वर् े मा गनार्तन वैनदक धमाचें पृर्थवीर्त ावरुन गफाई उच्चाटन झा े अगरे्त. परुंरु्त धमाचा गारा माम ा ककया ब्राह्मणाुंवर पडल्मामुळे त्मावरी

णडमॉकॅ्रटीक णनयमनाचें दडपि नालींगे झा े आनण वैनदक धमु म्लणजे ब्राह्मणाु्ं मा लार्तचा मेणाचा गोळा बन ा. मज्ञमागानद कमुकाुंडा्मा काुंडणार्त धमु्मा शुद्ध अध्मास्त्मक िागाचा िगू ननघा ा. गवु वणांना धमु नशकनवणारे ककटे कामरे्त आपण मा िावनेमुळें ब्राह्मणाु्ं मा आचारनवचाराुंर्तली कक प्रकारचा कक कोंडेपणा व अननमुंनत्रर्तपणा डोकाव ू ाग ा. मेई त्मा ा आपल्मा गुंघार्त गानम करून घेऊन त्मा ा वैनदक धमाचा अनुमामी बननवण्माची प्राचीन आमांची पद्धनर्त ब्राह्मणाुंनीं बुंद पाड ी. आनण आचारनवचाराु्ं मा ननममनाुंचे कडकडीर्त ननमम करून धमा्मा गवुव्मापी आनण गवुग्राली पराक्रमा्मा नाड्ा आुंखडून टाुंकल्मा. ननरननराळ्मा उपास्थ देवदेवर्ताुंचीं मलात्मे व पुराणें न लून धमाचे रलस्म गुंस्कृर्त िारे््मा ोखुंडी हपजऱ्मार्त मोठ्या बुंदोंबस्र्तानें अडकवनू ठेव ें . नत्रक्माुंनी व शूद्राुंनीं वदेाक्षर ऐकूुं गुद्धाुं नमे वगैरे कोत्मा बुद्धीचे आनण मना्मा क्षदु्ररे्तचे द्योर्तक अगे नवीन ननमम र्तमार करण्माुंर्त आ े. ब्राह्मणाुंनीं रच े े ‘ब्राह्मण’ ग्रुंथ पानल े कीं, त्माुंर्ती धमाचें स्वरूप शुद्ध माुंनत्रक, बेजीव आनण अनेक डथडी्मा अगडबुंब व्रर्तें-वैकल्माुंनीं गजबज े े नदगर्तें. क्षनत्रमाुंचा आनण वैश्माुंचा नदवगेंनदवग िाग्मोदम लोऊुं ागल्मामुळें, ननदान धमाचें गाम्राज्म र्तरी काममचे आपल्मा ककया्माच लार्ताुंर्त रालावें म्लणनू ब्राह्मणाुंनीं धमुप्रगारा्मा आनण धमोपदेशा्मा

पात्रापात्रतेचा लटका प्रश्न नवीन उपस्स्थर्त करून, धमाची व्मानप्त शक्म नर्तर्तकी गुंकुनचर्त, ममानदर्त आनण गोंवळी करून ठेव ी. ऋग्वदेाुंर्त जार्तीं्मा बुंडाचा काुंलींली मागमगू ागर्त नालीं. नक्रस्र्ती शकापूवी ३०० वर्ांपागून मात्र जार्तींचा वाग मेंऊ ागर्तो. पढुें ननरननराळ्मा कमुनवनधबुंधनाु्ं मा नवीन उपस्स्थर्त के ेल्मा िानगडीमुळें चरु्तवुणांर्त अनेक जार्ती ननमाण झाल्मा. त्माु्ं माुंर्त गवत्मा गुभमाची, कक कोंडेंपणाची आनण परस्पर मत्गराची गुंघशिीग नवघार्तक अशी कल्पना रूढ झा ी. पुढें जानर्तगुंस्थेगारख्मा शुद्ध

अनुक्रमणिका

सामाणर्क संस्थेचें धार्ममक स्वरूपातं पयवुसान झाल्मामुळें ‘ककम् गत्’ र्तत्त्वा्मा आद्यप्रनर्तपादक गनार्तन धमानुमाुंमीर्त फूट पडर्त गे ी, मत्गर वाढ ा आनण पपरस्पराुंनवर्मी बेपवा वरु्तन वाढल्मामुळें धमा्मा शुद्ध स्वरूपाचा नवचका लोऊन, हलदुधमु ननजीव आनण बेकरु्तबगार ठर ा.

अन्ये कृतयुगे धमािेताया ंिापरेऽपरे । अन्ये कणलयुगे नृिा ंयुगऱ्िंासानुरूपत:॥

--म. िा. शाुंनर्त. धमांचीं गनार्तन र्तत्वें कामम ठेवनू ‘मुगऱ्लागानुरूपर्तुः’ गामानजक जीवनाुंर्त उदार धोरण ठेवण्माची प्राचीन वृनत्त ब्राह्मणी धमा्मा मगरुरपणामुळें ठार मे ी. नवजीवनाचे नवीन नवचार गमाजाुंर्त उत्पन्न झा े र्तरी त्माुंचा स्वीकार करुन त्माचा गमाजनलर्तवधनुाथु उदारपणानें उपमोग करून घेण्माची व्मापक बनुद्ध ुं जूर झाल्मामुळे मूळधमारू्तन अनेक नवीन धमुपुंथ ननघा े आनण त्मामुळे हलदुुं्मा गुंघशनिचा ऱ्लाग लोऊुं ाग ा. धमुप्रचारकाुंनीं हकवा गमाजनेत्माुंनीं धार्ममक हकवा गामानजक आचारनवचाराुंर्त देशका वरु्तमानाप्रमाणें जर उदारपणा धारण के ा नालीं, र्तर नवजीवनाची र्तमार झा े ी वाफ

संकुणचत वृत्तीचे बॉयलर पार फोडून टाकून धमा्मा आनण गमाजा्मानल नठकऱ्मा नटकऱ्मा कशा उडनवरे्त, माचा कटु अनुिव हलदुधमा ा नक्र. श. पू. ६ व्मा शर्तकाुंर्तच आ ा. मा वळेी ोकमर्ताुंर्त धमु आणि मोक् माुंनवर्मी मोठी नचनकत्गापूणु खळबळ उडा ी लोर्ती. पशुलत्मा आनण मज्ञमाग माुंर्तच धमाचें स्वारस्म मानणाऱ्मा प्रचन र्त ब्राह्मणी धमा्मा आचरणानें खरा मोक्ष नमळणें शक्म आले काम?मा प्रश्नानें र्तत्का ीन ोकमर्ताुंर्त बरीच

कु्ब्ध चचेची वावटळ गुरूुं झा ी. मगध देश आनण त्मा्मा आगपाग्मा प्रदेशावर हलदुधमाचा बगावा नर्तर्तका पगडा बग ा नव्लर्ता. पूवु वनलवाटीप्रमाणे हलदुधमुप्रचारकाुंनी मा प्रदेशाुंर्ती ोक हलदु के े े नव्लरे्त; म्लणून रे्तथी रनलवाशाुंर्त ककनजनगीपणा आ े ा नव्लर्ता. अथार्त मा वावटळीचा मुख्म जोर माच प्राुंर्तार्त नवशरे् चा ूुं झा ा. ब्राह्मणाु्ं मा मगरूरीमुळें आुंनण आत्मस्र्तोमामुळें नचडून गे े ा गुनशनक्षर्त राज्मकर्ता क्षनत्रमवग ुनवद्वते्त्मा आनण करु्तबगारी्मा जोरावर स्वर्तुः ा ब्राह्मणाुंपेक्षाुं अनधक ज्ञानी गमजून त्माुंचा धार्ममक अनधकार जुमानननागा झा ा. ब्राह्मण आनण क्षनत्रम माु्ं मामधी मा स्पधेने र्तत्वज्ञाना्मा आनण धमा्मा बाबर्तींर्त नद्रधामर्ताुंचा प्रादुिाव झा ा. ब्राह्मणवग ु गवर्तुःग मोक्षाचा अनधकारी गमजून धार्ममक बाबर्तींर्त कोणीनल लार्त घा ूुं नमे, मज्ञमागानद नक्रमा आनण त्माुंर्त लोणारी अखुंड पशुलत्मा लाच कक खरा मोक्षाचा माग ुआले, अगा लट्ट धरून बग ा. नवनवचाराु्ं मा उगळूुं पलाणाऱ्मा ाटाुंची त्माने पवा के ी नाली. गमाजार्त नवजीवनाचें चैर्तन्म उद िरू्त झा ें , त्मा ानल त्मानें जुमान े नालीं. उ टपक्षी क्षनत्रम वगांर्ती गुनशनक्षर्त नवचारी मुंडळीना ब्राह्मणाुंचा ला परुंपरे्मा अनिमानाचा लट्ट मुळींच मानवनेा आनण आम्मा

अनुक्रमणिका

मोक्ाचा णकल्ल्या ब्रा्िंिाचं्या िंातीं काम म्लणून आनण पारमार्मथक उच्च ज्ञानाचा खनजना माुंचमाच लार्तीं कगा?आम्मा उद्धारा्मा वाटेवर ले अडत्मे काुं अगाव?ेआमचा उद्धार आम्लीच करणार. अशा नवनवचारी क्षनत्रमाुंनी ब्राह्मणाु्ं मा अत्माचारी मज्ञमागानद प्रघार्तानवरूद्ध उघडउघड बुंड करण्माची र्तमारी के ी. ईश्वर आत्मा, ईश्वराचा मनुष्ट्माशीं गुंबुंध आनण मुिीचा खरा माग,ु माुंबद्द गवुत्र कडाक्माचे वादनववाद गुरु झा े आनण नजकडेनर्तकडे

परस्पर–णवरोधी मताचंा सुळसुळाट झा ा. ब्राह्मणी धमार्ती फाजी कमुठपणा ोकाुंना अमान्म झा ा आनण मज्ञा्मा नननमत्ताने लोणाऱ्मा पशुलत्त्मे्मा अमानुर् रित्रक्ावानें जनरे्त ा नचळग उत्पन्न झा ी. मानज्ञक अत्माचारानें मनुष्ट्मा ा मोक्ष नमळर्तो, मा ब्राह्मणी धमुकल्पने्मा परुंपरेवर ोकाुंनीं नवश्वाग ठेवण्माचें गाफ नाकार ें . मोक्षाचा खरा माग ुशोधून काढण्माची जनरे्तची मुमुक्षु वृनत्त र्तीव्रर्तम झा ी. नाना मर्ताुंचा ग ब ा गुरू झा ा. कोणी वैनदकधमा्मा मूळ गनार्तन र्तत्त्वज्ञाना्मा अगम्म डोलाुंर्त बुडी मारून त्माचा ठाव पलाण्मागाठी कागा कगल्मा; कोणी ‘नेनर्त नेनर्त’ ह्मणूुं ाग े; र्तर कोणी देलदमन करून मोगगाधनानें आत्म्माची मुनि करून दाखनवर्तों म्लणून शुंख फुुं क े.मा वळेीं िरू्तदमा, आत्मगुंशोधन आनण

एको देव: सवुभूतेषु गूढ सवुव्यापी सवु भूतातंरात्मा॥

मा गनार्तन र्तत्त्वा्मा जानणववेर नवीन नवचाराचा ओघ वलार्त लोर्ता. अखेर अनेक मर्तमर्ताुंराुंरू्तन

अहिंसा परमो धमु: मा नवीन र्तत्त्वाचा पुकारा करीर्त बौद्ध आनण जैन धमुपुंथ पुढें गरगाव े आनण ब्राह्मणी धमा्मा लट्टवादी गुंकुनचर्तपणाचा पुरा फामदा घेऊन त्माुंनीं वैनदक गनार्तन धमावर जबरदस्र्त शल ाव ा. र्तरीगुद्धाुं ब्राह्मणवगानें माघार घेऊन, लें रु्तमचें अहलगेचुं र्तत्त्व नवीन नालीं, त्माचीली मा वैनदक गनार्तन धमांर्त मान्मर्ता आले, रु्तम्लाुं ा मानज्ञकी कमु ला अत्माचार वाटर्त अगे र्तर आम्लीं र्तो गोडून देर्तों, उपननर्दे आनण आठशें [कौरवपाुंडवाुंचें िारर्ती मुद्ध इ. ग. पू. १४०० व्मा वर्ी झा े अगें नवद्वानाुंनी आर्ताुं ठरवी ें आले. अथात् श्रीकृष्ट्णानीं िागवर्तधमु नक्रस्र्तापूवी ननदान १४०० वर् ेम्लणजे बुद्धापूवी ८०० वर् ेप्रवतृ्त के ा अगावा लें उघडच आले.

मेथे कक कटुर्तम ऐनर्तलानगक गत्म नमदू करण्माचा आम्मावर प्रगुंग आ ा आले. वास्र्तनवक पानल ें र्तर मनाचा उदारपणा ब्राह्मणाुंनी आजपमंर्त कोठेंनल कधीनल दाखनव े ा आढळर्त नाली. गुंकुनचर्त वृनत्त लेंच त्माुंचे ब्रीद. उदार वृनत्त आनण मनाचा मोकळेपणा ला क्षनत्रमाुंचाच मनोधमु, उपननर्दें गीर्ता वगैरे क्षनत्रमाुंनी के े े ग्रुंथ पला, हकवा त्माुंनीं स्थापन के े े ग्रुंथ पला, त्माुंर्त ब्राह्मणी गुंकुनचर्त वृत्तीचा व ेशनल गाुंपडामचा नालीं. म्लणूनच त्माु्ं मा ग्रथाुंनी व पुंथाुंनीं गाऱ्मा िगूो ा ा हवळखा घार्त ा. मा मुद्यावर गप्रमाण पुराव े देऊन पुष्ट्कळ न नलर्ताुं मेई ; परुंरु्त कवढे म्लणणे गध्माुं पुरें कीं ज्मा ज्मा कामांर्त गोवळा गुंकुनचर्तपणा दृष्टीग पडर्तो, त्मा कामा्मा मुळाुंशी ब्राह्मणी मनोवृनत्त अग ीच पानलजे, अगा ठोकळ नगद्धाुंर्त कराम ा काुंलीं लरकर्त नालीं; मग त्मा कामाचा कर्ता गध्माु्ं मा जार्तीं्मा प्रदशनुाुंर्त क्षनत्रम, वैश्म हकवा शूद्र माुंपैकीं कोणत्माली ेब ाचा लक्कदार अगो. अत्मुंर्त व्मापक आनण गाऱ्मा नवश्वा ानल कुं वटाळणारी अशी जी ‘ब्रह्मनवद्या’ जी आम्मा नलन्दु धमाचा मळू पामा,ती ब्रह्मणवद्या मूळची क्णत्रयांची. त्माुंनीच र्ती शोधून काढ ी आनण त्माुंनीं र्ती मागालून ब्राह्मणाुंग नशकनव ी. (गध्माुंचे क्षनत्रम व ब्राह्मण ले माच क्षनत्रम ब्राह्मणाुंचे वुंशज अगोर्त वा नगोर्त. र्तो प्रश्न अ ानलदा आले.) बृलदारण्मकोपननर्द अ. ६ ब्रा. २ क्रुं . ८ मध्में क्षनत्रम नृपनर्त श्वरे्तकेरू्त ब्राह्मण गौर्तमाग म्लणर्तो “मथेंमुं नवद्यात्वमा प्रार्मथरे्तर्तस्त्वत्गप्रदानापूव ु प्राङ न कस्स्मन्ननप” ब्राह्मण उवागोनर्र्तवर्ती र्तथा त्वमनप जानीरे् गवुदा क्षनत्रमपरुंपरेमुं नवद्यागर्ता” ‘रू्तुं मानगर्त े ी ली नवद्या (ब्रह्मनवद्या) रु्त ा देण्मापूवी कोणत्मानल ब्राह्मणाुंमध्मे रालार्त नव्लर्ती, कोणत्मानल ब्राह्मणाुंपाशी ली नव्लर्ती, लें रु्त ानल मालीर्त आले. ‘िंी णवद्या सवुदा क्णत्रयपरंपरेनें आलेली आिें.’ छान्दोग्योपणनषद् अ. ५]वर्ांपूवी िगवान् श्रीकृष्ट्णानें प्रनर्तपाद े ी गीर्ता

अनुक्रमणिका

मार्त परमेश्वरा्मा शुद्ध स्वरूपावलनाचा गाुंनगर्त े ा माग ुच ा रु्तम्ली आम्ली आर्ताुंपागून चा ू ागूुं पण ननराळाच आणखी कक धमुपुंथ काढून रु्तम्ली वैनदक धमानुमामाु्ं मा गुंघाुंरू्तन काुं फुटून जार्ताुं?अगें मा नवमर्तवाद्याुंना गाुंगण्माइर्तका मनोवृत्तीचा उदारपणा [खं. ३-७ मध्मे जैव ी राजानें गौर्तमा ा पुन्लाुं लेंच गाुंनगर्त े आले. “मथा मा त्वुं गौर्तमावदो मथेंमुं न प्राक् परा नवद्या ब्राह्मणान् ग्छनर्त र्तस्मादु गवेरु् ोकेरु् क्षत्रस्मवै प्रशागनमिनूदनर्त” ज्मा प्रकाराने ली नवद्या रु्तझ्मापूवी ब्राह्मणाुंकडे गे े ी नालीं, ब्राह्मणाुंनीं मा नवदे्यनें अनुशागन के ें नालीं, र्तो प्रकार प्रनगद्ध आले. ली नवद्या ज्मा अथी पूवी ब्राह्मण गुंप्रदामाुंर्त नव्लर्ती लें प्रनगद्ध आले. त्माअथी पूवी सवु लोकांमध्ये क्णत्रय र्ातीचेंच या णवदे्यनें प्रशासन िंोत िंोतें. नशष्ट्माुंना ली ब्रह्मनवद्या क्षनत्रमच नशकनवर्त अगर्त. ली नवद्या मा वेळेपमंर्त क्षनत्रमपरुंपरेनेंच आ े ी आलें. मावरून ब्रम्लनवद्या गवु जगर्ता ा नशकनवण्मा्मा अनधकार उदारधी क्षनत्रमाुंचाच लोम, गुंकुनचर्त वृत्ती्मा ब्राह्मणाुंचा नव्ले, लें स्पष्ट लोर्त आले. गौर्तमबुद्ध, अशोक, मलावीर, मलुंमद पैगुंबर, मेशूनक्रस्र्त, गाके्रटीग, रु्तकाराम, बुंगा चा चैर्तन्म, नानक, गुरुगोहवदहगग, दमानुंद गरस्वर्ती, स्वामी नववेकानुंद माुंची उदात्त आनण नवश्वव्मापी धमुप्रगाराची कामनगरी पला आनण इर्तर दशग्रुंथी शर्तग्रुंथी वेदोनारामणाुंची कूपमुंडुकवृनत्त पला, म्लणजे आम्मा नवधानाुंची गत्मर्ता पटे .फार दूर कशा ा?गध्माुंनल हलदुधमु गुधारणेचा-पुनघुटनेचा-प्रश्न ननघा ा आले ना?पटे बी पाग झा ें र्तर मी अन्नपाणी वजु करून प्राण देईन म्लणून आमचे कक पद्मुर्त शुंकराचामु कुर्तुकोटी बरळर्त आलेर्त. रे्त ननुःगुंशम ब्राह्मणवणाचे अग े पानलजेर्त. त्मानशवाम अग ी अनुदार कल्पना त्माु्ं मा अुंर्तुःकरणाुंरू्तन प्रगव ीच नगर्ती. ज्माुंना ‘जगद गुरु’ पदवी्मा व्मापक अथाची व िावनेची जाणीवच नालीं, त्माुंनी उद्या प्रत्मक्ष ब्रम्लपुत्रा नदीवर जरी ‘नवश्वधमुपीठ’ स्थापन करून स्वर्तुःग ‘नवश्वधमुगुरू’ म्लणनव ें , र्तरी कूपमुंकडूक रे्त कूपमुंडूक! ‘नवश्वची माझें घर’ ली कल्पना त्माुंना िागमान लोणेंच आधीं कठीण!]ब्राम्लणाुंनीं दाखनव ा नालीं. त्माचा पनरणाम काम झा ा र्तो इनर्तलागाुंर्त नमूद आलेच. बुद्ध धमाने गवुिरर्तखुंड व्मापून गनार्तन वैनदक धमाचा पाडाव के ा आनण त्माची गुंघशिी नखळनखळी के ी. ला प्रकार लोण्मापूवी गुमारें कक शर्तक वगिेुदा्मा र्तीव्ररे्त्मा आनण ब्राह्मणाु्ं मा मानज्ञकी अत्माचाराचा नर्तटकारा मेऊन, मानवी िेदािेदाचा नामनाट करणारा व

भरिी आली मुक्त पेठा, करा लाटा व्यापार; उधार व्यारे उधार घ्यारे, अवघे यारे र्ातीचे;

येथें पंणक्तभेद नािंीं, मोठे कािंंीं लिंान; तुका ्िंिे लाभ घ्यावा, मुद्दल भावा र्तन.

मा नवश्वबुंधुत्त्वा्मा र्तत्त्वाचा गक्रीम पुकारा करणारा िनिपुंथ अस्स्र्तत्त्वाुंर्त आ ाच लोर्ता. इर्तकें र्ताजें उदालरण डोळ्माुंपुढें अगूनगुद्धाुं ब्राह्मणाुंनीं आपल्मा परुंपरे्मा कोत्मा अनिमानानें नवजीवना्मा आकाुंक्षाुंना कस्गून नवरोध के ा. िनिपुंथाचा प्रगार जारीनें झा ा, त्मानें मवनानदकाुंनागुदाुं आपल्मा गुंघाुंर्त घेर्त े आनण ‘नरर्ता नालीं कोणी ठाव, गवां िरू्तीं वागुदेव’ मा व्मापक नगद्धाुंर्ता्मा अनुमामाुंचा कक ननराळाच मोठा गुंघ बननव ा. अशा रीर्तीनें अनेक पुंथ व अनेक गुंघ ननमाण झाल्मामुळें ककदेशीमत्त्व व ककधमीमत्व माुंचा ऱ्लाग लोर्त गे ा. दाली नदशाुंकडून मेणाऱ्मा अनेक ननरननराळ्मा मानववुंशाुंर्तल्मा ोकाुंना.

सनातन वैणदक धमाची दीक्ा घेऊन त्माुंना आपल्मा गुंघाुंर्त घेऊन आप ी गामानजक शिी बळकट करण्माची प्राचींन धोरणी दृष्टी ब्राह्मणी धमा्मा गुंकुनचर्त वृत्तीनें फुट ी आनण अखेर मामुळें नलन्दु राष्ट्राचा राष्ट्रीम जोम नदवगेंनदवग अनधकानधक खच्ची लोर्त गे ा. गमाजाुंर्त उत्पन्न लोणाऱ्मा नवजीवना ा जुन्मापुराण्मा परुंपरे्मा फाजी अनिमाना्मा टोप ीखा ीं दडपून ठार मारण्मा्मा कोत्मा अदूर दृष्टीचे पमुवगान उत्क्रान्र्ती (Evolution)्मा ऐवजी क्रान्र्ती (Revolution)मध्में कगें लोर्तें, माचें स्पष्ट नचत्र ब्राह्मणी धमा्मा इनर्तलागाुंर्तच गाुंपडे . प्रत्मेक मुगा ाच नव्ले; र्तर प्रत्मेक दलादला वर्ां्मा दशका ा आचार व नवचार-क्राुंनर्त लोर्त अगरे्त. गामानजक नजवुंर्तपणाचें लेंच खरें क्षण आले. रूढी्मा गुंज ेल्मा जुनाट फुटक्मा कढईुंर्त गुंकुनचर्त वृत्ती्मा घाणेरड्ा रे्त ाुंर्त, प्रनर्तगामी परुंपरेचा मीठमगा ा घा ून,

अनुक्रमणिका

पुनघुटनेचीं भर्ीं कडबोळीं र्तळून नवजीवनाची िकू शमनवण्माचा वृथा मत्न करणें नकर्ती लास्मास्पद लोर्तें, लें आचाऱ्माुंनीं हकवा आचामांनीं नीट क्षाुंर्त घ्मावें. नवजीवनाचा उदे्दश, आकाुंक्षा व व्मानप्त माचा नर्तळमात्रनल नवचार न करर्ताुं, जुन्मा मर्ताुंचीच दमधाटीनें गमाजावर जबरदस्र्ती करणाऱ्माु्ं मा अखेर हचधड्ा उडनवल्मानशवाम गमाज रालर्त नालीं; मग ले प्राणी जगद गुरु अगोर्त, नालीर्तर प्रत्मक्ष राष्ट्रा्मा अगोर्त, त्माुंची पवा नवजीवनशनि कधींच करीर्त नालीं. उ ट गमाजा्मा हकवा राष्ट्रा्मा नवजीवनशनिचा आगाऊच आखाडा बाुंधून, नर्त ा उते्तजक व गलामिरू्त अशा नवीन र्तडजोडीची व्मवस्था करण्मागाठी र्तमार व्ला, म्लणून जो कोणी आधींच गूचना देर्तो, नवशनि्मा स्वागर्तागाठी जनरे्तची मनोिनूम र्तमार करण्माचा प्रत्मक्ष प्रमत्न करर्तो, आनण मेणाऱ्मा नवशनि्मा र्तीव्र गोंगायानें ‘रेव्लोल्मूशन’ लोऊ न देर्ता, त्मा गोंगाया ा मोठ्या चरु्तराई्मा मागाने ‘कव्लोल्मूशन’ कडे शाुंर्तपणे नबनर्तक्रार वालूुं देर्तो, र्तोच खरा ज्ञार्ता आनण र्तोच खरा जगद गुरु!बाकीचे गारे ज्ञारे्त म्लणजे घटपटानद खटपटीचा उकीरडा फुुं कणारे नामधारी पुंनडर्त आनण जगद गुरु म्लमजे कार्ामवत्रक् पनरधान करून मन मुुंडण्माऐवजीं नुगरे्त मस्र्तक मुुंडण करणारे ऐदी गुंन्माशी!! ो. नटळकाुंनीं

गीतारिंस्य का ंणलणिंलें ? त्माुंनी गुंन्मागमोगाचा नधक्कार करून कमुमोगाचीच रु्तर्तारी अत्मुंर्त आवशेाने काुं फुुं क ी?अगें करण्माुंर्त त्माुंना नवजीवना्मा आगमनाची काुंलीं पे्ररणा झा े ी अगे काम?नव्मा मन्वुंर्तरा्मा नवीन आकाुंक्षाु्ं मा स्वागर्ताचा त्मार्त काली नवीन गुंदेश गाुंनगर्त ा आले काम?मा गोष्टींचा नर्तळमात्र नवचार न करीर्ताुं रलस्माचें पुस्र्तक बालेर पडर्तें न पडर्तें र्तों केवळ कका आठवड्ा्मा आुंर्तच नटळकाु्ं मा खुर्मगकऱ्मा अुंधििाुंचा, वावदूक कडीटर नचत्रगुप्ताुंचा आनण गोमूत्रा इर्तकीच आप ी नवद्वत्ता पनवत्र गमजणाऱ्मा गाुंप्रदामी वदेोनारामणाुंचा जो

र्ोडार्ोडीचा बीभत्स णशमगा उडा ा, र्तो पानल ा.म्लणजे परुंपरे्मा गुंकुनचर्त िावनेपढुें कगल्माली नवनवचाराची नदक्कर्त न बाळनगण्मा इर्तक्मा अदूरदशी क्षदु्र नवचाराुंचे शुद्र अगूनली आम्माुंर्त आलेर्त, कवढेंच नगद्धलोर्तें. ज्ञानोत्तर गुंन्माुंग कीं कमु मा वादाचा ननणुम काुंलींनल अगो. कक मात्र मुद्दा वाचकाुंनीं नीट ध्मानाुंर्त धर पानलजे कीं, गुंन्मागमोग गाुंगणारे श्रीशुंकराचामु प्रत्मक्ष गुंन्माशी लोरे्त आनण कमुमोग गाुंगणारे नटळक प्रत्मक्ष कमुमोगी लोरे्त; पण ले मधल्मामधीं शुष्ट्का-शुष्ट्क वाद घा ीर्त बगणारे ग बरे्त ना गुंन्माशी ना कमुमोगी! श्रीशुंकराचामांनीं ज्मा काळीं गुंन्मागमोग पुकार ा त्मा का ची देशपनरस्स्थर्तीच र्तशी अग ी पानलजे; पण त्मानीं र्तो पुकाुंर ा म्लणून मावच्चुंद्रनदवाकरौ अक्षरशुः जगा्मा र्तगा र्तो आज ानल नवगाव्मा शर्तकाुंर्ती नवमन्वुंर्तरा्मा नवजीवनाग उपमोगीं पडे , अगें मानणें लें बनुद्धदौबलु्माचें क्षण नव्ले र्तर कशाचें?गौर्तमबदु्धाचा धमु मू र्तुः ननवृत्तीपर गुंन्मागमागाचा लोर्ता. त्मा्मा अनुजे्ञप्रमाणें गवुगुंगपनरत्माग करून त्माचे अनुमामी निक्ष ूजुंग ाुंर्त गेंड्ाप्रमाणें िटकर्त लोरे्तच; पण बुद्धा्मा ननणुमानुंर्तर वकरच (इ. ग. पू. २०० वर्ें) खुद्द त्मा्माच अनुमामाुंर्त नवचारक्राुंर्ती झा ी. निक्षु लोऊन अरण्माुंर्त कक कोंड्ा गेंड्ाप्रमाणें उदागीन का क्रमण करण्मापेक्षाुं धमुप्रगाराथु ोकनलर्ताचीं व परोपकाराचीं कामे ननष्ट्काम ‘नननरस्स्गर्त’ बुद्धीनें करण्माुंर्तच बौद्धनिक्षूुं्मा खऱ्मा करु्तव्माची गाथुकर्ता आले, मा नवीन

अनुक्रमणिका

प्रवृत्तीमागाचा णमशनरीपिा मलामान पुंथानें पुकार ा. परुंपरे्मा गाुंठवणी्मा गुळा्मा ठेवणीप ीकडे न पालणारे जीणुमर्तवादी ‘लीनमान’ ोकाुंना र्तगेच ननराळे कोकटर्त ठेवनू मा नवमर्तवादी मलामान पुंथाने मूळ्मा बदु्धधमीम मू र्तत्वाग धक्का न ावर्ताुं, त्मा्मा ननवृनत्तपर स्वरूपावर कमुप्रधान िनिमागाचें नमशनरी झब ें चढनव ें आनण गुंघशनि्मा वृद्धीबरोबरच धमा्मा प्रगारानें गारें जग व्मापून टाक े. नवजीवना्मा चैर्तन्मा्मा पराक्रम ला अगा अगर्तो. शुंकराचामा्मा वळेीं जनर्ता ऐनलक गुंपत्तीनें मदोन्मर्त बन े ी लोर्ती. कनक काुंर्ता आनण मनदरा, ऊफु

WEATH, WOMAN AND WINE मा ‘थ्री डब्ल्म’ू मध्में ोळण्माप ीकडे नर्तची प्रवृत्ती जाईच ना. अशा प्रगुंगी गमाजगुस्स्थर्तीची जबाबदारी ओळखणाऱ्मा शुंकराचामागारख्मा ोकोत्तर मलापुरूर्ानें गुंन्मागमोगाचें मलत्त्व पुकारूुं नमे र्तर काम नाटकमोगाचे पडदे उघडाव?ेत्मावळेी, देशका नाप्रमाणें गुंन्मागपर ननवनृत्तमागाचा वळगा जनरे्त्मा कल्माणागाठीं पानलजे लोर्ता, र्तो शुंकराचामानीं नद ा, त्माचा मोग्म र्तो पनरणामली झा ा. पण त्मा वळशाचा मा नवगाव्मा शर्तकाुंर्त काम उपमोग?व्मवलारा्मा लार्ताुंर्त लार्त घा ून धमु चा े र्तरच त्माची खरी हकमर्त. नव्मा मन्वुंर्तरा्मा प्रत्मेक नव्मा दशनुाबरोबर धमानेंली आपल्मा पाव ाुंची गनर्त कमी अनधक के ी पानलजे. आज ाहलदुस्थानची स्स्थर्ती कशी आले?शुंकराचामां्मा वळेीं र्ती जशी लोर्ती र्तशीच आज आले काम?नालीं. र्तर मग शुंकराचामां्मा गुंन्मागमोग आज ाली अक्षरशुः पाळण्माबद्द चाुं लट्ट म्लणजे

सापं्रदायीक आग्रिंीपिा नव्ले र्तर काम?नशवाजीची िवानी र्त वार १७ व्मा शर्तकाुंर्त मलापराक्रमी अगे , नव्ले लोर्ती, नालीं. कोण म्लणर्तो?पण मा २०व्मा शर्तकाुंर्ती ट.पेडो डे्रडन.ट्मा धडाक्माुंर्त नर्त ा पगुर्तो कोण?आनण उद्याुं कखाद्या शलाणा त्माच िवानी्मा गाुंप्रदानमक अनिमानाने र्तग ीच कक र्त वार घेऊन रणाुंगणाुंर्त नमशाुंवर पीळ देर्त गे ा, र्तर त्माची रे्तथे काम गुंिावणार लोई ?पूवी गुंन्मागमोगानशवाम हलदूुंचा व हलदूधमाचा र्तरणोपामच नव्लर्ता त्मावळेीं नवजीवनानें गुंन्मागमोगाुंचा कणा फुुं क ा. आज नामशरे् लोऊुं पलार्त अग ेल्मा हलदूुं्मा आनण त्माु्ं मा हलदूधमा्मा र्तोंडाुंर्त

कमुयोगाचा िेंमगभुच घार्त ा पानलजे. नव्मा मन्वुंर्तराचा ‘कमु करा, करु्तव्म करा, करु्तबगार व्ला’ लाच गुंदेश आले.स्वामी नववकेानुंदाुंनीं अमेनरकेग अगा स्पष्ट जबाब नद ा कीं “बाई अमेनरके, रू्तुं मोठी दमाळू आलेग, मामाळू आलेग, गवु काुंलीं आलेग, पण हलदुस्थानाुंर्त रु्तझे नक्रस्र्ती नमशनरी पाठवनू, रे्तथें दर माणगागनणर्त ककेक चचु उिारण्माचा रु्तझा मर्त ब काुंलीं माझ्मा ध्मानाुंर्त नीटगा मेर्त नालीं. रू्तुं काम नलन्दुस्थाना ा धमुदान काुं करीर्त आलेग?आनण त्मा्माकनरर्ताुं काुं बमे मेवढे बोटी िरिरून नमशनरी आनण क्रोडो रुपमे पाठवीर्त आलेग?लरलर! अग मेरू पवुर्ता ा र्तोळािर गोन्माची काुं कधीं कोणी मदर्त करर्तार्त?हलदुस्थाना ा धमु?आनण र्तो रू्तुं पाठनवणार?बमे अमेनरके, हलदुस्थानचा रु्त ा खरोखर काुंलीं कळवळा मेर्त अगे , त्मा्मा

अनुक्रमणिका

बद्द रु्तझ्मा शुभ्ाुंर्तुःकरणाुंर्त जर गलानुिरू्तीचे खरेखुरे पीळ पडर्त अगर्ती , र्तर हलदुस्थाना ा धमु देण्माचा ‘अव्मापारेरु् व्मापार’न कनरर्ताुं त्मा्मा ओरडून ओरडून कोरड पड ेल्मा

तोंडातं भाकरीचा तुकडा घाल गवु धमांचें मालेरघर अशा हलदुस्थाना ा धमु देण्माचा उपक्रम करणें ह्मणजे त्माचा अपमान करण्मागारखें आले. “आज हलदुस्थाना ा िाकर पानलजे आले. आज हलदुधमा ा उपागमारीनें उिेंगुद्धाुं रालवर्त नालीं, त्मा ा प्रगारस्वार्तुंत्र्माची कुबडी पानलजें. नलन्दु ोकाु्ं मा गुंघशिी्मा खनजन्माुंर्त आज नटपुगिरगुद्धाुं पाणी रानल े ें नालीं, त्मा गुंघशिीचें प्रमाण वाढनव ें पानलजे. काठी ा गोनें बाुंधून काशीपागून रामेश्वरा ा खुशा जा, अगें पुष्ट्कळ म्लणर्तार्त; पण आज ा नलन्दूुंजवळ काठी हकवा गोनें दोन्लींनल उर े ी नालींर्त. हलन्दुची श्रीमुंर्ती आज त्माु्ं मा कोरड्ा बढामाुंर्त उर े ीं आले. अगल्मा कुं गा ोकाुंनीं कगल्मा ढामा मारणें शक्म आले?आज ा हलन्दू ोक ले शब्दशुः खरेखुरे गुंन्माशीच बन े े आलेर्त, त्माुंना आणखी गुंन्मागमोगाची काम जरूर?अन्नागाठीं मोर्ताद झा ेल्मा, ढुुंगण झाकण्मारु्तरत्मा हचध्मागाठींली पनश्चमे्मा गूमा ा नवनुंर्तीचे अध्मु देर्त बग ेल्मा आनण निक्षाुंदेलीनशवाम दुगऱ्मा कगल्माली ईश्वराची िनि नकरणाऱ्मा हलदुस्थाना ा अनधक गुंन्माशीपणा कोणर्ता शुंकराचामु देऊ शके ?िणुंग निकाऱ्मा ा रू्तुं गुंन्माशी लो, अगें आग्रलानें गाुंगणाऱ्मा शलाण्माची काम र्तारीफ करावी! आज ा हलदु ोक आनण त्माुंचा हलदुधमु माुंची स्स्थर्ती ली अशी पूणु गुंन्माशी आले. परुंरु्त र्ती कशी प्राप्त झा ी लें पालण्माचें आप ें मुख्म काम आले. म्लणून आपण आर्ताुं

इस्लाम आणि णिंन्दु धमाची टक्कर कशी ाग ी र्तें पालूुं. हलन्दू धमुप्रवरु्तकाुंनीं गनार्तन नलन्दू धमाचीं उदार आनण व्मापक र्तत्त्वें गुंकुनचर्त केल्मामुळें मूळधमारू्तन अनेक गुंघ व पुंथ फुटून वगेळे कगे ननघा े लें वर गाुंनगर्त ेंच. शुद्ध व्मावलारीक वणुव्मवस्थेचें अगुंख्म जार्तींर्त पमुवगान लोऊन ककीची बेकी झा ी. प्राुंर्तवारीनें अ ग रालण्माची प्रवृत्ती वाढ ी. दनक्षण हलदुस्थान व उत्तर हलदुस्थान अगा आत्मघार्तकी मामावी देशिेद उत्पन्न करून मध्में नमुदा नदीची काुंटेरी कुुं पण जालीर के ी. क्षनत्रम व ब्राह्मण ककमेकाुंचे लाडवैरी बनल्मामुळे, वैश्माुंनींनल आपल्मा र्तागडी प ीकडे पालण्माचें नाकार ें . शुद्राुंची कोणी पवा न केल्मामुळें त्माु्ं माुंर्त उत्पन्न झा े ें आत्मोन्नर्तीचें नवीन जीवन हलन्दू धमा्मा काुंटेरी नपजऱ्माुंरू्तन मोकळे लोण्मागाठीं धडपडूुं ाग े. थोडक्माुंर्त गाुंगामचें म्लणजे नलन्दुधमानें जगार्ती गवु मानव वुंशाुंर्ती ोकाुंना ‘मा लो मा’ अशी पे्रमाची लाुंक मारून आपल्माुंर्त गमानवष्ट करून घेण्माची प्राचीन उदार परुंपरा गोडून नद ी आनण ‘गे ाग र्तर जा, पुनुः र्तोंड दाखवूुं नकोग,’ अशी उमुट बेपवाई गुरू के ी. अथात् अशा नवस्कळीर्त फाटाफुटीचा फामदा घेऊन परकीमाुंनीं आम्मा गवुस्वा्मा पामाुंर्त

गुलामणगरीच्या अभेद्य शंृखळा ठोकल्मा, त्माुंर्त आश्चमु र्तें काम?मुग मानी नरमागर्ती्मा पूवाधाचा नीट अभमाग के ा आनण कका लार्ताुंर्त र्त वार व दुगऱ्मा लार्ताुंर्त कुराण घेऊन मुग मानाुंनीं आपल्मा धमुप्रगाराथु जीं जीं गालगी व दूरदृष्टीचीं धोरणे ढनव ीं त्माचा नवचार के ा, म्लणजे त्माुंनी नलन्दुस्थान, नलन्दु ोक आनण त्माुंचा नलन्दुधमु लीं पादाक्राुंर्त के ीं नगर्तीं र्तरच मोठें आश्चमु झा े अगरे्त खरें! कोणत्मानल मलत्कामाची-नवशरे्र्तुः धमुप्रगार

अनुक्रमणिका

आनण राष्ट्रप्रगार माुंची-नगनद्ध अनुमामा्मा गुंख्मेवर अव ुंबून अगरे्त. ली गुंघशनि वाढवनू अगदी नवख्मा व परक्मा देशाुंर्त जाऊन छानर्तठोकपणाने गाम्राज्म स्थापन कगें करावें, मा बाबर्तींर्त जगद गुरू म्लणनू

इस्लामाच्याच पायावंर डोकें ठेवणे वाजवी लोई . हलदुस्थानाुंर्त आ ेल्मा मूठिर इस् ाम धमुप्रगारक मुंडळींनीं अत्मुंर्त अल्पावकाशाुंर्त गारें हलदुस्थान आपल्मा अनुमामाुंनीं गजबजून कगें गोनड ें , माचा इनर्तलाग म्लणजे र्तत्का ीन नलन्दूुंचा धार्ममक, गामानजक आनण राजकीम नखळनखळा इनर्तलागच लोम. नलन्दुधमा्मा अनुदार आचारनवचाराुंना कुं टाळ ेल्मा आनण शुद्रत्वा्मा काल्पननक मामावी बुंधनार्त शकेडों वर् ेखुंगर्त कुझर्त पड ेल्मा ोकाुंना मुग मानीं धमानें आप े दरवाजे खडाखड उघडून आुंर्त घेर्त े आनण आपल्मा अनुमामाुंची गुंख्मा वाढनव ी. अथात् नलन्दुधमानुमामाुंची नर्तर्तकी गुंख्मा कमी लोऊन त्माु्ं मा गुंघशनिचा ऱ्लाग लाच इस् ाम धमाचा उदम लोण्माग मुख्मत्वेंकरून कारण झा ा, लें ननराळे गाुंगण्माची आवश्मकर्ता नालीं. मलुंमद गजनीनें नलन्दुस्थानवर ज्मा जगनवख्मार्त बारा स्वाऱ्मा केल्मा, त्मा करण्मापूवी रजपुर्ताु्ं मा िीमपराक्रमा्मा आख्मानमकाुंनीं र्तो दबक ा नाली. त्मानें नलन्दुस्थानाबद्द जी मानलर्ती नमळनव ी, त्माुंर्ती ‘आपगाुंर्ती फूट’ मा क मावर त्मानें आपल्मा िावी नगद्धीची खूणगाुंठ बाुंध ी. रजपूर्त ोक मलापराक्रमी खरे, परुंरु्त त्माु्ं माुंर्त

व्याविंारीक चातुयाचा अभाव फार लोर्ता. जशाग र्तगे वरु्तन करून आ ेल्मा गुंकटाचा फडशा पाडण्माुंर्त ागणारे व्मवलारचारु्तम ुरजपुर्ताुंर्त मुळींच नव्लर्तें. िोळगर आनण शुद्र धार्ममक (?) कल्पनाुंचे रे्त गु ाम बन े े लोरे्त. ककी्मा मलत्त्वा ा रे्त अज्जीबार्त पारखे झा े े लोरे्त. नत्रक्माु्ं मा अब्रगूाठींच काम र्तीं मुद्धें करामचीं, माप ीकडे दृष्टी न गेल्मामुळें जोलारागारखे अमानुर् आनण नामदुपणाचे प्रकार करण्माुंर्त रे्त धन्मर्ता मानूुं ाग े. अनवचार, नव ागमग्नर्ता आनण उन्मर्तपणा मा दुगुणुाुंमुळें आपापगाुंर्तनल मुदे्ध करण्माग रे्त मागेंपढुें पलार्त नगर्त. अथात् त्माु्ं मा गवु इनर्तलागप्रनगद्ध शौमधैुमादी गद गुणाुंची मार्ती लोऊन, क्षदु्र ोकाु्ं मा कपटाुंचा त्माु्ं मावर नबनर्तोड शल ाग ा आनण रे्त आपल्मा गवुस्वा ा मुक े. अशा नवस्कळीर्त पनरस्स्थर्तींर्त इस् ामधमाचा चाुंद र्तारा राज्मप्रगाराबरोबरच धमुप्रगार आनण धमुप्रगाराबरोबरच राज्मप्रगार करण्मागाठीं लार्तार्त नागवी र्तरवार घेऊन जेव्लाुं नलन्दुस्थानाुंर्त मेऊन धडक ा, रे्तव्लाुं त्माु्ं मा ढाई्मा नशस्र्तीपुढें बेनशस्र्त रजपूर्तानद क्षनत्रम नफके पड े. पैशा्मा ोिानें मुग मान शत्रूुंग अुंर्तस्थ बार्तमी पोलचनवणाऱ्मा राष्ट्रद्रोली ोंकाुंचा गुळगुळाट उडा ा. जानर्तिेदा्मा र्तीव्ररे्तमुळें ढाई ा र्तोंड देण्माची जबाबदारी ककया क्षनत्रमाुंवर पड ी. ‘देशाचें काुंलीं काुं लोईना, आप ा बचाव झा ा म्लणजे पुरे’ मा क्षुद्र आनण नीच िावनेनें ब्राम्लणाुंनीं

दोन्िंी कानावंर िंात ठेव े. वैश्माुंनी द्रव्माजुनाची काग गोड ी नालीं लें खरें, पण त्मा धनगुंचमाचा अल्पाुंशगुद्धाुं त्माुंनीं राष्ट्रकामाग नद ा नालीं. नबचारा शरे्तकरी आनण कामगार वग ुर्तर इर्तक्मा ननकृष्टावस्थे ा पोंच ा लोर्ता कीं र्तो ब्राह्मणाुंग आनण क्षनत्रमाुंग वैऱ्मागमान मानीर्त अगे आनण त्माु्ं मा जाचणुकींरू्तन आप ी गुटका कधीं लोई माची वाटच पलार्त बग ा लोर्ता. शूद्राुंग र्तर मुग मानाु्ं मा आगमनानें अत्मानुंद झा ा आनण रे्त िरािर मुग मान धमाची दीक्षा घेऊन मुग मान बन े. इस् ामी आरबानीं हगध प्राुंर्ताुंर्त हलदूुंवर के ेल्मा

अनुक्रमणिका

अमानुर् अत्माचाराची जाणीव हलदु जनरे्त ा हकवा हलदुराज्मकत्मांना मुळीच नव्लर्ती, अशाुंर्त ा प्रश्न नालीं, पण त्माुंची गवुच स्स्थनर्त इर्तकी नवस्कळीर्त आनण बेजबाबदार झा े ी लोर्ती कीं, हलदु नवराटपुरुर्ा्मा अुंर्तुःकरणा ा

भावी णवनाशकाळाचें भेसूर णचत्र जरी पीळ पाडीर्त लोर्तें, र्तरी पोट आनण अवमवाु्ं मा अत्मघार्तकी र्तुंयाप्रमाणें त्माचे लार्तपामानद अवमव मुळींच ला चा करूुं शक े नालींर्त. माचा पनरणाम नलन्दुस्थानाुंर्ती नठकनठकाण्मा ननरननराळ्मा नलन्दुराज्माुंवर कगकगा झा ा माचें नचत्र रेंखाटण्माग मेथे अवकाश नालीं; कारण त्मामुळें गारा इनर्तलाग्मा इनर्तलागच मेथें पुनमुुनद्रर्त करण्मागारखें र्तें लोई . इस् ामानें र्त वारी्मा र्तामगी जोरावर गास्त्वक नलन्दुधमाचा पाडाव करर्ताुंना नलन्दुधमीमाुंची स्स्थनर्त कशी झा ी आनण मा िमुंकर आपत्ती्मा नदव्माुंरू्तन हलदुधमु कगा पार पड ा, कवढेंच आपणा ा पलावमाचें आले. मुग मानाुंनी कर्तदे्दशीम ोक बाटवनू आपल्मा इस् ाम धमांर्त गमानवष्ट करण्माचा जो धूमधडाका गुरू के ा त्माचा पनरणाम हलन्दुर्ती खा ्मा जार्तींवरच नवशरे् घड ा; वर्मा वगांर्ती ोक फारगे बाट े नालींर्त. परुंरु्त लजारों वर्ें वर्माुंचें दास्म करकरून उठवणीग आ ेल्मा मा खा ्मा ोकाुंना मुग मानी धमु स्वीकारल्मामुळें आपल्मा स्स्थर्तींर्त ककदम मलदुंर्तर पडल्माचें नदगून मेर्ताुंच, नलन्दुधमाचें पे्रम त्माुंनीं झुगारून नद ें आनण त्माचा मोठा प्रचुंड ओघ नलन्दुधमा्मा छावणी ा अखेरचा रामराम ठोंकून इस् ाम धमा्मा गुंघशिी ा अनधक गमथु आनण पराक्रमी करण्माकनरर्ताुं ननघून गे ा. स्वकीमाु्ं मा दास्माुंरू्तन त्माुंनीं अशा प्रकारें आप ी मुिर्ता करून घेर्ताुंच, इस् ाम धमानें त्माुंना ककदम मुगल्मान

राज्यकत्यांच्या बरोबरीचे र्ातभाई बननव े. त्माुंग ऐनलक ऐश्वमाचा ाि झा ा. लजारों वर्ांचें त्माुंचे नष्टचमु गुंप े. त्माु्ं मा आुंग्मा गुणाुंचा व पराक्रमाचा नवकाग लोण्माची वाट त्माुंना मोकळी झा ी आनण त्माुंचा नाव ौनकक व मानमरार्तबली कल्पनार्तीर्त वाढ ा. कका वगाग दुगऱ्मा वगानें गु ामाप्रमाणें वागनवल्माग राष्ट्राग केवढी िमुंकर आपनत्त िोगावी ागरे्त, माचा आम्मा आधुननक स्पशृ्माऽस्पृश्मत्वाचें गोंवळें ढो ेकें बडनवणाऱ्मा धार्ममक डोंबाऱ्माुंनी नीट नवचार करावा. जोंपमंर्त नलन्दुधमा्मा माने ा परचक्राचा फाुंग ाग ा नव्लर्ता, र्तोंपमंर्त नव्मा जुन्मा व्रर्तें उद्यापनाुंवर घृर्तकुल्मा मधुकुल्मा करणारे धमुरक्षक ब्राह्मण मावळेी पोबारा करून पगार झा े. नलन्दुधमुगुंरक्षणाुंनवर्मीं आप ें काुंलीं करु्तव्मा आले, माची त्माुंना जाणीवच उर ी नालीं, हकवा र्ती जाणीव ज्माुंना लोर्ती त्माुंना मदर्त करण्माचीनल त्माुंना वागना लोऊुं नमे, मा ा

उपाध्यायाचंा राष्ट्रद्रोिं मानशवाम दुगरें कोणर्तें अन्वथुक नाुंव देर्ताुं मेई ?इराण देश मुग मानाु्ं मा र्ताब्माुंर्त गलजागलजीं काुं गे ा, माचें ननदान ठरनवर्ताुंना इनर्तलागकाराुंनीं लाच नगद्धाुंर्त काढ ा आले. रे्तथें धुंदेवाईक उपाध्मामवगाचें मालात्म्म फाजी वाढून खा चे गवु ोक त्माुंचे दाग बन े लोरे्त. परमेश्वरी कृपे्मा, पार ौनकक मोक्षा्मा आनण ऐनलक गुखोपिोगा्मा नकल्ल्माुंचा जुडगा मा वदेोनारामणाु्ं मा लार्ताुंर्त आनण इर्तर ोकाु्ं मा लार्ताुंर्त गते्तची फुटकी कवडी. अशा स्स्थर्तींर्तइस् ाम धमाचें इराणवर परचक्र मेर्ताुंच, मा परान्नपुष्ट उपाध्माम वगानें खा ्मा ोकाुंग ननशबा्मा लवा ीं करून आपण गूुंबाल्मा के ा. परुंरु्त देशागाठीं व धमागाठीं परचक्राशीं

अनुक्रमणिका

र्तोंड देणाऱ्मा ोकाुंग मदर्त करून मा आणीबाणी्मा प्रगुंगीं राष्ट्रगेवा करण्माचा उदात्त नवचार त्माुंना गुच ानल नालीं आनण मानव ानल नालीं.अथात् दीन व ननरानश्रर्त झा े े कननष्ठ वगाचे इराणी मुगल्मानाु्ं मा र्तावडींर्त आमरे्तच गाुंपड े आनण स्वदेश व स्वधमु गुंरक्षण करण्माचा काुंलींच र्तरणोपाम न उरल्मामुळें इराणी ोकाुंनीं मुग मानी धमु स्वीकारून आप ा फामदा करून घेर्त ा. नलन्दुस्थानाुंर्तनल थेट अगाच प्रकार घड ा. ज्मा ज्मा वळेीं ज्मा ज्मा राष्टाुंर्त उपाध्मामाु्ं मा धार्ममक करु्तव्मा ा धुंद्याचें स्वरूप आ ें , त्मा त्मा वळेीं त्मा त्मा राष्ट्राचा घार्तच झा े ा आले, ले नवशरे् क्षाुंर्त ठेनव ें पानलजे. मावरून उपाध्माम आनण गुनशनक्षर्त जनर्ता माु्ं मावर राष्ट्रगुंरक्षणाची केवढी जबाबदारी अगरे्त माचा वाचकाुंनींच नवचार करावा. आर्ताुं

बाटलेल्या णिंन्दूनीं काय केलें? ले आपण पालूुं. हलदुस्थानार्ती बरेचगे मुग मान पूवीचें हलदूच लोर्तें लें मागें गाुंनगर्त ेंच आले. अफगाण अुंम ा्मा दोनर्तीनशें वर्ांर्त काुंली मुगल्मान बालेरून इकडे आ े, रे्त बलुरे्तक रु्तकु पठाण ले लोर्त. त्माुंनीं बलुरे्तक नलन्दु बामकाुंशींच ग्नें ाव ीं, त्माजपागून जी गुंर्तनर्त झा ी, नर्तचा हलदुधमानें अव्लेर केल्मामुळें, त्माुंची आमर्तीच मुग मानाुंर्त िर पड ी. मानशवाम जु मानें बाटनव ेल्मा नलन्दूुंची गुंख्मा वगेळीच. अस्ग मुग मानाुंपेक्षाुं ले बाट े े मुग मानच–मग रे्त जु मानें वा आपखुर्ीनें बाट े ें अगो–नलन्दुस्थानाग आनण नलन्दुधमाग जास्र्त जाचक झा े. ककदाुं परधमांर्त गेल्मावर पूवुधमाचा पाडाव करण्माग ोकाुंग नवशरे् स्फुरण मेर्त अगर्तें. त्माग स्वकीमाचीं व्मुंगें, त्माुंची रालणी आनण त्माु्ं मा गवुगाधारण बऱ्मावाईट गमजुर्ती मा पूणु मालीर्त अगल्मामुळें, त्मा मालीर्तींचा ाि गालजीकच त्मानीं आपल्मा नवीन इस् ाम जार्तिाईग करून नद ा. देवा माचा नाश करून रे्तथी अपार गुंपत्तीचा अपलार करण्मा्मा कामीं मुग मानाुंग मा बाट ेल्मा नलन्दूुंचाच जास्र्त उपमोग झा ा. कोणर्ती मुिी के ी अगर्ताुं ढाईर्त नलन्दूुंचा परािव लोई , लें मा बायाुंकडूनच मुग मानाुंग कळर्त अगे, ढाई चा ूुं अगर्ताुं ककदम मध्मेंच गाई आणनू उभमा करणें, गाईचें रि व माुंग टाकून नलन्दूचे र्त ाव व नवनलरी भ्ष्ट करणें, मा मुक्त्मा मा बायाुंनींच मुगल्मानाुंग नशकनवल्मा. मा बायाुंर्त अनेक मोठमोठे ौनककवान् पुरुर् ननघा े, रे्त इनर्तलागाुंर्त प्रनगद्धच आलेर्त. (१) अल्लाउद्दीन नख जीचा ‘कन जा’ मन क काफूर ला मूळचा रजपूर्त; अल्लाउद्दीनाु्ं मा राज्मवृद्धीची अधीअनधक कामनगरी मानेंच के ी. (२) मुबारीक नख जीचा लस्र्तक लगन, ला मूळचा गुजराथी, मानें आपल्मा वीग लजार गुजराथी जार्तिाईुंना मुगल्मानी धमांर्त खेंचून आण ें , इनर्तलागप्रनगद्ध म ीक खुस्र ू म्लणर्तार्त र्तो लाच. (३) नफरोज र्तघ कचा वजीर मक्बु खान ला मूळ रै्त ुंगणाुंर्तल्मा कका उच्च कुळाुंर्त ा हलदू. (४) गुजराथेंर्त मुग मानी राज्माचा पामा घा णारा मुजफरखान ला मूळचा हलदु, पण नलन्दुधमाचा पक्का दे्वष्टा. त्मानें गोमनाथा्मा देवळाचे दगडमनशदी ा ाव े. (५) ोदी घराण्माुंर्ती गु र्तान नशकुं दर मूळचा हलदु. (६) अलुंमदनगरची ननजामशाली स्थापन करणारा ननजामुल्मुल्क बनलरी व त्माचा मु गा अलुंमद ननजामशला ले दोघे बाप- ेक मूळचे अस्ग ब्राह्मण. माुंचीं मूळीं नावें अनुक्रमें िरैव िटजी व नर्तमाप्पा िरैजी अशीं लोर्तीं. (७) इमादशालीचा गुंस्थापक फते्तउल्ला इमादशला ला मूळचा नवजमनगरचा रै्त ुंगी ब्राह्मण. (८) जलाुंगीरचा प्रख्मार्त गेनापनर्त मलाबर्तखान मूळचा हलदू रजपूर्त; गुंगरानजर्ताचा मु गा. अशीं अनेक नाुंवें गाुंगर्ताुं मेर्ती . मानशवाम नलन्दु नत्रक्माु्ं मा पोटीं जन्मा ा आ ेल्मा अनेक थोर पुरुर्ाुंचीं नावें इनर्तलागार्त गापडर्तार्त. फार काम, पण नदल्ली्मा र्तिावर बग ेल्मा बलुरे्तक बादशलाु्ं मा मार्ता मूळ्मा अस्ग नलन्दूच लोत्मा. ग्मागुद्दीन र्तघ् क, नफरोज र्तघ् क, जलाुंनगर, शलाजलान, इस्माई अदी शला मा गव ु

अनुक्रमणिका

लोकोत्तर पुरुषाचं्या माता णिंन्दूच लोत्मा. ला गवु इनर्तलाग पानल ा म्लणजे अगें म्लणणें िाग पडर्तें कीं नलन्दुस्थान मुग मानाुंनीं पादाक्राुंर्त के ें नगून, व्मवलारचरु्तर इस् ाम धमा्मा चाुंद र्ताऱ्मानें हलदूुंकडूनच नलन्दूुंना हजकून आप ें गाम्राज्म-वैिव वाढनव ें . परधमीं हकवा परधमांर्त गे ेल्मा ोकाुंग शुद्ध करून परर्त नलन्दुधमांर्त आणण्माची मोजना नलन्दुधमानें अशा प्रगुंगी पुनरुज्जीनवर्त न केल्मामुळे नलन्दु राष्ट्राचे नकर्ती अननवुचनीम नुकगान झा े ें आले, माचा नवचारी गज्जनाुंनीं मुद्दाम नवचार करावा, त्माप्रमाणें ले वरी ोक नलन्दु धमांर्त अगर्ताुंना पराक्रमशून्म अशा अपनगद्ध स्स्थर्तींर्त काुं पड े लोरे्त आनण रे्त नवीन इस् ाम धमांर्त जार्ताुंच त्माुंना कवढा चेव मेऊन त्माुंनीं ोकोत्तर पराक्रम गाजवनू मोठमोठ्या शाह्ा कशा स्थापन केल्मा?अगें काुं व्लाव?ेमाचानल आमचा गज्जन वाचकाुंनी शाुंर्तपणे नवचार करावा; म्लणजे हलदुधमाचीं अवाचीन व्मुंगें काम काम आलेर्त आनण त्माचें मूळचें गवुव्मापी, गवुग्राली आनण उदार स्वरूप गध्माुं कगें नष्ट झा ें आले, माचीं प्रमेमें त्माुंचीं त्माुंनाच उ गड ीं जार्ती मुग मानाु्ं मा राज्मवृद्धीचें काम बऱ्माच प्रमाणावर बाट ेल्मा हलदुनींच के े, माचा आर्ताुं पुनरुच्चार कराम ा नको. र्तथानप मुग मानाुंना मेथें िरािर जम नमळर्त गे ा, त्माु्ं मा धमाचा प्रगार उत्तरोत्तर अनधकानधक लोर्त गे ा, माचा कर्तदे्दशीम

र्नतेच्या मनावर चमत्कारीक पणरिाम झा ा. पुष्ट्कळ करु्तबगार हलदूुंग अगें वाटूुं ाग ें कीं, मुग मानी धमांर्तच अशी काुंलींर्तरी नवशरे् अद िरू्त जादू आले, त्मानशवाम का चा पाया वलाणारा शूद्र हलदू आज ककदम र्त वारबलाद्दर मुग मान गुिेदार लोई कगा?आप ा हलदुधमु लीन, कमजोर, नपुुंगक म्लणूनच त्मार्ती ोकाु्ं मा लारू्तन मुग मानाुंइर्तका पराक्रम लोर्त नालीं. मा नव क्षण अज्ञानजन्म गैरगमजुर्तीचा पनरणाम फार िमुंकर झा ा. लजारों हलदु ोक आपण लोऊन मुग मानी धमा्मा गोटाुंर्त गे े. नुगरे्त आ रु्तफा रु्त ोक नव्ले, र्तर (१) बुंगा चा राजा नजर्तम ; (२) का ीकोटचा गामुरी;(३) केरळदेशचा राजा; (४) हगधचे गुमेरवुंशी जाम रजपूर्त; (५) बराणचा राजा लरदत्त आनण त्माचे दलालजार अनुमामी; (६) काश्मीर्मा गेनदेव राजाची राणी (नलनें नवऱ्माचा खून करून गु र्तान शम्गुनद्दनाशीं ग्न ाव ें .) अग ीं चाुंग ीं चाुंग ीं करु्तबगार मुंडळीगुद्धा हलदुधमु गोडून गे ी. लाम लाम! केवढा ला हलदूुं्मा गुंघशिीचा ऱ्लाग!! खरोखरच का आमचा हलदुधमु इर्तका दुबळा आले?ज्मा धमानें श्रीकृष्ट्णागारखा जगनद्वख्मार्त मुत्गद्दी आनण धमुप्रचारक गूमु ननमाण के ा, ज्मा धमानें िीष्ट्मागारखा अनद्वर्तीम आनण अहजक्म धमुन्मामज्ञार्ता मोद्धा इनर्तलागाुंर्त अजरामर के ा; ज्मा धमानें अनिमन्मूगारखे अनानमके ा गाथुवनर्त करणारे र्तरुण जवानमदु प्रगवनू मा िारर्तिचूें ऋण फेड ें ; ज्मा धमार्त कणागारख्मा अकु ीन वीरानींनल कु ीनपणाची घमेंड मारणाऱ्माुंना आपल्मा पामावर डोकीं घागावमाग ाव ें ; ज्मा धमार्त धमु, चुंद्रगुप्त, अशोक माुंगारखे मलान् पराक्रमी गम्राट ननमाण झा े; ज्मा हलदुधमा्मा नुगत्मा अनिमाना्मा नठणगीनें माधवाचामागारख्मा नवरिा्मा लारू्तननल नवजमनगरागारख्मा अनुपमेम गाम्राज्माची स्थापना झा ी; ज्मा हलदुधमानें नशवाजी मलाराज ननमाण करून आप ा नशणिार उर्तर ा आनण

प्राि गेला तरी मुसलमान िंोिार नािंीं, ह्मणून ठणठणीर्त रोकडा जबाब गत्ताधाऱ्माु्ं मा र्तोंडावर देणारा छत्रपनर्त गुंिाजी ज्मा नलन्दुधमानें इनर्तलागा ा दाखनव ा; र्तो नलन्दुधमु खरोखरच काम लो नपुुंगक म्लणावा?नालीं. नलन्दुधमु नपुुंगक नालीं.

अनुक्रमणिका

नलन्दुधमु दुबळा नालीं. नलन्दुधमु रु्तगडा नालीं. हलदुधमु[गीरे्तवर पुराणें गाुंगणारे व लल्लीं नव ामरे्तग इुंग्रजी र्तरुणींना नाच नशकवीर्त अग े े कान्लेरेशात्रक्ी ककदाुं ठाकुरद्वारीं पुराण गाुंगर्ताुंना मोठ्या घमेंडीनें म्लणा े, “आमचा नलन्दु धमु नकनैमोठ्ठा उमुट! र्तो कोणाची पवा करीर्त नालीं. र्तो आधीं कोणा परक्मा ा अपल्माुंर्त मेऊुं देर्त नालीं. पण कोणीं मूखुपणानें उठून बालेर गे ा र्तर त्मा ागुद्धाुं पुन्ला आुंर्त घेर्त नालीं!” वा:! गीरे्तची पारामणें करून करून शात्रक्ीबुवाुंनी केवढें पण लें रलस्म शोधून काढ े?अर्ताुं नलन्दुधमु उमुट कीं गात्रक्ीबुवा उमुट?कोणीं र्तरी कक उमुट अग ा पानलजे खाग.]उमुट नालीं. पण त्मा्मा कमननशबानें र्तो ज्माु्ं मा लार्तीं गाुंपड ा, त्माु्ं मा रु्तगडेपणानें उमुटपणानें आनण करु्तव्मशून्मरे्तमुळेच र्तो गुंज ेल्मा शत्रक्ाप्रमाणें लर्तब आनण बेकरु्तबगार झा ा. ि ि त्मा गामानजक गोष्टींचानल धमा्मा शुद्ध गाम्राज्मार्त बळजबरीचा प्रवशे झाल्मामुळें , खोयानाया िोळगर धमुकल्पनाुंनीं जनर्ता अगदी बद्ध लोऊन गे ी. नानाप्रकार्मा कादुंबरीवजा देवदेवुंर्ताुंचे मलात्म्म वाढ ें . शकुनापशकुनाुंचें स्र्तोम माज ें आनण अगुंख्म जार्तीं्मा गुंकुनचर्त कुुं पणाुंर्त स्वर्तुःचा गवर्ता गुिा करून रालणें ह्मणजेच धमु, अगल्मा राष्ट्रनवनाशक िावनेमुळें नलन्दूुंचा, त्माु्ं मा राष्ट्राचा आनण धमाचा घार्त झा ा. अल्पगुंख्म मुगल्मानाुंनीं कवढ्या अवाढव्म नलन्दूुंचीगुंघशिी कशी जमीनदोस्र्त के ी, माबद्द स्टॅन् े ेन्पू म्लणर्तार्त, “हलदूुं्मा[स्व्लन्गेन्ट क. स्स्मथ म्लणर्तार्त:– “Caste, which looked at broadly, unites all Hindus by differentiating them from the rest of mankind, disintegrates them by breaking them up into thousands of mutually exclusive and often hostile sections. It renders combined political or social action difficult, and in many cases impossible; while it shuts off all Hindus in large measure from sympathy with the numerous non Hindu population.”]

[Oxford–India, Intro.xi.] जानर्तिेदामुळें त्माुंचा पाडाव झा ा. मुगल्मानाुंकडे पानल ें र्तर गवांचा उदे्दश कक, आचार कक, मथे्छ आचाराची पूणु मुिा, ननरथुक गामानजक बुंधनाुंची अडचण नाली, गवुजण बुंधुत्वा्मा िावनेनें ‘मारीन हकवा मरेन’ अशा दृढ ननश्चमानें बालेर पड े े. अशा ककजुटी्मा ोकाुंपढुें आपगाुंर्त झगडणाऱ्मा बेबुंद ोकाुंचा ननिाव कगा ागावा?रजपूर्त राजे व क्षनत्रम गरदार नपढीजार्त लाडवैराुंनीं जखड े े. मानापमानाु्ं मा वडेगळ कल्पनाुंनीं, मागचा पुढचा नवचार न पालर्ताुं व ऐनलक स्वाथावर नजर न देर्ताुं, वाटे र्तगें वागणारे लोरे्त, त्माु्ं मा धमाचा पामा जार्तीवर ह्मणजे जन्मावर व कु ावर रच े ा लोर्ता. परकीयासं ते आपल्या धमांत घेत नािंींत, ह्मिून दुसऱ्यासं आपल्या धमांत ओढून आितानंा उत्पन्न िंोिारें तीव्र वारें हिंदंूच्या णठकािीं येिें शक्य नव्िंतें... क्षात्रधमा्मा व इभ्र्ती्मा बड्ाबड्ा गप्पाुंचा व कल्पनाुंचा ननिाव प्रत्मक्ष व्मवलाराुंर्त ागर्त नगर्तो. जानर्तिेदानें कामाची वाुंटणी झाल्मामुळें क्षनत्रम आपल्मा कामार्त कचरू ाग े, र्तर त्माु्ं मा मदर्तीग इर्तर जार्ती मेर्त नगर्त. राज्मा्मा िानगडी करण्माचें काम केवळ क्षनत्रमाुंचें आले, अगें ह्मणून ब्राह्मणानद इर्तर वग ु स्वस्थ बग े.... मुगल्मानाुंचें ऐक्म, त्माुंचा उत्गाल व प्रसगंानुसार वतुन मा बाबर्तीर्त हलदु ोकाुंलून रे्त श्रेष्ठ लोरे्त; आनण व्मनिनवर्मक शौमु जरी हलदूुं्मा नठकाणीं कमी नग ें , र्तरी हलदूुंचे जानर्तिेद, ककमेकाुंशीं झगडणाऱ्मा ननरननराळ्मा गरदाराुंचे अुंर्तुःक ल,फूट पाडिाऱ्या वेडगळ धमुसमरु्ती, परधमी लोकासं आपल्या धमात ओढून आिण्याची मनाई,ह्ा कारणाुंनीं हलदुस्थानाुंर्त राष्ट्रीम अनिमान कगा र्तो उत्पन्न झा ाच नालीं. मुगल्मानाचे गालग, ष्ट्करी पेशा, धमुत्वरे् व राज्म ोि मामुळें हलदूुंग रे्त वरचढ झा े; आनण मोग्म पढुारी नमळाल्माबरोबर त्माुंचा उत्कर् ु लोर्त गे ा.”[गरदेगाई, मु. नरमाुंगर्त ३८८-८९.] राष्ट्रीम वैिव वाढनवण्मागाठीं

लोकसंग्रिंाची आवश्यकता नकर्ती अगरे्त, माचें प्रनर्तपादन–हकबलुना प्रत्मक्ष आचरण–हलदुधमानें कधींकाळीं के ें अगे , नालीं अगें नालीं; र्तथानप आमची श्रीमद िगवग्दीर्ता आज ोकगुंग्रलाचा मुंत्र गे ीं अडीच लजार वर्े आम्मा कानीं कपाळीं ओरडून गाुंगर्त आले, कवढें खाग.परुंरु्त गीरे्त्मा काळानुंर्तर ला मुंत्र नलन्दुधमानें प्रत्मक्ष आचरणाुंर्त आणल्माचें मात्र इनर्तलागाुंर्त नमूद नालीं. ोकगुंग्रल के ा बुद्धधमीमाुंनीं व इस् ाम धमीमाुंनी. हलदूुंनीं मात्र नुगर्ता त्माचा मुंत्र जपण्माप ीकडे काुंलीं कक के ें नाली. “India offers unity in diversity” िेदाुंर्तच

अनुक्रमणिका

अिेद, ला इनर्तलागकाराुंचाशरेा र्तत्वर्तुः खोटा नालीं खरा. र्तथानप ब्राम्लणी वचुस्वामुळें धमा ा जें कक प्रकारचें द्वाड गुंकुनचर्त वळण ाग ें आनण व्मावलानरक र्तत्वावर उिार ेल्मा वणुव्मवस्थेचा अगुंख्म जार्तींर्त जो नवचका झा ा. त्मामुळें व्मवलारचारु्तमु व ोकगुंग्रल मा दोन गोष्टींर्त नलन्दु ोक

कायमचे नालायक ठरले. अल्बेरुनी नाुंवा्मा कका अत्मुंन्र्त नवद्वान् व ननुःपक्षपार्ती नफरस्त्मानें गन १०४० ्मा गुमाराग हलदु ोकाुंबद्द जें काुंलीं न लून ठेनव े आले र्तें आज ा फार नवचार करण्मागारखें आले. अल्बेरुनी म्लणर्तो,“हलदूुं्मा स्विावार्ती नकत्मेक ठळक गोष्टी उघडउघड नदगून मेर्तार्त. मखुूपणा ा और्ध नालीं लेंच खरें. हलदु ोकाुंना वाटर्तें, आपल्मा राष्ट्रागारखें राष्ट्र नालीं; आपल्मा राजागारखे राजे नालींर्त; आपल्मा देशागारखा देश नालीं; आपल्मा धमागारखा धमु नालीं आनण आपल्मा नवदे्यगारखी नवद्या नालीं. रे्त उद्दाम, गर्मवष्ठ आनण मुंद आलेर्त. आप ी नवद्या दुगऱ्माुंग देण्माग रे्त अनर्तशम नाखुर् अगर्तार्त. परक्माुंग र्तर काम, पण आपगाुंर्त गुद्दाुं कका जार्तीचा गृलस्थ आप ी नवद्या दुगऱ्मा जार्तीग देर्त नालीं. त्माुंना वाटर्तें, गगळ्मा पृर्थवीवर देश काम र्तो आप ा ककच आले, दुगरे देशच नालींर्त; आनण आपल्मा नवद्या दुगऱ्मा कोणाग मावमा्मानल नालींर्त. मुग मानाु्ं मा देशाुंर्त ककादी नवद्या आले हकवा नर्तकडे कोणी नवद्वान गृलस्थ आलेर्त अगें गाुंनगर्त ें र्तर, र्तें त्माुंग खरें गुद्धाुं वाटर्त नालीं. रे्त जर प्रवाग वगैरे करून दुगऱ्मा ोकाुंशीं नमगळर्ती र्तर त्माुंचे अनेक नमर्थमा ग्रल आपोआप दूर लोर्ती . त्याचें पूवुर् कसेणिं असले तरी दुराग्रिंी व संकुणचत मनाचे नव्िंते. हलदुस्थानार्त मेऊन रे्तथी नवद्या नशकून घेण्माग म ा नकर्ती प्रमाग पड े रे्त माझे म ाच ठाऊक! नलन्दूुं्मा गवु नवद्याुंचा आज िमुंकर गोंधळ झा े ा आले. कशाग काुंलीं नठकाण नालीं. उत्कृष्ट नवद्या अज्ञानी व मूखु ोकाु्ं मा लार्तीं पडून त्माुंचें मारे्तरें झाल्मामुळें चाुंग ें कोणर्तें व वाईट कोणर्तें माचा उ गडाच करर्ताुं मेर्त नालीं. उत्कृष्ठ रत्नें उनकरड्ार्त नमगळून जावीं, र्तशाुंर्त ा प्रकार झा े ा आले.” [गरदेगाई मु. नर. ३९७] ला गवु प्रकार पूवी कोणा ा जाणव ा नव्लर्ता, हकवा र्तो नालींगा करण्माकनरर्ताुं काुंलीं प्रमत्नच झा े नालींर्त, अगें मुळींच नालीं. नलन्दु धमाचे करु्तबगार अनिमानी गुंर्त ननष्ट्काम वृत्तीनें ोकगुंग्रला्मा द्वारें धमुगुंरक्षणाचें थोडेफार काम नलन्दुस्थानाुंर्त नठकनठकाणी करीर्तच लोरे्त; आनण आज ा जर नलन्दुधमु काुंलीं बऱ्मावाईट स्स्थर्तींर्त जग ा अगे र्तर त्माुंचें गारें श्रेम मा गुंर्ताुंना नद ें पानलजे. मा गुंर्ताुंनी पनरस्स्थत्मनुरूप आपापल्मा प्राुंर्ताुंर्त ननरननराळे धमुपुंथ स्थापून िरू्तदमा, नवश्वबुंधुत्व व धमुपे्रम मा गोष्टी आपल्मा प्रत्मक्ष वरु्तनानें नजवुंर्त ठेवण्माची मोठी स्पृलणीम कामनगरी बजानव ी आले. नवशरे्र्तुः आम्मा मलाराष्ट्राुंर्ती पुंढरपूर्मा नवठ्ठ बादशाली्मा गाम्राज्म छत्राखा ीं नानानवध जार्तीं्मा गुंर्ताुंनीं

वैष्ट्िव धमाचा झेंडा उिारून जगा ा नलन्दुधमाचें शुद्ध उदार स्वरूप पुनश्च झगझनगर्त दाखनवण्माची जी अननवुचनीम अशी नबनमो कामनगरी के ी आले, नर्तचें वणुन केवळ शास्ब्दकाुंनीं करण्माचा डौ नमरनवणें लास्मास्पद आले. मा गुंर्तगुंघाचे अध्वमूु रु्तकाराम मलाराज माुंचा खा ी जालीरनामाच मा गुंर्ताु्ं मा कामनगरीची गाक्ष पटवी . कासं घालोनी बळकट । झालों कणळकाळासी नीट । केली पायवाट । भवहसधू वरुनी ॥ यारे यारे लिंान थोर । याणत भलते नाणरनर । करावा णवचार । नलगे हचता कोिासा ं । .... एकंदर णशका । पाठणवला

अनुक्रमणिका

इिंलोका । आलों ्िंिे तुका । मी नामाचा धारक ॥ र्तथानप मा गुंर्ताुंची ली कामनगरी गुद्धाुं जवळजवळ ककदेशीच झा ी, अगें म्लणाम ा लरकर्त नालीं. परधमीमाुंनीं ाथाुंखा ीं रु्तडनव े ा नलन्दुधमाचा प ीर्ता मा गज्जनाुंनीं झटनदशीं उच ून, त्मावर आपल्मा ििी्मा स्नेलाचा पूर ओरू्तन, त्मा ा पुनश्च प्रज्वन र्त क ें ली गोष्ट खरी; परुंरु्त नगत्मा धमुपे्रमानें काुंलीं जगाचा गुंगार चा र्त नालीं. ज्मा व्मावलारीक ज्ञाना्मा अिावामुळेच नलन्दुुंना आप ें नलन्दुत्व व गवुस्व गमानवण्माचा प्रगुंग आ ा, र्तो डाग धुवनू टाकून

णिंन्दुधमाची व्याविंारीक कतुबगारी ठगठशीर्त नगद्ध करून दाखनवण्माकनरर्ता, धमु आनण व्मवलार माुंची नबनर्तोड गाुंगड घा ून देणारे कटे्ट कमुमोगी गमथु रामदाग ले पुढें गरगाव े. माु्ं मा उपदेशाची व नवचाराुंची नदशा अथार्तच इर्तर गुंर्ताुंलून निन्न लोर्ती. गवु गमाजाुंग ककी्मा बुंधनाुंनी ननगडीर्त करून, त्माुंजकडून धमुप्रगाराबरोबरच राष्ट्रकाम ुकरावें, ला गमथां्मा उद्योगाचा मूळ पामा लोम. गवु कृत्मे श्रीरामा्मा नावाुंने करावी, राम गवांचे कल्माण करी , रामनामार्त नव क्षण शनि आले, आनण

दृढणनश्चय िंाच परमेश्वर मा गमथां्मा नशकवणीचा आमचे र्तरुण ‘कज्मूकेटेड’ मलत्वाकाुंक्षी देशबाुंधव गूढाथु उक ण्माचा मत्न करोर्त! कै. जस्स्टग रानडे म्लणर्तार्त, “जगे गीर्ता-रलस्म कका श्लोकाुंर्त गाुंगीर्त े आले, र्तगाच गमथांचा उपदेश अध्मा ओवीर्त गाुंठनव े ा आले. र्ती अधी ओवी ली–

मराठा णततुका मेळवावा । मिंाराष्ट्र धमु वाढवावा!!” दलाव्मा शर्तकापागून र्तों गर्तराव्मा शर्तकापमंर्त झा े ी नलन्दुधमाची पाममल्ली व नलन्दूुं्मा गुंघशनिचा ऱ्लाग गमथांना स्पष्ट नदगर्त लोर्ता. ब्राह्मणी मनोवृत्तीने धमा्मा नाड्ा कशा आखडून टाकल्मा, लेंली त्माुंना कळ ें े लोर्तें, आनणत्माुंनी ब्राह्मणाुंचे कान उपटाम ाली कमी के े नाली.

राज्य नेलें ्लें च्छके्त्रीं । गुरुत्व नेलें कुपात्रीं॥ आपि अरत्रीं ना परत्रीं । कािंंीच नािंी॥

ब्राह्मिासं ग्रामण्याने बुडणवलें । णवष्ट्िूने श्रीवत्स णमरणवलें॥ त्याच णवष्ट्िूने शाणपलें । परशुरामा॥

आह्मींणिं तेणच ब्राह्मि । दुःखे बोणललों िंें वचन॥ वडील गेलें ग्रामिी करून । आ्िंा ंभोवतें॥

आताचं्या ब्राह्मिी काय केलें । अन्न णमळेल ऐसे खाल्लें॥ तु्िंा बिुंताचें प्रचीतीस आलें । हकवा नािंी॥

मलाराष्ट्र धमु वाढवा, मलाराष्ट्र धमाचा घेरा गाऱ्मा हलदुस्थानार्त पाडा, मलाराष्ट्र धमु मलाराष्ट्रार्तच डाुंबनू ठेवर्ताुं त्माचा गवुत्र प्रगार करा, अगा नुगर्ता कोरडा उपदेश करूनच गमथु स्वस्थ बग े नालींर्त, र्तर िगवुंर्ताचें ििीगाठी थोर आटाआटी करण्मागाठी त्माुंनी आप े कक

अनुक्रमणिका

रामदासी सापं्रदाणयक णमशन प्रत्मक्ष काम करण्मागाठी ननमाण के े. मा ‘नमशनचा मेगेज’ आगेरु्त नलमाच वार्तावरणाुंर्त थरथराट करू ागर्ताुंच श्रीम्छत्रपनर्त नशवाजी मलाराज ली पुण्मश्लोक मरू्मर्त‘धमु गुंस्थापनेची कीर्ती’ गुंिाळण्मागाठी आप ी िवानी परजीर्त पुढें आ ी आनण गमथु व नशवाजी मा तै्र ोक्मवुंद्य गुरुनशष्ट्माु्ं मा जोडीने ‘नकत्मेक दुष्ट गुंलानर े, नकत्मेकाुंग धाक गुट े, नकत्मेकाुंग आश्रम झाुं े’. इर्तकेच नव्ले, र्तर त्माुंनी ‘देव मस्र्तकी’ धरून अवघा लल्लकल्लोळ के ा, आनण ‘धमुगुंस्थापनेगाठी मु ूख बडवा’ अर्तोनार्त वाढनव ा. गमथांचे पट्टनशष्ट्म श्रीनशवाजी मलाराज माु्ं मा नलन्दुधमाबद्द ्मा कल्पना नकर्ती उदात्त आनण व्मापक लोत्मा, माचें प्रत्मुंर्तर

बर्ार्ी हनबाळकराचंी शुणद्ध मा ककच इनर्तलागप्रनगद्ध प्रगुंगाने दाखनव ें . गन १६४४ र्त नशरवळ्मा ढाईर्त बजाजी हनबाळकर माुंग नवजापूरकराुंनी कैद करून ने े. बजाजी म्लणजे त्मा काळ्मा मराठ्याुंर्ती कक जाडें प्रस्थ लोर्तें. अग ा मोलरा ठार मारण्माचा अदी शलाचा लेरू्त माने, घाटगे वगैरे गरदाराुंनी मोठ्या नशकस्र्तीनें टाळ ा.रे्तव्ला शलानें [मा नठकाणीं वाचकाुंना स्मरर्तच अगे कीं ला अदी शला खुद्द मळूचा नलन्दूच लोर्ता. रे्तव्लाुं धमांर्तर करून गे ेल्मा बायाुंना आपल्मा पूवाश्रमीं्मा जार्तिाईुंना आपल्माचप्रमाणे बटवनू घेण्माुंर्त नकर्ती चेव मेर्तो, ले मावरून नीट गमजे .]अट घार्त ी कीं, ‘बजाजी मुग मान लोई र्तर त्माग गोडून देऊन नशवाम मोठी जलागीरनल देर्तों. ‘बजाजी्मा अस्ग नलन्दू रिानें आर्तल्मा आुंर्त ननरे्धाचा मोठा चरफडाट के ा; पण उपमोग काम?गे ीं चारश ेवर् ेवाडवनड ाुंनी िोग े ी जलागीर जप्त झा ी आनण हनबाळकर घराण्माचाली उ्छेद लोण्माचा प्रगुंग आ ा. शवेटी देशका ाकडें क्ष देऊन आपद्धमु म्लणून

र्ीवावरचें शेंपटावर घा नवण्मागाठींच बजाजीनें मुगल्मानी धमु स्वीकार ा. शलाने आप ी मु गी देऊन त्मा ा जाुंवई के ें आनण पूवीची वाडवनड ार्मजर्त व आणखी नवीन जलागीर देऊन बजाजीखानाचा इर्तमाम वाढनव ा. हनबाळकरानद मराठे गरदार लें त्मा वळेी अनद शालीचें आधारस्र्तुंिच लोर्तें. िोगल्माु्ं मा घराण्माशी हनबाळकराुंचा ऋणानुबुंध नवशरे्.रे्तव्लाुं हनबाळकरा ा मराठेगुंबुंधारू्तन फोडून नारे्तवाईक मुगल्मान बननवल्माग आप ी शनि वाढे आनण नशवाजी ा हनबाळकराुंचीमदर्त न झाल्मामुळे त्माची गालगें अथार्तच ुंगडी पडर्ती , ला धोरणी नवचार अदी शलाने के ा. ककादा मनुष्ट्म मग र्तो नकर्तीनल मलत्त्वाचा अगो-परधमांर्त गे ा र्तर त्माुंर्त काम झा ें?काम आुंजपमंर्त लजारों ाखों नलन्दू ोक मुग मान हकवा नक्रस्र्ती झा े नालीर्त?लें अगें व्लामचेंच. मग ककटा बजाजी हनबाळकर मुगल्मान बन ा र्तर त्माुंर्त हलदूुंना इर्तकें ऊर बडनवण्माचें कारण काम?दररोज लजारों आपद ग्रस्र्त अज्ञानी नलन्दुबाुंधव व िनगनी नक्रस्र्ती धमांर्त जार्त अग ेल्मा पालूननल जर गध्माु्ं मा नवगाव्मा शर्तकाुंर्तल्मा बृलस्पर्तीं्मा अुंर्तुःकरणाग हकनचर्तगुद्धाुं नर्तडीक मेर्त नालीं, र्तर ‘मुगल्मान लोणें लींच िाग्मोदमाचीं क्षणें’ अशी प्रवृनत्त बोकाळ ेल्मा गत्राव्मा शर्तकाुंर्तल्मा नलन्दूुंनी काम म्लणून लळलळाव?ेगे ाग र्तर जा, काळें र्तोंड कर, अगा नधक्कार करण्माची नलन्दुधमाची उमुट प्रवृनत्त गवुत्र प्रचन र्त लोर्ती. आज ानल र्तीच स्स्थनर्त आले. परुंरु्त मराठा बजाजी हनबाळकर मुग मान बजाजीखान झा े ा पालून

अनुक्रमणिका

णशवार्ीच्या हृदयाला पीळ पडले गत्राव्मा शर्तकाुंर्त स्वराज्मस्थापनेचा उपक्रम करणाऱ्मा नशवाजी ा ोकगुंग्रलाची जाणीव नजर्तकी िागर्त लोर्ती, नर्तर्तकी नवगाव्मा शर्तकाुंर्त स्वराज्मा्मा नटमक्मा नपटणाऱ्मा आनण ोकनशक्षणाची घमेंड मारणाऱ्मा बो घेवड्ा नामधारी दे. ि. ग. िागर्त अग े ी खाग नदगर्त नालीं. हनबाळकराुंचा आनण िोगल्माुंचा नपढीजार्त गुंबुंध. हनबाळकरामुळेंच िोग े उदमाग आ े. नशवाम बजाजीगारखे करुृ्तत्ववान् र्त वारबलाद्दर ‘वैनरमाकडे नमळोन जार्ती’ मा पनरस्स्थर्ती्मा वदेना नशवाजीगारख्मा ोकगुंग्रली धोरणी पुरुर्ाग कशा जाचीर्त अगर्ती , माची जाणीव

र्ावें त्याच्या वशंा तेव्िंा ंकळे! कवढा मोठा बन ष्ठ गरदार मराठामुंडळाुंरू्तन फुटून आपल्मा वैऱ्मा्मा गुंघाुंर्त जाऊन पडल्मामुळे नशवाजी्मा नूर्तन गालगाुंर्त मोठेच नवघ्न उपस्स्थर्त झा ें . खुद्द बजाजी ानल र्तें धमांर्तर वाटेना; आनण आपद्धमु म्लणून के े े धमांर्तर कोणा ा पश्चात्तापा्मा लोळींर्त लोरपळून काढल्मानशवाम रलार्त अगे ? आज ानल अगे र्तळमळणारे अगुंख्म जीव गाऱ्मा हलदुस्थानिर पगर े े आलेर्त; परुंरु्त त्माु्ं मा अुंर्तुःकरणा्मा हककाळ्मा ऐकणारा नशवाजी आनण दुुःखाचें मूळ नालीशी करणारी नजजाबाई आज कोठें आले?गन १६५७ र्त बजाजी नवजापुरालून स्वदेशीं परर्त आ ा, आनण त्मानें नजजाबाईची िेट घेऊन गवु वृत्त ननवदेन के े. नलन्दुधमुप्रनर्तपा क नशवाजी गहचर्त मुदे्रने उिा आले. शजेारींच पश्चात्तापाने लोरपळ े ा बजाजी खा ी मान घा ून नखन्न उिा आले आनण गमोरच नलन्दूधमा्मा िनवर्तव्मरे्तचा अखेरचा ननणमु देणारी

न्यायदेवता माता णर्र्ाबाई आपल्मा पे्रमळ नेत्राुंनी त्मा दोघाुंकडे पलार्त स्वस्थ बगल्मा आलेर्त. आजपमंर्त मा माम ेकाुंनी नलन्दुधमुगुंरक्षणाचे ननश्चम ठरनव े; आज हलदुधमा्मा िनवर्तव्मरे्तचा काममचा ननणुम ावण्माचा प्रगुंग आ ा. मोठी कगोटीची वळे आ ी. आज न्मामदेवरे्त्मा र्तोंडून ागणारा ननका गेल्मा शकेडों वर्ां्मा रुढीचा उ टगु ट काुंलींर्तरी गोक्षमोक्ष ावणार. नलन्दुधमु

र्गावा कीं मरावा? मा नबकट प्रश्नाचा ननणुम आज मार्ता नजजाई ावणार. आज मा न्मामदेवरे्तचा न्माम नलन्दुधमा ा ककदम फागाुंवर र्तरी टकावणार हकवा मोठ्या गन्मानाने त्मा ा जगाुंर्ती अत्मुच्च हगलागनावर र्तरी बगनवणार! आज गे ी शेंकडों वर् े ज्मा गोष्टीचा ननणमु ावण्माची बुद्धी स्वर्तुःग धमुगुंरक्षक गमजणाऱ्मा ब्राह्मणाुंना झा ी नालीं, त्माच गोष्टीचा अखेर-ननका आज ली क्षनत्रम न्मामदेवर्ता ावणार!! नलन्दुधमा्मा जीवन चनरत्राुंर्त आज्मागारखा प्रगुंग आजच आ ा. न्मामदेवरे्तचा न्माम ऐकण्मागाठी आुंज. चराचराुंनींनल मौन धारण के ें . वार्तावरणाुंर्तल्मा लरी मुंदमुंद पर्तछपर्त वालूुं ागल्मा. गारें नलन्दुस्थान आप ा श्वाग थाुंबवनू न्माम ऐकण्मागाठी क्षणिर लार्तचे उद्योग खा ी ठेऊन उत्गुक लोऊन बग े. अगम्मस्थ ननवागी नलन्दुधमानिमानी मलात्मे आपापल्मा नगनरकुं दराुंर्ती गुलाुंचा त्माग करून गूक्ष्मरूपाने न्माममुंनदराुंर्त मेऊन

अनुक्रमणिका

दाख झा े. उपननर्त्कार ऋनर् मलामुनी, िारर्तकार व्माग, जगद गुरु श्रीकृष्ट्ण िगवान् लेनल मा हलदुधमा्मा

डे ऑफ र्र्मेंट– चा ऐनर्तलानगक प्रगुंग पलाण्माकनरर्ताुं गुपचुप रे्तथें मेऊन बग े. न्मामदाना्मा गुंिीर व शाुंर्त कामार्त व्मत्मम मेई म्लणून देलूग रु्तकोबा आपल्मा अखुंड िजनाचा टाळ बुंद ठेवनू लनरनामगुंकीरु्तनाचा अिुंग छुंदगुद्धा िुंग करून क्षणिर स्वस्थ बग े. माझ्मा मलाराष्ट्रधमा्मा िनवर्तव्मरे्त्मा आज्मा ननका ावरच माझ्मा िनवर्तव्मेमाचा गोक्षमोक्ष लोणार. म्लणनू व्मग्राुंर्तुःकरणानें गमथु रामदागस्वामी, कल्माण नशष्ट्माग दागबोधाची पोथी गुुंडाळून ठेवण्माग गाुंगनू, आपण चाफळा्मा कका अज्ञार्त खोऱ्माुंर्त कुबडी ा टेंकून स्वस्थ बग े. ननत्माप्रमाणें िरजरी बादशाली पोर्ाख करून घोड्ावरचा फेरफटका करणारे रुंगनाथ स्वामीगुद्धा आज ननका ाची वाट पलार्त स्वस्थ बग े. मालु ीचे नारामणबुवा, वडगाुंवचे जमरामस्वामी, हचचवडचे मोरमादेव, झाडून गाऱ्मा गुंर्ताुंनीं आज लनरनामगुंकीरु्तनाग फाुंटा नद ा आनण गवुिरू्तमात्र नजजाई न्मामदेवरे्तचा न्माम ऐकण्माग उत्गुक झा े. केवढा ला नजजाबाईचा अनधकार आनण केवढें त्माचे लें मलात्म्म! हलदवी स्वराज्मा्मा गुंस्थापकाची मार्ता म्लणनू नजजाबाईची तै्र ोक्मार्त लोणारी पूजा अचा, त्मा नलन्दुधमा्मा िनवर्तव्मरे्तचा अखेर–ननका देणाऱ्मा न्मामदेवर्ता म्लणनू लोणाऱ्मा त्माु्ं मा मलात्म्मा्मा रे्तजापुढें काम लोम?प्रत्मक्ष प्राणाची र्तमा न धरर्ता हकवा नवजापूरकराु्ं मा दाुंडग्मा ष्ट्करी बुंदोबस्र्ताचीनल नक्षर्ती न बाळनगर्ताुं िरािर गडकोटनकल्ले काबीज करण्मार्त ननरढाव ेल्मा नशवाजीची स्स्थनर्त मा वळेीं

इकडे आड णतकडे णविंीर अशी झा े ी लोर्ती. आर्ताुंपमंर्त ोकरुंजना्मा बळावरच ोकगुंग्रल करण्माुंर्त मशस्वा ठर ेल्मा नशवाजी ा, ोकमर्ता्मा नवरोधा ा न डगमगर्ताुं ध्मेमा्मा गास्त्वक शुद्ध रे्तजावरच ोकगुंग्रलाचें कामु पुढे चा नवण्माचा माग ुउमगेना. ‘आधी के ें आनण मग गाुंनगर्त ें ’ मा गमथोपदेशाचें रे्तज नशवाजी ा रात्रुंनदवग जाणवर्त लोर्तें. गाुंप्रर्त्मा मनूुंर्ती बो घेवड्ा राष्ट्राळू, पुढाऱ्माुंप्रमाणें नुगत्मा उदात्त र्तत्वाु्ं मा ेक्चरें पुराणाुंनीं नशवाजीचें करु्तव्म पूणु लोणारें नव्लर्तें. न्मामदेवरे्तचा न्माम प्रथम आपल्मा प्रत्मक्ष आचरणाुंर्त आणण्माची जाणीव त्मा ा लोर्तीं; म्लणून र्तोनल हकनचत् व्मग्र मनुःस्स्थर्तीचा अनुिव घेर्त लोर्ता. इर्तक्माुंर्त ‘नशवबा!’ म्लणून मारे्तनें लाुंक मार ी. ‘जी’ म्लणून लार्त जोडून नशवाजी पुढें लोणार, र्तोंच नजजाबाई म्लणाल्मा “नशवबा, मार्त रू्तुं इर्तका गोंधळून काुं गे ाग?बजाजी हनबाळकराुंनीं आपद्धमु म्लणनू परधमाचा स्वीकार के ा, माुंर्त त्माचा दोर् काम?आज त्माुंना पश्चार्ताप लोऊन रे्त परर्त आ े आलेर्त. पश्चात्तापागारखी दुगरी शुद्ध नालीं व प्रामनश्चत्तनल[मनाची उपरनर्त लाच खरा प्रामनश्चत्तनवधी लोम, जोधपूर्मा राणा अनजर्तहगगाची मु गी फरुखुगेमर बादशलाग नद ी लोर्ती. त्माचा खून झाल्मावर र्ती बापा्मा घरीं परर्त आ ी बापाने नर्त ा नवचार े कीं, “मु ी, रु्त ा बादशलानें कगें मुग मान करून घेर्त ें?” र्ती म्लणा ी “म ा जनानखान्माुंर्त नेऊन मुग मानी बामकाुंचे कपडे नेगण्माग नद े व बादशलानें कुराणाुंर्ती कक वाक्म मजकडून बो वनू घेर्त ें .” राणा म्लणा ा “कवढेंच ना: ठीक र्तर. ला घे आप ा रजपुर्ती पेलराव आनण मी गीरे्तर्त े कक वाक्म गाुंगर्तो रे्त रू्तुं म्लण; म्लणजे रू्तुं पुन्ला हलदु लोशी .” त्माप्रमाणे त्मानें करून नर्त ा परर्त रजपूर्त करून घेर्त ें .] नालीं. आपल्मा हगगणापूर्मा श्री. शुंि ूमलादेवापढुें बाजाजींना ौनककी प्रामनश्चत्त देऊन खुशा

अनुक्रमणिका

णिंन्दुधमांत परत घेण्याची व्यवस्था करा.” न्मामदेवरे्तचा ला ननका ऐकर्ताुंच गाऱ्मा हलदुस्थानानें ककच टाळी नपट ी. श्रीकृष्ट्ण िगवुंर्तानीं आप ा नदव्म पाचजन्म फुुं क ा. रामदाग स्वामी ‘जमजम रघुवीर गमथु’ अशी िीमगजुना करीर्त चाफळ्मा दरींरू्तन बालेर पड े. देलूग रु्तकोबारामाुंनीं ‘पुुंड ीकवरदा लऽऽरी नवठ्ठ ’ ला जमघोर् के ा व रे्त खाुंद्यावर वीणा घेऊन टाळाु्ं मा गजरार्त

येग येग णवठाबाई माझे पंढरीचे आई

मा अिुंगा्मा रुंगाुंर्त मोठ्या आवशेानें नाचूुं उडूुं ाग े. गवु मुंडळींनीं लनरनामगुंकीरु्तनाचा ककच ल कल्लोळ के ा आनण

णिंन्दुधमांची णवर्यध्वर्ा उच्च फडक ी. गवु मराठामुंडळानें बजाजी ा नवनधपूवुक परर्त गोर्ताुंर्त घेर्त ें . नर्तकें च नव्ले र्तर ोकमर्ता ा प्रत्मक्ष उदालरण घा ून देण्मागाठीं व वाणीप्रमाणेंच करणी करण्मार्त नशवाजीपाठीमागें पुढें पालणारा नालीं लें नगद्ध करण्मागाठीं, नशवाजीनें आप ी मु गी गखूबाई बजाजीचा मु गा मलादेव हनबाळकर माुंग नद ी; आनण ग्ननवधी्मा गोलोळ्माुंर्त मोठ्या थाटामाटानें बजाजी व नशवाजी ले

व्यािंी व्यािंी एका ताटात रे्वले. मावरून अडीचगें वर्ांपूवी आमचा हलदुगमाज आज्मा इर्तका अनुदार खाग नव्लर्ता लें नदगून मेर्तें. धमांर्तर केल्मानें राष्ट्राचें नुकगान लोर्तें, त्माची गुंघशनि ुं जूर लोरे्त. आपत्प्रगुंगीं परधमुस्वीकार करणाराग स्वधमांर्त परर्त घेण्माग लरकर्त नालीं, लें गर्तराव्मा शर्तकार्तल्मा नजजाबाई ा चाुंग ें कळर्त लोरे्त; पण २० व्मा शर्तकाुंर्तल्मा नगरजाबाई ा पटे नब पालर्ताुंच िडािड वाुंत्मा लोर्तार्त, लें आश्चमु नव्ले काम?नशवाजीनुंर्तर नलन्दुधमाचें िाग्म पनुुः उर्तरणी ा ाग ें . छत्रपर्तींचा कारिार पालणाऱ्मा पेशव्मा्मा अुंमदानींर्त हलदूधमा्मा काुंलींनल आकाुंक्षा पूणु झाल्मा नालींर्त. उ ट प्राचीन ब्राह्मणी मर्ताची र्तार्त मात्र त्मा्मा नरड्ा ा पनुुः ाग ी, नचमाजी आप्पानें वगई गर करून गाष्टी प्राुंर्तार्तल्मा पो्मूुगीज नक्रस्त्मा्मा राक्षगी अत्माचारा ा काुंलीं आळा घार्तल्माचा प्रगुंग बाद के ा, र्तर नलन्दुधमागाठीं पेशव्मानीं काडीचीनल र्तगदी घेर्त ी नालीं, अगें फार फार दुुःखानें नमूद करणे िाग पडर्तें.उ ट, पूवी मुगल्मानाुंनीं नलन्दूुंचा जगा छळ के ा, त्माचीच पुनरावृनत्त नलन्दु पेशव्मानीं आपल्माच धमुबाधवाुंवर करून आपल्मा नावा ा अक्षम काळोखी ावनू ठेव ी.

पेशवाई झाली िंीच मोठी घोडचूक झा ी, अगें जे मुमुक्षुकरे्त पाुंगारकर व इर्तर ननुःस्पृल इनर्तलागकार म्लणर्तार्त र्तें गवु दृष्टींनीं नवचार केल्माग वाजवी नालीं अगे कोण म्लणे ?इस् ाम धमा्मा गुंडाुंर्तरापूवी नकत्मेक वर् े नक्रस्र्ती धमाचा हवच ूनलन्दुधमा्मा पामा ा डग े ा आले.त्माचें गाग्र नववचेचन कराम ा आनण नक्रस्र्ती नमशनऱ्माु्ं मा अमानुर्

अनुक्रमणिका

अत्माचाराचा पनरस्फोट कराम ा आणखी कक स्वर्तुंत्र पुस्र्तक न नलणेंच िाग आले. िगवान श्रीकृष्ट्णानें लार्त धर ा र्तर ली गोष्ट आम्मागारख्मा दुबळ्मा्मा लारू्तन पार पडे . गध्मा नलन्दूुं्मा पुढें कवढाच प्रश्न आले कीं रु्तम्ली

णिंन्दुधमं तारिार कीं मारिार? नलन्दुधमा ा जगामचें अगे र्तर त्मा ा आर्ताुं नमशनरी बनल्मानशवाम र्तरणोपामच नालीं आज नलन्दूुं्मा उपननर्दाुंचा गवु जगिर प्रगार झा ा आले. रु्तमची िगवद गीर्ता आज िें च, जमुन, इटा ीमन, रनशमन वगैरे गवु िार्ाुंर्त िार्ाुंर्तर लोऊन, िगवान् श्रीकृष्ट्णा्मा अध्मात्म-मुर ी्मा हृदमवधेी मुंजुळ ध्वनीनें जगाुंर्ती गवु राष्ट्राुंर्तल्मा प्राचीन आमां्मा अवाचीन वुंशजाुंना मनानें नलन्दु बनवीर्त आले. अशा प्रगुंगीं कोणीं नको म्लट े र्तरी

णिंन्दुधमु िंा र्गाचा धमु झाल्मानशवाम रलार्त नालीं.गुंकराची फुगकी िीर्ती गुंकरोत्पन्न खुशा घा ोर्त. भ्ष्टाचाराची काळजी भ्ष्ट खुशा वालोर्त. आत्मलत्मे्मा धमक्मा देणारे शुंकराचामु खुशा कखाद्या नदीनाल्माुंर्त ज गमाधी घेवोर्त. गवुंग ोकनप्रमरे्तगाठी धडधडणारे पत्रकार खुशा मा बोटावर ी थुुंकी त्मा बोटाुंवर नाचवीर्त बगोर्त. नलन्दुधमु गाऱ्मा जगाचा धमु लोणार, ली

नवणवचाराची णठिगी आप ा पराक्रम गाजनवल्मानशवाम रालणार नालीं. नव्मा मन्वुंर्तराचा ला गुंदेश का ेंकरून पृर्थवी्मा दनक्षणोत्तर धु्रवाुंरू्तन गवुत्र दणदणाट करी . आज नलन्दुधमु आपल्मा र्तारणागाठीं गवु नलन्दूुंची मोठ्या काकुळर्तीनें करूणा िाकीर्त आले. त्मा्मा नवीन नमशनरी अवर्ताराुंर्त त्मा ा अनेक नवरोधाुंग र्तोंड द्याव े ागे , माची गवु नलन्दुधमानिमान्माुंनीं जाणीव ठेवावी. अनेक नदव्माुंरू्तन पार पडर्त पडर्त आज नलन्दुधमु नवीन धोरणावर जगण्माचा मत्न करीर्त आले. अशा आणीबाणी्मा प्रगुंगी, नलन्दुदेशबाुंधवाुंनो,

उणत्तष्ठत र्ाग्रत प्राप्य वराणन्नबोधत इर्तकी कळकळीची नवनुंनर्त करून आनण नववचेना्मा िराुंर्त उणाअनधक शब्द गे ा अगल्माग त्माबद्द गव ुप्रकार्मा गवु धमा्मा वाचकाुंची अत्मुंर्त नम्रर्तापूवुक क्षमा मागून, आम्ली आर्ताुं नदवाळी्मा मुंग स्नाना्मा व्मवस्थे ा ागर्तों.

ईश्वर करो आणि णिंन्दुधमाचें साम्राज्य साऱ्या र्गभर पसरून णिंन्दु

णदवाळीचा दीपोत्सव एकसमयावच्छेदें करून

सवु राष्ट्रातं सार्रा िंोण्याचा मंगल णदवस लवकर येवो!!!

अनुक्रमणिका

णिंन्दु धमाचें णदव्य

या पुस्तकाच्या णितीयावृत्तीला पुरविी ्िंिून नवीन णलणिंलेला

ससं्कृतीचा संग्राम.

ेखक केशव सीताराम ठाकरे.

अनुक्रमणिका

ससं्कृतीचा संग्राम. हिंदु आनण मुग मान! नलन्दु धमा्मा नदव्माचें नचत्र देशबाुंधवाुंपुढें ठेनवर्ताुंना मा प्रश्ना ा नजर्तकें मलत्व लोर्तें त्मापेक्षाुं गलस्रपट मलत्व आज त्मा ा आ े ें आले. हलदु कोण आनण मुग मान कोण, माची स्पष्ट पनरस्फुटर्ता मूळ ग्रुंथाुंर्त के े ीच आले. आज मा दोन निन्न निन्न नदगणाऱ्मा गमाजाुंर्त नवरोधाची जी र्तीव्रर्ता नदगर्त आले, नर्तची उत्पनत्त हलदूुं्मा नादानपणाुंरू्तन झा े ी आले. अिेदाुंरू्तन िेद ननमाण झा ा आनण अखेर र्तो दोननल िेदाु्ं मा गमूळ ऱ्लागा ा कारण लोऊन बग ा, अगा ला चा ूुं घडीचा माम ा आले. मलामुद्धामुळें गवु जगाुंर्त उत्पन्न झा ेल्मा नवचैर्तन्मानें हलदूुंनशवाम जगाुंर्ती गवु गमाजाु्ं मा मनगटाुंर्तल्मा नगा टरारून र्तट्ट फुरफुरल्मा आलेर्त. र्तत्त्ववतेे्तपणाची गुकी घमेंड मारणारा बो िाुंड हलदु र्तोंडाची नुगर्ती टकळी करीर्त बग ा आले, र्तर व्मवलारदक्ष इर्तर गवु राष्ट्रे व गमाज मनगटा्मा जोरावर आपापल्मा गवांगीण िाग्मोदमाचा माग ु ननष्ट्कुं टक चोंखाळण्मागाठीं शनिमुिीची पराकाष्ठा करीर्त आलेर्त. गाराुंश, काव्मकल्पनाुंर्त मग्न रालून, वदेाुंर्ताचा फाजी गवु वलाणारा हलदु गमाज ककीकडे आनण ाथ मारूुं रे्तथें पाणी काढूुं अशा आत्मनवश्वागानें फुरफुर े ी व्मवलारकुश गारी दुननमा ककीकडे, अगा आजचा प्रगुंग आले. पूवी हलदूुंनीं राज्में के ीं, जगा्मा बऱ्माचशा उप ब्ध िागाुंवर गाम्राज्मगत्ता आनण धमुगत्ता गाजनव ी, आनण वार्तावरणा्मा अणुरेणूुंरू्तन अझनूनल पडगाद देणाऱ्मा मोठमोठ्या ढामा मारल्मा. परुंरु्त त्मा गवु नलदुस्थान द्वीपकल्पा्मा गरलद्दी्मा आुंर्तच. आुंर्त घुग ेल्मा गननमाुंशीं प्राणान्र्तीची टक्कर देण्माुंर्त हलदु वीराुंनीं आपल्मा वीरश्रीची न िरू्तो न िनवष्ट्मनर्त अशी कमा के ी खरी; पण डच, िें च, इुंग्रजाप्रमाणें परदेशाुंर्त बळेंच घुगून, टाुंचेखा ीं गाुंपडणारा जनमनीचा प्रत्मेक रु्तकडा आमचा, अशी जेरृ्तत्वाची धमक मात्र हलदूुंनीं ऋग्वेंदोत्तर काळीं कधींच दाखनव ी नालीं. वदेान्र्ती हलदु मा शळेपटपणाचें मुंडन कगेंनल करो; गवु दोर्ाुंवर पाुंघरूण घा ण्माची क ा नलन्दूुं्मा वदेान्र्तशात्रक्ा ा चाुंग ी अवगर्त आले. कखाद्या जबरदस्र्तानें दोन गणगणीर्त श्रीमुखाुंर्त िडकवाव्मा आनण मा कमकुवर्त वदेान्त्मानें त्मा ननमटूपणें गलन करुन, ‘ला गत्माचा जम झा ा!’ म्लणून नफनदनफदी दाुंर्त काढून लुंगावें, ली र्तर आम्मा र्तत्त्वज्ञानाची हलदु कगोटी! अथात् जगाुंर्तल्मा धकाधकी्मा मामल्माुंर्त अग ा स्स्थर्तप्रज्ञ गमाज गाऱ्मा जबरदस्र्त जगा्मा प्रत्मेक गुस्काऱ्मा ा ेंड्ा गाळूुं ाग ा, र्तर त्माुंर्त काम नव ?जगजे्जरृ्तत्वाची धमक म्लणजे मलत्वाकाुंक्षी राष्ट्राची प्राणज्मोर्त. ली प्राणज्मोर्त ऋग्वदेका ीन आमां्मा हृदमाुंर्त मलते्तजानें रे्तवर्त लोर्ती, म्लणूनच रे्त हलदुस्थाना ापादाक्राुंर्त करूुं शक े. ली ज्मोर्त पुढें नमणनमण करर्ताुं करर्ताुं बदु्धोत्तरका ीं गाफ नवझ ी. आनण आज्माआमुवुंशज हलदूुं्मा हृदमाुंर्त मलत्त्वाकाुंके्षची फुटकी पणर्तीनल आढळर्त नगल्मामुळें , गवुत्र अमावास्मेचा थैथमाट बोकाळ ा आले. जगजे्जरृ्तत्त्वा्मा धमकीचा पन र्ता नवझर्ताुंच, ोकगुंग्रलाचा बाणा आुंधळा झा ा. गवुत्र अुंधार पडल्मामुळें करु्तबगारीची दौड स्वाथा्मा टीचिर कुुं पणाुंर्तच नगरक्मा मारूुं ाग ी. गरलद्दी प ीकड्मा अफाट जगावर लरनदन लरघडी टौकारून पालाणाऱ्मा गरुडनेत्राची उघडझाुंप नप नप करूुं ागर्ताुंच, राजकीम आकाुंके्षनें आकुुं नचर्तपणाची बुरख्माची ओढणी घेर्त ी; आनण राजकारणी वचकाची माुंड नढ ी पडर्ताुंच हलदूुं्मा अस्स्र्तत्वा्मा नरड्ा ा नख देण्मागाठीं गाऱ्मा जगानें आपाप ीं नखें पाजळून गज्ज के ीं. हलदुस्थानाचें चलूुंबाजूुंनीं गुंरक्षण करण्माची ननगगानें आपल्माकडून शक्म नर्तर्तकी मजबूर्त र्तटबुंदी के े ी अगर्ताुंनल, उत्तर गरलद्दीवर्मा कका बारीकशा खैबर नबळाुंरू्तन परदेशी उुंदराु्ं मा टोळ्माुंनीं िरािर आुंर्त घुगून, स्थाननक नलन्दु माुंजराु्ं मा गळ्माुंर्त घुंटा बाुंधाव्मा, ला नव क्षण चमत्कार नवचार करण्मागारखा आले. हलदुस्थान्मा नैगर्मगक गरलद्दीपेक्षाुंनल, पुराणोि चारु्तवुण्मानें हलदु गमाजाची घडी परीटघडीपेक्षाुंनल फार गुरेख इस्र्तरींर्त चापून चोंपून बगनव ी, अग ीं वाचाळ-पुंचनवशीचीं पुराणें झोडणाऱ्मा िोंदू पुंनडर्ताुंनीं र्तर हलदूुंचा प्रच ीर्त अधुःपार्त आनण त्माुंची गवांगीण गु ामनगरी अवश्म नवचाराुंर्त घेर्त ी पानलजे.

अनुक्रमणिका

हलदु आनण मुग मान मा नबकट प्रश्नाची उत्पनत्त हलदूुं्मा मूखुपणाुंरू्तन कशी झा े ी आले, माचें नवस्रृ्तर्त गोपपनत्तक नववचेन मूळ ग्रुंथाुंर्त आ े ेंच आले. प्राचीन ोकगुंग्रली बाण्मा ा हलदु जर बेमान झा े नगरे्त, र्तर आज ला प्रश्नच उद्भव ा नगर्ताुं, लें त्मावरून स्पष्ट ध्मानीं मेई . इुंग्रजाुंचे नोकरशाली राज्म मा देशाुंर्त लोईपमंर्त हलदु मुग मानाु्ं मा बाह् चुरशीचें स्वरूप शुद्ध राजकीम नदगर्त लोर्तें; त्मा्मा पाळ्मामुळ्मा हलदूुं्मा थेट अस्स्र्तत्वा्मा नजवाग्रीं जाऊन बगल्मा अगर्ती , अशी मात्र कोणाचीच कल्पना नव्लर्ती. मलाराष्ट्राचा िगवा झेंडा खा ीं उर्तरून त्मा्मा जागीं बननमा कुं पनीचा मुननमन जॅक बावटा फडफडेपमंर्त, इुंग्रजी गत्ता हलदुस्थानाुंर्त दृढमू झाल्माची कोणाचीच खात्री पटणें शक्म नव्लरे्त. अखेर इुंग्रजाु्ं मा गवाईगोया राज्मपद्धर्ती्मा दडपणाखा ीं हलदु आनण मुग मान गामनेवा े गारखेच चीर्त लोऊन, दोघाु्ं मानल दामटीचे आकार ककाच वळणाचे नदगूुं ाग े. इुंग्रजी राज्मकारिारा्मा गणगणीर्त र्ताप ेल्मा र्तव्मावर दोघाुंची िाकर गारखीच अिेद िावानें िाज ी जार्त अगर्ताुंना उगाच कहधमहध चुरचुर फुरफूर लोर्त अगे. नालीं अगें नालीं. पण र्ती अगदींच क्षलु्लक. १८५७ ्मा बुंडाुंर्त र्तर हलदु आनण मुग मान अगदीं ककजीव व ककनजव्ल लोऊन, त्माुंनीं इुंग्रजी गते्त ा पामबुंद ावण्माचा अखेरचा ननवाणीचा थैमान के ा. पण इुंग्रजाुंची गद्दी जबरदस्र्त! काडरु्तगा ा ाव ेल्मा डुकरा्मा चरबीनें हलदु मुग मानाुंची बुनद्ध राष्ट्रीम स्वार्तुंत्र्मागाठीं नकर्तीनल िडक ी, र्तरी अखेर त्मा चरबीचें वुंगण इुंग्रजाु्ं मा जोरावर गद्दी ाच पडावें, ला अनानद अनुंर्त काळा्मा पटाुंर्त ा कक रलस्ममम नचत्रपट लोम,माुंर्त मुळींच शुंका नालीं. गत्तावन्मा बुंडाने हलदु आनण मुग मान मा दोन प्रमुख हलदी गमाजाु्ं मा राजकीम मलत्वाकाुंक्षाचें वत्रक्गाळ पीठ झाल्मामुळें, अनख हलदुस्थान देशा्मा राष्ट्रीम चैर्तन्मा ा पूणु बनधरर्ता आ ी. त्माची ला चा नष्ट झा ी. वरु्तमानकाळा्मा धमधमणाऱ्मा वमावरच ममी घाम पडल्मामुळें, िरू्तकाळचा पराक्रम त्मा ा नदगेनागा झा ा व िनवष्ट्मकाळा्मा नदश ेा काळाकुट्ट िमाण अुंधुःकार पगर ा. गुमारें दोन अडीच शर्तकें राजकारणा्मा के्षत्राुंर्त लमरीरु्तमरीचे गुंग्राम करून, मशापमशा्मा िरर्तीओलटीनें गाऱ्मा जगा्मा िनवर्तव्मरे्त ा उ थी पा थी करणारे हलदु आनण मुग मान, १८५७ गा ीं इुंग्रजी गते्तची खाग अखेरची ठोकर खाऊन जमीनदोस्र्त लोर्ताुंच, आगेरु्तनलमाच हलदुस्थानाुंर्तच नव्ले, र्तर गाऱ्मा उप ब्ध दुननमेंर्त मगणवटींर्ती घोर शाुंर्तर्ता नाुंदू ाग ी. शाुंर्तरे्त्मा माच लुंगामाुंर्त इुंग्रजी गते्तचा पामा मेथें काममचा बग ा गे ा. र्तागडीबलाद्दर बननमा कुुं फणीनें आपल्मा राजकीम गते्तची कटकट मलाराणी स्व्लक्टोनरमा्मा ओटींर्त घार्त ी आनण गवुत्र

न्व्िंक्टोरीया णनशािीं धरुणन चिंुंकडे चालती शुद्ध नािीं मा गोज्वळ गाण्माचे घाणे हलदुस्थानाुंर्त घरोघर गुरूुं झा े. हलदु मुग मानाु्ं मा राजकारणी मलत्वाकाुंक्षा आर्ताुं ठार झा ा. बापजाद्याुंचे पराक्रम आठवनू त्माुंचे पोवाडे गाण्माप ीकडे, आनण कहधमधीं नदल्लीदरबारागारख्मा प्रगुंगी दोघाुंनीं नमळून इुंगे्रजी गते्तची मनमुराद खुर्ामर्त करण्माप ीकडे, त्माुंना काुंलीं धुंदाच उर ा नालीं. मोंग बादशाली आनण हलदु स्वराज्मशाली माु्ं मा झगड्ाुंर्त हलदु आनण मुग मान अगे दोन मुध्ममान निन्न र्तट इनर्तलागाुंर्त आपल्मा ा नदगर्तार्त खरे, पण वास्र्तनवक पानल ें र्तर हलदूुंशीं झगडणारें मुग मान ले खरेखुरे रु्तकी मुग मान नगून, अस्ग हलदु गुंस्कृर्तीचे व हलदु रिाचे इस् ामी पेलराव के े े अस्ग हलदूच लोरे्त. म्लणूनच ककरुंगी ककहशगी इुंग्रजी गते्त्मा ककाच र्तडाख्मानें मा ककनजनगी गुंस्कृर्ती्मा ककदेशी प्रनर्तस्पध्मांना चटुकीगरगें चीर्त करून, त्माु्ं मा राजकारणी आकाुंके्ष ा बेरोजगार के ें .

अनुक्रमणिका

मनुष्ट्माचें मन लें जात्मागारखें आले. त्मा ा ककगारखें काुंलीं ना काुंलींर्तरी दळाम ा दळण ागर्तें. दळणाची काुंलींच गामुग्री त्मार्त पड ी नालीं, र्तर र्तें स्वर्तुः ाच दळून िरडूुं ागर्तें. हलदु मुग मानाु्ं मा मनाची ननष्ट्क्रीमर्ता बुंडोत्तरकाळीं इर्तकी वाढ ी कीं रे्त मेल्मापेक्षाुंनल मे े बन े. राजकारणी बुनद्धबळाचा पटच त्माु्ं मा लारू्तन नलगकावनू नेल्मामुळें, त्माुंचें नरकामटेंकडें मन गैरावरा िडकूुं ाग ें . आपण लोऊन आुंगावर आ े ें देशा्मा राज्मकारिाराचें नकचकट ओझें परोपकारी दमाळू माबाप इुंगे्रजी गरकारनें स्वर्तुः्मा हशगाुंवर घेर्तल्मामुळें, हलदु मुग मानाुंना ऐदीपणानशवाम दुगरा काुंलीं व्मवगामच उर ा नालीं. त्माु्ं मा मना्मा जात्माुंर्त ें दळण कमी झा ें , आनण र्तें स्वर्तुः ाच िरडण्मा्मा ककेरीवर आ ें , अशा स्स्थर्तींर्त दोघाुंनल गमाजाुंना गामानजक आनण धार्ममक बाबर्तीची वाळू िरडण्माग गाुंपड ी. वाळू्मा मा दळणाुंर्त मर्तिेदाुंचे गारगोटीचे काुंलीं कणखर फत्तर ागर्ताुंच, त्माु्ं मा स्फोटाची पनल ी ग ामी १८९३गा ीं काठेवाडाुंर्त प्रिागपट्टण शलरीं हलदु मुग मानाु्ं मा दुंग्मानें नद ी. स्फोट लोऊन नठणगी पडण्माचाच काम र्तो अवकाश अगर्तो. र्ती ककदाुं पड ी कीं गवर्ताची गुंज हकवा कखादा वाडाचगा काम, गाऱ्मा नवश्वाचें क्षणाधांर्त लोळकुकडें करणें नर्त्मा लार्तचा केवळ मळ लोम! प्रिागपट्टणची नठणगी धुमगर्ताुं घुमगर्ताुं अखेर र्तारीख ११ ऑगष्ट गन १८९३ शुक्रवार रोजीं मुुंबई्मा जुम्मा मनशदींर्त आगीचा िमुंकर स्फोट उडा ा आनण गर्तर्त कक पुंधरवडा चा ेल्मा त्मा हलदु मुग मानाु्ं मा दुंग्मानें गारें हलदुस्थान गदगदा लादर ें गे ें . मुुंबाुंपुरी रिाुंर्त न्लाऊन ननघा ी. रस्र्तोरस्र्तीं हलदु मुग मानाुंचीं पे्रर्तें पड ीं. बगुेमार अत्माचार घड े. नकत्मेक देवळे व मनशदी उध्वस्र्त झाल्मा. हलदु नत्रक्माुंवर ब ात्कार झा े. शलराुंर्त शाुंर्तर्ता राखर्ताुं राखर्ताुं मुुंबई गरकार्मा ष्ट्करी आनण आरमारी गैन्मा्मा नाकीं नळ वालूुं ाग े. अखेर २५ ऑगष्ट १८९३ रोजीं दुंगेखोर ोक काबूुंर्त मेऊन, शलराुंर्त शाुंर्तरे्तचीं नचन्लें नदगूुं ाग ीं. हलदु मुग मानाुंर्त िमुंकर रिपार्त, आर्तोनार्त प्राणलानी आनण मनस्वी अत्माचार घडनवणाऱ्मा मा कुप्रनगद्ध मुुंबई्मा दुंग्मानें हलदु आनण मुग मान ढ्याचा प्रश्न अ ीकड्मा काळाुंर्त नवशरे् मलत्त्वानें पुढें आण ा. अिेदाुंर्तच िेद उत्पन्न झा ा. िेदाुंर्त नवपमागाची कीड पड ी. नरकाम्मा मनाुंर्त मा नकडीनें पोंखरण घार्त ी. पोंखरणींर्त नगत्मा दै्वर्ताचा नवर्हबदु पड ा. नवर्ानें रि दूनर्र्त झा ें आनण आपपर िेद नवगरून हलदु आनण मुग मान मा नक ी बाह्ाुंगावरच झगडण्माची राष्ट्रनवघार्तक कुबुनद्ध गैर्तानी खेळ खेळूुं ाग ा. नरकाम्मा मनाचा दुष्ट्पनरणाम, दुगरे काम?गर्तर्त र्तीन शर्तकें राजकीम वचुस्वागाठीं प्रामानणक चुरशीनें ककमेकाुंशी झगडणारी हलदु मुग मानाुंची मनोवृनत्त, राजकारणाचा आटारेटा हकनचर्त लार्तावगेळा लोर्ताुंच, गामानजक व धार्ममक स्वरूपा्मा क्षुद्र िेदाुंर्त रममाण लोऊन वदुळीवर मावी, आनण गेल्मा मलामुद्धानें ननमाण झा ेल्मा नवचैर्तन्मा्मा प्रगादा ा पात्र लोणाऱ्मा हलदी राष्ट्रा्मा आकाुंके्ष्मा मागांर्त त्मा िेदाची पवुर्तप्राम धोंड पडावी. लें खरोखर देशाचें दुदैव लोम. मुुंबई्मा दुंग्मामुळें हलदु आनण मुग मानाुंर्ती रे्तढ नकर्ती नवकोपाग गे े ी लोर्ती, लें अ ीकड्मा काळाुंर्त जगा ा प्रथमच नदग ें . मा रे्तढी्मा र्तपशी ाचें पृथुःकरण के ें र्तर स्वराज्मगत्ता गमाऊन कका त्रमस्थ वरचढ गते्तचे गु ाम बन ेल्मा गु ामाु्ं मा मनोवृत्ती ा गाजेशोिेगाच त्माचा मगा ा लोर्ता. स्वराज्म-स्वार्तुंत्र्मा्मा बाळ्माबुगड्ा गमाऊन वाडवनड ाु्ं मा गर्तवैिवा्मा गुक्मा ओल्मा गप्पाुंचीं िोकें कुरवाळीर्त बगणाऱ्मा गु ाम हलदु मुग मानाु्ं मा गडक्मा मनोवृत्तीचा र्तो मथाप्रमाण धाुंगडहधगा लोर्ता. त्मा वळेे्मा शलाण्मागुत्मा वरु्तमानपत्रकत्मांचे उद गार पानल े, र्तर अगें स्पष्ट नदगून मेर्तें कीं हलदू आपल्मा मुत्गदे्दनगरी्मा गुमींर्त लोरे्त आनण मुग मान आपल्मा आडदाुंडपणा्मा नमजागींर्त लोरे्त. बळी र्तो कान नपळी ला गनार्तन कामदा मुग मानाुंनीं लार्तीं घेर्त ा लोर्ता आनण नेिळे हलदु इुंगे्रज अनधकाऱ्माुंवर पक्षपार्ताचा आरोप करून, बुनद्धमते्त्मा जोरावर त्माुंना गरे्तनर्तलागाचे दाख े दाखवनू, गुक्मा शास्ब्दक धमक्मा देर्त लोरे्त, त्मा वळेीं कै. नटळकाुंनीं प्रस्रु्तर्त दुंग्माुंची नचनकत्गा करणारे केगरींर्त न नल े े ेख पानल े र्तरी त्माुंर्त

अनुक्रमणिका

लीच गुंकुनचर्त वृनत्त व्मि झा े ी आढळरे्त. हलदु मुग मान प्रश्नाकडे खऱ्मा राष्ट्रीम दृष्टीनें पलाण्माची जी व्मापक वृनत्त आज प्रच ीर्त झा ी आले, नर्तचा व ेशनल नटळकाु्ं मा अुंर्तुःकरणा ा नशव े ा नव्लर्ता. उठल्मा गुटल्मा िल्माबऱु्मा पार्तकाचें खापर इुंगे्रजाु्ं मा मार्थमावर फोडून, आपल्मा नेिळ्मा र्तोंडपानट कीचें मुंडण करण्माचा केगरीनें मलाराष्ट्राुंर्त रुढ के ेल्मा पनरपाठाचा उगम माच ेखाुंर्त पलावा. मा दोन गमाजाु्ं मा ककीकरणानेंच िावी नलन्दी राष्ट्राचें दृढीकरण केल्मानशवाम गत्मुंर्तर नालीं, अशी जागनृर्त र्तत्का ीन इर्तर अनेक नवचारवुंर्त हलदु-मुग मान पढुाऱ्माुंना झा ी नव्लर्ती, अगें नव्ले. परुंरु्त अनख हलदुस्थानाुंर्त व्मापक धोरणा्मा व अिेदिावा्मा राष्ट्रीम जागृर्तीची पणु्माई कै. नटळकाु्ं मा पदरीं बाुंधण्माचा उपद व्मापी अट्टलाग करणाऱ्मा शलाण्माुंना इर्तकें च गप्रमाण बजावणें अवश्म आले कीं हलदूुंचा-नवशरे्र्तुः मलाराष्ट्राुंर्तल्मा हलदूुंचा-स्वानिमान जागृर्त करण्माचा कै. नटळकाुंनीं मत्न के ा, अगें गामान्म नवधान केल्माग काुंलीं लरकर्त नालीं; पण गध्माुं नवकनगर्त झा ेल्मा हलदु मुग मानाु्ं मा ऐक्मा्मा व्मापक कल्पनेचा धागा गुद्धाुं कै. नटळकाु्ं मा पादुकाुंना हकवा पगडी ा गुुंडाळर्ताुंना मात्र जरा दला अुंक मोजा. नटळकाुंनीं मुग मानाुंचा प्रश्न जर त्मावळेीं खऱ्माखुऱ्मा व्मापक उदारबदु्धीनें, गोडनवण्माचा मत्न के ा अगर्ता, र्तर आज मलाराष्ट्राुंर्त र्तरी ननदान नचत्पावन नचत्पावनेर्तर वादाइर्तकें हलदु मुग मान वादा ा र्तीव्र स्वरूप खाग आ ें नगरे्त!“इुंग्रजाुंनीं हलदुस्थानाुंर्त पाऊ ठेवण्मापूवीच मुग मानाुंची गत्ता मोडर्त चा ी लोर्ती, व इुंस्ग् शाुंनीं हलदुस्थानचें राज्म कमाव ें रे्त मुग मानाुंपागून नव्ले, र्तर मराठे व शीख ोकाुंपागून लोम.” ला ऐनर्तलानगक पुरावा मुरनपमन नटकाकाराु्ं मा मुस्कटावर झुगारर्ताुंना, मुग मानाुंनवर्मीं रु्तुंकार दशवुीर्त कै. नटळक मुग मानाुंना व त्माु्ं मा पानठराख्मा इुंग्रज अनधकाऱ्माुंना बजावनू न नलर्तार्त कीं, “इुंग्रज गरकारचा जर मा देशाुंर्त नरघाव झा ा नगर्ता र्तर आज जी कक दोन मुग मान गुंस्थानें रानल ी आलेर्त, र्तीनल केव्लाुंच नामशरे् लोऊन गे ीं अगर्तीं.” [नटळकाुंचे ेख, पृ. २०६.] हलदु मुग मान प्रश्नाचा परीघ केवढा नवस्रृ्तर्त आले, त्मा्मा नवरोधी र्तपशी ाचा दूरवर धोरणानें गमन्वम कगा करर्ताुं मेई आनण हलदी राष्ट्रा्मा िावी पनुघुटनेगाठीं दोघाुंनींनल काुंली ठळक के्षत्राुंर्त गमरग ननदान गमगामी कगें व्लावें, माची रुपरेर्ा आुंखण्माऐवजी कै. नटळकाुंनीं हलदु मुग मानाुंर्त मदृ्छेनें उत्पन्न झा ेल्मा गु ामनगरी्मा क्षदु्र िावनाुंची रे्तढ अनधकानधक र्तीव्र करण्माची कामनगरी मात्र बरीच बजानव ी, माुंर्त मुळींच गुंशम नालीं. इर्तकें च नव्ले, र्तर मुुंबईग दुंग्माचा धडाका उडाल्मानुंर्तर त्माचा नर्तर्तकाच जोराचा व िमुंकर पडगाद मेव ें , बेळगाुंव, मा ेगाुंव, राजापूर वगैरे नठकाणीं उमटर्ताुंच, ली दुंग्माची गाथ अनधक पगरूुं नमे म्लणनू हलदुमुग मानाु्ं मा जबाबदार प्रनर्तननधींची कक गिा िरनवण्माचा कै. जस्स्टग रानडे माुंनीं प्रमत्न के ा. त्मावळेींगुद्धाुं नटळकाु्ं मा केगरीनें मा गुंमुि गिेची लेटाळणी करून, ‘फि हलदूुंची’ गिा बो वावी अगा लट्ट धर ा आनण कै. रानडे व त्माु्ं मा अनुमामाुंची आपल्मा कुप्रनगद्ध ‘राष्ट्रीम’ िार्ेंर्त गुंिावना के ी. कै. नटळकाुंची खुमखुम मेथेंच थाुंब ी नालीं. हलदु मुग मानाुंची रे्तढ मुुंबई्मा दुंग्मानें व्मि करर्ताुंच आनण मेव ें मा ेगाुंव्मा प्रनर्तध्वनीनें र्ती नवशरे् स्पष्ट नगद्ध लोर्ताुंच, देशाुंर्त े हलदु मुग मान पढुारी त्माु्ं मा ऐक्माचा प्रश्न मथामनर्त मथाशनि गोडनवण्माचा मत्न करूुं ाग े. मा प्रमत्नाुंची नदशा व पद्धर्त वळेोंवळेीं कामुकत्मां्मा आुंगिरू्त गुणावगुणाुंप्रमाणें कहध बरी, कहध वाईट, कहध ऐक्मवधकु र्तर कहध बकेीचें िगदाड अनधकच दुणावणारी, अशी लोर्त गे ी. त्माुंर्तच कै. नटळकाुंनीं गणपर्ती्मा मेळ्माची नवीन टूम काढ ी व नशवाजीउत्गव गुरूुं के ा. मा दोननल गोष्टी जर उदार व्मापक धोरणावर चा नवल्मा अगत्मा, आनण त्माुंचें राष्ट्रीम मलत्व गवुस्पशी मुत्गदे्दनगरीनें मलाराष्ट्रीम जनरे्तवर हबबनवण्माचा त्माुंनी मत्न के ा अगर्ता, र्तर हलदु गुंस्कृर्ती ा व हलदु रिा ा फारगा पारखा न झा े ा अनख मलाराष्ट्रीम मुग मान गमाज त्माुंना खात्रीनें आप ागा करर्ताुं आ ा अगर्ता! पऽऽण!! जात्माच अत्मुंर्त मलत्वाकाुंक्षी व वरचढ प्रवृत्ती्मा नटळकाुंना स्वदेशी

अनुक्रमणिका

मुग मानाु्ं मा गुंस्कृनर्तगाम्माचें िान रानल ें नालीं, आनण गणपर्तीचे मेळे व नशवाजी उत्गव मा दोन दुधारी पात्मा्मा र्त वारी्मा लार्तवाऱ्मानें त्माुंनीं हलदु मुग मानाु्ं मा िावना अनधकच क्षबु्ध व नछन्ननिन्न केल्मा. मेळ्माुंरू्तन व नशवाजीउत्गवाुंरू्तन मुग मानाुंची मथास्स्थर्त ननितु्गना लोऊुं ागर्ताुंच, मलाराष्ट्राुंर्त े बरेचगे उनाड कनव व नाटककार ककामागून कक िरािर उदमाग मेऊुं ाग े, आनण त्माु्ं मा इस् ामद्रोली कनवर्ताुंचा व ‘ऐनर्तलानगक’ (?) गद्यपद्य नाटकाुंचा केगरीकडून जालीर गन्मान लोऊुं ाग ा. मलाराष्ट्राुंर्त अगा कक काळ लोर्ता कीं मुग मानाुंची ननिगुना केल्मानशवाम आह्मा हलदूुंचा ककनल ‘राष्ट्रीम’ उत्गव मथागाुंग पार पडर्त नगे. ककनल ‘गावुजननक’ गिा घगघशीर्त व ठगठशीर्त वठर्त नगे, आनण केगरी गाुंप्रदानमक ककानल ननमर्तकान का ा आप ें करु्तव्म नीटपणें बजावल्माची कुं डु शमर्त नगे. त्मा वळेीं णगलचाचंा सूड मा गारखीं मुग मानाु्ं मा आईमाईचा उद्धार करणारी ल कट नाटकें गुद्धाुं कै. नटळकाु्ं मा अध्मक्षरे्तखा ीं त्माु्ं मा खाग आशीवादामुळें मशस्वी लोर्त अगर्त. नशवाजीउत्गवाचा र्तर मा कामीं अनेक बो घेवड्ा दे. ि. नीं खुद्द नटळकाु्ं मा नाकागमोर मनमुराद खेळखुंडोबा के ा. सन्न्मत्र समार् नाुंवा्मा कका पुणेरी मेळ्मानें र्तर पणुें शलर्मा चव्लाया नर्तवायावर ऐनर्तलानगक हलदु मुग मान पात्रें प्रत्मक्ष नाचवनू, आपल्मा केगरी प्रागानदक देशििीचा नशमगा वृत्तपत्री धुळवड शणेवडीपेक्षाुं रेंगिर गुद्धाुं कमी इरगा नगल्माचें नगद्ध के ें . मा फाजी मेळ्माचा फाजी पणा अझनूनल कमी झा ा नगून, मुग मानाुंवर िुुंकण्माग गवक े ें लें ‘राष्ट्रीम’ कुर्तरडें कैं . नामदार गोख े प्रिनृर्त उदारमर्तवादी स्वकीमाुंचे चके र्तोडर्ताुं र्तोडर्ताुं, आर्ता र्तर कु ीन नत्रक्माुंची इज्जर्त जालीर रीर्तीनें घेर्त अगर्तें. गाराुंश, नटळकाु्ं मा प्रोत्गालनानें िरुंवगाट िडकणाऱ्मा र्तत्का ीन राजकारणी वार्तावरणाचें ननुःपक्षपणें गमा ोचन के ें र्तर अगें स्पष्ट नवधान करणें िाग पड े कीं त्मा वळे्मा मलाराष्ट्रीम हलदूुं्मा राजकीम मोक्षप्राप्ती्मा कल्पनाुंचे िाुंडव मुग मानाु्ं मा बीित्ग ननितु्गनेंरू्तनच काढ ें जार्त अगें. माचा पनरणाम फार वाईट झा ा आनण त्माचीं कडुजलर फळें मलाराष्ट्रा ा अझनूिोगावमाचीं आलेर्त. मलाराष्ट्राुंर्त ें मुग मान न हलदुनुमवन: अगे अगून, बाह्ाुंगावरी कपड्ाुंनशवाम त्माु्ं माुंर्त व हलदूुंर्त कग ानल िेद नालीं. त्माुंची रालणी, आचारनवचार, उदरुंिरणाचे व्मवलार, गुंगाराचीं गुखदुुःखें गवुस्वीं हलदुप्रमाणेंच ककनजनशी आलेर्त. कारण रे्त जात्मा मुळचे हलदूच. पूवुजाुंवर झा ेल्मा धमांर्तरा्मा बळजबरीमुळेंच रे्त– आम्माच रिामागाचे आप्तगुंबुंधी अगून गुद्धाुं आज ननव्वळ नाुंवा ा आम्मापागून पारखे झाल्मागारखे नदगर्तार्त इर्तकें च. अशा रीर्तींनें धमाचरणा्मा बळजबरी्मा बाबीनशवाम इर्तर गवु व्मवलाराुंर्त मलाराष्ट्राुंर्त े मुग मानिाई हलदूुंशीं ककजीव अगर्ताुं, नटळकाु्ं मा गणपनर्त–मेळ्माुंनीं व नशवाजी उत्गवाुंनीं त्माुंची मनें लकनालक दुखनव ीं गे ीं आनण नाइ ाज म्लणून रे्त फटकून वागूुं ाग े, र्तर त्माुंर्त दोर् कोणाचा?कै. नटळक ोकगुंग्रलाचे अवाचीन प्रणेरे्त अगें त्माुंचे ििजन कुं ठरवानें वळेीं अवळेीं प्रनर्तपादन करीर्त अगर्तार्त. पण त्माु्ं मा ोकगुंग्रला ा मुग मानाुंचा आत्र कधींनल नवटाळ झा ा नालीं. मुग मान ले ोकच नालींर्त कीं काम?आनण ज्मा राष्ट्रोद्धारागाठीं नटळकाुंनीं आप ा ‘राष्ट्रीम’ गुंप्रदाम ननमाण के ा, त्मा ा मा ोकाु्ं मा गुंग्रलाची आवश्मकर्ता नालींच कीं काम?मुग मानाुंर्त जानर्तिेद नग ा, र्तरी प्राुंर्तपरत्वें उच्च नीच गुंस्कृर्तीची निन्नर्ता पुष्ट्कळच आले. गगळ्मा नठकाणचे गगळे मुग मान ककजार्त शौकर्तअल्ली टैपाचे हकवा मोप े गाु्ं माचे नालींर्त. मलाराष्ट्राुंर्त र्तर गराग शुद्ध हलदु मुशीचा मुग मानच आढळून मेर्तो. गुंस्कृनर्तगाम्माचा फामदा घेऊन व्मापक नमशनरी धोरणानें मेथल्मा मुग मानाुंना कै. नटळकाुंनी जर आपल्माकडे ओढण्माची खटपट के ी अगर्ती, र्तर आज ननदान मलाराष्ट्रापुरर्ता र्तरी ला प्रश्न पुष्ट्कळच गुट ा अगर्ता खाग. पण ज्माुंचें गवु राजकारणच मुळीं जानर्तिेदा्मा आनण स्वजानर्तवचुस्वा्मा मगाल्माचें, रे्तथें मुग माना ा पगुर्तो कोण? खरें पानल ें र्तर बुंगा ्मा फाळणीची चळवळननमाण लोईपमंर्त मलाराष्ट्रीम हलदूची राजकीम दृष्टी अत्मुंर्त गुंकुनचर्त आनण कक कोंडेपणाचीच लोर्ती. कै. नटळकाु्ं मा केगरी गुंप्रदमाची स्वराज्माची दृष्टी गुद्धा

अनुक्रमणिका

गामकवाड वाड्ा्मा कुुं पणाप ीकडे फारशी जार्त नगे. राष्ट्रीम गिे्मा वार्मर्क नळर्ताुंर्त देवपाटी व राक्षगपाटी कक दोन नदवग काुंली र्तरी अ डुरुरु करून राष्ट्रैक्माचीं पुराणें झोडीर्त; परुंरु्त नेलमीं पुराणाुंर्त ी वाुंगी पुराणाुंर्त ठेवण्माप ीकडे त्माुंचानल काुंलीं इ ाज नगे. बुंगा ्मा चळवळी्मा दणक्मानें मलाराष्ट्रीम नलन्दूुंची राजकीम स्वाथाची दृष्टी उदारपणाकडे जरी बरीच क ुंड ी, र्तरी हलदु मुग मानाु्ं मा ऐक्मा्मा बाबर्तींर्त त्माुंचा गुर्तकी बाणा नटळकाु्ं मा लमार्तीपमंर्त र्तरी ननदान फारगा कमी झा ा नालीं. नुगर्ता शास्ब्दक चोंबडेपणा मात्र रगड लोर्ता खरा! ज्मा राष्ट्रमैक्मा्मा नवकागागाठीं आजची कामुक्षम राष्ट्रीम गिा कगोशीनें झटर्त आले, त्माचा पामा जें प्राुंनर्तक ऐक्म, त्माचीनल पवा आम्मा हृदमा ा फारशी स्पश ुकरीर्त नगे. हलदुस्थान्मा राजकीम के्षत्राुंर्त कल्पनार्तीर्त चापल्मानें िरािर पा टणाऱ्मा राजकारणी उ थापा थीचे नचत्रपटपालून गुद्धा मुग मानाु्ं मा मनधरणीचा हकवा ककीकरणाचा प्रश्न आम्लाुं ा फारगा बोंचर्तच नगें, मात्र राजकीम अधुःपार्ताची जाणीव लोऊन, मुग मान गुंघ कावबेाज नोकरशाली्मा बग ेंर्त घुगण्माचा मत्न करीर्त अगर्ताुं, मलाराष्ट्रश्वुरीण केगरीनें त्माची ‘प्मारी रुंडी’ गुंजे्ञनें मनमुराद हनदा कराम ा मात्र मुळींच कमी के ें नालीं. गाराुंश, हलदुस्थान्मा राष्ट्रीम उद्धाराुंर्त हलदूुंना मुग मानाु्ं मानल ककीची आवश्मकर्ता आले, ली गोष्ट राजकीम नक्षनर्तजावर मलात्मा गाुंधींचा उदम लोईपमंर्त कोणीच क्षाुंर्त घेर्तल्माचें नदगर्त नालीं. हलदुस्थान्मा गुदैवानें गत्माग्रली मलात्मा गाुंधींचा उदम लोऊन, त्माु्ं मा र्तपुःगामर्थमा्मा नदव्म रे्तजानें गवुत्र अननुमरू्त प्रबोधनाची दाुंडगी खळबळ उडा ी आनण दुटप्पी नटळक गुंप्रदामाचा अस्र्त झा ा. वार्मर्क लरदागी कीरु्तनें करणाऱ्मा राष्ट्रीम गिेंर्त नवचरै्तन्माचा नव क्षण गुंचार लोऊन नर्तनें मुस् ीम ीगचे गवर्ता गुिा आमू ाग्र पचनी पाड ा आनण स्वराज्मप्राप्ती्मा कामुक्रमाुंर्त अस्पृश्मोद्धारा्मा जोडीनेंच, मुग मान बाुंधवा्मा ऐक्मा ा नवशरे् प्राधान्म देण्माुंर्त आ ें . खुद्द मलात्मा गाुंधीनींच ला प्रश्न लार्तीं घेर्तल्मामुळें, त्माुंर्त काुंलीं थार्तरमार्तर हकवा लस्स्र्तदुंर्ती कावबेाजपणा घुगणें शक्मच नालीं, अशी गवु राष्ट्राची रे्तव्लाुंच खात्री पट ी. हलदु मुग मानाु्ं मा नद जमाईचे अनेक अकल्पनीम प्रकार आर्ताुंपमंर्त घडून आ े, मेर्त आलेर्त व पुढें मेर्ती . र्तथानप मा नद जमाईची धडपड गुरूुं अगर्ताुंच, जणुुं काम नर्तचा आरपार फो पणा नगद्ध करण्मागाठीं म बाराुंर्त मोप ें मुग मानाुंची बुंडाची िमुंकर गडबड उडा ी. मोपल्माु्ं मा बुंडाने व परवाु्ं मा मु र्तान्मा दुंग्मानें हलदु मुग मानाु्ं मा नद जमाईचा प्रश्न इर्तका नबकट लोऊन बग ा आले कीं र्तो गोडनवण्मागाठीं मलात्मा गाुंधीची गत्माग्रली पुण्माई गुद्धाुं अुंर्तुःपर लर्तब ठरून परािरू्त झाल्मानशवाम रालणार नालीं, मग इर्तराुंची कथा काम?नवनशष्ट राजकीम लेरू्त गाधण्मागाठीं हकवा मलात्माजीं्मा उत्कट र्तपस्गामर्थमानें उडा े ी गाळण छपनवण्मागाठीं, कखादा शलाणा ‘राष्ट्रीम’ मा प्रश्नाची शास्ब्दक कगरर्तीनें टो वाटो व करूुं म्लणे र्तर रे्त नदवग आर्ताुं उर े े नालींर्त. हलदु मुग मानाुंची ककी झा ीच पानलजे, त्मानशवाम स्वराज्म प्राप्त लोणार नालीं व मदाकदानचत् झा ेंच र्तर र्तें नटकणारनल नालीं; ला मलात्मा गाुंधीचा नगद्धाुंर्त बाह्र्तुः नकर्तीनल खरा अग ा, र्तरी र्ती ककी कशी घडवनू आणर्ताुं मेई माचें स्पष्टीकरण हकवा नबनचूक ननधान मात्र त्माुंना मुळीच करर्ताुं आ ें नालीं. हलदुुंनी मनशदींर्त जाणें आनण मुग मानाुंनीं देवळाु्ं मा आवाराुंर्त हकवा गरूडमुंडपाुंर्त मेऊन व्माख्मानें देणें, इत्मानद प्रकार बाह्ाुंगाचे आलेर्त व रे्त नेलमीं नटकाऊच रलार्ती अगा िरुंवगा कोणी देऊुं नल शकणार नालीं. म. गाुंधीनीं हलदु मुग मानाु्ं मा कक्मानवर्मीं ज्मा खटपटी केल्मा व आपल्मा ‘मुंग इुंनडमा’ पत्राद्वारें जे नवचार व्मि के े. त्माुंचें आज जो कोणी काळजीपूवुक पमा ोचन करी , त्मा ा लेंच कबू करावें ागे कीं गाुंधी ले नकर्तीनल मलात्मा अग े, र्तरी प्रस्रु्तर्त वादाुंर्त पौरानणक बडबडी प ीकडे त्माु्ं मा मलात्म्माची फारशी मज गे ीच नालीं. लाच नगद्धाुंर्त हकनचर्त ननराळ्मा िार्ेंर्त माुंडावमाचा र्तर र्तो अगा माुंडर्ताुं मेई कीं म. गाुंधी्मा गत्मगुणप्रधान पुराणाुंचा आगुरी मामेनें हचब निजून ननघा ेल्मा त्माु्ं मा मुग मान शागीदांवर काुंलीच पनरणाम झा ा नालीं. इर्तकें च नव्ले, र्तर हलदूुं्मा नववकेबुद्धी ा पटर्ती अशा

अनुक्रमणिका

काुंहलनल गूचना त्माुंना केव्लाुंनल करर्ताुं आल्मा नालींर्त. त्माु्ं मा ‘मुंग इुंनडमा’ ्मा पुराणाुंवर िाळून जाऊन बेर्ता नाचणारे हलदू वरे्ताळ त्मावळेीं जरी मुब क बोकाळ े लोरे्त, र्तरी र्तीं पुराणें नकर्ती फो लोर्तीं व रे्त नगद्धाुंर्त नकर्ती ेचेपेचे लोरे्त, माचा पुरावा मोपल्माु्ं मा दुष्ट बुंडानें जेव्लाु्ं मा रे्तव्लाुंच नद ा. नवशरे्र्तुः मोपल्माु्ं मा बुंडाचा िमुंकर धुमाकूळ माजल्मा्मा बार्तम्माुंनीं गारें हलदुस्थान दणदणूुं ागल्मावर गुद्धाुं, त्माुंचा फो पणा व मोपल्माुंचा ‘मदुपणा’ नगद्ध करण्मागाठीं गाुंधीनीं दाखनव े ा कानाडोळ्माचा उदागपणा व अगलकानरर्तावाद्याुंनी बुंडा्मा खऱ्मा लनककर्ती खोया ठरनवण्मागाठीं के ेल्मा धडपडी कोणा्मानल स्मरणाुंरू्तन जाणें शक्म नालीं. मोपल्माु्ं मा अमानुर् अत्माचाराुंचे िरिक्कम पुराव ेिरािर गवुत्र प्रनगद्ध लोर्ताुंच, नाई ाज म्लणून र्तारीख २८ जु ै १९२१ ्मा मुंग इुंनडमाुंर्त म. गाुंधीनीं जें प्रवचन झोड ें आले, त्माुंर्त ीं नवधानें कोणा ा कहध काळीं पटर्ती र्तीं पटोर्त! त्माुंर्त वस्रु्तस्स्थर्तीचें नजर्तकें अज्ञान िर ें आले, नर्तर्तकाच हलदूुंचा रे्तजोिुंग आले. नजर्तका मनाचा नामदुपणा आले, नर्तर्तकाच नवचारगरणीचा कमकुवर्तपणा आले. म. गाुंधी म्लणर्तार्त:– (१) र्र इस्लामाचा पाया रु्लूम र्बरदस्तीवर असेल तर आमचा णखलाफतीचा पुरस्कार चुकीचा िंोईल. इस् ाम धमुप्रगाराचा इनर्तलाग मानवी रिाुंर्त बुचकळ ेल्मा र्त वारी्मा ेखणीनेंच आजपमंर्त न नल ा गे े ा आले, लें मलात्मा गाुंधीना मुळींच अवगर्त नगे काम?जबरदस्र्तीनें मुग मान धमाची दीक्षा देण्माचें फमान कुराणाुंर्त अगो वा नगो; इनर्तलागाचा पुरावा डोळ्माआड करणें, मा ा दाुंनिकपणा अगें ह्मणर्तार्त. (२) बळर्बरीनें इस्लामधमुदीक्ा देण्याच्या पातकाबद्दल, ऐणतिंाणसक दृष्ट्या सरास सवु मुसलमान समार्ाला दोषी ठरणवता ं येिार नािंीं. अशा कृत्याचा र्बाबदार (?) मुसलमानानंीं णनषेधच केलेला आिें. म. गाुंधीचें ऐनर्तलानगक ज्ञान केवढें आले, त्माचा वाद घा ीर्त बगण्माुंर्त अथु नालीं. परुंरु्त जबाबदार मुग मानाुंचा ‘ननरे्ध’ म्लणजे बाट ेल्मा हलदूुंचा ‘धमुपरावरु्तन नवनध’ नव्ले खाग. मोपल्माु्ं मा धार्ममक अत्माचाराुंवर म मपट्टी ावणारे ड.. मुुंजे माुंना म. गाुंधीचे कल्माणनशष्ट्म शौकर्त अल्ली माुंनीं नद े ें गणगणीर्त उत्तर नवचार करण्मागारखें आले. अल्लीगालेब आपल्मा मु ाखर्तींर्त म्लणा े “मोपल्माु्ं मा अत्माचाराुंबद्द मी शक्म नर्तर्तक्मा र्तीव्ररे्तनें ननरे्ध करीन, परुंरु्त बाट े े हलदु परर्त हलदु धमार्त घेण्मा्मा खटपटी ा माझ्माकडून कग ीनल मदर्त नमळणें शक्म नालीं, र्तशी आम्लाुं ा धमाज्ञाच नालीं, माबद्द फार नद गीरी वाटरे्त.” ‘अल्ला लो अकबर’ ्मा आरोळ्मा हकचाळणारी लान पोरें गल्लोगल्लीं नफरनवणाऱ्मा शलाण्मा देशििाु्ं मा डोक्माुंर्त मा काननपचकीचा काुंलींच उजेड पडूुं नमे, लें कशाचें क्षण? (३) मोपल्यानंा णखलाफतीची अस्पष्ट माणिंती झाली िंोती, पि अनत्याचाराच्या तत्तवाचंा त्यानंा गंधणिं नव्िंता. णखलाफत व काँगे्रसच्या कामगारानंा मलबारातं र्ाण्याचा सरकारकडून प्रणतबंध झाला नसता, तर या बंडाचा अकूंर गभांतल्या गभांत ठेचला गेला असता. आर्ताुं पुढें मेर्त अग ेल्मा पुराव्माुंवरून (अ) नख ाफर्तवाल्माुंची नचडखोर व माथीं िडकवणारी नशकवणूक व (ब) नब्रटीश राज्म आर्ताुं िगुिशुीर्त झा ें आले, त्मा्मा जागीं नख ाफर्तराज्म आणनू स्थापन करावमाचें आले, अशा गप्पा म बाराबालेर्मा इस् ामी चळवळ्माुंनीं म बाराुंर्त जाऊन मोपल्माु्ं मा डोक्माुंर्त निननवल्मा, अशीं दोन मुख्म कारणें मोप े बुंडा ा कारण झाल्माचें नगद्ध लोर्त आले. त्मावरून म. गाुंधी्मा नवधानाुंना काम हकमर्त द्यावमाची र्ती वाचकाुंनींच ठरनव े ें बरें.

अनुक्रमणिका

(४) मोपल्याचंा माथेणफरूपिा ्िंिरे् हिंदु मुसलमानाचं्या एकीचा भक्कमपिा असेंच मला वाटतें, कारि एवढें बंड झालें तरी आ्िंीं (हिंदु) अगदीं शातं बसलों. नामदुपणावर पगर े ी इर्तकी छानदार नवणीची खादी इर्तरत्र पलावमाग नमळणार नालीं. (५) र्बरदस्तीचें धमांतर हकवा त्याणिंपेक्ा ंवाईट गोष्टी यापेक्ा ंसध्याचंें (इगं्रर्ी सत्तचेें) रंू् अणधक वाईट नव्िें काय?नवचारी वाचकाुंनींच उत्तर द्यावें. (६) ४ ऑगष्ट १९२० ्मा मुंग इुंनडमाुंर्त गाुंधी म्लणर्तार्त, इस्लाम िंा मोठ्ठा उदार धमु आिें. त्यावर आणि त्याच्या अनुयायावंर णवश्वास ठेवा. र्ोंपयंत णखलापतीचा तंटा चालला आिें, तोंपयंत गोरक्ि हकवा इतर धार्ममक प्रश्नातं मुसलमानाशंीं आपि नुसतें बोलिें लाविें, िंें सुद्धा ंमिंापातक आिें.... आपि र्र णखलाफत वाचणवण्याचा झटून प्रयत्न केला तर मुसलमानणिं गोरक्िास मदत करतील, अशी मी ग्वािंी देतो. अगल्मा पोंकळ नवचारगरणींनें हलदु मुग मानाुंर्त ऐक्म घडून मेणें शक्म नालीं, लें आर्ताुं खुद्द गाुंधीििाु्ं मानल अनुिवाग आ ें आले. मग गाुंधींना कखाद्याने ‘मडॅमुल्ला’ म्लट ें र्तर त्माुंनी काुं खवळावें? मुंग इुंनडमाुंर्त म. गाुंधीनीं हलदु-मुग मान ऐक्मावर जेवढें ेख न नल े आलेर्त. त्मा गवांचा माग ा वरी धर्तीचाच आले. अशा े्मापे्मा नवचारगरणी्मा मुळाुंशीं नकर्तीनल उच्च कळकळीचा गास्त्वक लेरू्त अग ा, र्तरी नर्तचा पनरणाम नवचारावर मुळींच न लोर्ताुं र्तात्पुरत्मा ोकप्रनगद्धी्मा लळदीगाठीं धाधाव ेल्मा अल्लड र्तरूणाु्ं मा नवकाराुंवर मात्र लोर्तो; आनण र्तो र्तगा झा ानल. प्रस्रु्तर्तचें दै्वर्त केवळ शब्द ान त्मा्मा हकवा शाुंनर्तरस्रु्त, पुष्टीरस्रु्त आशीवादा्मा बळावर शमणारें नव्ले, ली जाणीव म. गाुंधीना लोऊुं नमे लें आश्चम ुआले. पण आश्चमु र्तरी कग ें?गत्वगुणी माणगानें मा फुं दाुंर्त आधीं पडूुंच नमे. र्तें त्माचें कामच नव्ले. मा नत्रगुणात्मक गृष्टींर्त गत्व, रज हकवा र्तम माुंपैकीं कोणत्मानल ककेका गुणाचा उच्च पनरपोर् अखेर अपजमीच लोर्त अगर्तो.नत्रगुणाुंचा गमर्तो गमन्वम झा ेल्मा गते्त ा हकवा व्मिी ाच ली नर्तरुंगी नाठाळ दुननमा वठणीवर आणनू आपल्मा काबूुंर्त ठेवर्ताुं मेर्तें. रेड्ा ा आनण वाघा ा ककाच बा दींर्त े पाणी ककत्र प्मावमाग िाग पाडणाऱ्मा गकुगवाल्मा ा गुद्धाुं र्तात्परुत्मा मा नत्रगुण-गमन्वमाची लुबेलूब नक्क करावी ागरे्त. अिेदाचा िेद लोऊुं नमे, पण झा ा. हलदूुंचे मुग मान लोऊन, धमु-िेदा्मा नवरळ िेदानें ककाच रिमाुंगा्मा िावुंडाुंर्त दै्वर्त उत्पन्न लोऊुं नमे, पण झा ें . त्मा ा कारणें काुंलींनल अगोर्त, [र्तीं मूळग्रुंथाुंर्त नद े ीं आलेर्त.] त्माुंची शास्ब्दक मीमाुंगा दै्वर्त ननमूु नाग फारशीं उपमोगीं पडणार नालींर्त. हलदु आनण मुग मान ला िेद नालींगा झा ा पानलजे, कवढा लेरू्त ठाम ठरल्मावर, र्तो कगा गाध्म करर्ताुं मेई ?गगळ्माच के्षत्राुंर्त शक्म नगे , र्तर कोणत्मा?माचें ननदुम ननस्पृलरे्तनें नववचेन करणें आर्ताुं प्राप्त आले. धमु, गामानजक जीवन, नैनर्तक नवकाग, राजकीम मलत्वाकाुंक्षा आनण गुंस्कृनर्त अशीं अनेक के्षत्रें आलेर्त. माुंपकैीं कोणत्मा के्षत्राुंर्त ली शेंडी-दाढीची गाुंठ बेमा ूम मारर्ताुं मेई , लें पलाणें आले. खरें पानल ें र्तर खटाशीं णभडवावा खट, उद्धटाशीं व्िंावें उद्धट मा गमथोिीचाच अखेर अव ुंब केल्मानशवाम गत्मुंर्तर नालीं, लें जरी स्पष्ट आले, र्तरी ननवाणीची ली वळे मेण्मापूवी त्वमाधं ममाधं्मा काुंलीं पामऱ्मा ओ ाुंडल्मा र्तर दोननल पक्षाु्ं मा माणगुकी ा र्तें नवशरे् शोिनू नदगे खाग. अनेक के्षत्राुंपैकीं राजकीम के्षत्राुंर्त हलदु-मुग मनाुंची ककी नगणेंच शक्म नालीं. दोघाुंचेनल बापजादे पूवी चक्रवर्मर्त अग े, र्तरी आज दोननल गमाज नब्रनटश गते्त्मा गु ामनगरी्मा उकळत्मा लुंड्ाुंर्त बटायाप्रमाणें नशजनव े जार्त आलेर्त. र्तात्पुरत्मा राजकारणी डाुंवपेंचाु्ं मा नगद्धीगाठीं काुंलीं नवनशष्ट लक्काु्ं मा गव र्तीची कखादी ओुंझळ मुग मानाु्ं मा

अनुक्रमणिका

झोळींर्त पड ी काम, हकवा हलदूुं्मा चौपदरींर्त पड ी काम, गुपाुंर्त अगणाऱ्माुंनीं लागाम ा नको व आधणाुंर्त पड ेल्माुंनीं रडाम ा नको, अशी वास्र्तनवक स्स्थनर्त आले. गुपाुंर्तल्माुंनालीं अखेर आधणाचीच वाट धरावमाची अगरे्त, लें नवगरर्ताुं मेर्त नालीं. नवशरे्र्तुः, मुग मान गमाज आुंगमस्र्ती्मा कामाुंर्त नकर्तीनल दाुंडगा अग ा, र्तरी राजकारणी के्षत्राुंर्त ज्मा बुनद्धमते्तची आवश्मकर्ता नवशरे्, त्मा बनुद्धगामर्थमागाठीं र्तरी ननदान त्माुंना हलदूुं्मा गळ्मा ा नमठ्या मारणें िाग आले. आर्ताुं, धार्ममकदृष्ट्या हलदु-मुग मानाुंची ककी लोणें शक्म आले काम? मा प्रश्नाचा नवचार करूुं , धमानवर्मीं बो र्ताुंना त्माुंर्तल्मा गूढ उदात्त र्तत्त्वाुंकडे पला, त्माुंर्त ें मू िरू्त र्तत्त्व ककच आले. ‘राम रनलम गब ककनल लै’ इत्मानद मुदे्द बरेच ोक ककी्मा मुंडनाथु पुढें आणर्तार्त. देव कक आले, ला नगद्धाुंर्त गव ुधमुपुंथाुंर्त गामान्मत्वें गारखाच मान्म आले. परुंरु्त रे्तवढ्यावरून त्मा गवांची गवचु बाबर्तींर्त ककवाक्मर्ता अझनूपमंर्त र्तरी घडून आ े ी नालीं. मा ा अपवादच लुडकून काढावमाचे अगर्ती र्तर रे्त र्तत्वज्ञाना्मा परमोच्च स्स्थर्ती ा पोलच ेल्मा हलदु-मुग मान गुंर्ताुंर्त मात्र आढळर्तार्त; इर्तरत्र नालीं. पण र्तत्त्वज्ञाना्मा मा परमोच्च वार्तावरणाुंर्त हलदु ला मुग मान बनर्त नगून, मुग मानमात्र अुंर्तबाह् पक्का हलदु बनर्त अगर्तो, लें अवश्म क्षाुंर्त घेर्त ें पानलजे. गवुगामान्म जनरे्त्मा धमुकल्पना अगदींच अस्पष्ट व भ्ष्ट अगर्तार्त. नशवाम, नवनशष्ट धमुपुंथानुकरण त्मा त्मा धमांर्तल्मा मू िरू्त र्तत्त्वप्रत्ममापेक्षाुं, ऐनलक ािाुंची आशा, काुंलीं र्तरी गुटगुटीर्त गव र्ती, हकवा शुद्ध बळजबरी माुंवरच आजपमंर्त घडून आ े ें आले. ज्मा इस् ाम धमाचा प्रगारच मुळीं रिबुंबाळ नागव्मा र्त वारी्मा जोरावर खुद्द धमोत्पादक मलुंमदानेंच करण्माचा पामा घार्त ा, त्मा धमाची र्तास्त्वकदृष्ट्या हलदुधमाशीं ककवाक्मर्ता घा ण्माचा मत्न करणें म्लणजे नवळ्मा िोपळ्माचें गाुंठोडें बाुंधण्मागारखेंच आले. र्तत्त्वज्ञानापेक्षाुं र्त वारी्मा जोरावरच ज्मा धमाचा नमशनरी बाणा गवु हलदुस्थानिर बगुेमार बोकाळ ा; त्मा धमा्मा आगुरी स्वरूपावर र्तास्त्वक ककवाक्मरे्तचा गफेदा नकर्तीनल चोपड ा र्तरी व्मथ ुलोणार माुंर्त गुंशम नालीं. नुगत्मा र्तत्वज्ञानावरच जर मलुंमदानें निस्र्त ठेव ी अगर्ती, र्तर त्मा ा हलदुधमानें आम ूाग्र नगळून पचनीं पाड ें अगर्तें. बौद्ध धमा्मा ऱ्लागानुंर्तर हलदु धमीमाुंनीं आप ा जन्मजार्त नमशनरी बाणा टाकल्मामुळें, त्माुंना इस् ाम व नक्रस्र्ती धमुपुंथाुंपुढें बाह्र्तुः जरी लर्तवीमु व्लावें ाि ें , र्तरी त्माु्ं मा गवुस्पशी र्तत्वज्ञानानें, नकळर्तच काुं लोईना, अखेर मा दोननल प्रनर्तस्पध्मांवर मार्त केल्मानशवाम गोड ी नालीं. अगें झा ें नगर्तें र्तर आज पृर्थवी्मा पाठीवर ककनल हलदु नशल्लक रानल ा नगर्ता. हलदूुं्मा नटकावाचें ममु मेथेंच आले. मात्र र्तें ममु आर्ताुं अत्मुंर्त जीणु व लर्तब स्स्थर्ती ा मेऊन पोंलच ें आले. र्तत्वज्ञान नकर्तीनल नमशनरी स्स्पनरटचें अग ें , र्तरी अनुमामाुंमध्में जर त्मा स्स्पनरटचा व ेश नगे , र्तर त्मा र्तत्वज्ञानाचें आमुष्ट्म गुंप ेंच म्लणून गमजावें. हलदूुंनीं आपल्मा र्तत्वज्ञाना्मा नमशनरी स्स्पनरटवर ननष्ट्क्रीम नवश्वाग टाकून, व्मवलारदानक्षण्मा ा िडास्ग्न नदल्मामुळेंच त्माुंचा राष्ट्रीम अधुःपार्त झा ा आनण आर्ताुं र्तर त्मा गुप्रनगद्ध नमशनरी स्स्पनरटचानल खडखडाट उडाल्मामुळें त्माु्ं मा प्रत्मक्ष अस्स्र्तत्वाचीनल जबरदस्र्त शुंका उत्पन्न झा ी आले. अशा अवस्थेंर्त जु ूमजबरदस्र्तीची ख्मानर्त अग े ा नमशनरी इस् ाम धमु आनण बेअक्क निक्षुकशालीनें ेचापेचा के े ा शेंदाड हलदु धमु, माु्ं मा ककीचा स्पष्ट नदगणारा माग ुम्लट ा म्लणजे ककजार्त गवु हलदूुंनीं मुग मानी धमाचा स्वीकार करून आपल्मा नामदाइवर चरु्तरत्रक्रे्तचें प्रगुंगावधानी पाुंघरूण घा ावें, नालींर्तर र्तत्वज्ञाना्मा पुण्माईवर हकवा नशल्लक अग ेल्मा मनगटा्मा जोरावर गवु मुग मानाुंना हलन्दु करून घ्मावें; मापेक्षाुं नर्तगरा माग ुनालीं. हलदुधमाचा मूळचा नमशनरी बाणा आनण हलदूगुंस्कृर्तीचा गवुगुंग्रली माचकपणा आज जर कामम रानल ा अगर्ता, र्तर हलदु आनण मुग मान मा िेदा ा इर्तकें र्तीव्र स्वरूप खाग आ ें नगर्तें. आजचा माम ा अथात् चमत्कानरक लोऊन बग ा आले. इस् ामधमु कट्टा गवुगुंग्रली आनण प्रचन र्त हलदु धमु ऊफु

अनुक्रमणिका

निक्षुकशाली अधमु कट्टा दुराग्रली, रु्तगडा, कक कोंड्ा आनण नामदु. गवगुुंग्रली इस् ाम ोक मदु, र्तर रु्तगडे अदूरदृनष्ट हलदु ोक नामदु. कोठल्मानल के्षत्राुंर्त ा कग ानल नवर्म अगो; राजकीम अगो, गामानजकअगो, नैनर्तक अगो, त्मा ा धार्ममक फर्तव्मा्मा आनण खुर्तब्मा्मा गबबीवर वाटे र्तगें धोरणी वळण देणें मुग मानाु्ं मा लार्तचा मळ आले. हलदूुंना इल ोकीं्मा व्मवलाराुंपेक्षाुं पर ोक्मा झाडगारवणाची छानर्तफोड झुरणी ाग े ी; त्माुंना निक्षुकशाली धमा्मा क्षदु्र गोंवळ्माओुंवळ्माप ीकडे, राजकारणा्मा हकवा गमाजकारणा्मा के्षत्राुंर्त नजर टाकण्माची अक्क च उर े ी नालीं! ककाची धमाची कल्पना व्मवलारचरु्तर व नवश्वव्मापी, र्तर दुगऱ्माची व्मवलारशून्म व गुंकुनचर्त; कक हधगामस्र्ती्मा कामाुंर्त वाकबगार, र्तर दुगरा कक चफराक गाव ी र्तर दुगरा गा पढुें करणारा मेशूचा अवर्तार. इल ोकींच स्वगगुुख िोगण्माची मुग मानाुंची प्रनर्तज्ञा, र्तर स्वगगुुखागाठीं पर ोकी झटपट मरून जाण्माची हलदू धमाची निक्षकुी आज्ञा. अगे ले दनक्षणोत्तर प्रवृत्तीचे दोन गमाज धार्ममक के्षत्राुंर्त परमो्म र्तानत्त्वक िावनेनें गमरग लोणें नकर्तपर्त शक्म आले. माचा वाचकाुंनीं नवचारच करावा. गाराुंश, गध्माुं ज्मा फुं द नफगाटाुंवर हलदी मुग मानबाुंधव, स्वर्तुः्मा नगाुंर्त ननत्म खेळणाऱ्मा रिाची ओळख नवगरून, नख ाफर्तीगारख्मा िाडोत्री धमुकल्पनाुंनीं स्वर्तुःग हलदू गमाजापागून अ ग मानण्माचा आत्मघार्त करीर्त आलेर्त, त्माचा मोग्म नवचार केल्माग, हलदू गमाजा ानल रु्तल्मब ी बनल्मानशवाम ला कृनत्रम िेदाचा िमुंकर िरकट े ा वाद र्ताळ्मावर मेणें शक्म नालीं. बालेर नदगणाऱ्मा िेदाचें स्वरूप लेंच काम र्तें खरें स्वरूप अशा कल्पनेची मनावर छाप बगूुं नद ी, र्तर प्रस्रु्तर्त वादाची नचनकत्गा नीट लोणार नालीं आनण त्माचें ननराकरणनल करर्ताुं मेणार नालीं. त्मागाठीं आपल्मा ा अुंर्तरुंगाुंर्तच प्रवशे के ा पानलजे. अनख हलदुस्थानाुंर्तल्मा निन्न निन्न गुंस्कृर्तीं्मा मुग मान गमाजाुंना वगळून, आपण खुद्द मलाराष्ट्राुंर्तल्माच मुग मान बाुंधवाु्ं मा गामानजक, धार्ममक व गवुगामान्म गमजुर्तींचें परीक्षण केल्माग नामिेदानशवाम व बाह्ाुंग-िेदानशवाम हलदुबु्रवाुंर्त आनण मुग मान-बु्रवाुंर्त वास्र्तवीक कग ाच िेद नदगून मेणार नालीं. राजकीम गते्त्मा बळानें पूवी्मा अस्ग हलदूुंवर झा ेल्मा इस् ामी जु ूम जबरदस्र्ती्मा धमांर्तराुंरू्तनच हलदुस्थानाुंर्त ा अनख मुग मान गमाज ननमाण झा े ा आले. जबरदस्र्ती हकवा ाुंच ुचपर्तींनें धमांर्तर झा ें म्लणजे माणगाची गुंस्कृर्ती, प्रकृर्ती, िावना हकवा लजारों वर् े वुंशपरुंपरेनें रिाुंरू्तन उत्क्राुंर्त हकवा अपक्राुंर्त लोर्त आ े ी ईश्वरनवर्मक बरीवाईट कल्पना र्तात्काळ गमूळ नष्ट लोर्त नालीं. माचें प्रत्मक्ष उदालरण म्लणजे आमचा मलाराष्ट्राुंर्त ा मुग मान गमाज. त्माुंर्ती व्मनिमात्राुंचीं नाुंवें व पेलराव बद े र्तर अस्ग हलदूुंर्त आनण त्माु्ं माुंर्त कग ानल िेद नदगून मेणार नालीं. कवढा मोठा कडवा ककेश्वरी इस् ाम धमु, पण आज दोन अडीज शर्तकाु्ं मा अवधींर्त गुद्धाुं त्मा ा आम्मा मा धमांर्तनरर्त मुग मान बाुंधवाु्ं मा धार्ममक गमजुर्तींर्त बाह् गोंगा्मा बर्तावणीपेक्षाुं मुळींच काुंलीं फरक घडवनू आणर्ताुं आ े ा नालीं, ली गोष्ट नवचार करण्मागारखीच आले. धमा्मा गबबीवर मलाराष्ट्राुंर्त काुंलीं रु्तरळक नठकाणीं जे हलदू मुग मानाुंचे दुंगेअ ीकडे झा े आलेर्त, त्माु्ं मा नचथावणीचीं मूळ कारणें हकवा मुग मानाुंनीं वादाथु पुढें के े ीं कारणें, माुंचे पृथुःक्करण के ें , र्तर कोणत्मानल नववकेी व नवचारी हलदू मुग माना ा अगें प्राुंज पणें कब ू करावें ागे कीं लीं कारणें प्राणघार्तक दुंग्मानशवाम गुद्धाुं आपापगाुंर्त नमटवर्ताुं मेणें शक्म लोर्तें. हलदूुं्मा धमाचा प्राण िजनी टाळाुंर्त हकवा वाजुंत्र्मा्मा गणईुंर्त अडक े ा नालीं, हकवा ‘न र्तस्म प्रनर्तमा अस्स्र्त’ अशा ननराकार, ननगुणु व स्स्थरचरव्मापी अल्ला्मा प्राथुनेचा व्माप नवनशष्ट मनशदी्मा चार हिर्तींर्त कोंब े ा नालीं, लें र्तत्त्व प्रत्मेक नवचारवुंर्त धार्ममका ा कब ू केल्मानशवाम गुटका नालीं, गोवधा्मा बाबर्तींर्त, प्रत्मक्ष कुराणाचीच आज्ञा, हलदूुं्मा पौरानणक ननरे्धापेक्षाुं, मुग मानाुंची कानउघाडणी करण्माइर्तकी गवुगमथु आले खाग. अथात् आजपमंर्त्मा दुंग्माुंर्त ‘दुंगा के ाच पानलजे’ मा माथेनफरू लुल्लडीपेक्षाुं दुगरें नवशरे् आदरणीम ‘धार्ममक’ र्तत्त्व गाुंपडणें कठीण आले.

अनुक्रमणिका

इर्तकें च नव्ले र्तर दुंग्माुंर्त गामी झा ेल्मा शेंकडों अनवचारी उनाडटप्पूुंना आपण दुंग्माुंर्त गामी काुं झा ों माचें कारण ‘गब ोग बलार ननक े, मिैी बलार पडा’ मानशवाम अनधक देर्ताुं आ ें नालीं. आधींच मुग मानगमाज मनस्वी अनशनक्षर्त, त्माुंर्त नवकृर्त धमुकल्पनेचा मनावर पगडा बगल्मामुळें, आधींच उल्लाग त्माुंर्त फाल्गुनमाग मा न्मामानें, त्माु्ं मा आडदाुंडपणा ा वारुंवार उकळी फुटर्तें. बरें, आज ा मुग मान गमाजाुंर्त जे काुंलीं थोडे नवद्या ुं कृर्त नववकेी ोक स्पृलणीम करु्तबगारीनें पढुें आ े आलेर्त, त्माुंचा आपल्मा धमुबाुंधवाुंवर अगावा नर्तर्तका वचक हकवा आदर नालीं. अल्लीबुंधूुंगारखें जे कोणी नवद्यागुंपन्न व प्रनर्तिागुंपन्न काुंलीं रु्तरळक नवद्वान आलेर्त, रे्त आपल्मा नववकेलीन धमुवडे्ा गमाजबाुंधवाुंर्त व्मापक नवचाराुंचा फै ाव करण्माऐवजीं, स्वर्तुःच हशगें मोडून वागराुंर्त घुगर्तार्त आनण स्वर्तुःची मानमान्मर्ता कामम राखण्मागाठीं कुराणनप्रमरे्तचे थेर माजनवर्तार्त. गाराुंश, ज्मा उन्नर्त नवचाराुंनीं नचनकत्गापूणु नववकेवादाचा आज गवु जगिर फै ावा के ा आले व ज्मामुळें ननरननराळ्मा धमुपुंथाुंर्ती गवुगामान्म र्तत्वाुंचें ककीकरण करण्माची प्रवृनत्त आज उत्पन्न झा े ी आले, त्मा नवचाराुंचा व ेशनल मा नवद्या ुं कृर्त इस् ामी पुंनडर्ताुंना मानवूुं नमे, माुंर्त अज्ञानापेक्षाुं काुंलीं र्तरी नवशरे् गूढ डाुंवपेचाुंचें पाणी मुरर्त आले, अगें उघडच लोर्तें. प्रत्मेक कृर्ती ा धमाची मान्मर्ता शोधण्माुंर्त मौ वी ोक मोठे लुर्ार. धमाज्ञा गाुंपड ी नालीं कीं रे्त गत्मा ानल पाठमोरे व्लाम ा नदक्कर्त बाळगीर्त नालींर्त. २० व्मा शर्तकाुंर्त कखादी गोष्ट मना ा पट ी, पण त्माचा पुरस्कार करणारी धमाज्ञा जर ७ व्मा शर्तकाुंर्तल्मा कुराणाुंर्त नग ी, र्तर चाुंग े शलाणे-गुरे्त नवद्वान् मौ वी व पुढारी त्मा गोष्टीचा नधुःकार करण्माुंर्त मलापुण्म गमजर्तार्त. उदालरणाथु, नत्रक्माु्ं मा उन्नर्तीचा प्रश्न आज गवतु्र प्रामुख्मानें पढुें आ ा आले. खुद्द हलदुस्थानाुंर्त काुंलीं नववकेगुंपन्न मुग मान िनगनी नवद्या ुं कृर्त लोऊन देशगेवगेाठीं पुढें आ ेल्मा आलेर्त. अल्लीबुंधूुं्मा पूज्म व वृद्ध मार्तोश्रींची देशानिमानाची उत्कट र्तळमळ आज नत्र ोकनवश्रुर्त झा ी आले, त्माुंची क्षावनध मुग मानाुंपढुें उदात्त नवचाराुंची अनेक व्माख्मानें झा ीं. परुंरु्त ७ व्मा शर्तका्मा गाु्ं माुंर्त २० व्मा शर्तकाची दुननमा कोंबण्माुंर्तच धमुरलस्म पलाणाऱ्मा मौ वींनीं नुकर्ताच कक ‘फर्तवा’ जालीर के ा आले कीं नत्रक्माुंचीं व्माख्मानें ऐकूुं नमेर्त अशी मलुंमद पगैुंबराची धमाज्ञा आले! अथात् मापुढें धमुशी अल्लीबुंधूुं्मा देशानिमानी मार्तोश्रीचीं व्माख्मानें बुंदच पड ीं पानलजेर्त, लें गाुंगणें नकोच. रे्तराशें वर्ांपूवी कखाद्या नवनशष्ट धमुप्रवरु्तकानें प्रोि के ेल्मा अनुशागनाची रे्तराशें वर्ांनुंर्तर आजगुद्धाुं अक्षरशुः अुंम बजावणी करण्माचा आग्रल म्लणजे गर्तानुगनर्तक जीणुमर्तवादाचा कळग लोम. के्षत्र गामानजक अगो, राजकीम अगो, हकवा कग ें नल अगो, त्मा ा धार्ममक स्वरूप देण्माची वनलवाट खुद्द मलुंमद पैगुंबरानेंच पाड े ी, मग मोपल्माुंचे अत्माचार, मा ेगाुंवचे खून, मु र्तानचा नन ुज्ज धुमाकूळ हकवा गाुंधीं्मा न.न्कोऑपरेशनची नख ाफर्तशाली माुंचा जो खेळखुंडोबा मार्त ा, त्मा ानल धमाचा िरिक्कम पामा काुं अगूुं नमे?मुग मानाुंनीं अशा प्रकारे गगळ्माच बाबर्तींर्त धमाची फोडणी घा ण्माचा पनरपाठ ठेव ा, म्लणून त्मा फोडणीचें वमु आर्ताुं कोणाग उमजर्त नालीं, अगें थोडेंच आले?अगा ला धमु जरी नवश्वव्मापी नवशाळ अग ा, र्तरी त्माचा प्रगार जु ूमजबरदस्र्ती्मा ‘गोज्वळ व गास्त्वक’ गाधनाुंनींच अव्व अखेर लोर्त अगल्मामुळें, त्मा धमाचें वारें अनुमामाु्ं मा आुंग्मा कार्तडी्मा आुंर्त घुग ेंच नालीं, र्तर त्माुंर्त कोणी चनकर्त व्लाम ा नको.हलदुस्थानाुंर्त े ५ कोटी मुग मान हलदूुंचे मुग मान बन े े आलेर्त, ली इनर्तलागनगद्ध गोष्ट धमाचें नकर्तीली जरर्तारी पाुंघरूण घार्त ें , र्तरी पणें शक्म नालीं. मलाराष्ट्राुंर्तल्मा मुग मानाुंची नदनचमा पानल ी र्तर त्माुंचा िाडोत्री हकवा बळजबरीचा धमु अझनू वरवरच र्तरुंगर्त अग े ा नदगर्तो. कार्तडी्मा आुंर्त र्तो घुग ाच नालीं र्तर अुंर्तुःकरणाुंर्त कग ा निनर्तो?त्माुंचे हलदू देवदेवर्ताुंचे नवग अझनू गुटर्त नालींर्त. आुंगावर देवी आल्मा कीं नशर्तळादेवीची प्राथुना गुरू लोरे्त. गाुंव्मा देवाचा आनण नशववेर्मा म्लगोबाचा वर्ागनाचा वचक अझनू आले र्तगाच आले. नकत्मेकाु्ं मा घरचे पूवापार कुळस्वामींचे टाुंक अझनूनल िनििावानें पूज े जार्त आलेर्त. गाधारणर्तुः पुरुर्वग ु धार्ममक बाबर्तींर्त गडक गीर्ताराम

अनुक्रमणिका

रे्तव्लाुंच बनर्तो; पण नत्रक्माु्ं मा मनावर हबब े े बरेवाईट धमुगुंस्कार ननघणें फार कठीण अगर्तें. वळेीं बाप ेकाुंची पुरुर्ी परुंपरा, रे्त दोघे पुरुर्च अगल्मामुळें, कोणत्मानल गुंस्काराचा गोक्षमोक्ष रे्तव्लाुंच करूुं शकर्तार्त; पण माम ेकींची व गूनगागवचेी कल्पना-परुंपरा गोर्ाुंर्तल्मा गोर्ाुंर्त गुप्त रलार्त अगल्मामुळें, बाह् प्रदेशीं ननगुणु ननराकार अल्लाचा पैगुंबरी गाजावाजा केवढानल दुमदुम ा, र्तरी त्माु्ं मा जुन्मा हलदू धमुगमजुर्ती जशा्मा र्तशाच नशल्लक चा ू आलेर्त. नुगर्ता ग्ननवनध पानल ा र्तरी त्माुंर्त देखी रूखवर्ता्मा आनण उष्ट्या लळदी्मा नमरवणुकी चा ूच आलेर्त. बरेचगे नवनध हलदु, नाुंवा ा ककदोन इस् ामी, अगा प्रकार. मा नवर्मावर कका उत्गाली मलाराष्ट्रीम मुग मान बुंधूशीं ककदाुं आमचें गुंिार्ण झा ें . ले चाुंग े इुंटरपमंर्त नशक े े आलेर्त. मराठी िार्ा उत्तम न नलर्तार्त व बो र्तार्त. पण रे्त कका नख ाफर्त कनमटीचे गेके्रटरी बन े लोरे्त. गाुंवाुंर्त ग्नगराईची धामधूम व मुग मान िनगनी (करवल्मा) वाद्याु्ं मा थाटाुंर्त रूखवर्ताचीं व आलेराुंचीं नशफ्र्तरें घेऊन नमरवर्त लोत्मा, आम्ली म्लट ें “काम लो, *** गालेब, मा गवु र्तर आम्मा हलदू ग्ना्मा पद्धनर्त. रु्तम्ला ा अझनू कशा परवडर्तार्त?” मावर आम्मा नमत्रानें नद े ें उत्तर नवचार करण्मागारखें आले. “ककवळे पुरुर् पत्कर े, पण मा बामका परवडर्त नालींर्त. लेंच प्रकार काम, आणखीं शेंकडों हलदू रीर्तीनरवाज आम्माुंर्त उघडमार्थमानें चा ू आलेर्त. नठकनठकाण्मा पुंचामर्तींकडून रे्त बुंद पाडण्माची आम्ली नशकस्र्त करीर्त आलोंर्त, पण बुंद लोर्ती गे नदगर्त नालीं. What is bred in the bones, cannot go out of the flesh! (लाडाुंर्तवाज े ें कार्तडींरू्तन काम कपाळ जाणार!) “गध्माुं बोकाळ े ा नख ाफर्तीचा आनण रु्तकुस्थाना्मा िनवर्तव्मरे्तचा पे्रमा आगेरु्तनलमाच नकर्तीनल िराऱ्मा मारीर्त अग ा, र्तरी मलाराष्ट्रीम मुग मानाुंना नख ाफर्त ली चीज काम आले आनण आमचे पुढारी कशाकनरर्ताुं मा उ या गो ाुंया मारण्माग आम्लाुंग गाुंगर्त आलेर्त, माचा नीटगा उ गडाच लोर्त नालीं. लोई कगा?रे्तथें जार्तीचें ागर्तें! आम्लीं र्तर अगेंनल म्लणर्तों कीं मलात्मा गाुंधींनीं नख ाफर्तीची र्तळी जर उच ी नगर्ती, र्तर इस् ाम पुढाऱ्माु्ं मा नुगत्मा फर्तव्मा खुर्तब्माुंनीं रु्तकुस्थानानवर्मींचा बळजबरीचा ‘कळकोट’ ओरडाम ा मलाराष्ट्रीम मुग मानगमाज मुळींच र्तमार झा ा नगर्ता. आज वास्र्तनवक ज्माुंची स्स्थनर्त ‘न हलदुनुमवन:’ अशी आले, नशक्षणाचानल ज्माना फारगा गुंध नालीं, नशल्लक रानल ेल्मा हलदू गुंस्काराुंनशवाम पूवाश्रमींची ओळख पटनवणारें नवशरे् काुंलीं गाधन ज्माुंजवळ उर ें नालीं, ज्माुंना आपल्मा ननमुि पोटापाण्मा्मा प्रश्नाबालेर खुद्द मलाराष्ट्राचीनल काुंलीं ठळक कल्पना नालीं, त्माुंना रु्तकुस्थान आनण नख ाफर्तीचें अवनचर्त अ ोट पे्रम फुटणें नकर्तपर्त गलजनगद्ध आले, माचा त्माुंनींच नवचार करावा. पण धमा्मा नाुंवाखा ीं वाटे र्तें घडवनू आणण्माची क ा मुग मानाु्ं मा लार्तचा मळ लोम. हलदु ोक र्तत्वज्ञानापारुंगर्त अगल्मामुळें रे्त नेलमीं आकाशाुंर्त डोकें ठेऊन अुंर्तराळीं चा र्त अगर्तार्त. त्माुंचें डोकें जरी फोड ें र्तरी धमु वर्मावर कामम रालर्तो. मोठी अजब गोष्ट! खा ीं पामाखा ीं काुंलीनल पेट ें र्तरी त्माुंना त्माची परवा नालीं. मोठी अजब गोष्ट!! नचपळूण त्त्माचीं शाळेंर्त जाणारीं मु ें पानल ीं र्तर हलदू कोण आनण मुग मान कोण, लें ओळखण्माची पुंचाईर्त पडरे्त. आडनाुंवें गुद्धा अझनू जोशी, गाठे, नचर्तळे आनण बापटच! पण त्माुंना हलदुधमार्त परर्त घेण्माची बनुद्ध लोर्त आले का कोणा ा?पनलल्मा शालूछत्रपर्तीबरोबर त्माु्ं मा रै्तनार्तींर्त ी शेंकडों मराठे मुंडळी नदल्लीलून गार्ताऱ्माग परर्त आ ी. शालूमलाराज राजकारणा्मा जोरावर छत्रपनर्त बन े; पण मा मराठे मुंडळींना कगल्मा र्तरी काुंलीं र्तरी ौनककी प्रामनश्चर्तानें पावन करून घेण्माची खटपट कोणीच न केल्मामुळें त्माुंची कक ननराळीच मुग मानवजा जार्त आज खुद्द गार्ताऱ्माग आढळरे्त. अशा रीर्तीनें शुद्ध हलदू गुंस्कृर्ती्मा कका नवस्रृ्तर्त गमाजा ा लकनालक कका परकी निन्न गुंस्कृर्ती्मा िाडोत्री पे्रमागाठीं धमानिमानाचें टकें नाटक नटनवणें िाग पडर्त आले, माची हलदू धर्मममाुंना ाज वाट ी पानलजे. आत्मा आपल्मा आवनडनें धमाचा स्वीकार करीर्त अगर्तो. राजकीम उदे्दश गाधण्मागाठीं धमांची बळजबरी नबनी ा रवाना करण्माुंर्त नकर्तीनल धोरणी मुत्गदे्दनगरी अग ी, र्तरी त्मामुळें र्तो बळजबरीचा धमुनवनध आत्म्माची रृ्तष्ट्णा िागवूुं शकर्त नालीं; हकवा त्मावर वुंशपरुंपरेनें बगर्त आ े े नाना प्रकारचे गुंस्कार नष्ट करूुं शकर्त नालीं.

अनुक्रमणिका

अथात् अशा बळजबरीचें र्तात्काळ ननराकरण झा ें नालीं, र्तर त्मा व्मिी्मा वा गमाजा्मा हृदमाुंर्त परस्पर नवरूद्ध गुंस्कृर्तीचा गुंग्राम माजून रलार्तो, ले ननराळें गाुंगणें नकोच. कर्तदे्दशीम मुग मान बाुंधवाुंची गुंस्कृर्ती हलदू आले. आज चार पाुंचशें वर्ांर्त र्ती गुंस्कृर्ती ेशमात्र पुग ी गे े ी नालीं. गुंस्कृर्तीचा गुंस्कार म्लणजे अुंगावरी धूळ नव्ले कीं ओ ा नचख नव्ले, कीं र्तो रुमा ानें पुगर्ता मेई ! बाह् प्रदेशीं नवगुंस्कृर्त धमानिमानाचें केवढेंनल प्रचुंड रु्तफान िडक ें , र्तरी अुंर्तुःकरणावर उमट े े मूळ गुंस्काराचे रुंग त्मामुळें नफके पडर्त नालींर्त हकवा धुर्त ेनल जार्त नालींर्त. पूवुपरुंपरे ा अनुगरूनच अमानचर्त व अनवश्मक रु्तकी राजकारणा ा मलत्त्व देण्मागाठीं नख ाफर्तीची जुंगी चळवळ हलदुस्थानाुंर्त झा ी. नर्त्मा पाणीदार टोंका ा म. गाुंधीं्मा अनत्माचानरत्वाचें बो घेवडें टोंपडें अडकव ें ; र्तरीगुद्धाुं त्मा चळवळीनें आपल्मा राक्षगी रुनधरनप्रमरे्तची व अमानुष्ट्म अत्माचाराची िकू मथास्स्थर्त िागवनू घेर्त ी र्ती घेर्त ीच! मा रुनधरनप्रम खुनशी चळवळीचा आणखी दूरवर नवचार के ा पानलजे. ला शुद्ध निन्न गुंस्कृर्तींचा गुंग्राम आले. बाह्ात्कारीं धमानुमामी बन ेल्मा परुंरु्त गुंस्कृनर्तदृष्ट्या हलदूच रानल ेल्मा हलदी मुग मानाु्ं मा अुंर्तुःकरणाचे रुंग धुवनू पुगून काढण्माचा ला राजकारणी डावपेंच आले. आधींच मनस्वी अनशनक्षर्त अग ेल्मा हलदी मुग मानाु्ं मा मनाुंर्त परकी रु्तकी गुंस्कृर्ती्मा पे्रमाचा पाझर फोडून रिापेक्षाुं पाणी घट्ट अगर्तें लें नगद्ध करण्माचा अनाठामीं उपद व्माप आले. माची नगद्धी नकर्तपर्त लोरे्त लें आज स्पष्ट नदगर्त अग ें र्तरी िनवष्ट्म काळ त्माचा पुरावा देण्माग खुंबीर आले. म. गाुंधींचें गास्त्वक मलात्म्म मलुंमदापेक्षाुं हकवा मेशू नक्रस्र्तापेक्षाुं नकर्तीनल बरोबरीचें हकवा वरचढ अग ें , र्तरी हलदी मुग मानाुंचा राजकीम उद्धार रु्तकुस्थान्मा िनवर्तव्मरे्त्मा कपाळा ा कपाळ घागून लोणार नालीं, लें र्तत्व त्माुंना नजर्तकें वकर पटे नर्तर्तकें बरें. हलदी मुग मान आनण रु्तकी मुग मान गुंस्कृर्तीनें र्तर पूवुपनश्चमेइर्तके परस्परनवरुद्ध आलेर्तच. पण राष्ट्रीम दृष्टीनेंगुद्धाुं ककमेकाुंचा गुलेर गुर्तकाचा गुंबुंध नीटगा जुळून मेणारा नव्ले ककधमीपणा्मा गरधोपट दोरीवर वाटे त्मा चळवळी्मा वावड्ा आकाशाुंर्त नकर्तीनल उुंच निरकवल्मा र्तरी प्रत्मक्ष नलर्ताचा प्रश्न आ ा कीं रु्तकी र्तो रु्तकी आनण हलदी र्तो हलदी मा िेदा्मा कागदी हिगऱ्मा दोरी ा चोपड ेल्मा राजकारणी माुंज्मानें फटाफट फाटल्मा जार्तार्त, माची जाणीव हलदी नख ाफर्तीष्टाुंना लोई र्तो गुदीन! ककधमीपणा्मा गबबीवर हकवा नख ाफर्ती्मा निक्षुकशालीवर हलदी मुग मानाु्ं मा नर्तजोऱ्मा कुुं स्रु्तुंरु्तननमा्मा अवाढव्म नर्तजोरींर्त मोलराुंचा जर धबधबा पाडीर्त अगर्ती , र्तर फुकटाफाकट आशीवादाचे शेंकडों फर्तव ेननमाण करून दात्माु्ं मा दारृ्तत्वाचे दाुंर्त अनधकानधक पाजळाम ा रु्तकीजगद गुरू ा कग ी अडचण आले?परुंरु्त मा मोलराु्ं मा धबधब्माुंनीं हलदी मुग मानाु्ं मा प्रचन र्त राष्ट्रीम अवस्थेची गु ामनगरी लापटून धोपटून पाुंढरीफेक धुर्त ी जाई आनण हलदूपेक्षाुं त्माु्ं मा उन्नर्तीची कमान ककदोन अक्षाुंश रेखाुंश वर उच ी जाई , अशी जर त्माुंची अजूननल गमजूर्त अगे , र्तर र्ती फार िोळी गमजूर्त आले, अगा इर्ारा त्माुंना देणें आमचे पनवत्र करु्तव्म आले. रु्तकी ोक आज स्वर्तुंत्र आलेर्त. डाडानेल्गवर ज.न बु मेऊन बग ा, हकवा खुद्द क.न्टाुंनटनोप वर इट ी्मा पोपाचा टोप नगरक्मा मारूुं ाग ा, र्तरी रे्त आज स्वर्तुंत्र व शत्रक्ात्रक्गुंपन्न आलेर्त. आज ना उद्याुं रे्त त्माुंचा गमाचार घेर्ती .पण हलदी मुग मान?उघडा उघड मूळचे रे्त हलदूच. अथात् अनख हलदुगमाज ज्मा गु ामनगरी्मा कढईुंर्त कढनव ा जार्त आले, त्माच कढईुंर्त त्माुंचीनल अिेदिावानें नबरमाणी नशजर्त आले. अशा स्स्थर्तींर्त हलदी मुग मान परकीम रु्तकां्मा र्तोंडाकडे पालून आपल्मा उन्नर्तीची आशा करीर्त अगर्ती , र्तर वरु्तमानकाळानें इर्ारा नद ा आले र्तरीगुद्धा िनवष्ट्म काळ त्माुंना ‘रु्तम्ली मोठी चकू के ी’ लेच उत्तर ठाुंगून देणार आले. परकी परदेशस्थ स्वर्तुंत्र राष्ट्राु्ं मा दाढी ा कुरवाळून त्माु्ं मा गलानुिरू्तीनें स्वर्तुः्मा गु ामनगरीचे पाश र्तोडनवण्माचा मोल अनैगर्मगक नालीं. बुडत्मा ानल काडीचा मोठा आधार वाटर्तो. मलामुद्धापूवी रु्तकी

अनुक्रमणिका

आनण जमुन राष्ट्राुंबद्द हलदी ोकाुंना मोठा िरुंवगा वाटर्त अगे; हलदुस्थान्मा स्वार्तुंत्र्म-आशचेीं गव ुनकरणें मा दोन घे ाशटेी राष्ट्राुंवर कें द्रीिरू्त झा ीं लोर्तीं; आनण हलदी गु ामाु्ं मा र्तोंडा ा गुट े ें पाणी अनधक गुळमट करून वाढनवण्माुंर्त त्माुंनीं कग ीनल कगूर के ी नालीं. गन १९०७-८ गा ्मा बाँब प्रकरणा्मा धामधुमी अगल्माच मृगजळावर िरारल्मा लोत्मा. राजकीम अत्माचाराु्ं मा जोरावर हलदुस्थाना ा स्वर्तुंत्र करूुं पलाणाऱ्मा लजारों देशििाुंचे (?) बुनद्धमान प्रनर्तनननध जमुन आनण रु्तकी फ.रीन ऑनफगाुंर्त जेठा मारून बग े लोरे्त. गानिास्न्गस्को (अमेनरका) मेथें गुप्रनगद्ध पुंजाबी गुप्तकटवा ा िंरदयाळ मानें घदर पाटी स्थापन करून गुप्तकट, खून, बुंडें व अत्माचार माुंना उते्तजन देणारें जळजळीर्त वाङ मम हलदुस्थानाुंर्त गुप्त मागानें पाठनवण्माचा धूम धडाका चा ू ठेव ा लोर्ता. इकडे मलाराष्ट्राुंर्त सावरकर बुंधूुंचा गुप्त कट नानशक्मा पावन गोदावरींर्त आस्रे्त आस्रे्त लेंच कामु करीर्त लोर्ता. गारें हलदुस्थान अत्माचाराुंनीं पेट ें लोर्तें. अखेर मा मूखुपणाचा व्लामचा र्तोच पनरणाम लोऊन, शेंकडों उमेदवार र्तरुण फाुंगावर गे े व लजारों्मा जीनवर्ताची राखराुंगोळी झा ी. माुंपैकींलाला िंरदयाळ कम. क. मा र्तरुणाचा जमुन व रु्तकी राष्ट्राुंबद्द चा अनुिव प्रत्मेक नवचारी व नववकेी हलदु मुग मान व्मिीनें मनन करण्मागारखा आले. मलामुद्धा ा र्तोंड ागर्ताुंच मा अत्माचारी देशििाु्ं मा आशचेी िरर्ती अपरुंपार उगळ ी. लरदमाळ १९१५ मध्में गान िाुंनगन्को गोडून मोठ्या आशनेें जमुनींर्त आ ा आनण फेबु्रवारी १९१५ पागून र्तों ऑक्टोबर १९१८ पमंर्त त्मानें जमुनी व रु्तकुस्थान माुंची खरी वस्रु्तस्स्थनर्त प्रत्मक्ष पानल ी. डोंगर नेलमींच दुरून गाजरे नदगर्तअगर्तार्त; पण प्रत्मक्ष अनुिव अगदींच ननराळा व ननराशाजनक अगर्तो. ४४ मनलन्माु्ं मा अनुिवानें लरदमाळचे डोळे ख्ख उघड े आनण गन १९०७ मध्में गुप्त कटा्मा बुंडाळीवर इुंग्रजाुंना हलदुस्थानाुंरू्तन लाुंक ून देण्मा्मा वल्गना करणारा बो घेवडा देशिि लरदमाळ अगदीं उ ट मनोवृत्तीचा नववकेी माणगू बन ा! त्माने र्तात्काळ Fortyfour months in Germany and Turkey (जमुनी व रु्तकुस्थानाुंर्ती माझे ४४ मनलने) मा नाुंवाचें कक इुंग्रजी पुस्र्तक न नल ें व र्तें P. S. King & Son Ltd., Orchard House, Westminster,मा कुं पनीनें प्रनगद्ध के ें . मा उत्कृष्ट ग्रुंथाकडे जावें नर्तर्तकें कोणाचें क्ष गे ें नालीं; कारण गवु हलदुमुग मान हलदवागी म. गाुंधीं्मा अगलकानररे्तचें रु्तणरु्तणें वाजवनू अवघ्मा ९ मनलन्माुंर्त खादी्मा जोरावर स्वराज्माची गादी प्राप्त करून घेण्मा्मा गडबडींर्त लोरे्त. जमुनी व रु्तकी राष्ट्राुंना वळेोवेंळी हलदुस्थानाचा पान्ला काुं फुटर्त अगे, त्मा पान्ला ा हलदी अनार्मकस्ट र्तरुण कगे फग े आनण मा दोन राष्ट्राुंची वास्र्तनवक स्स्थनर्त, त्माुंची गुंस्कृनर्त, त्माुंची राजकीम मलत्वाकाुंक्षा आनण र्ती गाधण्मागाठीं अलर्मनर् चा े े गुप्त डाुंवपेंच काम आलेर्त, माुंचा खु ागा प्रत्मक्ष अनुिवानें ा ा लरदमाळ मानें मा बोधप्रद ग्रुंथाुंर्त के ा आलें.मा पुस्र्तकाुंर्त जे न नल ें आले र्तें “मी स्वर्तुः्मा खाग अनुिवानें न लीर्त आलें. ग्रुंथाुंचे हकवा वृत्तपत्राुंचे उर्तारे देण्माची म ा जरूर नालीं. स्वर्तुः्मा डोळ्माुंनीं मी जें पानल ें व स्वर्तुः्मा कानाुंनीं मी जें ऐक ें , र्तेंच मी मेथें नमूद करीर्त आलें.” अगा लरदमाळनें प्रस्र्ताव के ा आले. शेंकडों निकारड्ा इुंगे्रजी नव कथाुंचीं मराठी िार्ाुंर्तरें करण्माुंर्त आमचा दखनी ेखकवग ु गुुंर्त े ा अगर्तो. त्माुंपैकीं कखाद्यानें लरदमाळ्मा मा ग्रुंथाचें मराठी िार्ाुंर्तर करून छाप ें अगर्तें र्तर हलदूुंपेक्षाुं आम्मा मलाराष्ट्रीम मुग मानिाईुंचीं व्मथु नदशाि ू झा ी नगर्ती खाग. अगो. जमुनीबद्द लरदमाळ म्लणर्तो कीं “जमुनाुंची बुनद्धमत्ता २० व्मा शर्तका ा शोिेशी आले खरी, पण गामानजक व राजकीम दृष्ट्या रे्त अझनू मध्ममुगाुंर्तच आलेर्त.” रु्तकी आनण रु्तकुस्थान माुंनवर्मीं त्माची मर्तें हलदुस्थानाुंर्तल्मा प्रत्मेक नवचारशी मुग मानानें ननदान आर्ताुं र्तरी नवचाराुंर्त घेणें जरूर आले. खा ीं नद े े नवचार ा ा लरदमाळचे आलेर्त. त्माुंर्त आम्मा पदरचें काुंलीं नालीं, लें गवांनी नीट क्षाुंर्त घ्मावें. लरदमाळ म्लणर्तो:– (१) राष्ट्रदृष्टीनें अनख इस् ामी जगाचा पुढारपणा घेण्माग रु्तकी ोक अनझबार्त ना ामक आलेर्त. गुंस्कृनर्त व राजकीम करु्तबगारी माुंचा गुंधगुद्धाुं त्माुंना नालीं. ज्मा वळेीं रु्तकां्मा लार्तीं नख ाफर्तीची

अनुक्रमणिका

गत्ता गे ी, त्माच वळेीं इस् ामी जगाचें दुदैव ओढव ें . रु्तकु ोक बेअक्क आलेर्त, माुंर्त मुळींच शुंका नालीं. रे्त चाुंग े ढवय्मे आलेर्त; पण राज्मकारिार चा नवणें हकवा त्माची घटना करणें लें त्माुंना मुळींच अवगर्त नालीं. नकत्मेक शर्तकेपमंर्त रे्त अफाट प्रदेशाचे स्वामी आलेर्त; पण इर्तक्मा अवधींर्त नाुंव घेण्मागारखें वाङ ममगुद्धाुं त्माुंना ननमाण करर्ताुं आ े ें नालीं. [पृ. ३१] (२) रु्तकांना गामननवद्या हकवा र्तकुशनि माुंचानल गुंध नालीं; माचें कारण माननगक उत्क्राुंर्तींर्त रे्त अगदींच खा ाव े े आलेर्त. त्माुंनीं ग्रीगवरनल राज्म के ें . पण आपल्मा ग्रीक प्रजेपागून रे्त काुंलींनल नवीन नशकूुं शक े नालींर्त. खरें म्लट ें र्तर ग्रीक िार्ा म्लणजे उच्च ज्ञान व उच्च गुंस्कृनर्त माुंची गुरुनकल्ली; पण र्ती मा बेयाुंना काम लोम? [पृ. ३२] (३) इनर्तलागानें लडगून खढगून नगद्ध के ें आले कीं, रु्तकी ोकाुंना बदु्धीचे आक न करण्माची बीजरूप शिीच नालीं. त्मामुळें रे्त कगल्मानल प्रकार्मा पुढारपणा ा गवुर्तोपरी ना ामक ठर े आलेर्त, कारण पुढाऱ्माुंचें पढुारपण बौनद्धक श्रेष्ठर्ताच नगद्ध करीर्त अगरे्त; आनण रु्तकांर्त र्तर नर्तचा खडखडाट! अथात् इनजस्प्शमन्ग हकवा इुंनडअन्ग (हलदी) ोकाुंगारख्मा गुगुंस्कृर्त ोकाुंनीं मा रु्तकु ोकाु्ं मा पुढारपणा्मा नादा ा ागावें र्तरी कगें?रु्तकु ला ना ामक नेर्ता आले. त्मा ा त्माचा इ ाज नालीं; कारण र्तो जात्मा माननगक दृष्ट्याच मुळीं अवनर्त आले. रु्तकांनवर्मीं कक इनजस्प्शन गृलस्थ म ा म्लणा े “मा रु्तकांना दोनच गोष्टी अवगर्त आलेर्त. कक लढाया आनण दुगरी मणशदी.” [पृ. ३३] (४) रु्तकांची राजगत्ता िमुंकर अनीनर्त, जु ूम जबरदस्र्ती आनण घाशीरामी माुंचें मरू्मर्तमुंर्त नचत्र लोम. मुग मान प्रजा अग ेल्मा देशावरी च रु्तकी राज्मकारिारानवर्मीं मीं लें न नलर्त आलें. ऐदीपणा व आुंगगुस्र्ती लीं रु्तकानधपर्तीचीं मुख्म धोरणें व क्षणें. कवढें छोटेखानी गीनरमा, पण रे्तथेंनल माुंना नीट राज्म करर्ताुं आ ें नालीं; आनण ले रु्तकु ोक म्लणे इर्तर इस् ाम देशाुंना स्वमुंशास्रे्त बननवण्माग मदर्त करणार! बर्म न मेथी कका इस् ाम वैद्या ा मी ककदाुं गलज नवचार ें कीं “कामलो, गीनरमाुंर्त ला अग ा गाुंवळागोंधळ काुं? रु्तकी गरकार ा चाुंग ी खुंबीर पोन गाुंची गेना रे्तथें ठेवर्ताुं मेर्त नालीं काम?” त्मानें उत्तर नद े “लोम. पण जेथें पोन ग खात्माचा वनरष्ठ अनधकारीच चोर ुटारूुं चा गानथदार, रे्तथें काम व्मवस्था रालणार?” [पृ. ३३-३४.] (५) रु्तकु ोक ले जात्माच रानटी अगल्मामुळें , त्माु्ं मा ननशबाशीं आपल्मा दैवाचें गुंगनमर्त करण्माुंर्त इनजप्ती व हलदी मुग मान मोठी घोडचूक करीर्त आलेर्त. शाुंनर्तनप्रम आमेननमन व ग्रीक ोकाु्ं मा गराग कत्त ी करणें आनण खुद्द पोन ग अनधकाऱ्माु्ं मा खाग परवानगीनें शेंकडों ग्रीक अब ाुंचे पानर्तव्रत्म भ्ष्ट करणें मागारखीं राक्षगी व नीच मनोवृत्तींचीं दुष्ट्कृत्में रु्तकांनीं नकर्ती र्तरी वळेाुं केल्माचे दाख े आलेर्त. इस् ाम धमु इस् ाम धमु म्लणर्तार्त र्तो जर लाच अगे , र्तर माझ्मा ७ कोट हलदी मुग मान िाईुं्मा धमाबद्द म ा अनर्तशम नज्जर्त लोणें प्राप्त आले. अगल्मा मा अधुवट रानटी रु्तकां्मा नादीं ागल्मामुळें इनजप्ती व हलदी मुग मान ोकाुंनवर्मीं पानश्चमात्म जगाची गलानुिरू्ती पुष्ट्कळच कमी झा े ी आले. ... ...गुगुंस्कृर्त जगा्मा कारिाराुंर्त आपल्मा हलदू देशबाुंधवाु्ं मा लार्ताुंर्त लार्त घा ून जर हलदी मुग मानिाईुंना पडावमाचें अगे र्तर आधीं त्माुंनीं मा रु्तकी फड्ाुंरू्तन आप ें अुंग पूणुपणें काढून घेर्त ें पानलजे. कत्त ी व जु ूमजबरदस्र्ती माु्ं मा जोरावर राज्म करण्माची रु्तकी पद्धर्त नववकेी र्तर नालींच नालीं, पण नर्त ा इस् ामीगुद्धाुं म्लणर्ता मेणार नालीं. चेंगीझखान व ल ाकु माुंना शोिण्मागारखी र्ती कक शुद्ध

अनुक्रमणिका

गाळीव रानटी प्रवृनत्त आले. लें ोक गुवझे्मा पूवे ा रालर्तार्त व इस् ाम धमु (?) पाळर्तार्त, कवढ्याच गबबीवर मा खुनशी ोकाुंशीं आम्ली गुंगनमर्त करणें केव्लाुंनल श्रेमस्कर लोणार नालीं. इनजप्ती आनण हलदी मुग मानाुंनीं आप ी खरीखुरी स्स्थनर्त नीट ओळखून, मा मध्म आनशमा्मा ुटारूुं शीं कग ाली गुंबुंध ठेवर्ताुं कामा नमे. [पृ. ३५.] (६) ‘पॅन-इस् ामीझम’ (जगाुंर्त ें गगळे मुग मान कक ली िावना) म्लणजे गेल्मा शर्तकाुंर्त ा कक मोठा नवनचत्र व चमत्कानरक फागु आले. माचा अथु काम? र्तर कवढाच कीं इर्तर मुग मानी राष्ट्राुंनीं रु्तकांचे स्रु्तनर्तपाठ गाव,े त्माुंची वनरष्ठ गत्ता मान्म करावी आनण प्रत्मेक मुग मानी राष्ट्रार्तल्मा काुंलीं थोड्ा धाडगी व दाुंनिक ोकाुंनीं रु्तकी गरकारचा दरमला १० रे्त ५० पौंडाुंचा म ीदा खाऊन इस्र्तुंब ूमध्में िटकर्त अगावें. ... ... . रु्तकु कटे्ट जात्मानिमानी आलेर्त. रे्त स्वजानर्तमाुंनशवाम इर्तराुंची केव्लाुंनल पवा न करणारे आलेर्त. जावा रे्त गेनेगा पमंर्त पगर ेल्मा कोयावनध मुग मानाु्ं मा िानगडींर्त व नशीबा्मा गलाऱ्माुंर्त त्माुंना कग ीनल कळकळ वाटर्त नालीं. ... ... आपण इस् ामी धमाचे नेरे्त, पनवत्र मुंनदराचे गुंरक्षक आनण नख ाफर्तीचे वारगदार आलोंर्त, अगें इस् ामी जगा ा िागवनू त्माुंची गलानुिरू्ती आनण नखशार्त ा पगैा उपटण्माची त्माुंची खटपट अगरे्त. दरमला काुंलीं थोड्ा पौंडाुंचा खुराक चारून, त्माुंनीं नकत्मेक इनजप्ती, अ जीरी, टूननशी, गुदानी आनण इर्तर देशाुंर्ती मुग मानी स्रु्तनर्तपाठकाुंना लार्ताशीं धर ें आले आनण रु्तकुस्थान व र्तरुण रु्तकु पाटी्मा बो बाल्माचा पॅनइस् ामीझम्मा गबबीवर गवुत्र प्रगार करण्माचें काम चा नव ें आले. परुंरु्त कोणत्मानल गामान्म कामाकनरर्ताुं आजपमंर्त माुंनीं काम स्वाथुत्माग के े ा आले? ...... रु्तकांना इस् ाम धमाचे पुढारी मानून त्माु्ं मावर आपल्मा गलानुिरू्तीची उधळपट्टी करण्मापूवी, आपण ि त्माच खोया नफगाटा्मा मागें ाग ों आलोंर्त, माची इनजप्ती आनण हलदी मुग मानाुंनीं जाणीव ठेवावी. गेल्मा बाल्कन मुद्धा्मा वळेीं हलदी ोकाुंनीं पाठनव े े ाखों रुपमे आपल्मा नखशाुंर्त ठेवाम ा रु्तकांना काुंलीं जड वाट ें नालीं; आनण त्मा्मा मोबद ा त्माुंनीं काम पाठनव ें?र्तर कक गाधीच परुंरु्त पणवत्र सतरंर्ी आनण आिारदशकु गुंदेश. मा ा खचु र्तो नकर्ती मेणार?आज क्षावनध मुग मान मजूर मा हलदुस्थानाुंर्त उपागमार िोगीर्त आलेर्त. त्माुंना मा ाखों रुपमाु्ं मा देणगीनें केवढी बरें मदर्त झा ी अगर्ती?पण रे्तवढें काुंलीं मा देणगीवाल्माुंना गुच ें नालीं. प्रथमआप ें घर गुधार ें पानलजे, ली गोष्ट नवगरर्ताुं कामाुं नमे. परुंरु्त स्वदेशाुंर्तल्मा स्वधमीमाु्ं मा अडीअडचणींकडें दु ुक्ष करणें, पण हलदुस्थानाबालेरी वाटे त्मा नफगाटाबद्द जीव टाुंकणें म्लणजे नकत्मेक मुग मानाुंना ली कक फॅशनच वाटरे्त. पनॅइस् ानमझम्मा ढोंगधत्तुऱ्माचा ला पनरणाम आले. मी अगदीं मा प्रकरणा्मा मुळाशीं रालून र्तपाग के ा, त्मावरून मी अगें खात्रीनें म्लणूुं शकर्तों कीं पनॅइस् ानमझम म्लणजे अुंधश्रद्धाळू मुग मानाुंना ठकनवण्माचा शुद्ध ढोंगधत्तुरा व कपटी कावा आले. [पृ. ३६-३८] (७) हलदुस्थान, इनजप्त, जावा आनण इराण मेथी मुग मानाुंनीं, नख ाफर्ती्मा स्वप्नाुंर्त गुुंग न रलार्ताुं, आपल्मा स्वर्तुः्मा देशाुंचे राजकारण व्मावलारीक दक्षरे्तनें ठाकठीक बगनवण्माचा उपक्रम के ा पानलजे. इस्र्तुंबू म्लणजे घाण, मे े ीं कुत्रीं आनण कारस्थानी ुच्चाुंचें केवळ आगर आले. मा बाबर्तींर्त दुरून मात्र डोंगर गाजरे नदगर्तार्त. प्रत्मेक मुग मान राष्ट्रानें आपापल्मापरीं आपल्मा राष्ट्राची पुनघुटना के ी पानलजे; इर्तर स्वधमी राष्ट्राुंशीं खुशा गलानुिरू्तीनें वागावें. परुंरु्त जगा्मा ज्मा कोंपऱ्माुंर्त आप ा जन्म झा ा आले, त्मा मामदेशाुंर्तच प्रत्मेक मुग मान बाुंधवाचें करु्तव्मके्षत्र आले, ले कोणीनल नवगरर्ताुं कामाुं नमे. [पृ. ४९]

अनुक्रमणिका

ा ा लरदमाळ्मा ग्रुंथाुंरू्तन अग े अनेक स्पष्टोिीचे उर्तारे खच्चनू िर े आलेर्त. वाचकाुंना नशर्तावरून िार्ताची परीक्षा गलज करर्ताुं मेई . आम्मा मलाराष्ट्रीम मुग मान बाधवाुंना वरी उर्तारे नवचार-क्राुंनर्तकारक वाटल्मानशवाम खाग रलाणार नालींर्त. जगें नदगर्तें हकवा िागर्तें र्तगें नगर्तें, म्लणूनच माणूग फगर्तें, मा म्लणीची गूचना त्माुंना देणें अवश्म आले. शवेटीं लरदमाळचा ककच उर्तारा खा ीं देऊन आम्ली मा मुद्याची रजा घेर्तों:– (८) ‘जुनी नशस्र्त बद रे्त क्रमानें नवीग जागा द्यामा’ लें गनार्तन र्तत्व आले. नख ाफर्तीचानल कक (बो बाल्माचा हकवा आवश्मकरे्तचा) काळ लोर्ता. इनर्तलागाचा ओघ कधीं माघारा उ टर्त नगर्तो. काुंलीं नवनशष्ट राजकीम घटनेशीं इस् ाम धमाची गाुंगड बाुंधण्माचे नदवग आर्ताुं गे े. नक्रस्र्ती शका्मा नवगाव्मा शर्तकाुंर्त आपण आलोंर्त; लें काुंलीं आठवें शर्तक नव्ले! नख ाफर्त आनण नजलाद मा मध्ममुगीन हचध्माुंचा मुग मानाुंनीं आर्ताुं त्मागच के ा पानलजे. जगा्मा धाुंवत्मा प्रागनर्तक ओघाुंर्त इस् ाम धमुगुद्धाुं जाणार; कारण मा ओघा ा इस् ाम हलदु हकवा बौद्ध माुंची थोडीच पवा आले?मुग मानाुंनी आर्ताुं अवाचीन बनण्माची व पाश्चात्म जगा्मा कल्पना व ध्मेमें आुंगीं पचनवण्माची नशकस्र्त के ी पानलजे. मानवरे्त्मा उत्क्राुंर्ती्मा घुरीणपणाचा मान आज मुरप व अमेनरके ा आले; आरबस्थान, मेगापोटेनममा हकवा नर्तबटे ा नव्ले. िनवष्ट्म काळाकनरर्ताुं नवीन जग आनण नवीन स्वग ुर्तमार लोर्त आले; मात्र र्तो जुन्मापुराण्मा फाटक्मा रु्तटक्मा धमुर्तत्वाुंवर हकवा मर्ताुंवर उिार ा जाणारनालीं. अवाचीन नवचाराुंचा पनरपाक करण्माचा अग्रमान आर्ताुं गुनशनक्षर्त इस् ाम बाुंधवाुंनीं घेर्त ा पानलजे. नकत्मेक शर्तकाुंपूवी जे नवनध हकवा मोक्षगाधनाुंचे माग ुथोर आनण जागरृ्त गमज े जार्त अगर्त, त्माुंवर जगण्माचा काळ आर्ताुं रानल े ा नालीं. धमुप्रचारक मलात्मे मेर्तार्त आनण जार्तार्त; (आजपमंर्त शेंकडों आ े आनण शेंकडों गे े) परुंरु्त गत्माचा व नीर्तीचा पाठ ाग करणारी जनर्ता प्रगनर्तपथानें धूम ठोकीर्त पुढें पुढें जार्तच आले. माझ्मा मुग मान बाधवाुंनींनल चा ू काळाशीं गमगामी लोऊन प्रगर्ती्मा मागावर पुढें गरगाव ें पानलजे आनण िरू्तका ीन रिानें बरबट ेल्मा नकल्लीनें िनवष्ट्मकाळचे दरवाजे उघडण्माचा मत्न त्माुंनीं करर्ताुं कामाुं नमे. मा उपदेशाुंर्त नवमुगाचा नदव्म गुंदेश आले. जीणुमर्ता्मा फाटक्मा रु्तटक्मा हचध्मा पाुंघरून गद्युःका ीन नवमुगाुंर्त कोणाचानल धमुगुंगार हकवा राष्ट्रगुंगार चा णार नालीं. नागव्मा र्त वारी्मा धमकीवर धमुप्रगार करण्माची मुत्गदे्दनगरी प्रनर्तपक्षा्मा िोळगट मनोवृत्तींमुळें कका काळीं नकर्तीनल मशस्वी झा े ी अग ी, र्तरी र्तीच मुिी मा नवगाव्मा शर्तकाुंर्त उपमोगाुंर्त आणर्ताुंच नागव्मा र्त वारी ा नागव्मा र्त वारीचें प्रत्मुत्तर नमळाल्मानशवाम खाग रलाणार नालीं. अगे लोऊुं ाग ें म्लणजे मा परस्पर वैरा ा राक्षगी मुद्धाचें स्वरूप मेऊन, धमा्मा उज्ज्व पणाचानल शणेगडा झाल्मानवना कगा राली ?अ ीकडे नख ाफर्ती्मा िाडोत्री ढोंगामुळें अनख मुग मान गमाजाुंर्त जें कक अत्माचाराचें घाणेरडें वारें वालूुं ाग ें आले, त्माचा गरळ अथु कवढाच ननघर्तो कीं ८ व्मा शर्तकाुंर्तल्मा गाधनाुंनी रे्त २० व्मा शर्तकार्त र्तगल्माच र्तामगी नवजमाची अपेक्षा करीर्त आलेर्त. काळ बद र्त अगर्तो, मानवी जीवन व मानवी कल्पनानल बद र्त अगर्तार्त आनण धाुंवत्मा काळाबरोबरच धमुकल्पनाुंचानल खराखोटेपणा कगा ा ागनू त्माचा चुराडा उडर्त अगर्तो, लीं गाधीं र्तत्वें गुद्धाुं रे्त नवचाराुंर्त न घेण्माइर्तके नववकेशनू्म बन ेआलेर्त. धमुप्रगारक मलुंमद पैगुंबरानें आपल्मा पनवत्र कुराण शरीफाुंर्त नीर्तीचीं नकर्तीनल उदात्त र्तत्वें नमूद करून ठेव ीं अग ीं, र्तरी मुख्म आके्षप पुढें मेर्तो र्तो लाच कीं र्ती र्तत्वें खुद्द पगैुंबरानें व त्मा्मा अनुमामाुंनीं प्रत्मक्ष आचरणाुंर्त नकर्तीशीं आण ीं?नुगत्मा र्तत्वाुंचा चाुंगु पणा व्मवलाराुंर्त प्रत्मक्ष घडणाऱ्मा अत्माचाराुंची वकी ी करण्माग नकर्तपर्त नटके , माचा नवचारवुंर्त मुग मान बाुंधवाुंनींच वास्र्तवीक नवचार के ा पालीजे. आमचे मलाराष्ट्र िार्ानिमानी इस् ामबुंधु श्रीमुर्त नगकुं दर ा आर्तार ले आर्ताुं इस् ाम धमु नाुंवाचें कक तै्रमानगक गुंपादन

अनुक्रमणिका

करीर्त अगर्तार्त. त्माु्ं मा लेरु्तुंबद्द त्माुंचा गौरव करणें उनचर्त आले. जानेवारी १९२३ ्मा अुंकाुंर्त (पृ. २३) ‘कुराण शरीफाुंर्ती मुद्धनीनर्त’ मा मथळ्माखा ीं रे्त खा ी प्रमाणें खु ागा करर्तार्त:– “कका लार्ताुंर्त कुराण व दुगऱ्मा लार्ताुंर्त र्तरवार घेऊन धमाचा प्रगार करणें चाुंग ें , अशी नीनर्त कुराणाुंर्त गाुंनगर्त े ी नालीं. मुग मानाुंनी आपल्मा धमाचा प्रगार के ा पानलजे, अगा उपदेश त्माुंर्त के ा आले खरा, पण र्तो प्रगार र्तरवारी्मा जोरावर करण्माग गाुंनगर्त े ा नगून र्तो उपदेशा्मा मागानेंच करण्मानवर्मीं त्माुंर्त आज्ञा आले. ‘आनण रु्तम्मा मधून अगा कक गुंघ ननमाण झा ा पानलजे कीं, त्माुंनीं ( ोकाुंना) मुंग मम मागाकडे वळनव ें पानलजे. त्माुंना गत्कमां्मा आज्ञा केल्मा पानलजेर्त व त्माुंना अमोग्म (?) कृत्माुंपागून परावृत्त के ें पानलजे. अगे ोक गुंगारापागून अगदीं अन प्त अगे अग े पानलजेर्त (गुरलू आ ा् इमरान्, र. ११).” “परुंरु्त धमा्मा कामाुंर्त गिी करणें अगदीं गैर आले. ‘धमा्मा कामाुंर्त गिी नालीं. खरोखर चुकी्मा मागापागून परावृत्त करून गन्मागा ा ावण्माकनरर्ता धमाचा अवर्तार झा ा आले.’ (गुरलू बकरलू, र. ३४) आनण जर रु्तम्मा प्रनर्तपा कानें अशी इ्छा के ी अगर्ती, र्तर पृर्थवीमध्में जे ोक रलार्त आलेर्त रे्त ककदमच गगळे ककाच पुंथाुंर्त गमानवष्ट झा े अगरे्त; रे्तव्लाुं जोंपमंर्त (धमु?) ोकाु्ं मा नवश्वागाग पात्र झा ा नालीं, र्तोंपमंर्त रु्तम्ली गिी करून काम उपमोग?” (गुरलू मुनु्, र. १०) ले नवचार र्तर ठीक आलेर्त; पण खुद्द पैगुंबर व त्माचे अनुमामी माुंचा धमुप्रगाराथु आटारेयाचा आचार कगा काम झा ा, माची गाक्ष इनर्तलागावरून काम पटरे्त? ‘कका लार्ताुंर्त कुराण आनण दुगऱ्मा लार्ताुंर्त र्तरवार’ ली काम केवळ थटे्टची म्लण अस्स्र्तत्वाुंर्त आ ी आले, अगें र्तर श्री. आर्तार माुंचें म्लणणें नालीं ना?कुराण शरीफाुंर्त काम ाख गोष्टी अगर्ती , नालीं कोण म्लणर्तो?पण त्मा जर स्वर्तुः पैगुंबरानेंच कधी मानल्मा नालींर्त, र्तर अनुमामाुंनीं त्माुंची पवा काुं करावी?आनण त्माु्ं मा गास्त्वकपणावर इर्तराुंनी र्तरी नवश्वाग काुं ठेवावा? इस् ामधमीमाुंनीं र्त वारी्मा धमकीवर व अमानुर् अत्त्माचाराुंवरच हलदुस्थानाुंर्त मुग मान ननमाण के ा, लें ऐनर्तलानगक गत्म आले. गास्त्वक वृनत्त आनण अनत्माचार मा दोन गोष्टींचें इस् ाम धमा ा अगदीं वावडें आले, अगें छानर्तठोक नवधान करण्मापुरर्ता पुरावा वाटे नर्तर्तका आले. जुन्मा पुराण्मा अुंधाऱ्मा मुगाुंर्तल्मा गोष्टी वादग्रस्र्त म्लणून गोडल्मा, र्तरी चा ू घडी ा गुद्धाुं अत्माचारी इस् ाम धमाची वृनत्त केवढी िमुंकर बोकाळ े ी आले, लें श्री. आर्ताराुंगारख्मा हलदुगुंघाुंरू्तनच ननमाण झा ेल्मा मुग मान गृलस्था ा नदगर्तच नालीं का? अ ीकडे लरलमेश घडून मेणारे दुंगे गोड े आनण ककटें मोपल्माुंचें बुंड घेर्त ें , र्तरी इस् ामी अत्माचारानें नज्जर्त न लोणारा मुग मान (कुराण शरीफाुंर्ती पनवत्र वाक्माुंवर त्माचा नवश्वाग अगे र्तर!) मुग मानच नव्ले! परुंरु्त मोठ्या आश्चमाची गोष्ट लीच कीं, मोपल्माु्ं मा हकवा इर्तर नठकाण्मा अत्माचारी मुग मान बुंडखोराुंचा ननरे्ध करणारा ककली गच्चा पैगुंबरिि अझनू पढेु आ े ा नालीं, हकवा नख ाफर्तगुंघ, मुस् ीम ीगगारख्मा जबाबदार गुंस्थानींलीं त्मानवरुद्ध चुकून ब्र काढ ा नालीं. हलदुमुग मानाुंची ली ककीमोठी नव क्षण खरी!! पण जेथें हलदू पढुारीच नामदु, र्ुंढ आनण बेशरम बन े आलेर्त, रे्तथें मुग मान पुढाऱ्माुंनीं र्तरी माफीची र्तोंडवाफ लकनालक काुं दवडावी?नशवाम मोपल्माुंचे अत्माचार त्माुंनीं ‘केवळ धमानिमानागाठींच के े.’ अगें खुद्द मलात्मा गाुंधीचेंच त्माुंना गर्मटनफकीट! मग काम नवचारर्ताुं?

अनुक्रमणिका

मोपल्माुंचे बुंड अगलकारवादाने व नख ाफर्ती्मा चळवळीमुळेंच उत्पन्न झा ें , ली गोष्ट आर्ताुं लडगून खडगून नगद्ध झा ी आले. मा बाबर्तींर्त मुग मान ोक नजर्तके जबाबदार आलेर्त, त्मापेक्षाुं अनधक जबाबदार गाुंधी व अल्लीबुंधू आलेर्त. मा बुंडाुंर्त े अत्माचार इर्तके घाणेरड्ा व मनुःगुंर्तापकारक रीर्तीचे आलेर्त कीं, त्माुंना कोणर्तें नवशरे्ण ावावें, माची मोठी पुंचाईर्त पडर्तें. फार खेदाची गोष्ट कीं म बाराुंर्त अमानुर् अत्माचाराुंचा गारखा धुमधडाका उडा ा अगर्ताुंली, मलाराष्ट्राुंर्त े गवु ‘राष्ट्रीम’ पत्रकार अगदीं मूग नगळून बग े लोरे्त. इर्तकें च नव्ले र्तर, म बाराुंर्त आल्ब े आले. बुंडा्मा कुं ड्ा अगलकारदे्वष्टे उगाच उठवीर्त आलेर्त, अत्माचारा्मा लनककर्ती ननव्वळ गप्पा आलेर्त, अशा प्रकार्मा ि ुि ुावणीने मा लरामखोर नन ुज्ज राष्ट्रीम पत्रकाराुंनीं ोकाुंची नदशाि ू केल्माचें अत्मुंर्त हनद्य पार्तक के ें आले. पुंजाब्मा कत्त ीवर कनमशन बगवनू, रे्तथल्मा अत्माचाराु्ं मा लानमोठ्या गवु लनककर्ती नरपोटुद्वारें प्रनगद्ध करणारी मा अगलकारवादी राष्ट्रीमाुंची ननस्पृलर्ता, म बार्मा मुग मानी अत्माचाराुंची चौकशी करण्मा्मा काुंमीं काुं ठार मे ी?गावुजननक नलर्ता्मा कळकळीचा अग ा नामदु देखावा फि हलदुस्थानाखेरीज जगाुंर्त इर्तरत्र नदगणें शक्म नालीं. वाचकाुंगाठी मोपल्माु्ं मा अत्माचाराुंचे अल्पस्वल्प नचत्र रेखाटणारे काुंलीं उर्तारे खा ीं नद ें आलेर्त. त्माुंवरून म बार्मा हलदुुंिनगनीबाुंधवाु्ं मा ला अपेष्टाुंची त्माुंना कल्पना लोई . (१) मा बुंडा्मा धामधुमींर्त लजारों हलदू अत्मुंर्त कू्रर रीर्तीनें ठार मार े. नकत्मेकाुंचीं नजवुंर्तपणी आुंगाुंचीं कार्तडी गो ून काढण्माुंर्त आ ीं. लजारोंना प्रथम त्माु्ं माच लाुंर्ताुंनी स्वर्तुःकरर्ताुं थडग्माुंचे खाडे खोदण्माग ाऊन मग त्माुंची कत्त करण्माुंर्त आ ी. नत्रक्मा—पडद्याुंर्ती नत्रक्माुंवर राक्षगी ब ात्कार करण्माुंर्त आ ें . ले ब ात्कार केवळ र्तात्का ीक नवकाराु्ं मा उमाळ्मानें करण्मार्त आ े नगून, त्माु्ं मा अब्रचूा नवचका पद्धर्तशीर रीर्तीनें ककामागून दुगरा अशा अनेक नरधमाुंनी अत्मुंर्त अमानुर् रीर्तीनें के ा! ले गवु प्रकार इर्तके नचत्तक्षोिकारक झा े कीं, त्माुंना इनर्तलागाुंर्त दुगरी र्तोडच गाुंपडणें शक्म नालीं. लजारों हलदू जु मानें बाटनव े. ले गवु प्रकार कशा कनरर्ताुं झा े? र्तर नख ापर्ती्मा नाुंवानें नख ापर्त चळवळ वाढनवण्मागाठीं; आनण ले गवु पनरणाम गाुंधी व शौकर्तअल्ली माुंनीं नख ाफर्त गिा स्थापण्मागाठीं म बार ा नद ेल्मा िेटीमुळेंच घडून आ े. त्माुंना गरकारचा कालीली नवरोध न झाल्मामुळें त्माुंनीं आपल्मा खटपटी खुशा उघड मार्थमानें चा नवल्मा. नख ाफर्त-चळवळ्माुंना पामबुंद ावण्मा्मा कामीं मद्राग गरकारचा हलदुस्थान गरकारनें इनकार के ा; अथात् ले गवु अत्माचार प्रत्मक्ष करण्माग उते्तजन देण्माइर्तक्माच पापाचें वाटेकरी हलदुस्थानगरकार आले. (श्री. शंकरन् नायर कृत ‘गाधंी ॲन्ड अनाकी’पृ. १००) (२) टैम्ग ऑफ इुंनडमाचा बार्तमीदार का ीकर्तलून र्ता. ७ गप्टेंबर १९२१ रोजीं ‘राक्षगी अत्माचार’ गदराखा ीं न नलर्तो:– म बाराुंर्त नख ापर्ती व अगलकारवादी चळवळ्माुंनीं आपल्मा माथेनफरू व िमुंकर डाुंवपेचाुंनीं ननमाण के ेल्मा धामधुमीनें, करनाड वल्लुवनद वगैंरें नठकाणी बुंडाची आग कशी िडक ी व ुटा ुट खून व जु मी बाटवाबाटवीचे अत्माचार मोपल्माुंनीं कगे के े, त्मा्मा कारणाची नममाुंगा पनलल्मा पत्राुंर्त के ी. मा पत्रीं त्मा अत्माचाराुंचें स्वरूप व र्तपशी देर्त आलें. प्रत्मक्ष अनुिवा्मा ज्मा लनककर्ती मी नमूद करीर्त आले, त्माुंवरून गवुगाधारण बदु्धी्मा प्रत्मेक हलदू ाली स्पष्ट पटे कीं मोपल्माुंनीं नचळग आणणारे माथेनफरूपणाचे जे जे अत्माचार के े, त्माु्ं मा मुळाुंशी आपमर्त ब द्रव्माची ा गा आनण गते्तची लाुंव माच गोष्टी लोत्मा. जीव घेऊन पळा े े ोक नकर्ती र्तरी िमुंकर अत्माचाराु्ं मा लकीकर्ती गाुंगर्त आलेर्त. र्तरूण व देखण्मा नामरकन्मा व उच्च जार्तीम र्तरूणींना त्माु्ं मा आईबाप व नवऱ्माुंपागून जु मानें ओढून नेऊन, मा (पार्ाणहृदम) बुंडखोर मोपल्माुंनीं त्माुंची गवु वत्रक्ें फाडून टाुंक ीं व त्माुंना आपल्मागमोर नागव्मा उघड्ा चा ण्माग ानव े आनण अखेर गवांनीं त्माु्ं मावर नबननदक्कर्त ब ात्कार

अनुक्रमणिका

के े. काुंलीं नठकाणीं र्तर मा नराधमाुंनीं आप ी माणुगकी नवगरून, पाशवी कामवागने्मा रृ्तप्तीगाठीं बारा बारा इगमाुंनी ककेका र्तरूणीची इज्जर्त घेर्त ी. नकत्मेक गुुंदर हलदू नत्रक्मा पकडून त्माुंना जु मानें बाटनवण्मार्त आ ें , त्माु्ं मा कानाुंना (मोप ा पद्धर्तीप्रमाणें) िोंकें पाडण्माुंर्त आ ीं, त्माुंना मोप ानत्रक्माुंचा पोर्ाक नद ा आनण त्माुंना आपल्मा र्तात्पुरत्मा बामका बननवल्मा. हलदू अब ाुंना धमकावणें, त्माुंना त्राग देणें आनण अध्मा वत्रक्ाननशी त्माुंना हलत्रक्पशूुंनीं गजबज ेल्मा रानाुंवनाुंर्त जीव घेऊन पळावमाग ावणें, ली र्तर मोपल्माुंची गलज ी ा लोम. प्रनर्तनष्ठर्त हलदू गलृस्थाुंना जु मानें बाटवनू, नकत्मेक मुगन मर व थुंग ाु्ं मा गालाय्मानें त्माुंचें गुुंर्तानवनध करण्माुंर्त आ े. हलदुुंचीं लजारों घरें ुट ीं व जाळ ीं. हलदु-मुग मान ककीचीं नकर्ती लीं घाणेरडीं बेशरम नचत्रें! आनण माच ककीचें रु्तणरु्तणे नख ाफर्तवा े आनण न.न्कोऑपरेशनवा े वाजवीर्त लोरे्त ना?नछना ल कट मोपल्माुंनी हलदुर्तरूणींना आपल्मागमोर नागव्माउघड्ा स्स्थर्तींर्त धाुंवण्माचीं बळजबरी करावी, मा हृदमनवदारक स्स्थर्तींचे दृश्म कोणीलीं अब्रदूार हलदू गृलस्थ नवगरणार नाली हकवा र्तें त्मा्मा स्मनृर्तपटावरून खोड ेंलीं जाणार नाली. उ टपक्षीं मोप ात्रक्ीवर कखाद्या हलदुने लार्त टाकल्माुंचें उदालरण म ा मुळीच आढळण्माुंर्त आ ें नालीं. [३] न्मू इुंनडमाु्ं मा २९ नवुंबर १९२१ ्मा अुंकार्त नमगेग (आर्ताुं ड.क्टर) ॲनी बेझुंट ‘म बार्मा वदेना’ मा मथळ्माखा ी न नलर्तार्त:– गाुंधींना कोणी र्तरी मा वळेीं म बाराुंर्त घेऊन मेई र्तर बरें लोई . म्लणजे त्माु्ं मा स्वर्तुः्मा व त्माुंचे ‘नप्रमकर बुंधू’ मुंलमद अल्ली व शौकर्त अल्ली माु्ं मा व्माख्मानाुंनीं घडून आ े े राक्षगी अत्माचार त्माु्ं मा स्वर्तुः्मा उघड्ा डोळ्माुंना नदगर्ती ...... मुुंबई्मा पाशी नत्रक्माुंची वते्रक् (उनाड बुंडखोरानीं) फाडल्मामुळें गाुंधी्मा मना ा मोठा धक्का बग ा,लें मोग्मच झा े. नव ामर्ती कपडे वापरणें लें पार्तक आले अगें मा ‘देविीरू’ टोळिरैवाुंना नशकनव ें अगल्मामुळें, (पाशी अब ाुंचे वत्रक्लरण) लें त्माुंना मोठें धार्ममक कृत्म वाट ें अगे ! पण इकडे म बाराुंर्त लजारों नत्रक्मा नुगत्मा हचध्माुंवर आप ी अबु्र बचवीर्त आलेर्त, घरादाराुंना मुकल्मा आलेर्त. त्माुंची धाुंवपळ चा ी अगर्ताुं वाटेंर्त जन्म े ीं त्माुंचीं मु ें र्तात्पुरत्मा उघड ेल्मा आश्रमस्थानाुंर्त कशीं बशीं जगर्त आलेर्त, त्माु्ं माबद्द गाुंधीना थोडागा र्तरी करूणेचा द्रव मेई काम? म बारस्थ हलदू अब ाुंची करूणकलाणी वणुन करर्ताुंच मेणें शक्म नालीं. रडून रडून डोळे गुज े आलेर्त, िीर्तीनें क्षणोक्षणीं कावऱ्माबावऱ्मा लोर्त आलेर्त अशा नुकत्माच ग्न झा ेल्मा अल्पवमी गुुंदर देखण्मा मु ी, डोळ्माुंगमक्ष आपल्मा नप्रम नवऱ्माची झा े ी अमानुर् कत्त पानल ेल्मा नत्रक्मा; (नल कत्त मोपल्माुंनीं ‘शुद्ध धार्ममक िावनेनेंच’ के ी, लें गाधींचे गमथुन क्षार्त अगावे.) दुुःखानें मृत्मू्मा दाराुंर्त बग ेल्मा वृद्ध नत्रक्मा! नकर्ती बेशरम अमानुर्पणा ला! ...... दोन प ुय्माुंचे धमुपे्रम पला. पु य्मा म्लणजे म बारकडी शूद्रानर्तशूद्र.अस्पशृ्म.हलदुधमानें बनलष्ट्कृर्त ठरनव े ीं कक लर्तिागी जार्त. गावत्र आईप्रमाणें नर्तरस्कारानें वागनवणाऱ्मा हलदुधमावर त्माुंचें पे्रम नकर्ती नव क्षण पला. मृत्मु हकवा इस् ाम धमु मा दोलोंनशवाम गत्मुंर्तर नालीं, अगें त्माुंना पकडणाऱ्माुंनीं बजावर्ताुंच त्माुंनीं मुग मान लोण्मापेक्षा मरण पत्कर ें . हलदू आनण मुग मानाुंचा परमेश्वर आप े दूर्त मा दोन शूर जीवाुंना स्वागर्त देण्मागाठीं पाठवो आनण ज्मा धमागाठी रे्त मे े त्माच धमांर्त त्माुंना पुनजुन्म देवो! (३) न्मू इुंनडमा ६-१२-२१:–अवघ्मा १५ नदवगाुंर्त हलदुुंची गराग अमानुर्पणाची कत्त म्लणजे मोपल्माु्ं मा लार्तचा मळ झा ा .... पुथूर आमनाद ा कक नदवगिर नदवगा इस् ाम धमाचा अव्लेर करणाऱ्मा २५ हलदूुंची मोपल्माुंनीं खाटकाप्रमाणें कत्त के ी..... लान लान अिकुाुंचे व गरोदर नत्रक्माुंचे खून, मापेक्षाुं अमानुर् व राक्षगी अत्माचार आणखी कोणरे्त अगर्तार्त? ..... कका गार्त मनलन्मा्मा गरोदर हलदू त्रक्ीचे पोट कका मोपल्मानें फाड ें व गिाशमाुंरू्तन अधेच बालेर पड ेल्मा त्मा अिकुागल त्मा बाईचें पे्रर्त रस्त्मावर उघडें नागडे पड े े पुष्ट्कळाुंनी पानल े. ...... र्तरूणीवर्मा ब ात्काराची कक लकीकर्त र्तर

अनुक्रमणिका

इर्तकी गुंर्तापजनक आले, इर्तकी नचळग आणणारी आले, कीं हर्तचे शब्दाुंनी वणनुच करर्ताुं मेणार नाली. ला ब ात्कार चेंब्रागरी थुंग मा्माुं खाग देखरेखी खा ीं झा ा. नम ादूर्मा कका अबु्रदार नामर घराण्माुंर्तल्मा त्रक्ी ा, नर्त्मा नवऱ्मा्मा व त्मा्मा िावाु्ं मा डोळ्माुंगमक्ष, नागवी करण्माुंर्त आ ी. त्मा गवांचे लार्त पाठीकडे घट्ट बाुंधून टाुंकण्माुंर्त आ े लोरे्त. ला प्रकार पलावनेा म्लणून, त्माुंनी डोळे नमटर्ताुंच, त्माुंना र्त वारी्मा धमकीवर, त्मा अब ेवर त्मा नराधमानें प्रत्मक्ष के े ा अत्माचार पलावमाग िाग पाड ें . ला प्रकार न नलर्ताुंना गुद्धाुं म ा शरम उत्पन्न लोरे्त ......अशा प्रकारचे आणखीली बरेच अत्माचारझा े े आलेर्त, पण शरमेगाठीं ोक रे्त प्रनगद्ध करीर्त नालीर्त. मोपल्माु्ं मा अत्माचाराुंचा इनर्तलाग कधींकाळी कोणी न नल ाच र्तर त्माुंर्तल्मा अमानुर्पणा्मा वदेनेनें ेखक प्राण देई व मदाकदानचत् त्माचें ेखन पूण ुझा ेंच, र्तर हृदम शाबूर्त अग े े वाचक छार्ती फुटून मरर्ती ; इर्तका र्तो बीित्ग राक्षगी-छे: लीं नवशरे्णें फारच माणुगकीचीं ठरर्तार्त! अग े अत्माचार करणाऱ्मा नरराक्षगाुंना गाुंधी जेव्लाुं धमानिमानाचें गर्मटनफकीट देर्तार्त व त्माु्ं मा पाशवी दुंग ीची ‘मदु मोप े’ म्लणून प्रशुंगा करर्तार्त, रे्तव्लाुं ‘मलात्मा आलार्त झा ें?’ मापेक्षा अनधक काम म्लणावें?म बाराुंर्तल्मा अत्माचाराुंचा कळग इर्तका झा ा कीं, ननगगरु्तुःच अल्पिार्ी अगणाऱ्मा आम्मा म बारस्थ हलदुिनगनी, व्लाईगर.म्मा पस्त्न ेडी रेहडग माु्ं माकडे, अजुद्वाराुं लुंबरडा फोडण्माग उदु्यि झाल्मा. त्माु्ं मा अजांर्त नमदू झा े ी िार्ा व नवकाराुंचा उमाळा वाचर्ताुंना न रडणारा प्राणी अुंर्तुःकरणानें मोप ा चाण्डाळच अग ा पानलजे. त्माुंर्ती काुंली क माुंचा िावाथु खा ीं देर्त आलों:– “दमावुंर्त बाईगालेब, गेल्मा शुंिर वर्ांर्त आम्मा मा दुुःखी म बाराुंर्त मोपल्माुंचे दुंगे अनेक वळेाुं झा े. पण चा ू बुंडाचा व्माप आनण त्मा्मा अत्माचाराुंची कू्ररर्ता पूवी कधींच कोणी अनुिव ी नालीं. मा राक्षगाुंनी के ेल्मा घार्तपार्ताुंची व अमानुर् अत्माचाराुंची, बाईगालेब, आपल्मा ा कदानचत् पुरी कल्पनाली नगे , अलो काम गाुंगाव,े वाडवनड ाुंचा नप्रम हलदुधमु गोडण्माचें नाकारल्मावरून आम्मा नजव ग नार्त गाुंना अधुवट ठार मारून त्माुंना नवनलरींर्त फें कून नद ें . पे्रर्ताुंनी र्तळीं गुद्धाुं िरून टाक ी. गरोदर िनगनींची नजवुंर्तपणी पोटें कीं लो नचर ी. त्माु्ं मा शरीराचे राई कवढे रु्तकडे करुन रस्त्मावर व जुंग ाुंर्त फें कून नद े. पे्रर्ताु्ं मा खचाुंर्त गिाशमाुंरू्तन अधुवट बालेर पड े ी मु ें र्तशींच रे्तथे पड े ीं, अलो, आमची लान लान र्तान्लु ीं–काम बरुं त्माुंनी कोणाचा अगा अपराध के ा? – अलो र्तीं आमची ाडकीं र्तान्ली आम्मा गळ्मारू्तन नलगकावनू ने ीं आनण आम्मा डोळ्मागमक्ष त्माुंचे खाटका प्रमाणें रु्तकडे रु्तकडे के े. आमचे प्राणापेक्षाुंहल नप्रम अगे पनर्त, बाप, िाऊ माुंचे अर्तोनार्त ला ला के े, कोणा्मा अुंगाचीं गा टीं नजवुंर्तपणीं गो ी र्तर कोणा ा नजवुंर्त उिे जाळ े! आम्मा शेंकडो बनलणी आपे्तष्टाुंनीं गजबज ेल्मा घराुंरू्तन फरफरा ओढीर्त नेल्मा आनण त्माुंवर मा नराधम राक्षगाुंनी मन चाली र्तगे नबित्ग-उच्चारू नमे-अग े अत्माचार के े. आम्मा घरादाराुंची राखराुंगोळी के ी. आमची पनवत्र देवस्थानें भ्ष्ट के ी. आम्मा बागाुंरू्तन गाईुंचे रि माुंग लाडें आणून ओर्त ी. आज आम्ली मूठिर र्ताुंदळा ाली वैरी झा ों. प्रत्मक्ष िीक मागर्त आलों..... आम्मा डोळ्माुंगमक्ष कू्ररपणे कत्त के ेल्मा बचड्ाु्ं मा त्मा केवी वाण्मा हककाळ्मा, बाईगालेब, आम्मा कानाुंर्त ककगारख्मा घुमर्त आलेर्त लो घुमर्त आलेर्त! काळ आमचे डोळे झाुंकीपमंर्त त्मा हककाळ्मा कधींच थाुंबणार नालींर्त. घरादाराुंची राखराुंगोळी झाल्मावर केवळ जीवागाठी आम्ली नागव्मा उघड्ा स्स्थर्तींर्त कगें रानवन गाुंठ ें , आम्मा पण्मा्मा जागेचा गुगावा ागूुं नमे म्लणनू आम्मा अजाण बचड्ाुंना गप्प रलाण्मागाठी आम्लीकगकग ी धडपड के ी, मा गवु गोष्टींचे, बाईगालेब, आज स्मरण लोर्त आले. मा खुनशी चाडाळाु्ं मा धमाची आम्ला लजारों ोकाुंवर प्राणाुंनर्तक बळजबरी झा ी, त्मा वळे्मा आम्मा नैनर्तक व धार्ममक मना्मा वदेना आजनल आम्लाुं ा नर्तर्तक्माच र्तीक्ष्णरे्तनें दुंश करीर्त

अनुक्रमणिका

आलेर्त. अलो, काम गाुंगावी आमची कमुकलाणी! चाुंगल्मा कु ींन घराण्मार्त वाढ ेल्मा आम्मा कालीं िनगनींना मा चाण्डाळाुंनी जेव्ला मुग मान धमाची दीक्षा नद ी व बळजबरीनें त्माुंची कैद िोग ेल्मा गुन्लेगार अशा कवडी हकमर्ती्मा मजुराुंशी ग्नें ाव ीं, रे्तव्लाु्ं मा त्माु्ं मा मरणप्राम माननगक वदेनाुंची, बाईगालेब, आम्ली आपल्मा ा कशी कल्पना करून द्यावी?” बस्ग पुरे. मन बेर्ता लोर्त आले, ेखणी काुंपर्त आले. गुंर्तापाचा छापा हृदमावर पडर्त आले. डोळें पाण्मानें िर े आलेंर्त. नववके टपटूुं ाग ा आले. नवचारगरणी गैरावैरा नाचूुं ाग ी आले. गध्माुं माच नठकाणीं थोडा मुक्काम करून मग पुढें जावें लें बरें!

[तब्बल ८ णदवसाचंा मुक्काम.] * * * प्रस्रु्तर्त ेखन चा ू अगर्ताुं, नठकनठकाणी मुग मानाु्ं मा दुंग ी लोर्त अगल्माची वृत्तें काुंनीं पडर्त आलेर्त. ली केवळ शोचनीमच नव्ले र्तर, नर्तरस्कारालु स्स्थनर्त लोम. हलदुबाुंधवाुंशीं वैरिाव धरून त्माुं्मा नवरूद्ध दुंगे व बण्डें करण्माुंर्त आप ा राजकीम व धार्ममक मोक्ष आले, ली आम्मा कर्तदे्दशीम मुग मानाुंची गमजूर्त अत्मुंर्त आत्मघार्तकी आले, लें आम्ली त्माुंना पे्रमपूवुक बजावनू ठेवर्तो. ‘अल्ला लो अकबर’ ्मा गजुना करणाऱ्मा मुग मानाुंना अत्माचारी प्रवृनत्त जशी ाजीरवाणी आले, त्माचप्रमाणें मुग मानी अत्माचाराुंना शळे्मामेंढ्याुंप्रमाणे बळी पडणें लें नशवाजी्मा अनुमामी हलदूुंना नामदु व बेशरम ठरनवणारे आले. अत्माचारा्मा जोरावर धमुप्रगार व धमुप्रगारा्मा जोरावर स्वर्तुंत्र इस् ाम बादशाली स्थापन करण्माचे नदवग आर्ताुं उर े े नालीर्त. इनर्तलागा ा पुनरावृत्तीची गो ाुंटी उडी मारण्माचें कौशल्म नकर्तीली आुंगवळणी पड े ें अग ें र्तरी, हलदूुं्मा रित्रक्ावावर इस् ामधमाची पुनघटुना करण्माची अदूरदृष्टी आकाुंक्षा अखेर त्मा धमाची गवु जगिर नाचक्की केल्मानशवाम रलाणार नाली, अगा इर्ारा देणे प्राप्त आले. अत्माचारा्मा मागाने धमुप्रचार करूुं पलाणाऱ्मा माथेनफरू इस् ाम-ििाुंनी आपण २० व्मा शर्तकाुंर्त आलों, ले नवगरुन चा णार नालीं. कोठें र्ती अकबर बादशालाची गवुगुंग्रालक व गवपुाचक धमुप्रवृनत्त आनण अल्लालो अकबर्मा आरोळ्मा मारणाऱ्मा माथेनफरू मुग मानाुंची कोठें ली अत्माचारी वृनत्त! बलुर्त नदवग माज ेल्मा उदुंड म् ें ्छ दुजुनाु्ं मा बुंडावर, छानर्तठोक प्रनर्तकारा्मा बरोबरीनेंच पनर्तर्तपरावरु्तनाचा नबनर्तोड र्तोडगा गणगणींर्त निरकावनू, इस् ामधमाचा वमात्र अवमान न करर्ताुं, हलदूुंचा ोकगुंग्रल करणारे कोठें रे्त पुण्मश्लोक नशवाजीमलाराज आनण मलाराष्ट्राुंर्त नक्रस्र्ती बायाुंनी घार्त े ा धुमाकुळ उघड्ा डोळ्माुंनी पलाणारे कोंठे ले नशवानुमामी नामदु मराठे! हलदु आनण मुग मान मा दोन गमाजाुंचें राष्ट्रीमदैव ककाच नबकट पनरस्स्थर्ती्मा अधणाुंर्त उकडर्त आले. दोघाु्ं मानल उरावर ककनजनगी पारर्तुंत्र्माुंचा वरवुंटा अिेदिावाने गबगारखा नफरर्त आले, अशा वळेीं आम्माच लाडारिा्मा–परुंरु्त धमांर्तरा्मा क्षुल्लक गबबीवर गवुच बाबर्तीर्त परकी बन ेल्मा–हलदी मुग मानाुंनी गरदार करर्तारहगग माुंची स्पष्टोिी ध्मानाुंर्त ठेवल्माग बरी! काुंली नदवगाुंपूवी रावळहपडी ा जालीर िार्ण करर्ताुंना गरदार गालेब म्लणा े, “मुग मान हलदुओुंकों कष्ट पलुचानेका खमा नद गे ननका दे. वल लर जगल को मु र्तान नलीं बना गकर्ता.और मनद मुग मानोंका इरादा वास्र्तवमें हलदुओुंके गाथ नकगी र्तरलकी जबरदस्र्ती करनेका लो र्तो ३२ ाख नगक्ख हलदुओकेन मे नगर कटानेको रै्तमार लै. जबर्तक नगक्ख मोजूद लैं मुग मान लरनगज हलदूओुंपर लाथ नली उठा गकें गे. मुग मान मल िाव ि ूजाम की मुस्र्तफा कमा पाशा मा नकगी अन्म मुग मान शिीके द्वारा व े नफर िारर्तवर्पुर अपना अनधकार जमा गकें गे. नगक्खोके लोरे्त मुग मानोका मल ख्मा करना िी फजू लै की कोई दूगरी शनि बालरगे आकार हलदूओुंको कुच गकें गी. लम नजग र्तरल हलदूओुंपर अत्माचार लोरे्त न देख गकें गे, उगी र्तरल मुग मानोपर िी अत्माचार न लोने देमेंगे “हलदु व मुग मान

अनुक्रमणिका

बाुंधवाुंनी स्वाथी चळवळ्माु्ं मा नादीं ागनू लार्तघाईचे प्रगुंग आण ेच, र्तर त्माुंर्त दोघाुंचाली अधुःपार्त आले, लें कोणी गाुंनगर्त ेंच पानलजे अगें नालीं. ननदान मलाराष्ट्राुंर्त अगे प्रगुंग मेर्ती अशी आमची मनोदेवर्ता आम्लाुं ा गाुंगर्त नालीं. मलाराष्ट्रीम मुग मान गमाज अझनू आपल्मा मूळ्मा हलदूगुंस्कृर्ती ा पारखा झा े ा नालीं. मात्र पूवुजाुंवर झा ेल्मा बळजबरी्मा धमांर्तरामुळे आज त्मा्मा हृदमाुंर्त गुंस्कृर्तीचा घनघोर गुंग्राम माजून रानल े ा आले. रिाची व गुंस्कृर्तीची पवा राखावी र्तर निन्न धमांचें बाह्ाुंग आड मेर्तें; आनण बाह्ाुंगाची पवा करावी, र्तर हृदमाुंर्त बुंडाळी माजरे्त! अशा पनरस्स्थर्तींर्तनल उत्तर हलदुस्थानाुंर्त ा इस् ामी माथेनफरूपणा मदाकदानचत् दुदैवानें मलाराष्ट्राुंर्त प्रादुिूरु्त झा ाच, र्तर मात्र अगें खात्रीनें गाुंगर्ताुं मेई , कीं ननष्ट्कारण प्रनर्तकाराची नठणगी पडून मलाराष्ट्राचें म बार हकवा मु र्तान लोण्मापूवीच नशवाजीचा मराठा ननकराचा थैमान कराम ा मुळींच गोडणार नालीं. मराठ्याुंची गनलष्ट्णुर्ता वाटे रे्तव्लाुं स्थानभ्ष्ट व नववकेभ्ष्ट लोण्माइर्तकी कमकुवर्त नग ी, र्तरी म बारी अत्माचार उघड्ा डोळ्माुंनी पलार्त स्वस्थ बगण्माइर्तकें त्मा्मा रिाुंर्त ें नशवरे्तज आजच भ्ष्ट हकवा पनर्तर्त खाग झा े ें नालीं. लें कक दुष्ट स्वप्न आले. ली कक आत्मघार्तकी कल्पना आले. आनण हलदुमुग मानाु्ं मा दुदैवानें इर्तका अनर्तप्रगुंग मेऊन निड ाच, र्तर त्माचा पनरणाम दोघाु्ं माली पारर्तुंत्र्मा्मा शृुंखळा प्राणाुंनर्तक घट्ट बगण्माुंर्तच लोई , लें गवांनीं ध्मानाुंर्त ठेवावें. हलदूुंचा ननुःपार्त केल्मानें हलदुधमु व हलदु गुंस्कृनर्त ठार मरणार नाली, अशी इनर्तलागाची ग्वाली आले. हलदूुंची कत्त करून मुग मानाुंचा राष्ट्रोदम व िाग्मोदम लोई , ली अटकळ नर्तर्तकीच मखुूपणाची अर्तकव त्माज्म आले. हलदु आनण मुग मान ले हलदुस्थानरूपी नवराटपरुूर्ाचे उजव ेडाव ेलार्त आलेर्त. ले दोन अवमव बाह्र्तुः जरी निन्न नदगर्त अग े, र्तरी त्माु्ं मा दैवाचें बरेंवाईट गाुंधे ककाच धडा ा नचकट े े आलेर्त, लें हलदूप्रमाणे मुग मानाुंनींनल क्षार्त घ्माव.े नख ाफर्ती्मा मृगजळानें राजकीम गत्ताप्राप्तीचा मोक्ष नमळवूुं पलाणाऱ्मा आम्मा हलदी मुग मानिाईुंनीं आपल्मा मनोवृत्तीची मुगुंडी अत्माचाराकडे क ुं डू देण्मापूवी ननदान मोग बादशालीचा इनर्तलाग र्तरी नीट वाचावा. मोग बादशाली म्लणजे हलदूुंना नेस्र्तनाबूद करणारी इस् ामशाली, अगा पुष्ट्कळ मूखांचा गमज आले. कखाद दुगरा नागीरशला हकवा औरुंगझेब म्लणजे काुंलीं मोग बादशाली नव्ले. हलदु आनण मुग मानाुंर्त े धार्ममक मर्तिेद नालींगे करून दोनली धमांर्ती शुद्ध र्तत्त्वगलस्मावर त्माुंची ककी करण्माचे अनेक मशस्वी मत्न खुद्द मुग माुंनी गत्ताधाऱ्माुंनी वळेोंवळेीं के े ें आलेर्त. बुंगा चा गुिेदार लुगेनशला (१४५२ रे्त १४७८) मानें मा नदशनेे के े ी कामनगरी नवचार करण्मागारखी आले. हलदु र्तत्त्वज्ञानाची त्मा्मावर कवढी छाप पड ी कीं त्मानें मा धर बगु नाुंवा्मा शास्त्र्माकडून मलािारर्ताचें व िागवर्ताचें बुंगा ींर्त िार्ाुंर्तर करनव ें . इर्तकें च नव्ले र्तर हलदूुं्मा गत्मनारामणा्मा धर्तीवर त्मानें गत्मपीरा्मा पूजेचा कक नवीनच प्रघार्त गुरू के ा. अस्ग मुग मानी गुंस्कृर्तीचा कोरडा नदमाख नमरनवणाऱ्माुंना इनर्तलाग अगें लटकून गाुंगर्त आले कीं नदल्ली्मा र्तिावर बग ेल्मा १२ बादशलाुंपैकी ६ बादशला हलदु मार्ताु्ं मा उदरीं जन्म े े लोरे्त, आनण मा हलदु राजमार्ता आपल्मा हलदुधमाचे आचार खाग व्मवस्थेनें प्रत्मक्ष नदल्ली्मा राजवाड्ाुंर्त आमरणान्र्त आचरीर्त लोत्मा. ‘नदने इ ाली’ ची कल्पना प्रत्मक्ष आचारनवचाराुंर्त उमटनवणाऱ्मा मलात्मा अकबराचा नामघोर् करणाऱ्मा अत्माचारी मुग मानाुंना, आपण आपल्मा आडदाुंड पाशवी वरु्तनानें त्मा थोर अकबराचा कगा अवमान करीर्त आलोर्त, माची कोणी कल्पना करून देई र्तर बरें लोई . गाराुंश, हलदु-मुग मान िेद ला कृनत्रम आले, र्त वारी्मा जोरावर अगुंख्म हलदु बाटवनू मुग मान के े र्तरी अखेरीग इस् ाम गुंस्कृर्तीच हलदु गुंस्कृर्तीनें पचनी पाड ी आनण मा दोननल गमाजाुंनी अन्मोन्माव ुं बनानें हलदुस्थानागाठीं झगडल्माग त्माुंर्त दोघाुंचेंनल कल्माण आले, इत्मानद अनेक नवचार मोग बादशाली्मा इनर्तलागाुंर्त ज्मा ा नदगणार नालींर्त, त्मा ा कगल्मार्तरी स्वाथांची काुंवीळ झा ी आले, अगें ठाम गमजावें.

अनुक्रमणिका

हलदु मुग मानाुंचे राजकीम व गामानजक बाबर्तींर्त ऐक्म झा ेंच पानलजे. मा ऐक्मानशवाम स्वदेशाुंर्तल्मा स्वदेशाुंर्त दोघाुंचानल र्तरणोपाम नाली. दोघेनल इुंग्रजी गते्तचे गु ाम आलेर्त. गु ामाुंर्त नजर्तकी ाथाळी िागरे्त नर्तर्तकी नेत्माु्ं मा पर्थमावरच पडर्त अगरे्त. राजकीम व गामानजक ऐक्मागाठी हलदुुं्मा धार्ममक स्वार्तुंत्र्माचा बळी घेर्त ाच पानलजे अगें कोणत्मा फर्तव्माुंर्त, खुर्तब्माुंर्त हकवा कुराणाुंर्त न नल ें आलें?मुग मानाुंना नजर्तका स्वधमाचा अनिमान आले, नर्तर्तकाच नलन्दूनानल आले. हलन्दुस्थान्मा स्वराज्मनवर्मक चळवळीर्त नलन्दूुं्मा जानव्माचा मुग मानाु्ं मा गळ्मा ा फाग बगल्माचें ऐनकवाुंर्त नालीं. उ टपक्षी र्ताबुर्तागारखे मुग मानी उत्गव गाजरे करण्माुंर्त मुग मानाुंपेक्षाुं नलन्दूुंचीच चढाओढ जास्र्त अगरे्त. रे्तव्लाुं धार्ममक स्वार्तुंत्र्म वगळून राजकीम पुनघुटने्मा कामार्त मुग मानाुंना नलन्दूुंशी गलकाम ुकरण्मापुरर्ती ककीची िावना नगे , र्तर त्मा आत्मघार्तकी िावनेंर्त शुद्ध अरेरावीपेक्षाुं दुगरें कालीं नालीं अगेंच म्लट े पानलजे. उत्तर नलन्दुस्थानार्त स्वामी श्रद्धानुंद माुंनी पर्तीर्तपरावरु्तनाची दाुंडगी चळवळ गुरू केल्मामुळे, ला धार्ममक स्वार्तुंत्र्माचा प्रश्न नवशरे् पुढें आ ा आले. इस् ामधमु ला नमशनरी धमु आले, ले प्रनगद्धच आले. परुंरु्त नलन्दु धमु ला नमशनरी धमु नाली, हकवा पूवी र्तगा नव्लर्ता, लें मा शुद्धीकामा्मा आके्षपकाुंना कोणी गाुंनगर्त े?नलन्दुधमु ला नमशनरी धमु नव्लर्ता, अगेंनल गृनलर्त धर ें र्तरी धमुस्वार्तुंत्र्मा्मा दृष्टीनें त्मा ा नमशनरी धमु बननवण्मा ा कोणाची का म्लणून लरकर्त अगावी? खरें पानल ें र्तर बळजबरी्मा बाटवाबाटवीमुळे आनण निक्षकुशाली्मा ममर्त धमंमारं्तडाु्ं मा मूखुपणामुळें धड ना मुग मान धड ना नलन्दु अशा गुंस्कृर्ती्मा गुंग्रामाुंर्त पड ेल्मा न हलदुनमुवनाुंना त्माु्ं मा पे्रमा्मा नलन्दु धमार्त स्वामी श्रद्धानन्द घेर्त आलेर्त, मामुळे अस्ग मुग मानाु्ं मा अस्ग धार्ममक िावना काुं व कशा दुखनवल्मा जार्तार्त लें कक नख ाफर्ती्मा कोड्ाइर्तकें च कोडे आले. परुंरु्त मा कोड्ा ा आपल्मा रड्ा ओरड्ाची गाथ देण्मागाठी कालीं गाुंधीिि नलन्दू पढुें मावरे्त, ली मोठ्या आश्चमाची गोष्ट आले. गाुंधीनी हलदुमुग मान–ककी्मा नपट ेल्मा डाुंगोऱ्माु्ं मा र्तपशी ाचा नवचार के ा, र्तर गाुंधीििाुंचें हकचाळणें गैरवाजवी नालीं; आनण मलात्मा

हिंदु धमाचें णदव्य दमानन्द गरस्वनर्त माु्ं मा पनर्तर्तपरावरु्तननवर्मक मलत्त्वाकाुंके्षचा नवचार केल्माग त्माुंचे गचे्च शागीदु स्वामी श्रद्धानुंद हलदुशुद्धीगिे्मा नवद्यमानें मोठ्या वणनुीम धडाडीनें करीर्त अग े ी कामनगरी मुळींच गैरनशस्र्त नालीं अगें प्रत्मेक नववकेी हलदुमुग माना ा कबू करणें प्राप्त आलें. स्वामी श्रद्धानुंद धार्ममक के्षत्रापुरर्ता गुंस्कृर्तीचा गुंग्राम नलन्दुस्थानाुंरू्तन नष्ट करण्माचा नचरस्मरणीम प्रमत्न करीर्त आलेर्त. आत्म्मा्मा आवडीचा नवर्म रे्त आत्म्मा ा देर्त आलेर्त. िाडोत्री धमुबुंधनाुंनी गुदमर ेल्मा गुंस्कृर्तीची मान रे्त मोकळी करीर्त आलेर्त. आनण स्वामी दमानुंदाचे अपूणकुामु अत्मुंर्त ननुःस्वाथुबदु्धीनें पुढे चा वनू मा प्राचीन आमजुननी्मा आमुगुंस्कृर्तीची अबु्र रे्त गुंरक्षण करीर्त आलेर्त. श्रीकृष्ट्ण िगवुंर्ताचा ला नलन्दु ोकगुंग्रल मशस्वी लोवो!

अनुक्रमणिका

प्रबोधनकार ठाकरे समग्र वाङ मय

खंड चौथा

हिंदुर्नाचंा ऱ्िंास आणि अधःपात

अनुक्रमणिका

णिंन्दु र्नाचंा ऱ्िंास आणि अधःपात.

बॅनरस्टर कग. गी. मूकजी कृर्त THE DECLINE & FALL

OF THE HINDOOS.

नामक इुंगे्रजी ग्रुंथाचा मराठी अनुवाद.

–अनुवादक, मुद्रक व प्रकाशक– केशव सीताराम ठाकरे.

प्रबोधन मुद्रणा म, ३४५ गदानशव पेठ, पुणें शलर.

हकमत एक रुपया.

अनुक्रमणिका

लें पुस्र्तक श्रीमुर्त केशव गीर्ताराम ठाकरे माुंनीं प्रबोधन मुद्रणा म, ३४५ गदानशव पेठ, पुणें शलर मेथे. छापून प्रनगद्ध के ें . मा मराठी अनुवादाचें व त्मावरून इर्तर देशी िार्ाुंर्त िार्ाुंर्तरें करण्माचे गवु लक्क श्री. ठाकरे माु्ं मा स्वाधीन आलेर्त.

पुस्तकें मागणवण्याचा पत्ता व्मवस्थापक, प्रबोधन कचेरी, ३४५ गदानशव पेठ,

पुणें शलर.

अनुक्रमणिका

गं्रथ–पणरचय. मराठी पेलरावाुंर्त मऱ्लाठ्याु्ं मा लार्तीं पडणारा ला ननबुंध प्रथम इुंगे्रजी िार्ेंर्त क कत्त्मा्मा इुंनडमन रॅशनॅन स्स्टक गोगामटी्मा गिेंर्त र्तारीख ७ गप्टेंबर १९१९ रोजीं ेखक श्रीमुर्त कग. गी. मूकरजी, बार-ॲट- . मानीं वाच ा. गोगामटी्मा मानगक बु ेटीन्मा नवुंबर १९१९ ्मा अुंकाुंर्त र्तो छापून प्रनगद्ध झा ा. माुंर्ती नवचाराुंचा नवद्वज्जनाुंर्त कवढा गौरव झा ा कीं, क कत्त्मा्मा इुंनडमन डे ी न्मूज पत्रा्मा गुंपादकाुंनीं ला ननबुंध ५ नवुंबर रे्त १९ नवुंबर पमंर्त आपल्मा दैननका्मा अुंकाुंर्त लप्त्मालप्त्मानें छापून पुनप्रुकानशर्त के ा. त्मामुळें मा ननबुंधा ा इर्तकी नव क्षण मागणी आ ी कीं अखेर इुं. रॅ. गोगामटी ा र्तो पुस्र्तक रूपानें प्रनगद्ध करावा ाग ा. िारर्तमलर्मर् ड.. गर पी. गी. र.म मानीं मा ननबुंधा ा प्रस्र्तावनेचा आशीवाद देऊन, “िरर्तखुंडा्मा पुनरुज्जीवनाचा खाग गुंदेश” अशी त्माची गूत्रबद्ध स्रु्तनर्त केल्मानुंर्तर, प्रस्र्तावने दाख अनधक कोणी काुंलीं न नलण्माचा प्रमत्न करणें म्लणजे “रुंगनवण्मा न न धज ा” मा शके्गनपमरोिी प्रमाणें स्वर्तुःग उपलागास्पद करून घेणेंच लोई . प्रस्रु्तर्त ननबुंधाचें इुंगे्रजी पुस्र्तक ‘नडक ाईन ॲण्ड फ. ऑफ धी हलदूज’ गन १९२० गा ीं माझ्मा वाचनाुंर्त आ ें आनण त्माचा मराठी अनुवाद करण्माची पे्ररणानल त्माच वळेीं मनाुंर्त आ ी. माझे परम नमत्र बॅनरस्टर मूकजी (पाटणा, नबलार) माुंना ला मनोदम कळनवर्ताुंच, त्माुंनी कगल्मानल प्रकार्मा अटी न घा र्ताुं मराठी अनुवादाची शुद्ध उदार िावनेनें आनण राष्ट्रानिमानानें परवानगी नद ी. िार्ाुंर्तराग गुरुवार्त के ी आनण प्रबोधन पानक्षकाुंरू्तन त्माचे लपे्त छापण्माग १९२१ गा ीं आरुंि के ा. पढुें लें िार्ाुंर्तराचें काम माझें स्वगवुागी स्नेली व प्रबोधनाचे गल-गुंपादक कै. श्रीमुर्त रामचुंद्र वामन ऊफु बापूगालेब नचते्र, बी. क. मानीं गवुस्वीं आपल्माच लार्तीं घेर्त ें . गुदस्र्त गा ीं त्माुंचा अका ीं शोचनीम मृत्मू लोईपमंर्त, लें िार्ाुंर्तर–प्रकाशनाचें कामु लळुुंलळूुं प्रबोधनद्वाराुं लोर्त लोर्तें. गे ीं पाुंच वर् े रेंगाळर्त पड े ें आनण बापूगालेबाु्ं मा ननधनानें मध्मेंच अधुवट रु्तट े ें लें काम ुगुंपूणु र्तडी ा नेण्माची पे्ररणा गेल्मा गपटुंबराुंर्त उद िव ी आनण “शोधन-प्रकाश” नामक स्वर्तुंत्र ग्रुंथा्मा ेखनाचें काम र्तात्पुरर्तें बुंद ठेऊन, मी मा कामाकडें वळ ों. श्रीलरी्मा कृपेनें ला ग्रुंथ पूणु लोऊन, आज आपल्मा गेव ेा गादर रुजूुं लोर्त आले. बॅरीस्टर, मूकरजीनीं वदेपूवु काळापागून र्तों थेट मुग मानाु्ं मा स्वाऱ्माुंपमंर्त िारर्तीम इनर्तलागाची नचनकत्गक छाननी करून, नलन्दु जनाु्ं मा ऱ्लागाची आनण अधुःपार्ताची मीमाुंगा के ी आले. कका ननबुंधा्मा आकुुं नचर्त जागेंर्तच ला गवु मीमाुंगेचा नचत्रपट त्माुंना दाखनवणें िाग पडल्मामुळें , त्माुंची नववचेनपद्धनर्त नवलुंगम ननरीक्षणागारखी झा े ी आले. ‘थोड्ाुंर्त फार–’ नदगावें, अशी त्माुंची धाुंवर्ती ेखनश ैी अगल्मामुळें, वाचकाुंनीं फार गावकाश व मननपूवुक वाचन के ें र्तरच त्माुंना ‘गूत्राुंर्त ें गार’ स्पष्ट पटर्त जाई . बॅरीस्टर मूकरजी ले उच्च जार्तीम ब्राम्लणच अगल्मामुळें, निक्षुकशालीची त्मानीं के े ी ननदुम छाननी वाचून, त्माु्ं मावर ब्राम्लणदे्वर्ाचा आरोप करर्ताुंना, इरगा ब्रम्लमुखोत्पन्नाुंना र्तोंड नग ें , र्तरी ाज वाटे , अगा म ा िरुंगा आले. बॅरीस्टर मूकरजी ले िावनावश ेखक नालींर्त. त्माु्ं मा नवधानाुंचा आनण नचनकत्गेचा गवु आवशे इनर्तलागनगद्ध िरिक्कम पुराव्माुंवरच नवशरे् अगल्मामुळें, त्माु्ं मा नगद्धाुंर्ताुंकडे आनण शुद्ध राष्ट्रानिमानानें के ेल्मा अनेकनवध गूचनाुंकडे नववकेी व नवचारी हलदुजनाुंचें आदरपूवुक क्ष वधे ें

अनुक्रमणिका

जाणे अगत्माचें आले. नलन्दु जनाु्ं मा गामानजक आत्मप्रबोधना्मा के्षत्राुंर्त काम करणाऱ्मा गमाजगुधारकाुंनानल आपाप ी कामाची नदशा ठरनवण्मा्मा कामीं अनेक उपमुि गूचनाचें िाुंडार मा ग्रुंथा्मा अध्ममनानें आज खु ें लोर्त आले. हलदुगमाजा्मा काळजा ा झोंब ेल्मा निक्षुकशाली ब्राम्लणाु्ं मा मुदाड स्विाव-प्रवृत्तीचीं मा ग्रुंथाुंर्त नद े ीं इनर्तलागप्रनगद्ध नचत्रें अत्मुंर्त मननीम आलेर्त. हलदुजनाु्ं मा आत्मोद्धारा्मा प्रत्मेक गुधारक चळवळी ा जमीनदोस्र्त करण्मा्मा कामीं निक्षकुशाली कधीं नमर्तें, कधीं वाुंकर्तें, र्तर कधीं जुळर्तें घेऊन, जरा थोडी गुंनध गाुंपडर्ताुंच, ककदम उच खाऊन, कक दाुंर्त पाडल्माचा गूड बनत्तशी ठेचून कगा उगनवरे्त, लेंनल अनेक उदालरणाुंवरून स्पष्ट नदगून मेर्तें. निक्षुकी वचुस्वस्थापनेचीं कारस्थानें पार पाडण्मागाठीं परक्माुंना लार्ताुंशीं धरून, वळेीं त्माुंचे पाम धरून, ब्राम्लणेर्तर स्वदेशबाुंधवाुंना नचरडून टाकण्माचे निक्षुकशालीनें के े े प्रमत्न, रजपूर्त नवरुद्ध बौद्ध, शुंकराचामु नवरुद्ध बौद्ध इत्मानद प्रकरणाुंर्त ननुःगुंनदग्ध पुराव्माननशीं आढळून मेर्तार्त. बौद्धधमा्मा पाडावाची निक्षकुी कारस्थानें चा ूुं मन्वुंर्तराुंर्त नवचारी वाचकाुंना नानानवध नवचाराुंचें ब्रम्लाुंड खु ें करून दाखनवर्ती , माुंर्त म ा मुळींच गुंशम वाटर्त नालीं. नवशरे्र्तुः पृ. १५८ वर, बौद्धाु्ं मा गगेलो पटींरू्तनच आद्यशुंकराचामानीं हलदु गमाजाुंर्त अस्पृश्मर्ता प्रथमच ननमाण के ी, ला इनर्तलाग नवचार करण्मागारखा आले. नकर्तीनल आनण कगानल नवचार के ा र्तरी “जार्तीिेदाचा पुरस्कार करणारी गामानजक के्षत्राुंर्त ी निक्षुकशाली म्लणजे हलदुस्थाना ा जड े ी व्माधी लोम” ला िारर्तमलर्मर् प्रफुल्लचुंद्र र.म माुंचा रोखठोक अनिप्रामच गवुत्र प्रत्ममाग मेर्त आले. अशा स्स्थर्तींर्त मा हलदुिारर्ता्मा आत्मोद्धाराचा माग ु कगा चोखाळावा, लें प्रस्रु्तर्त ग्रुंथा्मा वाचन मनन नननदध्मागानें अनख हलदू िनगनी बाुंधवाुंना नीट कळे , अगा म ा िरुंगा आले. प्रबोधन कचेरी देशबाुंधवाुंचा नम्र गेवक ३४५ गदानशव पेठ, पुणें शलर. केशव सीताराम ठाकरे. र्ता. १ नदगेंबर १९२६.

अनुक्रमणिका

सर पी. सी. रॉय याचंी प्रस्तावना. श्रीमुर्त मुकजी माुंचा ‘नलन्दु जनाुंचा ऱ्लाग व अधुःपार्त, ला प्रबुंध मी वाच ा व र्तो म ा अत्मुंर्त हृदमुंगम वाट ा. अनिनव िारर्ताचा उर्ुःका लोर्त आले. अशा वळेीं िारर्ताचें कल्माण हचर्तणाऱ्मा प्रत्मेक व्मिीनें आपल्मा राष्ट्रीम अवनर्तीचें प्रस्रु्तर्त प्रबुंधाुंर्त के े ें नवचार–पनरपूणु पृथुःकरण अवश्म नवचाराुंर्त घ्मावें, अगें मी ननुःगुंकोच गाुंगर्तों. ला प्रबुंध श्रीमुर्त मुकजी माु्ं मा दीघु पनरश्रमपूवुक के ेल्मा अभमागाचें नवचारपनरप् ुर्त अगें फळ आले. रोगाचीं कारणें जर गमज ीं नालींर्त र्तर रोग कधींनल बरा करर्ताुं मेणार नालीं. लाच ननमम आज्मा राष्ट्रीम अवनर्ती ा गुद्धाुं ागूुं पडर्तो. प्रस्रु्तर्त प्रबुंध म्लणजे भरतखंडाच्या पुनरुज्जीवनाचा खास संदेश आले, अगें माझें ठाम मर्त आले.जानर्तिेदाचा पुरस्कार करणारी गामानजक के्षत्राुंर्त ी णभकु्कशािंी ्िंिरे् णिंन्दुस्थानाला र्डलेली व्याधी लोम.इर्तर अनेक गोष्टीपेक्षाुं मा निक्षुकशालीनेंच आम्मा प्रगर्ती ा कुुं नठर्त करून, राष्ट्रीम िावनाुंची क मछाट के े ी आले. गाराुंश, निक्षुकशाली म्लणजे आम्मा वरु्तमान दुदैवी अधुःपार्ताची खाणच म्लट ी पानलजे. ज्मा र्तोंडानें राजकीम लक्क आनण नब्रनटश नागनरकत्वाचे अनवस््छन्न अनधकार मागण्मागाठीं आम्लीं मोठमोठ्यानें वल्गना करर्तों, त्माच र्तोंडानें अवनर्त देशबान्धवाु्ं मा बुचाडून घेर्त ेल्मा लक्काुंना परर्त देण्मानवर्मीं अथवा त्माु्ं मावरी आपल्मा गते्तचा चाप वमात्र नढ ा करण्मानवर्मीं, आम्ली कधीं कक ब्र र्तरी काढ ा आले काम? वार्तावरणाुंर्त आर्ताुं ोकशालीचे मेघ जमूुं ाग े आलेर्त. गारें वार्तावरण ोकशालीनें दुमदुमूुं ाग ें आले. अशा वळेीं आम्मा अवनर्त देशबान्धवाुंना जर आम्ली लार्त देऊन वर उच णार नालीं, उदार मनानें गामानजक के्षत्राुंर्त मोग्म नठकाणीं त्माुंची स्थापना करणार नालीं, र्तर राजकीम लक्काुंगाठीं ननत्म चा णारा आमचा ल कल्लोळ म्लणजे पोकळ वल्गनाुंचा शुद्ध र्तमाशा लोम, अगें मानण्माग काुंलीं लरकर्त नालीं. श्रीमुर्त मुकजी ले उच्चजार्तीम ब्राम्लण आलेर्त. र्तथानप नलन्दु जनाुंचा ऱ्लाग व अधुःपार्त माु्ं मा कारणाुंची र्तास्त्वक दृष्ट्या नममाुंगा करर्ताुंना त्मानीं आप ी गहृदमर्ता आनण राष्ट्रानिमानाची र्तडफ अत्मुंर्त उत्कटरे्तनें व्मि के े ी आले. माझ्मा गव ुदेशबान्धवाुंनी प्रस्रु्तर्त प्रबुंध अवश्म नवचाराुंर्त घ्मावा, अशी माझी नशफारग आले.

धी मुननवर्मगटी गामन्ग क. ेज. पी. सी. रॉय.

२१ नडगेंबर १९१९.

अनुक्रमणिका

अकालीं तुटलेला तारा.

प. वा. रामचंद्र वामन उफु बापूसािेंब णचते्र, बी, क. [मृत्मू २८ मे १९२६.]

याचं्या णदव्यात््यास अपुि.

अनुक्रमणिका

॥ वन्दे मार्तरम् ॥

णिंन्दु र्नाचंा ऱ्िंास आणि अधःपात.

बॅनरस्टर क. गी. मकूरजी कृर्त

Decline & Fall of the Hindus.

नामक गुप्रनगद्ध इुंग्रजी ग्रुंथाचा मराठी अनुवाद. प्रस्रु्तर्त ननबुंधाचा मथळा वाचर्ताुंच ‘नगबनकृर्त रोमन गाम्राज्माचा ऱ्लाग व अधुःपार्त’ मा मलाग्रुंथाची वाचकाुंना आठवण झाल्मानशवाम रालणार नालीं. लाच मथळा माझ्मा मा ननबुंधा ा मी काुं घेर्त ा, अशी कोणी पृ्छा के ी र्तर त्मा ा उत्तर लेंच कीं माझा मत्न अल्पमर्तीचा अगून अल्प गामुग्रीवर जरी उिार े ा आले, र्तरी त्माचें धोरण काम अगावें, माची मा मथळ्मामुळें वाचकाुंना स्पष्ट अटकळ व्लावी. लार्तीं घेर्त ेल्मा नवर्मप्रनर्तपादना्मा मागांर्त अनुंर्त अडचणी आलेर्त, माची जाणीव म ा नालीं अगें नव्ले. नवर्माचा व्माप र्तर इर्तका दाुंडगा आले कीं कोणाचीली क्षणिर नर्तरपीट उडाल्मानवना राह्ची नालीं. परुंरु्त रनगक वाचकवृुंद माझें म्लणणें शाुंर्तपणानें, इर्तकें च नव्ले र्तर अत्मुंर्त कळकळीनें ऐकून घेई , अशी म ा खात्री अगल्मामुळेंच, मनाुंर्त आ े े नवचार दडपून टाकण्मापेक्षाुं स्पष्ट बो ून दाखनवण्माचें धैमु म ा मेर्त आले. गुप्रनगद्ध इनर्तलागकार नगबन माचें ग्रुंथकरुृ्तत्व त्मा्मा अगाध बनुद्धगामर्थमाग व ेखनकौशल्माग गाजे शोिेगेंच आले, माुंर्त नर्तळमात्र शुंका नालीं. परुंरु्त नगबन ला रोमन नगल्मामुळें हकवा रोमन गाम्राज्मा्मा अधुःपार्ताशीं त्माचें काुंलींच गुलेरगुर्तक नगल्मामुळें, ला इनर्तलाग आपल्मा ओजस्वी ेखनकौशल्मानें त्मानें जरी अजरामर करून ठेव ा, र्तरी र्तो न लीर्त अगर्ताुं नगबन्मा अुंर्तरात्म्माग आत्मत्वाचा चटका ागण्माचें काुंलींच कारण नव्लर्तें, लें आपण नवगरर्ताुं कामाुं नमे. बो ून चा ून नगबन पड ा उत्तरदेशस्थ मुरनपमन; र्तथानप जात्माच कुशाग्र बदु्धीचा अगल्मामुळें अधुःपर्तन पाव ेल्मा रोमन गाम्राज्माकडेत्माची इनर्तलागनिज्ञ नववचेन दृष्टी वळावी माुंर्त काुंलीं नव नालीं. ऐनर्तलानगक दृष्ट्या ला इनर्तलाग नगबन ा नकर्तीनल जरी नजव्लाळ्माचा वाट ा र्तरी र्तो त्माचा नजव्लाळा कखाद्या रगामनशात्रक्वते्त्मा्मा नजव्लाळ्मागारखाच अगणार; अुंर्तरात्म्मा ा आत्मत्वाचा पीळ पाडणारा नजव्लाळा नव्ले! कखाद्या्मा मु ानें नवर् खाल्लें व त्मा नवर्ाचें पृथक्करण करण्मागाठीं त्मा ा रगामन शाळेंर्त आण ें , अशा स्स्थर्तींर्त र्तें वीर् कोणत्मा प्रकारचें आले, लें गमजावनू घेण्माची रगामनशास्त्र्माची जी नजज्ञागा व नजव्लाळा, र्तोच त्रमस्थपणाचा नजव्लाळा रोमन गाम्राज्माचा इनर्तलाग न नलर्ताुंना नगबन्मा अुंर्तुःकरणाुंर्त लोर्ता; आत्मत्वाचा नजव्लाळा काुंलीं नव्लें! रोम नकर्ती झा ें र्तरी नगबन ा परकीच. माझी नलन्दुस्थानानवर्मीं र्तशी िावना अगणें शक्मच नालीं. िारर्तीम नलन्दुजनरे्तचा आज नकर्तीनल ऱ्लाग व अधुःपार्त झा े ा अग ा, र्तरी नलन्दुस्थान ली माझी प्मारी मारृ्तिमूी आले, मी नर्तचा कक रनलवाशी आले–नागरीक आले, ली माझी िावना जागर्तीज्मोर्त नजवुंर्त अगणारच. अथात् माझी मारृ्तिमूी अधोगर्ती्मा व अवनर्ती्मा दुगंधीनें नागून गड ी आले, अगा कोणी परकीमाुंनी नकर्तीनल नगल्ला के ा र्तरी त्माकडे क्ष देण्माचें म ा काम प्रमोजन?मा परक्माुंचें काम घेर्ताुं?बेटे उद्याुं चुंबगुबाळें खाुंकें र्त मारून खुशा आपल्मा मामदेशा ा गूुं बाल्मा ठोकर्ती ! पण माझ्मा मारृ्तिमूीचा गत्पुत्र म्लणून कोणत्माली अवस्थेंर्त म ा मेथेंच रालणें िाग आले. अशा िावनेनें वणुन के े ी नलन्दुजनाु्ं मा ऱ्लागाची व अधुःपार्ताची कलाणी अथार्तच ननराळ्मा मनोिनूमकें र्त रेखाट ी जाणार, लें गाुंगणें नको. नलन्दु–िारर्त गाऱ्मा जगा्मा गुधारणेची कक नव क्षण शनि आले. नर्तचा पनरणाम इर्तराुंप्रमाणेंच माझ्मा कोयवनध देशबाुंधवावरनल लोर्त

अनुक्रमणिका

आले, मा दृष्टीनें त्मा शिीचा मोग्म गुंदेश काम आले, त्माची व्मानप्त केवढी आले, माुंचा मनुःपूवुक अभमाग करणें म ा अत्मुंर्त आवश्मक आले. ला प्रश्न अगा र्तगा नव्ले, माझ्मा नजव्लाळ्माचा आले. ऱ्लाग पाव ेल्मा व नामशरे् उर ेल्मा रोमन गाम्राज्माबद्द नगबन ा मा िावनेची जाणीव अगणें शक्मच नालीं. आपल्मा परमनप्रम नलन्दुस्थान देशाचें प्राचीन ऐश्वमाचें नचत्र पानल ें र्तर काम नदगर्तें?मुगानुमुगाचा नलन्दुस्थान. गुंर्तमलुंर्ताुंचा नलन्दुस्थान. त्मा्मा प्राचीन धव र्तम चानरत्र्मानें नलमा मा्मा उत्तुुंग धव नगरीशींच स्पधा करावी. वदेोपननर्दाुंची ली जगन्मार्ता. माच मारे्त्मा पे्रमळ हृदमाुंरू्तन गाुंख्म आनण मोग मा आध्मास्त्मक शात्रक्ाु्ं मा दुग्धधारा ननमाण लोऊन, त्माुंचाच पुढें बदु्ध आनण शुंकर मा मलर्ी्मा उत्कृष्ट व उदारर्तम र्तत्वज्ञानाशीं नबनर्तोड नत्रवणेी गुंगम झाल्मामुळें, नीनर्तप्रचुर अशा नबनमो आध्मात्मशात्रक्ाची उत्पनत्त झा ी. मा शात्रक्ाचें स्वरूप र्तरी नकर्ती मुनिनगद्ध, नकर्ती गवुव्मापी आनण नकर्ती अत्मुत्तम! नवश्वा्मा कोड्ाचा ननराग करून नचनकत्गक व गाधक मुमुक्षूुं्मा लार्तीं जन्ममृत्मू् मा गूढ र्तत्वननरगनाची प्रत्मक्ष गुरुनकल्ली देण्माचाअग्रमान पटकनवणारी ली आप ी िारर्तमार्ता. मा पुराणश्रेष्ठ जगन्माउ ी ा माझा प्रणाम अगो. वन्दे मार्तरम्. मनुष्ट्मप्राणी ला काुंलीं ककजार्त ककगारखा गुंस्कृर्त नगर्तो. कोणाची गुंस्कृनर्त नीच, र्तर कोणाची स्वाथी; कोणी जड अगर्तार्त, र्तर कोणी नवर्म ुंपट अगर्तार्त; आनण नकत्मेकाु्ं मा राक्षगी प्रवृत्तीमुळें त्माु्ं माुंर्त आनण पशूुंर्त काुंलीं िेदच नगर्तो. अगल्मा वृत्तीं्मा माणगाुंना काबूुंर्त आणून त्माु्ं मा पाशवी गुंस्काराुंना कधीं चुचकारून र्तर कधीं दपटशा दाखवनू, आस्रे्त आस्रे्त त्माुंना खऱ्मा माणुगकी ा आणून पोलचनवण्माचें कामु मोठें कठीण आले. मा गाठीं आत्मज्ञान, आत्मपनरणनर्त (आत्मगुंस्कृनर्त), स्वाव ुंबन आनण उत्कटर्तम नीनर्तमत्ता मा गुणाुंचा प्रकाश त्मा अगुंस्कृर्त प्राण्माुंर्त मोठ्या कुश रे्तनें पाडावा ागर्तो. ला प्रकाश पाडण्माचें आनण वरी गवु प्रकार्मा अगुंस्कृर्त वृत्तींना पद्धर्तशीर उन्नर्त करण्माचें धाडगी काम ुमशस्वी करून दाखनवण्मा्मा कामीं–नरा ा नारामण स्वरूपाची आत्मप्रर्तीनर्त आणून देण्मा्मा कामीं–जगाुंर्ती गवु राष्ट्राुंपेक्षाुं हलदुस्थानानेंच अखेर गवांवर मार्त के ी आले.इर्तर गवु गोष्टी गोडून नदल्मा, र्तरी ननदान मा बाबर्तींर्त र्तरी आर्ताुंपमंर्त नलन्दुिमूीनें ‘जगद ज्ञानमार्ता’ ली आप ी अनद्वर्तीम आनण अगामान्म श्रेष्ठर्ता अहजक्म कामम रानख ी आले; मग नर्तचा कोणी नकर्तीनल नवपमाग करो! नलन्दुिमूी ली गूढशिीची अनधष्ठात्री आले. मग नर्त्मा मुखावर िनवष्ट्मका दशकु अगें जें गुंिीर नव क्षण लास्म अजूनगुद्धाुं चमकर्त आले, त्माचें कारण काम?त्माचें कारण लेंच कीं कगेनल बरेवाईट प्रगुंग नर्त्मावर मेर्त अग े, र्तरी ‘लेंनल नदवग ननघून जार्ती ’ ला नर्तचा आत्मनवश्वाग अत्मुंर्त प्रखर आले. प्राचीन काळीं लूण शक, जाठ, नगनथअन वगैरे रानटी व कू्रर गुंस्कृर्ती्मा ोकाु्ं मा टोळधाडी हलदुस्थाना ा ुटून फस्र्त करण्माकनरर्ताुं काम थोड्ा थोडक्मा मेऊन कोगळल्मा?परुंरु्त त्मा ोकाुंना गुद्धाुं चुचकारून व माणगाळून त्माु्ं मा रानटी प्रवृत्तीची नाुंगी अनज्जबार्त बोथट करण्मा्मा कामीं कोणा्मा उज्व गुंस्कृर्तीचा पराक्रम मशस्वी ठर ा बरें? नलदुस्थानचीच ुटा ूट करण्माग आ े े ले रानटी ोक अखेर हलदमाउ ी्माच चरणीं ाग े, नर्त ा त्माुंनीं आप ी मार्ता मान ी आनण वैमनिक गुणकमानुगार चारु्तवुण्मा्मा चार िव्म दरवाजानीं हलदुगमाज–गुंघटनेंर्त गमरग लोऊन जाण्माुंर्त त्माुंनीं धन्मर्ता मान ी. म्लणजे ननराळ्मा शब्दाुंर्त स्पष्ट गाुंगामचें र्तर ली परकीम मुंडळी अखेर नलन्दुगमाजाचे प्रत्मक्ष घटकाुंवमव बन े. मात्र मेथें लें नीट क्षाुंर्त ठेनव ें पानलजे कीं त्मावळेीं निक्षुकशाली आर्ताुंप्रमाणें कुस्त्गर्त व वणुनवदे्वर्ी बन े ी नव्लर्ती, जात्मुंधपणा, कुटी पणा, र्ताठरपणा हकवा कूपमुंडूकी गुंकुनचर्तपणा र्तींर्त अझनू घुग ा नव्लर्ता आनण नवद्वर्ता गुंस्कृनर्त व ज्ञान माुंचे फामदे फि आपल्मा नववनक्षर्त जार्ती पुरर्तेंच वुंशपरुंपरागर्त

अनुक्रमणिका

ममानदर्त करण्माची नीच वृनत्तनिक्षुकशालींर्त बोकाळ े ी नव्लर्ती. स्मृर्ती्मा कके्षपार अग ेल्मा अत्मुंर्त प्राचीन काळापागून नलन्दमार्ता जगार्तल्मा गवु ेकराुंना मोठ्या ममरे्तनें लाुंक मारून बो ावीर्त आले व म्लणर्त आले; कीं ‘बाळाुंनो! मा. रु्तम्लीं गवु माझीच ेंकरें आलार्त. नवश्वात्मकै्म िावाचें पे्रम आनण मानवजार्तीची ननरुःनगर्त ननुःस्वाथी गेवा माुंरू्तन ननमाण लोणारें गमाधान आनुंद व शाुंनर्तनमनश्रर्त दुग्धाचें स्र्तनपान, ेकराुंनो, मी रु्तम्लाुं ा करनवरे्त. अिेदिावानें खुशा मा. “आनशमाखुंडस्थ जनरे्त ाच अशा प्रकारचें आव्लालन हलदमारे्तनें के ें अगें नव्ले. नर्तचा गाराच व्मवलार अिेदिावाचा. त्माुंर्त खुंडिेदानद िेद माुंचा वाग गुद्धाुं मावमाचा नालीं. आनशमाखुंडाप्रमाणें ग्रीग व इनजप्त मेथी जनरे्त ा नलन्दमारे्तनें ज्ञान धमु व गुंस्कृनर्त माचें उदार मनानें घ्मा घ्मा म्लणनू दान के े ें आले. हलदुस्थानाुंर्त लार्तमागावर नवण े ीं गुर्ताची व रेशमाची कापडें, नाना र्तऱ्ले्मा क ाकुश रे्त्मा वस्रु्त, माुंवर बादशाली रोम अथेन्ग अ ेक्झाुंनड्रमा व आनशमाखुंडस्थ इर्तर अनेक मोठमोठ्या देशाुंची मारे धूम उडी पडर्त अगे. िरू्तकाळीं हलदुस्थान म्लणजे दुधाचे व मधाचे पाट वलार्त अग े ी गुवणुिनूम लोर्ती. (मा देशाुंर्त गव ुप्रकारची गुंपनत्त व गमृनद्ध नवपु लोर्ती.) हलदुस्थानरूपी नुंदनवनाचा आस्वाद फि नलन्दूच घेर्त लोरे्त अगें नव्ले, र्तर वाटे त्मा परदेशस्थ चलात्मा ा व रनगका ा गुद्धाुं मा नुंदनवनाचे दरवाजे खु े अगर्त. हलदुस्थानानें गाऱ्मा जगाचें क्ष आपल्माकडे वधूेन घेर्त े ें लोर्तें. त्मा्मा स्वगरुु्तल्म ऐश्वमा्मा कीर्मर्तदुुंदुिीचा दणदणाट आनशमाखुंडा्मा उुंच उुंच पवुर्ताुंवरून व मदैानाुंवरून रोंरावर्त थेट पानश्चमात्म मुरप्मा ओगरीवर जाऊन धडक ा. त्मा दणदणाटाचा प्रनर्तध्वनन, हलदुस्थानावर ऱ्लागाचा िमुंकर पगडा पडल्मानुंर्तर बऱ्माच काळानें, नदल्ली्मा मोंग बादशाली्मा ऐश्वमांर्त पनुश्च व्मि झा ा. माचें प्रत्मुंर्तर पलाणाराुंना नदवाण-इ-खाग मा बादशाली इमारर्ती्मा हिर्तीवर “पृर्थवीवर जर स्वग ुअगे र्तर र्तो मेथें आले, मेथें आले, मेथेंच आले” अशी रत्नजनडर्त अक्षराुंनीं न ली े ी गाक्ष आज घटके ानल पलावमाग नमळे . आपल्मा थोर मारृ्तिमूी्मा मा हृदमुंगम उत्कृष्ट नचत्रा्मा जोडीनें, त्माची हृदमनवदारक ननुःकृष्ट अशी दुगरीनल बाजू म ा आपल्मापुढें माुंड ी पानलजे. हलदमारे्त्मा पामाुंपाशीं घोंटाळणाऱ्मा नर्त्मा मु ाुंची स्स्थनर्त आज काम आले?कोणा्मा र्तोंडावर रे्तज नालीं, क्षणोक्षणीं मरणा्मा िीर्तीनें गाुंगर े े, दानरद्रामुळें पाठपोट कक झा े े, नानानवध दुुःखाुंनीं लोरपळ े े, ि त्माच फुं दाुंर्त िडक े े, अशी आज्मा हलदूुंची स्स्थनर्त आले. गाऱ्मा गुंस्कृर्त जगा्मा दृष्टी ा नलन्दू ला कक नर्तटकाऱ्माचा नवर्म लोऊन बग ा आले. कोणी त्माुंना लोंडग म्लणर्तो, कोणी इन्डोग म्लणर्तो, कोणी जेन्टु म्लणर्तो (जन्रु्त हकवा लैदोग अगे अजून म्लणूुं ाग े नालींर्त लेंनशीब!) माझी अशी खात्री आले कीं (गध्माप्रमाणेंच जर हलदुजन आप े लार्त पाम पोटाशीं आवळून स्वस्थ बगर्ती र्तर) अग े वाक्प्रचार जगाुंर्तल्मा गुधार ेल्मा राष्ट्राु्ं मा शब्दकोशाुंरू्तन आनण ज्ञानकोशाुंरू्तन नबनधोक प्रगट लोर्ती आनण त्माुंना खा ्मा गारखे काुंलीं र्तरी नव क्षण अथु देण्माुंर्त मेर्ती :– नलन्दू म्लणजे कोण?

(१) नलन्दुस्थानाुंर्त गाुंपडणारी नद्वपादाुंची कक जार्त. (२) हलन्दुस्थानाुंर्त गाुंपडणारी श्ववृत्तीची (अगदींच कुत्रा नव्ले,) बेवकूब अशा दोन र्तुंगड्ा

अग ेल्मा बावळटाुंची जार्त. (३) कक प्रकारचा हलदुस्थानी राक्षग. ली कक रानवट माणगाुंची पैदाग आले. त्माुंना

ाज ज्जा, मानापमान, गदाचरण आनण स्वार्तुंत्र्म माुंचें वारें गुद्धाुं ाग े ें नगर्तें.

अनुक्रमणिका

(४) अल्पवमाुंर्तच मारृ्तपद िोगणाऱ्मा नत्रक्माचें पोटी जन्मा ा आ े ी नैनर्तक दुबळ्माुंची कक जार्त. ली फि हलदुस्थानाुंर्तच गाुंपडरे्त.

(५) रानवट हलदु गुंस्कृर्ती्मा नैनर्तक र्ुंढाुंची कक जार्त. अशा प्रकारची घाणेरडी मानलर्ती गवु गुंस्कृर्त राष्ट्राुंनीं कक मर्तानें जर जगिर पुकार ी र्तर त्माु्ं मा ककवट ेल्मा क माु्ं मा फटकाऱ्मानें गवु हलदु जनाुंना वरु्तमान मुरनपमन गुंस्कृर्ती्मा के्षत्राबालेर गचाुंडी नमळण्माग अवकाश का आले?दुदैवानें खरोखरच अशी स्स्थनर्त आ ी र्तर आम्लाुं ा नशक्षणाकनरर्ताुं, व्मापारधुंद्याकनरर्ताुं हकवा चनैीकनरर्ताुं, जेव्लाुं जेव्लाुं पाश्चात्म देशाुंर्त जाण्माचा प्रगुंग मेई , रे्तव्लाुं रे्तव्लाुं नर्तकडचे गारे ोक आम्माकडे बोट दाखवनू ‘पला गचाळ हलदु आ े’ अगें म्लणू ागर्ती . हलदू गचाळ अुं?अवनर्त नलन्दु?गाऱ्मा गुंस्कृर्त जगाचा लाच शरेा जर आम्मा कपाळीं पडावमाचा अगे र्तर जगाुंर्तल्मा कोणत्मा लाम नपन कोडमध्में मा पेक्षाुं अनधक ज ा नशके्षचा प्रकार गाुंपडणें शक्म आले?मा नठकाणीं आपण लें क्षाुंर्त ठेव ें पानलजे कीं प्राचीन ग्रीक, कट्रुस्कन्ग, रोमन्ग, त्माचप्रमाणें नावे स्वीडन डेन्माकु देशाुंर्त रालणारे जमुन गुंस्कृर्तीचे ोक आनण मलामुद्धपूवुकाळीं जमुन गाम्राज्माचा बराच मोठा िाग व्मापणारे जमुन ोक, ज्मा मूळनलन्दू–आमु (Indo-Aryan)मानव वुंशापागून आपल्मा उत्पत्तीचा लक्क गाुंगर्तार्त, त्माच उगमापागून आम्ला नलन्दूुंचानल जन्म झा े ा आले. नलन्दुगमाज लें कक राष्ट्र आले, कक मोठा नवस्र्तीणु मानवगमूल आले, आनण त्माची कक नवनशष्ट पनरणर्त गुंस्कृर्तीनल आले. अशा राष्ट्राचा गमुंजग जगा्मा न्माममुंनदराुंर्त अपमान व्लावा, त्माची मानखुंडना व्लावी, त्मा ा रु्तगडेपणानें वागनवण्माुंर्त मावें, न्मामा्मा घणा्मा ककाच ठोकरीनें ककजार्त गवु नलन्दूुंना नशध्द्याु्ं मा, नरमाुंगिक्षकाु्ं मा आनण रानटी ोकाु्ं मा पुंिी ा बगण्माग झुगारून देण्माुंर्त मावें आनण त्माु्ं मा शी ाुंवरली डाुंबर फाुंगण्माुंर्त मावी; अन्मामाची केवढी ली परमावनध! राष्ट्रीम अवननर्त व राष्ट्रीम अपमाना्मा मा दुुःगल प्रगुंगीं, नलन्दुस्थान देश लीच आप ी जन्मिमूी–लीच आप ी थोंर मार्ता–ली िावना जागरृ्त अगणाऱ्मा गवु नलन्दु मुग मान नक्रस्र्ती पारशी जैन बौद्ध शीख जनाुंनीं मा गोष्टीचा ककमर्तानें नवचार के ा पानलजे. आम्मा हकवा आम्मा पूज्म नपर्तराु्ं मा लारू्तन काम अशीं पार्तकें घड ीं कीं ज्मा मुळें आम्मा शी ावर ली नामोशी फें कण्माुंर्त मेर्त आले; माचा गवांनीं नीट काळजीपूवुक नवचार के ा पानलजे. बाुंधवलो, ककाच मारृ्तदेवरे्त्मा गत्पुत्रानों, नलन्दु आनण मुग मान, नक्रस्र्ती आनण पारशी, जैन आनण बौद्ध अथवा शीख, अगे रु्तमचे ननरननराळे पुंथिेद, मर्तिेद, धार्ममक आचार-नवचार–िेद, गामानजक रूढीिेद नकर्तीनल अग े, र्तरी मा िेदाुंना गप्तगमुद्रप ीकड्मा त्मा िव्म आनण नवस्र्तीणु जगाुंर्त कवडीचीनल हकमर्त नालीं. रे्तथें धार्ममक आनण आनुवुंनशक िेदािेदाुंचें शुद्ध देशीम राष्ट्रीमत्वाुंर्त (Territorial Nationality)आमू ाग्र पमुवगान लोर्त अगर्तें, लें क्षाुंर्त ठेवा. त्मा नवस्र्तीणु जगाुंर्त नलन्दु काम अथवा नलन्दी (इुंनडअन) काम, दोनली शब्दाुंची हकमर्त गारखीच (कवडीमो ) आले; आनण नलन्दुनवरुद्ध ज्मा बनलष्ट्काराची र्तमारी चा े ी आले, र्तो अम ाुंर्त आ ा कीं मा दोन शब्दाुंऐवजी नर्तर्तकाच हनद्य अगा दुगरा शब्द इुंनडअन डोनमगाइ (नलन्दुस्थानाुंर्त माणगाळ े ा) ला उपमोगाुंर्त आण ा जाई . मावर कोणी अशी पळवाट गुचनवर्ती कीं मुग मान, नक्रश्चन, पाशी इ. मुंडळी र्तरी ननदान मा बनलष्ट्कारा्मा रामरगाड्ाुंरू्तन ननगटर्ती . गोष्ट गोडून द्या. मा रामगाड्ाुंर्त त्माुंचीगुद्धाुं हलदुमुग मान, नलन्दुनक्रस्र्ती, नलन्दुपारशी मा गुंजे्ञनें चटणी झाल्मानशवाम रलाणार नालीं; आनण नलन्दूुंना जो राष्ट्रीम अपमान गोगावा ागणार र्तो त्माु्ं मानल कपाळचा चुकणार नालीं. अथांत् जो जो म्लणून हलदुस्थानाुंर्त जन्म े ा अगे , मग र्तो नलन्दु मुग मान नक्रस्र्ती पाशी कोणीनल अगो, त्मानें मा प्रगुंगाचा नीट नवचार करण्माची वळेा मेऊन ठेप ी आले. नवचार! ला नवचारच इर्तका िमुंकर आले कीं त्माचा उच्चार करर्ताुंना आमचे अश्रु नठक्मा

अनुक्रमणिका

नठकाणीं नथजर्तार्त व छार्ती िरून मेरे्त. मा बाबर्तींर्त आम्मा देशी कामदे मण्डळाुंर्त पगार के े ा अथवा खुद्द इुंनपनरम नब्रटीश पा ुमेंटानें जालीर के े ा कखादा ठराव आम्मा उपमोगीं मुळींच पडणार नालीं. बादशलाकडें, अमेनरकन पे्रनगडेंटाकडे हकवा राष्ट्रगुंघा्मा अध्मक्षाकडे अज्मा पाठवनू र्तोंड वेंगाडण्मार्त आम्मा राष्ट्रीम इभ्र्ती ा–जी काुंलीं थोडीबलुर्त इभ्र्त नशल्लक रानल ी अगे नर्त ानल–र्तें गाजेशोिेगें नदगर्त नालीं. पण आर्ता काम उर ें आले?ननका नद ा गे ा. नशक्षानल ठोठाव ी गे ी. मा नशके्षवर अपी करण्माचीनल गध्मा गोम नालीं.उद्याुं परवाुं मात्र मा अपी ाचा पनरणाम घडवनू आणण्माची कक बारीकशी फट आले. आपण गवु नलन्दवागी जर ककजूट झा ों. आम्लाुं ा जगत्बनलष्ट्काराची नशक्षा ठोठावणाऱ्माु्ं मा मनाुंर्त आम्मा गुंमुि करु्तबगारीनें जर आम्ली आदर व नवश्वाग उत्पन्न के ा आनण आम्लीनल रु्तम्मा गारखींच (नवचार–नवकारमम) माणगें आलोंर्त अगें त्माुंना पटवनू नद ें , र्तर त्माुंची गदगनद्ववके बुद्धी जागरृ्त लोऊन मा नशके्षचें पनरमाजुन करी . आश ेा जागा कवढीच! प्रगुंग मेऊुं नमे, आ ा.अथात् गत्म, न्माम आनण लक्क मा गनार्तन गवुव्मापी र्तत्त्वाुंवर पूणु नवश्वाग ठेवनू ननधड्ा छार्तीनें आपण त्मा ा र्तोंड नद ें पानलजे; आनण आपल्मा नप्रम िारर्तमारे्तप्रमाणें ‘मल िी दीन च े जामेंगे’ ला नवश्वाग अढळ रानख ा पानलजे. आपल्मा गुंर्त मुंडळीनीं आपल्मा हृदमाुंवर कक नबनमो उपदेश हबबनव े ा आले.र्तो ला कीं कोणी नकर्तीनल नधुःकार करो, हनदा करो, आपल्मा दुस्मानाची दुस्माननगरी नकर्तीनल करडी अगो, र्तरी आपण आप ा आत्मनवश्वाग नन ेप ठेवनू नुगर्तें स्स्मर्तलास्म करीर्त रलावें. आपण मा जगड्ड् व्माळ नवश्वरचनेचे कक घटकावमव आलों आनण आपण आत्मप्रर्तारणा के ी नालीं र्तर त्मा नवश्वरचने्मा गनार्तन ननममानें आपोआप बऱु्माचें ि ें लोर्त अगर्तें. मा र्तत्त्वावर नवश्वाग ठेवनू आपण खुशा ननधास्र्त रलावें. “लार्ती चा े अपने चा गे; कुत्ता िकूर्त वाुंकु िुुंकवा दे.” परुंरु्त आपल्मा पुढचा प्रगुंग मात्र िमुंकर आले. अशा वळेीं मावर जर काुंलीं र्तोडगा शोधून काढावमाचा अगे र्तर र्तो आत्मननरीक्षणानेंच काढ ा पानलजे. ककजार्त गबुंध राष्ट्रा्मा मानववुंशा्मा शी ावर क ुंक अुं! केवढी ली मानखुंडना! मा मानखुंडनेचें कारण शोधून काढण्मागाठीं व काममचें ननराकरण करण्मागाठीं आपल्मा ा ककाुंर्ताुंर्त आत्मशोधनच के ें पानलजे. आमची नवनशष्ट वुंशगुंस्कृनर्त काम आले, आमचा िरू्तका ीन इनर्तलाग कगा आले आनण आम्मा उत्पत्तीचा उगम कगा झा ा, मा गोष्टींचा आपण नीट नवचार के ा पानलजे. हलदुस्थानाुंर्त मुग मानाुंचा धौशा गुरू लोण्मापूवी गाम्राज्मगते्त्मा काळाुंर्त आम्मा लारू्तन कोणकोणर्तीं बरीं वाईट कृत्में घड ी, आनण त्मावळेीं आम्मा गृलस्थधमाची नीनर्त व त्माचें वळण कोणत्मा धर्तीचें लोर्तें, माचेंनल पृथुःकरण आपणाुंग के ें पानलजे. इर्तकें च नव्ले र्तर, आपल्मा आत्मननरीक्षणाची दृष्टी धमा्मा के्षत्राकडेगुद्धाुं वळनव ी पानलजे, आनण ज्मा वैनदक धमानें नलन्दुस्थान्मा वैिवाचा पारा ककवळे अत्मुच्च नबन्दू ा नेऊन निडनव ा लोर्ता, त्माच धमा्मा ऐवजीं आज प्रचन र्त अग ेल्मा निक्षुकी धमाचा पनरणाम आपणाुंवर कगा काम लोर्त आले, माचीनल नचनकत्गा ननस्पृलपणानें के ी पानलजे. अगें आपण के ें , र्तर माझी खात्री आले कीं आप ा अधुःपार्त व ऱ्लाग काुं झा ा माची कारणें पद्धर्तशीर शोधून काढून त्माुंवर आपल्मा ा उपाम करर्ताुं मेणें शक्म आले. बान्धवलो, म ा माकु अँटनी्माच शब्दाुंर्त आपणाुंपुढें ला नवर्म माुंडावमाचा आले. र्तो म्लणा ा “मी गीझर ा मूठमार्ती द्याम ा आ ों आले, त्माची स्रु्तनर्त करण्माकनरर्ताुं नव्ले. माणगाुंचीं कुकमे त्माु्ं मा मृत्मुनुंर्तरनल नजवुंर्त रालर्तार्त, त्माुंचीं गत्कृत्में मात्र त्माु्ं मा लाडाुंबरोबरच गाड ीं जार्तार्त.” माझी नवर्मप्रनर्तपादनाची श ैी माच प्रवृनत्तबरलुकूम मी ठेवणार आले. आत्मस्रु्तर्ती ा अजीबार्त फाटा देऊन गत्म गोष्टी मी स्पष्ट बो ून दाखनवणार आले. आमचें वरु्तन, स्विाव, रीर्तनरवाज, आमचा ल गजीपणा आनण

अनुक्रमणिका

राष्ट्रीम दृष्ट्या आमचा परस्पर रु्तगडेपणा, माुंचें उद्धाटण मी स्पष्ट स्पष्ट मोकळ्मा मनानें, परुंरु्त हकनचत् झणझणीर्त रीर्तीनें करणार आले. िरू्तका ची गाम्राज्म–गत्ता लार्तची गमावनू आज आम्लाुं ा ली जी निकारडी अवनर्त स्स्थर्ती आ ी आले, नर्तची ग्मानोबाची मेख आम्मा नैनर्तक अधुःपार्ताुंर्त आले, लें नवगरून चा णार नालीं. आमचा िरू्तकाळ मोठा उज्व व नचरस्मरणीम अगा लोर्ता; आम्मा िारर्तमारे्तचा अध्मात्मगौरव वृहद्धगर्त करण्मा्मा कामीं अनेक गुंर्त मलुंर्ताुंनीं व नृपर्तींनीं आपल्मा करु्तबगारीची पराकाष्ठा के ी, मा गवु गोष्टी म ा मान्म आलेर्त. इर्तकें च नव्ले, र्तर त्माु्ं मा आदर व प्रशुंगे्मा बाबर्तींर्त मी कोणागली लार जाणार नालीं. आमचे हनदक म्लणर्तार्त कीं नलन्दुस्थाना ा इनर्तलागच नालीं, हकवा इनर्तलागनवर्मक बुनद्ध कधीं आम्माुंर्त पनरणर्तच झा ा नालीं. पण ली गोष्ट अजीबार्त खोटी आले. उठल्मागुटल्मा आम्मावर अग ा आरोप करणाऱ्मा शलाण्माुंना आमचा इनर्तलाग अभमागण्माइर्तकी प्रवृनत्त नगरे्त हकवा गुंशोधनाची अक्क नल नगरे्त. पुराणाुंची गोष्ट गोडून द्या. रामामण मलािारर्त ली आमचीं राष्ट्रीम मलाकाव्में मूळाुंरू्तन वाुंचण्माची नकर्तीकाुंनीं र्तगदी घेर्त े ी अगर्तें बरें?आम्मा देशाचा इनर्तलाग व िगूो , त्माचप्रमाणें प्रनगद्ध प्रनगद्ध राजघराणीं व ऋर्ीकुळें माु्ं मा वुंशाुंची मानलर्ती पुराणार्त चाुंगल्मा प्रकारें आढळरे्त. अथार्त प्राचीन िारर्ताचा गुंपूणु इनर्तलाग व िगूो पुराण ग्रुंथाुंर्त आले, अगें म्लटल्माग अनर्तशमोनि लोणार नालीं. र्तथानप अजून बराच इनर्तलागाचा िाग उकरून काढावमाचा आले. त्माचे बरेचगे रु्तकडे आम्मा धमुग्रुंथाुंरू्तन व स्मतृ्माुंरू्तन त्माप्रमाणें नचनी नर्तबटेी जपानी ब्रम्ली गामामी आनण हगगा ी अशा अनेक िार्ाु्ं मा ग्रुंथाुंर्त इर्तस्र्तर्तुः पगर े ें आलेर्त. त्माुंचें ककीकरण के ें पानलजे. शोधा म्लणजे नमळे , मा गूत्रानुगार आप े प्रमत्न झा े पानलजेर्त. परुंरु्त मा हनदकाु्ं मा ननष्ट्कारण हनदेमुळें रु्तमचें मामदेशावरी पे्रम नवश्वाग व शोधक वृनत्त माुंचे पाम टपटूुं देण्माचें काुंलींनल प्रमोजन नालीं. आमचे आके्षपक आणखी अगें गाुंगर्तार्त कीं मा देशाुंर्त अनेक मानववुंशाुंचे गमूल रलार्त अगल्मामुळें हलदुस्थान ली नुगर्ती िौगोन क गुंज्ञा आले. मावर माझा त्माुंना जबाब अगा आले कीं, अलो! रु्तम्लीं आुंधळे आलाुंर्त; रु्तमचे डोळेच फुटल्मामुळें िेदाुंर्तच अिेदाचें वैिव रु्तम्लाुं ा कगचें नदगणार?काश्मीरपागून कामोरीनपमंर्त, ज ा ाबादपागून नचर्तागाुंगपमंर्त आनण प ीकडे, कुणीकडेनल पला गवुत्र नलन्दु गुंस्कृर्तीचाच अुंम पगर े ा आले. ली गुंस्कृनर्त गध्माुं जरी अवनर्त स्स्थर्तींर्त आले र्तरी देखी आम्मा अनिमानापुरर्ती ली काुंलीं लान गलान गोष्ट नव्ले आज ा हलदुस्थान आनण नलन्दुत्व लीं दोन्ली गुंक्रमणावस्थेंर्त आलेर्त मध्ममुगाुंर्त त्माु्ं मा आुंगावर वाढ े े पापदेु्र आज खळखळ कोगळून पडण्माग गुरवार्त झा ी आले; आनण आपण स्वर्तुःशीं हकवा आपल्मा मामदेशाशीं जर प्रर्तारणेचें पार्तक करणार नालीं र्तर आत्मशुद्धीचा व आत्मोद्धाराचा उर्ुःका व्लाम ा काुंलीं वळे ागणार नालीं. अज्ञान आनण अुंधश्रद्धा माुंचा गवुत्र अुंधार पगरल्मामुळें ननरननराळ्मा िेदाुंचीं नपशाच्चें आज आपणाुंग िेवडावीर्त आलेर्त. परुंरु्त आपण गवु िारर्तवानगमाुंनीं पे्रमानें व ननस्वाथु बुद्धीनें खाुंद्या ा खाुंदा निडवनू राष्ट्रकामाची गबग के ी, र्तर ज्मा शात्रक्ीम ज्ञानाची व व्मापक दृष्टीची आपण मागपु्रनर्तक्षा करीर्त आलोर्त, त्माुंना बरोबरच घेऊन उगवणाऱ्मा प्रबोधना्मा गूमुप्रकाशामुळें त्मा िरू्ताु्ं मा िरू्तचेष्टा आपोआपच नष्ट लोर्ती . ‘जननी जन्मिनूमश्च स्वगादनप गरीमनग’ ला उज्व ध्मेममुंत्र आम्मा अुंन्र्तुःकरणाुंवर ठगठशीर्त कोर े ा अगर्ताुंनल मारृ्तिमूी्मा पे्रमा्मा बाबर्तींर्त इर्तर राष्ट्राुंनीं आम्मावर वरचढ करावी काम?लें जर खरें अगे , र्तो मुंत्र आम्मा हृदमाुंरू्तन गाफ पुगून गे ा अगे आनण आम्मा मारृ्तिनूमपे्रमाुंर्त खरोखरच

अनुक्रमणिका

जर नवरजण पड ें अगे र्तर मग–र्तर मग काम?–झा ा, गुंपूणु अुंधुःपार्तच झा ा! मा ोकीं मोक्ष र्तर नालींच, पण पर ोकीं गुद्धाुं नालींच नालीं! म ा कक नदवग अगें स्वप्न पड ें कीं म ा कोणी उच ून हलदिमूारे्त्मा माुंडीवर ठेव ें . मी नर्त्माकडे पलार्तों र्तों नर्त ा मूछुना मेर्त अग े ी नदग ी. मी चटकन उठून पे्रमा्मा झटक्मानें नर्त ा पाठुुंगळी मार ी आनण हचर्ताक्राुंर्त स्स्थर्तींर्त दवाखान्माकडे धावर्त गुट ों. रे्तथें बरेच ड.क्टर ोक लोरे्त. माझ्मा आई ा त्माुंनीं काुंलीं उपचार करावा म्लणून मी नर्त ा त्माु्ं मा गमोर टेब ावर लळूच ननजनव े. रे्त काुंलीं उपचार करणार र्तोंच नर्तनें कक दीघु श्वाग गोड ा आनण मी जागा झा ों. आज आपल्मापढुें मी ठेवीर्त अग ेल्मा ह्ा ननबुंधाचें ेखन मी जागा लोर्ताुंच र्तात्काळ लार्तीं घेर्त ें . आपल्मा अधुःपार्तागुंबुंधानें नवचार करर्ताुंना कालीं आध्मास्त्मक नबनमुवुर्त र्तत्वाुंचा आपणाुंग अवश्म नवचार करणें प्राप्त आले. मा र्तत्वाुंचे मी दला नविाग पाड े आलेर्त. रे्त अगे:– (१) ‘जमका अजब र्तडाखा’ जगा कोणाग टाळर्ता मेणें शक्म नालीं. र्तगें कमुन्मामा्मा चरकाुंरू्तनकोणाग ननगटर्ताुं मेणें शक्म नालीं. रु्तमचा दोर् नकर्तीनल क्षलु्लक अगो, त्माबद्द मथार्तर्थम प्रामनश्चर्त द्याम ाकमुन्माम रु्तम्लाुं ा वाटे रे्तथून लुडकून काढी . (२) जगें पेरावें र्तगें उगवर्तें. (३) जगें करावें र्तगें िरावें. (४) राष्ट्राचें जीनवर्त अगो हकवा व्मिीचें जीनवर्त अगो, त्मा ा अचेर्तन अशी स्स्थरावस्था प्राप्त झा ीकीं त्माचा गत्मानाश झाल्मानशवाम रलार्त नालीं. (५) गत्म नीनर्त आनण न्माम नमळून धमु लोर्तो. मा धमावरच मानवी गमाजाचें धारण लोर्त अगर्तें. (६) ढोंगीपणा्मा दुंिोिीचीं गूत्रें अनीनर्तमते्तची फार वळे र्तरफदारी करूुं शकर्त नालींर्त. हकवानीनर्तमते्तचें पाुंघर े ें गोंग मा गूत्राुंना फार वळे झेपर्तनल नालीं. (धमा्मा नाुंवावर रच े ीं दाुंनिक गूत्रेंनीनर्तमते्तचें गमथुन करूुं शकर्त नालींर्त.) (७) धमुपा ना्मा िरर्ती ओलोटीप्रमाणें राष्ट्राुंचें व गाम्राज्माचे अस्र्तोदम लोर्त अगर्तार्त. (८) मा जगाुंर्त के ेल्मा पार्तका्मा प्रामनश्चत्तापागून गव र्तीची गूट नमळनव े े ककनल राज्म, राष्ट्र,जार्त अथवा व्मनि गाुंपडणें मुष्ट्की ीचें आले.

अनुक्रमणिका

(९) काळाचें चक्र लळुलळू नफरर्तें; कोठ्मा नदशनेे वारा मेऊन त्मा ा केव्लाुं कशी गनर्त नमळे त्माचीकोणा ा दाद नगर्तें, परुंरु्त त्माची घरटी ककदाुं नफरूुं ाग ी कीं र्तींर्त गाुंपडे त्माचे मात्र वत्रक्गाळ पीठपडर्तें. (१०) घराचे वागे ककमेकाुंशीं आडव े नर्तडव े वागूुं ाग े कीं त्मा घराचा डो ारा जमीनदोस्र्त झा ाचगमजावें. आर्ताुंपमंर्त नमना ाच घडािर रे्त जळल्मामुळें वाचकाुंना कुं टाळा आ ा अगे . परुंरु्त मूळ नवर्माची इर्तकी प्रस्र्तावना करणें िागच अगल्मामुळें वाचकानीं मा ाुंब चक उपोद्धार्ताबद्द म ा क्षमा करावी. मापढुें लोर्ताुं लोई र्तों मी माझें नवर्मननरूपण ऐनर्तलानगक का क्रमानुगार रेखाटण्माचा ननश्चम के ा आले. कखाद्या वालत्मा झऱ्माचें पाणी जर गढूळ झा ें र्तर खा पागून आपण र्तपाग काढीर्त काढीर्त त्मा्मा उगमाकडे जार्तो. पण प्रस्रु्तर्त्मा बाबर्तींर्त ला नेलमीचा क्रम आपण जराउ ट करूुं आनण ककदमच थेट उगमापाशीं हकवा जेथपमंर्तचा प्रदेश आपल्मा आटोक्माुंर्त आ ा आले रे्तथपमंर्त जाऊन ककुं दर स्स्थर्तीची पालणी करूुं . र्तर मग आर्ताुं प्रथम अगदीं प्राचीन वदेका ाकडे नजर नफरवनू रे्तथें मा गवु परुंपरेचें काुंलीं नवर्बीज गाुंपडर्तें कीं काम, लें ककदाुं नीट पालूुं मा. मा ननबुंधाुंर्ती नवचारगरणीकनरर्ताुं आपण श्री. नटळक माुंनीं आपल्मा Aretic Home in the Vedasमा नवद्वत्ताप्रचुर ग्रुंथाुंर्त प्रनर्तपादल्माप्रमाणें आमांचें मू वगर्तीस्थान उत्तर धु्रवाकडी मुरोपकनशमन हकवा मुरेनशमन िागाकडे लोर्तें अगेंच गनृलर्त धरूुं . त्माचप्रमाणें इ.ग.पू. ७००० वर् ेली त्माुंर्त नद े ी वदेका ममादानल आपण मान्म करूुं . कोणत्मा काुं कारणानें लोईना, पण ली उत्तरधु्रवाकडी आमांची वगालर्त नवस्कळीर्त झा ी आनण रे्तथून टोळ्माुंमागून टोळ्मा नवीन नवीन प्रदेश धुुंडण्माकनरर्ताुं व रे्तथें नवीन वगालर्ती स्थापन करण्माकनरर्ताुं दनक्षण, ईशान्म व नैऋत्म मा नदशाुंकडे उर्तरूुं ागल्मा. मृगशीर् ु(Orion)मा र्तारकापुुंजा ा, नवद्वानाु्ं मा मर्तें, त्माकाळीं अत्मुंर्त मलत्व अग ें पानलजे, व म्लणूनच ली फाटाफूट लोण्मापूवी, हकवा कदानचत् त्माच वळेींनल अगे , मा र्तारकापुुंजाुंर्ती वैनशष्ट्यदशकु नचन्लें जीं कमरपट्टा आनण बाण र्तीं आमजुार्तीची कक नवनशष्ट खूण हकवा कक प्रकारचा शुिदामी र्ताईर्त म्लणनू त्माुंनीं अुंनगकानर ीं अगावी. आमुवुंशाुंर्ती मा प्रवागी टोळ्माुंनीं मा मेख ेचें जानव्माुंर्त आनण बाणाचें लार्ताुंर्त धरण्मा्मा दुंडाुंर्त रूपाुंर्तर के ें . लाच आम्मा उपनमन हकवा पैर्तानवधीचा उगम लोम. जे जन्मर्तुः ब्राम्लण, क्षनत्रम हकवा वैश्म अगर्ती त्माु्ं मा मध्मेंच ला उपनमनाचा गुंस्कार रूढ आले, लें गवांना मालीर्त आलेच. हलदुस्थानाुंर्ती निक्षुकशाली ज्मावर उिार े ी आले त्माचा ला कक मोठा आधारस्र्तुंि आले. म्लणनू माकडे आपणा ा दु ुक्ष करून चा णार नालीं.

अनुक्रमणिका

मा उपनमननवधीचा कगा उपमोग करून घेण्माुंर्त आ ा आले लें वकरच आपल्मा ननदशनुाग मी आणणार आले. पण र्तत्पूवी कक गोष्ट म ा स्पष्टपणें गाुंनगर्त ी पानलजे. र्ती ली कीं, आज मा देशाुंर्त ब्राम्लणधमु मा नावाुंखा ीं हधगाणा घा णाऱ्मा, परुंपरागर्त चा र्त आ ेल्मा व त्मामुळेंच रु्तम्ला ा अत्मुंर्त पूज्म वाटणाऱ्मा नबनकाळजा्मा ‘निक्षुकशाली’ गुंस्थे ा मा ननबुंधाुंर्त मी चाुंग ाच र्तडाखा देण्माचा प्रमत्न करणार आले. कमरेचा कमरपट्टा आनण लार्ताुंर्त दुंड, लीं उपनमन नवधीचीं मुख्म नचन्लें, करस्कन रोमन इनजपनशमन क्रीटन ग्रीक इत्मानद प्राचीन ोकाुंर्तनल नदगून मेर्तार्त, ली नवचाराुंर्त घेण्मागारखी गोष्ट आले. मा ोकाु्ं मा ननरननराळ्मा नठकाणीं वगालनर्त वगल्मा. लवा पाणी, अथोत्पादनाचीं गाधनें, प्रनर्तकाराथु शत्रूुंशीं कराव े ाग े े झगडे, मा गवुिानगडींना र्तोंड देऊन त्माुंनी आप ी ननननराळीं राज्में उिार ी. राज्में अस्स्र्तत्वाुंर्त आ ी कीं मलत्वाकाुंके्षचें के्षत्र नवशाळ झा ेंच. मच्चावत् नागरीक व्मिी ा ष्ट्करी आटारेयाचा खणखणाट आनण गाुंपनत्तक वैिवाथु उ ाढा ींचा धडपडाट मानशवाम दुगरी बार्त मानलर्ती नालीशी झा ी. अथात्, मा गोष्टींपढुें निक्षुकशालीप्रनणर्त नवकृर्त धार्ममक कल्पना, िरुंगाट पार ौकीक आकाुंक्षा, कग ी र्तरी जपजाप्में व हचर्तनें, नवनधकमे, लीं माजी पडून गर्ती ा ाग ी. प्राचीन अनगनरमन व बॅनब ोननमन, त्माचप्रमाणें गध्माु्ं मा पारशी ोकाुंचे पूवुज, माु्ं मामध्में ली उपनमनाची चा लोर्ती; आनण पारशी गमाजाुंर्त र्ती अजूननल चा ूुं आले. नलब्रूुं्मानल धार्ममक नवधींर्त नर्तचा अुंर्तिाव झा े ा लोर्ता. मा पारशी आनण नलब्र ूगमाजाुंर्त हलदूुं्मापेक्षाुंनल निक्षुकशालीचें प्रस्र्त फार माज ें लोरे्त; आनण त्माचमुळें शवेटीं त्माुंची फाटाफूट लोऊन त्माुंची गामानजक गुंघटना उध्वस्र्त झा ी. उत्तर धु्रवाकडी नलमा्छानदर्त प्रदेशाुंर्त गला मनलनें रात्र आनण गला मनलनें नदवग अगर्तो, लें गवांना मालीर्तच आले. रे्तव्लाुं अशा नठकाणीं रालणाऱ्मा आपल्मा आमु पूवुजाुंना गला गला मनलन्मा्मा गुडूप अुंधुःकारानुंर्तर प्राप्त लोणारा गूमाचा पनल ा नकरण, गवुत्र पगर ेल्मा अुंधुःकाराचा थोडागा र्तरी िेद करणारा आकाशाुंर्ती र्तारकाुंचा ुक ुकर्ता प्रकाश, कवढेंच काम पण, कृनत्रम रीर्तीनें ननमाण के े ा अस्ग्नज्वा ेचा प्रकाशमम स्फुहल्लग ला गुद्धाुं मोठा आनुंदाचा शुि प्रगुंगच वाटावा, माुंर्त काुंलीं आश्चमु नालीं. गवुत्र पगर ेल्मा घनदाट अुंधुःकाराची, त्माच प्रमाणे िमुंकर रोगराई्मा गाथींची िीनर्त, म्लणजे जवळ जवळ मृत्मूचीच धास्र्ती. मा धास्र्तीमुळेंच प्रकाशाचा ककच नकरण म्लणजे उत्तर धु्रवस्थ आमांना आनुंदाची पवुणी वाटे. मा धास्र्ती्मा आनण आनुंदा्मा गुंनमश्र िावनाुंरू्तनच आम्मा धमुकल्पनाुंची उत्पनत्त झा े ी आले. थुंडी्मा िमुंकर कडाक्मापागून गुंरक्षण करण्मागाठीं त्माुंना आरोग्माचे ननमम धाब्मावर बगवनू अत्मुंर्त गचडीनें रलाणें िाग पडर्त अगे. अगल्मा मेंढरी गचडागचडी पद्धर्ती्मा टोळ्मा करून रानलल्मामुळें अथार्तच वैर्नमक ननबंध व नीनर्त त्माु्ं मार्त मथा र्तथाच रानल ी. आरोग्मननममाुंचें उल्लुंघन आनण त्रक्ीपुरुर्-गुंबुंधाुंर्ती नशनथ र्ता माुंचा मथाप्राप्त पनरणाम म्लणजे मलारोग आनण उपदेश माुंचा त्मा गमाजाुंर्त जारीनें फै ाव झा ा. उष्ट्णर्ता आनण माुंग-नवशरे्र्तुः गोमाुंग आनण गोमरग माुंची त्माुंना दररोज्मा जीवनाकनरर्ताुं अत्मुंर्त आवश्मकर्ता लोर्ती. प्रत्मेक ऋरु्त बद ण्माचें वळेीं, जे त्माुंचे गावुजननक स्वरूपाचे उत्गव व मेजवानीचें

अनुक्रमणिका

प्रगुंग हकवा मज्ञ नदवगाुंचे नदवग चा र्तअगर्त, रे्तव्लाुं र्तर मा खाद्यपेमाुंचा गमारुंि फारच थाटानें लोर्त अगे. थुंडीचा कडाका टाळण्मागाठीं आनण मार ेल्मा पशूुंचें माुंग िाजण्मागाठीं ले मज्ञाुंर्ती लोमास्ग्न ककदाुं प्रज्वन र्त झा े कीं, ककुं दर गमारुंि पूणु आटपेपमंर्त ककगारखे धडधडर्त अगर्त. ले गावुजननक उत्गवप्रगुंग हकवा मज्ञ ली कक आम्मा आमु पूवुजाु्ं मा व्मवलाराुंर्त ी अत्मुंर्त मलत्वाची गुंस्था लोर्ती. मा प्रगुंगी त्रक्ीपुरुर् ककत्र जमर्त, मथे्छ खार्तपीर्त, मनगोि रीर्तीनें नृत्म गामन वगैरे क्रीडा करीर्त, ककमेकाुंशीं शृुंगारनव ाग करीर्त व अशा अनेकनवध आनुंदा्मा नननमत्ताुंनीं त्मा गमारुंिाुंर्त मोठ्या उत्गालानें िाग घेर्त अगर्त. अथार्तच त्माु्ं मामधी वृद्ध मुंडळी आपल्मा गुंघा्मा ककुं दर स्स्थर्तीनवर्मीं, त्माचप्रमाणें बालेरून काुंली गुंकटें मेण्माचा गुंिव आले कीं काम, अगल्माग त्माुंचें ननवारण कगें करर्ताुं मेई , वगैरे मलत्वा्मा गोष्टींचा नीट ख करून आप ें पुढी धोरण आुंखीर्त अगर्त. राजनीनर्त आनण पक्षिेद ली मानवी गमाजा इर्तकीच पुरार्तन आलेर्त. आनण ज्मा अथी ले गमाज दाुंडग्मा ढवय्मा ोकाुंचे गुंघ आनण त्माु्ं मा हजक ेल्मा नत्रक्मा माुंनीं बन े े अगर्त, त्मा अथी अगल्मा गमाजाचे नेरृ्तत्व राजनीनर्तकुश आनण रणशूर मोध्माु्ं माकडेंच अगे, माुंर्त काुंलींच नव नालीं. अग े उत्गव म्लणजे गामक, कनव, माुंनत्रक, वैद्य िनवष्ट्मवादी, ज्ञानी, द्रष्ट,े र्तत्त्ववतेे्त, त्माचप्रमाणें र्ताज्मा दमाचे र्तरूण आनण आपल्मा गौंदमानें मोलनी घा णाऱ्मा र्तरूण नत्रक्मा माुंना स्फूर्मर्तदामक आनुंदा्मा पवुण्माच वाटर्त अगल्माग काम आश्चम?ु अगल्मा नानानवध चळवळींरू्तनच वाटे त्मा प्रकार्मा गुंस्कृनर्त ननमाण झाल्मा. माुंपकैी हलदुस्र्तानाुंर्ती गुंस्कृर्तीनें कोणर्तें नवनशष्ट वळण घेर्त ें र्तें आपण वकरच पालूुं. मा उत्गवाुंना व्मवस्स्थर्त स्वरूप देण्माकनरर्ताुं त्मानीं वकरच काुंली ननमम र्तमार के े. काुंलीं काळानें लेच ननमम धार्ममक नवधी बन े. त्माु्ं माुंर्त लोऊन गे े े मोठमोठे नामाुंकीर्त पुढारी ‘देवर्ता’ म्लणनू पुजनीम मान े गे े. [‘देवर्ता’ माचा अथु प्रकाशमान, रे्तजस्वी कवढाच आले. ‘देवर्ता’ म्लणजे देव परमेश्वर अगा मुळींच नव्ले.] त्मावळेीं प्रचाराुंर्त अग े ी गाणीं, प्राथुना, आकाुंक्षा, आशा, त्माुंचे गोमपानोत्गव माुंचें वणुन त्माुंनीं ज्मा ऋचाुंर्त करून ठेव ें , त्माु्ं मा गुंग्रला ा ‘वदे’ ली गुंज्ञा प्राप्त झा ी. वदे ले माणगाुंनींच न लून ठेव े े आलेर्त. परमेश्वराचा त्माु्ं माशीं काुंलींनल गुंबुंध नालीं. आर्तापमंर्त आमांमध्में नववालगुंस्था ननमाण झा ी नव्लर्ती; आनण नत्रक्माुंना कोणत्मानल प्रकारचा दजा प्राप्त झा े ा नव्लर्ता. ज्माप्रमाणें पुरुर्ाुंना उपनमना्मा नवधीनें नद्वजत्वा्मा श्रेष्ठ पदवी ा जार्ताुं मेर्त लोर्तें, त्माप्रमाणें नत्रक्माुंना कोणत्मानल नवधीनें पुरुर्ाु्ं मा बरोबरीची मोग्मर्ता प्राप्त लोर्त नव्लर्ती. नत्रक्माुंना ककाच गुंस्काराची मोकळीक लोर्ती आनण र्तो गुंस्कार म्लणजे त्रक्ीपुरुर्-गुंमोग लाच. प्राचीन काळ्मा इुंडोआमुन गमाजव्मवस्थेंर्त नत्रक्मा म्लणजे ‘आव जाव घर रु्तम्लारा’ अगल्मा दजा्मा राष्ट्रीम मा मते्त्मा वस्रू्त मानण्माची अधम चा लोर्ती, अगें मानण्मा ा पषु्ट्कळशी जागा आले. त्रक्ीपुरुर्ाु्ं मा गमान मोग्मरे्तचा जो आज मोठा बो बा ा आपण ऐकर्तो र्तो गवु नव्मा मुगाचा नवा खेळ आले. प्राचीन काळाुंर्त त्माचा मुळींच मागमूग ागर्त नालीं. जुंग ाुंर्त जाऊन नशकार करावी आनण मार े ीं जनावरें नशजवनू खाण्मागाठीं घरीं आणून टाकावी, ली पुरुर्ाुंची कामनगरी अगे. घरचा नवस्र्तव गारखा पेट े ा ठेवणें, आण ेल्मा नशकारीचें अन्न र्तमार करणें आनण इर्तर गवु गृलव्मवस्था ठेवणें, ली कामें पकडून

अनुक्रमणिका

आण ेल्मा नत्रक्माुंकडून चोपून करून घेण्माुंर्त मेर्त अगर्त. मानवी इनर्तलाग म्लणजे कक ‘झाक ी मठू’ आले. र्ती उघडून पानल ी र्तर गारा नवदु्रप आनण नव क्षण शणेगडाच नदगामचा. त्मा ा नटनवण्मागाठीं वाटे नर्तर्तक्मा गोन्मानें मढवा हकवा नलऱ्मामोत्माुंनीं अ ुं कृर्त करा, मनुष्ट्माचा पूवेनर्तलाग म्लणजे खादाडीकनरर्ता पशूुंची नशकार आनण पशूुंप्रमाणेंच स्वर्तुःची नवर्मगुखगेवनाची धडपड, मापेक्षाुं अनधक काुंलीं नालीं अगेंच आढळून मेई . जो अरण्माुंर्त जाऊन जीवावर उदार लोऊन पशूुंची नशकार करी आनण घरीं मुब क अन्न आनण पाणी आणी र्तो अथार्तच घराचा मा क–स्वामी, आनण जे घरीं स्वस्थ बगून र्तें अन्न नशजनवण्माची व नवस्र्तव पेट े ा ठेवण्माची वगैरे व्मवस्था करीर्त रे्त त्माुंचे गु ाम. आम्मा अधुःपार्ताचें मुख्म कारण जी नवर्ारी निक्षुकशाली नर्तचा मोठा आधारस्र्तुंि म्लणजे मा गु ाम बननव ेल्मा नत्रक्मा. पुंनडर्त उमेशचुंद्र नवद्यारत्न माु्ं मा नगद्धाुंर्ताप्रमाणें आप े ले अधुवट गुंस्कृर्तीचे आमु मुंगोन माुंर्त वगालर्तीगाठीं उर्तर े अगें आपण धरून चा ूुं . मा ोकाुंनीं आपल्मा गु ाम बामका उत्तरधु्रवाकडी प्रदेशाुंर्तच टाकून नदल्मा. अथार्तच मुंगोन माुंर्त आल्मानुंर्तर त्माुंनीं रे्तथें नवीन नत्रक्मा पकडून आणल्मा अगल्मा पानलजेर्त व त्माु्ं मापागूनच रे्तथें त्माुंचा वुंशनवस्र्तार लोऊन रे्त बरेच वर् ेरे्तथें वगालर्त करून रानल े अगाव,े अगें मानण्मा ा बरीच जागा आले. कारण, हलदुस्थानाुंर्ती काुंलीं चाुंगल्मा चाुंगल्मा उच्च ब्राम्णल कु ाुंर्त मुंगोन मन रिाची झाुंक अझनू स्पष्टपणें नदगून मेरे्त. पुंडीर्त उमेशचुंद्राु्ं मा मर्ताप्रमाणें ले आमु ोक नुंर्तर मुंगोन मारू्तन इराणकडें वळ े. दुदैवी इराणाुंर्त आथां्मा वदेगुंस्कृर्ती्मा प्रगर्तीबरोबरच पारशाु्ं मा अवेस्र्ताचीनल वाढ झा े ी दृष्टीग पडरे्त. मा दोन गुंस्कृर्तींर्त इर्तकें गाम्म आले कीं, जणुुं काम दोन ननरननराळ्मा पोर्ाखाुंर्त अग े ीं ली दोन जुळीं िावुंडेच लोर्त. दोन कुत्रीं हकवा माुंजरें िेट ीं म्लणजे जशीं ककमेकावर गुरगुरून ाग ींच िाुंडाम ा गुरवार्त करर्तार्त, र्तगा वैनदक आमु आनण वसे्स्र्तक आमु माुंचा ककगारखा झगडा चा ूुं लोर्ता. गाथा नाुंवानें प्रनगद्ध अग े े अवसे्र्ताचे अगदी पनल े प्राचीन िाग आनण वदेा्मा ऋचा माु्ं मामध्मेंनव क्षण गाम्म आले, ली नवचार करण्मागारखी गोष्ट आले. नवद्वानाु्ं मा मर्तें झेंदाुंर्ती गाथा जर नीट गमजून घ्मावमा्मा अगर्ती र्तर अगोदर त्माकनरर्ताुं वदेाुंचें नीट गम्मक ज्ञान अगणें अत्मुंर्त अवश्म आले. अवसे्र्ता गुंघानें आपल्मा नामाुंकीर्त पूज्म नामकाुंना (Hero)अलूर अगें नाव देऊन त्माुंना देवर्तारूप नद ें . वैनदक आमांनीं त्माुंची टाम ी करण्मागाठीं अलूराुंना अगूर अगें खोडगाळ नाुंव नद ें . उ ट पक्षीं, झेंदावसे्र्तावाल्माुंनीं वैनदक आमां्मा देव देवर्ताुंना चोर ुटारू अग ीं नवशरे्णें नद ीं. इराणाुंर्त वैनदक आम ुम्लणजे परकी उपटशुुंिच आ े लोरे्त. त्माुंचा रे्तथें नटकाव ागे ना, म्लणून वगालर्तीगाठीं त्माुंना जवळ्मा पुंजाब गुंगे्मा नवीन प्रदेशाकडे आप ा मोचा अखेर वळवावा ाग ा. इराणाुंर्ती ले दोननल प्रनर्तस्पधी गुंघ नविनूर्त–पूजेचे नव क्षण कडव े िोिे लोरे्त. “ले इुंद्रा, वस्रु्तमात्रा्मा अनधराजा, त्मा दुष्ट वृत्राचें लनन कर!” ला वैनदक आमांचा आक्रोश कका बाजू ा गारखा ऐकूुं मेर्त लोर्ता, र्तर त्माचाच प्रनर्तध्वनी“ले वृत्रा, नवश्वा्मा अनधराजा, देवाु्ं मा नामकाचे, त्मा चोर दरोडेखोर इुंद्राचें अणुरेणू इर्तके रु्तकडे रु्तकडे करून टाक!” मा वसे्स्र्तक आमां्मा ओरडण्मार्त उमटर्त लोर्ता. अग े नशवराळ आक्रोश नचळग आणण्माइर्तके मुब क आढळर्तार्त. वाटे त्मा क्षलु्लक गोष्टी्मा प्राप्तीकनरर्ताुं वळेीं अवळेीं इुंद्राची प्राथुना करण्मा्मा धार्ममक गुंवमीमुळें आमुवुंशा्मा स्विाव–प्रवृत्तीवर केवढा भ्ष्ट आनण घारु्तक पनरणाम झा े ा आले, लें म ा अत्मुंर्त स्पष्टपणें रु्तम्मा ननदशनुाग आण े पानलजे.

अनुक्रमणिका

अग े ले नव ाप, धाव,े प्राथुना, आनण आम्मा प्रकृनर्तस्विावार्त त्मामुळें निन े ी गूडाची प्रवृनत्त माचा मथाप्राप्त पनरणाम आज आम्मा र्तरूण मु ाुंर्त घरींदारीं व शाळाुंर्त नदगून मेणाऱ्मा कुस्त्गर्त आनण ल क्मा काना्मा प्रवृत्तींर्त नदगून मेर्तो. चाुंग े वमाुंर्त मेऊन उद्योगधुंद्या्मा मागा ा ाग े र्तरी त्माु्ं माुंर्ती ली कुस्त्गर्तपणाची बदु्धी आनण चलाडखोरपणाची घारु्तक गुंवम जार्त नालीं. कोणा ा काम गाुंगाव ेआनण काम गाुंगूुं नमे ली र्तारर्तम्मबदु्धीच कोणाुंर्त नदगर्त नालीं. मा अगल्मा घाणेरड्ा प्रवृत्तीमुळें अनर्तशम अनथु लोर्तार्त. फार काम पण, कुटुुंबाुंर्तल्मा गुप्त गोष्टी मुरनपमन वकी हकवा मुरनपमन ड.क्टर माुंना आम्ली जशा नबनधोक गाुंगूुं शकर्तो, नर्तर्तका नवश्वाग कोणत्मानल मोठ्या व पोि हलदु वकी ावर हकवा हलदु ड.क्टरावर टाकण्माचा आम्ला ा धीर लोर्त नालीं. स्विावा्मा मा कमकुवर्तपणामुळें वाह्ार्त वाचाळपणा मेर्तो. पोटाुंर्त कोठ ीनल गोष्ट ठरर्त नालीं. नरकामटेकड्ा आजीबाई प्रमाणें हनदाकुचेष्टाुंची िरुंगाट पैदाग करण्माची गुंवम ागरे्त, आनण शत्रनूमत्र िेद न मानर्ताुं गवांगाठीं गटारगप्पा पगरनवण्माचे गावुजननक अडे्ड गवुत्र ननमाण लोर्तार्त. आम्मा गमाजा ा गध्माुं जी अधोगनर्त आनण गत्वलीनर्ता प्राप्त झा ी आले नर्तची लीं उघड उघड क्षणें आलेर्त. वर गाुंनगर्तल्माप्रमाणें, इराणाुंर्त डाळ न नशजल्मामुळें ली वैनदक आमांची टोळी र्तशीच पुढें पुंजाबार्त गरक ी, व गुंगे्मा खोऱ्मानें आप ी वगालर्त वाढनवण्मा्मा मागा ा ाग ी. पण रे्तथेंनल त्माुंना आप ा माग ु ननष्ट्कुं टक आढळ ा नालीं. त्माु्ं मा पूवी रे्तथें वगालर्त करून रानल े े ोक लोरे्तच.त्मा ोकाुंनीं आमांना चाुंग ीच नवरोधाची टक्कर नद ी. मा जुन्मा ोकाुंची गुंस्कृनर्त मा परकीम वदेशाखे्मा आमां्मा गुंस्कृनर्तपेक्षाुं कोणत्मानल प्रकारें नलणकग नव्लर्ती. अथार्तच आप ें बूड प्रस्थानपर्त करण्माकनरर्ताुं मा नवीन मुंडळींचे त्माु्ं माशीं बराच काळपमंर्त ननकराचे झगडे, मारामाऱ्मा व मुदे्ध गुरूुं लोर्ती आनण मा गर्तर्त चा ेल्मा झगड्ाुंर्त आमांना पुष्ट्कळ वळेाुं गणगणीर्त माघारनल खावी ाग ी. मा नवरोधी पनरस्स्थर्तीमुळें नवीन वगालर्तवाल्मावर मुळचीच अग े ी जबाबदारी प्रचुंड पटीनें वाढ ी. ह्ा गदैव पुढें उभमा ठाक ेल्मा शत्रूुंशीं ढामा मारणें, व त्माु्ं माशीं मुिीप्रमुिीचे डाव खेळणें लें र्तर प्राप्तच लोर्तें पण त्माच बरोबर, हजक ेल्मा जनमनीची मशागर्त व ागवड करणें, चराई्मा कुरणाुंगाठीं जुंग र्तोड करणें, घरें बाुंधणें, बामकाुं मु ाु्ं मा गुंरक्षणाची र्तररू्तद ठेवणें, उदरननवाला कनरर्ताुं व चामड्ाुं कनरर्ताुं रानटी जनावराुंची नशकार करणें, गुराुंढोराुंची जोपागना करणें, राुंजण िाुंडी बननवणें, वत्रक्ें नशवणें, धनुष्ट्म बाण र्तमार करणें, नेलमीं ढामाुंगाठीं गज्ज अगणें, लजार िानगडीचें आनण खटपटींचे वैनदक मज्ञ लोमलवनानद कमे मथागाुंग आचरणें, इत्मानद अनुंर्त कामें त्माुंना करावमाची लोर्ती. वगालर्ती करण्माकनरर्ताुं आ े े ले ोक स्वाव ुंबनी, काटक आनण आपल्मा नचमुकल्मा गुंघा्मा िनवर्तव्मरे्तची जबाबदारी पूणु ओळखणारे अगे लोरे्त. काम वाटे र्तें लोवो, पण ह्ा नवीन गाुंपड ेल्मा गुपीक आनण गुगुंपन्न हलदुस्थानचा प्रदेश आपल्मा लार्तारू्तन मुळींच गमवामचा नालीं, अगा त्माुंचा कृर्तननश्चम झा े ा लोर्ता. पूवापार चा र्त आ ेल्मा परै्त ऊफु उपनमननवधीनें प्रारुंिीं जरी रे्त गवु स्वर्तुःग ब्राम्लणच म्लणवीर्त लोरे्त, र्तरी पनरस्स्थत्मनुगार ज्मा्मा त्मा्मा मगदुराप्रमाणें त्माुंना आपापगाुंर्त ननरननराळी शारीनरक व माननगक कष्टाचीं कामें आपापगाुंर्त वाटून घ्मावी ाग ी.

अनुक्रमणिका

श्रमनविागा्मा र्तत्वाुंवर उिार ेल्मा मा कामाु्ं मा वाुंटणीमुळें आपल्माुंर्त वैश्म, क्षनत्रम, त्माचप्रमाणें वदे आनण वदेमान्म ननरननराळे धार्ममक नवधी, ग्रलर्ताऱ्माु्ं मा स्थानावरून का मापन करणें, मुंत्रर्तुंत्रनवद्या, वैद्यकी, इत्मानद बौनद्धक नवर्माुंचें गम्मक ज्ञान अग े ा कक ननराळाच वगु, माप्रमाणें ननरननराळे गमाजवग ुउत्पन्न झा े. मा शवेटल्मा बनुद्धजीवी वगामधूनच ज्ञानी, ऋर्ी इत्मानद गमाजाचे पुढारी उत्पन्न झा े. अशा रीर्तीनें गमाज बनूुं ागर्ताुंच त्मा्मा ननमुंत्रणागाठीं, राज्मकारिाराचे धोरण कोणत्मा प्रकारें ठेवावें हकवा नवनशष्ठ प्रगुंगीं कोणर्ता मुत्गद्दी डाव खेळावा, वगैरे राजकारणी जबाबदारीनल त्माु्ं मावरच पड ी. ज्माप्रमाणें धार्ममक नवधीचा अथु ावणें, त्माुंना ननममबद्धर्ता आणणें ला अनधकार त्माुंचा, त्माचप्रमाणें देशाचें कामदे करणें आनण त्मा कामद्याुंचा मोग्म अथु करून त्माुंची बजावणी करणें लानल अनधकार त्माुंनींच आपल्मा लार्ताुंर्त घेर्त ा. माच वगामधून ब्राम्लण जार्तीचा उदम झा ा आले. गवांना पूज्म वाटणाऱ्मा मा खाग जार्तीनें पूवी्मा वगाचे नाुंव कामम ठेवनू धमु आनण राजकारण मा दोलोंचीनल गूत्रें आपल्माच लार्ताुंर्त ठेव ी. त्माु्ं मा दृष्टीनें राजकारण म्लणजे धमुननमुंत्रणगते्तचीच पुरवणी म्लणून गमज ी जार्त अगे. अथार्तच इर्तर गवु वगाचे गुरुन हकवा धार्ममक नेरे्त म्लणून ज्माुंचे स्थान आज र्तागामर्त मा गमाजाुंर्त चा र्त आ ें आले, त्मा ोकाुंचा ‘उपाध्माम’ हकवा ‘निक्षुक ब्राम्लणवग’ु म्लणून ननदेश केल्माग त्माुंर्त काुंलीं वावगें नालीं. वदेशाखीम आमांचे हलदुस्थानाुंर्त पाऊ पडण्मापूवी जे ोक मेथें लोरे्त त्माुंना आपण द्रनवड–नाग मा नाुंवानें गुंबोधूुं. प्रस्रु्तर्त ननबुंधा्मा गोईकनरर्ताुं द्रनवड आनण नाग मा दोन जार्तीं्मा नामगमुच्चमानें बननव ेल्मा मा नाुंवामध्में अगुर, गुंधवु, राक्षग, दैत्म, दानव, नपशाच्च, िरू्त वगैरें ननरननराळीं नाुंवें आमांनीं नद ेल्मा गवु वगांचा मी गमावशे के े ा आले. लें गव ु वग ु वगालर्ती्मा प्रवृनत्तपेक्षाुं मुद्धक ेंर्त आमांपेक्षाुं केव्लाुंनल अनधक ननष्ट्णार्त आनण ब वान लोरे्त. ले द्रनवडनाग अगदींच गरळ, प्रामानणक, उदार, अनर्तथींचा मोठ्या पे्रमानें गत्कार करणारे, छके्कपुंजे न जाणणारे आनण चटकन् फग े जाणारे अग े िाबडे आलेर्त, लें त्माु्ं मा शत्रूुं्मा वकरच ध्मानाुंर्त आ ें . अशा िोळगट आनण उदार प्रनर्तस्पधां्मा मनाुंर्ती आपल्मानवर्मींचा वैरिाव काढून टाकून त्माु्ं माकडून र्तलनामें, गव र्ती, वगैरें्मा रूपानें बरेचगे लक्क प्राप्त करून घेणें, लें मुत्गदे्दनगरींर्त मुर ेल्मा बाड ब्राम्लणवगा ा अगदींच गलजगाध्म झा ें . अगदी प्राचीनका ापागून मा पुरोनलर्तशालीचा ऊफु निक्षुकशालीचा वरचढपणा कगा प्रस्थानपर्त झा ा, लें रु्तम्मा आर्ताुं क्षाुंर्त आ ें अगे . रे्त कधीं राजे झा े नालींर्त हकवा राजपद घेण्माची त्माुंनीं इ्छा के ी नालीं, परुंरु्त राजाचे गल्लागार राजमुंत्री म्लणून मात्र गवु गत्ता आपल्माच लार्ताुंर्त ठेवण्माचा त्माुंचा नेलेंमींचा कावा लोर्ता. कवढेंच नव्ले र्तर प्रगुंगी नवीन नवीन राजे ननमाण करण्माकडेनल आपल्मा गते्तचा रे्त उपमोग करीर्त अगर्त. राजाु्ं मा गैलजेरीची गव र्त नमळून, राज्मकारिार आपणाुंग लवा र्तगा लाकण्माग नमळावा, म्लणून खुद्द राजाुंना राणीवशार्त राजपत्न्मा आनण नाटकशाळाु्ं मा शृुंगारनव ागाुंर्त लव े नर्तर्तके नदवग, कहध कहध वर्ांनुवर् ेगुद्धाुं, रमण्माची गव र्त ले धमुगुरू खुशा देर्त अगर्त.

अनुक्रमणिका

मा ब्राम्लण निक्षुकाु्ं मा वगानें ज्ञान गुंपादण्मा्मा आनण गृष्टीचें ज्ञानिाुंडार ज्मा ज्मा मागानें खु ें लोई रे्त रे्त माग ु शोधून काढण्मा्मा कामा ा अत्मुंर्त ननुःस्वाथुबदु्धीनें आनण अकृनत्रम उत्गालानें पूणुपणें वालून घेर्त े. उग्र आनण दुस्र्तर मोगगाधनाुंचा अव ुंब करून, वर्ानुवर् ेननरननराळे अवघड नगद्धींचे प्रमोग करून, ज्ञार्त वा अज्ञार्त गृष्टींचे ननमम गुंशोधन करून आपल्मा गुप्त शिी कोणत्मा प्रकारें जागृर्त करर्ताुं मेर्ती , माुंचा त्माुंनीं अभमाग चा नव ा. अशा रीर्तीनें बौनद्धक गामर्थमांर्त इर्तर मानवापेक्षाुं आपण गवांर्त श्रषे्ठ हकवा कक प्रकारें आनधदैनवक गुणानीं गुंपन्न आलोर्त, अशी इर्तरेजनाुंवर त्माुंनीं छाप बगनव ी. अथार्तच गवांनीं माुंना प्रत्मक्ष देव मानून, माु्ं मा पामावर धडाधड ोटाुंगणें घा ावी, अशी इर्तर ोकाुंची गमजूर्त लोऊन बग ी. पृर्थवीवर गम्राट काम हकवा ककुं दर गाधारण जनर्ता काम, मा दोघाुंचेंनल आपणाुंवाचून अड ें पानलजे, इर्तकें त्मानीं जाप ें प्रस्र्त गमाजार्त वाढनव ें . गमाजव्मवस्थेची अनख रचनाच जणुुं काम मा निक्षुकशाली्मा नमजागखोर लरीवरच अव ुं बून रानल ी पानलजे, अशी स्स्थर्ती प्राप्त झा ी. राजे ोक मोठमोठी मुद्धें करीर्त; का? र्तर त्माु्ं मा निक्षुक मुंत्र्माुंची इ्छा म्लणून शत्रूुंना हजकून त्माुंचे देशचे देश उध्वस्र्त करीर्त; काुं? र्तर रे्तथें निक्षुकवगा ा आनण निक्षुकशाली्मा पुरस्कत्मांना लार्तपाम पगरण्मा ा वगालर्तीची जागा लवी म्लणनू. मुद्ध गुंपल्मानुंर्तर दोन्ली पक्षाु्ं मा र्तलनाम्मा्मा अटी ठरनवण्माचा अनधकार माुंचाच. कवुंच पूवीपागून गगळ्माच बाबींर्त आपण नवशरे् लक्कदार अगल्मा नवनशष्ट अनधकाराचें अत्मुंर्त उच्च स्थान मा निक्षकुानीं गमाजार्त प्राप्त करून घेर्त ें . लळूुं लळूुं ली द्रनवडनाग राज्में निक्षुकशाली्मा वजन व गते्त्मा कारवाई ा बळी पडर्त चा ी. नागरीक गुंघ नात्मानें त्माुंचें स्वार्तुंत्र्म जरी कामम लोर्तें. र्तरी ककुं दरीने निक्षुकशालीचा पगडा त्माु्ं मावर जबरदस्र्त बग ा लोर्ता. जार्तीिेदगुंस्थेचा त्मानीं आपल्मा गमाजरचनेंर्त अुंनगकार के ा. उपनमननवधी आनण लोमाग्नी्मा द्वारें मज्ञपूजा वगैरे ब्राम्लणी धमुनवधीचानल त्माुंनी स्वीकार के ा. मात्र मा धार्ममक नवधींचे करुृ्तत्व व नेरृ्तत्व नबनशरु्त निक्षुकाु्ं माच लार्तीं ठेव ें वकरच गोमरग काढण्मा्मा आनण नपण्मा्मा क ेंर्त द्रनवडनाग र्तरबेज झा े. थोडक्मार्त गाुंगावमाचें म्लणजे वदेशाखीम आमगुमाजा्मा शरीरावर लें कक क मच बाुंधण्माुंर्त आ ें . आमु ले गुुंदर, उुंच, िव्म, मजबरू्त बाुंध्माचे, गौरवणाचे, काुंर्तीमान् अगून त्माुंची शरीररचना रेखीव लोर्ती. गालनजकच द्रनवडनाग जार्ती्मा काळ्मागावळ्मा कुमानरकाु्ं मा नचत्ता ा त्माुंनीं िरुळ पाड ी अगल्माग काम नव ? वदेानुमामी आम ुआनण ब्राम्लणधमीम बन ेल्मा मा द्रनवड नाग जार्ती, त्माचप्रमाणें ह्ाुंची गुंर्तर्ती आनण निक्षुकशाली्मा अुंम ाखा ीं अजून न आ ेल्मा शुद्ध अनामु जार्ती माु्ं मा गराग नमग ीनें आपल्मामध्में आठ प्रकारचे नववालनवधी उत्पन्न झा े. पनरस्स्थर्तीच अशी झा ी लोर्ती कीं, स्वर्तुः्मा स्वास्र्थमगुंरक्षणाकनरर्ताुं आमांना परस्पर बेटीव्मवलारा्मा द्वारें द्रनवडनागाुंशीं अग े नववालगुंबुंध जुळवनू आणणेंच जरूर पड े. मा दोन गमाजाची अशा रीर्तीनें देवाण घेवाण गुरूुं लोऊन ककमेकाुंची घगट गुरूुं झाल्मावर ब्राम्लणाुंनानल द्रनवडनागाु्ं मा नवदू्रप आनण ओबडधोबड देवर्ताुंना आपल्मा देव्लाऱ्माुंर्त स्वर्तुः्मा वैनदक देवर्ताु्ं मा शजेारीं स्थान द्यावें ाग ें . पनरस्स्थर्तीनें घडवनू आण े ा ला गमेट लोर्ता. अशा रीर्तीनें आमांना आपल्मा पूवी्मा शुद्ध वैनदक वळणापागून जबरदस्र्तीनें बाजू ा गरणें िाग पड ें . आमु आनण अनामु मा दोन्ली वणांर्ती खा ्मा वगांची ककमेकाुंशीं गरगला िेगळ लोऊन त्मापागून शदू्राचा नवीन वग ु उत्पन्न झा ा. त्माु्ं मा रिनमश्रणा्मा गुणधमाप्रमाणें आनण त्माु्ं मा

अनुक्रमणिका

कमुक्षमरे्त्मा स्वरूपाप्रमाणें त्माु्ं मामध्मेंनल ननरननराळे थर पड े. अशा रीर्तीनें त्मावळेचे श्रम नविागाचे ( ेबर प्र.ब् ेम्ग) बरेचगे प्रश्न गुट े. शूद्र आनण ब्राम्लण माु्ं मा नववालागुंबुंधानवर्मीं मनुस्मृर्तीमध्में काुंलीं नठकाणीं गाुंपडर्त अग े ा ननबधं आनण काुंलीं इर्तर नठकाणीं अगल्मा नववालाची फि ब्राम्लणा ाच त्मानें नद े ी मोकळीक, ह्ा गोष्टी वरून अगें स्पष्ट नदगर्तें कीं, मनू्मापूवी ब्राम्लण ोक शूद्र नत्रक्माुंबरोबर राजरोगपणें स्वैर गुंबुंध ठेवीर्त अग े पानलजेर्त. रामामण आनण मलािारर्त मा मलाकाव्माुंचे नीट नचनकत्गक पनरशी न करा, म्लणजे त्मा वळे्मा गमाजाचें स्पष्ट नचत्र रु्तम्मा गमोर उिें राली . निक्षकुशाली्मा अुंम ाखा ी त्मा गमाजाुंर्त अननवेध स्वे् छाचार आनण आठ प्रकार्मा नववालपद्धर्ती्मा मोगें वाटे नर्तर्तक्मा नत्रक्मा करण्माची रीर्त माु्ं मा द्वारें गमाजाची वाढ लोर्त चा े ी रु्तम्लाग नदगे . त्माचप्रमाणें, त्मावळे्मा क्षनत्रमाुंनीं ढ ेल्मा मोठमोठ्या ढामा आनण त्माुंचीं धैमाचीं आनण धाडगाचीं अनद्वर्तीम शरू कृत्में माु्ं मा मुळाुंशीं रु्तम्ला ा ककच गोष्ट नदगून मेई कीं, मा गवु शूरधीर कृत्माु्ं मा पाठीमागें, क्षनत्रम गते्त ा हकवा राजगते्त ा वाटे र्तशी नाचनवणारी शिी ली निक्षुकशालीच लोम. प्राचीन हलदुस्थानचा इनर्तलाग ब्राम्लणवगानेंच घडवनू आण ा आले माुंर्त नर्तळमात्र गुंदेल नालीं. त्मा वळेचा ब्राम्लणवग ुखरोखरीच थोर लोर्ता. कारण कगानल वारा मेवो, नकर्तीनल िमुंकर वादळ लोवो, धीर खचूुं न देर्ताुं, आमुगमाजाचें र्तारूुं कुश नानवकाप्रमाणें त्माुंरू्तन गुरनक्षर्तपणें कगें लाुंकारावें लें फि त्मा ाच मालीर्त लोरे्त. गमाजा्मा नेरृ्तत्वपदागाठीं क्षनत्रम आनण ब्राम्लण माु्ं मामध्में पुष्ट्कळ वळेा झगडे झा े. मा प्रत्मेक झगड्ाुंर्त क्षनत्रमाुंपेक्षाुं ब्राम्लणानींच मश गुंपादन के ें . आपण प्रत्मेकबाबर्तींर्त, क्षनत्रमोनचर्त शत्रक्धारणे्मा बाबर्तींर्तगुद्धाुं, ननुःगुंदेल श्रेष्ठ आलोंर्त लें त्माुंनीं गवां्मा ननदशनुाग आणून नद ें . अशाच कका झगड्ाुंर्त क्षनत्रमाुंना नामोलरम करून त्माुंना गफाई नष्ट करण्मा्मा लेरू्तनें ब्राम्लण परशुरामानें ककवीग वळेा क्षनत्रमाुंचा िमुंकर परािव करून जवळ जवळ त्माुंची गत्ता नामशरे् के ी लोर्ती. पण क्षनत्रमाु्ं मा नाशाबरोबरच परशुरामानें ब्राम्लणाु्ं मा नाशाचानल खड्डा र्तमार के ा, माुंर्त मुळींच शुंका नालीं. क्षनत्रमाुंची गत्ता अशा रीर्तीनें ककदम रगार्तळाग गेल्मामुळें गमाजव्मवस्थेचा गवु र्तो नालींगा झा ा. ब्राम्लणा ा कह्ाुंर्त ठेवी हकवा त्मा ा नवरोध करी अगा कोणीनल बरोबरीचा उर ा नालीं. त्मामुळें र्तो वग ुअनधकारमदानें बेर्ता आनण धुुंद झा ा. त्मा्मा ठामीं अग ेल्मा गद गुणाुंचा ोप लोऊन र्तो चैनी, नवर्मागि, दुराचारी आनण अधम झा ा. अथार्तच त्माचा मथागर्त पनरणाम म्लणजे त्माचा अुंधुःपार्त झा ा. त्मा्मा अुंधुःपर्तनाबरोबरच त्मानें उिार ेल्मा प्राचीन हलदु गमाजाचा मनोरानल गडगडून कोगळ ा. गमाजाचा नेर्ता आनण धमुगुरू ब्राम्लण माचा अुंधुःपार्त म्लणजेच त्मा अनख हलदु गमाजाचा अुंधुःपार्त लोर्ता. मी त्माच अुंधुःपार्ताचें नचत्र कोणर्तानल आडपडदा न ठेवर्ताुं आपल्मापुढें स्पष्टपणें रुंगवनू ठेवण्माचा प्रमत्न के ा आले. पण त्माचबरोबर कक दोन गोष्टी नाकबू करून चा णार नालींर्त. गमग्र हलदुस्थान जो आमां्मा र्ताब्माुंर्त आ ा र्तो ब्राम्लण वगानेंच आपल्मा राजकारणी डावपेचाुंनीं व मुंत्रर्तुंत्रानद धार्ममक अवडुंबरा्मा ि ु

अनुक्रमणिका

ि ुावणीनें आण ा व ककदाुं र्तो आप ागा केल्मावर त्मावर आपल्मा जुन्मा पुराण्मा निक्षुकशाली्मा गुंस्कृर्तीची जबरदस्र्त छाप बगनव ी. ली गुंस्कृनर्त व नर्त्मावर उिार े ी गमाजघटना शर्तकानुशर्तकें गवु प्रकार्मा पनरस्स्थर्तींरू्तन बौद्ध आनण इस् ामी धमु ह्ाु्ं मा जबरदस्र्त घाल्माुंनानल न जुमानर्ताुं, कशीबशी दुबु स्स्थर्तींर्तच काुं लोईना, पण आजर्तागामर्त र्तगनव ी. त्माचप्रमाणें आज नब्रटीश अमदानींर्त, ोकाु्ं मा गामानजक हकवा धार्ममक आचारनवचाराुंर्त ढवळाढवळ हकवा जु ूम जबरदस्र्ती करावमाची नालीं, मा राजकत्मां्मा उदार आनण नववकेी धोरणामुळें, आप ी गत्ता पुन्लाुं गाुंवरून दृढ करण्माग मा निक्षुकाुंना चाुंग ीच गुंधी नमळा ी, लीनल गोष्ट प्रत्मेका ा कबू के ी पानलजे. व्मिी्मा नवनशष्ट धमुिावनाुंना धोका पोलचण्माची मुळींच निर्ती नालीं व आचारनवचाराु्ं मा बाबर्तींर्तनल दुगऱ्माुंकडून उपगग ु लोणें शक्म नालीं. अशी नामी गुंधी पालर्ताुंच निक्षुकशाली ा अथांर्तच मठूिर माुंग चढल्मागारखें लोऊन, आपल्मा जुन्मापुराण्मा गामानजक वचसु्वाचा अुंम अनख हलदु गमाजावर गाजनवण्माची त्माुंनीं जबरदस्र्त खटपट चा नव ी. गध्माुं आम्मा देशाुंर्त कामदा आनण नशस्र्त राखण्माची जबाबदारी नब्रटीश गरकारनें पत्कर ी आले. र्तो माम ा आर्ताुं निक्षुकशालीकडे रानल े ा नालीं. पण प्राचीन काळापागून, आम्मा धार्ममक, गामानजक, नैनर्तक, आस्त्मक हकवा बौनद्धक गुंरक्षणाचा प्रश्न जर ब्राम्लण पुरोनलर्त आनण धमा्मा गबबीखा ीं उिार े ी त्माुंची अधार्ममक निक्षुकशाली माु्ं माच लार्तीं आले, आनण त्मा बाबर्तींर्त जर आमचा अधुःपार्त झा ा अगे , र्तर हलदुस्थानाुंर्तल्मा प्रत्मेक हलदूनें त्माबद्द निक्षकुशाली ा खडखडीर्त जाब नवचार ा पानलजे. आम्मा गवु श्रेमाची ठेवच जर त्माुंनीं गाुंिाळ ी लोर्ती, र्तर नर्त्मा बऱ्मा वाईटाचा गवु नलशोब निक्षुकशाली ा आर्ताुं नबनचूक नद ाच पानलजे. ऋग्वदे, मजुवेद आनण शर्तपथ ब्राम्लण माुंमध्में अनख ब्रम्लाुंडाचा अनधराज गवुशनिमान अगा ककच परमेश्वर आले अशा िावनेनें गाई े ीं नकर्ती र्तरी गुंिीर आनण उदात्त कवनें गाुंपडर्तार्त. पण लें उदात्त र्तत्त्व आपल्मापुरर्तेंच गुप्त ठेऊन, गमाजा्मा मनावर निक्षुकशालीचें वचुस्व कामम राखण्मा्मा लेरू्तनें, र्सा भक्ताचा भाव तसा त्याचा देव या णनणमत्तानें, शेंकडों देव आणि देवता णनमाि केल्या. ह्ा देवदेवर्ताु्ं मा नानानवध कथाुंनीं ली िोळगट कुळें चाुंग ीच िार ी गे ीं. मग काम?निक्षकुशाली आनण त्माुंचे जार्तिाई माुंना मोकाट चरण्माकरर्ताुं गवु रान मोकळें झा ें . नजर्तके देव नर्तर्तक्मा पूजा. पूजा म्लट ी कीं ब्राम्लणा ा मोठमोठ्या दनक्षणा नदल्माच पानलजेर्त. त्मानशवाम, मा देवाु्ं मा नाुंवानें मधून मधून जार्तीची व त्माबरोबर ब्राम्लणाुंचीली िोजनें घार्त ी पानलजेर्त. त्मानशवाम इलपर ोका्मा शाश्वर्त गुखाची गुंपादणी कशी लोणार? अगल्मा नशकवणीमुळें ििाु्ं मा नपशनवचें र्तोंड चाुंग ेंच मोकळें झा ें आनण त्माुंर्त ा गारा ओघ ब्राम्लणाु्ं मा घरादाराुंकडे वळ ा. पुष्ट्कळशा देवदेवर्ता अगल्मा म्लणून नबघड ें कुठें? बरोबरच आले! ििी ली काम? ककननष्ठपणें कोणत्मानल देवरे्तची के ी र्तरी फ प्राप्ती ककच. कारण निक्षुकशालीचें कक जाडें र्तत्त्व आलेना कीं, उपागना कोठल्माली मागानें के ी र्तरी शवेटीं र्ती ककाच परम ईश्वराकडे पोलोंचणार! मी पूवीं गाुंनगर्त ेंच आले कीं, वदेाुंमध्में ‘देवर्ता’ ला शब्द ‘ईश्वर’ मा अथानें मुळींच वापर े ा नालीं. जुने आग्रली शात्रक्ी पुंनडर्त आनण परकीम मुरनपमन नवद्वान माुंनीं त्माचा र्तगा चकुीने अथु ाव ा आले. ननरुिामध्में (७–१५) ‘देवर्ता’ शब्दाची अगदीं स्पष्ट व्माख्मा के ी आले. “जें जें कालीं आपल्मा गुखाची अनिवृनद्ध करण्माग गमथु आले, जें चराचर वस्रु्तमात्रा ा प्रकानशर्त करूुं शकर्तें, हकवा वस्रु्तमात्राचें ज्ञान ज्मामुळेंच नमळणें शक्म आले, त्माचप्रमाणें गवु रे्तजाचें रे्तज ज्माुंर्त गाुंठनव ें आले, अशा प्रत्मेक गोष्टी ा

अनुक्रमणिका

देवर्ता लें अनिधान देण्माग लरकर्त नालीं. “मा व्माख्मेवरून ‘देवर्ता’ ला शब्द कोणत्मा अथानें वापरीर्त अगर्त माचा नीट उ गडा लोई . निक्षुकशालीनें आपल्मा गुंस्कृर्तीचा प्रगार करर्ताुंना कमी प्रनर्तकारा्मा प्रगुंगाचें धोरण स्वीकार ें लोर्तें. स्वर्तुःचा लेरु्त गाधण्मागाठीं त्माुंनीं आपल्मा पूज्म वदेाुंची गुद्धाुं पवा के ी नालीं. कका परम ईश्वरा्मा ििीचें उदात्त ध्मेम पामाुंखा ीं रु्तडवनू, शकेडों देव देवर्ताु्ं मा उपागनेचा प्रगार करण्माुंर्त ब्राम्लण वगानें, गमाजाचा अध्मास्त्मक गुरू मा नात्माची आप ी जबाबदारी ओळख ी नालीं व गमाजाचा त्मा बाबर्तींर्त त्मानें अगदीं नवश्वागघार्त के ा, अगेंच म्लणणें िाग आले. मामुळें खरें र्तत्त्व बाजू ा रालून त्मा्मा िोंवर्तीं ननरननराळ्मा पोकळ नाुंवाुंचें आनण कोरड्ा नवधींचें जाड कवच पड ें . बलुजनगमाज मा वर्मा आगुंरु्तक आवरणा ाच गत् र्तत्त्व म्लणनू कवटाळूुं ाग ा. नाना मर्ताुंचे आनण नाना र्तऱ्लेचे पुंथ त्माु्ं मामध्में िरािर उत्पन्न लोऊुं ाग े. स्वर्तुः्मा गुंस्कृर्तीचा आनण गते्तचा नवस्र्तार करण्मा्मा ा गेनें ब्राम्लण वगानें धमाचें गाुंिीमु मात्र गमाव ें . गत्ता, इभ्र्त आनण गुंपनत्त माु्ं माकनरर्ताुं आपल्मा गद् गनद्ववके बुद्धीचा त्मानें िर चव्लायावर न ाुंव के ा आनण त्माुंचे अनुमामी ििजन ज्मा निकार अनिरुची्मा खारे्तऱ्माुंर्त ोळर्त लोरे्त त्माच नैनर्तक अधुःपार्ताचे त्मानें कुुं टणखानें उघड े. गवु गमाज माननगक गु ामनगरींर्त जखडल्मामुळें चोलींकडून निक्षुकशालीचीं स्रु्तनर्तस्र्तोत्रें झडूुं ाग ीं. गमाजाुंर्ती गवु प्रकारचे ोक त्माु्ं मा पदारहवदीं ोटाुंगणें घा ूुं ाग े. इर्तर र्तऱ्लेनेंनल त्माुंना शकेडों प्रकार्मा नवशरे् गव र्ती व अनधकार प्राप्त झा े. मनुस्मृर्तीगारख्मा कामद्याुंनीं त्माुंना नशके्षची िीनर्त ठेव ी नालीं. अशी वाटे र्तशीं बेजबाबदार गत्ता त्माु्ं मा लार्ताुंर्त गामाव ी लोर्ती. फाजी मान गन्मान आनण फाजी गत्ता माुंमुळें हलदुस्थान्मा धमाचे ले अनधराज ब्राम्लणदेव भ्ष्ट झा े. नागडा स्वाथु आनण बेलोर् चनैबाजी माुंनीं रे्त धुुंद लोऊन गे े. आपल्मा गते्तचा त्माुंनीं वाटे र्तगा प्रगार के ा. पण ज्मा नानानवध वगांशीं त्माुंचा गुंबुंध आ ा हकवा ज्माुंना त्माुंनीं आपल्मा कह्ाुंर्त आण े त्माुंची गुंस्कृनर्त कोणत्मा दजाची आले, माची त्माुंनीं मुळींच नफकीर के ी नालीं. हकवा जीमुळें त्माु्ं मामध्में काुंलीं र्तरी ककनजनगीपणा मेई , हकवा रे्त चाुंग े गुनशनक्षर्त लोऊन गवु र्तऱ्लेनें त्माुंचा नवकाग लोई , अशा र्तऱ्ले्मा गुंस्कृर्तींची त्माुंनीं अपेक्षानल के ी नालीं. नवीन नवीन प्रदेश आनण नवीन नवीन गमाज आपल्मा गते्तखा ीं मेर्त आलेर्त; मग नगर्ता व्माप आनण नचनकत्गा करावमा ा गाुंनगर्त ी कोणी?इर्तकी त्माुंची दृष्टी गकुुं नचर्त आनण गत्तामोलानें आुंधळी झा ी लोर्ती. स्वर्तुःची गत्ता अबानधर्त रलावी, नर्तचा कोणत्माली र्तऱ्लेने िुंग लोऊुं नमे म्लणून त्माुंनीं ‘फोडा आनण झोडा’ मा मुत्गद्दी र्तत्त्वानुगार गमाजाचे ननरननराळे वग ुपाड े. शर्तकानुशर्तकाु्ं मा ोकाु्ं मा अज्ञानामुळें लेच िेद जुन्मा पुराण्मा लाडाुंप्रमाणें ननजीवआनण अिेद्य बन े. आपणा व्मनर्तनरि गवु गमाज अगा वगेळा व स्स्थरस्थावर बन े ा गाुंपडल्मावर ब्राम्लणी गत्ताधाऱ्माुंनीं गगळ्मा नवद्याुंचा आनण ज्ञानाचा मिा आपल्माकडे ठेव ा आनण आपल्मा उत्पत्तीची मूळपीनठका थेट स्वगांर्तल्मा ब्रम्लदेवा्मा र्तोंडापमंर्त नेऊन निडनव ी, माुंर्त नव र्तें काम? अलुंकार आनण मद काम करणार नालीं?

अनुक्रमणिका

चक्रवर्ती राजा्मा कन्मेपागून र्तों कखाद्या चाुंडाळा्मा मु ी पमंर्त ब्राम्लणा ा वाटे त्मा त्रक्ीची मुिा! स्वर्तुःची उत्पनत्त खुद्द ब्रम्लदेवापागून झाल्माची प्रौढी मारल्मावर कका वळेीं नकर्ती नत्रक्माुंचा स्वीकार करावा माचा धरबुंधच उर ा नालीं. पे्रमागाठीं नत्रक्माुंचा स्वीकार, ली कल्पनाच त्मा ा कहध नशव ी नालीं. लर ागर्ताुंच नवर्मवागना रृ्तप्त करण्माकनरर्ताुं शेंकडों र्तरूण नत्रक्मा जर लार्त जोडून त्मा्मापुढें केव्लाुंनल लजर, र्तर पे्रमशोधना्मा नगत्मा फुं दाुंर्त त्मानें र्तरी काुं पडावें?मु ें बाळें झा ीच र्तर कखाद्या त्रक्ीवर माुंची पे्रमाची मेलरनजर कधीं नफर ी र्तर कखादे वळेेग नफरावमाची. गुंर्तनर्त व्लावी म्लणून ग्न करावमाचें. र्ती गुंर्तनर्त कामदेशीर ठरावी म्लणून नववालाचा खटाटोप. ग्न-गुंबुंधाुंर्त पे्रम म्लणनू काुंलीं चीज आले, पत्नीवर पे्रम करावें हकवा नर्त्मापागून पे्रमाची अपेक्षा करावी, अग ी कोणर्तीनल िावना नववाला्मा मुळाशीं नगे. वधूशोधनाची खटपट करण्माची त्मा ा कधीं जरूरच िाग ी नालीं. आपल्मा मु ींना पदराुंर्त घ्मावें म्लणनू त्मा मु ींचे आईबाप हकवा पा क आपण लोऊन त्माु्ं मा चरणाुंवर आपल्मा मु ी घा ीर्त अगल्मावर, वधूगुंशोधनाची त्मा ा काम जरूर पड ी आले?जर नर्त ा मु ेंच लोर्त नगर्ती र्तर, हकवा नुगत्मा मु ीच लोर्त अगर्ती र्तर, शात्रक्ा्मा अनुजे्ञप्रमाणें मु गा लोण्माकनरर्ताुं दुगऱ्मा बामकोची र्तजवीज पलाणे त्माुंना िाग पडे. धमाजे्ञपुढें त्माुंचा र्तरी काम इ ाज चा णार! कारण, जर पोटीं मु गाच झा ा नालीं र्तर मृत्मनूुंर्तर पूर्त नामक नरकाुंर्त जाण्माची पाळी मेणार! अगल्मा घोर आपत्तीपागून बचाव करण्मागाठीं नबचाऱ्माुंना पतु्रप्राप्ती लोईपमंर्त पोगवर्ती नर्तर्तक्मा नत्रक्मा करण्माचा खटाटोप करणें िाग अगें. इस््छर्त फ प्राप्ती लोईपमंर्त त्मान वाटे नर्तर्तक्मा त्रक्ीरूपीं शरे्तवाड्ाुंची नाुंगरणी पेरणी करण्माचा जन्मनगद्ध लक्कच लोर्ता. मी लें स्वर्तुः्मा पदरचें काुंलीं र्तरी बनवनू रु्तम्लाग गाुंगर्त आले अगें रु्तम्लीं गमजूुं नका. “पुत्राथे नक्रमरे्त िामा” लें हलदु नववालधमांर्ती गूत्र रु्तम्मा खाग ऐनकवाुंर्त अगे . नववाल आनण पे्रम माबद्द ची हलदु गमाजाची कल्पना कोणत्मा कृनत्रम, माुंनत्रक, पाशवी व नबनकाळजा्मा पे्रमशून्म आचारपद्धर्तीवर उिार े ी लोर्ती आनण र्ती नकर्ती घाणेरडी आनण त्रक्ीवगाची नवटुंबना करणारी लोर्ती, ली गोष्ट अगदीं ढळढळीर्तपणें रु्तम्मा नजरेग मेई . अगल्मा बळजबरी्मा पे्रमशून्म गुंबुंधापागून उत्पन्न झा े ी प्रजा कशी लोणार माचें काम िनवष्ट्म गाुंगण्माची जरूर आले?राष्ट्राुंर्ती त्रक्ीपुरुर्ाु्ं मा आुंगीं राष्ट्रगुंवधनुाकनरर्ताुं ज्मा शानररीक नैनर्तक वा आस्त्मक गुणाुंची जरूरी अगरे्त, माुंचा त्माु्ं माठामीं अथार्तच पूणु अिाव अगणार आनण अगर्तोनल. मग आम्ली आज इर्तके खा ाव े े आनण दुबु काुं बन ो आलोंर्त माचीं कारणें आणखी ननराळी गाुंनगर्त ी पानलजेर्त काम? मा जगाुंर्त मानगन्माना्मा आनण गुखोपिोगा्मा ज्मा ज्मा गोष्टी आलेर्त त्मा गवांची हलदू गमाजानें ब्राम्लण वगांवर लवीर्तशी मनमुराद मुब क खैरार्त केल्मामुळें त्मा वगाचा स्वग ुमात्र लार्तचा गमाव ा खाग, आत्मस्र्तोमा ा आनण चैनबाजी ा ब्राम्लण आरपार ा चट ा. स्वर्तुः्मा बडेजावीची फाजी कल्पना, नगधाडाप्रमाणें गदोनदर्त ोिी लावरटपणा आनण मनाचा नीचपणा अगल्मा अधमु दुगुणुाुंचा र्तो गु ाम बन ा. स्वर्तुः्मा हृदमाुंर्त राष्ट्रपे्रमाची जाणीवच नगल्मामुळें, प्रत्मेक गोष्टीर्त िटाु्ं मा र्तोंडाकडे पालण्माची

अनुक्रमणिका

गुंवम ाग ेल्मा हलदु गमाजा ा राष्ट्रिनि ली काम चीज आले, माचें ज्ञान करून देण्माची िटाुंर्त अक्क च उर ी नालीं. “द्या द्या द्या ब्राम्लणाुंना दनक्षणा द्या, त्मा ा गुंरु्तष्ट करा, म्लणजे मा जगाुंर्ती रु्तमची इनर्तकरु्तव्मर्ता गुंपून पर ोकाुंर्ती शाश्वर्त गुखाचीनल रु्तमची र्तररू्तद लोई . रु्तम्लाुं ा काुंलीं करण्माची जरूरीच नालीं.” ली माुंची गमाजा ा अलर्मनश नशकवण. लोकानंीं शिंािे िंोऊन आपलें हबग ओळखंू नये आणि आपल्या मानेवरचें अधंश्रदे्धच्या आणि बदनामीच्या गुलामणगरीचें रंू् झुगारून देऊं नये, ्िंिून या सुलतानी णभकु्कशािंीनें कोित्याणिं प्रकारच्या णशक्िाची लोकानंा कधींच मोकळीक ठेवली नािंीं. ब्राम्लणाु्ं मा मा कारस्थानाुंवरून बामब मधी अडॅम आनण ईव्मा गोष्टीची रु्तम्ला ा आठवण लोर्त नालीं काुं?ईश्वरानें अडॅम व ईव्ल माना ईडन्मा बागेंर्ती ज्ञानाचें फळ चाखण्माची जशी गि मनाई के ी लोर्ती, र्तगाच प्रकार मा ब्राम्लणानीं के ा. मा ‘देवाु्ं मा आज्ञा’ म्लणून गमजूर्त झा ेल्मा नलब्र,ू मुग मान आनण नक्रश्चन गमाजाचें नकर्ती नुकगान झा ें आले माची रु्तम्ला ा कल्पना आले काम?नलब्र,ू मुग मान व नक्रस्र्ती ोकाुंना त्माु्ं मा निक्षकुशालीनें हलदूुं प्रमाणेंच, पूणु अज्ञानाुंधुःकाराुंर्त ठेव े आले. नक्रस्र्ती गमाजा ा चचु्मा धार्ममक मगरनमठींरू्तन आपण गुट ों आलोर्त अगें अझनू र्तरी म्लणर्ताुं मेई काम?म ा नालीं अगें वाटर्त. निक्षुकशालीची नमठीच मोठी जबरदस्र्त अगरे्त. र्तरी पण त्माुंरू्तननल काुंलीं ननधड्ा छार्तीचे नक्रस्र्ती ननरे्धक वीर जगा्मा उद्धाराकनरर्ताुं गत्म आनण शात्रक्ीम ज्ञान माुंचे रे्तजस्वी प ीरे्त पाजळीर्त नधटाईनें पढुें मेर्त आलेर्त. जगा्मा उन्नर्तीकनरर्ताुं ज्ञानाचा अग ा प्रकाश कोणत्माच निक्षुकशालीनें आजपमंर्त पाजळ े ा नालीं. नशक्षुकशाली्मा छळाची दरकार न बाळगर्ताुं जगा्मा उन्नर्ती्मा मागावर उजळ ेल्मा मा ज्ञानदीपाुंबद्द आपण त्माुंचे गदैव ऋणी रानल े पानलजे. आजचें कोणर्तेंनल गुधार े ें राष्ट्र घेर्त ें र्तर त्मा्मा राज्म कारिाराचें धोरण आप ी व्मापारी िरिराट कशी लोई व त्मा मोगानें राष्ट्राचें गाुंपनत्तक वैिव कगें वृहद्धगर्त लोई मा ककाच नदशनेें आख े ें बलुरे्तक आपल्मा नजरेग मेई . र्तद्वर्त हलदूुं्मा वैिवका ीं त्माु्ं मा राज्मकारिाराचें गुकाण ूगवर्तुः्मा लार्तीं ठेवणाऱ्मा ब्राम्लणाुंचें धोरण आपल्मा निक्षुकशालीचें धार्ममक वैिव व वचुस्व कगें वाढे मा नदशकेडेच नेलमीं वळ े ें अगे. आनण लें धोरण गुंिाळण्मागाठीं गमाजस्वास्थाची नब कू पवा न करर्ताुं आपल्मा निक्षुकशाली मलत्त्वाकाुंके्ष्मा कुुं डाुंर्त वाटे त्मा गोष्टीची आलुर्ती देण्माग रे्त केव्लाुंनल मागें पढुें पलार्त नगर्त. हलदु जनाु्ं मा गामानजक व धार्ममक व्मवस्थेंर्त कोणत्मानल प्रकारें लार्त घा ावमाचा नालीं, लें आज्मा नब्रनटश राजकत्मांचें राज्मधोरण अगल्मामुळें, ोिी आनण काकवृत्ती कपटी निक्षुकशाली र्तापल्मा र्तव्मावर लव्मा र्तशा पोळ्मा िाजून घेर्त आले. मा नामी गुंधीचा फामदा घेऊन आपल्मा िरुंवशा्मा कुळाुंना, आज्मा अज्ञानी धमुिोळ्मा व अन्ना ा मोर्ताद झा ेल्मा दनरद्री हलदु जनाुंना, नागवनू रे्त वाटे र्तशी चनै करीर्त आलेर्त. ब्राम्लण पुरोनलर्ताुंनों, हलदुस्थान्मा आध्मास्त्मक गुंपत्ती्मा बादशालानों, रु्तम्ली ननमाण के ेल्मा मा दगडागारख्मा चैर्तन्मलीन गमाजघटने्मा गु ामाुंनों, रु्तम्ली घमेंडखोर लेटाळणीनें आम्माकडे पालून लगर्त आलाुंर्त, लें आम्ला ा कळर्त आले बरें! पण, मेलरबान, क्षाुंर्त ठेवा, मी रु्तम्ला ा बजावनू ठेवर्तों कीं,

अनुक्रमणिका

रु्तम्मा अुंर्तुःकरणाुंर्त हलदुस्थानाबद्द अझुननल हकनचर्त पे्रम अगे , र्तर लें रु्तमचें नवकट लास्म जाग्मा जागीं नजरून रु्तम्मा डोळ्माुंरू्तन अश्रूुंचे पाट वालू ागर्ती . जरा डोळें उघडून आजूबाजू ा नजर टाका.जगाुंर्ती इर्तर धमां्मा छत्राखा ीं वावरणाऱ्मा गमाजाुंची स्स्थर्ती काम आले आनण तुमच्या स्वतःच्या छायेखालीं नादंिाऱ्या या अफाट र्नसमार्ाची आर् काय दशा आिें?इनर्तलागाचा मागमूगनल नीट ागर्त नालीं अशा अनानद का ापागून नपढ्याननपढ्या मा ोकाुंचें पूवुज रु्तम्मा धमा्मा आनण गुंस्कृर्ती्मा झेंड्ाखा ीं वावर े, त्माुंना रु्तम्ली मन माने त्मा अुंधुःश्रदे्धचे बौनद्धक आनण धार्ममक कल्पनाुंचे नद े े धडे त्मा नबचाऱ्माुंनीं ननमटूपणें, नबनर्तक्रार, िोळगट गु ामी िावानें घटनव े. त्मा मा परुाण गमाजाचे आज काम हधडवडे उडा े आलेर्त माचा जरा नीट र्तपशी वार नवचार करा, म्लणजे रे्त अश्रूनल जाग्मा जागीं थाुंबर्ती .डोळे कोरडे ठणठणीर्त पडून त्माुंरू्तन रिाचे थेंब पडूुं ागर्ती . पण ली डोळ्माुंवरची धुुंदी बाजू ा गारून वस्रु्तस्स्थर्तीचें नीट आक न करा र्तर! कामपुद्धर्ती्मा मा रु्तम्मा नवनशष्ट धोरणामुळें हलदु गमाजाुंर्ती पुरुर्त्वाची आनण त्रक्ीत्वाची कशी मार्ती लोर्त चा ी आले, माची रु्तम्ली जाणीवनल करून घेर्त नालीं. रु्तमची आचार नवचाराची आनण गमाजघटनेची पद्धर्त हलदु गमाजाुंर्ती त्रक्ीपुरुर्ाुंचे ऐन उमेदीचे रि कखाद्या डाकीनी प्रमाणें घटघटा शोर्नू घेर्त आलेर्त. बा पणाुंरू्तन पढुें पाऊ टाकल्मावर चैर्तन्मपूणु ऐन धडाडीचें पण नर्तर्तकें च ननष्ट्पाप अगें मुगमुगणारें र्तारुण्म त्माुंना कधींच प्राप्त लोर्त नालीं. मनुष्ट्मा्मा जीवनक्रमाुंर्ती रगरशीर्त र्तारुण्माची ली अवस्था आज हलदु गमाजा ा पारखी झा ी आले. पण जगाुंर्ती कोणत्मानल गुगुंस्कृर्त आनण नजवुंर्त गमाजाकडे पला र्तर त्माची घटना माच ननगगदुत्त चैर्तन्मा्मा अिेद्य पामावर उिार े ी आले, अगेंच रु्तम्ला ा आढळून मई . रु्तम्मा गमाजाुंर्ती र्तरुण व र्तरुणी कधींच ककत्र मेर्त नालींर्त नवचार व नवकार–नवननममागाठीं ककत्र नमगळण्माची त्माुंना कहध गुंधीच नमळर्त नालीं. मच्चावर्त वस्रु्तमात्रा ा स्पशुमात्रानेंच रोमाुंनचर्त करणाऱ्मा ईश्वरदत्त पे्रमा्मा जादुची िावना त्माु्ं मा हृदमाुंर्त कधींच स्फुरण पावर्त नालीं. हलदुस्थानाचें नाुंव कीर्तीमान करून, स्वर्तुःचा काव्म ौकीक अजरामर करणारा ‘शब्दगृष्टीचा ईश्वर’ का ीदाग मानें आपल्मा नचरुंजीव ‘कुमार–गुंिव’ काव्माुंर्त रेख े ें कुमारी मलागर्ती पावुर्तीचें गलजगुुंदर दृश्म पला. र्तारुण्माचा उम र्ता बलार नर्त्मा काुंर्ती ा उजाळा देर्त आले. उफ त्मा मौवनानें गवु अवमवाुंची वाढ, नकळर्तच पण जोरानें फोंफावल्मामुळें, र्तारुण्ममदा्मा िारानें र्ती कुमानरका व ी आले. मौवन–चैर्तन्मानें आपल्मा देलावर व काुंर्तीवर कग ें रे्तज उधळ ें आले, त्माचें प्रनर्तहबब आरशाुंर्त पलाण्माचेहल नर्त ा िान उर े ें नालीं. गजगर्तीने लळूुं लळूुं पाव े टाकीर्त, कुमारी पावुर्ती, आपल्मा पे्रमगवुस्वाकडे–आपल्मा नशव देवाकडे–कडेकपाराुंर्तल्मा ककाुंर्त गुलेकडे चा ी आले. आपल्मा पे्रमदैवर्तानें गमाधींरू्तन जागृर्त लोऊन पे्रमा्मा दृष्टी ा पे्रमाची दृष्टी निडवावी, म्लणून नर्तनें नशव देवावर फेक े ा र्तो पनल ाच दृष्टीकटाक्ष. नशव देवाची गमाधी उर्तर ी. त्मानीं आप े अकामुक नवशाळ नेत्र उघड े. रृ्तर्तीम नेत्राुंर्तल्मा रे्तजानें कामदेव िस्म के ा. कुमारी पावुर्तीचे पानणग्रलण के ें .नकर्ती मनोलारी, नकर्ती ननगगगुुुंदर आनण नकर्ती मथार्तर्थम र्तपनश ाचें लें नचत्र वागीश्वर का ीदागानें रुंगऊन ठेनव ें आले?त्माच मा हलदु–स्थानाुंर्त र्तगल्माच नदव्म कुमानरकाुंना पे्रम करण्माची–आपल्मा वल्लिाुंची–हृदमस्थ नशवाची–पूजा करण्माची–कहध र्तरी कग ी र्तरी गुंधी देण्माुंर्त मेर्त अगरे्त काम?

अनुक्रमणिका

मुगमुगणाऱ्मा र्तारुण्माचा नवकाग लोण्मापूवी त्मा नबचाऱ्माुंचें दैव ठरून जारे्त. त्माु्ं मा ननशबाचा र्तो बेशरम खेळखुंडोबा अनधक स्पष्ट करून गाुंगावमाग पानलजे काम?रु्तम्ला ा र्तो मालीर्त नालीं काम?रु्तम्ला िटाु्ं मा मध्मस्थीनशवाम ज्माची गाुंगर्ताच नालीं, अशा ‘गनार्तन हलदु नववाल’ मा गोंडग नाुंवाखा ीं रु्तम्माच डोळ्माुंगमोर चा े ा त्माु्ं मा बळजबरी्मा कौमामुिुंगाचा ज्जास्पद गमारुंि रु्तम्ला ा नदगर्तच नालीं काम?ज्माचे रु्तम्ली नेरे्त आनण प्रमुख म्लणून नमरनवर्ताुं त्मा मा हलदु गमाजाची त्मा पापा्मा पेट ेल्मा मज्ञाुंर्त राखराुंगोळी लोर्त आले माची रु्तम्ला ा जाणीवच नालीं अुं?ले गवुगाक्षी देवर्ताुंनों, ला धमुभ्ष्ट पनर्तर्त ब्राम्लण धमा्मा नाुंवाखा ीं घा ीर्त अग े ा गमाज–नवध्वुंगनाचा ला नुंगा नाच रु्तम्ली अगाच खुशा चा ूुं देणार काम?प्रत्मेक नदवशीं अनधकानधक खो खाड्ाुंर्त आम्ली चा ो आलों. मा अगह् अधोगर्तीपागून वाचनवण्मा ा स्वगांर्त, नरकाुंर्त, मा अनख नवश्वमुंड ाुंर्त कोणर्तीच गमथु शनि उर ी नालीं काम! ‘आधुननक बनॅब .नमधी कुमानरकाुंचे बन दान!’ कुमानरकाुंचें लें कोमाम–ुबन दान जेथें प्रत्मलीं चा र्तें, र्तें नवगाव्मा शर्तकाुंर्ती बॅनब .न रु्तम्लाग कोणरे्त वाटर्तें? ुंडन?पॅनरग?न्ममूाकु?नालीं. मी शर्तवार गाुंगर्तो खाग नालीं. रे्तथ ा ‘नरपश’ू अमेनरकन हकवा मुरनपमन गमाजनीर्ती्मा दृष्टीनें नकर्तीनल नलणकग अग ा र्तरी लमखाग जास्र्त गुधार े ा (माणगाुंर्त आ े ा) अगर्तो. मी नबननदक्कर्त गाुंगर्तो कीं, ले आधुननक बॅनब .न जर कोठें अगे र्तर र्तें‘हलदु–हलदुस्थान’ च लोम! मेथेंच दररोज ‘धार्ममक नववाला्मा बुरख्माखा ीं कल्पने ानल थाुंग ागणार नालीं अगल्मा कू्रर आनण राक्षगी रूढीं्मा कुुं डार्त क्षावनध कुमानरकाुंचें बळी नबननदक्कर्त नद े जार्तार्त. अगल्माच कका ‘नदव्म कुमारी’चा कक हलदु बाप माझ्मा ओळखीचा लोर्ता. त्मा नबचारी ा जन्मापागूनच काुंलीं र्तरी काळजाचा नवकार लोर्ता. नर्तचा बाप चाुंग ा नशक े ा गवर े ा, श्रीमुंर्त, व नाुंवाज े ा वकी लोर्ता. नाुंवाज ेल्मा प्रनवण ड.क्टराुंनीं त्मा ा बजाव े लोरे्त कीं नल्मा ग्ना्मा िानगडींर्त रु्तम्ली मुळींच पडूुं नका. कारण र्तग ा गुंबुंध (sexual excitement)र्ताबडर्तोब नर्त्मा मृत्मू ा कारण लोई . पण ऋरु्तप्राप्ती्मा अगोदर मु ीचें ग्न झा ेंच पानलजे, लें आमचे निकारडे निक्षकुीशात्रक् नर्त्मा ननशबा्मा आड आ ें . उघड उघड कोणी र्तरी पाजीपणानें अग े मूखु ननबंध शात्रक्ग्रुंथाुंर्त घुगडून नद े े नदगर्त अगर्ताुंना गुद्धा, रे्त अनुल्लुंघनीम म्लणून शलाणेगुरे्त ोकगुद्धाुं उराशीं घट्ट आवळून धरर्तार्त! शात्रक्ाजे्ञ्मा िीर्तीनें त्मा गुनशनक्षर्त वकी ा्मा आईनें आनण बामकोनें मु ी्मा ग्नाबद्द इर्तका लट्ट धर ा कीं, शवेटीं त्मानें त्माु्ं मा म्लणण्माग रुकार नद ा आनण मु ी ा ककदाची कशीबशी उजव ी. म ा त्मा ग्नाचें आमुंत्रण लोरे्त, पण मी गे ो नालीं. र्ती मु गी ग्न झाल्मापागून र्तीन मनलन्मा्मा आुंर्तच हृदमा्मा नवकारानें वार ी! हलदु कुटुुंबाुंर्त अग ी अका ी मृत्मूुंची उदालरणें लजारों गाुंपडर्ती . आर्ताुं, ली गोष्ट हलदू कुटुुंबाुंर्त ा जबाबदार माणूग कबू करी हकवा नालीं, ली गोष्ट अ ानलदा! अगल्मा घारु्तक गोष्टी कखाद्या र.म कनमशननें हकवा कौंनग मधी कखाद्या ठरावानें नालींशा लोणें शक्म नालीं. मा कनरर्ताुं आईबापाु्ं मा व पुरोनलर्ताु्ं मा मनाुंर्त माणगुकीची जाणीव आनण नैनर्तक धैम ुमाुंचाच उदम झा ा पानलजे; आनण ककुं दर हलदुगमाजाुंर्त मनाची नववके–जागृनर्त आनण गामानजक आचार नवचारा गुंबुंधानें प्रगल्ि व उदार धोरण उत्पन्न झा ें पानलजे. माझी गगळी मार्तामार्त मा कनरर्ताुंच आले.

अनुक्रमणिका

ला गवु अमानुर् प्रकार पनल ा म्लणजे म ा वाटर्तें कीं ले राक्षगी नववालनवधी चा नवणारे पुरोलीर्त आनण वधूवराुंचें आईबाप माुंना जर कशाची उपमाच द्यामची अगे र्तर र्ती जगन्नाथा्मा प्रचुंड रथा्मा चाकाुंचीच. ना त्माुंना कग ी िावना ना काळजाची नर्तडीक! जगन्नाथाचा प्रचुंड रथ आपल्मा चाकाुंखा ीं आम्मा कुमानरकाुंना बेगुमानपणें नचरडीर्त कक गारखा नफरर्तच आले. पण ला गगळा नाश थाुंबवी अगा धणधाकट मनाचा खुंबीर मामेचा पूर्त आम्मा गमाजार्त ककनल नदगर्त नालीं. मनाचा ला नैनर्तक कमकुवर्तपणा आम्मा अधुःपार्ताचें अगदी खाग क्षण आले. मामुळें गगळ्मा जगापढुें आम्ला ा ाजेनें खा ीं मान घा ावी ागर्त आले. आनण जो मा रु्तम्मा ‘नदव्म कुमारी’ चें पानणग्रलण करर्तो, त्माची काम वाट?त्मा्माबद्द मी दोन शब्द गाुंगू काुं?त्माचेंनल मार्त बन दान लोर्त नालीं काम?बो ून चा ून जार्तीचा र्तो परुुर्, नशकारी वृत्तीचा. आमुष्ट्माुंर्त थोडा वळे र्तरी त्मा ा नशकार करण्माची मोकळीक द्या कीं नालीं?ककोणीग वीग वर्ां्मा आुंर्त त्माचे आईबाप त्माचे ग्न करोर्त वा न करोर्त, र्तरुण त्रक्ीची पे्रममाचना करण्माची त्माची ननगगजुार्त िावना चुरड ी जाणें शक्म नालीं. र्तरूण कुमारी्मा पे्रममाचनेंर्त काम ज्जर्त अगरे्त, माचा ककदा र्तरी अनुिव घेर्तल्मानशवाम त्माची ा गा रृ्तप्त व्लामची नालीं. जशा लानपणीं गोंवर काुंजण्मा ककदाुं मेऊन जाम्माच, त्माुंर्त ाच ला ननगगजुार्त प्रकार आले. मोग्म दजा्मा कुमानरकाुंशीं बो ण्मा चा ण्माची त्मा ा मोकळीक द्या; आनण ककदा र्तरी १७ रे्त २१ वर्ां्मा वमा्मा दरम्मान त्मा ा ननष्ट्पापपणें जबरदस्र्त अशा पे्रमपाशाुंर्त खुशा गापडूुं द्या. झा ें र्तर माुंर्त अुंर्तीं त्माचे नलर्तच लोई . पे्रममाचने्मा गगळ्मा धडपडी मशस्वी लोर्ता क्षणींच र्तारुण्मानें मुगमुगणाऱ्मा त्मा र्तरुणा ा िावी जीवनग्रुंथीचा इगारा म्लणनू नमळणारें पे्रमाचें बनक्षग–त्मा ननष्ट्पाप कुमारीचें खाग पनल ें गोडगें चुुंबन! बस्ग, त्मापुढें कोणत्मा मो वान् बनक्षगाची आठवण त्मा ा गवु आमुष्ट्मिर नवशरे् गुखदामक लोई ?मा बनक्षगाची हकमर्त कोण करणार?आनण माची आठवण कशानें बजुणार?माझी खात्री आले, कीं रु्तम्मा त्मा ‘पे्रमचुंद र.मचुंद स्का रनशपा’ हकवा र्तीं ‘टागोर . मेड ें ’ माुंपेक्षाुं त्मा ा त्मा प्रथम–चुुंबनाची हकमर्त खात्रीनें जास्र्त वाटे . गवुगाधारण व्मवलाराकडे पालण्माची त्माची दृष्टी, नवशरे्र्तुः त्रक्ीनवर्मक दृष्टी, जास्र्त उदार आनण नीनर्तमान् लोई .खरें पौरुर् हकवा वीरत्व कशाुंर्त आले माची त्मा ा नीट जाणीव लोई . अनानद ‘त्रक्ी’ त्वाुंर्त गूढ अग ेल्मा पानवत्र्माचें नदव्म रे्तज कगें काकर्तें लें त्मा ा नीट कळे . कारण त्मा रे्तजाची कल्पना त्मानें नमळनव ेल्मा पनलल्मा कुमारी–चुुंबनाुंर्तच त्मा ा लोणें शक्म अगर्तें. त्माुंची गोड आठवण, त्मा प्रगुंगाचा नवचार, पुढी आमुष्ट्माुंर्त करु्तव्माचे ननरनरळे झगडे ढर्ताुंना त्मा ा स्फुरण देर्ती . नकर्ती र्तरी मोलाु्ं मा गापळ्माुंपागून आनण गुंकटाुंपागून त्माचें गुंरक्षण करर्ती . िमुंकर ननराशेंर्त गाुंपड ा अगर्ताुंना त्मामुळें पुष्ट्कळ वळेाुं त्मा ा धीर मेई . कक क्षणमात्रच काुं लोईना, पण पूणु नवश्वागानें झाडा्मा खाुंदीवर बगून अगदीं हृदमा्मा हृदमार्त े खो बो गाऊन, पुन्ला स्वर्तुंत्रपणें कोठल्मानल प्रकारें पनर्तर्त भ्ष्ट न लोर्ता स्वर्तुंत्र अममाद आकाशाुंर्त मोकळेपणानें िराऱ्मा मारण्मागाठीं उडून जाणाऱ्मा जुंग ी पक्षा्मा त्मा क्षणमात्र आनुंदाची रु्त ना, हपजऱ्माुंर्त कोंड ेल्मा पक्षा ा जन्मिर नमळणाऱ्मा नडवाळपणाशीं लोणें कधीं र्तरी शक्म आले काम?लल्लीं हलदु र्तरुणा ा आपल्मा पौरुर्ाबद्द व वीमाबद्द जी िावना वाटरे्त त्मापेक्षाुं नकर्ती र्तरी अनधक स्वानिमानाची िावना त्मा्मा अुंर्तुःकरणार्त उत्पन्न लोई . लल्लीं त्मा्मा मनाुंर्त कका बाजू ा अनिजार्त शुद्ध ननगगबुुनद्ध आनण दुगऱ्मा बाजू ा त्मा्मा डोक्माुंर्त ौनककी कल्पनाुंनी‘मज्जाव मज्जाव’ म्लणून उत्पन्न के े ी नर्तरस्कार बुद्धी माुंचा गारखा झगडा चा े ा अगर्तो. पण

अनुक्रमणिका

नकर्ती झा ें र्तरी र्तो त्रक्ी्माच उदराुंरू्तन जन्मा ा आ े ा! नकर्तीनल नशकवण नद ी र्तरी त्माची त्रक्ीनवर्मक ननगगबुुद्धी वर उगळी मारल्मानशवाम कशी रालणार? त्माचा मूळचा शुद्ध स्विाव ग्नगुंबुंधा्मा नननमत्तानें दूनर्र्त लोण्मापूवीच जर त्मा ा आमुष्ट्माुंर्ती अग ा मोकळेपणाचा वाव नमळा ा, र्तरच आज्मा चलूुंकडून जखड ेल्मा पनरस्स्थर्तींर्त जें जीवनरलस्म अनुिवणें त्मा ा शक्म नालीं र्तें गु ि लोई . त्माचें मनोलारी नचत्र र्तो पलार्त अगर्तो. नलदुस्थानाुंर्ती वैष्ट्णव कनव आनण शाळे्मा अध्ममनक्रमाुंर्त पनरनचर्त झा े े परदेशीम कवी माुंनीं आपल्मा काव्माुंर्त त्मा जीवना्मा रलस्माुंची खरी गोडी गाम े ी र्तो ऐकर्त अगर्तो. आत्म्माचें र्तें पौनष्टक रगदामक अन्न आले, लें त्मा ा करवीं कगें कळावें?चुंडीदागागारख्मा कनववराुंनीं आपल्मा नदव्म गीर्ताुंर्त त्मा दैवी जोडप्माचें–श्रीकृष्ट्ण राधा माु्ं मा अकामुक पे्रमाचें–जें अनुपमेम नचत्र रुंगनव ें आले नर्तर्तकें ननर्ताुंर्तमधुर, गाधें, िावनागुंिीर आनण िव्म नचत्र इर्तरत्र कोठेंनल आढळणें मुष्ट्की आले. त्माचप्रमाणे शके्गनपमर हकवा श ेे, बामरन, टेननगन, ब्राउहनग माुंगारख्मा आुंग् कनववराु्ं मा काव्माुंरू्तन रगरगणाऱ्मा जीवना्मा रलस्माचें खरे ममु त्मा ा नीट कळूुं ागे . मानवी गमाजाबद्द चे त्माचे नवचार अनधक व्मापक लोर्ती . थोडक्माुंर्त गाुंगावमाचें म्लणजे आज घोकुं पट्टी करून बऱ्माचशा मुननव्लरनगटी नडग्ऱ्मा नमळनवल्मानें त्मा्मा अुंगीं नजर्तकी पात्रर्ता मेरे्त, त्मा्मा शर्तपट अनधक खरी पात्रर्तात्मा्मा अुंगीं मेऊन, हलदुस्थानचा गुपतु्र मा नाुंवा ा र्तो अक्षरशुः पात्र लोई . पण केव्लाुं?त्मा्मा पे्रमशोधनाुंर्त व नववाल–स्वार्तुंत्र्माुंर्त आज लमखाग मेणारे अडथळे बुंद पडर्ती रे्तव्लाुं! कवढ्या मोठ्या अफाट हलदुस्थानाुंर्त र्तरूण त्रक्ी पुरुर् कधींच ककमेकाु्ं मा पे्रमपाशाुंर्त गापडर्त नालींर्त, आनण जर मदाकदानचर्त पे्रमिावना उनदर्त झा ीच र्तर नर्तचें पमुवगान अका ीं व अननष्ट नपरृ्तपद हकवा मारृ्तपद माुंर्तच व्लामचें! मा नवस्र्तीणु देशाुंर्त र्तरुण पुरुर्ा ा आपल्मा आमुष्ट्माुंर्त पनलल्मा कुमारीचुुंबनाची गोडी अनुिवण्माची कधींच गुंधी नमळर्त नाली. त्मामुळें नगानगाुंरू्तन ज्माची स्मृनर्त गळगळर्त जाई आनण त्मा ा उमदा माणूग बनवी , अशा त्मा अनुपम अनुिवा ा र्तो काममचा मुकर्तो. ली गोष्ट अत्मुंर्त अप्रमोजक आनण ननगगानवरुद्ध आले, अगें माझे ठाम मर्त आलें. त्मामुळें प्रत्मेक हलदु र्तरुणा ा पुढें नाना क् ेश िोगण्माचा प्रगुंग मेर्तो. ननराशे् मा झटक्माुंर्त र्तो आरपार खचर्तो. हृदमा ा र्तर इर्तकी दुब ुर्ता प्राप्त लोरे्त कीं गुंगारा्मा उघड्ा व्मवलाराुंर्त पडल्मावर बाजार्मा कखाद्या ल कट त्रक्ी्मा पनलल्माच कटाक्षानें र्तो पनर्तर्त लोण्माचा जबरदस्र्त गुंिव अगर्तो. त्रक्ी वा पुरुर् दोघाुंनाली हलदुस्थानाुंर्त र्तारुण्माचा उम र्ता बलार काम अगर्तो माची जाणीवच कधीं अनुिवण्माग नमळर्त नालीं. लानपणींच त्माु्ं मा मानेवर नपरृ्तपदाचें हकवा मारृ्तपदाचें जड जूुं जबरदस्र्तीनें ादण्माुंर्त मेरे्त. आईबापाु्ं मा अगल्मा अपनरपक्व दशेंर्त जन्मा ा आ े ी मु ें शरीरानें दुबळी र्तर अगर्तार्तच, पण राष्ट्राची प्रनर्तष्ठा हकवा वैिव कामम नटकनवण्माग हकवा वाढनवण्माग त्माुंर्ती त्रक्ी पुरुर्ाु्ं मा अुंगीं जी ओजस्स्वर्ता ागरे्त, हकवा पुरुर् अथवा त्रक्ी ह्ाु्ं मा जीवनाची गाथुकर्ता लोण्माग ज्मा जोमदार गुणाुंची आवश्मकर्ता ागरे्त, त्माुंचाली त्माुंचा नठकाणीं पूणु अिाव दृष्टीग पडर्तो. मग मुरनपमन ोकाुंनीं आम्ला ा रानटी हकवा पनर्तर्त म्लणूुं नमे, र्तर काम म्लणावें? राष्ट्र मा नात्मानें हलदूुंचा जो ऱ्लाग आनण अधुःपार्त झा ा आले त्माची गवु जबाबदारी ब्राम्लण निक्षुकशालीवरच आले. राजकीम दृष्ट्या, गामानजक दृष्ट्या, नैनर्तक दृष्ट्या वा आध्मास्त्मक दृष्ट्या गव ुर्तऱ्लेंनें आम्ली ननुःगत्व झा ो आलोंर्त. नवचार करण्माची, रु्त ना करण्माची, नचनकत्गा करण्माची आमची बुद्धीच ठार मे ी आले. आचार नवचार व आम्मा चा ीरीर्ती मानीं आमचे रि नागून गे ें आले, दृष्टी आुंधळी

अनुक्रमणिका

झा ी आले आनण म्लणून आम्ला ा जगाचें खरें स्वरूप र्तर नदगर्त नालींच, पण इर्तर राष्ट्राुंर्ती गुधार े े ोक आमची मोग्मर्ता काम गमजर्तार्त लेंनल आम्लाुं ा नीट गमजर्त नालीं. बालेर्मा जगाचें अव ोकन करणें, इर्तर देशाुंर्त स्थापन झा ेल्मा ननरननराळ्मा गुंस्थाु्ं मा पनरशी नपूवुक स्वाध्माम करणें, आपल्मा गुंस्थाुंशीं त्माुंची रु्त ना करून त्माुंर्ती दोर् काढण्माचा प्रमत्न करणें, इत्मानद अनेक मागांनी मानवी उन्नर्ती ा पोर्क अगें खरें नशक्षण नमळनवण्माचा आमचा लक्क जन्मनगद्ध आले. केवळ जार्तीिेदा्मा ननष्ठुर कडकपणामुळें हकवा ‘जग लें नमर्थमा आले’ अगल्मा मूखुपणा्मा मामावादामुळें र्तो लक्क आम्लीं गमूळ गमवावा अगें रु्तमचें म्लणणें आले काम? आज्मा हलदु जगाुंर्त ब्राम्लणपुंथ, बुद्धपुंथ, जैनपुंथ, शीख, शवै, शाि, वदेान्र्त, ब्राम्ल, िनि, आमगुमाज, र्ताुंनत्रक (ला ब्रम्ल घोटाळा आनण त्माुंर्त दररोज लोणारी िरुंगाट पैदाग जगा्मा अुंर्तापमंर्त र्तरी गुंपे हकवा नालीं कोण जाणें!) –अगल्मा शेंकडों पुंथाुंनीं माणगाुंचा प्राण घेण्माची वळे आण ी आले. पण इर्तके नानानवध पुंथ ननमाण झाल्मानें गमाजस्थमैाचें परस्परनवरोधी वडेेवाकडे लजारों रु्तकडेर्ताकडे उडून, त्माुंर्त पुन्ला केव्लाुंनल ककी अगर ककर्तानर्ता उत्पन्न लोणें मुष्ट्की ीचें जाई , माचा आम्मा ब्राम्लणगुरूुं नीं चुकून र्तरी कधीं इर्ारा नद ा लोर्ता काम? िारर्तवर्ा्मा इनर्तलागाुंर्त मा ननरननराळ्मा पुंथाुंर्त आनण धमुिेदाुंर्त ककमेकाुंवर मार्त करण्माकरर्ताुं झा ेल्मा िमुंकर झगड्ाुंचें दाख े वाटे नर्तर्तके गाुंपडर्ती .पण आमचा निक्षुक गुरूदेव गवु नठकाणीं लजर! गवांजवळून र्तो िरिक्कम दनक्षणा–बनक्षग–लबकर्तोच आले. “अलो, पूवींपेक्षाुं इर्तके अनधक रस्रे्त झा े कीं स्वगांर्त जाम ा!” नद्या कोठूननल ननघाल्मा र्तरी अखेर गमुद्रा ाच नमळणार कीं नालीं?वा, फार उत्तम: खरोखर ईश्वराची करणी अगाध आले.” लें आणखी वर म्लणाम ा र्तमारच. बनारग ा म ा ककदाुं कक ब्राम्लण निक्षुक िेट ा लोर्ता. नवधवा–पुनर्मववाला्मा मुंडणाचीं िार्णें ऐकून र्तो अगदीं िेदरून गे ा लोर्ता. र्तो म ा मेऊन गाुंगू ाग ा कीं ‘जर गगळ्मा हलदू नवधवा पुनर्मववाल करूुं ागल्मा र्तर आम्ली िटाुंनिक्षकुाुंनीं आप ीं पोटें र्तरी कशी िरामची?’ मी त्मा ा काम उत्तर नद ें र्तें गाुंनगर्त ें पानलजे अगें नालीं. मी अगाच कका लाऊग कजुंट ा त्मा्मा धुंद्याबाबर्त प्रश्न के ा. त्मानें अगदीं मनमोकळेपणानें गाुंनगर्त ें कीं, प्रत्मेकजण जर गारख्मा आपल्मा रालाण्मा्मा जागा बद ीर्त राली , र्तर काम बलार लोई ?उठल्मागुटल्मा वळेीं अवळेीं ोकाुंनीं कामदेबाजीगाठीं कोटाकडे धाुंव घ्मावी अशीच वकी ोकाुंची मनाुंर्ती इ्छा अगे . ड.क्टर देखी रोगाुं्मा गाथी ककगारख्मा ककामागनू कक मेर्त रलाव्मा, अशीच मनाुंरू्तन अपेक्षा करीर्त अगर्ती . गमाजा्मा नजवावर बाुंडगुळाप्रमाणें जगणाऱ्मा मा अगल्मा धुंद्यार्तल्मा स्वाथीपणाचा उल्लखे आपण बलुशुः थटे्टनेंच करीर्त अगर्तो. परुंरु्त, कक राष्ट्र्मा राष्ट्र शर्तकानुशर्तकें ककगारखें ब्राम्लण निक्षुकशाली्मा परुर्तें कबजाुंर्त गाुंपड े ें अगावें आनण त्मा ा त्माुंनी वाटे र्तगें मनमुराद ुटीर्त रलावें, त्मावर लवें र्तगें चरावें, ली गोष्ट खाग थटे्टवारी नेण्मागारखी नालीं. मा हलदु–िरर्तखुंडागारख्मा निक्षुकशाली्मा पचनीं पड ेल्मा देशाुंर्त गवुत्र िडक ेल्मा गामानजक अन्मामाुंचा राक्षगीपणापागून गमाजा ा वाुंचवावें, अशी थोडीशी र्तरी बदु्धी आनण नववकेजागरृ्ती अग े े त्रक्ी परुूर् थोडेनल गाुंपडूुं नमेर्त काम?मा गामानजक अन्मामाु्ं मा जलरी

अनुक्रमणिका

घारु्तकपणा धार्ममकपणा्मा गाखरेची नकर्तीनल पटेु त्मावर चढनव ी र्तरी महिनचर्तनल कमी लोणार नालीं, लें नवगरर्ताुं कामाुं नमे. आर्ताुं, मा गोष्टीचा जाब रु्तम्ली ब्राम्लण निक्षकुा ा नवचाराम ा जा. र्तो र्ताबडर्तोब मनु, माज्ञवल्क्म, रघूनुंदन माु्ं मा ग्रुंथाुंर्ती शात्रक्ाथाचे उर्तारे रु्तम्मा र्तोंडावर िरािर फें कून मा बड्ा धेंडाुंवर गगळी जबाबदारी टाकून आपण पार मोकळा लोई . र्तो स्पष्ट म्लणर्तो,“मी काम, हलदुगमाजाचा कक गरीब धमुगेवक, हलदुधमांर्त ज्माुंना रलावमाचे अगे त्माुंनीं मा थोर थोर पुराण पनवत्र धमुग्रुंथाुंर्ती ननममाुंचें पनरपा न के ेंच पानलजे.त्मानशवाम गत्मुंर्तरच नालीं. र्तें र्तगें लोर्तें हकवा नालीं लें पलाणारा धमाचा मी चाकर.माुंर्त माझ्माकडे काम दोर् आले?ज्माुंना मा ननममाु्ं मा बुंधनाची खोडाबेडी नको अगे , त्माुंना खुशा दाली नदशा मोकळ्मा आलेर्त. त्माुंनी खुशा हलदुधमा्मा बालेर चा रे्त व्लावें.” ोकाुंचे गुरू म्लणून नमरवणाऱ्मा िटानिक्षुकाुंची ली गुमीची प्रवृनत्त नजर्तकी मूखुपणाची नर्तर्तकीच खोडगाळ आले. माचा पनरणाम अगा झा ा आले कीं मच्चावत् हलदुमात्राुंनीं धमुग्रथाु्ं मा ठरावीक कैदखान्माुंर्तच गदोनदर्त बुंदीवान लोऊन पड ें पानलजे. प्रत्मेकानें ब्राम्लण निक्षुकाुंचे दास्म नबनशरु्त मान ें पानलजे. मा निकारड्ा धमुग्रुंथाुंमुळेंच निक्षुकशाली्मा वचुस्वाचा टेंिा आजपमंर्त जग े ा आले. त्माचा कोणी ‘बोमा’ उडवूुं नमे, म्लणून त्मा ग्रुंथाुंचा अस्ग –कम–अस्ग पणा गुंशोधन करण्माची मात्र गवांना बुंदी! परुंरु्त, आर्ताुं नवीन नवीन नवद्या आनण गुंशोधनाची आधुननक पद्धानर्त माु्ं मा मोगानें मा ग्रुंथाुंचें गवु धार्ममकबु्रव नचनकत्गक पनरक्षण करणें गाध्म झा ें आले. त्माुंचा मूळ उगम, त्माुंचा लेरू्त, आनण त्माुंर्ती वचनाुंची मोग्मामोग्मर्ता व गत्मागत्मर्ता मा गवु गोष्टी ऐनर्तलानगक दृष्टीनें गमजून घेणें गलजशक्म झा ें आले.ली गोष्ट आर्ताुं अगदीं लमखाग नगद्ध झा ी आले कीं, आनद मनू ऊफु वृद्ध मनू अनजबार्त नालींगा लोऊन त्मा्मा जागीं आजचा निक्षकुशाली वचुस्वाचा पुरस्कर्ता नक ी मनू आणून उिा के ा आले. आज ज्मा स्स्थर्तींर्त र्तो आपणा ा आढळर्तो र्तमा स्स्थर्ती ा मेईपमंर्त निक्षुकशाली्मा नलर्तगुंरक्षणाकरर्ताुं निक्षकुाुंनीं नकर्ती र्तरी वळेाुं त्मा्माुंर्त लवी र्तीं वचनें घुगडून नद ीं. पुष्ट्कळ वळेाुं र्तो पनुुःपनु्ला नवीन न लून काढण्ण्मा्मानल खटपटी झाल्मा. बदु्धोत्तर काळीं ज्मा ज्मा वळेीं निक्षुकी आनण िनक्षुकशाली राजगत्ता प्रबळ झा ी त्मा त्मा वळेीं ला गवु खटाटोप निक्षुकशाली्मा वचुस्वाकरर्ताुं करण्माुंर्त आ ा. बुद्ध धमा्मा प्रळ्मानुंर्तर नवीन ब्राम्लणी गृष्टी ननमाण करण्माकरर्ताुं निक्षुकशालीनें मनू्मा बाबर्तींर्तच नव्ले, र्तर आपल्मा गवु धमुशात्रक्ग्रुंथाुंमध्में वाटर्ती र्तीं वचनें घुगडून देण्माचा खटाटोप के े ा आले. ला गवु उपद् व्माप करर्ताुंना अथार्तच जुन्मा इनर्तलागाची छाटाछाट करणें प्राप्त झा ें . पण लें कामे र्तरी गफाईर्त कगचे गाधणार?इनर्तलाग बनावट बन ा, र्तरी त्मा्मा मजकुराुंर्त औनचत्माचा िुंग, का ममादेची अगुंिाव्मर्ता, का ानुक्रमाकडें दु ुक्ष, आनण िोंवर्ता ्मा गमका ीन् खऱ्मा पनरस्स्थर्तीचा ब्रम्लघोटाळा, मा गोष्टीं त्माुंना टाळर्ताुं आल्मा नालींर्तच. ह्ा नवीन गजावटींची गुरुवार्त प्रथम टीकाु्ं मा रूपानें गुरूुं झा ी. मनूवरी प्रनगद्ध मेधानर्तथीची‘व्मागमनू’ नामक प्रचुंड टीका इगवी नवव्मा शर्तकाुंर्त रच ी गे ी. (हलदुस्थानवर इस् ानममाुंचा पनल ा लल्ला ८ व्मा शर्तका्मा आरुंिीं आ ा.) पण ली टीकागुद्धाुं दीघचा राजा मदनपा मा्मा दरबार्मा पुंनडर्ताुंनीं १५ व्मा शर्तकाुंर्त पनुुः गुंशोधन करून नवीन स्वरूपाुंर्त र्तमार के ी.

अनुक्रमणिका

माच १५ व्मा शर्तकाुंर्त बुंगा मध्में दोन प्रनगद्ध व्मिी लोऊन गेल्मा. कक निक्षुकी स्मृनर्त ेखक रघुनुंदन आनण त्माचाच गमका ीन् दुगरा वीर म्लणजे, निक्षकशाली्मा वचुस्वा ा पामबुंद ाऊन, जानर्तिेदा्मा मुळावर घाव घा णाऱ्मा ब्राम्लणनवरोधी वैष्ट्णवपुंथाचा दोन शर्तकेपमंर्त देशाुंर्त धुमाकूळ घा णारा गुप्रनगद्ध श्रीचरै्तन्म ला लोम. १७५७ ्मा प् ागी्मा ढाईनें मुग मानीं गते्त ा ठोकर मारल्मानुंर्तर, वकरच ननडमाचा ब्राम्लण राजा आनण नवद्वीपचे ब्राम्लण पुंनडर्त माु्ं मा ककत्र खटपटीनें रघुनुंदनची स्मृनर्त राजेगालेबाु्ं मा र्तळघराुंर्ती रद्दींरू्तन वर डोकें काढूुं ाग ी. जो बुंगा ककदाुं जार्तीिेदशनू्म बदु्धप्रदेश लोर्ता आनण जो पुन्लाुं ककदाुं जानर्तिेदमुि वैष्ट्णवप्रदेश बन ा लोर्ता, त्माच वुंगिमूींर्त ली स्मनृर्त आर्ताुं गामानजक व धार्ममक कामदा बनून रानल ी आले. माज्ञवल्क्म स्मरृ्तीकडे नजर फेक ी र्तरीनल अगेंच नदगून मेई कीं, लल्लीं माज्ञवल्क्म स्मृनर्त म्लणनू व्मवलाराुंर्त वावरणारा ग्रुंथ त्मा प्राचीन वैनदक ऋर्ीवमाचा मुळींच नालीं. लल्लींची ली स्मृनर्त त्माचा नशष्ट्म म्लणनवणाऱ्मा कोणार्तरी शुक् मजुवेदी शाखे्मा गृलस्थाची कृनर्त अगावी. पराशर व मनू माुंची गृह्गूत्रें आनण कात्मामनाुंचीं श्राद्धगत्रें माुंची त्मा ा अथार्तच मानलर्ती अगावी. ह्ा स्मृर्ती ानल आजचें स्वरूप मेईपमंर्त पुष्ट्कळच घुगडाघुगडीचे प ाुंडे खाव े ाग े आलेर्त. ले शात्रक्ग्रुंथ अस्ग कीं कमअस्ग , त्माुंर्त फेरबद घुगडाघुगड नकर्ती झा ी, कोणी के ी, काुं के ी, कधीं के ी, इत्मानद प्रश्नाुंचा उलापोल घटकािर बाजू ा ठेव ा,र्तरी गुद्धाुं हलदुगमाजाने मावच्चुंद्रनदवाकरौ मा निक्षुकी ग्रुंथाु्ं मा गु ामनगरींर्त नखर्तपर्त पडून रालणें गवुथैव अननष्ट आनण अशक्म आले. िटानिक्षकुाुंचे गु ाम म्लणून नव्ले र्तर हलदु गमाजाुंर्त ीं स्वर्तुंत्र व्मिी म्लणनू, आम्मा घराुंर्त अमक्मा र्तमक्मा शात्रक् वचनाुंचा वरपगडा अगावा कीं नगावा, लें आम्मा नववकेबदु्धा ा आनण गनद्वचाराुंना अनुगरून आमचे आम्ली ठरनवण्माची मुिा अगणें अगदीं अवश्म आले. त्माचप्रमाणें अमुक ग्रुंथाुंना मान देणारा र्तो हलदु, न मानणारा हलदूच नव्ले, अग े पाग आचारननममनल आम्लाुं ा गाफ अमान्म आलेर्त. मा जुन्मा पुराण्मा ग्रुंथाु्ं मा प ीकडे कक पाऊ िरनल गरकर्ताुं उपमोगी नालीं, अगल्मा दुष्ट बुंधनामुळें आपण आपल्मा स्वर्तुःवर व आपल्मा गमाजावर कग ी िमुंकर आपत्ती ओढून आणीर्त आलोर्त, माची मस्त्कुं नचर्तनल जाणीव मा धमुगुरूुं ना नदगर्त नालीं. मामुळें प्रनर्तवर्ी शकेडों ोक ककामागनू कक हलदुगमाजा्मा बालेर जार्त आलेर्त. अथात् आमुवुंशा्मा मा घोर आत्मघार्ताची जबाबदारी गवुस्वी निक्षुकशाली्माच मार्थमावर आले. अशा रीर्तीनें आज वर जे क्षावनध ोक इस् ामी हकवा नक्रस्र्ती धमां्मा कळपाुंर्त गे े व जार्त आलेर्त, त्मामुळें हलदु जगर्ताची केवढी िमुंकर लानी झा ी आले माची थोडीशी कल्पना करा. मा ब्राम्लण धमुगुरूुं नीं आपल्मा पूवुजाु्ं मा उदार धोरणाचे थोडेगें जरी अनुकरण के ें अगरे्त आनण प्राचीन काळीं ज्मा व्मापक उदात्त बुद्धीनें त्माुंनीं अनख िारर्तवर् ुब्राम्लणधमाचा अनुमामी बननव ा र्तेंच उदार धोरण त्माुंनीं र्तगेंच गा ूुं ठेव ें अगर्तें, र्तर गुंकुनचर्त व क्षुद्र बन ेल्मा हलदूधमानवरूद्ध बौद्धधमीम बुंडच काम, पण पढुें वळेोवळेीं उद्भव े े ननरननराळें र्तुंटे बखेडे कधींच जन्मा ा आ े नगरे्त.

अनुक्रमणिका

हलदुगमाज आर्ताुं इर्तका अधोगर्ती ा गे ा आले कीं, मापढुें जर आप ा पूणु नाश लोऊ द्यावमाचा नगे र्तर मा ब्राम्लणा ा हलदु गमाजा्मा गुरुपदावरून ककदम गचाुंडी मारून खा ीं ढक ून नद ा पानलजे. जार्तीननबधंाचे र्तट पाडून टाक े पानलजेर्त आनण गामानजक नीनर्तननबंध आनण नववाल गुंस्थाुंचे ननमम नवीन जगा ा आनण नवीन काळा ा पटर्ती अशा रीर्तीनें आमू ाग्र बद े े पानलजेर्त. अशा रीर्तीनें जर आपण आपल्मा गमाजाची पुनघटुना के ी आनण स्वर्तुःचे घर ठाकठीक के ें र्तरच आपण अजून नजवुंर्त चा र्ती बो र्ती माणगाची जार्त आलोंर्त, जगा्मा पदाथुगुंग्रला माुंर्त ठेव े ीं खारव े ी आनण टाळक्मावर जुन्मा ग्रुंथाुंचे नशके्क मार े ीं मढीं नालींर्त, लें जगा्मा ननदशनुाग मेई . ले भ्ष्ट झा े े ब्राम्लण आनण त्माुंचे पुराण ग्रुंथ माुंची रजा घेऊन आपण आर्ताुं आपल्मा मलाकाव्माुंकडें जरा नजर फेकूुं . रामामण आनण मलािारर्त मा ग्रुंथाुंबद्द आपल्मा गमाजाुंर्त नकर्ती नव क्षण आदर आले, लें कोणाग नव्मानें गाुंगण्माचें कारणचनालीं. रामामण लें र्तर रामजन्मापूवींच वास्ल्मकीनें िनवष्ट्म ग्रुंथागारखें न नल ें लोर्तें अशीच त्मा ग्रुंथाबद्द बलुरे्तकाुंची ठाम गमजूर्त आले. त्माु्ं मा गमजुर्तीनें राम ला कक पूण ु नमुनेदार पुरुर् लोर्ता; कवढेंच नव्ले र्तर र्तो मानवी पुरुर् नगून नत्रमूर्तींपकैीं नवष्ट्णू परमात्म्माचा अवर्तार लोर्ता, अशी त्माुंची िावना आले. नपत्मानें आपल्मा गावत्र आई ा नद े ें वचन खरें करण्माकरर्ताुं त्मानें गुखानें आनण स्वरखुशीनें १४ वर् ेखडर्तर वनवाग पत्कर ा. अगा र्तो आत्मत्मागाचा मरू्मर्तमुंर्त पुर्तळा लोर्ता. अशा र्तऱ्लेचें त्माचें वणनु करण्माुंर्त मेर्तें. आप ीं लान मु े करु्तव्मशी व्लावी म्लणून हलदू मार्तानपर्तरें त्माु्ं माजवळून रामामण वाचनू घेर्तार्त. राम, गीर्ता, क्ष्मण, माुंची मानलर्ती बलुरे्तकाुंग लानपणींच लोर्तें. रामामण वाचणाऱ्मा मा मु ाु्ं मा मनाुंवर, इर्तर काुंलीं गोष्टींचा ठगा उमटो, वा न उमटो, पण त्माुंर्ती कक गोष्ट गवां्मा क्षाुंर्त ठळकपणें रालरे्त. र्ती कोणर्ती?रावणा्मा बुंदींरू्तन गीर्ता गोडनव नुंर्तर गवु गैननकाुंगमक्ष गीरे्तनें अस्ग्नप्रवशे करून आप ें पानवत्र्म ननष्ट्क ुंक अगल्माचें नगद्ध करून दाखनवल्मानुंर्तरच रामानें नर्तचा स्वीकार के ा लोर्ता. पण पुढें अमोध्मेग आल्मावर कोणा कका गामान्म मनुष्ट्मानें गीरे्त्मा शुद्ध शी ाबद्द हकनचर्त गुंशम व्मि करर्ताुंच, रामानें पुढा मागचा काुंलींच नवचार न करर्ताुं, गीर्ता पूण ुनऊ मनलन्माुंची गरोदर आले लेंनल नवचाराुंर्त न घेर्ताुं, नर्त ा र्ताबडर्तोब अरण्माुंर्त लाक ून नद ी. आनण लें इर्तकें काुं?र्तर प्रजेची कक छचोर लर गाुंिाळण्मागाठीं! दैवी रामरामानें जें लें मोठें शर्तकृत्म के ें त्माचें अनुकरण रु्तमचीं करु्तव्मशी हलदु बाळें करावमाग चुकर्ती अशी काुं रु्तमची गमजूर्त आले?अगे र्तर र्ती गाफ चकुीची आले. नकर्ती र्तरी बा गीर्ता मापूवीं मा हलदूस्थानाुंर्त शोकिारानें मृत्मुवश झाल्मा आलेर्त. आनण मी खात्री ामक गाुंगर्तो की, आजनल नकत्मेक कजाग गागवा व नणुंदा माु्ं मा वृथा गुंशमा ा बळी पड ेल्मा शेंकडो बा गीर्ता आप े अिागी आमुष्ट्म रडण्माुंर्त कुं ठीर्त आलेर्त. आज्मा आधुननक करु्तव्मपरामण रामाुंचीं हृदमें कठीण करण्माकरर्ताुं अमोध्मे्मा कुटाळ प्रजेची िनूमका मा आजका ्मा गागवा आनण नणुंदा घेर्त अगर्तार्त. अगल्मा रानटी व राक्षगी नचत्रा ा रामामणाुंर्त दैवी रुंग चढनवल्मामुळें नकर्ती र्तरी हलदूुं्मा गुंगाराुंचा लकनालक नाश झा े ा आले. आनण नकर्ती र्तरी मुग्ध बान काु्ं मा जीवनगवुस्वाचा लोम झा े ा आले. अगल्मा पनवत्र ग्रुंथाुंर्तीं िनूमकेवर हलदू-िारर्तवर्ांचे आजचें गृलजीवन उिार े ें आले.धार्ममक िावनाशी हकवा आदशपूुजना करणारे ोक माुंचा मा्माुंर्त फारगा दोर् नालीं. त्माुंना बा पणापागून जें

अनुक्रमणिका

नशक्षण नद े ें अगर्तें, त्माचीं त्माु्ं मा मनुःपट ावर जीं नचत्रें कोर ी जार्तार्त, र्तीच कामम ठशानें जन्मिर रे्तथेंच नटकून रलार्तार्त. ज्मा ब्राम्लण ेखकानें रामा ा अशा रानटी स्वरूपाुंर्त जनरे्तपुढे उिा के ा आले त्माकडे वास्र्तवीक खरा दोर् मेर्तो. त्माुंर्तनल पुनुः मा रामामणाचे गुद्धाुं प्रगुंगाप्रमाणे आनण गोईप्रमाणें नकत्मेक वळे शोधन आनण नवीन गुंपादन झा े ें आलेच. आज आम्मा लार्ताुंर्त पडणारें रामामण लें खाग काुंलीं मूळचें वास्ल्मकी नाली आनण नवद्धानाु्ं मा मर्तें लल्लीं उत्तररामचनरत्र मा नाुंवानें जो िाग प्रनगद्ध आले र्तो र्तर लमखाग कुठल्मा र्तरी दूर धोरणानें मागालून कोणीर्तरी घुगडून नद े ा अग ा पानलजे. लें दूर धोरण काम अगावें माची आपण वकरच मीमाुंगा करूुं . ज्मा शलाण्मानें लें उत्तररामचनरत्र ननमाण के ें , त्मा ा गीर्तादेवी वर्मा नगत्मा गुंशमाची पुनरावृनत्त टाळर्ताुं आ ीच नगर्ती काम?अस्ग्ननदव्मानें गुंशमाची ननवृनत्त जनजालीर झा ी अगर्ताुंनल त्मा ेखकानें काढ े े गरीब नबचाऱ्मा गीर्तामाईचे पुढचे हधडवडे त्मा ा काुं टाळर्ताुं आ े नालींर्त?माुंर्त त्मानें काम गाध ें? गीर्तामाई नवर्मी्मा गुंशमाचा पनुश्च पराचा कावळा करून नाचनवण्माचा मा उत्तररामचनरत्रवाल्माचा लेरू्त, हलदु नत्रक्माुंना कक गणगणीर्त काममचा दम िरून ठेवण्माुंर्त आढळर्तो. त्मा ा त्रक्ीजार्ती ा बजावनू ठेवावमाचें लोरे्त कीं, माद राखा, रु्तम्ली नकर्तीली शुद्ध आनण गद गुणी अग ा र्तरी रु्तम्मा नवरूद्ध वमात्रनल वडेावाुंकडा शब्द ऐकूुं आ ा र्तर, रु्तम्ला ा नब कू दमामामा न दाखनवर्ताुं, रु्तमची चौकशीगुद्धाुं न करर्ताुं केवढी िमुंकर नशक्षा रु्तम्मा नवऱ्माुंकडून फमानवण्माुंर्त मेई , लें नीट ध्मानाुंर्त ठेवा. गुंशमा्मा नुगत्मा चुटपुटत्मा कल्पनेचानल वारा रु्तम्मा बाबर्तींर्त आम्लाुं पुरुर्ानाुं क्षणमात्र खपणार नालीं. उपदेश करण्मा्मा नदमाखानें नचर्तार ेल्मा मा खोडगाळ शब्दनचत्रानें गीर्तामाई्मा चानरत्र्मा ा मात्र मुळींच धक्का ाग े ा नालीं. र्तें कम पत्राप्रमाणें ननष्ट्क ुंक आनण अवधूर्तच रानल ें . त्रक्ीजार्ती्मा गग्दुणाुंची नदव्म प्रनर्तमा म्लणून नर्तचा मनलमा मुगानुमुगें अनधकानधक प्रकाशमानच लोर्त आले. पण–पण त्मा रु्तम्मा आदशिुरू्त दैवी रामा्मा पौरुर्ाचें घाणेरडें नचत्र म्लणजे हलदुस्थाना्मा पौरुर्त्वा ा नामुष्ट्की आणणारी कक नचरुंजीव शरमेची बार्त लोऊन बग ें आले. रामा ा अनेक इर्तर नठकाणीं नीनर्तमते्तचा आनण आत्मत्मागाचा केवळ पुर्तळा अगा रुंगनव े ा आले. त्मा रुंगवटी ा अनुगरूनच, रामामण– ेखकानें खा ्मा गारखें त्माचें नचत्र रुंगनव ें अगरे्त, र्तर नकर्ती र्तरी चाुंग ें झा ें अगर्तें?अमोध्मे्मा ोकाुंनीं गीरे्त्मा पानवत्र्माबद्द शुंका घेर्ताुंच, रामानें र्ताबडर्तोब कक जुंगी दरबार िरऊन ोकाुंना जालीर रीर्तनें गाुंगामचें लोर्तें कीं “नागरीक जनलो, रु्तम्ला ा माझ्मा मलाराणीबद्द काुंलीं गुंशम मेर्त आले. माझ्मा बरोबर हगलागनीं नर्तनें बगूुं नमे, अगें रु्तम्ला ा वाटर्त आले काम?ठीक आले. र्तर मग म ा मा राज्माचीच पवा नालीं. आत्ता्मा आत्ताुं गवु राज्मगूत्रें िरर्ता्मा स्वाधीन करून गीरे्तगल मीच अरण्मावागाचा रस्र्ता पत्करर्तो, रु्तमचा गुंशम काुंलींनल अग ा र्तरी गीरे्त्मा पानवत्र्माबद्द माझी बा ुं बा खात्री झा े ी आले. म ा इर्तराु्ं मा कुटाळक्माुंकडे क्ष देण्माचें मुळींच कारण नालीं. प्रजाजनलो नीट नवचार करा. गीर्तादेवी माझी वाग्दत्त नववालबद्ध पत्नी आले. र्ती पूणु नदवगाची गिवुनर्त अगून, वकरच नर्त ा मारृ्तपद प्राप्त लोणार आले. अशा अवस्थेंर्त केवळ रु्तम्मा गुंशमा्मा लरीचें रुंजन करण्मागाठीं मी जर नर्तचा त्माग करीन र्तर राक्षगाुंर्त आनण माझ्माुंर्त फरक र्तो काम?मी जगा रु्तमचा राजा आले, र्तगा गीरे्तचानल राजा आले. रु्तम्मा प्रमाणेंच नर्तनेंनल जर न्मामाची मागणी के ी, र्तर राजा मा

अनुक्रमणिका

नात्मानें कोणत्मा र्तोंडानें म ा र्ती नाकारर्ताुं मेई गाुंगा. मी जर ली नर्तचीं न्मामाची मागणीच मान्म के ी नालीं, र्तर राजपदा ाच काम पण माणगुकी ानल मी ना ामक ठरेन.” अशा र्तऱ्लेनें रामाची िनूमका जर रुंगनव ी अगर्ती, र्तर रामामणाुंर्त ा राम आम्मा हलदु राष्ट्राचा कक नमुनेदार पुरुर्ोत्तम (लीरो) म्लणून खाग शोिनू नदग ा नगर्ता काम? क्ष्मणाचीली मोठी स्रु्तनर्त गाण्माुंर्त मेरे्त. काुं?र्तर म्लणे रावणाची बलीण जी शूपुनखा, नर्तनें क्ष्मणाशीं पे्रमाचा घळपणा के ा म्लणून त्मानें नर्तचे नाक कान छाट े. मा गोष्टीचा आम्मा र्तरुणाु्ं मा मनाुंवर नकर्ती घाणेरडा नवकृर्त पनरणाम लोर्त अगर्तो, माची कोणा ा कल्पना र्तरी आले काम?शूपुनखेनें त्रक्ीस्विावानुगार नकर्तीनल घळपणा के ा, र्तरी क्ष्मणा ा त्मा त्रक्ींशी गौजन्मानें दमाळूपणानें व नद दारपणानें खाग वागर्ताुं आ ें अगर्तें. वाटे त्मा क्षुद्र कारणावरून बामकाुंचीं नाकें कापणें, हकवा इर्तर रीर्तीनें त्माुंना नवदु्रप करणें, ला हलदु पुरुर्ाचा मदुपणा ककुं दरींर्त बराच प्राचीन ौनककाचा आले. लेंचगें काम, पण बामकाुंना पशूप्रमाणें कू्रर रीर्तीनें वागनवण्मा्मा हलदू पुरुर्ाु्ं मा बऱ्माचशा दुष्ट चा ींचा उगम, आदश ु म्लणून डुंका नपट ेल्मा मा राम क्ष्मणा्मा जोडी्मा चनरत्रनचत्राुंर्तच गाुंपडर्तो. उत्तररामचनरत्रा्मा शवेटीं क्ष्मणाबद्द कक दुुःखद गोष्ट वणुन के े ी आले. राम कोणार्तरी कका नर्तऱ्लाइर्ताशीं ककाुंर्ताुंर्त बो र्त बग ा लोर्ता. राज्मकारिारा्मा काुंलीं मलत्त्वा्मा गोष्टीबद्द क्ष्मणा ा िेट घ्मामची लोर्ती. िानगड र्तर मोठी जरूरीची. क्षणाचानल नव ुं ब नको लोर्ता. म्लणून क्ष्मण र्तगाच आुंर्त गे ा. झा ें . रामरामाचा ककाुंर्त नबघड ा. क्ष्मणानें के ेल्मा मा िमुंकर अपराधाबद्द त्मा ा नशक्षा ठोठावण्माुंर्त आ ी कीं ‘मरेपमंर्त पनु्ला म ा र्तोंड दाखऊुं नकोग.’ रामागाठीं गारा जन्म क्ष्मणानें जें अकृनत्रम बुंधुपे्रम व ििीची ननस्गीम गेवा के ी, र्ती नननमर्ांधार्त क्षुल्लक गैरगमजागाठीं च ुींर्त गे ी! मा अगल्मा ‘पनवत्र’ उदालरणाुंचा पनरणाम हलदु गमाजावर कगा झा ा व लोर्त आले, लें पाह्चें अगे र्तर जरा लामकोटां्मा आनण स्म. क.जेग कोटां्मा खट ेबाजीकडे क्ष द्या. वनड ार्मजर्त इस्टेटी्मा रु्तकड्ाुंगाठी ककमेकाु्ं मा उरावर बगणाऱ्मा शेंकडों राम- क्ष्मणाु्ं मा जोड्ा रे्तथें रु्तम्लाुं ा िेटर्ती . पूवी पेक्षाुं अ ीकडे िावाुंिावाुंमधी पे्रमा ा व आदरा ा गपश े ओलटी ाग े ी आले. कोणी आपल्मा नाकावर माशी बगून देई र्तर लराम! गनलष्ट्णुर्ता आजका िरुंगाट मलाग झा ी आले. क्षुल्लक का कारण अगे ना, माुंची कुर्तरिाुंड कोटापमंर्त गे ीच पानलजे. िाऊबुंदकी्मा खटल्माुंर्त न्माम देण्माचें काम गुद्धाुं मोठें कठीण लोऊन बग ें आले. पुढें आण ेल्मा परुाव्माुंवर खोयाची व खोडगाळपणाची इर्तकी दाट कवचें अगर्तार्त कीं गत्मशोधनागाठीं न्मामाधीशा ा फार खो नवचार करावा ागर्तो. गन १८५८ गा ीं मुननव्लरनगयाुंची आम्मा देशाुंर्त स्थापना लोऊन र्तरूणाुंना उच्च नशक्षणाची खैरार्त गुरूुं झा ी. रे्तव्लाुंपागून ला क्रम ककगारखा अव्मालर्त गुरू आलेच. पण त्मा उच्च ज्ञानाचा हकवा त्मा ाुंब ाुंब पदव्माुंचा पनरणाम आमचा स्विाव उमदा नद दार बननवण्माुंर्त हकवा आम्मा अुंर्तुःकरणाुंर्त गत्माची चाड पेरण्माुंर्त झा ा अगे र्तर लराम! हलदु राष्ट्राचा अधुःपार्त झा ा आले, हलदु ोकाुंची दानर्त आरपार नबघड ी आले, ला गवु बाजूुंनी ऐकूुं मेर्त अग े ा आरोप अक्षरशुः खरा आले.

अनुक्रमणिका

प्राचीन काळ्मा नचनी आनण ग्रीक नफरस्त्माुंनी आम्ला हलदूुंना गचोटी प्रामानणकपणा आनण इमान माु्ं मा उत्कृष्टपणाबद्द फार वाखाणणीची गर्मटनफकीटें नद े ी आलेर्त खरी. पण आज त्माुंचें काम? आज मा र्तीननल बाबर्तींर्त आमचें गपश े नदवाळें वाज े ें आले आनण मा शोचनीम अधुःपार्ताचें मूळ आम्मा र्तरूणाुंना नमळर्त अग ेल्मा मुननव्लरनगटी्मा नशक्षणाुंर्तच गाुंपडर्तें. न्माममुंनदरार्त मेणाऱ्मा खटल्माुंर्त, मग र्तो नदवाणी अगो वा फौजदारी अगो, प्रत्मेक वळेीं खोटे गाक्षीदार पुढें उिे करण्माुंर्त मेर्त अगर्तार्त. आनण अगल्मा खोया कज्जाुंची र्तरफदारी, खोटे दस्र्तऐवज, खोटे नलशबे माु्ं मा जोरावर लरलमेश करण्माची प्रवृनत्त आम्मा ोकाुंर्त स्विावर्तुःच नदगून मेऊुं ाग ी आले. कके काळीं गचे्च आनण उदार म्लणून नाुंवाज ेल्मा आम्लाुं हलदूुंचा ला ाजीरवाणा अधुःपार्त मोठ्या कष्टानें काुं लोईना, पण कब ू करणें िाग आले. र्तरण्मार्ताठ्या नावडत्मा बामकाु्ं मा ुगड्ाुंवर घाग ेट रे्त ओरू्तन त्माुंना पेटवनू जाळण्माचा कक नवीन टापनटपीचा प्रघार्त हलदुजनाुंर्त अ ीकडे गुरू झा ा आले. मा मुळें त्मा नबचारी्मा ग्नाुंर्त नर्त्मा आुंगावर बापाकडून नमळा े े दागदागीनें त्माु्ं मा आमरे्त पदराुंर्त पडर्तार्त. कामद्याचें कचाट टाळण्मागाठीं आनण पो ीगाु्ं मा डोळ्माुंर्त धूळ िरण्मागाठीं आत्मलत्त्मेची गबब पढुें करून, आपण जरा जोरदार चौपदरी गळा काढ ा कीं काम िाग ें . ला बामका मारण्माचा धुंदा ककदाुं दोनदाुं र्तीनदानल कराम ा ‘नवरा गागरा गागू कुं पू’ ा कग ीच नदक्कर्त हकवा शरम वाटर्त नालीं. उ ट, इरगा नदवाळखोर बननमाप्रमाणें ला नक्राश्र ुढाळणारा ल कट कुं पू ग्नगराईुंर्त आपल्मा ध्माम ा चवर्थमाुंदा उजवनू घ्माम ा गळ्माुंर्त लुुंड्ाची नचठठी बाुंधून र्तमारच! प्रत्मेक ग्नगराईर्त माुंची नर्तजोरी गडगुंज िरर्तच अगरे्त. ननपनुत्रक नवधवा बनलणी आनण ननपुनत्रक नवधवा मेलुण्मा माु्ं मापाशीं अगे नगे र्तें खरवडून खाण्माचा आनण त्माु्ं मा लार्तीं अखेर नरवुंटी देण्मा्मा गुंिावीर्त धुंदा करणारे िाऊ व मेव्लणे मा हलदुस्थानाुंर्त नकर्ती आलेर्त, लें वनक ीचा धुंदा करणाऱ्मा बलुरे्तक गवु कजे्जद ा ाुंना पूणु मालीर्त अगरे्त. इरगा नब ुंदर डोकेबाजाुंनीं नेलमींच बावळट श्रीमुंर्त प्राण्माु्ं मा जीवावर आप ी रु्तुंबडी िरावी, अगा जगा्मा व्मवलाराुंर्त कक ठरानवक ननमम अगावा, अगें म ा वाटर्तें. अपवादात्मक काुंलीं थोडीं उदालरणें अगर्ती ; नालीं अगें नालीं. पण र्तीं जमे ा धरण्माुंर्त अथु नालीं.गाधरणर्तुः मा नब ुंद डोकेबाजाु्ं मा वगांर्त आम्मा गुनशनक्षर्त मुंडळींचा गमावशे लोर्तो, आनण दुगऱ्मा बावळट वगांर्त गव ुपडदानशीन बामाबापड्ाुंचा–हकबलुना अनख त्रक्ीवगाचा गमावशे लोर्तो. ला दुगरा वग ुजात्माच अत्मुंर्त त्मागी, नद दार मनाचा, गुचनरर्त, गोड स्विावाचा, पण अनशनक्षर्त, नववकेलीन, कमुठ आनण कमा ीचा धमुिोळा अगर्तो. आमचा त्रक्ीवग ुत्मागी नद दार गुचनरर्त आनण गोड स्विावाचा अझनू आले, म्लणनूच हलदु-िारर्ताचा कारिार गध्माुं कगाबगा नटकाव धरून रानल ा आले. आम्मा गुंस्कृर्तीचा थोडा बलुर्त अनिमान बाळगण्मा ा जर कोठें कालीं जागा अगे , र्तर त्माचें गवु श्रेम आम्मा त्रक्ीवगा्मा मा गाधुवृनत्त गद गुणाुंनाच नद ें पानलजे. गमाज आनण गुंस्कृर्ती कगा ा ावण्मा्मा वळेीं पुरुर्ाुंपेक्षाुं नत्रक्माुंचेंच मलत्व नवचाराुंर्त घ्मावें ागर्तें.

अनुक्रमणिका

पण मा बदमाश जगाुंर्त, नत्रक्माुंचा आत्मुंनर्तक त्मागीपणा, कमा ीची गाधुवृत्ती आनण हृदमाची माधुरी इत्मानद गद गुणाुंचा हलदु पुरुर्वगावर मात्र उ टा नवपनरर्त पनरणाम घडर्त अगर्तो. नत्रक्माु्ं मा गवु स्वगरुु्तल्म गुणराशीमुळें आम्ली पुरुर् मात्र अट्ट स्वाथी, नपगनपशीर्त मनाचे आनण नामदु वृत्तीचे बन ो आलों. आम्माुंर्ती अनविि कुटुुंब पद्धर्तीमुळेंच नत्रक्माु्ं मा मा गवु गद गुणाुंना वाुंव नमळून त्माुंचा गुुंदर पनरपोर् झा े ा आले. मा नठकाणीं त्माुंचाच शब्द गारा गुंगार-कारिार चा वीर्त अगर्तो. त्माु्ं मा नवरूद्ध फारगे कोणी जार्त नालीं. गवु कुटुुंब ककत्रच अगल्मामुळें , ननरननराळ्मा व्मिींवर्मा त्माु्ं मा ननगगजुार्त पे्रमाचा इर्तका गुुंदर नवकाग झा े ा दृष्टीग पडर्तो कीं, र्तग ें अकृनत्रम पे्रम जगाुंर्तल्मा कोठल्मानल देशाुंर्त पलावमा ा नमळणार नालीं. अनविि हलदु कुटुुंबार्ती गनृलणी्मा मा ननर्ताुंर्त मधुर प्रेंमाचें आनण नर्त्मा गेवाधमाचें खरें स्वरूप पलावमाचें अगे , र्तर र्ती गृलव्मवस्थे्मा नानानवध प्रकाराुंर्त मग्न अगर्ताुंना नजर टाका, म्लणजे झा ें . र्ती अनशनक्षर्त अग ी, शाळाुंर्ती इनर्तलाग िगूो गनणर्तानद नवर्माुंचा नर्त ा वारानल ाग े ा नग ा, र्तरी ली गृलराज्ञी गुंगारा्मा खचुवचेाुंर्त, काटकगरींर्त, नलशोबानठशोबाुंर्त, देण्माघेण्माुंर्त कमा धोरणी व वाकबगार अगरे्त. नर्तचें क्ष गवांवर आनण गगळीकडें गबगारखें अगर्तें. स्वमुंपाकाचीं व इर्तर गवु िाुंडीकुुं डी घागून पुगून स्व्छ ठेवणें. खोल्मा झाडून गारवनू स्व्छ ठेवणें. ओगऱ्मा पामऱ्माुंवर कणाराुंगोळ्मा काढून त्मा गुशोनिर्त करणें. दूधदुित्माची व्मवस्था ठेऊन, त्माची वाटणी करणें. मु ाबाळाु्ं मा न्मालारीचा वदेा आटपणें. बाजार मेई त्मा प्रमाणें जेवणाचा बार्तबेर्त ठरनवणें. आचारी हकवा स्वमुंपाकीण अगे र्तर डाळ र्ताुंदूळ कनणक िाजीपा ा वगैरे नजन्नग गाफगूफ करून नचरून ननवडून व्मवस्स्थर्त प्रमाणाुंर्त नर्त्मा लवा ीं करणें. पाकनगद्धीवर वरचेवर क्ष देणें. मु ाबाुंळाुं्मा आुंघोळी, त्माुंचे कपडे ते्त, त्माुंची जेवणेंखाणें आटपून त्माुंची शाळेंर्त रवानगी करणें. लामस्कू क. ेजाुंर्त जाणाऱ्मा र्तरुणाुंचीनल इर्तकीच बडदास्र्त ठेवणें. लीं कामें उरकर्तार्त न उरकर्तार्त र्तोंच ऑनफगाुंर्त जाणाऱ्मा मोठ्या मुंडळीची गडबड गुरू लोर्तें. माुंर्त मामुंजी, पनर्तराज, दीर, काके मामे दीर, कखादा घरजाुंवई, पालुणारालुणा, माऽऽरे गगळ्माुंची ककदम धामधूम उडरे्त.त्मा गवांची मथागाुंग िोजन पानगुपारी पमंर्त बोळवण करर्ताुं करर्ताुं दलाचा टो ा पडर्तो. दला्मा आुंर्त मा गव ुिानगडी नर्त ा आटपाव्माच ागर्तार्त. गाडे दला ा शाळा क. ेज ऑनफगाुंर्त ी मुंडळी नजकड्मा नर्तकडे ननघून गे ी कीं नबचारी ा क्षणिर लुुःश कराम ा नमळर्तें न नमळर्तें, र्तोंच गडीमाणगाु्ं मा जेवणाची व्मवस्था दत्त म्लणून पुढें उिीच. लें काम आटोपर्ताुंच मु ाुंना व मोठ्या माणगाुंना शाळा क. ेज ऑनफगाुंर्त पाठनवण्मा्मा नटफीनची गबग गुरूुं लोरे्त. माुंरू्तन र्ती थोडी मोकळी लोरे्त र्तों शाळेंरू्तन परर्त मेणाऱ्मा मु ाुंगाठीं िकू ाडू र्तलान ाडूची व्मवस्था पलावी ागरे्त. बरें, ले ‘बाळवाटी’ वा े बाब ोक ककत्र ककदम र्तरी घरीं मेर्तार्त?कोणी ४ वाजर्ताुं, कोणी ४॥ वाजर्ताुं आनण काुंलीं ५ वाजर्ताुं.आ ा कीं वाढ, खरकटें काढ! अगा गारखा धुडगूग चा ूुं . नोकरा चाकराुंचीं दुपारचीं जेवणें, मु ाु्ं मा नटनफणी माुंर्तच बारा वाजेपमंर्त गनृलणीचा वळे जार्तो. ाग ीच र्ती आचारणीशीं रात्री्मा जेवणाचा बार्तबरे्त ठरऊन त्माप्रमाणें गामानागुमाना्मा व्मवस्थे ा ागरे्त. त्माुंर्तच नोकरा चाकराुंची िाुंडणें, त्माु्ं मा घराुंकडल्मा गुखदुुःखा्मा बार्तम्मा, मा िानगडींचीं र्ती

अनुक्रमणिका

ननवराननवर कररे्त. देवघराुंर्त देवाग दोन फु ुं वालून, मा माऊ ी्मा पोटाुंर्त दोन घाुंग जाईपमंर्त दोन वाजर्तार्त. मा नशवाम निकारी निक्षकु फकीर माुंची वदुळ गारखी अगामचीच. कोणा ा मठूिर र्ताुंदूळ, र्तर कोणा ा पै पैगा र्ती देर्तच अगरे्त. कोणी नवन्मुख परर्त जाई लें व्लामचेंच नालीं. इर्तक्मा नानानवध िानगडींर्त र्ती गुुंर्त े ी अग ी, र्तरी नर्तची चाणाक्ष नजर गगळीकडे करड्ा कदरीनें नफरर्त अगरे्तच. आचारीण हकवा कखादा नोकर घोटिर दुध नचमुटिर गाखर हकवा कवळािर गरपण चोरूुं म्लणे , र्तर र्तें कधींच शक्म नालीं. काम नर्त ा थोडीशी नवश्राुंनर्त नमळामची र्तर र्ती र्तीन चार्मा दरम्मान.पण मा वळेींनल नशवण नटपण लीं कामें नर्त्मा मागें अगर्तार्तच. चाराचा ठोका पड ा कीं शाळेंर्ती व क. ेजाुंर्ती मु ें परर्त मेऊुं ागर्तार्त. त्माु्ं मा फराळापागून गुरवार्त झा ी कीं रात्रीची जेवणें आटपेपमंर्त नर्त्मा कामाचा रगाडा चा े ा अगर्तोच. रात्रीं १० वाजेपमंर्त गवांची जेवणें आटोपल्मावर र्ती आपल्मा जेवणाची व्मवस्था पलारे्त. कवढ्या अवकाशाुंर्त नर्त्मा पनर्तराजाचे जेवण वगैरे लोऊन, त्माु्ं मा ननजण्माची, पानगुपारीची गगळी व्मवस्था र्ती व्मवस्थीर्त ावरे्त. काुंलीं कमी अनधक अगे त्माची व इर्तर गुंगारी बाबींची चचा कररे्त. जेवण्मा्मा गुंबुंधाुंर्त हलदूुंचे घर म्लणजे शुद्ध उपलारगलृ हकवा खाणावळ म्लट ें र्तरी चा े . उपलारगृलाुंर्त ज्माप्रमाणें दुकान उघडें आले र्तोंपमंर्त केव्लाुंनल मावें आनण खाऊन जावें, त्माप्रमाणें आम्मा घराुंर्त प्रकार चा े ा अगर्तो. जेवण्माची कक नननश्चर्त वळे आले आनण वळेेवर बालेरून मेऊन गवु लजर रालर्ती , ली गोष्टच नको. मग पुरुर्पणा र्तो कोठें रानल ा?केव्लाुंनल मावें आनण जेवावें अगा पुंिीचा प्रकार रे्तथें चा े ा अगर्तो. जी पुरुर् मुंडळी गकाळ्मा जेवणाकनरर्ताुं ननमनमर्तपणाचा अगदीं थैमान घा र्तार्त, र्तीच मुंडळी गुंध्माकाळ्मा वळेेबद्द अगदींच बेनफकीर अगर्तार्त. कुटुुंबाुंर्ती गवुजण ककत्र ककदम जेवर्ती अगा मोग दु ुिच. प्रत्मेक जणाची वळे ननराळी आनण त्मा वळेे ा मा राजेश्रींची बरदास्र्त ली रानल ीच पानलजे. पण अगल्मा गोष्टीनीं घराुंर्तल्मा बामकाुंना काम त्राग पडर्तो माची रे्त मस्त्कुं नचर्तली जाणीव राखण्मा्मा िानगडींर्त पडर्त नालींर्त. अनविि हलदु कुटुुंबाुंर्त ें लें गृलव्मवस्थेचें नचत्र जरा नवशरे् र्तपशी ानें रुंगनवण्माुंर्त, मूळ नवर्मापागून मी थोडा बाजू ा गे ो, अगें आपणाुंग वाटर्त अगे . पण मावरून रु्तम्ला ा स्पष्ट नदगून मेई कीं, अगल्मा मा पद्धर्तीमुळें बामका म्लणजे कामाची ननवळ मुंत्रें र्तर बनर्तार्तच, पण कुटुुंबाुंर्तल्मा कुटुुंबाुंर्त पुरुर्ाु्ं मा, नवशरे्र्तुः र्तरुण मु ाु्ं मा, मनोवृनत्त नदवगेंनदवग बद त्मा काळाबरोबर कशा बद र्त आलेर्त, माचा अदमाग घेण्मागनल त्माुंना वळे गाुंपडर्त नालीं. कक दोन वर् ेशाळेंर्त जाऊुं ागनू झा ीं कीं, मु ाुंना र्ताबडर्तोब कल्पना मेरे्त कीं, आप ी आई वगैरे बामकामुंडळी अनशनक्षर्त आलेर्त, आनण त्माुंना आपण नशकर्त अग े े धडेनल गमजावनू गाुंगर्ताुं मेर्त नालीं. ली कल्पना ककदाुं का मु ाु्ं मा मनाुंर्त रुजूुं ाग ी कीं, त्माु्ं मा मनाुंर्त मा त्रक्ीजनाुंबद्द कक प्रकारची

अनुक्रमणिका

बौनद्दक नर्तरस्काराुंची िावना उत्पन्न लोऊुं ागरे्त. आनण आईचा त्माु्ं मा वरचा दाब लळू लळू नालींगा लोण्मा्मा पुंथा ा ागर्तो. माचा पनरणाम अगदीं उघड आले. ले मु गे शरीरानें मारे चाुंग े दली, दूध, रू्तप, खाऊन पोग े जार्तार्त. पण मनाची खरी जोपागना लोण्माग मार्ताु्ं मा आस्त्मक रे्तजाचें ट.ननक ागरे्त र्तें त्माुंना, त्माु्ं मा मार्ता वर ननर्मदष्ट के ेल्मा बलुमो गुणाुंनीं नविनूर्र्त अगर्ताुंली, मुळींच नमळर्त नालीं. आपल्मा आमाु्ं मा अनशनक्षर्तपणाबद्द लळू लळू न कळर्त उत्पन्न लोणारा ला नर्तरस्कारिाव ककुं दर नत्रक्माु्ं मा नवर्मीं मु ाु्ं मा मनाची ठेवणच नबघडवनू टाकर्तो. ककुं दर त्रक्ीजार्तीनवर्मीं लानपणींच त्माुंची कल्पना नवकृर्त लोरे्त. रे्त त्माुंना आपल्मापेक्षाुं प्रत्मेक बाबर्तींर्त बेअक्क गमजून क्षदु्र ेखू ागर्तार्त. आई ा आपल्मा अनशनक्षर्तपणाची जाणीव अगल्मामुळें र्ती आपल्मा गुनशनक्षर्त बनूुं पलाणाऱ्मा नचरुंजीवाुंना कोणत्माच बाबर्तींर्त बो र्त नालीं. आनण अशा रीर्तीनें दोघाुंची बौस्ध्दक फारकर्त नदवगेंनदवग जास्र्तजास्र्तच लोर्त जारे्त. बाप काम?–र्तो रात्रुंनदवग आपल्मा धुंद्याुंर्त आनण कामकाजाुंर्त इर्तका गढून गे े ा अगर्तो कीं, मु ाु्ं मा मनोिनूमके्मा ठेवणीगारख्मा गोष्टीकडे क्ष पुरनवण्माग त्मा ा फुरगर्तच गाुंपडर्त नालीं. आनण त्मामुळें बाप ेकाुंमध्में गुंघटननल बेर्ताबार्ताचेंच रालर्तें. लळुलळूुं मु गेनल बापाशीं केव्लाुंनल मनमोकळेपणानें बो ण्माग गुंकोचर्तार्त. नदवाणखान्माुंर्त जेथें बापाची चार नमत्रमुंडळी जमून गप्पा वगैरे चा र्तार्त, रे्तथें कोणत्मा नवर्मावर बो ावों आनण बो ूुं नमे, माचा त्माुंना काुंलीं घरबुंदच नगर्तो. नत्रक्माु्ं मा नवर्मीं थट्टास्पद उद् गार हकवा वाटे त्मा चवचा घाणेरड्ा गप्पा खुशा मनमुरादपणें रे्तथें चा र्त अगर्तार्त. ले गवु गप्पाष्टकाुंचे अडे्ड चा र्त अगर्ताुं लान मु ें रे्तथेंच वावरर्त अगर्तार्त. त्माु्ं मा कानाुंवर मा गोष्टी पडर्तार्त आनण मग लान वमाुंर्तच र्तीं कळूुं नमे त्मा गोष्टींर्त र्तरबेज लोऊन, वाटे त्मा अवास्र्तव फाजी गोष्टी बडबडणारी बनल्माग नव र्तें काम? आप े आईबाप ककत्र बग े आलेर्त. कखादें चाुंग ेगें पुस्र्तक वाचीर्त आलेर्त. त्माुंर्ती नवर्मागुंबुंधी चचा करीर्त आलेर्त. अग ा देखावा मु ाु्ं मा दृष्टीग क्वनचर्तच पडर्तो. आईबापाुंची िाुंडणे आनण धुगपुग ली त्माु्ं मा ननत्म पलण्माुंर्त ी गोष्ट.आईनवर्मीं बापानें काढ े े अनुदार उद गार नर्त्मा मठ्ठ डोक्माची लेटाळणी, वाटे त्मा शब्दाुंनीं के े ी नर्तची ननितु्गना, लीं ननत्मशुः दृष्टीग पडावमाची.ला अका प्रौढपणा, म्लणजे ि त्मा वमाुंर्त ि त्माच गोष्टी नशकण्माचा मा मु ाुंचा आणखीनल कक माग ुअगर्तो. र्तो म्लणजे घराुंर्त ग्न लोऊन आ ेल्मा गमवमी पण प्रौढ बनलणी आनण क. ेजाुंर्त शफेार ेल्मा व रेन.ल्ड्मा कादुंबऱ्माुंचा घोया मारणाऱ्मा त्माु्ं मा पनर्तराजाुंकडून त्माुंनीं नशक ेल्मा फाजी गोष्टी ऐकण्माचा! अनविि कुटुुंब-व्मवस्थेंर्त मु ाुंना खरें गृलजीवन हकवा खरें गृलनशक्षण मुळींच नमळर्त नालीं. इर्तकें च नव्ले र्तर, गृलजीवन म्लणजे काम, माची त्माुंना काुंलीं कल्पनाच लोर्त नालीं. माचा पनरणाम त्माु्ं मा िावी जीवनचमेवर फार वाईट लोर्तो. लाच मलत्त्वाचा मुद्दा मा कवढ्या ननरूपणानें म ा रु्तम्मा नजरेग आणावमाचा आले. खरें पानल ें र्तर मु ाुंना गृलजीवनाचें अमृर्त आईच देऊुं शकरे्त. ‘लें घर माझें आले’ ली जाणीव र्तीच देऊुं शकरे्त. गृलगुंगारा ा ागणारा पैगा बाप नकर्तीनल नमळवो, र्तें काम त्माचें नव्लुं.र्तें गामर्थमु आईचेंच.

अनुक्रमणिका

कोवळ्मा वमाुंर्त मनोवृनत्त इर्तकी मृदु अगरे्त कीं, नर्त ा वाटे र्तो आकार देर्ताुं मेर्तो. त्मा वमाुंर्त जर मु ाु्ं मा मनाुंवर आईचा दाब नगे , र्तर केवढी लानी त्मापागून लोई माची कल्पनाच करणें बरें. हलदुचें कखादें घर घ्मा, नालींर्तर गारा हलदुगमाज घ्मा. आम्मा रोज्मा रालणींर्त धार्ममक बुरख्माखा ीं शकेडों फो कट आचार नवचाराुंचा गुळगुळाट गारखा चा ूुं अगर्तो. त्माुंर्त ा दाुंनिकपणा आम्लाुं ा कळो वा न कळो, पण नवचारा ा पटे अगें त्मा धार्ममकबु्रव आचाराुंर्त काुंलींच नगर्तें. केवळ मढ्याुंची उ थापा थ! मा फापटपगाऱ्मा्मा बजबजपुरीचा पनरणाम आम्मा मनोवृत्तीवर व वरु्तनावर फारच नवपरीर्त झा े ा आले. देण्माघेण्माचा हकवा कग ानल व्मवलार अगो,“आपणाुंशीं इर्तराुंनीं जगें वागावें अशी आप ी अपेक्षा अगरे्त, र्तगेंच आपणनल त्माु्ं माशीं, गख्मा िावा्मा िावनेनें, ननदान माणुगकी्मा िावनेनें र्तरी, वाग े पानलजे “लें वरु्तन–नीर्तींर्त ें मुख्म र्तत्व बेगुमानपणें ाथाडण्माुंर्त आम्लाुं ा काुंलींच वाटेनागें झा ें आले. पावड्ानें पैगा ओढणाऱ्मा इरगा डामरट ोकाु्ं मा धुंद्या ा गमाजामध्में दोन प्रकार्मा ोकाुंची मदर्त लोर्त अगरे्त. कक लावरा आनण दुगरा गरजू. ले दोननल प्रकारचे ोक अगदींच अनशनक्षर्त अगर्तार्त अगें नव्लें, चाुंग े गुनशनक्षर्त अगर्तार्त. पण, नशक्षणाचा उपमोग काुंलीं र्तरी उच्च उदात्त गोष्टीं्मा प्राप्तीगाठीं अगर्तो, ली कल्पनाच त्माुंना िागमान लोर्त नालीं. त्माुंना नशक्षण म्लणजे, आपल्माच गरीब बाुंधवाुंचे गळे गफाईर्त कापणारा वस्र्तराच वाटर्तो. ली उपमा हकनचत् स्पष्ट करून गाुंगामची र्तर अगें स्व्छ म्लणर्ताुं मेई कीं कामद्या्मा कचाटींर्त न गाुंपडर्ताुं ोकाुंना गफाईनें नागनवण्माचाच रे्त धुंदा करीर्त अगर्तार्त. गृलजीवन आनण त्माचा मु ाुंबाळाुंवर व मोठ्या माणगाुंवर लोणाऱ्मा मोग्म व गास्त्वक पनरणामा्मा उणीवमुेळें आज्मा हलदु गमाजाची नीनर्तमर्ता पार नागून गे ी आले; आनण चा ा आले र्तो प्रकार जर अगाच नबनअटकाव चा ूुं राली , र्तर हलदु गमाजा्मा अधुःपार्ताचें स्वरूप आले त्मापेक्षाुं खाग अनधक िेगूर बनल्मानशवाम रालणार नालीं. नत्रक्माु्ं मा–मार्ताु्ं मा–घरगुर्ती कष्टाुंचे नुगरे्त पोवाडे गाऊन ला अधुःपार्त थाुंबणार नालीं. त्माुंचा आस्त्मक प्रिाव वाढनवण्मागाठीं त्माुंना नशक्षणाची जोड करून नद ी पानलजे. घर स्व्छ ठेवणाऱ्मा नर्त्मा लार्ताुंर्ती केरगुणीचें मलात्म्म कवीनीं वर्मण ें आले. वर ननदेनशल्माप्रमाणें नर्त ा खरी मार्ता लोऊुं द्या. र्ती घरच काम, पण त्माबरोबर त्माुंर्ती माणगाुंचीं मनेंनल स्व्छ ठेवण्माग गमथु लोई . आनण मग त्रक्ी ा ‘िमचनकर्त नर्तज नमावें’ अग ें नर्तचें खरें दैवी स्वरूप प्राप्त लोई . गध्माुं र्तर, आम्मा लाडींमागीं नखळ ेल्मा शेंकडों परस्परनवरुद्ध पुंथपक्षिेदाु्ं मा ध्मेमाुंनी व कल्पनाुंनीं आम्मा अपकर्ाचा वगे नवशरे् वाढर्त चा ा आले. उदालरणाथु, वैष्ट्णवाुंचा ‘अवर्तार’ पुंथ पला. ला पुंथ नकर्ती अनवश्मक अनववकेी आनण गवथैंव अगमुंजगपणाचा आले, लें स्वामी दमानुंद गरस्वर्तीगारख्मा अनेक नवद्धान पुंनडर्ताग्रणीनीं लडगून खडगून नगद्ध के े ें आले. मा ‘अवर्तार’ कल्पनेचा पुरस्कार करण्मागाठी वैष्ट्णव ोक कशाकशाचा आधार घेर्ती आनण कगकगल्मा गोष्टींचें गमथुन करर्ती , माचा काुंलीं धरबुंधच उर े ा नालीं. ििी अथवा पे्रम माु्ं मा द्वारें गगुणोपागने्मा र्तत्वाची, वदेान्र्ताुंर्ती आध्मास्त्मक र्तत्त्वाशीं गाुंगड घा र्ताुंना वैष्ट्णवाुंनीं नववकेा्मानल पार प ीकडे उडी घेण्माग कमी के े ें नालीं. त्माुंनीं तै्रमूर्तीपैकीं नवष्ट्णू ा ननवडून, मुगामुगा्मा ठामीं त्मा ा अवर्तार घेण्मा ा िाग पाड ें आले.

अनुक्रमणिका

श्रीमद िागवर्त ला आम्ला हलदूुंचा मोठा पनवत्र ग्रुंथ, वैष्ट्णवाुंची ली ‘अवर्तार’ कल्पना त्माुंर्ती नवचाराुंशीं जुळर्ती मानणें, म्लणजे आम्ली अक ेचे ननवळ खुंदक आलों, अशी कबु ी देण्माइर्तकें च मूखुपणाचें लोई . र्तथानप, ज्मा कक अगर अनेक ेखकाुंनीं ला मलाग्रुंथ ोकाु्ं मा फामद्यागाठीं हकवा त्माुंना मूखु बननवण्मागाठीं कवढ्या पनरश्रमानें न नल ा, त्मा ेखका्मा अथवा ेखकाु्ं मा हलदु गमाजा्मा मनोवृत्ती व प्रवृत्ती बद्द काम काम कल्पना अगाव्मा, कवढे मात्र फार छान गमजर्तें. मा ग्रुंथाुंर्ती र्तत्त्वज्ञानाुंचें गार कखाद्या लान मु ा ानल गमजे इर्तकें गोपें आले. र्तें लेंच कीं परमेश्वर पे्रमाची खाण आले. मलािारर्ताुंर्त पानल ें र्तर वैष्ट्णव पुंथाचा नामक श्रीकृष्ट्ण म्लणजे कक कट्टा राजकारणी मुत्गद्दी नदगर्तो. मलािारर्तीम मलामुद्धाुंर्ती मुद्धमान दोननल पक्षाुंचा र्तो जवळचा नारे्तवाईक लोर्ता. मुद्ध लें झा ेंच पानलजे अशी त्माची अगदी मनापागून इ्छा लोर्ती. भ्ाुंर्तीनें गाुंगर ेल्मा अजुुना ा त्मानें जो गीर्तारूपीं उपदेश के ा र्तो लाच कीं, ईश्वरा्मा इ्छेचें रू्तुं कक काळगुत्री बालु ें आलेग; केवळ नननमत्त मात्र लोऊन रू्तुं माकौरवाुंचा गुंलार कर.लाण, बे ाशक लाण; मागेंपुढें मुळींच पालूुं नकोग. मा गुंलारा्मा बाबर्तींर्त रु्त ा आवडीननवडीची हकवा पगुंर्ती नापगुंर्तीची मुळीं गव र्तच नालीं. ईश्वरानें रु्तझ्मा शत्रूुंना आधींच मतृ्मुक्षम करून टाक े े आले. फि ौनककी दृष्टीनें नननमत्तमात्र लोऊन रू्तुं माुंचा गुंलार कर. म्लणजे झा ें . अजुुन ज्मा मनोवृत्तींर्त लोर्ता, नर्त ा श्रीकृष्ट्णानें काम उपदेश के ा?ननष्ट्काम लोऊन नवनलर्त करु्तव्म कर. ननरी्छ िावनेनें, फळाची आशा न धरर्ताुं, आपण केवळ ईश्वरी इ्छेचें कळगुत्री बालु ें–नननमत्तमात्र कारण–आलोंर्त मा बुद्धीनें करु्तव्म कर. मा ाच ‘ननष्ट्काम धमु’ अगें म्लणर्तार्त. िगवद्गीर्तेंर्त माच र्तत्त्वावर नवशरे् िर आले. परमेश्वर म्लणजे ननष्ट्करुण न्मामदेवर्ता. उत्क्राुंर्तीचक्राुंर्त आपल्मा इ्छामात्रें करून दृष्टाुंचा नबनचुक गुंलार आनण गुष्टाुंचा उद्धार करणारी शिी. मा कामीं मनुष्ट्मा्मा मुक्त्माप्रमुक्त्मा कुचकामी आलेर्त. मनुष्ट्म नकर्तीनल आनण केवढानल मुिीबाज आनण मलत्त्वाकाुंक्षी अग ा, र्तरी परमेश्वरी जबरदस्र्त गूत्राुंपुढें र्तो दमामें खगखग लोम. ईश्वरी इ्छेचा कक नननमत्तमात्र कारण, मापेक्षाुं मनुष्ट्मा्मा लार्तीं कग ीनल गत्ता नालीं, त्मा्मा लारू्तन काुंलीं लोणेंनल नालीं, ली श्रीमद्भगवत् गीर्तेंर्ती ननष्ट्काम धमाची व्माख्मा नजर्तकी न्माम ननष्ठूर आले, नर्तर्तकीच उत्गालवधुक आनण कोणत्मानल गमाजा्मा आस्त्मक वृत्ती्मा उत्कर्ा ा शोिनू नदगणारी आले. मा्मा उ ट ‘ईश्वर पे्रममम आले’ मा र्तत्त्वावर ििीपुंथाची िरुंगाट पुढें चढनव े ी िागवर्ताुंर्ती माथेनफरू नवचारगरणी पला. हलदु गमाजाची मनोवृत्ती आनण नर्त्माुंर्त बोकाळ े ा िरुंगाट बेर्ता पणा, माुंचा आपणाग नीट नचनकत्गापूवुक अभमाग करामाचा अगे , र्तर गीर्ता आनण िागवर्त मा दोन हलदु–बामब ाुंचा आपणाुंग नीट पनरचम करून घेर्त ा पानलजे. मा दोन ग्रुंथाुंर्ती नवचाराुंचे आम्मा स्विावावर व शी ावर झा े े पनरणाम अभमागणें फार मलत्त्वाचें अगल्मामुळेंच मी ला मुद्दा नवचाराथु मुद्दाम घेर्त ा आले. िारर्तीम मलामुद्धाचा बार्तबेर्त ठरनवण्मा्मा कामीं श्रीकृष्ट्णा ा पाुंडवमार्ता कुुं नर्त आनण पाुंडवपत्त्नी द्रौपदी माुंचें गलाम लोर्तें.

अनुक्रमणिका

मा मलामुद्धाुंर्त बलुरे्तक गव ु क्षनत्रम राजाुंचा गुंलार झा ा. त्मामुळें परचक्राुंपागून हलदुस्थानचें गुंरक्षण करणारी मुख्म शिीच पार नालींशी झा ी. त्माचें पनरणामनल फार िमुंकर झा े. जगा्मा इनर्तलागाुंर्त दुगरी र्तोड आढळणार नालीं, अशा ऱ्लागा्मा आनण अधुःपार्ता्मा फेऱ्माुंर्त ला देश गाुंपड ा. मा ऱ्लागा ा आनण अधुःपार्ता ा थोपनवण्माचा कौरु्तकास्पद परुंरु्त अपमशी प्रमत्न बौद्ध व जैन धमुपुंथाुंनीं के ा. ब्राम्लणी धमानें पाशवी धुडगुगा्मा जोरावर आप ा बो बा ा वाढनवण्माची जी कारवाई के ी, त्माुंर्तच हलदुस्थान ग् ानीनें गठाळ ा आनण अखेर ठार बुडा ा. आजचा हलदुस्थान म्लणजे थुंडगार पड े े नुगर्तें मढें बन ा आले आनण मा शोचनीम अवस्थेची गवु जबाबदारी निक्षकुशाली्माच मार्थमावर आले. अगो. गध्माुं थोडा वळे आपण हलदु–िारर्ता ा अत्मुंर्त नप्रम अग ेल्मा परुूर्ोत्तम श्रीकृष्ट्णाकडे वळूुं मा. िारर्तीम मलामुद्धा्मा कत्त ीची गुरूवार्त लोण्मापूवी गारथी श्रीकृष्ट्णानें अजुुना ा गीर्तोपदेश के ा, र्तो िगवद्भीर्ता नाुंवानें मलािारर्ताुंर्त आढळर्तो. ननरननराळ्मा मोगपद्धर्तींचा उत्कृष्ट गमन्वम आनण ननष्ट्काम धमाचा उपदेश करणारा ला थोर मलत्त्वाचा गीर्ता–िाग जर मलािारर्तापागून ननराळा काढ ा, र्तर रे्तवढ्यानें त्माचें हकवा खुद्द मलािारर्ताचें मलत्त्व रनर्तमात्र कमी लोण्मागारखें नालीं. परुंरु्त श्रीकृष्ट्णानें गीरे्तचा उपदेश के ा, कवढ्याच गबबीवर त्मा ा नवष्ट्णूचा अवर्तार मानण्माचें वास्र्तवीक काुंलीच कारण नदगर्त नालीं. वृुंदावनाुंर्त गीपीं्मा शृुंगारनव ागाुंर्त ोळणारा कृष्ट्ण लाच मलािारर्ताुंर्त ा श्रीकृष्ट्ण, र्तोच अवर्तारी पुरुर्, अगें िागवर्ता्मा खाग नशकवणीनें गवु हलदु गमाजाग िागवनू, वैष्ट्णव ोक देशाुंर्ती अज्ञ ोकाु्ं मा िोळगट िावनाुंवर आजपमंर्त वाटे र्तगे चरर्त आलेर्त. पण आश्चमाची गोष्ट लीच कीं खुद्द मलािारर्ताुंर्त कृष्ट्णा्मा वृुंदावनी शृुंगारीक जीवनाबद्द कका अक्षराचानल उल्लेख आढळर्त नालीं. लव्मा त्मा वळेीं लवा त्मा ा ईश्वरी अवर्तार बननवण्मा्मा फाजी गुंवमीचा पनरणाम अगा लोर्तो कीं माणगाुंर्त माणुगकीचा अिाव र्तर नगद्ध लोर्तोच, पण गारागार नवचार आनण वस्रु्तस्स्थर्तीचा नववकेी र्ताळमेळ माचानल धरबुंध नशल्लक उरर्त नालीं. चा ूुं आमुष्ट्माुंर्त इल ोकीं आम्मा लार्तीं अगे नगे त्माची नवल्लेवाट ाऊन, पर ोकी्मा (काल्पनीक) गुखदामक गोष्टींचा ध्माग घेणें, म्लणजे लार्तचें गोडून पळत्मा्मा मागें ागण्मागारखें आले. पण आम्मा निक्षकुशालीची नशकवण पानल ी र्तर ‘लार्तचे गोडा आनण पळत्मागाठीं जीव र्तोडा’ लीच. अगल्मा नशकवणीमुळें वाटे त्मा राष्ट्राचा अधुःपार्त व नाश झा ाच पानलजे. बुद्धी आरपार गडून, आम्मा पौरुर्त्वाचेनल र्तीनरे्तरा उडाल्मानशवाम रालावमाचे नालीर्त. ली नशकवण म्लणजे कक नव क्षण गुुंगी आणणारें जलर आले. मा जलरा्मा माऱ्माुंर्त आमचें हलदुराष्ट्र गाुंपड े आले. माुंरू्तन गुटकेचा माग ुकाढण्माचा प्रत्मेक प्रमत्त्न म्लणजे बुडत्माचा पाम खो ाुंर्त, अशी अवस्था झा े ी आले. कारण, त्मा जलराचा बालेरून प्रनर्तकार करीर्त अगर्ताुंनाच आजपमंर्त कळर्त नकळर्त आुंगीं निन ेल्मा नवर्ाचे घाणेरडे गगॅ िगािग आम्मा अुंर्तरुंगारू्तन बालेर पडर्त अगर्तार्त आनण आुंरू्तन बालेरून अशा दुबारी माऱ्मानें आमचा ककगारखा कोंडमारा लोर्त अगर्तो.

अनुक्रमणिका

आुंर्ता आपण आपल्मा पनवत्र काव्मेनर्तलाग (Epic)ग्रुंथाुंकडे वळूुं . मा ग्रुंथाुंनीं आम्मा व नवशरे्र्तुः त्रक्ीवगा्मा धमुिोळेपणाची कमान नकर्ती कमा वाुंकनव ी आले. मानवर्मीं काुंलीं मुद्दाुंकडे आर्ताुं क्ष देऊुं मा. स्वर्तुः्मा मना ाच खा ी प्रश्न नवचारा:– (१) ुं केचा राजा रावण[रोमन ोकाुंनीं काथेज मेथल्मा प्राचीन नफनीनशमन गुंस्कृर्तीचा नाश के ा; ग्रीक ोकाुंनीं रोजन गुंस्कृर्ती धुळी ा नमळनव ी; र्तद्वर्तच वैनदक आमांनीं रगार्तळा ा ने ेल्मा कका जबरदस्र्त प्रनर्तस्पधी स्स्कृर्तीचा रावण ला नामक प्रनर्तननधी लोर्ता.–ग्रुंथकार.]ला नशवाचा उपागक दाखनवण्माची काम आवश्मकर्ता लोर्ती? (२)राम जर कवढा मोठा नवष्ट्णूचा अवर्तार लोर्ता, देव लोर्ता, र्तर त्मा ा लनुमाना्मा मदर्तीनें, रावणपत्नी मुंदोदरीकडून, रावणा्मा आत्मगुंरक्षणाची गुप्त अत्रक्ें, ुचे्चनगरीनें आनण ठकबाजीनें गाध्म करून घेण्माची काम जरूरी लोर्ती? (३) रावणाचा नश की पुत्र व गेनानी इुंद्रनजर्त ला वैनदक अस्ग्नदेवाचें पूजन करण्माुंर्त मग्न अगर्ताुं, त्माचा वध करण्माचें क्ष्मणा ा काम प्रमोजन लोर्तें? (४) आपल्मा शत्रक्ात्रक्ाुंना नवजम नमळावा म्लणनू पाण्माुंर्त उिें रालून रामानें दुगापूजा ऊफु शिीपूजा के ी, र्ती काम म्लणनू? मा शिीपूजनाु्ं मा अनेक गुंदिांवरून, ला रामामण ग्रुंथ कोणीर्तरी कखाद्या शािपुंथी गुंपादकानें, आपल्मा पुंथा्मा मर्तप्रगाराथु आनण पूजाप्रगाराची जालीरार्त देण्मागाठींच न नलल्माचें नालीं का रु्तम्ला ा वाटर्त?नवष्ट्णूचा अवर्तार राम; र्तो शिीची पूजा करर्तो आनण त्मामुळें शवै रावण रगार्तळा ा जार्तो! मावरून, नशवापेक्षाुं नवष्ट्णू श्रेष्ठ आनण नवष्ट्णपेूक्षाुं शिी श्रेष्ठ; त्माचप्रमाणें इर्तर देवदेवर्ताु्ं मा पूजकाुंपेक्षा शिी्मा उपागकाचा–शािाचा–अनधकार नवशरे् श्रषे्ठ व लुकमी फ दामी, कवढेंच त्मा रामामण- ेखका ा नव्लरे्त का दाखवावमाचें?आनण लें काम कल्पक व च ाख अशा कखाद्या शािपुंथी गुंपादकानशवाम इर्तर कोणा ा गाध ें अगर्तें?पुंथिेदाचा गवनर्तमत्गर ला अगाच अगर्तो! मा अगल्माच मत्गरी पुंथिेदाचें ‘प.न नटक्ग[प.न नटक्ग मा इुंगे्रजी शब्दाचा अथु केवळ ‘राजकारण’ अगा लोर्त नालीं. त्माुंर्त मानवी जीवनचमे्मा गवु व्मवलाराुंचा गमावेश लोर्तो. म्लणून र्तोच शब्द मेथें कामम ठेनव ा आले.–अनुवादक.]’प्राचीन हलदुस्थानाुंर्त चा ूुं अगें. त्मा प्राचीन प.न नटक्गचें स्स्परीट [मा शद्वा ानल रे्तज, र्तडफ वगैरे अनेक मराठी प्रनर्तशब्द अग े, र्तरी स्स्पनरट

शब्दाुंर्तल्मा गवु िावना त्माुंर्त उर्तरर्त नालींर्त.गबब माचीनल शुद्धी करून मराठी गुंघटनाुंर्त त्मा ा घेर्त ें आले.–अनुवादक.] आजनल आम्ली परदेश्मा गफरी करून परर्त आ ेल्मा आम्मा देशबाुंधवाुंवर बनलष्ट्कार टाकण्मा्मा कामीं िरपूर गाजऊन घेर्तअगर्तो. आम्मा खेड्ापाड्ाुंरू्तन ला ‘वाळींर्त टाकण्माचा’ धुंदा अगदी रे्तजी अगर्तो. मात्र कखादा श्रीमुंर्तुः शदू्र थोडा नढल्मा लार्ताचा अगे , र्तर त्मावर ली वाळीची घोरपड गलगा चढर्त नालीं. र्तथानप आमचे गुप्रनगद्ध जीणुमर्तवादी ब्राम्लण आनण वैश्म (क्षनत्रम र्तर नालींर्तच गध्माुं!) त्मा उदार व श्रीमुंर्त शदू्राुंवर बनलष्ट्कार टाकाम ा केव्लाुंनल गोडामचे नालींर्त. आजपमंर्त आमची धार्ममक गामानजक जीवनचमा मा अगल्माच मत्गरी पुंथिेदाुंवर आनण पक्षिेदाुंवर चा े ी आले. आम्ली ‘पाटी प.न नटक्ग’ (पक्षिेदाळू राजकारण) खेळवाम ा ना ामक आलोंर्त, अगें म्लणणाऱ्मा ा आम्ली कोण आलोंर्त व कगे आलोंर्त, माची मुळींच दाद नालीं, अगें म्लट ें पानलजे.

अनुक्रमणिका

वैष्ट्णव पुंथाचा प्रादुिाव लोण्मापूवीं गवु हलदुस्थानाुंर्त नजकडे नर्तकडे ‘इुंद्र’ पुंथाचा प्रगार झा े ा लोर्ता. वैष्ट्णव गाुंप्रदामानें इुंद्र गाुंप्रदामा ा माजी टाक ें , ली गोष्ट गवशु्रुर्तच आले. वरेूळ मेथी कोरीव ेणी आपण पानल ीं ऐक ीं अगर्ती च.गबुंध डोंगराचा कडा्मा कडा पोंखरून, त्माुंर्त मोठमोठे िव्म नदवाणखाने, हलदु देवदेवर्ताुंचीं गुुंदर नचत्रें कणखर दगडाुंर्त कोर े ीं आलेर्त. र्ती इर्तकी प्रचुंड िव्म प्रमाणबद्ध आनण गुुंदर आलेर्त कीं जगाुंर्त त्माुंना दुगरी र्तोड नालीं. इनजप्त मेथी कोरीव कामें व नपरामीड लीं गुद्धाुं त्माु्ं मापुढें नखगगणर्तींर्त नालींर्त, अगा अनेक नब्रटीश नचनकत्गकाुंचा अनिप्राम आले. कवढें मोठें ग्रीग. परु्तळ्माु्ं मा कोरणींर्त जगप्रनगद्ध. पण मा ेण्मापढुें त्माचीनल र्ती क ा नफकी पडरे्त. मा वरेूळ ेण्माुंर्त जो कक प्रचुंड नदवाणखाना आले, त्माुंर्त इुंद्र व त्माचे इर्तर गलकारी माुंचेच गवुत्र परु्तळे आलेर्त. रे्तथें श्रीकृष्ट्ण हकवा नवष्ट्णू माुंचें नाुंवनल नालीं. मलािारर्ताुंर्त श्रीकृष्ट्णा ा ‘अवर्तारी’ दाखनव ा आले. त्मानें आप ें र्तोंड उघडून त्माुंर्त अजुुना ा आपल्मा नवश्वरूपाचें दशनु नद ें . ला नवश्वरूपदशनुाचा प्रमोग कृष्ट्णानें जर दुमोधनावर के ा अगर्ता, र्तर त्मा्मा अवर्तारी रे्तजानें गारे कौरव चारी मुुंड्ा चीर्त लोऊन त्मा्मा पामाुंशीं ोळण घेरे्त आनण गाऱ्मा िरर्त खुंडाची धुळधाण उडनवणारें मलामुद्ध नठक्मा नठका ीं थाुंबर्तें! िारर्ताचें (हलदुस्थानाचें) मलािारर्त (थोर हलदुस्थान) बनवावें, अशी श्रीकृष्ट्णाची मलत्वाकाुंक्षा लोर्ती, अगें म्लणर्तार्त. पण आपापगाुंर्त झा ेल्मा गवुगुंलारी मलामुद्धाुंर्त र्तो पक्षपार्ती लोर्ता. बरें, लें मलामुद्ध र्तरी कोणत्मा मोठ्या उच्च र्तत्वागाठीं झा ें?र्तर र्तत्वनबत्व काुंलींच नालीं.मुनधनष्ठर आनण त्माचे िाऊ मा पाुंडवाुंगाठीं कक गाम्राज्म अगावें, त्माुंचा कौरवाुंनी के े ा अपमान िरून मावा, कवढ्यागाठींच मलामुद्ध झा ें . आनण त्माुंर्त अवघ्मा िारर्ता्मा क्षनत्रम कुळाुंचा गुंलार झा ा. ली काम िारर्ताचें मलािारर्त बननवण्माची मोजना?मावरून इर्तकें स्पष्ट नगद्ध लोर्तें कीं इर्तर राजकारणी मानवी मुत्गद्याुंप्रमाणें श्रीकृष्ट्ण गुद्धाुं धोरणी डाुंवपेचाुंर्त िमुंकर चुका करणारा कक माणूगच लोर्ता. आम्माुंर्ती थोर थोर नविरू्तीं्माुं चनरत्राची अशी नचनकत्गा केल्मानें, हकवा त्माु्ं माकडे ‘केवळ कक मनुष्ट्म’ मा दृष्टीनें पानलल्मानें, कोणाचें काुंलींनल नुकगान लोण्माचा गुंिव नालीं. दुमोधना्मा दरबाराुंर्त राणी द्रौपदी ा खेचनू आण ी आनण नर्तची बीित्ग नवटुंबना करण्माुंर्त आ ी, ला प्रगुंग रु्तम्मा क्षाुंर्त अगे च. वत्रक्लरणाची नवटुंबना चा ी अगर्ताुंना, र्ती ककगारखी श्रीकृष्ट्णाचें हचर्तन करीर्त लोर्ती. त्माचा पनरणाम अगा झा ा कीं दुमोधनाचािाऊ दुुःशागन नर्तची ुगडी फराफरु फेडर्ताुं फेडर्ताुं थक ा, पण र्ती काुंलीं गुंपर्तच ना. श्रीकृष्ट्णा्मा ज्मा दैवी रे्तजानें ला अ ौनकक चमत्कार घडून आ ा, त्मानवर्मीं जर दुमोधनाची खात्री पट े ी अगर्ती, र्तर, र्तो नकर्तीनल उन्मत्त का अगेना, त्मानें पाुंडवाुंशीं गख्म जोडण्मा्मा अटी नाकारून मा परमेश्वरावर्तारी श्रीकृष्ट्णाचा नधुःकार कशा ा के ा अगर्ताुं? मलािारर्तीम हलदुस्थाना्मा गम्राटा्मा िर दरबाराुंर्त द्रौपदी्मा – कका त्रक्ी्मा – बेशरम आनण ल कट नबटुंबनेचा जो नचळग आणणारा प्रकार घडून आ ा, त्माचा कडकडीर्त नर्तटकाऱ्माचा गक्रीम ननरे्ध दशनुवण्मागाठीं राजगिेंर्ती मोठमोठे र्तपस्वी गुंर्तापानें उठून गे े. ली मोठी गमाधानाची गोष्ट लोम. कका

अनुक्रमणिका

त्रक्ीदेवरे्तची राजदरबाराुंर्त नवटुंबना केल्मामुळें “मा िरर्त खुंडाुंर्ती क्षनत्रम राजाु्ं मा लार्तीं गम्राटपदाचा राजदुंड आनण मुकुट अर्तुःपर कधींच रालणार नालीं” अगा त्मा र्तपस्व्माुंनीं र्तळर्तळून शाप नद े ा आले. ज्मा ऋनर् मुनीनीं ला र्तळर्तळाटाचा शाप नद ा, त्माुंना, हलदुस्थानाुंर्त ऱ्लागाची आनण अधुःपार्ताची नशकस्र्त झा ी आले आनण िारर्तीम गाम्राज्माची नौका ठार रगार्तळा ा जाणार, माचें िनवष्ट्म नदगर्त अग ें पानलजे खाग. पढुें घड ें नल र्तगेंच. िारर्तीम गाम्राज्म गते्तची नौका जी पार बुडून अदृश्म झा ी, र्ती पढुें बौद्धधमीम गते्त्मा मुगाुंर्त िारर्तगम्राट चुंद्रगुप्त मौमु मा नविरू्ती्मा रूपानें पनु्ला अवर्तीणु झा ी. ली गाम्राज्मगत्ता पुढें काुंलीं शर्तकें चुंद्रगुप्ताचा नारू्त गम्राट अशोक व त्माचे वुंशज माुंनीं नटकव ी. परुंरु्त ले मौमु राजे काुंली अस्ग क्षनत्रम नव्लरे्त. त्माु्ं मा रिाुंर्त शदू्रत्वाची बरीच िेगळ लोर्ती. कोयवधी गैननकाुंचा बळी घेर्त ेल्मा मलािारर्तीम मुद्धानुंर्तर मुनधनष्ठर राज्म करूुं ाग ा. राज्मकारिारागाठीं त्मानें गामान्म नागरीकाुंरू्तनच कामगाराुंची ननवड के ी, आनण राजगूममज्ञानें आप ें गम्राटपद जनजालीर के ें . पण रे्तवढ्यानें त्मा ा नबघड े ी घडी ठाकठीक बगनवर्ताुं आ ी नालीं. मा राज्मगुंघटनेचा आनण राज्मकारिाराचा खचु िागनवर्ताुं िागनवर्ताुं र्तो मेटाकुटी ा आ ा. अशीनल कक कथा आले कीं गाुंपनत्तक गुंकटाुंची र्तोंडनमळवणी करण्मागाठीं, कोणीं कका प्राचीन राजानें परुून ठेव े ा व त्मा ा मालीर्त अग े ा खनजना उकरून काढण्मागाठीं मुनधनष्ठर नलमा माुंर्तनल गे ा लोर्ता. देशाुंर्त माणगाुंचा आनण राजकीम खनजन्माुंर्त गुंपत्तीचा िमुंकर खडखडाट उडा े ा लोर्ता. मुनधनष्ठर राजा आनण त्माचे पाुंडव बुंधू नलमा माुंर्त गे े, रे्त नर्तकडेच नष्ट झा े. श्रीकृष्ट्ण, त्माची द्वारका राजधानी आनण जार्तिाई जाधव माुंचीनल नवल्लेवाट ाग ी. अजुुनाचा पुत्र आनण नारू्त पनरनक्षनर्त आनण जनमेजम ले राज्म करीर्त अगर्ताुंनाच अल्पामुर्ी लोऊन वार े. अखेर राज्मावर कोणी खुंबीर राजा नालीं, ष्ट्कराची वार्तालार्त लोऊन गे े ी, अशी दुदुशा उडा ी. गालजीकच गवु देशाुंर्त गोंधळ माज ा. कोणाचा पामपोग कोणा्मा पामाुंर्त नालीं. मलािारर्तीम मुद्धाुंर्त कौरव हकवा पाुंडवाु्ं मा बाजूनें ढ ेल्मा शेंकडों लान मोठ्या राजाुंचे ननवशं झा े. कोठें कखादा वुंशज अग ाच र्तर र्तो आप ी राजेशाली गत्ता कशीबशी चा वीर्त अगे. राजवुंशाची नक झा ेल्मा नकत्मेक नठकाणीं ोकाुंनींच काुंलींर्तरी राज्मव्मवस्था चा नव ी, परुंरु्त ष्ट्करी गामर्थमचु गवुत्र ुंगडें पडल्मामुळें, मा नामधारी राजेशाली आनण ोकशाली राजगत्ता कमा ननब ु आनण अगून नगून गारख्मा लोत्मा. मध्मवर्मर्त राज्मगत्ता गमूळ उ थून पड े ी, नठकनठकाण्मा छोटेखानी राज्माुंचा बेगुमार ननबुळपणा, आनण ष्ट्करी शिीचा नवध्वुंग, मामुळें आत्मगुंरक्षणाची जबाबदारी उरल्मा गुरल्मा गामान्म नागरीकाुंवर अथार्तच मेऊन पड ी; आनण मा वळेीं त्माुंनीं गुंघटने्मा ज्मा चळवळी व उचापनर्त केल्मा, त्माुंरू्तनच आम्मा गवु नागरीकत्वा्मा जीवन-ननमुंत्रणा्मा गुंस्था उत्पन्न झाल्मा. मा गुंस्थाुंचे पनरणाम आम्मा शी ाची बरी वाईट कमावणी करण्मा्मा कामीं नकर्ती खो वर झा े, माचें आपण वकरच परीक्षण करूुं . मा गुंस्थाुंचें ननरीक्षण करण्मापूवीं, कक गोष्ट मात्र क्षाुंर्त ठेवण्मागारखी आले कीं मलािारर्तीम मुद्धाुंर्त ब्राम्लणी फ टणी, म् ें ्छ फ टणी आनण मवन फ टणी गुद्धाुं ककमेकाु्ं मा खाुंद्या ा खाुंदा

अनुक्रमणिका

निडवनू ढल्मा. पाुंडव गैन्माुंर्त मा गवु फ टणींना गराग माुंगालाराची रगोमी नमळर्त अगे. त्मा काळी ‘आठ-ब्राम्लण नऊ च ुी’मा म्लणीचा जन्म झा े ा नव्लर्ता! आर्ताुं पला र्तर खुद्द ब्राम्लणाुंर्तच दोन लजार जार्ती पडल्मा आलेर्त. रामबलादुर ा ा बजैनाथ माुंचें ‘हलदुइझम–कनशुंट ॲन्ड म.डनु’ लें लानगे पुस्र्तक वाचा. म्लणजे त्माुंर्त रु्तम्ला ा आढळून मेई कीं ककया पुंजाबाुंर्त गारस्वर्त ब्राम्लणाु्ं मा ४६९ पोटजार्ती, क्षनत्रमाु्ं मा ५९०, वैश्म शदू्राु्ं मा र्तर लजारों आलेर्त. बुंगा मुुंबई मद्राग अथवा गुंमुि प्राुंर्ताुंर्ती मा र्तपशी ाचा र्त ाग करण्माची म ा फुरगद झा ी नालीं,माबद्द नद नगरीचें काुंलीं कारण नालीं. आपण खात्री बाळगा कीं देशाुंर्ती मा गवु जार्ती पोटजार्तींची गणनर्त के ी र्तर आकाशाुंर्तल्मा चाुंदण्मापेक्षाुं खात्रीनें जास्र्त िरे . मलािारर्तावरून अगेंनल नदगून मेर्तें कीं त्मा वळेीं ग्ना्मा बाबर्तींर्त जानर्तिेदाचीं कुुं पणें आड मेर्त नगर्त. वाटे र्तो वाटे नर्त्माशीं पे्रमा्मा हकवा आवडी्मा गबबीवर ग्न ावीर्त अगे. शुद्राुंनशवाम इर्तर वगां्मा ोकाुंर्त, आर्ताुंप्रमाणें, जानर्तिेदाची र्तीव्रर्ता मुळीं अस्स्र्तत्वाुंर्तच आ े ी नव्लर्ती. गोमाुंग आनण डुकराचें माुंग कोणीनल वज्म ु मान े ें नव्लरे्त. गोमरग नपण्मा्मा बाबर्तींर्त मस्त्कुं नचर्तनल प्रनर्तबुंध नव्लर्ता. िारर्तकाळीं हकवा र्तत्पूवी्मा रामामण काळीं नत्रक्माुंना पडद्याुंर्त डाुंबून ठेवण्माचा प्रघार्त मुळींच नव्लर्ता. मलािारर्तीम मुद्धकाळ आनण बौद्ध धमाचा उदमकाळ माुंमधी नकत्मेक शर्तकाुंचा जो अवनध गे ा, त्मा ा कृष्ट्णमुग अथवा अुंधाराचा काळ लेंच नाुंव देणें मोग्म लोई . ज्मा अनेक गुंस्थाुंनीं आम्मा गामानजक जीवन-ननमुंत्रणा ा ि ि र्तीं वळणें ाव ीं, त्माुंचा प्रादुिाव मा कृष्ट्णमुगाुंर्तच झा ा. माच मुगाुंर्त नत्रक्मा आनण शूद्र माु्ं मा लक्काुंवर आनण जीवनावर गदा पड ी. ब्राम्लणाु्ं मा निक्षुकी गते्तचा पारा बेगुमार वाढ ा, कडक जार्तीिेद ननमाण झा ा, त्रक्ीस्वार्तुंत्र्मा ा प्रनर्तबुंध पड ा, आनण शदू्राुंना शुद्ध गु ामनगरीचें दास्म नमळा ें , र्तें माच कृष्ट्ण मुगाुंर्त. बौद्ध धमाचा उदम म्लणजे गवु बाजूुंनीं हलदुस्थान्मा गुवणुमुगाची मुंग प्रिार्तच म्लट ी पानलजे. मा मुगानें नत्रक्माुंना स्वार्तुंत्र्म नद ें आनण जार्तीिेदा्मा चक्राुंर्त नपळून ननघा ेल्मा शूद्राुंचा गवुर्तोपरी उद्धार के ा. बुद्धोत्तर काळीं बौद्ध गुंस्कृर्तीचा ऱ्लाग झाल्मानुंर्तर, नर्त्मा राखेंरू्तन हलदु गुंस्कृर्तीचें जें पुनरूज्जीवन झा ें , त्मा लुंगामाुंर्त बामकाुंना पडद्याुंर्त कोंडून ठेवण्माची रूढी गुरूुं झा ी अगावी अगें माझें मर्त आले. त्मा वळेीं हलदु गमाजाची स्स्थनर्त अत्मुंर्त व्मगनधीन आनण नशष्टाचाराुंर्त बरीच नन ुज्ज आनण पाग बन े ी लोर्ती. अशा अवस्थेंर्त नत्रक्माुंना परुूर्ाुंपागून वगेळ्मा ठेवण्माची इर्तकी आवश्मकर्ता प्रबुद्ध व ज्ञानी ोकाुंना िागूुं ाग ी, कीं नत्रक्माु्ं मा बाबर्तींर्त परुूर् काम वरु्तन करी आनण काम नालीं, माची कोणा ाच लमी देर्ताुं मेर्त नव्लर्ती. ककाच घरा्मा छपराखा ीं रलार्त अग े, र्तरी गुनेनें आपल्मा गागऱ्मा पुढें हकवा इर्तर वडी धाऱ्मा पुरूर्ाुंपुढें बुरखा घेर्तल्मानशवाम जार्ताुंच कामा नमे, अगा ननबधं पड ा. फि ककया नवऱ्मापुढें बुरख्माची अट नगे.[उत्तर हलदुस्थानाुंर्तल्मा काुंली जार्तींर्ती नत्रक्मा इर्तराुंना खुशा र्तोंड दाखनवर्तार्त: पण नवरोबा मेर्ताुंच पटकन् बुरख्माुंचें घुुंगट मारर्तार्त. मारवाडणी्मा घुुंगटाची रीर्त र्तर काुंलीं नवचारूुं च नमे. र्तात्पमु, बुरख्माचा नवनम आनण नवनमाचा बुरखा मा गोष्टी गध्माुं ज्जास्पद व लास्मास्पद स्स्थर्तींर्त आलेर्त.–अनुवादक.](लें र्तरी गुदैवच म्लणामचें!) हलदु गमाजा ा मा अगल्मा बेफाम कामारु्तर आनण बेशरम स्स्थर्तींरू्तन जावें ागल्मामुळें , त्मा्मा अधुःपार्ताचें कक कारण मेथेंच गाुंपडर्तें. मा नुंर्तर मुग मानशाली गुरू झा ी. त्मा वळेीं गुद्धाुं नस्रमाु्ं मा

अनुक्रमणिका

गुरनक्षर्तरे्त बद्द ोकाुंचा नवश्वाग वाढनवण्माचे काम त्माु्ं मा लारू्तन घड ें नालीं. अथात् पडद्याची चा चा ूुंच रानल ी आनण अखेर र्ती गुखवस्रु्त प्रनर्तनष्ठर्ताुंची कक रूढीच लोऊन बग ी. उ ट, मुग मानाुंनीं मा रूढी्मा नटकावा ा जास्र्तच उते्तजन नद ें . त्मामुळें, चा ूुं घटके ा जरी पडदारूढीचीं कारणें अज्जीबार्त नालींशी झा ीं आलेर्त, र्तरी रूढी म्लणून पडदा आले र्तो आलेच. पडदा-रूढीचा उगम कगा काम झा ा, माबद्द माझा आनण कै. पुंनडर्त राजेंद्रचुंद्रशात्रक्ी माु्ं माुंर्त बराच मर्तिेद आले. त्माु्ं मा मर्तें ‘अवरोध’ ऊफु पडदा वैनदक आनण रामामण काळींनल लोर्ता. मा नवधाना्मा पुष्टीगाठीं रे्त कक रामामणाुंर्त ें उदालरण देर्तार्त. रावणवध झाल्मानुंर्तर ‘बुंदीखान्माुंरू्तन जालीर रीर्तीनें चा र्त मेऊन म ा िेट’ अगा रामानें गीरे्त ा ननरोप पाठनव ा. परुंरु्त नर्तनें ‘मी पा खींर्तच बगून मेईन’ अगा आग्रल धर ा. मावरून काुंलीर्तरी पडदा आ्छादन हकवा आवरण अगल्मानशवाम नत्रक्माुंनीं चारचौघाुंर्त बालेर पडूुं नमे, ला ननमम गीर्ता नवगर ी नव्लर्ती. घराु्ं मा व वाड्ाु्ं मा कोना कोपऱ्माुंरू्तन मोठमोठ्या वाजम्मा्मा स्वाऱ्मा व नमरवणुकी पलाण्मा्मा नत्रक्माु्ं मा प्रघार्ताचीं नकत्मेक उदालरणें गुंस्कृर्त वाङ् ममाुंरू्तन पुंनडर्तजीनीं नद ीं आलेर्त. पुंनडर्तजी बद्द मोग्म र्तो आदर कामम ठेऊन मी म्लणर्तों कीं त्माु्ं मा पुराव्माुंवरून ला नगद्धाुंर्तच मुळीं नगद्ध लोर्त नालीं. गीर्ता अशि झा ी अगे , नर्त ा बुंदीखान्माुंरू्तन ककदम लजारों ोकाुंपढुें जालीर रीर्तीनें मावमा ा गुंकोच वाट ा अगे , हकवा नर्तचे पामनल दुखर्त अगर्ती , म्लणनू रामा्मा आजे्ञ ा न जुमानर्ताुं नर्तनें पा खींरू्तन मेण्माचा लट्ट धर ा अगे . आर्ताुं, गुंस्कृर्त ग्रुंथाुंर्ती पुराव्माुंनवर्मीं म्लणा , र्तर रे्त गारे बुद्धऱ्लागोत्तर काळीं न नल े े आलेर्त, लें नवगरून चा णार नालीं. बौद्ध गुंस्कृर्तीचा ऱ्लाग लोऊन हलदु निक्षुकी गुंस्कृर्ती्मा पनुरूज्जीवना्मा चळवळी्मा लुंगामाुंर्तच मनुस्मृनर्त रामामण आनण मलािारर्त मा ग्रुंथाु्ं मा पुन ेखना्मा कमींर्त कमी ननदान दोन दोन र्तरी ‘गुधारून वाढनव ेल्मा’ आवृत्त्मा बालेर पडल्मा ली गोष्ट गवशु्रुर्तच आले. आर्ताुं आपण आपल्मा गामानजक गुंस्थाुंकडे वळूुं मा. िारर्तीम मलामुद्ध आनण नशकुं दराची स्वारी मा मधी लजार वर्ा्मा काळा्मा अवधींर्त मा गुंस्थाुंची स्स्थर्ती काम लोर्ती, माचा नवचार के ा, म्लणजे आपल्मा उत्क्राुंर्तीचा इनर्तलाग आपणाुंग चाुंग ा कळून मेई . िारर्तीम मलामुद्धाुंर्त देशाुंर्ती क्षनत्रम राजाुंचा ननुःपार्त झा ा आनण ष्ट्करी गामर्थमु काममचें ुं जूर पड ें . माचा पनरणाम अगा झा ा कीं गाुंवोगाुंव्मा आनण खेड्ापाड्ाुंर्तल्मा ोकाुंना चोर ुटारूुं पागून आपापल्मा जीनवर्त नवत्ताचे गुंरक्षण करण्मागाठीं लान लान गाुंवकीचे गुंघ ननमाण करणें िाग पड े. गाुंवपो ीग आनण गाुंवनशबुंदी मा दोन परस्पर गलामकारी गुंघाुंचा उगम मेथेंच झा ा. माुंचें उदालरण पालून व्मापार धुंदे शरे्ती वगैरे गवु लान मोठ्या उद्योगाुंचे नलर्तगुंरक्षण करणारे अनेक गुंघ ननमाण झा े. त्मा वळेीं नदवग फार वाईट लोरे्त. कोणत्माली बाबर्तींर्त ककच मनुष्ट्मा्मा र्तुंत्रानें वागण्माचा नवश्वाग कोणाुंर्तली नव्लर्ता. परुंरु्त गावुजननक नलर्तागाठी ककजुटीनें काम करणाऱ्मा गुंघाुंवर मात्र गवांचा नवश्वाग अगे. र्तोळा मागा गोन्माचा कखादा दानगना घडवामचा अग ा, र्तरी ककया दुकया कारानगरा्मा लार्तीं कोणी गोनें देर्त नगें; र्तर गुवणुकाराु्ं मा गुंघाकडे मात्र नबनधोक र्तें काम देण्माुंर्त मेई.

अनुक्रमणिका

गुंघनटर्त गलकामाचें मलत्त्व गवु व्मवलाराुंर्त गारखें गुरूुं झा ें . जनमनीची मा की, मशागर्त, पेरणी, कापणी इत्मानद गवु कामें गुंघटनेनें लोर्त अगर्त. अनविि कुटुुंब-व्मवस्थेचा उगम माच र्तत्त्वाुंरू्तन झा ा. गलकामा्मा व गुंघटने्मा मा स्स्परीटचा उपमोग हलदु जनाु्ं मा गामानजक जीवनावर फारच नलर्तकर अगा झा ा. पनरस्स्थर्तीच अशी आ ी लोर्ती कीं हलदुुंना गुंघटनाची व गलकामाची काुंग धरल्मानशवाम र्तरणोपामच नव्लर्ता. कखाद्या प्राुंर्तावर दुबुळ बेकरु्तबगार राजा अगो, हकवा मुळींच कोणी नगो, त्माची कोणी फारशी नदक्कर्त बाळगीर्त नगे. गवु प्रकार्मा ोकव्मवलाराुंर्त नजकडे पला नर्तकडे गुंघनटर्त गलकामा्मा जोरावर कामें चा र्त आनण त्माुंचे पनरणाम ोकाु्ं मा घरगुर्ती, गामानजक, धार्ममक, राजकीम आनण आर्मथक जीवनाुंर्त स्पष्ट उमटर्त अगर्त. अनख हलदु जनाु्ं मा जीवन–ननमुंत्रणागाठीं ननरननराळ्मा गुंघाुं्मा गुंगटनेची ली जी पुनघटुनेची ाट उगळ ी, र्तींर्त गमाजा्मा धमुनवर्मक व कामदेनवर्मक ननमुंत्रणाची जबाबदारी राखणाऱ्मा ब्राम्लण वगा ानल इर्तर गवां्मा बरोबर, क्षनत्रम वैश्माुंप्रमाणें, गलकामाचें कक गामानजक स्थळ पत्करावेंच ाग ें . मा निन्ननिन्न गुंघाुंचें ननमुंत्रण लोण्मागाठीं प्रत्मेकानें आपापल्मागाठीं ननरननराळें ननमम आखून घेर्त े.ले ननमम काुंली र्तरी ठोकळ व ओबडधोबड अगर्त. गुंघाुंर्ती प्रत्मेक व्मिीचें नलर्त कगें गाध ें जाई , मापेक्षाुं नवशरे् नववुंचना त्माुंर्त काुंलींच नगे. जगजगा काळ ोट ा, र्तगर्तगे लेच ओबडधोबड ननमम त्मा त्मा गुंघा्मा रूढ्या व रीर्तीिार्ती लोऊन बगल्मा. गुंघटने्मा मा धामधुमींर्त हलदु गमाजाुंर्ती प्रत्मेक गुंघाुंर्त कक प्रकारचें नवीन चैर्तन्म जरी उत्पन्न झा ें , र्तरी प्रत्मेकाची गुंघटना ‘व.टरटाईट कुं पाटुमेंट’ प्रमाणें कडक कुुं पणाची कक कोंडी बन ी. कका गुंघाचा बाकी्मा गवांशी काुंलीं गुंबुंधच उर ा नालीं. जो र्तो आपापल्मा कुुं पणी कोंडाळ्माुंर्तच काम र्तो गकु! कारण कका गुंघाुंर्त ा माणगू दुगऱ्मा गुंघाुंर्त नमगळणें शक्म नगे. अथात् प्रत्मेक गुंघ आपापल्मापुरर्ताुं पलाणारा आनण आपाप ीं कामें करून पोट िरणारा गवर्ता गुिाच बन ा. लक्क अनधकार फामदे आनण गुंपनत्त नमळवामची, र्ती फि आपापल्मा गुंघाुंर्तल्मा व्मिी्मा नलर्तागाठीं. त्माुंर्त दुगऱ्मा कोणाचे बोटनल नशरकूुं द्यावमाचें नालीं. गामानजक जीवना्मा उत्क्राुंर्तींर्त ली जी कुुं पणवा ी गुंघस्स्थर्ती उत्पन्न झा ी, र्तींरू्तनच जन्मप्राप्त हकवा कमुप्राप्त लक्काुंचा जन्म झा ा. मा्मा पढुची पामरी म्लणजे नमळकर्तीचा उपिोग मु ाुंनीं बापा्मा बरोबरीनें घ्मावमाचा अथवा बाप मेल्मावर त्मा नमळकर्तीचे आपापगाुंर्त गमगमान वाटे करून घ्मावमाचे. हलदु गमाजाची ली जी गुंघवार नविागणी झा ी नर्तचा ब्राह्मण वगा ा फार फामदा झा ा. नशक्षण ज्ञान आनण निक्षुकी मा र्तीन गोष्टींची नमराग माु्ं माच लार्तीं रानलल्मामुळें बुनद्धमत्ता आनण इ मबाजी माुंर्त त्माुंचा लार्त कोणा ाच धरर्ताुं मेईना. त्माुंनींनल आप ी मा बाबर्तींर्त इर्तकी िरिक्कम गुंघटना के ी कीं प्रत्मेक गोष्टींर्त राजा पागून रुंकापमंर्त गवांनाच त्माु्ं मा ओुंझळीनें पाणी प्माव े ागर्त अगे. ब्राह्मण म्लणजे आकाशस्थ नक्षत्राुंप्रमाणें चमकणारे रे्तजोगो बन े, त्माुंना ‘देवर्ता’ पद प्राप्त झा े. त्माुंचे मु गे नारू्त पणरू्त खापर-पणरू्त गाऱ्माुंनाच ‘िदेूव’ पणाचा मिा देशाुंर्तल्मा कामद्याुंनीं नमळा ा.

अनुक्रमणिका

त्माु्ं मा ‘िदेूव’ पणा ा नीट काबूुंर्त ठेवणारी हकवा त्माु्ं मा फाजी पणा ा आळा घा णारी राजगत्ताच कुमकुवर्त बनल्मामुळें ब्राम्लणाुंचा प्रत्मेक बाबर्तींर्त ा नशरजोरपणा िरुंगाट वाढर्त गे ा आनण त्माुंना कक प्रकारचा ‘पारमेश्वरी अनधकारा’चा पनवत्रपणा प्राप्त झा ा. मलािारर्ताुंर्त िटाु्ं मा ‘ब्राह्मणी पानवत्र्माचे’ थेर मुळींच नदगून मेर्त नालींर्त. ब्राम्लण द्रोणाचामु कौरव पाुंडव राजपुत्राुंचा ष्ट्करी नशक्षक लोर्ता. त्माचा मु गा पलावा र्तर र्तपोबळानें मलर्ी व अत्रक्बळानें मलान् मोद्धा लोर्ता. प्राचीन काळीं जोंपमंर्त ‘रू्तुं श्रेष्ठ का मी श्रेष्ठ’ अशा अलमलनमकेचा प्रादुिाव झा े ा नव्लर्ता, र्तोंपमंर्त निक्षुक ब्राम्लण आनण राज्मकरे्त क्षनत्रम ककमेकाु्ं मा खाुंद्या ा खाुंदा निडवनू कामकरीर्त अगर्त. परुंरु्त बौद्धधमा्मा मुगाुंर्त मा श्रेष्ठकननष्ठपणाचा अलमलनमके ा र्तोंड फुटर्ताुंच त्मा ककीची बकेी झा ी. त्मा काळ्मा गमाजघटनेनें ब्राम्लणाुंना जें कक अत्मुच्च मलत्त्वाचें स्थान नद ें , त्माचा त्माुंनी स्वजानर्त-वचुस्वागाठीं िरपूर फामदा घेर्त ा. ब्राम्लणेर्तराुंकडून लव्मा त्मा नननमत्तानें लवी र्तीं घबाडें ाटण्माुंर्त त्माुंनीं दरोडेखोराु्ं मानल वर र्ताण के ी म्लट ें र्तरी चा े . ब्राम्लण म्लणजे धमुज्ञारे्त! पण त्माुंनीं खऱ्मा धमाचें ज्ञान बाजू ा ठेऊन, ोकाुंचीं अुंधश्रद्धा ज्मा गोष्टीनीं वाढे , अगल्मा िोळगट व खुळचट र्तत्वाुंचा गराग प्रगार करून, आपल्मा ‘िदेूव’ पणाची उच्च मानाची नटक्की कामम राखून ठेव ी. धमा्मा बाबर्तींर्त बरें वाईट ठरनवण्माचा हकवा प्रत्मक्ष आचरणाचा अनधकार क्षनत्रम वैश्माुंनानल लोर्ता. पण मा िटाुंनीं त्माु्ं मा नशक्षणाुंर्त आनण ज्ञानप्राप्ती्मा मागांर्तच अगा गोंधळ करून ठेव ा कीं त्माुंना नमळणारे नशक्षण म्लणजे िोळगटपणा वाढनवणाऱ्मा अुंधश्रदे्ध्मा धार्ममक दुंिाचें आनण त्माु्ं मा बनुद्धमते्तची वाढ खुुंटऊन, त्माुंना नेलमीं िटाु्ं मा दराऱ्माुंर्त आनण गु ामनगरींर्त डाुंबनू ठेवणारें अगेंच करून ठेव ें . जनमनी, उद्योग धुंदे आनण व्मापार मा गवु बाबी व्मिी्मा लार्तीं न रालर्ताुं जेव्लाुं ठरावीक गुंघाु्ं मा लार्तीं गेल्मा, रे्तव्लाुं शूद्राुंना काुंलीं र्तरणोपामच उर ा नालीं. अथार्त मा वगा्मा कुटुुंबाुंना आज ला गुंघ गाुंगे र्तें काम कर, उद्याुं त्माची लमा ी कर, परवाुं नर्तगऱ्माचें पडे र्तें काम उरक, अगें काुंली र्तरी करून पोट िरण्माचा प्रगुंग आ ा. अथात् त्मा नबचाऱ्माुंची स्स्थनर्त गु ामाुंपेक्षाुंनल फार ल ाकीची बन ी. ब्राम्लण म्लणजे पके्क डोकेबाज आनण इ मी! आस्रे्त आस्रे्त त्माुंनी शिी गुंप्रदाम लार्तीं घेर्त ा. माणगाुंना लव्मा त्मा गोष्टींर्त झटपट नगनद्ध व िरिराट नमळनवण्माची खाग ‘मुगर्त’ म्लणून िटाुंनीं र्तुंत्रमुंत्राुंचें पोर्तडें खु ें के ें . मुंत्रोच्चारानें आनण र्तुंत्रोपामानें इकडची दुननमा नर्तकडे करर्ताुं मेई , मा कल्पनेचा पकुारा करर्ताुंच गारा हलदु गमाज बेिान झा ा. नवशरे्र्तुः त्रक्ीवगावर मा र्तुंत्रमुंत्राुंची छाप र्तर बेगुमार बग ी. बलक ेल्मा नवऱ्मा ा हकवा रुग ेल्मा नप्रमकरा ा र्ताळ्मावर आणणारीं ‘पे्रमोद्दीपक रगामनें’, वैऱ्मा ा मार्तींर्त झटपट घा णारी ‘जलर जडीबुट्टी’, त्माच प्रमाणें त्माुंची उ ट गु ट उर्ताऱ्माची ‘नदव्म मुंत्र रगामनें’ गवुत्र बोकाळ ी. जादूटोणा व कोलडेबाजी माुंचा इर्तका िमुंकर गुळगुळाट माज ा कीं िटाु्ं मा मा मुंत्रर्तुंत्रापढुें गारी दुननमा थरकाुंप टरकूुं ाग ीं. स्वर्तुः्मा जार्तीचें वचसु्व कनकेन प्रकारेण नटकनवण्मागाठी िटाुंनीं ला मुंत्रर्तुंत्राुंचा जो उपव्द्याप गुरूुं के ा, त्मामुळें आमुका ीन् गाध्मगुध्मा शुद्ध जीवना्मा ध्मेमापागून रे्त ्मुर्त झा े. ‘परोपकाराम इदुं शरीरम्’ ली जी ब्राम्लण्माची मूळ नदशा व ध्मेम त्माची मार्ती झा ी आनण त्मा ऐवजीं नवर्म ो ुपर्ता, गते्तची

अनुक्रमणिका

लाुंव आनण बेलरामीची गुंपनत्त नमळनवण्मा्मा फुं दाुंर्त गाऱ्मा िटाुंचे ब्राम्लण्म गकु झा ें . अथात् गारा ब्राम्लणवग ुआधाशी, स्वाथी आनण कक नुंबरचा पाजी बन ा. आपल्मा स्वर्तुः्मा स्र्तोमा ा झगझगीर्त राखण्मागाठीं िटाुंनीं अज्ञान गोरगरीब ोकाुंना लव ेर्तगे ुटून नपळून काढ े. कारण, जात्माच रे्त अडाणी अगल्मामुळें िटाु्ं मा ुचे्चनगरी ा रे्त रे्तव्लाुंच बळी पडर्त अगर्त. नववाल लोऊन स्री ा ऋरु्त प्राप्त झा ा कीं नर्तची खाग पनल ी रात्र ब्राम्लण निक्षुका्मा शय्मेवरच गाजरी झा ी पानलजे अगा नशष्ठगुंप्रदामच रूढ लोऊन बग ा. त्मामुळें िट म्लणजे हलदु गमाजाचा गनदशीर गिदुान्माच बन ा. मा घाणेरड्ा व ल कट िटी मलात्म्मानवरूद्ध गमाजाुंर्त जो त्वरे् धुमगर्त लोर्ता, त्माुंरू्तनच अखेर हलदुस्थानाुंर्त नवमर्तवादी बुद्धधमाचा उदम आनण उत्कर् ुझा ा. परुंरु्त िटी आनण िटाळ ेल्मा धमुमारं्तड निक्षकुुं इनर्तलागकार कुं पू्मा पाजी कारवाईमुळें, आम्मा राष्ट्रीम जीवनाुंर्त चैर्तन्म उत्पन्न करणारा ला बौद्धधमीम मलत्वाचा इनर्तलाग आज ोकाु्ं मा दृष्टी ा नदगणार नालीं, इर्तक्मा गफाईनें उ टापा टा नफरवनू टाक े ा आले. काव्मेनर्तलागाचा (Epic)काळ बराच मागें टाकून आपण आर्ताुं बौद्ध-िारर्ता्मा ऐनर्तलानगक काळाुंर्त प्रवशे करीर्त आलों. मा दोन काळाुंर्ती काुंली इनर्तलागनगद्ध र्तत्वें नीट नवचाराुंर्त घेणें अगत्माचें आले. कुरूके्षत्रावरी िारर्तीम मलामुद्ध आनण नुंद मलापद्माचें राज्मारोलण माुंर्त अजमागें कक लजार वर्ांचें अुंर्तर अगावें, अगा गुंशोधकाुंचा अनिप्राम आले. ‘अथुशात्रक्’ नामक जगप्रनगद्ध ग्रुंथाचा कर्ता अचाट राजकारणी कौनटल्म उफु चाणक्म नामक ब्राम्लणानें नुंदा ा मगधानधपनर्त के े. नक्रस्र्ती शकपूवु ३२६ गा ीं हलदुस्थानवर नशकुं दराची स्वारी लोण्मापूवींच थोडीं वर्ें नुंदाचा राज्मानिरे्क झा ा लोर्ता. नशकुं दरानें आप ें ग्रीक गैन्म घेऊन अटक ननजक हगधूनदी ा ओ ाुंड ें , त्मा वळेीं ला देश पादाक्राुंर्त करण्मा्मा कामीं त्मा ा कका देशद्रोली हलदु राजानेंच मदर्त के ी, ली गोष्ट नवशरे् क्षार्त ठेवण्मागारखी आले. राष्ट्रा्मा पडत्मा काळाुंर्त देशद्रोल फार गुंवुंग नपकर्तो. हलदु गमाजाची गामानजक मनोवृनत्त आरपार गड ी म्लणूनच त्माु्ं मा ऱ्लागाची अगल्मा देशद्रोलानें र्तमारी के ी, अगा बाम. नजष्टाुंचा अनिप्राम आले. ननस्पृल नीनर्तमत्तावादी म्लणर्तार्त कीं, वैनदक आमांनीं रावण आनण द्रानवडी नागाुंचा जो िमुंकर नवश्वागघार्त व नाश के ा, त्माचाच गूड काळचक्रानें नशकुं दरापागून्मा परचक्राुंनीं हलदु ोकाुंवर पुरापूर उगवनू घेर्त ा. दुगरी कक गोष्ट क्षाुंर्त ठेवण्मागारखी आले. नशकुं दर आनण त्माचे ग्रीक गैन्म हलदुस्थान ा ुटून माघारे परर्त े अगर्ती नगर्ती , र्तोंच इकडे चाणक्मानें नुंदराजा ा ना ामकी्मा गबबीवर पद्मुर्त करून, त्मा्मा जागीं चुंद्रगुप्त मौमाची मगध देशा्मा हगलागनावर स्थापना के ी. मा ा आपण पनल ा चुंद्रगुप्त अगें म्लणूुं. नुंदाचा राज्मानिरे्क जर इ.ग. पूवु ३२४ र्त झा ा, र्तर िारर्तीम मलामुद्धइ.ग. पूवु १३२४ र्त झा ें , अगें गृलीर्त धराम ा काुंलीं लरकर्त नालीं. काुंलीं नवद्वानाु्ं मा मर्तें ला काळ इ.ग. पूवु २००० हकवा २५०० वर्ें ठरर्तो. काुंलींनल अगो, प्रस्रु्तर्त ननबुंधागाठीं मी इ. ग. पूवु १३२४ लाच काळ गृलीर्त धरून चा र्तों. मा कक लजार वर्ा्मा अवधींर्त, वर वणुन के ेल्मा ननरननराळ्मा गामाजीक गुंघाुंची घटना बनर्त गे ी लोर्ती.

अनुक्रमणिका

कौरव पाुंडवाु्ं मा इुंद्रप्रस्थाची आनण लस्स्र्तनापुराची धूळधाण उडाल्मा नुंर्तर्मा मा लजार वर्ां्मा कृष्ट्णमुगाुंर्त मगध राष्ट्राची राजधानी जी पुष्ट्पपूर अथवा पाटणा ली र्तत्का ीन् िारर्ता्मा राजकारणाचें कक पराक्रमी कें द्र लोऊन बग ी लोर्ती. मा मुद्यावर गुप्रनगद्ध गुंशोधक ऑन. नम. के. पी. जमस्वा , कम. क. बार ॲट ., (पाटणा) माुंनी बराच प्रकाश पाड ा आले. रे्त म्लणर्तार्त, मगध मेथी बृलद्रथ राजवुंशा्मा का गणनेचा नचनकत्गापूवुक र्तपाग के ा र्तर अगें आढळून मेर्तें कीं िारर्तीम मलामुद्धापूवीं मा वुंशाुंर्त पुंधरा राजे झा े. त्मापकैीं गलदेव ला मलामुद्धाुंर्त ढून मे ा. लें राजघराणें ककूण लजार वर्े राज्म करीर्त लोरे्त. मलामुद्धा नुंर्तर २७ राजे झा े. त्माुंची कारकीदु इ. ग. पूवु ७२७ पमंर्त ६९७ वर्ांची झा ी. मा वर्ी शषै्ट्णुक (नशशुनाग?) घराण्मानें मगधाचे राज्म बळकाऊन त्माुंना पद्मुर्त के े.[मा मुद्याची नवशरे् मानलर्ती ‘जनु ऑफ धी नबलार ॲन्ड ओरीगा नरगचु गोगामटी’ माचु १९१९ पृष्ट २ मध्में नमळे .–ग्रुंथकार] मा काळाुंर्त राजघराण्माु्ं मा उ टापा टी वारुंवार लोर्त अगर्त.शषै्ट्णुक घराणे आनण राजा अजार्तशतू्र माु्ं मा मधल्मा काळाुंर्त र्तर अनेक क्षदु्र राजघराणीनल उदमाग मेऊन अस्र्ता ा गे े ी आढळर्तार्त. अजार्तशत्रू राज्म करीर्त अगर्ताुं, नशकुं दर्मा स्वारीपूवी २३७ वर्ें, म्लणजे इ.ग.पूवु ५६३ गा ीं मलात्मा बुद्धाचा जन्म झा ा. नवश्वागू गेनापर्तीनें हकवा प्रधानानें आपल्मा धन्मा्मा नवरूद्ध बुंड करून त्मा ा पद्मुर्त करावें, राज्म बळकाऊन आप ें राजघराणें चा ूुं करावें, प्रत्मक्ष राजपुत्राुंनीं आपल्मा राज्मकत्मा बापाचा खून पाडून हगलागन बळकवावें, मा गोष्टी म्लणजे त्मा काळीं जवळ जवळ ‘फॅशन’ प्रमाणेंच गराग चा ूुं अगर्त. अजार्तशतू्र राजाचा खून त्माचा पुत्र हबबगार मानें करून हगलागन पटकानव ें . मा हबबगारा्मा अुंमदानींर्तच, र्तत्का ीन् आचारनवचारभ्ष्ट निक्षकुशाली (अ) धमानवरूद्ध मलात्मा बदु्धानें आपल्मा नवमर्तवादाचा लल्ला चढनव ा. राजा हबबगारा्मा ननमुंत्रणावरून बुद्ध आनण मलावीर (जैनधमु प्रवरु्तक) मा दोघाुंनीं अजमागें १२ वर् ेमगध राज्माुंर्त ठाणें देऊन, रे्तथूनच आपापल्मा धमाचीं गत्म र्तत्वें प्रगार करण्माचा उद्योग के ा. त्माुंचीं प्रवचनें पा ी िार्ेंर्त अगर्त. कारण त्मा वळेींपा ी लीच ोकाुंची रूढ िार्ा लोर्ती. गुंस्कृर्त म्लणजे निक्षुकशाली िटाुंची व त्माु्ं मा र्तुंत्रमुंत्राची िार्ा अगल्मामुळें, नर्त ा मा दोघाुंनल नवमर्तवाद्याुंनीं वाळींर्त टाकून ोकमान्म पा ी िारे्चा पुरस्कार के ा. वैष्ट्णवपुंथी ब्राम्लणाुंना मलावीरा्मा र्तत्वाुंपेक्षाुं बदु्धाचीं र्तत्वें नवशरे् पाखुंडीपणाची म्लणून झोंब ी. “मा पाखुंडामुळें वदेप्रनणर्त स्फूर्तीचा नदव्म प्रकाश ोप ा आनण हलदुस्थानाुंर्त गब गो ुंकाराचा अधमु मार्त ा” अशी त्माुंनी लाकाटी के ी. “ला अधमु कन मुगा्मा अुंर्तापमंर्त थाुंबणार नालीं. मा मुगा्मा अुंर्तीं िगवान नवष्ट्णू कल्की अवर्तार धारण करून मेई आनण मग मा अधमी पाखुंडाचा नामनाट लोई ” अगें रे्त म्लणूुं ाग े. मेथेंनल पुन्ला वैष्ट्णवाु्ं मा लाडींमागीं नखळ े ें अवर्तार कल्पनेचें गारूड आनण िनवष्ट्मकथनाची नलकमर्त दृष्टीग पडरे्त. त्माु्ं माच मर्ताुंप्रमाणें चा ूुं क ीमुगाचा शवेट व्लाम ा आणखी चार ाख वर्ांचा

अनुक्रमणिका

अवनध आले. अथात् वैष्ट्णवाु्ं मा कल्की अवर्ताराचें िनवष्ट्म खरें लोर्तें का खोटें ठरर्तें, लें पालण्माचें िाग्म आम्मा आमुष्ट्मा्मा ननशबीं न नल े ें नदगर्त नालीं! बौद्ध धमानें हलदुस्थाना ा अधमा्मा कुमागावर ढक ून नद ें , मा वैष्ट्णवाु्ं मा खोडगाळ आरोपाुंर्त काडीइर्तकें नल गत्म नालीं. हलदुस्थान्मा अुंधुःपार्ता्मा दोर्ाचें खापरच जर कोणा्मा टाळक्माुंर्त फोडामचें अगे , र्तर र्तें वास्र्तवीक न्मामानें निक्षु ब्राम्लणाु्ं माच लोम. आप ें पाप दुगऱ्मा्मा पदरीं बाुंधण्माची िटाुंची फार जुनीच खोड आले. नशवाम, बौद्धधमावर िटाुंनीं के े े आरोप ककर्तफी आनण बौद्धधमु हलदुस्थान गोडून परागुंदा झाल्मानुंर्तर अनेक शर्तकाुंनीं के े े अगल्मामुळें, त्माुंना कवढीचीनल हकमर्त नालीं. उदारमनस्क बौद्ध धमाची, त्मा्मा जन्मिमूींर्तच, जी वार्तालार्त व लद्दपारी झा ी, नर्तचा हलदु जनाु्ं मा ऱ्लागाशीं आनण अधुःपार्ताशीं बराच कामुकारण िावाचा गुंबुंध आले, माुंर्त मुळींच गुंशम नालीं.माझें र्तर अगें स्पष्ट मर्त आले कीं हलदुस्थानाुंरू्तन बौद्ध धमाची लद्दपारी झाल्मामुळेंच हलदु गमाजाचा गवुर्तोपरी अुंधुःपार्त झा ा. कारण, िटाुंनिक्षकुाु्ं मा धार्ममक झब्बूशाली्मा पचनीं पडल्मामुळें, हलदु गमाजा ा ककराष्ट्रीमत्वाची घटना करर्ताुं आ ी नालीं. ककराष्ट्रीमत्वाची त्माुंची िावनाच ठार मे ी, आनण परचक्राुंपागून देशाचें गुंरक्षण करण्मागाठीं ऐक्म िावनेची जी पो ादी र्तटबुंदी ागरे्त, र्ती िावनाच मुळीं त्माुंना पारखी लोऊन बग ी. कगानल आनण नकर्तीनल नवचार करा, कक गोष्ट स्पष्ट नगद्ध लोरे्त कीं मा हलदु राष्ट्राची मान जर कोणी काप ी अगे र्तर र्ती िटाुंब्राम्लणाु्ं मा निक्षुकशालीनेंच लोम. मा शालीचें जगजगें पृथुःकरण करावें,र्तगर्तगें प्रत्ममानें लेंच म्लणावें ागर्तें कीं राष्ट्राचा घार्त करण्मापेक्षाुं अनधक कग ानल गुण मा निक्षुकशालींर्त नालीं; आनण जोंपमंर्त नर्तचा हधगाणा चा ूुं आले, र्तोंपमंर्त हलदूुं्मा पदरीं राष्ट्रद्यार्तापेक्षाुं ननराळें काुंलींच फळ पडणें शक्म नालीं. बुद्धोदम का ीन् हलदुस्थान िटाुंब्राम्लणाु्ं मा जु मी घाशीरामी खा ीं नवव्लळ लोऊन पड ा लोर्ता, ली गोष्ट नाकब ू करर्ताुंच मामची नालीं. त्माुंची र्ती वदेोि मज्ञमागाुंर्त ी घाणेरडी पशुलत्त्मा, र्तीं त्माुंची र्तुंत्र मुंत्रानद नक्रमाकमें, आनण इर्तर गटर फटर घटपटानद खटपटी माुंचा इर्तका िमुंकर गुळगुळाट उडा ा कीं लान मोठ्या, बऱ्मा वाईट गमाज–जीवनाचा कोना कोपरानल डागळल्मा नशवाम नशल्लक उर ा नालीं. मा मुळें गमाजाुंर्ती केवळ खा ्मा दजा्मा ोकाुंनाच नर्तटकारा मेऊुं ाग ा अगें नव्ले, र्तर वर्मा दजा्मा नवचारी ोकाुंनानल मनस्वीं नचळग मेऊुं ाग ी िटानिक्षकुाु्ं मा मज्ञमागाु्ं मा मा थोर्ताुंडाुंर्त कल्पनार्ती द्रव्मराशींचा चकणाचूर[मज्ञाुंर्ती रु्तपाप्रमाणें हकवा पशूु्ं मा चरबीप्रमाणें मा द्रव्मराशी मज्ञाुंर्त जळून खाक न लोर्ताुं, मा िटानिक्षकुाु्ं मा बटव्माुंर्त गुरनक्षर्त जाऊन पुंडर्त अगर्त, लें स्पष्ट करून गाुंगाम ा नकोच. –अनुवादक] र्तर लोर्तच अगे; परुंरु्त, राज्मारोलण गमारुंि, हकवा आवडत्मा राण्माुंचे जन्मनदवग, अशा नननमत्तानें लीं मज्ञमागाचीं बण्डें र्तर गबुंध वर्िुर ककगारखी चा ूुं अगर्त. त्मामुळें प्रजाजन, दरबारी आनण गवु गरकारी खार्तीं माच गडबडींर्त अगल्मामुळें, राज्मकारिारकडे दु ुक्ष लोऊन गारा गोंधळ माजर्त अगे. अशा पनरस्स्थर्तींर्त ‘अहलगा परमो धमु:’ मा शुद्ध गास्त्वक मर्ताुंचा पुरस्कार करणाऱ्मा मलावीर व गौर्तम बुद्ध माु्ं मा गुंप्रदामा्मा नैनर्तक रे्तजानें गाऱ्मा हलदु गमाजाचें मन आकर्णु करून टाक ें निक्षुकशाली िटाु्ं मा नवर्मागि ोिीपणा्मा नगधाडधाडींरू्तन मुि व्लाम ा लाच रे्तवढा माग ुत्माुंना आढळून आ ा. निक्षुकी वृत्तीचे ब्राम्लण धमुमारं्तड मोठ्या गुंिीरपणाचा आुंव आणून गाुंगर्तार्त कीं हलदुधमुपद्धर्ती जेलते्त गनार्तन वणाश्रम धमा्मा पामवर उिार े ी आले मा वणाश्रम धमाचा अथु काम?र्तर रु्तम्ली आप ी जार्त आनण वणु (कार्तडीचा रुंग) कोणा कशाचानल स्पश ु हकवा नमश्रण लोऊुं न देर्ताुं शुद्ध व अक ुं नकर्त

अनुक्रमणिका

राखावा.ज्ञानाजुनागाठीं कखाद्या िटगुरू्मा घरीं बरीच वर् ेकाढावी. मग नववाल करून गृलस्थाश्रमी व्लावें. नुंर्तर पुढें गुंन्माग घ्मावा. व्रर्तें उद्यापनें करावी. अखेर जगा ा व ोकव्मवलारा ा रामराम ठोकून अरण्माुंर्त हचर्तनमग्न र्तपश्चमा करीर्त रलावें आनण मरावें. मा ा आश्रमधमु म्लणर्तार्त. प्राचीन हलदुस्थानाुंर्त गमाजव्मवस्थे्मा नजर्तक्मा म्लणून गुंस्था अस्स्र्तत्वाुंर्त आल्मा, त्माुंचें इनर्तलागदृष्ट्या जर ननरीक्षण के ें , र्तर िटाु्ं मा मा आश्रमधमा्मा आनण वणाश्रमा्मा वल्गना म्लणजे शुद्ध बाजार गप्पाच ठरर्तार्त. आर्ताुं, निक्षुकाु्ं मा वणुशुद्धी रिशुद्धी अथवा जानर्तशुद्धीचा नवचार के ा र्तर मा शुद्धी्मा घमेंडी वामफळ आलेर्त. कोणाचेंनल रि पूवीं िेगळल्मानशवाम रानल े े नालीं व पुढें रालणार नालीं. वदेका ीन आमु वगालर्तवा े गुंख्मेनें फार थोडे लोरे्त. आत्मगुंरक्षणागाठीं त्माुंनीं दणधाकट द्रानवडीनागाु्ं मा मु ीं बरोबर गराग गुंनमश्र नववाल ठोक ेच कीं नालीं?ले नववाल नकर्ती दाुंडग्मा नवस्रृ्तर्त प्रमाणावर झा े, ले पलावमाचें अगे , र्तर मलािारर्त ग्रुंथाचीं पानें चाळून पला, म्लणजे खात्री पटे . पुराणका ा्मानल फार पूवींपागून रिाची गरनमगळ िरुंगाट लोर्त अगल्मामुळेंच प्राचीन आनण अवाचीन हलदुस्थानाुंर्त अगुंख्म पोटजार्तींचा गुळगुळाट नदगून मेर्तो. शुद्ध रिाचीआनण शुद्ध वणाची नुगर्ती नमजागच मारामची, र्तर रामाचा रुंग गाुंवळा काुं आनण कृष्ट्णाचा काळा काुं? ले दोघे र्तर काव्मेनर्तलागाुंर्त े ईश्वरी अवर्तार ना? हलदु गमाजाची पुनघुटना झाल्माचा उल्लखे मागें मेऊन गे ा. त्मा काळीं जे ननरननराळे गुंघ बन े, त्माुंना गण, श्रेणी, जार्ती अथवा गुंघ ली नाुंवें अगर्त. परुंरु्त, स्वाथी िटाुंनीं आनण धममंारं्तडाुंनीं जुना रूढाथं कामम ठेऊन वणु ली गुंके्षपाची गुंज्ञा त्माुंना नद ी. मात्र अगें करर्ताुंना वैनदक आमां्मा गोऱ्मा रुंगा्मा शुद्धरे्तची कग ीनल बरी वाईट कल्पना त्माुंना आ ी नालीं. अ-गवणु नववाल आजनल चा ूुं आलेर्त. मावरून माझ्मा नवधानाचा अथु स्पष्ट लोर्तो. मागे मारण्माचा धुंदा करणाऱ्मा ‘अ’ वणा्मा अुंबाजीनें, रानटी पक्षी पकडण्माचा धुंदा करणाऱ्मा ‘ब’ वणा्मा बुंबाजी्मा मु ीचें पानणग्रलण के ें . मा नठकाणीं ‘वणु’ शब्दाचा अथु ‘रुंग’ हकवा नवशरे् मानववुंश (Race)अगा खनचर्त लोर्त नालीं. मेथें त्माचा अथु नववनक्षर्त धुंदा अथवा व्मवगाम करणारा गुंघ, श्रेणी हकवा जानर्त अगाच घेर्त ा पानलजे. माझ्मा मर्तें, गमरि गुंबुंधाचे नननर्द्ध मान े े अपवाद वगळून, ककाच व्मवगामा्मा गुंघाुंर्ती त्रक्ीपरुूर्ाचा लोणारा नववाल उत्तम लोम. गाराुंश, ‘वण’ु मा शब्दाचा अथु केवळ नववनक्षर्त व्मवगाम हकवा धुंदा करणाऱ्मा त्रक्ी परुूर्ाुंचा गुंघ, श्रेणी कवढाच लोर्ता. मापेक्षाुं नवशरे् अथु त्माुंर्त कालींनल ननष्ट्पन्न लोर्त नालीं. ‘वणु’ शब्दा्मा गाुंवळा गोंधळा बरोबरच, डोकेबाज निक्षुकशालीनें ‘आश्रमुं’ शब्दावरली कका नव क्षण कोटीचें पूट चढऊन ठेव े आले. ककाद्या ऋर्ीची मठी आले, रे्तथे र्तो काली नवद्यार्थमांना पाठ देर्त आले, गदागवुदा गमाधींर्त मग्न आले, अगा ‘आश्रम’ शब्दाचा नेलमींच अथु करणें चुकीचें आले. मनुष्ट्म ज्माचा आश्रम घेर्तो र्तो त्माचा आश्रम.झाड पक्ष्माुंना आश्रम देर्तें, र्तें त्माुंचा आश्रम. गारें कुटुुंब घराुंर्त रालर्तें; त्मा कुटुुंबाचा आश्रम घर. न्मामाधीशा ा त्माची न्मामननणुमाची नोकरी, ला त्माचा आश्रम. बॅरीस्टराचा आश्रम म्लणजे त्माची बरॅीस्टरकी.र्तात्पम,ु आत्मगुंरक्षणागाठीं, उदरननवालागाठीं हकवा स्वर्तुः्मा गुरनक्षर्तरे्तगाठी जो ज्माचा आश्रम घेऊुं शकर्तो, र्तो त्माचा आश्रम. त्माचप्रमाणे मनुष्ट्म ज्मा कका व्मावगानमक गुंघाुंर्त अगे र्तो गुंघ त्माचा आश्रम. मापेक्षा ‘आश्रम’ शब्दाुंर्त नवशरे् गूढ आनण उदात्त अवडुंबर काुंलींच नालीं.

अनुक्रमणिका

‘गनार्तन’ म्लणजे काम?ज्माुंर्त कधींच काुंलीं बद झा ा नालीं, लोर्त नालीं व लोणार नालीं; जें आदीपागून जगें्मा र्तगेंच अस्ग , त्मा ा ‘गनार्तन’ अगें म्लणर्तार्त. ‘गनार्तन–वणु–आश्रम–धमु’ माचा गुंनध लोऊन, ‘गनार्तन वणाश्रम धमु’ अगा शब्द बनर्तो. त्माचा वास्र्तवीक अथु इर्तकाच कीं ‘प्रत्मकानें आपाप ें नवनलर्त करु्तव्मकमु[England expects every man to do his duty मा नब्रनटश राष्ट्रगूत्राप्रमाणेंच India expects every Indian to do his duty इर्तकाच अथु माुंर्त स्पष्ट लोर्तो. नवशरे् काुंलीं नालीं. –अनुवादक] बजावणें.’ मावर, धम,ं धार्ममक नवधी, गदाचार, न्मामबदु्धी अगे आणखीनल अनेक अथु बगनवण्माुंर्त आ े आलेर्त; पण त्माु्ं माशीं माथेफोड करण्माची काुंलीं जरूर नालीं. प्रत्मेक हलदुमात्रानें आपपल्मा व्मावगानमक गुंघाुंर्त ीं आजपमंर्त कधींच न बद े ीं करु्तव्मकमें ईमानें इर्तबारें बजावण्माुंर्त कगूर करूुं नमे, अशी, हलदुत्वाचा पामा जो,‘गनार्तन वणाश्रम धमु’ माची नशकवण ठररे्त. मापेक्षाुं दुगरी बार्त त्मा्मा जवळ नालीं. मा कका ‘जुिी’ नें निक्षुकिटाुंची श्रेष्ठर्ता खाडकन् ककजार्त िटेर्तर हलदुगमाजा्मा थेट मार्थमावर जाऊन बग ी. निक्षुकशालीचा िट म्लणजे अवघ्मा नलदु दुननमेचा म्लोरक्मा झब्बू! ला झब्बू नालींगा झा ा कीं म्लणे गाऱ्मा हलदुत्वाची मार्ती लोणार! केवढी ली घमेंड, केवढा ला र्तोरा आनण आत्मस्र्तोमाची केवढी ली नमजाग! अनख वणांचे धमुगुरू, पण केवळ स्वाथागाठीं काम वाटे र्तें कराम ा आनण बरळाम ा भमा े नालींर्त! हलदुगमाजा्मा उन्नर्तीगाठीं मा ुच्चा िटाुंनीं केवढें लो मोठें उदात्त ध्मेम आम्मा पुढें ठेव ें ! प्रत्मेक जार्ती ा ठरानवक धुंद्याची काटेरी कुुं पणें घार्तल्मामुळें, कोणत्मानल धुंद्याुंर्त जार्तीजार्तींची चढाओढ काममची बुंद.प्राचीन हलदुस्थानाुंर्त मजुराुंचे गुंप र्तरी कधीं झा े?व्लामचेच नालींर्त. कारण, मजुरी लाच मजूर–गुंघाचा ‘गनार्तन’ वणाश्रम धमु. ब्रम्लमुखोत्पन्न ब्राम्लणाु्ं मा जन्मप्राप्त वचुस्वा ा गुरूुं ग ाऊन उध्वस्र्त करणाऱ्मा बो शनेवझमचा प्राचीन हलदुस्थानाुंर्त कक शब्द र्तरी काढण्माची कोणाची माम व्मा ी लोर्ती?गगळा बुंदोबस्र्त कडेकोट कुुं पणाचा! पण खरें म्लट ें र्तर, बौद्धधमु म्लणजे प्राचीन नलदु–िारर्ताुंर्त निक्षकुशाली्मा वचसु्वा्मा नठकऱ्मा नठकऱ्मा उडनवणारा बो शनेवक बाँम्बगोळाच लोर्ता. मामुळेंच निक्षुकशाली बौद्धधमावर वारुंवार उखडरे्त. कवढ्यागाठींच गनार्तन वणाश्रम धमा्मा काटेकोर गोंवळ्मा कुुं पणाचा बागु बोवा िटेंनिक्षकुें वारुंवार दाखवीर्त अगर्तार्त. बौद्धधमा्मा उदार छत्राखा ीं जे ननरननराळे ‘आश्रम’ व ‘गुंघ’ ननमाण झा े, त्माुंर्त ोकाुंनीं प्रवशे करून, निक्षकुशालीचा पाुंजरपोळ गर्ताड नरकामा टाकू नमे, म्लणूनच िटाुंनीं मा इर्तक्मा बुंधनाुंची खबरदारी घेर्त े ी लोर्ती, ले गाुंगाम ा नकोच. मलावीर आनण बदु्ध, मा दोन प्राचीन िारर्तीम ऋर्ींचीं चनरत्रें आर्ताुं प्रत्मेक शाळेंर्त जाणाऱ्मा मु ाुंनानल चाुंग ीं अवगर्त आलेर्त. बदु्धा्मा पुंथाचीं र्तत्वें कट्‍या ोकशालीचीं परुंरु्त गाधी गुटगुटीर्त अगल्मामुळें, त्माुंचा गवु ोकाुंनी िरािर स्वीकार के ा. इर्तकें च नव्ले, र्तर त्माुंचा प्रगार, अनख हलदुस्थान व्मापून, गाऱ्मा आनशमा खुंडाुंर्त व त्मा्मानल पन कडे फोंफावर्त गे ा. त्मा काळीं क्षनत्रम राजे जवळ जवळ नामशरे्च उरल्मामुळें, हलदुस्थानाुंर्त हठकनठकाणीं अनेक शदू्र राजे उदमाग आ े. त्मामुळें शूद्रजनाुंचा उद्धार झा ा, अपकृष्ट पनर्तर्त गमाजाु्ं मा आत्मोन्नर्तीचा माग ुखु ा झा ा, जु ूम जबरदस्र्तीखा ीं जेर झा ेल्मा ोकाुंचा आनण नवशरे्र्तुः त्रक्ीवगाचा कोंडमारा बुंद पड ा. बुद्धकाळीं आनण त्मानुंर्तरनल नकत्मेक शर्तकें मगध देशावर शूद्र नृपर्तीच राज्म करीर्त लोरे्त. निक्षुकशाली आनण बौद्धशाली माु्ं मामध्में गुरवार्तीपागूनच ध्मेम आनण गाधनें माुंचा परस्पर नवरोधाचा झगडा पड ा. निक्षुकशालीचें वमु कडकडीर्त काटेरी कुुं पणवजा जार्तीिेदाुंर्त.ला जार्तीिेद म्लणजे जन्मनगद्ध, गनार्तन आनण कोंदाट े ा डबक्मा्मा थाटाचा. त्मावर गाऱ्मा गृष्टीचे ब्रम्लदेव अशा िटब्राम्लण

अनुक्रमणिका

जार्तीची ननरकुुं श गत्ता.ली गत्ता गुद्धाुं जन्मप्राप्त. बापा्मा मागें मु ा ा वारगा.बाप–ब्रम्लदेव मे ा कीं मु गा–ब्रम्लदेव त्मा्मा गादीवर गे ा. मामुळें निक्षुकशाली िटाुंचें ब्राम्लण्म म्लणजे कका ठरावीक जार्ती्मा ननरकुुं श गत्ताबाजीची झब्बूशालीच बन ी. आर्ताुं बौद्धशालीकडे पला. पनलल्मा धडाक्मा ाच नर्तनें जार्तीिेदाचा मुरदा पाड ा. िटाब्राम्लणाु्ं मा ब्रम्लमुखोत्पन्न पानवत्र्माचा आनण त्माु्ं मा देवदत्त श्रेष्ठत्वाचा चेंदामेंदा के ा. आनण गवु मनुष्ट्माुंचा दजा गारखा, गवांनीं ककमेकाुंशीं बुंधुिावानें वाग े पानलजे, कडकडीर्त नीर्तीचें आचरण करावें आनण जागृर्त नववकेबदु्धीनें वागावें. अशा शुद्ध ोकशाली मर्ताुंचा पुरस्कार व प्रगार के ा. बौद्ध धमानें मूर्मर्तपूजनाचा ननरे्ध के ा आनण वैनदक र्तुंत्रमुंत्र आनण वैनदक देवदेवर्ताुंचें थोर्ताुंड दूर झुगारून नद ें . मानवी स्वरूपाुंर्त देव अवर्तार घेर्तो, ली कल्पना कोणत्मानल रीर्तीनें नगद्ध लोऊुं शकर्त नालीं, मा कनप मुनी्मा नगद्धाुंर्ताचाच बौद्धधमांनें प्रचुंड प्रनर्तध्वनन काढ ा. मानवदेलधारी देव अगर्तो का नगर्तो, मा वादावर माथीं फोडण्माची मानवजार्ती ा वास्र्तवीक काुंलीं जरूरच नालीं, अगें बौद्धधमानें ठागून जालीर के ें .ज्माुंर्त आपण रालर्तों, र्तें जग कधींच न बद णाऱ्मा न्मामननष्ठुर नैनर्तक नशस्र्तीनें ननमुंनत्रर्त झा े ें आले. मा ाच ‘कमुन्माम’ अगें म्लणर्तार्त; आनण माचा गवु अथु “जगें करावें, र्तगें िरावें; जगें पेरा र्तगें उगव े” माुंर्त मेर्तो. नवस्र्तार े ी ली गवु गृष्टी गनार्तन अशा उक्राुंनर्त–र्तत्वाबरलुकूम चा े ी आले. मानवी दुननमे्मा मागें कष्ट क् ेश दुुःखाुंचीजी परवड लार्त धुवनू ाग ी आले, नर्तची गाुंखळी जन्ममरणा्मा रलाट गाडग्मा ा नचकट े ी आले. मा शृुंखळे ा र्तोडून मुि लोणें, मा ाच मुिी, मोक्ष हकवा ननवाण अगें म्लणर्तार्त. ली मुिी नमळनवण्मागाठीं मनुष्ट्मानें गदाचार–गुंपन्नरे्तची र्तपश्चमा के ी पानलजे. नवचार उच्चार आनण आचार कमा ीचे शुद्ध बननव े पानलजेर्त. गुरापान व रिपार्त अज्जीबार्त वज्मु के ा पानलजे. कोणानल प्राण्मा ा–कखाद्या कृनमकीटका ा गुद्धाुं–केव्लाुंनल कग ें नल दुुःख अथवा पीडा देर्ताुं कामाुं नमे. िटानिक्षकुाु्ं मा ‘गनार्तन वणाश्रम धमी’ झब्बूशाली नवरूद्ध बौद्धधमानें ‘अहलगा परमो धमुुः’ चें िव्म ननशाण उिार ें . कोणी कोणाचा मत्गर करूुं नमे, रिपार्त करूुं नमे व लोऊुं नल देऊुं नमे, लेंच प्रत्मेक मनुष्ट्माचें करु्तव्मकमु आले. लाच बदु्धा्मा अहलगा धमाचा गाराुंश लोर्ता. अथात् निक्षुकशालीनें बौद्धाुंनवरुद्ध ननकराचा लल्ला चढनव ा. ला लल्ला केवळ र्तास्त्वक के्षत्राुंर्त ा नगून, बौद्धाुंना नचरडण्मा्मा कामीं ब्राम्लणाुंनीं गाुंपडे त्मा गुंधीचा फामदा घेर्त ा आनण अखेर शत्रक्ाुंनानल लार्त घा ून, रिपार्ताची पुण्माई कमाव ी. दोननल पक्ष वदुळीवर आ े े. कोणीनल माघार घेई ना. अशा अवस्थेंर्त लें ब्राम्लण-बौद्ध मुद्ध िमुंकर रीर्तीनें अनेक शर्तकें ककगारखें चा ूुं लोर्तें. मा उनद्वग्न इनर्तलागा्मा काळाुंर्त गारा देश मानवी रिाुंर्त न्लाऊन ननघा ा. मनुष्ट्माुंची बेगुमार कत्त झा ी. छळ आनण अत्माचाराुंचा र्तर कडे ोट झा ा. नजकडे पला नर्तकडे मत्गर लेवा हनदा दे्वर् खुनशीपणा माुंचा गुळगुळाट. जगा्मा इनर्तलागाुंर्त धार्ममक मर्तमर्ताुंर्तराुंचे पषु्ट्कळ रिपार्ती झगडे झा े; नालीं अगें नालीं. परुंरु्त निक्षुकशालीनें बौद्ध धमानवरुद्ध के ेल्मा झगड्ाुंर्त े अत्माचार इर्तक्मा राक्षगी वृत्तीचे आनण नचळग आणणारे लोरे्त, कीं त्मा ा जगा्मा अत्मुंर्त घाणेरड्ा इनर्तलागाुंर्त गुद्धाुं दुगरी र्तोड आढळणार नालीं. िटानिक्षकुाु्ं मा पुण्माईनें मा नन ुज्ज मुद्धाुंर्त निक्षुकशाली अखेर नवजमी झा ी आनण नर्तनें बौद्धधमा ा हलदुस्थान्मा लद्दपार करण्माचें श्रेम नमळनव ें . परुंरु्त अरेरे! मा नवजमाचा हलदुस्थानवर काम घोर पनरणाम झा ा! हलदु गामाजा्मा गामानजक जीवना्मा आरपार हचधड्ा उडाल्मा! मा ब्राह्मणबौद्ध मुद्धाचा पूणु मुदे्दगूद इनर्तलाग अझनू न नल ा जावमाचा आले. र्तगा र्तो कहध र्तमार झा ा आनण आम्मा

अनुक्रमणिका

हलदुजनाुंनीं त्माचा मननपूवुक अभमाग के ा कीं मा निक्षुकी नवजमानें गारा हलदु गमाज बदफै ी व्मगनाुंर्त आकुं ठ कगा बुडा ा; त्मा्मा गुंघटनेचे र्तीन रे्तरा कगे वाज े; गवु बाजूुंनीं ऱ्लागाची पोखरण कशी पड ी; आनण मुग मानाुंचें परचक्र मेण्मापूवींच नकत्मेक वर् ेला गमाज नकर्ती ु ा पाुंगळा आनण कमकुवर्त लोऊन बग ा लोर्ता, माचे स्पष्ट खु ागे पटर्ती . आर्ताुं, बौद्धधमानें ोकाु्ं मा जीवनावर, शी ावर आनण त्माु्ं मा गुंस्थाुंवर प्रत्मक्ष पनरणाम काम घडनव े, माचा नवचार के ा पानलजे. बदु्धा्मा उदार व प्रिावशा ी गुंप्रदामा्मा नशकवणीचा पनरणाम नत्रक्मा व शूद्र माुंवर नवशरे् झा ा. निक्षकुशाली प्रागादीक हलदु गमाजरचनेंर्त त्मा नबचाऱ्माु्ं मा ननशबीं अगदी शवेटची पामरी ाग े ी लोर्ती. अथात् त्माुंना आनण र्तरूण नवद्याथी वगा ा बदु्धा्मा नशकवणीनें मोलून टाक ें र्तर त्माुंर्त काम नव ? माचा पनरणाम गलानजकच अगा झा ा कीं िटानिक्षुकाुंनीं गुंघटनाची धडपड गुरूुं के ी. आुंर्ता त्माुंचे अनुमामी बलुरे्तक नबनबुडाचे अ बरे्त ग बरे्त, नवशरे्र्तुः काुंलीं श्रीमुंर्त व प्रनर्तनष्ठर्त ोकच लोरे्त. निक्षुकशाली वचुस्वा्मा बरुूजाखा ींच बुद्धानें गुरूुं ग रोखल्मावर िटाब्राम्लणाुंची दाणादाण काम नवचारावी! त्माुंनीं बौद्धमर्ता ा पाखुंडी ठरवनू त्मा ा शक्म त्मा र्तीव्ररे्तनें नवरोध करण्माचा चुंग बाध ा. निक्षुकी वचुस्वाचा बरुूज म्लणजे िटाुंचे नाजूक ममुस्थान. गारा जीव त्मा्मावर. जगामचें त्मागाठीं आनण मरामचेनल त्माच गाठीं. त्माु्ं मा ऐनलक ािाुंचा गारा गड्डा मा बुरूजाुंर्त. मा गड्ड्ड्ागाठीं त्माुंनीं अनेक शर्तकें लाडाुंचीं काडें के े ी. कमा लावऱ्मा वृत्तीनें त्माचें गुंरक्षण के े ें . अशा स्स्थर्तींर्त र्तो बुरूजच लार्तचा गमावणें, म्लणजे ब्राम्लणजार्तीचेंच उच्चाटन करून घेण्मागारखें लोर्तें! मा बुरूजाचा पामा कगकगल्मा लरामखोर पार्तकाुंनीं नखळनखळा झा ा लोर्ता आनण त्मागाठीं काम काम डागडुज्मा केल्मा पानलजेर्त, माची निक्षुकशाली ा काुंलीं पवाच नव्लर्तीं.पामा खच ा र्तर खचो, पण ननदान ला आत्मवचुस्वा्मा बुरूजाचा डो ारा नदगर्तो र्तगा वर्मा वर नटको, म्लणजे नमळव ी, कवढीच त्माुंची नववुंचना लोर्ती. कारण, त्मा बुरूजाुंर्तच िटाुंचा गारा जीव! बुरूज गे ा कीं जीव मे ा! िटी वचुस्वाचा ला बरुूज केवढा जु मी आनण नकर्ती लरामखोर लोर्ता व आजनल आले, माची कल्पनाच के े ी बरी. वाचकाुंना नीट कल्पना मावी, म्लणून मी आम्मा हलदुगमाजा्मा रचनेचें कक शब्दनचत्र रेखाटर्तों. हलदुगमाज म्लणजे कक मोठा थोर ा उुंच मनोरा आले. नजवुंर्त माणगे ककावर कक रचून त्माु्ं मा नढगाराुंनीं ला बननव े ा आले. प्रत्मेक माणगा ा पो ादी र्तारेंर्त जखडून त्माची खुरमुुंडी मोट बाुंध े ी आले. अशा क्षावनध मोटा ककावर कक ठेवीर्त ठेवीर्त कळगा ा त्माुंचे घुमट गाध ें आले. मा मनोऱ्मा्मा पामर्थमा ा अस्पृश्म शदू्राु्ं मा गठड्ा रच ेल्मा आलेर्त. लवा आुंर्त बालेर मेऊुं जाऊुं न देणारी कक दणदणीर्त, जाडजूड, ोखुंडी नशळा त्माु्ं मा डोक्मावर ठेव े ी आले. नर्त्मावर स्पृश्म शूद्राु्ं मा वळकया दाबनू बगनवल्मा आलेर्त. माु्ं माली डोक्माुंवर ोखुंडी जाड नशळा. त्मावर वैश्माुंना कोंबनू बगव े आलेर्त. त्माु्ं मा टाळक्माुंवर आणखी कक ोखुंडी नशळा. त्मावर क्षनत्रम उिे आलेर्त. त्माु्ं मानल मस्र्तकाुंवर ोखुंडी नशळा आनण त्मा नशळेवर ब्राम्लण उिे आलेर्त. ला मनोरा र्तर खागा र्तमार झा ा आनण त्मा्मा उिारणी ा ाग ेल्मा क््मा पक्क्मा मा ाचीनल वगवुारी व दजावारी रु्तम्लाुं ा गमज ी. आर्ताुं, मा मनोऱ्मा्मा बालेर्मा बाजू ा, वरपागून खा पमंर्त. व–णा–श्र–म–ध–मु अशीं अक्षरें ककाखा ीं कक नीट प्रमाणाुंर्त काढा. ‘वणाश्रम’ शब्दाुंर्त ा ‘म’ वैश्म ज्मा

अनुक्रमणिका

ोखुंडी नशळेवर बग े आलेर्त नर्त्मा वर काढा आनण ‘धमु’ शब्दाुंर्त ा ‘ध’ नर्त्माच हकनचर्त खा ीं, म्लणजे स्पृश्मशदू्राु्ं मा मार्थमाजवळ काढा. मनोऱ्मा्मा मार्थमावर द्या कक टो ेजुंग ननशाण फडकावनू आनण त्मावर ‘हलदु गमाज’ अशी मोठी ढोबळ अक्षरें काढा. आर्ताुं, हलदूुं्मा जानर्तपद्धर्तीचें लें नचत्र पूण ुर्तमार झा ें . थरावर थर देऊन रच ेल्मा मा नजवुंर्त मानवी मनोऱ्माकडे नीट नवचारपूवुक पला. वर्मा थराु्ं मा िारानें खा ्मा थराुंर्ती ोकाुंवर केवढा िमुंकर दाब पडून त्माुंचा कोंडमारा लोर्त अगे , माची कल्पना करण्माचें काम मी वाचकाुंवरच गोंपनवर्तों. मनोऱ्मा्मा कळगावर लार्तपाम पगरून बगणाऱ्मा जानर्तगुंरक्षक िटानिक्षकुाुंनीं, कळग-कुत्र्माुंनीं (top dogs),शूद्राु्ं मा दुुःखननवारणाथं आजपमंर्त काम के ें आले?काुंलींच नालीं. त्मा शूद्राुंना मा मनोऱ्माुंर्त डाुंबून ठेवणाऱ्मा जानर्तिेदा्मा पो ादी शृुंखळा र्तडार्तड र्तोडण्माचा बौद्ध धमांनें उपक्रम गुरूुं करर्ताुंच, ककजार्त अवघ्मा शुद्रजनाुंनी त्मा धमांचा पनलल्मा गपाया ा स्वीकार के ा, माुंर्त काम आश्चम?ु आजनल हलदुगमाजा्मा गुंख्माब ाचा िमुंकर नाश मनोऱ्मा्मा बुडा्मा गळणीनेंच ककगारखा चा ूुं आले. नामशूद्रानद इर्तर अवनर्त आनण अपकृष्ट वग ुलळुुंलळूुं हलदुगमाज ा काममचा रामराम ठोकून परधमाचा स्वीकार करीर्त आलेर्त. पण ब्राम्लणाुंना त्माुंची थोडीच पवा आले?नलदु गमाजाचें पुढें काम बरें वाईट लोणार, मानवर्मीं िटब्राम्लण गध्माुं बेमुवुर्त आनण बदेरकार बन े आलेर्त. [नवरा मरो नवरी मरो, िटा ा दक्षणा नमळा ी म्लणजे झा ें ! मा प ीकडे गुलेरगुर्तकाचें गव्मापगव्म ब्रम्लदेवानें िटाुंना नशकनव ेंच नालीं. त्माुंनीं र्तरी काम करावें? –अनुवादक] हलदुगमाजरूपी गगनचुुंबीर्त मनोऱ्मा्मा अत्मुच्च नशखराची नमराग राखणारे िटब्राम्लण, बुद्धा्मा काळीं, आपल्मा ‘वणाश्रमा’ ्मा िारानें मनोऱ्मा्मा पामर्थमाचा ‘धमु’–स्पृश्मास्पृश्म शूद्र गमाज– नकर्ती दाबून नपळून ननघर्त आले, लें न पालण्माइर्तके बेमुवुर्त आनण बेदरकार बन े े नव्लरे्त. बेपवाई आनण मगरूरी ली त्माुंची अ ीकडची कमाई आले. परुंरु्त हलदु गमाजा्मा बुडाशीं ाग े ी गळणी थाुंबनवण्माची निक्षुकाुंची छार्तीच नव्लर्ती. त्मामुळे बुद्ध आनण बौद्धधमु माुंनवर्मी िटाुंचा दे्वर् आनण त्वरे् अनधकानधक जोरदार आनण िमुंकर लोर्त गे ा. मनोऱ्मा्मा पामर्थमाचे शूद्र जर िरािर ननगटून गे े, र्तर गारा मनोराच ठार ढागळून पडणार, मा वाजवी िीर्तीनें निक्षकुवग ु गाुंगरून गे ा. शुद्राुंचा थर नालींगा झा ा म्लणजे, गुरूत्वाकर्णुा्मा ननममाप्रमाणें, खाडकन वैश्मवगाची थप्पी खा ीं घगरून शूद्राु्ं मा नरकाम्मा जागेंर्त कोगळणार.अथात् त्माु्ं मा वर्मा थप्प्माुंचीनल नर्तर्तकीच अधोगनर्त लोणार! निक्षुकशाली्मा गु ामनगरींरू्तन मुि केल्मामुळें शदू्राुंना बौद्ध धमांर्त शाुंनर्त आनण गमाधान माुंचा ाि झा ा. त्माुंनीं बौद्ध गुंघाुंर्त प्रवशे केल्मामुळें, माच वळेीं प्रथम त्माुंना नशक्षणाचा गुंस्कार नमळा ा. आजपमंर्त निक्षुकशाली प्रागानदक हलदु गमाजाुंर्त पाणक्मे व ाकूडर्तोड्े म्लणून नपढ्यान् नपढ्या घा नव ेल्मा शदू्र ोकाुंना जीवनगाथुक्माचें आनण उपमुि चळवळींचें कक ननवनच जग आर्ताुं खु ें झा े ें नदग ें थोड्ाच वर्ांर्त अनेक शदू्र र्तरूण ज्ञानगुंपन्न लोऊन श्रमण बन े आनण देशाुंर्तल्मा र्तरूण नपढी ा बौद्ध र्तत्वज्ञानाचा पनरचम करून देणागाठीं खेड्ापाड्ाुंरू्तन प्रवाग करीर्त नफरूुं ाग े. इर्तकें च नव्ले र्तर अनविि कुटुुंब-पद्धर्ती ा कुं टाळ े े, पण राष्ट्रानिमानानें फुरफुर े े, ब्राम्लण क्षनत्रम वैश्म नद्वज वगांर्ती , लजारों गुनशनक्षर्त र्तरूण आपापल्मा घरादाराुंना रामराम ठोकून बौद्ध गुंघाुंर्त प्रनवष्ट झा ें . मामुळें बौद्ध श्रमणाुंची गुंख्मा झपायानें वाढर्त गे ी. माु्ं माुंर्त जे अनधक अनुिवी आनण नवशरे् नवद्वान लोरे्त, त्माुंनीं बौद्ध धमोपदेशकाुंचा (नमशनरी) आनण प्रवचनकाराुंचा पेशा पत्कर ा.

अनुक्रमणिका

बौद्ध र्तत्वज्ञानाचा अजे्ञमवाद (agnosticism)आनण त्मा पुंथानें चा ूुं के े ी गमाजोद्धाराची गेवा माुंनीं अनख र्तरूण बुनद्धमुंर्ताुंचीं मनें आकर्णु करून घेर्त ी आनण बौद्ध गुंघ िरािर वाढर्त गे ा. मा गुंघाचा जनक मलात्मा गौर्तम बुद्धाचा ननरूपमेम स्वाथुत्माग आनण त्मा्मा जीवनाुंर्ती शुद्धर्तम पानवत्र्म, माुंचा त्मा्मा नलर्तशत्रूुंवरनल फार उत्तम पनरणाम लोऊन, रे्तनल त्माचे अनुमामी बन े.इर्तकें च नव्ले र्तर ‘मी मलात्मा बुद्धाचा नवश्वागू शागीदु आले’ अगें गाुंगण्माुंर्त प्रत्मेकजण अनिमान बाळगूुं ाग ा. बौद्धधमाचा त्रक्ीवगावर काम पनरणाम झा ा, लें आर्ताुं आपण पालूुं मा. बुद्धावर्तारापूवी हलदु जनाुंर्त पुनघुटनेमुळें जी गुंघवर गमाजरचना झा ी लोर्ती, र्तींर्त अनववानलर्त नत्रक्माु्ं मा स्वार्तुंत्र्माची मुस्कटदाबी झाल्माचें मी मागें गाुंनगर्त ेंच आले, पूवी प्रचाराुंर्त अग े ा त्माुंचा स्वमुंवराचा–आप ा पनर्त आपणच ननवडून काढण्माचा-लक्क मा वळेींनामशरे् लोऊन, त्मा ऐवजीं नत्रक्माु्ं मा पनर्तशोधनाचें के्षत्र, त्माुंचे बाप िाऊ चु रे्त हकवा पा क ज्मा नवनशष्ट गुंघाुंर्त (जार्तींर्त) रलार्त अगर्ती , त्मा गुंघापुरर्तेंच आकुुं नचर्त बन ें . [गघाुंची म्लणजे जार्तींची कोंडाळीं ननमाण लोण्मा्मा पूवीं हलदु गमाजाुंर्ती लव्मा त्मा मनपगुंर्त र्तरूणा ा पानणदान करण्माचा नत्रक्माुंना अनधकार अगे. परुंरु्त गुंघाुंचीं कुुं पणें पडल्मावर, पनर्तशोधन र्तर बुडा ेंच, पण पनर्तपगुंर्तीचानल माम ा बाप िाऊ काका मामा्मा इ्छेवर रालून जानर्तपुरर्ता आकुुं नचर्त बन ा. –अनुवादक.] नववाले्छू र्तरूण र्तरूणीं्मा स्वमुंशोधना ा माजी टाकून, केवळ बाप िाऊ काका मामाु्ं मा गोई गव र्ती्मा व्मवस्थेवरच जेव्लाुं ग्नें ठरूुं ाग ी, रे्तव्लाुं अगल्मा जबरी्मा नववालानवरुद्ध थैमान करणाऱ्मा र्तरूणीनल पुष्ट्कळ ननघूुं ागल्मा. अशा वळेीं दोन्ली पक्षाुंर्त िमुंकर िाुंडणें ागर्त. र्तुंटे बखेडे लोर्त आनण वैमनस्मेंनल माजर्त. र्तरी पण मु ींची गुटका मात्र खाग लोर्त नगे. नावडत्मा गागुरवाडीं नर्त ा बळजबरीनें पानठवण्माुंर्त मेर्तच अगे. [कारण ‘दावें बाुंधून देईन रे्तथें गे ें पानलजे’ ला प्रत्मेक मु ी्मा बापाचा वेदोि अनधकार पड ा ना!–अनुवादक.] पुष्ट्कळ वळेाुं अगल्मानल बळजबरींची पवा न करर्ताुं, नकत्मेक र्तरूणी आदळआपट, उघड नधुःकार आनण बुंडाळीनल करीर्त. वळेीं घराुंरू्तन पळूननल जार्त. अथात् त्माुंना मग गागुरवाडीं परर्त घेण्माुंर्त मेर्त नगे. गामानजक रूढी आनण रीर्तीिार्ती मा वळेीं गुंक्रमणा्मा अवस्थेंर्त अगल्मामुळें. अग े अरीष्टापार्त नेलमीं पुष्ट्कळ घडून मेर्त अगर्त. माचा पनरणाम मात्र अगा झा ा कीं मु ी वमाुंर्त मेऊन गज्ञान लोण्मा्मा पूवीच त्माुंचीं ग्नें उरकून टाकण्माचा खाक्मा आईबापाुंनीं उच ा प्रौढनववाला्मा नरड्ावर बा नववाल बग ा र्तो अगा. अनविि कुटुुंबपद्धर्ती्मा बुंधनाुंमुळें र्तरूणाुंनानल वधूशोधना्मा गुंकुनचर्त के्षत्राचा फार त्राग लोऊुं ाग ा. ली कुटुुंबपद्धनर्त जगजशी वृहद्धगर्त लोर्त गे ी. र्तगर्तगे प्रणमजन्म वधूवरमी नाचे नववाल कमी कमी लोर्त गे ें . परस्पराु्ं मा पे्रमपाशाुंर्त ननगनडर्त लोण्माची िारर्तीम र्तरूण र्तरूणींना बुंदी झा ी. त्माुंना र्तशी गुंधी व स्वार्तुंत्र्मच नमळानागें झा े. माचा पनरणाम गुंबुंध हलदु गमाजा्मा शी ावर नकर्ती िमुंकर घड ा, माचें मागें मी नदग्दशनु के ेंच आले. अनविि कुटुुंबपद्धनर्त बालेरुन जरी गाजरी गोजरी नदगे, र्तरी नर्त्मा चार हिर्ती्मा आुंर्त कटु अनुिवा्मा अनेक िानगडी वरचेवर हधगाणा घा ीर्त अगर्त. नववालापूवी पे्रमाचे दे वाण घे वाण न लोर्ताुं, केवळ नाखुर्ीनें व जबरीनें नववालबद्ध झा ेल्मा अनेक प्रौढ व गुनशनक्षर्त वधू अगर्त. अनविि घराण्माुंर्त गागूबाई म्लणजे मुखत्मार गृनलणी.गवु कारिार त्माु्ं मा लार्तीं. त्मा करर्ती र्तें कारण आनण बाुंधर्ती र्तें र्तोरण! त्माु्ं मा मा प्रौढ व गुनशनक्षर्त गुना त्माुंना जुमानीर्त नगर्त. गागूबाईु्ं मा कगल्मानल नशकवणकुीचा त्मा नधुःकार करीर्त. मग काम?गागूगुनाुंची ककगारखी घुगफूग आनण र्तुंटे िाुंडणें गुरूुं . त्माुंर्तल्मा त्माुंर्त मु ाुंनींच जर आपपल्मा बामकाुंचा पुरस्कार के ा, र्तर मग गागुबाईचा थैमान कळगा ा जामचा! अखेर

अनुक्रमणिका

मा क लाचें अपनरलामु पमवुगान घराुंर्तल्मा घराुंर्त िाुंडणें, फाटाफूट, ननरननराळ्मा चु ी, इस्टेटी्मा वाटण्माइत्मानदकाुंर्त व्लामचें. ला प्रकार टाळण्मागाठीं गागू कुं पूनें कक ननराळीच ‘मुगर्त’ काढ ी. घराणें अनविि अग ें म्लणजे त्माुंर्त गवांची गोम उत्तम ागून, गुण्मागोहवद रालणीचीं शाुंर्तर्तानल ािरे्त. पण गुना प्रौढ आनण नशक ेल्मा आल्मा कीं त्मा गागूबाईुंची मुखत्मारी धुडकाऊन ावर्तार्त. मा ा उपाम काम?र्तर आपल्मा मु ाुंची ग्नें करामचीच र्तर र्ती अप्रौढ व अनशनक्षर्त (अक्षरशत्रू अगल्मा र्तरी परवडल्मा) अशाच मु ींशीं करामची. चुकून गुद्धाुं प्रौढ वमाची गून पत्करामची नालीं. फार काम, पण ऋरु्त प्राप्त न झा े ी वधूच मुद्दाम ननवडामची.अगा दण्डक गुरूुं झा ा. नलन्दु जनाु्ं मा ऱ्लागाची आनण अधुःपार्ताची ली गुरवार्त लोर्ती. ‘कोवळा कळक चटकन वाुंकें ,’ ‘कोवळे हशगरूुं वकर नशके’ अगल्मा म्लणी प्रचाराुंर्त आल्मा आनण अज्ञान दशेंर्तच मु ींचे बा नववाल िरािर उरकून घेण्माची रूढी गराग गवुत्र चा ूुं झा ी.[‘अष्टवर्ा िवेत् कन्मा’ अग ीं पाग पणाचीं गुत्रें िटी टाळक्माुंरू्तन माच वेळीं ननपज ीं. अगल्मा गूत्राु्ं मा प्रगववेदना ब्रम्लदेवा ा खाग िोगाव्मा ागल्मा नगाव्मा. –अनुवादक] व्मिी म्लट ी कीं त्मा त्रक्ी हकवा पुरूर्ा ा आचार नवचाराचें आवडी ननवडीचें, पूणु स्वार्तुंत्र्म ागर्तें.गडेगोट अगर्तो र्तो र्तें स्वार्तुंत्र्म अनुिवर्तो.पण हलदूुं्मा अनविि कुटुुंब–व्मवस्थेची घटनाच अशी लोर्ती कीं र्तींर्त व्मिी ा काुंलीं मलत्व अगर स्वार्तुंत्र्मच नगे. कोणानल त्रक्ी परुूर् व्मिीची प्रकृनर्त, आवड ननवड, रूची अरूची काम वाटे र्ती अगो, कुटुुंबा्मा गामनजक नलर्तागाठीं त्मा त्माुंना पार दाबनू टाकाव्मा ागर्त अगर्त. व्मिीचे अस्स्र्तत्व गवांगाठी करवीं व्मिीची हकमर्त पूज्म. हलदूुं्मा गुंघव्मवस्थे्मा मोजनेचाच ला पनरणाम, ले गाुंगणें नकोच. शलराुंर्त हकवा खेड्ाुंर्त रालणारीं ककाच गुंघाची (जार्तीचीं) अनेक अनविि कुटुुंबें प्रत्मेक गामनजक बाबर्तींर्त ककमर्तानें व ककजुटीनें पुढाकार घेर्त अगर्त. दोघा िावाुंचे कक अनविि कुटुुंब आले, अगें उदालरण घ्मा. दोघाुं नमळून चार मु ी आलेर्त. गवांर्त थोर ीचें ग्न झा ें . बाकी्मा र्तीननल बनलणीनीं ननश्चम के ा कीं ब् आपल्मा ा ग्न नबग्न काुंलीं करावमाचें नालीं. गवु नवद्या गुंपादन करून कुमारी नवदुर्ी म्लणून रालावमाचें. र्तर मा त्माु्ं मा ननश्चमानवरूद्ध ककदम जार्ती्मा जमार्तींर्त कावकाव गुरूुं व्लामची आनण मा मु ीं्मा घराण्माची लवी र्ती ना ीस्र्ती के ी जामची. बलुशुः मु ीं्मा मा ननश्चमा ा अखेर माघारच घेणें िाग पडे. ककाच जानर्तगुंघाुंर्तल्मा ोकाुंना ककमेकाुंशीं परस्पर गलकामानें रालणेंच िाग अगे. प्रत्मेका ा परस्पराुंचा शब्द मानावा ागर्त अगें. वरी उदालरणाुंर्ती ग्न झा े ी मु गी ज्मा अनविि कुटुुंबाुंर्त नद ी, त्माुंर्तल्मा परुूर्ाुंना गुद्धाुं नर्त्मा नर्तघी बनलणींना र्तशाच र्तऱ्लेचीं स्थळें नमळऊन देण्माची नववुंचना व अनधकार अगे. निक्षुकशाली ब्राम्लणाु्ं मा कदरीखा ी वागणाऱ्मा मा ननरननराळ्मा जानर्तगुंघाुंर्त वकरच कक अन नखर्त कामदा गुरू झा ा कीं अनविि कुटुुंबाुंर्तल्मा प्रत्मेक मु ीचें ग्न र्ती अगदीं बा अगर्ताुंनाच झा ें पानलजे. कोणी ला रूढ कामदा हकनचत् मोड ा कीं त्मा अनविि घराण्मावर गारा जानर्तगुंघ बनलष्ट्कार टाकीर्त अगे. अथांत् गवु घराणीं मा रूढी ा अगदी टरकून अगर्त.

अनुक्रमणिका

बा नववालाची रूढी अनववकेी, अशात्रक्ीम आनण खोडगाळपणाची आले. लें िटाुंब्राम्लणाुंना कळर्त नव्लर्तें, अगर ऋरु्तप्राप्तीपूवीं नववाल मूखुपणाचा आले, लें उमजर्त नव्लर्तें, अशाुंर्त ा िाण नालीं. परुंरु्त बौद्ध धमानें अनख मानव जार्ती ा नद े ें गवु के्षत्राुंर्त ें पूणु स्वार्तुंत्र्म पालून िटाुंची धाबीं दणाण ी आनण आपल्मा वचुस्वा ा धक्का बगूुं नमे म्लणून त्माुंनी मु ीं्मा ग्ना्मा वमोममादा ठरनवण्माचा ला उपद् व्माप फार धोरणी डोक्मानें के ा. मलािारर्त काळापागून आम्माुंर्त ज्मा ज्मा गमाजधारणे्मा गुंस्था उत्पन्न झाल्मा, त्मा गवांचा जन्म ‘स्वर्तुंत्र्मा्मा’ कल्पने्मा पोटीं न लोर्ताुं, ‘िीर्ती’ ्मा पोटींच झा े ा नदगून मेर्तो. अथात् अनेक रूढी आनण रीर्तीिार्तीं्मा द्वारें आम्मा शी ा्मा घडणीवर त्माुंची प्रनर्तनक्रमा स्पष्ट उमटून, आम्माुंर्त ें व्मिीत्व आनण स्वर्तुंत्र नवचार करण्माची बदु्धी माुंचें पार र्तळपट उडा ें , र्तर त्माुंर्त नव र्तें काम? ककजार्त गवु हलदु–मग रे्त कोणीनल अगोर्त, उजवा काष्टा घा णारे अगोर्त, डावऱ्मा काष्ट्याचा अनिमान बाळनगणारे अगोर्त, पोर्ाखाुंर्त लव े रे्तवढ्या िेदाचे अगोर्त, धोर्तरे अगोर्त वा पाट ोणे अगोर्त, कपाळावर चुंदनाचा नटळा नत्रपुुंड्र ावणारे अगोर्त, नालींर्तर फटफटीर्त कपाळाचे अगोर्त,–रे्त गारे मा अनविि कुटुुंब-पद्धर्ती्मा प्रचुंड घरटाुंर्त दळून मळून ननघा े े नपठाचे पुुंजके आलेर्त. ला घरटच मुळीं अगा जखडबुंध आनण ज्माम खटक्माचा आले कीं माुंर्त गाुंपडे त्माचें वत्रक्गाळ पीठ पड ेंच पानलजे. अशा वत्रक्गाळी घरटाुंर्त गामानजक गुधारणेचे नवीन नवचार आनण नवीन चळवळी माुंचा नशरकाव व्लाम ा गुई्मा अग्राकवढी र्तरी जागा कशानें नमळणार? मा अनविि-कुटुुंब-घरटाचा आणखी कक नवशरे् मनलमा आले. माुंर्तल्मा प्रत्मेक प्राण्मानें–पुरूर् नत्रक्मा मु ें माुंनी–जन्मापागून मरणापमंर्त, नव्ले मेल्मावर गुद्धाुं, कगें वागावें, कगें रलावें, काम खावें, काम प्मावें, इत्मानद गवु आचार नवचाराु्ं मा ननममाुंचे ठरावीक र्तिे अगदीं आुंखून ठेव े े. मा माणगाुंनीं दुगरें नर्तगरें काुंलींनल करामचें नालीं. चाकाबरोबर त्मा्मा आऱ्मा जशा गरगर गरगर ननमूटपणें नफरर्तार्त, र्तगे फि ‘वड ाुंचे बाळबुंदी वळण’ घटवामचें. नवचार करण्माची कोणा ा काुंली जरुर नालीं. इ्छे ा र्तर नर्तळमात्र जागा नालीं आनण नर्तची गरजली नालीं. ‘लें अगें काुं?र्तगें काुं नालीं?’ कवढा प्रश्न कोणी काढ ाच कीं गारें गाडें नबथरून पार ननका ! शुंका कुशुंका हकवा खऱ्मा खोयाची पृ्छा करण्माची मुळीं गोमच नालीं. मा हलदु गमाजव्मवस्थेंर्त कोणी व्मिी आपल्मा स्वर्तुंत्र मर्ताचा झेंडा उिारूुं म्लणे , र्तर र्तें शक्मच नालीं.कारण आमची गमाजव्मवस्थाच मुळीं इर्तकी कडवी गोंवळी कीं नर्त्मा पुढें गवांनीं लार्त टेक ेच पानलजेर्त. मामुळें, आम्मा गवु रूढींर्त आनण चा ीरीर्तींर्त िमुंकर कृनत्रमपणा आनण जु मीपणा माज े ा आढळर्तो. बुनद्धवान्, गुगुंस्कृर्त आनण नववकेी नवचाराचे पुष्ट्कळ हलदुजन आढळर्तार्त. मा कृनत्रम आनण जु मी गमाजबुंधनाुंनवरूद्ध रे्त मनाुंरू्तन खूप चरफडर्तनल अगर्तार्त. पुष्ट्कळ वळेाुं रे्त अुंर्तमामीचा आप ा ननरे्ध बो ूननल दाखनवर्तार्त. पण अखेर वळे आ ी कीं त्माच बुंधनाुंपढुें गपश े मान वाुंकवनू त्माु्ं मा दण्डकाुंना बळी पडर्तार्त. कारण, हलदुगमाज–व्मवस्थेचा कचकाच अगा आले कीं ज्मा कोणा ा स्वर्तुः्मा गदगनद्ववके बुद्धीची नवशरे् मार्तबरी वाटर्त अगे , त्मानें खुशा मा गमाजाुंरू्तन उठून जावें. उठून जावें! पण ली गोष्ट नदगरे्त नर्तर्तकी गोपी नालीं. त्माुंर्त अनेक अडचणी, िानगडी, त्राग, ला अपेष्टा अगर्तार्त. मग करामचें र्तरी काम?मागं ककच उर ा. आनण र्तो लाच कीं गदगनद्ववके बुद्धी खुुंटी ा अडकवनू, नैनर्तक र्ुंढत्व पत्करामचें

अनुक्रमणिका

आनण आपल्मा आवडत्मा ध्मेमा ा काममचा रामराम ठोकामचा! ला माग ु ‘कमी प्रनर्तकाराचा’ अगल्मामुळें बलुरे्तक नलदुुंना ननमटूपणे पत्करावा ागर्तोच. ज्मा गमाजव्मवस्थेंर्त रु्तमचें जीनवर्त, गारा आमुष्ट्क्रम, रु्तमचे आचार नवचार आनण रु्तम्मा शी ाची घडणी अशा ठरानवक दाबाुंर्तच दाबनू ननघर्त अगरे्त; ज्मा व्मवस्थेंर्त रु्तम्लाुं ा रु्तम्मा आवडी्मा ध्मेमाप्रमाणें वागण्माचीच मुळीं गव र्त नमळर्त नालीं; रे्तथें रु्तम्लाुं ा गारा जन्म शुद्ध दाुंनिक वृत्तीनें कुं ठण्माप ीकडे दुगरा काम माग ुआले? ज्मा्मा ध्मेमाचीच वार्तालार्त ाग े ी, अशा माणगाकडून स्वर्तुः्मा अगर त्मा्मा गमाजा्मा कल्माणाची काम कामनगरी लोणार?अशा माणगा्मा ननशबीं ननराशावाद ागनू र्तो जर आरपार माणूगघाण्मा बन ा, र्तर हलदु नत्रमूर्तींपैकीं कोणर्ता देव त्मा ावाचवी ?गुनवद्य गुगुंस्कृर्त गुधारणे्छू हलदु पुष्ट्कळ आलेर्त. पण रे्त गारे हलदूुं्मा गामाजीक पद्धर्ती्मा जु मी अन्मामाुंनी मनाुंर्तल्मा मनाुंर्त खचनू गे े े, कटे्ट ननराशावादी आनण पके्क माणूगघाणेच नालींर्त का बन े े नदगर्त? ला गामाजीक बुंधनाुंचा जु मी अन्माम आम्मा नत्रमूर्ती देवाुंनीं थोडाच ननमाण के े ा आले! त्माचे आईबाप आमचे आम्लींच. अथात् , त्मामुळें प्रत्मेक हलदुमात्र देला्मा व मना्मा वाढींर्त खुुंट े ा आनण आत्मनवश्वागाुंर्त पोकळ खुंक बन े ाच आढळर्तो. जेथें पुरूर्च आपल्मा दैवा ा दोर् देर्त रडर्त बग े े, रे्तथेंनत्रक्माुंचें लगर्तमुख कशानें दृष्टीग पडणार? पुरूर्ाु्ं मा आनण नत्रक्माु्ं मा ननगगदुत्त गवु गुणाुंची पूणु वाढ लोण्मा्मा मागांर्तच ज्मा गमाजव्मवस्थेचा आनण कुटुुंबपद्धर्तीचा दाुंडगा प्रनर्तबुंध, रे्तथें त्माु्ं मा पोटीं खुरट ेल्मा मनाची खुजीं बुटबैंगण प्रजाच जन्मा ा मामची. ाथ मारूुं रे्तथें पाणी काढूुं, अशा नदग्गज मदाची र्ती खाणच नव्ले. अगें कहध व्लामचेंच नालीं. अशानल अवस्थेंर्त, नाना प्रकारचे गामाजीक छळ गलन करून, मा गुंकुनचर्त व र्ताठर गमाजरचनेनवरूद्ध जोराचा ननरे्ध जालीर करण्माचें कामु, उदात्त ध्मेमा्मा आनण खऱ्मा गरदारी नद ा्मा अनेक प्रबदु्ध हलदु गुधारकाुंनी, ननधड्ा छार्तीनें के े ें आले, ली गोष्ट हलदू्मा इनर्तलागाुंर्त गुवणाक्षराुंनी न नलण्मागारखी आले. मा गुधारकाुंनीं गमाजगुधारणे्मा कामीं आप े बळी देऊन, ज्मा िारर्तीम हलदु–प्रबोधना्मा जन्माची आपण आरु्तररे्तनें वाट पलार्त आलों, त्माचें बीजारोपण के ें . आणखी थोडें अनविि कुटुुंब-पद्धर्तीकडें वळूुं मा. मु ींवर लोणाऱ्मा नशक्षणा्मा पनरणामा ा निऊनच मा कुटुुंबपद्धर्ती्मा धोरणाुंर्त बद लोर्त गे े. अज्ञान लेंच जेथें गुखाचें कारण, रे्तथें ज्ञानी मूखुच ठरामचा. नाक्षररे्तनें कुटुुंबाुंर्त जर शाुंर्ती नाुंदरे्त, र्तर गाक्षररे्तची नगर्ती ब्माद कशा ा? ला ननमम गराग कडक चा ूुं झा ा. माचा पनरणाम अगा झा ा कीं ग्नापूवी मु ीं्मा नशक्षणा ा फार प्राचीन काळापागून कडकडीर्त आळा बगर्त गे ा. मलािारर्तकाळीं आनण त्मानुंर्तर नकत्मेक शर्तकें पमंर्त प्रत्मेक मु ी ा गुप्रनगद्ध ६४ क ाुंचें नशक्षण देऊन प्रवीण करण्माचा पनरपाठ लोर्ता. न नलणें, वाचणें, गुंगीर्त गामन वादन, नचत्रक ा, कनशदा काढणें, रुंगारी काम, पाकनगद्धी, शीळ घा णें, पक्षी माणगाळवनू त्माुंना नशकनवणें, फु ाु्ं मा बागा र्तमार करणें, पुष्ट्पलार करणें, प्रणमीजनाुंशीं पे्रमचेष्टा करणें, इत्मानद ६४ क ाुंचे नशक्षण मु ींना नबननदक्कर्त नमळर्त अगे.

अनुक्रमणिका

वात्गामना्मा कामशात्रक्ाुंर्त मानवर्मीं गवु मानलर्ती नद े ी आले. नवद्वान गुंशोधकाु्ं मा मर्तें बुद्धापूवीं गुमारें १२५ वर्ें वात्गामन लोऊन गे ा. अनविि कुटुुंब-पद्धर्ती्मा कडकडीर्त गोवळ्मा गिीमुळें र्तरूण नत्रक्माुंची बुंडाळी ककगारखी चा ूुं च अगे. बदु्धाुंचा उदम लोण्मापूवीं बरीच वर्,े मा गामाजीक गिीनवरूद्ध उघड उघड बुंड करणाऱ्मा स्वर्तुंत्र वृत्ती्मा नत्रक्माुंचा कक वग ुअस्स्र्तुंत्वाुंर्त आ ा. त्माुंनी आपल्मा जीवनचमेचा कक ननराळाच स्वाव ुं बी माग ुशोधून काढ ा. त्माुंनीं नृत्म गामन वादनानद क ाुंर्त प्रानवण्म नमळवनू, आपाप े गवरे्त स्वर्तुंत्र गुिे स्थापन के े. माुंना क ावुंनर्तणी[मा शब्दाचा खरा अथु व खऱ्मा िावना नीट पटण्मागाठीं वाचकाुंनी चारूदत्ता्मा वगुंर्तगेनेचें चानरत्र्म दृष्ठींपुढें ठेवावे. क ावुंर्तीण म्लणजे वेश्मा (Prostitute) नव्ले. प्राचीनकाळीं हलदुस्थानाुंर्त क ावुंनर्तणीचा दजा क्षदु्र मानण्माुंर्त मेर्त नगे. त्मा चाुंगल्मा गुनवद्य, उदार, रनगक, आनण प्रामाणीक अगर्त.–अनुवादक.] अगें नाुंव पड ें . माुंना मोठमोठ्या नवद्वान व पढुारी ोकनल चाुंग ा मान देर्त अगर्त. मा चरु्तर नत्रक्माुंचा नववालावर मुळींच नवश्वाग नगें; परुंरु्त त्मा आपल्मा ठरावीक मजमानाशीं पे्रमरज्जनूीं बद्ध लोऊन इमानानें वागर्त.नववालनवधींर्ती िटाु्ं मा चपुटपुंजरी मुंत्रापेक्षाुं शुद्ध पे्रमाचें मलत्व त्मा नवशरे् मानीर्त अगर्त. अथात् त्मा अनववानलर्त पत्न्मा आनण अनववानलर्त मार्ता बनल्मा. त्मामुळें गुंिावीर्त कुटुुंब-व्मवस्थेंर्तल्मा प्रनर्तनष्ठर्त‘गौिाग्मवर्ती’ ठमाबाई नचमाबाई प्रथम प्रथम त्माु्ं माकडे मत्गरानें आनण नुंर्तर कुटाळकीनें पालूुं ागल्मा. बो ून चा ून ‘उठून गे ेल्मा’ पोरी ना त्मा! मा स्वर्तुंत्र वृत्ती्मा र्तरूण क ावुंनर्तणीनीं निक्षुकशाली ाच बनलष्ट्कार-खराटा दाखनवल्मामुळें, िटाब्राम्लणाुंना ठमा नचमा बाईुं्माच धोरणानें वागण्माचा प्रगुंग आ ा. मा नदवगापागून हलदूुं्मा गुप्रनगद्ध ६४ क ा दोर्ी ठरल्मा, [कारण त्मा गव ुमा क ावुंनर्तणीनीं उच ल्मा!]आनण ठमा नचमाबाईनीं आप ा कुळशीळवान घरुंदाज प्रनर्तनष्ठर्तपणा नन ेप राखण्मागाठीं त्मा क ाुंना ‘अप्रनर्तनष्ठर्त’ म्लणून घरोघर बनलष्ट्कार घार्त ा. िटाुंब्राम्लणाुंनीं मा गुुंदर बुंडखोर मुवर्तींना जरी वाळींर्त टाक े लोरे्त, र्तरी गौिाग्मवर्ती ठमा नचमाबाईुंचे पनर्तराज, िाऊ, मेलुणे आनण जाुंवई गुद्धाुं, त्माुंची नजर चुकवनू मा र्तरूण क ावुंनर्तणीं्मा पे्रमाची माचना कराम ा गुप्तपणानें त्माुंचे उुंबरठे नझजनवण्माग चुकर्त नगर्त. काम करणार नबचारे! खऱ्मा पे्रमशोधनाची ज्जर्त त्माुंना त्माु्ं मा गमाजव्मवस्थेंर्त चकूुन गुद्धाुं चाखाम ा नमळामची नालीं. मा स्वर्तुंत्र मनमोकळ्मा वार्तावरणाुंर्त त्माु्ं मा नजवा ा खराखुरा आराम नमळूुं ाग ा. अनविि कुटुुंब-व्मवस्थे्मा चार हिर्ती्मा आुंर्त ें कृनत्रम जीवन म्लणजे त्माुंना रखरनखर्त रूक्ष रु्तरूुं गाप्रमाणेंच लोरे्त. मग त्माुंनीं मा पे्रमळ, चरु्तर, इमानी व खुल्मा नद ा्मा नवमौवन गुुंदर क ावुंनर्तणी्मा स्नेलागाठीं काुं धडधपडूुं नमे? मा क ावुंनर्तणी चाुंगल्मा गुनशनक्षर्त व चरु्तर अगल्मामुळें, बुद्धा्मा गुंप्रदामाुंर्त त्माुंना जीनवर्तगाफल्माचा कक नवीन राजमाग ुगाुंपड ा. त्माुंना कक नवीन जग आनण नवा स्वग ु नदगूुं ाग ा. शूद्राुंप्रमाणेंच, मोठ्या उत्गालानें, मा क ावुंनर्तणींनीं बौद्ध धमाचा स्वीकार के ा. त्माुंर्तल्मा ज्मा नवशरे् देवधमी वृत्ती्मा लोत्मा, त्माुंनीं बौद्ध निक्षणुीचा पेशा पत्करून, त्रक्ीनशक्षणा्मा कामाग वालून घेर्त ें . बौद्धकाळ्मा िारर्ताुंर्त दवाखान्माु्ं मा फारच मोठ्या प्रमाणाुंवर गवुत्र स्थापना झा ेल्मा लोत्मा. त्रक्ीनशक्षणाचें कामु करीर्त अगर्ताुंनाच, मा निक्षुणी नठकनठकाण्मा दवाखान्माुंर्त रोग्माु्ं मा गुश्रुरे्चेंनल काम करीर्त अगर्त. निक्षुकशाली ब्राम्लणधमा्मा पोटाुंरू्तन आनण त्मा्माच र्तत्वज्ञानाची गुधारणा करण्मागाठीं बौद्धधमाचा जन्मुं झा ा. ली गोष्ट नवगरर्ताुं कामा नमे. बौद्ध धमु म्लणजे हलदु गमाजा्मा बाह्ाुंगाची वरवर डागडुजी व धू पूग करण्मा ऐवजीं.थेट अुंर्तरुंगाची गुधारणा घडवनू आणणारी ‘प्रोटेस्टुंट’ (ननरे्धक)

अनुक्रमणिका

चळवळ लोर्ती. िटाुंब्राम्लणाु्ं मा गैरनशस्र्त वचसु्वा्मा दडपणामुळें गारा हलदु गमाज लाडकाुंगारखा र्ताठर, पार्ाणागारखा नबनकाळजाचा आनण गवुर्तोपरीं मुदाड अगा बन े ा लोर्ता. बौद्धधमा्मा चळवळीनें त्माुंर्त पे्रम, उदारपणा माणुगकी आनण गदाचार मा उत्तम गुणाु्ं मा र्ताज्मा गरम रिाचा पुरवठा गोडण्माचा स्रु्तत्म प्रमत्न के ा. नर्तखट बनुद्धमते्त्मा र्तरूण नवद्याथी वगांची मनें बौद्धधमानें आपल्माकडे कशी वधूेन घेर्त ी आनण रे्त मा नव्मा नववकेशा ी चळवळी्मा झेंड्ाखा ीं िरािर कगे जमा झा े, लें मीं मागें आपणाुंग दाखनव ेंच आले. बौद्धधमानें आगेरु्तनलमाच िरर्तखुंडाुंर्त अननुिरू्त अशा अस्ग नववकेवादाचा प्रचुंड दीप प्रज्व ीर्त के ा. त्मा्मा प्रकाशानें निक्षुकशाली्मा ककजार्त िटाब्राम्लणाुंची घाबरगुुंडी उडा ी आनण रे्त मा नवीन चळवळीची मान मोडण्माची कारस्थानें रचूुं ाग े.[निक्षकुशाली ा ब्रम्लदेवानें कवढाच कक गुण नशकनव े ा नदगर्तो. ज्मा ज्मा चळवळीनवरूद्ध िटाुंब्राम्लणाुंची आदळ आपट व कारस्थानी डाुंवपेंच गुरू लोर्तार्त, र्तीच चळवळ खरी ोकनलर्तवादी, अगें डोळे नमटून गाुंगावें. –अनुवादक.] बुद्धानें आपल्मा नवमर्तवादाचा गुंदेश बलुजन-गमाजा्मा थेट खा ्मा थरापमंर्त पोलचनवण्मागाठीं, गोंवळ्मा गुंस्कृर्त िारे््मा ऐवजीं, त्मा वळेीं प्रचाराुंर्त अग ेल्मा प्राकृर्त पा ी िारे्चाच उपमोग गराग के ा. त्माचप्रमाणें, त्माचे नजर्तके म्लणनू त्रक्ी पुरूर् उत्गालानें अनुमामी व धमुप्रचारक बन े, त्मा गवांनीं कडकडीर्त ब्रम्लचमु पाळ ेंच पानलजे, अगा कडक दण्डक त्मानें घा ून नद ा. धमुप्रगारागाठीं व्रर्तस्थ अशा ब्रम्लचारी निक्षु निक्षुणींची (monks and nuns)नमशनरी गुंस्थागौर्तम बदु्धानेंच प्रथम उपमोगाुंर्त आनण ी. त्मामुळें प्रापुंनचक ज्ञानाबरोबरच धार्ममक ज्ञाना्मा नशक्षणाचा गुंदेश अनख मानवरे्त्मा कोनाकोपऱ्माुंर्त नेऊन निडनवणाऱ्मा ननुःगीम स्वाथुत्मागी र्तरूण श्रमणाुंचा कक जुंगी गुंघ गलजच ननमाण झा ा. ‘अहलगा परमो धमुुः’ ्मा ननशाणाखा ीं बदु्धानें ोकशाली्मा प्राणप्रनर्तषे्ठचा गत्माग्रल चा ूुं के ा. मा गत्माग्रलानें निक्षुकशाली ा चोलोंबाजूुंनीं मोचे ाग े, आनण अधम पाजी खादाड आनण इष्ट्कबाज िटाब्राम्लणाुंना खडाखड ाथाडून जमीनदोस्र्त के े. अशा रीर्तीने हलदुस्थान आनण आनशमाखुंडा्मा वैिवाची कीर्ती गनार्तन नचरुंजीव करणाऱ्मा मा नवीन गुधारक चळवळीचा ओघ गुंगानदा प्रमाणें फोंफावर्त वाढर्त गे ा. पण आज आमची काम अवस्था आले?गुकाण ू रु्तट ेल्मा जलाजा्मा आ्छादन नग ेल्मा फ ाटावर आम्ली हलदुजन कगे बगे उिे आलोंर्त. पनरस्स्थर्तीचा दमा चलूुंकडून बेफाम खवळ े ा आले. िौनर्तक (materialistic)नगधाडी माुंगालारी दारूबाज अशा पानश्चमात्म गुंस्कृर्ती्मा िमुंकर रु्तफानी वाऱ्माचा गोगाटा आम्ला ा गदगदा ला वीर्त आले. आमचे लार्तपाम जखडून टाक े े आलेर्त. आम्माुं र्तोंडाुंना अशा प्रकारचे घाणेरडे रुंग फागडण्माुंर्त आ े े आलेर्त कीं त्माुंमुळें आम्ली हलदुजन बेछूट ‘भ्ष्ट नादान’ स्वरूपाुंर्त गाऱ्मा जगा ा नदगर्त आलोंर्त. काम ली ज्जास्पद स्स्थनर्त! शरमेनें आम्ली आप ीं काळीं र्तोंडें आर्ताुं पवावी र्तरी कोठें? मना ा लोणाऱ्मा ज्जादुंशा्मा वदेना शमनवण्मागाठीं आम्ली आर्ताुं कोणाचा आश्रम घ्मावा?कोणा्मा चरणा ा ‘त्रानल माम्’ म्लणून नवळखा घा ावा? ‘निऊुं नका, ना िी, ना िी’ अशा आश्वागनानें आम्ला ा धीर देऊन, आमचा उद्धार करणारा मलात्मा मा जगाुंर्त कोणीच नालीं काुं? आले आले आले. हलदु बाुंधवाुंनो, आले. ज्मा्मा मलात्म्माचें रे्तज चीन जपान कोनरमा गामाम काम्बोनदमा ब्रम्लदेश गी ोन नर्तबेट इत्मानद राष्ट्राुंर्त आजनल मानवजार्ती्मा उद्धाराथु खळवळर्त आले; त्मा

अनुक्रमणिका

रे्तजाची मामिमूी जी िरर्तखुंड, रे्तथेंनल अझनू ज्माचा अल्पस्वल्प अवशरे् धमधमर्त आले; त्मा दमागागर, पे्रममूर्ती, अध्मात्मननधान अशा मलात्मा गौर्तम बदु्धाचा हलदु-िारर्त जर अझनूनल धाुंवा करी , र्तर अनख मानवरे्त ा हृदमाशीं कवटाळणारा र्तो ‘आनशमाचा िास्कर’ रु्तम्मावर आपल्मा नदव्म रे्तजाचा प्रकाश खाग पाडी . अनात्मवादी पानश्चमात्म गुंस्कृर्तीचा उग्र अुंधार आज आम्मा िोंवर्तीं पगर े ा आले. मा गुंस्कृर्ती्मा पचनीं आम्ली जर पड ों र्तर आम्ली आम्मा राष्ट्रीमत्वा ा गफाई मुकून नामशरे् गुध्दाुं उरणार नालीं. अशा स्स्थर्तींर्त अनख हलदुिारर्त ज्मा धार्ममक-गामाजीक आत्मप्रबोधनाची मोठ्या आरु्तररे्तनें, धीरानें आनण नवश्वागानें वाटपलार्त आले, त्मा्मा प्राप्तीगाठीं, देशबाुंधव लो, रु्तम्ला ा त्मा ‘आनशमा्मा रे्तजोनननध िास्करा’ कडेच मागदुशकु म्लणून पानलल्मानशवाम आर्ताुं गत्मुंर्तर नालीं. इगवी गनापूवीं ५ व्मा आनण ६ व्मा शर्तकाुंर्त ा बदु्धचनरत्राचा काळ म्लणजे जगा्मा इनर्तलागाुंर्त ा कक मोठा नचत्ताकर्कु िाग लोम. बुद्धजन्मापूवीं पुष्ट्कळ वर् ेमेगापोटेनममा्मा मागानें ग्रीग आनण हलदुस्थान माुंर्त व्मापाराचें बरेंच दळणवळण चा ूुं झा े ें लोर्तें. त्मा काळी परदेशगमनाुंचा प्रनर्तबुंध मुळींच नव्लर्ता.‘काळ्मापाण्माची अटक’ ले मागालूनचे निक्षुकी थेर आलेर्त. बुद्धाचा ननवाणका झाल्मावर वकरच कफीगग मेथी नलर.क् ीटग आनण गामोग मेथी पामथागोराग ले दोघे ग्रीक र्तत्ववतेे्त बौद्ध धमाचा प्रगार व गुंघस्थापना करण्मागाठीं श्रमण लोऊन गवतु्र नफरर्त लोरे्त. ‘ले ेननक कल्चर’ (ग्रीक गुंस्कृर्ती) म्लणजे पानश्चमात्म जगाचें (मुरपचें) क दार नशक्क्माचें नाणें म्लणून गण ें जार्तें. पण ली गुंस्कृनर्त मूळ कोठची?आनशमामामनरची. आनण आनशमा मामनर मधी ग्रीक शलराुंनीं र्ती हलदुस्थानाुंरू्तन ने े ी. त्मा वळेीं कार्तडी्मा काळ्मा गोऱ्मा रुंगाचा अथवा गुंस्कृर्तीचा कोणर्तानल िेद पूवु आनण पनश्चमेंर्त नवर्म िाव उत्पन्न करीर्त नव्लर्ता. पारशी जनाुंचा झोरास्टर उफु झररु्तष्ट्र माच काळाुंर्त उदमाग आ ा.परुंरु्त मा्मा उपदेशा ा पारशाुंर्ती जानर्तिेद मोडण्मा्मा कामीं मात्र मुळींच मश आ ें नालीं. अ ेकझाुंडरनें (नशकुं दरनें) इ. ग. पूवु ३२६ गा ीं पुंजाबवर जी स्वारी के ी, नर्तचा हलदुस्थानवर काुंलींच पनरणाम घड ा नालीं. माचें कारण, हलदु गुंस्कृर्ती त्मा वळेीं चाुंग ी गामर्थमुवान् आनण उत्पादक प्रवृत्तीची अगल्मामुळें, ग्रीक गुंस्कृर्तीशीं टक्कर देर्ताुंना नर्तनें आप ी छाप नर्त्मावर चाुंग ीच बगनव ी. कवढें मात्र खरें कीं मा स्वारीमुळें जो गाुंस्कृनर्तक झगडा झड ा, त्माुंरू्तन मौमांचें अनख िारर्तीम गाम्राज्म ननमाण झा ें . चाणक्मानें नुंद मलापद्मा ा पदभ्ष्ट करून चुंद्रगुप्त मौमा ा िरर्तखुंडाचा पनल ा बादशला बननव ें . राजकारणपटू चाणक्म ला जार्तीनें जरी ब्राम्लण लोर्ता, र्तरी र्तो बौद्ध धमाचा पक्षपार्ती लोर्ता आनण त्माचा राष्ट्रानिमाननल फार उच्च दजाचा लोर्ता. माझें अगें ठाम मर्त आले कीं िारर्ताचें मलािारर्त (थोर हलदुस्थान) बननवण्मा्मा मलत्वाकाुंके्षचें श्रेम जर खरोखर कोणा ा द्यावमाचेंच अगे र्तर र्तें श्रीकृष्ट्णा ा न देर्ताुं चाणक्मा ाच देणें वाजवी लोई . इनर्तलागनल माच मर्ता ा िरपूर पाठबळ देर्त आले.

अनुक्रमणिका

अथेन्ग अस्स्र्तत्वाुंर्त मेण्मापूवीच आम्मा वैनदक आमांचें वाङ् मम, काव्म, इनर्तलाग, औपननर्नदक र्तत्वज्ञान इत्मानद र्तमार लोऊन बग ें लोर्तें. रोमन ोकाुंचा प्रकार अगा नालीं. रोमन ोकाुंनीं इनजप्त आनण काथेज माु्ं माशीं ढ ेल्मा मुद्धाु्ं मा ुटींरू्तनचग्रीग्मा काव्माचें क ेचें जनन झा े ें आले. रोमन ोक वास्र्तवीक मा वळेीं पडत्मा काळाुंर्त लोरे्त. त्माुंनीं ग्रीग राष्ट्र हजकून, त्मा्मा लान लान, इकडे नर्तकडे नवखुर ेल्मा व कक कोंड्ा पड ेल्मा शलराुंपमंर्त आप ी गत्ता नेऊन निडनव ी. मा शलराुंचीं लान लान गुंस्थानें बन ीं. लीं गुंस्थानें रोमन जेत्माु्ं मा दडपणाखा ीं बेजार झा ी अगर्ताुंनानल, त्माु्ं माकडून ािे रे्तवढ्या स्वार्तुंत्र्माचा उपिोग घेर्त नदवग कुं ठीर्त लोर्ती. मा मुस्कटदाबींर्तच ग्रीक गुंस्कृर्तीचा उदम झा ा. ऑक्गफडु आनण कें ब्रीज्मा मलानवद्या माुंर्त ‘ली पला र्ती उच्च दजाची गुंस्कृनर्त’ (Unique China of the European Cupobard )म्लणून मोठ्या नदमाखानें नर्तची मलनर्त गाुंगण्माुंर्त मेरे्त. हलदुस्थान ा मा गवोिीचें काम?कखाद्या ‘कुछ पवा नली’ मलुंर्ताप्रमाणें र्तो ‘च ना देव’ म्लणून लुंगर्तो, झा ें ! चुंद्रगुप्त मौमानें जी राजकीम गामानजक आनण धार्ममक घटना के ी, र्तीच पुढें त्माचा नारू्त गम्राट अशोक मानें िरिक्कम पामावर नचरस्थामी के ी. इर्तकें च नव्ले र्तर, त्मा घटने्मा प्रगाराचा व्माप त्मानें नवस्रृ्तर्त वाढवनू नर्त्मावर गाम्राज्माचा धमु म्लणनू बौद्धधमु ला देनदप्ममान कळग चढनव ा. हलदुस्थाना्मा इनर्तलागाुंर्ती ला इ.ग. पूवु २७२ रे्त २३१ चा काळ अत्मुच्च राष्ट्रीम वैिवाचा लोम. अशोकाचें गाम्राज्म बुंगा ्मा उपगागरापागून र्तों थेट काब ू पमंर्त, आनण खा ीं दनक्षणेग म्लैगूर्मा प ीकडे पा ार नदीपमंर्त पगर े ें लोरे्त. अशोकानें नवस्रृ्तर्त पाटबुंधारे बाुंधून, देशाुंर्तल्मा शरे्तकीची नपकावट िरपूर वाढनव ी. माच कारकीदींर्त प्राथनमक गिीचें नशक्षण नलदुस्थानाुंर्त प्रथमर्तुः गराग गवुत्र गुरूुं झा े; आनण ना ुंद मेथी जगप्रनगद्ध नवश्वनवद्या म गाऱ्मा जगा्मा ज्ञानप्राप्तीचें मुख्म कें द्र बन ें . अशोकाचे गुप्रनगद्ध नश ा ेख आनण त्माुंर्त प्रनर्तहबबीर्त झा े ी त्माची नीनर्तप्रगाराची र्तळमळ, शाळेंर्त जाणाऱ्मा प्रत्मेक गाक्षर मु ामु ी ानल आज मालीर्त आले. परुंरु्त आम्मा देशाुंर्त शेंकडा अवघे ६ ोक गाक्षर, बाकीचे ९४ अक्षरशत्रू. जपानी कोनरमन आनण नफ ीपाईन ोकाुंप्रमाणें प्राथनमक गिीचें नशक्षण अझनू आम्लाुं ा नमळावमाचें आले. अथात् शेंकडा ९४ ोकाुंना अशोक कोण लोर्ता, लें कशानें गमजणार? त्मा नश ा ेखाुंचा गाराुंश थोडक्माुंर्त मेथें दाखनवणें प्राप्त आले. आपल्मा गाम्राज्माुंर्ती मच्चावत् गव ु ोकाु्ं मा मानलर्ती करर्ताुं गम्राट अशोकानें देशिर नठकनठकाणीं नश ास्र्तुंि उिारून, त्मावर गदाचरणा्मा आपल्मा आज्ञा खोदून ठेव ेल्मा आलेर्त. गवांनी दमाळूपणानें वागावें.गत्म बो ावें.कोणत्मानल प्राण्माची लत्त्मा करूुं नमे. आईबापाुंची आज्ञा पाळावी. आपल्मा नमत्राुंशी, ओळखी्मा माणगाुंशीं, नारे्तवाईक, ब्राम्लण, गुंन्माशी माु्ं माशीं उदारपणानें नववकेानें आनण परोपकारी वृत्तीनेंवागावें. जला हकवा फाजी िार्ा वापरूुं नमे. अशा मागल्मा्मा त्मा नश ा ेखी आज्ञा आलेर्त. अशोकानें बौद्धधमा ा अगें वळण नद ें कीं त्माुंर्त ‘ब्राम्लणाुंचा आदर’ कामम ठेवल्मामुळें, हलदु निक्षुकशाली धमाचा आनण त्माचा कोठे नवरोधच उरूुं नद ा नालीं. र्तत्का ीन् हलदु निक्षकुशालीनें हलदुजनाुंची जी स्स्थनर्त राख े ी लोर्ती, नर्त्मापेक्षाुं अनधक उच्च व उदात्त अशा प्रगर्तीकडे अनख हलदुजनाुंनी आप ी आत्मोन्ननर्त करून घ्मावी, मा अत्मुत्तम पे्ररणेचा अशोकाचा ला प्रमत्न लोर्ता.

अनुक्रमणिका

धमानें लाक मारर्ताुंच, ककजार्त र्तरूण र्तरूणी जनगेवे् मा व धमुप्रगारा्मा उदात्त ध्मेमानें पे्ररीर्त लोऊन, ब्रम्लचमाची शपथ घेऊन, िरािर निक्षु आनण निक्षुणीची दीक्षा घेर्त अगर्त. अशा स्स्थर्तींर्त बा नववाल आनण पडद्याची रूढी अज्जीबार्त बुंद पड ी. फि अनविि कुटुुंब-व्मवस्थे्मा कोंडाळ्माुंर्त मात्र र्ती चा ूुं अगे. अशोकानें गवु काुंली उत्तम के ें , पण कका बाबर्तींर्त त्मानें कवढी मोठी घोडचकू के ी कीं त्माचे िमुंकर पनरणाम गाऱ्मा देशा ा पुढें िोगाव े ाग े. ओरीगा प्रार्ताुंर्त कह गाुंशीं मुद्ध करून त्मानें र्तो प्रदेश आपल्मा गते्तखा ीं आण ा. मा मुद्धाुंर्ती मानवगुंलार व रिपार्त पालून, गम्राट अशोक मनाुंर्त इर्तका द्रव ा कीं र्ताबडर्तोब त्मानें आपल्मा गवु गैन्मा ा रजा देऊन, ष्ट्करी खार्तेंच बुंद करून टाक ें . हलदुस्थाना ा ष्ट्करी गामर्थमाची आर्ता मुळींच जरूर नालीं, अगा त्माचा (गैर) गमज झा ा. मा ष्ट्करी-गुंन्मागाुंर्तच बौद्ध-गते्त्मा ऱ्लागाचें मूळ उत्पन्न झा ें . राजकीम गत्ता ली नेलमीं ष्ट्करी मनगटा्मा जोरावरच नटकामची. परुंरु्त अशोकानें धमुपे्रमा्मा आवशेाुंर्त, स्वर्तुः्मा अस्स्र्तत्वा ा मूळ कारण अगणारा र्तो मनगटाचा जोरच उखडून टाक ा. ष्ट्करी शिीचें पाठबळ गेल्मामुळें, अशोकानुंर्तर मध्मवर्मर्त बौद्ध गते्त ा ओलटी ाग ी. र्तथानप बौद्ध धमाचा प्रगार मात्र देशोदेशीं िारी झपायानें लोर्त गे ा. अशोका्मा बौद्धनमशनऱ्माुंनीं लें काम पूवीं झटून के ेच लोर्तें. त्मानुंर्तर कननष्ट्क राजा्मा नमशनऱ्माुंनीं र्तोच क्रम पुढें नेटानें चा नव ा. इ.ग. पूवु २०० पागून इ. ग. ६०० पमंर्त हलदुस्थानाुंर्त गारा गोंधळ माज ा लोर्ता. ष्ट्करी शिीच नष्ट झाल्मामुळें मध्मवर्मर्त राजकीम गत्ता कमकुवर्त आनण ुं जुर पड ी. गाऱ्मा हलदुस्थानिर पगर ेल्मा गाम्राज्माचा आुंवर लोणें दुरापास्र्त लोऊन बग ें . त्मामुळें, नठकनठकाणीं लान लान हलदूराजे वर डोकें काढून आपाप ीं स्वर्तुंत्र्म राज्में स्थापूुं ाग े. मद्रागकडे रे्त गूद्रानवडी ोकाुंनीं आुंध्र राजघराणें ननमाण के ें . इ.ग. पूवु १५५ गा ीं नमनाुंडरनें हलदुस्थानवर स्वारी के ी. गाराच गोंधळ! कननष्ट्काप्रमाणें नमनाुंडरनें बौद्धधमाचा स्वीकार के ा. इ.ग. पूवु १४७ र्त आणखी कक मलत्त्वाची गोष्ट घड ी.मा वर्ीं शुुंग नाुंवाचें कक ब्राम्लणी राज्म ननमाण झा ें . आधींच बौद्ध धमानवरूद्ध गवुत्र धुगफूग आनण बुंडें चा ूुं लोर्तीच.त्माुंर्तच नमनाुंडरची स्वारी आ ी, रे्तव्लाुं मगधचा राजा बृलद्रथ मानें त्मा ा र्तोंड न देर्ताुं स्वस्थ बग ा. मामुळें ोकमर्त ककदम खवळ ें आनण लें शुुंग घराणें ननमाण झा ें . आधींच ब्राम्लणाुंचा बौद्धधमावर पनलल्मापागून मोठा दाुंर्त. त्माुंर्त लें ब्राम्लणी शुुंग घराणें उदमाग आ ें .मग काम नवचारर्ताुं?गाुंपडे त्मा बौद्धा ा लाण ठोक, अगा गारखा छळ गुरूुं झा ा[निक्षकुी खुनशीपणा फार प्राचीन काळापागून प्रनगद्ध आले. प्रगुंग पडे र्तगें वळर्तें वाुंकर्तें नमर्तें घेऊन, पामा ा हकनचर्त गत्तेचा र्तणावा नमळर्ताुंच कका दार्ताचा गूड बनत्तशी पाडून घ्माम ा. िटीवृनत्त गपाप्रमाणे डोक धरून बगण्माुंर्त कधींनल कमी करणारी नव्ले.–अनुवादक.]आनण जुन्मा जीणुमर्तवादी निक्षकुशालीचें पनुरूज्जीवन झा ें . निक्षुकशाली पुनरूज्जीवनाचा ला काळ वाङ ममा्मा बाबर्तींर्त िमुंकर उ ाढा ीचा झा ा. निक्षकुी वचुस्वाची काममची थप्पी बगनवणारे शेंकडों ग्रुंथ मा लुंगामाुंर्त रच े गे े. मलािाष्ट्म व मनुकृर्त मानव धमुशात्रक् ले ग्रुंथ माच काळाुंर्त न नल े गे े. मलािारर्त आनण रामामण मा मलत्वा्मा काव्मेनर्तलाग ग्रुंथाुंर्त लवी र्तशी िटी मर्ताुंची घा घुगड करून त्माु्ं मा ‘गुधार ेल्मा’ आवृत्त्मा माच गोंधळाुंर्त बालेर पडल्मा.

अनुक्रमणिका

मा ग्रुंथाुंरू्तन ब्राम्लणाुंचें जें फाजी स्र्तोम माजनव े ें नदगर्तें आनण शदू्राुंबद्द जो गराग नर्तटकारा व दे्वर् जागोजाग आढळर्तो, त्मावरून लाच नगद्धाुंर्त स्पष्ट लोर्तो कीं मा वळेीं ब्राम्लणी राज्मगत्ता जोरावर लोर्ती आनण नर्तनें शूद्र राजघराण्माुंचा ननुःपार्त के े ा लोर्ता.

इ.ग. ३२० र्त पुन्लाुं राज्मक्रास्न्र्त झा ी आनण गुप्त राजाुंचें गाम्राज्म गुरूुं झा ें . पनल ा, चुंद्रगुप्त (२ रा), त्माचा पुत्र गमुद्रगुप्त, त्माचा पुत्र चुंद्रगुप्त (३रा) मा गवांनीं हलदुस्थानची बादशाली गाजवनू, देशाुंर्तल्मा गवु लानमोठ्या राजाुंना हजकून आप े माुंड ीक बननव े. ला ३रा चुंद्रगुप्त म्लणजे ज्मा्मा दरबाराुंर्त कनवकु गुरू का ीदाग उदमाग आ ा, र्तो नवक्रमराजा अगें गमजर्तार्त. ले गुप्त गम्राट राजे वदे न मानणारे गुधारक हलदु लोरे्त; पण बौद्धधमी नव्लरे्त. माु्ं मा अमदानींर्त हलदु निक्षुकशाली आनण बौद्धशाली र्तास्त्वक दृष्ट्या परस्पराुंवर नकर्तीनल वरचढ करीर्त, र्तरी ककमेकाुंशजेारीं गुण्मागोहवदानें वागर्त लोत्मा.त्मा वळेीं बौद्धाुंर्तनल र्तुंत्रमुंत्राुंचें आनण देवदेवर्ताुंचे फडे बरेंच घुग ें लोर्तें. मलामान[बौद्ध धमांर्त मलामान आनण लीनमान अगे पढुें दोन पुंथ ननमाण झा े लोरे्त.–अनुवादक.]पुंथाचें कें द्र जी र्तक्षनश ा मेथी मलापाठशा ा, र्ती माचा पुरस्कार करीर्त लोर्ती. गाधनानद आध्मास्त्मक र्तपश्चमेर्त मशश्री नमळनवण्मागाठीं अनेक देव देवर्ताुंना आपल्मा देवगुंग्रलाुंर्त गामी करून घेण्माची बौद्ध र्ताुंनत्रकाुंनी हलदुजनाुंवर पुष्ट्कळच छाप बगनव ी. ब्राम्लणी धमा्मा पनुरूज्जीवनाची पुन्ला मा वळेीं कक जबरदस्र्त ाट आ ी. बौद्ध स्रू्तप आनण त्माुंचे मठ माु्ं मा र्तोडीग र्तोड म्लणून देवळें बाुंधण्माचा धूम धडाका हलदूुंनीं गुरूुं के ा. िटाुंनीं नाना प्रकारचीं पुराणें न लून काढ ीं मनुस्मृनर्त मलािारर्त रामामण माु्ं मा पुन ेखना्मा नव्मा आवृत्मा देशका वरु्तमानानुगार न लून मावळेीं पुऱ्मा करण्माुंर्त आल्मा. इ.ग. ४०६ मध्में गुप्रनगद्ध नचनी नफरस्र्ता फा लमान हलदुस्थानाुंर्त आ ा. हलदु धमु आनण बौद्ध धमु शजेारीं शजेारीं नाुंदर्त आलेर्त व ोक अहलगावादी व मद्या ा न नशवणारे आलेर्त, अगें त्मा ा आढळून आ ें . त्मा वळेीं गरीबाुंकनरर्ताुं नठकनठकाणीं इस्स्पर्तळें लोर्ती आनण रे्तथें रोग्माुंना और्धें अन्नपाणी वगैरे मोफर्त देण्माुंर्त मेर्त अगे. इ.ग. ५२८ र्त गोऱ्मा लूण ोकाुंची हलदुस्थानावर स्वारी आ ी. त्मा वळेीं मात्र मशोधमु उफु नवक्रमानदत्म (२ रा) मा्मा गेनापनर्तत्वाखा ीं गवु हलदुराजे ककत्र लोऊन, त्माुंनीं त्मा लुणाुंना लुगकाऊन ाव े. नकत्मेकाु्ं मा मर्तें मशोधमु लाच का ीदागाचा नवक्रम अगावा. इ.ग. ६०६ रे्त ६४६ ्मा अवधींर्त लर् ुनाुंवाचा कक ब ाढ्य हलदुराजा झा ा. ला गुंस्कृर्त वाङममाचा रनगक पुरस्कर्ता लोर्ता. बौद्धजन आनण बौद्धधमु माु्ं माशीं त्माचें वरु्तन गलानुिरू्तीचें अगे. मा्मा दरबाराुंर्त ब्राम्लणी धमु आनण बौद्धधमु मा दोननल प्रनर्तस्पध्मांचे वादनववाद व चचा खुल्मा नद ानें चा र्त अगर्त. मा काळापूवीं अनेक शर्तकें बौद्धशालींर्ती अनेक उत्तम गोष्टींचा आनण र्तत्वाुंचा लळुुंलळूुं स्वीकार करून निक्षुकशालीनें त्मा आत्मगात् केल्मा लोत्मा. लर् ु राजा्मा कारकीदींर्त र्तर ले दोननल धमुपुंथ गारखेच र्तुंत्राळ े े लोरे्त आनण दोघाु्ं मा आचारनवचाराुंर्त नवशरे्गा फरक काुंलींच नदगर्त नव्लर्ता.

अनुक्रमणिका

लर् ुराजानेंच ब्राम्लण आनण बौद्ध माु्ं मार्त ककोपा घडवनू आणण्माचा प्रमत्न के ा. त्मानें ब्राम्लणाुंना गाुंनगर्त ें कीं रु्तम्ली बौद्ध धमुमारं्तडाुंना मज्ञोपनवर्त उफु जानवें द्यावें आनण बौद्धाुंना गाुंनगर्त ें कीं अत्मुच्च गन्मानाचें नचन्ल म्लणून रु्तम्ली मा पनवत्र वस्रू्तचा स्वीकार करावा. ब्राम्लण र्तर इर्तके खूर् झा े कीं त्माुंनीं बुद्धा ा हलदूुं्मा दशावर्तारा्मा मान कें र्त गुद्धाुं गोंव ें . कवढ्या मोठ्या ब ाढ्य, नवनमशी , पे्रमळ राजाची इ्छा. र्ती बौद्धाुंनीं र्तरी कशी मोडावीं?ब्राम्लण ोकगुद्धाुं ककोप्मागाठीं धडपड करीर्त लोरे्तच. नशवाम दला लजार नवद्यार्थमांना नशक्षण देणारी ना ुंद मेथी बौद्धाुंची मलापाठशा ा र्तर गा ीना १००‘मौझा’ ्मा [लें नाणें काम अगावें?]खाग राजकीम देणगीनें उपकृर्त झा े ी. अशा पनरस्स्थर्तींर्त पुढारी बौद्ध धमुमारं्तडाुंना लर् ु राजा्मा खाग आग्रलावरून िटाुंची जानवीं गळ्माुंर्त अडकवनू घेणें िागच पड ें . ककोप्मा्मा र्तडजोडीची ली मोजना ननुःगुंशम बळजबरीची लोर्ती. र्ती र्तशी अगो वा नगो, परुंरु्त बौद्धाुंनीं िटाु्ं मा जानव्माुंर्त मान अडकवनू घेऊन आप ा नैनर्तक परािव करून घेर्त ा, माुंर्त मुळींच गुंशम नालीं. इर्तकेच नव्ले र्तर त्मामुळें गमान िावना आनण जार्तीिेदा्मा पकडींरू्तन स्वार्तुंत्र्म, मा दोन मलत्वा्मा बौद्ध र्तत्वाुंना त्माुंनी लरर्ताळ फाुंग ा, अगेंच म्लणावें ागर्तें. बौद्धाुंचा ला जो नैनर्तक अधुःपार्त झा ा, र्तो त्माुंना मा िरर्त िमूीवर पुनश्च केव्लाुंनल गाुंवरर्ताुं आ ा नालीं.[िटाु्ं मा नुगत्मा जानव्माची ब्रम्लगाुंठ जर कवढी पराक्रमी, र्तर त्माु्ं मा प्रत्मक्ष कारस्थानाुंची खूणगाुंठ नकर्ती?श्रावणीचें शणे खाऊन िटी जानव्माुंची दावीं गळ्माुंर्त अडकवनू घेणाऱ्मा मानवी बै ाुंनीं गावध अगावें. धमु करर्ताुं कमु पाठीग ागामचे! ाग ेंच आले म्लणा गध्माुं–अनुवादक.]मोठमोठे बौद्ध मठानधपर्तीच िटाु्ं मा जानव्माुंर्त पड े, मग अनुमामाुंची कथा काम?रे्तनल मेंढराुंप्रमाणें िरािर जानवाळ े. र्ताबडर्तोब ब्राम्लणी धमानें िमुंकर उच खाल्ली आनण मा पुनरूज्जीवना्मा रामरगाड्ापुढें बौद्धशाली ा गपश े चेपून दडपून जमीनदोस्र्त करण्माचा मनु उगव ा. बौद्धाुंमध्मेंच पढुें पुंथिेदाुंचीं नवनवीं खेंकटीं ननपजूुं ाग ी. त्मामुळें त्माु्ं माुंर्तनल ‘बारा पुरिय्मे रे्तरा चु ी’ ची फाटाफूट माज ी. आणखी दोन शर्तकें पुढें बौद्धशाली कशीबशी नटक ी, र्तरी र्ती अखेर मरणा्मा दारीं धरणें धरून बग ी. कारण, मापुढें बुनद्धवान करु्तबगार आनण शी वान ोकाुंची मा गुंप्रदामाुंर्त आवक अगदींच बुंद पड ी. गुप्रनगद्ध नचनी प्रवाशी लूनगुंग ला माच वळेीं मेथें आ ा लोर्ता. त्मानें अगें न लून ठेनव ें आले कीं बौद्धशाली मरणा्मा पुंथा ा ाग ी आले आनण ब्राम्लणशाली मात्र नव्मा दमानें आनण र्ताज्मा जोमानें पुनजुन्म घेर्त आले. हलदुजन प्रामानणक, गत्मनप्रम आनण कामदा मानणारे अगून, रे्त लत्मा करीर्त नालींर्त हकवा मादक दारूनल पीर्त नालींर्त. लर्ानुंर्तर झा े े मगध देशाचे गेन राजे आनण गौड देशाचे (बुंगा चे) शशाुंक राजे ले गवुस्वी आपल्मा ब्राम्लण मुंत्र्माु्ं मा ओुंजळीनें पाणी नपणारे ननपज े. अथात् रे्त आपल्मा बौद्ध प्रजे ा र्त वारी्मा धारेवर धरूुं ाग े. गरकारी देणग्मा बुंद करण्माुंर्त आल्मा, रे्तव्लाुंना ुंदची जगप्रनगद्ध बौद्ध मुननवर्मगटी रगार्तळा ा गे ी. मोठमोठे मठ, निक्षुणींची वगर्तीगृलें, गुंघ मोडून टाकण्माुंर्त आ े आनण रे्तथ ी गव ुमा मत्ता जप्त करण्माुंर्त आ ी. बौद्ध जार्त मानीर्त नगर्त, म्लणून त्मा ‘नन-जात्मा’ ची गवजुण टर उडवनू छळ करीर्त. ब्राम्लणी धमा्मा पुस्र्तककत्मांना र्तर इर्तका चेव आ ा कीं त्माुंनीं बौद्ध गुंस्कृर्ती्मा गव ुक ाुंची, वाङ् ममाची, अगे नगे त्माची राखराुंगोळी करण्माचा धूमधडाका चा नव ा. फार काम, पण बौद्धजनाुंना पूज्म व वुंदनीम अग ेल्मा पनवत्र वस्रू्त व नचन्लें त्मानीं भ्ष्ट के ी; कोठें त्माुंची अवले ना व अपमान के ा आनण काुंलीं र्तर नाश करून टाकल्मा.

अनुक्रमणिका

८ व्मा व ९ व्मा इगवी शर्तकार्त गाऱ्मा हलदुस्थानिर शेंकडों लान लान राज्में पगर ीं लोर्ती. कोणाचा पामपोग कोणा्मा पामाुंर्त नालीं. मध्मवर्मर्त राजकीम ननमुंत्रणाची गत्ता अनजबार्त नष्ट झा े ी. अशा अवस्थेंर्त परकीम नगनथमन ोकाु्ं मा टोळ्माुंवर टोळ्मा मेऊन रजपरु्तान्मावर कोगळल्मा आनण रे्तथल्मा आमु राज्माुंना उखडून टाकून, त्माु्ं मा जागीं कामम्मा वगर्ती करून बगल्मा. मा परक्मा पालुण्माुंशीं नमळर्तें घेणें िागच लोर्तें. [निक्षकुशाली परक्माुंशीं नमळर्तें घेण्माुंर्त मनाची फार कोवळी आनण उदार. स्वदेशबाुंधवाुंशीं शर्तकानुशर्तकें वैराचा वणवा फु वीर्त बगे , पण जबरदस्र्त परक्माुंशी मनधरणी करण्मागाठीं पळाचानल नव ुंब नर्त ा गोगवर्त नालीं. आजनल लेंच चा ें आले. –अनुवादक.] ले रजपुर्तानी नगनथमन जेरे्त ब्राम्लणी धमाशीं नमत्रत्वा्मा नात्मानें वागर्त आलेर्त, अगें आढळून मेर्ताुंच, िटाब्राम्लणाुंनीं त्माु्ं माशीं गट करून, त्मा गवांना हलदु धमाची दीक्षा नद ी आनण त्माु्ं मा गळ्माुंर्त मज्ञोपनवर्तनल अडकनव ें . ले नगनथमन ोक जात्मा ब ाढ्य ढवय्मे अगल्मामुळें, प्राचीन क्षनत्रमाुंची [नगनथमनाुंना हलदु करून चरु्तवणापैकीं क्षनत्रमाुंची जागा त्माुंना देण्माुंर्त आ ी. पण त्माुंची जार्त कोणर्ती?जार्तीनशवाम हलदु जगे र्तरी कगा?मोठी अडचण पड ी. अखेर रु्तम्ली राजपतु्रच आलाुंर्त, रे्तव्लाुं र्तीच रु्तमची जार्त अगें ठरनव े. राजपतु्राचे झा े राजपुर्त आनण राजपुर्ताचे झा े रजपूर्त. –अनुवादक.] जागा िरून काढण्माग ले गवरु्तोपरी ामक आलेर्त, अगें निक्षुकशालीनें ठरवनू टाक ें . हलदुधमु ला कधींच नमशनरी धमु नव्लर्ता, अगें म्लणणारे ोक खोटे बो र्तार्त, लें मावरून स्पष्ट नगद्ध लोर्त नालीं काम? राजपुर्तान्माुंर्त े ले नगनथमन वगालर्तवा े म्लणजे हलदुस्थान्मा इनर्तलागाुंर्त गाज े े गुप्रनगद्ध रजपूर्त लोर्त. इ.ग.७१२ र्त हगधी मुग मानाु्ं मा स्वारी ा मा रजपुर्ताुंनीं गामना देऊन नपटाळून ाव े. मा त्माु्ं मा हलदगेवे् मा पनलल्माच मशस्वी धडाडीमुळें रजपुर्ताुंचा गवु देशाुंर्त मोठा गौरव झा ा आनण रे्तव्लाुंपागून त्माना राजगदृश अगें उच्च वैिव प्राप्त झा ें . नदल्ली आनण कनोज लीं इनर्तलागप्रनगद्ध शलरेंनल त्माु्ं मा वकरच र्ताब्माुंर्त गे ी. त्मा वळेेचे रजपूर्त राजे व्मिीशुः जरी रणशूर आनण ब ाढ्य अगर्त, र्तरी आुंरू्तन रे्त गवु अलुंपणानें आनण परस्पर मत्गरानें गडून गे े े अगर्त. त्माुंचीं राज्में लान लान व इर्तस्र्तर्तुः पाुंग े ीं अगर्त. दळणवळणाचीं गाधनें व प्रवागामोग्म गडका माुंचा पूणु अिाव अगल्मामुळें, त्माुंना परस्पर गलामकारी अशा गुंमुि गते्तची घटना करर्ता आ ी नालीं. हकवा कखाद्या शत्रूवर गुंघटनेनें चा करून जाण्माइर्तक्मा पनरणामकारक नशस्र्तीची ष्ट्करी व्मवस्थानल त्माुंना ावर्ताुं आ ी नालीं. त्मामुळें त्मा वळेीं मुग मानी स्वाऱ्माुंनीं हलदुस्थानाुंर्त पोखरण घा ण्माचा जो उपक्रम के ा, त्मा ा गामना देण्मा्मा कामीं ले रजपूर्त पराक्रमी अगूननल ननरूपमोगी ठर े. फाजी स्रु्तनर्तपाठ आनण िरुंगाट ाळघोटेपणा माुंर्त निक्षुकशालीचा ब्राम्लण फार प्राचीन काळापागून प्रनगद्ध आले. पराक्रमी रजपरु्ताुंची मजी गुंपादन करण्मागाठीं िटाब्राम्लणाुंनीं वकरच कक नवीन मुिी शोधून काढ ी.हलदुत्व आनण मज्ञोपनवर्त माुंचा प्रगाद त्माुंना आधींच नमळा े ा लोर्ता. आर्ताुं, रामामण मलािारर्तानद काव्मेनर्तलाग ग्रुंथाुंर्तल्मा आनण पुराणाुंर्तल्मा खऱ्माखोया प्राचीन क्षनत्रम राजघराण्माुंशी व देवदेवर्ताुंशी मा अनेक रजपूर्त राजाुंचे गुंबुंध जोडणाऱ्मा बनावट वुंशावळींचीं िेंडोळीं [हलदूुंची अशी ककनल जार्त गाुंपडणार नालीं कीं नज्मा उत्पत्तीचे मूळ थेट ब्रम्लदेवा्मा पोटाुंर्त घुग े ें नालीं! मै मै ाुंब वुंशावळी्मा अनिमानाुंर्त गकु अगणाऱ्मा हलदु जनाु्ं मा जानर्तवुंशाुंर्त कगकशी काल्पननक क में ाग े ी हकवा ाव ी गे े ी अगावीं, माचा मा गोष्टीवरून फार छान खु ागा लोर्तो.–अनुवादक.]ब्राम्लणाुंनीं र्तमार करून, त्मा गवांना अगदी खूर् करून गोड े. मा फाजी प्रनर्तष्ठेनें रजपूर्त राजे मनस्वी फुगून गे े. त्माु्ं मा िोंवर्तीं पगर ेल्मा गवुगुंपन्नरे्तमुळें रे्त चैनबाजी व ख्मा ीखुशा ींर्त दुंग झा े. अशा स्स्थर्तींर्त आपल्मा दानरद्र्यग्रस्र्त प्रजेची ला लवा काम आले, लें मा खुशा चेंडू राजाुंना कगें नदगावें?आनण नदग ें र्तरी त्माुंनीं काुं पलावें?नाना प्रकार्मा नवकार नवकल्पाुंर्त

अनुक्रमणिका

मग्न अगणाऱ्मा मा रजपूर्त राजाुंचीं मनें ब्राम्लणाुंनीं बौद्धजनाु्ं मा नवरूद्ध लवी र्तशी क ुनर्र्त करून खवळून गोड ीं. मा नचथावणीखोर ब्राम्लणाुंर्त, रजपुर्ताुंना अत्मुंर्त पूज्म अग ेल्मा, आद्यशुंकराचामागारख्मा जाडी प्रस्थानेंच पुढाकार घेर्तल्मावर काम लोणार नालीं? इ.ग. ७५० र्त दनक्षण हलदुस्थानाुंर्त कुमारी िट्ट नामक ब्राम्लण धमुमारं्तडानें बौद्धाुंचा नामनाट करण्माचा पामुंडा घा ून ठेव े ा लोर्ताच. इ.ग. ८३० मध्में श्रीशुंकराचामानीं त्माच पामुंड्ावर पाऊ ठेऊन, रजपूर्त राजाुंचीं मनें बौद्धाुंनवरूद्ध खवळून गोडण्माची कामनगरी लार्तीं घेर्ताुंच, काश्मीर नेपाळ पुंजाब रजपुर्ताना आनण गुंगा ममुना नद्याुंमधल्मा नबलारानद उत्तर पनश्चम व मध्म हलदुस्थान्मा गवु प्रदेशाुंरू्तन गराग बौद्धजनाु्ं मा छळाुंचा आनण गगेलो पटीचा िमुंकर उपक्रम, रजपूर्त राजाुंनीं आनण त्माु्ं मा ब्राम्लणी-हलदु गलाय्मकाुंनीं गुरूुं के ा. नबचाऱ्मा बौद्धाुंची स्स्थनर्त मा वळेीं मेंढपाळ नग ेल्मा मेंढराुंगारखी लोर्ती. त्माुंचीं खेडीं उध्वस्र्त करण्माुंर्त आ ीं, घरेंदारें जाळ ीं ुट ीं गे ीं. बामकाुंची अब्र ू घेण्माुंर्त आ ीं. परुूर् आनण मु ाुंना कोठें लद्दपार के े, र्तर कोठें त्माुंची गराग कत्त करण्माुंर्त आ ी. अशा मा ल कल्लोळाुंरू्तन जे बौद्धजन कगे र्तरी पून छपून वाुंच े, त्माुंना गमाज व व्मवलार-बनलष्ट्कृर्त करून, ोकवस्र्तीपागून पार दूर नपटाळून ाव े. अथात् त्माुंना कमा ींर्त ी कमा नीच अवस्था प्राप्त झा ी. उदरननवालागाठीं गुद्धाुं त्माुंना गाध्मा माणुगकी ा गाजेशोिेशा गामान्म नशष्ठरे्तचीनल बुंदी करण्माुंर्त आ ी. आज आम्मा डोळ्माुंपढुें वावरणारे लारी, डोम, म्छी, चाुंिार, केवरा, बागडी, नामशूद्र, मलार, धेड, माुंग इत्मानद अस्पृश्म जनाुंचे गुंघ मा छळवाद लोऊन बनलष्ट्कृर्त पड ेल्मा बौद्धजनाुंचेच अवनशष्ठ िाग आलेर्त. कुमान नेपाळ इकडे लल्लीं ज्मा दुंर्तकथा, गोष्टी व इनर्तलाग ऐकण्मा वाचण्माुंर्त मेर्तो, त्माुंवरून बौद्धाु्ं मा छळाुंर्त खुद्द शुंकराचाम ुआनण त्माुंचे अनुमामी माुंचा प्रत्मक्ष गुंबुंध नकर्ती लोर्ता, लें स्पष्ट नदगून मेर्तें. खुद्द शुंकराचामां्मा आजे्ञवरून कथूनरमा राजाुंनीं गरवा कुमान आनण नेपाळाुंरू्तन बौद्धाुंना पार नपटाळून ाव े. त्माुंचे मोठमोठे मठ वगैरे लोरे्त, रे्त गारे शुंकराचामांना दान नद े व त्माुंवर त्माु्ं मा अनुमामाुंची स्थापना के ी. त्माुंचे वुंशज आजनल त्मा मठाुंचा उपिोग घेर्त आलेर्त. शुंकराचामांनीं बौद्ध निक्षूुंना मुद्दाम पशुमज्ञ करावमा ा ाव े आनण ब्रम्लचमु व्रर्ता्मा गुंकल्पानें रालणाऱ्मा निक्षु, निक्षुणीवर नववालाची बळजबरी के ी. मलात्मा गौर्तम बदु्ध ला मलान् मोगी पुरुर्ोत्तम लोर्ता, लें गवुश्रुर्तच आले. र्तो ननवाणपदा ा. गेल्मा नुंर्तर अनेक शर्तकाुंनीं, त्मा्मा अनुमामाुंना त्मा नदव्म मलात्म्माचे काुंलीं गद् गुण आनण त्मा्मा मूर्तीची प्रनर्तमा हचर्तनागाठीं, मोगधारणेगाठीं हकवा कखाद्या गाधनागाठीं, दृष्टीपुढें ठेवणें, गोमीचें व अगत्माचें वाटूुं ाग े. र्तक्षनशळा मेथी बौद्ध मलापाठशाळा म्लणजे त्मावळेीं मलामान पुंथाचें आुंद्यपीठ गमज ी जार्त अगे. त्मा पाठशाळेनें मलात्मा बदु्धा्मा मूर्ती्मा प्रनर्तमेनशवाम आणखी कमळ व गला मोगचक्रें हचर्तनाुंर्त आणण्माची नशफारग के ी. र्तक्षनशळा मलापाठशाळेचा मुख्म अध्मापक गुप्रनगद्ध र्तत्ववते्ता नागारुू्न,त्माच प्रमाणें इर्तर प्रोफेगर, नशक्षक, गॅ्रज्मुकट, अुंडर गॅ्रज्मुकट वगैरे मुंडळी ज्मा मा नचन्लाु्ं मा केवळ कल्पनानचत्राुंवर हचर्तन करीर्त, त्माच नचन्लाुंची प्रत्मक्ष दगड मार्ती व धारू्तुंचीं नचत्रें हचर्तनाथु उपमोगाुंर्त आणण्माचा उपक्रम गाुंधार मेथी मलापाठशाळेंर्त गुरूुं झा ा. माचा पनरणाम अगा झा ा कीं बदु्धाचे पुर्तळे आनण मोगनचन्लाुंचीं कोरींव दगडी नचत्रें माुंचा गवु बौद्ध मुंदीराुंर्त, मठाुंर्त आनण गुंघाुंर्त गवुत्र गपाटून प्रगार झा ा. जेथें जेथें म्लणनू बौद्धाुंची वगर्ती अगे, अशा गवु नठकाणीं बुद्धाचे परु्तळे आजनल आपल्मा ा नदगर्तार्त, माचें कारण लेंच.

अनुक्रमणिका

शुंकराचामु ले शुंकाराचे कटे्ट िि. हचर्तनमग्न बदु्धाची पाुंढरी मूर्ती थोड्ाशा फेरबद ानें शुंकराची मूर्ती बननवणें, लें काम फारगें कठीण नव्लर्तें. शुंकराचामां्मा आजे्ञनें जेथें जेथें अशा बुद्धा्मा मूर्ती आढळल्मा, त्माु्ं मा गळ्माुंिोवर्तीं गपांचीं वटेाळीं खोदून बगवनू, त्माुंना शुंकरा्मा मूर्ती बननवल्मा.[नकत्मेक बौद्ध ेण्माुंर्त र्तर बुद्धा्मा मूर्ती उखडून टाकून रे्तथें शुंकरा्मा हपड्ानल स्थापन के ेल्मा आलेर्त. पुण्मानजीक िाुंबडु्ा्मा ेण्माुंर्त लाच प्रकार दृष्टीग पडर्तो.–अनुवादक.] बौद्ध धमाचें नलदुस्थानाुंरू्तन उच्चाटन व लाका पट्टी करण्मा्मा कामीं कू्रररे्तचे, राक्षगीपणाचे, देव देवर्ताु्ं मा ुटा ुटीचे आनण प्रनर्तष्ठािुंगाचे मा पेक्षाुं अनधक काम काम िमुंकर अत्माचार घड े अगर्ती , त्माुंची आज आपण नुगर्ती कल्पनाच के े ी बरी. त्मा काळीं गनलष्ट्णरु्ता फार मलाग झा ी लोर्ती. खुद्द शुंकराचामाना गुद्धाुं नर्तचे मलत्व िाग ें नालीं. आपल्मा रूद्र दैवर्ताप्रमाणें रुद्रावर्तार धारण करून त्माुंना बौद्धशालीचीं पाळेंमुळें उखडून काढामची लोर्ती. बौद्धधमाचा गत्मानाश केल्मानशवाम ब्राम्लणी धमाची पुनघुटना लोणेंच शक्म नालीं, अशा कल्पनेचें वारें त्माु्ं मा आुंगाुंर्त गुंचर ें लोरे्त. अशा रीर्तीनें शुंकराचामु आनण निक्षुकशाली माुंचा जमजमकार झा ा. अखेर त्माुंनीं हजक ी. पण मा नवजमानें गाध ें काम?छोयामोठ्या हलदु राजाु्ं मा अगुंख्म नशपुड्ांना िाडोत्री मदर्ती ा घेऊन, हलदुजनरे्तचा केवळ पाठकणा अगणाऱ्मा बौद्धाुंचें ननमूु न करण्माुंर्त नमळा ेल्मा मशाचे पनरणाम काम झा े, लें‘आज रु्तम्मावर नफरर्त अग ेल्मा पनरस्स्थर्ती्मा वरवुंयाकडे पला’ अगें काळच बोट दाखवनू नगद्ध करीर्त आले. कुमारी िट्ट आनण शुंकराचामा गारखे धमुक्राुंनर्तकारक ोक आपल्मा ध्मेम-गाधना्मा आवशेा्मा िराुंर्त कक गोष्ट अज्जीबार्त नवगर े कीं माणगें मेथून रे्तथून गारीं मत्मु, त्माुंनीं लार्तीं नमळा ेल्मा गते्त्मा जोरावर शानररीक बळजबरीनें आनण जु ूम जबरदस्र्तीनें कोणाची नकर्तीनल लानी के ी, र्तरी दुधारी र्त वारी प्रमाणें र्ती केव्लाुंना केव्लाुं र्तरी उ ट नफरून प्रत्माघार्ताचा गूड उगनवल्मानशवाम रालणारी नव्ले. परुंरु्त शुंकराचामु ले जगे ऊध्वु मलात्वाकाुंक्षी लोरे्त, र्तगेच बुहद्धमत्तेंर्त रे्त गवाई बलृस्पनर्त लोरे्त. नवध्वुंगक शुंकराप्रमाणे रुद्राचें गुंलारकामु करूनच रे्त थाुंब े नालींर्त, र्तर त्मानीं ब्रम्लदेवाचीनल िनूमका घेऊन नवधामक कामु के ें . ब्राम्लणी धमाचें पुनरूज्जीवनकरर्ताुंनाच, त्मानीं अनिनव िारर्त (New India)ननमाण करण्माचा प्रमत्न के ा. त्मानीं हलदुत्वा ा नवजीवन नद ें , अगें म्लणर्तार्त. वदेान्र्ताची फोड करून त्मानीं हलदुधमा ा ननर्ताुंर्त रमणीम अशा ककर्तान र्तत्वज्ञानाचें स्वरूप नद ें . परुंरु्त लें र्तत्वज्ञान अनर्तगूक्ष्म व दुबोध अगल्मामुळें, गामान्म जनरे्त्मा मनावर त्माची काुंलींच छाप बग ी नालीं. नवशरे्र्तुः जनरे्त्माच लाडारिामागाचे जे बौद्धजन त्माु्ं मा शुंकराचामानीं ज्मा कत्त ी करनवल्मा व अखेर त्माुंचा नामनाट के ा, र्तें शल्म जनरे्त्मा हृदमाुंर्त इर्तक्मा र्तीव्ररे्तनें ग र्त लोर्तें कीं शुंकराचामा्मा कोणत्मानल चळवळींर्त ोकाुंनीं कग ानल िाग घेर्त ा नालीं. रे्त गवु उदागीनच रानल े. र्तक्षनश ा मेथी मलापीठानें जालीर के ेल्मा अनिवन बौद्धधमा्मा र्तत्वाुंचा हलदु जनरे्त्मा मनाुंवर इर्तका पनरणाम झा े ा लोर्ता कीं, शुंकराचामांचा वदेान्र्त गवुत्र गजुर्त अगर्ताुंनल, ोकाुंर्त मूर्तीपूजनाचा जुना प्रघार्त धूमधडाक्मानें चा ूुंच रानल ा. इर्तकें च नव्लें र्तर र्तुंत्रमुंत्राुंचे गवु िेगूर प्रकार रे्त पाळीर्त लोरे्त. मा वरून लें स्पष्टच लोर्तें कीं अनिनव िारर्त ननमाण करण्माची शुंकराचामांची जी मलत्वाकाुंक्षा लोर्ती र्ती गपश े फग ी. आचामु गमानधस्र्त झाल्मानुंर्तर त्माु्ं मा अनुमामाुंर्त जी अधुःपार्ताची कीड पड ी, र्ती पुढें नदवगेंनदवग िमुंकर प्रमाणाुंर्त वाढर्त गे ी. नवशरे्र्तुः आचामानीं मामावादाची जी कल्पना प्रवनचर्त के ी,

अनुक्रमणिका

नर्तचा हलदु गमाजावर इर्तका घाणेरडा पनरणाम झा ा कीं नजकडे नर्तकडे आढ्या ा र्तुंगड्ा टेकणारे ऐदी आनण नशीबा ा लार्त ावणारे ननराशावादी माुंचा गुळगुळाट उडा ा. [आजनल ला मामावाद हलदूुं्मा गुंगाराुंर्त ननराशचेी िरपूर फोडणी देर्तच आले.–अनुवादक.] राष्ट्राुंर्त े ोकच जर दानरद्र्यानें आनण बेबुंदशालीनें नचरड े े अगर्ती ; लव्मा त्मा जबरदस्र्ता्मा ुटारूपणा ा बळी पडण्माइर्तके लर्तब बन े अगर्ती ; नशक्षणा्मा अिावामुळें त्माु्ं मा बदु्धीची वाढ खुुंट े ी अगे ; आनण अन्ना्मा दुष्ट्काळामुळें त्माुंचा शानररीक जोम व गोशीकपणा नष्ट झा ा अगे ; र्तर कोणी नकर्तीनल मोठा बदु्धीवान् व पराक्रमी परुूर् अग ा, र्तरी र्तो अगल्मा राष्ट्रा ा कगा आनण नकर्ती वाुंचवणार? लवी र्तशी उधळपट्टी, आधाशीपणा, बेफाम नवर्मागिी आनण मनगोि गुरापान मा व्मगनाुंनीं जर वाटे त्मा मनुष्ट्माचा अधुःपार्त लोर्तो, र्तर ज्मा राष्ट्राुंर्त अशीं व्मगनाधीन माणगें बोकाळर्तार्त त्मा राष्ट्राुंचा काुं लोणार नालीं? १० व्मा व १२ व्मा शर्तकाु्ं मा दरम्मान रजपूर्त राजाुंमध्में अगम्मगमनाचे व्मगन व आपापगाुंर्ती दे्वप िमुंकर िडक े े लोरे्त. परुूर्ाुंना त्रक्ीजार्तीचा आदर मुळींच रानल े ा नव्लर्ता. त्माुंची कामागिी इर्तकी नव क्षण बेफाम झा ी लोर्ती कीं नत्रक्माुंम्लणजे कामशाुंर्तीचीं मुंत्रें, माप ीकडे रे्त काुंलीं अनधक गमजर्तच नगर्त. मा पाशवी नवर्म ो ुपरे्त्मा अनर्तरेका बरोबरच, गुंपत्तीची लाुंव आनण स्वर्तुःगाठीं कखाद्या लानशा राज्माचा स्वर्तुंत्र प्रदेश नमळनवण्मागाठीं प्रत्मेक रजपुर्त र्तरूण राजपुत्राुंची गारखी धडपड गुरूुं अगे. मा र्तरूण राजपुत्राु्ं मा बापाु्ं मा–रजपुर्त राजाु्ं मा–जनानखान्माुंर्त राण्मा आनण रखेल्मा माु्ं मा टोळ्माच टोळ्मा ठेव ेल्मा अगर्त. त्मामुळें कोणर्तीनल कखादी राणी अथवा रखे ी आपल्मा त्मा दण्डधारी पनर्तराजाची फारशी कग ीनल हकमर्त बाळगीर्त नगे. हलदुस्थानाुंर्तल्मा हलदु राजाु्ं मा दरवाराुंर्त (राजवाड्ाुंर्त) मोठमोठ्या गरदाराु्ं मा आनण प्रनर्तनष्ठर्त नागरीकाु्ं मा बामका मु ींना आमुंत्रणें मेर्त अगर्त.लुजूर स्वारींची नज्मावर नजर जाई , नर्तची राजशय्मामुंनदराुंर्त रवानगी झा ीच पानलजे. त्मागाठीं लव्मा त्मा खटपटी टपटी करण्माुंर्त मेर्त अगर्त. प्रगुंगीं, त्मा त्रक्ीची मनधरणी करण्मागाठीं खुद्द पट्टराणी ानल, कगल्मा र्तरी नशके्ष्मा अथवा मृत्मू्मा िमानें, कुुं टणपणा पत्करावा ागे. त्रक्ीजार्तीची इर्तकी बइेज्झर्त व अवले ना लोऊुं ागल्मावर त्माुंनीं बुंडाचा थैमान का करूुं नमे? खुद्द लुजूर स्वारीच पे्रमपात्राु्ं मा नशकारींर्त गदैव बलक े ी, र्तर जनानखान्माुंर्ती राण्माुंनींच पानर्तव्रत्माची ककननष्ट जोपागना काम म्लणून करावी?त्माुंचीनल पे्रमपात्रें ( व्लगु) अगर्त. राजवाडेच जेव्लाुं मा मलापार्तकाुंनीं आरपार गडून गे े रे्तव्लाुं गालजीकच त्माुंचा घाणेरडा गाुंगग ु थेट गरदार दरकदार नागरीकाु्ं मा घराुंपमंर्त पचरर्त गे ा. गरदार व दरकदारानद ोकाुंना राजाकडून जगें वागनवण्माुंर्त मेई, र्तगेच ले ोक आपल्मा लार्ताखा ्मा ोकाुंना व नमत्राुंना वागवीर्त. [म्लणजे राजानें जर गरदाराची बामको मु गी अथवा गून पळवनू ने ी, र्तर र्तो गरदार आपल्मा गमान दजा्मा, हकवा लार्ताखा ्मा ोकाुंवर अथवा नमत्राुंवर र्तोच प्रमोग करीर्त अगे. —अनुवादक.] इर्तकें च नव्ले, र्तर राजा्मा कुकमाचा मथार्तर्थम गूड उगनवण्मागाठीं ले गरदार ोक आपल्मा कारस्थानाुंची गूत्रें थेट राणीवशाुंर्त आनण जनानखान्माुंर्तल्मा वाटे त्मा राजपत्नी हकवा रखे ीपमंर्त नेऊन निडवीर्त अगर्त.

अनुक्रमणिका

नछना कुं पूुंर्त कक म्लणच गुरूुं झा ी लोर्ती–आनण त्मा काळीं नछना नव्लर्ता कोण? –कीं लवी र्ती नववानलर्त अथवा अनववानलर्त र्तरूणी, र्तोंडानें नुगर्ती शीळ घा र्ताुंच गळ्माुंर्त मेऊन पडरे्त. आनण आमचे ब्राम्लण िटजी?गमाजा्मा मा भ्ष्ट अधुःपर्तना ा त्माुंनी काुंलींच का लार्तिार ाव ा नगे ?कदानचत् ली वस्रु्तस्स्थनर्त गुधारण्मा्मा अथवा नर्त ा आळा घा ण्मा्मा कामीं रे्त मनर्तमुंद र्तर नव्लरे्त बन े? अखेर मज मेथवर आ ी. र्तरूण राजपुत्राुंना स्वर्तुंत्र प्रदेश आनण स्वर्तुंत्र राज्में माु्ं मा प्राप्तीची कवढी िमुंकर ा गा उत्पन्न झा ी कीं त्मागाठीं आप ा राज्मकर्ता बाप शमनमुंनदराकडे जार्त अगर्ताुं, हकवा अनेकाुंपैकीं आपल्मा कखाद्या आईगल ननद्रावश अगर्ताुं, त्माचा खून करण्मा ानल रे्त मागें पुढें पलार्त नगर्त. नवशरे् क्षाुंर्त ठेवण्मागारखी गोष्ट म्लणजे मा घाणेरड्ा दुष्ट्कृत्माुंर्त मा आमाुंचें खुनशी राजपुत्राुंना गलाम नमळर्त अगे. शकेडों राण्मा. आपल्मा प्रौढ मु ा ा राजपद नमळावें, अशी प्रत्मेकीची इ्छा. पानर्तव्रत्म पार्तळ झा े ें .ननष्ठेचें शून्म.नीनर्तमत्ता र्तर कोणा्मा गाुंवीं नालींच. त्माुंर्त राजकीम गते्तची आगुरी ा गा! मग काम लोणार नालीं?अखेर राजपुत्रानें राजाचा खून करावा, राजपद बळकवावें, गावत्र आमा व गावत्र िावाुंना ठार मारून टाकाव.े ली गवु राज्माुंर्त कक राजमान्म रूढीच लोऊन बग ी. खुनशी राणी्मा दृष्टीनें मा रूढींर्त वावगें काुंलींच नगे. राजवधाचा प्रमोग पनलल्मा प्रथम आपल्मा पुत्रानेंच करावा, अशी नर्तची मलत्वाकाुंक्षा अगे. कारण, आप ा पुत्र राजपदानधकारी झा ा कीं राजमारे्तचें थोर पद आमर्तेंच आपल्मा पामाुंशीं चा ून मेर्तें. नबनबोिाट खून पाडण्माचा आणखी कक प्रकार अगे. आपल्मा राजपर्तीची कामरृ्तष्ट्णा शाुंर्त करण्मागाठीं राजपत्न्मा कुुं नटणीचें काम र्तर करीर्तच अगर्त. पण आपल्मा नवऱ्माचा नबनबोिाट खून करण्मा्मा वळेीं, चाुंगल्मा ननरोगी नत्रक्मा शमनमुंनदराुंर्त पाठनवण्माऐवजीं, ब्राम्लण निक्षुकाु्ं मा आनण जडीबटु्टीवाल्माु्ं मा गलाय्मानें कखादी गाुंविवानी वशे्मा लुडकून काढीर्त. ले गलाय्मक त्मा वशे्मे्मा शरीराुंर्त जा ीम नवर्ाची मोजना करून ठेवीर्त. त्मामुळें गुंिोगस्पश ुलोर्ताुंच राजा चटकन मरर्त अगे, हकवा लार्तपार्त झाडून राम म्लणर्त अगे. वाचकलो! मुग मानाु्ं मा स्वाऱ्मा नबनधोक मा देशावर काुं झाल्मा, आनण हलदुस्थान्मा काळजा ा त्माुंना गफाईुंर्त लार्त काुं घा र्ताुं आ ा, माचीं आणखी कारण-नममाुंगा आपणाुंपढुें के ीच पानलजे काम?मुग मानाु्ं मा स्वाऱ्मा लोण्मापूवींच अनेक वर्ें हलदुगमाजपद्धनर्त गपश े गडकी कुझकी लोऊन बग ी लोर्ती. प्रनर्तकार करण्माची काुंलींनल शिी नर्त्माुंर्त उर े ी नव्लर्ती. आुंगावर शत्रू चा ून आ ा अगर्ताुं, त्मा ा गुंघनटर्त र्तोंड देण्मागाठीं चटकन् ककवटण्माची आमची शिी आनण बदु्धीच ठार मे े ी लोर्ती. अथात् अगल्मा ननजीव गाुंगाड्ा ा जमीनदोस्र्त व्लाम ा काम पानलजे?कक धक्का बगर्ताुंच पत्त्मा्मा नकल्ल्माप्रमाणें धडाड गारा बाजार कोगळ ा! मलािारर्ता्मा काळापागून आम्मा ब्राम्लणी गुंस्कृर्तीचा प्रवाल प्रगर्ती्मा मागानें ककगारखा वलार्त लोर्ता, त्मामुळें गारीं जनर्ता दुधामधा्मा गमदृ्धींर्त गुखगुंपन्न लोर्ती, पण अवनचर्त ले म् ें ्छ मुग मान आ े आनण त्माुंनीं आम्मा हलदुराष्ट्राची धूळधाण के ी; अगा कक मूखुपणाचा आनण चुकीचा गमज अझनू आम्मा ोकाुंर्त आले. त्मा नबचाऱ्माुंना वाटर्तें कीं रामाचा आनण मुनधनष्ठराचा काळ गुंपर्ताुंच ककदम मुग मानी टोळधाड मा देशावर कोगळ ी आनण त्माु्ं मा नरमागर्ती ा गुरवार्त झा ी. मुग मानाु्ं मा मा

अनुक्रमणिका

देशाुंर्त प्रवशे लोण्मापूवीशेंकडों शर्तकाुंचा काळ गे ा, लें त्माु्ं मा क्षाुंर्त मेर्तच नालीं. परुंरु्त मुग मान मेथें मेण्मापूवीं बराच काळ गारा हलदु गमाज िमुंकर नचळगवाण्मा स्स्थर्तींर्त भ्ष्ट लोऊन नाग ा गड ा लोर्ता, म्लणूनच मुग मानाुंना ला देश काबीज करून मेथें राज्मकरे्त म्लणून वगनर्त करर्ताुं आ ी. वाचक नमत्र! नलदु जनाुंचा ऱ्लाग आनण अधुःपार्त कगकगा लोर्त गे ा लें मी आर्ताुंपमंर्तच दाखनव ें . मागाठीं हलदुस्थान्मा प्राचीन इनर्तलागाची रूपरेर्ा म ा जशी नदग ी र्तशी र्ती आपल्मा पढुें माुंड ी आले. नवर्म पड ा मोठा आनण माझा ननबुंध पड ा छोटा, रे्तव्लाुं गरे्तनर्तलागाचें लें हगलाव ोकन म ा धाुंवत्मा दृष्टीनें करावें ाग ें आले, माची म ा जाणीव आले. गेल्मा अनेक शर्तकाु्ं मा कटु अनुिवानें शलाणे लोऊन, आपल्मा गमाजाची नवशरे् गौख्मकारक गुधारणा करण्माची आज र्तरी नलदुजन काुंलीं खटपट करीर्त आलेर्त काम?प्रगर्तीगाठीं उत्क्राुंर्तीचे त्माुंचे काुंलीं प्रमत्न गुरूुं आलेर्त काम?म ा र्तर कोठें काुंलीं नदगर्त नालीं. आप ें घर ठाकठीक व्मवस्थेंर्त बगनवणारी ककनल गमाजोद्धारक चळवळ गध्माुं हलदु गमाजाुंर्त चा ूुं अगल्माचें म ा नदगर्त नालीं आनण माझ्मा ऐकीवाुंर्तनल नालीं. राष्ट्र दृष्टीनें नलदुस्थानाचा पूवी जो अधुःपार्त झा ा, आनण आजनल जो चा ूुं च आले, त्मावर मा ननबुंधागाठीं मी आणखी नवचार करण्माुंर्त मग्न अगर्ताुं, म ा गाढ झोप ाग ी. िारर्तमार्ता माझ्मा गमोर उिी आले आनण र्ती म ा कक ननवाणीचा गुंदेश देर्त आले, अगें म ा स्वप्न पड ें . ला

भारतमातेचा संदेश मेथें नमूद करून, मी आपल्मा ननबुंधाचें िारर्तवाक्म करर्तों. “ज्मा गोष्टी रु्तझ्मा मना ा आज त्रस्र्त करीर्त आलेर्त, त्माच हलदस्थान्मा दुदैवा ा मूळ कारण आलेर्त. पण त्माुंचा ननराग करण्माचें आजपमंर्त कोणा ा गुच ें नालीं व गाध ें नल नालीं. रु्तम्मा गमाजा्मा कका िागानें दुगऱ्मा िागावर लवा र्तो जु ूम लवा र्तो अन्माम करावा, आनण त्मा अन्मामपीनडर्त गुंघानें र्तोंडाुंरू्तन प्रनर्तकाराचा कक ब्रगुद्धाुं काढूुं नमे, नमटल्मा र्तोंडीं गवु आघार्त गलन कराव,े मा शळेपटपणाुंर्तच रु्तम्मा राष्ट्रीम दुदैवाची खरी मख्खी आले, लें रु्त ा अझनूनल उमगूुं नमे ना?जु ूम जबरदस्र्तीखा ीं जेर झा ेल्मा कष्टी ोकाुंनींच टरार ेल्मा मनगटाचा ठोगा ठणकाऊन आपल्मा कष्टाुंचें पनरमाजुन काुं करून घेऊुं नमे? “रु्तमची र्ती काशी आनण इर्तर मात्रा करण्माची के्षत्रें नीट पला. अनस्न्वर्त पापाचरणाुंचीं घाणेरडीं गटारें, मोऱ्मा, नरककुुं डें लोऊन बग ीं आलेर्त! अगल्मा मा निकार स्थळाु्ं मा मलात्म्माची कुुं टणनगरी करणें, लेंच का रु्तम्लाुं हलदुजनाुंचें आजचें ध्मेम?ककमेकाुंनवर्मीं रु्तगडेपणा, आनण कोणाची कोणा ा कनध कळ मामची नालीं अग ा बदेदीपणा रु्तम्माुंर्त बफेाम बोकाळल्मामुळें , आज अगा कोणर्ता गद् गुण आले, कोणर्तें पुण्मकमु आले, कीं ज्माचा मा हलदुस्थानाुंर्त लरघडीं चेंदामेंदा लोर्त नालीं? ोकाुंर्त मुळीं नजव्लाळ्माची कळकळच उर ी नालीं. न्माम अन्माम, खरें खोटें, मोग्म अमोग्म पारखण्माची रु्तम्मा आत्म्माची मुळीं गुंवदेनाच मे े ी. मग बाबाुंनों, गत्माकनरर्ताुं आनण न्मामाकनरर्ताुं प्राणापुण करण्माची गोष्ट कशा ा? ‘माझा

अनुक्रमणिका

मी मुखत्मार. रु्त ा कामकरामचें?’ ली ज्माची त्माची मगरूरी. मा व्मगनापढेु गदनिरूची, र्तडजोडीची उदार वृनत्त आनण परमर्तगनलष्ट्णुरे्तचा नद दारपणा माुंची पार मार्ती लोऊन गे ी आले. “रु्तम्मा स्वर्तुः्माच दुष्ट्कमानें ननमाण के ेल्मा पापाचरणाु्ं मा उकीरड्ाु्ं मा राशी प्रथम मा देशाुंरू्तन ननपटून काढा. लें काम रु्तमचेंच आले. र्तें रु्तम्लाुं ाच के ें पानलजे. धमु, क ा, वाङ् मम, राजकारण, व्मापार, धुंदा, व्मवगाम, बाजार, इत्मानद गवु के्षत्राुंर्त, फार काम पण ोकव्मवलारा्मा प्रत्मेक बारीक गारीक बाबींर्त, जेवढें म्लणून फुं गे ुचे्च िोंदू दाुंनिक टगे आढळर्ती , त्माुंना नठक्मा नठकाणी ठेंचल्मानशवाम गोडूुं नका. “बुनद्धमान, गुंपनत्तमान, वजनदार, प्रनर्तनष्ठर्त आनण ोकनेरृ्तत्वा ा ामक अगे ोक ले प्रत्मेक देशाचे नजम्मेदार (रस्टी) लोर्त. देशाचा त्माु्ं मावरच गारा िार व िरुंवगा अगर्तो. रु्तम्मा हलदुस्थान देशाुंर्त अग े ोक काुंली स्वर्तुःच पके्क ाळघोये आलेर्त, र्तर काुंली ोकाु्ं मा ाळघोटेपणा्मा पचनीं पडणारे आलेर्त. गत्म र्तत्त्वाुं कवजीं अगल्मा झब्बूुंचे देव्लारे मा देशाुंर्त पुज े जार्त आलेर्त. पूजा करणारे आनण पूजा करून घेणारे, दोघेनल वाममागी. ज्माु्ं मापाशीं काुंली र्तरी आले त्माुंनी ज्माु्ं मापाशीं कालींच नालीं त्माु्ं मागाठीं आपल्मा गवुस्वाचा लोम के ा पानलजे. बाबारे, आज मा िारर्तमारे्त ा स्वाथुत्मागी ोकाुंची गरज आले. आत्ममज्ञ करणारे वीर म ा पानलजेर्त. ोकनशक्षणाचें आनण ोकनेरृ्तत्वाचें काम ज्माुंनी लार्तीं घेर्त ें आले, त्माुंनींच आत्ममज्ञाची नशकस्र्त के ी पानलजे. “रु्तमचे धार्ममक नवधी, आचार नवचार आनण रु्तम्मा जानर्तनवर्मक रीर्तीिार्ती आज अगदीं ल कट बन ेल्मा आलेर्त. कारण त्माुंर्त गत्माचा व ेशनल उर े ा नालीं. अरे, ब्राम्लणधमाचें खरें स्वरूप म्लणजे काम गमजर्ताुं?ननिळे गत्माचा आनण स्वाथुत्मागाचा अकु पानलजे अकु. र्तरच त्मा ा गनार्तन धमु लें नाुंव शोिे . अग ाच धमु रु्तमचीं िटें निक्षुकें रु्तम्लाुं ा नशकनवर्तार्त काम?मुळींच नालीं. नत्रवार नालीं. जेथें धमु कशाशीं खार्तार्त लेंच त्माुंना मालीर्त नालीं, रे्तथें रे्त नशकवणार र्तरी काम आनण अध्मात्माची त्माुंना दृष्टी आल्मानशवाम ‘वणाश्रम धमा’ चा खरा अथु त्माुंना उमजणार र्तरी काम! “शिीपूजा म्लणजे काळ्मा फत्तरा्मा कका अक्राळ नवक्राळ देवीची, िरुंगाट िेगूर प्रकारानें आज रु्तम्ली करीर्त अग े ी पूजा नव्ले, रु्तम्मा गामाजीक घाशीरामीखा ीं दडपून पड ेल्मा देशाुंर्ती त्रक्ीजार्ती्मा पनवत्र हृदमाुंर्त रु्तम्मा राष्ट्राची शिी धमधमर्त आले. जुन्मा नचत्रकारानें शिीचें–का ी देवीचें–जें नचत्र रुंगनव े ें आले, त्माुंर्ती र्तपनश ा्मा नचन्लाु्ं मा वास्र्तनवक अथु कोणा ाच गमजर्त नाली. प्राचीन नचत्रकार आपल्मा गढू िावनाुंना नचन्लाु्ं मा द्वारें व्मि करीर्त अगर्त. का ीचें नचत्र कगें आले?कक नग्न उग्र त्रक्ी. लार्ताुंर्त नागवी र्त वार.गदु ननळा रुंग. गळ्माुंर्त माणगाु्ं मा मुुंडक्माु्ं मा माळा. बेफाम थैमान घा ीर्त आले. ली रु्तम्मा का ीदेवीची मरू्ती. नर्त्मा पामाशीं रु्तडवनू ाथाडून पड ा आले र्तो कोण?लें नचन्ल काम दशनुवर्तें?का ीदेवीनें ाथाडून ोळनव े ा र्तो निक्षुकशालीचा दाुंनिक व ुच्चा िट आले. गत्माची नागवी र्त वार परजीर्त, आपल्मा वाजवी लक्काुंगाठीं, का ीदेवी ा मा िटा ा नचरडून जमीनदोस्र्त करणेंच प्राप्त आले.नवचार करा. गावध व्ला. नालींर्तर, आज रु्तम्मा गु ामनगरीखा ीं दाबून गे े ी त्रक्ीजार्त–हलदुस्थानची शिी–का ीदेवी गुंर्तापानें िडकून जाऊन, िरर्तिमूीवरून मा दाुंनिक बाड निक्षुकशालीचें र्तळपट उडनवण्मागाठीं खरोखरच नागवी र्त वार प्रत्मक्ष परजीर्त, िमुंकर थैमान घा ाम ा गोडणार नालीं. अगा नदवग उगवूुं देणें वा न देणें रु्तम्मा लार्तीं आलें.

अनुक्रमणिका

“नत्रक्मा माणगें आलेर्त, त्माुंना काुंली लक्क आलेर्त. माची जाणीव करून घ्मा. बाड निक्षुकशाली्मा घाणेरड्ा निकार नशकवणी्मा पचनीं पडल्मामुळें, रु्तमचा ककजार्त त्रक्ीवग ुिटानिक्षकुाुंचा गु ाम बन ा. त्मामुळेंच रु्तम्लाुं हलदुजनाुंचा गत्मानाश झा ा, रु्तमचा मदानीपणा छाट ा गे ा आनण बरें वाईट ननवडण्माची रु्तमची नववकेशिी ठार मे ी. कखादी मोग्म गोष्ट करण्माचा रु्तम्ला ा उमाळा मेर्तो; पण रु्तम्मा गामानजक (जानर्तनवर्मक) बुंधनाुंचा बागु बोवा पालर्ताुंच, रु्तमचा र्तो उमाळा, नवदु्यल्लरे्त्मा क्षनणक चमकीप्रमाणें, नठक्मा नठकाणीं पार नवरघळून जार्तो. उमाळ्मा्मा मा क्षनणक चमकीमुळें र्तरी रु्तम्ली नकर्ती गडद अुंधुःकाराुंर्त पड े े आलाुंर्त, नकर्ती नैनर्तक नामदु बन ा आलाुंर्त आनण रु्तमची आस्त्मक अधोगनर्त नकर्ती झा ी आले, लें स्पष्ट नदगून मेर्तें. “रु्तमचे पौरूर् पराक्रमी लोण्मागाठीं नत्रक्माु्ं मा आत्मरे्तजाची शिी रु्तम्मा पाहठब्मा ा धाऊन आ ी पानलजे. नत्रक्माुंची शिी जागृर्त आनण रे्तजस्वी बनण्मागाठी त्माुंचे कौमामु ब शा ी राख ें पानलजे. कुमानरकाुंचें कौमामु म्लणजे प्रत्मेक मानववुंशा्मा उपवनाुंर्ती गुुंदर गास्त्वक पनवत्र पुष्ट्पच लोम. परुंरु्त, अरेरे! रु्तम्मा हलदुगमाजाुंर्त कामारु्तर धहटणाु्ं मा उर्तावळ्मा स्पशानें मा पुष्ट्पाुंना नलगडा मारून अका ीं खुडण्माुंर्त मेरे्त, त्माुंचा अपमानकारक िुंग करण्माुंर्त मेर्तो. त्मा पनवत्र कौमामु-पुष्ट्पाचा रु्तम्ली लवा र्तगा चोळामोळा करून टाकर्ता! “रु्तम्मा मु ींना ख्ख गूमपु्रकाशाुंर्त वाढूुं द्या. त्माु्ं मा िोंवर्तीं कगल्मानल खोया नक ी कृनत्रम हकवा दाुंनिक पनरस्स्थर्तीचें आवरण आनण निक्षुकशाली्मा ुच्चा दाुंनिक िटाुंची गाव ी गुद्धाुं पडूुं देऊुं नका, मग पला, त्मा खऱ्माखुऱ्मा मदांना जन्म देणा्मा ामकी्मा प्रिावशा ी मुवनर्त बनर्ती . त्माु्ं मा शिी्मा प्रिावानें रु्तम्ला ा गुद्धाुं त्मा मदु बनवर्ती . गध्माुं रु्तम्मा पोटीं माणगें जन्मर्त नगून, लोरे्त आले ली कृनमकीटकाुंची पैदाग आले. माचें कारण लेंच आले कीं ज्मा कुमानरकाुंना पे्रमशून्म कामवागनेनें कोणी स्पशनुल करर्ताुं कामाुं नमे, त्मा कुमानरकाुंचे कौमामु बळजबरीनें भ्ष्ट करण्माग रु्तम्मा िटनिक्षकु गुरूुं ची नशकवणी आजवर उते्तजन देर्त आ े ी आले. “नववालनवधी्मा गोंडग गबबीखा ीं माणगुकी ा ाज आणणारे अग े अत्माचार करण्मापेक्षाुं, रु्तम्ली नववालाचा पोंकळ प्रनर्तनष्ठर्तपणा काममचा बुंद पाडा र्तर फार बरें लोई ! मा रु्तम्मा भ्ष्ट नववाल-पद्धर्तीनें, अध्माक््मा कमकुवर्त पोराबाळाुंची पैदाग करून, रु्तम्ली आपल्मा हलदुजार्तीची आत्मलत्मा मात्र करीर्त आलाुंर्त. “मा रु्तम्मा कमांमुळे अनख मानवरे्तपुढें रु्तमची जार्ती नकर्ती नर्तरस्करणीम अवस्थेंर्त उिी आले, लें न नदगण्माइर्तके रु्तम्ली नकर्तीनल आुंधळे झा ा अग ा, र्तरी देवा ा लें गवु नदगर्त आले. हलदु म्लणजे देवाचे अगे कोण, मोठे ाडके ेक ागनू गे े आलेर्त कीं, त्माुंनीं जननकामा्मा त्मा्मा पनवत्र आनण गुप्त ननममाुंचा लवा र्तो उ्छेद करावा, लवी र्तशी पाममल्ली करावी, आनण त्माबद्द ननगगपु्राप्त कोणत्मानल नशके्षचा फटका त्माुंना कहध बगूुं नमे? “रु्तम्मा अस्स्र्तत्वा ा दडपीर्त नचरडीर्त नेणाऱ्मा न्मामननष्ठुर कमुन्मामाची माद राखा. कमुन्मामाचा कचकाच अगा आले कीं त्मा ा व्मिीची पवा नालीं कीं जार्तीची हकमर्त नालीं. आडवा आ ा कीं काप, कवढेंच त्मा ा मालीर्त. मा पुराणप्राचीन जगर्ताुंर्त आजपमंर्त शेंकडों मानववुंश नामशरे् झा े. गफाई अस्स्र्तत्वाुंरू्तन उठ े. का ीदेवी्मा गळ्माुंर्त जी नररूुं डमाळा घार्त े ी आले, र्ती नवचारपूवुक पला. प्रत्मेक

अनुक्रमणिका

मुुंडकें म्लणजे पृर्थवीर्त ावरून कमुन्मामानें नष्ट झा ेल्मा ककेका मानव वुंशाची ननशाणी आले. का ीदेवीचें लें अथुपूणु नचत्र काढणाऱ्मा प्राचीन नचत्रकारा ा ननगगनु्मामाची बरीच मानलर्ती लोर्ती, अगें नालीं का रु्तम्ला ा वाटर्त?पण रु्तम्मा निक्षुकशाली गुरुवमांना? “कमुन्मामाचा अगा कडक नशस्र्तीचा दण्डक आले कीं हलदुस्थानाुंर्त न्माम गमर्ता आनण मोग्म र्तत्वें माुंचा अुंम गुरूुं लोऊन, त्माबरलुकूम प्रगनर्तचक्राची गनर्त पुढें गे ीच पानलजे. मा चक्रा ा नवरोध करणाऱ्माु्ं मा अथात् नचधड्ाच उडणार! ज्मा धार्ममक-गामानजक पार्तकाुंनी ोखुंडी शृखळाुंपेक्षानल रु्तमचे लार्त पाम अनधक बळकट जखडून आवळून टाक े आलेर्त, त्मा पार्तकाुंना नजर्तक्मा वकर नष्ट करा , नर्तर्तक्मा वकर रु्तमची प्रगनर्त लोई . “जे अनधक ब वान व पुढार े े अगर्ती त्माुंनी खा ीं पड ेल्मा ाथाड ेल्मा लर्तब ाुंना लार्त देऊन वर घेर्त े पानलजे. ज्मा घाणेरड्ा धार्ममक गामानजक ननममाुंमुळें वर चढ े े वरवरच र्तरुंगर्त आलेर्त आनण खा ीं पड े े खो खो बुडर्त आलेर्त, त्मा गव ु ननममाुंचा चेदामेंदा के ा पानलजे. माचा पनरणाम काुंलींनल लोवो, त्मापामीं वाटे र्तें नुकगान लोवो, व्मिींना दुुःख िोगाव े ागो वा गमाजा ा ागो, अगल्मा अन्मामी ननममाुंची राखराुंगोळी के ीच पानलजे. “कोणा कखाद्या नववनक्षर्त राष्ट्राकनरर्ताुं अगर जार्तीकनरर्ता नव्लें र्तर अनख मानवरे्तचा उद्वार करणारे कक गाधन म्लणून, ननगगा्मा मुशींर्त हलदुस्थानची पुनघटुना लोर्त आले. राष्ट्रीमत्वा्मा गुंकुनचर्त कल्पनेचा मापुढें अुंर्त लोऊन, अनख मानवरे्त्मा नलर्तवादाची मलत्वाकाुंक्षा बळावनू र्ती नवजमी झा ी पानलजे. आम्ली गव ुहलदुस्थानवागी जन िाऊ िाऊ आलोंर्त, मा उच्च मनोवृत्ती्मा िावनेची प्रिार्त लोण्मापूवीं कल्पनार्तीर्त क् ेशाु्ं मा नदव्माुंरू्तन गे े पानलजे, वणुिेद जानर्तिेद मर्तिेद काुंलींनल अग े, र्तरी आम्ली गवु हलदवागी िाऊिाऊ आलोंर्त, मा िावने्मा आनण माणुगकी्मा प्रकाशानें आपाप ी घरें प्रकानशर्त करा.”

॥ वुंदे मार्तरम् ॥

अनुक्रमणिका

प्रबोधनकार ठाकरे समग्र वाङ्मय

खंड चौथा

देवळाचंा धमु आणि धमाची देवळें

अनुक्रमणिका

प्रबोधन ठाकरेकृत नवमतवादी माला

देवळाचंा धमु आणि धमाचीं देवळें

—⋄⭘⋄—

पुष्ट्प १ लें

हकमत एक आिा.

मुद्रक व प्रकाशक :— नारामण प्रिाकर वैद्य, श्रीदत्तात्रम छापखाना, ९९ रनववार पेठ,

पुणें शलर.

प्रर्ती] [१,०००

अनुक्रमणिका

देवळाचंा धमु आणि धमाचीं देवळें⁃ कोणर्तीनल वस्रु्त स्स्थनर्त अथवा कल्पना प्रथमर्तुः नकर्तीनल चाुंगल्मा लेरू्त्मा पोटी जन्मा ा आ े ी अग ी, र्तरीकाळ ला अग ा इ मी जादूगार आले की आपल्मा धाुंवत्मा गर्तीबरोबर त्मा लेरू्तचे रुंग आरपार बद ून, त्मा वस्रू्त ा स्स्थर्ती ा आनण कल्पने ा गुद्धाुं उ टी पा टी करून टाकर्तो. पूवी स्रु्तत्म वाटणारी गोष्ट आज गवुथैव हनद्य कशी ठररे्त, माचेंच पुष्ट्कळाुंना मोठें कोडें पडर्तें. पण र्तें उ गडणें फारगें कठीण नाली. काळ ला अखुंड प्रगमनशी आले. ननगगाकडे पानल ें र्तरी र्तोच प्रकार.का चें मू गदा गवुकाळ मू च रलार्त नालीं. ननगग ुधमानुगार का गर्तीबरोबरच त्माचेंनल अुंर्तबाह् ककगारखें वाढर्तच जार्तें आनण अवघ्मा १८ वर्ां्मा अवधींर्त र्तेंच गोनजरवाणें मू नपळदार र्ताठ जवाना्मा अवस्थेंर्त स्स्थत्मुंर्तर व रूपाुंर्तर झा े ें आपणाुंग नदगर्तें. काळा्मा प्रगर्ती्मा र्तीव्र वगेामुळें झपाझप मागें पडणारी प्रत्मेक वस्रु्तस्स्थर्ती आनण कल्पना, र्ती जर दगडा धोंड्ाप्रमाणें अचेर्तन अवस्थेंर्त अगे र्तर, प्रगमनशी डोळ्माुंना र्ती नवनचत्र आनण ननरूपमोगी नदगल्माग त्माुंर्त कालींच चुकीचे नाली. जेथें खुद्द ननगगचु लरघडी नवनव्मा थारेपा टाचा कट्टा अनिमानी, रे्तथें मनुष्ट्माचा जीणानिमान फो च ठरामचा. जुनें र्तें गोनें ली म्लण िार्ा ुंकारापुरर्ती नकर्तीनल गोनेमो अग ी र्तरी जुन्मा काळ्मा गवुच गोष्टी गोन्मा्मा िावाने आनण ठर ेल्मा कगाने नव्मा काळा्मा बाजाराुंर्त नवकल्मा जाणे कधींच शक्म नालीं. उत्क्राुंर्ती्मा प्रवालाुंर्त वलाणीग ाग ेल्मा मानवाुंनी काळा्मा आनण ननगगा्मा बद त्मा थाटाबरोबर आपल्मा आचार नवचाराुंचा थाट जर नशस्र्तवार बद ा नालीं, र्तर का गर्ती्मा चक्राुंर्त त्माु्ं मा हचधड्ा हचधड्ा उडाल्मानशवाम रालावमा्मा नालींर्त. ननगगाचा न्माम आुंधळा अग ा र्तरी काुंटेकोर अगर्तो. काळाची थप्पड नदगर्त नाली. पण त्मा्मा िरधाुंव गर्तीपुढें कोणी आडवा मेर्ताुंच छाटाम ा मात्र र्ती नवगरर्त नालीं. प्रवीण वैद्याची लेमगि ु मात्रा वळेीं कखाद्या रोग्मा ा मृत्मुमुखाुंरू्तन ओढून काढी . पण ननगगाचा अपराधी ब्रह्मदेव आडवा पड ा र्तरी नशके्षवाुंचनू गुटामचा नालीं. पूवी कोणेकाळीं मोठ्या पुण्मप्रद वाटणाऱ्मा हकवा अगणाऱ्मा गोष्टी आज जर पापा्मा खाणी बन ेल्मा अगर्ती , र्तर केवळ जुनें म्लणून गोनें कवढ्याच गबबीवर त्मा पापा्मा खाणींचे देव्लारे माजनवणें, म्लणजे जाणनू बुजून काळाची कुचाळी करण्मागारखें आले. अथात् अगल्मा कुचाळीचा पनरणाम काम लोणार, लें गाुंगणें नकोच. काळा्मा कुचाळ्मा करण्माुंर्त हलदु जनाुंनीं दाखनव े ा पराक्रम आज त्माु्ं मा गवांगीण अधुःपार्ताुंर्त स्पष्ट उमट े ा आले. आजचा हलदु गमाज ‘गमाज’ मा नाुंवा ा कुपात्र ठर े ा आले. हलदुधमु ले कक ि ें मोठें िटी गौडबुंगा आनण हलदु गुंस्कृनर्त म्लणजे कक.

णबन बुडाचें णपचकें गाडगें मा पेक्षाुं त्माुंर्त नवशरे् अगें कालींच नालीं. उभमा हलदुस्थानाुंर्त दुगादेवी दुष्ट्काळ बोकाळ ा र्तरी िटाु्ं मा पोटापाण्मा्मा प्रश्ना ा िटेर्तराु्ं मा फाजी उदारपणामुळें कग ाच नचमटा बगर्त नालीं. मामुळें धमु गुंस्कृनर्त गुंघटण इत्मानद प्रश्नाुंवर पुराणें प्रवचनाुंची र्तोंडझोड उठनवण्माइर्तकी त्माुंची फुप्फुगें अझनू बरींच दणकट रानल ीं आलेर्त. म्लणून पुष्ट्कळ बावळटाुंना अझनू वाटर्तें कीं हलदु गमाज अझनू नजवुंर्त आले. ककूण कक व्मिीं दै्वर्तानें गडून गे े ी स्व्छ नदगरे्त, र्तरी ‘दै्वर्ताुंर्तच अदै्वर्त आले’ म्लणून शुंख करणारे र्तत्वज्ञानीली कालीं कमी आढळर्त नालींर्त. परुंरु्त वास्र्तनवक स्स्थनर्त नवचारवुंर्ताुंना पूणु कळ े ी आले. ‘दै्वर्ताुंर्तच अदै्वर्त’ अजमवण्माची िटी मोगधारणा आम्मा गारख्मा गुधारकाुंना जरी गाध े ी नालीं, र्तरी का चक्राशीं लुज्जर्त खेळणाऱ्मा हलदु गमाजाचें िनवर्तव्म अजमवण्मागाठीं ज्मोनर्तर्ीबुबाुंचे पामच काुंलीं आम्ला ा धराम ा नको.

अनुक्रमणिका

गिोंवार पनरस्स्थर्तीचा जो नुंगा नाच चा ूुं आले, आत्मस्र्तोमाु्ं मा नटकावागाठीं निक्षुकशालीचीं जीं कारस्थानें गुप्तपणानें गुरूुं आलेर्त, आनण नदव्मावर्मा पर्तुंगाप्रमाणें िटेर्तर ोक मा कारस्थानाुंर्त जे फटाफट नचरड े जार्त आलेर्त, त्मावरून हलदु गमाजाचें िनवष्ट्म फारगें उज्व नालीं, अगें स्पष्ट नमूद कराम ा मा ेखणींग फार कष्ट लोर्त आलेर्त. ननराशाजनक अशानल अवस्थेंर्त हलदुगमाज जगनवण्माचे काुंलीं राजमाग ुआम्मा धमुबाुंधवाुंना गुवनवणें लेंच वास्र्तनवक प्रबोधनाचें आद्य करु्तव्म आले. राजमागा्मा आम्मा गूचना इर्तर डळमळीर्त गुधारकाुंप्रमाणें

मोिंरी एवढी गोळी आणि बालदीभर पािी अशा नाजूक लोनमओपनॅथक मागल्मा्मा केव्लाुंली नगणार. प्रबोधना्मा गूचना म्लणजे थेट गजुरी्मा (शत्रक्नक्रमे्मा). पत्करल्मा र्तर प्रमोग करून पला. र्तात्काळ दुुःखमुि व्ला . नालींर्तर लोनमओपॅनथक गुळण्मा, िटाुंचे गुंघटणीं काढे ननकाढे, पुराणप्रवचनाु्ं मा, ेक्चरबाजी्मा म मपया आनण पक्षोपपक्षाुंची वार्तनवध्वुंगक नारामण रे्त ें आलेर्तच. बगा चोपडीर्त जन्मिर! आमचा आजचा धमु ला मुळीं धमुच नव्ले. प्रचन र्त निक्षकुशाली धमु म्लणजे बुळ्मा बावळ्मा खुळ्माुंना झु वनू िटाुंची रु्तुंबडी िरणारें कक पाजी थोर्ताुंड आले. मा थोर्ताुंडा्मा िाराखा ी अफाट िटेर्तर दुननमा माणूग अगून पशपेूक्षाुंली पश ूबन ी आले. त्मामुळें आम्मा गवांगीण ल ाकीचें मूळ िटाु्ं मा पोटाुंर्त आले. त्मा्मा गोडबोल्मा ओठाुंर्त नव्लें; ले शेंकडा दला ोकाुंना पटर्ताुं पटर्ताुंच कक शर्तक काळा्मा उदराुंर्त गडप झा ें . िटेर्तराु्ं मा धार्ममक गु ामनगरी्मा थोर्ताुंडाुंर्त देवळाुंचा नुंबर पनल ा ागर्तो. देवळाुंची उत्पनत्त ब्रह्मदेवा्मा बारशा ा खाग झा े ी नालीं. हलदुधमाची ली अगदी अन कडची कमाई आले. देऊळ ला देवा म मा शब्दाचा अपभ्ुंश आले. देवाचें जे आ म-वगनर्तस्थान-रे्त देवा म. आमचें र्तत्वज्ञान पलावें र्तों देव ‘चराचर व्मापनुन’ आणखी वर ‘दशाुंगुळें उर ा’ अशा गवुव्मापी देवा ा चार हिर्तीं्मा आनण कळगबाजघुमटा्मा घराुंर्त मेऊन रालण्माची जरूरच काम पड ी लोर्ती! बोरीबुंदरवर उर्तर ेल्मा नवख्मा प्रवाशा ा गिागृलाुंर्त हकवा र्ताजमला ाुंर्त जाण्माचा जगा प्रगुंग मेर्तो, र्तगा ‘चराचर व्मापूनी दशाुंगुळें उर ेल्मा’ देवा ा गारें जग ओगाड टाकून हलदूुं्मा देवळाुंर्तच मेऊन ठाणें देण्माचा अगा कोणर्ता प्रगुंग ओढाव ा लोर्ता नकळे. बौद्ध धमु हलदुस्थानाुंरू्तन परागुंदा लोईपमंर्त (म्लणजे इगवी गनाचा उदम लोईपमंर्त) र्तरी िारर्तीम इनर्तलागाुंर्त देवळाुंचा कोठेंच काुंली गुगावा ागर्त नालीं. मग र्तोंपमंर्त आमचे ले हलदु देव थुंडीवाऱ्माुंर्त कुडकुडर्त आनण उन्लार्तान्लाुंर्त धडपडर्त पड े र्तरी कोठें लोरे्त?नवद्वान गुंशोधकाु्ं मा मर्तें आमां्मा ऋग्वदेकाळाची गणना जास्र्तींर्त जास्र्त इगवी गनापूवी ७००० वर् ेधर ीं, र्तर इर्तकीं वर् ेले आमचे मोक्षदारे्त देव देवळानशवाम जग े र्तरी कगे आनण कोठें?आजचा त्माुंचा देवळाुंर्त ा थाट पानल ा, र्तर नजवुंर्त माणगा ा कक वळे्मा कोरड्ा िाकरीची पुंचाईर्त, पण मा देवाुंना गकाळची न्मालरी, दुपारीं पुंचपक्मान्नाचें िरगच्च र्ताट, पुन्लाुं र्तीन प्रलरी नटफीन आनण रात्री जेवण! मानशवाम नदवग गुना जामचा नालीं. मानशवाम काकडआरत्मा, माकड आरत्मा, धुपात्मा, शजेात्मा आलेर्तच. कोयवनध गोरगरीब हलदूुंना, नवशरे्र्तुः धमुश्रद्धाळु लर्तिागी अस्पृश्माुंना थुंडी्मा िमुंकर कडाक्माुंर्त गोणपटाचें नठगळनल नमळण्माची पुंचाईर्त; पण आम्मा देवाना छपरीप ुंग, म्छरदाणी गाद्यानगरद्याुंनशवाम िागामाचेंच नालीं. खुशा चेंडू श्रीमुंर्ताप्रमाणे अगल्मा अखुंड ऐश्वमांर्त ोळणाऱ्मा देवाुंची स्स्थनर्त देवळें ननमाण लोण्मापूवी कशी अगावी, माची प्रत्मक्ष प्रदशनेु म्लणून र्तर निक्षुकशाली्मा आद्य शुंकराचामानी मलारवाडे, माुंगवाडे, धेडवाडे व

अनुक्रमणिका

िुंगीवाडे ननमाण करून ठेव े अगावरे्त काम?आमची खात्री आले कीं, देवळें नव्लर्तीं रे्तव्लाुं आम्मा देवाु्ं मा ननशबी मलारा माुंगाप्रमाणेंच.

मसिवटीची कमुप्राि रािंिी ाग े ी अगावी. मा रालणींरू्तन आप ा उद्धार व्लावा आनण काकड-माकड आरत्माुंचे आनण घुंटानगाऱ्माचें ऐश्वमु आपणाुंग ािावें, म्लणून आम्मा देवळ्मा देवाुंनी िटाुंची खूप पामचाटी के ी; रे्तव्ला िटाु्ं मा वदेोि मेलरबानीनें त्माुंना रु्तरुुं ग वजा देवळाुंर्त ी िटमान्म राजनव ागी रालणी ाि ी. देवळें आनण देव माुंची आज कशीं नवल्लेवाट ावावी माचा नवचार करण्मापूवी, मा दोन गुंस्था मूळ अस्स्र्तत्वाुंर्त कशा आल्मा, माची रूपरेर्ा वाचकाुंपढेु ठेवणें जरूर आले. मागाठी आमगुुंस्कृर्ती्मा जोडीनेंच इनजप्त आनण मेगापोटेनममाकडे पनरणर्त लोर्त अग ेल्मा गेमेनटक ोकाु्ं मा गुंस्कृर्तीचा प्राचीन इनर्तलाग आपण गुंके्षपानें गमा ोचन के ा पानलजे. आमांप्रमाणेंच गेमेनटक ोक गुरेंढोरें पाळून, आज मा नठकाणीं र्तर उद्या त्मा नठकाणीं वगालर्त करणारे धाडशी िटके लोरे्त. आमांनीं ऋग्वदे रचनेपमंर्त, म्लणजे ननगगपूुजनापमंर्त आपल्मा धमुनवर्मक कल्पनेची काुंली र्तरी ठळक रूपरेर्ा आख ी लोर्ती. पण गेमेनटक ोक धमुनवर्मक कल्पनेंर्त इर्तके व्मवस्स्थर्त बन े े नव्लरे्त. आस्रे्त आस्रे्त रे्त नननश्चर्त धमुकल्पना बननवण्मा्मा घटनेर्त लोरे्त. र्तथानप आमु झा े काम हकवा गेमेनटक झा े काम, ‘धमु’ शब्द उच्चारर्ताुंच आज आपल्मा ज्मा काुंली िावना लोर्तार्त,त्मा िावनाुंचा त्मावळेी दोघाुंनाली काली थाुंग ाग े ा नव्लर्ता. आमांनी पुंजाब गर केल्मावर आनण त्मानुंर्तर अनेक शर्तकें त्माु्ं मा धमुकल्पनेंर्त देवळे घुग ी नव्लर्तीं, त्माु्ं मा गुंघ-व्मवस्थेंर्त राजन्माु्ं मा (क्षनत्रमा्मा) पाठोपाठ उपाध्मामाुंचा निक्षकु िटाुंचा, वग ुजरी ननमाण झा ा लोर्ता, र्तरी देवळाुंची कल्पना कोणा ाच स्फुरण पाव े ी नव्लर्ती. मा बाबर्तींर्त इनजप्तकड्मा गेमेनटक व गुमेनरमन गुंघाुंनीच प्रथमर्तुःपुढाकार घेर्तल्माचे इनर्तलागावरून नदगरे्त. इनजप्त आनण मेगापोटेनममाुंर्त शलराुंची प्रथम वस्र्ती लोऊ ाग ी. त्माचवळेीं प्रत्मेक शलराुंर्त कक हकवा अनेक देवळाुंचा उगम प्रथम झा े ा आढळर्तो. लीं देवळे गामान्मर्तुः राजवाड्ाुंनजीकच अगर्त. मात्र देवळाचा घुमट राजवाड्ा्मा घुमटापेक्षाुं नवशरे् उुंच बाुंधण्माुंर्त मेर्त अगे. देवळाुंचा ला प्रघाुंर्त नफनीनशमन, ग्रीक व रोमन शलराुंर्तनल पढुें पगरर्त गे ा. इनजप्त आनण गुमेरप्रमाणेंच आनिका मुरप आनण आनशमा्मा पनश्चम िागाुंकडे जेथे जेथे प्राचीन गुंस्कृर्तीचें पाऊ पडर्त गे ें , रे्तथें रे्तथें देवळाुंची उत्पर्ती प्रथमर्तुःच ठळकपणे इनर्तलागाुंर्त दृष्टीग पडरे्त. अनख मानवाु्ं मा उत्क्राुंर्ती्मा व गुंस्कृर्ती्मा इनर्तलागाुंर्त देवळाुंची कल्पना ली अशी प्रथमच जन्मा ा आ े ी आले. मा गवु देवळाुंर्त आुंर्तल्मा बाजूग कक देवघर हकवा गािारा अगे, त्माुंर्त अधु पशू व अधुमानव अशा स्वरुपाची कक आक्राळ नवक्राळ अगडबुंब मूर्ती बगनव े ी अगे. त्मा्मा पुढें कक मज्ञकुुं ड अगून देवा ा द्यावमा्मा बळीचीं त्मावर कुं दुरी लोर्त अगे. ली मूर्ती म्लणजे देव हकवा देवाचें प्रनर्तक म्लणून व देऊळ म्लणजे मा देवाचे वगनर्तस्थान म्लणनू मानण्माुंर्त मेर्त अगे. देऊळ नव्लर्तें र्तोंपमंर्त देव नव्लर्ता, अथांर्त त्मा्मा गेवकेऱ्माुंचीनल गरज नव्लर्ती व उत्पर्तीनल नव्लर्ती. पण देवळाुंर्त देव मेऊन बगल्मावर त्मा्मा पूजाअचेगाठी शकेडो िट आनण िटणी, रे्त बत्तीवा े, झाडूवा े, कुं दुरीवा े, धुपार्ती, शजेार्तीवा े, अगे अनेक ोक ननमाण झा े. प्रत्मेक जणाचा पेलेराव ननराळा. ोकाुंर्त े नशष्ट ोकमान्म काम रे्त ले. आमांप्रमाणें, जो क्षनत्रम र्तोच ब्राम्लण, र्तोच गलृपर्ती मजमान, वळे पडे र्तगें काम करणारा, ली पद्धर्त मा ोकाुंर्त नव्लर्ती, माुंनी आपाप ा कक ननराळाच ठरानवक व्मवगामाचा गुंघ बननव ा. िट म्लणजे िट, मग र्तो कुं दुरी

अनुक्रमणिका

करामचा नालीं, कुं दुरीवा ा ननराळा. गाराुंश, प्रत्मेकाने आपाप ी कक ठरानवक धुंद्याची जार्तच बननव ी; आनण बलुजन गमाजाुंर्त े पुष्ट्कळ लुर्ार ोक देवळा्मा मा बैठ्या परुंरु्त नकफामर्तशीर धुंद्यार्त घुग े. िटाचें काम दगड्ा देवाची पूजा आनण मज्ञाुंर्तल्मा कुं दुऱ्मा मथागाुंग करावमा्मा. ले मज्ञमाग दररोज न लोर्ता काुंलीं ठरानवक नदवशींच व्लावमाचें ोकाुंची िटकी वगालर्त-प्रवृत्ती आर्ता बरीच नशनथ लोऊन, त्माुंना शलरवागाची चटक ागर्त चा ी लोर्ती. गला नदवग काबाडकष्ट केल्मावर गार्तवा नदवग नवश्राुंर्तीचा अगावा, त्माचप्रमाणें वर्ार्त े काुंलीं नदवग गण मानावे, अशी प्रवृत्ती लोर्त गे ी; आनण ले नवश्राुंर्तीचे हकवा गणाचे नदवग कोणरे्त लें ठरनवण्माचा माम ा देवळाुंर्तल्मा िटोबाकडे अगे. र्तीथवार, गण, खडाष्टक, फडाष्टक इत्मानद िानगडी देवळाुंमधूनच ोकाुंना कळर्त अगल्मामुळें, देऊळ म्लणजे त्मा काळाचें चा र्तें बो र्तें कॅ ेंडर उफु पुंचाुंगच म्लट ें र्तरी चा े . पण आणखीनल बऱ्माच गोष्टी मा प्राचीन देवळाुंर्त घडर्त अगर्त. न नलण्माची क ा माचवळेीं अस्स्र्तत्वाुंर्त आ ी लोर्ती. त्मामुळें शलराुंर्त ी व खेड्ापाड्ाुंर्त ी लरकक गोष्ट गमारुंि हकवा बरा वाईट प्रगुंग देवळाुंर्तच नटपून ठेवण्माुंर्त मेर्त अगे. देऊळ म्लणजे गावुजननक नरकाडु लापीग. ज्ञानिाुंडारनल मेथेंच.गणवारींच ोकाु्ं मा टोळ्माु्ं मा टोळ्मा देवळाुंर्त जार्त अगर्त अगे नव्ले, र्तर वाटे त्मा नदवशीं वाटे र्ती व्मिी कामागाठी रे्तथें ककेकटीली जार्त अगे. त्मा काळचे िटजी वैद्यकी आनण छाुंछुुंनल करीर्त अगर्त. त्माची प्रवृत्तीनल परोपकारी अगे.त्मामुळें गवांना देऊळ म्लणजे कक मामघरच वाटे, काटा रुर्त ा जा देवळार्त.

नवरा रुसला. र्ा देवळातं. बामको पळा ी जा देवळाुंर्त, दुखण्मारू्तन उठ ा, जा नवग घेऊन देवळाुंर्त, अशा रीर्तीनें देवळाुंर्त लजारो िानगडी चा र्त अगर्त. बऱ्मागाठीं देऊळ आनण वाईटागाठींनल देऊळच अगा प्रकार लोर्ता. राजा्मा राज्मानिरे्कापागून र्तों नाठाळ नवर्तीं्मा नाऱ्माचें नाळ्मावर नकळर्त नापत्ता करण्मापमंर्त गगळ्मा िानगडी देवळाुंर्तच लोऊुं ागल्मा. आमु गुंस्कृर्तीचा पगडा बग ेल्मा हलदुस्थानाुंर्त, इगवी गनाचा उदम लोईपमंर्त, धार्ममक के्षत्राुंर्त नवजीणु मर्ताुंचे अनेक झगडे झा े व नवचारक्राुंर्तीची वादळें अखुंड चा ूुं लोर्तीं. आपमर्त बी निक्षुकशालीनें नवमर्तवादा्मा प्रत्मेक लान मोठ्या चळवळी ा ठार मारण्माचा प्रमत्न ककगारखा गुरूुं च ठेनव ा लोर्ता. (ब्राह्मणाुंची निक्षुकशाली कवढ्याचगाठीं िरू्त ावर अवर्तर े ी आले.) गाुंपडे त्मा पशूचा मज्ञ, गोमरग प्राशन, गोमाुंग िक्षण मेथपागून ऋग्वदेी आमां्मा आचार नवचाराुंर्त क्राुंनर्त लोर्त लोर्त, बुद्धोर्तर काळी बलुरे्तक हलदु गमाज ‘अहलगा परमो धमु’ वा ा ननवृत्तमाुंग बन ा लोर्ता. धमु आनण ईश्वर नवर्मक कल्पनानल पार उ या झा ेल्मा लोत्मा. परुंरु्त स्थू मानानें इगवी गना्मा २ ऱ्मा ३ ऱ्मा शर्तकाुंपमंर्त हलदु जनाुंर्त व हलदुस्थानाुंर्त देवळे घुग े ी नव्लर्ती. जीणुमर्तानिमानी व आत्मवचसु्वानिमानी िटाु्ं मा निक्षुकशालीनें नवमर्तवादी बौद्ध धमाचा पाडाव करून, िटी वचुस्व स्थापनेगाठी इगवी गना्मा २ ऱ्मा ३ ऱ्मा शर्तकाुंर्त मलािारर्त रामामणा्मा जुन्मा आवृत्मा मनगोि घा घुगडी्मा फोडणीनें फुगनवल्मा आनण मनुस्मृर्ती ा जन्म नद ा. पण त्मा का ्मा कोणत्माली वाङ ममाुंर्त देव आनण देवळें आढळून मेर्त नालींर्त. नालीं म्लणाम ा, बौद्धधमी अशोक गम्राटा्मा अमदानीपागून बौद्ध निक्षूुं्मा मोगके्षमागाठीं आनण स्वाध्मामागाठीं नठकनठकाणीं मोठमोठे नवलार, ेणी, गुला, गुंघ, मुंनदरें लीं अस्स्र्तत्वाुंर्त आ े ीं लोर्तीं. पुढें पुढें मा गुंघ मुंनदराुंर्त मलात्मा बुद्धा्मा मूर्ती स्थापन करून त्माु्ं मा पूजा अचा बौद्धाु्ं मा लीनमान पुंथाने गुरूुं केल्मा. हलदुस्थानाुंर्त देव देवळाुंचा उगम शोधीर्तच गे े, र्तर र्तो मा बौद्ध नवलारार्तच नबनचुक गापडर्तो. नुंर्तर

अनुक्रमणिका

इगवी गना्मा ७-८ व्मा शर्तकाुंर्त निक्षुकशालीचे उद्धारक आद्य शुंकराचामु माुंचा अवर्तार झा ा. त्माुंनी शुद्धी करून गुंघटनाुंर्त गामी करून घेर्त ेल्मा नगनथमनाु्ं मा उफु रजपूर्ताु्ं मा पाठबळानें बौद्धाु्ं मा िमुंकर कत्त ी करनवल्मा. त्माु्ं मा नवलाराुंची नागधूग के ी. उरल्मा गुरल्मा बौद्धाुंना देशधडी ा ाव े. क्षावनध ोकाुंना मगणवटींर्त पार धुडकाव े. मा दुदैवी ोका्मा ननशबाची माणुगकीनल नलराऊन घेण्माुंर्त आ ी. अशा रीर्तीनें हलदुस्थानाुंर्त हलदु गमाजाुंर्त अगदी पनलल्मानेंच.

आद्य शंकराचायानें अस्पृश्यता णनमाि केली. नठकनठकाण्मा बौद्ध नवलाराुंर्तल्मा पनवत्र वस्रू्तुंचा आनण बौद्ध-मूर्तीचा उ्छेद के ा, आनण रे्तथें शुंकरा्मा हपड्ा थापल्मा.नकत्मेक नठकाणी र्तर बदु्धा्मा मूर्तीनाच थोडाबलुर्त फरक करून त्माुंना शुंकरमूर्तीचा बानप्तस्मा नद ा. अशारीर्तीनें बौद्ध नवलाराुंचे रूपाुंर्तर शुंकरा्मा देवळाुंर्त झा े. जोपमंर्त नच ीमच नव्लर्ती. र्तोपमंर्त गाुंजाची जरूर कोणा ाच नव्लर्ती.देवळाु्ं मा नच मी ननघाल्मावर ननरननराळ्मा देवाुंचा गाुंजा नपकवाम ा हलदूुं्मा र्तरळ क पने ा कग ा आमाग? शुंकराची देवळें ननघर्तार्तन ननघर्तार्त, र्तोंच गणपनर्त गोंड ला वीर्त मारूर्ती गदा झे ीर्त, बन्गीधर कृष्ट्ण मुर ी नमरवीर्त ककामागून कक लजर गमाजबनलष्ट्कृर्त पडल्मामुळें अस्पृश्म ठर ेल्मा क्षावनध ोकाुंनीनल आपल्मा नजवा्मा गमाधानाथु म्लगोबा खैगोबा, चेंडोबा अगे अनेक ओबा देव गाध्मा दगडाना शेंदूर फाुंगडून ननमाण के े. आद्यशुंकरामानी रिपार्ता्मा अत्माचारी पणु्माईवर पुनरुज्जीनवर्त के े ी निक्षकुशाली जगजशी थरारुुं ाग ी. र्तगर्तशी जानर्तिेदाची आनण देवळाुंची पैदाग डुकनरणी्मा अव ादी ा बरें म्लणूुं ाग ी. हलदूुं्मा देवळाुंची उत्पनत्त ली अशी झा े ी आले. शुंकराचामानीं ब्राह्मणी धमां्मा पुरस्कारागाठी बौद्ध धमाचा नामनाट के ा. त्माुंर्त ा गुडाची नाुंगी इर्तकी िमुंकर जलरी व खुनशी लोर्ती कीं, चा ू घटकेपमंर्त बौद्धधमाचा नदवगाढवळ्मा अपमान व उपलाग करीर्त आले. हलदुजनाु्ं मा मनाुंर्त बौद्धदे्वर्ाचें पेर े ें निक्षुकशाली नवर् आज कगें थैमान घा ीर्त अगर्तें, लें वाटे त्मा बौद्ध ेण्माुंर्त पालून घ्मावें. वास्र्तनवक मा नवलाराुंर्त हकवा ेण्माुंर्त मलात्मा बुद्धाचे बौद्ध निक्ष ु‘अहलगा परमोधमु’ चें र्तत्वहचर्तन आनण िरू्तदमा क्षमा, शाुंनर्त मा गास्त्वक गुणाुंचा पनरपोर् व प्रगार करीर्त अगर्त. शुंकराचामाचा निक्षकुी लार्त मा नवलाराुंवरून नफरर्ताुंच त्माुंची खाडकन स्मशानें बन ी. रे्त गरीब जनगेवक बौद्ध निक्षु रगार्तळा ा गे े. त्माुंचा अहलगावाद लवेंर्त नवर्तळ ा. र्ताबडर्तोब प्रत्मेक ेण्माुंर्त ककेका उग्र देवाची अगर देवीची देवळें उगव ी आनण त्माुंना कोंबड्ा बकऱ्माु्ं मा कुं दुऱ्माुंनी गुंरु्तष्ट करणाऱ्मा ििजनाु्ं मा टोळ्मा ाखाुंनी मोजण्माइर्तक्मा फुगल्मा. मावळेी अठरा पुराणाुंचीनल िटी-पैदाग झा े ी अगल्मामुळें, हलदु गमाजार्तल्मा व्मिीमात्राची नार्तीगोर्तीं जरी जानर्तिेदा्मा घरटाुंर्त वत्रक्गाळ िरड ी गे ी लोर्ती. र्तरी देवाु्ं मा आनण देवीं्मा गोर्तावळ्माची जाळीं गर्ताड मोकाट गुट े ी लोर्ती. माणगाुंप्रमाणें.

देवाचं्याणिं मागें बायकामुलाचंीं लचाडंें ननमाण झाल्मामुळें, पावुर्ती ली जरी जगन्मार्ता-गाऱ्मा नवश्वाची आई–अग ी, र्तरी ब्राम्लण कवी्मा कल्पने्मा मुवुर्तीगाठी नर्तचे गुंजड शुंकराशीं ग्न ागून, कधीस्मशानाुंर्त र्तर कधीं नलमा माुंर्त, िरैव नपशाच्चानद गेवक गणाु्ं मा गुंगर्तीर्त नर्त ा गुंगार करणें िागच पड ें . गृनष्टनवधात्मा ब्रह्मदेवा ा, गृनष्ट उत्पन्न

अनुक्रमणिका

झाल्मावर, नवष्ट्णू्मा बेंबटाुंरू्तन खेंचून काढणाऱ्मा निक्षुकशालीनें अग ी देव देवींचीं गोर्तावळ्माुंची फडीं इर्तकीं ननमाण के े ी आलेर्त की, त्मा्मा वुंशव ेाुंर्त गद्धमाचानल थाुंग आज ागणें मुस्ष्ट्क ीचें लोऊन बग ें आले. फार दूर नको. ोणावळ्माजवळची का ा ेणी पला. ली वास्र्तनवक बौद्धाुंची, रे्तथल्मा त्मा ओऱ्मा, रे्त नदवाणखाने, रे्त स्रू्तप, गाऱ्मा बौद्धाु्ं मा स्वाध्मामाश्रमा्मा जागा. रे्तथें बालेर कक देवी प्रगट झा ी. नर्तचे नाुंव ककवीरा. नल ा वलेेरची देवी अगेनल म्लणर्तार्त. ली म्लणे पाुंडवाची बलीण. नल्मागाठीं िीमानें कका रात्रींर्त लीं ेणीं कोरून काढ ी. नलचा दुगरा इनर्तलाग काम, र्तर ली रेणुका, परशुरामाची आई. स्वर्तुः परशुरामच जेथे अमानुर् क्रौमाचा परु्तळा, व पुरस्कर्ता रे्तथे त्माची ली ककवीरा मार्तोश्री बोकडा्मा कुं दुरीनशवाम ििा ा कशी प्रगन्न लोणार?चैत्री पौर्मणमेची काल्माची जत्रा मोठी दाुंडगी. लजारो मराठे, कोळी, बरेचगे कामस्थ प्रि ू वगैरे िटेर्तर ोक मावळेी रे्तथे नवग फेडाम ा जार्तार्त. नवगापामीं शळे्मामेंढ्याुंचे कळप्मा कळप फडशा पाडून लीं का ा ेणी रिाुंर्त न्लाऊन ननघर्तार्त. जो प्रकार का ा मेथें, र्तोच इर्तर गवु ेण्माुंर्त. जेथे अग े बोकडखाऊ देवदेवींचे देऊळ नालीं, रे्तथे प् ेझर पाटीगाठी जाणारे ोक गुद्धाुं कुं दुरी केल्मानशवाम परर्त मेर्त नालीर्त. अहलगावादी बौद्ध ेण्माुंर्त अखुंड गुरू अग े े ले ‘देवळी’ प्रकार म्लणजे बौद्ध दे्वर्ाची परमावधीच नव्ले काम?गाराुंश, निक्षुकशालीचा प्रनर्तस्पधी नवर्मीचा दे्वर् नपढ्याननपढ्या नटकणारा अगर्तो, ले नवगरर्ता कामा नमे. मनुस्मृनर्त पुराणें आनण देवळें अगा र्तीन पेडी फाुंग हलदुगमाजावर टकावनू निक्षुकशाली ब्राम्लणाुंनी आपल्मा जार्ती्मा गवत्मा गुभमाचें गोंवळें वचुस्व ुआजवर नटकवनू धर े े आले. मा ममावर कोणी घाव घा र्ताुंच कक जार्त गुधारक दुधारक िटें गापाुंगारखीं काुं फुगफुगर्तार्त, माचें अझनू बऱ्माच बावळट शलाण्माुंना आनण िोळगट िटेर्तराुंना मोठें आश्चमु वाटर्तें. मनुस्मृनर्त, पुराणें आनण देवळें मा र्तीनच गोष्टींवर आज प्रत्मेक िट जगर्त अगर्तो. पण मा र्तीनच गोष्टी म्लणजे अनख िटेर्तर दुननमे्मा उरावर र्तीन प्राणघार्तक धोंडी आलेर्त. मा र्तीन गोष्टी नष्ट करा. जाळून पोळून खाक करा कीं निक्षुकशाली रगार्तळा ा गे ीच! प्रदशनुागाठीं नर्तचा वाळवनू ठेव े ा नमुनानल लार्तीं ागणार नालीं. पण ला गोन्माचा नदवग उगनवण्मापूवी ब्राम्लणाुंनीं मा र्तीन मलापार्तकाुंबद्द िटेर्तराु्ं मा मनावर डाग े ी धार्ममक पापपुण्माची मोनलनी नालीशी करणें फार कठीण काम आले. देवळाुंचा उपमोग पूवी प्राचीन काळीं कदानचत् चाुंग ा लोर्त अगे . धमुप्रगाराचें व धमु रक्षणाचें कामु मा देवळाुंनीं हकवा त्माुंर्तल्मा धोंड्ादगड्ा देवदेवींनीं आजपमंर्त काम के ें , र्तें इनर्तलागावरून नदगर्तच आले. नगझनी्मा मलुंमदाचा गोयाचा र्तडाका गोमनाथा्मा टाळक्मावर पडेपमंर्त हलदूुंचे देव म्लणजे इुंनपनरम बँकेचे बाप अगाव,े अशी पुगटगुद्धा कल्पना कधीं इनर्तलागा ा आ े ी नव्लर्ती. त्मा वळेेपमंर्त घुरुद्रमलारुद्राची रात्रुंनदवग अखुंड बोंबाबोब करणारे हलदु आनण त्माुंचे पराक्रमी राजे गोमनाथा्मा हपडी खा ्मा िमुाराुंर्त गुंपनत्त गाुंठनवण्मा्मा ‘धमुवान्’ धुंदा करीर्त अगर्ती , लें मलुंमद नगझनी ा जगें नबनचूक कळ ें , र्तगें फुटक्मा कपाळा्मा गोमनाथा ानल कळ ें नगावें अगें वाटर्तें. म्लणूनच मलुंमदा्मा बजरुंगी गोयाुंचे थाड थाड थाड कका मागनू दोन र्तीन र्तडाके खाईपमंर्त त्मा ा आपल्मावरी प्रगुंगाची कल्पना आ ी नालीं.

कल्पनेचें मंणदर टाळकें . र्तेंच कडाड फुटल्मावर कल्पना रे्तथे रालणार कशी?आनण प्रामानणक वशे्मेप्रमाणें रानल ीच र्तर र्ती गोमनाथा ा कळणार कशी?मलुंमद नगझनी्मा वळेेपमंर्त हलदूुंची देवळें म्लणजे अनुंर्त िल्माबुऱ्मा

अनुक्रमणिका

त्राुंगड्ाुंची पेवें बन े ी लोर्ती. ला वळे पावरे्तों मुग माने स्वारीवाल्माुंना देव हकवा देवळें फोडण्माची कल्पना खुमखुम हकवा वडे मुळींच मालीर्त नव्लर्तें. देव आनण देवळें फोडण्माची चटक मुग मानाुंना गोमनाथानें ाव े ी आले. गोयाु्ं मा र्तीन दणक्माुंर्त हपडीखा ीं जर अपरुंपार द्रव्म आनण गगळ्मा राजकारणी गुह्ाचे कागदपत्र नमळा े, र्तर अगल्मा घगघशीर्त बोलाणी्मा जोरावर देवळें फोडण्माचा धुंदा गराग चा ू न कराम ा रे्त धाडशी मुग मान मूखु हकवा हलदु थोडेच लोरे्त?चा ूुं घडीचा मुग मानाुंचा देवळें फोडण्माचा व देव बाटनवण्माचा प्रघार्त ‘पीछेगे आमी और आगे बढी’ अगल्मा वृत्तीचा केवळ ‘बुं िो ानाथ’ आले. मा पेक्षा त्माुंर्त नवशरे् काुंलीं नालीं. निक्षुकशालीचा िट म्लणजे धमाचा गुंरक्षक, त्माचा पा नकर्ता, िट नजवुंर्त र्तर धमु नजवुंर्त, िट ओुंकारेश्वरावर गे ा कीं धमु रे्तव्लाुंच जाणार गोनापुराुंर्त. ‘ब्राम्लण वगानेंच आजपमंर्त धमु जगनव ा’ ली निक्षुकशाली्मा प्रत्मेक जला मवाळ गबाळ टवाळ िटाुंची आरोळी. देवळें म्लणजे धमांचीं आगरें. धमाची गुंगा मेथेच उगम पावरे्त. त्मा उगमावरच िटाुंचें आगन. देवळाुंर्त र्तर प्रत्मक्ष देव. गाऱ्मा नवश्वाचा स्वामी, ‘चराचर व्मापनुी’ आणखी वर जो ‘दशाुंगुळें उर ा’ र्तो हलदूुं्मा देवळाुंर्त जाऊन िर ा. अगल्मा देवाुंचे कोण काम करणार?देव मनाुंर्त आणी अगर त्माचा कट्टा िि–देव मानवाुंर्त ा जन्मनगद्ध गनदपयाचा द ा िट-त्मा ा मनाुंर्त आणाम ा ावी , र्तर डोळ्माची पापणी वरे्त न वरे्त र्तोंच गाऱ्मा नवश्वाची लोळी लोई , अगा ज्मा देवाचा पराक्रम. मुद्धके्षत्रा्मा आनण गुंगारा्मा ढामा ढण्मापूवी प्रत्मेक वीर मा देवापुढें कापराची पोर्ती जाळून त्माचा व त्मा्मा o (पूज्म) द ा ाचा आनशवाद घेर्त अगे. अशा त्मा जगच्चा क गवुपराक्रमी करुु्तमकरुु्त अन्मथा करुु्तम गोमनाथावर ज्मावळेी मलुंमदानें गोटा उगार ा, त्मावळेीं रजपूर्त राजाु्ं मा नघगाड दनक्षणाुंवर टोणग्माुंप्रमाणें चरणारे ले देवधमु-गुंरक्षक िट लोरे्त कोठें? रे्त गारे पुंचा गावरून आधींच गूुं बाल्मा पळा े लोरे्त. गोमनाथ म्लणे मोठें जागरृ्त कडकडीर्त दैवर्त. पण मा दैवर्ताचा कडकडीर्तपणा आनण जागृर्तपणागुद्धा ऐन प्रगुंगी वामबार ठर ा. जेथें देवच स्वर्ताचें गुंरक्षण करू शक ा नालीं, रे्तथें िटाुंनी र्तरी का लकनालक प्राण द्याव े आनण िट द ा ाु्ं मा माफुर्त राजकरणापागून र्तो जनानखान्मापमंर्तची द ा ी देवाशीं-हकवा देवा्मा नाुंवावर-करण्माग गवक ेल्मा हलदु राजाुंनी देवागाठी व देवळागाठी काम म्लणून शत्रक् उच ावें?गगळीच जेथें बडवनेगरी, रे्तथें धमा्मा पोकळ नाुंवागाठी आनण पापपणु्मा्मा पाचकळ कल्पनेगाठीं कोण कशा ा आप ा जीव धोक्माुंर्त घा र्तो?जोंपमंर्त प्रगुंग आ ा नालीं. घुरूद्र मलारूद्र चा ूुं आलेच.

गचगचीत तूप पोळीचे ढीग पानाुंवर आमरे्त मेऊन पडर्त आलेर्त, आनण दनक्षणे्मा मोलरा पुर्तळ्माुंनी कडोगरी र्तट्ट फुगर्त आले. र्तोंपमंर्त देवाुंचा आनण देवळाुंचा धार्ममक दरारा आनण िट द ा ाु्ं मा धमु प्रवचनाचा खरारा! पण प्राणावर बेर्त ी र्तर देवा ा कोण पुगर्तो आनण देवळाुंगाठी कोण ेक रडर्तो! मान ा र्तर देव नालींर्तर धोंडा आनण मान ें र्तर देऊळ नालींर्तर कुुं टनखाना! देवा्मा मरू्तीगाठी आनण देवळाु्ं मा कीर्तीगाठीं प्राणापुण करणारा कक र्तरी िट द ा इनर्तलागाुंर्त कोण, दाखवनू देई , त्मा ा वर्िुर आमची मा ा फुकट देण्मार्त मेई . म्लणे ब्राम्लणाुंनीं धमु जगनव ा! आर्ता मा आम्मा धमां्मा देवळार्त कग ा धमु वावरर्त अगर्तो, ले पानल ें पानलजे. मूर्मर्तपूजा अथवा प्रानर्तक पूजा ‘अनानदमध्माुंर्तमनुंर्तवीमुम्’ अशा परमेश्वर हचर्तनाथु उपमोगी पडणारें कक गुटगुटीर्त गाधन म्लणून काुंलीं काळ क्षम्म ठरे व आजपमंर्त ठर ें नल. परुंरु्त देवळाुंर्त ी ली मूर्ती म्लणजे देव नव्ले, केवळ

अनुक्रमणिका

धोंडा, िारु्तक ी्मा खेळाुंर्तल्मा बालु ीगारखी क्षदु्र वस्रु्त. ली वस्रु्तस्स्थनर्त पजुारी िटद ा ापागून र्तों नर्त्मापढुें कपाळें घाुंगणाऱ्मा िनिणीपमंर्त गवांना स्व्छ मालीर्त अगरे्त. अगल्मा धोंड्ाुंची पूजा प्राथुना करून आत्मोन्ननर्त लोणें शक्म नाली आनण प्राणावर बेर्त ी र्तर ला श्रृुंगार े ा दगड स्वर्तुःचें हकवा ििाुंचें मुळींच गुंरक्षण अगर र्तारण करूुं शकर्त नालीं, लें प्रत्मेक हलदुमात्रा ा कळर्त अगूननल देवळाुंर्तल्मा घुंटा बडवाम ा गाुंज गकाळ कोयवनध हलदु काम म्लणून देवळाुंर्त जार्तार्त?बाप, आजे, पणजे गे े म्लणनू जार्तार्त, का त्माुंना कखादी गुप्त जादू अथवा मधुमुख नवर्घट अगें कारस्थान त्माना रे्तथें ओढून नेर्तें?हलदु ोकाुंची देवळ्मा देवाुंनवर्मी िावना जर अस्ग आनण आत्मुंनर्तक पे्रमाची अगर्ती, र्तर हलदुस्थानाुंर्त मुग मानी बडग्मा ा ककनल देऊळ व ककनल देव खाग बळी पड ा नगर्ता. अथात् नाटकें , नगनेमा, र्तमाशाुंची नथकटरें लीं जशीं क्षणिर नवरुंगुळ्माची नठकाणें, करमणूक्मा करमणूक आनण पट ा काुंलीं उपदेश र्तर पट ा, नालीं र्तर जाग्माजागीं ननगट ा, मापेक्षा देवळाुंची नवशरे् हकमर्त हलदु ोकाुंनी मुळीच बाळग े ी नदगर्त नालीं. र्तरीनल देव देवळाुंनवर्मीं शास्ब्दक पे्रमाचा हलदु नजव्लेचा धबधबा पलावा र्तों त्मा्मा धडधडाटापुढें नगरगप्पा नामगारा्मा कानठळ्मा बगर्तार्त! लें काम िटबुंगा आले? लें िटबुंगा हलदुस्थान्मा नकाशाुंर्त गाुंपडणारें नगून, रे्त थेट िटा्मा पोटाुंर्त आले. देवळाुंचा धमु म्लणजे िटाु्ं मा पोटापाण्माचें गुप्त ममु आले. मा ममाचें वमु अफाट िटेर्तराुंना कधीच उमगू नमे, म्लणून िटाुंनीं अठरा पुराणाुंची पैदाग करून ठेव े ीआले. गीर्ता व उपननर्दानद आचारनवचार-क्राुंनर्तकारक आनण गत्मशोधक ग्रुंथ नकर्तीनल अगे र्तरी देवळाुंवर देल जगनवणाऱ्मा मा िदेूवाुंचा नवशरे् मारा मा पुराणाुंवरच अगर्तो. पुराणाुंचा पाचकळपणा प्रगट करण्माचें मेथें प्रमोजन नालीं. पुराणाु्ं मा पचनीं पड े ा प्रत्मेक प्राणी ईश्वर नवर्मक कल्पनेंर्त इर्तका पाग बनर्तो कीं, दगड्ा देवा्मा पामाऐवजीं िटा्माच पामावर टाळकीं घागर्तो आनण त्माचे पाम धुर्त े ें पाणी ‘पनवत्र र्तीथु’ म्लणून घटाघटा नपर्तो. देवळाुंर्त कथा, कीरु्तनें, पुराणें प्रवचनें लोर्तार्त. पण

सवांची झापं णछनाल भागवतावर आनण पाचकळ पुराणाुंवर, मा पुराणाु्ं मा श्रवण मनन नननदध्मागाने हलदु त्रक्ीपरुूर्ाु्ं मा मनाुंवर कगकग े घाणेरडे व नवकृर्त पनरणाम आजपमंर्त झा े. आज लोर्त आलेर्त मापुढें लोर्ती , माची नीटशी कल्पना राजकत्मा इुंगे्रजाुंना आनण अम्म बजावणी व न्माम चौकशी खात्माुंवर्मा त्माु्ं मा ऐ.गी.कम. गोऱ्मा बृलस्पर्तींना लोणेच शक्म नाली. म्लणूनच िटी पुराणाुंरू्तन के ेल्मा िटेर्तराु्ं मा बीित्ग नान स्र्ती्मा दुंशाु्ं मा वदेना त्माुंना िागर्त नालीर्त. आनण ककाद्या जागृर्त गुधारक िटेर्तराने त्मा वदेना व्मि करण्मागाठी उघड उघड जोडे पैजार करून निक्षुकशालीची शेंडी गदगदा ल नव ी, र्तर त्माचें खरें रलस्म अजमावण्माची मा परक्मा गोऱ्मा न्मामानधशाुंना काुंली िावनाच नगरे्त. अथात् त्माु्ं मा न्मामाचा काटा, धोब्माु्ं मा आडव्मा उभमा घावाप्रमाणे, पुराण-मुंडणावर, म्लणजेच निक्षुक िटा्मा जानव्माुंर्त बऱ्माच वळेाुं अडकून पडर्तो. देवळाुंचे मालात्म्म पुराणाुंनीं वाढनव े. ‘पुराणें म्लणजे नशमगा’ अगे पुष्ट्कळ नवचारवुंर्ताुंचे म्लणणें आले. पुराणे म्लणजे शौचकूप, अगे आमचे मर्त आले. पुराणाुंर्त काुंलीं गोष्टी चाुंगल्मा आलेंर्त, अगें काुंलीं िेदरट गुधारकनल म्लणर्तार्त. अगर्ती शौचकूपाुंर्त पड ेल्मा मोलरा, पुर्तळ्मा ज्माना उच ाम्मा अगर्ती त्माुंनी खुशा उच ाव्मा. आम्ली त्माुंचा लार्त धरूुं इस््छर्त नालीं. पुराणें म्लणजे शौचकूप ठरल्मावर त्माु्ं मा नजवावर जगणाऱ्मा देवळाुंर्त काम काम पार्तकाु्ं मा नगरण्मा गुरुुं अगर्तार्त. माची कल्पनाच के े ी बरी.

अनुक्रमणिका

देवळें म्लणजे निक्षुकशाली्मा जन्मनगद्ध वर्तनी जलानगऱ्मा. देवळानशवाम िट नालीं आनण िटानशवाम देऊळ नालीं.अगा कक गनार्तनी ननममच ठरून गे ा. ह्ामुळें पुराणप्रगव्मा िटाुंनीं देवळाुंचीं गुंख्मा िरुंगाट वाढनवण्मागाठीं देवाुंचीनल देवगुंख्मा वाढवीर्त वाढवीर्त ३३ कोटींवर नेऊन निडनव ी. त्माुंर्त पुन्ला देवाुंमध्मेंनल श्रेष्ठ कननष्ठपणा्मा जार्ती उत्पन्न केल्मा. नवष्ट्णुपुराणाुंर्त नवष्ट्णु श्रेष्ठ, बाकी देव ुचे्च. गणेशपुराणाुंर्त गणोबा श्रेष्ठ, बाकी देव कुचकामी, देवीपरुाणाुंर्त देवी श्रेष्ठ, बाकी पहुल्लगी देव गारे बदमाश, अशी देवर्तादेवर्ताुंर्तच ठ्ठा ठ्ठी ावनू नद ी आनण प्रत्मेक देवा्मा गुंप्रदामाचे ननरननराळे ििगुंघ हलदु गमाजाुंर्त नचथाऊन नद े. त्मामुळे प्रत्मेक देवाचें देऊळ, मा अलमलनमकेनें गाऱ्मा हलदुस्थानिर देवळाुंचा मुगळधार वर्ाव गुरू झा ा. ननरननराळे देव आनण िि मा्मा गुंप्रदामाुंर्त जरी आडवा उिा नवस्र्तव जाई ना, र्तरी गवु देवळाुंर्त िट मात्र अिेदिावानें देव मानवाुंर्त ा द ा म्लणनू लजरच.बाप िट जरी रामाचा पुजारी अग ा र्तरी ेक-िेट रावणा्मा पूजे ा र्तमारच. नशवाम ककाच गावार्त ककाच देवीची अनेक देवळें ननमाण करण्माचानल कक नशष्टगुंप्रदाम पड ा. शुंकराची हपडी जरी ककाच रुंगाढुंगाची अग ी, र्तरी गोमवार-पेठेंर्त देऊळ म्लणनू गोमेश्वर.िगाड्ा र्तळ्मावर देऊळ म्लणून िगाडेश्वर, बाळोबा पगडबुंदानें बाुंध ें म्लणून बाळेश्वर, फाशी्मा वडाजवळ हपडी गापड ी म्लणनू फाुंगेश्वर, अगे शकेडों ईश्वर िटाुंनी ननमाण करून देवळापामीं आपल्मा पोटापाण्माचा प्रश्न चबचबीर्त वुंगणावर गफाईर्त गोडवनू घेर्त ा. काकर्ता ीम न्मामानें पजुारी बननव ेल्मा िटाुंची घराणी्मा घराणी त्मा त्मा देवळाचे वुंशपरुंपरागर्त वर्तनदार बन े. पुराणाु्ं मा गु ामनगरीने पाग बन ेल्मा लजारों िोळगट हलदूुंनीं देवा ा गाुंवें, जनमनी, दागदानगने आुंदण द्यावी. र्ती आमर्तीच पुजारी िटाु्ं मा पदरी पडर्त. नाुंव देवाचें आनण गाुंव िटाचें. कका िटी गुंस्थानाुंर्तल्मा देवस्थाना ा गान ना २०–२५ लजार रुपमाुंचे वर्ागन आले. त्माुंर्त े जेमरे्तम ७–७॥ लजार देवा्मा नाुंवानें कगे र्तरी कोठे र्तरी खची पडर्तार्त. बाकीची रक्कम गुंस्थानानधपर्तीं्मा ढेकराुंर्त गडप. देवस्थानाचे दागदानगने वार्मर्क उत्गवा ा मात्र देवळाुंर्त नदगर्तार्त. रे्तवढा नदवग पार पड ा कीं, मग गाऱ्मा वर्िुर रे्त पट्टराण्मा घट्टराण्माु्ं मा अुंगावर प.न श लोर्त अगर्तार्त. नकत्मेक देवळाुंचा र्तर अगा ौनकक आले की, देवा ा ििानें वानल े ा मोगऱ्माुंचा लार र्तागा्मा आुंर्त गमनाजी जमनाजी्मा बुचड्ाुंर्त गजऱ्मा्मा रूपानें अवर्तरर्तो.

मारूतीच्या बेंबटात णटळकाचंी मूती नदगण्मा इर्तका हकवा दत्ता ा बेफाम घाम गुटण्मा इर्तकाच ला ोकोत्तर चमत्कार, माुंर्त काम गुंशम?नकत्मेक देवळाुंल्मा देवाुंचे जनमन जुमल्माचें उत्पन्न कोयवनध रुपमाुंचे अगून, वार्मर्क माते्रचा खुरदा ाखा्मा खा ी जार्त नाली. मा मान द्यावर नकर्ती क्ष िटाुंनी ऐदी पोटें राुंजणागारखी फुगर्त अगर्तार्त आनण त्माु्ं मा आपापगाुंर्ती मादवींमुळे कजे्जद ा ीचा धुडगूग चा र्त अगर्तो. माची कनमशन द्वारा चौकशी के ी, र्तर िमुंकर नव क्षण प्रकार उघडकीग मेर्ती . फौजदारी गुन्ह्ाुंची गे ी ५० वर्ांची नरकाडे र्तपाग ी र्तर क्षावनध गामानजक व नैनर्तक अत्माचाराु्ं मा जन्मिमूीचा व कमुिमूीचा मान आम्मा हलदू्मा देवळाु्ं माच माथी मारावा ागे . गाराुंश धमाची देवळे धमाची देवळे म्लणनू हलदु नकर्तीनल नाचर्त अग े. र्तरी आज्मा देवळाुंचा धमु अगा चमत्कारीक व नशगारी मेण्माइर्तका गन ्छ बन ा आले कीं त्मा पुढें शुंकरा्मा हपडी्मा उत्पर्तीची ‘पनवत्र पुराणोि’ पुष्ट्कळच गभम ठरे . मा मुद्यावर नवशरे् स्पष्टोिीने न नलण्मा बो ण्माचा प्रगुंग ककाद्या र्तापट मार्थमा्मा िटेर्तराुंवर न मेर्ता माबाप इुंगे्रज गरकार्मा ककाद्या कनमशनवरच मेई . र्तरच पनवत्र निक्षुकशाली ा गोनारानेंच कान टोचल्माचें गौिाग्म िोगाम ा नमळे !

अनुक्रमणिका

देवळाुंमुळे आनण त्माुंर्तल्मा देवामुळें हलदु गमाजाची आस्त्मक उन्ननर्त नकर्ती झा ी. लें िटनिक्षुकाु्ं मा ठ्ठ दु दु ीर्त पोटाुंवरूनच ठरवामचें अगे . र्तर आजचा हलदु गमाज आध्मास्त्मक मोक्षा ा पोचल्माची थेट पावर्ती द्याम ा काुंलीं लरकर्त नाली. अगल्मा जीवनमुि गमाजा ा मा स्वराज्मा्मा आनण गलकार-अगलकारा्मा द ाम ी लव्मा र्तरी कशा ा?दला वर्ांपूवीपमंर्त राजकारणी त्राुंगड्ाु्ं मा जोरावर हलदूुंचे गवांगीण पनुरुज्जीवन आनण ककनजनगी गुंघटन करण्माची नमजाग मारणारीं िटें गुद्धाुं आज गामानजक गुधारणे्मा रु्तणरु्तण्मावर आपल्मा निक्षकुी अक े्मा छकड्ा गाऊुं ाग ी आलेर्त व देवळाुंनीं थेट परमलुंग स्स्थर्ती ा नेऊन निडनव ेल्मा हलदु जनाुंना ले राजकारणी आनण गमाजकारणी नगरे्त उपद्व्माप लवरे्त कशा ा?पण ज्मा अथी ले उपद्याप चा ूुं आलेर्त, त्मा अथी नीनर्त न्माम आनण गामानजक गुंघटणा्मा कामी हलदूुंचीं देवळें आनण त्माुंर्त े देव म्लणून पूज े े दगड धोंडे अखेर मार्तीमो ठरल्माचेंच नगद्ध लोर्त आले. गोमनाथा्मा टाळक्मावर मलुंमद नगझनीचा त्ताप्रलार पडल्मापागूनचा हलदु देवळाुंचा इनर्तलाग पानल ा र्तर गुंजड गोगावडे, ऐदी निकारी, उनाडटप्पू गुुंड आनण पोटिरू िट माुंची चुंगळ उडनवण्माप ीकडे मा देवळाुंनी हलदुधमु हलदुगमाज आनण न्मामनीनर्त माु्ं मा प्रगर्ती ा गपश े कुुं ठनवण्मा्मा कुुं टणपणापेक्षाुं नवशरे् काुंलींनल के े े नाली, लेंच नदगून मेरे्त. हलदुस्थान दनरद्री झा ा, मार्तीरू्तन अन्न काढणारा शरे्तकरीवग ुनिके ा ाग ा, देशी धुंदे ठार मे े, मध्मम वग ु नामशरे् झा ा, गुनशक्षीर्त पदवीधराुंची उपागमार बोकाळ ी इत्मानद इत्मानदवगैरे वगैरे आरडाओरड करण्माुंर्तच राजकारणी अक े्मा कवामर्ती करणाऱ्मा ब्रह्माुंड पुंनडर्ताुंनी हलदुस्थानाुंर्ती देवळाुंर्त केवढी अपार गुंपनत्त ननष्ट्कारण अडकून पड ी आले आनण नर्तचा उपमोग देशोद्धारा्मा कामी न लोर्ताुं, ुच्चा फुं ग्मा चोर जार ऐदी ल कटाु्ं मा चनैीगाठीं कगा लोर्त आले, इकडे आर्ताुं कगोशीनें क्ष देण्माची वळे आ ी आले. दुष्ट्काळानें कोयावनध ोक देशाुंर्त अन्नान करून मे े, र्तरी देवळाुंर्तल्मा दगडधोंड्ाुंना नशरा केशरीिार्तचा नत्रकाळ नैवदे्य अखुंड चा ूच आले. लजारो उमेदवार ग्राज्मुकट र्तरुण उदरुंिरणागाठीं िमा िमा करीर्त नफरर्त अग े, र्तरी अब्जावनध रुपमाुंचें जडजवालीर व दागदानगन्माुंनी देवळाुंर्तल्मा दगड धोंड्ाुंचा शृुंगारथाट नबनर्तक्रार दररोज चा ूच आले. देशाुंर्त ा शरे्तकरी कळण्माकोंड्ा ा आनण घोंगडी्मा नठगळा ा मलाग लोऊन देशोधडी ा ाग ा, र्तरी देवळाुंर्तल्मा िटगेने्मा पोटा्मा चढत्मा कमानी ा नर्त ा कवढाली खळगा आजपमंर्त कधी पड ा नाली. नवदे्यची चार अक्षरें नशकवा लो नशकवा, म्लणून शकेडा ९६ जीवाुंचा गारखा कुं ठशोर् चा ू अगर्ताुंली, देवळाु्ं मा घुमटाखा ी ाखो मलामूखु िट गोगावडे गुंजड आनण टगे गुंधिस्म रुद्राक्षाु्ं मा पुण्माईवर पोट फुटून वाुंनर्त लोईपमंर्त पराधावरी पल्ले धान्माचा नबनबोिाट फडशा पाडीर्त अगर्तार्त.

देवळाचं्या छपराखालीं ब्रह्मचाऱ्याचें वशं नकर्ती वाढर्तार्त, पनर्त नगर्तानल नकर्ती प्रनर्तव्रर्ता पुत्रवनर्त लोर्तार्त, नकर्ती गोगावडे गावकारी करर्तार्त, नकर्ती गुरुमलाराजाुंचे मठ गोकुळकाल्माुंर्त कनटबुंध बुडर्तार्त, आनण नकर्ती पळपुया छुंगी िुंगी टग्माुंचे थर रे्तथें खुशा चेंडू प्रमाणें जमर्तार्त मा गोष्टीची न्मामननष्ठुररे्तनें जर कस्गून र्तपागणी लोई , र्तर मुग मानाुंनी देवळाुंवर घाव घा ण्मापूवी, हकवा बोल्शनेवझम् वजा नवचाराुंची वावटळ उठण्मापूवी अनिनव नवचारक्राुंर्तीचा र्तरुण हलदु गुंघ ननराशे् मा झटक्माुंर्त मा देवळाुंची राखराुंगोळी कराम ा अस्र्तन्मा वर गारून पुढें कहध काळीं गरगाव ाच, र्तर त्माुंर्त आश्चचु वाटाम ा नको. धमागाठी उिार ेल्मा देवळाुंचा धमु आज इर्तका गैर्तानी बन े ा आले की, त्माचें उच्चाटण केल्मानशवाम हलदु जनाुंचें अस्स्र्तत्व मापुढें नबनधोक नटकणें बरेंच मुस्ष्ट्क ीचें आले. देवळें जर हलदुधमाुंची मुंनदरें, र्तर रे्तथें अनख हलदु मात्राुंचा प्रवशे अगत्म झा ाच पानलजे.

अनुक्रमणिका

परुंरु्त, गामानजक बाह् प्रदेशाुंर्त िटाुंनी माजनव े ा जानर्तिेद व जानर्तदे्वर् मा धमुमुंनदराुंरू्तनच उगम पावल्मामुळें, देवळें म्लणजे हलदु्मा जानर्तदे्वर्ताचें नरककुुं डेंच म्लट ीं र्तरी चा र्ती . स्वजानर्तवचसु्वागाठींच जेथें निक्षकुाुंनी देवदेवळाुंचे पवुर्तप्राम दगडधोंडे आपल्मा अचाट कल्पनेंरू्तनच प्रगनव े, रे्तथें देवळे ‘हलदुुंची’ म्लणून जरीमनाुंर्त नमरनव ीं, र्तरी र्ती ‘िटाुंची खाग नमराग’ मा िावनेनेंच आजपमंर्त चा ू आलेर्त. धमाची गुंगा देवळाुंर्त, देवळाुंचा गुंगाराम िट, आनण िट म्लणजे गवु हलदु गमाजाचा जन्मनगद्ध नपर्ता, गुरु न्मामाधीश, मोक्षदार्ता आनण िदेूव. अनख हलदु जनाुंनीं आप ें गवसु्व फुुं कून देवळाु्ं मा आनण देवाु्ं मा पामावर ओर्त ें , र्तरी देऊळ आनण देव माुंचा खरा मा क िटच.त्माु्ं मानशवाम देव कोणाचीच पूजा घेर्त नालीं. कोणी आडदाुंड िटेर्तर बळेंच करूुं म्लणे र्तर देव र्ती मान्म करीर्त नाली. ाग ाच र्तो िुंगर्तो. त्मा ा दरदरून घाम फुटर्तो. त्मा ा इन्फ् ुकुंझा लोर्तो. मग र्तो नवगा ा फळर्त नालीं शजेारर्ती ा ननजर्त नाली. काकडाआरर्ती ा उठर्त नालीं. नैवद्याचें र्ताट चाटीर्त नालीं. पा खीर्त बगर्त नाली. देवा ा ककादी देवी अग ी र्तर नर्त्मानल रुंगमला ार्त जार्त नाली, नवडा खार्त नाली, खाल्ला र्तर नगळर्त नाली आनण थुुंकर्तलीं नाली, अगा मोठा लालाकार उडर्तो. पोटापाण्माची काळजी नग ेल्मा िट-द ा ाु्ं मानल र्तोंडचे पाणी पळर्तें! नकत्मेक वळेाुं रु्तरुुं गारू्तन ननगट ेल्मा नब ुंदर कैद्याप्रमाणे देवळाुंरू्तन देव पटकन नाहलगा लोर्तो आनण पूनवडीचा पोटेश्वर ककदम पैठण्मा पटाुंगणार्त फडेश्वर म्लणून उपस्स्थर्त लोर्तो, अगल्मा माथेनफरू देवदेवींना र्ताळ्मावर आणण्माचें गामर्थमु अवघ्मा नवश्वाुंर्त फि ककया िट िदेूवाुं्माच लार्तीं अगल्मामुळें, िटेर्तर हलदुजनाुंचा देव आनण देवळाुंशी रालणारा गुंबुंध नकर्ती जवळ आनण नकर्ती ाुंब अगावा लें ठरनवण्माची मुखत्मारी देवळाु्ं मा उत्पनत्त काळापागून गवुस्वी ‘िटापुण’ च रानल ी, माुंर्त काुंली नव नग ें , र्तरी त्मार्त िटेर्तर हलदुुं्मा गु ामी मनोवृत्तीचा इनर्तलाग स्पष्ट नचनत्रर्त झा े ा आले.

गोळीला तु्िंी आणि पोळीला आ्िंी ला िटाुंचा ‘गनार्तन धमु’ त्माुंनी आजमंर्त पोटापाड मेलनर्त करून नटकनव ा आले. गमाज के्षत्राुंर्त निक्षुकशाली ा जगद् गुरुुं नी हलदु हलदुर्तच स्पशृ्म आनण अस्पृश्म अशी ‘गनार्तनी’ दै्वर्ताची पोखरण घार्तल्मावर त्माु्ं मा दुंडधारकाुंनी आनण ‘पनवत्र’ बडव्माुंनी स्पृश्म िागाुंर्तनल िट िटेर्तर िेदाची रामरक्षा राुंगोळी ओढून ठेवण्माचा जोरकग मत्न करण्माुंर्त, मा हलदुब्रव देवळाुंचाच प्रामुख्माने उपमोग करून घेर्त ा आले. िट िटेर्तर वादाची नरक नदी देवळाुंरू्तनच उगम पाव े ी आले. आनण ज्माुंना ला वाद अज्जीबार्त गमूळ नष्ट व्लावा अगें मनापागून वाटर्त अगे , त्मा गवु नववकेवादी स्पृश्माऽस्पृश्म हलदुजनाुंनीं आपल्मा कडव्मा ननरे्धाचा पनल ा घाव मा देवळाुंवरच घार्त ा पानलजे. देवळाुंचे मलात्म गफाई नष्ट झाल्मानशवाम हलदू गमाजा्मा गु ामनगरी ा कारण झा ेल्मा व लोणाऱ्मा दै्वर्त िावनेचा मा हलदूस्थानाुंरू्तन बीमोड लोणार नाली. मूर्मर्तपूजा बरी की वाईट, खरी का खोटी, र्तारक का मारक इत्मानद मुदे्द जरी बाजू ा ठेव े र्तरी, देवळाुंर्तल्मा देवाुंर्त काुंलीं र्तरी नवशरे् देवपणा अगणें आनण र्तगा र्तो अनकस्ल्मर् िागणे अगत्माचें आले. देवानचमे द्वारी । उिा क्षणिरी ॥ रे्तणें मुिी चारी, गानधमेल्मा ॥ अशा िावनेचे अिुंग कवनाुंर्त नकर्तीनल गोड वाट े, र्तरी रे्त हलदु देवळाु्ं मा व देवाु्ं मा बाबर्तींर्त शब्दशुः िुंगर्तार्त. नशवाम ‘द्वारी’ ‘क्षणिरी उिा’ रालणारा व रालण्माची नशफारग करणारा कनव मनाने िटी मलात्म्माचा गु ामच अगल्मामुळे देवळाु्ं मा आुंर्त देवाुंचे काम काम रुंग ढुंग चा ू अगाव ेमाची त्मा बावळटा ा काम कल्पना अगणार आनण कोणी करून नद ीच र्तर र्ती त्मा ा काम पटणार?देवळाुंर्त गे ें कीं मग क्षणिर र्तापाुंरू्तन मुि व्लावें, शाुंर्त व्लावें, घटकािर जगा ा नवगरावें आनण देवा्मा चरणावर मस्र्तक ठेऊन परमेश्वरी गृष्टी्मा अनुंर्तत्वार्त नव ीन व्लावें, अगा अनुिव मेण्माइर्तकें मा देवाु्ं मा मूर्तीर्त काम अगर्तें?जो माणगाुंचा थाट र्तोच देवाुंचा थाट. ज्मा माणगाु्ं मा

अनुक्रमणिका

चैनी्मा गोष्टी त्माच देवाु्ं मा, माणगाु्ं मा िावना त्माच देवाु्ं मा िावना. माणगाुंना थुंडी वाजरे्त, देवाुंना वाजरे्त. गावार्त उन्लाळा कडक ा की देवा ा पुंखा गुरू झा ाच.

शंकराच्या हपडीवर गळिीचें गाडगे टक ेंच. माणगाुंचा जनानखाना, देवाुंचा जनानखाना. िोजनोत्तर माणगाुंची वामकुक्षी, देवाुंनानल र्तीच गुंवम, माणगें रात्रीं ननजर्तार्त, देव गुद्धा शजेारर्ती लोर्ताुंच प ुंगी पलुडर्तार्त. मग गकाळ्मा काकड आरर्तीपमंर्त देव जागे व्लामचे नालींर्त. गाराुंश, माणगाु्ं मा गवु िल्माबऱु्मा नवचार नवकाराुंचा आरोप मा दगड्ा देवाुंवर लोर्त अगल्मामुळें, देव आनण माणूग माुंर्तल्मा िेदाची रेर् मुक् ीड्मा रेरे्प्रमाणें ‘रुुं दीनशवाम ाुंबी’ अशा ‘गमजून चा ा’ (Take it for granted) धर्तीचीच झा ी आले. ‘जगा िि र्तगा देव’ लें गूत्र वाचाबो ाम ा छान गुटगुटीर्त खरें, पण त्मामुळें ईश्वरनवर्मक िावना, धमुनवर्मक आदर आनण नीनर्तनवर्मक चाड माुंर्त माणगाुंची मनोवृनत्त नखळनखळी लोऊन बग ी आले, माकडे दु ुक्ष करून िागणार नाली. अशानल नखळनखळ्मा िावनाु्ं मा अवस्थेंर्त, देव म्लणजे हलदुजनाुंचें देव आनण देवळें म्लणजे हलदुजनाुंचीं देवळें. त्माुंर्त नहलदुुंचा गुंबुंध नालीं ला नगद्धाुंर्त गृलीर्त धर ा, र्तर ‘हलदु’ म्लणनवणाऱ्मा प्रत्मेक त्रक्ीं पुरुर्ा ा, मग र्ती ब्राम्लण, क्षनत्रम, वैश्म, शूद्र अगो, मलार, माुंग, धेड, अस्पृश्म अगो नालीर्तर शुद्धी्मा मागानें परावर्मर्तर्त झा े ी अगो, त्मा प्रत्मेका ा हलदु देवळाुंर्त जाऊन रे्तथल्मा हलदु देवाुंची मथािाव मथागानलत्म स्वर्तुः पूजा करण्माचा, ननदान त्मा मूर्ती्मा चरणाुंवर मस्र्तक टेकण्माचा धमुनगद्ध अनधकार अग ाच पानलजे. ला अनधकार जेथेंजेथें नगे , ौनककी व्मवलाराुंर्त े जानर्तिेद, मर्तिेद, आचार-नवचारिेद जर देवळाुंर्तनल धुडगूग घा ीर्त अगर्ती , आनण ‘अनाथाचा नाथ लोगी रू्तुं दमाळा’ अशा देवापुढेंनल जर आमचा माणूगघाणेपणाचा उनकरडा गदैव पगर े ा रलार्त अगे र्तर कोणा्मानल मनोिावनाुंची पवा न करर्ताुं, कडव ेगुधारक (radical reformer) मा नात्मानें ोकशालीची शपथ घेऊन, आम्ली स्पष्ट म्लणर्तों कीं, ली देवळें नगून गैर्तानखाने आलेर्त. हलदूगुंघाुंर्तल्मा माणगामाणगाुंर्तच अग ी दुस्मानी गु र्तानी गाजनवणाऱ्मा देवळाु्ं मा पुरस्कत्मा्मा शुनद्धगुंघटणा्मा वल्गना नकर्ती दाुंनिकपणा्मा आनण ुचे्चनगरी्मा आलेर्त माचा वाचकाुंनींच नवचार करावा. गध्मा ोकशालीचें वारें वालार्त आले. व्मनिमात्रा्मा स्वार्तुंत्र्मा ा नवरोध करण्माची आज कोणाचीनल प्राज्ञा नालीं. अशा वळेी हलदु देवळाुंर्तली ोकशालीची वावटळ घुगणें अगत्माचें आले. राजकीम स्वार्तुंत्र्मा्मा वल्गना करणाराुंनीं इर्तर गवु के्षत्राुंर्तल्मा गु ामनगरीची आनण गु ामनगरीप्रवरु्तक गवु गुंस्थाुंची राखराुंगोळी के ी पानलजे. हलदुगमाजाुंर्त माणुगघाण पगरनवणाऱ्मा देवळाुंची नवल्लेवाट ावण्माचे र्तीन माग ुआम्ली हलदुजनाुंना गुचवीर्त आलों. पनल ा माग ु बनलष्ट्काराचा. ला न बर ी नबरब नगरीचा ‘मवाळी’ माग ु आले. हलदू्मा देवळाुंर्त िटाुंनशवाम नलन्दू्मा प्रवशेा्मा व पूजनाचा धमुदत्त अनधकार जर ाथाड ा जार्त अगे , र्तर र्ती देवळें ‘हलदूचीं’ नव्लर्त, र्ती गैर्तानाचीं स्मशानमुंनदरे गमजून त्मावर बनलष्ट्कार टाकावा. त्माुंन आजपमंर्त फाजी दानधमावर जगनवल्मा्मा मूखुपणाबद्द कक गणगणीर्त र्तोंडार्त मारून घ्मावी आनण मापुढें त्माुंना जगनवण्माचा हकवा नवीन देवळाु्ं मा पैदाशीचा प्रत्मक्षाप्रत्मक्ष प्रमत्न न करण्मानवर्मीं ‘आईचा शपथ’ घ्मावी. ला उपाम खरा.पण त्मार्तनल कक उपाम आले. मा उपामानें देवळाुंचे पापी डोल्लारे जनमनदोस्र्त लोण्माग

अनुक्रमणिका

का ावनध ागे , आनण र्तोंपमंर्त हलदु्मा नजवनाुंर्त अनधकानधक नकडे पडण्माचा क्रम मात्र मुळींच बुंद पडणार नालीं. दूरदृष्टी िटाुंनी प्रत्मेक देवस्थानाची गुंगाजळी इर्तकी रु्तडुुंब ठेचून िर े ी आले कीं, गाऱ्मा िटेर्तर दुननमेने देवळाुंवर जरी बनलष्ट्कार घार्त ा, र्तरी देवळाुंचा ‘वणाश्रनी’ गनार्तन गवर्ता गुिा िटजार्त नबनबोिाट आणखी दला शर्तकें चा वी . अनख ब्राह्मणेर्तर दुननमा जरी ननगग ं धमानुगार आपल्मा मारे्त्माच उदरी जन्मर्त अग ी, र्तरी ककटी ब्राह्मण जार्तच फि ब्राह्मदेवाु्ं मा र्तोंडारू्तन जन्म े ी अगल्मामुळे, त्मा चार र्तोंड्ा गृष्टी नवधान्माची गारी इ मबाजी ब्राम्लण जार्तींर्त नबनर्तोड धगधगर्त अगरे्त. अशा इ मी जार्ती्मा गवाई ब्राम्लणदेवाुंना अगा नालींर्तर र्तगा पेंच घा ण्मा्मा कामीं कोण मानवाचा का नवरोध करूुं शके ?जुने देव आनण जुनी देवळें नकफामर्तशीर लोणार नालींर्त, मा दूर धोरणाने, त्माुंनी अर्ताुंपागूनच नव्मा धर्ती्मा देवळाचा उपक्रम गुरू के ा आले. आज जे पुर्तळे नदगर्त आलेर्त, नवीन नवीन बनर्त आलेर्त. आनण त्मापामीं जनरे्तचे क्षावनध रुपमे कामदे ठाकठीक चापारू्तन नबनबोिाट दडप े जार्त आलेर्त, त्माकडे हकनचर्त नवचारपूवुक पला, म्लणजे आम्मा शुंकेची मुख्खी गमजून मेई , आज मुुंबई्मा बॅकबेवर नदगणारे गाखळ दुंडाचे चार खाुंब थोड्ाच वर्ांर्त टो ेजुंग देवळाुंर्त रूपाुंर्तर पावर्ती , आनण बाब ूनाथी घुमटा्मा उुंचीशी स्पधा करणाऱ्मा त्मा देवळाुंर्त ा नटळकेश्वर ििाु्ं मा नवगा ा २४ र्तागाुंरू्तन ४८ वळे िगािग प्रगन्न लोऊ ागे . र्तात्पमु, बनलष्ट्काराचा ला माग ुनदगर्तो नर्तर्तका खटकेबाज उपामाचा नव्ले. दुगरा माग ुवनलवाटी ा धाब्मावर बगवनू, हकबलुना वनलवाटीचा चेंदामेंदा करून हलदुत्वा्मा ठळक गबबीवर अनख हलदु जनाुंनी देऊळप्रवशेाचा आनण देवपूजेचा अनधकार नधटाईने बजावावा. वनलवाट ली रूढींचीच गख्खी बलीण, नर्तची पवा र्ुंढ, गु ाम आनण मखुू माुंनीच करावी ‘आम्ली हलदू आलोर्त. आम्लाुं ा देवळार्त नशरून देवदशनु घेण्माची परवानगी देर्ता काुं लो.म्लणून ेखी र्तोंडी आजुव वेंगाडणी करणाऱ्मा उमरावर्ती्मा हलदूर्त आनण’ आम्ली स्वराज्मा ा पात्र आलोंर्त, आम्ला ा देर्ता का लो स्वराज्म : म्लणून काँगे्रगी वेंगाडणी करणाऱ्मा हलदी ोकार्त काम फरक! स्वराज्माचा प्रश्न माशाुंने नगळ ेल्मा माणकाचा, र्तर देवळाचा प्रश्न िटाने नगळ ेल्मा धमाचा. धमार्त गरकार लार्त घा ीर्त नालीं, अशी कक गैर गमजूर्त रूढ आले. नधटाईने देवळाुंर्त प्रवशे करण्मा्मा अगर देवपूजे्मा बाबर्तींर्त जर िटाु्ं मा बाजूने गरकारी कामदा आडवा मेर्त अगे , र्तर िटेर्तर अनख हलदुजनाु्ं मा हलदुत्वाचा र्तो अपमानच लोम. अगा अपमान गलन करण्मापेक्षाुं गत्माग्रल करून मे े े काम वाईट? मात्र, ला ननवाणीचा प्रश्न दगड्ा देवदेवींची पूजा करण्माग लापाप ेल्मा अुंधश्रद्धाळू हलदुचाच आले. नवमर्तवादी गुधारकाुंना देवदेवळाुंची गु ामनगरी मापुढें गाफ नको आले. कोणत्माली गोष्टींचें प्राचीनत्व मानवी पे्रमाशीं घट्ट नचकटून बगरे्त. र्ती गोष्ट त्माज्म अग ी र्तरी मग नर्तचा त्माग करणे माणगा्मा नजवावर मेरे्त, पण त्मागानशवाम कोणत्माली बाबर्तींर्त प्रगनर्त लोणें श्क्म नालीं. ला गनार्तन ननगग ुधमु आले. अथार्त हलदु गमाजा ा हलदु गमाज ‘म्लणून इर्तर मानव वुंशा्मा चढाओढींर्त मदाप्रमाणे नटकाव धरावमाचा अगे , र्तर गामानजक गुंघटनेंर्त द्वर्ताचें व दे्वर्ाचे नवर् का वणाऱ्मा देवळाुंचा पे्रमा दूर झुगारून देणेंच अगत्माचें आले. देवळे आपल्मा मूळ धमापागून काुं चेव ी?र्तर र्तो िटानिक्षुकाु्ं मा ककमुखी गते्तखा ी गे ी म्लणून देवळाुंर्त िट का घुग ा आनण नशरजोर झा ा?र्तर देवळाुंर्त कक कोणी र्तरी दगड्ा देव बग ा म्लणून.देवामुळे िट आनण िटामुळें देवळें अथुर्ता देवाचीच उच बाुंगडी के ी, र्तर िटा ा व त्मा्मा ककमुखी गते्त ा काममची गनर्त नमळून देवळाु्ं मा इमारर्ती व त्माुंची उत्पने्न लव्मा त्मा देशकामागाठी आज मोकळी लोर्ती . हलदुस्थानाुंर्तल्मा गगळ्मा मूर्ती व हपड्ा जमा करून कखादा मोठ्या मध्मवर्ती शलराुंर्त त्माचे कक कामम प्रदशनु करावें. म्लणजे िावी हलदु नपड्ाुंना आनण इनर्तलाग गुंशोधकाुंना

अनुक्रमणिका

मा प्रदशनुाुंमुळें हलदुजनाु्ं मा धार्ममक उत्क्राुंर्तीचा इनर्तलाग चाुंग ा अभमागर्ता मेई . नरकामी पड े ी देवळें आनण त्माची कोयवनध रुपमाुंची उत्पने्न माुंचा हलदुगमाजा्मा गुधारणेगाठीं व प्रगनर्तगाठीं कगकगा उपमोग करावमाचा, लें ठरनवण्मागाठीं कक अनख िारर्तीम हलदु मुंडळ नेमावें. अशी काली मोजना झाल्माग पुंथ मर्त पक्ष िेदाुंचा ननराग लोऊन देवळाुंचा अनेक गर्तकामांकडे उपमोग लोई . गावुजननक वाचना में, गुंशोधन शाळा, वधेशाळा, शात्रक्ीम प्रमोगशाळा, दवाखानें, अनाथाश्रम, गोश क् ब, व्माख्मानमुंनदरें, र्ता ीमखाने, गलिोजनशाळा इत्मानद नाना प्रकार्मा, देशोद्धारक गोष्टींकडे देवळाचा गदुपमोग अिेद िावानें करर्ता मेणें शक्म आले. शुद्धी गुंघटनाचें कामनल रे्तथे उत्तम लोई . गाराुंश, हलदु गमाजाुंर्त माणूगघाण पगरनवणाऱ्मा देवळार्तल्मा बाग ूबोवा हकवा बागु बाईच ककदाुं उचकून मध्मवर्ती प्रदशनुाुंर्त जाऊन बग ी की हलदुगुंघटणाचा माग ुपुष्ट्कळच मोकळा लोई . मा कामी त्मागाची इर्तकीनल धडाडी हलदु जनाुंना दाखनवर्ता मेर्त नगे र्तर स्वराज्मा ाच काम, पण जगाम ानल रे्त कुपात्र ठरर्ती , माुंर्त मुळींच गुंदेल नालीं. र्तो गनच्चदानुंद परमेश्वर अनख हलदु िनगनीबाुंधवाुंना देव-देवळाची धार्ममक गु ामनगरी रगार्तळा ा नेण्माची पे्ररणा देवो, कवढी अनन्म िावानें प्राथुना करून. ला बराच वाढ े ा नवचार आचारक्राुंर्तीगाठी वाचकाु्ं मा चरणी रूजू करर्तो.

अनुक्रमणिका