का लिदासलिरलित - esahity.com...सर च त मण द व रक न...

130
मराठी समोककालिदासलिरलित

Upload: others

Post on 09-Mar-2020

10 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

  • मराठी समश्लोकी

    कालिदासलिरलित

  • कालिदासलिरलित

    मेघदूत

    मराठी समश्लोकी

    लििंतामण द्वारकानाथ देशमुख

    ई सालित्य प्रलतष्ठान

  • कालिदासलिरलित

    मेघदूत

    मराठी समश्लोकी : लििंतामण द्वारकानाथ देशमुख

    सिंगणकमुद्रण : रश्मी लकिोस्कर [email protected]

    प्रकाशन : ३ जलु ै२०१९ (महाकवी काललदासददन)

    ©esahity Pratishthan®2019

    • लवनामूल्य लवतरणासाठी उपलब्ध.

    • आपले वाचून झाल्यावर आपण ह ेफ़ॉरवर्ड करू शकता.

    • ह ेई पुस्तक वेबसाईटवर ठेवण्यापुवी ककिं वा वाचनाव्यलतररक्त कोणताही वापर करण्यापुवी ई-सालहत्य प्रलतष्ठानची परवानगी

    घेणे आवश्यक आह.े

    सिंकल्पना, मािंडणी, सजािट :

    सुनीळ सामिंत

    ९८६९६७४८२०

    प्रकाशक : ई सालित्य प्रलतष्ठान

    www. esahity.com [email protected]

  • सर च िंतामण द्वारकानाथ उर्फ़ चसडी देशमुख, , CIE, ICS, Elphinstone College, Jesus College, University of Cambridge

    जन्म : १४ जानेिारी १८९६, मिाड

    मृतू्य : २ ऑक्टोबर १९८२, िैद्राबाद

    ररझर्व्फ़ ब िंक ऑर् इिंचडया े पचिले भारतीय गर्व्नफ़र, स्वतिंत्र भारता े पचिले अथफ़मिंत्री

    सर लििंतामणराि द्वारकानाथ ऊर्फ़ लसडी देशमुखािंना ओळखत नािी अशी मराठी व्यक्ती लिरळाि. एक मराठी माणूस ररझर्व्फ़ ब िंकेिा पलििा गर्व्नफ़र

    िोतो, स्वतिंत्र भारतािा पलििा अथफ़मिंत्री िोतो आलण मिाराष्ट्र ािर अन्याय िोत आिे िे जाणिताि त्या अतु्यच्च पदािा रालझनामा देऊन पुन्हा एका सामान्य

    माणसािे आयुष्य स्वस्वकारतो पण स्वालभमानाशी तडजोड करत नािी. मोडेन पण िाकणार नािी या मराठी िृत्तीिे एक जाज्ज्वल्य उदािरण म्हणजे

    लसडी देशमुख.

    पण लसडी देशमुखािंिी काव्यमय िृत्ती मात्र अनेकािंना पररलित नािी. ते स्वतः किी नर्व्ते पण त्यािंनी सिंसृ्कत काव्यािर दोन पुस्तके लििीिी. त्यातिे

    एक मेघदूतािे समश्लोकी सयमक भाषािंतर िोय. िे पुस्तक गेिी अनेक दशके दुलमफ़ळ झािे आिे. ई सालित्य प्रलतष्ठानने िे पुस्तक िािकािंसाठी पुनः

    प्रकालशत करण्यािे ठरििे. आमच्यापरीने सर लििंतामणराि द्वारकानाथ उर्फ़ लसडी देशमुखािंना िी आदरािंजिी.

    आपण सिफ़जण या पुस्तकािा आस्वाद घ्याि ि ते योग्य िािकािंपयंत पोिोििण्यासाठी ई सालित्य प्रलतष्ठानिा सिकायफ़ कराि िी आशा बाळगतो.

    लििंतामणरािािंिे पुतणे श्री. श्रीकािंत देशमुख यािंनी लदिेल्या सिकायाफ़साठी आम्ही त्यािंिे आभारी आिोत.

    धन्यिाद

    सुनीळ सामिंत

    टीम ई सालित्य

  • गुरुियफ़ श्री. रामििंद्र कृष्ण िागू

    यािंस पे्रमादरपूिफ़क अपफ़ण

    म््हणून जाणतेन गुरू भलजजे। तेणे कृतकायफ़ िोइजे।

    जैसे मूळलसिंिने सिजे। शाखापल्लि सिंतोषती॥

    ज्ञानेश्वरी। अध्याय १। ओिी २५िी।

    मुिंबई, १४-१-१९४३

    च िं. द्वा. देशमुख

  • मेघदतूाची मोहिनी

    संस्कृतात मेघदतूाची अनुकरण ेअनेक झाली. मघेदतूाचे अनुकरण करीत ककमान पस्तीस दतूकावे्य संस्कृतात हलहिली गेली. मराठीत

    1865पासून ककमान वीस पद्य अनुवाद प्रकाहित झाल ेआिते.

    मेघदतूनामक काव्य – कृष्णिास्त्री हचपळूणकर (1865),

    मेघदतूकाव्याचे समवृत्त भाषांतर – ल. ग. लेल े(1901),

    यक्षसंदिे – भा. िं. दवेस्थळी (1901),

    मेघदतूच्छाया - बा. ल. अंतरकर (1905),

    मेघाचे अलकेस प्रयाण - गं. गो. दामल े(1906),

    मिाराष्ट्र मेघदतू - िा.ं आ. सबनीस (1938),

    मेघदतू – डॉ. सी. डी. दिेमुख (1944),

    सुश्लोक मघे – रा. चचं. श्रीखंड े(1950),

    मेघदतू - ग. रा. िवालदार (1950),

    मेघदतू – द. हव. पंहडत (1954),

  • मेघदतू – ग. नी. कात्र े(1955),

    मेघदतू – कुसुमाग्रज (1956),

    मेघदतूहत्रहवक्रम – द. वें. केतकर (1956)

    मेघदतू – रा. प. सबनीस (1958),

    मेघदतू – ना. ग. गोरे (1964),

    मेघदतू मकु्तामाला – िं. गो. जोिी (1969),

    मेघदतू – डॉ. वसंतराव पटवर्धन (1971),

    मेघदतू – बा. भ. बोरकर (1980),

    समवृत्त समश्लोकी मघेदतूाचा नवा अवतार - वा. गो. दवेगावकर (1986)

    मेघहृदय – वसंत बापट (1987),

    मेघदतू – िान्ता ज. िेळके (1994)

    याखेरीज रावबिादरू काळेले, कवी सुमन्त व वं्यकटेि गद ेयांनी मघेदतूाचा अनुवाद केल्याच्या नोंदी आिते, मात्र ि ेअनुवाद

    अप्रकाहित राहिल.े

    मेघदतूाची गद्य भाषांतरेिी झाली. श्रीमंत िोळकरांच्या सुचनेवरून ग. चचं. दवे यांनी मेघदतूाच्य आर्ारे सात अंकी नाटक 1895

    मध्ये रचल ेिोते.

  • मला स्वतःला कुसुमाग्रज व िांताबाईंचा अनुवाद हप्रय आि.े `रात्रीच्या गभाधत उद्याचा अस ेउषःकाल` िी कुसुमाग्रजांची आवडती

    कल्पना या अनुवादातिी भटेते.

    र्ीर मनाला दउेन करतो सिन सखे िी हनिा

    िोउ नको तू िताि-उगव ेअंर्ारातून उषा।

    कुणास लाभ ेसौख्य-हचरंतन कुणास वा आपदा

    चक्रगतीने खालीवरती सखुदःुखाच्या दिा।।

    `हनतरां मा गमः कातरत्वम्̀ मर्ील अस्वस्थतेचा प्रत्यय कुसुमाग्रज दतेात. मूळ काव्यातील रस, पदलाहलत्य, कल्पकता, नाद, लय

    यांचा अनुभव कुसुमाग्रज दतेात. पािाच –

    ककलहबलते खगमाला लिरींवरती – वा मखेला

    जलावतध वा दाहवत नाभी, अहस्थरता पावला

    हनर्वधन्ध्या ती लुब्र् तुझ्यावर रसास्वाद घे हतचा

    हवभ्रमचेष्टा प्रणय सांगती रमणी हृदयातला।।

    बाकीबाबांच्या अनुवादातील िब्दहचत्रे व अंतःसगंीत मोिवणारे आि.े

    चिंतोड्ांनी तव उचलला मत्त मृद्गन्र् घेत

    सारंगांचा कळप तुजला जात दावील पंथ।।

  • नानासािबे गोरे ि ेराजकारणी, पण हततकेच सिज सुंदर हलहिणारे साहिहत्यकिी िोते. त्यांचा अनुवाद म्िणजे भाषांतर म्िणता

    येईल. तरीिी िृंगाररस त्यांनी सवाधत सुंदर खलुवला आि.े ि ेहवप्रलम्भ िृगंाराचे उदािरण पािा-

    कहर् भाग्याने कदसिी स्वप्नी तेव्िा आकािात

    मी पसररतो बाहू तुजला घ्याया घट्ट हमठीत

    पाहुहन ि ेवनदवेी रडती, टपोर मोत्यावाणी

    कान्ते त्यांचे आसू गळती रानी पानोपानी।।

    काहलदासाची िी मोहिनी न संपणारी...

    ( मेघदतूाच्या मराठीतील अनुवादांवर अरुणा रारावीकर यांनी पीएच. डी. केलेली आि.े वतृ्तपत्रामंर्ून अथधहवषयक लेख हलहून

    मागधदिधन करणारे लखेक डॉ. यिवंत रारावीकर यांच्या त्या पत्नी असल्याने त्यांचा पररचय झाला िोता. पीएच. डी. हमळाल्यानंतर

    अल्पकाळातच त्यांचे हनर्न झाल.े त्यांचे `मघेदतूाचे अनुवाद` ि ेपुस्तक पद्मगंर्ा प्रकािनाने प्रकाहित केल ेआि.े)

    संतोष िेणई

  • पूर्वमेघ

  • ॥मेघदूत॥

    कश्चित्कान्ताश्चिरहगुरुणा स्िाश्चिकारात्रमत:

    शापेनास्तङगश्चमतमश्चहमा िर्षभोग्यणे भतुष:।

    यक्षश्चके्र जनकतनयास्नानपुण्योदकेर्ु

    श्चिग्िच्छायातरुर्ु िसततिं रामश्चगयाषश्रमेर्ु।।

    एका यक्षाकडुनि घडला आत्मकायाांत दोष

    वषाान्त स्त्री-नवरह-जड दे शाप त्याला धिेश

    त्यािें लुप्तप्रभ वसत तो रामनियााश्रमाांत

    सीतास्नािें उदक नजथलें पूत, झाडी ां निवान्त ।।१।।

    कोई यक्ष था। िह अपने काम में

    असाििान हुआ तो यक्षपश्चत ने उसे

    शाप ददया दक िर्ष-भर पत्नी का

    भारी श्चिरह सहो। इससे उसकी

    मश्चहमा ढल गई।

    उसने रामश्चगरर के आश्रमों में बस्ती

    बनाई जहााँ घने छायादार पेड़ थे

    और जहााँ सीता जी के स्नानों द्वारा

    पश्चित्र हुए जल-कुिं ड भरे थे।

  • ॥मेघदूत॥

    तश्चस्मन्नद्रो कश्चतश्चचदबलाश्चिरयुक्त: स कामी

    नीत्िा मासान्कनकिलयभ्रिंशररक्त रकोष्ठ:

    आर्ाढस्य रथमददिसे मेघमाश्चिष्टसान ु

    िरक्रीडापररणतगजरेक्षणीयिं ददशष।।

    पे्रमी कान्ता-विरव िं अचली िं घालिी मास कािं ी िं

    गेलें खाली िं सरुवि िलय स्वर्ण स्ी िं ि रा ी

    आषाढाच्या प्रथम विवििं तो मेघ शैलावरिं पा े

    िन्ताघातें तव िं गज कुर्ी भव्यसा खेळता े ।।२।।

    स्त्री के श्चिछोह में कामी यक्ष ने उस

    पिषतपर कई मास श्चबता ददए। उसकी

    कलाई सुनहले किं गन के श्चिसक जाने

    से सूनी दीिने लगी। आर्ाढ़ मास के

    पहल े ददन पहाड़ की चोटी पर झुके

    हुए मेघ को उसने दिेा तो ऐसा जान

    पड़ा जैसे ढूसा मारने में मगन

    कोई हाथी हो।

  • ॥मेघदूत॥

    तस्य श्चस्थत्िा कथमश्चप पुर: कौतुकािानहतेो-

    रन्तिाषष्पश्चिरमनुचरो राजराजस्य दध्यौ।

    मेघालोके भिश्चत सुश्चिनो∙प्यन्यथािृश्चि चेत:

    कण्ठाश्लेर्रणश्चयश्चन जने ककिं पुनदूषरसिंस्थे।।

    त्याच्या कैसातरर पुढवतिं ये, वचत्त िेधूि जात

    िा े किं ठ, द्रविर्पवतचा िास ोई सवचन्त

    आििंिी ी विकल हृियी िं पा तािं मेघ, िूर

    तो कैसा ो वप्रयजि वमठी ज्यास िेण्या अधीर ।।३।।

    यक्षपश्चत का िह अनुचर कामोत्किं ठा

    जगानेिाले मेघ के सामने दकसी तरह

    ठहरकर, आाँसुओं को भीतर ही रोके

    हुए दरे तक सोचता रहा। मेघ को

    दिेकर श्चरय के पास में सुिी जन का

    श्चचि भी और तरह का हो जाता ह,ै

    किं ठातलिंगन के श्चलए भटकते हुए

    श्चिरही जन का तो कहना ही क्या?

  • ॥मेघदूत॥

    रत्यासन्ने नभश्चस दश्चयताजीश्चितालम्बनाथी

    जीमूतेन स्िकुशलमयीं हारश्चयष्यन्रिृश्चिम्।

    स रत्यगै्र: कुटजकुसुमै: कश्चपपताघाषय तस्मै

    रीत: रीश्चतरमुििचनिं स्िागतिं व्याजहार।।

    व्हािा जीिा पुढवतिं सखखच्या आसरा श्रािर्ािंत

    मेघा ाती िं कुशल म्हरु्िी पाठिूिं ये मिािंत

    त्यातें ताजी िं कु ज-कुसुमें अर्घ्ण िेण्यावस िेंची

    सिंतोषोिी िित िचिें पे्रमळ स्वागताची िं ।।४।।

    जब सािन पास आ गया, तब श्चनज

    श्चरया के राणों को सहारा दनेे की

    इच्छा स े उसने मेघ द्वारा अपना

    कुशल-सन्दशे भेजना चाहा।

    दिर, टटके श्चिले कुटज के िूलों का

    अर्घयष दकेर उसने गदगद हो रीश्चत-भरे

    िचनों से उसका स्िागत दकया।

  • ॥मेघदूत॥

    िूमज्योश्चत: सश्चललमरुतािं सिंश्चनपात: क्ि मेघ:

    सिंदशेाथाष: क्ि पटुकरणै: राश्चणश्चभ: रापणीया:।

    इत्यौत्सुक्यादपररगणयन्गहु्यकस्तिं ययाचे

    कामाताष श्चह रकृश्चतकृपणाश्चेतनाचेतनरु्ु।।

    धूम्राग्नीचा पविसनलली ां मेळ तो मेघ कोठें

    वाताा िेणे समुनचत कुठें सेंनिय प्रानणयाांतें

    उत्कणे्ठिें िच िणुनि हें िुह्यकें प्रानथालें त्या

    कामाताांिा जड अजड हें भाि िाही ांच जात्या ।।५।।

    िुएाँ, पानी, िूप और हिा का जमघट

    बादल कहााँ? कहााँ सन्दशे की ि ेबातें

    श्चजन्हें चोिी इश्चन्द्रयोंिाले राणी ही

    पहुाँचा पाते हैं? उत्किं ठािश इस पर

    ध्यान न दतेे हुए यक्ष ने मेघ से ही

    याचना की। जो काम के सताए हुए हैं,

    ि ेजैसे चेतन के समीप िैसे ही अचेतन

    के समीप भी, स्िभाि से दीन हो जाते

    हैं।

  • ॥मेघदूत॥

    जातिं ििंश ेभुिनश्चिददते पुष्कराितषकानािं

    जानाश्चम त्िािं रकृश्चतपुरुर्िं कामरूपिं मघोन:।

    तेनार्थषत्ििं त्िश्चय श्चिश्चििशादरूबन्िगुषतो हिं

    याण्चा मोघा िरमश्चिगुणे नािमे लब्िकामा।।

    जन्मा येशी सुविवित कुळी िं पुष्कराितणकािंच्या

    इच्छारूपी अमरपवतच्या तूिं वशरी िं सेिकािंच्या

    िुिैिें मी स्वजिविर ी िं यामुळें तूज यािंची िं

    ‘िा’शे्रष्ािंची तरर व बरिी ‘ ो’िको िुजणिाची।।६।।

    पुष्कर और आितषक नामिाले मेघों के

    लोक-रश्चसद्ध ििंश में तुम जनम े हो।

    तुम्हें मैं इन्द्र का कामरूपी मुख्य

    अश्चिकारी जानता हाँ। श्चिश्चििश,

    अपनी श्चरय से दरू पड़ा हुआ मैं इसी

    कारण तुम्हारे पास याचक बना हाँ।

    गुणीजन से याचना करना अच्छा ह,ै

    चाह ेिह श्चनष्िल ही रह।े अिम से

    मााँगना अच्छा नहीं, चाहे सिल भी

    हो।

  • ॥मेघदूत॥

    सिंतप्तानािं त्िमश्चस शरणिं तत्पयोद! श्चरयाया:

    सिंदशेिं म ेहर िनपश्चतक्रोिश्चििशे्चर्तस्य।

    गन्तव्या ते िसश्चतरलका नाम यक्षेश्िराणािं

    बाह्योद्यानश्चस्थतहरश्चशरश्चश्चन्द्रकािौतह्मम्याष ।।

    सिंतप्ािंचा असवस जलिा आसरा तूिं, विरोप

    काने्तला िे, विर घडिी आमुचा स्वावम-कोप

    यके्षशािंचे िगर अलका तेथ जा, सौध जेथ

    बाह्योद्यािी िं िसत र तच्चिंवद्रका द्योतिीत ।।७।।

    जो सन्तप्त हैं, ह ैमेघ! तुम उनके रक्षक

    हो। इसश्चलए कुबेर के क्रोििश श्चिरही

    बन ेहुए मेरे सन्दशे को श्चरया के पास

    पहुाँचाओ। यक्षपश्चतयों की अलका

    नामक रश्चसद्ध पुरी में तुम्हें जाना ह,ै

    जहााँ बाहरी उद्यान में बैठे हुए श्चशि

    के मस्तक से श्चछटकती हुई चााँदनी

    उसके भिनों को ििश्चलत करती ह।ै

  • ॥मेघदूत॥

    त्िामारूढिं पिनपदिीमुद्गृहीतालकान्ता:

    रेश्चक्षष्यन्ते पश्चथकिश्चनता: रत्ययादाश्िसन्त्य:।

    क: सिंनद्ध ेश्चिरहश्चििुरािं त्िय्युपेक्षेत जायािं

    न स्यादन्योsप्यहश्चमि जनो य: परािीनिृश्चि:।।

    िातारूढा बघवतल तुला पान्थ-िारा स्व स्ें

    केशारािंिा उचलुवि, मिी िं धीर येई तयािंतें

    येसी केव्हािं किर् विर ी स्त्रीस सोडोवि रा ी

    माझें तैसें परिश वजर्ें विश्चयें िा कुर्ा ी ।।८।।

    जब तुम आकाश में उमड़ते हुए उठोगे

    तो रिासी पश्चथकों की श्चियााँ मुाँह पर

    लटकते हुए घुाँघराले बालों को ऊपर

    िें ककर इस आशा से तुम्हारी ओर

    टकटकी लगाएाँगी दक अब श्चरयतम

    अिश्य आते होंगे। तुम्हारे घुमड़ने पर

    कौन-सा जन श्चिरह में व्याकुल अपनी

    पत्नी के रश्चत उदासीन रह सकता ह,ै

    यदद उसका जीिन मेरी तरह

    परािीन नहीं ह?ै

  • ॥मेघदूत॥

    मन्दिं मन्दिं नुदश्चत पिनश्चानुकूलो यथा त्िािं

    िामश्चायिं नदश्चत मिुरिं चाकतस्ते सगन्ि:।

    गभाषिानक्षणपररचयान्नूनमाबद्धमाला:

    सेश्चिष्यन्ते नयनसुभगिं िे भिन्तिं बलाका:।।

    पे्ररी मागीं ळु ळु तुला िायु जैसा सुखाचा

    िामािंगािें मधुर रि ो सिंगती चातकाचा

    गभाणधाि-क्षर् उमजुिी अिंतररक्षी िं, सुरेखा

    तूझ्या सिंगें उडवतल िभी िं मावलकेिें बलाका ।।९।।

    अनुकूल िायु तुम्हें िीमे-िीम े चला

    रही ह।ै गिष-भरा यह पपीहा तुम्हारे

    बाएाँ आकर मीठी रटन लगा रहा है।

    गभाषिान का उत्सि मनाने की

    अभ्यासी बगुश्चलयााँ आकाश में

    पिंश्चियााँ बााँि-बााँिकर नयनों को

    सुभग लगनेिाले तुम्हारे समीप

    अिश्य पहुाँचेंगी।

  • ॥मेघदूत॥

    तािं चािश्यिं ददिसगणनातत्परामेकपत्नी-

    पव्यापन्नामश्चिहतगश्चतद्रषक्ष्यश्चस भ्रातृजायाम्।

    आशाबन्ि: कुसुमसदशृिं रायशो ह्यङ्गनानािं

    सद्य:पाश्चत रणश्चय हृदयिं श्चिरयोग ेरुणश्चद्ध।।

    मागाणन्ती िं ती खवचत तुजला भ्रातृजाया विसेल

    आ े जीिा धरुवि, वििसािं मोजुिी भतृणशील

    स्त्रीचें पे्रमी हृिय विर ी िं जें फुलाचे समाि

    जािें प्राया झवर्िं गळुवि त्या ठेवि आशा धरूि ।।१०।।

    श्चिरह के ददन श्चगनने में सिंलग्न, और

    मेरी बाट देिते हुए जीश्चित, अपनी

    उस पश्चतव्रता भौजाई को, ह ेमेघ, रुके

    श्चबना पहुाँचकर तुम अिश्य दिेना।

    नाररयों के िूल की तरह सुकुमार रेम-

    भरे हृदय को आशा का बन्िन श्चिरह

    में टूटकर अकस्मात श्चबिर जाने से

    राय: रोके रहता ह।ै

  • ॥मेघदूत॥

    कतुुं यच्च रभिश्चत महीमुश्चच्छलीन्रामिन्ध्यािं

    तच्छत्िा ते श्रिणसुभगिं गर्जषतिं मानसोत्का:।

    आकैलासाश्चद्वसदकसलयच्छेदपाथेयिन्त:

    सैपत्स्यन्ते नभश्चस भिती राजहिंसा: सहाया:।।

    जी पृथ्वीला सफल कररते उद्गते कन्दजातें

    ती ऐकोिी शु्रवतसुख तुझी गजणिा, मािसातें

    उत्कणे्ठिें विघुवि वमळती सोबती राज िंस

    कैलासाच्या पवथिं, कमवलिी-तनु्त पाथेय ज्यािंस ।।११।।

    श्चजसके रभाि से पृथ्िी िुम्भी की

    टोश्चपयों का िुटाि लेती और हरी

    होती ह,ै तुम्हारे उस सुहािने गजषन

    को जब कमलिनोंमें राजहिंस सुनेंगे,

    तब मानसरोिर जाने की उत्किं ठा से

    अपनी चोंच में मृणाल के अग्रििंड का

    पथ-भोजन लेकर ि े कैलास तक के

    श्चलए आकाश में तुम्हारे साथी बन

    जाएाँगे।

  • ॥मेघदूत॥

    आपृच्छस्ि श्चरयसिममुिं तुग्ड़माश्चलग्ड़च शैलिं

    िन्द्य:ै पुिंसािं रघुपश्चतपदरैदकड़तिं मेिलासु।

    काले काले भिश्चत भितो यस्य सिंयोगमेत्य

    स्नेहव्यश्चिश्चिरश्चिरहजिं मुञ्चतो िाष्पमुष्णम्।।

    आवलिंगािा प्रर्वय विघतािं उिंच ा अवद्रवमत्र

    पार्श्वीं ज्याच्या उम वलिं पिें राघिाची िं पवित्र

    तुम्ही िोघे उवचत समयी िं भे तािं तोिं कळोिी

    येई पे्रमा वचर-विरव िंची िं उष्ण बाष्पें गळोिी ।।१२।।

    अब अपन ेप्यारे सिा इस ऊाँ चे पिषत

    से गले श्चमलकर श्चिदा लो श्चजसकी

    ढालू चट्टानों पर लोगों से िन्दनीय

    रघुपश्चत के चरणों की छाप लगी ह,ै

    और जो समय-समय पर तुम्हारा

    सम्पकष श्चमलने के कारण लम्बे श्चिरह

    के तप्त आाँसू बहाकर अपना स्नेह

    रकट करता रहता ह।ै

  • ॥मेघदूत॥

    मागुं तािच्छृण ुकथयतस्त्ित्रयाणानुरूपिं

    सिंदशेिं म ेतदनु जलद! श्रोष्यश्चस श्रोत्रपेयम्।

    श्चिन्न: श्चिन्न: श्चशिररर्ु पदिं न्यस्यन्ताश्चस यत्र

    क्षीण:क्षीण: पररलघु पय: िोतसािं चोपभुज्य।।

    ऐकें मागण प्रथम कवथतोिं जो तुिािं आक्रमािा

    तो सने्दश श्रिवर्िं मग जो लक्ष िेतािं रमािा

    जेव्हािं जेव्हािं श्रमवस पवथिं घे अवद्रशिंगी िं विसािा

    येतािं ग्लािी उिक लकें पी िद्यािंचें सुखें िा ।।१३।।

    ह ेमेघ, पहले तो अपनी यात्रा के श्चलए

    अनुकूल मागष मेरे शब्दों में सुनो-थक-

    थककर श्चजन पिषतों के श्चशिरों पर पैर

    टेकते हुए, और बार-बार तनक्षीण

    होकर श्चजन सोतों का हलका जल पीते

    हुए तुम जाओगे।

    पीछे, मेरा यह सन्दशे सुनना जो

    कानों से पीने योग्य ह।ै

  • ॥मेघदूत॥

    अद्र:े श्रृिंगिं हरश्चत पिन: ककिं श्चस्िददत्युन्मुिीश्चभ-

    दृषष्टोत्साहश्चदकतचदकतिं मुग्िश्चसद्धङग्नाश्चभ:।

    स्नानादस्मात्सरसश्चनचलुादतु्पतोदड़्मुि: ििं

    ददड़्नागानािं पश्चथ पररहरन्थूलहस्तािलेपान्।।

    “िारा िेई वगररवशखर ें!” मुग्ध ऐशा विचारी िं

    डौला तूझ्या बघवत चवकता उनु्मखी वसद्धिारी

    सोडी िं स्थािा सरस-विचुला या, विघें उत्तरेला

    विङ्िागािंची पवथिं चुकिुिी स्थूल स्ाि ेला ।।१४।।

    क्या िायु कहीं पिषत की चोटी ही

    उड़ाये श्चलये जाती ह,ै इस आशिंका से

    भोली बालाएाँ ऊपर मुाँह करके

    तुम्हारा पराक्रम चदकत हो-होकर

    दिेेंगेी। इस स्थान से जहााँ बेंत के हरे

    पेड़ हैं, तुम आकाश में उड़ते हुए मागष

    में अड़े ददग्गजों के स्थूल शुिंडों का

    आघात बचाते हुए उत्तर की ओर मुाँह

    करके जाना।

  • ॥मेघदूत॥

    रत्नच्छायाव्यश्चतकर इि रेक्ष्यमेतत्परुस्ता:

    द्वपमीकाग्रात्रभिश्चत िनु: िण्डमािण्डलस्य।

    येन श्यामिं िपुरश्चततरािं काश्चन्तमापत्स्यते ते

    बहणेेि स्िुररतरूश्चचना गोपिरे्स्य श्चिष्णो:।।

    िािा रत्नें झळकवत जरू्िं एकठायी िं समोर

    अधें इन्द्रायुध िरर विघे िारुळािंतूवि िूर

    त्या योगािें जलधर विळा फार तूिं शोभशील

    वपच्छें जैसा रुवचर वशखखच्या सािंिळा ििंिबाळ ।।१५।।

    चम-चम करते रत्नों की श्चझलश्चमल

    ज्योश्चत-सा जो सामने दीिता ह,ै इन्द्र

    का िह िनुििंड बााँबी की चोटी से

    श्चनकल रहा ह।ै उससे तुम्हारा सााँिला

    शरीर और भी अश्चिक श्चिल उठेगा,

    जैसे झलकती हुई मोरश्चशिा से

    गोपाल िेशिारी कृष्ण का शरीर सज

    गया था।

  • ॥मेघदूत॥

    त्िय्यायत्त कृश्चर्िलश्चमश्चत भ्रूश्चिलासानश्चभज्ञ:ै

    रीश्चतश्चिग्िैजषनपदििलूोचनै: पीयमान:।

    सद्य: सीरोत्कर्णमुरश्चभ क्षेत्रमाररह्य मालिं

    ककिं श्चचत्पश्चाद्रज लघुगश्चतभूषय एिोत्तरेण।।

    तूझ्या ाती िं कृवषफल असें जारु्िी लवक्षतील

    तूिंते पे्रमें कृषक-िविता िेत्र ज्यािंचे अलोल

    मालके्षत्रें चढ उखवळतािं िािंगरें ज्यािं सुिास

    डािा थोडा िळ, मग पुन्ािं शीघ्र जा उत्तरेस ।।१६।।

    िेती का िल तुम्हारे अिीन ह ै- इस

    उमिंग से ग्राम-बिूरटयााँ भौंहें चलाने में

    भोले, पररेम से गीले अपन ेनेत्रों में

    तुम्हें भर लेंगी। माल के्षत्र के ऊपर इस

    रकार उमड़-घुमड़कर बरसना दक

    हल स े तत्काल िुरची हुई भूश्चम

    गन्ििती हो उठे। दिर कुछ दरे बाद

    चटक-गश्चत से पुन: उत्तर की ओर चल

    पड़ना।

  • ॥मेघदूत॥

    त्िामासाररशश्चमतिनोपप्लििं सािु मूध्नाष,

    िक्ष्यत्यध्िश्रमपररगतिं सानुमानाम्रकूट:।

    न क्षुद्रोश्चप रथमसुकृतापेक्षया सिंश्रयाय

    राप्ते श्चमत्र ेभिश्चत श्चिमुि: ककिं पुनयषस्तथोच्चै:।।

    िािाग्नीला शमिुवि जसा खखन्न चालूि िा

    येसी तेव्हािं तुज वगरर वशरी िं घेतसे आम्रकू

    आभारातें विसरत िसे कु्षद्र ी आश्रयाला

    येतािं वमत्र स्मरर् ि कसें त्यापरी शे्रष्शीला ।।१७।।

    िन में लगी हुई अश्चग्न को अपनी

    मूसलािार िृश्चि से बुझाने िाले, रास्ते

    की थकान से चूर, तुम जैसे उपकारी

    श्चमत्र को आम्रकूट पिषत सादर श्चसर-

    माथे पर रिेगा क्षुद्रजन भी श्चमत्र के

    अपन ेपास आश्रय के श्चलए आने पर

    पहल ेउपकार की बात सोचकर मुाँह

    नहीं मोड़ते। जो उच्च हैं, उनका तो

    कहना ही क्या?

  • ॥मेघदूत॥

    छन्नोपान्त: पररणतिलद्योश्चतश्चभ: काननाम्रै-

    स्त्िय्यरूढे श्चशिरमचल: श्चिग्ििेणीसिणे।

    नूनिं यास्यत्यमरश्चमथुनरेक्षणीयामिस्थािं

    मध्य ेश्याम: स्तन इि भुि: शेर्श्चिस्तारपाण्डु:।।

    िन्याम्रािंचा ब र उजळी अवद्रला अिंवगिं अिंगी िं

    काळा केशासम जिंि वतथें ोवस आरूढ शिंगी िं

    िेिद्विंद्वें गर्वतल मिी िं शैल तो त्या सुयोगी िं

    अरी िं श्याम स्ि अिविचा गौर शेषी िं विभागी िं ।।१८।।

    पके िलों से ददपते हुए जिंगली आम

    श्चजसके चारों ओर लगे हैं, उस पिषत

    की चोटी पर जब तुम श्चचकनी िेणी

    की तरह काले रिंग स ेश्चघर आओगे, तो

    उसकी शोभा दिे-दम्पश्चतयों के देिने

    योग्य ऐसी होगी जैसे बीच में सााँिला

    और सब ओर से पीला पृश्चथिी का

    स्तन उठा हुआ हो।

  • ॥मेघदूत॥

    श्चस्थत्िा तश्चस्मन्िनचरििूभुक्तकुण्जे मुहतुं

    तोयोत्सगुं द्रतुतरगश्चतस्तत्परिं तत्मष तीणष:।

    रेिािं द्रक्ष्यस्यपुलश्चिर्मे श्चिन्ध्यपाद ेश्चिशीणाुं

    भश्चिच्छेदरैरि श्चिरश्चचतािं भूश्चतमिंगे गजस्य।।

    थािंबें शैली िं अवचर, शबरी सेविती कुिं ज जेथें

    ोतािं िृवि त्वररत पुढच्या आक्रमािें पथातें

    रेिा िा े उपलविषमी िं विन्ध्यपािी िं विशीर्ण

    शिंगाराचे जरु्िं कररिरी रेखखले वभन्न िर्ण ।।१९।।

    उस पिषत पर जहााँ कुिं जों में िनचरों

    की ििुओं ने रमण दकया ह,ै घड़ी-भर

    श्चिश्राम ले लेना। दिर जल बरसाने से

    हलके हुए, और भी चटक चाल से

    अगला मागष तय करना। श्चिन्ध्य पिषत

    के ढलानों में ऊाँ चे-नीचे ढोकों पर

    श्चबिरी हुई नमषदा तुम्हें ऐसी ददिाई

    दगेी जैसे हाथी के अिंगों पर भााँश्चत-

    भााँश्चत के कटािों से शोभा-रचना की

    गई हो।

  • ॥मेघदूत॥

    तस्याश्चस्तक्तैिषननगजमदिैाषश्चसतिं िान्तिृश्चि-

    जषम्बूकुञ्जरश्चतहतरयिं तोयमादाय गच्छे:।

    अन्त:सारिं घन! तलुश्चयतुिं नाश्चनल: शक्ष्यश्चत त्िािं

    ररक्त: सिो भिश्चत श्चह लघु: पूणषता गौरिाय।।

    िषोिीयािं, ििगजमिें उर ज्या गन्ध येई,

    कुणे्ठ जमू्बिवििं, जल वतचें सेिुिी मागण घेईिं

    अन्तःसारा तुज लविण्या िायुची काय शक्ती

    सम्पन्नाची म वत, अिघे ररक्त ते तुच्छ ोती ।।२०।।

    जब तुम िृश्चि द्वारा अपना जल बाहर

    उाँड़ेल चुको तो नमषदा के उस जल का

    पान कर आगे बढ़ना जो जिंगली

    हाश्चथयों के तीते महकते मद से

    भाश्चित ह ैऔर जामुनोंके कुिं जों में रुक-

    रुककर बहता ह।ै ह ेघन, भीतर से तुम

    ठोस होगे तो हिा तुम्हें न उड़ा,

    सकेगी, क्योंदक जो रीते हैं ि ेहलके,

    और जो भरे-पूरे हैं िे भारी-भरकम

    होते हैं।

  • ॥मेघदूत॥

    नीपिं दषृ्टिािं हररतकश्चपशिं केसरैरिषरूढे-

    राश्चिभूषरथममुकुला: कन्दलीश्चानुकच्छम्।

    जग्ध्िारण्यषे्िश्चिकसुरतभिं गन्िमाघ्राय चोव्याष:

    सारिंगास्ते जललिमचु: सूचश्चयष्यश्चन्त मागषम्।।

    िीपा अधें खुलुवि कररती केसर श्यामरक्त

    आद्रण स्थािी िं प्रथमकवलका किणळी िंिाव येत

    मृद्गिंधातें, िरिळत जो, हिंगुिी काििािंत

    मागाण तूझ्या ररर् चरतािं िाविती िृवि जेथ ।।२१।।

    ह े मेघ, जल की बूाँदें बरसात े हुए

    तुम्हारे जाने का जो मागष ह,ै उस पर

    कहीं तो भौरे अिश्चिले केसरोंिाले

    हरे-पीले कदम्बों को दिेते हुए, कहीं

    श्चहरन कछारों में भुाँई-केश्चलयों के पहले

    िुटाि की कश्चलयों को टूाँगते हुए, और

    कहीं हाथी जिंगलों में िरती की उठती

    हुई उग्र गन्ि को साँघते हुए मागष की

    सूचना दतेे श्चमलेंगे।

  • ॥मेघदूत॥

    उत्पश्चाश्चम द्रतुमश्चप सि!े मश्चत्रयाथुं श्चययासो:

    कालक्षेपिं ककुभरसुरभौ पिषते पिषते ते।

    शुक्लापािंगै: सजलनयनै: स्िागतीकृत्य केका:

    रत्युद्यात: कथमश्चप भििान्गन्तुमाश ुव्यिस्यतेु।।

    तूिं मत्कायाणिरर जरर सख्या वसद्ध िेगें विघाया

    शैली िं शैली िं सुरवभ-कु जी िं िेळ जाईल िािंया

    केका-शब्दें सजलियि स्वागतातें मयूर

    येतािं, यत्नें झडकरर पुढें चालण्या ो तयार ।।२२।।

    ह े श्चमत्र, मेरे श्चरय कायष के श्चलए तुम

    जपदी भी जाना चाहो, तो भी कुटज

    के िूलों से महकती हुई चोरटयों पर

    मुझे तुम्हारा अटकाि ददिाई पड़ रहा

    ह।ै सिेद डोरे तििंचे हुए नेत्रों में जल

    भरकर जब मोर अपनी केकािाणी से

    तुम्हारा स्िागत करने लगेंगे, तब जैसे

    भी हो, जपदी जाने का रयत्न करना।

  • ॥मेघदूत॥

    पाण्डुच्छायोपिनिृतय: केतकै: सूश्चचश्चभन्नै-

    नींडारम्भैगृष हबश्चलभुजामाकुलग्रामचैत्या:।

    त्िय्यासन्ने पररणतिलश्यामजम्बिूनान्ता:

    सिंपत्स्यन्ते कश्चतपयददनस्थाश्चयहिंसा दशाणाष:।।

    उद्यािािंची िं धिल फुलती कुिं पर्ें केतकीची िं

    िृक्षी िं िृक्षी िं घडवत घर ी िं मावगिं काकाविकािंची िं

    काळा जमू्बफलभर खुले माळव्याच्या ििािंस

    त्वत्सावन्नध्यें गमिसमया जावर्ती राज िंस ।।२३।।

    ह ेमेघ, तुम श्चनकट आए दक दशाणष दशे

    में उपिनों की कटीली रौंसों पर

    केतकी के पौिों की नुकीली बालों से

    हररयाली छा जाएगी, घरों में आ-

    आकर रामग्रास िानेिाले कौिों द्वारा

    घोंसले रिने से गााँिों के िृक्षोंपर

    चहल-पहल ददिाई दनेे लगेगी, और

    पके िलों से काले भौंराले जामुन के

    िन सुहािने लगने लगेंगे। तब हिंस

    िहााँ कुछ ही ददनों के मेहमान रह

    जाएाँगे।

  • ॥मेघदूत॥

    तेर्ािं ददक्ष ुरश्चथतश्चिददशालक्षणािं राजिानीं

    गत्िा सद्य: िलमश्चिकलिं कामुकत्िस्य लब्िा।

    तीरोपान्तस्तश्चनतसुभगिं पास्यश्चस स्िाद ुयस्मा-

    त्सभू्रभिंगिं मुिश्चमि पयो िेत्रित्याश्चलोर्मष।।

    ख्याता साऱ्या जगवतिं विविशा राजधािी तयाची

    तेथें पािें झवर्िं सफलता तूिं विलासीपर्ाची

    तीरी िं पीतािं गरजुवि जला बे िेच्या रसाळा

    सभू्रभिंगा युिवतिििा की िं जरू्िं िीवचलोला ।।२४।।

    उस दशे की ददगन्तों में श्चिख्यात

    श्चिददशा नाम की राजिानी में पहुाँचने

    पर तुम्हें अपने रश्चसकपने का िल

    तुरन्त श्चमलेगा - िहााँ तट के पास

    मठारते हुए तुम िेत्रिती के तरिंश्चगत

    जल का ऐसे पान करोगे जैसे उसका

    भ्र-ूचिंचल मुि हो।

  • ॥मेघदूत॥

    नीचैराख्यिं श्चगररमश्चििसेस्तत्र श्चिश्रामहतेो-

    स्त्िसिंपकाषश्चत्पुलदकतश्चमि रौढपुष्प:ै कदम्बै:।

    य: पण्यस्त्रीरश्चतपररमलोद~गाररश्चभनाषगराणा-

    मुद्दामाश्चन रथयश्चत श्चशलािेश्मश्चभयौ िनाश्चन।।

    तेथें विचैवगणररिरर जरा घेत विश्राम थािंबें

    त्वत्सिंगें जो पुलवकत जरू्िं फुल्लपुष्पें कििंबें

    जेथें गुिंफा रवतपररमळें पूर्ण िारािंगिािंच्या

    तारूण्यातें प्रग कररती उत्क ा िागरािंच्या ।।२५।।

    श्चिश्राम के श्चलए िहााँ 'श्चनचले' पिषत

    पर बसेरा करना जो तुम्हारा सम्पकष

    पाकर श्चिले िूलोंिाले कदम्बों से

    पुलदकत-सा लगेगा।

    उसकी पथरीली कन्दराओं से उठती

    हुई गश्चणकाओं के भोग की रत-गन्ि

    पुरिाश्चसयों के उत्कट यौिन की

    सूचना दतेी ह।ै

  • ॥मेघदूत॥

    श्चिश्रान्त: सन्रज िननदीतीरजालाश्चन श्चसञ्च-

    न्नुद्यानानािं निजलकणैयूष श्चथकाजालकाश्चन।

    गण्डस्िेदापनयनरुजा क्लान्तकणोत्पलानािं

    छायादानात्क्षणपररश्चचत: पुष्पलािीमुिानाम्।।

    विश्रामोिी चल ििििीतीररिं जे बाग तेथें

    वसिंचोिीयािं ििजलकर्ें तूिं जुईच्या कळ्ािंतें

    गाली िं से्विा पुसुवि सुकली िं कर्णपद्में जयािंची िं

    छाया िेतािं क्षवर्क रुवच घे मावळर्ी िंच्या मुखािंची।।२६।।

    श्चिश्राम कर लेने पर, िन-नददयों के

    दकनारोंपर लगी हुई जूही के उद्यानों

    में कश्चलयोंको नए जल की बूाँदों से

    सींचना, और श्चजनके कपोलों पर

    कानों के कमल पसीना पोंछने की

    बािा से कुम्हला गए हैं, ऐसी िूल

    चुननेिाली श्चियों के मुिों पर तश्चनक

    छााँह करते हुए पुन: आगे चल पड़ना।

  • ॥मेघदूत॥

    िक्र: पन्था यदश्चप भित: रश्चस्थतस्योत्तराशािं

    सौिोत्सिंगरणयश्चिमुिो मा स्म भूरुज्जश्चयन्या:।

    श्चिद्युद्दामस्िुररत चदकतैस्तत्र पौरािंगनानािं

    लोलापािंगैयषदद न रमसे लोचनिैषश्चञ्चतो∙श्चस।।

    िा ी िं िा ेिरर जरर तया उत्तरे जो विघाला

    जा भे ोिी विमुख िच ो उच्चसौधा विशाला

    जेथें विि्युत् चमकुवि भयें लोल िारीक ाक्ष

    वचत्ता तूझ्या जरर ि रती जार् तूिं विष्फलाक्ष।।२७।।

    यद्यश्चप उत्तर ददशा की ओर जानेिाले

    तुम्हें मागष का घुमाि पड़ेगा, दिर भी

    उज्जश्चयनीके महलोंकी ऊाँ ची

    अटाररयोंकी गोदमें श्चबलसनेसे श्चिमुि

    न होना। श्चबजली चमकनेसे चकाचौंि

    हुई िहााँ की नागरी श्चियोंके नेत्रोंकी

    चिंचल श्चचतिनोंका सुि तुमने न लूटा

    तो समझना दक ठगे गए।

  • ॥मेघदूत॥

    िीश्चचक्षोभस्तश्चनतश्चिहगशे्रश्चणकाञ्चीगुणाया:

    सिंसपषन्त्या: स्िश्चलतसुभगिं दर्शषताितषनाभ:े।

    श्चनर्िषन्ध्याया: पश्चथ भि रसाभ्यन्तर: सश्चिपत्य

    स्त्रीणामाद्यिं रणयिचनिं श्चिभ्रमो श्चह श्चरयेर्ु।।

    जीची चिंचल्ल ररमुखरा मेखला पवक्षरावज

    जार्ोिं िावभ स्खवलतगवतिें िाविते भोिंिरा जी

    ती विविणन्ध्या पवथिं जिंि वमळे सेवििं तीच्या रसास

    स्त्रीची कान्ताजिवळ पव ली पे्रमभाषा विलास ।।२८।।

    लहरोंके थपेड़ोंसे दकलकारी भरते हुए

    हिंसोंकी पिंश्चिरूपी करिनी झिंकारती

    हुई, अटपट बहािसे चालकी मस्ती

    रकट करती हुई, और भाँिररूपी

    नाश्चभ उघाड़कर ददिाती हुई

    श्चनर्िषन्ध्यासे मागषमें श्चमलकर उसका

    रस भीतर लेते हुए छकना। श्चरयतमसे

    स्त्रीकी पहली राथषना श्रृिंगार-चेष्टाओं

    द्वारा ही कही जाती है।

  • ॥मेघदूत॥

    िेणीभूतरतनुसश्चललालसाितीतस्य श्चसन्िु:

    पाण्डुच्छाया तटरुहतरूभ्रिंश्चशश्चभजीणषपणै:।

    सौभाग्यिं ते सुभग! श्चिरहािस्थया व्यञ्जयन्ती

    काश्युं येन त्यजश्चत श्चिश्चिना स त्ियैिोपपाद्य:।।

    गेलासी तोिं अ ुवि विसते धार िेर्ीप्रमार्ें

    तीतें िेती त तरुतळी िं पाणु्डता शुष्क पािें

    त्वद्भाग्याचा विरव त-िशा िेत तीची पुरािा

    ज्यायोगें ती त्यवजल कृशता तो विधी आचरािा।।२९।।

    श्चजसकी पतली जलिारा िेणी बनी

    हुई हैं, और तटके िृक्षोंस े झड़े हुए

    पुरान ेपत्तोंसे जो पीली पड़ी हुई ह,ै

    अपनी श्चिरह दशासे भी जो रिासमें

    गए तुम्हारे सौभाग्यको रकट करती

    ह,ै ह ेसुभग, उस श्चनर्िषन्ध्याकी कृशता

    श्चजस उपायसे दरू हो िैसा अिश्य

    करना।

  • ॥मेघदूत॥

    राप्यािन्तीनुदयनकथाकोश्चिदग्रामिृद्धा-

    न्पिूोदद्दष्टामनुसर पुरीं श्री श्चिशालािं श्चिशालाम।्

    स्िपपीभूते सुचररतिल ेस्िर्गषणािं गािं गतानािं

    शेर्ै: पुण्यहैृषतश्चमि ददि: काश्चन्तमत्िण्डमेकम्।।

    पूिोक्ता ती सधि िगरी माळव्याची प ािी

    िृद्धािंतोिंडी िं उियिकथा जेथल्या सिण गािंिी िं

    स्वगणस्थािंिी िं सुकृत घ ुिी जन्मता मृतु्यलोकी िं

    शेषें पुण्यें रुवचर ररला स्ववगिंचा भाग जी की िं।।३०।।

    गााँिों के बड़े-बूढ़े जहााँ उदयन की

    कथाओंमें रिीण हैं, उस अिश्चन्त दशे

    में पहुाँचकर, पहले कही हुई श्चिशाल

    िैभििाली उज्जश्चयनी पुरी को जाना।

    सुकमोंके िल छीजनेपर जब स्िगषके

    राणी िरती पर बसने आते हैं, तब

    बच ेहुए पुण्य-िलों से साथ में लाया

    हुआ स्िगषका ही जगमगाता हुआ

    टुकड़ा मानो उज्जश्चयनी ह।ै

  • ॥मेघदूत॥

    दीघीकुिषन्पटु मदकलिं कूश्चजतिं सारसानािं

    रत्यरू्ेर्ु स्िुरटतकमलामोदमैत्रीकर्ाय:।

    यत्र स्त्रीणािं हरश्चत सुरतग्लाश्चनमिंगानुकूल:

    श्चशरािात: श्चरयतम इि राथषनाचाटुकार:।।

    जो विस्ारी सरस मधुरािं कूवजतािं पवक्षयािंच्या

    प्रातःकाळी िं फुलवलिं कमळें िाव गन्धा तयािंच्या

    वशप्रािायू ररत रवतची ग्लावि जेथें खस्त्रयािंची

    िे ी अिंगािं सुख, जरु्िं सखा पे्रमसिंगावस याची ।।३१।।

    जहााँ रात:काल श्चशरा का पिन श्चिले

    कमलोंकी भीनी गन्ि से महमहाता

    हुआ, सारसोंकी स्पष्ट मिुर बोली में

    चटकारी भरता हुआ, अिंगों को सुिद

    स्पशष दकेर, राथषनाके चटोरे श्चरयतम

    की भााँश्चत श्चियोंके रश्चतजश्चनत िेद को

    दरू करता ह।ै

  • ॥मेघदूत॥

    हारािंांःतारािंांःसरलगुटुकािंकोरटशांःशिंकांःशुिीांः

    शष्पश्यामान मरकतमश्चणन उन्मयूिररोहान

    दषृ्टिायस्यािंश्चिपश्चणतरश्चचतानश्चिद्रमुाणािंच भङ्गान

    सिंलक्ष्यिंतेसश्चललश्चनियस तोयमात्रािशेर्ाांः॥

    तेथें ा ी िं सुघव त-मर्ी ार ते पावर्िार

    पाचू जैसें गित व रिें फािंवकती तेज िूर

    वशिंपा शिंख प्रचुर बघुिी पोिंिळी िं वभन्नजात

    िा े वचत्ता जलवच िुसतें राव लें सागरािंत ।।३२।।

    िहािंपर बाजारोंमे अगश्चणत

    चमचमाते मणीहार हैं और िहािंका

    घास पािंचु जैसा तेजस्िी ह.ै और िहािं

    शिंि और सीपके श्चिश्चिि नमूने दिे

    तथा श्चभिजाश्चतके पोिळे रत्न दिेकर

    मनको सागरके समृद्धीका अहसास

    होता ह.ै

  • ॥मेघदूत॥ जालोद्गीणैरुपश्चचतिपु: केशसिंस्कारिूप-ै

    बषन्िुरीत्या भिनश्चशश्चिश्चभदषत्तनृत्योपहार:।

    हम्यषे्िस्या: कुसुमसुरश्चभष्िध्ििेदिं नयेथा

    लक्ष्मीं पश्यषपलश्चलतिश्चनतापादरागादद्दतेर्ु।।

    घे विश्रािंती भिवििं वतथल्या जी सुगन्धी फुलािंिी िं

    लक्ष्मी रिंगी िं उम वल वजथें सुन्दरी-पािवचन्ी िं

    पे्रमें िेती तुज गृ वशखी िेर्गी िृत्यरूप

    पोषी जालोद्गत अलक जो आिंचिायावस धूप ।।३३।।

    उज्जश्चयनी में श्चियों के केश सुिाश्चसत

    करनेिाली िूप गिाक्ष जालों से बाहर

    उठती हुई तुम्हारे गात्र को पुष्ट

    करेगी, और घरों के पालतू मोर

    भाईचारे के रेम से तुम्हें नृत्य का

    उपहार भेंट करेंगे। िहााँ िूलों से

    सुरश्चभत महलों में सुन्दर श्चियों के

    महािर लगे चरणों की छाप देिते

    हुए तुम मागष की थकान श्चमटाना।

  • ॥मेघदूत॥ भतुष: कण्ठच्छश्चिररश्चत गणै: सादरिं िीक्ष्यमाण:

    पुण्यिं यायाश्चिभुिनगुरोिाषम चण्डीश्िरस्य।

    िूतोद्यानिं कुिलयरजोगश्चन्िश्चभगषन्िित्या-

    स्तोयक्रीडाश्चनरतयुिश्चतस्नानश्चतक्तै मषरुद~श्चभ:।।

    तेथें स्थाि वत्रभुििपवत-श्री राचें भजािें

    स्वावमरीिेसम गर् तुझी पा ती काखन्त भािें

    उद्यािातें पिि लिी, गिंधित्यमु्बजािंचा

    तैसें तोयी िं रमवत रमर्ी गन्ध िा े तयािंचा ।।३४।।

    अपन े स्िामीके नीले किं ठसे श्चमलती

    हुई शोभाके कारण श्चशिके गण आदर

    के साथ तुम्हारी ओर दिेेंगे। िहााँ

    श्चत्रभुिन-पश्चत चिंडीश्िर के पश्चित्र

    िाम में तुम जाना। उसके उपिन के

    कमलों के पराग से सुगश्चन्ित एििं

    जलक्रीड़ा करती हुई युिश्चतयोंके

    स्नानीय द्रव्योंसे सुरश्चभत गन्िितीकी

    हिाएाँ झकोर रही होंगी।

  • ॥मेघदूत॥ अप्यन्यश्चस्मञ्जलिर! महाकालमासाद्य काले

    स्थातव्यिं ते नयनश्चिर्यिं यािदत्येश्चत भान:ु।

    कुिषन्सिंध्याबश्चलपटहतािं शूश्चलन: श्लाघनीया-

    मामन्द्राणािं िलमश्चिकलिं लप्स्यते गर्जषतानाम्।।

    जासी अन्या समवयिंच जरी तूिं म ाकावलिं, तेथें

    थािंबािें जोिंिरर तरवर्चें वबिंब अदृश्य ोतें

    सन्ध्यापूजेमवधिं वशिपिी िं श्लार्घ् गिंभीरताल

    डिंका ोसी फल तुज पुरें गजणिािंचें वमळेल ।।३५।।

    ह ेजलिर, यदद महाकालके मश्चन्दरमें

    समय स ेपहले तुम पहुाँच जाओ, तो

    तबतक िहााँ ठहर जाना जब तक सूयष

    आाँिस ेओझल न हो जाए।

    श्चशिकी सन्ध्याकालीन आरतीके समय

    नगाड़े जैसी मिुर ध्िश्चन करते हुए

    तुम्हें अपन े िीर-गम्भीर गजषनों का

    पूरा िल राप्त होगा।

  • ॥मेघदूत॥ पादन्यासक्िश्चणतरशनास्तत्र लीलाििूत ै

    रत्नच्छायािश्चचतिश्चलश्चभश्चामरै: क्लान्तहस्ता:।

    िेश्यास्त्ित्तो निपदसुिान्राप्य िर्ाषग्रश्चबन्द ू-

    नामोक्ष्यन्ते त्िश्चय मिुकरश्रेश्चणदीघाषन्कटाक्षान्।।

    तेथें िृत्यें रुमझुमवत जोिं मेखला, खेळिीतािं

    रत्नोद्भासें जवडत चिंिरी शीर् येऊवि ातािं

    िेश्या येतािं िखपवििं तुझ्या िषणर्ाचे तुषार

    िीघाण दृिी तुजिरर अवलशे्रवर्शा सोवडतील ।।३६।।

    िहााँ रदोर्-नृत्यके समय पैरोंकी

    ठुमकनसे श्चजनकी करटककिं दकणी बज

    उठती ह,ै और रत्नोंकी चमकसे

    श्चझलश्चमल मूठोंिाली चौररयााँ डुलानेसे

    श्चजनके हाथ थक जाते हैं, ऐसी िेश्याओं

    के ऊपर जब तुम सािनके बुन्दाकड़े

    बरसाकर उनके निक्षतों को सुि दोग,े

    तब िे भी भौंरों-सी चिंचल पुतश्चलयों से

    तुम्हारे ऊपर अपने लम्बे श्चचतिन

    चलाएाँगी।

  • ॥मेघदूत॥

    पश्चादचु्चैभुषजतरुिनिं मण्डलेनाश्चभलीन:

    सान्ध्यिं तेज: रश्चतनिजपापुष्परक्तिं दिान:।

    नृत्यारम्भ ेहर पशुपतेराद्रष नागाश्चजनेच्छािं

    शान्तोद्वगेश्चस्तश्चमतनयनिं दषृ्टभश्चिभषिान्या।।

    जें बाहिंचे तरुिि उभें मिंडले तेथ लीि

    सन्ध्यातेजें मग ििजपापुष्पसा रक्तिर्ण

    िृत्यारिंभी िं पुरवििं कररचें आद्रणचमण प्रभूला

    गौरी धैयें अचल ियिी िं पाहिं िे भक्तलीला ।।३७।।

    आरतीके पश्चात आरम्भ होनेिाले

    श्चशिके तािंडिनृत्यमें तुम, तुरतके

    श्चिले जपा पुष्पों की भााँश्चत िूली हुई

    सन्ध्या की ललाई श्चलये हुए शरीर से,

    िहााँ श्चशि के ऊाँ चे उठे भुजमिंडल रूपी

    िन-ििंड को घेरकर छा जाना। इससे

    एक ओर तो पशुपश्चत श्चशि रक्तसे

    भीगा हुआ गजासुरचमष ओढ़ने की

    इच्छासे श्चिरत होंगे, दसूरी ओर

    पािषती जी उस ग्लाश्चन के श्चमट जाने से

    एकटक नेत्रों से तुम्हारी भश्चि की ओर

    ध्यान देंगी।

  • ॥मेघदूत॥ गच्छन्तीनािं रमणिसततिं योश्चर्तािं तत्र नक्तिं

    रुद्धालोके नरपश्चतपथे सूश्चचभेद्यैस्तमोश्चभ:।

    सौदामन्या कनकश्चनकर्श्चिग्िया दशषयोिी

    तोयोत्सगषस्तश्चनतमुिरो मा स्म भूर्िषक्लिास्ता:।।

    तेथें रात्री िं विघवत रमर्ी िल्लभाच्या गृ ािंतें

    अिंधाराच्या प वलिं ि विसे राजमागीं तयािंतें

    िीजािंिी िं, ज्या जरु्िं विकवषिंच्या स्वर्णरेखावच, पन्थ

    िािी िं, िषाणध्ववि ि कररिं िा गजणिा, त्या भयातण।।३८।।

    िहााँ उज्जश्चयनी में रात के समय

    श्चरयतम के भिनों को जाती हुई

    अश्चभसाररकाओंको जब घुप्प अाँिेरे के

    कारण राज-मागष पर कुछ न सूझता

    हो, तब कसौटी पर कसी किंचन-रेिा

    की तरह चमकती हुई श्चबजलीस ेतुम

    उनके मागष में उजाला कर दनेा। िृश्चि

    और गजषन करते हुए, घेरना मत,

    क्योंदक ि ेबेचारी डरपोक होती हैं।

  • ॥मेघदूत॥ तािं कस्यािंश्चचद~भिनिलभौ सुप्तपाराितायािं

    नीत्िा रातत्रिं श्चचरश्चिलश्चसनाश्चत्िन्नश्चिद्युत्कलत्र:।

    दषृ्टे सूय ेपुनरश्चप भिान्िाहयेदध्िशेर्िं

    मन्दायन्ते न िलु सुहृदामभ्युपतेाथषकृत्या:।।

    भायाण विि्युत् बह विलसुिी श्रािंत ोतािं विशेतें

    काढी िं कोठें उपरर भििी िं पारिे सुप् जेथें

    शेषा मागाण वफरुवि धर बा पा तािं सूयणवबिंब

    ाती िं घेतािं ि जि कररती वमत्र-कायीं विलिंब ।।३९।।

    दरेतक श्चबलसनेसे जब तुम्हारी

    श्चबजलीरूपी श्चरयतमा थक जाए, तो

    तुम िह राश्चत्र दकसी महल की अटारी

    में जहााँ कबूतर सोत ेहों श्चबताना। दिर

    सूयोदय होने पर शेर् रहा मागष भी

    तय करना। श्चमत्रों का रयोजन पूरा

    करने के श्चलए जो दकसी कामको ओढ़

    लेते हैं, ि ेदिर उसमें ढील नहीं करते।

  • ॥मेघदूत॥ तश्चस्मन्काल ेनयनसश्चललिं योश्चर्तािं िश्चण्डताना

    शातन्तिं नेयिं रणश्चयश्चभरतो ित्मष भानोस्त्यजाशु।

    रालेयास्त्रिं कमलिदनात्सोश्चप हतुुं नश्चलन्या:

    रत्यािृत्तस्त्िश्चय कररुश्चि स्यादनपपाभ्यसूय:।।

    अन्यासक्त वप्रय समजिी रुि काने्त सकाळी िं

    तीचे अशू्र पुसुवि म्हरु्िी भािुचा मागण ाळी िं

    तो ी अशू्रपरर ििंि मुखी िं पवद्मिीच्या िुरेल

    या यत्नातें कर पसरर, तूिं आड येतािं वचडेल।।४०।।

    राश्चत्र में श्चबछोह सहनेिाली ििंश्चडता

    नाश्चयकाओंके आाँसू सूयोदय की बेलामें

    उनके श्चरयतम पोंछा करते हैं,

    इसश्चलए तुम शीघ्र सूयषका मागष

    छोड़कर हट जाना, क्योंदक सूयषभी

    कमश्चलनी के पिंकजमुि से ओसरूपी

    आाँसू पोंछने के श्चलए लौटे होंगे।

    तुम्हारे द्वारा हाथ रोके जाने पर

    उनका रोर् बढ़ेगा।

  • ॥मेघदूत॥ गम्भीराया: पयश्चस सररतश्चेतसीि रसन्न े

    छायात्माश्चप रकृश्चतसुभगो लप्स्यते ते रिेशम्।

    तस्यादस्या: कुमुदश्चिशदान्यहषश्चस त्ििं न िैयाष-

    न्मोिीकतुष चटुलशिरोद्वतषनरेश्चक्षताश्चन।।

    गम्भीरेच्या विमल सवलली िं, की िं जसें शुद्ध भािी िं

    छायामात्रें वशरुवि, रुवचरा, मूवतण तूझी भरािी,

    दृग्पात त्वािं चपल-शफरी-रूवप धीर स्वभािें

    तीचे तेव्हािं कमल-धिल व्यथण जाऊिं ि द्यािे ।।४१।।

    गम्भीरा के श्चचत्तरूपी श्चनमषल जल में

    तुम्हारे सहज सुन्दर शरीर का

    रश्चतश्चबम्ब पड़ेगा ही।

    दिर कहीं ऐसा न हो दक तुम उसके

    कमलसे श्िेत और उछलती शिरी-से

    चिंचल श्चचतिनों की ओर अपन ेिीरज

    के कारण ध्यान न दतेे हुए उन्हें श्चििल

    कर दो।