ખરા બપોર

જયત ખતરી

`એકત’નો ગથ-ગલાલwe share, we celebrate

આપણી મધર ગજરાતી ભાષા અન એના મનભાવન સાહિતય માટના સનિ-પમ-મમતા અન ગૌરવથી પરાઈન `એકતર’ પહરવાર સાહિતયના ઉતતમ ન રસપદ પસતકોન, વીજાણ માધયમથી, સૌ વાચકો ન મકતપણ પિોચાડવાનો સકલપ કરલો છ.

આજ સધીમા અમ જ જ પસતકો અમારા આ વીજાણ પકાશન-ebook-ના માધયમથી પકાશશત કરલા છ એ સવવ આપ www.ekatrafoundation.org પરથી વાચી શકશો.

અમારો દષટિકોણ:

િા, પસતકો સૌન અમાર પિોચાડવા છ – પણ દશટિપવવક. અમારો `વચવાનો’ આશય નથી, `વિચવાનો’ જ છ, એ ખર; પરત એટલ પરત નથી. અમાર ઉતતમ વસત સરસ રીત પિોચાડવી છ.

આ રરીત –

* પસતકોની પસદગી `ઉતતમ-અન-રસપદ’ના ધોરણ કરીએ છીએ: એટલ ક રસપવવક વાચી શકાય એવા ઉતતમ પસતકો અમ, ચાખીચાખીન, સૌ સામ મકવા માગીએ છીએ.

* પસતકનો આરભ થશ એના મળ કવરપજથી; પછી િશ તના લખકનો પરા કદનો ફોટોગાફ; એ પછી િશ એક ખાસ મિતવની બાબત – લખક પહરચય અન પસતક પહરચય (ટકમા) અન પછી િશ પસતકન શીષવક અન પકાશન શવગતો. તયાર બાદ આપ સૌ પસતકમા પવશ કરશો.

– અથાવત, લખકનો તથા પસતકનો પથમ પહરચય કરીન લખક અન પસતક સાથ િસતધનન કરીન આપ પસતકમા પવશશો.

તો, આવો. આપન સવાગત છ ગમતાના ગલાલથી.

*

આ પસતકના લખકનો અન પસતકનો પહરચય રમણ સોનીના છ એ માટ અમ તમના આભારી છીએ.

*

Ekatra Foundation is grateful to the author for allowing distribution of this book as ebook at no charge. Readers are not permitted to modify content or use it commercially without written permission from author and publisher. Readers can purchase original book form the publisher. Ekatra Foundation is a USA registered not for profit organization with objective to preserve and spread Gujarati literature. For more information, Please visit: http://www.ekatrafoundation.org.

પરકાશન માહિતરી

મલય: આઠ રશપયા

© : ઝવરબન ખતરી

પથમ આવશતત: ઓગણીસો અડસઠ

પત : બરસો પચાસ

આવરણ: પસનન

મદરક: યશવત બટાલા

પકાશક: શશવજી આશર

*

સજ વક જયત ખતરી

જયત ખતરી

ઠીકઠીક લાબી, પણ કથા-ઘટનાના ઘટટ પોત વાળી વાતાવઓના સજ વક જયત િીરજી ખતરી

(જ. 24 સપટમબર 1909 – અવ. 6 જન 1968)ની જનમભશમ તમ જ કમવભશમ કચછ.

1935મા એલ.સી.પી.ઍસ. થઈન કચછ-ભજમા જ ડૉકટરનો વયવસાય કયયો. શરમજીવીઓ

વચચ વસયા. લખકશમતર બકલશના સગ સામયવાદી શવચાર-શચતનનો રગ એમન લાગયો.

કચછની તળ ભશમ અન રણપદશનો એમનો સસગવ અન અનભવ એમની વાતાવઓમા

ઝીણવટથી ઝીલાતા રહા. એ કારણ, એમની વાતાવઓ પહરવશકનદરી, વાતાવરણ-પધાન

બની.પરત, પાતરના મનના ઊડાણો આલખવા તરફ એમની નજર વધ રિી. કનસરની

બીમારીથી 1968મા એમન અવસાન થય. એમની વાતાવઓના તરણ સગિ પગટ થયા છ.

*

`ખરા બપોર’

લખકનો આ છલો સગિ એમના અવસાન પછી (1968મા) પકાશશત થયલો.

આધશનક સમયની િોવા છતા આ વાતાવઓમા ઘટના પાતળી નથી, સઘન અન પલબ છ.

કચછ પદશની ભશમનો પહરવશ અન એમા ધબકતા એમના પાતરો કથા-આલખનનો એક

શવશશટિ સવાદ આપ છ. જયત ખતરીની શલી વગીલી છતા વાસતવન ઘટનારી છ. જીવનની

સકલતા, શવષમતા, કરણતા એના શવષયો છ. એન શનરપણ કોઈ ચલત શચતર જવ છ.

એમની `ધાડ' વાતાવ પરથી દસતાવજી છતા કલાતમક હફલમ તયાર થઈ રિી છ. `ખરા

બપોર' ખતરીની જ નિી, ગજરાતી ભાષાની પણ એક ઉતતમ વાતાવ છ.

સર જક અન કતિ પરિચય : િમણ સોની

*

કરમ

1. ધાડ

2. માટીનો ઘડો

3. શસશબલ

4. ખરા બપોર

5. ડડ ઍનડ

6. નાગ

7. ગોપો

8. ખલાસ

9. જળ

10. મશકત

11. ઇશવર છ?

ધાડ(મળ)

વાતાતા : 1 ધાડ

િ ફરી પાછો બકાર બનયો.

ખભા પર કોથળો લઈ, હકનાર હકનાર ચાલતો િ બદર છોડી રહો િતો તયાર અઢી

મહિનાની આ નોકરીની િફ આપતી એક યાદ – એક શપછાન – મનમાથી ખસતી નિોતી.

િ પૉટવની લૉચની ચોકી કરતો બદરથી તરણ માઈલ દર એકલો જ બઠો િતો અધારા

ઊતરી આવયા િતા, દહરયાના પાણીય ઊતરી ગયા િતા. ઉતતરનો પવન વાતો બધ પડયો

િતો. દહરયાની સપાટી ધીમ િાફી રિી િતી. તયાર બધ જ શનશકરિયતા, શાશત અન કાળજાન

કોરી ખાય એવી અવાક એકલતા. આ સતબધ વાતાવરણમા મન સિચયવ મળવાની કોઈ

શકયતા નિોતી. તયાર ઘલાનો ઓશચતાનો ભટો થઈ ગયો.

ઊટો ચારવા બાજના કાદવવાળા ચહરયાના છોડવાથી છાયલા હકનારા પર એ બ

હદવસથી ઘમતો િતો.

ઊચો, કદાવર, શબિામણો દખાય એવો દિ, સફદ દાઢી, ઝીણી કટારીની ધાર જવી

તીકણ આખો, સશકત રખાઓ મહડત ચિરો, ચોકકસ સાવચત પગલ મારી પાસ આવયો

તયાર એના આવયાની કળ જ ન પડી અન સામ ઉપશસથત થયો તયાર ડર લાગયો.

અન પછી વાતાવરણ પણ જયાર સાનકળ રીત મક િત તયાર એણ વાતો કરવી શર

કરી – બિ જ શનખાલસ મન. પણ એણ મન પોતાના પસીનાનો અડધો રોટલો ખવડાવયો

તયાર માર મન ભરાઈ આવય. મારી આ નાનકડી શજદગીમા કોઈની શબરાદરીનો રોટલો

ખાવાની મન બિ ઓછી તક મળી છ અન આવા પસગની યાદન મ બિ જાળવણીથી

સઘરી રાખી છ.

ઘલા પાસ જીવનનો એક જ ઉકલ િતો:

`દોસત પાણજીવન, આ જીવતરનો ભદ અન એની મશકલી ઉકલવાનો માગવ એક જ

છ, ક માથાભાર થવ. આપણાથી વધાર તાકાતવાન િોય એનાથી વધાર તાકાત બઢાવવી

અન એન નીચો નમાવવો – આવી વાતો તારી સમજમા ઊતર છ?'

આ વાત મારી સમજમા ઊતરતી િતી પણ િ કબલ નિોતો થતો, તોય મોઢા પર

િાસય મઢી િ એની સામ જોઈ રહો.

`જો,' ઘલાએ ચહરયાના ઝાડ તરફ આગળી ચીધતા કહ, `આ ચહરયાન ઝાડ નયાવ

કાદવ પર ખારા પાણી વચચ કમ પોષણ પામય, એ કમ મોટ થત િશ, કયાથી ખોરાક

મળવત િશ, અન કમ જીવન ટકાવી રાખત િશ એનો શવચાર આવયો છ તન કોઈ દિાડો?

આ છોડના મશળયા પિલા કાદવમા ઊડ જાય છ, તથી એ છોડ પોતાના થડ પર

મજબત બન છ, પણ કાદવમા પોષણ ન મળતા એ મશળયા પાછા બિાર નીકળી થડની

આસપાસ પથરાઈ જઈ, પોતાના કાટા મારફત િવામાથી પોષણ મળવ છ, સમજયા?'

`િવામાથી?'

`િા, િવામાથી,' ઘલાએ કહ, `અન તોય આવી જિમતથી મોટા થયલા અન માણસાઈથી

ટટટાર ઊભલા આ છોડન અમારા ઊટ ખાઈ જાય છ, સકવી નાખ છ. આ તો ભદ છ

જીવનનો, દોસત પાણજીવન, ક દયા, મમતા, ધમવ એ બધી ચોપડીમાની વાતો છ. સાચસાચ

તો જ વધાર માથાભાર છ ત વધાર સાર જીવન જીવ છ.'

બસ તયાર બાદ ઘલો જયાર મન મળતો તયાર ચહરયાની વાત આગળ લાવી,

ઊલટાવીપલટાવી એની એ જ વાત કિતો. કોઈક વાર એ રણની વાત કરતો. તયા એવી

વાઝણી ધરતી િતી ક એની છાતીમાથી કોઈ દિાડો ધાવણ આવત જ નહિ. ધળ, વટોશળયા,

ટાઢ તડકો, કાટા, ઝાખરા અન શન:સીમ મદાનોની એ વાતો મન સાભળવી ગમતી. કારણ

મન ધરતી, કોઈ પણ ધરતી તરફ પયાર િતો.

`દોસત પાણજીવન, ત એક વાર માર ગામડ આવ, આ ધરતીની લિજત તયા આવયા

શવના મળતી નથી અણ એ ધરતી વચચ જ તયાના માણસોના મન પારખી શકાય છ.'

બસ તયાર પછી બીજ હદવસ ઘલો મન રામ રામ કરીન જતો રહો.

મ ઘલાન આવવાની િા કિી તયાર મન સવપન ખયાલ નિોતો ક િ આટલો જલદી

બકાર બનીશ.

અન અતયાર ખભ કોથળો નાખી, હકનાર હકનાર ચાલતા ઘલાની િફભરી યાદ મારા

બકાર જીવનની સપશતત બની ગઈ.

અન મ ચાલયા કય.

આખી પથવી જાણ માર ઘર િોય, આભ ધરતીન ચમ છ એ શષિશતજ મારા પયવટનના

સીમાડા િોય, રાતરીની સાવચતીભરી ચપકીદીમા ચાદની રાતના વષિો નીચના અધારા જાણ

મારા કટબની વિાલભરી િફ િોય....એવી મારી બકારી િતી!

માર કોઈ સગવિાલ નિોત, શમતરો નિોતા, દશમનો નિોતા. િ કોણ િતો? મારા

માબાપ કોણ િતા એની આછી આછી, બીજાઓએ આપલી, માહિતીની મન જાણ છ. મારી

મા કવી િતી, કવી પમાળ િતી, કવી પરગજ િતી અન બાપન તો િ માતર નામ જ

જાણ છ . અન પછી કોઈ મન ઊછરવા માગત નિોત; છતા િ કમ ઊછરીન મોટો થયો

અન મોટો થતા મન કવી રીત છટો મલી દવામા આવયો એ એક કટાળાજનક િકીકતોની

પરપરા છ. મન એમા રસ નથી અન િવ તો કટલીક િકીકતોય ભલાઈ જવાઈ છ.

િ એટલ જ જાણ છ ક આ સમગ ધરતી મારી છ. આ સશટિનો િ માશલક છ; છતા

મારો િણાઈ ગયલો, ધળભયયો દિ જોઈ લોકો કમ મોઢ ફરવી લતા િશ એ સમજાત નથી.

સમદધ ખતરોભયાવ શવસતારોમા, ડગરાઓની ધારમા, નદીઓના રતાળ પટમા, ઘાસના

ગજાવર મદાનમા – િ જયા જયા ભટકતો િોઉ છ, માર બતાલ જીવન મારી પાછળ

પાછળ ભટકત િોય છ.

િ ધરતી ખદતો ભટકયા કર છ – એ મારો શોખ છ, બકારી મારો ધધો છ.

*

િ ઘલાના ગામ તરફ જઈ રહો િતો. આ પયવટન દરમયાન આ જાકારો દતી ધરતી

પર જીવન સમાશધસથ થઈ બઠ િત. હદવસ અન રાત આકાશની એકધારી બદલાતી

કટાળાભરી હરિયા અન બફામ દોટ મકતો પવન – એ જ ફકત જીવનમા અિી પતીક

િતા. બાકી અિીની ધરતીન જીવન તો મરઝાઈ ગય િત.

દહરયાનો હકનારો છોડી, નાન રણ વટાવી ઘલાએ વણવવી િતી એ ડગરાની ધાર પાસ

આવી પિોચયો. અિી પછપરછ કરતા મન જાણવા મળ ક ફકત તરણક ગાઉ દર ઘલાન

ગામ િત.

મ ચાલયા કય.

વશાખના બપોર સકી ધરતીન તાવી રહા િતા, રણના મદાનો પરથી વાતો આવતો

ઝઝાવાતી પવન ધળના વટોશળયાન ડગરાની ધાર પર ધકલી રહો િતો.

એ તરફની ધરતીન છડ મગજળના દશયો માનવીન રિર અન શનદવય આશવાસન આપી

રહા િતા. વટોશળયા પવનથી ધકલાતી કોઈક કાટાળા બાવળની સકી ડાખળી મારા પગ

પર ઉઝરડા પાડી પસાર થઈ ગઈ. કોઈક િોલ મન જોઈ હકહકયારી પાડી ઊડી જત મ

જોય અન ખોરાકની શોધમા શનકફળ ગયલી કોઈક ચકલી કાટાળા છોળ પર બઠી બઠી

પછળી પટપટાવતી ચાર તરફ અસવસથ ડોક િલાવી રિતી.

સકાઈ ગયલા તળાવન તશળય ગદ પાણી એકઠ થાય તમ બ ઊચી ટકરીઓની તળટી

વચચ એકઠ થઈ પડલ ઘલાન ગામડ મ જોય.

અન આખરી શવસ જવો છટકારાનો દમ મારા િોઠ વચચથી સરી પડયો. ધળન વાદળ

લઈ આવી એક પવનન ઝાપટ મારા પર ધસી આવય અન તરત જ પસાર થઈ ગય.

તયાર કતરા ટહટય વાળીન પડયા િોય એમ વરશવખર આ ગામના ઝપડા પડલા મ જોયા.

ઘલાના ખોરડા, ઘર, આગણા અન આજબાજની વાડ વયવશસથત, સદર, સઘડ અન

સવચછ િતા.

મ ઘલાની ખબર પછી તયાર માર એન શ કામ િત, િ કયાથી આવ છ વગર

પછપરછ બધબારણ થઈ. પછી દરવાજો ખલયો.

ઝપડાના ઉબર એક સી આવીન ઊભી. એ સીના દશવનથી િ થોડીક ષિણો અવાક

બની ગયો. એવ એન અકલક સૌનદયવ િત. સોનરી વાકહડયા વાળ, ભરા નયનો, વિતા

ઝરણાની નજાકતથી ભયયો ભયયો સગોળ, સપમાણ દિ – એ તો બધ િત જ, પણ એ

ઉપરાત એ સૌનદયવ પર કોઈ એવો ઓપ િતો ક, જ જોઈન માર સતત શવચારત મન

એક ઘડી અપગ બની ગય.

એણ મન અશતશથના ઝપડામા ખાટ ઢાળી ગોદડા પાથરી બસાડયો, રોટલો અન છાસ

ખવડાવયા, અન `તમ તમાર શનરાત બસજો,' કિતા એ થોડ િસી, એ તો આવશ તયાર

આવશ.'

અન એ જતી રિી. અિી એશ અન આરામ િતા, સમશદધનો શવસતાર િતો. હદવસ

ફયાવ કરતા અન રાત ઊઘમા પાસા ઘસતા અસખય ભખયા માનવીઓ જવા ભખયો ઘલો

નિોતો. ઘર, સી, ખોરાક અન સમશદધ અન સિલાઈથી સાપડયા દખાતા િતા. મ શનરાશા

અનભવી. લાબા સમય પછી પટ ભરીન ખાવાન મળ િોવાથી અગો પર સસતી ફરી

વળી. િ ઊઘી ગયો. છક બીજી સવાર ઘલાએ મન ઢઢોળીન ઉઠાડયો.

દોસત, પાણજીવનપડી રિલી પોતાની શપછોડી ખભ નાખી, `તન ખબર છ, મ તન

એક વાર કહ િત ક અમ રણમા રિવાવાળાઓની શજદગીનો ભદ િ તન એક વાર

બતાવીશ. આ સકી, વરાન, જાકારો દતી ધરતી પર અમ કવી કાબશલયતથી જીવીએ છીએ;

અમારી તાકાત, અમારી બશદધ, અમારી માટી, ઢફા, રણ, ઝાખરા, ધળ અન વટોશળયાવાળી

ધરતીની ઘણી વાતો મ તારી પાસ કરી છ. એ બધ તન કદાચ આજ જ બતાવીશ.'

આટલ કિી ઘલો જતો રહો.

બપોર ઉતાવળ જમીન એ જતો રહો. મારી સામ જોય સધધા નહિ. એન વતવન શવશચતર

અન ધની તો િત જ, પણ અપમાનજનક પણ િત. અન અ પમાન િ જલદી ગળ

ઉતારી શકતો નથી તોય મર િાજરીની નોધ લીધા શવના ઘલો જતો રહો. િ અપમાન

અન તડકાથી સણસણતો મારા ખોરડામા જતો રહો...

મન ઊઘ ન આવી...

ઘલાની માશલકીના ચાર ઝપડા િતા. એકમા રસોડ, બીજામા એની સી રિતી, તરીજામા

ઘલો રિતો અન ચોથો મિમાનોના ઉતારા તરીક વપરાતો એવ મન લાગય. ઝપડા ફરત

ચાર બાજ બાવળના ઝાડોન ઝડ િત. બાજના વાડામા એક ગાય, એક ઊટ અન બ

બકરી પરાયલા િતા. વચચ એક કવો િતો.

આખાય ગામમા બીજ કયાય જોવા ન મળ એવ ઘલાન આ શનવાસસથાન ચીવટ અન

ચોકસાઈભરી સવચછતાવાળ િત.

ઝપડીની છત પર ગોઠવાઈન વયવશસથત રીત મકાયલ ઘાસ, બારીબારણાઓ ઉપર

ખતથી કરલ મોટા આભલામહડત માટીન કોતરકામ, સદર લીપલા અન કાળજીપવવક સવચછ

રાખલા ઓટલા સવચછ અન સઘડ જરર િતા, કળામય પણ િતા, પણ...પણ, એ બધામા

કોઈ એક શવકત જીવ િતો અન એ કશક બોલી રહો િતો. િ કશ જ સમજતો ન િતો

અન મઝાઈ મરતો િતો...

તયા અનક શવચારોન વરશવખર કરી નાખ એવો ઝાઝરનો અવાજ મ સાભળો. અન

એ અવાજની સાથ સકળાયલ સૌનદયવન એક કલપન!!

મ ડોક ફરવી પાછળ જોય.

એ ઉબરામા ઊભી િતી અન અમારી નજર ટકરાઈ તયાર એણ ઓશચતાન પછી

નાખય : `'તમ જવાના છો એમની સાથ?'

`િા.'

`એમ?' મારી સામ શવશસમત નયનોએ જોતી, બબાકળી, ઉતાવળ બ પગલા પાછળ

િઠી, પીઠ ફરવી પોતાના ઝપડામા ગઈ તયાર મ બમ પાડી : `સાભળો છો ક?'

એ િતી તયા જ ઊભી રિી, મારી તરફ પીઠ ફરવીન.

`તમાર નામ શ?'

`મોઘી.' માથ ફરવયા વગર ઉતતરનો એ ટકડો મારી તરફ ફકી એ ફરી ઝપડા તરફ

જઈ રિી અન મ ફરી પછય : `પણ તમ વાત અધરી મકી જતા કમ રિો છો? િ ન

જાઉ એની સાથ?

એ કશો ઉતતર આપયા શવના ઉતાવળ પગલ પોતાના ઓરડામા જતી રિી.

આ ધશળયા વટોળ વચચ વલોવાતી ધરતી પર વસતા બધા જ લોક આવા અસામાનય

અણ શવશચતર િશ ક માતર આ સી ન આ પરષ જ આવા િતા? એ િકીકતન એક મોટો

પશન બનાવી મ મારા હદયના એક ખણામા ભડારી દીધો...

`જો આ માર ઊટ.' મોડી બપોરના િ અન ઘલો ચા પીતા બઠા તયાર એણ મોઘી

જન માશલસ કરી રિી િતી એ ઊટ તરફ આગળી ચીધી....

`આ ઊટ પર આજ િ તન પચચીસ ગાઉ ફરવીન પાછો લઈ આવીશ. આ ઊટ એક

વાર બરાડ, પગ મકતા ચાતર, અન સવારીમા કઈ તકલીફ આપ તો ઘલાના નામ થકજ,

દોસત પાણજીવન! તન તયાર ખબર પડશ ક ઊટ કવ જાતવાન પાણી છ.'

`પણ આપણ જવ કયા છ?'

`મારી સાથ જિનનમમા.' ઘલાએ ખાટલાની ઈસ પર િાથ પછાડી મારી સામ તાકી

રિતા પછય : આવવ છ?'

િ ચપ રહો.

`નથી આવવ?'

િ ફરી ચપ રહો.

અન પછી અમારી વચચ થોડીક ષિણોની બચન ચપકી તોળાઈ ગઈ.

`નથી આવવ એમ?'

`પણ પિલા માર જાણવ છ ક આપણ કયા અન શા માટ જઈએ છીએ.'

એણ પોતાનો જમણો મઠી વાળલો િાથ ઊચો કયયો, મારા પર પિાર કરવા માટ

નહિ પણ પોતાના રોષન અશભવયકત કરવા માટ. તયાર એના િાથના સનાયઓન મજબત

રીત તગ થયલા મ જોયા.

એ અતયાર પિલા ગસસામા ઊભો થઈ ગયો િતો. એ ફરી ખાટલા પર માર પડખ

ગોઠવાઈન બઠો.

`જવ છ એક જોખમ ખડવા. પણ િ જયાર જોખમથી લડ છ તયાર જોખમ િમશ

િાર છ, સમજયો? બીજ કોઈ િોત તો કિત ક આવવ િોય તો આવ સાથ નહિ તો

રોટલો ખાઈન ચાલતી પકડ. નામદયો માટ આ અમારી સકાઈ ગયલા ધાવણવાળી ધરતી

પર કયાય સથાન નથી !'

વશાખ મહિનામા આ પદશમા િમશ વાતા પવનનો એક ઝાપટો અમારા ઝપડામા

બારી વાટ પઠો. સામના ઝપડાની છત પર ઘાસમા એ જ ઝાપટાએ એક લાબ રદન

કય. તરીજા ઝપડાની છત પરથી ચકલીઓન એક ટોળ શચશચયારી કરત ઊડી ગય અન

પલી જતી મ જોઈ.

થોડી ષિણો બાદ ફરી પાછી એ જ બચન ચપકી, ચીવટભરી સવચછતાવાળ અદરન

અદર મશલન િોય એવો ભરમ પદા કરત એ જ વાતાવરણ...

ઘલાએ માર ખભ િાથ મકયો અન આખો થોડીક ખોલી. એની નજરની તીકણ ધાર

મન બતાવતા કહ : `પણ ત પાણજીવન. િ તન ઓળખ છ. ત નામદવ નથી તાર મારી

સાથ આવવ પડશ કારણ ક માર તાર સાથની જરર છ. િ તન લઈ જઈશ, જરર પડ

તો બળજબરીથી.'

`તો થય િવ મન પછવાપણ કાઈ રિત નથી.'

`ના, નથી રિત.' ઘલાએ ઊભા થતા ખભથી ધકકો દઈ મન ખાટલા પર પછાડયો.

િ િમશ માનતો આવયો છ ક માણસજાત સમજાવટ કરતા જલમન સિલાઈથી વશ થાય

છ. ગલામી એ ગમી જાય એવો નશો છ, પાણજીવન !'

`િશ.' િ પડયો િતો તયાથી એની સામય જોયા વગર મ નીરસતાથી જવાબ આપયો.

બરાબર એ જ વખત મ એક મોટા ઉદરન ઝડપથી દાખલ થતો જોયો, ઘલાએ

મીદડીની ઝડપથી તરાપ મારી પગ નીચ દાબી કચડી નાખયો. મતયની એક શચશચયારી

મોઢામાથી કાઢવાનો એન સમય ન મળો. સફદ માટીની લીપલી દીવાલ પર લોિીનો

ફવારો ઊડતો મ જોયો. ખાટલાના પાયા પર લોિીના છાટણા થયા. મ શરીર સકોચી

મન આવતા કમકમા અટકાવયા. તોય મારા શરીર પરની રવાટી ઊભી થઈ ગઈ િોવાન

મન ઊડ ઊડ ભાન થય.

`એઈ!!' ઘલાએ પલી સીન સાદ દીધો.

એ દોડતી આવી ઉબરા આગળ ઊભી રિી. પિલા મારી તરફ જોય, થોડ જોઈ

રિી પછી ઘલા તરફ જોય. ઘલાએ કશ જ બોલયા વગર મરલા ઉદર તરફ આગળી

ચીધી. પલીએ ખણામાથી સપડી ઉપાડી ઝાડથી મરલા ઉદરન એમા એકઠો કયયો અન

બિાર જતી તિી...

`મ ધાય િત તવો ત ગમાર નથી, પાજી છો.' ઘલાએ કહ.

`િ પાજી નથી.'

`અકકલવત તો છો ન? અન ઘણા ખરા અકકલવત આ જમાનામા પાજી નીવડ છ.'

પલી સી ફરી ઝપડામા દાખલ થઈ. ભીત પરના લોિીના ડાઘાઓ પર એણ સફદ

માટીન પોત ફરવય અન બસ આટલ પોતાન કામ આટોપી, ચિરા પરના એના એ જ

શનલલપ ભાવન ષિશત પિોચાડયા શવના એ ઝપડા બિાર જતી રિી.

આ ધરતી પર મન શવચાર આવયો ક હિસાન કોઈ મિતવ ન િત. એક ઉદર મર,

એક ઊટ મર, એક માનવી મર. રણના અસીમ શવસતાર પર કોઈ પાણીની તરસથી

તરફડીન મરી જાય તો ખદ ઈશવર આ સથળ એની નોધ લતો નથી. મ ઊચ જોય ઘલો

મારી સામ બ પગ પિોળા કરી શપછોડીથી કમર કસી સફદ દાઢીન બકાનીમા સકલી,

મારી સામ એકીટશ જોઈ રહો િતો....

અન િ શન:સિાય – શનબવળ, મારી શલજજત દશટિ પર પાપણના અધકાર ટાળી નીચ

જોઈ ગયો. `નમતા બપોર તયાર રિજ.' કિતો ઘલો માર ખોરડ છોડી ગયો.

મ એક લાબો શન:શવાસ છોડયો અન બીજ કશ કરવાન નિોત એટલ િ બારી બિાર

જોઈ રહો. આ સકી શન:સતવ અન શનવવીયવ ધરતી પર પકશતત બફામ બનીન દશમની આદરી

રિી િતી અણ એ વચચ માનવીએ તાકાતથી જીવવાન િત એ વાત અતયાર સધી િ

કમ ભલી ગયો િતો? ખરખર મારા જવા કાયર અન શનબવળ માટ આરામ કરવા બ

ગજ ધરતીનો ટકડો પણ અિી નિોતો. આ પદશમા જીવવા માટ મારી લાયકાત નિોતી.

*

જયા પકશત વીફર અન માણસ અશમતર બન તયાર કોણ જીવ અન કોણ મર એ માતર

જગારની સોગઠાબાજીનો પશન િતો.

આગણામા દોડી આવલા એક કતરા પર ઘલાએ પગરખાનો ઘા કયયો. કતર શચશચયારી

કરત, ચકકર ખાત, બિાર નાસી ગય.

તયાર પલી સતી હિમત કરી ધીમ પગલ ઘલા નજીક આવી એક શસમત કીકીઓન

નતય અન એણ ઘલાન ખભ િાથ મકવાન કય.

`શ છ પણ? તારી તો એની એ જ વાત!' કિતા, એ કયા પડશ, એન કયા વાગશ,

એની દરકાર કયાવ શવના ઘલાએ પજો પિોળો કરી પલી સીન છાતીએથી ધકકો મારી ફકી.

પલી પડી, તયાથી ઊઠવા જાય ત પિલા ઘલાએ જમણા પગની લાત એની તરફ ઉગામી.

એ તોળાઈ રિલા ઘાની અસર નીચ કતર શસફતથી પોતાન શરીર વળોટી બાજમા ખસી

જાય એમ એ સી દર ખસી ગઈ.

`જા જતી રિ, બશરમ.'

પોતાના કપડા સકલતી એ સી પોતાના ઝપડાના અધકારમા શવલીન થઈ જતી દખાઈ.

ખભા પરથી સરી પડતા ફાશળયાનો એકઠ કરી ખભ નાખતા ઘલાએ ઝાપા બિાર

જતા પિલા એક નજર મારા ખોરડા તરપ ફકી.

અન અશત શવશચતર, ક આ વખત િ આની નજરનો સદશ સમજી શકયો. એમા

આરજ અન ધમકી, શબરાદરી અન નફરત િતા. િ થોડીક ષિણો મારા ઓરડાના ઉબરા

પર અવાક ઊભો રહો.

*

બાવળના ઝડ વચચ ચાર ઝપડા અન એક કવાવાળી વસાિતના આ એકાકીપણાન પણ

કોઈ એક શવશચતર રગબરગી જીવન િત તમ મારા ખોરડાની દશધયલ સફદાઈ, સવચછતા

અન વયવસથાના અશઅશમા પરાયલી એકલતા જીવનના ભદ અગ કટલાક પશનો પછી

રિી િતી. અન આટલા નાનકડા સમયમા મારી લાગણીઓ પર એટલા બધા કારી ઘા

પડયા િતા, િ ન જાણ કવી અસિાય અન અપગ પહરશસથશતમા મકાઈ ગયો િતો ક

મારી સિનશીલતા તટી પડી. પહરણામ મ શવચારવ છોડી દીધ.

બારીમાથી આવતો તડકો ખાટલો પસાર કરી ઉબરો ઓળગી આગણામા પવશયો.

કટલીક ઘડીઓ ઊડી ગઈ િતી, કટલીક ઊડી રિી િતી, અન એ બધી એટલી તો

ખીચોખીચ એકબીજાન વળગી રિી િતી ક િવ સમયનો અદાજ કાઢવો મશકલ બનયો

િતો. બધ જ જાણ કરોશળયાની જાળમા ફસાઈ ગય િત.

તયાર મોઘી એક વાર મારા ખોરડાના ઉબર આવી મન બધયાન જોઈ પાછ ફરવા

જતી િતી તયા મ એન પછય: `મોઘીબિન !'

એ નયન શવકાસી મારી સામ મધર િસી: `તમન કઈ બાળબચચા નથી?'

એણ ડોક ધણાવી ના કિી, પછી થોડ અમસત જ િસી અન જતી રિી.

આ રણકાઠાના શવસતારમા આગળ પણ િ એક વાર ભમયો છ. ચોમાસામા િોશભર

વિતા પાણીના ધોધ રણના શવશાળ મદાનમા ટપાઈ જઈ મતય પામતા મ જોયા છ. જયા

સવય સજીવની પર મતયનો બળાતકાર થઈ શઅક તયા બધ જ શકય િોઈ શક છ. આ

સદર સીન જીવન એના માનશસક વયાપારોના રણમા બળજબરીન વશ થઈ શનરથવક વડફાત

નિી િોય તની શી ખાતરી?

પાછળના બાવળના ઝાડ પર કાગડાઓનો કકળાટ શર થયો. આજબાજના બીજા

બાવળો પરથી િોલાઓ, ચકલીઓ અન બલબલો ઊડી ઊડીન ભાગવા લાગયા.

તયાર નમલા બપોર વધાર નમવા લાગયા.

*

ઘલો આવી ગયો િતો.

અમ બનન જમી રહા પછી મારા ઝપડામા પાછા ફયાવ. તયા બીડી ફકતા ઘલાની નજર

છત તરફ ચઢતા ધમાડાના ગોટાઓ પર સવાર બની વયવસાયિીન બની ગયલી દખાઈ.

બપોર છક જ નમયા અન સધયા િમણા આવશ એવા કટાણ ઘલાએ ઝીણા કાપડની

શપછોડી પોતાની કમર પર કસીન બાધી. માથા પર પાઘડીન દાબીન સરખી બસાડી.

દાઢીના વાળ બકાનીમા ભગા કરી પાઘડી પર એના બનન છડા કસીન બાધયા. `ચાલ

ઊઠ,' એણ મન કહ.

અમ બનન ઊટ પર બઠા. તયાર મોઘી િળવ પગલ ઊટની નજીક આવી. એણ ઘલાન

ખભ બદક ભરવી અન છડથી પકડીન કટારી એના િાથમા આપી. તયાર બકરીઓ ભાભરી

ઊઠી અન ધળન એક વાદળ ધસી આવત દખાય.

ઘડીવારમા અમાર ઊટ ગામની ભાગોળ છોડી વટોશળયાની જમ મદાનમા દોડવા લાગય.

*

અધારા વીટળાઈ વળા િતા, ખલા મદાનો પર વશાખના વાયરા વાઈ રહા િતા.

તાલબદધ એક ગશતએ દોડય જતા ઊટ પર સવારી કરતા મ સથળ અન સમયન ભાન

ગમાવય.

`પાણજીવન!' ઘલાએ કહ, `આવા કડી શવનાના સપાટ મદાનો, ધળના વટોળભરી

અધારી રાત, એક તારોય ન દખાતો િોય તયાર હદશા શોધવી મશકલ બન છ, પણ આ

ઊટ એવ કળવાયલ છ ક એ શવના દોરવ, ઘરથી નીકળ, એ મન એ ડગરાની ધાર

આગળની નદીના પટમા લઈ જશ અન તયાથી િ ફાવ તયા દોડી જઈશ, સમજયો?'

મ ચપચાપ સાભળા કય, એટલ ઘલાએ રાડ પાડીન મન પછય: `સાભળ છ?'

`િા.'મ કહ.

`તો િ વાત કર તયાર િોકારો આપતો ર'જ, ક જથી મન ખબર પડ ક ત પાછળ

બઠો છો અન જાગ છ.'

પછી ઘલો આવા જાતવાન ઊટ કમ કળવાય છ એની બારીક શવગતો મન કિવા

લાગયો અન મ િોકારો આપયા કયયો.

`આવ ઊટ બરાડી શકત નથી. દોડતા એવી રીત પગ મક છ ક પગ મકયાનો અવાજ

સધધા ન થાય. આવ ઊટ `ધાડી' ઊટ કિવાય છ.'

િ ઓશચતાનો સજાગ બનયો.

`તો....આપણ કયા જઈ રહા છીએ?'

`જિનનમમા!' ઘલાએ બમ પાડી, `એક વાર તન કહ, તોય તારી પછ પછ િજ

બધ ન પડી !'

`પણ ત મન ધાડ પાડવાના કામમા તારો સાથી બનાવવા માગતો િો તો માર નથી

આવવ. મન અિી જ ઉતારી દ ઘલા, િ ફાવ તમ રાત ગાળીશ અન હદવસ ઊગતા

કયાક જતો રિીશ.'

`બાયલો!' ઘલાનો અવાજ તીખો અન એનો શબદ સપટિ, શનભલળ ઘણા અન શતરસકારભયયો

િતો.'

એની એ જ ગશતએ ઊટ આગળ વધી રહ િત. આગળીથી અડવાન મન થાય એવા

ઘટટ અન નકકર અધારા અમન ઘરી વળા િતા. એક માતર ગશત શસવાય સશટિની બીજી

કોઈ હરિયા અનભવાતી નિોતી.

િ અશતશય શખનન બની ગયો. કોઈની તાકાતના જલમ નીચ આટલ શનરાધારપણ

અન જીવનની શનરથવકતા કોઈ દિાડો અનભવયા નિોતા. `ઘલા' મ પછય: `તારો આ જ

ધધો છ?'

`િા, બાપદાદાનો વારસામા મળલો. અમાર આખી જાતનો આ ધધો છ અન અમન

એની શરમ નથી.'

અન િમશ પોતાની વાતન શવસતારીન કિવાવાળો ઘલો માતર આટલ જ બોલીન જયાર

ચપ રહો તયાર મારી બચન વયથાએ સીમાડા તોડી નાખયા.

`ઘલા,'મ પાછળથી એનો ખભો પકડતા કહ : `મન આમા ભાગીદાર નથી થવ....

નથી થવ... મન ઉતારી દ, ઘલા મન છટો મલી દ.' એણ પાછ ફયાવ વગર જ પોતાનો

ડાબો િાથ પાછળ લાવી માર કાડ પકડી એના પર જોરથી ખચ મારી. િ બિ મશકલીથી

મારા પગ પાગઠામા ટકવી માર સમતોલપણ જાળવી શકયો.

`આટલી વાર લાગશ જો !' ઘલો બ દાત વચચથી બોલયો. `અન પડીશ તો એક

િાડક સમ નહિ રિ, નામદવ !'

એણ માર કાડ જત કય. મ તરત જ પાછા િઠી કાઠીના પાછલા ભાગનો ટકો લઈ

લીધો.

અન ઊટ એ જ ગશતએ આગળ વધી રહ િત.

*

સામ ડગરાની ધાર સપટિ દખાઈ. નદી પસાર કરી એક ટકરીની તળટીમા ઝીણા

બળતા દીવાઓ મ જોયા એક મોટા ઢોળાવ ઊતરતા ઊટની ગશત ધીમી પડી. સામના

ખણામાથી દોડી આવતા તરણચાર શશયાળવા જારના જથમા લપાઈ જતા મ અધારામા

પણ જોઈ લીધા.

અમ બતરણ ગામ વટાવયા. મારા તપત ગાતરો પર ભીની િવા વિવા લાગી. એક

આબલી અન વડ પાસથી પસાર થતા મ દર વાડીઓના વષિો ઝલતા જોયા.

`િવ –' ઘલો લાબા સમય પછી બોલયો: `જયા પિોચશ તયા ઊતરવ છ. તાર ફકત

મારી સાથ જ આવવાન છ. મન મદદ પણ કરવાની નથી. િ કિ એ ઉપરાત કાઈ

આડઅવળ કીધ છ તો યાદ રાખજ તારી િયાતી નહિ િોય !'

િ ચપ રહો.

ઊટ િવ દોડત નિોત, ચાલત િત. ગામની એકદમ નજીક આવયાના મન ઘણા

શચહો દખાયા.

મન ફરી એક વાર એમ થય ક િજી ઘલાન સમજાવ ક માર કોઈ ધધો કરવો

નિોતો. િ તો માતર ધરતી ઢઢવા નીકળો િતો. એક વટમાગવ અન આમ ભટકતા મારા

ગાતરોએ એક હદવસ માટીમા મળી જવાન િત ! પણ શો ફાયદો ઘલાન આવ કિવાથી?

આ સમજ મારી િતી અન આ બચની મારી િતી. િ તો માતર ઘલાનો શશકાર િતો.

એક જની મશસજદના ખહડયરમા ઊટન દોરવી જઈ ઘલાએ એન તયા બસાડયો, એના

ઘટણ બાધયા અણ અમ ખહડયરમાથી બિાર નીકળા. માતર એક જ સથળ અમારી પાછળ

કતરા ભસયા. અમ ગામમા પઠા, બતરણ શરીઓ વટાવી, અમ એક સઘડ મકાન આગળ

આવી ઊભા. ઘલાની ઈશારતથી િ એની પાછળ ઊભો.

ઘલાએ ડલીન કમાડ ખખડાવી બમ પાડી: `દાજી શઠ, ઓ....દાજી શઠ !'

આટલી મોડી રાતર પણ જાણ કોઈના બોલાવવાની રાિ જોઈ બઠો િોય તમ દાજી

શઠ તરત જ જવાબ આપયો : `કોણ છ?'

`એ તો િ વાલો કોળી.'

`શ છ?'

`શઠ, ગવારની લૉરી નદીની રતીમા ખચી ગઈ છ. લોરીના ડાઈવર મન તમારી પાસ

મોકલયો છ અન કિાવય છ ક લૉરીમા તમારી બ ખાડની ગણીઔ છ ત સવાર પિલા

ઉપડાવી લજો!'

`એમ?' શઠ અદરથી બોલયા, `ત જઈશ વાલા, િમણા જ?'

`િા...પણ ગાડ?'

`વાડમા છ. ઊભો રિ ચાવી આપ !'

અદરથી સાકળ ખલવાનો અન તાડી ખસવાનો અવાજ આવયો. કમાડ થોડાક જ

ખલયા તયા ઘલાએ ઝડપશથ પોતાના બનન િાથ અદર ઘાલીળ દાજી શઠન ગળ પકડી

લીધ. િ સચના પમાણ એની પાછળ સરી આવી ડલીમા દાખલ થઈ ગયો. ઘલાએ મારી

તરફ આખ ફરવી. મન અજાયબી થાય છ ક આ ધાડપાડની આખની ભાષા િ કવી

રીત સમજયો. મ ઉતાવળ, પણ ઓછો અવાજ થાય તમ ડલી બધ કરી અદરથી સાકળ

દીધી. બાજના ઘાસલટના કોહડયાના અજવાળામા મ ઘલાન કરી અદરથી સાકળ દીધી.

બાજના ઘાસલટના કોહડયાના અજવાળામા મ ઘલાન દાજી શઠન ગળ જત કરી પોતાની

બદકની નળી એની છાતીએ અડાડતો જોયો.

આ ઓશચતા િમલાથી દાજી શઠ એવા તો િબતાઈ ગયા ક મદદ માટ બમ મારવાન

પણ એમન સઝય નહિ.

બદકની નળીએથી ધકલીન ઘલો શઠન ઓસરીમા લઈ ગયો. ઘાસલટન કોહડય ઉપાડી

િ એમની પાછળ ચાલયો. ઓસરીમાના ઝલા પર શઠન બસાડી ઘલાએ શઠન ટકમા કહ:

`જીવતા રિવ િોય તો જ િોય ત કાઢી આપો !'

પણ દાજી શઠ શનજીવવ રમકડાની જમ આખો પટપટાવતા બસી રહા તયાર ઘલાએ

શઠનો કાન પકડી તમાચો ઠોકી કાઢયો: `બિરો છ કઈ? તારા ગગાના શવવાિમા નથી

આવયો !'

શઠના ગળામાથી ન સમજાય એવો અવાજ નીકળવાની તયારીમા િતો, તયા ઘલાએ

ફરી શઠન ગળચી પકડીન ઊભા કયાવ. શતજોરી તરફ જતા શઠનો પગ સતલી વયશકત પર

પડયો. ત સફાળી જાગી ગઈ. અમન તરણન જોઈન રાડ પાડવા જતી િતી, તયા ઘલાએ

તના વાસમા લાત મારી. એ ઊલળીન બાજના શબછાનામા પડી. મ ઘાસલટન કોહડય ઊચ

કય. શઠ શઠાણીના તકીયા નીચથી ચાવીનો ઝડો સરવયો.

`િાય – િાય !' લાત ખાઈ, જાગી ઊઠલા શઠાણી બોલી ઊઠયા. ઘલાએ કદકો મારી

શઠાણીના વાળ પકડીન ખચયા, `ચપ ! ખબરદાર એક શબદ બોલી છ તો ! અન ત,'

ઘલાએ શઠન કહ : `શ તમાસો જોઈ રહો છ?| ઉતાવળ શતજોરી ખોલ, નહિ તો...એક

ઘડીમા ન બનવાન બની જશ, સમજયો?'

શતજોરી ખોલી માયથી શઠ નોટોના બડલ કાઢી રહા િતા, એ જોઈ શઠાણીથી બોલયા

શવના રિવાય નહિ, `અર, આવ ત િોય કઈ! આટલો જલમ િોય !'

આટલા અવાજથી પણ ઉપરના મડા પર કોઈ જાગી ગય િશ ત દાદર ઊતરવા

લાગય. ઘાસલટના કોહડયાન જમીન પર રિવા દઈ િ એ તરફ ફયયો અન દાદર ઊતરનાર

વયશકત ભીત આગળથી અમારા તરફ ફરી તયા મ એન ગળચીથી પકડી. મન િજી સમજાત

નથી ક સવપન પણ આવ કતય કયાવનો મન ધોખો થાય ત કતય મ તયાર કમ કય િશ?

એ વયશકત મારા િાથમાથી છટકી તો ન શકી, પણ ઝીણી ચીસ પાડતી િ એન અટકાવી

ન શકયો. એ અરસામા ઘલાએ કદી આવીન એક િાથ નાક અન મોઢ દબાવતા, બીજા

િાથ એન ઊચકી શઠાણીની બાજમા બસાડી દીધી.

એ દાજી શઠની જવાન દીકરી િતી. જવાન, ભરાવદાર, ઠસસાદાર. એના મોટા બિાર

પડતા િોઠથી એ વધાર શોભતી િતી.

`કટલી વાર પણ!' ઘલાએ શઠની પીઠમા બદકનો ગોદો માયયો તયાર શઠ ચમકીન

કદકો મારી ગયા.

`બસ?' ઘલાએ કહ: `આટલ જ છ? અન સોનાના દાગીના?'

`મબઈ, સફ હડપૉશઝટમા છ.'

`અન બીજા પસા?'

`બકમા છ.'

`મર – મર ત તો! કિતા ઘલાએ શઠના માથાની ઝીણી ચોટલી પર ધબબો ફટકાયયો.

`આ – આટલા માટ આવડ જોખમ મ ખડય િશ...સવર સાલો.'

જન િમણા જ શઠાણીની બાજમા બસાડી િતી ત શઠની દીકરી ઝડપથી ઊભી

થઈ ગઈ.

`શવના કારણ શ કામ માર છ?'

એના મોઢા પર ભય શવનાનો રોષ િતો. એ િાથની મઠીઓ વાળતી, ટટટાર થતી

શનભવય અમારા સામ જોઈ રિી : `એક તો િાથોિાથ જ છ ત તમન આપીએ છીએ;

છતા મારપીટ કરી અમારી ઠકડી ઉડાવ છ! એટલીય માણસાઈ તારામા બાકી નથી રિી?'

બરોબર એ જ વખત એક ઉદરન આગણામાથી ઓસરીમા પવશતો ઘલાએ જોયો.

આદતના જોર ઝાપટ મારી પગ નીચ એન પકડયો અન છદો.

લોિીના ફવારા ગાદલાની ચાદર પર અન જમીન પર પસરી ગયા.

િ આ વખત કમકમા રોકી ન શકયો.

શઠાણીએ એક િળવી ચીસ પાડી.

શઠ મઢની જમ જોઈ રહા.

`િાય, િાય – કવો રિર માણસ છ !' છોકરીથી બોલાઈ જવાય.

પછી મચછરોના ગણગણાટ વચચ ભીની થઈ તોળાઈ રિલી ખામોશીની થોડી ષિણો

ખરી પડી.

આ ઉદર, – આ લોિીના ડાઘ અન ઘજી રિલા ઘલાના િોઠવાળી એની અસવસથતા.

અિી ઇશતિાસન પનરાવતવન થત મન દખાય અન મોઘી – એની ચચળ, શવહવળ બબાકળી

આખો; માણસન કયા પસગ અન કવી પહરશસથશત વચચ શ યાદ આવત િોય છ !

ઘલાએ દાજી શઠનો ખભો પકડી દાત ભીસીન કહ: `કિી દ આ બનનન ક અગ

પર જ પિય િોય ત ઉતારી આપ !'

શઠ એ બન તરફ પોતાની નજર ફરવી ઘલાના શબદો તરફ એમન લષિ ખચય, એટલ

શઠાનીએ ગળામની સર, કાનની બટટીઓ અન િાથ પરની સોનાની બગડીઓ ઉતારી ઘલાએ

પાથરલી શપછોડીમા ફકયા, પણ શઠની દીકરીએ કાન અન ગળામાથી ઉતારી આપયા પછી

િાથ પરના ચડલા ઉતારી આપવાની ના પાડી, તયાર અસવસથ ઊચીનીચી થયા કરતી

ઘલાના િાથની આગળીઓ ઝડપશથ મઠીમા શબડાઈ ગઈ એના નાકની બાજમાથી ઊતરી

પડતી રખાઔ વધાર સખત બની એના િોઠના છડા સાથ મળી ગઈ.

`ખહરયાત કર છ, ત એમ સમજ છ?' ઘલાના દબાયલા અવાજમા ગસસાનો ભારોભાર

કપ િતો.

`િ ચડલા નહિ આપ, એ મારા સૌભાગયન શચહ છ, િ એ નહિ ઉતાર, એની બિ

હકમત નથી, પણ –' કિતી એ અવાજ ન થાય એમ રડી પડી.

મન એ વખત લાગય ક મારા ચપ રિવાની િવ િદ ઓળગી િતી િ ઘલાન રોકવાનો

શવચાર કર ત પિલા ઘલાએ દોડી જઈ, ઘટણ વચચથી પલીનો િાથ ખચી લાબો કરી

ચડલા ઉતારવા માડયા. છોકરી બીજા િાથથી ઘલાના કાડાન વળગી રડતી રડતી બોલી:

`નહિ આપ....નહિ આપ...ના...'

કોઈની પણ લાગણી છછડાય અન મારી બશદધ બિર મારી જાય એવો બનાવ નજર

સામ બની રહો િતો. છતા દાજી શઠના આવડા મોટા સથળ શરીરમા કયાય કશ

િાલયાચલયાન શચહ દખાય નહિ. એક મઢ પષિકની જમ આ પસગન ખીલતો જોઈ રહા.

`તન પગ લાગ ભાઈ, એન છોડી દ.' શઠાણી કરગરવા લાગયા.

ખભથી ધકકો મારી ઘલાએ છોકરીન શબછાના પર ચતી પાડી. `નહિ, નહિ, નહિ!'

તરફહડયા મારતા પણ એણ ઘલાન કાડ છોડય નહિ.

`રાડ, ખોલહક!' કિતા ઘલાએ પોતાનો બીજો િાથ ઊચકયો તયાર આખા શરીરમા

કપ વયાપી ગયો. ઘલાના શરીરના બધા સનાયઓ તગ બની જઈ પોતાની સમગ તાકાત

કશનદરત કરવા તયાર થયા િોય એવ મન જણાય. એન પહરણામ ભયકર આવવાન િત

એ ખયાલથી એક વાર તો િ બીન પાછળ રહો, પણ પછી, આ પહરશસથશતન કવી રીત

પલટો આપવો, એનો િજ તો િ શવચાર કર છ, એટલી વારમા મ ઘલાના િાથની ગશત

અટકી જતી જોઈ, ગસસામા બિાર આવલ જડબ ઓશચતાન પાછળ િઠી ગય, કપાળ

પરની નસો ઓશચતાની ઊપસી આવી. ચિરા પરની સખત રખાઓ અદશય થઈ અન

એની આખના ડોળા બિાર ધસી આવયા.

એ જ ઘડીએ, પલી છોકરીના ગળા પર ઘલાનો િાથ પરની પકડ છટી ગઈ. એ

િાથ પલીના ખભા પરથી સરતો, છાતીન અડતો િઠો પડયો તયાર નીચ નમલા ઘલાન

મિામિનત ટટટાર થતો મ જોયો. મન તયાર થય ક કઈક ન બનવાન બનય િત.

અમારી બધાની નજર ઘલા પર રિી ગઈ. મઢ જવા શઠ, બીકથી વધાર કદરપા

દખાતા શઠાણી, શબછાના પર ચતીપાટ પડલી બબાકળી બની ડસક ડસક રડતી શઠની

દીકરી અન િાથમા ઘાસલટન કોહડય લઈ ઊભલો િ...

અમ બધા ઘલાન જોઈ રહા.

એક િાથ ઊચો કરી, એક પગ પાછળ લઈ બીજા પગન પરાણ પાછળ ઢસડતા

પાછળ િઠી ઘલો ઝલા પર ફસડાઈ પડયો.

િ એની પાસ દોડી ગયો. એન ખભ િાથ મકી કોહડય એના મોઢા આગળ ધરી

રિતા મ જોય તો એના મોઢાન ડાબ ખણથી ફીણ નીકળી રહા િતા.

`શ થય?' મ પછય.

ઘલાની બિાર ધસી આવલી લોિીનીતરતી આખોએ મારી સામ ટગર ટગર જોયા

કય. એણ ડોક ધણાવય.

મ એનો ડાબો િાથ ઊચકયો અન જતો કયયો તો એ શનકપાણ એના ખોળામા પડી રહો.

ઘલાન પષિાઘાતનો િમલો થયો િતો.

શઠાણીન કશક અવનવ બનયાની ગધ આવી ગઈ િતી, મ ઘલાના ખભા પરથી બદક

ઉતારી મારા િાથમા લીધી અન શઠાણીન ચપ રિવા ઇશારત કરી.

`િવ ત છાની રિ તો એક વાત કર.' મ શઠની દીકરીન સબોધીન કહ તયાર ત

શબછાનામા બઠી થઈ અન એણ મારી સામ જોય. કવા સદર િોઠ અન કવા ધજી રહા

િતા !

શઠન ઇશારત કરી મ આગળ બોલાવયા અન એ તરણ તરફ બદક તાકી મ કહ :

`આન ટકો આપી ઊભો કરો.'

`િ! શઠની દીકરીથી બોલાઈ જવાય: `શ થય છ એન?'

મ ઘલા તરફ જોય: એક ઘડી પિલા જ આ પસગન પોતાના પજામા રમાડતો િતો

ત અપગ – પહરશસથશતનો ગલામ બની ઝલા પર શન:સિાય ફકાઈ ગયલો જોઈ મન અશત

દ:ખ થય.

શઠાણી ખધાઈથી, એમની દીકરી શનદયોષ કતિલથી અન શઠ એના એ જ મઢ ભાવથી

ઘલા તરફ જોઈ રહા િતા.

`િવ સાભળો તમ બધા,' કિી મ બદકની નળી એમની સામ ધરી, `આન ટકો આપી

કઈ અવાજ કયાવ શવના, કોઈન ખબર ન પડ તમ િ ચીધ તયા એન ગામ બિાર પિોચાડો,

નહિ, તો...'મ ડાબા િાથની આગળીનો નખ બદકની નળી પર બતરણ વાર ઠોકયો, `આ

કોઈની સણસ રાખશ નહિ.'

શઠાણી અન શઠની દીકરી ઉતસાિથી ઊભા થયા િોય એવો મન ખયાલ આવયો અન

શઠની આખમા પિલી જ વાર અથવ પગટતો મ જોઈ લીધો. મન લાગય ક મારી કયાક

કશીખ ચક થતી િતી. તયા શઠ દીકરીની નજર પલી પોટલી તરફ ઝડપથી ફરી જતી

મ જોઈ લીધી.

એ તરણ ઘલાન સરખો ટકો આપી બિાર દોરવી રહા તયાર મ દાગીના અન રોકડની

પોટલી ઉપાડી મારી બગલમા ખોસી અન તરત જ મારી પાછળ શઠશઠાણીની કરગરતી

નજર દોડી આવી.

`આગળ વધતા રિો અન િ કિ ત સાભળતા જાઓ. અન આ તમારા દાગીના

રોકડ અન તમારી શમલકતની જરાય તમનના નથી. આન ઊટ બસાડી દો અન ઊટ

દોડત થશ એટલ તમારી માશલકીની આ બધી વસતઓ તમારી તરફ ફકીશ, સાભળ?

િવ શનરાત વળી?'

રાત ઘણી આગળ વધી ગઈ િતી. કતરા ભસવાની મન બીક િતી પણ એવ કશ

બનય નહિ. પવનના ઝાપટા ઘડીએ ઘડીએ શરીઓ વચચથી િકાર કરીન પસાર થતા િતા.

ખરી રીત ઘલાએ કહ િત તમ બધ જ સાગોપાગ પાર પાડય િત, જપણ અણીન

ટાણ કદરત વીફરી બઠી અન કરણાનત કથા સજાવઈ ગઈ.

અમ ઊટ નજીક આવી પિોચયા. મ ઘલાન આગલા કાઠા આગળ બસાડયો. એના

જમણા િાથમા ઊટની

`રાશ' આપી, િ પાછળ બઠો. ઘલાએ ઊટની રાશન ખચ મારીન અન મ ઊટની

ગડી પર બાધલી દોરીઓ ખચ મારીન છોડી મકી. ઊટ ઊભા થઈન ભાગવા માડય ક

તરત જ મ આ તરણ જણ પર એમની મિામલ સપશતતની પોટલી ફકી.

ઘલાન ઊચકીન, આ કટોકટીમાથી િ બશદધપવવક છટકી જઈ ભાગી જતો િતો એ

શવચાર મ સતોષ અનભવયો.

શરીઓ, ગામન પાદર, વડ આબલી, કવો, નદીની ભખડ અન પલી સીમાશચહ જવી

ટકરી અમ થોડી જ વારમા પસાર કરી ગયા.

ઘલાન ડાબો િાથ, તટી પડલી ડાળ ઝાડના થડની બાજમા લટક એમ લટકી રહો

િતો. સમતોલપણ જાળવવા ઘલાન ધડ જમણી બાજ નમી પડય િત. માર એન સતત

ડાબી બાજ ટકો આપવાની જરર જણાતા િ પણ આગળ નમી મારા ડાબા િાથથી એન

ટકાવી રહો િતો.

પછી તો એ જ આહદ અન અત શવનાના મદાનો પર બફામ તફાનોની પરપરા ઊભો

કરતો પવન, એ જ અધકાર, મધયરાતરીન મૌન અણ એ વચચની એક કરણ પહરશસથશત

ન એવી ન એવી તાજી – જીવતી એન યોગય સથળ પિોચાડવાના મારા પયતનો.

મન આ જીવતર પર અનિદ અણગમો ઊપજયો.

મદાનોમા દાખલ થયા પછી ઊટ દોડત બધ પડી માતર ઉતાવળ ચાલત િોય એવ

મન લાગય.

માર ઘલાન એક બાજ નમી પડતો અટકાવવા સતત નીચા નમી રિવ પડત.

મારો ડાબા િાથ ક જના પર ઘલાન આખ શરીર તોળાઈ રહ િત અન મારી ડાબી

જાઘમા અસહ કળતર થત િત.

અમ ગયા તયાર અમ કોઈ એક બનાવન જનમ આપવા ગયા િતા અન િવ આ

બનાવ ઉપરાત એક બીજા ખોફનાક બનાવનો ભાર લઈ પાછા ફરી રહા િતા, તયાર

મન એક શવચાર આવયો ક પથવીની આ શવશાળતા પર સવચછદ શવિરતા આ માતહરશવા

અન ધળના દળોના વાદળો ઉપર અસખય તારક માઢયા અવણવનીય ચપકીભયાવ વયોમ ક

પકશતના કોઈ પણ અશ અમારી િાજરીની નોધ સધધા નિોતી લીધી. અમ અન અમારી

માની લીધલી પવશતતની મિતતા એ તો માનવીની ગમાનભરી કલપના માતર િતી.

ઘલાના અગ િવ મારા ડાબા િાથ પર લટકી રહા િતા, એન નીચ નમી પડલ માથ

કોઠાના મોરા પર અથડાત િત.

*

સશય આવ એટલા જ માતર અજવાળા પવવમા પગટયા િતા તયાર અમ અમારા

ગામન પાદર પિોચયા.

ઊટ ઘલાના ઘરના ઝાપામા પવશય. મોઘી એરહડયા તલના કોહડયાન સાડલાના છડા

વતી ઓથ આપતી આગણામા ઊભલી દખાઈ.

ઊટ આગણાની વચચોવચચ િમશ બસવાની જગા પર ઢીચણ ખોડી બઠ અન એના

બસવાની સાથ જ મારા ડાબા િાથ નીચથી સરી જઈ ઘલાન શરીર ઢગલી થઈ જમીન

પર ઢળી પડય.

મોઘીએ એન પડતો જોયા અન એ એકદમ નજીક દોડી આવી. િ નીચ ઊતયયો તયાર,

સા ડલાના છડા નીચથી દીવો બિાર લાવી એણ મારા મોઢા સામ ધયયો. િ મોઘીના

ચિરા તરફ જોઈ રહો, મ અનભવલી વયથાથીય વધાર વયથા સિન કયાવના ઓળા એના

ચિરા પર ટિલી રહા િતા.

એણ ઉતાવળ મારા ખભથી બદક ઉતારી પોતાના ખભ ભરવી. એકદમ, શબદોની

આપ-લ કયાવ શવના, ઘલાન ઊચકી, એના ઝપડામા લઈ જઈ ખાટલા પર સવાડયો. ઘલો

બભાન િતો!

મોઘી એન શકતાપ કરતી બઠી. માર મન અન શરીર વદના અનભવી રહા િતા

તોય, થાકની અસર નીચ પણ મન ઊઘ ન આવી.

િ બસી રહો – જાગતો રહો અણ ચપચાપ જોયા કય.

સવારના તડકા ઊબરમા અફળાયા તયાર ઘલાએ આખ ખોલી. એણ સામ મોઘીન

બઠલી જોઈ. માથ મારી તરફ ફરવવાના એના પયાસો શનકફળ ગયા તયાર, િ એના

ખાટલાની કોર પર એની બાજમા બઠો. એણ જમણો િાથ મારા િાથ પર મકયો અન

મારો િાથ ઊચો કરી પકડયો, પપાળો અન દાબયો. ઘલાન કશક કિવ િોય એમ લાગત

િત, પણ એની વાચા બધ િતી.

જમીન પર બસી ઘલાના પગ દાબતી મોઘીન મ શવગતવાર અમારા પરારિમની વાત

કિી સભળાવી. િ વાત કરતો િતો ત દરમયાન ઘલાના અગની ડાબી બાજમા અનક

વાર આચકી આવતી મ જોઈ, પણ વચચ અનક વાર માર ખભ િાથ મકી મારી પીઠ

થાબડી ઘલો મન પપાળતો રહો.

આ ઘરની બિાર ઉદમ કરતા ચકલી, િોલા, કાગડા, બલબલની બોલ બોલ સતત

ચાલ િતી. કઈ ઊટન ગાગરવ, કોઈ ભસન ભાભરવ અન બકરીની બ...બ પણ સતત

ચાલ િતા. માતર આ ઘર જ આ પિલા એકધારી બોલબોલથી ગાજત ત િવ ખોફનાક

રીત ચપ િત.

*

સમય દોડવા લાગયો.

બોપર નમયો.

સવવ શગાર અન સવવ વસોનો તયાગ કરી, પોતાની રગબરગી નજાકતન િણી નાખી

સધયા રાતરીના અધારા બાિઓમા સમાઈ ગઈ, ડસકા ખાવા લાગી.

*

નમતા બપોર પછી ઘલાની આખો બધ પડી, પછી કયારય ખલી નિી, કયારક એકધારી

માર સામ જોઈ રિતી મોઘીની આખોમા તોફાન શવનાની રણના મદાનોની ગિન મોકળાશ

મ ડોહકય કરતી જોઈ.

ભીતન અઢલીન બસી રિતા મ અવારનવાર બડોળ સવપનાવાળી ઊઘ ચોરી લીધી,

પણ પોતાના શરીરન કયારય શશશથલ કયાવ વગર અમારા બનનની ચોકી કરતી મોઘી

આખી રાત જાગતી રિી.

તરીજ હદવસ ઘલાએ પાણ છોડયા અન એના મતદિન થાળ પાડવાની અનક હરિયાઓ

શર થયા ત પિલા મ એન ગામડ છોડય.

િ ઝાપો બધ કરી રહો િતો તયાર મોઘી દોડતી મન શવદાય આપવા આવી. એના

ચિરા પર આસઓ શસવાયનો રદનનો સવવ સરજામ િાજર િતો અન એની આખોની

ભરી કીકીઓમા વળ ખાતો એક પશન ઊભરાઈ રહો િતો જ શ િત ત િ સમજયો

નહિ. આજ હદવસ સધી શવચાર છ તોય સમજતો નથી.

શછનનશભનન કરી નાખ એવી આ બચનીન ટકાવવા મ ઝાપો બધ કયયો અન મોઘી

તરફ પીઠ ફરવી અન આગળ વધયો ક તરત જ મારી કલપનામા મ એક મીદડીન ઉદરનો

શશકાર કરતી જોઈ. એ પાણીની ખબરદાર ચપકી, ધીરજ અન ઉદર પર તટી પડવાના

પવવયોશજત કદકાની માપણીન શચતર સચોટ રીત મારી યાદમા આજ દી સધી ગોઠવાઈ રહ.

બપોર ભયકર પવન વાવો શર થયો. કાટાળા છોડવાઓની આજબાજની બખોલમાથી

નોશળયા, ઉદર અન સાપ નાસભાગ કરી રહા િતા. ધળના રજકણોએ ઉપર ઊચકાઈ

ઊચકાઈ આકાશન મલ કરી દીધ િત.

ઉઝરડા પડલી, ખહડત ધરતીના દિની મોકળાશ પર મ ફરી માર પયાણ આદય.

* આ વાિાજ 1953મા `આિસી' સામતયકમા છપાયલી. એ વાિાજ કિિા અહી

છપાયલી વાિાજ એટલી બધી રદી પડ છ ક રયિ ખતીની વાિાજઓના એક સપાદક

શિીફા વીરળીવાળાએ એ સામતયકમા છપાયલી મળ વાિાજ ફિી પરગટ કિલી. એ વાિાજ

આ પસિકન છડ ફિીથી મકી છ – અભયાસી પોિાની િીિ બઉ વાિાજ િપાસી શક

એટલા માટ.

0

2. માટરીનો ઘડો

અનનત ધરતી અન એવા જ અસીમ મદાનો...શરાવણ વરસી ગયાન દોઢક મહિનો

વીતયો િશ. અન આ વાઝણી ધરતી પર પાણ પાગરી ઊઠયા િતા. નાન કણ, સવચછ,

ભાગય જ તરણ આગળ ઊચ ઘાસ ધરતીની કાયા પર ચદડી બનીન લપટાઈ ગય િત,

ચદડી જમ જ વાર વાર લિરાત િત.

આથમતો સયવ ધરતીના આ સૌનદયવન જોવા થભી ગયો અન જોતો રહો. એની

આસપાસ રગબરગી અજવાળા નતય કરતા એકઠા થયા. પછી ચપકીથી અધારા નજીક

સયા. સૌ સતબધ-અવાક બની જોઈ રહા.

બીજલ પણ ઊભો રિી ગયો – ચપ અન શવચારશીલ. એણ ચગી પર બધયાનપણ

ઊડો દમ ખચયો અન એક ષિણ એના શવાસદની હરિયા થભી ગઈ. પશછ િળવકથી શબલાડી

બારણા બિાર નીકળ એમ રોકલો શવાસ ધમાડો બની િોઠ વચચથી સરવા લાગયો. એની

સાથ એક અદીઠ – આશરાવય શન:શવાસ પણ એક બધયાન પળ ખરી પડયો.

બીજલ નીચ જોય.

નીચ અબજો – અસખય ઘાસના તણખલા ટોળ વળી ઊભા િતા, સમિમા લિરાતા

િતા. તણખલા વચચ ઘરી ઊડાણભરી જગા િતી – થોડીશી, નાનકડી તોય અવકાશ

જવી અમાપ. અન તયા બીજલનો ખરી પડલો શન:શવાસ ઊડ ઊડ જઈ રહો િતો. એન

પકડીન બચાવવા, જીવતો રાખવા, બબાકળી બનલીક બીજલની એક સમશત એની પાછળ

દોડી રિી િતી.

બીજલ જયા કય. પણ કશક જોતા િોવાન ભાન નિોત. એના િાથની શશશથલ

આગળીઓ વચચ પકડાયલી ચગી નમી પડી. સળગતી તમાકનો ઉપલો થર ખરી જઈ

કણા ઘાસના તણખલાઓન દઝાડી ગયો.

`કમ આમ ઊભા રિી ગયા? કશક શવચારો છો?'

તપત ગાલ પર ફરી વળતી સૌનદયવલિરી જવો રતનીના િાથનો મદ સપશવ બીજલના

ખભા પરથી િઠ સરવા લાગયો.

`મલી દ !'

`િાય! િાય! આ નશથ ગમત?'

`અટાણ નહિ.'

`તયાર તો કશક અણગમત યાદ આવય લાગ છ!'

`િા, આ ધરતી જોઈ?' કિતા બીજલ આગળી ચીશધ. `પોરની સાલ અિી કશ જ

નિોત – કશ જ નહિ! લખા-સકા મદાનો, ધળ ઊચકીન વટોળ ભમતા વાયરા! જના પર

પથ કાપતા જવાનીન મોત સરજાય એવી જાકારો દતી આ નઠોર ધરતી પર, આજથી

પચીસ વરસ પિલા.....'

`િવ રિવા દો એ વાત.'

રતનીએ બીજલના ખભા પર િતથી ભાર દીધો, `પચાસ વાર તમાર મોઢ સાભળી

છ, નાિકના શ કામ મન દભવો છો?'

શષિશતજની કોટ પર જામતી બીજલની નજર થાકલા ઢોર જવી પાછી ફરતી દખાઈ.

એના શન:શવાસની ઉકમા ઠડા િોઠો પર મરી ગઈ.

સતત સાવધાન રિતા સમયની એક પળ મછાવ પામી ગઈ.

બરાબર એ જ પળ પવન પડી ગયો. અનનત િહરયાળી લિરાતી અટકી પડી.

આથમતો સયવ, સનધયાના િષાવવશભયા તજ, ધરતીન િહરયાળ િય અન બીજલન

મન ગગળાવા લાગયા.

`ત આ વાત જ મન કિવા નથી દતી !'

`પણ કટલી વાર !'

`િયાવરાળય ન કાઢ તારી પાસ?'

`લો તયાર કિો જોઉ,' રતનીએ િતથી બીજલન ગળ િાથ ભરવયો, `ક પચીસ વરસ

પિલા, િજી તમારી મછનો દોરો ફટતો િતો, તયાર તમ આ જ ધરતી પર પથ કાપતા

િતા. તયાર પણ અિી કશ જ નિોત – વાઝણી વરાન ધરતી, આગઝરત આભ....'

`ઠકડી કર છ?'

રતની વિાલસોય િસી: `તમ સાવ બાળક જવા છ !'

`આ ધરતીન પગ અડ છ અન આખી કાયા પર લાય ફરી વળ છ.' બીજલ મોઢ

ફરવી ગયો. `આ ભવમા મ ભોગવલી વદના, અન ભવોભવ મારા વડીલોએ ભોગવલા

દ:ખ, જાણ બધા એકસામટા ભગા થઈ ગળ ટપો દવા લાગ છ... આટલય જાણ ઓછ િોય

એમ તય મારી આપવીતી ન સાભળ તયાર મનમા એવ થાય છ ક જ કાલ આવવાન છ

ત ભલ આજ જ અટાણ આવ ! આ ધગધગતી રતી નીચ અમારા ઘણાબધા ઘટાબકરા

અન અમારા વડીલોના િાડશપજર સતા છ; એના ભગો િય આ ઘડીએ સઈ જાઉ !'

રતનીએ એન કાડ પકડીન પોતા તરફ ખચવા બળ કય પણ બીજલ ખસયો નહિ.

`ચાલવા માડો િવ, આવા શવચાર કરવા રિવા દો.'

`િ જાણીજોઈન આવ શવચારતો િોઈશ? શવચારો આપમળ આવ છ. વીફરલી કદરત

અન બકાબ મન આ ધરતી પર બળજબરી આદર છ. ખબર છ?'

`િા, મન બધીય ખબર છ, પણ તમ િાલવા માડશો?'

બીજલ પરાણ રતની સાથ ખચાયો. િજી તો માડ બ ડગ આગળ ભયા િશ તયા

યાદ આવય ક પાછળ કશક રિી જત િત. આગળ વધવા ઊચો કરલો પગ આગળ

વધતો અટકી પડયો. એ લથડયો અન લથડતા પાછળ જોય.

જાગશતની પણછ પરથી એન મન તીર બનીન છટી ગય.... કવી કવી યાદ, કટકટલા

શન:શવાસ ટોળ મળી એની પાછળ પાછળ ચાલયા આવતા િતા!...એક ઓશચતા ફાટી નીકળલા

રદનની ચીસ, કોઈના જીવનની અશતમ આિ, મગજળ તરફ દોડતા કોઈ િરણની બબાકળી

આખો, ઊભા થવાની તાકાત ખોઈ બઠલા કોઈ ઢોરની કાગડાઓએ ચથલી આખો, તાક,

તાપ અન તરસથી બલગામ બનલ બરાડત કોઈ ઊટ, લગડાતી, ડસકા ભરતી, પરસવ

રબઝબ કોઈ કમાહરકા!....બદકનો એક ધડાકો અન એની પાછળ શવસતાર પામત શન:શબદ

શનરાકાર અવકાશ !

*

તાપણાની જવાળાઓ અધકારના દિમા ફલતી દખાતી િતી. દવતા પર ઊકળતા

સભળાતા ખીચડીના આધણન પડખ, લાકડાની તાસકમા રતની બાજરાનો લોટ મસળી

રિી િતી.

રાતરી ઊતરી પડી – માદક, નગન, નીરવ અન શીતળ !

પવન શબલકલ પડી જાય અન વાતાવરણ ઓશચતાની ભીનાશ એકઠી કર એવી

રણશવસતારની રાતરીનો અદભત િોય છ!

અશરાવય કોલાિલ કરતા તારલાઓથી ખીચોખીચ ભરલ આભ શનજ વન ધરતી પર

એટલ તો નીચ ઊતરી આવય દખાય ક એની ખીટીએ હટગાઈ રિલા કશતતકાના ઝમખાન

ઊચકીન અબોડ લટકાવવાન મન થાય !

આવી મોિક રાતરીન અઢલીન રાણલ એક પોટલા પર આડી પડી િતી.

સસતીથી વાગોળા કરતા ઊટ આગળ સાવચત બઠલા બીજલની નજર રાણલ પર

ગઈ અન એના શવચારોએ હદશા બદલી.

એની પતરી રાણલ – એના અશનો એક અશ, એના જવી જ અસવસથ અન ચચળ

અશવરત ગશતમા રિતા શવશાળ ચષિઓની આડ તલ પીન ભાર બનલી રખડ લટોન ફક

મારી આઘ કરત એન દશવન બીજલના જાગત મનથી કયારય આઘ ખસત નહિ.

રાણલના દિની શતરભગી પરથી બીજલની નજર ઝરણ બનીન વિી ગઈ....નાનામોટા

અનક પથથરો પર, િાસય અન રદનના ગીતની અનક સમશતઓ મકીન વિી જત એક

ઝરણ, અનક હદશામા અમાપ પહરભરમણ કરી થાકથી મતય પામતા સગીતના સવર....ઉદય

અણ અસતન સાથ લઈન જનમતી સૌનદયવની એક પળ...અન...અન....એક માતર વાધવકયની

પહરપકવતા તરફ કચ કરત યૌવન!

બીજલ પાછળ િટયો. ઊટન અઢલીન બઠો. એણ પણ લબાવયા અન આખો મીચી.

બ કોમળ િથળીઓ વચચ હટપાતા રોટલાનો એકધારો `ટપ, ટપ,' અવાજ એન કાનર

ઊતયયો....બ માતરા વચચના લયમા એની સજા ખોવાઈ ગઈ... િાથમાથી લગામ સરી ગઈ...

કાટાળા છોડ પરથી કળી ખરી પડી. આ ઠડી આબોિવામા એક ઊનો દીધવ શન:શવાસદ

ગરમી ગમાવી બઠો.

`રાણલ!' રતનીન આહવાન ભજવાળા વાતાવરણમા તોળાઈન ધજી રહ.

રાણલ ચમકીન ઊભી થઈ – એક વિત ઝરણ ઊભ થઈન ધોધ બની ગય. બીજલની

આખ ખલી.

`રાણલ!' લોટવાળા િાથ મસળતી, ઊભી થતી રતનીએ કહ, `સામના તબમાથી થોડ

પાણી માગી આવીશ?'

બીજલ ફરી એક વાર એ તરફ નજર ફરવી. થોડ જ દર પદરવીસ તબઓ વયવશસથત

િારમા ઊભલા દખાયા – કયાક પકાશની ઝાખી તરડ, કયાક િવામા હિલોળતા રહડયો

સગીતના સવરો, કયાક શન:શબદ અધાર! પલી બાજ, જરા વધાર દર, વાસ અન ઘાસના

અનકાનક ઝપડાઓના કોક દરવાજામા સજાગ ચલો શરિ જવો ટમટમતો દખાયો.

અતયાર બધી પવશતત બધ િતી. ધગધગતા તાપની દસ કલાકની મજરીનો પસીનો,

લીસા ચીકણા દિ પર સકાઈન બદબોભરી ભીનાશ બની ગયો િતો.

આટલી નજીક, આવડી મોટી વસાિત...બીજલ જોઈ રહો. અન કશો કોલાિલ નહિ?

આ તબ, આ ઝપડા, આ મિાકાય સથાપતય અન આવી મતવત શાશત? કાળજની સસકશત

અવશષ... મત:પાય બનલી લાગણીઓની આસપાસ વણાયલા શવસમશતના જાળા....સાગર

જવ અસીમ પણ ઊશમવઓના તરગશવિોણ મન!

માટીના ઘડાન કડ પર ટકવી આગળ વધતી રાણલન બીજલ જોઈ રહો. એની આખ

ઘરાવા લાગી.

*

નજીકના તબ આગળ રાણલ આવી પિોચી. કાળી મખમલ જવી િફાળીસવાળી રાત

એન અડ અડ થતી એની સાથ આવી પિોચી. કોણ િશ અદર? દરવાજા આડ લટકતા

પડદા અન રાણલ વચચ ષિોભની બ ષિણો આવી ઊભી. કોઈ એક શવચાર ઉતાવળ દોડી

આવયો. એક શવચાર આવતા અટકી પડયો.

પડદાની કોર પર થોડી વાર એની આગળીઓ ધજી રિી.

એણ અદર ડોહકય કય:

અિી તો ખરખર ઘર િત.

એક ખાટલો, ખાટલા પર વરશવખર કપડા, કબાટ, ટબલ, ખરશી, ટોપૉઈ, ચોપડીઓ,

કાગશળયા, નકશા – ફટપટટી...છબીઔ, અરીસો અન ફલની કડી! આ રણશવસતારમા પણ

ખીલતા આવા મોટા ફલ! દીવાના પકાશ અન લબાતા પડછાયા! ખાટલાની હકનારથી

લટકીન કપડા ભોયન અડતા િતા. ટબલની હકનાર પરથી ફટપટટી અન એક ચોપડી પડ

પડ થઈ રહા િતા....વયવસથા પર ગરવયવસથાનો કાટ ચડતો િતો.

વાતાવરણ શનશચલ અન સસત િત.

પડદાની હકનાર પર એની ધજતી આગળીઓ સરતી દખાઈ.

રાણલ અદર પવશી.

એના પવશથી પકાશની વિચણીની બદલાયલી વયવસથા અરીસામા પશતશબશબત થઈ.

અરીસામા મોઢ કરી ધીમી અદાથી માથાના વાળમા દાશતયો ફરવતા સાિબ ચમકી

પાછળ જોય.

ખભ લટકતો ટવાલ એમના પગ આગળ ઢગલો થઈ પડયો.

એ પળ તોળાઈ રિી.

આખન ખણ થથરતી કીકીઓ, હિલોળીન િમણા જ શસથર થયલી વાળની લટોવાળ

રાણલન મસતક, સયવમખી નમ એમ ખભા પર નમી પડય િત. કમર પર રિી ગયલો એક

િાથ – માટીના ઘડાન લાડથી ડોલાવતો બીજો િાથ શવાસોચછાસથી છાતી પર તગ થતા

કમખા પર ચમકતા આભલા....સદાકાળ જાળવવાન મન થાય એવા સઘડ દિન અપશતમ

સૌનદયવ!....અન ત આ સથળ? ક જયા શનતયયવા સૌનદયવન પણ કાળ કોરી ખાય... જાગશત

પણ જયા એના અશસતતવની િરપળ શવસમશત ઓથ લવા ઝખતી રિ!

આખ ઝીણી કરીન સાિબ પછય:

`ત કોણ છો, છોડી?'

તબમાનો દરક શનજીવવ જીવ, અચાનક જાગશત મળવતો રાણલ તરફ મીટ માડી રહો.

સાિબનો પશન રાણલનો દિ આસપાસ લપટાઈ એન ભીસ આપી રહો.

`િ પાણી લવા આવી છ, સા'બ, મન... મન થોડ પાણી જોઈએ છ.'

`અન પાણી લવા ત આમ એકલી તબમા આવી ચડી?'

રાણલના િોઠ અચાનક શબડાઈ ગયા અન એની આખ નમ ગમાવી બઠી.... એક ષિણ

કશક દખાત િત – કયારક સપટિ તો કયારક ધધળ.

....સયવ અસતાચળ પિોચ તયાર પશશચમની શષિશતજ એક એકલી વાદળી દખાય, સધયાના

રગ એન સશોશભત કરી જાય અન સયવ પણ એની પાછળ િોશથી લપાય, પણ અત તો

રાતરીના અધારા એના દિનો ગાસ કર!....તયાર આ એક એકલી વાદળીન શ થય એની

કોઈન ખબર ના રિ, કોઈ દરકાર પણ ન કર.

`િ એકલી નથી સા'બ.' રાણલ જવાબ આપયો.

પણ એ વાકયનો અત અન િવ શર થનાર બીજા વાકયની શરઆત વચચના ખાચામા

સમયનો એક પરમાણ અટવાઈ ગયો.

રાણલન લાગય ક એ ખોટ બોલી િતી....પદરવીસ કટબના થોડા ઝપડા....થોડા દઝણા

ઢોર, ઝાખરા જવા ઝાડ...અન, જની જોડ સબધ ન રિ એવા, હદવાસવપન જવા સદર

પષિીઓ! આવો એક અશત નાનો સમાજ આ અનનત ધરતીની અસિાયતાઓમા એકલો

ફકાઈ ગયો િતો.

એન મન પયવટન કરી ગય.

આજના ખરા બપોર, દરના ડગરાની ધાર બધા જ પષિીઓ ઊડી ગયા િતા તયાર

એક બાજન આ શનકપાણ ધરતી પર એણ આભ આબતો જોયો િતો... આજ સવાર, એક

નાનકડા માટીના ઢફાની આસપાસ એક કરોશળયો ચપચાપ જાળ રચતો દખાતો િતો...અિી

અશસતતવમા ન િોય એવા કલપનાના તાજા ફલની શોધમા નીકળી પડલી રાની ભમરીન

એણ સતત ગણગણતી, હદલ ઠાલવતી સાભળી િતી!

કોઈની સિાય શવના વનવગડ બાળકન જનમ આપતી પસતા – ગિણમા ઊડ ઊતયલ

જતો અન ટકડ ટકડ પાણ છોડતો કઈ વદધ – અિીન શનજ વન એકાનત ભીષણ િત!

ગઈ સાલની વાત...આ જ રણશવસતાર પર એણ બ હદવસ તાપતરસ વઠી પવાસ

કયયો િતો. ચામડીન સકવીન ચામડ બનાવ એવો પખર તાપ િતો. િરપળ ખચાતો દરક

સનાય અસહ વદના આપી રિતો....અન સમય, બચનીની અસીમ સપાટી પર લબાતો

અનભવાતો તયાર....

...તયાર એક સરીલ ગાન યાદ આવત રિી જત. એક મનોિર દશય દશટિમયાવદની

સીમ ઓળગત અટકી પડત... એક ટીપ તોળાઈ રિત...દરથી નજીક આવતી દરક ષિણ

નજર આગળ શશશથલ થઈ ઢળી પડતી.

ઓિ! આ અમયાવદ ભશમ પર મારા જવી કટલીય છોકરીઓ આમ ભમતી િશ.

ભખી, થાકી, તરસી, અશનદર અન અસવસથ?

રાણલ એક ઊડો લવાયલો શવાસ જતો કયયો.

`િ એકલી નથી સા'બ, મારા માબાપ એ બઠા, તાપણા કન!`

એક એક ડગલ આગળ વધી...એક નાનકડ ઝાઝર રણકી ગય. એણ સાિબન ટવાલ

ઊચકીન ખભ મકતા જોયા.

સાિબ ઊચા, પાતળા અન સશકત િતા. ભરા વાળની વાકડી લટો આસોપાલવની ઘટા

જવી કપાળ પર ઝકી આવી િતી. ભાગય જ દખાય એવા ઝીણા િોઠ શશયાળ સનધયાની

હફકકી લાલ રખા જવા એમના ચિરા પર અકાઈ ગયા િતા.

`મ કહ, મન થોડ પાની જોઈએ છ, સા'બ!'

`પાણી?' સાિબનો િાથ ટવાલની રછાળી સપાટી પર ફરી ગયો. `આટલ બધ પાણી

અતયાર અિી નિી િોય|!'

`આવડક પાણી અતયાર અિી નહિ િોય?' રાણલના શબદો લગડાતા સભળાયા.

`આવ સરસ ઘર!' અિોભાવથી એની દશટિ ભમવા ઊપડી, એનીક પાછળ એ પણ

આ તબમા ભમવા નીકળી પડી. સવાળા સવચછ કપડા પર, કાગશળયા અન નકશાની

સપાટી પર આગળીઓ ફરવતી, કબાટન પીઠ દઈ એણ ટબલ પર લાડથી પગ ટકવયો,

અન સિબ સામ એકધાર જોઈ રિી.

એ દશટિમા એક ગજબનો શમજાજ પાગરી ઊઠયો. ગાલની સરખી અન િોઠના કપમા

એક મસતી ફટી નીકળી.

`આવ સરસ ઘર, રાચરચીલ અન ખીલલા ફળ!'

ખાટલા પર નીચા નમીન એણ તળાઈમા આગળીઓ ઘાચી.

`અન આવી સવાળી તળાઈ!'

અન એ બોલતી અટકી પડી. એક ભાવ એના મોઢા પર થીજી ગયો. અચબાની એ

પળ એના િોઠ પર સમાઈ ન શકી. એ િસી પડી, પણ બીજી જ પળ ન બનવાન બની

ગય...આ પસગની આગળીએ વળગીન દોડી આવલ િાસય એ આગળી તયજી હરસાઈન

દર ઊભ.

એ સિસા ટટટાર થઈ.

એની કીકી પર નમી પડલી પાપણ નીચ કશક લિરાઈ ગય...ધમમસન આવરણ

ઝડપથી સરવા લાગય. રતાળ પટ લાબો થતો દખાયો.

`જ ઘરમા પાણી ન િોય એ ઘરમા રોટલાન બટકય નહિ િોય?' એણ પછય.

`ના...નથી.'

`તો આ ઘર શ કામન, આવ સરસ િોય તોય?'

એન તયર ઓશચત જ ભાન થય ક સાિબ એની સામ અશનશમષ જોઈ રહા િતા...

અનકવ જોઈ રહા િતા....એ દશટિમા કશો અથવ િતો.... કોઈ છાની વાત િશથ ક વરસોથી

બઠી થયલી કોઈ લાગણીનો કરણ અજામ િતો?

રાણલની આખ કરમાઈ.

મનના વલોણા પરથી લાગણીઓની દોરી છટકી ગઈ.

આ તબમાની િરક વસત અન આ વયશકત ઘડીએકમા પોતાની ઉપયોશગતા ખોઈ

બસ....અનએ વાત પર મન દભાઈ જાય....એ મન પણ કવ ચચળ!

`થય તયાર!'

એવા શન:શવાસના બ શબદો ફકી એ માટીનો ઘડો ઊચકવા નીચી નમી.

એના ખભા પરથી સાડલાનો છડો સરી પડયો. એની હકનાર પર ભરતમા જકડાયલા

આભલાની ચમક સરી ગઈ, આકાશગગા પથવી પર અવતરણ કરી ગઈ.

સાિબની આખ અધરા છવાયા.

તબ, તલનો કવો અન આ સમગ રણશવસતાર એમના ટબલ પરના નકશામા એક

નયા પસા જટલી જગામા સમાઈ ગયા. એ ગોઠવણીમા, ટાચણીની અણીથી પણ નાન

એવ સાિબન અશસતતવ કયાક ખોવાઈ ગયાન એમન સિસા ભાન થય.

રાણલના બનન પગ ઝકીન પથવી પર કદી પડતા કકણ પષિના વયોમન એ શનયમનસક

જોઈ રહા.

....મશણપરની ટકરીઓ પર આવ જ હદગમઢ આભ તોળાઈ રિત! સાગ, દવદાર અન

સરના વનમા શનદરાધીન પગન િળવા શવાસ લતો સભળાતો...એ હદવસોન એક અમલ

સવાળ સાશનનધય, એ હદયની બબાકળી ધડકન, ઠડી ડોક પર ઊની ભીનાશ મકી જતો

એક ઉચછાસ...કોઈકમા ખોવાઈ જવાની તમનના સવતા જીવનની કટલીય ધનય ષિણો.

સભાન મનના રખવાળા વીધીન સાિબના મોઢામાથી એક શબદ બિાર નીકળી ગયો.

`રાણી!'

રાણલ ચમકી.

માટીના ઘડાન િતો તયા રિવા દઈ એ ચપળતાથી સાિબ તરફ ફરી.

`મન રાણી કિી?'

સાિબના ચિરા પર અનક સનાયઓ કપન શસથર, ચપ થઈ જતા રાણલ જોયા.

`માર નામ તો રાણી નથી!'

`નથી સતો, પણ મન એ નામ યાદ રિી ગય છ.'

`કય નામ? રાણી?'

`િા – રાણી.'

પણ રાણલના પશન-પિારથી એમની સવસથતા ટકડટકડા થઈ એમના ચિરા પર

વરાયલી દખાઈ.

ભયભીત તોય અશસથર નયનો, શશશથલ તોય ધજતા અગો, અનસય તોય હફકકી

તવચા...શનજ વલ સહરતાપટ પર ફરી વળલ પોષ મહિનાની ઠડીન મોજ...

પરવશ અગો પર કાબ મળવવાના પયતનોની શનકફળતા સવીકારી સાિબ રાણલ તરફ

પીઠ ફરવી, અન અણછાજતી ઉતાવળથી રશમનો ઝભભો ઊચકીન પિરી લીધો.

`લાવ, તન પાણી લાવી દઉ....'

અન રાણલન કશ કિવાની તક આપયા વાશન, એની િાજરીમાથી ભાગી છટવા એ

બારણા તરફ ફયાવ.

રાણલ જોતી જ રિી.

ચોમાસાના તરણય માસ એક પળમા વરસીન ચલયા જાય, એમ કશક એકસામટ, ઉતાવળ

બનીદ ગય િત...અપણવ કાટળા છોડની ડાખળીઓ એકબીજામા પરોવાઈ ગઈ િતી....હદયનો

એક થડકો બીજામા અટવાઈ ગયો િતો... અન એક આરજ િોઠ પર મરી ગઈ િતી.

સાિબ દરવાજા બિાર નીકળી ગયા.

થોડા આદોલનો પામી દરવાજાનો પડદો શસથર થયો.

િવ અિી કોઈ અવાજ નિોતો.

રાણલની નજર તબમા ચાર કોર ફરી વળી. આ રાચરચીલાની િરક વસતમાથી એણ

અથવ સરી ગયલો જોયો.

જરાક ખલલા પડદાન અડીન અદર ધસી આવલી પવનની એક લિર દોરી પર

લટકતી ટપન િલાવી ગઈ. તબની દીવાલ પર એનો પડછાયો ઝાડની ડાળીએ સપલ તયજલી

કાચળી જવો ડોલી ગયો. ભડકી ગયલી દીવાની જયોત પકાશનો િત ખોઈ બઠી... અન

પકાશ સવય જાણ અધકારનો અભાવ િોય એવો એક શનરથવક નકારાતમક ભાવ આ તબની

દીવાલો વચચ ફટી નીકળો....

શષિશતજની હકનાર પર જનમતો ધળનો એક વટોળ અતયાર દખાય તમ નિોતો. પણ....

લટકતા પડદા અન દરવાજાની ધાર વચચની ફાડમાથી, આભન અબોડ લટકત કશતતકાન

ઝમખ રાણલ જોઈ શકી િોત...ખરતો તારો પણ એ જોઈ શકી િોત...આવ ઘણબધ એ

જોઈ શકી િોત! એનાશથ શવશષ, ઘણ જોયલ એ યાદ કરી શકી િોત! એકથી અનક

અન અનકશથય અનક વાર રચતા એના આગવા હદવાસવપનોમા એ સરી પડી િોત. પણ

ખાટલા નજીક, નીચ માથ કરી એ ઊભી રિી, ઊભી જ રિી...સથળકાળથી સાપષિ એવા,

સાગર વચચના ખડક જવી.

તબની હકનાર નીચ ઘસાઈન એક વીછી અદર દાખલ થયો

ઘડીક પિલા િલી ગયલી ટપનો પડછાયો શસથર થયો. પતશગયાની પાખ જવી દીવાની

જયોત ફફડી ગઈ અન પહરશસથશત પવવવત બની તયાર દરવાજાનો પડદો ઊચો થયો. સાિબ

અદર પવશયા. માટીના ઘડાન એમણ સભાળીન જમીન પર મકયો.

`લ, આ તાર પાણી!' કિતા એમણ રાણલ સામ જોય અન ધોશતયાના છડા પર

લછતા િાથની ગશત અટકી પડી. એમની આખો શવકસતી દખાઈ અન શશશથલ િોઠ ખલી

ગયા...અિીની...અતયારની...ચપકીદી મછાવ પામી ગઈ િતી, વાતાવરણ સવપનવત બનય િત...

...પકાશના શચતરશવશચતર આચછાદનોન અડોઅડ શતશમર િતપાણ ઊભ િત. થડકતી

કીકીઓ શસવાય એન એકય અગ ફરકય નહિ.

આમ તો અિી બધ કિતા બધ જ જમન તમ િત. ટબલ-હટપૉઈ-ખરશી-કબાટ-ખાટલા

પર પકાશના હકરણ અન ઓળા શનયમ મજબ સરી રહા િતા. તવચાન અડતી ભીની

િવાની ઠડક અન ગળ દીધલ ફાસા જવી, ચાર બાજથી ભીસ દતી આ તબની હદવાલોની

ગગળામણ પણ એની એ જ િતી. છતા....

છતાય, યગ જટળી લાબી શવસતરલી અમક ષિણોના અશસતતવ દરમયાન ઇનતજારીના

અશતરકથી ચપકીદી કાટ ખાઈ ગઈ િતી...અન િવા એક પારદશવક પથથર બની ગઈ

િતી...એ બધ નિોત દખાત. પણ પતીત થય તયાર સાિબના હદયમા એક ઉકમા દોડી

આવી.

એ રાણલની નજીક સયાવ.

અન...એની છક જ નજીક જઈ એન અડોઅડ થઈ જવાની એક પબળ ઇચછા એમન

મઝવી, પરવશ બનાવી ગઈ.

રાણલ ધીમથી ફરી પોતાનો પાછળ રિલો િાથ આગળ લાવી એણ સાિબ સામ

એક ચાદીની ફમ ધરી:

`આ કોણ છ?'

એ પશન સાથ જ સોયના કાણામા દોરો પસ એમ સાિબની કીકીઓમા રાણલની

નજર પઠી. એ નજરની સર પર કાળની કટલીક ભત અન વતવમાન ષિણો, લાગણીઓના

રગબરગી મણકા બની પોરવાઈ ગઈ.

એક પરવશ શન:શવાસ એમના બિાર ધસી આવલા નીચલા િોઠન પગશથયથી નીચ

કદી પડયો. કપાળ પર ફરી ગયલા એમના ધજતા િાથની આગળીઓએ ઝળિળતા

પસવદશબનદઓન સૌનદયવ ભસી નાખય.

`રાણી છ?'

સાિબ ડોક ધણાવી િા કિી અન પોતાના ધજતા અગો લઈ એ ખાટલ બસવા જતા

િતા તયા રાણલ એમની આડી ફરી.

`જરા થોભો.' એણ કહ.

અન જમા શવનતીનો બધો મહિમા એકઠો થયો િોય એવો કાળજીભયયો ઊશમવશીલ

સપશવ એણ સાિબન ખભ કયયો.

`આટલા બચન છો તો એ વાત મન નહિ કિો? િ...િ...'

સાિબ ખાટલા પર ફસડાઈ પડયા. બ િાથ વચચ માથ પકડી એ નીચ જોઈ રહા....

નીચ....

છક નીચ.... સાગરનો અશભસાર લઈ એક સહરતા ચાલી જતી િતી. નાના-મોટા પથથરો

પર કદકા લત એક ઝરણ સહરતા તરફ દોડી રહ િત. ઝલતા વષિોન બાથ ભીડવા િવા

દોડી રિી િતી! ઝકી આવલી ખભ અડતી ડાળીઓ પર કસડાના લાલ ઝમખા...નમી

આવલી લટોની પાછળ આખન ખણ શવલસતીસધયાની લાલ સરખી! ધરતીન અડોઅડ

થતા મઘ....એક હદયન અડીન થડકત બીજ હદય...આનદની વદના અન વદનાની આિ!

`ઓિ! ના, ના....સાિબ, સાિબ!'

એક કરણ આરજ આ તબના અધારા વીધી ગઈ.

ટબલ, હટપૉઈ, કબાટ વગર રાચરચીલા પરથી ભોય અન છત પરથી પકાશ સરી

ગયો...પકાશ પર આકાર લતા ઓળાઔ પણ સરી ગયા. મનની સપાટી પરથી સભાનતા

સરવા લાગી.

અધકાર!

માતર અધકાર, જયા લાગણીઓ પોતાની સીમા ખોઈ બસ અન અશતશયતા એની ટોચ

ખોઈ બસ , એવો સપણવ ચતનામય અધકાર!

`મન છોડો, સાિબ, મન છોડો...િ રાણી નથી... ઓ સાિબ...મારા સા....!'

સાિબન ખભ ઘસાત એક િળવ રદન તબના અસીમ અધકારમા ઓગળી ગય.

અતર અતર આવતા ડસકા, એવા જ અધકારની લીસી સપાટી પર લપસતા સભળાયા.

ઉપરાઉપરી લવાતા ઊડા શવાસ અન છવટની એક લાબી આિન અત, કોઈકની યાદમા

અમર રિવા સજાવયલી અભગ ચપકીદીની કટલીક પળો ઉપશસથત થઈ.

શતશમરના ઉપવસ નીચ િવા િાફી રિી.

સાિબની ડોક પરથી બ બલોયા અવાજ કરીન શવખટા થયા. ખાટલા નજીકના કતાનના

પાથરણ પર સાિબના પગ ઘસાતા સભળાયા.

સવાળા તહકયાઓ વચચ ફરી એક રદન રધાત સભળાય.

બિાર પવન ફકાવો શર થયો િતો. વાર વાર અદર ધસી આવતો દરવાજાનો પડદો

અધારી રાતના તારાઓનો પકાશ અદર મોકલતો િતો.

કતાન પર ઘસાતા પગ આગળ વધયા અન ઘડી પછી પતશગયાની પાખ જવી દીવાની

જયોત ઝળિળી ઊઠી.

રાણલ સફાળી ખાટલા પર બઠી થઈ ગઈ.

સાિબ નજીક જઈ, વિાલથી એના આસભીના ગાલ પર િાથ ફરવયો તયાર રાણલ

આખ મીચી એમના બાિ પર નમી પડી. લીસી ચામડી પર ગાલ ફરવતા એન અગઅગ

ધજી ગય.

`સાિબ!' એ શબદ ચોટભર ગળ રધાયો.

`સાિબ... આ... આ તમ શ કય...સાિબ...ઓ સાિબ!'

સાિબ એન નજીક ખચી.

પોતાના અગઅગની સાિબન અડી રિવા મથતી, એમના બાિ પર એ અગો ડોલાવી

ગઈ.

`તમ કટલા ભલા, ભોળા અન માયાળ છો સાિબ,!'

ન વરતાય એવી અધીર તવરાશથ દર ખસવા જતા સાિબની આગળી એણ પકડી રાખી.

`કમ એમ?'

`તન મોડ થત િશ – નહિ?'

`ના.'

`તાર પિોચવ જોઈએ, તારા માબાપ પાસ.'

એમણ રાણલની મઠીમાથી પોતાની આગળી સરવી અન એ વધાર દર ખસયા...

ધમમસના આવરણ પાછળ બીજનો ચદર નમયો અન રાશતર એન સખસવપન ખોઈ બઠી.

સાિબની આગળીએથી છટકલો રાણલનો િાથ એન પડખ, ખાટલાની કોરન અડીન

લટકી રહો. એણ નીચા નમી સાિબ સામ જોય.

`િવ માર કોઈ માબાપ નથી, સાિબ, અન આ ઘર છોડી માર બીજ કયાય જવ

નથી...ઘડીક પિલા, તમારા ચિરા પર જોયલી બચની િ આ ભવમા કદી શવસરવાની નથી.

અન શનશચયથી ઊભા થતા એણ ઉમય:

`િ તો, સાિબ, િવ તમારી સાથ જ રિીશ!'

`ત મરખ છ, છોકરી.' કિતા સાિબ એન બાવડથી પકડી બારણા તરફ ધકલી...

વાતાવરણ શવાસ લત થભી ગય. બારણાનો પડદો એના અગોન સપશવ કરતો એની ઉપરથી

પસાર થઈ ગયો!

બિાર –

તબઓની િાર આડ ધમમસના વાદળ લટાર મારી રહા િતા. મિાકાય ટાવરના બીમ

વચચથી વશશચકમા રિલો મગળ ડોહકય કરતો િતો.

િવા ભીની અન રાતરી સસત િતી.

લીસી ચામડીની સપશવ જવો ભીની ધળનો સપશવ.

`સાિબ, મન એ તરફ ના દોરો!'

ધમમસના આછા આવરણ વચચ દખાતા તારાગણોનો પહરકપ...અગઅગના, સનાયઓના

અણએ અણમા ધજારી!

`િવ િ કમ કરીન માબાપ સાથ રિી શક, સાિબ...ઓ મારા સાિબ!'

જનમીન શચરજીવ બનતી મીઠી વદનામા ઉપશસથત થત સમગ જીવન...

`ઘડીક પિલા તમ કવા માયાળ િતા તમ....સાિબ, અર સાિ...બ...'

રાણલના મોઢામાથી એક ચીસ નીકળી ગઈ.

વાગોળતા ઊટ ચમકીન એમની તરફ જોય. બફામ ભસતો કતરો એમની તરફ દોડી

આવયો. િાથમા ડાગ લઈ, તાપણાના અગારાન ઠોકર ઉડાવતો બીજલ અન એની પાછળ

ઓઢણીન અગ ફરતી વીટતી રતની, ઉતાવળ નજીક આવતા દખાયા.

સાિબ રાણલન બીજલ તરફ િડસલી.

`બાપ...બાપ!' એ ભીની ધળમા માથ ઘસતી રિી.

`શ છ રાણ?'

નજીક આવલી રતનીન રાણલ બાઝી પડી. `મા, માર એમની સાથ રિવ છ!'

`િ?'

`િા, મા!'

`એમ?' દાત ભીસીન બીજલ સાિબ તરફ ફયયો, `તયાર આટલી વારમા આટલ બધ

બની ગય?'

સાિબ સપણવ સવસથતાથી જવાબ આપયો, `જ બનવાન િત ત બની ગય, પણ...'

એમણ રાણલ તરફ આગળી ચીધી, `તારી આ છોકરી નાદાન છ!'

બીજલ ડાગ ઊચકી.

`ના, ઓિ ના. બાપ, બાપ....'

ઝડપથી ઊભી થઈ રાણલ બીજલ નજીક પિોચ ત પિલા ફટકો પડી ગયો િતો.

વદનાની એક આિ પણ સાિબના મોઢા બિાર નીકળી ન શકી. એમનો દિ શશશથલ

થઈ ભીની ધળમા ઢળી પડયો.

`િાય! િાય!' કિતી રાણલ સાિબની કખમા માથ ઘાલી ગઈ.

`આ તમ શ કય!'

બીજલ રાણલન બાવડથી પકડીન ઊચકી, `રોદણા મલ છોડી, આ રડવાનો સમય

નથી. અિીથી આ ઘડીએ ઉચાળા ભરવા છ.'

એણ રતનીન પણ વાસથી ધકકો દઈ ઊટ તરફ ધકલી.

`જલદી ભાગી છટવ છ!'

ઊટ પર કાઠો ગોઠવાયો. લાકડાની તાસક, બચાર વાસણો, પડખાના કોથળામા દાખલ

થતા ખખડયા. અસતવયસત બતરણ ગોદડા કાઠા પર બસવાની જગયાએ ફકાયા.

`ત આગળ બસ, છોડી.' ઊટની લગામ િાથમા લતા બીજલ પાછળ જોય.

`પણ કટલી વાર? ઉતાવળ કરન!'

રતની પાછળના ભાગમા ગોઠવાઈ. બસતા બબડી, `તમ માણસ નથી, રાષિસ છો!'

પનીના એક પિારથી ઊટ ઊભ થઈન ભાગય. એન પડખ ચપચાપ દોડયા આવતા

કતરાના નિોર ભીની જમીન પર ઘસાતા સભળાયા.

અસીમ ધરતી પર આળોટતા ધમમસન વીધત ઊટ આગળ વધય. પાછળ રિી જતી

બકરીન રદન રાણલના કાન પર અફળાય. એણ પાછળ જોય...

ઓિ! તબમા િજી દીવો બળતો િતો અન પડદો પણ િજી ઝલતો િશ; એ ટવાલ

ખાટલા પર પડયો િશ...અન તહકયાની ખોળ પર િજ એના આસ સકાયા નહિ િોય....

સાર થય ક અધાર િત...સાર થય ક એણ ચાદીની ફમન સવડાવીન ટબલ પર મકી

િતી, પણ ઊભી રાખી િોત અન અધાર ન િોત તો... તો રાણીએ....

ઠડી ભીની િવા કપડા નીચથી ચામડી પર લપટાતી િતી. રાણલ કપી ગઈ. એણ

અગ સકોયા. કટલો બધો ષિોભ...કટલો બધો સકોચ...કટલી આનાકાની...કટલો ડખ અન

કટલી વદના માતર પાણીના બ ખોબા માટ!

`મા!' રાણલના સબોધનમા લાગણીઓ રદન કરી ગઈ. `પાણીનો ઘડો િ તબમા

ભલી આવી.'

`ભલ રહો તયા જ,' બીજલ વચચ બોલી ઊઠયો, `કાચી માટીનો િતો!'

`પણ બાપ' રાણલ એન ખભ માથ ઢાળી ગઈ અન ગળ િાથ ભરવતા બોલી: `એના

પર શચતરામણ સરસ િત – એ ઘડો મન ગમતો'તો!

[લખયા તારીખ : 18-12-1963; પગટ : `રશચ' જાનય. 1964]

0

3. ષિષબલ

એન ખબર િતી ક ખરશીમા માકડ િતા.

આ બાર-રમમા કવા પકારના લોક આવતા, કોણ કોણ કવા પીણા પીતા, કવી વાતો

અન કવ વતવન કરતા એની પણ એન ખબર િતી.

શસગારટના ધમાડાન ભદીન ફાટી નીકળત બીભતસ િાસય, પીણાની બદબો, ઉશકરાટભરી

ચચાવઓ, છટકલા શમજાજ, સગ શોધતા પણયની ખાનગી ગફતગો, શવદાય લતા શન:શવાસ....

...અિી બધ જ િત અન આ રચનાનો પોત પણ એક મશલન અગ િતો એન પણ

એન ઊડ ઊડ ભાન િત.

પણ આજ....

ટાવરના ડકા વાગતા સભળાયા. ટાવરની ટોચ પર તજનો શલસોટો પાડી જતો એક

હદવસ મતયન ભટતો દખાયો.

એણ વિીસકીના ગલાસન ટબલની કાચની સપાટી પર આઘોપાછો કયયો અન અમસતો

જ કટલી વાર સધી ગયાસમા જોઈ રહો.

માતર થોડી જ વિીસકી બાકી િતીક – એક ઘટડ ખાલી કરી શકાય એટલી!

અન િજી તો એનો કફ ચડવો બાકી િતો, રાતની લાબી સફર બાકી િતી; અન

શવચારો અતયારથી જ દોડી દોડીન થાકવા આવયા િતા.

કોઈએ રહડયો પર સટશન ફરવય. વૉલ ટૉલસન `ઑલડમન હરવર

ગાતો સભળાયો ન સભળાયો તયા `સગમ િોગા ક નહિ', પછી એક ઈશજશપશયન

ગીત, શસવગ મયશઝક અણ `ટપ' દઈન રહડયો ઓલવાઈ ગયો. પડખ બદલી એ ખરશીની

બીજી બાજ અઢલીન બઠો. પાછલા પગ િટતો એક માકડ ખરશીના િાથાની તરડમા

સતાતો દખાયો.

પલી છોકરીએ િજારમી વાર આખ પર નમી પડતી વાળની લટ ઊચી કરી

`શપન લગાડીન ઊચ કમ નથી રાખતી?'

એની સામ બઠલા બરછટ રિકટ વાળવાળા પિલવાન જવા દખાતા માણસ એન વાસ

ધબબો માયયો.

છોકરીના મોઢા પર એક િાસય શન:શવાસ બનત ઓશચતાન ખાસીમા ફરવાઈ ગય.

રિકટન આ છોકરીનો સગ છોડવો ગમતો નહિ. એ કોઈ એક સરકસમા કામ કરતો

િતો. અરધા કલાક બાદ શો શર થવાનો િતો એટલ એણ િવ જવ જોઈએ એવ એ

સતત શવચાયાવ કરતો િતો, અસવસથ બનય જતો િતો, અન આખોમા ઉતાવળ વયકત

કરતો એ એકસામટ છોકરી સામ જોઈ રહો િતો. મનમા માની લીધલી છલી શસગારટક

પર એણ દમ પર દમ ખચય રાખયા.

પાચક શમશનટ બાદ એ ચાલી જવા ઊભો થશ, તયાર ફરી એક વાર વાળની લટ

ઊચી કરી, શસમતન ષિોભથી સકોચવાની અદામા મોહિની રડી એ છોકરી એની પાસ

પસા માગશ....

....આવ રોજ બનયા કરત.

એણ ફરી ખરશી પર પડખ બદલય અન બાર-રમમા ચાર તરફ નજર ફરવી.

વચચના ટબલ પર એક ઊચા, દાઢીવાળા શવશચતર દખાતા પરષ શનરાત પાઇપ સળગાવી.

એની સામ, એની સાથ ચચાવ કરી રિલા લાબા વાળવાળા પરષ પોતાનો મદો સાશબત

કરવા ટબલ પર જોરથી મઠી પછાડી.

દરવાજા આગળના ટબલ પર એક મધયમ વયનો કૉનટાકટર અન એન અડોઅડ

બઠલી ભરાવદાર ઘાટીલા અગોવાળી એની યવાન માશકા ચપચાપ પીણ પી રહા િતા.

શસવગ ડોરન ધકકો મારી એક મધયમ વયની કદરપી પારસણ અદર દાખલ થતા જ

શસમત કય – પણ કોઈએ એની તરફ જોય સધધા નહિ.

દરના ખણામા જયા પકાશ મશકલીએ પિોચી શકતો તયા પસનન એના પમીના કાનમા

કશક બોલી રિી િતી. એણ ગલાબી રગની સાડી અન રાખોડી રગન બલાઉઝ પિયા

િતા – આકષવક દખાતી િતી પણ િમશ મજબ ટકડ ટકડ રડયા કરતી િતી...એનો

પમી કૉનટકટરની માશકાન ટીકી ટીકીન જોઈ રહો િતો.

િજી ખાણાન કટલો સમય બાકી િતો? એણ વિીસકીના ગલાસન ફરી નજીક ખચતા

શવચાય, અન પછી તરત જ યાદ આવય ક પાકીટમા માતર તરણ જ શસગારટ બાકી િતી

– આ ખાણા પિલાનો સરજામ. ખાણા બાદ એક આખ ભરલ પાકીટ – એક જ –

અન વિલામા વિલ અરધી રાત પછી બ વાગય ઊઘવાન – એટલ ક ઊઘવા પડવાન.

અતયાર કટલા વાગયા િશ?

`વાયહરગ ખલાસ િો ગયા િય. ઈસ વઝિ ઘહડયાળ બધ િય.' મનજર ગોમસ એન

ગઈ કાલ કહ િત. ઘહડયાળ આજ પણ બધ િત.

રિકટ દરવાજાન ખીજથી ધકકો મારી બિાર જતો દખાયો. તરત ઊચ અવાજ વાતો

કરત પતરકારોન એક ઝમખ અદર દાખલ થય.

`જબરદસત સભા છ – શવરાટ!'

`પણ સરઘસ શાનત અન દખાવો અહિસક – િા – િા –' િસનારન કયાથી ખબર

પડ ક એના િાસયમા ભારોભાર કકવશતા ભરી િતી.

`એઈ, ત પાન લાવયો?'

`િ?'

`શ ઑડવર આપ છ, બીઅર? મન બાદ કરજ યાર, િ આજ મફશલસ છ!'

`અર, આ પલો સતોષ તો નહિ – આધશનક શચતરકાર? એ બઠો એ દાઢીવાળો,

િાથમા પાઇપ રિી ગઈ છ ત?'

`એબસટકટ ચીતર છ – શબલકલ એબસટકટ – અથવવાિી શવશવધ રગી ધાબાઓ –

લપડા – રખા...ટપકા અન ... અન....'

*

અન આ પન રોજ બનત ક પલી છોકરી પશછ એના ટબલ પર આવીન બસતી.

કોઈ વાર એની સાથ જ ઊઠતી, કોઈ વાર એનઊ ગયા પછી મોડ સધી બસી રિતી.

`જાઓ છો? િ તો બસીશ થોડી વાર.'

`એકલી?'

ફરી એક વાર વાળની લટ ઊચી કરતા, એની ટકરાતી નજર પરથી નજર ફરવી લઈ

દયામણ િસી એ િા પાડતી તયાર એન બિ ગમી જતી...અન એ શવદાય લતો તયાર.

`વધારાની શસગારટ છ?...બચાર મકતા જશો?'

શસગારટ લતા એ છોકરીના િાથના આગળાના ઠડા ટરવા એન અડી જતા તયાર?

તયાર એક પકારની ઉકમાભરી કમકમાટી અગઅગ પર ફરી વળતી...અન એ પણ લગભગ

રોજનો અનભવ!

`ફરનાશનડસ, સવર કા બચચા!'

વઈટરન ગાળો ભાડતા મનજર ગોમસનો બહરટોન અવાજ અતર અતર સભળાતો રિતો!

પલી છોકરી એના ટબલ પર આવી બસતા સભયતાની ખાતર થોડ િસી.

`િ આજ તમન હડક ઑફર નહિ કરી શક. બકાર છ !'

`એમ?'

એ ઉદગારમા, એન લાગય ક, કશક એવ શવશશટિ િત ક જની ખીટીએ થોડીક પળો

ઉતસક બની હટગાઈ રિી...અન એક ચોકકસ વાત લાબા સમય બાદ આજ એન શવશચતર

લાગી.

`શવશચતર,' એણ કહ ક એક ટબલ પર આપણ રોજ બસતા િોઈએ, ચચાવ કરતા

િોઈએ...અન િ તમાર નામ પણ ન જાણતો િોઉ, શ નામ છ તમાર?'

`શસશબલ.'

`યિદી?'

`િ.'

એ િસયો અન પછી અકારણ ક કોણ જાણ કમ એણ િસયા કય. શસશબલ ગભીર

બની એની તરફ જોય...અત એ જોરથી િસી પડયો.

`કવ બિદ િસો છો?'

`િવ યાદ આવય – એક વાર કયારક મ પછલ તયાર તમાર નામ ઈવલીન િત.'

`ત દિાડ િશ.'

`નામ બદલાત રિ છ?'

`િ સવય બદલાતી રિ છ.'

બસ, અિી બધી વાતોનો અત આવયો.

એણ વિીસકીનો ગલાસ ગોળ ગોળ ફરવયો. અદરન પવાિી ભમરડી ફરત રહ –

શવચારો ફરતા રહા. િજ બધ પડલા ઘહડયાળની આસપાસ રચાતા કરોશળયાના જાળાના

તતઓ પર સમય લબાતો રહો.

*

`એવ છ ક પદશવનોમા છાશવાર જોવા મળતા 'એબસટકટસ`સાચા `એબસટકટસ' નશથ

કારણ ક એ પકશત પર આધાહરત છ.`

સતોષ લાબા વાળવાળા દલવભન સબોધીન બોલી રહો િતો.

`સાહિતયમા પણ વાસતશવક ઘટનાન અડીન રચાત સાહિતય સાચ સાહિતય નથી.'

એક પતરકાર આ સાભળ.

એણ બધયાનપણ શખસસામાથી પડીક અન પડીકામાશથ એક `પાન કાઢી, સભાળીન

મોઢાન ખણ ગોઠવીન મકય.

`બવકફ!'

એ બોલી ઊઠયો. પાનવાળા લાલ થકન એક ટીપ બશશટવ પર ટપકી પડય અન

મોટ થત દખાય.

*

`િ?'

શસશબલ કહ.

`એમ. એ. શવથ સાયકૉલૉજી, થીશસસ તયાર કર છ...ઈશનસટટયમા હરસચવક સકૉલર છ .

બોલો િજી કઈ પછવ છ?'

`િા – તારી શવકશત શી છ, શસશબલ?'

શસશબલ મકત િસી પડી.

દલવભ ડોક ફરવી એની તરફ જોય, સતોષ બોલતો અટકી પડયો.

પલા અધારા ખણામા પસનનન ડસક ટપાઈ જત સભળાય.

કૉનટકટર ગલાસમાન પવાિી એકસામટ ગળામા રડી દીધ. એ જોઈ, લાડથી એન

અઢલી જતી એની માશકા મસકરાઈ.

ટબલની સપાટી પર એની અરધી શપવાયલી વિીસકીનો ગલાસ અવાજ કયાવ શવના

સરતો રહો.

કોઈક પલટ પર છરીકાટાનો અવાજ, કયાક જમીન પર શઝ ઘસાતા િોવાનો અવાજ,

કાઈક ઉતાવળ લવાયલો શવાસ, કોઈક દબાયલ િાસય – આ શરાબખાનાની ખામોશી પર

નમનદાર નકશી કોતરી રહા.

પવનનો એક ઝપાટો બારીના વજનદાર પરદા પરની ધળ ખખરી ગયો. રસોડાના

ઉબરા વચચોવચ ઊભલી મીદડીન મૌન એની તગરફ એકીટશ જોઈ રહ.

`અછત....શબલકલ અછત.'

પતરકારોમાથી કોઈ બરાડી ઊઠય.

`તલ, ખાડ, ચોખા, ઘઉ...'

*

શસશબલ ઓશચતાની અકારણ િસી પડી.

`કમ કઈ યાદ આવય?'

એ ખરશીન અઢલીન વધાર િસવા જતી િતી તયા અચાનક એના હફકકા ચિરા પર

લાલી ધસી આવી. ઉપરાઉપરી આવતી ખાસીથી ગગળાઈ, ટટટાર થતા એ બવડ વળી ગઈ.

એના શવચારોની ગશત હદશા બદલી ગઈ.

`અર,' જટલો નાનો ઉદગાર માતર એના ગળામાથી છટકી શકયોક. એક પશન ધધળી

િવા બની એના િોઠ પર શવખરાઈ ગયો.

તવરાથી ઊભી થઈ, વૉશબસીન તરફ દોડી જતી શસશબલના વાસા પર એની નજર

શછનનશભનન થઈ ગઈ તયાર કશીક મઝવણ અણ મઝવણની સતામણી ઉપશસથત થઈ

િોવાનો એન ખયાલ આવયો.

અતયાર સધી જાળવી રાખલી વિીસકી એ ઉતાવળ ગટગટાવી ગયો. ખાલી ગલાસન

ટબલની સપાટી પર મકતા એનો િાથ ધજી ગયો.

ખાલી ગલાસ.

અવકાશમા છટા પડલા – વજનિીન અન હદશાશનય બનલા કોઈ એક શવચાર જવો

ખાલી ગલાસ!

વૉશબસીન આગળથી પાછી ફરલી, પસીનો પસીનો થઈ ગયલી, ઉતાવળ શવાસ લતી

શસશબલ ખરશીમા ફસડાઈ પડી.

`તમન કશક થઈ ગય?'

એ પશનની ઉતસકતા પાછળ સમય થોડો અમસતો જ ઢસડાયો.

`કોઈ વાર િ તમન મારી છાતીની એકસગ પલટ બતાવીશ. મિી ફફસામા કટલાક કાણા

છ – આવડા આવડા! કોઈ વાર સખત ખાસી આવ છ તયાર બળખામા લોિી પડ છ.'

`ટી.બી.?'

શસશબલ ડોક ધણાવી િા કિી.

`ઓિ!'

`કમ? િવ મારો સગ કરતા બીક લાગશ – ખર?'

`ના – ના. એવ કઈ નથી.'

`જઠ નહિ બોલો.'

પણ એ શવચારી રહો િતો...અવકાશ એક અજબ વસત છ. એમા માણસ હદશાિીન

બની શરમ કયાવ શવના ફયાવ કર...અટક જ નહિ. આ ગલાસન વાર વાર ગોળ ગોળ ફરવવાની

જરર નહિ. એક વાર ફરવયો એટલ ફયાવ કર, પણ એવ બન ક....

`માર આવતી કાલથી આરામ લવો પડશ.'

શસશબલ નીચ માથ કરી ટબલના કાચની લીસી સપાટી પર િાથ ફરવયો. એની

આગળીઓના ઠડા ટરવા ફરી એના િાથન અડી ગયા...અન એ ઠડો, કપાતો, કોમળ,

દબવળ િાથ થાકથી લોથ થઈ એના િાથ પર પડી ગયો...પડી રહો...એક પળ, બ પળ....

તરણ પળ... કોણ જાણ કટલી પળો સધી! પછી પળોએ પોતાની સખયા અન પળપણ

ગમાવય તયાર શસશબલ, જાણ અમસતી જ િસતી િોય એમ પોતાન િોઠન ખણ થોડ િસી.

એણ પોતાનો િાથ પાછો ખચી લીધો.

બસ એ જ સમય એણ સીશલગના પખાન અવાજ કરતો સાભળો.

*

સતોષ બટની એડી પર પાઇપ ઠોકીન ખાલી કરી. પછી પાઈપના મોઢામા એ કશક

શોધતો િોય અન શ શોધી રહો છ એની ગતાગમ ન િોય એમ મઢની જમ મોઢ

શવકાસીન જોઈ રહો.

દલવભ ગલાસન મોઢ અડાડવાની મથામણ કરી રહો િતો. એ તરફ કૉનટકટરની પશમકા

આગળી ચીધી કકવશ િસી રિી િતી.

ઉપર ફયાવ કરતા પખાથી કપાતી રિતી િવા વદનાની એકધારી બમ પાડી રિી િતી.

....અન....

અન અવકાશમા ગશતિીન શવચારો – વજનિીન, આધારિીન.

વિીસકીનો એ ખાલી ગલાસ.

અન િજી તો નવમા પાચ કમ!

*

ગોમસ કાઉનટર પરના ચોપડામા કશક લખી રહો િતો.

એક પતરકાર ખરશી પર આડો થઈ સામની ખરશી પર પગ લબાવી પડયો િતો.

બીજો પાન ચાવતો િતો ત સવસથ િતો. તરીજો ટબલ પર વાકો વળી કશક લખી રહો

િતો. ચોથો લખાત વાચી રહો િતો.

`એક લાખ ષિધાતવ માનવીઓની સભામા એકશતરત થયલી મદનીએ પોતાન અશસતતવ

ટકાવી રાખવા સવલો આગિ.'

`બરાબર છ?'

`ભરટિાચારભયયો સમાજ િવ જડમળથી પહરવતવન માગ છ....'

એ લખતો અટકી પડયો – કશક શવચારી રહો. પછી પશનાથવમા ડોક વાક કરી લખાણ

વાચી રિનારન એણ પછય:

`રિાશનત ક લોકશાિી?'

`નવ વાગય.'

`શ બક છ?'

`મ કહ આ ષિધાતવ માનવીઓની સભા આશર નવ વાગય શવખરાશ!'

`બવકફ!' એણ પશનસલ પકડલા િાથની મઠી વાળી ટબલ પરના લખાણવાળા પાનાઓ

પર જોરથી અફાળી.

`ફરનાશનડસ....સવર!'

`અછત.'

પલો પતરકાર ફોનોગાફની જમ વાગી ગયો.

`િા જરર, જીવનની જરહરયાતવાળી ચીજોની જ માતર નહિ – ખદ જીવનની અછત.'

`આફરીન.'

અન ફરી પાનના થકના નાના શબનદઓનો ફવારો ઊડયો.

`િતાશ...કટાળો.'

`શવશચતર!' સતોષ સવગત બોલયો.

`અશત શવશચતર ક એક ટબલ અન બીજા ટબલ વચચ અતર વધય જત િત...ટબલની

સપાટી પણ લબાતી દખાતી િતી... આ શરાબખાન શવસતાર પામી રહ િત.'

`સમયની શનયત સપાટી પર સથળશવસતાર?'

`આ વાત આઈનસટાઈન પણ નથી કિી.'

*

`તમ સીના મન કરતા એના રોગમા વધાર રસ લતા જણાઓ છો!'

ઊડો શવાસ લઈન જનમત, જનમીન તરત કરમાઈ જત શસશબલન શસમત...એક સીના

કારણયન શસમતન વશભષા સજ તયાર જ બનવ જોઈએ ત અતયાર બની ગય...

એ આવક બની જોઈ રહો.

`જોજો, મારી શવકશત જાણીન પસતાશો, અન પછી એવી અરશચ ઉતપનન થશ તમન

મારી તરફ ક િ તમન ખોઈશ.'

એ ફરી એવ જ િસી.

`અચછા, એમ કરો, આજ િ તમન હડક ઑફર કર'

`જી નહિ, ઉપકાર.'

`કમ એમ?'

`િ દયાની બશષિસ પીતો નથી.'

`તમાર વતવન તોછડ છ.'

`છ.'

`પણ...ખબર છ ન રાત િજી લાબી છ.'

`ખબર છ.'

`ભોળા છો તમ...તમન કોઈ વાતની ખબર નથી.'

શસશબલની કીકીઓએ અતયાર સધી એની નજરનો સગ છોડયો નિોતો.

અન એણ પોતાની જાતન પછય ક આનદ ન સતત ગગળામણની સકડામણ વચચ

જીવવાનો કોઈ અત ખરો ક નહિ?

`આ માણસ,' સતોષ એની તરફ આગળી ચીધતા દલવભન કહ, `આફત નોતરી રહો

છ!'

બસ થઈ ચકય.

વિીસકીનો ગલાસ ખાલી િતો. રાત અભગ નિોતી રિી. શસશબલ એની લાગણીઓન

અડીન દર ખસી ગઈ િતી.

એની પજવણી ચાલ િશત.

નાસભાગ કરતી િવા શવાસ લવા થભી. બારીનો પરદો થોડ િલીન શસથર થયો.

રાત ઉબર આવીન ઊભલી દખાઈ.

ના – એ રાત નહિ જ એન તયજી ગઈ િતી. કોઈ અનય સામાનય રાત..અનકમાની

એક સી જવી, એકાનતમા શનલવજજ અન બીભતસ!

લાગણીઓનો આવો અનિદ આવશ!

એન ખબર ન રિી ક એ બબાકળો ઉતાવળથી ઊભો થયો િતો અન ખરશી અવાજ

કરીન દર ફકાઈ ગઈ િતી.

શસશબલ એનો િાથ પકડવાન કય.

`તમ અસવસથ છો!'

`એ ખલાસ છ.'

સતોષ બોલી ઊઠયો.

િસવા જતો દલવભ િડકી ખાઈ ચપ રિી ગયો.

ખલા રિી ગયલા ગોમસના િોઠ પર `ફરનાશનડસ'ની બમ ખામોશ બની ગઈ.

અન... અન સપણવ બધ થતા વૉશબસીનના નળમાથી, વિી જતા આયકય જવ, પાણીન

એક એક ટીપ ટપકી રહ!

*

ગોમસ કાઉનટર પરના ચોપડામાથી માથ ઊચ કરી, ચશમા ચોપડા પર મકી, એકધયાન

બની કશક સાભળી રહો.

`મદાવબાદ, લક રિગ, અમર રિો!'ના સતરોનો અવાજ દરથી નજીક આવતો સભળાયો.

એક મચછર સતોષના કાન આગળ `ડાઈવ' મારી દર જતો રહો.

અતયાર સધી કશક લખી રિલા પતરકાર ટબલ પરથી પાના ઊચકી પાકીટમા ભયાવ

અન બીજાઓ તરપ ઉતાવળ ફરતા પછય:

`િ તો જઈશ – કોઈન આવવ છ મારી સાથ?'

પાન ચાવતો પતરકાર ખરશી પર પગ લબાવી ગયો. બીજા બ એના તરપ પીઠ ફરવી

ગયા. રસતા પર, િજારો પગ કોઈ બકાબ ઉતાવળન વશ થઈ ભાગતા િોવાનો અવાજ

છક નજીક આવી પિોચયો.

`મદાવબાદ'ની લબાઈ ગયલી એક ચીસ અન એક દિ જમીન પર પછડાયાનો અવાજ

બાર-રમમા બધ બારીબારણાન ભદી અિીની બદબોભરી ગરમ િવા વચચ ઘમી રહો.

અણઘડ બબાકળા ઉતાવળા પતરકારનો પાકીટ ઉઘાડતો િાથ ધજી રહો.

`નથી આવવ?'

અન જવાબની રાિ જોયા શવના એ જતો રહો. એક પળ બાદ, એની પાછળ શસવગ

ડોરન િલનચલન બધ પડય.

*

એણ શસશબલન પડખ ખચી. શસશબલન માથ સિલાઈથી એન ખભ નમી પડય.

`તમન ખબર છ?'

એ િસતી િતી – આવા કસમય!

`તમન ખબર છ, મન કબરસતાનમા ફરવાનો શોખ છ. ઊચા વષિો, શીતળ િવા, નીરવ

એકાનત અન સાથી તરીક કોઈના વયતીત જીવનની સમશતઓ! તમ અમસતા જ લટાર

મારવા ગયા છો કોઈ દિાડો કબરસતાનમા?'

`નહિ.'

`જજો કોઈક વાર, અથવા આવજો મારી સાથ, તમન ગમી જશ!'

*

પરદાવાળી બારી આગળના ફટપાથ પરથી કોઈ જીવ લઈન નાસત સાભળાય...

એ જ પળ પસનનના ગાલ પર એના પમીનો તમાચો ઠોકાયાનો અવાજ પણ સભળાયો.

કોઈક આડ જોઈ ગય, કોઈક બોલત અટકી પડય. વાચા માગતા કોઈકના શવચાર

વરશવખર થઈ ગયા....

બાર-રમમા સનનાટો છાયો.

એની છાતી વચચની િફ જતી રિી ક શ થય, એણ શસશબલન પોતાની નજીક

ખચવાન કય.

`થોભો....પણ થોભો જરા!'

ફરી એ ઓશચતાની નીચી નમી. ઉધરસ ખાતી વૉશબસીન તરફ દોડી.

*

દલવભ ખરશીન ટક ઊભો થયો અન પોતાનો રમાલ જયા નિોતો તયા શોધવા, ઉપલા

શખસસામા આગળા ઘોચી રહો.

`ડાશલગ, અિીથી જતા રિીએ,' કૉનટકટરની પશમકા એન ખરશીમાથી ઊભો કરવાના

વયથવ પયતન કરી રિી. `અિીથી ઉતાવળ જતા રિીએ.'

`આ ભયકર રાતના િ ઘર નહિ જાઉ; અન આમ ઘર િવ ગમત નથી.' પસનન

આસપાસ જોય. એનો પમી એની પડખ નિોતો – એની આખમા રદન િત પણ આસ

નિોતા.

ફરનાશનડસ િજી તો બારનો દરવાજો બધ કરી રહો િતો તયા, બારીના કાચન તોડી,

શસથર રિલા પરદાન િટાવી એક પથથર પતરકારોના ટબલ આગળની જમીન પર અફળાયો.

પસનનની ચીસ ગગળાઈ ગઈ. કૉનટકટર – એની પશમકા, પતરકારો અન અનય કટલાકના

પગ જમીન સાથ ઘસાઈ ગયા.

સતોષ િમણા જ સળગાવલી પાઇપ બધયાનપણ ટબલની સપાટી પર ઠોકીન ખાલી કરી.

`શી છ આ ધમાલ?'

`વરઘોડો પસાર થાય છ!'

પાન ચાવતા પતરકાર ઉતતર વાળો.

એન નહિ ગણકારતા સતોષ દલવભ તરફ વળો.

`શ છ આ બધ?'

`મારો રમાલ,' એણ લથહડય ખાતા ખરશીન બનન િાથથી પકડી અન િડકી ખાતા

પછય, `કયા છ?' પતરકાર પડીકામાન છલ પાન ગલોફામા નાખતા પડીકાના કાગળન

નીરખીન જોય. મિી કાથાના બઢગા લાલ ડાઘ િતા.

`એબસટકટ!! – િત તારીની!'

ઊભા થવાનો શવચાર માડી વાળી, એ હદગમઢ અચબાથી ખરશીમા જકડાઈ ગયો.

*

બારના દરવાજાન કોઈએ જોરથી ધકકો માયયો...`ખોલો...ખોલો....ખદાની ખાતર કોઈ ખોલો!'

રસતા પર, કટલાક પગ બાર તરફ દોડી આવતા સભળાયા ન સભળાયા એટલી

વારમા તો બાર પર પથથરો અન સોડા વૉટરની બાટલીઓનો મારો શર થયો. બારીના

કાચ, વશનટલશન, પલાયવડના પનલ ફટોફટ તટવા લાગયા.

સતોષ શસવાયની બારમાની બધી વયશકતઓ – ગોમસ – ફરનાશનડસ સધધા, ફટપાથવાળી

બાર અદરની ભીતન પડખ લપાઈ.

થોડી વાર આસફાલટના રસતા પર દોડતા ઘોડાના દાબડાનો અવાજ સભળાયો. પોલીસ

જીપના િૉનવ અન બરક લાગતા રસતાની સપાટી પર ટાયરની શચશચયારી સભળાઈ અણ

એ બધા અવાજન પડખ કરી એક ભયકર અવાજ ગજીવ ગયો... ગોળીબારનો!

*

માતર નવ પાતરીસ.

બારીના ફટલા કાચના ટકડાઓની જમ રાતરીની ઘડીઓ એવી તો વરશવખર પડી િતી

ક એમન િવ એકક કરીન ક એકસામટી એકઠી કરી શકાય તમ નિોત.

હદવસ...રાશતર.

હદવસ માણસન જકડી રાખ અન રાતરીન માણસ પકડી ન શક, આથી અશધક માનવીની

કઈ અવદશા િોઈ શક?

કટાણ માણસન કવા બનમન ખયાલ આવતા િોય છ...ક...ક આ બધ થોડી ષિણો

બાદ પસાર થઈ જશ.

થોડા હદવસો બાદ િકીકતન જઠાણ ઇશતિાસ કિવાશ. સતય પર ડિાપણનો કાટ

ચઢશ.....

અન....ઓિ આ બચની!

રાતરીના દિ પર ફરી વળતા જીણવ – જવર જવા આ શવચારો!

`અર ઓ....., ખોલો ખોલો...ઓ....ઓ'ની છલી બમ પાડી એક દિ બારના દરવાજા

પર અફળાઈ પડતો સભળાયો.

`જોસફ!' કિતી શસશબલ વૉશબસીન આગળથી પાછી ફરતા અધવચચ અટકી પડી અન

બવડી વળી ગઈ. એના કાળા વાકહડયા વાળ તોરણ બની એ જ ચિરા પર ઝકી રહા.

ટકો શોધવા એણ િાથ લબાવયો.

ઉપરાઉપરી આવતી ઉધરસની ઘમરીઓન અટકાવવા શસશબલ મોઢ િાથ ધયયો.

પછી....ઉધરસનો એક છલો ઠણકો...એક લથહડય અન એના મોમાથી લોિીનો ધોહરયો

વછટયો.

ધજતા અગો, ઉતાવળ ભરાયલા બ પગલા, અન એણ શસશબલન ઊચકી લઈ સોફા

પર સવાડી, ઘડીક પિલાની ઉતસક આખ અતયાર અરધી બધ િતી. એ ઉતાવળ અડધા

શવાસ લતી િાફી રિી િતી.

`શસશબલ, શસશબલ!'

શસશબલ માતર એક વાર પાપણોન ડોળા પરથી ઊચકી શકી. શસમતનો શનકફળ પયતન

કરી રિલા િોઠન ખણથી એક લોહિયાળ બળખો છટો થઈ એના ખભા પર સરી પડયો.

એણ શસશબલના ચિરા પરથી લોિી લછી નાખય અન શનકપાણ તવચા પર શરદની પશણવમા

આવીન બઠી...એક અશત સદર સાિસન શશલપ. વાકા રિી ગયલા ચિરાની નજાકત.

સતન પર ટકવાયલા િાથનો પજો સરી ગયલા સકટવ નીચ જરા વાકો રિી ગયલો પગ.....

વીનસ-દ-મીલો!

િવ બધ શાત પડય, કોલાિલ શવખરાઈ ગયો. કવશચત પસાર થા પોલીસ વાિનોના

અવાજ શસવાય, બાર-રમમા અન એની બિાર વાતાવરણ સતબધ બનય. ફરનાશનડસ બારના

દરવાજ િળવ પગલ જઈ રહો િતો....એન જતો કોઈએ જોયો, કોઈએ નહિ જોયો, એણ

બાર-રમનો દરવાજો ખોલી નાખયો અન એક માથ બારના ઉબરાની આ બાજ ઢળી પડય.

`રિકટ?'

સતોષ બારના દરવાજા તરફ દોડી ગયો. દલવભ એની પાછળ ચાલયો. કૉનટકટર અન

એની સાથની ભરાવદાર અગોવાળી સી પણ તયા દોડી આવયા. પસનન રસોડામા જતી રિી.

`જોસફ!'

એના િોઠ પર એ શબદ િઠ કરીન ઊભો રિી ગયો. જોસફના માથા નીચથી વિી

નીકળલો લોિીનો એક નાનકડો પવાિ થોડ આગળ વધી અટકી પડયો અન થીજવા લાગયો.

બસ, એ જ સમય –

શસશબલનો િાથ એની છાતી પરથી સરી જઈ સોફાની બાજમા લટકી પડયો, ઘહડયાળના

લોલક જવો, સમયની છલી થોડીક ષિણોનીક નોધ લઈ શસથર થયો. એકાદ-બ આસ, થોડ

શન:શવાસ અન બચન મન લઈ બધા શવખરાયા – જતા રહા.

પાણીના ગલાસ, ઊધી વળલી બાટલીઓ – પલટ – છરી-કાટા–પથથર, કાચના ટકડા,

બારીનો શસથર પડદો નછટક િતો તયા પડી રહો.

`શસશબલ' – બસ એક આ નામ શસવાય એ આ છોકરી શવશ બીજ કશ જાણતો નિોતો.

તોય એ એન પડખ બસી રહો...એક ષિણ....એક રાત...

એક હદવસ...એક વરસ...એક યગ...અનક યગો સધી!

સમય માતર દસ અન પાચ... અન રાત િજી લાબી િતી!

[`આરામ']

0

4. ખરા બપોર

અગારઝરતા ખરા બપોર એક સી પોતાના ઝપડાના ઉબરામા ઊભી ઊભી શષિશતજ

પર મીટ માડી રિી િતી.

જઠ મહિનાના ખરા બપોર િતા. માટીની દીવાલ અન ઘાસની છતવાળા ઝપડાના

છાયડામા પણ દઝાડ એવી લ વાતી િતી. ચાર હદશાઓમા જઠ મહિનાના સતાની વાયરાઓ

ઘમી રહા િતા. સામ શવસતરલા રણના મદાનોમા ચકરભમર ફરતી, ઊચ આભ સધી

પિોચતી ધળની ડમરીઓની ચાર હદશાઓ ઢળી પડી િતી.

ઝપડાના ખલા બારણામાથી ધસી આવતી અન ઘાસની છતમાશથ વરસતી ધળ વચચ

ભડક બળતી લથી દાઝતી આ સી ઉબરા પર ઊભી િતી, ત શષિશતજ તરફ સતત મીટ

માડી રિી િતી.

છક વિલી બપોરથી એ અસપટિ શષિશતજની ચોકી કરી રિી િતી. સમના સપાટ

મદાનો પર ફરી વળતી એની વધક દશટિ કયારય બધયાન બનતી નિોતી દખાતી. એની

આખો પર થાકનો ભાર દખાતો િતો. ઉબરા પર એક જ અદામા થીજી ગયલો એનો

દિ આમ તો સવસથ દખાતો િતો પણ એની સમગ બચની એના સકા, રપાળા ચિરા

પર કદરપી રખાઓ આકી ગઈ િતી.

આમ ન આમ મધયાહ થવા આવયો તયાર એ સીની ભમતી દશટિએ ધળની દોડી જતી

ડમરી પાછળ એક ઓળાન શોધી કાઢયો.

એની આખ ચમકી ઊઠી. એની થીજી ગયલી અદા શવખરાઈ ગઈ અન એ ટટટાર

બની. ઓળો નજીક આવતો ગયો અન એનો આકાર સપટિ દખાયો તયાર એ સીના મોઢા

પર અતયાર સધી તગ રિલી રખાઓ કઈક િળવી બની.

એની ગશત મદ િતી. એ બરડામાથી વાકો વળલો િતો અન એન માથ ઢળલ િત.

એના બઉ િાથ એની બાજમા લટકી રહા િતા.

સીની આખ ફરી વાર ચમકી અન એન મોઢ મરડાઈ ગય. અજ પણ એ પરષ ખાલી

િાથ પાછો ફયયો જણાતો િતો. જમ જમ એ ઘરની નજીક આવતો ગયો તમ તમ તની

શશકત ખટતી જણાઈ. છક ઘર નજીક આવી પિોચતા એના પગ લથડયા. એણ પોતાના

બઉ િાથ ઓટલ નાખી દઈ આશરો લીધો. અશતશય વાકો વળી, માથ છક જ નીચ

નાખી દઈ એણ જોરશથ િાફયા કય.

ચોમર શાશત છવાઈ િતી. િોલો, તતર, બલબલ, કાગડો ક કોઈ પષિી કયાય ઊડત

દખાત નિોત. એક નાનકડી ટકરીની ઓથ અન એક કવાન આશર વસલ બારક ઝપડાવાળ

આ ગામડ નીરવ – મતપાય પડય િત. ઊભા શઝકાતા જઠ માસના ખરા બપોરના તાપ

નીચ ધરતી તરફડી રિી િતી.

ઉબર ઊભલી પલી સી િજીય એ પરષ તરફ મીટ માડી રિી િતી. અતયાર સધી

શષિશતજન ખદીન પાછી વળલી એની આખો શવશરામ લતી દખાતી િતી અન બચન રખાઓ

શવનાનો એનો ચિરો શબલકલ ભાવિીન બની ગયો િતો.

િાફતા િાફતા પરષ એક વાર સી તરફ જોય. એ વળા એની નજર સીની નજર

સાથ અથડાઈ. એના ચિરા પર અણગમો અન શતરસકાર તરી આવયા. એણ તવરાશથ ફરી

માથ નીચ ઢાલી દીધ અન િાફયા કય – આ સી િજીય આટલી સવસથ અન શાત િતી,

એમ ન? એની આખોમા આવકારનો ભાવ ન જ િતો ન? તરણ હદવસના ભખમરા પછી

પણ એના ચિરાની ચમક િજીય એવી જ તાજગીભરી િતી – ખરખર?

પરષ ફરી માથ ઊચ કરી શતરસકારથી સી તરફ જોય. એણ િોઠ ખોલી દાત ભીસયા

તયાર ધળભયયો એનો શનસતજ ચિરો શવકરાળ દખાયો.

`બાઘા જવી સામ શ જોઈ રિી છો, નીચ! િલકટ?'

પલી સીએ પોતાની સવસથતા ગમાવયા વગર બારણા પાછળ તયાર રાખલો પાણીનો

લોટો ઊચકી પરષના િાથમા આપયો. લોટો ઝીલતા પરષનો િાથ જરા થથયયો. એણ

િથળીમા થોડ પાણી લઈ આખ છાટય. એટલ જ થોડ પાણી એણ ડોક પાછળ રડય.

એની ઠક અનભવવા એ જરા થોભયો. પછી એણ ઉતાવળ લોટાન િઠ મકયો. ગળાન

પાણીનો સપશવ થતા જ એની આખમા ચમક આવી. એનામા વધારાનો જીવ આવતો દખાયો

અન ઘડીએકમા તો એ અધયો લોટો ગટગટાવી ગયો!

મીટ માડી રિલી પલી સી એકદમ કદકો મારી ઓટલા પરથી િઠ ઊતરી આવી

અન એવી જ ઓશચતી ઝડપથી એણ પરષના િોઠથી પાણીનો લોટો છીનવી લીધો. કોઈક

ધાવતા બાળકન એની માના સતનથી બળજબરીથી અલગ કરતા જ દ:ખમય અતશપતનો

ભાવ બાળકન મખ જનમ એવો ભાવ પલા પરષના ચિરા પર ફરી વળો.

`લાવ, પાણી લાવ!' કિતો પરષ વીફયયો. એની િડપચી પરથી બચાર પાણીના ટીપા

સકી ધળ પર ટપકી પડતા દખાયા. બનન િાથ ઝાપટ મારી એણ સીન પકડવા પયતન

કયયો. સીએ લોટાવાળો િાથ દર લઈ લીધો તયાર એણ ગસસાથી એનો બીજો િાથ પકડી

ખચયો અન મરડયો.

`રિવા દો – પણ!' પલી સીએ વદનાથી બમ પાડી : `તમ જાણો છો ક આવી

લમા રખડી આવયા પછી ઝાઝ પાણી ન શપવાય, તોય શા માટ માર પર આટલો જલમ

ગજારો છો?'

પરષ ફરી એક વાર શનદવય રીત સી તરફ જોય અન એનો િાથ જવા દીધો. ઓટલો

ચડી, ઝપડાના કમાડન કઢગી રીત ધકકો મારતા એ દાખલ થયો અન બારણા પાસ

પાથરલી ફાટલી ગણપાટ પર એ આડો થઈન પડયો. સી ઝપડાના બારણા પાસ, ઉબરા

નજીક બઠી.

એણ ધોમ ધખતી વરાન ધરતી અન શનસતજ આકાશ તરફ જોયા કય. પથવીન આ

છડ દર ઉનાળ આવા ધોમ ધખતા બપોર ઊતરી પડતા. તયાથી માતર અધયો ગાઉ જ

દરથી રણનો શવસતાર શર થતો. કઢાઈમા શકાતા લોટ જવી ધગધગતી લાલ માટીવાળા,

અનત દીસતા મદાનો પર જીવલણ વટોશળયા ઘઘવાતા, િકાર કરતા ઘમી રિતા. એમની

અડફટમા આવનાર કોઈ માનવી ક કોઈ પશ અધધર ઊચકાઈન દર ફકાઈ જત. સશટિન

એવ તાડવ અિી રચાત.

આવી મરભશમથી માતર અધયો ગાઉ દર, ટકરી ઓથના એક નાનકડા ઝપડામાથી એ

પરષ શવષાદભરી નજર આકાશમા જોતો, ફાટલા ગણપાટ પર આડો થઈ પડયો િતો.

અન પલી સી પણ બારણાન અઢલી સામની શનજીવવ શષિશતજ પર મીટ માડી રિી િતી.

એ બઉ સીપરષની જવાનીના ખરા બપોર િતા. પરષ દખાવ પાતળો પણ સશકત

અન ઘાટીલા અવયવોવાશળ િતો. સી ઊચી, પાતળી, હફકકી અન કમનીય િતી. પરષ

બાવીસક વષવનો િશ; જયાર સી ઓગણીસની દખાતી િતી. બઉ એક પરષની આખોની

નમ વધક િતી. ઢળી પડલી પાપણોવાળી સીની આખો અતયાર સવપનશીલ દખાતી િતી.

દોડી આવતી ધળની એક ડમરી બારણામા ધસી આવી. સીએ અન પરષ આખો મીચી

માથ ઢાળી દીધ. ઝપડાન એક બારણ જોરથી બાજની દીવાલ સાથ અફળાય.

પવનનો ઝપાટો પસાર થઈ જતા સીના ચિરાદ પર એક અણઓળખયો ભાવ જનમતો

દખાયો. એની આખો ઢળી પડી અન િોઠ થથયાવ. એ બોલી: `કશ જ ન મળ?'

પરષ પોતાનો ભાવિીન ચિરો સી તરફ ફરવયો. પછી પોતાની નજર બારણા બિાર

મોકલતા જવાબ આપયો: `જો થોડક વધાર દોડયો િોત તો મળ િોત!' પશછ જરા વાર

રિી ઉમય: `એક િરણ પાણી શવના તરસ મરત, દોડી દોડીન થાકય તયાર બબાકળ

બનીન ચાલય જત િત. એનામા લાબ દોડવાની શશકત નિોતી રિી મ એન દોડીન પકડી

પાડય િોત, પણ એટલ દોડયા પછી એન ઊચકીન આટલ લાબ પાછા ફરવાની શશકત

મારામાય નિોતી રિી. િ એન જત જોઈ રહો અન પાછો ફયયો.'

આટલ કિી પરષ માથ ઢાળી દઈ, લાબા થઈ સઈ જતા એક શન:શવાસ છોડયો.

એનાથી બોલાઈ જવાય: `નસીબ!'

સીના મનમા એ શબદનો પતયાઘાત જનમયો. એ મનમા જ બબડી:

`મારાય કમનસીબ!

એ બનનન છલા બ મહિનાથી અધ પટ ભરાય એટલ જ માતર એક જ ટક ખાવા

મળત. પરષ રોજરોજ તત પકડાવાના ફાસા બાધી આવતો. કયારક કોઈક દભાવગી સસલ

િાથ ચઢી જત. બતરણ કટબ સાથ મળીન િરણ મારવા બિાર પડતા પણ ભાગય જ

સફળ થતા, પણ છલા તરણ હદવસથી તો એ બનનન કશ કિતા કશ જ ખાવાન નિોત

મળ – રોટલાન એક બટકય નહિ! માસનો એક કકડોય નહિ. વિલી સવારથી શશકાર

પાછળ ભમતો એ પરષ ખર બપોર ખાલી િાથ પાછો ફયયો િતો. એના પટમા ભખની

લાય બળતી િતી અન પશત કઈક લાવશ એવી આશાએ રાિ જોતી સી પણ િવ િતાશ

બની િતી. એણ ચપ બની માતર શષિશતજ તરફ જોયા કય. એન શાત, અસવસથ મૌન

અન પરષના સાભળી શકાય એ રીત લાબા ચાલતા શવાસોચછાસથી ઝપડામાન વાતાવરણ

તગ બનય િત.

વચચ વચચ પવનનો એકાદ સસવાટો આવી જતો, ધળ ઊડી જતી, હદયો થાકી જતા

અન પન: મતપાય શાશત છવાતી.

સીએ માથ ફરવી, ઊધ ઘાલી, લાબા થઈન સતલા થાકલા પરષ તરફ જોય-જતી

જ રિી. એની નજર એના વાકહડયા વાળ પર થભી ગઈ. થોડી વાર એના િોઠ કપી

ઊઠયા. એન કપન શમાવવાનો યતન કરવા જતા એની આખમા આસ ઊભરાયા અન

રલો બની ગાલ દડી રહા.

સી િળવથી બોલી: `િજીય તમ ફરી એક વાર શિરમા જાઓ.'

સતલા પરષ જમીન પરથી પોતાન માથ સિજ ઊચ કય અન સી તરફ શતરસકારની

એક નજર નાખી. પછી માથ ઢાળી દતા બોલયો: `શિરમા શ મરવા જાઉ?'

દભાયલ સવર સીએ કહ: `િ તમન મરવા જવા માટ કિતી િોઈશ? િમણા િમણા

તમન થય છ શ? આવ બોલી બોલીન મન શા માટ ટાઢા ડામ દો છો?'

કિી એ મોકળ મન રડી પડી.

સીએ માથ ફરવી ઊધ ઘાલી, લાબા થઈનદ સતલા થાકલા પરષ તરફ જોય – સાલની

જ છ? એ તો આપણા જીવતર જોડ જડાયલી છ, એટલ જ તમન કિ છ ક શિરમા

જાઓ તો આપણ સદાના ભખમરામાથી છટીએ!'

`ત એક વાર િ ના'તો ગયો શ'રમા?' પરષ રોષમા બઠો થઈ જતા બોલયો: `ત વળા

મારી જ વલ થઈ એ ત કયા નશથ જાણતી?' ન તોય ત મન શ'રમા જવાન કિ છ?`

`ત કઈ બધી વખત એવ જ બનત િશ? મોટા શ'રમા મજરી ક નોકરી કયાક મળી

જ ર.' થોડીક ધીરજ જોઈએ.'

`િવ આનાથી વધ કટલીક ધીરજ રાખ? આટલા વરસ તાર પટ કોણ ભય? મ ક

કોઈ બિારનાએ આવીન? ત એ બધ ધીરજ શવના બનય િશ? ત તો િવ બકદર અન

કમજાત બની જાય છ.'

`મારા બોલવાનો અવળો અથવ કરી શા સાર નકામા ગસસ થાઓ છો?' સી બોલી.

`બસ! િવ એક અષિર વધ બોલી તો ગળ ટપો દઈ દઈશ!' કિતા સીન પકડવા તણ

ઝડપથી િાથ લાબો કયયો. સી તરત ખસી ગઈ. ઘડીભર એના તરફ ગસસાથી જોઈ રિતા

પરષ પગ લબાવયા અન આડા પડતા કહ: `જો િ તન છલી વાર કિ છ, માર મરવ

કબલ છ પણ શ'રમા જવ નથી. ત જ દા'ડ મન શ'રમા જવાન કિીશ ત દી મારી

મારીન ઘરમાથી કાઢી મકીશ – સમજી?` એણ ફરી બઠા થઈ જતા સી તરફ આગળી

ચીધી અન ગસસાથી બમ પાડી : `તન શ'રની શી ખબર? ગઈ છો કોઈ દી' તયા? તયા

તો લોકો આપણા જવાના બોલબોલની ઠકડી ઉડાવ. આપણી વાત કોઈ સાભળ નહિ.

રાત પડતા એક મીઠો બોલ ક'નાર પણ કોઈ ન મળ. એવી જગાએ પટપરત ખાવાન

મળ તોય શા કામન? તયા એવ કતરા જવ જીવતર જીવવા કરતા અિી માનવીની પઠ

કમોત મરવ સાર! િ એવા શ'રમા કોઈ દી પગ નહિ મક.

સી માથ નીચ કરી પગના અગઠા વડ ભોય ખોતરી રિી િતી. પરષ સતત એની

સામ જોયા કય. એ કશય બોલતી ન જણાઈ તયાર એણ ફરી બારણા બિાર જોય. એન

મોઢ પડી ગય અન એના િોઠ ધજવા લાગયા.

સભળાય અન દખાય અવો શન:શવાસ મકતા સી ઊઠી. માટીના એક િાડલામાથી

શપતતળનો વાડકો ઊચકી એણ પરષની પડખ મકયો અન િતભય બોલી: `લયો, આટલ

ખાઈન પાણી પી લયો!'

પરષ વાડકામા જોય. એની આખો આશવયવથી પિોળી થઈ. અધયો વત લાબો અન બ

આગળ પિોળો એક તલભીનો માસનો કકડો વાડકામા પડયો િતો!

`કયાથી લાવી?'

`પાડોશણ આપયો.'

`ત માગવા ગઈ'તી?'

`ના, એ પોતાની મળ જ આપી ગઈ.'

`િ?' કિતા પરષના મો પરથી ઓશચત નર ઊડી ગય. માસના ટકડા પર મડાઈ રિલી

એની આખો બધયાન બની ગઈ. એણ િોઠ મરડયા. એના ભખમરાની એ ગામના બધા

રિવાસીઓન િવ ખબર પડી ગઈ િતી! એન કોઈ ન કોઈ િવ થોડ ખાવાન મોકલત

રિશ. અતયાર સધીના પોતાના જીવનમા એણ ભખમરાના ઘણા હદવસ કાઢયા િતા પણ

કોઈકન દીધલ ખાવાનો એનો જીવનમા આ પિલો જ પસગ િતો! એણ વાટકામાના

માસના ટકડા તરફ નીરખી નીરખીન જોયા કય. એના જવા જ કોઈ અધવભખયા માનવીએ

મોકલલો એ દયાનો ટકડો િતો – ખરાત િતી! એનો જીવ ઊકળી ઊઠયો. ગામલોકો

એન િવ લાચાર અન તાકાત શવનાનો સમજવા લાગયા િતા! શ પોત એટલો િઠો પડયો

િ તો? એણ વાડકાન િડસલીન દર કયયો અન બઉ િાથ વચચ માથ મકી એ ફાટલા

ગણપાટ પર ઊધો સઈ ગયો.

સી ઊઠીન િળવકથીક એની પડખ બઠી અન કહ: `નાિકનો જીવ ન બાળો. આ

તોિવ જીવ ટકાવવાની વાત છ, માટ ઊઠો ન આટલ ખાઈન પાણી પી લો.'

આટલ કિી સીએ નીચા નમીન એના મલા, વાકહડયા વાળ પર વિાલથી િાથ ફરવયો.

સીનો િાથ અડતા જ પરષ ઝડપથી પડખ ફરવી ગયો અન બોલયો: `ચાલ! દર ખસ!

મન અડતી નહિ, કમજાત!'

સી મોઢ મરડીન નછટક પાછી િઠી અન બારણાન અઢલીન ફરી બઠી.

કશ ન બનયાની થોડી ઘડીઓ વીતી.

ફરી એક વાર પવનનો ઝપાટો આવતો સભળાયો. પરષ ઝડપથી ઊચા થતા, વાડકા

પર પોતાનો િાથનો પજો ઢાકી દીધો. ધળન ધસી આવલ વાદળ ઝપડાની જદી જદી

વસતઓ પર પથરાવા લાગય. થોડી વાર અદરન વાતાવરણ સવચછ બનય તયાર એ પરષ

માસનો કકડો પોતાના મોઢામા મકયો અન ચાવવા લાગયો. સીએ એન આખન ખણથી

જોયો અન પાનીનો લોટો ઊચકીન એની બાજમા મકયો.

માસનો કકડો ગળી જઈ, પાણી પી પરષ પીઠ ફરવીન ઊભલી સી તરફ નજર

ફરવી. કવી અશગનશશખા સરખી પાતળી અન વળાક ભયા અગોવાળી િતી એ? એના

કાન પાછળ વાકી વળલી એના વાળની લટો એની ગરદનન ચમી રિી િતી. સકો, નમણો

ચિરો, ઝીણ નાક, બઉ પડખ પાણીના રલા જવા વિતા એના િાથ! એ સીના દિમા

કટકટલ સખ ભય િત?

ઝપડામા શાશત છવાઈ િતી. સીની ડોક પર થભી ગયલી પરષની નજર તયાથી

ઊતરીન એના આખા દિ પર ફરી વળી. શશકારીની અદાથી એ સભાળપવવક ઊભો થયો

અન િળવથી એક ડગલ આગળ વધયો.

ઉબરામા શસથર ઊભલી સી પાછા સરતા એણ ઓશચતી ઝડપથી એના બઉ ખભા

પકડયા. સી સિજ ચમકી પણ કશ બોલી નહિ. એનો આખો દિ િચમચી ઊઠયો.

સીની સનદર, નાજક ગરદન, આટલી નજીક જોઈ પરષ ઊડો શવાસ લઈ મોઢ ખોલય અન

ઝડપથી પોતાન માથ નમાવી એણ સીની ગરદનમા બટક ભય.

`વોય!' કિી બમ પાડતી અન ફાસામા સપડાયલ કોઈ જાનવર છટ થવા પયતન કર

એ રીત એણ પરષથી અળગી થવા બળ કય.

પરષ પોતાના પજાથી એના ખભા પર થોડક વધાર જોર દઈ, છક જ નજીક ખચી,

એન પોતાની છાતી સાથ ચાપી. થોડીક વાર એન એમ ન એમ પકડી રાશખ પછી જતી

કરી. એક બિદ િાસય એના મોઢા પર ફરી વળ.

સી તરત જ દર િટી ગઈ. કઈક આશચયવશથ અન કઈક મીઠા રોષથી એણ પરષ

તરપ જોય. પછી પોતાનો કમખો થોડો િઠો કરી, પરષ જયા બટક ભય િત એ તરફ

પોતાની ગરદન ફરવી વાકી આખ જોય.

`િાય! િાય! કવ બટક ભરી લીધ? કવા નઠોર છો તમ?' કિી આખા દિન એક

ગજબના લટકાશથ વળ દતી, આખો નચાવી એ વધાર દર િટી અન પરષ સામ સચક

િસતી ઊભી.

એ િાસયના આમતરણ પરષન પરવશ બનાવયો. એણ એક કદકો મારી એન ફરી પકડી.

`જવા દો, જવા દો,' કિતી, હકલહકલ િસતી એ સિલાઈથી એના િાથમા સરી પડી.

એણ એન બનન બાિઓથી ભગી કરી પોતાની છાતીમા સમાવી. અવાક બનીજ એ

એકીટશ એની આખોમા જોતી રિી. એના શભના, ઊના શાવસોચછાસ પરષના ગાલ પર

અથડાયા તયાર એ વધાર ઉશકરાયો. પોતાની છાતી સાથ જકડાયલી સી પર એણ બનન

બાિઓ વધાર જોરથી ભીસયા. એ બળના અશતરકની સપટિ રખાઓ એના ચિરા પર

ઊપસી આવી. એના બાિઓની ભીસથી કચડાતી સી `ઓિ! ઓિ!' ના શસતકાર બોલી

ગઈ. એણ વધાર બળ અજમાવય અન એનો ચિરો ભયકર રીત શવકરાળ દખાયો.

તયા તો ઓશચતાના એના બાિઓ કપવા લાગયા. એ સી પરની પકડ એણ ઢીલી

થતી અનભવી. એન ગળ રધાય, આખ અધારા વળા અન શવાસ ભરાઈ આવતા એની

છાતી િાફવા લાગી. પરષન બીક લાગી ક બ ઘડી આવી ન આવી વીતશ તો આ સી

એના િાથમાથી િઠી પડશ. એ ખયાલ આવતા જ તણ એક જબબર પયતન કરી પોતાના

બાિઓન શસથર કરવા બળ કય. પણ તમ કરવા જતા એ કપ એના આખા શરીર ફરી

વળો અન એના પગ ધજવા લાગયા. એની આખ આડ મઘલી રાત જવા અધારા ફરી

વળા.

એ સી એના િાથમાથીક સરતી, ઢગલો થઈન જમીન પર ઢળી પડી!

પડતા બચવા પરષ ઉતાવળ બારણાનો ટકો લીધો. િાથમ પર માથ ઢાળી એણ િાફયા

કય. એના અગઅગ કાપતા રહા. થોડી વાર એની આખ આડથી અધારા ખસયા તયાર

એણ પિલી નજર સી તરફ ફરવી. એ ઢગલો થઈન પડી િતી. તયા, એ જ શસથશતમા

પડી રિતા શતરસકારથી એકધારી પરષ સામ જોઈ રિી િતી. એ નજરના તીર એના

કાળજાની આરપાર નીકળી ગયા. પરષ પોતાની સવવ શશકત શછનનશવશચછનન થતી અનભવી.

અતયાર સધી કાબમા રિલો પરષનો શમજાજ ઓશચતાનો બકાબ બનયો. એણ બારણાન

પકડી એન જોરશથ ભીત સાથ અફાળ અન બીજ બારણ ટકો દઈ ઊભો. એન વધાર

િાફ ચડવા લાગી તયાર પાણીના લોટાન લાત મારી એન ઝપડા બિાર ફકયો. અન તોય

એ સી પડી િતી એ જ શસથશતમા પડી રિતા, બરિમ બની પોતાની નજરના કાશતલ

તીર પરષના કાળજા પર છોડી રિી િતી. એણ બનન બારણાન પકડી એકબીજા સાથ

જોરથી અફાળા.

પરષ બળ કરી, આખો મીચી નીચલા િોઠન દાત વચચ કચડયો, આગળીઓના નખ

િથલીઓમા ખચ એવા જોરથી એણ મઠીઓ વાળી. પોતાની જાત પરનો સરી જતો કાબ

પાછો મળવવા એણ છલો ભગીરથ પયતન કયયો.

રણના મદાનો પર બફામ ભરમણ કરતા માતહરશવાએ ચાર હદશાઓ આડા ધળના પડદા

ઢાળી દીધા િતા. બળવાન પવનનો એક ઝપાટો ટકરીન પડખ અથડાયો અન કોઈક બ

ખડક વચચથી ઘઘવાટ કરત પસાર થત સભળાય.

એના બ દાત વચચ દબાયલા િોઠમાથી નીકળતા લોિીના ચાર-છ ટીપાનો રલો પરષની

િડપચી પર થીજી ગયલો દખાયો. વરશવખર કરી નાખ એવો અગોનો પહરકપ અન એની

અસહ, બચન વયથાના અનભવની કટલીય ઘડીઓ પસાર થઈ ગઈ તયાર આખર એના

શવાસોચછાસ િળવા ચાલવા લાગયા અન તગ બનલ સનાયઓ શશશથલક થતા એનો કપ

ઓછો થયો.

એક ઊડો શવાસ છાતીમા ભરી એ ટટટાર થયો. ગરદન પાછળ િાથ મકી, બનન પગ

પિોળા કરી એ થોડી વાર શસથર થઈ ઊભો. વરશવખર કપડાવાળી, મોહિની જવી એ સી

િજીય ઢગલો થઈ જમીન પર પડી િતી અન િજી ય એની મોટી, ભરી આખો એવી

જ વધક મીટ માડી રિી િતી. પરષ મોઢ મરડય અન ફરી બકાબ બનવા જતા પોતાના

શમજાજ પર એણ જલમ ગજાયયો. આ ભખમરા પછી પણ એ કમજાત ઓરતની આખમા

એની જવાની ભડક બળતી િતી! આ સી માટ એના હદયમા એક ભયકર, શતરસકત

અણગમો જનમયો. એ શવકત ભાવન કારણ એન મોઢ શવશચતર રીત મરડાય. એના સારાય

દિના સનાયઓ ફરી તગ બનયા. એણ ઓશચતાનો એક પગ ઊચકયો અન સીના વાસામા

જોરથી લાત મારી: `નફફટ! શતાન! બઈમાન!'

`વોય!' સીએ વદનાની ઊડી ચીસ પાડી. ઉતાવળ પડખ ફરવી ઝપડાના ખણામા ટહટય

વાળી પડી રિતા એ જોરથી રડવા લાગી.

પરષના મોઢા પર સતોષની લાગણી ફરી વળી.

ઝપડાના અધારા-અજવાળામા લાલ માટી િવા બનીન ઊડી રિી િતી. કટલીય ઘડીઓ

વીતી તોય એ સીન રદન અટકય નિોત. એ વીફરલો પરષ પણ િજી શાત બની ફાટલા

ગણપાટ પર આડો થઈ પડયો નિોતો. તયા ઝપડા બિાર એક બમ સભળાઈ: `અમમા!

ઓ અમમા! એક રોટીનો ટકડો આપ! અનાજનો એક કોશળયો ન પાણીનો એક લોટો –

ઓ અમમા!'

કોઈ ફકીર ઓટલા આગળ ભીખ માગી રહો િતો. વચચ વચચ અટકતો એનો અવાજ

બસી ગયલો સભળાતો િતો.

`અર ઓ અમમાવાળી!' પરષ ઝપડાની અદરથી જ રાડ પાડી: `ખર બપોર રાડો

પાડીન શા માટ િરાન કર છ? ચાલ, આગળ ચાલવા માડ!'

`એક નાનો રોટીનો ટકડો આપ, બચચા! ગરીબનવાઝ તન ઘણ આપશ.' પલી સી

ઝપડામા રડતી બધ પડી.

`ઘરમા ન િોય તો ચોરી કરીન આપ તન? બીજાના પસીનાનો રોટલો ખાઈ પટ

ભરતા શરમાતો નથી?' કિતો પરષ ઉબરા પર આવી ઊભો.

`શરમાઉ છ, બટા!' ફકીર ઓટલાન ઓહઠગણ લતા લતા બોલયો: `પણ ખદાતાલાએ

મન લાચાર બનાવયો છ. આ જો!' કિી લચી પડલી ચામડીવાળા ઝીણા િાથ એણ ઊચા

કયાવ. િાથની આગળીઓ અશવરત ગશતમા ઊચીનીચી થયા કરતી િતી. સાકળ સરખી

એની ઝીણી ડોક પર એન ખોપરી જવ દખાત નાન માથ પણ ડોલયા કરત િત.

`લાચાર િો તો મરી જા! દશનયાન શ કામનો છ ત િવ?'

`ખદા મોત પણ નથી મોકલતા!'

`અન ત કોઈના જમણ ઓછા કરતો ફયાવ કર છ – એમ ન? બસ, ઘણ થય, આગળ

ચાલવા માડ!' કિી પરષ બારણાન ધકકો માયયો અન ધમકીનો િાથ ફકીર તરફ લબાવયો.

`ઓ બાબા!' ફકીર પોતાનો દોરડી જવો િાથ લાબો કરી આજીજી ગજારી: `ફકીરન

જાકારો ન દ! ચાર ગાઉ પગ ચાલીન આવયો છ . સામ ઝપડ પિોચવાની પણ િવ પગમા

તાકાત નથી રિી. એક ટકડો આપીશ તો એના જોર િ આગળ ચાલયો જઈશ.'

ઉશકરાઈન પરષ ઉબરા પરથી ઓટલ ધસી આવયો અન કહ: `એક િફવ વધાર બોલયો

છો તો ધકકો મારી દર કરશ!'

પલી સી બઠી થઈન ઉબર આવી ઊભી.

`બાબા! શમસકીન પર ખોફ કરવો દરસત નથી.' કિી ફકીર પોતાના બઉ િાથ ઊચા

કયાવ, અન એમ કરતા એનો દિ લથહડય ખાઈ ગયો.

ઉબરા પરથી આખો શવકાસીન જોઈ રિલી પલી સીન આ ફકીર જીવનન છડ પિોચલા

આદમી જવો દખાયો – જાણ એક જીવત મયત! રોટલીનો એક ટકડો પણ ઘરમા િોત

તો એન જરર આપત અન એની દઆ પોત લત એવ સીએ મનમા શવચાય.

`ત એમ નહિ જાય. ઊભો રિ, િરામજાદા!' કિી પરષ ડાગ ઊચકીન ઓટલા પર

એક ડગલ આગળ વધવા જતો િતો તયા સીએ એનો િાથ પકડીન રોકયો.

`રિવા દો ન, ઘરડો છ શબચારો. બમો મારીન થાકશ એટલ આપ મળ જતો રિશ.'

`અમમા! પગમા તાકાત િોત તો પિલ જાકાર જ ચાલયો ગયો િોત. િવ તો મોતન

સાથ લઈન ભમ છ તો ભલ મારી કબર જ અિી થાય.'

`એમ ક?' પરષ બરાડયો. સીએ ડાગ પકડી રિલા એના િાથન થથરતો જોયો અન

એ ચમકી. ભીસલા દાતવાળ પરષન મોઢ ભયજનક ભાસય: `તો થોભ, િમણા જ તારી

કબર કર છ .'

એણ જોરશથ ડાગ ફરવી. એ ડાગ ફકીરના માથા પર ઊતરી િોત પણ `ના, ના!

તમન મારા સમ છ!' કિી એ સી એના િાથન વળગી પડી. નમ ચકલી ડાગ ઓટલાની

ધાર પર અફળાઈ અન તયાથી એક માટીના ઢફાન છટ કરતી ગઈ.

માનવીન શવકત મન કવી ભયકર ઘટનાઓ સજીવ શક છ એશથ તદન અજાત એ

ફકીર ઔટલાન ખણ ઘટણથી અઢલીન ઊભો િતો. હફકકી કીકીઓવાળી, ધળ ભરલી

અન સઝલી એની આખોમા નરી મઢતા ભરી િતી. એણ પોતાની અધવી શજદગી પશની

પઠ ખોરાકની શોધમા ભટકતા વીતાવી િતી. પહરણામ એણ ઘણા માનવલષિણો ગમાવયા

િતા. નમ ચકલો ડાગનો જીવલણ ફટકો અન આ લોિીતરસયો પરષ એનામા ભયની

લાગણી જનમાવી શકયા નહિ.

`િવ છલી વાર કિ છ ક અિીશથ ચાલયો જા!' સીન બીજ િાથ અળગ કરવાનો

યતન કરતા પરષ બરાડયો.

જોરથી પરષના િાથન વળગી રિતા અન એન ઝપડાની અદરના ભાગ તરફ ખચી

જવાનો યતન કરતા સી ફકીરન સબોધી બોલી: `ખદાન ખાતર ચાલયો જા, ભાઈ!'

પણ ફકીર તયાથી ખસયો નહિ પણ ભખયા કતરાની પઠ એણ બઉ સામ ટગર ટગર

જોયા કય.

`આ....આ....િરામજાદો....'કિતા પરષ અતયત રિોધમા આવી સીના િાથ પર મકકો

મારી એન અળગી કરી અન પછી એના સાથળ પર એક લાત લગાવી એન ઉબરા

પરથી ઝપડામા ફકી.

`અર! ઊભા રિો!' કિતી તવરાશથ ઊઠતી સી પરષન રોક એ પિલા તો પરષ જોરથી

ડાગ િલાવી ફકીરની છાતીમા ભાલાની પઠ મારી.

`યા અલાિ!' કરતો એ બઢો, દબળો ફકીર ઓટલા પાસની ધળવાળી જમીન પર

અફળાયો. ધળન એક નાન વાદળ જમીન પર ઊડય અન ચોમર શવખરાય. રાઢવા જવી

ફકીરની ઝીણી ડોક પર એના માથાએ વળ ખાધો. એના પગ ઘટણમાથી જરા ઊચા થયા

અન પછી જોરથી લાબા ફકાઈ ગયા. બધાય સનાયઓ આચકીથી ખચાયા અન એન શરીર

કઢગી રીત મરડાય. બીજી જ ઘડીએ એન માથ ઢળી પડય અન આખો ખલી રિી ગઈ.

`અર! તમ આ શ કય?'કિતી સી એક કદક ઓટલો ઊતરી એ ફકીરના મતદિ

પર નીચી નમી. એણ ફકીરની છાતીએ િાથ મકયો અન માથ િલાવી જોય. પછી પોતાન

માથ ઊચ કરી પરષ સામ ફાટી આખ જોતા કહ: `તમ આનો જીવ લીધો!'

સીન રદન સાભળી દરના ઝપડામાથી લોકો બિાર નીકળા અન એ ઝપડા તરફ

આવવા લાગયા.

રિોધથી કપતા પરષના િાથમાથી ડાગ સરી જઈ ઓટલ પડી. એના અગના સનાયઓન

તાતણ તાતણ એણ ખચતાણ થતી અનભવી અન એ બચનીના સભાન અનભવથી એન

ગળ રધાય. એણ બબાકળી આખ ચોમર જોય.

ઉપરાઉપરી પવનના બતરણ ઝપાટા આવયા અન િકાર કરી પસાર થઈ ગયા. એમની

પાછળ ધળન એક મોટ વાદળ આસમાનમા ઊચ ચડત દખાય. આખ આડા િાથ દઈ,

વાકો વળી એ ધજતો ઊભો. ધળન વાદળ શવખરાતા એણ જોય તો કદરત જાણ એ

ફકીરના મતદિ પર લાલ કફન ઓઢાડય િોય એવી લાલ માટી એના શરીર ઉપર બધ

જ છવાઈ ગઈ િતી!

પરષ આખોન વધાર ઝીણી કરી અન િાથની મઠીઓન વધાર જોરથી વાળી એણ

દાત કચકચાવયા. ફકીરના શબની પડખ બસીન રદન કરતી પલી સીન જોઈ એન આક

શરીર બચનીનો ભયકર કપ ફરી વળો.

કઈન કઈ કરી નાખવા એ ફરી ઉશકરાયો. ઓટલ પડલી ડાગન ઊચકવા એ નીચો

વળો તયા તો પોતાના ઝપડા નજીક આવી પિોચલા લોકોના ટોળા તરફ એની નજર

ગઈ. એ તરત જ પાછો ટટટાર થઈ ગયો.

એણ જોય તો બધાની આખ એના પર જ મડાઈ િતી. પાસ આવીન એ સૌ સીપરષન

અન ફકીરના મયતન ઘરીન ઊભા.

`શ થય?' બચાર જણ એકીસાથ પછય.

તયા આવી પિોચલી બ સીઓએ રદન કરતી પલી સીના િાથ પકડી એન ઊભી કરી.

પરષ મોટથી કઢગી રીત બોલવાન શર કય: મ એન કટલીય વાર કહ ક અમારી

પાસ કઈ જ ખાવાન નથી તોય એ ખસયો નહિ. અમ પોત તરણ દી'ના ભખયા છીએ ત

એન કયાથી આપીએ?` એનો અવાજ ધજતો િતો અન શબદો અટકતા િતા.

ટોળામાના એક કહ: `એન મારી પાસ મોકલવો િતો ન? િ એન કઈ આપત! પણ

એ મવો કમ કરતા?'

`બધા મર છ એમ.' પછનાર તરફ વરિ દશટિ ફરવી એણ કહ: `પગ સોજા િતા ન

આવી લમા ચાર ગાઉ ચાલીન આવયો િતો. મારી પાસ ખાવાન માગય મ ના કિી તોય

કમ કયયો સમજ નહિ!'

`પછી?' એક પછય.

`પછી – પછી – શ પછો છો? મ ઓછો જ એન મારી નાખયો!' પરષ એ પશન

પછનાર તરફ ધજતો િાથ લાબો કયયો અન રાડ પાડી: `માર ઓટલથી દર કરવા મ

એન જરા જટલો ધકકો માયયો ક એ તરત જ બભાન થઈન િઠો પડયો ન મરી ગયો

–એમા િ શ કર?'

બધી આખો એના પર મડાઈ રિી. એ બધી જ આખો ગમગીન િતી. ભયકર શાશત

છવાઈ રિી િતી!

કોઈ કઈ બોલત જણાય નહિ એટલ પરષ ટોળા પરથી પોતાની નજર ઊચકી ચોમર

જોય. ન સિવાતી બચનીન શમાવવા એણ એક ઊડો શવાસ ભરી છાતી પિોળી કરી.

એની નજર અત ફરતી ફરતી પોતાની સી પર પિોચી. માથ નીચ કરી એ િજી ડસકયા

કરતી િતી. એના દરક ડસકા સાથ એના દિન માળખ િાલી ઊઠત િત.

કોણ જાણ કમ પણ એ પરષનો આતમા અતયત દભાઈ ગયો અન એનો ચિરો

એકદમ પડી ગયો. િળવા શવાસ ભરત એણ દયામણી નજર ટોળા તરફ જોય અન ફરી

એક વાર અનત ધરતી પર પોતાની દશટિન ભરમણ કરવા મોકલી આપી.

એ પછી કોઈએ એન વધાર પશનો પછયા નહિ. એકબીજા સાથ વાતો કરા લોકોની

વાતમા ક એમની પવશતતમા એ પરષન રસ નિોતો. બધયાન અન અસવસથ ભાવ એણ

દર દર જોયા કય.

પાચ-છ પરષો વાતો કરતા દરના ઝપડાઓ તરફ જતા દખાયા. બાકીના કટલાક

ઝપડાની ઓથ અન કટલાક ઓટલા આગળ બીડી ફકતા વાતો કરતા બઠા. એમાના

કોઈએ આ પરષ સાથ વાતો કરવાનો પસગ શોધયો નહિ, કોઈએ એની િાજરી તરફ

લષિ આપય નહિ. સામન ઝપડ ગયલા માણસો એક ખાલી જનાજો ઊચકી આવયા તયાર

તયા બઠલા બધા એકીસાથ ઊઠયા. જનાજામા તમણ ફકીરના શબન સવડાવય, એના પર

કફન ઢાકય અન બધાએ એનો જનાજો કાઢયો. પલો પરષ પણ એમની સાથ ચાલયો.

વાવની બાજમા એક નાનકડા ઝાડના છાયડા નીચ એન દફનાવી, લોકોએ તયા

કબરના આકારના નાના નાના પથરાઓ ગોઠવયા. પછી ગમગીન ચિર સૌ પોતપોતાન

ઝપડ પાછા ફયાવ.

પરષ પણ પોતાના ઝપડા તરફ વળો.

પશશચમની શષિશતજ પર પકાશ ગમાવતો સયવ ધળની મલી આધીમા અદશય થતો દખાયો.

એક બલબલ કયાકથી ઊડી આવી ઝપડાની ટોચ પર બઠ અન ગાનમા લીન થય. જમણી

તરફના રણશવસતાર પર િજી ઝઝાવાતી વાયરા વાતા િતા. આકાશ િઠ ઊતરી આવય

ભાસત િત અન ચપકીદી વધાર ઘરી બની િતી. અધારા ઊતરી આવવાની તયારી િતી.

પોતના ઝપડા નજીક આવી પિોચતા પરષ સીન ઉબરા પર ઊભલી જોઈ. આઘાત

લાગયો િોય એમ એ ઓશચતાનો આગળ વધતો અટકી ગયો. સી એકધાર એની સામ

જોઈ રિી િતી. એણ પોતાના દિન સકોચયો, માથ ઢાળી દીધ અન ભાર પગ આગળ

ભરતો એ ધીમી ગશતએ આગળ વધયો. ઓટલો ચડતા એન મન ઊડ પસી ગય! બારણા

આગળ સીની છક બાજમાથી પસાર થતા એ અદર પઠો, સી પણ તરત જ એની પાછળ

ઝપડાના અધારામા દાખલ થઈ.

ચોમર રાતરીના ઘોર અધારા છાઈ ગયા. હદવસ કરતા વધાર તોફાની પવન વાવો

શર થયો. બધ બારણા કયારક િચમચી ઊઠતા. કોઈક બળવાન ઝાપટાનો તમાચો ખાઈન

કયારક એ ઝપડાની છત ચીચાટ કરવા માડતી.

મોડી રાત, ઘનઘોર અધારા વચચ, ઝપડામાથી બિાર આવત એક રદન પવનના એક

ઝાપટા પર સવાર બની ઊડવા લાગય. બફામ થઈ દોડતો એ પવનનો સસવાટો ટકરીન

પડખ અથડાયો અન એના ઢોળાવ પર પલ રદન વરાઈ ગય!

[`નવચતન' નવમબર 1955]

0

5. ડડ એનડ

પલી કબડી આયા હકચનના દરવાજા આડ લટકતા પડદાન ચીરીન અદર જતી રિી.

ત પિલા સીશલગ ફનની શસવચ ઑન કરતી ગઈ.

પખાએ કશા જ બિદા અવાજ શવના ફરવાન શર કય.

એની સાથ શવચારોએ ફરવ શર કય અન શવભાશજત સમયની પળો શગરદી કરવા લાગી.

િ અન મારો શમતર મડમ નીલીના ડૉઇગ રમમા બઠા િતા, બસી રહા. એ સોફાની

હકનાર પર હટગાઈન બઠો િતો, િ સવસથ િોવાનો ડોળ કરતો અઢલીન બઠો િતો.

અમ જ ઉદશથી અિી આવયા િતા તન અનકળ આ રમન વાતાવરણ ન િત.

એક િાથીદાત જવી સફદ, કીમતી િોવાનો ડોળ કરતી સસતી કારપટ, ચસટરફીલડ

સટ, બતરણ હટપૉઈ, કૉનવર ટબલ, મનટલપીસ અન જયાતયા પડલી ઍશટ, અમથા-અછકલા

બ વસ પિરીન નગન દખાતી સીના જવી બ છબીઓન ધારી રિલી નગન દીવાલો!

કયાય એક પસતક દખાત નિોત. પસતક મકવાની કોઈ જોગવાઈ નિોતી, રાઈહટગ

ટબલ નિોત. રમની વચચોવચ રિલી મોટી ગોળ હટપૉઈ પર એક દશનક ક સામશયક

નિોત અન અમ ફચ ભાષાના અિી કલાશસસ ચાલતા િોવાની જાિરાત વાચીન આવી

ચડયા િતા.... અન િવ થોડીક ભોઠપ અનભવી રહા િતા.

મડમ નીલી બડરમમા િતી અન િમણા જ અમન મળશ એવ જણાવીન પલી આયા

હકચનમા જતી રિી િતી.

પખો િવા કાપી રહો િતો – કૉનવર ટબલ પરન ટાઈમપીસ હટકહટકન રહ. થોડા

કલા મકલા એક બારીના વનટીલશનમાશથ રસતા પર વિતા ટાહફકનો એક જ ઢબનો –

એકધારો અવાજ આવી રહો િતો.

અિી જ િોવ જોઈએ ત નિોત. ન િોવ જોઈએ એ િકીકત બની નજર સામ

ઉપશસથત થત િત.

અન અમારી બચની પર અતટ ખામોશી અન નપસક શવચારોની ભોઠપનો ભાર વધી

રહો િતો.

પસાર થતા સમયના ષિણષિણના પગલા નીચ અમાર ધયવ ફહરયાદ કરવાની શરઆત

કર ત પિલા, બડરમનો દરવાજો ખલતો િોવાનો અવાજ સભળાયો. અમારી નજર તયા

જ િતી. બડરમના દરવાજા પર અતયાર સધી શસથર લટકતા પડદામા જીવ પવશયો.

મડમ નીલીએ ડૉઇગ રમમા પવશ કયયો િતો.

એના અગો ભરાવદાર – સગોળ િતા. અનક તરકીબો નીચ એની આધડ વય

કયારક છપાતી, કયારક ડોહકય કરતી િતી. પારદશવક સીષિોફન જકટમાથી કોઈ પસતકન

સશચતર પઠ દખાય એમ એના પીળા બલાઉઝ નીછ એન જવ િત તવ સૌનદયવ ડોહકય

કરત િત. ખચાયલા િોઠના શસમતમા અન મોટી આખોની કીકીઓના નતયમા આકષવક

દખાવાની મથામણ િતી.

નીચના ધડ પર ઉપલા ધડન સિજ સિજ ડોલન શબલકલ ધધાદારી િત.

એક ષિણ એ અમારી સામ અન અમ એની સામ જોઈ રહા. બીજી ષિણ એ અમારી

સામ આવી ઊભી અન શસમત ફલાવતી, આખો નમાવતી, કડ િાથ મકી ડોલતી પછી રિી:

`ડાશલગ, વૉટ કન આઈ ડ ફૉર ય?'

મારા શમતર તરત જ કોટના ગજવામાશથ એક અખબાર ખચી કાઢી એની સામ ધરી

રિતા પછય ક આ જાિરત પમાણ જ ફચ ટીચર િતી ત મડમ નીલી એ પોત િતી?

અન પોતાના િમશ લબડતા નીચલા િોઠન એણ દાત વચચ પશનથવમા પકડી રાખયો – એ

મારા શમતરની ટવ િતી.

મડમ નીલીએ જણાવય ક એ જાિરાત એની જ િતી અન એમ જણાવતા એણ પણ

પોતાનો એક પગ ઊચકીન સોફાની હકનાર પર મકયો. ઢીચણ પર કોણી ટકવી નીચી

નમી, પોતાન થીજલ શસમત મારા શમતરની છક જ નજીક લઈ ગઈ. એણ જાણીજોઈન

સકટવન સાથળ પર ઊચ સરવા દીધ. મન તયાર વિમ ગયો ક એણ કોઈ અનડરવર

પિયા નહિ િોય.

એના લાભાથલ સરતા સકટવ અન બલાઉઝની હકનાર પરથી દખાતી લથબથ છાતી મારા

શમતર જોઈ િશ જ; કારણ ક એણ એ જ ઘડીએ બબાકળી ઉતાવળથી કિી નાખય:

`માર ફચ ભાષા શીખવી છ.'

`આઈ સી....તો તમાર ફચ ભાષા શીખવી છ?' મારા શમતર િકારમા ડોક ધણાવય.

નીલી મારા તરફ ફરી.

`અન તમાર પણ ફચ શીખવી છ?'

મ ના કિી – થોડ િસીન, અન જણાવય ક િ તો અમસતો જ એની સાથ આવયો િતો.

નીલીએ મારા શમતરની પીઠ થાબડીન પપાળો. પશછ એના બરછટ, તલ શવનાના વાળ

પર એના સવાળા િાથ ફરવતા કહ:

`તો ચાલો તયા – બડરમમા.' નીલીએ મારા શમતરનો િાથ પકડી એન ઊભો કરવાન

કય: `િ પલગ પર ફચ શીખવ છ , ખબર છ?'

મન તયાર થય ક આ નાટક િવ નાિકન લબાઈન ઠરડાત િત. મ ગળ ખખરી

નીલીન લષિ મારી તરફ દોરવય.

`જઓ,' મોઢ ઠાવક અન અવાજમા પરી ગભીરતા ભરીન મ કહ:

`અમન સપટિ દખાય છ ક અિી આવવામા અમારી ભલ થઈ છ. આ મારો શમતર

પતરકાર છ, સકૉલર છ, પીએચ.ડી.ના પસતકો વાચી શકાય એવી ખરખરી વયાકરણવાળી

ફચ ભાષા અન શીખવી છ અન કારણ ક િ વરસોથી એન ઓળખ છ એટલ ખાતરીથી

કિી શક ક તમ શીખવી શકો એવી અનય ફચપદધશતમા એન રસ નથી. અમ... અમ.....'

િ આગળ ન બોળી શકયો, નહિ ક નીલીએ ક મારા શમતર મન બોલતો રોકયો િતો,

પણ મ માની લીધ િત ક મ એક એવી મજાક કરી િતી ક જના ફળરપ નીલીએ

અટટિાસય કરવ જોઈત િત, પણ એણ તો ઊલટ પોતાન બાનાવટી શસમત સમટય િત.

અગો શશશથલ બનયા, કીકીઓ શસથર થઈ, એ એકધારી મારી સામ જોઈ રિી િતી.

`તમ સાચ કિો છો – ઓનસટલી?'

મ માતર ડોક ધણાવય.

`ઓિ પઅર ડાશલગ.'

એણ મારા શમતર તરફ ખરખરા સિાનભત ભાવથી જોય. એની આખો ભીની દખાઈ

એ કદાચ મારી કલપના િશ, પણ અચાનક નીલીની મોિક દખાવાની કશતરમ અદા ખરી

પડી. જાણ સૌનદયવન અતરાયરપ વસો સરી ગયા અન વતવનની સાિશજકતા મન કણી

જગાએ અડી ગઈ.

`ઓિ પઅર ડાશલગ, િી ઈઝ ડીસએપૉનટડ. આઈ એમ સૉરી ફૉર િીમ!'

એના અવાજમા ખરખરી કપારી િતી. અન એ ભાવમા ઊભરાઈ જવા જટલો

ઉમળકો િતો.

િ અન નીલી, એક દબળ કતર અન હટિપટિ શબલાડી અન ઘવાયલા ઉદર તરફ

– મારા શમતર તરફ જોઈ રહા.

હકચનમા નળ ખલતા બશસનમા પાણી પછડાત િોવાનો અવાજ અિી ધસી આવયો.

લાગણીઓ એની ટોચ પરથી નીચ ઊતરી િતી તયાર મન લાગય ક આ નાટકના

છલા અકના છલા પવશ પર પડદો પાડવો િવ જરરી િતો.

`મડમ નીલી,' િાથ લાબો કરતા મ કહ, `તમારા સમયનો અલબતત અમ વયય કયયો

છ, પણ ખાસ તો તમારા શમજાજન આઘાત પિોચાડવા બદલ અમ ખરખર હદલગીર

છીએ. અમ િવ રજા લઈએ.

છલો ડયલૉગ િ બોલી રહો અન પડદો પાડવા દોરી તરફ િ િાથ લબાવતો િતો

તયા....'

`ઓિ નો, જયાર આવયા છો તો આ મલાકાત ભલ એક સખદ અકસમાત બની રિ,

ચા પીન જજો.'

અમન શશટિાચારની તક આપયા શવના નીલી હકચનમા દોડી ગઈ અણ તયાથી, `એક

શમશનટ' કિતી બડરમમા જતી રિી.

ફરી ચપકી વજનદાર બની.

શાનત વિતા સમયની પળો ગણતા મન ખયાલ આવયો ક ચપકીન આકાર આપતા

શવશશટિ અવાજની પણ એક અજબગજબ દશનયા િોય છ!

સટનલસ સટીલ ટ પર કપ-રકાબી મકાતા િોવાનો ધીરો અવાજ સભળાયો.

ફરી બડરમનો દરવાજો ખલતો િોવાનો અવાજ સભળાયો, પડદો ઝલતો દખાયો.

સાચ ક જીવનમા અનકાનક ઘટનાઓન પનરાવતવન થત રિ છ, પણ પહરશસથશત

ભાગય જ પનજ વનમ પામ છ.

આ મારી ટવ િતી ક િ આ અન આવા શવચારોની ગચમા ગચવાયલો જ રિતો,

એટલ નીલી કયાર મારા શમતરની અડોઅડ આવીન બઠી, કયાર એણ ચાના પયાલા તયાર

કયાવ વગર મન કશ યાદ ન રહ.

એણ મારી સામ ધરલા ચાના કપ તરફ િાથ લબાવતા મારી શવખરાયલી નજર એની

તરફ કશનદરત થઈ.

કઈક ઓશચતાન મનમા વસી ગય અન મ ફરી ગળ ખખય.

`નીલી,' કાઈ અશત ગભીર વાત કરવી િોય તમ ચાનો કપ હટપૉઈ પર મકતા િ

સોફાની હકનાર પર આગળ સરતા એની તરફ ઝકયો.

`એક બિદો પશન પછ તો ષિમા કરશો.'

માર બોલતા અધવચચ થોભવ, ન ધારલ બનવ અણ મ આગળ કહ તમ જીવનની

અનક પહરિયાઓન પનરાવતવન પામવ – મ ધાય િત ક નીલી પરતી ગભીરતાથી મારી

વાત સાભળશ, પણ કયાર નહિ ન અતયાર – કસમય – એ અટટિાસય કરી ગઈ!

આ બીજી વાર પહરશસથશતનો ખોટો અદાજ કાઢવા બદલ િ ભોઠપ અનભવી ગયો.

`જઓ,' બાપ ર એણ મારી સાથળ પર િાથ મકયો અન કમબખત તયાજ રિવા દીધો.

`આ પશન મોટ ભાગ દર રાત મન પછાતો રિ છ ક િ વશયા કમ બની અન િ

મારા ગાિકન મનગમતો ઉતતર આપતી રિ છ . આવ રોજ બનયા કર છ અન રોજ

જાતીય વશતતન ઉશકર એવી એવી બનાવીન કિાણીઓ કિતી રિ છ ...શ કર, ધધો જ

એવો છ! પણ તમ ઘરાક નથી, અકસમાત ઘડીભરના શમતર છો અન જાણવા ઇચછો છો

તો સાચ કિીશ.' એ એની પસતાવના.

`મારી પદર વષવની વય માર વચાણ થય. વિાઈટ ટાહફક સમજો છો ન? એ અન

આટલા વરસો બાદ િવ એન મિતવ નથી રહ એટલ એ શવગતો બાદ કરીશ. શરમા

મન અલકઝાહડયા મોકલવામા આવી. પછી કરો, એડન, કરાચી અન િવ અિી સથાયી

થઈ છ . અમાર કોઈના રષિણ નીચ કોઈની માશલકીન વશવતવીન ધધો કરવો પડ છ એ

વાતની તમન કલપના નહિ િોય, પણ િવ િ સવતતર છ . િવ કોઈની પપાળ ક દખભાળની

જરર નથી મન, અન િવ જોઈત બધ મળી રિ છ.

એટલ મન સખ અન સતોષ િોવા જોઈએ, ખર ન? પણ નથી. િ તમારા બધા જવી

એક શાશપત વયશકત છ. તમ પછો ક મારી ઉમર કટલી તો ત જ પળ ઉતતર આપી

શક ક આટલા વરસો, આટલા મહિના, આટલા હદવસ અન આટલા કલાકો પણ ધાર

તો કિી શક.

િ સમયની ગણતરી પર જીવ છ , મ એક સપન સવય છ.

વશયાના સપનાની વાત એક જબબર આઘાત પિોચાડવા પરતી િતી. િ સયમ ખોઈ

સોફાની હકનાર પર નીલની નજીક સયયો.

એણ રકાબી પર આગળી ટકવી ચાના કપન નજીક સરવયો. ટોપૉઈની ધાર પર

રિવા દીધો.

`મ એક યોજના ઘડી છ.' એણ ચાલ રાખય, `િ વરસોથી મારા નાણાની બચત

વધારતી રિ છ. પાચ-છ મહિના બાદ મ ધારી છ એટલી રકમ એકઠી થતા િ એક

રસટોરા ખોલીશ – નવી જ ઢબન અદતન! પાચક વષવમા યોજના પમાણની રકમ એકઠી

કરી જતી રિીશ. ખબર છ કયા? પહરસ! અન તયા એક એવા પરષન પરણીશ ક જ

કામન અત પીઠામા ન જાય અન ઘર પાછો ફર...એક સદર બાળકીન જનમ આપીશ...

અમ શશનવાર શથયટરમા. રશવવાર દવળમા શનયશમત જઈશ!

આ બાલ સફદ થાય – મોઢ કરચલીઓ પડ તની પરવા નહિ કર.... ઔિ મારા

પશત, મારી બાળકી, મારો સમાજ....ઓિ વૉટ એ ડીમ!'

નીલીએ ઊડો શવાસ લઈ થોડી વાર ધરી રાખયો, પછી ધીમથી બિાર સરવા દીધો.

એ એવી રીત સોફાના ખણામા સકોચાઈન બઠી ક....ક જાણ એ કદમા નાની બની ગઈ

િોય...થોડી યવાન બની ગઈ િોય.

`મડમ.'મારા મનની પહરશસથશત મારા અવાજમા થોડો કપ મકી ગઈ િશ નીલીએ

મારી તરફ જોય.

`િ કસમ ખાઉ છ ક િ તમારા રસટોરામા દરરોજ ચા પીવા આવીશ.'

`ઓિ થકય...મ રસટોરાન નામ પણ શવચારી રાખય છ.. ડડ એનડ ઈન.'

`ડડ એનડ શ કામ?'

નીલીએ પોતાના ચિરા પર એક અશત સદર શસમત હટગાડય....અન લટકાવી રાખય.

ડડ એનડ સીના હદય જવ છ. કા તો તયા વસવાટ કરવો પડ છ અથવા શનરાશ

થઈન પાછા ફરવ પડ છ. એન શસમત બદબદ િાસયમા શવખરાઈ ગય.

એણ ઊભા થઈ મારી તરફ િાથ લબવયો.

`શમતર, અલશવદા.'

`અલશવદા નહિ – ફરી મળશ તમારા રસટોરામા.'

મારો શમતર દરવાજો ખોલી બિાર નીકળી ગયો િતો અન છલી વાર નીલીના

શસમતમહડત ચિરાન નજરમા સમવી િ પણ એના ઘરનો ઉબરો વટાવી ગયિો.

અમારી પાછળ `કટ' કરીન િળવકથી દરવાજો બધ થયો. બિારના ટાહફકનો જરા

જટલો અવાજ સભળાતો નિોતો – એવી અભગ શાશત અિી િતી. ઉપર જતા અન નીચ

ઊતરતા દાદરા પર ઉતસક અધારા ઊભા િતા અન સથશગત થયલી િવા કિોવાતી િતી.

`કવી બિદી!' ડડ એનડ ઈન – વશયાન સપન!

મારા શમતર મારા જીવનની એક ષિણ વરશવખર કરી નાખી.

`પાણી માતરની ઉતપશતત થઈ તયારથી મનકયના વયવસથા લાવવાના પયતનોથી જ આ

અવયવસથાભરી ભરટિ રચના ઊભી થઈ છ.'

અન િવ આ મરખ સી એની પચવષવીય યોજના પાર પાડશ, એમ?'

અમ પગશથયા ઊતરવાન શર કય તયાર મારાથી સિસા બોલાઈ જવાય.

સમવયસક િોત તો િ એન પરણી જાત!

`અિો – એક વશયા સાથ આવી હદલગી થઈ ગઈ – આટલી વારમા?'

મ ડોક ધણાવી િા કિી, પણ સાર થય અધારામા એણ મારી િા જોઈ નહિ અન

અમ બન ચપ રહા.

દરવાજા આગળની બતતીન હફકક તજ બિ થાક વઠીન અમારી આગળ આવી પિોચય.

રસતા પર શગરદી િતી, ઘોઘાટ િતો, બફારો િતો, ઝળાિળા થતી અસખય બતતીઓના

હકરણો એકબીજા પર બવડાતા િતા.

ટામ, બસ, ટકસી અન બળદવાળો ખટારો મોટા રસતા પર એકબીજાની છક નજીક

છતા એકબીજાન અડયા શવના પસાર થઈ જતા િતા.

આ સચાલનમા પણવ સાવચતીન જ અવકાશ િતો. એક ષિણની બખબરી ખતરનાક

િતી. ગશત – ધવશન – પકાશની રખાઓ એકબીજામા જાળા ગચવતી તયાર ધહડગ...ધહડગ

એક અકસમાત – એક ચીસ – એક શન:શવાસ – એક ખન – એક આતમિતયા, – એક

ધરતીકપ – એક યદધ.

મારા શમતરની વાત ખરી િતી. સાવચતીની અણી પર તોળાઈ રિલી વયવસથાના

પહરણામ ખતરનાક િતા.

એન િજી ઑહફસન કામ સમટવાન િત, એવ જણાવી મારો શમતર રસતાની પલી તરફ

ઊભલી એક બસ તરફ દોડી ગયો.

મન તયાર યાદ આવય ક મારી આજની ધધાકીય પવશતતનો સમય પસાર થઈ ગયો િતો.

મ એક રસટોરામા ચા પીધી, એક પાન મોઢામા મકય, શસગારટન એક પાકીટ શખસસામા

મકય....બસ,એમ થય ક માર કયાય જવ નિોત, છતા પગ ગશતમા િતા.

નીલી...

નીલી કદાચ િમણા બાથ લતી િશ. નગન િશ. એના અવસથા પામતા અવયવોન

સશચત તપાસતી િશ. પછી ચિરા પર મકપ લપડશ – િોઠો પર શસમત ગોઠવશ, આખમા

બીભતસતા આજશ અન ડોઇગ રમમા ઈનતજારમા બસી રિશ.

....અન છવટ મોડી રાત નાણા ગણી, સમયની ગણતરીમા એક હદવસનો ઉમરો કરશ

અન કોઈ પાસ પોતાના સપનાની વાત કરી િોવાની ખશીમા વિલી પરોઢ શબછાનામા

પડતા જ ઊઘી જશ – કદાચ!

બધ કદાચ...કદાચ....જીવનમા ખચીત કશ જ નિોત.

એવા જ અશનશશચત િવામાનમા અકળાતા મબઈ પર ઓશચતાનો વરસાદ તટી પડયો.

સાવચત ન િોય તન રષિણ કરવાની તક ન આવ – મબઈનો વરસાદ એવો છ!

િ રસતો ઓળગી રહો િતો. મ દોડીન સામના મકાનના પવશદારમા રષિણ શોધી

લીધ. રસતા પર નાસભાગ થઈ રિી.

લોકો ટામ તરફ, બસ તરફ, ટકસી, રસટોરામા, દકાનોની છત નીચ દોડી જતા િતા–

િ ભીતન અઢલી વાછટથી બચીન ઊભો િતો. નીલીના મકાન જવ જ મકાન િત.

કોરીડોરમા એવ જ વદધાવસથા પામત. નગન ઇલશકટક બલબન અજવાળ ખોડગાત િત.

ચામડીન અડતા ભીના કપડાની ઠડકથી શાતા અનભવાઈ રિી િતી. અન વાર વાર

ભખ લાગી િોવાનો ખયાલ આવતો િતો....

ભખ.

ભખ કોઈ પણ પકારની, સવવવયાપી બન તયાર પરારિમોની પરપરા સજીવ શક, કયાર

પરારિમોની શકયતાન િણીય નાખ...બમાની એક અશતશયતા જરર ઉપશસથત થાય.....અન...

મારા શવચારોન આગળ વધતા મ અનાયાસ રોકયા.

માર રિમ રિમ સજાગ બની મારા મનની ગશત પર વાર વાર બરક લગાડવી પડ છ.

રસતા પર `સકીડ' થતી કોઈ ગાડીના પડા પર ઓશચતાનો બરક શબડાઈ ગયાનો અવાજ

બીજા અવાજો વચચ આરિદ કરી ગયો.

અન એક િાકોટો સભળાયો.

મ તયા ઊભા શવચાય: એક સકનડ, એક તસના કારણ કોઈ બચી ગય િશ – કદાચ

નહિ બચય િોય. મોટી સખયાના લોકો એ તરફ એક અમસતી જ નજર નાખી, પોતાની

ગશતમા કશો જ ફરફાર લાવયા શવના ચાલતા રહા િશ. આ માનવસમદાય કયાક ન

કયાક ઉતાવળ પિોચવ િોય છ.

એકમ તરીક માનવીન જપ નથી. કોઈ એક લાગણી એન અડીન દર જતી રિ છ.

ખચીન તગ કરલા મનનાદ દોર પર થોડી ષિણ એ એક મઢ ભાવમા સતત સરતો રિ છ.

રસતા પરનો િોકાટ શમી ગયો.

વરસાદ જામી પડયો.

પરપાટ વિતા પાણીના વાકાચકા પવાિમા અન મોટર ઉડાડલા અગશણત પાણીના

શબનદઓમા િ પકાશના હકરણ પશતશબશબત થતા જોઈ રહો.

શસગારટ પર છલો કશ ખચી મ એન આગળીથી ઉરાડી. પકાશન એક ટપક અધવવતવળ

દોરી ઓલવાઈ ગય.

એક શન:શવાસ બિાર પડયો.

પાટલનમા રિલા િાથની આગળીઓના ટરવા સપશવનો અનભવ ગમાવી બઠા િોય

એવ કમ વરતાત િત?

િ જાણતો િતો ક ધોધમાર વષાવ િવ અટકશ નહિ. માર જયા જવ િોય તયા ભીજાતા

અન ભીજાયલા જવ પડશ. બસમા મારી પડખનો પવાસી મારી તરફ ઘણાની નજર ફકી

મારાથી દર ખસશ, એ પણ િ જાણતો િતો.

પગ કળતર થતી િતી. થાક જણાવો શર થયો િતો, ભખ લાગી િતી, તોય પકાશન

બદ બદ બની વીખરાતા જોવાની એવી તો મજા આવતી િતી ક અિીથી ખસવાન મન

થય નહિ.

પણ તયા, કોહરડોરમા કશક બની ગય અન મારી નજર તયા દોડી ગઈ. નજીકના

એક ફલટન બારણ ખલય અન પકાશની એક ચીપાટ લાદીઓવાળી પરથાળ પર લબાઈ

ગઈ. અડધા ખલલા બારણાના એક ઝલતા કમાડની ધાર પર સવય ઝલતી એક સી મારી

સામ ટીકીન જોઈ રિી િતી એવા ખયાલથી મારા આખા દિ પર ઝણઝણાટી ફરી વળી.

સી જવાન દખાતી િતી – જવાન િતી અન સદર એટલ ખર જ સદર િતી.

ડૉઇગ રમના મકયવરી લમપનો પકાશ એના ગોળ અવયવો પર રપરી તજ અન

આસમાની છાયાની મોહિની પાથરી રહો િતો.

સોનરી વાળન ગચળ એની ડાબી આખન ઢાકી ગય િત. એના બિાર ખલતા બનન

િોઠ વચચ પડ પડ થતી એક શસગારટ

હટગાઈ રિી િતી.

જાઘની ખાલી લબાઈ અન વષિ લગભગ ખલા દખાય એવ એણ સકટવ પિય િત અન

િવ અગો ડોલાવતી એ મારી તરફ આવી લાગી. મારા અગોન સિજ અડતી પરથાળની

હકનાર પર ઊભી રિી એણ એક વાર રસતા તરફ તાકીન જોય. પછી માથ ઊચ કરી

બ આગળી વચચ શસગારટન પકડીન મોઢામાથી ઊચકી અન એક છાકટ આલકોિોલની

ગધવાળ શસમત મારા તરફ મોકલય અન કહ:

`બિ વરસાદ છ, નહિ?'

`િ...િ....'

`જલદી રિ એમ લાગત નથી.'

`એવ જ જણાય છ.'

`તમ વરસાદ રિ એની રાિ જોઈ ઊભા છો?'

મ ડોક ધણાવી િા કિી.

`તો આવો, વરસાદ રિી જાય તયા સધી મારી સાથ મારા બડરમમા થોભજો.'

િ કશ બોલયો નહિ. ચપચાપ એની સામ જોઈ રહો.

`નહિ?'

`નહિ.'

એણ ખબા ઊચા કયાવ અન બન િાથ થોડા ઊચા કરી ઢીલા મકી દીધા. એ હરિયા

સાથ એના બન સતન થોડા છટા થઈ ફરી એકમક પર શબડાઈ જતા મ જોયા અન મ

જોય એ એણ જોઈ લીધ િત એટલ એ ન દખાય એટલ જ માતર િોઠન ખણ િસી ગઈ.

`ખરખર નહિ? ચાલો કનસશન આપીશ. તમન અડધો ચાજ વ – તરીસ રશપયા. હડકનો

ચાજ વ અલગ અન ચા જોઈતી િશ તો મફત.'

અન િ પણ એના જવ જ અમસત જ થોડ એની સામ િસી ગયો.

મ એની સામ શસગારટ ધરી, એણ લાઇટરશથ મારી શસગારટ પટવી તયાર મ કહ:

`િ પીતો નથી.'

`તો દભાવગય તમારા.'

એ સમોની ભીતન અઢલીન ઊભી અન રસતા પર ધોધમાર વિતા પાણીના તજોમય

પવાિન નીરખી રિતા બોલી:

`આ વરસાદમા કોઈ આવી ચડ એવ લાગત નથી. રાત બકાર જશ...ઊઘની ગોળીઓ

ખાઈ સઈ રિ, શ કિો છો તમ?'

િ હફકક અમસત િસવાન ખાતર િસયો.

થોડી ષિણો ચપકીની વીતી. એ દરમયાન કટલ પાણી કયા વિી ગય િશ...એણ ડાબી

આખ પર ઝકી આવલી લટ સમારી અન શસગારટ પર માતર બ કસ ખચયા અન એક

શન:શવાસન બિાર વિવા દીધો. દરમયાન દશનયામા કટલા મિતવના – કટલા ખોફનાક

બનાવો બની ગયા િશ!

િ ભીતનો આશરો છોડી ટટટાર થયો.

`તમારો હડકનો ચાજ વ શો છ?'

`પદર રશપયા એક પગના.'

`બિ કિવાય.'

`આ પીઠ નથી... આ અમારો સટનડડવ ચાજ વ છ.'

`એમ કરો – િ પદર રશપયા આપીશ, પણ હડક નહિ લઉ. ચા પીશ. વરસાદ રિી

જાય એની રાિ જોતો થોભીશ, પોણા કલાકથી વધાર નહિ થોભ...અથવા તમારો કોઈ

ઘરાક આવી ચડશ તો જતો રિીશ.'

એણ મારો િાથ પકડયો, દાબયો અન મન ફલટ તરફ ખચયો: `ચાલો.'

ડૉઇગ રમન ફશનવચર કીમતી – છલી ઢબન પણ કઢગી રીત ગોઠવાઈન મકલ િત.

હટપૉઇ પર એક મલો નશપકન, ઊધો વળલો એક ગલાસ, પવાિીનો રલો અન કારપટ પર

એક મોટ ભીન ધાબ િત.

એણ િજી મારો િાથ છોડયો નિોતો. એ મન બડરમમા દોરવી ગઈ. બડરમ પમાણમા

સઘડ સવચછ િતો. `બસો શનરાત.

મ `રક' પરથી એક ટૉવલ ઉપાડી ખરસી પર મકયો અન તના પર બઠો.

`બિ દરકાર સવો છો?'

એણ કૉચ પર આડા પડતા કહ.

`આવી બાબતો શવશ િ શબલકલ બદરકાર છ. તમ ભીન કપડ ખરસી પર બઠા

િોત તો એ વાત મારા ધયાનમાય ન આવત, ધયાન ગય િોત તોય િ ઠપકો તો ન જ

દત – મારો સવાભાવ નથી.'

મ શખસસામાથી દસ અન પાચની નોટ કાઢી એની સામ ધરી.

`આપજો પછી, શી ઉતાવળ છ?'

`લઈ લો િવ – શખસસામાથી કાઢયા છ તયાર!'

અન ડશસગ ટબલ પર નોટો મકતા પછય:

`શ નામ છ તમાર?'

`ફીફી!' અન એ મારી સામ એકધયાન જોઈ રિી. પછી િસી, શરમા િળવ, પછી

મકત અન બફામ, એ િાસયમા કશી કશતરમતા ન િતી, મોિક િત એ િાસય.

િ ખરસી પર અઢલીન બઠો અન પગ લાબા કયાવ.

`તમન શવશચતર લાગત િશ આ નામ, ખર? પણ કટલાય મરખાઓન આ નામ જ

પાડી દ છ!'

એણ પડખ ફરવી કૉચ પાછળની રસતા પર પડતી બારી સાધારણ ખોલી. વાછટ લઈ

આવતો પવનનો એક જોરદાર ઝાપટો િકાર અદર ધસી આવયો.

એણ ઉતાવળ બારી બધ કરી અન સફશતવથી કદકો મારી કૉચ પરથી િઠી ઊતરી.

`િજી એવ જ વરસ છ, મન લાગ છ તમ આજની રાત ઘર નહિ જઈ શકો.'

`ઘર જવ જ પડશ.'

`સાર, સાર, િ પરાણ નહિ રોક. તમ....અન અિી રોકાવાના દામ ચકવવા પડ છ.

આ ધમવશાળા નથી એટલ તો તમ સમજતા િશો... વાર, િ ચા બનાવ તયા સધી –'

એણ હટપૉઈ તરફ આગળી ચીધી, `આ મગઝીનના પાના ઉથલાવજો.'

એ ગઈ. એની પાછળ શસપગવાળો બડરમનો દરવાજો આપમળ કશા જ અવાજ શવના

બધ થયો.

એક કપ ચાની હકમત રશપયા પદર. શજદગીમા યાદ રિી જાશ આ પસગ. કટલાક

પસગો આમ તો અથવિીન, એમના નાણાકીય મલયોન કારણ જ માતર સમશત પર બોજો

બનીન પડી રિતા િોય છ.

ખન, બળાતકાર, બલકમલની સતય હડટહકટવ કથા, ફશન, મખયતવ અધવનગન સીઓના

ફોટોગાફવાળા મગઝીન હટપૉઈ પર પડયા િતા....મ એમન રિવા દીધા.

ભીત પર, ઈલશકટક ઘહડયાળનો સકનડ કાટો ગણી શકાય એવી રીત સમય કાપતો

િતો...એ ઝટકો ખાઈન આગળ વધતો િતો. જાણ કોઈ એન ચાલતો રિવા મજબર કરી

રહ િોય.

ફીફી ચાની ટ, કક, સનડવીચીસ લઈ બડરમમા પવશી અન કશા જ ઔપચાહરક

શશટિાચાર શવના એણ ટ મારી તરફ િડસલી.

`બનાવી લો તમારી ચા. િ માર હડક લઈશ.'

િજી તો િ ટ મારી સામ ગોઠવ અન હકટલી ઉપાડ ત પિલા એ ગલાસમાની વિીસકીન

અડધ પવાિી ગટગટાવી ગઈ.

એની એક આખ પર િજીય વાળન ઝમખ ઝલી રહ િત અન બીજી આખમા ત જ

ષિણ રગત ચડી િતી. એ મારી કલપના િતી – કદાચ.

િ ચાના કપમા ચમચી િલાવી રહો િતો. એ દરમયાન એણ નીચા નમી મારા કોટના

ગજવામાથી શસગારટન પાકીટ ખચી કાઢય. એણ ન મારી સામ જોય, ન િસી, ન એણ

ષિમા માગી. એક સાિશજક વતવન તરીક આ બની ગય – જાણ અમારી વચચ કોઈ વરસો

જની મતરી િોય!

ઉપરાત એણ મારા માટ એક શસગારટ પાકીટ બિાર ખચીન રિવા દીધી, પડખ

પોતાન લાઈટર મકય અન પછી કૉચ પર બતરણ તહકયા એકઠા કરી એના પર આડી

થઈન પડી. શસગારટ પર લાબો કસ ખચતા જાણીજોઈન છાતી ફલાવી. એણ એમ કરતા

બનન સતનન સકટવની હકનાર પર ઉપર ધકલયા. પછી માથ થોડ મારી તરફ કય, નજર

તીરછી થઈ, અન િોઠન ખણથી એક અદન શસમત વિી ગય.

શબચારી! મન એની દયા આવી એ આદતથી મજબર િતી. એ ઓશચતાની તહકયા

પર સતજ થઈન બઠી.

`મ તમન જ જાતન આમતરણ આપય એવ આમતરણ િ કોઈ પરષન આપતી નથી. િ

એવી સસતી નથી. માર ધધા માટ ભટકવાની જરર પડતી નથી. ધધો મારી પાસ આવ છ.'

શસગારટન િોઠ નજીક ધરી રાખી િ ઉતસક નજર એની સામ જોઈ રહો. એણ પગ

લાબા કયાવ અન બ આગળી વચચ તોળાઈ રિલી એની શસગારટની ધમરસર પર એક ષિણ

માટ એની નજર ખોવાઈ ગઈ.

`તમ ભીતન અઢલીન ઊભા િતા – એવી જ મારા ભાઈની અઢલીન ઊભા રિવાની

અદા િતી. એ અશલજહરયામા ટક ઍશકસડનટમા માયયો ગયો.'

મારી આગળીઓ વચચ ડોલ ડોલ થતી શસગારટન મ િોઠ વચચ પકડી શસથર કરી.

`એ કયાર બનય?'

`આઠ વષવ પર. મારો ભાઈ, મોટો ભાઈ ટક ડાઇવર િતો. છસાત હદવસ સતત ટક

ચલાવય રાખતો – ધધો કરતો અન વીક એનડ પર ઘર આરામ કરતો, તયાર દર રાત

ખબ દાર પી કોઈ લમપ પોસટન અઢલી શસગારટન ફકય રાખતો. એકાદ કલાકમા વીસ-

પચીસ શસગારટ પી – સવસથ થઈ ઘર પાછો ફરતો.'

ફીફીએ ઍશટમા ઘસીન શસગારટ િોલવી.

`એક દિાડો એક ટક સકીડ થઈ લમપ પોસટ પર ધસી આવી અન એ બની ગય...

ન બનવ જોઈત િત.' એનો અવાજ થોડો ઠરડાયો, `ત બની ગય. પછી તરતના હદવસોમા

િ રસત ચાલતી થઈ – સટીટ વૉકર.'

`ફીફી, તયાર તારી ઉમર?'

`ઓિ, જવા દો, મન સખયા તરફ નફરત છ. એ વખત િ આ ધધા માટ નાની િતી

તોય...' અણગમતી કડવી દવાનો એક ડોઝ ગલાસમા રડી બાકીની બાટલીમાની દવા પર

બચ દતી િોય એમ ફીફીએ આ વાત અચાનક બધ કરી કૉચ પરથી ઊતરી એ મારી

સામ ખરસી પર બઠી.

`તમારી ચા ઠડી થાય છ.'

મ ચાનો ઘટ ભયયો. એ મન જોઈ રિતી િતી. એણ કક ન સનડવીચ ખાવાનો આગિ

ન કયયો. એણ માતર કકવાળી પલટન ધકકો મારી ચાના કપ નજીક લાવી અન એક પગ

પર બીજો પગ ટીચકાવતી આખન ખણથી એકધાર મારી સામ જોઈ રિી.

આ મક આગિન વશ થયા શવના ચાલ તમ નિોત. મ એક કક ઉપાડી ક તરત જ

એની નજર આખનો ખણો તયજી કારપટ પર મડાઈ ગઈ.

`ફીફી, એક બિદો પશન પછ?'

એણ માથ ઊચ કરી મારી સામ જોઈ રિતા આખથી સમશત આપી.

`ત જીવનમા કોઈ પલાશનગ કય છ – ત કોઈ સપન સવય છ?'

`શાન પલાશનગ?'

`ક આ ધધો કરતા અમક રકમ એકઠી થાય તયાર કયાક જતા રિવ. આ ધધો છોડી

કોઈન પરણી જવ બાળકોન જનમ આપવો....'

`લગન એ ઠગાઈ છ અન િ પરષજાતન શધકકાર છ તમ પરષ છો એટલા પરતા

તમન પણ!'

`ત કટલી બધી કડવાશ ભરી રાખી છ, ફીફી, તારા જીવનમા?'

`મારા જીવનમા આળસ અન કટાળા શસવાય કશ જ નથી. એ પોકળ છ. તમાર જીવન

પણ એવ પોકળ િશ. જરા ઊડી તપાસ કરી જોજો.'

`પણ ફીફી, ત મોટી થઈશ – આ વાળ સફદ થશ – ગાલ પર કરચલીઓ મઢાશ

અન તારી આ મોહિની –'

`બસ, બસ કરો. આ શચતર કસમય રજ કરવાની શનદવયતા ન કરી િોત તો ન ચાલત?'

`કસમય એટલ?'

`એટલ કશ જ નહિ, િ કોઈ સાથ ચચાવમા ઊતરતી નથી. બાકી....બાકી...એમ ક મ

તમન આશરો આપવા આમતરણ આપય...

એ આગળ બોલતી અટકી અન ઉતાવળ નીચ જોઈ ગઈ.

`કારણ મ તારા ભાઈની યાદ તાજી કરી.'

`એ ન ભલતા ક એ પણ પરષ િતો.'

`ખર, પણ, ફીફી મ પલાશનગની બાબતમા ખોટ શ કહ ક ત....'

`શટ અપ. િ મારી રીત જીવય જાઉ છ એ સબધ વાધો િોય તમન તો િ તમારી

પતની, પયસી ક બિન નથી ક તમ મારા પર બળજબરી કરી જાઓ. સમજયા! નાઉ,

ગટ આઉટ! નીકળો બિાર – તરત જ બિાર પડો!'

િ ચાનો અડધો પીધલો કપ ટ પર મકી ઊભો થયો. ટૉવલ ખરશી પરથી ઉપાડી

રક ફકયો અન મારા ભીના કપડા સહિત િ બડરમના દરવાજા તરફ ફયયો.

`બસો, દામ ચકવયા છ તો ચા પીન જજો.' એ ફરી કૉચ પર આડી થઈન પડી

િતી. ઝલતી લટન એણ કાન પર લઈ લીધી િતી અન એકીટશ શવસફાહરત નયન મારી

તરફ જોઈ રિી િતી.

ચાનો કપ ઉપાડવાનો બિન િ નીચ નમયો...છક જ નીચા નમી હટપૉઈ પર િાથ

લબાવી િાથ પર માથ ટકવી બિદગીથી િ એની આખોમા જોઈ રિતા એની આખોમા

સમાવા શસમત કરી ગયો.

`ફીફી, િ ખરખર હદલગીર છ.'

એ િસી. મકત અન મોિક.

`તન અણગમતી વાત સાભળવી ગમતી નથી, ખર?'

`ન જવી વાતમા ઉશકરાઈ જાઉ એવ છ િ, અણઘડ.'

`ફીફી, ત ખરખર મોિક છ!'

`આવ તો રોજ સાભળવા મળ છ અમન.'

`તોય, િ ઘરાક નથી તારો.'

`કદાચ ઘરાક બનવાના પાગરતા િશ તમારામા....આખર પરષ એ પરષ...પશ જ.'

િ ચા પી ઊભો થયો.

એણ બડરમનો દરવાજો ખોલીન પકડી રાખયો. એવી જ રીત ડૉઇગ રમનો દરવાજો

ખોલી એણ મારા માટ પકડી રાખયો. િ બિાર આવયો, એ મારી પાછળ આવી.

આ વખત કોરીડોરમા શબલકલ અધાર િત. ફીફીએ મારો િાથ પકડી મન ઊભો

રાખયો અન મારી અડોઅડ ઊભી.

`જઓ,' એ દખાતી નિોતી. એનો ધજતો અવાજ િ સાભળી રહો. `એક વાત મનમા

આવી ત મનમા જ રિી ન જાય માટ કિ છ ક અગશણત વશયાઓ વદધાવસથા પામતી

િોય છ અન જીવતી પણ િોય છ, એ વાતની ખબર નહિ િોય તમન ક છ?'

`િ િવ ચચાવમા નહિ ઊતર, ફીફી.'

`એટલ એ સાર...માર આ કિવ િત ત કિી નાખય બસ.'

એ મારો િાથ પકડી દરવાજા તરફ દોરી ગઈ.

`મ કહ િત ન તમન ક વરસાદ નહિ અટક?'

`િ જાણ છ , ફીફી, ઘણા ઘણા બનાવો અટકવાના સમય નથી અટકતા–કસમય ચાલ

રિ છ – કસમય અટક છ....ખર, ત આવી વાતો નહિ સમજ.'

રસતા પર લોકોની અવરજવર ઘટી િતી – ટાહફકનો શોર શમયો િતો. રસતો શનજ વન

નિોતો તોય સમસામ જણાતોિતો.

એકધાયાવ વરસાદની કટાળાભરી િલી – અનક સમશતઓથી ભરલા મનના શવસતાર

પર બકાબ શવચારોના જવ તજકણો ન અશશસત નતય...બધ એન એ જ. પનરાવતવનન

પનરાવતવન!

બ પગશથયા ઊતરી વરસાદથી ભીજાતા મ ફીફી તરફ િાથ લબાવયો.

`ફીફી – ગડનાઈટ – ગડ બાય.'

એ પણ એક પગશથય ઊતરી મારી નજીક થઈ. બિારના પશતશબશબત પકાશમા મ

એન નીરખીન જોઈ. એના ચિરા પર શસમત નિોત તોય િોય એવો આભાસ થતો િતો

– એવી આ મોનાલીસાએ મારો લબાવલો િાથ પકડી દબાવતા કહ:

`એક વાર શવચાર આવયો ક તમારા પદર રશપયા તમન પરત કર.'

`પછી?'

`પરત નહિ કર. કરીશ તો તમન ગમશ નહિ.'

એણ મારા િાથન એક િફાળી ભીસ દીધી. પછી એ ધજતી સવાળી મલાયમ

આગળીઓ મારી િથળી પરથી સરી ગઈ.

`ગડનાઈટ ઍનડ ગડ બાય.'

ફરી એક સી િવાન બાચક બની ગઈ – એક વધારાની યાદ – એક વધારાનો બોજ!

િ ફરી એક ડડ એનડમાથી પાછો ફયયો.

[`શવશવમાનવ' હડસમબર 1967]

0

6. નાગ

નારાણબાપાની વાડીએ, આબલી નીચ સકા ઘાસના પાથરણા પરથી લોકોન ટોળ ઊભ

થય અન શવખરાવા લાગય.

એ રાત કાનાન કાશી સાથ શવશધસરન વશવશાળ જાિર થય. દોઢ મહિના પછી ફરા

ફરવી દવાનો શનણવય તયા જ લવાયો.

આ બધી હરિયા ચાલતી િતી ત દરમયાન મઘજી વાડીના ઝાપાના દરવાજા પર બઠો

શસગારટ ફકી રહો િતો. અદર આવી બધા સાથ બસવાન એન અનક વાર કિવામા આવય

પણ કશો જવાબ ન વાળતા, તોછડાઈથી માતર ચપ બસી રિી એણ શસગારટ ફકય રાખી.

ધમમસના વાદળ જન શનસતજ બનાવી રહા િતા એવો સાતમનો ચનદર શષિશતજ પર

તોળાઈ રહો. કયારક ઝાપટામા ધસી આવતો, વાડીના મોલ પર લિરાતો, વડ આબલીમા

ગજતો અન થોરની ગીચ ઝાડીમા અટવાઈ ગજ વના કરતો પવન ઘમી રિતો.

બધા વાડી છોડી જતા રહા, પણ મઘજી િતો તયા દરવાજા પર જ બસી રહો.

માવજીએ એની પાસ જઈ એની સાથ િસીન વાત કરવાન કય પણ મઘજી ટકો જવાબ

આપી બસી રહો ન વાતાવરણ વધાર ધધવાય.

તયા તો આબલી આગળ ઘાસના પાથરણાન છદતી, બળદોની ખરીઓનો અવાજ

આવયો. બળદોન વાવની કડી તરફ દોરી જતો કાનો આબલીના અધારા નીચની બિાર

આવયો. એન જોતા જ મઘજીનો શસગારટ પીવા ઊચો થયલો િાથ અટકી પડયો. કાનો

બળદોન દોરતો મઘજી આગળથી પસાર થયો તયાર મઘજી ઝાપા પરથી િઠો ઊતરતા

એના દરવાજાન ડાબા િાથ ધકકો મારી વાચમાના પથથર પર જોરથી અફળો. કાનાએ

મઘજી સામ જોતાની સાથ જ મઘજીએ સળગતી શસગારટ એના અગ પર ફકી. કાનો

કદકો મારીન પાછળ િઠયો અન શસગારટના તણખા કપડા પરથી ખખયાવ. પછી `તારી

મઘલાની...સાલા સવર!'ની બમ પાડી કાનો મઘજી પર તટી પડવા ધસયો પણ માવજીએ

ઉતાવળ દોડીન કાનાન પોતાની બાથમા ભીડી રોકી લીધો.

મઘજી વાડી બિાર, રસતાની વચમા, પાટલનના શખસસામા િાથ ઘાલી ઊભલો દખાયો.

એણ શસગારટ સળગાવવા દીવાસળી પટાવી તયાર એન ભડક એના િાથમાના છરાની

લાબી ધાર ચમકી ઊઠી.

તરત જ આબલીના અધારા નીચ એક તીણી િળવી રાડ સભડાઈ: `કાના!' અન એ

જ ઘડીએ કાબીઓ રણકતી સભળાઈ. ઓશચતાની કાશી આગળ દોડી આવી અન દયામણ

સવર કાનાન વીનવવા લાગી `રિવા દ, કાના! રિવા દ! ભગવાનન ખાતર પાછો આવ!'

ધમમસના એક ઘટટ વાદળાએ પોતાના આવરણમા ચનદરન લપટી લઈ એની કાશનત

િરી લીધી. પવન પણ પોતાના અડપલાન બીજ કયાક દોરી ગયો િતો. વાડીની જીવત

વનસપશત સતબધ બની માનવીના શમજાજન આ કરણ નાટક જોઈ રિી.

થોડી રાિ જોયા પછી કશ જાણવાજોગ ન બનય તયાર મઘજી રસતા પર લાબા ડગ

ભરતો થોરની વાડ પાછળ અદશય તયો.

તરણ જણ એન જતો જોઈ રહા. કાશી પોતાના ભાઈ માવજીન ખભ માથ મકી રડી

પડી.

`ત નાિકની રડ છ, કાશી! એના જવા કટલાય મઘલાઓન ચપટીમા ભસી નાખ.'

અન ખરખર કાનો એવો જ િતો. એ પાચક વષવનો િતો તયાર એના માબાપ મરી

ગયા િતા. પોતાનો ખાસ કઈ સગો ન થતો િોવા છતા નારાણબાપાએ એન સગા દીકરાની

જમ ઉછરીન મોટો કયયો િતો. અતયાર કોનો વીસક વષવનો િશ. નારાણબાપાના ચોતરીસ

જણના કટબમા એ સૌથી વધાર ઉપયોગી િતો. એ આખાય કટબમા વધાર વધારમા

ભણલો િતો. વાડી પરના મિનત કામથી માડીન મામલતદાર કચરીના લખાણપટટીના અન

કાયદાશન આટીઘટીવાળા કામ કાનો જ કરી શકતો.

આમ તો કાનો નારાણબાપાની સૌથી નાની અન લાડકી દીકરી કાશીન પરણ એ

કયારન નકકી િત. પણ એ અરસ મઘજી આઠ વરસ આહફકાથી પાછો ફયયો. એની

દોલતથી ન એના ઉપર ઉપરના દીદારથી જમનાકાકી અજાઈ ગયા. આબાડાળ ટિકતી

કોયલ જવા વણવાળી, ફટડી અન ઘાટીલી ચપળ અદાભરી કાશીમા મઘજીન મન ચોટી

ગય. કાશીન મળવવા મઘજીન ગાઠ બાધી. સગાવિાલા અન શમતરોન મોકલી ત માગા

મોકલતો, નારાણબાપા અન જમનાકાકીન પોતાની અસર નીચ લતો તણ આકાશ –

પાતાળ એક કયા.

કાશી મઘજીન જ પરશણ િોત પણ નારાણબાપાના સૌથી નાના દીકરા માવજીએ

સનયાસી બની જવાની અન કાનાએ એ ગામન પાની

કાશી મઘજીન જ પરણી કાનાએ એ ગામન પાણી િરામ કરી ચાલયા જવાની

ધમકી આપી તયાર નારાણબાપાની આખ કલી. વળી કાશી પણ આખર શરમ મલીન

જમનાકાકીના ખોળામા ધસક ધસક રડી તયાર ડોશીન પણ પોતાની ભલ સમજાઈ. અત

કાશી – કાનાન વશવશાળ થય.

એ પછી મઘજી રોજ રાત નારાણબાપાની વાડીએ આવતો ત જાણ કશ જ બનય ન

િોય એમ માવજી અન કાના સાથ િસીન વાતો કરતો. એની આખ ન ચડવાની કાશી

કાળજી રાખતી. પણ કયારક એની ભખી નજર નીચથી ન છટકી શકાય એવી પહરશસથશતમા

કાશી મઘજીની આખના અશગનની દાઝતી, મઝાતી અન પરસવ રબઝબ થઈ જતી.

કોશ ખચતો કાનો બળદોન દોડાવતો તયાર વાવની પાળ બઠલા મઘજીની નજર

શવશચતર રીત કાનાની ગરદન પર મડાઈ જતી. કાશીએ એક વાર મઘજીની આખોમા એ

તીર જોઈ લીધા.

મઘજીના ગયા પછી કાશીએ કાનાન કહ: `મઓ કાકીડાની જમ રગ બદલ છ. એનો

ભરસો ન કરતો કાના! મન એની બીક લાગ છ.'

વિાલભય િસીન કાનો કાશી તરફ જોઈ રહો. તન પોતાની શશકતમા શવશવાસ િતો.

પોણા બ મહિના પછી નારાણબાપાની વાડીએ ઢોલ પર દાડી પડી અન ગલાલ ઊડવા

લાગયો. સીઓના ટોળા આવજા કરવા લગયા. ઝાપા બિારના રસતા પર નવાનોખા ગાડા

રોજ છટલા દખાતા. વાવની કડી આગળ મોટા મોટા ત પલા સાફ થતા. ડલી બિારના

મોટા ચલામાથી બળતા લાકડાનો ધવાડો ઊચ આકાશમા પિોચતો.

કાનો અન કાશી પરણી ઊતયા ન બીજ હદવસ બિારના લોકો પોતપોતાન ઠામ

પિોચવા રવાના થયા. ત હદવસ બપોર મઘજી ઝાપાન દરવાજ બઠો શસગારટ તાણી રહો

િતો તયાર કળદવતાન પગ લાગી કાનો અન કાશી પાછા ફયા. એમની સાથ માવજી,

રતનભાભી, જમનાકાકી અન આઠક છોકરીઓન ટોળ િત.

કાશી ઝાપામા દાખલ થતા જ મઘજીન જોઈ અટકી. એણ આભલાના ભરતવાળો

રગબરગી કમખો પિયયો િતો. િાથ, ગળ, કાન અન નાક સોનાના ભાર દાગીનાથી

મઢયા િતા. િોઠ પરથી અમત છલકાત િત. મદભરી આખોમા પહરણીત જીવનના પિલા

અનભવની બબાકળી યાદ લિરાતી િતી.

મઘજીન જોતા કાશીના િોઠ કપયા. કીકી પર પાપણો ઢાળી દતા એણ માટીથી સાડલાનો

છડો ખચીન ઘમટો તાણયો. મઘજીની નજર ભાતીગળ સાડલા સાથ અથડાઈન ભોઠી પડી.

એ કદકો મારી િઠો ઊતયયો ન આટલા બધા લોકોની િાજરીની દરકાર કયાવ શવના `મારી

શની લાજ કાઢ છ, કાશી?' કિતા એણ રષિ ઝડપથી કાશીના માથા પાછળથી સાડલો

ખચતા એન મોઢ ખલ કય. તવરાથી મઘજી તરપ ફરવા જતા કાનાન માવજીએ ફરી

એક વાર િાથ પકડીન રોકયો.

`મઘજી!' રતનભાભીએ રોષમા કહ: `ત તો સાવ આહફકાના સીદી જવો શરમ શવનાનો

છ!' ટોળામાની છોકરીઓ બધી િસી પડી. કાશીએ ફરી ઘઘટ નાખયો. મઘજી પણ િસયો

અન િસતા િસતા એણ કાનાન ખભ લગાવી કહ: `કાના! પાઘડી અન કહડયામા જો

તો ત શોભ છ ત! જરા અરીસામા મોઢ તો જોઈ આવ!' કિતો મઘજી િસતો િસતો

બવડો વળી ગયો.

પોતાથી કશ ન બની શક એવી શવશચતર પહરશસથશતમા કાનો મકાઈ ગયો. એણ મઘજીના

વયગ અન અપમાનના ઘા સિી લીધા....

....મઘજી િજી વાડીના ઝાપાન દરવાજ બઠો િતો. આહફકાથી પાછા ફયાવના બધા ઢગ

મઘજીમા િતા. એણ ગરમ કપડાન ઈસીદાર પાટલન, મોજા અન બટ પિયા િતા. ખલા

ગળાન અધવી બાયન રશમી ખમીસ, કાડા પર ચમકત સોનાન ઘહડયાળ અન માથ બિ

જ ટકા વાળ િતા. એ વાળ એટલા ઘટટ િતા ક એમન ઓળવાની જરર નિોતી પડતી!

ઝીણી આખો ઉપર ઝાખરા જવી મોટી ભમરો બારી ઉપર છત તોળાય તમ તોળાઈ રિી

િતી. ચીબ નાક, પિોળા ઝીણા સખત બીડલા િોઠ, નીચના મોટા જડબાન લીધ ચોરસ

આગળ ધસી આવતી િડપચી, માસલ ગરદન, ગોળ ખભા અન સથળ બદનવાળો એનો

દખાવ કતિલ પરતો પણ આખન જોવો ભાગય જ ગમતો.

વાવની કડી પર અસવસથ બઠલા કાનાની અસવસથતા પણ જોવા જવી લાગતી. ખડતો

પિર છ એવ એક માતર ટક ધોશતય એણ અતયાર પિય િત. િરિમશ સીધ જોતી એની

આખો મોટી સવચછ અન શનદયોષ દખાતી. ચોરસ ખભાવાળી શવશાળ લોખડી છાતી અન

ત સનાયઓવાળી ગરદન પર એના અશણયાળા નાક અન મોટી આખોવાળો ગોળ ચિરો

ખરખર શોભતો.

કટલીય વાર સધી મઘજીએ અસવસથ કાના તરફ જોયા કય. કટાળીન આખર િઠા

ઊતરતા મઘજીએ ધીરશથ પાટલનના શખસસામા પોતાના બનન િાથ ઘાલયા અન એક છલ

વયગભય િાસય કાના તરફ ફકતા એ જતો રહો.

કાનાની નજર મઘજીની પાછળ પાછળ ગઈ. પછી ખલા આકાશમા ઊચ ચઢતી એની

નજર અસવસથ બચનીથી ઠાલી થઈ ગઈ.

બપોરના તાપમા ચકલીઓ ધોહરયાના પાણીમા નાિી રિી િતી. આબલીની ઘટામાથી

નીચ ઊતરતા અન ઉપર ચડતા પારવડા ગલ કરી રહા િતા. કળાની િરોળ પર રગબરગી

પતશગયાના દળ ભમી રહા િતા. આવી સદર બપોર કોઈ દિાડો ન અનભવલી મઝવણ

અન બચનીથી કાનાન મન દભાઈ ગય.

હદવસો વીતવા લાગયા અન ઋતઓ પોતાનો શમજાજ બદલવા લાગી.

વિતા પવન અન વટોશળયાના હદવસો વીતયા પછી આષાઢના મઘ ધરતીન ભીની ભીની

કરી ગયા. નારાણબાપાની વાડીએ ધરતીન ટકડ ટકડ પાણાકર પાગરતા ગયા.

કાનાએ થોરની ઝાડી આગળ પોતા માટ એક નાનકડી ઝપડી ઊભી કરી. કાશીએ

ઝપડીના મોઢા આગળ એક મોટો ઓટલો ચણી એના ઉપર વાસની છત ઢાકી. ઓટલાની

બાજમા બારમાસીના છોડ લિરાવા લાગયા. થોર પરથી કદી આવી અમરવલ ઝપડીની

છત પર છાઈ ગઈ.

કાશી આમ નારાણબાપાની લાડકી દીકરી િતી. એના ફાળ વાડીન રોશજદ કોઈ કામ

નિોત આવત. ભાભીઓ કામ ચડી િોય તયાર એમના છોકરા કાશી સભાળતી, પણ કાનો

તો હદવસરાત મિનત કરતો, થાકીન લોથ બની રાતના એ ખાટલ પડતો તયાર કાશી બ

મીઠી વાતો કરી, એના ખલા વાસા પર િાથ ફરવતી અન એ ઊઘી જતો. થોરની ઝાડીમા

તમરા એકધાર બોલતા તયાર કાશીન રાતરી સજીવ ભાસતી. ઊઘતા કાનાન આટલો નજીક

અનભવી, એન પોતાના હદયમા સમાવતી મલકાતી અન અશભમાન લતી કાશી સખ અન

સતોષની રાતરીઓ ગાળવા લાગી.

નદીના ધોધમાર પર ઊતરી ગયા પછી એના સતત વિતા છીછરા પવાિમા સીઓના

ટોળા નાિવા અન ગલ કરવા ઊતરી પડતા.

એક બપોરના કપડા લઈ નદીએ પિોચલી કાશીન પાછા ફરતા કઈક મોડ થય. છલી

સીન કપડાની પોટલી સાથ ભખડ ચડતી જોઈ તયાર કાશીન સિસા ભાન થય ક પોત

એકલી િતી. જમતમ કપડા નીચોવી, પોટલી બાધી, બબાકળી બની દોડતી કાશી ભખડ

ચડી ગઈ. એનો શવાસ ભરાઈ આવયો. તયાથી થોડ જ દર વિતો રસતો િતો એ શવચાર

શનશશચત બની, કાશી પલા બ મોટા ખડક બાજમા શવસામો ખાવા બઠી.

એની નજર નદીની રતી પર દોડી ગઈ.

કવ સદર એકાનત સથળ િત?

ભખડોની બ ઊચી દીવાલો વચચ નદી પોતાના હકલહકલ વિતા પવાિ સતાડતી

શરમાતી દખાઈ. આખર સીન હદય ન? એ શવચાર કાશી થોડ િસી. નદીના વિતા

પવાિન પોતાની લાગણીઓના પવાિ સાથ સરખાવતા કાશીના પતયક અગ ષિોભ પામી

ગયા. સસલો પોતાના દરમા પસ તમ એના મદીરગયા નાજક પગ એના ઘાઘરાની

ભાતીગળ હકનાર નીચ સતાયા. ખભથી ઓઢણીનો છડો ઉપર લઈ એણ માથ ઢાકય. એ

મીઠા સકોચન જનમ આપનારી લાગણી જયાર બકાબ બની તયાર કાશીના અણએ-એણમા

પસરલ જીવન, જાણ એકઠ થઈ એની છાતીમા િફાળી રીત ધસી આવય. શપય લાગ એવી

પરવશતાના ઓશચતા અનભવથી શસથર થઈ ગયલી કાશી નદી તરફ મીટ માડી એના

પવાિન નીરખી રિી.

આવી અભાન અવસથામા કાશીએ પોતાના જમણા િાથન કાડ પકડાન અનભવય.

એની ભરમણ કરતી લાગણીઓ ઉતાવળ પાછી ફરતા પછડાટ ખાઈ ગઈ. કાશીએ તવરાથી

માથ ફરવય અન પાછળથી પોતા તરફ છક જ નીચ નમલા મઘજીન એણ જોયો. એના

મોઢા પર ખરબચડ ગદ િાસય મઢાઈ ગય િત.

કાશી ખરખરી બી ગઈ. બીકની મારી ઝડપથી ઊભી થતા એણ મઘજીના િાથમાથી

પોતાન કાડ છટકાવવા જોર કયવ.

`મલી દ – મલી દ મન, મઆ, નીચ!'

`પણ ધીરી તો પડ.' મઘજી ઠડી, ગલીચ સવસથતાથી કાશીની આખોમા જોઈ રહો.

`કઈ વાત સાભળીશ મારી ક તારી જ ધડ કટ રાખીશ?' અન મઘજીએ બળ કરીન

કાશીન પોતા નજીક ખચી.

કાશી વાકી વળી તરફહડયા મારવા લાગી: `મઘજી! તાર પગ પડ, મન જવા દ! તાર

પગ પડ – પગ પડ!'

`કાશનયાન પગ પડન – માર શ પગ પડ છ?' મઘજી દાત ભીસીન િસયો તયાર

એના િોઠન ખણ ફીણોટી થકના ટીપા ઊપસી આવયા.

કાશીએ જોરથી આચકો મારી પોતાન કાડ ખચય.

અસાવધ મઘજી એક ગડથશલય ખાઈ ગયો. પણ કાશીના િાથની કણી ચામડીમા પોતાના

જ બલોયાની ધાર ખચી ગઈ. એ વદનાથી કાશી બમ પાડી ઊઠી: `ઓય મા!' અન િવ

બીજો કોઈ ઉપાય નિોતો એવ શવચારી કાશીએ ભરાય એટલો શવાસ છાતીમા ભયયો અન

પોતાની બધી તાકાત એકઠી કરતા એણ એક લાબી ચીસ પાડી: `ઓ ર – કોઈ આવો!

મઘજીએ માથ ફરવી પાછળ જોય. વિતા રસતા પરથી પસાર થનારની અિી લાબથી

નજર પિોચ તમ િત. જોક અતયાર તયા કોઈ દખાય નહિ, પણ િર પળ કોઈના

દખાવાની શકયતા ઊભી િતી.

મઘજીએ કાશીન કાડથી પકડી િતી તયાથી ધકકો મારી એન જતી કરી. કાશી ઠોકર

ખાતી, લથડતી પાછળના પથરાઓ પર ઊધ માથ પડી. એન ઘટણ અન કોણી પર ઉઝરડા

પડયા અન કપાળ પર જખમમાથી લોિીના રલ વિવા લાગયા.

`બીજી વાર ધયાન રાખજ કાશી!' મઘજીએ આગળી ચીધતા, ધમકી આપતા એન

કહ: `ગળ ટપો દઈશ, પણ રાડ પાડવા નહિ દઉ – સમજી?' ઊધા માથ પડલી કાશીના

વાસામા એણ લાત મારી.

`વોય!' કિતી કાશી બવડી વળી ગઈ.

`એ તારા `વોય વોય' નહિ ચાલ, સમજી? શાણી િોય તો ટકમા સમજી જજ!'

મઘજી જતો રહો તયાર ધળમા આળોટતી કાશી છટથી રડી પડી. રડતા એન આખ

અગ થથરી ઊઠય. રડાય એટલ રડી લીધા પછી થોડીક સવસથતા મળી તયાર કાશી બઠી

થઈ. એણ કપાળથી લોિી લછય. કપડાનો બોજો ઊચકતા કાશીન વાસામા, મઘજીએ લાત

મારી િતી તયા, કળ વળી.

કાશી પાછી ફરી તયાર બપોર છક નમી ગયા િતા. વગડ રખડતા પષિીઓ ઊડી

ઊડીન વાડીના ઝાડોના ઝડ તરફ પાછા ફરી રહા િતા. પણ કાશી જમ વાડી નજીક

આવતી ગઈ તમ તની મઝવણ વધવા લાગી. રડીન સઝલી, લાલ બનલી આખો, ઉઝરડાભય

શરીર અન લોિીના ડાઘવાળા કપડા! આ કમ બનય એ સૌ કોઈ એન પછશ, કોઈ ન

કોઈ બિાન આપતા એના મોઢાના ભાવ એન જરર દગો દશ!

કડીનો છડો આવી લાગયો અન એ સામ વાડીનો ઝાપો દખાયો. વાડી તરફ ફરતા

કાશીના પગ ભાર થઈ ગયા. એન મોઢ પડી ગય અન ઊભી રિી ગયલી કાશીના પગ

ધજવા લાગયા. એણ કણરના ઝાડ પાછળ સતાઈન આશરો લીધો.

એણ વાડીમા દકારો બોલતો સાભળો.

કાશીએ કણરના ઝાડ પાછળથી નમીન જોય તો વાવની કડી આગળ બધા જ મોટરા

અન છોકરાઓ ટોળ વળી ઊભા િતા. સૌ કોઈ પોતાન ફાવ તમ રાડો પાડી વાતો કરી

રહા િતા. તયા તો ટોળ આઘ ખસવા લાગય. વચચથી કાનો ખભા પર માટીન િાડલ

અન િાથમા ડાગ લઈ વાડી બિાર આવતો દખાયો.

કાનાન જોતા જ કાશીના મોઢા પરથી લોિી ઊડી ગય. કણરના પાદડાઓમા એ

વધાર ઊડ લપાઈ. એના િાથ, પગ, િોઠ અન આખ ધજી રહા. પોત આવી િતી એ

જ કડી પર એણ કાનાન ખભ માટલ લઈ જતો જોયો. કાનો થોડ દર ગયો િશ તયાર

કાશી કણરમાથી બિાર નીકળી. પાછળ જોતી અન દોડતી એ રસતો ઓળગી એ ઝાપામા

પવશી તવી જ વચમાના પથરા પર એણ ઠોકર ખાધી અન ગડથશલય ખાતી પડી!

રતનભાભી અન જમનાકાકીએ એન પડતી જોઈ. દોડી આવી એમણ એન ઊભી કરી.

`િાય! િાય!' રતનભાભી બોલયા, `જો તો, કટલ બધ વાગય?' જમનાકાકીએ િાથ

ફરવીન કાશીન કપાળથી લોિી લછય અન એ ટોળ િવ કાશીન ફરી વળ.

`િાશ!' કાશીન મનમા શનરાત વળી: `િવ કોઈ પછવાન નથી ક આ કમ બનય!' એના

અગો ધજતા અટકયા અન િોઠ ફરી લાલી ચડી. વાવની કડીએ રતનભાભી કાશીના

કપાળ પરનો જખમ ધોઈ રહા િતા તયાર માવજીએ વાત કરવી શર કરી:

`કાશી! ત નદીએથી પાછી આવતી િઈશ તયાર પાણી પીવા વાડીએ આવલા નારાણબાપાએ

થોર આગળથી કડી તરફ ધસય આવતા ફફાડતા નાગન જોયો. અમ બમો પાડી વાડીન

આથમણ ખણથી કાનાન બનોલાવયો. કાનાએ દોડી આવી સાપ પકડવાનો લાકડાનો સાણસો

ઉપાડયો અન ધોહરયાની ઠડી રતીમા સરતા નાગન ફણમાથી પકડી પાડયો.'

`કવો આબાદ પકડયો?' રામજી વચમા બોલી ઊઠયો: `અન છટકવાના શ તરફહડયા

મારતો િતો એ નાગ? સાપ પકડવાની શસફત જ કાનામા છ ત બીજા કોઈ પાસ નથી!'

કાશીન એની પરી ખબર િતી. એણ અનક વાર કાનાન સાપ પકડતા જોયો િતો.

આજબાજની વાડીમા સાપ નીકળો િોય તો એન પકડવા સૌ કાનાન જ બોલાવતા અન

એટલા માટ તો એણ સાપ પકડવાનો ખાસ સાણસો રાખયો િતો.

કાનો કવી રીત સાપની નજીક ગયો, કવી શસફતથી એણ સાણસો નાખયો, નાગ

સાણસના િાથા પરથી ઉપર ચઢી પોતાની પછડીથી કાનાના કાડા પર કવો ભરડો લીધો

વગર નાગ પકડાયાની આખી વાત માવજીએ ઝીણવટથી કાશી પાસ કરી. તરીસક જણન

ટોળ, ચપ બની, નજર જોય િત તન વણવન શાશનતથી સાભળી રહ.

`અન ખરી ખબી તો નાગન માટલામા નાખી ઢાકણી બધ કરવાની છ. વાલજીએ

અતમા કહ: `એમા જરા ચક થાય ક છટો થયલો નાગ સીધો અગ પર જ ધસી આવ.'

`અન એ આવડત કાનામા પરપરી છ.' રામજીએ ફરી વચમા વાત મકી.

રતનભાભી કાશીના માથામા િળવો ટપલો મારતા ટિકયા: `આના કાનામા શ નથી?'

તયાર એ તરીસક જણન ટોળ ખડખડાટ િસી પડય. કાશીએ ચાર તરફથી સનિભીની

આખો પોતા તરફ મડાયલી જોઈ. તરત જ એના ચિરા પરથી ભય અણ શચતાન આવરણ

િટી ગય. એની આખોની કીકીઓએ પકાશશત બની નતય કય. સખદ શરમ અનભવતી

કાશી િઠ જોઈ ગઈ.

`નાગવાળા માટલાન કાનો નદીની પલી પારના વરાનમા મલવા ગયો છ.' રામજીએ

કહ અન પછી થોડ થોભીન ઉમય: `નાગન ત વળી માટલામા પરી વરાન જગામા શા

માટ મલવા જવ? મન છટ િોય તો િ નાગનય ટીપી નાખ. િળાિળ ઝરીલા પાણી ત

આપણા ભગવાન કયારના થયા? આ તો.... આ તો.....'

`િવ છાનો મરન વવલા!' જમનાકાકી રામજીન ટકો કરતા બોલયા: `બધ થત િોય

તમ જ થાય!'

*

કાનો વાડીએથી બિાર નીકળો તયાર સયવ પશશચમથી શષિશતજથી બિ દર નિોતો. ધોરી

રસતો છોડી કાનો ભખડ તરફ જતી કડીએ વળો તયાર ઠડ લીલ, સવચછ ઘાસ એન

પગમા ગલગશલયા કરવા લાગય. કાનાએ આવા ઘાસમા પગ ઘસીન આનદ મળવયો િોત,

પણ ઓશચતાની એની માનશસક પહરશસથશતમા ફર પડયો િતો. એન મન અકરણ શખનન

બની શવચારોન ગોથ ચડી ગય. વગથી છટી પડલી, બરાડતી અન બબાકળી બની દોડતી

બકરીએ પણ કાનાન એના શવચારોમાથી જગાડયો નહિ. કાનાએ શનયમનસક ચાલયા કય.

નદીના રતાળ પટ પર સતલી વનસપશતન ઢઢોળતો પવનનો ઝપાટો ધસી આવયો

અન ભખડની બાજમા અફળાઈ, ધળ અન સકા પાદડાન સાથ લતો એ આકાશમા ઊચ

ચડયો. સયવ િઠો ઊતરી ડગરાની ધાર પર બઠો. નદીની સપાટ રતી પર ભખડના ઓળા

લબાઈ ગયા. કયાક હકલહકલ વિતા અન કયાક બદબહદયા બોલાવતા નદીના પવાિના

દપવણમા સધયાની લાલી ડોહકય કરતા શરમાઈ એ શરમના લાલ પકાશશત શરડા આખા

પવાિ પર ફરી વળા.

ભખડ નજીક આવી પિોચતા પવાિના આ તજપજ પર કાનાની નજર ઠરી.

શવચારોની ઊડી ગતાવમા પિોચલ એન મન સપાટીએ આવય. બ ખડક વચચથી જતી

અન નીચ ઊતરતી કડી પર િજી તો કાનાએ એક જ પગ ભયયો િતો તયા એની દશટિએ

નમ બાધી. કડીની ધળમા એણ કશક ચમકત જોય. પગના અગઠાથી ખસડીન એણ એ

ચમકતી વસતન પાધરી કરી. એ સોનાની વીટી િતી! `ખરખર!' કાનો મનમા બોલયો:

`કોણ ગમાવી િશ?' નીચા નમી એણ જવી ત વીટી િાથમા લીધી તવો જ એણ િાથમા

આચકો વાગયા જવ અનભવય: `અરર, આ વીટી તો કાશીની િતી!' અન અધાર થવા

આવય તોય કાશી િજી નદીએથી પાછી નિોતી ફરી. `અધાર – કાશી – વીટી!!.... સાલો

મઘલો!' એક સમાટા ધસી આવતા અન એકબીજા સાથ અથડાતા, માનશસક અરાજકતા

ફલાવતા શવચારોએ કાનાન છક જ મઝવી નાખયો. અકળાતો કાનો જવો સીધો થવા ગયો

તવી જ...તવી જ, ખડક પાછળથી બિાર આવલા મઘજીએ કાનાના ખભા પરના માટીના

માટલા પર જોરથી ડાગ વીઝી.

કાનાએ કલપય નિોત તવ ઓશચતાન જાણ આભ ફાટય. માટલાના ભકકા ઊડયા.

કાનાના જમણા ખબા પર ડાગ અફળાઈ તયાથી ફફાડતા નાગ કદકો માયયો. નાગ ખડકની

બાજમા પછડાયો અન કાનાથી થોડ જ દર સાકડી કડી પર જઈ પડયો. પહરશસથશતન

એક પળમા સમજી જતા, કડી ઊતરી જવા કાનાએ કદકો માયયો. પણ એક ઢીલા પથથર

પર પગ મકતા એણ સમતલા ગમાવી અન લથડયો. લથડતા, ખડકની બાજમા અથડાઈ,

કડી પર એ ઢગલો થઈ પડયો.

એણ તયાર મઘજીન ખડક પરથી નીચો નમલો જોયો. કડી તરફ ધસય આવતા નાગન

પણ કાનાએ એ જ વખત જોયો!

આ તો ઘડીના એક અશનો ખલ િતો!

કાનાએ ફાટી આખ જોય તો સાકડી કડી પર િવ ઊભા થઈ ભાગવા જટલો સમય

નિોતો.

ઊચી ફણ કરી ધસય આવતા નાગ ઉપરશથ કદી જઈ, નીચની કડી પર ગબડી પડવા

કાનાએ જમીન પર માથ ટકવય અન ઊચી, મોટી ગલાટ ખાધી.

એ જ વખત મઘજી નીચો નમયો અન સામના ખડકની દીવાલ પર ડાગનો છડો

ટકવી, એન આડી ધરી, મઘજીએ કાનાની ગલાટ અટકાવી.

મઘજીની ડાગ અવાજ સાથ ખડકની બાજમા અથડાઈ અન બ ટકડા થઈ કડી પર

જઈ પડી. નમ ચકલો કાનો અવયવશસથત રીત ખડકના પડખામા અથડાયો અન નાગની

ફણ પર પડયો.

તયા જ એના ખભા પર નાગ રોષથી ડખ દીધો. પોતાન શરીર ઊથલાવી, નાગ

િળાિળ શવષ એ ડખમા ઠાલવય. કાનાએ એન દર કરવાન કય તયાર બીજો િથળીમા

અણ તરીજો સાથળમા ડખ દઈ નાગ ઊતરતી કડી પર સરી ગયો.

`તાર ત સતયાનાશ જાય મઘજી! ત આમ શા માટ કય?' કાનો ઊભો થઈ દોડતો

કડી ચડી જઈ, મદાનમા આવી ઊભો. એણ દર મઘજીન ભાગતો જોયો.

અન કાનો દોડયો! જટલી તાકાત િતી એટલી એકઠી કરી એ દોડવા લાગયો. એન

ખાતરી થઈ ગઈ િતી ક એના જીવનની એક એક પળ િવ ગણાતી િતી. પગમા તાકાત

િોય અન શવાસોચછાસ ચાલતા િોય તયા સધી એન દોડીન કાશી પાસ પિોચવ િત.

`કાશી!' કાનાએ બમ પાડી: `કાશી, કાશી...કાશી,કાશી!' અન મઠીઓ વાળી એણ દોડય

રાખય. િવ પગમા કાટા વાગ તોય શ? પડતા-આખડતા ઉઝરડા પડ અન માથ ફટ તોય

શ? એ પીડા થોડી ષિણોમા િવ િમશન માટ મટી જવાની િતી. `કાશી, કાશી!' કાનાએ

ધરતીન પગ નીચથી સરતી અનભવી – શ વગ! આખ આડ લીલા પીળા કડાળા મોટા

થવા લાગયા. આ તો આવી પિોચય – મોત! અર! િજી વાડી કટલી દર છ? `કાશી

– કાશી! ઓ કાશી!' એક વાર વાડીએ પિોચી કાશીની છાતીએ માથ મલ!! આ ઝાડ

દખાય. આ દીવાબતતી દખાય, દોડ, દોડ િજી વધાર જોરથી દોડ! કાશી, કાશી!!' કાનાએ

બમો પાડય રાખી. એન ગળ ટપો આવયો અન પગ લથડયા. મઝાતો શવાસ છટટો થઈ

જવો થોડો બિાર આવયો ક તરત જ કાનાએ ગગળામણની છલી કારમી ચીસ પાડી:

`કા....શી!!' ચાર તરફથી એન ઘરી વળતા અધારાના વતવળોએ એની છાતી પર ભીસ

દીધી. કાનાએ માથ ઊચ કરી, ગળ િાથ નાખી શવાસન છટો કરવાનો પયતન કયયો અન

એમ કરતા લથહડયા ખાધા. નીચના ધડના સનાયઓ તાકાત ગમાવી બઠા. એ શશશથલ

બનલા સનાયઓથી શનશચત બની, કણરના પાદડા-ડાખળીઓ પર અફળાઈ, કાનો ઢગલો

થઈ જમીન પર ઢળી પડયો!

વાડીના ઝાપા આગળ માવજી, રામજી, રતનભાભી, કાશી વગર ભગા થઈ ગયા.

`મ ચોકકસ સાભળ.'કાશીએ કહ: `કોઈ મારા નામની બમો પાડત િત!'

`મ પણ સાભળ.' રામજીએ કહ: `બિ નજીકથી કોઈ ખોખર અવાજ બરાડત િોય...

જાણ....!'

માવજીના િાથમા ફાનસ િત અન સૌ મઢ બની ઝાપા બિારના અધારામા તાકતા

ઊભા. થોડી વાર માવજી ફાનસ લઈ રસતા પર આવી ઊભો અન માથ ફરવી ચાર કોર

જોવા લાગયો. કાશી પણ એની બાજમા દોડી ગઈ.

`મન કાના શસવાય કોણ બોલાવ?' કાશી દયામણ મોઢ કરીન બોલી અન અમસતી

જ કણર તરફ ફરી.

એ કણરન જોતા જ કાશીન અગઅગ ઝાળ વયાપી ગયા જવ ભાસય. પલ ચોરસ,

ફીણોટી થકવાળ મઘજીન મોઢ કાશીની નજર સામ તરી આવય! `બીજી વાર ધયાન રાખજ

કાશી! –'ના મઘજીના શબદો અષાઢની ગજ વના જવા એના કાન અથડાયા: `એ તારા વોય

વોય િવ નહિ ચાલ...' એ બધ– એ પસગ જાણ િમણા જ બનતો િોય, િમણા જ

બધાની વચમા કાશીની જાણ લાજ લટાતી િોય. એ ખયાલથી બબાકળી બની, કાન િાથ

લઈ કાશી ચીસ પાડવા જતી િતી, તયા કોઈ પોચી વસત સાથ એનો પગ ઘસાયો અન

કાશી ચમકી ગઈ. એણ આઘા િટતા રાડ પાડી: `માવજી!'

બધા કાશી નજીક દોડી આવયા.

માવજી અન રામજીએ કાનાન કણર વચચથી બિાર ખચી કાઢયો. એ કાનાનો મતદિ

િતો!

સૌ અવાક બની જોઈ રહા. તયાર કાશી િયાફાટ રદનમા તટી પડી. એ રદન

આજબાજની વાડીએ પિોચી ગય અન જોતજોતામા લોકો એકઠા થઈ ગયા.

આખર કાનાનો મતદિ િમશન માટ આ વાડી છોડી પચમિાભતમા ભળી જવા જઈ

રહો િતો તયાર દોડી જઈ એન રોકી રાખવાની ઇચછા કાશશએ માડ માડ સમાવી! અન

એ રડતી જ રિી. વિલી સવાર કકડા બોલયા તયારય કાશી રડતી િતી! તોય િજી કટલ

બધ રડવાન બાકી િત? િવ આખો જનમારો રડવ અન કામ કરવ! આતમા માટ રદન

અન દિ માટ કામ! સશટિન સચાલન કવી શનષર રીત ચાલી રહ િત?

બીજ હદવસ નારણબાપાએ સમજાવી તોય કાશી પોતાની ઝપડી છોડી ડલામા આવવા

તયાર ન થઈ. જમનાકાકી અન રતનભાભી અવારનવાર હદવસ કાશી પાસ બસી રિતા અન

રાત સતા. કાશીના ઓટલાની બાજમા બારમાસીના છોડ સધયાની મદ લિરીઓમા િમશ

માફક ડોલતા અન િમશની માફક રોજ રાતના થોરની વાડમા તમરાઓ એકધાર ગાઈ

રિતા. કાનાનો ઊભો કરલો ખાટલો ઝપડાની દીવાલની બાજમા પડયો રિતો. એ ઝપડ

અન ઝપડા બિારની બોલતી, ગાતી, મદભરી રાત, રોજ કાશીન શનદવય બની હરબાવતા!

અન એમ પખવાહડયા વીતયા તયાર કાશી ડલ અન વાડીએ કામ કરતી થઈ ગઈ િતી.

`કાનો કડી ઊતરતા આખડયો િશ અન માટલ ફટતા નાગ એન ડખયો િશ,' એવી

માવજીએ કરલી વાત સૌ કોઈએ માનય રાખી. કાનાના મતયન તરણ મહિના વીતયા તોય

એના અકસમાતની વાત લોકોની જીભ પરથી ખસતી નિોતી!

અન તરીજ મહિન રામજીએ પોતાના મનની વાત કરી: `કાનો એટલો અસાવધ નિોતો.

એક તો આવ બન નહિ અન બન તોય કાનો સિલાઈથી નાગના મોમા આવી પડ એવો

નિોતો.'

રામજીની આ વાતની કાશીએ નોધ લીધી. એ સશયમા તો કયારનીય િતી. કાનાન

કણર નીચથી ખચાઈ આવતો જોયો તયારથી કાશીન વિમ તો ગયો જ િતો, પણ ન

બનવાન બની ગયા પછી િવ શ? સશય અન િકીકત – સાચા – જઠાની શોધમાથી

િવ શો અથવ સરવાનો િતો?

ઉપર ઉપરથી તો કાશી સવસથ દખાતી તોય, વાળ કયાવ પછી એ બધાની વચમા બઠી

િોય અન વાતો સાભળતી દખાતી િોય તયાર પણ એના મનમા કઈ ન કઈ ગડમથલ

અન વાદશવવાદ ચાલયા જ કરતા િોય! આવા માનશસક વયાપારો રોશજદા બની કાશીના

જીવનન અગ બની ગયા!

રોજ જોનારન કળ ન પડ પણ કાશીનો ચિરો શવશચતર રીત બદલાયો િતો. એના

સકમાર તદરસત ચિરા પર િજીય એક કરચલી નિોતી પડી. એના નતરોની સનધયાના

અધારા-અજવાળાન ઊડાણ માપવા ભાગય જ કોઈ પયતન કરત. આખો હદવસ ચાલયા

કરતી કાશી મદ અન શશશથલ દખાતી, પણ એની શશશથલતામા ચોકકસ વયવસથા િતી,

જન સૌએ િકીકત તરીક સવીકારી લીધી િતી.

કોઈ એક અશગયારશના પવવની સવાર મોટા ભાગની સીઓ અન બાળકો ગામમા

મહદર દશવન ગયા િતા. વાડીએ બધ કામ બધ િત. કાશી ડલા આગળના એક મોટા

લાકડા પર બઠી બઠી આકાશમા ઊડતા પારવડાઓન જોઈ રિી િતી. નારણબાપા અન

ગોશવદકાકા સીદરીન વળ દઈ રાઢવ બનાવી રહા િતા. જમનાકાકી રસોડ લોટ બાધી

રહા િતા. તયા લાલજી જોગી સાપનો કરહડયો લઈ, મોરલી વગાડતો વાડીમા દાખલ થયો.

કાશીથી થોડ દર ખાતરના ઢગલા આગળ એક પથથર પર બસતા લાલજી જોગીએ

કરહડયા પર બાધલી ફમતાવાળી દોરીની ગાઠ છોડી કરહડયાન ઢાકણ ઊચ કય. એણ

મોરલી વગાડી અન કરહડયાન આગળીથી ટકોયયો એટલ ફણ ઊચી કરી નાગ મોરલી

સામ ડોલવા લાગયો.

કાશીએ લાકડા પર ફરતા ડોલતા નાગ પર મીટ માડી.

`ગગી!' લાલજી જોગીએ પછય: `છોકરાઓ કયા ગયા?'

`બધા ગામમા મહદર ગયા છ.'

નાગ ફણ સકોરી પાછો કરહડયામા પસવા જતો િતો તન લાલજીએ ચપટી વગાડી

સજાગ કયયો.

`ગગી! નાગન દધ પા. પણય થશ. આજ અશગયારસ....'

`જમનાકાકી રસોડ છ, તયા જા.' કાશીએ શબલકલ નીરસતાથી જવાબ વાળો અન

પાછી આકાશમા જોતી બઠી.

લાલજીએ કરહડયાન ઢાકણ દીધ. એ રસોડા તરફ વળો તયા તો એની નજર રાઢવ

બનાવતા નારાણબાપા પર પડી. `કા બાપા? શ ચાલ છ?' કિતો એમની સામ બસતો

લાલજી બીડી પટાવી એમની સાથ વાત વળગયો.

વાડી પર આજ બધ જ શનશકરિય સસતી ફરી વળી િતી. એના દરના બોલતાગાતા

કયારાઓ આજ ચપ િતા. કાશી આકાશમા જોઈ જોઈન થાકી તયાર એની નજર સાપના

કરહડયા પર પડી અન તરત જ એના મનની ગડમથલ ચાલ થઈ: `આવો જ નાગ કાનાન

કરડયો િતો – આવો જ િશ! મ તો એન જોયોય નિોતો. પણ એમા નાગનો શો વાક?

એ ઓછો જ કાનાન ઓળખતો િતો? અન ઓળખતો િોત તો એ કાનાન કરડત નહિ

– કોનો એવો િતો – એવો સદગણી!' કાશીની આખમા ઝળઝશળયા ઊબરાયા. પાસ

કોઈ નિોત એટલ એણ છટથી આસઓ વિવા દીધા.

લાકડા પરથી ઊઠી કાશી કરહડયા પાસ આવી ઊભી અન શસથર નયન જોઈ રિી.

પછી કરહડયાની છક નજીક બસી જતા એણ એન ઢાકણ ઊચ કય અન ઉતાવળ દર

િટી ગઈ, પણ નાગ ન તો કરહડયામાથી બિાર નીકળો. ન એણ ફણ ઊચી કરી. કાશીએ

થોડ આગળ નમી કરહડયાન આગળીથી ટકોયયો તવો જ નાગ ફણ ચડાવી, કરહડયામાથી

ઊચો થતા કાશી સામ જોઈ રહો.

કાશીના ગાલ પર આસઓ સકાઈ ગયા. એ શવહવળ આખ ડોલતા નાગની આખોમા

જોઈ રિી. એમ જોઈ રિતા એના અગઅગ પર કપારી ફરી વળી. એના કાન પર,

ડોક પર અન મોઢા પર ગરમીની લાલી છાઈ ગઈ. એના સાકડા સકમાર િોઠ ઊઘડતી

કળીની પઠ શસમતમા ખલી ગયા. એણ જમણા િાથન નાગની સામ ધરી રાખી ચપટી

વગાડી. તરત જ નાગ વધાર ઊચો થયો અન સીનો બિાર કાઢતા એણ કાશીના િાથ

પર ફણ ફકી. કાશીએ ઝડપથી પોતાનો િાથ ખચી લીધો અન તરણ મહિન પિલી વાર

હકલહકલ િાસય કાશીના દાત વચચથી સરી પડય. આ ડોલતા નાગ સામ કાશીન હદય

મગધ બની ડોલી રહ.

તયા તો કાશીન કોણ જાણ શ સઝય – એણ ઓશચતાનો કરહડયામા િાથ નાખયો.

સાપ ચપળતાથી નીચ નમી કાશીના િાથની ટચલી આગળીન મોઢથી પકડી. એની કશી

દરકાર ન કરતા કાશી નાગન કરહડયામાથી ઉપાડી ઊભી થઈ. કાશીના કાડાની મલાયમ

ચામડી પર નાગન બદન સરી રહ. નાગ એના કાડા પર ભરડો લીધો તયાર કાશીના

િાથમા ઝણઝણાટી ઉદભવી. કાશીએ આખ મીચી ન એ ઝણઝણાટીન પોતાના સારાય

બદનમા ફલાવી દીધી.

કાશીએ ડાબા િાથથી એન પપાળો. તયાર નાગ પોતાની પકડ ઢીલી કરી અન ફણ

ઊચી કરી ડોલતો, એ કાશીની આખોમા જોઈ રહો.

એવ વખત મઘજી વાડીમા દાખલ થયો. ડલા આગળ વળતા જ એણ કાશીન નાગ

સાથ રમતી જોઈ. મઘજીના િાથમાથી નતરની સોટી જમીન પર પડી ગઈ: `કાશી!' એણ

બમ પાડી: `આ ત શ કર છ?'

કાશીએ ઊચ જોય. એના મોઢા પર િજી પલ ઉકમાભય િાસય ધમી રહ િત. ઝર

નથી, કરડવાના દાત એન નથી – જો!' કિતા એણ સાપ પકડલો િાથ લાબો કરી, નાગની

ફણ મઘજી સામ ધરી. નાગ વધાર ઊચો થયો અન મઘજી તરફ લબાયો.

`ના, ના!' કિતો મઘજી પાછળ રહો. એના િોશિોશ ઊડી ગયલા દખાયા: `ના,ના,

એન મલી દ, કાશી, એની મલી દ!'

`અર! પણ આ તો ગલહડયા જવ સાવ અપાપ છ!' કિતી કાશી મઘજી તરફ આગળ

વધી. પાછળ િટતા મઘજી ખાતરના ઢગલા પર પડયો. એન મોઢ બીકથી ખલી ગય.

એન કપાળ પસીનાના ટીપા જામયા. એ ઉતાવળ ઊભો થયો અન ઝાપા તરફ ભાગયો.

`ત નાિકનો બીએ છ મઘજી! અિી આવ, તન બતાવ.' ભાગતા મઘજીન સબોધતા

કાશી બોલી: `િ એન પકડી રાખ ન ત એન શરીર િાથ ફરવ. તારી બીક જતી રિશ!'

પણ મઘજી કાશીન સાભળવા ઊભો નિોતો રહો.

તયા તો રતનભાભી અન છોકરાઓન ટોળ વાડીમા દાખલ થય. બધાએ કાશીના

િાથમા સરતો નાગ જોયો.

`આ શ ગગી?' રતનભાભી ગભીર થઈ બોલયા : `ગાડી તો નથી થઈ ન?'

કાશી હફકકી પડી ગઈ. એણ નાગન કરહડયામા મકયો અણ ઉપરથી ઢાકણક દીધ.

છોકરાઓ દોડીન નારાણબાપા આગળ પિોચી ગયા: `બાપા, બાપા!' બધા એકીસાથ

બોલતા િતા: `કાશી સાપથી બીતી નથી. એણ સાપન િાથમા પકડયો િતો!'

તયા તો કાશી પણ બાપા આગળ આવી છોકરાઓ વચચ બઠી.

`િ લાલજીકાકા!' એણ લાલજી જોગીન પછય: `તમ આવા ઝરીલા નાગન કમ પકડતા

િશો?'

`એન વશ કરવામા તો મતર જાણયા વગર એ ન પકડાય ગગી!' લાલજી બોલયો:

`ધરતી પર ફરતા સૌ જીવોનો એ દવતા. પિલા તો એન રીઝવવો પડ! એન પકડવો

એ નાનીસની વાત નથી!'

તયાથી થોડ જ દર ભખડ પર લાલજીન ઝપડ િત. એ અન એની બાયડી ગોમી ચીભડા

વાવી ગજારો ચલાવતા. એમન છોકરાછયા નિોતા. ગોમી ચીભડા વચવા ગામમા જતી

તયાર લાલજી સાપનો કરહડયો લઈ માગવા નીકળી પડતો. વરસોથી એમનો જીવનવયવસાય

કયાય ઠરડાયા શવના આક એકધારો ચાલયા કરતો િતો.

િવથી કાશશ લાલજીન ઝપડ આવજા કરતી થઈ ગઈ. નદીમા નાિવા અન કપડા

ધોવાન બિાન એ ગોમીમાન ઝપડ જવાન ચકતી નહિ. વાતો કરતા િર કોઈ વાતન ફરવી

ત અતમા તો એક જ પશન પછતી: `લાલજીકાકા નાગન કમ પકડ છ, મા?'

ગોપી પણ શરમા જતરમતર અન કાળી ચૌદશની સાધનાની વાતો કાશી પાસ કરી,

પણ કાશી જમ વધાર ગોમી પાસ આવતીજતી થઈ, એમનો સિવાસ વધાર શનકટનો

થતો ગયો તમ ગોમીની વાતમા વધાર અન વધાર ફર પડતો. અન જતરમતર અન કાળી

ચૌદશની સાધનાની વાત સાવ ઊડી ગઈ.

`ખબી માતર એની ફણ પકડવામા છ.' ગોમીએ કહ: `અન એની આવડત તારા કાકા

પાસ છ.'

એક સાજ નારાણબાપાની વાડીએ ફરી પાછૌ સાપ દખાયો. નાગ નિોતો પણ કાબરચીતરા

ભાઠાવાળો એ કાનાના નાગ કરતાય વધાર જાડો અન મોટો િતો. ડલા આગળ રામજીએ

એન લાકડાના સાણસાથી પકડયો. તો ખરો, પણ એન પરો કરવા ગોશવદકાકાએ જ લાકડી

વીઝી તના ઘામાથી સાપ સરી ગયો અન એ લાકડી સાણસા પર અથડાતા રામજીથી

સાણસો ખલી ગયો અન સાપ ભાગયો. કાશીએ લાકડાનો સાણસો રામજીના િાથમાદથી

છીનવી લીધો અન સાપ પાછળ દોડી. ખાતરના ઢગલા આગળ કાશીએ સાપન આબાદ

જકડયો. રામજી દોડી આવી એન કટી નાખવા જતો િતો તન કાશીએ રોકયો:

`લાલજીકાકાન આપી આવીશ – એન કામ થઈ જશ.' કાશી બોલી.

`પણ આ કઈ નાગ નથી!'

`લાલજી પાસ આવો જ એક િતો. એ ગય મહિન મરી ગયો.' કાશી બોલી અન

એણ માટલ મગાવય. કાનો અજમાવતો એ જ શસફતથી એણ સાપન માટલામા દાખલ

કયયો અન તના ગળા પર ઢાકણીન સીદરીથી બાધીન બસાડી. સૌની જીભ પર કાનાન

નામ િત, પણ કાશી િાજરીમા કોઈ કાઈ બોલય નહિ.....

....`ના, માર તો આએજ જ જોવ છ ક તમ કમ સાપ પકડ છો અન કવી રીત એના

દાત કાઢો છો. એ જોયા વગર િ અિીથી ખસવાની નથી!' બીજ હદવસ લાલજીન ઝપડ

કાશી િઠ લઈ બઠી તયાર લાલજી જોગી ચલમ બાજમા મકતો ઊઠયો.

એણ માટલ ભાગય અણ છટકવા દોડતા સાપન પકડવાથી માડીન ત દાત કાઢવા

સધીની બધી હરિયા એણ કાશીન બતાવી.

કાશી લાલજી જોગી પાસશથ નાગની ફણ દબાવવાની બ ખણીઆવાળી નાની લાકડી,

બ તરણ લોઢાના અન લાકડાના શવશચતર સાધનો અન કટલીક જડીબટટીઓ લઈ વાડીમા

પાછી ફરી અન એ સીધી પોતાના ઝપડામા જતી રિી.

એક વાર લાલજી જોગી સાથ અરધો હદવસ નદીની પલ પારના વરાનમા રખડીન

કાશીએ પિલો સાપ પકડયો. અન એના દાત ખચી કાઢયા. પછી તો ઘણી વાર એ એકલી

અન છાની છાની વરાનમા ભમવા જતી અન સાપન શોધતી ફરતી. સાપ પકડવાની ધન

કાશશનો કબજો લીધો િતો.

લાકડાના એક માતર નાના ટકડાની મદદથી કાશી સાપન પકડી લતી. આગળા અન

અગઠા વચચ સાપના જડબાન મજબત રીત દબાવી, એક ઘડીમા તો એ એના દાત કાઢી

લઈ લોિીનીતરતા મોઢામાથી એન શવષ નીચોવી લતી! આજબાજના વાડી, ખતરોમાથી

અન કયારક તો દરથી ન પકડાતા અન ભાગતા ફરતા સાપન પકડવાના કાશીન તડા

આવતા. અધારી રાત મશાલ ક ફાનસન અજવાળ કાશી સાપ પકડતા ડરતી નહિ.

નારાણબાપાની વાડીએ મઘજીના ડલામા એક રાત નાગ દખાવ દીધો. મઘજી

નારાણબાપાનો ભતરીજો થતો અન એમની વાડીએ રિતો. નાગન જોતા જ, જાણ એન કોઈ

તલવારથી વાઢયો િોય એવી રાડ પાડતો મઘજી લીબડાન થડ ચડી એની ડાળીએ જઈ

ઊભો. લોકો એકઠા થયા. બરોબર ઉબરા આગળ ગચળ વાળી નાગ શનરાત સતો િતો.

નારાણબાપાએ પટોમકસ સળગાવી એટલી વારમા તો કાશી પણ દોડતી આવી પિોચી.

`આ તો મઘજીનો ડલો છ – એ કયા ગયો?' કાશીએ પછય.

`એ રહો, લીબડા ઉપર!' એકબ જણ મઘજી તરફ આગળી ચીધતા, િસતા બોલયા.

કાશીએ ઉપર જોય.

અતયાર મઘજીએ એકમાતર લઘો પિયયો િતો. એન છાતીએ, પટ અન ખભ બરછટ

રવાટી િતી. પટોમકસન અજવાળ મોટી ભમરોવાળો એનો ચિરો, વાર ઘડીએ નીચ જોતો

તયાર, વાદરા જવો દખાતો. કાશીન આ પાણી તરફ ઘણા ઊપજી.

`એન ખબર નથી,' કાશીએ કહ: `ક સાપ સિલાઈથી ઝાડન થડ ચડી શક છ!'

`ના,ના' ઉપરથી મઘજીએ રાડ પાડી: `નહિ, નહિ!' અન મોટી મજબત ડાળ પર એ

અસવસથ બની પાછળ િટયો.

`શ ના, ના, અન નહિ, નહિ!' કાશી ઓઢણી નીચની લાકડાનો ટકડો કાઢતા બોલી:

`અિીથી તન કોણ કરડ છ?'

`નહિ, નહિ!' મઘજીએ ફરી બમ મારતા કહ: `માર એમ નથી મરવ!'

વાક વળવા જતી કાશી આ સાભળતા જ ચમકી અન સીધી થઈ ગઈ. મઘજી તરફ

જોતા જ એના મોઢા પર કકવશ કરચલીઓ જડાઈ ગઈ.

`શ કહ ત?'

`માર આમ નથી મરવ – નથી મરવ માર આમ! િ અિીથી િાલયો જઈશ, આહફકા

ભાગી જઈશ, પણ પણ િ સાપ કરડવાથી નહિ મર!' રાડારાડ કરતા, ધજતા મઘજીએ

ઉપરની નાની ડાળીન િાથ લાબા કરીન પકડી અન જોરથી નીચી નમાવી. સકા પાદડા,

પટોમકસન અજવાળ તજના પશતકા બની ખરવા લાગયા.

`એમ ક?' ગવવથી કમર પર િાથ મકતા, કાશી તચછકારથી મઘજી સામ જોતી બોલી.

`િાલયો શ કામ જાય છ, ભાઈ! િજી તો જવાન છો. પરણવ નથી?'

`પણ વાત શ કામ વળગી છો, ઝટ એન પકડ ન?' મઘજી ઉપરથી બરાડયો.

`એનાથી શ કામ બીએ છ ત? એ મારા િાથમાથી છટકવાનો નથી!' ઉબરા મારા

િાથમાથી છટકતો નથી, સમજયો?`

કાશીએ નાગના ગચળા પર કાકરો ફકય. નાગ જવો કદકો મારીન ઉબરા બિાર

પડયો તવી જ કાશીના િાથમાના લાકડાના ટકડાથી એની ફણ દબાઈ ન સથશગત થઈ

ગઈ. નીચલા જડબા નીચ આગળી અન ઉપલા ઉપર અગઠો સરવી નાગના મોઢાન પકડમા

લતી કાશી ઊભી થઈ. એણ શસફતથી પછડી પગના અગઠા નીચ દબાવી. જોતજોતામા

કાશીએ એના દાત કાઢી લીધા.

તરફહડયા મારતા શરીરવાળા અન લોિીનીગળતા મોઢાવાળા નાગન કાશી પોતાન

કાડ વીટાળતી પાછી ફરી.

પનમની રાત િતી. ધમમસી વાદળા ચનદરન વાર ઘડીએ દભવી જતા િતા. ધીરો વાતો

સમીર વષિોના કાનમા છાની વાતો કરી સરતો જતો િતો. કાશી વાડીમા પવશી તયાર

વાવની ભીત પર ચડી ગયલી ચમલીની સવાસ એના ઉપર ઊતરી પડી. કળાના ઝડ પર

પગલા મકી ચાલી આવતી લિરીએ એન માથથી ઓઢણી ખસડી.

કાશી પોતાના ઝપડાન ઓટલ આવીન બઠી. ઓઢણી ઉતારી એણ બારણાના અધારામા

ફકી અન વાડીના કયારાઓ પરથી ભીની સગધ લઈ દોડી આવતી પવનની લિરીઓન

એણ પોતાની ખલી પીઠ પર અફળાવા દીધી!

ફલ જવા િલકા અન પાતળા ઝાકળના વાદળાવાળી આવી અનક ચાદની રાતો કાશીન

યાદ આવી. એ છક નાની િતી તયારથી તારા, ચાદની, પવન, વરસાદ, ફલ, સગધ, ગીત

અન િાસય! અિી આ વાડીમા અન કાશીના જીવનમા ખરખર તો પકાશ, સગધ, િાસય

શસવાય બીજ કશ ન િોવ જોઈએ! પણ ન િોય એ આવય કયાથી? કોઈક એન લાવય?

આ ઠડી, શનદવય લાગણીઓની સતામણી!! `ઓય, મા!'

કાશી ઢચણ પર માથ મકી રડી પડી. રડતી રિી! અન એ રડતી રિીએ દરમયાન

નાગ કાડા પરથી પોતાની પછડી સરવી કાશીની ડોકમા ભરવી અન ડોક પરથી સરતી

પોતાની પછડીન છક નીચ ઉતારી નાગ કાશીની છાતી પર ભરડો લીધો.

એક ષિણ, માતર એક જ ષિણ, કાનો કાશીની સામ ઊભલો દખાયો.

તવરાથી ઢીચણ પરથી માથ ઊચ કરતી કાશી ચમકી અન બાવરી બની. છાતી પર

લવાતા ભરડાનો એન ખયાલ આવયો ક તરત જ એણ એક આચક નાગન ડોક પરથી

સરવી િાથ પર લઈ લીધો: `બશરમ!' લજજા અન ષિોભભયયો એ શબદ કાશીના મોઢામાથી

સરી પડયો. મીઠા ષિોભભયાવ ગસસાવાળી કાશી ઝપડામા દોડી જઈ, ખાટલ જઈ પડી.

અિી િફાળ અધાર િત. દશનયાની આખો આ ઝપડામા પવશી શકતી નિોતી.

ખાટલા પર સતા સતા એણ છટથી નાગન પોતાના બદન પર સરવા દીધો – ફાવ

તયા એન ભરડો લવા દીધો! આગળીઓ અન અગઠામા કળ વળી તયા સધી એણ નાગની

ડોકન િાથમા પકડી રાખી. એ દધ પીતો નિોતો થયો તયા સધી એનામા જગલની તાકાત

િતી. એના ભરડામા અતયાર છ દી નાખ એવો મીઠો િફાળો સપશવ ભયયો િતો! વિલી

પરોઢ કકડા બોલયા અન કાશી થાકી તયાર એણ નાગન કરહડયામા જવા દીધો!

આ બનાવન બીજ હદવસ કાશીની ચાલમા ન ધારલી ગશત પવશી. એના ચિરા પર

મઘધનષના રગોવાળા ભાવો લિરાવા લાગયા. એ સવારના એના કામોમા ભાન અન

બભાનપણ, ચોકસાઈ અન લાપરવાિી એકબીજા સાથ એવા તો ભળી જતા ક રતનભાભીએ

તરત જ એની નોધ લીધી.

`અર! વાિ ર કાશીબિન! આજ કઈ ખશ દખાવ છો? કાલ રાત મોટો શશકાર

પકડયો તથી ક શ? સાભળ ક મઘલો બિ બી ગયો િતો? એ તો અિીથી જાય છ

આવતી કાલ. થોડા હદવસ શિરમા રિશ, પછી જશ આહફકા.'

કાશી એક શબદ બોશલ નહિ. થોડ થોભતી એ પાછી પોતાન કામ લાગી.

નમતા બપોર કાશી નદીએ ચાલી તયાર કોઈન ખબર નિોતી ક આઢણી નીચ સતાડી

એણ ગઈ કાલના પકડલા નાગન સાથ લીધો િતો. એણ નદીએ પિોચતા બન તટલ મોડ

કય. એણ ધાય િત તમ અતયાર એકય સી તયા નિોતી. કાશીએ ચાર તરફ ફરી જોઈ

કોઈ નિોત તની ખાતરી કરી. પછી કપડા ઉતારી પાણીમા પડી. જ નતરના દાબડામા

એણ નાગન પયયો િતો ત દાબડો એણ પવાિથી થોડક જ દર, કપડા પાસ એક પથથર

પર મકયો.

કાશી જયા નિાવા પડી િતી ત પવાિ છક ભખડની બાજમા થઈન જતો િતો

અન તયા સાથળઊડા પાણી િતા. સાજ સોિામશણ બની ઊતરી પડવાની તયારીમા િતી.

આપતજન નજીક આવ એમ સામની ભખડના ઓળા કાશી તરફ લબાતા, એન ભટી

પડવા ચપકીથી આવી રહા િતા. પવાિના સવચછ ધોધન પોતાના તપત અગો પર વિવા

દઈ કાશીએ આકાશમા જોયા કય. એક શકરો શશકારની શોધમા ઊચ આકાશમા ચકકર

મારી રહો િતો. કાશી નિાતી િતી ત ભખડની ટોચ પર જારના ઝાડમા બલબલોન ટોળ

ગાનમા તટી પડય િત. બલબલો, ચકલીઓ અન પારવડાઓ સાથ સનધયાની ગલાબી

લિરીઓ પણ ઊડી રિી િતી અન કાશીના અગો પર નાગની પઠ સરતો, એન પપાળતો

અન ગલગશલયા કરતો પાણીનો પવાિ વિી રહો િતો.

કાશી પવાિમા એક પથથર પર ઊભી થઈ એણ ષિોભભયાવ કતિલથી પોતાના અગો

તરફ જોય. ખભથી વષિ પર, તયાથી પટ પર અન સાથળ પર પાણીના રલા, નાગ જમ

વાકાચકા થતા વિી જતા એણ જોયા. તરત જ એની છાતીમા િફ ધસી આવી. એન

હદય જોરશથ ધબકવા લાગય. સકોચથી શરમાઈ કાશી વાકી વળી તયા માથાના ભીના

વાળ અસખય નાગણો જવા બાજમા ઝલી રહા. કાશીના િોઠ પર એક શસમત શવકસય.

એણ િળવથી નતરના દાબડા તરફ, આખન ખણથી છાની નજર ફકી.

પણ એ નજર, એ જ ઘડીએ છોભીલી બની. કાશી ચમકી, અન પોતાના કપડા પર

કદી.

પણ મઘજીએ એના કપડા આગળ જ એન બાવડથી પકડી.

`કાશી!' દાત વચચથી ગદ િસતા એ બોલયો : `બોલ, િવ શ કિ છ?'

આ શવષિપથી એક ષિણ માટ શખનન બનલી કાશી આખર શનભવય બની મઘજી સામ

તાકતી ઊભી.

`બોલ, શ કિવ છ તાર?' એન બાવડથી િલાવતા મઘજી ફરી િસયો.

`િ તારાથી ડરતી નથી મઘજી!'

`તો સાર! તારા માટ એ બિ જ સાર છ!'

એણ કાશીનો ખભો દાબયો અન મોટથી િસયો. સામની ભખડ પર એનો એક િળવો

પડઘો પડયો. એક તતર ચીસ પાડત ઊડી ગય.

`બમો નથી પાડવી?' કિતો મઘજી એન નજીક ખચવા લાગયો.

`ના,' કાશી પાડવી?' કિતો મઘજી એન નજીક ખચવા લાગયો.

`ના,' કાશી િજીય સવસથ િતી: `પણ ત સભાળજ.' કિતા એણ બાજના પથથર પરના

દાબડાન જોરથી લાત મારી. એન ઢાકણ ખલી ગય. નાગ કદકો મારી બિાર ધસયો.

`સાપ, સાપ!' મઘજી કાશીન છોડી ભાગયો, રસતામા, પથથર પર અથડાયો અન ઊધ

માથ પડયો. એ ભીન કપડ રતી પર દોડતો દખાયો.

કાશીએ શનરાત કપડા પિયા. વાળ નીચોવીન સક કપડ ધસયા. પછી એવી જ

શનરાતથી વાળની ગચ કાઢવા બઠી. આખર અબોડો વાળી એ ઊભી થઈ અન ખાલી

દાબડો બગલમા લતા એ આગળ ચાલી. ભખડ ચડવાન રસત કાશી આવી પિોચી તયાર

સયવ આથમી ગયો િતો. સધયાના રગ ઘરા બનતા િતા.

કાશી ભખડ ચડવા જતી િતી તયા જ કડી ઊતરતા નાગન એણ જોયો. એ િસતી

ઊભી રિી ગઈ.

`આટલ સધી એનો પીછો લીધો?' કિતી એન ઉપાડવા કાશી વાકી વળી તવો જ

નાગ ફફાડો મયયો અન એની સામ ધસયો. કાશીની ચપળ, નાગપકડ આખોએ તરત જ

જોઈ લીધ ક એ તો દાતવાળો કોઈ બીજો જ ઝરીલો નાગ િતો.

કાશી કદકો મારી પાચળ િટી. નાગ ફણ ઊચી કરી થોડો થોભયો, પછી નમ બાધી

કદો. કાશી ફરી પાછી િટી અન પાછળ િટતી ગઈ. એમ સભાળીન િટતા કાશીએ એક

િલકો લાબો પથરો ઉપાડી લીધો. રતી છોડી કઠણ પથરાવાળી જમીન પર કાશી પિોચી.

નાગ પોતાની લાષિશણક ઢબની એક પથરા પરથી વળાક લીધો તયાર કાશીએ એવી જ

ઝડપથી એન ફણથી દાબી દીધો અણ એક ષિણમા આગળી અન અગઠાથી એના જડબા

પકડી એન કાબમા લઈ લીધો. દાત કાઢવાના સાધન સાથ નિોતા. કાશીએ શસફતથી

એન દાબડામા પયયો. ભીની ઓઢણીના છડામા એ દાબડો બાધી, એન ખભ લટકાવતા

કાશી ભખડ ચડવા લાગી.

એ જ પલા બ ખડક!

કાશીના શવચારોની ગડમથલ પાછી શર થઈ!

બ ખડક વચચની સાકડી કડી!

કવો ભરડો? આ બ નકકર જલાદો વચચ કાનાન જીવન ભીસાઈ ગય! ભાગલા

માટલાના કોક ટકડા િજીય તયા પડયા િતા. િાય! િાય! નાગદશથી મરવાની એ યાતના

કવી ભયકર િશ?

કાશી બધયાન બની તયા ઊભી રિી ગઈ.

`કાનો અિી પડયો િશ, નાગ અિીથી સયયો િશ.' એવ શવચારતા એણ ખડકની

બાજની ધળમા પગ ફરવયો તો સોનાની વીટી ઉપર ચડી આવી. એ વીટી િાથમા લતા

જ: `મારી ખોવાયલી વીટી અિી કયાથી?'

એ પશનનો જવાબ ન મળો તયાર એ ખોફનાક હદવસના બધા જ પસગો એકીસાથ

કાશીન યાદ આવી ગયા! `યાદ રાખજ કાશી! – ની મઘજીની ધમકી અન કાનાની છલી

મતયચીસ `કા....શી!'

આ બ ખડક અન પલા બ કણરના ઝાડ! એ બનનના મળમા મોત ભમત િત

કાશી એ ખલા મદાનમા આવીન ચારકોર નજર ફરવી. સનધયા છક નમી ગઈ િતી.

એની ગલાબી લિરીઓમા રાશતરની ઠડી પવશી િતી. કોક અજવાળા કયાક મતય પામતા

િતા. બધા જીવ આરામ લવા પોતપોતાન સથાન પિોચી ગયા ગયા િતા! એક માતર મોત,

આરામ શવનાન ભમત િત! ખડકના મળમા – કણરના મળમા – મોત! મોત!

દર શશયાળવા બોલતા સભળાયા. એક ભરવ શચશચયારી પાડતી કાશી પરથી ઊડી ગઈ.

ખભ મોતની પોટલી લઈ, પોતાના મનની ગડમથલમા અટવાતી ચાલતી કાશી કણરના

ઝાડ આગળ આવી અટકી. એ ઝાડ પર નજર પડતા એના ચિરાન દશવન કદરપ બનય.

એના સનાયએ સનાય ખચાયા અન એના શરીર કળ વળી. કાશીએ વાડી તરફ એક પગ

ભરીન પાછો ખચી લીધો. `આજ વાડીએ નથી જ જવ!' આજ વાડીએ નથી જ જવ!

અધારા ઊતર અન ભલ લોક મારી ભાળ કાઢવા નીકળી પડ!' એવા શવચાર, કાનો જયા

મોતન ભટયો િતો ત કણરના ઝાડ વચચ, કાશી જીવતીજાગતી બઠી.

છક ગાઢ અધારા ફરી વળા. લીબડો રાણ અન બાવળની એક થઈ ગયલી ઘટામા

જયાર ઘવડ બોલય તયાર કાશી ઊઠી. ભીના કપડાની પોટલી તયા જ રિવા દઈ એણ

નતરનો દાબડો સાથ લીધો અન નાગણની ચપકીથી સરતી એ નારાણબાપાની વાડીમા પઠી.

જવી કાશીના હદયમા િતીતવી જ ચપકી આ વાડીમા બધ જ ફરી વળી િતી.

નારાણબાપાના ઓરડામા અધાર િત. `અમારી વાડીએ ભજન છ, તયા ગયા િશ!' કાશીએ

શવચાય પણ એણ ધાય િત તમ મઘજીના ડલામા એણ દીવો બળતો જોયો.

એ િળવથી સરતી મઘજીના ડલાની પછીત આવી ઊભી. આજ પવનય નિોતો વાતો.

મઘજીના ડલા ઉપરના લીબડાની ઘટામાથી જીવ જાણ જતો રહો િતો. કાશીન જયાર

ખાતરી થઈ ક ચાર કોર વયાપલી શાશનત અભગ િતી અન કોઈ જીવતા જીવ કોઈ

મનકય, પશ ક પષિીએ એની િાજરીની નોધ નિોતી લીધી તયાર એણ નતરના દાબડાન

બગલમાથી સરવીન િાથમા લીધો. પછી િળવથી એણ દાબડાન ઢાકણ જરા ઊચ કય.

નાગ બળ કરીન પોતાન માથ બિાર લઈ આવયો. કાશીએ એ જ ઘડીએ એન જડબામાથી

પકડી લીધો અન ધીમથી સરવતી કાશી એન દાબડામાથી બિાર ખચવા લાગી. એની

નજર બિાર સરવાતા નાગ પર ભરમણ કરી રિી. એણ એવી જ શસફતથી બીજા િાથ

એન પછડ પકડી લીધ. દાબડાન એણ જમીન પર પડવા દીધો.

એણ ફરી સાવચતીથી ચાર તરફ જોય. લીબડાની ઘટાન અધાર, િજી પણ, ગાઢ

ચપકી સવી સત િત. કોઈ જ વાર કોઈ તમર બોલત તયાર ચપકી સજાગ બનતી.

નાગન બનન િાથમા પકડી કાશી મઘજીના ડલાના ઉબરામા આવી ઊભી. ડલામાના

અજવાળામા થોડી વાર, એકધાર જોઈ રિતા એ િળવ સાદ બોલી: `મઘજી! િ આવી છ !'

ખાટલા પર બઠો બઠો પીઠ ખજવાળતો મઘજી ચમકયો અન ફયયો.

`િ?' કિતો મઘજી ઊભો થયો.

`એ તો િ, કાશી.' કિતી કાશી ઉબરો ચડી.

મઘજી આગળ વધતો રિી ગયો. એણ કાશીના લાબા થયલા િાથમા િીરા જવી

ચમકતી બ આખો જોઈ!

`એ...એ!' એવો ગળગળો, ખોખરો અવાજ એના ગળામાથી નીકળતા રિી ગયો. એની

ઝીણી આખો બીક લાગ એવી મોટી થઈ ગઈ. એણ ધજતા િાથ લાબા કયાવ. એના િોઠ

ફફડયા પણ ગળથી કઈ અવાજ બિાર આવયો નહિ!

કાશી આગળ વધી. એન માથથી અન ખભથી ઓઢણીનો છડો સરી જઈ એની

પાછળ ઢસડાયો. િાથમા મોત લઈ આળ વધતી કાશીના મોઢા પર કોઈ ભાવ નિોતો.

આ સયોગોમા ભાવનો અભાવ સવય પસગન વધાર ભયાનક સવરપ આપી રિલો જણાયો.

`આ નવો જ નાગ છ, મઘજી!' કાશી બોલી. `થોડા સમય પિલા જ મ એન પકડયો

છ. િળાિળ શવષથી ભરલા એના દાત િજી કાયમ છ. જોવા છ?' સિજ પછતી િોય

એમ બોલતી કાશી ઊભી રિી ગઈ.

કાશીન અગઅગ શસથર બની ગય.

ભીના વાળની કપાળ ચમતી કાળી લટોવાળ શનકકામ વદન, ગોળ સશકત ખભા અન

આગળ ધસતી છાતી, શશલપની પતળીની િોય એવી શનતબ પર વાકી વળલી પાતળી

કમર – એવી કાશીની સડોળ સદરતામા કયાય ઊણપ ન દખાઈ. કાશીના આ દશવનમા

આરસની શનજીવવતા અન સૌનદયવની જીવનત સીમાિીનતા સમાયા િતા!

કાશી એક ડગલ આગળ વધી અન બોલી: `એક વાર આન િાથ તો અડકાડી જો

મઘલા! જો તો ખરો એની શ તાકાત છ? એક વાર તો અનભવ લ. એના ડખથીય મરવ

મીઠ લાગ એટલ માણસાઈન જોમ એમા ભય છ!'

કાશીન નાગન પછડીએથી જરા જટલો ઢીલો મકયો. એન બદન, મકત થવાનો એક

જબર પયતન કરતા તરફહડયા મારી ગય.

`ના – ના!' રાડ પડતો મઘજી પાછળ િટયો અન ડલાની ભીત લગોલગ ધજતો ઊભો.

કાશીએ નાગન પછડીએથી જતો કયયો. એક છડથી છટા થયલા નાગ િીચકો ખાધો

અન કાશીના અગ પર એણ પોતાન બદન ચાબખાની પઢ વીઝય!

બાજની ભીત પર, ખીટી પર હટગાડલા લાલટનની જયોત િળવ ધજી રિી િતી. ઉપરની

અજવાળી ભીત પરથી દોડી જઈ એક ઢઢગરોળી ફાનસના અધારા નીચ સવસથ થઈ બઠી!

કાશી માથ ફરવી આખન ખણથી મઘજી તરફ જોતી બોલી:

`આ તાકાત ન જોઈ િોય તો જો િવ!

કાશીએ નાગન જમણા િાથ પકડયો િતો તયાથી એન ચાબખાની માફક ચકકર ફરવયો.

એવા બચાર જોરદાર ચકકર ફરવી એણ નાગની પછડી મઘજી તરફ ફકી!

ભીત લગોલગ ઊભલા મઘજીએ િાથ પિોળા કરી માથ નમાવય. એ નમલા માથા પ

નાગની પછડી `ફડાક' કરતી અફળાઈ.

`ઓય ર!' એક ફાટી જતી અમાનષી બમ પાડી, મઘજી જમીન પર ઢળી પડયો!

કાશી તરત જ ઢળી પડલા મઘજીની બાજમા પિોચી ગઈ. એક પળ જોઈ રિતા

એણ મઘજીના વાસામા જોરથી લાત મારી. મઘજી તોય િાલયો નહિ. સાથળ પર રિી

ગયલો એનો િાથ એન પડખ સરી પડયો.

કાશીન મોઢ ભયકર શતરસકારમા મરડાય, એની આખોમા રિોધ પગટયો.

`િટ બાયલા!' એ બોલી: `ત કાનાની રાત નિોતો જનમયો!'

કાશી બ ડગલા પાછળ િટી, ડલાની વચચોવચ આવી ઊભી. કરચલીઓ ભગી કરતા

મરડાયલા િોઠ અન ગયસસાથી ઝીણી અન કદરપી બનલી આખોવાળા કાશીના ચિરા

પર અણગમો, ગસસો, નફરત, શનદવયતા અન શનરાશા – એ બધા ભાવો એકી સાથ ભગા

થઈ ઢળી પડયા!

એના અગઅગના સનાયઓમા અધીર – અસહ ગશત પવશી. એ ગશતન વશ બની

કાશી ફદડી ફરી અન એમ ફરતા એણ નાગન પછડીએથી પકડી ફણમાથી જતો કયયો

ન પોતાના માથા પર એન ચકકર ગોળ ફરવવા લાગી.

બ ડગલા આગળ ભરી, પોતાના બદનન થોડ આગળ લઈ જઈ કાશીએ પોતાના બધા

જોરથી નાગની ફણ ડલાની ભીત સાથ અફાળી! એનો અવાજ ડલા બિારના અધારામા

દોડી ગયો. ભીત પર લોિીન ખાબોશચય ભગ થય. એમા બ ષિણ તરફહડયા મારત નાગન

ગછળ આખર શનકપાણ બનય!

આસ સારતી કાશીની આખમાથી આગના તણખા ઝયાવ! વરશવખર કરી નાખ એવા

અણગમાથી એનો ચિરો ભયકર કદરપો બનયો. િાથની મઠીઓ વાળી કાશી ભાગી અન

ઉછકાર રડતી એ પોતાની વાડીમા પવશી!

[`નવચતન' ઑકટો.-નવ. 1954]

0

7. ગોપો

એ વખત િ બિ જ નાનો િતો. સરજ ઊગવાન બિ વાર િોય અન િ માર દફતર

લઈ, અમારી વાડીએથી દોઢ ગાઉ ચાલીન ગામમા શનશાળ જતો.

મન બધ યાદ છ – એ ખશનમા પભાત, પટલની વાડીની એ ચમલીની મઘમઘતી

વાડ, નદીની ઘઘવતી ભખડો! રોજબરોજ એની એ કડી પર, કોઈક વાર હરસોટી વગાડતો

િ ચાલયો જતો.

ઝાકળ પડતી, પભાત ફોરત અન લિરીઓ વિતી!

કોક સામ મળત તન િસી િસીન િ કિતો: `શનશાળ જાઉ છ!' એ િાસયન ઊડતા

પણ બિ વાર ન લાગતી.

આજ જોક મન પશળયા આવયા છ અન રસત મળનારની દરકની નજર ચકવતા આજ

િ અસવસથ બની જાઉ છ .... પણ જવા દો એ વાત!

આજ ખાસ તો િ એ કિવા માગ છ ક....

િ રોજ શનશાળ જતા ગોપાળના ખતર આગળથી પસાર થતો. મારી એ આદત પડી

ગઈ િતી ક એનીક વાવ આગળનો ટીબો ચડી િ ગોપાના ખોરડામા નજર નાખતો અન

રોજની રોજ મારી નજર તયા ભોઠી પડી, ગોપાન બાવળના ઝાડ નીચ બઠલો જોતી.

ગોપો રગ કાળો અન દખાવ કદરપો િતો. એન કોઈ નિોત: માબાપ નહિ, ભાઈબિન

નહિ, દોસતો પણ નહિ! એના ખોરડામા િાડલાઓ તટલા અન રાચરચીલ ભાગલ િત.

એના ખતરમાથી િળ ચોરાઈ ગય િત અન પાસ બળદો નિોતો! એની વાવની બખોલમાથી

પારવડા પણ કયારના માળો ઉઠાવી ગયા િતા. એક લીબડો, બ આબા અન એક જાબન

ઝાડ, સકાયલા, દયાપાતર બની ઊભા િતા. નજરન ખચ એવ તયા એક બાવળન ઝાડ

િત અન એની નીચ ખાટલા ઉપર ગોપો પડયો રિતો.

કટકટલા વરસો પછી એ ટીબાન આજ િ નજર સામ જોઈ રિ છ અન જોઉ છ

તો લાગ છ ક આટઆટલા વરસો ફોગટના અિીથી પસાર થયા છ!

જાણ કશ બનય જ નથી!

ટીબો ચડીન જોઉ છ તો એની એ જ વાવ અન એ જ બાવળ નીચ ગોપો િજય

બઠો છ.

મારા પગનો અવાજ સાભળતા ગોપો મારી તરફ ફર છ અન ફરતા, એ ખાસીની

ઘમરીઓમા ચકકર ખાઈ જાય છ!

િ ટીબો ઊતરી એની પાસ જાઉ છ. એન શરીર િવ િાડશપજર માતર બાકી છ.

એની લાલ આખોમા બઝાતી સધયાનો અગાધ થાક દખાય છ. તટલા ખાટલા પર એ

રજાડલા પશ જવો પડયો છ.

ધીમ ધીમ, સરજ ડબતો જાય છ, પષિીઓ કલોલતા પસાર થવા લાગ છ અન

ફાગણની સનધયાની ખશનમા લિરીઓ સરતી જાય છ.

*

ગોપો જવાન િતો તયાર એની છાતી પિોળી, આખો લાલઘમ અન શરીર લોખડી

િત કયારક એ મજરી કરતો, કયારક નાની ચોરીઓ કરતો અન કયારક આજબાજના

ગામડામા ખપ કરી એ પટ ભરતો. એ બિ જ ઓછ બોલતો પણ વાતવાતમા કશજયો

કરવા ઊતરી પડતો.

એની વાડીમા એકલવાયા બાવળ નીચ એ એકલવાયો પડી રિતો. ટાઢ િોય, હિમ પડત

િોય, તડકો િોય ક ધળના વટોશળયા ઊડતા િોય, પણ એના મનમા આવ તો એ તયાથી

ડગતો નિી. મન એમ થત ક હદવસોના હદવસો સધી એ ખાતોપીતોય નિી િોય! એના

મનમા શ િત એની કોઈન કળ પડી નિોતી. કોઈએ એ જાણવાની દરકાર કરી નિોતી.

કોઈ વાર ગોપો ગામમા આવતો. વધલી દાઢી, હદવસો સધી ન ધોયલ મોઢ, (નાિવાન

તો ઘર ગય!) મલા, ફાટલા કપડા અન રીછ જવો ગધાતો એ ચોર આવી બસતો. એની

આખોમા ખનનસ ભરલ દખાત. શખસસામા િોય તો દસબાર બીડીઓ એ ઉપરાઉપરી પી

નાખતો, નિી તો, બઠો િોય તયા થકી થકી જમીન ભીની કરી દતો. ત દિાડ `ગોપો

આવયો છ'ની ખબર કાનકાન ઊડતી અન ગામની સસતી ઉડાડી દતી! એની બસવાની

છટા અન એની આખોની રોશનીનો પડકાર જોઈ લોકો એનાથી ડરતા. દરથી પસાર

થતો તોય એકાદ કશજયો કરી થોડક લોિી વિવડાવી, ગોપો રાતના એના બાવળ નીચના

ખાટલ પિોચતો.

ગોપો ઘણી વખત માર ખાતો ! પણ કોઈ પણ ભોગ સામા થવાની એની આદત,

સવભાવની જીદ અન પશનો િઠાગિ ગયા નિોત.

એ ગોપો િતો.

એ ગોપો િતો, જ કઈ ન કરતો િોય તયાર એની વાડીના બાવળ નીચના તટલા

ખાટલા પર પડયો પડયો, એકધાર આકાશ સામ જોઈ રિતો. એના ખલા શરીરન ન

તો તડકો ડામી શકાતો, ન તો ઠડી શથજાવી જતી. રાત એના ખાટલા નીચથી સપવ અન

વીછીઔ પસાર થઈ જતા. સવર એન સઘીન ચાલયા જતા.

ખશનમા પભાત, કોઈક રગીલી સનધયા, ચાદની ઓઢીન પસાર થતી કોઈ મદભરી

રાત – કટકટલી પસાર થઈ ગઈ! કટકટલી વસત અન શશશશર નતય કરી ગઈ! પણ

ગોપાના મોઢા પર ભાવનાની એકય કરચલી મિકી નિી.

એવો પશ જવો ગોપો માણસ િતો અણ એ આટલા વરસો એના તટલા ખાટલા પર

પડયો રહો!

માિ મહિનાની એક ઠડી બપોર બિારવહટયાઓએ ગામન ભાગય. ગામમા રાડ બોલી

ગઈ. ફડોફડ બારણા દવાઈ ગયા. મડીઓની સશળયાવાળી બારીઓમાથી બીકથી ચટપટતી

આખો જ માતર શરીન શનરીષિણ કરી રિી. કતરા અન ગધડા ધોળ હદવસ બરાડવા

લાગયા. બિારવહટયાઓનો મખી ગામન ચોર આવીન બઠો. એના માણસોએ ધશનકોના

ઘરના બારણા કિાડાથી તોડી તોડીન, એમન પગથી ઘસડી ઘસડી બિાર કાઢયા.

એ વખત અચાનક ગોપાન ગામમા આવવ થય!

એ મરખ િતો અન મઢ િતો. સગી આખ જોય તોય એ પાછો ભાગયો નહિ. એમ

કરવ એના સવાભાવમા નિોત.

એનામા પશના બધા જ લષિણ િતા. માણસજાતન દખતા એની આખોમા લોિી

ઊભરાત, એના અલમસત સનાયઓ તગ થઈ જતા અન હિસક પશ જવો એ પોતાની

તાકાતન માપ કાઢવા ઇતજાર થઈ રિતો.

એ ગોપો....

એ ગોપો બધડક અન બહફકર ચોરામા આવી ઊભો. એની નજર આજબાજની

મડીઓ, ખોરડા, સની શરીઓ અન ગધડા-કતરા પરથી પસાર થઈ, આખર બિારવહટયાના

મખી ઉપર ઠરી ગઈ. એ નજરમા ડર નિોતો. કતિલ, મઢ, બશરમ અન પાશવી મસતી

માતર િતી!

અન બ ઘડી પછી તો એ બનનની નજર એકબીજા સાથ અથડાઈ તયાર ગોપો ન તો

સકોચાયો, ન તો પાછો િઠયો. એણ ફકત જોયા જ કય.

અન ઘડીના છઠા ભાગમા એ ગામનો ઇશતિાસ ઘડાઈ ગયો. ગોપાની આખી શજદગીનો

પિલો અજોડ બનાવ બનવા પામયો.

`અલયા કોણ છો ત? મખીએ પછય.

`ગોપો!'

`શ કરછ – અિી?'

`ફરછ કા?'

મખી પોતાના માણસો તરફ ફયયો.

`એલાઉ ઠોકો એન! ઈ ફરછ! એન ફરવ અટકાવી દો! સવર સાળો – ફરછ કા?'

ગમ તમ િોય, દશનયામા ન બનવાન પણ કોક વાર બની જાય છ: ગોપાએ પોતાનો

સવભાવ બદલયો અન બદલયો ત કવો બદલયો ક એ મખીના પગ જઈ ઢળી પડયો.

એ રડવા અન કકળવા લાગયો. એ આવડત એનામા કયાથી આવી એ િજી સધી એક

શવસમયની વાત જ બની રિી છ!

`લ ઊઠ િવ!' મખીએ કહ. `છો તો ગોધા જવો ન બકરી જવ રડછ ત!' એણ

પોતાના માણસો તરફ ફરીન કહ: `એલાઉ આન કામ આપો. જા, જા, િવ કિછ ક

`ફરછ!' મારો બટો!'

એ ગામન ત દિાડ અકબર પડી ક ગામમા આટલ બધ ધન િત! ઘટણભર ધોશતય,

હદવસમા એક વખત ખાતા અન ગોકળ આટમન હદવસ ગાયોન ચારો નાખતા સાકરચદન

ઘર બ કોઠીઓ રપાનાણાથી ભરલી િતી અન વાઘજીની ડલીની ભીતની આઠ ઈટો ચાદની

નીકળી. એ તો ગામ લટાય તયાર ખબર પડી ક ગળાટપ ગરીબી અન અઢળક દોલત

એકીસાથ, બાજ બાજમા આસાનીથી રિી શક છ.

સાકરચદન ઘરથી બિારવહટયાઓએ રપાનાણાની થલીઓ ભરીભરીન ગોપાના ખભ

મકી. `જા પાદરમા અમારા ઊટ અન ઘોડા છ, તયા બીજા માણસોય િશ, એમન આપજ.

સમજયો, અલયા ભત? જોજ કયાય ફરવા ન િાલયો જતો – િા – િા! કિછ! ફરછ!

મારો બટો!'

ગોપા પસાની થલીઓ ભરી ભરીન ગામમાથી પાદરમા પિોચાડવી શર કરી. એક

ફરો, બીજો ફરો અન તરીજ ફર એણ શવચાર કયયો. ગોપો શવચાર કરતો થઈ ગયો િતો.

ચોથ ફર પાદર તરફ જતા જતા, રસતામા આવતા એક ખહડયરમા પોત ઉપાડલી બ

થલીઓ સતાડી દીધી. તયાર પછીના દરક ફર બતરણ, બતરણ કરી કરીન એ થલીઓનો

ઢગલો ખહડયરમા જમા કરતો ગયો. ગોપાના ચાટડા જવા માથામાથી આ ભજ નીકળશ

એની કોઈન ગધ સધધા નિોતી આવી.

તયા તો ખબર પિોચયા ક `વાર' ચડી ચકી િતી. પોલીસ પાટવી ગામ તરફ આવી

રિી િતી!

બિારવહટયાઓ અવયવશસથત દશામા ભાગી છટયા. એ ગયા અન પોલીસ આવી.

ગભરાટના સમયનો લાભ લઈ ગોયો ખહડયરમા ભગ કરલ ધન પોતાના ખતર લઈ ગયો

અન દાટી પણ દીધ અન એ જ બાવળના ઝાડ નીચ, એ જ તટલા ખાટલા પર લાબો

થઈ પડયો.

એના મોઢા પર સવરની છાપ િમશા પડી રિલી દખાતી એ છાપ અતયાર િાજર

િતી. એ છાપની કકવશતા નીચ બીજા ભાવોની કમાશ િણાઈ જતી, પણ કમાશન અન

ગોપાન કઈ લાગતવળગત નિોત.

પોલીસ ગોપાન પકડયો, માયયો અન થાણ પણ લઈ ગઈ! પણ ચાર દિાડા એન િરાન

કરી `કમ અકકલ છ કમ અકકલ!' કિીન એન કાઢી મકયો.

ગોપાન િવ િફ મળી! – ના! ગોપાના શરીરન િફની જરર નિોતી. િફ, ટાઢ,

માણસ અન કદરત તરફથી થતી િરાનગશતન એ કયારનો પચાવી બઠો િતો! એના

મનની અતયાર સધીની જ ઠડી ગશતિીનતા િતી એન એની વાવની કડીના તશળયામા

દાટલા ધનની િફ મળવા લાગી. ગોપો ધીમ ધીમ પશ મટીન માણસ બનવા લાગયો અન

શબચારો માણસ ત કવો માણસ બનયો ક માણસની રીતશથ એની શજદગીની છડ ધોખો

કરતો, પોતાની જાત પર લયાનત વરસાવતો, ષિયના રોગથી આખર હરબાઈ હરબાઈ મઓ!

*

પોલીસન થાણથી પાછો આવી ગોપો સીધો ગામમા પિોચયો અન રામજી સલાટની

સાથ કામ પર ચડી ગયો. જોતજોતામા ગોપાની સારા સલાટમા ગણતરી થવા લાગી. એમ

થોડાક મહિના વીતયા. િવ ગોપો કઈ ન કરતો િોય તયાર, કોઈક વાર બાવળ નીચના

એના ખાટલા પરથી ઊઠી એ િોટલમા આવી ચા અન ગાહઠયા ખાતો, કોઈક વાર િસતો

ખરો.... અન રસત જતા સામ મળતી ગાયના કપાળ િાથ ફરવીન પપાળી લતો.

એક દિાડો, તજપારના િાટ બીડીઓ લતા લતા એણ વાત વિતી મકી: `આપણ

તો જાવ છ આહફકા.'

`આહફકા?'

`િા, કમાવા!'

`તારા તો જોન દી ફયાવ છ ત!' તજપાર એની ઠકડી કરી, `કમાવાની તન લત લાગી

છ!'

સાજ િોટલમા અન રાત ચોરા પર જામી પડલી ભજનમડળીમા ગોપાએ એ જ આહફકા

જવાની વાત કિી અન ચોથ દિાડ તો ગોપો ગટ તન રામરામ કરીન ચાલી નીકળો.

આમ અઢી વરસ વીતી ગયા. જવા વીત છ એવા ઉનાળો, શશયાળો, ચોમાસ.... વરસાદ

અન વાવાઝોડા, માવઠ અન વટોશળયા, રોગ અન ભખમરો, હદવસ ઊગ અન આથમ,

એ કઈ નવી વાત નથી. િમશ જવા એ ગામમા ગોપા વગરના અઢી વરસ વીતી ગયા!

વશાખન ધોમધખય, અઢી વરસ બાદ, ગોપો પોતાન ગામ પાછો ફયયો. એણ છતરી

ઓઢી િતી અન કોટપાટલન પિયા િતા, એની મછો ખબીથી કાપલી િતી. એણ રઆબથી

તજપારના ઘીના ડબા ઉપર રશપયો ફકયો અન કહ: `સીઝર' લાવ.'

તજપાર એક વાર તો એન જોઈ રહો – કદાચ ઓળખયો નહિ િોય: પછી મનમા

થય, િશ: `અલયા, ગોપો તો ન િોય!'

`કા ડરછ?' ગોપાએ િસીન કહ: `આ ચોરીનો પસો ન િોય િો! પસીનાની કમાણી

છ. િ આહફકા ખડીન, ખારા પાની વલોવીન, પાછો આવયો છ, સમજયો?'

ગમતમ િોય, ગોપો અઢી વરસ પાછો આવી પોતાની વાવની કડીમા દાટલી શમલકતનો

છડચોક ધણી થઈન બઠો. ગોપો ભાર ઉસતાદ નીકળો!

એણ ગામમા જગા બાધવી શર કરી; મડી પણ ચણાવી અન આગણામા વાવ પણ

ખોદાવી – આ એ જ ગોપો, જ હદવસરાત બાવળના ઝાડ નીચ તટલા ખાટલા પર સઈ

રિતો!

એના દોસતો, આશશરતો અન ખશામશતયાઓ વધવા લાગયા. કયારક ઉજાણીઓ થતી.

કાવા-કસબા નીકળતા અન િોકો તો હદવસરાત ગગડયા જ કરતો. કોઈ કિત આ ધધો

કરો, કોઈ કિત ત! પણ ગોપો િજીય ઓછ બોલતો. એ સાવ ચપ થઈ બસતો અન

એની મડીના ગોખમાથી દખાતી ઉનાળાના આકાશની ઝગમગતી પશતભાન જોઈ રિતો

તયાર એન મોઢ પિલાના જવ જ હદશાશનય અન વધાર લાગણીિીન દખાત. એ મોઢા

તરફ જોનાર કોઈકન તયાર શવચાર આવતો ક આ વયશકતન આટલી સમશદધ અન આ

મિતતા કયાથી મળી? એન અશસતતવ જ એની લાયકાત સામ એક પકાર િતો!

પણ આ જમાનામા ન બનવાન અન અણછાજત નથી બનત?

પણ આ વાત અિી નથી અટકતી! આ તો કફ ચડવાની શરઆત િતી રગ આવવો

તો િજી િવ બાકી િતો!

એક દિાડો ગોપાન ઘર મબઈના મિમાનો આવી ઊતયા. અમસતા જ આવયા િતા

અન અમસતા જ ગોપાન મબઈ ઉપાડી ગયા! પણ વાતો એમણ કવી કવી કરી? `આ

ત કઈ ઘર છ તમાર? અર, તયા તો સાત સાત મડીઓ એક-બીજા ઉપર ચડ છ, આ

– આમ' કરી એક જણ શસગારટની ડબી ઉપર દીવાસળીની પટીન ચડાવી: `અન તયા

તમારા બળદોના વપાર નહિ િો! તયા વાતોનો વપાર! રાતના સઓ અન સવાર આખ

ઉઘાડી જઓ તો દસના પદર િજાર! ના, આ મશકરી નથી, ખરખર!'

ગોપાન વાતોના આ વપારની ખાતરી કરવી જ રિી. બીજ દિાડ એ એમની સાથ

મબઈ પિોચવા િાલી નીકળો.

ગોપાએ મોટરમા બસીન મબઈ જોય – ના, એ જોઈન એ ગાડો ન બનયો. જરાય

નહિ! એના પટમા એ પાણી ન િત જ િાલી ઊઠ. જમ એના બાવળની કાટાવાળી

ઘટામાથી એ વરસો પિલા આકાશ જોઈ રિતો તમ અતયાર મબઈના એ પાચ માશળયા

મકાનમાથી એ જોઈ રિતો ગોપો એનો એ જ િતો.

ગોપાએ મબઈમા વાતોનો વપાર પણ કયયો. દસના પદર િજાર કયાવ – થઈ ગયા!

એણ નોકરો રાખયા, દલાલો આવયા, મોટર, ડાઈવર, મકાન, ટપાલ તાર, ટશલફોન, વકીલ

ડૉકટર વગર! એની જજાળ વધવા લાગી; જાણ માથામા જ પડી!

પણ ગોપો બિાર નીકળતો જ નહિ! એ ટશલફોનન અડતો નહિ. એ તો મિતાજી

ટશલફોન પકડીન એન કિતો, `શઠ, ગોશવદરામ ખરીદ છ,' પણ ગોપો એની ખરશી પર

પલાઠી વાળીન બસી રિતો – જાણ સાભળતોય ન િોય અન ઉપરાઉપરી ટશલફોન આવતા,

ગવનવમનટન નવ શબલ, મયશનશસપાશલટીન બજટ, બમાવમા વાવાઝોડ, જાપાનમા ધરતીકપ!

પણ ગોપો સામના મકાનની અગાશીએ બઠલા કાગડા તરફ જોતો; એમ જ ચપચાપ મો

પર એક નવી કરચલી પડયા વગર ક જની કરચલી ઉખડયા વગર બસી રિતો અન

વચચ ચલમ પીતો િોય એમ શસગારટમાથી ચાર દમ ખચી કાઢતો.

એની મરજીમા આવ તયાર `વચો' અથવા `ખરીદો' એ કિતો. એની ઇચછા શસવાય

બીજા કઈ કારણો નિોતા! એ મનમા એમ સમજતો િોય ક આખર એ પોતાનો વપાર

િતો ન! ગમતમ િોય પણ ગોપો ગમાવવા કરતા કમાતો વધાર!

ગોપો મબઈમા જામી પડયો! એવો તો જામી પડયો ક એ બીજ બધ ભલી પણ ગયો

િોય ક નિી ભલયો િોય! કોન ખબર! એન કળી પણ કોણ શકય િત? એના મોઢા

પર ચીટકી પડલી પલી સવરની છાપમાથી એન હદલ, આરપાર, કોઈએ નહિ જોય િોય!

આવડી મોટી અન આવડી શચતરશવશચતર નગરીમા, આટલી સમશદધના ખોળામા આળોટવા

છતા એની નજર કોઈ ઊડતા પખી ઉપર, કોઈ મકાનની છત ઉપર, એનાથીય દર, એ

નગરીના મિતવ ખોઈ બઠલા પલા ખલા આકાશમા ખોવાઈ જતી! બસ એટલ જ!

ગોપા માણસ િતો ક ભત! આખર એણ શજદગીની શ હકમત આકી િતી?

આખો દિાડો બસી બસીન એન શરઆતમા કબશજયાત, પછી િરસ અન આખર

અપચો લાગ પડયો; દવા એન પીવી ગમતી નહિ એટલ ડૉકટરો એન ઇનજકષિન આપતા.

પછી તો પટમા, છાતીમા અન માથામા થડો દખાવો રહા કરતો. એની બચની ઊડતી

નહિ. આખર `વચો' અન `ખરીદો'મા ભયકર અદલાબદલી થઈ જતી.

એક દિાડો એના મિતાજીએ એન કહ: `જઓ શઠ, માઠ નહિ લગાડતા પણ આ

તમારો તકકો િવ ચાલતો નથી!'

આ વખત ગોપોએ મિતાજી સામ જોય. જરા જોઈ રહો. પશછ ઑહફસ છોડી બિાર

ચાલયો ગયો.

મોડી રાત ગોપો પાછો ફયયો. શજદગીમા બીજી વાર ગોપો બદલાયો. એણ મિતાજીન

ટશલફોન કરીન બોલાવયો અન બજારના બધા સમાચાર પછયા, એન રાત સારી ઊઘ

નહિ આવી.

પછી ત િમશા ટશલફોન પર બસી રિતો. બજારની બધી ગપ સાભળતો. એન

અમહરકાથી માડીન જાપાન અન ઇગલડની હફકર કરવી પડતી. એ હફકર કરતા ભલયો

પોતાની અન પોતાના શરીરની!

એક સાજ એન શરદી થઈ, તાવ ભરાયો અન ટાઢ ચઢી.

`િવ ગયા ડૉકટર પાસ, શઠ!' એના એક દલાલ કહ, `ચાલો મારી સાથ િ તમારી

દવા કરી દઉ!'

ગોપાએ પિલી વાર `બરાનડી' પીધી. બીજ દિાડ પણ એનો ખપ પડયો – એનો રોજ

ખપ પડવા લાગયો, હદવસ પણ.

`શઠ, તમારી જીદ છોડી દો. ગોશવદરામ ખલો કર છ!'

પણ ગોપાનો જનો શજદી સવભાવ એના દબળા શરીર પર સવાર થઈ બઠો. ડૉકટરોએ

કહ, `તમાર બધો પહરશરમ બધ કરી પથારીવશ થવ જોઈએ. તમન ષિય લાગ પડયો છ.'

પણ ગોપાના પસાન ષિય થાય ત એનાથી જોવાય તગમ નિોત. આ વાતોનો વપાર

આવો જ િશ એન એન તયારય ભાન ન થય! ગોપો શજદ ભરાયો િતો. પાછ ફરતા એ

શીખયો નિોતો. એન કોઈની, ષિયના જતઓની સધધા પરવા નિોતી. એન બળખામા લોિી

પડય, ભલ પડય! પચાસ ગાસડીઓ વચો. એણ પચાસ `કલસીઅમ'ના ઇનજકષિનો લીધા,

એન ઝાડા થવા લાગયા, થાય એ તો.....! િોમ મમબરન પાટવી આપોન! એટલી પીડા ઓછી!'

ચાર રાતથી ઊઘ નથી આવી? ચાલો તયાર આજ ગાણ સાભળવા જઈએ....એ પલી...

વખણાય છ નહિ? કયો રાગ? માલકોસ પ, ધ, પ, મ....આ....આ મખ મોડ મોડ....અર

આ કોનો તાર? શ કિ છ – કપની વગન નહિ આપ? તયાર વાયદા પમાણ હડશલવરી....!'

ગોપાએ માથા પરથી બરફની કોથળીનો ઘા કરી બારી બિાર ફકી દીધી. એનો નોકર

એના પલગની બાજમા ઊઘી ગયો િતો. એન દદવ એમન એમ જ િત. બધ જ દખાવો

અન હદલમા બચની.

એણ ધીમ રિીન એક ખરસી ગલરીમા ખચી અણ ગોદડ ઓઢીન તયા બઠો. મધરાત

વીતી ગઈ િતી. પોષ મહિનાની મીઠી ઠડીએ મબઈની રાતન મદભરી બનાવી દીધી િતી.

કટલા બધા તારા! અન કવ ખલ આકાશ! આ પલી દખાય રવતી અન આ આકાશગગા!

ગગા! ગોપાની ગામની બાજના એક ડગરમાથી પાણી ઝરત લોકો એન પણ ગગા કિતા.

ગોપો છક નાનો િતો અન એ ગગાના કાદવમા રમતો તયાર બાવળની શળો એન ભોકાતી.

બાવળ! એન ખતર, એ ભાગલો ખાટલો, ખહડયર ખોરડા, એ અવાવર વાવ, કાગડા,

પારવડા, ચકલી, બલબલ, તતર અર ઓ – પણ છાતીની આ શળ કમ વઠાય?

માણકચદની નાની છોકરીના િાથમાથી એણ સોનાની ઝીણી બગડીઓ ઉતારી િતી

તયાર ફોજદાર એન કવો પીટયો િતો? કખમા લાત મારી િતી, એણ ચાર હદવસ પીડા

કરી પણ આ પણ કાઈ ઓછી પીડા િતી?

ગોપાએ ગણતરી કરી જોઈ. એ આહફકા ગયો જ કયા િતો? શસધમાથી પાછો આવયો

િતો.

પણ – એ બધ, એના અતમા શ? `ઓય મા! જો એ આવી પાછી ઉધરસ.'

`પાછો જાઉ?'

`દવા પીવાનો ટાઈમ થયો છ.'

`આવતી કાલ વલણ કયાથી ચકવાશ?'

ગોપાની આખ આડ અધારા ઘરાવા લાગયા. જાણ પોષ મહિન માવઠ થવાન ન િોય!

`અરર – તો ઘઉનો પાક નાશ પામી જાય!'

અન ગોપાન હદલ ઊડત ઊડત કયાન કયા ફરી આવય! એ એક વખત િતો જયાર

ઝાકળના ટીપા બાવળના ઝાડ પરથી િળવ િળવ રિીન સરી આવી એના ખલા બદન

પર ટપકી ટપકી એન ઊઘમાથી જગાડતા અન એની ઊઘડતી આખ સામ, એની વાવના

ટીબા ઉપર સયવના કમળા હકરણ આવી િસતા અન એની સામ િસી રિતા!

તયાર કોઈ સખ નિોત – કોઈ દ:ખ નિોત, િાસય નિોત, આસઓય નિોતા! જવી

ચાર પાસ એવી એના હદલમા નરી મોકળાશ ભરી િતી. નિોત તો કઈ નિોત, િત તો

એ બધ િત! એટલ જ ગોપો ડરતા શીખયો નિોતો. જ હદલની મોકળાશ ટકાવી રાખવા

ગોપાન જટલા અનભવો લવા પડતા એની અડફટમા આવતા એ અનભવો એ લતો.

મોતનો અનભવ સધધા લવ એ તયાર િતો. એના શરીરમા એ તાકાત િતી. એની એન

ખમારી િ તી.

જાણ ચોમાસાના પિલા વરસાદનો રલો ધરતીન તપત કરતો િોય એમ ગોપાના એ

સભારણા અતયાર ઓશચતા ફટી નીકળા અન વિવા લાગયા.

એક બળખો એના ગળાન રજાડવા લાગયો. ગોપો ભયકર ઉધરસ ખાઈ ગયો. એની

િાફ જરા િઠી બઠી તયાર શનશચય કરી લીધો.

`બસ, આપણ પાછા જાવ છ!'

એણ ન તો મોટર લીધી, ન ટઈન પકડી! એ પોતાના ગામની હદશા તરફ મીટ માડીન

આગળ ન આગળ ચાલતો થયો. ડામરના રસતા પસાર કયાવ. પથથરની સડકો આવી એ

વટાવી અન ગામડાના ચીલા આવયા. શરીરન ભયકર થાક લાગયો િતો, અગ આખ ગમડા

જવ દખત િત અન આખ લાલલીલા કડાળા વળતા િતા. એની ગોપાન પરવા નિોતી.

બસ એ જ ગામ, એ જ બાવળ, એ જ ખાટલો અન એ જ ખહડયર જવા જ ખોરડા,

બસ એની એ જ મોકળાશ.

એનો ખાટલો િજીય તયા િતો, એની ઉપર સકલા પાદડા અન ધળનો થર જામયો

િતો. ગોપો એની ઉપર આવી ફસડાઈ પડયો – બભાન થઈ ગયો.

માણસો એન પછતા: `ગોપા, ત અિી કયાથી?'

એ બધાની સામ િસતો અન ઉધરસ ખાતો.

`અર પણ આટલી શમલકત, આટલી બાદશાિી અન તન આ થય શ?'

એ હફકક િસતો અન એના મોઢામાથી લાળ ટપકી પડતી. એન કોઈ ન કોઈ લોક

ખાવાન આપી જતા અન બધા પાસ ગોપો પોતાની વાત કરતો. અન અતમા કિતો, `િા

ભાઈ, િા, તયા બધય છ અન બધય મન મળ પણ આપણન તયા ન ગોઠય.'

પોતાની વાત કમ કરવી એની ગોપાન ગમ પડતી નિી તયાર કિી નાખતો: `સો વાતની

એક વાત, આપણન તયા ગોઠય નિી. ઈ આપણ કામ નિી, આપણા જવા માણસન કામ

નહિ. તયાના માણસોન ઈ કામ! અન એ માણસો એવા – એવા – એવા....' કિતા ખાસી

એન ફરી સતાવવા લાગતી.

એ જ બાવળ, એ જ ખાટલો અન ફરી પાછો એ જ ગોપો. એ વચચ આજ કટલા

અન કવા વરસો પસાર થઈ ગયા િતા! એ જ બાવળ... એમન એમ િત વાવ, કડી,

ટીબો, િજય તયા ધળદ ઊડતી િતી અન વટોશળયા ચઢતા િતા. જાણ અિી કશ જ

બનય નિોત પણ બનય િોય તો કટકટલ અન કવ બની ગય િત?

ગોપો રાતના બાવળ નીચ સવાન કરતો પણ ઉધરસ એન સવા નહિ દતી. એટલ

તાપણી ધખાવી એ પોતાના ખોરડાના ડલામા સતો. પણ એન મન ખાટલા પર િોય! એ

નદીમા નાિવાન કરતો પણ એના અગ પર ચડી બઠલો બખાર એન પાછો વાળતો. આ

મસાફરીનો છડો િતો. એ છડ ગોપો િવ પોતાનો બદનનો ગલામ અન શશકાર બનયો

િતો. એ જન ન તન કિતો ન કોઈક વાર એકલો બબડતો, `અર તયાના માણસો તો

એવા – એવા – એવા.' માણસો કિતા: `એ તો િોય – શજદગીન છડ બધાન એવ જ

થાય છ –બધાનો દીવો એમ જ વગોવાતો ઓલવાય છ.'

ગોપાન થત: `પણ મન આમ શા માટ? બસ... તયાના માણસો જ એવા – એવા

છ ક કય કરાવય બધ ધળમા જ જાય. જયા સાચ કરવાની દાનત ન િોય તયા ગમ

ઈ કરો!' ફરી સરજ ઊગતો, ઝાકળ પડત, પખીઓ કલોલતા, તડકો તપતો અન ધળ

ઊઠતી. જાણ અિી કશ બનય જ નિોત.

ગોપાની વાવનો ટીબો ચડતા મારા પગ શશશથલ થઈ જાય છ. િ ટોચ પર પિોચ છ

અન મારા પગ નીચ માટીન એક ઢફ ભાગી જાય છ. એ ટીબો ઊતરવા િ બ ડગલા

ભર છ તયા મન થાય છ, જોવા દ, મરી તો નથી ગયો ન એ આટલી વારમા? કિવાય

છ ક માણસ છલ બોલ ઈ સાચ િોય!

િ ટીબો ઊતરી જાઉ છ . તયાથી બાવળની છલી ડાખળીઓ જ દખાય છ. કાગડાઓ

કકળાટ કરતા બાવળ ઉપર ભગા થાય છ અન એક બલબલ મારા ખભાન છક અડત

– ચીસો પાડત ઊડી જાય છ.

િ માર રસત પડ છ.

એ જ રસત.

અિી, જાણ કશ બનય જ નિોત!

0

8. ખલાિ

મન ત દિાડ ખબર પડી ક મન ઊઘ નિોતી આવતી એ બીજાઓ માટ શચતાનો

શવષય િતો.

એ લોકોએ મારી તરફ સચક દશટિઓ ફકી, આગળીઓ ચીધી, અદરોઅદર વાતો કરી

– પછી જતા રહા.... એ લોકો એટલ ક મા, મામા, શોભા અન બદહરપસાદ. બદહરપસાદ

આમરા પડોશી અન શોભા, તો....જતા જતા મારી તરફ થોડ િસતી ગઈ.

બધા જતા રહા.

મા રાધશણયામા અન િ ઓરડીમા.

અમારી વચચ મૌનનો ઉબરો!

એ અમસત જ કશક ઉપાડમલ કરી રિી અનિ મારી ઓરડીમા આટા મારતો અમસતો

જ એની તરફ જોઈ રહો.

આમ કટલીક પળો વીતી....કટલીક પળો ઉબરાની પલી બાજ રાધશણયામા, કટલીક

આ બાજ મારી ઓરડીમા –ઉબરાની અડોઅડ ઊભી રિી ગઈ.

અત મા અદર આવી.

એની સાથ સમયના નવાજના ટકડાઓ વિતા આવયા.

"મોટા, તન ઊઘ નથી આવતી?"

મન ઘરી વળતા સમયના ટકડાઓન મ િાથ ઊચા કરીન દર કયાવ.

"ના."

મન આ પશનમા રસ નિોતો. મારી `ના' ઉતાવળી અન અશવચારી િતી.

તોય સભયતાની ખાતર િ િસયો અન િસતા બાઘા જવો દખાયો િોઈશ એ માન

નહિ ગમય િોય. એ ડોળા તાણી મારી સામ જોઈ રિી.

મન થય ક મારા શસમતમા કશીક ઊણપ િોવી જોઈએ. તથી પીઠ ફરવી મ અરીસામા

જોય. શસમતન ઠીકઠાક કરી ચિરા પર સરખ ગોઠવય, અન મા તરફ ફયયો.

માર શસમત ઉબરા પર ઠોકરાઈ પાછ ફય. ઉબરા આગળ એકઠી થયલી સમયની

કટલીક પળો નાસભાગ કરતી દખાઈ.

મા રાધશણયામા જતી રિી િતી. અિીથી દખાતી નિોતી. બરણીઓવાળા ઘોડાન

પડખ નાનકડા શબછાના પર સઈ રિી િશ.

સાર થય.

મ ઓરડીન બારણ બધ કય....આ વખત અરીસામા જોઈ ખરખર િસયો અનકાનક

પળોન કપડા પરથી ખખરીન દર કરી અન.....અન રોશજદા રિમ પમાણ ઊધયો નહિ.

સવાર ઊઠયો – ઊઘમાથી નહિ, શબછાનામાથી. નાિી ચા પી બિાર જવાની તયારી

કરતો િતો....અન મા ડોળા તાણીન જોઈ પણ રિી િતી....તયા એક કબતર મારા ઓરડાની

બારી વાટ અદર ઘસી રાધશણયાની અભરાઈ પર બસવા જત િત તન માએ નશપકનની

ઝાપટ મારીન ઉડાડય.

િ ખી – ખી િસી પડયો.

પછી યાદ આવય ક માર આવ વતવન માન નહિ ગમ એટલ ઉતાવળ દાદર ઊતરી ગયો.

સપણવ ઊતરી રહો એટલ ઉપરનીચ નીરખીન જોય. ના, િવ એક પગશથય ઊતરવ

બાકી નિોત. ફટપાથન એક વાર પગથી ઘસીન ચકાસીક જોઈ, પછી િ ફરવા ઊપડયો.

િ આમ રોજ ફયાવ કર છ . િ ફરતો ન િોઉ તયાર જમતો િોઉ છ....જમતો ન

િોઉ તયાર કશ વાચતો િોઉ છ...અન, એમ ક....ફરતો, જમતો, વાચતો....અમથો...કામમા

ન િોઉ તયાર....

બસ, આ જ મોટી મસીબત છ!

િ કશીક ભળસળ કર છ . એમ બધાન લાગયા કર છ...અન િ બિ જ ઉતાવળ,

બિ જ આગ દોડી ગયો છ એમ મન લાગયા કર છ!

બપોર જમવા બઠો.

માએ ચાળણી જવી કાણાવાળી રોટલીઓ પીરસી. પયાલામા દાળન પવાિી ગોળ ગોળ

ફરત િત.

કાણાવાળી રોટલીન બટક િજી તો મારા મોઢામા િત.

"મા!"

"કમ?"

"પલ ત ઝાપટ મારીન ઉડાડલ કબતર ફરી પાછ ન આવય?"

"ત કવા પશનો પછ છ?"

"કવા મા?"

"તન કોઈ જાતની ગમ નથી, તન કશક થઈ ગય છ."

"કોણ એવ કિ છ?"

"બધા જ."

"શોભા પણ?"

"િા, એ પણ!"

એમ તયાર શોભાડી પણ બીજાઓ જવી જ છ!

િ િાથમો ધોઈ ઊભો થઈ ગયો. અમસતી જ પાણીની બાલદી ઉપાડી, મા મારી સામ

એકનજર જોઈ રિી. િસવા જતા િોઠન મ માડ માડ રોકયા. પછી બીજ કઈ ન સઝતા

એ િળવકથી બાલદી જમીન પર મકવા જતી િતી.... એ અરસામા ઉબરો ઓળગી િ

મારી ઓરડીમા પિોચી ગયો િતો.

િરિમશનો એનો એ જ ઓરડો! મલો, જના ફશનવચરનો ભગાર, બારી આગળનો

ખાટલો....અન શભતરનો એ જ ઉકળાટ!

ઓરડાના બારણા બધ કર એટલ પકાશના લાલલીલા ટપકા આખમાથી બિાર કદવા

માડ.... ઘડીભર કશ ભાન ન રિ. બધ ટપકામય, પકાશમય, રગમય બની જાય!

ટપકાઓના ટોળા ઊભરાય – નાચકદ, એકબીજા સામ અથડાય....કોલાિલ જામી રિ....

પછી એ ગશતમા વયવસથા દાખલ થાય.... ટપકાની િરોળ બધાય. એ િરોળ બારીબિાર

લબાતી, રસતો ઓળગી, સામના મકાનન અડીન ઊચ ચડતી અડધી રાતના આભમા

આકશગગામા મળી જાય... તયાર મારી આખમાથી બધા જ તજકણો....પકાશનો સમગ

સમિ વિી ગયો િોય....મારી આખ ખાલી િોય.... અન ઊઘ શવનાની િોય!

રાતરી બસ આમ જ વીત —

- જરઋદઢઋજરદધઞઋદ ઞજાઋજરદઠઋહમિઋન...

મન ઊઘ નથી આવતી.

કશક બની રહ છ?

મન ઊઘ નથી જ – નથી જ — નથી જ આવતી!

કશક ભયકર બની રહ છ?

શચતા એન કારણ િશ એમ બધા જ કિ છ – િવ તો મારી િાજરીમા િ સાભળ

તમ, િ સાભળ એટલા માટ કિતા િોય છ?

....અન સાદી સમજની વાત કિ છ ક ઊઘ સવાભાશવક, અશનદરા અસવાભાશવક!

અથવ એ ક િ અસવાભાશવક, અસાધારણ, બિ નહિ, સાધારણ. સાધારણ અસાધારણ.

મળમા સાધારણ પણ ઢબ અસાધારણ. એટલ ક સામાનય રીત સાધારણ િોવા છતા છવટ

અસાધારણ, એટલ ક કઈક....

બસ થઈ રહ!

મા અન મામા આખર મન એક ડૉકટર પાસ લઈ ગયા. મન એમ ક દવા ગોળીઓ,

ઈનજષિન વગર આપશ. પણ એણ એવ કઈ કય નહિ. મા અન મામાન મારા શવષ થોડા

પશનો પછી એ મન એક અલગ ઓરડામા લઈ ગયો. એક સવાળા કૉટ પર સવડાવી

પછપરછ શર કરી – માતર પછપરછ!

િ િવ એકાતર એ ડૉકટર પાસ જાઉ છ. એ મારી સામ બસ છ – ખરશી પર

અઢલીન બસ છ અન ગદા પશનો પછ છ! આવા પશનો પછતા એન મજા આવતી િોય

એવ મન લાગ છ. એના હફકકા િોઠ પાછળના ચાકની કટકીઓ જવા સફદ શનસતજ

દાતવાળ શસમત એ િમશ મારી સામ રજ કરતો િોય છ. રીમલસ ચશમા પાછળના

શબલોરી કાચના એના ડોળા મારી સામ મડાયલા રિ છ. બિ બિ અગત પશન પછ છ

તયાર િાથ ધજ છ. એના િાથ ધજ છ, મારા નહિ!

સમય જતા એ મારાથી અણ િ એનાથી ટવાઈ ગયા છીએ. િ જાણી ગયો છ ક એ

એકનો એક પશન ફરવી ફરવી – વશપલટો કરી – મારી પાસ રજ કર છ.

આવા વશપલટા કરતા એન શરમ પડ છ, એનો શવાસ એની ચાકની કટકીઓ પાછળની

ટકડ ટકડ બિાર આવતો અનભવાય છ!

મારી આટલી બધી તપાસ અન ઊલટતપાસ પછી પણ મન ઊઘ ન આવી.

િવ મન શચતા થવા લાગી છ....ક...ક ઊઘ ન આવવાન કારણ મન શચતા કમ નથી

થતી?

આ બધ આ ડૉકટરની પછપરછમય સારવારન પહરણામ છ. એણ માર કશક....સ...

સલટઊલટ, ચતઊધ કરી નાખય છ.

મા પણ કિ છ ક િ સલવાયો...ના, પલટાયો છ .

િ િવ િળવકથી, અકક પગશથય ગશણન દાદર ઊતર છ..બિ ફરતો નથી... ખરખર તો

ફરવા જતો જ નથી. એક ચાની િોલટમા બસી રિ છ . િોટલમાના સામસામ ગોઠવાયલા

અરીસાઓના પશતશબબોની અનત લબાતી િારમાળામા ખોવાઈ જાઉ છ, તો કયારક ભીત

પર લટકતા કલનડરમાના શશ....શશ....શશવ...રામ અન પાવવતી-સીતાના અધવ-મથન તરફ જોતો

રિ છ. બ અઢી કલાક આમનો આમ બસી રિ છ. કોઈક વાર સમય લબાતો લાગ....

કોઈ વાર ટકો – અશત ટકો!

આ િોટલમાની મારી આવી િાજરી કટલાકન ગમતી નથી. કટલાક એમ માન છ ક

િ અણી પર છ.

મા અન મામાની અદરોઅદરની વાતચીતો િવ વધી પડી છ.

ડૉકટર િવ પોતાની તરકીબ બદલી છ. એ િવ મારી પાસથી ઢગધડા વગરના વાકયો

અન અથવ શવનાના શબદો બોલાવ છ...અન વધાર બિદ િસ છ. એ...એ એમ સમજ છ

ક િ....ક િ....

િ એન મારવાનો છ, કોક દિાડો!

કોઈક શસનમાના પોસટરમાથી ચોરલ શસમત મોઢ ચોપડી, પલો લાલ-પીળા શટવ...

બશશટવવાળો િોટલના કાઉનટર આગળથી મારી સામ િમશ િસતો િોય છ...એન તો િ

સરખો ટીપવાનો છ.

મા અન મામાન િ લાકડીએ મારીશ. શોભાન તો...

શોભા મારી સામના મકાનમા રિ છ. મારી બારીની સામ જ એની ઓરડીની બારી

છ. એ મોડી રાત સધી વાચ છ. પછી નિાય છ, અન બારી આગળ ઊભી રિીન કપડા

પિર છ.

શોભા `ફટી' છ, એનો વાસો ભરાવદાર છ. એક થપપડ મારી િોય તો બદક ફટયા

જવો અવાજ થાય...િી....િી...િી...

િ િસ છ તયાર લોકો િવ વાતો કરતા બધ થઈ જાય છ, અન મારી સામ જોઈ

રિ છ.

કોઈ વાર માર િાસય મન પાછળથી સભળાય છ.... કોઈ પારકાન િોય તમ!... એ

િાસયમા એવડ શ છ ક લોકોન આટલી ગમમત પડ છ!

પણ આ વખત કોઈ મન િસતા જોઈ ગય?

મન ઊઘ નથી આવતી એની કોણ કોણન ખબર છ? મા, મામા, બદહરપસાદ, ડૉકટર,

(સાલો...બ...) શોભા, અન બીજા કટલા? કોન પરતી ખબર છ અન કોન અપરતી, કોણ

અનમાન કય છ...અથવા ઊધથી લઈએ તો...

મન એમ થાય છ એ લોકોએ મારા કપડા, ચામડી સધધા ઉતારી લીધી છ.... િ

છતો થઈ ગયો છ...

આ ઘરમા મારા શસવાય કોઈ િોય જ નહિ તો?

આ ઈમારત આખી ખાલી િોય, મશરમ જવ મયકર મોટ વાદળ આભ આબી જાય....

અન બધા જ જીવતા જીવો નાશ પામ. આકાશગગા, તારગણો, સયવ, ચદર, સકળ બરહમાડ

પારદશવક િવામા પલટાઈ જાય.... તો મન જોવાવાળી એ આખો ન િોય – એ કતિલ

ન િોય....પણ શોભા...

િ શોભાના વાસાની વાત કરતો િતો. માનો વાસો શોભાના વાસા જવો શવશાળ નથી.

એની કરોડરજજ બિદી રીત બિર દખાય છ. મણકા ગણી ગણીન અલગ તારવી શકાય.

એકક કરીન છટા કયા િોય અન ફરી ગોઠવીન એવા ઊડા અન સરખા બસાડયા િોય

તો એ કરોડરજજ આવી કદરપી ન દખાય.

મા ચાલીમા બસીન ગામગપાટા માર છ, મામા બજારના ભાવતાલ અન બજટની

ચચાવ કર છ – બદહરપસાદ રાડો પાડીન તલસીકત રામાયણ વાચ છ....શોભા વાચયા કર

છ, અન માતર થોડી જ ષિણો માટ બારી આગળ આવીન કપડા પિર છ...અન ત પણ

અરધી રાત... અરધી રાત પછી! એ કપડા પિરતી િોય. િાથ ઊચો કરી બલાઉઝમા

બાય સરવતી િોય તયાર... તયાર એની છા...

બસ!

બસ િવ!

ડૉકટર એક વાર સરખો તમાચો ઠોકવો છ.... એની બતરીસ ચાકની કટકીઓ એક

તમાચ બિાર પડ! િ એન કિવાનો છ . એ એની પછપરછ િવથી બધ કર. શવટાશમનની

ક એવી કોઈ ગોળીઓ આપ.... અથવા ગમ ત આપ, પણ િવથી એ એન નકલી શસમત

સકલી લ!

એના શસમત જવ જ એન બીજ કોઈ અગ તો બનાવટી નથી ન? એની ડોક ઝીણી

છ. મારા બ િાથ વચચ સપડાઈ...ઝપડાઈ... છી! સમાઈ જાય!

િવ તો માથ દ:ખ તયાર એ દદવના ચશમા વચચથી રસતા વાકાચકા દખાય છ. મકાનો

લળી પડતા, લાબા થઈન સઈ ગયલા દખાય છ!

મા અશત લાબી અન શોભા અશત જાડી દખાય – અન દદવ વધ તયાર બધ સળભળ!

મકાનો વચચથી અન ઉપરથી રસતાઓ પસાર થાય. માની ઝીણી ડોક પર શોભાન ગોળ

– મટોળ માથ અન માના ઝીણા િાથપગ શોભાન ચોટી પડ.

બધ જ અસતવયસત અન અવયવશસથત કમ ચાલ? લાવ...લાવ એકાદ મકાનન ઊચકીન

ઊભ કર! એકાદ ઝીણો પગ ખચી કાઢ...શોભા..શોભાના મોઢામા થોડીક ચાકની કટકીઓ

બસાડ...લાવ, લાવ...કશક કર... કશક તો કર ન?

િા....િા....િા...એ ચાકની કટકીઓ બધી ભીની થઈન ખરી પડ તો માના બોખા મોઢા

જવ શોભાન મોઢ! માતર ગાલ પર કરચલીઓ નહિ...પણ ડોક? શોભાની ડોક બ િાથ

વચચ ન સમાવી શકાય એવી જાડી! પણ વાસો શવશાળ!...અિોિો કટલો બધો શવશાળ!

લાવ...લાવ...ચોપડ! એક, બ, તરણ...ફટાક, ફટાક, ફટાક! એ િસ છ. શવના ષિોભ િસ

છ બશરમ!

શોભા દાદર ચડી આવ તયાર િાફતી િોય છ....એ નહિ, એની છાતી િાફતી િોય

છ... ના – એના સતન....એટલ ક એના શવાસોચછાસથી એ બિ જ કદરપી દખાય છ...

ઓિ! ....એ શવાસોચછાસ નકામા છ. જ સૌનદયવનો ઘાત કર!

ભલન બ િાથમા ગરદન ન સમાઈ... પણ ચામડી લીસી, સવાળી, ભીની ઠડી છ....િાશ!

ઓિ...

કમ?

નાિકની તરફડ છ ત! એટલ સમજતી નથી ક િ તાર સૌનદયવ જાળવી રહો છ?

પણ –

આ કવો કોલાિલ – કસમયનો?

મા રડ છ...મા. પલી રસોયણ! અન પાણીની બાલદી ઊચી કરી રહો છ ત નોકર....

નોકર નહિ મામા!

િ પાણીમા છ ક પાણી મારા પર ઢોળાવ છ?

અન આ પડખ પડી છ મઢ જવી શોભા...કશ બોલતી નથી, િસતી નથી....ગમાર!

ખર જ અતયાર કોઈ કશ સમજત નથી...આ ઉતાવળ અન આ ઊિાપોિ શાનો?

મન ઊઘ ન આવ તથી દશનયા પર એવી કઈ મોટી આફત ઊતરી પડી?

પણ, એ કમબખતોએ આખર મન ઊઘ આપી! એ તો િ જાગયો તયાર ખબર પડી!

મ આસપાસ જોય. આ ઓરડી મારી નિોતી...આ ખાટલો મારો નિોતો...આ તજકણો

પણ મારા નહિ....ઊઘ પણ મારી નહિ!

મારી ઓરડીમાની મલી – સફાઈ પણ અિી નિોતી.

પણ શોભા પડખ જ બઠી િતી...આટલી....આટલી નજીક! ભલન સફદ કપડાથી એનો

વાસો ઢાકયો િોય... પણ એ વાસાન િ ઓળખ!

અિી નીરવ ચપકી છ!

કોઈ કિતા કોઈ અિી િાજર નથી.....આ સીમાિીન ફલક...અન િ અન શોભા માતર!

એક અજીરન વષિ! એક લથબથતો નાગ!

રિોસ પર લટકતા ઈસની છાતીમાથી વિીન થીજી ગયલી લોિીની એક ધારા! અહિસાના

દિમા પસીન `િ રામ' બોલી ગયલી જલાદની શપસતોલમાથી છટલી એક ગોળી!

ઓિ...અન આ નવપલવ શાશત! તો લાવ.

આવી તક ફરી નહિ મળ!

લાવ, એના વાસામા ફરી ચોપડ એક અવળા િાથની!

ઓિ....ર!

મારા િાથ બારણા સાથ બાધલા છ. મારા પગ પણ.

ઓિ!

"નસવ, બી કરફલ, પાગલ જાગયો છ!"

"િ?"

ઓિ, જિનનમમા ગઈ તમારી ઊઘ, મન ઊઘ નથી જોઈતી. અર ઓ, સાભળો છો

ક, મન ઊઘ નથી જોઈતી! મારા બધન છોડી નાખો..... મન મકત કરો! છોડો, છોડો...

છોડો ઓળો, ખોળો...મન!

નહિ માનો?

મન ઓળખો છો િ કોણ છ? િ પલય લાવીશ.... લાવ છ... પલય....પલય લાવ છ.

ક....કોનગો, પોનગો, ડલાસ, ફલાસ....ખલાસ!

[`કસડા', 1964]

0

9. જળ

વાર વાર ત મારા પર ઊડતી નજર ફરવ છ – એ અદાજ કાઢવા ક મન કટલો

આઘાત લાગયો છ. એવ નથી ક તારી માનશસક હરિયા મારી નજર બિાર છ. તન સતત

લાગયા કરતા આઘાતોનો તારી પાસ સપણવ અદાજ છ. એટલ જ તો િ ઉપર ઉપરથી

સવસથ દખાવાના મારાથી શકય એટલા પયાસો કરતો િોઉ છ. મન ભય છ ક, ત મારી

ભીતરની અસવસથતા, છતાય, જોતી રિ છ, એટલ જ ત પરશાન છો, એ મન નથી ગમત.

*

આવા પખર તાપની કોઈન પરવા નથી....

એક લગડાતો દસ વષવનો છોકરો, ટાહટયા પર થથરતો એક આખવાળો પલો દબવળ

વદધ, તીણા કકવશ અવાજ ભય ઊભો કરતી એક ડોશી, શાકભાજીવાળો, િાથગાડીવાશળ,

દસ-બાર વાટાળ અન છોકરાઓન ટોળ.

બધાએ કતરાન ઘરી લીધો છ અન એ સકોચાતો સકોચાતો ભીત નજીક પિોચી

ગયો છ.

ટોળા વચચની આગળ ધસી એક આખવાળા ડોસાએ એન માથા પર લાકડી ફટકારી –

એ ફટકામા દમ નથી. `ઔ'ની ઝીણી ચીસ પાડી,એ બઢા તરફ બટક ભરવાન છાશસય કરી

એ ફરી ભીત નજીક ટહટય વળત ડોક ફરી હફકકી ભીની આખ આસપાસ જોઈ રિ છ.

`િડકાય છ - િડકાય છ. પર કરો; અર કોઈ એન પર કરો.... જો.... જો... એ

કરડવા જાય.'

`નીલા, આ તો આપણો ટાઈગર.'

*

માર શરબત પીવાનો સમય થયો છ. નશપકન લવાના બિાન ત અદર જઈ થોડ રડી

આવી છો. અન િોઠ પર બળજબરીન એક શસમત ગોઠવી ત મારી સામ ઉપશસથત થઈ છો.

શરબતનો ગલાસ - માતર અરધો ગલાસ મારા િાથમા મકતા તારા િાથના ઠડા ટરવા

ત જાણીજોઈન મન અડાડ છ.

તારા જનમહદવસ મ ભટ આપલા પલા કીમતી સનટનો ત આજ જાણીજોઈન ઉપયોગ

કયયો છ.

ત શવહવળ નથી તોય એવ દખાવાના પયતન કરી રિી છો. તન ખબર છ ક, મારી

ગલાશન આમ દર નહિ થાય તોય!

િ આજ આ ઘડીએ તારામા કશ જોતો નથી. વાકહડયા સોનરી વાળની તારી ઝલતી

લટ, જન છાશવાર મ મારી કશવતામા બિલાવી છ – એ પણ નહિ.

અન આ તારા વધાર પડતા બિાર ખલતા ભરાવદાર િોઠ મારા િોઠન અડાડવા

છ? મન નહિ ગમ િો આ પળ!

પણ એવ િ કમ કિી શક તન?

િય થોડ િસી લઉ અન એ ખોટા િાસયન ત ખોટા તરીક ઓળખવાની છો જ, તોય

તાર આ રમત રમવી િોય.....

*

પલ છોકર ટોળાની આસપાસ અદર ઘસવા મથામણ કર છ. એક સાથળન ઘસાઈન એ

અદર પિોચી શકય િોત, પણ પાછળથી એક જોરદાર ધકકો આવ છ અન બ સાથળની

વચચ પીલાતા િોવાની એની વદનાની ચીસ સાભળી એના પડખાવાળા દર ખસ છ.

કતરાના બરાડા પર િવ જોરદાર ફટકો પડ છ. આ વખત એક લાબો ચીસ પાડી,

બવડ વળી એ મારનાર તરફ ધસી જાય છ!

`કરડશ...કરડશ....કરડશ....િડકાય છ,' પલી વદધા તીણા અવાજ બરાડ છ.

*

ટોળ પાછળ િટ છ.

સટીટ લાઈટના થાભલા પાછળ આટો ફરત કતર લગડાત લગડાત નાસ છ.

`છટકયો.'

`એન ઘરી લયો.'

`જો જો ફરી છટક નહિ.'

`નીલા, ટાઈગર આબાદ છટકી ગયો.'

કતરા પાછળ ટોળાના દોડતા િોવાનો અવાજ સભળાય છ.

ભીતન પડખ થોડા લોિીના ટીપા સકાય છ.

ફટપાથ પ શાકભાજીના પથારામાથી એક ગાય મળાન ઝમખ ઊચક છ, આખન

ખણથી શાકભાજીવાળી તરફ જોતી લાગ છ, મહદરના મિાકાય પજારીની પીઠ પાછળથી

`ય ટનવ' લઈ છટા ફકાયલા ડડાનો ઘા ચકવી આગળ દોડી જાય છ.

`આપણ પિોચી જઈએ ટાઈગર પાસ, નીલા, ત ડર છ?'

આ પખર તાપમા િાથમા અશસથર પકડલી દવાની બાટલી લઈ ઈશસપતાલથી પાછી

ફરતી એક સગભાવ ઓટલાનો આશરો લઈ િાફયા કર છ. સામની ડલીમા ઊભલી એક

યવાન સી તરફ ધજતો, કરચલી પડલી ચામડીવાળો દબવળ િાથ લબાવી એ પાણી માગ છ.

બરોબર આ જ સમય, એટલ ક બપોરના બાર અન પચીસ એક જવાન રણન કાઠ

ચોકી કર છ. એન ખભ લટકતા ફલાસકમાના પાણીના જથથાન એણ સમયના ટકડાઓથી

શવભાશજત કયયો છ... ભયકર ભયકર તાપ! ગળાના થકમાન પાણીન તતવ િરાઈ – સકાઈ

જાય. કશક – પાણી પણ, ગળા નીચ ઉતારવ એ એક અસહ વદનામય અનભવ બની

રિ છ.

સકાતા કઠ અન સામ હકનાર દશમનની ચોકી માટ પરાણ જાગત રાખવ પડત મન.

અનત ધરતીન છડ છલકાતા સરોવર અન કસશમત વનરાશજથી લિરાતા સવપનદશના

મગજળ.

પગ ગોટલા વળ છ, લોિી ઘટટ બનય છ. ઘહડયાળનો કાટો સચક સમયન અડ છ.

બસ, બ ઘટડા પાણીના અન અસખય કાટાઓ ગળ ભોકાય છ.

આપણો જવાન સજાગ છ.

સરિદો સરશષિત છ.

ભયકર ભયકર તાપ છ.

*

`તમ અસવસથ છો. થોડો આરામ નહિ કરો?'

િ તન પછીશ ક મારા અશસતતવ દરમયાન ત મન સવસથ કયાર જોયો છ, તો અત

ન આવ એવા એક શવવાદની શરઆત થશ. મન આ પળ શવવાદ નથી જોઈતો. મન કશ

કઈ નથી જોઈત. જ આવી પડય છ ત ભોગવવ છ – માતર એટલ જ.

ત શસશલગ ફનની ગશત વધાર છ. ખાટન પડખ હટપૉઈ પર ઍશટ અન શસગારટન

પાકીટ ત ગોઠવીન મક છ અન પછી....પછી દર ખરશી પર બસી ત મારી સામ જોતી

રિછ.

`મારી ચોકી! – પલી સરિદોની ચોકી જવી.'

ઓિ!

મારી ગલાશનન પણ છટકવા ન દ એવી તારા પયારની આવી દખભાળ મન નથી ગમતી.

મન સખત અણગમો ઊપજયો છ તારા પર!

*

લોિી ગળત, લગડાત, નાસત કતર, એની પાછળ દોડત ટોળ િવ મોટ થય છ.

ટોળાની વચચ નીલા અન રમશ.

અન લાઉડસપીકરમાથી એકીસાથ દસબાર માણસો બરાડતા િોવાના અવાજ જવો

શોરબકોર મારી બારી નીચ આવી પિોચ છ.

િ સફાળો ઊભો થાઉ છ.

શવસફાહરત આખ, અન ઊભા થવાની અદામા થોડી મોહિની રડી એ પણ માર પડખ

આવી ઊભી રિ છ.

`િવ ન જ છટકવો જોઈએ.'

`િડકાય છ – િડકાય છ – એન એક ફટક પ – કરો.'

એક ઘાટો બરાડો, એક તીણી ચીસ, એવા અનક બરાડા એકબીજામા એકોડા ભીડી

એકીસાથ દોડવા લાગ છ. એક આખવાળો ડોસો પગમાથી છટકલી ચપલ લવા નીચો નમ

છ. િમશ એ ચપલન લાત મારી ટોળા વચચ ધકલ છ – અન ગદ િસ છ.

*

િ એની આખન િસતી પકડી પાડ છ, ક તરત જ એ (િાસયનો) ઝબકારો ઓલવાય

છ. અડોઅડ ઊભા રિવાન ભાન થતા એ થોડ દર ખસ છ.

*

લશકરની આખી િરોળન ધયાન તયા કશનદરત થાય છ. પાણીના ટાકાથી ભરલી ટકની

વણજાર આવતી િોવાનો અવાજ નજીક આવી પિોચ છ.

ચોકી પર ઊભલા જવાનની નજર સામના દશમન પર છ. દશમનાવટની શબરાદરીથી

એ નજર એન વળગી પડી છ.

એ બન વચચ વાર વાર વટોળ પસાર થાય છ. ધળન વાદળ પખર તાપથી તપત

બનલી આબોિવા વચચ બફામ બની ઘમી રિ છ.

આખ બધ િોય એમ બ ષિણ કશ દખાત નથી.

અન એ બ ષિણ ધળના વાદળ પર ખખળતી નદીઓ અન હકલહકલ વિતા ઝરણાઓવાળ

એક રગીલ સવપન મઢાઈ રિલ દખાય છ.

ચોહદશ ધકલાતી ધળ પાછળ એ બ ષિણ પણ પસાર થઈ રિ છ.

પછી, આખન ભીની કરવાની અન ગળામા અટકલા થકન નીચ ઉતારવાની વદના

શષ રિ છ.

અન બીજી બ ષિણ પસાર થાય છ.

સામ દશમન બદક તાકતો દખાય છ. િટી જતા ધળની પાછળ એક ટનક પણ દખાય

છ....

*

`પબોધભાઈની નીલા આવ રડતી કમ િશ?'

`એ કતર એન છ...એટલ ક એ ગલહડય િત તયારથી....'

િ તારી સામ જોઉ છ. કશોક ગનો કરતી અટકી પડી િોય એમ અગઅગ સકોચ

પામતી ત બોલતી બધ પડ છ.

િ પછ છ .

`આમ કમ?'

ત નીચી નજર કરી કશો ઉતતર વાળતી નથી અન આવ તો આપણી વચચ અવારનવાર

બનત રિ છ, આપણી વચચ કશક આવી પડ છ જયાર િ તન દખતો બધ થાઉ છ

અન ત પણ મન જોતી િોતી નથી.

એક ષિણ – ષિણ પરત પોતાન આયકય ભોગવયા શવના અધવચચ કપાઈ જાય છ. (આ

પહરશસથશતન `ષિણભગર' શબદથી વયકત ન કરી શકાય. કોઈ નવો જ શબદ શોધવો પડ.)

ત ફરી મારી સામ જએ છ. ખબર નથી પડતી તારી દશટિનો શો ભદ છ – કતિલ,

ભય, શચતા, અણગમો, કટાળો? શ? શ?

મારી ગલાશનનો જથથો વધતો રિ છ.

*

બારી નીચના શોરબકોર વચચ ઉપરાઉપરી પડતા ચારછ ફટકાનો અવાજ સભળાય

છ... અન છવટની ગગળાતી એક ચીસ!

`રમશભાઈ....'

િ? નીલાન કરડય?

પણ કરડવાની શશકત જ કયા રિી છ? એના એકબ દાત નીલાના પગ પર ઉઝરડા

કરી ગયા િશ કદાચ! ના, એવ પણ નહિ બનય િોય. કોઈ કરડય િોવાની બમરાડ કયા

સભળાઈ છ?

ટોળ શવખરાઈ જાય છ.

*

િશલકૉપટરન ફોમલશન િરોળ પરથી પસાર થત દખાય છ. નીચ જમીન પરથી રગીન

રમાલ પકડલો એક િાથ ચોકકસ િશલકૉપટરન સલામ ભરતો દખાય છ.

*

"િવ થોડો આરામ કરશો તમ?"

નીલાન `પલ કતર કરડત ત જોય છ?' એવ પછવાન મન થાય છ, પણ શો ફાયદો?

ત શનરતતર રિવાની છો એવી મન ખાતરી છ. આખોથી પયાર અન દ:ખ વયકત કરવાની

તારી કટવ છ. એવી જ ચપકીથી અવગણના કરવાની તારામા શનદવયતા છ.

શસશલગ ફન ફલ સપીડમા ચાલ છ.

સામના છાપરા પર હકહકયારી કરતી કાબરન ઉરાડવા ત બિાર દોડી જાય છ એ િ

જોઉ છ – તાર ઉનનત, એક તરફ ઢળત મસતક, આગળ ધસી આવતી છાતી અન એ

અદા....િ સમજ છ , િ બધ સમજ છ .

િ પડખ ફરવી જાઉ છ.

પખો અવાજ કર છ. ઘહડયાળ કટકટ છ અન ત! ત મારી ઊઘ પર જાગત બઠી

છો એન ભાન બભાન બનીન પણ મન છોડત નથી.

ઠડી િવા અગો પર અફળાય છ – રાતર મારા અગોન અડોઅડ થતી તારી ઠડી

ભીની ચામડી જવી! કશક યાદન અડીન જત રિ છ – જત રિ છ....જત રિ છ.

*

િૉશસપટલની ઓરડી નબર એકવીસ.

દરવાજા આગળ ટોળ મળલા લોકો વચચથી નસવ પસાર થાય છ. એની પાછળ કોઈકન

ધમકાવતા ડૉકટર પણ બિાર આવ છ.

રમશ, સકમા, રશશમ બિારથી બારીએ ચડી અદર ડોહકય કરી રહા છ.

એકાદ ડસક, એકાદ ટવાત રદન અન ઉતાવળ ચાલતા શવાસ વચચ, ઓરડીમાથી

નીલાની સતત ચીસ સભળાયા કર છ.

"પાણી....પાણી....મોટાભાઈ મન પાણી આપો."

પાણી ગળ ઊતરત નથી અન આખ અગ આચકીમા બવડ વળી જાય છ.

રબીઝ – િડકવા.

ઈનટાવીનસ ગલકોઝ સલાઈન, મોહફવયા.

`પાણી....પાણી.'

બિાર વઈહટગ રમમા સનનાટો છાયો છ. કોઈ બચન બની આટા મયાવ કર છ. કોઈક

ગમાયલી આખો લઈ બાકડા પર સકોચાઈન બઠ છ.

એક ખણામા દીવાલ પરથી પલાસટરન પોપડ છટ થઈ નીચ ખરી પડ છ.

*

િૉશસપટલના પોચવમા ભયકર બરક સિન કરતી એક શમશલટરી ઍમબલનસ ઊભી રિ

છ. એક સટચર બિાર આવ છ. કોઈક શનશચત પડય છ. આખો ટગર ટગર જોયા કર છ.

શસશવલ સજ વન – શસશવલ સજ વન કયા છ?

આખી િૉશસપટલ ખડપગ બન છ.

ઑપરશન શથયટરની ઉતસક ચપકી વચચ નસયો અવાજ કયાવ શવના અવરજવર કર છ.

"ટમપરચર એકસો છ – માય ગૉડ."

"કપટન, જવાન કશક કિવા માગ છ....."

બતરણ કાન એના મોઢા પર મડાય છ.

"શ કિ છ! બાલ?....િાલ!....ના, ના, એવ ન િોય."

કપટનની નજર એના ફફડતા િોઠ પર મડાય છ.

"કયા કિતા િય ત....જલ? પાની? વૉટર? તમ પાની ચાિીએ?"

શતવારી શબિારનો છ – એની નજર સમશતમા શબડાય છ...જ ફરી પાછી ઊઘડતી નથી.

ઑપરશન રમની દીવાલ પરના ઘહડયાળમા દર સકનડ લાલ કાટો ધકકો ખાઈ અવાજ

કયાવ શવના આગળ વધ છ. ગલકોઝ સલાઈન ટીપ ટીપ કરીન નસમા પવશ કરત દખાય છ.

"જલ....જલ...વૉટર," એ તો માતર માગણી છ.... અવાજ નથી. ફફડતા િોઠ પર એ

દીન વાચના આવીન થીજી જતી દખાય છ.

`જલ.' અત કશક જોઈત િોવાન ભાન જત રિ છ.

ભાગય જ દખાય એવો િોઠનો કપ પણ અટકી પડ છ.

"આઈ એમ સૉરી, કપટન!"

એપન ઉતારતા શસશવલ સજ વન ઑપરશન શથયટર બિાર જતા રિ છ.

બનન નસયો લાગણીિીન નજર કપટન તરફ જોયા કર છ.

*

"અરર!! આટલો બધો પસીનો અન આ ગભરાટ! તમન કશક થઈ ગય છ?"

મન તરત જ ભાન થાય છ ક, િ જાગ છ પણ કશી ગમ પડતી નથી.

શવચારો એકબીજા પર ઘસાઈ `સનડ પપર' ઘસાય એવો કકવશ અવાજ કરી રહા છ.

િ તારો શબદો સાભળ છ – સમજી શકતો નથી. આસપાસ જોઉ છ – ઓળખી

શકતો નથી.

અજબ!

આવ મ કયારય અનભવય નથી અથવા આ અનભવ છ એ પણ િ અતયાર ચોકકસપણ

કિી શકતો નથી.

કોઈક ગચ ઊભી થઈ છ ગભરાટ છ અન ઊડ ઊડ શચતા દઝાડી રિી છ, એવો

આછો આછો ખયાલ આવ છ.

યાદ આવય િવ.

નીલાન શ થય િશ?

પછ તન? પણ શો ફાયદો? જયા મારા સભાન િોવાથી પણ ત શકા સવી રિી િોય?

ત ફાટી આખ મારી સામ જોઈ રિી છો. ત છછડાયલી છો અન એ િકીકત મારાથી

છપાવવા ત કોઈ નવો તરીકો અજમાવવાન શવચારી રિી છો એ િ જાણ છ.

ત મારા પશનનો ઉડાઉ જવાબ આપશ એની પણ મન ખાતરી છ.

તોય....

મારા પશનથી તન આઘાત લાગશ, એવા સપણવ ભાનથી તન આ પછ છ... કારણ, એ

પછયા શવના મારી જાગશત પાછી લાવી શક તમ નથી.

"નીલાન શ થય િત?"

બસ, ધાય િત એવ જ બનય. એક ષિણ ઊભી રિી ગઈ. એ દરમયાન ત મારી નજીક

દોડી આવી મારા ખાટલા આગળ જમીન પર બસી, મારા સાથળ પર તારા બનન િાથ

ટકવી કવી....કવી....કિી ન શક. સમજાવી ન શક એવી રીત મારી સામ જોઈ રિી છો!

હદશાશનય – મઢ િ તારી સામ જોઈ રિ છ.

ત કિ છ....

"નીલા તો આ બઠી અગાશીમા – શલશ સાથ રમ!"

તયાર તો.

"ઓિ."

મારામા કયાક તગ બનલી દોરી તટયાન મન ભાન થાય છ, એની સાથ જ, િ કયા

િતો, કયા છ, કયા િોઈશ એ તરણ કાળના ચોકકસપણા શવશ મારી બધી શરદધા ઓસરી

જાય છ.

જયા બધ જ અશનશશચત છ તયા િ બપરવા છ .

િ માગી લઉ છ....

"પણી – પાણી આપ મન અડધો ગલાસ"

મન ખબર છ, મ ન માગવાન માગય છ અન એન પહરણામ ભોગવવા િ તયાર છ.

ત મારા ખાટલા પરથી ઊઠી સામની ખરશી પર બસી નીચ જોઈ ગઈ છો. તારા ધજતા

અગોન કાબમા લવા ત કટલો શરમ ઉઠાવી રિી છો એ િ અશત દ:ખથી જોઈ રહો છ.

કશક કર? શ કર િ?

િ એવો લાચાર બનયો છ ક, તારી વયથામાથી તન બચાવવાનો, તન આઘાત ન

આપવાનો એક નાનોશો યતન કરવાની પણ મ શશકત ખોઈ છ.

ત ઊચ જએ છ.

તારી આખમા આસ નથી. આસ શસવાયનો રદનનો બધો જ સરજામ તારા ચિરા

પર મોજદ છ... એ કરટલી ભયકર વયથા િશ જ આસઓન માયના માય સકવી દ!

એ પણ લાચારીથી જોતા રિવાના મારા કમભાગય છ ન!

એક પળ – એક નાની પળ બસ એવ થાય છ ક, તારો િાથ પકડી તન નજીક

ખચી હદયસરસી કર! તારા ચિરા પરનો આ ભાવ ભસી નાખવા, જળ શ અનનનો

પણ િ તયાગ કર.

આવ કિ તો ત ખશ થશ – અશત ખશ થશ.

પણ....પણ આ દભ, કિ તો ખરી, કયા સધી ટકાવી રાખવો!

ખરખર તો િ કશ તયજી શકતો નથી.

તારી ખાતર નહિ – મારા જીવની ખાતર પણ નહિ! એ ત નથી જાણતી એવ નથી,

જાણ છ.

મારી શવનતી માતર એટલી જ છ તન ક તારા મનન ઠગવાના પયતનો છોડી દ, અન

મારી લાચારી સવીકારી લ!

"પાણી," િ કિ છ . "ડૉકટરની સચના ઉપરાત મ માતર અરધો ગલાસ પાણીનો માગયો

છ!"

"ખર, પણ િ કમ કરીન તમન સમજાવી શક ક િજી તો અરધો હદવસ અન આખી

રાત બાકી છ!"

અન ત ઓશચતાનો તારા ચિરા પરથી પલો રદન અન ગલાશનનો ભાવ િટાવી લ

છ. ઓિ! ઓ જશલમ! આ પળ ક જયાર િ મારી િાર કબલ કર છ, િ શન:સતવ અન

શનબવળ છ એવ જાિર કર છ, િ મારી જાતન હફટકારીન તન વશ થાઉ છ , તયાર એ

જરરી છ ક, તારી શશકતકક તારા કાબમા છ એવ ત મન ભાન કરાવ?

િ છવટન બોલી રિ છ.

"િા – એ ખર છ!"

સામના છાપરા પર બઠલી પાચસાત કાબરની િરોળન િ જોઉ છ – દરથી ધસી

આવતા ધળના વટોળન િ જોઉ છ, તારા ચિરા પર આવી બસતા સવસથ ભાવન િ

જોઈ લઉ છ.

િ ખામોશ છ!

0

10. મષત

એક છોકરી િતી – સદર અન મનોિર! એના કાળા સવાળા કશ એના અગોન

વાદળની જમ છાઈ વળા િતા. ચશકત િહરણીના જવી શવશાળ મોટી આખો, નમણ નાક,

કમળની પાદડીઓ જવા શબડાયલા રકત િોઠ – એ છોકરી ભરયૌવનમા િતી.

જગતમાના અખટ ભજડારમાની કોઈ પણ કમારીન એની સરખામણીમા લાજવ પડ

એવી તદરસત, કોમળ તવચા િતી. કસડાની ફલડમઢી ડાળખીઓ જવા આદોલન પામતા

એના બાિઓ, અન નાના મસતીખોર જવી વિતી એની આગળીઓ િતી.

સમજાવટ, સમતોલપણ અણ સગોળતાનો સમળ જ સૌનદયવ જનમાવ છ ત સશટિમા

કયાક અન કોઈવાર જ જોવા મળ છ. એવી એ યવતી સવય મશતવમત સૌનદયવ િતી.

એની આખ ઊઘડતી અન મીચાતી તયા અધારાઅજવાળાના, તજ-છાયાના રગબરગી

મઘધનષ વરાઈ જતા. એ િસતી તયાર વષવભરની ઋતઓના પકયોનો શમજાજ મિકી ઊઠતો,

એ ચાલતી તયાર એના પદાશવવદ પથવીન ચબન ભરી વિાલ કરતા, એના અગમરોડમા

જડ અન ચતનન વશ કરવાની મોહિની િતી.

વસત આવતી તયાર એ યવતી નતય કરતી. શ યૌવન! શ સૌનદયવ! શ માધયવ!

માનવીઓ ભગા થતા, યવાનો, વદધો, બાળકો, બાશલકાઓ અન સીઓ, પશઓ પણ દોડી

આવતા. બધ જ એકતાનતા! એ યવતીના નાચતા પગ નીચ પથવીન હદય ધનય બની

જોરથી થડકવા લાગત. આભ નીચ ઊતરી આવત અન પવન એવી લિરીઓની કમળી

આગળીઓથી એન પયાર કરતો.

એ નાચતી, કદતી, ફદડીઓ લતી, િીચતી અન અવકાશના અદશય િાથમા અધધર

તોળાઈ જતી. એ ફરતી જ રિતી. આબાની મિોરભરી ઘટા નીચ, વડલાની નમી પડલી

ડાળીઓ નીચથી, આબલી અન લીબડો. લીલા ખતરો, સમદધ વાડીઓ, એના જવ જ

નાચતા અન કદતા ઝરણાઓ, પરપાટ વિતી નદીઓ, ધીર, ગભીર, િળવ ગજ વતા અન

હકનારાન પાદપષિાલન કરતા સમદરો, ગૌધન ચરત િોય એવી ટકરીઓ, વનરાશજ ભરચક

પડી િોય એવા ડગરો, સયવના બાલહકરણોથી સવણવમહડત શશખરોવાળા પવવતો ઉપર – બધ

જ એ યવતી નાચતીકદતી િાસય અન ઉલાસ ફલાવતી ફરી વળતી!

`સશટિ એની પાછળ ઘલી બની િતી.

એ જયાથી પસાર થતી તયા પાકા ફલો એના અગ પર કરબાન થઈ ખરી પડતા અન

કળીઓ એની સાથ િસી િસીન ફલ બની જતી.

પછી શવશવધ ઋતઓમા શવશવધ ઉતસવો આવતા. સકા પાદડા ખરતા, નવી કપળો

આવતી, કળીઓ જનમતી ન યૌવનમા પવશતા શરમાતી, ફલો િાસય કરતા, ફળો પાકતા,

બી ખરતા અન ખતરો ગભવકાળ સવતા. લીલી િહરયાળીન જોવા આકાશમા વાદળો

ઊભરાતા અન વીખરાઈ જતા અન શનરભર વયોમમાથી અધારી રાત તારલાઓ પણ સશટિન

આ સૌનદયવદશવન ચોરતા!

એમ એ સશટિ રિમ ચાલતો અન એ સશટિ યવતી પાછળ ઘલી બની િતી.

એ યવતી િજી સધી કોઈ સાથ કશ બોલી નિોતી અન આ સશટિમાના કોઈએ એની

સાથ બોલવાનો પયતન નિોતો કયયો.

એ મગી અન બિરી િતી? કોણ જાણ! અન એમ િોય તોય શ?

એની ઊઘડતી અન શબડાતી આખોની પાપણો, એની ચડઊતર કરતી ભમરો અન

તજના હકરણો ફકતી કીકીઓન ભાષા નિોતી શ?

એની કમળની પાખડીઓ જવા ખલી જતા િોઠ વચચથી મશકરાટ છટકી જતો તયાર,

ફલ તોડવા એના િાથની અદા સરી જતી તયાર અન નદીના છીછરા પાણીમા એના પગ

સકોચ સવતા તયાર શ સગીતના અકથય સરો નિોતા જનમતા? સકતમય ભાષાનો અખટ

પવાિ નિોતો વિતો તયાર?

બધાન એક જ િકીકતન ભાન િત ક એ િતી તો જગતમા ઉલાસ અન ઉતસવો

િતો. એ િતી એટલ જગતમા સૌનદયવ િત. – તયા સતય િત અન જયા સતય મળવવાની

મશકલી નિોતી તયા સમશદધ, સખ અન સતોષ બધ િત. એ નાનકડી, કોમળ સૌનદયવવતી

યૌવના સશટિનો પાણ િતી.

*

એ કોઈ પાસથી કશ માગતી નહિ. જ કઈ ત આપતી – માનો તો કઈ નહિ, માનો

તો બધ જ – ઉલાસ, ઉતસવ, સૌદયવ, સમશદધ, સખ અન સતોષ!

એન સાશનનધય એટલ જ સાિશજક િત. જ કોઈ ઇચછા કરત એની શનકટ એ જતી.

જ કોઈ જટલી આવડતથી એન જટલી રીઝવી શકત એટલો સિકાર એ એન આપતી.

કોઈ એક પણ એનાથી અસતટિ રિી પાછો નિોતો ફયયો.

હદવસ પછી રાત, મહિનાઓ ઋતઓ અન વષયો પોતાના સવભાવ પમાણ શમજાજનો

ગલાલ ઉરાડતા પસાર થઈ જતા. જના ઝાજડ સકાઈ જતા, નવી ટસરો ફટતી, વદધો

ચાલયા જતા, અન યવાનો આવતા, પારણામા નવી કપળો જવા તાજા અન કોમળ બાળકો

રમવા લાગતા – એમ આ સશટિના જીવનમા કળા અન સૌનદયવ – સખ અન ઉલાસની

પરાકાષા આવી પિોચી િતી.

*

એક હદવસ આ સમાજમા એક અજાણ વયશકત આવી ચડી. એ અજાણ પરષન કોઈએ

પછય નહિ ક એ કયાથી આવયો – શા માટ આવયો. સશયની લાગણી આ સમાજમા

અતયાર સધી કોઈએ અનભવી નિોતી. લોકોના મનમા એમ ક આ નવી વયશકત પણ

એમની માફક એમના ઉતસવોમા ભાગ લઈ સખ અન આનદની અશધકારી થશ.

એ અજાણ પરષ પલી યવતીન નાચતી, કદતી, ફદડીઓ લતી અન આનદતી જોઈ

તયાર એણ પોતાના મનમા જ કહ: "અિા! શ બદન, શ કાશનત, શી ચપળતા? સયવ

ઊગ, આથમ અન ફરી ઊગ તયા સધી આ છોકરીન મારી બાજમા રાખી શક તો?"

આ શવચાર આ સમાજમા કોઈ વયશકતનક કોઈ દિાડો અતયાર સધી નિોતો આવયો.

અજાણ પરષ એ સમાજમાની એક વયશકતન પછય: "આ કોની છોકર છ? કયાથી

આવી?"

આ પશન અતયાર સધી કોઈએ કોઈન નિોતો પછયો.

"આ છોકરી કોણ છ? કયાથી આવી?"

આ નવા પશનોની પરપરાથી મઝાઈ જઈ પલી વયશકત ચપ રિી.

"અર મરખ, આટલ નથી સમજતો? તારા ઘરમાન માટીન માટલ કોન છ?"

"માર છ!"

"તાર છ, કારણ ક હદવસોના હદવસો, મહિનાઓના મહિના થયા એ તાર ઘર પડય

છ – ખર ન? તો આ છોકરી કોની છ?"

"મારી છ – અમારી છ!"

"તો તાર ઘર કા નથી?"

એ રાતના પલી વયશકતન સખ અન ચનભરી ઊઘ ન આવી. એણ નવી વાત સાભળી

િતી. નવા શવચારન બીજ દખદ અકર ફોરી રહ િત!

અજાણ પરષ બીજી વયશકત પાસ એ વાત કરી – તરીજી વયશકત પાસ પણ એ વાત

કરી. એ વાત ફરતી ચાલી: "એ છોકરી કોણ િતી – કોની િતી?"

ઉતસવમા નાચતા, કદતા, િસતા અન રમતા એ યવતીન કયાક કશક ખચત લાગય.

એણ એની આસપાસના ચિરાઓ પર શવશચતર ભાવો જોયા – જ ભાવોનો આગળ એન

કોઈ વાર અનભવ નિોતો થયો. એ શખનન થઈ, થોડીક ગભરાઈ ગઈ. એના નતય કરતા

પગ કયાક ઠોકર ખાઈ ગયા, એના િાથના વળાકમા બિદી લચક આવી ગઈ. જ કોઈ

દિાડો નિોત બનય એ આજ બની ગય. ઊગતા સયવ જવા એના મખ આડ શવષાદના

વાદળાની કાશલમા ફરી ગઈ.

અજાણયા પરષ આ વાતન બિ જ આગળ વધારી મકી. આ સમાજમા િવ એવી

એક વયશકત નિોતી જ ન પછતી િોય, "આ છોકરી કોણ િતી – કોની િતી?"

*

ઉતસવોમા મિાઉતસવ વસતોતસવ આવી પિોચયો. હદવસ ઉકમાભયયો અન સાજ ખશનમા

લિરીઓથી અડપલા કરતો પવન વાવો શર થયો. વાદળો આછા આછા ઊભરાવા લાગયા.

વષિો, ફલો, કળીઓ અન કપળો એકધયાન બની જોઈ રહા. પવવતો પોતાના શશખરોની

ડોક ઊચી કરી કતિલથી જોવા લાગયા.

એ યવતી નાચતી, કદતી, ફદડીઓ ફરતી આવી ચડી. એની સાથ આવયા નતય,

સગીત, સૌદયવ અન જીવનના ઉનમાદ!

માનવીઓના ટોળટોળા ઊભરાવા લાગયા અન એન જોઈ રહા, પણ િાય, એ દિલાશલતય,

એ નતય અન સગીતન સૌનદયવ અમસત જ વરાઈ જત િત! લોકોની દશટિમા શકા િતી

અન એમના મનમા અશનશશચતતા િતી!

જાઈના ફલ મોગરા ફલન પછય: `આ શ છ બધ – આજ આમ કમ?'

"નથી ખબર તન? સૌ કોઈ પછ છ, આ છોકરી કોણ છ, કોની છ?"

પોતાની નીચી પડલી ડાળ નીચની એ યવતી પસાર થઈ તયાર વડલાએ લાગણીિીન

બની એન ધારી ધારીન જોઈ અન આબલીન કહ: "જોય! કટલી શવશચતર! એ કોણ છ

– કોની છ?"

ઝરણ દોડત દોડત નદી પાસ પિોચય તયાર િાફી ગય અન પિોચતાવત જ ભરાયલા

શવાસ એના કાનમા એ જ વાત વિતી મકી: "અર! બધા એક જ પશન પછ છ ક એ

છોકરી કોણ છ – કોની છ?"

નદી ધીરગભીર િતી. એણ શવચારોના વમળ જનમાવયા. અટવાતી, મઝાતી એ સાગર

આગળ પિોચી તયાર ઝબકીન જાગી ઊઠી. સાગર એન ભટી પડતા પછય.

`કમ આજ શખનન છો?'

"પભ, એક પશન લાવી છ. એ છોકરી કયાથી આવી, શા માટ આવી, એ કોણ છ?"

સાગર જવાબ આપયો નહિ અન એની બાથમા નદી ષિીણ થતી ચાલી અન દહરયાપાર

મોજાઓના હિલોળ, તોફાનના વમળોની ગશત પર સવાર બની અથડાતીકટાતી એ જ વાત

વિતી ચાલી.

*અિી ફકરો છ: પણ આ વાત ન પિોચી ફકત એ નાચતી-કદતી છોકરી પાસ.

કારણ ક એ મગી િતી અન બિરી િતી. એની પાસ આ વાત પિોચાડવી અશકય િતી.

જયા વસતોતસવ ઊજવાઈ રહો િતો – જયા નતય, અદા અન સગીતના ઉદશધ

છલકાતા િતા તયા એક માનવીએ બીજાન કહ : "કવી સદર અન કોમળ યવતી છ?

કટલો બધો આનદ એ આપી શક છ? િ એન માર ઘર લઈ જાઉ તો – વસતના

મઘધનષી રગો, જગતભરના પકપોની સગધ, સાગરન ગાભીયવ અન આકાશની મોકળાશ

માર ઘર આવી વસ, નહિ?"

"િા જરર," બીજાએ કહ: "અન માર ઘર લઈ જાઉ તો મારા ભયાવ ભયાવ ઘરમા

વષવભરના ઉતસવોની સનધયા ખીલી ઊઠ અન એ આનદઝલ ઝલવા જગત સમસત મારા

ઘરઆગણ ભગ થઈ જાય! એન તો િ જ ઘર લઈ જઈશ!"

"લઈ જઈશ?"

"જરર."

"અન િ?"

*

એ યવતી પોતાના નતયમા સપણવ સમાઈ ગઈ િતી – જાણ આનદ અવતાર લીધો

િોય. જાણ ઉલાસ અન માધયવના શશલપમા જીવ પઠો િોય! વયોમ, વાદળ, વાહર, વષિો

માનવીઓ, પશઓ અણ પષિીઓ સતબધ બની જોઈ રહા. તયા તો કોઈ એક વયશકત પોતાની

જાત પર કાબ ખોઈ બઠી. એણ દોડી જઈ એ છોકરીનો િાથ પકડી લીધો.

નતય ઢળી પડય, સગીત બસર બની ગય, સૌનદયવનો વધ થયો, સતય માટીમા રગદોળાઈ

કયાક ગમાઈ ગય, બધ િાિાકાર પસરી રહો, કળી ફલ બનીન બમ મારવા લાગી, ભરમરો

એક ફલ પરથી બીજા ફલ રડતાકકળતા એ જ વાત કિતા ઊડવા લાગયા. પથવી પરથી

ધળના વાદળ એકઠા થઈ વયોમમા ઊડી ગયા, ફલો રગ ગમાવી બઠા; – એમની સગધ

પણ શવકત બની ગઈ. ઝરણાએ પણ વાકા વળીન એ જોય – અન જતા જતા, મોટા

પથથરો પર ઠોકરાત, નાનાન ઠોકર ઉરાડત, બચન

*

અન શખનન એ નદીની સોડમા સમાય તયાર એનો શમજાજ છટકી ગયો.

"આખર શ છ?" નદીએ પછય.

"ગમ ત િોય – ત શા માટ મારી પચાત કર છ? મન મરવા દ અિી!"

એ જ શમજાજ લઈ નદી સાગર આગળ પિોચી.

"િવ નથી સિન થત!"

"શ?"

"કોણ જાન શ – પણ કયાક કઈક અવળ બની રહ છ! આ ઝરણ....." કિતા નદીના

આસઓએ સાગરના ખારા પણીન વધાર ખારા કયા!

સાગર સિાનભશત વગર કહ: "વાતમા કઈ વજદ નથી! ત િવ અવસથા પામી છો –

બસ એટલ જ!" અન એટલ જ સાભળતા નદી દભાઈ ગઈ. એ આસઓ એણ સાગરન

ન આપયા. પોત જ પોતાના આસઓથી પોતાની મીઠાશ ગમાવી બઠી|

એ યવતી નતય કરતા એટલી તો થાકી ગઈ િતી ક એનો િાથ પકડનારના િાથમા

એ સિલાઈથી સરી પડી. એ સમગ સૌનદયવ, મખમલી કમાશ, એ સગોળ સસજજતા,

ઉલાસ અન માધયવની એ સટિા – કોઈ એકના િાથમા જઈ પડી –એન ઘર વસી રિી!

ત હદવસથી સૌ કોઈન પોતપોતાની પવશતતમાથી રસ ઊડવા લાગયો. હદવસો પર હદવસો

અન મહિનાઓ પસાર થવા લાગયા.

પકપોના શવશવધરગી આભષણો અન ઘરી લતી માદક સગધ િવ કોઈની લાગણી સધી

પિોચી શકતા નહિ બલબલ ગાઈ ગાઈન થાકી જત. એન કોઈ સાભળનાર નિોત. િરણા

તણ ખાઈ તપત બનયા પછી બધયાન ગમ તમ ફયાવ કરતા. મોરનો ટિકો િવ મઘ સાભળતો

નહિ. ઝરણ ફરજ સમજીન નદી તરફ જત. એની ગશતમાથી ઉતસાિ જતો રહો િતો.

બ બલબલોએ ઊડતા ઊડતા એક ઘરની બારી પર બસી અદર જોય.

"જો, જોતો," એક બીજાન પછય: `એ જ છ ન!'

"એ િજય એના ઘરમા બઠી છ – િર છ, ફર છ, િસ છય ખરી – એ એની એ

જ છ!"

"િાથ પકડીન લઈ ગયો એટલ એની થઈ?" પલો અજાણયો પરષ એક અધારી રાત

કોઈકન કિતો િતો, "ત એન ઘરથી તાર ઘર લઈ જાય તો શ એ તારી થાય! અન

શ યૌવન છ! શ લાશલતય – શ માધયવ! િ?....િા....િા...." અજાણયો પરષ િસયો. એના

િાસયના ફટકાથી અધારાના પડ કપવા લાગયા. આજબાજ, જયા જયા એ િાસય પિોચય

તયા પાકા ફલો ખરી પડયા – ઊડતા પષિીઓ ગલાટ ખાઈ ગયા. ઊડતા પવન એ િાસય

સાભળ અન એન ગમાન ગળી ગય. ઝરણાન સગીત બસર બની ગય અન વડલાની

ડાળ કમજોર બની જમીનન અડી ગઈ.

એ રાતના બીજો બનાવ બની ગયો. એ યવતી જન ઘર િતી તયાથી બીજાન ઘર

ગઈ – લઈ જવામા આવી.

પિલો પરષ ખીજવાયો, મઝાયો અન અકળાયો. એ જયા જતો તયા લોકો એની

સામ આગળી ચીધતા. ફલો એની ઉપર િસવા લાગયા, વષિો એની પાછળ ખરતા પાદડા

મોકલી મશકરી ઉરાડવા લાગયા. િવ એના ખાલી પડલા ઘરના અધારા એના મનમા

ઊતરી ગયા. એણ સમજ અન અકકલ ગમાવયા. લાગણી અન તકવ વચચન સમતોલપણ

એણ ગમાવય, એના અધારા મનના અવાવર ખણામા બડોળ શવચારોની વડવાગોળો ચકકર

ચકકર ફરવા લાગી.

અજાણયો પરષ ધીમ રિીન એની પાસ ગયો અન કહ: "આમ બબાકળો કમ બનયો

છ?" પોતાના સવભાવ પમાણ એક પળમા એણ પોતાના મોઢાના રગ બદલયા. એક વધાર

દટિ સચન એના ગલીચ િોઠ વચચથી સરી પડય, "િ કિ છ ક હિમત રાખ, તાકાત

કળવ, કનિબાજ થા! િ! લ સાભળ..." એ વાત પલા બબાકળા પરષ શસવાય બીજા કોઈએ

સાભળી નહિ. અધારી રાતન ઊજળી કરવા મથતા આશગયાએ પણ કશ ન સાભળ.

જાઈ મોગરાન કિ, "મન આજ ઊઘ નથી આવતી." મોગરો કિ, "મન પણ બચની

જવ લાગ છ."

આકાશના વાદળાઓ માિોમાિ અથડાતા એકબીજાન પછતા િતા:

"કમ આજ બધયાન છો?"

"કઈક જોઉ છ છતા કશ દખાત નથી."

"કઈક બની રહ છ!"

ઝરણા પોતાનો માગવ ભલી ગયા, િરણોના મોઢામાથી દભવના પાદડા સરી જવા લાગયા,

સમદરની સપાટી પર સરોવરની શાનત ચપકી છવાઈ!

અધારામા પથવી પર વીજ જવ કઈક, એક ઘડી માટ, ચમકી ગય. એની પાછળ એક

હકહકયારી સભળાઈ! કોઈ એક જણ બતરણ ખણા વટાવત, અધારાની ઓથ લત ભયકર

ગશતથી દોડી ગય. પણ છક ઊચથી તારલાઓએ ઝીણી આખો કરીન જોઈ લીધ ક એના

િાથ લોિીથી ખરડાયલા િતા.

જ કોઈ બીજાના ઘરમા એ યવતી ગઈ િતી એની િસતી મટી ગઈ િતી!

"અરર!" બધ અરરાટી ફરી વળી.

ફલોએ કળીઓન, કળીઓએ પાદડાન અન પાદડાઓએ પષિીઓન જગાડી જગાડીન

આ વાત કિી. અધારી રાતના પાખો ફફડવા લાગી. એ સદશ વાદળોમા પિોચયો અન

સમદરો પર ફરી વળો.

સવાર પડી તયાર માનવીએ માનવીન મોઢ પડી ગય િત, જાણ સયવ ઊગયો જ ન

િોય, જાણ રાશતરના અધારા હદવસનાય ટિલતા િોય એવો ભાસ થવા લાગયો.

વષિો નદી, નાળા, ખતરો, ટકરીઓ, પવવતો, સરોવરો અન સમદરો બધા જ શરશમદા

બની ગયા!

ઝરણ જોરથી નદીમા ખાલી થવા લાગય.

"પણ, પણ – આ બધ શ...?" નદી કઈ એન પછવા જાય ત પિલા ઝરણ બોલી ઊઠય:

"ત આજ મન બોલાવ નહિ – મા!"

જયા જયા અધારા એકઠા થતા િતા, જયા જયા સકા પાદડા ઢગલો થઈ કાદવમા

સડતા િતા, જયા જયા ઝરણા અન નદીના પાણી વિતા અટકી જઈ ખાબોશચયા બની

ગયા િતા – તયા તયા – તવા બધા સથળ અજાણયો પરષ ફરતો રહો. પછી તો આધીઓ

આવવા લાગી, વટોશળયા ઊડવા લાગયા. બીકના માયાવ વષાવના વાદળો શવખરાવા લાગયા

– દકકાળ ઊતરી પડયો, ધરતી સકાવા લાગી!

જની િસતી મટી ગઈ િતી એના વિી ગયલા લોિીના ધાબા પાસ એના વારસદારોએ

પશતજા લીધી: "લોિીનો બદલો લોિી!"

"શાબાશ!" પલા અજાણ પરષ બમ મારીન કહ: "મરદની શનશાની મરદાઈ – લોિીનો

બદલો લોિી."

અસખય ફલો આ પશતજા સાભળીન ખરી પડયા. ઊડતો પવન આ પશતજા સાભળી

ભાગવા લાગયો – ખતરોન નાબદ કરતો, વષિોન મળમાથી ઊખડી ફકતો, સમદરના ખારા

પાણીન સતાપતો પવન તો ભાગવા જ લાગયો.

એ યવતી િવ તો એક પછી બીજા ઘરમા એમ ઘર ઘર ફરતી રિી. બધીએ ઋતઓ

આવતી, બધી ઋતઓના ઉતસવ-હદનો આવતા, પણ ઉતસવો નિોતા ઉજવાતા – એ યવતી

તો કોઈ ન કોઈના ઘરની ચાર દીવાલો વચચ બદી બની બઠી િતી.

એણ િજીય કોઈ સાથ વાત નિોતી કરી. એન ખરી રીત કશ કિવાન જ નિોત. એ

તો ઘરની દીવાલમાની કોઈ બારીમાથી બિાર જોતા બસી રિતી. એની આખો ગમાયલી

ગમાયલી ફયાવ કરતી. એન યાદ આવતા – શરવણની ઘનઘોર ઘટા, મયરોના ઉનમાદ,

લગામના ઇશારાની રાિ જોતા પવનના ઘોડાઓની મસતી, બાળક જવા સવભાવવાળા

રગબરગી સગધી પકપો એન પસાર થતી જોઈ એની પાછળ `અર –એ!' – કિી િાસય

મોકલતા – વડલાની ઘટાના અધારામા એ અધાર બની જતી – ચાદનીના અજવાળા

ઓઢીન એ ઊજળી રાતના અદશય થઈ જતી – સરોવરના જળ ઝલતા અન હિલોળતા

એન કિતા: `આવ ન?" અન પલી પોયણી એનીસામ જોતા જ શરમાઈ જતી – એ બધ

એન જીવનની આજની અકક પળ યાદ આવત િત – એ યાદમા જ એ જીવતી િતી!

અન એમ જીવતા જીવતા એ ષિીણ થતી ચાલી િતી. એના માથાના કાળા સવાળા વાળ

ખરી પડવા લાગયા િતા. એની સવાળી ચામડી તજ ગમાવી લચી પડવા આવી િતી –

એના એક વાર તરત નતય કરતા પગ પર ફોલાઓ દખાવા લાગયા િતા. માથ, િાથપગ

અન બદનની અદામાથી માધયવ જત રિી ભીશત આવી બઠી િતી!

"લોિીનો બદલો લોિી!" ની પશતજા લનારાઓએ પોતાની પશતજા પરી કરી. કોઈક

માટીના ઢફા પર ઊન લોિી વરાઈ ગય. પછી તો બીજી પશતજાઓ લવાઈ. ફરી અન

ફરી લોિી રડાવા લાગય. પશતજાઓની પરપરા ચાલી અન લોિીની નીકો વિવા લાગી.

"શાબાશ! શાબાશ!" એ ભયકર અવાજ આવયા કરતો અન લોિી વહા કરત!

"પણ આમ શા માટ?" જાઈના ફલ મોગરાન પછય.

"તની મન શી ખબર? – િ ઓછી જ બધાની પચાત સવ છ?"

"પણ શચડાય છ શા માટ?"

"શા માટ – શા માટ? તારામા અકકલ નથી માટ!"

વડલો આબલીન કિ, "જો – જરા જો તો ખરી! તારી ડાળીઓ પરથી કોયલો,

ચકલીઓ અન બલબલો કયા ઊડી ગયા? પવન ડોલતી તારી નજાકત અન તારી ઘટાની

ઉકમા કયા ઊડી ગયા? િવ તો તારી મલી ઘટાના અધારામા વડવાગળો ટીગાય છ!"

"અન એ બઢા," આબલી છછડાઈ, નાના નાના પોતાના પાન ઉરાડતી બોલી: "તારી

ડાળીઓમા િવ તાકાત કયા છ? એટલ જ જોન િવ તાર જમીનનો ટકો લવો પડ છ!

મન સબોધીન િસ છ ત િસન તારી જાત પર!"

બલબલોએ પોપટની મશકરી કરી. પોપટ કોયલની, કોયલ મોરની મજાક ઉડાવી! અન

ઝઘડો વધવા લાગયો.

"િ અન મારા જવા બીજા છ એટલ તારી િસતી છ. નહિ તો ત િોત કયાથી?"

ઝરણાએ સહરતાન કહ, "તાર આ સૌદયવ અન તારી અદાનો છણકો મન શ બતાવ છ?

જા જરા આગળ જા! અન તારા જવી છકલ અનકન ગળી જતો શનદવય લાગણીિીન

સાગર તાર ગમાન તોડી પાડશ!"

એક વખત જ માનવીએ પોતાની આખની કીકીમા આકશની મોકળાશ સમાવી દીધી

િતી ત માનવી અરધી રાતના પોતાના સવપનાથી બીન બઠો થઈ ગયો. એણ પોતાના

પતરન બમ મારી, "અર એ! જાગ છ ક?"

"િા, શપતાજી!"

"તો સાચવજ."

"શ?"

"જ કઈ છ– જવ છ ત!–અન–" એટલા શરમથી તો એનો શવાસ ભરાઈ આવયો, આખ

અધારા આવયા – ગળ ડમો આવવા લાગયો "અન–વોય મા, મારી પશતજા.... લોિીનો

બદલો...."

િવ માનવી માનવીન જોઈ સાવચત બની જતો – કોઈ શ કર છ, કયા જાય છ, કયા

ખાય છ, કયા સએ છ એન ઝીણવટભરી ખબર રાખતો! ઘોર અધારામા પણ મનકયન

િવ ઓળા િાલતા દખાતા. શાનત નીરવ ધળની સપાટી પર એન પગલા સરતા સભળાતા.

પવનની લિરીઓ એના કાન વાતો મકી જતી. હદવસ ઊગ અન આથમ અન ફરી ઊગ

તયા સધી, જાગત અન સવપનાવસથામા એન સાવચતપણ બીક બનીન એન ઘરી વળ િત.

પલી યવતીન એક ખહડયર જવા ઘરમા કોઈ અસિાય છોડી ગય! ત ખહડયરમા

પાણીન માટલય િવ નિોત રહ. છતમા અન ખણામા કરોશળયાના જાળા બાઝયા િતા.

આગણામા કાટાળા થોર ઊગયા િતા, પણ એ યવતી એની એ જ િતી –ષિીણ, દબવળ,

કદરપી, ગદી અન રોશગષ! તોય એની આખો િજી એવી જ – એ જ સવપના જોતી –

એ જ યાદની ભીતરમા ઊડી પસી ગઈ િતી!

પલા અજાણ પરષ એન માટીના ખાડામા બઠલી અન પથથર પર િાથ ટકવલી જોઈ

– એના િોઠ સતોષથી છટા પડી મસકરાઈ ગયા. એણ છાતીમા લાબો શવાસ ભરી શનરાત

છોડયો. એના અશકત િાથ એના બદનની બાજમા લટકી પડયા.

અજાણ પરષ એ ખહડયર તરફ પીઠ ફરવી. એણ માથ ઊચ કરી િાથની મઠીઓ

વાળી આખોન ઝીણી કરી સશટિમા ચારકોર જોય. આકાશ, પથવી, સાગર અન પાતાળ!

એણ પગ પિોળા કરી પથવીન એની નીચ દબાવી. એણ િાથની મઠીઓ વાળી આકાશમા

વીઝી. એની લાલ આખોન એકદમ પિોળી કરી. એણ સયવ તરફ જોય – અન....અન એક

ભયકર ગજ વના કરી એણ સશટિમા ચાર તરફ પડકાર ફકયો.

અજાણ પરષ માનવીઓન એકઠા કયા, ફલોન આમતયા, ઝરણા અન સહરતાન રોકયા,

સાગરના મોજાઓની લગામ ખચી, સયવ, ચદર અન તારાઓની કતિલતાન પોતા તરફ

દોરવી અન પશ-પષિીઓની હદનચયાવ એણ છોડાવી.

એ બોલયો તયાર એના માથાના ભારમા શવજતાનો ગવવ િતો – એની ભાષામા ગમાન

અન અવાજમા પડકાર િતો. એ બોલયો:

"એકઠા થયલા તમ બધા આન –"

એણ ખાડામા પડી રિલી પલી ષિીણ, દબવળ યવતી તરફ આગળી કરતા કહ, "એન

ઓળખો છો?"

ફલોએ એની તરફ મોઢ ફરવય, ઝરણ એની તરફ વળતા અટકી ગય. માનવીઓએ

એન જોઈ, સાગર એની તરફ નજર કરતા ઉદાસીનતાભય થોડક ગજયયો, સરોવર અન

સહરતાએ પોતાની શખનન ઉદાસીનતા છોડી નહિ.

જાઈના ફલ મોગરાન પછય:

"કોણ છ એ?"

"કોણ એ?" માનવીએ માનવીન પછય.

"િશ કોઈક," સહરતાએ, આદતના જોરથી, સાગરના હકનારાના ખોળામા માથ છપાવય.

"એ...." કિતા અજાણ પરષ પોતાના પગ પર જરા ઊચો થયો –`એ – એ યવતી

છ, જન માટ તમ `લોિીનો બદલો લોિી'ની પશતજા લીધી છ – એ જ યવતી છ...જઓ!"

એનો અવાજ વધાર તીવર બનયો, "ફરી અન ફરી જઓ."

"િશ!" બલબલ અન પોપટ એકીસાથ બોલી ઊઠયા..

"તમન કોઈન િવ એની જરર જણાતી નથી." અજાણ પરષ વયગમા બોલયો, "તો

િવથી એન િ રાખીશ – એની માવજત કરીશ. એ જવી છ તવી મારી થઈન માર ઘર

રિશ. બોલો....એન માર ઘરથી પોતાન ઘર લઈ જવાની જની મરાદ િોય ત િમણા

જાિર કર –એની ખાતર `લોિીનો બદલો લોિી'ની પશતજા જન લવી િોય ત િમણા –

િમણા મારી િાજરીમા લ!"

એવ કિતા અજાણ પરષનો અવાજ આકાશ સધી પિોચયો. એના પડઘાથી પવવતો

થથરવા લાગયા.

"આપો ન, એ જ માગ ત!"

"જવા દો એ બલાન – આફત ટળશ! ફરી એક વાર સખ અન શાશત સશટિ પર

ઊતરશ." કિતા માનવીઓએ પીઠ ફરવી ચાલવા માડય!

સૌ શવખરાઈ ગયા.

અજાણ પરષ ફરી એક વાર સશટિમા ચાર તરફ જોય. વયોમ, પથવી, સાગર બધ જ

એની નજર ફરી વળી. પલી યવતી પર ઠરી ગઈ. પણ........પણ એક નવી વસત એણ ન

જોઈ!.... એ વખત સધયા ઉતાવળી ઉતાવળી જતી રિી િતી. રાતરીએ આળસથી પોતાન

આગમન શર કય િત. તયાર પશશચમની શષિશતજ પર એક નવા જ તારક દખાવ દીધો

િતો. એની પભા તો નહિ જવી િતી, પણ એની નમ ચોકકસ િતી!

પલી યવતી પર ઉતાવળભરી દોડી ગયલી અજાણ પરષની દશટિએ આ નવા આગતકન

ન જોયો!

એ રાતના મોગરાએ જાઈન કહ, "િવ તો િ થાકયો છ..... પણ એ યવતી કોણ?

મન આછી આછી યાદ આવ છ!"

"મન પણ એમ થાય છ ક...."

"ક શ?" મોગરાએ પછય.

"ક...કોણ જાણ શ? પણ એન નામ લતા મારી બચની ઓછી થાય છ!"

સહરતાએ સાગર પાસ પિોચતા જ મનનો ઊભરો ઠાલવયો, "આ સાર નથી થય િો!"

"શ? " સાગર િસતા વાત ઉડાવવાન કય.

"અર, એ યવતી તો એની એ જ!"

એટલી વારમા તો સાગર સહરતાન અન એની વાતન પી ગયો.

અજાણ પરષ પથવીન અનક સથળ છદવા માડી. જયા જયાથી સદર માટી મળી એ

માટીના લપડા ચડાવી પલી યવતીન પટિ દખાવ આપવા પયતન કયયો. સશટિમાના અનક

રગીન ફલોન છદીન અન સનધયાના રગોન બળજબરીથી અપિરણ કરીન એમના રગથી

એ યવતીન મોઢ એણ રગય. પવવતોના હદય ચીરીન અન સાગરન પટ ફાડીન, એણ િીરા

અન મોતી મળવી એ આભષણોથી યવતીન શણગારી. અધારી રાતના િફાળા, કાળા કશ

પીખી એણ પલી યવતીના માથ બાધયા. ચદરની રોશનીન એની પાછળ ભમવા મોકલી|

એ યવતીન પલા અજાણ પરષ ઉતસવો વગર નચાવી – ઉમગ વગર સગીત વિાવય.

એ યવતીની આસપાસ એણ સૌનદયવની કરોશળયા-જાળ અન મોહિનીની ભરમણા ઊભી

કરી. એન ફરી એક વાર સશટિમા નતય કરવા છટી મલી દીધી.

માનવીઓ એન જોઈ જોઈન છક થઈ ગયા. "િાય િાય! શ રપ, શ યૌવન!" જણ

એન જોઈ એ પોતાન ભાન ભલી ગયો.

એ યવતીએ નતય કરતા ચપાના ફલન પપાળ તયાર કળી છછડાઈ પડી.

ચપાએ કહ, "પણ એ તો એ જ યવતી છ જ પિલાય મન પપાળતી. તયાર તય

મારી સાથ િસી ઊઠતી અન આજ તારા મોઢા આગળની ગસસાની લાલ ટપકી િ સમજી

શકતો નથી!" "કયાથી સમજ?" કળીએ મિણ મારતા કહ. "તારી સગધમા આજ શવકત

દગધ ભળી છ!"

અન એવી જ રીત મોગરા અન જાઈનો કશજયો થયો – મોર અન ઢલ વચચ અણબનાવ

શર થયો, શષિશતજ આગળ આબ અન ધરતીના શમલનન ધમમસ વડફી નાખય, સાગર

ભરતીના તોફાન મચાવીન સહરતાન પાછી ધકલવાન કય અન રિર મશકરી કરતા કહ:

"અર ઓ, અવસથા પામલી એ યવતી તો એની એ જ છ!"

"ના – એની એ જ નથી!" સાગર પાછળ ફરીન જોય તો એના હિલોળતા પાણીમા

જના આછા આછા પશતશબબ પડતા િતા એ શષિશતજ પરના નવા તારકનો એ અવાજ િતો.

"શા માટ સહરતાન દભવો છો? – એની વાત કઈક સાચી છ. એ યવતી એની એ

છ અન નથી!" "િ!" સાગર અચબો પામયો.

ઝરણાએ એ અવાજ સાભળી લીધો. એણ બબાકળા થઈ સહરતાન પછય.

"મા, એ કોણ િતો? એ શ કિતો િતો?"

"એ સાચ કિતો િતો, બટા!"

નદીહકનાર પાણી પીતા મગલાએ આ વાત સાભળી અણ મોટી મોટી ફાળ ભરત એ

ખતરોમા અન વાડીઓમા જાઈ, મોગરા, બલબલ, પોપટ, મોર, ઢલ બધા પાસ નાચતકદત

એ વાત કરી આવય. એ વાત પષિીઓની પાખ ચડી ઊડવા લાગી. વાદળની સોનરી કોર

પર લખાઈ એ વાતની આખી સશટિન જાણ થઈ.

પલી યવતી નાચતીકદતી નદીહકનાર આવી પિોચી તયાર નવા તારક નદીન, ઝરણાન

જોઈન, મોગરાન બલબલ અન મોરન, મગ અન વાદળોન સબોધતા કહ, "જોજો, િો...."

કિતા એણ પલી યવતીના કશ, રગ, અગલપન અન શગાર ઉતારી લીધા. " એ તો એ

જ કશ અન દબવળ, રોશગષ અન કદરપી છ – એ એની એ જ યવતી િોય તોય શ?"

તમારા લોિીના નીચોડમાથી જન રગ મળા િોય, તમારા હદયના ટકડાઓના જણ

આભષણો પિયા િોય, તમારા અગ છદીન જણ લપન કયા િોય એ એની એ જ યવતી

કમ િોઈ શક? તોય એ એની એ જ છ."

પલી યવતી પોતાના કશ, આભષણો અન અગલપનથી વશચત બનલી અજાણ પરષન

ઘર પિોચી તયાર અજાણ પરષ એન આવી જોઈન સશટિ તરફ ફરી એક વાર ગજ વના

કરી પડકાર ફકયો. એના પડકારના જવાબમા પશશચમની શષિશતજ તરફથી પલા નવા તારક

ધીમી, િળવી, શીતળ અન હિતકારી પોતાની પભા ફલાવી. એ તારકની પભા ચદર કરતા

વધાર કોમળ િતી. અન એની દશટિ સયવ કરતા વધાર ઉગ િતી. સાગર એન જોઈન

એન વિાલ કરવા એની તરફ ઊછળો.

અજાણ પરષ ફરી ગજ વના કરી. પલા નવા તારક તરફ દોડયો, પણ એકીનજર પલા

તારક તરફ જોઈ રિલી સશટિએ ગજ વના સાભળી નહિ. એ ગજ વનાએ ભીશત જનમાવી નહિ!

અજાણ પરષન દોડતો આવતો જોઈ નવો તારક ધમમસમા સતાઈ ગયો.

પણ એની એક ષિણની હિતકારી પભા અનભવતા ઝરણાએ સહરતાન કહ: "મા, િવ

એના વગર કમ ચાલશ?"

સહરતા સાગરન પોતાના આસ આપવા ગઈ તયાર સાગર કહ: `િવ રડવાથી શ

વળશ? જો, પણ દર મારી સપાટી પર એન પશતશબબ દખાય!" આબલીએ વડલાન કહ.

"મિનત કર. ધરતીનો ટકો છોડી દ. ઊચો થઈન જો – એ પણ દર, આછો આછો

પકાશ દખાય ત એનો જ િશ, કદાચ!'

મોગરો જોઈન કિ, "મારા અગ પર શરમ િરનારી લિરીઓ અનભવ છ ત એની

જ િશ!"

અષાઢ માસથી જમા થતા વાદળોએ શરાવણન કહ, "અમ પવનના દોરવયા ગમ તયા

દોરવાઈ ગમ ત સથળ નહિ વરસીએ – અમ તો એ પલો નવો તારક અન એની પભા

પિોચતી િશ તયા જ વરસશ."

એક વાર શોભતા અન રગની કમાનમાથી સગધના તીર ફકતા ફલોએ ખીલવાની

ચોખખી ના પાડી દીધી. પાકા ફળોએ બી ન ઉતપનન કરતા સડી જવાન સવીકાય – "ના,

ના, અમન એ અન એની જ પભા જોઈએ!"

ફરી એક વાર સશટિ એકતાન, એકશનશચય, એકાગ બની નવા આગતકની રાિ જોતી

થોભી રિી. બધ બધી જ હરિયા થભી જવાની તયારી િતી તયાર ધમમસના આવરણ

છદી નવો તારક ફરી બિાર આવયો. મોગરાએ ઊચા થઈન પોતાની સગધ એની તરફ

મોકલી. સાગર એકધાર ગજી રહો. સધયાએ રાશતરન થોડી આવવા દઈ પોત ટિલવાની

રજા માગી લીધી.

બલબલ, પોપટ, મોર ટોળ વળી એના પકાશ તરફ ઊડવા લાગયા. પવવતના શશખરોએ

ઊચી જડોક કરી સૌ કરતા નજીકન એન દશવન ચોય. પવન એની તરફ દોડયો તયાર

વષિોએ પણ ઝકીન એન વદન કય. સશટિએ એક જ અવાજ એન પછય:

"તયાર એ યવતી કોણ અન કોની?"

`જો, આપણ બધા એકતર થઈ, એકબળ અન એકશનશચયથી એ યવતીન ફરી પાછ

એન યૌવન આપી શકીએ, એન િતી એવી સૌનદયવવતી બનાવી શકીએ અન નતય કરતી

પથવીના શવશાળ પટ પર છટી મલી દઈએ ત એ યવતી એની એ જ છ – સૌ કોઈની

છ – એક એકની અન એકીસાથ બધાની છ."

પોપટ અન બલબલ એકબીજા સામ જોય. પછી બનએ એકીઆવજ પલા તારકન પછય:

`તો એન નામ શ છ?'

"મશકત!"

0

11. ઈશવર છ?

નીરવ અધારી મધરાત શિરની ગલીઓમા સતી િતી. તયાર એની ચપકીન પડકારતો

એક પરષ, એક શરીના અધારામાથી બિાર નીકળો.

મોટા રસતાની વીજળીની બતતીમા અજવાળા નીચ એ બરાડામાથી જરા વાકો વળલો

દખાયો. એણ માથ રમાલ બાધયો િતો અન રમાલવાળા માથા પર કઢગી રીત કાળી ટોપી

પિરી િતી. પગ શસવાયના બાકીના શરીરન એણ ધાબળ વીટય િત.

િાડકા ધજવ એવી કકડતી ટાઢ વાતી િતી. રસતાની બન બાજના મકાનોના બારીબારણા

બધ િતા. દરક જીવત જીવ પોતાની સરશષિત જગાની િફમા પડય િત, તયાર અસવસથ અન

બકાબ ઉતાવળ આ પરષ, રસતાની સસત ઠડી શનજ વનતાન ભદતો આગળ વધી રહો િતો.

આખ રસત એન કોઈએ પડકાયયો નહિ. ખણખાચ ટહટય વાળી પડલ કતર પણ એની

તરફ ભસય નહિ. મોટો રસતો પસાર કરી એક ગલીના મોઢા આગળ એ અટકયો. કમર

પર િાથ મકી બરડા પર ટટટાર થઈ એણ ખણાના મકાનની ઉપલી ભોની બારી તરફ જોય.

એણ ધાબળા નીચથી દબળો, ઝીણો િાથ બિાર કાઢી, બધ ડલીના કમાડન કડ પકડી

ખખડાવય, અન મોટથી બમ પાડી: "ગોશવદ, ઓ ગોશવદ!"

એની રાડન મધરાતની ચપકી ખાઈ ગઈ.

એણ કડ ખખડાવય રાખય અન બમો પાડય રાખી. એના અવાજમા આજીજીનો અશકત

પહરકપ િતો. તોય માનવીની મતપાય ઊઘ ઊડી નહિ. એણ તોય બમો પાડય રાખી:

"ગોશવદ, ઓ ગોશવદભાઈ!"

આખર એન ઉતતર મળો. ભાગય જ સભળાય એવ ઊડથી કોઈ બોલી ઊઠય:

"કોણ – કોણ છ?"

ચપકી સજાગ બની.

"બારણ ખોલ!"

"પણ છો કોણ ત?"

"િ નારાણ."

"અતયાર? ઊભો રિ, િઠો આવ છ !"

નારણ ચાર તરફ ડોક ફરવય. ખણખાચ કોઈ છત નીચ ક કોઈ શવશાળ બાધકામ

આડ અધારા સતા િતા. બાકીના સથળ અજવાળા ઝોકા ખાતા િતા, પોષ મહિનાની ટાઢ

િરક સજીવ-શનજીવવ વસતમા પવશવા પસરી રિી િતી. એની પાછળ પાછળ નીરવ ચપકી

વફાદારીથી પિરો ભરી રિી િતી.

સાકળ ખલયાનો અવાજ થયો અન ડલી ખોલતા ગોશવદ સાશચયવ પછય.

"નારાણ, આ અરધી રાત!"

નારણ ડલીમા પવશયો. વીજળીની બતતીના અજવાળા નીચ, લાકડીન ટક ઊભા રિતા

નારાણના પગ ધજી ગયા. એણ કઢગી રીત ગોશવદન પછય:

"ઈશવર છ?"

"િ?" ગોશવદ કશ જ ન સમજયો િોય એમ આશચયવથી એણ નારાણ સામ જોય.

"િા," નારાણ તવરાથી બોલયો: "ઈશવર છ?"

"કોણ, તારો ઈશવર?"

"એ અિી કયાથી િોય? ઘર નથી?"

"ના," નારાણ કહ તયાર એનો અવાજ જરા ધજયો. "ગઈ રાતનો ગમ થયો છ, ત

અતયાર સધી પાછો નથી ફયયો. એ કયા ગયો િશ? એન શ થય િશ, ગોશવદભાઈ?"

નારાણ પડખ ખસી, ડલીના ઓટલાનો ટકો લતા નીચ માથ કરી ગયો.

એક પળ બમાન કોઈ કશ બોલય નહિ.

"પણ એમ કમ બન?" ગોશવદ શકા બતાવતા કહ, "આ અમસતો નહિ જ જતો રહો

િોય. કઈ ઝઘડો થયો િતો?"

"િ ઈશવરની સાથ કયારક ઝઘડયો નથી!"

"કયાક જતો રહો છ તો અકારણ જ નહિ ગયો િોય! એ તારાથી નારાજ થયો

િોય એવ તન લાગ છ?"

"આ ત શ કિ છ, ગોશવદ?" કિતો નારાણ ઓટલ સરકીન બઠો. "િ ઈશવરન દભવ

ખરો?" રોષ અન ખદથી એ ગોશવદ સામ જોઈ રહો:

"એની મા મરી ગઈ તયાર એ છક નાનો િતો, મારા શરીરના કોઈ અગની દખભાળ

કર એવી કાળજી મ એન ઉછરીન મોટો કયયો....મ એન ઇજનર બનાવયો િોત, પણ એણ

શનશાળ મીકી અન મન કહ: "બાપા, િ તમારી પાસથી નકશી શીખીશ." ચાદી ઉપર

નકશી કરો છો, તમ શ ખોટા છો?' આ છોકરાન િ શ ઉતતર દઉ? એન શી કબર ક

મ મારી શજદગીની સખચનની પળોન દીવાસળી દઈ માતર શોખ, મમતની ખાતર ચાદી

પર નકશી કોતરવી ચાલ રાખી િતી, પણ મારા ઈશવરન િ ઓળખ ન! એ તો ધાય

કરવાવાળો િતો! મ એન દકાન બસાડયો, અન મારી કામગીરી મ એન આપી."

આટલ બોલયાનો થાક ચડયો િોય એમ નારાણ િાફવા લાગયો. એનો અવાજ થોડો

મદ પડયો. એણ ફરી બોલવ શર કય:

"તન નથી ખબર, ગોશવદ, એના િાથમા મારાથી વધાર સફાઈ છ. એના ઉપસાવલા

`ઘાટ'મા મારા કરતા વધાર ચોકચાઈ છ. ના, ના! તમારી એ જની કામગીરીનો િ છલો

કારીગર નથી, ઈશવર છ!" ખોખરા થઈ જતા પોતાના અવાજન સમારવા નારાણ ખાસી

ખાધી, થોડ થોભયો અન પછી ઉમય: "એ છલો કારીગર, મારો વારસ નથી! મન બીક

લાગ છ, એ િવ કોઈ દિાડો પાછો નહિ ફર!"

નારાણ બરડામાથી જરા વધાર વાકો વળો, એન માથ નમી પડય, ગળ આવતા ડમોન

રોકવા જતા એન અગઅગ થથરી ઊઠય. ગોશવદ એન બનન ખભથી પકડયો:

"નારાણ – નારાણભાઈ, આ ત શ કિ છ? ગાડો થયો કઈ!"

`રડતા અવાજ નારાણ બોલયો: "ગોશવદ, િ તો સાવ શનરાધાર બની ગયો!"

"અર ભલા માણસ આમ િામ શ િાર છ? અમ બઠા છીએ ન! તારા ઈશવરન

પાતાળમાથી શોધી લાવશ. ઠડો પડ, હિમત રાખ. આવ, જરા અદર આવ. આરામ લ."

"ના, ના. મન જવા દ, ગોશવદ! અરધી રાત િ છક જ બચન બની ગયો. એટલ

આવ ટાણ તારી પાસ વાત કરવા િ દોડી આવયો. િવ જવા દ મન."

"આજની રાત અિી રોકાયો િોત તો ઠીક થાત!"

"ના, િ તો જઈશ," કિતો નારાણ પાછો ફયયો.

"કાલ દકાન મળીશ, આપણ ગમ તમ કરીન ઈશવરન શોધી કાઢશ, સમજયો? હિમત

રાખજ!"

ડલી બધ થતા પોષ મહિનાની ટાઢ, અધારા અન પલી સવવવયાપી ચપકી નારાયણ

પર તટી પડયા. શિરની મતપાય નીરવતાન વીધતો એ ઘર પિોચયો.

બ તરણ ગોદડા ઓઢી, ટહટય વાળી પડખ થઈ નારાણ ખાટલ પડયો. એની રગરગમા

ઠડી વયાપી ગઈ િતી. એન હદય જોરથી થડકી રહ. ટકા શવાસ ભરતો, એ પડયો તમ

થોડી વાર પડી રહો. થોડી િફ વળતા એણ માથા પરથી ગોદડ ઊચ કય. ખાટલાથી

થોડ દર જમીન પર પડલ લાલટન ઓરડાન પકાશશત કરી રિત દખાય. ઓળા બડોળ

આકાર લતા સામની ભીત પર લબાતા દખાયા એ જમીન પર વરશવખર પડલી કટલીક

વસતઓના ઓળાઔ પર નારાણની નજર દોડવા લાગી અન ઓરડામા બધી બાજ એની

નજર ફરી વળી, અિીનીક એકક વસતમા ઈશવરની યાદ ભરી િતી. વાસણ, ગાદલા,

ગોદડા, કપડા, િશથયારોની પટી અણ તયા ઊચ ગોખલામા ઈશવર નાનપણમા રમતો એ

રમકડાય સાચવલા પડયા િતા.

રાતરી સતબધ અન શાનત િતી. નારાણન જીવ ઊડ ઊડ ગગળાવા લાગયો એણ

આસઓ વિવા દીધા.

ઈશવર નાનો િતો તયાર કવો હફકકો અન દબળો િતો? પણ એની આખોમા ગજબની

ચમક િતી. એના હફકકા, કમળા િોઠ િમશ મકકમતાથી શબડાયલા રિતા. પરોઢના નારાણ

એન નદીએ નાિવા લઈ જતો. પોત કપડા ધોતો તયાર ઈશવર અહાદથી પવવમા પકાશ

પગટતો જોઈ રિતો. કોઈ નવ ફલ, કોઈ ધયાન ખચ એવ પષિી, કોઈ સરીલો અવાજ,

પગટ થત કોઈ પણ નાવીનય ઈશવરન સચત અન ઉતસક બનાવી મકતા.

ઈશવર બારક વરસનો િશ તયાર શરાવણ મહિનાની એક સવાર શનશાળથી પાછી વળી

આવી એ બાપની દકાન ચડયો. નારાણની સામ ફાટલી તાલપતરી પર, ઊધ ઘટણ બસી

એણ મકકમતાથી કહ: "બાપા, િ િવ શનશાળ નહિ જાઉ. માર તમારી પાસથી નકશી

શીખવી છ!"

`પણ તમા શનશાળ છોડવાની શી જરર છ? િ તન આમ નકશી શીખવીશ!'

`અિ!" ઈશવર નીચ જોતા કહ, "માર નથી ભણવ!" નારાણ ઘણ સમજાવયો, તોય

ઈશવર એકનો બ ન થયો.

"બટા," છવટ નારાણ આજીજી કરતા કહ, "સોનીનો ધધો તારા માટ સારો નથી!"

"કા?' ઈશવર પછય તયાર એના ચિરા પર દદવભય આશચયવ છાઈ ગય.

"જ નકશી િ જાણ છ એના માનમરતબો િવ રહ નથી, અન સોનાચાદીની મજરીમા

િવ તો પટપરત મસીબત મળ છ!"

"એમ કમ બન બાપા? આપણ કયા દ:ખી છીએ?" શનદયોિ ભાવથી ઈશવર નારાણ

સામ જોઈ રહો. "તમ કરો છો એવી નકશી જ માર કરવી છ, અન એમાથી જ માર

રળી ખાવ છ. બાપા, શીખવશો ન?"

નારાણન યાદ આવય. શજદગીમા કોઈ દિાડો નહિ એવી રીત, ત દિાડ બાપદીકરો

એકબીજા સામ જોતા બઠા. એ નજરની દોર પર સમજતી થઈ. બનન જણ પોતાની

શજદગીનો અગતયનો શનણવય લઈ લીધો.

"ત મારા જવો જ અવિવાર છો, દીકરા!" પછી સવસથતા એકઠી કરતા નારાણ

શનશચયપવવક ઉમય, "ઠીક, નકશી શીખવી છ ન? તો ઉપાડ પલ ટાકણ," એણ ખણામા

આગળી ચીધી, "છવાડથી ચોથ!"

ખાટલા પર સતો નારાણ સમશતઓ એકઠી કરવા લાગયો. ત દિાડ એણ પોતાના મન

પરથી ઘણોબધો બોજ ઊતરી ગયલો અનભવયો િતો. "આપણ શ દ:ખી છીએ?" એવા

ઈશવરના કથન નારાણન સખ અન તશપત અનભવયાના ભાવથી ભરી દીધો િતો. ઈશવરના

એ કથન પાછળ, કલાસાધના માટ આવશયક એવા તયાગની તયારી અન તપોસાધનાના

શનશચયબળની નારાણન ચોકકસ ઝાખી થઈ િતી. અશસતતવ ટકાવવા આખર માણસન બ

ટક ખાવાન જ જોઈએ ન? એટલ મળી રિત િોય તો જીવનની શચરજીવી સીમાિીનતા

એની નકશીના વળાક, ઘાટ, ઉઠાવ, ચોકસાઈ, રીત અન એની સમગતામા ભરી પડી

િતી! શજદગીભર માણસ જમા ભમતો રિ એવી લાગણીઓની અનત શવશાળતા િથલીમા

સમાય એટલી નકશીમા ભરી િતી! એવી અવિવાર અન દાહરદરભરી, પણ આહાદજનક

અનતતામા નારાણ ઈશવરન દોરી ગયો.....

ખાટલામા પડી રિતા નારાણન એ હદવસ યાદ આવયો અન એ હદવસ અનભવલા

આનદની સમશત તાજી થતા એણ ગોદડા નીચ પગ લબાવયા.

ઈશવર નકશી કરવા બસતો તયાર એન કોઈ બધયાન કરી શકત નહિ. વરઘોડા અન

સરઘસો દકાન આગળથી પસાર થતા. તિવારોના હદવસ સદરીઓના જથ હકલહકલાટ

કરતા રસતો ભરી દતા, પણ ઈશવર કયારય નકશીમાથી માથ ઊચ કરી રસતા પર નજર

નાખતો નહિ. ચાદીના થાળમા સવાર ઉપસાવલી વલની ડાખળીઓ પર સાજ પાદડા

પાગરતા અન બીજ હદવસ ફલો ખીલી ઊઠતા. કયાક કોઈ પારવડાન ઈશવર ઊડવાની

હરિયામા થભાવી દતો. કોઈ ભયગસત શખસકોલીન એ પાદડા નીચ સતાતી બતાવતો, તો

કોઈ િરણ બબાકળી ચચળતાથી માથ પાછળ ફરવી ફાળ ભરત દખાત, એમ ચાદીના

થાળન ઈશવર શચરજીવી બનાવી દતો.

"આ તારી બનાવલી પાનદાની છ તો સદર, પણએન કોણ ખરીદશ?" નારાણ એક

વાર ઈશવરન પછય િત.

"િ? કોઈ નહિ ખરીદ?" નકશીથી શવખટી પડલી ઈશવરની આખોનો અણગમો ત દિાડ

નારાણ જોઈ લીધો. ઈશવરના િમશ મકકમતાથી શબડાયલા રિતા િોઠ ત દિાડ દયામણી

રીત ઢીલા થઈ ગયા. એ જોઈ નારાણન કાળજ કપાઈ ગય. એણ તો કળા પાછળ દોડતા

એવા ઘણાય કાપ પોતાના કાળજા પર મકયા િતા અણ મગ મોઢ સિન કયાવ િતા!...

રાશતરની ઘડીઓ ઊડવા લાગી અન લાલટનની જયોત ઝાખી થવા લાગી. ભીત પર

લબાયલા ઓળાઓ અસપટિ બનયા, તયાર નારાણની પાપણો શવચારોના થાકથી ઢળી પડી.

એ અસવસથ ઊઘમા સરી પડયો.

નારાણ સવારના જાગયો તવો જ એક શવચાર એન ઘરી લીધો: `એવ શ બનય િશ

ક જથી ઈશવરન ઘર છોડવાની જરર પડી?" બચન નારાણ નદીએ નાિવા ગયો. તયા

પણ એ પોતાની જાતન પછતો િતો, `મ એવ કઈ કય નથી જથી ઈશવર મારાથી નારાજ

થાય! ઈશવર તયાર કમ જતો રહો િશ?' શવચારોની એવી સતામણીથી પીડાતો નારાણ

દકાન પિોચયો.

દકાન વાળીઝડી એ બસવાની તયારી કરતો િતો તયા ગોશવદ એન બોલાવયો. ગોશવદન

સોનાના છલી ઢબના દાગીના, િીરા, મોતી અન ચાદીની કારીગરીવાળી વસતઓની મોટી

દકાન િતી. મોટા અરીસા, સફાઈદાર `શો-કસ,' હદવસનાય ઝળિળતી બતતીઓ, અન

અનક નોકરોથી ભરપર દકાનના મોટા ખડની પછવાડના એક નાનકડા ઓરડામા નારાણ

પિોચયો તયા એણ ગોશવદ અન આતમારામ માસતરન ગભીર બની બઠલા જોયા.

"પણ કઈક તો બનય જ િશ ન! અકારણ કોઈ ઘર ન છોડ." અતમારામ બોલતા

સભળાયા.બાજની ખરશી પર બસવા જતા નારાણ તરફ ગોશવદ સચક નજર ફકી.

નારાણ એ બનન તરફ મઢની જમ જોઈ રહો. વાકો વળલો, રગ શામળો ઉમર

પમાણ અકાળ વદધ દખાતો, કમરમાશથ વાકો વળલો, ઝીણી, મલી ઊડી ઊતરી ગયલી

આખોવાળો, ચિરા પર ઊપસી આવલા દખાતા િાડકા નીચ અદર પસી ગયલા ગાલ પર

અનક રખાઓ મઢાઈ ગઈ િતી, એવો ચિરો એણ વારાફરતી ગોશવદ અન આતમારામ

તરફ ફરવયો...

"મન કશી જ ગમ પડતી નથી. રાતર અન આજ સવાર મ ઘણ શવચાય, પણ ઈશવરના

જતા રિવાન એક બિાનય મન શોધય ના મળ!" નારાણ શન:શવાસ મકતા કહ.

"િમશ કરતો એવી રીત મ એન બ હદવસ પર કામ કરતા જોયો િતો. એક થાળ

પર એ નવો `ઘાટ' ઊપસાવી રહો તો – કમળ જવ કઈક, પણ કમળ નહિ. એની

પાદડીઓન વધાર પડતી ઉપસાવવા બાબત મ એન ટકોર કરી િતી ક એ પદધશતસર

નકશી નિોતી, એ ઉપસાવી રહો િતો એ સાચો `ઘાટ' નિોતો, અન સાચા કારીગર

પદધશત શવનાના કામ કરવાની કટવમા પડવ ન જોઈએ. મારી સામ એક શબદ પણ બોલયા

વગર એણ એ કામ પડત મલય. ખરખર, ઈશવરન ઠપકો દવાનો કોઈ પસગ અતયાર સધી

ઊભો થયાન મન યાદ નથી."

"એ કામ છોડવા બદલ એણ તમારી સાથ કઈ ચચાવ નિોતી કરી?" માસતર પછય.

"ના, ઈશવર કયારય મારી સાથ ચચા કરતો નહિ. એ તો િ કિ તમ જ કરતો!"

"ન ગમત િોય તોય કરતો, ખર?"

આતમારામના આ પશન નારાણ પર આગ ફકી િોય એમ ચમકીન એ ઊભો થઈ

ગયો. એની આખોનો રોષ આતમારામની આખોમા ઠલવાયો. અપમાન થયાની અન દભાઈ

ગયાની છાપ એના મરડાઈ ગયલા મોઢા પર તરી આવી, કશક બોલવા એના િોઠ ખલયા

પણ કપીન ફરી શબડાઈ ગયા. એ બરડા પર વધાર ટટટાર થયો અન એ બનન તરફ

અણગમાની નજર નાખતો એ તવરાથી ઓરડો છોડી ગયો.

આતમારામ કશક બોલવા જતા િતા તન ગોશવદ રોકયા, "એન રિવા દો, શબચારાની

સાન ઠકાણ નથી. પણ –" ગોશવદ વધારામા ઉમય: "કઈક જરર બનય િશ જની મિતતાન

નારાણન ભાન નથી!"

"પણ િવ," માસતર પછય: "એની શોધ કમ શર કરશ?"

"એનો ફોટોગાફ છ?"

"િા." ગોશવદ કહ, "ગપમા છ."

"તો ગોશવદ સાભળ,' આતમારામ કહ, "િ ચોકકસ માન છ ક ઈશવર જાનશપપાસાનો

માયયો ભાગયો છ. એ કયાક ચાદીની કારીગરીના જાણીતા સથળ ગયો િોવો જોઈએ.

રાજસથાનમા ક ઉતતર તરફ લોકશપય છાપાઓમા ઈશવરના ફોટા સાથ એન શોધી આપવાના

ઇનામની આપણ જાિરાત કરીએ; અન બીજ , ઉતતરના લગભગ બધા જ મોટા ઝવરીઓ

સાથ તાર ઓળખાણ છ. એ બધા પર આપણ ઈશવર શવષ પતર લખીએ, ખર ન?"

"આ કામ તમાર ઉપાડી લવાન છ, માસતર," ગોશવદ કહ, `ગમ ત ખરચ આવ, પણ

ઈશવર મળવો જોઈએ."

થોડી વાર એ બનન રસતા પર બિાર આવયા અન જોય તો નારાણની દકાન બધ િતી.

"આમ કમ?' ગોશવદ સાશચયવ કહ, "આટલો જલદી એ ઘર જાય નહિ!" બનન મઢ

બની નારાણની દકાન તરફ તાકતા ઊભા. બનનના મનમા ગડમથલ ચાલી રિી િતી.

બીજ દિાડ પણ નારાણની દકાન બધ રિી તયાર ગોશવદની શચતા વધી પડી. ત

રાતના શચતાની બચની ભરી એણ ટકડ ટકડ ઊઘ લીધી.

છક ચોથ દિાડ સવારના એણ નારાણન સનમન થઈ, માથ િાથ દઈ પોતાની દકાનન

ઓટલ બઠલો જોયો. શશયાળાના તડકાથી દાઝલી એની ચામડી વધાર શયામ બની િતી.

થાક અન શચતાની વધારાની કરચલીઓ. મોઢા પર બસવાથી નારણ શનભલળ દયામણો

દખાતો િતો.

ગોશવદ ઉતાવળ એની સામ જઈ ઊભો, "કયા ગયો િતો આટલા હદવસ? આગળપાછળનો

શવચાર કયાવ વગર, કોઈન ખબર આપયા શવના ત ઓશચતાનો ગમ તયા ચાલયો જાય તો

તારો દીકરો તારા જવો નીવડ એમા શી નવાઈ!"

"બધ જ ફરી વળો," નારાણ શરમ કરીન બોલતો સભળાયો " ફણ ઈશવર કયાય નથી!"

"બધ કયા?"

"આજબાજન ગામડ, સગાવિાલા અન ઓળખીતાન ઘર! પણ ઈશવર તયા નથી!"

`ઈશવર કયાય નથી'વાળ કથન ગોશવદન ઘા થઈન વાગય `ઈશવર ખરખર કયાય નહિ

િોય,' એવ મનમા શવચારતો એ પોતાની મોટા અરીસા અન ઝળિળતી બતતીઓવાળી

દકાનમા પઠો અન ઈશવરન ગમ તયાથી શોધી કાઢવાની મનમા ગાઢ વાળી.

*

જદા જદા સામશયકોમા ઈશવર મળવી આપવાની જાિરાત થઈ ગઈ ઝવરીની લગભગ

બધી ખયાતનામ પઢીઓ પર પતરો લખાઈ ગયા.

મહિના બ વીતી ગયા. ઈશવર િજી શોધયો મળતો નથી.

નારાણ ઈશવરની ઇતજારીમા યતરવત જીવય જતો િતો!

નારાણ કામ કરતો થઈ ગયો તોય કામમા એન મન ચોટય નહિ. એ ઓશચતાનો

કામ કરતો અટકી પડતો અન સામની િવલીની છત પર દખાતા આકાશ તરફ તાકતો

બસતો તો કયારક સનમન થઈ ઓટલ આવ માથ િાથ દઈ રસતાની ધળમા કલાકો સધી

જોઈ રિતો.

એક અમાસના નારાણ બજારમાથી પસાર થતો િતો. અનાજની એક દકાનની મડી

પર એન કટલાક જણનો િસી િસીન વાતો કરવાનો અવાજ સભળાયો. એન કાઈક ખયાલ

આવતા એ ઓશચતાનો ઊભો રિી ગયો. એની આખો બદલાતી દખાઈ. એણ ધીર રિીન

મડીની બારી તરફ મોઢ ફરવય અન થોડી વાર જોયા કય, પછી ઉતાવળ પાછો ફરતા

એ મડીનો દાદરો ચડી ગયો.

મડીમા કટલાક જવાશનયાઓ પાના રમતા િતા, કોઈ ચા પીત િત, કોઈ શસગારટ

ફકત િત, કોઈ આડ પડય કોઈકની મજાક કરત િત.

નારાણ દાદર ચડી ઉબર આવી ઊભો. ઝીણા દબળા િાથ બ બારણા પર ટકવી

એની ભરી નજર એક એક વયશકત પર ફરવા લાગી. ઉબરા પર ટકવલી પાની પર એનો

જમણો પગ ધજી રહો. નારાણના ચિરા પર કોઈ લાગણીની અશતશયતાની શબિામણી

છાપ બધાએ જોઈ અન બધાની હરિયા અટકી પડી. વાતો બધ થઈ, િાસય શમી ગયા અન

ચપકી તોળાઈ રિી! નારાણની નજર પયવટન કરી પાછી ફરી તયાર એણ ઓશચતાન પછય:

"ઈશવર છ?"

એ પશન એક એક વયશકત પર અથડાઈ, એક વાર તો ભોઠો પડતો દખાયો, પણ

કોઈએ ચાનો પયાલો જમીન પર મકતા જવાબ આપયો:

"ના બાપ, ઈશવર અિી નથી."

નારાણની નજર એક એક વયશકત પર ફરી બીજો આટો માયયો. પછી િાથ િઠા ઢાળી,

પગ પાછા લઈ પીઠ ફરવતા, જાણ પોતાન જ પછતો િોય એમ ધીમ બબડયો, "તો કયા

છ?" અન િળવકથી દાદર ઊતરી ગયો.

કયાક પણ ટોળ જમા થયલ નારણ જોતો ક તરત જ એના ચિરાના ભાવ બદલાતા.

એની આખોમા શવશચતર રોશની પગટતી. એના બરડાના વળાકમાય ફર પડી જતો. ટોળાની

એક એક વયશકતન એ ધારી ધારી જોયા કરતો, અન કોઈકન પછયા વગર એ રિતો

નહિ, "ઈશવર છ?" િવ તો સારાય ગામન ખબર પડી ગઈ િતી ક નારાણ ઈશવરન ખોયો

િતો અન એની શોધમા એ ગાડો બનવાની તયારીમા િતો.

ગોશવદ અન આતમારામ નારાણના આવા વતવનથી ષિોભ અનભવવા લાગયા.

એક વાર િાઈસકલમા કોઈકન ભાષણ ગોઠવાય િત. શવદાથવીઓ અન અનય લોકો

સારી સખયામા િાજર િતા. શવશાળ ખડમા ઊભા રિવાની જગા ન મળ એવી ઠઠ જામી

િતી. નારાણ ઓશચતાનો તયા જઈ ચડયો. એણ દોઢ કલાક સધી, તગ બની, એકએક

વયશકતન ધારી ધારીન જોઈ! એની આખ ફરકવા લાગી, િોઠ ધજી રહા, િાથની આગળીઓ

અસવસથ અન કઢગી રીત સાથળ પરના ધોશતયાન ખચવા લાગી. કાયવરિમ સમાપત થયો,

લોકો શવખરાયા. ઉપરનો શવશાળ ખડ ખાલી પડયો. સાજના અધારા ઊતયા તોય નારણ

ખડના મોટા દરવાજા આગળ ઊભો રહો. પટાવાળો આખાય ખડમા કચરો વાળતો દરવાજા

આગળ પિોચયો તયાર એની નજર પટાવાળો આખાય ખડમા કચરો વાળતો દરવાજા

આગળ પિોચયો તયાર એની નજર નારાણ પર પડી. વાકો વળલો પટાવાળો તરત જ

ટટટાર થઈ ગયો. નારાણના ચિરાનો રગ અન આખોની ચમક જોઈ એ ડઘાઈ ગયો અન

તાકતો રિી ગયો. નારાણ ધજતો િાથ ઊચો કયયો અન કપતી આગળીઓ શવશાળ ખડ

તરફ બતાવતા એણ પછય:

"આમા કયાય તન ઈશવર દખાયો?"

જાણ જીવનમરણના કોઈ પશનનો જવાબ મળવાનો િોય એવી ઉતસક અન ઉગ

આતરતાથી નારાણ પટાવાળા તરફ જોઈ રહો.

"ના," પટાવાળાએ દખીતી, બબાકળી અસવસથતાથી જવાબ વળો, `મ કયારય ઈશવરન

જોયો નથી!" એણ નારાન તરફ જોતા, િાથમાના ઝાડન િઠ પડવા દીધ.

"મનય ઈશવર ન દખાયો!" કિતો નારાણ લથડયો અન ઊભો િતો તયા બસી ગયો.

એણ ધજતા િાથ લલાટ મકયા. એની આખોમાથી આસઓ વિવા લાગયા. રદનન રોકવાના

પયતનરપ એક ગળગળો અવાજ પટાવાળાએ નારાણના ગળામાથી નીકળતો સાભળો. એ

નારાણ તરફ નીચ નમયો.

તયાર અધારા ઊતરી પડયા િતા. શિરના ઊચા મકાનો પાછળ શવલીન થતી સનધયાની

લાલી, વીજળીની બતતીઓની ચોકીપિરા વચચથી છટકી આવી િાઈસકલની અગાશીમા

લટાર મારી િતી!

પટાવાળો નારાણનો િાથ પકડી, બ દાદર ઉતારી એન રસતા પર મકી ગયો.

ત રાતના નારાણ ખાટલ પડયો અન ખાટલા આગળના લાલટનન ઓલવવા નીચ નમયો

ક તરત જ એના જીવનની િફાળી, સવાળી, દદવભરી યાદન લશકર એના પર તટી પડય.

સખ અન દ:ખ, િષવ અન ખદ, તશપત અન અસતોષ વચચ કલાકાર નારાણની લાગણીઓએ

અનક પયવટનો કયા િતા. એણ પોતાના જીવનની િરક જાગત પળ લાગણીના કોઈ ન

કોઈ અનભવમા શવતાવી િતી. એ યાદનો ઢગલો આ નાનકડા ઓરડામા સમાઈ ન શક

એવડો મોટો િતો. એણ સવસથ થવાના શનકફળ પયતનો કયાવ. સમશતઓની સતામણી નીચ

એ હરબાતો પડી રહો.

એ સવાર ગોશવદ પોતાની મોટી દકાનમા સવાળા ગાદીતહકય ચોપડો તપાસીક રહો િતો

તયાર નારાણ ઉતાવળ પગશથયા ચડતો, ઉશકરાયલો દખાતો એની તરફ આવતો દખાયો.

"ત આ જોય?" નારાણ પોતાના િાથમાના એક સશચતર અઠવાહડયાના ખલા કરલ

પાના તરફ ગોશવદન લષિ દોય.

"શ?" ગોશવદ ચશમા ઉતારી નારાણ તરફ જોય.

"આ આ તારી દકાનન જ છાપ છ." નારાણ ઉશકરાટમા બોલી ઊઠયો: "આ જો –

આ ચાદીના દાબડાનો ફોટો – એના ઢાકણા પરનો મધયમાનો `ઘાટ' ત જોયો! કમળન

ફલ! સાત નાગન એકબીજામા ગથી એમની ફણમાથી કમળના ફલની પાદડીઓ બનાવી

છ, જોય? – જરા નીરખીન જો!"

ગોશવદ ચશમા ચડાવયા અન પલા પાના તરફ જોય. બીજા પાના પર દાબડાના ઢાકણા

પરના કમળનો `કલોઝ અપ' ફોટો પણ આપયો િતો.

"િા – ત એન શ?" ગોશવદ પછય.

"િ કિ છ," નારાણ ઉતાવળ બોલી ઊઠયો, "આ નકશી ઈશવરની છ. આ જ કમળનો

ઘાટ ઉપસાવવા માટ મ એન ટકોર કરી િતી, અન મારા કિવાથી એણ એ કામ પડત

મલય િત."

`અન પછી તરત જ એ જતો રહો, નહિ?" ગોશવદ સચોટ રીત પછય.

"િા," નારાણ ઓશચતાનો ઢીલો પડી ગયો, "તયાર પછી બતરણ હદવસ એ ગમ તયો!

પણ -- ફન ગોશવદ, આ ફોટા નીછ શ લખય છ?"

"કોણ જાણ," ગોશવદ કહ, "થોભ, આતમારામન બોલાવીએ. એ ઈનગજીનો અથવ કરી

સભળાવશ."

આતમારામન શનશાળથી આવતા દોઢ કલાક લાગયો. તયા સધી નારાણ પોતાની અન

ગોશવદની દકાન વચચ આટા માયાવ કયાવ.

"યરોપના કોઈ એક દશના મિામતરી આપણા દશની મલાકાત આવયા તયાર આપણી

સરકાર આ દાબડો એમન ભટ આપયો.' આતમારામ છાપ વાચતા અથવ કરી સભળાવયો.

"બસ, આટલ જ!' નારાણ અધીરતાથી બોલી ઊઠયો.

"અન–" આતમારામ એક કડવી નજર નારાણ તરફ નાખતા આગળ વાચય: "માનમલ

ગયાનીચદની પઢીએ આ દાબડો બનાવયો છ!"

"માનમલ ગયાનીચદ? એ કોણ?"

નારાણ ગોશવદ તરફ જોતા પછય.

"માનમલ ગયાનીચદની પઢી હદલિીમા છ. આપણ એન પતર લખયો છ ન માસતર?"

ગોશવદ આતમારામન પછય.

આતમારામ પોટલામાથી એક ફાઈલ કાઢી, એના પાના ઉથલાવયા. "િા," એણ કહ,

"આ રહો એ પતર! બધા સાથ એન પણ આપણ લખય િત. પણ એના તરફથી કઈ

જવાબ િજી મળો નથી!"

"પણ આ કારીગરી ઈશવરની જ છ!" નારાણ ઊભો થઈ જતા માસતર સામ આખો

તાણીન જોરથી બોલયો:

"ઈશવર તયા જ છ – હદલિીમા છ – ઈશવર તયા જ છ – તયા જ િોવો જોઈએ –

સમજયા?! ઈશવર...... ઈશવર....!

ગોશવદ એનો િાથ પકડી ગાદી પર બસાડયો, "ધીરો પડ, નારાણ ધીરો પડ!"

"માર હદલિી જવ છ – આજ જ, િમણા જ!"

"અર, એમ કઈ જવાય! આપણ જરર વયવસથા કરશ. શવચારીન પગલા ભરાય, મારા

ભાઈ!"

"ગોશવદ," નારાણન મોઢ અપાર દ:ખ ભોગવયાની વયથાથી મરડાઈ ગય િત. "આ

ખબર પડયા પછી િ એક પળ અિી કમ શવતાવી શક, કિ જોઉ? તમન શ ખબર

મારા મનમા કવક થત િશ! આટલો સમય ઈશવર શવના મ કવી રીત શવતાવયો િશ એની

પીડા િ જ જાણ! તમન.... તમન એની શી ખબર, ગોશવદભાઈ?" નારાણની આખોમાથી

આસ વિવા લાગયા. ધોળ હદવસ બળતી એ દકાનની બતતીઓ આડ ધમમસ ફરી વળત

નારાણ જોય. એણ રડયા કય.

બીજ હદવસ નારાણની દકાન બધ રિી.

*

"આવો માસતર," ગોશવદ આતમારામન ગાદીએ બસાડયા. "તમન અમસતો ધકકો પડયો?"

"કમ?"

"મ ધાયવ જ િત ક એ મરખ થોભશ નહિ. નારાણ જતો રહો. હદલિી ઊપડયો િશ."

"િવ?" આતમારામ પછય.

"શવચાર છ ક શ કર! કોઈકન નારાણ પાછળ મોકલ? પણ એન શોધવો કયા?"

"માર માનો તો એ ગાડા પાછળ જવાનો કોઈ અથવ નથી. બ અઠવાહડયા રાિ જઓ

ગોશવદભાઈ!" આતમારામ ઉકલ કાઢયો.

બ અઠવાહડયા વીતી ગયા તયાર ગોશવદની અસવસથતા વધવા લાગી. સમીસાજની

એની દકાનની ઘરાકીમા એન મન ચોટય નહિ. ખણામા વાગતા રહડયોએ એન કટાળો

આપયો. ઓટલા પર ખલી િવામા આવી ઊભા રિતા, મહદરના શશખર પાછળ આથમતી

સનધયાના લાલપીળા રગો સકોચાતા એણ જોયા. એની સાથ એન મન સકોચાય. એક ઠડી

બચન સસતી એના અગો પર ફરી વળી.

એણ આતમારામન બોલાવયા.

બ અઠવાહડયા થોભી જવાનો ઉકલ આપવા માટ આતમારામન પશચાતતાપ થયો.

પણ િવ?

બનન જણ ગાદીતહકયા પર ચપ થઈન બઠા. કોઈન કશ સઝય નહિ.

અન ફરીહદવસો વીતવા લાગયા.

એક અઠવાહડય, બીજ અન તરીજ પણ વીતય. "પાચ અઠવાહડયા, અન નારાણ પાછો

ના ફયયો!" અરધી રાત ઊઘ ગમાવી બઠલો ગોશવદ પોતાના ઘરની મડીમા ઝલા પર

અસવસથ િીચતા મનમા બોલયો. એણ ઊઠીન પખો ચાલ કયયો. બિાર અધારી, મઘલી રાત

જામી પડી િતી. વાતાવરણ ચપ, ગમગીન અન ઉકણતાભય િત! મડીમાના ઘહડયાળ અન

પખો એકધાર કટાળાભય બોલી રહા િતા. ગોશવદ માયનો માય ગગળાયા કરતો િતો.

"ગોશવદ – ઓ ગોશવદ!" ગોશવદના કાન ભણકારા વાગયા. એન યાદ આવી એ

શશયાળાની મધરત! થીજવ એવી ઠડી ડલીની વીજળીની બતતી નીચ એણ નારણ બોલતો

યાદ આવયો. "િ તો સાવ શનરાધાર બની ગયો, ગોશવદભાઈ!"

ગોશવદન પસીનો પસીનો થઈ ગયો. એ ઊઠીન પલગ પર બઠો.

"ગોશવદભાઈ, ઓ ગોશવદભાઈ!" ફરી એ જ ભણકારા, એ જ શશયાળાની રાત અન

એ જ તરાસજનક પશર: `ઈશવર છ?' ગોશવદ અકળામણ અનભવતો બારી આગળ ઊભો

અન ધોશતયાના છડાથી પોતાન િવા નાખવા લાગયો.

"ગોશવદ!"

આ વખત એન વિમ ગયો. એણ નમીન બારી નીચ જોય તો ખરખર નારાણ ડલી

આગળ રસતા પર ઊભો િતો!

"િ!" કિતા ગોશવદ દોડતો દાદર ઊતરવા લાગયો. ઉતાવળ ડલી ખોલી નારણન

ભટી પડયો.

"નારાણ, નારાણભાઈ ત આવી ગયો?"

નારાણ ડોક ધણાવી િા કિી.

"તો આવો સનમન કમ છો? કઈક િસ તો ખરો ભલા માણસ!"

નારાણ િસીન ઓટલ બઠો. ગોશવદ એન પડખ બસતા કહ, "િવ મન શવગતવાર

બધી િકીકત કિ!"

"શ કિ?" નારાણ શન:શવાસ મકતા બોલયો: "ઈશવર મળો – પણ ન મળા જવો!"

"િ? એમ કમ?"

"એ કશ બોલતો નથી – કઈ માગતો નથી, િસતો નથી. મારી પાછળ પાછળ ચાલયો

આવ છ. િ કિ એટલ કર છ. બાકી ઠાલ ત જોઈ રિ છ!"

"િોય, એ તો હદવસ જતા ઠકાણ પડી જશ! પણ ત કમ કરીન શોધયો એન?"

"િ હદલિી તો પિોચયો," નારાણ વાત શર કરી, "પણ તયા િ ઓળખ કોન? કયા

ઊતરવ, કયા ખાવ અન કયા શોધ કરવી એની મન ખબર નહિ. મ તો ભમવા માડય.

ભખ અન તરસ મરતો િ રઝળીરવડી થાકીન લોથ થઈ જતો. એમ મ બ રાત અણ બ

હદવસ શવતાવયા. તરીજ દિાડ માનમલ ગયાનીચદની દકાન મ શોધી કાઢી, પણ કારીગરો

કામ કરતા િોય એ કારખાનામા મન કોઈ પસવા ન દ અન મોટી દકાનમા મારો કોઈ

ભાવ ન પછ!

પાચમા દિાડ એક કારીગર મન પછય, "ચાચા, તમ રોજ અિી કમ આવો છો અન

શ શોધો છો?"

મ એની પાસ બધી વાત કરી.

"ઈશવર બડા અચછા લડકા થા," એણ કહ: "પણ એ તો દોઢ મહિના પિલા અિીથી

જતો રહો છ – લખનૌ ગયો છ!"

"અરર!' મારાશથ બોલાઈ જવાય.

િ લખનૌ પિોચયો અન એવીજ રીત રઝળીરવડી મ એન બ અઠવાહડય શોધી કાઢયો.

એ હદવસ, સાજના બધા કારીગરો કારખાના બિાર નીકળા, એની સાથ એ પણ બિાર

નીકળો. િ રસતા પર, દરવાજા સામ જ ઊભો િતો.

મ એન જોયો અન મારા ગાતર ગળવા લાગયા. એણ પણ મન જોયો. મ એન આચકો

ખાઈ ઓશચતાનો ઊભો રિી જતા જોયો. એનો ચિરો પડી ગયો અન એની આખોના

અગારા ઓલવાઈ જતા મ જોયા. એણ એકીટસ મારા સામ જોયા કય.

"ઈશવર!" મ એન ખભ િાથ મકયો: "બટા....!" મન લાગય ક મારાથી વધાર િવ નહિ

બોલાય એટલ મ ટક વાળ. "ચાલ, િવ ચાલ મારી સાથ!" એ ચપચાપ મારી પાછળ

આવયો. એન મળાન છઠ હદવસ અમ લખનૌ છોડય."

"પણ એ શ કામ ભાગી ગયો, કમ કરી એ હદલિી પિોચયો, કવી રીત નોકરી મળવી,

એ વાત તો ત મારી પાસ ન કરી!" ગોશવદ પછય.

"એના ચિરા પરની ભાવિીન ગમગીની અન એના વતવનની ઠડી બચની ન સતત

મારી સામ જોઈ રિતા એન કશ વધાર પછવાની મારી હિમત ચાલતી નથી. અન િવ

એ બધી વાત જાણીન ફાયદોય શો? નાિકનો જીવ બાળવો ન? ઈશવર જોઈતો િતો ત

મળી ગયો!" અન થોડ ખચકાતા એણ શનરાશ થઈ ઉમય. "પણ કવો? ઓલવાતો દીવો

જાણ! િ અભાશગયો હદવો જાણ! િ અભાશગયો છ, ગોશવદભાઈ! મારા નસીબ જ એવા

ફટલા છ!"

આષાઢના મઘભયાવ આભમા ગશત થભી ગઈ િતી. એની અકળામણ અન બચની

વશદધ પામતા િતા તયાર નારણની દદવભરી વાણીના શન:શવાસ પણ ગશતિીન બની એની

આસપાસ તોળાઈ રહા!

બીજી સવાર ગોશવદ શનશચય કરીન નારાણન ઘર ઈશવરન મળવા ગયો. ગોશવદ જોય

તો એ નાનકડા ઓરડામા પવવ તરફની બારીમાથી તડકો ઘરમા પવશ કરી ચકયો િતો.

ઈશવર ખાટલા પર ટટટાર બઠો િતો, એના િાથ એના ખોળામા શશશથલ થઈ પડયા િતા,

એક લાબો કરલો પગ સતત િાલયા કરતો િતો, ચિરો સઘડ પણ દબળો િતો, ખલી

ગયલા િોઠ કમળા પણ હફકકા િતા અન વચચથી મલા દાત દખાતા િતા. ગોશવદ તરફ

ફરી ગયલી એની નજરમા કોઈ અથવ, કોઈ સચન ક કોઈ ભાવ નિોતો! ઓલવાતો દીવો,

એક વારની પાણવાન જયોતની યાદ આપતો પડયો િતો!

"ત આવી ગયો ઈશવર?" ગોશવદના પશનમા ઉમળકાભયયો આવકાર િતો.

ઈશવર માથ ધણાવી િા કિી. એક ષિણ એની નજર ગોશવદ પર ફરી ગઈ. નજર

બીજી ષિણ ગમાઈ જઈ અથવિીન બની ગઈ!

"ઈશવર," ગોશવદ કહ તયાર પરાણ ઈશવર એની તરફ જોય. એ દશટિમા ગોશવદન

સાભળવાની ઉતસકતા નિોતી, કતિલ નિોત. અણગમો અન અશવશવાસ િોય એવો

ગોશવદન વિમ આવયો. ચિરા પર એક સનાય ફરકયો નહિ, કોઈ ભાવનો ઉદભવ થયો

નહિ, કોઈ શનજીવવ સફદ આરસન પતળ માથ ફરવ અન શબિામણ લાગ એમ ઈશવર

ગોશવદ તરફ માથ ફરવય. "ત કમ ભાગી ગયો?" એવો ગોશવદ પછવા ધારલો પશન એના

મનમા રિી ગયો.

"ઠીક તો છો ન?" એમ કઢગી રીત ઉતાવળમા ગોશવદ પછી નાખય.

ઈશવર ડોક ધણાવી િા કિી, અન દબળો િાથ િળવ રિીન માથાના બાલ પર ફરવયો.

પછી એ નીચ જોઈ ગયો. ઈશવરની િાજરી ગોશવદથી સિવાય એમ નિોતી. `ઠીક' કિતા

ગગળામણ અનભવતો એ ભાગયો. ઘર બિાર આવી એણ ધોશતયાના છડાથી કપાળ

પરનો પસીનો લછયો.

હદવસ જતા નારાણ ઈશવરન દકાન લાવયો, અન એન કામ કરતો કરી મકયો. પણ

કામ પરની એની આગળની બશદધજનય એકાગતા કયાય નિોતી. કામ પરથી િટી જઈ

એની નજર કયારક ખલા આકાશમા ચોટતી તયાર કલાકો સધી ટાકણ અન િથોડી એના

િાથમા રિી જતા! કાથીની મલી ગાદી પર ભીતન અઢલી એ બસી રિતો. પયવટન કરતા

કાળા વાદળાની સોનરી કોર પર એની નજર વળાક લતી, ઊચ ચડતી, નીચ ઊતરતી

ભમયા કરતી! એની નજર પાછળ એના પાણ દોડી જતા.

નારાણ ગાદી પર બઠલા એના શનસતજ િાડમાસના દિન સખદ જોયા કરતો. કપાળ

પર બ આગળીઓ મારી, માથ ધણાવી, નસીબન પડકારતો નારાણ બસી રિતો! આવા

શનસતજ અન પાણિીન તોય જીવનત ઈશવરના દિની બાજમા સતત િાજર રિવાન અપાર

દ:ખ નારાણ ભોગવતો િતો.

ધીમ ધીમ ગોશવદ, આતમારામ અન બીજા સૌનો ઈશવર નારાણના જીવનમાથી રસ

જતો રહો. નાનકડ શિર પોતાની પવશતતમા મચય રિત, િાસય, રદન, શવયોગ, શમલાપ,

છટકલા શમજાજ, ઉદમ અન પસીનો – એ કઢગી રોજદારીની કતાર િમશની જમ ફયાવ

કરતી તયાર ઈશવર ધીમ ધીમ કામ છોડય. એ દકાનના ખણામા ગાસડી બની પડી રિતો,

પણ નારાણ પોતાન અન ઈશવરન અશસતતવ ટકાવવા અણગમતી મજરી કયલ રાખતો.

*

અષાઢ ગરજી ગયો અન શરાવણ-ભાદરવો વરસી ગયા. ધરતી નવોઢા બની, અન નીલ

વસ પહરધાન કયા. લોકોએ ઉતસવો માણયા તયાર ઈશવર એના ઘર ખાટલામા સસત પડયો

િતો, અન છત તરફ એકધાર જોઈ રહો િતો. નારાણ એન કાજી પાઈ. ઈશવર િાથથી

પોતાના િોઠ લછયા અન આખો બીડી.

"બટા ઈશવર," નારાણ કાકલદીભય બોલયો. ઈશવર એના બાપ સામ જોય.

"તન શ થય છ ભાઈ, બોલતો નથી? ત શ ધાય છ મનમા?" નારાણ બોલતા આરિદ

કરી ગયો.

ઘણા મહિન ઈશવરની આખની રોશનીમા અથવ પગટયો. ખાટલામા પોતાની પડખ બઠલા

બાપના ખોળામા ઈશવર પોતાનો ધજતો િાથ મકયો. નારાણની આખોમા ઊભરાતા પમન

જોઈ રિલી ઈશવરની આખોમાથી આસ વિી નીકળા.

"ઈશવર! ઈશવર, ત રડ છ?" નારાણ એન ભટી પડયો અન રડવા લાગયો.

ત રાતના નારાણ ઈશવરન ખાટલ બસી જ રહો. પવન વાવો શર થયો િતો, મહદરના

શશખર પરથી અન પાછળની સાકડી શરીમાથી કયારક એનો ઘઘવાટ સભળાતો. ઈશવર

બચન િતો. એ બાપના ખોળામા માથ નાખી પડી રહો િતો. વાર ઘડીએ એન િાફ

ઊપડતી તયાર એ બઠો થઈ જતો. કદી બાપના ખોળામા માથ ઢાળી પાસા ફરવયા કરતો.

"થોડી ચા પી, ઈશવર, િમણા જ બનાવી છ. જો, જરા ઠીક લાગશ!" નારાણ મમતાથી

કહ, અન ચપચાપ ઈશવર ચાનો પયાલો પી ગયો. આ છોકરામાશથ માર શો વાક કાઢવો?

નારાણ મનમા શવચારતો િતો. એના કોઈ એક અવગણ તરફ કોઈએ આગળી તો ચીધી

નિોતી! આ છોકરામા કયા શ ખોટ િતી? તો આ વયથા, આ ઠડી અવગણના શા માટ?

નારાણ ઈશવરના માથ િાથ ફરવયા કયયો અન શવચારોમા ડબી ગયો. ઈશવર િજી તરફડતો

િતો અન આ છોકરાની ખયાશત, એની કારીગરી દશપરદશ પિોચી િતી! પલ કમલન

ફલ – ચાદીનો ડાબલો!

નારાણ ઈશવરન પડખથી ઊઠયો. ગોખલામાથી પલ સશચતર અઠવાહડક એણ ઉપાડય.

દાબડાવાળ પાન ખોલી એણ ઈશવર આગળ ધય અન લાલટન ઉપાડી એના પર પકાશ

પાડયો.

"ત, ઈશવર ત આ બનાવયો, ખર?"

ઈશવર શચતર તરફ જોય ન ઓશચતાનો આચકો લાગયો િોય તમ ખાટલા પર એ બઠો

થઈ ગયો. એણ ફાટી આખ નારાણ સામ જોયા કય. એના િોઠ ભયકર રીત કપી ગયા

અન ખાડા પડી ગયલા ગાલના સનાયઓ ફરકવા લાગયા. એણ બન ધજતા િાથ ઉપાડયા,

થોડી વાર અધધર પકડી રાખયા પછી માથ પછાડયા! અન આખ આડ િથલીઓ ધરી

ધસક ધસક રડી પડયો. એનો આખો દિ િચમચી ઊઠયો.

"અર પણ, ઈશવર......"

તયા પવવની બારીમાશથ પવનન એક જોરદાર ઝાપટ ધસી આવય. મહદરના શશખર અન

ઘમમટ પરથી લીમડાના સકા પાન, ધળ અન કચરો ઓરડામા ઘસી આવયા. લાલટનની

જયોત ભડકો કરી ગઈ. નારાણ મઝાયો. ચાર તરફ માતહરશવા ગજ વના કરતો સભળાયો.

નશળયા ઊડયાનો અવાજ આવયો, કતરા રડવા લાગયા. રસતાની વીજળીની બતતીઓ

ઓશચતાની ઓલવાઈ ગઈ, આભના તારલાઓ સકોચાતા દર ભાગતા દખાયા. એમની

આડ ધળનો વટોશળયો ફરી વળો.

ઈશવરન રદન અન વટોશળયાના અચાનક િમલાની અસર નીચ નારાણ અકળાઈ-મઝાઈ

ગયો. લાલટનની જયોત છલો ભપકો કરી ઓલવાઈ ગઈ.

"અરરર!" કરતો નારાણ ઊઠયો. એન અગઅગ ધજી રહ િત. એણ બન એટલી

ઊતાવળશથ બારી બધ કરી.

અધાર સપણવ બનય.

એ જમીન પર બસી ગયો. લાલટન અન કાડીની પટી શોધવા એ અધારામા ફાફા

મારવા લાગયો. લાલટન પટાવી એ ઈશવરની બાજમા બસવા જતો િતો તયા એના મોમાથી

એક દદવભરી ચીસ નીકળી ગઈ: "િાય ર!"

ઈશવરનો એક િાથ ખાટલા નીચ લટકી પડયો િતો. બીજો િાથ માથા પાછળ પડી

ગયલો દખાતો િતો, મોઢ અન આખો ખલા રિી ગયા િતા. ઈશવર િવ નિોતો.

નારાણ ખાટલાની ઈસ પકડી પોતાના ધજતા અગોન શસથર કયા. એક ઘડી પિલા

વટોશળયાએ પણ જન રદન સાભળ િત એવા ઈશવરના મતદિ તરફ એ જોઈ રહો.

જમીન અન ખાટલાનો આશરો લવ છતા એના અગોની ધજારી વધવા લાગી. એણ

ખાટલાના પાયા પર માથ અફાળ. નારાણના અશસતતવન અણએ અણ રડી રહ િત,

પણ એ રદન બિાર ન આવય.

મધરાત વીતી ગઈ િતી. િજ ઝઝાવાતી પવન વાતો િતો. સશટિ સજીવ, શનદવય અન

કતશનશચયી બની િતી.

પણ નારાયણના આ ઓરડામા, એક વખતની સજીવ કળાનો મતદિ જાણ આરસની

શચરજીવ પશતમા બની ગયો િતો. વાર ઘડીએ ખાટલા પર માથ અફાળતો નારાણ શવયોગના

દદવ શસવાયની બીજી બધી સાન ગમાવી બઠો િતો.

બીજા હદવસની સાજ સધી શ શ હરિયાઓ બની, ઈશવરનો દિ પચમિાભતમા કવી

રીત મળી ગયો, લોકો આવયા અન ગયા, લોકો આવયા અન ગયા, એમાન કશ નારાણન

યાદ ન રહ. પરાજયની શરમ, પશચાતતાપની ગલાશન અન શનકફળતાનો ડખ એન કોરી

ખાતા િતા! એણ પોતાના મનન મરવા દીધ!

છક સાજના, ઈશવરશવિોણા પોતાના ઘરમા એ બઠો િતો તયાર બિાર કોઈએ પછય:

" નારાણભાઈ અિી રિ છ?"

નારાણ ઉબર આવી ઊભો. ખબર પછનાર મામલતદાર ઑહફસનો અવલકારકન િતો.

"નારણભાઈ તમ?"

નારાણ ડોક ધણાવી િા કિી, તયાર અવલકારકન બીજો પશન પછયો:

"ઈશવર અિી છ?"

નારાણ આચકા સાથ બ ડગલા આગળ વધી આવયો.

"હદલિીથી `ઈનકવાયરી' આવી છ." કારકન િકીકત જાિર કરી: "માનમલ ગયાનીચદની

પઢીમા કામ કરી ગયલા કારીગર ઈશવર નારાણની હિદ સરકારન જરર પડી છ. ઈશવરની

કારીગરીની ઢબ યરોપમા પશસા પામી છ. સરકાર એની બનાવલી કારીગરીવાળી વસતઓ

ખરીદવા ઈચછ છ." કારકન થોડ અટકયો અન બોલયો:

"ઈશવર કયા છ? એન....

નારાણના મોઢા પર એ શનષર બિદ િાસય ઊપસી આવય અન એની આખોમા ખન

તરી આવય. એ મઠીઓ વાળી કારકન સામ જઈ ઊભો અન અસભય રાડ પાડી બોલી

ઊઠયો:

"િવ તમ ઈશવરની ખબર પછવા નીકળા છો? િ એના જીવન દરમયાન `ઈશવર છ?'

એમ સૌ કોઈન પછતો તયાર તમ કયા િતા? એ માર પડખ િતો તોય િ મરખ, એન

ખોયો તયા સધી શોધતો રહો, પણ િવ તમ મન પછો છો ક "ઈશવર છ?" જીવનમા કોઈ

દિાડો નહિ એવ જોરથી નારાણ િસયો. "જાઓ, જાઓ, ઈશવર િવ નથી! મ જન ખોયો

એ ઈશવર કોઈ દિાડો તમન મળવાનો નથી!"

[લખયા તારીખ: 18-4-1957; પગટ `ચાદની']

*`ધાડ' વાતાતાનો મળ પાઠ

1953ના `આરસી' સામશયકમા છપાયલી `ધાડ' વાતાવ મ અિી એટલા માટ મકી

છ જથી ભાવક પોતાની જાત જ બઉ વાતાવ-પાઠન સરખાવી શક. જયત ખતરી વાતાવન

પસતકમા સમાવતી વખત િઈ કદ ફરફારો કરતા ત તપાસવા માટનો `ધાડ'આદશવ નમનો

છ. ઘણી વાતાવઓમા ફરફાર છ પણ જરાતરા.....જન નોધી શકાય.... પરત `ધાડ' ના

પાઠમા તો એટલા બધા ફરફાર છ ક આખી વાતાવ જ જાણ ક બીજી છ. સામશયકમા

છપાયલી વાતાવમા મોઘીના પાતરન સજ વક વધ Space ફાળવલ છ. મોઘીના પાતરન પહરમાણ

સગિમા છપાયલી વાતાવમા બદલાઈ ગયલ છ એકાદ લીટીથી....સામશયકની વાતાવમા જ

પથરાટ િતો એમાથી એક ચસત વાતાવ ઘડતા ખતરીએ થોડક સાર ગમાવી દીધ છ એવ

નથી લાગત? આ વાતાવની બ Textની સરખામણી કરનાર અભયાસી Close reading

પછી રસપદ તારણો સધી પિોચી શક એટલા માટ આ બઉ પાઠ અિી સમાવલ છ.

ધાડ

ફરી પાછો િ બકાર બનયો.

ખભા પર કોથળો લઈ, હકનાર હકનાર ચાલતો િ બર છોડી રહો િતો તયાર અઢી

મહિનાની આ નોકરીની િફ આપતી એક યાદ અન એક શપછાન મારા મનમાથી ખસતી

નિોતી!

મન યાદ આવ છ, એક વાર દહરયાના પાણી ઊતરી ગયા િતા; અન લોચની ચોકી

કરતો િ એ રાતના, બદરથી તરણ માઈલ દર એકલો જ બઠો િતો. અધારા ઊતરી

આવયા િતા. ઊતતરનો પવનય વાતો બધ પડયો િતો. શવાસ લતી દહરયાની સપાટી ધીમ

િાફી રિી િતી. તારક મઢયા અધારા આભ નીચ આ સતબધ વાતાવરણમા મન સિચયવ

મળવાની કોઈ શકયતા નિોતી, તયાર ઓશચતાનો મન ઘલાનો ભટો થયો િતો.

ઊટો ચારવા, બાજના કાદવવાળા `ચરીઆ'ના છોડવાથી છવાયલા હકનારા પર એ બ

હદવસથી ઘમતો િતો. ઊચ કદાવર શબિામણ શરીર, સફદ દાઢી, ઝીણી કટારીની ધાર

જવી તીકણ આખો, મજબત રખાઓથી મઢલો ચિરો: ચોકકસ અન સાવચત ગશતથી એ

મારી પાસ આવયો તયાર એક વાર તો મન એનો ડર લાગયો.

પણ શનખાલસ મન વાતો કરતા એણ મન પોતાના પસીનાનો અડધો રોટલો ખવડાવયો

તયાર માર મન ભરાઈ આવય. મારી શજદગીમા કોઈની શબરાદરીનો રોટલો ખાવાની મન

ઓછી તક મળી છ! પછી તો એણ ઘણી ઘણી વાતો કરી – અમારી.

અમ નાના નાના માણસોની વાતોનો એની પાસ એક જ ઉકલ િતો: `દોસત પાણજીવન,

માથાભાર થવ, સમજયો – માથાભાર! એક સભળાવનારન દશ સભળાવવી. એક લાત

મારનારન પચાસ લાત મારવાની તાકાત બતાવવી. સમજયો?'

િ નિોતો સમજયો અન કબલ પણ નિોતો થયો, તોય મ િસીન `િા'મા ડોક ધણાવય.

`જો,' ઘલાએ મારો િાથ પકડતા કહ: `આ ચરીઆન ઝાડ જોય? નયા કાદવ પર એ

ઊગય છ. દહરયાન ખાર પાણી પી એ કમ જીવત િશ અન કયાથી ખોરાક મળવત િશ

એવો શવચાર આવયો છ તન કોઈ દિાડો?' મન તયાર થય ક ખાતર શવિોણા, ચીકણી

માટીવાળા, કાદવના ઢગલામા ખારા પાણી વચચ આ છોડ કમ જીવતો િશ?

`આ છોડના મશળયા પિલા કાદવમા ઊડા જાય છ. તથી એ છોડ પોતાના થડ પર

મજબત બન છ. પણ કાદવમા પોષણ ન મળતા એ મશળયા પાછા બિાર નીકળી થડની

આજબાજ પથરાઈ જઈ, પોતાના કાટા મારફત િવામાથી પોષણ મળવ છ, સમજયો?'

`િવામાથી?'

`િા, િવામાથી!' ઘલાએ કહ:' કોઈ વાર વટોશળયો અન કાદવના ઢગલા પર ધળ

પથરાય તયાર ચરીઆના મશળયાના કાટા ધળથી દટાઈ જાય છ; અન ચરીઆનો છોડ

સકાઈ મરી જાય છ!'

તયાર પછી ઘલો જયાર મન મળતો તયાર ચરીઆની વાત આગળ લાવી મન િમશ

કિતો; `જીવતા રિવાનો ભદ તાર જાણવો િોય, દોસત પાણજીવન, તો આ `ચરીઆ'નો

દાખલો લ. જન જીવવાની તમનના છ ત, આ `ચરીઆ'ની જમ ટટટાર ઊભા રિીન જીવી

શક છ. શ સમજયો? િ મારી જ વાત કર. અમ રણન કાઠ વસીએ છીએ. રણની ધરતી

કવી િોય ખબર છ? સાવ વાઝણી. એની છાતીમા ધાવણ કોઈ દિાડો આવત નથી! તયા

ધળ, વટોશળયા, ટાઢ, તડકો, કાટા અન ઝાખરા શસવાય બીજ કઈ નથી, કઈ જ નહિ!

છતા અમ – અમારી આખી જાત તયા વસ છ.... ત એમ કર પાણજીવન, ત એક વાર

માર ગામડ આવ. આવ અન જો, અમ અમારી તાકાતથી વાઝણી ધરતી પર કવા ઘર

ઊભા કયા છ! અમન જોજ અન અમારા પશઓન જોજ – અમારા ઊટ જોઈન ત છક

થઈ જઈશ ક અમ કવા જાતવાન, વફાદાર અન તાકાતવાન ઊટ કળવીએ છીએ! ખરખર

એક વાર અમારી ધરતી જોવા જવી છ. બોલ, આવીશ?'

`િા. જરર આવીશ!' મ કહ.

(2)

મ ઘલાન આવવાની િા કિી તયાર મન સવપન ખયાલ નિોતો ક િ આટલો જલદી

બકાર બનીશ.

અન અતયાર ખભ કોથળો નાખી, હકનાર હકનાર ચાલતા ઘલાની િફભરી યાદ મારા

બકાર જીવનની સપશતત બની ગઈ.

અન મ ચાલયા કય.

આખી પથવી જાણ માર ઘર િોય, આભ ધરતીન ચમ છ એ શષિશતજ મારા પયવટનના

સીમાડા િોય, રાશતરની સાવચતીભરી ચપકીદીમા ચાદની રાતના વષિો નીચના અધારા

જાણ મારા કટબની વિાલભરી િફ િોય....એવી મારી બકારી િતી! માનો તો માર કોઈ

સગવિાલ નિોત. માનો તો સશટિ આખી મારી પોતાની િતી. છતા મન, મારા િણાઈ

ગયલા ધળભયાવ દિન જોઈ લોકો મોઢ ફરવી લતા.

િ તોય ધરતી ખદતો ભટકયા કરતો. સમદધ ખતરોભયાવ શવસતારોમા, ડગરાઓની

ધારોમા, નદીઓના રતાળ પટમા, ઘાસના ગજાવર મદાનોમા, માટી, ઢફા, રતી, અન

કાટા..... એ બધા પર. િ જયા જયા ભટકતો તયા માર બતાલ જીવન મારી પાછળ ભટકત!

અન એમ ચાલતા ચાલતા િ ઘલાના ગામ તરફ વળી રહો િતો.

એ પયવટન દરમયાન િ અનક અવતારો જીવી ગયો. આ જાકારો દતી ધરતી પર જીવન

સમાશધસથ થઈ બઠ િત. હદવસ અન રાત આકાશની એકધારી બદલાતી કટાળાભરી હરિયા

અન બફામ દોટ મકતો પવન – એ જ ફકત જીવનના અિી પતીક િતા. બાકી અિીની

ધરતીન જીવન તો કરમાઈ ગય િત.

દહરયાનો હકનારો છોડી, નાન રણ વટાવી િ ઘલાએ વણવવી િતી એ ડગરાની ધાર

પાસ આવી પિોચયો. અિી પછપરછ કરતા મન જાણવા મળ ક ફકત તરણક ગાઉ દર

ઘલાન ગામ િત.

મ ચાલયા કય.

વશાખના બપોર સકી ધરતીન તાવી રહા િતા. રણના મદાનો પરથી વાતો આવતો

ઝઝાવાતી પવન ધળના વટોશળયાન ડગરાની ધાર પર ધકલી રહો િતો.

એ તરફથી ધરતીન છડ મગજળના દશયો તરસયા માનવીન રિર અન શનદવય આશવાસન

આપી રહા િતા. વટોશળયા પવનથી ધકલાતી કોઈક કાટાળા બાવળની સકી ડાખળી મારા

પગન અડીન પસાર થઈ જતી. કોઈક િોલ હકહકયારી પાડત મન જોઈન ઊડી જત.

અન ખોરાકની શોધમા શનકફળ ગયલી કોઈક ચકલી કાટાળા છોડ પર બઠી બઠી પછડી

પટપટાવતી ચાર તરફ અસવસથ ડોક િલાવી રિતી.

સકાઈ ગયલા તળાવન તશળય ગદ પાણી એકઠ થાય તમ બ ઊચી ટકરીઓની તળટી

વચચ એકઠ થઈ પડલ ઘલાન ગામડ મ જોય. ગામમા દાખલ થયો તયાર ઝપડા જવા

ઘર, કતરા ટહટય વાળીન પડયા િોય તમ, પડયા િતા.

(3)

ઘલાના ખોરડા, ઘરઆગણા અન આજબાજની વાડ વયવશસથત, સઘડ, સદર અન

સવચછ િતા.

મ ઘલાની ખબર પછી તયાર માર એન શ કામ િત, િ કયાશથ આવ છ વગર

પછપરછ બધ બારણ કયાવ પછી દરવાજો ખોલી ઝપડાન ઉબર એક સી આવીન ઊભી.

ઝાકળઘયાવ આભમા અધારી સાતમના ચદરોદયના દશવન થાય એવા એ સીના દશવનશથ

િ િબતાઈ ગયો. સદર નહિ, પણ અશત જ સદર. સોનરી વાકહડયા વાળ જની પર

ઢળી પડયા છ એવા મોટા ભરા નયનોવાળી, કમનીય, સગોળ અન વિતા ઝરણા જવી

અદાભરી એ સતીન જોઈન માર શવચારત મન એક ઘડી અપગ બની ગય.

એણ મન બાજના ઝપડામા બસાડયો. રોટલો અન છાસ ખવડાવયા; અન `તમ તમાર

શનરાત બસજો' કિતી જતી રિી તયાર મારી સવસથતા પાછી ફરી.

આ સથળ અન ઝપડા અન ઝપડામાથી દખાતી સારી જવી સમશદધ પરથી મન એ

ખયાલ તો જરર આવી ગયો ક ઘલો, દશનયા પર અસખય ભખયા માનવીઓ રિ છ એવો

ભખયો માનવી નિોતો. ઘર, સતી, ખોરાક અન સમશદધ એન સિલાઈથી સાપડયા દખાતા

િતા. એ િરશગજ મારી િરોળનો માનવી નિોતો. આ પથવી માર ઘર, મારો શમજાજ, માર

કટબ અન શવચારો મારો ખોરાક િતા. મ માનય િત તમ ઘલો મારી િરોળનો નિોતો.

લાબા સમય પછી પટ પરત ખાવાન મળતા થાકથી શશશથલ થવા આવલા ગાતરોમા

સસતી ભરાઈ. િ ઊઘી ગયો.

બીજી સવાર ઘલાએ મન ઢઢોળીન ઉઠાડયો.

`વાિ દોસત પાણજીવન.' કિતો એ મન ભટી પડયો. મારી ખબર પછી.

એના આગણામા અન એ આગણા ફરતા ઝપડાઓમા શનશકરિય ચપકીદી ભરાઈ

ગયાનો મન ભાસ થયો. િ બઠો િતો એ ઝપડાની બારીમાથી દખાતી શરીમા કતરય

ફરકત દખાય નહિ.

ઘલાના ચિરાની રખાઓ એકાએક સખત બની અન આખોની તીકણતા વશદધ પામી.

એણ ઓશચતાન મન કહ, `બિ થાકયો ન િોય તો આજ આપણ સાથ જઈશ?'

`કયા? શ કામ?'

ખાટલા પર ભીતન અઢલીન બઠલો ઘલો તવરાથી ટટટાર થઈ ગયો, અન મારી સામ

જોઈ રિતા, કઈક ગસસાથી, કઈક ન ફરવી શકાય એવા લીધલા શનણવયની ચોકકસાઈથી

મન કહ: `તન ખબર છ ન, મ તન કહ િત ક એક વાર િ તન, અમારી, રણમા

રિવાવાળાઓની શજદગીનો ભદ બતાવીશ. આ સકી વરાન, જાકારો દતી ધરતી પર અમ

કમ જીવીએ છીએ, અમારી તાકાત, અમારી બશદધ, અમારા પાણીઓની વફાદારી, અમારી

ધરતી, માટી, ઢફા, રણ, ઝાખરા, ધળ, વટોશળયા, મ જ કઈ વાતો તારી પાસ કરી છ ત

બધ બતાવીન તન ખાતરી કરી આપીશ.'

આટલ કિી ઘલો જતો રહો. ત બપોરના જમવા વખત પાછો ફયયો. અમ બનન જમી

રહા ક તરત જ એ ફરી જતો રહો.

(4)

એ આખોય હદવસ મ ઘલાના ઘરની આજબાજ ફરવામા શવતાવયો. ઘલાની માશલકીના

ચાર ઝપડા િતા. એક ઝપડામા રસોડ િત, બીજામા એની સતી રિતી, તરીજામા ઘલો

એકલો રિતો અન ચોથામા મિમાનોનો ઉતારો રિતો. ઝપડા ફરત ચાર બાજ બાવળના

ઝાડન ઝડ િત. વચમા એક કવો અન એની ડાબી બાજના વાડામા એક ઊટ, એક ગાય

અન બ બકરીઓ પયા િતા. આખાય ગામમા મ કયાય ન જોય િોય એવ ઘલાન આ

શનવાસ ચીવટ અન ચોકકસાઈભરી સવચછતાવાળ િત.

શનકકારણ ટિલતો િ આગણામાના તતરના પીજરા પાસ બઠો તયાર પલી સદર સતી

મારી નજીક આવી અન પછય:

`તમ એમની સાથ જવાના છો?'

`િા.'

`એમ?' કિતી એ બબાકળી બની અન મારી સામ શવશસમત નયનોએ જોતા બ પગલા

પાછળ િટી ઉતાવળી ઉતાવળી પોતાના ઝપડામા જતી રિી.

મન આ સતી શવશચતર અન એન માનસ શવકત લાગયા! આ ઝપડા, આગણ, પલો કવો

અન પલી તરફનો વાડો પણ. એ બધાની માડણી અન સવવતર પસરતી અિીની ચીવટભરી

સફાઈ અવાસતશવક િોવાનો મન બિદો ખયાલ આવી ગયો!

ઝપડાની છત પર ગોઠવીન વયવશસથત રીત મકાયલ ઘાસ, બારીબારણા ઉપર ખતથી

કરલ માટીન કોતરકામ, સદર લીપલા અન કાળજીપવવક સવચછ રાખલા ઓટલા, એ બધામા

કોઈ શવકત જીવ િતો. એ બોલી રહા િતા.... અન િ મઝાઈ મરતો િતો!

(5)

મોડી બપોરના િ અન ઘલો ચા પીતા બઠા તયાર એણ કહ:

`માર ઊટ ત જોય ન? એ ઊટ પર આજ તન પચીસ ગાઉ ફરવીન પાછો લઈ

આવીશ. તન તયાર ખબર પડશ ક અમારા ઊટ કવા જાતવાન િોય છ. એ ઊટ એક

વાર બરાડ-પગ મકતા કયાય ચાતર તો આ ઘલાના નામ પર થકજ દોસત!'

`પણ આપણ જવ કયા છ? મ પછય.

`મારી સાથ જિાનમમા!' ઘલાએ ઊચ અવાજ, મારી સામ તાકી રિતા કહ: `મારામા

શવશવાસ તો છ ન?'

`િા.'

`િોય તો િા કિજ, નહિ તો....'

`એટલ?' મ પછ: `કઈ જોખમ ખડવ છ?'

`મારો પશન સાભળી ઘલો જોરથી િસી પડયો. એની દાઢીના સફદ વાળ ગલથી નાચી

ઊઠયા, અન એના ચિરની સખત રખાઓ શવખરાઈ ગઈ. પણ બીજી જ પળ એણ પોતાના

િાસયન કાબમા લઈ લીધ. એના ગાલ પરની પલી કડવીક રખાઓ િતી તયા ગોઠવાઈ

ગઈ અન રછાળા ભમર નીચ ઊતરી આવયા.

એણ જમણો મઠી વાળલો િાથ ઊચો કયયો તયાર એના િાથના સનાયઓન મજબત

રીત તગ થયલા મ જોયા.

`આ ધરતી પર જીવતા રિવા માટ દરક જીવતા જીવન જોખમ ખડવ પડ છ. િ

જયાર જયાર જોખમથી લડ છ તયાર જોખમ િમશા િાર છ, સમજયો? િજીય કિ છ

તન, આવવ િોય તો આવ, નહિ તો રોટલો ખાઈન ચાલતી પકડ! નામદયો માટ અમારી

સકાઈ ગયલા ધાવણ જવી ધરતી પર સથાન નથી!

િ ઘલા સામ જોઈ રહો. વશાખ મહિનામા આ પદશમા િમશ વાતો પવનનો એક

ઝપાટો અમારા ઝપડામા પઠો અન મારા તાજા ધોયલા વાળન અસતવયાસત કરતો બારણા

વાટ બિાર નીકળી ગયો. સામના ઝપડાની છત પરના ઘાસમા એ જ ઝાપટાએ રદન કય.

તરીજા ઝપડા પરથી ચકલીઓન એક ટોળ શચશચયારી કરત ઊડી ગય. દર કયાક એક

ગધડ ભકત સભળાય. અન પલી સદર સતીન પોતાના કીમતી વસતો લિરાવતી, દોડતી

પોતના ઝપડામા પસી જતી મ જોઈ. ફરી પાછ એ સવસથ ચપકીદી અન ચીવટભરી

સવચછતાન વાતાવરણ જામી ગય.

ઘલો મારી સામ જોતો, આખોથી મારો જવાબ માગી રહો િતો.

`ભલ!' મ કહ: `તારી એ ઇચછા િશ તો િ જતો રિીશ.'

`જતો રિીશ એમ ન!' કિતો ઘલો છલાગ મારી મારી ટટટાર ઊભો રહો: `તો એટલા

માટ મ તન અિી આવવાન આમતરણ આપય િત, એમ ન! અન ઓ બાયલા, એટલા

માટ જ ત િરાનપરશાન થતો અિી આવી પિોચયો, એમ ક?'

(6)

મ શન:સિાય ઘલા સામ જોયા કય. એણ ભીત ફરતા આટા માયાવ અન એક ખીટીએ

ટીગાતા કપડાન ઉપાડી એણ જોરથી જમીન પર અફાળ. આગણામાના પીજરામા તતરની

શચશચયારી મન સભળાઈ અન એક મોટા ઉદરન મ ઝપડામા દાખલ થતો જોયો. ઘલાએ

મીદડીની ઝડપથી તરાપ મારીન એ ઉદરન પગ નીચ દબાવયો, કચડી નાખયો. સફદ

માટીથી લીપલી દીવાલ પર એના લોિીના ડાઘ પડયા અન ખાટલાના પાયા પર એના

છાટણા થયા. મન કમકમા આવી ગયા અન મારા શરીર પરની રવાટી ઊભી થઈ ગઈ.

`તારો ધધો શ છ?' મ ઘલાન પછ.

`િાજમતનો ! ચોરીનો ! પછવ છ બીજ કઈ?' કિતો ઘલો દરવાજા તરફ ફયયો તયાર

પલીસી ફરી પાછી પસાર થતી મન દખાઈ. "ઓઈ" કિતા ઘલાએ પલી સતીન બોલાવી.

એ દોડતી આવી ઉબરા આગળ ઊભી રિી. સોનરી વાકહડયા વાળ, સગોળ, સદર

ચિરો, ચણોઠી જવા લાલ, ફલની પાદડીઓ જમ બિાર વળતા િોઠ અન આભલા ભરલા

કમખાન શવાસોચછાસ સાથ તગ કરતી છાતી, િ મારી નજર ફરવ ત પિલા એણ મારી

નજરમા જોઈ લીધ અન પછી ઘલા તરફ ફરી.

ઘલાએ કશ જ બોલયા વગર મરલા ઉદર તરફ આગળી ચીધી. પલીએ ખણામાથી

સપડી અન ઝાડ ઉપાડી મરલા ઊદરન એમા ભગો કયયો; અન એક વાર સામ જોઈ એ

ઝપડા બિાર જતી રિી.

`તો તાર જવ છ, એમ ન! જા! િમણા જ જા, નીકળ!' ઘલાએ દરવાજા તરપ

આગળી ચીધતા રોષમા મન કહ.

િ આવા અનક જાકારાઓથી ટવાયલો િોવાથી મ ખરખર ખાટલા પરથી ઊઠવા માડય.

એટલ ઘલાએ તરત જ મારો ખભો પકડી મન ખાટલામા પાછો દાબી દીધો.

`મ ધાય િત ક ત ગમાર નથી, પાજી છ?' ઘલાએ કહ.

`િ પાજી નથી.'

`અકકલમદ તો છ ન? અન ઘણાખરા અકકલમદ આ જમાનામા પાજી નીવડ છ! જો

દોસત.' કિતો ઘલો ખસીન મારી બાજમા આવી બઠો, `કોઈ એક અકકલમદની અકકલન

થાપ આપવા આજ જવ છ, સમજયો?'

`એવો એ કોણ છ અકકલમધ?'

`એ તાર જાણવાની શી જરર છ?' કદકો મારી ખાટલા નીચ ઊતરતા ઘલાએ બમ

મારી; અન મઠી વાળલા િાથન, મારા માથા પર િવામા વીઝતા એણ ખાટલાના પાયાન

લાત મારી: `શા માટ મારી સામ જીભાજોડીમા ઊતર છ?'

(7)

પલી સતી ફરી પાછી ઝપડામા દાખલ થઈ. ઉદરના લોિીના જયા ડાઘા પડયા િતા,

તયા એણ માટીન પોત ફરવય. એક ભીના કપડાથી એણ ખાટલાનો પાયો લછી સાફ

કયયો. આ કાયવ કરતા એના િાથ, ડોકની મરોડ અન નયનોના પહરભરમણમાથી વિતા

સૌનદયવરશશમઓન જોઈ રિતા મ મારા જીવનની એક અણમોલ તક અનભવી લીધી. એ

પોતાન કામ આટોપી ઝપડા બિાર ચાલી.

`સો વાતની એક વાત.' ઘલાએ કઈક સવસથ થતા કહ: `તાર મારી સાથ આવવ જ

પડશ. માર એક સાથીની જરર છ!

િ ઘલાન પતયતતર આપવા જાઉ ત પિલા બિાર કશક ફટવાનો અવાજ આવયો.

ઘલો બિાર દોડયો. મ પણ ઉબરા આગળ આવી બિાર જોય. પલી સતીના િાથમાથી

માટીન લોહટય જમીન પર પડી ફટી ગય િત. જ િાથમાથી લોહટય સરી ગય િત. એ

િાથ એમનો એમ રિી ગયો િતો. થોડ નીચ નમલી એ બબાકળા, ભીર નયનોથી ઝપડા

તરફ જોઈ રિી િતી.

ઘલાએ એન બનન િાથોથી પકડી જોરથી ધકકો માયયો. એન ઝડપથી બ-તરણ ડગલા

પાછી િટી જઈ પોતાની જાતન બચાવી લતી મ જોઈ.

ઘલાએ ઝપડામા દાખલ થઈ જમીન પર પડલા કપડાન ખભ નાખતા કહ: `િ જાઉ

છ અન તયારી કર છ.' અણ ઝપડાના ઉબરા આગળથી પાછા વળી કરડી આખ મારી

સામ જોતા ઉમય: `અન આવવાની ના પાડીશ તો બાધીન લઈ જઈશ, સમજયો?'

`થય.' મ કહ: `તો િવ મન પછવાપણ કયા રિ છ?'

`જો દોસત,' ઘલાએ ઝપડામા પવશતા મારા ખભ િાથ મકતા કહ : `િ તો માન જ

છ ક માણસજાત સમજાવટ કરતા જલમન સિલાઈથી વશ થાય છ. જરર પડય જલમ

ગજારતા અમન જરાય દયા નથી આવતી. કારણ ક આમારી પર કોઈ દયા કરત નથી.

અમ વસીએ છીએ એ ધરતી પણ પોતાન ધાવણ સકવી નાખ છ. એટલ આ ધરતીના

અમ માનવીઓ, અમ અમારી તાકાત વધારતા જઈએ છીએ! અન કવી તાકાત! અમ

એકઠા થઈએ તો આભમા પણ ગાબડ પાડી શકીએ!

`ઠીક છ.' મારાથી શન:રસતાથી કિવાઈ જવાય.

`ઠીક છ એટલ ઠીક જ છ, સમજયા?'

`બરોબર' મ ફરી વાર કહ તયાર ઘલાએ ભયકર કરડી આખ મારી સામ જોય.

એના િોઠ સખતાઈથી શબડાતા એની દાઢીના સફદ વાળ ઊચા થયા. એણ ખભથી મન

પકડયો - દાબયો! અન મારો ખભો જરા વધાર દાબયો િોત તો મન ઈજા પિોચત એવ

મન લાગય. ઘલો બ દાત વચચથી બોલયો:

`ઠીક છ, બરોબર છ, કિી ત મારી કરવા માગ છ એમ ક? ત મન ઉલ સમજ

છ એમ ક? િ ભણલો નથી, મન લખતા-વાચતા નથી આવડત, મોટા શિરોમા મોટા

સાિબોની મ નોકરી કરી નથી, એટલ િ ગમાર અન નકામો છ, એમ ત સમજ છ?'

`મ એવ કશ કહ નથી.'

`અર કિ તો તો ટકડા જ કરી નાખ.' કિતા ઘલાએ મન ધકકો મારી ખાટલા પર

બસાડયો અન ખાટલાન બીજ છડ િળવથી બસતા ઉમય: `ત નબળો છ એટલ મોઢ

બોલતો નથી, પણ તારી આખો અન તારા ચિરાના ભાવ મારી તરફનો અણગમો અન

નફરત બોલી રહા છ!'

(8)

મ બારી બિાર જોય. આ ગામથી થોડ દર માણસ દોડી દોડીન થાક એવી ધરતીનો

વરાન પડ પથયયો પડયો િતો. ઘલાની એવી જ શવશાળ તાકાત પાસ પરાધીન બની માર

િવ કશ કરવાન, બોલવાન ક શવચારવાન નિોત. જ ત કિ ત અનભવવાન અન સિન

કરવાન િત એ શવચાર માર મન ઊડ પસી ગય.

મ મોઢ ફરવય તો ઉબરામા પલી સતીન ઊભલી જોઈ. ઘલાએ પોતાન લષિ કશનદરત

કરી નજર મારફત એન મગો પશન કયયો. એ નજર મારફત એન મગો પશન કયયો. એ

નજરના ઘા નીચ સતી સકોચાઈ. એની માસલ સાથળો અન પગ એકઠા થતા મ જોયા.

બારણા ઉપર અધર ટકવલા િાથની બાજમા એણ પોતાન શરીર ખચય બીજા િાથન

ઊચકી ત તણ પોતાની ભરાવદાર છાતી આડો ધયયો.

મ જોય તો એ સતી પણ પોતાની ભરી આખોથી સામો પશન પછવા મથતી િતી.

બધાની ગરિાજરીનો લાભ લઈ આગણામા દોડી આવલા એક કતરા પર ઘલાની

નજર પડી. ઘલાએ ઝડપથી ઉપાડીન જોડો માયો. ફકોલો જોડો કતરાન બરોબર માથામા

વાગયો. કતર ચકકર ખાઈ બરાડત બિાર નાસી ગય.

`શ છ પણ?' ઘલાએ પલી સતી તરફ જોતા ગસસો, કટાશળ અન પમની શમશર લાગણીથી

પછ. અન જવાબની રાિ જોયા વગર, `તારી એની એ જ વાત!' કિતા પોતાનો પજો

પિોળો કરી, એ કયા પડશ, કયા વાગશ એની દરકાર કયાવ શવના ઘલાએ પલી સતીન

છાતીથી ધકકો મારી દરવાજા બિાર ફકી. પલી પડી િતી તયાથી ઊઠવા જાય ત પિલા

ઘલાએ જમણા પગની લાત એની તરફ ઉગામી. એ તોળાઈ રિલા ઘાની નમની અસર

નીચ, કતર શસફતથી પોતાન શરીર વળાકી બાજમા ખસી જાય એમ, એ સી દર ખસી ગઈ.

`તો જા, ચાલી જા!' ઘલાએ બમ મારી અન એ દોડતી બીજા ઝપડામા જતી રિી.

ખભા પરથી સરી પડલા કપડાન ફરી ખભ નાખતા મારી તરફ એક નજર ફકી ઘલો

બિાર જતો રહો. આ વખત િ એની નજરનો સદશ સમજી શકયો. એમા આરજ અન

ધમકી, શબરાદરી અન નફરત – બધ િત!

(9)

એકલો પડતા મ ખાટલા પર લબાવય. મારી લાગણીઓ પર એટલા બધા કારી ઘા

પડયા િતા, અન અતયાર િ એવી અસિાય અન અપગ પહરશસથશતમા િતો ક મ વધાર

શવચારવ છોડી દીધ.

બારીમાથી આવતો તડકો ખાટલા પરથી પસાર થઈ ઉબરો ઓળગી આગણામા

પવશયો િતો. ઘડીઓ ઊડવા લાગી. યાદ ન રિ અન ન કળાય એવી બડોળ કલપનાની

કરોશળયાજાળમા માર મન ફસાઈ પડય.

મારી ગગળામણમાથી છટા પડતા મ જોય તો, સયવના પકાશન આવરી લતી પલી

સતી ઉબરામા મારી સામ ઊભી િતી. આ સતી ક જણ આટલા થોડા સમયમા આવડ

મોટ સથાન મારી કલપનામા લીધ િત, એન નામ પણ િ જાણતો નિોતો. મ ઓશચતાન

પછ: `તમાર નામ?'

`મોઘી, િ તમારા દોસતની તરીજી ઘરવાળી છ.!'

મન થય ક આટલ કિતા થોડ િસી િોત તો ઠીક થાત. શનશચત, સદરતમ શશલપ

જવી અમર સૌનદયવ બની એ શસથર ઊશભ રિી. એ િમણા પોતાની અદા બદલશ અન

િમણા એ સૌનદયવ શવલીન થઈ જશ એવી ભીશતથી મ ભખી આખ ઊતાવળ એની તરફ

જોયા કય.

એણ પોતાની અદા અન મોઢાના ભાવ બદલયા વગર મન પછય: `તમ એમની સાથ

જવાના છો ન?'

`િા,' મ કહ.

`તમ એમના દોસત છો ન?'

`િાસતો!'

`તો એમની સાથ િો તયા સધી એમની સભાળ રાખજો!'

િ િસયો. બારીમાથી આવતા પવન સાથ માર િાસય મોઘી તરફ લિરાય. મારામા

ઘલાની સભાળ રાખવાની તાકાત કયા િતી?

મોઘીએ આ વખત કોઈ બીક વગર, સતીન સવાભાશવક એવી સસત અદાથી અમસત

જ પાછળ જોય. તલ નાખયા વગરના વાકહડઆ સોનરી વાળની કપાળ પર ઢળી પડલી

એક લટન એણ આગળીથી આઘી કરી. એના નયનોના આકાશ પર પાપણોના અધારા

ઢળી પડયા. મોઘીએ િોઠ બીડીન એક શન:શવાસ છોડયો અન િળવ પગલ પાછી ફરી. મ

ઉબરા આગળથી િળવ સાદ એન પકારી `મોઘી, મોઘીબિન!' એ પાછી ન ફરી. મારાથી

ન રિવાય, એટલ િ એની પાછળ ગયો. આગણાના મધયમા િ એની સામ જઈન ઊભો

અન પછવાની ખાતર પછ: `તમન કઈ બાળ-બચચા છ?'

મોઘીએ ના કિી અન આષાઢના મઘ સામ મોર જએ એમ માથ ઊચ કરી એણ

મારી સામ જોય-જોયા કય. પણ મોઘીના નયનોની મક ભાષા િ ન સમજયો.

આ રણના કાઠાના શવસતારમા આગળ પણ િ એક વાર ફયયો છ. ચોમાસામા િોશભર

વિતા પાણીના ધોધ, રણના શવશાળ મદાનોમા ગગળાઈ જઈ મતય પામતા મ જોયા છ.

આ સદર સતીન જીવન પણ કોઈ ન સમજાય એવા માનશસક વયાપારોના રણમા વિી

જઈ શનરથવક વડફાઈ જત િોય એવો મ ન ત વખત ભાસ થયો.

પાછળના બાવળના ઝાડ પર કાગડાઓનો કકળાટ શર થયો. આજબાજના બીજા

બાવળો પરથી િોલાઓ, ચકલીઓ, બલબલો ઊડી ઊડીન ભાગવા લાગયા.

નીચ માથ કરી મોઘી પાછી ફરી અન શશશથલ ગશતએ ઝપડાના અધારામા અદશય થઈ.

(10)

ઝાપાનો દરવાજો જોરથી અફલાઈ ખલો થયો. પિલા ઘલો અન પછી ઊટ આગણામા

દાખલ થયા. ઘલાના િાથ તલથી ભીજાયલા િતા. એણ પોતાના ઝપડામા જઈ ઊટનો

બધો સામાન બિાર આગણામા લાવી મકય; અન મોઘીના ઝપડા તરફ જોતા એણ બમ

મારી: `એઈ, કટલી વાર છ?'

પિોળા મોઢાન દધથી ભરલ એક માટીન િાડલ બ િાથથી પકડીન મોઘી ઝપડા

બિાર આવી. ઊટના મોઢા આગળ મોઘીએ પલ િાડક મકય. અન ઊટ દધ પીત રહ

તયા સધીમા એ બીજ મોટ ટોશપય લાવી. ઘીમા ભસલા ગોળના ગાગડા મોઘી પોતાના

િાથથી ઊટન ખવડાવવા લાગી.

ઘલા મારો િાથ પકડીન મન રસોડામા લઈ ગયો. તયા બ થાળીઓમા જમણ શપરસાઈન

તયાર પડય િત. મન તયાર ખાતરી થઈ ક આ ઝપડામાન દરક કાયવ રિમાનસાર,

વયવસથાબદધ સમય અન શશકતની ચીવટભરી મયાવદા જાળવત બનત િોય છ.

ઘલાન શચતત જમવામા નહિ પણ જમણની હરિયા પરી કરવામા િત. એવી જ રીત

મોઘીન શચતત, રસોડામા જમતી વયશકતઓ અન ઊટન ખવડાવવાની હરિયા એકીસાથ પરી

થાય એ શનયમક જાળવવામા િત. ઘલો અન મોઘી એવા કોઈ મિતવના કાયવની તયારીમા

પડયા િતા ક મારા અશસતતવની નોધ લવાની કોઈન જરર જણાતી નિોતી.

િ અન ઘલો રસોડામાથી બિાર નીકળા ક તરત જ, બનન િાથ િાડલ અન ટોશપય,

ઊચકી મોઘી દર ખસી ગઈ. ઘલાએ ઉતાવળ ઊટની પીઠ પર કાઠો ગોઠવી એન લાત

મારી ઊભો કયયો. તગના છડા ઊટના પટ નીચની લઈ મોઘીએ બીજી બાજ ઘલાના િાથમા

આપયા, થોડી વારમા તો એ બ જણાએ ઊટન સજજ કરી લીધો.

અમ બનન મારા ઝપડામા પાછા ફયાવ અન ખાટલા પર આડા થઈન પડયા બીડી

ફકતા ઘલાની નજર છત તરફ ચઢતા ધમાડાના ગોટાઓ પર સવાર બની વયવસાયિીન

બની ગયલી દખાઈ. પણ એના ચિરા પરની વધાર સખત બનલી રખાઓ એના મનમા

ચાલી રિલી ગડમથલનો પરાવો આપતી િતી.

મલી શનસતજ સધયા પર અધારાના આરિમણ શર થયા તયાર ઘલાએ ખાટલા પરથી

ઊતરી એક ઝીણા કપડાની શપછોડી પોતાની કમર પર કસીન બાધી. માથા પર પાઘડીન

સરખી બસાડી, દાઢીના વાળ બકાનીમા ભગા કરી પાઘડી પર એના બનન છડા બાધયા.

`ચાલ, ઊઠ.' એણ મન કહ.

ઊટના વાળલા ઘટણ પર દોરી બાધી એણ મન કાઠાની પાછળની બઠકમા બસાડયો.

િજી સધયાના રહાસહા તજ ચાર તરફ સસતીભરી લટાર મારી રહા િતા. ઘલાએ

ચોતરફ નજર ફરવી.

મોઘી િળવ પગલ ઊટની નજીક આવી. એણ ઘલાન ખભ બદક ભરવી અન છડાથી

પકડીન કટારી એના િાથમા આપી. ઘલાએ ફરી પોતાની નજર ચાર હદશામા ફરવી.

મોઘીએ પણ ઘલાની નજરની પાછળ પાછળ પોતાની નજર ફરવી.

પાછળના બાવળ પર ચકલીઓન ટોળ સધયાન છલ ગીત ગાઈ રહ િત. રસોડા

પરથી કોઈ એક પષિી શવશચતર અવાજ કરત માર ઝપડા તરફ ઊડી ગય. પર બાધલી

દોરીન ખચીન છટી કરી. ઊટ સફાળો ઊભો થઈ, ઝાપા બિાર ભાગયો. મોઘીનો બબાકળો

ચિરો મન ષિણભર જ દખાયો. અધારા આભમાના શરિ જવી ચમકતી એની આખોની

આરજએ મન લાગણીવશ બનાવી દીધો.

ઘડી વારમા ઊટ એ ગામન ભાગોળ છોડી વટોશળયાની જમ મદાનમા દોડવા લાગય.

ચાર તરફથી અધારા વીટળાઈ વળા િતા.

ખાડા-ટકરા શવનાના ખલા મદાનો પર વશાખના વાયરા વાઈ રહા િતા. તાલબદધ

એક ગશતએ દોડય જતા ઊટ પર સવારી કરતા િ શવચારોના વમળમા અટવાઈ પડયો.

મ સથળ અન સમયન ભાન ગમાવય.

`પાણજીવન', ઘલાએ મન કહ: `આવી અધારી રાત. અમ ક જમણ અિી શજદગી

શવતાવી છ એમન માટ પણ રસતો શોધવો લગભગ અશકય છ, પણ આ ઊટ એવ

કળવાયલ છ ક એ મારા ઘરમાથી નીકળ એટલ પોતાની મળ મન એક ડગરની ધાર

આગળની નદીમા લઈ જશ. અન તયાથી િ ફાવ તયા દોરી જઈશ. સમજયો?'

મ ચપચાપ સાભળા કય. એટલ ઘલાએ રાડ પાડીન મન પછ: `સાભળ છ ક?'

`િા.' મ કહ.

`તો, િ વાત કર તયાર િોકારો આપતો જજ. જથી મન ખબર પડ ક ત પાછળ

બઠો છ.'

િ ફરી ચપ રહો તયાર ઘલાએ ફરી બમ મારી : `અર, `િા' તો કિ ભલા માણસ!'

`િા, િા!' મ કહ.

`એમા શચડાવાની જરર નથી. ઊટ પર સવારી કરતા િોઈએ તયાર વાતો કરવાની

આ રીત છ, સમજયો?'

`િા.'

`આ ઊટ છ મહિનાન બચચ િત તયાર', ઘલાએ બોલવ શર કય, `મ એન કળવય

િત. કળવવાની રીત એવી છ ક બ હદવસ ઊટન ખોરાક-પાણી વગર રાખી, તરીજ હદવસ

એના ચાર પગ બાધી, એન ચતર-વશાખના ધોમધખતા બપોર મદાનમા ફકી દવાય છ,

અન એમ બીજા તરણ હદવસ એ ખોરાક અન પાણી શવના શવતાવ છ આમાથી એ જીવત

ઊઠ તો એન ઘીમા ઘટલ શસદર પાવામા આવ છ. પછી દર કલાક એન ઘી, ગોળ અન

દધ પાવામા આવ છ. એન પાયલ શસદર એ પચાવી જાય તો છવટ એન ગામમા લાવી,

એની માવજત થાય છ. શસદર પાયલા ઊટનો અવાજ બસી જાય છ અન એ બરાડી

શકત નથી. આવ ઊટ `ધાડી' ઊટ કિવાય છ, એટલ ક ધાડ પાડવામા આવા ઊટનો

ઉપયોગ કરાય છ!'

`તો...' મ ઓશચતાન ઘલાન પછ, `આપણ કયા જઈએ છીએ?'

`જિાનમમા!' ઘલાએ બમ પાડી: `એક વાર તો તન કહ! િજી તારી પછ-પછ બધ

થઈ નથી !'

`પણ ત મન ધાડ પાડવાના કામમા તારી સાથ સામલ કરવા માગતો િો તો માર નથી

આવવ. મન અિી જ ઉતારી દ, ઘલા. િ ગમ તયા રાત ગાળીશ અન હદવસ ઊગતા

ફાવ તયા જતો રિીશ !'

`બાયલો!' ઘલાનો અવાજ તીખો અન એનો શબદ સપટિ, શનભલળ ઘણા અન શતરસકારભયયો

િતો.

(11)

ઊટ એક ગશત એ દોડય જત િત. એના પગ નીચ ધરતી પયાણ કરી રિી િતી.

આગળીથી અડવાન મન થાય એવા ઘટટ અન નકકર અધારા અમન ચોતરફથી ઘરી વળા

િતા. એકધારા દોડય જતા ઊટની ગશત શસવાય સશટિની બીજી કોઈ હરિયા અનભવાતી

નિોતી. અત શવનાની ધરતી પર પાથયા પડયા આ મદાનો પર, આ હદવસોમા પવન બફામ

થઈ ઘમયા કરતો. ધસયા આવતા પવનના ઝાપટાનો પિલા િકાર સભળાતો અન પછી ધળ

ઊડતી. એના ઓશચતા િમલાની અસર નીચ િ મારા અગો સકલી રષિણ મળવી લતો.

િ અશતશય શખનન બની ગયો. કોઈની તાકાતના જલમ નીચ મ આટલ શનરાધારપણ

કોઈ દિાડો અનભવય નિોત.

`ઘલા.' મ પછ : `તારો આ જ ધધો છ?'

`મારા બાપદાદાનો, વારસામા મળલો આ ધધો છ – અમારી આખી જાતનો, આ

પદશનો એ જ ધધો છ!' આટલ બોલી ઘલો થોડી વાર ચપ રહો અન પછી ફરી બોલયો

: `િ ઘણો નાનો િતો, મછનો દોરો િજી ફટયો નિોતો, તયાર મારા મામાએ ધાડ પાડવા

જતા મન સાથ લીધો િતો. ત પસગના આનદ અન ઉતસાિન મન સવપન આવ છ. એ

રાત મન મીઠી લાગ છ. મોટા થઈ મ અનક નાનીમોટી ધાડો પાડી. બીકન િ ઓળખતો

નથી. મોતના િ સોદા કર છ અન તારી જમ કોઈન આજીજી કરતો નથી. એક વાર

સવા વરસની જલ પણ િ ભોગવી આવયો છ . પણ તયાર બાદ મ મારા ધધામા એવી

કનિ મળવી છ, ગણતરી, ચીવટ અન એટલી સફાઈથી િ માર કામ કર છ ક માર

પગરય કોઈન મળત નથી !'

`ઘલા' મ પાછળથી એનો ખભો પકડતા કહ : `આ પાપ છ. મન આ પાપમા

ભાગીદાર ન બનાવ... મન ઉતારી દ, ઘલા, મન છટો મલી દ !'

ઘલાએ પાછ ફયાવ વગર પોતાનો ડાબો િાથ પાછળ લાવી માર કાડ પકડી મન

જોરથી આગળ ખચયો. બિ મશકલીથી િ મારા પગ પગડામા ટકવી માર સમતોલપણ

જાળવી શકયો.

`આટલી વાર લાગશ, જો... !' ઘલો ઉશકરાઈન બ દાત વચચથી બોલયો : `અન પડીશ

તો એક િાડક સાજ નહિ રિ... નામદવ !' એણ માર કાડ જત કય. મ તરત જ પાછા

િટી કાઠાના પાછલા ભગનો ટકો લઈ લીધો. મારા ગાતરોન ઢીલા કરી મ સવસથ થવા

પયતન કયયો. મારા શરીર િવ કળતર થવાની શરઆત થઈ િતી.

(12)

મન સામ ડગરાની ધાર સપટિ દખાઈ. નદી પસાર કરી એ ટકરીની તળટીમા ઝીણા

બળતા દીવાઓ મ જોયા. અમ એ પણ પસાર કરી આગળ વધયા. એક મોટો ઢોળાવ

ઊતરતા ઊટની ગશત ધીમી પડી. સામના ખણામાથી દોડી આવતા તરણ ચાર શશયાળવા,

જારના જથમા લપાઈ જતા મ અધારામા પણ જોઈ લીધા.

અમ ડગરાની ધાર ઊતરી ફરી પાછા મદાનોમા દાખલ થયા. ફરી એ જ ઊટની

એકધારી ગશત, એ જ અધારા, એ જ જીવત ચપકીભય, તારલ મઢય આભ! મારા

શવચારોની એવી એ જ કરોશળયાજાળ...!

અમ બ તરણ ગામ વટાવયા. મારા તપત ગાતરો પર ભીની િવા વિવા લાગી. એક

આબલી અન વડ પાસથી પસાર થતા મ દર વાડીઓના વષિો ઝલતા જોયા.

`િવ,' ઘલો લાબા સમય પશછ બોલયો : `જયા પિોચશ તયા ઊતરવ છ. તાર ફકત

મારી સાથ જ આવવાન છ. મન મદદ પણ કરવાની નથી. િ કિ એ ઉપરાત કાઈ

આડઅવળ કીધ છ તો યાદ રાખજ તારી િયાતી નહિ િોય !'

િ ચપ રહો.

ઊટ િવ દોડત નિોત, ચાલત િત. ગામની એકદમ નજીક આવયાના મન ઘણા

શચહો દખાયા.

`આ ધધાની' ઘલાએ િળવથી મન કહ: `પાણજીવન, મન બિ ફાવટ છ. દશનયામા

બીજાના ધધા ચાલ છ તમ ધધોય ચાલયા કર છ. વપાર કરતો સધધર આસામીય કોઈ

વાર ઊઠી જાય છ. તમ અમ પણ કોઈ વાર પકડાઈન જલમા જઈએ છીએ. બધા ધધાન

વારાઢારા તમ અમારા ધધાન પણ વારાઢારા આવ છ, સમજયો?'

મન એક વાર ફરી એમ થય ક િ ઘલાન કિ ક માર કોઈ ધધો કરવો નિોતો; િ

ફરી એક વાર એન સમજાવ ક િ તો માતર ધરતી ઢઢવા નીકળો િતો. જન કોઈ ધધા

સાથ શનસબત ન િોય એવો િ એક માતર વટમાગવ િતો. આવી રીત ભટકતા-ભટકતા મારા

ગાતરોએ એક દિાડો માટીમા મળી જવાન િત ! પણ ઘલાન આવ કિીન શો ફાયદો?

અસવસથ બની ગયલા મારા મન પર જલમ ગજારી મ એન છાન રાખય!

જમણી તરફ મશસજદના શમનારા જવ કઈક દખાય. એ તરફ ઘલો ઊટન દોરી ગયો.

મન ભાન થય ક એ મશસજદના જના ખહડયરમા પસતી કડીનો પણ ઘલો માહિતગાર

િતો. ઊટન બસાડી ઘલાએ મન જરા દર ઊભા રિવા જણાવય. બાજની વાડીની વાડમાથી

એણ પોતાની ડાગ વતી થોડા ઝાખરા છટા પાડયા અન ઊટન આડ દઈ દીધા. એણ

મન પોતાની પાછળ આવવા જણાવય. મારા સાથળના સનાયઓમા કળતર થતી િતી તોય

િ ઘલા પાછળ ચાલયો.

(13)

એક-બ સથળ અમારી પાછળ કતરા ભસયા તની દરકાર કયાવ વગર અમ ગામમા

પઠા. બ-તરણ શરીઓ વટાવી અમ એક સઘડ મકાન આગળ આવી ઊભા. ઘલાએ મન

ઇશારત કરી, એટલ િ એની પાછળ જઈન ઊભો.

ઘલાએ ડલીન કમાડ ખખડાવી બમ મારી:

`દાજી શઠ, ઓ....દાજી શઠ!'

આટલી મોડી રાત પણ જાણ કોઈના બોલાવવાની રાિ જોઈ બઠા િોય તમ દાજી

શઠ તરત જ જવાબ આપયો : `કોણ છ?'

`એ તો િ, વાલો કોળી.'

`શ છ?'

`શઠ, ગવારની લોરી નદીની રતીમા ખચી ગઈ છ. લોરીના ડાઇવર મન તમારી પાસ

મોકલયો છ અન કિાવય છ ક લોરીમા તમારી બ ખાડની ગણીઓ છ ત સવાર પિલા

ઉપડાવી લજો!'

`એમ?' શઠ અદરથી બોલયા, `ત જઈશ, વાલા,, િમણા જ?'

`િા... પણ ગાડ?' મન તયાર ખબર પડી ક ઘલો પોતાનો અવાજ બદલાવીન આમ

શસફતથી બોલી શક છ !

`વાડામા છ. ઊભો રિ ચાવી આપ !'

(ઘલાએ મારો િાથ ખચી પોતાની શવશાળ પીઠ પાછળ મન સતાડયો.) અદરથી સાકળ

ખલવાનો અન તાડી ખસવાનો અવાજ આવયો. કમાડ થોડાક જ ખલયા તયા ઘલાએ ઝડપથી

પોતાના બનન િાથ અદર ઘાલી દાજી શઠન ગળ પકડી લીધ. િ સચના પમાણ એની

પાછળ સરી આવી ડલીમા દાખલ થઈ ગયો. ઘલાએ મારી તરફ આખ ફરવી. મન િવ

અજાયબી થાય છ ક આ ધાડપાડની આખની ભાષા િ કવી રીત સમજયો. મ ઉતાવળ

પણ ઓછો અવાજ થાય તમ ડલી બધ કરી અદરથી સાકળ દીધી. બાજના ઘાસલટના

કોહડયાના અજવાળામા મ ઘલાન દાજી શઠન ગળ જત કરી પોતાની બદકની નળી એની

છાતીએ અડાડતો જોયો.

આ ઓશચતા િમલાથી દાજી શઠ િબતાઈ ગયા િતા. મદદ માટ બમ મારવાન તો

બાજએ રહ. પણ શવાસ પણ એ સભાળીન લવા લાગયા. લગભગ મડાવલા માથા પર

એમની ચોટલી દયામણી બની ધજી રિી િતી. મોટ, પિોળ, સથળ અન બડોળ, ચરબીના

ફગાવા જવ એમન શરીર, નાના અન ઝીણા િાથ અન પગ : દાજી શઠન આવ શચતર

દયા અન ધણા ઉપજાવ એવ િત.

બદકની નળીએથી ધકલી ઘલો શઠન ઓસરીમા લઈ ગયો. ઘાસલટન કોહડય ઉપાડી

િ એની પાછળ ચાલયો, ઓસરીમાના ઝલા પર શઠન બસાડી ઘલાએ શઠન ટકમા કહ

`જીવતા રિવ િોય તો જ િોય ત કાઢી આપો!'

પણ દાજી શઠ શનજ વવ રમકડાની જમ આખો પટપટાવતા બસી રહા તયાર ઘલાએ

શઠનો કાન પકડીન તમાચો ઠોકી કાઢયો : `બિરો છ કઈ? તારા ગગાના શવવાિમા

નથી આવયો !'

શઠના ગળામાથી ન સમજાય એવો અવાજ નીકળવાની તયારીમા િતો, તયા ઘલાએ

ફરી શઠન ગળ પકડી લીધ. `શતજોરી ખોલો !' ઘલાએ શઠન ગળચી પકડીન ઊભા કયાવ.

શતજોરી તરફ જતા શઠનો પગ કોઈ સતલી વયશકત પર પડયો. ત સફાળી જાગી જઈ,

અમન તરણન જોઈ રાડ પાડવા જતી િતી, તયા ઘલાએ તના વાસામા લાત મારી. એ

ઊલળીન બાજના શબછાનામા પડી. મ ઘાસલટન કોહડય ઊચ કય. શઠ શઠાણીના તહકયા

નીચથી ચાવીનો જડો સરવયો.

`િાય-િાય !' લાત ખાઈ, જાગી ઊઠલા શઠાણી બોલી ઊઠયા. ઘલાએ કદકો મારી

શઠાનીના વાળ પકડીન ખચયા, `ચપ ! ખબરદાર એક શબદ બોલી છ તો ! અન ત, '

ઘલાએ શઠન કહ, `શ તમાશો જોઈ રહા છો? ઉતાવળ શતજોરી ખોલ, નહિ તો.... એક

ઘડીમા ન બનવાન બની જશ. સમજયો?'

શતજોરી ખોલી માયથી શઠ નોટોના બડલ કાઢી રહા િતા, એ જોઈ શઠાણીથી બોલયા

શવના રિવાય નહિ, `અર, આવ ત િોય કઈ ! આટલો જલમ િોય !'

`જલમની સગી,' કિતા ઘલાએ શઠાણીના વાળ ખચી ઊચકી લીધી.

`વોય મા !' શઠાણી બમ મારવા જતા િતા તયા ઘલાએ પોતાનો લોખડી પજો એના

મોઢા આડ ધરી એની બમ રધી નાખી !

આટલા અવાજથી ઉપરના મડા પર કોઈ જાગી ગય િશ ત દાદર ઊતરવા લાગય.

ઘાસલટના કોહડયાન જમીન પર રિવા દઈ િ એ તરફ ફયયો અન દાદર ઊતરનાર વયશકત

ભીત આગળથી અમારા તરપ ફરી તયા મ એન ગળચીથી પકડી. મન િજી સમજાત નથી

ક િવ સવપન પણ આવ કતય કયાવનો મન ધોખો થાય ત કતય મ તયાર કમ કય િશ.

અન કોઈન પકડવાની મારામા ફાવટ નિોતી. છતા એ વયશકત મારા િાથમાથી છટકી તો

ન શકી, પણ ઝીણી ચીસ પાડતી િ એન અટકાવી ન શકયો. એન અરસામા ઘલાએ

કદી આવીન એક િાથ નાક અન મોઢ દબાવતા, બીજા િાથ એન ઊચકી શઠાણીની

બાજમા બસાડી દીધી.

એ દાજી શઠની જવાન દીકરી િતી. જવાન, ભરાવદાર, ઠસસાદાર (અન સદર) એના

મોટા બિાર પડતા િોઠથી એ વધાર શોભતી િતી.

`કટલી વાર, પણ !' ઘલાએ શઠની પીઠમા બદકનો ગોદો માયયો તયાર શટ ચમકીન

કદકો મારી ગયા.

`બસ?' ઘલાએ કહ : `આટલ જ છ? અણ સોનાના દાગીના?'

`મબઈ, સફ હડપોશઝટમા છ.'

`અન બીજા પસા?'

`બકમા છ.'

`મર-મર, ત તો !' કિતા ઘલાએ શઠના માથાની ઝીણી ચોટલી પર ધબબો ફટકાયયો.

`આ.... આટલા માટ જોખમ મ ખડય િશ.... સવર સાલા....'

(14)

જન િમણા જ શઠાણીની બાજમા બસાડી િતી ત, શઠની દીકરી ઝડપથી ઊભી

થઈ ગઈ.

`શવના કારણ શ કામ માર છ?'

એના મોઢા પર ભય શવનાનો રોષ િતો. એ થોડી શમશનટોમા જ આખા પસગન સમજી

જવા પામી િતી. એ િાથની મઠીઓ વાળતી, ટટટાર થતી શનભવય અમારા સામ જોઈ રિી:

`એક તો િાથોિાથ જ છ ત તમન આપીએ છીએ, છતા મારપીટ કરી અમારી ઠકડી

ઉડાવ છ ! એટલીએ માણસાઈ તારામા બાકી નથી રિી?'

મન અતયાર એ િકીકત ખચવા લાગી ક ખરખર તો િ આ પરારિમમા ભાગ લવા

નિોતો આવયો. િ પરાણ ઢસડાઈ આવયો િતો. માર જોખમ ખડીન પણ આવા અપકતયથી

અલગ રિવ જોઈએ. તોય િ એમા ભાગ લઈ રહો િતો !

મ જોય તો ઘલાના િોઠ અસવસથ ધજી રહા િતા. આ ઢીલ એનાથી સિવાતી નિોતી.

અધીરાઈની િદ ઓળગાતી િોય તમ એના િાથની આગળીઓ ઉતાવળી ઉતાવળી ઊચી

નીચી થઈ રિી િતી. ઘલાએ દાજી શઠનો ખભો પકડી, દાત ભીસીન કહ : `કિી દ

આ બનનન ક અગ પર જ કઈ પિય િોય ત બધ ઉતારી આપ !'

શઠ એ બન તરફ પોતાની નજર ફરવી ઘલાના શબદો તરફ એમન લષિ ખચય.

એટલ શઠાણીએ ગળામાની સર, કાનની બટીઓ અન િાથ પરની સોનાની બગડીઓ

ઉતારી ઘલાએ પાથરલી શપછોડીમા ફકયા. પણ શઠની દીકરીએ કાન અન ગળામાથી

ઉતારી આપયા પછી િાથ પરના ચડલા ઉતારી આપવાની ના પાડી, તયાર અસવસથ ઊચી

નીચી થયા કરતી ઘલાના િાથની આગળીઓ ઝડપથી મઠીમા શબડાઈ ગઈ એના નાકની

બાજમાથી ઊતરી પડતી રખાઓ વધાર સખત બની એના િોઠના છડા સાથ મળી ગઈ !

`ખરાત કર છ, ત એમ સમજ છ?' ઘલાના દબાયલ અવાજમા ગસસાનો ભારોભાર

કપ િતો.

`િ ચડલા નહિ આપ. એ મારા સૌભાગયન શચહ છ, િ એ નહિ ઉતાર, એની બિ

હકમત નથી, પણ' કિતી એ અવાજ ન થાય એમ રડી પડી.

મન ત વખત લાગય ક મારા ચપ રિવાની િવ િદ ઓળગાતી િતી. િ ઘલાન

રોકવાનો શવચાર કર ત પિલા ઘલાએ દોડી જઈ, ઘટણ વચચથી પલીનો િાથ ખચી લાબો

કરી ચડલા ઉતારવા માડયા. છોકરી બીજા િાથથી ઘલાના કાડાન વળગી રડતી રડતી

બોલી : `નહિ આપ.... નહિ આપ... જા'

કોઈની પણ લાગણીઓ છછડાય અન બશદધ બિર મારી જાય, એવો બનાવ નજર

સામ બની રહો િતો. છતા દાજી શઠના આવડા મોટા સથળ શરીરમા કયાય કશ િાલયા-

ચાલયાન શચહ દખાય નહિ. એક મઢ પષિકની જમ આ પસગન એ ખીલતો જોઈ રહા.

`તન પગ લાગ ભાઈ, એન છોડી દ.' કિતા, િાથ ઊચા કરી માથ િલાવી, મોઢ

દયામણ કરી શઠાણી કરગરવા લાગયા.

ખભથી ધકકો મારી ઘલાએ છોકરીન શબછાના પર ચતતી પાડી. `નહિ, નહિ, નહિ !'

ના તરફહડયા મારતા પણ એણ ઘલાન કાડ છોડય નહિ.

`રાડ ખોલકી !' કિતા ઘલાએ પોતાનો બીજો િાથ ઊચકયો તયાર મારા આખા શરીરમા

કપ વયાપી ગયો. ઘલાના શરીરના બધા સનાયઓ તગ બની જઈ પોતાની સમગ તાકાત

કશનદરત કરવા તયાર થયો િોય એવ મન જણાય. એન પહરણામ ભયકર આવવાન િત

એ ખયાલથી એક વાર તો િ બીન પાછળ રહો. પણ પછી આ પહરશસથશતન કવી રીત

પલટો આપવો એનો િજી તો િ શવચાર કર છ એટલી વારમા મ ઘલાના િાથની ગશત

અટકી જતી જોઈ. ગસસામા બિાર આવલ એન નીચલ જડબ ઓશચતાન પાછળ િઠી

ગય. કપાળ પરની નસો ઓશચતાની (લોિી ભરાઈ આવતા) ઊપસી આવી. ચિરા પરની

સખત રખાઓ અદશય થઈ અન એની આખોના ડોળા બિાર ધસી આવયા.

એ જ ઘડીએ, પલી છોકરીના ગળા પરથી ઘલાના િાથની પકડ છટી ગઈ. એ

િાથ પલીના ખભા પરથી સરતો, છાતીન અડતો િઠો પડયો તયાર નીચા નમલા ઘલાન

મિામિનત ટટટાર થતો જોયો. મન તયાર થય ક કઈક ન બનવાન બનય િત. અન મ

ઘલાના પગ ધજતા જોયા તયાર મન ખરખર બીક લાગી.

અમારી બધાની નજર ઘલા પર ચોટી ગઈ. મઢ જવા શઠ, બીકથી શબિામણા દખાતા

શઠાણી, શબછાના પર ચતતીપાટ પડલી, બબકળી બની ગયલી શઠની દીકરી અન િાથમા

ઘાસલટન કોહડય લઈ ઊભલો િ – અમ બધા ઘલાન જોઈ રહા.

એક િાથ ઊચો કરી, એક પગ પાછળ લઈ જઈ, બીજા પગન જોરથી ઢસડતા, પાછળ

િટી, ઘલો ઝલા પર ફસડાઈ પડયો.

(15)

િ એની પાસ દોડી ગયો. એન ખભ િાથ મકી કોહડય એના મોઢા આગળ ધરી મ

જોય તો એના મોઢાન ડાબ ખણથી ફીણ નીકળી રહા િતા.

`શ થય?' મ પછ.

ઘલાએ લોિી નીતરતી આખોનએ ફકત મારી સામ જોયા કય અન ડોક ધણાવય. મ

એનો ડાબો િાથ ઊચકયો અન જતો કયયો તો એ શનકણાત એના ખોળામા પડી ગયો. િ

તરત જ કળી ગયો ક ઘલાન પષિઘાતનો િમલો થયો િતો.

શઠાણીન કશક અવનવ બનયાની ગધ આવી ગઈ િતી. મ ઘલાના ખભા પરથી બદક

ઉતારી મારા િાથમા લીધી શઠાનીન ચપ રિવાની ઇશારત કરી.

`િવ ત છાની રિ તો એક વાત કર' મ શઠની દીકરીન સબોધીન કહ તયાર ત

શબછાનામા બઠી થઈ. અન એણ મારી સામ જોય. કવા સદર િોઠ અન કવા ધજી રહા

િતા !

શઠન ઇશારત કરી મ આગળ બોલાવયા અન એ તરણ તરફ બદક તાકી મ કહ,

`આન ટકો આપીન ઊભો કરો.'

`િ !' શઠની દીકરીથી બોલાઈ જવાય. `શ થય એન?'

મ ઘલા તરફ જોય. એક ઘડી પિલા ક આ આખા પસગન પોતાના પજામા રમાડતો

િતો તન આ રણના શસિન બીજી ઘડીએ આમ અપગ બની ઝલા પર બસી રિલો જોઈ

મન દ:ખ થય.

શઠાણીએ ખધાઈથી, અન એમની દીકરીએ શનદયોષ કતિલથી ઘલા તરફ જોય. જયાર

શઠની નજરમા િજીય મઢતા શસવાય બીજો કશો ભાવ દખાતો ન િતો.

`જ થય િોય ત,' મ કહ, `આન ટકો આપી, કઈ પણ અવાજ કયાવ વગર, કોઈન

ખબર ન પડ તમ આન ગામ બિાર પિોચાડો. નહિ તો યાદ રાખજો આ....' કિતા મ

બદક કરી એમન બતાવી.

શઠાણી ઊઠયા. શઠ ઘલાની ડાબી બગલમા પોતાનો ખભો ભરવી એનો િાથ પોતાની

ડોક પર લીધો. શઠાણીએ અન એમની દીકરીએ એન કમરમાથી ટકો આપી અન દરવાજા

તરફ દોરવા લાગયા. તયાર શઠની દીકરીની નજર પલી પોટલી તરફ ફરી. મારી નજર

પણ એ તરફ ફરતા અમ બનનએ એકબીજા સામ જોય.

મ પિલી જ વાર શઠની મઢ આખોમા અથવ પગટતો જોયો. શઠાણી ઝડપથી શઠની

નજર પર પોતાની નજર ફરવી નીચ જોઈ ગયા. શઠ અન શઠાણી ઘલાન મદદ કરી

બિાર કાઢવામા આટલો બધો ઉતસાિ દાખવતા િતા, તન કારણ િ પામી ગયો.

મ ધીમ રિીન દાગીના અન નોટોના બડલ વાલી પોટલી ઉપાડી. તરત જ મારી

પાછળ શઠ અન શઠાણીની કરગરતી નજર દાડી આવી. શઠાણીના િાથ ઢીલા પડયા

અન શઠના ખભા પરથી સરી જઈ ઘલો પડી જવાની તયારીમા િતો તન શઠની દીકરીએ

છાતીમાથી જોરથી પકડીન ટકવી રાખયો. એ જ શસથશતમા, જાણ થીજી ગયા િોય એમ,

ચાર જણ મારી તરફ ઉતસક નજર જોઈ રહા.

આવી અનત ધરતી અન એની રગબરગી શમજાજથી ભરપર શવશાળતા માનવીન વસવા

અન પયવટન કરવા મળી છ તોય એન મન કટલ ટક અન એની સસકારની સપશતત કટલી

અલપ છ એ ખયાલ મન માનવજાત તરફ શધકકાર છટયો !

પલી પોટલીન મારા બનન િાથોમા મ જરા વાર રમાડી. મારા િાથમા રમતી એ પોટલી

જોઈ સામ ઊભલી ચાર વયશકતઓની લાગણીઓ પર ઉઝરડા પડતા દખાયા.

મ શતરસકારથી એ પોટલી સામના ઓરડાના અધારામા ફકી.

તરત જ શઠનો ખભો ઘલાની બગલ નીચ ગોઠવાઈ ગયો. કશ જ ન બનય િોય

એવો ભાવ ગિણ કરી શઠાણીએ િોશથી ઘલાન બીઝી બાજએથી ટકો આપયો. અન પલી

છોકરી, પોતાના મો પર ફરી વળત િાસય છપાવવા વાક જોઈ ગઈ.

ઘલો વાર ઘડીએ માથ પછળ ફરવી મારી તરફ જોવાના પયતન કરતો િતો તન શઠ

અન શઠાણી ઉતાવળ બિાર ઢસડી ગયા.

(16)

રાત ઘણી આગળ વધી ગઈ િતી. કતરા ભસવાની મન બીક િતી, પણ એવ કશ

બનય નહિ. અન ઘલો કિતો િતો તમ બધ સાગોપાગ પાર પડતા, અમ ઘલાન ઢસડતા

ખહડયર આગળ આવી પિોચયો. ઝાખરા દર કરી ઊટના કાઠાના પાછળના ભાગમા ગોઠવાઈ

બસતા મ શઠ અન શઠાણીન ઘલાન આગળના ભાગમા બસાડવાન કહ ઘલાએ પોતાના

જમણા િાથમા ઊટની લગામ લીધી તયા ઊટ ઓશચતાન ઊભ થઈ ભાગવા માડય. મ

નીચા નમી બનન િાથથી પકડી ઘલાન ટકો આપયો.

ઘલાન ઊચકીન, આ કટોકટીમાથી છટીન િ ભાગતો િતો એ શવચાર મ સતોષ

અનભવયો.

વડ અન આબલી વટાવી અમ ફરી મદાનોમા પવશયા. અમ આવયા િતા તવી ઝડપી

ઊટની ચાલ અતયાર નિોતી.

ઘલાનો ડાબો િાથ, તટી પડલી ડાળ ઝાડના થડની બાજમા લટક એમ લટકી રહો

િતો. સમતોલપણ જાળવવા ઘલાન ધડ જમશણ બાજ નમી પડય િત. માર એન સતત

ડાબી બાજ ટકો આપવાની જરર જણાતા િ પણ આગળ નમી મારા ડાબા િાથથી એન

ટકાવી રહો િતો.

એ જ ખતર, વાડીઓ અન ઝલતા પથથરવાળી ટકરી; એ જ ડગરાની ધાર, ચપકીભરી

માઝમ રાત, મસતીમા ચાર તરફ પડકાર ફકતો મદભર માતહરશવા, અન એ જ આહદ

અન અત શવનાના મદાનો!

મદાનોમા દાખલ થયા પછી ઊટ

દોડત બધ પડી ઉતાવળ માતર ચાલત િોય એવ મન લાગય.

શરઆતમા માર ઘલાન વાર ઘડીએ ટકો આપવો પડતો અન અવારનવાર એન ધકકો

મારીન સરખો બસાડવો પડતો. પણ િવ તો માર સતત નીચા નમી રિવ પડત, કારણ

ક મારા ટકા વગર ઘલો પોતાની જગામા બસી શક તમ નિોત. મારા ડાબા િાથમા કળ

વળવા આવી િતી અન ડાબી જાઘમા અસહ કળતર થતી િતી.

અમ ગયા તયાર, અમ કોઈ બનાવન જનમ આપવા ગયા િતા. પણ અતયાર પાછા

ફરતી વળા મન લાગય ક પથવી અન વયોમ વચચ ફરતા વાયએ ક અસખય તારકોથી

મઢાયલા ચપકીભયાવ વયોમ ક પકશતના કોઈપણ અશ અમારી િાજરીની નોધ સધધા

નિોતી લીધી. અમ અન અમારી પવશતતની મિતતા એ તો અમારી માનવીની ગમાનભરી

કલપના માતર િતી.

િ શવચારોમાથી જગત થયો તયાર મન જણાય ક ઘલાન શરીર તદન શશશથલ બની

મારા ડાબા િાથના ટકા પર લટકી રહ િત. એન નીચ નમી પડલ માથ વાર વાર કાઠાના

મોર પર અફળાત િત.

(17)

િાથ-પગની કળતરથી પીડાતો, પવાસના કટાળાથી હરબાતો િ છક પરોહઢય ઘલાના

ગામના પાદર પિોચયો. સશય આવ એટલા જ માતર અજવાળા પવવમા પગટયા િતા –

જાગીન કોઈ પણ િજી ગામમા બિાર પડય નિોત, તયાર અમાર ઊટ ઘલાના ઘરના

ઝાપામા પવશય. મોઘી એરહડયા તલના કોહડયાન સાડલાના છડા વતી, પવનની સામ રષિણ

આપતી આગણામા ઊભી િતી.

ઊટ આગણાની વચમા આવી ઊભ. ઘડીભર ડોક આમતમ ફરવી, આદતના જોર,

િમશ બસવાની જગા પર એ ઢીચણ ખોડી બઠ. ઊટના બસવાની સાથ જ મારા ડાબા

િાથ નીચથી સરી જઈ ઘલાન શરીર ઢગલો થઈ જમીન પર ઢળી પડય.

મોઘીએ ઘલાન પડતો જોયો. અન એ એકદમ નજીક દોડી આવી િ નીચ ઊતયયો

તયાર, સાડલાના છડા નીચથી દીવો બિાર લાવી એણ મારા મોઢા સામ ધયયો. િ મોઘીના

ચિરા તરફ જોઈ રહો. મ અનભવલી વયથાથીય વધાર વયથા સિન કયાવના ઓળા એના

ચિરાની ઉષાન કદરપી બનાવી રહા િતા.

એણ ઉતાવળ માર ખભથી બદક ઉતારી પોતાના ખભ ભરવી અન એક પણ શબદની

આપલ કયાવ શવના ઘલાન ઊચકી એની ઝપડીમા લઈ જઈ ખાટલા પર સવડાવયો. ઘલો

બભાન અવસથામા િતો !

મોઘીએ ઘલાના કપડા ઉતાયા, ગરમ તલથી એન માશલશ કરી અન દવતા પર

તપાવલા નશળયાથી એન શરીર શકવા લાગી. િ મઢ બની ચપચાપ જોઈ રહો. મારા

ડાબા િાથમાથી શશકત િરાઈ ગયા જવ મન લાગયા કરત િત અન આખા શરીર િ

દદવ અનભવી રહો િતો. એ દદવ અન થાકની અસર નીચ પણ મન ઊઘ ન આવી. મ

ચપચાપ જોયા જ કય.

સવારના તડકા ઊબરામા અફળાયા તયાર ઘલાએ આખ ખોલી.

એની નજર સામ એણ મોઘીન બઠલી જોઈ. માથ ઊચ કરી એણ મન જોયો. િ

ઊભો થઈ એના ખાટલાની કોર પર એની બાજમા બઠો.

એણ જમણો િાથ મારા િાથ પર મકયો. એના િોઠ થથરવા લાગયા. સાથ જ એના

ડાબા િાથ અન ચિરાના ડાબા ભાગમા કપ શર થયો ન એના શરીરની ડાબી બાજએ

પસરી ગયો. ઘલાએ ફરી પોતાના જમણા િાથથી મારો િાથ પકડયો. દાબયો અન પછી

પપાળો. િ અન મોઘી, અમ બન સમજી ગયા ક ઘલાન કશક કિવ િત, પણ એની

વાચા બધ િતી!

મોઘીએ ઘલાન ચા શપવડાવી. િ પણ ગરમ પાણીથી િાથ-મો ધોઈ, ચા પી ઘલાની

બાજમા બઠો. જમીન પર બસી ઘલાના પગ દાબતી મોઘીન મ વીગતવાર અમારા

પરારિમની વાત કિી સભળાવી. િ વાત કરતો િતો ત દરમયાન, ઘલાના અગની ડાબી

બાજમા અનક વાર આચકી આવતી મ જોઈ. અન અનક વાર મારા ખભ િાથ મકી,

મારી પીઠ થાબડી ઘલાએ મન પપાળો.

અમારા ઝપડાની બિાર ઉદમ કરતા ચકલી, િોલા, તતર, કાગડા અન બલબલના

અવાજ મ બારી વાટ અદર સાભળા. કોઈ ઊટન બરાડત, કોઈ ભસન ભાભરતી અન

બકરીન બ બ કરતી પણ મ સાભળી. પણ ઘલાન બોલવ બધ િત માર અન મોઘીન

પણ કશ બોલવાન નિોત. અમારા ઝપડા બિારની દશનયામા આટલો બધો અવાજ

સાભળી ચીડ ચડી !

(18)

સમય દોડવા લાગયો.

બપોર નમયા. ભભકભયાવ શગાર શવિોણી સધયા, કમન એક લટકો કરી, રાશતરન આમતરણ

આપતી જતી રિી. અમારા ઝપડામા બચાર ઉદરો ઘડીભર દોડધામ કરી જતા રહા.

નમતા બપોર પછી ઘલાની આખ બધ પડી િતી. અન કયારક સતત મારી સામ

જોયા કરતી મોઘીની મોટી આસમાની આખોમા રણના મદાનોની ગિન મોકળાશ મ ડોહકય

કરતી જઈ. ઘલાના ખાટલા પર ભીતન અઢલી બસી રિતા મ અવારનવાર ઊઘ ચોરી

લીધી. પણ પોતાના શરીરન કયાર પણ શશશથલ કયાવ વગર અમારા બનનની ચોકી કરતી

મોઘી આખી રાત જાગતી રિી.

એ રાતના મ અનક બડોળ સવપના જોયા. અન મ એક વાર મીદડીન ઉદરનો શશકાર

કરતી જોઈ તયાર એ પાણીની ખબરદાર ચપકી, ધીરજ, અન ઉદર પર તટી પડવાના

પવવયોશજત કદકાની માપણીન શચતર સચોટ રીત મારી યાદમા ગોઠવાઈ ગય !

તરીજ હદવસ ઘલાએ પાણ છોડયા. અન ચોથ દિાડ મ એન ગામડ છોડય. ત બપોરના

ભયકર રીત પવન વાઈ રહો િતો. નાના કાટાળા છોડવાઓના પડની આજબાજની

બખોલમાથી કયાક ઉદર, નોશળયા અન સાપ નાસભાગ કરી રહા િતા.

ધળના બારીક રજકણોએ ઊચ ઊડી જઈ આકાશન મલ કરી દીધ િત.

ઉઝરડા પડલી ધરતીના દિની મોકળાશ પર મ માર પયાણ આદય !

lll