અપરાજિતા(સાત ખડ પરના નનબધોનો સચય)

પરીનત સનગપા

`એકતર’નો ગરથ-ગલાલwe share, we celebrate

આપણરી મધર ગજરાતરી ભાષા અન એના મનભાવન સાહિતય માટના સનિ-પમ-મમતા અન ગૌરવથરી પરાઈન `એકતર’ પહરવાર સાહિતયના ઉતતમ ન રસપદ પસતકોન, વરીજાણ માધયમથરી, સૌ વાચકો ન મકતપણ પિોચાડવાનો સકલપ કરલો છ. આજ સધરીમા અમ જ જ પસતકો અમારા આ વરીજાણ પકાશન-ebook-ના માધયમથરી પકાનશત કરલા છ એ સવવ આપ www.ekatrafoundation.org પરથરી વાચરી શકશો.

અમારો દજટિકોણ:

િા, પસતકો સૌન અમાર પિોચાડવા છ – પણ દનટિપવવક. અમારો `વચવાનો’ આશય નથરી, `વિચવાનો’ જ છ, એ ખર; પરત એટલ પરત નથરી. અમાર ઉતતમ વસત સરસ રરીત પિોચાડવરી છ.

આ રીત –

* પસતકોનરી પસદગરી `ઉતતમ-અન-રસપદ’ના ધોરણ કરરીએ છરીએ: એટલ ક રસપવવક વાચરી શકાય એવા ઉતતમ પસતકો અમ, ચાખરીચાખરીન, સૌ સામ મકવા માગરીએ છરીએ.

* પસતકનો આરભ થશ એના મળ કવરપજથરી; પછરી િશ તના લખકનો પરા કદનો ફોટોગાફ; એ પછરી િશ એક ખાસ મિતવનરી બાબત – લખક પહરચય અન પસતક પહરચય અન પછરી િશ પસતકન શરીષવક અન પકાશન નવગતો. તયાર બાદ આપ સૌ પસતકમા પવશ કરશો.

– અથાવત, લખકનો તથા પસતકનો પથમ પહરચય કરરીન લખક અન પસતક સાથ િસતધનન કરરીન આપ પસતકમા પવશશો.

તો, આવો. આપન સવાગત છ ગમતાના ગલાલથરી.

L

આ પસતકના લખકનો અન પસતકનો પહરચય રમણ સોનરીના છ એ માટ અમ તમના આભારરી છરીએ.

L

Ekatra Foundation is grateful to the author for allowing distribution of this book as ebook at no charge. Readers are not permitted to modify con-tent or use it commercially without written permission from author and publisher. Readers can purchase original book form the publisher. Ekatra Foundation is a USA registered not for profit organization with objective to preserve and spread Gujarati literature. For more information, Please visit: http://www.ekatrafoundation.org.

પરકાશન માહિતી

‘Aparaajita’A Collection of representative essays on all seven continents.Published by Rangdwar Prakashan, Ahmedabad, IndiaEdition: E-book version@PREETY SENGUPTA15, STEWART PLACE, WHITE PLAINS, NY 10603, USA

Phone : (914) 997-9016 Email : preetynyc@aol.com

આવરણ : નવનોદ દવ, નયયોકવISBN: 978-93-80125-02-2પથમ આવનતત : 2007પત : 500

મલય : ર. 170.00

પરકાશક: સનીતા ચૌધરીરગદાર પકાશનજી-15, યનનવનસવટરી પલાઝા, દાદાસાિબના પગલા પાસ, અમદાવાદ - 380 009G-15, University Plaza, Nr. Dadasahebna Pagla, Navrangpura, Ahemadabd - 380 009, IndiaTel.: 079-27913344વબસાઇટ:www.rangdwar.com

ઇમઇલ: rangdwar.prakashan@gmail.com

મદરકચહરિકા નપનટરરી, નમરઝાપર રોડ, અમદાવાદ - 380 001

સજ વક પરીનત સનગપા

સિજક-પહરચય

અમદાવાદના પરીનત શાિ (જ. 17 મ 1945) અગજીમા એમ.એ. થયા, કોલજમા ભણાવય ... પણ પછરી નયયોકવ જઈ વસયા, પરીનત સનગપા થયા, ન નવસમયપવવક જ નિી હિમતપવવક દનનયાના અનક દશો-પદશોમા ઘમવા લાગયા -- એકલપડ. આજ પણ એ નનતયપવાસરી છ. સાવ અજાણરી જગાઓએ પિોચરી જવાના સાિસન પણ એમણ એકદમ સિજ રાખય છ એ એમનરી નવશષતા છ.

લખક તરરીક આરભ એમણ કનવતાથરી કરલો --`જઈન ઝમખ’(1882) -- પણ પછરી તો સતત એમના પવાસ-વણવનના ઘણા ગથો પગટ થતા ગયા. એમા પિલો પવાવ’(1986). િવ પરીનત સનગપાના પવાસ-લખનના પસતકોનરી સખયા બાવરીસ થવા જાય છ.

એટલ પરીનત સનગપા જાણરીતા થયા છ પવાસ-લખક તરરીક. એમનામા નવ નવ જોવાન કતિલ તો ખર જ, નવ જાણવાનરી નજજાસા પણ એટલરી જ. એમના પવાસ-કથનોમા કનવન સવદન છ ન જગતના આશચયયો ખોલત વણવન પણ છ. કયારક એમા ઝરીણરી ઝરીણરી નવગતોન ગરીચ આલખન પણ છ. પવાસ-રનસકો માટ તમ જ પવાસ અગ જાણનાર માટ એમના પવાસ-પસતકો વાચન-યોગય છ. નનબધ (Essay) અન પવાસ-કથાનક (Travelogue) વચચ એ ઝલતા રિ છ એનરી પણ એક મજા છ.

L

`અપરાજિતા’

`અગણય દશોમા એકલરી ફરરી છ’ એમ કિનાર પરીનત સનગપા આ પસતકમા ભારતથરી આરભરીન જગતના પવવ અન પનશચમના અનક દશો-ખડોના પવાસન આલખન છ. સાત ખડો (નવભાગો)મા દનનયાના સાત ખડો (દશો-પદશો)ન આવરરી લતો આ ગથ એક અથવમા ‘નવશવ-પવાસ’ છ-- એમનરી લગભગ સવવ યાતરાન બયાન છ.

ખડોના રસપદ શરીષવકો એમના અખટ રસન ચીધ છ, અન આટલ બધ ફરનાર લખકન નવસમય િજ એવ જ અકબધ રહ છ. એક જગાએ ત કિ છ : `ચોતરફ પવવતો દખાય છ -- િાર પછરી િાર. વચમા ભરીન ધમમસ, અન સફદ વાદળ’.

તો, િવ આપણ પણ એમના આ પવાસમા જોડાઈએન?

6

ચરણમાર

મા સમાન શરીમતરી બાઈજાબાઈના

અન

માતા શરીમતરી કાનતાગૌરરીના,

જમનરી સવગગીય કપાદનટિના પભાવ નવશવ-પહરકરમાઓ દરમયાન મન અકષત અન સરનકષત રાખરી છ

કટલર બધર ચાિવર, સિવર, કિવર

િજીય મન બરાબર યાદ છ ક આગળ ભણવા અમહરકા જવા નરીકળવાનરી િતરી તના મહિનાઓ પિલાથરી ભારતનરી ભનમ, તમજ એનરી િવા સદા માટ માર મન ઝરવા માડલ. દશ િજી છોડો પણ નિોતો ન દશ માટના ઝરાપાથરી જીવ કણસવા લાગલો.

આ સવદન િમશા સાથ રહ છ. જયાર પયાણ થવા માડા અન નવશવદશવન થત ગય, તયાર અનય સથાનો માટ પણ ઝરાપો અનભવાતો રહો. સાતસાત મિાખડો અન વળરી ચબકરીય ઉતતર ધવ પર જતા જતા અગનણત સથાનો ગમતા ગયા. હદય કયાર નાન ન પડ એ કવ સદભાગય !

ઘણરી વાર એમ લાગ છ ક સથાનોના સનિ-જહટલ વળગણમા િ ફસાતરી ગયલરી છ! જયા જાઉ તયા ગમરી જાય, એ સથાન પોતાન થઈ જાય, ઘર જવ લાગ ન તયાથરી દર જવાન મન ના થાય. તયા તયાના જીવન સાથના સબધન મનોમન મ “પર-માયા-પવશ” કહા કયયો છ. બરીજા જણ જ નિી -- બરીજા સમાજ, બરીજા સસકારના મોિાકારમા જાણ માર ભળરી જવ િોય છ. અતયાર સધરીમા જ એકસો પાચ દશોમા ગઈ છ. એમાના ઘણામા ફરરી ફરરીન વારવાર જવાન ગોઠવયા જ કરતરી રિરી છ અન બરીજા કટલાક દશોમા જવાન િજી બાકરી પણ છ.

ભરમણનરી સાથ જો વાચન અન લખનનરી પવનતતઓ ના ભળરી િોત તો જીવનમા એક અતયત અગતયન પહરમાણ ખટય િોત. તરણક વષવ પિલા, સાતય ખડો પરના સવરનચત કાવયોનો સગિ તયાર કયાવ પછરી િવ સાતય ખડો પર લખલા નનબધોનો આ સગિ માતભાષાના ચરણમા ધરરી રિરી છ. સમગ નનબધોન ક અમક નનબધોના અમક અશોન અિી સમાવરી શકાયા છ. આમ આ સાતય ખડો પરના નનબધોનો “પનતનનનધ સગિ” છ.

રગદાર પકાશન આમા રસ લરીધો છ તથરી આ પસતકન રઘવરીરભાઈ તમજ સનરીતા ચૌધરરીનો સાહિનતયક સપશવ મળો છ. શરીષવકનો આ “બગાળરી” શબદ િમશા ગમતો આવયો છ. અસખય પવાસો દરમયાન અનક કટિ ઝરીલયા છ, અપમાનો (ભારતરીય, એકાકરી, સતરી પવાસરી તરરીક) સિન કયાવ છ ન છતા નવશવના સૌદયયો પતયનો સનિભાવ પરાનજત નથરી થયો, ત જ અથવ અનભપત છ.

સપમ

પરીજત સનગપા

6

અપરાજિતા

ખરડ ૧ - એજશયા

જવજિનનરપ ગોઆ

પરદશ રિ તથરી ભારતમા પસાર કરવાનો સમય ખબ કરીમતરી બન. ઘર જટલા હદવસ કાઢ ત તો ઓછા પડ જ, પણ દશના અનક સદર સથાનો જોવા જવાન મન પણ તરીવર રરીત થત રિ, કયારક મન સતોષાય, કયારક નિી; બાકરી રિરી ગયલા સથાનો યાદદાસતમા આગળ પડતા વસ. છલા તરણ-ચાર વષવથરી યાદ આવરી આવરીન કનડયા કરત એક સથળ ત ગોઆ. ભારતમા પાસના ન દરના કટલાય ભાગો જોયા — અમક તો વારવાર, પણ ગોઆ જવાન બનય ન િત. એક કનવનમતર િમશા મન ‘સભળાવ’ ક “તમ ગોઆ નથરી ગયા?” જાણ પોત બરીજી િજાર જગયાઓએ ગયા િશ!

ગોઆ જવાનરી મારરી ઇચછાન કારણ આ મિણ જ નિોત, પણ એનાથરી ઘણ વધાર નવસતાહરત િત. મન ખચત એ િત ક િ બાનઝલ, મકાઉ ટાપ, પોતવગલ — એટલ ક પોતવનગઝ સામાજયના કટલાક મખય થાણા — સધરી જઈ આવલરી, ન ભારતમા એ પજાએ લગભગ સાડા ચારસો વષવ જયા વસવાટ કરલો ત જ નવભાગ બાકરી રિરી ગયો િતો. છવટ જયાર ગોઆ જવાના હદવસો મકકમપણ જદા કાઢયા, તયાર જ શાનત થઈ. ઉપરાત, ઐનતિાનસક સદભવ આ સફર માટ ઘણો ઉતસાિ ન રસ પરતો રહો.

ગોઆ એકલા જવાન કોઈ નવચાર પણ નિી, કારણ ક સિલાણરીઓન માટ તો ગોઆ એટલ તો સાગરનો હકનારો, િફાળ પાણરી, સવાળરી રતરી, ન નમતરો સાથ મઝા! મન કટલરીય સલાિ મળલરી ક િોટલ-રમન આરકષણ કરાવરીન જ જવ, ન રિવ તો તાજ-

ગપનરી ફોટવ અગવાડા િોટલમા જ રિવ. એવ કશ મ કય નિી. બસ, નરીકળરી જ પડરી — પલા પોતવનગઝ કપાનો ન નાનવકોના સાિસના નચહોનરી શોધમા.

ડબોળરી નવમાનમથકનરી બિાર નરીકળતા જ જોય ક ભનમ સકરી િતરી, માટરી લાલ િતરી, વનસપનત પહરનચત િતરી, ન દશય દખાવ અવશય ભારતરીય િત. સિજ જ ગોળાશ પડતરી સાવ નરીચરી ટકરરીઓનરી વચચથરી કયાક થોડરી ઝપડરીઓ દખાઈ જતરી. લગભગ ખાલરી રસતા પર, બોલા-ચાલયા વગર, યવાન ટકસરી-ચાલક પરપાટ ઝડપ ગાડરી ચલાવય જતો િતો. ઘણા ઝાડ િતા ખજરના ન ગલમિોરના. પણ િમશ મજબ સૌથરી આકષવક િતો કસડો. પાન નવનાનરી સકરી ડાળરીઓ ન એ કસરરી ઊભરાટ. અિી આટલો બધો કસડો જોવા મળશ એવો તો ખયાલ જ નિી. તતકષણ રાજસથાન-સૌરાટિ ટરના ભનમ-ભાવ સાથ ભાવનાવશન સધાન થઈ ગય. શરઆત શકનવતરી િતરી, ન કદાચ એનરી જ અસર ગોઆમા ગાળલા બધા જ સમય ઉપર રિરી.

માર દરના દહરયાહકનારા પરનરી કોઈ ફનસરી િોટલમા, પાશચાતય અનભગમવાળા સિલાણરીઓનરી વચચ, સનમન ન એકલવાયા થઈન રિવ નિોત. માર પણજી (ક પનાજી) શિરના તમજ ગોઆના અતગવત લોક-નવભાગોના વાતાવરણન માણવ િત. તથરી સૌથરી પિલા તો પણજીમા નદરીનરી બરાબર સામનરી સાદરી, પણ સવચછ એક િોટલમા એક રમ લરીધો, ન પછરી તરત નદરી પાસ ચાલરી ગઈ. આિા, કટલો પિોળો પટ અન કટલ ભરપર પાણરી. આ સદર, સભર-સનલલા શવનલનરી ત મડોવરી. એક જમાનામા તયા દર દરથરી આવતા વિાણોનરી ભરીડ થતરી. હિનદરી મિાસાગરનરી નવસતરીણવતા સાથ મડોવરી નદરીન મખ જયા મળ છ, તનરી નજીકમા આવતા, અનક મોજાનરી ગનતશરીલતા મારાવાળરી નૌકાન ખાસસરી ડોલાવતરી રિરી. ઘણો ઇનતિાસ જોયો િતો આ નદરી-સાગર સયોગ. સદભાગય મન પણ જોવા મળ પાચરીન-પનતદનનક, ઐનતિાનસક-સામાનજક ગોઆન જદ જ સવરપ.

ઐજતિાજસક :

ગોઆન ભનમ-દશય ભલ ભારતરીય િોય પણ એન મળભત વાતાવરણ અન એન નવનશટિ વયનકતતવ ગોઆન સાવ નવનભનન રપ આપરી રિ છ. લાબો સમય તયા રિરીન પોતવનગઝ પજા પોતાના વલણ ન રિણરીકરણરીનરી સપટિ અસર આજ સધરી ગોઆના રિવાસરીઓ પર મકતરી ગઈ છ, ન તથરી એ જગયા પણ નનનશચત રરીત આગવરી બનરી રિરી

છ. પરત ગોઆનરી ઉપનસથનતના ઉલખ એથરી પણ પાચરીન છ.

એ પદશન પરાતન નામ ગોમનત ક ગોમાચલ િત. એમા વિતરી ઝઆરરી નદરીન હકનાર વસલ બદર ગોવા ક ગોવાપરરી કિવાત. નશટિ ભાષામા એન ગોપકપટટણ કિતા. કદાચ એમ પણ બન ક બરીજી સદરીમા ઍલકઝાનનડટરયાના નવદાન અન ગનણતશાસતરી ટૉલમરીએ કબ (ક કૌબા) તરરીક જનો નનદદશ કયયો િતો ત પરમ આ ગોવા જ િોય. પછરીથરી પોતવનગઝ અનધપતય દરમયાન કોકણનો આ આખો ભાગ ગોઆ તરરીક ઓળખાવા માડયો. એના પરાણકાળના સદભયો પરશરામ, કષણ ન નશવ — ક જ ગોમનતકશ અન મગશ નામ પામયા છ તનરી કથાઓન પણ ગોઆ સાથ સાકળ છ.

ઇ. સ. પવદનરી તરરીજી સદરીમા તયા ભોજ રાજવશ િતો. ૧૬૦૦ વષવ સધરી ગોમનત પદશમા હિનદ રાજાઓન રાજય રહ. તયાર રાજધાનરી ચરિપરમા િતરી. એ આજન ચાદોર છ. ૧૧થરી ૧૩મરી સદરીમા કદમબ રાજવશના રાજાઓએ રાજધાનરી ગોપકપટટણમા ખસડરી. વપાર-વણજ ખબ નવકસલા; ધમવ અગ ઉદારતા િોઈ બૌદ ન જન ધમવ પણ ફલાવો પામલા અન તયાના ધરીકતા બદરો પર સતરાઉ કાપડ, મલમલના તાકા, ચોખાનરી ગણો, તજાનાના ઢગલા, તમજ અરબરી ઘોડાઓ લઈન વિાણો નાગરતા. ૧૩મરી સદરીમા મોગલ સામાજયનરી અસરથરી દખખણ ન કોકણનરી સાથ ગોમનત પણ બચય ન િત. પણ ૧૬મરી સદરીનરી શરઆતમા પોતવનગઝ સનય મોગલ બાદશાિરીન િફાવરી અન મડોવરી નદરી પર વસરી ગયલા નવા, સમદ બદરન પોતાનરી િકમતન પાટનગર બનાવય. એ શિર ત “ગોઆ દઓરાદા” એટલ ક “સોનાન ગોઆ.”

આ પોતવનગઝ લોકો નરિસતરી ધમવ અનતઉતસાિ સાથ પાળતા. િવ એમણ સરકારરી દોરનરી સાથ ગોમનતનરી પજાન ધમવપહરવતવનનરી ફરજ પાડવા માડરી. હિનદઓન પોતાનો ધમવ પાળવાનરી મના ફરમાવવામા આવરી. મહદરો અન મનસજદોન તોડરીન તયા જ ઘણરી જગયાએ નરિસતરી દવળો બધાયા. સામ, દામ, દડ, ભદ જવા ઘણા કરર નસખા દારા નરિસતરી ધમવ ગોઆ પર લાદવામા આવયો. હિનદઓન વટલાવવાનરી પહકરયા ૧૫૪૨મા જમણ શર કરરી ત િતા ફાનનસસ ઝનવયર નામના પોતવનગઝ પાદરરી. ૧૫૬૨મા ગોઆના એક ગામમા સૌથરી પિલો કરસ જાિરમા ખડો કરાયલો અન આસપાસના ગામોમા એન ઊચકરીન સરઘસરપ ફરવવાના ઉતસવનરી શરઆત થયલરી. હિનદ ધમવમા દવોનરી યાતરા કાઢવાનરી જ પથા છ તન જ આ નનરપણ. આજ પણ કરસનરી આ યાતરા ગોઆના ગામ નવસતારમા ચાલ છ.

જરિસતી :

શિરના કનરિમા પણજીન મખય દવળ િત — ચચવ ઑફ મરરી ઑફ ઇમમાકયલટ કનસપશન. ટકરરીનરી ટોચ ઊચ દખાત એ દવળ એટલ તાદશ રરીત પોતવનગઝ સથાપતય શલરીમા િત ક જોઈન જ િ નવાઈ પામરી ગઈ. નરીચથરી બ બાજ નવભાનજત થઈન પિોળા પગનથયા, તરણ ભાગ છક ઉપર પિોચતા િતા. તાજા જ સફદ રગ ધોળા લાગતા િતા. ઉપર વચચોવચ દવળન અગમખ િત. િ ઉપર ચડરી. ગરીચ ઝાડ રસતો ઢાકરી દતા િતા. દર પિાડો દખાતા િતા. દવળન મખય દાર બધ િત. બાજમાન બારણ ખલ િત. એમા જતા ડાબરી તરફ રિવાના ઓરડા લાગયા ન જમણરી તરફ દવળમા પવશ આપતરી જાળરી િતરી. એ અટકાવલરી િતરી, તાળ મારલરી ન િતરી. દવધામમા પવશવ ત ગનો ના જ િોઈ શક, એમ નવચારરી જાળરી ખોલરી િ અદર ગઈ. પાછળ જ એક માણસ અદર આવયો. અમ સાધારણ નવવકથરી એકબરીજા સામ ડોક િલાવય. પછરી એ પાથવના કરવા બઠો ન મ શાનત જાળવરી. વદરી પોતવનગઝ રરીનત મજબ ખબ સશોનભત, સવણવરગરી અન નવશાળ િતરી. ઇશના “અનતમ ભોજન”ન સનવખયાત દશય સરસ રરીત લાકડામા કોતરાયલ િત. થોડરી વાર િ બિાર નરીકળતરી િતરી તયાર બરીજો એક માણસ પાથવના કરવા આવરી રહો િતો. ભનકતનરી નન:શબદ, અગત આ રરીત મન બિ ગમરી.

પણજીથરી નવ-દસ હક.મરી. પવદ “ઑલડ ગોઆ” કિવાત ગામ છ. પોતવનગઝ એન “વલિા ગોઆ” કિતા ન આજ લોક-બોલરીમા એન ‘ગાય” કિ છ. તયા એટલા બધા દવળ બધાયા ક પોતવનગઝ િકમતના જમાનામા એ “પવવ પદશન રોમ” તરરીક જાણરીત થય િત. આજ પણ દવળો નસવાય તયા કાઈ જ નથરી. બસમાથરી ઊતરરીન, બરાબર બપોરના તડકામા, એ દવળોનરી વચમા િ જઈ ઊભરી. તયા ચિા-નાસતા ન ઠડાપરીણા માટનરી એક િાટડરી િતરી ન બએક ફહરયા લારરી લઈન ઊભા િતા. મોટા મોટા કમપાઉનડ બધરી તરફ દખાતા િતા, પણ િતા ખાલરી ખાલરી. પવાસરીઓ બિ નિોતા. કદાચ મધયાિનનો સમય િતો તથરી.

સૌથરી પિલા િ “બોમ નજસસનરી બાનસનલકા” તરફ ગઈ. અિી બાળ ઇશ તરરીકન પનતસથાપન છ. ૧૫૮૫મા બધાઈ રિલા આ દવળન અગમખ તદદન કાળ િત, પણ અદરનરી મખય વદરી પોતવનગઝ શલરી પમાણ સદર, સશોનભત અન સવણવરગરી િતરી. ભારતનરી તમજ નવદશભરનરી નરિસતરી પજામા આ દવળ એક યાતરાસથાન બનલ છ, કારણ ક એનરી અદર આદય ધમવપચારક ફાનનસસ ઝનવયરના મતદિ સાથન કફન પધરાવલ છ.

એન માટનરી રજત મજષા ઇટાનલયન પાદરરી માસતલરીના કિવાથરી ૧૬૩૭મા કડારાયલરી. એ સમય તો એના પર રતનો પણ જડાયલા. એનરી બધરી તરફ આ ધમવગરના જીવનના અગતયના પસગો કોતરાયા છ. એનરી આગળ એમનરી રજત-પનતમા ઉપનસથત છ. અનય સથાન એમનરી લાકષનણક કાષઠપનતમા છ અન દરીવાલો પર એમણ કરલા ચમતકારો નનરપતા નચતરો લટકાવાયા છ.

ફાનનસસ ઝનવયર ૧૬૨૨મા ‘દવાતમા’ન નબરદ પામલા ન તયારથરી એમના આશરીવાવદ પામવા માટ ભકતો દવળમા ભરીડ કરતા રિ છ. દર દસ વષદ એક વાર એમના નટિપાણ, અનતપનવતર દિાશન િજારો ભકતોના દશવનાથદ પદનશવત કરવાનરી પથા અનક વષયોથરી ચાલ રિરી છ. (પણ તયા મન જાણવા મળ ક આ પસગ ૧૯૯૪મા છલરી વાર ઉજવાશ.) દવાતમાના દિાશ કપર ક બરીજા કોઈ રિવય વગર રાખવામા આવલા છ ન એ ધરીર ધરીર સકોચાતા, ગળતા રહા છ. વળરી, એ એટલા સકા પડરી ગયા છ ન જજ વહરત થઈ ગયા છ ક સિજ પણ િલનચલન અથવા લોકોના શવાસોચછાસથરી એ સાવ ભાગરી પડ તમ છ. એકસો વષવ પિલા આ દિાશનરી નસથનત કવરી િતરી ત દશાવવત એક નચતર દવાતમા ઝનવયરના સથાનકનરી નજીકમા લટક છ.

આ નવનશટિ ધમવનગર ગાયનરી મલાકાત નામદાર પોપ પાયસ બારમા ૧૯૫૩મા આવલા ન એન એક સોનાન ગલાબ ભટ આપલ. ત પણ બોમ નજસસના આ દવળમા સાચવરીન રખાયલ છ. નરિસતરી ધમવન લગતરી કળા અન ઇનતિાસના અગણય નમના ગાયમા ઉપનસથત એ બધરી જ પાચરીન ઇમારતોમા જોવા મળ છ. કટલક સારરી નસથનતમા છ, કટલક ખોરવાયલ પડય છ; કયાક સમારકામ ચાલ છ, થોડક તાજ ધોળાયલ છ. પસગોપાત - ધાનમવક ઉતસવો દરનમયાન - ગાયનો આ અનદતરીય નવસતાર ભનકત, ઉમગ અન લોકમદનરીથરી ઉભરાતો જરર િશ, પણ બાકરીના હદવસોમા એન વાતાવરણ શાત રિત લાગ છ.

મ ધરીર ધરીર, નનરાત બધરી ઇમારતો જોઈ. જટલ જોય તનરી બધરી નવગતો વણવવવા બસ તો ઘણ લખાય. દરના એક જમાનામા આ પદશમા આહદલ શાિ રાજાના મિલ, મનસજદ ન રાગ-બરજો િતા. એ બધાનરી તો નનશાનરીઓ પણ િવ ભાગય જ રિરી છ, પણ એ પછરી પોતવનગઝ નવજતાઓએ બાધલા અસખય દવળો, મઠ ન નવિારો, ધમવનશકષણ માટનરી શાળાઓ, ઉપરાત જાિર ઇમારતો, જવરી ક રાજયસભા, નયાયાલય, ટકશાળ, િૉનસપટલ, શસતાગાર ઇતયાહદમાન પણ ઘણ આજ સધરીમા નાશ પામય છ. એક કાળનરી જાિોજલાલરીનરી કલપના કરવરી પણ મશકલ લાગ. વળરી, સવતતર ભારતમા એવરી કલપના

કદાચ અસથાન અન અનનચત પણ બન.

રસતાનરી સામરી બાજએ ખબ મોટા, સરસ, ફલ-ઝાડવાળા બગરીચા જવા કમપાઉનડમા રાટિ ટરરીય પરાતતવ નવભાગ દારા સરનકષત એવરી કટલરીક ઇમારતો છ. એમા સોળમરી સદરીમા બધાયલ “સ કનથડટરાલ” મખય છ. કનરિમાનરી અનગમ વદરી ઉપરાત બન બાજ થઈન બરીજા ૧૪ નાના સથાનકો તથા વદરીઓ છ. ૭૬ મરીટર લાબા ન ૫૫ મરીટર પિોળા આ મિાદવળનરી ગણતરરી એનશયામાના બિતતમ દવળોમા થાય છ. પાછલા દાદરાના સનકારમા, ધગધગતા ધોળા તડકાનરી નરીચ ફશન-પોષાક પિરલરી યવતરીઓના ફોટા લવાઈ રહા િતા.

બાજમા દવાતમા ફાનનસસ ઑફ અનસનસન દવળ િત. અદરના લાકડામાથરી બનલા સતભ અન ફલોનરી કોતરણરી િવ ગલાબરી રગના દખાતા િતા. ઉપરનો સોનરરી રગ કયારનો ઊખડરી ગયો િતો. શાત, શરીતળ એ ખાલરી સથાન મન બિ ગમય. મનયલાઈન શલરીન એન મખય પવશદાર એ સથાપતયન એકમાતર ઉદાિરણ બચરી રિલ છ. અદર મખય વદરીનરી દરીવાલો પર આ દવાતમાના જીવનના દશયો, લાકડા પર ચરીતરલા સદર નચતરોમા પદનશવત થયલા છ. કમાનવાળરી એનરી છત પર પણ શોભાકનતઓ મોજદ છ. એનરી આખરી ફશવ કફન-પથથરોથરી બનલરી છ. મોટા પોતવનગઝ અફસરો અન અગતયનરી વયનકતઓન અિી દફનાવવામા આવલરી છ. આ બધરી બાબતોનરી જાણ મન ક. ક. મિમમદ પાસથરી થઈ. તયાના પરાતતવ નવભાગના એ વડા છ. નજીકમા જ બ નાનકડા ઓરડાના કામચલાઉ ખોરડામા પતનરી અન દરીકરરી સાથ રિ છ. ખબ ખત અન નનષઠાથરી ઘણ કામ કરરી રહા છ.

હિન :

ગોમનતનો ઉલખ સકધપરાણ અન મિાભારતના ભરીષમપવવમા જોવા મળ છ. એક કથા એવરી છ ક પથવરીન નકષતરરી કયાવ પછરી પરશરામ ગોઆનરી ભનમપટટરી એમણ પોતાન માટ, કષનતરય િતયાના પાયનશચતન તપ કરવા માટ રાખરી. વળરી, બનલયજ કરવા માટ બાહમણોન ઉતતરમાથરી એમણ બોલાવયા. કાશમરીર અન સરસવતરી નદરીન હકનારથરી આવયા િોઈ એ બધા ગૌડ સારસવત કિવાયા. ગોઆમા જ એ બધા સથાયરી થયા અન સાતા-દગાવ, મગશ, મિાલસા, નાગશ, નરનસિ, દામોદર, સપકોટશવર વગર અનક દવ-

દવરીઓનરી એમણ સથાપના કરરી. સોળમરી સદરીના મધયકાળ દરમયાન પોતવનગઝ સતતા તરફથરી હિનદધમગીઓ પતય અતયાચાર તથા મહદરખડન શર થતા ઘણરી દવપનતમાઓ ફોનડા, હડચોળરી જવા દરના સથાનો પર ખસડરી દવાઈ. એમાનરી કટલરીક પન:સથાનપત થઈ પણ િશ. પરત ગોઆના પાચરીન મહદર સથાપતયના મોટા ભાગના અવશષ પોતવનગઝ દવળો અન મબઈ-હદલિરી જવા શિરોના કળાલયોમા જ િવ જોવા મળ છ. ‘ઓલડ ગોઆ’ના સગિાલયમા કટલરીક અસભવ સદર કળાકનતઓ સચવાયલરી છ. બાકરી તો, તાબડરી સરલા નામનરી દહરયાકાઠાનરી એક જગયાએ ૧૩મરી સદરીન એક નશવમહદર અખડ અવસથામા બાકરી બચય છ.

એક હદવસ ગોઆના ગામડામા ફરતા ફરતા મ વળરી થોડરી પછતાછ કરલરી ન એ સાર જ થય, કારણ ક “િા, જન કશક નજીકમા છ ખર”, એમ કિવામા આવલ. ધનળયા રસત ફરરી બએક વાર પછલ. ગામથરી દર, ઝપડા જવા થોડા ઘરનરી પાછળ, નાનરી ગલરીમા, કાટા-ઝાખરાનરી વચમા, માથા વગરનો એક નહદ પડયો િતો. કટલાક નાના છોકરાઓ શાળાથરી પાછા ફરરી સકા જગલમા િજી અદર એમના ઘર તરફ જતા િતા. મારરી ક નહદનરી સામ કોઈએ જોય પણ નિી. આજન આ ચાદોર ગામ ત જ ૧૧મરી સદરીન પાટનગર ચરિપરરી. કદમબ રાજાઓએ અગતયન નશવમહદર અિી બધાવલ. એન આ ભગન સચન બાકરી રહ. રાટિ ટરરીય પરાતતવખાતાએ એનરી પાસ િવ ‘સરનકષત ખડર’ન એક નાન, ઝાખ પડરી ગયલ પાહટય મકય છ. કાળા પાષાણનો બનલો આ નહદ જો આખો િોત તો ઘણો મોટો ન સદર િોત. ૧૧મરી-૧૨મરી સદરી પછરીના નહદ સથાપતયો પર ઘણ વધાર સશોભન ન અલકારતવ િોય છ, જયાર ચાદોરના આ નહદ પર બ જ િારમાળા કોતરાયલરી િતરી. ગજરાતના શયામળાજી ગામ પાસના, ૭મરી સદરીમા બનલા નહદનરી સાથ આ નશલપ મળત આવ છ એમ નવદાનોએ પરવાર કય છ.

ગોઆના પાચરીન ઇનતિાસ સાથ અચાનક આમ, ગજરાતરી ઓળખ િોઈ માર સધાન થતા મનમા િ થોડરી િરખાઈ પણ ખરરી!

ગોઆમા પિલવિલ શાતા-દગાવન મહદર જોય તથરી એન નવરચન નવનશટિ અન નવસમયકારક લાગલ. પછરી જોય ક એ ગોઆન લાકષનણક હિનદ સથાપતય િત. અભયાસરીઓ એન “ઇનનડયન હકરનશચયન બારોક આટવ”ના નામથરી વણવવ છ. એમા મરાઠા મહદર સથાપતયનરી અસર છ, ત ઉપરાત, ત સમયના તયાના મનસલમ અન નરિસતરી સથાપતયનો પભાવ પણ સકમ-સપટિ રરીત એનરી અદર વણાઈ ગયો છ. આ રરીત, ગોઆના હિનદ ધમવસથાનો નતરનવધ સથાપતય પકારનો અનનય સમનવય સજ દ છ.

દરક મહદરના સનવસતત પાગણન ફરતો ઊચો કોટ િોય છ ન એના મખય દાર પર નૌબતખાના િોય છ. આ દરીવાલનરી બિારનરી તરફ મોટો કડ િોય છ. ચોગાનનરી વચચોવચ મખય મહદર શોભત િોય ન બાજમા વતાળ, કાલભરવ જવા લોકદવતાના સથાનક િોઈ શક. ત પછરી બન તરફ ધમવશાળાના સળગ ઓરડા બાધલા િોય. એમાના બતરણ કાયાવલય તરરીક વપરાય. શાતા-દગાવ મહદરના કાયાવલય પાસ સચના િતરી ક બધા ભકતોએ પજા નોધાવવરી અન દાન આપયાનરી રસરીદ લવાન ચકવ નિી. િોનશયાર પજારરી વચમા પસા “ખાઈ”ના જાય ત માટનરી આ તકદારરી િશ! છલ, પાછળ જમવા માટનરી સગવડ િોય. દસ-બાર રનપયામા જોઈએ તટલ ભોજન મળ.

મખય મહદરનરી બરાબર સામ ‘તલસરી-વદાવન’ િોય. આ કયારરીનરી મોટરી બાજઓ પર ગણશ, કષણ, સવનસતક, ઓમકાર વગર ચરીતરલા િોય. સૌથરી વધાર નવાઈ મન પગોડા આકારનો સતપ જોઈન થયલરી. એમા કાઈ ઝરીણરી કારરીગરીરરી ના િોય. જાડ જાડ બનાવલ લાગ. ઇટોથરી. સફદ ધોળલ િોય. છ-સાત માળ ન ઉપર નાનો ઘમમટ િોય. ષટકોણ રચનાના દરક માળ છ નાના ગોખલા કરલા િોય. ઉતસવ દરનમયાન તયા દરીવા મકાતા િશ એમ લાગ. આમા મનસજદના નમનાર ઉપરાત બૌદ પગોડા પતયનરી અનકરણવનતત જણાઈ આવ. થાભલા અન કમાનોમા પણ ઇસલાનમક સથાપતયન પનતનબબ પડલ િોય છ. વળરી, મહદર પર નશખરન બદલ ઘમમટ િોવો તમા અન તરણ મડપખડનરી રચનામા પોતવનગઝ દવળોમાથરી પાપ થયલ નનયોજન છત થાય. દાર પર જડલા ચાદરીના પતરા પરનરી નચતરકનતઓન નનરરીકષણ કરતા હિનદ, ઇસલાનમક અન નરિસતરી — એમ તરણ કળા પકારના રખાકન દનટિગોચર થાય.

રામનાથ, મગશ વગર મહદર આ જ રચના સપટન અનસરલા છ. આગળ જતા નરનસિ મહદરનરી સજા જોતા તયા જવાન નકકરી કય ત ઘણ જ સાર થય. એકદમ વળરી જઈન નાનો રસતો દર દર કયાનો કયા ગયો. આ મહદર ન િત કોઈ નકશામા ક નિોતરી પવાસરી બસો તયા આવતરી. પણ એ િત પાચરીન અન અનધપમાનણત. ચોગાનમા પવશતા એક નાનરી પાઠશાળા િતરી અન મહદર સાથ સકળાયલા કટબો સાથ રિવાના થોડા ઓરડા િતા. થોડા પગનથયા પછરી આવતો ચૉક ખાલરી િતો, મહદર સાવ શાત િત. બરીજા કરતા ઘણરી ઓછરી ચાદરી િતરી એના ગભવગિનરી બિાર. દરીવાલો પર રગરીન ફલોના ચરીતરામણ િતા. કાગળમાથરી કાપરી-ચરીતરરીન બનાવલા ધજાગરા બધ લટકાવલા. આવતરી કાલ તયા કોઈ ઉતસવ થવાનો િતો. ગોઆના મહદરોમા ઉતસવો, રથયાતરા, સગરીત-નાટક વગર થત જ રિ છ. એમાનો એક પણ જોવાનો સયોગ મન પાપ ના થયો. રાત નવ-દસ વાગય તો શર થાય, તથરી એકલા એમા િાજરરી આપવાન શકય ના લાગય.

J

સીમા-સીમારતર

દશ તો આપણો પોતાનો જ, પણ એના ખણખણામા જવ કટલ મશકલ. ઉતતર-પવવ ભારત તો જાણ દરથરીય દર. જમરીનનરી કટલરી નાનકડરી એક પટટરી એ પદશન દશના મખયભાગ સાથ જોડ છ. એન માટ મરઘરીનરી પાતળરી અમથરી ડોકનરી ઉપમા વારવાર મન સઝતરી રિ છ. નકશામા જોઉ છ ન જીવ બળ છ — જાણ બિ કનતરમ રરીત દશ સાથ આ પદશન જોડવામા આવયો છ. મરઘરીનરી ડોક મરડરી નાખરીએ તો ત છટરી પડરી જાય. કશક આવ નકશામા જોતા લાગયા કર છ. એક રરીત બાગલાદશ ભારતના ભાગોનરી વચમા ભીસાઈ ગયો લાગ છ, તો બરીજી રરીત એ કક વચમા પડતો લાગ છ. ભનમ એક જ છ ન લોકો પણ કયા જદા છ? છતા, એ પરદશ છ. એન કારણ ઉતતર-પવવ ભારત દશના કનરિથરી ઘણ નવખટ પડરી જાય છ. દશના જનસાધારણ માનસમાથરી પણ એ પદશ નવસરાયલો રિ છ. ઉતતર-પવવના સાત રાજયોના સમાચાર આપણન બિ સપશવતા નથરી, જાણ કોઈ અજાણરી જગયાઓનરી વાત ના િોય! દશ તો આપણો પોતાનો જ, પણ એ પદશ લાગ, દરના પર-દશ જવો. જો ટટરન દારા હદલિરીથરી નરીકળરીન ઉતતર-પવવના નવસતારમા જવ િોય તો ઓછામા ઓછા બ હદવસ થાય. આસામન ગવાિાટરી ઉતતર-પવવન પવશદાર કિવાય પણ આમ તો ઉતતર બગાળથરી જ ઉતતર-પવવ ભારતનો નવસતાર શર થઈ ગયલો ગણાય. હદલિરીનરી સરખામણરીમા કલકતતાથરી ગવાિાટરી નજીક લાગ પણ બારસો માઈલ તો ખરા જ. મ ભનમમાગદ નિી જતા કલકતતાથરી નવમાનમાગદ જવાનો નવચાર રાખયો િતો. આરભથરી જ સમય ખોટરી રરીત ખચાવવા માડ તો અધરીરા થઈ જવાય!

કયા કયા જઈશ ન કટલ ફરરીશ ત મારા મનમા પણ તદદન સપટિ નિોત પણ બતરરીસ-પાતરરીસ હદવસ તો અમદાવાદ પિોચરી જવા ધારતરી િતરી. નયયૉકવથરી કલકતતા ગઈ િતરી ન તયાથરી સરીધરી જ ઉતતર-પવવ જવાનરી િતરી તથરી આમ તો ઘર પિોચતા ચાલરીસ-બતાલરીસ હદવસ થવાના િતા. અગણય દશોમા એકલરી ફરરી છ પણ ભારતમા એકલા ફરવાનરી હકરયા કોઈક જદ જ સાિસ િોય તમ લાગયા કરત િત. ફરવાનો કોઈ કાયવકરમ નકકરી નિોતો, રિવાનરી કોઈ જગયા નકકરી નિોતરી. બસ, ‘રામ-ભરોસ’ નરીકળરી પડવાનરી િતરી! ભાઈ-ભાભરીન કિલ ક તાર કરતરી રિરીશ.

એ પદશમા તયાર ખન જ નિી, અપિરણ પણ ઘણા થતા િતા. કતાવએ કિરી રાખલ ક, “તાર કોઈ અપિરણ કરશ તો છોડાવવા પસા નિી આપ.” મ કિલ ક, “િ ભારતરીય છ ન સામાનય વયનકત છ. મન કોણ ઉપાડરી જવાન છ?” પણ ખરખર જો કાઈ થાય તો બધરી મજાક ભલરી જવાય. તદદન નનદયોષ લોકો પણ કયા િરાન નથરી થતા? પણ, “હિમત જનાના, તો મદદ સરકાર-મહદના” એ મારો સવ-રનચત ગરમતર છ અન ત સાચો પણ પડતો રિ છ.

સૌથરી પિલા િ મનણપર જવાનરી િતરી ન પછરી જયા જવાશ તયા જઈશ ન છલ ગવાિાટરી અથવા બાગદોગરાથરી હદલિરી પિોચરી જઈશ — એવો સાધારણ ખયાલ િતો. ઉતતર-પવવમા પવશ અન એનરી નવદાય નવમાનમાગદ કરવા ધાય િત. નતરપરા અન નમઝોરમ — એ બ રાજયો પિલથરી જ રિવા દરીધા. કટલો લોભ કર? ન “કશ બાકરી તો રાખવ જ, જથરી નજર ના લાગ.” એમ િ મજાકમા કિતરી પણ િતરી.

જતરી ગઈ તમ તમ રસતા આગળ લઈ જતા ગયા ન એમ કરતા એવ સરસ ફરરી ક મન સતટિ થય. મનણપર, નાગાલનડ, અરણાચલ પદશ, આસામ ન મઘાલય તો થયા જ, પણ ભતાન અન નસનકકમ પણ થયા. ન છલ ઉતતર બગાળ પણ ગઈ.

કોઈ પાસ બિ માહિતરી િોય જ નિી. ટહરસટ ઑહફસોમા તો જાણ કોઈ કશ જાણત જ ના િોય. ગવાિાટરીનરી ઑહફસમા ચાર-પાચ છોકરરીઓ બઠરી બઠરી વાતો કરતરી િતરી. બએક કશક ગથતરી િતરી. િ પછવા ગઈ તો એક તો ખબ ગસસ થઈ ગઈ. કિ, “અમ તમન શિરનરી ટહરસટ માટનરી જગયાઓ નવષ કિરીએ. જો લાઈબરરી કયા છ ન મયનઝયમ કયા છ ત જાણવ િોય તો ઑહફસર પાસ જાઓ.” એટલ ક એન પોતાના શિરનરી જ ઓળખાણ નિોતરી ન નિોતો એન પોતાના કામમા સાચો રસ.

આ તો ઊગતા સયવનરી ભનમ, ઉદયનગહરન પકાશોજજવળ લલાટ, પણ આ ધરતરી સરિદોથરી બધાયલરી છ, જાણ રધાયલરી છ. સરિદના વાતાવરણનો આપણન ખયાલ નથરી, જોક ગજરાત ન રાજસથાનન અડરીન પાહકસતાનનરી સરિદ ખરરી. છતા પનશચમ ભારતમા રિતા આપણન સરિદરી ભીસનો બિ અનભવ નથરી િોતો. ઉતતર-પવવના રાજયોનરી ભૌગોનલક નસથનત ખાસસરી જદરી જ છ. એમનરી હકનારરીઓ ઉપર બરીજા દશો ઝળબ છ. નતરપરા તો બાગલાદશનરી કખમા જ છ. મઘાલય આસામનરી કખમા ગોઠવાયલ

છ. એ બન રાજયો અન બગાળ પણ બાગલાદશન અડરીન છ. નમઝોરમ, મનણપર અન નાગાલનડનરી પછરીત બમાવ આવલ છ. અરણાચલનો વળાકવાળો પદશ બમાવ ઉપરાત નતબટરી ચરીનનરી બાથમા છ.

આ નસથનતનરી ગભરીરતા અનકનવધ છ. બાગલાદશમાથરી સરિદરી છીડા વાટ નનરાનશતોનો ધસારો રિ છ, તો બમાવમાથરી કફરી પદાથયો, શસતો વગર ગરકાનનરી ચરીજો ભારતમા આવ છ. ચરીનના આકરમણનો ભય તો આ સરીમાનત ખરો જ. કનરિ સરકાર માટ આ એક તરીકણ ધારવાળ, માથા પર તોળાયલ ખડગ છ. ચરીનન ભારતમા ઘસરી જત અટકાવવા તો નસનકકમન ભારત કબજ કરરી લરીધ. નસનકકમમા િજી રાજકટબ છ પણ રાજનનતક અન ભૌગોનલક રરીત ત ભારતનો ભાગ છ. નયયૉકવમા મન નસનકકમનરી રાજકમારરી મળરી ગઈ િતરી. નસનકકમનરી સવતતરતા માટ એ પસા — એટલ ક ફાળો ભગો કર છ. પોતાન એ ભારતરીય નથરી ગણતરી. મોઢ બગાડરીન મન કિ ક, “તમ ઇનનડયનોએ નસનકકમન જ રરીત પડાવરી લરીધ ત જરાય સાર નથરી કય.”

ભારતમા ભરમણ કરરીએ તમ ભારતનરી વાસતનવકતા છતરી થતરી જાય. સરિદરી વાસતનવકતાના સવાદ માટ તો આપણ તયાર જ ના િોઈએ. િ તો નિોતરી જ. મનણપર પિોચરી એના બરીજ જ હદવસ એનો સિજ સવાદ પામરી. િ ભારતમા જ િતરી અન ભારતરીય િતરી. તથરી નન:શક થઈન, નનભવય રરીત ઇમફાલમા ફરતરી િતરી. એ સવાર કાચરીપર જવા બસ લરીધરી. મનણપર યનનવનસવટરી આ નવસતારમા છ. શિરથરી પોણો કલાક-કલાક દર. તયા એક મહદર પણ છ એમ કોઈએ મન કિલ. બસમાથરી ઊતરરીન જમણરી બાજના રસત ચાલવા માડરી. ગવનવર મલાકાત આવવાના િતા. તથરી બ-ચાર પોલરીસ પિરો ભરતા િતા પણ કોઈન કશ પછતા નિોતા. યનનવનસવટરીના મકાનો અિી છટાછવાયા છ. બધ ઘાસ ઊગરી ગયલ જણાય. વધરી ગયલા ઘાસવાળરી અવાવર બાગ જવરી એક જગયાનરી વચમા ટોપરી વગરના નિરન અધવદિરી પતળ છ. એનરી સામ પણ કોઈ જોત લાગત નથરી.

દર પિાડો દખાતા િતા. મહદર પણ એક ટકરરી પર િત. ચડવાનો રસતો બિ કહઠન ક લાબો નિોતો. લગભગ ઉપર આવરી ગઈ િતરી. છલો ઢાળ ચડવામા િતરી, તયા અચાનક ઊચ જોય તો આનમવનો માણસ ઉપરથરી મન જોતો િતો. થોડા પગલા ભયા પછરી બરીજો સતરરી દખાયો. એણ મન પછય, “કયા જવ છ?” બન તટલા સવાભાનવક અવાજ મ કહ, “મહદર”. એ પિલાન પછવા ગયો. એણ રજા આપરીન િ ઉપર ચડરી. નાના ઓરડા જવા બ મકાન િતા. એમા આ સનનકો ઊઠતા-બસતા િશ. વષયોથરી અિી આ નનરરીકષણથાણ છ ન છ-આઠ જણ િમશા અિી ડયટરી પર છ એમ પિલાએ મન કહ. એ

ઉપરરી જવો િશ. મારા પર નજર રાખતો ગયો ન પાછળ પાછળ ફરતો ગયો.

મહદર નાનકડ છ. બિાર સરસ ફળો ઉગાડયા છ. ચાર બાજ પિાડ દખાય છ ન દરનરી જમરીન તાજી લરીલરી છ. શાનતથરી થોડરી વાર બસાય એવરી જગયા છ. મહદરમા દવદવરીના સામાનય ફોટા અન રમકડા જવ નાન, નવ એક નશવનલગ છ. જાણ ભગવાનન તો બિાન. ઉપરથરી આ ‘જવાન’નરી ઝરીણરી નજરના પરરીકષણનો ભોગ બનવાન.

મન ઘણા પશો પછયા : “કયાથરી આવો છો? એકલા છો? ઇમફાલમા ઊતયા છો?” પછરી કિ, “અિી આવવાનરી પરનમટ લરીધરી િશ ન?” ગભરાયા વગર, આતમનવશવાસથરી મ કહ, “િા, નાગાલનડ જવાનરી પરનમટ લઈ લરીધરી છ.” વધાર પશન અટકાવવા િ જવા માડરી તો પલો કિ, “આ બગમા શ છ?” મ કહ, “જોવ િોય તો જોઈ લો.” એ તોછડાઈથરી બોલયો, “જતા પિલા સતરરીન બતાવરી દજો.” નાનો ખભાથલો િતો. એમાનરી વસતઓ સતરરીએ થોડરી ઉથલાવરીન જોઈ લરીધરી. િ નરીચ ઊતરવા માડરી. આખના ખણામાથરી જોય તો ભખડ પરથરી તરણ જણા મારરી પરીઠન તાકરી રહા િતા.

કવ લાગ? એકલરી સતરી એટલ જ જાણ શકાસપદ. બિ નવનચતર ભાવ થયો આ બનાવથરી. જાણ કશરી િલકરી નજરથરી મન જોવામા આવરી ક પછરી િ બચરી ગઈ?

ભારતનરી સરીમા પરના સનનકો કટલ કહઠન જીવન જીવ છ ન કટલરી મશકલરીઓ વઠ છ ત નસનકકમમા જોવા મળ. સાડા બાર િજાર ફરીટનરી ઊચાઈ પર છાગ નામન તળાવ છ. ચરીનનરી સરિદથરી એ દસક જ માઈલ દર છ ન નકશામા એનરી કોઈ હદશા બતાવાતરી નથરી. આ અતયત આરનકષત નવસતાર છ. નસનકકમ પવાસખાતાનરી જ નમનરીબસ પવાસરીઓન તયા લઈ જાય છ. ફોટા પાડવાનરી તો શ પણ તયા કમરા લઈ જવાનરી પણ સખત મનાઈ છ. નમનરીબસમા કોઈ પાસ કમરા રિરી ગયો િોય તો નથલા ચક-પોઈનટ પર ત મકરી દવો પડ છ.

એમ તો ગાનતોકથરી બ-તરણ માઈલ દર જતા જ લશકરરી નવસતાર શર થઈ જાય છ. પિાડોના ઢોળાવ પર નાનરી નાનરી અનક પતરાનરી બનાવલરી કનબનો દખાય છ. પહરસરમા ભળરી જાય ત માટ એમન કથથઈ ન લરીલા રગ રગવામા આવરી છ. વરીજળરી પણ તયા િોય એમ લાગય નિી. આટલરી ઊચાઈનરી ઠડરીમા, થરીજાવરી દતા વરસાદ ક બરફમા આ ‘જવાનો’ િફ કઈ રરીત પામતા િશ?

ચોતરફ પવવતો દખાય છ. િાર પછરી િાર, વચમા ભરીન ધમમસ અન સફદ વાદળ, સદર, સવપનવત દશય છ. નરીચ ગાનતોકમા સવાર સવચછ ન સયવ સપહદત છ. થોડરી વાર કાચનઝાગા અન નસનનઓલચના મિાનશખરો દશવન આપરી રિ છ. પછરી દસ િજાર ફરીટ પર બધ સક, પાષાણમય ન રકષ બનરી જાય છ. રસતાનરી એક તરફના ઢોળાવો પર િલકો બરફ પડલો છ. અડધા હદવસનરી સફર માટ જગયા સારરી છ. વસવા માટ ન ફરજ બજાવવા માટ બિ દષકર છ.

છતા, દસ િજાર ફરીટ પર થાગ ગામ એક સરકારરી પાઈમરરી શાળા છ. શાળા એટલ એક નાન, પતરાન બનાવલ ઝપડા જવ મકાન. ચરીનનરી સરિદથરી આ જગયા પાચક જ માઈલ દર છ. છાગ તળાવ બિ મોટ નથરી, પણ કટલ ઊડ છ ત કોઈ જાણત નથરી ન તથરી એ પનવતર-પજનરીય બન છ. એનરી આસપાસ લોકવાયકા વણાય છ. જમ ક એના તનળય એક સવણવમહદર છ, આમા સતત પાણરી આપોઆપ વહા કર છ વગર. હકનારાનરી એક તરફ બધા જ િોદદાના સનનકોએ ભગા થઈન બનાવલ મકાન છ.

નસનકકમ આવતા ઘણરી જગયાએ ‘સવનસતક’ શબદ વાચલો ન આકનત જોયલરી. એનો ભાવાથવ શ છ ત તો ‘િડકવાટવસવ સવનસતક’નરી સજા વાચરી તયાર સમજાયો. નસનકકમમાનરી લશકરરી કાયવવાિરીના કનરિન આ નામ છ. પછરી તો ‘સવનસતક’ન ગૌરવ કરતા ઘણા સતરો વાચયા. “નસનકકમ કા નારા, સવનસતક પયારા”; “નસનકકમ કા નામ, સવનસતક કા કામ”; “નસનકકમકરી શાન, સવનસતકકા જવાન”; “શાન-એ-નસનકકમ : સવનસતક”; “નસનકકમ બયટરી, સવનસતક ડયટરી” અન “સમગલ સવનસતક” ઇતયાહદ. સતત વળતા જતા રસતા પર બાધલરી અન ઢોળાવોન સરકરી પડતા અટકાવવા માટ બનાવલરી નરીચરી દરીવાલો પર થોડ થોડ અતર, દશાનભમાન વધારવા માટ મકલા આવા સતરો આવયા કરતા.

દશનરી સરીમાઓનરી રકષા કરવરી ત સિલ કામ નથરી. લશકરરી વાસતનવકતા સરિદરી પાતોમા જ જોવા મળ ન જોઈન થાય ક આપણા બિાદર, મિનત, ધયયનનષઠ ‘જવાનો’ પશસા અન સનમાનન પાતર છ. િમશા.

J

આનર એકાકી

િમશા એક પશ પછાતો રિતો િોય છ : “એકલા કમ ફરો છો?” સતોષકારક જવાબ જાણ આપરી નથરી શકતરી. પછનારા શ સાભળવા માગતા િોય છ ત કોણ જાણરી શક? પછવા પાછળ મારરી નચતા િોય છ ખરરી? ક કવળ કતિલ?

એકલરી પવાસ કરતરી િોઉ એટલ નવચાર કરવાનો બિ સમય મળ. નવચારો પણ સારા જ આવ. ઉતતર-પવવમા ફરતા એક સવાર, અચાનક, મારા એકલા ફરવાન કારણ દશાવવવા સરસ શબદો સઝયા! િ એકલરી િોઉ તયાર આનદમા િોઉ છ, મનન ગમ તવરી કષણો પસદ કરવા મકત િોઉ છ. એવરી કષણો જનાથરી િ એક નકષતનવિરીન નચતર બનાવરી શક. આ ખરખર તો અનનદય પહરપણવતા માટનો પયાસ છ એમ િ માન છ. કદાચ િ સામહિક અવયવસથા અન નમથયાચાર સિરી શકતરી નથરી. સફર પર નરીકળ તયાર મારા મનનરી એક જરહરયાત િોય છ — ઉતારા માટ ચોખખો એક રમ. જમા હદવસ થોડો સયવનો પકાશ સરરી આવતો િોય. બસ, પછરી એ મન રધતો નથરી. રાત પડય કલાકોના કલાકો એકલા ગાળતા અકળામણ થતરી નથરી. પણ એ માર નાનકડ જગત બનરી જાય છ ક જયા શાનત િોય, પસનનતા િોય, સામજસય અન વયવનસથતતા િોય. પછરી ‘િ કોણ છ ન કયાથરી આવ છ?’ના સદભયો મારા મનમાથરી લગભગ ભલાઈ જાય છ અન ત વખત િ જયા િોઉ છ ન ત સથાનમા ઓતપોત થઈ જાઉ છ. આ નાનકડા જગતમા િ સવાહદતા અનભવ છ. સવચછતા, સરનકષતતા અન જીવતા િોવાનો આનદ અનભવ છ.

આ સયોગો અન સવદનો પછરી મન વાસતનવક નવશવ સાથનરી મલાકાતો માટ આશા આપ છ, શનકત આપ છ. અદરન જગત બિારનાથરી પોષાય છ અન બિારન જગત અદરનાન કારણ સહ બન છ.

દરક જગયાએ રમન પછવા જવ સિલ નિોત. ‘એકલરી સતરી અિી શ કર છ?’ જવા સદિાતમક ભાવ દરકના મોઢા પર દખાઈ જાય. પછ, “કવો રમ જોઈએ છ?” િ કિ, “નસગલ રમ.” ન તોપણ પછ, “પાટગીમા કટલા જણ છ?” નસગલ રમ માગનારાનરી પાટગીમા કટલા જણ િોય? કયાક પછ, “ઔર કોઈ નિી િ?” એક જગયાએ પછય, “ઔર કોઈ બાદમ આયગા?” બએક વાર મન લાગય િત ક એકલરી છ તથરી કદાચ ઓરડો આપશ જ નિી ક શ? ગવાિાટરીથરી નસનલગડરી જતરી રાતરરી બસનરી હટહકટન પછવા ગઈ તયાર એક એજનટ તો કિરી જ દરીધ િત ક, “એકલરી પવાસ કરતરી સતરીન અમ હટહકટ ના આપરીએ.” “બ હટહકટ ખરરીદ તો?” પછરી મ એન ચપ કરરી દરીધલો.

આટલા બધા હદવસ જાતજાતનરી જગયાએ ફરરી પણ સદભાગય ‘ખરાબ’ કિવો પડ એવો કોઈ બનાવ બનયો નિી. બ વાર અડધરી રાત મારા રમના બારણા ઠોકાયા િતા ખરા. પિલરી જ રાત ઇમફાલમા દાર પરીધલા કોઈ પરષ જોરજોરથરી માર બારણ ખખડાવય િત, બલ દબાવયા કરરી િતરી ન “ખોલો, ખોલો”ના ઘાટા પાડયા કયાવ િતા. સવાર મ િોટલ બદલરી નાખરી િતરી. સરસ રમ અન વાતાવરણ પણ તયા મળા િતા. ભતાન જવાનરી આગલરી રાત નસનલગડરી રિવ પડલ. એ તો ઉતતર બગાળ ન બગાળરીનરી િોટલ. તયા એક ગજરાતરી ગપ પણ ઊતય િત. અડધરી રાત કોઈએ બારણ ખખડાવય િત ન ઉઘાડવા ખબ નવનતરી કરરી િતરી. પોત િોટલનો જ માણસ િતો ન માર એક જ નમનનટન કામ િત એમ એણ કહા કય િત. અજાણરી જગયાએ, અડધરી રાત માર કોઈન શ કામ િોય? મ એન કડક અવાજ જતા રિવા ન સવાર વાત કરવા કહ. છલ એ કિ, “દરીદરી, ખોલતા ડર લાગ છ?” અર, ડર ના લાગ પણ એટલ શ માર ખોલવાનરી મખાવમરી કરવાનરી? વિલરી સવાર િ ભતાન જવા નરીકળરી ગઈ િતરી.

નમતરોન આ વાત કરતા અમદાવાદમાએ બધરી ગભરાઈ િતરી. મન પછ, “તન બરીક ના લાગ?” મ કહ, “બરીક તો નિોતરી લાગરી.” એક બિનપણરી કિ, “બારણ તોડરી નાખ તો?” મ કહ, “િા, એ નવચાર મન નિોતો આવયો.”

ઉતતર-પવવમા ફરતા એટલ તો જરર લાગય ક ભારતરીય સતરી માટ ભારતમા એકલા ફરવ ત લોઢાનરી કરચો ફકત ચાવવા જવ જ નિી પણ પચાવવા જવ છ. મન થય ક આ રરીત ફરવામા હિમતથરી પણ વધાર જરર મકકમ નનધાવરનરી છ. “આ પદશ જોવો જ છ ન જયા જવાય તયા જવ જ છ.” આ અનવચળ નનણવય ન નનષઠા સાચસાચ જ સથાનપમરી િોય તનામા િોવા જ જોઈએ. આખા ભારતના સામાનજક અન સાસકનતક માનસ માટ ભરમણ-નપય એકાકરી નારરી કોઈ નવનચતર ઉપનસથનત છ. કદાચ મનતભરમવાળરી પણ. એના સાિસન, સવદનોન, એના જીવનાનદન, નનજાનદન નવાજનારા કટલા?

નમહરક, ઉતતર બગાળથરી બાગદોગરા ન તયાથરી નવમાનમાગદ હદલિરી જવાનરી િતરી ત છલરી સવાર સરસ ઉતારાના માનલક ચોપડામા લખવા માટ નામ પછય. અમ બન વાતો બગાળરીમા કરતા રિલા પણ નામ કહ તયાર મ પરણયા પિલાનરી ગજરાતરી અટક કિરી. બગાળરી અટક સાભળરી ફરરી પશન શર થઈ જવાનરી બરીક િતરી અન જવાબ આપરી આપરીન િ ગળ આવરી ગઈ િતરી! જ પિલથરી કરવ જોઈત િત ત મ છક છલ હદવસ કય!

ગાનતૉકમા એક ગજરાતરી કટબ મળલ. માબાપ ન બ યવાન પતર. મબઈના િતા. મ માર નામ કહ પણ અટક વગર. પણ એમણ અટક પછરી ન જાણયા પછરી ઓળખરી પણ ખરરી. એ મારા વાચકો િતા ન ખબ ખશ થયા. મ એમન મારા પરદશવાસનો ઉલખ નિી કરવા નવનતરી કરરી. એક આઈ. આઈ. ટરી. મબઈમા ભણતો યવાન મળલો. િ પહરણરીત છ ન એકલરી ફરરી રિરી છ — એમ સાભળરીન ‘િ બિ દ:ખરી વયનકત છ.’ એમ સમજવાનરી ભલ/મખવતા/અણસમજ એ તરત જ કરરી બઠો. ત પછરી એના ઘણા પશનના જવાબ આપયા. સાચરી વાત પણ કરરી દરીધરી પણ એનો મત બદલરી શકરી ક નિી એનરી ખાતરરી નથરી!

ઉતતર-પવવમા બસમા એટલ બધ ફરરી ન એટલરી બધરી બસો લરીધરી ક મન થત િત ક સમયન જ જાણ પડા લાગરી ગયા છ અન મારા હદવસો જાિરવાિન બનરી ગયા છ! બસમા બાજમા બઠલરી વયનકત સાથ વાતચરીત ક સિજ નસમતનરી આપ-લ કરવાનો નનયમ મારા મનષયવાદ રખાવયો છ. કાઈ જાણવા પણ મળ, સમય વરીત, સથાનનો સપકવ થાય ન મારો વતાવવ મનષયન અનરપ રિ. આ જાિર બસોનરી ભરીડ અન ઘટાનરી જમ ભરાતા ઉતારઓનરી દશાનરી વાત કરવા જાઉ તો ઘણરી લાબરી થશ. અગવડો સિન કરતરી રિરી ન સરસ દશયનરી કષણો માણતરી રિરી. ભરીડવાળરી એક બસમા માબાપ સાથ બ મરીઠા છોકરા ચડયા. છોકરરી આઠ વષવનરી િશ ન છોકરો છએકનો. બનનરી તવચા ઘરરી િતરી. મ છોકરરીન ખોળામા લરીધરી. પાતળરી ન સદર. એણ પરીળ ફોક પિય િત. એન એકાદ-બ બટન નિોતા. વાળન બ સરસ પોનનટઈલમા બાધલા. એનરી ઘરરી તવચા પર પાવડર િતો, આખોમા આજણ િત. નામ પછય તો કિ, “શરીમતરી રપામનણ નમયા.” “રપાવતરી?” મ ફરરી પછય “ના રપામનણ.” બગાળ-આસામ વગર નવસતારમા ‘શરીમતરી’ નારરીતવના માનસચક અથવમા વપરાય છ. ભાઈબરીજનો હદવસ િતો ન એ બાનલકા મામાન તયા જમવા જતરી િતરી.

આવ નમટિ ક નશટિ કોઈ મળરી જાય તો ગમ. એક બસ-સફર વખત બાજવાળા માણસ પશન તો પછયા પણ એક પશ વારવાર પછતો રહો : એકલા કમ? એકલા કમ? છવટ કટાળરીન મ કહ, “ભાઈ, કવળ પવાસના િતથરી. કટલરી વાર પછવાન?” તયાર એ ચપ થયો.

ઉતતર-પવવના આ નવરોધ, વર અન વનવધયસભર રાજયોમા ફરતા મ મન એક પશ કયયો : “શ સાધ છ આ સવવ રાજયોન? શ સવવસામાનય સતર છ આ પદશમા?” જ નોધય િત ત જવાબ થઈન આવય : “હિનદરી નસનમાના ગરીતો.” આમા થોડો કટાકષ છ ન જરા

શોક પણ. કારણ ક નનજી સસકનત માટ આ રાજયો લડરી રહા છ ત આ નથરી. વળરી, હિનદરી નસનમાએ ભારતનરી જનતાન સતરીઓ સામ જોવાનરી એક નજર આપરી છ, જમા અશરીલતા છ, અપમાન છ, કશરી િરીનતા છ, સનમાન નથરી.

આદશવવાદ ન આધયાનતમકતાના કોઈ એક સતર એ જવાબ પણ મળો ક ભારતમા પયતનપવવક, સનિપવવક ફરતરી ભારતરીય વયનકત — િ — એ સતર છ જ નશખરથરી સાગર સધરીના પદશોમા પવતદ છ.

J

પાટણની પરિતા

કાઠમડથરી પાચક હક.મરી. દનકષણ-પવદ, બાઘમતરી નદરીન દનકષણ હકનાર પાટણ નામન નગર આવલ છ. એન લનલતપર પણ કિ છ ન નપાળના અનક કલાકારો પાષાણ, ધાત, કાષઠ વગર કષતર આજ પણ તયા વસરી રિલા છ. જજ વહરત બૌદ સમારકો તથા હિનદ સથાનકોન પાચયવ નગરમા જોવા મળ છ. સથાનનક લોકો તો તયા ચાલતા પણ પિોચરી જાય છ, પણ િ બસ લઈન ગઈ — વારવાર ગઈ. નગરન દરવાજ ઊતરરી જવાન ન પછરી ગલરી-કચરી, ચોક ન ચૌટામા થતા થતા પછતા પછતા કનરિ આવરી જાય!

કાલ અન આજનરી વચચનો તફાવત ઘણરી રરીત મન દખાતો રહો. રસત જતા જયા લરીલડા ખલા ખતર િશ તયા મકાન થયા િતા, જમાના કટલાય એટલામા તો તટયાફટયા જવા થઈ ગયા િતા. જયા ધળ ભરલરી કડરીઓ પણ માડ િશ તયા, એવા ઘરનરી જમ જ, ઉતાવળ કાચા-પાકા બાધલા રસતાઓ પર અનક મોટરો અન બસો િરરીફાઈમા ઊતરરી િોય તમ દોડરી રિરી િતરી.

સદરીઓથરી જ નપાળરી કળા તથા કળાતમક સથાપતયોન મખય કનરિ રહ છ ત પાટણ છલા થોડા વષવ દરનમયાન નવદશરી પવાસરીઓનરી આવનજાવન વધતા ઘણ બદલાઈ ગય િશ ત તરત દખાઈ આવ. જોવાન તો િજી ઘણ છ ન રસ કઈ ખટ તમ નથરી — નાનરી ગલરીઓમા જતા િો ન એક ચતય અચાનક દખાઈ જાય જ મોટ રસતથરી નજર પડ ના

પડ ન સાકડરી, અધારરી, ઇટના જના ઘરોન ફરત અડરીન જતરી શરરીઓ િજી ખબ અચબો પમાડરી રિ છ, છતા વધ ભાગ પાટણ પોતાન પાચરીન ગૌરવયકત સવરપ ગમાવરી બઠ છ.

ધનનક નપાળરીઓ પોતાના જના, લાકષનણક નનવાસોમા પાશચાતય ઢબના સનાનગિો તથા અનય આધનનક સનવધાઓ ઉમરરી રહા છ. ગરરીબ લોકો એક ક બ ઓરડાવાળા રિઠાણો દારા જીવન ચલાવરી રિ છ. રાણાઓએ ફચ ન ઇટાનલયન જવરી યરોપરી શલરીમા બધાવલા નવશાળ, બિકકષ મિાવાસો આજ સવકનનરિત અન અિકારરી લાગ છ. એમનરી દરીવાલો સફદ અન બધરી બારરીઓ ઘરરી લરીલરી રગલરી છ તથા લગભગ બધા આજ તો સરકારરી કાયાવલયો તરરીક વપરાય છ.

જો પાટણમા પાચરીન, પમાણભત, લાકષનણક, કળા-ખનચત દશવન કયાય સૌથરી વધાર પમાણમા અન સૌથરી સરસ રરીત રહ િોય તો ત દરબારચોકમા છ. નશવ, કષણ અન ભરીમસન ક જ વપારરીઓના આરાધય દવ ગણાય છ — તમના મહદરોના ઊચા, કળાતમક, ઢળતા છાપરા આકાશન સશોનભત કરતા લાગ છ. ચોતરફ લાકડાનરી કોતરણરી, નશલપો, કોતરલા છજા ન થાભલા, છાપરાના ઢાળ ઢાળ લટકાવલરી ઘટડરીઓ ન સૌથરી ઉપર ધાતના સોનરરી જવા નશખર. ચોકમા આજબાજ જનરી-નવરી વસતઓ વચતરી દકાનો છ, જમનરી ઉપરના માળ કટલરીક રસટોરા થયલરી છ. એકાદનરી અગાશરીમા બસરીન શાકાિારરી ‘મોમો’ ખાવાનરી, મહદરોન નનિાળવાનરી અન નાગહરક જીવનન અવલોકન કરવાનરી મજા અનોખરી!

ચોકમા જડલા પથથરો પર કપડ પાથરરીન જાતજાતનરી વસત વચવા બઠલા વચનારાઓનરી આસપાસ સથાનનક લોકો ટોળ વળ. લાલચટક ન ફલગલાબરી જવા ઘરા, ખલતા રગોના શોખવાળરી સતરીઓના સલા ઊડરીન આખ વળગ. એમનરી સથરીન નસદર, કપાળમાનો ચાદલો, ગળામાનરી કરીહડયાનરી કઠરી અન િાથ પરનરી કાચનરી બગડરીઓ — એ બધ પણ લાલચટક જ િોય. તયા જમરીન પર લાગલા િાટમા વચનારાનરી સામ સતરીઓ બસરી પડ. જનરી, એકાદ બ તટયા વગરનરી રિરી ગયલરી બગડરીઓ તોડાવરી નવરી વિોરવા માગતરી નપાળરી સતરીઓના શયામરગરી િાથ દબાવરી દબાવરી વચનારો — ક વચનારરી — જ સાચવરીન, સરસ રરીત લાલ અન સોનરરી નવરી, ખણખણતરી બગડરીઓ ચડાવરી આપ. વાળમા નાખવાના ફમતાય વળરી લાલ જ. શ દશયન જીવત જાગત સૌદયવ!

રાજમિલનરી અદર વળરી તરણ આગણ અન દરીવાનઆમ વગર. એમાના સદરરી ચોકમા વચચોવચ રાણરીઓન માટનો સનાનકડ છ. કાળા પાચરીન પથથરોનરી અદરનરી

દરીવાલો પર અદભત કોતરણરીથરી ઉપસાવલરી આકનતઓ છ. ચોકના પવશમા હરનદથરી સોિતરી, ગણશનરી અતયત સદર પનતમા છ. દરબારચોકમા સવવતર અપવવ કળા પદનશવત છ. જમ ક કષણ મહદરન ફરત રામાયણના કાષઠનશલપ છ. સળગ વાતાવ જતરી દખાય, પાતરો ઓળખાય અન કૌશલય તો અપાર. દરક ગવાકષ પણ નવનશટિ કોતરણરીકામથરી શોભ. વળરી, તલજ ભવાનરીના મહદરના તરણ છતરધારરી, અટિકોણરી નશખર-સથાપતયનરી તો શરી વાત.

આ અનત આકષવક સથાન છોડરીન જો જઈ શકો તો બરફથરી ઢકાયલા શગોનરી હદશામા જતા એક અગતયન, કભશવર નામન નશવમહદર આવ. નશવમહદર નગહરપનકત પર પકનતના મકટમનણમા ઘણા હિમશગો છ, પણ િમશા બધા દખાય નહિ. મન એક લાનગતાનગ જ દખાય. મહદરના ચોગાનમા ‘અસભવસદર’ કિરી શકાય તવરી પાચરીન પાષાણ પનતમાઓ જોઈન થાય છ, ‘અર નધક, સદર માટનો આ તરીવર પમ તથા એ નસદિસત નપણય િવ કયા ગયા?’

રાજા જયનસથનત મલાના રાજયકાળ દરનમયાન પદરમરી સદરીનરી શરઆતના વષયોમા એ બધાયલ. મોટથરી નાના થતા જતા પાચ ઢળતા ચોરસ છાપરાવાળ એન નશખર અપવાદરપ છ. આખા નપાળમા આવા બ જ નશખર છ. એક પાટણના કભશવર પર ન બરીજ ભકતાપરના નયાતપોલ પગોડા પર. મહદર લગભગ બધ જ િોય પણ ચોગાનમા નારાયણ, ગણશ, શરીતળામાતા, વાસહક, ગૌરરી અગમ દવતા વગરના પશસય નશલપ છ. વળરી, તયા એક કડ છ, જન પાણરી ૪૩૬૦ મરીટર ઊચ આવલા ગોસાઈકડ નામના પનવતર તળાવમાથરી આવત િોવાન મનાય છ ન તથરી એ પણ ઘણ પનવતર ગણાય છ. ઑગસટમા આવતરી ‘જનોઈ પનણવમા’ અથવા ‘ઋનષ તપવણરી’ નતનથ કભશવરના સનાન માટ અગતયનરી છ.

આમ તો દરરોજ તયા લોકો નિાય છ, સતરીઓ કપડા ધએ છ, ઘડા ભરરીન એનરી ધારામાથરી નરીકળત પાણરી ઘર માટ ક અનય મહદરો માટ લઈ જવામા આવ છ, પણ એ નતનથ પર તો દશય જોવા જવ િોય છ. માર પવાસરીન ભાગય એક વાર મન એ નતનથ પર જ તયા લઈ ગય િત. કડનરી વચચ આવલ નશવનલગ સોનરરી પતર, ફલો ન કડથરી શણગારાયલ િત. તયા સધરી જતા સાકડા, ભરીના, લપસણા ચલનપથ પર પજાપો લઈન સતરીઓ િારબદ ઊભરી િતરી. નશવનરી ખાસ પજા કરવા માટ પોતાના વારાનરી રાિ જોતરી. હકશોરો કશા ભય ક સકોચ વગર મિાઆનદ સાથ ડિોળા, લરીલવાળા પાણરીમા ધબાકા મારતા િતા. અમક પરષો જનોઈ બદલવાનરી વાનષવક નવનધ કરાવરી રહા િતા.

કડનરી ચોતરફ ઊભા ઊભા અસખય લોકો બધરી હકરયા જોઈ રહા િતા. માથા પર મોરપીછ બાધલા કટલાક પરષો ધપલરી વગાડતા િતા. રસતાઓમા પણ આવા બરીજા જથ જોયા ન સાભળા િતા. ઉપરાત એ હદવસ કવળ પાટણમા જ નહિ પણ નપાળના ગામ ગામ સતરી-પરષો તમજ બાળકો રકષાબધનનો નવનધ પણ પાળ છ. નાના ગામરીણ સથાનકોના ઓટલા પર લાકષનણક નપાળરી પોશાક — સફદ ચડરીદાર, શટવ, જકટ, ટોપરી — પિરલા નપાળરી બાહમણ પજારરીઓ બસ છ ન આખો હદવસ લોકોના કાડા પર લાલ ક પરીળા રગનો સાદો દોરો બાધરી આપતા રિ છ. આ પજારરીઓ લોકોન ઘર પણ જાય, જો એ માટ આમતરણ મળ તો. કયાય મ કોઈન પસા આપતા જોયા નહિ, જાણ સમાજના સદસયોના મગળ માટ એ બાહમણો સવા આપતા િતા.

પાટણનગરનરી અદર ન આસપાસ બૌદ નવિારો ઘણા છ. એમાનો એક ત બારમરી સદરીમા રાજા ભાસકર વમાવએ બધાવલો ‘લોકશવર’ બદ માટનો નતરછતર સવણવ નશખરવાળો ‘હિરણયવણવ નવિાર.’ એન જોતા જ અનભભત થઈ જવાય. પવશદારનરી બ બાજ રસતા પર જ બ નસિનશલપ છ. નાના પાગણનો પાછલો દરવાજો બરીજા રસતા ન લતતાન જોડ છ. ચાર ખણ લાકષનણક લનલત ભનગમા અવલોહકતશવરનરી ચાર મનતવઓ છ. પગોડાનરી આસપાસનરી િવા પણ જાણ સોનરરી બનલરી છ. ઉપર એક ઓરડામા બદનરી સવણવપનતમા તમજ મોટ પાથવનાચકર પધરાવલા છ. એ નતબટરી શલરીન દવધામ િત. નભખખઓ સમસવર મતરોચચાર કરરી રહા િતા.

મિાબૌદ મહદર ચૌદમરી સદરીમા બનલ અન માટરીનરી ઇટોમા કોતરાયલરી િજારો બદ પનતકનતઓન કારણ એ અનદતરીય છ. એન નશખર હિનદ મહદરનરી જમ લાબ, ઊચ અન અલકત છ. જગતનારાયણ નવષણન મહદર પણ ઊચ અન અગતયન છ. એનરી અદર પથથરમાથરી કોતરલરી ઘણરી સદર મનતવઓ છ અન બિાર પથથરના એક સતભ પર ગરડજીનરી સદર, ભાવવાિરી પનતમા છ.

પાટણમા ઘણ જોવાન છ — ધમવસબધરીય. મન સૌથરી વધાર ગમ એનરી અદર અદરનરી ગલરીઓમા ઘમવાન. તયાર એ નનતય જીવન છત કરત ગામ લાગ! ગલરીઓનરી વચચ ઠર ઠર નાનરી ખલરી જગયાઓ આવ ન તયા નાના સથાનક િોય. જના ન ભલાયલા, તટતા જતા એ બધા બિારથરી લાગ પણ એમા િાજર રિલા દવદવરીઓનરી અવગણના થયલરી ના લાગ. બલક એ મનતવઓ કકથરી રગાયલરી િોય ન એમનરી સામ એક પાન પર થોડો ભાત, ચપટરી ખાડ, ફળનો ટકડો વગર ધરાવલ િોય. કદાચ એમ બન ક દરરોજ

આ ભોગ ધરાવાતો ના પણ િોય.

નપાળનરી બૌદ પજા તો દવોપનસથનતન પોતાનરી સાથ જ રાખ છ. બારરીક કોતરણરીવાળા, પચધાત જવા ન પરીરોજા નગ જડલા, છથરી આઠ ઇચના સથાનક એ લોકો ગળામા પિરરીન અથવા કમરપટટામા લગાવરીન ફરતા િોય છ. એટલો જીવત છ એ ધમવ. આ અગત સથાનકોમા નાનકડરી મનતવ િોય જ એવ નથરી િોત. એ સાવ ખાલરી િોઈ શક છ. કયા તો અદર દલાઈ લામાનો ફોટો ચોટાડલો િોય. નતબટમા રિનારાન આવરી કશરી છટ નથરી. એમન તો દવભાવ હદયમા સતાડલો રાખવો પડ છ.

J

વી કપાની પાતરતા

એક સવાર મ મકકમ નનધાવર કયયો ક ‘આજ તો નગરકોટ જઈશ જ, કારણ ક િવ પછરી સમય નહિ રિ.’ નપાળનરી એ પથમ સફર દરનમયાન જમન તયા થોડા હદવસ રિરી િતરી ત બગાળરી નમતરો રૉય-દપતરીએ મન રોકવા બન તટલા પયતનો કયાવ. ખબ કહ ક ‘જોય ન આકાશ, કટલ વાદનળય છ. તન કશ દખાશ જ નહિ. તન કશ જોવા મળશ જ નહિ. તાર નસરીબ ખટરી ગય છ.’

કોન ગસસો ના ચઢ, આવ આવ સાભળરીન? પણ િ શાત રિરી અન મકકમ રિરી. ઘણા યજમાનોન આવરી ટવ િોય છ. પોત ગયા ના િોય તયા મિમાનોન જતા એ રોકતા િોય છ. ન એ બ શ બધ જાણતા િતા? િ કદરત નવશ કશરી ધારણા કરવાનરી નિોતરી. અન જનો જ મડ-નમજાજ મળશ ત સવરીકારવાનરી િતરી.

એ આખો પહરસર સરસ િતો. િજી થોડા ખતર િતા. નપાળરી શલરીના સચાર ઘર. બારરીએ ભાજીનરી ઝડરીઓ લટકાવલરી િોય — કદાચ સકવવા, કદાચ ઉદરો ક જીવજતઓથરી બચાવવા. ઋત પમાણ લટકનણયા બદલાય, જમ ક ઉનાળામા લાલ મોટા મરચાનરી ઝડરી આવરી જાય. ઘરોનરી બિાર કટલરીક સતરીઓ બચચાન સરસ માનલશ કરરીન ઊઘાડરી રિરી િતરી. કવરી નનરાતનરી િશ એ ઊઘ! તયાનરી બધરી જ ખડત સતરીઓ એક સરખરી

સાડરી પિર છ — લાલ પાતળરી હકનારવાળરી સતરાઉ કાળરી. પાછરી િાથવણાટનરી.

મોઢા પણ બધા સરખા જ લાગ — બરાબર ગોળમટોળ. વચચ કયારક એકાદ મખ અતયત સદર િોય ન એ નજર ચડરી જાય તયાર આનદ થાય. કાન પર કયા તો એક પછરી એક સળગ ઘણરી વાળરીઓ પિરરી િોય, કયા તો કાનનરી હકનારરીનરી વચચ એક મોટરી ભારરી ચાદરીનરી વાળરી લટકતરી િોય, જન આધાર માટ કાળરી દોરરીથરી બાધરી એ દોરરીન માથા ઉપર પિરરી િોય. પરણલરી સતરીઓ વધ ભાગ લાલ ક લરીલા કરીહડયાનરી કઠરી પિર ન એનરી વચમા એક લબગોળ, સોનરરી ચકત િોય. કદાચ સોનાન જ તો, કારણ ક આટલ એક ઘરણ તો િકકન કિવાય.

ભકતાપરના બસસટૉપ પર નગરકોટ તરફ જતરી બસનરી રાિ બરીજા ઘણા જોઈ રહા િતા. બસ આવતરી જોઈન ટોળ એનરી પાછળ દોડય — િાથમા પોટલા, માથ ટોપલા. બસ તો િજી વળતરી િતરી ન ટોળ િજી એનરી પાછળ દોડત િત. એ ઊભરી રિરી એટલ ચઢવા માટ ધકકામકકરી શર થઈ ગયા — ઉતરનારાન તક મળ ત પિલા. જનામા જોર િોય ત જીત એવરી વાત િતરી. મ પણ જોર પમાણ રસતો કાઢયો ન બસવાનરી જગયા પણ મળવરી ત કારણ બચરી ગઈ. કારણ ક ખભાથલા અન ભાર કમરા-બગ સાથ ઊભા રિવ ખબ જ અઘર પડય િોત. ખભથરી ઉતારરીન નરીચ મકવાનરી તો જગયા જ નિોતરી. વળરી, બસ ગોકળગાયનરી ગનતએ ચાલરી ન વારવાર ઉતારવા માટ ઊભરી રિતરી ગઈ. એમના કોથળા ન પોટલા બસન છાપરથરી એમનરી તરફ ફકાતા િતા. કયા કોના છ ત એ ‘ઉપરવાળો’ જાણતો િશ!

આમ તો િ ટકસરી કરરી શકરી િોત. પોસાય તો ખરરી, પણ શા માટ કર? જયા જાઉ તયા શકય િોય તટલ સથાનનક જનોનરી જમ જ િરફર. તકલરીફ પડ તોય એમા જ મજા આવ ન તથરી જ કદાચ બરીજા ઘણાનરી સાથ િ પણ, અચાનક તરણક હક.મરી. પિલા ઊતરરી ગઈ! લગભગ ૨૧૭૫ મરીટરનરી ઊચાઈ પરન એ સથાન િત ન પિાડરી રસતા પર ચઢતા શવાસ પણ ચઢરી આવયો!

ઉપલ ઢાળ છક નગરકોટ લૉજ પર પિોચરી. ચાર બાજ ખલ — પલો રસતો, લરીલા સોપાનકષતર, પનશચમ ૩૨ હક.મરી. દર કાઠમડનરી ધનમલ િવા, પિાડો, ઢોળાવો અન સામસામ હિમાચછાહદત ઉતતગ, ઉદદડ, અદભત શગોનરી અતટ મખલા. નકષનતજ િજી ટકલા વાદનળયા વાતાવરણનરી પરવા કયાવ વગર એ સવવ અપવવ સૌદયવ દશાવવરી રહા િતા. માર હદય અિોભાવથરી ઊભરાત િત. આિ, કોણ કહ િત ક હદવસ સારો નિોતો?

ઘણરી વાર થોડ પણ બિ િોય છ — જમ ક હરકતતા પણવતામા પહરણમરી શકતરી િોય છ.

લૉજ િતો મોઘો પણ ઓરડાનરી કાચનરી મોટરી બારરીમાથરી સવગગીય દશવન થત િત. રાત પડતા તરસનો ચરિ નરીકળરી આવ. કશા વાદળ એના તજન ઢાકરી શકતા નિોતા. અર, સયાવસત તો અસાધારણ િતો. જયા માનય ક િવ પરો થયો તયા તરાસા હકરણો દરના રજત નશખરોન સપશગી ગયા અન સવપનસમ, અલૌહકક સવણવમખલા આકાશમા પકાશરી રિરી. આખરી પનકત દવરી સોનરરી ગલાબરી ઝાયમા તરવરરી રિરી ન પછરીય પનશચમમા મનોિારરી રગો પદનશવત થઈન કયાય સધરી રહા િતા. અપતયાનશત કપા થઈ િતરી મારા પર.

લૉજના જાિર કકષમા આગ સળગાવલરી િતરી એટલ તાપવાનરી મજા આવરી; પણ ધમાડો એવો થઈ જતો િતો ક થોડરી થોડરી વાર બારણ ખોલવ પડત િત ન તયાર વળરી પાછરી ઠડક ફરરી વળતરી િતરી! પણ એક વાર પથારરીમા ગયા પછરી રાત બિ ઠડરી ના લાગરી. મન જરા નચતા િતરી. સવાર છ વાગય અલામવ વાગય તયાર ઊડરી ઊઘ આવલરી િતરી. પવવ તરફનરી બારરીમાથરી જોય તો બધા નગહરવરોના પવવ ખણા પરન આકાશ જરાક ગલાબરી થય િત. તયાર થઈન બિાર નરીકળરી ન ટકરરીનરી ખલરી ટોચ ગઈ. પભાતના ભખરા ઉઘાડમા ભયવાિરી મિોચચ નગશગોનરી સતબધ પનકત માઈલો સધરી ખચાયલરી િતરી — અનાવતત ન સપટિ. ઊગતા સયવનરી સોનરરી લાલાશ એ વાદળોન ઓગાળરીન બિાર નરીકળરી આવરી ન એક પછરી એક નતરકોણન સપશવવા લાગરી, હિમધવલન સવણવમય ઓપ દવા માડરી.

સૌ પથમ કોમળ હકરણ પડયા માછપછરરી (૭૦૫૯ મરી.) પર. પનકતન દરન છડ િત એ નશખર. પછરી ગણશ હિમાલ (૭૪૦૮ મરી.). એ દવરી વણવ પામય અન પછરી લાનગતાનગ (૬૨૪૬ મરી.)નો ઊચો, તરીકણ નતરકોણ. નાગાનધરાજ સાગરમઠ દશયમાન ના થયો પણ બરીજા અનક નશખર આ નવસમયકારરી હકરયામા જોડાયા. ગોસાઈકડ (૫૮૬૨ મરી.), હકમશન(૬૭૪૫ મરી.), દોજ દ લાપકા (૬૭૯૯ મરી.), માનાસલ (૮૪૬૩ મરી.), ગૌરરીશકર (૭૧૩૪ મરી.) વગર. દવોના સવવ નનવાસો દનટિગત થયા ન આપણ તો એમન પણમરી રિવાન! સયવ એનરી દનનક મસાફરરી કરતો ગયલો ન ઉચચ સવગગીય સતરો અભરના પડદા પાછળ જતા ગયલા -- જાણ પકાશોજજવળ હદવસનરી નરરી આખ એ ચઢવા નિોતા માગતા. એ દશવન તો જાણ દવરી કાળકષણોન માટ જ આરનકષત કરરી રાખલ િત.

ન બસ પછરી તો િય ધરતરી પર ન માર ફરરીથરી શાનપત થઈન પથવરી પરના સઘષયોનો સામનો કરવાનો િતો. લૉજમાથરી સામાન લઈન નરીચ પિોચરી તયાર બસ આવરીન ઊભલરી

િતરી ન ભરાઈ પણ ગયલરી. માડ માડ બરીજા ચાર જણનરી વચચ િ એક સરીટ પર બઠરી. વરીસનરી બસવાનરી માડ જગયા િતરી. સાવ નરીચરી ન નાનરી બસ એટલ પાચક જણ માડ ઊભા રિરી શક. પણ નહિ નહિ તોય પચાસ-પચાવન જણ એમા ઠાસાયા િતા ન બરીજા પદરક જણ છાપરા પર બસતા ગયા િતા. બસવાન જ જો કહઠન િત તો ઊભા રિવાન તો...!

દશયાવનલનો કરમ ઊલટો થયો. ઊચા સકા ઘાસવાળા ઢાળમાથરી સરના વનમા, પછરી વાસના ઝડ અન લરીલા સોપાનકષતર. ન તયાર આખોન િાશ થઈ. વરીસક હક.મરી. જતા ન આવતા બસન દોઢ દોઢ કલાક લાગલો. જોક નરીચ ઊતરતા એન ઓછ જોર પડલ. મારરી બાજમા બઠલરી એક નપાળરી યવતરી સરસ િસતરી િતરી. એણ ભકતાપર સધરીનરી મારરી હટહકટ ખરરીદલરી. મ બિ આનાકાનરી કરરી પણ એ માનરી જ નહિ. એન નામ કનવતા િત ન એ કાઠમડમા રિતરી િતરી. મન એણ ઘર આવવા પણ ખાસ આગિ કયયો િતો. કિ, ‘શરટન િોટલનરી પાછળ જ છ.’

એ ઘડરીએ તો િ ભકતાપર ઊતરરી જવાનરી િતરી. નગરકોટ લૉજમા કામ કરનારા તરણક જણ ખરરીદરી કરવા એ જ બસમા આવલા. એ લોકો પાછલા, ટકા રસત ઝડપથરી મન ગામના કનરિમા દતતાતરય ચોક સધરી લઈ ગયા. ફરરી પાછરી િ મારરી મળ ફરવા છટટરી!

રાત ઘર પિોચરીન નગરકોટ નવશનરી બધરી વાત કરરી -- સયાવસત, તાપણ, સયયોદય. તયાર શરીમતરી રૉય મારો આનદ સિરી ના શકયા. ભાર ફહરયાદના સરમા શરીમાન રૉયન કિવા માડયા, ‘ઓ, િ કયારય એ લૉજમા નથરી રિરી. ન એવ તાપણ કયારય મ નથરી કય.’ જ પવાસરી નમ અન નન:સવાથવ ભાવ કવળ સથાનના પમ અન આદરથરી ખચાય છ તન સથાન પણ નનજી ગણવા માડ છ.

જતબટમાર પિલાર પગલાર

ઇચછાનરી બિારન, અપકષાનરી બિારન કશ પાપ થઈ જાય તો એન શ કિવાય? કવળ સજોગ? ક સૌભાગય?

સાગરમઠનો સાકષાતકાર જયાર થયો તયાર િ મન ઘણરી બડભાગરી લાગરી.

લિાસા જત નવમાન આકાશમા ગય અન એ નતરકોણાકારો દશયમાન થયા તયાર પિલા તો શકા જ થઈ. એવ સૌભાગય શ સાચ જ પાપ થઈ શક? ખરખર એ નગહર-નશખરો િતા ક પછરી વાદળોના પજનરી છલના િતરી? ધવલમાથરી ધવલન કઈ રરીત છટ પાડવ? પણ િજારો ફરીટ ઊચ ઊડતા નવમાનથરીય ઊચ, વાદળમા માથ મારરીન નરીકળરી આવલો, આકાશના અદશય ગભવન આબવા જતો એ આકારસપટ હિમમહડત દખાતો િતો.

બરીજા કયા નશખર િોઈ શક એટલ ઊચ? ન છતા અધરીર થઈન િ પછવા માડરી — ‘આ એ જ છ?’ આગળનાન પછય, પાછળનાન પછય. એક તરફ મન ખાતરરી િતરી ક એ જ િતા પણ બરીજી તરફ મારરી જમ જમન એ પશ થતો િતો ત મસાફરો પાસથરી માર ખાતરરી જોઈતરી િતરી. કોઈ ચોકકસ ‘િા’ પાડત નિોત — ખોટા પડરી જવાય તો? છવટ નવમાનનરી પહરચાનલકાન પછય, ‘આ એ જ છ ન?’

આટલ બધ સૌભાગય? નતબટનરી નવરલ એવરી યાતરાન આરભ? એન દનનયા એવરસટ કિ, ચરીન ચોમોલનગમા કિ, નતબટ ચોમોલોનઝો કિ અન નપાળ સાગરમઠ કિ. એના સાકષાતકારના પહરઘમાના દશો અન પદશો એન પોતાનો માન છ ન તથરી જ જદા જદા નામ બોલાવ છ. નવનવધ નામધારરી એ નગોનનતન પોતાન ગઢ-ગોપન વયનકતતવ છ. એ જટલો સપટિ છ તટલો દર છ, જટલો પાસ લાગ છ તટલો જ અલભય છ. એનરી નજીક જનારાન એ ડરાવ છ, એના પર આરોિણ કરનારાનો એ ભોગ લઈ શક છ. અત તો એ અજય રિ છ. એન સામથયવ સપણવ છ. એ જો દશવન આપ તો સામાનય વયનકત પાવન થઈ જાય છ, એ બાબત કોઈ શકા નથરી.

ઘણો લાબો સમય સાગરમઠ સમખ રહો. જ પમાણ નવમાનન ગમન િત ત કારણ

અમ પિલા એન ‘ઉતતર મખ’ અન પછરી ‘પનશચમ મખ’ જોવા પામયા. એ તો સનસથર રહો પણ નવમાનનરી હદશા બદલાઈ ગઈ. દવરી ઝાખરી પાછળ રિરી ગઈ.

પછરી તરત નરીચ ધરતરી દખાવા માડરી. નવમાન નરીચ ઊતરત ગય. એ સાથ દખાઈ સાવ સકરી જમરીન અન સપટિ થયા સાવ સકા, નગન, તરીકણ પવવતો. શષક છતા એ દશય મગધકર િત. કશરી નવસમયકર ભવયતા િતરી એમા. જયા જઓ તયા ચાર તરફ ખાખરી જવા રગના પિાડો િતા — એવો રગ ક જન લરીલો કિો તો આછો કથથાઈ જવો લાગ ન બદામરી-કથથાઈ કિો તો લરીલરી ઝાય દખાય.

વનસપનત તો કયાય નહિ. નદરીનરી અડોઅડ, કયાક કયાક, સિજસાજ, આછો લરીલો રગ દખાઈ જાય. સફદ મદાનનરી વચચ ચણલા ઉતરાણ પથ પર નવમાન ઊતય. નવમાનમથક નવનકકોર લાગત િત અન ખબ જ મોટ િત. બરાબર ચરીનરી ઢબ અન પસદગરી મજબ એ જ ચરીનરી રરીત પમાણ એ સાફ-સથર િત. એ ચોખખાઈ કટલરી ઉપરછલરી અન દખાવ માટનરી િતરી ત તયાર સમજાય જયાર મોટા મોટા ખાલરી ખડો વટાવરી અમ મથકનરી બાથરમમા ગયા. તયા એટલ ગદ ન વાસવાળ િત ક એક નમનનટ પણ ઊભા માડ રિવાય. આ તકલરીફ આખા ચરીનનરી બધરી જાિર બાથરમોમા સિન કરવરી પડતરી િોય છ.

આટલ મોટ મથકન ભવન અન સાવ ખાલરીખમ. સાત-આઠ જણ માડ િશ ન એ બધા તો નવમાન આવતા કામમા પરોવાયલા િતા. સાથના અમહરકનોએ માનય િત ક કમરા વગર તપાસશ અન નોધ લશ. ભારત આવતા ઘણરીય વાર કમરા નોધાવવા પડયા છ ન પાછા જતા કમરા બતાવવા પડયા છ — વચરી નથરી દરીધા ભારતમા એનરી ખાતરરી કરાવવા માટ. પણ લિાસામા આવા કોઈ નવનધ કરવા ના પડયા. અલબતત, બિાર નરીકળ એ પિલા તયા સતરી ઑહફસર મન રોકરી જરર અન મારો સમિ-પરવાનો જોવા માગયો. િમશા સદિ, િમશા પરરીકષણ. િસરી કાઢ છ આમ તો, પણ થાકતરી જાઉ છ આવા વતાવવથરી.

ચરીનરી સરકાર અમાર માટ વાિન, ચાલક અન ગાઈડ તયાર રાખલા. આવરી વયવસથામા ચરીનન કયારય પાછળ પડત, ભલ કરત જોય નથરી પણ નતબટ પિોચરીન વાિન જોય તો ખખડધજ મોટરી એક બસ િતરી, ચાલક અગજીનો એક શબદ પણ બોલ નહિ અન ગાઈડ જ થોડ ઘણ અગજી બોલ ત એવા ઉચચારણથરી ક બરાબર સમજાય જ નહિ. એ જ હદવસ નહિ, પણ પાછળથરી મ એમના નામ પછરી લરીધા િતા. ચાલકન

આખ નામ લાબ િત — લાનગ વાનગ વઈ ડોઉ, તો ગાઈડન સાવ ટક િત — ય જાલ. જાણવાના ઇરાદાથરી નામ પછયા િતા, બાકરી નામથરી એમન બોલાવવાનો વારો આવયો ન િતો. વાતો કરવા જટલ અગજી ય જાલ બોલતો નિોતો.

એ આળસ જવો િતો. બસમા ઝોકા જ ખાધા કરતો. નવમાનમથકથરી નરીકળરીન રસત પડયા ક તરત એ ઊઘવા માડલો. મ સદયા નવચારલ ક એનો હદવસ ખબ વિલો શર થયો િશ ન નબચારો થાકયો િશ! પણ પછરીથરી જોય ક દરરોજ, કોઈપણ સમય, બસમા એ ઊઘવા જ માડતો. પોતાના કામ પતયનરી ય જાલનરી નરીરસતા અમરામાના કોઈન ગમરી ન િતરી.

નતબટન એકન એક નવમાનમથક પાટનગર લિાસાથરી એ સોએક હક.મરી. જટલ દર િત અન શિરમા પિોચતા બ કલાક થશ એમ કિવામા આવલ. વિલા તો અમ ઊઠલા. મન આગલરી રાત જરા પણ ઊઘ નિોતરી આવરી છતા એક નમનનટ માટ પણ આખો બધ નિોતરી કરવરી.

રસતો ઘણો સરસ િતો — નવો, પાકો ચણલો. બરીજા કોઈ વાિન નહિ અન કયાય કોઈ લોકો નહિ. આટલો નવશાળ, નનબધ પહરસર અન સાવ નનજ વન! એમા પાણ પરતરી િતરી કમનરીય નદરી. એ નદરી ક જન આપણ બહમપતર કિરીએ છરીએ. આસામમા પિોચતા એ પગલભ મિાનદન સવરપ ધારણ કર છ પણ અિી એ િજી બાનલકાના અનવભાવવમા છ. પટ તો અલબતત, ખબ પિોળો પણ જળ શાત, સગભરીર લાગ. નતબટમા એન નામ યાલવનગ તસાનગપો છ. ‘યાલવનગ’ એટલ ‘નદરી’. આપણરી નસધ અન સતલજ પવવથરી પનશચમ તરફ વિ છ જયાર તસાનગપો પનશચમથરી પવવ પનત ગનત કર છ. નતબટમા લબાણપવવકન એન વિન છ. પછરી દનકષણ જતરી એ અસમમા પવશ છ ન પાછરી પનશચમ તરફ વિવા માડ છ. અત એ બાગલાદશમા ઊતરરી જાય છ, જયા વળરી એન નામ બદલાય છ તયા એ ‘બડરી ગગા’ કિવાય છ.

તસાનગપો સાથ ન સાથ રિરી. રસતાનરી એક તરફ — કટલાય વળાક લરીધા એણ — જાણ એન મન બદલાત રિત ના િોય. એનો પટ ખરખર ખબ મોટો િતો. સાવ નરીચો, જમરીન સરસો લાગ. સતત ધોવાતો જતો િશ, કાઠા સતત ખવાતા જતા િશ, પાણરી ઘણ છરીછર લાગ. વચચ લાબા, પાતળા રતરીના બટ આવયા કર. એ બટો પર લરીલોતરરીન જગલ થયલ િોય. ઝરીણા ઝરીણા પાનવાળા, ઢળતરી-ઝકતરી ડાળરીઓવાળા ‘નવલો’ વકષો, બસ એ બટો પર જ ઊગયા િોય. બરફ ઓગળતા પર આવતા જ િશ. શ થત િશ

તયાર એ વકષોન? એ રતાળ દરીપોન?

સોળ હડગરી સનનટગડ જવ િવામાન િત. સરસ તડકો િતો, તથરી ઠડરી કયાથરી લાગ? ઉપરાત, સરસ ભર આકાશ, સરસ સફદ વાદળ અન િવા તો એટલરી સવચછ ક શવાસ લતા જ તાજગરી મળ. પણ જ થોડા વાિન જાય - આવ ત બધા જના ન ખખડધજ િોય અન દનષત ધમાડો એમાથરી બિાર નરીકળતો િોય. રસતાનરી ખોટરી બાજ ચલાવ, ઝડપથરી આગળ જવા માડ. બ-તરણ જાિર બસો જોઈ, જમનરી ઉપર સામાન બાધલો િતો. એકન પકચર થયલ. સથાનનક લોકો બસમાથરી ઊતરરીન આસપાસ ઊભા િતા. અમ એમનરી, એમણ અમારરી સામ ટરીકરીન જોયા કય.

નદરીન હકનાર કયાક કયાક થોડા ઘર. ભાઠામા ખતરી. નતબટરી જાતના જવ ઉગાડલા િતા. એક ખતરમા એક માણસ િળ ચલાવતો િતો. બળદનરી જગયાએ કાળા, લાબા વાળવાળા બ યાક - પાણરી જોતલા. એમના પર લાલ ફમતા ય બાધલા. પિલવિલરી વસનતનરી નનશાનરી દખાઈ. અમ બસ ઊભરી રખાવરી. બધા નજીકથરી જોવા, ફોટા લવા ઊતયા. બ-તરણ છોકરા એકદમ કયાકથરી દોડરી આવયા. કપડા મલા, ફાટલા પણ ચિરા િસતા. બાળ-સિજ િરખ-સાવ અમથો અમથો.

પાતળા થડવાળા બ ‘નવલો’વકષનરી વચચ રગરગરીન કાપડના લબચોરસ બાધલા િતા. દરક પર કાળા અકષર છાપલા િતા. એ બધરી બૌદ પાથવનાઓ િતરી. પાથવનાધવજ બાધવાનરી આ પથા બૌદ સથાનોમા બધ જોવા મળ છ — નસનકકમમા, ભતાનમા. નતબટના સકા કદરતરી પહરસરમા ભનકતનરી આ નનશાનરીઓના રગ કશાક આધારરપ બનતા િતા. અતયત કઠોર ઋતચકર; અતયત અભાવના જીવન-પાથવના અન ભનકત નસવાય શનો આધાર િતો એ ગરરીબડરી પજાન?

J

પજવતર સથાનની અરર

પોટાલા પાસાદ એટલ ગરરીબ, અભણ, પાછળ રિરી ગયલા નતબટનોનરી મક ભનકતન પરમ ધામ. દવના અવતાર ધમવગરન નામ પણ ના લવાય. એમન માટના પમ ન આદર હદયમા સતાડરી રાખવાના. એમના પાછા આવવાનરી રાિ જોયા કરવાનરી પણ એમના દશવનનરી આશા પણ િવ કટલા જણમા રિરી િશ?

એમન એટલ ક દલાઈ લામાન યાદ કરરીન એ સવાર મ એમનો રગ પિરલો - િળદહરયો પરીળો. એ વધાર મરન ‘બક’ જવા આવરણમા િોય છ, પણ ભગવા પરીળામા પણ એમન કયારક જોયા છ. જના પર એમનો વારસાગત, દવગત અનધકાર િતો અન જયા ચાલરીસક વષવથરી એમનરી ગરિાજરરી રિરી છ, ત નવરલ પનવતર સથાનનરી અદર પગ મકતરી વખત સભાન રરીત એમનરી સમનત મ સાથ રાખરી િતરી અન મક રરીત એમન નામ પોટાલાના ખડખડમા ઉચચારવાનો નવચાર કયયો િતો. ‘મિાપભ’ વલભાચાયવનરી ‘બઠકો’નરી યાતરા કરતા કોઈ રરીત ઊતરતરી નિોતરી મિા-પાસાદમાનરી પહરકરમા.

પાસ ગયા પછરી એના ભવય દખાવનરી કટલરી બધરી નવગતો સપટિ થતરી િતરી, જમ ક સફદ રગનો ધોળ એવો પાતળો િતો ક નરીચથરી ઇટો છતરી થતરી રિ અન દરથરી જ અગણય, નાના, ચોરસ ખાનાનરી શોભા રચતરી િતરી ત બારરીઓ વડ કયારય ઠડો પવન રોકાતો નહિ િોય. કોટનરી ઊચરી દરીવાલ પર ઘરા મરન રગના જ પટા િતા, ત બધ ખરખર તો લાકડાનરી ચરીપો ખરીચોખરીચ ખોસલરી િતરી ન પછરી એમનો આગલો ભાગ મરન રગલો િતો — કોટનરી બિાર તરફથરી તમ જ અદર તરફથરી. એક સળરી ખચો તો કદાચ નરીકળરી પણ આવ. દરક ચારક ઇચ જટલરી લાબરી િોય ન અડધરી રગયા વગરનરી િોય. ધારો ક બિાર ખચાઈ તો આવરી પણ પાછરી તો નાખરી જ ના શકાય — એટલરી સખત ન ગરીચોગરીચ ખોસલરી.

પિલા સફદ ભાગનરી ભલભલામણરીમા લઈ જવાયા. બઠકખડો, શયનખડો, પસતકખડો, ધયાનખડો, પજાખડો, દવખડો. જાણ અત જ નહિ અન ભરીડ? એકબ યરોપરી જથ, એકબ ચરીનરી જથ; સાથ જ અસખય નતબટરી યાતરાળઓ. અમારો ગાઈડ કિ, ‘આ કઈ બિ ખરાબ નથરી. આનાથરી ઘણરી વધાર ભરીડ િોઈ શક છ.’ બાપ ર. તયાર તો શ થત િશ? કારણ ક આટલરી ભરીડથરી જ અમક ખડ, સરીડરીઓ અન બધ ગલરીઓમા ગગળામણ થતરી િતરી. આમય તાજી િવાનરી આવજા નહિ, અદર બધ બનધયાર ન અધાહરય. લોકોના

શવાસોચછાસ અન લાબા સમયથરી નિી ધોયલા કપડા, શરરીરનરી વાસ. ઉપરાત ચરીનરી-નતબટરી વયનકતતવ એવ છ ક નવવકપવવક વારાનરી રાિ જોઈ ઊભા નહિ રિવાના, પણ અદર ક બિાર જતા િોય તો ધકકા મારરીન પણ જવાના.

મન ખાતરરી છ ક એ લોકોન ખબર જ નિોતરી ક એવ ના કરાય. બધા નતબટરીઓના મોઢા ભાવ વગરના ક જડ જવા ક સનન થઈ ગયા િોય તવા લાગતા િતા — કયા તો દનનયાદારરી જાણતા નિોતા તથરી ક સમાજના નનયમો પમાણ રિવાનરી ટવ નિોતરી તથરી; કયા તો પછરી એમનો સવાભાનવક એવો એ હરકતતાનો મખભાવ િતો. ઘણા નતબટરીઓ પદશના દર દરના, ગામ પદશોમાથરી આવલા લાગતા િતા - જીણવ જવા, ઘરા કથથાઈ મલખાઉ રગના કપડા, ઓળા વગરના જહટયા થઈન રિલા વાળ; કોઈ કશરી વાતચરીત ના કર અન ઘણા મોઢા તો સાફસફરી વગરના એવા ક કારણ વગર પણ ડરામણા લાગ.

કકષ ખરખર નાના િતા. જમા બદનરી પનતમાઓ િતરી ત બધા તો ખાસ. સથાનનક યાતરાળઓ િાથમા યાક બટરના એટલ ક નપાળરી વનસપનત ઘરીના પરીળા પલાનસટકના પકટ લઈન ફરતા. એમનો મખય રસ િતો પજવનલત હદવટોવાળા પાતરોમા થોડ વધાર નસનગધ તતવ ઉમરવામા. કટલાક લામાઓન આ જ કામ સોપાયલ જોય — પાતરો સાફ રાખવા, બળરી રિલરી વાટોન કાઢરી નાખવરી, વધાર પડતરી લાબરી વાટોન કાપવરી, જરર પમાણ નવરી વાટો મકવરી વગર. આ માટ લગભગ બધા તલપાતરોનરી પાસ એક ચરીનપયો ક કાતર ક ચમચરી રાખવામા આવલરી જોઈ.

નરીચલો માળ, ઉપલો માળ, નરીચલો મધયમાળ, ઉપલો મધયમાળ વગર જવા મખય નવભાગ પડલા અન વળરી અનક સરીડરીઓ ન સતરો કયા કયાથરી નરીકળરી આવ. નરીચલા માળનરી મધયમા નવશાળ સભાખડ િતો. પાચમાથરી શર કરરી બધા દલાઈ લામા તયા અનધષઠાન કરતા. ૧૯૫૯થરી તયા વષણવોનરી ‘બઠકો’નરી જમ કવળ ગાદરી રિરી છ. ખાલરી નસિાસન પડરી રિલ છ. એ જાિર આવકારગિમા આઠ વધાર જાડા ન સોળ નાના એવા સતભ િતા. દરક પર છક ફશવથરી છત સધરી, િાથવણાટન, કાળા બૌદ રખાકનવાળ કાપડ જડલ િત. કોઈ અજબ રરીત, એકદમ કચછરી શાલના વણાટ સાથ એ મળત આવત િત.

પચર શોભા િતરી એ ખડમા. તરણ હદવાલો પર પોટાલાના પનવતર પદશ તમ જ નતબટના બૌદધમવના ઇનતિાસન ઉપસાવતા દશયો નચતરાયલા િતા. તો બાકરીનરી દરીવાલ પર બ ખબ મોટા વણાટનચતર લટકતા િતા. એમા દલાઈ લામાઓ અન ધાનમવક રાજાઓ આલખાયલા િતા. એ ખડનરી ચાર તરફનરી લાબરી, સાકડરી કનકષકાઓમા દલાઈ લામાઓ,

બદાવતારો અન બોનધસતવોના સથાનકો તથા ઘણા સતપો િતા. એમાનરી કટલરીક મનતવઓ પાચરીન ભારતમાથરી આવલરી. જમ ક બોધગયાના સમશાનમા વસરીન મિાયોગ તાનતરક પથનો અભયાસ કરતા રિલા ત આઠ જાનરીઓના સવરપ.

સભાગિનરી પાછળનો અતયત લાબો કકષ ખાસ જોવા જવો ગણાય છ. એમા આગલા કટલાક દલાઈ લામાઓના દિાવશષ સાચવવા બનાવલા સતપો િતા. પાચમા દલાઈ લામાનો સતપ ચૌદ મરીટર ઊચો િતો. એન નશખર તો દખાય પણ નહિ ન રપરરી કોહડયામા બળતા પદરીપોના તજમા એનો નવપલ નરીચલો ગોળાકાર આછો ચમકતો દખાય. એ આખો સતપ સાચા સોનામાથરી બનાવાયલો છ. કિ છ ક એમા ૨૩૦૦ હકલોગામ સોન વપરાયલ. ધમવગરન માટ આ અનતવભવપદ લાગ પણ એમન સથાન ખબ અગતયન ગણાય છ. મખય સમાનધનરી એક તરફ આઠ તથાગત સતપ છ, જ ‘ઐનતિાનસક’ બદના જીવનના આઠ મખય બનાવો જમ ક જનમ, લગન, મિાનભનનષકરમણ, તપ, મારનવજય, મિાજાન, ધમવચકરન પચલન, નનવાવણ-ન શદાજનલ અપદ છ.

નતબટ અન ચરીનમાના બદ ભારતમાના બદ કરતા સાવ જદા દખાય છ. આપણ તયા એ સાવ સાદા, એકવસતરી ન કરણામય સવરપ જોવા મળ છ, તો અિી બધ એમનરી મનતવઓ અનત અલકત િોય છ — જહરયાન વાઘા, રતનના આભષણ, સવણવનો મકટ. અિી એ દવાનધરાજ તરરીક છ, કવળ સાધક તરરીક નહિ.

નવનભનન બદાવતાર માટ અલાયદા મહદર િતા — મતરય, લોકશવર, અવલોહકતશવર, શાકયમનન વગર. સાથ બરીજી ઘણરી મનતવઓ િોય — તારા, અચલા, નકષનતગભાવ જવરી દવરીઓ, બોનધસતવો, દલાઈ લામાઓ, અનય ધમવગરઓ ઇતયાહદનરી. પણ એક ખડમા જદરી જ મનતવ જોવા મળરી. એ જરા નવનચતર કિવાય તવરી િતરી. એના માથા પર મોરપીચછના, પખા જવા ફલાયલા ગચછ િતા. એન મોઢ ઢાકલ િત પણ એક દાત દખાતો િતો. એક દાતવાળા, નતબટનરી સતરીઓના રકષક એવા બદ રજ થયલા િતા. અનક શાસતમાનય સવરપોનરી વચચ અચાનક આ લોકસસકનતના પનતનનનધન સથાન મળલ િત.

નતબટમા બદ તમ જ બૌદધમવ, પોતાનરી આગવરી હદશામા નવકાસ પામલા છ, ત સવવતર અન સપટિ જોઈ શકાય છ. છતા ભારતનો પભાવ પણ કામ કરતો રિ છ. સકમ રરીત તમ જ પસાહરત રરીત. દા.ત. એક સાકડા, અધારા ઓરડાનરી દરીવાલ પર ગણશ નચતરાયલા િતા — દસ ભજા અન નતયમા રમમાણ ગણશ અન બિાર નરીકળવાના એક દારના ઓટલા પર સરસ, મોટો સાનથયો કોતરલો િતો. હિનદ પતરીક બૌદ સદભવ

પામયા િતા.

જોવાન તો ચાલ જ િત. એક ખડમા ૧૦૮ પાચરીન શાસતગથો દરીવાલમા કરલા વયવનસથત ખાનામા ગોઠવલા િતા. દરક પર નતબટરી ભાષાના અકષરો સવણવરસથરી ખબ સદર રરીત પાડલા િતા. એક સથાનક તરણ નવશવ — નકવ, પથવરી, સવગવ પરનો અવલોહકતશવરનો નવજય દશાવવત િત. એક િજાર ભજા, એક િજાર ચકષ અન અનગયાર મસતકથરી યકત, અનત પયતનનસદ પનતમા તરમા દલાઈ લામાએ બનાવડાવલરી ન એ માટ ચરીનરી સવણવ વાપરવામા આવલ. અદભત ભવય િત એ સવરપ. દરક િથળરીમા એક એક આખ મકલરી િતરી, ત મ મારરી સાથના નવદશરીઓન બતાવય. અમારા ગાઈડ ય જાલ એવ કશ નનદદશય નિોત. આખ ટવાયલરી ના િોય તો ચકરી જવાય એવરી એ નવગત િતરી ન બધાન આભા કરરી ગઈ.

એવ જ નવસમયકર બરીજ એક નશલપ િત કાલચકર મડલાન. બાર મરીટરનો તો એનો પહરઘ િતો. દવ કાલચકરન એ નનવાસસથાન સતતરમરી સદરીમા સોના અન કાસામાથરી ઘડાયલ. મડલામા ચાર તરફ કલ ૭૩૪ દવતાનરી નાનરી મનતવઓ િતરી; તો દરીવાલ પરનરી છાજલરીઓ પર કાલચકરના વશજ ૧૭૬ લામાઓનરી નાનરી પનતકનતઓ મકલરી િતરી. દરક ખડમા બિસખય નશલપો, નચતરો, શોભાતતવો અન આવા તો બિ શત ખડ. બધ જોવ ન મનમા નોધવ અઘર અન વણવવવ તો એથરી ય કહઠન.

કાલચકરન તથા લોકશવરન સથાનક એ બન પોટાલામા જનામા જના, છક સાતમરી સદરીના ગણાય છ. નતબટરીઓ માટ લોકશવરન મહદર પોટાલામા ન તથરી નતબટ આખામા પનવતરતમ છ. દરક યાતરાળ તયા જવા ઉતસક. દરક પવાસરી પણ. અદર જવા ઉપર-નરીચ ફરવ પડ. એ સરીડરીઓ ટકરી ખરરી પણ જજ વહરત લાકડાનરી, પરત અજવાળ નહિ, સતત અન સખતનો ઘસારો. પાછ એ પરમ પણય સથળ સૌથરી નાનામા નાન પણ િત. એ કબાટમા તરણ પથથર િતા. મનાય છ ક એમનરી ઉપર પરીળા નશરાચલવાળા તસોનગખાપા, પદમસભવ અન નાગાજ વન બૌદ હફલસફના પદનચહ પડલા છ. રતનજહડત, સવણવમય અવલોહકતશવર સાથનરી તરણ પનતમાઓ ભારતથરી આવલરી અન સખડન એક વકષ ફાટતા સવયભ પગટ થયલરી ગણાય છ. બરીજી કટલરીય મનતવઓ એ કનકષકાન ભરરી રિ છ, તો સામરી તરફ ભરીષણ, ભયકર મિાકાય વજરપાનણ ચાપતો પિરો ભરતા ઊભા છ.

પોટાલામાનો ઊચામા ઊચો ખડ એના લાલ નવભાગમા છ. એ નવશાળ, સશોનભતરી જગયા તરમા તથા ચૌદમા દલાઈ લામા દારા આગતકો સાથનરી મલાકાતો માટ વપરાતરી.

ખડના પહરમાણન ઉપયકત, ખબ મોટ એક નસિાસન તયા રિલ િત. ખાલરી િત પણ એના અદટિ અનધષઠાતાઓનરી પનતભાના પવાવભાસથરી વનચત નિોત.

J

એક પરાસા - સરર, સનો

લિાસા શિરમાનો એ હદવસ તડકાના સપશવન કારણ અસામાનયતા પામલો િતો. એવા જ અસામાનય સથાન એ હદવસ અમ જોઈ પણ રહા િતા. સવાર શર કરરીન અદભત-અપવવ એવા પોટાલા મિાલયન જોયો ન એના જહટલ રિસયથરી માત થઈન બિાર નરીકળા. પછરી સરા મઠના સના પહરસરમા ફયા ન નતબટના ધમવનસકત અતરીતનરી એક આછરી ઝાખરી પામયા. બપોર પછરી િજી એક અગતયનરી જગયા જોવાનરી િતરી. એ ઓળખાય છ ‘નોબવનલનગકા’ના નામથરી અન એ છ સવવ દલાઈ લામાઓનો પારપહરક ગરીષમપાસાદ.

સૌપથમ એના નનમાવણનરી શરઆત કરલરી સપમ દલાઈ લામાએ. એ મળ બાધકામ િજી િયાત છ અન સાવ નાન છ. મખયતવ એમા એક પાથવનાખડ જ છ એમ કિરી શકાય. પછરી તરમા દલાઈ લામાએ જરા મોટ એવ ભવન બનાવલ પણ એનો તો લગભગ તરત ‘સાસકનતક નવરોધ’નરી સરકારરી ચળવળનરી નરીનતના કાળમા ધવસ કરવામા આવયો.

બસમાથરી ઊતરરી કમપાઉનડમા ગોળ ફરતા અમ મખય પવશદાર તરફ ગયા. અમ કટલાક તો લિાસાના પિલા હદવસ આ જ હદશામા ચાલવા નરીકળરી પડલા અન પવશમલય આપરી એક વાર કમપાઉનડમા ફરરી ગયા િતા. એ રનવવારનો બપોર િતો અન ઘણા સથાનનક કટબો પણ તયાર ફરવા આવલા િતા પણ આજ ઉદયાન સાવ ખાલરી િતો. કદાચ એ જ કારણ ઉદયાન વધાર મોટો લાગતો િશ! જોક આમ ય એનો નવસતાર છ પણ ખાસસો મોટો ૩૬૦ ચો.હક.મરી.નો. ઠડા પદશન અનકળ એવા શકરિમોનરી એનરી ગરીચતા નપયકર લાગ છ, તો ગરીષમના ટકાગાળા દરનમયાન નવનવધ ફલો ખરીલરીન બાગનરી શોભા વધારતા રિ છ. ઉનાળાના િફાળા, અજવાળા ગાળામા લિાસાના પજાજનો એન ઘણો માણ છ, વારવાર તયા બસરીન ઉજાણરી કર છ, છોકરા સાથ રમતો રમ છ. ઉપરાત, પથથર જડલા એક ચૉગાનમા, ખલા આકાશ નરીચ, નતબટરી ‘ઑપરા’ ગરીત નાટય પકારના

અનષઠાન પણ યોજાતા રિ છ. આિ, એવ એકાદ જોવા મન મળ િોત તો! ચરીનરી ‘ઑપરા’ ચરીનમા ન જાપાનરી ‘ઑપરા’ જાપાનમા નનરાત જોયા છ. નતબટરી જોવા મળતો તો કવરી મજા પડરી જાત!

અત જયાર વતવમાન દલાઈ લામાના ગરીષમપાસાદ પર લઈ જતા પથ અન પવશદારનરી સામ આવરીએ છરીએ ન જાણ શવાસ લવાન ચકરી જઈએ છરીએ. પથનરી બન બાજ ઘરા પકવ રગોના કટલા બધા ફલો ખરીલલા છ — બોગનવલ, જાસદ, ગલગોટા, કના. અચાનક, એકદમ િનષવત, નવનસમત થઈ જવાય છ, કારણ ક આવરી અપકષા જ નિોતરી. સાથ જ પફનલત પષપોનો આ રગરાગ અપસતત તથા કરણ પણ લાગ છ, કારણ ક આ ભવન તો સાવ ખાલરી જ છ, એના અનધષઠાતાનવિોણ છ. સરસ બગલા જવ દખાત આ સસથાન આપણા ચૌદમા ન વતવમાન દલાઈ લામા માટ ૧૯૫૫મા બનાવવામા આવલ. એમા નનવાસ કરવાનો સમય જ કટલો મળો એમન? તયાર પણ ચરીનનો પજો નતબટ પર પડલો જ િતો પણ એ યવાન ધમાવનધકારરીન છતરનપડરીથરી પકડવા માટ સનય પયતનો શર કયાવ તયાર એ પવવતો પર થઈ ભારત તરફ ભાગરી છટયા — કવળ જીવન બચાવવા નહિ, ધમવન પણ બચાવવા. બિશત અનયાયરીઓ તતકાળ એમન અનસયાવ. ૧૯૫૯ન એ વષવ, માચવનરી દસમરીનો એ હદવસ. તયારથરી આરભ થયો શરીજીનરી સવભનમના નવચછદનો ન ચાલરીસ વષવ પછરી પણ એનરી સમાનપના આશાનચહ કયાય દખાતા નથરી. આ એ સથાન િત જ એક જણન ઘર િત. એ વયનકતન પોતાન ઘર જવાનરી છટ નિોતરી — મન, એમન, બધા અજાણયા જણન તયા ઘસવાનરી છટ િતરી. એક જણન ઘર પવશમલય રખાઈન િવ સગિાલય બનાવાય િત. આવરી સભાનતા મારા મન પર િતરી અન ભાર બનરીન રિલરી િતરી.

ભવનમા પવશતા જ આગતકોન મળવા માટનો કકષ િતો. વચચોવચ મોટ એક નસિાસન િત — ખાલરી અન જાણ ઝખવાઈ ગયલ. એના પગ પાસ એક મોટ તલનચતર મકલ િત — શરીજીન. ચાર દાયકા પિલાના સમયન. એ જોઈન નવાઈ લાગ જ. કમ એનો નાશ કરવામા આવયો નિોતો? ક એન ઢાકરી સતાડરી દવામા આવય નિોત. આખા નતબટમા જાિર રરીત જોવા મળ એવરી, એમનરી આ એક જ પનતકનત િશ. એમનરી છનવ તો શ, એમના નામોચચારણ પર જ સવવતર નનષધ છન. અદમય અતગવત નવનોદથરી યકત એ મખના દશવન અપતયાનશત રરીત થયા.

બાજના નવશાળખડનરી તરણ દરીવાલો પર અતયત સદર નચતરો કરાયલા િતા — ‘નમનનએચર’ એટલ ક લઘ પહરમાણનરી શલરીમા. સકમ નવગતો દારા અનક કથાઓ અન

પસગો આલખાયા િતા — બદના જીવન અન એમના અનયાયરીઓ નવશ; બિનવધ પાસાદો, મહદરો ન સતપ વગરના નવરચન નવશ. જોતા રિરીએ ન ભલરીએ, એવો એ કળાપસતાર િતો. વળરી અનતરનચર અન અસલભ. એકબ નાના બઠકખડ િતા, જમનો દખાવ પાશચાતય કિરી શકાય. વાયનલ જડલા, જરા બડોળ જવા, સોફા તો િતા જ, પણ બાથરમમા ડોહકય કરતા જોય તો ટૉઈલટ પણ પનશચમરી ઢબન િત! આ સાથ જ, એક દરીવાલ પર પદમપાનણન લાકષનણક શલરીન એક મોટ નચતર લટકત િત અન એક તરફ બારરીક કોતરણરીથરી સશોનભત એવરી ચાદરીનરી વદરી ગોઠવલરી િતરી. એમ જોઈ શકાય છ ક પાશચાતય સનવધાઓ પતય શરીજીન પિલથરી પકષપાત રહો િશ, તો અનક બાબતોનરી જાણકારરી માટન એમન કતિલ પણ જાણરીત જ છ.

આ બઠકખડો જો એમના શોખ અન સવભાવના દયોતક િતા તો ઉપરના માળ પરના ઓરડા તો ઘણા વધાર અથવપણવ અન સચક કિરી શકાય. સાવ સાદા અન સાવ નાના એવા એ ખડ એમના અગત જીવન માટના િતા અન જાણ એક ગોનપત, નનજી ઊડાણન દશયમાન કરતા િતા. એક કનકષકા ધયાન માટનરી િતરી. સાદરી ધોળલરી દરીવાલો ન ફશવ પર એક આસન. એનરી બાજમા એમનો કોષઠ િતો. તયા બસરીન એ ધમવગથો વાચતા. એટલ જ નહિ, નવદાન હરમપોચ પાસથરી શરીખતા, સમજતરી મળવતા, ચચાવ કરતા. અિી નાના, નરીચા એક મજનરી એક બાજએ મકલરી ગાદરી પર એ બસતા અન બરીજી બાજએ પડલરી ગાદરી પર માનય આચાયવ બસતા. આ નસવાય, આ કોષઠમા પડયો િતો એમનો રહડયો, જનો ૧૯૫૦ના મૉડલનો, લાકડાના ઘાટઘટ વગરના ડબબા જવો દખાતો. એમન એ ઘણો નપય િતો. એના દારા એ બિારનરી દનનયાના સમાચાર મળવતા િશ.

છલ િતો એમનો સવાનો ઓરડો. એન શયનખડ શ કિવો? સાવ નાનકડો િતો. એમા એક નાનો, સાકડો ખાટલો િતો, જના પર નહિ રશમરી, નહિ સતરાઉ એવરી પરીળરી ચાદર પાથરલરી િતરી. એક બાજ, જરા બસવ િોય તો નાના સોફા જવરી ખરશરી મકલરી િતરી અન બારણા પાસનરી દરીવાલન અડરીન રિલ િત ‘રહડયોગામ’ કિવાત એક યતર. એમા રહડયો િોય, એલ.પરી. રકોડવ વગાડરી શકાય અન એમા જડલા બ સપરીકર િોય. એ પણ ૧૯૫૦ના જ કાળનો ન િવ કયાય જોવા પણ ના મળ એવો ‘પરાકાલરીન’. મ પાસ જઈન જોય તો ભારતરીય સરકાર તરફથરી શરીજીન અપાયલરી એ ભટ િતરી ન કોતરલા શબદોનરી બ તરફ અશોક સતભના બ નાના નચહ જડાયલા િતા.

બસ, આટલ જોય તયા માર હદય એમન માટ રિવરી ઊઠય. ભનમ તો છોડરી જ દરીધરી પણ પોતાન પસદનરી સાવ સાધારણ જવરી એકબ ચરીજો પણ તયજી દવરી પડરી. આડબર

વગરના એમના આ આવાસમા આટલરી વસતઓ એમ ન એમ સાચવરી રખાઈ િતરી. એમન તો રાતોરાત ભાગરી છટવ પડય. શ કયારય એ અિી પાછા ફરરી શકશ? તયાર, બાવા આદમના સમયના લગતા એ રહડયો અન રહડયોગામન જોઈન િસરી કાઢશ ક દશનનકાલના લાબા વષયોના સમરણ એમન વીધરી રિશ?

J

એક વિણની વાત

નતબટનરી અમારરી યાતરા સમાપ થઈ ચકરી િતરી પણ સફર િજી પરરી થઈ નિોતરી. અમ કયાકથરી નરીકળલા ખરા પણ કયાય પિોચરી શકતા નિોતા. રસતો તટતો િતો, જાણ ખટતો નિોતો! સાકડરી બઠકોવાળરી સથાનનક બસન કયાક અટકવ તો પડવાન જ િત પણ તયા િશ તટરી પડલો હિસસો - રસતાનો અત નહિ.

પણ એ અવરોધ, એ નવચછદ આજ િવ છલો િશ. િા, િવ કયારક તો કસોટરીના સતરનો છડો આવ ન. બ હદવસથરી અમ કદરતના નવરિોિરી નમજાજનો પરચો મળવતા રહા િતા. અમ િવ થાકયા િતા, નખાઈ ગયા િતા, નાહાધોયા વગરના ગદા અન પરસવ ખરડાયલા િતા. િવ તો અમ જરા આરામના, રાિતના અનધકારરી બનયા જ િતા. ન છતા બધા િસત મોઢ િતા. કોઈ નિોત ફહરયાદ કરત ક નિોત ‘ખોટા’ રોદણા રડત. ખરખર સરસ જથ મળ િત મન. િ રિરી એકલપવાસરી. મારરી મળ નરીકળવ વધાર જ પસદ કર, કારણ ક એ રરીત કવળ લય, કવળ આનદનરી નસથનત પામરી શક. સદભાગય આ બધા પનશચમરી પવાસરીઓ મળતાવડા, સરળ અન સવભાવ પહરપકવ િતા.

તટલો છલો હિસસો ખબ ટકો િશ એમ અમન કિવામા આવલ. પછરી એ નવશ અમ શકા કરરી નિોતરી. નપાળરી ગાઈડ જણાવલ ક કયા તો દરક પોતાનો સામાન જાત ઉપાડરી લવો અથવા જાત જ પોટવરન રોકરી લવો. નપાળરી ટટરાવલ એજનસરીના કાયવકરો આગળ ગામના માણસો બિ વધાર ભાવ ઠરાવવા માગ છ, એમ એણ કિલ.

મ તો ખાતરરીપવવક માનલ ક મારો સામાન િ જાત સભાળરી લઈશ. જવાન તો

પાચ નમનનટ જ િત ન. કતસકલપ થઈન કમરા-બગન ખભા પર તરાસરી લટકાવરી. પાસપોટવ વગરવાળરી થલરી એનરી અદર મકરી દરીધલરી. પછરી મોટરી સટકસન એના પડા પર ઘસડવા માડરી. બારાનબસ નામના ગામમા થઈન જતો એ રસતો કાચો, ભરીનો િતો, કયાક વરસાદના પાણરીથરી ખાબોનચયા ભરાયલા, તો કયાક કાદવ પથરાયલો. તોય થોડ ઘસડતા, થોડ ઊચકતા િ આગળ વધતરી રિરી. ન એટલામા મ સામ િજી વધાર એક ભયજનક વગગવગીલ વિણ જોય.

ડાબરી બાજ પર સદર નામધારરી, રજતવણગી સોના કોશરી નદરીન રિતગનત ગમન િત. સામ, જમણરી બાજથરી આવત, સશનકતમાન અન મદોનમતત એવરી ભોટ કોશરી નદરીન વિણ, પરપાટ દોડરી આવતા માતલ હિસર પાણરીનરી જમ, સોના કોશરીના પવાિમા ઝપલાવત િત. આ નાટયાતમક - ભયાતમક સનમશણના સથાન પરનો લાકડાનો પલ બ જ હદવસ પિલા તટરી ગયલો. અર, એના ફરચા ઊડરી ગયલા. મોટા મોટા પાષાણો એવા ધસરી આવયા અન પિાડો પરનરી કાળમીઢ નશલાઓ એવરી ગબડરી આવરી ક ચોમર નવનાશ સજાવઈ ગયો. વરીસક જટલા ગામજનો ચગદાઈન જાન ગમાવરી બઠા.

એ બ ઉચછખલ સરોતમા એવા તો પર ચઢરી આવયા િતા ક હકનારા પરના ઘરબાર તણરી ગયા, ગામન નાનકડ ફટબોલન મદાન પણ ધોવાઈ ગય ન એકનરી એક શાળાના ચૉગાનમાના સાદા મકાન નબચારા ડિોળા પાણરીમા તરરી રહા. ઊભરાયલા, અમળાતા પાણરીમા તરણ નનદયોષ છોકરા પણ ખચાઈ ગયા િતા. એ સિારના નચહ અમારરી ચાર પાસ દખાતા િતા. કદરતનો પચડોગ આકરોશ આપણ કયાથરી સમજવાના?

મારરી આખોનરી સામ જયાર મ ભોટ કોશરી જવા ગામહડયા નામવાળરી નદરીન છછડાયલ, ફફાડા મારત વિણ જોય ક તરત મન સમજણ પડરી ગઈ ક મારરી જાત એના પરથરી મારરી સટકસ તો નહિ જ લઈ જઈ શક. એ ઘડરીએ મારરી બાજમા ગામનો એક માણસ ચાલતો િતો. એના ખભા પર દોરડ િત. એનો અથવ એ ક એ પોટવર તરરીક કામ કરતો િશ. સટકસ મ એન આપરી દરીધરી. એક પણ ડગલ ચકયા ક થોભયા વગર એન ઉપાડરીન એ તો ચાલયો. અનવચારરી, ઉદત, દયાિરીન જળવમળમા થતો, વચચ આવતા પથથરો પર પગ મકતો - કદતો કટલરી સિલાઈથરી એ પાર નરીકળરી ગયો.

નવસમયથરી ગળા પર િાથ મકરી એન જોતરી િ તયા જ ઊભરી રિરી ગઈ િતરી. પલ પાર પિોચરી પાછા ફરરી એણ મારરી તરફ જોય, િાથ લબાવરીન મન પોતસાિન આપવા પયતન કયયો. િ િજી અચકાતરી રિરી. જરાક આગળ કટલાક સથાનનક પરષો સાકડો,

કામચલાઉપલ બનાવવા મથરી રહા િતા. કામ એવ ધરીમ ચાલત િત ક એ કયાર પરો થશ એ કિવાય નહિ. અમારો નપાળરી ગાઈડ કશરી નચતા ક અચકાટ વગર સિજમા વિણન પાર કરરી ગયો. એનરી પાછળના બરીજા પોટવર અન અમારામાના બએક પરષોએ પણ ગરજતા, ઘમરરી ખાતા એ પવાિમા ઝપલાવય.

સામ તો માર પણ જવાન િત ન જો નદરીનો પડકાર િતો, તો ચલો, આ ઝરીલયો એ પડકાર. થોડરી ઉનમતતતા સપશગી ગઈ મન પણ. મ જોય નદરી તરફ. ખબ સદર િતરી એ. જો એન જોયા ન સાભળા જ કરવાનરી િોત તો ઘણરી વિાલરી પણ લાગરી િોત. દર દરના કદાચ હસયત નતબટમાના શગો પરનો બરફ ઓગળરીન થયલા એ ઠડા પાણરીમા િોઠ પર નસમત સાથ મ પગ મકયો. જરા વારમા મારા શઝ અન મોજા ફરરીથરી સાવ ભરીના થઈ ગયા. પગ લપસયો પણ ખરો ન િ ચમકરી. િજી તો પોણ વિણ બાકરી િત! મારો ભલો પોટવર મારરી પાસ પાછો આવરી ગયલો. તરત મારરી કમરા બગ એણ લઈ લરીધરી. મારો િાથ પણ ઝાલયો. એનો આધાર અનનવાયવ િતો. અન એમ, ડગમગ પણ અડગ. િ સામ પાર જઈ ચડરી!

કટલાક પરષો, ઊચા િોવાન કારણ અધરા એ પલન કદરી ગયા. બ તરફ ગોઠવાયલા પથરાઓના ઢગલા વચચનરી જગયા માર માટ ઘણરી પિોળરી િતરી. છવટ એ જગયા પર લાકડાના પાહટયા ગોઠવાયા. એ પણ ડગમગ તો થતા જ િશ, પણ િવ પાણરીમા એક અગઠો પણ બોળા વગર એના પરથરી પલ પાર જવ શકય િત. ત વખત મન થય ક આટલામા પરો થઈ જશ એવરી ખબર િોત તો રાિ જોઈ િોત! પણ ખર, અત બધ પર થઈ ગય િત.

બધા જ ભનમસખલન તથા જળવિન અમ નનનવવઘન પાર કયા િતા. અમારરી જીત થઈ િતરી — એમ કિ તોય એટલ કબલ તો કરવ જ પડ ક કદરત ઇચછય િશ તથરી જ અમ જીતયા અન જીવયા.

િવ ભરીના ગોતા જવા મારા શઝ અન મોજાન કાઢરી નાખરી શક તમ િતરી. કાઠમડનરી ટટરાવલ એજનસરીએ મોકલલરી બસમા બસરીન એમ જ કય. થલરીમાના સનડલ પિરરી લરીધા.એ તો કોરા જ િતા, પરત મારા પગ કયાય સધરી ઠડા બરફ જવા રહા. જ ઊચા, ઠડા અનત સદર પદશમા અચરજભયાવ હદવસો નવતાવયા િતા તનરી સમનત આ રરીત જાણ માથાથરી પગ સધરી અનભવાતરી રિરી િતરી.

નતબટમા ફયા એ બસથરી નાનરી એવરી બસ કાઠમડથરી આવરી િતરી. દરક જણન બબબ બઠકો મળ તમ નિોત. સકડાશ થઈ ગઈ, પણ બધા માઈ તો ગયા. બસનરી અદરના િવા માટના નછરિ ખલતા નિોતા. છતમા એક અધખલરી બારરી િતરી, છતા પાછળ ખબ ધામ િતો. શવાસ લવાનરી િવા નિોતરી. િ પિલરી જ બઠક પર બસરી ગઈ ન તથરી ડટરાઈવરનરી બારરીમાનરી િવા પામરી. કટલા બધા સાિસ કયા. માથ ટકવરીન િવ થોડ ઠરવ િત. નતબટના નવયોગના અજપાથરી ઉદાસ થતા રિતા મનન પણ સભાળવાન િત. ઊડા શવાસ લવાના િતા.

થોડરી વાર લામાસાનગ ગામ આવય. તયા આરામ-નવરામ માટ અમ રોકાયા. સથાનનક રસટોરામા મન દાળ-ભાત ખવડાવવાનરી નપાળરી ગાઈડનરી ખબ ઇચછા િતરી. પિલા તો મ ના પાડરી પણ સિજ નવચાર કયાવ પછરી મ થોડ ખાઈ લરીધ. ભખ લાગલરી અન ખાવાન સાર િત. ઘણા હદવસ આપણ ખાવાન મળ એટલ તો વળરી વધાર સવાહદટિ લાગય. જથના બરીજા કોઈએ કશ ખાધ નહિ. એ પનશચમરીઓ માટ પરત ચોખખ નિોત. મન તો ભઈ મઝા આવરી!

એ પછરી રસતો ખરાબ નિોતો, દશયપટ તો નતબટથરી તદદન જદો િતો. સવવજનરીય દનનયામા અમ પાછા આવરી ગયા િતા.

J

જસઆમનો રાિકમાર અન િર

રાજારાણરીનરી વાતો કોન ના ગમ? દયાળ રાજા, માનરીતરી ન અણમાનરીતરી રાણરીઓ, દટિ આમાતય, રપાળરી રાજકમારરી, બિાદર રાજકમાર, મનણરતનથરી ભરલો ખજાનો : ‘જા, માગ, માગ, માગ ત આપ.’ બધ કવ રોમાચક! આવરી વાતો સાભળતા સાભળતા જાણ ફરરી બાળક બનરી જવાય. પણ આ ફકત કલપનાનો જ નવષય નથરી. દનનયાના ઘણા દશોમા આ િકરીકત છ. આવો એક દશ ક જ સવાધરીન છ, લોકરાજય છ, ન છતા જયા રાજારાણરીનરી આદરણરીય ઉપનસથનત છ ત નસઆમ. ખરખર તો આ નામ લગભગ ભલાઈ

ગય છ અન એ થાઈલનડ તરરીક ઓળખાય છ.

થાઈ લોકો મળ ચરીનમાથરી ઊતરરી આવયાન મનાય છ. પણ કિ છ ક તના પણ પિલા ભારતરીય મળવાળરી પજાએ ‘સવણવભનમ’ કિવાત રાજય તયા સથાપલ. સમાટ અશોક આ જ પદશમા બૌદ ધમવનો પચાર કરવા માટ નભખખઓન મોકલલા. આવા બરીજમાથરી જ પછરી તો આ ધમવ કટલો ફાલયો.

ભારતનરી અસર તો ઘણરી રરીત એમનરી પરાતન સસકનત, ધમવ અન ભાષા પર દખાય. આધનનક જીવનમા આપણા દશનરી જો કોઈ અસર એમના પર પડરી િોય તો ત એમનરી નસનમાઓ પર. આપણરી હિનદરી નસનમાઓ જવરી જ ગાડરી-ઘલરી, પમરગરી, સામાનજક નસનમાઓ થાઈલનડમા બન છ. તયાના અનભનતા-અનભનતરરીઓ આપણ તયાનરી જમ જ લોકોમા ઘલછા પદા કર છ. ભાષાન અછડતરી રરીત જોતા પણ ખયાલ આવ ક સસકતમાથરી ઘણ અપભરશ થય િશ. જમ ક, ‘થોનબરરી’ ત એક વખતન ‘ધનપરરી’ જ િશ. એ જ રરીત, ‘અયથયા’ તો ‘અયોધયા’માથરી જ આવય િોય. ‘ઘ’નો ‘થ’ થયો, ન ‘પ’નો ‘બ’. ‘અરણ’, ‘ઇનરિ’ વગર નામો પણ જોવા મળ છ. ‘રામ’ તો રાજાન જ શોભાસપદ નબરદ છ. બૌદ ધમવ હિનદ ધમવના અગો સાથ કટલરીક રરીત એકરપ લાગ છ. મહદરના નશલપોમા ગરડ અન નાગ બધ જ દખાય છ. બન િવા અન પથવરીના સતવોના પતરીક છ. આ નશલપો પનવતર ગણાય છ અન રાજપસાદો ક મહદરોના વળાકવાળા છાપરા પર જ મકાય છ. જો કોઈ પણ બરીજા મકાન પર આ નશલપ મક તો ત અપશકન બન છ. ઉપરાત, બનગકૉકના સગિાલયમા બદનરી નવનવધ પનતમાઓનરી સાથ બહમા, નવષણ અન નશવનરી પણ થાઈ શલરીમા કડારાયલરી પનતમાઓ િતરી. રાજા રામ બરીજાએ આપણા ‘રામાયણ’ પરથરી ‘રામાહકએન’ નામન મિાકાવય લખય — ૧૯મરી સદરીના આરભમા. એનરી ભજવણરીના કટલાક દશયો સગિાલયના ઇનતિાસખડમા િતા. એકમા િનમાનન એક મતસયકનયા સાથ પમાલાપ કરતા બતાવયા િતા! ઘણા નામો, નવગતો, બનાવો મળ કથાનકથરી જદા િતા. આપણન તો િસવ જ આવયા કર!

બનગકૉક આ રાટિ ટરરીય સગિસથાનનરી સામ અનતનવશાળ એક મદાન છ — પમાન મદાન. શિરના વાિનો અન ભરીડથરી બચરીન શિરન માણવા માટ આ સવયોતતમ જગયા છ. એનરી ચાર બાજ સગિાલય, રાટિ ટરરીય નાટયગિ, થમમસાત — ધમવસત? — મિાનવદયાલય, રોયલ ઇનનસટટયટ અન બરીજા ઘણા સરકારરી મકાનો છ. મદાનના લરીલા ઘાસ અન ઝલતા ઝાડનરી પલ પારના છોડ પર રાજમિલ અન ચોગાનમાના મહદર છ. સવારથરી જ રરિ એવા સયવથરી બચાવરીન રાખવા માટ મદાનના ઘાસ પર આખરી સવાર પાણરી છટાત રિ

છ. એના ઉપરનરી ભરીનરી ભરીનરી િવાના કપનન પલ પાર મિલ અન મહદરના સવણવમહડત નમનાર પહરકથામાના િોય તવ લાગ છ. મદાનના પિોળા, ચોતરફા પદમાગયો પર વકષોના ઘઘર છાયામા બસવા માટનરી બનચો મકલરી છ, જ ભાગય જ ખાલરી જોવા મળ. શિરના સામાનય લોકો માટ આ બિ અગતયન આરામસથાન છ. અિી જ જાિર બસોન સૌથરી મોટ સટશન પણ છ. ફહરયાઓ ખાવાન વચ છ, રગરીન પરીણા વચ છ. જમવાના સમય તો ઑહફસોમાથરી આવરીન લોકો અિી લટાર માર છ, કઈ કઈ ખરરીદ છ. ગરમ દશમા બરફવાળા ઠડા પરીણા તો બિ જ વચાય. સવારથરી જ તારનરી વાડ પર રગરગરીન, નચતરનવનચતર આકારના અસખય પતગો લાગરી જાય છ. બપોર સધરીમા તો રગરીન ગાડપણ થઈ ગયલ લાગ છ. લાબરી લાબરી પછડરીવાળા થોડા પતગો મદાનનરી વચમા ઊભા રિરીન લોકો ઊડાડવા પણ માડ છ. પતગનો આ ઉતસવ દર ઉનાળામા તરણ મહિના ચાલ છ અન એકનરી સાથ એક પતગ ચડાવવાનરી િરરીફાઈ ચાલયા કર છ. પતગમા પણ પરષ-પતગ અન સતરી-પતગના ભદ િોય છ. અિી કયાય ધમાલ નિી, ઉતાવળ નિી, ધકકામકકરી ક દોડાદોડરી નિી. સરસ, સિજ આનદ જ.

મિલનરી આસપાસ ઊચરી દરીવાલ છ. એના રગરીન છાપરા અન સવણવ ગોપરમ તો બધથરી દખાયા કર. ચકરરી વશ ૨૦૦થરી વધાર વષયોથરી ચાલ છ. આ યગન રતનકોશરી યગ કિ છ. અતયારના રાજાન નામ ભનમબોલ — ભનમપાલ? — રામ નવમો છ. એમનો જનમ ૧૯૨૭મા અમહરકામા થયલો. રાણરી નસહરહકટ (શરીકરીનતવ?) ખબ સદર છ. બન લોકનપય છ. થાઈલનડનરી એકતાના કનરિમા એના રાજા અન રાજકટબ છ. રાજા દશના ઐકય, વનદ અન નવકાસ ઉપરાત લોકાદરન જીવત પતરીક છ. રાજા રામ નવમા અન રાણરી નસહરહકટ આખા દશના ખણ ખણ ફરલા છ અન સતત લોકોનરી નજરમા, ધયાનમા અન દશના સમાચારમા રિતા િોય છ.

મિાપાસાદનો કટલોક ભાગ જનતા માટ ખલો છ. બનગકૉકન સૌથરી મિતવન મહદર ‘વાટ ફા કઓ’ (Wat Phra Keo) — અથવા નરીલમનણ બદન મહદર — આ ભાગમા આવલ છ. રાજા પોત પોતાનરી ધાનમવક હકરયા અન પજા તયા જ કર છ. દનનયાના અદભત દશયોમાન એક ત આ દવાલય છ. આખો ચહકત થઈ જાય, મન આભ બનરી જાય. જોતા જ રિરીએ છતા અધર રિરી જાય. એના બિસતરરી છાપરા ઉજજવળ કસરરી, ભરા અન લરીલા રગ રગલા છ. ઠર ઠર સોનરરી રગન નચતરામણ. મહદરના તરણ નશખરો થાઈલનડ, બમાવ અન કમબોહડયાનરી શલરીના છ. ત ઉપરાત, બરીજા નાના ‘ચદરી’ કિવાતા, અનણયાળા ઘમમટો. આ સમગ જાજવલયમાન અવલોકનથરી જ તો દનનયાભરમા બનગકૉક શિરનરી ઓળખાણ છ.

રનવવાર અન ધાનમવક હદવસોએ તયા ભકતોનરી ભરીડ થાય છ. લોકો પજા કર છ, સાટિાગ પણામ કર છ, સગમરમરનરી ફશવ પર બસરીન મતરોચચાર કર છ. ફલો અન ધપ-અગરબતતરીનરી ગધથરી વાતાવરણ સભર થઈ જાય છ. ૧૧ મરીટર ઊચરી વદરી પર રિલા, કોઈ દવરી આલોકથરી ચમકતા, નરીલરતનમાથરી બનાવલા, ફકત ૭૫ સનનટમરીટર ઊચા આ પાવકતમ બદ થાઈ લોકોના જીવનમા અનનવવચનરીય શદા અન ભનકત ઉતપનન કર છ. આ પનતમા કયાથરી આવરી ત કોઈ સાનબતરીપવવક કિરી શકત નથરી. એના મસતક પર નવસતરરી છતરરી મકલરી છ. બ બાજ રિલા સફહટકના ગોળા ત સયવ અન ચરિ છ. બદદવનરી ઉપનસથનતમા જ જાણ આખ બહમાડ છ. વષવમા તરણ વાર ઋતન ઉપયવકત પોશાક રાજા જાત આવરીન તથાગતન પિરાવ છ. તરણ વસતો સોનાના, િરીરા અન રતનખનચત િોય છ.

મહદરોન ‘થાઈલનડના પથમ મિાનવદયાલયો’ કિતા, કારણ ક ચોગાનમાના નશલપો અન દરીવાલો પરના નચતરોથરી લોકો બૌદ ધમવ નસવાયના ઘણા નવષયો અગન જાન પામરી શકતા. ‘સતલા બદ’ના મહદરનરી દરીવાલો પર નભનન રોગોના ઉપચારોન લગતા લખાણ છ. આ મહદરન પવાસરીઓન બિ આકષવણ િોય છ. એન કારણ બદનરી આ મિાકાય મનતવ છ. એ ૪૬ મરીટર લાબરી અન ૧૫ મરીટર ઊચરી છ. એ નનવાવણ પામલા બદન પતરીક છ. એમના પગના ૧૫ મરીટર ઊચા તનળયા પર બદનરી ખાતરરીરપ ૧૦૮ સજાઓ મોતરીનરી છરીપથરી બનાવાયલરી છ. અદરનરી દરીવાલો પર થાઈ શલરીના અનતસદર નચતરો છ જ ઓછા અજવાળાન કારણ સપટિ જોઈ શકાતા નથરી. બિાર એક બોનધવકષ છ. કિ છ ક જ વકષનરી નરીચ બદ તપ કરલ તનરી જ ડાળરીમાથરી આ ઊગલ છ.

વાટ નતરનમતર-સવણવ બદન મહદર જરા દર છ અન બિારથરી બિ ધયાન ખચ તવ નથરી. પણ અદર જતા જ બદનરી સપણવ સવણવ પનતમા મગધ કરરી દ છ. ૩ મરીટર ઊચરી અન સાડા પાચ ટનના વજનવાળરી એ પનતમા ૧૩મરી સદરીનરી સખોથાઈ પદનતનરી છ. વાકહડયાવાળ ઊચ જટાનરી જમ બાધલા છ, મોઢ લાબ, આખો નરીચરી, િોઠ પર આછ નસમત, ડાબ ખભ ઉતતહરય, ડાબો િાથ ખોળામા, જમણો િાથ જમણા ઘટણ પર, લાબા પગથરી વળાયલ અધવપદમાસન. બિ જ સપમાણ અન પજનરીય.

વાટ પો બનગકૉકન સૌથરી જન અન સૌથરી મોટ મહદર છ. પિલા ચાર રાજાઓન એ અતયત નપય િત અન એમણ નવરી ‘ચદરી’ઓ, નવા મડપો, નશલપો બનાવડાવયા િતા. મખય મહદરનરી આસપાસ અતયાર ૭૧ નાનરી અન વરીસ મોટરી ‘ચદરી’ઓ છ. નાનરીનરી અદર રાજવશનરી વયનકતઓનરી ભસમ રિલરી છ અન મોટરીમા બદના અવશષ રહાન મનાય છ, વાટ મિાથાટ — મિાઅવશષન મહદર — રાજા રામ પથમના કાળમા બધાયલ. ખરખર

તો એ બૌદ નશકષણ માટનરી ખબ અગતયનરી સસથા છ — ખાસ કરરીન ધયાનના નશકષણ માટ. રાજા રામ ચતથવ રાજગાદરી પર આવયા ત પિલા અિી મઠાનધપનત િતા. કટકટલા મહદર : વાટ રાજબોનપતર, વાટ સથાટ, વાટ સાખત, વાટ રચનાદા. મહદરોનરી વાત પરરી ના થાય.

પણ એક મહદર તો ના જ ભલાય, ન ત વાટ અરણ પભાતન મહદર. એન બનગકૉકન સૌથરી સસમરણરીય સમારક કિરી શકાય. એ છ તો સામના થોનબરરી ગામમા, પણ બરાબર ચાઉ ફાયા નદરીન હકનાર બનગકૉક બાજથરી જળટકસરી લઈન સિલાઈથરી જવાય. એન મખય નશખર ૭૯ મરીટર ઊચ િોવાથરી દશન સૌથરી ઊચ ધાનમવક સથાપતય બન છ. સયવના હકરણોના સપશવથરી દરથરી એ રતનજહડત િોય તમ લાગ છ. પાસથરી જોતા એના પર બિરગરી નચનાઈ કાચના ટકડા લગાડલા દખાય છ. આ અનભગમ સિજ નવનચતર િોવા છતા એનરી અસામાનય સદરતામા કષનત થતરી નથરી. રાજા રામ બરીજાએ આ શર કરલ. અધર રિરી જતા રાજા રામ તરરીજાએ એ પર કરાવય. ત વખત સથપનત પાસ આ રગરીન ચરીનરી કાચના ખડો ખટરી જતા રાજાએ પજાનરી મદદ લરીધરી. જાિરાત થતા જ પજાએ તટલા કપ -રકાબરી વગરના ટકડા િજારોનરી સખયામા ભગા કરરી આપયા. મખય નશખર પર અડધ સધરી ચડવા માટ ચાર બાજ સાકડા, ઊભા સોપાન છ. ચડતા કદાચ બરીક પણ લાગ, પણ ઉપરથરી દખાત દશય અનપમ છ. આકઠ વિતરી નદરીન સામ પાર બનગકૉકનરી ઇમારતોના છાપરા દખાય છ. મહદરોના તજસવરી રગો મન િરરી લ છ. અન મદ માતહરશવા-ચચલ, સખદ-જીવ જતો બચાવ છ. પાગણમા બરીજા પણ મડપો છ. દરકનરી નરીચનરી પાળરીઓ પર ગરડના નશલપ છ. બાકરી ઠર ઠર ચરીનરી નશલપ, ચરીનરી શોભાકનતઓ દખાય છ. અદર જવાના થોડા પસા લાગ છ, કદાચ તથરી જ લોકો ઓછા આવ છ. પાદતરાણ પિરરીન બધ જવા દ છ તથરી જરા નવાઈ લાગરી.

બનગકૉક શિરનરી બરીજી નવલકષણતા ત એનરી બિત સતોતનસવનરી ચાઉ ફાયા અન બરીજી ‘કલાગ’ કિવાતરી નિરો. એમ તો આખો દશ એનરી કલ ૩૦ લાખ હકલોનમટર જટલરી નદરીઓ અન નિરોથરી જોડાયલો છ. પજાનો ઘણો ભાગ નદરી પર જ નનભવર છ. રિવ પણ તયા, કામ કરવ પણ તયા. િજી દશમા કટલરીય જગયાઓ છ, જયા િોડરી વડ જ પિોચાય. વધાર વરસાદ પડતા જ જળબબાકાર થઈ જાય એમા નવાઈ શ?

બનગકૉક ‘પવવન વનનસ’ કિવાત અન ઇટાનલના શિરનરી જમ દર વષદ એ થોડ

ડબત પણ જાય છ. જોક એ બાબત બિ નચતાન કારણ બનરી લાગતરી નથરી. શિરનરી બિારનરી નિરો માટ લાબરી, સાકડરી, સડસડાટ, પાણરી ઉડાડતરી જતરી મોટરબોટો વધાર વપરાય છ. બસવામા એ જરા ઊડરી િોય, તથરી ઘટણ ઊભા વાળરીન, લગભગ પાણરીનરી સપાટરીન સમાતર જ બસવ પડ. આ િોડરીઓ ઉપર ખલરી િોય, છતા પાણરી અન પવનન લરીધ ઠડક સરસ લાગ. બિારનરી આ નિરોન પાણરી પણ ઓછ ગદ લાગ; અન ઝપડા? — થોડા વધાર ચોખખા લાગ. બધા જ, સાવ પાણરીમા, થાભલા પર ટકલા. વરસાદન પાણરી ભરરીન પરીવામા વાપરવા માટનરી કોઠરીઓ જમરીન પર દખાય. ખલા બારણામાથરી અદરનો જજ અસબાબ છતો થાય. અલબતત, ટનલનવઝન તો ખરા જ! ટબલખરશરીઓ પણ િોય, ન કયારક રૉબટવ રડફડવ જવા સવરપવાન અમહરકન અનભનતાન મોટ પોસટર પણ! કયાક બારણા બિાર ફલોના કડા જોઈન સખદ આશચયવ થયલ. ચારબાજ ગરીચ લરીલોતરરી તો છ જ, છતા કોઈ કોઈન ઘરઆગણ શોભાવવાન મન થાય ત મનનરી કમાશ દશાવવ છ. બધથરી પરીળા, સોનરરી, ગલાબરી, લાલ ચપા અન ગાઢ જાબલરી ‘ઑહકવડ’ ડોકાયા કર.

સાચસાચ જ પરાતન છ અન સમય જયા સથનગત જ થઈ ગયો છ ત સથાન છ અયથયા. ફળરિપ ગણાતા ભનમભાગનરી વચમા પાકકાલરીન મહિમનના સમનતશષ અવશષો ઉપનકષત, ઉજજડ, અનપયોનગન પડયા છ. મખય ‘ચદરી’ (પગોડા) ૨૬૦ ફરીટ ઊચ છ. એનરી ચાર બાજ નતનતર બદનરી નપતતળનરી અગનણત મનતવઓ છ. ડાબ ખભથરી પરીળા ઉતતરરીય બાધલા છ. ડાબો િાથ ખોળામા અન જમણા િાથન પથવરી તરફ નનદદશરી ‘માર’ન એ િરાવરી રહા છ. રાજાઓનરી ભસમ માટના તરણ સતપ છ. એમનરી આસપાસનરી અસખય બદમનતવઓ પથથરનરી િોઈ તોડરીફોડરી દવામા આવરી છ. માથા નિી, મોઢા નિી ફકત આકારનરી મત ઉપનસથનત. ફરતા ફરતા એક મનતવ જોઈ, જન મખ અખહડત િત અન તથરી તયાના મજરો-ફહરયાઓ વડ બચાર ફલોથરી પનજત િતરી. સવવતર ઇટો ન પથથરોના નનષફળ ઢગલા. રસતાનરી બરીજી બાજના, પહરતયકત એક મહદરન ગોપરમ મન ઓહરસસાના મહદરોનરી યાદ અપાવરી રહ. આ સામયમા કાઈ સબધ િશ ખરો?... એક સતલા બદનરી પનતમા છ. સફદ રગલરી, કસરરી ઉતતરરીય પિરાવલરી. ત પણ તયજાયલરી, એકલરી. બમાવ ઉપર નવજય મળા પછરી લોકોમા ઉતસાિ પરવા નવજયરી રાજા નારસઆન — નરનસિ? — ના સમયમા (૧૫૯૨) એક પગોડા બધાવાયલો જયા િજી પજા અન ધયાન શદાથરી થાય છ.

આખા પદશ પર બળતા સયવનો ચદરવો. દશય આખ નવષણણ અન કલશકર ન છતા ભવય અન હદયગમ. કવો નવરોધ. પણ આવરી નવસગતરી તો થાઈ જીવનમા ઘણરી દખાય. જમક, ધમવ તયાના રોજના જીવનનો અનગવળ, અનવરત અશ છ. દરક કટબમાથરી

એક પતરન નભખખ થવ ફરનજયાત છ. ૯૪% પજા બૌદ છ. (કવ આશચયવ ક તોય સોએક જટલરી મનસજદો એકલા બનગકૉકમા છ.) ધમવ જ દનનયાન જોવાનો દનટિકોણ છ ન છતા નનતક મલયિરીનતા અન સામાનજક બદરીઓ પણ થાઈલનડના રોનજદા જીવનનો એવો જ પબળ ભાગ છ. નનતય વિવાર અન વતાવવ માટ નભખખએ ૨૨૭ જટલા નનયમો પાળવાના િોય છ; ધમવનો અભયાસ, સાદ ભોજન, સતરીનો પડછાયો પણ ના લવાય, એન મોઢ પણ ના જોવાય વગર. િવ તો નભખખઓ જ પાસ આવરીન વાત કરવા માડ છ; પાશચાતય, ઉતતજક સામાનયકો વાચતા દખાય છ. રહઢબદ રરીત પરીળા વસતનરી ગડરીઓ અન વીટામા અટવાયલા એક તરરીસક વષવના નભખખ પાસ નસગરટ જોઈન નવાઈ પામરી મ એન પછય, ‘તમ નસગરટ પરીઓ છો?’ સકોચાયા વગર ક સમજતરી આપયા વગર એણ મન સામ ધરરી, જો માર પરીવરી િોય તો!

બનગકૉકથરી ૭૧૦ હકલોમરીટર ઉતતર થાઈલનડન બરીજા નબરન શિર ચયાગ માઈ (Chiang Mai) છ. દશના ઉતતરના રાજયોન એક વખતન મખય શિર િત. અતયાર પણ બનગકૉકનરી ધમાલ, આધનનકતા અન બપરવાઈથરી દરન આ શિર આનદ અન નવશાનત આપ છ. વાિનો તો અિી પણ વધરી જ ગયા છ છતા એન માણવ િજી શકય છ. િસતકળાઓન આ નવખયાત કનરિ છ. િજારો સદર વસતઓ લલચાવરી રિ : કાટિાકનતઓ, ચાદરીના ઘરણા, લાખનરી ચરીતરલરી બગડરીઓ, િાથના ભરલા કપડા, રગરીનપખા, છતરરીઓ, વાસમાથરી બનાવલરી ચરીજો. ઘણરી દકાનોમા આગળ બસરીન કોઈ યવાન ક યવતરી નાના રશમરી પસવ ક પખા પર બારરીક નચતરકામ કરતા િોય. શ સિજ કૌશલય, કવ મનોિર પહરણામ. િલકા િાથ ફરતરી ઝરીણરી પીછરીનરી કરામત ઊભા ઊભા જોયા જ કરવાન મન થાય.

જો થાઈલનડનરી નદરીઓ લરીલરી છ, તો એના પવવતો સકા લાગ છ. પણ તયાનરી આહદવાસરી જાનતના લોકોન જીવન અભયાસન લાયક છ. બમાવના અમલ અન સામરીપયન કારણ ચયાગ માઈનરી પજાનરી ભાષા, બોલરી, હરવાજો, ખોરાક, ધમવ વગર બધરી બાબતો પર બમાવનરી ઘણરી અસર પડલરી છ. અિી પણ અનકાનક મહદરો છ. સૌથરી મખય દોઈ સથપ મહદર છ. પવવતનરી ટોચ પર ૩૦૦ પગનથયા ચડરીન જવ પડ. હિસર મોઢાવાળા ચરીનરી માટરીના બ બિતકાય અજગરો છક ઉપર સધરી પગનથયાનરી સાથ સાથ જાય છ. મહદરનરી ‘ચદરી’, છાપરા સવણવમય છ. બદનરી પનતમાઓ પર પણ સોનાના વરખના નાના ચોસલા પજાભાવથરી લોકો લગાડતા રિ છ. ગભવમડપમા એક વદ નભખખ મદ સવર ઉપદશ આપરી રહા િતા : તરણ હકશોર-હકશોરરી ધયાનપવવક સાભળરી રહા િતા. મખય મનતવનરી એક બાજ રાજા રામ નવમાનો ફોટો િતો, બરીજી બાજ રાટિ ટરરીય ધવજ. આ મહદર યાતરાન મિાધામ ગણાય છ.

શિરનરી અદરના કટલાક મહદરો તો ચાલરીન જોવાય. કટલા જોવા? રસતાનરી બન બાજ નાના મોટા દવાલયો આવયા જ કર. દરના જોવા માટ ‘ટક-ટક’ કિવાતરી સકટર હરકષા ક ટકસરી પણ લવાય. મ વળરી એક સાઈકલ ભાડ કરરી. માથા પર તડકાથરી બચવા ટોપરી, એક િાથમા શિરનો નકશો, બરીજો સટરીઅરીગ વિરીલ પર. થોડ ખોવાતરી, થોડ પછતરી, થોડ શોધતરી ગામનરી બિારના બધા મહદરો જોઈ વળરી. બિ મઝા આવરી. સકટર અન મોટર સાઈકલના જમાનામા સાઈકલ તો બિ ઓછા ચલાવ ન સતરીઓ તો ભાગય જ. તથરી રસતા પર બધા જોઈ રિતા. દરના એ મહદરો બિ રસ પડ તવા િતા. એકમા બઠલા બદનરી આઠ મરીટર ઊચરી પનતમા, બરીજા ‘રાટિ ટરરીય જીણવ સપનતત’ન નબરદ પામલા મહદરમા આપણા લઘનચતરો જવા ઝાખા પડરી ગયલા, પણ ઉતકટિ ભીતનચતરો છ. અદરનરી બદ પનતમા ૧૫૦૦ વષવ જનરી મનાય છ. મન સૌથરી વધાર ગમ ગય વાટ સઆન ડૉકવ. ૧૩૮૩મા એ બધાય. લાલ ક સોનરરી રગનો સપશવ પણ નથરી. દરીવાલોન બદલ લાકડાન માળખ, એના પર છાપર. ખબ મોટ, ખબ ઊચ. પકાશ અન િવા માટ સાવ ખલ, બ બઠલા બદ, એક ઊભલા. મખય દરવાજા તરફ એમનરી પબલ પરીઠ. શાનત અન ઠડકમા િ બસરી જ પડરી. ફલ અન સોનાના વરખ લઈન વચવા બઠલરી એક નાનરી છોકરરી મારરી સામ જોઈ શરમાતા િસરી. ચપચાપ આ બદ સાનનનધય માર અનભવવ િત, તથરી મ કાઈ વાત શર ના કરરી. આપવા જવ કશ િત નિી મારરી પાસ. એક ‘ચરીઝ’નો ટકડો િતો, ત મ એન આપયો. કઈક સવાદ આમ જ રચાઈ ગયો.

રાજા રામ ચતથવ ૧૮૫૧મા ગાદરી પર આવયા. એમણ નવજાન, નશકષણ, ઐનતિાનસક સશોધન વગર કષતર ઘણા નવા નવચારો અપનાવયા. એમના બાળકો માટ રાખલરી એક અગજ નશનકષકાએ િકરીકત અન મન:કનલપત વાતોન નમશણ કરરી એક તરગરી સમનતગથ લખયો, જ થોડ રપાતર પામરીન િવ “રાજા અન િ” (The King and I) તરરીક નવખયાત અન જનનપય છ. મ આન થોડ અનકરણ કય. કારણ એ ક િ એક બપોર પમાન મદાનનરી એક બનચ પર બસરીન બાફલરી શીગો ખાતરી િતરી, ન છોતરા આજબાજ નાખતરી િતરી. તયાર એક મધયવયરી થાઈ સતરીએ આવરીન એમ કરતા રોકયા — ક ગદકરી કરવા માટ પોલરીસ પકડશ— ન પછરી સરસ અગજીમા વાત કરતા કહ ક સગમરમરના મહદરમા એ બપોર રાજા આવવાના છ. પછરી તો જોવા ગયા વગર કમ ચાલ? સનયના અફસરો અન વદ નભખખઓ મનસવહડઝ ગાડરીઓમા આવતા ગયા. સનનકો પિરો ભરતા િતા. લાલ જાજમ નબછાવવામા આવરી. છવટ બતરણ જ મોટરોનરી સવારરી આવરી. જ વયનકત ઊતરરી ત તો ઘરા ભરા, ચરિકો ક શણગાર વગરના ‘સટ’મા િતરી. વળરી, ફોટા જોઈ જોઈન રાજા રામ નવમાન મોઢ તો પહરનચત છ. આ તો િતા થાઈલનડના પાટવરી રાજકમાર.

એમણ તો મન ના જોઈ, તથરી વાતાવમા બન તવ કશ બનય નિી! પણ તો શ?! આિ, કવ રોમાચક!

J

જનયાનર પરિાત

સનિવશ મનનરી લાગણરીપધાન કલપનાન થોડરી વધાર પસરવા દઈએ તો એન અવશય ‘કહટર’ કિરી શકાય : કમનરીય નનવાસ, સવચછ આગણ, ફલછોડથરી પસનન નાનકડો બગરીચો. જગલમા મગલ. (તયા જો સોનરરી મગ દખાય િોત તો િ સરીતા થવા તયાર િોત.) વાસતનવકતાનરી આખોમા એ પાકો ચણલો નાનકડો, સવતતર, હદયાનભરામ બગલો િતો. ‘પરરી મવા’ અથવા ‘લઘપાસાદ’ નામનરી સદર ધમવશાળાનો એ એક ભાગ િતો ન જયા સધરી રિ તયા સધરી એ મારો િતો. નરીલ રગન સનાનગિ, તયાર થવાનો કકષ, શયનખડ ન બિારનો વરડો. વરડામા સવારના ચિા નાસતો (અન લખવા) માટ ટબલ, ઉપરાત સોફા, બ ખરશરીઓ અન વચમા નરીચ ટબલ. સનાનગિમા પાણરીનો નળ ન િતો. બિારથરી ડોલ ડોલ પાણરી અદરના િૉજમા નાખવામા આવત. ગરમ પાણરી િસમખો સવક આપરી જતો. જગયા જ એનરી અદનયવરી િતરી ક આવરી કષલક બાબતોનરી પડરી જ નિોતરી રિરી.

મ સામાન મકયો એટલામા તો માગયા-મગાવયા વગર જ ધમવશાળાના યવાન સવક નનઓમાન ચિા લઈન આવયો અન સવાગત રપ જબાકસમના ફલ : સફદ, ગલાબરી, લાલ ન સાથ વાસ (bamboo)ના નાજક પાન. આિ. આખર િ એવરી જગયાએ આવરી પિોચરી િતરી જ અપરપ, શાનતસભર અન આનદમય િતરી, જયાના લોકોમા ઉષમા અન સિજ નમતરતા િતરી. આ એવરી જગયા િતરી ક જયા દરક દરીવાલનરી પાછળન ચોગાન એક ઉદયાન જવ િત, દરક ઉદયાન કોઈન અગત રિઠાણ િત અન એમાના ઘણા ઘર પવાસરીઓ માટ ખલા િતા — સવાના અન સવારના ચિા-નાસતાના ભાડા સાથ. આ જગયાન નામ ઉબદ. ઇનડોનનશયાના બાનલ દરીપ પરન નનતાતસદર ગામ.

પરાવતત કથા એવરી છ ક િજાર િજાર વષવ પિલા જાવા દરીપના એક પજારરીએ પોતાના સવચછદરી પતરન દશવટા (દરીપવટા)નરી નશકષા કરરી અન બાનલ દરીપ પર મોકલરી દરીધો. એ વખત આ બ ટાપઓ નવનચછનન નિોતા પણ પાતળરી છરીછરરી સયોગભનમ એ બન વચચ િતરી. પજારરીએ વચચનરી આ રતરી પર એક રખા દોરરી અન કિ છ ક એ સાકડા ભનમપટન અસલગન કરરી દઈન તયા જાવા સમરિન પાણરી ફરરી વળ. વદ નપતાએ પતરના નવયોગન બિ દ:ખ ભોગવય એ વાત આ કથા ભારપવવક કિ છ.

પલા પતરન આ ગિવટો ભાગય જ દ:ખકર થયો િશ. સવગયોદયાન સમા બાનલ દરીપ

પર આ શકય જ નથરી. બાનલ પર પગ મકનાર વયનકત લાબો સમય આગતક રિતરી નથરી. કલાકોનરી અદર જ એ એન સવગિ જવ લાગવા માડ છ. પહરનચત અન નવરીન, પરાતન સસકનત અન આધનનક ગામરીણ અન નાગરરી, ધરીર-લનલત અન ઉનમતત — જવા નવરોધરી તતવોન અિી સિઅનસતતવ છ. નવષવવતતથરી સાતક અશ દનકષણ આવલો, ફકત નવ માઈલ લાબો અન પચાવન માઈલ પિોળો, આખા ઇનડોનનશયાના સદભવમા ભૌગોનલક અથવમા નબનઅગતયનો, એ દરીપમાળામા કવળ એક નાના મકતાફળ જવો આ અનપમ બાનલદરીપ જાણ કલપનાન સજ વન છ, જાણ મનનરી કોઈ નસથનત છ. એના નનસગવ-સમનદ, ઇનતિાસ, કાલપનનક કથાઓ, ધાનમવક ખયાલો વગરથરી વણાઈન તયાર થયલરી એનરી સસકનત એન પથવરી પરન અનદતરીય સથળ બનાવરી રિ છ.

આ ટાપના મોટાભાગના ભનમતલ પર સોપાનકષતરોમા વાવલરી કમળરી ધરનરી તાજી લરીલાશનો નનબધ પથરાટ છ. કટથરી કલ સધરી તાલમતાલ, નાનળયરરી, કળ ઇતયાહદનો ગાઢ નવસતાર છ. તરણ પવવતોન તયાના લોકો ખબ પનવતર ગણ છ. એમા મિાનગહર અગગ, છલ ૧૯૬૩મા પજવનલત થઈ ઊઠલો જવાળામખરી સૌથરી વધાર પજય છ. ગગન ભર, સાગર ભરો અન આ નનતયપસનન, નયનરમય, મનિર, અનનદય નરીલમદરીપ. દનનયાનરી બિારન કોઈ નવશવ દનનયાથરી દરન કોઈ સથળ.

બાનલના દરીપજનો માટ તો આ જ નવશવ છ, એટલ જ નિી, નવશવન કનરિ છ. બાનલના પૌરાનણક ગથોમા બાનલન સનટિના કનરિમા જડાયલ બતાવાય છ. મિાનગહર અગગન એમા ‘નતરભવનનરી નાનભ’ કિવાયો છ. િલકા વાદળોથરી મહડત એવ નશખર જોઈએ પછરી આપણ પણ આમ જ માનવા લાગરી જઈએ છરીએ.

બાનલમા જ મળ ત આધયાનતમક ભલ ના િોય, હદયગમ િત. બાનલના નનસગવનરી સદરતા, એના લોકોનરી સાલસતા, એના ગામય જીવનનરી અરિત રરીનત. સિજમા જ તયાના લોકો તમન અપનાવરી લ અન વાતો કરવા માડરી જાય. ઉબદ ગામનરી રમણરીઓ મન વારવાર કિતરી રિરી ક િ બાનલનરી િોઉ એવરી જ લાગતરી િતરી. પોતાનો િાથ મારા િાથ પાસ લાવરીન કિ, “જો, આપણરી ચામડરીનો રગ એકદમ સરખો છ.” િ એકમાતર હિનદ પવાસરી તયા િતરી. એમનરી સાથન એ બરીજ એક સામય. જયા નવધમગી નવદશરીઓ ના જઈ શક તયા મન આગિપવવક લઈ જવાતરી.

જ દશનો મખય ધમવ મનસલમ છ તમા બાનલ ટાપ હિનદ ધમવપાલક છ. જયાર આરબો દહરયામાગદ મલનશયા અન નસગાપર થઈન ઇનડોનનશયા આવયા તયાર તમનરી

સાથ ઇસલામ પણ આવયો. ખલરી તલવારના બળ એમણ પવવસથાનપત હિનદ ધમવના પણતાઓન જાવાનરી બિાર, બાનલ ટાપ તરફ ભગાડયા. તયાના આહદવાસરીઓ નનજીવવ વસતઓ અન કદરતના બળો પર આતમાન આરોપણ કરતા આવયા િતા. આ પાકકાલરીન જીવવાદરી માનયતાઓ પર હિનદતવનો ઓપ ચડયો અન બાનલના જીવનના બધા પાસા પર છવાઈ રહો. તથરી તમના મતરોચચારમા થોડ સસકત સભળાય, તમનરી ભાષામા ‘કચરી, કસગી, ખબર, યવક, યવતરી’ વગર ઘણા શબદો ઓળખાય ન છતા કશ જદ, કશ નવનચતર લાગયા કર. ગામમા સરસવતરીનરી મનતવ જોઈ, ડાગરના કયારાઓમા સતરી દવરીના અગનણત સથાનક જોયા પણ મખય દવો છ બહમા, નવષણ, મિશ. આ સથાનકો ક મહદરોમા મનતવઓ િોતરી નથરી ન છતા પજા-પાથવના પણ ખરા અન નવદય પણ ખરો. મોટા મહદરોના મિોતસવો વખત જ મનતવઓન ગોપન ગભવકકષોમાથરી કાઢવામા આવ છ. ફલપાન ન રાધલા ભાતનો નવદય સવવસામાનય છ અન દરક ઘરઆગણ, દકાનો, નશલપો, પાણરીના િૉજ, પટટરોલપમપ વગર બધરી જ જગયાએ ધરાવાય છ. સકાઈ ગયલા એના અશો પછરી રસતા પર જઈ પડ છ, પગ નરીચ આવ છ. રોજ સવાર મારરી કહટરના પગનથયા પર પણ બતરણ ફલો મકાયલા િોય જ — મારા નનવાસનો ‘આતમા’ છછડાય નિી ત માટ. સદભાગય સકાઈ ગયલા આ ફલ બરીજ હદવસ બાજના કયારામા જઈ પડતા — પગ નરીચ ના આવતા ત ઘણ િત.

સવાર ચાર વાગયામા તો પિલા હકરણ કયારના પાણરીમા તરલ પનતનબબો પાડરી રિ. બાનલનો હદવસ તયારથરી જ શર થઈ જાય. કટિપવવક ઊઠરીન, ઉતાવળ, વિલરી વિલરી (સાત વાગય!) અનભનવ િહરતતામા રમમાણ થવા બિાર નરીકળ તયાર તો ભાસકર કયાય પિોચરી ગયો િોય, દસ વાગયા સધરીમા તો મઘયાકાશમા. પછરી બિાર રિવામા મનોબળનરી કસોટરી. સથાનો માટનો મારો પમ અન પામયા કરવાનો મારો લોભ મન આરામ કરવા દતા નિી. કઈ તરફ જવ, કયા જવ એનરી તો નદધા જ નિી, કારણ ક દરક ગલરી સૌદયવ પનત જ જતરી િોય છ.

બાનલના ગામોમા સામહિકતાનો બિ મહિમા છ. ગામમા સાવવજનનક એક નવશાળ ખડમા મકલ એક ટનલનવઝન િોય, જ બધા સાથ ભગા થઈન જએ. કળા, નતય, સગરીત, ઉતસવ વગરનરી જમ ડાગરનરી ખતરી પણ સામહિક જ થાય. એન લગતા જદા જદા કામો જદા જદા લોકો કર ન પછરી પાક તમજ નફો વિચરી લ. આ કયારાઓનરી સાકડરી પાળરીઓ પર સાચવરીન ચાલવ પડ. જયા જઓ તયા રસગભવ લરીલછમ. મનન શાતા, આખન શાતા. આવા પસારનરી વચમા પણ નાના મોટા અનતનથગિો િોય. ફરતા ફરતા એક વાર ઑસટટરનલયાનો એક માણસ મળરી ગયો. તયાના નાગહરકો બાનલ બિ આવ, કારણ ક ઘણ પાસ પડ. ફરવાનરી મારરી થોડરી વાતો સાભળરીન મન કિ ક એન અનમાન

િત ક િ કોઈ સરકારરી ઉચચાનધકારરીનરી પતરરી િોઈશ. એમ તો નિોત. પછરી કિ, “તો ત કોઈ રાજકમારરી છ?” બાનલનરી સૌદયવસભર િવાથરી ઉનમતત મ કહ, “કદાચ િોઈ પણ શક.” કઈક વાત ફરવવા કિ, “ઉબદમા કયા રિ છ?” મ તવહરત સવાભાનવકતાથરી જવાબ આપયો, “બરીજ કયા? ‘લઘપાસાદ’મા વળરી!” આ પછરી એ એવો ઝખવાઈ ગયો ન કદાચ મારા પર નાખશ થઈ ગયો ક મન ફરરી મળવાનરી વાત તો કરરી િતરી પણ મળો જ નિી!

ખરખર તો કોઈના સમાગમનરી બિ જરર પણ નિી. ગામનરી ગલરીઓમા િ ચાલતરી જાઉ ન ખલા દરવાજામા ડોહકય કરતરી જાઉ — દરક ચોગાન જાણ એક ઉદયાન, દરક ઉદયાન કોઈન ઘર. આ ઘરોનરી રચના પણ અદભત િોય છ. ચોગાનનરી વચચ એક દરીવાલ વગરનો, થાભલા પર ટકવલા છાપરાવાળો ચોતરા જવો ખડ િોય, જયા કટબના બધા સભયો ભગા થાય, સમય પસાર કર. આજબાજ છટા છટા ઓરડાઓ બાધલા િાય — રસોઈનો, નિાવાનો, સવાનો વગર. દરક ચોગાનમા નનયત હદશામા — ઉતતર મિાનગહર અગગ પનત — મકલ એક સથાનક તો િોય જ.

ગરીચ વનસપનતવાળરી એક કડરી મન અચાનક એક ઘરનરી ગમાણનરી પાછળના ભાગમા લઈ ગઈ. સિજ નરીચ જમણરી બાજ પર નાનકડરી નદરી જતરી િતરી. ડાબરી બાજ પર એકબ ગાયો ભાભરતરી િતરી. િ વાસના એક ગાઢ વનનરી વચમા િતરી, જયા સરજ પણ નિોતો પવશતો અન આછો વરસાદ પણ જયા આવરી ના શક. ઉબદના શાત જગતથરી પણ દર, સપણવ એકાતવાળ આ સથળ — મન જ મળરી ગય. જરા આગળ જતા એ નદરી થોડ જ નરીચ, પથથરોમા પડતરી િતરી પણ સાવ નાના એ ધોધનો અવાજ લયબદ રણકતો િતો. પથથરોથરી બનલા એક પલ પર, નરીચથરી પડતા પાણરીનરી ઉપર િ બસરી રિરી. પલરી બાજ ડાગરના કયારા િતા ન પછરી દર ટકરરીઓના શયામલ ઢોળાવો. નવનવકત, ગપ, રતનકનણકા સમરી આ સસથલરી. મન ઉબદ આપલ પરીનતદાન. મ નકકરી કય ક ફરરી એક વાર અિી આવવ જ પડશ. ઉબદ છોડતા પિલા ફરરીથરી ગઈ, કશ વાચવાન લઈન. જોક ધયાન વાચવામા બિ રિ તમ નિોત!

બાનલમા રોજ રાત જદા જદા નતય ક નાટકના અનષઠાનમા જવાન થય. દરક ગામયજન સગરીત, વાદન, નતય વગર કળા જાણતો જ િોય. મોટા ભાગના પયોગોના નવષય ‘રામાયણ’ પર આધાહરત છ. રામ, સરીતા, લકમણ, રાવણ, િનમાન — બધ જ આવ. સરીતાિરણ, લકાદિન વગર પસગો સૌથરી વધાર ભજવાય. પરપરાગત વાનરનતય, અનગનનતય, બ કમાહરકાઓથરી સષપાવસથામા થત નતય, બાતબલાન ગામ જન માટ

નવખયાત છ ત ‘બારોગ’ (પાણરીનતય) વગર ઉપરાત, છલરી રાત દનપસારના એક મોટા મચ પર જદા જદા ગામોનરી સસથાઓ વચચ થતરી આધનનક નતયોનરી પનતસપધાવ પણ જોઈ. અદભત! નતયાગનાઓના વસતો અન આભષણોનરી શ વાત કરવરી. બએક વાર એમન તયાર થતરી જોવાનરી તક મળરી, એમના પહરધાનન પાસથરી જોવાનો, અડકવાનો મોકો મળો. દરથરી જરરીના લાગતા વસત સોનરરી ખડરીથરી છપાયલા િતા. સવણવના લાગતા મકટ અન િાર કદાચ ચામડામાથરી કલાતમક રરીત બનાવલા િતા. આ કમનરીય નતયાગનાઓના અગોપાગોમાથરી લાનલતય નરીતરરી રિત. બાનલનરી લલનાઓનરી રોનજદરી ગનતમા નતય છ અન એમના નતય પકનત અન દવતાઓના નનષકષવ સાથ એકલય-એકતાલ છ. રવરીનરિનાથ ઠાકર બાનલના નનતયજીવન અન નતયોમાન પચર લાનલતય જોઈન કબલ કય ક નટરાજ નશવ પોતાન નતય ઇનડોનનશયાન અનપવત કય, જયાર પોતાનરી રાખ ભારત માટ રાખરી.

િ ઉબદ િતરી તયાર તયાના મહદરમા વષવનો સૌથરી મોટો ઉતસવ થયો. જદા જદા તરણ મહદરોમાથરી બહમા, નવષણ, મિશનરી નાનરી પણ અતયત પજાિવ પનતમાઓન નવનધસર બિાર કાઢવામા આવરી. ખબ ધામધમ અન આચારબદતા સાથ નદરીહકનારા પરના સૌથરી જના મહદર સધરી નવશદરીકરણ માટ લઈ જવામા આવરી. આ પસગનરી પણ શ વાત કરવરી! ચાર હદવસ સધરી ગામ આખ વયસત રહ. રોજ રાત મનોરજનના કાયવકરમ, જમા આજબાજના ગામોથરી કટબોના કટબો આવતા. રોજ બ વાગયા સધરી આ ચાલત. પણ કશરી ધાધલ, ધકકામકકરી ક અનનચછનરીય કશ નિી. હદવસ મહદરના ચોગાનમા કટલાય નાગહરકો કાયવરત રિતા : મહદરનરી સજાવટ કરવરી, ફલનરી માળા ગથવરી, નાનળયર છોલવા, ડગળરી - મોટા મરચા સમારવા, વાદનો ગોઠવવા. કયાય ઘોઘાટ ક ખોટરી દોડાદોડરી નિી.

યાતરા કટલા વાગય નરીકળશ ત કોઈ કિરી નિોત શકત. મિતવનરી કષણનરી કોઈન જાણ નિી. બધા કહા કર, આ તો ‘બાનલ-ટાઈમ’ છ ક ‘ઉબદ-ટાઈમ’ છ — જમ આપણ ‘ઇનનડયન સટાનડડવ ટાઈમ’ કિરીએ તમ. મહદરમા પવશતરી સતરીઓ માથા પર પાણરી છાટરીન પવશતરી િતરી અન પછરી કપાળ અન બન કપોલ પર ચોખા લગાડતરી િતરી. મ પણ બરાબર એમ જ કય. બાનલનરી તનવરી અગનાઓ સદર, રગરીન, નતન, ઉજજવળ વસતોમા સજજ િોઈ રોજથરી પણ વધાર સોિરી રિરી િતરી. પરષોએ પણ દખરીતરી રરીત જ નવા વસત અન જરરીના, ધમયોતસવો વખત ખાસ પિરાતા નશરોવટિન ધારણ કયા િતા. દરક લલના માથા પર મકરીન નવદય લઈ આવતરી િતરી. નાનળયરરીના પાન અન કળના થડના ટકડાથરી શર કરરીન રાશરીકત આ નવદયો કળાકનત જવા િતા. ફળ, ફલ, કયારક રાધલરી મરઘરી, ચોખામાથરી બનાવલરી વાનગરીઓ, રગરીન લાડ જવા ખાદયપદાથયો વગરનરી રચનાઓ દરક કટબ પોતાનરી નવનશટિ રરીત કર. આપણન બધરી સરખરી લાગ પણ મહદરમા ધરવા મકલા સો સો આ અપવણ પજોમાથરી દરક સતરી પોતાનરી કરલરી રચના ઓળખરી શકતરી. ભગવાનન

ધરાવલરી આ બધરી ચરીજો પછરી કટબરીજનો અન નમતરોમા પસાદ તમજ નમજબાનરી ગણરીન ખવાય છ. રગ, ઉતસાિ, આનદ, શદા, હરવાજ, ધમવ, જીવન સવવનો ઇષત સકલ, ત ઉબદમા મારા સમયન નનગવમન.

આપણ તયાનરી જમ બાનલના મહદરોમા પણ રજસવલાઓન પવશ નનષધ છ. નવદશરી સતરીઓનરી જાણ માટ આ સચના દરક મહદરનરી બિાર વાચવા મળ છ. મહદરો તો અપાર છ, પણ બાનલન નવશષતમ પજનરીય દવાલય મિાનગહર અગગ પર આવલ બસાહકિ (Besakih) મહદર છ. ‘વશાખરી’નો આ અપભરશ િશ? નરીચના ઢોળાવ પર બાનલના આઠ રાજાઓએ પોતાના પવવ પરષો માટ બાધલા મહદરો અન બાહમણ, કષનતરય, વશય, શરિ — એમ ચારય જાનતઓ માટના સથાનકો છ. કયાય પનતમા નિી, ફકત એક અદશય ઉપનસથનત. પછરી પવવતનરી વચચ બાધલા પગનથયાન અત આવ બાનલના હિનદ ધમવના નવનશટિ લકષણ જવો, બ ભાગમા વિચાયલો, અિી લાવાથરી બનલા પાષાણમાથરી કોતરરી કઢાવાયલો બસાહકિ મિામહદરનો પનતિાર. ફકત હિદઓ જ આ દારમા પવશરી શક. કોઈ પણ મહદરમા જતા સતરી ક પરષન માટ કમરપટ પિરવો અનનવાયવ છ. વળરી બાનલના ગામોમા નવદશરીઓન પણ ગામજનોનરી જમ લગરી જવ સારોગ પિરવા નવનતરી કરવામા આવ છ. ખભા ખલા ના રિ ત નવવક સચવાય તનો પણ આગિ રિ છ. િ આ જ પમાણ સારોગ અન કમરપટો પિરતરી. મહદરમા પનશચમરી પોશાક પિરલા પરષો અજગતા લાગતા. બસાહકિ જતા બાગસ મારરી સાથ િતો. એણ સદર સારોગ અન ઉપરણો પિયા િતા. આ ઉપર એના લાબા, કાળા, વાકહડયા વાળ બિ જ પનતનષઠત અન પનતભાસપનન લાગતા િતો. મહદરના મખય પજારરીન એ ઓળખતો િતો ન તનરી સાથ બસરીન વાતો કરવાનો મન પણ લાભ મળો.

નતરશનકતન આરોપણ ખલા ચૉક રપરી મહદરના એક છડ મકલા તરણ નશલાસનો પર કરાય છ. દરક પરથરી એક ચોરસ કપડાનો ખડ લટક છ. બહમા માટ લાલ, નવષણ માટ પરીળો અન મિશ માટ કાળો. બરીજા પજારરીઓએ આવલા કટલાક લોકો માટ બાનલના ‘સસકત’મા મતરોચચાર કરરી, પનવતર જળ છાટરી, ફલોનો અધયવ એ લોકો પાસ અપાવરી પજા કરરી. બધા છાબડરીઓ ભરરીન નવદય લાવલા. ૧૧મરી સદરીમા બધાયલા આ મહદરનરી જગયાએ ત પિલા પાચરીન જીવવાદરી આચારો થતા. તપયોગય, શમનસદ આ દવાયતન અનવસમત નવનધઓ અન અતગવત શદાન બહિગવત આનવષકરણ છ. જ આપવાન િત ત બધ ભગવાન બાનલન આપય િોય તમ લાગયા વગર નથરી રિત. તથરી જ બાનલ ભગવાન બનાવલરી બધરી જ જીવત અન નનજીવવ વસતઓન માન આપ છ. અધયવ માટ ફલ ક ફળ તોડ તયાર ભકત એનરી માફરી માગરી લ છ. પણ માનયતા એવરી છ ક જ આપ છ ત પામ છ. જટલ આપણ દવોન અન ‘આતમા’ઓન આપરીશ તટલ એ આપણન આપશ. જો

ભગવાન આપણ માટ ઉદયાન સમરી આ જગયા બનાવરી તો આપણ એન મહદરો અન નશલપોથરી વધાર શોભનરીય શા માટ ના કરરીએ? પજામા રગપાચયવ અન લાનલતય તથા નતયો દારા ભનકત અન માનસઅપવણ. આ પટતા, આ યનકતનો પનતકાર કયા દવો કરરી શક?

જટલ જોય, જટલ પાપ થય ત સમગનો ના તો ઉલખ થઈ શક ના તો એન નયાય. ગણરી ના શકાય તટલા કારણો બાનલના પમમા પડવા માટ મળા. બધાન શબદાકાર આપવાન માર સામથયવ પણ નથરી. બાનલ સદરનો અતટ છદોલય છ. જીવનનરી કપણતા ક દહરરિતા વગરન એ સવગવ છ. એ અસવાભાનવક ક સથનગત નથરી, પણ અનવરત નવકસત એ વકઠ છ. અન જ કષણ કષણ નવય લાગ તન જ રમણરીયતા કિવાય ન?

બાનલના પનશચમ હકનારાનરી છક દનકષણ, વરીસ માઈલ દર આવલા ઉલવાત નામના મહદર બાગસ મન લઈ જતો િતો. પવવતના ઢાળો પર એનરી નાનરી મોટરસાઈકલ પરથરી આ સફર આસાન નિોતરી. તવરીસક વષવ પિલા જવાળામખરી અગગ આ ભભાગન ભસમરીભત કરલો. િજી પણ તથરી તયા શષકતા છ ન દશયાવનલ જદરી જ છ. મહદર પાસથરી આ સકા, પથરાળા, સિજ કયાક લરીલા રગવાળા પવવતોન નવસતતાવલોકન મળ છ અન બરીજી હદશામા જોતા થાય છ ઇનડોનનશયન સમરિન કશા જ અતરાય વગરન નનબધ દશવન. આ સથલશરીલા — ભનશરનરી તરણ બાજ સમરિ છ. ઉલવાતનો અથવ થાય છ “જયા પાષાણનો અત આવ છ ત જગયા” અથવા “પાષાણોન અત” કવ સાથવક નામ છ. બન બાજ કકવશ પથથરોનરી પાચરીર છ. દહરયાથરી સાઠક નમટર ઊચ આ મહદર છ. પાળરી પરથરી નરીચ જોતા નનષઠર, નનમવમ ભયાનક આ કાળમીઢપપાત દખાય. સતત વીઝાતા પવન અન અફળાતા મોજાના આકરમણોથરી કઠોર અન નવરપ. છક નરીચ દહરયા સધરી પથરાયલા લાલ પાષાણ, ગાઢ લરીલા રગનો સમરિ, ઉપર ખચાયલ ભર આકાશ, સફદ ફરીણવાળા મોજા. ભરીષણ દશયમા પણ આ કવો રગરાગ! પૌરષભયાવ આ જળતરગો હકનાર ધસરી આવતા, ફરીણના નાજક જલાભરણ થઈ ફલાઈ જતા, તરત ઉતાવળ અપકરમણ કરતા, બરીજી પળ ફતકાર મારરીન ફરરી ધસરી આવતા. અતયાર સધરીના લનલત, લાવણયમય અનભવયાપ પછરી બાનલન આ કવ અસામાનય, અભતપવવ દશયકૌતક.

આ ‘અનતમ પાષાણ’ પરન નન:સગ આ મહદર ૧૧મરી સદરીમા નદજનરિ નામના એક ધમાવચાયવનરી સમાનધ તરરીક બધાવાય. એમણ હિનદધમવનો પચાર કરવા આખા બાનલ દરીપ પર ઘણા મહદરો બધાવલા. ઉલવાત — પથવરીના છડા — પર સવગદ જવા એમણ દિ છોડલા. અમ પિોચયા તયાર સયવના ઉગ તડકામા કટલાક લોકો પજા કરતા િતા, અધયવ

આપતા િતા. છાયડામા પવન શરીતળ િતો. થોડા વાદરા ધમાલ ક તોફાન કયાવ વગર કદાકદ કરતા િતા. બાજમાનરી છાપરરીનરી છાયામા અમ શાનતથરી બસરી રહા — ઉનમતત તરગોના મિાગાનન સાભળતા, ઠડરી િવાન આવકારતા. આ અદભત સથાનનરી સખદ એકલતાન માણતા.

સવગવમા પણ મમવ સધરી નવચનલત કરરી દતરી આવરી જગયા એકાદ જ િોય ન.

આના પછરી િવ બરીજ શ ગમ? ન િજી સાજ બાકરી િતરી. કતાના દહરયાહકનારાનરી સવાળરી રતરીમા િ ચાલતરી િતરી. તટ સદર છ, રતરી સવચછ છ, પાણરી શવાળ વગરન છ. દરથરી મોટા થઈન મોજા આવ છ ન મદ વરીનચ થઈન હકનાર આળોટરી પડ છ. કતા તટનો સયાવસત વખણાય છ. એ સાજ વાદળોન લરીધ એમા બિ નાટયાતમકતા ના આવરી.

એ અનતમ સધયા સાધારણ જ રિરી જાત પણ તયા તો હકનારાના અધવવતવળનરી પલરી બાજથરી ઢોલનો અવાજ સભળાયો, ન અનનતદરથરી આવતો એક સઘ દખાયો. બરાબર િ િતરી એનરી પાસ જ આવરીન એ અટકયો. વાસ ઊભા કરરીન તરત માડવો બનયો, સામ નવદય મકાઈ ગયા, વાદકો એક બાજ ગોઠવાયા, ઊચકરીન લવાયલ સથાનક વચચ મકાય. ચાર પજારરીઓ સફદ વસતો પિરરીન રતરીમા બઠા અન એમાના એક પજા શર કરરી. વાદકોએ ગમલાન વાદય વગાડવા માડયા. પછરી તયાથરી ચચળ ઉદનધ સધરી એક પથ બનાવવામા આવયો. જોવા ઊભલા લોકો ખસરી ગયા. થોડો પજાપો જળમા પધરાવવામા આવયો. કોઈ ખાસ મહદરના દવતાના પનવતરરીકરણનરી નવનધ િશ એમ માન છ.

દહરયાહકનારાના ખલા વાતાવરણમા આ ધમયોતસવ કવ અસાધારણ સથાન. માર માટ જ અસામાનય પનતસથાપન િત ત બાનલ માટ જીવનરરીનત િતરી. હદનાનત આ કવ અનનય પાહરતોનષક. કવો અનદતરીય આ પસગ ન એના સાકષરી બનવાન માર કવ સૌભાગય. પણ સવગવ સમા આ પદશમા સદાય સૌભાગય પાનપ જ િોયન.

J

જવએતનામ

સવાર નરીકળરી મ સાયગૉન જોવા જવાના ક બરીજા કોઈ પયવટન માટ આગલરી સાજથરી પસા ભરરી નિોતા રાખયા. િોટલમા એ માટનરી વયવસથા તો િતરી પણ નવચાય િત ક સવાર પડશ તયાર નકકરી કરરીશ. નરીચ આવરી તો િોટલના પવશકકષમા કટલાક હફરગ બઠા િતા. બ અગજી બોલતરી સતરીઓ સાથ વાત શર કરરી ન એ બિ સાર થય. એ આઠ-નવ જણા ભગા થઈન મકૉનગ નદરીના મખનતરકોણના પદશમા આખા હદવસ માટ જવાના િતા. એ સફર તો માર કરવાનરી જ િતરી. જો વગર મિનત આ ગપમા જઈ અવાય તો એ ખશનસરીબરી ગણાય. િ દોડરીન રમમા જઈ કમરા, પાણરીનરી બાટલરી વગર લઈન પાછરી આવરી. એટલામા એ સતરીઓએ સાથ આવનારા ગાઈડન પછરી લરીધ ક મારરી જગયા થશ ક નિી? આમ નમનનબસમા અમ દસ મસાફરો થયા. બધા પોતપોતાનરી રરીત આવલા પણ આ પયવટન માટ ભગા થઈ ગયલા. એક જાપાનરી, એક કનહડયન, એક ભારતરીય ન બરીજા યરોપના િતા. નવએતનામમા ફરવા અમહરકનો િજી ખબ ઓછા આવ છ. યદ સમયના ડામ કદાચ ગયા નથરી. વળરી, સતતાવર રરીત બ સરકારો સાથ કોઈ સબધ નથરી.

નવએતનામમા આવરીન ૪૮ કલાકનરી અદર પોલરીસખાતામા જાત અગનરી નવગતો નોધાવવરી પડ. સરકારરી એજનસરી ‘સાયગૉન ટહરસટ’ એ કરરી આપ. સવાર એ કરાવરી આવવા ધાય િત, તન બદલ આ સફરમા નરીકળરી પડરી. સાયગૉનનરી બિાર જાઓ તો ત પણ નોધાવવ પડ ન પરવાનગરી લવરી પડ. પણ આ તો ઔપચાહરક નવનધ અન વચમા કયાક અટકરીન અમ ભરલા ફોમવ ગાઈડ પોતાનરી ઑહફસમા સોપરી દરીધા. િગ નામનો સાવ પાતળો યવાન અમારો ગાઈડ િતો. એ દશાતર કરરીન ઑસટટરનલયા જવાનરી પરવરીમા િતો. આ સફરના પસા એન રોકડા ડૉલરમા જ જોઈતા િતા.

નરીકળા તો શિર તો જાણ પર જ ના થાય. ધધાકરીય નવભાગો આવયા કર. નમકનનક, હરપરકામ, સથારકામ વગરના ડલા ન સળગ નાનરી દકાનો રહડયો, ટનલનવઝન, હફઝ, ઘહડયાળો વચતરી દકાનોનરી તો િારનરી િાર. બધ પટરીપક. ભરચક માલ. શ નથરી મળત અિી? વાિનો ઓછા પણ િજાર િજાર સાઈકલ ન સકટર. દરથરી તો એમના લશકર જ ચડરી આવતા લાગ. સતરીઓ માથ શક આકારનરી ટોપરી પિરરીન આ વાિન ચલાવતરી િોય. આગળ ટટરક િોય તો ધમાડો નાકન ગગળાવ. િવ જતરી-આવતરી થોડરી બસો જોઈ ખરરી. ટકટક કિવાતા હરકષા જવા વાિનોમા જાણ દબાવરીન નાગહરકો ભયા િોય.

કોઈનરી પણ સાથ નજર મળ ન એમાના ઘણા જણ િસ. શિરનરી બિાર તો દરક દરક જણ. હફરગરી પવાસરીઓ િજી ઓછા આવ છ તથરી લોકો એમનરી સામ જોઈ રિ. શિરનરી બિારના નવભાગોમા તો ખબ. જોઈન િસ અદરઅદર. જ કરતા િોય તમાથરી અટકરીન જોયા કર. મન ભારતરીય તરરીક ઓળખરી જાય છ. મારરી સામ જોઈન િસવામા આ ઓળખાણ િોય છ તમ મન લાગત રિ છ.

ફોટા પડાવવા તો બધા જ તયાર. એનો મોટો શોખ લાગ છ અિી — ખાસ કરરીન સતરીઓન. પોતાના નમતરો ક વર પાસ ફોટા પડાવતરી જ િોય. કમરા અન હફલમનરી અિી કોઈ કમરી નથરી. િોટલનરી સામ જ આનરી દકાનોનરી િાર છ. િ પણ ઘણા ફોટા પાડતરી રિરી. એક રોલ તો પરો પણ થઈ ગયો.

આખર કદરતરી નવસતાર શર થયો ન સાર લાગય. રસતાનરી બ બાજ યહકનલપટસના ઝાડ ન પછરી ડાગરના ખતર. એમનરી વચમા ઠર ઠર ચરીનરી શલરીનરી લાગતરી કબરો આવ. બ બાજ સતભ અથવા ઊચા પાનળયાનરી બનલરી રચનાઓ િોય. કયાક એક જ િોય ન કયાક બચાર સાથ પણ આવ.

ઝપડા બિ સરસ લાગ. મકાનો જના ન ઊપટરી ગયલા લાગતા િોય, ત પછરી આ ઝપડા સવાભાનવક અન સઘડ લાગ. એક દરીવાલ વાસનરી પટટરીઓનરી જાળરી બનાવરીન કરરી િોય. એમાથરી િવા-ઉજાસ આવ ન બિારથરી જોવામા સારરી લાગ. અદર તરફ કોઈ પલાનસટકનો પડદો લટકાવરી દ, તો વળરી અગત ઓરડો પણ બનરી જાય.

લરીલોતરરી એ જ રરીતનરી. કળ, પપયા, નાનળયરરી તો ઓળખાય જ. બરીજા પણ વકષ ખરા. જાસદ, બોગનવલ ન ચપાના પણ છોડ-ઝાડ ખરા પણ ફલો કયારક જ દખાય. વચચ ગામો આવ, તયાર લોકો સામટા દખાઈ જાય. એમના કપડા વધાર સાદા લાગ ન મોઢા પર જાણ વધાર નનદયોષતા. અિી શાળામા અગજી નશખવાડાત ના લાગ. ખાવાનરી જાતજાતનરી વસતઓ વચાતરી િોય. લોકો પોત પણ દયામણા ક ભખયા ના લાગ. જયા તયા નાના ખબ બાળકો દખાય. સતરીઓ એમન ચમચરીથરી ખવડાવતરી િોય, આગળરી પકડરી ફરવતરી િોય, કયા તો ભગા થઈ બધા સાથ રમતા િોય. સાયગૉનમા જોય િત ક વાલરી પછરી બાળકન ફગગા અપાવ, પલાનસટકનરી થલરીમા વચાતો રસ ખરરીદરી આપ. મહદરમા બરાબર માબાપનરી જમ ઊધરી પડરીન પણામ કરતરી બાળકરી એવરી મરીઠરી લાગ.

નવએતનામનો મારો પિલો આખો હદવસ સરસ જતો િતો. ગરમરી બિ ન િતરી, ભજ પણ ઓછો. સયવ થાઈલનડ જવો આકરો નથરી અિી. મારરી સાથમાના કટલાક મોટરમાગદ િાનોઈ જવાના છ ન પછરી લાઓસ પણ. િ આગળ નિી વધતા પાછરી ફરરી જઈશ. એક જણ બધ તો કટલ કરરી શક? ન જોવાનરી જગયાઓનો અત કયા છ?

સૌથરી પિલા નવનિ નતઆનગ નામના ચરીનરી મહદર પાસ થોભયા. મોટા બગલા જવ લાગ પણ કારરીગરીરરીથરી શોભનરીય. ચરીનરી શલરીનરી વલનરી શોભાકનત કાચના ટકડાઓથરી ઊભરી કરલરી. કયાક ૧૮૬૦નરી સાલ કોતરલરી. અદર પાછળ થઈન જવાન. મઠ જવ વાતાવરણ લાગ. બ વદ નભખખઓ પાછલા વરડાના ટબલ પર જમતા િતા. અમન જોયા પણ નવાઈ પામયા નિી. બધ ચરીનરી ભાષાના લખાણ અન બદનરી પનતમાઓ િતરી. સતભ લાલ રગ રગલા. મખય મહદરના ગિમા મોટરી પનતમા અન બરીજી ધાનમવક સામગરીઓ િતરી. પજા-પાથવના માટનરી ખાલરી જગયા િતરી. અગરબતતરીનરી સગધ છવાયલરી િતરી. એક નભખખએ અમન એક એક અગરબતતરી સળગાવરીન આપરી. અમ એ વચચના પાતરમા ખોસરી ન તથાગતન પણામ કયાવ. નભખખએ એ દરમયાન મતરોચચાર કયાવ ન સાથ તાલમા થાળરીના આકારના ચપટા ઘટ પર ડકા માયાવ. અમ ભટપટરીમા પસા નાખયા. પજનરીય સાદગરી િતરી આ મહદરમા. આજ કોઈ ખાસ હદવસ િતો ક શ પણ રોજથરી વધાર લોકો િતો. બધા બોલવા તતપર પણ ભાષા જદરી તથરી વાત ના કરરી શક. સામ જોઈ િસરી ઊઠ ન એ રરીત મતરરી બતાવતા જાય.

મહદરના ચૉગાનનરી બિાર ખાવાન લઈન તરણક જણ બઠલા. લાબરી ફનચ બડમા કાકડરી ન ડગળરી મકાવરી મ સનડનવચ બનાવડાવરી. સવાર કશ ખાધા વગર નરીકળરી ગયલરી. ટોપરી પિરલરી એક સતરી શાનતથરી બઠલરી. બ છોકરા પાસ રમતા િતા. મ ફોટો લરીધો ન કળાના પાનમા વીટલરી ચરીકણા ભાતનરી વાનગરી ખરરીદરી. ખાતા ફાવય નિી. િાથ પણ ખબ ચોટરી. અદર કોપરાનો માવો સરસ િતો. એક માણસ ખભ બ કરહડયા લઈન ઊભલો. એ પણ શાનતથરી પવાસરીઓન કનડયા વગર. ગરરીબ લોકો પણ કવા સતોષથરી જીવનારા.

એ માણસ પાસ નાનળયરના પાનમા વીટાળલા ગળા ભાત િતા. એ ખાવા વધાર ફાવયા. ભાતના લબગોળ આકારનરી વચચ ગળા કરલા લાલ ચોળા અન થોડ કળ ભરલા િતા. અમારામાના લગભગ બધાએ ખરરીદરીન ખાધા. િવ મખમા ન મનમા નમટિ સવાદ િતો.

J

િરગલમાર મરગલ

મકૉનગ નદરીન દનકષણ નવએતનામનરી જીવાદોરરી કિરી શકાય. આ નદરી આમ તો ૨૬૦૦ માઈલ લાબરી છ ન નતબટમા થઈન છક નરીચ ચરીનરી સમરિ સધરી પિોચ છ. એનરી આસપાસનો પદશ ખબ ફળરિપ છ — ખાસ કરરીન દનકષણ નવએતનામમાના એના મખનતરકોણોનો નવસતત પદશ. સામયવાદમાથરી સમાજવાદ તરફ જવાના પયતનમા નવએતનામ સરકાર લગભગ ૬૦% જમરીન ગામડાના ખડતોન આપરી દરીધરી છ. સરકારના િકમ પમાણ નિી પણ પોતાના ઇચછા મજબ એ લોકો િવ વાવતર કરરી શક છ. પણ છલા મોટા યદમા જ બધા િરાન થયા — જીવ અથવા ઘરબાર ગમાવરી બઠા તમન સરકાર તરફથરી કશરી મદદ ક આનથવક સિાય મામલરી જ મળરી.

અમ મકૉનગ નદરી પાસ પિોચયા. પટ ખબ પિોળો છ. વચમા ટાપ તથરી બરીજો હકનારો તો દખાય પણ નિી. ટાપ જ એટલો લાબો ક એ હકનારો જ િશ એમ થાય. આ ‘બન ત’ ટાપ પર અમ જવાના િતા. તયા જવા માટ િોડરીમા નમનનબસ ચડાવરી લવાનરી િતરી. િોડરીનો સમય થવાનરી રાિ જોતા બઠા િતા તયા વચનારા બસનરી બારરીઓ પાસ ટોળ વળરી ગયા. તટરી જ પડયા. િાથ અદર સધરી પણ લબાઈ જતા. અમારામાના એક નાનળયરનરી, ચૉકલટ જવા ચોસલાવાળરી મરીઠાઈન પકટ ખરરીદય. સવાદમા બિ સરસ િતરી.

આ ‘નમ થો’ નામન ગામ િત. સાવ નાન જ. એના આ લોકો ગામય જ લાગ - પોષાક અન વતવન. પણ સતોષરી લાગ. મન તો એમના િસતા મોઢા જોઈન એવો ભાવ થયો. અિી સધરી યદનરી અસર ક જાણ કટલરી પિોચરી િશ? શ ભોગવવ પડય િશ આ લોકોન?

િોડરી આવતા નમનનબસન ચડાવરી દરીધરી. ઘણા નાગહરકો પણ ચડયા. પોતપોતાના સાઈકલ ન લારરી જવા વાિનોનરી સાથ. ઘણા પગપાળા િતા. નરીચ બધ ભરાઈ ગય. અમ નાનરી નનસરણરી વાટ ઉપર, છત પર ચડરી ગયા. તયા ભરીડ નિોતરી ક િવાનરી મનકત િતરી; જોક સિજ પણ પવન નિોતો. ઉપર બનાવલરી ચાલક માટનરી ઓરડરીનરી દરીવાલના છાયડામા બસવ પડય. નદરી સાવ શાત િતરી. પાણરી ખબ ડિોળ, કાદનવય લાગ. ઘણો

કાપ ઠાલવતરી િશ એ આસપાસ. બરીજી િોડરીઓનરી અવરજવર નામનરી જ િતરી. પિોળા પટમા નાના-મોટા ટાપ િતા. એ બધા પર ખબ લરીલોતરરી લાગ. નાનળયરરીના ઝાડ એમના આકારન લરીધ ઉપર તરરી આવ.

અડધા-પોણા કલાક પછરી ‘બન ત’ ટાપ પર ઊતયાવ ન પછરી એનરી અદર અદર ઘણ ગયા. એટલો મોટો ટાપ. એ મકૉનગ નદરીનરી વચચનો ટાપ છ ત પણ ભલરી જવાય. અિી વચમા આવ ત તો તદદન ગામડા જ. છટા છટા ઘર આવ — આધનનક કશ ખાસ દખાય નિી. ઘણા ઘરનરી આગળ નાનકડા સથાનક િોય. લાકડાના થાભલા પર મરીણબતતરી ક અગરબતતરી મકવાનરી જગયા — ત જ. થાઈલનડનરી જમ સોનરરી ઝગઝગાટ દખાવ ક દભવાળા નિી.

આ ટાપનરી અદર પાછરી ‘બન ત’ નદરી વિ છ. નદરી, ટાપ, નદરી અજબ વશરીકરણવાળરી રચના છ. આ નદરીના પલ પર મોટર જતરી નથરી. બિ સાકડો નથરી પણ લાકડાનો છ ન બધા સાઈકલ-લારરી પરથરી ઊતરરીન ચાલરીન જ જાય. જયા નમનનબસ ઊભરી રાખરી તયા એક મોટરી માકદટ િતરી. થોડરી દકાનો િતરી પણ મોટાભાગના વચનારા ધનળયા રસતા પર જ બસરી ગયા િતા. ખાસ કરરીન ચોખા વચાતા િતા. મોટા મોટા છાબડામા જાતજાતના ચોખા ભરલા િતા — સફદ, કથથાઈ, જાડા, પાતળા, ચમકતા, છડાયા વગરના. સાત-આઠ ક વધાર જાતના િશ. ફળરિપ ભનમ અન ગામજનોનરી મિનત. વચનારા સતરી-પરષો નજર મળતા િસતા િતા, ફોટા પાડવા દતા િતા. દકાનમા ચોખાના છાબડાઓ વચચ બઠલા એક પરષ ના પાડરી, તો એનો નિી ન બરીજાનો લરીધો. બરીજાએ ઘણરી ખશરીથરી લવા દરીધો.

એક તરફ સરસ કડા, ફલદાન, કોઠરીઓ વગર ભઠરીમા નાખરીન બનાવલરી ચરીજો વચાતરી િતરી. સરસ રગ, આકાર ન આકનત િતા. કોઠરીઓ મન બિ ગમ પણ લઈ કમ જવરી? ચા માટનરી નાનરી કરીટલરી ખરરીદરી. આપણ તયા િજી એવરી તરણ દરવાજ દખાઈ જાય. પણ આ તો નવએતનામનરી યાદવાળરી િતરી, તથરી સાદરી જવરી જ િતરી તોય ખરરીદરી. મન તો સરસ ગથલા પલા છાબડા પણ બિ ગમલા!

માકદટમા ફળ પણ વચાતા િતા. અમ નદરીનરી પલરી પાર ફળોનરી વાડરીમા જ જવાના િતા. અિી પાણરીઓનો ઉપયોગ જાણ છ જ નિી. ગાય-ભશ કયારક જ દખાઈ. પલરી બાજ ગામજન અમન જોઈ ખબ ખશ થયલા લાગયા. મજાક વગરન કતિલ ન હદયનો શદ આનદ.

વાડરી ખબ દર િતરી. ચાલરીન જવાય એવ નિોત તથરી સાઈકલ-હરકષા કરવરી પડરી. એકમા ચારક જણ સકડાશથરી બસરી ગયલા. આસપાસનરી હકશોરવયરી છોકરરીઓ તો શ િસ! પાચ-સાત કયાકથરી ભગરી થઈ ગઈ િતરી. અમ એમન સાર મનોરજન પર પાડય િત.

નાના ઝપડા એટલા સઘડ ન સરસ િતા. દરકનરી આગળ વાસના ઊચા મચ કરરી, એના પર તાડપતરરી પાથરલા. પછરી સરસ, એકદમ ગોળાકાર વણલા, એકસરખા, પાતળા કાગળ જવા, ચોખાના પાપડ સકવવા મકલા. પાપડ જ વળરી, કારણ ક પછરી એક જગયાએ સગડરી પર એમન શકાતા જોયલા. અમ ખરરીદરીન ખાધા પણ ખરા. જરા ગળચટટા િતા. એક જણ વળરી એના પર કાગળ લખવા માટ એકન વાળરીન સાચવરી રાખયો. સિરી એના પર કવરી ઊઠશ? શકયા વગરનો િતો તથરી જ વાળરી પણ શકાયો. શકલો ખાવાનો વારો ના આવયો. રરસતો વનસપનતથરી છવાયલો િતો. બગાળનરી ગામભનમમા જઈએ તો આવ જ લાગ. આપણ તયા જોક વસતરી વધાર ન ગદકરી પણ. અિી ખબ શાનતભય, પોતાન નનકટન લાગ. જતા-આવતા લોકો, સાઈકલ પર જતરી સતરીઓ અમારા સરઘસન જોયા કર. કોઈ કનતસત ભાવ નિી. દરકન પોતપોતાન શાત ન સયમપણવ ગૌરવ.

ફળોનો બગરીચો આવતા અદરનરી કડરી પર ચાલતા અમ અદર ગયા. ઝાડથરી ભરચક ન ઝાડ લાઈમ, લીબ, લરીલરી નારગરી, ગપફટ, જામફળ વગરથરી લચલા. જોઈન જ આનદ થાય. અમ એ પણ નોધય ક આટલા ઘાસપાન િોવા છતા જરાય મચછર ક જીવાત નિોતરી. માખરી પણ ભાગય જ. અિી આટલ પાણરી છ — આ આખા પદશમા. બધ નિરો કરરી વચચ વાવતર કરલા િોય છ. ઉપરાત, નાના વિળામા લોકો માછલરી પકડ છ. નદરીનો હકનારો કાદનવયો ન ગદો પણ િોય છ છતા કયાય મચછર નથરી. િોત તો મન કયારનાય કરડયા િોત.

આ વાડરીમા એક કટબ રિ છ. નાનરી કહટર. બિાર ટબલ ન કટલાક સટલ િતા. કપડ બાધરીન એક ઝલો પણ કરલો િતો. મ એનો કબજો લઈ લરીધો ન એમા આડા પડરી પગથરી એન િલાવતરી રિરી. બરીજા બધા એટલા સારા ક કોઈએ ખાલરી કરાવયો નિી. તાજા તોડલા ફળ િનગ કાપતો જતો િતો. મારો ઝલો સિજ સરસ િાલતો જાય ન િાથ લબાવરીન લરીધલા ફળ િ ખાતરી જાઉ. કહટરનરી સતરીએ સરસ જાસમરીન — ચા પણ બનાવરી. અિી એન ‘ચા’ જ કિ છ.

બિ જ સરસ અનભવ થતો િતો. આખા જગતથરી દર. કશરી ધમાલ નિી, કશો અવાજ નિી, ફળ, કહટર, જગલમા મગલ. એક વલકલ ન સોનરરી િરણ પણ િોત તો?

J

પરાચીન મિાપરાચીર

નવશવનરી સાત અજાયબરીમાનરી એક. ત પણ ચરીન જવા અજાયબ દશમા. એનો નવચાર કરતા પણ રોમાચનો અનભવ થતો િતો. ચરીનનરી દરીવાલ. કવરી િશ એ? જોયા પિલા જ એન માટ કટલાક કલપન સઝયા િતા. મનમા ન મનમા પશન થયા િતા — “કિવરી એન મિા કોઈ કહટમખલા ક ભજગ એક ભયાનક ભીસરી રહો ભનમન?” પછરી હિનદતવના સદભવ મનોગત થયા િતા — “પડયો િશ પથરાઈ, પવવતો ઉપર, નવષણન તયજીન શષનાગ, ક પથથરો પાણ પામરી કરરી રહા પયાણ સવગવ સધરી?” ચરિ પરથરી પણ એ ઓળખાતરી િતરી. ત યાદ કરરીન લખય િત ક “મયકન માટ િશ એ એક મોિક માગવ”જવરી. પરત, એ જ રરીત અન જ કારણ બાધવામા આવરી િતરી ત જોતા એમ કિરી શકાય ક “ખરખર, માનવરીના શમ અન શદા તણરી છ સાકષરી એ.” સમાપનમા એવા ઉદદાત ભાવન આરોપણ કય િત એનરી ઉપર. એ રોમાચક, નવસમયકર, અપનરાવતયવ ઉપનસથનત િ જોવા પામવાનરી િતરી. એક સાધારણ વયનકત અસાધારણ સદભાગય પાપ કરવાનરી િતરી.

નમનગ રાજ-સમાનધઓ જોઈન નરીકળા પછરી િજી એક કલાકનો રસતો બાકરી િતો. પવવતો ધરીર ધરીર એટલા પાસ આવયા ક નમનનબસ એમનો એક ભાગ બનરી ગઈ. કટલાક ઢોળાવો પર અડહદયા પથથર અન ચનાના પથથરનરી ખાણો િતરી. ઘણરી વાર દખાતા ઘાસ અથવા શાકભાજી ભરરીન લઈ જતા ગાડા સાથ િમશા તરણ ઘોડા જોતરલા રિતા. એ એમનરી મળ ચાલયા કર ન માણસો નનરાત લાબા થઈન માલ પર સતલા િોય! કયારક ગાયો, ભશો, ડકકર જવા પાણરી પણ દખાઈ જતા. ચરીનના શિરોનરી અદર તો કતરા-નબલાડા પણ નજર ના ચડ! એવો એ રસતો વધાર ન વધાર કહઠન અન વળાકવાળો બનતો ગયો. ચાલકન ગાડરી ‘ફાસટ’ ચલાવવાનરી બિ મઝા આવતરી િતરી. દરક વળાક અમ “ફકાઈ” જતા િતા. એવામા “ચરીનનરી દરીવાલ”નરી સવવ પથમ ઝાખરી થઈ. તદદન જજ વહરત, તયકત એ ભાગ િતો. તટલા ટકડા ટકડા થઈન એ રિલો િતો. “ઓિ, આ?”

એવા ઉદગાર નરીકળરી ગયલા. પણ એન મખય દશવન તો િજી થવાન િત.

પલ નાનકડ, સનપવલ ઝરણ િજી થરીજલ િત ક પછરી એનરી સપાટરી બફગીલરી િતરી ન એનરી નરીચ નરીર સરત િત. આકાશ આખર ભર બનય િત, િવા ચોખખરી થઈ િતરી. આધનનક યગન પદષણ કયાય પાછળ રિરી ગય િત ન અચાનક, એકાએક, સિસા આ રિરી એ — ખરખરરી મિાપાચરીર — સાવ સામ જ આખરી ન આખરી, સમગ ગગનનરી રખ અહકત કરતરી; નનનવવકાર, નનરાવશ નગહરમાળાના પતયક કમનરીય શગાકારન લનલત સપશવથરી નવાજતરી; આટલ દરથરી તો અનતશાલરીન અન સકમાર રપ ધારણ કરતરી એ અદભત, અભતપવવ સનસથનત. નિોતો એનો કોઈ અત ન જાણ નિોતો એનો કોઈ આરભ. અજબ િતરી એ મોજદગરી.

સમગ નવશવમા જ “ગટ વૉલ” તરરીક સખયાત છ તન બાધકામ તરણ િજાર વષવ પિલા શર થયલ. દશના ઉતતરના, મનચહરયા અન માગોનલયા જવા પદશોમાથરી િમલો કરતા ઝનનરી બબવર સનયોન ખાળવા, અટકાવવા, મિાત કરવા એ દરીવાલ બધાવા માડરી િતરી — ચોરોથરી ઘરન બચાવવા કમપાઉનડનરી આસપાસ જમ કોટ ચણરીએ તમ. નસદાત સરખો લાગ છ નિી? પણ એકાદ-બ એકરન સાચવવાનરી એ વાત નિોતરી. ઊચા ઊચા પવવતોન નાથતરી એ દરીવાલ — નિી નિી તોય — ૩૬૦૦ માઈલ તો લાબરી છ. તરણ લાખ મજરોએ દસ વષવ સતત એન કામ ચાલ રાખલ. ચરીનરી માપ મજબ દરીવાલ બાર િજારથરી પણ વધાર “નલ” લાબરી છ. એક “નલ” એટલ લગભગ પાચસો મરીટર થાય. નવનભનન વશકાળ દરમયાન રાજવરીઓ જરર પમાણ જદા નવભાગ ન જદરી હદશામા દરીવાલ આગળ વધારતા રિલા. એ જોતા, સમસત દરીવાલ — આખરી તમજ ભાગરીતટરી ગણતા — એક લાખથરી પણ ઉપર “નલ”નરી ચણાઈ િતરી. ચૌદમરી સદરીમા, નમનગ રાજવશ દરમયાન એના પર લગલગાટ કામ થય. આજ જ જોવા મળ છ અન “ગટ વૉલ” તરરીકનો અિોભાવ પામ છ ત સવરપ તયારન છ. નદતરીય નવશવયદ પછરી ચરીનરી સરકાર એકબ નવભાગન પવાસરી સલભ બનાવવા એમના નજણયોદારન કામ શર કય. બનજનગથરી બએક કલાકમા પિોચરી જવાય ત ‘બા દા નલનગ’ નામનરી જગયાએ રોજ પવાસરીઓના ટોળા ઊમટ છ. નવદશરીઓ જ નિી, પણ સથાનનક ક બિારગામના, ચરીનરી લોકો ન કટબો પણ ખબ શોખરીથરી તયા જાય છ. ચરીનરી નવદશરીઓ માટ “ખલય” એના શરઆતના વષયો દરમયાન દરીવાલના પહરસરમા માડ બ-તરણ દકાનો િતરી. એકમા ‘બા દા નલનગ’ કાયાવલયના અફસરનરી સિરી કરલ પમાણપતર વચાત — સાવ સાધારણ હકમત મળત િત : ફલાણરી વયનકત “ગટ વૉલ” જઈ આવરી છ, ત જાિર કરત! કટલાક સિપવાસરીઓન જોઈન િ પણ ખરરીદવા લલચાઈ ગયલરી. નકામ જ વળરી, કારણ ક ઘર આવરીન એવ ઠકાણ મકય ક કહદ જડ જ નિી!

દસ-બાર વષવના ગાળા પછરી ફરરી દરીવાલ જોવા ગઈ તયાર પહરસરનો ચિરો-મિોરો જ બદલાઈ ગયલો. સળગ લાઈનસર દકાનો, ખાણરીપરીણરીના સટૉલ, એક ઊચા નશખર પર લઈ જતરી કબલકાર. આધનનક કપડા, કોકાકોલા જવ આધનનક પરીણ, ‘શરીઘર ખાદય’ આધનનક વાનગરીઓ, ધનોપાજ વનનો આધનનક રોગ! બદલાઈ ગયલા જીવનન લરીધ એ આખરી જગયા જ બદલાઈ ગયલરી. દકાન દકાન લટકતરી લાલ લાલ ચરીજોએ દરથરી જ ધયાન ખચલ. પિાડરી જાનતનરી પજાએ થોડ ભરરીન, થોડ પચવકવ કરરીન તયાર કરલા, લાકષનણક શલરીના ટબલકલૉથ, જકટ, થલા, િટ. બધ સતરાઉ લાલ કપડામાથરી થયલ. બિ જ ગમરી ગયલ ન કટલક ખરરીદય જ િોત, પણ પાસથરી જોતા જણાય ક દડકા, સાપ, ગરોળરી જવરી આકનતઓ સશોભનમા વપરાયલરી િતરી. જોઈન જ ચરીતરરી ચડ. પછરી શોધરી શોધરીન એક લાલ િટ લરીધરી, જનરી ઉપર કવળ ફલ ન પતનગયા જ ચોટાડલા િતા!

આનહદત અન નવનસમત કરરી દતા એ મિાકાય સસથાપન પર ચાલવાનરી ન ચડવાનરી રોમાચક અનભનતનરી તો શ વાત કરવરી! પાચ પાચ ઘોડા એકસાથ દોડતા જઈ શક એટલરી તો એનરી પિોળાઈ. વરીસથરી પચરીસ ફરીટ જટલરી તો એનરી ઊચાઈ. એક સરખા કઠોર પથથરોથરી ચણવામા શ શમ પડયો િશ ચરીનરી મજરોન. જટલો એના દશવનનો, એન સપશવવાનો રોમાચ છ, તટલરી જ એન બાધવાના ઇનતિાસનરી કરણતા છ. એમ કિવાય છ ક દરીવાલમા જટલા પથથર છ તટલરી જ સખયામા મજરો મોતનો ભોગ બનયા િતા. એક એક પથથર દરીઠ એક એક માણસ, લાખોનો આકડો. સખત શમ, ઊચા પવવતરીય પસતાર, આકરરી નશયાળાનરી ઋત વગર જવા કારણ ખરા પણ િકરીકતમા પહરણામ અનત કરણ. દરીવાલ પોત પણ દરથરી જ સદર ન કમનરીય, પાષાણબદ સવાહદતા સમ પસતત થતરી િતરી ત સમરીપમાથરી પભાવકારરી ભરીષણ-ભવય બનતરી િતરી. એના અનત, અતટ બિતપહરમાણ સામ વામણરી લાગતરી િતરી મનષયનરી આકનતઓ.

દરીવાલ પર પિોચરી ડાબ વળતા સરીધ ચઢાણ આવય. આગળ ન પાછળ, પવવતોના પવવતો ઉપર આડરીઅવળરી, ઉપર-નરીચ થતરી જતરી અપહરમય પાચરીર િતરી. થોડરી થોડરી વાર થભરીન િ પાછળ જોતરી િતરી — નભનતતના અખટ નવચરણ તરફ અન સમગ દશયપટના નવસતારણ તરફ. આશચયવજનક િતરી પદશનરી એ નનબધતા — ખાસ કરરીન ભરીડથરી ભરલા ચરીનરી શિરોના સદભવમા.

દરીવાલ સતત ઉપર ઊઠતરી િતરી — કયા તો સરળ ન સપાટ લાગતા ઢોળાવોથરી, કયા તો પડકાર ફકતા સરીધા, સાકડા પગનથયા વડ. પયાસ િફાવરી દતો િતો. મન તો

જાણ પિલથરી જ, તયા િોવાન કારણ જ શવાસ ચડરી ગયલો િતો! જતા જતા વારવાર િ ઊભરી રિરી — ચોતરફ જોવા, ફોટા પાડવા, એ આખા અનભવ પનત નસમત કરવા! વચચ વચચ િ બઠરી પણ ખરરી — એ સથાન સાથ પહરચય કળવવા, દશય સાથ રમમાણ થવા, નવસમયોમગથરી છલકાઈ જવા.

દરક બારસો ફરીટન અતર, દરીવાલથરી થોડા ઊચા, ચોતરફના કાગરાન કારણ ચોરસ આકારના બનતા, નનરરીકષણ નમનાર બનાવાયલા િતા. પાચરીનકાળમા એ ચૉકરી-પિરાના ઠકા િતા. િવ એ પવાસરીઓ માટ ચઢાણન લકય બનયા છ. દરીવાલના એ ‘બા દા નલનગ’ નવભાગથરી કલ સાત નમનાર દનટિગોચર થતા િતા. એ પછરી દરીવાલ દર દરના પવવતાચલમા છપાઈ જતરી િતરી. ઉતતર હદશામાના, દશયમાન દરીવાલના, સવયોચચ નમનાર સધરી જવા અસખય પવાસરીઓ ઉદયત થતા; ખબ ઠડરી અન સખત વીઝાતા પવનનો સામનો કરતા, કયારક ધમમસ એવ ફલાઈ જત ક દશયપટનરી સમોિકતા નનરથવક થઈ જતરી. એ તરફ થોડ સધરી િ ચઢરી ખરરી, એક નમનાર પર પણ ગઈ ન પછરી અચાનક પાછા ફરરીન દનકષણ તરફ જવાનો નનણવય કયયો. એ તરફ ભરીડ ખબ ઓછરી િતરી.

તયા પણ ચઢાણ તમજ પગનથયા બિ સરીધા િતા. કઈ રરીત યદના અશવો તયા દોડયા િશ? સનનકોએ દશરકષા કરરી િશ? િ ધરીમ ધરીમ, મારરી મળ ચાલતરી રિરી; ઇનતિાસન અનમાન કરતરી રિરી. ચારક કલાક દરીવાલ પર ગાળલા — બબબ વાર, પણ ત ઓછા જ પડલા. બરીજી મલાકાત વખત તો ચરીનરીઓન વતવન જ જદ લાગલ — ખબ મઝામા ન ઉતસાહિત િતા એ બધા. હકશોરરીઓનો કલબલાટ, યવકોનરી દોડાદોડ, કટબોનરી ફોટા પડાવવા માટનરી અધરીરાઈ, કયાક કયાક ભાષણ આપવા લાગરી ગયલા પરષો, સસતરી રરીત બનાવલરી, તકલાદરી ચરીજોથરી પવાસરીઓન છતરતા ઉદયત ફહરયાઓ. વચચ શાનતદાયક મધર સગરીત — અનચચ સવર — રલાત િત. એક સથાન મોટરી લાલ સજા ટીગાડરી િતરી : “કયાય થકવ નિી, કયાક કચરો કરવો નિી.” પવાસરીઓન છતરવા નિી — એવો આદશ ક સચન કયાય નિોત!

પાછા આવતા નરીચ ઊતરવ તો વધાર અઘર િત. વષયો જના એ પથથરો સવાળા ન લપસણા િતા. સાકડા પગનથયા તદદન સરીધા ઊતરતા િતા. કઈ આધાર માટનરી વયવસથા ભાગય જ િતરી. દરીવાલના સપાવકાર વલયો િર કષણ ભાવનવહવળ કરતા િતા. એન માટ કટલ ઊચ ચડરી આવલા. ત તો મોટર પવવતો છોડરીન જવા માડ તયાર જ ગણાય.

એન છોડરીન જતા; નજરથરી એનરી લનલતરમય, ભરીષણ-ભવય અનતનવલકષણ

નવસતરીણવતાન દર થતરી જોતા મનમા જરા નવરિભાવ પસરરી ગયો િતો.

J

ઊચા પવજતોની િીસમાર

વિાણમા સફર શર થઈ ત વખત અમન બધાન લાબો એક કાગળ આપવામા આવલો. લરીસા સફદ કાગળનરી બન બાજ નકશા િતા. એક તરફ લખય િત — “ધ ચાગજયાગ રરીવર ચાટવ”. એના પર લરીલા રગ મિાનદરી યાગતસ, એનરી શાખાઓ, એમાથરી બનતા બ નવશાળ સરોવર છાપલા. છલ શાઘાઈ પાસ એ દહરયામા ભળરી જતરી — ‘ધ યલો સરી’ અન ‘ધ ઇસટ ચાઈના સરી’ અકષરો છાપલા િતા. એમનરી વચચ કયાક લાલ ટપકાથરી મોટા ગામો ન શિરો દશાવવાયા િતા. નામો અગજીમા તમજ ચરીનરી ભાષામા લખલા. કાગળનરી બરીજી બાજ લખય િત — “ધ ચાગજયાગ ગૉજીવસ સકચ મપ”. ખબ ઊચરી ભખડોનરી સકડાશમાના અશન “ગૉજ વ” (Gorge) કિ છ — સાકડરી ખરીણ ક જમાથરી નદરી વિતરી િોય. આ અપવવ દશયપટ માટ તો યાગતસ નદરીમાનરી સફર નવખયાત થયલરી છ. એ જોવા તો ખાસ િ ફરરી ચરીન ગયલરી.

પિલ હદવસ અમ તરણસોએક હક.મરી. પવાિ સાથ વહા િતા. વાન શયાનથરી ઊપડરીન વિાણ િવ પથમ “ગૉજ વ”મા પવશ કરવાન િત. તથરી જ બધાન વિલા ઉઠાડવામા આવલા. ઝડપથરી તયાર થઈ, નકશો ન કમરા િાથમા લઈ િ ચલનખડમા ગઈ. તયા પવનથરી બચરી શકાત િત. સવારન અજવાળ થત આવત િત પણ િવા િજી ધધળરી િતરી. નદરીન પાણરી પણ મલધોય કથથાઈ દખાત િત. િ નકશામા કડાળા, ફદડરીઓ ન તરીર દોરતરી રિલરી. એમા બરીજા થોડા ઉમરા થયા. એ પથમ ‘ખરીણ’ન નામ “ચતાનગ ગૉજ વ” િત. આઠ હક.મરી. એનરી લબાઈ િતરી. એનરી વચચ નદરી સાકડરી થઈ જતરી િતરી ક પછરી બ બાજના ખબ ઊચા પવવતોન કારણ એવો ભાસ થતો િોય. તરીકણ શગોના રપ એ પવવતમાળાઓ દનટિગત થતરી ગઈ — પાસથરી સપટિ, દરથરી ઝાખરી. એ સવવ પાષાણનશલાઓ પર નનસગદ કરલા નવનવધ પકારના નનશાન િતા — જાણ િજારો વષયો પિલા કરવામા આવલા નનમવમ વરણ. કાળમીઢ કદરતરી આકારોન કલપનપભર નામ અપાયા િતા — કશાકન પગૉડા ક કશાકન મહદર ક “મિારાજન સવતપરમ” વગર. ખલા તતક પર ગાઈડો િાથ લાબા કરરીન, પવનથરી ઊડતા વાળવાળા પવાસરીઓન

એ બધ બતાવતા િતા. ઘણા વષયો પિલાના રાજવશો — નતચન, નતચગ, સ, િાન — દરમયાન આ નામો પડલા : મનગ નલઆનગ પાષાણ સોપાનશણરી, ફનગજય શગ, દાઈ ઝરણ વગર ન િજી એ બધા પચનલત બનરીન રિલા છ.

ચાપતરી નજર રાખરીન ઊભલા સનનકો જવા પવવતોમા થઈન નરીકળતરી નદરીમાથરી વિાણ પસાર કરવ ખબ અઘર ગણાય છ — ખાસ કરરીન ઉનાળાના સમયમા, જયાર ઓગળલા બરફન લરીધ નદરી ઘણરી વધાર જળોતફલ બનરી િોય અન પવાિ કરોધાધ જળચરનરી જમ ગાડોતર થયલો િોય. કપાન અન તતક પરના બધા નાનવકો નજીકમાથરી જતરી-આવતરી િોડરીઓ-સટરીમરો સાથ સતત વાતચરીત, જરરરી માહિતરીનરી આપ-લ કરતા િતા. એ કઈક જદરી જ જાતના આરોિ-અવરોિવાળા ધવનન િતા; સાવ બોલચાલનરી ભાષાના લયથરી નભનન. સામ જવાબ પણ એ જ રરીનતમા અપાતા િતા. જળ પર સપકવનરી એ બોલરીનરી મ નોધ લરીધરી અન સાભળવાનરી મઝા માણરી.

સવારનો ચિા-નાસતો પરો થયા પછરી વશાન ગામનરી પાસ વિાણ ઊભ રહ. તયાથરી નાનરી િોડરીઓ વાટ અમાર બાનનનગ નદરી પર આવલરી તરણ “ઓછરી અગતયનરી” (minor) ગતવ જોવા જવાન િત. એમન નામ આવ પડરી ગય છ, કારણ ક મિાનદરી યાનગતસ પરનરી મિાગતયો જટલરી જાણરીતરી એ બધરી નથરી! વિાણમાથરી એક નાના પણ લાબા પાહટયાના પલ પર થઈન હકનાર પિોચયા. તયા પણ અગનણત પગનથયા િતા. લોકોન પરીઠ પર ઉપાડરીન ઉપર સધરી લઈ જવા માટ કટલાક પરષો, રગરગરીન કાપડ વીટાળલરી વાસનરી ખરશરીઓ લઈન રાિ જોતા બઠા િતા. સતરીઓનરી પાસ જદરી જદરી છાબડરીઓમા તાજા ફળ િતા — નારગરી, અનનસ, સફરજન. વચવાનરી આશાથરી એ બધરી અમારરી તરફ દોડરી આવરી. હકનારા પર, દર પલરી બાજ િોડરીઓનો સથાનનક અદદો િતો. ઘણા પજાજન તયા િોડરીઓમા ચડતા-ઊતરતા િતા. દશય રગરીન અન રસપદ િત. બ નાના વિાણ બધાવાતા િતા અન ઘણા લોકો એમનરી આસપાસ કામ જોતા ઊભા િતા. નજીકમા, કોલસાનરી ભકરીના મોટા ઢગલા પડયા િતા અન મજરો બબબ ભાર છાબડા પોતાના ખભા પર ઊચકરીન એક “બાજ વ” નૌકા સધરી લઈ જતા િતા.

અમારા વિાણમાના પવાસરીઓ દારા એક બસ ભરાઈ ગઈ ન રસત પડરી. બાકરીના પવાસરીઓ બરીજી બસો આવવાનરી રાિ જોતા ઊભા. ચરીનરી પવાસ ખાતાના વશાનમાના કાયાવલય પાસ ચાર જ બસો િતરી ન એ હદવસ એવા તરણ વિાણ આવલા િતા.બાનનનગ નદરી પરનરી નાનરી ગતયોન જોવા માટનરી નાનરી િોડરીઓમા બસવા માટ એક બરીજ સથાન જવાન િત — ગામન વળોટરીન. વરીસક નમનનટન એ ગમન મન થકવરી ગય. બસનો

ડટરાઈવર દર પાચ સકડ િૉનવ મારતો િતો. એનો અવાજ પણ પાછો મોટો ન તરીણો િતો. મ કાનમા આગળા ખોસયા. અર, કયા ગય એ સશાત ચરીન?

નૌકાઓ અમાર માટ તયાર િતરી — ચાર ચાર જણ બસરી શક તવરી લાબરી, ઉપરથરી ન આજબાજથરી સાવ ખલરી. આમ તો એમા મોટરમનશન િતા પણ બ ચરીનરી નાનવકો અન ખબ લાબા, મજબત વાસ પણ સાથ િતા. શરઆતમા પચાસક હક.મરી. અમ સામ પવાિ ગયા. બરીજી ગતવમાથરી પસાર થતામા તરણક કલાક થયા. કયાક કયાક વિણ અનત ગનતમાન બનત, પાણરી ફતકાર કરરી ઊઠત, ફરીણ ફરીણ થત અમળાત. વાસથરી એન નાથવા બન માણસો મથતા. વાસ લગભગ બવડ વળરી જાય તટલા એન વાળતા. પોત ઊભડક બસરી જતા ન જોર કરરીન વાસન ધકકો લગાવતા. નૌકા આગળ ધપતરી. બન બાજ પાણરી સતત અથડાત, ફકાત રિત. કટલરીક વાર એ ઉદત થઈન અદર આવરીન અમન ભરીના કરરી જત — પણ બિ ફહરયાદ કરવા જવ નિી. બાનનનગ નદરી સદર િતરી — સવચછ, ભર પાણરી સતત રમનતયાળ ન ચચળ િત. વચચ ઘણરી વાર શરીઘરગનત વમળો આવતા િતા — પણ બિ જોખમરી નિી. ૧૯૮૭મા બધાયલા ખબ ઊચરી કમાનવાળા એક પલ નરીચ થઈન નૌકાઓ પસાર થઈ.

તતકાળ બન તરફ િજાર િજાર મરીટર ઊચરી પાષાણપાનચર ખડરી થઈ. કકવશ પથથર, બરડ ચનાતતવ અન નસમનટના નમશણથરી એ બનરી િતરી. અવનવ િત એ બધારણ. મોટરી મોટરી ગફાઓમા પાચરીનકાળથરી બનતા આવલા પાષાણસતભો ખડા થયલા િતા. રગ એ બદામરી-ગલાબરી અન ઘરા ભખરા િતા. ભખડોનરી ટોચો એવરી દખાતરી િતરી જાણ એમન કાપવામા આવરી ના િોય. ઢોળાવો પર ઘાસનરી આછરી જાજમ િતરી. ઊચ જોતા એમ લાગત િત ક ભખડો ઢળરી પડશ ન ઢોળાવો ફસકરી પડશ. ઘણ ઠકાણ પિાડો બરડ ન પતરરી પતરરી જવા િતા, તો નદરીન વિણ ઘણ પથરાળ િત. પાણરી રમઝમ કરત, ખળખળ થત જત િત. કમનરીય અન રમય એવરી આ નદરી પણ ઉનાળામા વરીસ-તરરીસ ફરીટ જટલરી ઊચ ચડ છ. તયાર એન સવરપ ધવસનો છદ ધારણ કરત િશ.

પવવતો પર ખબ ઊચ પાષાણના સરીનામા ચોરસ કાણા પાડલા િતા. બ િજાર વષવ પિલા તયા વસતરી માનવપજાએ એ બનાવલા — અનત ઊચા પથનરી રચના કરવા. એ કાણામા લાકડરીઓ ખોસવામા આવતરી ન પછરી એમના પર લાકડાના પાહટયા ગોઠવાતા. એ રરીત બનતો ગફાથરી ગફા ન નશખરથરી નશખર જવા માટનો એમનો રસતો. માનવામા પણ ના આવ એવરી વાત. સાવ સરીધરી, લપસણરી નશલાઓ પર અધવચચ કઈ રરીત ચાલતા જતા િશ એ જન?

અચાનક એક ઝરણ પથથરોનરી નરીચથરી બિાર વિરી આવય. એનો પથ અદશય રહો િતો ન એ આખ ન આખ પથથરોમા છપાઈન સરકત રિલ. છતા સૌથરી સદર િતો તયાનો કષતરપદશ. ઊચરી ઊચરી ભખડો કયાક બટકરી ટકરરીઓ ક સપાટ, પથરાળ હકનારાન પાસ આવવા દતરી. આવા સથાન નાના ગામ — ખરખર તો ગણયાગાઠયા થોડા ઘર વસરી ગયા િતા. શકય િોય ત દરક જમરીનના ટકડા પર વાવતર કરાયા િતા — ઘઉ, સોયાબરીનસ, શાકપાદડ. આવા લરીલાછમ ભનમખડો કયાક સરીધા ઢોળાવો પર ઊચ સધરી પણ ગયલા િતા. એ િત પલ બરીજ, મળ ચરીન, સાચ ચરીન ક જ આખા દશન પોષત િત. એ મજરો સખત કામ કરતા િતા ન કહઠન જીવન જીવતા િતા.

આવા સથાન, બફગીલા પાણરીમા સતરીઓ કપડા ધોતરી િતરી. માતાઓનરી આસપાસ ઘમરાતા છોકરા રમત છોડરી િોડરીઓ સામ જોઈ રિતા િતા, અમારરી સામ િાથ િલાવતા કાકહરયાળા તટ પર દોડતા િતા. નનદયોષ િતા એ. સરળ િત એમન જીવન. િજી તો પખત વય તો શ, પણ હકશોરાવસથાથરી જ કહઠન થવાન િત એ. િજી એમના હકલહકલાટ પર એ કપરા ભનવષયનો ઓછાયો નિોતો પડયો સદભાગય.

J

રમય, િવય ન અરત લજલત

પવવતોનરી સકડાશ ન કયારક સિજ મોકળાશમા થઈન વિતરી બાનનનગ નદરી પરનરી બરીજી “માઈનર” નબનજાણરીતરી એવરી — ગતવ પસાર કરતા ઘણો સમય ગયો. એ પછરી અમ “ડબલ ડટરગન” — બવડા અજગર! ગામના તટ પાસ આવયા. બપોરન ખાણ અમન તયા મળવાન િત. હકનાર પિોચતા જ થોડા ટબલો પર ચરીજવસતઓ વચવા મકલરી િતરી — સસતરી માળાઓ, ઉતાવળ બનાવલ કોતરકામ. પગનથયા પર તાજા ફળોના ઢગલા િતા. એ પછરી વળરી બરીજી પિોળરી સરીડરી ચઢરીન ડટરગન રસટોરા — અજગર ભોજનાલયમા જવાન િત. એના પિલા અડરીન જ એક દકાન િતરી જમા એકસો સિલાણરીઓએ ભાર ભરીડ કરરી મકરી. િ તયાથરી બિાર નરીકળરી ગઈ.

આિારગિનો ભોજનખડ પણ પછરી ભરાઈ ગયો. ખાવાન સાર િત. ‘યામ’ કિવાતા, “ગળા બટાકા” તરરીક ઓળખાતા, કદનરી તળલરી નચપસ સવાહદટિ િતરી. એ ઉપરાત મન બ જાતનરી ચરીનરી ભાજી, બ જાતના તોફ — કદાચ એન સોયા નબનસના પનરીર કિરી શકાય અન કમળ કાકડરી પણ મળા. નબયર રસટૉરા તરફથરી િતો ન એ નસવાય ચરીનરી ચિાન ગરમ પાણરી તો ખર જ. એ પરીણ તાજગરીદાયક િોય છ ન ચરીનરી ખાણા સાથ નાના — નાનકડા, ખરખર તો પયાલામા અપાત રિત એ ગરમ પાણરી સાર જાય છ.

પલા ફહરયાઓના ટબલ પર નજર કરવા માટ, કશરી ખરરીદરી કરવા માટ ન ફોટા લવા માટ અમન થોડરી નમનનટો અપાઈ. ઘણા ફહરયાઓ તરફ ગયા. માર ફોટા જ લવા િતા. પકાશ સારો થયો િતો — રોજ બપોર આ પમાણ બનત જોઉ છ. ફટાફટ સરસ ફોટા લવા જાઉ તયા જ કમરાન શટર અટકરી ગય. કોઈ અગમય રરીત ફસાઈ ગય. તરત જીવ બળવા માડયો. મ િોડરીમા બઠા બઠા બિ પયતન કયા — હફલમ બદલરી, લનસ ખોલયો, ઝરીણકરી બટરરી કાઢરીન સાફ કરરી; પાથવનાય ઘણરી કરરી પણ કશો ફર પડયો નિી. િ જરા ઉદાસ થઈ ગઈ. નદરી પરનરી આ સફર મ એટલરી ઇચછા કરરીન, એટલા પસા ખચગીન ગોઠવરી િતરી. છલ િૉનગકૉનગમા ચાર નવરી હફલમો પણ ખરરીદરી િતરી — તયા આવ થય. કયાથરી લવાવાના િતા િવ કોઈ ફોટા? ગયા અઠવાહડયામા દરરોજ કાઈ ન કાઈ મશકલરીઓ આવયા કરરી િતરી, તો આજનો હદવસ શા માટ જદો પડ? એમ મ કટાકષમા નવચાય. વિાણમા બધ સાર જત િત ન તયા આ આઘાત મળો... ખર.

થોડરી જ વારમા અમ તરરીજી ‘નબન જાણરીતરી’ ગતવમા પવશરી ગયા િતા. એન નામ “નરીલમ ગતવ” િત, કારણ ક એના બન તટ પર લરીલાચટક વાસના ઝડ િતા. એ બધા વાસ નરીચા સરખા ન પાતળા જવા િતા. વાસનરી એક જાત, જ ઘણરી રમય છ. અધવચચ સાવ સપાટ હકનાર િોડરીઓ ઊભરી રિરી. અમ બધા ઊતયા — તયા ચાલવા, સરસ લરીસા કાકરા ભગા કરવા. મ એમન જોયા, ઉપાડયા, િાથમા અનભવયા, પાછા મકરી દરીધા. એક કાકરાન પણ િવ એનરી યથોનચત ભનમથરી છટો પાડવો નથરી ગમતો. એન એ ભનમનરી િફ િોય છ ન એ ભનમ એનાથરી શોભતરી િોય છ.

બ સથાનનક હકશોરોએ સામરી બાજન હકનારથરી નદરીમા ઝપલાવય, તરરીન અમારરી તરફ આવયા અન િાથમાના નસકકા બતાવવા માડયા. કિ, “એશરી વષવ જના છ. ખરરીદોન, ખરરીદોન.” બનના હડલ ખલા િતા અન તરબતર ભરીના. નદરીન પાણરી બરફ જવ ઠડ િત. એમના િાથ અન પગ પરના રવાડા ઊભા થઈ ગયલા િતા પણ એ બન ઠડરીથરી

ધજતા ક થરથરતા નિોતા. આ નદરી એમનરી નમતર િતરી, રોજનરી સાથરી િતરી, એનાથરી એમના મન અન તન એકદમ ટવાઈ ગયા િતા. પાણરી ભલ ઠડ, પણ આ નદરીનરી જ એમન િફ િતરી, આસાયશ િતરી.

એમ તો સવારથરી જ હદવસ પણ ઠડો જ રિલો પણ બપોર પછરી પાછા વિાણ પર જતા તો ઠડરી વધરી ગઈ. નરીચવાસ તરફ જતા, એ હદશામા પવન પણ ઘણો વધાર લાગયો. છતા ગમન શરીઘરતર પણ થય ન કલાકકમા પાછા વશાન પિોચરી ગયા. િલસાનરી જગયાએ િવ જાડો ડડો વપરાતો િતો. વમળાતા, ધસમસતા જતા જળાશો આવ તયાર એ િોડરીન ધરીમરી પાડવાના કામમા આવતો િતો.

શાનતથરી સપનશવત એ જળયાતરા િતરી. િોડરીમા મોટા ભાગના પવાસરીઓ ઝોકા ખાવા માડલા. માર એ નનરવ રમણરીયતાનરી નમનનટ પણ ગમાવવરી નિોતરી. સિજ સૌદયવના દશવનથરી મનમા મધર-માયસ સવદનો ઊઠતા િતા. વશાન આવય ન ફરરીથરી એ જ પલરી દનનયા સાથ આવરી ગઈ. ઉપર જઈન િ બધરી બસોનરી આસપાસ ફરરી. એવરીમા બસવ િત ક જનો ચાલક તમાક ફકતો ના િોય. પણ ચારય ચાલકોના િાથમા એક એક નસગારટ િતરી.

વિાણ પરનરી મારરી કનબનમા પિોચરીન ગરમ પાણરીથરી સનાન કય ન પછરી જલદરી ચલનખડમા ગઈ. યાગતસ નદરી પરનરી નવખયાત “વ” કિવાતરી, બરીજી ગતવમા વિાણ પવશવાન િત. વશાન નગહરમાળાના બધા સથનવર સદસયો િજી સાથ જ િતા. નદરીનરી સાથ સાથ એક નવો વળાક લરીધા પછરી “દવરી શગ” દનટિગોચર થય. શાથરી પડય િશ એ નામ? મખનો કશો આકાર એમાથરી છતો નિોતો થતો. પણ કદાચ એ શગ પોત મખોનનત િત ન કદાચ એન દશવન શકનનયાળ થત િશ. ચલનખડમાના કાયવકરો કોઈ યનનફોમવમા નિોતા — કપાન નસવાય, તથરી ખબર ના પડ ક એ અફસર છ ક ખલાસરી. પણ એ બધા જોવા જવા નામ અપાયલા સથાનો ચીધરી ચીધરીન બતાવતા િતા. “જઓ, આ ગઈ ‘સવણવ નશરસરાણ અન રજત બખતર કરરી ખરીણ.’ જાણ આખ સનય ઊભ છ.” આપણન તો બિ ઊચા, અનણયાળા નશખરોનરી િાર જ દખાઈ િોય પણ વણવન સાભળરીન પછરી એમા અથવ ઉમરરી દવાનો.

િાવડવ પણ મન શોધતો તયા આવરી ચડયો અન એક સપાટ સથાન તરફ આગળરી ચીધરી. પાષાણનરી નશલાનરી અદરથરી બ-તરણ ફરીટ કાપરી સરખો એક આકાર અપાયો િતો. એન નામ “કૉનગ નમનગ લબચોરસ” િત. આ અન આવા નામ તો નકશામા છાપલા િતા

પણ એન નવષ થોડરી વધાર જાણ િાવડવ આપતો િતો. જમક, એ પાષાણરી તકતરી પર સ રાજયવશના કાળમા કોતરાયલા એક સદશ તથા એક કાવય િજી જોવા મળરી શકતા િતા. એ જ રરીત, પાષાણના સરીનામા દખાતા એક નલસોટાનરી સમજતરી પણ િાવડદ આપરી. દર વષદ નદરીમા આવતા ઘઘવતા પર દારા ઊચરી ચટટાનોમા જ પમાણસચક રખ અકાઈ િતરી, એનાથરી પણ ઊચ — ઉતતગ નગહરનશલાઓ પર અધવચચ કોરરી કાઢવામા આવલા એ “નલસોટો” ખરખર એક પથ િતો. નચનગ રાજયવશ દરમયાન એ બનાવવામા આવલો — સતતરમરી અઢારમરી સદરીમા. પરમા ફસાતા-વમળાતા જળયાનોન દોરડા બાધરીન પવાિમા સલામતરીપવવક આગળ ખચરી જવા માટ એ સાકડો ઉચચ પથ વપરાતો. એ જોઈન જ ભય લાગ. એક તરફ કાળરી, કકવશ, સાવ સરીધરી ભખડો, બરીજી તરફ ઊડરી ખાઈ જવરી નદરી — એ બનરી વચચ વપરાતા પથના કાયવકારણ નવષ નવચારતા જ છકકા છટરી જાય. પણ રાજવરીઓનો જમાનો િતો ન એમણ તો િકમ જ આપવાના િતા.

ચાર વાગતામા તો સયવ એનરી ટવ પમાણ ગાપચરી મારરી ગયો. નપસતાલરીસ હક.મરી. લાબરી, નદરીના સવભાવન અનસરરીન વળાક લતરી જતરી, એ “વ” ગતવ ભવયસદર દશયો અનાવહરત કયદ જ જતરી િતરી. બરાબર અડધ અતર “બઈ નશ” નામન ગામ આવય. સાવ નાન પણ નકશામા એન નામ પડ એ કારણ ક તયા જ આગળ નસચઆન પાત પરો થાય અન િબઈ પાત શર થાય. ચરીનમા પાત પાત અમક બાબતોમા તફાવત પડતા જાય — બોલરી, આિાર, ઇનતિાસ, પથા, દશયપટ વગર. દરક પાતનરી સરકારનરી પોતપોતાનરી રરીનત. અમાર વિાણ િબઈ પાતના પવાસખાતાનરી માનલકરીન િત. િાવડવ પોત આ જ પાતના મખય શિર વિાનમા રિતો િતો.

ખબ સરસ િતો છતા મન એ પસરણ નબનઅગત લાગય. બનનનગ નદરીન સામરીપય માણય િતન. જળપવાિ તમ જ નગપનકત ઉભયનરી કટલા નજીક િતા તયાર. જાણ એ સથાનાવનલનો અગત અશ િતા.

પછરી ભોજનના સમય સધરી િ વાચતરી ન લખતરી રિરી. જમવામા મન કાચા-પાકા બટાકા, ગાજર, વટાણા મળા અન તળલા બટાકાનરી નચપસ. સવાદમા સારરી પણ મદ વધારનારરી!

“નઝગવરી” ગામ આગળ વિાણ આખરી રાત રોકાવાન િત. અડરીન જ બાધલા હકનારાના મચ પર સથાનનક કલાકારો લોકનતય અન સગરીતનો કાયવકરમ રજ કરવાના િતા. વિાણ નાગરરી લવાનરી રાિ જોતરી િ બઠકખડમા ગઈ. તયા નમસ કૉનગ શઓ આવરી,

સાથ બઠરી ન વાતો કરવા માડરી. ફલ-ફલવાળો મારો પોષાક ગઈ કાલ એન બિ ગમલો. “ભારતરીય સતરીઓન બધ નખનશખ સદર િોય છ — તવચા, એનો રગ, મખનો આકાર.” મારા મખના એણ કરલા વણવન પમાણ મારરી આખો સરસ પિોળરી િતરી, નાક સરસ ઊચ િત, િોઠ સરસ — કશક િતા, િ ભલરી ગઈ!

એ પોત ઓછરી સરસ નિોતરી. પિલરી નજર જ એ મન ગમરી ગઈ િતરી. મન થય, એ શ ચરીનરી છોકરરી િતરી ખરરી? એનરી આખોનો રગ િલકો કથથાઈ િતો, વાળનો પણ એવો જ — સોનરરી પડતો રગ — િતો; એનરી તવચા સરસ શવત િતરી, એ સરસ ઊચરી અન તનવરી િતરી અન એનરી ચાલ તો બરાબર કોઈ મૉડલ જવરી િતરી. એ દનકષણના પદશમાના કનનમનગ શિરમાથરી આવતરી િતરી. બમાવ, મયાનમારનરી નજીકનો એ ભાગ. એના ચરીનરી નામ “શઓ”નો અથવ “િામવનન” થતો િતો. સવર, લય, તાલ ન સદરતાનો સમનવય ત િામવનન. એ અગજી અન જાપાનરી ભાષા શરીખલરી પણ મોટ ભાગ કામ એન તાઈવાનનરી ભાષાના ગાઈડ તરરીકન મળત િત.

ભારતન એ જાણતરી િતરી — ઇનતિાસના અભયાસથરી અન હિનદરી હફલમો પરથરી. પણ િ પિલરી જ ભારતરીય વયનકત િતરી ક જન એ િાજરાિજર મળરી િતરી. મન એણ સરનામ આપય ન સપકવ રાખવા કનનમનગ જવા કહ. એના સદર લનલત દશવનન શોભ એવો જ એનો સવભાવ િતો ન નામ પણ : શઓ.

J

પવજની પિલી પરીત

પમન તો એવ છ ક કઈ કષણ હદયનો કબજો લઈ લ ત કિરી શકાત નથરી. એ કારણોથરી પર છ અન દલરીલો ક સમજતરીથરી મકત છ. એના મળ તો કયાના કયાય િોય ન એન પોષણ મળવવાનરી રરીતો પણ અવનવરી! પમનો અનભવ પામવો તન એક સૌભાગય કિરી શકાય ન એ સાથ જ, મોડો વિલો જ બરીજો એક અનભવ થવાનો ત છ નવરિનો. પમ અન નવયોગનરી લાગણરીઓ કાઈ વયનકત નવષ જ િોય? એ સથળ નવષ િોઈ શક. કમ, વષયોથરી દશન, ઘરન યાદ કરરી કરરીન આ બ લાગણરીઓમા ઝયાવ કરરીએ જ છરીએન!

માર માટ એવ જ એક બરીજ પમસથાન છ જાપાન — દનનયાનરી પવવનો, નાનકડો પણ મિાન દશ નનપોન. એના પતય આવો ભાવ કઈ રરીત, કયારથરી થયો તના પગર િ િજી શોધયા કર છ! એના નપયપાતર બનરી જવામા કયા કારણો િશ? ચરીનાઈ માટરીમાથરી બનાવાતરી કલાતમક, સદર વસતઓ; ઉહકઓ-એ (Ukio-e) અન સનમ-એ (Sumi-e) નામનરી નચતરશલરીઓ; કાબકરી અન નોિ (Noh) નામનરી ગૌરવયકત નાટયપથાઓ; એના સવચછ, પહરષકાર મહદરો અન સથાનકો (Shrines); એનરી શબદાતરીત પાકનતક સદરતા; એનરી પનતષઠાના અકવ સમો ફયઝરીયામા ક પછરી એના સૌમય, નશટિ લોકો? એનરી કઈ નભનનતાન આટલ આકષવણ લાગરી ગય િશ? દનનયાન માટ સદરપવવનો દશ પણ આપણાથરી તો નજીકનો. આપણરી સસકનત અન આચારનવચારમા મળ તો ખરો જ, શ એમા આ સમોિનના મળ િશ?

ઘણા જાપાનરીઝ લોકોન મળવાનો, સાથ રિવાનો લાભ મળો. બ નમતરો તો િતા જ. એક ઓસાકામા ન બરીજો ટોહકયોમા. ચદનના એક ઓળખરીતા િતા હિરોનશમા શિરમા. આ તરણએ મન પોતપોતાન તયા રિવા તો આમતરરી જ, પણ સાથ સાથ પોતાના કટબરીજનો ક ખાસ નમતરોન તયા પણ મોકલરી. આન લરીધ મ ધાય િત તનાથરી વધાર જગયાઓ જોઈ શકાઈ અન એક આખો હદવસ પણ એકલા રિવ ના પડય. અનદતરીય ગણાતા કયોટો શિરમા એક રાત નસવાય િૉટલમા પણ રિવ ના પડય. ખરખર અપવવ, સયોગય સમય િોય તમ જાપાનનો પવાસ ગોઠવાઈ ગયો િતો.

જાપાન ઉતતર પશાત મિાસાગરમા આવલો એક દરીપદશ છ. એ મખય ચાર દરીપોનો બનલો છ. છક ઉતતર િોકકાઈડો; રાજધાનરી ટોહકયો જના પર છ ત પધાન ટાપ િોનશ; લઘદરીપ નશકોક અન સૌથરી દનકષણ કયશ. જો ક ચારબાજ ૩૦૦૦ જટલા નાના ટાપઓ વીટળાયલા છ. ઇટાલરી ક ઇગલનડથરી જરા મોટો પણ કનલફોનનવયાથરી સિજ નાનો એવો આ દશ છ. ભૌગોનલક વનવધય, જમ ક જવાળામખરી પવવતો, ઊડરી ખરીણો, સપાટ કષતરો અન નાનાનવધ ઉપકલ પદશોન કારણ એન નસનગવક સૌદયવ ઉતકટિ ગણાય છ. િોકકાઈડોનરી છક ઉતતરનરી અણરીથરી કયશના દનકષણ છડા સધરી જાપાનનરી લબાઈ ૩૦૦૦ હકલોમરીટર છ તથરી એનરી આબોિવામા પણ ઘણરી નભનનતા છ. પણ મખયતવ ચાર ઋતઓ — વસત, ગરીષમ, શરદ અન શરીત સપટિ થાય છ.

સૌથરી પથમ જાપાનમા નશનતો ધમવ પચનલત િતો પણ છઠરી સદરીમા બૌદ ધમવ આવયો અન આઠમરી સદરીમા ખબ પાગયયો. બારમરી સદરીમા ઝન સપદાય લોકનપય થયો.

આ બધા ઉપરાત ઘણા જાપાનરીઝ લોકો નરિસતરી ધમવ પણ અપનાવ છ. જાપાનનો ઇનતિાસ ઘણો જહટલ છ, એનો અભયાસ કરવાથરી જાપાનનરી સસકનત, સાહિતય અન કલાઓના નવકાસનો પણ ખયાલ આવ છ. એડ (Edo) યગ ઘણો મિતવનો કિરી શકાય, કારણ ક એ સમય દરનમયાન યદિરીન શાનત રિરી, કલાઓ ખરીલરી અન વપાર-વણજનરી વનદ થઈ. તદપરાત, એ જ યગના અત ભાગમા, ૧૮૫૩મા, અમહરકાન નૌકાસનય જાપાનના એક બદર નાગય, તયારથરી એ બ દશો વચચ વાનણજય સબધ સથપાયો. એ પછરી ૧૮૬૮મા મઈજી (Meiji) સામાજયન સથાપન થય અન એ સમયથરી જાપાનના આધનનકતવનો આરભ થયો એમ કિરી શકાય. જ દશ લગભગ ૨૪૦ વષવથરી અનલપ અન પથક રહો િતો ત અચાનક અવાવચરીનતા, ઔદયોનગક ઉનનનત અન પાશચાતય પલોભનોના ઝઝાવાતમા અટવાઈ ગયો.

મઈજી યગ તો ૪૫ વષવમા જ અત પામયો અન બરીજા નવશવયદ પછરી જાપાનન ગણતતર કરવા માટના સધારા થવા માડયા, ૧૯૪૭મા નવ બધારણ તયાર થય. એ પમાણ સતતા લોકોના િાથમા ગઈ પણ સમાટ િરીરોહિતો દશના સવયોચચ પતરીકરપ રહા. વરીસમરી સદરીમા થયલા જાપાનના અદભત નવકાસ અન પનશચમના દશો સાથ વધલરી એનરી પહરનચતતાન કારણ જાપાનના લોકોનરી જીવનરરીનતમા ઘણ પહરવતવન આવય છ — ખાસ કરરીન આિાર અન આવાસમા. એક તો જાપાન નાનો દશ છ, તયા રિવાલાયક જગયાઓન કષતરફળ ઓછ, તથરી ઘરો નાના િોય પણ મ જોય ક દરક ઘરના એક ઓરડામા તો પાશચાતય ઢબન ફનનવચર — જમ ક સોફા સટ િોય જ. રસોડ આધનનક સગવડવાળ િોય અન જમવાનો ઓરડો િમશા જાપાનરીઝ ઢબનો, નરીચ બસવાન માટનો િોય. જાપાનન જીવનધોરણ ઊચ ગણાય છ, ગનાન પમાણ ખબ જ ઓછ છ, ત જ રરીત, નોકરરી-રોજગાર વગરનાન પમાણ માડ બ ક તરણ ટકા િોય છ.

દનનયાનો સૌથરી સરસ દશ જાપાન િોય તમ લાગયા વગર રિત નથરી. જાપાનમા પવવ અન પનશચમનો એક અનપમ સમનવય છ, પવવનરી આદશવવાદરી સસકનત અન પનશચમનરી કાયવદકષતા અન સનવધાનો.

સવચછ, સદર, સગમ, સરનકષત, સભય, સસકત, સભગ, સયત, અદભત એવો દશ ત જાપાન. આ સમનવયન સમતોલન સવવદા સચવાઈ રિ છ તમ નથરી. ખાસ કરરીન નવરી પઢરી પનશચમનરી નકલ કરવામા ઉતસક િોય છ અન જાપાનનરી સદરીઓ જનરી ધરીર ગનતનરી સસકનત માટ એમનરી પાસ ધરીરજ િોતરી નથરી. પણ આવ તો આપણા દશમા પણ કયા જોવા નથરી મળત? અગતયન તો એ છ ક જાપાનના મોટા ભાગના સમાજમા પશસય

નનયમબદતા અન નનભવર યોગયતા છ.

J

જાપાનમાર આગમન :

િ દનકષણ કોહરયામા થોડા હદવસો ગાળરીન જાપાન પિોચતરી િતરી તથરી ઉદદયનનો સમય ખબ ટકો, દોઢક કલાકનો જ િતો. એટલા સમયમા તો જાણ કટલય બદલાઈ ગય. નરીચ ફલાઈન પડલ ઓસાકા શિર અવકાશમાથરી દખાત િત — ભખર, ઔદયોનગક, અસદર, એનરી વચમા થઈન એક નદરી વિતરી િતરી. નવમાનમથકથરી નરીકળરીન બસમા જતા પણ એ કાઈ આકષવક લાગય નિી.

નમતર કઝઓ મન લવા આવવામા સિજ મોડો પડયો, એટલ થોડરી વાર જરા નવમાસણ થઈ ગઈ. એનો જ આધાર રાખયો િોવાથરી કોઈ િૉટલનરી ગોઠવણરી કરરી જ ન િતરી પણ એ તરત આવરી પિોચયો અન ત પછરી જાપાનના આ અભતપવવ પવાસમા આવરી એક પણ કષણ આવરી નથરી. ગામ ગામ પિલા કયારય નિી મળલા લોકોએ સગ આપયો, સમય આપયો, મતરરી અન માન આપયા. એ નવમાનમથકથરી જ અનવરત આનદનો આરભ થયો.

પરથમ પહરચય કોબથી :

કઝઓ જ શિરમા રિ તન નામ કોબ. ઓસાકાથરી એ ચાલરીસક નમનનટ દર છ. ઓસાકા અખાતના અધવવતવળાકાર હકનારા પર કોબ પવવથરી પનશચમ જતરી સાકડરી પટટરીનરી જમ પથરાયલ છ. યોકોિામાનરી સાથ કોબ પણ જાપાનન ખબ અગતયન બદર ગણાય છ ન તયાથરી જ જાપાનના ભમધય સાગરનરી સિલગાિો શર થાય છ. કોબના સાકડા, લાબા નવસતારનરી પાશચાદભમા રૉકકો પવવતમાળા છ. એન લરીધ કોબન નજીકમા જ વનશરી િોવાનો લાભ મળ છ અન આખા વષવમા આબોિવા ખશનમા રિ છ.

આ રૉકકો પવવત પર સૌથરી પિલા અમ ગયા. એના સરીધા ચઢાણ પર અડધ સધરી કબલકાર જાય છ ન પછરી રોપ-વ કાર. ઉપર પિોચયા પછરી ઓસાકા અખાત, દરના ટાપઓ અન નવસતત નકષનતજન નવિગાવલોકન થાય છ. રાતના અધારામા તો આ દશવન કઈ જદરી જ અન વધાર ભવયતા પામ છ. કોબ શિરના રિવાસરીઓ ગવવથરી એન ‘દશલકષ ડૉલર દશવન’ (One million dollar view) કિ છ! ચો તરફનરી લખલખ બતતરીઓના ઝલમલ આલોકથરી આ દશય એવ તો દરીપમાન અન અનદતરીય લાગ છ ક ખરખર નયોછાવર થઈ જવાય. રોકકો પવવતનરી આ ઊચરી ટોચ પર િમશા પવન ફકાતો રિ છ ન રાત તો ઘણરી ઠડરી થઈ જાય છ. તથરી લાબા સમય સધરી આ જાજવલયપાન કરવ શકય નથરી.

બરીજ જોવાલાયક સથાન છ કોબન મોટામા મોટ ઇકતા સથાનક (Shrine). બરાબર શિરનરી વચમા, કાયવરત વયવસાય નવભાગનરી મધયમા આ સથાનક આવલ છ. રહઢગત ઘરા, સપહદત કસરરી રગ ત રગાયલ છ. મખય દાર આગળ નપતતળના મોટા મોટા ઘટ લટક છ. એનરી સાથ જાડા દોરડા બાધલા છ. જન જોરથરી ખચરીન લોકો આ ઘટ વગાડ છ. આપણ જમ મહદરોમા ઘટ વગાડરીએ છરીએ ત જ અથવમા જાપાનરીઝ લોકો એમના ભનકતસથાનોમા ઘટ વગાડતા િોય તમ લાગ છ. ચોગાનમાનરી એક નાનરી િાટડરીમાથરી, ૧૦૦ યન (Yen જાપાનન નાણ) આપરીન લોકો નાનકડરી કાગળનરી નચઠરી ખરરીદ છ. આન પાતળરી વાળરીન લોકો ચોગાનમાના, સથાનકનરી સામ આવલા વકષોનરી ડાળરીઓ પર ગાઠ વાળરીન બાધરી દ છ, જથરી તમનરી આ નવનતરીઓ ઇશવર સધરી પિોચ. બધા વકષો આ સફદ પટટરીઓથરી ખરીચોખરીચ પાગરલા દખાય છ. મન થય ક માર ઇશવરન ઇજન મોકલવ િોય તો િ જાત જ લખ, છાપલ શા માટ લઉ?

કોબના બજાર નવસતારનરી ગલરીઓ રસટોરા, રાનતરકલબો અન મશરીનથરી રમાતા જગારના અડા (Pachinko Palaces)થરી ભરપર છ. હદવસ કરતા રાત રગરીન દરીવાઓના ઝગઝગાટન કારણ આખો દખાવ જ બદલાઈ જાય છ. આ લાબરી લાબરી ગલરીઓમા ખરરીદવા કરતા આટો મારવા, ફરવા આવલા લોકોનરી ભાર ભરીડ િોય છ. પદયાતરરીઓન જ માટના આવા એક મખય રસતાન નામ છ : ‘મોતોમાચરી ડોરરી.’ આખા રસતાન ઉપરથરી નબલકલ ઢાકરી દવામા આવયો છ. કટલરીક દકાનો સદર હકમોનો માટનરી િતરી, બાકરીનરી બધરી દકાનોમા પલાનસટકનરી ફાજલ ચરીજો વચાતરી િતરી.

હકમોનો જાપાનમા સતરી અન પરષોનો પરપરાગત પિરવશ છ. અલબતત, બન

માટના હકમોનો રગ અન આકનતનરી દનટિએ નભનન િોય છ. િજી રસતા પર હકમોનો પિરલા સતરી-પરષો દખાય છ ખરા પણ વધ ન વધ લોકો પનશચમરી પોષાક પિર છ. હકમોનો પિરવો બિ કહઠન ગણાય છ, આ પઢરીનરી ઘણરી યવતરીઓન એ પિરતા આવડતો પણ નથરી િોતો અન તથરી બિધા િવ હકમોનો પસગોપાતત જ પિરાય છ. આપણરી સાડરીનરી જમ રોનજદો પાષોક એ નથરી રહો.

બધરી ભરીડ અન ધમાલ છોડરીન કઝઓ મન એક નાનરી દકાનમા લઈ ગયો, જયા ફકત ‘ઓકોનોનમયાકરી’ જ મળ. આપણ તયાના પડલા ક ઉતતપમ સાથ એન સરખાવરી શકાય. મદાના લોટન પાણરી સાથન નમશણ તયાર કરરી રાખય િોય; એમા જાતજાતન ખાવાન નાખરી પડલા ઉતારતરી સતરી ચપળ અન કાયવદકષ િતરી. માર માટ એણ ડગળરી, ગાજર, કોબરી વગરનરી છરીણ નાખરીન એક સરસ ઓકોનોનમયાકરી બનાવરી આપરી. જાપાનમા એ માર પિલ ખાણ િત અન ખબ પસદ પડરી ગય!

આ દરનમયાન, કઝઓએ એના એક નમતર કાગયામાન ટનલફોન કરલો. એમણ અમન બનન પોતાન તયા આમતટરયા િતા, તથરી અમ એક ટકસરી લરીધરી. મારો તો એવો જ ખયાલ ક દનનયાભરમા ટકસરી ડટરાઈવરો એક જ શાળામાથરી આવતા િશ, કારણ ક કોઈપણ જગયાએ ટકસરી ડટરાઈવરોન બોલવાન, ચાલવાન જાણ સરખ જ િોય : કકવશ, અસભય, આચકાવાળ; પણ જાપાનના ટકસરી ડટરાઈવરો એવા નથરી — એ લોકો બોલ નશટિતાથરી અન ચલાવ સરળતાથરી. ટકસરી લવરી જાપાનમા મોઘરી ખરરી પણ ડટરાઈવરોના સભય વતવનમા એનો બદલો વળરી જાય છ. પનશચમના દશોનરી જમ અિી બનકષસ આપવાનરી િોતરી નથરી.

અપહરજચતમારથી આતમીય :

કાગયામા અન પતનરી િરીરોકો અમારરી રાિ જોતા િતા. એમનરી બ છોકરરીઓએ મારરી સામ ટરીકરીટરીકરીન જોયા કય. એમન માટ િ કોઈ જદા જ દશમાથરી આવત પાણરી િતરી! આપણા દશનરી જમ જાપાનમા પણ ઘરડા માબાપન સાથ રાખવાનરી પથા છ. કાગયામા આ જ રરીત રિતા િતા. કદાચ અમ વધાર આરામથરી, સકોચ વગર બસરી શકરીએ તથરી ત અમન એમનરી ઑહફસના ઓરડામા ઉપર લઈ ગયા. અમ વાતો કરતા રહા ન િરીરોકો આદશવ પતનરીનરી જમ િસતા મોઢ ખાવાનરી તાસકો, કૉફરીના કપ, બરફ,

દારનરી બોટલો, પયાલાઓ સાથ ઉપર-નરીચ કરતરી રિરી, િ એન બસવા કિતરી રિરી. કાગયામાનરી ઇચછા િતરી ક એ પછરીનરી રાત, કટલાક નમતરોન બોલાવરીન માર માટ એક મિહફલ યોજ. મ વારવાર ના પાડરી ક િરીરોકોન બિ તકલરીફ પડશ. પણ કાગયામાએ પાટગી કરરી ખરરી. કઝઓનરી જમ એ પણ આહકવટકટ િતા. એમના નમતરો પણ આહકવટકટ અન એનનજનનયર િતા. બધા યવાન સતરી અન પરષોએ િ દાખલ થઈ તયાર તાળરીઓ પાડરીન મન આવકારરી. પણવ ભારતરીય દખાવા મ રશમરી સાડરી પિરરી િતરી. આખો હદવસ વરસાદ રહો િતો ન સાજ પડય પણ િજી ઘણરી ગરમરી િતરી. બધા િાથપખાથરી િવા ખાતા રહા. આપણ તો યજમાનન તયા િાથપખાથરી િવા ખાતા ક વધારાનરી શાલ ઓઢતા કદાચ શરમાઈએ — રખન યજમાનન લાગ ક આપણરી સગવડ બરાબર નથરી સચવાતરી.પણ જાપાનમા લોકો સવાભાનવકપણ પોતાના પખા સાથ રાખ છ, નિી તો યજમાન પાસથરી માગરી લ છ. આ લોકોનરી ઉષમા અન નમતરતા એવા િતા ક ભાષાના બધન નડયા નિી. ભારતમા િ કયાથરી છ, ત નકશો દોરરીન મ સમજાવય. બધા કઈ ન કઈ વાતો મારરી સાથ કરતા રહા. કયારક એમના ભાગયાતટયા અગજીમા, તો કયારક કઝઓના અનવાદ થકરી. િરીરોકોએ તો જાણ જાદ કય િત. જાતજાતન નનરાનમષ ખાવાન એણ ધરરી દરીધ િત. મન પણ લાકડાનરી બ સળરીઓ (Chopsticks) વડ ખાતા આવડરી ગય િત. અમ બધા વાતો કરતા કરતા ખાતા રહા.

મ ધાય િત તમ જ િરીરોકોન બસવાનો સમય ના મળો. છલ, મારરી સાથ જયાર બધાનરી તસવરીરો લવાતરી િતરી તયાર એ નરીચ એનરી છોકરરીઓન નવડાવરીન સવાડતરી િતરી. એક અજાણરી વયનકત તરફ આટલરી બધરી સહદયતા બતાવતા લોકો પતય મન માન નિી, આતમરીયતાનરી લાગણરી થવા માડરી. જાપાનનરી આખરી પજા સાથ જાણ પહરનચતતા કળવાવા માડરી.

ઓસાકા અન નારા :

કરતા અન નવકરતાઓ માટ જાપાન બિ મોટ કષતર છ. દરક શિરના અનત બજારો માટ જાપાન ખયાતનામ છ. નવશાળ હડપાટવમનટલ સટોસવનરી રચના, કાયવદકષતા અન સનસમત સિાય કલપનાનરી બિારનરી વાત લાગ છ. ખરરીદરીમા મન રસ ન િતો પણ આવો એકાદ સટોર જોવા અન વરસાદથરી બચવા િ ઓસાકાના િરીનશય સટોરમા ગઈ. ગોઠવણરી આમ તો અમહરકન સટોર જવરી જ લાગ પણ કટલરીક જાપાનમા જ િોય તવરી ખાનસયતો િતરી.

નલફટ ચાલકો તરરીક સરસ, સમરપ કપડા પિરલરી, અતયત સૌજનયશરીલ યવતરીઓ િતરી. તાલરીમ પમાણ ગાિકોના લાભાથદ સટોરન લગતરી માહિતરી એકોનકતથરી બોલયા કરતરી. સટોરના પાચમા માળ િસતકલાનરી નવધનવધ સામગરીઓ વચાતરી િતરી. એટલ જ નિી, કટલરીય િસતકલાઓનો પયોગ કરરીન સમજાવવામા આવતરી િતરી અન નવનામલય જોઈતા સલાિ-સચન આપવામા આવતા િતા — સનસમત. આ એક જ ગણ ભાગય જ અમહરકન સટોસવમા જોવા મળ. છક નરીચનો માળ આિારનરી સામગરીઓથરી ખરીચોખરીચ ભરલો િતો. તાજી, સરનકષત, રોનજદા વયવિારનરી, ખાસ કામનરી, નકામરી, અનનય વનવધયવાળરી ખાદયસામગરીઓ. પિલરી જ વાર આવરી જગયા જોઈન િ આહાદ પામરી ગઈ. જાતજાતનરી નપપરમરીટ માટનો ગોળ ફરતો મોટો એક મચ િતો. એના ખાના મ ગણયા તો ત જ લગભગ એકસો જટલા િતા. જદરી જદરી ચોકલટ વગરના નવભાગો તો જદા!

જાપાનના જહટલ ઇનતિાસ અન યદાબદ ભતકાળનરી સાકષરી જવા અડગ દગવ (Castle) દશનરી ખબ પશસય નવનશટિતા ગણાય છ. આવો એક ગઢ ઓસાકામા છ. એ ૧૫૮૬મા બાધવામા આવલો. જાપાનના મોટા ભાગના કાષઠ બાધકામો ઓછામા ઓછરી એક વાર તો ભસમરીભત થયા જ િોય છ. ઓસાકા દગવન પણ એમ જ િત. છવટ ૧૯૩૦મા ઓસાકાના રિવાસરીઓએ પસા ભગા કરરીન એન નવનનમાવણ કય. આખા શિર પર નજર રાખતરી આ પભાવશાળરી ઇમારત છ. એના આઠમા માળ પરથરી સપણવ શિર દખાય છ. બરીજા મજલાઓ ઉપર ઐનતિાનસક અગતયનરી ચરીજો બખતર, ભાલા, યદ નવષયક નચતરો વગર ગોઠવલરી છ. સોળમરી સદરીના એક મિાયદન છ ભાગના પડદા (Screen)મા નનરપત એક અજાણયા નચતરકાર કરલ નચતર અતયત ભવય છ. પાષાણમાથરી બનાવલરી ઊચરી દરીવાલ દગવનરી ચોતરફ બાધલરી છ. એ પછરી છ સરકષણ માટનરી ખાઈ, જમા પાણરી ભરલ રિ છ. બિારના નવસતારના સાવવજનનક બગરીચામા ફરવરી દવામા આવયો છ. ઉપરથરી ભખર, અનપય લાગત શિર પાસથરી કવ રગરીન, કવ રસપદ લાગ છ! દગવના છાપરાના ખણા, દરીવાલનો પથથહરયો સપશવ, લરીલા ઘાસ ન વકષોનરી તાજગરી, યોડો નદરીના નન:શબદ વળાકો.

નસનગવક સૌદયવથરી સોિત અન જાપાનના ઇનતિાસમા અગતયન સથાન ધરાવત શિર છ નારા. ઓસાકાથરી એકાદ કલાકમા પિોચરી જવાય. પરાતન સમયમા, લગભગ છઠરી સદરીમા નારામા જાપાનનરી રાજધાનરી િતરી. કટલરીય કથાઓ અન પથાઓનરી ઉતપનતત નારામાથરી થઈ. સમગ જાપાન માટ નારા કળા, િસતકળા, સાહિતય, ઉદયોગ વગર બધા પાસાન મખય પરણાકનરિ િત. બૌદ ધમવ પણ સૌ પથમ નારામા જ પોષણ પામયો. નારાના સવાગરી ઐશવયવના સવયોચચ યગમા તયા અનક સતતય, શોનભત પાસાદો, મહદરો, િવલરીઓ બધાયા. િજી આમાના કટલાક એમના આદય સવરપમા રહા છ. એનો દરીઘવસભર ઇનતિાસ

અન એનરી સસકનતનરી પાચરીનતા નારાના નવલકષણ વાતાવરણમા િજી ઘણ અશ સચવાઈ રિલા લાગ છ.

નારાના સૌથરી ગૌરવાનનવત મહદરન નામ છ તોડાઈજી મહદર. એનરી અદર દાઈબતસ (Daibustu) કિવાતરી બદનરી નવરાટ પનતમા છ. એ લગભગ ૫૩ ફરીટ ઊચરી અન ૪૫૨ ટન વજનનરી છ અન નવશવનરી સૌથરી મોટરી તાબામાથરી બનાવલરી પનતમા ગણાય છ. ત જ રરીત, આ મિા કલાકનત જ ઇમારતમા મકાયલરી છ તન દનનયાનરી સૌથરી મોટરી કાષઠ ઇમારત કિવાય છ. જટલો નવશાળ કકષ તટલરી જ નવરાટ પનતમા! એવરી મિાકાય અન પભાવરી ઉપનસથનત ક જાણ આખોમા પણ ના સમાય. દાઈબતસનરી બ બાજ બોનધસતવો ઊભલા છ. દારપાળનરી જગયાએ બ ભયાનક, ભયકર, પચડ રાકષસોનરી લાકડાનરી મનતવઓ છ. આ બધ જોતા કઈક ભનકત, ભય ન આ કળાકારરીગરીરરી પતય આદરનરી એમ નમશ લાગણરીઓ થાય છ.

કાસગા મિાસથાનક પર પિોચયા તયાર ઘણો વરસાદ પડતો િતો. પણ ૭૬૮ના વષવમા બનાવલા, જાપાનના સૌથરી મિતવના નશનતો સથાનકમાના આ બાધકામના તજસફનલગસમા કસરરી લાખના રગનો ચમકાટ સિજય ઓછો થતો ન િતો. આજબાજનરી ગાઢ શયામશરી સાથ આ તજોમય રગ જીવત નવરોધ સજ વતો િતો. બિારના ચોગાનમા ૧૮૦૦ જટલા પથથરના ફાનસ બનાવરી મકલા છ. અદરના આગણામા પણ ગણરી ન શકાય તટલા, િજાર જટલા, ધાતમાથરી તયાર કરલા ફાનસો લટકાવલા છ. આ ફાનસોનરી મોજદરીન લરીધ જ આ સથાનકન એક નવનશટિ શોભા મળ છ. જયાર બધા ફાનસોન વષવમા બ વાર પગટાવવામા આવતા િશ તયાર એ દરીપોતસવ વખત કાસગા સથાનકનો દપવ કવો અદભત રરીત નનખરતો િશ.

આસપાસના લરીલા પવવતો પરથરી આખ નારા દખાય છ. કટલાક વકષો, ખડકો, ગફાઓ િજાર વષવ જના િોય એમ મનાય છ. આ પવવતોનરી સશરી કટલાય પરાતન કનવઓનરી પરણા બનરી રિરી િતરી. પનશચમ કોફકજી મહદર આવલ છ. એનરી સથાપના ૭૧૦મા થયલરી. એ સમયનરી અમલય બૌદ પનતમાઓ મહદરમાના રાટિ ટરરીય કોષગિમા મકરી દવામા આવરી છ. એમાનરી એક આશરા નામનરી દવરીનરી નતરમખ-ષટિિસત કાષઠમનતવ સવવશષઠ છ. બિાર, ૧૫મરી સદરીમા બાધલો પચમાળરી સદર પગોડા છ. બાજના સારસાવા પકરમા પડત એન પનતનબબ નારામાન એક અપનતમ દશય ગણાય છ.

જમયાઝાકીનો મહિમા :

િ ન કઝઓ િવ કયશ દરીપ પર જવાના િતા. એ તયાના એક ગામનો છ. એના માતાનપતા તયા જ રિ છ. પિલાના જમાનામા કયશ ટાપના પરષો બિાદર, વરીર અન સફળ લડવયા ગણાતા. આજ પણ તયાના માણસો પર પરષતવનો, તજ સવભાવનો ગણ આરોપવામા આવ છ. આ ટાપ ટોહકયો-ઓસાકાથરી ખાસસો દર થઈ જતો િોવાથરી સાધારણત: પવાસરીઓ તયા જવા પામતા નથરી. ઓસાકાથરી નમયાઝાકરી ટટરનમા ૧૭ કલાક પિોચાય. ત વખત કયશ પર આકરા વાવાઝોડા ચાલતા િતા, તથરી મન ડર િતો ક િરાન ના થવાય. સદભાગય, મારા કયશ પિોચતામા ઝઝાવાત તાઈવાન તરફ જતો રહો!

નમયાઝાકરી દહરયાહકનાર છ, ખબ મોિક છ અન જાપાનના નવદપતરીઓમા લગન પછરીના પથમ પમપવાસ માટ ખબ નપય છ. તયા રિતા જ યગલનરી િ મિમાન થવાનરી િતરી ત ટોહકયોવાસરી મારા નમતર િરીડઓના ખાસ નમતર. ટટરનમાથરી બપપ અખાતન હકનાર અફડાત પાણરી, ઉપરના પિાડો, ઘરા લરીલા રગના પગનથયા આકારના નાના ડાગરકષતરો, સાધારણ દખાતા ઘરોના ઝમખા વગર જોતરી િતરી ન િજી મનમા થત િત ક મારા સવપનમાન જાપાન આ નથરી. ખજરરીના તરનરી પનકતઓના વચચથરી જતા રસતાઓવાળા મનોિર નમયાઝાકરી શિરમા શોજી અન પતનરી કયોકો ઉનચયામાન મળા પછરી આખર સમજણમા ઊતય ક મારા સવપનના જાપાનન સૌદયવ, સમોિન કયા રિલ છ. તદદન અપહરનચત લોકોનો ઉતસાિ, ઉષમા અન સહદયતા પામયા પછરી કદાનપ, કયારય જાપાનના સૌદયવ માટ નદધા થઈ નથરી ક નથરી એન શોધવ પડય. છવટ મારા ચકષ ખલરી ગયા િતા.

શોજી અન કયોકોન ઘર સરસ, ખલા લતતામા િત. રસતાન છડ િોવાથરી તયાથરી આખ શિર અન પિાડો દખાતા. આવ ઘર મ િજી જાપાનમા જોય ન િત. બિારથરી સવચછ, નતરનપય, અદરથરી નવશાળ, સઘડ. શોજીના માબાપ પણ એનરી સાથ જ રિતા િતા. બસવાનો ઓરડો એટલો મોટો િતો ક સોફા, પસતકોના કબાટો, બરીજી વસતઓ િોવા છતા સકડાશ ન િતરી. શોજીના આ ઘરમા કશાનરી ખોટ ન િતરી.

થોડરી જ વારમા નમતરતા સથાનપત કરરી અન નજીકનો આઓશમા લઘદરીપ જોવા ગયા. એનો ઘરાવો ૧.૫ હકલોમરીટર જ છ. ચોતરફ ખરબચડા દહરયાઈ ખડકો મોજાનરી જમ પથરાયલા છ અન ઉષણકહટબધમા મળ તવરી વનસપનત ઊગલરી છ. સરસ, વળાકોવાળો

દહરયાહકનારો છ જના પર થોડરી િૉટલો પણ છ. છતા વાતાવરણ સાવ સાવવજનનક અન અસવાભાનવક નથરી લાગત. જાપાનનરી બધરી જાિર, જનસાધારણ જગયાઓ પણ એવરી સવચછ િોય છ ક શરઆતમા તો એ તરફ ધયાન પણ ના જાય. કચરાપટરી મળ નિી તયા સધરી િાથમા ફકરી દવાનરી ચરીજો લઈન ચાલતા લોકો જોઈએ તયાર જ ખયાલ આવ ક આખો દશ કટલો ચોખખો છ. કવા આનદ અન નનરાતનરી એ વાત છ.

નમયાઝાકરી સથાનક ૬૦૦ વષવ પિલા મિારાજા નજમમએ બધાવલ. એ સૌમય રાખોડરી રગ રગલ છ. ચાર બાજ શાત, શરીતળ, ગાઢ જગલ ઊગલ છ. આ પનવતર સથળ ગણાય છ તથરી અદર જતા પિલા બધાનરી જમ અમ પણ બિાર બાધલરી કડરીના પાણરીથરી િાથ અન મોઢ ધોયા. કડરીન પાણરી સતત વિત રિ છ, તથરી પરીવા માટ પણ સાફ િોય છ. એનરી પાળરી ઉપર વાસના લાબા િાથા સાથ જોડલા વાસના વાડકાઓ રાખલા િોય છ ક જથરી પાણરી લવા માટ અદર િાથ ના બોળવા પડ. અિી પણ ચોગાનના વકષોનરી ડાળરીઓ પર બાધલરી પાથવનાનરી કાપલરીઓ તો ખરરી જ.

સાજ પડવા આવરી િતરી. શોજી અન કયોકો મન આનલશાન, આધનનક હફનનકસ િૉટલના સૌથરી ઉપરના માળ પર નાસતાપાણરી માટ લઈ ગયા. પશાત મિાસાગરનરી અનત, અનકષનતજ નનબધ નરીલાશ તરફ એનરી કાચનરી દરીવાલો અનનમષ નજર જોતરી િતરી. મન મનમા થય ક જાણ આ જ ધરતરીનો છડો િતો; આ પછરી જાણ બરીજ કોઈ સથળ જ ન િત. મનકત, મોકળાશ, આનદ, અધયવ, શાનત, તનપનરી ભાવછટાઓ મન પર પથરાતરી રિરી. સવચછ, પિોળો રસતો સાગરન આનલગરીન સરકતો િતો... તાલતર દનકષણાનનલ સાથ ઝમતા િતા. હદવસનરી પરાકાષઠાનો સમય માર માટ િજી આવવાનો બાકરી િતો.

શોજીનો આગિ િતો ક અમ જમવા બિાર જઈએ અન કયોકોનો આગિ િતો ક િ હકમોનો પિર. જાપાનનરી યવાન સતરીઓ બિ હકમોનો નિી પિરતરી િોવાથરી અન એમન બનાવવા-સભાળવાનો ખચયો ઘણો િોવાથરી મોટા ભાગનરી સતરીઓ બિ હકમોનો રાખતરી નથરી િોતરી. પદર-વરીસ તો બિ જ થઈ ગયા ગણાય. પણ કયોકો પાસ ૬૦-૭૦ જટલા હકમોનો િતા. એ શરીમત િતરી અન એનરી મા એન સરીવરી પણ આપતરી િતરી તથરી એનો સગિ અસવાભાનવક ના લાગયો. ઋત, સમય અન પસગ પમાણ રગ અન નચતરાકનતઓના ઔનચતયવાળો હકમોનો જ પિરાય છ. આ પસદગરીનરી કલા અન હકમોનો પિરવાના કૌશલયથરી જાપાનરીઝ નારરીનરી ભાવગાહિતાનરી કસોટરી થાય છ.

માર માટ આછા ગલાબરી રગનો, ફલોવાળો હકમોનો પસદ કરવામા આવયો. સિજ

આવડતથરી એણ મન હકમોનોમા વીટરી અન ઓબરીના પિોળરી પટટાથરી કમમર પર સખત બાધરી. મન કોઈ અસવસથતા ક અગવડ લાગરી નિી. શોજીન તયા બધાએ મન કહ ક હકમોનો મન શોભતો િતો અન એન અનરપ માર કદ િત. પોષાકન લગતરી પણાલરી પમાણ શોજીના માતાનપતાન કમમરમાથરી વળરીન જાપાનરીઝ શલરી મજબ મ પણામ કયાવ અન અમ બધા નમયાઝાકરીનરી રાનતરચયાવ માટ બિાર નરીકળા.

િ ઉતતનજત અન અતયત આનહદત િતરી એનરી ના નિી! શોજી એક સરસ રસટોરામા જમવા લઈ ગયો. તયા બધા એન ઓળખતા િોય તમ લાગય. નનરાનમષ ભોજન આનાથરી વધાર પયાવપ ક સપણવ જાણ િોઈ જ ના શક. અનભવરી હદલદાર યજમાનનરી જમ શોજીએ માર માટ અનક વાનગરીઓ મગાવરી િતરી : આપણા ભનજયા જવા તમપરા, સવાહદટિ બટાકા, સોયા સૉસ સાથ ભજલ રીગણ, બાફલ તોફ એટલ ક Bean curd અથવા એક જાતના કઠોળમાથરી બનાવલ દિીપનરીર, તળલ તોફ, જાપાનમા જ મળત બરીજ એક કદ વગર. સાથ િફાળરી સાક રાધલા ચોખામાથરી બનાવલરી મહદરા િતરી. અમ બધા જ એક નવનશટિ ખશનમજાજમા િતા અન રાનતરનવિારનો અત લાવવા માગતા ન િતા. નમયાઝાકરીનરી રગરીન, રગતવાળરી ગલરીઓમા શોજી અમન લઈ ચાલયો. હકમોનો પિયયો િોવા છતા, જાપાનરીઝ નથરી ત સપટિ થત જ િશ, તથરી રસતા પરના લોકો કતિલથરી મારરી સામ જોતા રહા. કટલાક િસરીન મન ‘કોમબાવા’ શભરાનતર પણ કહ. એક ભરિપરષ મન ઊભરી રાખરીન, સદભાવ બતાવતા િાથ પણ મળવયો. બધાના અનભવાદનનો ઉતતર િ પણ ઉપયકત રરીત કમમરમાથરી વાળરીન આપતરી રિરી. નવો દશ, તદદન અપહરનચત લોકો પણ જાપાનનરી સાથ અતરમા અભતપવવ તાદાતમય ગથાત જત િત. હકમોનો પિરલરી િ ભારતરીય વયનકત િતરી ક ભારતરીય દિાકનતમા વસતો જાપાનરીઝ જીવ િતરી?

નમયાઝાકરીના નચરસમરણરીય મકામમા આ રાત તો અપવવ િતરી. જાપાન નસવાય આવરી સખદ નનખાલસતા અન સાિનજક નમતરાચારરી બરીજ કયા મળ? જ સમાજમા સખ, શાનત, સવસથતા અન સલામતરી િોય તયાના જ લોકોમા પણ આ બધા ગણો િોય ન!

J

અલ કાહિરાનર કૌતક

એક જમાનામા મિાન રાજારાણરીઓ અન કોપાયમાન દવ-દવરીઓના અમલ નરીચનો આ સમદ દશ. રાજવરીઓના નામો અટપટા પણ કવા મોિમય, નાદમય! સખમકત, િાતશપસત, તતનખામન, નસબાનબદદ. આવા તરરીસ રાજવશો ન ત પછરી ગરીક અન રોમન નવજતાઓનરી િકમત : એલકઝાનડર, પટોલનમ, હકલઓપટટરા, ઑગસટસ, ટાઈબહરયસ.

દવો પણ અસખય. હિનદ ધમવનરી જમ બધા તતવોના પતરીકરપ અન શનકતમાન આતમ (Atum) હિનલઓપોનલસ (િવ કરો શિરનો એક નવભાગ)નો સજ વક, મનષય સવરપ નનરપાતો આદય દવ છ. આતમ પદા કરલામા ‘શ’ વાયનો દવ છ, તો ‘તફનત’ વાદળ અન વરસાદનરી દવરી છ. ‘ગબ’ પથવરીનો દવ છ ન ‘નત’ આકાશનરી દવરી છ. ‘ર’ (Re) સયવનો મખય દવ છ અન બરીજા દવોનરી સાથ સકળાઈ રિ છ, જમક આમન-ર, જ નથબસ (પરાનત પાટનગર, િવન લકઝોર)નો મખય દવ છ, તયાના સયવદવ છ અન તયાના રાજવશનો અગત દવ છ. િા, ઇનજપમા રાજાઓના પોતપોતાના નવનશટિ દવો પણ રિતા, જમન સતત પસનન રાખવા માટ પજાપાઠ, નવદય અન ઉતસવો યોજાયા કરતા. કટલાક દવો મનષયરપમા દશાવવતા; કટલાકના માથા પાણરીઓના — ગાય, નબલાડરી, નસિ, વાનર વગર બતાવાતા, તો કટલાક દવ-દવરીઓ માનવ અન પાણરી સવરપ આલખાતા.

સમયના પારભના િજાર વષવ પિલાના પરાતન રાજયોના પજારરીઓ વડ વપરાતરી એ ભાષા િાઈરોનગલહફક (Hieroglyphic) કિવાય છ. સપણવ પતરીકાતમક આ ગઢાકષરરી ભાષા મખયતવ વાસતનવક છ. એમા ભાવઘનતા બતાવરી શકાતરી નથરી. અિી એક પકારના પખરીન નચતર ‘િ’ બન છ, તો બરીજી જાતન પખરી ‘અ’ ક ‘ઉ’ દશદ છ. એક નાનો, ઊભો લબચોરસ ‘પ’ અકષરન પતરીક છ, તો પાતળો, આડો લબચોરસ ‘શ’ન છ! પણ આમ એક એક અકષર પરથરી કોઈ પણ આખા વાકય ક નામન વાચરી શકવા માટ િાઈરોનગલહફકના ઊડા અભયાસનરી જરર પડ છ.

આજના ઇનજપમા નથરી રહા આ મિાન રાજારાણરીઓ ક સિજમા કોપાયમાન થઈ જતા દવદવરીઓ ક નથરી રિરી આ અનતકહઠન ભાષા. સાઈનાઈ દરીપકલપ, પવવ મરભનમ, પનશચમ મરભનમ અન નાઈલનરી ઉપતયકા — એમ ચાર રરીત નવભાનજત આ દશમા લોકશાિરી, ઇસલામ અન મખયતવ અરબરી ભાષા પવતદ છ. નપોનલયનનરી સતતા ઇનજપમા ખબ જ ટકા ગાળા માટ રિરી, છતા ફાનસનરી કટલરીક અસરો િજી દખાય છ,

જમક ફનચભાષાનરી પચનલતતા. આ દશનો લગભગ પાચ જ ટકા ભાગ રિવાન યોગય છ, બાકરીનો બધો પદશ સકા, રતાળ રણથરી બનલો છ. જો ક આ રણન નાથવાના પયતનો િવ ઇનજપમા થઈ રહા છ. વચચ વિ છ દશનરી જીવાદોરરી જવરી, સામપસનરી સવયોચચ દવરી જવરી, જગતનરી મિાનદરીઓમાનરી એક નાઈલ. યગાનડા અન ઇનથયોનપયામા શર થઈન એ શવત નાઈલ અન નરીલ નાઈલ તરરીક વિ છ. સદાનમા આવતા એકમા ભળરી જઈન દનકષણ ઇનજપમા બધાયલા નવરાટ આસવાન બધ વડ બનલા નાસર તળાવમા થઈન જ નાઈલ ઇનજપ સોસરરી વિરી નરીકળ છ ત જ જગનવખયાત સરોતનસવનરી છ. ઇનજપમા જાણ બ જ જાતના પદશો છ : ૭૬૬ માઈલ લાબરી નદરીનરી આસપાસનો અન ભમધય સમરિન નયોછાવર થઈ જતા પિલા બનતો બિધારાનો મખનતરકોણ. દનકષણથરી ઉતતર તરફ વિરી જતરી આ નવનશટિ શવનલનરીનરી સરખામણરી લાબરી દાડરીવાળરી નવકનસત કમળ ફલનરી સાથ થાય છ. આ જ પતરીક પરાતન ઇનજપનરી કળાઓમા પોતાન માટ વપરાયલ દખાય છ. ઊધરી હદશામા થતરી નાઈલનરી ગનતન કારણ ઉતતરન નનમન (Lower) ઇનજપ અન દનકષણન ઊધવવ (Upper) ઇનજપ છ! કવરી અધોમખરી વયવસથા છ!

આ અપવવ દશનરી મલાકાતનો આરભ એનરી રાજધાનરીથરી થયો. અલ કાહિરા. એના આ સાચા નામથરી ભાગય જ કોઈ એન ઓળખ છ. સિજ દોઢક કરોડનરી વસતરીવાળ આ નગર આખા દશન ધબકત કનરિ છ. કષણોનરી અદર વરીસમરી સદરીમાથરી સરકરીન દસમરી સદરીમા ક એથરી ય િજારો વષવ પવવના વાતાવરણમા પિોચરી જવ અિી શકય છ. ઇનજપના અનખલ ઇનતિાસનરી કરો જીવત સાકષરી છ.

રાત દસન બદલ સવાર એક વાગય નવમાન કરો પિોચય. આનલયારૉયલ જૉડદનનયન ઍરલાઈનન માટ આ કાઈ નવાઈનરી વાત નથરી. અમમાનના ઍરપોટવ પર કરો જતા નવમાનનરી રાિ જોતા જોતા એક અદભત માનવ નાટક દખાય િત. પતરાના છાપરાવાળરી એ અસદર જગયા મન નનરથવક રરીત મોટરી લાગરી િતરી. પણ જોતજોતામા એ નવશાળ ખડ ભરીડવાળો, ઘોઘાહટયો, નસગરટના ધમાડાવાળો, ગરમ અન અચાનક વધાર પડતરી પવનતતવાળો બનરી ગયો િતો. િજ કરરીન આવલા યાતરરીઓ, િજ કરવા જતા લોકો, એક સરખા કપડા પિરલા સોએક ચાઈનરીઝ, ઢરીલા સલવાર-કમરીઝમા પાહકસતાનરી સતરીઓ, ખલતા ઝભભામા આરબો, રગરીન આકષવક પોષાકોમા આહફકાના જદા જદા દશોના નાગહરકો, થોડા ઘણા પનશચમરીઓ અન એક નન:સગ ભારતરીય!

નવશવ નાગહરકોન આ અભતપવવ દશવન કરતા કરતા સમય કાઢયો િતો. અવણવનરીય અવયવસથા નનિાળા પછરી નનરાનમષ આિારનરી આશા તયજી દરીધરી િતરી. કયાર કરો

પિોચરીશ, કઈ રરીત િોટલ પર જઈશ એવરી અજાણયા, મધયપવવના પદશમા જતા સવાભાનવકપણ થાય એવરી નચતા પણ છોડરી દરીધરી િતરી. જ થશ ત થશ. કોઈ સારા રાજા-ફારાઓિનો એકાદ દયાળ દવ વિાર ધાશ!

કાનન એવો છ ક પચાસ જટલા ડૉલસવ તો ઇનજનપશયન પાઉનડમા બદલાવવા જ પડ ન ત પણ ઇનજપમા દાખલ થતા જ. આમ મનસવહડઝ લરીમોનઝનમા િૉટલ સધરી જવાનરી તયારરી સાથ બિાર નરીકળ તો માર નામ સભળાય! જોઉ તો મારરી એક અમહરકન નમતર એના ઇનજનપશયન નમતર એમાદ સાથ મન લવા આવરી િતરી. વાિ! કયાય કોઈ સતરધાર છ ખરો!

આિ, અલ કાહિરા-એ-નનલ! નાઈલ પરન કરો. કવ રોમાચક! ફનસરી િૉટલના દસમા માળથરી બધ રશમરી, રોમાચક, નચનમરાચછાહદત લાગય િત ઝરખાનરી નરીચ જ િત નાઈલન મસણ પોત. કરોમા આવરીન નાઈલન હકનાર જ રિવ િત. ઉતતજનાનો અત ન િતો!

માડ માડ ઊઠયા તયાર હદવસ ચડરી ગયો િતો. અભધય ભખરો પકાશ પથરાયલો િતો. ઝરખથરી નાઈલન પથમ દશવન. સયાવલોકમા ચળકત ભખર પાણરી. બરીજ શ ધાય’ત મ? સૌ પથમ તો છક નરીચ જઈન મિાનદરીના પવાિમા િાથપગ ધોયા, પાણરી આખ ન માથ લગાડય. પલ જનમજાત હિનદતવ જાય કયાથરી? કિ છ ક નાઈલન જ એક વાર પાણરી પરીએ છ ત ફરરી એનરી પાસ જવા પામ છ. કવરી મનનપય લોકવાયકા છ. મન તો ગમ જ, કારણ ક માર તો બધ જ એકથરી વધાર વાર જવ િોય છ! પણ આરોગયવાયકા કાઈ જદ પણ કિ! ઇનજપન પાણરી સવાસથયન િાનનકર છ એમ સાભળ િત. આ અસર તરત જ નિી પણ વષયો પછરી પણ થાય. તથરી સવચછ પાણરીના બાટલા ખરરીદયા કયાવ િતા પણ કયારક કયારક ત નસવાયન નાઈલન જ વળરી પાણરી પણ પરી લરીધ િત! કશ પણ જોખમ ના લઈએ તો પવાસ થયો કિવાય?!

કનનવશ નામનો મોટો રસતો નાઈલના પવવ હકનારાન ચસત વળગરીન લાબ સધરી જાય છ. કટલાય પલો પનશચમ હકનારાન સાધ છ ન કરોનરી પલરી પારના રણ સધરી પિોચ છ. કનનવશ માગવ પરનરી ‘ફટપાથ’ ધનલગસત છ, કયાક તટલરી પણ. વચમા મોટા, વદ વકષો છાયો પસાર છ. નાનકડરી યરોનપયન મોટરો, િૉનવ મારતરી, અધરીરાઈથરી, આડરીઅવળરી ફયાવ કર છ. તાિહરર-સવાતતટરય-મદાન કરોન એક મખય સથળ છ. તયા મોટો બસડરીપો છ. તયાથરી જ બતરણ મખય રસતા શિરનરી અદર તરફ ફટાય છ. મદાન તાિહરરમાનરી િલનચલન

હદગમઢ કરરી દ છ. મોટરો ઊભરી રિતરી જણાતરી પણ નથરી ન લોકો બિાદરરીપવવક રસતો ઓળગરી જાય છ. ભરીડવાળરી બસોમા લોકો દોડરીન ચઢરી જાય છ. ઘોઘાટ ક ધળ ક ગરમરી ક પરીળાભખરા એકનવધરગરી બાહ જીવનનરી પરવા કયાવ વગર લોકો એમના લાબા, આકષવક, આછા રગના ઝભભા-જલાપામા આનદથરી આમતમ ફયાવ કર છ. કોઈ ઓળખરીત મળરી જતા ગપપા મારવા માડ છ, ફકત આગતક આશચયવનવભોર થઈન રિરી જાય છ.

ભારત યાદ આવરી જાય ખર. શયામ લોકો, રસતા, મકાનો, દકાનો બધ જ ધનળય; સતરીઓના પોષાક નસવાય રગોનો અભાવ; કયાક વકષો ખરા પણ ત પણ ધનળયા. જાણ બધ જ રણનો સપશવ લાગરી ગયો િતો. બધ જ ઊટના પરીળાશ પડતા રગ ચરીતરાઈ ગય િત. ભારત કમ યાદ ના આવ? રસતા પરના જાિરાતોના મોટા મોટા પાહટયામા કટલાક હિનદરી નસનમાના પોસટર પણ િતા.

બધ જ ભરીડ. બધ જ ધમાલ. દોડાદોડ અન ઉતાવળ. પણ લોકો િસમખ છ. મોટા ભાગના ફોટો પડાવવા ઊભા રિ છ. એક વાર રહઢચસત પોષાક પિરલરી યવતરીન મ પછય. ‘આિ, તસવરીર?’ કિરીન એ ઊભરી રિરી ગઈ. એના જલાપા (ઝભભા)નરી કાડા સધરી લાબરી બાય િતરી, પાનરીથરી પણ નરીચ સધરીનરી એનરી લબાઈ િતરી. માથ એવ ચપોચપ ઢાકલ ક વાળનો એક ટકડો પણ બિાર ના દખાય. કપાળ, ગાલ ન િડપચરી અડધા તો ઓઝલમા િતા. ફકત એન મોઢ અન બ િાથ જ કોઈનરી પણ આખ ચડવા માટ ખલા િતા. બરખાથરી સિજ જ ઊતરતો આ વશ થયોન. નવાઈ તો તયા િતરી ક એ એનનજનનયરીગ કૉલજમા ભણતરી િતરી. સપટિ રરીત જ ત આધનનક, સખરી, અતયત ધનમવષઠ કટબનરી કનયા િતરી. પણ શિરના વાતાવરણન ઉપયકત આધનનક વસતો પણ ઘણરી જ સતરીઓ છડચોક પિર છ. અલબતત, ઉછાછળા લાગ તવા તદદન પનશચમરી ઢબના નિી. િ પણ ઇનજપનરી યવતરીઓ કરતા ખાસ જદરી નિી પડતરી િોઉ તમ મ માનરી લરીધ.

પરાતન કબરો, રોમન મહદરો, નરિસતરી દવળો છ, તો કરોમા અનક મનસજદો પણ છ. એના ઘમમટો અન નમનારા કરોના નગરનચતરન ઠર ઠર અલકત કર છ. આવરી એક મનસજદ મિમમદઅલરીના નામનરી છ. રસત જતા કટલરીય બરીજી નાનરી મનસજદો આવતરી રિ છ. મિમમદઅલરી મનસજદ એક ઊચરી ટકરરી પર આવલરી છ. નરીચ ચોતરફ કરો શિર સયવતજમા ચમકરી રિ છ. બધ જ ભખર પરીળચટટ છ : મનસજદ, મકાનો, ટકરરી જયા જઓ ત બધ જ. દરનરી નકષનતજ પર દનષત િવા અન અસપટિ વાતાવરણમા થઈન નપરાનમડના ઝાખા આકાર દખાય છ.

મનસજદ ૧૨મરી સદરીમા શર થયલરી - ૧૯મરી સદરીમા બધાઈ રિલરી. તકગી શલરીન એન સથાપતય છ. નવશાળ ચૉકમા વચચ ફવારો અન ‘વજ’ કરવાનરી જગયા છ. પાથવનાખડ તો એથરીય મોટો છ. ઘણા ઘમમટો અન અધવ ઘમમટોનરી સદર રચનાથરી એનરી છત બનલરી છ. સોનરરી રગથરી ઇસલામનો ઉપદશ લખલો છ. અનક ઝમમરો લટકાવલા છ, જમાના ઘણા દરીવા ઊડરી ગયલા છ. અદર શાનત અન શાતા છ.

બિાર તપતો સયવ અન કરોનરી ધમાલ.

િજી દર બરીજી ટકરરીઓનરી મઅતતમ કિવાતરી િાર છ. પિલા એ નમનલટરરી માટનો જ અદદો િતરી િવ જનતા માટનરી જગયા છ. િવ તયા આનલશાન બગલા બધાઈ રહા છ — ભરીડ અન જનસાધારણથરી અનનકટ. એક નવરી િોટલ પણ થઈ રિરી છ. રસતો ટકરરીન ભરડો લતો ઉપર જાય છ. િજી નમતરોન, પમરીઓન, શાનતથરી ફરવા માગનારાઓન ગમ એવ એકાત તયા મળરી રિ છ.

નાઈલનરી વચમા એક નાનો ટાપ છ — ઝોમાલક, એના ઉપર, બિારથરી િાસયાસપદ લાગતો કરો નમનાર છ, આમ તો એ નપરામરીડ કરતા પણ ઊચો છ પણ નગરના નવિગાવલોકન માટ પરતો ઊચો નથરી. નલફટમાથરી નરીકળા પછરીના થોડા પગનથયા અન ગલરરીનરી દરીવાલો પર િજી નસમનટ નથરી લાગયો, છતા ઉપર પિોચયા પછરી શરીળા પવનન લરીધ સખકર લાગ છ. કરો બિ સદર, મોિક ક પરોચક શિર નથરી. નાઈલ પણ જાણ નગરનરી આધનનક વનદથરી રધાઈ ગઈ છ. ન તો ય ઢળતરી સાજના અધારામા દરીપ થતો જતો કરોનો નવસતાર ધયાન ખચરી લતો િતો. એ હદવસ કરોનમનાર આગળ આતરરાટિ ટરરીય પવાસરી હદનનરી ઉજવણરી થતરી િતરી, તથરી રોશનરી કરલરી િતરી, બનડ વાગત િત અન ઇસલામના આલખનવાળા રગરીન કાપડથરી એક મોટો પનડોલ બનાવાયલો િતો.

ઘનઘોર કાળરી રાતના પડદા ચોતરફ ઢળલા િતા. કરોથરી થોડ જ દરના નગઝા કિવાતા ગામના ખલા ભભાગમા િજારક સફદ ખરશરીઓ િારબધ ગોઠવલરી િતરી. એમના ઉપર ઊપટરી ગયલા લાલ રગના પાતળા તહકયા િતા. જગયા પર બઠા પછરી, થોડરી વાર આખ ટવાતા કાળમીઢ અધારામાથરી આછા ઊપસતા મિાબિત નતરકોણદય દખાયા. તરરીજો આકાર આ દનટિકોણથરી પર િતો.

જન નવષ નજદગરીભર વાચલ, આદર અન અચબા સાથ નવચારલ ત દનનયાનરી અજાયબરીઓમા ગણાતા નપરાનમડ આ જ ક? શ પામરી ચકયાનો મનમા ભાવ આવરી વસયો.

પછરી તો ‘ધવનન અન પકાશ’નો કાયવકરમ શર થયો. ખાસ ઉતતજક ક રસપદ ન િતો. એના વણવનમા ઇનજપના પભાવશાળરી ઇનતિાસનરી શનકત ક પરમ સદરરી નકલઓપટટરાનો રોમાચ ન િતા. છતા, એ કલાક અસામાનય વરીતયો કારણ ક ગૌરવાહકત પાચરીન સમારકો સાથનરી એ પિલરી મલાકાત િતરી.

તયાર બાદ જદા જદા સમય કટલરીય વાર નપરામરીડ પાસ ખચાઈ ખચાઈન િ ગઈ. દરક વખત એન દશવન જદ જ થય. એનરી િાલત જોઈન દ:ખ અન આઘાત પણ લાગયા. એન નચરઆદરણરીય અનસતતવ જનસાધારણના િાથમા આવરી ગય છ. અધાર ઢળતા તયા લોકો ફરવા, ટિલવા આવ છ, એના કાળજીણવ પાકારનરી અડોઅડ મોટરો ઊભરી રાખછ. જ પાષાણો પર મદ િસતસપશવ જ યોગય છ તના ઉપર ચડરી બસ છ. ઇનતિાનસકત આ સમાનધસથાનોનરી સમરીપ આ ચાપલય શોભત નથરી.

આપણ તયા પજનરીયનરી પાદપદનકષણા િોય છ. અિી આ મિાકાય આકનતઓનરી ફરત પાકો રસતો થયો છ. જગારના અદદા (કસરીનો) અન રાનતરકલબો શર થયા છ. અસભય લાગતા રગરીન દરીવાવાળરી ‘સિરા સરીટરી’ (city) તો ખબ લોકનપય છ. શરીમતો રણનરી વચમા આરામ માટ બગલા બાધ છ. સિરાનરી રતરીન િવ ડમરરી થઈ ઉડવાનો િક નથરી, રણન િવ મકત નવસતારનરી છટ નથરી.

સવાર પવાસરીઓના વદો નપરાનમડ અન નસફનકસનરી ઉપર ચડરી આવ છ. અનગયારક વાગય ગરમરી ઘણરી વધરી જતા આખર તયા શાનત થાય છ. બપોરના ચારક કલાક પખર સયવના અસહ પહરતાપમા નપરાનમડનરી નનકટતા અન સિરાન સાનનનધય માણવા પણ દષકર.

મખય અન મિતતમ નપરાનમડ રાજા નચઓપસનો છ. આદય ઇનતિાસનવદ િરોડોટસના કિવા પમાણ િજાર માણસ વરીસ વષવ સધરી એન બાધવાન કામ કય, અઢરી ટનનો એક એવા વરીસ લાખથરી પણ વધ પથથરો એમા વપરાયા છ, એનરી તરણ બાજઓ જમરીન પાસ ૭૬૪ ફરીટનરી છ અન ટોચ ૪૫૦ ફરીટ ઊચરી છ પણ પિોળાઈ ખબ ઓછરી છ.

તયા પિોચવા માટ પિલા તો એક પથરાળ ટનલમા પવશવ પડ. પછરી કમમરથરી સાવ વાકા વળરીન થોડ જવાન ન છવટ લાકડાના પાહટયા પર થઈન સાવ સરીધ ઊચ ચઢાણ, જીવનિરીન પાષણોનો ભાર જાણ િવા પર પણ વતાવય છ. ગગળાવરી નાખ તવરી ગરમરી. ફસાયલરી, કદ થયલરી વાસરી િવામા શવાસ લવો પણ મશકલ િતો. ભાર કમરાબગ લઈન પાછા પલા લપસણા લાકડા પર ઊતરવ, ફરરી કમમરથરી વળરીન ચાલવ ન વચચ વચચ રમાલથરી પરસવો લછવો ક પખાથરી સતત િવાન િલાવવરી. ઓિ, કટલરી વાર આ પથથરગભવમા રિવાય?

નપરાનમડન મધયવતગી સમાનધગિ (burial chamber) આ સાકડા માગયો પછરી સાર એવ મોટ લાગ છ પણ એ તદદન ખાલરી છ. અદરન ‘મમરી’ અન બધો ખજાનો કયારનોય લટાઈ ગયો િશ. આ અતગવિનરી છતમા બ કાણા છ જ નપરાનમડના નશખર સધરી પિોચ છ. રાજાના મત શરરીર સધરી એનો ‘કા’ (ka) એટલ ક આતમા, પિોચરી શક ત માટ એ બનાવાતા.

બરીજા બ નપરાનમડ રાજા શફન અન રાજપતર માયકહરનસના છ. પણ અદર જવાના િોશ કોના બાકરી રિ? નસફનકસ ૬૬ ફરીટ ઊચ અન ૨૪૦ ફરીટ લાબ એક જ પથથરમાથરી બનાવલ અપનતમ નશલપ છ. અધવનસિ, અધવપરષ આ કનલપત પાણરી નપરાનમડના ભયાદરવાિરી બિતપમાણનરી પાસ સાવ નાનકડ લાગ. ૧૩મરી સદરીથરી શર કરરી ૧૮મરી સદરી સધરી નવધનવધ નવજતાના સનનકો આ નસફનકસન નનશાન કરરીન બદક ચલાવતા શરીખતા. એમ કરતા એન નાક તટરી ગય ન એનરી દિાકનત પર પણ અસર થઈ. િવ ઇનજપનરી સરકાર પરાણવસતશાસતરીઓનરી સિાય લઈન એન સાવ પડરી ભાગત અટકાવવા પયતન કરરી રિરી છ. આ જ રરીત નપરાનમડોનરી સલભતા ઓછરી કરવાના નનયમોનો નવચાર કર ત પણ ઇચછનરીય છ.

મતદિન દાટવાનરી પથા તો સદરીઓનરી ગણતરરી કરતા પણ જનરી છ. ત વખત સાવ સામાનય લાબરી, સપાટ કબરો થતરી. રાજયવશરી ઇનજપમા પથમ ફારાઓિન માટ એના જીવનકાળ દરનમયાન દશનો અનગમ નપરાનમડ બધાયો — ઝોસરનો સોપાન — નપરાનમડ. ખરખર તો ‘મસતાબા’ કિવાતરી પલરી સપાટ કબરોન એક પછરી એક ખડકરીન જ આ સોપાન નપરાનમડ બનાવવામા આવલા. આ જગયાન નામ સકકારા (saqqarah) છ. કરોથરી આવતો રસતો અગનણત ખાડાવાળો છ. બન બાજ નિરો વિરી જાય છ. એના પાણરીમા ભસો દખાય છ... ધનળયા રસતાઓ પર ગામય પરષો ગધડા સવારરી કરરી કામ પતાવવા નરીકળ છ. શિર દર રિરી જાય છ ન ખતરો શર થાય છ. પણ આ નનમન ઇનજપ

છ. ઊધવવ ઇનજપ કરતા એ સપટિપણ સક છ કારણ ક જીવનદાતરરી નદરીથરી દરનો એ પદશ છ. છલા બ માઈલના રસતાનરી બન બાજ ગરીચ ઉગાડલરી ખજરરીઓ છ. કસરરી ડાળરીઓ પાકા ફળોના લમખાથરી લચરી પડરી છ. બસ, ત પછરી એક વળાક અન રસતો ધનળયા ઢોળાવો ચડરીન રણ તરફ જતો રિ છ. બસો અન મોટરો — બધા વાિનો એક તરફ ઊભા રિ છ અન સથાન ઉપર ચાલરીન જ જવ પડ છ આથરી આ જના નપરાનમડ, બરીજા મસતાબા, તટલા મહદરો, દર નવસતરલ રણ અન રશમરી, રનચકર વાલકાવનલઓ — બધ જ યથોનચત હદયગમ અન આકષવક બનરી રિ છ.

નનબધ, નનતાતસદર મરભનમ નજર પિોચ તયા સધરી. કયાય એકક છાયો નથરી. એકાદ મોટર નરીચ એક રખડત કતર છાયામા િત. બાકરી બધ ઉષણ, પહરતપ ન છતા આનદોજજવળ! િવ િ ખરખરા રણમા િતરી ન અસહ તાપ છતા આનદમા િતરી!

નરીચા બારણાવાળરી કબરોનરી દરીવાલો પરનરી કોતરણરી, નચતરકારરીગરીરરી ખબ સદર, બારરીક અન પશસય છ. િાઈરોનગલહફકમા રાજાના જીવનન વતતાત લખલ— નચતરલ િોય છ. પથથરન એક કફન જમરીન પર ઊધ પડલ િત. પવાસરીઓ એના પર પગ મકરીન ચાલતા િતા; કોઈ એમન રોકત ન િત પણ મ નોધય ક ઇનજનપશયન માગવદશવકો ધયાન રાખતા િતા ક પોતાનો પગ એના પર ના પડરી જાય. વળરી, અમલય કળાવાળરી એ દરીવાલો પણ લોકોના િાથથરી ભરટિ થવા, નવકત થવા માટ સાવ નજીક, સાવ ખલરી છ. પણ કટલા ઇનતિાસન પલાનસટકમા ઢાકરી રખાય?

સકકારાના પરાતન કબસતાનનરી આ ટકરરીનરી બરીજી બાજ એક મોટો તબ બાધલો છ. અનતશય ગરમરીથરી બચવા માટનરી, કઈક ખાવાપરીવા માટનરી વાતાવરણન અનરપ એવરી આ જગયા છ. નરીચરી ખરશરીઓ અન તાબાના ગોળ ટબલો. અિી પણ સવારરી માટ શણગારલા ઘોડા અન ઊટ છ પણ અિી ધમાલ નથરી. રણન જ ઉપયકત આખો પહરસર છ.

સિરાના રણનરી નિી સપશાવયલરી રતરી પર પગ પાડવા િતા. એન માટ તો દર દર જવ પડ અન હદશાનવિરીનતામા ખોવાઈ જવ સિલ છ. પણ ઊટનરી વાકરી ચાલનો પરચો તો લઈ જ લરીધો!

કરોમા જોવા લાયક સગિાલયો ઘણા છ. કૉનપટક મયનઝયમમા નરિસતરી ધમવન

લગતરી ચરીજોનો ખજાનો છ, તો ઇસલાનમક મયનઝયમમા એ ધમવ અન સસકનતનરી લાકષનણક — આભષણો, વાસણો, કાષઠનશલપો, નબછાતો, કટારો, નાણ વગર વસતઓનો સગિ છ. પણ દનનયાભરમા જાણરીતો બિમલય ભડાર કરોના મદાન તાિહરર પાસ આવલા ઇનજનપશયન મયનઝયમમા છ. િજારો વષયોનો ઇનતિાસ આ નવરાટ મકાનનરી અદરનરી શત-સિસર વસતઓમા જોવા મળ છ. કબાટો ખરીચોખરીચ ભરલા છ, વરીજળરીનો પકાશ પરતો િોતો નથરી, ઘણ ધળ ભગરી થયલરી પણ જણાય છ. િમણા વાચય ક સવચછતા અન થોડરી વયવનસથતતા લાવવાના પયતનો િવ શર થયા છ.

બધા ખડ સમયાનસાર ગોઠવાયલા છ, નપરાનમડોમાથરી મળલરી ઘણરી ચરીજો અિી પદનશવત છ. રાજા-રાણરીઓના નશલપ જોવાલાયક છ ન એમાય રાજા આખનાતન અન એનરી અપરપ સદર રાણરી નફરટરીટરીના. આ યગનરી ઇનજનપશયન કળા અનત સિજ અન સદરતમ ગણાય છ. રાજા તતનખામનનરી કબરમાથરી મળરી આવલો ખજાનો કલા અન ઇનતિાસનરી અગતયનરી દનટિએ બનઝરીર, બનમન ગણાય છ. આમા કટલરીક સવણવનરી રતનજહડત વસતઓ છ જ િજી પણ ઝાખરી નથરી પડરી.

ઇનજપના રાજયવશોનરી લોકપરલોકમા આવશયક સનવધા સામગરીન પદશવન. એક પછરી એક ઓરડાઓ ખલતા જાય છ ન મન ગિણ ના કરરી શક, નવચારમા સમાવરી ના શક તટલા યગો યગોના આવતવનો અદભત કળામાગદ મળતા જાય છ.

ખરરીદરી કરવા જવાનરી મઝા મન બિારગામમા જ આવ છ કારણ ક પવાસના એ એક અગરપ િોય છ. ન ત પણ એવા જ દશોમા જયાના બજારમા રગરીન રલમછલ િોય, િસતકળાનરી વસતઓન બાિલય િોય, પજાના જીવનનરી કોઈ આકષવક લાકષનણકતા િોય. ઇનજપના શિરોના બજારોમા આ બધ જ મળ — મનકસકો, મોરોકકો, ઇટાલરી, ગરીસ, ચરીન વગર દશોમા મળ તમ.

કરોમા નવકરય માટ ઘણા નવસતાર છ. તાિહરર મદાનનરી નજીકમા એક મોટ કનરિ તલાત િાબવ મદાનના રસતાઓ પર છ. નવદશરીઓન જોઈન ઘણા જવાન છોકરાઓ પાસ આવ ન આગિપવવક એમના ‘કાકા’નરી અતતરનરી દકાનમા લઈ જાય. ‘કાઈ ના લવ િોય તો ના લતા, જોવા તો આવો’, ‘અમારરી દકાન પર પધારવાનરી કપા તો કરો’ અથવા ‘બરીજ કાઈ નિી બસ, ચા પરીવા તો આવો’ જવા નવનતરીના, આગિપવવકના વાકયોથરી નજતાઈ જતા કાઈ વાર લાગ? ગરમરી અન ઘોઘાટથરી જરા રાિત પણ જોઈતરી િોય. દકાનમા જઈએ એટલ અલબતત, આ જઓ ન પલ જઓ. ન કયા છ પલરી ગળરી ગળરી ફદરીનાનરી,

ફકત પાણરીવાળરી ચા?! પરત આમા કયાય અનવવક ક અનશલતા નથરી. આવો હરવાજ બરીજી કોઈ જગયાએ જોયો નથરી, તથરી જરા મઝા પણ આવ. કોણ છો ન કયાથરી આવો છો જવરી થોડરી વાતો કરરીન છટા પડરી જઈએ — આપણ એક રસત અન એ છોકરાઓ કોઈ બરીજા નવદશરીન ‘વરીનવવા’!

પણ જ ખાસ એક બજારનરી વાત કરવરી છ ત છ ખાન-એલ-ખનલલરી. ખલરીફાઓના સમ: સકાઓથરી આ બજાર આમ જ છ. અલબતત, િવ વરીજળરીના દરીવા આવયા છ પણ સાકડરી ગલરીઓનરી ભલભલામણરીમા હકરય-નવકરય કરતરી િજારો નાનરીનાનરી દકાનોનરી રચના બદલાઈ નથરી. અિી રગબરગરી સરમાના પાવડરથરી માડરીન સોનાના સરસ ઘરણા મળ છ. નચતતાકષવક વસતઓનો પાર નિી : કાપડ, ધાત, ચામડ, લાકડ, માટરી દરકદરક તતવમાથરી િાથ ઘડલરી મોિનરીય વસતઓ. અિી પણ ‘આવો, આવો. જોવાનરી કોઈ હકમત નથરી’ જવા સાદ બધ સભળાય છ. શ લવ ત નકકરી કયાવ પછરી ભાવતાલ કરવાન તો ના જ ભલાય. આ પણ એ જ રમતનો એક દાવ છ. એ રમતનરી તો અિી ઉતતજના છ.

ખાન-એલ-ખનલલરી બજારમા ખરરીદરી કરવરી સિલરી છ, પસા ખરચરી નાખવા સિલા છ પણ આ કહટલમાગવવરીનથમાથરી ખોવાયા વગર બિાર નરીકળવ અઘર જ નિી અશકય છ.મારરી સાથ તો પલો ઇનજનપશયન સથપનત એમાદ િતો. એન અનસરવામા જ મારો સાર િતો!

અલ કાહિરા નગરરીમા મોઘરી, સરસ અન નવખયાત ઘણરી રસટોરા છ : નસવસ ઍર નરી ‘લા શલ’ નામનરી; ઑબરોય મના િાઉસ િૉટલમાનરી ભારતરીય ‘મોગલ રમ’ જયા આપણ સગરીત પણ િોય છ; તમજ બરીજી અદયતન િૉટલોમાના કટલાક આિારસથાનો. આ બધાન તો માણયા પણ જયા ઇનજપન રોનજદ જીવન જોવા મળ એવરી જગયાઓનરી મઝા તો જદરી જ. ‘ગોપપરી’મા બસરીન કૉફરી પરીવામા આવરી કોઈ નલજજત છ. ફનસરી કલબોમા ક જયા કોઈ પહરનચત નથરી તયા જવા કરતા આવરી અનવનધપધાન જગયાએ જવામા એ લાભ છ ક તયા કોઈ અપહરનચત સાથ પણ નસમતનરી ક બ શબદોનરી આપલ થવાનો સભવ છ. અનયતર ચરણમાગવ પર ટબલખરશરી ગોઠવલા જોયા. સાજ પડય કલાકો સધરી બસરી પરષો વાતો કયાવ કર, ચા ક કૉફરી પરીધા કર. અિી ‘લાબાન ઝબાડરી’ કિવાત સવાહદટિ દિી પણ મળ છ. એન મધ સાથ ભળવરીન પણ ખવાય. એક તો એવરી અનતલઘ દકાન િતરી ક તયા બ જ સટલનરી જગયા િતરી. મ તો તયા બસરીન દિરી ખાધ પણ મોટ ભાગ કરોના લોકો તયાથરી ખરરીદરીન ઘર લઈ જાય છ. બગાળન ‘નમટિ દોઈ’ યાદ આવ. એ પણ માટરીના કલડામા જ વચાય છ ન.

ઠર ઠર ફળોના તો ઢગલા િતા. નવનભનન પકારનરી કરરીઓ, નારગરીઓ, ઉપરાત દાડમ, સરીતાફળ, જામફળ, લરીલા અજીર જવા ફળોન પાચયવ જોય. ફળોના રસનરી ખાસ દકાનો િોય. આ સમય કરરીનરી ઋત િતરી — ઑકટોબરમા? તથરી તનાથરી આ દકાનો ભરલરી દખાઈ. કરરીન ‘નમલકશક’ પરીવાનરી મઝા આવરી!

આપણ તો નામથરી જ લલચાઈએ એવ ‘ઇનનડયન ટરી િાઉસ’ છ, તયા ચા અન સમોસા વગર નાસતો મળ છ. પણ કરો જનાર કોઈ વયનકત એવરી નિી િોય જણ ‘ફલફલા’ ઉપાિારગિન નામ ના સાભળ િોય! એક પકારના ચોળામાથરી બનાવલ ‘ફલ’; વાટલા ચણાના પકોડા ‘તાનમયા’ વગર લાકષનણક ઇનજનપશયન વાનગરીઓ માટનરી આ અતયત જનનપય જગયા છ. બસરીન ખાવા માટ અદર ઘણરી જગયા છ પણ ખરરીદરીન લઈ જનારાનરી ભરીડ આખો હદવસ રિતરી જણાય છ. તયા રસતા પર ઊભા ઊભા જ ખાઈ લનારા ઇનજનપશયનો પણ ઓછા નથરી. બએક વાર, સમય બચાવવા માટ મ પણ નાનકડ ‘ફલાફલ’ (પકોડા ભરલો ઇનજનપશયન રોટલો) ચાલતા ચાલતા ખાઈ લરીધલ!

પાશચાતય વાનગરીઓ માટના ગિોમા એક અનતનપય સથાન હિલટન િોટલમાન ‘નપતઝાિાઉસ’ (Pizza) છ. પવાસરીઓ અન આધનનક નાગહરકોમા તો ખર જ! ભલ કોઈ શબદન અથવ ક સવાદ સાથ તાહકવક સબધ ના િોય પણ સરસ નામમા એક નાદ િોય છ, મોિમયતા િોય છ, જમ ક ઓમર ખયયામ. િા, એ મિાન પમકનવ િતા, બરાબર? એમનરી કટલરીય રબાઈઓ રોમિષવક નથરી? જો આ નામન કોઈ પરીણ િોય તો ચાખવાન મન ના થાય? ઇનજપના વયાપારકશળ લોકોનરી કલપના પણ કવરી! એ નામ એમણ ઇનજપમા બનતા સોમરસન આપય છ. વાિ, ઓમર ખયયામ મહદરા! કવ કાવયમય, કવ રોમાચક!

કટલાક આિાર-આમોદ-પદ એવા િોય ક જનરી પવાસરીન જાણ પણ ના થાય, નાગહરકોમા જ એ પચનલત િોય. આવા એક અસાધારણ સથળ કરોનરી મારરી અનતમ સધયાએ એમાદ મન લઈ ગયો. પાય : ચારક માઈલ શિરનરી દનકષણ ‘નાઈલ ગાડવન’ કિવાતરી આ રસટોરા આવલરી છ. શિરના તમલ કોલાિલથરી દર. અદર બસવા માટ મકાન તો િત જ પણ ઘણા ટબલ ઘાસ પર નદરીન છક હકનાર ગોઠવલા િતા. જાણ િાથ પિોચ એટલ પાણરી વિરી જત િત. વાદળોનરી મદલ પહરભાષાથરી મખયતવ અજાત કરોના આકાશમા એ સાજ વળરી િલકા વાદળાનરી અલૌહકક ઉપનસથનત િતરી. એમનરી પાછળ સયવ િમણા જ સતાયો િતો, ગગનમા આછા રગોનરી શોભા રિરી ગઈ િતરી. એમાનો કસરરી

વણવ તરલ વાહરઓઘમા પનતનબનબત થતો િતો. અિી તો સહરતા પણ શિરનરી ઇમારતો અન આધનનકતાઓથરી મકત િતરી. એનો પટ વધાર નવસતરલો લાગતો િતો. સામ કાઠનરી મનસજદ નાઈલન અલકત કરતરી િતરી. સાયકાળન એક અનપમ નચતર િત.

આકાશનરી કાનલમા ગાઢ થતા મનસજદના નમનારા પર બિદરી પણ ઇસલામના રહઢગત લરીલા રગનરી નવદયત રોશનરી થઈ, અતહરકષનરી સતબધતાનરી સાથ િવાનરી શરીતળતા પણ વધરી. નાઈલના નરીર નન:શબદ લિરી રહા. સષમામહડત આ સધયાન બધ જ દશય રમય િત. મધયપવવમા ગાળલા બધા હદવસોનો આ સતટિ પહરપાક િતો. ન છતા આ એવ સથળ િત ક જયા રોજ જવ ગમ ન તોય સતોષ ના થાય. એ એવ સથળ િત ક જન કયારય નિી ભલાય.

J

િરસલમની જાતરા

ઇઝરાયલ જવાનો કોઈ હદવસ ખાસ નવચાર કયયો ન િતો. ફકત છલા થોડા વખતથરી જરસલમ જવાન થોડ મન થવા માડલ. તથરી જયાર ઇનજપનો પવાસ ગોઠવવો શર કયયો તયાર સિજ રરીત જ, ઇઝરાયલ પણ જઈ જ આવવ જોઈએ એમ થવા લાગય. એક તો, આ બન દશો આજબાજમા છ. બરીજ, િવ એ બનનરી રાજય સરકારોએ અરસપરસનરી અવરજવર ઉપરના પનતબધો કાઢરી નાખયા છ અન તરરીજ, ભારતના નાગહરકોન પણ િવ ઇનજપ અન ઇઝરાયલ જવાના પરવાના સિલાઈથરી મળ છ. ઇઝરાયલ કવ િશ તનરી મન કોઈ કલપના ન િતરી. ઇનજપના નવચારથરી ઉતસાિ અનભવાતો િતો પણ ઇઝરાયલ પતય મન કોઈ કતિલ થત ન િત. એન કારણ કદાચ તયાના લોકો અન ધમવ સાથ મન સિજ પણ તાદાતમય ન િત ત િોઈ શક.

કરોથરી નવમાનમા તલઅવરીવના નવમાન મથક પિોચતા જ બન દશો વચચના તફાવતનો ઘણો ખયાલ આવરી ગયો. કરોમા અવયવનસથતતા અન ધમાલ લાગતરી િતરી, જયાર તલઅવરીવમા બધરી જ નવનધઓ નશસતબદ રરીત થતરી િતરી. સાવવજનનક ટનલફોન બરાબર કામ કરતા િતા. બધ સપણવ ચોખખાઈ. રસતાઓ નવા જ બાધલા. છલા તરરીસ વષવમા ઇઝરાયલ દશભરમા ઘણરી જિમત અન કાળજીપવવક બિનવધ નવકાસ આણયો છ.

એક તો નાનકડો દશ; ઉપરાત લોકોમા નશટિતા અન ઉદયમશરીલતા ભારોભાર; તથરી ટકા ગાળામા તયાનરી સરકાર અન નાગહરકોએ પોતાના દશન ઘણરી રરીત આધનનક બનાવરી દરીધો છ.

ઇઝરાયલમા ફરતા ફરતા લાગય ક એક રરીત જોતા આખો દશ જાતરાન ધામ છ. એનરી સમગ ભનમ એક ક બરીજા દનટિકોણથરી એના નાગહરકો માટ પજનરીય છ. જરસલમ તો મિાધામ છ જ પણ ત નસવાયના બરીજા પણ કટલાક શિરોન ધાનમવક દનટિથરી અગતયના જાતરાધામો કિરી શકાય. દા. ત. બથલિામ, જયા ઇસ નરિસત જનમ પામયા; નાઝારથ, જયા ઇસએ જીવનના ઘણા વષયો નવતાવયા અન જરરીકો, જન દનનયાન સૌથરી પાચરીન શિર કિ છ. છલા વરીસ-તરરીસ વષવમા સવતતરતા મળવવા અન ટકાવરી રાખવા માટ જયા જયા ખનખાર લડાઈઓ થઈ ત જગયાઓ — જવરી ક ગોલન િાઈટસ, લબનન અન નસરરીયાનરી સરિદો, ‘વસટ બનક’ વગરન વતવમાનમા, ઐનતિાનસક રરીત ઊભા થયલા પનવતર સથળો કિરી શકાય. છવટ, અતયારનો સાઈનાઈ (Sinai) રણનો ભાગ ક જ આ વષવના એનપલમા ઇનજપન પાછો આપરી દવાયો છ, ત થશ ભનવષયના, શિાદતના જાતરા સથાનો.

તલઅવરીવ શિર આતરરાટિ ટરરીય વપાર નવનનમય માટ ખયાતનામ થય છ; િાઈફા શિર દહરયાહકનારાથરી શર થઈ છક પવવતોનરી ટોચ સધરી નવસતરલ છ અન સૌથરી સદર શિર ગણાય છ; ઉતતરમા નિાહરયા શિર અન છક દનકષણમા એલાત શિર અમનચમનનરી સગવડોન કારણ સિલાણરીઓમા ખબ લોકનપયતા પામયા છ. પણ ફકત મારા જ મત નિી, પણ સવવસામાનય બિમતરી પમાણ સવવશષઠ નગર છ જરસલમ. એ ઇઝરાયલનરી રાજધાનરી છ એટલ જ નિી પણ એ ઇઝરાયલના મકટમનણ સમાન છ. પવાસ પર નરીકળતા પિલા જરસલમ નવશ થોડ વાચરીન ગઈ િતરી; પરત તયા ગયા પછરી અન એન જોયા પછરી લાગય ક આ નગર ઘણા કારણોન લરીધ અનદતરીય છ.

તયાનરી પજા મસલમાનો, નરિસતરીઓ અન યિદરીઓનરી બનલરી છ. એ બધા લગભગ સામજસયથરી તયા રિ છ. તરણના ધમયોનો જાણ નતરવણરી સગમ આ શિરમા થયલો છ. મારો ધમવ તો વળરી ચોથો જ પણ જયાર આખ વાતાવરણ જ તરીવર ધમવપમથરી ઊભરાત િોય તયાર તનરી અસર કોઈપણ વયનકતના મન અન હદય પર થાય જ. મારા સાભળવામા આવય ક લગભગ દસ િજાર ભારતરીય યિદરીઓ ઇઝરાયલમા સથાયરી થયા છ. ગજરાતરીઓ ઓછા પણ ખાસ કરરીન મરાઠરી અન કરાલાથરી આવલા યિદરીઓ વધાર પમાણમા છ. ઘણા સાથ નોકરરી વગરમા ભદભાવવાળો વતાવવ પણ થતો િશ. પણ

એ લોકોન ઇઝરાયલમા જ રિવ છ અન યિદરી ધમવના બધા જ તિવારો નનષઠાપવવક પાળવા છ... આવ જ ધાનમવક ઝનન મનસલમ ધમવમા પણ ખર જ. તથરી દનનયાના તરણ તરણ મિાધમવનરી ભનમમા જઈન કશ જ ના અનભવવ અથવા તયાના રિવાસરીઓન જરા પણ ના સમજવા ત પોતાના અન એમના પતય અનયાય કરવા જવ છ.

િ જરસલમ તયાના ધમયો પનત ખલહદલરી અન તનરી પાચરીનતા પનત આકષવણ સાથ ગઈ િતરી. અમદાવાદનરી જમ જના જરસલમનરી ચોતરફ પણ કોટ-કાગરા છ અન છ દરવાજા છ. છલા ચૌદ વષવમા તયા યિદરીઓનરી વસનત ઘણરી વધરી છ. ૧૯૪૮ થરી ૧૯૬૭ સધરી તયા યિદરીઓનો પવશ નનષધ િતો, કારણ ક જરસલમ જોડવનનરી આરબ સરકારના િાથમા િત. િવ શિરનો નવસતાર કોટનરી દરીવાલોનરી પાર કયાય સધરી પસયયો છ. આસપાસના, ટકરા કિવાય તવા પિાડો પર નવા વસવાટ બધાવા માડયા છ. જના શિરમાના યિદરીના રિઠાણો જોડવનના લોકોએ ભાગરીતોડરીન ક બાળરીન સાવ નટિ કરરી દરીધલા, ત ઇઝરાયલરી સરકાર કલાતમક મયાવદા અન લાગણરીશરીલતા સાથ ફરરી બધાવરી રિરી છ. આનરી તલનામા, મસલમાન અન નરિસતરી આરબોના રિવાના નવભાગો સકડાશવાળા, જના, ખખડધજ, ઝાડપાન વગરના અન ગદકરીવાળા તમજ નવચારસરણરીમા ઘણો ફર છ. જાતજાતના જહટલ કારણોન લરીધ જરસલમમા બધરી જાનતઓના અદરોઅદર ક એકબરીજાનરી સાથ છમકલા વારવાર થયા જ કર. એ જ છ તયાન રોનજદ જીવન. સનનકો રાતહદવસ શિરમા સતત ફયાવ કર.

જરસલમના નકશામા ભાવપવવક આગળરી ફરવરીન એ રસતાનરી કલપના કરરી િતરી ક જના ઉપરથરી ઇસ ખભા પર કરસ લઈન ચાલયા િતા અન જ દવળમા (Church) કરસારોિણ પામયા તયા સધરી પિોચયા િતા. જમ ગોવધવનનરી પદનકષણા દરક હિનદ ફર જ તમ આ રસત, ‘ઇસના પગલામા’ દરક ભાવક, પછરી ત ગમ ત ધમવનો િોય જાય જ. મ માનય િત ક સાકડો, ધનળયો રસતો િશ. પણ જોય તો એ તો િતો બજારનો એક મખય રસતો — Via Delorosa — લોકોથરી ભરચક, ઘોઘાટથરી ભરલો. જયા જયા કરસના ભાર અન વદનાન કારણ ઇસનો પગ લથડયો િતો ત જગયાઓએ ફકત નાનરી નાનરી તકતરીઓ જ મકલરી છ. ધયાન ના રાખો તો નજર પણ ના ચડ. આ રસત ચાલતા ઇસન મનન કરવ મશકલ. ના મન રિવરી જાય ક ના આખોમા લાગણરી-નવવશતાના પાણરી આવરી શક. પણ દવળમા (Church of Holy Sepulcher) જ સથળ ઇસએ પાણ છોડયા ત વદરી પાસ જતા આપણો પાણ પણ જરર તરફડરી ઊઠ. જ સપાટ પથથર પર મત શરરીરન ઉતારરીન ધોય િત તન ભાનવકો શદાપવવક ચમ છ. દવળનરી અદર નરિસતરી ધમવનરી નભનન નભનન શાખાઓના દવધર છ. ઇસ તો એક જ -- એન ભજવાનરી રરીતો જદરી જદરી.

બજારમા થઈન બરીજી હદશામા જતા ઓમરનરી મનસજદ આવ (Dome of the Rock). મનસલમોના સથાપતયમા જ લાકષનણક સૌદયવ અન સમનદ છ તનાથરી નવભોર છ આ મનસજદ. મકકા અન મદરીના પછરીથરી મનસલમો માટ આ મિતવન જાતરાધામ છ. નવશાળ અટિકોણરી ઇમારત, સોનરરી ઘમમટ, દરીવાલો પર નરીલ રગનરી કપચરીઓનરી કારરીગરીરરી. કિવાય છ ક જ પથથર પરથરી પયગબર મિમમદ ઊડરીન સવગવ તરફ ગયા ત આદય પાષાણ પર આ મિાન મનસજદ બાધવામા આવરી છ. પથથર પર દખાતરી પગલાનરી છાપ મિમમદના પગલાનરી છ તમ મનાય છ. બાજમા સિજ નાનરી, રપરરી ઘમમટવાળરી એલઅકસા મનસજદ છ. પાછળના ભાગમા મોટો બગરીચો છ, જયા જાતરાળઓ તમજ પવાસરીઓ થાક ઉતાર, ઝાડના છાયામા બ ઘડરી શાનતનો શવાસ લ. મનસજદના પિોળા પગનથયા પર ચડતા-ઊતરતા જાતજાતના લોકોન જાણ જોયા જ કરરીએ!

યિદરીઓન જ પાચરીન મખય નસનગૉન િત ત તો લગભગ આખ જ જમરીનદોસત કરવામા આવલ. તન નવનનમાવણ િજી થય નથરી. ત જગયાએ બચલરી રિરી છ પથથરનરી એક અધવચરિાકાર કમાન. એનરી નજીકમા એક ઊચા નમનારા પરના ચાદ-તારા દખાય છ — તો બરીજા નમનારા પરનો કરસ નજર ચડ છ. હકલામાના નનરરીકષણ-નમનારા પરથરી આખા શિરનરી રચનાનો ખયાલ આવ છ.

થોડ દર, એક મકાનમા, ઇસએ જયા છલ ભોજન લરીધલ ત સાદાઈપણવ ઓરડો છ. ઓરડો ખાલરી છ, એ પસગન ટબલ રહ નથરી. જયા િજારો વષવ જના પથથરો, ગફાઓ, દવળો, કબરો, વકષો આગળરી ચીધરી ચીધરીન બતાવવામા આવતા િોય તયા એ બધાના પરાણતવનરી સચચાઈ નવશ શકા કરરી પણ કમ શકાય?

શિરના પનશચમ ભાગમા, યિદરીઓના જીવનના મજજાતત જવરી ‘નવલાપનરી દરીવાલ’ (Wailing Wall) છ. તયા પાથવના થાય; અતગવત દ:ખના આસ સરાય; દવરી શનકતન ફહરયાદો થાય; કાગળનરી કાપલરીઓમા, ગમાવલા નપયપાતરોન લખલ સદશા દરીવાલનરી તડોમા ભરાવાય. પરષો અન સતરીઓના પાથવનાના નવભાગો વચમા સાકળો બાધરીન જદા રાખવામા આવયા છ. દરીવાલના ચોગાનમા પવશ કરવાનરી બધરી જ જગયાઓએ સનનકોનો પિરો િોય છ. ધાર ત વયનકતના િાથમાનરી વસતઓનરી તપાસ એ લોકો કરરી શક છ; પરદશરીઓ ક પવાસરીઓ માટ એમના પાસપોટવ જોવાનરી માગણરી કરરી શક છ. અલબતત, આ બધા કોઈપણ જાતનરી ધમાલ થતરી અટકાવવા માટના પયાસો છ.

શિરનરી દરીવાલનરી બિાર, દનકષણ તરફ ઓનલવનો પવવત (Mount of Olive)

છ. જયા જડાસ ઇસનો નવશવાસઘાત કરલો ત દવળ છ. મનાય છ ક આ પવવત પરથરી દનનયાના તારણિાર (Messiah) ઊતરરી આવશ. એના ઢોળાવો પર િજારો વષવ જના ઓનલવના વકષો અન પાચરીન કબરો છ. પવવતનરી ટોચ પર એક અવાવચરીન િૉટલ પણ બધાઈ છ. આવરી પનવતર જગયાએ આવ છરીછરાપણ જરસલમના ઘણા રિવાસરીઓ માટ ઘણ દ:ખજનક છ.

જરસલમના કટલાક પણયધામોન આ જાણ ઉપરછલ વણવન થય િોય તમ લાગયા કર છ. તયા ધાનમવક, ઐનતિાનસક, સામાનજક, રાજનનતક અન ભૌગોનલક જ વભવ છ તન વણવવવા કરતા માણવો, સમજાવવા કરતા સમજવો સિલો છ અન જરરરી છ. તથરી જ મારા મત જરસલમન જોવા જવ ત એક તરીથવસથળનરી જાતરા કયાવ સમાન જ છ. તયાન બધ જ પસદ ના પણ આવ. જમ ક તના કોટનરી દરીવાલો, દરવાજા અન શિરના મિતવના મકાનો પર રોજ રાત રોશનરી થાય છ ત બિ જ અજગતા અન અરનચકર લાગ છ. નવરી નવરી, આધનનક શલરીનરી ઊચરી િૉટલો બધાય છ ક જનો શિરના જગ જના બાધકામો સાથ સમનવય નથરી મળતો... છતા, જરસલમ મનમા જ ભાવના, જ ઉતતાપ ઉતપનન કર છ તન આ બધ અદયતનતા અન વતવમાનતા સાથ સબધ નથરી. એન સબધ છ મનષયના મનના આહદપણા સાથ... સતવના ઊડા સવદનો સાથ.

જરસલમન જોયા અન જાણયાનો નનજાનદ એ પથમ કષણથરી જ શર થઈ જાય છ અન િમશા મન પર છવાયલો રિ છ.

J

રજશયાનાર બ મિાનગર

કય હકરયાપદ આપવ આ વાકયન? એક અજબગજબનો દશ — િતો? નથરી રહો? નથરી? ફરરી કયારય નિી િોય?

આવરી જહટલ થઈ ગઈ છ િકરીકત એન માટનરી. એ દશ ત વષયોના વષયોથરી ‘લોખડરી પડદા’ પાછળ રિલો મિાદશ સોનવયત યનનયન. એન આખ નામ તો ય.આર.એસ.આર.

— એટલ ક ‘યનાઈટડ સટટસ ઑફ સોનવયત રનશયા’ થાય. પણ બોલચાલમા સોનવયત યનનયન ક ય.એસ.એસ.આર. જ વપરાય. છતા, અગણય લોકો એન ‘રનશયા’ તરરીક જ ઓળખ છ. એ મોટરી ભલ કિવાય, કારણ ક ‘રનશયા’ ખરખર તો એના રાજયોમાન એક — છ, િત, નથરી... વગર.

સોનવયત યનનયનનો ભતકાળ તો એટલો દરથરી દર શર થાય છ ન નવગતોથરી એટલો તો ભરલો છ ક એના પરન ઢાકણ ના ખોલરીએ ત જ સાર છ. વળરી, એ ખોલવા જટલ માર ગજ પણ કયા? પણ બનય એવ ક તરણ અઠવાહડયા તયાના કટલાક રાજયોમા ફરરીન સોનવયત યનનયનથરી ઘર પાછરી જવા િ નરીકળરી એન પછરીન જ હદવસ, એના ઇનતિાસન એક નવ જ પાન કશરી જદરી જ વાત-નવગતથરી, સાવ અચાનક ભરાઈ ગય. એ હદવસ, દસકાઓથરી કડક શાસન કરતરી આવલરી એનરી સામયવાદરી સરકારન પતન થય — ખરખર, સાવ અચાનક. સવારના પિોરથરી સનનકો ન સનાપનતઓ િનથયાર અન ટનકો લઈન મૉસકોના રાજમાગયો પર નરીકળરી પડયા અન ગૉબાવચવનરી સરકારન ઉથલાવરી પાડરી. ત જ વખત, જ મોટો એક દશ િતો તના ‘ટકડટકડા’ થઈ ગયા. દરક રાજય પોતપોતાનરી સવતતરતા જાિર કરરી અન દશન નબરદ અપનાવરી લરીધ. રનશયા પોત પણ એક મોટ રાજય મટરીન એક દશ બનય. એના ઊડ ઊડના તળ ભાગોમા વસતરી ગરરીબ ખડતપજાન આ ફરફારનરી જાણ ખબર ના પડરી, કારણ ક એમના જીવનમા કયા કશ બદલાવાન િત? પણ શિરના લોકોના જીવન ચોવરીસ કલાકમા ઘણરી રરીત બદલાઈ ગયા.

ઐનતિાનસક રરીત જઓ તો જરર એમ કિરી શકાય ક સોનવયત યનનયનના સામયવાદરી મિાસામાજયના છલામા છલા હદવસ િ તયા િતરી! નવાઈ તો એ છ ક અમન પવાસરીઓન ક તયાનરી પજાન જરા પણ ગધ આવરી નિોતરી. ૧૯૯૧ના ઑગસટનરી આ વાત છ. ઘણા વષયો પિલા િ સોનવયત યનનયન ગઈ િતરી પણ તયાર કવળ મૉસકો જ જોય િત. તથરી ફરરીથરી એ દશનો વારો કાઢયો િતો. એ સમય િજી તયા એકલા ફરવ મશકલ િત. ફકત જોખમનરી જ દનટિએ નિી પણ તયા પવાસરીઓના સમિોનરી જ સગવડ સાચવવાનો ધારો બનલો િતો તથરી. સતતાવાર રરીત, દસતાવજી કામ માટ ગયલા બ ક તરણ જણન િોટલોના રમ મળવતા, તયાના ભોજનખડોમા ટબલ મળવતા પડતરી તકલરીફો નવષ મ વાચય િત. વળરી, ભાષા જદરી ન આપણ રહા નનરાનમષ. તથરી નયયૉકવથરી િ એક જથમા જોડાઈ િતરી. આમ છતા ખાવામા પડલરી તકલરીફોનરી તો શ વાત કરવરી!

મૉસકો શિરન નવમાનમથક મારરી યાદદાસતમા િત : લરીલરી ધરતરી, સાવ સપાટ, ચમકત થોડ પાણરી અન મથકનરી આસપાસ ગાઢ જગલો િતા. િવ તો ઘણાય સાફ કરરી

નખાયા છ. તયાથરી શિરમા જતા ખાસસરી વાર લાગરી — લગભગ કલાક જટલરી. પણ પિોળો, સરસ રસતો િતો. ચરિ પનમનો િતો, આકાશમા ઊચ િતો અન બસમા િ બઠલરી એ તરફ િતો!

િોટલમા પિોચતા તો જોય ક ખબ નવસતત પવશનવભાગ ઝાકઝમાળ િતો અન લોકો — જાપાનરી, યરોપરી, મધયપવગીય પવાસરીઓથરી ભરપર િતો. જાણ રાત િજી પડરી જ નિોતરી. મોટરી, ગોળ ફરતરી સરીડરી ન ચોતરફ મઝનનન સતર પર દકાનો, પરીઠ, ચોવરીસ કલાક ખલરી બનક, સતરીઓના િરડટરસર, નવહડયોિૉલ વગર.

મૉસકોનો સૌથરી અગતયનો ન પવાસરીઓન સૌથરી વધાર રસપદ લાગતો િોય છ ત ભાગ એટલ ‘રડ સકવર’. પથથરોથરી જડલો અનત નવશાળ નગરચૉક. એનરી અગતય, એન આકષવણ અન એન જાજવલય કયાર પણ ઓછ નિી થવાન. એનરી ચાર તરફ અસાધારણ દખાવવાળરી ઇમારતો છ. બસો ઊભરી રિ તયા સામ જ છ સનટ બઝલન કનથડટરાલ. સોળમરી સદરીમા ‘આઈવાન ધ ટહરબલ’ તરરીક ઓળખાતા ઝાર રાજાએ એ બધાવલ. લાકષનણક ‘ડગળરી’ના આકારના નવ ઘમમટ એના પર શોભ છ. બિારથરી એ બધા રગરગરીન નચતરાયલા છ, તો અદર દરીવાલોથરી છત સધરી, નરિસતરી ધમવન લગતરી કથાઓ નનરપતા નચતરો કરાયલા છ. ભલભલામણરી જવરી રરીત અદરનરી રચના છ. કટલાક ઓરડામા ધાનમવક કાષઠનચતરો િતા. એમન ‘સાચવવા’ બઠલરી વદાઓમાનરી એક નરીચ જોઈન વાચતરી િતરી; બરીજી પાથવનામા જોડલા િાથ ખોળામા મકરી ઊઘરી ગઈ િતરી. પવાસરીઓનરી આવનજાવનનરી એમન કશરી પડરી નિોતરી.

બરીજી તરફ છ નવખયાત ‘ગમ’ હડપાટવમનટ સટોર. બિાર અન અદરથરી સથાપતયનરી રરીત જોવા જવો છ. લોકોનરી ભરીડ ઘણરી. અદર ભાગ પાડલરી નાનરી નાનરી દકાનો. વસતઓ કશરી ના િોય એમ પણ બન. દશનરી આનથવક નસથનતના ઠકાણા તયાર પણ ન િતા. બળ ન બળજબરરીનરી રરીત સોનવયત યનનયન બિ સતતાવાન કિવાય, પણ જનસાધારણના જીવન બિ અપરતા. ચાદર-ગલફનરી દકાનમા સૌથરી વધાર ટોળા િતા. ‘ગમ’માથરી કશ ખરરીદય — એમ સતોષ થાય તથરી એક િાટડરીમાથરી મ એક સાબ ખરરીદયો!

ચૉકનરી દરનરી તરફ એક સગિાલયન મકાન દખાય. ફોટો લવાન તરત મન થઈ જાય એવ સરસ. ધયાન ખચાયલ રિ કાળા સગમરમરથરી બનાવલરી, લનનનનરી સમાનધનરી તરફ. લશકરરી ગણવશ પિરલા સનનકોનો પિરો તયા િરદમ રિ છ. પાછળ લોકનતા સટાનલન, બઝનવ અન ગાગાહરન વગર દફનાવાયલા છ. એ બધ જોવા માટ લાઈનો

થયલરી િતરી — શાળાના નવદયાથગીઓ, ગામડથરી આવલા રનશયનો ન પવાસરીઓનરી. એ લાઈનમા ઊભા રિરી લનનનના સમાનધસથાનનરી અદર જવા જટલો સમય અમારરી પાસ ન િતો.

એનરી પાછળનરી ઊચરી દરીવાલો કોટ ન કાગારાનરી ઊચ થઈન દખાતા િતા, કમનલનના સોનરરી ઘમમટો, વકષો ન નમનારા. કરમનલન એટલ તઝાર રાજાઓન ધનસપનતતમહડત નનવાસસકલ ન આધનનક રનશયાન ‘લાલ લાલ’ હદય. એમાના કલ વરીસ નમનારાઓમાના પાચ ઉપર સામયવાદના પતરીક લાલ તારા લગાવલા છ. દરથરી, પાસથરી, દરીવાલોનરી પાછળથરી, મૉસકવા નદરીન તરીરથરી — જયાથરી જઓ તયાથરી કરમનલનનરી ઝાખરી તો સદર જ થાય. પણ એના પહરસરનરી અદર ગયા પછરી તો એન વણવન કરવ પણ કહઠન છ.

કરમનલનનો ઇનતિાસ એટલ મૉસકો અન આખા રનશયાનો ઇનતિાસ. ૧૧૨૮મા એન કષતરફળ સાત એકર જટલ િત, આજ નસતતર એકર જટલ િશ. િવ તયા રાજકારણરીય કોઈ રિત નથરી પણ સોનવયત યનનયનના વડા અન રનશયા રાજયના વડા સાથ દનનયાના નતાઓનરી મલાકાતો યોજાય છ અન કળાકનતઓથરી ખચરીત દવળો છ. બધા ૧૫મરી સદરીના નવરચન છ અન બરીજા કટલાય મિતતાના નચહ — દશનરી મોટામા મોટરી તોપ, લોખડમા ઢાળલો મોટામા મોટો ઘટ!

મૉસકવા નદરીમા િોડરી ધરીમરી ગનતએ જાય છ. પજાજનો કરતા વરીસ-પચરીસ ગણા પસા આપરીન અમ સિલ લરીધલરી. ગૉકગી પાકવમા ઉજાણરી કરવા કટલાય કટબો આવલા. ઝાડ, પાન, ઘાસ, નાન તળાવ, નનરાત મળ એવો પહરસર. ખબ મોટા ચગડોળમા ચડરીન, બરીક લાગ તોય આખો ખલરી રાખરીન દર સધરીનો પહરસર જોયલો. આ મૉસકો નગર, પિલા જોયલા કોઈ પણ શિરથરી વધાર સવચછ છ અન વધાર ભવય છ. એન મખય પસતકાલય ૧૯મરી સદરીમા બધાયલ ન દનનયાન તરરીજા નબરન ગણાય છ. લડનનરી નબહટશ લાઈબરરી અન વૉનશગટનનરી લાઈબરરી ઑફ કાગસ પછરી. મિાન લખક ટૉલસટૉય જયા નશયાળો ગાળતા ત મૉસકોમા િજી તરણસોએક દવળ િશ. ઉપરાત, સતતર જટલરી ફકલટરીઓમા પરોવાયલા તરરીસક િજાર નવદયાથગી સખયાવાળરી યનનવનસવટરી નવશવનવખયાત છ. નવજાનનરી શાખાઓ અન તબરીબરી નવદયાના અભયાસ માટ તો તયા દનનયાભરમાથરી નવદયાથગીઓ આવ છ.

મૉસકોનરી એક વધ અજાયબરી ત તયાનરી ભગભવરલ છ. ૧૯૩૫મા શર થઈ તયાર એના પાચ સટશન િતા. આજ બસો હક.મરી.ના એના પસતારમા ૧૩૦ સટશન છ. મોટા

ભાગના સટશનો જાણ ભસતરનરી નરીચના મિલો જોઈ લો. કપચરીનરી રમય કળાકનતઓ, આરસના સતભો, ઝમમરો. જના ઘણા વખાણ સાભળા િતા ત ભગભવ નવસતારમા મ ઘણા આટા માયાવ! નવ જદરી જદરી ટટરનલાઈનો છ — દરક નકશામા જદા રગોથરી દશાવવાય છ. દરક સટશનના સશોભનન નવષયવસત પણ જદ િોય છ — નવમાન, ફગગા, ફલ, પખરી, બરફ ઇતયાહદ.

એક નાટયગિનરી અદરનરી નાનરી એક દકાનમાથરી મન એક અમલય ચરીજ મળરી ગઈ — દોઢ બાય અઢરી ઇચના, નપતતળના એ ચકતા પર ઇશ નરિસતના જીવનનરી બાબતો તથા પાચરીન નસહરનલક નલનપ કોતરલા િતા. બસોથરી પણ વધાર વષયો જન એ ચકત િોઈ બધ થોડ ઘસાઈ ગયલ િત. આટલ પાચરીન અન એક ધાનમવક નચહ, મારરી નજર એના પર જ પડરી. અપાપય, અલભય વસત. વળરી, એનરી હકમત નજીવરી િતરી. તરત મ એ ખરરીદરી લરીધ. પાચરીન, ધાનમવક નચહ સોનવયત યનનયનનરી બિાર લઈ જવાનરી મનાઈ છ — એ જાણ િતરી. તથરી મનન મ તયાર કરવા માડલ પણ કસટમસમા એ પકડાય નિી. એ મન જ મળ, એ નનનમવનત િતરી. ઘર આવયા પછરી, ખબ આદરપવવક મ એન તલસરીના મણકા અન રરિાકષ સાથ સદર રરીત ગાઠય. એ િારન પિર તયાર એ ચકત મારા હદય સરસ રિ છ. એ મન પાપ થય એન માર બડભાગય સમજ છ.

મૉસકોનરી વાત પતાવતા પિલા આબાવત સટટરરીટનો ઉલખ કરરી લવો જોઈએ. શિરના જના ભાગમા એ આવલરી છ. તયાના કલાકારો, માગવગાયકો વગર તથા પવાસરીઓ માટ એ નપય ગલરી રિરી છ. િવ તો ખબ ભરીડ રિ છ તયા અન નખસસાકાતરઓનો ડર. નજપસરી જાનતના હકશોર-હકશોરરીઓ તો પવાસરીઓ ઉપર તટરી જ પડ છ ન નસફતથરી એમન લટરી લ છ. એવા છોકરાના મ જોયલા ટોળામા એક છોકરરી દખરીતરી રરીત જ આગવાન જવરી િતરી. બસનરી સામ એ કદરી, નાચરી, નખરા કરરીન ઊભરી રિરી, ચાળા પાડતરી રિરી. એના કપાળ પર ચાદલાનરી જગયાએ બ છદણા િતા. એ દખાતરી િતરી સદર, પણ એ ન બરીજા બધા િતા સાવ લઘરવઘર, ગદા, બફરીકરા, તોછડા.

મૉસકોન ટટરનસટશન ખબ મોટ છ પણ અમ અદર ગયા નિી. બિારથરી જ, અધારામા થઈન, ઉબડખાબડ રસત ખલા પલટફૉમવ પર પિોચયા. ટટરન ઊભરી જ િતરી. પૉટવરન પસા ડૉલરમા જોઈતા િતા. કિ, “રબલસ તો નકામા છ.” બબબ જણ માટના કમપાટવમનટ સરસ ન ચોખખા િતા. મન તો સરસ ઊઘ આવરી ગઈ!

સવાર આઠ વાગય લનનનગાડ આવરી પિોચય. શિરનરી વચમા આવલરી િોટલ

આસટોહરયા આખા પવાસનરી સૌથરી સરસ િોટલ િતરી. સવારનો નાસતો તયા ઠરીક મળતો િતો — પૉહરજ, પાઉરોટરી, કૉફરી. પણ જમવાન બિ દ:ખદાયક િત. માર માટ તો પહરનસથનત લગભગ બધ આવરી જ રિલરી.

નપટર ધ ગટ દારા વસાવલ આ સદર શિર ૧૭૦૩મા દશન પાટનગર િત. ૧૯૧૪મા જમવન નવજતાઓએ એન નામ પટટરોગાડ કય. ૧૯૧૮મા સરકાર રાજધાનરી મૉસકોમા ખસડરી. પણ િમશા અન િજી સધરી એ મિતવન સાસકનતક, આનથવક ન રાજકારણરીય કનરિ રહ છ. પજાનો ૭૦X ભાગ એન નામ ‘લનનનગાડ’માથરી બદલરીન ‘સનટ નપટસવબગવ’ કરવાના મતનો િતો. સામયવાદનરી પડતરીનરી સાથ જ એ ઇચછા પરરી થઈ ગઈ.

આ શિરમા એક મનસજદ, બ યિદરી મહદર અન તરરીસ જટલા કાયવરત દવળ છ. સનટ નનકોલસ નગરદવ છ. એમન ચચવ િમશા ખલ રિ છ. ખબ સદર સથાપતય છ એન. બિારથરી ભર, સફદ અન કારરીગરીરરીથરી યકત. અદર જઓ તો સોનરરી રગલરી ફમો, દવતાના પતળા, સળગતરી મરીણબતતરીઓ, પાથવના ચાલ િતરી. કફન જોઈન લાગય ક મતાતમા માટ પાથવના થઈ રિરી િતરી. ઘણરી પજા ન કમવકાડ આપણામા િોય છ તવા લાગ. બિારના બગરીચામા ઘણા ઝાડ િતા. ઝાડનરી ઉપર પારવા અન નરીચ પીછા પડલા િતા. વદ સતરીઓ ભરીખ માગતરી િતરી, યવકો નાનરી ચરીજો વચતા િતા, નાના છોકરાઓ ચૉકલટ ક ચયઇગ ગમ માગતા િતા.

નનવા નદરીન તરીર વસલ આ શિર અતરીવ સદર છ. એના વિણના બતાલરીસ જટલા ટાપઓ પર શિર નસથત છ. યરોપનરી સૌથરી ઝડપરી, સૌથરી ઊડરી ગણાતરી નનવાન પાણરી િમશા ઠડ જ રિ છ. નિરો થઈન એ શિરમા ફરરી વળલરી છ. એના પર ૩૨૨ તો પલો છ. બનન હકનારાઓ પર ભવય પાસાદોનરી િારનરી િાર છ. આછા કમનરીય રગોથરી એ બધા નનખરરી ઊઠલા છ — આછો ગલાબરી, આછો લરીલો, આછો પરીળો. ઉપરાત, સશોભનરીય, સથાપતય. શિરના નામ માટ ખચાખચ થતરી રિરી િશ પણ સૌદયવમહડતતા માટનરી એનરી ખયાનત સદાકાળ સાથવક બનરી રિરી છ. હિલોળા લતરી નદરી અન એના પરનરી શાનદાર પાસાદપનકતન દશવન ખબ સભગ િત.

નજીકમા આવલો ‘પલસ-સકવર’ લનનનગાડમા બિ મોખરાન સથાન છ. દશના ઇનતિાસનરી તરણ કરાનત તયાથરી જ આરભાયલરી. એમા ખોડાયલા, ગનાઈટનો બનલો ‘ઍલકઝાનડર સતભ’ દનનયામા લાબામા લાબો ગણાય છ. નપોનલયનના નવજયના માનમા

૧૮૧૨મા એ બનાવાયલો. ‘નવનસક પૉસપકટ’ નામનો શિરનો જનામા જનો રસતો છ. તયા દકાનો જ દકાનો અન લોકોનરી ખબ જ ભરીડ. શિરના મોટા બધા જ રસતાઓ પિોળા છ અન જયા ન તયા મોટા ઘઘર વકષો છ. શિરના બાગબગરીચાઓ અન રસતાઓના નામોમા પનશકન, ટૉલસટૉય, દૉસતોવનસક વગર પણ જોવા મળરી જાય. એક નવભાગમા એ બધાનરી કબરો પણ મોજદ છ. દશનરી સૌથરી જાણરીતરી લનનનગાડ યનનવનસવટરી મોટા નવસતારમા ફલાયલરી છ. લાલ અન સફદ રગલ, એના વિરીવટરી ખાતાન મકાન શિરમા સૌથરી જન ગણાય છ. ચૌદ િજાર જટલા નવદયાથગીઓનરી સખયામા પરદશથરી આવરીન ભણતા િજારક નવદયાથગીઓ પણ ખરા. ઓિો, આખા શિરમા કટલાય સમારકો અન કટલાય નશલપ. ધયાન અન નજર એવા તો ગચવાઈ જાય ક કયા જોવ ન કયા ના જોવ!

લનનનગાડમા મયનઝયમોનો પાર નથરી — રનશયન સાહિતય, પાચરીનકળા, સમકાલરીનકળા, ખનરીજતતવ, ઇનતિાસ, ધાનમવકકળા વગર પદનશવત કરતા સગિાલયો. એ સવદમા મકટમનણ જવ નવશવનવખયાત સગિાગાર ત ‘િનમવટજ’ છ. શિરના પાચ પાસાદમાના બનરી અદર િનમવટજનો અખટ કળાભડાર વસાવાયલો છ. બસો ન બસો ભરરીન લોકપવાસરીઓ એ જોવા આવ. મોટ એટલ અન એમાનો ખજાનો એટલો ક દસમા ભાગન પણ ના જોવા મળ.

િનમવટજમા અદર જતા જ બટ-ચપલનરી ઉપર કપડાના મોજા પિરરી લવા પડ જથરી ફશવન ઘસારો ના પિોચ. સગમરમરના પિોળા સોપાનો ચડરીન ઉપર જાઓ એટલ બસ, નચતરો, નશલપો; કાચનરી ન ધાતનરી ચરીજો. યરોપરી, ચરીનરી, એનશયાનરી નવનવધ પકારનરી કળા સચનયત થયલરી છ. ઉપરાત, પાસાદન પોતાન આગવ સથાપતય — એના નવશાળ ખડો, દરીવાલ પરના મકર, છત પરન સશોભન, સફહટકના મોટા મોટા ઝમમર, બારરીક કારરીગરીરરીથરી યકત પાચરીન ફનનવચર. કયાય ખાલરી જગયા જ નિી. આખન જરા પણ આરામ નિી! િનમવટજમા કલ દોઢસો ઓરડા છ. દરકના બારણાનરી આસપાસનરી સોનરરી ભાત પાછરી જદરી. અર, લાકડાના ફશવનરી અદર રચલરી ભૌનમનતક આકનત પણ દરક ઓરડામા જદરી! આખા આ પાસાદદયમા સવવતર સતત સમારકામ ચાલત જ રિ છ. બરીજા નાના મકાન પણ, વધાર કળાકનતઓ સમાવરી શકાય ત માટ તયાર થઈ રહા છ. એ પછરી ફરરી લનનનગાડ ક સનટ નપટસવબગવ જવ પડશ.

િનમવટજ નવષ મારરી ડાયરરીમા તો મ પાના ભરરીન લખય છ. એવરી જ રરીત, જ બરીજા બ પાસાદો જોયા િતા એમન માટ પણ પાના ભયા છ. પણ જમ એમનરી અદરનરી બધરી કળાકનતઓ અન કળામય નવગતો જોવરી મશકલ છ તમ વણવવવરી પણ મશકલ છ. અદરથરી

અન બિારથરી આ ઇમારતોના પહરમાણ જ એવા નવપલ છ — ૧૦૧૬ ઓરડા, ૧૧૨ સરીડરીઓ, રોજના પાતરરીસ િજાર પકષકો, લાખો નચતરો, લાખો નશલપો, બ એકરના નવસતાર વગર વગર... ક વાચતા બધ કોઈ કાલપનનક કથા જવ જ લાગ.

લનનનગાડ ઐનતિાનસક શિર છ ન ડગલ ન પગલ ભૌનતક પમાણો દારા ઇનતિાસ તયા છતો રિ છ. તારરીખ-તવાહરખમા બિ ના પડરીએ તો પણ ઇમારતો જોઈન જ ૧૮મરી-૧૯મરી સદરીઓનરી જાિોજલાલરીનરી ઝાખરી થાય. એવરી વધ એક ઇમારત સનટ આઈઝાક કનથડટરાલ છ. ૧૯મરી સદરીના મધયના વષયોમા એ મિાદવળ બધાયલ. કલ ૨૨ હડઝાઈનોમાથરી આ ઝાર પસદ કરલરી. યરોપથરી ૨૨૦૦ કલાકારોએ આવરીન એનરી અદરના નચતરો તથા કપચરીકામમા મદદ કરલરી. ચાર લાખ કદરીઓન એના બાધકામમા કામ લગાડલા. નવશવમા મોટામા મોટ દવળ આ છ. ચૌદ િજાર લોકો એમા સમાઈ શક છ. રોમન ‘સનટ નપટર’ અન લડનન ‘સનટ પૉલ’ પણ આનરી આગળ નાના છ. ૮૦૦ ચો.નમ.નો એનો ઘમમટ ૩૦૦ નમ. ઊચો છ. એન અદરન શોભાકાયવ કરતા ચાર કલાકારોન બાર વષવ લાગલા. ઉપરનરીચ, આગળપાછળ બધ જાણ જોયા જ કરરીએ. બિાર નરીકળવાન મન જ ના થાય.

સમય મળતા ટવ પમાણ િ એકલરી પણ શિરમા ચાલવા નરીકળરી પડલરી. નદરીહકનાર, પાસાદોનરી પાસ, પલો પર, નગરચૉકમા થતા થતા િ ઘણ ફરલરી. ભગભવરલમા પણ આટો મારરી આવરી પણ મૉસકો જવા સટશન અિી નથરી. સાવ સાદા છ. એક બાગમા નનરતર જયોત બળતરી િતરી. ૧૯૧૭-૧૮ના કોમરી યદમા મતય પામલા યિદરીઓ માટન એ સમારક િત. એ જ વખત એક નવ પરણલ યગલ તયા આવય ન તયા ફલો મકયા. એક નમનનટ પણ એ પછરી તયા એ ઊભ ના રહ. ઊલટ, મ ઘણો વધાર સમય તયા ગાળો. લરીલા શાત પહરસરમા, સરસ તડકામા પાસનરી બનચ પર િ બઠરી.

દરથરી એક સરસ ચચવ દખાત રિલ. એ તરફ િ પછરી ગઈ. એક નાનરી નિર પર એ આવલ િત અન એના પર સમારકામ ચાલરી રહ િત. અદર ખબ સદર કપચરીકામ જોવા મળ. બરીજો એક જ માણસ અદર િતો. એ પાથવનારત િતો અન ઇશનરી પનતમા સામ ઊચ એનરી નજર િતરી.

‘નવનસક પૉસપકટ’ તયા જ િતો. િમશ મજબ તયા ભરીડ િતરી. બતરણ દકાનોમા જરા ડોહકયા કયા. બિાર એક ભીતન અઢલરીન કટલાક યવાન નચતરકારોએ કનતઓ વચવા મકલરી. મહરના નામનરી એક ઊચરી છોકરરીન કામ મન ગમય ન મૉસકો-લનનનગાડનરી

મખય ઇમારતો આલખલા તરણ નચતર મ ખરરીદયા. બરીજી એક ગલરીન નાક, રથયાતરાનરી જાિરાતના પોસટરનરી પાસ ઊભો રિરીન એક યવક રનશયન ભાષામા લખાયલરી ‘ઇસકૉન’નરી ચોપડરીઓ વચતો િતો. એણ કહ ક આખા દશમા સો જટલા એમના કનરિ િતા. લનનનગાડમા તો ચારસો-પાચસો ચલા િતા ન ‘ગોનવદા’ રસટૉરા પણ િતરી. રથયાતરામા અઢરીસો-તરણસો લોકો જોડાશ એવરી ધારણા િતરી.

આમ એકલા ફરવ મન બિ સાર લાગય. એકલરી ફર, આમ તયાના લોકો સાથ વાતો કર તયાર મન થાય ક જાણ િ ત ત સથાનનરી પજામા ભળરી ગઈ છ ન ખરખર એ િોય છ મારા પવાસોનો ઉદદશ.

J

રોમારચક નામો, રોમારચક નગરો

નાનકડા એ નવમાનનરી અદર ગયા પછરી પણ ઠડરી લાગતરી િતરી. અધારરી મોડરી રાતનો એ સમય િતો. મૉસકોના નવમાનમથકથરી રાત છક બ વાગય તો નવમાન ઊપડય. અનગન હદશા તરફ એ જવા માડય પછરી થોડા જ સમયમા, પનશચમ ચરિનો પકાશ ઝખવાવા લાગયો અન પવવમા ઘરો કસરરી પટટો દનટિગત થયો. તયાર નરીચનરી ધરતરી િજી કથથઈ અન રતાળ િતરી. રતરીના પસતાર અન માટરીનરી ભખડો વચચ એક નાનકડરી નદરી દખાતરી િતરી. ઉઝબહકસતાન રાજયનરી એ ભનમ િતરી. પછરીથરી લરીલા ખતરો અન રિઠાણોના ઝમખા દખાયા — જાણ કોઈ રણદરીપ ના િોય! નજીક આવત જત િત ત શિર િત સમરકદ.

નાનપણથરી જમના નામ કોઈ અગમય રોમાચના સદભવ સાથ સાભળા િતા ત બ શિરો — સમરકદ અન બખારા. િ મારરી નરરી આખ, જીવતાજીવત જોવા પામવાનરી િતરી. વાયકા તો એવરી િતરી ક સદરરીના એક તલ પર સમરકદ ન બખારા નયોછાવર કરરી દવા બાદશાિો અન પાગલ પમરીઓ તયાર િતા. એ િશ કોઈ અજનબરી, અજીબોગરરીબ વકતનરી વાત ન છતા એ જાણ સાચરી પડરી રિરી િતરી. નસરીબનરી બનલિારરી (અન વરનરી કપા) િતરી ક એ શિરો મારા પર ‘નયોછાવર’ થઈ રહા િતા! ભારતનરી તવારરીખમા આ પાત-પદશન બિ અગતયન સથાન છ, કારણ ક તયાથરી જ આરભ થયો આપણ તયાનરી મગલ બાદશાિતનો. આખો પહરસર પિલથરી જ દખાતો િતો પણ ભારત જવો.

ફરતા ફરતા પણ કટલરીય વાર મન ભારત યાદ આવત. તો સામ, તયાના લોકો મન પણ ભારતરીય તરરીક ઓળખરી જતા. રસતા પર અધાર િોય તયાર પણ. જયા જાઉ તયા લોકો પછયા જ કર, ‘હિનદસતાનરી? હિનદસતાનરી?’ પછરી બગમ નિી ન શાિજાદરી િોવાનો ‘વિમ’ ધારો ક મનમા પસરી જાય તો કોઈનો વાક કિવાય કાઈ એમા?

સમરકદનરી ઉમરનો નનણવય કરવા માટ એના પાચરીન ‘આફાનસઆબ’ નવભાગમા િજી ખોદકામ ચાલ જ છ. પણ ઍલકઝાનડર ધ ગટ ૨૫૦૦ વષવ પિલા તયા ચડરી આવલા. તયાર એન નામ ‘મોરાકાનદા’ પડલ. પછરી પનશવયન અન ૧૫૦૦ વષવ પિલા ટકગીશ સનયો આવયા. ટકવ લોકો સથાનનક પજા સાથ ઘણ ભળા. ઉઝબકરી ભાષા પણ ફારસરી અન તકગી જબાનોમાથરી જ નનપજી. પનશવયન લોકોએ તયા પણ સયવ અન અનગનના મહદરો બાધલા. આઠમરી સદરીમા અરબરી નવજતાઓએ ઇસલામનો પવશ કરાવયો. મનસજદો બનાવરી, મદરસાઓ બનાવયા અન અરબરી ભાષા દાખલ કરરી. એ જ નલનપ પછરી તો કાયદસર બનરી.

નવમરીથરી તરમરી સદરી દરનમયાન સમરકદ વપારન બિ મોટ કનરિ રહ. કાચ, કાગળ, નસરનમક, જાજમો, ઊટ, ઘટા વગરન એ ધરીકત બજાર િત. ૧૨૨૦ના દસકા દરનમયાન, તયા પિોચરી ગયલા મૉનગોલ શરવરીર, કરરવરીર, ચનગઝખાન એમનરી ટવ પમાણ તયા પણ નવનાશ સજયયો. શિરનરી ખાનાખરાબરી થઈ, પજાજનો ભાગરી છટયા. નતમરલઘ વયવસથા અન સરનકષતતા પાછરી લઈ આવયા. સાતસો એક વષવ પિલા સમરકદન જાિર કનરિ એમણ ફરરીથરી બાધય, જ ‘રનજસતાન સકવર’ કિવાય છ. તયાથરી શર કરરીન સયવના હકરણોનરી જમ જતરી ગલરીઓ બનાવરી, નજીકમા બજાર વસાવય, આખા શિરન એક ખબસરત જાજમના જવ નવરચન બકય.

નતમરલઘના પૌતર ઉલકબગ છસો વષવ પિલા થઈ ગયા. એ ગનણતશાસતરી અન ખગોળજ િતા. એમણ શોધરી કાઢલ ક પથવરી ગોળાકાર છ. સૌથરી પિલરી વધશાળા એમણ બાધલરી. હદલિરી અન જયપરના જતરમતર તો પછરી આવયા. અમહરકા, ઇટાલરી અન જાપાનનરી વધશાળાઓ સાથ આ ઉલકબગ વધશાળાનરી એકબદતા નસદ કરવામા આવરી છ. આમ તો, અતયાર તયા મયનઝયમ થયલ છ. ઉલકબગ તથા બરીજા આહદ નવજાનરીઓના રખાનચતરો લટકાવલા છ. છપપન વષવનરી ઉમરના ઉલકબગન ખન થયલ. અનયતર આવલરી એમનરી કબરનો ફોટો પણ તયા જોવા મળતો િતો.

પદરમરી સદરીમા નવજાન અગનો, તમજ ઇસલામ નવષ ખબ અભયાસ થયલો. ઘણા

પસતકો લખાયલા. સતતરમરી સદરીમા સમરકદમા અનક મનસજદો અન ધમાવભયાસ માટના મદરસાઓ બધાયલા. આજના સમરકદમા આવા કોઈ મદરસા ચાલ રહા નથરી પણ અનગયાર જટલરી સહકરય મનસજદો જરર છ. એમા એક નતલાકારરી મનસજદ અદરથરી સોનરરી છ. વરીસ વષવ પિલા એમા ઘણ સમારકામ કરાય િત ન તયાર બ હકલો સોન અદર ઢોળ આપવામા વપરાય િત. દરીવાલો પર વલબટાનરી ‘આરાબસક’ શલરીનરી ઝરીણરી હડઝાઈન અન નચતરો િતા. લોઢ, તાબ, કોબાલટ વગર ધાતઓમાથરી મળવલા રગો વાપરલા ટાઈલસ બિારનરી બાજ પર િતા. દરીવાલો પરના રગો પણ જદા જદા કદરતરી ધાત તતવોમાથરી બનાવવામા આવ છ ક જથરી રગ ટકરી રિ.

આ પદશમા ઋતઓ અતયત કઠોર િોય છ. લાબો સમય રિતા, વળરી થરીજી જતા, બરફ સાથના નશયાળામા આકરરી ઠડરી; તો ઉનાળામા પાણઘાતક ગરમરી. અર, મ પણ તયા ૧૧૦ ફરનહિટ ક વધાર હડગરીનો અનભવ કરરી લરીધલો ન! ઝાડનરી છાયામા ફરરીએ તો સિન થઈ જાય ન સાજ પડય સરસ ઠડક પણ થઈ જાય — વષયો પિલા સરસ સકરી િવાવાળા અમદાવાદમા થતરી િતરી તવરી.

સમરકદના લોકો શાત, સતોષરી, મળતાવડા લાગ છ. છોકરરીઓ તો િમશા વાત કરવા આવ. જોક અગજી તો નામન માડ જાણ પણ ફોટા પડાવવાનો વાધો ના લ. એક બિ જ સદર બાનલકાએ સોનરરી, લાકષનણક ચોરસ આકારનરી ટોપરી પિરરી િતરી અન વાળન ઘણરી બધરી સરોમા ગથયા િતા. ફોટો પડાવવા માટ એ મ કહ એ પમાણ, સરસ નસમત સાથ ઊભરી રિરી ગઈ. બિ ખશ થયલરી. એનરી માતાએ ઇશારાથરી સમજાવય ‘મારરી દરીકરરી છ.’ બદલામા પસા કોઈ માગત નથરી — બરીજા ગરરીબ દશોમા કર છ એમ. એટલ આનદરી ઉઝબકરી ચિરા વધાર વિાલ ઉતપનન કર!

પિલરી જ સાજ િ ફરવા નરીકળરી િતરી. સથાનનક પજાન જીવન જોવા મળ િત. એક ગલરીન નાક એક માણસ માખણ વચવા ઊભો િતો. સામ નાના ટબલ પર મોટા પથરા જટલ મોટ લબચોરસ માખણન ગચચ િત ન બાજમા વજન કરવાનો કાટો િતો. એન િજી બિ ઘરાકરી નિોતરી મળતરી. વિલરી સાજ િજી અવરજવર બિ નિોતરી!

મારરી િોટલમા તરણ જદરી જદરી જગયાએ — આગલા વરડામા, પાછલા વરડામા અન અનગયારમા માળ પર તરણ વદ સગરીત વગાડરી રહા િતા, પણ ઉઝબકરી લોકસગરીત નિી. િવ બસ, બધ બધાન પનશચમરી ‘પૉપયલર’ મયનઝક જ જોઈત િોય છ. સામના પિોળા રાજમાગવનરી પલરી તરફ એક ભારતરીય કસટટરકશન કપનરી પાચસો રમનરી, મોટરીમસ

એક િોટલ બાધરી રિરી િતરી. એના નામન મોટ પાહટય વાચલ. નવાઈ પણ લાગલરી. થોડા હદવસ પછરી બ ભારતરીય હકએવમા મળરી ગયલા. બનન સમરકદનરી એ િોટલના કામ માટ જ આવલા. મન કિ, “તમ તયા આવયા િોત તો સરસ ભારતરીય ભોજન અમ તમન જમાડત.” નોકર-રસોઈયા વગર બધરી વયવસથા કપનરી સટાફ માટ કરરી આપ છ. ભોજન તો ઘણ ભાવય િોત પણ એમ ન એમ િ કાઈ જઈ ઓછરી ચડ?

સોનવયટ યનનયનમા મન ખાવા માટ ખાસસરી મશકલરી નડલરી. ઉઝબકરીસતાનમા કાઈક ઠરીક િત. કયારક કબરી, રીગણ, ટમટાન ભગ શાક મળરી જત, બાકરી તળલા બટાકા ન કોરો ભાત ખાઈ ખાઈન િ કટાળરી િતરી. ઉઝબકરીસતાનમા ‘નાન’ જવ મળ તયાર નરમ સાર લાગ પણ તયાનરી લાકષનણક ગોળ પાઉરોટરી હદવસ હદવસ સકરી ન કડક થતરી ગયલરી. પાણરી સાથ પણ પછરી તો એ ગળ ના ઊતરતરી! બહકગ સોડા નાખયો િોય ન કવરી સકરી થઈ જાય એવરી િતરી. જાડા રોટલા જવરી દખાતરી, એ પાઉરોટરી! પણ િોટલના જમવાના ખડમા કામ કરતા ઉઝબકરી વઈટરો માર ખાસ ધયાન રાખતા. લળરી લળરીન, િસરી િસરીન મન આવકાર; માર માટ ગરમ ગરમ ચિાન પાણરી; ઊઠ તયાર ખરશરી ખસડવરી આપવરી વગર. એકનરી એક ભારતરીય િતરી ન તથરી. ના આવ મઝા?

સમરકદન ‘નવદયાથગીઓથરી ભરલ શિર’ કિ છ. એનરી ચારક લાખનરી વસનતમાના તરણ ટકા તો તયાના મિાનવદયાલયમા અભયાસ કર છ. આખરી સસથા જદા જદા મકાનોમા વિચાયલરી છ. મારરી સાથના અમહરકનો એમનરી રરીત શિરન ‘સમરકનદ’ કિતા િતા. સથાનનક લોકો એનો ઉચચાર ‘સમરકદા’ જવો કરતા લાગયા. શિરમા બિમાળરી મકાનો ઓછા છ. નસતતર ટકા લોકો પોતાના ઘરમા રિતા િોય છ. દરકન નાનો બાગ, તરણચાર ઓરડા, વચચ ચૉક િોય. પરતા િવાઉજાસ ન ઠડક તયા િમશા રિ. શિરમા મોટા મોટા છસોથરી િજાર વષવ જના કટલાય નચનાર વકષ છ. એમના જાડા-પિોળા થડ નરીચ પાછા નાના થડ ઊગતા જાય. મનસજદોના મોટા ચોગાનમા આવા ઝાડના બિોળા છાયડા નરીચ પરષો બઠલા દખાય. એમા મલા તો િોય અન પાડોશરીઓ આવલા િોય. મોટા ખાટલા પર બધા બઠા િોય. આપણ જન ‘પાટ’ કિરીએ. એના પર તરણ બાજએ લાકડાના ટકા િોય, ગોળ તહકયા િોય ન અઢલરીન આ પરષો બપોર ગાળ. વાતો, ચચાવ ન દનનયાનરી ખબરો ઉપરાત ખતરો, પાક-પકવણરી, ઉષણતામાન વગરના સદભયો પણ નરીકળ. વચચ પતતા પણ પડયા િોય અન ગરમ ચિાથરી ભરલરી સરાિરી ન નાનકડા પયાલા પણ ખરા જ. અિી દધ ક ખાડ નખાતા નથરી. ચિાન પાણરી જ િોય. ગરમરી સખત ન એન આ ગરમ પરીણ જ મિાત કર.

શિરના િવ તો નવા મિોલાઓ થયલા છ પણ જોવા જવ બધ આપણન એના જના ભાગોમા જ જણાય. જમ ક, નતમરલઘનો મકબરો. એ મરણ પામલા ૧૪૦૫મા ચરીનન રસત. અિી એમનરી કબરનરી સાથ એમના ગરનરી, પૌતરનરી ન ઉલકબગનરી કબરો પણ છ. એમનરી કબર ગાઢ, ઊડા લરીલા મરકતમનણમાથરી બનલરી છ ન ઉપર સોનરરી અકષર કરાનનરી આયાતો લખલરી છ. અિી એક ‘નમિરાબ’ મકકાનરી હદશામા બનાવલો પાથવનાનો ગોખલો પણ િતો. આમ તો મકબરામા નમિરાબ િોય જ નિી, પણ આ તો ‘પાક મકબરો’ ગણાય છ અન અિી પણ લોકો નમનનત કરવા આવ છ.

થોડ જ દર બરીબરી ખાતન-નતમરનરી સૌથરી નપય બગમનરી મનસજદ િતરી. સમરકદનરી એ મોટામા મોટરી મનસજદ િતરી પણ તદદન નબસમાર િાલત થઈ ગયલરી. જમ નતમરના મકબરાન તમ બરીબરી ખાતનનરી મનસજદન પણ મરમમતનરી બિ જ જરર િતરી. જટલ બચલ તટલ ઘરા ભરા અન નપરોજા રગોનરી હડઝાઈનવાળા ટાઈલન સશોભન વરીતરી ગયલરી જાિોજલાલરીન પતરીક બનત િત.

‘શાખ-ઇ-નઝનદા’ એટલ ક ‘જીવત શાિ’ અથવા રાજા નામનરી જગયા તો અતયત નવનશટિ અન અસાધારણ િતરી. જાતરાન એ પરમ ધામ ગણાતરી િતરી. બ વાર તયા જાઓ તો મકકા ગયા જટલ પણય મળ, એવરી વાયકા િતરી. જતા જ ખબ ઊચા પગનથયા િતા. એમન ગણતા ગણતા ચડવા ન ઊતરવાનો પણ મહિમા િતો. ઉઝબકરી સતરીઓ એમ કરતરી જતરી િતરી. િ ગણતરરીમા ગોટાળા કરતરી િતરી, કારણ ક માર ધયાન નનરરીકષણમા િત.

ઉપર જતરી ગલરી જવરી એ જગયા નતમરના કટબરીજનો માટન કબસતાન િતરી. એમના ભતરરીજા, ભતરરીજીઓ ન બરીજા સગા માટના અનક મકબરા બનન બાજ નાના ઓરડાઓમા બનાવલા િતા. એક દરવાજાનરી અદર નાનરી એક મનસજદ કરાઈ િતરી. પગબર મિમમદના એક ‘કનઝન’નરી ‘પાક કબર’ પણ તયા િતરી. એમના તો દરક સગાનરી કબર પાક જ ગણાયન. એ કબર સોનાના પતરાથરી જડલરી િતરી અન લાકડાનરી જાળરીના કોતરણરી-કાણામાથરી જ એ જોઈ શકાતરી િતરી. પચનલત માનયતા એવરી િતરી ક એ ‘કનઝન’ અમર થયલા િતા અન બહિશતમા જીવરી રહા િતા. આ કારણ આખ ‘શાખ-ઇ-નઝનદા’ ખબ અગતયન સથાન િત.

આપણન મગલ શલરીન લાગ તવ સથાપતય, કોતરણરી, હડઝાઈન વગર બધ મન પહરનચત િત પણ છતા એ જગયા સાવ જદરી જ જાતનરી લાગતરી િતરી. એક ગલરીના આકાર એ વસરી િતરી ન એનરી પનવતર, ભકતોથરી ભરપર સકડાશમા કટલાય મકબરા અન

કટલય લાકષનણક સશોભન જોવા મળત િત એ કારણ. મનનરી અદર મ પાથવના કરરી ક ફરરી કયારક ‘શાખ-ઇ-નઝનદા’નરી જાતરાએ િ જઈ શક. મકકા તો મારાથરી જવાવાન નથરી — નસવાય ક સૌદરી સરકાર ચસત નનયમો બદલ. એ શકયતા જણાતરી નથરી પણ ફરરી સમરકદ જવાનરી આશા રાખરી શકાય.

જો પશએ િોય ક કોઈ બરીજા ધમવના યાતરાસથાન મસાફરરી શા માટ? તો જવાબ એ છ ક મસાફરનો ધમવ એ િોય છ ક બધા જ સથાનોન યાતરાધામ જ ગણવા અન બન તટલરી જગયાએ ફરરી એક વાર તો જવ જ.

છલરી સાજ ‘રનજસતાન સકવર’મા ‘ધવનન અન પકાશ’ જોવા ગયલા. ગબજોથરી સજજ ઇમારતોવાળરી એ જગયા િતરી જ સદર ન સાધય આલોકમા વધાર આકષવક લાગતરી િતરી. કાયવકરમ એક તો રનશયન ભાષામા િતો અન વળરી નરીરસ િતો. મ કચછથરી ખરરીદલરી, ઘરા રગ ભરલરી, આભલા ચોડલરી એક બડરી પિરલરી. બતરણ છોકરરીઓ વાત કરવા આવલરી. એ માનરી જ નિોતરી શકતરી ક એ બડરી ઉઝબકરીસતાનનરી નિોતરી. ‘બખારાનરી નથરી?’ એ બધરી પછતરી રિરી, ‘ખરખર બખારાનરી નથરી?’

સાચ જ ઘણ સામય છ આપણા અન ઉઝબકરી સતરીઓના પોષાકમા. સકટવ અન સાદા ઘાટના ફૉક પણ તયા પિરાય છ, પરત આપણ ‘પજાબરી ડટરસ’ કિરીએ છરીએ ત સલવાર ન કમરીઝ જવો પોષાક તયા ઘણો વધાર દખાય. કાપડ પણ બિ જ ‘જોયલ’ લાગ. આપણ જન ‘ગજી’ તરરીક જાણરીએ છરીએ તવ જ દખાત કાપડ તયા હરવાજી િત. અલબતત આપણ તયા એ મનસલમ સલતનત દરનમયાન દાખલ થય, એના મળ િતા ઉઝબકરીસતાનમા ક કદાચ છક તકગીસતાનમા. કયારક એ વણાત િશ, િવ તો એ માટ મશરીનો આવરી ગયા િશ. તયા એન ‘ખાનવસત’ કિતા િતા. એક જમાનામા એ સતતા અન સપનતતન પતરીક િત અન બાદશાિો-સરદારોનરી ઓરતો જ એ વસત ધારણ કરરી શકતરી. િવ તો રગબરગરી, સમાતર લરીટરીઓવાળ એ ચળકત કાપડ ઉઝબકરી લાકષનણકતાનો એક મખય અશ છ. સવવતર એ જ પહરધાન કરલરી સતરીઓ દખાય. મારરી નજર એ આકષવક રગ ન ભાત તરફ ખચાયા જ કર! ન છવટ કાઈક નસવડાવવાના નવચાર થોડ કાપડ ખરરીદયર પણ ખર!

બખારા જવા બસમા જવા નરીકળા ક પહરસર જાણ ભારતનો જ જોઈ લો! સકરી જમરીન, આસપાસના ઘર, ડામરનો રસતો — બધ જ! જતા જતા પછરી સળગ સફરજનના વકષનરી વાડરીઓ આવરી, કપાસ ન મકાઈના ખતર આવયા. રિાકષના માડવા પણ કયાક િતા. ફળરિપ પદશ િતો. લરીલોતરરી ઘણરી પણ િાઈ-વના ટટરાહફકના ધમાડા

અન ધળન લરીધ લરીલો રગ ઝખવાઈ ગયો િતો. મોટરી મોટરી અસખય ટટરકો એકદમ ફાસટ જતરી િતરી. અમારરી બસના એક ટાયરન પકચર થય ન દોઢ કલાક સળગતા સયવનરી નરીચ કાઢવો પડયો.

રણ જવા સકા પદશનરી વચમા બખારા પથમથરી — ૨૫૦૦ વષવથરી! જ લાલ માટરીથરી યકત મરદરીપ થઈન રિલ છ. ચડતરીપડતરીમા પસાર થત બખારા શિર નવકસય પણ ઘણ. સદરીઓ દરનમયાન ઉઝબકરી રાજધાનરી સમરકદ અન બખારાનરી વચચ વારાફરતરી ખસડાતરી ગઈ. સોળમરી સદરીન અત બખારામા અમરીરાત સથપાઈ. શાસનસથાનનરી સાથ સાથ એ ધમવ, અભયાસ, અન વપારવણજન કનરિ પણ બનય. ‘રશમ-રવાનગરી’ તરરીક ખયાતનામ એવા ઐનતિાનસક વયાપાર મિામાગવનરી બરાબર ઉપર બખારા વસય િત. એટલ જાતજાતના કાફલાઓ તયાથરી પસાર થતા જ રિતા િતા. મનસજદો, મદરસાઓ અન રિઠાણોનરી સાથ સાથ બખારામા કાફલાઓના ઉતારા માટ કટલરીય સરાઈઓ, જાિર િમામખાના, પાણરીઓ માટ ગમાણો તથા ઘમમટવાળરી માકદટ ઇતયાહદ બાધકામો થયા. શિરના બાર હક.મરી.ના આ ઘરાવાનરી ફરત દરીવાલ ન દરવાજા પણ બધાયા.

બખારામા અનક પરાતન સમારકો ન ઇમારતો બચલા છ. એ બધાનરી વચચ ચાલવા-ફરવાનરી મોકળાશ પણ ઘણરી છ ન બિ સાર લાગ છ. અલબતત, એમાનરી ઘણરી ઇમારતો કયા તો ‘જોવાલાયક’ જગયાઓ બનરીન રિરી છ કયા તો કશા જદા જ કાયવ માટ વપરાય છ. જમ ક મનસજદો. બારમરી સદરીમા બધાયલરી એક મનસજદના દરક કકષમા િસતકળાનરી નાનરી નાનરી દકાનો વસાવાઈ છ. એનરી દરીવાલો પર સદર ટાઈલકામ િત, એના સસજજા માટ ગોખલા લાકષનણક પાદડરી આકારમા િતા. નરીચા બારણાવાળા ખડોમા કારરીગરો-કલાકારો તાબ, નપતતળ, નબદરરી, ભરતકામ વગરના નમના પર કામ કરરી રહા િતા.

જયા કાફલા ઉતારો લતા તવરી એક જગયામા ‘બખારા’ જાજમોન પદશવન િત. સોળમરી સદરીથરી તયા વણાતરી આવલરી જાજમો આજ પણ આ જ નામથરી ઓળખાય છ. તો ઇટો ન ગારમાટરીનરી દરીવાલવાળરી એક અઢારમરી સદરીનરી ઘમમહટયા માકદટમા નાનરી થોડરી દકાનો ખલરી િતરી. કયાક લોકનપય ઉઝબકરી સગરીત વાગત-વચાત િત, કયાક ટોપરીઓ વચાતરી િતરી. ચિાના સટૉલ તો બધ જ િતા. એક િાટડરીમા મ આવતા વષવન કલનડર જોયલ. જના પર રાજપરષનો ફોટો િતો! બરીજી એક માકદટમા એક ફહરયો ફોટા વચરી રહો િતો. એમા ભારતરીય હફલમ અદાકારોના પણ કટલાક િતા — નમથન, શરીદવરી વગર!

સાજ ઉઝબકરી લોકસગરીત-નતયનો કાયવકરમ જોવા ગયલા. જનરી એક મનસજદના નવશાળ ખલા ચૉકમા તખત ઢાળલા. એના પર ટકરીન બસવાનો અમારો વારો આવલો. સાજ પડરી, ઠડક થઈ, આકાશમા પારવા ઊડયા, મન પર સખનો અનભવ થયો. બધ ગમત ન જાણરીત લાગ : સગરીત, નતયો, ગરીતો એમના ‘અસલરી’ સર બધ જ. ધપલરી, વાસળરી, સારગરી, કાષઠતરગ જવા વાનજતરો. ઉપરાત, તરણ બરીજા તારવાદય, જ તકગી જવા બિ લાગ. છોકરરીઓનો પોષાક તો બરાબર સલવાર-કમરીઝ જ. મન થાય ક આપણા કથક નતયનરી શરઆત પણ અિીથરી જ થઈ િશ. સાનજદાઓ સરસ િતા. ધપલરી વગાડતો યવાન ઘણો ગોરો િતો. બ તરણ નતવકરીઓ પણ ગોરરી ન માજરરી આખોવાળરી િતરી. પઢરીઓથરી થયલા જાનતઓ ન લોિરીના નમશણનરી એ નનશાનરી. બધરીના વાળ ખબ લાબા, સરસ, કાળા ન બધરીએ નાનરી નાનરી સરો લરીધલરી. એ પણ ઘણરી જનરી પથા િશ. અિી કાળરી ભમમરોનો મોટો મહિમા છ. એક જાતના છોડના પાદડામાથરી કાળો રગ કાઢરી છોકરરીઓ એન ભમમરો પર ઘસ છ ન બ ભમમરોન ભગરી પણ કરરી દ છ. એન ‘ચકલરીનરી પસારલરી પાખો’ સાથ સરખાવાય છ. સદરતાના લકષણ તરરીક એ કનવતામા વણવવાઈ છ. અિીનરી લલનાઓ જાણ છ એ વાત અન જાત જ રચ છ કનવતા પોતાના મખ પર.

બખારામા સોળમરી સદરીમા બધાયલરી કાલયા મનસજદ ન મદરસા છ જ િજી સહકરય છ. મઅનઝઝન િજી તયા પાચ વાર બાગ પોકાર છ. એના ચોગાનમા બારમરી સદરીનો એક નમનાર છ. ઊટના દધ અન ઇડાના પરીળા ભાગના નમશણથરી એનરી ઇટો ચણાયલરી. એના પર બાર જાતનરી તો હડઝાઈન છ. ચનગઝખાન સધધાએ એન તોડયો નિી. કિ છ ક નમનારનરી ટોચ સધરી જોવા એમણ ઊચ જોય તયાર એમના માથા પરનો મગટ પડરી ગયો. એ લવા એ નરીચ નમયા. પિલવિલરી વાર એ કશાનરી પણ નરીચ નમયા. આ ખયાલથરી એમણ નમનારન અકબધ રિવા દરીધો. ક પછરી એમન સનય પિરદારરી કરરી શક એ માટ એન રિવા દરીધો. એન ‘મતયનો નમનાર’ પણ કિતા. અઢારમરી સદરીમા એક માણસન એનરી ઉપરથરી ફકરી દવામા આવલો. કાફલાઓ માટ એ લાઈટિાઉસ તરરીક પણ વપરાયલો.

એ મનસજદ બખારાનરી મોટામા મોટરી છ અન આખા ઉઝબકરીસતાનમા બરીજા નબર છ. દસક િજાર લોકો એમા સમાઈ શક છ. મદરસામા સનનરી પથરીઓ માટનરી અકાદમરી ચાલ છ. બરીજા માળ િૉસટલ છ. સકનડરરી સકલ પછરી ફરનજયાત પાચ વષવ આ અકાદમરીમા ભણવ પડ છ. ઇસલામ, અરબરી ભાષા, ઇનતિાસ, ભગોળ વગર નવષયો તયા નશખવાડાય છ. એ પછરી કટલાક આગળ ભણવા યનનવનસવટરીમા જાય છ. કટલાક સથાનનક મનસજદોમા જોડાઈ જાય છ. વચમા ખલા ચૉક, બ બાજ ઓરડાઓ અન ગોળ ફરતરી સરીડરીઓવાળરી સરસ ઇમારત િતરી.

જદરી જ િતરી ઉઝબકરી લોકોનરી ધમવપરાયણતા. એમા શાત સવાભાનવકતા િતરી, આધનનકતાનરી સવરીકનત િતરી. દાખલા તરરીક ૧૦૨૪મા ઉઝબકરીસતાન સોનવયત યનનયનમા એક રાજય તરરીક જોડાય. એ પછરી ૧૯૨૭મા સતરીઓએ સગહઠત થઈન જાિરમા બરખા બાળા. એક તરફનરી મનકત તરફ જવાનરી એ શરઆત િતરી. ધરીર ધરીર ૧૯૪૦ ન ૧૯૫૦ના દાયકાઓ દરનમયાન બરખાનરી પખા સાવ નાબદ થઈ. છોકરરી આઠ વષવનરી થાય તયારથરી એન બાહ આવરણથરી મોઢ ન શરરીર ઢાકવા પડતા. િવ તો માથ ઢાકલરી સતરી પણ ભાગય જ દખાય, પણ નાનરી, ચોરસ, ઝરીણ ભરલરી, સોનરરી ટરીકરીઓ ભરલરી ક રશમના ટાકાથરી શોભતરી ટોપરી પિરવાનો હરવાજ કોઈ કોમમા દખાયો ખરો. એવરી બ ટોપરીઓ તો મ પણ ખરરીદરી!

બખારામા બરીજી ઘણરી ઇમારતો, રિાકષના માડવા, ગલાબના બગરીચા, ભરરી બારરીઓ ન સફદ દરીવાલોવાળા ઘર, પિલરી સદરીમા બધાયલો દગવ વગર ઘણ જોયલ. શિરના નવા નવભાગો પણ એટલા જ સરસ િતા. પિોળા રસતા, મોટા ઝાડ, ખબ ઓછો ટટરાહફક, ઘણરી જગયાએ લનનનના ભરીનતતનચતરો િતા ન નવા જ બાધલા સરકારરી મકાનો િતા. એક અનતનવશાળ ચોગાનમા એક ખબ અસરકારક નશલપસમારક િત. લબાવલા જમણા િાથમા રાયફલ લઈન એક સનનક જાણ કદકો મારતો િતો. નદતરીય નવશવયદના શરવરીરોના માનમા એ સમારક બનાવાય િત. કાળા આરસ પર િજારો નામ કોતરલા િતા.

‘ચાર નમનાર’ નામનરી એક જગયા જોવા એક સાજ િ નરીકળલરી. માડ માડ ટકસરી મળલરી. તયા જઈ જોય તો વરીસમરી સદરીના એક મદરસાન મકાન િત. એના પર જાડા, ઠીગણા જવા ચાર નાના નમનારા િતા. દરકનો નાનો ઘમમટ ભરો રગલો િતો. આસપાસ નાના ઘર િતા. છોકરા રમતા િતા. સતરી-પરષો પોતપોતાના કામમા િતા. તયાનરી થોડરી ગલરીઓમા િ ફરરી. એટલરી શાનત િતરી તયા. એક કટબ પોતાના ઘરનરી બિાર છાયડામા બઠ િત. મન જોઈન પછય ક “તમ ઇનનડયન છો?” પછરી એ લોકોએ મન મારા ગૉગલસ કાઢરી નાખવા કહ જથરી મારરી આખો દખાય. એમન ખરખરરી ઇનનડયન આખો જોવરી િતરી!

પછરી કમ ના બન આ સફર યાદગાર!

J

ખરડ ૨ - યરોપ

શષઠતાનો એક પયાજય

લગભગ સવાવનમત જન દનનયાન સદરતમ નગર કિવાત િોય તન નવશ વધાર ચચાવન અવકાશ જ કયા રહો? આનાથરી નવરદનરી દલરીલ સાભળનાર કોઈ મળવ પણ મશકલ છ. અન સાચ જ, ફાનસના પાટનગર પહરસન આકષવણ એવ બિનવધ છ, એન સૌદયવ એટલ સવાગરી છ, તમ જ એના પહરચયથરી પાપ થતા અભૌનતક ઇનામો એટલા હકમતરી છ ક આ શિર નિી ગમવાન કોઈ બાહ કારણ નથરી. દખરીતરી રરીત, આ લાકષનણકતા દનનયાના બધા મોટા શિરોનરી છ. એ બધા જ ઓછવતત અશ, એકથરી વધાર કારણોન લરીધ સદર િોય છ. પહરસ જો સૌદયવશષઠ િોય તો ત એના ઇનતિાસ, અપવવ કળાવારસા, આધનનક ફશનપરસતરી, સજ વનાતમક વાતાવરણ વગર તતવોના સમનવય ઉપરાત એના નવસતાર પર છવાયલા સદર નગરજાઘરો, ઇમારતો, પાસાદો અન બાગબગરીચાઓનરી ઉપનસથનતન લરીધ છ. કશક અણરીશદ પાચરીન એના સવરપમા છ. કશક સદર, સકમ, ચચળ, કશક અતયત રોમાચક. એ નપયજનો સાથ માણવા જવ સથળ છ.

કોઈ પણ સથાનના ગમવા ક ના ગમવાના પશનના િાદવમા આ પમ રિલો િોય છ. સદરતા દટિાના નતરોમા, મનમા પણ િોઈ શક. આગતકન પિલરી નજરમા ના ગમ ત શિર તયાના રિવાસરીઓન અનતનપય િોય. તથરી, પવાસમા મારો પયતન એ સથળ પતય પહરનચતતા કળવવાનો િોય છ ક જથરી એન અનયાય ના થઈ જાય. પહરસ તો બિારથરી જ એવ સરસ છ ક એનાથરી ભાવાનભમખ થવા માટ ઊડા ઊતરવાનરી જરર પણ રિતરી નથરી. ઊલટ, ઊડા ઊતરતા એના રિવાસરીઓનરી કટલરીક પસદ ના પડ તવરી ખાનસયતો દખાઈ જાય! યરોપમા ફરતા ફરતા સારા, નમતરભાવરી ફનચ લોકોન પણ મળવાન થય છ, પણ એ જાનતમા અિકાર અન અધયવ જનમજાત િોય છ એ મારો અનભપાય સિલાઈથરી નિી બદલાય.

એક સવાર ઍમસટરડમથરી આવતરી ટટરનમાથરી િ પહરસ ઊતરરી. પિલરી નજર સટશન આકષવક નિોત લાગય. કામ પર જતા લોકોના ટોળટોળા ઉતાવળમા ચાલયા જતા િતા.

આટલ મોટ સટશન. આટલા બધા લોકો. એક મન જ ખબર નિોતરી ક કયા જવાન છ! સિજ મઝાઈ િતરી એવ યાદ આવ છ. યરોપનો એ મારો પિલો પવાસ િતો તયાર. કવરી નબનઅનભવરી િોઈશ ત વખત. જો ક અનભવથરી સમજાય છ ક કોઈ પણ નવા સથળ નવા જ અનભવ થતા િોય છ. અન નવસરથરી ફરરી હિમતવાન બનવ પડત િોય છ.

રિવાનરી જગયાઓનરી યાદરી કરરીન નયયૉકવથરી નરીકળરી િતરી. સટશન પરથરી જ ફોન કરવા માડયા. તરરીજા ફોન ઇનટરનશનલ ગલસવ િાઉસમા જગયા મળરી ગઈ. સાદરી, સસતરી અન સારરી િતરી. સવાર મોટો વાડકો ભરરીન ગરમ ગરમ કૉફરી ક ચૉકલટન દધ અન લાબરી, તાજી ફચ બડ, માખણ અન જલરી મળતા. દશદશનરી છોકરરીઓ તયા રિતરી. કનડાનરી એક છોકરરી પણ તયા એકલરી ફરતરી િતરી. એનરી સાથ દોસતરી કરરી અન અમ બ તરણક હદવસ સાથ ફયાવ. એનરી માતભાષા પણ ફનચ િતરી તથરી મન આરામ થયો! ખાસ કરરીન, પહરસનરી દનકષણ લવાર (Loire) ખરીણમા બલવા (Blois) નામના ગામડ ગયા તયાર તો જોઍનનો સાથ બિ જ મદદરપ નરીવડયો!

સન (Seine) નદરી પહરસમા પવવથરી પનશચમ તરફ વિ છ. શિરનરી બરાબર મધયમા નદરીના પવાિનરી વચચ એક નાનકડો ટાપ છ. લગભગ બ િજાર વષવ પિલા એના પર પાહરસરી નામનરી આહદવાસરીઓનરી એક જાનત રિતરી િતરી. રોમન સમાટ જનલયસ નસઝરથરી એ નગર નજતાયલ, ઘણરી વાર ભનસમભત થયલ, પણ તરરીજી સદરીથરી એ એક અગતયન ધાનમવક કનરિ બનવા માડય. એમ કિવાય છ ક ૩૦૭ના વષવમા આ લઘનગર સૌ પથમ ‘પહરસ’ નામકરણ પામય. પછરી તો એનો નવસતાર અન વભવ વધવા લાગયો. છઠરી સદરીનરી શરઆતમા એ પાટનગર બનય. મિાનવદયાલયો શર થયા. જનાથરી વળરી એનરી ખયાનત વધરી. રાજ-રાજવરીઓના અનધવસનન લઈન પહરસ સભયતા, આચાર, સરનચ અન આનભજાતયન માપદડ બનય. રાજા લઈ ચૌદમો દવરી અનધકારનો વારસ ગણાતો. એણ જાજવલયમાન મિલો અન નયનરમય ઉદયાનો બધાવયા. અલબતત, અસાધારણ દાહરરિય અન છપાઈન રિતા ગનગારોનરી દનનયા પણ તયા જ િતરી.

ભગભવરલ વાટ ઑપરાગિ આગળ િ નરીકળરી. એ બરીજા કરમાકના નવભાગમા પડ; એટલ પહરસન કનરિ જ થય ન. એ આખો ખબ કાયવરત, ધધાકરીય નવભાગ છ. સાથ સાથ દકાનો, કાફ, ઍરલાઈન ઑહફસો વગર પણ ખર. બધરી ધમાલ ન ભરીડથરી નવજય મળવરીન િોય તમ ચમકત, નાટયાતમક, સૌદયવમહડત, ૧૯મરી સદરીમા બધાયલ ઑપરાગિ. સગમરમરના સોપાન, નવશાળ ગબજ, નચતરકાર માકવ ચગાલ વડ નચતરાયલરી અદરનરી છત, રસતાનરી સામરી બાજના કોઈ કાફમા બઠા બઠા આ ઇમારતન અન પહરસનરી પજાનરી

આકષવક વશભષાન જોયા કરવાના!

સદરીઓથરી પહરસ કલાકારો માટન નપય આશયસથાન રહ છ. નયયૉકવ અન લડનનરી જમ તયા પણ સો ક તથરી વધાર સગિાલયો છ. તમા લવર (Louvre) નવશવન સૌથરી મોટ સગિસથાન ગણાય છ. ફાનસના રાજાઓનો એ પાસાદ છ. એન બધાવવાનરી શરઆત ૧૩મરી સદરીમા થયલરી પણ સદરીઓ સધરી એના પર કામ થત જ રહ અન જદા જદા રાજારાણરીઓ એમા સધારાવધારા કરાવતા જ રહા. િવ આ મિાપાસાદ જન માટ પનસદ છ ત સગિોન પાચયવ શબદાતરીત છ. પવગીય, ગરીક, રોમન ઇનજનપશયન, યરોનપયન નચતર સથાપતયકળાના નમનાઓથરી એમના કકષો ખનચત છ. એમાના કટલાય અનદતરીય છ. મોટા ભાગના પવાસરીઓ આ અનતનવસતત સગિાલયમા ફકત એક નચતર જોવા જતા િોય છ. ઇટાનલયન નચતરકાર નલયોનાડયો દ વરીનચરીન કરલ ‘મોનાનલસા’ન નચતર. ઓછો સમય િોય તવા લોકો દોડતા દોડતા આ નચતરન શોધતા જતા દખાય છ! ન પછરી નચતરન જોઈન નનરાશ થાય છ, કારણ ક ફલક પરથરી એક અસદર, સાધારણ દખાતરી, પિોળા ચિરાવાળરી સતરી સિજ નસમત સાથ સામ જોઈ રિલરી છ! એનરી નામના અન જનનપયતાન લરીધ સરકષાન માટ િવ આ નચતરન કાચના આવરણનરી પાછળ રાખવામા આવ છ.

લવર મિાપાસાદન બાધકામ પર કરવા નવશ એક રસદાયરી વાત છ. જન અનસધાન અતયાર થઈ રિલા એના પનરોદાર સાથ આવરી મળ છ — કઈક િાસયાસપદ, કઈક વકરતામય અન ઘણ અશ ફાનસના દઢ, લાકષનણક દશાનભમાનન કારણ ૩૦૦થરી પણ વધાર વષવ પિલા, ૧૬૬૫મા લઈ ચૌદમાનરી સરકાર લવર રાજમિલન પણવ કરવા ઇટાનલના બનનવનરી નામ સથપનતન આમતરણ આપય. ધામધમથરી એન અિોમાન કરાય પણ એણ રજ કરલરી યોજના અન એના સથાપતયશલરી તયારના નાણાપધાનન જરા પણ ના ગમયા. એ બનનવનરીના દશમન બનરી ગયા, છ મહિના સધરી પયતનો ચાલયા, નાણા પધાન નમત ના મકય. છવટ કઈક કષમાયાચના અન બિનવધ ભટસોગાદ તથા ધન આપરીન સથપનતન ઇટાલરી નવદાય કરવામા આવયા. ફાનસ અન એનરી મિતતાના પતરીક જવા આ સથાપતયન કોઈ પરદશરી કયારય િસતકષપ કરરીન બગાડરી નિી શક એ વાત જાણ તયારથરી જ સાનબત થઈ ગઈ.

બરીજ હદવસ મ સન નદરીમા િોડરીનો પવાસ કયયો. હદવસ સરસ િતો, આકાશ સવચછ િત. બન બાજ પહરસના નયનરમય દશયો. તયા એક છોકરરીએ પાસ આવરીન મન પછય ક િ પાહકસતાનરી છ ક ભારતરીય! મારો વતાવવ એન બિ આતમનવશવાસ સભર લાગલો, તથરી એ વાત કરવા પરાયલરી. એ સયોગ સનવનચતર એથરી થયો ક એ અમહરકન

છોકરરી પણ નયયૉકવમા રિતરી િતરી. એન નામ નસનલવયા િત. એ પછરીનરી આખરી બપોર અમ સાથ ગાળરી. ડાબા હકનારા પરના લહટન કવાટવકનરી વાકરીચકરી, નાનરી ગલરીઓ મન અમદાવાદનરી પોળોનરી યાદ અપાવતરી રિરી! ઘણરી વાર જદરી જ જગયાઓમા પણ સામય દખાઈ જાય છ. અજાણરી જગયાએ પણ કયારક આરામનો ભાવ થઈ જાય છ.

નસનલવયા મન એક નાનરી રસટોરામા લઈ ગઈ. ઘણા હદવસો પછરી તયા ભાત અન શાક ખાવા મળા. અલબતત, અભારતરીય શલરીના! સવાદવાળ ખાવાન એવ સાર લાગય! આ શિર સાચ જ સદર છ. રસતાઓનરી બ બાજ વકષો છ, રસતાઓ પિોળા છ, બાગ-બગરીચાઓમા નનરાત ફરરી શકાય છ. લોકો તડકો ખાવા બઠા િતા, કયા તો કાફમા સમય નવતાવરી રહા િતા. તવરાથરી જતા વાિનો ના દખાય ત રસત જીવન ધરીમ, શાત અન મધર લાગ છ. પહરસન સૌથરી જન ગણાત દવળ સન નદરીન હકનાર છ. એના નાના ચોગાનનરી બચ પર કટલાક વદ સતરી-પરષો બઠા િતા. બપોરનો તડકો એમન નપય લાગતો િતો. કોઈ ગથત િત, કોઈનરી આખો બધ િતરી, કોઈ ધરીમ સાદ વાતો કરરી રહા િતા.

આ દવળન તદદન ઉપનકષત કરરી દતરી ઉપનસથનત સામ રિલા નોતર દામ દવળનરી છ. ‘શિરનો દરીપ’ તરરીક ઓળખાતા આ અનતલઘ આહદટાપ પર આ મિાપભ, અનતઐશવયવમાન ધમાવયતન આવલ છ. સન નદરી પર ડઝનબધ સતઓ સોિ છ પણ સૌથરી પરાતન, ૪૦૦થરી વધ વષવ જનો પલ આ ટાપન શિર સાથ જોડ છ. શિરન ગૌરવ વધારત આ નોતરદામન દવળ ૧૧૬૩મા શર થય. એનરી સથાપતયશલરીન ‘ગૉનથક’ કિ છ. ૧૭મરી સદરી સધરી એન બાધકામ ચાલ રહ. એના બ નમનારા પહરસના આકાશ પર નવનશટિ પભતવ ધરાવ છ. એના અગભાગ પર ઈશના જીવનન લગતા, નરિસતરી ધમવન પયોજતા નશલપ છ. ત નસવાય ફલ, ફળ વગર આકનતઓથરી પથથરનરી આ દરીવાલોથરી ભરપર છ. ૧૭મરી સદરીમા ઢળવામા આવલો લોખડનો ઘટ િજી ખાસ પસગ વગાડવામા આવ છ. લખક નવકટર હગોનરી નવલકથા વાચકન આનાથરી અપહરનચતતા ના િોય. બારમરી સદરીમા બનાવાયલા થાભલાઓનરી વચચ ગભવસથાનમા ૧૪મરી સદરીમા તયાર થયલ ઇશ-માતા (Madonna) અન પતરન નશલપ છ. એન વધાવવા તો આ અતલય નગરજાઘર બાધવામા આવય. નરિસતરી ધમવન અનષગરી રગરીન કાચનરી બારરીઓનરી કળા માટ યરોપના ઘણા દવળો નામાહકત છ. નોતરદામનરી આ Stained glassનરી બારરીઓ જોનારન આનદનવભોર કરરી દ છ.

આ મિામહદરન માિાતમય એવ છ ક એન અભયતર મનમા શદા ઉતપનન કર છ, તો એન બાહ સવરપ જદા જદા દનટિકોણથરી પોતાના અનનદય આનવવભાવનરી લિાણ કરત

રિ છ. એના નશખર પરથરી જોતા આખ શિર એના પગ પાસ પથરાઈન પડલ દખાય છ.

પહરસન નવિગાવલોકન એક નતન સરીમાનચહ પરથરી પણ થઈ શક છ. શિરનો આ સવયોચચ સકત ઍફલ નમનાર (Eiffel Tower), ગસતાવ ઍફલ નામના માણસ ૧૮૮૦ના દાયકામા બાધયો. એ ૩૦૦ નમટર ઊચો છ. ભખરા સટરીલ અન વાયરથરી બનલો આ નમનાર સથલ દઢતા અન અગર લોલતાનો નચતતસસકાર દશદ છ. આ અનપમ સૌદયવ કળાકારોન આકષદ છ. આધનનક સથાપતય પહરભાષાના સાફલયરપ આ ઉનનતાકનત પહરસના સસકત સૌદયવમા જરા પણ કષનત કરતરી નથરી.

ઉપર લઈ જતરી નલફટ જાણ થરથર કાપતરી રિ છ. નરીચ જોતા તો ચકરાવો જ ચડ અન કપનન લરીધ વાયર તટવાનરી બરીક પણ લાગ. તોય અન ભલન પવાસરીઓન લકષણ કિવાય તોય, ઍફલ ટાવર પર એક વખત ચડયા વગર કમ રિવાય? સપાવકાર સનનરી બ બાજ પથરાયલ પહરસ, રસતાઓના ઘોઘાટ ન વાિનોનરી ધમાલથરી આટલ દરથરી, છ તથરી ય વધાર મનમોિક ગગનના આ ગોખથરી લાગ છ.

નરીચ આવરીન ફરરી ચાલવાન શર કય. જયા સધરી પગ ચાલરીન ના જોવાય તયા સધરી સથળ સાથ પહરચય ના બધાય. સાજ પડવા આવલરી. નપોનલયનના સનયન અનભનદવા ૧૮૩૬મા બનાવાયલરી નવજયમડલાકનત Arch de Triomphe પકાશથરી નસકત િતરી. કમાનનરી વચમા બિતપહરમાણ રાટિ ટરરીય ધવજ ફરકરી રહો િતો. એ દશય કક અદભત રરીત દદરીપયમાન િત. ચતનાપટ પર વષયોથરી એ અહકત રહ છ. આ બિત કમાનનરી નરીચ અજાન સનનકનરી સમાનધ છ. રોજ સાજ તયાનરી દરીપનશખા સળગાવવાનરી નવનધ થાય છ.

છક ઉપરથરી જમરીન સધરી લટકતા ધવજના લાલ, શવત અન નરીલ રગો પર અનવરત વાિનોનો પકાશ પડતો િતો. આ દશય તો નાટયાતમક ગણવાળ િત જ પણ આસપાસનો નવસતાર એમા ઉમરો કરતો િતો. આ નવજયમડલાકનત જાણ એક મિાચકરનરી વચચ નસથત છ અન એનરી ચોતરફ વતવળાકાર બાર મોટા રસતાઓ ફલાય છ. આ જગયાન એટાલ (Etoile) એટલ ક “તારક” કિ છ, જોક એનો દખાવ ખરખર તો બાર ધરરીઓવાળા ચકરનો છ. વાિનોનો ઘસારો હદગમઢ કરરી દ છ. પકાશ અતટ સવણવ શખલાનરી જમ કમાનન વીટળાયલો રિ છ. સતત ગનત, સતત અવાજ. આ દશયનરી ઉતતજના, અનનય અનભનત એવરી િતરી ક મારા પગ તયાથરી જલદરી ખસરી ના શકયા. એક બનચ પર િ બસરી પડરી અન અવાચક થઈન આ અશાત ઘટમાળન જોતરી રિરી.

બરાબર સામ સનવખયાત મિામાગવ શાઝનલઝ છ. એક જમાનામા ધનાઢય ફશનબલ મહિલાઓ પોતાનરી બગરીઓમા અિી સાધયનવિાર માટ નરીકળતરી. આજ એ મદગમન તો રહ નથરી. નાગહરકો કરતા નવદશરી પવાસરીઓનરી યાતાયાત જ િવ અિી વધાર છ ન છતા આ પથનરી પનતષઠા ઓછરી નથરી. એના રઆબનરી સરખામણરી નવશવના બરીજા કોઈ માગવ સાથ થઈ ના શક. ૧૫-૧૫ વારના અતર પતાકાઓ ફરક છ, રસતાનરી બન બાજ પર વકષો પણ છ. મોઘરી દકાનો, સરસ ભોજનાલયો, નસનમાઓ, કાફ અન પલ જગજાણરીત ‘નલડો’ નામન નનશાલય.

મોમાતરવ નવસતાર પાછલા ૨૦૦ વષવથરી કલાકારોમા નપય રહો છ. શિરનરી તવરા અન વયગતાથરી એ જરા દર છ અન મખયતવ એક નાનરી ટકરરી પર આવલો છ. િવ તો તયા પણ પવાસરીઓનો જ દરોડો િોય છ. પણ એક જમાનામા નપકાસો અન બાક જવા મિાન નચતરકારો તયા રિરીન નચતર કરતા. તયાર ચોવરીસક, લોટ દળવાનરી ચાર પાખોવાળરી ચકકરીઓ િતરી; અતયાર બ જ રિરી છ. એમાનરી એકમા મલા રશ નાઈટ કબલ છ, બરીજીન તાજતરમા નાઈટ કલબમા રપાતહરત કરાઈ છ.

મોમાતરવનરી ટકરરી પર એક નાનો ચૉક છ. તયા આજ પણ નચતરકારો ભગા થાય છ — પોતાન નચતરોન પદશવન કર છ, વચાણનરી આશા રાખ છ, પવાસરીઓનરી પનતકનતઓ ચરીતરરી આપરી થોડાઘણા પસા કમાય છ. પથથરથરી બનાવલા સાકડા રસતા, પાતળા ઝાડ, નાનકડા કાફ, રગરીન નચતરો. એ બધાનરી ઉપરવટ જઈન “પનવતર હદયન દવળ” (Sacre Coeur) દશયમાન થત રિ છ. ચમકત, આખોન આજત, ધવલ, સદર, ઘમમટવાળ આ દવળ ઍફલ ટાવર ક નોતરદામનરી જમ પહરસન પતરીક છ. જનતાના પસા અન મદદથરી ૧૮૭૦મા આ બધાયલ. અિીથરી પણ પહરસન સરસ નવપલાવલોકન થાય છ.

કક બાલસિજ રરીત આ જગયા મન ગમ છ. જયાર પહરસ જાઉ તયાર અિી આટો મારરી આવવા પયાસ કર છ. પિોળા પગનથયા ઊતરરીન નરીચ રસતા પર આવરી તયાર એક વાર કોઈ ગજરાતરી બોલત સભળાય. જોય તો તરણ પરષો અગરબતતરી વચવા પયતન કરતા િતા અન અદરઅદર ગજરાતરી બોલતા િતા. ટવ ક કટવ પમાણ ઊભા રિરીન મ વાત શર કરરી. બ મધયમવયરી િતા, એક યવાન િતો. બન મધયમવયરી પરષો સરકારરી નોકરરી છોડરીન વધાર સારા જીવનનરી આશામા પહરસ આવયા િતા. અમહરકા ક કનડા જવાનરી તકનરી રાિ જોતા િતા. કટબો તો િજી દશમા જ િતા. પરવાના વગર નોકરરી કયા મળ? અગરબતતરી ક એવ કશ રસતા પર વચવ નયાયનવરદ િત, તથરી કયારક

પોલરીસથરી પકડાતા પણ ખરા પણ દડ ભરરીન છટરી જતા. સવારથરી સાજ, બસ આ જ પવનતત. રસતાઓ પર ફરરી. રાત થાકરીન બરીજા ગજરાતરીઓ સાથ સહિયારામા રાખલરી ઓરડરી પર જતા, ખરીચડરી ઓરરીન હદવસન એક સાદ ખાણ ખાઈ લતા ન ફરરી સવાર એ જ રસિરીન, જીવનિરીન ચકર. એ બ મોટા ભાઈઓ આમ અચાનક કોઈ ગજરાતરી મળરી જતા ખશ થયા, મન આગિ કરરીન સામ કૉફરી પરીવા લઈ ગયા.

પહરસના કાફમા એવ િોય છ ક કૉફરી ખરરીદરીન તયા જ ઊભા પરીઓ તો પસા ઓછા થાય. બસરીન ક વઈટરનરી સવા લઈન પરીઓ તો ઘણ મોઘ પડ. આ ભાઈઓએ અન મ ઊભા ઊભા જ પરીધરી. સવાદમા કશો ફર ના પડયો પણ એમા એમનો એક અજાણરી ગજરાતરી વયનકત પતયનો સનિ િતો. રનવબાબનરી મિાશાળા શાનતનનકતન (બગાળ)મા, મારા સગરીત નશકષકના ઓળખરીતા એક યવાન નચતરકારન મળલરી. ઉતપલ કશાગ, નમતભાષરી, કળાનપય બગાળરી યવાન. એકાદ વાર પહરસમા એન પણ મળવાન થયલ. એ તયાનરી નસટરી યનનવનસવટરીમા ભણવા આવલો. એણ મન કિલ ક કૉફરી ઊભા ઊભા પરીવાના પસા ઓછા થાય. સબયોન યનનવનસવટરીમા પણ એ વગવ ભરતો અન સથાપતયનો અભયાસ કરતો. ભગભવરલના સટશનોનરી અદર કઈક વાનજતર વગાડરીન કયારક લોકો પસા નાખ તનાથરી ગજરાન ચલાવતો. એ પણ પકડાતો ન દડ ભરરીન છટરી જતો! બએક વાર કાફમા બસાડરીન મ એન ખવડાવય તો ધરાઈન ખાધ. એક વાર એનરી િૉસટલના રસોડામા એનરી પાસ િતરી ત ચરીજો અન મસાલાથરી મ શાક બનાવરી આપય. એટલા ખશ થઈન એણ એ માણય. કિ, કટલા વખત આવ સાર ખાવા મળ!

કિ છ ક પહરસમા ૮૦૦૦થરી વધાર રસટોરા છ. (તો શ? નયયૉકવમા ૨૫૦૦૦થરી વધાર છ) રોજ હદવસના બ વાર જદરી જદરી જગયાએ જમો તો બધ ખાઈ રિતા અનગયારથરી વધાર વષવ થાય. (નયયૉકવ માટ તો નજદગરી આખરી પણ પયાવપ નથરી!) જોક માન છ તયા સધરી આ આકડામા પલરી િજારોનરી સખયાવાળા કાફ નથરી ગણાયા.

ઉતપલ મન એક વાર પહરસના નવયતમ સગિાલયમા લઈ ગયો. નામ તો એન પૉનમપડ સનટર છ. પનસડનટ પૉનમપડના માનાથદ, પણ લોકબોલરીમા એન ‘બોબર’ (Beau-bourg) કિ છ. એ નતનકાલરીન કળા માટન રાટિ ટરરીય સગિાલય છ. એનરી આખરી રચના આધનનક, મૌનલક અન આનકરનમક છ. ૧૯૭૭મા ખલલા આ સથાપતયથરી રહઢવાદરીઓન આઘાત લાગલો, પણ સમકાલરીન અનભરનચવાદરીઓ ઉતસાહિત થયા િતા. ‘બોબર’ ફકત સગિાલય જ નથરી, એમા ઉતતમ પસતકાલય, કળાનશકષણનરી વયવસથા, નસનમા અન સગરીતના કનરિ, બાળકો માટ નચતરઘર વગર ઘણા નવભાગો છ. સવવકળાન અનભવાદન

કરત આ જીવત કનરિ છ બિારના ચૉકમા િમશા મળો ભરાયલો િોય તમ લોકોનરી અવરજવર રિ છ. સગરીત, જાદ વગર ખલો પસાનરી જરરવાળા કલાકારો કરતા રિ છ. નવસતાર નરીરસ અન નનરથવક િતો તયા આ જીવત ઉપનસથનતએ પાણ પયયો છ.

જ અનવરત નવકસત રિ ત જ જીવન અન જયા અખટ પાણતતવ િોય ત જ શષઠ શિર. પહરસનરી સપધાવમા ઊતર તવા બરીજા કટલાક શિરો દનનયામા છ પણ આ સપધાવથરી કોઈનરી શષઠતા ઓછરી થતરી નથરી. માગવમગધ મસાફર કોઈ પણ સથાનન નવશષણોનરી ખોટ સાવલા દતો નથરી ક સરીનમત વયાખયામા જકડરી રાખતો નથરી. જ સદર અનભવ છ ત સદર બન પણ છ.

J

ઇટાલી

‘બઓન જયૉનયો, નસનચનલઆ!’ (Buon Giorno, Sicilia) મ મનમા કહ. શભ પભાત, નસનસલરી. રોમથરી રાતનરી ટટરનમા િ નરીકળરી િતરી - ઇટાલરીના એ નવભાગમા જવા ક જન જોવા િ ખબ ઉતસક િતરી. ટટરન ભરચક િતરી - ખાસ કરરીન નદતરીય વગવમા. િ પથમ વગવમા િતરી અન મન સવાનરી પરતરી જગયા પણ મળરી િતરી, છતા બિ સાર ઊઘાય નિી. સવારના પિોરથરી ઇટાનલયનો ઊઠરી ગયા િતા, ડબબાના સાકડા ચલનપથમા આમથરી તમ ચાલવા માડરી ગયા િતા અન વાતો - અટકયા વગરન ચપ-ચપ-ચપ એમન બોલવાન!

િ અડધરી જ ઊઘમા િતરી અન મન લાગય ક ડબબો ટટરનમાથરી છટો પાડરીન આગબોટમા ચડાવાઈ રહો છ. ખખડાટ ઘણો થયો પણ ચટપટ ઊઠરી જવા જટલરી શનકત મારામા લાગરી નિી. બોગરી આગબોટનરી અદર ગઈ તયાર ડબબામા અધાર થઈ ગય અન ફરરી મ થોડ ઊઘરી લરીધ. ઇટાલરીનરી મખય ભનમના છલા શિર રનજજઓ દરી કાલાનબઆથરી નસનસલરી ટાપના પિલા શિર મનસસના જવા માટનરી ખાડરી વટાવતા ફકત ૪૫ નમનનટ થઈ.

‘બઓન જયૉનયો, નસનચનલઆ.’ મ કહ.

ઇટાલરીનો આકાર ઘટણથરી પણ ઉપર જતા, ઊચરી એડરીવાળા બટ જવો છ. નસનસલરીનો સરસ, મોટો, નતરકોણરીયો ટાપ બટનરી ઉપરના છોગા જવો છ. છક દનકષણ આવલો અન ભમધય સમરિના િવામાનથરી સપશાવયલો, એટલ એનરી પજાનો અતરગ નમજાજ પણ રગરીન અન છોગ ધારણ કરલરી વયનકતન અનરપ. એ નસનસલરીમા એક ઉજજવળ સવાર મારો હિમતભર પવશ. મનમા આનદ ન આવગ તો િોય જ ન!

મનસસનાના બદર જ બોગરી બરીજી ટટરનમા લાગરી ગઈ. શિરનો ભાગ દખાયો નિી અન ટટરન ટાપન પવવ હકનાર દનકષણ તરફ જવા માડરી. િવ દહરયો દખાવા માડયો. ટટરન બરાબર હકનારાન વળગરીન જ જતરી િતરી. નાનકડા મોજા, માછરીમારોનરી નાવડરીઓ અન એમનરી ઝપડરીઓ — બધ એવ ગામય. પછરી દહરયાનરી અન પાટાનરી વચચ ગામો આવયા. ઋતકલાત ઘરોનરી પછરીતોન લગભગ ઘસાઈન ટટરન ચાલતરી ગઈ.

મનસસના (Messina) સદરીઓથરી વિાણવટા અન વપારમા આગળ પડત રહ છ. ૧૯૦૮મા ધરતરીકપથરી અન પછરી ૧૯૪૩મા બૉમબમારાથરી એ નાશ પામય િત. એમાથરી ફરરી એક વાર એ ઊભ થય છ અન ઔદયોનગક ખયાનત મળવરી છ. પણ મનસસના જો નસનસલરીન પવશદાર છ, તો તયાથરી તરણક કલાક દર દનકષણ આવલ ગામ તાઓનમવના (Taormina) પવાસરીઓ માટ નસનસલરીન પટાગણ છ. એનરી વસતરી દસ ક બાર િજારનરી િશ, પણ એનો દહરયાહકનારો અન એન િવામાન એટલા વખણાય છ ક ગરીષમના મહિનાઓમા એનરી વસતરી પાચ ગણરી થઈ જાય છ. મ તયા ઊતરવાનો નવચાર નિોતો કયયો. એટલરી બધરી જગયાઓ જોવા જવરી િોય ક પસદગરી કરવરી જ પડ.

કટલાક ઇટાનલયન મારરી સાથ વાત કરતા િતા. એ લોકો સથાનનક િતા અન એક ગામથરી બરીજ ગામ સગાવિાલાન મળવા જતા િતા. ટટરન તો ફટાઈન નસનસલરીનરી વચચ થઈન, નતરજયાનરી જમ એના પહરઘ પરના એક શિર આનગજનતો સધરી જવાનરી િતરી. તયા જાઉ ત પિલા માર િજી નરીચનરી એક જગયાએ જવ િત. તથરી સિયાતરરીઓન ‘આવજો’ કિરી િ કાતાનનઆ જકશન પર ઊતરરી ગઈ.

બ કલાક બરીજી ટટરનનરી રાિ જોવાનરી િતરી. સટશનનરી બિારના રસતા પરનરી એક પાળરી પર બસરી રિરી, વાિનોનરી અવરજવર જોયા કરરી. શિર મોટ િત. એનો નવો નવભાગ પણ જનો લાગતો િતો. એના જના કનથડટરાલ અન બાનસનલકા તો મનલન અન

અવગનણત દખાતા િતા. ચારક લાખનરી વસતરીવાળ એ અગતયન શિર છ. એનાથરી થોડક જ દર ઍતના (ઙXષX નામનો જીવત જવાળામખરી આવલો છ, જના લાવામા એ ઘણરી વાર સળગય છ, નાશ પામય છ. આ કાળા લાવામાથરી જ કાતાનનઆ શિરના રસતાઓનરી ફરસબધરી થઈ છ અન લગભગ બધરી જ ઇમારતો બધાઈ છ.

એ પણ કવરી વકરતા — જનાથરી સિાર થયો તમાથરી જ સજ વન થય. આ એતના જવાળામખરી યરોપમાનો ઊચામા ઊચો (૩૩૨૩ નમટર) જીવત જવાળામખરી છ. નસનસલરીમા એનરી આસપાસનો નવસતાર લાવાના પાષાણોથરી બનલો છ. એ હદવસ િ તો એના પહરસરમાથરી નરીકળરી આવરી પણ એન બરીજ ક તરરીજ જ હદવસ એ અનગનનગહરનો નવસફોટ થયો િતો એમ સથાનનક છાપામા વાચય. કાતાનનઆ ક બરીજા કોઈ ગામન નકસાન નિોત થય, પણ એતનાના પિાડરી રસતાઓ ખોરવાઈ ગયા િતા અન આ નવા સજાવયલા એક અનગનનવવરમા પડરીન એક પવાસરી મતય પામયો િતો.

એતના નસનસલરીન જીવત હદય છ અન તરત એનરી દનકષણ કાતાનનઆમા મદાન છ. તયા ખાસ કશ આકષવક નિોત. િવા ગરમ િતરી, આકાશ પણ જદ લાગત િત. થોડરી નાનળયરરી, થોડા ઓનલવના વકષ, થોડા ખતરો. કયારક ગામ પણ આવયા, એક પણ ધયાન ખચ તવ નિી. િ નસરાકસા (Siracusa) જતરી િતરી. તયા જતરી ફાસટ ટટરન મોડરી િતરી એટલ લોકલ લરીધરી. રસતામા પછરી ફાસટ આવરી ચડરી, એટલ નસરાકસા જનારાન લોકલમાથરી ઉતારરી ફાસટમા ચડાવયા. પલટફૉમવ તયા િત પણ નિી — એક નરીચો નસમનટનો રસતો િતો. સટશનન નામ પણ કોણ જાણ શ િત!

નસરાકસાન સટશન પણ રસપદ ના લાગય. બરાબર ચાલરીઓ જવા જ મકાનો સટશનનરી આસપાસ િતા. બપોર પડરી િતરી. વાતાવરણ ગરમ અન ધનળય િત. િવા પણ જદરી િતરી જાણ. નસનસલરી આખ જ જદ િત એમ મન લાગય. લોકો પણ જદા. તવચાનો રગ જરા ઘરો — ‘ઓનલવ કૉમપલકશન’ કિવાય તવો. લોકોન જોઉ અન ગરીક, ઇજીનપશયન, આરબ વારસાનરી આછરી ક ગાઢ નનશાનરીઓ એમનરી મખાકનતઓમા ક એમના દિાકારોમા દખાય. આવા આગતકો અન એમના નમશણથરી જ બનરી છ નસનસલરીનરી જનતા.

એનો જનો નવભાગ નાનકડા ટાપ જવો છ અન બ પલ દારા હકનારા અન નવા નવભાગ સાથ જોડાયલો છ. ઑનતવનજઆ કિવાતો આ નવસતાર હદવસ હદવસ ખાલરી થતો જાય છ. પાણરી પરનરી ઘણરી મોટરી મોટરી િવલરીઓ તયકત અન હરકત િતરી. કટલરીકના

બારરીબારણા પર પઠા ચોડાઈ ગયા િતા, તાળા લાગરી ગયા િતા. જાણ મઝા કરરી કરરીન મિલો મરણતોલ થઈ ગયા િતા. એમ તો સાતમરી સદરીમા બાધલ કનથડટરાલ િત. ઘણા પાચરીન કળા-ધન-સપનન મોટ સગિાલય પણ િત, છતા ઑનતવનજઆમા ઉતસાિપરક તતવ ખટત િત.

એનરી સાકડરી શરરીઓમા િ ચાલરી. કયાક ડલરીઓનરી જમ દરવાજા ન દરીવાલો િતા, તો કયાક જના સરસ ઘર િતા. દવળો ન દકાનો ઠર ઠર િતા, તો મોટરો ન મોટરસાઈકલો સવવતર િતા. મોટરસાઈકલો ન મોપડ પર યવાનો આખો હદવસ ફયાવ કરતા, ગલરીઓ એ મશરીનોના અનતશય ઘોઘાટથરી પડઘાતરી રિતરી. કદાચ આ જ તયાનરી સૌથરી ઉતતજક પવનતત િતરી. કયાક કયાક દરીવાલો પર ઇશ ક માતા મરરીના ફોટા મકરી માગવતરીથવ બનાવયા િતા.

નસનસલરીનરી ભનમ પરનો એ મારો પિલો હદવસ િતો. તયાનરી પિલરી રાત માટ મ િોટલ આહકવનમદરી નકકરી કરરી િતરી. મકાન સાર લાગલ. એક કટબથરી એ ચલાવાતરી િતરી. રાત િ તયા જ જમરી. નસનસલરી એનરી રસોઈનરી નવશષતા માટ નવખયાત છ. ઇટાનલયનો માટ ભોજન એક મોટો કાડ િોય છ — ખાસ કરરીન નમતરો ક સવજનો માટ ક એમનરી સાથ િોય તયાર. એવરી જ રરીત તયારરી કરાઈ િતરી એ િોટલમા. ભોજનનરી મખય વાનગરીનરી પિલા ખવાતરી ચરીજોન ‘આનનતપાસતરી’ કિ છ. (એકવચનમા એ શબદ ‘આનનતપાસતો’ બન છ.) મોટા ટબલ પર લોભામણરી આનતરીપાસતરી સામગરી િતરી : બટાકાનરી પહટસ, તળલા મરચા અન રીગણ, જન ખાવા ઉતસક િતરી ત લરીલા ન કાળા તાજા ઑનલવ, લસણ સાથ બનાવલરી ભાજી અન બરીજી કટલરીય આનમષ ચરીજો. બધ ગહિણરીએ જાત બનાવલ.

વળરી, નપતા, પતર, પતરરી, પૌતર તથા દાદરીમા આસપાસ જ િતા. ઘર જવ જ લાગય મન તયા.

J

િળન ઝરખ મન

કતનનશચય થઈન ફરરી એક વાર ગરીસનરી સફર નરીકળરી િતરી. જ પાચરીન છ અન િવ અવાવચરીન પણ છ તવા મખય શિર ઍથનસમા તો થોડા હદવસ ગાળવા જ િતા, પણ ગરીસનરી પવાસ ભોગયતા જના પર સૌથરી વધાર નનભવર છ તવા કટલાક ટાપઓ પર પણ માર પિોચવ િત.

પિલવિલરી વાર યરોપમા ફરતા ફરતા છક છડાના દશ ઇટાલરીના છક દનકષણ છડ ‘બારરી’ નામન ગામ ગઈ િતરી. તયાથરી પણ આગળ, છક ગરીસ સધરી જવા વાિણ લરીધ િત. ત અઢાર કલાક ગરીસના પાતરાસ નામના બદર પિોચય. એ પછરી ચાર-પાચ કલાકનરી બસ લરીધરી તયાર ઍથનસમા પગ મકાયા િતા. ઇટાલરીના નબનનડનસ બદર પાછરી પણ પાતરાસથરી વિાણ લઈન જ ગયલરી. ગરીસનો એક નાનો ટાપ સલનમસ જ જોવા પામલરી.

આ વખત મન ગરીક જળપથન ઝખત િત. વષયોથરી જના નામ સાભળા કયા િતા તમાના અમક ટાપઓન માર નજરોનજર જોવા િતા. ગરીસનો નકશો ખોલરી ખોલરીન નૌકાચલનના અનક પથના અકનન પરરીકષણ િ કરતરી રિલરી, ટાપઓ નવષ વાચતરી રિલરી ન અધરીરાઈનો જાણ પાર ન િતો.

પિલરી વાર ગરીસનો નકશો જઓ તો છઠના ચરિ જવા એના મખય ભનમભાગનરી આસપાસનો નવસતાર ઝાખો-પાખો લાગ. એ ગરીસનો બિોળો જળપદશ છ ન એનરી અદર ૧,૪૨૫થરી પણ વધાર ટાપઓ આવલા છ — જાણ દવોએ હકનારાન ખખરવાન ઇચછય ના િોય. એ ભનમના તથા ટાપઓના હકનારાનરી લબાઈ જોડો તો લગભગ ૯૪૦૦ માઈલ થાય પણ નકશો જઓ તો અડધો ભાગ ખાલરી દખાય.

“ખાલરી” લાગતા એ જળપદશમા કટલાય અખાતો અન સાગરો બનલા છ. જમક, કોહરનથનો અખાત, સારોનનક અખાત, ગાહરતસા અખાત વગર અન મખય કિવાય એવા આયોનનયો સાગર, હકરનતકો સાગર, એનજયો સાગર ઇતયાહદ. અમક ટાપઓ આ સાગરોના નામ સાથ જોડાયલા છ, તો બરીજા અમક ટાપજથો ‘નસકલદસ’, ‘સપોરાદસ’ અન ‘દોદકાનસ’ તરરીક ઓળખાય છ. તળભનમનરી પનશચમ, દનકષણ, પવદ, ઊતતર પવદ — એમ ટાપઓ છ તો બધ, પણ એક છડથરી બરીજ છડ ઝટ દઈન જવાય નિી. બધા માગદ વિાણો સરીધા જતા નથરી અન સપટમબરથરી તો સખયા ઘટરી ગયલરી જોઈ.

મ સોળ-સતતર હદવસ ટાપઓ માટ રાખલા ન ઉતાવળથરી, “ડલ િાથ દઈન” નરીકળવ ન િત, એટલ કલ છ ટાપઓ પર િ જઈ શકરી. એ માટ મ દનકષણ આવલા ખબ મોટા ટાપ ‘હકરહટ’ ઉપરાત ‘નસકલદસ’ જથમાથરી પાચ પસદ કરલા. પનશચમ કોફવ ટાપ છ, જયા ઓહડનસયસ ઇથાકા પાછા પિોચતા પિલા છલ રોકાયલા અન પવવમા તદદન છડ છ િયોડસ ટાપ, જયા આજ પણ કલાકારો, કનવઓ અન અનય સજ વકો ખચાઈન જાય છ, ગરીસના પતયક દરીપ અન સથાન લોભનરીય સદભયોથરી યકત છ અન મસાફરનો સમય નનરવનધ તો નથરી જ, તથરી પસદગરી કરવરી જ પડ.

હકરહટ ટાપ ઘણો દર છ, ન તથરી તયા સૌથરી પિલા જવાન રાખલ. હદવસો જતા ગયા તમ આ નનણવયન શાણપણ વધાર સપટિ થત ગય. વિાણ માટનરી હટહકટ ઍથનસનરી એક એજનસરીમાથરી ખરરીદરી લરીધલરી. આખરી રાતનરી સફર િતરી, એટલ સવા માટનરી કનબનના પસા પણ ખચદલા. શિરથરી ટટરનમા પોણા કલાક દર રિલા મોટા નપરયસ બદરના પાણરીમા અસખય મોટા મોટા જિાજ ઊભલા. મારાવાળ એક તરફ દર ઊભલ. લોકોથરી એ ભરાઈ ગય. ઘણરી ગાડરીઓ પણ એમા ચઢરી. રાત સાડા આઠ એ ઊપડય.

સરસ રાત િતરી. પાણરી શાત િત. એવો સરસ પવન આવતો િતો ક તતક પર બસરી રિવાન મન થત િત, પણ થોડ ઊઘરી લવ જોઈએ, એમ નવચારરી આખર િ કનબનમા ગઈ. એક પથારરી ખાલરી િતરી. બાકરીનરી બમાનરી એક સતરી નસકોરા બોલાવતરી િતરી ન બરીજી સવાર સાડા પાચ વાગય ખબ પમાણમા અતતર છાટરીન ગઈ. એટલ ઊઘ તો ખાસ થઈ જ નિી.

હકરહટ ટાપ પરન સઘ બાર આવય તયાર િજી સાવ અધાર િત. આશર બિાર તરફ ગઈ. ગામમા િજી ખાસ કોઈ સળવળ ન િત, પણ બસો ચાલતરી િતરી. એમાનરી એક લઈન સાતક હક.મરી. પર આવલા િાનનયા શિરમા િ પિોચરી. ઊતરતા મ ડટરાઈવરન પછય ક પાણરી કઈ તરફ છ. એ તરફ જ જન ગામ અન રિવા માટનરી નાનરી િોટલો િોવાનરી એ અનમાન િત. એ સાચ પણ પડય, પણ રનવવારના સાત-સાડા સાત વાગય િજી િાનનયા શિર પણ ઊઘત િત. એક બધ બારણાનરી પાછળથરી એક પરષના મોટા નસકોરા પણ સભળાયા. બએક િોટલોના બારણા ખખડાવયા, પણ કોઈ ઊઠરીન આવય નિી. જરા વાર ગલરીઓમા આમતમ ફરરી, પછરી સરસ, સસતો, િવાઉજાસવાળો ઓરડો મળરી ગયો. બારરીમાથરી પાણરી, દરીવાદાડરી અન ટિલવાનરી લોકનપય જગયા દખાતા િતા.

હકરહટનરી જળસનસથનત અન ફળરિપ ભનમન કારણ એન માટ યદ થતા રહા, એના

પર જદરી જદરી રાજયસતતાઓ આવતરી ગઈ. સૌથરી આહદ ગણાતરી, તરણક િજાર વષવ જનરી નમનોઅન સસકનતથરી માડરીન ઓગણરીસમરી સદરીના તકગી આનધપતયનરી નનશાનરીઓ હકરહટમા ઠર ઠર જોવા મળતરી રિ છ. એના તરણ મખય શિરોના જના ભાગોમા િજી પાચસો-છસો વષયોના ઘર ઊભલા છ અન પજાજનો એમા રિ છ. સાકડરી ગલરીઓમા કટલાક ઓળખરીતા ફલો દખાતા રહ — જાસદ, નાના સફદ કરણ, બારમાસરી, ગલબાસરી, ન ચમલરી તો દખાય ત પિલા સગધથરી જ િાજરરી જણાવરી દ. એ ખબ આનદના શવાસ િોય. િાનનયામા એક જગયાએ તો વળરી મોગરો િતો. મ કહ, “અર વાિ, એ શ?!”

આમ જ ગયો વખત — િવા ખાવામા, ચાલયા કરવામા. નવ નવ જોવાન નરીકળત ગય. હદવસ જયા સાકડરી ગલરીઓ િતરી તયા મોડા બપોરથરી જમવાના ટબલ-ખરશરીઓ આસપાસનરી રસટૉરા દારા મકાઈ જતા િતા. ઘણરી જગયાએ ધરીમ ધરીમ સગરીત ચાલત િોય. દકાનો રાત અનગયાર સધરી તો ખલરી ખરરી જ. સિલાણરીઓનરી સાથ સથાનનકો પણ સાજ પડતા પાણરી પાસના ખલા ચૉક અન ચલનપથો પર નરીકળરી આવતા િતા. સરજ આખો હદવસ આકરો િોય તયાર પણ પવનન કારણ અકળાવ નિી. સાજના સવાળા પકાશમા પાણરી પણ નરીખરરી ઊઠ ન રાતના ગાઢ આકાશનરી નરીચથરી તો ખસવ જ ના ગમ.

મન તો િાનનયા આખરી રાત જાગત રિત લાગય. મારા રમનરી પથારરીમા પડયા પડયા ગણગણાટ જવો અવાજ સતત મન સભળાતો રહો. િસવાનો, વાતોનો, રસટૉરાના છરરી-કાટાનરી ખણખણનો, સગરીતનો અવાજ. દાર પરીન છકલા પરષોના ઘાટા, કતરાઓન ભસવ, સકટરોનો ઘરઘરાટ ન મોટરોનો ખખડાટ. સવાર છક છ વાગય શાનત થતરી લાગ. પછરી સાડા આઠ-નવ વાગય પાછો એવો જ બરીજો નવો હદવસ શર થાય.

એ અઢરી કલાકનરી વચમા એક રાત કચરાન કચડતરી ટટરકનો ગડગડાટ પણ સભળાયલો. ઉપરાત, અદશય જવરી જીવાત કરડતરી રિલરી. આમા શ ઊઘ આવ સરખરી? આટલ ઓછ િોય તમ પરીઠમા સખત દખાવો થવા માડલો. કારણ ક સામાનનરી િનડબગન ઊચકરીન વિાણનરી સરીડરીઓ ઉપર ચડ-ઉતર કરલરી. વિાણમા જતા ન નરીકળતા છએક જટલરી સરીડરીઓ આવશ એવરી ખબર નિી. પડખ ફરવતા ન બઠા થતા ખબ દખત િત. ચાલતા-ફરતા વાધો નિોતો આવતો, એટલ પવનતત અટકરી નિી.

િાનનયામાના મારા ભાડાના ઘરનરી નરીચ આવલરી એક દકાનના કાચનરી અદરથરી આપણ તયાના મોગલ શલરીના, જડતરના સદર આભષણો જોઈન મન ભાર કતિલ થયલ. એકવાર દકાનન ખલરી જોતા િ અદર ગઈ. તયા તો બરીજી કટલરીય નવનશટિ અન

કરીમતરી વસતઓ િતરી. િાજર રિલા યવાન ઘણરી વાતો કરરી. એવરી વાતો ક જમા જલદરી મન નવશવાસ બઠો પણ નિી. એણ કહ ક દકાન એના નપતાનરી િતરી. એ તથા માતા ભારત ગયલા િતા. સામ જ સતય સાઈબાબાનો ફોટો િતો. મ એ નવષ પછય તો એ કિ ક એના નપતા બાબામા માનતા િતા ન દર વષદ પગ લાગવા જતા િતા. કયા હકરહટ ટાપ ન કયા આ વાત!

પછરી તો મ યવાનનો ભારતરીય-પાહકસતાનરી સગરીતનરી સરી.ડરી. રકોડવનો સગિ જોયો. િા, િા, રનવશકર ન અલરીઅકબર તો ખરા જ, પણ નબનસમલાિ ખાન ન નસરત ફતિઅલરી પણ િતા. રાજસથાનરી લોકસગરીત, નશવકમાર શમાવ વગર પછરી જયાર આબદા પરવરીનનરી સરી.ડરી. જોઈ તયાર તો થય ક આ માણસ છ કોણ? એન નામ પછય તો કિ, “બાબ.” મનમા તો મ કહ, “જા, જા, િવ.” બિારથરી િ બોલરી, “એ તો ઇનનડયન નામ છ. એ તમાર નામ િોઈ જ ના શક. સાચ નામ શ છ, એ તો કિો.” તયાર એણ કહ, “યાનનરી.” ગરીસમા બિ જ સામાનય એવ નામ. એ પોત પણ ભારત ઘણ જતો િતો. હદલિરીમા એના નમતરો િતા, રાજસથાનરી કલાકારોન એ ઓળખતો િતો, િાનનયાનરી બિાર એના માતાનપતાનો મોટો બગલો િતો વગર ઘણરી વાતો એણ કરરી.

એમાથરી થોડરી વાતો પર તો મન શકા જ થઈ. મ પછય, “આટલરી બધરી મોઘરી સોનાનરી ન રતન જડલરી વસતઓ ખરરીદનારા મળરી જાય છ?” એણ તો િા જ કિરી. તયા અમક વસતઓ અન સગરીતનરી સરી. ડરી. મોરોકકોનરી પણ િતરી. અતયત કળાતમક ગોઠવણરી િતરી. આવરી સરસ દકાન જોવાનરી તો મઝા પડરી જ.

િાનનયાથરી બસ લઈન રનથમનો જવા નરીકળરી. રસતો કયારક ગરીચ ઝાડરીમાથરી ગયો, કયારક ઊચા પવવતો પાસ થઈન. એમના ઢોળાવો ઉજજડ િતા. સકરી, કથથાઈ જમરીન સફદ જવા પથથરોથરી ભરલરી િતરી. પાણરી પર જ બનાવલા બસસટશન પરથરી આશર જ િ ચાલવા માડલરી. રનથમનો શિરનો જનો ભાગ અરબરી દખાવનો િતો. પોળો જવરી સાકડરી ગલરીઓ. એક દરીવાલ પર નવમરી-દસમરી સદરીનરી અરબરી નલનપ િજી ટકલરી િતરી. રમ જલદરી મળો નિી. ગલરીઓમા ચાલવ પડય. પરીઠમા દખત િત, પગનરી ટચલરી આગળરીઓ સનડલમા દબાતરી િતરી. જ રમ ખાલરી મળો ત લઈ લરીધો — િવા-ઉજાસ વગરનો િતો તોય.

પણ એ ઘર બિ સરસ િત. સદરીઓ જન, પણ નવસરથરી ફશવ બદલલરી લાગરી. જદા જદા સતરો, સરીડરીઓ ન અગાશરીઓ પર િ ફરરી વળરી અન જના ભાગનરી શરરી,

પોળ, ખડકરી જવરી રચનામા ખબ ચાલરી. બધ ચોખખ અન શાત — નસવાય ક જયાર એકાદ સકટર આવરી જાય. એ બાજ ઘરો, પણ બધાના બારણા બધ. કયાક બ ક તરણ વદાઓ બઠરી િોય — લગભગ તો વાતો કયાવ વગર ન નિી તો ખબ આસતથરી. વધાર તો ગથતરી ક અકોડરી-ભરત કરતરી ચપચાપ જ િોય. અમક ગલરીઓમા નાનરી દકાનો ન રસટૉરા ખરીચોખરીચ િતરી. કશક બ ઘરોનરી વચચ બોગનવલ ઝલતરી દખાય. તો તકગી જનરી મનસજદના લાબા, પાતળા નમનારનરી અચાનક મળરી જતરી ઝલક દશયન નાટયાતમક બનાવરી દતરી.

જના બારાના ગોળાકાર હકનારા પર એક જનરી દરીવાદાડરી િતરી ન જોડાજોડ ટબલોથરી ભરલરી રસટૉરા િતરી. સાજ પડતામા તો સિલાણરીઓ તયા શ ઊમટ. િ એક વાર તયાથરી નરીકળરી ન ઝડપથરી પાર કરરી ગઈ. દહરયાઈ ખાવાનાનરી વાસ પણ સિન ના થાય. બરીજી તરફનો હકનારો વધાર સારો લાગયો. ચાલવા માટ તયા પિોળરી જગયા િતરી. રસતો પણ પિોળો ન તયા સાજ છથરી સવાર છ વાગયા સધરી મોટરોન મનાઈ, તથરી ચાલવામા શાનત લાગ.

રાત પડય દકાનો નસવાયનરી ગલરીઓ સમસામ લાગ. સાવ અધારરી નિી પણ વધાર બતતરીઓ પણ નિી. મારા રમમા બિારનો અવાજ નિોતો આવતો, તો ઘરનરી અદરથરી આવતો િતો. દરવાજો, બારણ, ચાવરી, બાથરમ, કોઈનરી વાતો, કોઈના નસકોરા. બિ સારરી ઊઘ ના આવરી. રનથમનોમા વધાર રિવાનરી જરા પણ ઇચછા રિરી નિી.

એ સાજ એક સરસ પસગ બનયો. છ-આઠ મહિના પિલા મબઈના નવમાનમથક મન એક જમવન યવતરી મળલરી. કલાકક સધરી અમ ઘણરી વાતો કરલરી. એ ગરીક યવકન પરણરીન રનથમનો શિરનરી બિાર પવવતોમા રિતરી િતરી, એમ કિરીન મન ફોન નબર અન સરનામ આપલા. માર ગરીસ જવાન તો નકકરી જ િત. રનથમનો જવાન ન િત, પણ િ તયા જઈ ચડલરી. િાનનયાથરી જ મ કલૉહડયાન ફોન કરલો. એ ખશ થઈ ગયલરી. પછરી રનથમનોનરી સાજ એણ મન જમવા બોલાવલરી.

કલૉહડયા અન એનો વર કોસતાસ આછા ઑનલવના વકષોવાળા ઢોળાવ પર નાન ઘર બાધરીન સખથરી રિ છ. એમન પાચક વષવનો પતર છ. બન વરીસક વષવથરી મકતાનદ આશમમા જાય છ, યોગ અન ધયાન સવાર-સાજ નનયનમત કર છ, ફકત શાકાિારરી આિાર ખાય છ અન ભારતન પોતાન ઘર ગણ છ. મન કિ, “કોઈ ભારતરીય અમાર તયા આવરી ચડશ, એવ અમ નવચાય પણ ન િત!” સિજ આતમરીયતામા એ સાજ સરસ

વરીતરી. એનરી યાદ મનમા ચમલરીનરી સગધ પસરાવતરી રિશ.

ક હકરહટ ટાપનરી દનકષણ તરફ જવા માગતરી િતરી. તયા સિલાણરીઓનરી ઓછરી ભરીડ િોય છ. બસ પવવત પર ચઢવા માડલરી. એ તરફ જ કલૉહડયા અન કોસતાસન નનવાસસથાન િત. જમણરી બાજ ફટાઈ જતા ધનળયા રસતાન મ ઓળખરી કાઢયો. િ એ બનન યાદ કરતરી રિરી. ઊચરી, સકરી ટકરરીઓ અન વકષોનો રપરરી લરીલો રગ સારો દશયપટ તયાર થતો િતો એટલાથરી. એમ તરરીસક હક.મરી. કપાયા.

બસમાથરી િ ઊતરરી ગઈ પણ રસતા પરથરી નસપનલ ગામનો જનો ભાગ તો જરાય દખાય નિી. જાણ સાવ છપો વસવાટ. કોઈ પણ એક કડરી પકડરીન િ ઢાળ ચડવા માડરી. ન તયા િત રપાળ એક ગરીક ગામ. સરસ, સઘડ ઘર; મોટા ન આધનનક; ગરીક લાકષનણક ઢબ ધોળલા ન ફલોનો પાર નિી. વાવલા છોડ, રોપલા કડા, ચડાવલરી વલો, ઝકલરી ડાળરીઓ— રગરગરીન તાજગરી. કયાક ઢાળ, કયાક પગનથયાવાળરી ગલરીઓ ન ભાગય જ કોઈ બિાર દખાય. એક માણસ ગધડ લઈન જતો િતો. એ સદર પહરસર સાથ ગધડાના ભોળા મોઢાનો ફોટો લરીધો. સારો આવયો છ!

નસપનલ ગામન નાક — અથવા છડ — સતતરમરી સદરીનો વનનસનરી સતતા દરમયાનનો એક નળસમિ છ. કલ ચોવરીસ નળ છ, એમાના ઓગણરીસ નસિના મખાકાર છ. બાકરીના તટરી ગયા િશ. અદશય ઝરણામાથરી સતત બિાર આવત પાણરી ઠડ ન મરીઠ િત. અિી સિલાણરીઓન આકષવવા બતરણ દકાનો અન રસટૉરા થઈ ગઈ છ. મ રસતા પરનરી એક જગયાએ સામાન છોડલો ન બએક કલાક ચાલરી આવલરી. તયા બસરીન મ કૉફરી પરીધરી. પછરી બરીજી બસ લઈન આગળ ગઈ.

આઈઆ ગાનલનરી નામના ગામ િ રાતવાસો કરવાનરી િતરી. હકરહટનો દનકષણ ભાગ વધાર સદર ગણાય છ. ઊચા પવવતો, સરીધા ચઢાણ, સકરી તોય કમનરીય ભનમ; ન લપાઈન વસલા, પચરીસ-તરરીસ ઘરોના બનલા નાનકડા ગામડા — એ બધ જોઈન આખ ઠર. બસ િાફતરી િાફતરી માતામપબ ગામ થઈ આવરી. આખરી મસાફરરીમા મ કલ ચાર જણન બિાર જોયા િશ! એક કાફમા બઠલા. કોઈ વાતચરીત નિી, કોઈ િલનચલન નિી. શ કરતા િશ બધા સવારથરી સાજ તયા?

પવવતોનરી અનવરત ગડરીઓમા થઈન નરીકળતા-છપાતા, સતત વળાક વળતા રસતાઓ

પર કલાકો ગાળા પછરી અચાનક સમરિ દશયમાન થાય છ. િજી રસતો ભખડ પર તો છ જ. તયા આઈઆ ગાનલનરીના સફદ ઘર ખડકાયલા છ. કાળરી રતરીનરી બનલા હકનારા પર રગરીન છતરરીઓનરી િારનરી િાર ખપલરી છ. એમનરી નરીચ પલાનસટકનરી આરામખરશરીઓ ગોઠવલરી છ. સિલાણરીઓન બધ જોઈએ છ — સયવ, તડકો, છાયડો, સાગર, જળકરરીડા તથા આરામ.

મખય રસતા પરનરી નાનરી એક િોટલમા તરત રમ મળરી ગયો િતો. પાછલરી તરફ િતો ન મ આશા રાખરી ક રાત સારરી જાય! નાન જ ગામ િત ન જોવાન કાઈ નિી. બારામા માછરીમારોનરી થોડરી િોડરીઓ નાગરલરી ન પથથરનરી ઊચરી દરીવાલન છડ દરીવાદાડરી િતરી. એક વાર તો ગરીક જળમા નિાવ જ છ એમ નકકરી કરરી િ હકનારા પાસ ગઈ. પાણરી એકદમ સવચછ િત ન પિલા જરા ઠડ લાગય, પણ એવરી તાજગરી લાગ! બિાર નરીકળવ અઘર િત. ન તયા પગ પર ઝરીણરી ચટરી જવ થય. સાવ ઝરીણરી માછલરી િશ. ચોખખા પાણરીમા પણ એ દખાતરી નિોતરી, પણ એ પછરી તયા રિવાન મન ના થય.

સાજ સરસ ઠડક થઈ ગયલરી. જળ પર સયવનો અસત જોઈન િ નજીકમા જમવા બઠરી. ખાવાન તો સાર નરીકળ, પણ એથરીય સરસ િતરી કયાક છપાયલરી છાનરી ચમલરીનરી માદક સગધ.

J

કવાય ઊચા જમનારા

આઈઆ ગાનલનરીનરી સાજ “કયા જમવા જવ?” એમ પછતા ગહિણરી જવરી લાગતરી િોટલનરી મનજર ક માનલક સતરીએ મન બાજનરી રસટૉરામા જવાન કિલ. “સારરી છ, ગરીક છ”, એમ એણ કિલ. આખો દશ જ ગરીક િતો તયાર ગામનરી બધરી રસટૉરા િોય તો ગરીક જ ન, પણ એના કિવાનો અથવ િતો ક એ ઘરલ છ. તયા મારરી બાજના ટબલ પર બ અગજ સતરીઓ જમતરી િતરી. મન કિ, “અમ દરરોજ અિી જ જમવા આવરીએ છરીએ.” રસટૉરાનો માનલક િસમખો અન મદદરપ લાગલો અન ખાવાન મન ભાવલ પણ ખર.

તથરી સવાર મ તયા જ જવાન નકકરી કય. નવક વાગય િજી બરીજ કોઈ તયા ગય ન િત. પણ જગયા જાણ બદલાઈ ગયલરી. આગલરી સાજન મળતાવડ વાતાવરણ તો કયાય જત રિલ. પતનરી ઊચા અવાજ ચરીહડયા કરરી રિરી િતરી. વર થોડ આમતમ કયાવ પછરી ચઢાવલા ભવા સાથ કોઈ કામ માટ ગામ તરફ જતો રહો. જરાય િસયા વગર ક ‘ગડ મૉનનગ’ જવો શબદ પણ બોલયા વગર. સતરી માર માટ કૉફરી લઈ આવરી. તયા સધરીમા તો િ પસતાવા માડરી િતરી. કયાક બરીજ ગઈ િોત તો સાર થાત પણ ઑડવર કરરી દરીધલો અન િ નવવક તયજી ના શકરી.

તયાથરી આગળ જવાનો બસનો રસતો ઊચા પવવતો પર ચઢયો, સમરિનરી નજીક તરફ ઢળો, વયવનસથત ઉગાડલા ઑનલવ વકષો વચચથરી નરીકળો; લરીલાછમ ખતરોવાળરી એક નવરલ ખરીણ બતાવતો ગયો ન નાના શિરો આવતા ધરીમો પડતો ચાલયો. કાફનરી બિાર મકલા ટબલ પર કૉફરીના કપ અન પાણરીના ગલાસ પડયા િોય. બબબ ચાર-ચાર પરષો, રોજનરી જમ, ખાલરી ખાલરી સમય પસાર કરતા બઠા િોય. છવટ, એસરી હક.મરી. દરન, હકરહટ પરન સૌથરી મોટ શિર ઇરાનકલઓ આવય.

િજી મારરી પરીઠ ઘણરી દખતરી િતરી, સરજ બરાબર ચડલો િતો ન કયાય િોટલ દખાતરી ન િતરી. િ ફરરી ઘણ, પણ કદાચ ખોટા રસતાઓ પર. તયાર મન થય, કોઈ આપણા ‘ગામ’મા નવસવ આવ તો કયા િોટલ શોધ? કોઈ મદદ કર ખર એન? રસતા પર મ બ-એક વાર પછવા પયતન કરલો પણ અગજી કોઈ બોલત લાગય નિી ક પછરી વખત નિી બગાડવો િોય. પછરી એક ખબ મોઘરી િોટલમાના માણસ મન હદશા બતાવલરી. એ રસતો જના ભાગ તરફ જતો િતો અન િમશા એ ભાગમા િોટલ િોય એવરી શકયતા વધાર જ િોય છ.

બસમા જ મન ખયાલ આવરી ગયો િતો ક ઘર ગરીસ પરનરી ચોપડરીઓ વાચરીન કરલરી નોધોના કાગળનરી થપપરી આઈઆ ગાનલનરીનરી રમમા રિરી ગઈ લાગતરી િતરી. ચાલો, િવ મારરી પાસ ન િતરી નોધ, ન િતા નકશા ન ન િતરી કોઈ ચોકકસ માહિતરી. િવ મ જાણ િવામા ઝપલાવય િત. િ ભોય પર પટકાઈશ ક તરતરી રિરીશ? પછરી તો કશા વાચલા, નવચારલા, નોધલા સદભયો વગર ફરવાનરી મઝા આવવા માડરી. આપોઆપ જ બન ત બનવા દો, એ જ રરીત સથાનન પામવા દો, પીછાનરી જમ િળવા થઈ ધરીર ધરીર િવામા સરવા દો.

ઇરાનકલઓ શિરમા જનમલા “ઝોબાવ ધ ગરીક” જવરી નવખયાત નવલકથાના રચનયતા,

નનકોસ કાઝાનતઝાહકસ નામના જાણરીતા સજ વક મતય (૧૯૫૭) પિલા લખય િત ત શબદો યાદ રાખવા જવા છ : “મન કશાનરી અપકષા નથરી. મન કશાનો ડર નથરી. િ મકત છ.”

ઇરાનકલઓએ નદતરીય નવશવયદના બોમબાડવમનટ અન સદરીઓના ધરતરીકપ સહા છ ન જન જ બચય છ ત જ આકષવક લાગ છ. દા. ત. સોળમરી સદરીન વનનસનરી સતતાએ બાધલ બાર અન હકલાના ખડર અન ખબ મોટ એક દવળ, જનરી દરીવાલો અન ગોળાકાર છત ઉપર ઇશનરી જીવનકથા નચનતરત કરાઈ િતરી. નવશાળ એક નગરચૉક મઝાનો િતો. તયા સથાનનક લોકો ફરવા નરીકળલા અન છોકરા જાતજાતનરી રમત રમતા િતા. તયા ગલમિોરન એક સરસ ઝાડ િત ન કસરરી ફલો ખરીલલા િતા.

સિલાણરીઓનરી ભરીડથરી દર એક રસટૉરાના ખાલરી ભાગમા િ જમવા બઠરી. રસોઈ કરનારો એક ગરીક માણસ ખાસ વાત કરવા પાસ આવયો. પદર વષવ એણ ધધાદારરી વિાણ પર નોકરરી કરલરી ન ઘણા આતરરાટિ ટરરીય બદરો પર ગયલો. ઇનનડયામા પણ ઘણરી જગયાઓએ ગયલો. મન કિ, “બૉમબ, કલકતતા, મરિાસ, હદલિરી — બધ મન િજી યાદ છ. એ બધરી યાદોન િ ચાિ છ.” પછરી એણ ઉમય, “પણ પાહકસતાનરીઓ જદા િોય છ, િો.” એક વાર લગન કયાવ પછરી ઘરન ઠરરીઠામ જીવન એણ અપનાવય પણ જીવ િજી સાગરખડનો. ઝરાપાના ભાવ સાથ કિ, “રોજ સવાર સાઈકલ પર કામ કરવા આવ છ તયાર સૌથરી પિલા દહરય થતો આવ છ. રોજ એક વાર તો એન જોવો જ પડ છ.”

આ સાચો પમ છ. જ સતત હદયમા િોય ન નજર જન જોવા માટ સતત ઝરતરી રિ ત જ તરીવર પમભાવ છ.

મોડથરી જિાજ લઈન િ ચાર કલાક દરના સાનતોહરનન ટાપ પર જવાનરી િતરી. આ વખત તો વિાણમા જતાનરી સાથ, બનદપવવક, િનડબગ નરીચના તતક પર જ મકરી દરીધરી. બરીજા ઘણા પવાસરીઓ પણ એવરી જ બનદ વાપરતા િતા. રાત સાડા બાર પછરી સાનતોહરનન પરના ઍનથનનયોસ બારાનરી જાિરાત થઈ. તયાર પણ મનમા રમ મળવવા અગ નચતા તો ન િતરી જ. ઊતર તો ખરરી, પછરી જોય જશ, એમ િવાન કિલ!

બારા પર પવાસ ખાતાનરી નાનરી િાટડરી િતરી. તયા સધરી જાઉ ત પિલા જ, ભાડ આપવાના રમના ફોટા-નકશા વગર લઈન ઊભલા સથાનનક લોકો આવરી મળા. એક દરના સાગરહકનાર િતો, જન મ નકાયયો. બરીજો મખય ગામ ‘નથરા’થરી એક હક.મરી. િતો

ન ઠરીક લાગયો. આ રરીત એ માણસ નચલ દશથરી આવલા એક યવાનન પણ રમ ગોઠવરી આપયો. બરીજા એક ભાઈ અમન જનરી, બનધયાર વાસવાળરી મોટરમા લઈ ચાલયા — ઊચરી ભખડ પર અમળાતા જતા રસત. દર ઝરીણરી બતતરીઓ દખાતરી િતરી પણ ત નસવાય કાઈ જ નિી.

આખર કયાક પિોચરીન એમણ મોટર ઊભરી રાખરી ન ઊતરરીન ઝડપથરી ચાલવા માડય. અગજી તો એ બોલતા ન િતા. સાવ અધારામા એમન અનસરવા જતા સૌથરી પિલા તો મ ઠોકર ખાધરી. કશ ઓટલા જવ તયા બનલ લાગય. પછરી સાકડરી, ઢાળ પડતરી શરરીઓ શર થઈ. કાસતરાદોસ નામન એક ગામ િત ન રાત દોઢ વાગય ઘસઘસાટ ઊઘત િત. મારો સામાન એમણ લઈ લરીધલો નિી તો િ લપસરી જ િોત કયાક તો. દસ નમનનટથરી વધાર અમ ચાલયા િોઈશ. “ઓ ભાઈ, કયા લઈ જાઓ છો?” એમ પછવા કર પણ ભાષા કઈ બોલ? છવટ તાળરી પાડરીન મ જોરથરી કહ, “િલો, િલો” પણ ઊભા રિ એ બરીજા.

અત અમ ડાબ વળા. નસમનટ-પથથરનરી બનલરી ગલરીમા સફદ ચનાથરી ફલ અન હદયાકાર ચરીતરલા િતા. િમશના આવકારનરી જ એ રરીત. ગલરીન છડ ઘર િત. તયાર ખયાલ આવયો ક આખ કટબ આ વયવસાયમા મદદ કરત િત. ભાઈ બારા પરથરી પવાસરીઓન મળવતો િતો, નપતા એમન ઘર લઈ જતા િતા, બિન જાગતરી રિરી ન રમો ખોલરી આપતરી િતરી ન સવાર માતા કૉફરી બનાવરી લાવતા િતા. રમ મોટો િતો — પરત અધાર ન તદદન શાત. નવ-દસ રાત પછરી અનભવરી આવરી નન:શબદતા. ખરરી પડલા, સકા થયલા, બોગનવલના ફલનો પવનમા રસળવાનો અવાજ કદરતરી િતો ન તથરી નપય લાગતો. સવાર કયાક દરથરી ભકત ગધડ સભળાય ન ગામરીણ વાતાવરણ ખડ થય.

નવક વાગય ઊઠરીન િ બિાર આવરી તયાર નચલનો યવક તયાથરી નરીકળરી જવા — જાણ ભાગરી છટવા તયાર િતો. એ તો કદાચ રાત જ ગભરાઈ ગયલો, પણ ગાઢ અધારામા બરીજો રમ શોધતો કયા જવાનો? મન જોઈન કિ, “ફરરી આ જગયા િ કયારય શોધરી નિી શક” ન તરત એ જતો રહો. મ જાતન પછય, “શ કરવ છ?” મન ગભરાટ તો િતો જ નિી. વળરી એમ નરીકળરી જવામા કટબન અનયાય કરવા જવ લાગય. મ બ રાતના પસા આગળથરી જ ચકવરી દરીધા. તરરીજી રાતન પછરી નવચારરીશ, એમ મ માતાન કહ.

તયાર થઈન નથરા શિર તરફ જવા નરીકળરી તયારય નનનશચત જ િતરી. મનમા અમક

નનશાનરી નોધતરી ગઈ. જમક, ઘરનરી ગલરીનરી બિાર ડાબરી બાજ પર બ મોટરસાઈકલો ઊભરી રાખલરી િતરી. પછરી િસવ પણ આવય — કમ જાણ સવારરી કરરીન કોઈ નરીકળવાન જ નિી િોય? હદવસ િવ ગામના સફદ ધોળલા મકાન ન નાના દવળનો ભરો રગલો ઘમમટ જોયા. સરસ િત ગામ ન િજી તદદન શાત. શિરથરી સાવ જદરી જગયાએ રિવાનો અનભવ કવો તદદન જદો ન સરસ િતો.

ગામનરી બિાર આવતા કશ જોયલ ના લાગય. કયાથરી લાગ? શિરનરી જમણરી બાજ જ િશ, એમ નવચારરીન િ એ તરફ ચાલવા માડરી. બસ તો િતરી પણ એનરી રાિ મ જોઈ નિી. સરજ સામો નિોતો, તથરી નિી ચાલવાન કોઈ કારણ ન િત. આમય, હદવસના આઠ કલાક, દસ કલાક િ પગ પર જ રિતરી િતરી. ગરીસના જના ગામો પિાડો પર એવા ગોઠવાયલા છ ક એમનરી સાકડરી શરરીઓમા સકટર ક સાઈકલ જવ વાિન પણ જઈ શકત નથરી. સાનતોહરનન ટાપ પર આ જ િકરીકત છ ન એ દશયો માટ તો નવશવના પવાસરીઓ એના પર ઊમટ છ.

નથરા શિરન દશયાસથાન એટલ તો અસામાનય છ ક વણવન કરવ મશકલ છ. સાનતોહરનન છ એક ટાપ. એનરી ચોતરફ છ જળનનનધ પણ અડધો ટાપ પાછો પવવતનો બનલો છ. એનરી લાબરી પરીઠ પર નથરા શિર વસલ છ. દરથરી તો એમ જ લાગ ક એકનરી ઉપર એક ઘર બનાવાયા છ. બધા ઢાળ પર — જાણ ગમ તયાર લપસરી પડશ ન તયા જ ઘરો અટકરી ગયા િોય. તયાથરી પછરી ઘરા કથથાઈ, સરીધસરીધા ભરીષણ પાષાણ દહરયામા પછડાતા દખાય. ગામ માડ ટકલ લાગ ન કટલરી ઊચરી ભખડ પર છ તનો ખયાલ તયાર જ આવ.

લગભગ પોણા ચાર િજાર વષવ પિલા જવાળામખરીના ભયાનક નવસફોટમા આ ટાપનો કનરિપદશ છટો પડરી ગયો ન ડબરી ગયો. આ કારણ ટાપનો અધવગોળાકાર આખો પનશચમ હકનારો એ કારમા ઘાથરી કપાયલા પવવતના અડનધયાથરી બનલો છ. આજ એક મત જવાળામખરી રાખોડરી ટાપ બનરીન નજીકના દહરયામા રિલો છ. નથરાનરી પગથરી જવડરી, પથથર જડલરી, ઊતરતરી ક ચડતરી જતરી, ગલરીઓમા ચાલતા ચાલતા એ બધાનરી ઝલક મળા જ કર. વચચ ઘણા પગનથયા પણ આવ. જલદરી જાઓ તો િાફરી જ જાઓ!

થોડા જ વષયો પિલા બધા જ વિાણ જના બારા પર નાગરતા. તયાથરી શિર પર આવવાનરી એક જ કડરી િતરી — પલા અડનધયા પવવતનરી કપાયલરી તરફથરી. એ ચઢાણ તો દરક પવાસરી જીતરી શક જ નિી — એવ કહઠન ન સરીધ છ. તયાર મદદ માટ ગધડા

તયાર રિતા. એ કડરી િજી છ ખરરી, પણ નવા બારા પરથરી શિરમા જવા માટ મોટરનો રસતો બનયો છ. એ એક જ રસતો ન એ ટાપના ઉતતર-પનશચમ છડા પરના “આ” ગામ સધરી જાય. ૧૯૫૬મા તયા મોટો ધરતરીકપ થયલો પણ િજી એ આકષવક લાગ છ.

“ઇઆ”ન રસત ટાપનો બરીજો અડધો હિસસો જોવા મળ છ. પવવતનરી પાછળનો, સપાટ જવા મદાનનો હિસસો. તયા નશયાળાના બએક મહિનાઓ દરમયાન જ થોડો વરસાદ થાય છ — બાકરી ભનમ તરસરી. નાના સોપાનકષતરો વરસાદનરી, ધાનનરી રાિ જોતા રિ છ. આ મદાન અન ખતરો પણ દહરયાના સતર નથરી. ઊચા ટબલ જવા છ એ બધા. ઊચરી, સપાટ ભખડોનરી લાબરી િારથરી એ હકનારો આકાર પામલો છ. ઊચા, સકા મદાનોવાળો ખલો, ખાલરી એ પદશ જોઈન મનન સાર લાગ છ.

નથરા અન ઇઆનરી ગલરીઓનરી ભીસ પછરી તો ખાસ. ઇઆ થોડ વધાર શાત, સાદ ન નાન છ પણ એ બનનરી ગલરીઓ સરખરી જ છ — ઘરના બધ બારણા, મોઘરી રસટૉરા ન ફનસરી દકાનો અતટ રપ છ. સોનાના રતનજહડત ઘરણાનરી અગનણત દકાનો. ભારતરીય સારરી, મોઘરી ચરીજો પણ બિ જ મળ — જડતરના ઘરણા, જરરીકામવાળરી જનરી અપાપય એવરી ઓઢણરીઓ, જના કાળન ધાતકામ, કરીહડયાનરી બગો, છાપલરી ચાદરો વગર. એક નાનરી દકાનમા કવળ નાનરી શાલ જવા ઉપરણા િતા — રશમરી, બનારસરી ભરચક જરરીવાળા.

માર ખાસ કઈ લવાન ના િોય, એટલ િ અદર જાઉ જ નિી. ફકત જોવા ખાતર આટા મારતા પવાસરીઓ પતયનો દકાનદારોનો ચરીહડયો ભાવ બિ સપટિ િતો પણ એક દકાનનરી કાચનરી બારરીમાનરી ઇનનડયન ચરીજો સાથ શકકરપારાના આકારના મોટા ચકતામા બસરીધર કષણનરી નાનકડરી ચાદરીનરી પનતકનત જોઈ. નવાઈ તમ જ આનદ પામરીન, અતડાપણાના ભોગ પણ િ અદર ગઈ. દકાનનરી માનલક, ગરીક મહિલા કાતહરના તો ખબ િસમખરી અન સહદયરી નરીકળરી. ચકત કાઢરીન એણ મારા િાથમા મકય. તયા મ શરીનાથજીના પાચ સવરપોના સદર લઘનચતરોવાળા પાચ ચકતાનો બનલો વષયો જનો, ઘણો કરીમતરી અસાધારણ િાર જોયો. આવરી નવનશટિ ચરીજ પસદ કરનાર નવશ વધાર જાણવ જ પડ ન?

કાતહરનાએ કહ ક ઑકટોબરમા દકાન બધ કરરીન દર વષદ છએક મહિના માટ એ ભારત જતરી રિ છ. આમ કરતા એન સોળ-સતતર વષવ થયા. િવ તો પષકર ગામમા એક રમ એણ રાખરી લરીધો છ. જયપરમા પણ એ લાબ રિ છ. તયા બધ એણ નમતરો કળવયા

છ. સમજી-નવચારરીન એ સદર, અસામાનય વસતઓ ખરરીદ છ — ઘરણા, જરદોસરી, ઓઢણરીઓ, સાચરી ચાદરીના તાર વણલરી સાડરીઓ. શરીનાથજીના સવરપના અમક સદભયો મ એન સમજાવયા. અમ પરસપર આનદ વિચરી શકયા.

બાબ, કલોહડયા, કોસતાસ, કાતહરના —- આિા, કવા હદયસપશગી અન રસપદ આકનસમક સપકયો. એમન લરીધ મારો સમય નવનશટિ બનયો િતો.

J

અજનિગિજમારથી હિમજપરડ

નરીકળવાન હદવસ સવારથરી જ ખબ વરસાદ પડવા માડલો. રસતા પર કટલરીય જગયાએ પાણરી ભરાઈ ગયલા ન વાિનો સાવ ધરીમા પડરી ગયલા. એમ કરતા કરતા આખર નવમાનમથક પિોચરી તો ગઈ. પછરી નવમાન બ કલાક મોડ ઉપડય. મન થાય, ઊપડય તો ખર!

એ સાથ જ, ભરીના રસતા, વાિનોનરી ભરીડ અન ઘરા વાદળ પાછળ રિરી ગયા. ઘર છોડરીન જવાન કાઈ િમશા કહઠન નથરી િોત. અવનવરી જગયાએ જવા નરીકળા િોઈએ, તયાર તો નિી જ.

નયયૉકવથરી શર થયલા મારા આ પયાણનરી બરાબર બ હદવસ પિલા નવજાન દારા મગળના ગિ પર પદાપવણ થય િત અન લાખો માઈલ દરનરી એ સતિન સવરપ ટનલનવઝન પર જોવા મળલ. પાચક કલાકના ટકા ઉદદયન પછરી નવમાન જયાર નરીચ ઊતરવા લાગય તયાર જોય ક આસપાસનો પદશ બરાબર મગળનરી એ તસવરીરોન મળતો આવતો િતો. સાવ ઉજજડ ન વાનઝયો. ઝાડ તો શ, તયા છોડવા પણ ન િતા. સકા ઘાસનરી છારરી જવા થોડા થરીગડા કયાક કયાક થયલા િતા. લાવાના પાષાણકારો દખાતા િતા — કાળા કાળા, કદરપા, અનાકષવક, ભયાવિ, અસતવયસત ખડકાઈ પડલા — માઈલોના માઈલો સધરી.

સળગ બધ ફલાયલા લાગતા લાવાકષતરનરી ડાબરી બાજ પર, થોડ દર, માછરીમારોનરી નાનકડરી એવરી કટલરીક વસાિતો જણાતરી િતરી. આ સનસથનત નવાઈ ઉપજાવતરી િતરી. ન તોય, વષયો પિલા બનાવાયલરી લાગતરી, નાનરી એ કનબનો છટરી છટરી, એકમકથરી અલગ, કોઈ અજીબ એકલતામા સતબધ ઊભલરી િતરી. ઘણ દર, જમરીન તરફ, ઝાખરી ટકરરીઓ નજર પડતરી િતરી. સથાનનક લોકો સિજ સકોચ સાથ સમજતરી આપતા રિ છ ક “દશના સદર ભાગોમાનો આ નથરી.” િ નવચાર “કોઈ પણ દશમા કવો અસાધારણ આ પવશ છ!”

એ દશ ત આઈસલનડ. એન નામ જ એવ “હિમપદશ”. નામ એ જ નવશષણ. સજા એ જ સમજતરી. ઉતતર ઍટલાનનટકમા છટો પડરી ગયલો, પથવરીના ગોળા પરના ઉચચ અકષાશોનરી શરીત-શદ વાતાવરણમા તરતો રિલો, કોઈ ભનમખડ ત આ દશ આઈસલનડ. મારરી કલપનાનરી નવનસમત આખ કાઈક આવ નચતર જએ : સમરિન પટાળ કોઈ મિાનગન કદ થયો િશ, અનત ઉદગથરી નવસફોટ પામયો િશ ન એમાથરી જનમ થયો િશ આ દરીપનો. સાથ જ કઠોર શરીતકાળનો શાપ પણ એ પામયો િશ.

અલબતત, બનય છ પણ એવ જ ન ખર જ, આશચયવજનક સિોપનસથનત આઈસલનડમા. એના જવાળામખરીઓના ગભવમા િજી પજવનલત અનગન છ અન એ જ પવવતોના સમગ ઢોળાવો લાબા સમય માટ હિમાચછાહદત રિ છ. દશના મધયભાગમા શરીતથરી જડરીભત એવા “ઊચા રણ” છ ક જયા જવ પણ દ:સાિસ ગણાય છ. તો હકનારા તરફ ઠકઠકાણ ગરમ પાણરીના ઝરા છ, જયા બારમાસ લોકો સનાનકરરીડા કરરી શક છ. આઈસલનડમા લાવાના ઘોર કકવશ પાણિરીન નવસતારો છ અન ગરીષમ દરમયાન ફલો અન િહરત કોમળ ઘાસથરી િરખાઈ જતા અસરીમ મદાનો છ.

પિોચતાનરી સાથ જ વનવધય દનટિત થવા માડય. પાટનગર રકયાનવક નવમાનમથકથરી તરરીસ હક.મરી. દર પણ જતા ખાસ વાર ના થઈ. વાિનોનરી ભરીડ જ કયા? વળરી, આ તો સકનનડનનવયાના જથમાનો દશ. ખબ શાત, સવચછ ન બધ નવ નકકોર દખાય. નાના નાના ઘર અન નરીચા જવા મકાન. મન તો બધ રમકડા જવ લાગ. નયયૉકવના પહરમાણનરી ટવ. એ પછરી આ બધ એવ સરસ અન સમમોિક લાગ — ખરખર જ મનોરજનના સથાન જવ!

શિરનરી નજીકમા પહરમાણ જરાક બદલાય — થોડ વધાર ઊચ, મોટ! પણ િજી સપણવ પહરષકાર અન નવા જવ. ઝાડ િજી નિોતા આવયા. રસતા પર ઝરીણા ફલ દખાઈ

જાય. નવમાનમથકથરી બતરણ જગયાએ ફોન કરરીન એક રસતામા સસતરી (ન તોય મોઘરી જ લાગ એવરી) િોટલમા રમ ઠરાવલો. તયા સામાન મકરીન તરત જ િ બિાર નરીકળરી પડરી. સામ જ કનરિમાનો એક બાગ. લરીલા ઘાસન ફરત પરીળા અન ભરા-જાબલરી પનસરી ફલોનરી શોભા કરલરી. પાછળ લાકષનણક મકાનો જદા જદા આનદરી રગોથરી રગલા. બાગમા કોઈ શાળાના છોકરા ઉજાણરી કરવા આવલા. આખ દશય એવ તો આકષવક. શિરનરી સમગ પતરીનત જ એવરી સદર, એવરી મનમોિક ક તતકાળ પસનન થઈ જવાય.

સાવ નવરી જગયા. તદદન અજાણરી ભાષા. કશરી પણ માગણરી કયાવ વગર, અપકષા રાખયા વગર, એના અતરગન હદયસરસ કરતા મન વાર લાગરી નિોતરી. તો સથાન પણ કયા સમય લરીધો િતો મન પોતાનરી કરવામા? રકયાનવકમા િજી મન કલાક માડ થયો િતો, તયા તો મન પહરનચતતાના કટલા સદભવ મળરી ગયા. િવ પછરીનરી વાતોમા એના પરાવા મળતા રિશ.

શાત, સવચછ રસતાઓ પર ટિલતા એક કાયાવલય મન પવાસ ખાત લાગય. થોડરી પછપરછ કરવા, માહિતરીના ચોપાનનયા મળવવા િ અદર ગઈ. એ તો એક ટટરાવલ એજનસરી નરીકળરી. સદર, નસમતવદના યવતરીએ મન આવકારરી. દશના મોટા નકશા પર જોવા જવરી જગયાઓ બતાવરી. એમાથરી કટલરીક જોવા જવા માટ બરીજા હદવસના પયવટનનરી મ તયા ગોઠવણ કરરી દરીધરી. પછરી અચાનક એક નવચાર આવતા મ એનરી પાસ ટનલફોન હડરકટરરી માગરી. દરક જગયાએ ઓળખરીત કયાથરી િોય? ન િ તો જગયાના મોિપાશથરી ખચાઈન જ નરીકળરી પડતરી િોઉ છ પણ પવાસરી કયારક કવા સદભાગયન પાતર બનતા િોય છ, એનો આ દાખલો છ.

સાતક વષવ પિલા આયરલનડમા ફરતા મન બ આઈહરશ સતરીઓ મળલરી. એમાનરી એક આઈસલનડમા રિતરી િતરી. એણ આપલા સરનામ મ તયા જતા પિલા કાગળ લખલો પણ એ પાછો આવલો. સરનામ બદલાય િોય અથવા એ આઈસલનડ છોડરી ગયા િોય — એમ પણ બન. ટટરાવલ એજનસરીમા અચાનક નવચાર આવયો, “લાવ, ખોલરીન જોઉ તો ખરરી — નામ છ ક નિી!” આઈસલનડમા ફોનબકમા નામનરી યાદરી અટક પરથરી નિી પણ વયનકતના પિલા નામ પરથરી િોય છ, એ જોઈ ઘણરી નવાઈ લાગરી. પણ વાિ, મૉરરીનન નામ એમા િત. અટક પણ એ જ િતરી. મ ફોન જોડયો. બપોરનો સમય િતો “ઘર િશ ક નિી?” એમ નવમાસતરી િતરી, તયા જ એણ ફોન ઉપાડયો. મ વાત કરરી, નવગતો કિરી ન એન યાદ આવરી ગય. આટલા વષયોમા એ નોકરરીમાથરી નનવતત થઈ ગયલા,તથરી ઘર િતા. મ યાદ કરરીન ફોન કયયો, એટલ ખબ ખશ થઈ ગયલા. તરત

એમણ મન ચા પરીવા આમતરણ આપય. મારરી ખશરીમા ઉમરો થયો. નામ પણ ના સાભળ િોય એવો કયા આ દશ ન કવરી તયાનરી સથાનનક વયનકતન ઘર જવાનરી મળલરી આ તક!

સમય થતા શિરનરી પરીળરી બસોમાનરી પાચ નબરનરી બસ પકડરી. શિરનરી પલરી બાજ, નવા લાગતા લતતાના બિમાળરી મકાનોમાના એકમા મૉરરીનનો નાનો ફલટ િતો. એણ કહ ક એ બધા મકાન પાતરરીસક વષવ જના િતા ન વારવાર એમન રગવામા આવતા િતા. “િ, પછરી તો લાગ જ ન નવા જવા!” િવ િ માનતરી થઈ છ ક ચોખખાઈનરી ટવ અમક પજાઓમા િોય છ ન અમકમા નથરી જ િોતરી.

મૉરરીન મન શિરનરી કટલરીક જગયાઓ જોવા લઈ ગયા. એમનરી મનોનસથનત દશાતરવાસરી ભારતરીયો જવરી જ િતરી. એ રિતા િતા આઈસલનડમા — છલા પચરીસ વષવથરી, પણ દર વષદ આયરલનડ જતા િતા. આઈસલનડમા એમન એકલવાય લાગત િત પણ આયરલનડમા ગમ ક નિી ત નકકરી કરતરી શકતા ન િતા! એ કયારય પરણયા ન િતા ન રકયાનવકમા બિ નમતરો પણ ન િતા. કવરી નદધામા વરીતતા િોય છ માનવજીવન!

ભરઉનાળાનો સમય િતો, એટલ રાત પડરી પછરી પણ ભરપર અજવાળ રલાત રહ. સાર િત ક યાદ રાખરીન િ આખ પર પિરવાનરી પટટરી લતરી આવલરી. છતા એકથરી ચારનરી વચચ ઘણરી વાર િ જાગરી ગઈ ન ઊઠરી ઊઠરીન દનધયા પકાશનરી નોધ લતરી રિરી. નજીકના ચચવનરી ઘહડયાળના ડકા દર પા કલાક વાગતા રહા. એમનરી ગણતરરી સમજવાના પયતનમા તો િ વધાર ગચવાઈ. સાડા તરણ વાગય પખરીઓનરી વાતોનો અવાજ સભળાતો થયો. છવટ મારરી આખ મળરી ગઈ. સાત વાગય િ જાગરી તયાર મારો નાનકડો રમ ઉજજવળ પકાશથરી છલકાતો િતો.

આઈસલનડનરી પવવ હદશામાના દશયો અન સથાનો જોવા માટ નરીકળલરી બસ પવાસરીઓથરી ભરાઈ ગઈ. અમહરકનો અન યરોનપયનો. એક જાપાનરી િતો, ત અડધ કયાક ઊતરરી ગયલો. બએક હદવસ તયા રિવાનો િતો. હદવસ સરસ ચોખખો િતો. બાર હક.મરી. લાબો “એસયા” પવવત બિ ઊચો ન િતો પણ એના પર ઘણરી જગયાએ િજી બરફ ચોટલો િતો. નજીકનરી ટકરરીઓ પર ઘાસ ઊગલ િત અન ઠર ઠર જાબલરી ‘િાયનસથ’ ફલો ખરીલલા િતા. સાથ આવલરી ગાઈડ જાતજાતનરી અગતયનરી અન રસપદ માહિતરી આપવા માડરી : આખા દશનરી વસતરી પોણા તરણ લાખનરી; એમાથરી લગભગ અડધરી રકયાનવકમા વસલરી છ ન બાકરીનરી હકનાર હકનાર. દશનો કનરિનવસતાર તો સાવ ઉજજડ છ. કષતરફળના ચોથા ભાગ પર જ વનસપનત છ, બાકરી બધ પિાડો, જવાળામખરી, હિમનદરીઓ,

રતરીના રણ, રાખ અન લાવાના મદાન ઇતયાહદ.

રરસતા પર ભાગય જ કોઈ વાિન; લરીલા ખતરો પર થોડા ઘટા; ભખરરી, રતાળ, ટકરરીઓ ન નજર પિોચ તયા સધરી કશ જ િલનચલન નિી. આસપાસના લાવાકષતરોનરી ઉમર િજી કમળરી, િજાર જ વષવનરી િતરી! જયાર વનસપનતન ઊગતા િજારો વષયો થતા િતા. ઊડ વસલા અનગનનરી પવનતતઓ ચાલ જ રિ છ. દર બરીજ-તરરીજ વષદ કોઈ ન કોઈ જવાળાગભવ ફાટતો જ રિ છ. અનગનપાત, હિમપાત, જળપાત જવરી પરસપર નવરોધરી આફતો કયારક તો મહિનાઓ સધરી દશ પર આવરી પડતરી રિ છ. આ નસવાય, હિમયગ દરમયાન જ દહરયાન તનળય િતો ત દનકષણ તટ પર ગધકવાળા ગરમ પાણરીના ઝરાનરી પહકરયા થતરી રિતરી જણાય છ. ચારસો હડગરી સનનટગડના તામપાનવાળરી આ વરાળ તો કટલાય કામમા વાળવામા આવ છ. શાકભાજી, ફલો વગર ઉગાડવામા એ ખાસ વપરાય છ. આ જ કામ, અધારા ન લાબા નશયાળા દરમયાન વરીજળરીના પકાશ અન ઉષમા દારા નસદ કરવામા આવ છ.

જવાળામખરીન જ નવવર જોવા ઊતયા ત પચાવન સો વષવ પિલા બનલ. દોઢસો મરીટર એ પિોળ િત ન સાઠ મરીટર ઊડ. એનરી હકનારરી પર ચઢરીન અદર જોતા જરા ડર લાગ. એનરી ખલરી ગહવરમા પાણરી ભરલ િત પણ એના અદરના ઢોળાવ પણ કાળા, સળગરી ગયલા કાકરાથરી બનલા િતા. બરીજી તરફ, લાબા સપાટ પથરાયલા પવવત પર ખબ મોટરી હિમનદરી ચમકતરી િતરી. દર િતરી તોય ડરામણરી િતરી.

નાના ઝરણા અન નદરીઓ રમત પાણરી લઈન વિતા િતા. ગલફૉસ નામનો જળપપાત ધસમસતો આવરી કોતરોમા ખાબકતો િતો. કયા પડતો િતો ત એનરી ઊડતરી નશકરોન કારણ જોઈ શકાત નિોત. સાકડરી, ઊડરી ખરીણમાથરી એન ગજ વન જરર પડઘાઈ ઊઠત િત. આગળ જઈન એ જ પાણરી શાત બનત િત, ખડકો ફરરી સપાટ બનતા િતા. એમનરી ઉપર લરીલા ઘાસના મદાન થયા િતા. એ જોવા ઘણ ચડવ પડય. પવન ફકાવા માડલો ન િવા ઠડરી થઈ ગયલરી એટલ ઉપર ચડવ ઘણ અઘર પડય.

પછરી ગધકના ઝરાનો પસતાર આવયો. બસોથરીય વધાર સથાન િશ — ઝરા, વરાળના ગોટા કાઢતા નછરિ, મોટા ફવારા, ઊકળતા કાદવાના કડ વગર. “સટટરોકકર” કિવાતા ફવારાનરી ધારા દરક તરરીજીથરી પાચમરી નમનનટ ફટરી નરીકળતરી િતરી અન તરરીસ મરીટર ઊચ ધસરી જતરી િતરી. પાણરી અન વરાળના આવા બરીજા સતભ પણ વારાફરતરી, ફતકાર કરતા,બિાર નરીકળતા િતા. થોડરી જ સકનડોમા એ સામથયવ ખટરી જતા સફદ

બાષપના ગોટગોટા થઈન િવામા નવખરાઈ જતા િતા. પવનનરી સાથ એ પાણરી છટકાત પણ િત. િ સિજમા જ બચરી ગઈ — ભરીનરી થતા અન એ સાથ જ, બળરી-ઝળરી જતા.

ઊચ ઊઠતા ફવારા ન જમરીનનો ગલાબરી રગ જોવા ગમ તવા િતા. બ નાના, ઊડા કડમા ખબ સરસ નરીલમનણના રગન પાણરી િત. પરત ખદબદતો, ફોલા થઈ ફટતો, છપ સળગતો ગધક કાદવ જોતા ચરીતરરી ચડતરી િતરી. બસ, ગરમ ઝરાના પસતારનરી ફરત બધ લરીલા ઢોળાવો િતા. એ પણ કવરી નવાઈ! ગરમ પાણરીનરી પાઈપલાઈન આ દશયનરી વચચ થઈન જતરી િતરી. નજીકના ખતરો અન ઘરોન એના દારા ગરમરી પિોચાડતરી િતરી. આઈસલનડમા પચયાશરી ટકા ઘરો આ જ રરીત ઉષમા મળવ છ. દશનરી લાબામા લાબરી પાઈપલાઈન ચોસઠ હક.મરી. પિોચ છ.

દશના મોટા ભાગ પર ભનમન સાવ પાતળ પડ છ તથરી વકષો ક છોડ પણ ઊગતા નથરી. લરીલા ઘાસનરી જાજમ ઊગરી જાય છ ખરરી. એના પર તો વળરી લાખો ઘટા ઉછરરી લવાય છ. જન પછરી ખડતો એ બધાન છટા મકરી દ છ ન મન ફાવ તમ ચારવા દ છ. સપટમબર થતા, ઘોડ ચડરીન, નનશાનરી પમાણ પોતપોતાના ઘટા ખડતો ભગા કરરી આવ છ. આ દશમા ઘોડસવારરીનો પણ શોખ ઘણો છ. નાના પણ ઘણરી શનકતવાળા એસરી િજાર ઘોડાનો ઉછર તયા થાય છ. દર વષદ તરણથરી ચાર િજાર આ ઘોડા તજદોડનરી િરરીફાઈ માટ યરોપ, અમહરકા ન કનડા મોકલાવાય છ.

રકયાનવકમા કનરિ પાસના કાફ પહરસમા કૉફરી પરીતા રનબ નામનરી એક સતરી મળલરી. એના દાદા-દાદરી દનકષણ ભારતથરી નસગાપોર ગયલા. એના પોતાનામા જરા પણ ભારતરીયતા િતરી નિી. જાડરી ન આળસ િતરી અન નસગારટ પરીતરી રિતરી િતરી. બાબાગાડરીમા નાનરી બાળકરી િતરી. એ કિ, “વર વગરનરી માતાન આઈસલનડ સરકાર ઘણા વધાર ફાયદા ન લાભ આપ છ. પછરી પરણવ શ કામ?” સરકાર તરફથરી પાપ થતા પસા એ ખાવાપરીવા ન ખરરીદરી કરવામા વાપરરી નાખતરી િતરી અન સાધારણ મજરરી કરતા કોઈ માણસ સાથ રિતરી િતરી. વધાર સમય એનરી સાથ ગાળવાન કોઈ રરીત શકય ન િત.

રનબએ મન રકયાનવકમાનરી બ શાકાિારરી રસટૉરા નવષ જણાવલ ન ફરતા ફરતા એ બન જગયા મન મળરી ગયલરી. તયા એક ભારતરીય રસટૉરા પણ િતરી, એ નવષ મ તયાના છાપામા વાચલ. એન નામ “ચહરિકા” િત અન એન વણવન “દનનયાનરી સૌથરી ઉતતર આવલરી ભારતરીય રસટૉરા” એવ કરાય િત. એ શોધતરી િ ગઈ નિી. એનરી પાછળ સમય

બગાડવાનો અથવ ન િતો. ભારતરીયોન બરીજા ભારતરીયોમા રસ િોતો નથરી ત મ વારવાર અનભવય છ. એમના દભ અન ઘમડથરી િ દર રિવ પસદ કર છ.

વરસાદનરી ઝરમર િતરી પણ િજી માર શિરમા ચાલવ િત. આઠક વાગયા િતા. શિર ઘણ વધાર શાત થઈ ગય િત. ફકત પવાસરીઓ ભોજનનરી શોધમા નરીકળલા િતા. કટલરી બધરી રસટૉરા િતરી ગલરીએ ગલરીએ! શિરમા બધ એટલ સરસ, સિલ ન સલભ લાગત િત.

આખર દસ વાગય િ રમ પર ગઈ. “કાલ હદવસ કોરો ન સરસ િોય તો સાર” એવા નવચાર મનમા ચાલતા િતા. અર િા, પલા ચચવનરી ઘહડયાળના ડકાનરી સમજણ િવ પડરી ગઈ િતરી. પિલા પા કલાક એક ડકો, બરીજા પા કલાક બ ડકા, તરરીજા પા કલાક તરણ ડકા ન છલા પા કલાક ચાર ડકા પડતા િતા. એ પછરી જટલા વાગયા િોય એટલા ડકા વાગતા િતા. પિલા પિલા તો ના જ સમજાય ન કારણ ક એક વાગ તયાર પાચ ડકા સભળાવાના, પાચ વાગ તયાર નવ ન નવ વાગ તયાર તર ડકા પડવાના. બાર વાગતા તો જાણ ડકા અટકવાના જ નિી! નવચાર તો કરો. શાત એવા શિરમા આ કવો અનવરત રવ!

J

લાવાનર સામાજય

પછરીન હદવસ રકયાનવકથરી નરીકળરી નાના નવમાન દારા આઈસલનડનો ઉતતર તરફનો પદશ જોવા માર જવાન િત. તથરી જ આશા રાખલરી ક હદવસ સારો — એટલ ક, કોરો, િફાળો, તડકાળો નરીવડ. પણ આખરી રાત વરસાદ પડતો રિલો. મારરી બારરી પર એના સતત ટકોરા ચાલ રિલા. ચાર વાગયા પછરી ચચવનરી ઘહડયાળના ડકા દરક પા પા કલાક મ ગણયા કરલા. અત સાડા છએક વાગય િ બિાર નરીકળરી તયાર પભાત નનષકપ િત, જોક આકાશન ઘરા વાદળોએ સતાડરી રાખય િત.

િ ઝડપથરી ચાલવા માડરી — શિરના તળાવ પાસ થઈન, ખલા બાગન અડરીન,

હરગ રોડન વળોટરીન. તયાર તો િજી બસ સટનડ પિોચરી. સથાનનક નવમાનમથક તયાથરી પણ પાસ નિોત લાગત. નાછટક ટકસરી લવરી પડરી — નિી તો સમયસર પિોચરી જ ના િોત.

આઠ જણ બસરી શક એટલ નવમાન િત. સાવ રમકડા જવ. જાગરી રિલા શિરન પાછળ મકત એ સઘન વાદળો પર જઈન ઊડવા લાગય. તયા તો સરજ બશરમ રરીત પકાશલો િતો. પોણા કલાક પછરી નરીચ કાળાહડબાગ, પાષાણનપચાશરી મિાનગહર દખાયા. ઘણો બરફ િતો એમના પર. કટલાક નશખર પર હિમનદરીઓ િતરી. નાન, નરીચ ઊડત નવમાન ના િોય તો આવા દશયો જોવાનો લિાવો કયાથરી મળ?

એ પછરી આઈસલનડન નવખયાત “લક મરીવા” (Myvatn) દનટિગોચર થય. સાવ સપાટ લાગય. ફરત લરીલચટટરી જમરીન િતરી પણ હકનારા પર પાચરીન લાવાનો ભગાર અસતવયસત પડલો િતો. દસ હક.મરી. દર આવલા કાપલા જવાળામખરી ફાટતા ફાટતા એ તળાવ સજાવયલ. એ લાવા “પાિોએિોએ” જાતનો િતો. એ નામ મ સૌથરી પિલા િવવાઈમા સાભળલ. એ લાવા સાવ ખરબચડો ન ઊબડખાબડ િોય છ પણ એના પર ચાલરી શકાય. “આ’આ” નામનો લાવા સાવ જદો અન ઘણો વધાર તરીકણ-કકવશ િોય છ. ફરરી નવનવધ પકારનો લાવા અિી જોવા મળવાનો િતો.

નવમાન ઊતય તયા ચાર તરફ તદદન હરકત, નનજીવવ, ભનતયો પહરસર િતો. મન તરત ઉતતર ધવરીય પદશ યાદ આવરી ગયો. તયા તો, અલબતત, ઘાસના તણખલાનય નામોનનશાન નિોત. ન અિી પણ, બતરણ ઇચથરી વધાર ઊચ તો કશ જ ઊગલ નિોત. છતા, કવ આશચયવ ક તળાવનરી અદર વનસપનતનો પાર નિોતો. ચાલરીસ ચો.હક.મરી.ના ઘરાવાવાળ એ સરોવર દહરયાઈ સતરથરી તરણસોએક મરીટર ઊડ િત. એન ઊડાણ અઢરીથરી સાડા ચાર મરીટર િત ન સવવતર છક તનળયા સધરી સયવ પિોચતો િતો. આથરી જ એ પદશમા આઠ-નવ િજાર બતક યગલો ઉછર પામ છ અન સરનકષત જીવપકાર ગણાય છ. એવા જ બરીજા કોઈ નવનચતર કારણસર તયા તરરીસ જાતનરી માખરીઓ થાય છ. કટલરીક ડખ માર તવરી ન કટલરીક ‘નનદયોષ’ જવરી િોય છ.

વષવના સાત મહિના “મરીવા” તળાવ પર બરફ રિ છ. એન વજન તનળય રિલરી લાવારજન હકનારા તરફ ધકલ છ ન તથરી જ ભયાનક કાળા સખત લાવાના મોજા આખા હકનાર પડલા દખાય છ. ઉપરાત, અનક નાના ઝરણા તળાવમા આવરી મળ છ, પણ એક જ નદરી — નામ “લાકસા”. એમાથરી નરીકળરીન ખરીણોમા થતરી સાગરનરી હદશામા વિ છ. કિવાય છ ક દર તરણ અઠવાહડય તળાવ નવા, તાજા, મરીઠા પાણરીથરી ભરાત રિ છ.

૩૮૦૦ વષવ પિલા, પજવનલત લાવાનો પવાિ પચાસ હક.મરી. ધસમસરીન છક દહરયા સધરી ગયો િતો. એના જનમપદશમા અમ ઊભા િતા. ભનમના પડનરી નરીચ િજી ગરમ િવા અન વરાળ ભભકતરી રિલરી છ. એ જયાર બહિગવત થાય છ તયાર “કનતરમ નવવર” બન છ. જવાળામખરી ફાટયા િોય એવો આભાસ. દનનયામાના બ સૌથરી મોટા “કનતરમ નવવર” નરીચ એ ટકરરીઓના પહરસરમા આવલા િતા. અમ જ બધા જોયા એ પણ ખાસસા મગધકતાવ િતા. સરસ વતવળાકાર “ખાડાઓ”નરી આસપાસનરી ફળરિપ લાવાસભર જમરીન લરીલા ઘાસથરી છવાયલરી અન પગ તળ નરમ લાગતરી િતરી. એમા પરીળા ફલો નનભગીકપણ ખરીલરી ગયા િતા. એક એવા મદાનમા આઈસલનડના આગવા અશવ પણ ચરતા િતા. નવવરનરી અદર સપહદત ભર પાણરી ચમકત િત. આ ટકહરયાળા િહરત નવસતાર પર નજર રાખરી રહા િતા હિમયગ વખતના, લાવાના દબાણન કારણ સપાટ બનરી ગયલા ઊચા ભખરા પવવતો. અસામાનય દશવન િત.

ઘણ વધાર દર સધરી જોઈ શકવાનરી જ પતરીનત થતરી િતરી ત કદાચ િવાનરી સપણવ નનમવળતાન લરીધ િતરી. તળાવનો પહરસર સાવ જ સપાટ િતો, ત કારણ પણ િોઈ શક. પહરષકાર, તજ સપટિ સરોવરજળનરી સાથ એમાના નવયિહરત દરીપઅશોન સનનનધાન સદયહદય બનત િત.

તળાવથરી દર, પણ એ આખઆખ નજરબદ રિ ત રરીત એક ટકરા પર ચડયા. િજી જદરી જાતનો લાવા જોવાનો િતો પણ ત સતાયલો િતો ટકરાનરી પાછળનરી તરફ. ખર નવસમયકારક િત એ દશય પણ. લાવાના અતયત નવનચતર અન ભતાવળ જવા આકારો તયા બનલા િતા. એટલા બધા ક જાણ લાવાકારોન કાળધબ જગલ જ ના િોય. આકષવક કરતા એ કરપ વધાર િત અન એનરી આસપાસ શ િત? લઘલનલત સદાબિાર “નસલવર ઓક”ના વકષોન વન. આ વકષ બથરી ચાર ફરીટથરી વધ ઊચા થતા જ નથરી. લાવાન વન અન વામન વકષોન વન કમાલનરી સનસથનત િતરી.

મન એમ થાય છ ક આઈસલનડ બનાવવા મકય િશ તયાર ભગવાન કયા ગયા િશ? ભનમ આપરી તો લાવાથરી સદતર છવાયલરી. ખરખર તો જવાળામખરીના કદ અનગનકનરિમાથરી જ તો થયો આઈસલનડનો જનમ. આખો દશ વસવાટન લાયક તો ના જ રહો પણ જ ભાગમા લોકો વસરી શક એનરી ફરત ચચળ દહરયો કયયો. વળરી, આ દરીપદશન મકયો બરાબર અધવચચ — બરાબર મઝધાર. કોઈ સાથરી નિી, કોઈ સગરી નિી, પડોશરી નિી, પનતવશરી નિી. કોઈનરી સાથ મળવ-મકવ લગભગ અશકય. દશ છોડરીન જાઓ

તો જ મળરી શકાય બરીજી પજા સાથ. પછરી ઋત આપરી તો એવરી ક સાત-આઠ મહિનાનો નશયાળો ન ચાર-પાચ મહિના જવરી રાત. બ-અઢરી મહિનાનો ઉનાળો ન વચચ વસત ખરરી, પણ તયાર બરફ ઓગળરીન બધ પર આવ અન શરદ આવતામા તો પાછ બધ થરીજવા માડ.

અર, સમય-કસમયનરી પરવા પણ ના કરરી. કયા તો ચોવરીસ કલાકનો હદવસ િોય કયા તો િોય ચોવરીસ કલાકનરી રાત. વસત અન શરદના ટકા ગાળા દરમયાન વળરી સરજ ન ચરિ નનયમ પમાણ ઊગ-આથમ, એમ કિરી શકાય. પછરી ભગવાનનય ભલ સમજાઈ િશ ખરરી ક “ના, બનાવતા બનાવતા એમ ઊઠરી જવાન નિોત? ક થોડ વધાર ધયાન આપવ જોઈત િત, થોડરી વધાર કપા કરવરી જોઈતરી િતરી?”

પણ કદાચ એથરી જ છલ એમણ આ દશન નવનશટિ ભૌગોનલક અજાયબતા બકષરી િશ અન તયાનરી પજાન આવરી સરળ ન સરસ બનાવરી િશ; ન એથરી જ તયાના પાણરીઓ કદમા નાના ન છતા મજબત અન આરોગયશરીલ ઘડયા િશ. ચાર બાજ ઊછળતા અનબધન એમણ કહ િશ, “તાર આ પજાન આખ વષવ આિાર પરો પાડવાનો. એના પર જ નનભવર રિશ આ પજાન જીવન.” ન તયારથરી જ કદાચ શર થયો િશ પજાનો સવવ મતસયકનયકાઓ સાથનો આતમરીય સનિસબધ. દવરીકપાથરી જ પાપ થઈ િશ આ પજાન નચરસથાયરી પફનલતતા.

નનતાત શષક, રણ સમાન નવસતાર િતો. રગ-રપ જ સવાળરી ટકરરીઓ. ઢોળાવો એકબરીજાન અડકરીન રિલા. તો આગળ જતા, સપાટ ભનમ પર અનક કદરતરી કડમા ગધકખનચત કાદવ સળગરી રહો િતો. રાખોડરી (grey) રગન ખનરીજતતવ ખદબદત િત, પરપોટા થઈન ફટત િત. જગપસા ઉપજાવતરી એ પહકરયાઓનો પાછો ઘણો અવાજ પણ થતો િતો. સાવ નાના કડ િતા, ત જમરીનમા કરલા ચલા જવા લાગ — રાખોડરી તતવન લરીધ. તો કયાક હિસર શબદ કરરીન કવળ વરાળ નરીકળતરી િતરી. આ શ નકવન જ વણવન નથરી.

થોડરી થોડરી કષણોમા ભનમના લકષણ બદલાતા િતા. રણ સમાન પછરી લરીલા મદાન, સમથળ પછરી પવવતરીય, ઝરણા ન તળાવ પછરી નવનચતર નવવર. બધ કટલ અવનવ અન અચરજ ભરલ. ન િજી જોવાન બાકરી િત!

લગભગ તરણસો વષવ પિલા નવસફોટ પામલા જવાળામખરી “નવનત” — જનો અથવ ખરખર “નકવ” થાય છ — તતરરીસ મરીટર ઊડો, નવશાળ મોઢ ફાડરીન ઉપનસથત િતો. એનરી ઊચરી હકનારરી પરથરી અદરના ઢોળાવ પરના બ રગના લાવા દખાતા િતા — જનાનો નનસતજ ભખરો અન ૧૯૭૫થરી ૧૯૮૪ દરમયાન વિલા નવા લાવાનો ઘરો કાળો. બધા કાયવકારણો અન લકષણોનરી પરતરી સમજણ ભલ ના પડ, પણ ખબ રસ પડ તવરી જગયા તો િતરી જ.

“નવનત”નરી બરીજી બાજ ઊતરરીન અમ એક “માટરીના પિાડ” તરફ ગયા. ખબ લાબ ચાલવાન િત. તળટરીથરી જ લાવાનરી નબછાત શર થઈ ગયલરી. જોઈન આશચયવનો પાર નિોતો રિતો. પછરી નવા લાવાથરી બનલરી ટકરરીઓ ચડવાનરી આવરી. તયાન દશય તો વળરી વધાર આશચયયોતપાદક િત. ચોતરફ જાણ ચમકત, તદદન કાળ અનતનવસતત સરોવર િત ન ટકરરીઓ ત જાણ ટાપ િતા. સદરના હિમમહડત પવવતો જાણ નકષનતજ પર તરતા જણાતા િતા. જટલો “મરીવા” તળાવનો ઘરાવો છ, તટલો જ લાવાનરી આ સરોવર છલનાનો છ. જાણ ધરતરી પર કોઈનરી મલરી નવદયાનરી અસર થઈ ના િોય ન છતા સદભાગય લાવાનો અનગનપવાિ ઉતતર તરફ વહો િતો — નિી તો, “મરીવા” પરના ગામો નામશષ થઈ ગયા િોત.

લાવાનરી ટકરરીઓ પર અમ ચડ-ઊતર કરતા િતા તયાર કકવશ, ભયાવિ લાવાના ઢગલા અસખય ઠકાણ અદર ન અદર િજી સળગતા અનભવાતા િતા. કયાક વછટતરી વરાળ, કયાક દબાયલો ફતકાર ન સપશવ કરતા ગરમ પણ લાગ જ. િરીન, હિસક, અગમય રિસયમય જગત િત એ, જયા લાવાન સામાજય િમશ માટ પસથાનપત થઈ ચકય િત. લાવાના જ ઢગલા ન ખડકલા, ગફાઓ ન નવવરો. જ અનક રરીત એ વહો િશ એ બધો દખાવ થરીજયા પછરી સસપટિ બનયો િતો — કકવશ ન તરીકણ ન સવાળરી સપાટરીવાળો ન દોરડા જવો. દોરડામા િોય એવરી ગોળ ગોળ સળો બરાબર દખાય. કયાક બરડ, બરછટ ન કયાક ટકડટકડા થઈ પડલા કોલસા જવો. યાદગરીરરી માટ એકાદ ટકડા ઉપાડરી લવાનરી લાલચ થાય, પણ ના, િ કદરતના નવનયાસન લગાર પણ બદલતરી નથરી.

આખો હદવસ આશચયવથરી આખ પિોળરી થતરી રિલરી અન મન ચહકત થત રિલ. ગજબ કરામત િતરી કદરતનરી. પછરી પાછા જતા, નાનકડા, િવામા જરા થરથરતા નવમાનમાથરી “મરીવા” તળાવ, પલા “કનતરમ નવવર” અન બરફથરી ઢકાયલા સપાટ નશખરોવાળા પવવતોન બિ સરસ નવિગાવલોકન થયલ, પણ સૌથરી ઉતતમ િત વાયપથ પરથરી રચલ રકયાનવક શિરન સગભ દશવન. ઓિ, એનો એક ભનમબાિ છક દહરયાનરી

અદર સધરી જતો િતો એમ? ન નગરના રસતાઓથરી બનતા ચોકઠા એવા વયવનસથત, એના ઘરોના લાલ છાપરા એવા સચાર. રમકડાન જ પરમ. અતયત સદર.

એક સાજ ફરરી મૉરરીનન મળવાન પણ નકકરી થયલ. અમ શિરમા સાથ થોડ ચાલયા. એક આઈરરીશ રસટૉરામા લાકષનણક લોકસગરીત તો છક રાત સાડા અનગયાર વાગય શર થવાન િત પણ તયા કામ કરનારા મૉરરીનન ઓળખરી ગયા ન અમન ખાસ બસાડરીન કૉફરી પાઈ! આઈસલનડમા સવટર બિ વખણાય. જદરી જદરી દકાનોમા જઈ માલ જોવાનરી બિ જ મઝા આવરી. વસતઓ વધારવરી મન સિજ ગમતરી નથરી િોતરી પણ અત તો લાલચ રોકરી ના જ શકાઈ!

પછરી મૉરરીન મન દર દર લઈ ગયા. એક લાબા, સાવ ખાલરી રસતાન છડ દશના વડા પધાનન નનવાસસથાન િત. જતા રોકનાર પણ કોઈ નિી. પોલરીસ ક લશકરરી થાણ — કાઈ જ નિી. એમન માટન ચચવ તયા િત ન એ તો કોઈના પણ પવશ માટ ખલ િત. વાિ ભાઈ, વાિ. છ નવાઈનો પાર આ દશમા!

િાફનારફયોદવર નામના બાજના ગામમા “વાઈહકનગ રસટૉરા”મા િ ન મૉરરીન જમવા ગયા. ઘણા પરષો વાઇહકનગ શલરીના કપડા અન િટ પિરરીન આવલા. લાકષનણક વાતાવરણ માટ એ રસટૉરા જાણરીતરી િતરી. મધરાત અમ ઊઠયા તયાર તો ભરીડ ઘણરી થઈ ગયલરી. સગરીત પણ જોરશોરથરી ચાલત િત. શકરવારનરી રાત િતરી ન!

મન તો આવરી રાતરરીચયાવનરી તક મૉરરીનન લરીધ જ મળરી િતરી, પણ મૉરરીન ભાગય જ આમ બિાર જવા પામતા િોય છ. અમન બનન પરસપરના સગનો લાભ મળો િતો. ટકા પહરચયમા પણ આતમરીયતા કળવાઈ શક છ. વયનકત સાથ જ નિી, સથાન સાથ પણ. અન અપકષા વગર નનભદળ સનિ દશાવવો તો મતરરી નરીપજી શક છ. વયનકત સાથ જ નિી, સથાન સાથ પણ.

J

જવાળામારથી િનમ

વિલરી સવાર વરસાદ અટકયો લાગયો. માર અલામવ વાગય તયાર ઊડરી ઊઘમાથરી િ ચમકરીન જાગરી. રાત અવરજવર અન થોડો અવાજ રહા િતા, તથરી સરસ ઊઘ વિલરી સવાર જ આવરી િતરી. તયાર થઈન બિાર નરીકળરી તયાર બધ સક થઈ ગયલ. પવન થોડો જ િતો. આઈસલનડમા તો િફાળ કિવાય એવ, સરસ, િવામાન િત. “બધ કવ સરસ રરીત થઈ રહ છ” એવો ખશરીનો તોર અનભવતરી િ રકયાનવક શિરના બારા તરફ ગઈ. મોડા બપોર ગરીનલનડ તરફ જત વિાણ પકડવાન િત.

બારા પર પિોચરી તો વિાણ જ ન િત. િ તો આમ જોઉ, તમ જોઉ. આટલ મોટ વિાણ ના િોય તો જ ના દખાય ન? કશ આવત પણ ના દખાય. કોઈ પોલરીસ ક ચોકરીદાર પણ નિી. પછ પણ કોન? તયાર િજી પોણા બાર થયા િતા. મ એમ નવચાય ક થોડરી વાર પછરી આવવાન િશ.

િ પાછરી શિરમા ગઈ. પવાસ ખાતાના કાયાવલયમા કામ કરનારા બધા િતા સારા પણ મન ખાતરરી િતરી ત પમાણ જ થય. કોઈન ગરીનલનડ જનારા વિાણ નવષ કશરી ખબર નિતરી. “શ કરવા ખબર િોય?” મ મનમા કહ, “એમન કયા જવાન િત ત?!” મન ઘણરી વાર અનભવ થયલો છ ક પવાસ ખાતાના માણસો કરતા મન વધાર જાણ િોય!

ફરરીથરી શિરન છડ, દહરયાના બારા પર ગઈ. થોડરી નાનરી નૌકાઓ આવરી િતરી. એક મોટ જન વિાણ તો કાટ ખાત તયા પડલ જ િત. એ તો વષયોથરી િાલય લાગત નિોત. તો માર વિાણ કયા? િવ મન જરર નચતા થવા માડરી. બારાન પલ છડ એક વિાણ િત, પણ એન નામ જદ જ િત. છતા િ એ તરફ ગઈ. વિાણ શોધવ જ પડ તમ િત. ગરીનલનડના પયાણના પસા તો અમહરકાથરી ભરરી દરીધલા. લાબ લાબ ચાલરીન, નચતા કરતરી કરતરી િ એનરી પાસ પિોચરી. નાનવકો અગજી બોલ નિી. અદર જઈ કોઈન પછય તયાર ખાતરરી થઈ ક માર જવાન િત એ જ વિાણ િત. નામ જદ િત ન વિાણ પણ જદ જ િત — કારણ ક મારરી પાસ જ નામ િત ત આ દરમયાન વચાઈ ગયલ! ખરરી ગભરાવરી મન!

પણ િવ શવાસ િઠો બઠો ન િોટલ પર મકરી રાખલો સામાન લવા િ પાછરી ગઈ.

શિરન છોડવાન અઘર લાગત િત. નગરપાનલકાના મકાન પાસ ગઈ, તયાના જળાશય આગળ મકલરી બઠક પર િ થોડરી વાર બઠરી. બપોર સયવનસકત અન ઉષમાસભર િતો. કટલો ઉપશામક િતો. કઈ રરીત જવ આ સપણવ સદર નગરન છોડરીન? એન ચાહાનો ઉતતાપ હદય ભોગવરી રહ િત. િજ થોડો નવલબ કરવાનરી યનકતથરી િ ફરરી પલા ઘહડયાળ અન અસખય ઘટારવવાળા દવળમા દાખલ થઈ. નાન લાબ એ પજાગિ સાદગરી અન સવસથકર શાનતથરી છવાયલ િત. ઊડા નન:શવાસ નાખરી િ તયાથરી ઊઠરી.

સાજ સાતક વાગય વિાણ લગર ઉપાડયા, તયાર સયવન તજ કોમળ બનય િત. દર થતા જતા હકનારા પર રકયાનવક શિર એક લાબરી, મોિક રખા થઈન ખચાયલ દનટિગત થત િત. નમતર મૉરરીનન બિમાળરી મકાન પનકતના ડાબા છડા પર કયાય સધરી દખાત રહ. શિરનરી પશચાદભમા “એસયા” પવવત પણ એવો જ લાબો થઈ પડલો િતો. કટલો સરસ રરીત, સિલાઈથરી વરીતયો િતો મારો સમય આઈસલનડમા. એવ જ લાબ એક નસમત મારા િોઠ પર ખચાઈ ગય.

જમવામા ભાત અન બટાકા િતા એટલ પટ તો ભરાઈ ગય. બિાર અજવાળ ઘટય ન િત. ઉતતર આકવહટકમા જલાઈ એટલ ચોવરીસ કલાકન અજવાળ. રાતનો સમય થતો જાય તમ તમ એ વધ હદય થત જાય. ઉતતર ધવના સાિસ દરમયાન આ અદભત ઉજાસનરી અનનય પાનપ મન હદયસરસરી થયલરી. જમરીન બિારના તતક પર ગઈ તો વિાણનરી સાથ સાથ “િમપબક” વિલ જળચરનરી જોડરી િસતરી-રમતરી, પાણરીના ફવારા છોડતરી જતરી િતરી. ધરીમરી ગનતમા એ નતય િત, એક જળયગમન લનલત લાસય િત. કવા અપવવ દશયનરી પાનપ આમ સિજ થઈ િતરી. પયાણના પારભ શકન થયા િતા. ચલનખડમા પણ િ ગઈ. તયાથરી સમરિનરી અનતતા દખાતરી િતરી. એન સમાવવા માટ હદય પયતન કરવા માડય િત. દર દર નકષનતજ પર એક ખબ મોટા જળયાનનો નસથર જવો આકાર િતો. એનરી િાજરરી અમન ક અણવવન નડવાનરી ન િતરી. વળરી, એનરી ન અમારરી હદશા પણ જદરી થઈ જવાનરી િતરી.

આઈસલનડનરી કટલરીક નવનશટિ જગયાઓ જોવાનરી બાકરી િતરી, જ આ જિાજસફર દારા જોવા મળવાનરી િતરી. સવાર ઊઠયા તયાર દરક કનબનન બારણ એક સફદ કાગળ પડલો િતો. આખા હદવસના કાયવકરમોનરી સનચ એમા ટાઈપ કરલરી િતરી. શરઆતમા જયા જયા િતા એ જગયા નવષ થોડા વાકયો િતા અન છક નરીચ રનશયન ભાષાનો એક શબદ અન એનો અગજી અથવ િતો. બધા નાખદા રનશયન, તથરી થોડા શબદો શરીખરીન એમનરી સાથ વાપરરીએ તો એ લોકોન સાર લાગ ન! પિલા હદવસનો પિલો શબદ િતો, અલબતત

“કમ છો?” એટલ ક “પરીનવએત!”

આઈસલનડના નઋતય હકનારાથરી સોળ માઈલ દર “વસટમાન” નામથરી ઓળખાત પદરક ટાપઓન એક વદ છ. છલા દસ િજાર વષયો દરમયાન દહરયાના પટાળમા થતરી રિલરી જવાળામખરી પવનતતઓ દારા બનલા આ ટાપઓ પથવરી પરના સૌથરી અલપવયરી ભ-ભાગો ગણાય છ. એમાના ચૌદ કવળ લાવાના કકવશ ખડકોના બનલા છ અન કવળ આકવહટક પખરીઓનો જ તયા વસવાટ છ. એમન પકડવા માટ પારધરીઓ તયા જઈન થોડા હદવસ રિ ત જ. “િાઈમ” નામના એક જ દરીપ પર પાચક િજાર લોકોનરી વસતરી છ.

અતયત કહઠન ઋતચકરથરી યકત ન તદદન સપકવ વગરન જીવન પાચસોથરી પણ વધાર વષયોથરી તયા જીવાત આવય છ. યરોપરી દહરયાઈ સાિસરીઓ અન મોરોકકન ચાનચયાઓનરી કરરતાથરી ભરલા એમના ઇનતિાસમા પચરીસ વષવ પિલાનરી તવારરીખ આગળ પડતરી લાગ છ — જયાર બાળ જવાળામખરી “ઍલડફલ” એટલા કરોધ અન સામથયવ સાથ ફાટયો અન પછરી પાચ મહિના સધરી સળગતો અન વિતો રહો ક આખ ગામ ખાલરી કરવ પડય. લાવા કરોડો ટનના પહરમાણમા એવો વહો ક અત િાઈમ ટાપનો નવસતાર પદર ટકા વધરી ગયો િતો.

પથવરીના આવા ભૌનમનતક વતાવવથરી આપણ સાવ અજાણ છરીએ ન તથરી જ એવરી વાતો કનલપત કથા જવરી લાગ છ. નરરી આખ એ બધ જોવા મળ તયાર વાચા પાસ અનભવયનકત ખટરી જાય. મારરી િાલત એવરી બનરી િતરી, જયાર સવાર ઊઠતા જ, દહરયામા તરતા ટપકા જવા વસટમાન ટાપઓનરી ઊચરી, કાળરી, ભયાનક ભખડો જોઈ. મોજાનરી થપાટો ખાઈ ધરીર ધરીર િાલત અમાર વિાણ િાઈમ ટાપના નાનકડા બારામા જવાનરી રાિ જોત ઊભ િત. ઊચરી નશલાઓ અન અધવ નનમનજજત પાષાણોનરી વચચનો જળમાગવ એવો સાકડો િતો ક કપાનન મદદ કરવા એક સથાનનક નાનવક જિાજ પર આવયા.

ગામના રસતા લગભગ નનજ વન િતા. એકાદ મોટર જતરી દખાયલરી. ઘરો એવા શાત-સતબધ િતા ક જાણ કોઈ તયા રિત જ ન િત. મોટા ભાગનરી દકાનો બધ િતરી. પણ રનવવારનરી સવાર નગરજનો ચચવમા ગયા િોય એમ પણ બન. દશન આ મોટામા મોટ માછલરી પકડવાન કનરિ છ. અિીના માછરીમારો સારરી કમાણરી કર છ. દરક પાસ લાલ નનળયા ન આછા રગોનરી દરીવાલોવાળા સરસ ઘર િતા, એ જોઈ શકાત િત.

ગામમા આવલા પવાસરીઓ માટ ખાસ એક દકાન ખલરી રિલરી. એમા નિી જતા િ પાછળનરી એક ટકરરી પર ચડરી. એ આખરી ન આખરી પચરીસ વષવ પિલા વિલા લાવાનરી જાડરી જાડરી નજહવા દારા જનમ પામલરી. એના પર ઠકઠકાણ િવ ઘાસ ઊગરી ગયલ. ઝરીણા ઝરીણા, અનત સદર ફલો ખરીલરી ગયલા. કઈ રરીત કિવા એમન “જગલરી?” આથરીય ઉપર જતા ઘરરી રાત જવા કાળા, બરછટ લાવાના આકારનવિરીન ઢગલઢગલા તદદન કદરપા થઈ પડલા િતા. જવાળામાથરી જનમ પામતાનરી સાથ જ પાણિરીન બનલો એ કમનસરીબ ભનમઅશ િતો — જાણ એ પથવરીન સાવક સતાન િતો.

પાછા વિાણ પર જઈ બધા જમયા. એ પછરી વારાફરતરી દસ-બારના જથ લાઈફ જકટ પિરરી, વિાણનરી બાજ પર લટકતરી નનસરણરી વાટ નરીચ ઊતરરી; “ઝોહડયાક” કિવાતરી કાળા, જાડા રબર પલાનસટકનરી િોડરીઓમા બસવા માડયા. પલરી ભવય-ભરીષણ નશલાઓનરી પાસ આ જ રરીત જવ પડ. સમરિ િજી શાત િતો. સયવ બરાબર બિાર આવરી ગયો િતો, એટલ દશયમા પાણ પરાયા િતા.

પિલા કયારય જોય ન િત એવ એ દશય િત. ઊચા, કલહકત, ભયાનક શલપસતરોમા પડલરી ઝરીણરી પાતળરી તડોમા; સાવ ટકરી છાજલરીઓમા અન લરીસરી લપસણરી ભીતો પર —કોણ જાણ કઈ રરીત — િજારો પખરી લપાઈન બઠા િતા. ઍટલાનનટક પહફન, નૉધવનવ ફલમાર, હકહટવક, નગનલમૉટ, મર — ઉતતરના ઠડા પદશમા જ જોવા મળ તવા, આપણ માટ નબલકલ અજાણયા, નવિગ. કવા નાના કદ, કવરી ઊચાઈ પર વસવાટ. બચચાનરી પાખો ઘણરી વધાર ભખરરી િતરી. જમ મોટા થાય તમ રગ આછો થતો જાય. તોફાનરી પવનના નનદવય સપાટાથરી કોતરાઈ ગયલા ખડકોમા, ચરક પડરી પડરીન સફદ થયલરી સાકડરી, નાનકડરી જગયાઓમા પખરી બઠા િતા. કયારક જ એકાદ એકલ િોય. વધ ભાગ તો બલડરી જ િોય. એમન પણ સાિચયવ જરરરી લાગત િત. ગિામ એમનરી બસવાનરી રરીત, જગયાનરી પસદગરી વગર નવષ વાત કર તયાર સમજાય ક કટલા બનદમાન પણ િતા આ નાનકડા જીવ.

પાણરીમા બતકો પણ દખાતરી િતરી. પાછળ બતકાનરી િાર પણ િોય. બિ જ મરીઠડા લાગ. મોજાથરી ખવાઈ ખવાઈન નશલાઓમા નરીચ તરફ ગફાઓ થઈ ગઈ િતરી. એક તો ખબ મોટરી િતરી. ઊચરી એનરી છત િતરી ન બધથરી પાણરી ચવયા કરત િત. જાણ છપા છપા ધોધ પડતા િતા.

નશલાદરીપનરી પાછલરી તરફ જવા જવ અમાર “ઝોહડયાક” વળ ન ખલા સાગરમા

ગય ક તરત મોજા વધયા, એમન જોર વધય. નૌકા િાલમ-ડોલમ થવા માડરી. વાછટ આવવા માડરી. તયાર થય ક “બસ, પાછા લઈ જાઓ િવ!” સાગર સફરો આ પિલા મ ઘણરી કરરી િતરી — ટકરી, લાબરી; કયારક સાગર શાત િોય, કયારક ખબ અજપમા. મન બિ અસખ થત નથરી ક એવરી બરીક લાગવા માડતરી નથરી. એક વાર વિાણ મધદહરય, ઍનટાકવહટકનરી સફરન અત, ભાગરી ગય િત. ખબ મોટરી િોનારત સજાવઈ િતરી. જાન બચરી િતરી — બરીજ બધ ડબરી ગય િત.

તયાર મન પનજ વનમ મળો િતો અન કોઈ રરીત, દહરયાલાલન અભય વચન પણ મળ જ િત. મન ખાતરરી છ.

J

ખરડ ૩ - ઉતતર અમહરકા

કમજિજમ — મમજિજમ

ઘણા વષયો પિલાનરી વાત છ. જોક રાજા અન રાણરીઓ િતા તટલરી જનરી વાત નથરી. પરરીઓનરી, જાદનરી ક ઝરતરી રાજકમારરીન છોડાવરી જતા રાજકમારનરી ચટપટરી કિાણરી પણ આ નથરી. આમ તો એવરી કાઈ ખાસ વાત નથરી. દનનયામાના સમાચાર કિવા જવરી ક બિ અગતયનરી ક કામનરી વાત પણ આ નથરી. બસ, એક વયનકત મગધ, નનચત, અભાન, કોશટા જવરી નજદગરીમાથરી ફગોળાઈ નવશવનરી વાસતનવકતાન કઈ રરીત સમજી એનરી કક આ વાત છ. વધાર ગચવણ ઊભરી કયાવ વગર કિ તો મારરી આ વાત છ.

છતા, કવળ મારરી જ નિી — અમક અશ, દશ છોડરી બરીજ વસનારા બધા કમવજીવરીઓન અન એ નવા જગતન પણ કિરી શકાય ક આ રરીત આવરરી લતરી આ વાત છ. એમ પણ કિરી શકાય ક આ નનરરીકષણો છ — જાત તમજ જગત પતયના; અનભવોથરી મળવલા તારતમયો છ; સમજણથરી ઘડાયલરી દનટિએ કરલા આલખનો છ, નવાપણા અન જદાપણા પતય ઉદાર ક સહિષણ થયલા મનમા ઉદભવતા આ નવચારો છ.

ભારતરીય કટબોમા જતનપવવક પોષાતરી, પાગળરી કરરી દતરી — કરરી રાખતરી પલરી મગધાવસથામાથરી આ ‘નવશવાવસથા’ સધરીનો માગવ ઘણો લાબો રહો; દગવમ, કહઠન, અનનનશચત રહો.

\

િજી બરાબર યાદ છ ક પરદશ જવાન થય તયાર જવ પણ િત ન નિોત પણ જવ. જવાનરી અધરીરાઈ કરતા પણ વધાર, જવાના મહિનાઓ પિલાથરી નવરિ સાલવા માડલો — ઘર, સવજનો ક નમતરોનો જ નિી. પણ એ ધરતરીનો, પહરનચત િવા માતરનો. ન િજી

તો નાનકડરી નદરીનો હકનારો મકરીન નૌકા અફાટ સાગરમા પિોચવા નરીકળરી પણ ન િતરી.

ન તોય, નવરિ, પાણન કરદન — જનમભનમ માટ, માતભનમ માટ. તયાર તો ભનવષય અગ કોઈ નવચાર, કોઈ યોજના જ ન િતા. આ તરીવર ઘરઝરાપો કદરી નનમવળ નિી જ થાય તવરી પોતાનરી જાત સાથનરી ઓળખાણ પણ ન િતરી. બસ, કોશટાના તારતારન ઊકલરી જઈન પતનગયાન ખલા બગરીચામા છોડરી મકાવ. રગનવિોણરી પાખો, ઉદદયનથરી અનભયસત.

\

શરઆતના હદવસો કયારક યાદ આવ છ. તયાર કાઈ ગમત જ નિી. દશઝરાપો અન દશપમ તો એવો ક િ સાવ અનયાયરી અન એકપકષરી બનરી ગઈ િતરી. અમહરકાન બધ જદ. તો લાગત જ, પણ ખરાબ પણ લાગત. જાણ કશ નિી ગમાડવાનો નનણવય કયયો િતો. સોનાના બનલા આ દશમા ગરરીબરી, અજાન, નનરકષરતા દખાતા તયાર નવાઈ લાગતરી ન સાથ આનદ પણ થતો, કારણ ક આ કાઈ દવોનો દશ ન િતો — માટરીમાથરી ઘડાયલા મનષયોનો જ િતો!

અજાન તો માર.

અમહરકામા પણ જીવન ઘણરી રરીત સરીનમત િોઈ શક છ : દહરયાથરી દોઢ-બ માઈલ જ દર રિતા બાળકોએ દહરયો ના જોયો િોય, નવદયાથગીઓન વાચતા-લખતા ન આવડત િોય, ટકનોલૉજીથરી ટવાયા િોય પણ બનદનો નવકાસ ના થયો િોય. અમહરકામા પણ ગરરીબરી છ ન લોકો ભખ પણ મર છ. ઘરબાર, પસા, નોકરરી વગરના લોકો આ દશના દરક શિરમા છ. એક નયયૉકવ શિરમા જ આવા નાના મોટા અન વદોનરી સખયા લગભગ ચાર લાખના આઘાતજનક આકડા પર પિોચ છ.

\

ભરમણના ગિો તયારથરી જ ચલાયમાન થઈ ગયા િતા. પિલા જ વષવથરી અમહરકામા ફરવાન શર કરરી દરીધ િત અન બરીજા વષદ તો કામકાજ છોડરીન ફરવા નરીકળરી પડરી.

તયારથરી થઈ એ ટવનરી શરઆત અન તયારથરી ખલરી અમહરકા પતયનરી દનટિ ન પછરી ધરીર ધરીર નવશવ પતયનરી.

અમહરકાન પાદનશક, સામાનજક, નસનગવક વનવધય આભા બનાવરી દ તવ છ. એનરી ભૌગોનલક સદરતા મનન આનદથરી અનભભત કરરી દ તવરી છ. ફરરીન પરપરો સિલાઈથરી જોઈ ના શકાય તવો મોટો દશ. થોડ થોડ કરરીન જોવો પડ, ટકડા ટકડા ગોઠવરીન આખ નચતર બનાવવ પડ.

\

દશના એક નવભાગમા રહા પછરી બરીજા નવભાગમા ગોઠવાતા — ગમાડતા સમય લાગ. તન કારણ પલ વનવધય. રરીતહરવાજો જદા, રહઢઓ અન પથાઓ જદરી. આટલા આધનનક દશમા આચાર, અનષઠાન અન નવનધઓ િશ એવ માનરી પણ શકાય?

થોડા સમય પિલા, નજીકના બ અમહરકન નમતરોના લગનમા જવાન થય. વર મળ પોટયોહરકોનો િતો. આ નાનકડો ટાપ િવ અમહરકાનો એક ભાગ છ, પણ તયાનરી મખય ભાષા સપનનશ છ. કનયા યિદરી િતરી. લગન યિદરી નવનધથરી થવાન િત. જો એમ ના થાય તો કનયાના માબાપ લગનમા િાજરરી પણ ના આપત. એટલ જ નિી, કથોનલક કટબમાથરી આવતા વરરાજાએ લગન પિલા યિદરી ધમવ-નશકષણના વગયો ભયાવ અન ધમવ અપનાવયો તયાર જ એ પોતાનરી પનમકાન પરણરી શકયા!

લગન દરમયાન િાજર દરક પરષન માથા પર પિરવા ‘યારમલકા’ કિવાતરી યિદરી ધમવનરી રહઢગત નાનરી ટોપરી આપવામા આવરી. લગનનો નવનધ તરણ ભાષામા થયો — હિબ, સપનનશ અન અગજી. વર-કનયાએ નવનધ દરમયાન એક પાતરમાથરી મહદરા પરીધો. છલ વર પગથરી શભ શકન માટ કાચ તોડયો. યિદરી પાદરરીએ “ઇઝરાયલનરી પજા અન મોનઝસના કાયદા પમાણ” બનન લગનગનથથરી જોડાયલા જાિર કયા અન યિદરી ધમવ દારા દનનયામા પમ ફલાવવાના આશરીવાવદ આપયા.

કાચનરી દરીવાલમાથરી, નદરીન પલ પાર નયયૉકવનરી ગૌરવવતરી, ગગનચબરી ઇમારતો ભવય નચતર ખડ કરતરી િતરી. આકાશ ઉજજવળ િત. હદવસ સવચછ િતો. પમલગન માટ

સપણવ સરસ સમય િતો.

આટલરી આધનનકતા અન આટલરી રહઢચસતતા. બન સાથ સાથ. બન સાચા. આ અમહરકા.

\

દનનયાનરી સૌથરી મોટરી નદરીઓમાનરી એક. એના નવશાળ, સનપવલ વિણના એક પિોળા વળાક પર વસલ શિર. અમહરકન, ઇનનડયન, ફનચ, સપનનશ, જમવન, આહફકન ગલામો વગર નવનવધ પજાનરી લાકષનણકતાઓથરી આજ પણ સભર એન વાતાવરણ. મિાન બદર તરરીક તમ જ રમતગમત તથા ધધાકરીય સમલનોના મોટા કનરિ તરરીકનરી એનરી નામના. સનવનશટિ ‘જાઝ’ સગરીતનો એણ આપલો વારસો. ખાસ પકારનરી રાધણ શલરી માટનરી એનરી ખયાનત. અપવવ, અસાધારણ.

આ સતોતનસવનરી ત, અલબતત, નમનસનસનપ (Mississippi). નવખયાત અમહરકન લખક માકવ ટવઈનના લખલા ‘િકલબરરી હફન’ પસતકન કારણ આ નદરી સાહિતયમા અનવસમત છ. મળ ફનચ વસાિત તરરીક વસલ આ અદભત શિર ત નય ઑનલવઅનસ (New Orleans). એના ઊચા, અદયતન મકાનો અન પિોળા, ચોખખા રસતાઓન લરીધ એ સદર છ, કક જાદનરી જમ નવખરાઈ જતા વાિનોનરી, મોટા શિરોન ઉપયવકત કનડગતથરી એ મકત છ; ‘માહડવ ગા’ (Mardi Gras)ના જાિર ઉતસવના ક નતન વષવ જવા ખાસ હદવસોએ આખા શિરન સપણવપણ રગરી દતા આકલનષત આનદન કારણ એ મનિર છ તો એક ચોરસ માઈલના, ‘ફનચ કવાટવર’ કિવાતા અવણગીય નવભાગન લઈન નય ઑનલવયનસ અમહરકાના શિરોમા સાચોસાચ અનદતરીય છ. ટનસરી નવનલયમસ નામના સખયાત નાટયકાર ‘અ સટટરરીટકાર નમડ હડઝાયર’ લખરીન આ નવભાગન, આ શિરન અમર કરરી દરીધા. ટટરામ જવરી આ ‘સટટરરીટકારો’ નય ઑનલવયનસમા િવ નથરી પણ સાહિતયમા આવ નામ કરરીન જ ઐનતિાનસક થઈ ગઈ છ એવરી આ ‘હડઝાયર’ (desire) નામનરી એક સટટરરીટકાર િજી શિરના એક રસતા પર ચાલ છ.

નાટકના મખય સતરીપાતર બલાનચ (Blanche)ના પમભગન, કરણ જીવનન યાદ કરવા, અનભવવા માટ પણ આ સવારરી તો લવરી જ પડ. ત જ રરીત, બ કાઠ શરરીના કારખાના તથા મલા, લરીલા પાણરીવાળરી, અનાકષવક નમનસનસનપ મિાનદ પર વરાળથરી ચાલતા મોટા

ચકરવાળરી િોડરીમા એક સિલ તો મારવરી જ પડ. સાહિતય, ઇનતિાસ, ભગોળ, જીવન — બધાના સદભયો એક સાથ વણાઈ જાય છ. કશ જ અકારણ નથરી, બધ એકબરીજા પર નનભવર છ.

\

આખા દશમા ભાષા તો એક જ — અગજી, પણ ઉચચારો, સવરાઘાતો, અથવના વયાપ અન સચનો એવા જદા, કક નવલકષણ રરીત એવા અમહરકન િોય છ ક મનમા થાય છ ‘ઇનગલશ’ ન બદલ આ ભાષાન બરીજ કોઈ નામ િોત તો સાર. આ ઉપરાત, સમાજના બધા જ સતરોમા છટથરી વપરાતરી ‘સલનગ’ (Slang) બોલરી. આપણા શબદકોશોમા એનો અથવ “અનશટિ, અશરીલ બોલરી” તરરીક આપયો છ. ‘સલનગ’માના ઘણા પયોગો આવા િોય છ પણ ખરા, પણ આ નસવાયના શબદપયોગોનો ભડોળ બિ મોટો છ. ‘સલનગ’ના ખાસ શબદકોશ બિાર પડયા છ. કદાચ બલક પજાના અગભત સવભાવમાથરી નનપજલરી આ બોલરીમા િવ તો જાણ રોજરોજ નવા બનાવરીન, નવા ઉપજાવરીન શબદપયોગો ઉમરાય છ. રસતા પરના જીવનમાથરી જનમલરી અન િજી ય વધ ભાગ તયા જ પોષાતરી આ વણવસકરનરી જાણકારરી િવ તો ફશનબલ ગણાય છ!

બોલચાલનરી ભાષા તો એક જ પણ સથળ સથળ, પાત પાત એ જદરી રરીત બોલાય. શબદોનો ધવનન જદો, એમના અથયો જદા. પયોગો, ઉલખો અન કિવતોનરી લાકષનણકતાના વનવધયનરી તો વાત જ નિી. નયયૉકવ જવા મોટા શિરમા નવભાગો નવભાગોમા બોલવાનરી ઢબ જદરી અન એ લઢણ પરથરી વયનકત કયા નવભાગમા રિ છ, અથવા કઈ જાતનરી પાશવભનમકામાથરી આવ છ ત કિરી શકાય છ. મારરી એક અમહરકન નમતર નયયૉકવના ‘બોનકસ’ (Bronx) નવભાગમા રિતરી પણ એન કટબ છક ઉતતરના ‘નબાસકા’ પાતમા િત. એ તયા મળવા જતરી તયાર એના ભાઈન નચતા થતરી ક એનરી નયયૉકવનરી ન એમાય ‘બોનકસ’નરી ભાષાથરી પોતાના બોળકોનરી ભાષા બગડશ!

અમહરકાના સૌથરી વધાર જોવાલાયક સથળો એના નનતાતસદર, નનબધ, નનરપમ નસનગક પદશો છ. ૩૫૦૦ ચોરસ માઈલનો ‘યલો સટોન નશનલ પાકવ’ — એન નવશ ગમ તટલ જાણરી, વાચરી, સાભળરીન જાઓ તો પણ પરત ના પડ. તળાવ, નદરી, લરીલા ઢોળાવ, હિમાચછાહદત નશખરો, ગાઢ વન, ખલા મદાન, મકત નવચરતા પાણરીઓ, મનનપય એકાત, પાકા રસતા, સનરી કડરીઓ. દનનયાથરી દર ન છતા પાસ. દનનયાનરી પાસ ન છતા દર. ‘યોસમટ નશનલ પાકવ’ જયા કાળમીઢ પાષાણન પાચયવ છ અન છ

શારરીહરક સરનકષતતા. ગમાવયા વગર મનથરી ખોવાઈ જવાના અનક અવકાશો. ‘મતયનરી ખરીણ’ અન ‘નચતરલ રણ’ જવા રોમાચક અન સનો તલસાટ પદા કરતા નામવાળા સકા, રતાળ, નનજ વન, ભનમખડો, તો િવવાઈના દરીપો પરનરી શબદાતરીત, કલપનાતરીત, અસાધારણ, ઉષણકટરીબધરીય, ઉતફલ લાવણયપભા. સાથવક નામવાળા ‘ગાનડ કનયન’ નાનકડરી કોલોરાડો નદરીએ સદરીઓથરી કરલા કોતરકામથરી બનયા. શ એન મહિમન. શ એન અનભભત કરરી દ તવ ગૌરવ, બસોથરી વધાર માઈલ લાબરી, એક માઈલ ઊડરી કદરતરીય મિાગતયોનરી આ િારમાળાના રગો સયવના પકાશનરી સાથ સાથ બદલાતા રિ છ. છક નરીચ નદરીના પાણરી કયારક ચમકરી રિ. નદરીન કામ િજી ચાલ જ છ. કડરીએ કડરીએ નરીચ સધરી અનતકટિ જઈ તો શકાય છ, પછરી રાત તબ તાણરી તયા જ રિવ પડ કારણ ક સવારથરી સાજમા પાછા ઉપર આવરી ના પિોચાય.

‘ગાનડ કનયન’મા પકનતનો નવજય લાગયો િતો. અનતનવસતત આ સથાનન તો માણસ નાથરી ના જ શક. કવ ભોળપણ! એન પાસથરી જોવા માટ — તકલરીફ વગર — િનલકૉપટરનરી સવારરીઓ વષયોથરી શર થઈ છ; િવ તો એમા પણ િરરીફાઈ વધરી છ. આ અકદરતરી અવાજ, એનનજનનરી દનષત િવા વગરથરી તયાના પશ, પખરી, વનસપનતન શ નકસાન થશ ત સમજાય તયા સધરીમા ઘણ મોડ થઈ ગય િશ. જોક આમા એક વકરતા છ. ત એ ક િનલકૉપટરના અકસમાત વચચ વચચ થયા કર છ અન લોકો જીવ ગમાવ છ.

લોકોથરી કદરતન થતરી કનડગતના તો અમહરકામા ઘણા દાખલા મળતા રિ છ. ‘યલો સટોન નશનલ પાકવ’મા “ઓલડ ફથફલ” કિવાતો એક પાતળો, ઊચો ફવારો છ. એ િમશા ચાલ નથરી રિતો, પણ ચોવરીસ કલાક અમક સમયન આતર નનયનમતતાથરી, વફાદારરીથરી અચક એ ફટરી નરીકળ. થોડરી વાર રિ ન પાછો જમરીનનરી નરીચ વિતા ઝરામા સમાઈ જાય. કદરતનો આ જાદ જોવા િજારો લોકો ઊમટ. આ જ સિલાણરીઓથરી થતરી ગદકરીન કારણ આ ફવારો િવ અનનયનમત થાય છ, કયારક એના ઊછળતા પાણરી સાથ ઝરામા અનયતર ફકાયલરી વસતઓ ઊછળરી આવ છ.

એક બાજ લોકોનરી બહદલરી અન બકાળજી. બરીજી બાજ કદરતપમરીઓ નનસગવન નનષકલક રાખવા માટ જિાદ પોકાર છ. કયારક ટનલનવઝન પર આજીજી ભરલરી એક જાિર નવનતરી જોવા મળ. એમા એક હકશોર આખમા આસ સાથ કિતો દખાય — ગદા પાણરીવાળ તળાવ બતાવરીન ક જો આમ જ ચાલ રિશ, તો એનરી પઢરી મોટરી થતા સધરીમા કશ બચશ જ નિી — સદરતા, સવચછતા, સવાસથય ક સખ.

\

વષયો સધરી અિી રહા પછરી કોઈ વાર થાય ક આ અવસથાન ઘરથરી દરન ઘર છ, તો કોઈ વાર લાગ ક દર રિરી રિરીન અનસતતવન કશક એવરી સકમ રરીત નભનન થઈ ગય છ ક જાણ એકય ઘર નથરી રહ.

તથરી ય વધાર તો, એવરી જ કોઈક સકમ રરીત ઘરના વડ પણ પારકા ગણાઈ જવાત િોય છ. આન હદયરિાવક ઉદાિરણ િમણા મારરી વષયો જનરી એક નમતર પાસથરી મળ : એનરી માન અવસાન થયાના ખબર ચોવરીસ કલાક પછરી એના જઠ-જઠાણરીના ટનલફોન પરથરી મળા. દશમા એના છ ભાઈબિનો, પણ કોઈએ ફોન કયયો ન િતો. એ દોઢક મહિના પિલા જ દશથરી આવલરી. તયાર મા સાજા િતા અન ઘણા વદ, તથરી કિરીન જ આવલરી ક કાઈ પણ એમન થાય તો એ તરત પાછરી આવશ. પણ છતા ભાઈ-બિનોએ જ મનથરી નકકરી કય ક તરત પાછરી એ ખચયો કરરીન કયા ફરરી આવવાનરી છ? તથરી ફોન કરરીન એન જણાવવાનરી પણ જરર નિી? ત પછરી બરીજા બ મહિના સધરી આશવાસનનો, િફનો કોઈનો કાગળ પણ નિી? કટબ તરફથરી જ આ કરરતા!

સવદશમાના ભતકાળનો જ અશ અદર િોય છ તન જીવતો રાખવો િોય છ ન તયાના ભાગ બનરીન કોઈ પણ રરીત રિવ િોય છ. મારરી નમતર કિ, “શ આપણ અિી જાતન સાવ ખોઈ બસરીએ છરીએ?” ભારતમા કદાચ એવો ખયાલ પવતદ છ ક અમહરકામા આવરી વસનારા બધા બદલાઈ જતા િોય છ; રરીઢા, ધનપમરી, ભૌનતકવાદરી થઈ જતા િોય છ. અિી બધા બદલાય છ તવ નથરી િોત ન ત જ રરીત, ભારતમા રિનાર કોઈ બદલાત જ નથરી તવ પણ નથરી િોત.

અલબતત, બધામા પહરપાકનરી કષમતા િોતરી નથરી. ઘણામા ઉપરછલો ઓપ આવરી જાય છ, કયા તો જનમસથાનન વરીસરરીન કોઈ જદરી જ વયનકતઓ થઈ બસ છ. એવા ન એવા રિરી જાય તો ‘દશરી’ કિવાય ન બિ બદલાઈ જાય તો ‘દભરી’. બમાથરી કશાનરી અનતશયતા સારરી નથરી. ખરખર તો એવ સમતલન ઇટિ છ ક જનાથરી પોતાપણાન દનનયામાનરી શષઠતાનો ઓપ મળ. સાન, ભાન ક નનજતવન ખોયા વગર અિી રિવા માટનો ગરમતર છ સમયક ઉપલનબધ. ભારતરીયતવ જત કયાવ વગર પનશચમતવ, નતનતવ, સદરતવ અપનાવવ.

\

અમહરકામા ઘણા શિર સદર છ. પણ બધ જોયા પછરી પણ જ એક શિર સૌથરી વધાર ગમ છ ત છ સાન ફાનનસસકો. ઊચરી ટકરરીઓ પર એ વસલ છ. એનરી તરણ બાજ પાણરી છ. પશાત સાગર સધરી દોરરી જતા અખાતમા નાનરી મોટરી િોડરીઓ તયાવ કર છ. પભાવશાળરી એના નવખયાત સત, શિરમા ફરતરી સાન ફાનનસસકોનરી નવલકષણતા સમરી કબલકાર, ૧૯મરી સદરીમા બધાયલા નવનશટિ પકારના રગરગરીન ઘર, બાગબગરીચા, વકષ ન ઠર ઠર ફલોનરી દકાનો. આ શિરન માટ શ નવશષણો વાપરવા? પરરીકથામાન નગર, મોિક? આકષવક? નમટિ? મધર?

સાન ફાનનસસકોન િવામાન સયવનસકત નથરી. મોટ ભાગ એ ઠડરી, પવન, ધમમસ, વરસાદ વગર તતવોનરી અસર નરીચ િોય છ. ઉનાળાના મહિનાઓમા પણ નશયાળા જવ વાતાવરણ થઈ જાય છ. પણ જદા જદા એના નવભાગોમા ફયાવ કરવામા એવો આનદ છ! એના રસતા એવા ઊચાનરીચા છ ક પલરી બાજનો ભાગ દખાય પણ નિી. પિલરી વાર તયા મોટર ચલાવતરી વખત નદધા થાય ક મોટર ઉપર ચડશ ક નિી અન પછરી તો ચકડોળમા બઠા િોઈએ એવરી મજા આવ! નઠારરી ઋતન ભલરી પણ જવાય.

સાન ફાનનસસકોનરી મોહિનરી એવરી છ ક તયા હદય મકરીન આવયા વગર છટકો નથરી. પિલરી વાર ગઈ તયાર જ તયા રિરી જવ િત ન િજી ય એ ઇચછા તો છ, પણ નય યૉકવનો પમ તયાર પણ પાછો ખચરી ગયો ન િજી પણ છોડતો નથરી!

\

ઘણા વષયો પિલા ‘ધ લાસટ નપકચર શો’ નામનરી એક અમહરકન નસનમા જોયલરી. આખરી વાતાવ યાદ નથરી. પણ એમા એક નાના ગામના યવક-યવતરીઓનરી પવનતત, ઉતસાિ, અથવ ક ધયય વગરનરી નજદગરીન નચતરણ િત. નવાઈ લાગલરી, કારણ ક આવરી જગયા જોઈ જ ના િોય, તથરી આવરી જગયા અિી િશ એનો પણ ખયાલ ન િતો. ફરતા ફરતા પછરી તો નાના ગામ જોયા. “વાલાવાલા” નામના ગામમા પવનતત સવરપ દકાનોમા ફરવ, બાગમા ચાલવા જવ ક નસનમા જોવા જવ. પલરી નસનમામા િતરી તવરી જ િોશ વગરનરી ઉદાસરીનતા. અમહરકાન આ પાસ પણ તયાર સમજાય.

શિરોનરી નજીકમા રિવાનો લાભ એ ક તયા અપહરમય જીવનનરી, અપહરસરીમ જાનનરી સભાવનાઓ િાથવગરી બન છ. શિરોનરી તવહરત ગનતન લરીધ થતા ગરફાયદા પણ ભલવા ન જોઈએ. અમહરકાન બધારણ કક એવ છ ક નાના ગામોમા શાનતન જીવન િોય ક ગના થતા જ ના િોય એમ નથરી િોત. વસતરી ઓછરી િોઈ ગનાન પમાણ ઓછ િોય એમ જરર બન. મધય-પનશચમના પાતમા આવા જ એક, મયાવહદત પવનતતવાળા ગામમા રિતા નમતરો રાત સતા પિલા બારણા તો ઠરીક, બારરીઓ પણ બધ કરરી દ છ. ગહિણરી કિ, એ વગર રાત એન નનરાત ઊઘ નથરી આવતરી.

ગનાના પકારો જાતજાતના િોઈ શક, ગનગારોનરી ઉમર નાનથરી મોટરી િોઈ શક. એક મત એવો છ ક યોગય અન પયાવપ નશકષણના અભાવન આ સાથ સરીધો સબધ છ, નશકષણ પાછળ સરકાર વધાર પસા ખરચવા જોઈએ. ઉપરાત, જ નશકષણ છ ત નવદયાથગીઓમા, સમાજના સદસયોમા જીવનના કોઈ મલયો તયાર કરત નથરી. એનો ઉદદશ જાણ પસા બનાવવા પનત જ છ. અિી પરસપર પોતસાિનન બદલ પનતસપધાવનરી રરીનત છ. ‘મતસયગલાગલ નયાય’ અિી સાથવક થતો દખાય છ. વયનકતઓ નવષન નિી પણ સમિો ન સસથાઓ નવષન આ સામાનયરીકરણ છ.

છતા કશાન િલકા પાડયા વગર એમ કિરી શકાય ક સાધારણ કકષાનો અમહરકન સાધારણ સમજવાળો િોય છ. જાિરાતોના છતરનારા, લોભાવનારા શબદો એન માટ બહમવાકય છ. એનરી વનતત ‘તરત લાભ ન મિા પણય’ જવરી િોય છ. બધ ટક, તવહરત, તયાર િોય ત એન ગમ. એ નજજાસ છ, પણ અલપ સમય માટ. નજજાસા સતોષાઈ રિતા એક રમકડાથરી રમરીન કટાળલા બાળક જવો એ બન છ. આ વનતત અન અમહરકાન સપનતતશાસત પરસપરન પોષ છ. ફકરી દવાનરી ન ફરરી નવરી ખરરીદવાનરી ટવો પરદશનરી અથવનરીનતનો આધાર છ; પણ અનિદ બગાડ અન અપાર કચરાન લરીધ મળ તતવોન થતરી ઇજા અતયત મોટરી સમસયા છ.

કોઈ પણ નવષયનરી વાત કરતા નસકકાનરી બ ક વધાર બાજ છતરી થાય છ. આ જીવન છ ન એ જહટલ છ.

\

અમહરકાનરી પિલરી પળથરી જ બધ જદ તો લાગવા માડલ જ પણ સૌથરી પિલરી

નવાઈ મિાશાળાના ચોગાનમા િજારો મોટરો જોઈન થયલરી. નવદયાથગીઓન ગાડરી ચલાવરીન આવતા આટલરી સખયામા વળરી કોણ જોયા િશ? તયાર િજી ભારતરીયોનો દરોડો અમહરકામા ચાલ નિોતો થયો. બરીજા જ ગિ પરના લોકો િોઈએ તવ કતિલ આપણ માટ થત. રસતામા ઊભા રાખરીન પણ લોકો જાતજાતના પશન ભારત નવષ પછતા : આપણા રસતાઓ પર િાથરી અન સાપ વગર ચાલ છ. શિરો આધનનક છ, લોકો અગજી બોલ છ? એક પાદરરીએ મન પછલ, તયા ગનાઓનરી સજા િોય છ ખરરી? આપણ તયા કૉફરી વખણાય છ સાભળરીન ઘણાન નવાઈ લાગતરી. કયારક શાળાઓમા ભારત નવષ વાત કરવા જવાન બનત. તયાર વાતો અન પશનતતર પછરી નવદયાથગીઓન ભગોળના પસતકોમાનરી માહિતરી અપયાવપ અન કાળગસત લાગતરી.

સાચા ક સવાગરી દનટિકોણ મળવતા, કોઈ પણ મમવન આતમસાત કરતા સમય લાગ છ.

આપણ તયા પણ અમહરકાના િાદવ પતય નબનજાણકારરી અન ખોટા ખયાલો િોય છ. માહિતરીનરી ખામરી અન અનભવનરી ઓછપ ઉપરાત ગિણ કરવાનરી પાતરતા, શનકત, તયારરીનરી આ પહકરયામા ઘણરી વધાર અગતય છ.

ભારતના એક અધયાપક મન પછલ ક અમહરકામા સસકનત, સસકાર (Culture કિતા જ આવ ત) છ? નનખાલસતાથરી મ કિલ ક મારા પકષપાતો અન પવવગિો, તમજ અજાન અન નબનઅનભવન કારણ િ પણ નિોતરી માનતરી ક અિી ‘કલચર’ છ. પણ સાચરી વાત એ છ ક આ ‘નવ નવશવ’ છ, જદરી જ દનનયા છ; એન નસધ નદરીનરી સસકનતના માપદડથરી મપાય જ નિી. એમા ભતકાળનરી ભવયતા િતરી, આમા ભનવષયનરી ગઢતા છ.

આ જીવત, ખરીલત, નવકસત, હદન હદન જનમત ‘કલચર’ છ. એક બાજ, આ દશ બસો વષવ જ જનો િોઈ એનામા યવાનરીનો તરવરાટ છ, તો બરીજી બાજ, ‘ઇનનડયન’ અન ‘બલક’ પજાન કારણ એનરી પાસ લોકપથાઓનો હકમતરી વારસો છ. એક દશ છતા એમા અમાપ વનવધય છ. આટલરી નભનનતા છતા એમા કશ એકસતરરીય છ.

આખરી દનનયાન અમહરકાન અનકરણ કરવ છ. પાચરીન સસકનતના ગૌરવવાળા દશોનરી વતવમાન પજાન ખડરો અન નશલપો કરતા અમહરકન ફશન અન લાડરીલા ગાયકોમા વધાર રસ છ.

કળા, નવજાન, સશોધન વગર સવવ કષતર અમહરકા નામાહકત છ પણ સૌથરી વધાર મિતવનો એનો ફાળો વયનકતગત જીવનમા છ. પોતાનરી જીવત સસકનતના બળ પર એ વયનકતન આતમનવશવાસથરી પગભર થવા, માનભર થવા પર છ. જ સતરી માથ ઓઢયા વગર પોળનરી બિાર ના જાય, ત અિી શટવ-પનટ પિરતરી, મોટર ચલાવતરી થઈ જાય છ. એનરી કદાચ આટલરી જ કષમતા િોય પણ આ સસકનતના ગભવમા જઈ શકનારન મમવસપશગી, તમજ વયાપક પરસકાર મળવાનરી શકયતા છ.

\

અમહરકાના જીવનમા સામાનજક તમજ વયનકતક સતરો પર એકલતા છ, પરીડા છ, ગનાઓ અન જોખમો છ, સમસયાઓ અન નવભરમો છ. પાનથવવ માટનો પમ તો એવો છ ક એ લોકોના આતહરક દ:ખન મળ બન છ. આ અપનતમ ભૌનતકવાદનરી સાનબતરીરપ એક નાનરી વાત કર : નાયગરા મિાપપાતનરી પચડતા માટ બ અનભપાય ના િોઈ શક. કદરતન એ રૌરિ-રમય સવરપ છ, ભય આદરન પાતર છ. એના તરફ જતા એક રસત આવ વાકય લખલ એક પાહટય જોયલ : “આગળ જતા મિાપપાતના નવના મલય દશવન થશ.” શ આવરી જાિરાત જરરરી છ? શ એન ઢાકરી દવાનરી મનષયમા શનકત છ ક જથરી પસા આપયા વગર એના દશવન જ ના થાય? આ ત ધટિતા, મખવતા ક ઉદતાઈ?

\

શા માટ છ આ દશનો આટલો મોિ? શાન લરીધ એન આવ અદમય ખચાણ?

દનનયાભર માટન આ મિાગલનપાતર છ. અિી જીવન કહઠન છ પણ સાથ અનકળતાઓન પાચયવ છ. સારા-નરસાન અિી સવરીકાયવ નવભાજન છ.

તથરી ય વધાર મોિનરીય છ અિીન વયનકત-સવાતતટરય. પોતાના જીવનન પોતાન કરરીન રાખવાનરી છટ. અબાનધત મનકત.

જોક સમજણના પહરપાક વગર અપનાવલો આ અમલય તતવનો અનતરક ઘાતક

બન છ; જ વરદાન છ ત શાપ પણ બનરી શક છ.

વયનકતન જીવન રગરીન કાચના ટકડા ભરલા બિરપદશવક દરબરીન જવ િોવ જોઈએ. આકાર ન પહરમાણથરી એ નનયનતરત છ, અદરના ઘટક રિવયો એના એ જ રિ છ ન છતા એમા શોભનરીય આકનતઓન અનત વનવધય છ. અગણય શકયતાઓ છ. આ જ છ, ‘બધનમા મનકત અન મનકતમા બધન’નો સાધય અથવ.

નસરીબ તો જાત પણ ઘડરી શકાય, તનરી ખબર જ તયાર કયા િતરી? ‘ચહરતર એ જ નનયનત’ છ. આપણ જ િોઈએ છરીએ ત જ આપણ બનરીએ છરીએ. તથરી ‘િોવ’ સભાન પયતનો માગરી લ છ. કોઈ વાર લાગ છ ક સમજણનરી શરઆત અમહરકામા થઈ; વયનકતતવન ઘડતર જ નિી, વયનકતતવનરી પાનપ પણ અિી જ થઈ.

કટલોક સમય સઘષવમા પણ વરીતયો છ. મનન જગત પવવ તરફ અનભમખ છ ક પનશચમ તરફ? અનસતતવના અકવન ઇનપસત કનરિ કયા છ? કઈ ધરતરી પર મારો અનધકાર છ? કયા જીવનનો સતય મહિમા છ?

ન છવટ પલા સમયક પહરપાકન લરીધ નરીપજલ તારતમય મારા જ એક સૉનટનરી છલ બ પનકતઓથરી પગટ કર :

અસામાનય જાણ નસથત અનખલ નવશવો પથક શા,

હદશા ક દશોનરી અવનધ પરના સનટિ-પટ શા.

J

અલાસકા

અલાસકાના રસતાઓ પર કટલ ફરરી? માઈલો િ નોધતરી રિલરી. સકાગવ પિોચરીશ તયાર ૩૫૦૦ માઈલ થશ — નૌકા, ટટરન અન બસો થઈન. ત પછરી પણ નૌકામા િજાર માઈલ થવાના અન બસનરી પણ થોડરી મસાફરરી બાકરી રિવાનરી. બધાનો સરવાળો કર તો પિલથરી છલ સધરીમા ૬૩૦૦ માઈલ પર આકડો પિોચવાનો. આખા પવાસનરી ખબરી તો એ િતરી ક એમાનો ભાગય જ કોઈ માઈલ સૌદયવરહિત િશ. હદવસોના હદવસો પાકનતક સૌદયવન પાન કરતરી રિરી િતરી ન છતાય ‘સૌથરી સદર માગવ’ કિવાતો રસતો િજી બાકરી િતો. તયા િવ િ આવરી પિોચરી િતરી. પલ મઘધનષય દખાય તયારથરી એ શર થયો િતો.

અધવચચ વળરી પાછરી સરિદ આવરી. ઝટપટ જાચ-તપાસ થઈ ગઈ ન ઊચા ઢોળાવો પર જ અમ કનડામાથરી અમહરકામા પવશયા. ‘વિાઈટ પાસ’ કિવાતા ઘાટન ઊચામા ઊચ પોઇનટ ૩૨૯૨ ફરીટ પર આવય. ચઢાણ સરીધ રહ િત. બધરી હદશામા ભખરરી-જાબલરી નશલાઓનરી સમિોપનસથનત િતરી. કવળ વતવળાકાર એ દશય જ નિી, એ સપણવ પથ અસાધારણ િતો. આપણ તો હદગમઢ થઈન જોતા રિરી જવાન.

એટલરી ઊચાઈએ એ રસતા પર ઋતમાન ઉતતર-ધવરીય બન છ. શરીતકાળમા પારો માઈનસ પચાસ હડગરી પર પટકાય છ. વષદ બસો ઇચ જટલો બરફ તયા વરસરી શક છ. લરીલ, નરીચા ઘાસ ન છોડવા નસવાય કશ તયા ઊગરી શકત નથરી. રીછ, મસ ક કોઈ બરીજ જગલરી પાણરી દખાય તો દર રિવાનરી સલાિ અપાય છ. એ પદશમા જસત અન તાબાનરી ઘણરી ખાણો પણ આવલરી છ. ઘણરી ધાત સકાગવના બારા સધરી પિોચાડવા આખ વષવ ટટરકોનરી અવરજવર આ ઘાટ પર રિતરી િોય છ. તથરી ખાણના સચાલકો એ ખાતરરી રાખ છ ક એ આખો રસતો િમશા સાફ અન સરનકષત રિ. ત છતા, સાર િત ક વરસાદથરી રસતો લપસણો થયલો ન િતો અન અમ અપવવ દશયપટ માણતા, સાજ થતામા સકાગવ પિોચરી ગયા િતા.

દનકષણ અલાસકાના અનક ખાચાખચરીવાળા કાઠા અન ટાપ પદશમાનરી એક દર સધરી જતરી જળપવનશકાન હકનાર વસલ સકાગવ ઉતતર અમહરકા ખડના ઇનતિાસમા અગતયન સથાન પામય છ. અમહરકાથરી કનડાનરી ઉતતર જતો, સકાગવથરી ડૉસન નસટરી સધરીનો પદશ કલૉનડાઈક તરરીક ઓળખાય છ. કનડાના ઉતતર-પનશચમ પદશના યકૉનમા વિતરી એક નદરીન નામ કલૉનડાઈક છ. એનરી એક શાખામાથરી બતરણ પવાસરીઓન સોન

મળરી આવય. ૧૮૯૬નરી આ વાત. થોડા જ સમયમા આ ખબર સળગલા જગલનરી જમ દર દર સધરી એવરી તો પસરરી ક શરીઘર-ધનપાનપનરી આશા, તમજ લોભથરી પરાયલા લોકોનો ભાર ઘસારો ૧૮૯૭મા શર થયો. દસ િજાર જટલા સતરી-પરષો અનક કટિ — ગરમરી, ઠડરી, બરફ, પર, કાદવ-હકચચડ, મચછર, રોગચાળો, ખનામરકરી, ભખમરો, આતમિતયા અન ઘોર નનરાશા વઠરીન ઉતતર તરફ જવા માડયા. છસો માઈલન અત િત સોન — જો ખલાસ થઈ ગય ન િોય તો. તયા પિોચતા છ મહિના થતા. કપરરી મસાફરરીનરી શરઆત થતરી િતરી સકાગવગથરી. એ જમાનામા તયાથરી તરરીસક િજાર ‘સવણવશોધક’ પસાર થયલા. એમનરી જરહરયાતો પમાણ સકાગવગ ફાલયફલય. તયા નસતતરક તો પરીઠા વસયા, જમા દાર મળતો, રપાળરી સતરીઓનરી િાજરરી રિતરી, નાચગાન થતા અન મારામારરી ન ઘાતક ગોળરીબાર પણ થતા. ગામન સચાલન તયાર ગડાઓના િાથમા રિત.

૧૯૦૦ સધરીમા સોન ખલાસ થઈ ગય અન બધરી ભરીડ જતરી રિતા, ખાલરી ન ઊઘરટ ગામ બનરી ગય. આજ પણ, ઉનાળાના મહિનાઓ દરનમયાન વપારરીઓ અન પવાસરીઓ ઊતરરી આવતા એનરી વસનત બારસો જટલરી થાય છ, પણ નશયાળો શર થતામા ઘટરીન માડ ચારસોનરી થઈ જાય છ! મન સકાગવ જવાન બિ જ મન િત — ખબર નથરી કમ. પણ પિલથરી જ મનમા થત િત ક એ મન બિ જ ગમશ! એનરી અદર ચાલરીન ફરાય અન કોઈ વાિનમા ચડવ જ ના પડ. એવા નાનકડા ગામો માટ મન બિ આકષવણ રિ છ. શાત, અરિત રરીત સમય વરીત એ ખબ ઇચછનરીય િોય છ.

મ ધાય િત એથરી પણ વધાર ગમય નાનકડ સકાગવ ગામ મન! તયા સધરીમા ‘પવાસ ઋત’ પરરી થઈ િતરી ન ગામ લગભગ ખાલરી થય િત. થોડા જ હદવસોમા દકાનો બધ કરરી ઘણા વપારરીઓ અમહરકાના દનકષણ તરફના ભાગોમા પાછા જતા રિવાના. વાિનો આમય ઓછા, ગામમાથરી બસ તો એકય ના જાય, એટલ રસતાનરી વચચોવચ ચાલવ શકય િત. એમ ચાલવ મન બિ જ ગમ. વાિનોથરી જયા ચોકવ ના પડ, અકસમાતનરી જયા નચતા ના િોય, પજાજન (ક આગતક) તરરીક ગામના ભનમભાગ પર આપણો િક િોય. શ એવ જ ના િોવ જોઈએ જીવન?

આવા સથાન પથવરી પર િજી છ. ભલ કયાક કયાક જ ન દર દર, પણ િ એમન શોધતરી ન ઇચછતરી રિ છ. એમા વરીતતા સમયન િરખથરી ઊભરાતો અનભવ છ.

સકાગવમા મારો સમય ખબ જ સરસ વરીતયો. ઝાડપાનથરી સસજજ, રગરીન ફલોથરી સશોનભત એના રસતાઓ પર ફકત ચાલવ જ િત. બરીજ કશ પણ કરવાનો નવચાર સદા

સિન નિોતો થતો. નિોત જવ માર બ માઈલ દરનરી ઐનતિાનસક સમશાનભનમ જોવા ક નિોત લવ માર િનલકૉપટર કોઈ હિમનદરી પર ઊતરવા. સમયન દોડાદોડ કરતો અટકાવવાનો િતો માર. એન ધરીરા પગલા લતા નશખવાડવ િત માર.

જ સાજ સકાગવ પિોચરી ત શાત ન સરસ િતરી. બસમાથરી ઊતરરીન સરીધરી િૉસટલ તરફ ગયલરી. તયા જગયા મળરી ગઈ િતરી. એક ઘર જ િત એ. િૉસટલન ચલાવનાર કટબના લોકો બિ જ સારા ન મળતાવડા િતા. શાકાિારરી પણ િતા. એ રાત એમનરી સાથ જ ભોજન લરીધલ.

પણ સવાર કોઈ સરસ જગયાએ એકલા બસરી, નનરાત નાસતો કરવાન નકકરી કરલ. આગલરી સાજ બસ સકાગવ પિોચરી તયાર બસમાથરી જ એક રસટૉરા જોયલરી ન થયલ ક “તયા જ સવાર જઈશ”. જાણ જગયા પોત મન સદશો મોકલાવતરી િતરી. િ તયા પિોચરી તયાર એનરી મોટરી જગયામા માડ તરણક જણ બઠલા. કાચનરી મોટરી બારરી પાસ િ બઠરી. રસતા પરનરી થોડરી અવરજવર જોતા જોતા અન થોડ વાચતા વાચતા, ધરીર ધરીર આરામથરી ખાધ. ખબ મઝા આવરી.

આકાશ ભર િત, સયવ પકાશતો િતો, િવા ખબ સવચછ િતરી, ગામનરી તરણ બાજ પવવતો િતા ન ચોથરી તરફ િત પાણરી, જના પરથરી વિાણ લઈન અલાસકાન હકનાર થતરી થતરી િ અમહરકાના મખય ભાગ પર પિોચવાનરી િતરી. હદવસ સરસ િતો, પહરસર સદર િતો, રસતાઓ ખાલરી િતા. ગામ ગમરી ગય િત.

રસતાન એક છડ નાનકડ ટટરન-સટશન િત. પલટફૉમવ લાકડાના પાહટયામાથરી બનાવલ. પવાસરીકનરિમા સોનાનરી પાનપ માટનરી મિાયાતરાન લગતા ફોટાઓન પદશવન િત. બપોર તરણ વાગય તયાથરી માગવદશવક સાથનરી ગામ નવષ માહિતરી આપતરી, ચાલરીન ફરવાનરી એક ટકરી ‘યાતરા’ િતરી, એમા િ જોડાઈ ગઈ. મખય એ એકના એક રસતાન પલ છડ નગરપાનલકાન નાન મકાન િત. એનરી ઉપર સગિાલય િત. તયા પણ પદશવન તો એ જના સમયનરી વસતઓન જ િત : ફોટા, લોકોના કપડા, રસોઈના સાધનો, ટાઈપરાઈટર વગર. બરીજી એક મોટરી સરસ દકાનમા અલાસકાના ઇનતિાસ પર સરસ પદશવન િત. તયાથરી જ જાણય ક ૧૮૭૦ના દસકામા અમહરકાએ રનશયા પાસથરી અલાસકા ખરરીદરી લરીધલ!

અલાસકા માટનરી મારરી છલરી ઇચછાનરી પનતવ પણ સકાગવમા જ થઈ. મારરી જમ િૉસટલમા ઊતરલરી એક અમહરકન સતરીન મ ‘અરોરા’ (Aurora) ઉતતરરીય આભાનરી વાત કરલરી. એણ તો પિલવિલ જ એન નવષ જાણય. કતિલ અન રસથરી પરાઈન એ આકાશ સામ જોતરી રિલરી. વારવાર બિાર જાય ન અધારામા ઊચ તરફ જએ. િ તો ‘અરોરા’ જોવાનરી આશા છોડરીન ઊઘરી ગયલરી. એ સતરીએ મધરાત જદરી જ જાતનો પકાશ આકાશમા જોયો ન અમાર કશરી વાત થઈ ન િતરી છતા મન યાદ કરરીન એ મન ઉઠાડવા આવરી. સફાળરી જાગરીન િ નરીચ દોડરી. ખલા પગ, ગરમ કશ વીટાળા વગર, કયાક એ દવરી આભા જતરી ના રિ.

િા, િા, એ આભા ‘અરોરા બોહરઆનલસ’ — ઉતતર ધવ તરફથરી આવતો અરણપકાશનરી જ િતરી. સફદ પટટા ન પાતળરી લટોના વળાકો ન ધધળા તજ પસરણ. કદાચ સિજ લરીલા રગનો અશ િશ એમા. પણ વધાર તો અપારદશવક શવત જ લાગ એ તજ. દરક તજપજ એક આકાર ધરતો — પટટો ક વળાક ક પસરણ. થોડરી કષણો માટ એ આકાશન વશ રિતો ન પછરી બદલાઈ જતો. તથરી જ તો એન ‘નતય કરતરી જયોનત’ કિ છ. આકાશના ફલકનરી અદર નવદયતરખનરી માફક એ આમથરી તમ આનવભવત થતરી, દરીપ થતરી, નતયમાન થતરી રિ છ. એના આકાર અનકનવધ િોઈ શક છ. શવત ઉપરાત એનો રગ ઘરો લરીલો ક લાલ પણ િોઈ શક છ. ખાસ કરરીન નશયાળાના આકાશમા આ ધવરીય જયોનત દખાય છ — ત પણ ખબ વિલરી સવારના સમય. ઓિ, મારા પર શરદઋતન આરભ, મધરાત આ કપા થઈ િતરી. કદાચ એ તો એનો નનયત સમય પણ નિોતો ન છતા મન દશવન દરીધા િતા.

આ પકાશનરી તસવરીરો પણ લવાઈ છ ન એ પસતકોમા જોવા પણ મળ છ. એન માટ એક તો ‘તપ’ કરવ પડ ન બરીજ ફોટોગાફરીના ખબ ઊચા પકારના સાધનો જોઈએ. સારો કમરા િોય તોય આ આકાશરી દરીનપન ઝડપવા માટ એ ના ચાલ. મ તો એવો પયતન પણ કયયો નિી.

રાતરરી સપણવ સવચછ િતરી. તદદન અધારરી ન િતરી. અગણય તારા જાજવલયમાન િતા અન છતા આ અવણવનરીય, અલૌહકક રજત દયનત? એ ચચલા, ચપલા, નતયરત પકાશધારા શર થતરી િતરી ઉતતરરીય આકાશમાથરી — સકાગવ ગામન બાથમા લઈન ઊભલા હિમમહડત શગોવાળા પવવતોનરી પલરી તરફથરી ન પછરી એ અનભસહરત થતરી િતરી કનરિમા, અમારરી બરાબર ઉપર. એના દશવનનરી મારરી અદમય અભરીપસા અલાસકામાનરી કટલરીય વાદળછાયરી, વષાવભરીનરી રાતો પછરી પણવ થતરી િતરી. બધ જ નસદ થય િત

અલાસકામા — આલકાન િાઈવ પર માઈલ નઝરોથરી માઈલ ૧૪૦૯ સધરી ગઈ િતરી. વનય પાણરી જોયા િતા, સવયોચચ માઉનટ મકહકનલરીનો નસનગધ સપટિ નનખાર પામરી િતરી, ઍનકરજમા નમતરોન મળરી િતરી, વાલદઝ પણ જઈ આવરી િતરી ન છલ આ અદભત આભાનો સાકષાતકાર થઈ રહો િતો. માર જ માટ એ માયાવરી અન ગહગિન પકાશન અનષઠાન યોજાય િત ન અડધા કલાક સધરી ચાલય િત.

મોડરી રાતનરી ઠડરીમા, ઝાકળભરીના ઘાસમા મખ ઊચ કરરી, મગધ થઈ િ ઊભરી રિલરી; અસફટ સવર આવ કશ બબડતરી િતરી : “આ અદભત છ, મનાય નિી તવ છ. અિો, આ અતયત સદર છ.”

J

િમકા ટાપ — શ

એક કલપના કરો : રશમરી રાતના આકાશમા રપરરી પણવ ચરિ સોિતો િોય, સૌમય સમરિ નાજક લિરરીઓ થકરી હકનારાન ચમતો િોય, કણવનપય સગરીતના સરો થોડ દરથરી આવતા િોય, આવશયક એવરી શાનત િોય ન તમ બદામના બ ઘઘર ઝાડ વચચ બાધલા મોટા ઝલા પર આરામથરી, આનદથરી સતા સતા ઝલતા િો. કોઈ દવરી ઉદયાનનરી વાત થતરી િોય એવ લાગ છ ક? પણ ખરખર તો એ સગરીત છ. જગતમા ખયાનત પામલ, લોકભોગય ‘રગ’ (Reggage). એ દશ છ સૌમય સમરિ કરનબયનમાનો રિરીપદશ જમકા. એ ઝલો બધાયલો છ મોનનટગો (Montego Bay) નામના શિરનરી એક આકષવક િૉટલના ચોગાનમા. કરનબયન સમરિ ૧૭૦૦ માઈલ પિોળો અન ૭૦૦ માઈલ લાબો છ. જમકા ઉપરાત અન બિામા (Bahama) નસવાય બરીજા ૨૮ દરીપદશો છ. જમા અરબા, કયબા, તાજતરના યદન લરીધ નવશવ સમાચારમા આવલ ગનડા, િઈતરી, સનટ લનશયા, માહટવનનક, હટટરનનડાડ અન ટોબગો વગરનો સમાવશ થાય છ. ૧૪૯૨મા જયાર હકરસટોફર કોલમબસ તયા જઈ ચડયા તયાર એમણ કિલા શબદો છ : “મ એટલા બધા ટાપઓ જોયા ક મન સમજાય નિી કોના ઉપર િ સૌથરી પિલા જાઉ.” આ પસદગરી િજી પણ એટલરી અઘરરી છ! બધા જ મનોરમ, બધા જ મોિક. જમકા “ઇનનડઝન પષપ” (Flower of Indies) કિવાય છ. એટલ આગવ સથાન એન મળલ છ.

એક જમાનામા શરડરીમાથરી સાકર બનાવવાના ઉદયોગમા જમકાન ખબ સફળતા મળલરી અન એ અગજ રાજયનરી સૌથરી સમદ ‘વસાિત’ (Colony) કિવાતરી. ત પછરી બૉકસાઈટ નામના એક ખનનજનરી નનકાસ જમકાના અથવતતર માટ જરરરી થઈ પડલરી. િવ એ સમય છ ક જયાર સૌથરી વધાર આવક પવાસરીઓના આગમન, રિવાસ અન ખચાવન લરીધ થાય છ. ‘મોનનટગો બ’ શિરમા એક જાિરાતન મોટ પાહટય જોયલ, જના પરન વાકય જનતાન છડચોક કરાયલરી અરજી િતરી : “પયવટન-ચાલો, એમા હદયપવવકનો રસ મકરીએ.” જમકાનરી સરકાર અન તયાન પવાસખાત આ ધધો વધાર ધરીકતો કઈ રરીત થાય તનરી જ પરવરીમા રિ છ. જમકાનો ગપ નિી પણ જગજાિર સાકનતક શબદપયોગ છ, “કશો વાધો નહિ” (No Problem) એટલ ક “અમ તમારરી આગતાસવાગતા કરરીશ. તમારા આરામ અન સાલસયનો ખયાલ રાખરીશ, બધરી જરહરયાતો પરરી પાડરીશ, જ જોઈત િશ તનરી સગવડ કરરી આપરીશ.” આખા ટાપન િોડમા મકવા નસવાય બધ જ કરવા આ લોકો તતપર છ. મળ સરળ સવભાવના લોકો મોટ ભાગ િસતા તો છ જ, ન દરક િોટલના કમવચારરીઓ ખલા હદલ નસમતાવત મખ, ખડ પગ સવા કરવા તયાર િોય છ. જમકાના લોકોના નમતરાચાર પર સરકાર અન પવાસખાતાન નાજ છ.

બધા મારરી સાથ અમહરકાના રિવાસરી તરરીક નિી પણ ભારતરીય તરરીક વાત કરતા. ત વખત ભારત અન વસટ ઇનનડઝનરી વચચ હકરકટ મચ ચાલરી રિરી િતરી. આપણા દશનરી જમ વસટ ઇનનડઝના આ બધા દશો પણ હકરકટ રમવાના, જોવાના ખબ જ શોખરીન છ — એ અગજ અમલનરી અસર. તથરી મારરી સાથ પણ હકરકટનરી વાતો કરતા. મિાશાળામા વગયો છોડરીન મદાનમા હકરકટ જોવા ભાગરી છટતા — બસ, હકરકટ સાથ મારો એટલો જ પહરચય! ઉમરરીગર, ગાવસકર, પટૌડરી, કનપલદવ — જવા થોડા નામ ખબર ન જરર પડ તો બચાર વાકયનરી ફકાફક કરતા આવડ! એ બિાન આ નાગહરકો સાથ થોડરી વાતો થાય. વસટ ઇનનડઝ મચ જીતલ ન એક ‘ડટરો’ થયલો. એક જણ મન િસતા િસતા કિ, ‘જો જો, અમ જીતરી જઈશ.’ મ મજાકમા જવાબ આપયો, ‘તો ભારત વતરી િ તમારરી સાથ લડવા આવરીશ.’ થોડા હદવસના સિવાસમા નમતરભાવ થોડરી આપ-લ થાય તો મજા આવ અન એ સથળનરી મધર યાદ મન પર રિરી જાય.

આખો લખ લખરી તો લરીધો, પણ છપાય ત પિલા તો બધરી હકરકટ મચ પરરી થઈ પણ ગઈ અન ભારતનરી િાર થઈ. મનમા થય ક સાર છ જમકા જઈ આવરી. જો િવ જવાન િોત તો આવરી કોઈ મજાક કરરી શકાઈ ના િોત. તટલ જ નિી, િારજીત તો રમતગમતમા થવાનરી જ, પણ જમકાનરી ‘ફનસરી’ િોટલમા એકના એક ભારતરીય પવાસરી તરરીક ભારતનરી િાર જાણ મારરી ‘જવાબદારરી’ થઈ જાત! અન હકરકટ નવશનરી કોઈ વાત િ બિાદરરીપવવક કરરી જ શકરી ના િોત!

આટલા લાબા અગજ રાજય અમલન કારણ જમકાનરી રાજયભાષા અગજી છ અન બધા જ નાગહરકો અગજી બોલ છ પણ જમ ભારતન અગજી ક અમહરકાન અગજી ઇગલનડના ‘રાજવરી’ અગજીથરી જદ પડ તમ ત પણ એનરી આગવરી ખાનસયતો ધરાવ છ. પરત જમકામા અગજી નસવાયનરી પણ એક લોકભાષા છ; વારસાગત અન િકમત પાપ શબદપયોગોના નમશણથરી લોકોએ રચલરી એક બોલરી છ. જન ‘પાટવા’ (patois) કિ છ. મખયતવ અગજી ઉપર આધાહરત િોવા છતા અનભવયનકત એવરી ક નવલકષણ લાગ, આપણન કશરી સમજ ના પડ પણ એ લોકો માટ સપણવ રરીત ભાવવાિરી છ. પારકરી ભાષાના દમનન ફગોળરીન પાપ કરલરી આ પણ એક પકારનરી પતરીકરપ મનકત િશ એ પજા માટ?

જયા ન તયા બદામના ઊચા ઘટાટોપ વકષ જોવા મળ. સરસ મોટા લરીલા ન ઘરા લાલ થઈ જતા પાદડા ન ઉપર બદામના લમખા. િોટલના ચોગાનમા પણ ઠર ઠર િતા આ ઝાડ. અર, દહરયાહકનાર રતરીનરી અદર પણ ઊગરી ગયલા ન બધા જ ‘તદરસત’ િતા. િ તો ઉપર જોઈન જ ચાલતરી ક કયાક પાકરી ગયલરી લાલ બદામ દખાય છ! િાથ પિોચ તો તોડરી લતરી, નહિ તો નરીચ પડલરી ઉપાડરી લતરી. કયારક તો ધોવાનરી પણ રાિ ના જોતરી. એક વાર હકનાર પર બનાવલરી, ઠડા પરીણા માટનરી િાટડરી પર જઈ તયા કામ કરતા જમકનન એક બદામ ધોવા આપરી તો એ નવાઈ પામરી ગયલો. કિ, ‘તન કોણ કહ ક આ ખવાય?’ નાના બાળકનરી જમ મ કહ, ‘કમ, મારા દશમા પણ આ ઊગ છ.’ બરીજા પવાસરીઓન સાચ જ આ બદામ કિવાય ન ખવાય એનરી ખબર જ ન િતરી.

કરનબયનનો રગ તો જાણ નરીલમ જ જોઈ લો. હદવસના જદા જદા સમય પાછો બદલાય. એન જોયા જ કરરીએ. પાણરી પાછ િફાળ — જાણ નાહા જ કરરીએ! જયાર બદામના ઝાડનરી ઘટામા બાધલો પલો ઝલો મળરી ગયો — શાત, એકાત, ધરીર આવરીન તટ પકષાલન કરરી જતા મોજાનો મમવર ધવનન, વાચવાન પણ મન ના થાય એવરી મજા આવરી ગઈ... હદવસન અત નનરભર ગગનમા ધયવિરીન નમહિરન નવપલ રકતનબબ દખાત. સધયાના રાગરગ નવલરીન થાય ના થાય તયા ચરિન આગમન ન ત પણ િતો પનણવમાનો હદવય રજત શશરી. એક વાદળનવિોણરી રાત નનબધ નવસતત ચરિમડલ જોવા મળ. અદભત િત એ દશય. અશદ િવા, અનતશય ઘોઘાટ અન ઇમારતોના અનતરકવાળા પદશમાથરી આવનારાન માટ આ સભગ અનભવો જ તો અમલય પાહરતોનષક સમાન છ.

જમકાનરી કલ વસનત વરીસ લાખનરી છ. એમા આહફકન, યરોનપયન, ભારતરીય, ચરીનરી,

આરબ, યિદરી અન જમવન અસનલયતવાળા લોકોનો સમાવશ થાય છ. ‘અનકમાથરી એક થયલા લોકો’ એમ જમકા પોતાન માટ કિ છ. આ જમકાનરી વસનતનરી નવનવધતા. જમકામા વસતો િજી એક બરીજો જનસમિ છ, જનરી બધાન જાણ નથરી િોતરી. આહફકાથરી ગલામ તરરીક પકડરી લવાયલામાથરી કટલાક તક મળ ભાગરી જતા ન કહઠન પવવતોમા આશરો લતા. આ ગલામોન ‘મરન’ (Maroons) નામ આપવામા આવય. પોતાના આઝાદરી સાચવવા અગજો સાથ આ મરન કિવાતા લોકો લડરી પણ લતા. આખર એમણ સરકાર સાથ સમજતરી કરરી, પોતાનરી આઝાદરી જાળવરી રાખવાના િકક મળવયા; બિારવટ છોડરીન િવ આ લોકો શાનતનપય, મિનત, સખરી ખડતોન જીવન જીવ છ. જમકાના જ ભાગમા એ બધા રિ છ તયા જવા માટ એમનરી પરવાનગરી લવરી પડ છ. કરનબયનના આ સવતતર દરીપદશમાય પાછો એક નાનકડો જદો ‘દશ’ જ ના િોય!

જમકામા જતાનરી સાથ તો એનરી શયામશરી જ દખાય. એના પવવતો અન ઢોળાવો ઉપર ગરીચ લરીલોતરરી છવાયલરી છ. લગભગ અડધો દશ ૧૦૦૦ ફરીટ ઊચો છ અન તયા પણ નશખર ૭૪૦૨ ફરીટ ઊચ છ. આ પવવત પર કૉફરી ઉગાડાય છ જન માટ જમકા જાણરીત છ. ડનસ (Dunn’s) રરીવલ ફૉલસ જવા અતયત સદર જળપપાત છ અન ૨૦૦ જટલા નદરી તમ જ ઝરણા છ. અન ફલોનો તો પાર નથરી. કરણ, બોગનવલ, રગરગના જાસદ વગર ફલો તો આપણા જવા જ પણ બરીજા અનક એવા ક જ પિલા જોયા પણ ના િોય. ૩૦૦૦ જાતના ફલો તયા ખરીલ છ અન એમાના ૮૦૦ જટલા તો દનનયાના બરીજા કોઈ ભાગમા જોવા મળતા જ નથરી એમ કિવાય છ! જગલરી ઑહકવડ (Orchid)નરી જ ૨૦૦ તો જાત છ. આ ફલો તો નાજક અન અસાધારણ િોય છ. કટલાક મોટા વકષ પર ઑહકવડ જવા લાગતા, અપવવ જાબલરી રગના ફલોના ઝમખ ઝમખા જોઈન મન નવાઈ લાગરી. આવરી રરીત ઑહકવડ ઊગ તવો ખયાલ ન િતો. પછતા ખબર પડરી ક એમન “ગરરીબ લોકોના ઑહકવડ” કિ છ, કારણ ક આટલરી આસાનરીથરી મળરી જાય છ! ઓચો રરીઓસ (Ocho Rios) નામના ગામ પાસ ગરીચ ઊગલા ફનવ વકષોન એક જગલ છ. કળનરી વાડરીઓ તો માઈલો સધરી નવસતરલરી છ. ખજરના ન નાનળયરના વકષોનરી એક લાકષનણકતા મળ છ જ ટાપઓન અનરપ છ. ‘દહરયાનરી રિાકષના વકષ’ કિવાતા, વડ જવા નવશાળ થડ અન ગોળાકાર પાદડા જોઈન નવાઈ લાગલરી. એનરી ડાળરીઓ વાકરીચકરી થતરી, અમળાતરી, મોટા નવસતારમા ફલાતરી. સૌથરી વધાર આશચયવ તો પલરી બદામડરીઓન જોઈન થયલ. બરાબર રતરીનરી અદર કઈ રરીત ઊગતરી િશ? ભરતરી વખત તો દહરયાન ખાર પાણરી પણ તયા સધરી આવરી જાય! આવરી વનશરીએ જ તો જમકાન નદનવન જવ બનાવય છ.

આ લોકોના લોિરીમા રિલો આહફકાનો વારસો એમના સગરીત, નતય અન જીવવાનરી કટલરીક રરીતોમા દખાઈ આવ છ. નલમબો, કનલપસો (Calypso) અન રગ તરરીક ઓળખાતા

સગરીતના પકારો દનનયાભરમા ખબ જ નપય બનયા છ. એના તાલ અન લય એવા છ ક અનાયાસ આપણ ડોલવા મડરી જ જઈએ. એવરી મળભત લોકભોગયતા એમા રિલરી છ. એમના નતયોમા નાટકરીયતા છ, જમ ક અનગનનતય ન સાથ સાથ ઉલાસનરી સરળતા છ. દર વષદ સવરાજહદન આવતા અઠવાહડયા સધરી ઉતસવ ચાલ છ. ગરરીબ પજા માટ દ:ખ ભલવાનો આ રસતો થઈ પડ છ. મખયતવ લોકો નરિસતરી છ, ધાનમવક છ ન રનવવાર દવળમા જતા દખાય છ. લગન માટ ૨૪ કલાકનરી મદત આપવરી પડ છ. પણ લગન કયાવ વગર જ સતરી અન પરષ સાથ રિતા િોય એવરી આહદવાસરી વનતત વધાર પમાણમા દખાય છ.

થોડા લોકો ભરીખ માગતા પણ જોયા. એક સતરી માથા પરના ટોપલામા રગરગના તાજા ફળો ભરરીન બજારમા ઊભરી િતરી. મ ફોટા પાડવા રજા માગરી તો તણ સામા પસા માગયા. જો ક ફોટા પડાવવાના પસા ઇનજપ, ઇનડોનનશયા, મનકસકો અન ભારત જવા દશોના ગરરીબ લોકો પણ ઘણરી વાર માગ છ. બરીજી એક જગયાએ એક જમકન એક નાન ગધડ ફલોથરી સરસ રરીત શણગારરીન, ખરખર તસવરીરન લાયક બનાવરીન એક િોટલ પાસનરી દકાનો આગળ ઊભો િતો. એણ પણ ફોટા પડાવવાના પસા માગયા. આ જ એનરી રોજગારરી છ. પવાસરીઓ ગધડા પાસ ઊભા રિરી પોતાનો ફોટો પડાવતા િશ, તથરી એણ મન પછય ક માર પડાવવો છ?

અલબતત, માર નિોતો પડાવવો!

ફલોનો ઉપયોગ ઘણરી િોટલોના ઓરડાઓન અન મખય પવશસથાનોન શણગારવામા પણ થતો દખાયો. કટલરીક વાર ત જમવાના ટબલ ઉપર ઘરા ગલાબરી બોગનવલ ક જાબલરી ‘ગરરીબોના ઑહકવડ’ ફલો પાથરરીન સરસ ભાત કરાયલરી પણ જોઈ. કોઈન પણ મન આવા સતકારથરી પસનન થઈ જાય. તાજા ફળો પણ ઘણા જોવા મળ. સવારનરી ચા સાથ તરણ-ચાર જાતના ફળો િોય જ. ન િ તો વળરી નનરાનમષ, તથરી દરક જમણમા બધ માર માટ તો ‘ફટપલટ’ જ િોય! ફળ જ — ફળાહદ તો ભાગય જ. એન એ ખાઈન કટાળરી જવાય.

છલ મન રાસતાફારરી નામના ધમવ નવશ સિજ જાણવા મળ. ઘણા જમકન આ ધમવમા માન છ. એમા નનરાનમષ આિારનો આગિ રખાય છ અન કાળા વણવના લોકોનરી શષઠતા સાનબત કરતા પવચનો અપાય છ. અસમાનતાન લરીધ ભડકરી ઊઠલો આ આગ જવો સપદાય ઉદદામવાદરી સામાનજક ફરફારનો સતત ઉપદશ આપ છ. ઘણરીવાર ધમવનો ઉપયોગ ખોટરી રરીત, ખોટા કારણો માટ થાય છ ત મધય-પવવના દશોના દાખલા પરથરી

આપણ જાણરીએ છરીએ.

દરક દશનરી, દરક પજાનરી કટકટલરી નવગતો િોય — કટલરીક આહાદક િોય, તો કટલરીક જગપસાકારક પણ િોય. જમ વધાર જાણરીએ તમ એ બધા નવશ સમજણ વધ ન તથરી જ મન િમશા સમય ઓછો જ પડ. જયા જાઉ તયા વધાર રિરી જવાન મન થાય. જમકામા થોડા વધાર હદવસો મળા િોત તો તયાના લોકો અન એમના જીવન નવશ વધાર માહિતરી મળવરી િોત. નિી તો પથથરના સોપાન પર થઈન પડતા, ગાઢ લરીલોતરરીમા ખોવાયલ ડનસ રરીવરના ધોધનરી મજા માણયા કરરી િોત. નિી તો ફલોન અપાર બિનવધતવ શોધયા કય િોત. નિી તો રગરીન સઢવાળરી િોડરીમા કરનબયનનરી મોિનરીય નરીલાશન દર સધરી પામરી લરીધરી િોત. નિી તો સવાળરી રણમા અગણય પગલા પાડયા કયા િોત. નિી તો કશ જ કયાવ વગર પલા ઝલામા પડયા પડયા મદ મોજાનરી સાથ શોખથરી હિડોળાયા કય િોત.

બસ, એક કલપના કરો!

J

ખરડ ૪ –મધય અન જષિણ અમહરકા

ગૉતમાલા

ગૉતમાલા (Gautemala) દશનો નવસતાર એક લાખ ન દસક િજાર ચો.હક.નમ.નો ગણાય. એનો ઉતતર ભાગમા આવલો, અગમય અધારા જગલોથરી ભરપર, ‘એલ પતન’ કિવાતો ભ-અચલ દશનો પદર ટકા જટલો નવસતાર છ. એનરી અદર રબરના તથા કઠણ લાકડાવાળા વકષોન પાચયવ છ અન ખનનજ તલનરી સપનતત પણ છ. એના ઘણા નવભાગોમા જમરીનમાગદ જવાત પણ નથરી. નદરી દારા જ તયા પિોચવ પડ. ‘એલ પતન’ના એ ઉપપદશમા માયા પજાનરી સસકનત પણવ નવકનસત થઈ િતરી. એ નવશવના અગણય ભગનાવશષો એ ઉપપદશમા પડલા છ. થોડા શોધાયલા તથા ઐનતિાનસક પનરતથાન પામલા છ — જમક સબાલ, નારાનિો, નતકાલ, નાકન, વાિાકતન; પણ એથરીય વધાર માયાકનરિો તયાના દગવમ જગલોથરી ઢકાયલા છ. પનપાવપ બધા કનરિો જોવા તો કટલા જઈ શક? એ તો અભયાસરીન કામ. પરદશરી પવાસરીઓમા, એ બધા નામોમાથરી ‘નતકાલ’ નામ વધાર જાણરીત છ ન તયા જવાનો ઘણો મહિમા છ. િ પણ નતકાલ જવાનરી જ િતરી ન એ માટ નજીકમા કયાક રાતવાસો કરવાનો િતો. એમા પણ ફલૉરસ નામન ગામ સૌથરી વધાર પવાસરીઓન આકષવત િત.

ઉષણ પદશરીય અનતગઢ નવનપનોનરી વચચ અગજીના ‘ય’ અકષરના આકારન લાબ, પાતળ પતન સરોવર િત. એન દનકષણ હકનાર ‘સાનતા એલના’ કરરીન એક નવ વસાવલ ન કદાચ તથરી જ અનાકષવક એવ નાન શિર િત. તયાથરી તળાવ પર બાધલો એક રસતો તળાવનરી વચચ આવલા ટાપ પરના ફલૉરસ ગામન જોડતો િતો. પવાસરીઓથરી સપશાવઈ સપશાવઈન એ ખાસસ વયાપાહરક બનરી ગય િત પણ તોય એ ખાસસ આકષવક રહ જ િત. નમનનબસ તયા પિોચરી ક છય જણ છટા પડરી ગયા ન ઇચછા પમાણનરી િોટલો શોધરી લરીધરી. તળાવન હકનાર “જમ કાશ” નામનરી મોટરી િોટલ િતરી. સપનનશ ભાષાનરી બનલિારરી તો જઓ. લખાય ‘Yum Kax’, પણ બોલાય “જમ કાશ”. પાછ દશ દશન સપનનશ ઉચચારણ નભનન પણ િોય છ. એનરી સકમ લાકષનણકતાઓનો થોડો અભયાસ ખરો, એટલ ભાષાન િ માણરી શક.

એ િોટલમા મારો રમ મોટો િતો — તરણ ખાટલાવાળો! હદવસ તો સાર િત. રાત ઘણરી ઠડક થઈ ગઈ િતરી. બાથરમમા ગરમ પાણરી આવય નિી એટલ મ રમ બદલયો િતો. સાવ ખાલરી જ લાગરી આખરી િોટલ.

િ તો તરત ગામમા ચાલવા નરીકળરી ગઈ િતરી. એવ સદર, ટચકડ સથળ િત એ ફલૉરસ. આખ ન આખ પથથરથરી ક નસમનટથરી ચણરી દવાયલ. એક સમય એ ધનળય, માછરીમારોન ગામ િત. ઘરો આમ તો સરસ આછા રગલા િતા, પણ ઘરા ‘બૉટલગરીન’ માટ પકષપાત જણાય. લરીલો ન પરીળો, ભરો ન ગલાબરી — એવા નદરગરી જોડાણો ખાસ ગમતા િોય તમ લાગ. માટરીના નનળયા ના િોય તયા હટનન એ રગ રગરી મકાયલ િત. ગણરીગાઠ મોટરો િતરી. ના તો એ ઝડપથરી જાય, ના તો િૉનવ માર. બધ શાત ન સદર. ગૉતમાલાનરી િસતકળા વચતરી દકાનો ઘણરી િતરી. સાવ સાદરી, િાથથરી બનાવલરી શાળ પર સતરીઓ શાનતથરી વણાટકામ કરતરી લગભગ બધરી દકાનોમા દખાય. ચપચાપ કામ કયાવ કરવાન. કશ વચવાનો પણ કોઈન આગિ નિી કરવાનો. કોઈ સામ જએ ક મરીઠ િસરી દવાન. કોઈ ફોટો પાડવા માગ તો પાડવા દવાનો. ગૉતમાલાન એક તળજાનતનરી એ સતરીઓ. નરીચ કદ, ચપટા મોઢા, લાબો એક ચોટલો ન િાથવણાટના રગરગરીન કપડા. જવો લાકષનણક દખાવ તવો જ લાકષનણક પિરવશ.

પિલ જ હદવસથરી કયા ખરરીદરી કરવા માડ? ગૉતમાલા તો િસતકળા માટ ખબ જાણરીત ન ચરીજો ખબ લલચામણરી પણ તયા લગભગ બ અઠવાહડયા ગાળવાનરી િતરી. તથરી ફલૉરસમા તો ફકત બધ જોયા જ કય ન એનરી ગલરીઓમા ચાલરી. ગામનરી વચચ, જરા ઊચ ખલો ચૉક બનાવયો િતો. તયા બાસકટબૉલ રમવાનરી સગવડ િતરી. એક જન ઘઘર વકષ િત, ન બસવા માટ થોડરી બનચો િતરી. તયાન દવળ બપોરના સમય બધ િત પણ ગામના નાટયગિમા હકશોર-હકશોરરીઓ સમિનતયનરી પનકટસ કરતા િતા. છક કાઠા પરનરી એક રસટૉરામા બસરીન મ ચૉકલટવાળ દધ મગાવય ન જળદશવન કયા કય. સામા હકનારા પરના ઘરોન તરલ પનતનબબ સાધય રગોમા સદર લાગત િત. સથાનનક લોકોનરી નાનરી િોડરીઓ હદવસન અત પાછરી આવરી રિરી િતરી. કરવાન બરીજ કાઈ િત નિી. ઊડો શવાસ લઈ પવવતો, જગલો ન જળનરી એ નતરનવધ સયનકતન માણવાનરી િતરી.

વખત મળતા ‘સાનતા એલના’ પણ િ જોઈ આવરી િતરી. એનરી ન ફલૉરસનરી વચચનો તળાવ પરનો રસતો િશ તો નવો જ બાધલો પણ સાવ તટરી-ઊખડરી ગયો િતો. કામ ઉતાવનળય, કાચ ન કદાચ તરહટપણવ સામગરીથરી થયલ િશ. કયા નથરી જાણતા આપણ

એવરી મનોવનતત? સથાનનક લોકો માટન જ એ લઘ શિર િત. કટલરીક સાધારણ રસટૉરા ન િોટલો તયા િતા પણ િસતકળાનરી દકાન એક પણ નિોતરી. જાણ પવાસરીઓનરી તયા અપકષા જ નિોતરી. જોક તરણ બસ કપનરીઓના ધમાનલયા, અવયવનસથત સટશનો તયા િતા ન એ બસો લઈ આગળ જનારા પવાસરીઓ પણ કયારક નરીકળરી આવતા િતા. મ પણ એ બસોનરી જાચ-તપાસ કરલરી — ફલૉરસથરી દશના પાટનગર ગૉતમાલા નસટરી જવા માટ. પણ એ હિતાવિ નિોત એમ બધા પવાસરીઓ મન કિતા રિલા. રસતો ખબ જ ખરાબ, ચૌદથરી અઢાર કલાકનો રસતો, પાચસોથરી વધ હક.મરી.ન અતર, ગરીચ જગલોમાથરી જવાન, આપણરી એસ.ટરી. જવરી ખખડધજ બસો ન ઉપર લટારાઓનો સભવ. મન કશાનો ભય નિી ન અગવડ ઝરીલવાનરી તયારરી પણ ખરરી, પરત મખાવમરીનરી િદ સધરી જવાન પસદ ના કર. તથરી અત નવમાનમાગદ જવામા જ હિત માનલ. સમય બચાવવાનરી જરર પણ સફરનરી શરઆતથરી જ લાગવા માડલરી, ત વધારાન કારણ!

‘સાનતા એલના’મા ફરતા ફરતા તયાનરી માકદટમા જઈ ચડલરી. પિલા તો કપડાના સટૉલ િતા. લાકષનણક કપડા નિી પણ સાધારણ ન શિરરી. તયા તો નજર નાખવાનરી પણ જરર નિોતરી. પછરી શાકભાજીનરી કટલરીય િાટડરીઓ આવરી. કહરયાણાનો તો પાર નિી — ધાન, ચોખા, લોટ, મસાલા વગર. અદરનરી ગલરીઓ સાવ અધારરી િતરી. એમાય દકાનો ખરરી. કશ દખાય નિી પણ મ એમા ઝપલાવય. સદભાગય સાજના સમય માકદટ સાવ ખાલરી િતરી, તથરી ધકકામકકરી ના થયા. નિી તો એ અધારરી, સાવ સાકડરી ગલરીઓમા જયા ન તયા િ અથડાયા કરરી િોત એનરી મન ખાતરરી છ! તયા ખરરીદવા લાયક તો કશ િત જ નિી પણ માર દધના પકટ જોઈતા િતા. દરક દકાન પછયા કરલ. કયાક રહફજરટર િોય ન િ તયા દધ જોવા જાઉ પણ િોય નિી. પછતા પછતા, શોધતા શોધતા છવટ એક ખણામાથરી પકટ મળા. ખબ મોઘા િતા પણ લરીધા.

ભલભલામણરી જવરી એ ગલરીઓમા થઈન કોઈ બરીજી જ બાજ નરીકળરી આવલરી. ઊધરી જ હદશામા ચાલવા માડલરી. એ તરફ ગામના ઘર િતા. કશ ખાસ આકષવક નિોત. સાર થય ક સાઈકલ પર આવતા એક માણસન હદશા પછરી! નિી તો આડરીઅવળરી ફયાવ કરત કયાય સધરી!

‘સાનતા એલના’ન એક છડ એક રસટૉરામા જોવા ગઈ ક તયા શ મળત િત. િજી સથાનનક લોકોના જમવાનો સમય નિી થયો િોય. કામ કરતરી તરણ-ચાર સતરીઓ િસતરી િસતરી મારરી આસપાસ ફરરી વળરી. મ સમજાવય ક િ શાકાિારરી િતરી. તયા મળતરી વાનગરીઓથરી િ પહરનચત િતરી. મનકસકન ખાવાનાન ઘણરી મળતરી આવ ન એ તો

નયયૉકવમા વષયોથરી ખાતરી આવલરી. ભાત, લાલ ચોળા ભરલો ‘બહરતો’ કિવાતો રોટલો. િવ તો મદાનો પણ મળ છ; પણ એ પદશમા મકાઈના લોટનો વપરાશ વધાર. એ સાથ ‘આવાકાડો’ ફળનરી ચટણરી ન ‘િાલાનપનયો’ તરીખા મરચા. સવાદ પણ ખરો ન સતવ પણ ખર. ‘તોનતયા’ કિવાતરી મકાઈના લોટનરી રોટલરી રસોડામા તાજી થઈ રિરી િતરી. ગરમ ગરમ એ પણ મળરી. નયયૉકવમા તો મોટરી મળ. તયા તો સરસ નાનરી, જાણ પરરી જ ના િોય એવરી િતરી. સવાદ કાઈ જદો જ િતો. બિ સરસ િતો. બધ બિ ભાવય. એટલ જ નિી, બરીજા હદવસ માટ એક ‘બહરતો’ બધાવરી પણ દરીધો.

એલામવ સવાર સાડા તરણ વાગયાન મકય િત પણ જાગરી તો એ પિલા જ ગયલરી. ફલૉરસનરી મોટરી, ખાલરી, ચરીનરી ‘જમ કાશ’ િોટલમા વધારાન ઓઢવાન માગય િત. કયાકથરી શોધરીન એક સતરાઉ જાડરી ચાદર જવ લાવરી આપય િત. બલનકટ લાગયો નિી એમનરી પાસ. વિલરી સવાર ઠડરી થવા માડલરી ન ઊઘ ઊડરી ગયલરી. તયાર થઈ રિ એટલામા નરીચ ગલરીઓમા વાિનો ખખડવા માડલા. બધરી નમનનબસો પરોઢ ચાર વાગય નરીકળવાનરી િતરી.

નતકાલના જગલમા એકલરી િ ઘણ ચાલરી. સાવ અધાર િત ન ઠડરી ઘણરી િતરી પણ એવરી નન:સતબધતા િતરી સવવતર. ચાલવ ઘણ અઘર િત, કારણ ક ભનમ સપાટ નિોતરી. ઢાળ ચડતા શવાસ ભરાઈ આવતો િતો. એક ક બ વાર, અધકારના ઓછાયામાથરી ખડરોનરી આકારરખ મન દખાઈ િતરી. ક પછરી એ મારરી કલપના જ િતરી? કોણ જાણ. પણ મન થય ક કાચાપોચાન એ કામ નિોત — તદદન અધકારમા પાચરીન માયાસસકનતથરી ભરચક ગાઢ જગલોમા થઈન ચાલવ. ગજબનો અનભવ િતો એ.

િ કયા જઈ રિરી િતરી એનરી કાઈ ખબર મન રિરી નિી. કડરીન વળગરી રિવા પયતન તો કરતરી જ િતરી અન નકશા પરથરી હદશાનો સાધારણ ખયાલ પણ મળવલો જ િતો, છતા જગલનરી જહટલતા અજય િતરી. ચરિના હકરણ પણ કાઈ િમશા નિોતા પિોચતા જમરીન સધરી. છવટ િ એક ટકરા પાસ પિોચરી. એનરી ટોચ જોઈ શકાતરી નિોતરી. પાષાણનશલાઓ અન બિાર નરીકળરી આવલા જાડા મનળયાનરી ઉપર લાકડાનરી સરીડરીઓ ખરીલા મારરીન મકલરી િતરી. સાવ સરીધ, જોખમરી ચઢાણ િત. એ સમય સિજસાજ ઉજાસ થવા લાગયો િતો — અચાનક જ; જાણ ચરિ સાથ િહરફાઈ કરવા માગતો િોય. માર ભાર ખભાથલાન લરીધ માર ચડવ ધરીમ િત. સરીડરીઓ નસવાયન ચઢાણ પણ િત. તયાર પથથરો લપસણા બનતા િતા. મનળયા તો બધ જ િતા ન પગ મકવા માટ સારો આધાર િતા. એ ટકરો ચડરી રિરી પછરી જોય તો તયાથરી એક પાચરીન મિાકાય ઇમારત શર થતરી

િતરી.

સવવસામાનય રરીત સપનનશમા એ ઇમારત “તમપલૉ કાતરો” તરરીક ઓળખાય છ. એટલ ક અગજીમા એ “ટમપલ ફોર”ન આપણરી ભાષામા “મહદર ચતથવ” થાય. નતકાલના મખય સથાપતયોમાન એ એક છ. પાસઠ નમટર ઊચ િોઈ એ નતકાલન સૌથરી ઊચ સથાપતય બનય છ ન તથરી જ એના પર ચડરીન સયયોદય જોવાનરી લાલચ પવાસરીઓન અપાય છ. કરમાક ઉપરાત એન નામ પણ છ : “મનસતષકદયથરી યકત સપવન મહદર”. આવરી સપાવકનત એના આગલા પથથરો પર કોતરવામા આવલરી. એ પરથરી આધનનક પરાતતવનવદોએ એનરી એવરી ઓળખાણ નકકરી કરરી. વળરી, આપણ જાણરીએ ન સમજીએ ત પકારન એ મહદર નથરી; ન કયારય નિોત. એમા કોઈ મનતવ ન રિતરી. એવા કોઈ ‘મહદર’ કયારક પજાસમારભ ક મનષયભોગ માટ વપરાતા િશ પણ એવા અનતભરીષણ નવશાળ નવરચનો બાધવાનો માયારાજવરીઓન ઘણો શોખ િતો. અગણય માયા અવશષ સપટોનરી રચના પરથરી એ નસદ થય છ ક માયાનવશવ સવાયતત નગર-રાજયોન બનલ િત. ધનનક કટબો તથા શનકતમાન રાજવરી પોતપોતાનરી શકયતા અન ઇચછા પમાણ નનવાસકનરિોનરી રચના કરતા. આમ જોતા એ સમાજ પણ કષનતરય, બાહમણ, વશય, શરિ વગયોનો બનલો િતો, એમ પરવાર થય છ. મિાકાય સથાપતયો બાધરીન રાજયકતાવ પોતાનો મોભો ન સતતા પદનશવત કરતા. “તમપલો કાતરો” યાશહકન કાન ચાક નામના સતતાધારરીએ ૭૪૦ના દસકા દરમયાન બધાવલો.

પવવ તરફ પડતા એના આગલા ભાગમા થોડા લાબા પગનથયા િતા. પવાસરીઓ એના પર બસવા માડયા િતા. પણ પાછલરી બાજ પથથરનરી કાળમીઢ દરીવાલન અઢલરીન લોખડનરી એક સરીડરી મકલરી િતરી. એકદમ સાકડરી ન એકદમ સરીધરી. દરીવાલન બરાબર ચોટલરી. પગ મકતા પણ ના ફાવ. ન લોખડ એકદમ ઠડ થઈન રિલ. થોડા લોકો એના પર થઈન “તમપલો”ના ઉપરના ભાગ પર જતા િતા. બએક પળ િ નવમાસણમા રિરી. ખભાથલાન કારણ. એ લઈન તો ચડરી શકાય તમ િત જ નિી. પછરી મન એક નવચાર આવયો. એન મ તયા જ એક પથથર પર, સરીડરીનરી પાસ મકરી દરીધો ન િ ઉપર ચડરી ગઈ. સિજ પણ કાટખણો નિી, તદદન સરીધરી સરીડરી. નરીચ જોવાન જ નિી! આજબાજ પણ નિી!

ઉપર પિોચયા પછરી પવવ તરફ જોવાન િત. વાદળોન વીધરીન સયવ દશયમાન થયો. ઘર કસરરી એક સપણવ વતવળ. ફરો સફળ થયો. ચોતરફ, સવવતર, જયા નજર પડ તયા, માયાજગલનરી અતટ ગરીચતા િતરી. એ દશય જ એ કહઠન ચઢાણ (ન પછરી એ જ, એવ જ

કહઠન, જોખમરી ઉતરાણ)ન મલય ચકવરી દત િત. દર તરફ વનરાનજનરી ઊચ ઊઠતા બરીજા બ “મહદર-નશખર” દખાતા િતા. એક નવો હદવસ નતકાલ પર ઊગરી ગયો િતો. “તમપલો કાતરો”નરી ટોચ પરથરી આખ નતકાલ નનસપદ અન નન:સતબધ જણાત િત.

J

િૉનરાસ

મધય અમહરકાનો પદશ જો એક પખરી િોય અન એમાના સાત દશો જો એના પીછાનો કલાપ િોય, તો એક પછરી એક પીછાના રગ-રપ િ પારખતરી જતરી િતરી. કયા કયા જવ, કટલો સમય કયા ગાળવો, કટલો સમય કયા જવામા જોઈશ વગર નવશ આશર નવચાર કરલા. પછરી જમ જમ જગયાઓએ ફરતરી ગઈ, સમય સાથ સરતરી ગઈ, તમ તમ સપટિ નનણવયો કરતરી ગઈ. હદવસો તો બધ ઓછા જ પડ, એટલ જગયાનો મોિ તયજવાન મનન સતત સમજાવયા કરવ પડ. કટલરી મશકલરીઓ નડરી, કટલરી તકલરીફો પડરી, ત બધ ભલાત જત િત; દરક સવાર જાણ શાળામા કાળરી પાટરી પરન લખાણ ભસાત જત િત. નવા સથાન, નવા સાિસના રોમાચન ઝરીલવા, એના આનદન પામવા િ તતપર થઈ જતરી િતરી. વરીતલા વખતના સમરણો મનના પટારામા અકબધ ગોઠવાયલા રિતા િતા.

સાન સાલવાદોરના બસ હડપોમાથરી નરીકળરીન પલા એકના એક િાઈ વ પર આવતા ન. ૧૧૯ ન ઘણરી વાર લાગરી. એક તો સમારકામ ચાલત િત ન પાછો એક કષણ પણ ના અટકતો ટટરાહફક. બસમા બિ ભરીડ ના થઈ. મોટા ભાગના લોકો ટકા અતર માટ ચડતા-ઊતરતા રહા. િ િોનદરાસ જવા નરીકળરી િતરી. એ બસ મન સરિદ સધરી લઈ જવાનરી િતરી. બનલઝ, ગૉતમાલા, એલ સાલવાદોર ન િવ ચોથા દશ — િોનદરાસનો વારો આવયો િતો.

સહદગધ િવાના ઉપરણાએ દરના પવવતોન ઢાકયા િતા અન નજીકન નચતર ભારતનરી યાદ આપત િત. અલબતત, આ દશો ખબ નાના, એટલ બધ જ ઘણ નાન અન પાસ િોય. ઘણા ઝાડ ન ફલ ઓળખાય — કળ, બદામ, પપયા, આબા, જાસદ, જાકારાનડા, બોગનવલ, કળના ઝડ, નાનળયરરીના વદ અન આબાવાહડયામાના ઘઘર આબા. બધ મજરરી મિોરલરી. પાચક રનપયા જવામા સાત-આઠ નાનરી કરરીઓ મળ. રસનરી િોય એવરી

લાગ. કાચરી અન પાકરી કરરીઓ, તમજ નવનવધ પકારના કળાનો તો અિી પાર નિોતો. પાઈનપલ, પપયા, તરબચ, ટામટા, કબરી વગરન પણ એવ જ દખાત િત. દહરયાહકનાર લરીલા નાહરયળ જોયા િતા. અિી પણ એન પાણરી પરીવાનો હરવાજ િતો. જાડા અન રસદાર લાગયા િતા. કટલ બધ એકસરખ િત ન કટલ બધ નભનન પણ િત.

સકા જવા, ધનળયા, કથથાઈ પિાડો — એક વાર મનમા થય, “આસામ જવ લાગ છ.” પણ પછરી થય, “આ, એવ સદર નથરી.” એક વાર ગોઆ યાદ આવરી ગય. પછરી થય, “પણ કસડો કયા છ?” સામય ઘણ લાગ — ગાડ, બળદ, કવામાથરી પાણરી કાઢતરી સતરી ન ગાયો તો એકદમ સરખરી જ િતરી. મનમા થયા જ કરત, “કટલા બધા ભારતનરી જ ભનમના િોય તવા િતા આ દશયો!”

રરસતાનરી બન બાજના ઝાડ પર ધળના થર લાગરી ગયા િતા. બિ બરડ િતા એ બધા પિાડ. માટરી સિજ ખોદાય ન સફદ સફદ દખાવા માડ. કદાચ ચનો ઘણા પમાણમા િતો એમા. બએક ઝરણા જવરી નદરીઓ પસાર થયા પછરી એક જરા મોટરી નદરી આવલરી. નાનકડરી ખરીણો પર નાનકડા પલો િતા. દર એક તળાવ દખાયલ. ઘરનરી ગાડરીમા દોઢ કલાક થાય, એ મસાફરરી માટ બસમા તરણ કલાક થયા. જયાર પવવતો પાસ આવયા ન રસતો ઉપર ચડયો તયાર બસ ઘણરી વધાર ધરીમરી પડરી ગઈ. માડ માડ પાચ ક દસ હક.મરી.નરી ગનતએ જતરી િશ એમ લાગ. રસતો કયાક ખબ ખરાબ, કયાક સમારકામ ચાલ. સરિદ નજીક આવતરી િતરી ત નકકરી િત. કારણ ક ફોજી પોલરીસ દખાવા માડયા િતા.

િ લા પાલમા નામના પિાડરી ગામમા રાત રોકાઈ જવાનરી િતરી. બસ, એમ જ! તયા એક જ િોટલ િતરી. એમા જગયા મળ તો રિવાય, નિી તો સરિદ પર જતા જ રિવ પડ એમ િત. લા પાલમા ગામના એક ઢાળ પર બસ ઊભરી રિરી. બરીજ કોઈ બસ સટનડ પણ તયા નિોત. મ જરા પછપરછ કરરી પણ બરીજી કોઈ િોટલ પણ તયા નિોતરી. એના પોતાના કમપાઉનડમા જ િોટલ લા પાલમા િતરી. એના લાબા આગલા વરડામા, િાથના બનાવલા, ગરઆ રગના ટાઈલસ જડલા િતા. લાબા ગળાવાળરી મોટરી કોઠરીઓ અન મોટા ઘડા સશોભન માટ વરડામા મકલા િતા. સામ જન એક વકષ િત. સપટિ રરીત જ, બિ સદર અન સરનચપવવક તયાર થયલરી એ િોટલ િતરી. તયા પાચ-છ રમ િોય એવ લાગય. એના મનજર ક માનલક પાછળ થઈ રિલા બાધકામમા વયસત િતા. પહરચાહરકાએ મન રમ કાઢરી આપયો. ભાવ થોડો ઓછો પણ કરરી શકાયો. રમ સરસ િતો પણ બાથરમમા ઠડ જ પાણરી આવ. ગરમ પાણરી કાલ મળશ, એમ માનરી ધળ અન ગરમરીથરી બગડલા

વાળ ધોવાન ટાળા કય િત. પણ વધાર મલતવરી રખાય તમ નિોત. ઠડા પાણરીથરી ઉતાવળ વાળ ધોઈન સકવવા માટ આછા આછા તડકામા ફયાવ કય!

ગામમા ટટરાહફક જવ કશ િત જ નિી. હદવસ બ ક તરણ વાર બસ આવ ત જ. છતા એના પાછલા શાત રસતાઓ ઉપર આખો હદવસ ચાલતરી રિરી. લાકડા પર કરાતા મરીના જવા રગોના કામ માટ લા પાલમા ગામ જાણરીત િત, તથરી માર ખાસ તયા જવ િત. વળરી, એ નરીકળ પણ િોનદરાસનરી સરિદન રસત, એટલ તયા રોકાઈ જવાન જ રાખય. એનરી સપણવ શાનત તથા સવાભાનવક નનસપદતા, ખબ હદય લાગયા. બ સારરી, ચોખખરી રસટૉરા િતરી. એમાનરી એકમા બસરી કૉફરી પરીધરી. પલા કાષઠકામનરી ચરીજો વચતરી, ચાર-પાચ દકાનો િતરી. એમા ફરરી એકમાથરી ચારક નાનરી ડબબરીઓ ખરરીદરી. સામાન જ એવો નાનો િતો ક મોટરી કોઈ વસત ખરરીદાય જ નિી. પણ જયા વસત બનતરી િોય તયા જઈ એન બનતરી જોવાનો, ખરરીદવાનો મન બિ રોમાચ િતો ન ત નસદ થયો.

ગામનરી કટલરીક દરીવાલો પર એ કાષઠકામ પર જોવા મળતરી લાકષનણક આકનતઓ ચરીતરલરી િતરી : એક ઘર, એક કકડો, એક ફલ ક ઝાડ, એકાદ બાળક — એવ બધ. ગામના એકના એક દવળનરી સફદ આગલરી દરીવાલ પર કાળરી જાડરી રખાઓથરી કરલા નચતર િતા. કબતર શાનતન પતરીક િત. એનરી નરીચ િારબદ ઘરો અન બરીજી તરફ એક સતરી અન પરષ ચરીતયા િતા. સાડા ચાર વાગય એના દાર ખલયા ન માથાન સપનનશ પથા પમાણ ફરીતના સદર કટકાથરી ઢાકરીન ઘણરી સતરીઓ આવવા માડરી.

થોડરી વાર રાિ જોયા પછરી ઓચતપક જતરી બસ આવરી. િોનદરાસના એ ગામથરી મન દશમા આગળ જવા માટનરી બસો મળવાનરી િતરી. િાઈ વ પર ચડયા પછરી એક જ નમનનટમા પહરસર બદલાઈ ગયલો. જાણ કોઈ અગમય રરીત કદરતન પોતાન જ ખબર પડરી જતરી ક િવ એ કોઈ બરીજા દશ સાથ સયકત િતરી. બધ વધાર સદર દખાત િત. દશયોમા વધાર તાજપ િતરી — કદાચ લરીલોતરરીન કારણ. અનત દર રિલા નગહરશગો ઉનનત િતા — ૨૫૦૦ નમટર ક વધાર. પાસ રિલરી નગહરમાળા આકાશન ભરરી દતરી િતરી. માગવ પાકો ચણલો િોઈ ધળ પર દાબ રિલો િતો. બન બાજના ઝાડ ધળથરી સફદ થયલા નિોતા. પછરી તો ધરતરીનો રગ પણ બદલાયલો. ઢરીલરી ન સફદ નિી રિતા માટરી સખત ન લાલ બનરી િતરી. રસત કોઈ ગામડા આવયા નિી. જયાર પણ એકાદ વસાિત આવરી તયાર એમા ઇટથરી ચણલા, સઘડ રગલા નાના કમપાઉનડવાળા ઘર િતા.

મારરી બસ ઓચતપકના ચાર રસત િજી ઊભરી રિ ત પિલા એક છોકરો દોડતો

આવયો,મારા સામાનનો કબજો ઉપરથરી લઈ લરીધો ન અદશય થઈ ગયો. િ નરીચ ઊતરરી તયાર એ કયાય દખાતો નિોતો. તયા ઊભલા બરીજા પરષોએ એ જ તરફ ગયો િશ તયા આગળરી ચીધરી. સાનતા રોસા જતરી બસ ઉપર એ સામાન ગોઠવરી રહો િતો. એ બધાન ખબર ક માર તયા જ જવ િત?

બ કલાકનો રસતો િતો. સથાનનક લોકો થોડા અતર માટ આવતા ન ઊતરતા ગયા. ખાવાન વચનારા પણ આવયા પરત એલ સાલવાદોર જટલા નિી. માર માટ તો દશયાવનલ પસનનકર િતરી. ઘણરી વધાર સદર. એ જ ભનમભાગ, એ જ પવવતજથ ન છતા નભનન. એક દશથરી બરીજો દશ આમ તરત જદો કઈ રરીત પડરી જતો િશ?

પછરી બસ ૧૫.. નમ. ઊચા ઘાટ પર જવા માડરી. િવામા એવરી સરસ ઠડક થઈ ગઈ. મધય અમહરકામા તયા સધરી ગાળલા તરણ અઠવાહડયામા એ પિલરી જ વાર િાઈ વ તદદન સારરી નસથનતમા તથા એકદમ સરસ પાકો ચણલો િતો. બસમા સગરીત તો વાગત જ િત. આમ તો મોટથરી જ, પણ બિ જ મોટથરી નિી! કયારક અમ ઊચા મદાનો પર િતા. એમા શાકભાજી વાવલા રિતા. કયારક અમ સળગ ટકરરીઓમાથરી જતા. એ બિ સરસ લાગત. રસતો એક ટકરરી પરથરી બરીજી ટકરરી પર જતો — ઊચો ચઢતો, નરીચ ઊતરતો, આસપાસ વળતો. દરથરી એ મન કટલરીક ટકરરીઓ પર અમળાતો દખાતો ન થોડરી કષણોમા અમ જ તયા સફર કરવા માડતા. પાછળ રિરી ગયલો રસતો કયારય ના દખાતો. જ છટરી ગય તન નજરથરી પણ શા માટ પકડરી રાખવ? એવો કાઈ પકનતનો નનયમ િશ? વળરી ભનમઅશ બદલાયો અન ઘણા સમય માટ બસ શકરિમના વનમાથરી પસાર થઈ. સવવતર એ જ વકષો -- ચરીડ, દવદાર, સર. જન “આલપાઈન સરીનરરી” — ઊચા શરીતપદશનો દશયપટ કિ છ ત. ખરખર, કયારક મન યરોપના સથાનોનરી યાદ આવરી જતરી િતરી — ઘરો જદા િતા છતા.

સાનતા રોસા આવતા ફરરી એક વાર, આગળ જતરી બસોમા મારો સામાન કોઈએ દોડરીન ચઢાવરી દરીધો. એ ‘કોપાન દ રઈનાસ” — ખડરો પાસન કોપાન ગામ એ હદવસન માર અનતમ ધયય િત. ડટરાઈવર કહ ક બસ સરીધરી જ જવાનરી િતરી ન બદલવરી નિી પડ. પણ એણ એમ ના કહ ક લા એનતરાદા આગળ એક કલાક બસ ઊભરી રિશ. બધા પસા આપરી દરીધા ના િોત તો રાિ જોયા વગર, બરીજી બસ લઈન િ જતરી રિરી શકરી િોત. મારગનો છલો હિસસો સતત ચઢ-ઉતરન લરીધ બિ ધરીમો પસાર થયો.

આખો હદવસ મોટરી િટ પિરલા પરષોન િ જોતરી રિલરી. એલ સાલવાદોરના

અમક ભાગમા અન િોનદરાસમા, કોઈ એક સમિના પરષો યરોપરી અશવપદશોનરી લાગ એવરી નતરનરી િટ પિરતા જોયલા. સદરીઓથરી અપનાવલરી એ સપનનશ પથા િતરી. બરીજા કોઈ જાનત-સમિના પરષો િાથમા મોટરી તલવાર રાખતા િતા. મોટ ભાગ એ ફમતા બાધલરી, ચામડાનરી લાબરી મયાનમા રિતરી. કટલાક પર ખભ લટકાવવાનરી દોરરી પણ રિતરી. પનતષઠાન પતરીક િોય એમ મન લાગય. જો કોઈ પરષ મયાન વગરનરી તલવાર લઈન બસમા ચડતો, તો એ ખલા તરીકણ િનથયારન આગળ, ડટરાઈવર પાસ મકરી દતો. બસમા કોઈન બરીક લાગ ક વાગરી ના જાય એ જ ઉદદશ.

િોનદરાસના પિલા અડધા હદવસમા મ તરણ બસ લરીધલરી. એમા પણ કટલો તફાવત! ચોખખરી, ચાલ સારરી, કાળો ધમાડો ઘણો ઓછો, િૉનવ નિી મારવાના વગર. છલ રસતાનરી એટલરી નજીક લરીલા, ગાઢ છોડ ન ઝાડ ઊગલા ક જાણ રસતો કોઈ બાગમા થઈન જતો ના િોય. એ પછરી વળરી બન બાજ મોટા ખતર આવરી ગયા. નવા ઊગવા રોપલા શાકભાજીનો તાજો પોપટરી રગ એમા લિરાતો િતો. છલા થોડા હક.મરી. સમારકામમા િતા, પણ તયા સધરીમા તો ખયાલ આવરી ગયો િતો ક પિોચવામા વાર નથરી. નવ કલાકથરી ચાલરી રિલરી મસાફરરી પરરી થવામા િતરી.

કોપાઈ દ રઈનાસ જાણ એક નવશાળ ખલરી જગયામા વસય િત. નજીકમા ખાસ ટકરરીઓ નિોતરી. બસ ગામમા દાખલ થઈ ક એક છોકરો બસમા ચડરી ગયો. બસમા મારા નસવાય કોઈ તયા સધરીમા રહ જ નિોત. મારરી સામ જોઈન ઉતાવળ એ કોઈ િોટલન નામ ન રમના દર બોલરી ગયો. પછરી એનરી સાથ જઈન મ રમ જોયો. એક ઘરના કમપાઉનડમા ચાર-પાચ રમ ઉપર-નરીચ બાધયા િતા. અગતયના, ઐનતિાનસક ખડરો જોવા નવદશરીઓ તયા ખબ આવ, એટલ ગામના ઘણા રિવાસરીઓ રમો ભાડ આપવાના ધધામા પડરી ગયલા જોયા. બ-તરણ સારરી િોટલો પણ તયા િતરી જ, પણ મન તો એ નાનો, સાદો રમ ચાલ તમ િતો.

નાન જ ગામ િત. બાવરીસક િજારન. મન ગમરી ગય. નાના નગરચૉકનરી આસપાસ થોડરી દકાનો િતરી, સાદ એક દવળ િત. રાત પડતા અમક ગલરીઓ સાવ અધારરી થઈ ગઈ પણ ચૉકમા સારો એવો પકાશ િતો. ઠડક પણ સરસ થઈ અન નિી વાિનો ક નિી એનો અવાજ. એ અનભવ જ ઘણો આવકાયવ િતો!

J

ઍમઝોન

અિો, અનપમા સતોતસવતરી, શબદાતરીત શવનલનરી. નવસમયકારરીન, નનમનગા. મિાનતમિાનસધ. અનતનવસતતા સહરત ઍમઝૉન. ઍમઝૉન.

સાડા છ િજાર માઈલ લાબરી આ મિાનદરી દનનયાન પાચમા ભાગન પાણરી વિન કર છ. દનકષણ પરના માઉનટ િવાગામાથરી નાનકડા ઝરણા તરરીક એ નરીકળ છ ન અપહરમાક નામનરી નદરીના દિમા પવશરી, માઈલ માઈલ વધતરી જતરી, તરણ નામ બદલરીન છલ ઍમઝૉન નામ ધારણ કર છ. ન તયા સધરીમા એન સવરપ અપરાનજત, અજય, ભયવાિરી, જીવનદાયરી બનરી ગય િોય છ. િજારથરી વધાર નદરીઓના જળાપવણથરી એન પોતાન અનદતરીયતવ પાપ થય છ. આવરી મળતરી આ નદરીઓમા કટલરીક નાનરી છ, અહકનચતકર છ; પણ કટલરીય દોઢ િજાર માઈલ લાબરી પણ છ — પાદડા પરનરી નસો જવરી. ફલાઈ પડલરી આ વાહરવાહિનરીઓના જ નવસતારન ‘ઍમઝૉનનયા’ કિ છ ત નવ દશોના ભાગમા વિચાયલો છ. કયાક કયાક એ ૧૧ હકલોમરીટર પિોળરી છ. જયા એ ઍટલાનનટકન જઈન મળ છ તયા એ ૩૦૦ માઈલ પિોળરી છ, નસવતઝરલનડના પહરમાણનો એક ‘મારાિો’ નામનો દરીપ એનરી વચમા બનલો છ. બાકરી, એ િજી એના પવાિ બદલયા કર છ — ટાપઓન ડબાડતરી, જગલોન ગગળાવતરી, હકનારા પરનરી વસતરીનો સિાર કરતરી.

દનનયાનરી કોઈ નદરીમા િોય તથરી વધાર જાતનરી માછલરીઓ ઍમઝૉનમા છ. મરીઠા પાણરીનરી નનદયોષ ડૉનલફનથરી માડરીન, પાચ નમનનટમા િાડકા સધરી પિોચરી જઈન જાન લઈ લતરી, દખાવ નાનકડરી, સવભાવ કરર ભયાનક નપરાનિા. એના પરના વષાવમલક વન નવશવમા સૌથરી મોટા છ અન આ ગિ પરના બધા જગલોનો તરરીજો ભાગ છ. એનરી અદરનરી વનય-પાણરી-પખરી-નજદગરીનરી તો શરી વાત કરવરી! કરોનળયા એવા મોટા થાય છ ક પખરીઓન ખાય છ, પતનગયાનરી પાખો સાત ઇચ પિોળરી િોઈ શક છ; દનનયામાના પખરીનરી અડધરી જાત ઍમઝૉનનયામાથરી મળ છ ન િજી તયાનરી અડધરી જ જાતોનરી નોધણરી થઈ છ.

પથવરી પરન સૌથરી ગોનપત સથાન ત ઍમઝૉનનયા. એના કટલાય જગલો નકશા પર પણ નથરી. કટલાય ઝરરી અન જીવલણ જતઓનરી હકવદતરીઓ તયાથરી શર થાય છ. એનરી ગાઢ ખણાઓમા રિતરી કટલરીય આહદજાનતઓ િજી પખરીઓ, વાદરાનો નશકાર કર છ, ધનષયબાણથરી માછલરી પકડ છ. ન િજી કટલરીય જાનતઓ તો શોધાઈ પણ નથરી ક આધનનક માણસનરી આખ દખાઈ પણ નથરી. એના વષાવવનો ખબ ગરીચ, લરીલા ન ઘઘર

લાગ છ પણ િજારો વષયોના વરસાદથરી ધોવાઈન માટરી નન:સતવ બનરી ગઈ છ. વકષો પોતાના કોિવાતા પાદડામાથરી પનજીવવન મળવતા રિ છ.

નલઝરી િસલ નામનરી એક યરોનપયન પતરકાહરકાએ ૧૮૯૬મા ઍમઝૉન નદરી પર ચાર િજાર માઈલોનો પવાસ ખડલો. સાિસ તો એ કિવાય. દઢસકલપ તો એ થયો. આવ કશ તો આપણ કરવાના જ નિી.

ઇકરીતોસનરી એ પિલરી સવાર નરીચ આવરીન એ નદરી જોઈ, ઍમઝૉન. શ ધારલ એન નવષ? શ કલપના િતરી? િતો રોમાચ, એનરી ગરતા પતય અિોભાવ. અિી એનો પવાિ માઈલથરી પણ વધાર પિોળો છ. પાણરી ડિોળ છ. એ કાઈ કમનરીય ક સદર નથરી. એ નવસમયકર, આદરોતપાદક, મતરમગધકર છ.

આ નદરીનરી માર સિલ લવરી િતરી. િ હકનાર ગઈ. લાકડાના સાકડા પગનથયા મચનરી જમ બાધલા િતા, જ પાણરી સધરી જતા િતા. બ અમહરકન દપતરી પણ આ જ િોડરીમા આવવાના િતા. લગભગ તરત જ એમણ મારરી સાથ વાત કરરી. એ ચાર ‘જિોવના સાકષરી’ કિવાતા ધમવપથરી િતા. લાબા સમય સધરી નપતા અન બાળકો, ભગવાનના રાજય, પભનરી સરકારનરી વાતો કયાવ કરરી; એન લગતરી એક પનસતકા પણ મન આપરી. માથ િલાવરીન નમ ભાવ સાભળા કયાવ નસવાય મારરી પાસ બરીજો ઉપાય નિોતો.

અમ ઍમઝૉનના પવાિનરી વચમા િતા. પવાિ લાબા એક ટાપન લરીધ વિચાઈ જતો િતો ન છતા કટલો પિોળો િતો! લયનસએ મન કહા કરલ ક આ વરસાદનો સમય િતો તથરી મન કદાચ નડશ અન વરસાદ િશ તો નવમાન ઊતરશ પણ નિી. મનમા આવ થયાનો ભય િતો ન ત અસથાન થયો. વાદળ ઘરાતા રહા પણ વરસયા નિી. વચચ વચચ સરસ સયવ નરીકળતો રહો.

વષાવઋત િોવાથરી નદરીમા પાણરી ખબ ચડલ િત. ઉનાળામા પાણરી ઉતરરી જાય છ, તયાર હકનાર રતરી િોય છ. દહરયાહકનારાનરી જમ જ આ નદરીહકનાર પણ લોકો ફરવા, સયવન માણવા, નિાવા આવ છ. છ-સાત મરીટર પાણરી ભરવરસાદ ચડરી જત િોય છ. એ જોવા મળ ત વધાર સાર થય. ભયાવ દહરયાનરી જમ વિતરી એન જોવા તો આવરી િતરી.

એના અસખય ફાટાઓ પર િોડરી અતયાર જઈ શકતરી િતરી, અતયાર એમા તરણ મરીટર પાણરી િત. ઉનાળામા તો સાવ સકાઈ જાય ન છોડ-વકષો પાણરીમા ગળાડબ િતા. ગરીચ ઉગલરી વલરીઓનરી વચમાથરી નાવ નન:શબદ સરકરી રિરી. લાકડામા ખાડો પાડરીન બનાવલા નાના િોડકા (Canoe) તો જળમાગવ ના દખાય તયાથરી પણ જાય. નરરી આખ વનસપનત ન જમરીન લાગ ન તયા તો આવ એકાદ િોડક આવત નજર પડ.

બરીજી એક નાનકડરી િોડરીમા અમ જગલનરી અદર અદર સધરી ગયા. ઝાડના થડ અન ડાળરીઓ પર ઊધઈ ક કરીડરીઓના મોટા દર આવતા િતા. પાણરી ગાઢ અન કથથઈ િત, વનસપનત ગાઢ અન લરીલરી. કયારક પખરી ટિકરી ઊઠતા — પિલા ના સાભળો િોય તવો ઘટાતો સાદ. ઘાસ અન વકષ ખબ ઊચા િતા અન મજબત. આ શનકતમાન સહરત સાથ બચરી રિવ િોય તો એવા થવ જ પડ ન! કટલાક ઝાડના થડ ઊચા, સવાળા, સફદ િતા ન છક ટોચ પર િતા ડાલરી-પાદડા. સાવ ગદ, કાદનવય લાગત પાણરી ન એમા કયાક છોકરા આનદથરી નિાતા દખાતા.

અમ યાહવા (Yagua) આહદજાનતના ઇનનડયન લોકોનરી વસાિત જોવા જતા િતા. છક હકનાર િોડરી જઈ ના શકરી. અમાર બટ-ચપલ કાઢરી લપસણા, ચરીકણા, કાળા કાદવમા ચાલરીન એમના સધરી જવ પડય. દરક સતરી અન પરષ શણના રસાઓમાથરી બનાવલા ‘આભષણ’ િાથ અન પગ પર બાધયા િતા અન એના જ સકટવ અન ગળામા ઝાડ જવા ‘િાર’ પિયાવ િતા. દરકન શરરીર પાતળ અન પટ ફલલ િત. ખોરાકનરી સતવિરીનતાન લરીધ આમ િશ. સતરીઓ લાગતરી િતરી નાનરી પણ ચિરા ઉપર બિ જ અકાળ ઉમર દખાતરી િતરી. પરષોના મોઢા પર વધાર નર િત. થોડા બાળકો આસપાસ ફરતા િતા. એ લોકો સપનનશ નિી પણ કોઈ બરીજી જ બોલરી બોલતા િતા. એક પરષ એમનો મખરી િતો. એણ માથા પર પણ શણમાથરી બનાવલ ‘નશરસતાણ’ પિય િત.

દરકના મોઢા પર લાલ મોટા મરચામાથરી બનાવલો લપ લગાડલો િતો. સવાગત કરવા માટ એમણ અમારા ગાલ, નાક અન િડપચરી પર પણ આ લપ લગાડયો. અમ તો લાલ મોઢાવાળા લાગતા િોઈશ!

મન ડર િતો એવરી ગરમરી ન િતરી. નદરીના પવાિમા ખજન િતા, વગ િતો. સાજ સયવ કાળા વાદળ પાછળ ગયો, ચરિ ઊગતો િતો. અમારરી મોટરી નૌકા એનનજન બગડરી જતા અધવચચ અટકરી ગઈ. તણાઈન, તટરીન આવતા લઘ ભનમખડો સાથ અથડાઈન નૌકા ફસાઈ ગઈ. પવન થોડો વધયો ન ભય પણ. રહડયો પણ નિોતો ચાલતો, તથરી

કલાક સધરી કાઈ જ ન થય. નદરી અિી બ-અઢરી હકલોમરીટર પિોળરી અન પચાસ મરીટર ઊડરી િતરી. પછરી એક િોડરી થોડ દરથરી જતરી દખાઈ, એન બમો પાડરીન રોકરી, સમજાવરી-મનાવરીન અમન હકનાર લઈ જવા તયાર કરરી ન અત પાર ઊતયા.

Jબાજઝલ

હરઓ દ જનરો શિર પોતાનરી વચચ આવલા પવવતોન લરીધ ઉતતર અન દનકષણ ભાગોમા કપાઈ ગયલ છ. આ શિરમા પવવ અન પનશચમ હદશાનરી કોઈ વાત જ નથરી કરત. કારણ ક પવવ તરફ દહરયો આવ અન પનશચમ તરફ જતા પિાડ. શિર પદર માઈલ લાબરી પટટરી પર આવલ છ, કયાક એનરી પિોળાઈ વધારમા વધાર દસ માઈલ છ તો કયાક બ જ માઈલ. ઉતતરના નવભાગમા નસતતર ટકા વસતરી રિ છ ન એ વધાર સારો, વધાર ફશનબલ નવભાગ છ ન છતા વકરતા એવરી છ ક દનકષણ તરફ જ વધાર ઝપડપટટરી પણ છ.

બાનઝલના નવરોધો અન વકરતાઓ ભૌગોનલક, સામાનજક તમ જ આનથવક સતરો પરના છ. ફશનબલ િોટલો અન નનવાસોનરી નજીકમા ઝપડપટટરી; સફદ, કાળા, કથથઈ, પરીળા લોકો; મધયમવગવ વધતો જતો િોવા છતા અતયત શરીમત અન અતયાનધક દહરરિ પજા. બાનઝલમા ઝપડપટટરીન ‘ફાવલા’ (ચષXજઞષXન કિ છ. હરઓના ‘ફાવલા’ દરથરી પિાડોના ઢોળાવો પર દખાય. લાકડાના કૉટજ જાણ આરામદાયક ગરીષમનનવાસો િોય તવા લાગ. પાસથરી દખાય કિોવાઈ ગયલ લાકડ, એક પર એક બાધલરી ઝપડરીઓ, ગદકરી, વાસ, પાણરીના એકાદ નળ પાસનરી ભરીડ, નાગા રખડતા છોકરા, કામ વગરના સતરી-પરષો — નરાશય અન નનધવનતાનરી આ બધરી નનશાનરીઓ.

૧૯૨૦થરી ૧૯૪૦ બાનઝલના બધા શિરોમા ‘ફાવલા’નરી સખયા ખબ વધરી ગઈ. કામનરી આશાએ આવલા અભણ, અનશનકષત લોકો જાય કયા, રિ કયા? હરઓના બ સૌથરી મોટા ‘ફાવલા’ માગવદશવકો મસાફરોન ચીધરી બતાવ છ. ‘નવહદગાલ’મા બ લાખ ન ‘રોનસનયા’મા લગભગ તરણ લાખનરી ઊભરાતરી, બણબણતરી જનસખયા િોવાન મનાય છ. અિી રિનારા નાનપણથરી જ કઠોર, કરર, નનદવય, નનલવજજ, સમથવ, અમાનષરી ગડા અન ગનગાર બનરી જાય છ.

ઘર વગરના પરષો જાિર રસતા પર, આલરીશાન મકાનોનરી નજીકનરી બચો પર સતલા દખાય છ. કાપોકબાના પરનરી રસટૉરા પાસ નભખારરીઓ િોય છ. બાનઝલના કોઈ પણ શિરમા રાત-હદવસ તમાર તમારરી વસત-સપનતતઓનરી કાળજી રાખવાનરી િોય છ. આ હકશોર અપરાધરીઓ સમિ િમલામા કશળ િોય છ. અર, એકલદોકલ પણ આવરીન ખરીસ કાતરરી જાય ક ખભાથલરી, કમરા, ઘરણ ખચરી જાય. િ કાફમા ખાવા બસ ન એક િાથ અન એક આખ કમરાબગ પર રાખ. એમા ફકત કમરા જ નિી પણ પાસપોટવ, પસા હટહકટો બધ જ િોય. ફલટ પર મકરીન આવવાનરી હિમત પણ કટલરીક વાર કરલરી પણ ત પણ ખોટ જ. નવમાનમથક જ પવાસખાત ચતવરી દ ક કામના કાગળ ખબ સાચવવા ન ખોવાય ક તરત પોલરીસમા ખબર કરવરી.

એક બપોર હરઓના ઇપાનમા હકનારા પર િ ગઈ. દહરયા પરનરી રતરીનો પટ બિ સાકડો છ. આ હકનારો પણ બિ જ લોકનપય છ પણ કોપાકબાના જવો સરસ નથરી. ભરીડ ખબ જ િતરી. મ તો પરા કપડા પિરલા. બરીજા િજારો લોકો ખલા શરરીર — લગભગ નગનાવસથામા — સયવનસકત થઈ રહા િતા તથરી િ રતરી પર ગઈ જ નિી. બરીજા કટલાક લોકોનરી જમ ફટપાથ પર ચાલતરી રિરી. એક બાફલો મકાઈ ખરરીદયો ન ઊભરી ઊભરી ખાતરી રિરી — કક બધયાનપણ સમરિ તરફ જોતા જોતા. અચાનક એક ‘મલાટા’ છોકરો, પોટવગરીઝ અન આહફકન નમનશત વયનકતન ‘મલાટા’ કિ છ — ઘરા ગલાબરી કપડા પિરલા, આખો કઠોર, િાથમા જોર — એ આવયો ન મારા ગળામા પાચળરી ચન પર લટકત પનડનટ બળથરી ન ઝડપથરી ખચય. ચમકરીન મારાથરી નાનરી ચરીસ પડાઈ ગઈ. કદાચ કોઈએ કાઈ જોય નિરી, કાઈ સાભળ નિી. લોકો તો અગનણત િતા. એક પલકમા બધ બનરી ગય.

એક વાર સપઇનથરી આ પનડનટ અન સરખરી બટટરીઓ ખરરીદલરી. હકમત કાઈ જ ન િતરી પણ સોનાનરી લાગ ખરરી કારણ ક તોનલડોનરી લાકષનણક સોનરરી કામ િત ન એન માટ મન કશરી ભાવનાનવવશતા પણ ન િતરી, તથરી ત ચોરાયાન દ:ખ થાય તમ ન િત. પણ બરીજી નમનનટ જોય તો ગળામા ચન તો રિરી જ ગઈ િતરી, પલા મખવ છોકરાના િાથમા પનડનટ જ આવય ક જ એણ નનરાશ થઈન ફકરી પણ દરીધ િશ.

સિજ અસવસથ થયા વગર િ એ જ અરિત ગનતએ આગળ ચાલવા માડરી. સરસ વકષોવાળરી ફટપાથ િતરી તયા. સરસ અસલ વાતાવરણ િત. સામથરી એ જ છોકરાન આવતો જોયો. એના કપડાના રગથરી ઓળખયો. એન એમ ક ફરરી એ મન જોશ જ નિી. તથરી મન જોઈન, ઓળખરીન એ ગભરાયો. મ એનરી સામ જોઈ િાથ ઊચો કયયો

ન અગઠો િલાવરી હડકકો બનાવયો. ચાટ એ પડયો િતો. િવ િસવાનો વારો મારો િતો. એનરી બિાદરરી નનષફળ ગઈ. થોડ કક ગમાવય છતા એક પવાસરીએ હરઓના, બાનઝલના ગનાખોરો પર નાનો અમસતો નવજય તો મળવયો જ િતો!

હરઓ દ જનરોમા તવરીસ સાગરહકનારા છ. બધા જ જાિર છ. બધા જ પજાજનોન કયાય પણ જવાનરી છટ. દર બધાયલરી નવરી આધનનક િોટલોમાનરી કટલરીકના પોતાના નાના તટ છ, તયા જનતા ના જઈ શક. ઘણા તટ પર નશલાઓ અન પાષાણો છ, મોજા તમના પર વરીયવ સાથ અફળાય છ. ઊચ ઊછળ છ ફરીણસરીકરો અન િવામા ભળતો રિ છ ઘઘવાટ. મોટા ભાગના તટ પર સવાળરી રણ છ. તયા પણ મોજા તો વરીયવવાન જ િોય છ, પણ હરઓના સાગરતરીર પર જનારામાથરી પાણરીમા જનારા ખબ જ ઓછા િોય છ, બધા જાય છ સયવન ઝરીલવા, રતરીમા સવા. સાગર છ, સયવ છ, આવરી ખલરી જગયા છ, તો શ કામ આ જ પહરસરમા સમય ના ગાળવો?

આવા સાગરહકનારા, આ વાતાવરણ, આ માિોલ કયાય નથરી જોયા. સવારથરી મોડરી રાત સધરી આ બધાન સાનનનધય પજા માણયા કર. સયવ કણો િોય તયાર સવાસથય માટ ચાલનારા, દોડનારા શર થઈ જાય. નવક વાગયામા ઉનાળાનો ભાસકર તજ તપતો િોય ન હરઓના નાગહરક દનનયામાના કાયવકરમો, ફરજો, પવનતતઓ ભલરી જાય. શનન-રનવ તો અસખય લોકો િોય જ, પણ રોજરોજ પણ ઘણરી જ ભરીડ. એમ થાય, કોઈ કામધધો-નોકરરી કર છ ક નિી! મોટ ભાગ યવાન અગોપાગ અન મનોવનતતવાળા જીવો તયા દખાય — ટિલતા, ચાલતા, દોડતા, બઠલા, વાતો કરતા, ખાતા-પરીતા, સાઈકલ ચલાવતા, કસરત કરતા, વૉનલબૉલ રમતા, પતગ ઉડાડતા, દરના પાષાણ પર ઊભા રિરીન માછલરી પકડતા. રતરી પર બસવા-સવાના ટવાલ, આરામખરશરી ન સિજ છાયડા માટનરી છતરરી તયા ભાડ મળ. ખાવાપરીવાન પણ મળ. લરીલા નાનળયરન પાણરી તો મ પણ પરીધ.

ફટપાથન અડરીન રતરીમા ઊગલરી થોડરી નાનળયરરી િતરી. એના આછા છાયડામા બસવાનો િ પયતન કરતરી, નિી તો દસ વાગયામા જ માથ દ:ખવા આવ. બપોર પડ ન ભરીડ ઘટ. સાજ કટબો, પમરીઓ, છોકરરીઓના વદ, છોકરાઓનરી ટોળકરી ફરવા નરીકળ. ભરા આકાશમા િલકા ગલાબરી રગના નલસોટા પડ, પાણરી રજતનરીલ થઈ જાય.

સાગરતટ અન મકાનોનરી િારનરી વચચ પિોળા પિોળા તરણ ચરણમાગયો છ અન બન હદશામા જતા એકમાગગી રસતા. આ ચરણમાગયો પર આખો હદવસ જાતજાતનરી ચરીજવસતઓ વચાય. કપડા, િટ, તરવાના પોશાક. સાજ પડ એટલ જાણ િસતકળામળો

ભરાય — નચતર, નશલપ, ભરતકામ, ગથણકામ, ચમવ, ધાત, મિોરા, પથથર. રસતા પરનરી તજસવરી બતતરીઓન અજવાળ છક દહરયા સધરી જાય, મોજાના બધા આકારનવકાર દખાય. આ બિત ચરણમાગયો પર સફદ અન કપચરીઓથરી કરલરી આકષવક આકનતઓ છ — ભૌનમનતક, અસમપમાણ, ફલવલનરી, લિહરયાનરી. સાગરન સગરીત, આ મોિક ભાત, ચાલતા ચાલતા નવભરનમત થઈ જવાય.

સયવ-સાગરપમરીઓ સાવ ખાલરી િાથ નરીકળરી આવ. જ વસત ખોવરી ના િોય તન સાગરતરીર લઈ જ ના જવરી, એમ સતર છ. તથરી ટવાલ પણ નિી, ચપલ પણ નિી. જમન ઘર બધ કરવાન િોય ત ચાવરી સફટરી નપનથરી સયવ-સાગરસનાનના પોશાક પર લગાડરી દ. આ પોશાક ત વળરી કવો — નિી જવો જ. તનવરી, કમનરીય લલનાઓના સડોળ દિ નનિાળવામા અકલનષત આનદ િતો. એમનરી સિજ, સથાન સવાભાનવક અનાવતતતામા અશરીલતાન અવકાશ જ ન િતો. ન આજ રરીત, પૌરષભયાવ, સયવતપ, સશકત, સવરપવાન નરદિો, રસતા પર પણ આમ જ નરીકળરી પડયા િોય. અતયત, સતત સયવ શરરીરન રોગગસત કર છ એન જાન ક ભાન જ નથરી આ લોકોન? સખાનદ નવષયક આ જીવન. અદભત આ જીવનરરીનત.

J

ઇગવાસ મિાપરપાત

નકશો તો ફૉઝ દો ઇગવાસનો પણ મળરી ગયો િતો. એ લઈન, િૉટલમા પછરીન બાજના રસતા પર બસન માટ ગઈ. બસસટનડ પર એકબ વાર કોઈન પછય, ‘આ બસ? આ બસ?’ એમાનો એક યવક મારરી સાથ વાત કરવા લાગયો. એ નચલનો નાગહરક િતો, અિી કામ કરતો િતો. અગજી અન સપનનશનરી મદદથરી વાત થતરી રિરી. અિી એન ખાસ નમતરો િતા નિી. કિ, ‘સસકનત અન પથાઓ અિી ખબ જદા છ. નચલમા માન-આદર ન પનતષઠાનરી પથા ચાલરી આવ છ. બાનઝનલયન આમા કાઈ સમજતા જ નથરી.’

દનકષણ અમહરકાના આ સલગન પનતવશરી દશોમા જરા િસવા જવરી, જરા નવાઈનરી વાત એ ક જન મળો ત પાડોશરી દશનરી કથલરી કર. એક દશનો નાગહરક બરીજા દશના નાગહરકન વખોડ. વારવાર આવા અનભવ મન થતા રહા. જોક િ ભારતરીય છ એમ

જાણ એટલ બધાનરી આખો ચમકરી જાય. હદવસમા એક ક બ વાર તો પછાય જ ક િ કયાનરી છ. એમા પણ િસવા જવ જ થાય — જ દશમા િોઉ ક જનરી સાથ વાત કરતરી િોઉ ત પોતાના દશનરી નિી પણ પાડોશરી દશનરી મન નાગહરક ગણરી બસ. એમન એમ લાગ ખર ક િ આસપાસનરી િોઈશ જરર — બાનઝનલયાના? નચલના? આજ દનનટના? કોલનમબઆના? ન પછરી િ કિ, ના, ઇનનડયાના. (પનલગમા નચલનો, આજ દનનટનો, ઇનનડયાનો વગર વપરાય છ.)

પલો નચલનો યવાન ઍદવાદયો મારરી સાથ આવયો. રનવવાર િતો તથરી એનરી પાસ સમય િતો ન એ િતો પણ એકલવાયો. માર કપનરીનરી જરર ન િતરી એ હદવસ, પણ લાગય ક એન ગમશ! ધોધ જોઈન પાછા આવતા એણ કહ ક િવ એ એકલો બસરીન કોકાકોલા પરીશ. તયાર િ નવદાયનો િાથ મળવરીન છટરી પડરી. કટલરી ભરીડ ભાગત એનરી?

ગરમરી, ધળ, લાલ માટરીથરી ચોખખા થવાનરી પણ જરર િતરી. નાિરીન, િોટલમા જ શાકાિારરી શોરબા અન ભાત ખાઈન રાતનરી ઠડકમા થોડ ચાલવા નરીકળરી ખરરી. થોડો ફર પડલો, કાઈ બિ ઠડક નિોતરી થઈ. નજીકમા જ એક મળો ભરાયલો. તયા થોડ ચકકર માય. મછમા િસતા યવાનો આ એકલરી છોકરરીન ફરતરી જોઈ રહા િતા. જરા જ વારમા િ પાછરી િોટલમા પિોચરી ગઈ.

એ રનવવાર સાજ તો ધોધ પાસ ખબ ભરીડ િતરી. ફરવાન સાર સથળ, એટલ લોકો ન કટબો નરીકળરી પડલા. બસ છક સધરી જાય. જગલ સાફ કરરીન રસતો બનાવયો છ. દરથરી જ ઘઘવાટ સભળાય પણ એન દશવન શબદાતરીત છ. ઇગવાસ નદરીના પાણરી ત જાણ નસદર ધોવાય ના િોય! લાલ માટરીનો રગ પાણરી સાથ આતમસાત થઈ ગયો િતો. તરરીસ જટલરી બરીજી નદરીઓ અન ઝરણા દરથરી ઇગવાસના વિણમા ભળતા આવ છ. ખબ પિોળો પટ, શાત સૌમય પાણરી, ઘટાયલો કસહરયો વણવ ન પછરી બસો ફરીટનો નનમનવગ, ભરીષણ ગજ વન, સિારક શરીઘરતા, ઘોર ગતવ, દશયાવરોધક શરીકર.

કાળમીઢ નશલાઓ ઉપર પડતા, નાના-મોટા જગલમાથરી વિતરી વાહર-ધારાઓમાથરી અનક રરીત ઊડ ઝપલાવતા આ જળપપાત સમિન પથમ દશવન મતરમગધ કરરી દ છ. લાકડાનો એક મચ નદરીના ધોધ પછરીના તરતના નરીચ વાસમા અડધા માઈલ સધરી જાય છ. જતા જતા ઊછળતા પાણરીનરી ઉલાસ-શરીકરોથરી સાવ ભરીના થઈ જઈએ. તપતા સયવનરી િાજરરીમા તો આ એવ સાર લાગ! મચન છડ પિોચરીએ તયાર ધોધનરી ઉપર િોઈએ, ધોધનરી નરીચ િોઈએ, તરણ બાજ પર પણ પાસ-દરના ધોધ િોય. કટલા પાસ,

શ પવાિ, શ સામથયવ! કિવાય છ ક દરક સકનડમા ૬૨૦૦૦ કયનબટ ફરીટ જટલ પાણરી વિરી જાય છ ન પરના મહિનાઓમા મ થરી જલાઈ ૪૫૦૦૦૦ કયનબક ફરીટ જટલ પાણરી આ બધા — કલ ૨૭૩ પપાતોમા થઈન નરીચ પડ છ. મચનરી સામ જ છ ‘વાગાવનતા દલ હદઆબલો’, એટલ ક ‘રાકષસન ગળ’. આ કોપાકલ, ઉગ, ઉનમતત મખય પપાત છ. એના ગાડા ઉનમાદમા આખા ભીજાઈન પછરી નાનરી પગથરી અન કડરીઓ લઈન વળરી મદ મમવર ધવનનથરી, શાત નનદયોષ ભાવ વિતરી ઉપરવાસનરી નદરી પાસ પિોચરી જવાય. અસાધારણ વરીયવ પછરી રનસક ઋજતા. જાણ નર-નારરીશવરન નસનગવક અવતરણ.

રનવવારનરી સાજ બધ જ જોય િત. ભરીડ છતા નનરાત આ અલૌહકક ઘટન માણય િત. સોમવાર સવાર તો આખ સથાન લગભગ ખાલરી જ િત. થોડા જ પવાસરીઓ-લોકો િતા. બરીજી વાર જવાથરી સભાનતા પણ િતરી. ફરરી ફરરી બધ જોય. પથથહરયા હકનારા પર જઈ, હકનચત ખજનવાળા રાતલ પાણરીમા િાથ ન પગ ધોયા. પાણરીનો અન માટરીનો રગ બધ જ — શરરીર, કપડા, વાળ, મન પર ચડતો જતો િતો. ફરરી દશયનમનાર પર ચડરી, મચ પર ખલા પગ ચાલરીન, જળનસકત થઈન દદાત ‘વતાલ-કઠ’ પપાત પાસ પણ ગઈ. સતત છાટણાથરી કાદવવાળરી થયલરી કડરીઓ ન બરીજી તરફ ગતવનરી પલરી બાજ પરના નવનવધ ધોધ. અપનતમ દશય, અપવવ અનભવ.

આ ગનત, આ ગમન, આ વરીયવ, આ ઘોષ — ઇગવાસ પપાતગણન અવલોકન એટલ નાટયાતમક િત ક મિાનદ ઍમઝૉન કરતા વધાર કૌતકમય, આવકારક લાગય. એટલ જ નિી, સમરીપવતગી વનરાનજ પણ જીવત, પફનલત, પહરસફટ લાગતરી િતરી. ઍમઝૉનન ગિન ગાભરીયવ િત, અિી પકનતના નવનભનન રપો િતા.

લરીલોતરરી િતરી સરસ ન જગલમા પણ રોમાચ િતો પણ જીવાત એવરી ગરમરીન લરીધ ખલા રાખલા િાથપગ પર ચટકયા જ કર. આનો તો નવચાર જ કયયો ન િતો, તથરી રનવવારનરી સાજ બિ િરાન થઈ. ઍમઝૉનના મચછરો નવષ સાભળ િત ન બચાવનરી તયારરી રાખરી િતરી. અિી િ પકડાઈ ગઈ. બરીજી સવાર, અલબતત મચછર-જીવાતન મારણ લઈન નરીકળરી િતરી પણ આગલરી સાજ થયલા ચટકા હદવસો સધરી લાલ થઈન રહા.

પરાના નદરી, ઇગવાસ નદરી અન ઇગવાસ ધોધનો આ ‘તરણ સરીમાનો નવસતાર’ કિવાય છ — બાનઝલ, આજ દનનટના અન પારાગવાઈ (Paraguay). તરણ દશનરી અદર-બિાર અિીથરી બિ જ સિલાઈથરી થઈ શક. આ ધોધ બાનઝલ અન આજ દનનટનામા વિચાયલો છ. પરાના નદરી પર થોડા જ વષવ પિલા બાધલો બધ બાનઝલ અન પારાગવાઈન લાભ

આપ છ.

મારરી પાસ સમય િતો તથરી પરાના નદરીન પાર આવલા પારાગવાઈ દશમા જવા મ બસ લરીધરી. પરવાનો જોઈતો નથરી, એમ મ સાભળલ. બસમા ઊભા રિવાનરી પણ માડ જગયા િતરી. થોડરી જ નમનનટોમા સરિદ આવ, વાિનો સિજ ધરીમા થાય પણ કોઈ મોટરન કસટમસના અમલદારો રોક નિી. નદરી પરનો પલ વળોટયા પછરી તરત આગલા લોકોના ધસારાન કારણ દખાય. તયા જ આતરરાટિ ટરરીય બજાર છ. અત વગરનરી દકાનો, ફહરયા, લારરીવાળા. ભરીડનો પાર નિી. ખરીચોખરીચ છતરરીઓ, એના થોડા છાયડામા વસત લઈન ઊભલા પરષો. મોટરી, મૉડવન દકાનોમા સતરીઓ પણ વચતરી દખાયલરી — જ જોઈએ ત મળ : વરીજળરીના સાધનો, કલકયલટર, ઘહડયાળ, રમકડા, કપડા, પસાધનો. દનનયાભરમાનરી બધરી જ વસતઓ. ‘પારાગવાઈમા બનાવલ કાઈ નથરી, બધ બિારન છ’ — આમ ભારપવવક બધા કિ. જાણ એન ગૌરવ. પારાગવાઈમા થોડા જ ઉદયોગો છ — જમક િળવા પરીણા, નાગહરકોના જ વપરાશ માટન કાપડ, નપપરમરીટ. બાકરી, આખા દશમા બધરી વસતઓ બાનઝલ, આજ દનનટના, તાઈવાન, િૉનગકૉનગથરી આવ છ.

ફૉઝ દો ઇગવાસ આ બ કારણ તો ટકરી રહ છ : ધોધ અન આ બજાર. સરિદ પરના આ ગદા, ભરીડવાળા ગામન નામ પએતયો પનસદનત સતોસનર. લગભગ બતરરીસ વષવથરી જનરલ સતોસનર પારાગવાઈના પમખ છ. તયા ‘મરીનાબજાર’ નામનરી દકાનમા િ જઈ ચડરી. એના માનલક બ આગાખાનરી ભાઈઓ િતા — સલરીમ અન વનજબ. છ-સાત વષવથરી તયા છ, તરણ-ચાર દકાનો છ; કટબરીઓ િૉનગકૉનગ અન લડનમા દકાન ચલાવ છ. અઠવાહડયામા સાડા છ હદવસ કામ કર છ. આ બજાર તો રાત બાર વાગયા સધરી ખલ રિ. ‘કામ કરરીએ છરીએ ન સઈ જઈએ છરીએ.’ એમ એમણ કહ. ૮-૧૦ ભારતરીય તયા રિ છ ખરા. આ બ ભાઈઓ િજી પરણયા ન િતા. ગજરાતરી છોકરરીન આમ એકલરી પવાસ કરતરી તો એ કલપરી પણ નિોતા શકતા.

સદભાગય એમનરી મોટર બાનઝલનરી સરિદ જતરી િતરી. િ એમા પાછરી ફરરી ગઈ. ત સાર થય, કારણ ક પાછરી જતરી બધરી બસો અન કટલરીક ગાડરીઓન કસટમસ માટ રોકવામા આવતરી િતરી. બસોમાથરી બધાન ઉતારરી, એમનરી ખરરીદરી તપાસરી, કદાચ દડ કરરી, પછરી બસો પાછરી ઊપડતરી િતરી. વગર કારણ, ગરમરીમા િરાન થાત ન ઘણો સમય બગડત.

અજાણયો દશ, સાવ નાનકડ ગામ. તયાના પાટનગર આસનનસઓનથરી પણ ૩૫૦

હક.મરી. દર ન તયા આમ ગજરાતરીઓ સાથ અચાનક મલાકાત!

Jપર શ

પભાત થતાનરી સાથ જ સવચછ, સદર નવા એક હદવસનો અણસાર મળરી ગયો. ખાસ ઠડરી ન િતરી પણ કદાચ લાગ એમ માનરી મ બ શટવ, સવટર અન પગમા બ જોડરી મોજા પિરરી લરીધા. પવાસ-પસતક તો બલનકટ સાથ રાખવાનરી ભલામણ કરરી િતરી. તો તો િાસયાસપદ જ લાગત. પવાસરીઓ માટનરી ટટરન સરસ, આધનનક અન આરામપદ બઠકોવાળરી િતરી. નાગહરકો માટનરી ટટરન તો ખટારો જોઈ લો. એમા જવ સસત પડ પણ એમા પવાસરીઓન િરાન કરવાના અન ચોરરી થવાના હકસસા ખબ બનતા રિ છ.

સવાર સાત વાગય આ નાનરી ટટરન કઝકોથરી ઊપડરી. આનદસ પવવતના એક ઢોળાવ પર બરાબર સપાવકાર, પણ વળાક વળા વગર, ટટરન ચાલ છ. છક ઉપર ચડરી જઈએ પછરી આ નવનશટિ રરીતનરી ગનતનો ખયાલ આવ છ. પિાડ પર વળવા જટલરી જગયા નિી િોવાથરી આખરી ટટરન એક હદશામા જાય, પછરી જરાક ઉપર આવરી ઊધરી હદશા લાગ તવરી રરીત ચાલ. આમ કરતા આખો પિાડ ચડરી જાય; લાલ છાપરાવાળ ગામ નરીચ ન પછરી પાછળ રિરી જાય ન ટટરન પિાડરી ઉચચ પદશમા આગળ વધ. દશય મનિર અન સિજોદાર દખાય. થોડા ઘટા અન ગાયો ચરતા િોય. અિી ખાસ કશ ઊગલ નજર ના પડ. પવવત-કનષઓ બટાકા અન કઠોળનરી નશગોન વાવતર કરરી ગજરાન ચલાવ.

ધરીર ધરીર દનટિગત સથલરીન રપ બદલાય. અહરિપનકત ઉચચતર બન, દશયાવનલ રકષ બન, કાળકકવશ નશલાઓ અન પાષાણો ચોતરફથરી ઘરરી લ. આ નવલકાબામબા નગહર ગિવરોમા જ તો ઇનકા પજા છપાઈ રિલરી. આકરા, અભદય આ ભભાગમા િજી આ આહદજાનત શમ અન શદાપવવક જીવરી રિરી છ. જોક સપનનશ યોદાઓએ અતયત નવકનસત એક પરાતન સસકનતનો સદતર નાશ કરરી નાખયો. િવ ઇનકા વારસામા સપનનશ તતવો ભળરી ગયા છ. ઇનનડયન અન સપનનશ લોિરીના નમશણવાળા લોકોન ‘મનસતઝો’ કિ છ.

ટટરનના રસતામા પછરી ઉરબામબા નદરી આવરી મળ — અધરીરરી, ચચળ, ધવલ, મજલ;

પરત એણ બનાવલા કોતરો અન કરાડો તરીકણ, મિોચચ, ભયાનક અન દગવમય િતા. કટલાક પાષાણ નશખર પર બરફ છવાયલો િતો. િવ પવવતો પર ગાઢ જગલ િત. ઇનતિાસના કોઈ ગોપન રિસય તરફ આ ગનત િતરી. કઝકોનરી ૧૨૦ હક.મરી. જતા તરણ-સાડાતરણ કલાક થયા. વચમા તરણ-ચાર નાના સટશન આવયા તયાર િાસયનવિરીન ઇનનડયનો મકાઈ, કળા જવ ખાવાન ક િસતકળાનરી નાનરી વસતઓ વચવાનો પયતન કરરી રહા. પવાસરી ટટરનમા અમહરકન અન યરોનપયન સિલાણરીઓનો કલબલાટ િતો.

વરસાદન નામનનશાન ન િત. કવ સદભાગય! મ વધારાના વાઘા ઉતારરી નાખલા. છલા સટશન ટટરન ખાલરી થઈ ગઈ અન બધા તયા ઊભલરી બસો તરફ દોડયા. ચાર-છ પડાના વાિનો માટ રસતા કાચા, ઊબડખાબડ, પથથહરયા િતા. બસના ચાલકો ગાડા માણસો િતા? મરનણયા િતા? તરીરવગન કારણ બસો ઊછળતરી રિરી. સતત આવતા ‘ળ’ આકારના વળાકો પર બસ પડ પડ થતરી રિરી. વરીસ-પચરીસ નમનનટ પછરી આ ‘હિસક િમલા’નો અત આવયો. તયા પવાસરીઓ માટનરી એક નાનરી િોટલ છ. મોટરી પરસાળમા પવાસરીઓના ટોળા માટ ભોજનનરી વયવસથા થાય છ. એક કડરી આ બધાથરી દર જતરી દખાય છ. બસ, તરણક જ કષણન ચઢાણ, એક નાના દરવાજામા પવશ અન સમખ થાય છ, ઇનકાન નવસમત, લપ, તયકત, ગપ પરમ.

આ અદભત, નચતતનનષઠ, પવયોપનસથનત ત માચ નપછ (Machu Picchu). દનકષણ અમહરકા આખ જ એક નામ સૌથરી વધાર સકળાયલ છ ત દજદય, દબયોધ સથાન. ઇનકા રાજાઓ એન છોડરીન આથરી પણ વધાર કહઠન પવવતરીય આવટિનોમા ભાગરી ગયા િતા, જરર પણ એ સથાનથરી એ પદશનરી ઇનકા પજા અજાત ન િતરી. ફકત પાશચાતય જગતનરી સૌથરી પથમ વયનકતનરી આખ એ છક ૧૯૦૮મા ચડય અન તયારથરી ‘ઇનકાન નવસમત, લપ નગર’ તરરીક નવખયાત બનય. િાઈરામ નબનગિામ (Hiram Bingham) નામના એક અમહરકન નવદાન અન ઉતખનન નનષણાત તયા આવરી ચડયા તયાર વલા-વનસપનત સદરીઓના ધળ-ઢફા નરીચ આ નગર ઢકાયલ, દટાયલ િત. તરણ વષવના ઉતખનન પછરી એનરી આખરી રચના દનટિગોચર થઈ અન તયારથરી ઇનકા લોકોના નવદગધતા, મધા, પજા, નપણય અન સથાપતય નવશવ પશસા પામયા છ.

કયાથરી, કઈ રરીત આટલા ઊચાણ પર આટલા પથથરો લાવયા િશ? શ સાધનો વાપયા િશ? કટલ સગઠન લાગય િશ, કટલો શમ ઉઠાવયો િશ, શ આયોજન, શ નનષપનતત. વચચના ભાગમા, ઢોળાવ પર નરીચ જતા ખતરી માટના સોપાનકષતરો છ. એનરી ઉપર અન બાજનરી તરફ કારાવાસ, મહદરો, બનલદાન ગફા, બૌનદક નનવાસો, ગરરીબો

માટના નનવાસો, મિલો વગર નવભાગો છ. નવશાળ એક નગરચૌક પણ ખરો. નાના, સાકડા પગનથયા જદા જદા નવભાગો તરફ લઈ જાય. ફકત દરીવાલો જ રિરી છ, છત કયાય નિી.આખા નગરમા પાણરી પિોચાડવાનરી વયવસથા પર તો અભયાસરીઓ નયાલ થઈ જાય છ. કયો એ જમાનો અન શ એ ઇનકાનરી બનદસપદા! એ લોકો પથવરીન અન સયવન પજતા. વષવમા બવાર સયાવસન વખત સયવનબબન નાથરી રાખવાનરી પજા થતરી. િજી માચ નપછ તમ જ નજીકના અવશષોમાથરી મતદિો, િાડકા, ધાનમવક વસતઓ વગર મળત જાય છ. એક જમાનામા નવલકાબામબા તરરીક ઓળખાતા આ સથાનના બધા રિસય િજી અનાવહરત નથરી થયા.

િ એકલરી જ ગયલરી. પવાસરીઓના કોઈ ટોળામા જોડાઈ નિી. આકષવક વરીગતો નાખરીન ચટપટ બનાવલરી માગદશવકોનરી કોઈ વાતો સાભળવા પાછળ પાછળ ફરરી નિી. એકલરી જ ફરતરી રિરી — પથથરનરી સરીડરીઓ પર ઉપર, નરીચ; દરીવાલો પર ચડતરી; પાષાણોન સપશવતરી; કાળકરમ અનાકાર બનલા બાધકામોન જોયા કરતરી. સયવ ઉગ િતો પણ પવન શરીતળ િતો. છાયડામા વારવાર બઠરી, જદા જદા નવભાગોમા પન: પન: ફરરી. આખ દશય અવણવનરીય છ. ચોહદક ઊચા પવવતાગો. બધા જ ગાઢ, ઘન િહરત ન છતા ભતસવનકતાવ. ભરીષણ નગહરદગયો બિારનરી દનનયાનો નવચારમાતર જાણ પનતરદ. સામનો ‘પાચરીનનગહર’ ત માચ નપછ, પલો તરીકણાગ ‘યવનગહર’ ત હવાયના નપછ. અિી તો એ જ સમાટ અન એમનો જ રાજયાનધકાર. છક નરીચ કયાન કયા ઉરબામબા નદરીનરી રપરરી નલનપ હકનચત ઉકલાઈ જાય. અખડ, વતવળ દશયાવનલ. કનરિમા માચ નપછ પરમ. નયન સમકષ, િસતગત તો િત ન છતા આપણા અનસતતવથરી કટલ અનનકટ. શ નવચકષણ રચના, શ કલપનસભર પયનકત! આપણરી અલપવયરી ગિણશનકતથરી માચ નપછન માિાતમય કટલ સમજાય? ન વણવવાય તો શ?

પવાસરીઓ જદરી જદરી જગયાઓએથરી પોતાના ફોટા નમતરો દારા પડાવતા િતા. માચ નપછ નગર પાચરીન છ, શાશવત છ. એન પાશચાદભમા રાખરીન ફોટા પડાવવાનરી હકરયા મન અથવશનય અન કક બાનલશ લાગરી. ચપચાપ એનરી અસાધારણ ઉપનસથનતનરી અનભનત મમવન આરિવ કરતરી રિરી.

J

ખરડ ૫ — આહરિકા

મોરોકો

દનકષણ આકાશમા એકચકરરી રાજય કરરી રિલા તપ, તજરવરી પણવસયવનરી સપહદત, અસપટિ િવામા નજબાલટરના મિાપાષાણનો નનનવવકાર, નનરાસકત આકાર દખાતો િતો. દનનયાનરી અજાયબરીઓમાનો એક. આ વષદ એન જોતો તો િતો જ. કદાચ દરથરી જ. પાસ જવાનો સમય આ વષદ કદાચ નિી કાઢરી શક. મોટરી, સફદ નૌકા આહફકાના જ હકનારા તરફ જઈ રિરી િતરી તનાથરી એ ઘણો દર િતો.

ઉતતર આહફકાના હકનારા પર પિાડો દખાતા િતા — ગાઢ, નનભદદય, જાણ ભમધય સમરિના પહરરકષકો. ધરીર ધરીર નૌકા તાનનજએરના અખાતમા પવશરી. બન બાજ પર ધરાએ ગોળાકાર વળરીન અિી અકનતરમ બદર બનાવય િત. સપનના અલજનસરાસ બદરથરી ઉતતર આહફકાના મોરોકકો દશના આ તાનનજએર બદર સધરી આવતા નૌકાએ ફકત અઢરી કલાક લરીધા.

એકલા મોરોકકો જવા અગ મનમા થોડરી અનનનશચતતા કયારક થઈ િતરી, પણ જવાન મન અદમય. તથરી ગયા વગર કાઈ રિવાય? એ જમરીન પર ઊતરતા પણ પિલા આ અનનનશચતતામા વધારો થયો. નૌકામા ઘણા મોરોકકન પરષો િતા. મન એકલરી જોઈન એમન નવાઈ તો લાગરી જ િતરી પણ જયાર જાણય ક િ એ રાત તાનનજએરમા રોકાવાનરી છ તયાર એ પરષો પણ હદગમઢ થઈ ગયા. કિવા માડયા, “અર એ હિતાવિ નથરી. એમા જોખમ છ. એવ ના કરો.” મન થોડરી નચતા ના થઈ એમ કમ કિવાય? પણ મ રિવાન નકકરી કય િત ન સવાર નરીકળરી િ આગળ જવાનરી િતરી. એ લોકો કિ, તાનનજએરમા જ ભય છ, મશકલરી છ. તયાથરી ટટરન ક બસ લઈન રાત દસ વાગય રબાત પિોચરી જવ વધાર સાર છ. એટલરી રાત કયાક પિોચરીન િોટલ શોધવા જવાન મન વધાર સિલ ક સાર લાગય નિી. આમાનો એક વદ પરષ તાનનજએરમા જ રિવાનો િતો. એણ મન કહ ક એ મન મદદ કરશ ન િોટલ શોધરી આપશ.

બદર એટલ ચોરોન ગામ અન ખલાસરીઓ એટલ રગરીલા જીવો. નવશવભરમા આ વાતન પનતપાદન મળરી રિ. અમહરકાના નવખયાત લખક માકદ ટઈન (Twain)ના શબદોમા તાનનજએર એટલ ‘આહફકાનો અધ:પાત’. બદર પર જ પવાસરીઓ પર તટરી પડરીન, ભરિ ભાષાથરી અન સજજનના દખાવથરી એમન છતરનારા શાકનનકો માટ તાનનજએર કખયાત છ. મ એવા બિ પરષો ના જોયા ન સદભાગય કોઈ મારરી પાસ આવય નહિ. પલા વદ મોરોકકન પછરી મન કહ ક મન કોઈ ખાસ િરાન નિી કર કારણ ક િ મોરોકકન જવરી લાગતરી િતરી. અથાવત પવાસરી જવરી, નવદશરી જવરી નિોતરી લાગતરી. પછરી એણ મન પછય ક મોરોકકોમા કયાય મારા કટબન કોઈ િત ક શ?

પિલરી જ જ િોટલ જોઈ ત સારરી નિોતરી પણ કદાચ એ ઓરડો પણ િ રાખરી લત, કારણ ક બરીજી શકયતાઓનરી મન જાણ ન િતરી. પણ િોટલના માનલક મન રમ આપવાનરી ઘસરીન ના પાડરી. કમ? તો કિ, િ સતરી િતરી એટલ. એ એનરી િોટલમા સતરીન એક રાત માટ પણ રિવા દવા માગતો ન િતો. વાિ ભાઈ, બધરી વાત અરબરીમા થઈ, તથરી િ એના કારણ સમજી ના શકરી. આ કવો દશ? અિી શ અનભવો થવાના િતા મન?

ખર. બરીજી, વધાર સારરી, વધાર સભય િોટલમા મન તરત કકષ મળરી ગયો. પિલરી જગયાએ િ નકારાઈ એમા કદાચ કોઈ સકત િતો. મોરોકકોમાના પથમ નવપરરીતમાથરી કદાચ િ આપોઆપ ઊગરરી ગઈ િતરી. પણ મોરોકકોમા ફરવ કહઠન અવશય િત. પતયક યવાનનરી આખ નનદયોષ મસાફરન છતરવા તરફ, લટવા તરફ. નમતરતા બતાવ, મરીઠ મરીઠ બોલ પણ આશય નખસસ કાતરવાનો, કમરા ચોરવાનો, મફત ભોજન પામવાનો. શકાશરીલ સવભાવ નિી, તથરી સતત સજાગ રિવામા અન દરક કષણ દરક જણથરી સાવધાન રિવામા થાક લાગરી જાય. વળરી, મનસલમ દશ. સતરીઓ એકલરી ફર જ નિી. પોશાક પાશચાતય લાગ પણ આચાર તો સથાનનરપ જ િોય ન. નયયૉકવથરી નરીકળતા પિલા મોરોકકો માટનો પરવાનો લવા ગઈ તયાર તયા મ પછલ, ‘મોરોકકો આધનનક છ? કોઈ છોકરરી એકલરી ફરતરી િોય તો અજગત લાગ?’ તયા કામ કરનારરી છોકરરીએ તો જવાબ આપયો ક કશો વાધો નિી આવ પણ મન ખાતરરી છ ક મોરોકકો એનો પોતાનો દશ િોવા છતા એ જ તયા એકલરી ફરરી નિી િોય ક ના એ એકલા ફરવાન પસદ કર. ભારત પણ કટલ આધનનક છ પણ ભારતરીય છોકરરીન તયા એકલા ફરવામા શ તકલરીફ પડ ત તો એ જ કિરી શક.

કોઈ પણ નવરી જગયાએ ભાષા, ભોજન, આિાર, નનવાસ, પયવટન, પરષો ઇતયાહદ

એટલરી બધરી તકલરીફો પડ જ. બધામાથરી આરોગયવત, અણરીશદ પાછા આવવાન. પહરભરમણ ત જાણ અનગનપરરીકષા! મોરોકકોના નવચરણ પરથરી આવરીન તો મન પોતાન જ થય ક મ ખરખર બિાદરરી કરરી. અમદાવાદનરી નાગહરક અન અમદાવાદનરી સથાપનાનરી હકવદતરી યાદ આવરી : “જબ કતત પર સસસા આયા, તબ બાદશાિન શિર બસાયા.” મન થય ક જ આશાથરી અિમદશાિ આ નગરન નનમાવણ કય તન મ કદાચ કક અશ સાથવક કરરી! પોતાન જ માટનરી આ જાિર ઉનકતમા. અલબતત, િળવા કટાકષમય નવનોદ છ અન સવાનભવગત નનવયાવજ સતય પણ.

તાનનજએરમાનો એ હદવસ કાઈ ખોટો ના ગયો. િોટલનો ઓરડો નાનો પણ સનાનગિ સાથનો, આરામદાયક અન સવચછ િતો. એના એકાત અન શાનત એવા સારા લાગયા. ઉપર તરફ, પાછળના ઊચા ઢોળાવ પર જન શિર િત. મોરોકકન સતરીઓ નવનભનન વશમા ફરતરી િતરી — કોઈ ‘જલબા’ કિવાતા લાબા ઝભભામા, કોઈના માથ રમાલ બાધલો, કોઈએ નાકનરી નરીચન મોઢ ઢાકલ. અદરના ગામડામાથરી આવતરી બાઈઓએ માથ નતરનરી ટોપરીઓ ઓઢલરી અન યવાન સતરીઓએ બિાર નરીકળતા પિલા પાશચાતય પોશાકનરી ઉપર પાતળો, રશમરી જવો ઝભભો પિરરી લરીધલો. દહરયાન સમાતરના રસતા પર મકાનો, િોટલો, આિારસથાનો િતા. પછરી ટટરનના પાટા ન પછરી સવાળા રશમ જવરી રતરીનરી ફરફરતરી ચાદર. તયા જ સાગરનો ઘઘવાટ, તોફાનરી મોજા, પવનનો િમલો અન ધસરી આવત રતરીન લશકર. જાણ આખા અનતમા કાઈ ચચળતા જાગરી િતરી. દહરયા તરફ ચાલવ શકય ન િત કારણ ક એના પરથરી વીઝાતા વાયરાનો સામનો થઈ શકતો ન િતો. એના સસવાટામા સમરિન સગરીત પણ ડબરી જત િત. પણ પવન અન પાણરી તરફ પરીઠ કરતા એકનો નાદ શમતો અન બરીજાનો સભળાતો. કવ કૌતક! થોડો સમય મ આ રમતમા ગાળો! દરના વળાક પર દસ હક.મરી. સધરી મોટરી મોટરી િોટલો બાધલરી દખાતરી િતરી અન ઑહફસ તમજ આવાસ માટના નવા, નરીરસ બિમાળરી થોડા મકાનો. આ કાઈ નાનકડ, સાધારણ બદર ન િત. રસતા પર ફનસરી, મોઘરી, યરોનપયન ગાડરીઓ ફરતરી િતરી. િ કયાય ચાલવા ગઈ નિી — મદરીના કિવાતા જના શિરમા પણ નિી.

સવાર બસ રબાતન રસત પડરી. બન બાજ લરીલરી તાજગરી િતરી. નરીચરી ટકરરીઓ અન ચચળ સાગર પાછળ રિરી ગયા. સમતલ મદાનો અન લરીલા વકષના ઝડ વારાફરતરી આવતા ગયા. ધરીર ધરીર નભમા વાદળ ચડરી આવયા, ‘પડ ક ના પડ’નો નનણવય વરસાદ કરરી શકયો નિી. વાતાવરણ એવ સદર અન રોમાચક િત. આ કયા જાદઈ પદશ તરફ પયાણ િત? અજબગજબનો આ દશ િતો. કદાચ પરરીઓનો િોય, કદાચ રાકષસોનો િોય જ પણ િોય ત. રોમાચ, જાદ અન મોિમયતા તો િોય છ મનના અપિરણમા; નવય અન અનવભાનવત પનત જવાનરી હકરયામા.

રસતામા, ઉચચારવા ગમ તવા નામોવાળા — એલ િિવરા, સહબ એદબ, નસખરાત, બઝનનકા મિમમહદયા — ગામ આવ, પણ એ પયાણન અનતમ સથાન િોય કાસાબલાનકા. વષયોથરી એ નામનો નાદ મનમા ઘટાઈ ગયો િોય અન રોમાચના સર ગજતો િોય. ‘કાસાબલાનકા’ એટલ ‘સફદ ઘર’ જ િવ તયા કયાય જોવા ના મળ. નાના ગામમાથરી ફનચ અમલમા એ ધરીકત બદર અન ઔદયોનગક, ધધાકરીય કનરિ બનય. બાર લાખથરી ઉપરનરી એનરી વસતરી િશ. એના કટલાક નવભાગ સવચછ, નવસતત, અદયતન, સદર છ. તો કયાક કયાક એ સાધારણ અન ગદ છ. એના નામના ગજારણન અનરપ એન દશવન ના લાગ.

િ પિોચરી તયાર રનવવારનરી સવાર િતરી. બધ સમસામ. આખ ગામ જાણ મરનશયા ગાવા ના લાગય િોય. પણ િોટલ શોધરી, સામાન મકરી ચાલવા નરીકળરી તયાર ઘણા રસતાઓ પર લોકો જોયા. દકાનો બધ િતરી પણ આઈસકરરીમ અન કકનરી દકાનો બિાર, રસતા પરના ટબલ-ખરશરી પર મોટા ભાગ પરષો બઠલા. મોઢ રસતા તરફ, ફદરીનાવાળ ચાન પાણરી પરીતા જાય, વાતો કરતા જાય, જતા-આવતાન િલનચલન જોતા જાય. રસતા પરના કાફનો હરવાજ કદાચ ફાનસથરી શર થયો િશ પણ આ વાતાવરણ, આ માિોલ તો મોરોકકોન જ નવનશટિ લકષણ.

િસતકળાનરી એક નાનરી દકાન પવાસરીઓનરી આશામા ખલરી િતરી, તથરી થોડ હદશાભાન મળવય. એ સજજન વળરી મન કાસાબલાનકાનો એક નકશો પણ આપયો. જોક નકશો ખબ અપરતો િતો. ગામમા ચાલરી તો ખરરી પણ પાછા િોટલ પર કમય અવાય જ નિી. નગરચૉક મિમમદ પચમ પર તો ઉતસાિ અન ચમકાટ િતો. એમા મખય સથાન એક ફનસરી િોટલ િતરી. બિાર દશદશના ધવજ ફરકતા િતા. ચમકતા કાળા આરસનરી ફશવ પર પડતા પગલા સતત એક મોરોકકોન લછતો જતો િતો. પનશચમના પહરનચત જગતનરી આ ઝાખરી િતરી. મોરોકકો તો િત બિાર, એના બજારમા. લોકોનરી ભરીડ, સાવ સાકડરી ગલરીઓ, ખરીચોખરીચ દકાનો, ઘોઘાટ, રનવવારનરી સાજ ટિલવા નરીકળલા જવાનનયા. અિી તો ચાલવામા પણ ચતરાઈનરી જરર િતરી. તયા પણ િ લાબ રિરી નિી.

શિર બિ મોટ છ. ચાલરીન બધ જવાય નિી. વચચોવચ નયનરમય ઉદયાન છ — આજબાજ બનક, નયાયાલય, નાટયગિ, મખય ટપાલખાતાનરી કચરરી છ. આ શિરમા પભાવશાળરી, સદર, યરોનપયન સથાપતયના નમના જવા નગરજાઘરો છ અન જોવાલાયક મનસજદો પણ. કાસાબલાનકાન મદરીના — જન શિર, દરથરી ક પાસથરી ખાસ રસ પડ તવ લાગય નિી. મોટરી મિલાતો અન નવરી મોટરોનરી સાથ સાથ ગરરીબરી અન નભખારરીઓનરી

આ કવરી સગનત. સતરીઓના મોઢા પર, કપાળ પર, િડપચરી પર છદણા કરલા િતા. આપણ તયા રબારરી, ભરવાડ જાતોમા િોય તમ. વળરી િાથ રગલા જોયા — િશ તો મદરીથરી જ પણ રગ કાળા િતા. પરષો તો એમનરી જનમજાત રરીત પમાણ જએ, ધયાન દોરવા પયતન કર, પણ બરીજી કોઈ િરાનગનત નિી. ખાલરી રસતા પર કોઈ એકાદ જણ દખાય ન હદશા પછ તો પણ સારરી રરીત જવાબ આપ, ટકસરી લઉ તો ચાલક પણ મદદરપ થાય. િોટલનરી પાસનરી રસટોરામા ખાવા ગઈ તો માનલક, નોકર, બઠલો એક નાસર નામનો યવાન — બધા જ નશટિ િતા. મન જોઈન નવાઈ પામ, પછરી લ ક િ મનસલમ છ? પણ છડતરી નિી. આિ, કવરી શાનત. નાસર દરના પવવતો પરથરી આવતો િતો. કિ, એના માબાપ ફનચ ક અરબરી નિી પણ ફકત બબવર ભાષા જ બોલરી શકતા િતા. આ ભાષા ફકત ભાષય છ, લખય નથરી. આન શરીખવાડાય નિી.

િજી સધરી મોરોકકોમા મન કોઈ તકલરીફ નડરી ન િતરી. િજી આ સગામ ન િતો ન તથરી જ કદાચ િ નનનશચત અન સપશય બનરી ગઈ. દોડાદોડ સટશન પિોચરી, ટટરનનરી પથમ શણરીના યરોનપયન, આરામદાયક કકષમા બઠા પછરી જોય તો આકાશ ઝાખ, ભખર, નરીરસ િત. કાસાબલાનકા છોડરી જવાનો આ સારો સમય િતો — કદાચ બરીજી જગયા વધાર સારરી િોય. અડધા કલાક સધરી કાસાબલાનકાના કરપ પરા, ઔદયોનગક બાધકામો ખચાયા કયા — પાટાનરી બન બાજ. ન પછરી ટટરન એવા પદશમા આવરી ક જ આકાશનરી જમ વારવાર બદલાતો રહો. દર સધરી જતા લરીલા ઢોળાવો. તરકજો. લાલ માટરીનરી બનલરી વધય ટકરરીઓ. કયાક ખડકાળ, કકવશ ધરા; કયાક નવસતત નકષનત પર નરીચા, ગોળાશ પડતા વનલમક. લાબા સમય પછરી, એક વાર થોડા થૉર. જાણ લાલ રગન રણ — અગમય, અસપટિ, અસપદ. એનરી આ પયોજનિરીનતામા મલાનન િતરી. લોકો, પાણરીઓ, વનસપનતથરી તરછોડાયલ. માઈલોના માઈલો સધરી ભનમન બસ િોવ જ જાણ નનરથવક કોઈ અનસતતવ.

કયાક કયાક નવરલ ગામ — મઠરીભર ઝપડા — માટરીના બનલા — થૉરનો ઉછર(ઉછર ન ત પણ થૉરનો!) ન તરણ-ચાર ખજરરીઓ રણપણાન જાણ સદઢ કરવા. કવો આ અભતપવવ પવાસ નતરો નવનસમત, હદય ચહકત.

+અત પાટાન સમાતર એક પાકો રસતો દખાયો ન લરીલ ઘાસ. માટરીનરી રગરીન, ગફા જવરી ચોરસ ઝપડરીઓના સમિ આવતા ગયા, લાલ દશયપટમા ભળતા ગયા. થોડા ગદવભ શાત એકાતમા ચરતા િતા, કયાક ઘટાન ટોળ િત. એક સટશન અન ગલાબરી રગલા થોડા ઘર. જીવનનો જરા ભાસ.

પછરી શર થઈ ટકરરીઓ. એકબરીજાન સાિચયવ છોડવ ના િોય તમ સાથ સાથ. અબિલ, શષક પહરસર અન છતા કક રકષ રરીત પણ સદર. આખો વખત ટટરનના કકષમા િ એકલરી િતરી. કવ અમલય પનતકલ! આટલ વનવધય ન થયા િતા તો ચાર જ કલાક.

સટશન જવ કાઈ િત જ નિી. એક જ ઓરડો ન મદદ કરનાર કોઈ નિી. આશર એક હદશામા ચાલવા માડય. થોડ દર બ અમહરકન મહિલાઓ મળરી, એમન પછરીન પવાસખાતાનરી કચરરીનો રસતો શોધયો. એ તો બધ થઈ ગઈ િતરી પણ નજીકનરી એક પવાસ ઑહફસમાથરી નકશો મળવયો ન પછરી િોટલ પણ. આખ ગામ ગલાબરી રગન અથવા ઇટના રગન િત — િોટલો, ઘરો, સરકારરી મકાનો — જન, નવ, બધ જ. આ શિર ત મારાવકશ (MArrakesh) પવવત અન રણન સમનચત નમલન. એના નામન સગરીત જ અવનવા કલપન ઊભા કર છ, એનો સાકષાતકાર એ બધાન સાથવક કર છ. મારાવકશ. મારાવકશ. અનદતરીય, અનપમ, મોિક, મનનપય. મોરોકકોનરી મસાફરરીનો સમતવવય આરભ અિીથરી થયો.

મારાવકશના પિોળા રસતા શાત િતા, વાિનો ઓછા િતા, પિોળરી ચરણવરીનથઓ પર લોકો આરામથરી ફરરી શકતા િતા. બરખા જવા લાબા ઝભભા પિરલરી સતરીઓ નાનરી મોટરસાઈકલો ચલાવરીન જતરી િતરી. આખો નસવાયન મોઢ નકાબ પાછળ ઢકાયલ િત. આખો તો એવરી સદર લાગ, મોઢા તો કટલાના રપમય િશ? પણ આ પચછનનતા અન રિસયમતામા જ તો મોિમતરરીયતા અન વશરીકરણતા િોય છ ન!

અચાનક એક નાક વળતા અસાધારણમા પિોચરી જવાય છ. કારરીગરો, જમન ખરખર તો કલાકારો જ કિવા જોઈએ, પોતપોતાના કૌશલયમા મગન િોય છ. કાષઠ, ચમવ, ધાત, વસત વગર પદાથયોમાથરી બનતરી વસતઓન વનવધય અન સૌદયવ શબદાતરીત છ. ઊનમાથરી વણાતરી જાજમોનરી ખયાનત દનનયાભરમા ફલાયલરી છ. પરષોનરી સાથ હકશોરો પણ કામમા રત િતા અન નનપણ પણ. કળાના સજ વનમા પોતાનરી જાતન પયોજતા આ લોકોન જોઈ મનમા સાર લાગય, કારણ ક ગરરીબરીનરી િદ નથરી, નભખારરીઓનરી અછત નથરી. મારાવકશનરી સાકડરી ગલરીઓમા િાથ લાબો કરરીન બઠલા પરષો, રખડતરી સતરીઓ, િારબદ ઊભા રિરીન ભરીખ માગતા દસ-બાર અધ વદો — જોઈન િતાશ થઈ જવાય. ઉપાય કાઈ નિી. કક અશ કયારક કોઈકન ઉગારરી શકાય પણ આખા દશના આ નચતરન કવરી રરીત બદલાય?

મારાવકશ િજી પણ એક િકરીકતન કારણ આખા મોરોકકોમા બનઝરીર છ. ત છ

દજમા-એલ-ફના (Djeman-el-Fna) કિવાતો નગરચૉક. એનો અથવ ‘મતોન સભાગિ’ જવો કરરી શકાય. એક જમાનામા તયા ગનગારોના કપાયલા માથાન પદશવન થત. આજ તો એનો અશઅશ જીવત છ, જીવનથરી ઊભરાય છ. વિલરી સવારથરી તયા લોકો આવવા માડ — પકષકો, કલાકારો, નતયકારો, વાદય અન સગરીતકારો, જાદગર, અગમરોડના ખલ કરનારા, સપવ-ગારહડકો, વચનારા, ખરરીદનારા, છતરનારા, ભરીખ માગનારા, ચોરરી કરનારા. બધા માટ આ એક ચબકસથાન છ. દશ અન દનનયાન આ લઘ એક પનતનનનધતવ છ. જાિરમા અિી વાળ કાપનાર પણ મળ. દાત ખચરી આપનાર પણ મળ. પસાના બદલામા પાણરી પાનાર પણ મળ અન ચારણ, નવદષક, રગલાના સનમશણ જવો કોઈ વાતાવકાર પણ મળ. અનમઝનમઝ ગામના નટો અગમરોડના ખલો માટ ખબ પનસનદ પામયા છ. તો મૉહરટાનનયાના નતયકારો ભાર ટોળ ભગ કર છ. વાદરાના ખલ અન સાપનરી મતરમગધતા જયા જોવા મળ, તયા જ આગ ખાનારા અન તલવાર ગળનારાના પયોગો પણ આશચયવ પમાડ. બપોરનરી ગરમરીમા આ અપનતમ નગરચૉકમા થોડરી ભરીડ ઘટ, પણ સાજ નમતા પાછરી બમણરી વધ. આજબાજ કાફ અન રસટોરા છ. આખો હદવસ તયા પણ અવરજવર ચાલ જ રિ. સમય થાય ન મઅનઝઝનનો સાદ પડ અન ધમવનનષઠ લોકો નમાજ પઢવા ચાલયા જાય. મનસજદોના નમનારા પર બતતરીઓ થાય. દજમા-એલ-ફનાનરી હકનારરી પરનરી દકાનોમા બતતરી ન ફાનસોનો ઝાખો પકાશ બળરી રિ ન છલ, સદરીઓથરી ચાલત આ કૌતકભય, સવચછાનરપ આશચયવસભર, અવણવનરીય અવસથાન રાતના થોડા કલાકો માટ અટક.

પવાસરીઓન માટ તો આ આખરી વાત રસગભવ િોય જ પણ મોરકકનો પણ રોનજદરી આ બરીના માણતા દખાય. દરક કલાકારનરી આસપાસ પરષો ગોળ વળરીન ઊભા જ િોય. ગાનારા ક વગાડનારાન ગરલાભ — કારણ ક એમનરી કળા તો જોયા વગર પણ માણરી શકાય. એક બાજ પર ગરરીબ દશના જીવનનરી રગિરીનતા, બરીજી બાજ લોકકળાઓન આ બિનવધ બાિલય. એક તરફ દહરરિતાન લરીધ હદય રિવરી જાય, બરીજી તરફ લોકોનરી દવવનતત અન પશચાતતાપ વગરનરી વતવણક પર ગસસો અન દયણા થાય.

મારાવકશથરી ફઝ ૫૦૦ હક.મરી. દર છ. બસમા દસ-સાડા દસ કલાક થયા. બિ તકલરીફ ના પડરી. થોડા તાનતવક તો થવ જ પડ. લગભગ આખો વખત દશય પવવતરીય રિ છ — સક, દષકર, મરભનમ સમ. પિલા તો ધળના ડગર આવયા — ભખરા ન કકવશ. પછરી રણ શર થય. માઈલો ન માઈલો સધરીનરી શનયતા. ધરા લાલાશ પડતરી િતરી. કયાક થોડા થૉર, કવનચત ઘાસના મદાન. કયારક સપહદત કસરરી રગના પૉપરી પષપોનરી અપહરનમતતા દખાતરી ન આખો ચમકરી જતરી. રણદરીપ જવા બચાર ગામ આવયા પણ ખાસ કાઈ નિી. ઝરણા જવ કાઈક દખાત ન મનન શાતા વળતરી. મોરોકકોના દનકષણ

ભાગમા પાણરીનરી ખબ તગરી છ. મધય ઍટલાસ પવવતમાળામા થઈ થઈન રસતો જાય છ. દનટિગોચર સઘળો પદશ નવચકષણ છ : કક રરીત મનનપય છ, પણ આમતરક નથરી. કઠોર છ પણ તરાસજનક નથરી. માઈલો સધરી એક પણ વકષ ના દખાય ન પછરી નારગરી, બદામ, દવદાર ક યહકનલપટસના ઝડ પણ આવ. ફઝથરી ૫૦ માઈલ દર સરોવરો છ. આઝર, ઇફન વગર ગામોન આમોદ અન આરામસથાનો તરરીક નવકસાવયા લાગયા. નગર સધરી પિોચતો રસતો વાવટા અન પતાકાઓથરી શોનભત િતો. ત શા માટ, ત ખબર તો પછરી પડલરી. િોટલ શોધવા માડરી તયાર કિવામા આવય ક રાજા ફઝમા થોડા હદવસ માટ આવલા િોઈ એમના રકષકો અન સવકોથરી િોટલો ભરાયલરી િતરી. બસ સટશનનરી પાસ જ સદભાગય મન કલાકકનરી રાિ જોયા પછરી ચોખખો કરાયલો ઓરડો મળરી ગયો.

િાથમા નકશો પકડરીન િ નગરદશવન નરીકળરી પડરી અન એ જ િત મોરોકકોન અતરીવ સદર, શષઠ, નયનરમય, હદયગમય, રનચરતમ પર ફઝ (Fes). નવો નવભાગ યરોપન સાધારણ અનકરણ લાગ — ખાસ કરરીન રસતા પરના કાફનરી લરીધ. પણ બન બાજના સગધરી ફલોવાળા નારગરીના ઝાડન શ? મિામાગવ િસન નદતરીય સાચ જ અનદતરીય છ. એનરી નવશાળતાનરી વચમા નાનળયરરી-ખજરરી અન બસવાનરી બનચોવાળો લાબો બાગ છ. બ બાજ ઑહફસો, િોટલો, રસટોરા. એનરી પર બાહગત કાફ નથરી ક નથરી િજાર િજાર આખોથરી તાકરી રિલા પરષો. રબાત અનતઆધનનક િત પણ અતર િત. કાસા સમકાલરીય િત પણ સથળ િત; મારાવકશનો રગ ગલાબરી ખરો પણ એ તો એક દખાવ જ. પણ ફઝ! આ ફઝ સપણવ રરીત મોિક, કમનરીય, તનટિકર, હદયાનભરામ છ. અિી અટકાવાયા નવના ટિલવ શકય છ. આ મિામાગવન એક છડ િસતકળાકનરિ છ. ત બધરી આવશયકતાઓથરી સજજ છ. બનક, પોસટઑહફસ, દવાખાન, દકાનો, કળાકારોના કાયવકકષ, આઈસકરરીમનરી િાટડરી, ફલો, ફવારો અન નમાજ પઢવા માટનો એક કમરો. આખો દશ ધમવ પતય ગભરીર છ. મખયતવ સનનરી મનસલમ છ. બધરી જ મનસજદોનરી સભાળ સરકાર લ છ ન એના બધા જ અનધકારરીઓન — આલમ, ખનતબ, ઇમામ, મઅનકકત, મઅનઝઝન વગરન પગાર આપ છ.

જના શિરના બ ભાગ છ : ફઝ એલ બાનલ અન ફઝ જહદદ. ફરત હકલાનરી દરીવાલ અન ચૌદ દરવાજા છ. નવા નવભાગથરી એ પાચ હક.મરી. દર છ. બસ લઈન અમ બાબ ફતિ સધરી ગયા. આ મદરીનાનરી ગલરીઓનરી ગચવણ જવરી તો કયાય ના જોઈ. બ જણ પણ માડ ચાલરી શક જવરી પિોળરી ગલરીઓ. તમાય માલથરી ખડકાઈન જયાર ગધડા સામથરી આવ તયાર જીવન જોખમ થઈ જત. કયા નવા નવભાગમાનરી ફનસરી મોટરો ન કયા આ અનતપરાતન રરીત! ગલરીઓનરી બ બાજ પર જયાર દકાનો નિોતરી તયાર તયા ફકત બધ બારણાવાળરી સળગ દરીવાલો િતરી. પાછળના ઘર, આગણા, મનસજદોનરી તો આપણ

કલપના જ કરવાનરી. અગત આવાસોન આ રરીત છપાવરી રાખવાનરી મોરોકકોનરી લાકષનણક પદનત છ. મદરીનામા ૩૦૦થરી પણ વધાર મનસજદો છ ન ભાગય જ કોઈના દાર ખલા િોય.

દરક પટા નવભાગમા પાચ વસત િોવરી આવશયક િતરી : (૧) રોટરી બનાવરી આપનાર. લોકો ઘરથરી લોટ બાધરીન આપરી જાય, પાઉ રોટરી એ પકાવરી આપ, (૨) જાિર શૌચાલય, (૩) ફવારો અથવા પાણરીનો નળ. ઘણા ઘરોમા આ તરણનરી વયવસથા િોતરી નથરી, (૪) બાળકોન કરાન ભણાવવા માટ પાઠશાળા અન (૫) મનસજદ. ખરખર, થોડ થોડ અતર આ પાચ બાબતો દખાતરી. આખરી મદરીના ઘણરી ગદરી, બદબવાળરી છ. પથથહરયા, ઢાળવાળા રસતા લપસણા છ; આખો આ જનો નવભાગ સાકડો અન બનધયાર છ. કયાર નરીકળ એમ થત રહ.

અિી પણ કારરીગરો કાષઠ, ધાત, ચમવ પર કામ કરરી રહા િતા. નાના નાના છોકરાઓન પાટવ જોઈન નવાઈ થયા વગર રિ નિી. ચામડા ધોવાનરી જગયા જોવા જવાનરી કોનશશ કરરી પણ વાસ એવરી અસહ ક દરથરી જ પાછા ફરરી જવ પડય. સક એલ અતતહરનમા જાતજાતના તલ અન અતતર વચાય છ. મદરસા એલ અતતહરન સથાપતયનરી દનટિએ અતયતકટિ માનય છ. કારાઊનયન (Qaraouyine) મનસજદ ફઝમા મોટામા મોટરી છ. નસરીબજોગ એના દાર ખલા િતા, તથરી એના ખલા પાગણમા ડોહકય થઈ શકય. લોકો નમાઝ પઢરી રહા િતા. નજજાહરન ચૉક અસામાનય છ. મદરીનામા આ પિલરી જ ખલરી જગયા જોઈ. એના મડપનરી છત અનતશોભમાન છ. એનો સનવહદત ફવારો સવાગ સદર અન અખડ છ. આ ઇમારતો ૧૨મરી સદરીમા બનલરી.

અિી ‘બૉમબ રહડયો’ નામનરી એક દકાન જોઈ, જમા હિનદરી નસનમાનરી રકૉડવ અન કસટ મળતા િતા. નસનમાના પોસટર પણ િતા. મન મોરોકકોમા ઘણરી વાર પછવામા આવત ક મારરી પાસ હિનદરી સગરીત છ? આપણા હફલમ ઉદયોગનો પચાર કયા કયા નથરી થયો. સામાનય વયનકત માટ ભારત નસનમાઓ, સનવયવ અનભનતાઓ અન સદર અનભનતરરીઓનો પદશ છ. જોક એકાદ માણસ મન જોઈન વળરી ‘મોરારજી દસાઈ’નરી બમ પાડલરી ખરરી! કયારક કોઈ મન જોઈન ‘ઇનનડયન’ ‘ઇનનડયન’ પણ કિરી ઊઠત. સાડરી પિરરીન ફર તો જરર ટોળ વળરી જાય!

એક સાજ િોટલનરી સામનરી, ખણા પરનરી નાનરી રસટોરામા બટાકાનરી કાતરરી તળાતરી જોઈ ત ખાવા ગઈ. ઘણરી વાર દધ, કક, નારગરીનો રસ વગરથરી ચલાવલ, પણ ના ખાઈન

પછરી અસવસથ લાગત િત. બિાર જ ચાર-પાચ ટબલ િતા. એક ખાલરી િત તયા િ બઠરી. થોડરી જ વારમા ચાર મોરોકકન આવયા. તરણ તો અચકાયા, કારણ ક બરીજ કોઈ ટબલ ખાલરી િત જ નિી. મારાવાળા પર તરણ ખરશરીઓ ખાલરી િતરી. ચોથો યવાન, જ અગણરી િશ એ લોકોમા ત તો બાજમા બસરી જ ગયો. બરીજા પણ બઠા. કોઈએ સામ જોય પણ નિી, તો ઠકડરી ક છડતરીનરી કયા વાત. એમણ ચણા અન મદાનરી સવોના શોરબા જવ કાઈ મગાવય. ત જોઈન વઈટરન મ પછવા પયતન કયયો ક એ નનરાનમષ િત ક નિી. એ તો અગજી ના સમજયો પણ આ ચાર સમજયા. એમણ આ નનરાનમષ ખાણ માર માટ મગાવય ન પછરી સાધારણ વાતો શર કરરી. પલા અગણરીએ પછરી લરીધ, “તમ મનસલમ છો?” આ પશનXમન કટલરીક વાર પછાયો િતો. લાગ કદાચ મોરોકકન જવરી પણ મનસલમ છોકરરીઓ આવરી રરીત એકલરી ફર નિી, તથરી લોકો ગચવાય ન જાણવા માગ ક િ કોણ છ ન કયાથરી આવ છ. દર સાજ ફઝમા લોકો ફરવા નરીકળ. બ છોકરરીઓ સાથ જતરી ભાગય જ દખાય — કયાક બસરીન કૉફરી પરીતરી તો નિી જ. પોતાના ભાઈઓ ક સગા સાથ આવલરી િોય એવરી છોકરરીઓ કયારક જોવા મળ પણ પરણલરી સતરી તો બિાર નરીકળલરી દખાય જ નિી. આ ચાર યવાનો ખાવાન પતાવરી, મન ‘શભ પવાસ’ ઇચછરી રસત પડયા. આ સભય, નશટિ, કલરીન વયવિારથરી મનમા એવ સાર લાગય. સતરી તરરીકનો આદર જયાર ના મળ તયાર દ:ખરી થઈ જવાય છ. આ આખરી સાજ એવરી સદર િતરી. ભરીનરી સગધવાળા પલા નારગરીના ઝાડ અન આ પહરપકવ પરરી ફઝ.

ચચવાએન ગામ બિ સદર છ એમ વાચલ. સપન પાછા જતા તયા થઈન જવાન નવચાય. બસમા એક માણસ બાજમા બઠો, એન તો બરીજી ખાલરી જગયા પર જવા આદશ કયયો ન વળરી એ તો ગયો. બરીજા રોકાણ પર બરીજો પરષ બઠો. તયા સધરીમા બસ ભરાઈ ગઈ િતરી તથરી એન ભગાડરી ના શકરી. ધરીર ધરીર એણ ભાગલા અગજીમા વાત શર કરરી. િ ઝોકા ખાતરી રિરી. મનમા હિમત ભગરી કરરીન એણ મન કહ, “ચચવાએન શ કામ જાઓ છો? માર ગામ વાઝાન (Oazzane) આવો ન. અમાર તયા રિજો.” વાઝાનન તો નામ પણ મ વાચય નિોત કયાય. મારરી આખ ફરરી મળરી ગઈ. મન જગાડરીન કિ, “િમણા જ વાઝાન આવશ. ઊતરો છો ન?” જાઉ ક ના જાઉ? મ કહ, “ઘર નિી આવ. તમારા ગામમા િોટલ છ.” એ કિ, “મન ખબર છ ક તમ શ નવચારો છો. પણ િ ખરાબ માણસ નથરી.” કયાકથરી છછડાઈન ફરરી ગસસો ચડરી આવયો. મ કહ, “મોરોકકોના બધા માણસો આવ જ કિ છ.” એ કાઈ બોલયો નિી. મ નવચાય ક બન જગયા અજાણરી છ. બમાથરી કયાય જઈન પસતાઈ શક ક મઝા પણ પડ. અનભવ કયાવ પિલા શરી ખબર પડ? વાઝાન પર િ ઊતરરી તો ગઈ જ પણ િોટલનો આગિ તો રાખયો જ.

નાના ગામનરી નાનરી િોટલ. કિવાન શ િોય? પણ ઉપરનો કમરો ચોખખો ન સારો

િતો. આ યવાનન નામ અઝરીઝ િત. ઘર જઈ, એનરી બિનન લઈન પાછો આવશ એમ કિરી એ ગયો. મન િત િ અકષમય સાિસ કરરી બસ, એન િત એનરી સાથ એકલા રિવાથરી િ ગભરાતરી િતરી. મન થય, કદાચ એ િવ પાછો જ નિી આવ. કોના પર નવશવાસ મકાય? ન છતા, મકરીન તો િ આમ બસમાથરી ઊતરરી પડરી િતરી. કલાકમા એક નમતરન લઈન અઝરીઝ પાછો આવયો. સાકડરી, ઊચા ઢાળવાળરી ગલરીઓ જગજના પથથરોથરી બનલરી િતરી. બ મોરોકકન ઘર મ મારાવકશમા જોયા િતા. એવ જ નાન ઘર મ અિી પણ ધાય િત. પણ આ મોટ, સદર, સવચછ ઘર િત. વચમા ચૉક, ચોતરફ પાચ કકષ અન આગણનરી વચચોવચ નારગરીન એક ઝાડ. આિ, શ આશચયવ, શ સૌભાગય.

પછરી તો બ બિનો આવરી. િહરયા મોટરી િતરી, પરણલરી િતરી. એન એક નાનરી દરીકરરી િતરી. બ ભાઈઓ આવયા : અબદલ ઇલાિ અન અરિફ. મા એનરી માદરી બિનનરી ખબર કાઢવા બિારગામ ગયલરી. નપતા મતય પામલા. બધાએ આનદથરી મન આવકારરી — જાણ મન ઓળખતા િોય, જાણ જાણતા જ િોય ક િ આવવાનરી છ. શ અકસમાત, શ આશરીવાવદ. ફરરી મન તયા રિવા માટ આગિ કરાયો — ખાસ કરરીન અબદલ ઇલાિ તરફથરી. એ િસમખ અન વાચાળ િતો. બધા જ સદસય એટલા સરળ, એટલા સિજ. આ કટબ, આ ઘર — તયા નિી રિવાન કોઈ કારણ ન િત. આવો અનભવ, આવ ભાગય ફરરી કયાર મળ? િોટલમા આપલા હદરિામ તો એણ પાછા ના આપયા — તો કાઈ નિી. સામાન તો થોડો જ િતો. એક િનડબગ, ત ઘર લઈ આવયા.

જમરીન બધા ચાલવા નરીકળા. શિરોમા તો કાઈ પણ કરવાન િોય. આ તો નાનકડ ગામ, એનો એક જ રસતો. જના પર મોટરો જાય. ચાલવા જવા નસવાય બરીજ શ પવનતત િોય? ઢોળાવ પર શરરીઓ ઊચરી-નરીચરી જતરી િતરી. ગધડા સાથ લોકો જતા-આવતા િતા. સતરીઓએ જદરી જ જાતનરી રરીત પોતાનરી જાતન ઢાકરી િતરી. ઊનના ગરમ, મલા સફદ રગના ધાબળાન જહટલ રરીત માથ અન આખ શરરીર ઢકાય તમ વીટાળો િતો. એન ‘િાયક’ કિ છ. એક જ સતરીન વળરી ભરા રગના િાયકમા જોઈ. પરષો એક જ સરખા રગ અન કાપડના જલાબા (ઝભભા) પિરલા િતા. િાયક પિરલરી નાનરી છોકરરીઓ તો એવરી સરસ લાગ! ફકત કતિલથરી જોતરી આખો જ દખાય. એક સતરીએ િાયકનરી અદર વળરી નાના બાળકન પરીઠ પર બાધય િત. મ તસવરીર ખચવા માટ એનરી રજા માગરી. એણ તો િા કિરી, પણ સાથ આવતા એના પનતએ ભવા ચડાવરીન ના પાડરી દરીધરી. થોડા પગલા ચાલરીન મ પાછ જોય. એ પણ પાછ વળરીન જોઈ રિરી િતરી અન નસમત આપરી રિરી િતરી. મ િસરીન િાથ ઊચો કયયો. એણ પણ ઊચો કયયો. બ સતરીઓ વચચ તતકાલ એક સત બધાઈ ગયો. અમ બન જીવનનરી વાસતનવકતા સમજયા. એનાથરી એન અસતોષ નિોતો એ સાર િત.

મોરોકકોમા એક પાચરીન સવાકય છ : “તમ જયાર અમાર ઘર આવો તયાર અમ તમારા મિમાન બનરીએ છરીએ, કારણ ક આ ઘર તમાર છ.” આનરી યથાથવતા િ જીવરી શકરી. કટ અનભવથરી કયાય અનધક થયા મોરોકકનોનરી માનવતાના દશવન.

એ અનતમ રાત ઘરરી રાતમા ઊગયો િતો કસહરયા દધમા ઝબોળો િોય તવો અભતપવવ સવણવ ચરિ : બિત, પણવપસફહરત, સપણવ સદર. જાણ મારા સૌભાગયન અલૌહકક પનતફલન.

J

સીી બ સઈ

કાથાવજથરી નરીકળરી દોઢસોએક હકલોમરીટર સધરી ઉતતર હદશામા જઈએ તો નબઝતદ નામના ગામથરી જરા આગળ ‘કાપ બલાનક’ કિવાતરી ભનશર પાસ પિોચરીએ. આખા આહફકા ખડન — ફકત ટયનનનશયાન જ નિી — સૌથરી ઉતતરન એ સથાન છ. છક તયા સધરી જવાન તો બનય નિી. શરઆતમા દહરયો દખાય તમ પિાડરી ઢોળાવોમાથરી જતા રસત લા માસાવ નાનમઆ ગામ સધરી યજમાન લઈ ગયા. એક વળાક પછરી, નરીચ જમણરી તરફ ભમધયના સપહદત પાણરી દખાયા. બરીજા પિાડરી વળાક તદદન અદશય પણ થઈ ગયા. લા માસાવનો મખય ભાગ જરહરયાતોનરી ચરીજોના બજારથરી ભરલો છ. ઘઘર ઝાડનરી નરીચનરી ખલરી જગયામા છોકરાઓ રમરી શક છ. નજીકમા લોકનપય કાફ છ. ભરરી રગલરી છાપરરીઓ નરીચ ગોઠવલા ટબલ-ખરશરીનરી સરસ, સાદરી ગોઠવણરી ગમરી. વચચ એક કવો િતો. એન લાકડાન ચકર એક જમાનામા ઊટ વડ ફરવવામા આવત. તયા અન છક નરીચ દહરયાહકનાર ઘણરી રસટૉરા છ. ‘ધ કોનનવશ’ નામના મખય રસતા પર દહરયો દખાય ત રરીત બનાવલો પિોળો ચાલવા માટનો પથ છ. એનરી એક તરફ લાલતર ઉગાડલા છ. ગામ સફદ અન રમણરીય લાગ છ.

લા માસાવનરી પાસ પવવતો પર વસલ એક બિ જ સદર ગામ છ. સરીદરી બ સઈદ. એનરી નજીક જતા મિામાગવ બ રસત વિચાઈ જાય છ. જમણો વાિન ઊભા રાખવાના

ચોગાનમા જાય છ અન તયાથરી જ બજાર શર થાય છ. ઊચરી-નરીચરી ગોઠવલરી ઇટોના બનલા, ખાસસા ઢાળવાળા એ રસતાનરી બ બાજ નાનરી દકાનો િતરી. દરીવાલોન અઢલરીન, રસતા પર પાથરરીન, દકાનોનરી બિાર જ કટલરીય રગરગરીન, આકષવક, લોભામણરી સદર ચરીજો મકલરી િતરી. િસતકળાનરી વસતઓ પર તો િ વારરી જાઉ છ. તયા મન થય, િ શ ખરરીદરીશ? માટરીકળાના નમના સરસ છ અન જાજમો પણ એટલરી જ સરસ. ચામકળા, કપડા, ઘરણા, નચતર, ધાત, અરરીસા...? ક પછરી ફકત ખજર?

નવમરી સદરીમા તો આ જગયાએ કશ જ નિોત. દહરયો દખાય તમ એક ટોચ પર હકલા જવો એક મઠ િતો. પાચ શતાબદરીઓ સધરી તયા સફરી ધમવના ઘણા વડાઓ શાત વાતાવરણમા વસતા રહા. પછરી ટયનનનશયાના શષઠરીઓએ તયા ગરીષમનનવાસો બાધવા માડયા અન એના શાનત ન એકાત તો ગયા. લખકો, કનવઓ, કલાકારો વગરમા એ પચનલત બનવા માડય અન ધરીર ધરીર પવાસરીઓમા. તયાનો સયાવસત જોવા લોકો ખાસ જાય છ. રજાન હદવસ કાથાવજ ન છક ટયનનસથરી જવાનનયા તયા ફરવા નરીકળ છ. કાફ ન રસટૉરા તયા અસખય ઊભા છ.

સરીદરી બ સાઈદ (Sidi bou Said) ગામ અસાધારણ સદર છ. એન કારણ છ એના મખયતવ છાપરા વગરના મકાનો, ઇટાળા રસતા, પવવતરીય પહરસર, સાગરદશવન, નરીરભર આકાશ ન તાજગરીવાળરી િવા. છતા એનરી નવશષતા છ આખા ગામન આવરરી લતા રગોમા. બધા જ ઘરો, દરીવાલો, પગનથયા ફરનજયાત રરીત સફદ રગલા િોય છ. અરબરી-મનસલમ શલરીના બારરીબારણા, જાળરી ક લાકડાના લબચોરસ આકારોથરી બધ કરલા ઝરખા, કઠડા, થાભલા વગર બાકરીન બધ એક જાતના ભરા રગ રગવાન િોય છ. તાજો િોય તયાર એ રગ આકાશના અન ભમધય સમરિના લાકષનણક નરીલ રગન બરાબર મળતો આવ છ. ૧૯૧૫થરી આ ધારો ચાલ થયો અન િજી અપવાદ વગર એન પાલન થાય છ.

ભરા બારણા અન દરવાજાના સવરપનરી પણ પાછરી ખાનસયત છ. એના લાકડા પર મોટા, ગોળ, કાળા ખરીલા કલાતમક રરીત, સડોળતાથરી ઠોકરી નચતરાકનત ઉપસાવવામા આવલરી િોય છ. પછરી આ જ કળા કયારક બારરીઓ પર ન પટારા પણ જોવા મળ. એક જગયાએ મ ભરાન બદલ કથથઈ રગલા કમાડ જોયા. એન અપવાદરપ વનવધય સાર લાગય.

આમ જઓ તો ગામડ અન ત પણ તરરીજા નવશવના દશમાન, પણ ચોખખાઈનો પાર નિી. અસલમા, ટયનનનશયાના બધા શિરોમા રસતા વળાય છ અન હદવસમા બ વાર

નગરપાનલકા દારા કચરો ઉપાડાય છ. ઉપરાત, નાગહરકતાનરી સભાનતા પણ િશ, તયાર જ આવરી ચોખખાઈ જળવાયન. ફરરીથરી એક તરફ આનદ થયો અન બરીજી તરફ ભારતનરી િાલત માટ જીવ બળો.

સરીદરી બ સઈદના બજારના રસતાનરી સામ ઊચા પગનથયા પછરી ઉપરના ઓરડામા એક કાફ છ. તરત નજર ચડ એટલ તયા િમશા ભરીડ રિ. પણ રસતો તો એનરી પાછળ થઈન આગળ આગળ જાય. દરીવાલો અન બધ દરવાજાનરી પાછળના બગરીચાનો ખયાલ ઝાડનરી થોડરી ટોચ જોઈન કરરી લવાનો. અત દહરયા પર પડતરી ભખડ ઉપર એક અગાશરી જવરી જગયામા એક કાફ િત. પાળરી ત બઠક. નરીચા, નાના સટલ ત ટબલ. ભમધયનો ભરો, ઉનમકત નવસતાર. સયવના તજ ન ઉષણતાનરી સામ ટકકર મારતો પવન. તયા એકલરી કાળરી, કડક કૉફરી અન લાકષનણક પરપરા પમાણન ચાન ગળ પાણરી મળ. એક માણસ નસગરટ ફકવામાથરી નવરો પડ તયાર પરીણાન પછવા ક આપવા આવ; ત પણ નસગરટન આગળરી વચચ પકડરીન.

ટયનનનશયાના પરષો ઊચા, પાતળા, સિજ વાકહડયા વાળવાળા અન સાધારણ રરીત શાત મખભાવવાળા લાગયા. કશરીક રોચક પકનતતનો ભાવ આવ. કોઈ પણ ગામમા, કોઈ પણ સમય કાફ તયા બઠલા પરષોથરી ભરલા જ િોય. એક શનનવારનરી સાજ લોકલ ટટરન લઈન િ એકલરી ફરરી સરીદરી બ સઈદ ગઈ. બધા જ ટટરનમાથરી નરીકળરીન અમક હદશામા જતા િતા. મારા પોતાના અનમાન પમાણ િ પણ એમ જ ગઈ. થોડરી જ વારમા બરીજા રસતાઓ, લોકોનરી ભરીડ, અનક કાફ દખાયા. એક રસતો ઉપરના બજાર તરફ જતો િતો. ઢાળ ચડરીન િ તયા ગઈ. એટલરી સરસ વસતઓ ફરરી નજર સામ આવરી. દકાનો ઉપરાત લારરીઓ લઈન પણ ફહરયા ઊભલા. એમા ખાસ કરરીન ઘરણા, ડબબરીઓ જવરી નાનરી ચરીજો િતરી. મારરી નજર ફરરી ફરરીન માટરીનરી તપાવલરી, ચરીતરલરી આકષવક વસતઓ પર જતરી િતરી. વાડકા ન તાસકો તો માર લવા જ પડયા. એક તાસક પર અરબરીમા ‘અલાિ’ લખલ છ. ભાવતાલ પણ અિી થોડો તો કરવો જ પડ. હરવાજ જ એ.

કૉલનજયન જવા દખાતા અસખય છોકરા-છોકરરીઓ બજારના રસત ફરવા નરીકળલા. પણ પરદશરી સિલાણરીઓ જતા રહા િતા. રાત પડવા આવરી િતરી. ઘણા સટૉલ બધ ન ખાલરી િતા. િ એકલરી — નિી નાગહરક ક નિી સિલાણરી. વલણન લરીધ એ બનરી વચચનરી. નિોત માર ઘણ ખરરીદવ ક નિોતો મન ચરીટકવામા ફહરયાઓન રસ. બધા જ જવાનનયાઓ તરણ-તરણ ક ચચચારના ટોળામા િતા. કયારક ભગા, મોટ ભાગ એકલા છોકરાઓ ક એકલરી છોકરરીઓના સમિો. આવા દશયપટનરી વચમા માર એકલા િોવ

કદાચ થોડ નવનચતર િત, પણ િ શાત ભાવ રાખરીન ફરતરી રિરી.

દરીવાલો પર લટકાવલરી જાજમોવાળરી દકાનો અન કાફ પરા થયા પછરી મરીઠાઈનરી દકાનો આવરી. જાતજાતનરી ટયનનનશયન મરીઠાઈ લરીલા, ગલાબરી, બદામરી જવા રગોમા, સકો મવો ચોટાડલરી, બરફરી જવા ઘાટમા મળતરી િતરી. તળલા, કાણાવાળા વડા જવરી લાગતરી મરીઠાઈ બિ લોકનપય લાગરી, કારણ ક બધા જ ચાલતા ચાલતા એ ખરરીદરીન ખાતા િતા. ખજર પણ ઘણા વચતા િતા.

દહરયા તરફ જતો એક રસતો જોઈ િ એ તરફ ગઈ. ઘણા લોકો જતા-આવતા િતા. ઢાળ ચડરીન આવતા લોકો જરા િાફતા િતા. વળતો વળતો રસતો નરીચ છક દહરય જતો િતો. તયા અનક િોડરીઓ નાગરલરી િતરી. પસાદારો રજાના હદવસોએ સિલ લતા િશ. છક તયા િ ગઈ નિી. ઘણરી વાર લાગત. પિોળરી પાળરી પર થોડરી વાર બઠરી. સાગરન, િોડરીઓન, પવવતોન, સરસ કપડા પિરરીન નમતરો સાથ ફરવા નરીકળલા લોકોન જોતા જોતા સાજન માણરી રિરી.

ગામનરી બરીજી તરફ, એક િોટલ ન એના ઉદયાનનરી પાસથરી દખાતા દશયમા કાથાવજ, એન મિાદવળ, એક મનસજદ, દહરયા પરથરી જતો રસતો, ટયનનસ ન એથરીય દર સધરીનો નવસતાર સમાતો િતો. આ બધ અન ભરીડથરી સાવ દર. ગામના શાત, ઢાળવાળા, ઇટાળા રસતા પર એક છોકરો બ િાથમા બ આઈસકરરીમ લઈન પોતાન ઘર જતો િતો. મારા કમરામા એ ઝડપાઈ ગયો. એક નાનરી િોટલન બારણ ખલ જોઈ િ અદર ગઈ. ખલા, નાના ચૉકમા વાકાચકા થડવાળ અજીરન ઝાડ ન ફલો િતા. સરીદરી બ સઈદન શાત સવરપ પણ જોવા પામતરી િતરી.

િજી એક ખણ ‘લસ ફારસ’ નામવાળરી દરીવાદાડરીનરી સજા જોઈ િ એ તરફ ગઈ. સભાળ ન સાફસફરી માટ રાખલા માણસ મન પગનથયા ચીધયા. ઉપર ગોળ ફરતરી સાકડરી અગાશરી િતરી. શ સદભાગય! શ નવિગાવલોકન! બરીજ કોઈ જ તયા િત નિી. ભનશર ‘બલાક’ ન ભનશર ‘બો’નરી વચમા ઉપનસથત િ જાણ કોઈ પયનનક રાજકમારરી િતરી. ચોતરફ નનબધ સમરિ િતો. નવશવ — પાચરીન અન નતન — મારરી આસપાસ નરીચ પથરાયલ િત. તટિ માતહરશવા આનદ પમાડરી રહો િતો. ભમધય સથાનનય વાતાવરણમાન એ અલભય એકાત મન આકનસમક રરીત, ઇનામનરી જમ પાપ થય િત, નનસગવન એ અદભત સૌદયવ માર જ માટ િત. ચારબાજ િ ફરતરી રિરી, ઊભરી રિરી. સપણવ શાનત, સભર એકાત. દનનયા ભલાઈન પાછળ કયાય રિરી ગઈ િતરી — એટલા સમય માટ. મારા

મનમા સવવતર અશષ આનદનો સપશવ થઈ ગયો િતો.

J

સિરા

ધરીરથરી, અચાનક કયાકથરી વાલકા-કટ શર થયા િતા. આ જ િોય છ રણનરી ઓળખાણ. કશ ગપ નિી, પણ જાણ અગોચર; કશ અદશય નિી પણ જાણ અપતયાનશત. આ જ એનરી ઓળખાણ અન આ જ એન આકષવણ.

રણન આવરી જ, અનનમાનનત ગનતથરી આગળ વધત અટકાવવા માટ રતરીનરી ઊચ ટકરરીઓનરી ટોચ, સકા તાડ-ખજરના પાનનરી લાબરી લાબરી વાડ કરલરી િતરી. ક કટલરીય જગયાઓએ આ વાડ વધતરી ગયલરી રતરીમા દટાઈ ગઈ િતરી, કયા તો તટરી ગઈ િતરી. એકમા રણનો પતાપ અન બરીજામા લોકોનો ઉતપાત કારણભત િતા. કદરતના તતવોન નાથવાન કાયવ પણ ભગરીરથ કાયવ જ થય ન. આવરી વાડન સતત ધયાન રાખો તો જ એ કદાચ ટકવાનરી.

બસ ઊભરી રિરી અન અમ ટકરરીઓ તરફ ગયા. સયવ આકાશમા ઉચચસથાન િતો અન શનકતસપનન િતો. ટોપરી ક રમાલથરી માથ ઢાકવાન અમન કિવામા આવલ. ખરખર માથ ફાટરી જાય તવો તાપ િતો. અર, સિરાન રણ િત, કાઈ જવરી તવરી વાત િતરી!

રતરીનરી સપાટરી પર જાણ ઠરલ પડ િત. એના પર પવનનરી ફરફરથરી આછરી લિરરીઓ અકાઈ િતરી. પણ પગ મકતા એ પડનરી નરીચનરી રતરીનરી સવાળપનો સપશવ થતો િતો. એ રતરીમા સિજ પણ કણરીઓ ક કરકર નિોતરી. જાણ બારરીકમા બારરીક પાવડર જોઈ લો ક પછરી જાણ રશમ. એવા ઊચા ઢોળાવ પર ચડતા ખાસસરી મિનત પડરી. પગ મકયો ક તરત કયા તો એ દટાઈ જતો, કયા તો લપસરી પડતો. પણ એનરી મજા બિ આવરી. માડ માડ એક વાર ટોચ સધરી પિોચયા તો પલરી બાજનો દશય નવસતાર તદદન જદો જ િતો.

ઢોળાવનરી ઊચાઈ જોતા થયલ, ચડાશ? નિી ચડાય? જરા બરીક પણ લાગરી િતરી. પણ બધા જ જતા િતા એટલ જવાન તો િત જ. એમ કરતા કરતા ટોચ પર આવયા અન પછરી બસ, સામ પથરાઈન પડયો િતો રતરીનો દહરયો. પરીળો પરીળો, લરીસો લરીસો, દર દર, સદર સદર. રશમના તાકાના તાકા ઉકલાઈન પડયા િતા જાણ. કાઠાન અવગણરીન રતરીન પર ઊમટય િત જાણ. રણ લાગત િત તો દહરયા જવ, પણ એમા ડબરી જવાય તમ નિોત. તયા તો દટાઈ જવાય તમ િત.

દર દર સધરી ઊટના રગનરી રતરીએ સદર સદર મસણ આકારોના પહરલખ રચયા િતા. રગનરી એકનવધતાથરી એનરી આકષવકતા કોઈ રરીત ઓછરી નિોતરી થતરી. છક પણ તાડવકષોના થોડા ઝડ િતા. તયા સધરી પિોચવા જાણ રણ આમતરણ આપત િત, પણ એ સવરીકારવામા નબન-અનભવરી શિરરીઓન હિત નિોત. સયવના હકરણો રતરી પર પડરીન એન સોનરરી ઝાયથરી શણગારતા િતા. પાછલા એ ઢોળાવ પર લપસરીન અમ રણ પર ચાલવા માડયા. અમ પગલા મકતા જતા િતા, જ લાબો સમય તયા ટકરી રિવાના નિોતા. રણ વધશ અન વધત રિશ; ન ત સાથ જ, એ તયાન તયા પણ રિશ જ. નિી રિ અમારા પગલા અન અમ.

થોડ દર એક ઊચ, પાતળ તાડ તર િત. કટલરી પાખરી એનરી છાયા િતરી. પણ તોય થોડરી કષણો એનરી નરીચ બસરી, તપ સયવથરી જરાક રાિત મળવવા માટ એ પરતરી િતરી. બધા ફોટા પાડવા-પડાવવામા રત રહા. રણ મન બિ નપય છ, તથરી એનરી સાથ એકાદો ફોટો મ લવડાવયો અન એના ઊચાનરીચા વતવળાકારોના થોડા ફોટા પાડયા. રણ પર એક કનવતા પણ લખરી. એનરી સવાળરી વિાલપ પર જાણ ચાલયા જ કર, પણ અલપ સમયનો િતો એ સગ.

અમક અતર જઈન, તયા રાિ જોતરી બસમા ફરરી બધા ગોઠવાઈ ગયા. આખર અમ પવાસરી િતા, આ પદશના મલાકાતરી િતા. જગયા સાથ પમમા પડયા પછરી પણ અમાર આગળ ધપતા જ રિવાન િત.

રતરીના એકરગરી પસતારવાળા, સપાટ, સકા માગવ પર પચરીસક માઈલ ગયા પછરી મરીઠાના પડવાળરી જમરીન શર થઈ. દર પાણરી દખાત િત, ત ખરખર તો નકશામાન તળાવ િત. પણ મરીઠાનો ભાગ એટલો બધો ક પાણરી સિજ સકાય અન મરીઠાના પોપડા વળરી જાય. આવરી જમરીન પર જ ચાલરીસ માઈલ જટલો એ રસતો બનાવાયો િતો. તળાવ િત કટલ નવશાળ, તનો ખયાલ નકશો ખોલતા આવતો િતો; નિી તો નરરી આખ પાણરી

એટલ દર દખાત િત ક સાચ પણ ના લાગ. આવા કલ તરણ ‘ચોટ’ (તળાવ) દનકષણ ટયનનનશયામા છ. અમ જોય ત ‘ચોટ એલ જહરદ’ સૌથરી મોટ િત. જમણરી બાજ, એટલ ક ઉતતર પવવતો દખાતા િતા અન સામ ડામરના રસતા પર મગજળ તરવરતા િતા.

એક બાજ બસ ઊભરી રાખરીન અમ જયા ઊતયા ત પડ લાગત િત સક પણ િત પોચ, ભરીન અન લપસણ. જદો જ અન કક નવનચતર અનભવ િતો — એટલા મોટા, ખલા, ખાલરી પદશ પર ઊભલા િોવાનો. શ િતરી એ જગયા? જળ પણ નિી ન સથળ પણ નિી ન શ િતા અમ? પાડવો પણ નિી ન કૌરવો પણ નિી.

આગળ જતા જમરીન તદદન સફદ થઈ ગઈ. મરીઠાન પડ ખાસસ જાડ િત તયા આ ‘ચોટ’ ટયનનનશયાનરી ભૌગોનલક અજાયબરી ગણાય છ. એક જમાનામા તયા સમરિ િશ અન િવ િતો એ ભાગનરી રણનરી વચચોવચ. કયાક કયાક મરીઠ સફહટક જવ થઈ ગયલ અન સયવમા એટલો ભાગ િરીરાનરી જમ ચમકતો િતો. આકાશનો રગ આછો ભરો િતો અન દરના પવવતો જાબલરી-રાખોડરી રગના િતા. કમરા એ સામાનય સૌદયવ ઝડપવા સફળ થાય તમ નિોતો, બાકરી એ દશય િત નચરસમરણરીય.

એ રસતો આગળ ન આગળ છક અનલજહરયા પિોચતો િતો. એનરી સરિદથરી પચરીસ માઈલ પિલા નફતા નામન ગામ આવત િત. એ ખબ સદર અન જાણરીતા એક રણદરીપનરી આસપાસ વસલ િત. માઈલોના માઈલો લાબરી તાડવકષોનરી ગાઢ વાડરીનરી આખરી રચના દરથરી, ઊચથરી જોવાય તો જ પહરપકય આવ. આ માટ ખાસ એક ભખડ પર જોવા માટનરી વયવસથા કરવામા આવરી િતરી. અગાશરી, પાળરી, તરત છરીપાવવા જરરરી એક નાનરી રસટૉરા અન પવાસરીઓ જયા જતા િોય તયા જ િોય જ તવરી દકાન તયા બનાવાયા િતા. ગરીચ તાડનરી વચચ થઈન પાણરી વિત િત. વળરી, એ ઝરણ જમરીનમાથરી જ ગરમ નરીકળત િત, તથરી ગામમા પરષો અન સતરીઓ માટના જદા સનાનિૉજ પણ િતા. અમ ગામમા ગયા નિોતા. દરથરી જ લરીલ રણોદયાન અન ગામના પરીળચટટા ઘર જોઈ લરીધા.

તાડનરી વચમાથરી પાણરી વિત િોય એવ બરીજ પણ એક રણોદયાન જોયલ. રણમા આમ પાણરી િોય ત આખરી વાત વષયોથરી જાણલરી િોય તો પણ જોઈન તો આશચયવજનક લાગ જ.

તઝર નામના ગામમા પણ તાડવકષોથરી બનલો એક નાનો રણદરીપ િતો. નાના, ઊડા ઝરણા રપ વચમા થઈન પાણરી વિત િત. એ તો બરાબર જોય અન નજીકથરી, કારણ ક ઊટ પર સવાર થઈન એ ગરીચ લરીલાશમાથરી અમ નરીકળા િતા. બધરી બાજ ખબ પમાણમા તાડ, કળા, દાડમ, પરીચ ન બરીજા ફળોના ઝાડ ઊગલા િતા. એ બધા નવસતારમા પાણરી જાય ત માટ મખય ઝરણન નાનકડરી, નરીક જવરી નિરોમા વાળવામા પણ આવત િત. સરસ ફલયફાલય ઉદયાન િોય તવ એન સવરપ િત. વાતાવઓમા વાચરીન રણદરીપનો અથવ આપણ ‘રણનરી વચચ સના જવા ઊભલા થોડા તાડ અન ખોબા જટલ પાણરીન તળાવ’ જવો કરતા િોઈએ. વસતરી અન વનસપનતથરી ભય ભય આવ અન આટલ મોટ રણોદયાન જોઈએ તયાર એ આપણા મનમાના ‘રોમાનનટક’ નચતરન મળત ના આવ, પણ કોઈ કદરતરી ચમતકાર જવ અવશય લાગ.

ટયનનનશયાના દનકષણ ભાગન આવરરીન રિલા રતાળ, શષક રણનરી વચમા કદરતરી રરીત વિરી નરીકળલા પાણરીના નવપલ વિણનરી આસપાસ ગરીચ ઊગલા તાડવકષોનરી સાથ સાથ એક ગામ વસરી ગય છ. ત જ તઝર. અરબરી ઉચચાર કવો સિલો લાગ છ. અગજી બારાખડરી પમાણ લખતા નામ અઘર બન છ : Tozeur, અન ફનચ ઉચચાર તો એથરી પણ અઘરો.

તઝરમા પવાસરીઓન માટ રણદરીપ નસવાય પણ બરીજી કટલરીક જગયાઓ છ. એક તો ‘સિરામાન પાણરીગિ’, બરીજી ત ‘સવગગીય ઉદયાન’ અન તરરીજ તયાન સગિાલય. પાણરીગિ જોઈન મન તો દયા આવરી ગઈ. પાણરી ન પખરીઓનરી જ તો! થોડા િરણ, નાના પાણરી અન થોડા ‘રપટાઈલ’ િતા. કોઈ પાજરાના ઠકાણા નિી. કયાય કશરી ‘જીવતતા’ નિી. એક ઊટ િત, ત અમન જણાવવામા આવય એ મજબ કોકોકોલાનરી લત ચડરી ગય િત. પખરીઓ માટના એક મોટા જવા પાજરામા સાવ એકલ એક વાદર િત. તદદન શાત બઠલ અન મન તો ઉદાસ જ લાગય. વચમા એક જગયાએ ઢગલો કરરીન ખડકાયલા ઘણા બધા િાડકા િતા — તયા મરરી ગયલા પાણરીઓના જ િશ.

િ તરત નરીકળવાના દરવાજા પાસ, બિાર જવા માટ બાકરીનાનરી રાિ જોતરી ઊભરી રિરી ગઈ. જયાર જીવોન સાચવવાના પણ પસા ના િોય તયાર ‘ઝ’ બનાવવાનો નવચાર પણ કોઈન કઈ રરીત આવતો િશ? બાજમા જ ઉદયાન િત. એ તો ઘણ વખણાય છ અન સાર િત. જદરી જ જાતના ફલો જોવા મળા. ચાલવાના પથોનરી બ તરફ ફળોથરી લચલા થોડા ઝાડ િતા. પણ સકાઈન સાવ મરરી ગયલરી એક નાનકડરી કળ કશરીક ઉપકષાના સચન જવરી લાગરી.

દાર શરત (Cheraiet) નામન જ સગિાલય િત ત ખરખર બિ જ સરસ િત. નવ જ બધાયલ એન મકાન જોઈન જ ખશ થઈ જવાય. અરબરી સથાપતય એટલ ક થાભલા, કમાન, ઝરખા, ગબજ અન આખ સફદ રગલ. કામ તો િજી ચાલ જ િત. બાધકામન લગતો ઘણો સામાન મકાનના જદા જદા ભાગોમા િજી દખાતો િતો. પવશ કયાવ પછરી આવતા ચૉકમા, નાના પાજરામા પરાયલા પાણરીનરી જમ પવન અફળાતો િતો. દરીવાલો પર બધ જ સદર, રગરગરીન, લાકષનણક ટાઈલસન પાચયવ િત. જટલરી સશોનભત ઇમારત િતરી તટલ જ જોવાલાયક એમા સગહિત કળાધન િત. મોટ ભાગ ૧૯મરી સદરીમાના ટયનનનશયન જીવનના સાસકનતક અન સામાનજક પાસા એમા પદનશવત કરાયા િતા. એક કકષમા કાચ પર નચતરાયલા વષયો જના નચતર િતા, તો બરીજામા આધનનક નચતરો િતા. એક ચૉકન ફરત બનાવલા નાના કટલાક ઓરડાઓમા પરપરાગત પોષાકો, આભષણો ન સામગરીઓ ગોઠવલરી િતરી. એમાનરી કટલરીક ચરીજવસતઓના અણસાર અરબ સસકનત ન ઇસલામનરી સાથ આપણરી ઘણરીય ચરીજવસતઓમા આવરી વસલા છ ત યાદ આવયા વગર રિ નિી.

એકાદ કળાકકષમા િ જોતરી ફરતરી િતરી તયા એક યવાન ટયનનનશયન કશક ‘ગાવા’ માડરી ગયો. મારરી સામ જોઈન િસયો અન ગાવાન ચાલ રાખય. િ ભારતરીય છ ત એ સમજી ગયો િતો અન એના મનમા તો એમ જ ક એ હિનદરી હફલમરી ગરીત ગાઈ રહો િતો. મન એવ કાઈ લાગય નિોત. ઊલટ, મ તો એન બરીજા આવ કરનારા જવો મરખ જ માનયો. આવાઓથરી બિ કટાળો આવતો િોય છ. બધરી ભારતરીય સતરીઓ હિનદરી હફલમોનરી હિરોઈનો જવરી નથરી િોતરી અન વાત કરવા આવનારા રસ પડ તવા બનદવાળા િોય તો વધાર જ ગમ ન?

તઝર ગામ મન યાદ રિરી ગય એનરી એક અનનય સથાપતયશલરીન કારણ. એન આપણ ઇટકળા કિરી શકરીએ. સાધારણ રરીત િોય છ તનાથરી અડધા જટલરી ઊચરી, એટલ ક ખબ પાતળરી ઇટોનરી ગોઠવણરી કરરીન સદર, ભૌનમનતક શોભાકનતઓ ઉપસાવરી િોય. મનસજદના નમનાર, દરીવાલો, પવશદાર, બારરીઓ — બધ જ આ કળાન નનરપણ જોવા મળ. ઇટોનો રગ લગભગ િમશા બદામરી ક ઊટના જવા રગનો જ િોય — રણન અનરપ, પણ દશવન નવનશટિ. આ કળા દનકષણ-પનશચમના આ રણપદશનરી જ ખાનસયત છ એમ જાણવા મળ. બરીજ કયાય ફરરી એ જોવા ના મળરી, પણ તઝરમા ખબ જોઈ અન ઘણા ફોટા પણ લરીધા.

શાકભાજીનરી માકદટના દરવાજા પર આવરી સરસ આકનતઓ િતરી. મનસજદનો નમનાર વધાર પડતો ઊચો િોઈ કઢગો િતો, પણ આ ઇટકળાથરી પરપરો શણગારાયલો િોઈ લાગતો િતો ખબ સદર. ગામના પરાણા ભાગમાનરી સાકડરી ગલરીઓમા, કમાનો નરીચ થઈન, ઇટકળા-ખનચત દરીવાલોન વખાણતા અમ ઘણ ફયા. વચમા થોડરી ખલરી જગયા આવ તો પડોશના છોકરાઓ તયા રમતા દખાતા. સતરીઓન બારણાના પડછાયાના અધારામા અદર તરફ બઠલરી જોઈ. એવા એક પવશદારમા ડોહકય કય તો જોય ક સાફસફરી કયાવ વગરના, પથરાથરી અસતવયત રખાયલા એ ભાગ પછરી આગણ આવત િત અન એનરી આસપાસ રિવાના ઓરડાઓ બધાયલા િતા. જદરી જ રચના િતરી એ બધા ઘરોનરી. િવ કદાચ એવા ઘર બધાતા પણ નિી િોય. ધનળયા રસતાઓવાળા એ બધા મિોલામા ખબ ઓછરી અવરજવર િતરી. એક વાર એમાનરી શાનત ભાગરી િતરી — જયાર કોઈ અધારા ઓરડામા એક માણસ એક છોકરરીન બતરિ મારરી રહો િતો અન એ છોકરરી જોરથરી ચરીસો પાડરી રિરી િતરી. શ ગનો થયો િશ એનો? શ ભલ કરરી િશ એણ?

તઝરના મખય રસતાઓ પર જાતજાતના કફતાન, સલવાર અન નશરવસતોવાળા પરષોનરી અવરજવરનરી વચચ દખાઈ જતરી સતરીઓ એવા આચછાદનમા ઢકાયલરી િતરી જ પિલા કયાય જોયા નિોતા. રગરીન ક ચોકઠાવાળા કાપડ તો ગયા જ. કયારક સફદ જોવા મળરી જાય પણ તઝર ગામનરી નવશષતા િતરી સપણવ કાળા આચછાદન. પછરી તો મ ધયાનપવવક એમનરી તરફ જોવા માડય. કટલરીક સતરીઓ તો સદતર ઢકાયલરી િોય — પગના મોજા, િાથના મોજા ન માથાથરી પગનરી પાનરી સધરી, ભજાઓ અન મોઢા પણ એ જ કાળરી ચાદરમા છપાવરી દરીધા િોય. એ સતરાઉ પડદામા થઈન એ ગામનરી દનનયાન જએ. કોઈ ઓળખરીતરી મળરી જાય તો એકમકનરી સાથ વાત કરવા ઊભરી પણ રિરી જાય. કઈ રરીત કોઈન ઓળખરી પણ શકતરી િશ, એ જ નવાઈ લાગ આપણન. ખરરીદરી કરરીન જતરી િશ, એમ પણ એમનરી ગડરીઓનરી અદરથરી સપટિ થતા આકારોથરી લાગ. ચાલ તો એવરી ઝડપથરી ક જોતા જ રિરી જઈએ. આગળ-પાછળથરી સરખરી જ ઢકાયલરી િોય, પણ તોય કમરા તાકરીએ તો ઊઘરી ફરરી જાય! ખાસસો કૌતક ભરલો પોષાક, ખાસસ કૌતક ભરલ વતવન!

ટયનનનશયાના ગામડાનરી સતરીઓ પર છદણા પણ ઘણરી વાર જોયા. િાથ, બરાબર કપાળનરી વચચ, િોઠ પર થઈન નચબક પર. એ પણ જદરી જ રરીતો. બરખાનરી જમ સરીવલા ઢાકણ નિી, પણ ચાદર જવા ખલા-પિોળા કાપડથરી પોતાન ઢાકતરી આ સતરીઓ છડા પણ ઘણરી જદરી જદરી રરીત સભાળતરી રિતરી િતરી. િાથમા છટટો િોય, ખભા પર નાખલો િોય ક િોઠમા દબાવલો રાખયો િોય. દાત વચચ ભરાવલા છડા તો ઘણરી વાર જોયા. અગઅગ ઢકાયલ રિ અન િાથ છટટા ક ચરીજો પકડતા રિ. ભાર કૌતક, ભાઈ!

બધ જોઈ કરરીન િોટલ પર પાછા ફરરીએ તયાર તાપથરી િાફરી-થાકરી ગયા િોઈએ. આખા હદવસનરી ગરમરી ખખરવા માટ િ િોટલના નસવનમગ પલમા પડરી. આિ, કવરી ઠડક! રણના તાપન અન ધળ દર રાખત એ આધનનક સગવડોવાળ જીવન િત. અમાર જીવન. ગામયજનોના ઘરોથરી કષણોન જ અતર. એ શ ઓછ નવસમયપદ િત?

J

જષિણ આહરિકા

ઘણરી વાર મારરી સાથ એવ બન છ ક સથાનન જોયા પિલાથરી જ હદય એન માટ સનિારિવ બનરી ગય િોય. એન નવષ જ વાચય િોય, જાણય િોય ત જ પમભાવ માટ પરત બનરી જાય. એક વષવ પિલા આવ થયલ દનકષણ આહફકાનરી બાબતમા. એનો સદભવ તો છક નાનપણથરી મળલો. તયાર ભગોળનો તો જરાય ખયાલ નિી ન વાસતનવકતાનરી કરરતાનરી કશરી સમજણ જ નિી. પણ નામ સાભળલ ગાધરીજીન ન ટટરનમાથરી એમન કવા ઉતારરી પાડલા, એવ કાઈ સિજ યાદ રિરી ગયલ. પછરીથરી “દનકષણ આહફકાના સતયાગિનો ઇનતિાસ” જયાર વાચવાન આવય તયાર અનક તવાહરખો ન નવગતોમા ગચવાઈ જવાયલ. વય સિજ રમજમા એન નામ ‘દનકષણ આહફકાના ઇનતિાસનો સતયાગિ’ પાડલ! જોક ત તો થોડો જ સમય. ફરરીથરી એ કથાનક િાથમા લરીધ તયાર વય ખાસ વધરી ન િતરી પણ મનમા ગભરીર આદશવવાદ આવરી વસયો િતો. પસતક વાચતા હદય સતત રિવત રહ િત : “આવા અપમાન? આવો નતરસકાર?”

કાળકરમ દનકષણ આહફકાનરી બલક પજાના જીવનનરી કરણતા અન યરોપરી શાસકોએ લાદલરી “ઍપાથાવઈડ” એટલ ક રગભદનરીનતનરી ભયકર કરરતાથરી પહરનચત િ થયલરી. નલસન માનડલાના આદશવવાદ અન આતમગૌરવના નસદાતો માટ અપાર માન અનભવલ. નહડન ગૉહડવમર જવા નસદિસત સજ વકનરી સાહિનતયક કલમ દારા કડારાઈન તયાનરી કારમરી વાસતનવકતાન સમયકXમોભો પામતરી જોયલરી. નવખયાત ‘કલડવ’ નાટયકાર, ઍથૉલ ફયગાડવનરી સચોટ લનખનરીથરી પભાનવત થઈન એક તરફ એમના નાટકોન માણલા ન બરીજી તરફ, એમા નનરપાયલા અપમાન તથા નતરસકાર તાદશ થતા ઊડ સધરી વદના ભોગવલરી. એ દરમયાન, પવાસરી તરરીક ન ત પણ ભારતરીય સતરી, એકાકરી — દનનયાભરમા િ પણ

અનક પકાર અપમાન તથા નતરસકારનો ભોગ બનતરી રિલરી. એ પરીડાજનક સવાનભવોન કારણ, કોઈ પણ અનયાયનો ભોગ બનતરી કોઈ પણ વયનકત પતય હદય પકષપાતરી રિત આવય છ.

દનકષણ આહફકાના દશવન કરવાનરી ઉતસકતા મનમા ઘણા વખતથરી િતરી. પણ રાજનનતક નનયમાનસાર, પાસપોટવમા “દ. આ. જવાનરી મનાઈ”નો નસકકો મરાયલો િતો. સજોગવશાત છવટ નનયમો બદલાયા. દ. આ.ના ભાગયમા પણ પલટો આવયો. છવવરીસ વષદ નલસન માનડલા જલમાથરી હરિા થયા અન એમનરી દશભકત આગવાનરી િઠળ ૧૯૯૪મા દ. આ. નવય સવાયતત રાટિ ટર બનય.

જો િ િમશ મજબ એકલરી, સવનનભવર રરીત દ. આ. જવા નરીકળરી પડરી િોત તો જમના તયાના વસવાટનરી ખબ ઐનતિાનસક અગતય છ તવરી, તયાનરી ભારતરીય પજાના અતરગ જીવનનરી ઝાખરી િ પામરી જ ના િોત. દવરી નનધાવરન લરીધ દ. આ.ના પવાસ અગન માર સૌભાગય સપણવ બનય. જોિાનનસબગવ અન નપટોહરયાના ગજરાતરી સમાજ તથા ગાધરી સમારક સનમનત તરફથરી મન તયા જવાન આમતરણ મળ. ગજરાતરીઓ સાથ વાતાવલાપ કરવાનરી અન નવનભનન સલાઈડ દારા દશય-શાવય રજઆતો કરવાનરી તક પરદશમા મન પિલરી વાર મળરી રિરી િતરી. મિમાન તરરીક કયાય ન કોઈન પણ િ તકલરીફરપ નિી બન એનરી મન ખાતરરી િતરી.

પથમ દશવનથરી જ થવા માડલો આનદ બ મહિના જટલા ગાળા દરમયાન પતયક હદવસ મારા મનન સપશવતો જ રહો. સવવતર પનશચમસિજ સવચછતા અન શરીઘર ગનતન અનકળ મિામાગયો. એ પછરી ધયાન ખચ સઘળ દખાતરી મોઘરી મોઘરી યરોપરી અન નનવાસનવભાગોમા આવલા સઘડ ઘર તથા સદર સથાપતયવાળા નવશાળ બગલા.

મારરી પિલરી યજમાન િતરી મારરી નમતર મદાહકનરી. એના ઘર આગળથરી “જો-બગવ”ના િલામણા નામ ઓળખાતા શિરનરી કાચ ન સટરીલનરી અદયતન ઊચરી ઇમારતો દખાતરી િતરી. મન થાય, જાણ કયાર જાઉ એમનરી વચમા! એ પિલ-બરીજ હદવસ ખબ વરસાદ પડતો રહો. મ કહ, “સરસ. વરસાદ તો મન બિ ગમ.” પણ તરણ હદવસ પછરી થવા માડય ક “બસ, િવ બધ થાય તો બિાર જઈન રસતાઓ પર ચાલ!”

જાિર કાયવકરમમા િાજરરી આપવાના પિલા પસગ પણ વરસાદ ચાલ જ િતો. દર

વષદ યોજાતરી “સમિ કદમકચ”મા ભાગ લવા નાના-મોટા બ-અઢરી િજાર ભારતરીયો ભગા થયા િતા. ગાધરી સભાગિના ચૉગાનમા વાતાવરણ મળા જવ. પણ પદરક માઈલનરી કદમકચમા જોડાનારા માટ જો-બગવના પટા નવભાગ લનનશયાના રસતાઓ પર પોલરીસનો સરસ બદોબસત કરવામા આવયો િતો. ચાલનારાનો ઉતસાિ વરસાદ મડ પાડરી શકયો ન િતો. ગાધરીજીના પૌતરરી ઇલાબિન અન િ મખય મિમાન િતા. એ તો તયા જાણરીતા; પણ મારરી સાથ વાત કરવા, ઓળખાણ કરવા ઘણા જણ િસત મોઢ પાસ આવયા. એમાના કટલાક — જયનતભાઈ, શાનતબિન, છોટભાઈ, પો. કાનતભાઈ — તરત જ મારરી સાથ નમતર જ નિી, સવજનનરી જમ વતવવા માડરી ગયા. દરક શિરમા મળલરી આવરી સહદયરી વયનકતઓન લરીધ દ. આ.માનો મારો સમય યથાથવ બનતો રહો.

જો-બગવ તો બિ જ ગમરી ગય. તયાથરી નરીકળરીન ચાર-પાચ વાર િ બિાર ગઈ ન પાછરી આવરી. પાડોશરી દશો બૉટસવાના અન નઝમબાબવનરી મસાફરરી બસ માગદ કરરી. ટાનઝાનનયા નવમાનમાગદ જઈ આવરી તો કપટાઉનથરી જો-બગવ પાછા આવવા માટ સતતાવરીસ કલાક ટટરનમા ગાળા. ઉદદશ નદનવધ લોકજીવન જોવાનો અન ભનમન સૌદયવ માણવાનો. દ. આ.મા છક ઉતતરના ગામય પદશથરી માડરીન એના દનકષણતમ સથાન ‘ગડ િોપનરી ભનશર’ સધરી અનક સથાનો જોયા ન એમનાથરી એવરી તો મોહિત થઈ ગઈ ક જાણ દ. આ.મા જ રિરી જાઉ! એટલો બધો સદર િશ એ દશ, એવરી તો કલપના પણ નિોતરી કરરી. એન ભર આકાશ, એના ભરા અણવવ. ભખરા-જાબલરી પવવતો ન સફદ વળ-તટ. ઘનશયામ વનપદશ ન િયાભયા ખતર. યરોપરીઓ સાથ સોળમરી સદરીમા આવલા કૉસમૉસ ફલોના સફદ ન ગલાબરી લિરાતા મદાનો. લરીલરી જાજમ જવો દખાતો શરડરીનો ઊભો મોલ. કદરતનરી મિર થયલરી મન સવવતર દખાઈ.

છક ઉતતરનો પદશ પિાડરી ન જગલછાયો છ. પણ દશયાવનલ જઓ તો વધ ભાગ સકરી ન પરીળચટટરી લાગ. તના નવસતારમાથરી પસાર થતા કકવવતતનરી નોધ એક સતભ બાધરીન લવાઈ છ. ઢોળાવો ચડતા-ઊતરતા એના મિામાગયો વાિનોનરી રાિમા સના સના િોય છ. એકાદરી ટટરક પસાર થતા ધળના ગોટા બનરીન માગવ એનરી પાછળ પડ છ. લઈસ નતરખાડવ અન થોિોનાનડ જવા બ નાના શિર નસવાય તયા છટા ગામડા ક વનય વસાિતો છ. વસતરી એનડબલરી જવરી જાનતઓનરી. કહટરો જવરી ગારમાટરીનરી સરસ ઝપડરીઓમા વસવાટ, એમનરી ગોળ દરીવાલ પર ચનો ન ગરના રગથરી નચતરામણ કરલા દખાય. દોડરીન છોકરા મોટર પાસ આવ. એમના િસતા મોઢા જોઈન બિ સાર લાગ.

તયાથરી તરણ-ચાર કલાક દનકષણ છ દશન પાટનગર નપટોહરયા. સદર શિર છ. દ.

આ.ના શિરો મન શરઆતથરી જ બિ ગમરી ગયા. એમ પણ થયલ ક ઑસટટરનલયાના શિરો જવો સરસ દખાવ છ એમનો. તાળો પણ પછરી તરત મળરી ગયો : “સરખા િોય જ ન. દ. આ. ન ઑસટટરનલયા — બનનન નવરચન કરનારા શાસકો એક જ િતા ન. અગજો વળરી!” નયાયાલય, નગરપાનલક, મખય પોસટ ઑહફસ, મિાનવદયાલય વગર ઇમારતોના સથાપતય લાકષનણક રરીત ‘નવકટોહરયન’, ‘ગૉનથક’ ન ‘બારોક’ પણ િોય. આપણા દશમા પણ જોવા મળ છ તવા — જમ ક અમદવાદનરી ગજરાત કૉલજ, મબઈનો રાજાબાઈ ટાવર, કલકતતાન નવકટોહરયા મમોહરયલ ઇતયાહદ. નપટોહરયામાન સસદભવન નવરી હદલિરીનરી જમ જ ઉષમાવત ગલાબરી પથથરોન બનલ અન કમાનો-સતભોથરી શોભત છ. એ તો પાછ એક ટકરરી ઉપર છ, એટલ શિર આખામાથરી એ દખાય; અન એના પરથરી આખા શિરના પસતાર નજર ચડ. શ ભવયતા છ એ ભવનનરી. નરીચ છક શિર સધરી પિોચતા ઢોળાવો પર સળગ બાગ-બગરીચાઓ બનાવાયલા છ. સઘડ કાપલ લરીલ ઘાસ, રગરગરીન ફલો, નવકટોહરયન નશલપો, સમકાલરીન સમારકો ન બધ નવચરણ પથ. મોકળરી ન મનોરમ જગયા. ઇમારત તમજ ઉદયાન જોવા જનારન કોઈ રોકટોક નિી. કોઈ પોલરીસ તો શ પણ દરવાન-ચોકરીદાર કોઈ જ નિી. માળરીઓ િોય ત તો પોતાના કામમા મશગલ! નવા લોકશાિરી રાટિ ટરન શાસનકનરિ. કવ શાત ન સદર.

નપટોહરયાના નગરકનરિમા તયાના ડચ શાસકોનરી અસર દશાવવતા લાણનકષક ડચ સથાપતયના મકાનો છ. એ ઇટના બનલા લાગ. છાપરા તથા અગાશરીનરી પાળરીનરી ‘ગબલ’ શલરીથરી એ ઓળખાય. અડોઅડ િવ તો બધ સમકાલરીન બાધકામો પણ થઈ જ ગયા છ. પણ નતરનવધ પકારના સથાપતયનરી સિોપનસથનત દ. આ.ના શિરોન અપવવ શોભા બકષ છ.

તયાન જનામા જન ભારતરીય મહદર દનકષણ ભારતરીય ગોપરમથરી યકત છ. એનરી સાદગરી મન બિ ગમરી. ગભવગિનરી આગળ ખલો, પરસાળ જવો એક ઓરડો. બાજમા મોટ ઘઘર એક વકષ. એનરી ઠડક અન શાનતમા થોડરી વાર બસવ ગમ એવ છ. પણ એ મહદર થોડ એકલ પડરી ગય લાગ છ, કારણ ક આસપાસ િવ ભારતરીયો રિતા નથરી. િવ એ માકદટનો નવસતાર થઈ ગયો છ. ગજરાતરીઓ જયા સપનતતમા રિ છ ત સરસ વકષોનરી િારવાળરી ગલરીઓથરી બનલા લોહડયમ નવસતારમાના નવા હિનદમહદરમા જવાન પણ થયલ. રોજ સાજ આરતરી માટ પરીઢ સતરી-પરષો તયા ભગા થાય છ. મારરી રજઆત વખત તો ખબ લોકો આવલા. બટ-ચપલ કાઢવા માટના બિારના ઓરડાનરી, પવશદારનરી સામનરી દરીવાલ પર બનાવલા નભતતરીનશલપ તરફ માર ધયાન દોરવામા આવલ. અયોધયામા બાબરરી મનસજદ તટવાનો પતયાઘાત છક નપટોહરયામા પડલો. પવશમા ફકાયલા એક બૉમબથરી એ નશલપન અન દરીવાલન નકસાન પિોચય િત. મ બધ નોધલ ક હિનદ અન મનસલમ — એ બનન પજા સારા એવા સખમા, તમજ બાજબાજમા રિતરી િતરી પણ

બનન વચચ મતરરીના સબધ ભાગય જ િતા. એક જ ગલરીઓમા, ગજરાતરી છોકરા જયાર ગજરાતરી શરીખવાના વધારાના વગયો પરાણ ભરરીન ઘર આવતા િોય તયાર મનસલમ છોકરા, કપડા બદલરીન, કરાનશાળાઓ તરફ જતા િોય. મોટ ભાગ તો કોઈ કોઈન દખલ કરત નથરી. નજીક ખરા ન ઘણ દર પણ ખરા. અણબનાવનો કશો ગનભવત ભાવ કદાચ અદર ન અદર સકોરાયા કરતો િશ.

ભલાભાઈ અન એમના પતનરી મન એક જદરી જ જગયાએ લઈ ગયલા. એન નામ “સનનસટરી”. આનશક સવાયતતતાવાળા આહદવાસરી રાજય બોફથાટસવાનાના સકા, ગામય પદશમા રચાયલ અદભત મગજળ જાણ. રનકતમ પાષાણોના પહરસરમા સનજ વત એક એવ સથળ ક જયા ગયા પછરી દનનયાન યાદ કરવાન કોઈ કારણ ના રિ! તયાન બધ જ એક છલના જવ છ. મિાનશલાનરી પાછળથરી ડોકાતો શાદવલ ખોટો; પિાડ ફાડરીન વિતો સળગતો લાલ લાવા કવળ એક રજઆત. વરીજળરીથરી બનાવાતા મોજા અન સયવન ભોગવવા માટ પાથરરી દરીધલરી સફદ રતરીથરી કરાયલો સાગરહકનારાનો આભાસ. ઊચા ધોધ સાથન ખાસ ઉગાડાયલ ગાઢ જગલ નકલરી. પાચરીન રોમન અધવગોળાકાર નાટયમચના ખડર, ત નવા જ બનાવાયલા! ન જઓ, જઓ, તરીકણ નશગડાવાળા પલા િરણા છલાગ મારરીન જતા ના રિ. પણ અર, કયાથરી ભાગવાના? એ તો છ ધાતમાથરી બનાવાયલા! આમ, “સનનસટરી”મા જયા જઓ તયા જ છ ત ખરખર નથરી!

કદાચ “સનનસટરી”ન મખય આકષવણ િશ તયાન જગારકનરિ, એટલ ક સભય ભાષામા જન “કનસનો” કિ છ ત. અદર કયાક ગફા જવરી રચના કરલરી િતરી, તો કયાક દરીવાલો. અન છત પર જગલ ચરીતરવામા આવય િત. આખા “સનનસટરી”મા એક જ બાબત “સાચરી” િતરી : જગાર રમવામા ગમાવાત નાણ! બ-તરણ આનલશાન િોટલો પણ તયા બનરી છ. એમાનરી એક તો ઘમમટો ન નમનારાવાળો મિલ જાણ, અદરથરી એવરી તો અદયતન અન કળાતમક ક આખો પિોળરી થઈ જાય.

આવરી પાસ કિવાય તવરી બ-એક જગયાએ તો કોઈ ન કોઈ મન લઈ ગય પણ માર તો દર પણ જવ િોય. દા. ત. ડબવન. તયા જવા મ જાિર બસ લરીધરી. ભારતરીયો ભાગય જ બસમા મસાફરરી કર. એટલ જ નિી, બસ સટશન પર જવાના નવચારથરી જ ગભરાય. દ.આ.મા ગનાન પમાણ ઘણ િશ એ વાત સાચરી પણ એ નસવાય, ભારતરીયો તયાના કાળા લોકોન જોતા જ છળરી ઊઠ છ અન એવરી કોઈ જગયાએ જતા નથરી જયા કાળા લોકો િોઈ શક. સરકારરી સતરથરી રગભદ ભલ નાબદ થાય પણ આપણરી પજાના મનમાથરી એ નિી જવાનો. કાળરી પજાન ‘કાનળયા’ ન વધાર તો “કાહરયા” તો લગભગ બધા કિ છ. મન

તો એ સાભળરીન જ કચવાટ થાય. પછરી તો આપણા લોકોન ડચન “ડચડા” અન જય (યિદરી)ન “જટલા” કિતા સાભળા ન તયાર તો લમણ િાથ મકવાન મન થય.

દ. આ.નરી બસો તો ખબ જ સરસ. દનનયામા કયાય એવરી જોઈ નથરી એમ કિ તો ચાલ. અદર નાસતો આપ, ચિા-કૉફરી જયાર માગો તયાર લાવ. પરીપરમરીટોનરી લિાણ તો ચાલતરી જ રિ. દરકન માટ નાન ઓશરીક અન ચોખખો બલનકટ. ખાસ કરરીન આખરી રાતનરી મસાફરરી િોય તયાર. સૌથરી વધાર મન જ સગવડ ગમરી ત િતરી દરક પવાસરીન અપાતા “િડફોન”. નવહડયો પર અગજી હફલમ ચાલ રિ ખરરી પણ એના ઘોઘાટ ન કકળાટથરી આખરી બસન કનડગત ના થાય. જન જોવરી િોય ત પોતાનો “િડફોન” સરીટનરી ઉપરના પલગમા ભરાવરી દ અન પોતાન પસદ િોય એ પમાણ અવાજ ઓછોવતતો રાખરી શક. બધરી બસો પાછરી નવરીનકકોર. મન તો ભઈ, દ. આ.નરી બસોમા ફરવાનરી બિ મઝા પડરી ગઈ. કાળા જણ અન ભારતરીયો કયારક જ િોય. મોટ ભાગ ડચ અન અગજ જ િોય. મન તો રગોમા તફાવત દખાતો જ નથરી એટલ બધાનરી સાથ િસ ન વાતો કર.

દ. આ.ના મિામાગયો એવા ક જાણ બસ ભલન ચાલયા જ કર! ન તયાનરી કદરતનો દપવ એવો ક જાણ જોયા જ કરરીએ. એ સમગ ભનમ પવવતોથરી છવાયલરી લાગ છ. મદાનો ન ખતરો આવ તયાય પિાડો નજીકમા જ િોય. દર દરના ઢોળાવો પર એકલદોકલ ઝપડ દખાય તયાર એ કટબનો મન નવચાર આવ. કઈક મોટ કિવાય એવ એક શિર વચમા આવય — નપટરમહરટસબગવ. બરીજા નામોના પાહટયા દખાય તયાર રસતાના ફાટા એ તરફ વળરી જાય.

પછરી પથમા તદદન નભનન એવો ભનમખડ આવયો. તયા પિાડનરી ટોચો સપાટ િતરી પણ એમનરી આસપાસ કોતરો બનરી ગયલા િતા. અનક િજાર વષયો ઋતઓના પહરબળોએ એ કામ કય િશ. ઘણા માઈલો આ દશયપટ ચાલયો. સાથ સાથ, એવા બઠા મિાકાય ખડકાકારો સવતતર ઊભલા પણ િતા — જાણ એમનરી ચોતરફથરી બધ ખવાઈ ક ખોતરાઈ ગય ના િોય. ઊચરી ડોક કરરીન િ આશચયવજનક નવભાગ જોયા જ કર. ફોટા લવાન બિ જ મન થયલ. થોડરી વાર બસ નવરામ માટ ઊભરી રિરી, પણ તયાથરી એ અસામાનય નવચરનો દર થઈ ગયા િતા. એક એવો બઠો પિાડ પાછલરી બાજ દખાતો િતો. પાસથરી એનો ફોટો લવા િ એક ઢોળાવ ચઢરી. એના પર ઊચ ઘાસ ઊગલ િત. પિાડ આમ તો દર જ િતો ન બિ આગળ જવાય તમ ન િત. નકષનતજન રધતા એ નવનચતર બિદકારનો ફોટો પછરી શકય િત તયાથરી લઈ તો લરીધો જ.

એ આખો પહરસર બકનબગવ પવવતમાળા તરરીક ઓળખાય છ. એના શગો અન ઢોળાવોન જાણ અત જ નથરી. એમા ફરવાનરી ઘણરી જગયાઓ છ, એમ પછરી મન માહિતરી મળલરી. ફરરી કયારક દ. આ. જાઉ તયાર ગાડરી જ ભાડ કરવરી પડશ!

ડબવન શિરનો તો શ દમામ. કનરિભાગમા લાકષનણક નવકટોહરયન સથાપતયો ખરા પણ એ નસવાય બધ અદયતન બિમાળરી મકાનો બનરી ગયા છ. ડબવન તો પાછ આપણા હિનદરી મિાસાગર પર. એના પસતારનરી તદદન સામ અધવચરિાકાર જ ચકચકાટ ગગનચબરી ઇમારતો થઈ છ ત અતયાર મબઈના મરરીન ડટરાઈવન સિલાઈથરી ટકકર માર છ. િ કાઈ સાવ ગામડામાથરી આવતરી િોઈશ ક તરત આમ અધધધ થઈ જાય! િવ તયા રનવવાર બજાર ભરાય છ. સાવ ‘ગજરરી’ જવ નિી પણ ખાણરી-પરીણરી ન ચકડોળ સાથ મળો લાગ તવ. બધરી જાતના અન બધા રગના, લોકો તયા ખરરીદવા, િરવા-ફરવા આવ છ. સફદ રતરીના પિોળા પટવાળા એના સાગરહકનારાઓન િવ પજા છટથરી માણ છ, પણ ‘અપાથાવઈડ’ના સમય દરમયાન હકનારાઓના સપટિ ભાગ કરતા ચાર પાહટયા મકાયલા રિતા : “ફકત સફદ પજા માટ”, “ફકત કલડવ લોકો માટ”, “ફકત ભારતરીયો માટ”, “ફકત કાળરી પજા માટ”. અતયારન ડબવન જોઈન એ કરર ભદભાવનરી કલપના પણ નથરી કરરી શકાતરી.

છતા વાસતનવકતા એવરી છ ક પજાના એ મખય ચાર જથ પોતપોતાના વાડામા જ રહા છ. દ. આ.નરી નવરી સરકારનરી રગભદ નાબદ કરવાનરી નરીનત સિન નિી થતા શવત પજાના અગગણય સભયો ઑસટટરનલયા, નયઝરીલનડ, ઇગલનડ જવા અગજી િકમતવાળા બરીજા દશોમા હિજરત કરરી ગયા. નનવાસ નવભાગોનરી નવભકતતા પણ િવ રિરી નિી. શમ તથા દરીઘવદનટિ દારા ધનવત બનલા ભારતરીયો મોટા, સદર ઘર ખરરીદવા માડયા. રહાસહા ગોરા પડોશરીઓએ સિવાસ પસદ નિી કરતા બરીજ રિવા જતા રહા. ગોરા માટ રિવાનરી નવરી, ખાસ વસાિતો પણ કયાક કયાક બનરી છ. કોઈ વચચ દશમનાવટ કશરી નથરી પણ ખાસ મતરરી ક ઘનનટિતા પણ ભાગય જ છ.

ડબવન છોડરીન બિાર જવા માડો ક તરત ઝપડપટટરી શર થઈ જાય. જમણરી બાજનરી ટકરરીઓ પર માઈલો સધરી ગદરી, ગોબરરી કોટડરીઓનરી વસાિત બનરી ગયલરી છ. નથરી તયા વરીજળરી ક પાણરીના નળ. શિરમા પસા કમાવાના ખયાલથરી આવલા કમભાગરી કાળા લોકો આવરી રરીત વસરી ગયા છ. જોિાનનસબગવથરી થોડ દર જતા પણ આવરી વસાિત જોઈ િતરી. એ મદાન જવા ભાગમા િતરી. તયા કટલરીક કોટડરીઓનરી બાજમા છાપરરીઓ કરલરી િતરી. ભલ લોકો પાસ પાણરી ક વરીજળરી ન િતરી, પણ છાપરરીઓનરી નરીચ મનસવહડઝ ગાડરીઓ

પડલરી દખાઈ િતરી. નવરી સરકાર બિસખય કાળરી પજાનરી રિઠાણ નવષયક જરહરયાત િજી પરરી નથરી કરરી શકરી. ફળ એ આવય છ ક કટાળલરી, કદ થયલરી એ ગરરીબ, મખયતવ નશકષણિરીન પજા જયા ન તયા ખાલરી જગયા પચાવરી પાડવા માડરી છ. આન સૌથરી દ:ખદ ઉદાિરણ છ ગાધરીજીનો ડબવનનરી નજીક આવલો ‘હફનનકસ આશમ’. ગાધરીજીએ એન વસાવલો દ:નખયારા કોઈ પણ જણનરી સિાય માટ, પણ િવ કાળરી પજાએ બળજબરરીથરી એનરી જમરીનનો કબજો લઈ લરીધો છ. આશમ જોવા જવાનરી મારરી ખબ ઇચછા િતરી પણ મન કિવામા આવય ક સાથ પોલરીસનો રસાલો ના િોય તો તયા જવ શકય જ નથરી. એ લોકો તરત મોટરો પર પથરા નાખવા માડ છ.

શિરનરી સરીમા છટરી જાય પછરી પાછરી ભનમ નનતાત સદર બનરી જાય છ. તાજા ઘરા લરીલા રગનરી જાડરી જાજમ ડાબરી બાજ પરના ઢોળાવોન ઢાકરી રિરી છ. એ છ શરડરીનો મબલખ પાક. એક સરખરી ઊચાઈ, એક સરખરી પટિતા. િ એ િહરત રમયતાન જોતરી રિ ન “કટલ સરસ લાગ છ, કટલ સરસ લાગ છ” — એમ બોલયા કર! રસતાના કોઈ વળાક જમણરી તરફ હિનદરી મિાસાગરનરી મોકળાશ જોવા મળરી જાય. એ કટલાક ભાગમાનો કાઠો ખબ ખડકાળ છ. મોજા એમના પર અનવરત અથડાયા કર છ. ખારા પાણરીનરી અસર િજારો વષયોથરી પામરીન ખડકો ખવાઈ પણ ગયા છ. દહરયાન અતયત સવતતર નમજાજી સવરપ છ. અિી “વાિ, ભાઈ” કિવાઈ જાય એવ!

િજી માર દ. આ.ના દનકષણ ભાગમા જવાન િત. ડબવન, કપટાઉન બ જદા જદા માગદ બસો જાય છ. કોઈ પણ એક તો બાકરી રિરી જ જવાનો િતો. મ દશનરી વચમા થઈન જતરી બસ લરીધરી — કલ સતતર કલાક થયા. બરીજો ‘ગાડવનરટ’ કિવાતો માગવ હકનારાના ગામોમા થતો થતો જાય છ ન બિ સદર ગણાય છ. ત ફરરી કયારક જોવાશ. બાકરી દશ આખો છ જ બિ સદર. કોઈ પણ રસત જતા મનન આનદ જ થાય.

આખા દશમા નશરમોર ગણાતા કપટાઉન નગરન સૌથરી જાણરીત પનતક છ ‘ટબલ ટૉપ’ કિવાતો ખબ મોટો પવવત. એ દખાય તો શિરના ખણ ખણથરી, પણ એનરી ઉપર જવાનો તો ખાસ મહિમા. દોરડા પર બાધલરી નલફટ ઝલતરી ઝલતરી, પાષાણપાનચરન લગભગ અથડાતરી, ખબ ઊચ ચડ. જરા ભય પણ લાગરી જાય. ભખરરી નશલાઓથરી ખડકાયલો એનો ઉપલો ‘સપાટ’ ભાગ આટલો નવશાળ િશ, એનો ખયાલ પણ ઉપર ગયા વગર ના આવ. ખોવાયા વગર પવાસરીઓ તયા થોડ ટિલરી શક એ માટ સરસ સજાઓ મકરી છ ન પગથરીઓ ચણરી છ. ‘ટબલ ટૉપ’ પરથરી નરીચ પથરાયલ શિર, પાછલરી બાજના સાગરહકનારા, દરના બદર પરના વિાણ વગર જોવાન પણ ઘણ રોમાચક છ.

‘ટબલ ટૉપ’ પર જઈ શકવ પાછ િમશ શકય નથરી િોત. ઉપર પવન અમકથરી વધાર વગ ફકાતો િોય ક ધમમસ થવાનરી આગાિરી િોય તો નલફટ બધ કરરી દવામા આવ છ ન પવવતનરી ટોચન ઝટપટ ખાલરી કરરી નાખવામા આવ છ. િ ઉપર ચડવા ગઈ એ સવાર પિલા લાગય ક નલફટ બધ િતરી ન “અરર” થઈ ગય. પણ એટલામા જ વળરી એ ચાલ થઈ ગઈ ન મારા જવા બરીજા પવાસરીઓ સાથ િ ઉપર ગઈ. તયા તો જાણ કોઈ બરીજી જ ઋત િતરી. સારરી એવરી ઠડક િતરી, પવન પણ િતો ન નરીરવપણ નજીક આવત િત ભરીન ધમમસ. પછરી થોડરી જ વારમા જાિરાત થઈ ક પદર નમનનટ પછરી પવવતનરી ટોચન ખાલરી કરવાનરી રિશ. ચાલવાનો સમય મળરી ગયો ન જોવાન કશ ચકાય નિી. સદભાગય બિ જ સમયસર શર થયો િતો મારો હદવસ.

આખા આહફકા ખડન દનકષણતમ સથાન એટલ “કપ ઑફ ગડ િોપ”. બધા એન નવષ નાનપણથરી ભણયા િોય. માનયતા એ પવતદ છ ક ફકત ભનશરનો ભાગ જ ‘ગડ િોપ’ કિવાય છ, પણ એ હદવસ જાણય ક પચાસક ચો. હક. મરી.ના સમગ ભનશરપદશન નામ ‘ગડ િોપ’ છ. બ મિાસાગર — હિનદરી અન પશાતના પાણરી અિી ભગા થાય છ. ભનશરનરી ભખડ પર થાણ બનાવવામા આવય છ. જયા ઊભા રિરીન પવાસરીઓ દર દર નકષનતજ તરફ જોતા રિ છ. કોઈ કોઈ દરીવાલ પર નામ લખવાન ચકતા નથરી! ભનમનો પહરસર ગાઢ લરીલો છ — ચોતરફ. હકનારા પર કકવશ નશલાઓ છ જનરી સાથ મોજા ઘષવણમા ઊતરતા રિ છ. એટલ જ િલનચલન. બાકરી બધ સતબધ.

જો-બગવના નગરકનરિનરી જાિોજલાલરીનરી તો િવ વાતો જ રિરી છ. સવચછ ન સદર એ નવભાગ િતો. સરસ અદયતન દકાનો િતરી. નજીકમા જ રિતરી ગોરરી પજા સાજ પડય તયા નવિાર કરવા નરીકળતરી. અતયાર સધરીમા તો એ બધ છોડરીન કયાય દર રિવા જતરી રિરી છ, બલક જનતા જનાદવન એ નવભાગમા એવો ઠકો બસાડરી દરીધો છ ક એમના નસવાયના રગન કોઈ તયા ભાગય જ જાય છ. એ નવશાળ ફલટો — અર, નબનલડગના નબનલડગ જ — પચાવરી પાડયા છ. દરકમા તરરીસ-ચાલરીસ ક વધાર જણ પડાવ નાખરીન રિ છ.

નમતરો હદવસ મન મોટરમા તયા ફરવરી લાવલા. એમ તો નવરી, ચકચકાટ, ઊચરી ઇમારતો ઘણરીય છ. પણ રસતા પર કચરાનો, ગદકરીનો પાર નથરી રહો. રસતા પર કયાય નિી ચાલવા, કયાક એકલા નિી જવા નમતરોએ મન ઘણ સમજાવય િત. દ. આ.મા ગનાનરી રરીત જદરી જ છ એમ એ કિતા રિલા. ખર, િ તો ગામ ગામ એકલરી ચાલરી, જાિર

વાિનોમા બઠરી, બસો ન ટટરનમા મસાફરરી પણ કરરી. જો-બગવના કનરિમા પણ માર એક વાર તો ચાલવ જ પડ. એક હદવસ જાિર બસ લઈન તયા પિોચરી, રસતાઓ પર ચાલરી, જોય, ફોટા લરીધા. કાલવટન ટાવર લગભગ આખા આહફકામા ઊચામા ઊચ મકાન ગણાય છ. એનરી ટોચ પણ ચડરી આવરી. જોક મન નયયૉકવમા અનકગણા ઊચા મકાનોનરી ટવ, એટલ એ ટાવર પરથરી આખ શિર મન ઘણ પાસ જ લાગય! જાિર પસતકાલય દખાતા એનરી અદર આટો મારરી આવરી. સાજના પાચ થવા આવયા ક બધ ખાલરી થત લાગય. સાડા પાચ-છ પછરી તો મન બસ પણ ના મળ. ભયકાર ભકાર છવાઈ જતો િશ, એવરી અનભનત મન થઈ. પાછળ રિતા િશ તોફાનરી ટોળા અન એમન અથવિરીન ગાડપણ.

એક સમય જો-બગવ “સવણવપરમ” ગણાત. શિરના નવસતારમા જ ઓગણરીસ તો સોનાનરી ખાણો િતરી. િવ તો એ બધરી બધ છ. એમા પયાવવરણનો ખયાલ પણ ખરો. ખોદરી કઢાયલરી માટરીના મોટા મોટા ઢગલા જોઈએ એટલ જાણરીએ ક તયા જ િશ ખાણન મોઢ. માટરીમા પણ સોનાના કણ એટલા ક ઢગલા સયવના તડકામા ઝગમગ થતા લાગ. જો-બગવમા એક તરફ આવરી રરીત બધ પડલરી ખાણનરી આસપાસ બિ સદર ઉદયાન બનાવવામા આવયો છ. સિલ માટનરી નિરમા નાનરી િોડરીઓ તર છ. દર બપોર તયા લોકનતય થાય છ. એ સમય બધા પવાસરીઓ કમરા સાથ િાજર થઈ જાય. ખાણનરી મલાકાત માટ હટહકટ જદરી લવાનરી. ખખડધજ નલફટમા છક નરીચ લઈ જાય. સરસ નવનોદ સાથ અનક નવગતો અપાતરી રિ. ઉપરના સભાગિમા સોનાનરી એક પાટ ગોઠવલરી છ. જો કોઈ એન ઊચકરી તો શ પણ િલાવરીય શક તો ત વયનકત ઇનામન પાતર બન. પણ એ સિજ ચસક તો ન! “ગોલડ નસટરી” કિવાતા, જો-બગવનો સવણવ ઇનતિાસ દશાવવતા એ સથાન બિ મઝાથરી એક બપોર ગાળરી.

જો-બગવના માકદટ નથયટરનરી પવનતતઓ નવષ મ નયયૉકવ ટાઈમસમા વાચલ. ૧૯૫૦ સધરી તયા ભારતરીયોન શાકબજાર ભરાત. પછરી તો એ જગયા સરકાર ખાલરી કરાવરી. શિરના કનરિનરી નજીક થઈ ગઈ િતરી ન. કાળકરમ તયા નાટયગિ વસાવવામા આવય. દ. આ.ન મૌનલક કોઈ નાટક જોવાનરી જ ઇચછા િતરી ત પણ પરરી થઈ. બાજમા જ સગિાલય છ. કટલ મોટ છ એનો ખયાલ બિારથરી નથરી આવતો. જોવા માટ કલાકો લાગરી જાય, અનક કળા પદશવનોનરી સાથ દશના પરા ઇનતિાસનરી રજઆત બિ રસપદ િતરી. ગાધરીજીનો ફોટો અન એમના િાથ લખલા કાગળો પણ મકલા િતા.

જોિાનનસબગવ ગાધરીજીન કાયવકષતર વષયો સધરી રહ િત. તયા જ એમણ સથાપલ “ટૉલસટૉય ફામવ” કિવાતો આશમ. પાછળના ધનળયા કોઈ રસતા પર થઈન એક બપોર

તયા મન એક નમતર લઈ ગયા. આમ તો એ બધો પહરસર મોટરી એક ફકટરરીનરી માનલકરીનો િતો પણ ‘ફામવ’ના મકાનના આજબાજનરી થોડરી જમરીન, એનરી ઐનતિાનસકતા જોતા યરોપરી ઉદયોગપનતએ દાનરપ બાકાત રાખલરી િતરી. ચોતરફ વાડ િતરી, ઝાપાન તાળ િત. ભારતરીય સમાજ તરફથરી નનમાયલો ચોકરીદાર સદભાગય તયા િાજર િતો. એણ તાળ ખોલરી આપય.

બધ ઘાસ ઊગરી ગય િત. જમરીન પડતર જવરી દખાતરી િતરી. લાલ છાપરા અન ફરતા વરડાન મકાન દરથરી તો ઠરીક લાગત િત. પાસ જતા એનરી નબસમાર િાલત સપટિ થતરી િતરી. આગલો રમ ધળ ખાતો િતો. દરીવાલો ગદરી િતરી. બરીજા રમનરી ફશવના લાકડાના પાહટયા પણ ચોરાઈ ગયા િતા. રસોડામા મ ડોહકય કય. ઓિ, તયા કશય િત જ કયા? એનરી પછરીનરી કોટડરીમા એક ખાટલો િતો — ચોકરીદારન સવા માટ. ત નસવાય કોઈ ચરીજ-વસત િતરી નિી. નિોતરી તયા વરીજળરી ક નિોતો પાણરીનો નળ. ચોકરીદાર કઈ રરીત હદવસો ન રાતો કાઢતો િશ તયા? કોઈ જાણ મારો શવાસ ઘટરી રહ િત.

ડાબરી બાજ પર, સિજ પાછળ, ૧૯૧૪-૧૫ના અરસામા ગાધરીજીનરી કહટર િતરી. એન કોઈ નનશાન નથરી રહ. નકામ ઘાસ ઊગલ િત ત જ. મન દ:ખથરી ભરાઈ આવ એવરી િાલત થઈ છ ‘ટૉલસટૉય ફામવ’નરી. એન પન:નનમાવણ કરવાના પયતનો તયાના ભારતરીય સમાજ અન ભારતરીય સરકાર તરફથરી શર થયા છ ખરા.

દ. આ.નરી યાતરા માટ જ ઉતકઠા િતરી ત સપણવપણ સતોષાઈ િતરી અન એનરી બધરી સમનત ઉમગથરી સજજ બનરી િતરી. એનરી સાથના અનકનવધ અનભવો દારા સનિના તાતણ માર હદય જોડાઈ ગય િત. કલપય પણ ન િત એ રરીત દ. આ. માર બનરી ગય િત. દનનયામા માર એક ઘર વધય િત.

J

ખરડ ૬ - ઑસટજલયા

ઑસટજલયા

વાદનળયો કચરો વાળરી-ઝડરીન આઘ ફકરી દરીધા પછરીન એકરગરી, નરીરસ આકાશ િત. ઍનલસ નસપનગસથરી ૪૬૫ હક.મરી. દનકષણ-પનશચમ રણનરી વચચોવચ અબોધય રરીત આવરી પડલા ‘ઍયસવ રૉક’ (Ayers Rock) પર અમ આરોિણ કરવાના િતા. ‘સનડ સટોન’નો બનલો એકાગરી, અખડ (Monolith) મિાપાષાણ આકાર સતલા સાઢ જવો દખાય છ. એ લગભગ સાડા તરણ હક.મરી. લાબો, અઢરી હક.મરી. પિોળો અન નવક હક.મરી.ના ઘરાવાવાળો છ. ૩૫૦ નમટર એ ઊચો છ. પચડ, ભરીષણ, પાગનતિાનસક અવણવનરીય મિોપનસથનત.

૧૮૭૩મા ‘દનકષણ ઑસટટરનલયા’ કિવાતા રાજયના પમખના નામ પરથરી આન ઍયસવ રૉક કિવામા આવયો. પણ ઍબોહરનજનનસ માટ એન પાચરીન, પજય, સગરીતમય નામ ‘ઉલર’ (Uluru) છ. બ ખબ અગતયનરી ઍબોહરનજનલ જાનતઓ — યાનકનતજાતજારા અન નપતજાનતજાતજારાનરી આ આહદપસતર પર કાયદસરનરી ‘માનલકરી’ છ. એમન માટ ઉલર, એમાનરી ગફાઓ, પથથરો, છપા જળસથાનો વગર અતયનધક ધાનમવક, પનવતર, પજનરીય, આદરણરીય અન જીવત સનનવશો છ. નવશવના આરભ પિલા, ‘સવપનકાળ’ દરમયાન આદયપવવજોએ આ પાકકાલરીન, ઉતકટિ, ભયાદરયકત, નવસમાયક, મિાપભાવ સનસથનતનરી રચના કરરી. દશનરી આખરી પજા િવ ઉલરન સમનચત સનમાન આપ છ. પણ એનરી કટલરીક અનતપજય જગયાઓ અન ગફાઓમા ફકત ઍબોહરનજનનસ જ જઈ શક છ.

ચાર તરફથરી ઉલરના ઉતસગ એવા તો અકહટલ ન તદદન સરીધા ખણાવાળા છ ક એના પર ચઢવ અશકય બન છ. ઉતતર-પનશચમ ફકત એક ઢોળાવ એવો છ ક જયાથરી ચડરી શકાય. આ ચઢાણ પણ નવષમ અન ભરીનતપદ તો છ જ ન હિમત અન સાિસવનતત માગરી લ છ. આ ઢોળાવન ઍબોહરનજનનસ ‘વબો’ (Webo) કિ છ — અથાવત પચછ. અિી કાનગાર-મષક આહદ પરષો ક જ સવભાવ પશ તમજ માનવરીય િતા તઓ, ધરીરથરી પોતાન પછડ પસારરીન બઠા િતા. આ ‘વબો’ પર પવાસરીઓન ચડવા દવાય છ કારણ

ક નજીકમાનરી ગફાઓ જટલરી આ જગયા પનવતર નથરી. ૧૯૬૩મા પલરી બ અનધકારરી જાનતઓએ આ ઢોળાવ પર જાડરી, લોખડરી શખલા મકવાનરી અનમનત આપરી. િવ એન પકડરીન પવાસરીઓ આ અદભત મિોપનસથનત પર ચડરી-ઊતરરી શક છ.

પણ આ આરોિણ-અવરોિણનરી તો શ વાત કરવરી. ડરાતબથરી ૨૫ હક.મરી. દરનરી જગયાએ સવાર આઠક વાગય અમ આવરી પિોચયા. સામ જ ઉલર પસતત િતો. આ એન આહવાન િત, આમતરણ િત, આદશ િતો ક અનાદર િતો? એ નનમવમ, નનગઢ, અજય િતો. િ મનથરી મતરમગધ, અપહત, કષબધ િતરી. પગ ઊપાડવામા ભય િતો, પાછળ રિરી જવામા લજજા િતરી. તયા સસપટિ એક જાિરાત કરલરી છ અન ચતવણરી આપલરી છ ક જ સપણવ સવસથ િોય તણ જ ઉપર ચડવ. હદયનરી બરીમારરી, ખબ દમ અથવા ઊચાઈ ક ઊડવાનો જન ડર િોય તણ આ દ:સાિસ ના કરવ. અિી બારક જણ તો જીવ ગમાવરી બઠા છ : ચાર-પાચ જણ પડરીન અન બાકરીના હદયના િમલાથરી. એમ તો હિમાલયના બધા યાતરાધામો સિલાઈથરી ચડરી આવરી છ ન સવાસથય પણ સાર; પણ આ લપસણો, એશરી અશ પડતો, નનદવય, સાવ સરીધો પાષાણરી ઢાળ. મન ખબર ન િતરી િ કયા સધરી જઈશ.

નરીચથરી શર કરતા જ ભયજનક ઢાળ િતો. એકદમ ગોળાકાર. તદદન સરીધો. ખબ લપસણો. િ િાથ-પગ થઈન ચડરી. પછરી પલરી જાડરી સાકળ શર થઈ. ઉલરના પાષાણદિમા લોખડરી સનળયા ઊડ ખોડરી એના પર આ સાકળ બાધલરી — ઊચ ન ઊચ જતરી. િજી સયવ એટલો ઊચો નિોતો આવયો, તથરી સદભાગય આ પથ િજી છાયામા િતો. મન થય, સયવ જો આખમા આવતો િોત તો શ થાત? સિજ ઉપર જતામા તો પવન વીઝાવા લાગયો. નરીચ ચારબાજ સાવ સપાટ, જાબલરી-લાલ થતરી જતરી પથવરી િતરી. અનનતદર, ૪૦ હક.મરી.ના અતર ‘ઑલગા’ના આકારો દખાતા િતા. એક હફનલનપપના બસરી પડરીન સાકળ પકડરીન નરીચ આવતરી િતરી. કિ, એન બરીક લાગવા માડરી િતરી. નવજયરીનરી જમ નરીચ આવતા લોકો વગર પછય કિતા ગયા ક િજી તો શરઆત જ છ, િજી તરરીજા ભાગન પણ નથરી પતય, િજી આગળ ઘણ જવાન છ. મન થાય, જઈન ઉપર િજી કયા જશ?

સાકળ પરરી થઈ તયા સરનકષત, મોટરી એક ખલરી જગયા િતરી — અધવગોળ નાટયગિ જવરી. ધળ અન દળાયલા પથથરથરી એ જમરીન છવાયલરી િતરી. વરસાદ વખત તયા પાણરી ભરાત િશ. સયવ અન તયા વાગતા પવનના ચાબખાન લરીધ વાનષવક વરસાદ કરતા લગભગ દોઢસો ગણ બાષપરીભવન ન ત પણ અનવરત, ઉલર પર થયા જ કર છ

પણ રતાળ જગયાઓમા અન પથથરો વચચનરી સળો-સરગોમા પાણરી સરસ જળવાઈ રિ છ. ઍબોહરનજનનસન માટ આ ગપ જળસથાનો જીવનરકષક પજાસથાનો બન છ. ઉલરના બિોળા પથરાટ પર નાના જળકડો ઘણા જોયા.

િવ પછરી ચઢાણ આકર ના રહ. િવ એનરી સપાટરી તદદન લપસણરી નિોતરી, પણ એમાનરી તડો, સળો, એના ખાચાખચરી અન ચડતા-ઊતરતા એના વળાકોન કારણ પગ ભરવવા, િાથ ટકવવા શકય બનયા. આ અલૌહકક ઉપનસથનતનો અનતબિત નવસતાર, ઋતયાિત એન સવરપ, કાળજજ વહરત ઉતસગ, એનો અનભતપ શોનણત વણવ, સમથળ અચલા પર એન આમ અચાનક ઉનતતષઠમાન થવ — બધ જ નવસમયાકલ કરત િત. અનનયનતરત વગ માતહરશવા તાડન કરતો િતો, પિાર કરતો િતો; ચણવ કરવા, િરાવવા, િફાવવા મથતો િતો. કોન? અમન? અમન તો એ આહાહદત કરતો િતો. મારા કપડામાથરી પવન વિતો િતો; મારામાથરી, મારા ગાતરોમાથરી વિતો િતો. એ સપશવ, એ સવદન, એ પમોદન, એ પરોચન. િારરી રહો િતો તો નમહિર. મરતના આ વરીયવન લરીધ ગરમરી તો નટિ જ થઈ જતરી િતરી, પકાશ પણ સહ બનતો િતો. આખરી દનનયા પગ નરીચ ફલાયલરી પડરી િતરી ન આખરી દનનયા સાવ ભલાઈ ગઈ િતરી. દવરી તતવોના સામરીપયમા બરીજ કશ જ ભાન ન િત.

જયા થઈન અમ આવયા ત પારભ તો કયારનો દખાતો બધ થયો િતો. મારા ફફસામાના ‘શિર’ન બિાર કાઢતા ચઢવ ભાર પડય િત. પલા જમવન ચાલગી અન નસવહડશ હકરનસટનાએ આગિ કરરી કરરીન મન અડધથરી પાછા ફરતા અટકાવરી. આડાઅવળા જઈન ખોવાઈ ન જવાય ત માટ સફદ રગમા બોળલા પગલાથરી રસતો છાપયો િતો. આગળ ન આગળ, ઉપર ન નરીચ, સરકતા ન ચડતા, એક વળાક પરથરી બરીજા, દોઢ હક.મરી. અમ ચાલયા કય. અત મનઝલ પિોચયા. ૧૯૭૦મા તયા એક નાન સમારક બનાવય છ જના પર માઈલો ન માઈલો દર આવલા પવવત, તળાવ, શિર, પદશો નચનહત કરાયા છ. તયા રાખલા એક ચોપડામા સફળ પવાસરીઓના નામ લખ છ. મ પણ લખય — ભારતરીય તરરીક. મન પશનXથયા ક કટલા ભારતરીય ચડયા િશ અિી?

બધા જ આનદમા િતા. કોણ ના િોય! આ આખ આરોિણ અન એનરી અનભનત અનદતરીય િતા. થોડરી કષણો અમ તયા ગાળરી. ચાલગીએ શરીષાવસન કય — ખરખર તો પયતન કયયો, કારણ ક પવનના ગાડપણ સામ એ ટકરી શક તમ નિોતો — ઊધ માથ તો નિી જ. આ પરાકાષઠાનરી પળો િતરી ન પરાકોહટન સથાન પણ. અિી પણ જાત ભલાઈ િતરી. િતો કવળ ઉતતનજત, અવરરીહડત પવન.

ઊતરવ સિલ, સરસ િત. સરકતા, કદતા, દોડતા, પગલાના નચહથરી રસતો શોધતા જવામા જરા ઉનમાદ િતો. પછરી ફરરી સાકળ આવરી. િવ તયા પખર સયવનો તાપ િતો. નવજયના નવશવાસ સાથ ઘણા સાકળ પકડયા વગર ચાલતા િતા. િજી િવ કટલાક ઉપર ચડતા િતા. જનો મન ડર િતો ત છક છવટનો ઢોળાવ આવયો. સાચવરીન, ધરીર ધરીર િ ઊતરતરી રિરી. છતા પગ લપસયો. બાટાનરી વષયો જનરી, પકડ નવનાના તનળયાવાળરી સનરીકસવ આ કાયવ માટ કષમય ન િતરી. િ વધાર ગનતથરી લપસવા માડરી. આગળ જતરી નસવહડશ બાઈન વાગ નિી તથરી ખસરી જવા મ બમ પાડરી. પણ અગજી નિી સમજતા એણ માર માટ િાથ લાબો કયયો ન મ પકડરી લરીધો. એ આધાર મળતા િ અટકરી. નિી તો કયા અથડાઈ િોત, કટલરી ઇજા પામરી િોત ત કિરી શકતરી નથરી. નવચાર કરતા િજી ધજ છ.

અમારા ચાલક મારો આ અવપાત જોયલો. િ નરીચ આવરી એટલ કિ, “ત િમણા જ, અિી જીવ ગમાવરી બઠલરી પિલરી ભારતરીય વયનકતન નબરદ પામવાનરી િતરી.”

એક હદવસ કનસથરી ૧૫૦ હક.નમ. ઉતતર જતરી સમિ-સફરમા િ જોડાઈ. ‘દ:ખનો પિાડ’ ક ‘કલશનરી ભનશર’ નામો કાનન અનપય લાગ છ પણ એ ભાષામા Mount Sor-row (માઉનટ સૉરો), Cape Tribulation (કપ હટટરબયલશન) ક Darling Down (ડાનલગ ડાઉન) રોમાચક લાગ છ. કપ હટટરબયલશનના રસત અમ બરીજી ઘણરી જગયાઓ જોવાના િતા. આ સફર અમ જાડા આઠ ટાયરોવાળા, ઊચા, ભાર વાિનમા કરવાના િતા. શરડરીના ખતરો વળોટરી, પિાડોના ઢોળાવો પર થઈ કવરીનસલનડના નવખયાત વષાવવનમા પવશયા પછરી મોટ ભાગ રસતો કાચો રહો. િાથરીનરી અબાડરી પર બઠા િોઈએ તવ આ ગમન િત.

વષાવવનમા ઊચા ઝાડ, મોટા પાન, ગરીચ ઊગાડ, લટકતરી ડાળરીઓ અન ઉદયમરી મચછરો િતા. મચછરો દખાય ક સભળાય નિી, ચટક તયાર જ જણાય. ન આ ચટકા પણ કાઈ સાધારણ નિોતા. એના લાલ લાલ ડાઘા પદર હદવસ સધરી રહા િશ અન ચળ પણ આવયા જ કરરી.

દ:ખનો પિાડ અન કલશનરી ભનશર — ઑસટટરનલયામાના ઘણા નામોનરી જમ આ બ પણ ઐનતિાનસક છ. ૧૭૭૦મા કપટન કક જયાર આ દશન હકનાર ઊતયાવ તયાર એ એમનો તરરીજો પયાસ િતો. પિલરી બ વખત એમના વિાણ આ ઉતતર હકનારાનરી જળગત

નશલાઓમા ફસાયા િતા ન નકસાન પામયા િતા. કપટન કકના કલશ અન િરાનગનત અિીથરી શર થયા િતા, તથરી એમણ આવા નામ આપયા, જ િજી બદલાયા નથરી.

એક છપાયલો તટ સવાળા, ચળકતા, ગોળાકાર, કાળા પથથરોથરી છવાયલો િતો. એમન”ઊછળતા પથથર” કિ છ. એકન ઉપાડરીન ફકતા એ કદતો કદતો, બરીજા પથથરો સાથ અથડાતો જાય છ. એમા પથથરમાન ગરમ તતવ અન દહરયાના પાણરીમાનરી ઠડકન લગત વજાનનક કારણ લાગ પડ છ. નાના નાના પથથરો શોધરી એમન ઉછળતા-કદતા જોવાનરી મઝા અમ થોડરીવાર લરીધરી.

રસતામા નલસોટા જવરી નાનરી નદરીઓ પણ આવરી. છરીછરરી અન કાકરાવાળરી લાગતરી િતરી. દરક પર ચતવણરી િતરી ક વષાવ ઋતમા પર આવતા વિણ ખબ ઝડપરી બનવાનો સભવ છ. એ વખત કાઠા તોડરીન એ આસપાસ ફરરી વળ છ. ડઈનટટરરી (Daintree) નામનરી નદરી ખબ મોટરી છ. એમા પાણરી ઘણ િત ન પટ બિ પિોળો િતો. પલા નાના વિણોન તો અમાર ગજરાજ વાિન નનરાત વળોટરી જત િત. ડઈનટટરરી નદરીનરી પાર જવા માટ મોટરી સાકળ સાથ બાધલરી, વરીજળરીથરી સાકળ ખચરીન ચલાવાતરી તરાપા જવરી િોડરીનરી વયવસથા છ. આ બધ મગરનો વસવાટ છ. સિજ છડાતા એ માણસખાઉ બન છ. દરક જગયાએ મકલરી ચતવણરી છતા દર વષદ થોડા લોકો આ રરીત જીવન ગમાવ છ. ‘ઉતતર પદશ’ કાનગારના, તો આ ‘કવરીનસલનડ’ મગરમચછના પાચયવ સાથ સકળાયલો છ. પાણરીમા તરતા લાકડા જોઈ દરકન થત, “છ ક શ?!” પણ એક પણ મગર જોવા ના મળો. સાર જ થય એ તો! કારણ ક જોઈન નચતરરી જ ચડત!

કનસમા વાનષવક ૮૦” વરસાદ થાય છ. ઉતતર કવરીનસલનડમા વળરી એથરી ય વધાર. કિ છ ક તયા થતો વરસાદ નમનલ મરીટરમા નિી પણ મરીટરમા માપરી શકાય! એ હદવસ પણ વરસાદ પડતો રિલો ખરો પણ અમન નડયો નિોતો. ઉતરરીન કશ જોવા જવાનરી વખત બધ થઈ જતો િતો! ફકત ભરીન િોવાથરી સાગરહકનાર બપોરન ખાણ લઈ શકાય નિી. એ માટ નજીકના આિારગિમા જવ પડય. પલાનસટકના ડબબાઓમા ‘સલાડ’ અન આનમષ કશક ગોઠવરીન જ રાખલ. તયાનો માનલક-સચાલક મન કિ, “થોડ જ છ. ઊચકરીન લઈ જઈ શકશો. પછરી બાકરીન ખવાશ.” મ ઘસરીન ના પાડરી ક આનમષ ઉપાડરી લવાથરી બાકરીન નનરાનમષ થઈ નથરી જત ન જટલરી વાર મન સલાડ ખાવાન કિવામા આવ છ ત જ ખાઈન શાકાિારરીપણ ટકાવવાનરી ચટિા કરરી િોત તો સતવ, પોષણ અન પરતા ખોરાક વગર કયારનરી મરરી ગઈ િોત. એ હદવસ, છવટ, ચરીઝ-સનડનવચ પામરી ન વળરી એક વાર બચરી ગઈ!

\

શકરવારનરી રાત કનસમા દકાનો નવ વાગયા સધરી ખલરી િોય છ. શિરકનરિમા જનતા માટ સગરીતના કાયવકરમો પણ ત વખત થાય ન લોકો સાભળવા ભગા થાય. કવરીનસલનડમા ખનરીજ તતવો ઘણા મળરી આવ છ. નવશષત: ઓપલ (Opal) તો અઢળક મળ છ. આનરી દકાનોમા આટા મારવા ગમતા, એવા સદર નવમલક પસતર જોયા. જ આખોમા વસરી જાય ત િજારો ડૉલરનો િોય. કાયવકર વયનકતઓ નવનયરી, િસતરી ન સારરી રરીત વાત કરતરી િોય. શોખતરી બતાવ, િાથમા લવા દ. મોઘો ટકડો બતાવરીન કિ, “કોઈ શરીમત અમહરકન આવ ન ખરરીદરી લ એનરી રાિ જોઈએ છરીએ!”

એક સાજ એસપલનડ માગવનરી બઠક પર બસરી શાનતથરી દિીન ભોજન કરતરી િતરી તયા એક છોકરરી આવરી ન ઇશ નરિસત જ ભગવાન છ અન દરકન ફરરી જનમવા કિ છ વગર વાતો કરવા માડરી. પિલરી પાચ નમનનટમા જ મ એન કહ ક એનરી માનયતાઓ માટ મન ખશરી છ પણ મારરી માનયતાઓ બદલવા પયતન કરવાનરી એણ જરર નથરી. બરીજી પચરીસ નમનનટન એન દાન કયાવ પછરી પરાણ પણ માર ઊઠરી જવ પડય.

પિોળા અખાતન હકનાર વસલ ગામ સનટ િલનસ ઉતતર તાસમનનયાન હદય આરામસથાન ગણાય છ. એક જમાનામા તયાથરી પતરાનરી ખાણોમાથરી નરીપજતો માલ વિાણ વાટ દશના બરીજા ભાગોમા મોકલાવાતો, િવ એ ટાપ પરન માછલરી પકડવાન મખય, જાણરીત ન જનનપય સથાન છ. તાસમનનયાના હિસાબ, આસપાસના ઇલાકામાન એક મોટ ગામ એ ગણાય છ. વસતરી એક િજારનરી. રજાઓ દરમયાન દશ તથા પરદશના મસાફરોથરી આ સખયા ખાસસરી વધ. સનટ િલનસનરી માધયનમક શાળા એ તાલકામા બિ વખણાય છ. એમા પાચસો તો નવદયાથગી છ, એમ ખાસ કિવામા આવ છ. તદપરાત, સનટ િલનસમા એક પસતકાલય છ જ તરણ હદવસ ખલ રિ છ, એક ઇનતિાસકકષ છ જ સોમથરી શકર અડધો હદવસ ખલો િોય છ અન એક નાન નવમાનમથક છ. ત નસવાય, દસક હક.મરી. દરના રતાળ સાગરતટ. વાિ! આથરી વધાર જોઈએ શ?!

આ ઇસટરના ધાનમવક પવવના હદવસો િતા. પનસહફકના આ દશો માટ વષવનરી પવાસ યોગય આ છલરી રજાઓ. પછરી નશયાળાનરી ઠડરી શર થાય. વળરી િ તયા બરાબર ‘ગડ ફાઈડ’ — એ શકરવાર જયાર ઇશન કરસારોિણ કરલ ત હદવસ િતરી. ખાવાપરીવાન કદાચ

ના પણ મળ, એ માટ મ મનન તયાર કય. જ પાચ-છ દકાનો અન આિારગિો ગામના એકના એક મખય રસતા પર િતા ત બધા બધ િતા. ફકત છાપાનરી દકાન અન બ નાના કાફ આ હદવસ પણ મિનત કયદ જતા િતા. એક કાફના માનલક કહ ક રજાઓમા ઘણરી અવરજવર રિ છ ન ધધો સારો ચાલ છ તથરી એ લોકો દકાન ચાલ રાખ છ ન વિલરી સવાર ક મોડરી સાજ દવળમા જઈ આવ છ. એન માટ જ ધધાકરીય ડિાપણ િત ત માર માટ સવરકષાન સદભાગય િત!

ચૉકલટન દધ િાથમા લઈ િ અખાત તરફ ગઈ. કયાય છાયડો ન િતો. જમરીન સકરી િતરી. બ-તરણ પરષો વારાફરતરી આવયા. મોટર સાથ િોડરીઓ બાધલરી ત પાણરીમા છોડરી. પતનરીઓ પણ મદદ કરતરી િતરી. પછરી પરષો પોતપોતાનરી િોડરીઓ લઈ માછલરી પકડવા ગયા ન પતનરીઓ પોતપોતાનરી મોટરોમા ઘર જતરી રિરી. થોડા કલાકોમા પાછરી એ આ આધનનક માછરીમારોન લવા આવશ! ચારક બાળકો છરીછરા પાણરીમા રમતા િતા. એમાના બ મારરી પાસ આવયા ન “સરસ લાગો છો” કિરી વાતો શર કરરી. એમનરી મળ જાતજાતનરી વાતો બન કરતા ગયા. ‘સારા’ નામનરી છોકરરી અન ‘જમસ’ નામનો છોકરો બનના વાળ સોનરરી િતા. બન પાચ વષવના િતા, જોક સારા મન આઠનરી લાગલરી. દોઢ કલાક સધરી એ બન મારરી આસપાસ રહા, ગરીતો ગાયા, દાદરીમાનરી ન આવનારા મિમાનોનરી વાતો કરરી. જતા જતા જમસ મન કિ, “કદાચ આપણ ફરરી એક હદવસ મળરીશ અન તયાર વધાર લાબરી વાત કરરીશ.” એવો મરીઠો િતો ન પાછો ડિાપણનો ભડાર! એ ઉમર એન સમય ક સથળના વયવધાનનરી કયા સિજ ખબર િતરી!

ત પછરી િ ગામનરી પાછળ જતા રસત ચાલરી. હદવસ તો પસાર કરવાનો જ િતો. પાછલરી તરફના પાણરીમા બતકો અન કાળા િસ તરતા િતા. હકનાર સક, પરીળ ઘાસ ન સામરી બાજ પર પિાડના ઢોળાવો. બધ શાનત, આછો આછો તડકો. બ ઘરનરી વચચનરી ખાલરી, કાકરાવાળરી, ધળવાળરી જમરીન પર પાણરી અન િસ તરફ મોઢ કરરી િ બસરી ગઈ. શાત, સતટિ નચતત સનટ િલનસન માણરી રિરી િતરી તયા થોડરી જ કષણોમા એક યગલ મારરી તરફ આવત દખાય. રસતા તરફ મારરી પરીઠ િતરી પણ અણસાર આવતા મ મોઢ ફરવય. મન થય ક એમનરી જમરીન િશ ન મન ઊઠરી જવાન કિવા આવયા િશ પણ બનના મખ પર નસમત િતા. કિ, મન આમ બઠલરી જોઈ િ આગતક જ િોઈશ એમ માનરીન એમણ મોટર ઊભરી રાખરી િતરી. પછરી તરત જ ‘યશોવાિના સાકષરી’ પથના અનયાયરી તરરીક પોતાનો પહરચય આપયો.

ચાલો, બરીજો એક પથરી અન મારો ધમવપલટો કરવા બરીજ એક યગલ! ધમવના

ટકડ ટકડા પતય મન િમશા નવસમય થયા કર છ. સગહઠત ઐકયન બદલ કટકટલા નવભાજનો? એ સવાર આ અપહરનચતોએ થોડરી વાતો કરરી ન મન ઘર જમવા આમતરરી. મ કહ, આનદ તો મન થશ જ પણ િ શાકાિારરી છ એ તકલરીફ જવ લાગત િોય તો મન જમાડવાનરી જરર નથરી. પણ એમણ ઘણો આગિ કયયો. ઉપરાત, આ પથ માટ ઇશના બનલદાનનો આ હદવસ સૌથરી અગતયનો ગણાય છ અન એક સસમરણરીય કાયવકરમ િોય છ. એમા આવવા પણ જફરી અન િલન મન નવનતરી કરરી. મ કહ, િ આવ તો ખરરી પણ કોઈ મારા ધમવપલટા માટ દલરીલો કરશ ન િ મચક નિી આપ તો એમન ખરાબ લાગશ. જફરી કિ, એવ કોઈ નિી કર.

તરણ-ચાર કલાક પછરી આવરીન મન લઈ જશ કિરીન એ બન અન એમના તરણ બાળકો ચાલરી ગયા. સાવ નાના, નવયકત, લગભગ નનજ વન આ સથાનમા િ સાવ એકલરી, નનનષકરય િોત તયા આ આમતરણ અન રાત સધરીનરી વયસતતા! કવો નવસમયકારક અકસમાત! િ બિ ખશરીમા આવરી ગઈ ન રવરીનરિ-સગરીત ગાય! પવન વધયો, થોડરી ઠડક થઈ. ધરીર ધરીર ગામમા ફરતા િ પાછરી પાણરી પાસ ગઈ. બાળકો હિચકા-લપસણરી પર રમતા િતા. મા-બાપો મોટરમા બસરીન એમના પર નજર રાખતા િતા. ચકલરીઓ ચી ચી કરતરી િતરી ન દહરયાઈ પખરી તદદન નરીરવ િતા. પાણરીમા બતરણ િોડરીઓ દખાઈ. એક છોકરરી ઘોડો દોડાવતરી ગઈ. બ-તરણ છોકરાઓ સાઈકલ પર ચડરી આવયા. કયા ‘મરલ’ િત આ સથળ? મ ચપચાપ એન માણયા કય. ફરરી કયારય એન નિી જોઉ. બસ, આટલામા તો મન અનરકત થઈ ગય િત.

જફરી અન િલન સમયસર લવા આવયા. પિલા એ લોકો મન પથરાળા, પવવતરીય રસતા પર લઈ ગયા. એક તરફ સાગર, બરીજી તરફ પિાડ. ચાર તરફ ગરીચ ઝાડરી. સાગરનો નરીલ, સયવનરી લાલાશ અન ભખરા આકાશરી રગમા ઝાખો ચરિ. સદર દશયન નવિગાવલોકન. પાછલા રસતથરી ઊતરરીન અમ વળરી તાસમાન િાઈવ પર આવરી ગયા. સકામાનડર નામના નાના ગામમા એ કટબ રિત િત. વસતરી ૨૫૦-૩૦૦નરી. સરનામ િાઈવ પરનો એક કરમાક. દકાનો, શાળા ક બરીજ કશ તયા નિી. જફરી પાસના બ ગામમા વાળ કાપવાનો ધધો કરતો િતો. બનમા એના નસવાય કોઈ નાઈત િતો જ નિી. િલનન, જોક, આ જીવન બિ વધાર પડત શાત લાગત િત. એ કિ, “અિી તો બધા નવષ બધ દરક જણ જાણત િોય છ.” એ યવાન, દખાવડરી, નનખરતરી, ગલાબરી ઝાયવાળા ગાલવાળરી િતરી — થોડરી ચચળ અન કશક જદ, કશ વધાર જોઈત િત. મન થય. શ એ કયારક પણ અસતટિ થઈ જશ? ન તો શ થશ?

િલન ઘર ઉગાડલા શાક બાફલા, મરીઠ-મરરી પણ નિી, તોય સવાહદટિ િતા. સાથ થોડો ભાત પણ આપયો િતો. ભોજન સાર જ થય. બિાર ગલાબરી રગ ઘરો થયો િતો, ચરિ વધાર તજસવરી થયો િતો. પછરી અધાર થતા એનો રજત વણવ દહરયાના પાણરીમા સરખ એક રપરરી પથ પાડરી રહો.

ઉતતર તાસમનનયામા ઠર ઠરથરી સોએક પથરીઓ આ પસગ ભગા થયલા, આમ તો તયાના નનયનમત સદસયો ૨૫-૩૦ જ છ. બધા સરસ કપડામા િતા. બધા સભય સવસથ, સનસમત અન પકષણરીય લાગ. ‘ભજનો’ બધાએ મળરીન ગાયા. આ પથમા કોઈ પજારરી નથરી ક કોઈન વતન મળત નથરી. પમખ બાઈબલમાથરી કટલાક અશ વાચયા. દરક જણ એક ક વધાર બાઈબલ લઈન જ આવલ. િ બિારનરી િતરી ન જોતરી-સાભળતરી રિરી. કટલાક મારરી સાથ થોડરી વાતો જરર કરરી અન સફરમા શભચછા ઇચછરી.

જફરી, િલન અન બાળકો મન ઉતાર પિોચાડવા આવયા ન નવદાય સાથ બાઈબલનરી એક નવરી પત આપરી. િ કદાચ એન સદર સાહિતય તરરીક જ સમજી શક પણ આ સહદયયગલનરી લાગણરી િ અવગણરી ના શકરી. ‘ગડ ફાયડ’ન પનવતર પવવ મન ખરખર ફળ િત.

”Now, however, there remain faith, hope, love, these threes; but the greatest of these is love.” (I corinthians 13 : 13, from New world Transla-tion of the Holy Scritures.)

J

નયઝીલનડ

એક જગયાએથરી બરીજી જગયાએ જવામા ફરરી એક હદવસ ખચાવઈ રહો િતો. નયઝરીલનડના મિતતમ શલપદશન છોડરીન ઉતતર ભણરી પયાણ થઈ રહ િત. જન નતરગોચર કરવાનરી અભરીપસા રાખરી િતરી ત ગોપન રહ િત.

બસ રસતો કાપતરી રિરી તમ તમ ધરીર ધરીર આકાશ િલક થય, વરસાદ બધ થયો. એકસો હક.નમ. સધરી નદરી, તળાવ, િહરયાળા ઢોળાવ અન ભખરા-લરીલા પવવતોન સનમશણ સતત સાથ રહ. ન ત પછરી પણ એવ જ વળરી. બરીજા ૮૦ હક.મરી. પછરી િોહકનતકા ગામ આવય. ઊચા રસતા પરથરી, નદરીનરી ઉપરથરી, ખરીણ અન બ બાજનરી ટકરરીઓથરી સજાવત એવ તો લનલત-ચાર દશય દખાય ક મન જરા શાનત પામય. પણ જાિર વાિનો પાસથરી તસવરીર માટ ઊભા રિવાનરી અપકષા કયાથરી રખાય?

ગમાઉથ આવતા આગળ પયાણનરી શકયતાઓ પરરી થઈ ગઈ. બરીજ હદવસ શનનવાર ન તથરી, િોય તથરી પણ ઓછરી બસો દોડવાનરી. તથરી, આડાઅવળા બરીજ કયાક ના જતા રાત તયા જ ગાળરી. ૮૦૦૦થરી પણ ઓછરી વસતરીન ગામ. મખયતવ કોલસાનરી ખાણોનો ઉદયોગ અન દનકષણ દરીપના પનશચમ હકનારા પરન મખય વપારકનરિ. િજી એમ તો, આ આખા નવભાગનરી નદરીઓના પાણરીમા સોનાનરી રજ પણ મળરી આવ છ અન નજીકના પિાડોમાથરી નરીલમ જવો પથથર.

સાજના પાચ-સાડા પાચ થતામા તો ગમાઉથનરી પજા પોતપોતાન ઘર પિોચરી ગઈ. આિારનરી શોધમા જતા નાનકડા કનરિના એક મખય રસતા પર સાડરી પિરલરી યવતરી જોઈ, પછરી કાઈ ‘કમ છો’ કહા વગર ચાલ? મ ધાય ક એ દનકષણ ભારતરીય િશ પણ એ શરીલકાનરી િતરી. તાનમલ તો ખરરી જ. એ તયા ડૉકટર િતરી ન તરણ વષવથરી ગમાઉથમા રિતરી િતરી. એણ કહ ક બરીજા ૩-૪ શરીલકન કટબો તયા િતા — બધા જ ડૉકટર. સજોગો લોકોન કયા કયા લઈ જાય છ. કિ છ ક જયા હદયન ગમરી જાય ત જ ઘર. પણ જો હદય તટલ િોય ન ગોઠવાઈ ના શક તો?

વિલરી સવારનરી બસમા નવો હદવસ શર થવાનો િતો. ગમાઉથથરી નપકટન, નપકટન (Picton) દનકષણ દરીપન સૌથરી ઉતતરના છડા પરન ગામ. તયાથરી નૌકામાગદ ઉતતર દરીપન દનકષણ છડ આવલા, દશના પાટનગર વનલગટન (Wellington) જવાય. દશના આ બ ખડોન જદા પાડતા પાણરીન માલવબૉરૉ (Merlborough) સાઉનડ કિ છ. પિાડો, ખરીણો, નાના ટાપઓમા થઈન ખાચાખચરી કરત જત પાણરી ૬૦૦૦ માઈલના જળમાગયો બનાવ છ. કરાઈસટચચવથરી વાિનમાગદ આવતા આ જળ અન સથળ પદશ ૨૧૭ માઈલ દર થાય પણ સામ વનલગટનથરી જલમાગદ ૫૨ માઈલ જ પડ. નપકટન ગામનરી વસતરી આમ તો ૩૦૦૦ જટલરી પણ રજાઓના હદવસોમા ફલરીન ૧૦,૦૦૦નરી થઈ જાય! મનમા થત િત ક આ જળસફર દરમયાન હદવસ સારો િોય ન દહરયો શાત િોય તો સાર. દરરોજ કાઈ જદરી મશકલરીનો સામનો! બસમા સાત ક આઠ યાતરરીઓ િતા. બધા જ નવદશરી મસાફરો

િતા. સાત-આઠ કલાકનરી સફરમા ચાર ક પાચ નાગહરકોન બસ લતા જોયા. ચાલક એકદમ યવાન િતો ન આખ રસત એક પણ શબદ બોલયો નિી. આ તો નવનચતર વતાવવ િતો. કયા ગામ નાસતા માટ બસ ઊભરી રિરી ત પણ કોઈ દરીવાલ પર વાચય તયાર ખબર પડરી. િ તો દશનો મોટો નકશો ખોળામા ખલો જ રાખ ન પવાસનો પથ નોધયા કર.

છરીછરા ઝરણા ન તોય કવરી તવરા! મદાનો અશષકતમ િહરત વણવના િતા ન ટકરરીઓના આકચનો મદ-મસણ િતા. એ જ બધા તતવો, દરરોજ, કટલાય હદવસોથરી, પણ જોવાનો થાક નથરી લાગતો. બધ પાણરીઓ ચરતા િતા — ઘટા, ગાયો, િરણ. પાકનતક આ પદશમા જનરવ ન માનવ-નવવાદનો એવો સખદ અભાવ છ ક એ મન અતયત નનરદગ, કામય તમજ ઇટિ લાગ છ!

આખ રસત પવવતો નજર સમકષ રહા. અત વગરનો અનભવયાપ. માનરી ન શકાય તવરી રરીત આ દશ પવવતમય છ. દરના પવવતો પર સફદ વાદળ કહટમખલા કયા તો શખલા જવા બધધ િતા. એ જ વાદળ પછરી સરકતા દખાતા — ધરા પર થઈન રસતાનરી બાજમા ન પછરી આ ઢાકરી રિતા રસતાન, બસન, આખા પહરસરન. ખબ કોમળ િત એ પસરણ — જાણ ક લાલન, કોઈ તજ વન નિોત એમા ન તોય મન જરા નચતા થતરી રિરી ક હદવસ કવો જશ? િજી તો પલરી નૌકાસફર બાકરી િતરી, દહરયો ઉદદામ ન તોફાનરી િોઈ શક ન એવા સમય નૌકા જતરી પણ નથરી. પતયક હદન એક નવરી પાથવનાનરી આવશયકતા ઊભરી થાય છ, એક નવરી નવનતરી કરવામા આવ છ!

નપકટન નાનકડ, સરસ ગામ લાગય. વિાણના ધકકા પાસના ભાગમા ફલો ઊગાડલા િતા. બાર નાનરી-મોટરી િોડરીઓથરી ભરલ િત. યાતરરીઓ અન વાિનો માટનરી નૌકા તો ઘણરી મોટરી િતરી — ૪૦૦૦ ટનથરી પણ વધાર મોટરી આગબોટ જ. નપકટનથરી વનલગટન ૯૮ હક.મરી. છ. આમ સાડાતરણ કલાક થાય, પણ િવામાન પનતકળ િોય તો વધાર પણ થાય. માલવબૉરૉ સાઉનડનો આ પવશ ખબ સૌદયવમહડત ગણાય છ. એમાથરી થતા નૌકાગમનન એક વાર તો અનભવવ જ જોઈએ એમ કિવામા આવ છ. અટકયા નવના બ બાજ દખાતા ગરીચ જગલ, પવવતો ન ટાપઓ વચચથરી નૌકા ચાલ છ. રગોનો શ આકલરીકત સોિાગ. ઘરા લરીલા સરના વન, પરીળા ફલોથરી સોનરરી થતા ઢોળાવો, ગાઢ શયામલ થતરી જતરી દરનરી ટકરરીઓ, ભર આકાશ, ઘટાયલા મોરપીછ રગન પાણરી. બિાર તતક પર વાય સવરીયવ વીઝાતો િતો પણ અનગાિરી વાહર પર રગરીન શઢવાળરી િોડરીઓ સખથરી રમતરી િતરી!

કપટન કક ૧૭૭૦મા સૌ પથમ અિી આવરી ચડલા ન ઇગલનડના રાજા જયૉજ વ તતરીયના સવક તરરીક આ નતન દશનો કબજો લરીધલો. માલવબૉરૉ સાઉનડ પરો થતા આવતરી સામરિધનરીન ‘કક સટટરઈટ’ (Cook Strait)ન નામ અપાય છ. આ સામરિધનરીમા આવતા પથવરી દનટિથરી નવલપ થઈ જાય છ. િવ બસ, બધ પાણરી જ પાણરી. દહરયો જ વળરી. કયાય કાઈ જ નિી — પલરી બાજ િજારો માઈલ દર જતા નચલ અન આજ દનનટના આવ, બસ, ત જ. નિી તો ફકત પશાતન આ નનમવયાવદ પવતવન.

વનલગટન પિોચતા સયાવસત થઈ ગયલો. ત સાથ અધાર ન ત સાથ રસતા નનજ વન. શિર ટકરરીઓ પર વસલ છ ન એના દરીવા ચોતરફ ઝગમગરી રહા િતા. િૉસટલ નકશામા જોતા ગામનરી બિાર લાગરી, તથરી ટકસરી લવરી પડરી પણ ત પછરી ચાલરીન ક બસમા બધ ફરરી શકાય. િૉસટલન મકાન મોટ િત. િારબધ ઓરડાઓ પર ઓરડાઓ િતા. એના જાિર કકષમા ૨૦-૨૫ નવદશરી મસાફરો જાણ ઢગલો થઈન પડયા િતા. ટનલનવઝન ચાલત િત, કોઈ કોઈનરી સાથ વાત કરત ન િત. રસોડામા ગસનો ચલો પણ બરાબર ચાલતો નિોતો. ઓરડા સવચછ િતા પણ આ વાતાવરણ એવ નવનચતર લાગય ક પછરી િ નરીચ ઊતરરી જ નિી.

મિોલો શાત ન સારો િતો. પાસનરી નાનરી દકાનમા દધ લવા જતા જોય ક એનો માનલક એક ભારતરીય દશાતરવાસરી િતો. ઉપર જ એ રિતો િોય તવ લાગય. કટલા વખતથરી તયા, એ દશમા રિ છ પછતા “ઘણા લાબા વખતથરી” એમ એણ કહ. પછરી તો ભારતરીયોથરી ચલાવાતરી આવરી દકાનો વનલગટનમા ઘણ જોઈ. દરક જગયાએ જઈ ચડતા વાત નિોતરી કરતરી, કારણ ક બધા સાથ વાત થાય પણ શ ન પશન પછવા ગમ ક આવડ પણ નિી. વળરી, દરકના મોઢા પર વાત કરવાનો રસ દખાય પણ નિી. એક દકાનમા દધ, ફળ વગર જ શોધતરી િતરી, તયા પાછલરી બાજ પર જતા બરીજ એક બારણ દખાય ન સરસ, મસાલદાર સગધ આવરી. એક બિન વાસણ ધોઈ રહા િતા. દખાવ જ ગજરાતરી લાગયા ન િતા પણ એ જ! એમણ તો ઘણરી વાતો કરરી. એ લોકો વલસાડના િતા. બ વષવ પિલા લગન કરરીન આવયા તયારથરી આ દકાન િતરી. ઉપર જ રિવાન. વર ત પિલા પણ દકાન જ ચલાવતા િતા. વલસાડના ઘણા ગજરાતરીઓ અન સગા વનલગટનમા રિતા િતા. હદવાળરી, નવરાનતર વગર તિવારોનરી ઉજવણરી ઉતસાિથરી થતરી િતરી એમ બિન કહ. સગધથરી નાક તર થત િત. શ બનાવતા િતા એ નવષ મ પછય. મગ ન ભાત ન ડગળરી — એવ કાઈક એમણ કહ. ચાખવાન એ બોલયા નિી. સકોચ તયજીન િ ચાખવા માગરી ના શકરી પણ મનમા થયા કય, (ઘણા હદવસથરી કયા ઘરન બનાવલ અન દશરી ખાવાન ખાધ િત?) ક ચાખવાન કહ િોત તો સાર થાત!

રનવવાર િોઈ નગર નનવતત, લગભગ નનજ વન િત. મન ગમ છ આવા શાત, પહરશનય, અલપમાનષ સથાન. જાણ એ માર જ માટ િોય છ. ન છતા, અિી અઠવાહડય એક જ રનવવાર આવ છ ત ભગવાનનરી કપા છ! આ રાજનનતક નગરના કનરિમા આધનનક, પવનતતશરીલ, ઉદયોગરત, નાગહરકોનરી અવરજવર જોવરી ગમરી િોત.

મ એક હદવસ માટનો બસનો પાસ લઈ લરીધો ન ઠર ઠર ફયાવ કય — પાણરી પાસના નવભાગોથરી પવવતનરી ટોચ સધરી. આગલરી રાત બધાએ — ટકસરીચાલક, પલો ભારતરીય દકાનદાર, િૉસટલમાના એક-બ જણ વગરએ કહા કરલ ક વરસાદ પડવાનો છ. િ િતાશ થઈ િતરી. દરરોજ ઋતનરી નચતા કરરીન િવ થાકરી િતરી. પણ ભાગયવશાત વરસાદ ના પડયો. વનલગટન ગઈ તના તરણક હદવસ પિલા જ તયા કસમયન, અનપનકષત વાવાઝોડ થયલ. એનાથરી પણ સરસ બચરી જ ગઈ િતરીન.

દહરયાહકનારાના લતતાઓમા જના, નરીચા ઘર િતા. કશ નવ બાધકામ તયા થય જ નિોત. ‘મરીના માકદટ’ અન ‘દયાલનરી દકાન’ જવા નામ વચાયા. ઊઘરોટ રનવવાર પણ ‘દશરીઓ’ કાયવપરાયણ િતા. િવ ખયાલ આવતો જાય છ ક અનનકટના આ દશમા ભારતરીયો કવરી દઢ રરીત વસલા છ. બએક ભારતરીય રસટોરા પણ વનલગટનમા છ એમ મ સાભળ. એક બસસટૉપ પર બસનરી રાિ જોતરી િતરી તયાર એક માઓરરી સતરી વાત કરવા માડરી ક ફટબૉલનરી રમત જોવા જતા એનરી ચાવરીઓ ચોરાઈ ગઈ િતરી. સાભળરીન મારરી બાજમા બઠલરી એક કરીવરી વદા ચાવરી ચોરાવાનો પોતાનો અનભવ કિવા માડરી. ગલાબરી અન રાખોડરી રગના સરસ પોષાક અન સમરગરી પાદતરાણ અન પસવમા એ બિ નશટિ લાગતરી િતરી. એટલરી સિજ રરીત અિી નાગહરકો વાત કરવા લાગ છ. એવ સાર લાગ છ.

શિરના કનરિના નવકરયમાગવમા હકશોરાવસથાના છોકરાઓ રખડરી રહા િતા. કક અનનટિનો, અરનકષતતાનો ભાવ તયા થોડો થયો ખરો. ક પછરી ટટરનમા પલરી છોકરરીએ વાત કરલરી એનરી અસર િશ? રનવવારના ખાલરી શિરમા આખો હદવસ જોરજોરથરી ભગળા વાગતા રિલા — પોલરીસના, એમબયલનસના, આગબબાના. એક વાર િરરીફાઈ કરતરી િોય તમ ખબ ઝડપથરી, મોટો અવાજ કરતરી જતરી બ મોટરો જોઈ િતરી. જાણ નનનષકરયતાન કારણ થતરી અકળામણ નાગહરકો અનનચછનરીય વતવનથરી કાઢતા િતા.

પિાડનરી ટોચ પરથરી શિરનો પહરસર સરસ દખાયો. તયા જ બોટાનનકલ ઉદયાનનરી શરીતળ િહરયાળરી છ અન અનનતદર મિાનવદયાલયનરી ઇમારતો. વનલગટન એટલ પવવતરીય છ ક કટલાય મકાનોન એક બારણ એક રસતા પર પડત િોય ન બરીજ બ-તરણ માળ

ઉપર બરીજી બાજ, બરીજા રસતા પર પડત િોય. બધા જ સરકારરી મકાનો શિરના મખય ભાગમા છ. સસદ, નયાયાલય, નગરપાનલકા વગર ઇમારતો પથાગત સથાપતયમા છ, તો વળરી સગરીતગિ અન બજારનો કટલોક અશ અનતસમકાલરીન શલરીમા છ.

દનકષણ ગોળાધવના આકાશમા દખાતા તારા અન નકષતરોન જોવા માટ ખાસ િ ગિદશવનગિમા ગઈ. મકાનનરી અદર તબ બનાવરીન એમા આ રાનતરદશવન બતાવાત િત. એ હદવસનો મખય નવષય ગર અન એના ઉપગિોન લગતો િતો. ત પછરી દનકષણ આકાશના ઝમખા નનહદવટિ થયા. દાઢરીવાળો એક મિાકાય કરીવરી આ સવા બજાવતો િતો. એનરી બોલવાનરી રરીત અન લઢણ એવા િતા ક એન ઘણ ભાષય મન સમજાય નિી. આમય અમ પાચ જ શોતા-પકષકો િતા. અધારા સમયકXવાતાવરણમા મન તો ઊઘ આવવા માડરી, જ માડમાડ મ સયમમા રાખરી!

વનલગટનના કળાસગિના ચોગાનમા જ તયાન યદસમારક છ. બિાર ઊચો એક નમનાર છ, અદરનરી દરીવાલો પર યદ સથાનોના નામ છ. અનતગભરીર ભાવ અિી સવાભાનવક િતો. માતા અન સતાનો દશાવવત એક નશલપ નવગનલતકર િત. મખય મકાન રોમન સતભનરી બાધણરીવાળ િત. એના કકષોમા અગજોના સમયનરી વસતઓ, માઓરરી તમજ પોનલનનશયાનરી કળા, દશના ભતતવ અન જીવ ઇનતિાસ અગનરી સામગરી વગર પદનશવત થયા િતા. માર માટ સૌથરી રસપદ િત માઓરરી સતરી-પરષો, યવાન-યવતરીઓના એક સમિ વડ કરાત તળપદ નતયગાન. આ નતયકારોનરી મડળરી આખા દશમા કાયવકરમો આપતરી રિ છ ન દર રનવવાર સગિાલયના પવશકકષમા, માઓરરી કળા અન જીવનન છત કરતરી કનતઓનરી વચમા તાલરીમ અન પવવપયોગાભયાસ માટ ઉપનસથત થાય છ. તયાનરી દકાનમા પણ માઓરરી કળા, સસકનત, ભાષા વગર ઉપરના ઘણા પસતકો િતા.

વનલગટનમા દોઢ હદવસ પરતો ગણલો. સમય િોય તો આજબાજન બરીજ ઘણ જોવાય. પણ સમય બચાવવા રાતનરી ટટરન લવાન નકકરી કરલ — આ પિલરી વાર ન તોય નવલોભનરીય નનસગવદશવન ગમાવરીશ એનો રજ િતો.

J

ઍનટાકજહટકા

નાના િતા અન માન એમ કિતા સાભળતા ક ‘શરીનાથજીબાવાનો (અથવા મથરાધરીશનો વગર) કૉલ આવશ તયાર શરીનાથજી (અથવા મથરા) જવાન થશ’ તયાર િસતા. કૉલ આવવાનરી ત આ શરી વળરી વાત! મન થાય તયાર જવાન વળરી, એમા ભગવાનનરી ‘આજા’ અન ‘કપા’ અન ‘કૉલ’ વળરી કવા!

આમા અશદા અન અનવશવાસના ભાવ કરતા અનભવ અન સમજણનો અભાવ વધાર િતો. છલા કટલાક વષયોથરી, જયાર કોઈ પછ છ ક અમક જગયા ક તમક જગયા (સથાન, શિર ક દશ) કઈ રરીત પસદ કરરી, તયાર બરાબર મારરી ધમવશરીલ મા જવરી જ વાત કર છ ક સમય થાય છ તયાર ત ત જગયા જ મન બોલાવ છ અથવા ત ત જગયા જ મારા મનોનવચારમા પગટ થાય છ. સમય પાક અન એ સથાનનો ‘કૉલ’ આવ તયાર જ જવાય છ. ફકત મન થાય એટલ જવાત નથરી.

આ વાત કોઈ પણ સથાનન લાગ પડ છ, કવળ જાતરાધામ ક દવધામન નિી. છતા, સમજણ વધતા એ પણ ખબર પડરી છ ક દરક પજા ઇશવરમા માન છ અન દરક સથાનના દવો અથવા દવરીશનકત િોય છ. આથરી, જ જગયાએ જાઓ ત દવધામ છ. ઉપરાત, સૌદયવસભર કોઈ પણ સથાન એક રરીત જાતરાધામ છ.

(પલો અનભવ અન સમજણનો અભાવ કવો શાશવત સવદનશરીલતામા પહરવનતવત થઈ ગયો! વષયોથરી અનક સથાનોમા પાડલા પગલ પગલ, ધરીર ધરીર આ પહરવતવન થત રહ — જાણ ખબર પણ ના પડરી.)

\

જાનયઆરરીન પિલ હદવસ, નવા પવાસ માટનરી નવરી નોધપોથરીમા લખય ક આગલ વષવ સારરી રરીત પતય િત અન આ વષવ અસામાનય રરીત શર થવાન િત.

ઍનટાકવહટકા : ચરમ ગતવય સથાન. અનતમ અધવગમન. પથવરી ઉપરન છલ સથળ,

પથવરી નરીચન છલ સથળ. કાળ અન અતરાળનો પોતાનો તાણો સફદ, વાણો સફદ. પશન અન આશચયયો ઉતપનન કરતો નવશદ હિમખડ. નવશવ આખાના અનધકારમાનો, આખા નવશવથરી અનતદરનો શરીતનપડ. નકારનો પદશ, નિીવતતાનો પદશ.

અમાનવરીય, અપવશય, નવપરરીત, શાનપત.

ધવલ ધરા, ધવલ ગગન,

ધવલ શબદ, ધવલ શાનત,

ધવલ આલોક, ધવલ અધાર,

ધવલ પનતહદન, ધવલ રાનતર.

અદભત, અપહરનચત, ચબકરીય, સનવનશટિ.

ઍનટાકવહટકા — પવાસ નવષયક સવવ ઇચછાનરી પરાકાષઠા. મિાપયાણ, મિાભરમણ.

\

કોઈ પણ પવાસનરી તયારરી કટલા સમય પિલાથરી શર થતરી િશ? મનન સજજ થતા તો શ વાર? પણ વાસતનવક નવરચનાઓ ઘણો વધાર સમય અન ઘણરી દોડાદોડરી માગરી લ છ. ઍનટાકવહટકા જવાના નવચારનો તણખો મનમા પડયા પછરી તયા ખરખર જવા સધરીના બ વષવમા તો મનમા જાણ આગ લાગરી ગઈ િતરી? કયાર જઈશ? કવરી રરીત જઈશ? શ થશ? કવ િશ? કટલરી જાતનરી અનનનશચતતા અન અધરીરાઈ.

૧૯૮૭મા દનકષણ અમહરકામા પિલવિલરી વાર ઍનટાકવહટકા પવાસરીઓ જાય છ ત સાભળ. તયા સધરી સભાન પવાસષણામા એન નામ પણ ન િત. બ દનકષણ અમહરકરી વયનકતઓ એવરી મળરી ક જ આ ગોપન પદશમા જઈ આવરી િોય. લાકડરી લઈન ચાલતરી એક વદા વિાણમાગદ ગઈ િતરી અન ગરવયસક અન ભરિજન નચલથરી નવમાનમા એન નવિગાવલોકન કરરી આવયા િતા. તયારથરી આચકો લાગરી ગયો મનન અન થઈ ગય રટણ શર ઍનટાકવહટકાન.

બરીજ જ વષદ જવા માટ માહિતરી મળવવા પણ માડરી. માર આજ દનનટનાથરી જવ િત, કારણ ક એમ કરતા બએનોસ આઈ રસમાનરી મારરી નમતરન પણ ફરરી મળરી શકાય. અન

પવાસમા સથાનોનરી છ તટલરી જ અગતય જનોનરી પણ છ. જોક થોડો નવચાર કરરીન પછરી તરત બરીજ જ વષદ ફરરી દનકષણ અમહરકા જવાન માડરી વાળ. િજી ઑસટટરનલયા-નયઝરીલનડ બાકરી િતા. અન ઍનટાકવહટકા જવરી જગયાન — દનનયાના સાતમા અન છલા ખડન — અનતમ પવાસનરી સવયોચચ પદવરી જ શોભ.

આ સાર જ થય, કારણ ક પાછળથરી ખબર પડરી ક આજ દનનટનાનરી જ કપનરીમા ઍનટાકવહટકાનરી સાગરસફર માટ િ પસા ભરવાનરી િતરી ત તો દગાખોર િતરી. અનક ઉતસક પવાસરીઓના પસા લઈન એ બધ અન લાપતા થઈ ગઈ.

પછરી ૧૯૮૯ માટ બરીજી શકયતાઓ શોધવા લાગરી. માડ તરણ ક ચાર જ પવાસ કપનરીઓ આ કહઠન સફર જાય છ. એમા એક નચલથરી નવમાનમાગદ જાય, જ મન સવરીકાયવ ન િત; બનો ભાવ ખબ જ ઊચો િતો અન એટલો ખચયો ખચતો િતો; બાકરી રિરી છલરી કપનરી. આવા અસાધારણ દશમા લઈ જતરી દરક સફર મોઘરી તો િોવાનરી જ. પસા ઓછા થઈ થઈન પણ કટલા થવાના? પણ દરક નૌકાગમનનો માગવ એકસરખો જ િતો, તથરી મ છલરી, આજ દનનટનાનરી બરીજી એક કપનરી જ પસદ કરરી. એ ‘ઍનતારતર’ના એક પનતનનનધ, નપટર, નયયૉકવમા જ િતા, એ બાબત મન આસાયશ જવરી લાગરી.

પિલાના અન િવ પછરીના બધા પવાસોન જ ઝાખો પાડશ ત આ અપવવ પવાસ. એકથરી વધાર વાર કરવ લગભગ અશકય આ અનતકરમણ. આ એક પયાણ સફળતાથરી પાર પડ ત માર માટ અતયનધક અગતયન િત. આ એક સફર એવરી િતરી ક જ િ જાત જ, એકલા ના ખડરી શક. વિાણ, ખલાસરી અન ટડલ તો જોઈએ જ ન.

(એક વાર નરીકળરી તો જઈએ, પછરી કરરીશ નવચાર સાહિલનો ક મઝધારનો. બસ, આ સફર આપો. ધવલખડના દવ! ફરરીથરી આવરી નવષમ નવજાપના નિી કર.)

\

મારા મનમા પણ ઍનટાકવહટકા નવષ ઘણા પશન તો િતા જ પણ કશો જ ખયાલ ના િોય એવ પણ ન િત. લોકો સાથ આ મસાફરરી નવષ વાત થવા માડરી તયાર જોય તો મોટા ભાગનાન તો કશરી જ ખબર ન િતરી. એમના સવવસામાનય પશન આવા િતા :

તયા શ છ? તયા કઈ જાતના લોકો રિ છ? એમનરી સસકનત કવરી િશ?... એ નવષ કઈક સરસ લખજ. દાખલા તરરીક, તયાનરી સતરીઓનરી નસથનત... ઍનટાકવહટકા? િમણા? અતયાર તયા થરીજી નિી જવાય?... તો તમ લોકો તયા ઇગલમા રિવાના?... તયા વનસપનત અન પાણરીઓ કવા િશ?

કટલાક લોકોન જાણ જ નિોતરી ક એ પદશ કયા આવયો, તો મોટા ભાગનાઓ એન ખોટા ગોળાધવમા મકરી દતા. આકવહટક અન ઍનટાકવહટક વચચ બધા જ ગચવાયલા િતા. ઉતતર અન દનકષણ ધવના પદશોનરી વચચના તફાવતોનરી જાણ ભાગય જ આ બધાન િતરી. ઍનટાકવહટકા એટલ બરફન રણ. એમા કયારય પજા ક માનવજીવન િતા જ નિી. તયા સતરીઓનરી નસથનત ક સસકનત કવરી? વળરી, દનકષણ ગોળાધવમા ઋત આપણાથરી નબલકલ નવરોધરી. આપણો નશયાળો ત તયા ઉનાળો. તયા જાનયઆરરીમા જ જવાય. એ પિલા ન પછરી — અલબતત, એ દરમયાન પણ તયા ઠડરી જ િોય અન જનમા તો તયા િોય છ મહિનાનરી રાત અન સકા, સના, હિસર હિમન સામાજય.

િ ઍનટાકવહટકા જવાનરી છ સાભળરીન દરક નવનસમત થઈ જત. પતયાઘાતો પણ સવવસામાનય જ િતા : શ, ઍનટાકવહટકા? ખરખર?... શ આ મજાક છ?... ત ખરખર સાિસરી છ... ત ખરખર બિાદર છ... અર વાિ, ઍનટાકવહટકા! શ વાત છ!

એક ગજરાતરી ઓળખરીતરી સતરીએ જદો જ જસસો બતાવયો. ભારત સરકાર તરફથરી નવજાનાથદ તયા જઈ આવલરી બ ભારતરીય નવજાનરી સતરીઓન યાદ કરરીન એણ મન દબડાવરી કાઢરી ક િ કશરી નવાઈ નિોતરી કરરી રિરી.

(આવરી અકારણ, અનપનકષત, હિસક પનતહકરયાથરી િ ગભરાઉ છ, કારણ ક િ કવળ મારા શોખનરી રરીત, સાધારણ ભાવ જીવ છ. ફરવામા ફકત ‘ફન’ નથરી, ઘણરી મશકલરીઓ પણ વઠ છ. પણ જાઉ છ, ગયા કર છ કારણ ક એથરી મન આનદમા રિ છ.)

વાત નરીકળતા બરીજા કટલાય નમતરો ન ઓળખરીતા, પોતાન જાણરીતરી, ઍનટાકવહટકા જઈ આવલરી વયનકતઓના ઉલખ કરતા રહા, પણ આવા િમલારપ નિી.

\

ઋત કવરી િશ અન ઠડરી કટલરી િશ — એ નચતા તો િતરી જ પણ બરફના ફોટા પાડવા અગ તો મનમા બિ જ સશય િતા. (કવરી રરીત પાર પડશ બધ? કટલ મિતવન િત આ પસથાન માર માટ. સાર નિી જાય તો શ કરરીશ? ફોટા સારા નિી પડ તો શ કરરીશ?)

ઍનટાકવહટકાન સપટિપણ કલપરી શકતરી નિોતરી ન છતા મનનરી આખ જોઈ શકતરી િતરી. (મારા મનના અનતતરીવર મનોરથન આ તરીથાવટન િત. સારરી રરીત પાર નિી પડ તો શ કરરીશ?)

\

નૌકાસફર શર કયા પછરી પચરીસક કલાક અમ ઍનટાકવહટકાના પાણરીમા પવશયા િોઈશ. સાગરમાથરી સાગર — એક પાણરીમાથરી બરીજા પાણરીનો ભદ કઈ રરીત જાણવો? તરરીસક કલાક આ સદરનસથત, રિસયરનકષત હિમકષતરનરી ભૌનતક સાનબતરીઓ જોઈ : શટલનડ (Shetland) દરીપસમિના તરીકણ, વરીયવવાન નગહરશગો. એમાના નલનવનગસટન (Livingston) દરીપના નતનમરવણવ પાષાણનશખરો વધાર નજીક િતા. હિમના ધવલ આવરણન લરીધ શવત-શયામ ભયાનકતા છતરી કરતા આ પવવતો સામાનય રરીત ગાઢ ધમમસના છતરામણા અવગઠનમા રિ છ અન ખતરનાક બન છ. ૧૯૭૯મા નયઝરીલનડન એક નવમાન આ દરીપ પરના માઉનટ એરબસ (Erebus)ન અથડાયલ અન બધા જ પવાસરીઓ કલ ૨૭૫ નાશ પામલા. ધમમસ એટલ સઘન િત ક તયા પવવત છ ત જ નવમાનરીન ખબર ના પડરી. નવમાનમાના યતરોએ પણ છિ દરીધો િશ ન?

પણ અમારો ઍનટાકવહટક જળમાનો એ પિલો હદવસ સદર, સપટિ, સયવપકાનશત અન ઉષમાસભર િતો. તાપમાન ૩૫ F િશ. બધા એટલા ખશ િતા. (આવરી ઋતથરી વધાર કયા કશ જોઈત િત? ઝળિળ હદન, ઝળિળ મન.) દરક પવાસ-સફર વખત આવ સવચછ આકાશ મળત નથરી. એકથરી વધાર વાર ઍનટાકવહટકા આવલા કાયવકરોએ અમન કહ ક એમણ પણ આવો ઉઘાડ ભાગય જ અિી જોયો િશ. (તયાર, આ સૌભાગયના જ નચહ િતા ન?)

આ હિમખડના સનસથર પવવતરીય અચલોન અમ પિલરી વાર જોઈ રહા િતા. (બધરી

ઇચછાઓ પહરપણવ થઈ િતરી. િ િતરી માયાવરી મિાધામમા — િ સાચ જ િતરી.) પણ કદાચ એથરીય વધાર રોમાચ એના ચનલત, ચચલ જીવન અશો જોઈન થયો િતો. (ઓિ! આ દશય, આ સૌદયવ, આ માિોલ, આ નનખાર — િોઈ શક બરીજ કયાય? બધ જોયા પછરી, બધ ગયા પછરી જ બાકરી રિ ત આ િત. શષઠતમ વરદાન, અપાપયન દશવન, ઉપાસનાનો પહરપાક અથવા જીવનનો અનતમ શવાસ — બસ, એવ જ િત આ પારલૌહકક ભવનમા માર િોવ.)

ઍનટાકવહટક નનબધ, અમનલન, અનવકળ, નરીલ પાણરીમા વિલ (Whales) માછલરીઓ તરતરી િતરી. નનનશચતપણ કરરીડા કરતરી િતરી એમ જ કિવાય. આ વાહરસચય એમન જ પટાગણ િતો ન. સદભાગય અજાણયા પદશથરી આવલા વિાણથરી એમન દખલ નિોતરી પિોચરી. પાણરીમાથરી બિાર નરીકળતા, ડબકરી મારતા, વગથરી પાણરી કાપતા, પાણરી ઉડાડતા મિામતસયો પછરી તો બરીજી ઘણરી વાર જોયા. એમનરી લાકષનણક ચાલથરી સાગર-નરીરમા કડાળા પર કડાળા રચાતા જતા. આ રમય વતવલાવનલઓ જોઈન િરખાતા િોઈએ ન તયા આ પટ નતનમ-યગમો આગળ નરીકળરી ગયા િોય. એમના જળમાગવનરી ધારણા કરરીન આખો તયાર કરરી રાખરીએ ન તયા એ ડબકરી લઈ બરીજ પિોચયા િોય. એમના માથા બિાર આવતા જોઈએ ના જોઈએ તયા એમના સવાળા, ભખરા, લાબા શરરીર જળગત, અદશય થઈ ગયા િોય. આ સરળ, આનદરી, રમનતયાળ પાણરી િમશા યગલરપ જ જોયા. સમાગમનો સવભાવ ફકત માણસોમા નથરી િોતો.

અમ તરણ જદરી જદરી જાતનરી વિલ એ હદવસોમા જોઈ. સરીલ (Seal) માછલરીઓ પણ તરણ પકારનરી જોવા મળરી. એ એવ પાણરી છ ક પાણરીમા તરરી શક છ ન જમરીન પર ચાલરી પણ શક છ — પણ પટથરી ઘસડાઈન. એલરીફનટ સરીલ કિવાતરી જાનતનરી માછલરીઓ એક હકનાર મોટરી સખયામા વસાિત કરરીન પડલરી િતરી. ચાઠાવાળરી ભખરરી ચામડરી, સથળ શરરીર, કદરપો દખાવ. એમનરી ઘણરી પાસ અમ જઈ શકયા. પડયા પડયા ઝરીણરી, ઊઘરટરી આખો માડ માડ ખોલરી અમારરી સામ જોતા િોય એવ લાગત િત. એમના મોઢામા વાઘના મોનો થોડો અણસાર િતો. કોઈ બગાસ ખાતરી તો નાના દાત દખાતા. કોઈ વળરી નકટયના ભાવથરી બરીજાના આળસભર દિન સપશવતરી. આ પણ માનવ-સિજ વતવન થય.

ઍનટાકવહટકાના પાણરીજીવનમા આ બ જાતનરી ગરકાય માછલરીઓ ઉપરાત બરીજા નાના જળચર છ જરર. કદરત આ શરીત-જડ પદશમા અદભત જીવનરચના કરરી છ. ‘મતસયગલાગલ’ અિી સપણવપણ નસદ થાય છ. આ જીવનનવાવિના આધારરપ પિલ પગનથય છ બ ઇચનરી, નાનકડરી, હકરલ (Krill) નામનરી માછલરી. અબજોનરી સખયામા આ

માછલરીઓ ઍનટાકવહટકાના પાણરીમા વસ છ. સામાનય રરીત, એક વિલ રોજનરી ચાર ટન હકરલ પર નભતરી ગણાય છ. આ હકરલ માછલરીઓ પોહટનથરી ભરપર િોઈ માણસજાતન પણ ખબ ઉપયોગરી થઈ શક તમ છ અન તથરી એનો નશકાર ૧૯૬૪મા જદા જદા ઘણા દશો — જમક, જાપાન, નચલ, બલગહરયા, પનશચમ જમવનરી, દનકષણ કોહરયા, તાઈવાન, રનશયા વગરએ કરવા માડયો અન પછરી યોજનાપવવક એમનો ઉછર પણ. કદરત રચલ અસામાનય સમતોલન શરીઘરકષોભય, અનતમદ છ, જનરી અદર, માણસનરી સવાથવબનદથરી થતા હકરલનરી સખયામાના અતયત વધારા ક ઘટાડાન લરીધ ખબ કષનત થવાનો સભવ છ. જયા જીવન મળવવ અન ટકાવવ ખબ દષકર છ તયા જો જીવનન િાનન પિોચ તો ફરરી સવસથ સમતોલન મળવતા વષયોના વષયો લાગરી જાય. (શ નવશવન બધ માણસના વપરાશ માટ છ? સયવ, ચરિ, તારા, પથવરી, સાગર? ઋજ હદય?)

આ ઉપરાત, ઍનટાકવહટકામા કરોડો અન અબજોના આકડામા જતો ખનરીજ અન વાય-રિવયોનો જ જથથો છ તના પર પણ દનનયાનરી નજર છ જ. પણ માઈલ ઊડા ન થરીજીન નનમવમ નશલા બનલા હિમસતરોન ભાગવા કઈ રરીત? અતયાર તો, છ તના તરરીજા ભાગનરી સપનતત પાપ થઈ શક તમ ભખડરીય પરરીકષણો બતાવ છ પણ નવજાનયગનરી આ મઘાનવનરી માણસજાતન કાઈ કિવાય નિી.

\

દનકષણ અમહરકાથરી નરીકળા પછરી અડતાલરીસ કલાક, શષ, અમ ઍનટાકવહટકાના મોિભયાવ, માયાવરી ઉપાનત પદકષપ કરવાના િતા. (ના, આ તો ચરણસપશવ, હદયસપશવ.) શ જોવાન િત? શ સમજવાન િત? (િ જ જોઈ રિરી િતરી ત સભાન અનભજાથરી બિારન િત. એન સમજવાના જાન ક અનભવ કયા િતા? આ નવશવ કલપનોતતર, કથતોતતર િત.)

હકનારાથરી અનનતદરના પાણરીમા, એક િાથ જટલા નાના, કાળા, અનક પનનગવન (Pengvin) ખાબકરી રહા િતા, જાણ કદાકદ કરરી રહા િતા. નચબક પર પાતળરી કાળરી પટટરી િોઈ ‘નચન સટટરપ’ કિવાતા આ પનનગવન િતા. પાણરીમા જ ઊછરવાન ન પાણરીમાથરી જ ખોરાક મળવવાનો, તથરી આખો હદવસ એમનરી ડબાડબ ચાલયા જ કર. હકનાર પિોચયા પછરી અમ ઘણા ‘જનટ’ જાનતના પનનગવન જોયા. નાનકડા, પરીનતકર પાણરી. શરરીરનો આગળનો ભાગ સફદ, પાછળનો રાખોડરી ન ચાચ લાલ. તર તો માછલરીનરી જમ સપાટાબધ ન ચાલ તો ડાિરી ડોશરીનરી જમ ડગમગ. એવા તો મરીઠા ન મનોરજક લાગ. દોડ તો ટકા કદકા મારતા ન એમા દડરી પણ પડ. આ ખરખર પખરીનરી જાતો છ જ ઊડરી

નથરી શકતરી. ઉતકરાનત દરનમયાન એમનરી પાખો નનરથવક બનરી. બતક જવા તરણ પાનખયા પગ, ચાલ તયાર મોરના પગ જવરી ભાત પડતરી જાય અન નાનકડરી પછડરીનરી મદદથરી એ સમરિમા ઊડ સધરી આરામથરી તરરી શક છ. પીછાનરી જાડરી ગોદડરીન લરીધ ઍનટાકવહટકનરી નનદવય ઠડરીનો પણ સામનો કરરી શક છ.

મરીઠડા અન નાના કદન લરીધ વિાલા બચચા જવા લાગતા આ પનનગવન કયાર છછડાશ ન ચાચ મારરી બસશ ત કિવાય નિી; તથરી અમન બિ પાસ નિી જવાન અન અડકવાનો લાભ ખાળવાન કિવામા આવલ. એક સથળ તો ભરીનાશ પડતા, પથરાળા હકનારા પર અસખય ‘નચન સટટરપ’ પનનગવનન જદરી જદરી ઢબમા બઠલા, ઊભલા, વાકા વળલા, ઊચા થઈ જાણ આળસ મરડતા વગર જોયા. ફોટા અન હફલમ પાડતા અમ જાણ ધરાયા નિી. થોડરી વાર એ બધા ઊભા થઈ, રસતો વળોટરી, ઢોળાવનરી પલરી બાજ પર િરોળબધ ચાલરી ગયા!

દનનયામા પનનગવનનરી જદરી જદરી સતતર જાત છ. ઍનટાકવહટકમા મખયતવ ચાર ક પાચ જ જાત વસ છ. એમા હકનગ પનનગવનનરી જીવનચયાવ તો ગજબનરી આશચયવકારક છ. ટકમા કિરીએ તો ચાર મહિના પટ ભરરીન ખાવ પછરી નશયાળામા ઊભા ઊભા શરરીરનરી ગરમરીથરી ઇડા સવવા વગર. આ કાયયો નર ન માદા વારાફરતરી કર છ. લાવાના તરીકણ, મોટા પાષાણોથરી બનલરી એક ટકરરી પર એડલાઈ પનનગવનનરી મોટરી વસાિત િતરી. અનકસો બચચા કલબલાટ કરતા િતા. મરઘરીના બચચા જવા, અસતવયસત પીછાથરી ઢકાયલા ભખરા શરરીરવાળા આ બાળ પનનગવનોમાના કટલાય માતાઓન િરાન કરતા િતા. થોડા મઢ થઈ બઠા િતા, તો જરા મોટા થયલા બાળ આસપાસ ફરવા નરીકળા િતા. નર પનનગવનો છાતરી ફલાવરી, માથા ઊચા કરરી પૌરષ બતાવતા િતા; ગળ ફાડરીન સાદ પાડરી માદાઓન આકષવવા પયતન કરતા િતા.

આ બધા પાણરી-પખરીઓનરી પાસ જતા અથવા પવનનરી હદશા િોય તો દરથરી પણ અસહ ગધ માર છ. શવાસ લવો ભાર પડ છ. અમારામાના કટલાકન આ જીવોમા ઘણો રસ િતો. મન બિ રસ નિી, પણ પછરી કયા આ જોવા મળવાના? તથરી થોડ ધયાન આપતરી રિરી.

ઍનટાકવહટકામા વસતા પખરીઓનરી કટલરીક જાત પણ જોઈ — લાબરી, કથથઈ પાખોવાળા ‘જાયનટ પટટરલ’; કાળા ન સફદ ધાબાવાળા ‘કવ નપજનસ’; અગજ કનવ કોલહરજ દારા અમર બનાવાયલા ‘આલબાટટરૉસ’. આ પખરીઓ પોતાના રિઠાણો છોડરી

સો-સો માઈલો સધરી ઊડરી, વિાણનરી ગનતથરી પાણરી સાથ ઊછળતરી નાનરી માછલરીઓ ક કચરાના ભોજન માટ આખો હદવસ વિાણનરી આસપાસ ઊડયા કરતા. (વિાણનરી પાછળ સામટા ઊડતા દખાતા ન મન થત જાણ આ ઊડતા સનનકો છ.) કિ છ ક એ મત ખલાસરીઓના આતમા છ, જ વિાણનરી સરકષા માટ અન એન સાચો રસતો બતાવવા માટ સાથ આવ છ. યતરયગના રરીઢા માણસો આવરી સરીધરી-સાદરી, સરલમનત કલપનાન િસરી જ કાઢવાના ન? (કયાના કયા ઊડરી આવતા આ નવિગસનયન કાઈ દર ન િત, કાઈ પાસ ન િત; કશો થાક ન િતો, કશ અજાણય ન િત. ગમનનરી હકરયા એ જ અભવયનકત. ઉદદયન — દિન ક મનન — એમા જ મનકત. ઘર જ ના િોય તો? તો પાછા ફરવ ના પડ, તો હદશાઓનરી જરર ના પડ.) સાભળ છ ક ઍનટાકવહટકાના હિમ-નનરદ સાગરોમા દનકષણ ધવના સવયોપહર ચબકતવન લરીધ વિાણના યતરો નકકામા થઈ જાય છ, હદશાસચક સોયો હદશા બતાવવાન બદલ ગોળ ગોળ ફયાવ કર છ.

ઍનટાકવહટકાનરી પિલરી સવાર શવત અશ અશ થઈ એન છટ પડરી જત જોય િત. (આમ ન આમ શ ધવનો નવમલ અશ આવરી જવાનો િતો પરમ સમરીપ?) એ માનસરોવરમા તરતા દવરી રાજિસ િતા ક સવગવના કોઈ કડમા ઊગલા પડરરીક િતા? ઍનટાકવહટકાન લાકષનણક એવા હિમખડો (icebergs)ન અમાર આ પથમ દશવન. બરફના તરતા અલપતન પિાડ. અવનવા આકાર, અવનવરી આકનત. ભરા ગગનમા શભર વાદળ, ભરા સાગરમા શવત બરફ. (કોણ મનતવ ન કોણ મકર? કય ઊધવવ ન કય નનમન? રપ-પનતરપ. એક જ દવના બ સવરપ. બન આરાધય. બન આસવાદય.)

નાના-મોટા બરફના ટકડાઓ થરીજલરી નદરીઓ ક હકનારરીઓમાથરી તટરીન દર દર જતા િતા — તરતા, ડબતા, ઓગળતા. એમન પાછળ મકરીન વિાણ નરીકળરી જાય. સિજ વાર ઝકરીન જોઈએ તો નાનકડા ટકડાઓ વધ નાના થયા લાગ. નાના-મોટાન વાસતનવક માપ શબદોમા સમજાવવ અઘર છ. પણ નાના કિ, તયાર પણ ઘરના ઓરડાના પહરમાણના તો ખરા જ ન મોટા એટલ ઘર જવા કદના. આ તો અમ સાધારણ રરીત જોયા ત. દર િશ ત માઈલો લાબા પણ િોઈ શક. ૧૯૨૭મા એક દખાયલો જ ૨૫૦ માઈલ લાબો અન ૧૧૦ ફરીટ પાણરીનરી બિાર િતો. કિ છ ક હિમખડ બિાર દખાય તનાથરી અનક ગણો અદર િોય છ. ૧૯૬૫મા નોધાયલો એક ૨૨૫ માઈલ લાબો િતો અન એન કષતરફળ ૧૦,૦૦૦ ચોરસ ફરીટથરી વધાર િત. આ તો હિમદરીપો જ વળરી.

દર વષદ ઍનટાકવહટકામાથરી ૫૦૦૦ હિમખડ છટા પડ છ. દરક ખડ સરરાશ દસ લાખ ટન શદ જળનો બનલો િોય છ. આ બધા હિમસતર ક હિમનજહવા ક હિમનદરીઓમાથરી

તટરીન થયલા િોય છ, તથરી સપાટ મદાન જવા દખાતા િોય છ. દરક ખડ હદવસના સરરાશ ૧૪ થરી ૨૫ માઈલ કાપ છ. નાના ટકડા તો ઉનાળાના બ-તરણ મહિનામા ઓગળરી જાય છ. મોટા બ-ચાર વષવ પણ ટકરી રિ છ. એક મિાખડ થરીજતો-ઓગળતો ૧૧ વષવ સધરી દખાયો િતો.

હિમખડોન પણ જીવન છ, વયનકતતવ છ. એમન પણ શાસત છ. ઍનટાકવહટકાના એ પનતનનનધ છ. જોનારમા આદર અન નવસમય ઉતપનન કર છ. એમના પહરમાણ, નશલપભનગ, પકાશ ન ધમમસનરી સાથ બદલાતા રિતા રગ — ભરાશ, લરીલાશ, દનધયો, ભખરો, મોતરી જવો, િાથરીદાત જવો અન પહરસર સાથન એમન સનવધાન — આ બધ પકષકન મગધ કરરી રિ છ. નનશચલ મિાહિમખડ ઍનટાકવહટકાનરી પહરનસથનતથરી આ સથાનાતર-પરાયણ હિમઅશો બચરી જાય છ. રગિરીન ક નવરોધિરીન એ મરભનમ એનરી અનનય સરળતાન કારણ અનપલબધ, અસપશયવ રિ છ, જયાર આ અશોન વયનકતતવ, સૌદયવ આપણન કળા, ઇનનરિયો અન બનદ દારા પાપ થાય છ. છટા પડરી જઈન એ પોતાનરી ગનત, પોતાનરી મનત કળવ છ. હિમન હિમથરી જ નિી પણ એ હિમન આકાશ, અણવવ, ઇલા સાથ જોડ છ. એનરી આસપાસ ઊડતા પખરીના અવાજથરી, મોજાનરી થપાટોથરી, તડતડ તટતરી તડોથરી એ મિોપનસથત હિમનરી અનત નન:શબદતાન ભાગ છ.

ઍનટાકવહટકામા જ જહટલ છ ત સપટિ છ, જ સરળ છ ત નવચકષણ છ. એક જ તતવ-જળમાથરી આ નવશવ બનલ છ. પથવરીનચતર અિી હિમનચતર બનય છ. હિમખડોનરી દરીવાલોમા તાજી, નનદયોષ સમરિનરીલ ઝાય છ અન એના પાયાનરી આસપાસના પાણરીમા પણ એ જ વણવ દખાય છ; જયાર એના કદનો રગ મનલન, ‘અનભવરી’ સફદ છ. નવરાટ હિમદરીપો પોતાન જ વજન ઊચકરી શકતા નથરી અન હકનારરીઓમા કાપા પડરી તટરી જાય છ. મોટા કટકા પાણરી ઉછાળ છ, મોટા અવાજ સાથ ભાગરી પડ છ. (કટલો ઇનતિાસ, કટલરી દતકથા. કટલ ગાભરીયવ, કટલ િાસય. કટલ પચછનન, કટલ નનગઢ. કટલ સદર, કટલ અસદર). આ ખહડત નવશવ છ ન તો ય અનખલ છ; પથવરીલોક છ ન છતા અલૌહકક છ.

હિમખડોનરી ધાર પરથરી બરફનરી ભગળરીઓ લટકતરી િતરી. બરફન પાણરી થઈન સરકરી જવાનરી તક નિોતરી મળરી. કમરામા આખો દારા આ કળાદશય ઝડપાત નિોત પણ શનકતમાન દરબરીનથરી જોતા હિમખડ ખબ પાસ દખાતા િતા અન એમના રપ, રગ ન લકષણો અનતસપટિ થઈ આનદાશચયવ પમાડરી રિતા િતા. કિ છ ક ઍનટાકવહટકામા અતયત રોમાચનરી બ કષણો છ : સવવ પથમ હિમખડનો સાકષાતકાર થવો અન તયાના અનનતરરિ સયવના હકરણથરી પજવળતા, એ પવાસના અનતમ હિમખડનરી નવદાય લવરી. આ પમાણ

રોમાચનરી બરીજી ઘડરી અમારરી બાકરી િતરી ન એનરી અમન ઉતાવળ પણ નિોતરી.

કયારક આ તરતા ખડના સપાટ સતર પર એકાદ સરીલ વામકકષરી કરરી રિલરી દખાતરી; તો કયારક વિાણનરી િાજરરી અનભવરીન હકનારરીઓ પરથરી કદરીન સાગરમા પડતા પનનગવન જોવા મળતા. કટલાક હિમઅશ લબચોરસ અન સમતનલત િતા; તો કટલાક વાહર અન વરીનચના કોતરકામન કારણ કાણા, કમાનો અન ગફાઓથરી મોિક તમજ નવસમયકર બનયા િતા. એક હદવસ તો સો સો માઈલ સધરી અનવરત અગનણત હિમખડો સાથ રહા િતા. ખરખર કૌતકરજક ઉપાદાન ઍનટાકવહટકાનરી આ નવલકષણ રગભનમ પર એમન જ િત ન? દનકષણોદનધના અનવનચછનન વતવળાકારન ખડન બરફના આ પિાડ, ટકડા, કટકાથરી થત િત. કવ સચાર િત. (નવશવનો આ આરભ િોઈ શક. કશ આહદમ, કશ અદરીનકષત, કશ અભરટિ, કશ ઉદાતત.)

કટકટલ વનવધય. હિમખડના જદા જદા દખાવોન વણવન નયાયપવવક કોઈ કરરી શક ખર? એક વાર મોટા, સપાટ સતરના હિમખડોનો એક સમિ જોયો. એ જાણ હિમસમાજ િતો અથવા હિમખડોન નગર. કયારક અસામાનય આકારો ઉપનસથત થતા. એકનરી રચના ખબ જહટલ િતરી. અદરથરી મોજાથરી ખવાઈન એ કળાકનત બનયો િતો. એના નશલપરીકત અતભાવગમાથરી પલરી સમરિનરીલ ઝાય ઊપસતરી િતરી. ભલન બરફનરી ઘનતા આ વણવન નવજાનરી કારણ િોય, મન તો અદભત જ લાગતો િતો. દનકષણ ધવ પર પડતરી બરફનરી કણરીન ખસતા ખસતા, રપ બદલતા, હિમનદરી ક હિમનજહવાનો ભાગ થઈ કાઠ આવતા પાચક લાખ વષયો થાય છ, એમ નવજાન કિ છ. ઍનટાકવહટકામા અમ જ જોતા િતા ત અનતપવવકાલરીન િત. (અન અિી અમ? અથવિરીન, ઇનતિાસશનય.)

એમ લાગત િત ક જાણ આ તષારપજો આલોકમાથરી જનમયા છ, દરસથ નકષનતજમાથરી આનવભાવવ પામયા છ. શરીતનવશવના આ પનતનનનધઓ િશ? લઈ જતા િશ વિરી સદશ સરીમાતર? લાગ છ કવા ભવય, નનજમગન, સવપનનસથત અથવા સમાનધસથ. જાણ કોઈએ નવ એક નવશવ બનાવરી એન તરત મકય િત.

આકાશમા તરતા વાદળ, સાગરમા તરતા હિમનપડ. સનટિના સપણવ સામજસયન નચતર ન એમા બ જ રગ : નરીલ અન ધવલ, ધવલ અન નરીલ. કશો સઘષવ નિી, કશ ઘષવણ નિી. અણવવ કદાચ અભરના દપવન પરાવનતવત રપ થવા જ સજાવયો િતો. પણ જાણ છ ક આ ઋત અનનતય છ. જો અમન સવવસામાનય વાદનળય ક વરસાહદય આકાશ મળ િોત તો કયા કશ દખાત? અમાર ભાગય, ખરખર કોઈ અજય વરદાનનરી જમ ટકરી રહ િત.

(ઍનટાકવહટકાના મિાનધપતયન મન તો જાણ મિતવ દશવન જ થવાન િત ન છતા મન િષવ અન સતોષથરી ભરાઈ રહ િત. સાથ જ જીવનકાળનરી અનનય, અસાધારણ આ યાતરાનો નવચાર કરતા અકલપય અનતાપ પણ થતો િતો. આ નવશવ યગોથરી અિી િત ન રિશ. િ કોઈ રરીત એનો ભાગ ન િતરી. મારા કથન ન બોધનનરી શનકતનરી બિારન આ નવશવ િત.)

એક સવાર ઊઠરીન જોય તો શરઆતથરી જ હદવસ સવચછ, સયવપકાનશત અન ઉષમાસભર િતો. અમ ગલાવશ (Gerlache) નામનરી સામરિધનનમાથરી પસાર થઈ રહા િતા. આ સાકડો જળમાગવ એના સૌદયવ માટ ખયાતનામ છ અન બિાર જઈન જોય તો એ પનસનદ સાથવક થતરી િતરી. બન બાજ હિમાચછાહદત નગહરપનકત િતરી. ઉજજવલ, શભર, મદ, બલવત, સવવવયાપરી હિમ અનનદય િત. ઠકઠકાણથરી લાવાકકવશ પસતરો દખાઈ આવતા િતા. અનતનવશદ અન યમકાનલમાન આ દશવન દદ િમશ મજબ રકષ — નવષમ િત. એમ લાગય ક અત આ ખરખર ઍનટાકવહટકા િત. હિમનવશવન આ યથટિ પકષપણ િત. તરતા હિમસઘાત દશયમા વધાર રસન પહરમાણ ઊમરતા િતા. આકાશ નવમલ નરીલ િત, બાકરી બધ સફદ. નનસગવનરી શોભનાકનત લગભગ સવાગ એ એક તતવથરી શાનસત થઈ િતરી જ તદદન રગિરીન છ, તમજ બધા રગોન સપણવ નમશણ છ. જ સાવ સરળ છ તન માટ આ કવરી નવરોધમય ભાષા વાપરવરી પડ છ. આ ક જ નવરોધિરીન છ ત કવ વણવન કહઠન છ.

દરબરીનથરી જોતા આ હિમશલ સિનતઓ ખબ પાસ આવતરી િતરી. એમનરી હકનારરીઓ અન સપાટરીઓ ઘણરી નવગત જોઈ શકાતરી િતરી. એમના બધારણો કટલા નવાઈકારક િતા, વનવધય કટલ નવપલ િત. આખો દશયપટ હદવય અન હદયગાિરી િતો.

અન બાજમા, નમનનક (Menke) જાતના વિલ યગલન રમમાણ થઈ જળન કષનણક વલયોથરી સપહદત કરતા જવ.

બિાર જ રિવાનો લોભ ખાળરી િ થોડ લખવા-વાચવા અદર ગઈ. થોડરીવાર અચાનક ઊભરી થઈ બારરીમાથરી બિાર જોય ન ઉતતનજત થઈ જવાય. િાથવગા કમરાન ઝડપરીન બિાર ધસરી ગઈ. પલા પકાશોજજવલ, સૌદયયોજજવલ ગૌર-શયામ તરીકણ નતરકોણાકારોન જળમા અકષત, અનયન પનતફલન થત િત. અનબધ એટલ નનષકપ િત ન કદાચ અતયત નનમવળ પણ િશ. (નબબ-પનતનબબ, િશ શ પનતસપધગી બન? કય ઊધવવ ન કય નનમન? કોણ મનતવ ન કોણ મકર? જ સપાટ પર ત ઊડાણમા, જ મખ પર ત મનમા — સરખ બધ, મૌનલક અન અનકરણ, મોિન અન છલન, યથાથવ અન અતથય, નવજય

અન પરાભવ.) હિમદશયો દનનયામા ઘણરી જગયાએ જોવા મળ છ અન એ સદર પણ િોઈ જ શક; તમ છતા, આ બાિલય, આ સાતતય, આ મહિમન અનદતરીય છ, અસાધારણ છ. (અર, એ કવરી રરીત ભલાય ક આ ઍનટાકવહટકા છ? જ પથવરીના કોઈ બરીજા ભાગ જવો નથરી ત આ પદશન બરીજા કોઈ ભાગ સાથ સરખાવરી જ કયાથરી શકાય?)

પછરીથરી, વસત અન પરાવનતવતન મતરમગધકર દશયનચતર જત રહ િત. સાર થય ક િ જોવા પામરી. એવો અપરપ પનતકષપ પછરી જોવા નિોતો મળો.

\

પથવરીના દનકષણ ગોળાધવમા ઋતઓ આપણાથરી ઊધરી, તથરી આપણો નશયાળો ત તયા ઉનાળો અન ઉનાળામા તયા હદવસ જાણ પરો જ ના થાય. બએક કલાક ભખર અધાર થત િશ પણ સયાવસત અન સયયોદય કઈ કષણ ક કયા કલાક થયા ત પકડવ મશકલ. પિલરી સાજથરી જ અમ આલોકમગધ િતા. એકાદો હદવસ વાદળછાયા આકાશથરી શર થયો પણ િતો, પણ સાજ તો દરક દરક અરનણત િતરી. વાદળો આવ, સરજન ઢાક ન રાત આઠ-સાડા આઠ ક દસ-સાડા દસ પણ આવરણોન દર કરરીન, ફગાવરીન, દનકષણાતય પકાશપજ પહરસફટ થાય. અમ રોજ સયવનો સાધયોનમષ ઘહડયાળમા જોઈન નોધયા કરરીએ અન રાતના કલાકોન હિમધનલના સમયમા પલટતા જોઈન િરખાઈએ.

(આ કવો સયવલોક િતો — જયા સયવ ઊગ નિી, જયા સયવ આથમ નિી; સયવ િોય સાથ ન સાથ — આખમા, ઉજાગરામા, ઊઘમા ન સવપનમા. શકય છ, મનનરી બધરી રાતો પણ અિી સરજના તજથરી ભરાય.) આખરી આ સનટિ સયવનરી િતરી. હદશાન જાન અિી વથા િત. પથવરી અન સયવના ચલનનરી રરીનત અિી જદરી િતરી.

હદવસ વયસત રહા િોઈએ, થાકયા િોઈએ તો પણ સવા જવાન ટાળરીએ. જમ રાત મોડરી થાય તમ ભાસકર તજવાન િોવા છતા અકઠોર બન, એના મદ સપશદ અનતદરન આ અદભત નવશવ મસણ, મોિમય બન. રાત-હદવસના ભદ ખોટા પડ, અજવાળા-અધારાના નનતયાથવ પપચરી લાગ. (અિી તો આલોક પણ ધવલ, અધકાર પણ ધવલ. કર છ યતન ક થાય જીવન પણ ધવલ અન મનન પણ ધવલ.)

શ છ, શ છ બરફનરી પાર? — એમ થયા કર. શ વધાર બરફ છ ક આકાશ છ? દર જ દખાય છ ત હિમશગ છ ક એવા જ શવત-કોમળ વાદળ છ? ના, ના, એ આનકષનતજ ઉદનધ તો નથરી? દનટિપથ જાણ ભલભલામણરી િતરી. ચાર બાજ કશો અતરાય નિોતો, કોઈ અવનધ નિોતરી ન છતા આ ગચવણ. સયવનરી પભા અિી કટલરી છતરામણરી િતરી. ધવલ આલોક, ધવલ દયનત. ઍનટાકવહટકાનરી ‘ધવલ દયનત’ (white light) આ નસનગવક વચના માટ જાણરીતરી છ. એ પદશન શોધવા વષયો પિલા નરીકળલા સાિસરીઓન એણ ઘણા િરાન કયાવ છ. આ ‘સફદ ઉજાસ’ મનન ગોથા ખવડાવ છ, આખો પરથરી નવશવાસ ઉડાવરી દ છ. અિી દરન પાસ ન પાસન દર લાગ છ. સરીમા લાગ છ ત સરીમા કયા છ? ન નકષનતજ લાગ છ ત નકષનતજ નથરી િોતરી.

અમ જોતા જ રિરી જઈએ. નજર ગચવાયા કર ન બિપાશવવ સફહટકનરી જમ દનકષણાતય દયનત અલૌહકક લરીલા રચયા કર. મધયરાનતરનો આલોક વાદળનરી સનનનનધમા જાણ નતન નગર સજ વતો િતો. શ છ નકષનતજરખાનરી નજીક? છ કોટ-હકલા-કાગરા ક ખરખર નગહરનશખરો જ છ? જયા વાદળ ધાયા િોય તયા પવવત નરીકળરી આવ ન જયા પવવત લાગ તયા શ િશ ત અસપટિ જ રિ. અિી જાણ કવળ નયનનનરિય જ નિી, આખ અનસતતવ આલોકપનતના પાશમા જત રિ છ.

એક રાત નવ વાગ સયવ આકાશમા િજી ઘણ ઊચ િતો. દરનરી નકષનતજના વાદળોએ બરફના જવા રપ-આકારો ધારણ કયાવ િતા ક છદમવશ લઈ બરફ વાદળો સાથ ભળરી ગયો િતો. (કોન ખબર ક ખરખર શ િત. લાગત િત તો એવ જ ક અબરાત પવવતો આભમા તરરી રહા િતા. જળ, સથળ ન િવા — આ જ મળતતવોનરી અિી ઉપનસથનત. તરણ અદરોઅદર વિચાતા, વલોવાતા રિતા િતા. મન આ જાદઈ અસર નરીચ બહદવત િત, બનદ રિરી જતરી િતરી પશનથવ નચહન અત.) બરીજી એક રાત સાડ દસ વાગ સરજ પોત પકાશય. ઘન ઘન સવચછ શવત બરફ સયવના સળગતા સવણવન કારણ આછા કસરરી રગનરી કલપનોતતર ભાષા પામયો િતો. જોઈન જ નચતત ચચળ થઈ ગય. દોડરીન વિાણનરી પાછલરી બાજ પર ગઈ. તયા પવન ઓછો લાગતો િતો, દશવન વઘાર સાર િત. પછરી દોડરીન નરીચ જઈન કમરા લઈ આવરી ન ઉનમાદમા સયવનરી ન આસપાસનરી તસવરીરો લરીધરી. આ દશયતતવ જ એવ છ ક ગાડા બનાવરી મક! આકાશ અસાધારણ પહરષકાર િત અન અપસરણ કરતો સયવ ચમતકાર-સદશ િતો. આન પણ સયાવસતન નામકરણ શ આપવ ક જયાર િજી કલાકો સધરી તજ ઝખવાવાન ના િોય?

કોઈ કોઈ વાર જમયા પછરી િ દોઢ-બ કલાક સઈ જતરી ક જથરી મોડરી રાત

સધરી જગાય અન એ સમયનો મસણ ધવલ આલોક-અધાર જોવાય. (અર, માર ઊઘ વગર ચાલત િોત તો!) રાત સાડા બાર-એક પછરી પણ લખરી-વાચરી શકાય એટલ તજ આકાશમાથરી રલાત. મતયવલોકના જીવો માટ આ અગોચર વસત િતરી. સાજ-રાત-સવાર લોલ-નવલોલ થઈન એકાકાર થઈ જતરી. સયયોદય જોવા કટલાક પાચ વાગ, ચાર વાગ ન એથરી પણ વિલા ઊઠરી જોય, પણ અિી પભાત એટલ લબાયલરી રાત. અિી હદવસ-રાતનો આરભ ક અત સપટિ રરીત જદો ન િતો. એટલરી મોડરી રાત બધ શાત ન સતબધ થઈ િત. વિાણનો ચલનકકષ પણ આવો નસનગધ-શાત થઈ જતો િશ ત નવચાય ન િત. એક રાત તયા જતા નવાઈ પામરી જવાય. બધા દરીવા બધ િતા. લગભગ પર અધાર. માગવસચક આલખન પરનો જ એક દરીવો ચાલ. કામ પમાણ િાજર પાચ-છ અનધકારરીઓ ચપચાપ. સનટિનરી છરીપ જવા બ પડ — આકાશ અન ઉદનધનરી વચચ આ વિાણનરી નન:સગ (પણ ઉદાસ નિી) ઉપનસથનત અન એનો રવ-સયત, સસથ આ કકષ. એના આવા અકલનષત વાતાવરણનો લાભ અમન મળતો િતો. જયા સયવનરી રનકતમતા લબાયલરી િતરી ત નકષનતજ િવા ન પાણરીના આ બ તતવોન જદા પાડતરી િતરી. સરજના હકનખાબરી તજમા સાગર હિલોળાત રશમરી પોત બનતો િતો. મ એક કાયાવનધકારરીન ધરીરથરી પછય, આ આકાશમા તારા કવા િોય છ? એ પશનથરી એ જરા મઝાયો િતો, કારણ ક તારાનો તો એન નવચાર પણ કદરી નિોતો આવયો. ધમમસ અન તજનરી કટનરીનત કાઈ એવરી િતરી ક તારાઓન ચમકવાનરી બિ તક જ ના મળ.

પનમનો ચરિ તો અમ જોવા નિોતા પામયા પણ ઊતરતરી દશમનો ચાદો જોવાન સદભાગય જરર મળ. આકાશ ઘર કલકનરીલ િત, જળાગાર ઘર કલકનરીલ િત. પલા કસરરી કમરબધથરી દશયના બ કટકા થતા િતા. આજ ઘણો પકાશ િતો. થોડા જ વાદળ િતા એમણ પણ પછરી રજા લરીધરી. દનટિન નકષનતજ સધરી જતરી કયાક કયાક નાના હિમઅશો અટકાવતા િતા. આકાશમા એક બાજ સયવન વરીયવ, તો બરીજી બાજ કષણપકષરી મયકનરી નનલવજજ દરીનપ. શ દશય, શ વયોમ. આ સિોપનસથનત અમાર માટ ચમતકાર જવરી િતરી. ચરિ હકરણોથરી પાણરીમા રપરરી, સપહદત એક પથ બનતો િતો મદલ મોજાનરી ભાષા જાણ પહરનચત િતરી. બિાર બધ અકષબધ િત, લયબદ િત. અદર, કોઈ અનધકારરી સાથ ગમમત કરતરી એક અમહરકન સતરીન અથવિરીન, અસસકારરી, ઉચચસવર િાસય કયારક ગાજી ઊઠત િત. બાકરીન આખ વિાણ જાણ નનરિાધરીન િત.

(સપાટરીનરી નરીચન સગરીત જીવન દિનરી બિાર, સમયનરી બિાર લઈ જત િત. િ દશય સાથ એકરપ િતરી, િ દશયથરી બહિગવત િતરી. સવદનોનો આ નવરોધ અપનકષત િતો. તયા િોવ એ નવશષાનધકાર િતો અન તયા િોવાથરી એન કષબધ કરવ ત અપરાધ િતો. છતા, મન લાગત િત ક એ મન મારરી જાતનરી બિાર, આ અનયલોકના દવરીપણામા લઈ

જત િત. નકકરી નવશવ અિીથરી જ શર થય િત અન અિી િજી એવ જ, સપશવશદ રહ છ. એમા થઈન જવાનરી પણ પાતરતા છ અમારરી પાસ? અનકલટિ આ સનટિ વતવમાનના માવનયગન અલભય રિ તો શ? પણ કટલો આનદ છ અિી. ફરરી િ આવરીશ અિી ક નિી તનરી ખબર નથરી. શ મળશ મન આમતરણ પન: મિાનધપનત હિમન?)

\

ઍનટાકવહટકા માટનો ખયાલ મનમા કક એવો િતો ક બરફનો અનતરક સવવતર દખાતો તયાર થત “િા, આ ઍનટાકવહટકા છ!” ગલાવશ (Gerlache) જળમાગવમાથરી જતા ઍનટાકવહટકાનરી ધવલ અનતશયોનકત જોઈ જોઈન ધનય થતા રહા.

અમારા વિાણન નામ જના પરથરી પડય િત ત જગયા — ‘સવગગીય ઉપસાગર’ માટ અમન કિવામા આવલ ક આ પસતવણનરી એ સદરતમ જગયા િશ. અન અમન લાગય પણ એવ જ — ત પલરી હિમ મગધતાન કારણ જ! ઉપસાગરના વતવળાકારનરી અદર આવતરી વખતથરી જ બન બાજના પવવતો હિમાચછાહદત િતા, ન અદર આવયા પછરી તો આઠ હદશામા હિમન એકરગરી, એકચકરરી આનધપતય જોવા મળ. બરફ-બરફ-પાષાણોન ચોટરી રિતો, ઢાકરી રિતો, દાટરી રિતો, નાબદ કરતો. એક હિમનદરી ઊચરી ભખડ રપ, પાણરી સધરી આવરીન અચાનક અટકરી ગઈ િતરી. બરફના એક ઢોળાવમા ઘણા કાપા પડલા િતા, જાણ કોઈએ પગથરી કચડરી નાખયો ના િોય! પણ બરીજા કટલાય હિમ-ઉતસગ પહરપણવ, ઉતફલ અન કષરીર જવા મસણ િતા. હિમશગો સપમાણ નતરકોણાકાર િતા અન વાદળોથરી અકષબધ િતા. અનતદરના બરીજા ઢોળાવો અન પવવતોન િલકા વાદળના અવગઠનોએ છપાવયા િતા. એમ લાગત િત ક કોઈ સરોવરમા તરતા એ લનલત, સરળ, સવગગીય િસ િતા. દશવન આખ જાદભય અન ઉતતજનાસભર િત.

૬૪.૫૩ દનકષણ અકષાશ અન ૬૨.૫૩ પનશચમ રખાશ પરન આ મથક આજ દનનટનાએ ૧૯૫૧મા ખોલલ. નૌકાદળના એક વડા પરથરી એન નામ ‘ઍનડમરલ બાઉન મથક’ પાડવામા આવલ. ૧૯૬૦ સધરી એ નૌકાદળનરી ઍનટાકવહટકામા િાજરરી રિ ત માટ િત, પછરી ૧૯૬૪મા તયા સાગરશાસત અન જીવશાસત માટનરી પયોગશાળાઓ બનાવાઈ. દવયોગ ૧૯૮૪મા આખ મથક બળરી ગય. આટલા બધા બરફનરી વચમા આગ લાગ કઈ રરીત? પણ આ અકસમાત પછરી ‘બાઉન’ મથક નનનષકરય પડય૬ છ. કદાચ નજીકના ભનવષયમા સરકાર ફરરી શર કર. બ-તરણ મકાનનરી એકાદ કોટડરીઓ આખરી રિરી િતરી, બાકરી ભસમરીભત થયલો ભગાર િતો. પણ આખો સનનનવશ અભતપવવ િતો. િોડરીમાથરી

જમરીન પર આવવાનો મચ મોટો ન મજબત િતો. તયા જ નાનકડ માતા મહરન મહદર િત. સપનનશ પજા ઘણરી ધાનમવક િશ એમ લાગ છ.

બરફ તો મચ ઉપર આવતાનરી સાથ જ શર થઈ જતો િતો. સદર, શનચ િતો એ પસતાર. સપહદત, િાસયોજજવલ િત એ સથાન. સામના બરફના મદાન પછરી પાછળ કોઈના ય પગલાથરી વનચત બફગીલા ઢોળાવ િતા ન એનરી પશચાદભમા તષારમહડત નગહરપનકતઓ. સામ બરફ પર પગથરી પડરી ગઈ િતરી ન એટલો ભાગ પવાસરીઓના બટથરી મલો થઈ ગયો િતો. લપસણો પણ િતો જ, તથરી સાચવરીન ચાલવ પડય. ડાબરી બાજ પરના મોટા કાળા પથથર સકા િતા. પણ ત નસવાય બધ બરફ. હિમનદરીનો એક ઢોળાવ મદાન જવો બનરી ગયો િતો. બરફનો જથથો એટલો બધો િતો ન એવો પોચો પણ, ક નપડ સધરીના પગ અદર જતા રિ. જોર કરરીન પગ બિાર કાઢ ન કયાય પણ મક તયા ફરરી અદર! પણ એવો ચોખખો બરફ િતો, એવ સદર સથાન િત ક િષવ નસવાય બરીજો કોઈ ભાવ જ ના થાય.

જમણરી બાજ પર ૨૨૦ ફરીટ ઊચરી એક ટકરરી િતરી — બરફનરી જ તો. છક ટોચ પર બરફ અન એનરી બાજમા કકવશ નશલાઓ િતરી. પથથર પર ખોડલો કરસ નરીચથરી પણ જોઈ શકાતો િતો. ઘણા પવાસરીઓ અન ખલાસરીઓ સમય બગાડયા વગર પિલથરી જ એ ટકરરી ઉપર ચડવા માડલા. ત બરફ પર લપસરીન નરીચ આવતા િતા — ઘષવણન લરીધ વગ વધરી જતો િતો. લપસનાર અન જોનારનરી આનદોતસાિનરી ચરીસોથરી હિમાવરણ ગાજી ઊઠત િત. િ ચડવ ક નિી, લપસવ ક નિીનો નવચાર થોડરી વાર કરતરી રિરી. પછરી કમરાબગન નરીચ ક નશલા પર મકરી પથથરનરી ભખડ પર ચાલવા માડરી. અડધ આવતા, પખરીઓના ચરકથરી અમક ભાગ વાસવાળો, પોચો, કાદનવયો થઈ ગયો િતો. ન સાથ જ, એ ખાતરન લરીધ તાજા લરીલા રગનરી શવાળ તયા ઊગરી ગઈ િતરી. જનમવા ન જીવવાના નનયમ તો બધ સરખા જ િોય ન.

કયાક ચડવ અઘર િત. િાથ-પગ થઈ, ખબ સાચવરીન, ખબ મિનતથરી જવ પડત િત. કયાક ધાર એવરી તરીકણ િતરી ક કયા િાથ મકવો અન કયા પગ મકવો ત સમજાત નિોત. આખર છક ઉપર પિોચરી. ઘણા કયારના જગયા શોધરીન બઠા િતા. ઊચા-નરીચા પથથર પર ચડતા એ બધા જરા વચમા પડતા િતા. માર બસવાનરી જગયા દખાઈ નિી, આમય તરીકણ ટોચ પર કટલરી જગયા િોય! થોડરી વાર િ ઊભરી રિરી. આટલ કહઠન સથાન પણ કોઈએ એક નાન, પણ બિ સદર નશલપ બનાવરીન તયા જડય િત. સફદ પથથરમાથરી બનાવલ એ કળાતમક અન ભાવવાિરી નશલપ માતા અન બાળકન િત. નરિસતરી ધમવમા

માનનારા સપનનશ લોકોનો આ પહરસર િોઈ સપટિ રરીત જ આ નશલપન સચન મહર અન બાળક ઇશ પતય િત.

આટલ ઊચથરી વધાર મોટા પહરઘમા જોઈ શકાત િત. સવવ હદશાએથરી ઉનનત હિમ નનમનનસથત જળનરી જાણ ભતસવના કરત િત, નરીચથરી દખાયા િતા ત હિમનગહરઓનરી પાછળ બરીજા કટલાય હિમ-આભનષત શગ િતા, ત િવ દખાયા. મતયવલોકના જીવો અમ આ ગહરષઠ, સવગવ સમાન ભનમ પર શ કરતા િતા? સવાશ મોિમગધ થઈ જવાય તવ આ અવસથાન િત.

પછરી િ પણ લપસરી. સરીધો ઢાળ િતો. ગનત તો આપોઆપ વધરી ગઈ. જાણ પરપાટ જતરી ગાડરી. થાય ક ઊધ માથ તો નિી પડ ન! િાથથરી જરા ધરીમા થવા પયતન કયયો પણ ર જવો પોચો બરફ કાઈ ટકો આપ? એમા ઊલટા આગળા ઠરરી ગયા. એવો સરસ હદવસ િતો ક િાથના મોજા કાઢરીન કમરાબગમા મકલા. સયવના નનષકપટ તજ અન ઉષમાથરી બધા ખબ ઉમગમા િતા. કટલાક ખલાસરીઓએ કોટ અન ખમરીસ પણ કાઢરી નાખલા. એમ જ લપસતા િતા, ગબડતા િતા ન ગલાટ ખાતા િતા. લપસવાનરી મઝા મ પણ માણરી ન મ પણ ચરીસો પાડરી. નરીચ ઊભલા બધાએ માર માટ પણ તાળરીઓ પાડરી. પલાનસટકના કપડા પાણરી-પોચા થઈ ગયા પણ મન પર મસતરી ચડરી ગઈ!

ફરરીથરી િ બરફમા ખપતરી ખપતરી થોડ ચાલરી. બરીજા એક વિાણના પવાસરીઓ પણ આ અનભવ લવા ઊતયા િતા. એમાના એક ભરિજન સાથ થોડરી વાત કરરી. એ પણ નયયૉકવના નરીકળા. કિ, ઍનટાકવહટકા કરતા અતયાર નયયૉકવ વધાર ઠડ છ. ખરખર અમન બિ જ સરસ િવામાન મળ િત. થોડા થોડા કરરીન પણ ઘણા પવાસરીઓ ઍનટાકવહટકા િવ આવ છ. અિી પણ ભરીડ થઈ જાય છ િવ. જોવાનરી ક સિલાઈથરી જવાય તવરી જગયાઓ ઓછરી, તથરી બધા વિાણ સરખરી જ જગયાઓએ લઈ જાય. કોણ જાણ, એક-બ વષવનરી અદર તો ઍનટાકવહટકા જવાનરી પણ નવાઈ નિી રિ.

J

સમાપજતત

આટલો મોટો અવાજ થયો, આવો જોરથરી ધકકો વાગયો, એટલ વિાણ કશાક સાથ અથડાય તો િત જ. એ તો કોટડરીમા રહ રહ પણ સમજી શકાય તમ િત. પણ શનરી સાથ? કઈ રરીત? ચોખખો હદવસ િતો, શાત પાણરી િત, બપોરનો સમય િતો ન છતા આ શ થય?

(આકાશ ફાટય નિી, પાતાળ ઊઘડય નિી. ના સાગરમા તાડવ મચય ક આટલા હદવસથરી અમારા યજમાન બનરીન રિલા સયદ ના વાદળ પાછળ મો ઢાકય. વરાિાવતારમા દવ પથવરીન જળ પલયમાથરી બચાવરી િતરી પણ અિી કોઈ ગપ વિાર ગોથ મારરીન અમન જળવશ કયા િતા. જળપરરીઓ જવરી વિલ વિાણનરી નજીકમા રમત કરરી રિરી િતરી, ત િવ ભાગરી છટરી. વિાણનરી પાછળ ઊડયા આવતા નવિગ સનનકો નવમાસણમા પડયા િશ. સફળ સફર માટ કરલરી બધરી પાથવનાઓ અન નવનતરીઓ જાણ નનરથવક બનરી િતરી. અમ બધા મનષય િતા ન તથરી પાપરી િતા. અમન લઈ જત વિાણ પાપના સદન જવ િત ન એના પર અદશય પલયન આરોપણ થય િત. અમન કોણ તારવાન િત? નવજાનયગના આ જમાનામા શ દવ યતરાવતાર લવાના િતા?)

ઓિ, એ વખત કશા જવાબ ક કશા નવચારના િોશ ન િતા. શ થય છ તનરી જાણ ન િતરી ન શ કરવાન છ તનરી સચના ન િતરી. તયાર તો કશો ખયાલ નિોતો કયયો, પણ પછરીથરી નવચાર કરતા યાદ આવય ક દરરોજનરી જમ કોઈ ઘોષણા અગજીમા ક સપનનશ સદામા કરવામા આવરી ન િતરી. આરકષણ માટના ફરનજયાત વસત-સતરો પિરરીન બિાર નરીકળરી જવ જોઈએ એમ ધારરીન જ અમ (કટલાક) તતક પર ચડરી ગયા. અમ પથમ મડળરીમા િોઈ પિલા વાિણ પર આવલા ન જમરી પરવારલા. બરીજી મડળરી િજી જમતરી િતરી, ત આચકો લાગતા ભોજન છોડરી ઊભરી થઈ ગઈ. મડળરી તો તયાર જ િજી વિાણ પર આવરી િતરી. એ બધા તો રમતમગન વિલન માણરી રહા િતા ન જમવાના તો બાકરી જ િતા. લગભગ સવા બ વાગય આ અકસમાત થયો. એનો અથવ એ ક વિાણ માડ દસ-પદર નમનનટ પિલા લગર ઊઠાવય િશ; એટલ ક અમ િજી ‘આથવર િાબવર’મા, પામર સટશનનરી પાસ જ િતા.

કનબનમા નલઝ નામનરી અમહરકન સતરી બોલયા-ચાલયા વગર તતક પર જવા તયાર થઈ રિરી િતરી. એ અદર િતરી, તથરી િ ચાવરી લરીધા વગર બિાર નરીકળરી — થય ક કોઈ

દખાય તો પછ, શ થય ન શ કરવાન છ? કોઈ ખાસ દખાય પણ નિી ન બરીજી એક સતરી મળરી એણ “વિાણ કશાક સાથ અથડાય છ” એ નસવાય કશ કહ પણ નિી. ત પછરી જલદરી તયાર થઈ તતક પર જવા માટ મ કનબનન બારણ ખોલવા માડય તો ખલય જ નિી. નલઝ તો જતરી રિરી િતરી. િવ શ કરવ? કનબનો સાફ કરનારા ચાકરો જયા ઝાડ-પોતા, ચાવરીઓ, વધારાનરી ચાદરો વગર સામાન રાખતા િતા તન બાજવાળ બારણ પણ બધ િત. એ ચાકરો પણ સિરીસલામત રિવા માટ તતક પર પિોચરી ગયા િતા. ચાવરી માટ નલઝન ક હકરનસટનન શોધવા જાઉ ક એમ ન એમ — લાઈફ જકટ પણ પિયાવ વગર ઉપર ચાલરી જાઉ? સદભાગય, એટલામા, કનબનમાનરી ચોથરી સતરી આવરી ચડરી. એ નિાવા ગઈ િતરી. એણ કોટડરીન બારણ ખોલય, અદર જઈ અમ બન ઉતાવળ તયાર થવા લાગયા.

(જ રરીત આપણરી સભાન અન અભાન ચતના કામ કર છ ત અદભત છ.) શ થય છ, કયા જવાન છ, શ લવાન છ વગર કશાનરી ખબર ન િતરી. પણ જ એકાદ વસત લરીધરી ન બરીજ જ બધ ભલાય એનરી પાછળનો સભાન ક અભાન તકવ સમજવો અન સમજાવવો અશકય લાગ છ. મન જ સઝય ત પમાણ, શટવ-પનટ પર ભરા પલાનસટકના કોટ-પનટ ચડાવયા, િ નયયૉકવથરી સાથ લઈ ગઈ િતરી ત લગભગ નપડરી સધરીના કાળા બટ પિયા, વિાણ પરથરી નરીચ ઊતરરીએ એટલ સવાભાનવક રરીત જ લઈ લવાતરી કમરાબગ ઉપાડરી, પલા નસકકા મરાવવા બિાર રાખલો પાસપોટવ િજી િશ માનરીન એક પાકરીટ લરીધ અન વિાણ પર સમારકામ થાય ન બ-તરણ કલાક બસરી રિવ પડ તો સવારનરી પામ સટશનનરી મલાકાત નવષ લખાય — સમય બગાડવાન બદલ — એમ નવચારરી મારરી નોધપોથરી કબાટ પરથરી લઈ લરીધરી. (આ એક વસત લવાનો જ તકવ સફયયો તમા જ મારરી પાથવનાઓન સાફલય િત, ત િ ફરરી ફરરી કિરીશ. કોઈ દવ જ એ પરણા મન કરરી િતરી.)

બસ, આ નસવાયનરી કોઈ વસત લવાન મન સઝય નિી. (ભલાયલરી-છોડાયલરી વસતઓનરી નચતા ન બળાપો પછરી હદવસો અન મહિનાઓ સધરી મનન પરીડતા રહા. આ પરીડા કયારય નનમવળ થશ ક નિી?) િ તતક પર પિોચરી તયાર તયા ભરીડ થઈ ગઈ િતરી. મોટા ભાગના પવાસરીઓ ઉતાવળ તયા પિોચરી ગયા િતા અન અચાનક ઘણા બધા ખલાસરીઓ દખાતા િતા. આટલા બધા હદવસ એ બધા વિાણના અદરના ન નરીચના ભાગોમા પોતાન કામ કયાવ કરતા િશ, તથરી દખાયા નિોતા. કયારક ઘણા બધાન ખલાસરીઓ માટના બઠક-મનોરજખડમા ઘોઘાટ કયાવ વગર બઠલા જોયલા, પણ આટલરી બધરી સખયામા િશ ત ખયાલ નિોતો કયયો. િવ એ બધા આકનસમક સજોગોનરી હકરયા-પહકરયા કરવામા વયસત િતા, જમા પવાસરીઓ એમન કયારક નડતા િતા, કયારક િડસલતા િતા. છવટ પવાસરીઓન તનાથરી ઉપરના નાના તતક પર મોકલવામા આવયા જથરી કોઈ વચચ ના પડ.

તયા સધરી તો અમન કલપના પણ ન િતરી ક વિાણ છોડરીન ઊતરવ પડશ. ઊતરરીશ એ જયાર સપટિ થય તયાર પણ કટલા સમય માટ જઈશ એનરી જાણ ન િતરી. અમન િત ક સમારકામ થઈ જશ એટલ બ-તરણ કલાકમા પાછા આવરીશ. અમન ઉતાર છ એ માટ ક જથરી વિાણ િલક થાય ન તો સમારકામ વધાર સિલાઈથરી થઈ શક. એક કોહરયન-અમહરકન પવાસરીએ તો કહ પણ ખર ક “ખોટા ઉતાર છ બધાન, ખોટ વધાર પડત કરરી રહા છ વિાણવાળાઓ.” પણ ખરખર તો, કદાચ અમ અમારા નસરીબ પર વધાર પડતો નવશવાસ મકરી રહા િતા — આટલા હદવસથરી મકતા આવયા િતા તમ. અમારા નસરીબ પર અન એ લોકોના વિાણવટા પર.

અમ બધા લગભગ ખાલરી િાથ િતા, જયાર ખલાસરીઓ પોતપોતાના થલાઓ સાથ લઈન જળગભવ કોટડરીઓમાથરી ઉપર ભાગરી આવયા િતા. વિાણના અનધકારરીઓ પોતપોતાનરી સટકસો પાછળ ભલયા ન િતા. પછરીથરી એમનરી પતનરીઓ સરસ ઊચરી એડરીઓમા તતક પર ઊતરરી આવતરી દખાઈ. અમ બધા પિરલ કપડ િતા. મોટા ભાગનાએ પલા જાડા, મોટા બટ પિરરી રાખલા. અમન તો એમ જ િત ક બ-તરણ કલાકમા પાછા વિાણ પર આવવાના જ છરીએ. અમ બધાએ કાઈ ન કાઈ ઊપાડરી લરીધલ — કોઈએ પાસપોટવ લરીધલો, તો કોઈએ હફલમો યાદ રાખલરી. પણ કોઈ પાસ જનરી જરર પડતરી રિ ત બધ જ ન િત. સતતાવાર કાગળો, પસા, કરહડટ કાડવ, દવા; અર, પોતાના ચશમા પણ કોઈએ નિોતા લરીધા. ઉતાવળમા બધરી વસતઓ યાદ પણ આવરી નિોતરી અન પાછા આવરીશ એ ખયાલ તો િતો જ.

(અન મ? મ તો શ શ નિોત મકય પાછળ! પાસપોટવ, ‘ગરીન કાડવ’, ટટરાવલસ ચકસ, રોકડા ડૉલર, કટલરી ઉતસકતાથરી પાડલરી, કટલરી ઇનપસત પલરી બધરી હફલમ; બ કમરા, ચાદરીનરી સરસ કરી-ચઈન સાથ ઘરનરી ચાવરીઓ, મારરી નમતરના બએનોસ આઈરસના ઘરનરી ચાવરીઓ, ટથબશ અન ચાદરીનરી ઊલ — ફરરીથરી, ગયા વષદ મનકસકોમા એક રિરી ગઈ િતરી; ઉપરાત, સરસ, ભરલા ભારતરીય વસત, ચાદરીના ઘરણા — વિાણ પર ન પછરી મારરી નમતર સાથ બાર-બાર હદવસ રિવાનરી િોઈ ઝાઝર, કઠરી, બટટરી, વીટરીઓ, કડ વગર ઘરથરી લઈ લરીધલા અન કયારય નિી ન આ વખત વાળ સકવવાન ‘ડટરાયર’ પણ લરીધલ— એ વિાણમા તો ચાલય ય નિોત, ધરીર ધરીર બરીજી ઘણરી નાનરી-મોટરી ચરીજો યાદ આવતરી રિરી અન જીવ વધાર ન વધાર બળતો રહો.)

પણ તતક પર ઊભા ઊભા એ વખત અમ બધા શાત િતા. કટલાક ટવ પમાણ

નવનોદ પણ કરતા િતા. જોક નચતા બધાના મન પર િશ જરર. ચાલકકકષના માઈકરોફોન પરથરી સચનાઓ આવતરી સભળાતરી િતરી, પણ સમજાતરી નિોતરી. એક તો, ઝડપરી સપનનશમા િતરી અન બોલનાર ગભરાયલો િોય તમ તનો અવાજ ધજતો િતો. અમન જાણ નિોતરી ક શ થય છ અન અકસમાત કટલો ગભરીર છ, પણ વિાણના ચાલકોન તો િશ જ ન. નવગતો તો એટલરી બધરી િતરી — તયાર પણ િતરી. એમાનરી કટલરીક નોધરી િતરી મનમા, કટલરીક તરફ ધયાન નિોત ગય. ઘણરી બધરી પછરીના હદવસો-મહિનાઓમા મળતરી રિરી િતરી, ઘણરી બધરી ગચવાયલરી જ રિરી િતરી.

પિલ હદવસ વિાણમા અમન સકટ સમયન લગતરી કટલરીક માહિતરી આપવામા આવરી િતરી. એ મજબ, દરક પવાસરીએ અન ખલાસરીએ પોતાનરી રકષાનાવનો કરમાક અન એનરી જગયા યાદ રાખરી લવાનરી િતરી. આ નશકષણનો ઉપયોગ કરવાનરી ઘડરી કમભાગય આવરી પિોચરી િતરી. કોઈન ખાસ એ કરમાક ન જગયા યાદ પણ ન િતા. પલરી આજ દનટરીન માગવદનશવકાઓના િાથમા પવાસરીઓનરી યાદરી િતરી, જમા રકષાનાવના કરમાક પણ દરક નામ સાથ લખયા િતા. આ પછાપછનરી, ભાગાભાગનરી, ઘાટાઘાટનરી ઘડરી િતરી. કઈ નાવમા છરીએ? એ નાવ કયા છ? એ કરમાક બોલાયો ખરો? કયા જઈએ? આ બાજ જઈએ? પલરી બાજ જઈએ? જઈએ ક ના જઈએ? અન અલબતત, આ બધ સપનનશ ઇનગલશ, ઇટાનલયન, ફનચ અન હફનનશમા થઈ રહ િત. હફનલનડનરી માગવદનશવકાનો અવાજ એનરી મડળરીના ઘણા લોકો સધરી પિોચતો નિોતો. અમ બધા ગજબના શાત રહા િતા. ના વાધા, ના દલરીલો, ના કચકચ, ના રડારોળ.

રકષાનાવના બ કરમાક બોલાયા ન બ મડળરીઓ એમા જવા માટ મખય તતક પર ગઈ. અમ બધા િજી ઉપરના તતક પર જ િતા. પછરી બરીજી એક નાનરી સરીડરી ચડતા જ પલા સદર, નવા િનલકૉપટરવાળો ઓરડો આવ. એમન ઉડાડવામા કમ નિોતા આવતા ક પલરી બ મોટરબોટોન નરીચ ઊતારવામા કમ નિોતરી આવતરી — ત પશન પણ તયાર ભાગય જ કોઈન થયા િતા. પહરસરનરી સદરતા જોવાનો ખયાલ પણ કોન આવયો િતો?

બધો નનણવય ચાલકકકષમાથરી કોઈ કરરી રહ િત. અકસમાત કયયો િતો પણ એમણ જ ન. માઈકરોફોન પરથરી આવતા સચનો સપનનશમા સાભળરીન માગવદનશવકાઓ બરીજી ભાષાઓમા જણાવતરી િતરી. જોક એ સચનો અમાર માટ િતા ત કરતા એમન માટ વધાર િતા. બ મડળરીઓન મોકલયા પછરી ‘નબજ’ પરથરી એ નનણવય આવયો ક રકષાનાવના કરમાક પડતા મકવા અન સતરીઓન પિલા જવા દવરી. આનો અથવ એ એક પનત-પતનરીઓ છટા પડવાના િતા. મારરી નજીકમા ઊભલરી એક અમહરકન સતરી ધરીમા સાદ બોલરી ક એન

છટા પડવ નિોત. પણ ના તો એ બરીજા કોઈએ સાભળ ક ના તો એ જોરથરી ફરરી બોલરી.

કસરરી, તબ જવા આકારનરી રબરનરી રકષાનાવો નવરી, મોઘરી, તદદન અદયતન િતરી. પાણરીમા નાખતા અથડાવાથરી આપોઆપ એ ખલરી અન ફલરી જતરી િતરી. એમાનરી એક એકમા અમાર બધાન વારાફરતરી જવાન િત. મખય તતક પર જઈન અમાર માટ ‘હડનનગ’ ગોઠવાય તયા સધરી થોડરી વાર અમ ઊભા રહા. પલા હફનનશ વદાન મારરી આગળ જવા દરીધા. હફનનશ માગવદનશવકા એમન મદદ કરતરી િતરી. લાકડરી લઈન એ ચાલતા િતા. પગનથયા ઊતરતા એમન તકલરીફ પડતરી િતરી અન ‘હડનનગ’મા જતા તો ખબ વાર થઈ — બ ખલાસરીઓ મદદ કરતા િતા છતા.

પછરી મારો વારો આવયો. તયાર મ જોય ક પતરાના સાકડા પગનથયાન પલો દોરડાનો કઠરો પણ નિોતો, એટલ ક આધાર માટ કશ જ ન િત. જરા પણ લપસરીએ ક ચકરીએ તો પાણરીમા પડરીએ. પાણરી શાત િત, પણ ઠડ અન ઊડ અન બિદ તો િત જ ન. ચારકોર પથરાયલા ઍનટાકવહટકાના પાણરીના અમાપ વયાપ પર પણ નજર તયાર ખસરીન ગઈ ન િતરી. તયાર બસ, એકલકય િત ન લકય િત વિાણનરી ઊચરી ભીતનરી નજીક નરીચ ઊભલરી િાલમડોલ થતરી ‘હડનનગ’મા જવાન નાનકડ બાકોર.

(આસપાસના પવવતો િાથ લબાવરી અમારા સધરી પિોચવા મથતા િતા જરર. હિમનદરીઓ, શરીતસથાયરી િતરી ન જાણ મનમા ન મનમા અકળાતરી િતરી. હકનારો જાણ અમારરી સરકષા માટ મક આજીજી કરરી રહો િતો અન અમન નનરાધાર થયલા જોઈ મધદહરયો પોતાન દોષ દઈ રહો િતો. કદરત પરન આ સજીવારોપણ શ શકય િત? વાસતનવક િત? ક એ કવળ કનવતવમય શબદનવિાર િતો? જ િોય ત નન:શક તો એ િત ક દદદવનો કોપ અમ ભોગવરી રહા િતા. જાણ અવગનતનો કાળસપવ અમન ડખરી ગયો િતો. મઝધાર ઝલતા ઝલતા મન ભનમનો સપશવ ઝખરી રહ િત. સયવ સપનશવત જળમા નરીચ લોલમલોલ રકષાનાવો અમારા શરરીરોન બચાવરી રિરી િતરી પણ મલાન-મઢ હદય જાણ એ જ જળમા ડબરી રહા િતા. ન તો ય િજી બનદએ અન આશાએ ધયવ ખોય નિોત.)

છલ પગનથય એકદમ ઢાળ પડત િત. ઊભા ઊભા ઊતરાય તમ ન િત. િ બસરી ગઈ. એક ખભા પર કમરાબગ િતરી — દર વખત કરતા િલકરી િતરી, કારણ ક બ કમરા તો કાઢરી નાખલા એ સવાર જ, પણ આ નસથનતમા નડતરરપ તો બનતરી જ િતરી. જમણા િાથ પગનથયાનરી ધાર પકડરી િતરી. ડાબો િાથ મદદ કરતા ખલાસરીના િાથમા

િતો. બરાબર ‘હડનનગ’ના બાકોરાનરી અદર પડવાન િત. (સકટ સમય પરનરી નવડરીયો હફલમ જોતા સભાષકના ભાવ વગરના અવાજમા સરકષાનાવનરી અદર પડાય તમ કદકો મારવાન સચન સાભળરી િસવ આવય િત. ત શ કદકો મારવાનરી કષણ િાસયજનક લાગય િત? પછરી રમજ સઝલરી ક જો એ કષણ નશકષણ ભલરી જઈએ ન ઠોઠ નનશાનળયા થઈએ તો શ થાય?! તો નશકષા તરરીક જળસમાનધ મળવાનરી? જળ-નનમજજન તો ખર જ.) પણ મારાથરી પડાય નિી. મારા લાઈફ જકટનરી અસખય દોરરીઓમાનરી એક પગનથયાના ધાતના ખણામા ખરાઈ ગઈ િતરી. પલો ખલાસરી મન અદર ફકવા તતપર િતો. (ઘણો કાયવપરાયણ િશ એ. અન જ સરનકષતતા માટ પિય િત ત જ ઉપવસતથરી મારરી દદવશા થવાનરી િતરી ક શ? તયાર એ લાઈફ જકટ બરાબર ગરીક દવોના જવ બનય િત. એમન માટ કિવાય છ ક “જ બચાવ છ ત જ સતાવ છ.” આ ઘરા કસરરી લાઈફ જકટથરી મારરી નજદગરીના બચાવન બદલ નાશ થવાનો િતો ક શ?!)

મ મોટ અવાજ કિવા માડય — લગભગ ચરીસો જ કિવાય ક, “આ ભરાય છ, આ ભરાય છ.” એક તો પલો અગજી સમજ નિી ન મન સપનનશમા મારો જીવ બચાવતા આવડ નિી. એ મન ખચ રાખ ન મારાથરી છટાય નિી. (ઓ ઍનટાકવહટકાના દવો, તમ આ અવનવો ગાિ નનિાળરી રહા િતા ક?) આખર, કયા તો ભરાયલ માર જકટ એણ જોય ક મારા િાવભાવ પરથરી એ સમજયો. આગળ ખચવાન બદલ િવ એણ મન સિજ પાછરી ધકલરી, જકટ છટ થય ન પછરી િ એક કદકા ન એક ધકકા સાથ એ નાના બાકોરામાથરી ‘હડનનગ’ (Dinghy)નરી અદર ફકાઈ. આ સાથ અજવાળ, હદવસ ન હદવસ અદશય થયા.

\

રકષાનાવના અતભાવગના પથમ સવદન અન સપશવ નવનચતર િતા. બ જ નાના બાકોરા અન એમાથરી નિીવત પકાશ આવ. પથમ કષણ તો સાવ અધાર લાગ, પછરી વળરી અદરોઅદર બઠલાનરી છાયા દખાય. અદરનો ભાગ કાળો, લરીસો, રબરનો બનલો િતો. પડતાનરી સાથ બધ ભરીન લાગય. નાવ પોત પછડાઈન ખલતરી િશ તયાર થોડ પાણરી અદર જત રિત િશ. બસતા જ ઠડ લાગત િત. ભરા પલાનસટકના કપડામાથરી પણ અમ ભરીના થવાના જ િતા. ‘હડનનગ’ન નરીચલ પડ પાતળ અન નરમ િશ એમ લાગય. ચચળ મોજાન લરીધ, તમ જ બરીજા શરરીરો અદર ફકાતા આ તનળય સતત િલયા કરત િત. એ સાથ અદર ભરાયલ પાણરી પણ રગડયા કરત િત. મારરી બાજમા પડલા, એક ખલાસરીના થલા પર અમહરકન સતરી બસરી ગઈ. એ જોઈન િ પણ બઠરી. માર માટ જગયા ઓછરી રિરી િતરી. કમરાબગ ખોળામા રાખરી, પગ પર વજન આપરીન સકોચાઈન બસવ પડય. થોડરી થોડરી

વાર લપસતરી રિરી, ફરરી મશકલરીથરી પગન વજન સરખ કરરી થલાના છડા પર ગોઠવાતરી રિરી. શરરીર અકડાઈ ગય પણ ભરીના ના થવ પડય. ઘણાના પાટલન પલળરી ગયા. બએક જણના પગ બરફના આ પાણરીમા પડયા પડયા બટ-મોજાનરી અદરથરી પણ પલળરીન સાવ થરીજી ગયા.

વિાણ છોડરીન ‘હડનનગ’મા પડયા એટલ કાઈ ઊગરરી નિોતા ગયા. (ઉદાર પહકરયાનરી તો આ શરઆત િતરી. આ તો ‘જળપરરીકષા’ જ કિવાય. એનરી લાબરી કસોટરીમાથરી પસાર થવાન અન પાર ઊતરવાન િજી ઘણ બાકરી િત.) ‘હડનનગ’નરી અદર અમ ૧૬-૧૭ જણ િતા. એક ફચ વદ અન એમનરી કાળજી લતા એમના પૌતર-જમાઈ નસવાય બધરી સતરીઓ િતરી. િવ બધા થોડા ગભરાયા િતા. કોઈન કશ બોલવાન ક વાત કરવાન સઝત ન િત. કટલરીક સતરીઓ એમના પનતઓથરી છટરી પડરી િતરી. તતક પરનરી પલરી અમહરકન સતરી મારરી બરીજી બાજ, નરીચ ‘હડનનગ’ના છરીછરા પાણરીમા બઠરી િતરી. એ લગભગ રડતરી િતરી. કઈક આસાયશ માટ મારો િાથ પકડરી રાખયો િતો. ધરીમા, રડમસ સવર એ બોલતરી િતરી : “એ કોઈ ‘હડનનગ’મા સરનકષત પિોચરી ગયા િોય તો સાર... એમના વગર િ શ કરરીશ?... ૩૫ વષવન લગનજીવન. મન તો કશરી જ ખબર પડતરી નથરી. એ ના િોય તો િ સાવ ભાગરી જ પડ...”

જાણ છલરી ઘડરીન નનવદન િત એ. પણ થોડરી વાર એ પણ શાત થઈ ગઈ.

અન સાડા સાતમો ખડ

J

ચરબકીય ઉતતર ધવ

૧૯૯૨ના એનપલનરી શરઆતમા એક બપોર મારા બારણ ટપાલનો એક માણસ સાકડો, લગભગ ચાર ફરીટ લાબો પઠાનો એક બૉકસ પિોચાડરી ગયો. આ શ િત ન કોણ મોકલય એનો મન કશો ખયાલ નિોતો. ટપાલરીના કાગળમા મારા નામ પાસ સિરી કરરી આપરી એટલ એ તો ગયો, પછરી બૉકસ પરન લબલ જોતા તરત ખયાલ આવયો ક એમા ફલ િતા.

િવ બૉકસન ખોલવાનરી રાિ જોવાય તમ નિોતરી. જલદરી જલદરી જવ બૉકસનરી સાકડરી બાજ પરન ઢાકણ ખોલય ક દખાય અદર કયા ફલ િતા ત. આ ભટનો મન સિજ પણ સકત નિોતો. એકદમ અનપનકષત િતરી આ ભટ ન એણ મન આનદથરી રોમાનચત કરરી દરીધરી. જાણ િ કોઈ ખાસ વયનકત; અર, કોઈ રાજકનયા ના િોઉ એવો ભાવ આ ભટ મળવતા મન થયો. ખરખર તો, ભરીનાશ જતરી ના રિ ત રરીત સાચવરીન ગોઠવલા નાનકડા, લબગોળ લાલ આ મખ જોતા િ ભાવનવભોર થઈ ગઈ. એ બધરી તાજી કાપલરી, અશષક ગલાબનરી કળરીઓ િતરી ન બૉકસ ખોલતાનરી સાથ જ મ જોય ક એક સાથ પચાસ કળરીઓનો ઉપિાર મન મળો િતો. માર એમન ગણવા બસવાનરી જરર નિોતરી. એક ક બ ડઝનથરી ઘણરી વધાર કળરીઓ લાગરી િતરી, તથરી પછરી તો પચાસ જ િોયન. આ ફલો કાપરીન તરત છક સાન ફાનનસસકોથરી નયયૉકવ મારા સધરી પિોચાડવામા આવયા િતા. આ મોઘરી અન ઘણરી જ મદ, ભટનરી સાથ એક કાડવ િત. એમા લખલ િત, “આનદથરી ફરજ અન સખરપ પાછરી આવરી જજ.” એમા સિરી મારા વરના નામનરી િતરી. અલબતત, બરીજ કોણ િોય આવ ઉદાર ન મારરી આટલરી નચતા કરનાર?

આવા પમાળ અનગિથરી કોણ અનભભત ના થઈ જાય? અગજીમા ગલાબનરી અનદતરીયતા માટ કિવાય છ, “ગલાબ એટલ ગલાબ એટલ ગલાબ.” એકાદ િોય તો આ ઉનકત વાપરરીએ, પણ એવા પચાસ િોય તયાર શ કિવ? — એમ મ ઑહફસ ફોન કરરીન જીવનનમતરન પછલ.

પણ આટલા ફલોનરી ભટ િોય તયાર તો એ ઉદયાન જ કિવાય. અન કદાચ એન નચરપફનલત સમનત કિરી શકાય. મ એનો આભાર માનયો અન જીવનમાના બધા શભ અશો માટ ભગવાનનો આભાર માનયો.

મન ખબર િતરી ક થોડા જ હદવસો પછરી િ જ સફર પર જવાનરી િતરી તન માટ મન આશરીવાવદ અન શભચછાઓનરી ઘણરી જરર િતરી. ઘણા પવવનવચારથરી, મારા જવાના લગભગ બ અઠવાહડયા પિલા આ સદર ઉપિાર મન મોકલવામા આવયો િતો ક તથરી ધરીર ધરીર ખલતરી જતરી કળરીઓન દશયમાન સૌદયવ િ માણરી શક. આ સફર માર માટ ખબ અગતયનરી િતરી અન આ રનકતમ, મખમલરી શોભાનરી ભટન મ આ સફર માટના શકન જવરી માનરી. ખાસ તો, આ સફર ઘણરી ખતરનાક નરીવડરી શક તમ િતરી તથરી.

જ પયાણ કરવા િ ઉદયત િતરી ત ચબકરીય ઉતતર ધવ પનત િત.

જીવ જાય તવા અકસમાતોનરી કલપના કરરી કરરીન જીવનનમતરનરી મન જવા દવાનરી જરા પણ ઇચછા નિોતરી. દનકષણ ધવના પદશ ઍનટાકવહટકાના સમરિમા મન નડલા અકસમાત પછરી એનરી માર માટનરી નચતા વધરી ગઈ િતરી. ત વખત િ જ આજ દનનટન સટરીમરમા િતરી ત ખડકો સાથ અથડાઈન ભાગરી પડરી ન અત ડબરી પણ ગઈ. આ અસાધારણ સાિસકથા મ ‘ધવલ આલોક, ધવલ અધાર’ નામના પસતકમા લખરી છ. અતયાર તો એવરી જ અસાધારણ, ઉતતર ધવના પદશનરી કથા મારા મનનો કબજો લઈ બઠરી છ.

૧૯૮૯મા િ ઍનટાકવહટકા ગઈ તયાર ત માર માટ દનનયાનો સાતમો અન છલો ખડ િતો — પવાસરી તરરીક. બરીજા છએ છ ખડોમા િ ત પિલા જઈ આવલરી. મન એમ ક દનનયાના બધા મખય નવભાગો મ જોઈ લરીધા છ. પણ ત પછરી િ ઉતતર ધવના પદશન વધારાનો અડધો ખડ િોય ત રરીત જોવા માડરી. મારા મનમા, કશરી આદશવવાદરી રરીત િ એન “સાડા સાતમો ખડ” કિરીન સબોધવા માડરી. આ પદશ દનનયાનો છલામા છલો મખય નવભાગ િોય ત રરીત મારા મનમા આલખાતો ગયો. આ નવચારન નાન બરીજ પછરી તો એક પબળ સવપન બનરી ગય. આ એક મખય નવભાગમા જવાન માર િજી બાકરી િત. હદયના ઊડાણમાથરી િ એમ માનતરી િતરી ક એક વાર આ ધવરીય પદશમા પિોચરીશ પછરી જાણ નવશવનો ગોળાકાર મારા આનલગનમા આવરી જશ. િ ખરખર એમ માનતરી િતરી ક આ પછરી પવાસરી તરરીક િ સપણવ થઈશ. આવ કઈક નનરાકાર પણ નનભદળ સવદન મારા મનમા દઢ થય િત.

તથરી િ મારા વરનરી અનનચછા સામ નમત મકવાનરી ન િતરી. આ વખત નિી. પણ મ એન વચન આપય ક આ પછરી કોઈ જોખમરી મસાફરરી કરવાનરી ગાઠ િ નિી વાળ. િ

જાણ છ ક આવરી પનતજા લઈન િ સાિસમય ભનવષયના અવસરોન અન પડકારોન જતા કરરી રિરી છ, પણ સાથ જ એ પણ જાણ છ ક આ વચનમાથરી કાઈ બધા જ ઉતતજક, ઉદદરીપક, એક પવાસરીથરી કરાતા ભનમગત િમલા બાદ નથરી રિરી જતા!

િ છલા બ વષવથરી ઉતતર પનતના આ પયાણ નવષ યોજનાઓ અન નવચારો કરરી રિરી િતરી. િ ત દરમયાન જઈ શકરી િોત. પણ આદય સાિસરીઓ માટ િ કલપનારનજત વરીરપજાનો ભાવ ધરાવ છ ન તથરી મારરી આ મિતવપણવ સફર િ હકરસટોફર કોલમબસનરી યાદમા સયોગયકત કરવા માગતરી િતરી. ૧૯૯૨મા કોલમબસન અમહરકા સધરી પિોચય ૫૦૦ વષવ થવાના િતા. આમ તો ઑકટોબરમા એનરી વષવગાઠ આવવાનરી પણ એ સમય આટલા ઉતતર જવાય નિી; ન વળરી, આખ’૯૨ન વષવ કોલમબસના નામ પર જાિર રરીત નયોછાવર તો કરલ િત જ. માર માટ તો આ બ બનાવો — ભલન સદરીઓ દર — કોઈ અલૌહકક રરીત સયકત થવાના જ િતા. કોલમબસ જવા સાિસના મિાપણતાના નામ પર માર પોતાન માટ કઈક નવનશટિ કરવાનરી મન તરીવર ઇચછા િતરી, આવો િતો પવાસરી તરરીકનો આદશવવાદ મારામા!

સપહદત લાલ ગલાબોનો શભચછા ઉપિાર મળાના બ અઠવાહડયા પછરી ઉતતર પનત પયાણ માટ િ તયાર િતરી. લખવા માટ જ ડાયરરી િ સાથ લઈ જતરી િતરી તના આરભ મ આ વાકયો લખયા : “મ પાચ ગલાબ ધવ પર લઈ જવાન નકકરી કય છ. પાખડરીઓ તો અતયારથરી જ ખરરી રિરી છ પણ આ નાના ગચછનરી સરકષા માટ મ ઉપર પારદશવક પલાનસટક ઢરીલ વીટય છ. થોડ પાણરી ભરલરી પલાનસટકનરી નાનરી ટયબોમા એક એક ડાળરી જદરી મકરી છ. પાદડા િજી લરીલા છ. ચાિો તો આન લાગણરીવડા કિરી શકો છો, પણ માર જીવન-નમતરના માનમા આ પાચ ગલાબ ધવ સધરી પિોચાડવા છ. આ ગલાબો મન સફરનરી સફળતાનરી શભચછા તરરીક અપાયલા. એ સનિના સમરણમા અન બધ સાર નરીવડ એવરી મારરી પોતાનરી પાથવના તરરીક એ ભટમાના કટલાક ફલ તો મારરી આ યાતરામા માર સાથ રાખવા જ છ.”

કોઈ પણ રરીત આ પયાણ િ કરવાનરી જ િતરી — સવજનન એમા જીદ લાગરી િશ, પણ માર માટ આ અતયત અથવઘન મિાયાતરા િતરી. મન એમ જ લાગયા કર છ ક આ યાતરા પરરી કયાવ પછરી, મસાફર તરરીક િ સપણવ થઈશ; ક મારરી અદર કશ નભનન પવશય િશ — ભલ કોઈનરી આખો એ જોઈ ના શક. જાણ નનયત નનધાવરનરી ઉતકટતા મન માનસના કોઈ બરીજા સતર પર લઈ જવાનરી િતરી. મારરી યાતરાન આ પણય મન મળવાન િત. તથરી જ મ મારરી નચતાઓ પર લગામ રાખરી િતરી ન મનમા ઉતસાિન ઊભરાવા

દરીધો િતો. આ સાિસના રોમાચકારરી સપદનો પર ધયાન આપયા કય િત ન એ બધામા સૌથરી વધાર રોમાચકર િત આ કલપન ક િ સમરિનરી સપાટરી પર િોઈશ, રિરીશ, ચાલરીશ, સઈશ.

આમ તો નયયૉકવ છોડય તયારથરી જ સફર શર થઈ ગઈ િતરી, પણ તોય મૉનનટટરયલ પછરી પણ િજી ઘણ દર જવાન િત. “એન.ડબલય.ટરી.” તરફ જત નવમાન ઊપડય ન થોડરી જ નમનનટોમા જમરીન વાદળોથરી ઢકાઈ ગઈ. નવમાન અડધાથરી પણ વધાર ખાલરી િત. ‘ઇનઇટ’ કિવાતરી તળજાનતનરી કટલરીક સતરીઓ ઉતતર તરફ જતરી િતરી અન થોડા બરીજા મસાફરો િતા. મ બધા તરફ સિજ નજર કરરી ન નવચાય ક આમાન કોઈ મારરી સાથ આ અનભયાતરામા આવવાન િશ?

પહરચાહરકાએ મૉનનટટરયલના નવમાનમથક ઠડરીનરી આડશ ફરના કૉલરવાળો કોટ પિયયો િતો પણ િવ ઊડતા નવમાનમા કાયવ પહરવશમા એ કાયવદકષ લાગતરી િતરી. સવારનો ગરમ નાસતો આવયો. જાણ બરીજ કોઈ પણ સામાનય ઉદદયન જોઈ લો. િ કયાનરી કયા ન કટલ દર જતરી િતરી. આ પયાણ જ એટલ અસાધારણ િત ક દનયવરી નવગતોથરી નવાઈ લાગતરી િતરી. કટલા બધા મહિનાઓ પિલા હટહકટ ખરરીદલરી, અનભયાતરાના પસા આપરી દરીધલા — ત પણ કટલા બધા ન પછરી સાવ અજાણરી, દનનયાનરી કોઈ બિારનરી જગયાએ િ એકલરી એકલરી જઈ રિરી િતરી. બાળકનરી આખોમા િોય તવરી નવાઈથરી િ બધ જોતરી િતરી, જાણ કોઈ અવનવરી જગયાએ જઈ રિરી િતરી, પણ ચાલક અન પહરચાહરકાઓન માટ આ નોકરરી િતરી ન સથાનન અગન નવસમય એમનામા અતયાર સધરી રહ નથરી.

થોડરી વારમા લૌહકક જીવનના નચહો અદશય થઈ ગયા અન પછરી નરીચ બરફના નલસોટાવાળરી જમરીન દખાઈ. કાળા, રકષ પાષાણો પર થરીજલા બરફના અશો િતા. નકષનતજ પથવરીનો ગોળાકાર દશાવવતરી િતરી. સગભરીર દશય િત. નવમાનચાલક જાિરાત કરરી ક એ દશયનરી જગયાએ માઈનસ ૨૬ સનલસયસ િવામાન િત. નવચારથરી જ ઠડરી લાગ તમ િત; છતા, સપટિ રરીત જ, આવા નનમનતમ અશાકન માટ એટલરી નચતા નિોતરી કરરી ક જવાન જ માડરી વાળ. ઠડ, થરીજત ક થરીજલ — જવ િવામાન િોય તવ, િ નનમન માતરાઓના પદશમા નનનશચતપણ જઈ રિરી િતરી અન ત જ હદશામા માર આગળ ન આગળ જવાન િત.

એક ટકા ઝોકા પછરી આખો ખલરી તો નરીચ પવવ આકવહટકના બરફનો ચમકતો એકરગરી પસતાર િતો. એના અત વગરના હિમકષતર પર સયવનો પભાવ ફલાઈ રહો િતો

અન એ ધધળરી ચમકમા નકષનતજનરી રખા ડબરી ગઈ િતરી. સાચ જ એ એક અનતતાન દશય િત. નવમાનના અવકાશમાથરી જોતા એમ જ લાગત િત ક અિીથરી આગળ જાણ પથવરીનરી કોઈ હદશા જ નિોતરી, કોઈ આકાર જ નિોતો. સવવતર ફલાયલા બરફના સાતતયન કારણ જ પથવરીનરી િયાતરીનરી કશરી નોધ મળતરી િતરી.

િ એન બરફ કિ છ, કારણ ક અવકાશમાથરી એ પોચો ન િલકો લાગતો િતો. કોઈ બાળક પર ઓઢાડવાનરી ચાદર િતરી એ? મોટ ભાગ એ સપાટ દખાતો િતો. જયા પાણરી િશ તયા સપાટરી થરીજી ગઈ િતરી ન એમા પણ જયા થોડ પરીગળ િત ક તડો પડરી િતરી એનરી નરીચથરી આકવહટક ખાડરીઓના હિમશરીત જળનરી નરીલ ઝાય જોઈ શકાતરી િતરી. “હિમનદરીના છડા” અન “તટતા કાઠા” િ આ દશયાવનલમાથરી શોધતરી રિરી. આ શબદ પયોગો િ રૉબટવ નપઅરરી (Peary)ના ઉતતર ધવના અનભયાનના વણવનમાથરી શરીખરી િતરી.

ઍડનમરલ નપઅરરીએ અમહરકાના ઉતતર-પવવ કાઠથરી નરીકળરીન ૧૯મરી સદરીમા આ અનવસમરણરીય ઇનામ મળવવાના પયતનો આદરલા. તરણ અનભયાનો નનષફળ ગયા પણ ત દરમયાન નપઅરરી ઉતતરોચચ આકવહટકના માયાવરી વયનકતતવના ઊડા જાણકાર બનયા. એમણ ચોથરી વાર પયતન કયયો તયાર એ સફળ થયા અન ૧૯૦૯મા એ આખરી દનનયામાનરી, ઉતતર ધવ પર પિોચનારરી, સૌથરી પથમ વયનકત બનયા. આ એમન સવપન િત ન કટલરીય મશકલરીઓ અન મહિનાઓનરી દહરયાઈ ન બરફ પરનરી કહઠન મસાફરરીઓ પછરી એ નસદ થય. નપઅરરી જવા સાિસવરીર અન એક ભારતરીય પહરણરીતાનરી વચચ કશરી સરખામણરી થઈ જ ના શક, છતા િ જાણ એમન પગલ પગલ જતરી િતરી અન એમના સાિસોના નવચારથરી અનભભત થતરી િતરી. આવા સાિસરીઓ આદરન પાતર છ ન એમના જવાઓથરી જ સદા અમર સાિસોનો ઇનતિાસ રચાય છ.

િજારો માઈલ નરીચ નવમાનનરી બારરીમાથરી િજી બધ બફગીલ જ િત — કદરતનરી જાદઈ લાકડરીએ બધરી જમરીન અન પાણરીન એકાકાર અન અનવભાજય કરરી મકયા િતા. કયારક કયારક, મોટા ભાગ બરફથરી ઢકાયલા પાષાણોનરી આસાપસ થરીજી ગયલા વમળ જોવા મળતા િતા. નકકરી પાણરીનરી વચમા રિલા આ નાના પાષાણદરીપ િતા. આ અચલ નશલાઓનરી આસપાસ ઊઠતા-અફળાતા નાના મોજા પોતાના વતવળપથમા જ થરીજી ગયા િતા.

ઉતતરોચચ આકવહટકના પિલવિલા દશવન થતા મન પશ થયો, “આવા ચરમ દશયનચતરન વણવવવા માટ મારા શબદભડોળમાથરી મન શ શબદો મળરી શકવાના છ?”

કદાચ “નવસમયાકલ” ન “હદગભરાનત” જવા શબદ વારવાર વાપરવાન મન થશ, એમ મ નવચાય. પણ આદય-પવાસરીઓએ આ હિમમહડત પદશના નવષમ સૌદયવ નવષ કનવતવમય રરીત લખય છ. હફડતયૉફ નાનસન નામના સાિસરીનરી રોજનરીશરી પરથરી લખાયલા “દરતમ ઉતતર” નામના પસતકમાનરી કટલરીક લરીટરીઓ અિી ટાક છ. એમણ ૧૮૯૩મા ઉતતર ધવનો પરીછો કરલો પણ એન પામરી નિોતા શકયા. એમનરી િતાશા તમજ ઉતતજના એમના શબદોમા દખાઈ આવ છ : “...જોક કયારક, કદાચ, આપણા હદય િતાશ થઈ જાય છ તયાર આગળ ન જઈ શકાય તવરી રરીત બરફના ટકરાઓ ન ખડકો જમ તમ પડલા જોઈએ છરીએ. એવરી પણ કષણો આવ છ જયાર થાય છ ક પાખો વગરનો કોઈ જીવ આથરી આગળ જઈ શક તમ જ નથરી; એકાદ ઊડતા પખરી તરફ ઉતકઠાથરી જોતા રિરીએ છરીએ ન થાય છ, એનરી પાસથરી પાખો ઉછરીનરી લઈ શકાય તો કયાના કયા પિોચરી જવાય. પણ પછરી, બધરી મશકલરીઓનરી પાર જઈન કશો રસતો નરીકળરી આવ છ અન પાછરી આશા બધાય છ. વાદળોનરી દરીવાલ પાછળથરી સયવન જરા વાર ડોકાવા દો ન હિમકષતરો નનજ ધવલતામા સપહદત થઈ રિ છ; પાણરી ઉપર સયવ હકરણોન રમવા દો અન આ કહઠન જીવન સદર લાગ છ ન સઘષવ કરવાન લાયક લાગ છ.”

ધવ તરફન પયાણ શર કરરીએ તના પિલા અમારરી પાસ બએક હદવસ િતા. ત દરમયાન અમાર ઋતમાનથરી ટવાવાન િત અન આકવહટક પદશન આવશયક કપડા પિરતા ન પિરરીન િરતાફરતા શરીખવાન િત. જરા પણ સમય બગાડવાનરી જરર ન િતરી ન લૉજમા પિોચયા પછરી થોડરી વાર બઝલ મન સપયાલરમમા લઈ ગયા ન જરરરી કપડા કાઢરી આપયા. આમા બ જોડરી ગરમ કોટ ન પનટ, ઘટણ સધરીના બટ અન િાથના જાડા મોજા િતા, જ મારા પોતાના લાવલા િાથ ન પગના મોજા તથા ટોપરી વગરનરી ઉપર પિરવા માટના િતા.

એ સાજ મ બધા વાઘા પિયા ન તરત જ યતરમાનવ ક રોબોટ િોઉ એવો ભાવ થયો. માર શરરીર બમણ જાડ બનય, િાથ પણ એવા જાડા બનયા અન પગ તો જાણ િાથરીના િોય. િરવફરવ સિલ ન િત પણ આ બધા પડ ઠડરી રોકતા િતા ખરા — ફકત મોઢ જ ઢાકયા વગરન રિત િત. ઠડરીનો બધો િમલો મોઢા પર થતો િતો. જોરથરી ફકાતા પવનન લરીધ િવામાન માઈનસ ૪૫ હડગરી થય િત. બરીજા બધાનરી સાથ િ ગામમા ચાલવા જવાનરી િતરી. બધા વાઘા પિરતા મન જ સમય લાગયો તટલો સમય જરા બધા ઊભા રહા. દનનયાનરી બિારનરી િોય તવરી આ જગયાએ, આવરી કડકડતરી ઠડરીમા એકલા ચાલવા જવા કરતા સાથ જવાનો નવચાર થોડરી વધાર હિમત આપતો િતો.

પણ બિાર જવાનરી તક ગમાવવરી પણ ન િતરી. એક તો, આ તદદન બફગીલો દશયપટ નવાઈ ભરલો િતો ન આ સફદાઈનરી વચમાનરી વસતરી ત તો જાણ જાદનરી નગરરી. મ કાઈ બરફ નિોતો જોયો ક બરફથરી ઢકાયલરી ધરતરી નિોતરી જોઈ એવ નિોત. હિમાલયના ઊચા નશખરોથરી શર કરરી ઍનટાકવહટકાના હિમખડ સધરીમા બફગીલ તો ઘણ જોય િત પણ નનસગવનરી સદરતાના વનવધયનરી દરક ઝાખરી મન ઉલાનસત કરતરી રિ છ, આશચયવ પમાડતરી રિ છ. આવા જ સવદન એ સાજ પણ અનભવાતા િતા.

રઝોલયટ ગામમા લગભગ ૧૬૫ લોકો રિ છ, પણ કોઈ અમન દખાય નિી. બધ સાવ ખાલરી અન શાત િત. આકવહટકનરી લાકષનણક સાદગરીથરી સદરતા પણ અિી િતરી — જાણ એક નચતરાકન અથવા એક આભાસ.

બધા ઘર મોટા લાગતા િતા ન સાવ પાસપાસ નિોતા. રસતા બરફના થરીજવાથરી લપસણા બનયા િતા. નવ બનાવલ એક ચચવ અદરથરી સાદ િત. અદર કોઈ િત નિી ન બારણ ખલ િત. સકલન મકાન મોટામા મોટ િત. એના પર કનડાનો ધવજ પવનમા ફરકતો િતો. ગામનરી પાછલરી બાજ પર ટકરરીઓ િતરી ન ત તરફ અમ ચાલયા — િ સખત ઠડરી અન લપસણા રસતાન લરીધ, થોડરી અનનચછા સાથ પાછળ ખચાતરી ગઈ.

સાધારણ ઢોળાવ પરનો બરફ પોચો િતો, થરીજીન લપસણો બનલો નિી. પણ પવનના જોરન કારણ આ ઢોળાવો પર ચાલવ માર માટ ઘણ અઘર િત. પવન જોરથરી અન ઝડપથરી ફકાતો િતો. એના ઝપાટા ન ધકકાનરી સામ િ સાવ અશકત અન અરનકષત િતરી. એ પિલરી સાજ આ બધ િ સિરી શકતરી નિોતરી. એ જાણ વધાર પડતો દરાગિરી સતકાર િતો. િવ માર જલદરી પાછા અદર જવ િત. માર મોઢ થરીજી ગય િત. માર ગળ થરીજી ગય િત. આ ખલા ભાગો પર પવન ચાબખા લગાવતો િતો. િ જાણ એક સાધન િતરી જના પર કોઈ કસતરીબાજ મકકા મારતો િતો.

દખરીતરી રરીત જ, જાતન બરાબર ઢાકતા િજી મન આવડય નિોત. અદર જઈન જરા ગરમ થઈન, વધારના પડ કાઢરીન શાનત થઈ, “જો અતયારથરી આ બધ આટલ અઘર લાગ છ તો આખા અનભયાન દરમયાન કઈ રરીત ટકરીશ?” એ પશ છપા ડરનરી જમ મન કનડવા માડયો. ઉતતરોચચ આકવહટકનરી વાસતનવકતા િમલો કરવા માટ તયાર િતરી; એમાથરી બચવાનરી વયિરચના િજી મારરી પાસ નિોતરી. પણ માર એ જલદરીથરી નવચારરી લવરી પડશ ત િ જાણતરી િતરી. આટલ દર િ આવલરી ત કાઈ પાછા જવા ક ગભરાવા નિી, પણ ઊડાણથરી ઇચછલા મારા લકયન પામવા માટ.

રાત દસ વાગય સાજ જવ, આખોન ગમ તવ અજવાળ િત. પણ મોડરી રાત એ કઠોર ભર, નવનચતર ભર લાગય. રસતા પરના દરીવા આખરી રાત બળતા રહા. સવવતર એવરી સતબધતા ન શાનત િતા જાણ આ સથળ શવાસ પણ નિોત લત. બારરી પર પડદો નાખલો િતો, પણ જાણ આખરી રાત અજવાળાએ મારરી આખ પર ટકોરા માયાવ કયાવ. બપોરના અજવાળામા સવાનો પયતન કરતા િોઈએ તવરી વાત િતરી.

અિી વસતનરી શરઆત થઈ રિરી િતરી ન અતયારથરી પકાશ બપરવા અન આપખદ બનયો િતો. ‘હદવસ’ ન ‘રાત’ જવરી સજાઓ અિી વપરાતરી નથરી. ઉનાળા દરમયાન ઉતતરોચચ આકવહટકમા, સયવ અન બરફન લરીધ, ધવલ હદન અન ધવલ રાનતર િોય છ. અિી સમયના નવભાજન, ‘જાગવાનો સમય’ અન ‘સવાનો સમય’ — એવા કરવામા આવ છ. અિી બાળકો જયાર રમવ િોય તયાર રમ છ — ભલન ઘહડયાળમા સવારના બ વાગયા િોય. અિી, બાળકોન, જયાર થાક તયાર સવા દવામા આવ છ. અજવાળ િોય તયાર બધા એન માણરી લ છ. પછરી નશયાળામા તો ચારક મહિના અધાર જ િોય છ.

આ જાણ કોઈ ઊધરીચતતરી દનનયા છ. અિી ઉનાળામા મધરાત સયવ તપ છ ન નશયાળામા ભરબપોર ચરિ ઝગમગ છ. મધરાતનો સયવ મ ઍનટાકવહટકામા જોયો િતો ન અિી જોવા પામવાનરી િતરી; પણ બપોરના ચરિન કલપન સોિામણ લાગ છ. સાથ જ મન એ પણ આશકા છ ક આ કલપન લોભામણ પણ રિવાન છ, કારણ ક આવા કોઈ સથળ નશયાળામા પિોચવાનરી કોઈ યોજના નથરી!

નશકાર જવરી બરીજી એક મળભત આકવહટક પવનતત ત ઇગલ બનાવવાનરી. રઝોલયટમા મસાફરોન બતાવવા બ ઇગલ તો બનાવરી મકાયા િતા. કોઈ ઇનઇત િવ એમા રિતા નથરી ક નથરી બધાન એ બનાવતા આવડત. એક જમાનો િતો જયાર આ બધરી જાનતના જનસમિ સમરિન હકનાર હકનાર ફરતા રિતા અન જયા નશકાર કરવા ક માછલરી પકડવાનરી પવનતતમા રોકાઈ પડતા તયા ઇગલ બનાવરીન એમા રિતા. િવ તો આ બધરી જનજાનતઓ આધનનક થઈ ગઈ છ.

છતા, અમારા પાચ જણ માટ ઇગલ-નનદદશન ગોઠવવામા આવય. એક સવચછ શરીતમહડત સવાર નસનમયોનરી નામના એક ઇનઇતન બોલાવવામા આવયા. એ દખાતા િતા તો વદ પણ આમય આહદજાનતના લોકો િમશા ઉમરથરી વધાર વદ જ લાગતા

િોય છ. ઇગલ બનાવવાના િનનરમા નસનમયોનરી બિ કશળ ગણાતા િતા અન સામાનય રરીત દોઢક કલાકનરી અદર એક ઇગલ બનાવરી શકતા િતા. અમન જયાર ખબર પડરી ક બનાવવાનરી જગયાએ એ આવરી ગયા છ તયાર અમ અમારા બધા વાઘા પિયાવ અન આ અજીબ હિમગિ બાધવાનરી રરીત જોવા તયા પિોચરી ગયા. પગ તટલો િોવાથરી િાનસ કારણ વગર બિ ચાલતા નિી. એ બિાર ના આવયા. પણ ઍનથનરી, પાસકાલ, ડનવડ અન િ ઠડરીનો સામનો કરતા, રસથરી જોતા નસનમયોનરીન કપનરી તમજ ધયાન આપતા તયા ઊભા રહા. પણ એના નપણયના પદશવન માટ એ સવાર બિ સારરી ના નરીકળરી. અમ એ મત પર આવયા ક આગલરી રાત કાકાએ દારનરી મઝા બરાબર માણરી િશ ન એન લરીધ એ િાથ નસથર નિી રાખરી શકતા િોય. બરફના ગચચા પડતા રહા તોય એ અકળાયા નિી ક કકવશ થયા નિી. “િ ગોઠવરી દઉ, િ ગોઠવરી દઉ” એ ધરીમા, મદ અવાજ બોલતા રહા. વાતો કરાય એટલ જ અગજી એમન આવડત નિોત. ધરીરજથરી એ કામ કરતા રહા. મિાસથપનત તરરીકનરી એમનરી પનતષઠાન આચ પિોચાડવા ઉદયત બરફના નવશવાસઘાતરી ટકડાઓન સમતોલન સભાળતા રહા.

કલાકના કલાક નરીકળરી ગયા. ઍનથનરી અન ડનવડ થાકયા, કટાળા ન ઠડરીથરી થરીજયા. એ બ તો અદર જતા રહા. પાસકાલ અન િ નસનમયોનરીન પોતસાિન આપવા ગમ ત રરીત તયા ઊભા રહા. પણ પછરી તો પાચ કલાક થયા ન તોય ઇગલ તો પર ના જ થય. નબચારા નસનમયોનરી એક લબચોરસ મક ન બરીજો પડ. પછરી તો રાતના ભોજનનરી નનયત ઘડરી આવરી એટલ અમાર પણ અદર જવ પડય. ત પછરી તો નસનમયોનરી પણ ઇગલ છોડરીન રાતન માટ જતા રહા. સવાર વિલા આવરીન ઇગલ પર કરરી ગયા ખરા. જાણ પોતસાિન આપનાર કોઈ ના િોય તયાર વધાર સાર કામ કરરી શકતા ના િોય!

એક રાત ઇગલમા ગાળવા ઍગનસ, ટરરી ન િ ઉદયત થયા. સવાના સમય તયા જતા જોય તો ઇગલ તો તયાર કરરીન રખાયલ િત. ટરરીનરી જ એ મિનત િશ. હિમના ઠારન રોકવા માટ સૌથરી નરીચ, બરફનરી સપાટરી પર કરરીબના ચામડા પાથયા િતા. એમનરી ઉપર સલરીનપગ-બગો મકરી િતરી. ઇગલ બરાબર તરણ સલરીનપગ-બગો માય તટલ મોટ િત. ટરરી નાનો એક ગસસટવ પણ લાવલરી, જન સતા પિલા િોલવરી દવો પડયો. એ બરફન ઘર િત. કશ પણ એમા ગરમવો આણરી શક ખર? અમ િાથ ન પગના મોજા, માથા પરનરી ટોપરી અન બરીજા બધા જ જરરરી સતરો પિરરી લરીધા િતા. સલરીનપગ-બગના સતરોનરી અદર ઘસરી જઈએ ત પિલા અમ એકબરીજાના ફોટા લરીધા.

ઇગલનરી અદર ખબ પકાશ રલાતો િતો. અપારદશવક સફહટક કાચના ઘમમટનરી

અદર િોઈએ એવરી અનભનત થતરી િતરી. કાચના પદરીપનરી જમ એ અદરથરી ચમકતો િતો. આ ટકા શયન સમય દરમયાન િ એ ધવલ જાજવલયથરી સભાન રિરી. ગોળ પડતરી એ દરીવાલો બારથરી અઢાર ઇચ જાડા બરફના લબચોરસનરી બનલરી િતરી. આકવહટકનરી ઉજજવળ રાતરરીનો પકાશ આ ઘનતવમાથરી બિ મલાયમ રરીત પસાર થતો િતો. બિારથરી જ બરફના એક ઢગલા જવ િત ત અદરથરી એક અતયત આલોક-સપહદત આગાર બનત િત. કોઈ અજબ રરીત બરફ આકાશનરી દયનતન પોતાનામા પસાર કરરી રજતોતફલ બનાવતો િતો, જથરી કરરીન જાણ કોઈ મોટા ચરીનરી ફાનસનરી અદર રિલા િોઈએ એવ સવદન થત િત. અથવા તો એ પણવચરિના આનલગનમા િોવા જવ િત. અથવા તો એમ લાગત િત ક જાણ આકાશગગાએ ઘમમટનો આકાર ધારણ કયયો િતો. ઓિ, ઇગલનરી અદર સતત કોઈ નસમતના જવ ઔજવલય રહ — િ ઊઘરી ગઈ ત દરમયાન પણ અન જાગતરી િતરી તયાર પણ.

ટરરી વિલરી સવાર ચાર વાગય જાગરી ગઈ ન તરરીસ-પાતરરીસ વાર દર રિલા લૉજનરી અદર જતરી રિરી. ઍગનસ ન િ છવટ જયાર ઊઠયા તયાર પણ વિલ જ િત અન તદદન ઠડ. પલો પણવચરિ જતો રહો િતો ન નિોતરી રિરી આકાશગગા. આ તો બરીજા એક ઠડા હદવસનો આરભ િતો. ઊઘ ભાગરી ગઈ અન ત સાથ શવતવણવ મોહિનરી પણ અલોપ થઈ ગઈ. અમ માડ માડ સલરીનપગ-બગોનરી બિાર નરીકળા અન મિામશકલરીથરી અમારરી તમજ ટરરીનરી પથારરીના વીટા વાળા; એમન માટનરી જાડરી, પલાનસટકનરી પિોળરી થલરીઓમા ભયા ન એક એક ભાર બડલ સટોરજ રમ સધરી લઈ ગયા. એટલામા તો િાફરી ગયા ન થરીજી ગયા. બાકરીન પછરી લઈ લવાશ, અમ કહ. એ કષણ તો િફાળરી જગયામા પિોચરી જવ ત જ સૌથરી અગતયન િત!

ફરરીથરી ઠડાગાર આકવહટક હદવસનરી કઠોર વાસતનવકતા મન ગસરી રિરી િતરી પણ મ એક અસામાનય નનશાના રોમાચનો અનભવ પણ અવશય માણયો િતો.

આ આખા પહરગમનન એક અગ એવ િત જન કારણ એ નનરસ બનત અટકત િત. િત તો શબદશ: એકરગરી-સફદ, પણ એ રગ-રસ વગરન નિોત. એ અગતયન અગ િત સમરિન હિમસતર. િમશા બદલાત રિત, એવરી રરીત એ વતવત િત જાણ એના પોતાના મન-નમજાજ ન મગજ િતા અન કટલ સજ વનાતમક િશ એ મગજ, કારણ ક સપાટરીનરી નભનનતા અનવરત િતરી અન અનક પકારનરી િતરી.

એના બાહ સવરપમા કશ પરાભૌનતક અમતવ જોવા મળત િત. ઉદાિરણ તરરીક,

એ જવ દખાત િત તવ ઘણરી વાર ખરખર નિોત પણ િોત. કયારક એ સપાટ, તદદન સપાટ લાગત. જતા રિતા બધા ચરિપટ જવા પરપોટા અથવા ઢગલા અથવા અણરીદાર આકારો અન આખરી સપાટરી સફદ પર સફદથરી ભરલરી મોટરી, સદર બફગીલરી ચાદર જવરી લાગતરી. પણ એવ માનવ ભલ ભરલ નરીકળત કારણ ક પછડાટો અટકતા નિી ન એનો અથવ એ ક સવાળરી લાગતરી એ સપાટરી ખરખર ખરબચડરી િતરી.

તો બરીજી કોઈ વાર એ નરમ, પોચરી ન ર જવરી દખાતરી, પણ ખરખર એવરી નરીકળતરી નિી. પગન એનો સપશવ સખત લાગતો અન િાથમા દડો વળરીન ક મઠરી ભરરીન આવતરી નિી. અર, મકકો મારતા એમા કશો ખાડો પણ પડતો નિી છતા િજી લાગતરી તો નરમ ન પોચરી જ.

આ હિમસતર જયાર સપાટ િત તયાર નનરસ નિોત. તદદન સફદ િત તથરી કાઈ મત નિોત. બરફના નવસતાર પર પવન દારા કરરી મકાયલરી સકમ ભાત દખાતરી. લનલતસદર એ વળાકો પરથરી પવનના વરીયવ અન એનરી હદશા નકકરી કરરી શકાતા. એક વાર મ એક પિાડ જોયો જ પરપરો બરફથરી ઢગલ ઢગલ છવાઈ ગયલો િતો — કફત ભખડનરી ઉપરનરી એક તરફ કયાક કયાક ભરાઈ રિલા બરફવાળરી, ઘરા, કાળા રગના પાષાણનરી દરીવાલ દખાઈ રિરી િતરી. એ ભાગ બરાબર પવનનરી હદશામા િશ, જના જોરનો િમલો બરફ પર થયો િશ, એનાથરી બરફ ખવાતો ગયો િશ ન સાથ જ પાષાણનરી છાતરી કડારાતરી રિરી િશ. ઘરા રગનો પાષાણ જાણ પૉનલશ થઈન ચમકતો િતો — જયા સો સો વષવથરી એ પવનના ધકકા ખાતો આવયો િતો અન ઝરીણરી કોતરણરીવાળરી, સમાતર ઊભરી આકનતઓ દશયમાન કરતરી િતરી. આ કળાકારરી બતાવરી આપતરી િતરી ક કદરતના પારનભત તતવોન કવો એકબરીજાનો સતત સામનો કરવો પડતો િતો — જળ અન િવા, બરફ અન પવન, જાણ કોઈ દવરી જાતકકથાના પાતરો.

બરફનરી સપાટરી લગભગ દરક પગલ જદરી જદરી થતરી િતરી, જાણ એ “મડરી” (moody) િતરી. સખત થયલા ભાગ પર ચાલતરી િતરી તયાર પગલાનરી નનશાનરીઓ પણ નિોતરી પડતરી, જાણ બરફ મન તરછોડતો િતો. અચાનક થોડા પગલા પછરી વળરી નનશાન પડવા માડતા અન એવ લાગત ક જાણ બરફ મન વળગરી રિવા માગતો િતો. કયારક એ સખત અન લપસણો િતો, તો વળરી કયારક એટલો પોચો િતો ક ઘટણ સધરીનો પગ ગળરી જતો! આવરી રરીત બરફનરી અદર જયાર ભરાઈ પડતરી તયાર પિલા તો ચમકરી જવાત ન પછરી મઝા પડરી જતરી. િ માનતરી ક એ રરીત બરફ મારરી સાથ મસતરી કરરી રહો િતો.

અમ ઘણરી તડો પણ જોઈ. કટલરીક તો પાતળરી લરીટરી જવરી િતરી — લગભગ દખાય પણ નિી એવરી. કટલરીક જરા વધાર પિોળરી િતરી, તો કટલરીક સજી ગયલા કાપા જવરી લાગતરી િતરી. કયા તો તડો પડલરી જ િતરી અન પગ પડ ત પિલા જ દખાઈ જતરી, અથવા કયારક અમ પગ મકતા ન નવરી તડો પડતરી. મોટા ભાગનરી તડોનરી નજીકનો બરફ જરા પોચો રિતો, જાણ નરીચનરી તરફથરી એ પોલો ન ખવાઈ ગયલો િતો. એક ક બ વાર તો અમ એવા અતરવાળા કાપા જોયા ક એ ભલ તરણ-ચાર ઇચ પિોળા જ િતા, પણ અમન નચતા થઈ ગઈ ક અમારા પગ નરીચથરી બરફ તટરી ન ખસરી તો નિી પડન. ભૌગોનલક ઉતતર ધવના િજી ઊચા અકષાશો તરફ જતા સાિસરી પવાસરીઓન આવરી નબના નડતરી િોય છ. બરફના તટરીન મોટા અતર ખસરી જવાન “શોર લરીડઝ” (shore leads) કિ છ અન એમન લરીધ ઘણાય પવાસરીઓન નનરાશ થઈ પાછા ફરવ પડત િોય છ.

એમા શકાન કોઈ સથાન જ નિોત ક એમા થઈન પસાર થતા માનવજીવો — જવા ક અમ — ઉપર એ પદશ સપણવ સામથયવ ધરાવતો િતો. અમારરી પાસ ઇચછા િોઈ શકતરી િતરી, પણ પહરણામ નિી. જો અમારા સવપન સફદ બરફના રગના િતા તો અમારરી એષણાઓન સચાલન ઉતતરોચચ આકવહટક પોત જ કરવાનો િતો. બરીજો કોઈ આરો િતો જ નિી.

એટલ અમારા પગ નરીચ બરફ પનતહકરયા કરતો રહો, ખબ ધરીમા ગરજાટ જવા અવાજ સાથ, જાણ અમન જવાબ આપતો, અમારરી સાથ વાત કરતો. આખો હદવસ એ અમન ઝરીણરી ઝરીણરી કણરીઓ વડ વીટળાયલા રાખતો તયાર પણ વાધો નિોતો આવતો કારણ ક એ ભીજવતો નિોતો. જયાર િ એન િાથમા લઈ શકતરી તયાર િ જોતરી ક મોજા ભરીના થતા નિોતા. િ તો દરરોજ એન ખાતરી પણ રિરી, નપટર ના પાડયા કરતો િતો ક ખાવાથરી શરરીરન પવાિરી એ સકવરી દશ, તોપણ. દરરોજ મ એનો સવાદ માણયા કયયો — પહરષકાર, શવત, સવચછ, પાચરીન બરફ. િમશા એ ખારો પણ નિોતો. જયાર અિી વરસાદ પડતો જ નિોતો તયાર ખારો ના િોય એવો બરફ કયાથરી આવતો િશ, એ નવષ મ નવચાર કયયો િતો. કદાચ એમ િત ક િવાનરી અદરનરી ભરીનાશ જ થરીજી જતરી િતરી. પછરીથરી નપયાનમનરીએ અમન બતાવય િત ક પરીવાના ન રસોઈના પાણરી માટ બરફનરી કઈ સપાટરી કાપવાનરી. અમન તો કશા બરફમા ખાસ ખારાશ લાગરી નિોતરી પણ ઇનઇતોન લાગરી િતરી અન એ લોકોન એ ગમરી નિોતરી.

અમારા દરકનો આ પદશ સાથનો સબધ જદરી જદરી રરીતનો િતો. જયાર નપતઝા જવા, જાડરી પતરરી થઈન બરફના ટકડા િાથમા આવતા તયાર પાસકાલ અન ઍનથનરી

બરફમા રમવા માડતા. જાણ ‘હફસબરી’ િોય ત રરીત “બરફનરી રકાબરીઓ” એ બન એકબરીજા તરફ ફકતા. અલબતત, આ નરમ પતરરીઓ તરત તટરી જતરી ન બિ દર ફકરી પણ ના શકાતરી. ડનવડમા તો વયવિાહરકતા ન ડિાપણ એટલા ભરલા િતા ક એ બાળસિજ બનરી જ ના શકતો અન િાનસનરી શારરીહરક ખામરીન લરીધ એ બિ િલનચલન કરરી જ ના શકતા. િ મારા સવભાવ પમાણ સથાન પસાર સાથ િમશા સવદનબદ થઈ જતરી. જયાર હિમસતર સમતલ િોય તયાર િ દર દર સધરી જોઈ શકતરી ન મન બધરી હદશાઓમા લાબા અતર સધરી નવિરત. એ જાણ સવનપનલ દશયપટ િત. એ અલૌહકક િત અન એ અભતપવવ િત. તયા મારરી ઉપનસથનત એટલરી લઘ, એટલરી તચછ િતરી. ત છતા અમારો સલજસમિ સરસ લાગતો િતો, સધવલ નવસતારમા રગ ઉમરતો િતો અન તોય િતરી તો એમનરી લઘ, તચછ ન અશકત જ ઉપનસથનત.

બાથસટવ (Bathurst) ટાપન જયાર અમ વળોટયો તયાર અમ એનરી ટકરરીઓના ઢોળાવો ચડતા ન ઊતરતા ગયા. હિમદશવન અરપ સદર િત. એમાય એક ભાગ જદો તરરી આવયો, ન મન લાગય ક એ મરીઠા પાણરીન તળાવ જ િોવ જોઈએ. એનરી સપાટરી એટલરી શાત, લરીસરી, સપટિ અન સવચછ િતરી. સમગ સફદ અન થરીજલ એવ જ િત, છતા કદરતરી તળાવ તરરીક એ જદ પાડરી શકાત િત. એક જ વણવવાળા એ રગનરી અદરોઅદર શ આશચયવજનક રરીત વયાખયા પામતા પોત િતા. અમ જતા ન જતા ગયા — ટકરરીઓનરી િારમાળા પર થતા, મસણ ઢોળાવો ઊતરતા, મરીઠા પાણરીના તળાવો પરથરી; પોતાના વિણમા જ થરીજી ગયલરી નદરીઓ પરથરી પણ અન ઉનાળામા જ િહરયાળા મદાનો બનતા િતા તવા ભાગો પસાર કરતા.

એક વાર અમ બ ટકરરીઓ વચચના બિ જ સરસ સાકડા એક ઢોળાવ પર ઊતરરી આવયા — કોઈ અનામરી નદરીન થરીજી ગયલ એ વિણ િત. એટલ તો નયનાનભરામ એ દશય િત અન એટલ તો મોિક એ ગમન. સવવતર શવત પર શવત અન શવતન આરોપણ િત. પણ એમ નજીક જઈન જતા માર ધયાન ગય ક આ રપાળરી ટકરરીઓ બનાવલરી િતરી તો આખરી ન આખરી કાળમીઢ પાષાણોનરી. બરફના પટિ આવરણ નરીચ તો એ ખબ સવરપવાન લાગતરી િતરી, પણ ઉનાળામા એ નનવવસત અન ભરીષણ દખાતરી િશ. પાગનતિાનસક કાળના એ કઠોર પથથર િતા. િવા થરીજીન અથવા પવનથરી ખસરીન આવલા જ બરફથરી એક પાતળ પડ બનય િત એનરી નરીચનરી, તટરીન પતરરી બનરીન પડલા પથરાથરી છવાયલરી, જમરીન પણ એવા જ ઘરા, લગભગ કાળા રગનરી િતરી. એનરી ઉપર થઈન જતરી અમારરી સલજ ગાડરીઓ કચરવાનો એક અતટ અવાજ કરતરી ચાલરી જતરી િતરી. સમરિ પર જવ વધાર સાર લાગત િત. કારણ ક બરફનરી એ સપાટરી વધાર જાડરી, આવા ખડખડાટ વગરનરી અન મોિમગધ કરરી દતા લકષણોવાળરી િતરી.

સમરિનરી સતિ પર અનક પકારના નવરચન જોવા મળતા િતા. નપટર કહ ત મજબ એ બધો ગયા વષવનો નવનવધાકાર બરફ િતો — લગભગ સદાન માટ ફસાઈ ગયલો. થરીજીન િતપાણ બનરી ગયલો સમરિ કદરી પણ એટલો તો પરીગળવાનો નિોતો જ ક જનો એ બધો બરફ વિતા પવાિમા છટરી જઈ શક.

અિી કોઈ દટાયલા હકલાના કાગરાનરી તરીકણ અણરીઓ જવા નાના નતરકોણ બિાર નરીકળા િતા, તો તયા એવા નશખરો અન ખણાઓ િતા ક ચાલકોએ એમનરી ફરત થઈન જવ પડ. અમારા પથમાના અવરોધો અન અતરાયમાના ઘણાન દર રાખરી શકાતા નિોતા. અમારરી સલજ ગાડરીઓ એમન અથડાતરી જતરી, એમનરી ઉપર ચડરીન આગળ જતરી, પછરી સપાટરી પર ‘ધબ’ કરરીન પછડાતરી અન એનો આચકો લાગતો અમન. આવરી રરીત આગળ વધવ પડત િોઈ એ હદવસ કહઠન, ધરીમો બનયો િતો.

બરીજ કયાક વળરી બરફના ગોળાકાર ઢગલા મળતા. જાણ આઈસકરરીમના દડા અન મદ ઉપાગો. રના ઢગલાન કાતયા િોય એવો ગાભલો લાગ ન એનરી કોઈ સળોમા દવરી જવો, આછો ભરો દખાય — ના દખાય. જાણ બાળકન પટાવવા માટ રચાયલરી કોઈ નવશાળ દકાન. તયા જઈ ચડલરી િ પણ સાથ બાળક બનતરી િતરી. ઠડા પણ િસતા િોઠ, નવસમયથરી પિોળરી થયલરી આખો, કાતરીન નરમ થયલા રના ઢગલા જવો, એન અડકવા જતા િાથન તો સપશવદશ જ મળતો.

તો થોડરી વારમા નાના પાનળયા િોય તવા આકારો જોવામા આવતા. એક ખબ મોટા નવસતારમા સમરિનરી સપાટરીમાથરી બિાર ધસરી આવલા આવા અસખય હિમનશષવ નવખરાયલા પડયા િતા. દખાવ લબચોરસ ન એકદમ સરીધા ઊભલા — જાણ કબર પર મકલરી નામનશલાઓ. બિ નવનચતર લાગતા િતા એ આકારો. બરફનરી ઉપર બરફન પોતાન માટ જ બનલ જાણ એ કબસતાન િત.

કટલક સથળ ફસાઈ ગયલા, ગયા છલા વષવના ક ભતકાળના નવગત વષયોના, જરા મોટા પહરમાણના હિમખડો નજર ચડતા રિલા. એમનરી આજબાજ બરફનરી અદર ઊડા વતવળો ખોદાઈ રિલા િોય તવ લાગત. એમ માનરી શકાય ક એમનરી નરીચ દહરયાન પાણરી ગોળ ગોળ ફરરી રહ િત — આખ ન ચડ તમસતો. અદશય આ વિણો હિમખડોનરી આસપાસ વલય સજાઓ રચરી રહા િતા. નવસમય અન આદરોતપાદક િત સમરિન

આ વતવન. બરીજ કટલય સથળ એવ દશવન થત ક ઊચ ઊઠલા, પોતાનામા જ ગોળ વળરી જતા મોજા એ ઊધવવગનતમા, એમ ન એમ જ હિમ-નસથર ના થઈ ગયા િોય. પણ કયાથરી મળરી િતરી પાણરીન એમ ઊચ ઊભા થવાનરી મનકત? કયા િતો એવો હિલોળ વળરી આ દહરયામા? આ શરીતઘન જળરાનશમા? સમજણનરી બિારના િતા એ ઉતથાન પણ આખોન માટ આ બધ ધનયકર િત. બધો જ સમય એ મિાસમરિ આવરી ઘણરી રરીત જીવતતા અન કાયવશરીલતાના પમાણ આપય જતો િતો. આપણ તો ભાવક થઈન લરીલામા મગન થતા રિવાન, ભકત થઈન દવરી ઉપનસથનતનરી સાકષરી પામયા કરવાનરી. ચમતકત િોય એવા આ પદશ સધરી પિોચરી િતરી ત િકરીકત મસાફર તરરીક માર માટ મિતતમ કપા િતરી. ધનય થયાન ભાન મારા હદયમાથરી થોડા સમય માટ પણ ખસત નિોત. એ સભાનતા પણ વખતોવખત આવતરી િતરી ક જ બધ અદભત અન ચમતકાર જવ લાગ છ ત બધાન માટ નવજાનનરી પહરભાષા પણ િશ જ. છતા, સદભાગય અલૌહકક તરફથરી મળલ આ પાહરતોનષક છ એ સવદન સવયોપરરી રિત િત.

જ ભાગો સપાટ િતા તયા વધારમા વધાર બથરી તરણ ઇચ જટલો બરફ િશ ન બસ, પછરી આવા લાબા કાળથરી નનમવમ બનલ હિમ. બરીજા શબદોમા કિ તો આ ઉતતરોચચ આકવહટકસાગરન જ મળ સવરપ િત ત શરીતમીઢ હિમ (ice) પવનથરી ઘસડાઈ આવલા બરફ (snow)ના કણોના પડથરી ઢકાયલ િત. બરફના એ પડનો ભાવ સવવતર તાજગરી ન નરમાશનો િતો અન હિમનો શરીતતરીકણ દનટિપાત કયાય છતો થતો નિોતો. કટલાક મોટા, જળોતપાહદત નવચરનો આવરી હિમ બનરી ગયલરી ભરીનતતઓના નાના અશો દખાડરી દતા. આ અશો કાચ જવરી એમનરી નરીલ ઝાયન લરીધ આકષવક લાગતા િતા. એમન લરીધ અનત હિમસથલરીન એક બરીજો રગ મળતો િતો, દશયમા વધારાનરી મગધતા ઉમરાતરી િતરી. એકદમ નજીકથરી જોતા આ હિમઅશો પોતાનરી અદર કદ થયલા િવાના ઝરીણા પરપોટા છતા કરતા િતા. મારા પગ નરીચનરી સપાટરીન મ શવસતરી ન ઉચછાસતરી પમાણરી િતરી, ત જ રરીત ટપકા જવડા આ પરપોટા થરીજીન પાષાણવત આ હિમખડોન પણ જીનવત રાખતા િતા.

િ મનમા ન મનમા ઉલાસોનમતત િતરી ક આ અથવઘન, સૌદયવસભર સામહરિક કવચ ઉપર િ ચાલરી રિરી િતરી, વસરી રિરી િતરી, સઈ શકવા પામતરી િતરી. જો એન થરીજલ સવરપ આટલ જીવત લાગત િત, તો એન મકત સવરપ કવ િશ? સવાગ સતબધ અન સઘન એ નકષનતજનરી પણ પલ પાર જતો િતો — આ સાગર, એના ઉનમકત ઉતથાનનરી કલપના કરવરી પણ શ મારાથરી શકય િતરી? સાચ જ કટલ શોભા વનવધય િત આ મિાપસારન, પણયરત થયલરી મ મનમા નવચાય. એ આકષવક િતો, એ ચમતકારક િતો, એ સપણવ રરીત અનરકત કરતો િતો.

પડાવ નાખવાનરી પાછરી આખરી એક રરીત િતરી. બધા સકરી-ડ એવરી રરીત આવરીન ઊભા રિતા ક બધરી સલજ એકમકન સમાતર, અમક અતર આવ; સામાનય રરીત તબમા રિનારા પવાસરીઓ ક આહદજાનતના લોકો કરતા િોય છ તમ ગોળાકાર નિી. અમારા પડાવ મદાનન કોઈ સરીમા નિોતરી ક કોઈ દશમનના િમલાનો ડર. સલજનરી વચચ તબ તાણવા માટ પરતરી જગયા રાખવામા આવતરી. અમાર સલજ પરનરી બઠકમાથરી નરીકળરીન બિાર આવરી જવાન રિત અન તરત જ સવા માટનરી બધરી ચરીજો કાઢરી લવાનરી રિતરી. એ દરમયાન સામગરી બાધલરી સલજ પરથરી છટા કરરીન તબઓના વીટા તયા લઈ અવાતા. રનડરી ન કલાઈડન કામ િત તબઓન ખોલરીન એ ભારખમ સલજ ગાડરીઓ સાથ એમન ચોકકસ રરીત, છટ નિી ત રરીત બરાબર બાધવાન. બન જણ જદા જદા તબઓ પર કામ કરતા. એમન એકબરીજાનરી મદદનરી જરર નિોતરી પણ ટૉનરી એમાના એકન ક બરીજાન મદદ કરવા િમશા લાગરી જ જતો. મ પણ મદદ કરવાનો પયતન તો કયયો જ, પણ માર માટ તો એ તબઓ કશ કરવા માટ ખબ જ ભાર િતા.

િ તો પલરી જાડરી નસલપીગ-બગનો વીટો પણ સલજમાથરી ખચરી કાઢરી શકતરી નિોતરી. પછરીનરી સવાર દબાવરીન એન પાછો ઠાસરી પણ શકતરી નિોતરી. આ આટલરી હકરયાઓ માટ તો િમશા માર મદદનરી જરર પડતરી જ. વળરી, મારો ડાબો િાથ થોડો દ:ખવા ન કળવા લાગયો િતો, જાણ ઠડરીથરી થરીજી થરીજીન ના િોય; અન કશ પણ કરવાથરી — બટ ખીચરીન પિરવા ક ખચરીન કાઢરી નાખવા, જાડરી ભાર નસલપીગ-બગન તબનરી અદર લઈ જવરી ક બિાર લાવવરી વગર જવરી સાદરી, નાનરી હકરયાઓન લરીધ પણ િોઈ શક. માર માટ તો નસલપીગ-બગન એના જાડા પલાનસટકના થલામાથરી ખચરી કાઢવરી પણ અઘરરી િતરી. એ જ રરીત, એન ગોળ વાળરીન પાછરી થલામા ઠાસરી ભરવામા પણ મારો દમ નરીકળતો િતો. એક ઇનઇત છોકરાએ એક વાર મદદ કરલરી અન પાસકાલ પણ કરલરી. એ પછરી મ મારરી જાતન િોનશયાર, બનદમાન અન કાયવપવરીણ થવા ન તમ કરરીન સફળ થવા ફરજ પાડરી. મારરી હકશોરાવસથામા આપણા નબસતરા વાળવામા ન બાધવામા િ એટલરી ચપળ અન િોનશયાર િતરી એ આવડત મારામાથરી િજી ગઈ નિોતરી. પણ આ નસલપીગ-બગ બાબત િ પટ અન ઝડપરી બનરી એટલામા તો પાછો એન વાપરવાનો સમય પરો થઈ ગયો! પણ એન લરીધ મન મનમા બિ સાર લાગય ક િજી એક વધાર બાબતમા િ સવાવલબરી થવામા સફળ થઈ િતરી.

મ એ વાતનરી પણ ચોકસાઈ રાખવા માડરી ક મન બસવ વધાર સાર પડ એ રરીત સલજનરી બઠકનરી જગયામા એ વીટો, ગાદરી અન કરરીબન ચામડ બરાબર રરીત મકાયા િતા. પિલ હદવસ િ આખો હદવસ નરીચ તરફ સરકતરી રિલરી. ત પછરીથરી એ “ઉચચાસન” િ

વધાર સારરી રરીત ગોઠવવા માડરી. પાસકાલ પાસ એક યનકત િતરી જ ખરખર કામ આવતરી િતરી. એ નસલપીગ-બગના થલાન પાછળ તરફ જરા ઢળતો, વાકો રાખતો. તથરી પરીઠના ટકા તરફ થોડો ઢાળ થતો. આ રરીત આચકાઓ ખાઈન પણ પાસકાલ આગળ ક નરીચ તરફ સરકતો નિી. એક વાર એણ આ રરીત માર માટ બઠક ગોઠવરી આપરી અન મન એ ઘણ સાર ફાવય. પણ આ થય એટલામા છલો હદવસ આવરી ગયો!

તબઓ બ જાતના િતા. એમ તો બધામા િવા ફરતરી રિ ન થરીજ નિી ત માટ બ પડવાળરી દરીવાલો િતરી અન બધામા પોતાન પલાનસટકન પાથરણ િત ક જથરી અમાર સાવ અનાવહરત બરફ પર ના સવ પડ. પણ એમાના નવા તબ એમના સરસ ઘરા પરીળા રગન લરીધ જ તાજા દખાતા િતા. એમનરી અદર એટલરી પકાશમયતા લાગતરી ક જાણ બતતરીઓ ચાલ ના િોય! સદર આકવહટક તજોલાસમા વીટળાઈન સવ િત તો ઘણ સાર, પણ એનરી મશકલરીઓ પણ િતરી કારણ ક અનવરત ઔજવલયન લરીધ નીદર કટિ પામલા ટકડ ટકડા થઈન ભાગરી જતરી. તો બરીજી તરફ જના તબઓ ઝાખા, કદાચ થોડા મલા રગના િતા અન કદાચ થોડા જાડા કાપડના બનલા િતા. એ અદરથરી જરા વધાર પડતા અધારા રિતા છતા જ તરફ આગળરી ચીધવામા આવતરી એન અમ અમારો પોતપોતાનો માનરી લતા, કોઈ દલરીલ કરતા નિી, વાધા કાઢતા નિી — અમ બધા, પણ અલબતત, નસવાય ક ડનવડ. એન એ જના, ઝાખા, અધારા તબ ગમતા નિી; તથરી એ બરાબર ધયાન રાખતો ક નનરિાકાળ વખત પતયક વાર એન નવો જ તબ મળ.

નપટરનો તબ મોટો િતો જમા એ રસોડ પણ ચાલ કરરી દતો. અમ પાચ જ મસાફરો િતા એટલ ગમ તમ કરરીન અમ તયા બસરી શકતા. અમ બધાએ જ બધ પિરલ એન લરીધ નરીચ ભોય પર બસવ સિલ નિોત. તયા તરણ સટવ સળગતા િોવાથરી કટલરીક વાર તયા સારરી િફ લાગતરી અન કટલરીક વાર કશો ફર પડતો નિી. એવ વખત િ તયા બઠરી બઠરી થથરતરી રિતરી. ઘણરી વાર નપટર રસોઈ કરતો ત દરમયાન અમ તયા બસરી રિતા — ગરમરી મળતરી રિ તથરી, કઈક વાતો કરાય તથરી અન બરીજ કયાય જવાન િત નિી તથરી. રોજ રાત વાયરલસ રહડયો પર નપટર રઝોલયટ સાથ જોડાણ મળવતો અન બઝલન અમારા પયાણનરી નવગતો જણાવતો. નપયાનમનરી પોતાના રહડયો લઈ આવલા ન એમનો તબ ખલ ક તરત રહડયો સૌથરી પિલા લગાવરી મ કબલ કય. રાત પડરી તયાર, એટલ ક નનરિાકાળ સવવતર ખબ નરીરવ સતબધ અન શાનતપદ બનરી જત. એક વાર તો આકાશ પહરષકાર િત અન જરાક સયાવસત પણ જોવા મળો. એ િતો મધરાતનો સયવ, પરાણ અસત થતો ન પછરી તરત જ નવા હદવસના પણતા થઈન બિાર પડતો. એ કાળ એનરી હદશામા એક સદર ગલાબરી પસરલો િતો અન આકાશમા જમ નરીચ ડબતો ગયો તમ સયવ પણ એક ઘરા લાલ દડામા પહરણમયો. નરીચો ખરો, પણ નકષનતજનરી નરીચ નિી;

ખરખર તો નકષનતજન છક અડકલો પણ નિી. સપણવ શબદિરીનતા િતરી ન પવનિરીનતા પણ. િ અનભવતરી િતરી ક જાણ િ નખનશખ વીટળાયલરી િતરી — એ નન:શબદતાથરી, એ િવાથરી, એ ધવલતાનરી અલૌહકક ઉષમાથરી.

સયવના અપરાનજત આલોકન જ આભારરી િતરી સમયપતરકના નનયતરણ વગર રિરી શકતરી અમારરી નનતયચયાવ. ઊઠવાનરી ક રસત પડવાનરી કોઈ ઉતાવળ નિોતરી, કારણ ક અધારાનરી કોઈ ધમકરી નિોતરી. તજ કયારય ઓછ થત જ નિોત ન ત કારણ હદવસ કદરી અત પામતો જ નિોતો લાગતો અન તથરી આરામનો સમય અમ પસદ કરરી શકતા િતા. અનિદ ઠડરી િતરી છતા ક પછરી એન કારણ જ અમ બધા સતા િતા સાર. બધા — નસવાય ક ડનવડ. એનરી વિલા ઊઠરી જવાનરી ટવ અિી પણ જતરી નિોતરી. િાનસનરી નવાઈનો પાર નિોતો ક એ આટલ મોડ સધરી સતો િતો અિી. પણ એમા સફરથરી થતા થાક ન મિનતનરી સાનબતરી િતરી. મોટા ભાગનરી રાતોએ િ ઘણરી શાનતથરી જ સઈ જતરી, જાણ ક પવન િલક અવાજ િાલરડ ગાતો ના િોય!

માડ માડ એક વાર તબમા અદર ગયા પછરી ટકો દઈન બસવાનો કોઈ રસતો નિોતો કારણ ક તબનરી દરીવાલો તરાસરી િતરી. થોડો પણ આરામ મળવવો િોય તો “પથારરી” પર આડરી પડ તયાર જ મળ. કોઈક સાજ છોકરાઓ સટવ સળગાવરીન જાત જ તબમા આપરી જતા ન કોઈક વાર માગવો પડતો. સવાર તો વાત આથરીય ખરાબ થતરી — છોકરાઓ ઊઘયા કરતા, નપટર તો નિોતો મદદરપ ક મદદગાર, ઠડરી થરીજાવરી દ તવરી રિતરી અન નસલપીગ-બગમાથરી નરીકળવ, નરીકળરીન ઉપર પિરવાના થર ચડાવવા, એ બધ અતયત દ:ખદાયક િત. પલા મોટા, ભાર બટ પિરવાન તો સૌથરી કહઠન િત, કારણ ક આમય એમા ઘણરી મિનત પડતરી િતરી અન એમનો સપશવ ઊઘ દરમયાન બગનરી અદર પણ થરીજી ગયલા, તરણ મોજા પિરલા મારા પગ િતા છતા અસહ ઠડો લાગતો.

એક નનરિાકાળનરી શરઆતમા મ તબન મોઢ પિોળ કરરી થોડ ખલ રાખય ક જથરી વધાર પકાશ આવ ન પછરી નકશાનો અભયાસ કયયો. નકશો જોવો િમશા બિ જ ગમ છ ન ઉતતરોચચ આકવહટકનરી વાતો જ અસાધારણ િતરી. કટલ દર આવયા િતા અમ, કટલા કટિ અન શમ વઠયા િતા અમ અન નકશામા જઓ તો કટલ નાનકડ, કટલ ટક અતર. અમ જયા જયા થઈન આગળ વધતા રહા િતા ત બધા સથળોમાના કટલાક — ડનડરી બાઈટ (Dundee Bight), મ ઇનલટ (May Inlet)ના તો નામ પણ નકશા પર લખલા નિોતા. પણ આ સાથ જ, નામ ના િોવા ત ક આટલ દર દર િોવ ત બધ જ કાઈ એવરી અકષત મનકતનો અનભવ કરાવત િત ક િ સપણવ આલિાદમય િતરી.

મનકતસથાનથરી, સમયથરી, સદભયોથરી, અપકષાઓથરી. મારા હદયનો અકવ ખબ સરસ — મનકતના, નનબધતાના, વયાપકતાના ભાવમા રમમાણ િતો.

સૌથરી વધાર અગતવન તતવ િત એ પરમ દવરી આલોક જ કયારય નનસતજ થત નિોત અન જ મારરી અદર િષવ ન આનદ સીચયા જ કરત િત. મન ખબર િતરી ક કયાક, જયા રાત અન હદવસના ભદ સસપટિ િતા તયા, આકાશમા પવવનવકનસત ચરિ પણ પકાશરી રહો િશ પણ મન એનરી સાથ નનસબત નિોતરી.

અમ બધરી તકલરીફો અન િરાનગનત ભલરી ગયા િતા, કારણ ક અમ આવરી પિોચયા િતા. આપણ ધવ ઉપર પિોચરીએ છરીએ, એનરી અદર નિી, કારણ ક એ એક અચલ છ, એક ટપક નથરી. રૉબટવ નપયરરી ક જ ઉતતર ધવ પર પિોચનારા સૌ પથમ માનવ બનયા, પિલા તો બધા રખાશોના નમલન નબનદન પાર કરરીન પલરી બાજ જતા રહા િતા ન પછરી પથવરીના શનય પર એ પાછા આવયા. એક ખરીલરી પણ અન ઘણરી વાર “સૌથરી ઉપરનો ખરીલો” કિવાતો ઉતતર ધવ આમા આવરી ગયો — એનરી અણરી કરતા એના ઉપરના ભાગમા વધાર પિોળા ગોળાકાર િોય છ. એમનરી જમ, “મારા જીવનન પયોજન નસદ થઈ ગય િત.” નપયરરી જયાર ધવ પર પિોચયા તયાર એમણ લખય, “આખર ધવ પર તરણ સદરીઓન ઇનામ. વરીસ વરસન માર સવપન અન માર ધયય. આખર એ માર થય છ. મારાથરી િજી મનાત પણ નથરી.” એ તયા ૧૯૦૯ના એનપલમા પિોચયા િતા, િ ૧૯૯૨ના એનપલમા પિોચરી િતરી. વચચ વરીતલો સમય શત શત લોકોના હદયમાના સાિસના સવપનોથરી ભરાતો ગયો િતો. એક સવપન જયાર સપશવગાહ અન નસદ થાય છ તયાર થતા રોમાચ ન આવગનરી તો શ વાત કરવરી! આટલરી માતરા સધરી બધા સાિસપમરીઓ સરખા િોય છ — લકયનરી ઉતકટતામા, સમાન અનભલાષાનરી કષમતામા.

માર સવપન નસદ થય િત. િ ચબકરીય ઉતતર ધવ પર આવરી પિોચરી િતરી. તયા પિોચનાર િ પથમ ભારતરીય સતરી ક મસાફર બનરી િતરી. મારરી “જીવનશનકત” એ બધા વષયોમા થઈન મારા જીવનના સૌથરી અથવપણવ આ સમય સધરી મન ધારણ કરરી િતરી. સવવસવના સજ વનકતાવ પતયના ઋણભાવથરી મારરી આખોમા આસ આવયા અન માર હદય આનદથરી ઝમરી ઊઠય. બરીજા મસાફરોન િ િળવ ભટરી અન એકબરીજાન અમ અનભનદન આપયા. અમ અમારો ઉદદશ પહરપણવ કયયો િતો. મન એમ લાગય ક મ મારરી પોતાનરી એક નવનશટિ કષણ પાપ કરરી િતરી. િ હદગમઢ બનરી ગયલ કોઈ બાળક િતરી અન નવસમયાકલ એક યાતરરી િતરી.

એક નાનરી સપાટ જગયામા બધા સનો-મોનબલન ઊભા રાખરીન અમ કટલાક ઊચા હિમરાનશ તરફ ગયા. એ સથાન અદભત રરીત ભવય અન ઉતકટિ િત. ત ઉપરાત, સયવ ઉજજવળ િતો, આકાશ સવચછ અન ભર િત અન માનરી શકાય તમ પવન શાત બનયો િતો — જાણ પાળલ કરકહરય. ઠડરી િવામા થઈન ઝડપરી ગનતથરી િવ અમ જઈ નિોતા રહા, તથરી પણ કદાચ એ નસથર લાગયો િોય ક પછરી આ નન:સદિ સતતય ગભવગિ િત. આ સવવશષઠ અનધકાર કષતરના પાણ સાથ મલાકાત માટનો આ સયોગય સમય િતો. મારરી યાતરા સપણવ થઈ િતરી, મારો આતમા સતનટિથરી પકષાનલત થયો િતો.

ફોટા પાડવાના નવનધ માટ ખબ સમનચત હિમરાનશ નપટર શોધરી કાઢયો િતો. અન દરકન પોતાના ફોટા લવડાવવા િતા એમા કોઈ શકા નિોતરી. એ એક નાનરી ટકરરી જવો િતો. એનો ઢોળાવ અન ઉપરન ઊચ નશખર, પહરષકાર, નતન, મદ બરફથરી બનલા િતા. એ આખો આકાર દબદબાવાળો અન નસિાસન જવો િતો. અમારા જવા અલપજીવરીઓનરી આનદ અન ઇચછાપનતવનરી કષણોન કચકડામા મનતવમત કરવા માટ એ ઉતતમ પશચાદભ રચતો િતો.

નપટર “ચબકરીય ઉતતર ધવ” લખલરી સજા બરફનરી ટકરરીનરી વચચ ખોસરી. ચાર બાજથરી ચાર તરીર કનરિ તરફ ચીધાતા િતા. એના દડનરી ટોચ પર કનડાનો ધવજ ફરકતો િતો, કારણ ક અમ કનડાનરી કપનરીનરી વયવસથા િઠળ, કનડામા થઈન અિી પિોચયા િતા. સજાનરી બ બાજએ થઈન પાચ પવાસરીઓના દશોના ધવજ લગાવવામા આવયા. િાનસ માટ જમવનરીનો વાવટો િતો. ડનવડ ચરીનરી ધવજ માગયો િતો, લાબા સમયથરી એ નબહટશ નાગહરક િતો છતા ઍનથનરી માટ આઈહરશ ધવજ આયોજકો પાસ િતો નિી, તથરી એન માટ એક ઇટાનલયન ધવજ લવામા આવયો િતો. દલરીલ એ િતરી ક બનના રગ સરખા જવા િતા. મ કદાચ આ સહ કય ના િોત પણ તયાર બરીજ શ કય િોત? મારા દશનો ધવજ એ લોકો પાસ ના જ િોત તો એના વગર ચલાવય િોત ક પછરી કનડા અથવા અમહરકાનો ધવજ લરીધો િોત. પણ મનદ:ખ જરર થય િોત.

ભલ િ કવળ એક સાધારણ, અણજાણરીતરી ભારતરીય વયનકત િતરી પણ મ પથવરીન આનલગન આપય િત અન નવશવના બધા જ નવભાગોન ચાહા િતા. િા, એમ બન ક સસારનરી મિાયોજનાનરી અદર માર કશ સથાન નિોત, પરત િ જાણતરી િતરી ક મારા જનમથરી મન મળલરી પહરસરીમાઓથરી શર કરરીન પવાસરી તરરીકના મારા જીવનનરી આ મિતવનરી આધારપાનપ સધરી આવતા મ ખબ લાબ અતર કાપય િત. મારા પર મકવામા આવલા શરતો અન પનતબધોથરી ઘણ દર, મારા દિ ન મારા જીવનન લગતરી અનક

મયાવદાઓન પાર કરરીન ઘણ દર મ સફર કરરી િતરી. શરઆતમા તો મારરી પોતાનરી જ અપકષા િતરી તનાથરી પણ વધાર આગળ િ નરીકળરી આવરી િતરી. િા, આનદ માણવા માટના મારરી પાસ કારણ િતા. હદયના ઊડાણ સધરી શાતતા અનભવવા માટનો અવસર મન મળલો િતો.

સાચસાચા અથવમા ભારતરીય તરરીક િ ધવન પામરી, એના સધરી પિોચરી ત માર માટ ખબ અગતયન અન અથવઘન િત. મારો પાસપોટવ િજી ભારતરીય િતો, તથરી કાનનરી રરીત પણ િ ભારતરીય જ િતરી. કદાચ મારા જવરી જ જનમજાત, સવદશન માટનરી અનરનકતન કારણ ડનવડન ચરીનરી ધવજ જોઈતો િતો. એ જ રરીત, પોતાપોતાનરી જાત સાથના અનભજાનના બ અગતયના ગણાકનરી વચચ ખચાખચ અનભવરીન બ ધવજનરી માગણરી ક નવનતરી ક ફકત પચછા કરવા માટ પાસકાલ ન િ પણ સાચા જ િતા. ધયયપાનપનરી એ પહરપકવ કષણ, જયાર એ પાચ ધવજ અન છઠો કનડાનો મદાનનલમા ફરકતા િતા તયાર અમારા મનમાથરી એ માગણરી ક એનો નવચાર, કયારનરી નરીકળરી ગઈ િતરી.

તયા ધવના સાનનનધયમા બધાના ફોટા લવાન બિ મોટ ન લાબ પસતતરીકરણ કય. પિલા પાચ ચાલકોન બરફનરી એ ટકરરીના ઢોળાવ પર બસાડયા — ધવનરી સજા અન બધા ધવજ બરાબર દખાય ત રરીત. બધા પવાસરીઓએ પોતપોતાના કમરામા એ લોકોના ફોટા લરીધા. પછરી નપટર નરીચ ઊતરરી આવયો અન ચાર ઇનઇત ચાલકોનરી જરાક આગળ અમ પાચ બસરી ગયા. નપટર અમારા દરકના કમરામા આ ગોઠવણરીના ફોટા લરીધા. દરકન એ બધા જ સયોજનના ફોટા જોઈતા િતા. આ સામહિક તસવરીરો લરીધા પછરી દરકના કમરામા વારાફરતરી વયનકતક તસવરીરો લવાઈ. આવા પસગો માટ થઈન મ બ કમરા લરીધલા ક જથરી સિલાવાળામા તો બરીજ કોઈ મારા ફોટા પાડરી આપન.

અમ ઢોળાવ પર બઠા ન એ નશખર સધરી પણ ચઢયા ન નરમ બરફમા લપસયા, ગબડયા ન પડતા રહા. એક ક બ ફોટા માટ િ મારા ધવજન ચપટરીથરી પકડરીન બઠરી. ખબ શમપવવક પાપ કરલા એ સથાન પર થોડા ફોટા પડાવવાનો મ નનધાવર જ કયયો િતો. ઍનટાકવહટકાનરી મારરી જિાજ સફરમાના મારા કોઈ જ ફોટા નથરી ત માટ િજી મારો જીવ બળ છ. તથરી આ ધવરીય અનભયાન દરમયાન કયારક કયારક િ મારા ફોટા પડાવતરી રિરી. એમાનો એકય, જોક મન બિ તો ગમયો જ નથરી.

કદાચ અિી આવનાર િ પથમ હિનદ િતરી. નવઘનિતાવ દવ ગણશનરી નવદયમાનતાનરી તયા સથાપના કરવાનો મ પયતન કયયો િતો અન એ શરીતસતબધ, શભર, સદર હિમ પસતર

પર ફલો વયા િતા. મારરી નનજી રરીત, મારા સસકારન, અતપદરણાન વશ થઈન રિરી િતરી. કઈક સાદરી, સરળ પણ નનષકપટ-નનવયાવજ રરીત મ એક શનદકરણનરી, પાણનરી ભાવ સવચછતાનરી, મારરી સભાન ચતનાના પકષાલનનરી નવનતરી કરરી િતરી. િ મસાફર િતરી, એક યાતરરી િતરી, જ બિતર વયનકત, એક પણવતર વયનકત બનવા માગતરી િતરી. મ ભજન ગાયા નિી ક કશો મતરોચચાર કયયો નિી, કારણ ક આ મક, સશાત સૌદયવનો મિાલય િતો. અિી નરીરવતા શબદ કરતા પણ વધાર અનભવયકત કરરી શક તમ િતરી.

એવરી જ નન:શબદ રરીત એક સપાટ ભાગ શોધરીન બરફ પર િ બઠરી. તયા જ બરફનો એક નાનો, લબચોરસ ટકડો િતો — જાણ ઓશરીક જોઈ લો ન એ વાપરવામા મ જરા પણ સમય ગમાવયો નિી. મારો પાકાવ-કોટ તો મ કયારનો કાઢરી નાખયો િતો, પણ છતા એ કઠણ, સફદ હિમશયયા પર િ આડરી પડરી તયાર મન એનો સપશવ બિ જ ક અસહ ઠડો ના લાગયો. એટલ ક ઠડરી ખબ જ પમાણમા િતરી પણ પવન ના િોય ક સિજ ઓછો િોય તો એ નનમનતમ શરીતઅકો સિન કરવા જવા સિલા થતા િતા. એ પદશમા િવા િમશા એટલરી સકરી રિતરી ક ઠડરી કયારક ભરીનાશવાળરી ક િાડકામા કળતર થાય તવરી ના લાગતરી અન ત ઘડરીએ તો એ િવામાન મારા પર લોિરીન ઉષણ બનાવતા, ગનતમાન કરતા આિલાદક તતવનરી જમ કામ કરરી રહ િત.

ધરીર ધરીર અન શરીતળતાના સામથયવનરી સામ અતયત હિમતવાન થઈન મ િાથ-મોજા પણ કાઢરી નાખયા. મિાતતવો પતય આદર અન આધરીનતા દશાવવત એ કાયવ િત. એ બધરી અનધભત સનનનનધઓ માટ િ મારા દનયવરી, કલનષત વાઘા દર કરરી દવા માગતરી િતરી. મારરી નગન આગળરીથરી મ બરફનરી સપાટરી પર આકનતઓ દોરવાનરી ચટિા કરરી. એ દખાતો િતો પોચો પોચો, બસ, એટલ જ. એ િાથમા છટો આવ એવ એન ઉપલ સતર િત નિી.

જયાર િ આડરી પડરી તયાર ઉલાત કહ િત — દરથરી, જયા એ ન છોકરાઓ ઊભા િતા તયાથરી “િઈ, જઓ િવ એ ઊઘરી જવાનરી છ!” મ એનરી તરફ ધયાન નિોત આપય ક નિોતો એન જવાબ આપયો. એટલ જ નિી, માર મોઢ એ લોકોથરી ઊધરી તરફ િત — જમ આખરી દનનયા તરફથરી િત તમ. દરક જણથરી, દરક વસતથરી, અર, સયવનરી િાજરરીથરી પણ નવમખ. માર મારા ભતકાળન અન મારા ભનવષયન ભલરી જવા િતા. તયાર પરત, ત સમય, વાસતનવકતા કવળ આ ન આટલરી જ િતરી. એ હિમાચછાદાન, એ શવતતા, એ સથાનનરી અપહરમયતા. એ જ સતય િત. કોઈ પણ જાતના સઘષવ અત પામયા િતા. આ સથાન િત અખડ સામજસય અન સપણવ સસગતતાન.

હિમનરી સૌદયયોપાસનામા એ રરીત લગભગ સમોિન મચછાવમા મ અડધા કલાકથરી વધાર સમય ગાળો. દખાતા િતા સાવ સાદા, પણ કટલા જહટલ િતા એ હિમના અલૌહકક ગૌરવના રપઅશો. મારરી આગળરીઓન િ ધરીર ધરીર સપાટરી પર ફરવતરી રિરી, મારરી આખો હિમકણરીઓનરી અદરના નકશરીકામ પરથરી કષણ માટ પણ ખસતરી નિોતરી. િ એમનરી ખબ નજીક િતરી અમન એમન જોઈન નવસમય મગધ થતરી િતરી. એ અનત લઘ િતરી, સકમાનતસકમ િતરી અન છતા આવરી અદભત પહરપણવતા એમનરી અદર શકય િતરી. સપાટરી પર નતય કરતરી સયવનરી સોનરરી આભામા હિમકણરીઓનો એ સમચચય મલયવાન િરીરકરજનરી જમ ઝગમગરી રહો િતો.

અનય સવવથરી, ચોહદકથરી નવમખ અવસથામા િ પડરી રિરી અન લગભગ ભાન ગમાવરી પણ ગઈ. સવવસમથવ ઇશવરનરી કળા મારરી આખોન માટ આનદોતસવ રચતરી િતરી. માર એ ચમતકારરી દશવન, એ સાકષાતકારનો અત નિોતો આવવા દવો. બરીજા બધા પોતપોતાના દનવયરી પકાર એકમક સાથ િળરી રહા િતા, વાતો કરરી રહા િતા. એમણ નમનનટ જવ પણ આ દવરી મિારાજય માટ નવશવન ભલાવય નિોત. પણ િ? માર સસારન કશ જોઈત નિોત. માર એ હિમશયયા પરથરી ઊઠવ નિોત. ઊઠરીન બરીજ જવાન િત જ કયા?

માર માટ પથવરીનો ઉતતર ગોળાકાર અનનદયસદર િતો. એન બધ જ અનનદયસદર િત. એનો રગ, એન ગૌરવોનનત સૌદયવ, એના હિમનશલપ અન એનરી ઝરીણરી ઝરીણરી હિમકણરીઓ દારા ઉતતમ પકારના કળા કૌશલય અનભવયકત થત િત. નાનકડા એ હિમ સફનલગોમા મ એવા આકાર ન આકનત જોયા ક એ મિા-મહિમનનરી પશસા અન આરાધનામા માર હદય રિવરી ઊઠય. ફલો, તારા, અટિકોણ ઉપરાત એવા અનભરચનોમા એ આકાહરત થયલા િતા ક જમન િ નામ પણ આપરી શકતરી નથરી. શ કામ, શ કારરીગરીરરી. શ અનનય નપણય. ન એ બધાથરી આનદનવભોર થવા મળ ત કવ સૌભાગય.

લાબા અરસા સધરી માર માટ કાળ તયા સનસથર થઈ ગયો િતો; એનો અનત, અસરીમ ન એક અનવરત પવાિ. મારરી ઉપનસથનત તયા શાશવત િતરી, િ મોિનરી ઉનમતતતાથરી નવચારરી રિરી િતરી અન એ ધવ પરના હિમના સમનતપટમા નચરસથાયરી કડારાઈ ગઈ િતરી એનરી મન ખાતરરી િતરી.

અત ઉલાતથરી રિવાય નિી. એન આવવ જ પડય — મારરી મોિ-મચછાવ ભાગવા,

મન માનવરીય બધનો પનત પન: લઈ જવા અન પછવા ક એટલો લાબો સમય િ શનરી સામ જોઈ રિરી િતરી. મન ખબર નથરી ક મારો જવાબ એ સમજયો ક નિી. મોટ ભાગ તો નિી જ સમજયો િોય. મ કિલ, ખબ િળવથરી, “અનનનનદત પહરપણવતા”.

lll