अनकरमणिका

अनकरमणिका

भा षा श णि

कत मलचछोचछद भणि णनरिशष रणिकला- ितसनातयरथ यिनिचनलथ पतसरिीम । नपवयाहारारथम स त णिबधभाषा णितणनत णनयकतोऽभदणिदवाननपिर णशिचछतरपणतना ।। १ ।।

सोऽय णशिचछतरपतरनजञाम मधाणभणषकतसय णनधाय मरधनथ अमातयिरगो रघनारनामा करोणत राजवयिहारकोशम ।। २ ।।

णिपणितसमतसयासय कक सयादजञणिडबनः । रोचत कक करमलाय मधर कदलीफलम ।। ३ ।।

भािारथ :- या आयावरतारत मलचछसततचा अ ‍चछ रन वरततर िद ‍ ााय थााितरत रया तरता र

ििवछर तरती ी आतया िववाना अतायवयवगातारतरल या ान‍ ाथा तति रत ातर िवयायारत तति रताला आञा ा रलर री यव भाषचया वचचवा अगात ी ल‍ परतपराय झालया आतया वररय िवब‍धभाषच त‍ रजजरव राणयासाठी बिदषरायच िब ातस सतररत परिरतिब ि लला ााजवयवदााात‍ारता अ र रशि राावा, - रतश ान‍ ाथा तति रत, यवया आञा ‍नत, दा ााजवयवदाारशि ाचररत आद.

र ििवछर तरतरसाायाया अ र थाशा आिि ञा ा र त‍रषात ा सततरत असलया हया परययव ास तरच लशर

रतार दतसल रतार यवयातस रशि भरर नालरतश ! रातट रािाऱया अ ‍तटाला तध‍ा अिा रळयाचर रचर रतर राय असिाा ?

शरी रघनारपणडतकत राजवयिहारकोशाचा अ पोद घात.

अनकरमणिका

भा षा श णि

(कहद हदय समराट सिा. िीर सािरकराच भाषाशणिणिषयक णनिडक लख)

(आितती दसरी)

महाराषटर राजय णदन, शाणलिाहन सित १९०३ १ म १९८१

अनकरमणिका

परकाशक : तदाााषर ााय सािदयवय सतरिरत तत ळ, ५ वा तजला, ततर ालय, त‍तबअर-४०००३२

✩

लखनाणधकार :

© र. बाळाााव सावारा

✩

मदरक : वयवथाातर, िासररय त‍दरिालय,

वाअर (िज. सारतााा)

✩

पररम आितती : तरा सतकातरत, िर १८७९

जा वाार िअसवर स १९५८

✩

पनमथदरि : तदाााषर ााय ि

िािलवाद सतवत १९०३ १ त १९८१

✩

मलय :

िरतरत र २०-००

अनकरमणिका

भाषाशिीची मलतति

१. गिऱवाण भाषतील साराचसारा ससकत शबद सभार आगण ससकतगिषठ अशा तगिळ, तलि त आसािी, काशिीरी, िौड, गभलल बोलीपऱयत जया आिचया पागतक भाषा भगििी आहत तया सऱवातील िळच पागतक शबद ह सऱव आिचया राषटरभाषचया शबदकोशाच िलधि, सवकीय शबदाच भाडवल होय.

२. हया आपलया राषटरीय शबदभाडारात जया वसतच, गवचाराच वाचक शबद होत वा आहत वा

गिऱऱितया यतात तया अऱथाच अ ऱद, ‍िअ गरजी ी पभगत परकीय शबद वापर ियत. र तस परकीय शबद आपलया पवीचया गिलाअ ीिळ आपलयात सल असतील तर तयािा हडकि कािि ााकाव. अयतति गवजञािाची पगरभाषा िव िव ससकत-पाकतोतपनन शबद पाडि वयकतगवली ावी.

३. परत जया परदशी वसत गअ तयागद आपलयाकड िवहतया, तयािळ जयािा आपल सवकीय ि

शबद सापडत िाहीत आगण जयािा तयाचया तया परकीय शबदासारख सासाीत सवकीय शबद कािण द घा ात अस परकीय शबद िातर आपलया भाषत सच तस णयास पतयवाय िसावा. स : बा, कोा, ाकीा, िलाब, ग लबी, बिरि, ाबल, ागिस गअ तयादी. तथागप अशा िवया वसत आपलयाकड यताच तयािा कोणी सवकीय िाव दअ ि ती ळळवि दाखवील तर अ ततमिच.

४. तयाचपिाण िातील कोणचयागह परकीय भाषत र अ खादी शलली वा पयोि वा िोड ही सरस

वा चाकदार वााली तर तीगह आतिसात करणयास आडकाठी िसावी.

अनकरमणिका

अनकरमणिका

(हया त‍ रतरातरतरल तिदया ५० ता ाततयरतचया छ र-कतातर टार िलिदलया लरातचर अत‍कतििरा, १९२६ तधय परिसदध झालया ‘तााठर भाषच ि‍दधरराि’ हया त‍रतरातरत ि यापरतािच, यथा िवषयवाा छ र-कतातरापरताि ि लर अस यवयात‍ढरल लरातचर अ ‍कतििरा लराच ातव आिि तषठ यापरताि ि लर आद ... –पररािर)

णिषयिार अनकरमणिका

परसतावना ...................................................................................................................... 10

परासताववक ..................................................................................................................... 16

मराठी भाषच शदधीकरण [पवारध] .......................................................................................... 24

मसलमानाची अशी भाषाच नाही .......................................................................................... 24

अविल मसलमानाची अ क भाषा हणण शय वससत नाही ............................................................... 24

अ ऱदसची अ तपपवति ............................................................................................................. 25

अ ऱदस हण ववकत त णवण लीीकत त िहसी ............................................................................... 26

िहसीची सःससिती .......................................................................................................... 26

मराठीवरील परिम सकट णवण तपय ाचा परिम परवतकार .................................................................. 26

मराठीवर ससर सकट णवण तपय ाचा ससरा परवतकार ..................................................................... 27

परकीय शबसाची सवकीय शबसावर हणत असलली करघणडी ............................................................ 27

कावय ात नड ................................................................................................................ 28

णच कऱदतवय णवण तपय ाकड हणणार लणकाच सऱदलकष ................................................................... 28

नय ा मराठीची ववपऱदय सत कलपना णवण ‘शावहरी’ कववता ............................................................ 29

हा परशन अ िासससऱदय ा शबसाचा नाही तर परवततिीचा णह ................................................................. 30

मसलमानाची घातक महतपवाकाकषा ........................................................................................ 30

लावरवाणी गणषट – िहस लिकवह अ ऱदससच पवरपषट करीत णहत ................................................. 31

अ ऱदससच राषटरीीय भाषा णवण पसऱदशय न वलपीसच राषटरीीय वलपी करा हणणारा मसलमानाचा सरवभमान ............ 31

शदध िहसी भाषच पनरजीवन ............................................................................................ 32

महाराषटरीान माग राहता कामा नय ........................................................................................ 33

मराठी वाङमय य णगय तत बगाली वा िहसी वाङमय ाहन हीनतर नाही .................................................. 33

हणनच तपय ाचय ापरमाणच णपणवह शदधीकरणाकड लकष पणचववल पावह ............................................. 34

अनकरमणिका

परतपय क भाषत काही परकीय शबस असावय ाचच .......................................................................... 34

सशणसशीच वभननवभनन वन वववशषटपसाऱदिबणरक शबस परसशी असलय ास काही परतपय वाह नाही......................... 34

परकी शबसाची अ साहरण .................................................................................................. 35

काही शबस पसऱदशय न भासल तरी सवसशी णहत ......................................................................... 36

दसषटकणन बसलला पावह ................................................................................................ 36

तरास हणअ ील पण हणनच वनऱदरार सणावला पावह .................................................................... 37

परमदवषाचा गोरळ ........................................................................................................... 38

वशवाी णवण वचपळणकर ............................................................................................... 39

अ टाच वपल ................................................................................................................. 39

अवभमानाचा अवतरक ...................................................................................................... 40

एसपरटणचा माय ावीपणा .................................................................................................... 40

‘ससकत तमरन शबस घणय ाचय ावह णपण ववरदध णहात की काय ? ...................................................... 41

‘उऱदस भाषा ही मऱदस णह’ ................................................................................................. 41

जय ाना य ावनी सपऱदकानच मराठी णरसार झाली ........................................................................ 41

चदरगपताच साराजाजय णवण ववरमामाचा परारमाम य ाच व भव, य ाचा िाट णवण य ाच पौरष, जय ा भाषातन वय त हणत हणत तपय ा णमचय ा िहस भाषा य ावनी सपकानच काय तपय ा परबल णवण डौलसार बनलय ा ह हणण हासय ासपस णह. ..... 42

मसलमानी शबसाची अ चलबागडी ........................................................................................ 43

िअ गरजीी शबस मराठीत शय तर णवण वहतकारक असल तर नावाससदधा अ र सअ नय ............................. 43

लाला हरसय ाळी ........................................................................................................ 43 वनामी राजय ात मराठी लणक णहत णवण वऱदहाडाकड अ ऱदसचय ा सावलीत जय ा मराठी लिकास रहाव लागत तपय ानी ही सावरवगरी ठववलीच पावह. .................................................................................. 44

सवरमाय अवलब करणय ाचा य तपन सा पऱदवी हणत अस तसा णकाल मळीच हणत नसन शाळा णवण ववदयापीठ य ातील हणतकर तरण वपढीची ससिती तर य ा दषटीन अतपय त शणचनीय हणत चाललली णह.................................. 45

पावरभावषक शबस ........................................................................................................... 45 परिमपासनच त ससकत तणद भव िकवा िहसभाषणद भव असन श‍ रवतसिस अस य णणय ाची सावरानता परतपय क लिकान ठववली पावह ............................................................................................................. 46

नय ा अ ऱदस शबसाच काय करावय ाच ? ................................................................................... 46

रामसासाचय ा गरजीिात अ ऱदस शबस भरपर णढळतात हणन अ कान अस ववरान ठणकन वसल णह की ................. 47 रामसास अ ऱदस वापरीत हणन मीवह वापरतो अस हणण हण रामसास कौपीन िकवा रामकत षण परमहस अ िगग िहडत हणनच मीवह अ िगगच िहडन अस हणणय ासारि हासय ासपस णह ........................................... 47

शय तण हण कणठवर .................................................................................................. 47

अनकरमणिका

य ा नय ा अ ऱदस वा िअ गरजीी शबसात णपणास पऱदवी रढ नसललय ा वसतच वा कलपनाच वनसऱदशक असतील णवण जय ास णपल न वा नव शबस नसतील त सिनव राह दयावत......................................................... 48

शबससपतिीच िळ.......................................................................................................... 48

काही अ साहरण : पवहला वऱदग ............................................................................................. 49

ससरा वऱदग .................................................................................................................. 50

ह फार कठीण णह अशी शका असणारानी कवळ वअ तक च य ानात ठवाव की ....................................... 50

जय ा शकडो सतरीपरषानी ह वरत अगीकावरल णह तपय ा सऱदवाचा हाच अनभव णह की .................................. 50

अ ऱदसचा डणअ ीडपणा ..................................................................................................... 51

गमतीची परवतवरमाय ा-सवसशी शबसवह ववसशी भासतात ................................................................... 51

सशय ासपस फटकळ अडचणीवरवह सणपा अ पाय णवण सशवय त शबस कसा ओळिावा य ाचा वनय म ................ 52

य ा वय ाखय चय ा वनषकऱदषानच परीकषन णही बहतक शबस वापरणय ाचा परय तपन कवरतो .................................. 52

अवतरक तपय ाजय असन सवऱदणमय मच गरजीाहय णह ........................................................................ 53

अवतरक वनवडणच भाग पडल तर ........................................................................................ 53

हाच बाटगा अवतरक ....................................................................................................... 53

सकानी पाटयावर व नावाच पाटयावर िअ गरजीी शबस णवण नावही अद य ाकषरात घालणय ाची मऱदि िणड ............. 54

‘सवसशी नवीन शबस रढ हणण महा कठीण णह! ’ हणन हच लणक हणतात ....................................... 55

ववषण शासतरी अ ऱदस शबसाववरदध का नवहत ? ............................................................................... 56

णहास तरी पवरससितीनच अ ऱदस शबस बवहषकाऱदय करण भाग पडल ................................................... 56

मराठीवर अ ऱदसच सकट णललच नाही अस हणणार .................................................................. 57

“अहण! भाषा भाषस बळी पडण ही वनय तीच णह !” ..................................................................... 57

ववसशीय अनकरण लणकवहतवरधक असल त मातर तपय ाजय नाही .................................................. 57

हणन सवसि बस नका .................................................................................................... 58

परय णग करीत गल हण णपणणप लिातन वशवकषताना वन वशवकषतातन अवशवकषतात ह शबस पाझरत ातील ..... 58

लिकवतनस वन वशकषकवगध ................................................................................................. 58

त ती सतिा शी शी सवकीय तपव पावल तस तस सहच पालटतील ................................................ 59

य ा चऱदचत भाग घणाऱदय ाच णभार मानन वनरणप घतो ..................................................................... 59

भाषाशद वर वन शरी. कत . कणलहटकर .......................................................................................... 65

पण मग हाच नय ाय अ ऱदस शबसासवह लाग नाही का ? .................................................................... 66

मसलमानी शबसावर बवहषकार हण मसलमानाचा द वष! ............................................................ 67

शरी. कणलहटकराववरदध कणलहटकर ...................................................................................... 69

अनकरमणिका

य ा ववरणराच मळ कारण सवषत सवय ..................................................................................... 70

पचवासऱदषक समालणचन ....................................................................................................... 72

नय ा शबसाच पनरजीवन ............................................................................................... 77

णमची राषटरीभाषा णवण भाषाशद वर ......................................................................................... 82

अ ऱदसवनषठ पकषाचय ा णगरजीहान िहससिानीचा नामवनऱदसश .................................................................. 82

हा ठराव असा डळमळीत का झाला ? .................................................................................... 82

‘ससकत तवनषठ’ ह ववशषण का लावाव लागत? .......................................................................... 83

महाराषटरीीय मडळीचा पढाकार ............................................................................................ 83

िअ गरजीी ह िर वासक दर नवह ! ............................................................................................. 83

अ काचा ववय असला तरी ससऱदय ाचा पराय िास नवह .............................................................. 84

घटनला भीक न घालता अ ऱदसवनषठ ‘िहससिानी’च पाताळ य तर चाल झाल सदधा ! ................................... 84

मराठीचय ा माघरातच काय चालल णह ? ............................................................................. 84

णणिी अ क गमत ......................................................................................................... 86

अ ऱदसवनषठ िहससतानीचय ा य ा पलगावर रामबाण षषर हण भाषाशवदध ! ............................................. 86

रळललय ा परकीय शबसाची मावलका ..................................................................................... 87

अ ऱदस वन िहसी य ातील मलभत परभस ...................................................................................... 88

भाषाशदधीची सतर........................................................................................................... 88

परय णगवसदध परावा .......................................................................................................... 89

डॉ. रघवीर ................................................................................................................. 90

पराय ापक कषीरसागर णवण भाषाशद वर ...................................................................................... 91

भाषाशदधीची मलसतर ...................................................................................................... 92

वनववळ कभाड .............................................................................................................. 93

हा हण ‘ावतवत’ मराठीचा अवभमान .................................................................................. 94

ावतवत कसली – ही णह पाकीसतानी मराठी ! ...................................................................... 95

भाषाशवदध – शबसकणश ...................................................................................................... 97

पवरवशषट १ ...................................................................................................................111

• •

अनकरमणिका

परसतािना (सन १९५८ चया आिततीची

या त‍ रतरातरत आमदी वरा सावाराातचया भाषाि‍िदध या िवषयावारल रातदर ि व र लरातच

त‍ ऱत‍दरि राररत आदो. हयातरतरल बद‍रतर लरातच त‍ रतरनता द िरतसा त‍ ऱत‍दरि आद यावन या लरातिवषयीचर तााठर वाचरवऱगाताला वाटिाार अिभरिच आिि आवशयररता वयकरत दशरत आद.

यवयातरतिद आरतात भाषाि‍दधरचा परश दा रवळ तााठर भाषत‍ारताच तऱयाि रत ाािदलला स यवयाला

अिरल भाारतरय वनत परापरत झाल आद. िद र दरच भाारताचर ााषरभाषा या ि विी ठालर यवया ि वसातास च िद र मदिज रशिरतर? सतररति षठ िद र री अाबर-फाािर-ि षठ ‘या िद ‍रता र’? दा वा िविषरतः अ ‍तता िद ‍थाा ातरत र ाकया चाल झाला आद. ााषरभाषा िद रला िअ गरजीजर परभरतर परगातरत ताााषररय भाषािअ रतर च िब सततन आिि िवचाापर िच षमत राायच रता िरतला सतररति षठरतवाच अवलतब ादाि अतिादाऱय आद. यवयासाठर सतररति षठ व व तािाभािषर आिि वयावदािार सदसतराविध िब अ ‍द भाव भाषातति रत परवा ॉ. ान‍वराात ी आतगल-िद र-परिास -िब रशि या ातवाचा अ र वर परचत रशििद परराििरत रला आद. तातरत‍ यवयात र अ ‍द भािवलया सतररति षठ िब ातवा आिि सतररति षठरतचया रतततवावािद सातानय िििषमरत अिििषमरत वऱगात िद र परातरतातरत िद रत सवच आषमत नअ त लागातला आद री ज वरा सावाराात ी स १९२४ वया वऱषी भाषाि‍दधरचर चळवळ जवदात पररटति दारती नरतलर रतवदाततास तााठर भाषचया ि‍दधररािाचया यवयात ी चालिवलया ध‍तध ाकयाचया परचााावा आतया िअ र परथात परथात नणयातरत आलल दशरत. यवया यवया आषमतातचर अयवयतरत रतऱरि‍दध, परभावर आिि तिािातराार परयवय‍तता यवया यवया वळी वरा सावाराात ी िलिदलया अ र लरातरत जी ि लली दशरती रतीच परयवय‍तता ााषरभाषा जर सतररति षठ िद र िरतचयावािद आज नणयातरत यिाऱया आषमतातच आतलात ि ास राणयासाठी ाातबाि तार साारी अ ‍तयशगाती त िााी आदरत. यारतव यवयातचया यवया लरातरतरल हया रातदी ि व र लरातच त‍ ऱत‍दरि राि ााषरभाषचया दषटर िद आज आवशयर झाल आद.

यदयित वरा सावाराात ी आतया भाषाि‍दधरवारल तिदया त‍ रतरास ‘तााठर भाषच ि‍दधरराि’ द

ातव ि ल दशरत रतथााित यवयाच त‍रतरातरत यवयात र हया भाषाि‍दधरचया परश ास त‍ढ दशिाार ााषरभाषा सतररति षठ िद र िरतलािद रतो दयाव लागातल द तषटति सातिगातरतल दशरत. रत ‘तााठर भाषच ि‍दधरराि’ द त‍रतरदी आरतात ‍रमतळ झायात‍ळ हया लरसतगरजीदातरत पराातभीच त‍नदात छातल आद. [तषठ १ रत ५०.] त‍ढ जवदात िद र दर ााषरभाषा आतया भाारतरय ाायनट रत ठालर आिि वरा सावाराात ी अतिषमयापरताि िद र री ‘या -िद ‍थाा र’ दा वा अ ‍तथारत झाला रतवदात यवयात िवषयावािद यवयात ी वरततर लर िलिदल. यवयातकरी अ र तदततवाचा लर ‘आतचर ााषरभाषा आिि भाषाि‍िदध’ आमदी हया त‍रतरातरत [तषठ ८३.] छातला आद.

हया भाषाि‍दधीचया परश ावा वरा सावाराात ी िलिदलया िरयवयर लरातची भाषातरता िद ीरतिद

परथाततास च परिसदध दशरत आलली आदरत.

भाषाशिीचया चळिळीचा परभाि आतया भाषरत अ वशयर ताररय िब आिि यवयातरतिद अ ‍ऱ आिि िअ गरजीजर िब हयातचा वाता राि

दर गातशषट आतया वािभता ास रलतर लाविाार आद, भषिात रता वदच वद हया सत परवततरचा परभाव

अनकरमणिका

वरा सावाराात ी स १९२४ वया वऱषातास चालिवलया हया भाषाि‍दधरचया िविवधातगातर चळवळरत‍ळ बदन तदाााषर ज रतचया त ावा िररतर अढळति त ला आद, आिि यवयात‍ळ तााठरचया िब सततततीरत िररतर बद‍तशल वररय िब ातचर भा त ललर आद हयाचर रातदी जािरव पररत‍रतचया ितढरस यणयासाठी तऱवीचर अ र श अ ‍ ादाि रतार सातगाति आवशयर आद आिि िरतरतर हया पररताव त‍ारत तऱयापरतिद दशिाा आद.

तिदया-पररााच उ ादाि ‘लायबरार’ ‘आिि’ ‘िा ीगातनत’ हया श िअ गरजीजर िब ातच नअ त. िअ गरजीजर

ााय चाल झाया तरता आतयार परथात तशठतशठया गाताातरत आिि तरता लदा सदा गातातवाततऱयतरतिद वर पररााची गरजीतथाालय आिि वाच ालय ि नाली तातरत‍ रातदी अतिी हया अ ‍तय‍करत सतथाातचया परिरतषठस िअ गलि ातवच यथााऱथाति िशभरतारत अिा राातरत सतज‍रतरत‍ळ आिि रातदी अतिी आवशयर अिा िअ गरजीजर सतथाातच अ ‍राि रारतात ा अगात ी अ वशयर अिी यवयातची दी िअ गलि ातव ठवली गातयात‍ळ यवया बद‍रतर गरजीतथाालयातस ि वाच ालयात ा ‘ टरवद ज ाल लायबरार’, ‘ज ाल लायबरार’ िरवा ‘िा ीगात नत’ दीच िअ गलीि ातव सऱवर वाताली जारत असरत. ागातता िव ऱभास‍दधात साऱया बदन तदाााषरातरतरल त‍मबअ रसाायाया तदा गाताातास रतो अगात ी रोरिातरतया वगात‍ऱयासाायाया ‘रताल‍रा’ गातातवाततऱयतरत वाच ालय िरवा गरजीतथाालय मदटल री यवयावा ‘ टरवद ज ाल लायबरार’ िरवा ‘ज ाल लायबरार’ अिा िवरतरत फलराच ििाशभषि दटर टातगातलल अस. हयाच परताि यवया बद‍रतर वाच ालयातचया १९२४ तऱयनरतचया परिरतवततातरत रशिालािद तदावयास ितळल. तातरत‍ यवया तरता ज अ वशयर ताररय िब परिरतषठचया रशटया रत त‍ळ वाताल जारतारत यवयातचयातरत हया िरतनदी िअ गरजीजर िब ातचािद अतरतऱभाव रन यवयावा वरा सावाराातचया टररचा तााा दशअ त लागातला. त‍ढ वरा सावाराातचया ायव ािगातारद झालया स‍टर तरता यवयातच ा िद ‍थाा भा चाल झाल. यवया शऱयातरत अ र िठरािी यवयात ा तशठतशठया गातााततधरल ‘ज ाल लायबरऱया’ िरवा ‘िा ीगात रमस’ हया सतथाातच वरतर जवदात जवदात ता तर णयातरत यरत रतवदात रतवदात आतया लरर अिभपरायातरत ि वयायाया ातरत दी ातव बिदषरान यवया सतथाात ा ‘गरजीतथाालय’, ‘त‍रतरालय’ िरवा ‘वाच ालय’ अिी वररय ातव ठवावी अस रत आगरजीदा स‍चवररत चालल. तातरत‍ तन ास तन ास वऱषातचया ज‍नया सतथाातची ताररय असली रताी ज‍ ाटतिात‍ळ अिधनढ ि अिधररत वाटिााी रती ातव तालटि द अ रा सादस राणयासाार यवया सतथाात ा ज वाट. दळ‍दळ ज रतचया त ावा भाषाि‍दधरचा जसजसा परभाव त रत गातला रतसरतसा हया िरतनदर िब ातवा बिदषराा नाल िठरिठरािचया गरजीतथाालयात ी आिि वाच ालयात ी आतली वारल वररय ातव वाताणयाचा ि शचय रला. तिािाती आज ागातता िव ऱभासद साऱया बदन तदाााषरातरतरल त‍तबअ र साायाया तदा गाताातास रतो रशरिातरतरल वगात‍ऱया तऱयतरतचया रताल‍रा गातावाततऱयतरत िजर तदाल िरतर ‘गरजीतथाालय’, ‘वाच ालय’ अिा सतररति षठ ातवाचया ताटया झळररत आदरत. वगात‍ऱयाच ातवच ि नाल मदि दिद सातगात टाररतो री अिलर च साजऱया झालया अ रा तदशयवसवाच छातरल परिरतवततातरत वरा सावाराातचया आ िापरताि हया ज ाल लायबरारच ातव तालट गातावाच ालय अस ातव ठवल गातल असा अ ‍ललर रलला आद.

मराठी भाषचया शबदसपततीत भाषाशिीन टाकलली बहमोल भर

भाषाि‍दधरचया आत शल ात‍ळ जश ‍साा लाभ झाला रतश मदिज ‍सरत ज‍ न‍सलल अ र

अ वशयर ताररय िब बिदषरााल गातल िअ रतर च स वर ताररय िब िविषरतः अ ‍ऱ आिि िअ गरजीजर हयात ा, आतया भाषरत सदसा लररवऱगातार परवि ितळ ासा झाला. यवया ताररय िब ातच ठायी व व विरय िब ता रत वाताणयाचर जािरतर अदतदितरा चाल झालर. भाषाि‍दधरच झ‍तजाा ध‍ातधायववास िशभणयासााराच िवकत यवया वररय विब ि ऱतरतीरत वरा सावाराात ी तटरािवला आद द रातदी

अनकरमणिका

सातिगातरतल तािदज अस ादी. रतथााित यवयाच अ र फ‍ ट अ ‍ ादाि मदि आतया िचर तटसषटीरतया आजचया वररय ि सतररति षठ िब सततन रतचच अ त.

स १९२४ तऱयतरत आतयार िचर सषटीरत तरतटातचाच राल चाल दशरता. आिि

िअ टावदलसाायाया िब ातऱयतरतिद बद‍धा िअ गरजीजर िब च वाताणयातरत यरत दशरत.

‘सािरकरी टाकसाळ’

तरता स १९३७ वया वऱषी वरा सावाराातचर ायव ािगातारचया थालबदधरतरत स‍टरा झालर. अऱथाात ायव ािगातारला असरतात ा स १९२४ वया वऱषी यवयात ी भाषाि‍दधरचर जर चळवळ पररटति आातिभलर िरतचा सरतरत परचाा बााा वऱष रतार तदाााषरभा रतोतऱयतरत दशअ गातला दशरता. परथात परथात वरा सावाराात ी ता लया िब ात ा िवाशधर वऱगात ‘सावारार टातरसाळीरतला’ मदि अ ‍ताशधा मदिरत असरत. तातरत‍ बााा वऱषातरत रतश िवाशधर वऱगात जसजसा दरतबल दशरत गातला रतसरतसा सावाराात ी ता लया िब ा ी लशरातवा आिि लररातवा रळरत रळरत िअ रतरा परभाव ि अ र पररािी तशिद र ता लर री यवयाच ‘सावारार टातरसाळर’चर त‍दरा यातवा त यवया िब ातची रतर अ र अिधररत अलत ररतरच सतजलर जाअ लागातलर दशरतर. आमदातला अत‍र अ रा िवचााारिारतात िरवा सतथारिारतात िब राढ दया मदि सावाराातर िरताविध तागातणया यरत. भाषाि‍दधरचर िअ रतरर तरत ि परभाव रत ायव ािगातारद स १९३७ तधय स‍टल यवयाच आधीच वाढलला दशरता. ायव ािगातारद स‍टरा दशरतातच वरा सावारा त‍तबअ रर यरतात ा परथातरतः रशदाताला अ ‍रताल. यवयातच सतवरत आचाऱय अर ि र. सयवयवा रराा दिद दशरत. आचाऱय अर यातचर भाषाि‍दधरस अ ‍र‍ लरता दशरतर. रशदात‍ाातरत वरा सावाराातचया वागातरताऱथा ागातिारात र राढलया िताविररचा, सभातचा, ता तर ातचा िअ यवयाि राऱयकत चाललला असरतातच रशदात‍ाातरतरल ‘दतस ितकचऱस’ हया स‍परिसदध िचर तट सतथाचया चालरातचया िव तरतरवन वरा सावाराात ी यवया सतथासिद भट ि लर यवया सत थाचया भव ातरत ताय टाररतातच रतथा िजर िरतर लावलया िअ गरजीजर ताटयातर वरा सावाराातच लषम गातल अऱथाारतच यवयात ी चालरात ा भाषाि‍दधरचया दषटर िवचााल री हया ‘आअ ‍ट’, ‘िअ ’ तास रतो ‘गातटन ’तऱयतरत वातालया ताटयातवारल िअ गरजीजर िब राढ ि‍दध तााठर िब वातायास रातदर दाि दशअ रल रा? रतवदात चालरातिी झालया सतभाषिातरत द तषट झाल री यवयातरतरल बद‍रतर ताटया रवळ िचर तट सत थाातरत रढरत‍ळ आिि िअ गरजीजर िब वाताणयातरत रातदी िविष ििषटाचाा असरतश अिा यवयावळी िद ‍थाा भा बशराळलया सऱवसाधााि लशररातात‍ळ िअ गरजीजर िब ातरत लावया गातलया दशयवया आिि रातदी तार िअ गरजीजर िब ात ा तााठर परिरतिब रशिर ता लल वा स‍चिवलल वदरत मदि ि रताया लावलया दशयवया. रतर चऱचा चालरत असरतात यवया स‍िवदय, रलावतरत ि वभाषािभता र चालरवऱगाता िवटी वरा सावाराात ातच अ ‍लट िव तिरत रलर री जा आति वरतः हया सऱव िब ात ात आतया वररय भाषरतरल ातव स‍चवररत असाल रता आमदी रतीच वया ताटयातवा अवशय लावत आिि यवयातचा परचाािद राणयाचया ययव आ त ा रनत रतवदात यवया रशदात‍ाातरतरल िअ रता साऱवजि र सभातचया ि भाषिातचया गात ब ीरतच वरा सावाराात ी िचर तट सतथाातरत यवयाराळी परचिलरत असलया अिा अ र िअ गरजीजर िब ात ा ज तााठर परिरतिब ायव ािगातारस असरता ातच यशजल दशरत रत आिि रातदी वर ता लल अस िटत रतर िटपतिर ‘दतस ितकचऱस’ चया चालरात ा ि लर. यवया िटतिीरतल बद‍रतर तााठर परिरतिब यवया तत ळी ा िअ रतर आव ल री यवयात ी रत वरतःचया सतथारत वाताणयाचा रता ि शचय रलाच तातरत‍ रातदी राळा तरता िद ‍थाा ातरतरल सऱव िचर तट सतथाा ातिद यवया िब ातचा तिाचय वदावा आिि यवया सत थाातरत िद रत वाताल जावरत मदि वरतः अ र त‍िदररत िद र तर र राढ रत ि ाि ााळया िचर तट सत थाातरत धा ि ल . स १९३७ तधरल हया िद र

अनकरमणिका

तर राचया पररतर आरतात ‍ऱतळ झाया आदरत द सातगाति रशच. रतथााित अ र ज‍ र पररत परययव ातरती आमदातस ितळालर िरतचा रातदी तदततवाचा भागात आमदी यथा सातषमा राली अ ‍द धरत राररत आदोरत. रतश अ वाचसाठी री िचर तट िवषयर ज तािाभािषर िब आज तााठर िचर तटसषटीरत अगात र रळ गातलल आदरत रत वररय िब वरा सावाराात ी साधाािरतः वरस-ततचवरस वऱषाततऱवीच स‍चिवलल आदरत दर गातशषट यवयावळचया तत ळी ा अवगातरत असयात‍ळ जार आज िसदध रन दयावयास रश आद रतार आजचया वर च त‍ढ आलया रतरि ितढरस रतर गातशषट सदािजरतिच त‍ाावयासद सातिगातरतयावातच बद‍धा रारिद वाटिाा ादी. मदि िअ था हया नट चया रथा ास तळ आधाा असिाऱया यवया ज‍नया तर राचाच अ ‍रतााा रत आदो. वरा सावाराातच छायािचर अ यवया रालर यवया तर रातरत िलिदल आद री :-

“With Compliments Of Huns Pictures Kolhapur”

अ क णिजञापन

“तदाााषररय लशर रता िभकरत रय‍रत रतायवयाााव सावाराजर र सातािजर तिावऱरत अ व भाषाि‍दधर रर परविततयो अ व आतगलआचाा िवचाा स अ ‍यवतन त शविततयो रा परिरताशध सऱव‍रत दक .... आतगलितरतर १९ ज १९३७ रश ि भकरत सावारा दतस िचर िसत थाा रश जश ितल ावसा ि या अ ‍स सतय िचर रराि िवभागात र कि र अ ‍तयशगातर आतगलिब ो रर तऱयायवाचर िद र िब ाविल सिचरत रर वद दतस सतथाा रश अतरतःराि तऱवर तानय अ वत गरजीाहय लगातर .... .....वद ि म ातिररत िब ावलर परचिलरत रा र िलय दत सदवयवसायर बतध‍सतथााओत अ वत िअ रता सिारवत स दाऱ र पराऱथा ा रारत दक ...... आिा दक िर िद रर सऱव िचर िसतथााअ िअ स िब ाविल रश यस वागातरत रा

हया तर रातरत वरा सावाराात ी परथात स‍चिवलया िचर तट िवषयर वररय िब ातचर िटतिर

छातललर आद. Topical : परचाातट Newsreel : वतततट, Trailor : तिाचयतट, Interval : िवातिरत, तधयतरता, Studio : रलागातद रलातत रा िअ यवयाि ज िब यवया िटतिीरत आदरत रत आिि यवया तरता वरा सावाराात र वर ता लल अस बाच िब अ रर रन रत आमदी या त‍रतराचया िवटी जश िब रशि ि लला आद यवयातरतरल िचर तट वऱगातातरत छातलल आदरत. िर ितिरततट (Three Dimention), बाहयिचर ि (Out-Door-Shooting) द िब िद वरा सावाराात रच ता लल आदरत.

आमदर वरा सावाराात ी वया ता लया िचर तटिवषयर िब ात ाच रतवढ अ ‍ललिरलल आद.

तातरत‍ यवया वातच या अयवयतरत तदततवाचया िवचााात ा वा वर वरतत ा तााठर भाषरत तळातरतच िब वदरत आिि मदि िअ गलि िब च वातााव लागातरत अिा िररतररतार िब ात ा वरा सावाराात र व वर सतररति षठ िब ता लल आदरत. अगात ी र शटर अ ‍ललरात‍ारत त‍ढरल दा तातच िब च तदा. कतातर (Number) ि ातर (Date) अदययावत [Up to date] द‍रतायवता [Martyr] साऱवतरत [Plebicite] अतिरततशतता [Ultimatum] अ ‍तसतधर [Truce] ाधव र [Telephone] धवि षमतर [Loudspeaker] ात‍दरर [Teleprinter] तदाता [Mayor] िअ यवयाि िर ो िब यवयात ी ‍सरत स‍चिवल िअ रतर च वद रता रत वरतः आतया सऱव िलरािातरत वातन आिि यवयाचा तदाााषरभा िदबद‍ ा िद ‍थाा भा परबळ परचाा रन ि राव यवयात ा तााठर भाषरत आज िअ रतर रळव टारल आद री रत िब तऱवी रधी रशिर वर मदि ता लल असावरत याचर सऱव सातानय वाचरात ा आज ितरा स‍दधा सदसा यअ त य.

अनकरमणिका

रतथााित यवयाचा अ र नाअ ‍र त‍ाावािद सातगातरतात यअ रल. रतश दा री स १९२४ चया मदिज भाषाि‍दधरचर चळवळ वरा सावाराात र चाल राणयाचया आधीचया तााठर वाङतयारत यवया िब ातच रत ऱथार अरतयववच परायः आढळिाा ादर.

सािरकरीय शबदकोश या अिा पररााचया िरताविध सतररति षठ िब ात ा वया अ ‍द भाव िरवा ज‍नयात ा त‍नदात परचााातरत

आि तााठर भाषचया िब ायव ारााचर ि सािदयवयाचर रततरतर वरा सावाराात ी वाढिवललर आद यवयातचर जािरव सऱवसातानय वाचरात ा वदावर आिि िजञा ासत ा बिदषराऱय अिा ताररय िब ात ा द सावारा परिररत िब झटर सातत ावरत हयारतव आमदी रतिा रातदी सावारारय िब ातचा अ र ‘भाषाि‍दधर िब रशि’ हया त‍रतरातरत ि ला आद.

हया त‍ रतराचया िवटी अ रा तिाििषटातरत भाषाि‍दधरचया दषटर ाचलया रातदी लदा तशठया

िब रशिातचा तिाचयिद रन ि लला आद.

डॉ. रघिीराचा महाकोश हाच आणखल कहद-भाषा-सघान आता भाषाशिीचा अणधकत कोश मानािा

वारल तिाििषटातधय ज लन‍रशि आमदी अ ‍ललिरल आदरत रत यवया यवया षमर ातरत जार आजिद अ ‍तय‍करत

आदरत रतथााित आरतात भाषाि‍दधरच आत शल द आतलर ााषरभाषा जर सतररति षठ िद र िरतचयािी ि गाति रत झाल असयात‍ळ आिि मदि रतदर अिरल भाारतरय तदततव तावल असयात‍ळ यात‍ढ आतलर सतररति षठ ााषरभाषा जर िद र िरतचा सााा भाा आतया बिलषठ रत धातवा वादत िरल आिि िरतचा सााा जागातिरतर चिारताऱथा आतया िब सततन रतरत चालवत िरल असा जश रशिाचा रशि असल रतशच भाषाि‍दधरचया दषटर अिधररत ि आधााभरत रशि ता ला गातला तािदज. स‍ कवा आज असा अ र सतररति षठ तदारशि तति रत परवा ॉ. ान‍वराातचया तिाता िसदधिद झालला आद.

या रशिाचया तदततवािवषयी आिि वकििषटयािवषयी रातदी चऱचा या त‍रतरारतरल ‘आतचर ााषरभाषा

आिि भाषाि‍दधी’ या लरातरत वरा सावाराात ी रललरच आद आिि यवयाच लरातरत दिद सातिगातरतल आद री सतररति षठ िद र वारल अ ‍ऱ ि षठ िद रचया आकतिास रतो अ रत आकति दाि ता णयाच ज रठरि राऱय आतिातस ताा ता ावयाच आद यवया राऱयी हया तदारशिाच आतिातस अतशल सदायय दशिाा आद. रााि जगातातरतरल साऱया परगातरत भाषातिी टकका अ त िरल, आतचर सऱव अदयावत वकञा ाि र आिि वयावदािार तिाभाषा ि भाषा आतया िब ातरत वयकरत रनत िरल अस सातऱय आतया सत ररति षठ िद र ााषरभाषरत आिणयाचर ॉ. ान‍वराातचरिद तदयववारातषमा असयात‍ळ यवयातचया रशिातरत सऱव अ वशयर िव िर िब ात ा आिि यवयातरतिद अ ‍ऱ ि िअ गरजीजर िब ात ा ि ऱधााा बिदषरान यवयात ी िअ गलि भाषरतरल अगात ी अदयावत िब सतदाला सत ररत-पराररति षठ असच वररय परिरतिब ि लल आदरत.

या भाषाि‍दधरच आदय परवऱरतर वरा सावारा गातली ४० वऱष सतरतरत परचाा राररत आल आदरत यवया

भाषाि‍दधरचया रतततवाचा दा िवजय आद, यवयातचया तिातातच द साफय आद.

अनकरमणिका

रतवदात आरतात ॉ. ान‍वराातचया तदारशिासच अिधररत आधाा ता यवयातरतरल वकञा ाि र ि वयावदािार परिरतिब रवळ ााषरभाषा िद ररतच वद रता सऱव िद ‍भाषा सतनातरत ि ऱधाातऱवर वाताि द परयवयर सत ररति षठ िद ‍भाषासतनरयातच रऱरतवय आद.

रग. म. जोशी जानिारी १९५८ मधील पररम आिततीची परसतािना

• •

अनकरमणिका

परासताणिक (या आिततीच)

सािरकर – भाषाशिी

वारतततरयवरा सावारा यातच ाव तदाााषरारतरल भाषाि‍दधरचया चळवळरिर रायतच ि गाति रत आद.

रतथााित, भाषाि‍दधरचर रत ा तदाााषरारत रतार यवयाद दर ज‍ र आद, रतर ििवाजर तदाााजातचया पराि ि ताि झालया ‘ाायवयवदाा-रशिा’ इरतरर ज‍ र आद. सावाराात र आतया भाषाि‍दधरिवषयर िलरािारत ान‍ ाथा तति रतातचया वानाा तदाााजात र रलया उतकताचा आ ातवचर उललरदर रला आद. रतथााित ििवाजर तदाााजात र रलला उतकत आिि सावाराात र जनतठतरत तारत आयावा दारतर नरतललर चळवळ यारत रादर बाबरतररत फार आद. ििवाजर तदाााजातचा उतकत तलरतः ाायरााभााात‍ारताच तयाि रत दशरता अस ि सरत; मदिज रतश आजरालचया साराार त ात रशिासाारा दशरता. रता सावाराातचा उतकत ाायवयवदााात‍ारता स अिरल सातािजर वयवदााात ा वयातिााा आद.

शनदरदर उतकतातचा उगातत अतिादायचति ााजररयच आद. रााि भाषाि‍दधरचर आवशयररताच त‍ळर

ााजररय तिाथारतरत‍ळ ि ताि झाललर दशरतर. वगातवगातळया िातचया परवासाि रारत दशिाऱया सततरारत ज ताररय िब एरादया भाषरत परिवषट दशरतारत, यवयात ा ि तट राढणयाचया तागात सावारा लागातल असरत अस वाटरत ादर. रााि असा भाषा – सततरच दर एर अतिादायच नट ा आद. िरतजतधय अ कसरमगातर िरवा उद वगातज र अस रादर ादर. ति जवदा एरा आकतर ााषर आतलर सतता ‍सऱया ााषरावा ला रत, रतवदा रतश भािषर सततरच न रतश रतश वाभािवर सरतश. रतश परायः बलायवराानत असरतश. इतगरजीजर िरवा अाबर-फाािर िब जवदा िद र-बतगातालर-तााठर या साायाया सतररतशदभव भाषातरत गात ी रारतारत, रतवदा रतश सततरच सवचवर अवाभािवर असरतश. इरतरच वद रता गात‍लातिगातारच र ज र आठवि रन िााा असरतश. ििवाय, तााायात‍ळ जवदा ताभािषर िब एरादया भाषरत न‍सरतारत, रतवदा यवयाच परतािदर इरतर तशठ असरत रर तळ भाषरतरल िवभकरतर-परयवयय आिि िकयात या तलरर फााच थाश ििललर उारत! ििवरालर तर वयवदााारतरल भाषा अवाचर िद रच उ च या ावा झालल नतातरता याजर तािदयास हया भािषर बलायवराााच वनत लषमारत यईल. या ााजररय बलायवराााचर परिरतिकया मदि आध‍ि र िद ‍थाा ारत भाषाि‍दधरचर चळवळ परथात उतता पर ि आिि बतगाताल या िवभागातारत स‍न झालर.

उतता पर िारत रता रवळ अाबर-फाािर िब च रतर था भाषरत ििाल दशरत अस वद; अयवयतरत

दायात आिि सतरतातज र गातशषट मदिज रतथा भाारतरय िलतरच उचछ अाबर-फाािर िलतर ठाि तात ल दशरत. मदिज या िारतरल बराहमि रायथाा र िवदयशतजरवर जारतर आतया जगातद िवयायारत तवचजातचर िलतर सश उ च (मदिजच अाबर-फाािर) िलतर वातन लागातया दशयवया. रत‍ळिर ासाचया वतिारतरल वातर ाातरतरथाच, राशतरार बराहमिवतिारतरल तति रत तशरतरलाल, जवादालाल, हयातचया बायारत उतता पर िारतरल बराहमि त‍ल ररल एरादया तलवरचया ाार जाऊ ‘अिलफ’ ‘ब’ दर तळाषमा िगातावररत असरत! मदि उतता पर िारत परथात वा वि लातचर िलतर त‍नदा थााितरत राणयाचर चळवळ राावर लागातलर. ‘ ागातार परचािािर सभा’ मदि जर िवयायारत झालर, िरतला परथात ागातार िलतरचा परचाा दारतर घयावा लागातला. अथाारत उतता पर िारत भाषाि‍दधरचर चळवळ तदाााषरातषमादर अिधर अतिादायच दशरतर. िसधतधय रता सवच वयवदाा उ च िलतररत च दशरत. मदिज िसधरभाषचर िलतर उ च दरच ठन गातलर! रतर इरतरर रर ना ाा सश वरतःचया जनतभतररत तािररता चया ि रमतरतरत‍ळ िशध रला लागातयावादर िसधर लशर, - ि ा यवयातचयारतरल

अनकरमणिका

बद‍सतयाय लशर – आतयाला िशध रला लाविाऱया लशरातचर, उजवरर ावरर िलिदलर जािाार िलतर अदयातदर आतलर िलतर सतजरतारत!

सावाराातचया लर ावन अस ि सरत रर, यवयात ा भाषाि‍दधरचर अतिादायचरता उतता पर िारतरल

ि‍दधर-चळवळरवन च त ारत भालर. या सतगरजीदारतरल तिदयाच लरारत सावाराात र या सयवयाच रथा रल आद. उतता िद ‍थाा ारतरल लशर जागातरत दशऊ अाबर-फाािर िब रडयासाार वच राढररत असरता, तााठर भाषरत तार , ििवाजर तदाााजातचयासाारा तशदाा सा रतर ि वषातवीच दशऊ गातला अस दर अदयात ि ा िर ा चाळरस रतार अाबर-फाािर िब भककतति ाादावरत, याच सावाराात ा वकषमय वाटि अगात र सादिजर दशरत. यवयारत यवयात ा ााजररय रायातास रादर राळ सकरतर अिलपरत ादाव लागातया , भाषाि‍दधर आिि अतिशदधाा या श चळवळरवाच लषम र िदररत रारता आल.

सावाराातचा वभाव दा जसा कानरतररााराचा आद, रतसाच रतश रतालतािा साायाया सदधरत‍परिारत

द‍र‍ तिदाचादर आद. एरा र गातशषट यवयात र दारतर नरतलर मदिज ‘िकयािकय’, ‘वयवदायच वा अवयवदायच’ यातचा िवचाा रत राररत बसरत सरत. भाषाि‍दधरचया बाबरतररत राय, रर तिरतरतताव चळवळरचया बाबरतररत राय, ‘अिकय’ दा िब सावाराातचया रशिारत वदरता ! “िब वाताा रर रतश नढ झालाच ” “अ र तयाय परचााारत आल, रता अरा चातगातल रतच िटररतरल” या साारर यवयातचर आगरजीदर सर तािदलर मदिज यवयातचर अपरिरतदरत रायचतदधरतर लषमारत यरत. ति भाषा दर रचया परवादापरताि वरतःचर वाट रातरत. ताटविापरताि रिर त रतटबत ररत वादारत ादर. यवयात‍ळ सावाराातचया साायाया, अिकय दा िब च तािदरत सलया, तशिलय -सदि वराालास‍दधा नढ िब राढ लावरता ा या अ र अ चिर आया यवया तादाणयासाायाया आदरत.

सावाराातचयातवी भाषाि‍दधरचा झालला परयायारत परययव जार ििवाजर तदाााजातचा ाायवयवदाा

रशि दा असला, रतार यवया तरतादर रााभाााचया भाषरिारता वभाषरतरल रशि राणयाच परययव झालल आदरत. ‍ वाचर गातशषट मदिज, तदाााजातचया ततिर तत ळारतरल िवयायारत तति रत ान‍ ाथाततरत दिततरत यातचा रशिदर आजचया िवदयालयातरत आिि गरजीतथािाळातरत फाासा आढळरत ादर. या पररताव रिारता तर एरा परयायारत गरजीतथाालयारत ाायवयवदाा रशिाचर चरिर रलर असरता, रतथारल िर त वरधाार गरजीतथाािधराऱया ताझयात‍ढ अवाचर साराा रािवलला ‘त ात रशि’ आि ठवला! ाायवयवदाा रशिाचया आरतातयरत रवळ श आवयवयाच ि नाया आदरत दर गातशषटदर अि‍भसचर आद. एर आवततर िर १८०२ तधय मदिज इ. स. १८८० तधय ि नाललर आद; रता ‍सार इ.स. १९५६ तधय ि नाललर आद. दर ‍सार आवततर त‍णया-त‍तबईचया एरादया परिसदध िववानत सतथा राढललर असल अिर आतलर रत ा सादिजरच दशरत, ति दर स‍त ा आवततर, उ च आिि रतलगात भाष वढलया ‘तााठवा ा सािदयवय तिाष ’ राढललर आद! यवयात र र दर सारााचया ‘ििषमि ततर ालयार ’ या सतबतधारत िव तरतर रलर दशरतर. तातरत‍ “ि ललर ििषमि ततर ालया या रातर आतलर असतथाचरता पररट रलर. तर कतातर D – 2772 – M – 2/23, November 1955”. तााठवा ा सािदयवय तिाष वरस वषातवी राढलया या आवततरला र. ाातचतदर गातशिव राट यातचर उतय‍करत पररताव ादर आद. या वया आवततरत‍ळ रतार दा ऐिरतदािसर तदततवाचा रशि सवच िवदयालय आिि िवदयातरठ यातचया सतगरजीदारत आिि वाताारत असावा, अिर सदािजरच अतषमा दशरत. ति वरत‍थारतर तार ‍ वा रतिर ादर.

अनकरमणिका

या तरताचा असाच ााज-त‍ाररत परययव मदिज िवयायारत िवदयापरतर ाि रततरत सयाजरााव गातायरवा यातचया परशयवसाद ा थाात झालया रशि तत ळाचा परययव दशय. दा परययव रवळ तदाााषरात‍ारता स अिरल भाारताला उतय‍करत असा आद. या रशिाच ाव ‘रसयाजरिास िब रतरतर’. यारत इतगरजीजर, गात‍जाारतर, तााठर, सतररत, उ च, फाासर, िद र आिि बतगातालर अिा आठ भाषातरतरल सता िब एरात‍ढ एर ि ल आदरत. या गरजीतथााचर उतय‍करतरता वगातळर सातगातणयाचर गाताजच ादर. अिा रतऱदचा परययव यवया तवीदर झालर वदरता आिि यवया तरतादर यवया रतश रचा झालला ादर. ान‍ ाथाततरत दिततयवयातचा रशि आिि र सयाजरतदाााज-त‍ाररत रशि यातच त‍याय वकििषटय मदिज शनदर रशिात र सशततिाला आिि स‍टस‍टररततिाला ि लल पराधानय द दशय. सयाजरतदाााज-त‍ाररत गरजीतथा आरााा आिि तषठ सत था परचत आद. यवयाचर पररताव ा सादिजरच गात‍जाारतररत आद. रतररत मदटल आद...

“लातबा िब श ब ल टतरा िब श तसत गातर श परथात अतर आतवाता आवयश छ; रााि र वयवदाातात

रत रढ थावातात साळ त छ.” ान‍ ाथातति रतातचया रशिातधयदर स‍गाततरतला पराधानय णयाच दच धशाि अवलत िबलल ि सल. ‍ वा िद र आिि बतगातालर भाषातरत झालया ि‍दधरचया चळवळर स‍गाततरतला पराधानय ि ल ादर. ‘वारतादाा’ या ऐवजर ‘सतवा ारता’, ‘सात ा’ या ऐवजर ‘परिरतयशिगातरता’, ‘स ा’ िरवा ‘सकनय’ या ऐवजर ‘वािद र’ दा, (िरयवयर सतररतञा ातसदर झटर सतजिााा!) िब , या साार िर ो कलषट िब भाषाि‍दधरचया ि िततता बतगातालर व िद र तति रतात र आतआतया त‍ळचया स‍गातत भाषातरत आि सश ल. यवयात र जा ििवाजर तदाााजातचा ााजवयवदाा रशि आिि सयाजरााव तदाााजातचा ‘िास -िब रतरतन’ शळयात‍ढ ठवला असरता रता यवया शनदरदर भाषा सातानय लशरातचया रतो र सदज रळया असयवया. ति रत रादरदर असल रतार ाायवयवदााारिारता श िवयायारत ाायरयवया र त‍ददात राव नरतलल द रशि अवदन आज यातिर र तदधरतर ब िवलल ज कलषट िब नढ राणयाचा परययव दशरत आद रतश अि षट आद. ज िब स‍गातत ादररत, रत नढ दशणयाचा सतभव सरतश.

सावाराातचया शळयातत‍ढ असलला ‍साा तदा परययव ‘अरतारत‍रच ’ रताल तािा यातचा दशरता.

सावारा आिि रताल तािा यातचया वयकरततततवारतरल आिि तााकतारतरल सामय िशधि त शातजर दशईल. या शनाततकरर सावारा दच अिधर वय‍यवतन आिि स‍सत ररत दशरत. रताल तािाचया िवदयावयासतगातासतबतधर यवयाचा चिार राा लॉ च िर ाॉस मदिरतश, -

“Kemal’s own cultural background was scrappy. He had studied subjects ad-hoc, in

periodic bursts of concentration-skimming through them, on occasion, to rationalize some intuitive preconceived notion. But he had never acquired the habit of systematic reading.”

यारतरल रादर विच च सावाराात ा लागात दशणयासाार आद. सावारादर आतल वयतफरतच िवचाा

सवचतानय राणयारिारताच वाच राररत. ति यवयातचर तळचर ब‍दधर अयवयतरत रतरवर आिि वयासतगातर दशरतर. रताल तािा, समराट अरबाापरताि, भशवरतालर तति रत गातशळा रन यवयातचयार आतयाला दव रत ञा ा ओाबा नणयारत रताबज दशरता! यवयाचया भशवरतालर गातशळा झालया तति रतातरत श तषम दशरत. एर तषम, ‘रत‍री भाषा सशतर रलर मदिज झाल’ असा मदििााा दशरता, रता ‍साा तषम ‘रत‍री भाषरतरल अाबर-फाासर िब राढ टार यवयातचया जागातर व रत‍री िब रतयाा रन यशजावरत’ अस मदििााा दशरता. वरतः रताल भाषाि‍दधरचया बाजचा दशरता. ति यवयास अ ‍भव तार वगातळाच आला. यवयाचा चिार राा लॉ च िरन ाॉस मदिरतश,-

अनकरमणिका

“In time he realised that his linguistic operations were leading the Turkish language into a blind alley. It threatened to become a ‘mandarin’ language as artificial and incomprehensible to the ordinary Turk as that of the old ottoman ruling class. A halt was finally called...”

ति रतालत‍ढरल सतया सावाराातचया त‍ढरल सतयातद फााच िबरट दशयवया. भाारतारत

भाषाि‍दधररािाला सतररतचा रजर ा ताठरिर आद. भाारतारतरल सात रिरतर वाङतय सतररतारत आद. आिि ागातार उफच बाळबशध िलतर यवया वाङतयाचर िलतर मदि अ र िरतर परिरतषठा तावलर आद. िबचाऱया रताल ताररय िब उतट राढल रतार ताररय िलतररत यवयाचर स‍टरा वदरतर. ति रतश सावाराातचयापरताि अपरिरतदरतति वरतःचा तागातच चशराळिााा दशरता. ताकयातचरच िलतर घयावयाचर, रता तगात ाशत िलतर घयावर, अस यवया ठािवल. रााि यवयायशगात यवयाच तागातासलल रत‍री ााषर अयवयतरत त‍ढाालया मदि िवयायारत अिा य‍ाशतरय ााषर-र‍ ट‍ तबारत जाऊ ारल दशरत दशरत! रताल रललर दर िलतर-स‍धाािा तदाााषर, तधय पर ि, आतधर पर ि, यातरत रतार राणयाच रााि ादर. तदाााषरा रता ागातार अथावा बाळबशध िलतर दरच आतलर वाङतयर िलतर अ र िरतराततास ठािवललर आद. ति ािषमिायवय भाषातच राय ? ााषरककयारिारता ररल जथा बतगाताल आिि गात‍जाारत आतातया िलपया सश ावयास रतयाा ादररत, रतथा रततरळ, रतलगात, तयाळर या भाषा आतया िलपया सश ायला रसचया रतयाा दशरतारत !

ति िलतर-स‍धाािरतदर सावाराात र लषम नारतल असल, रतार त‍याय परश िलतरचा ादर. भाषा-

ि‍दधरचा परश दा अरारस ताररय िब , - िविषरतः ताररय ाायरयवयाच िब , - वभाषरत राढ टारणयारिारता वर िब ब िवणयाचा ठारतश. या ताररय िब ात ा वररय िब उतलबध आदरत, यवयातचा परश च ादर ति यात ा तळ भाषरत परिरतिब ादररत, यवयातचयारिारता व िब रतयाा राणयाचा दा त‍याय परश ठारतश. द िब रतयाा रारता ा तााठरच तााठरति आिि ि यवयाचया भाषच सशतति षट राि द यारतरल त‍याय तय दशय. ‍सरता ताररय िब नालिवला आिि यवयाचया ऐवजर सतररत रशि आिि वयाराि यातचया बळावा वर िब ब िवला, एवा ि‍दधररािाच त‍णय त ाारत त ल, अस वद! भाषच तळ वळि सश रता व िब रतयाा राि द अलबयवया गातलबयवयातच रात वद, द सयवय िवसायास भाषचर थारतर राय दशरत, द आजचया वरतचता तर र भाषवन त शत र ि सरत. परयवयर इतगरजीजर िरवा फाासर िब ाला अगात र यवयाच वनताचा, - रधररधर रता यवयाच उचचाााला जवळचा – िब रतयाा रलाच तािदज, दा िद र लररातचा आगरजीद िरतरतरासा गरजीाहय ादर. उ ादािाथाच, Survey याला ‘सवषमि’ दा िब रतयाा राणयारत तळ इतगरजीजर िब ाचया जवळ जाणयाचा दायात उिददषटावयिरतिाकरत रशिरतच उिददषट ि सरत ादर! तााठररत रता साधया ‘तदािर’ िब ा या िविचर ‘सवषमिा’च रात भागातल. िद ररतरल रादर वर ब िवलल िब रता ‍बोधदर आदरत आिि अि‍दधदर आदरत. उ ादािाथाच ‘उत-अिभयतरता’ दा िब तदावा. तिदलर गातशषट मदिज यारत सतधर राणयाचर जागाता अस दर सतधर रलला ादर; आिि ििवाय, िब उचचाायाबाशबा अथाच लषमारत यरत ादर, द वगातळच. आिरर एरत चतयवरािार गातशषट मदिज, रशिरतादर उतसगातच रशठदर लाव आतयाला दवया यवया अथााचा िब ब िवरता यईल रर रत ा! उ ादािाथाच ‘अध-ि यत’ दा दललर वाताारत असलला िब तादा. दा िब By-laws हया अथाी रतयाा रलला ि सरतश. ति ‘अिध’ या उतसगाताचा अथाच यथा अतिषमरत असलया अथााचया अगात र िवरदध आद. िद र तति रतात र रादरदर रल रतार तााठर वतततर ात र रत लगातच उचलणयाच रााि ादर. ति आज परवततर तार रतिर ि सरत आद. याचया त‍ळािर, िरबद‍ ा या िब -ि तायवयातचया स‍परत त ारत, एर रत ा आद; रतर मदिज ि ा सवच सतररतशद भव भाषातरत रतच िब चाल राि! या िारतरल परा ििर भाषा या परिरतिषठरत आिि वाङतयसततन भाषा आदरत. यवयात ा

अनकरमणिका

एरातरीचयाजवळ ओढणयाचया परययव ारत या सवाचच नत आिि ल िबन िाा असल, रता फाय ा सतिियरत ाादरल आिि रतशटा तार त ाारत त ल! अवाचर तााठर गातदयाला िटळर, िचतळिरा, तदा व ििवाात गातशळ, गात रार, रळरा, फ र, अर , रात रा यातचया भाषापरभ‍यववा ज वाभािवर, ति अथाचवादर नत आल आद, रत िद र आिि बतगातालर या शनी ादर ादर. बतगातालररत उचच जाच लिलरत आिि वकचािार सािदयवय आद. ति तााठर गातदयाचा कसरमगातरतिा यवयाला ादर. आजचया िद रचर थारतरदर रतरच आद. आिि िद ररतरल िब उचलणयाचया परवततरत‍ळ तााठरचर ि‍दधरता आिि ‘तााठरति’ षट दशरत आद. साधा ‘वगातीय’ दा िब घया. िद ररत रतश ‘वगातच था’ हया अथाा वातारतारत. तााठररत रतश रतसा वाताि दायात आद.

विब ि रमतरतरचया या सतयरत यथा याद अिधर ििारता यरत ादर. ति व िब रतयाा राि द

त‍ळारतच त‍णयपर आद आिि रतश रशिरदर अतकव लरर रन िररतश’ या रत अिलर चया तााठर गातदयारत थाकता नारतल आद! या धशकयासतबतधर भाषाि‍दधरचया शना तदाब‍िदधता आिि सतथाच परवरतचरात र ताररय िब बिदषररत राणयाइरतररच राळजर नरतलर असरतर, रता दा धशरा टळला असरता.

ति या सत भारत लररातच आिि भाष – ि‍दधर – परवरतचरातच िकलरसतबतधरच िवचाा, आदरत – यवयाद

अिधर र र आिि सकषत दवरत. द िवचाा भाषाि‍दधरचया राळाचया तवीतास च असावरत िरतरतर िासतरि‍दध ादररत. “भाषा अलतरािार आिि सतररत परच‍ा असल, रताच िरतला िकलर आद. आिि साधर, साळ, टशर ाा असल, रता िरतला िकलर ादर” अिर रत ा तााठररत ि ा गातया श िता रतार नढ आद. ‘िटळरातच िवचाा रतजवर दशरत ति रळराातचयापरताि यवयात ा िकलर तार वदरतर’ [एखायता पगडताि याचया गवरदधही ित गदलल सदलवाि आिळल गाळक लख सगरजीहाला (ॲकडिी परसकत) तकघ तीथघ लकषिणशासतरी ोशी यािी गलगहलली सदर पसताविा ह तयाच एक उदाहरण होय.] दर सतजरत तााठररत िरयवयर वष नढ आद, आिि त‍ ःत‍ ः वयकरत रलर जारत आद. िकलरसतबतधरचर दर रत ा रिर तरतर च झ‍रिाार आद. आिि रतजवरतला रतर तदततव िाार आद. रतजवरता आिि ल ाातिा या शदोच एरर वारतवय िचतळिराातचया भाषरत आढळ. ति रधररधर िवचााातच व यवयातचया तागातरल रळरळरच तदततव एवढ असरत रर अलतरािाररता दर यवयातचया सतगातरतररत िवसतगातरतच ठारत. िटळरातचर जागाता अलतरािार असरतर रता रतर इरतरर तिािातराार ाािदलरच सरतर, अस ररल मदिरता यईल. साधतिा, रतळतळ आिि टशर ाा िब यशज ा यातच तदततव आतचया टररारााात र रतार घयाव िरतरतर लषमारत नरतलल ादर. या बाबरतररतरल ब जॉनसन [बि ॉनसि [१५७२ त १६३७]] याच सर लषमारत नणयासाार आद. रतश मदिरतश,

“We must not be too frequent with the mint nor fetch words from the extreme and

utmost ages; but the eldest of the present and newest of the past language is best.” ब जॉनसन च द सर स‍ताा चाा िरतराततवीच व मदि रालारतररत मदिाव, रता अगात र अलरर

अतिाररतरल ॲसशिसएट परस आतया तर रााातसाठर ज ‘टाइल ब‍र’ परिसदध रल आद, यवयारतदर तरा या सर ावाच भा ि ला आद. “सवचसाधाािति जश िब सवा ा सतजरतश रतश तानय राावा.” यावा भाषय रारता ा त‍णयाचया ‘सराळ’ तर ा मदटल आद, “िब कलषट, बशज , ‍बोध रशरत, ति यवयारत रवळ ा ताध‍यचदर रश. ा तध‍ा िब रा ाला गातश लागातरतारत, ति आतयाला ज सातगातावयाच आद रत यवयारत परभावरति वयकरत दशरत सल, रता थाश ा वळ रा ाला आ त णयातिलर यवयारत रादरदर साधय दशरत ादर. ब जॉनसन आिि अतिार असशिसएट परसच अगात र अिलर च ‘टाइल ब‍र या शदोरतदर य‍करत झालल रतततव लषमारत नरतल, रता िटळरातचर भाषा दर आ िच भाषा ठारत. श िता ‍लच िषमया गातलया या सयवयार यथा लषम वधणयाच त‍याय रााि मदिज ताररय िब दारलणयाचया ा ारत तर या

अनकरमणिका

रतततवार च ‍लचषम दशणयाचा धशरा आद. अिा पररााच ‍लचषम आजचया िद र सवारत जारत रल आद. ति िद ररतरल िब जसचया रतस उचलणयार आजचया तााठर लररातचा िविष रल ि स यरतश! आतयार िवषििातरयातचया राळातास ‘टररा’ दा िब ‘िकिटिसझ’ हया अथाी वाताला गातला आद. रता रषि रशदटरा, ािसद िचरताति रळरा, वात तदाा जशिर यात ादर दा िब त‍ासा सततचर वाटरत अस. यवयाचया ऐवजर ‘सतरषमा’ ‘िवतषच’ – ‘आलशच ा’ द िब रवळ िद ररत वातारतारत मदि आमदर वाताणयास स‍रवारत रलर! ‘रा तबार’ दा रिचतध‍ा आिि इिरतदास-सततन िब तााठररत नढ असरता ा, िद ररतरल ‘उतनयास’ दा सतियात िब वाताणयार आज िरयवयरातचा रल आद. वर िब राि अथावा अनय भाषरत रलला ि सरताच उचलि, या परवततरर भाषाि‍दधरचा आढावा नरता ा लषम वधयाििवाय गातयवयतरता ादर. मदि च, या त‍दयाचा एवढा िवरताा राावा लागातला. रााि ता िर िब वाताि एवढाच राय रतश भाषसतबतधरचा गात‍नदा दशय अिर रत ा झाया च वा िचिवलल भािषर शष वाढरत आदरत.

ब जॉनसन चया सर ाला आजचया तााठरत‍ारत त‍ढरल नत रता यईल. भाषाि‍दधरचर सतया दर

रवळ ााजररय परिरतराााचर सतया वद रर सतररत तति रतातर सशतिवणयाचरदर रातिगातारदर वद. याला भाषचया ा -वकििषटयासतबतधर आिि ताततासतबतधर दळ‍वाा जािरव आद, रतशच अवशय रतथा यशगय िब रतयाा रन िरल. मदिज दा िववानरतचा आिि ताररयातचया परिरतराााचा परानरत स , भाषािवषयर दळ‍वाातिाचा िरवा Sensitivityचा परानरत आद. ताररय िति ऱयातचया िरवा अगलश-इति य अततल ााातचया भाषला आति दसरत दशरतश, रत यवयातचया भाषरत ताररय िब दशरत मदि वद, रता यवयातचया भाषच वळिच ताररय दशरत मदि दशय. तााठरचा तााठरतिा ‍सयवया िब सतगरजीदारत ादर; रता एरत ा वळिारत आद, या सयवयाचा िवचाा राि मदिज भाषा-ि‍दधरचा ि षध वद, रता भाषाि‍दधरचा िवरताा दशय.

भाषा-ि‍दधरचया चळवळररत भाषाि‍दधररारजदर रादर चळवळर ििाया. यवया भाषाि‍दधरला

राशराच आवशयर आदरत रर ादररत, याचादर फा िवचाा वदावयास दवा. िद ररतरल िरवा बतगातालररतरल िब जसचया रतसच नणया अिरल भाारताचर एर भाषा ि ताि राणयास त रत दशईल, दर रत ा यवयातकररच दशय. आतलर तळ भाषा या चळवळर कलषट िरवा ‘अतााठर’ दशरत असलर रतार अनय भाारतरय भाषातरतरल िब घयावरत रर राय, दा परश िवचाा राणयासाारा आद. रादर लशरातचर रत ािकरतर रता इरतरर त‍ढ धावरत रर, रादर राळा परा ििर भाषा ल‍ परत दशऊ िद ‍थाा ारत एरच भाषा उाल! अिर यवयातचर व र आिा असरत. िद ‍थाा साायाया रत पराय िारत परा ििर भाषा ाादिााच; वद यवया ाादि इषटदर आद. ‘बााा रशसावा भाषा ब लरत’ अिर एर ज‍ र मदि आद. आिि यावळर परवास-साध रतर दशरतर आिि रतर वगातवा दशरतर, यवया वळररता या मदिररतरल सयवय आजचयाद िररतररतार तटी र अिधर अ ‍भवास यरत अस, द भािषर आिि भगातशिलर सयवय आद. ‘एरााषररययवव’ िररतरदर अगातयवयाच असल रतार भगातशिलर वरत‍थारतरवन रत उडडाि रन िरिाा ादर. या िारत आतरतापरातरतरय वयवदाााचर एर भाषा अवशय दवर – वद िद र दर जिर भाषा अ र िरतर आददर, ति यवयाचा अथाच रतर भाषा परा ििर भाषातचर जागाता नऊ िरल असा वद. य‍ाशतातरत आतचया एर श िजहयाएवढ िदर आतया भाषा व आतल वाङतय जरत रारता ा ि सरतारत व रत ाारतदर आद. सतजा आति ााजररय फायदयारिारता परा ििर भाषातचा बळर णयाच ठािवल, रतार यवयारत आज आद यवया वाङतयाच आति राय रािाा! रर यवयाचादर बळर िाा? अिरल भारतरत ाला ाायवयवदााारिारता िरवा अ ‍चच अधयात ारिारता एरच भाषा ठवणयाचर रत ा ‘अ स ताटश’साारर रिर त भाषा ि ताि राणयाइरतररच दायात आद. परा ििर भाषा िजवनरत ााद दर आतरतापरातरतरय वयवदााारिारता िद रचा उतयशगात अतिादायच आद. आज इतगरजीजरच थाा आिि रादर

अनकरमणिका

िरतरातवी सतररतच थाा िववाना ातत‍ारत रतार रतच दशरत. ति सतररत तति रतात र िरवा इतगरजीजर-िििषमरतात र परा ििर भाषा षट राणयाच धयय रधरच सतशा ठवल ादर. िद रचया अिभतानयात ादर रत धयय सतशा ठवलल ादर.

या सवाचया तळािर एर तलभरत भािषर परश आद. भाषा दर तति रतात र ब वावयाचर असरत, रर

रचया परवादापरताि रतर आतशआत वळि नरत असरत? ॉ. ान‍वरा यात र भाषर रवळ यातिर र दषटर तािदल अस र ा मदिाव लागातरत. रचारचया एरा रशलररत बस , सतररत रशि आिि वयाराि िजाार ठव रतयाा रलल िब रशियवयाच भाषच िब दशिाा ादररत! ध सतररतचदर ादररत, िद रचदर ादररत, आिि तााठर-गात‍जााथार या साायाया परिसदध परा ििर भाषातचदर ादररत. यवयातचया कलषटरतत‍ळ आिि रिर तरतत‍ळ रत नढ दशणयाचा सतभव बरताचाच आिि नढ झालच रता यवया भाषातच सन यच वाढिवणयाऐवजर र‍ नतरताच वाढिवणयाच रायच रत िब रारतरल.

आिरर एर धशरा अ र ा ारव णयारत आला आद. तळ भाषरत स‍त ा, नढ व िर िब

अस दर, िब ि रमतरतरचया उयवसादारत वर िब रतयाा राणयाचा वा िद ररत उचलणयाचा सशस गातलर रादर वष वाढरत आद! ‘िचाजरव’ िब नढ आिि रिच-तध‍ा अस दर यवयाऐवजर ‘स‍त‍र ’; ‘रतरथाचनत’ दा रावयायवतर िब अििषमररतातस ररल तिािचरत अस दर यवयाऐवजर ‘ितरताजर’ िब वाताि; तारषमचया परश -तिर ररत ‘त‍ढरल िब ातच वयाराि सातगाता’ मदिणया ऐवजर ‘ि म -िलिररत िब ातच वयाराि सातगाता’ अस िलिदि, ‘सताातभ’ या ऐवजर ‘सतााशद’, ‘साजाा झाला’ या ऐवजर ‘सततन झाला’, असया ावरनया तााठर भाषा स‍त ा दशरत आद रर िबन रत आद, याचा िवचाा ािवनय आिि अ ‍राि यातचया व ा आति िवसारत चाललश आदशरत. अिरल भारत रत ाचर भाषा रधर राळर एर दशि िकय आद अस गातदररत धाल रतारदर, आतया इिरतदास परिसदध भाषा कलषट आिि र‍ नत राि षममय ठािाा ादर.

या भाषा-ि‍दधरचया आढावयारत भाषाि‍दधरचया तागातारतरल राटयार‍ टयातचादर िवचाा राि अतिादायच

झाल. भाषाि‍दधरच परवरतचर वारतततरयवरा सावारा आिि ॉ. ताधवााव तटवधच द शन िजरतर ब‍दधरता िरतरतरच आगरजीदर दशरत. ॲलशतथारचया िासतरारत या परताि एर ाशगात बाा रारता ा ‍साा एरा ा ाशगात उद भवणयाचा धशरा उनडया शळयात र तयवरारतारत, रतिरच यवयातचर रायच-तदधरतर दशरतर. एर ऐिरतदािसर परता ा राररत असरता इरता रादर भािषर रतशट झाल रतार यवयाचर द उभय िववाना िषमरतर बाळिगातरत सरत. यवया यवयातचया वभावारत जसा एर तााकत दशरता रतसच अनय रादर धशरदर दशरत. यवया धशकयातचा िवचाा रयाििवाय तााठररतरल भाषाि‍दधरचा आढावा तिच दशिाा ादर. ति मदिज यवयाचा अथाच सावाराातचया ध ा रच आिि र‍ िागरजी ब‍दधरच भाषचया षमर ारतरल रायच रशिर रतर लररतरल असा वद. या लर-सतगरजीदारतरल एरर लर मदिज जि जळरता तलररता आद. यवयारतरल परिरतता ा रशिरदर भाषाभयासराला आतया तरतातचा आिि सतजरतीचा त‍ रमवचाा राावा लागातल. तााठर भाषरतरल, ि‍दधर चळवळरला जवढ झ‍तजाा रत लाभल रतवढ िद ‍थाा ारतरल अनय रशियवयादर भाषला कविचरतच लाभल असरतरल. आिि त लाल िधगरजीासाायाया ि धडया छारतरचया वरााला फरती िााा, भाारतारतरल अ र ‘िधगरजीात ा’ त‍रतराचया वषट ारत ितरत‍ल ताठिविााा, राळया ताणयावारल अतधाा रशठ ररतदर िभरतरवा तदारावय िलिदिााा दा असातानय वरा, अत ता ारत सिरतच स‍टरा दशरताच एरादया भाषचया पराधयातराला िशभावर अिर चळवळ िरतरतकयाच एरि षठति दारतर नरतश, दा एर िवलषमि चतयवरााच ता ावा लागातल! ििवाजर तदाााज, लि , रताल तािा यातचया साार अ रातगातर परिरततच वराच सावाराातचया रत‍ल साठर आठवाव लागातरतरल, आिि

अनकरमणिका

अिा असातानय कानरतरराारातचया ररतचयववारतदर सावाराातच ररतचयवव असातानय ठाल. भाषाि‍दधरचया सतालशच ाचया ि िततता सावाराातचया ऐिरतदािसर ररतचयववाचदर ताि झायाििवाय ादािाा ादर.

सावाराातचया भाषा-ि‍दधरिवषयर लरातच त‍ त‍चदरि रन ‘सािदयवय सतररतर तत ळा’ रवळ

भाषा-ि‍दधरचया रायालाच दारतभाा लावला आद अस वद, रता एरा असातानय तदाााषररय वरााचया चिार ाच त‍ ःताि रन ि ल आद. यवयाबददल सािदयवय सतररतर तत ळाच अिभ त राि जना आद. यवयातचया हया त‍णयरतारत यवयातचया दारताला दारत लावणयाचर सतधर तला यवयात र ि लर यवयाबददल तर यवयातचा आभाार आद.

३ शवदमबा १९७७. त‍ि िवदयातरठ तिासा, त‍ि ७.

शरीकषटि क. कषीरसारगर

••

अनकरमणिका

मराठी भाषच शिीकरि

[पिाधथ] १. गातया अ रचि-रतर ि वऱषातरत मदिज तााठर भाषचया अ किरतदािसर रालातरत िरतचयावा बाट

जाणयाचा परसतगात, रतर भाषा बशलिाऱया लशरातवा बाट जाणयाचा परथात परसतगात रशसळला रतवदातच आला दशरता. अललाअ ‍द र िरलजर िषमि ि िजरया तरता त‍सलता र धऱत िद ‍ लशरातस आतल रहयातरत आिणयाचा रऱन व परसतगातर का ययव जवदात राररत चालला व जवदात यवयाचया अऱधचतदराचया अतध‍र अ ‍ज ातरत िद ‍ ाायरस आतला ि वस तावळला द तषट ि स यअ िरतच त‍र मला झाल रतवदातच त‍सलता र भाषा िद ‍ भाषसिद आतल रहयातरत आिणयाचा परययव रनत लागातलर.

मसलमानाची अशी भाषाच नाही

२. त‍सलता ात ी िद ‍थाा ातरत वरतःचर अिर रशिरतरिद भाषा आिलर ादी. त‍सलता द रातदी

िअ गलि लशरातसाार अ राच ााषराच लशर सया यवयातचर सऱवातचर ितळ त‍ळी अ र भाषा अिर वदरतरच. तठाि, रत‍ऱर, आाब, िअ ाािर िअ यवयाि या अ र जािरत व ााषर वळशवळर िद ‍थाा ातरत वाऱया रन आली यवयातचया त‍शरत‍, िअ ाािर िअ यवयाि ि ाि ााळया भाषा दशयवया. िअ रतर च वद रता यवया भाषातरत ताता वानष व िरताराा तााठर ि िअ गरजीजर भाषाततधय वसरत आद यवयाद अिधर वसरत दशरता. अस सातगातरतारत री, तदतत तकगाततबाार अ र ात अ र ता िरय त ‍षय आला. तदतत ा आाबर भाषरत िवचााल , ‘रतत रशि?’ यवया त‍शरत‍ भाषरत अ ‍तता ि ल “तर अ र तठाि आद. आतचा ि िअ ाािचया तलरर आद.” तदतत ास यवया तठािाच रत रत ठय व नशगाता िब अ कर व रत सतजया थाश रिर चर यअ रतश मदिाला, “या अलला ! दरच रतर ारातरतलर भाषा!”

३. आाबर, िअ ाािर, त‍शरत‍ िअ यवयाि भाषातरत िअ रतर िवरत‍षट असरतातिद आाबर दर त‍सलता ातचया

धऱतगरजीतथााचर-र‍ ाािाचर-भाषा असया व र‍ ााि रवळ आाबीरतच वाचल जाव, अऱथा रळला रतार रत आाबीरत वाचल जाव, िअ रतर च वद रता यवयाच भाषातरता राि व रत वाचि हया शनदर र‍ ाािवाच ाचया थाली िवरत दशअ त िररत ादी, यवया पराऱथा ा वास तोचरत ादीरत, अस मदििाा व रातदी रता र‍ ाािाच भाषातरता राि तात आद अस परिरतता रािाा तलवर अज िद िरडयात ी सदसतरात ी िजवतरत असया त‍सलता ातचया सऱव भाषातवा आाबरचा तगात ा बााच बसलला दशरता. अाबथाा ातरत त‍सलता जवदात िअ ाािातरत न‍सल ि सऱव िअ ाािभा आतया धऱताचा फक लाव रातदी रतलवाार , रातदी आितषा ि रातदी अ ‍त िा राररत, यवयात ी िअ ााि त‍सलता तय रन टािरल रतवदात िअ ाािातरतरल रतावलया त‍ाारत ि स‍त ा िअ ाािर भाष आाबर भाषवा धाऱतर षमर सश िअ रता सऱव िवषयातरत आतल तिच वचचव थााितरत रल .

अणखल मसलमानाची अ क भाषा होि शकय णदसत नाही

४. तऱिय व अािबय या श भाषात आजरालचया त‍सलता र ााषरातरतरल त‍याय भाषा दशरत.

त‍सलता र सतररतरच द श आधाारततभ दशरत. तातरत‍ लिट व गरजीरर या श भाषा जार य‍ाशतरय

अनकरमणिका

सतररतरचया त‍याय आधाा आदरत रतार य‍ाशतचर अ र भाषा आद अस जस मदिरतात यरत ादी रतसच त‍सलता ातचर मदि अ र भाषा आद व दशरतर दिद आाबर वा तऱिय भाषरत यवयातचर सत रिरत वयकरत झाललर आद मदि मदिरतात यरत ादी. यवयातरतिद तऱवरचर धऱतव र भाव ा सतत आरतात ााषररय भाव चा अ ‍ य जसजसा दशरत जारत आद रतसरतसा या यवया त‍सलता र ााषरास आतआतया ााषररय भाषचा अिभता आाबरतषमातिद अिधर वाटरत आद. रत‍ऱरथाा ा रता रत‍ऱरर भाषवारल आाबर भाषच वऱचव झ‍गातााणयाचर अ ‍न परिरतञा ा रलर अस िाळरत आाबर ििरिवि बऱयाच अतिी बत रल आद. अफगातििथाा ा िद आतल ााजररय िलिररत तऱिय वा आाबीरत ठवणयाच बत रन त‍शरततरत ठवणयास स‍ावारत रलर आद. अिा ाररतर सऱव त‍सलता ातचर अ र भाषा अिर रधीच वदरतर द िजरतर रा आद िरतरतर च दिद रा आद री, रतर रतिर दशअ सऱव त‍सलता आाबरसच आतलर अ र भाषा रारतरल द िकय ादी. दर ‘त िअ लातर’ धऱतव र आिा सफळ दशणयाच यात‍ढ रता त‍ळीच िचनद ि सरत ादी.

अ ऱददची अ तपणतत

५. त‍सलता ातस यवयातचर अिर रशिरतरच अ र भाषा सया यवयातचया टशळया व सकनय जवदात

िद ‍थाा ातरत थाा दशअ त लागातल व ााय थाातत लागातल रतवदात रतथारल लशरातचया भाषातिी यवयातचया टशळयातचया िभन भाषा भसळ दशअ त लागातया. रशियवयादर ााषरास िजरत ााषरातरत ााय चालिवणयासाठी अवशय असिाा िवचााातच ळिवळि श ाररती ी रिारतात यरत. एर रता िजरत ााषरावा आतलर भाषा ला िरवा आति यवयातचर भाषा ििर . त‍सलता ातसाायाया तठभा लशरात ी या िातरत ितान िता थाा वसादरतर रया , यवयातचयातरत त‍याय भािा यथारल िद ‍ सताजातरतरल धऱतराषटातचाच असया व यवयातचया सतररतीरत व भाषरत िद ‍ सतररतरवा वा भाषवा तऱि वऱचव थाातणयािअ रतर बळ वा षठयवव त‍ळातरतच सया यवयातस िद ‍ लशरातचरच भाषा ििर यथा ााय रााव लागातल .

तातरत‍ आज िअ गलि लशरातच नार चारार रािाऱया बबऱजीचर भाषचयािवषयी जर थारतर दशरत

अिरच थारतर त‍सलता ात र ििरलया िद तचया भाषचर झालर. बबऱजर लशरातिर बशलरतात ा सादब िद ीरतच बशलरतारत, ति ात िविषि रतवढी िअ गरजीजर त रतारत, रतसच त‍सलता ात ी िद ‍ शराातिी बशलरतात ा िद र भाषरत आतया आाबर, तऱिय व रत‍ऱरर भाषरतरल ात व िविषि न‍स ि ली. यवयायशगाता जिर िअ गरजीजरतास ‘बबऱजर िअ गलि’ अ ‍यवतन झालर यवयाचपरताि िद र भाषतास अ ‍ऱ भाषा अ ‍यवतन झालर. अ ‍ऱ या िब ावन च यवया भाषचया रचार परररतरचा बशध दशरतश. त‍सलता लशर, परथात त‍सलता र सकि र सतन, िद ‍थाा ातरत न‍सया यवयातचया सकनयिििबाातरत दजााो िद ‍ शराचारा ास ासर यातचया सतनट ा िद र भाषचा परचाा दशअ आिि यवयातरतच बशलरतात बशलरतात अाबर व तऱिय परयशगातातचर, ातातचर वा िविषिातचर भा त िवररत िद र अरतयववातरत आलर; रतर “छाविीरतरल िद र,” मदिजच अ ‍ऱ द ातव तावलर. रााि अ ‍ऱ या िब ाचा रत‍ऱरर अऱथा लषरा-स ा असा आद. िअ गलितधय ‘ऱदश ’ दा िब िद यवयातचच नतातरता दशअ न‍सला आद

त‍सलता लशर परथातरतः ततजाबचया वा िसधचया बाजस न‍स ि ललरतािी थााावया यवयात ा

िरतर अयवयतरत साधााि असललर िद र भाषा अऱथाात िद रचया यवया राळचया तऱववनतातरतच ििरावर लागातलर. मदि आजराल त‍सलता िद ‍थाात ारत जर भाषा बशलरतारत रतर वारतिवर िद रच आद. अ ‍तता िद ‍थाा ातरत रािरतास वा तशठतशठया बराहमि तति रतातच नाीिद बायराततशााततऱयतरत िद ‍ लशरातचर िद रच तारतभाषा असया यवयात ा द सातगाताव लागातरत ादी री त‍सलता जर भाषा बशलरतारत रतर िद रच, िद ‍

अनकरमणिका

लशरातचरच, दशय. तातरत‍ आतया िषमिर िद ‍ लशर तााठर व रा र आि भाषा बशलरत असया अ र ा त‍सलता रवदात रवदात िद र बशलत लागातला रता आतयातरतरल िर ो लशरात ा वाटरत री दरच “त‍सलता र भाषा” दशय. ति दर फाा तशठर चर आद, “िअ धा आओ, अ ‍धा जाओ” दर त‍सलता र भाषा स िद चर िद र भाषा दशय. अ ऱदद महिज णिकत आणि मलछीकत कहदी

६. रा तादरतात अ ‍ऱ दर ररल भाषा स िद र भाषच रत अ र िवररत नत आद. अ ‍ऱ च सऱव

िवभकरत परयवयय, बद‍रतर ात िविषि, सऱव धारत‍सािधरत, िलगातिवचाा, मदिर, वाकय ाच ा, सऱव वयाराि अगात ी िद र आद. रवळ िरतचयातरत सऱयाला ‘आफरताब’ मदिरतरल, ाायकातरतरला ‘िअ नरलाब’ मदिरतरल, गात‍नला ‘अ ‍ रता ’ मदिरतरल. मदिज ात ि रातदी िविषि रतवढी ताररय आाबर वा तऱिय आदरत. रतीिद अगात ी अिलर त‍सलता ातरत िद ‍ सतररतरचया िवरदध जवदात ‍ाागरजीद अ ‍यवतन दशअ त लागातला रतवदाततास जाि ब‍ज न‍स णयातरत यअ त लागातली. आरतात ि जािादीरतरल त‍सलता र िवववििवदयालयातरत रता अ ‍ऱ ला िद र भाषतास िजरतरर ा ववल िरतरतरर णयाचा भगातराथा परययव स‍न झालला आद! तातरत‍ िद र आतबयाचया बरजातास झालया झा ाला अािबयातरतरल ारतरच िररतरिद ररत नारतल रतार रत झा िजवतरत ाादरल रतशतऱयतरत िद र आतबयाचच ाादिाा द अ ‍न आद.

कहदीची दःरधसरती

७. रतथााित िद र भाषचया ब‍ ािी द अािबय ारतरच ररत नालररत जाणयाचा दा कत अ रसाारा

चालत च ाािदला रता रतर िद र भाषा लवराच तािशनत‍र दशअ रल द अ ‍न आद. ततजाबातरत, अ ‍तता िद ‍थाा ातरत वा िसधतधय द सतरट यवया यवया भाषातचा गातळा रस व िररतर नटट ाबरत झाल द यवया यवया भाषातरत िर ा ५० वा िब अािबय वा तऱिय वा रत‍ऱरर त रतारत व यवया िब ातचया रत ाकयातरत स‍टणयाचा परययव रिारतात ािद िरतर रल त‍ढाऱयातस रतश साधरत ादी हयावन च अ ‍न दशरत. अस िरयवयर आऱयसताजर त‍ढाार आदरत री, यातचया त ातरत ततजाबर व िद र भाषस या अािबय भाषचया दयातरत वातचवाव व िद ‍ भाषा त‍ ः ‘ि‍दधररािा ’, ि‍दध रन घयावर अस आद. तातरत‍ द ि‍दधररािाच िवचाादर रत पररट राावयास गातल री यवयाच अािबय िब ातस िाि िानायािव ा यवयातस अ र वाकयिद िलिदरतात यरत ादी ि रतिद तऱिय अ ‍लटया िलतीरत! िरतर िद ‍ िलतर रता ठाा ताालर गातलर! िसधतधय ाातायिसाा धाऱतर लशर वाचरतारत व गातररतचर िसधर टररा तठि रिारतारत, ति रतर तऱिय ‘अलफ ब, रत’ चया िलतीरत!! ागातार व अनय िद ‍ िलतर स‍िििषमरतातचया सदसतरातरत अ रादयालाच ओळिररतात यअ रल, िलिदरता रता अ रादयालािद यिाा ादी.

मराठीिरील पररम सकट आणि तयाचा पररम परणतकार

८. दरच थारतर अललाअ ‍ददर िरलजर िषमिरत आया तरता ािषमिायवय िद ‍ भाषचर झालर असरतर,

जवळ जवळ दशरतिद आलर दशरतर. तातरत‍ रििवाायातचया वाायथाात चया परययव ा जर िद ‍ ज रतरत वजरव ाचर लाट अ ‍यवतन झालर रतीरत व यवयायशगात दर ‍ःसद थारतर सतत तााठरवाच तिदल सतरट टळल . तदाााजात ीिद ान‍ ाथा तति रतातरावर ाायवयवदाा रशि ाचव , ााजिलिररत तााठीरत ठवावयास पराातभ राव ि सतररत भाषचया अभयासास अ ‍ततज अ तााठरस त‍सलता र रचाटीरत सश िवणयाचा परययव रला. यवयाचा तिािातिद दळ दळ दशअ ा ासादब तिवयातचया अ ‍तता िद ‍थाा ातरतरल तर ातरत वा अतरती

अनकरमणिका

तशाशततरताचया ि‍दध, साळ व मल चछ िब सततऱरा अरल‍िषरत असलया स‍त ा रिवरतरत ि स यिाा ि‍दध वनत तााठरस लाभत लागातल . तातरत‍ वाायषमया तरता दर भाषाि‍दधरचर चळवळिद त‍नदात बत त लर. रििवाायातास तशाशततरतातऱयतरत तााठीरत त‍सलता र िब ातचर अ ‍चलबातगात र राणयाच परययव चाललल असरतातिद रतीरत ााजररय व वयावदािार िवषयातवारल अ र िब िअ रतरतरतः लत -छत ााद गातल रत रतवदाततास आजतऱयतरत रतसच ाािदल आदरत.

मराठीिर दसर सकट आणि तयाचा दसरा परणतकार

९. तााठर भाषवा त‍सलता र दया तरता तारर भाषचा दलला िअ गरजीजर भाषचा झाला. तातरत‍ तिदला त‍सलता र दलला तारतिवणयाच य जस रििवाजर तदाााज व यवयातच अ ‍तताािधराार यात ी सतता रल , यवयाचपरताि तााठर भाषवारल दा दलला तारतिवणयाच य नअ ि बतधतालारााात ी वरतःच तााठर भाषच ििवाजर दर अनवऱथार त वर सतताि लर. िासतररबशवात र जागातरत रलया वााषरािभता ाच तािर तदाााषररय लरिरस लागातरतातच परयवयर वाकयातरत िअ गरजीजर िब न‍स णयातरतच ञा ा ाचर व स‍धाािचर ताताविध ता िाऱया छचशा लशरातचया िवटाळातास रतर बारच अिलपरत ाािदलर व रतर तातताा त‍ढ चालरत आज अ ‍भया िद ‍थाा भा वयावदािार रता राय, तातरत‍ िासतररय तिाभाषरतरल िब िद िकय रतो िअ गरजीजर आिरतात वभाषरतरलच असल तािदजरत असा तकका ि ऱधाा ि यवयापरताि थाश रबद‍रत ररतरिद दळ दळ दशअ त लागातलर आद.

िअ गरजीजर भाषचा दलला यरतातच रतश तारतिवणयाचर वयवथाा रलर गातलर असया वारतिवर तदारतात

तााठर भाषच द ‍सा ि‍दधरराि राणयास फाास परयास त ल ादीरत. तातरत‍ त‍सलता र िब ातच वऱचव तााठरवा िअ रतर भयतरा व िअ रतर रऱनरालतऱयतरत िटरल री यवयातचर दरालतटटर राणयाच परययव तऱवी झालल असरतातिद तधय रत अगात ी िििथाल दशअ त या आज त‍ ः रतच राि अतिादाऱय दशअ बसलल आद. आज तााठर भाषचया ि‍दधररािाचर रटतट आमदी राावर मदि मदिरतो रत ि‍दधरराि िविषरतः या त‍सलता र िब ाततास दशय. द त‍सलता र िब आतया नाा ााातरत चशाातसाार ििन धनयासाार ििाजशा दशअ बसलल आदरत.

परकीय शबदाची सिकीय शबदािर होत असलली करघोडी

१०. अ ‍ ादािाऱथा ‘तालर’ दा िब घया. नाााचा तालर, ाााचा तालर, अिर ाररतर

बायरातशाातऱयतरत ‘तालर’ दा िब रतो र िरळलला आद. िअ रतर च वद रता रतश तारर आद व रतश टाळावा अिर िअ चछा अस स‍दधात रतश तटरन रतो ातरत ि न जारतश.

आमदी िरयवयर लशर अस तािदल आदरत री, यातस ‘तालर’ दा िब जा वाताायाचा ादी रता

रत ऱथार ‍साा वररय िब रशिरता नालावा दच सतजरत ादी. िअ रतरा ििाजशातिा यवया िब ाचा आतयावा चालरत आद. गात‍जााथारत व अ ‍तता िद ‍थाा ातरत िवचााावयासच रश. िरतर वाला ररल ‘तािलर’ मदिरतारत व परभ‍ व-अ रवविा द िब वाताणयाचर परिरतञा ा आमदातसतषम रलर असरतातिद यवयातरतरल िर ो लशर त‍ ः द “तािलर” ‘तिलर’ रागाता रतश सच !” िअ यवयाि परयशगात झटर रन जारतात ा आमदी तािदल आदरत. आति ‘द भगातवन’, द िजरतर सदज मदिरतो िरतरतर च िरतर चा व िासतरसततन बराहमि यवया

अनकरमणिका

अऱथार तटरन ‘द तािलर’ मदि बसरतश. तािलर मदिज ध र, वातर परभ. हयाअऱथार अस सशत, आटशतसा व स‍त ा वररय िब अस तगात या ताररय िब ातचर िअ रतरर ििाजशार आमदी राय मदि चालत दयावर !

रतरच थारतर ‘जरतर’ िब ाचर दशय. अत‍र लशर जरतर झाल या वाकयातरत जरतर िब

राढावयाचा मदटला रता यवयाला परिरतिब तटरन स‍चरत ादर ! जरतर मदिज नायाळ, िवषमरत. जरत मदिज नाव, षमरत, वरि द सातिगातरतयावािद रतश िब रतो ातरत च वद रता लरिीरत िद जारत ादी. ाातायिासाायाया धऱतगरजीतथााचया भाषातरताातरत दर “राातचतदराचया ध ‍षयातास स‍टलया अतशन िाा यवया कयवयदराला जबा रत जरत झालर !” असली ध गात‍जार वाकय सऱ ाास यरत असरतारत. िअ रतरर या जरतचर जरत तााठरचया तातसातरत रशल गातललर आद. िरतसा अ ‍ ादाि “दवा” या िब ाच ! या दव तााठरच सऱव वारतावाि अगात ी िषरत रन टािरल आद. वारतावािच वद ति तािर ररल! रााि र‍ ठलदर तािर रस आद दा परश ि नाला री, दवा दारत ध‍व यवयाच ताठरस लागातलरच मदि सतजाव ! रािरषमर ाच दवातािर रस आद मदि धऱतताऱरतत िद िवचाारतात ा अ करत यरतारत, ि ‘दवातालट राणयासाठर वा दवा राणयासाठी’ अिी वाकय धऱताचाऱयातचया तठीरत च वद रता त‍रातरत दर िबळ रन बसलली ि सरतारत. या दवाताणयाचा तिािात आतया तााठरचया आाशगयावा िअ रतरा वाअ रट झाला आद री, ‘दवा’ या िब ाच थाळी ‘वाय‍’ दा िब नालरतातच िरतच तािर अ ‍रतन जारत. दवा राणयास रतर गातलर असरतात िरतचा वविासशचछ वास ठरर चालरतश, ति वाय‍ राणयास चल अस मदटल री वविासशचछ वासाचर िकया आशचया रततिभरत दशअ जारत !

कावयात नड

११. अस िर ो त‍सलता र िब आजतऱयतरत आतया तााठर भाषरत िअ रतर परबळ दशऊ बसल

आदरत री, यवयाच अऱथााच ज आतल तऱवीच िब दशरत यवयातचा यवयात ी तागाततस ररल अ ‍नत ि ला ादी. बा द ज वर ति ताररय िब भाषरत नढ दशऊ बसल रत बद‍धा आतया भाषचया परढतिास व वभावास िअ रतर अतिािचरत व आाशगय आदरत री, वयवदााातरत सािदयवयातरत ताय ठवरतातच यवयातची िविषमपरतरता अ ‍न ररस यरत. यात ी यात ी परचिलरत िवषयातवा रिवरता राणयाचा परययव रला असल यवयातस दर अ चि रिर रत द ठाअ र असल. रिवरतरत ‘दवा’ िब िररतरिद ातध नरतला रतार रातदी रया बसरत ादी. ‘ाजा’ नरतलर दा िवचाा पर ऱिरत रनत लागाताव रता ाजचा तळ िब ल‍ परत झालला व अगातातरत‍र ति ध र दशऊ बसलला ाजा िब रातदी रया रिवरतचया रशतल परररतरस ता िााा असया चत बस यवया िवचाााचरच ‘ाजा’ घयावर लागातरत! गातररताादयासाायाया व ातरताचया त‍रतरातरत जार “बरहमाििवाय” दा िब आति अ ‍न ति वातनत िररतो रतार रिवरतरत रतर िब -य‍िरत िररतर अपरढ व ध गात‍जार ि सल द सातगातावयास रशच. आमदातला असा अ ‍भव आद री, अ र वळात वयवदााातरत “या र, दजा” िअ यवयाि त‍सलता र िब या अऱथार नढ झालल आदरत रतश अऱथा रिवरतरत वयकरत राि अगात ी रठरि दशअ बसरत. त‍सलता र वयवरत िब रिवरतस ता वरत ादर; रत ऱथार वररय सतररत िब नारतला रतार तिलल ाथारिव ा वाचरातस सतजरत ादी.

आजच कऱदतवय आणि तयाकड होिार लोकाच दऱदलकष

१२. अिा थारतररत द ततगात‍ति नालिवणयास तााठर भाषचया ि‍दधररािाच रििवाजर तदाााजात ी

आातिभलल , तशाशततरताि रात र सतरमथालल तालारााात ी त‍ रजजरिवलल रतच द राऱय त‍ढ चालव वभाषरतरल ाािदलरसािदलर नाि ध‍व राढणयासाठी झटि द परयवयर वभाषवा परत रािाऱया त‍रषातच

अनकरमणिका

रऱरतवय आद. ति आशचऱयाचर गातशषट अिर री, आजराल तााठर भाषरत िअ गरजीजर िब न‍स णयाचा परययव जार बााच स‍सतगातरतति चालला आद रतार ि षरााि न‍सलया व आरतात अगात र ििाजशा दशअ बसलया त‍सलता र िब ातचर नाि न‍व राढणयार रशिाचच लषम जारत ादी. िअ रतर च वद रता यवया िब ातरत जि‍त राय रातदी अद भ‍रत ततर िकरत भाललर आद अस सतज यवयातचा अ ‍तयशगात राणयातरत िरयवयर भषि ता त लागातल आदरत.

जनया मराठीची णिपऱदयसत कलपना आणि ‘शाणहरी’ कणिता

१३. तऱवर त‍सलता र ााजसततरत न‍सलल ज मल चछ िब तिवाअ ीरत आढळरत दशरत, तातरत‍ स‍ कवा

ज यवया तरता ल‍ परतपराय दशअ गातल व रत ऱथार तळच वा व स‍त ा िब त‍ ः नढ झाल, रत मल चछ िब िद जाि ब‍ज “ज‍ र तााठर” मदि अ ‍रन राढ आजचया तााठीरत न‍स णयाचा रातदी लशर जश परययव राररत आदरत रतश ताद दतसाव री ा ाव द सतजरत ादी. याच िवतऱयरत रत परिारत झालल ‘िािदार रिवरता’ मदि अ र व बत ताजत तदारत आद. ज‍नया तशवाडयातचया धऱरतरचच, वद-रत षममय, कविचत य‍करतिद दशरत-रता यवयातरतरल मल चछिब िषरत भाषचिद अ ‍राि राणयातचर दातव धन यवयातरत आति रातदी अिवानरतरय राररत आदो असा सतज जश आजराल िरयवयर िठरािी तसारत चाललला आद, रतश िअ रतरा िर सश णयातरत यअ रल िरतरतरा बाा.

“िािदार” रिवरतरत जर अ र पररााचर अ कट व िजवतरततिा ि स यरतश रतश रतीरतरल मल चछ िब ातच

परयशगाता आलला ादी. रतश यवया वळचया ााजररय आय‍षयाचया िजवतरततिा आलला आद. रतर अ कट यवया िब ातरत स यवयातरतरल विच रय असलया अऱथाातरत आद. यवयातरत ज त‍रष जश तााकत गाताजिवरतारत यवयातचर तिरतिचर रती रव अ कररतात ात त ास अ ‍ततिजरत व अ ‍यवफऱरत राररत जारतारत. यवयायशगात रती रव त‍याययववरन ासभाररत वाटत लागातरतारत, िजवतरत ि सरतारत. यवयातरतरल मलछ िब ात ी रती रतिी ि सरत ादीरत. अ ‍लट द मलछ िब यवयातरतरल वारतततरयासाचा ि वराासाचा रवदात रवदात रता थाश ासा भतगातच रिारतारत. रााि रऱडयाचया लढाअ रच तशवाडयातरत भा िवजयाच र ाकयातरत जवदात त‍सलता र िब ातचा तााा रा ातवा दशअ त लागातरतश रतवदात त‍सलता र रतशफातचा तााा तााठर धाारऱया ी बत रया वाटिाार ररताऱथारता थाश र अत‍ारच वाटत लागातरत.

रतारिद यवया िजवतरत राळास रत सऱव िशभरत दशरत. ति आरतात रत िजवतरत ााजरााि तया रतश वराास

रवळ यवया िब ातचया जशाावा तऱितिा आित तदाि व तिाच दशअ रल. जवदा ज रशजर चढयवया रतावाारसद ािातरत चाल नरतल रतवदात यवयाच अतगातावारल आनारतपरयवयानारतात र ाकरतबतबाळ व रड गातिरऱि झालली वसतरिद िशभा तावरत दशरती; ति मदि जा अ रादया तिाचया त‍रतळयावा रती वा रतिीच आति चढवररत बसत रता रतश जा रशजर दशरतात रवळ यवयाचा ि ऱजरव त‍रतळाच राय रतश दशअ रल. रतारिद ज‍नया तााठरचा िकय िरतरतरा स‍टस‍िटरततिा, सरसतिा व स रतश तिा आति अ ‍राणयाचा परययव रनत च रनत . ति रतश ज‍नया तााठरचा; त‍सलता र तााठरचा वद.

ज‍नया “िािदार” रिवरतरत असलल त‍सलता र िब िकय िरतरतर ि व राढ टारणयाच

थाली, रत यवया रिवरतच लातछ -जार िरतचया रतजातरत ल‍ परत दशअ जारत रतार त‍स टारणयाच थाली, जित राय रत िब च िरतच भषि, तऱत, वद जरिवरत आद, अस सतज यवयाच अ ‍राि राि व यवया तलया िब ास त‍ ः िजवतरत राि द तााठर भाषवा गातलल सतरट िफन आिियासाार दशिाा आद.

अनकरमणिका

“िािदार” दा िब िद यवयायच आद. िािदा मदिज रिव. रतवदात िािदार रिवरता याचा अऱथा रवीचर रिवरता! िािदार मदि या िवििषट सतपर ायाचा बशध राणयातरत यरतश रतशच बशध भाट व गातोधळर या िब ातरत तऱिति वयकरत दशरतश. जा रतश अऱथा रशिास वयकरत दशरत ादीसा वाटला रता रतश रवळ सतवयरचा तिािात आद. श चाा वऱषातरत या ज‍नया िब ात ी रतशच बशध परयवयरास दशअ त लागातल.

हा परशन अ खाददसऱदया शबदाचा नाही तर परिततीचा आह

१४. दा परश या परवततर िर ो मल चछ िब तााठीरत ििाजशा दशअ ाािदल आदरत व “िािदार”

रिवरतचया तढ अ ‍रािाच भाातरत तलल िजवतरत दशअ त तदारत आदरत, यवया च‍रलया “परवततरचा” दशय. दर परवितत जोवा अज वर च आद रतोच िरतचया ‍षतिािातातास तााठरच सताषमि राणयासाठी दर ज‍ र ि‍दधररािाचर चळवळ स‍न राि त‍ ः परापरत आद.

मसलमानाची घातक महतिाकाकषा

१५. आिरर अ रा राािारिारतात तााठरचया ि‍दधरचर चळवळ आज अगात ी अवशय दशअ बसलर

आद. तागात आमदी सातिगातरतलच आद री, या भाषस िषमिरत आति ‘त‍सलता र’ भाषा मदि मदिरतो रतर त‍सलता र स ‘िद र’ मदिज या िद ‍थाा ातरतच ि तजललर, वाढललर व त‍सलता ात ी िद ततास ििरललर अ र िद ‍ भाषा दशय. तातरत‍ रतरच भाषा व ागातार िलतीरत िलिदणयाच थाली ताकया तऱिय िलतीरत िलिदणयाचर भयतरा तदधरत त‍सलता र ाायातरत त या व यवया तदधरतरला ााजा रतश ातलसाायाया त‍ाारत िद ‍ रााभाऱयातास रतो लाला लजतरताायासाायाया अऱवाचर लरराततऱयतरत अ ‍तता िद ‍थाा ातरतरल दजााो िद ‍ लररात ी दरत‍तऱवर वा ि रताय मदि अ ‍चल धाया व त‍सलता ातचया सदवासा िरतचयातरत अाबर, फाासर व रत‍ऱरर िब नालि मदिज लरराचया तशठया िववानततच पर ऱि राि दशय, दर रत ा व नढर बळावरत गातया आज अ ‍तता िद ‍थाा ातरत िद र भाषचया अ ‍ ाारतच वाढिवललर असलर रतार आरतात िरतचया परािािी गातातठ नालत तदािाार दर िरतचर िवरिरत अ ‍ऱ भाषचया नता िरतचा गातळा नशटणयाचा परययव रनत लागातलर आद.

िद ‍थाा ातरतरल सऱव त‍सलता लशरातचर अ र भाषा व अ र िलतर असावर, अिर िअ चछा त‍सलता

सताजास असि द सादिजर आद. सऱव िद ‍थाा र ााषरास अ र भाषा व अ र िलतर असावर मदि या आमदी आतचया वरतःचया तदाााषर भाषचा आमदातस वाटरत असलला यथााऱथा अिभता िद सश अ िद र भाषस ााषररय भाषा राणयाचा आज वरस वऱष अदशाार परययव रलला आद यवया आमदातस सऱव त‍सलता ातचर अ र भाषा झायास आ त च वाटिाा आद. तातरत‍ रतर भाषा व िर तार तािदज. तातरत‍ त‍सलता ातचया आरातषमा ााजराािातरत आजराल जिा ााषरिवाशधर वनत धााि रनत लागातया आदरत रतिाच भाषचयात िवषयातरतिद ताधाऱजणया दशरत आदरत. या िाच रत अन रारत आल व तािर तररत आल यवया िाचया भाषतषमात अािबय , तऱिय , रत‍ऱर यातचयासाायाया ता िर भाषस िद ‍थाा ातरत आि िद र भाषसच अािबय भाषा रन टारणयाचा आटशराट परययव यवयात ी िठरिठरािी स‍न रला आद.

अनकरमणिका

लाणजरिािी रगोषट – कहद लखकणह अ ऱददसच पणरपषट करीत आहत १६. अिलगात रॉलज व ि जातर य‍ि वदऱसटर यात ी रता अ ‍ऱ भाषस िद र भाषतास िकरत िरतरतर

ा िदस अािबय ातच व तऱिय ातच नाातरत बातध टारणयाचा िव ाच अ ‍चलला आद. ततजाब, िसध, अयशधया व अलादाबा या परातरतातरत िर ो त‍सलता लरर व अयवयतरत लािजावािर गातशषट री, दजााो तशठतशठ िद ‍ भाषािभता र व वरत‍रतः सतवयरचया रक चीरत सातत लल िद ‍ लरर अ ‍ऱ तधल अ रिअ र सतररतशयवतन िब रडयासाार ि व राढ रत ऱथार अािबय िब न‍स रत आदरत! ‘रतभा’ (रातब) दा िब त‍सलता र बायरातशााततऱयतरत नढ आद. ति जाि बज रत “तसरतल” मदि मदिरतरल. “ाषमर” चया थाली “त‍दािफज” मदिरतरल. “ि ऱध ” वा “रत गाताल” या अऱथाी “त‍फिलस” मदिरतरल! या साधया व िर िब ातस ता िर अगात बतब िब यशजणयाचर दर ााषरनारतर परवितत िअ रतरर तातावधरस तोचरत आद री, यवयायशगात आजरालचया त‍सलता र तािसरातरतरल व त‍रतरातरतरल भाषा त‍सलता ातचर त‍सलता ातसच रळ ािर झालर आद!

तातरत‍ िद ‍भाषावानषर लररातपरताि िद ‍भाषािववानषर वाचरवऱगातिद उयवतन वदावा मदि अिलगात व

ि जातर य‍ि वदऱसटर यवयातरतरल दजााो िवदयाऱयातस परिरतवऱषी दच बाळर ताजररत आद. िअ रतर च वद रता परयवयर िासतराच ििषमि अ ‍ऱ तधयच दयावयाच ठाव यवयातरत आवशयर त िाऱया दजााो तािाभािषर िब ातस अािबय िब िशध राढणयासाठी तशठतशठया तत ळया त लारो रतय रऱच राररत आदरत. द अािबय ाि ता िर िब िद र त‍सलता ातरत लारातरत अ रास ररल रळरत ादीरत. बतगातालर, तााठर त‍सलता ातस रता रत अाबर िब सतररत तिाभािषर िब ातद अिधर अतिािचरत भासरतारत. रतारिद वर तिाभािषर िब सतररतशयवतन नरतात अ ‍ऱ स िद र भाषचा व िद र वनताचा गाततध िकय िरतरतरा अ ‍नत दयावयाचा ादी, िरतला बाटव अाबरच राावयाच या ााषरनारतरर दटटा त‍सलता ातच अ ‍ततारतरल त‍ढाार तािाभािषर िब ब िविस अाबर, सतररत भाषद रतर षमत असरतातिद, रतीरत च नरतारत.

अ ऱददसच राषटरीय भाषा आणि परधऱदशयन णलपीसच राषटरीय णलपी करा महििारा मसलमानाचा दरणभमान

१७. जा रत अािबय तािाभािषर िब ििरिवणयाच थाली सत ररतशयवतन िब ििरिवरतरल रता

बतगातालतास ाातवविाातऱयतरत व िर भाषा बशलिाऱया त‍सलता ातस रत अाबर तािाभाषतषमात अिधर स‍लभ दशअ सऱव िद ‍थाा चर ााषररय भाषा अ र राणयाचया परययव ास फाा तदततवाच साहय रनत िररतरल. ति िद ‍थाा चर रशिरतरिद सतररतशयवतन वा व िर भाषा िद ‍थाा चर ााषरभाषा दशअ त य मदि च रता द अ ‍तताच त‍सलता र धऱतव अ ‍ऱ च नश अािबयार िअ रतकया जशाा ातटररत चालल आदरत! व आरतात रता िद रस ााषरभाषा रनत रा – अ ‍ऱ सच राा – अस सादसाच बशलि रत अ ‍न बशलत लागातल आदरत. िद ‍थाा चया िसदास ावा राबलचया अितााला आिव त‍ ः त‍सलता र स‍लरता थाातावयाचा द जस यवयातच ााजररय धयय ठालल आद, दा वऱषातच आतरत िद ‍धऱतासच बाटव िद ‍थाा च वालयातरत ि जात तढावयाचा, दा जसा यवयातचा धाऱतर ि ऱधाा झालला आद, रतसाच िद ‍ िजवद िवटाळलया भाषातस तायाराली च िद ‍थाा च वाकतरठावा ता िर भाषचा झ ा िकय िरतरतरा बळरट ाोवाचा द यवयातच वाङतियर धयय आद.

अनकरमणिका

या धययाचया रचाटयातरत िद तचया रातदी भाषा रता जवळजवळ च ात ा दशअ गातया आदरत. वा सातिगातरतलच आद री िसधतधय िद ‍ िलतर रता ठाा ताालर जाअ वरतः िद त ाच त‍सलता र िलितिव ा रातदीअ र िलिदरतात यरत ादी. वाङतयातरत रता िवचानत रा. गात‍र ििषय अिा अगात ी साधया िब ातसिद तशठया परता िसधर लरातरत अाबर िब नारतल जारतारत. तशठतशठ अ त.अ . व बर.अ . िसधर िववानान ति यवयात ा परराि, िति, वयायाया, गाततभरा, अभय‍ य िअ यवयाि आतयार बायरातशााततऱयतरत नढ असलल सतररत िब आमदातस ििरवाव लागातरत! ततजाबतधयिद िअ रतरर वाअ रट सलर रतार िद ‍ सािदयवयाचर जवळ जवळ दरच थारतर आद. अािबय -अ ‍ऱ िव ा रशिास िलिदरता यरत ादी, बशलरतात यरत ादी. वऱरतता तर मदिज राय द थाशडयातसच रळरत, ति “अरबाा” बायराततशााततऱयतरत ठाअ ‍र! दरच थारतर आगरजीा अयशधयर झाललर दशरतर. तशठतशठ िद ‍ लरर, ति अािबय तऱिय िचरलातरत यवयातचया लरणया ररत बसलया.

शि कहदी भाषच पनरजजीिन

१८. अिा थारतीरत त‍सलता र अ ‍ऱ चया या अााावरस ाशध िरतचया रचाटीरत िद ‍ भाषस त‍करत

राणयाच तदयवराऱय झाल याद अ ‍ििाात स‍नत दशरत रता – वा अज िद चालल आद याद अयवयिधर वगाता व टा चालिवल गातल ादी रता – अ ‍ततार रतार िद ‍थाा ाला त‍सलता र अ ‍ऱ िव ा ‍सार ााषरभाषा लाभत णयाचर िकयरताच ठवावयाचर ादी दर तसलता र ‍ाारातषमा फळलरिद असरतर. ति स‍ कवा िद र भाषच त‍ रजजरव राणयाच परययव अ राअ रर सऱव ि िात ी अस टा स‍नत झाल आदरत री या वळस िद ‍ िद र लरातरत अ रा ‍साािद अािबय िअ यवयाि िव िर िब यअ त णयाच रातातरत बारच अदतदितरा चालललर आद. अिा अिवातरत तिाता आजचर िद र त‍षरळिर ि‍दध व ता िर िब ातचया रचाटयातरत ि ऱत‍करत झाललर ि सरत असया , िरतचया यवया ि ऱतल नतास ताद तााठरसिद आतया अतगातावा अ ‍ ालया ििरतशडयास आति अज िद ध‍रतल ादी याचर लाज वाटत लागातावर द सादिजरच आद. बतगातालचर दरच गातशषट आद. अगात ी नाा ााातरत न‍सलया त‍सलता र िब ातसिद ि व बादा फ रणयातरत यरत आद. त‍सलता र “दवा” जार आतच वविासातरत अज िरळ ाािदलर रतार िद ररत िरतच थाली ‘वाय’ दा िब रळ गातला आद. या िठरािच “जल वाय रस आद”, “या िठरािर वाय‍ फाा रो ट आद”, “चला वाय‍ घयावयास चला” द परयशगात आतचया त‍सलता र “दव “ िषरत झालया िअ िदरयातस जार रससच वाटल रतार रत िद र व बतगातालर िलिररत भाषरत रतार अगात ी नढ दशअ गातलल आदरत. दवपरतािच दजााो बाटया िब ातचर अ ‍चलबातगात र दशअ आज बतगातालर व िद र गातदय िअ रतर परढ, ि‍दध व सबळ झालल आद री, त‍सलता र अ ‍ऱ च वऱचव यवयावा त‍ ः त ि द अिधरािधर अिकय दशरत चालल आद.

अ ‍ऱ िब ातचया परािनारतर त‍सलता र तऱिातास वभाषस त‍करत व ि‍दध रन नणयाचया

चळवळरचर दरच लाट वा ततजाबतधयदर ििारत आद. अ रा बाजला आयच सताजाचर व िभाषचया अ ‍न यवयऱथा झाललर अिवातरत रटतट व ‍सारर िररातचया जागातरतर यवयातचया ि‍दध “गात‍रत‍रर” ततजाबरचया ि‍दधररािाच परययव या श दर चळवळी ी ततजाबातरतिद अािबय ाि ताभाषचया लचकयात ी जरऱि झालया ततजाबरय िद ‍ वाङतयाच याच नाव त‍ ः सत ररत वािरचया जीव तऱिा भन यरत आदरत. अिा ाररतर अ ‍ततारतरल त‍सलता ातचया अिरतारर तदततवारातषमचर िरतरतररच परबळ परिरतिकया अ ‍यवतन दशअ िदतालयातास गाततगातासतगाततातऱयतरत ततजाबर, िद र िअ यवयाि बाटलया भाषातचया ि‍दधररािाच राऱय िरतर चया बाटलया तलरा ा ाजतरतातचया ि‍दधररािािअ रतर च जशता चाललल आद. िसधतधयदर या आत शल ाचया ‍त ‍भरवा िटतनत त ल आद.

अनकरमणिका

महाराषटरान मारग राहता कामा नय १९. अिा वळचया यवयातचया यवया वािभता तिारत परययव ास तदाााषररयात ी सदायय ि द तदाााषराच

रऱरतवय आद. यवया यवयातचया वाङतयातरत द‍सर ि लया ता िर िब शचचााास आति आतया तााठरचया नाातरत ििन बा धन बसणयास सतिध रतात राता य. यवयातचया भाषा जवदात मल चछ भाषचया ायाचया बडया भषिभरत त‍ा सतज तायातरत वागातवररत दशयवया, रतवदात या तााठर ििवाायाि रातचया फऱरतर यवया बडया आतया तायातरत रतश राढ टारणयासाठी यवयावा ि‍दधररािाचया निाच नाव नारतल रतरच तााठर आरतात िरतर रल सऱव िद ‍ भाषा सतररतरतचया गाततगातरत नदाअ ता िर भाषचा रलतर ध‍व स‍ ा दशअ , ि षरलतर वाङतयाचया नातटावा चढरत असरतात रतरच तााठर िरतचया अतगातावा त‍ ः अ ‍ ालला व सातचरत आलला ता िर िब ातचा िचरल ध‍रतात अिर तााशिर व गात ळवािरच ााद यवयातरत ितसळत तादरल रता रत िरतचा यथााऱथा अ ‍तदास रात रािाा ादीरत?

अ रत ऱथा अ ‍ततारय परगातिरतिरल अिा बतगातालर व िद र भाषातिी अ ‍तततयववातरत, ि‍दधयववातरत व स‍सतररतयववातरत

जा तााठरस दाा जावयाच सल रता िरतला यवयातचयापरतािच आतया वाङतयातरत न‍सलल व यास ि व षट राणयासाठी तागात ििवाजरतास तशाशततरतातऱयतरत आतल सऱव वािभता र तऱवज परययव राररत आल, रत त‍सलता र ता िर िब िकय िरतरतर आतया लरिरस वा वाचस िवटाळरतरल अिर सावधा रता (रबा ाार वद) ठिवलर तािदज–असा ति रला तािदज. ििवाजर तदाााजाि रातचया ाायवयवदाारशिाि आनारतातरत िद जरव बचाव आतया वाङतयातरत ध‍तारळ नालररत असिाऱया िर ो त‍सलता र ता िर िब ातस आति वाताणयाच सऱववी सश ि ल तािदज. मदिज आतया तााठरच गातदय व तदय अ ‍तता िद ‍थाा ातरतरल िद र ि बतगातालरतधय आजराल परढ िरत तोचरत चाललया आतया िअ रता बतधतचया गातदयािी सतरषम ि सतनत दशअ ि सतररतशद भव अिा अ र िद ‍ भाषा अ रजरव दशअ यवयातचर त‍ढ-तागात अ रच िद ‍ भाषा राणयाचया धययार अ र ताअ ल त‍ढ टािरयासाार दशिाा आद.

मराठी िाङमय योगयतत बरगाली िा कहदी िाङमयाहन हीनतर नाही

२०. यथा िअ रतर तषटति सातगाति अवशय आद री, पररत‍रतचा ि बतध रवळ ि‍दधररािाचाच

असया तााठर भाषचर िअ रता अ ‍ततारय भाषातिी रत‍ल ा रवळ अ ‍ऱ िब ातचया भसळरत‍ारतरच ि यवया अऱथाीच रललर आद. बतगातालीरत वा अऱवाचर िद ीरत अ ‍ऱ वा रतयवसत ता िर मल चछ िब ताा ध‍ राव णयातरत यरत आदरत ि आतयार आज राल रतर दषटर स‍टयात‍ळ त‍सलता र िब ातस व ातरतासाायाया िवषयातरतिद साास वावनत णयातरत यरत िअ रतकयात‍ारतरच तााठर गातदयाचर नय रता वा अपरढरता आमदर तानय राररत आदशरत. रतिवानािदरत रशियवयादर दषटर तााठरस िरवा िरतचया वाङतयसततततरला आमदर िअ रता िद र भाषासततितततषमात अ ‍िर लरररत ादी. आमदातस यवया यवया भाषातचया त‍षरळ अधयय ा तरता असच वाटरत री, आजदर िद ‍थाा ातरत परगातिरतिरल असिाऱया िद र भाषातरत तााठर व िरतच वाङतय द रशिातचयािद तागात ादी, अ ‍लट अ रातचयात‍ढ आद. िद र वाङतय रता अज ब रत आद, ति बतगातालर वाङतयिद तााठरच त‍ढ वदरत आजिद ादी. अ रादया िवषयातरत रत त‍ढ असल रता िअ िरतदासाि िवषयातरत तदाााषर वाङतय त‍ढ आद. रतश िवषय पररत‍रत सया अ ‍ऱ वाताणयातरत जश तााठरचा गातयाळतिा दशरत आद रतश नालिवणयासाठी यवया गातशषटीरत िअ रता वाङतयाच परययव गरजीाहय आदरत द िसदध राणयात‍ारतच यवयातच परढयवव सचर िब यशिजया यवया िब ातचा िवतयास दशअ तााठरतषमात रती वाङतय सऱवरतशताी ी षठ आदरत असा अऱथा यवयातरत राढणयाचा रशिरिद परययव रारल रता रतश अनयायय, अरतय ि ि षफळ दशअ रल िअ रतर रत स‍चव ठवि यथा त‍ा आद.

अनकरमणिका

महिनच तयाचयापरमािच आपिणह शिीकरिाकड लकष पोचणिल पाणहज २१. आरताततयरत अ ‍ललिररत रलया अ र राािातसाठर तााठरचया ताररय िब ातचया ििाजशातिा

झालया राषटररािाचा ि षध ि परिरताशध रन िरतच ि‍दधररािाच राय त‍ ः चालिवि द आज आतल ररतवय झालल आद. रििवाायाि तवचजातचया रत तााठरवा त त तादिाार मल चछ भाषातचर धा आतया अ ‍ततार रल भाषाभिगात ीवा िजरतरर वगाता ि भयतरा परराा त लर िरतरतरर त त िरलर ादी. मदि िद रच वा ततजाबरच वा िसधरच ि‍दधरराि राि द िजरतर अवन दशअ बसलल आद िरतरतर तााठरस ि‍दध राि रठरि ादी, ि रठरि वदरत मदि च रत रात रतसच त ाािदल दशरत. तातरत‍ अ ‍ततास रत ि‍दधरराि रठरि झालल असरतातिद िद र र बतगातालर गातदयतदयातरत रत यवयात ी िअ रतकया तऱिति रन ारिवल आद री आरतात तााठीरतरल मल चछ िब ातचर अ ‍ाललर थाश र नाििद रशिास सद दशिाार ादी. आतिातसिद रतर आरतात धया ातरत आयािव ा ाादिाा ादी. मदि परयवयर लररा यात‍ढ िलिदरतात ा अािबय ाि ता िर िब िकय िरतरतर आतया तााठीरत वय राणयाचा िव ा अ ‍चलला तािदज.

परतयक भाषत काही परकीय शबद असाियाचच

२२. परयवयर िजवतरत ि सरस भाषरत िअ रता भाषातरतील िब द थाशडया बद‍रत परतािातरत यावयाचच.

यवयातरतिद िअ गरजीजर साायाया सामरायाचया भाषरत यवयातच अरतयवव द यवया भाषाभाषरयातचया समराटतिाचर रथाा सातगातिाा अ र गाततरच असरत. तााठरसिद अ र ात या अिरल भाारतवऱषाचया सामरायाचर अ ‍लाढाल राावर लागातयात‍ळ रतीरत िअ रता आर‍त िचरत ज त ाचया भाषच आर‍त च ााद रतर परसाििरल ि परसािषमत ब रत गातलर व रतीरत अ र पर िातच अ र िब ितसळ गातल, द अ रतार तदाााषरभाषरयातचया तऱव वकभवाचच गाततर आद. तातरत‍ परयवयर परसाििरल भाषतधय ता िर िब असि द जार अतता ात असरतच अस ादी – िअ गरजीजर भाषरत िर ा तन ासातद अिधर िब रति रता भाषच आदरत – रतार रत िब यवया भाषच नाातरत ास मदि असावरत. ति जवदात रत ध रतिा गाताजवावयास लागातरतारत िरवा ााायिााव तिवयातचया गाताादयातपरतािच वाटल रतवदात ता रवा चढ धनयासच ठाा तााणयािअ रतर परबल व बद‍सतयाय दशरतारत रतवदा ररल जा यवयातस दारल ि ल रता यवया भाषसच रत आतलर ासर राावयास सश ररत ादीरत. भाषरत तारर िब रशठतऱयतरत असावरत, तािाभािषर िब रस राावरत िअ यवयाि भाषािवषयर परश द या लरातरत यरत सया रवळ ि ग ऱि ाऱथा िअ रतर सातगाति त‍ा आद री –

दशोदशीच णभननणभनन णन णिणशषटपदाऱदरबोधक शबद परदशी असलयास काही परतयिाह नाही

२३. अ ‍ ादािाऱथा वर फ‍ लास रतददिरय ातव असल रता रातदी परयवयवाद ादी. अ रा ा िवििषट

पररााचा ति‍तषमर रतददिरय ातवा च सतबशिधला जाि यशगय आद. अिा भाषरतरल िब सततततरिद वाढल. परत जया िसतस िा कलपनस अ ततम परकार णनदषट करिार अ काहन अणधक शबद आपलया पऱदिजवयिहत णपरय मातभाषत आधीच णिदयमान आहत तर तया िसतस िा भािनस सबोधणयासाठी त सऱदि सिदशी शबद सोडन किळ रगबाळगररीपरमाि परदशी शबदाचा वयिहार करि ह मातर णनणषि असाि

२४. आतया तााठीरत वा रशियवयािद िद ‍ भाषरत जा अ रा ा िब लागातल रता रतश िअ रता

सतररतशद भव िद ‍ भाषातरत घयावा. रााि यवया सऱव आतयाच भाषा आदरत. रतश यवया सऱव िद ‍ भाषातरत

अनकरमणिका

ितळाला वा अ रा ा िब वर च ि ऱताि राावा लागातला रता िब सतदधर वर िब ि ऱतरत राणयाचया षमतरत ि अऱथाातच सकषत भ ाभ वयकरत राणयाचया िकरतर अयवयतरत सततन असललर दर ववािर, दर आतलर सतररत भाषा आतया ताठरिी वा दरत अ ‍भान अ ‍भरच आद, िरतचया अरत ि धीरत रतश अ ‍चल घयावा. िअ रतर रन िद जा वाि त ल वा िवििषट त ाऱथााच रत िवििषट ातव असल रताच राय रतश ता िर भाषचा िब अ ‍तयशगातातरत आिवा.

परकी शबदाची अ दाहरि

२५. हया सतषमतरतः ि ऱ षट रलया ि यतातचा परराि आति तााठरचया आजचया वनतावा जा

ताि ला रता िर ो ताररय िब आतया गातयाळतिाचया अतधरााातरत चशाासाार ििन धनयासाार वावारत असलल अ ‍न ररस यरतारत. अ ‍ ादािाऱथा “ििवाय” िब घया. ‘बहमाििवाय सऱव असयवय!’ अिी ध गात‍जार वाकय आतया गाततभरा वाङतयातरतिद र‍िाल ितावररत असरतारत. बरहमािव ा, बरहमावयिरतिाकरत िअ यवयाि अ र परिरतिब असरतात ा दा “ििवाय” िअ रतरा बशरळला आद री रतश रत ऱथार आतचया ‘वयिरतिाकरत’ िअ यवयाि िब ातस ध‍ राव अ यवयातचच छारतरवा चढ बसला आद. ‘त‍लर’ िब ाचर रतरच गातशषट. ज‍नया तााठीरत दा िब िरळ गातया रतश आज गातदयातरत यरतश, द रता ाादशच. ति आरतात रता ‘िािदार’ रिवरतचा त‍ रदधाा राणयाचया व ातरत दा िब तााठर तदयातरतदर न‍स णयातरत यरत आद. त‍लर मदिज ि, पर ि. जगातत ि गवजयाची वऱि रातदी त‍सलता र सततरतच िद ‍ भाषातरत राणयाचा आातभ झाला ादी. त‍सलता ातचया तदतत ाचया जनतातऱवीिद िद ‍त ी व यवयातचया भाषात ी ि गवजय रलल आदरत. अस असरतात तााठयातचया ि गवजयाची वऱि त‍लर, त‍लरिगातार िअ यवयाि िब नालरतात या ‘िािदाात ा’ रिारतात यअ त यरत दा यवयातचया िवतऱयरत रत चा शष आद, गात‍ि वद. ‘रतयाा’ िब ातच रतशत रता औाच. िवटाळ दशअ त य मदि ट‍िट‍ि अ ‍डया तााररत यिाा सशवळ भटजरस‍द धात अगात ी वनाातरत िवचािारतात ा अ करत यरतारत री, गाततध, त‍षत, अषमरता वगातका सऱव तजासािदयवय ‘रतयाा’ आद ा ? ‘भारत रतयाा आद’ िअ यवयाि वाकयातरत रता या रतयाा िब ाला राढ टार रतथा आतल िसदध, सजज, तऱि िअ यवयाि अ र परिरतिब नालि द जवळजवळ अिकय दशरत चालल आद, िअ रतरर या ‘रतयााा ’ यवयाचया िवरदध रशिी बत रल रता रत तश णयाचर जययरत ‘रतयाार’ रन ठिवलर आद. वयततार िसदध आद, तजासािदयवय िसदध आद, आमदर लढावयास सन दध आदो, रत सजज आदरत, द रात तऱि झाल आद, अिी वाकय राय रा ास रचरत ादीरत? तगात िअ रतर िब आतल अस िद रवळ सतवयर “रतयाा” िब च रचत लागात द ज‍ िब तािशनत‍र दशअ बसावरत द “िािदार” रिवरतचया “फत रस” िद लािजावाि वाटल यातरत आमदातस रातदी ितरा वाटरत ादी.

तातरत‍ “आजरतागाताअ ररत” चा ल अगात र ि ााळा. या िब ािव ा आतया तर ास िशभाच यरत ादी

अिर सऱवसाधााि सतजरत ि सरत. आमदातला अिलर च अ रा थाशा धऱतािधराऱयाच अ र तर आल ; यवयातरत यवयातचया “िचटििसात र” परथात अिरत त‍ाारत व ि‍दध असा अ र अऱधा अिधर छ र (तिागरजीाफ) ि ऱतल सतररतातरत धऱतािधराऱयातचया ठारव तदधरतरचा िलद राली झटर िलिदल रर “आजरतागाताअ ररत स‍रनत आदो.” यथा आजतावरतो मदटल असरतात राय दाि दशरत दशरतर? ति अिा िब ातरत रातदी िवििषट परढर आद अिर सतवयर िवररत रत ा आमदात सगातळयातचर लदा तिातास झाया द िब सल मदिज च‍रयासाार दशरत! या ‘आजरतागातािअ रता’च रतशत ‘आजरतागातािअ रत’ झाल रत त‍ावल . यात‍ढ या ध गात‍जार िब ास ि ाऱथार आतया वाङतयातरत वावनत ि लजजात ताि ल तािदज यवयाचपरताि रालर सदर रललर आद. िचटिरस – ि सबरत – रतत िअ यवयाि िअ यवयाि . आरतात दा ‘ि सबरत’ िब यथा या ि‍दध व स‍त ा सतररत िब ाभशवरती कवदयाभशवरतालचया अ रादया न‍तनाटासाारा रात नशटाळरत आद ? रततरत अतकयाचया

अनकरमणिका

सवरतरल राऱयवाद वा लरर अिर सदर रलर रता राय या तर ाचर िशभा ाादिाा ादर ? “तालर”, “जरतर”, “फज”, “लषरा”, “िदा” ि ज‍नया तााठीरत न‍सलया अिाच िअ रता िर ो िब ातस आति ि षरााि आतया शकयावा ाचवररत िफारतो. ििवाजर तदाााजातच ााय आिरर रातदी राळ िटररत रता या मल चछ िब ातस यवयात ी राढराढ भाषरत द‍सर ि ल असरत यवयाच फज, लषरा िअ यवयाि ताररय िब ातस अ रादया अिभजारत िब ापरताि “िािदार” रिवरतरत अपरढ लरर अ ‍तयशिजरतात ा ताद ि रतरच आतया रिवरतचर िवििषट िशभा मदि सतजरतात ा बन दतसाव रर ा ाव द सतजरत ादी. तााठर सकनय, स ा, या थाली तााठर फजा, लषरा द िब नालणयातरत रातदी अ र िविष ल यरतश अिर जर िरयवयर वििकयाचर सतज आद यवयात ी, रतर रवळ आतया िवतऱयरत ि अञा सतवयरचा तिािात आद अस तकक सतजाव ि द मल चछ िब िकय िरतरतर टाळावरत. आतिास ज‍नया तााठरच त‍ रजजरव अवशय राावयाच आद. ति रत त‍सलता र तााठरच वद.

काही शबद परधऱदशयन भासल तरी सिदशी आहत

२६. आरतात अस अ र िब आदरत री ज तऱिय वाटरत असल रतार सतररत धारततास च साधलल

आदरत. वारतिवर तादरतात ज‍ र तऱिय भाषा दर तााठर बतगातालरपरतािच ि‍दध सत ररतशयवतन अिर अ र पराररतच आद. िरतचयातरतरल िब तााठीरत ज आरतात अगात ी नढ दशअ बसलल आदरत, रत जा अगात र सतररतशद भव ि सदज साधय असरतरल रता र‍िाल अ ‍तयशजावरत, यवयावा आतला अिधराा आद. अ ‍ ादािाऱथा स‍न दा िब “साि, चाल दशि” या धारततास अ ‍यवतन आद. दकक दा व िब ातास आद. ततजाब दा ततचआत िब ातास आद. जा रत िब आतयातरत अयवयतरत नढ असलल ि स यरतरल रता रत तऱिय च आदरत द रिावन सतजाव? सतररतची नत तऱिय तधय जिी िवररत दशरतारत रतिरच पराररतातरत दशरतारत. रतवदात रतर आतचया िअ र च परचिलरत झाललर सरतरल मदि रिावन ? अस िब र‍िाल ाादत दयावरत.

दणषटकोन बदलला पाणहज

२७. रशिरत िब ठवावरत आिि िररतर ठवावरत द फ‍ ट परश यथा पररत‍रत स तारर भाषरत

आतया भाषरत ि षरााि न‍सलल िब राढ रतरस ि‍दध राणयाच तऱवजात र आातिभलल राऱय, रर याचया बळा च तााठर त‍सलता ातचया रताव ीरत अ ‍ततार रल िसधर, ततजाबर वाङतयापरताि तऱिति गातवसत िरलर ादी – रत राऱय त‍ढिद चालवाव िअ रतरा ि शचय, िअ रतरर जािरव, िअ रतरा ि ऱधाा, तााठर भाषाभाषरयातरत अ ‍यवतन राावा ि अ ‍ततार िद र ि बतगातालर गातदयतदयातरत अ ‍ऱ िब वाताि द जस रतरतिाच, िढलतिाच, शषात सतजल जारत रतस रत िअ र िद सतजल जाव अ वा दरत दा िवषय त‍ढ आिररत आदो. यात‍ळ या ि िर तदाााषर लररातचर दिषट ाागाता मदिा, र ासा मदिा वा रवळ थाटट मदिा ति वळलर मदिज त‍ा. बारर रशिरता िब तारर आद द त‍ढ वळशवळी दशिाऱया चऱच ठाल. वा आमदी सातानयरतः ि लया ि यतातस अ ‍सन आवशयर असल रतथाच राय रत वर तारर िब दयावरत व रशियवयािद पररााचर आवशयररता सरतात व रत ऱथार आतल सतररतशद भव स‍त ा िब िवदयता असरतात रवळ िढलाअ ी तााठीरत ििाशजशा दशअ बसलल ज‍ तारर िब वच वच रातटयासाार ा ा फ र दयावरत िअ रतरा ि ऱधाा, जा ि ा लररातचर ि वाचरातचर वर ितढर रतार रारल रता या लराचा रतायवरािलर दरत‍ िसदधरस गातला अस दशअ रल. िवषि‍िातरयातचया सावधा रत िअ गलि िब तााठर गातदयातरत कविचरतच ि तदयातरत त‍ळीच यअ र ास झाल आदरत, रतिरच त‍सलता र िब ातचरिद थारतर झालर मदिज झाल .

अनकरमणिका

द अगात ीच सदज सल रतार स‍लभ आद द यात ा िद र ि बतगातालर गातदय-तदय िररतर थाश ि वसातरत व िररतर त‍ऱि ाररतर स‍सतररत ि मलछिब तऱिा अगात ी अरल‍िषरत दशअ त िरल द तादररत आद यवयातचया रतवदातच लषमातरत यअ रल.

तरास होअ ील पि महिनच णनऱदधार दिािला पाणहज

२८. दजा, गाताज िअ यवयाि रतश ातरत, दा ातासातरत रळलया िब ातस तारर मदि सश णयाचा

परययव रिारतात ा, बशलरतात ा ि िलिदरतात ा परयवयरास फाा ि त शत ी र ास दशअ रल द आमदी वरतःच अ ‍भवावन जाि आदो. तातरत‍ हया र ासा द िब टाळणयाचा आतला ि ऱधाा तार अिधर ‍िावला तािदज. र ासाचा शष यात ी आतया भाषरतरल दर नाि अ ‍न रन ारिवलर यवयातचा स यात र रतर राढरतात रािढलर जाअ त य िअ रतरी वाढत ि लर यवयातचा- आतिा सऱवातचा- आद. मदि यवया र ासात‍ळ वकरतागात , ‘जाअ त दया! द िब बिदषररत राि तऱरतिा आद, दा अिभता ाचा अिरतार आद!’ अस मदिरतात अ ‍लट परयवयरा आतयािी असच मदटल तािदज री, ‘राय ब‍वा! राच रर रवढर लजजचर गातशषट !’ दजा आतयाला आतला परिरतिब ररल रतात यअ त य िअ रतर या मल चछ िब ा आमदातस तावि रन टािरल अत ! ‘िटळर सभरत िवदयता दशरत, वऱरतता दशरत, िरवा िद र वा बतगातालर मदिरतारत यवयापरताि अ ‍तथारत दशरत’ असा वाकयपरयशगात रला असरतातिद वरा ि ओढ रताि रयासाारा वाटावा ि ‘िटळर दजा दशरत’ द वाकय बायरातशााततऱयतरत आतल अस वाटाव दर रवढर लजजचर गातशषट?

असा िवचाा जा परयवयरजि रारल रता रतश दा परश अ ‍तथारत रला मदि आमदातस शष रतात

यवया ाागाताच भाातरत अ ‍लट िकय िरतरतर अ ‍ऱ िब वाताणयाचा ि शचय रारल. आमदी वयवदााातरत अगात ी अ ावशयर ति ििाजशा झालया रातदी अ ‍ऱ िब ातचर ात या लरातरत ि लरच आदरत. पररत‍रत िरतरतर िब सऱवात ी टाळणयाचा ि ऱधाा रला रतार त‍ा. त‍ढ या िवषयाचर जसजिर चऱचा वाढ आषमत-परयवयाषमत दशरत जारतरल रतसरतस आिरर िब अ ‍ज ातरत यअ त लागातरतरल. सधयात तााठी भाषचया ि‍दधररािाच ‘सरत अ ‍वाच’ जार झाल रतार त‍ा आद.

२९. या िवषयावा रसाीरत आमदी ज लर परिसदध रल यवयातचया अ ‍तसतदााातरत अस िलिदल दशरत री,

“रशिरत िब ठवावरत आिि तारर िब तााठीरत राढणयाचा परययव राावा द फ‍ टरळ परश यथा सश वररत बसणयाचा दरत‍ स तारर भाषरत आतया भाषरत ि षरााि न‍सलल िब राढ िरतला ि‍दध राणयाच तऱवजात ी आातिभलल राऱय री याचया बळा च तााठर भाषा त‍सलता र भाषचया रताव ीरत, अ ‍ततार रल िसधर, ततजाबर, िद र िअ यवयाि भाषातपरताि तऱिति सातत त िरलर ादी – रत राऱय त‍ढ चालवाव िअ रतरा ि शचय, िअ रतरर जािरव तााठरभाषाभाषरयातरत अ ‍यवतन राावर ि अ ‍ततार िद र आिि बतगातालर गातदयतदयातरत अ ‍ऱ िब वाताि द जस रतरतिाच आिि िढलतिाच दयशरतर ि शषात ताि ल जारत रतस रत िअ र िद सतजल जाव अ वा दरत दा लर िलिदलला आद. या लरात‍ळ या ि िर तदाााषर लररातचर िवचाार दषटर ाागाता मदिा र ासा मदिा वा रवळ थाटट मदिा, ति वळलर मदिज त‍ा.”

दर स‍ कवाचर गातशषट आद री, यातकरर रशियवया ा रशियवया रतार भाव परिारत दशअ या िवषयार

आमदातस वाटल दशरत यवयाद त‍षरळच अिधर रतरवररत तदाााषर लररातच आिि लशरातच लषम वधल गातल . िअ रतरच वद रता यवया चळवळरचा परिरतधवि त‍तबअ रचया ‘टािअ मसतधय ’ स‍द धात न‍तणयाच बारर ाािदल ादी. बद‍रतर तााठर तर ातरत या िवषयावा अ ‍रल – परिरतरल लर यअ गातल यवया सऱव लरातचा सातगातशतातगात

अनकरमणिका

िवचाा राावयास तािदज दशरता. यवयातरतरल त‍षरळ आषमत तळ लर सततऱि वाचया च अ ‍यवतन झालल दशरत. रातदी िवचााजनय दशरत, रातदी िवरााजनय दशरत. यवया अ ‍ततातषमरय चऱचस जा वळीच अ ‍तता रतात आल असरत रता यवयाचर जर अ रसाारर त‍ ाावततर िअ रता टररारााातर राणयातरत यरत आद रतर दशरतात त‍षरळातच सदज सताधा दशअ िरल असरत. तातरत‍ या भाषािवषयर परश ातषमातिद आज आतया िद ‍ सताजाचर आिि ााषराचर अतऱया दाि राररत असलया अतशयरतचया ि वाािाचा परश ि र र दारतर नअ ि ा ायव ािगातारस रतार यवयाचा ितचछा त‍ािवि द अिधर तदततवाच रऱरतवय परथात रााव लागातया आजवा या भाषाि‍दधरचया लरातवा आलल आषमत अ कररत बसणयातिलर आमदातस रातदी अिधर रिारतात आल ादी. तातरत‍ आरतात रतश थााि र परश सताधा राार ाररतर जवळ जवळ स‍टला असया तााठर भाषचया ि‍दधररािाच परययव ावा आलया आषमतातच ि ास आिि झालया चचचर सतालशच ा थाश कयातरत राणयाच यशिजल आद.

परमदवषाचा रगोधळ

३०. या आषमतातरतरल ज िवरााजनय आदरत यवयातचर वारतिवरति तादरतात अ ‍तता णयािअ रतररिद

यशगयरता ादर. रतथााित यवयातरतरल अ रारतार आषमतािवषयी रातदीच अ ‍ललर राि मदिज यवया दयववाभासास सायववर भाबडया त ातचा बळर ि यासाार दशिाा असया यवयाचा थाश ासा सताचाा नि परापरत आद दा आषमत मदिज ि‍दधररािाचर – भाषचया ि‍दधररािाचर – दर चळवळ वानषतलर असया अयवयतरत ि दय आद, दा दशय. गातया रातदी वषारत दा परतवानषाचा गातोधळ िअ रतरा बशराळला आद री, यवया यवया िब ात ी वयकरत दशिाऱया भाव ातरतरल गाततभरातिा ादीसा दशअ यवयात ा गातावतढळतिाच वनत यरत चालल आद. जथा तदाव रतथा परत आिि अिदसा अ रादया पररतासाारर तागातारत आ वर त ललर ! तााठर भाषरत अ ावशयर असलया आिि िरतचया वनतास िवसतगातरत ि सिाऱया ता िर िब ातस वररााि दा मदि यवया िब ातचा वानष दशय ! अ ‍दयात ताझया तायास बसिााा जश ा ती टार ि ला मदिज रतश यवया जशडयाचािद वानष दशअ रल – ि ा या चातभााा रतश जश ा ििवला यवयाचा रतार दशअ रलच दशअ रल. नाातरतरल रचाा फरत लागातल री रतश झाला यवया रचऱयाचा वानष – ि ा या रतश रचाा टारला यवयाचा रतार !

तातरत‍ अ रा अऱथाी आतया भाषरत ताभाषरतरल िब ातचा शअ रज स‍ळस‍ळाट दशअ िरतचर

‍िरतततज‍लरता, वाभािवर ि‍दधर आिि अ किरतदािसर तााततयच िबन त य मदि रातदी अाबर िब राढ टारि िरवा आजराल गातबाळ लशर फा ा, त ा िअ यवयाि िअ गलि िब यवयातरत रातदी िविष िववानतता ि सरत अिा सतज‍रतर – तााठीरत वातारतारत रतस वाताि द ि दय आद मदि मदिि द अाबरचा िरवा िअ गलिचा वानष राि रात दशअ त य ! परताचर तिचरता मदटलर मदिज तााठर भाषाच सश अ अाबरचा, ि ा त‍सलता र अ ‍ऱ चा, वरराा राि दरच दशय! या दषटर तादरतात ता िर रत वातनत रा, व िरच वाताा, आतया त‍लाच ातव िअ बरािदत िरवा अरत ल ठिवरतात अ तरतच ठवा अस सातगातििद वानषतलरच ठारत.

रशिरतरदर गातशषट वानषतलर आद द यवया गातशषटरचया त‍ळािी वानषतिच भाव ा दशरतर – रतर गातशषट रशिास

िव ारााि चर आिणयासाठी रलर दशरतर री राय या परश ावा वारतिवर तादरतात अवलतब आद. तााठीरत अ ावशयर अ ‍ऱ वा िअ गरजीजर वा जऱत िब न‍सत अ त यरत या नयायय आिि वाभािवर िअ चछचया आिि परययव ाचया त‍ळातिर रशिास िच िवणयाचा अ ‍ददि आद द या आषमतरातस रशिर सातिगातरतल ? िसधतधय आतया िद ‍ बातधवात र िलतर दर त‍सलता र सततारालातरत ातिष झाललर आिि भाषा अाबर िब ातचया

अनकरमणिका

आनारताराली िअ रतरर िचा गातललर री बात, आअ र िअ यवया र अयवयतरत नागात‍रतर िब ातस ररल आाबर अथावा अ ‍ऱ िब वयवरत राि सभयतिाच लषमि सतजल जाअ त लागातल . अिा थारतीरत रतथारल िद तरत आतया भाषचया आिि िलतरचया त‍ रजजरव ाचर चळवळ स‍न राणयाचा आमदर परययव रनत लागातलो रतवदात दाच वानषाचा आषमत आतचवा रतर था िद तर िद राणयातरत आला. त‍ढ दर चळवळ जिर जशाावलर आिि िसधर तर , िाळा व वाङतय दी जसजिर िद र िलतीरत आिि ि‍दध िसधीरत आिवऱभरत दशअ त लागातली. रतिररतिर त‍सलता ातचर सतरता ढळत लागात आरतात यवयात ी सारााास अऱज रन ििषमििवभागाताचा अ र ठााविद रन नरतला आद री िसधतधरल िाळातरतरल कितर त‍रतरातरत ज‍ च वदरत रता ज ज वर तािाभािषर िब यशजावयाच रत सत ररतशयवतन स अाबरतास च सािधरत असल तािदजरत! ि ा िद ‍ त‍लात ा रतार ि‍दध िसधीरत अथावा िद ीरत ििषमि ि ल जाव आिि ागातार िलतर ििरिवलर जावर दर अयवयतरत नयायय तागातिर रााचर – दकदराबा यथारल िद तचया तशठतशठया सतथाा आिि गातातािलरा राररत असरतातिद, िद त र अलफ ब, त, या अ ‍लटया िलतरसच िाळातरत ििरल तािदज मदि त‍सलता रटाटशत राररत आदरत. ति िद ‍ त‍लात ी रतार आतलर तऱवजातचर िलतर व भाषा ििरावर दर आतचर चळवळ यातस वानषतलर वाटलर रत परताच आिि भरत यच भशकरत िद ‍ त‍लात ीिद आतचरच िलतर ििरलर तािदज मदि मदििाऱया अाबरचया अ ‍तासरातसिद रत‍मदी सतररतचा वानष राररत आदात मदि रत‍तचर दर चळवळ वानषतलर आद अस सातगातणयास तार धजरत ादीरत.

णशिाजी आणि णचपळिकर

आतया तााठीरत िवसदशय आिि िवसतगातरत अस अि‍दध तारर िब रशरत अस रातदी आमदीच

मदिरत ादी. रििवाजरतदाााजात ी नढ झालली अषट परधा ातचर ातव ब ल रती सदरत‍ररतः सतररततधय भाषातरतिारत रली आिि वााषरास ताारतततरयातचया ततरारत जस अ ‍दधिाल , वधऱतास ताधऱताचया छायरत जस वातचिवल . रतसच वभाषचिद ताररय भाषचया बलायवरााातास सताषमि राणयासाठर वरतः ाायवयवदाारशि ाच ा राव ााजाञा ा सश या; रतश यवयातचा परययव िद वानषतलरच दशरता रा? िचतळिराात ी िअ गलि िब ातचया आकतिाचा रतरवर िवाशध रन तााठर िलिदणयारत ि बशलणयातरत िअ गरजीजर िब न‍स िाऱयातवा रशा ओिढल रतश यवयातचा परययव िद वानषतलर दशरता राय? यावािद ‘दशय’ मदिणयाच धाषटयच रााल रता िअ रतर च सातगाति त‍ा आद री, तााठर भाषा, िद ‍ भाषा आिि िद ‍ ााषर दी यातचया यशगाता या जगातातरत िअ रताातपरतािच आतल िद अरतयवव िअ षटराल तावरतो अषम‍णि ाारणयाच नयायय रऱरतवय बजािवणयास सतऱथा झाली रतश ििवाजर िवषि‍िातरयाि रातचा वानषतलर परययव च या गातशतागातििातचया नाब‍ वया भाब तिाद अिधर यरा आिि मदि च अिधरच अ ‍रािरय असा सद गात‍ि दशय अस आमदातस वाटरत आद. आमदी यवयाच राळातरत असरतो रता यवयातसिद आमदी शष ि ला असरता अस मदििााातस आमदी अस सातगातरतो री, राशराच जा आति आजचया राळातरत जनतास यरतात यवयाच राळातरत जनतास आला असरतात रता आजचया राळावा आतल िररतर रतार अ ‍तराा दशरत आिि ििवाजरचया राळाचर दाि रत‍तचया वायफळ रतो चया वाऱया वदावर असा रतश राळ आजचया राळासाारा रातदी अ रादया तततयाचा रततब वदरता.

अ टाच णपल

आिरर ‘दजा’, ‘या र’ िअ यवयाि या अ ‍ऱ िब ात र आतल तऱवज-वयवरत तााठर िब ताा

ादरस रन टािरल आदरत यवयातस वाताणयाच टाळ रत आतल ज‍ िब वातनत लागाताव मदि अ ‍त ि

अनकरमणिका

राि द जा यवया अ ‍ऱ िब ातचा वानष राि मदि ि दय दशय, रता आतया ‘िवदयता ’, ‘अ ‍तथारत’, िअ यवयाि रत ऱथार वररय िब ातस त‍ ः जवळ रिारतात रतसच बिदषररत ठवि दािद यवया ज‍नया आिि वरीय िब ातचा वानषच वद राय? ‍सऱयाचया अ ‍तटाच ितललत नाातरत ििाया नाातरत बादा तळालया त‍लास तारत बशलाव रत ितललत बादा नालिवणयाचा परययव राररत असरतात जा रशिर मदिल री, अा यवया ितललास बादा नालिवणयाचर रत‍झर चळवळ वानषतलर आद रता यवयातस अस सातगाति परापरत आद री, “सद गातदथाा, ति ताझया यवया वरतःचया त‍लातस रतसच बादा िरतषठरत ठवि आिि नाातरत अ ‍तटाच ितललत तशिररत बसि द यवयाद वानषतलर आिि िरताराााऱद दशिाा आद!”

िवरााजनय आषमताततकरी या ‍सऱयास थाश स अ ‍तता ि ल तािदज असा आषमत मदिज –

अणभमानाचा अणतरक

३१. अथावा ‘त ाच परातिरतर अर‍त िचरतति’ दशय, तााठरचा आमदातस अिभता आद यातरत ितराच ादी.

तातरत‍ यवया अिभता ाचर तऱया ा जा आमदर सातगातत लागातलो रता आतचया अिभता ास अिरतार मदििाऱया वयाया आिि अजाि भरत यचया भकरतातस द‍ द‍ र भनत तादरल. अ ‍भया िद ‍थाा ातरत अ रच ााषरभाषा परचिलरत वदावर मदि तााठरच ातव व स‍चिवरतात िद रचाच रतश अिधराा आद अस आमदी आज वरस वतचवरस वऱषाततास परिरतता ररत आलो अस िद रचया परचाााऱथा अ रसाार झटरत आदोरत. इरतर च वद रता सऱव परातिरतर भाषा इरता सऱव परातरत सश णयास िसदध असरतरल आिि यवयातरतरल अ ‍ततत वाङतय िद रतधय नतातरतिारत झाया ााषररय वाङतयास दाि दशणयाच भय अ ‍ाल रता सऱव परातिरतर भाषातस अ रा तळसर ास ाबयाबाशबा सत‍दरातरत ब‍ िविाा अ रा यतर आज जार रशिर िशध राढररत असल रतार आजिद रत तळसर ाब ााषररय भाषस तााठरचा अ र त बळर णयास आमदर िसदध आदोरत. दच राय तातरत‍ सऱव त ‍षयजारतरचर अ र भाषा जा आज दशरत असल िरवा जवदात रवदात दशईल आिि रतर वररान इरता सऱव ि आतआतया भाषातस यवयागाततर णयास िसदध असरतरल रता आमदर आतचया तााठरचाच वद रता सऱव िद ‍ ााषररय भाषातचािद यवयागात राणयास अ ता रािाा ादी. तातरत‍ रत‍तचर भाषा रतवढर रत‍मदर तान टारा आिि भरत यसाठी मदि आतचर रतवढर जगाताचर भाषा मदि वरराा राा या ‘अ ताटश’चया बरसाध‍यववास भाळणयाइरतरर तार आतचर भरत या भशळसट ादी.

एसपरटोचा मायािीपिा

अ ताटशचया रत रत य‍ाशतरय ाशत िलतर आिि य‍ाशितअ भाषा यातचच अरतयवव रतवढ गातदररत

धन अ ‍भया आिियाचया भाषासतनास ातिष रन टारणयाचा जश तायावरतिा दशरता यवयात‍ळ आमदर यवया चळवळरस िवलायरतरत असरतात ा िवाशध राररत दशरतो आिि यवया अ ताटशचया रवळ य‍ाशतरय र‍ळासाठी आतचया सत थाा ातरत दजााो दजाा रतय अ ‍रळल जारत द साद रतश दरवयिशध थाातबिवणयासाठी आमदी रतरवर टररा राररत असत. यवयाच दषटर तााठरर आमदर आजिद तदारत आदोरत. ााषररय भाषचया अ ‍न रतरस बाधर दशअ रल रता तााठरच ातव राढि आमदी या षमिी सश अ त. तातरत‍ सदयःथारतीरत परातिरतर भाषातच अरतयवव द अतिादाऱय मदि यवया तान टारणयाचा परययव रया ााषररय वाङतयाचया दशिाऱया लाभातषमात दा रच अिधर दशणयाचा सतभव आद. मदि परातिरतर भाषा आिरी रातदी िरतर ‍ययत मदि अरतयववातरत असत ि द सऱवच परातरतातरतरल िवचाावतरत लशरातस अिभपररत आद. आिि जोवा इरता परातरतरय िद ‍ भाषा िजवतरत आदरत रतशतऱयतरत ााषररय भाषस साध रभरत मदि च तााठरसिद िजवतरत आिि वऱधता ाादि

अनकरमणिका

परापरत आद. तााठरचा आमदातला अिभता आदच आद; तातरत‍ आतचर राषटरीय भाषा कहदी णहचा आमहास मराठीहन अणधक अणभमान आह.

यवयाचपरतािच बतगातालर, ताळर, ततजाबर, िसधर, रा र, रतातरल, रतलगात‍ िअ . आतचया िद ‍ ााषरातरत

परचिलरत असलया सऱव िद ‍ भाषातिवषयी आमदातस ततयवव आिि परत वाटरत आद. यवया सऱव आतचयाच भाषा आदरत. तगात तााठरस आिि यवया सऱव भाषातस जर तारतथाा र आद, जरस आतच ‘गात‍निातित गात‍रः’ ररल ववािर मदि सतजरत झाल आिि िजचया सततन रतचया बलावा आमदर रशियवयािद ताकया भाषचया ााािर भरर तागातणयास जाि अतता ाच सतजरतो यवया सत ररत भाषचर गातशषटच बशलावयास रश ! आतचया तिदया लरातध रा र, रतातरळ, रत ततजाबर, बतगातालतऱयतरत सऱव िद ‍ भाषा आमदातस तााठरचया सयाया बिदिरपरताि वरतःचयाच वाटरत अस यवयाततध आिि या सऱव िद ‍ भाषासतनास तारतथाा ी असलया सतररत भाषरत वाटल रत िब नणयास रातदी परयवयवाद ादी अस तषट सातिगातरतल अस िद िरयवयरात र परश रला आद री;

‘ससकतमधन शबद घणयाचयाणह आपि णिरि आहात की काय?

३२. सतररत सश तााठर भाषा मदि रातदर अ ‍ारत री राय याचर आमदातस वा वाच आद.

ि‍दधररािाचा अऱथा तााठीरत रा रतास सतररततऱयतरत सऱवच भाषातरतरल िब राढि असा ज सतजरतारत यवयात ा या ि‍दधररािाचया चळवळरच अतरतातगात आिि अऱथा रळलाच ादर अस मदिाव लागातरत. िद ‍ भाषासतन सश अिद ‍ भाषरतील िब ज‍ असशरत वा व असशरत, िव ारााि आिि िकय रतोवा आतया भाषरत शअ रज दशअ त अ त यरत दर ि‍दधररािाचर सतिषमपरत वयायाया आद. अ रा सद गातदथाा रता आमदास बजाव सातिगातरतल आद री-

‘उऱदद भाषा ही मऱदद आह’

३३. असल. आतच िरतरतर च ि षम सातगाति आद री ििवाजर बाजराावातचर आतचर तााठर भाषािद

रातदी रतर ‘तऱ ’ ादी री अ ‍ऱ च तरष आतया अतगातातरत टोच नरतयािव ा िरतला बलवान ाादरतातच यअ त य! आतया रातदी लररातरत दर जर अ र रत ाच नढ झालर आद री, तााठरस याव र मदिज त‍सलता ात र आििलया िब ात ी जशत आिि ल आििला रतर बवदतिी ि ऱतल अस रतर आतया वािभता ािअ रतररच अ किरतदािसर सयवयासिद नारतर आद. दा अ र श िब ातचा िरवा वाकपरचााातचा परश ादी.

जयाना यािनी सपऱदकानच मराठी जोरदार झाली

३४. अस वाटरत असल यवयात ी अ रवाा ञा ा वविारर री जर या सततऱराच तऱवी आिि “ताझा

तऱदाटरिच बशल ररत‍र तिा अतरतारत तकजा िजर अ कसर अषमा ािसर तळवर ” अिा परिरतञा िलिदलर गातलर िरतर बनाव िरवा ‘सासा सालतरााा स‍त नयासा स‍वऱितय तऱरतर ’ अिर आऱया ाच ‘धनय राात ितरता धनया लकषतर परस जगाती झालर आलर सयवयवरतरचर री, भाारत ररऱरत स‍रतत‍री आली ’ अिर यथााऱथा गातऱवशकरत जश रनत िरला यवया तशाशततरताच तदाभाारतार , ि ा रऱितऱवार रतार, षमिभा दिषट टारावर? याव र सततऱरा तााठीरत जशा, जशत िरवा परबळतिा आला द मदििााात र याव र सततऱरतऱवर

अनकरमणिका

‍ऱबळ तााठर रतर रशिरतर रत ारिवल तािदज. याव र सततऱरातऱवी तााठर भाषा तदाााषरर िरवा सतररतावा अवलतब अस. रतवदात जशााच, जशताच व लाच िब आिि वाकपरचाा बद‍िः याव र भाषरत आल अस मदििाा, रळरतच असच तऱयाया मदिरत असरतारत री, तदाााषरीरत आिि सत ररततधयिद असल जशा ाा जशत ाा ि ल ाा वा वराासाच तशषर िब आिि वाकपरचाा वदरत. जा सतररततधयिद याव र भाषािअ रतर रतार रत आदरत अस मदिाल, रता तगात यवया वाकपरचााातचया आिि िब ातचया सततततर आतिास नाचया नाी सबळ आिि सततन रनत िरिाऱया तााठरस या याव र ताकया भाषचया ााी भरर तागातणयाच रातदी अ र रााि स यवया अ ावशयर ताररय िब ातचा सतबतध सश ि द िरतच रऱरतवय आद, ि ा रतस राि िरतला िकय आद अस ता ाव लागातल.

याव र भाष तााठरस सबळ आिि ल ाा रलर अस ज िरयवयरातस पराताििरति वाटरत यवयाच

रा रााि अस आद रर, याव र सततऱरातऱवीचर तााठर वा तदाााषरर आज आतयात‍ढ परात‍याया अ ‍भर ादी आिि त‍सलता र ाायातरत सऱव सकि र आिि ााजवयवदााातरतरल िब आिि वाकपरचाा द रत ऱथार असिाऱया आतया तऱवीचया सतररतशयवतन वाकपरचााातस आिि िब ातस बाजस सान तारर सततचया बळावा तााठीरत ज न‍सल रत अज रतसच ाािदया आतिातस रतर रतर भाव ा यवयाच िब ातरत लदा तिातास वयकरत राणयाचर सतवय ज लर; यवयायशगात रत थाचर तळच सत ररत परयशगात रल असरतात यवयात ी रतश वयकरत झालासा आतिास वाटरत ादर. तातरत‍ दा शष तााठरचा िरवा सतररतशयवतन िद ‍ भाषातचा स आतया िवररत सतवयरचा आद.

चदररगपताच सामराजय आणि णिकरमाचा पराकरम याच िभि, याचा राट आणि याच पौरष, जया भाषातन वयकत होत होत तया आमचया कहद भाषा यािनी सपकानच काय तया परबल आणि डौलदार बनलया ह महिि हासयासपद आह.

ााषररटातचा गातशिव , रतान अतशनवषच िरवा ि गवजयर त‍लरिर आिि यवयातच रत अपरिरतदरत पररतातर

सकनय या भाषरत बशलरत दशरत रतर भाषा बगातरळ, िढलर आिि गातयाळ असि िकयच वदरत. िरतचयातच आजचया नताच ातव तााठर दशय. आज सकि र आिि ााजररय ात लाच िब रातदी अतिी त‍सलता र भाषातरत नरतलल जार ि सरत असल रतार रतवावन रत ऱथार िब ातचा वाकपरचाा तााठीरत वा िद ‍ भाषातरत तऱवी स रतश याव र सततऱराचा तिािात आद अस मदिि मदिज आज िजदा, रताल‍रा, िअ लारा िअ यवयाि भिवभागातरय िब तार आदरत मदि या तासततऱरातऱवर आतयाला वयवथारत भिवभागात राणयाचर ारिरत तादररतच वदरतर. अस मदिणयािअ रतर च अरतय दशय. याव र सततरा सततचया बळावा आतल ज‍ सकि र ि ााजररय िब , आतया ज‍नया स सतवरत आिि ाायाबाशबाच ातिष रन यवयातचया िठरािी याव र भाषचा सतचाा स‍न रला; आिि लदा तिातास दच िब यवया यवया अऱथाी आतिातस तादररत असया आमदातस आतचया वरतःचया ज‍नया िब ातच अरतयवव रधीच वदरत अिर राातिरत त लर, दच राय रत या रातशयवता र सतज‍रतरच रा रााि दशय. आिि तााठरचच राय तातरत‍ सऱव िद ‍ भाषातच ि‍दधररऱि राणयाचर आवशयररता अ ‍भया िद ‍थाा ातरत जर भासत लागातलर आद िरतचया त‍याय राािातरतरल अ र रााि दरच आयवति र राातिरत ा राि द दशय. अ र श लररात र आतलर अिर जर सतजरत रन नरतलर आद री, आमदी तााठरच ि‍दधरराि मदि ज मदिरतो रत रवळ –

अनकरमणिका

मसलमानी शबदाची अ चलबारगडी ३५. राणयाचा परययव अस आतचया भाषरत िअ गरजीजर भाषरतरल यरत असलया िब ातचरच आमदातस

िरतरतरर चर यरत ादी. रतर यवयातचर सतजरत आतचा लर रट वाचयाचा आिि आतचयािवषयी अिधर रातदी तािदरतर सयाचा तिािात दशय. अ रा लररा रता अस भय पर ऱिरत रल आद रर, जािो कविचत आतचर लदा अ ‍दयात िअ गरजीजर भाषरतरल िब ातर िद वळल. यवया लररातस दर बारततर अ कर ‍ःर वाटल री,

कअ गरजी शबद मराठीत शकय तर आणि णहतकारक असल तर नािाससिा अ र दअ नय

दर आतचर त‍ढ रधी रतार बाळणयासाारर लदा स द आतच आजनत अतगातरराालल वररतच आद.

तालारााातच िअ गरजीजरितिरत तााठरिवषयीच रठशा िब लदा तिातास आतचया रा ातरत गात‍तगातरत दशरत. आतचया सतथाातरत , तत ळीरत आिि वयायाया ातरत रता राय, ति नाचया व िाळचया बशलणयातरत िअ गरजीजर िब तााठीरत ि षरााि न‍सत ि दर अयवयतरत अतता ाचर गातशषट सतजलर जाअ र. िअ रतर च वद ति परयवयषम िवलायरतरत असरतात ािद - री जथा अ र श वऱष ााद तारत यरतातच आतलर तारतभाषाच तर ति िवसालो मदि मदिि अ र परढरच लषमि सतजल जारत अस रतथािद – आतचया सतथारतरल सऱव िद र, ततजाबर, बतगातालर, रतातरल िअ यवयाि सभास ातचा असा तिाताठ अस री, आतसातरत िद र बशलरत असरतातिद वयऱथा िअ गरजीजर िब याचया रतो ातरत ि नल यवयास यवया ि विीचया चदास त‍राव लागात! या तऱव वयातरतरल तिाताठाचा तिािात आतचया ितढरवा जश झाला रतश ि यवयाचाच झाला. ‍ररतच अ रा ततजाबर तर ातरत वाचल री वर तध

लाला हरदयाळजी

सऱव तर ि‍दध िद ीरत िलिदरतारत आिि यवयातस य‍ाशततधय आज ततचवरस वऱष साारी राढावी लागातली

अस िद तर ावाचा ततता स‍दधात व ागाताीरत िलद रवळ ‘िअ ि या’ िअ रतर ातव तार ाशत िलतीरत ि रताय मदि नालरतारत. ततजाबातरतरल िद ‍ भाषस अ ‍ऱ चया रताव ीरत सश व त‍ रजजरवररत राावर मदि आमदी ज लर रतर था तर ातरत िलिदल आदरत यवयातरतरल िवधा आतिातस तऱि सततरत असयाचिद दा याळजी ी परिसदधति ततजाबर तर ातरत रळिवल आद.

या परताि आतचया लरातवा आलया आषमताततकरी रातदी आषमतातिवषयी आतच तरत पर ऱिरत रन

बाररचया आषमतातचा वरततर िवचाा रिारतात या िवषयासतबतधी आतचया तरताचर नतारा त‍ ः अ र ात स‍सतगातरतति आिि सश ादाि आतर यवया यवया आषमतातची अवशय रता चऱचा राररत या िवषयाचा आरतात आतचयात‍ारता रतार सतााशत राणयाच आमदी यशिजल आद.

३६. झालया सऱव चऱचरत अ र गातशषट जर परात‍याया ि स यरत रतर दर री, चऱचरत भागात नरतलया

बद‍रतर गातदथाातच तरता यात‍ढ रतार तााठीरत वर वर आाबर िब वा अिद ‍ िब ि षरााि मदिज रत ऱथार आतल िब अस वा िद ‍ भाषातरत रत नरतात यणयासाार असरतात – नअ त यरत. िअ रतरर जार जागातिरत आिि जािरव सऱव तदाााषररय लररातरत झालर रतार स‍दधात या चऱच बाच राऱय झाल अस मदिरतात यअ रल.

अनकरमणिका

णनजामी राजयात ज मराठी लोक आहत आणि िऱदहाडाकड अ ऱददचया सािलीत जया मराठी लखकास रहाि लारगत तयानी ही सािधणरगरी ठणिलीच पाणहज.

तााठीरत िरतर त‍सलता र सततऱरानवय वर तार िब न‍सणयाचा सतभव थाश ा स रतश

ि वसि वस वाढरत जारत आद. ि जात यि वदऱसटीरत यवयातचया िअ लातर िवदयातरठातरत आिि साराार िलरािातरत रतर था िद ‍ भाषातस ातिष सल रतार रतजशदर रन अ ‍ऱ चा सऱवर परसाा राणयाचा सदरत‍र आिि आटशराट परययव चाललला आद द तागात सातिगातरतलच आद.

वारतिवर ि जातच ाायातरत तााठर, रा र, रतातरल व रतलगात‍ या िद ‍ परत‍र भाषाच परचिलरत

अस िद ‍च वद रता त‍सलता िद यवयाच तारतभाषपरताि बशलरतारत, रतथााित यवयातचया राातच दरवय यवयात ा ताकया आिि अतािचरत असिाऱया अ ‍ऱ भाषवाच वयय राणयातरत यरत आद. अ ‍ऱ तध च िवदयातरठाच सऱव ििषमि चालिाा. सऱव िासतररय िब िअ गलितध सत ररतशयवतन िद ‍ भाषातरत भाषातरतिारत रिारतात रतर था लशरातस अगात ी अतिािचरत अिा अगात बतब अाबर िब ातरत राणयाचा ठात ि यत ताळणयातरत यिाा. अिा थारतीरत ि जातर ाायातरतरल सदसतराविध तााठर लशरातरत यवयातचयातरतरल स‍िििषमरतातचया रतो आिि वाङतयातरत द तारर िब न‍सणयाचा आिि यवयातचया सततऱरा तााठर भाषरत आतल ि यवयाचच ठाि नाल बसणयाचा सतभवच वद रता अ ‍यवरट भय आद. रतवदा असा परराा ििवतऱवरालर िढलाअ रपरताि त‍ ः न त य मदि ि जातर आिि वऱदा र तााठर लररात ी अगात ी शळयातरत रतल नाल बसल तािदज. अ ‍गातरच रशठला रतार वा अ ‍ऱ िब आतया लरातरत नालि मदिजच िववानततच ऱिर दशय अिर सतजरत अज िद िरतर चया लररातरत आढळ यरत द आमदर त‍ ः अ र ात यवयातस परततऱवर ति ‍ःरा बजाव ठिवरतो. रतवदात यात‍ढ रतार िकय िरतरतर रन अ ‍ऱ िब तााठीरत रधीिद वाताणयाचा ि शचय आिि अस िब तााठीरत अ ‍गातरच न‍सिवि मदिज िववानततच स वािभता िनयरतच ऱिर आद अिी ि गरजीदर सतजरत यवयात र धााि रलर तािदज.

३७. यात‍ढ रतार वर त‍सलता र िब तााठीरत न‍सत अ त यरत िरवा ज तऱवी न‍सलल बराीरत

िरवा तशवाडयातरत आढळरतारत रत िवतािाचया था गयातरत अ ‍रन राढणयाचा “िािदार” व तिा रतार रनत य, यािवषयी जस जवळजवळ अ करतयवय ि स आल यवयाचपरताि या चऱचरत आिरर अ रा तदततवाचया िवषयािवषयीिद रत रतसच आढळ आल दर सताधा ाचर गातशषट दशय. िअ गरजीजर भाषरतरल िासतररय आिि तािाभािषर िब स‍दधात सत ररतातरत िरवा रत ‍यवतन िद ‍ भाषातसतनातरत च ब व घयावरत, तातरत‍ िअ गरजीजीरतरल वयवदानत यरत. मराठी बोलताना णन णलणहताना मयच कअ गरजी शबद िापरणयाची दषट सिय कनदय समजन सोडािी.

आिि िवषि‍िातरयात ी िअ गरजीजरचया बलायवरााातास तााठरस वातचिवणयाचा जश रत‍यवय अ ‍तकत रला

यवयाचा अ रसाारा टा त‍ाराा राररत ादाव यािवषयी बद‍रतरातच अ ‍रल तरत ि स आल. रतथााित अ र गातशषट आमदातस परत‍रति सातिगातरतयािव ा ाादवरत ादर रतर दर री या तरताचा

अनकरमणिका

सणकरय अिलब करणयाचा यतन जसा पऱदिी होत अस तसा आजकाल मळीच होत नसन शाळा आणि णिदयापीठ यातील होतकर तरि णपढीची रधसरती तर या दषटीन अतयत शोचनीय होत चाललली आह.

या दाबााा वऱषातरत या िवषयावा रटाषम ठअ ध गात‍जार तााठर बशलणयावा रशा ओढिााा

अ र ा िवषि‍िातरयातचा ििषय अ ‍यवतन झाया रतरि वया ितढरस तााठर बशलरतात ा नार ााी, बाजााी, सदजासदजी िअ गरजीजर िब न‍स णयाचर नारतर रश िअ रतरर ज लर आद री, िअ गरजीजर चवयातातचवया यततरतरल त‍लातसिद रतर सश रतात सश ि रठरि झायाच आमदर तदारत आदो. लाला दा याळातसाार िअ गरजीजर भाषरतरल ताातगातरत वर तध स‍दधात तर ि‍दध िद ररतच िलिदरतारत आिि यथारल िाळातरतरल तातचि िअ गरजीजर िब िद त‍ा यिााी सदावरसारतवीरतरल त‍ल “ती तता जवदात द ओवदा रला रतवदा ताझ द अ र दशरत दशरत!” मदि अवाचय भररतात ा अ करत यरतारत. फा ा त ा, वािअ फ द िब अगात र ि यता िवदयाऱथार आतसातरत िरवा षठातिी बशलरत असरतात ा परढतिाच ि ऱिर सतज वातारतारत आिि यवयातच शरत यवयातस ययवरत िचत षि रतात रत अ कर नरतारत. तशठया तािसातचर गातशषट रता याद दर िरतारािरय झालर आद. आमदी अषमािः अ रा परत‍र गातदथाातस अस बशलरतात ा आजरालच अ किरल आद री “यवया जर तशिझि ॲशयत रलर रतर ओिािज लरच फॉस दशरतर!” अिर आिि याद दायात िर ो उ ादाि रतात यरतरल.

या अ रत ा पररााावन या िवषयार आजराल लशरातच अगात ी अतााधर ‍ऱलषम दशरत आद यातरत

आमदातस रातदीच ितरा अ ‍ालर ादी. लरातरत आिि वयायाया ातरत तार स‍ कवा बारच सावधा रता ठवणयातरत यरत. यावन िद दच िसदध दशरत री, बशलणयातधय जर िढलाअ र दशरत रतर भाषरत रत रत भाव वयकरत राणयाचर िकरत ादी मदि दशरत स िलिदणयातरत वा वयायाया ातरत जत बशलणयाचर जर आतिातस सतवय झालर आद िरतरतर च जत नागात‍रतर सतवा ातरतिद ि‍दध तााठर बशलणयाचर आति सतवय रन नरत ादी मदि दशय. रतवदात बशलरतात ा तााठीरत िअ गरजीजर िब िव ारााि न‍स ि द लजजात आद अिर भाव ा सतचाव तत ळातरत िाळातरत ि नाातरत िअ गरजीजर ति तााठीरत यरतातच परतळ टररचा आिि अ ‍तदासाचा भि ताा राररत गातल तािदज.

पाणरभाणषक शबद

३८. यवयाचपरताि तािाभािषर िब आिि िासतररय िब िअ गरजीजीरत तााठीरत भाषातरतिारत रल

जाणयाचर स शि रत रटतट राररत ाािदल तािदज. ब शदयास रातदी िासतरातरतरल तािाभािषर िब ि यरत राणयासाठी तत ळ त ााजाया रती रती त‍रतर िद परिसदध झाली आदरत. िअ रता परातरतातरत िद अिर वयवथाा दशरत आद. आरतात या वकयकरतर िरवा अतसतयायार परययव ातच आधााावा िद ‍ भाषातचया ि ाि ााळया सािदयवयतिाष ातच अ र सतय‍करत तत ळ त यवयार तानय झालल तािाभािषर िब रतातरल रत ततजाबरतऱयतरत अ ‍भया िद ‍ वाङतयातरत नढ राणयाचर रटतट स‍न राणयाचर वळ आलर आद, आिि यवया ि ि लवराच परययव दशअ रल अिर आिािद आद.

जशतऱयतरत अिर सऱवसतगरजीादर सातानय तिाभाषा ठालर ादी रतशतऱयतरत चालचलाअ रातासाठी वर

रत ा आिि िवचाा पर ऱिरत राणयास ज िब आति यशिजरतो रत यशिजरतात ाच

अनकरमणिका

पररमपासनच त ससकतोद भि ककिा कहदभाषोद भि असन श रणतसखद अस योजणयाची सािधानता परतयक लखकान ठणिली पाणहज

या रातातरत आतला तााठर लररवऱगात फाा ि षराळजरतिा ारिवरत आद द, यािवषयी िद र आिि

बतगातालर वऱरतता तर रााातसद, िररतर रसशिर वर िब राढरतारत द तािदल असरतात, ‍ःरा तानय रााव लागातरत. आिि याच रााि यवयातचर िविष िववानतता िरवा अ ‍द भावर िकरत स भाषरत अ ‍ऱ िरवा िअ गरजीजर िब अ ‍ऱ -सतररत वा अ ‍ऱ -पराररत रऱिरट‍ ध गात‍जार सतास राि द लातछ ात आिि अञा ा रतिाच दयशरतर आद असा िरतर ििषटाचााच त गातला आद द दशय. “सशसायटरच रतददयारत तबा” िरला आरतात ब शदयास तया गातया “त वर-त र -बषमरस रितटर” च रऱिरट‍ ातव, असली िररतररतार अ ‍ ादाि तााठर वऱरतता तर ातरत ि यवय तादणयातरत यरतारत. रतच िद र वा बतगातालर तर दारती नरतल री, दा परराा फााच थाशडया परतािातरत आढळ यअ यवयातरतरल ि‍दध आिि स‍सतवा र वर िब वाचररत असरतात त ास सताधा वाटत लागातरत. वारल ब शदयाचया तत ळाच ातव िद ीरत “त र-त वर तािारतशिषर तत ळ” असच िलिदल जाव आिि रतददयारत िब ाच थाली यावजजरव सभास दा िब परयशगात िरतर अगात ी नढच झालला आद. वयारािाचा अगात ी चवया-तातचवया यततरत ििरिवला जािााा ि यत री सतास द ध गात‍जार वदावरत, रता सतररत िब ािर सतररत-पराररत असावरत, दा अ वढा जार ि यत आतच तर राा आिि लरर धया ातरत ठवरतरल आिि अ ‍ऱ -सतररत वा िअ गरजीजर-सतररत सतास राणयाच िकय रतो सततऱि टाळरतरल रता आरतात यात‍ढ रतार तााठीरत “राय रनसल” साार अ ‍ ा िब परचिलरत दशिाा ादीरत. बतगातालर आिि िद र तर ातरत यास “वयवथााितरा सभा” मदि परथाततास ि‍दध आिि साऱथा अनवऱथार िब यशजणयातरत आया आज रतश िाळरतरल िवदयाऱयाततऱयतरत िरतर नढ आद.

ज िअ गरजीजर िब आधीच आिि वा वऱि रलया पराातिभर िढलाअ र न‍सल यवयासिद ि ा

लरातरत आिि वयायाया ातरत रतार आतल परिरतिब यशजणयाचर रिढ िकय रतर ता णयातरत रातदी अ र वावगात दशिाा ादी. दॉतटल िब नअ त या. या िब ास अलरर रगिालय दा परिरतिब आति यशजरतो रतश िठरच आद. रतश रढिद दशरत आद. यातचया निातरत दॉतटल िब गातटर िगातळला जारतश, ति रगिालय िब रतवढा लरातरत व वयायाया ातरत िद अ र बसरतश अिा िवररत िारााच चया रातदर तािसातसाठर भाषचर परररतरच िवररत रन नि िअ षट ादी. जा दॉतटल िब यशजरतात यशजरतात गातातवढळाततऱयतरत नढ झाला रता राय रगिालय िब यशिजरतच गातल रता नढ दशिाा ादी? रतरच थारतर (ि तनसार) औषधालय, ( ऱस) ाअ र वा ि‍‍, (िस ता) चलिचर वा िचर तट, (लायबरार) गरजीतथाालय िअ यवयाि िब ातचर आद. रातदी ि वस द तारर िब रतो र बसलच आदरत मदि ाादरतरल. ति यवयातचया जश र च वररय परिरतिब परचााातरत यरतातयरतात यवया तारर िब ातचया तागातचा सततचा आय ादीसा झाला मदिज ातिष दशअ वररयच तागात अ ‍ारतरल. आरतात आति भाषरत ििालया

जनया अ ऱदद शबदाच काय कराियाच ?

३९. रत साताातिनता ि ऱ ित. वर अ ‍ऱ िब आित यरत आिि िअ गरजीजीरतरल िब ातस तााठीरत

अ वदाततास च नागात‍रतर बशलणयातरत ररल थाााा िकय रतोवा अ त य, यािवषयी या चऱचरत जवळजवळ अ र तरत झायाच आमदी वा सातिगातरतलच आद. तातरत‍ ज‍नया अ ‍ऱ िब ातस आतया भाषरत राढ टारणयाचा परययव राावा री ादी यािवषयर तार या चऱचरत बााच तरतभ आढळ आला, आिि रतश यि सादिजरच दशरत रााि अ र ात अ रा र सतवय ज लर मदिज रतर सश ि िअ रतर रठरि दशअ जारत री रतर सतवय

अनकरमणिका

अिदरतराार स िदरतराार आद अस िसदध राणयाचा ब‍दधरला चरव ररल त अ रसाारा परययव राररत असरत.

रामदासाचया गररात अ ऱदद शबद भरपर आढळतात महिन अ कान अस णिधान ठोकन णदल आह की

‘छर तरतीच राळातरत अ ‍ऱ िब तााठीरत िकय रतो राढ आतया ज‍नया ि‍द ध वररय िब ातच

त‍ रजजरव राणयाचा परययव झाला दर गातशषटच त‍ळातरत रशटर आद.’ अिातस राय अ ‍तता दयाव? लाला लजतरतााय िद रच त‍ारऱरत आदरत आिि िद रसच सऱव िद ‍थाा चर ााषरभाषा राावर मदि परयवयर आऱयसताजर रटतट राररत आद. तातरत‍ िलिदणयाचर वळ आलर मदिज लालाजीस अ ‍ऱ च िलिदयािव ा गातयवयतरता ादीस दशरत आिि आऱय सताजरयातचया भाषरत िर ा तन ास अ ‍ऱ िब रश रश मदिरतात यरतारत. ति मदि लालाजीस वा आऱयसताजरयातस िद र ि‍द धरराि तानय ादी अस रशिर मदि िरल राय? रतरच थारतर सतऱथाातचर दशरतर. लदा तिातास सकि र, ााजररय, वयावदािार िअ यवयाि दजााो अ ‍ऱ िब रतो ातरत व तजजातरत रळ बसल ! रत जावरत अस वाटल रतार जाअ त िररत ादीरत यवयातरतिद थाशा िवभरतरस आतल जरव भाषाि‍द धरद फााच ि र रचया असिाऱया ााषररय आयवति‍द धरर वदाव लागातलल . ति द अ ‍न ि सरत अस िद लदा तिातास नढ झालल अ ‍ऱ िब रतो ातरत वा लरिीरत रातदी रया राढ टारणयाच रठरि जारत मदि र ास

रामदास अ ऱदद िापरीत महिन मीणह िापरतो अस महिि महिज रामदास कौपीन ककिा रामकषटि परमहस अ कगरग कहडत महिनच मीणह अ कगरगच कहडन अस महिणयासारख हासयासपद आह

४०. िअ रतरा वळतऱयतरत आमदी आतया भाषरत ज‍ असशरत व असशरत, तारर िब िकय रतो

िदरतराार असल रता राढ टारावरत अस परयशगात राररत आलो तातरत‍ आरतात

शकय तो महिज कोठिर यािवषयी आतच तरत थाश कयातरत सातगात आिि िब ातचर रातदी अ ‍ ादाि आिि परिरतिब अ आमदर

दर लातबललर लरताला त‍ार रािाा आदोरत. नाातरत बादाचा वाय‍ आिि परराि नणया च पररिरत ठरर ाादरल द रा ा? अस या िवषयावा

सतवा चालरत असरतात अ रा गातदथाा आमदातस िवचााल . रतवदात आमदी अ ‍तता ि ल री अऱथाात. तातरत‍ नाास बादाचया पररािारतव िर कया वा ाा ठवि दा जसा अ र आर‍त च ाचा अयवयाचाा दशअ रल, रतवानरतच नााचया सऱव िभरतर परराि यावा मदि ता टारि िरवा त त ि आिि नााच नातिच षट राि दा परसािाचािद अयवयाचााच दशअ रल! यवयाचपरताि जोवा तााठर भाषा मदि रातदी िवििषट आिि वरततर त ाऱथा अरतयववातरत ठवि आद रतोवा रतरतधय बादाच िब ि वाकपरचाा नि द रातदी अतिी जार अवशय आद रतथााित रत िव ारााि न‍सत ि िरवा नाातरतया रशळरषरापरताि अ र ात लागातल मदि रतसच लोबरळत ि दिद अि षटच सतजल तािदज. रशठतऱयतरत तारर िब घयावरत िरवा नअ त यरत याचर तऱया ा आतचया तिदया लरातरत ि ललर असया िरतचर त‍ रकरत यथा राररत ादी. थाश कयातरत िअ रतर सातिगातरतल मदिज त‍ा आद री, बादाच िब रताच वभाषरत नअ त दयावरत री जा यवया िब ात ी वयकरत दशिाार रत ा रातदी रया आतया िब ात ी वयकरत दशअ त िररत सल. मदि च वर पररााचया िवििषट वरत‍, परािर वा त ाऱथा

अनकरमणिका

यातचर रतततददिरय ातव भाषरत नढ झायास िचरता ादी. अिा िब ात ी तार भाषचर सततितत राशराच वाढरत. अ ‍ ाऱदिाऱथा, अ रा िवलायरतर झा वा फळ, आिरिकर रतील िरवा अ ‍तता ध रवावारल वर िशध लावलया अ रादया जारतरच ातव. दर तऱया ािद तिदया लरातरत तषट सातिगातरतललर अस िद “गात‍लाब” या िब ासिद आतिास त‍राव लागातरत री राय मदि ि षरााि ध रर भायाचा आव िरयवयरात ी आिावा याच आशचऱय वाटरत!

वर आिि यातस आतिार तळच िवििषट ातवच ादी अिा त ाऱथाातस यवयातची तळचर ातव जा

रती िअ र आतया भाषरत सािधरत दशअ त िररत सरतरल रता घयावयास जसा परयवयवाद ादी रतिरच थारतर ज ज‍ तारर िब आतया भाषातरत अगात ी ितळ ितसळ गातल आदरत यवयातचरिद असावर.

या जनया अ ऱदद िा कअ गरजी शबदात ज आपिास पऱदिी रढ नसललया िसतच िा कलपनाच णनदऱदशक असतील आणि जयास आपल जन िा नि शबद नसतील त सखनि राह दयाित

अ ‍ ादािाऱथा र‍ऱचर, टबल, बट, तज, स ाा, रशट, जाररट, रतर, रॉला िअ यवयाि . या परयवयर

िब ा अ र िवििषट वर वरत‍ ि ऱिरत दशरत आद. यवया त ाऱथाास आतलर ज‍ ी ातव ादीरत आिि रत िब िद स‍टस‍टररत आिि आतया भाषिर फाास िवसदि ादीरत. जश ा, वादिा, चतल, र ावा िअ यवयाि अ ‍ता दाचया िरवा ता र ािाचया जारतरद िवििषट असा अ र तायरतािाचा वर परराा बट िब ा वयकरत दशरतश मदि बट िब ठवावा. ति रतवासाठी जश ा, ता र ाि, तायरति, अ ‍ता द िअ यवयाि . ज‍ िब असरतातिद वा वर रत ‍यवतन राढि िकय असरतातिद िअ गरजीजर “ि” िब तार सातानयाऱथाी तााठीरत यशजि तऱरतिा असया ि िषद ध असाव. हयाच अ ‍ ादािा सवचसाधााि ि यत लषमातरत नरतात यणयासाारा आद.

शबदसपततीच खळ

४१. आतयातरतरल ज‍नया िब ात ी िकय िरतरतर रात भागातवाव या मदिणयावा त‍षरळ ात अस

िवचााणयातरत यरत री, अ ‍ता द, जश ा िअ यवयाि ज‍ िब असरतातिद “ि” िब वाताणयातरत आया दाि रशिरतर? यवया िब सततितत वाढरत. ति हयाच दषटर तािदल रता तगात आजराल िअ गरजीजर ििरलल लशर ििषटतिाचर भाषा सतज “वािअ फ िसर आद” मदि ज ताद‍णयास सातगातरतारत रतिद षममयच मदिाव लागातल रााि तयव र, अऱधातगातर, बायरश, तत ळर, र‍ ट‍ तब िअ यवयाि वाटल िरतरतर सतररत-पराररत िब तााठीरत असरतातिद रतश र‍ ट‍ तबास वािअ फ मदि ज वर ातव रतश यवया रत ऱथार िब सततितत वाढरत असच मदटल तािदज. िअ रतर च राय ति बात, ितरता, व रल, ज र, िअ यवयाि िब ातस सश “फा ा ी गातट ात िासरवद रल” मदि सातगातिााी तशादर फा ा, त ा, िसटा िअ यवयाि िब भाषरत आि तााठरचर िब सततितत वाढिवणयाच तदयवराऱय राररत आदरत अस मदिाव लागातल. यवयादर त‍ढ अ र ताअ ल टार असदर मदिरतात यअ रल री, अ ‍ततार च िद ‍, बातास सभयतिाचा िब मदि अ ‍ऱ ‘वािल ’ िब लािवरतारत; अ रवविाास तािलर मदि िलिदरतारत; रतिद िब सततितत वाढवररत आदरत. रता तगात ितरता, बात, व रल, ज र आिि सतररतातरतरल अ र रत ऱथार िब ातस सश िब सततितत वाढिवणयासाठी अ ‍ऱ वािल वा िअ गरजीजर फा ा िब वातन च रात थाातबा ? आतया तााठीरत जऱत , रिक च, ब‍ििटश, अत ता रज िअ यवयाि सऱव भाषातरत बातास िजरतर िब असरतरल िरतरतर सऱव ताळरताळर वा लदारलदार अ ‍तयशगातातरत आि आतया ितरतचािी यवयातचर ताला अऱति रात रनत य? असला ि गवजय रन रतश राभाा जा आति अ रादया ानपरताि आतया भाषचया भा ााातरत ओरतत लागातलो रता यवया िब सततितत वाढल, तातरत‍ रतश िब ायव ारा

अनकरमणिका

आतया भाषचा ाादरतात जगाताचया भाषचा अ र वा ध गात‍जार रशि राय रतश दशअ रल ! नााचर तऱया ा वाढिवणयारिारता सऱव िभरतर ता टार रत रत िवरतरत दशरत आद मदि वरतःच अिभ त रन निाऱया वडया धनयासाारच भाषरत भातसाट अ ‍ऱ िअ गरजीजर िब न‍स णयाचा िब सततिततवऱधरातच सताधा फााच दायात आद!

अगात ी वर आिि यात ा भाषरत िब ादीरत िरवा िशिधरतात यि अिकय आद रतवा त ाऱथाातच

वाचर िब तार ताकया भाषरत घयावरत ि नरतलल रतसच ठवावरत. बारर रवळ िब सततितत वाढिवणयारिारतात मदि ज‍ िब असरतातिद, वा सािधरत दशणयासाार अस िद तारर िब भाषरत न‍सत ि वा न‍सलल िटर ि च‍ररच आिि भाषचया परररतरस आिि वािभता ास दाि राार आद.

काही अ दाहरि : पणहला िऱदरग

या रसशटर आरतात आतया भाषरत न‍स बसलया अ ‍ऱ िब ातचर थाश रिर तारषमा रनत . परथातरतः

या िब ाला आतया भाषरत यथााऱथा परिरतिब अस िद रत ल‍ परत दशरत चाललल आदरत आिि मदि यातचा अ ‍तयशगात आति वयवदााातरत सला रतार लरातरत आिि वयायाया ातरत यवविारत बत रला तािदज यवयातरतरल रातदी (परिरतिब ातसद) राली ि ल आदरत. तजिलस – िअ – आत = लशरसभा (दर रवढर र ाचर गातशषट आद री, गवादासाायाया तााठर सतथाा ातरत ‍ररतरच जर परािरति िधर सभा थाात झालर आद िरतच ातव िद र वा तााठर परजस रता राय ति रतर था त‍सलता र परजसिद रळि रठरि अिा अगात बतब तारर िब ा ठवल जाव ! अ ‍ऱ िब ातरत रातदी िविष ल वा गातातभरऱय आद दर र‍ळर रत ा या च‍ररच त‍ळािी आद. तााठर ि‍द धररािा अ ‍ऱ िब ातर ताररय दषटर तादणयाचर सतवय तााठर लशरातस लािवलर रतारिद त‍षरळच राऱय झाल अस मदिावयास परयवयवाद ादी. लशरसभा, परजासभा दी ातव सश तजिलस – िअ – आत द ातव ठवि वािभता िनयरतचर तााराषठा आद!) ाजा = ि ाशत, अविध, स‍टटर; रक िफयरत – बयाि = आयवतसतऱथा , वकरतवय; जबारसतभशगात = बलायवराा, बलसतभशगात; िअ सत = त ‍षय; रशत = रारताा (अ ‍ ादािाऱथा ताऱवरतर रशत तदा व ाारा, अिी िसतरयातची ातव िलिदणयाचर तद धरत ि रय आद. ताऱवरतरबाअ र रारताा तदा व ाारा अस िलदाव.) तालर = ध र; जतर अता = आराितारताळ; दवाता = ऋरत‍ता वा वाय‍ता (दर आ त ाचर गातशषट आद री, िरयवयर तर रााात ी दवाता िब सश ऋरत‍ता िब वयवरत राणयास आातभ रला आद.) ििवाय = िव ा, वयिरतिाकरत, आिरर; रबा ाार = सावधा रता.

वा ि लली रातदी अ ‍ ादाि अिा तारर िब ातचर आदरत री, या अऱथााच आतल ज‍ िब अज

अगात ी तरत झालल ादीरत िरवा वयवदााातरत आििल रता सदज सतजणयासाार आदरत. मदि या आिि असया अ ‍ऱ वा िअ गरजीजर ताररय िब ातचया िठरािी ि ा लरातरत वा वयायाया ातरत द आतल परिरतिब िरवा याद यथााऱथा रशिास स‍चरत असरतरल रता रत आति अ रसाार ि गरजीदा वाताररत ाािदल असरतात रत तािासन वररय िब त‍ ः सदज नढ दशरतरल. यापररााच अ ‍ऱ िब राढ टािरल असरतात तााठरचर “तशठर दाि ” दशअ रल मदि भलरतरच भरिरत वाटणयाचदर रातदी रााि ादी. रााि या अ ररा अऱथाी आतया भाषाभात ााातरत चााचाा िब ितळत िररतरल. कविचत अ रादया िब ातरत िवििषट रोच असल रता रतर सतवयर आतया िब ातरतिद लवराच वयकरत दशअ त िरल.

अनकरमणिका

दसरा िऱदरग आरतात ‍साा वऱगात अिा अ ‍ऱ वा ताररय िब ातचा आद री, यात ी आतल रत ऱथार ज‍ िब ताा

तान टािरल; अिा िब ातच त‍ रजजरव वारल िब ातचया त‍ रद धाााद रठरि आद. तातरत‍ मदि च रत अगात ी अवशय रल तािदज. यापररााचया ताररय िब ात ा रातदीअ र िविष जशा िरवा रोच स रत आतया अजागातळतिाच ताार मदि च राय रत नढ झालल आदरत! अिाततकरी रातदी रतो : दजा = िवदयता , अ ‍तथारत; दवा = वाय‍; दवातािर = वााातािर, जलवाय‍; या र = िटति, िटतिर, टातचि िरवा रतािलरा; जरत = नाव, वरि, षमरत; जरतर = नायाळ, िवषमरत; रतयाा =िसदध, सजजरता, िसद धरता; तऱवरतयाार (दा अजागातळ िब िररतर रट‍ आद!) = तऱववयवथाा, तऱवसजजरता; अ ‍त वाा = पराऱथार, िअ चछ‍ र, परविचछ; रााररऱ = ाायराल, सतताराल, आय‍राल; ििफाास = अ ‍ाशध, परितसा; जादरा = परिसदध; जािदाारत = िवञा ात , परािसदधर, परिसिदधतर ; रार र = ि िशचिरत, पररतरिरत, परयवयय; तािागरजीाफ = छ र; दवाता = ऋरत‍ता ; दवातालट = वाय‍तालट; जबाब ाार = अ ‍तता ािययवव; जबाब ाा = अ ‍तता ायर, ायर; सऱटिफरट = परताितर .

अस आिरर बाच तारर िब स‍चिवरतात यरतरल री, यात ा ि लल परिरतिब बद‍रतर तााठर

वाचरातस गातततरत वाटल िअ रतर वर आदरत. दवाता दा िब रचरतश, जिर वयस र त ‍षयास अफ र लागातरत ादी; तातरत‍ ऋरत‍ता िरवा वाय‍ता िब वरा वाटरतश. ति रतश वातनत लागातणयाचा अवराि री, तिद ा श तिदनयातच आतरत रतश तदाााषरभा िििषमरतातरत ि अिििषमरतातरत िद परसरत झालाच मदि सतजाव.

ह फार कठीि आह अशी शका असिारानी किळ णअ तक च यानात ठिाि की

दच अ ‍ऱ आिि तारर िब िद र आिि बतगातालीरत परचिलरत दशरत. तातरत‍ चाातातच वऱषातच आतरत

िरतर रल लररात ी ि गरजीदा िब वाताणयाच वररत धिारतातच आज यवया श िद वाङतयातरत आमदर वा ि लल परिरतिब अगात ी नढ दशअ आरतात लशरातचया बशलणयातरतिद रळत लागातल आदरत. वारल अ ‍ऱ िब ातस आमदी आतया िद र, बतगातालर बातधवात र वयवदाा रलल परिरतिब च सदरत‍ररतः ि ल आदरत. रााि री, अ रा अऱथार अ राच िब ाचा वयवदाा िद ‍ भाषातरत िअ रतरा वाढल िरतरतरा ााषरभाषचया परचााास अ ‍तराार दशअ रल. ‍साी गातशषट दर री, आमदर अ ‍ऱ िब ातस वा तारर िब ातस तााठीरत राढ टारणयाचर चळवळ ‍सरतर सातपररतचया लर ातरत राररत स बति वासातरत दशरतो रतवदाततास आजतऱयतरत िर ो लशरातस रतिर सतवय लावररत आलो आदोरत. िवदयाऱयाततास रतश िववाना ाततऱयतरत

जया शकडो सतरीपरषानी ह वरत अरगीकाणरल आह तया सऱदिाचा हाच अनभि आह की

तिदया तिदनयातरत साासार र ास वा रठरितिा वाटरतश, ति त‍ढ या वररय िब ातचा िअ रतरा

तिाचय दशअ जारतश आिि िव िर िब तााठीरत नारतल असरतात रा ास िअ रतर र लागातरतारत री रत यशजत मदटल असरतात यशजवरत ादीरत. रिठिरतिवषयी िअ रतरर आठविस‍दधात ितराि वितत रारल री या आतचया रतो ी द तारर िब िअ रतकया सदज आिि िअ रतकया तककतिी रळल यवया आमदातस वररय िब िद सतवयर िरतरतरच तिािचरत वदावयास रठरि रात जाव? ि ा िअ रतर झाल मदिज त‍ा आद री, द तारर िब यवया भाव ातस वयकरत रािाा ज अ रतव साध दशअ बसल आदरत रत रतस ाादरतात आतच ज‍ , वररय आिि भाषापरररतरिी स‍सतवा र असलल िब िद यवयातसद वयवदााातरत आिि लरातरत नढ वदावरत.

अनकरमणिका

अ ऱददचा डोअ ीजडपिा ४४. या अ ‍ऱ िब ातचा शअ रज तिा आज भाषस िररतर रत आद याचा अ ‍ललर तागात रलाच आद.

रतारिद िविषरतः रिवरतरत रतश िररतर रतश याच आिरर तषटरराि रनत . रतयाा िरवा दवा दा िब रातदी रया अिभजारत तााठर रिवरतरत बसरत ादी; स‍सदशयति िशभरत ादी. भरतस ािातगातिातरत दजा दशरता द वाकय गातदयातरत जार रशिाच रा ास रटररत सल – आतचया रटररत-रतथााित अ रादया अिभजारत वततातरत नािलरतात यि अिकय दशरत. अ ‍ ादािाऱथा “फजचर या र रा रषि मदि ठव यवयावार जा शरता ! भरत बदा ‍ा यअ ‍ि दशअ रल िरचर दजा ” दर आऱया तदा ! बा दजा, या र, रतयाा द िब गाताळ जा रतश भाव वयकरत रनत मदटल रता रतददऱिर सतररतशयवतन ज‍ िब ताा ठाा झाया रतश वयकरत राि सश दयाव लागातरत, वा तऱयाया वयकरत राि भागात त रत. िअ रतरर भाषचर ताावलत िबरता असि रवळ लजजात आद. आिि जा िद र आिि बतगातालरतधय या िब ातच बत तश राढ वा ि लल परिरतिब श चाा वऱषातरत अगात ी नढ रिारतात आल रता आतिातस रत रात रिारतात यअ त य? आतया यवया भिगात रभाषातरतरल रत ऱथार परचिलरत वररय िब आति रात वातनत यरत ? जा रशिास वा ि लया परिरतिब ातद अिधर स‍टस‍टररत, तिािचरत आिि यथााऱथा वररय िब स‍चल रता अऱथाारतच रत आमदरदर आ त ा वररानत .

रगमतीची परणतणकरया-सिदशी शबदणह णिदशी भासतात

४५. तागात सातिगातरतलच आद री तााठर ि‍दधररािावारल तिदला लर परिसदध झायातास

तदाााषररय िििषमरत वऱगातातरत या िवषयाचर चऱचा स‍न झाया िब ताार नणयासाठर वर परवितत अ ‍यवतन झालर आद. जथा िब व िर िरवा िव िर आद दर ितरािद अ ‍यवतन दशरत स रतथाच आरतात िब सतशा यरतातच रतश र‍ ठला आद याचर चऱचा सातानय िवदयाऱयाततऱयतरत दशरतात ा आढळ यरत आद. या परवितत वय‍यवतिततिासतरार त‍षरळातच लषम सदजच आरऱषल गातल . तातरत‍ यवयायशगात अ र सादिजरच गाततरतरचर परिरतिकया अ ‍यवतन झालर. चातगातया िववाना गातदथाातरतिद या िवषयाचर चऱचा चालरतात ा िरयवयर ि‍द ध व िर िब िद अ ‍ऱ मदि लरल जाअ त लागातल. यावन च आजतऱयतरत िब ातचया वय‍यवतततरर लररवऱगातातचिद िररतर ‍ऱलषम दशरत द अ ‍न ररस यरत. जश िब अ ‍ऱ तधय असरतश रतश िव िर अिर साधााि रसशटर त‍षरळजि लािवरतात ा आढळरतारत. ति दा रात आद द आमदी तागात अ ‍ऱ चया अ ‍यवतततरच चऱचरतच सातिगातरतल आद. वऱरतता तर ातरत आतचया लरातरतिद िररतर अ ‍ऱ िब न‍सल आदरत द ारिवणयाचा परययव रिारतात ा रसाीरतया आिि िअ रता वतततर ातरतया लररात ी “वाार”, “वगातका”, “तािदरतर”, “बाज”, “सकरत”, “बारततर”, “चरस”, “जा ा” “ठााव”, “रााा”, “गातात” िअ यवयाि िब ातसिद अ ‍ऱ मदि ि व ल आद आिि या िब ातस परिरतिब दया मदि आमदातस आवदा ि ल आद! असया अजाि आवदा ास िअ रतर च उतता त‍ा आद री द सऱव िब ि‍द ध सतररतशयवतन आदरत. “अवविााशदर” या िब ातास “वाार”; वऱगात िब ातास वगाताा (ततजाबी) आिि वगातका; तिदरत िब ातास तािदरतर; भ‍जा िब ातास बाज; िकरत िब ातास सकरत; वतत िब ातास िबततत-बारततर; च वा चरत‍ःचया नतातास चर, चरिर – चरस, चर ा; यायान आिि यषठ िब ातास जारत, जा ा; थाा वा थाा या िब ातास ठाि, ठााव; र – राि िब ातास रााा; धतच (िद र नात मदिज अ ) तास गातात; अिर या िब ातचर वय‍यवतितत आद. यवयाचपरताि “रा ा”, “ ाा”, “ ा ”, “ब” द पराररत परयवयनतर िब तळ सतररत िब ाततास वा परयवययाततास आलल आदरत. या रन धारततास रिि, नााचा रि द िब आलल आदरत, यवयाचच नत “रा ा” द आद; मदि राारा ा या रिातरत मदिज नाातरत रऱतराा रात रारतारत रत थाल = राारा ा. “धा” (जस वर धा) यातास “ ाा” मदिज धािााा –बाळगातिााा. ‘आधा ’ िब ातास ा

अनकरमणिका

(जस तऱिाधा – ता ा ). िव – िवािदरततास ब (जस बि‍द ध मदिज ि‍िददिवािदरत), दी ताररत नत अ ‍यवतन झालली आदरत. आिि ज‍नया िद र गरजीतथाातरत िद आढळरतारत. रतवदात द परयवयय वा िब रवळ रत तऱिय तधयिद आढळरतारत मदि रत िव िर असलच तािदजरत अस सतजि द रातात आद. यथा अ रा ‍सऱया िब ाचया वय‍यवतततरिवषयी तरतभ दशऊत िरल. रतश फ‍ टरळ परश आद.

सशयासपद फटकळ अडचिीिरणह सोपा अ पाय आणि सशणयत शबद कसा ळळखािा याचा णनयम

४६. यास िवििषट िब ताररच आद अस वाटल यवया रतशिद सश रत ऱथार िअ रता व िर िब

वाताावा. आतया व िर भाषरत रतातरल, तयाळ तास रािशतारतऱयतरत परयवयर भाव ा आिि वरत‍ि ऱिर अ र िब िवर‍ालल आदरत, यवयातरत वाटल रतश घयावा. या लरातरत वा ि लया िरवा िअ रता िब ातचर वयकरतिः अ ‍ततितत ि अपररत‍रत आिि अिकय आद. तळ धारततास पररत‍रत िब वयवरत दशअ ररतो रतश अ र नतातरत आिि अऱथाातरत परवास राररत असरतश द रतञा ातस सातगाति रशच. यथा िअ रतरा साऱविर र ि यत लषमातरत ठिवला मदिज त‍ा री जश िब तााठीरत आिि अ ‍ऱ तरतिद आद रतश अ ‍ऱ चा आद िरवा तऱिय भाषरत आिि िद ीरत यातची नत सता आदरत रत िब तऱिय च आदरत असा त‍ळरच ि यत ादी. अ र िब आतया भाषपरतािच तऱिय तधय वा अाबीरतिद वयवरत असल रतार रत रवळ रतवाचसाठी िव िरय दशरत ादीरत. ज िब सतररत धारततास वा िद र धारतततास अतरािातचया आतचया वयारािातरतरल सातानय ि यतातपरताि सदजगातयवया िसदध दशऊत िररतारत आिि यातचा अ ‍तयशगात रशियवयािद ज‍नयातरतया ज‍नया अ ‍तलबध िद र गरजीतथाातरत सातत रतश रत व िर दशरत. दर स‍टस‍िटरत वयायाया – अगात ी रत‍ाळर अतवा सश – िब आतला री ‍सऱयाचा द ओळरणयास सऱवर अ ‍तयशगातर त ल.

या वयाखयचया णनषटकऱदषानच परीकषन आमही बहतक शबद िापरणयाचा परयतन कणरतो

४७. रतथााित या भाषरतया िवररतरतास िरतच सताषमि राणयास आमदर झटत िअ चछरतो यवयाच भाषच

बाळर आमदातसिद ताजलल असया रळरत िरवा ि रताय मदि रातदी िब आतचयािद िलरािातरत आलल आढळावरत द सादिजरच आद. तातरत‍ आतचया भाषरतिद ाशगातातची रातदी लषमि तध तध पररट दशरतारत यावन रतश ाशगातच िदरतराार आद अस िसदध दशरत स अ ‍लटत रतश िअ रतरा दा ीतासी िरळलला असया िअ रताात र आतचयातषमातिद अिधर षमरत आतआतया िलरािातरत यवयातच अ ‍चचाटि रााव दच िसदध दशरत. रशिर रशिर आमदर बिाटा, सॉिलिसटा िअ यवयाि िब ररल यवयाय ता रतो री ादी असा परश िद रलला आद. यवयास अ ‍तता िअ रतर च री यवयात ी रतिद यवयाय ता आतचयावा र र राावर. यवयातरत आमदातस आ त च आद. तातरत‍ सऱवसाधााि ि यत मदि िअ रतर च सातगाति यशगय आद री बिाटा, अ . अ ., बर. अ . िअ यवयाि अ ‍ताधीच ि ऱिर असल िब िवििषट ातवातपरतािच भाषातरतााऱद ादीरत. यापरताि रिलफा, तशत, ितरााचाऱय हया िवििषट ातवात ी यवया यवया िवििषट अिधराााचा बशध दशरतश रतरच थारतर या िब ातचर आद. जवदात यवया यवया सत थााच यवया यवया अ ‍ताधरस व िर िब यशजरतरल रतवदात, ााजसततचया आधााावा जगातरत असलल ‘रलकटा’ आि र िब जस रतर ााजसतता व िर दशरतातच व िर नतातरता तावरतरल, रतसच रतिद व िर त वयातच नतातरत तिािितरत दशरतरल. रतारिद रतोवा थाातबरतात ता िर िब ाच थाली व िर यशजि जा अऱथादाि दशरतात आजिद िकय असल रता रतस अवशय राावच.

अनकरमणिका

तााठीरत वर अ ‍ऱ िब न‍स त अ त यरत आिि िअ गलि िब तधयच र‍ ठ रतार न‍स णयाचर बाटगातर रश िद ि दय आद, यथातऱयतरत यात ी आतचया तरताला या चऱचरत त‍षटर ि लर यवयातचयातकरीदर िरयवयरात ी यवयात‍ढचर तायार तार आतचयाबाशबा चढणयाच ारान रवळ िअ रतराच अ ‍त ि ि ला आद री रशिरतािद

अणतरक तयाजय असन सिऱदिमयमच गराहय आह

४८. तातरत‍ रशिरतर तायार रत आतचयाबाशबा चढत िअ चछरत ादीरत िरवा स‍वऱि तधयताचर वयायाया

राय आद द तार यवयात ी तषटति र‍ ठिद वयकरत रलल ादी. वारतिवर थारतर अिर आद री, अिरतार यवयाय द आमदरिद मदिरत आदोरत आिि स‍वऱि तधयत गरजीाहय द वाकय रता ॲिाटॉटलचयािद फाा तऱवरतास याच यवयाच ओतठावा ाचरतच आलल आद; ति त‍याय अ चि स‍वऱि तधयताचर वयायाया रशिरतर या परश ाचर आद. जश रतश आतआतया रश रच सतऱथा यायशगात दशअ रल यवया तऱया स स‍वऱि तधयत मदिरतश. रशिर “नढ अ ‍ऱ िब ाादत दयावरत ति िअ गलि िब तार रशरत” या स‍वऱि तधयत मदिरतारत, रता रशिर “आज वािअ फच ादध आद” या वाकयासिद स‍वऱि तधयत मदि अि दय सतजरतश. रतवदात दा नशटाळा स‍वऱि तधयताचर िकय िरतरतरर तषट नतारा आतरया वातच तश ावयाचा ादी, द अ ‍न दशरत. या भाव च आिि वरततच अ ‍ततत ि ऱिर अस आतच ज‍ िब दशरत, वा आदरत, वा आतिातस सदज सािधरतात यरतरल, यवया थाळी ि षरााि िव िर िब वातनत यरत. तातरत‍ िवििषट वरततच िविष ातापरताि असिाा िरवा यातरतरल रोच वा स‍टस‍टररततिा आतया भाषातरत वयकरत राि अिकय आद रत िव िर िब तार वररााणयास रातदर परयवयवाद ादी, दरच राय रतर भाषाि‍दधरचया स‍वऱि तधयताचर रार नतारा दशय. यातरत भाषचर िकरत आिि सततितत दाि रािााा आर‍त िचरततिाचा अिरतार आिि िरतच वयवव आिि सततव दाि रन िरतला बाटगातर ब िविााा आयवतनारतररतिाचा अिरतार द शनदर सदजच टाळल जारतारत.

तातरत‍ द तार तषटति सातिगातरतल तािदज री यवयायच असिाऱया या शनदर अिरतारातरत जा

आमदातस अ र रशिाचा रतार

अणतरक णनिडिच भारग पडल तर ४९. यवयातरतया यवयातरत “आज तॉऱ तगातला वािअ फला फरवदा चढला दशरता रतार रतसाच टरता फऱट

कलासच िरतररट राढ बाबला आलश अाािअ वद दशरतातच टि चया पलटफॉऱतवा थाातातरटा अपलाय रन बनरतो रतश टताचा दतडर अ ट !” द वाकय बशलिाऱया बाटगया अिरतारातषमात “आज सराळीच र‍ ट‍ तबाला रतात भाला तातरत‍ रतसाच आगात ाव (अग र ) तिदया वऱगाताचर ऱिरा राढ त‍तबअ रस आलो. ति अडयाचया चब‍रतऱयावा रताततातर लावरतो रतो रतातता अ रि श !” अस मदििााा सोवळा अिरतारच आमदातस अिधर अ ‍रािरय वाटरतश. रााि दा व िर अिरतार भाषच जरव फाा रता आर‍त िचरत रारल. तातरत‍ रतश तिदला बाटगाता अिरतार िरतच जरव ाचा नारतिद राणयास सश िाा ादी. हाच बाटरगा अणतरक

५०. स‍वऱि तधयत, िब सततिततवऱध िअ यवयाि गातो स ातवातराली छत सताजातरत वावारत

ाािदया दा वऱषाततऱवी ज तार िब व वाटरत रत आज नढ दशअ गातल आदरत आिि आज ज वर

अनकरमणिका

वाटरत आदरत रत िव िर िब या अिरतारार अतााधर ‍ऱलषम रल रता आिरर दा वऱषातरत नाशना नढ दशरतरल. आिि तगात नढ िब ाादत दयाव मदि मदििाऱया सद गातदथाातस यवयातचािद रक वाा यअ रत ऱथार आिरर िररतररतार आतया िब ातस तािाच ााी बसाव लागातल. आमदातस िि ऱवास ाचर ििषमा दशअ आमदी राळया ताणयावा गातलो रतवदात िकरट आिि फटबॉल या रळातवयिरतिाकरत “आअ ‍ट”, “ा र” द िब िर रळातरत न‍सल वदरत आिि रडयाताडयातरत यवयातचा तागाततसिद वदरता. आरतात रतव ा वऱषात ी तारत व िी यअ तदारतो रतो रोरिासाायाया रश ातधयिद लदा सदा रडयातरत, त‍लात‍लीचया नागात‍रतर रळातरत “ा र”, “वन, ट‍ , थरर”, “आअ ‍ट” द िब रळलल आदरत. आतधळया रशिििबार, लत त ाव, ििवाििवर िअ यवयाि त‍लीचया रळातरत लदा लदा त‍लर दच “ा र”, “आअ ‍ट” िब परयवयदी वातारतारत! तऱवीच “सावध”, “तााला”, “धाला”, “त ला”, द िब सातिगातरतल रतार वाताि यवयातस परथात रससच वाटरत! आिरर दा वऱषात ी द ज‍ िब ताा ातिष झाल मदिज यवया रळातरतरल “ा र”, “आअ ‍ट” िब ात ािद नढ मदि – नाातरत न‍सल मदि – ाादत दया मदििाा स‍वऱि तधयतवा र ि नरतरल आिि िरयवयर िअ िरतदासवतत या ता िर िब ातचया यवयातरतरल अ ‍तयशगातावन द रळ ररल िव िातरत च आलल असावरत मदि सतिशध तऱि ि बतध िलद “ िषमिा परािअ झ रितटर” र तािारतशिषर िद ितळिवरतरल.

दकानी पाटािर ि नािाच पाटािर कअ गरजी शबद आणि नािही अद याकषरात घालणयाची मऱदख खोड

५१. या गातातवातरत वा गाताातरत िअ गरजीजर लशर वरत‍ नणयास यणयाचा वा भटरस यणयाचा त‍ळीच सतभव

सरतश रतथािद ‍रा ाा वा नााि रातवा वरततचर वा गातदथााि रातची ातव िअ गरजीजीरत िलद ताटया लावलया असरतारत! दअा रिटगात सल ; कलाथा तऱचतट; टलऱस; ब‍रसलऱस अ तबलिऱस; टर. वदर. ढरि, पलर ा. अिा ताटया रडयाताडयातऱयतरत लागातलया आढळरतारत. ताटया अिर िअ गरजीजर िब ातरत लावि दर अ र टतच झालर आद. आरतात दा रवळ छचशातिा वद राय? ताटया िगातऱदािअ र वाढावी मदि लावि; िगातऱदािअ रातरत दजाााततागात अ रासदर यवया िब ातचा रट अऱथा रळिाा ादर अिा थाळीिद यवया ताटया लाव िगातऱदािअ र वाढरतरल राय ? यवयातषमात तााठररत “ताटर ातगातिविाा”, “िितर”, “रस रातिाा”, िविधञा , आतरत-बादा (िअ -आअ ‍ट) अस सशत िब िलद जा ताटया लावया रता अिधर िगातऱदािअ रातस यवया आरऱषरत रािाा ादररत रा? तातरत‍ अिा िअ गरजीजर अगात बतब िब ातचया ताटया दा अ र ‍रा ाचा अलतराा आद िरवा अ र निढजनय सत राा आद अस या गातावतढळ ‍रा ााातस वाटरत अवाव! राल अिभपरायाऱथा रोरिातरतरल अ रा रताल‍कयाचया गातातवातरत रिरतकलाचर र‍ तर आलर. रतरवा तााठर अषमाातरतच ति “दअा-आअ रल” मदि छातरल रागात िचरटिवला दशरता!

तातरत‍ अ वढर दायात रता त‍ािर वाट च री राय द ‍रा ाा यवया ताटयातवा आतली ातवदर

िअ गरजीजर अदयाषमाातरतच रत असरतारत! “आा . अ . ब‍ व”, बय. अ च ा रतो ” !! ब‍ व आिि ा रतो यात ा जार दर िअ गरजीजर अदयाषमाातरतरल वररय ातव िवसतगातरत वाटली ादीरत रतार रशियवयादर वािभता र तदाााषररयास रती रतिी वाटरतरल यातरत ितरा ादी. परिाळरतरल (दायर‍ लातरतरल) त‍ल दर “अा अ स. वदर.” “अा अ . जर.” अिा िअ गरजीजर अदयाषमाातरत अ रतरातस दातरा ताारतात ा अ करत यरतारत आिि यवयातस यवयातच ििषमर वा तालर रशिरिद दतसरत ादीरत वा ाबररत ादीरत. ति जा अ रादया वािभता र िवदयाऱयात वऱगातातरत अ ावशयर िअ गरजीजर वा अ ‍ऱ िब बशलणयाच टाळल रता यवयास अिरतारर मदि ििषमरस‍दधा दतसरतात ा वा अ र पररााचया रत टाळया यवयार बनरतात ा आढळ यरतारत! अदयाषमाातरतच दातर तााि वा िलिदि रता “स. त. राळ”, “िव. गात. जशिर” अस परयशगात ादी रा रारतात यिाा? तातरत‍ िळतट ताधाऱजितिा दाच या

अनकरमणिका

रतजशदर ितढीरत अ ‍ ाातिा मदि तिजला जारतश आिि यशगय वािभता िद अ ‍ ाातिासाारा भासरतश यवया ितढीरत आतली ातव आतयाच अदयाषमाातरत िलदत वा सतबशधत िअ रतरा ररल बाि ाातिा र‍ ठ‍ सातत िाा! रशणया िअ गलिा रधी आतल ‘जा ट‍अऱट ितल’, द ातव ‘जा. ट‍ . ितल’ अस िलिदलल आढळरत रा? परतयही निीन णिदशी शबदास आत घिारा अजारगळपिा

५२. दाच अजागातळतिा आरतात या षमिी अ र अ ‍ऱ , आिि िअ गरजीजी िब ातस तााठरचया तति ाातरत

रळरत चशाासाार न‍सत रत आद. त‍तबअ रचया रातदी रात बऱयातागात “सनसि ल ” दा िब लावणयातरत यरतश. अज िद सनसि रिािी रायचर दिद सदसतरातरत अ रास तादररत ादर. थाश कयाच ि वसातरत िवििषट पररााचया रा तबऱयाततागात दा िब दती ताद यवया िब ासािी रतश िवििषट परराा सतबशिधरत दशअ त लागातल आिि तगात िििषमरतातरत सनसि ल दा िब अगात ी रतो ी बसल. स‍िििषमरत ातगातशततरतातचया रतो “आि ा रतर सनसि ल रा तबार” दर आञा ा अ किररतात अ किररतात बाळया आिि बबर आिि गातदलकषतर आिि गात रिद रतश िब ििररतरल. आिरर दा वऱषातरत नाी ाार सनसि ल दा िब नढ दशअ जाअ रल. ‘िअ लकि ति फटश’ याचरिद गातिरत वळवा ाशिधयास अिरच दशिाार आद. आतचया सतशा द अ र िचर तयजगातत च ाददर अतराच िचठशा त लल आद यवयातरत अ र रवर “भवा र रतावाारस िादरााचा िािदार त‍जाा” रिारतात रिारतात मदिरतारत : “रत‍झयावार िरिरतर तऱ ातच ाचल िा रतर रा!” यवया तऱ ातच ‘रतर रा’ ाचल रत ाचल ति आतच रिववऱयात ा दारत जश सातगाति आद री आरतात यात‍ढ ि ा िबचाऱया तााठरच ‘रतर रा’ रताी अस रतावाारचया धाावा धनत य. दा रतर रा िब साधााि तााठर बशलिाऱया सदसतरातागात दातस रताी रळरतश आद रा? कव, रऱत, भागय अिी अ र िविवधाऱथासचर ातव व िर असरतात रत ऱथार दा िव िर ि बरट िब आतया रशतल रिवरतचया बशरात र बसिवया लवलि रताी रातदी िशभा आलर आद रा? ति रशिरता रतार त‍सलता र िब र‍ ठ रतार चशन तान आि जा रिवरतरत तला ादी रता तगात रसलर रतर “िािदार” रिवरता आिि रसला रतश “िािदााचा िािदार त‍जाा “ !! तातरत‍,

‘सिदशी निीन शबद रढ होि महा कठीि आह! ’ महिन हच लोक महितात

५३. आशचऱयाचर गातशषट दर री रतर रा, ि ल, सनसि िअ यवयाि आतचया भाषचया परररतरिी

िवसतवा र असिाा तारर िब रतीरत ि षरााि न‍स ल जारत असरतात यवया िवरदध तार ‘द रा ाला रससच लागातरतारत!’ ‘दर वर बया रिास आिलर!’ अिर ओा रशिरिद स‍वऱि तधयताचा अिभता र राररत ादी. तातरत‍ वर रत ा ऱििवणयास अ रा ा सतररत िब रशिर यशजला िरवा नढ िव िर िब ाच थाात ी अ ‍तयशिजला री “दा वर िब रसला नढ दशरतश! दा आिावा रतिाचा अिरतार आद! दर सरतर बया रिाला आिलर!” अिा अ र पररााचया िचरत यवयाच तत ळीची रतो अगात ी अ ‍रतन जारतारत. तातरत‍ जा रत तऱवरच दॉतटल, मय‍ि सरतािलटर असल ज िब वा ा र, आअ ‍ट िअ यवयाि आरतात आरतात न‍सरत असिाा िब तारर असरतातिद आतया अिििषमरत सताजतऱयतरतिद रस तिािचरत दशरत गातल द तादरतरल रता यवयातस सदज आढळल री िव िर िब ातच ठायी व व िर िब िद आमदर ि ऱधाा रन यशजत लागातलो रता यवयाच तातता बशलरतात बशलरतात रत नढ दशरतरल. िव िर अतिािचरत िब जा अगात ी िरतरऱयाततऱयतरत नढ दशअ िररतारत, रता व िर आिि मदि च सातषमरतः त‍ळातरतच िरिचत रतार तिािचरत असिाा िब परययव रला रता नढ झालच तािदजरत. िव िर नढ िब ातस यवयात ी अगात ी दातरल लावल ादी रतार ि ा यवयातचया जश र रतार रतश ात त िर िव िर िब ातच परिरततऱधर वाितयवव रताी चालत िाा ादीरत.

अनकरमणिका

णिषटि शासतरी अ ऱदद शबदाणिरि का नवहत ? ५४. रशिर रशिर आमदातस अस आ वत तदारतारत री िवषि‍िासतरर यात ी नाी ााी िअ गरजीजर भाषचा वा

िब ातचा अ ‍तयशगात राणया िवरदध िलिदल आद द जार रा आद रताी यवयात ी अ ‍ऱ िवरदध रातदी फाास िलिदल ादी. यवयातस आतच अस अ ‍तता आद री अ ‍ऱ चर नारतर तगाताितठर सऱव िद ‍ भाषातसद तााठरसिद बसणयाचर वळ यअ रल आिि अ ‍ऱ सच ााषरभाषा राा असा ‍ाागरजीद अ ‍न ति धाणयािअ रतरर त‍सलता र तदततवारातषमा चढल दशअ रल द िासतररब‍वातच राळी रशिाचया फाास लषमातरत यणयासाार वदरत. ज अ ‍ऱ िब न‍सल रत न‍सल आरतात ााजसतता ब लया रतश तच स‍टला आद मदि अ ‍ऱ र ऱलषम रल रताी चालल; तातरत‍ िजरता तगात ा ााजसततचया आधााा तााठरवा सततऱिति बसणयाचर भरिरत अ ‍यवतन दशरत आद यवया िअ गरजीजर भाषचया गात‍परत आकतािार तार र र लषम ि ल तािदज, अस यवयातस सदािजरतिच वाटल . िवषि‍िातरयातचया तिाथारतीरत यवयात ी ज मदटल रत वर तिाथािरतलािद लागात राि िरवा यवयास िर राल सयवय ता ि बाबा वाकयत परतािवत दशअ रल! तशाशततरतातस सत ररत ञा ा अ रादया त‍ााििरािअ रतर च साधााति दशरत, अस रतयवरािल सतिशध ाचया परगातरतरपरताि िासतरर ब‍वात र सदजच िवधा रल . तातरत‍ आरतातऱयतरत परिसदध झालया गरजीतथासततततरवन सतररतावा परभ‍यवव गाताजिवणयािअ रतर तशाशततरत सत ररतातरतिद वय‍यवतन दशरत अस ि स आल असरतातिद, िासतररबशवातचया िवधा ासच िचरट बसि अिर चर दशअ रल-रतिरच, यवयाचया अ ‍ऱ िवषयर तरताचरिद गातशषट आद. आज जा रत वरतः िजवतरत असरत रता यवयातचया वािभता र वभावावन तदारतात सदयःतिाथारतीरत यवयात र तारर िब नालिवणयाचया या चळवळरचाच त‍ाराा रला असरता द अिधर सतभव रय वाटरत. आिरर िवटच अ ‍तता आदच री जार िवषि‍िातरयातस अ ‍ऱ िब बिदषररत वाटल ादीरत रतार रत वरतः ििवाजरतदाााजातस वाटल दशरत. िब परतािावाच अवलतब ादावयाच असल रतारिद भाषाि‍दधररािास वयतव छर तरतीचया ााजाञा चाच आधाा आद !

आमहास तरी पणररधसरतीनच अ ऱदद शबद बणहषटकाऱदय करि भारग पडल

५५. िासतररबशवातचर गातशषट रता ‍ाच तातरत‍ आमदर रााागातदातरत जाअ ररतोतऱयतरत आमदातसिद अ ‍ऱ िब ातच

र‍ ठ वाव दशरत! िअ गरजीजर िब आमदर टाळत तातरत‍ अ ‍ऱ िब अगात ी रडयासाारा ि व राढणयाचर रतरवर परवितत रतवदात सया आतचया यव रालर गरजीतथाातरत आिि रिवरतातरत, आमदर आज यवयाय त ररत आदोरत रत िब , आमदी ि ःसतरशचति वातालल आदरत. तातरत‍ बतगातालसाायाया परातरतातरत, री जथा त‍सलता ातचया नाातरतदर अ ‍ऱ रशिास बद‍धा सतजरत ादी रतथािद, जवदात त‍सलता ात ी अाबरबद‍ल अऱ च बशलावर मदि चळवळ स‍न रलर; िअ रतर च वद रता िद तस अ ‍ऱ भाषा आिि तऱिय िलतर ररल िद ‍थाा चर ााषररय भाषा आिि िलतर ता णयास भागात ता त मदि दजााो त‍सलता ाचया परिरतञा ा दशअ त लागातया. आिि अ रा बाज अलरगातढाद अ ‍ठललर अ ‍ततारय लाट यातचया तर ीरत तााठीसिद अ ‍ऱ चर आज ादी अ ‍दयात तगाताितठर त िाा अिर धारतर वाटत लागातलर रतवदात आमदातसिद अ ‍ऱ िब ातस बिदषराऱय सतजणयाचर परवततर तदाााषरातरत वळावावर मदि , परययव राि भागात त ल . आतचर सऱव तााठर लररातस िव तरतर आद री आमदी आजतऱयतरत अ ‍ऱ िब रधी रधी वाताल मदि त‍ढदर वातनत असा ‍ाागरजीद धारतात यापरताि गातया आठ दा वऱषातरत भाषचया रयािाऱथा यवयातस वातार ातस झालो यवयाचपरताि, यवयात ीिद तऱवी च‍रर झालर मदि त‍ढिद रतर राणयाचा िरवा अ ‍ऱ िब वाताि दर चरच ादी मदि मदिणयाचा ‍ाागरजीद सश ावा यातरतच तााठर भाषच िदरत आद.

अनकरमणिका

मराठीिर अ ऱददच सकट आललच नाही अस महििार ५६. टरराराािद ‍ऱ कवा आमदातस भटल आदरत. यवयाततकरी अ रा रता अगात ी अरत रय मदि

अ र अ ‍ ादाि ि ल आद री, अदश रोरिातरत तदा! त‍सलता ास तऱिय िब ररल यरत ादी – तााठर बशलरतारत – तगात यवयातस अ ‍ऱ चा अिभता रतश र‍ ठ असिाा! या आषमतरातच शळयातरत ताता रोरिर त‍सलता ात ीच अ र झिझिररत अतज गातयाच वऱषी नारतल द तदाााषररयात ी धया ातरत धााव. रोरिर त‍सलता ातचर अ र तशठर ििषमि तिाष ायव ािगातारस झालर. यवया तिाष च अधयषम अ र तशठ साराार अिधराार दशरत. यवया त‍सलता अिधराऱयातचया आिि िअ रता वकयवयातचया भाषिातरत अस तषट सातगातणयातरत आल री, “रोरिर त‍सलता ातस जर आतलर धऱत-भाषा ादी रतर आतया नाा ााातरत बशलणयाचर लाज वाटावयास तािदज!” दर लजजात थारतर टाळणयासाठर िर ो रतयातचा ि धर अ ‍भान िठरिठरिी अ ‍ऱ िाळा राढणयातरत यिाा आदरत. सधयातिद रोरिातरत अ ‍ऱ िाळा भााभा वाढरत अस यवयात ा ििषमर त‍ावणयासाठी ििषमर-िाळािद ि नाया आदरत. यवयातस साराार रशिातरत अ र ििषयवततया सढळ दारता ितळरतारत. जा रोरिाचर दर थारतर रता तदाााषरातरतरल िअ रता परगातिरतता तधयपरातरतातचर राय थारतर असल रत सातगाति रशच. आज ादर अ ‍दयात अ ‍तताचर त‍सलता र भाषाच ााषरभाषा राणयाचर दर ‍ाागरजीदर लाट तदाााषरातरतिद सऱवर तसन सदसतरश त‍सलता अ ‍ऱ स शकयावा नअ आतया रऱया तारतभाषचया छारतरवा ाचणयास रतर रािाा ादीरत! यवयातचया सदवासातरत तााठरतधय-जा वळीच आति िरतचया ााावा अ वदाततास र र तदाा ठवला ादी रता – अ ‍ऱ िब ातचा ध‍ गात‍स स‍न दशअ िरतलािद िसधर ततजाबीपरताि वयववदर दशअ जाव लागातल! ादी मदििााात र धया ातरत धााव री िसधर ततजाबर वाङतयिद अ रा राळी तााठरपरतािच ि‍दध दशरती आिि या त‍सलता र चळवळर आिि िद तचया भाबडया “चालत ा” मदििाऱया िढलाअ र यवया वयवव गातताव बसया रतरच त‍सलता र चळवळ तदाााषरातरत स‍न झायािव ा ादारत ादर ज सतरट दा वऱषात ी सऱवातसच ि सिाा आद रत आज आमदर दषटशयवतततरस आिरतो आदोरत िअ रतर च. मदि अ वदाततास च सावध दशअ तााठरस ि‍दध ाारणयाचा अटशराट परययव राि दाच िादाितिा आद.

“अहो! भाषा भाषस बळी पडि ही णनयतीच आह !”

५७. असिद अ रा रतततवञा ा आमदास अ ‍त ििल आद. आजचर भाषा अ ‍दयात ादीिर दशिाा िरवा

नतातरता नअ रशणया अनय जरव ातरत जरवता ादािाा दा सिषटि यत आद. रतरच थारतर िब ातचर! यवया रतततवञा ातच द मदिि रता राच आद. रतथााित दा सिषटि यत ना ाा, गातशत‍ा हयातसिद लागातरतश. ादी राय? ति मदि नााला त लली भगात ा रशिी ब‍जवत यरत री राय ? भाषाच राय ति तािसिद अ ‍दयात तारतश – तगात रतश रतततवञा रात अस ा ! – ति रतारिद ाशगातातवा औषधशतचाा राणयास रतततवञा ररल ध त रतच असरतारत; तिषटर नरतात ा ररल आढळरतारत! यवया वयिरतिाकरत भाषा राय िरवा द अ ‍भ जगातत राय, परयवयर सावयव वरत‍ अ र ि वस नतातरता वा िव ाि ताविााच दा जसा सिषटि यत आद रतसाच, आतल अरतयवव िकय रतोवा अषम‍णि ाारणयासाठर आिि वयवव ि‍दध ठवणयासाठर िव ािर िकरतरिी साारर झटातट राररत ाादि दािद, यवया परयवयर सावयव वरतचा वभाव सिषटि यतच वद राय?

ज ज णिदशीय अनकरि लोकणहतिधथक असल त मातर तयाजय नाही

५८. आमदर िव िर िब ि षरााि नअ ‍ यरत मदि जार मदिरत असलो रतार यवयात‍ळ िव िर

भाषातरतरल स‍ार वाकपरचाा, वा अ ‍ ातत रत ा वा अगाताध ञा ा दी आमदर यवयायच सतजरतो अस ता ि

अनकरमणिका

मदिज वरत‍थारतरचा िवतयास राि दशय. असा िवतयास रािाा वरतःसच दायात रन नरतातरत. ज ज अ ‍ततत, अ ‍रािरय आिि लशरिदरतवऱधर असल रत रत आति रशिातास िद ििराव–अ ‍रााव. बाला ित स‍भािषरतत गरजीाहय! यातरत ता ातता ाचा त‍ळीच परश ादी. आिि रतश परश जार जतस धिाला रतारिद आजतऱयतरत अ ‍भया त ‍ज जारतरस हया भाारतवऱषा भिरतर वा रतािततवर ञा ा िरवा रला यातच जरव ऋि िअ रतर ि लल आद री रत, यवयाच भात वलावा यवयात र थााटलया यवयातचया आजचया ‍रा ातरत आमदी िररतरिद साता ाचर अ ‍चल रलर रतार, सदसा िफटिाा ादी.

महिन सिसर बस नका

५९. आरतात या िवषयावारल चऱचचा दा सताात त‍ाा रारतात रारतात त‍नदात अ र वळ िअ रतररच िव तिरत

राावयाचर आद री, नढ िव िर िब राढि वा वर वररय नढ राि रठरि आद अिर आधरच सतजरत रन नअ वथा बसत रा. द‍रतायवता दा िब अ रा वऱषाच आतरत ताऱटअा या िअ गरजीजर िब ाच अऱथाी परचिलरत सला रतार तिािचरत झाला ादी राय? रतरच थारतर कतातर = तबा, ि िशचरत = रार र, रततभ = रॉलत या आिि िअ रता िब ातचर आद.

परयोरग करीत रगल महिज आपोआप लखातन णशणकषताना णन णशणकषतातन अणशणकषतात ह शबद पाझरत जातील

रवळ रातदी तत ळी ी ि िशचय रला तािदज. ििषमर वऱगाता िद या िब ातचर िवटर जश ललर िटतिर

िरवा टातचि (या र वद) ! आतया िवदयाऱयातर अ ‍रताव‍ नअ दती सतशा ठवाव. ज‍नया लररातस द ज जाअ रल ति वर ितढरला द िब सदज रतो र बसरतारत. भाषतधय अ ‍ऱ वा िअ गरजीजर िब नालि अ ‍तदासात आिि ि दय आद, दर सातािजर भाव ा रतरवरति अ र ात अ ‍यवतन रलर री राऱय झाल .

लखकिनद णन णशकषकिरगथ

६०. दर भाव ा अ ‍यवतन राणयाचा परययव रािााातस सऱव तााठर लररवन आिि ििषमरवऱगात

सादायय रारल, आिि ििवछर तरतीच आिि िवषि‍िातरयातच द अ र वररत रतार टा त‍ढ चालवरल दर आतचर ि िशचिरत आद. िअ रतर च वद रता अिा परययव ातस यि यअ , तााठीरत वयऱथा ििालया अ ‍ऱ आिि िअ गरजीजर िब ातच परताि रतर दशअ आिि िद ‍ भाषातरत ि‍दध वररय िब ातचा भािा जसजसा वाढल रतसरतस, आज ज या परययव ातर सातिर वा सिवाशध तादरत आदरत रत ररल आ ति रत दशरतरल. रााि अऱथादाि दशरतात स‍त ा वररय िब ात ी िद ‍ भाषा तिात‍षट, तिाताऱजरत आिि तिावऱधरत दशरत असरतात रशिा भाषचया अिभतानयास आ त झायािव ा ाादरल? रशिा िद च य अ ‍दास तावयािव ा ाादत िरल?

आरतात असा सरतरत तिात रया तरतािद रातदी रातदी ााजररय आिि िासतररय ताररय िब िद

ाादरतरलच. यवयारतरल ााजररय िब जस िजदा, रलकटा, गातवदऱ ा, िअ यवयाि –

अनकरमणिका

त ती सतता जशी जशी सिकीयति पािल तस तस सहजच पालटतील ६१. रतथााित द वर िब , ााजररय िलरािातरतरल रात दशअ र ा, नढ रिारतात ा यवयातस ि‍द ध आिि

स‍टस‍टररत वररय परिरतिब परथाततास च यशजणयाचा परनारत ता ररत असाव. िद ीरत रतसच रिारतारत. मदिज राय रनसल िरवा जबारसतभशगात यातसाार िवदरत िब ि तजावयाचच ादीरत. भाषतधय थाश िब ताभाषरतरल असि दर गातशषट ि ााळर आिि यवयातचर वररय िब तान टारिाार ााायिाावातचया गाताऱदयातसाारर परािनारतर अााावी चालत ि वा ताररय िब नणयातरत रातदी दाि वा ‍ऱबलरता स रत अ र जस रातदी भषिच आद अिर िवररत सतजरत रन नि ि ााळ.

या चऱदचत भारग घिाऱदयाच आभार मानन णनरोप घतो

६२. िवटी अ ‍ऱ िअ गरजीजर िअ यवयाि तारर िब ातर यवयाय दषटर तादणयाचर परवितत अ ‍यवतन

राणयाचा जश लरराचा तळ दरत रतश, या िवषयासतबतधी सतबतध तदाााषर लररवऱगातातरतच वद, रता िाळातरतरल िवदयाऱयाततऱयतरत जर रळबळ अ ‍ ालर आद, आिि परिाळरत (दायर‍ लातरत) या िवषयावा तारषमस ि बतधिद ठवयाची जी अ ‍ ादाि न रत आदरत यवयायशगात, बााच िसदधरस गातला द ताद आमदातस वाटरत असलल सताधा वयकरत रन आिि या िववाना गातदथाात ी या चऱचरत अ ‍रल वा परिरतरल तषमी भागात नरतला यवयात ी ि लशरातिवषयी जश आ ाभाव वयकरत रला रत ऱथा यवयातच सऱवाच त ःतऱवर आभाा ता , आमदर तााठर ि‍दधररािाचर दर लरताला त‍ार रिारतो आिि या राऱयाचा ताातऱष नि नि आरतात तदाााषराचया वािभता ावा सश या िवषयाचा ि ाशत नरतो.

यथपऱयतचा भाि हा ‘मराठी भाषच शिीकरि’ हया िावाचया गिसताबद १९२६ (अ कोणीसश

सववीस) िधय पगसद ध ााललया वीर सावरकर गलगखत पसतकात पगसदध ाालला आह. हयापऱवीच अ क दोि वऱष हा भाि ‘कसरी’ िधयगह पऱवाऱध गि अ ततमराऱध अशा लखिालत पगसद ध करणयात आला होता. हया पसतकाचा पऱवाऱध यथ सपतो.

परकाशक

कायद कौरधनसलातील णअ लकशनचया कणडडटाच मनणनफसटो ! वारल लराचया तथाळयाच वाकय िलिदरतात िलिदरतात आतचया लरिरला आिि वाचरतात वाचरतात

आतचया वाचरात ा चरयासाार झाल असल यातरत ितरा ादी. राय रनसलातरतरल अ ‍त वााातचया ति फटशज िवषयी िलिदणयाच धा स सावारा रारतारत रतार रस! ााजराािातरत त ावयाच ादी मदि हयातचवा असलल साराार बतध रत ााजराािाचया तऱवपरररतरचया अ ‍यवरत ठरतत‍ळ अ राअ री िवसाल री राय?

रत बतध आमदी िवसालो सलो रतार या िब ातिी जनतभा आतचा िअ रतरा ाट तिाचय झालला

आद री रत आरतात नाातरत, ााातरत, बशळातरत आिि ताऱगातावन र गातातवातरत आिि गाताातरत िजथा ादाव िरतथा लशरातचया ओठावा अ ‍भ ाािदलल ि सरत असरतात आमदी तार यवयातचयािी बशलरतात अ शळयायासाार रतो

अनकरमणिका

लतव ि न जाव द आमदातस अगात ी ‍सद दशरत आद. तावात अगात ी टाळाटाळी रन यवयातचर भट घयायचरच ादी मदि रशलीरत रो नरतल आिि वऱरतता तर ररल वाचावयाची ादीरत मदि टताल यरतातच रवळ नागात‍रतर तर रतवढीच अ ‍न ली. अरतात अ रा तािरटातरत अ रा छातलया रत‍रडयावा तदारतो रतो त‍नदात आतला रय‍रत ति फटश फ रला! रतवदात तार आतच त अगात ी ओिाळ झाल . या ााजररय िब ावारल आतचया परतासाठी आमदी यवया तशऱटबलअाचया भतास‍ााच ऱि ासाठी स‍द धात वाऱया रया यवया हया आतचया तिािचरत िब ातिी रत अगात ी आतचया नाी यअ रशलीरत दारत जश अ ‍भ ाािदल रतार बशलि रवळ ि ऱलजजतिा आद अस वाट आमदी यवया सऱवातिी त तशरळति बशलणयाच ठािवल आिि मदटल “या रनसल, राय रनसल, िअ लकि रन ट, ति फटश ! रत‍मदी सऱव या, रत‍तचयािी आिि रत‍तचयािवषयी रातदी रतार बशलयावातच आमदातस आरतात त‍ळीच ादावरत ादी तगात यवयातायर आतचर ि र रत‍टश वा ताातबर रत‍टश “!

द आतच मदिि अ कररतातच रत सऱव िब रळरळर मदिाल री तशऱटबलअाचया भतास‍ााचा

वा दरत आतया तरतरास लागातरतातच आतया शकयाच रस त‍षरळ अतिर गातळ गातया यदयित आतलर ि र रत‍टणयाच भय त‍ळातरतच रतर झालल आद,

वीर सावरकर याचा हा गविोदी लख ‘रणिऱ िा’ हया गियतकागलकात गद. २१-११-१९२६ ला

पगसद ध ााला होता. तयावळी त रतिागिरी यथ सथािब ध होत आगण रा कारणाशी कोणतागह सबध ि ठवणयाच तयाचवर बधि होत.

परकाशक

रतथााित या जरव ाचया षमरि ताातबरस आति अज लोबरळरत ाािदलात आदात रतर आमदात ााजररय िब ातिी बशलणयात‍ळ रत‍टणयाच भय तार आमदातस वाटरत रा. मदि रत‍मदी आमदात िब ातचर ओळर ारिवरतात आतचयािवषयी रातदीिद बशललरत रतार चालल !” द यवयातच अ ‍ ाा बशलि अ कर आमदातस यवयातचयािी अिधरच बशलावस वाटत लागात आमदी मदिालो, “रत‍तचया या औ ाऱयािवषयी आमदी आभाार आदो. तातरत‍ तऱवतिाचयात‍ळ रत‍मदर ादी मदटल रतार रत‍तचया पररािी रातदी रतार बशलयावातच आमदातस ादावरत ादी. सऱव िद ‍थाा िअ लकि तधय तगात असरतात या राय रनसलचया िअ लकि िी तर अगात ीच सतबतध ठवत य द अिकय आद. तर रसारतार ति राय रनसलातचया ि व ि‍रीरत भागात निाा. िभअ त रा. अिा िबरट तचातरत रस स‍टाव याचर गात‍रिरललर अ रा सतनयािरबाबात ी आमदातस अत ता ातरत असरतात ि लर आद.”

द सतनयािर बाबा जनताच चशा दशरत. जारतरच ाव रशा. तातरत‍ त‍ढ अ रा साधचया रताव ीरत सातत

यवयात ी चशार सश णयाचर परिरतञा ा रलर आिि यवया साध‍तत ळर यवयातस सतनयास अ आतया रारीरत ठवल . रत साध‍तत ळिद वराऱयसाध‍यववाचया अ ‍लाढालर राररत भटररतच अस. तातरत‍ रतीरत रतर आतसातरत रशिर चशार रनत य या िवषयी अगात ी रटाषम ठवर. यवयातचया टशळीरत आयातास सतनयासर बाबातस चशार राणयाचर अगात ीच चशार झालर. रााि जार टशळररत चशार रलर रतार रत दरवय च‍रव ठवावयाच रशठ ! यवया टशळीरत वरतःचर अिर लट स; सऱव ज गातवसल रत टशळरच अिा तचातरत सतनयासर बाबा असरतात ा िवटी रत अगात ीच र ास गातल. रतवदात लशभातरिारतात रात दशअ र ा ति रवळ चशारचर दस त‍ािवणयात‍ारतर रतार चशार राावर असा ि शचय रन , ाार ी सऱव साध‍ झशती गातयावा रत गात‍तच‍त अ ‍ठरत आिि याचा लशटा अ ‍चल

अनकरमणिका

यवयाचया तायातािर, यवयाचर छाटर चशन यवयाचया झशळीरत, याचया झशळीरतरल लतगातशटा यवयाचया अ ‍िािी असा अ ‍चलठवरचा रााभाा रन त‍ ः झशती जारत. सराळर अ ‍ठरतातच साध‍ लशरातरत अ रच आाशळर अ ‍ठ, चशार चशार ! जश रतश ‍सऱयातािी आतलर वरत‍ सात रतातच यवयास चशा मदि ििवया दातस र. या पररााचा अ ‍गातत राय, द िशधणयासाठर िवटी यवयातचयातरतला अ र साध‍ ाार भा गात‍परतति जागातरत ाािदला. तदारतश रतो दर सतनयािरबशवातचर वाार अ ‍ठ आतया अ ‍चलतिाचया वयवसायातरत तगात झालर ! रतवदात अऱथाारतच चशा चशा मदि यवया जागातनर साध ओा रारताच सऱवजि जागात झाल आिि सतनयािाला धाल . िवचााल ‘रतत चशार रात रारतशस’, रतवदात रतश मदिाला, “रवळ दिसाठी ! तर रातदी रत‍तच साता वरतः ाब टाररतो रात ? िअ र च साता िरतर राि दर रातदी चशार वद. अतदाा रारतात चशार राणयाचर परिरतञा ा आिि चशार राणयाचर दस शनदर जा तर त‍ावररत आद रता यवयािवषयी तजवा ाागातावि द रत‍मदातसाायाया राऱयसाध साधत ा रतार रातदी िशभरत ादी. रााि यवयातरत रत‍तच राऱय त‍ळीच िबन रत ादी. “ द अ ‍तता अ कर राऱयसाध लशर दतसल आिि यवयाला रतवढर ि रतदरवर अ ‍ठाठव रनत दयावर मदि मदिाल.

राय रनसल, िअ लकि , कयान ट, ति फटश, वदशट िअ यवयाि वरततिी आमदी रातदीिद सतबतध

ठवत य मदि ि ऱबतध आमदातस नारतलला असला रतार वारल साायाया रशियवया रतार य‍करतर आमदी राय रनसलचया ययवया ि व ि‍रीरत भागात नणयास सश िाा ादी. यवया वरततचर ादर रतार यवया िब ातचयािवषयी आमदी रातदररतार बशलणयाचर दस त‍ाव निाा. रत‍मदी िचरता रनत रा. या, रत‍तचया िवचाााच वरतर रशि रशि परिरति धर अ ‍भ आदरत रत सऱव या, आमदर रत‍तच गात‍ि अ कर रत‍तचया ि व ि‍रीरत तरत ााात ी रशिास तरत दयावी रत ि िशचरत रन लशरातस रतस राणयािवषयी परबळ अ ‍ाशध (मदिज जबा रत ििफातास) रनत .

द अ कररतातच अ र अगात ी अ शळरर तातरत‍ धरट िब त‍ढ झाला आिि मदिाला, ताझ ातव मनणनफसटो.

िद ‍थाा ातरत लारातागात अ रा ररल त ‍षयाचा आिि ताझा अज तिाचय ादी, तातरत‍ तर साराार वरतरचा कयाति ट मदि अ ‍भा असया लशरात र तलाच ि व दयाव. थाशा थाशा त‍ढाार ताझया वरतर तरत ितळिवणयासाठी आटशराट परययव राररत आदरत. या ितढीरत तर सतभािवरत सतता रातचया नाी ााी तिािचरत दशअ र . ‍सऱया ितढीरत तर परयवयराचया ओठी रतो ी िरळ बस . आिि िरतसऱया ितढीरत ताझर लशरतरत िअ रतर झ‍रल री जार अ रा ा दलरट व ा तरा लशरातस मदिाला री अदश दा मयाि फटश साराार वरतरचा तारर त ‍षय आद, यास तरत अ त रा. रता परयवयर असल िभकरत त ‍षय मदित लागातल, ‘वा ! रशि दा वािभता ाचा अिरतारर ! दा िबचााा मयाि फटश आतचया ओठीरतो ी अगात ी िरळ गातलला. आतचया भाषागातदातरत अगात ी वनाातऱयतरत रतर िता वावारत असलला िब , आिि याला मदि वातनत रा ! आतचया नाचर िब सततितत वाढिवणयाच राऱय या रल ! आमदर यासच तरत िाा !’

द वाकय रतश बशलरत आद रतोच ‍साा अ र िद ‍ वषातरतरल िब त‍ढ झाला. यवयाचा रतो वळा अगात ी

तिाचयाचा ि सला. रतश मदिाला, ताझ ातव णनिदन. या िवचााातरिारता मयाि फटश परिरति धर दशअ त तदारत आद. यवयाच जागातसाठी तरिद अ ‍भा आद. तलाच लशरात ी रात तरत दयावीरत, रत ताझयातषमात मयाि फटश जी रााि आतल सतऱथा ाऱथा मदि त‍ढ आिली आदरत यवया यवयातचया राािातचया यशगाता च अिधर तषट दशरत आद. दाच मदिाला री ‘आज दा लारातरत अ राचयािद तिाचयाचा ादी ति रतर ितातरत आतया नाातरत दा ि यवयाच िबऱदा ठवत िरल.’ मदि च तर मदिरतो री, या साराार ताकया भटाला वळीच ओसारवा ताय तसाणयाच आधी द‍सर दयावा आिि यवयाचर जागाता तला, व िरय िब ाला दयावर, याच रात तर िररतर अ ‍ततत परराा रारतो रत तला अ र ात रत रात सातगात तदा, री रत‍तचया परययव ास यअ रल. तर या िद ‍थाा चया

अनकरमणिका

वारतावािातरतच जनतलला अस ववािी सतररत ताझर आजर दशरतर. परथात अजागातळति तारर िब ात ा आतया िवचााातच परिरति िधयवव रनत दयावयाच आिि तगात रत रतर जागाता बळराव बसल री ा रत, ओा रत ि‍दधररािाचया तागात लागातावयाच दा रशि िदाितिा! तऱवर जना, रतागाताअ ररत, वलल , रशत िअ यवयाि अ ‍ऱ िब ात ा असच ओठावा ाचत ि ल मदि रता आरतात रतच अ ‍ाावा ाचरत आदरत! मयाि फटश मदिरतश यवयाचयासाायाया तारर िब ा िब सततततर वाढरत. ति यवयायशगात आतचयासाायाया व िरय िब ातचर अ ‍तासताा व ‍सारर िब सततततरचा षमय दशरतश यवयाचर वाट राय ?

द यवयातच बशलि अ कररतातच आमदर ि ऱिय ि ला री, लशरात ी यात‍ढ रवदातिद मयाि फटशस तरत

रतात यवया जागातसाठी ‘ि व ा’ लाच ि व दयाव. अज मयाि फटश लारातरत अ राचयािद रतो ातरत बसला ादी रतोच यवयास तजजाव राावा. दा ि ऱिय अ कररतातच आतचया िववर ावाचया वानााताला मयाि फटशस रशलरच ाा ारिवल आिि ि षम सातिगातरतल री त‍नदात जा रतत आतचया तााठरचया रतो ातरत बसत तादिरल रता रत‍झया रतो ातरत बसयावाच ादािाा ादी !

दा ि ऱिय अ कररतातच आलया िब ातरतरल िव िर वष रलल अ शळरर िब तागात तागात साररत ताय

राढत लागातल. रतवदात आमदी सातिगातरतल री. मयाि फटशच मदिि अ करया तरता जसा आमदी ि ऱिय ि ला रतसा रत‍तच मदिति अ करया तरता वरततर ि ऱिय अ त. रत‍मदी िव िर मदि मयाि फटशपरताि ि व ि‍रीरत तााभव तावाल अस सतजत रा. रााि या जागातसाठी रत‍मदी परिरति धर मदि अ ‍भ ाादत िअ चछरतात यवया जागातवा जश रतश णिचार परदरधऱदशत करिारा कोिताणह सिकीय योगय शबद न णमळाला तर आमही तमचीच णनिड कर. तातरत‍ व िर िब अिधर यशगयरत रत राऱय राररत अस िद मयाि फटश ‍सऱया जागातरत न‍स िरतचा ध ी ब त तदारत दशरता मदि यवयाला ि व ि ल ादी. या, आमदी सशयर अ रतरातस बशलावरतो. राय रनसल! रत‍मदर आिि रत‍तच साराार रनसल ऑफ टट आिि रतर रत‍तचर नाध रि लिजलटरवद असबलर ! रत‍मदर िरतन परथात त‍ढ या. आतच द बशलि अ कररतातच वानााताल िववर यवया ा बशलावत लागातला. ति यवयाचया िद र िजवदस रती ातव अ ‍चचाारतात ररल यअ र ारत. र ास िववर ओा ला आगात लागातश यवया रत‍तचया ातवातस. ताझया सारत िता रशिर रतो िअ रतर वगाता ल सल, िअ रतर तर वगाता ल रतार रत‍मदर आतरत यरत ादर. िअ रतर रतश मदिरतश रतो रत िरतन आतरत आल आिि राय रनसल मदिाला, ‘नाबनत रा. रत‍तचया आमदर अज तिाचयाच ादी मदि रतो ास र ास त रत आद ति रतश थाश ासा सशसा, मदिज रत‍तचया त‍लातचर रता गातशषटच रिाला ति रत‍तचया त‍लरस ररल अ रवळ वाच ातव नणयास ज जाअ रल ति आतची ाव नणयास ज जािाा ादी. राय लिजलटीवद असबलरबाअ र, रा ा ?’ रतश िवचाारतश रतोच िविधतत ळ, वयवथााितरा तिाषद, धााासभा, ाायसितिरत दी सऱव िद र िब ातचर टशळर आतरत न‍सलर आिि मदिरत “ति आतचया लशरात ी रत‍तचया त‍ढ परथात रतार िअ रतर रतो वगाता ावच रात ? आमदर रत‍तचया जागातवा यशजल जारतातच रत‍तची रात िरततट लशरिदरतब‍दधर रन ारवत. यवया यवया िवचााातचया जागातसाठी आमदर िअ रतर परिरति धर असरतात आिि आतचयाद अिधर यशगय िअ रतादर ि य‍करत रारतात यिाा असरतात रत‍तचर आतचया िद ‍ भाषातचया नाातरत ल‍ ब दवरच रिाला ?” रतो लिजलिटवद असबलर मदिालर, ‘ति धया ातरत धाा, आमदर सारााि य‍करत परिरति धर दशिाा आदोरत. सारााचा आमदातस तािठबा आद ! आिि मदि च आमदातस लशरतरताचा तािठबा ितळाला तािदज.’

द सारााच ातव बाच वळात अ कररतातच आमदातस थाश रसर भरिरत वाटलर आिि आमदर रतश सतवा

टाळणयासाठी मदटल , “त‍ा आरतात ााजराािाचर चऱचा राणयाच द थाल वद, आरतात रवळ ि ऱिय रतवढा अ करा. रााि परयवयराच वा िववा अस चालत लागातल रता रत‍मदर दारतनाअ रवा याल. आमदातस अ यवयाचाार

अनकरमणिका

िातरतरतचया या राळातरत दर ि व िर राावयाचर आद. या रशलीचया चाा रततभातरत रतर आवालर गातलर तािदज. ादीरता भा तक ा ातरत अ ‍रतन ‘रिरगऱदजना’ आतचयावा शळ फा त लागातल, आिि अ यवयाचाार िातरतरतचा भतगात दशअ रल. राय रनसल! रत‍तचया जागातसाठी श परिरति िध दशअ त िअ चछरतारत; अ र िविध-तत ळ, ‍सऱया या वयवथााितरा तिाष . धााासभादर अ ‍भया आदरतच. तातरत‍ वयवथााितरा तिाष ला अ ‍ततािद ‍थाा ातरत बद‍तरत ितळाल आद, आिि िविधतत ळार आतचा ओढा आद. रााि यवयातचर िवचाा वयकरत राणयाचर तदधरत आटशतसा, टरर, आिि ल ाा आद. मदि आमदर कायद कौरधनसलचया जारगकणरता णिणधमडळ यासच णनिडाि अस ठािवरतश. यवयाचपरताि लणजसलणटवह असबली बाअ ीचया सरली णिणधसणमणत आिि कौरधनसल ऑफ सटटचया णठकािी राजयपणरषद यातचर ि व िर वदावर, चला आरतात िअ लकि , रत‍मदर त‍ढ या; रत‍मदातस रशि रशि परिरततऱधर आदरत? ि व िर आिि ि ऱवाच मदिाल, आमदर शन. रतवदात अऱथाातरतच आमदर यवयातसच थाायरर रािाा. रत‍तचर ि षरााि ल‍ ब‍ आमदातस त‍ळीरत सततरत ादी. ि ऱवाच दा ि‍दध सतररत िब अस , ि व िर दर यवयाचर त‍लगातर आद; शनातसदर लशरात ी अ करर तरत अ ि व ाव. आरता ाािदला “कयान ट” यवयास रशि परिरततऱधर आद द िवचाारतातच अ र त‍सलता ासाारर िवजाा नारतलला िब त‍ढ आला; यवयाच शकयावा रताल तािा फा फ र ि ललर अ र रत‍ऱरर टशतर दशरतर, िरतचया रत‍टरत आलया गात ळ गातोडयाची श चाा स‍रत रा ावा लोबरत दशरतर. रतत ा रशि मदि िवचाारतात रतश मदिाला, तर ‘अ ‍त वाा’ हया िवचााास पर रमिरत राररत असरतो. आज रतर ि चााि वऱष तर तदाााषरातरत ादारत आद. दा रि ट अ ‍तऱया आद; रतशच ‘णअ चछक’ ातवाचा अ र ि‍दध ा सतधयािरल बराहमिसाारा िब त‍ढ आला आिि मदिाला, ति तर तदाभाारत राळातास हया थाा ावा ि य‍करत आद. तधयतरतार तशठा ााषरपरळय झाला. यवयातरत आमदातस िशध ीस जाव लागातल . ति आरतात ि व िर त‍नदात दशिाा द अ कर आलो आद. रतवदात अऱथाातरतच आमदी मदटल , िअ चछ‍ र ! या थाा ास रत‍मदरच यशगय आदातरत, आमदर रत‍मदातस तरत ि ल .

यापरताि ि व ि‍रर सततरतातच वानााताल िववर यवया सऱव तत ळरस बादा नअ गातला. िरतथा लशरातचा

तशठाच थावा जतला दशरता. यवयातस ि व ि‍ररचा ि िचय रळिवणयातरत आला री राय रनसलचया िठरािी िविधतत ळ, लिजल िटवद असबलरच िठरािर िविधसितिरत; रनसल ऑफ टटच िठरािी ाायतिाष ; कयारधनडडट ककिा अ मदिार याच णठकािी णअ चछक; िअ लकि चया िठरािी ि ऱवाच िरवा ि व िर, आमदर मयाि फटशचया िठरािी ि व यातस ि य‍करत राणयातरत आलल आद. द अ कररतातच सऱव साराा ि य‍करत िब ातचा तााजय दशअ वररय िब ि व आल मदि ााषररय तषमाचया लशरात ी तशठाच जयजयराा रला. यात‍ढ रशिरिद “रनसलातरतरल िअ लकि साठी कयान टातच मयाि फटश” अिी ध गात‍जार वाकय बशलरतात “णिणधमडळातील णनिडिकीसाठी अ भया राणहललया णअ चछकाची णनिदन” अिी ि‍दध, ााषररय आिि ततज‍ळ वाकय अ ‍चचााावयाची असा सऱवात ी ि यत रला. रतवदात िववरा यवयातच अिभ त रल आिि मदिाला आरतात रवळ ज िदाि आदरत यवयात ी तार िअ लकि चा िाझट, राय रनसल. कयान टातच मयाि फटश, अस िब तााठर वतततर ातरत िलिदल रता चालरतरल! रााि आतिातस अ रा र चातगातलर गातशषट स‍चणयाच आधी रतर ‍सऱयास स‍चावर अ वाचसाठी रतर अ ‍राावयाचर ादी दा ‍ाागरजीदर सयवयागरजीद जा रत रारतरल रता यवयातस िअ रता रशियवया गात‍िातच बळावा आतल िदािति चवाठयावा आिरतात यिाा आद !

िवटी िववरा ि व आिलया ााषररय िअ चछ‍ रातस (अ ‍त वााातस) सातिगातरतल री रत‍मदी

आतचया िवचााातच परिरति िध आज जार ि व लल आदातरत रतार त‍ढ तागात द िवचाा पर ऱिरत रािाा ‍सा यशगयरता वररय परिरति िध जा ितळाल रता आमदी रत‍मदातस सश यवयातसच ि य‍करत रनत दश ! रतवदात रत सऱवजि अ ‍द गातााल, अगात ी तानय. आमदर रवळ िअ चछ‍ र आदोरत. अ र ात आमदातस आति परिरति िध रलरत

अनकरमणिका

मदि यशगयरता सरतातिद वतितातताा तधयतरताी ल‍ ब‍ रन तदािाा आमदी रशिर णभकषक ादी ! रवळ णअ चछक आदोरत.

हया लखात तयावळस १९२६ िधय िराठीत अतयत पचगलत असललया जया ‍िअ गरजी ी शबदावर वीर

सावरकरािी गविोदी ाीकचा भगडिार कला आह त ‍िअ गरजी ी शबद आ १९५७ िधय िराठी भाषति वळ वळ लपत ााल आहत आगण तयाच ठायी सवा. गव. दा. सावरकरािी सचगवलल आगण गअ तरगह सवकीय शबदच िराठी गलखाणाति पचगलत ााल आहत. हया अ का अगभिदिीय िोीवरिगह वीर सावरकरािी भाषाशदधीसाठी अदिािापासि िली ३०-४० वऱष पगरशरि तल त कस यशसवी होत िल आहत ह गदसि यअ ील.

परकाशक

दसऱया आवततमीच आता सि १९८१ िधय तर गवधािसभा, गवधायक, गवधीितरी, राजयसभा,

गअ चक, गिवडणक ोषणापतर आगद अिक शदध िराठी शबद शासिच वापरीत आह. आता िराठी हीच िहाराषटराची राजयभाषा ााली आह.

(या िवीि आवततमीच पकाशि) • •

अनकरमणिका

भाषाशद णध णन शरी. क. कोलहटकर त‍णयास हया वऱषी भालया आिि बऱयाच थााटाताटा ताा त लया तााठर-सािदयवय-सततल ाच

अधयषम र. रता रषि रशदटरा यात ी यवयातचया अधयषमरय भाषिातरत तााठर भाषचया ि‍दधररािाच चळवळरिवषयी बारच चऱचा रललर आद. तााठर भाषरत िअ गरजीजर िब ितसळ िरतच ज अयवयतरत िवररत नत रातदी िअ गरजीजर ििरलया आिि ििरलया लशरातचया रतो ातरत आिि लरातरत वयकरत दशरत असरत, यवयािवषयी र. रशदटरा यात ी रतरवर र वयकरत रला अस रत अिा ध गात‍जार परचााास ‘तााठरच राषटरराि’ हयाच ातवा सतबशिधरतारत. िअ गरजीजर िब ातचया ि षरााि भसळरचर र. रशदटरा यात र िअ रतरर ििसाार वाटरत आद री, यवयात र Money bag चा ररल तशद धारतात रवळ ‘चातचतचर’च राय रतर र शसारस बातध आतया टररचर फटफटर (Motor cycle) िअ रतकया जशाा सश लर आद री वाटरत अ र ‘अ ‍रताा’ (Stations) आिि ‘त िाळा’ (Waiting rooms) लागातया असरतातिद आिि िरतथा थाातबणयाचा आगरजीद अ र ‘ितषटाात र’ आिि ‘साात ी’ रला असरतातिद यवयातस ‘अ कसतकस ताय तसाणयाच आधीच अऱधचतदर’ अ रत आतचयािद त‍ढ अ र ताअ ल ि न गातल आदरत. तााठर भाषचया सायववर अिभता ा य भन यअ िवटी िवटी रत मदिाल, “........ ति रतशतऱयतरत आति आतया रतो ी बसलल िअ गरजीजर िब नशरररत वथाच बसिाा राय ? वथा बसयास रवळ आतयार च वािभता िनयरता यअ रल अस ादी; रता आति आतया सतसऱगाता भावी ितढरस िषरत रन ि ऱभळ तााठर बशलणयाच य िरतजर िदााव नअ त. िअ गरजीजर िब तााठर सतभाषिातरत िजरतकया सरऱया ििाल िरतरतर च अवन रात यवयात ा यवयातरत द‍सर लावि दशिाा आद. ति रत अवन रातिद अ र आवशयर रऱरतवय मदि आति ताा ता ल तािदज.”

वीर सावरकराचा हा लख १६ ि १९२७ चया ‘शर धािद’ सापतागहकात पगस ध ाालला आह.

तया वऱषी पण यथ िराठी सागहतय भरल होत तयाचया अधयकषपदावरि कल . शरीपाद कषटण कोलहाकर यािी कललया भाषणातील भाषाश गध सबधीचया पशिािा हया लखात वीर सावरकरािी अ ततमर गदली आहत.

परकाशक िअ गरजीजर भाषचर तााठरवा र‍ ानश र दशअ त अ त य मदि आज रतरस चाळरस वऱष तदाााषरातरत

िरयवयर परत‍र तत ळर झटरत आललर आदरत. ताधवााव ाा डयातचया चिर‍ ात‍ा [चणकरिर िडळात असा अ क गियि अस की ो सदसय आपलया बोलणयात अिावशयक ‍िअ गरजी ी शबद वापरील तयाला तया गदवशी िडळाच सदसयाचया बलठकीत चणकरिर ि खाता बसाव लािल.

- परकाशक ]

तत ळाचर सत थाा द अ रच तत ळ अिा परययव ासाठी रटतट राररत वदरत. अस लदा तशठ बाच परययव आजवा दशरत आलल आदरत. यवया परययव ात ी आिि िविषरतः िचतळिराातचया ि बतधतालरतरल लरात ीच अ ‍दय‍करत दशअ आमदी आतचया िाळरतरल ि वसातास िअ गरजीजर िब तााठीरत िकयरतो आिणयाचा परययव राणयाचा ि यत आतचया सदराऱयातसद आजवा अ र सतथाातरत नालररत आिि ताळररत आलल आदोरत. रॉलजतधयच वद रता अगात ी िवलायरतरत – लत चया अगात ी तधयवरतीरत ररल – री िजथा अ र श वऱष ाादरतातच ‘तााठर अगात ी िवसन गातलो ब‍वा!’ मदि मदिि मदिज अ र पररााच भषि आद अस सतजिाा अ र तााठर आिि िद र गातदथा ि वसरत असरत – िरतथास‍दधात आतचया राररराली चाललया “भाारतरय भव ात”रत िअ गरजीजर िब तााठर िरवा िद र भाषरत न‍स ला जारतातच रतश अगात ी अतााध सतजला जाअ यवया अतााधर वयकरतस आतया चदास िरवा िबर‍ टास त‍राव लागात. अत ता ातरतिद आतचया ततजाबर, बतगातालर आिि िअ रता पर िातरतरल सदरषटभशगातर ााजबतदयातसद आमदी असच र र ि ऱबतध

अनकरमणिका

नालररत असत. िचतळिराातचया ितढरतागात गातया १९०६ चया थाशाया व िर चळवळरतऱयतरत िअ गरजीजर िब ातचया अ रसाायाया चतररत चालिाऱया आकतिातास तााठर भाषच सताषमि राणयासाठी अिा पररााच परययव बऱयाच तिािातराार ाररतर चाललल असरत.

तातरत‍ यवया तरता हया िवषयार ज रतचच वद रता सािदयवयाचया यवयातचिद त‍षरळच ‍ऱलषम दशरत

चालल . परथात या िवषयासतबतधर िजरतरा टाचा अ ‍दातशद आिि िजरतर ि गरजीदाच आचाि दशरत दशरत िरतरतर दशअ र ास झाल . आिि साऱवजि रति िरतर सऱव ज रतच लषम त‍नदात अ र ात रतरवररत वधल जाअ रल अिर अ रा र भाव शददरतर चळवळ चालत ठवणयातरत आलर ादी.

अ रत ऱथाच आमदर स‍ट यरतातच तााठर ि‍दधररािाचया परश ास त‍नदात अ र ात परबळ चाल ा णयाचा

परययव रला. यवया चळवळरचा दरत‍ तााठीरत अ ‍ऱ – त‍सलता र – िब ातचरच राय रतर दरालतटटर राावर दा स परथाततास आतया भाषरत आतया व िरय सतररतशयवतन िद ‍भाषा सतनावयिरतिाकरत कोितयाणह णिदशी शबदास णनषटकारि घस दअ नय असाच दशरता. अ ‍ऱ िब ातिअ रतराच िअ गरजीजर िब ातवा आिि अऱध-िअ गरजीजर अिा बाटगया तााठरवािद तााठर ि‍दधररािाचया चळवळरचा ाशर अस आिि आद दर गातशषट आतचया तााठर ि‍दधररािावारल परयवयर लरातरत आिि आतचया सादचऱयातरत असिाऱया तत ळीिर बशलया जािाऱया परयवयर वाकयावन रशिासिद रळिाार आद. यवया चळवळरत‍ळ गातया श वऱषातरत हया परश ार ज रतच लषम त‍नदात अ र ा िअ रतकया रतरवररत आरऱषल गातल आद री, िाळतधरल त‍लाततास रतो सतता रातचया लर िाळतऱयतरत तााठर िलिदरतात ा वा बशलरतात ा जरभ आिि लरिर ‘दा िब िअ गरजीजर रता ादी ा! दा िब अ ‍ऱ रता ादी ा!’ अिा ितर चटर अ रळत लागातरत. दर गातशषट यवया लरिरचया आिि िजभचया परिरतत र अ रळणया दशिाऱया रतशरतातिाचया र ासास रत टाळलया त‍णया - त‍तबअ रचया िरयवयर ितर ात र ‘दा भाषाि‍दधरचा सरता अ ‍तद वयात राढरतारत रतार रिाला’ मदि जर दातराटर चालिवलर आद रतरवन च िसदध दशरत. आरतात रता र. रता रषि रशदटरा यात ी सािदयवय तिाष चया अधयषमत ावन च यवया िवषयाचर चऱचा िअ रतकया परात‍याया रलर आद रर, यवयात‍ळ आज श वऱष चालिवलया चळवळरचा त‍षरळच तिािात झाला यािवषयर आमदातस आिि आतचया तदाााषररय अ र सदराऱयातस सादिजरच आ त वदावा. िअ गरजीजर भाषरतरल िब ातस तााठीरत ध‍ गातस नाल रता यवयातवा “र र बिदषराा” त‍रााावा द तरत र. रशदटरा यात ी आमदर सातगातरतो यवयादरतषमात थाशडया अिधरच “अिरतारर” भाषरत सतऱथाल यािवषयी आमदर र. रशदटरा यातच अिभ त रारतो.

पि मरग हाच नयाय अ ऱदद शबदासणह लारग नाही का ?

िअ गरजीजर िब ातचया सतसऱगाता तााठरच “राषटरराि” दशरत आद दर गातशषट र रशदटरा यात र अगात र

आमदी अ र आषमत सद रन अ ‍तयशिजलया यवया “राषटरराि” िब ातचा अ ‍तयशगात रन च सातिगातरतलर आद. द “राषटरराि” रा दशअ अ त तय हयाची रााििद यवयात ी रतरच सातिगातरतलर आदरत. तातरत‍ यवयाच राािासाठर अ वशयर अ ‍ऱ िब ातचया सतसऱगातातास िद तााठरच राषटरराि दशअ त अ त य अस आमदर मदिरत असया सरददऱि र रशिासिद अस वाटल री, र. रशदटरािद अ ‍ऱ िब ातचया ध‍ गात‍साचािद आतचया सााराच ि षध राररत असरतरल. तातरत‍ ‍ऱ कवा यवयातस वरतःस रतस वाटरत ादर अस यवयातचया भाषाि‍दधररािाचया चऱचचया अ ‍ततााऱधावन ि स यरत दर अ र आशचऱयाचरच गातशषट आद. वारतिवर तदारतात या या राािासाठी रत िअ गरजीजर िब तााठीरत न‍सत अ त यरत मदि मदिरतारत, यवयाच राािासाठी अ ‍ऱ िरवा रशिरतिद िव िर िब तााठीरत िकय रतो न‍सत अ यरत दिद तरत अतिादाऱयति अ ‍तिरत दशरत. वर

अनकरमणिका

िब च वदरत रता ज िअ गरजीजर िब अगात र नाा ााातरत न‍सल आदरत यवयातस ररल यात‍ढ तजजाव राावा, तगात रत रात अवन असल रतार रऱरतवय मदि रलच तािदज अस र. रशदटरा मदिरतारत. तगात आमदर िवचाारतो री, दाच नयाय अ ‍ऱ िरवा िअ रता रशियवयािद िव िर िब ातसिद रात लागातत य? अवन असल रतार ितटा सा, अस रडयाताडयातरतरल तनि ा चातभाा-तदाााि रातऱयतरत नढ झालया िब ातसिद “बिदषराा” नालणयास ‘रत बा रस ’ अ ‍द य‍करत झालल र. रशदटराातच भाषािभता र धकऱय अ ‍ऱ िब ास तदारतातच अ राअ री अस रत बा तश यासाार रात दशरत?

याच रााि िअ रतर च आद री, र. रशदटरा यातचर आतचया भाषाि‍दधरचया चळवळरिवषयी

त‍षरळच िवररत सतज झाललर आद. दर गातशषट यवयात ी अ ‍ऱ भाषरतरल िब ातवािद िकय रतो बिदषराा नालावा हया तरतािवरदध मदि ज ज आषमत आिलल आदरत यवयातवन च िसदध दशरत आद. ‘रसार’रत आलया फ‍ टरळ लरातरातरत रातदी रतार, रवदात रतार, र‍ ठ रतार वातच यवयात ी हया िवषयातसतबतधर आतल तरत ब िवल आद. तातरत‍ यवया लरातसद यवयावा आलया अ र आषमतातचा सातगातशतातगात िवचाा रन आमदी या भाषाि‍दधररािाचया िवषयावा ज अ र वरततर त‍ रतर [ह पसतक महण ‘िराठी भाषच शदधीकरण’ की हयाच पसतकात पषठ १

त ५० पऱयत पििघगित करणयात आल आह. - परकाशक] िलिदल आद आिि यास अ र यवयाय िब ातचा परिरतिब ातसद रशििद जश लला आद रत त‍ रतर र. रशदटरा यात ी वाचल साव – लषमतऱवर रता वाचल सावच अस यवयात ी नरतलया यवयाच यवया ििळया ितरावन तषट दशरत आद. अ रत ऱथा आमदातस रता परथात असच वाटल री, र. रशदटराातचया आषमतातस यवया त‍रतरातरत यातरत यातरत अ ‍तता ि लली आदरत रत रत छ र रतवढ ि ऱ ि च द अ ‍तता त‍ा रााव. रााि रतच रत तषटरराि िलिदणयातरत ताचा ि वळाचा अतवयय दशरतश. तातरत‍ सािदयवयतिाष चया या अधयषमतरठावन यवयात ी रत आषमत नरतल यवया तरठाचया तदयववासाठी यवया आषमतातच थाश बद‍रत वरततर ति ि ााराि राि परापरत आद.

मसलमानी शबदािर बणहषटकार महिज मसलमानाचा द िष!

र. रशदटराातचा तळ आषमत असा आद रर त‍सलता र िब ातस तााठीरत धातगात िधगाता नालत

णयासाठी ि नाललर दर चळवळ त‍सलता ातचया िवषयी जर अ र वर रतढ अ ‍यवतन झालर आद िरतचा तिािात आद, द सरत र‍ लतगात गातदररत धन यवयावा र. रशदटराात ी अ चिीच त शऱयावा त शा बातधलल आदरत! त‍सलता ातचर सतयाया फाा आद – िदरतसतबतध असल – ‍दर अतरालर आद – त‍सलता ातचया परयवयर वरतवा बिदषराा नालावा लागातल! मदिज गाताणयातरतया िचजा ररल बिदषररत सतजावया लागातरतरल! अस ादी ादी रत भया र राव सयवया रत रत अ ‍ठ यवयातचया भाषिाचया त दयावा रतातगातरत आदरत. ति आमदर अस िवचाारतो री, दर भाषाि‍दधरचर चळवळ त‍सलता ातचया वानषात‍ळ अ ‍यवतन झालर द रत‍मदातस रशिर सातिगातरतल ? या आषमताच ि ास आमदर ि‍दधररािाचया त‍ रतरातरत ३० वया चछ रातरत रललच आद. – (तषठ २१ तदा).

ति पररत‍रत परसतगातात‍ारत मदि िवचाारतो री, तमही सितः कअ गरजी शबदािर “बणहषटकार” घालािा

महिन जो महिता तो काय कअ गरजाशी तमची सया जी तढ अ तपनन झाली आह णतचा पणरिाम आह ? िअ गरजीजर िब अगात ी फटफटर (Motorcycyle) तऱयतरत बिदषररत रााव मदि आति ज मदिरतात रत

िअ गलिातचया वानषा रा मदिरतात? रतस असल रता अ ‍ऱ िब ातवा बिदषराा नालणयाचया चळवळरिवरदध ज ज रत‍मदी आषमत नरतलरत रत रत रत‍तचयािवरदधिद नरतात यरतरल! िअ गरजीजात ी स‍नत रलया आगातगाता र, रतााायतर ,

अनकरमणिका

‍ाधवि , धवि लर िअ यवयाि असतयाय स‍धाािा आति अतिगातरााया यवयाचपरताि अ र रता यवयातच अ वशयर िब िद रत‍तचया भाषरत न‍सत दया; ादी रता यवया िब ातस बिदषराा नालि रता िअ गरजीजात ी आिलया वारल अ र अ ‍तय‍करत स‍धाािािद सश ा, अस जा रत‍मदातिवरदध रशिर मदित लागातला रता रत‍मदी राय अ ‍तता दयाल? यवयास रत‍मदर असच अ ‍तता दयाल री, बाबा! िअ गरजीजातचया या या अ ‍तय‍करत गातशषटर वाटया यवया यवया आमदी नरतया; मदि यवयातच अ ‍तय‍करत िरवा अ ावशयर िब िद आमदर आतचया भाषरत ि षरााि न‍सत दयाव द रत‍झ मदिि अगात ीच बा ाायिर असतबदध सतबतधाच दयशरतर आद! रतसच आमदी आतचया भाषरतरल िब ाद षठ सलल आिि आतचया वाकयसतररतरिी िवसतगातरत असिाा िअ गलि िब भाषरत ििन रत ादी दर गातशषट आमदी िअ गलिातचा वानष रारतो हयातच ऱिर अस जा रतत सतजरत असिरल रता रतिद रत‍झया ि ऱतल तिलररतचच (originality) लषमि सतजल तािदज. अ ‍दयात आमदी ाशत िलतीरत तााठर िलिदरत ादी िरवा वयततारनाातरत िअ गरजीजर बशलरतात तााठीरतच बशलरतो दिद िअ गरजीजातिी असलया आतचया रतढरचच रतत लषमि सतजिरल!

ति िअ गरजीजर िब ातवा बिदषराा नाला मदि ज सातिगातरतल रत र. रशदटराात ा िअ गरजीजातिवषयी

त ातरत जर रतढ वाटरत रतरत‍ळच सातिगातरतल दा आषमत जा रशटा असल, रता त‍सलता र िब ातवा बिदषराा नाला मदि सातगातिाा त‍सलता ातिवषयी वाटिाऱया रतढरत‍ळच रतस सातगातरतारत दा आषमत राा रिावन ? आिि रतिर रतढ असलर िरवा सलर रतार त‍सलता र िब ातस बिदषराा नालणयाचर चळवळ यात ी आातिभलर, यवया शरीणशिछतरपतीना त जाअ न णिचारा; आमदातस रिाला िवचाारतात!

ररत मल चछशचछ भ‍िव ि ाविष ािवर‍ ला- वरततस ायवयऱथात यव वच कऱल‍ परतसािर तवयादाााऱथात स रत‍ िवब‍धभाषात िवरति रत ि य‍करतशभद िववानान तवाििवचछर तिरत ा

(ााजवयवदाारशि) ‘या आऱयावऱरतातरत मल चछ सततचा अ ‍चछ रन वरततर िद ‍ााय थाात रया तरता यव भाषचया

वऱचवा ल‍ परत झालया वररय ववािरच त‍ रजजरव राणयासाठी या तदाााज छर तरती ी याव र िब ातच अ ‍चचाट राणयाचा परययव रला यवया छर तरती ी यवयात ी यवया राऱयाऱथा या िववाना ाचर यशज ा रलर आिि जश

िवतिशचयवसततरतयाय िर या ञा िव तब ः ाशचरत िर कतलाय तध‍ात र लरफल

‘रििवछर तरतीसाायाया अ र ध‍ातधा आिि ब‍िदधता त‍रषात ा ज याव र िब ातच अ ‍चचाटि

राणयाच राऱय सततरत झालल आद यवया ययव ास तऱर लशर जार दतसल रतार यवयातस रशि भरर नालरतश’ – अिर नशषिा रन ााजवयवदाारशि िलदावयास जश बसला यवया ान‍ ाथा तति रतास िवचााा री, दर याव र िब ावा तााठीरत बिदषराा नालणयाचर चळवळ त‍सलता ातिवषयी वाटिाऱया रतढरचा तिािात आद री गातश रचा! रााि दर चळवळ यवया ििवराली ितढरचर आद. आमदी रवळ िरतच अ ‍साि रल – रती तत ावलर दशरतर रतर त‍नदात परविलरत रली िअ रतर च!

अनकरमणिका

र. रशदटरा यात ी अ ‍ऱ िब ातचया बिदषराााच िवरदध मदि ज आिरर रातदी आषमत आिलल आदरत, यवयातच रत िअ गरजीजर िब ातस बिदषराा नारतलाच तािदज हया तरताच सतऱथा ाऱथा यवयात ीच यशिजलया रशिटकता रस दशरत द तदाि तशठ गाततरतरच आद. शरी. कोलहटकराणिरि कोलहटकर

अ ‍ ादािाऱथा श चाा आषमत तादत. रत मदिरतारत, “त‍सलता र िब ातचा जसा यवयागात राावयाचा

रतसा तोगातल बा िदा ि झात याचया त वयातचािद यवयागात राावा लागातल.” ति तगात िअ गरजीजर िब ातचा जा यवयागात राावयाचा रता िअ गरजीजी त वयातचािद यवयागात रश रा राावयास? बर. अ . अ ल .अ ल .बर दर त वर ररल यवयािगातलर तािदज! जा रतर त वर सश रतात िअ गरजीजर िब सश रतात यरत असरतरल, रता रतसच त‍सलता र िब ातसिद आवशयर यवया िवििषट त वया सश रतात यरत असरतरल, रता रतसच त‍सलता र िब ातसिद आवशयर यवया िवििषट त वया सश रतात यवयागातरतात यअ रल. ‘सा’ दा िब यवयागातावा मदि मदिरता ा र. रशदटरा यवयास ‘सादब’ दा तऱयाय स‍चिवरतारत आिि सादबाचर दातजर दातजर राणयाचर आजरालचर अिभजारत नढर ताळणयासाठी मदि च री राय, यवयाच वरतर मदिरतारत, “सादब िब ातरत त‍सलता र अ ‍गातताििवाय आषमताऱद रातदीच ादर.” दशय; ति ‘सा’ हया िब ातरत रतार यवयाचया िअ गरजीजर अ ‍गाततावातच आषमताऱद राय आद? रत मदिरतारत, त‍सलता र िब तााठर वयारािाच ि यत त‍राटया ताळरतारत मदि रत ठवावरत. ति तााठर वयारािाच िअ गरजीजर िब ातर ताळव नणयातरत रता तााठर लशर – िविषरतः स‍िििषमरत तदाााषररय औातगातजबचया िझिझया वसल राणयाचया र वतिासिद तागात टारिाा आदरत! बर ाला भयतरा फरवदा चढयाच लटा आया आरतात ट‍ चया ट‍ बाब गातातठलरच तािदज!’ अिा िर ो वाकयातरत अस दत रात चत रारतात िदसतरातरतल िदसतर िर श िअ गरजीजर िब गातऱभगातळररत दशऊ तााठर वयारािाच ितजऱयातरत अ ‍भ असलल परयवयदी ि स यरतारत तगात यवयातवा रात बिदषराा नाला? “त‍सलता ी िब ातस तााठर िवभकरतपरयवयय बाच ज‍ळरतारत” ति रतसच रत अ र िअ गरजीजर िब सिद ज‍ळरतारत. वारल ‘सादब’ आिि ‘सा’ हया ातच िवचानत . सादबाततषमात ‘सा’च अिधर साळ ि सरतश. ‘साला िवचाा’ ‘सा ी तााल ;’ ‘साातचा अ ‍त ि दी वाकय रता लदा त‍ल ररल ाार ति वस नशरररत असरतारत. ‘सा’ला त‍ल भकरततऱवर ि भकरत लावरतारत रता ‘वािअ फ’ ला तशठी तािस लावरतारत. ‘वािअ फ’ दा िब रता तााठर िवभकरतस, अगात ी वािअ फ दबत चया आञा स ताळरत िरतरतकया भकरतर ििाशधाऱय रारतश. वािअ फला, वािअ फ , वािअ फिी या सऱव िवभकरतपरयवययातिी वािअ फच सरत अगात ी रततरतशरततरत जतलल ि सरत. तगात यातचया रतो ी दी वाकय दतर यरतारत यवयात ी ‘तााठर वयारािाच ि ऱबतध ि तटति ताळिाऱया या िबचाऱया’ िअ गरजीजर िब ातचर दरालतटटर राय मदि राावर? “अ र त‍सलता र िब ाततागात िअ िरतदास आद, रत रषटा परापरत झालल आदरत.” ति तगात यवयात ा बिदषराा नालणयासाठी अ ‍तयशिजलल ‘अ ‍तथािरत’, ‘ि िशचिरत’, ‘परिरततशल’ िअ यवयाि िब िद रातदी ाा तायासतवरत अ ‍ रत आलल ादीरत! ााजवयवदाारशिाचया ताठीिी रता ााजायाचा िअ िरतदास आिि अ रा ााजि य‍करत िववाननतत ळाच रषट आदरत! “नाा ााातरत न‍सलल त‍सलता र िब राढ टारि फााच अवन आद” मदि सातगातिाऱया र. रशदटराातस िअ गरजीजर िब ातिवषयी बशलिाा र. रशदटराच अस बाि ाा अ ‍तता रतारत री, “रत अवन रातिद अ र अवशय रऱरतवय मदि ताा ता लच तािदज. चालत ितढीरतरल परयवयर तााठर भाषचया अिभतानया तााठर सतभाषिातरत िअ गरजीजरवा तऱि बिदषराा नालणयाचा ि ऱधाा रला तािदज. ा िअ गरजीजर िब ातागात अ र ि वस सकरततज‍ारचर ििषमा ठवलर असरतर रता असा ि ऱधाा राणयाच राािच त ल सरत!” अगात ी रा. यवयातरत अिधर िअ रतर च सातगातावयाच री, असा र र ि धाा रला री िअ गरजीजर िब ातपरतािच त‍सलता र िब िद तााठीरत बिदषररत रारतात यि अवन असल रतार िरतरतर च िकय आद.

अनकरमणिका

या णिरोधाच मळ कारि दणषत सिय र. रशदटराातचया ितढरस िअ गरजीजर िब वातारतात तााठर, सतभाषिातरत जार सलर रतार लरातरत

आिि वयायाया ातरत, िलिदणयाचर सतवय झालर आद. मदि यवयातस िअ गरजीजर िब ावा र र बिदषराा नालणयाचर िकयरता तटरत – आिि यवया दषटर यवयात ी लदा तिातास िवचाािद रलला असरतश. तातरत‍ अ ‍ऱ िब ातसिद तााठीरत ि षरााि ििनत ि द िअ गरजीजर िब ििनत णयािअ रतर च अतता ात िरवा दाि राार आद दर भाव ा तिवाअ र तयातास आतया िअ र जवळ जवळ तयासााररच झालर असया – वद अलरर अलरर अ ‍ऱ िब ादी रतथा चशन आि तााठीरत ि षरााि ति मदिज अ र तशठ िरतरयवय दशय, अिर अयवयतरत निात सतजरत वििकया लररातची झाया – आिि यवयात‍ळ हया ितढरचया लरणया अ ‍ऱ िब ातचा अ ‍तयशगात राणयास अगात ी सवरया असयात‍ळ ‘अ ‍ऱ िब िद बिदषराऱयच दशरत’ दा तदाााषराचया अिभता र वरतचया ज‍नया गातऱज चा परिरतधवि आतचया भाषाि‍दधरचया नता वया अ ‍ठत लागातरतातच यवया लरणयात ा परिरतत ी अगात ी रावाबावा झायासाार दशअ लागातल . आिि मदि च िअ गरजीजर िब बिदषरााास अ ‍रल असलल लशर अ ‍ऱ च ातव ि नरतातच आतिच ि ारत रलल आषमत आतिच नअ लागातरतारत.

आतचर अिर ि िशचिरत आद री, जा र. रशदटरा आतच तााठर ि‍दधररािाच त‍रतर अ रवाा

– आिि तऱवर वाचलच असल रता त‍नदात अ र ात – लषमतऱवर वाचरतरल रता यवयातस िअ गरजीजर भाषरतरल िब ातपरतािच अ ‍ऱ िब िद आतया भाषरत ि षरााि न‍स त ि लजजात आद अस वाटत लागातल. आिि यवयातवा बिदषराा नालि द रात िअ गरजीजर िब ातपरतािच अवन असल रतार अिकय ादी अस आढळ यअ रल. रााि र. रशदटरा यातस िव िर िब ातस बिदषराा नालावा या आतचया तरताचर नताराच रट सतजलर ादर. मदि च रत गात‍लाब िरवा िजदा या िब ातसिद बिदषराा नालावा रा मदि आमदातस िवचाारतारत. आमदी यवयातचया धया ातरत याव मदि – णिदशी शबद – तयारगाचा खरा अऱदर थाश कयातरत राली सातगातरत आदो. तााठर भाषरत ज ज‍ िरवा व िव िर िब – तगात रत िअ गरजीजर असशरत िरवा अ ‍ऱ असशरत िरवा आिरर रशियवया अिद ‍ भाषरतरल िब असशरत – न‍सलल असरतरल यवयातस िकय रतोवा राढ टार यवयाठायी सतररताि र िद ‍ भाषासतनातरतरल (मदिज रा र, रतलगात िअ यवयाि भाषातरतरलिद) व िर िब ातचा अ ‍तयशगात राावा.

याव र राय िरवा िअ गरजीजर राय – िव िर असा िब च वभाषरत ठवावयाचा ादी अस आमदी

रवदातिद परिरतताि रत ादी. मदि र. रशदटरा यातच बद‍रतर आषमत आतशआतच ि ास दशरतारत. रत आतचया चळवळरस िवरदध ादीरत िअ रतर च वद रता रातदी अतिर अ ‍रल आदरत.

हजर शबदास अ परधसरत, कायदमडळ या शबदास णिणधमडळ, खातरी शबदास णनणिणत आणि

हिामान शबदास िायमान ह शबद जर मराठीत परचणलत झाल तर “मराठीच अपणरणमत नकसान होिार आह” अस शरी. कोलहटकर याना खरोखरच का िाटत आह ? रता तगात तशटाा गाता रस ‘धागाता र’ मदिणया िद रतर अतिाितरत दा र दशिाा ादी रा? जा आति िवचाााल री या िब ातस द व परिरतिब नढ दशि िकय आद राय ? रता यवयाच अ ‍तता द आद री, रत रतस नढ दशरत चाललच आदरत. अ रा श वऱषातचया चळवळीरत रत िब आिि रतस ‘द‍रतायवता’, ‘कतातर’, ‘रततभ’ (रॉलत), ‘ि िशचरत’ अस जवळ जवळ ितभा अ र वर िब वभाषरत भा त ल आदरत आिि तदाााषरातरत परचिलरत सल रतार तिािचरत झालल आदरत.

अनकरमणिका

आमदी िकय रतो व िर िब यशज; अवशय असल रतथा िव िर िब नअ . अिकय असल रतथा रतश ाादिद अ ; ति िकय रतोवा परययव असा रनत री, तााठीरत िरवा रशियवयािद िद ‍भाषासतनातरतरल भाषरत अिद ‍ भाषरतरल िव िर िब ि षरााि न‍सला जावा, अ ‍ाला, जावा.

अिा ि षठ आज िर ो लशर अ ‍ततिजरत दशअ लरातरत आिि सतभाषिातरत िव िर िब ाततास िकय

रतो अरलत िररत अिर भाषा बशलत लागातल आदरत, िलदत लागातल आदरत. र. रशदटरािद ि षतषमरतारतरति िवचाा रारतात रारतात मदिरतारत :-

“णिदशी शबदाणिरिची ही मोहीमणह अरगदीच णनरऱदरक ठरली अस नाही. कारि अणलकड मराठी

रगदयात ि पदयात मसलमानी शबदास जी बसमार भरती आली होती णतला तया शणि मोणहमचा अ दय झालयापासन ळहोटी लारगलयाची णचनह णदस लारगली आहत. ............ भाषतन मसलमानी शबदास अऱदधचदर णमळाला नाही तरी भाषत अ पयकत शबदाची भर पडलयािाचन राहिार नाही.”

आरतात यवयातचया भाषिातरत रशदटराातचर रातदी वाकय जी भाषाि‍दधरचया अ ‍लट भासरतारत रती रत

अ वासाठीच सदज बशल गातल री आति िव िर बिदषरााास तऱिति अ ‍र‍ ल आदोरत दर गातशषट यवयातचर यवयातचयाच रटति धया ातरत आलर ादर.

• •

अनकरमणिका

पचिारधऱदषक समालोचन [आपलया सथािब धतचया काळात रतिागिरी यथ असतािा सवा. वीर सावरकरािी ी भाषाश धीची चळवळ पि चाल कली तयाचा पाच वऱषाचा आिावा णारा हा लख ‘कसरी’िधय चार लखाकात गद. १६ ि १९३१ पासि गद. २ ि १९३१ पऱयतचया अकाति पगस ध करणयात आला होता.

परकाशक] जवळ जवळ सदासारत वऱषाततऱवी तााठर भाषरत तऱवी आिि सधयातचया मल चछ ााजवटीरत न‍सलल

आिि न‍सरत असिाा िव िर िब िकयरतो बिदषररत रन आिि बिदषराऱय ता िविषरतः अ ‍ऱ िरवा िअ गरजीजर िब ात ी आतया भाषरत द‍सर ि लया िरवा षटपराय रलया आतया वररय िब ातच त‍ रजजरव रााव आिि यात‍ढ रतार आतला वररय िब असरतातिद िव िर िब ि षरााि वाताणयाचर रश आति सऱवात ी सश दयावर या दरत तााठर भाषचया ि‍दधररािाचर चळवळ सतनिटरतति दारतातरत नणयातरत आलर. यािवषयी ‘रसाी’रत परिसदध झालया लरा तरता, परचिलरत नढरचया यशगय असश वा अयशगय असश तातरत‍ िवरदध जािाऱया रशियवयािद चळवळरपरतािच या भाषाि‍दधरचया चळवळरवािद िवचाार आिि अिवचाार अिा आषमतातच, ितरातच आिि वळी ििवयातचिद तशठ रादा अ ‍ठल . यवयातरतरल रातदीच सताधा रसाीरत ‍सार अ र लरताला िलद रल. तातरत‍ वऱरतता तर ातरतरल लर फ‍ टरळति परिसदध दशि अतिादाऱय आिि अिा फ‍ टरळ लरातरतरल रशिरता रतार भागात वाचया च आिि यवया लरतालचा सतगरजी अभयास रया च बद‍रतर टररारााातच सतिय अ ‍यवतन झालल आदरत अस वाटयात‍ळ रतर लरताला रसाररााातचया अ ‍ञा “तााठर भाषच ि‍दधरराि” या वरततर त‍रतरातरत [हया पसतकाची पाि १ त ५० महण च िराठी भाषच श धीकरण हया पसतकाचया पऱवाऱधाच पिऱि रण आह.] थाश र भा नाल सतगरजी छात परिसदध रलर आिि यवयाय िव िर िब ातचा अ र ि ग िच ात‍ारता लन‍रशि या त‍रतरास जश ला. यथा या चळवळरच सरत – अ ‍वाच सततल; यवयास आज तातच वऱष दशअ गातलर.

रतथााित रशियवयािद अिभलषिरय तातरत‍ फाा ि ऱढावलया नढरच िवरदध असिाऱया स‍धाािस,

न व आिणयाचर त‍याय गात‍रिरललर िरतच रतायववर चऱवि राररत फाा वळ बसरतात िरतला रतायवराळ आचािातरत आि सश ि दरच असरत. िरयवयर ितरा रतर स‍धाािा आचािातरत आि िरतच वातछ रय फळ परयवयषम दारतातरत ि यावातच ‍सयवया रतािततवर िरवा वािचर अ ‍दातशदा रवदातिद िफटिाऱया सरतारत. अ रादया वया फळाचच अ ‍ ादाि तादा. रत व फळ गातश री र , िदरतराार री अिदरतराार, ासाळ री रषम दा वा रत फळ परयवयषम चाररतात रवळ सतशा ठव िरवा िचर ातरत आतर चऱचा राीरत बसया सदसा स‍टिाा ादी. ति यवयाचा परयशगात रारतातच, रत चार तादरतातच रतश वा िररतररतार चटर ितटत िररतश. हयारतव, भाषाि‍दधरचया चळवळर तााठर भाषवा तशठर आतितत रशसळल िरतरतकया वऱ ळरवा आलया आषमताच सताधा रतर भाषाि‍दधर अतिरतः रतार परयवयषम न व आि आचन ारव िरतच स‍तिािात राय रत यातच यवयातचत‍ढ परयवयषमति ता ि परथातचया रतािततवर आिि वािचर वा ातचा िवटचा ि िचय लावणयाचा यरा ताऱगात दशय अस जाि आमदी तातच वऱषाततऱवी रत वरततर त‍रतर परिसदध रया तरता भाषाि‍दधरचा परयवयषम परयशगात परत‍ररतः दधा त तर ातरत चाल रला. या तर ाचया तिदया अतरातास रतो “ऑऱ नस ” रत तर गातयावऱषी बत त रतो सतता र तदािय ॉ. सावारा यातजतास रतो लरराततऱयतरत सऱवात ी रतीरत ि षरााि न‍सलया अ ‍ऱ , िअ गलिपरभरतर िव िर िब ाततास िकय रतो अरलत िररत अिरच तााठर भाषा वाताणयाच बरर यथाासाधय ताळ ारिवल . ा आठवडयाचया आठवडयास तदाााषरभा हया तर ातरत अ ‍ऱ िब ात ी ल‍ परत वा ल‍ परतपराय रलल आतल अ र वररय ज‍ आिि छा िब त‍ ः परचिलरत दशअ त लागातल. भािषर ताधाऱजितिा वररय रशि आिि ताररय रशि याचर जािरव ररल जर षट झालर दशरतर रतर त‍ ः अ ‍यवतन रन िब तािदला री दा व िर री िव िर, अ ‍ऱ , िअ गलि री िद वर? असा परश तटर त ाच त ास राणयाचर चटर लररातस आिि वाचरातस लाव सश लर. िाळातरत आिि नाातरत

अनकरमणिका

बायरात‍लाततऱयतरत दा िब िव िर री िर यातचर चऱचा आिि िब ातचया च‍कयातचर धातर दा ‘ता’साारा अ र गाततरतरचा आिि अ ‍द बशधर रळ रन सश ला.

रशठ रार अ र ा बाटगाता अ ‍ऱ िब आि रतश लरातरत वा रिवरतरत त ि मदिज “िािदार”

रिवरतचा तातशयवरषच दशय अिा अगात ी िवररत सतज‍रतरतऱयतरत या अतधळया ताधाऱजितिाचा जश टपता गातलला दशरता यवयाच शळयातरत चाचाररत अतज नारतल जाअ अ ‍ऱ िब भाषरत ि षरााि न‍स ि द भाषा ािााच दयशरतर आद, दा शष आद, अस लशररचरस िदरतावद वळि त‍षरळ अतिा लागातत लागातल आिि भाषाि‍दधरचया चळवळर भाषचया िब सततततरच ि वाळ ि न “तशठ अिाषट रशसळल” मदि अ र पराताििर आषमतरातसिद जर भरिरत परथात ऱि ी वाटलर िरतचा अ ायासच ि ाास दशअ परयवयषम अ ‍भवातरतर भाषचर िब -सततितत अ ‍लट वाढललर ि सत लागातलर. अ र जऱत -िसवदार िरवा ब ावटर िवलायरतर ािी फरली ति यवयातच ठायी ि‍दध बाव रिर सशनयाचया आिि जािरतवतरत रपयाचया ाणयातचर भाषचया भात ााातरत साारर भा त रत आद.

‘दधा त ’ द भाषाि‍दधरचया आिि िलतरि‍दधरचया चळवळीच त‍रतर दशरत. अऱथाात “ऑऱ नस ”

रत बत त यातास यवया अवधीरत या िवषयाची ताळत‍ळ िअ रतरी रशल आिि अिा स‍ितर भतीरत अ रजिवली आिि बळािवली आदरत री असया अ रटया ‍रटया ताळयाचया ाारिीवातच िद दा वषम आतया वरतःचयाच जरव िकरतरचया बळावा जगातत िरावा, भाभााटत िरावा. रााि तागात अ ‍ललिरलल भाषाि‍दधरच तळ त‍रतर परिसदध दशअ या चळवळरच सरतअ ‍वाच दशरतातच गातया तातच वऱषातरत भाषाि‍दधरचा अिभता धािााा आिि रतर आचािातरत आि सश िााा असा अ र सतनिटरत वऱगात लदा तशठया परतािातरत तदाााषरातरतरल बद‍रतर तदततवाचया गाताातरत अ ‍यवतन झालला आद. तसाचया बरहमचऱयातासाारर सतथाा भाषाि‍दधरचर सिकय अिभता र आद. रतथारल परचाारातचया वयायाया ातरत आिि िविषरतः यवयातचया ासबशध तािसरातरत ि षरााि िव िर असा िब तगात रतश ज‍ ा अ ‍ऱ असश वा वर िअ गलि असश सदसा आढळरत ादी.

ासबशध द तािसर द धा त ापरतािच भाषाि‍दधरचा अ र अ रि षठ परचाार आद. यवया आताच

वरतर छातलया अ र गरजीतथाातरत िद िव िर िब तऱिातास िवत‍करत रललर अिर सशवल, ि‍दध आिि सरतज तााठरच यशजललर असरत. आतचया धऱतितठाच रता द िविष रऱरतवय आद री, यवयात ी आतया िलरािातरत अ वशयर अिा तागात मल चछ ााजवटीरत न‍सलया, िव िर िब ातच साफ अ ‍चचाट रन रत ऱथार असिाऱया आतया ज‍नया आिि वया वररय िब ातचाच परसाा राावा. तदाभाारताचया भाषातरताातरत िरवा यवया रथाा रातवारल ाटरातरत जवदात अिर भाषा नालणयातरत यरत री, रतवदात ाबााथा ‍ऱयशध अ ‍ठ धरतााषरास मदिाला ‘बाबासादब! र‍ ाचया तदाबा र आज दा ाव तर िजरला. धऱताच रतर रा फ‍ टल . आरतात या ‍षत ात ा तर रत ाबरत रन टारर ! बस आरतात ाबाा बारारत राावा!!” रतवदात रतश अषममय तऱरतिा असरतश; रतसाच आतचया धऱततरठाचया तिवर आञा ातर ातरत आिि िलरािातरत ‘ि सबरत’ ‘जना’ ‘राय तति रत’ ‘रतदादयारत’ ‘रतदरब’ िरवा यवयाचाच भाअ ‘बवरब’ िअ यवयाि िब आचाऱयतरठाचया तााठर िलरािातरत वाताल जाि लािजावाि आद. हया दषटर तादरतात अिलर च परिसदध झालया रितरााचाऱय रॉकटा र‍ ऱरतरशटीचया रसार सतथास ि लया आििऱवा ाचर भाषा आतचया सऱव धतचतरठात ा िररतर अ ‍रािरय आद! ‘रसारपरबशधात ’रत ि लया यवया अ ‍भया छ रातरतरल िवचााातपरताि यवयात ा वयकरत रािाार भाषािद आतचया त‍ाारत सतररतीरतरल अ ‍ ातत आिि अ ‍ततत रत रत सताषमि राणयाच यातच आदय रऱरतवय यवया आचाऱय तरठाला िशभरत रार. यवया अ ‍भया चछ रातरत वा वा ज‍ ा रशिरतािद मलछ िब ि षरााि

अनकरमणिका

आया रतर भाषा ततगात वा िादरर झाललर स अ ‍लट िररतर ‍िरतस‍र , सततन आिि सतररत भासरत आद. आचाऱय यात‍ढिद ि ा आतया िलरािातरत रतार धऱतभारा तस‍ाराातपरतािच अ वशयर ि ि षरााि अिा मलछ िब ातचया सततऱरातास आतया ‘िवब‍धभाषस’ त‍करत राणयाचया हया ििवछर तरती ीच आातिभलया राऱयाचा यथाासाधय त‍ाराा रारतरल अिर आमदातस आिा आद.

सतनट -परचााराततकरी र. तातचलगातातवरा तदाााजिद भाषाि‍दधरच अिभता र अस अ ‍ऱ वा िअ गरजीजर

िब िकय रतो आतया बशलणयातरत टाळणयाचा आिि िअ रताातर टाळिवणयाचा ययव , रतस रारतात ा थाश ा र ास त ला रतार सद रन , राररत असरतारत. ञा ा वर तािसरातरतरल लरातरतिद अथातास िअ िरततऱयतरत अगात ी परिरतञा ातऱवर भाषाि‍दधरच वररत अतिगातराालल असरत. यवयाच सतता र रय‍रत आठवल द या िवषयाच अगात ी तिदयातास च अिभता र. ज‍ अ ‍ऱ िरवा व िअ गलि िब बिदषररत रारतात ा यवया ठायी अगात ी ठारठरर असा वररय िब अचर यशजणयातरत यवयातचा दारत ि यवयाचाच तटाअ ररत. यावातच िचर राा आिि िलतर सतिशध वधाातसाार आिरर अ र लरर िलिदणयातरत आिि बशलणयातरत भाषाि‍दधरच वररत अ रि षठति ताळररत असरतारत. ायव ािगातार िद ‍सभा रता परथाततास च आतल सऱव िवरतरत िलराि आिि त‍दरि ि‍दध भाषरतच परिसदध रारत. िअ रतािद रातदी िद ‍सभा आिि सतथाा भाषाि‍दधरर थाश फाा लषम त‍ािवरतारत.

आमदर आिि आतचया बतध‍वानया रता ज तठत, तला राय यवयातच, वराबकाागातर, गातशतातरतर रावय,

अ ‍:िात, िद ‍त ता िादर, ताळ परभिरत िलिदलया झा साऱया लदा तशठया गरजीतथाातरत भाषाि‍दधरचाच अवलतब रला िअ रतर च वद रता तााठीरतरल आतचया सऱव वयायाया ातरत , तर वयवदााातरत , सतवा ातरत आिि परयवयदीचया चालचलाअ बशलणयातरत गातया तातच सदा वऱषातरत अ ‍ऱ वा िअ गलि िब असा यअ त णयाचा तााराषठचा परययव राररत आलो. आतचयापरताि परयवयदीचया बशलणयातरतिद अऱ वा िअ गरजीजर ि षरााि वाताणयाच बरर परयवयषम आचािातरत अगात ी रटटाति ताळररत असलया िर ो रतरि आिि परढ सतररत‍रषातचर अ ‍ ादाि आमदातस तादररत आदरत.

भाषाि‍दधरचर चळवळ तातच वऱषाततऱवी परथात दारती नरतलर, रतवदात िरतच सतऱथार दारताचया बशटावािद

तशजणया िअ रतर ि नाल ादीरत. ति रतर स‍धाािा परयवयषम आचािातरत आिरतातच ज पराताििर आषमतर दशरत रत रतरस अ ‍रल दशरत चाललल आिि वा सातिगातरतयापरताि िजर िरतर िरतचा िअ रतरा गाताव ि गाताजावाजा झालर री, सािदयवयसततल ाचया अधयषमातागात अधयषमातस परात‍याया यवया स‍धाािचा अ ‍ललर आिि चऱचा राि अतिादाऱय दशअ बसल . वा उललिरलया पराताििर आषमतराततकरी त‍णयाचया स १९२७ चया सततल ाच अधयषम र. रता रषि रशदटरा यात ी या चळवळरचा अऱधा भागात जश िअ गलि िब ातच अ ‍चचाटि यवयाचा अयवयतरत अिभता तऱवर त‍ाराा रला आिि ‍साा भागात जश अ ‍ऱ िब ातच अ ‍चचाटि यवयािवषयी यवयातचर यवयावळी तऱि अ ‍रलरता सरतातिद ि ःतषमतारतति ता ल री, “िव िर िब ािवरद धचर तशदरत अगात ीच ि ाऱथार ठालर अस ादी. रााि अिलर तााठर गातदयातरत आिि तदयातरत त‍सलता र िब ातस जर बस‍ताा भारतर आलर दशरतर, िरतला यवया तशिदतचा अ ‍ य झायातास ओदशटर लागातणयाचर तषट िचनद ि सत लागातली आदरत. तााठर िब ातरत त‍सलता र िब ातस अऱधचतदर ितळाला ादी रतार भाषरत अ ‍तय‍करत िब ातचर भा त यावातच ाादिाा ादर.” र. रशदटराात ी अ ‍ऱ िब ातिवरद धचया या चढाअ रिवषयी ज आषमत यवया भाषिातरत नरतल, यवयातचिद सताधा ‘द धा त ा ’ १६ ज १९२७ चया आतया लरातरत [हा लख हया पसतकात पषठ ५८ त ६७ वर ापला आह.] रल . आिि यवयात‍ळ आतल तरत अ वशयर अ ‍ऱ िब ातचया बिदषरााासिद

अनकरमणिका

तऱि अ ‍रल झाल आद अस र. रशदटराात ी अ रा वयायाया ारत सातगात वरतः थाातब थाातब व िर िब यशजररत अ ‍ऱ िब भाषिातरत यअ णयाचा ययव िद यवयाच परसतगाती पररटति रला.

यवया त‍ढच सािदयवय सततल बळगातातव यथा १९२८ वया वऱषर झाल . यवयातरतिद यवया सततल ाच अधयषम

स‍परिसदध ‘राळ’ रऱरत िभकरत ििवाातततरत ताातजत यात ीिद हया भाषाि‍द धीचया आत शल ािवषयी मदटल री, “आतया भाषरत ितसळिाा त‍सलता र आिि िअ गरजीजर िब आतया भाषवािद आतया पररत‍रतचया ााजररय ताारतततरयाचा छात ि यवयाचा तान ठवरतारत यवयात‍ळ द िब आतिातस ‍ःसद दशरतारत द रातदी रशट वद. आति वयायाया ातरत ठरर आद तर वयवदााातरत िरबद‍ ा आतया नाातरतरल बशलणयातरत स‍द धा िअ गरजीजर िब अिरतिय वातारतो. या अ ‍वानजर थारतर अयवयतरत अ ‍िदधग दशअ रक . ााजवा या ी या िअ गरजीजर जशर ाराली आिि ज‍लतारालर तााठर ताल ररल अिर ‘अिरत दः तातितरर’ हया दषटर भरिरत पर ऱिरत रलर. यवयाचपरताि ज त‍सलता ातसिद साायायाच ाररतर भा राढिाऱया िबरट ााजररय तिाथारतीरत िद तिी सदराऱय राररत ादीरत यवयातच त‍सलता र िब िद आतया भाषरत रिाला तािदजरत अिा दषटर ी िभकरत सावारा ि िअ रता रातदी लशर िअ गरजीजरबाशबा त‍सलता र िब ातचिद आतया भाषरत अ ‍चचाट रन टारणयाचा अ ‍दयशगात राररत आदरत. य‍ाशतातरतरल वयवझालत आिि िअ टलर यातवा अ रराळर ऑरयाच ााय चाल दशरत. यवया ताररय ाायाच जशर झ‍गातान अ वरतःचर वरततर रता जवदात परथााितरत राणयाचा यवया वारल श िातरतरल रातदी सतथााि रात ी परययव आातिभला, रतवदात यवयात ीिद आतयावारल ज‍लतर ाायातचया भाषरतरल िब आतया रशिातरत राढ टारणयास अिरच स‍ावारत रलर. गरजीरर लशर १५२५ साली टऱररचया ज‍लतातरत स‍टणयासाठी ध त त लागातल रतवदात यवयात ीिद टऱरि िब ात ा अऱधचतदर णयाचा अ ‍तकत चालिवला. दललरस‍द धात जऱत लशर रिक च भाषचा िअ रतरा िरतटरााा रारतारत री, आतल अ ‍तता रिक च त ‍षयास सतजश सतजश रत रिक चातिी जऱत भाषिव ा रधीिद बशलरत ादीरत. रतवदा ताारतततरयाचया िरतटराऱयाचया दषटर िवववि ाथाततरत ााजवा यातचर राळजर आिि िव ायरााव यातचर अ ‍दयशगातिरलरता लषमातरत नणयासाारर ादी अस रशि मदिल!” िभकरत, ‘राळ’ रऱरत यात ी ज श चाा आषमतिद नरतल आदरत यवयाचा िवचाा त‍ढ दशिााच आद.

यात‍ढच सािदयवयसततल गातशवयास स १९३० ला परा. वा. त. जशिर यातच अधयषमरतराली भाल .

यवयात ी आतया भाषिातरत भाषाि‍दधरचा अ ‍ललर रन “तााठर फाासर िब ातचा दायात सतरा दा शष आद” अस बजाव र. रशदटराातचया तरतापरतािच आतल तरत असया सातिगातरतल . अऱथाारत रशदटराातचया वा अ ‍द धरत रलया छ रापरताि या आत शल ाचा स‍तिािात बऱयाच अतिी यवयातस तानय असलाच तािदज. यवयात ी नरतलया आषमतातचािद िवचाा त‍ढ रनत .

भाषाि‍द धरयवसव गातया तातच वऱषातरत ज सिकय परययव राणयातरत आल आिि िरतचा जश परसाा झाला

यवयाचया या र शटर सतालशच ावन िअ रतर रतार तषट दशरत आद री, भाषाि‍द धरचया आत शल ात‍ळ तााठीवा “तशठ अिाषट रशसळल” दर तऱवीचर त‍षरळजिातचर भरिरत ताा ादीिी दशअ अ ‍लट आतया भाषस आिि आतया वािभता ास अिधर तशषर दशणयाचा िरतचा स‍तिािातच अिधर सतभव रय आद अिर आरतात सािदयवयसततल ाचया अधयषमाततास रतश िाळारॉलजातचया िवदयाऱयाततऱयतरत बद‍रतरातचर ि िशचिरत दशरत आलर आद. आरतात सततल ाधयषमातच वा अ ‍ललिरलल आिि िअ रतािद ज आषमत अज िद तध तध शर वा राढरतारत यवयातरतिद िर ा ९० रतार भाषाि‍द धरचया तळ दरतच, तऱया च आिि ि यतातच ि टस ञा ा दशरताच आतशआत ि ारत दशणयासाार आदरत. रतवदात यवयातस वरततर अ ‍तता रत बसरतात भाषाि‍द धरच वनत अगात ी

अनकरमणिका

सर तय ाररतर यथा त‍ ः अ र ात सातिगातरतल असरतात यवयातच सताधा आतशआतच दशअ रल अस जाि रतवढ वनत यथा अ त.

भाषाि‍द धरचया त‍याय अ ‍ददिाच आिि तऱया च साा आमदी स १९२६ वया वऱषीच परिसद ध रल . यवया

त‍रतरातरत तिदयाच ता ावा सतरिलरतति ज ि लल आद यवयाचा भावाऱथा दाच री- १. आतल रत ऱथार ज‍ अ ‍ततत िब असरतातिद िरवा वर वररय िब अ ‍द भाव राि िकय

असरतातिद यवया ज‍नया िब ातस ल‍ परत रन टारिाऱया िरवा यवया वयातचर ारबत र रािाऱया आिि मदि च अगात ी अ वशयर असिाऱया िव िर िब ातस, तगात रत अ ‍ऱ असशरत वा िअ गलि असशरत वा िअ रता रशिरतिद असशरत, वभाषरत, ि षरााि वावनत अ त य. आतला वररय िब ातिष रन िव िर िब बशराळ ि दा रातदी िब सततितत वाढिवणयाचा ताऱगात वद आिि औास त‍लातचर रततल रन त‍लगाता ततर नरत स‍टि दा रातदी वतििवरताााचा ताऱगात वद. (उ ादािाऱथा, लशरसभा, िविधतत ळ, परजासभा िअ यवयाि िब असरतात गवादापरताि तजिलस-अ र-आत या िब ास रवटाळि दा तऱरतिा दशय.)

२, तातरत‍ या वरत‍ तऱवी आतयातरत वदयवया िरवा यातस आतल िरतरतरस स‍टस‍टररत परिरतिब

ि ऱताि राि स‍लभ ादी अिा वरततचर वा त ाऱथाातची ातव िव िर िविष ातापरताि िव िर िब ात ीच वयकरत राणयास परयवयवाद ादी. अिा िव िर िब ात ी तार वररयिब सततितत वाढरत रारच. जस गात‍लाब, रशट, स ाा, बट, रॉला, टशवद, तनसल, टरता िअ यवयाि . तातरत‍ यवयातसिद जा रशिर अ रा ा वररय परिरतिब राढला, रता वकरतरति रतशिद वातायास परयवयवाद ादी. टरताला रशिर आगात ातव िरवा रोरिारत मदिरतारत रतसा ‘वाफा’ दा िब परचााातरत आिला रता यवयातरत ाागातावणयाच राय रााि ?

३. भाषाि‍द धरचच वद रता सऱव स‍धाािातचच तऱत अस असाव री, वररय सतररतीरत ज अ ‍ततत,

राऱयषमत वा िदरतराार आद यवयाचा ि षरााि यवयागात रनत य आिि िव िी सतररतीरतरल आतयातरत ादर अस ज अ ‍ततत, ज राऱयषमत आिि ज िदरतराार रत सरााि वररााणयास रचनत य.

या सतालशच ाचया तऱवाऱधा िवटी भाषाि‍द धरचया ि यतातचर आिि तऱया ातचर जर र शटर नताषा

ि लर, रतर रट लषमातरत नरतात या चळवळरवा तऱवी नरतल गातलल आिि अज िद िरतचया वनताचया अऱधवट ञा ा ात‍ळ नणयातरत यरत असलल बद‍रतर आषमत आतशआतच गातळ त रतारत, द सदजच ि स यअ रल. यावािद जा रशिास रतर चळवळ रातदी राािारिारतात आषमताऱद वाटल रता यवयात ी परथातरतः आतच ‘भाषाि‍द धरराि’ द वरततर ति परिसद ध झालल त‍रतर अवशय वाचाव. रााि यवयातरत हया सऱव आषमतातच तऱवीच ि ास रलल आद. हया सतालशच ातरतया आषमतातचर रतीच रती अ ‍तता णयाचर त‍ रकरत राररत बसणयाचा त‍ळीच दरत‍ ादी. आिि यवयातची आवशयररतािद ादी. गातया तातच वऱषातरत हया चळवळरत‍ळ आतया भाषच वाढलल िब बळ आिि आयवतिववविास दाच हया चळवळरच िदरतराारयवव िसदध राणयाचा अरत रय परयवयषम त‍ाावा आद, आिि मदि िरतचया हया स‍तिािाताच सतरिलरत ि ग ऱि राणयात‍ारतच आिि झालया राऱयाचा आढावा राढ त‍ढ रतच धशाि चालिवि िररती िदरतराार आद रत ारिवणयासाठीच राय रत द सतालशच रलल आद.

आतया भाषचया हया वाढलया वररय िब बळाचर साधााि रत ा यणयासाठी या चळवळरचया

परभावा आिि िविषरतः दधा त तर ाचया वानाा ज िर ो वररय वर िब तााठीरत िलिदणयातरत आिि

अनकरमणिका

बशलणयातरत परचिलरत िरवा ि ा तिािचरत रतार झाल, यवयाततकरी रातदी िब थाशडया तषटररािासद रत आदो : यववऱय (urgent). िविधतत ळ (राय रनसल). िविधसितरतर (लिजलिटवद असबलर). अधशािररत (under lined). त‍ाराा, िलरिावळ त‍ाराा (honourarium Remuneration). रततभ (रॉलत). आ ‍षतगातर ( ि). ि षमत (रट). िववविरत (रटर; जस – रसार सतथाचा ि षमत रन यवयाच िववविरत तत ळ तणयातरत आल .) कि रर, आनदरर ( ायार). कतातर (दा िब आतचया यषठ बतधत ी अत ता ातरत स‍चिवला; तबा.) छ र (तिागरजीाफ). टाचि, बा (फाअ रल). ि‍र ( दा िब िद र बतगातालीरत नढ दशरता. फर). गरजीतथा-िवकरता (ब‍रसला). सतास, रशा (ताऱज ). द‍रतायवता (दा िब अत ता ातरत आमदातस स‍चला; तााठीरत रतश आरतात िद र, बतगातालर परभिरत भाषातरतिद नढ झाला आद. Martyr दा िअ गलि िरवा ‘िदर ’ हया अ ‍ऱ िब ातद िद अ ‍ ाततरता अऱथा ‘द‍रत’ या त ातरतरल यञा सतथाचया धव र सिचरत दशरतश. िद ‍भाषासतनातरतरल अ र तशठर अ ‍िरव हया िब ा ा रलर.). परिरतवतत (िातशऱट). िधककाा (ित. सभातरत हया िब ाचा अ ‍तयशगात वदावा. रतश गातऱजा ा ‍रलदर आद.). त‍ शच. (वनस तशअा या िब ाचा ाटरगातदातरत अ ‍तयशगात वदावा. रतशिद गातऱज ा ‍रल आद.) परताितर (सऱटिफरट). अऱथाात (अ ‍ऱफ. जस ताधवााव ााायि अ ‍ऱफ सवाअ र ताधवााव मदिरतात ताधवााव ााायि अऱथाात सवाअ र ताधवााव मदिाव). िअ चछ‍ र (अ ‍त वाा). अ ‍तथारत, अ ‍तथारतर (िद र बतगातालीरत नढ आदरत. दजा, दजार). अ ‍तथारतर (गातकादजार). ि ऱबतध, कऱबतिधर, ि ऱबतध तति रत िअ यवयाि (राय ा, राय िरा, राय तति रत िअ यवयाि . राय ा या िब ासाारा सताजाचया तळ आधाााचाच भाव पर ऱिरत रािाऱया त ाऱथाास आतचा वररय अ रिद िब आज परचिलरत सावा याद भाषचर ताविरता रतर रशिरतर ! िव िर िब वररय िब ातस आतलात रस ातिष रिारतारत यवयाच द परयवयतरता तदा! या भाषरत आिि या ााषरातरत “रताि धऱतािि परथातानयासन” यातरत जगातातरतरल तिदयातरतरल तिदल ‘Code’ रती धऱतसर , यवया तिरत ािचया गातया यवयात ा आरतात िव िर िब ातवातच ‘रायदया’चर रत ा वयकरतिवि अिकय दशअ गातल आद. सगातळाच िद ‍भाषासतन या पररािी अ रजारत िादरर! ााय ताकयातच दारती गातल रतवदातच ‘राय ा’ गातला – रतश िब ररल वातचिवरतात आला ादी. आरतात रतश रलतर िब ात‍ारता रतार ध‍वत या. ि ऱबतध िब दा राय ा िब ातरतरल सऱव अऱथा आिि धवि दर वयकरत रारतश. रतवदात रतशच यवयासाठी ाार ठवावा; आज रतश रतसा तिािचरतिद दशरत आद. रसार परभिरत तर ातरत िद ि ऱबतधभतगात दा राय भतगात िब ाचा परिरतिब मदि यरतश. िद ीरतिद रतश ििारत आद. रतवदात आरतात रतशच नढ वदावा.) ि ऱबतधिासतर (राय िासतर). ााजवट, सतताराल (रााररऱ ). थाायरि िध, थााि िध (रायति िध). ााजबत र (तशिलिटरल िपरझ ा. दा िब जनतठत त‍रतरा परचिलरत रला.) पररट सभा (जादरा सभा) अतरतथा सभा (Private meeting) अतरतथा, वयकरतगातरत, नागात‍रतर (Private राजगातर.)

अिा आिरर ि- श ि वर वररय िब ातचर भा गातया तातच वऱषातरत परत‍ररतः या भाषाि‍दधरचया

आत शल ा त लर आद. ति रत सऱव रातदी यथा रतात यिाा ादीरत.

जनया शबदाच पनरजजीिन भाषाि‍दधर वररय िब ातची भा नालणयाच द अ र राऱय जस रल , रतसच आतल ज ज‍ िब

ि षरााि ल‍ परतपराय दशरत चाललल दशरत यवयातच त‍ रजजरव राणयाच ‍सा तदततवाच राऱयदर िरतरतकयारत परबळरत रल . दलली ििवाय, जना, रबल द िव िर िब नाातरत बायरात‍लातचया रतो ी ररल साार रळलल अस आतल रत ऱथार असिाा अ र ज‍ िब ‘सधयात, वाच , िव ा, तानय, सततरत, अवशय’ च‍र ररल बशलणयातरत यअ र ास झाल आदरत. त‍लर लतत ाव रळरतात ा ररल ‘ा र’ िब वातारतात ा आढळरतारत! ज‍ रळातरतरल सावध, त ला, तााला िअ दयाि छा ाा िब त‍ळीच जारत चालल आिि ा र,

अनकरमणिका

आअ ‍ट द िजर िरतर बशराळल. अ ‍ ादािाऱथा बळगातातवच सततल ाधयषमातचया भाषिाचया अ रा ता ातरत ‘जना’ दा िब चाा ा तातच ात आला आद; ति तऱयाय मदि ररल ‘अवशय’ दा आतला रत ऱथार िब अ र ातिद आला ादी. रालरल िटतिीरत ि ग ऱि ाऱथा ि लल सऱव िव िर िब याच पररााातरत तश रतारत. यवयातच तऱयाय असलल आतल वरतःच ज‍ िब आति ि यततऱवर वातााव. आिि यवयातस तान ििाजशा दशअ तादािाऱया िव िर िब ास बिदषररत रााव. रााि रत भाषरत साफ गातल रतार आतलर रातदी अ र दाि दशिाार ादी. ज‍ वररय िब तान िव िर िब ि षरााि वाताि तऱरतिाच आद. दाच भाषाि‍दधरचा त‍याय रटाषम आद.

बिदषराऱय िब ातची अ ‍ ादाि-बददल (सतबतधी, िवषयी) दा िब बळगातातव सतल ाधयषमातचया भाषिाच

तिदयाच ता ातरत चाा ओळीरत चाा ात आला आद. ति रत ऱथार वररय िब सतबतधी, िवषयी िअ यवयाि रत त‍ळीच आल ादीरत! ििवाय (िव ा, वातच , वयिरतिाकरत, आिरर) रायत (थाा, थाायर, ि यवय, दतरच) अगाता (जार, िरवा, वा ) अबर (लिरर, ता , परिरतषठा) िअ लाज (अ ‍ताय साध ) िअ ता र (पराताििर, िववविास) िअ ताारत (ना, वा ा, आलय, भव , गातद, ि ररत अस िररतर रतार िब ति िजथा िरतथा िअ ताारत दा िव िर िब राय रतश बशराळलला.) रबल (तानय, सततरत) अ कतरत (सातऱय, यशगयरता, िकरत) गात‍ रता (गातरतवऱषी) रताल (धनय, तााराषठा, तिासरता, ताताविध) िरतरत (तय, तशल, त‍रतरावा िरतरत िलिदलर रताच रत त‍रतर िवरणयास अ ‍ञा ा ितळरत अिर सऱवसाधााि सतजरत ि सरत! च‍र ररल त‍रतरावा रशिर ‘तय’ अत‍र मदि छातररत ादी जश रतश ‘िरतरत’ छातरतश ) दररगातरत (वतत, वततातरत, तािदरतर) रतऱफ (वरतर ) शरत (ितर , दर, वयर, सशबरतर सतवगात र आिरर ताटरभा िब आदरत; ति रातदी ‘िादराात’ ा शरत मदटयावातच परताचा तानदा फ‍ टरतच ादी.) ि लिगातार ( ‍ःर, िशर, र , अ ‍रतात ) अववलतास अरा (अथातास िअ िरततऱयतरत.) जतर -अता (आराि-तारताळ) सालतजरा (चालत वऱष) साल-गात‍ रत (गातरतवऱष.) ताजर (िवगातरत) ततजा (तानय, सततरत) दवाता (वाय‍ता , ऋरत‍ता ) दवा तालट (वााा तालट) दवातािर (वााातािर, जलवाय‍, िद र बतगातालीरत नढ.) गातारब ( र , बात‍ ा, सालस, िबचााा) तदाबा (रतावतरत) तदाबा र (रता, या, आभाा, अ ‍तराा.)

या आिि अिा अ र अ वशयर िव िर िब ातचा परचाा गातया तातच वऱषातरत त‍षरळ अतिी रतर दशअ

आतया रत ऱथार ज‍नया वररय िब ातच यवया परतािातरत त‍ ‍रजजरव दशरत चालल . अिा ाररतर अ र वररय िब ातचर भा ता आिि ज‍ वररय िब िद त‍ ‍रजजरिवरत रन आतया भाषच िब बळ यवया चळवळर अ ‍लट वाढिवल आद. दर गातशषट अिर अ ‍भवानरती ि ऱववा ति िसद ध दशरत आद. हया अ रत ा सऱव तिािातातस िवचााातरत नअ हया सतालशच ावन द तषट दशरत री, तााठरस ताररय अ वशयर िब ातचया ताार तर तास त‍करत रन िरतच वररय िब बळ अ ‍लट परवऱधता रािाार असलर िवरतरत आिि जािरव चळवळ आजवा रवदातिद झालर वदरतर. तााठरच अतगाती त‍ालया अ ‍ऱ िब ातच ाशगातावा रता ििवाजरतदाााजा तरता िसतरिकया अिर दरच झालर !

अऱथाारत परयवयषम अ ‍भवाअतरतर िअ रतकया िदरतराार ठालया या भाषाि‍द धरचया वररत आरतात आति

सऱवात र यात‍ढ आिि यातद िद टा चालिवल तािदज. भाषतधय तारर िब ज अस शअ रज दशअ वरीय िब ातिष ररत िररतारत रत अ रा ठालया तदधरतर दशरत. रतर तदधरत अिर री, आति दयगातयर , रवदात ि रताय मदि आिि रवदात रवदात रता रवळ अ कट मदि रातदी ताररय िब भाषरत वातनत लागातरतो. रत िजरतर अिधर वाताल जारतारत िरतरतर रत ऱथार आतल असिाा िब तागात त रतारत आिि रतश भाव यवया िव िर िब ा ीच वयकरत राणयाचर सतवय त रत. त‍ढ रतश भाव यवयावातच वयकरतच दशरत ादीस वाटरत. आिि रत

अनकरमणिका

िव िर िब अस अ र ात नढ झाल मदिज तगात रत ज‍ , रत तचल, रत आतलच झाल अिा र‍ळया ततयववा यवयात ा राढणयाचा परययव रशिर रनत लागातला री रतश रशसा वाटरतश. ति यवयातायी आतल दशरत रत वररय िब ादीस झाल यवयाच रशिासच रातदी वाटरत ादी ? रतवदात िव िर िब नाातरत या चशावाट आजवा न‍सत िरल रतर दर तळचया “दयगातयरची “ वाट आरतात तऱिति बत रन टारलर तािदज. यातऱवीच ज‍ ि षरााि न‍सलल िव िर िब रता द‍सर अ च अ त; ति आति आरतात िव िर िब ातस आजवा आतरत निाा ज चशा ाा अ ‍न ररस आल आद यवयावािद र र तादााा ठवत. आतला वररय िब असरतात िरवा सतररतासाायाया िब परसवषमत आिि स‍सततन अिा आतया व-वािीरत -ायव रािीरत रतश ि ऱताि रारतात यरत असरतात िव िर िब यवया “दयगातयरचया” चशावाट परथात आतरत यअ दयावयाचाच ादी. थाटटचर षमििर अ ‍ञा ा अ ररल यवयास आतरत न‍सत दयावयाचा ादी अस सऱवात ी वररत नरतल तािदज

हया ‘दयगातयरच’ अगात ी रताज अ ‍ ादाि दव असल रता दा ‘िअ रलाब िझ ाबा ’ अ करा ! िद ‍तरतच वद

रता त‍सलता ातरतिद दजााी अ रासिद हयाचा अऱथा रळ ा ति रतारिद त‍सलता ओा रतारत मदि गातातवशगातातव िद िद रतच ओा रतारत. अ रा चातगातया परढ वयाताऱयास तावात दरत‍रतः िवचााल ‘आरतात रत‍मदर गातऱजरत आदात यवया िअ रलाब िझ ाबा चा अऱथा राय ?” रतश दतस मदिाला. ‘अऱथा! िझ ाबा ! आतला ााषररय झ ा बा असा रातदीसा तर सतजरतो!!!’ ततजाबतधय स‍िििषमरत िद तचर-यवयात ी अिरच ‘दयगातय’ राणयाच तात आतिातद िद फााच भयतरा परतािावा िरतरो-िरतर रया यवयातचर-त‍ळचर िद ‍ भाषा ि ऱजरव दशअ आज अ ‍ऱ दरच साऱवजि र परढरचर भाषा झालर आद. यवयात‍ळ िरतर कातिरत िचााय‍ दशवश ! कातरतररर जय! हया गातऱज तषमात िअ रलाब िझ ाबा ! दर गातऱज ाच अिधर फक लावलर आद. त‍सलता रता वन तारता ररल मदििाा ादीरत तगात कातरतररर जय रसल मदिरतारत ! यवयात ी िअ र िद िअ रलाब िझ ाबा गातऱजिवला. ति त‍सलता िद ‍ भाषरय गातऱज ा जाि बज टाळरतारत रता यवया ‍ाागरजीदाला टशला णयासाठी रतार आति आतलर वररय गातऱज ाच रनत अस िद त ा रातदी वाटल ादी. िअ रतरा तरळ असरता रता तगात रत िद ‍ रसल? रतिद लागातल तढाासाार िअ रलाब िझ ाबा ओा ायला कातिरत िचााय‍ दशवश ! िचातजरव कातिरत!’ िरवा ‘कातरतर रर जय’ हया आजवा ‍त ‍तिाऱया आतया वररय गातऱज ा तागात त आरतात जा दर िझ ाबा रच बशराळलर रता रतर भाव ा यवयास िब ातस िचरटरत जािाा. त‍ढ रातदी िदाि मदििाा यवया िझ ाबा वातच रतश भाव वयकरतच दशरत ादी ब‍वा! आिि दा वऱषातरत सऱवच लशर मदििाा दा िब ज ा झाला, आतलाच झाला, ाादत दया यवयाला झाल ! ति या तायी आतलर ‘कातिरत िचााय‍ दशवश’ दर गातऱज ा – दा िब – तारा झाला, ठाा झाला, गातला, हयाचर वाट राय? यारतव आति जार परथाततास च ‘कातिरत िचााय‍ दशवश!’ ‘िचाजरव कातिरत ! िरवा ‘कातरतर रर जय’ द आजिद चकरतनयपर , गातऱज ाषमत आिि सऱववी अऱथातऱि असलल िब च वातााव तगात िरतर त‍सलता रातदीिद ओा शरत. गातऱज ातर आमदर यथा भाषाि‍दधर त‍ारतच तदारतो आदोरत. यवयातचया ााजररय अऱथाातिी आिि यवया गातऱज ातचया यशगयायशगयरतिी आतचा यथा रातदीिद सतबतध ादी. गातऱजावयाचच रता ि ा वररय िब ास वयवदााा अ वढच िवधय यथा पररत‍रत आद. [हा लख १९३१ िधय वीर सावरकरािी गलगहला तवहा तयािा रा कारणात िाि णयाची बदी होती. महणि तयािी ही चचा शबदाच अथापरतीच असलयाच सप कल .]

तातरत‍ अिा पररााचर नारतर दयगातय या भाषाि‍दधरचया ारबत रत‍ळ आरतात िवाळा न रत दरच वर

गातशषट आद. रााि रतश ितरटा दा िब तदा बतगातालीरत िव िर वर िब रतायवराळ बिदषररत दशरतारत. रतसा रतशिद बिदषररत दशअ यवयाला “ि ाशधर” ि ाशध अस फकक िब यशजल गातल. आिि यवयातचया रावी तााठीरतिद यवया बटया ितरटावाच ितरिटगात दशअ यवयास यवया ि विर रात ाचया गातठयाठयातसदच झटतट बिदषररत राणयातरत आल . ि ाशधर आिि ि ाशध द िब बशलरतात बशलरतात नढ दशरत आदरत अिरच सावधा रता आति अ रसाारर ठवलर तािदज.

अनकरमणिका

आरतात या गातया तातच वऱषातच सतालशच ाच िवटी ययवया सदावया वऱषासाठी या चळवळरचा राऱयकत आिि धशाि राय असाव रतिद ि ग ऱि ात‍ारत स‍चव दा लर सततव.

१. ताररय िब िद रवदात घयाव रतश ि यत तागात तषटति ि लाच आद. रतवढा अतवा सश आति

सऱवात ी वररय िब च वातााव. यात‍ढ रतार रशिरिद ितर ाला रिक ’ िवणयाचा िरवा भावाला ‘बर ा’िवणयाचया आचाटतिा रनत य. वररय िब ातचर वयायाया दरच री सतररतशयवतन या अ र पराररत भाषा िरवा रताितलपरभिरत दरािव ाि र भाषा आतया िद ‍ लशरातरत या िातरत तळतास परचिलरत आदरत यवया िद ‍ भाषासतनातरतरल सऱव िब आतिास वररयच आदरत द अ कर अ रा िववाना तािसास बाच दसत रशसळल दशरत आिि यवया तािसा तािसरातरत िवचााल दशरत री, ‘राय दश, िद ‍भाषासतन मदिज राय ? भाषला ररल धऱत असरतश री राय?’ यवयातस आतच िअ रतर च सातगाति आद री, आति त‍ढ आतया यवयाच लरातरत ‘िद ‍थाा ’ दा िब वातालला आदातरत रतश ताद आमदातसिद रतसच दसत रशसळल आिि िवचााावस वाटल री, िद ‍थाा , मदिज राय ? थाा ाला- गात तारतर – झा तायातचया या सातठविरलािद धऱत असरतश री राय ? ति जा रतस रातदी स िद ‍लशर तातता यातरत ाादरतारत रत थाा िद ‍थाा अिा अऱथाी आति रतश िब यशजला असाल रता िद ‍लशर तातताागातरत या भाषा बशलरतारत रतश िद ‍भाषासतन िअ रतर रळणयात‍ारतरिद िववानतता आतया आतगातर आदच रता !

२. या गातातवी बद‍रतर तााठरच जाििाा लशर असरतारत अिा गातातवी ‘वॉििगात रत त र’ ‘दअा रिटगात

सल ’ ‘वॉच िातअिागात’ अिा ताटया अगात ी अ ाणया ‍रा ााातऱयतरत लावणयाचर जर रश त लर आद रतर रतायवराळ सश लर जावर. तााठर ताटया रतथा लावावया. मदिज िगातऱदािअ रातस सतजि दा जश ताटयातचा तळ अ ‍ददि रतश साधल. भाषाि‍द धररिारतातच वद रता यवयातचया धतदयाचया िदरतारिारतातच तााठर भाषरतरल ताटया लावावया ! रतसच अिा िठरािचया िविधञा ात र आतया ााावा “Out” “In” अस िअ गरजीजर िलिदणयाचर दायात रश सश ‘बादा’ – ‘आतरत’ अस तााठर िलदाव. वरतःस रळाव अ वासाठी रत सल आिि लशरातस रळाव मदि जा रत रतस िलिदल जारत असल रता तााठर जाििाऱया लशरातचर सतयाया िजथा बद‍रतर असिाा िरतथा रत िब तााठरच िलिदि बा ददर सातगाताव लागातरत ! यवयापरताि ातवातची अदयाषमा तााठीरत िलदावर. अ स. वदर. फ र अस िलिदणयाचर रश सश स. िव. फ र िअ यवयाि िलदाव.

३. िब रशितत ळाच परयवयर नढ िव िर िब रतात ा यवयातचया परिरतिब ातच थाा ी अ र वा अ र

रशिच रतार रत ऱथार वररय िब अवशय दयाव. आिि ‍सा अस री तदा ‍भावाि र आिि अगात र तागातधर तदाााषररय वाङतयातरतरलिद ज ज‍ िब आजचया िव िर िब ात ी ल‍ परत रलल आढळरतरल वा यवयात ा आज परिरतिब दशणयास यशगयस वाटरतरल रत साा त‍ रजजरिवरत रन यवया यवया िव िर िब ातस परिरतिब मदि यवयातत‍ढ दयाव. यायशगात िब सततितत ाषमिाचया राऱयासद रत रशितत ळ सदजगातयवया वररयिब बळ िविवऱध ाच राऱयिद रनत िरल. तिाभाषा तत ळा िद दच धशाि ठवाव.

४. िवटी या या ज‍नया तर रााात ी आिि लररात ी अ ावशयर अस व वा ज‍ िव िर िब

टाळणयाचा परययव राणयातरत अज िद ‍ऱलषम रलल आद यवयात ी रत यात‍ढ रतार रतस रारतात िकय रतो रतो ातरत वा लरिीरत बसलल िव िर िब बिदषररत राावच रााव. अ र लरर द राि िअ षट द त ातरतया त ातरत जािरतारत ति यवयातचर सतवरललर भाषा ब लि आरतात अगात र अवन जारत मदि च राय रत रत अ ‍न ति या गातशषटरचा त‍ाराा राररत ादीरत. ति यवयातस आमदर अ र िठरािर अ ‍भव तािदललर अ र सशतर तदधरत सातगातरतो. परथात लर दतीपरताि िलद राढावा. मदिज दा िब अ ‍ऱ री िअ गलि या

अनकरमणिका

ससितऱया परिरतत ी यवयातचया िवचाााचा ओन रत िाा ादी आिि तगात आति अ ‍तत‍िदररत (पर‍फ ) अनविषमरतो रतस रत िलराि रवळ िव िर िब ातचया दषटर बन टाराव. मदिज तटतट रत रत िब ि‍रा चा ारवा ढरि तर सातत ाव रतस सातत रतरल. आिि लरिर टोचरतातच िचा ल जारतरल. अस तातचसदा ात झाल री, तगात रत त‍ळी िलिदरतात ाच अ अ र ास दशरतरल.

५. वारल सच ातपरताि सऱवात ीच अिधररतत िचराटर आिि ि ऱधााा िव िर िब बिदषराााच

वररत भागाता गातार (ि जात दकदराबा ), वऱदा , गवादा, भ शच या परातरतातरतरल तदाााषररय यात ी आचाणयाचर तााराषटा राावर रााि तााठीतत अ‍ऱ परभिरत िव िर िब न‍सणयाच सतरट िरतर च ओढवणयाचा अिधर सतभव रवदातिद असिाा.

अनकरमणिका

आमची राषटरभाषा आणि भाषाशद णध [लखाची िळ पगसदधी ‘कसरी’ िधय गद. ७ आगण १४ ािवारी १९५१ ला.]

भारतीय राजय घटनचया ३४३ चया छदकापरमाि (article परमाि) ‘दिनारगरीत णलणहलली कहदी ही

राषटरभाषा होय’ अस णनऱदधाणरलल आह. परत हया छदकाला तयाचयाखाली ‘जर, तर, तराणप णअ तयादी अ पाधीचया णअ तकया जळिा

लािललया आहत की, जर तयाना तसच राह णदल तर तया मळ घोषिला रकत-कषयाची बाधा झालयाणिना राहिार नाही. आणि शिटी कहदी ही राषटरभाषा न होता परतयकषात ती यान कहदसरानी’ तरी होअ ील ककिा आिखी शपननास िऱदष आज चाल असलली कअ गरजीच राजयभाषच पद बळकािन बसल.

अ ऱददणनठ पकषाचया आगरहान कहदसरानीचा नामणनऱददश

लशरातरत सातानय सतज असा तसालला ि सरतश री, नट परताि िअ गरजीजर आिरर फाा फाा रता ततधाा वऱषच राय रतर ाायभाषा मदि ात त िरल; ति दर चर आद. वारल ३४३ वया छ राचया िरतसऱया अ ‍चछ रातरतच (Clause तधयच) द ठास सातिगातरतलल आद रर, लशरसभला वाटल रता ततधाा वऱषात तरतािद िअ गरजीजर दरच ाायभाषा मदि चालत ठवरतात यअ रल, मदिज रत रयवय नट ाबाहय मदि त‍ळातरतच ि िषिदधलल ादी. रतरच गातशषट अ ‍ऱ ि षठ ‘या िद ‍थाा र’ चर आद. िद र दर ााय भाषा आद अस मदिरत मदिरत त‍ढ छ र ३५१ तधय तषटति गरजीिथालल आद री, “िद र भाषला सततन ि सतदध राणयासाठी ‘िद ‍थाा र’ भाषरतरल नत, िकलर ि तश िद ीरत आयवतसात रली जावीरत!” र. दनत चया अ ‍ऱ ि षठ तषमाचया आगरजीदात‍ळच ‘िद ‍थाा र’चा दा ाति ऱ ितऱवर िवििषट अ ‍ललर िद रसद राणयातरत आला द सातगातावयास रशच.

हा ठराि असा डळमळीत का झाला ?

ााषरभाषिवषयीचा दा असा ळतळररत ि गात‍ळत‍ळररत ठााव रात राणयातरत आला द धया ी यणयासाठी

हया िवषयाचर तऱवतरिठराच थाश रिर तािदलर तािदज. साधाािरतः रवातर या त जीतास िद ‍थाा चर ााषरभाषा िद र ि िलतर व ागातार असावर असा परचाा अ र िद ‍ त‍ढाऱयातर चाल झाला दशरता; तातरत‍ िरलाफरतरचया चळवळरला अ ‍चल धाणयाचर नश चर जवदात रातगरजीस रलर रतवदात त‍लतातच परथा रातगरजीसतधय ताजत लागातल . रतर सतिध साध त‍लतात र यवयातचया िअ रता वाऱथासाध तागातणयाततधयच दरिद तागातिर ठातति रलर री, जा रत‍मदाला िद -त‍लतातचर अ रर तािदज असल रता अ ‍ऱ दरच रत‍मदर ााषरभाषा मदि ता लर तािदज. हया िद र ि अ ‍ऱ अिा शनदर तषमातचा सतनवय आति सदज साधत िरत अिा िदारार , रतशतऱयतरत रवळ ‘िद र’ दरच ााषरभाषा दशय अस मदिरत आलया गातातधरजी ी अिर रतश स‍चिवलर री, अ ‍ऱ – िब – बद‍ल अिर जर ‘िद ‍थाा र’ ावातचर बशलर लर चया बाजला सऱवसाधाािरतः िद ‍-त‍सलता लशर चालचलाअ ‍ वयवदााासाठी बशलरतारत िरतलाच ााषरभाषा ठावावर; आिि रतर व ागातार ि अ ‍ऱ अिा श िद िलपयातरत िलिदलर जावर. त‍लतात र अऱथाारतच दर रत जश ता लर ादर. तातरत‍ गातातधरजीचयाच अधयषमरतराली भालया िद र सािदयवय सततल ातरत गातातधरजीचया आगरजीदा ‘िद ‍थाा र’ दरच ााषरभाषा दशय, असा ठााव सततरत रन नणयातरत आला. िअ रतर च वद रता, ‘िद र या िद ‍थाा र’ अस यवया ााषरभाषच

अनकरमणिका

ातराििद रन टारल! अथाात अ ‍ऱ – िब – बद‍ल जर िद ‍थाा र िरतलाच िद र मदिावयाचर ताळर आलर; आिि परयवयषम िद र सािदयवय सततल ा च रतश ठााव रला ! ‘ससकतणनठ ’ ह णिशषि का लािाि लारगत?

रतवदात या िद रला आमदर आतचर ााषरभाषा रनत िअ चछरतो रतर दर ‘िद र या िद ‍थाा र’ वद अस

तषटति ि ग ऱििवणयारतव िद रचया सयवयवनतास आािासाार परिरतिबबिविाा, िरतचया ावातिवषयी झालया साऱया वकचािार गातोधळास ि ासिाा आिि या िद रस आमदी ााषरभाषा ता रतो िरतचर ओळर चटर अ रा िब ातरत तटवत िरिाा ‘सतररति षठ’ द वयावऱरतर िविषि आमदरच परथातरतः िरतला लावल आिि ‘सतररति षठ िद र दरच आतचर ााषरभाषा ि व ागातार दरच आतचर ााषरिलित’ अिर नशषिा रलर. लगातशलगात िद ‍तदासभ ि बद‍रतर िद ‍यववि षठ सतथाात ी रतरच अ ‍चल धालर.

महाराषटरीय मडळीचा पढाकार

थाशडयाच ि वसातरत ‘िद र सािदयवय सततल ’ िद ि‍दधीवा आल आिि ‘या िद ‍थाा र’ सदच

गातातधरजी ा रतर सतथाा सश ावर लागातलर. रतवदाततास अ रा बाजला ‘सतररति षठ िद र’चा परचाा धतध ाकया िद ‍थाा भा चाल झाला. या परातरतातचर तारतभाषाच िद र दशरतर यवया परातरतातरतरल रातगरजीसर तत ळीरतिद बद‍रतर लशर आतरत ि रय‍रत टत जरसाार त‍ढाार पररटतििद सत ररति षठ िद रचाच परचाा ि त‍ाराा रनत लागातल. रत सादिजरच दशरत; तातरत‍ तारतभाषा िद र सरतातिद िद रभाषरय परातरतािअ रतराच रटटाति जा रशणया परातरता सतररति षठ िद रचाच त‍ाराा ि परचाा रला असल, रता रतश आतया तदाााषर परातरतातरतरल िद ‍यववि षठात र दशय. अबशदा, दिावानाा, जयता, त‍तबअ र परभरतर गाताातरत भालया िद र सािदयवय सततल ाचया परसतगाती ि िअ रता परसतगातर अ ‍ऱ ि षठ ‘िद ‍थाा र’ तषमाचया राावाया दाि ता णयाचया रातर हया तदाााषररय तत ळीचा दतर त‍ढाराा अस.

कअ गरजी ह खर िादक दर नवह !

िवटर ााय-नट ा-सितरतीरत ााजऱष टत यातचया रतयववारालर ‘सतररति षठ िद र’ दरच

ााषरभाषा ठािवणयासाठी परबळ अ ‍ठाविर झालर. अ ‍ऱ ि षठ ‘िद ‍ि षठ’चया तषमातरत आज यातचया दारती ााजसतता आद अिा रागरजीसर अिधराऱयातचर ि तला ा आझा ातसाायाया त‍सलता र सभास ातचर फळर र. दनत चया रतयववाराली िरतचा ता ाव राणयाचा परययव रनत लागातलर. ााषरभाषचया ठाावाचया पररािी रा वा र दर िअ गरजीजर द वदरत; रााि िअ गरजीजर दर भाारताचर ि यवयाचर ााषरभाषा मदि नट रतच ो व टारावर अस मदिणयाच सादस र. दनस‍दधात रन िररत वदरत. िअ गरजीजर अतर रतवढ नरतलच तािदजरत िअ रतकयारत िविषमपरत दटटावाार यवयात ा वरतःच सताधा रन घयाव लागातल . अ ‍लटतषमर िअ गरजीजरचर आजचया आज दरालतटटर राि द ााषररय वयवदाााचया दषटर च अि षट ि अिकय आद द िद रचा तषमिद जाि दशरता मदि िअ गरजीजर दर ाायवयवदााातरत आिरर ततधाा वऱष ाादत दयावर दा हया ठाावातरतरल भागात सऱवात ी ि रताय मदि अ रतरत वररााला. ति राा तरतभ जश दशरता रतश सतररत-ि षठ िद र री अ ‍ऱ ि षठ िद ‍थाा र याच पररािी दशरता. रतश वा िवटी िररतर िवरशतास गातला द सऱव‍रतच आद. अतरतर ि रताय मदि शनदर तषमात ा ा रतरढरत ‘जा, रता, रतथााित, तातरत‍’ िअ यवयाि अ ‍ताधीचया चरटीरत रोबलया

अनकरमणिका

रत जश र च राय रतश ितटिवरतात आला; रतर रत जश मदिजच दा ााषरभाषचा ठााव! या राािातत‍ळच रतश असा ळतळररत ि गात‍ळत‍ळररत झालला आद.

अ काचा णिजय असला तरी दसऱदयाचा पराजय खास नवह

यवयातरत ‘सतररति षठ िद र दरच आतचर ााषरभाषा दशय’ अस वयावऱरतर ि ऱधााा मदटलल स

‘ व ागाताीरत िलिदलर जािाार िद र’ अ वढच मदटलल आद. आजिद िर ो अ ‍ऱ िब व ागाताीरत िलिदरतात यरतरल. यवयातरतिद त‍ढ ‘िद ‍रता र’ भाषरतरल िब च वदरत रता नत, िकलर, तश दीिद िद ररत आयवतसारत राावर अस अ र अ ‍तटाच ितललिद न‍स ल आद. त‍नदात हया ााषरभाषिवषयीचया ठाावाच वाातवाा सतरषमि रन यवयातरत आलटातालट राणयासाठर यशगय वाटयास सतरषमि – सितयवया (रितटया) तणयाचा जश अिधराा ााषराधयषमात ा णयातरत आलला आद यवयातरत जर गातशत आद रतर वगातळरच; ति थालाभावात‍ळ रतश भागात ‍सरता अ ‍ललर , िअ रतर च सातगाति त‍ा आद री, दा ठााव िद र तषमाचा िवजय जार असला रतार ‘या िद ‍रता र’ तषमाचा तााजयिद ादी! जा ‘सतररति षठ िद र’ तषमा तात‍ढिद परचाााच, आचाााच ि परययव ाच परबळ आत शल सतट वगाता चाल ठवल ादी रता ठाावातरतरल ातव जार िद र ाािदल रतार वरत‍रतः रतर ‘िद ‍रता र’च ब यावातच ाादिाा ादी. त‍ ः ततधाा वऱषातचया आतरत िअ गरजीजरला त चय‍रत राावयाचर आद रतिद ‘सतररति षठ िद र’ तषमालाच रााव लागातल, द धया ातरत धाा. र. दन, तला ा आझा िअ यवयाि रतिा परवततरचर तत ळर िअ गरजीजरला ाायवयवदााातरतिद िकय िरतरतर रऱनाय‍षय िचरतिाारच आदरत द िवसारतात राता य.

घटनला भीक न घालता अ ऱददणनठ ‘कहदसरानी’च पाताळ यतर चाल झाल सिा !

िद र ााषरभाषा रािाऱया ठाावाचर िाअ र वाळरत वाळरत रतोच िद ‍रता रचा ााषरभाषा मदि

परचाा रािाार अ र अिरल भाारतरय सतथाा यवया तषमा थााितलर आद. िरतचयातधय आज यातचया दारती ााजसतता आद अस तशठतशठ ततर र ि तातगातिगातरत रलातच रतात चया रतात परातरतापरारतातरत ििालल आदरत. यवयात ा त‍सलतात र सत थाातच सदराऱय अऱथाारतच लाभिाा आद. रागरजीसतषमरय त‍ढाऱयातचया दारती असलया ि ाि ााळया ातवातचया ि धीरत रतिा सत थाला भाता दरवयसादायय ितळिाा आद. िाळरतरल ताठय त‍रतरातरत च िद र मदिरत मदिरत अ ‍ऱ ि षठ िद ‍रता र भाषा नालावर, या परातरताच ििषमिततर र यवयातचया तरताच िरवा यवयातचया दारतच आदरत, यवया यवया परातरतातरत रतीच ताठय त‍ रतर चाल रावावीरत आिि अिर ाररतर अ ‍गातवरतर ितढीचर ितढरच अ ‍ऱ िब -बद‍ल ‘िद ‍रता र’ चया ढाळातरत ओरत राढावर असा यवयातचा अ र ाशर ा ाव आद. हया ब‍ ािी असलया िवचाासािरिर फ‍ टिः (रततिरलवाा) रत ा यावर, यारतव रातदी अ ‍ ादाि त‍ाावा मदि रत आदो. अऱथाारत या अऱथाी दर तािदरतर वरततर ातरतरल वततानरतातवन बद‍िः नरतललर आद यवया अऱथाी रतीरत रा ातार ा नय ािधर असत िरल; तातरत‍ अवानरता त‍ाावयातवन रतर वरत‍थारतरचर यथाावत नतारा रतार पर ऱिवररत आद द ि िशचरत.

मराठीचया माजघरातच काय चालल आह ?

िद ‍थाा रचा परचाा राणयाचया अ ‍ददिा च सातगात सवन राढलया अिरल भाारतरय सतथाचरच

अ र पररत असललर तदाााषर ााषरभाषा परचाा सभा तााठरचया हया ताजनाातरत थााितललर आद. हया सभच वरतःच तरत अस आद री, ााषरभाषला िद र मदिरतात िद ‍रता र मदिाव; आिि ााषरिलतरचया पररािी

अनकरमणिका

व ागातारपरतािच ाशत आिि अाबर हया िलतरचा ति ‘िअ रतताल’ रला जावा. त‍तबअ र परातरताच ििषमि िवभागाताच विाषठािधराार ि त‍यायततर र असलल ता रय बाळाााव रा दिद वरतः ‘िद ‍रता र रचा सशसायटर, अलादाबा ,’ या सतथाच स य आदरत. हया सतथाच धययिद अ ‍ऱ िब ितिरत िद ‍रता र दर ााषरभाषा आिि अ ‍ऱ िलतर ि ागातारिलतर हया शनदर ााषरिलपया असावयारत असच आद. अऱथाारतच, त‍तबअ र परातरतासाठर जर ताठयकत सितरतर ता रय राातचया दारती असलया त‍तबअ रचया ििषमििवभागाता अ वातरत तलर आद, िरतचया सदा सभास ाततकरर रतर सभास वाील िद ‍रता रि षठ ‘तदाााषर-ााषरभाषा-परचाासभ’च स य असावरत आिि आज िरयवयर वऱष िद र ााषरभाषचा परचाा तदाााषरातरत अिधररतति राररत असलया भाारतरय िद र-सािदयवय-सततल ासाायाया परत‍र सत थाचा िरवा तदाााषर ााषरभाषा सितरतरचया िद र परचाा सतन त‍ि यासाायाया परातिरतर सतथाातचा अ रिद स य यवया िद र ताठयकत सितरतीवा त‍तबअ र साराार तला जाअ त य, असा अनयाय न रता रताच आशचऱय ! त‍ ः त‍तबअ र परातरतातरत नट ठािवलया िद ी या ााषरभाषच ििषमि िवदयाऱयात ा णयासाठी जश अभयासकत ि ताठयत‍ रतर ठाावयाची रती ठािवणयासाठी तलया या सितरतरच अधयषम रशिाला तल मदिरतात ? तदातदशताधयाय तशरत ााात ा. यवयात ी त‍णयास अ रा सभरत अलरर च अस पररटति सातिगातरतल री, “यदयित नट रत जार अस सातिगातरतल असल री आतचर ााषरभाषा िद र आद रतथााित िरतच वनत ादािाा िद ‍रता रच ! आिि आतचया ताठयकत ठािविाऱया हया सितरतरच राऱयिद चालिाा रत यवयाच धशािा !” दा वतततर ातरतरल अ ‍रतााा आद. यवयात‍ळ आमदातला जार सलर रतार रातदी तत ळी ा अिर अतधर आिा वाटरत आद री, द भाषि आझा ातसाायाया रशणया तला ाच असाव आिि अ रादया रश रा बारततर ााा रय‍रत तशरत ाााचया रतो ी रत नारतल असाव. ादी रता सतररति षठ िद रचा िअ रतरा िरतटरााा ि अ ‍ऱ ि षठरतचा िअ रतरा ‍ाागरजीद त‍णयाचया अ रा तदाााषररय िववाना ाला ि यवयातरतिद अ रा तदातदशताधयाय तदाियात ा वाटावा रतार रात ि रसा ! ति द भाषि जा िब चर असल रता हया साराार सितरतरर जी ताठयत‍रतर त‍तबअ र परातरतातरतरल िद र ााषरभाषचर मदि तलर जािाा रतर िबदाा साराा यवयाच ििषमिततर र ॉ. सकयय तदतत यातचयार ाचव िाळातरत न‍स िवलया ‘बा िदा ाात, बगातत सररता ि अ ‍रता विसषठ’ छाताचीच असिाा द अ ‍न आद.

रतथााित या पररािी सऱवातवा र र रलर आद राराााव राललराात ी. द सद गातदथा ‘िद ‍थाा र

रतालरत’ परभिरत अ ‍ऱ ि षठ सतथाातच परत‍र त‍ढाार आदरत. गातया तिदनयातरतच ााजरशटला अ रा ााषररय िाळरत भालया पररट सभरत रत मदिाल री यदयित नट ा सितरतर ‘िद र’ वा ााषरभाषचर तशदशा ताालर असलर रतारिद आमदर बातजीचयाच (गातातधरजीचयाच) ताऱगाता जािाा. िद र वद िद ‍थाा र मदिज अ ‍तता िद तधय जर अ ‍ऱ ितररत भाषा बशललर जारत रतर ‘िद ‍थाा चर’ राय रतर ााषरभाषा दशय ि अ ‍ऱ िलतर दरिद ााषरिलित दशय! बातजीचर ‍िषट मदिज रवळ आऱष ऱि ! यवयात ा द वचछ ि सरत दशरत री, अ ‍ऱ िलित ि रतीरत िलिदललर अ ‍ऱ ि षठ िद ‍थाा र भाषा दर वररााणया च िद तधय सतररतरचा सतनवय साधरतश” या वाकयातरत च‍र श चाा िब रतो ातरत ि सट गातल मदि च री राय रतर चर स‍धान रत लगातच मदिाल, “रतर अ रि लर दक!” िअ रतर च वद रता जा आति अ ‍ऱ िलित ि अ ‍ऱ ि षठ िद ‍थाा र भाषा ि ााषरिलतर ि ााषरभाषा मदि वररानत रता यवया वानााा “अ ‍भया आिियाच सतनट साधत िरत !”

आल रात धया ातरत! सतबतध अ िियाच सतनट अत! – अ ‍ऱ िलित ि अ ‍ऱ िलित ि अ ‍ऱ ि षठ

िद ‍थाा र भाषा आमदर वरराालर री साधत िरत ! ि ःसतिय बातजीचया ‘आऱष ऱि ा ’ आतला वादरत राललरा तदाियातचया तरतरावा रवदात रतार ठवलला असलाच तािदज.

अनकरमणिका

तातरत‍ यातचयावा असला परसतगात रवदातिद गात‍ ालला ादी, यवयात ा अिा िवधा ाच सदय सदसा सतजत य द ब‍िदधतततला साजसच आद. रााि आजचया भगातशलापरताि आिियाचया अ रा टशरातस तळ अाबर भाषा ि िलितलाच त रय ठाव या िदबर‍ भाषा ि िलित ााषररय ठािवलर रत िअ सतरायल ााषर आद. रतथातास रतश थाट जता तऱयतरत ाििय दरच साऱया रमय‍ि ट जगातरताचर िववविभाषा रन सश णयाचा चतगात बातधलया सशिवएट ाििया आिियाचा सााा अ ‍तता तटटा वयात टारलला आद. त‍ढ जता , यवयाचयाराली िच र भाषा-भाषर रतश िवरतरऱि चर ि तसालला! हया अ ‍णयात‍ऱया रतर चरत‍ऱथााति आििया रत ातरत हयाचर लर र चया बाजााातरत रतवढर बशललर जािाार ‘िद ‍थाा र’ बशलर ि अ ‍ऱ िलतर रशिचया झा ाचा ताला आद द स‍दधात रशिास ठाअ र ादी. अ ‍ालया टरचभा भाारताबादारल आिियातरत अफगाताि, िअ ााि, अाबरता ि तािररता द िवरतर िवरतर यवढाल त‍लरत ि अ ‍ारतारत. यवयातरतिद अ र तािररता सश ल रता बाररचयातरत ‘िद ‍थाा र’ अ ‍ऱ भाषरत िलिदलर रतार रशिास सतजि अिकय. रतवदात सतनट सश ाच ति साधया िवचाािवि तयात‍ारतर रतार सबतध अ िियातरत अ ‍ऱ ि षठ िद ‍थाा र रशिास सतजत िररत असल रता रतर अ रटया तािररता ातरत राय रतर दशय! यवया तािररता ालाच बद‍धा राललरा तदािय सतबतध आििया मदि सतजरत असावरत. रताच राय रत ‘अ ‍ऱ भाषा ि अ ‍ऱ िलित वरराायास सबतध आिियाच सतनट साधरतात यअ रल’ या राललराातचया वाकयाचा रातदी अनवय रतार रळ िरल; यवयाचा अथाच रळणयाचर अतषमा रशिरच धाललर ादी. िरबद‍ ा या सतपर ायाला िरलाफरत मदिजच वााय द ााजररय सतरराि तऱवी तटल यवयालाच आज ‘तािररता मदिजच आििया’ द भगातशिलर सतरराििद तटाव हयातरत अिधर अ ऱथार िविषमपरततिा असा रशिरताच ादी!

आिखी अ क रगमत

रतथााित यात ा िद ‍ िब अ ‍चचाारतातच िवच सावा रतिा व ा दशरतारत, व िाला िअ ि या

मदिणयातरत यात ा जागातिरतर परिरतषठा वाटरत, ति यवयाला िद ‍थाा मदिि दा तार जारतरय दलरटतिा वाटरतश रतशच र. दनत तास रतश राराााव राललरााततऱयतरतचा ि धऱतर सतपर ाय आज ााषरभाषचया परश ात‍ारतात रात दशअ र ा. आतचर ााषरभाषा अ ‍ऱ ि षठ िद ‍रता र, िद ‍रता र, िद ‍रता र’ असा टादश फश रतात ा ताद आमदातस िररतररतार गातततरत रातदरिर धनयरता ि िरिचत आिािद वाटयावातच ाादारत ादर. वातररचर गातशषट ादी रात सातगातरत! री रतश थाशा त‍रष ताा, ताा असा अ ‍लटा अ ‍चचाा राररत असरतात ाात, ाात, ाात असा अ ‍चचाा रनत लागातला आिि यवयाच रळरत त‍णयाअ र त‍ढ यवयाच अतरतःराि ि वळल . रतसच र ािचरत अ ‍ऱ ि षठ भाषच ितषा रात दशअ र ा ति ‘िद ‍रता र िद ‍रता र’ असा टादश फश ररत असरतात यवयातचया त‍रातरत दशिाऱया िद ‍, िद ‍थाात , हया तिवर ातनशषाचया रळरत त‍णयाअ र द आतच वाट च‍रलल िभकरतदर िद ‍वानषाचया तातातास त‍करत दशणयाचा यशगातायशगात असल? वात तति रतात ी मदटलच आद री, ‘ रळरतात त अग रवार त रिा ाद अस रधी न अिजरत ात रदश भलयवया ितस सरळ तारतर भत राररतस

अ ऱददणनठ कहदसतानीचया या पलरगािर रामबाि षषध महिज भाषाशणि !

अ ‍ऱ ि षठ िद ‍रता रलाच ााषरभाषा आिि अ ‍ऱ ला जश ााषरिलित राणयासाठी चाललया या

रट ययव ाचा वा अ ‍ललर रला आद रतश रवळ ि ग ऱि ात‍ारता आद. यातषमात फााच तशठया परतािावा िद ‍थाा भा या तषमाच सतनिटरत परययव चाललल आदरत. यवयात ा आजचया सतताधाऱयाततकरी अ रात ी तािठबा ि लला अस आतया दारती असलया सततार दराचया बळावा रत िाळािवभागातातरत अ ‍ऱ चा परचाा राररत

अनकरमणिका

आदरत अिा वळर, ‘ााषरभाषा िद र झालरच आद’ अिर आतवतचर ि िशचिरत रवळ नट रतरल ठाावाचया आधाााबा बाळगात सतररति षठ िद रचया त‍ारऱयवयात र वथा बसरतात राता य. यवयात रस‍दधा आतलर परबळ सतनट ा रन दा अ ‍ऱ ि षठ िद ‍रता रचा परचाा ि परययव वळीच दाि ता ला तािदज, रतश दाि ता णयाच तिािातराार साध मदिज भाषाि‍िदध ! भाषाि‍दधरच आत शल अिरल भाारतरय परतािावा परबळति फशफावल , रताच सत ररति षठ िद र दर ााषरभाषा वरत‍रतः दशअ िरल, रत रस रत त‍ढ तादत.

अ ‍ऱ ि षठ ‘िद ‍रता र’ दर ााषरभाषा आिि अ ‍ऱ िलित दर जश ााषरिलित रन सश णयासाठी

अ रा परबळ गातटाचा रस परययव चाललला आद द यथातऱयतरत सातिगातरतलच आद. दा गातट सश ला असरतात ‘सत ररति षठ’ हया वयावऱरतर िविषिास ब‍जिााा आिि वरतःस तधयत

मदि मदििविााा ‍साा अ र गातट आद. यवयात ा िद र दर ााषरभाषा ि व ागातार दरच ााषरिलित वदावर द तानय आद. ति िद र मदिज रिा पररााचर िद र या िवषयीचया यवयातचया रत ा गातोधळलया आदरत. अ ‍ ादािाऱथा ााषरतिरत ॉ. ााजदरपरसा अ रा भाषिातरत मदिाल, ‘जर सऱवसाधााि लशरातरत बशललर िलिदलर जारत रतर िद रच ााषरभाषा दशय.’ ति ‘लशरातरत’ मदिज रशिचया लशरातरत? लर चया बाजला बशलया जािाऱया िद ीरत अाबर, तऱिय िब िर ा तन ासतऱयतरत आढळरतारत. िरतर चर िलिदलर जािाार िद र मदिज रता जवळजवळ व ागाताीरत िलिदललर अ ‍ऱ च मदिायचर. िववादालास‍दधात बायरात‍ल ‘िा र’ मदिरतारत आिि वाला ‘द तािलर’ िरवा ‘र‍ ा’ ! अ ‍लटतषमी ब ाासचया आसतास बशलया िलिदया जािाऱया िद ीरत सतररत िब ातच परताि अ ‍ित‍ा िर ा ततचादततातऱयतरत त रत. रतर िद र तदाााषर-बतगाताल परभिरत परातरतात ा ‍सरतर अ कर स‍दधात बद‍धा सतजत िररत. ‍सा अ ‍ ादाि त‍तबअ रच गातदततर र र. त‍ाााजरभाअ र साअ र हयातच. रत अिलर च मदिाल, ‘अदश, सतररत िब िद ीरत घयाव मदिज राय? नरतलच तािदजरत. ति भाषरत आधीच रळलल अ ‍ऱ , िअ गरजीजर ताररय िब बळच राढ टारावरत अिा तरतास ताझा िवाशध आद.

रळललया परकीय शबदाची माणलका

तातरत‍ आज रळलल ताररय िब मदिज रशिरत ि िररतर? िद र-भाषरय परातरतातरतरल रशियवयािद

गाताातरत ताअ ‍ल टारा. ााजताऱगातातरत शनदी बाजत ी ‘कलॉथा टशअऱस’, ‘ज ाल तऱचतट’, ‘ अार’, ‘ााजताल अ सनस ब‍रसला’, ‘रषितनि ’ ‘आयतिािलट’. ‘दअा रिटगात सल ’, ‘राात वॉििगात रत त र’ अिा ताटयातचया ाातगाताचया ाातगाता आढळ यरतरल. ‘रचार’रत ताअ ‍ल टारा; ‘राय ा, तातल ाा, फज ाा, दवालारत, जातर , द‍र‍ त ाता, वररल, िफऱया ’ िअ यवयाि अ ‍ऱ िब ातचा अ रच ध‍तारळ अ ‍ ालला. रशऱटातरत ताअ ‍ल टारा; ‘लॉ, ित लरश , ितिटि , अतलट, सकि , जजतट, अतरल, बाानत परभिरत िअ गरजीजर िब ातचा ताअ ‍स त त लागातल. नाातरत जा; ‘आअ ‍ट, िअ ’ चया ताटया रशयातवा. र‍ ट‍ तबातरत ‘ितसस, ितटा, फा ा, वािल , औारत, वािअ फ, ताज, सिात र’ परभिरत िब सतरर-त‍रषातचया रतो ी रळलल. सतभाषिातरत श िद र िब ाततध रतर अ ‍ऱ वा िअ गरजीजर िब रचच भालल, नढ झालल िरतथा िवञा ा ाचया तिाभाषचर गातशषट राय सातगातावर?

िअ गरजीजर िब ातवातच िवचाा वयकरतिविच िरतथा ‍ऱनट िअ रतर रत वकञा ाि र ताररय िब ‘आज

नळलल’, रतवदात ‘आज रळलल तारीय िब तार ााषररय भाषरत बळ राढत रा’ मदिि मदिज अठाा धानयातच र बशळ झालया या आजचया बाजान ि बाटगया िद रसच ााषरभाषचया परढ ि तिवर तरठावा

अनकरमणिका

थााता असच मदिणयासाार आद. यारतव ‘सतररति षठ’ िविषिातस ब‍जिाऱया या ताधयितर तषमाचया यवया ााषरभाषचया वनतासतबतधरचया वयायायािद भोगातळस‍रतर आदरत. रतथााित िद र व ागातार वररााणयािवषयी यवयातचा तलगातातर िवाशध सयात‍ळ ‘सतररति षठ’ मदिज राय हयाचर अिधर फश रन सातिगातरतयातस यवयातचयातरतरल त‍षरळातचर सतजरत तट रत ‘सतररति षठ िद र दरच आतचर ााषरभाषा’ या तरताच दशणयाचा अ ‍यवरट सतभव आद. रतर फश त‍ढ राररतच आदो.

अ ऱदद णन कहदी यातील मलभत परभद

अ ‍ऱ ि िद र हयारत राा परभ राय आद द तषटति रशिर सदसा सातगातरत सयात‍ळ बद‍रतर

लशरात ा यातरतरल ि व राणयाचा वा अ वढा रात ताजवावा दच रळरत ादी. तााठर िरवा रतातरळ आिि िद र हयातरत त‍लगातातर भ ादी; ति अ ‍ऱ ि िद र हयातरतरल परभ तलगातातर आद. यवयातच वयाराि बद‍रतातिर अ र असल रतार यवया शनर श िभन सतररतीचया पररतरर आदरत. अ ‍ऱ – िरतलाच िद ‍थाा र द छद तर ातव त लल आद-िद त‍लरत सतररतररत जनतलर असयात‍ळ िरतचयावा अाबर र‍ ााि = ताािातचर, सत ऱभाचर, सतररताचर, त शवततरचर छाया न ाटति त ललर असिााच. िरतचयातरत अाबरतऱिय िब ातचर ालचल असिााच. अऱ चा ित च त‍लत – अाबर आद यारतव रतर आमदातस तारर वाटिााच. िरतला आमदर आतचया िद ‍थाा चर, िद ‍ााषराचर, ााषरभाषा मदि रवदातिद ता िाा ादर. अ ‍लटतषमर िद र दर िद ‍ सत ररतरचया र‍ िीरत जनतललर, सत ररतचया ‍धावा जशतासललर, िरतचा ित , परवततर, भावभाव ा, सत ऱभ, सतररत, रशि, राया आतचया भाारतरय जरव ातिर सतास झालया ! यारतवच रतर िद र आमदातस आतचर वररय भाषा वाटरत िरतला आमदर आतचया िद ‍थाा चर ााषररय भाषा ज आ त ा ता त िररतो रतिद यारतव द तषटति सातगात टारि रऱरतवयच मदि रत सातगात टारररत आदोरत. भाषाशिीची सतर

वारल परभ धया ातरत नरतला मदिज ााषरभाषा िद र दर सतररति षठच रात असलर तािदज रतिद

आतशआतच तषट दशरत आिि सतररति षठरतच साध मदिज भाषा ि‍दधरचा अवलतब. जवदा स १९२४ तधय आमदी भाषा ि‍दधरच आत शल पररटति चालत रल , रतवदात ‘भाषाि‍िदध’

ातवाचर अ र त‍ रतरा छातलर दशरतर. िरतचया तिदयाच ता ावा भाषाि‍दधरची त‍याय सर ठसठिररतति गरजीिथाली. रतवदाततास यवयाचर यथाचछ चऱचा तदाााषरातरत वाातवाा झाललर आद. आमदर रतवदातास च दिद वाातवाा सातगातरत आलो री, जवदा रवदा िद र दर आतचर ााषरभाषा अिधररतति ठािवलर जाअ रल रतवदा िरतचर न ि ि िवरास दािद याच सर ा ‍ाशध राणयासाठी द भाषाि‍दधरच आत शल अिरल भाारतरय परतािावा चालवाव लागातल रतश िचारातिषमरत सतय आज आला आद. यारतव आरतात ाायनट अनवयच अिधररतति ााषरभाषा ठालया यवया िद रचया अ ‍ाशध भाषाि‍दधरची रतर त‍याय सर रालर रत आदोरत.

१. गातरवाि भाषरतरल साााचा सााा सतररत िब सतभाा आिि सतररति षठ अिा रतातरळ, रतलगात,

रा र रत थाट रािशतार – आसातरतऱयतरत या आतचया परातिरतर भाषाभिगात र आदरत यवया सऱवातरतरल तळच पराररत िब द आतचया ााषरभाषचया िब रशिाच तलध , वररय िब ातच भात वल आद.

अनकरमणिका

२. जगातातरतरल रशियवयादर भाषतषमात आतया सत ररत भाषचर सज िकरत िअ रतरर बलवतता आद; अ ‍तसऱगात, परयवयय, सतिध, सतास, धारत‍सततिततपरभिरत साध िरतचयातरत िअ रतरर िवत‍ल आदरत रर अऱवाचर िवञा ा ाचर अवाढवय तिाभाषा सातगातशतातगात वयकरतिविाा व ि आटशतिरा िब यवया सतररततध सदज ि ऱतरतात यरतारत. यारतव यवया अदयरत िवञा ा ास आ ‍वाि रतात ा रतर साार ताररय तिाभाषा आमदर आतच व व सतररतशयवतन िब ता वयकरतिवलर तािदज.

३. यवयाचपरताि जगातातरतरल रशियवयादर तारीय भाषरत जा अ रा र िकलर, वाकपरचाा, तश दी सास

वा चटर ाा आढळलर रता रतरिद आयवतसात रन आतया ााषरभाषरत अवशय अ ‍सिालर जावर. थाश कयातरत अस सातगातरतात यअ रल री, अ ावशयर असा अ रिद अ ‍ऱ िरवा िअ गरजीजर परभरतर ताररय

िद ीरत ज‍ ा झाला असला रतार ाादत अ ‍ य. वा असला रतार यअ अ य. ति अवशय रत ताररय िब वाताणयास परयवयवाद ादी; तगात रत ज‍ असशरत वा व. अवशय रशिरत ि अ ावशयर रशिरत यवयातचर रसशटर वा लराचया पराातभर अ ‍ललिरलया सर ातवन ताार घयावर. ताधयितर तषमाचिद या लषमिात र सताधा दशअ रल अिर आिा वाटरत.

भाषाि‍दधरचया वारल ि यता ‍साा िजचर न ि न िवललर असल िरतला आमदर ‘सतररति षठ िद र’

मदिरतश. आतचया भाारतरय ााषराचर ााषरभाषा मदि रतरच राय रतर िशभत िरल.

परयोरगणसि परािा भाषाि‍दधरवारल आषमत-परयवयाषमतातचया वा ाचर तदाााषरातरत तिदया दा वऱषातरत जर वावटळ

अ ‍ठावयाचर रतर अ ‍ठ गातलर आिि आरतात तााठर सािदयवयातरत रतर अ र िचाथाायर ि सदज परविततच दशअ बसलर आद. तातरत‍ िद रतधय द आत शल रतरवररत अस आरतातच चालत झाल असयात‍ळ तदाााषरातरत आज ादीस झालल रत पराथाितर आषमत िद र परातरतातरत वया च राढणयातरत यअ वा ताजावा द सादिजरच आद. सतररति षठरता दर अिरतार आद, सत ररत तिाभाषा अगात बतब असरत, यवयात‍ळ भाषा बशज दशरत, सतररत व िब रळिवि अिकय, ताररय िब ात ा अनवऱथार िब च सातत रत ादीरत िअ यवयाि ितरार‍ ितरातचर लाट िरतर अ ‍सळलर आद. दा लर िद रतधयिद भाषातरताररत दशणयाचा सतभव असया हया आषमतातिवषयी आमदी िअ रतर च सातगातरतश री यवया आषमतरात ा वारल पररााचर भरिरत राशरारच वाटरत असल रता यवयात र भाषाि‍दधरचया तााठरवा झालया स‍तिािाताचा रालरल परयशगातिसदध त‍ाावा रतवढा जार तािदला रतार यवयातचर रतर भररतर ा दशअ रल. आतचया वरतःचया अ ‍भवात‍ारत जार तािदल रतार गातया वरस वऱषातरत भाषाि‍दधरयवया दषटर चााि तातचि वररय िब रतार तााठीरत आमदर वया ता ल िरवा ज‍ त‍ ः परचाािवल. अऱथाारत िरतरतकया अ ‍ऱ वा िअ गरजीजर तािब ात ा रश ि ला. ह नि ससकतणनठ शबद बहतक मराठीत आज णअ तक रळन रगलल आहत की त रगलया दहाअ क िऱदषात आमही हततः नवयान पाडलल आहत ह उरगितया णपढीस साणरगतल तरी सहसा खर िाटत नाही. यवयाचा नाअ ‍र त‍ाावा िअ रतराच रतात यअ रल री, स १९२४ चया तऱवीची तााठर वतततर ि तााठर सािदयवय चाळ तदाव मदिज झाल. यवयातरत हया िब ातरतरल बद‍रतर वररय िब त‍ळीच आढळिाा ादीरत आिि ज अगात ी थाश आढळरतरल रत अतवा ात‍ारतच. यवया िर ो िब ाततकरी वा गातरत‍ारत रातदी िब राली रत आदोरत रत तदा. [िळचया लखात ह ‘वाििी ’ साठी शबद गदलल आहत त सऱव आता इतर शबदासह अ कतर करि या पसतकाचया शवाी ो भाषाशगदध शबदकोष गदला आह तयातच त अ कतर पगसदध कल आहत. त वाचकािी पहाव.]

अनकरमणिका

ितभा ितभा वऱष भाषरत रळलल अ ावशयर िब ातिष रन अ रा दा वऱषातरत द बद‍रतर वररय िब तााठीरत रळलरत री ादीरत? िचराटर दवर िअ रतर च राय रत! हया तााठरचया परयशगातिसदध त‍ाावया अ ‍यवसािदरत दशअ िारातटर आषमत राढररत बसरतात आतचया िद र भािषरात र भाषाि‍दधरच आत शल गातया व िर आत शल ासाार वा ळर वगाता फक लाव सश ाव, अ ‍ऱ िअ गरजीजरचया तगातरितठीरत सश व िद रला तऱि सतररति षठ ि सततन रन सश ावर. रतस मदिाव रता वातर या त जीतास िरयवयर िद र लररात ी सतररति षठ िद र रटाषमा िलिदललर आद. ति रत वयकरतिः झाल . आरतात सतररति षठरतचर सातिनर ि अिरल भाारतरय अ ‍ठाविर अिा परबळति रलर तािदज री ‘या िद ‍रता र’चया बत ाचा भरतश भिवषयरतर असा बशजवााा अ ‍ जावा ! डॉ. रघिीर

यवयातरतिद आरतात िद रला सतररति षठ ााषरभाषच राऱय राणयािअ रतरर सतऱथा, सततन ि सऱवातगाततऱि

राणयाच राऱय अतगातावा नएणयास ॉ. ान‍वराातसाार राऱयरऱरत त‍ढ यरत आदरत. रर एअरा अऱथाी भाषाि‍दधरचया आत शल ाचर सफलरताच दशय. सतररति षठ तिाभाषा ि ऱतणयास ज ज गात‍ि अवशय रत रत सऱव यातचया ठायी अ ‍यवरटरत ि वसरत आदरत यवया ॉ. ान‍वराात र ाायनट चिद िद ीरत भाषातरता रलल अस क ति ाायवयवदााारतव ‘आतगल भाारतरय परिास िब रशि’ िद परिसिदधला आद. यवयाचपरताि वाअ रचया रतऱररतरऱथा लकषतििासतरर जशिर यात र ाायनट च भाषातरता सतररततधयच रलल आद. द शनदर गरजीतथा भाषाि‍दधरचया दषटर सधयात बद‍तशल आदरत. यवयातच सतालशच राणयासाठी अ र वरततर लरच रवदातरतार िलदत. सधया िअ रतर च सातगाति त‍ा री, आरतात िद र, तााठर, बतगातालर परभिरत सऱव सत ररति षठ सतता रात ी, लररात ी ि भािषरात ी ताररय अ ‍ऱ , िअ गरजीजर िअ यवयाि िब ात ा या शनात तदातति रतात ी ज ज सतररति षठ िब यशजलल आदरत रत रत अगात ी रतो ताठ रन आतया कि र िलरािातरत ि सतभाषिातरत यशजणयाचर परिरतञा ा राावर आिि िरतच अगात ी रटटाति आचाि रााव अस दा सदसर परचाार जा िद ‍थाा ातरत आजचया आज ि नरतरल ा रता तगात बनत ययवया दा तातच वऱषातचया आतरत सतररति षठ िद रच रिर ााषरभाषा दशरत ादी रत !

• •

अनकरमणिका

परायापक कषीरसारगर आणि भाषाशद णध [‘कसरी’ िधय दोि लखाकात िाऱच १९५१ िधय हा लख पगसगदधला होता.]

गातया जा वााीरत ब श यथारल १४ वया वाङतय तिाष च ज अिधवि झाल यवयाच अधयषम परा.

षमरासागाता द दशरत. यवयातचया अधयषमरय भाषिातरत यवयात ी भाषाि‍दधरवा त‍षरळच र र टररा रललर आद. यवयािवषयी आतच तरत राय आद रत रळाव मदि अ र जिात ी ि वरतः षमरासागाता तदाियात ीदर त तशरळति िअ चछा पर िचिवयात‍ळ या लरातरत रत रळवररत आदो.

परा. षमरासागाता द तदाााषरारतरल अ र ातातिररत सतालशचर आदरत. तााठीरत ‘टरराराा’ या

िब ाचा सधयात ‘ शष ि ग ऱिर’ अ वढाच जश सातानयरतः अऱथा दशरतश रतिा अऱथार रत टरराराा ादीरत. रता रशियवयािद िवषयाच ताऱतर, िवचषमि, शषातपरतािच गात‍िातचािद यथाावत ताातऱि निाा अस रत अ र सतभािवरत सतालशचर आदरत. रत वरतःच सातगातरतारत यवयापरताि यवयातच पररत‍रतच भाषििद तााठर भाषिवषयी ि सािदयवयािवषयी यवयात ा वाटिाऱया रळरळरच दयशरतर आद. हया भाषिारत यवयात ी आजचया तााठर सािदयवयाचया िरयवयर तकलत िवषयी अ ‍द बशधर अ ‍दातशद रलला आद यवया षमर ातरत न िाऱया अ र परता ातच तिाता िटति रन रत टाळणयाचा जश अ ‍ताय यवयात ा स‍चला रतश सातिगातरतला आद. यवयातच भाषि यवया यवया पररािी त रय आद. रतथााित रालाभावी ि थालाभावी यवयातचया भाषिातरतरल िअ रता भागात गाताळ यवयातरतरल भाषाि‍दधरचया िववच ात‍ारत राय रतश यवयातचा ताातऱि हया लरातरत आमदातस घयावा लागातरत आद याचा आमदासिद र वाटरतश. त‍नदात या िवषयावा यवयात ी अ रा ा वकयकरतर लर िलिदला असरता रता रतर गातशषट ि ााळर दशरतर ति द भाषि यवयात ी अ रा वाङतय तिाष चया अधयषमरय तरठावन ि ल असया यवयाला थाश स थाा तदायवमय आलल आद. हयात‍ळ यवयाचर अगात ीच अ ‍तषमा रारतात यरत ादी.

भाषाि‍दधरच षमरासागाता, द परथाततास र व िवाशधर आदरत. परथात परथात रतश सादिजरच दशरता.

स १९२४ तधय आमदी द आत शल सतनिटरतति चाल रया तरता यवयावळचया सािदयवयाथार सतजया गातलया बद‍रतर गातदथाात ी भाषाि‍दधरिवषयी िवाशधराचर भितराच नरतललर दशरतर. सािदयवयसततल ाच अधयषमत यात ी रवदातरतार भषिवल अिा श रतर परयायारत सािदयवयरातचर अ ‍ ादाि त‍ाावा मदि ि ली रताी त‍ा आदरत. रक . परा. ताधवााव तटवऱध ात र रता भाषाि‍िदध िवाशधरातच यवयावळर रतयवव वरााल दशरत. तातरत‍ आतच लर रसाीरत स १९२५ तधय आया तरता रत भाषाि‍दधरच िअ रतर अ रि षठ त‍ाराऱरत ब ल री, यवयात ी आमदातसिद अ ‍ऱ िब ातवारल बिदषरााातरत तागात टारल . यवयात ी ‘भाषाि‍िदध िववर’ मदि ज त‍रतर िलिदल आद यवयातरत यवयात ी मदटल आद री “(भाषाि‍दधरच ततयवव) सावाराातचया लरतालवा िवचाा राररत असरतात ा तला परथात रळल” (तषठ २) यवयावळच ‍सा सािदयवयाथार मदिज रक . रता रषि रशदटरा. यवयातचया िवाशधर लरात ा आमदर १६ ज १९२७ च दधा त ाच अतरातरत ज अ ‍तता ि ल [ह अ ततमर याच पसतकात पाि ५८ त ६७ वर पगसगदधल आह.] रत वाचयावा यवयात ी पररटति परिसदध रल री “अ वशयर अिा िअ गरजीजर िब ापरतािच अ ‍ऱ िब ात ातदर बिदषराालच तािदज द भाषाि‍दधरवा ाच रतयवव वयवदााातरतदर आिणयाचा तर ि शचय रला आद.” सािदयवयसमराट रतायवयाााव रळराातचरदर गातशषट रतिरच. वारल त‍ रतरातरत परा. तटवऱध िलिदरतारत “र ासशततरत रळरा ददर (भाषाि‍दधरच) तळच िवाशधरच (ति) स १९३६ चया आसतास यवयातचा रतायववर िवाशध तावळला. िअ रतकया चळवळर तरता तदाााषरातरतरल या अगरजीसा लररातचर भाषाि‍दधरच रतयववाला तानयरता ितळालर. र. रळरा यात ी िअ रतकया वऱषातचर ज ललर सतवय सश अ वशयर (अ ‍ऱ , िअ गरजीजर) िब िकयरतो वाताणयाचर वर सतवय लाव नणयाचा ि शचय या वयारत षषटब तऱरत तरता राावा द यवयातचया सयववि षठच ि परगातरतरिरलरतच दयशरतर आद. (तषठ ५ रत ७) अिा अ र सािदयवयाथाीचा िवाशध

अनकरमणिका

तावळरत गातला ि भाषाि‍दधर तत ळाचया सिकय आत शल ा तााठरवा िरतचर छात अिधरािधर त रत गातलर रतथााित यवयावळी अ र अ ‍तिदयवयर मदि च गातिल जािाऱया षमरासागाताातचा िवाशध तार तावळरतात रतश अिधरच र वा दशरत गातला. यवयात ा वाटिााा िवाशध बशल ारिवणयाच यवयातच वारतततरय आमदातसिद तानय आद. ति यवयातचया या पररत‍रतचया भाषिातरत यवयात ी हया िवषयातिर सतबतध असलल अस य‍करतसततरत आषमत र‍ ठिद नरतात आजचया तााठर िलरािातरत, त‍दरिातरत, ििषमिातरत, भशवािीरत, भाषिातरत यवयात ा ज ज ा ापररााच शष आढळल यवयातचर सा भसळ चऱचा राररत जाअ अधयतधय ि यरतातजारतात रत भाषाि‍दधरच ातव अिापरराा नरत गातल आदरत री जित राय हया सऱव शषात ा भाषाि‍दधरच रााि आद. द यवयातच धशाि तार साळ, स‍सतगातरत ि यशगय ादी. िअ रता िवषयातरत रत जर सतालशचराचर भितरा नरतारत मदि आमदर वा सातिगातरतल आद रतर यवयातचर भितरा भाषाि‍दधरचा परश ि नाला री अ र ात ढळरत ि रत टरराराााचयाच वद रता अगात ी वाहयारत टरराराााचया रालचया तारतळरवा यरतारत. जा यवयात ी भाषाि‍दधरच यवयातच िववच वा आतषम ि ााळ ि अ रर ि ल असरत रता यवयातचा सताचाा नि सोत झाल असरत. भाषाि‍दधरची तलसर आमदर स १९२५ तास वाातवाा सातगातरत आलो असरतातिद हयात िवषयी चराा िब राढरतात “भाषाि‍दधरचया ि ााषरभाषचया अिासतररय रत ा” या आषमतातास रतो “यातरतच तााठरच ताि आद” हया आषमतातऱयतरत यवयात ी रवळ अभदर िविषिातचरच राय रतर अ ‍रताि ाचलर आद. यवयातषमात रती भाषाि‍दधरची तलसर अ तगात रती रिी अिासतररय आदरत रत ारिवल असरत रता यवयातचर चऱचा िासतररय य‍करतवा ाला धन झालर असरतर. रतथााित जार आमदर रतच रत सातगातरत बसणयास आरतात रत टाळलो रतारिद या अथाी षमरासागाताात ी ज‍ ाट आषमतच ति वया त‍ढ आिल आदरत, या अऱथार सािदयवयरातचया वया ितढरला रती तलसर िरवा यवया अषमतातची ज‍ ी अ ‍तता तादररत सयात‍ळ द आषमत रा वाटणयाचा सतभव आद यवया अऱथार रतर तलसर अ र ात त‍ढ ठिवली री यवया रसशटरवा ताारल जारतातच षमरासागाताातच भाााभा आषमत आतशआत रशट त रतारत आिि या अऱथार परचाााचा आयवताच त‍ रकरत असयात‍ळ भाषाि‍दधरच तऱत वया ितढरला सातगाति द अतिादाऱय रऱरतवयच आद यवया अऱथार आमदी रती तलसर त‍नदात अ र ात थाश कयातरत रालर रत आदोरत.

भाषाशिीची मलसतर

१. णरगऱदिाि भाषतील साराचसारा ससकत शबदसभार आणि ससकतणनठ अशा ताणमळ, तलरग त

आसामी, काकशमरी, रगौड, णभग बोलीपऱदयत जया आमचया पराणतक भाषा भणरगनी आहत तया सऱदिातील मळच पराणतक शबद ह सऱदि आमचया राषटरभाषचया शबदकोशाच मलधन, सिकीय शबदाच भाडिल होय.

२. हया आपलया राषटरीय शबदभाडारात जया िसतच णिचाराच िाचक शबद होत िा आहत िा

णनरधऱदमता यतात तया अऱदराच अ ऱदद, कअ गरजी परभणत परकीय शबद िापर नयत. जर तस परकीय शबद आपलया पिीचया णढलाअ ीमळ आपलयात घसल असतील तर तयाना हडकन काढन टाकाि. अदयतन णिजञानाची पणरभाषा निनि ससकत पराकतोतपनन शबद पाडन वयकतणिली जािी.

३. परत जया परदशी णअ तयाणद आपलयाकड नवहतया, तयामळ तयाना आपल सिकीय जन शबद

सापडत नाहीत आणि जयाना तयाचया तया परकीय शबदासारख सटसटीत सिकीय शबद काढि दघथट जात अस परकीय शबद मातर आपलया भाषत जसच तस घणयात परतयिाह नसािा. जस : बट, कोट, जाकीट, रगलाब, णजलबी, बमररग, टबल, टणनस णअ तयाणद. तराणप अशा नवया िसत आपलयाकड यताच तयाना कोिी सिकीय नाि दअ न ती रळिन दाखणिल तर अ ततमच.

अनकरमणिका

४. तयाचपरमाि जरगातील कोिचयाणह परकीय भाषत जर अ खादी शली िा परयोरग िा मोड ही सरस िा चटकदार िाटली तर तीणह आतमसात करणयास आडकाठी नसािी.

णनविळ कभाड

या तलसर ातवा आधाालला भाषाि‍दधरचया आत शल ावा रतायववर असा अ ररतार आषमत

षमरासागाताात ा नरतात आला आद रा? तााठर भाषवा िरतचया झालया वयावदािार तिािातातिवषयी रतार यवयात ी यवयात िवषयािी स‍सतगातरत अिर बातधस चऱचा यवया भाषिाचया अ रादया छ रातरत रलर आद रा? िजथा िजथा यवयात ी रतिर चऱचा राणयाचा रावा अ ‍यवतन रला आद िरतथा िरतथा ज भाषाि‍दधरच मदिि ादी रतच िरतच मदिि आद असा िवतऱयास रन च ादी ादी रत आाशत रलल आदरत. भाषिाचया तिदया रतर चाा ता ातरतच यवयात ी रशणया वतततर ाचया रशणया सशलाताचया बारततर ााा ‘अ ‍ऱविारत’ दा िब च‍ररचया अथाी वाताला, अ रा सापरतािदरातरत अतरतऱत‍र हया िब ाच ठायी अतरतऱभरत जरव दा िब वाताला अिी ि ातवर अ ‍ ादाि अ लगातच मदटल आद री. “ताझर दाराटर अऱथािनय ि बशज िब वाताणयाचया बिदधर िवररतरसतबतधी आद. गातया २५ वऱषातरत-मदिजच भाषाि‍दधरचया आगरजीदात‍ळ अ िधराार वयकरतर ािद िब ि ऱतरतरचर स ितळायातास – तााठर िब सतगरजीदातरत फाा तशठर वाढ झाललर आद. ति िब ातची ि‍दध नत व ि‍दध अ ‍चचाा यातचर दाि झालर आद.” आरतात, यवयात ी ि लया अ ‍ ादािातचा भाषाि‍दधरिी राय सतबतध ? भाषाि‍दधरची जी सर वा ि लली आदरत यवयातरत िकय रतो वररय िब वाताावरत अ वढाच आगरजीद आद. अऱथािनय, बशज ि अि‍दध िब च वाताल तािदजरत असा रा यवयातरत आगरजीद धालला आद? गातया ततचवरस वऱषाततऱवी (अगात ी तशज अत!) रशियवयािद सापरतािदरातरत िरवा रशणयािद बारततर ााा अि‍दध वा च‍ररचा िब वातालला असा आढळरत ादी, ि‍दध ि साऱथा िब ातच रत रवळ सयवयय‍गात दशरत आिि गातया २५ वया वऱषातचया तिदयाच ‍षट ि वसातास राय रत अि‍दधरतच रिलय‍गात चालत झाल असरात षमरासागाताात ात मदिवयाच आद? बा; रतिद गातदररत धनत . रतारिद यवयाच ि विी भाषाि‍िदधवा ा अ िधराार वयकरतर ािद िब ि ऱतरतरचर जर ‘स ’ ि लर मदि षमरासागाता सातगातरतारत रतर तळ स िरवा िरतचर ि ा ‍ययत पररत रतार रत आतचयार िरवा भाारत िअ िरतदास सतिशध तत ळाचया सतगरजीदालयार धा णयाचर रता रारतरल राय? यवयातरतया यवयातरत िअ रतर बा झाल री गातया ततचवरस वऱषातरत ज भरत त झाल, िवता रशसळली, अिरतवषटर झालर रत साा हयाच भाषाि‍िदधत‍ळ झाल रााि रतर हयाच ततचवरस वऱषातरत जनतलर ि बळावलर, िअ रतर दर ठातस सातगातणयास षमरासागाता िवसाल! यवयातचया वारल अ ‍रताऱयातरतरल िवटच वाकय रता भाषाि‍दधर िवरदध यवयात ी रलया रशिटकताचा रळसच आद. रत मदिरतारत, “भाषाि‍दधरचया आगरजीदात‍ळ...... िब ातची ि‍दध नत ि ि‍दध उचचाा यातचर दा र झालर आद.” िब ातच अ ‍चचाािद अि‍दध राररत जा अस भाषाि‍िदध मदिालर अत ? द अ कर आमदातलास‍दधात िरतचया िववविानारतररतिाचा धार वाटत लागातला आद. यवया भाषाि‍दधरचा ि आतचा िअ रतरर वऱष िअ रतरा िजवदाळयाचा तिाचय असरतातिद िरत “ताझा सतबतध तााठर िब ातचीच राय रतश आद” अ वढच राय रत आमदातस सातिगातरतल दशरत. तातरत‍ तााठर िब ातच अ ‍चचाािद रतर िबन िविाा आद या िरतचया अतरतथा ‍षट दरतचा अ ‍चचाास‍दधात िरत आतचयातािी रधी रला ादी!

‘िवदयाऱयात ो, रत‍मदी यव िब ाच ठायी यौिन ि यौिन िब ाच ठायी यव िब वाताररत जा;

ज‍ळाऱया ो, रत‍मदी छताअ रचर ज‍ळिर रारतात ा िविषरतः षमरासागाताातच द भाषि छातरतात ा िकय िरतरतर त‍दरि शष राा; भशवािरवारल वकयवया ो, रत‍मदी सतररत िब अि‍दधति अ ‍चचााररत जा; भशवािरवा अयशगय वयकरती ा ता; लशरात ो, न शयात िब न ःिात असा ि िाचचतदर िब िाशचतदर असा ि दशय िब दषय असा ताटयातवा िलिदणयाचर चर दटर राररत जा;’ असा अ ‍त ि भाषाि‍दधरचया परवऱरतरात ी रधी रतार

अनकरमणिका

ि लला आद रा? तातरत‍ सािदयवय षमर ारत न िाऱया अिा ा ािवध शषातच तिागाति दाततधाा ता ातरत राररत राररत तधयच िरिर आयासाार अ र त अ ‍सळ षमरासागाता सातगातरतारत, “द साा भाषरतरल शष रािाा लरर अ रा िवििषट सतपर ायाचच आदरत. रतश सतपर ाय तश राढला तािदज द ताझ आजच ‘परिरतता ’ आद...... हया षमर ातरत िद ‍रतवा र, गातातधरवा र, सताजवा र आिि सामयवा रिद साारच अतााधर आदरत. पराातभ तार भाषाि‍दधरवा र िद ‍यववि षठा ी रला या दषटर रत या शषाला अिधर जबाब ाा आदरत अ वढच राय रत “ यावा षमरासागाता ततरतशजर ा आतच िअ रतर च अ ‍तता आद री यवयातचया या रशणया िवदयाऱया यव िब ाच ठायी यव िब वाताला रतिर चर आतििद िअ था ‘परिरतता ’ दा रतऱरि‍दध िववच ारतच राय रतश िशभिााा िब वाताणयातरत रारतात आदात. भाषाि‍िदधवा ािर बा ाायि सतबतधस‍दधा सलल द भाााभा शष िरतचयाचत‍ळ न रतारत अस भासिविाार दर आतलर अ र अ ािर चतळाअ र आद, ि ववळ रातगातावा आद, अ र र‍ भात आद, - परिरतता वद.

हा महि ‘जाणतित’ मराठीचा अणभमान

‘भाषाि‍दधरचा िव ा िद ‍यववि षठा ीच तिदया च अ ‍चलला’ द ‘ शष’ ारिवणयासाठी रात दशअ र ा

ति षमरासागाताात ी तानय रााव हयातरत िद ‍यववि षठ वरतःचा गातावच ता रतरल. सताजसततावा र परभिरत िअ रता तषमिद सतररति षठ िब ात ी तााठरचर सततितत ि िशभा वाढवररत आदरत दर आ त ाचर गातशषट आद. िवाशधिवरास, ततय, वऱगातिवगरजीद, िास सतथाा, भाववाढ, अ ‍यवता रध , ि भशगयध परभिरत अ र व अऱथातिच, वररय िब यवयात ी ताऱकस वा ावारल तााठर त‍रतरातरत यशजलल आदरत. ‘लशरतानय’ तर ाच सतता गाता गातरळ यातच आमदी अ र ात यािवषयी परयवयषम अिभ त िद रल दशरत ति षमरासागातााचया ‘जािरतवतरत’ तााठरस तार यात‍ळ परयवयषम तळतळ यरत आद. अाबरि षठ अ ‍ऱ ि ताऱलतट, रनसलसाार तार िब नरतलच तािदजरत दा या षमरासागाताातचा या भाषिातरत अ ‍न अ ‍न आगरजीद आद. हयालाच ज अ ‍ ाातिा सतजरतारत रतच षमरासागाता िद र बतगातालरसाायाया आतचया भाषा भिगात ीरत स‍दधा ‘अ ‍तता ािययवव, दाऱ र, सािदयवयर,’ अस ि‍दध सतररत िब िद तााठीरत वाताल जारतारत हयािवषयी ि षध राणयािअ रतर ‘आर‍त िचरत’ ब रतारत. सत ररत दा आतचया सऱव पराररत भाषातचा सताअ रर िब ायव ारा आद. िद ीरत तााठीरतल ‘द‍रतायवता, कतातर, ि ातर’ परभिरत िब नरतल जारतारत. सतररति षठ िद र दर ााषरभाषा झालर असरतात आतचया सतररति षठ तााठरला रातदरच भय ादी. भय आद रत अ ‍ऱ ि षठ ‘या िद ‍रता र’च िअ िरतदासाला ‘रतवािार’ ि ििषमिाला ‘रतालरत’ मदिा दा अ ‍न दटट धािाार दर ‘या िद ‍रता र’ ााषरभाषा झायास अ ‍ऱ िब ातचा लोढाच लोढा तााठीरत त‍नदात न‍सल द आद रा सतरट. ति षमरासागाताा ी यवया ‘या िद ‍रता र’ िवरदध चराा िब स‍दधात राढलला ादी. रााि यवयातचया जािरतवतरत तााठरच ि ‘या िद ‍रता र’च गातशर च त‍ळर अ र!

यात‍ळच “बिदधर, सातिार, ल, सातसि र, िवधयर, अवकध यासाार िब कि रातचया

ाार ताळीरत तगातरतात तगातरतात रात वातारतात “ मदि अ ‍सतता रात ा षमरासागाता धतरावररत आदरत. वारल साार ि‍दध, परढ, अऱथातऱि िब ज अ ‍तसतता र ि सतता र राढत िररतारत रतच आज तााठीच वकभव, िकरत ि सशवळरता वाढवररत आदरत. जा राशरारच अस अ ‍ततत िब रशिर अ ‍तसतता र तगातरत असरता ातिद राढत िररत असल रता यवयाचर रतर तगातरत, ताऱलतटसाार िब स‍दधा ताररय भाषरत नाातरत नअ र अस मदििाऱया ‘जािरतवतरत तााठरचया’ चवचाल जागातिातषमात, अिधर ि‍दधरवा दशरतर.

अनकरमणिका

षमरासागाता तदािया ी ‘अि‍दध’ मदि आमदर स‍चिवलला ‘अदयावरत’ दा िब िद वठरस धाला आद. आिि सातिगातरतल आद री, स‍ताा वरस वऱषात तरता त‍तबअ र साराा रतश ‘अदययावरत’ असा स‍धान ि ला. दर तािदरतर चर आद. आमदी up to date हया िब ाला परथातच रतर िब स‍चिवल. अदययावत, अदयावरत ि अद यरत . (परिरतभा तािसर शवदबा १९३५) आिि रतवदातास द वाातवाा सातिगातरतल आद री, तळ िब ‘अदययावरत’ असा स‍टस‍टररत रला रतार रत पराररतातरत अि‍दध दशिाा ादी. सतररत िब पराररतातरत पराररत वयाराि ि रढर याचयात‍ळ असच आर ि स‍टस‍टररत दशरतारत. यवयातची अ ‍ ादाि आमदर पराातभरच ि लली दशरती. री, जस यचचयावत दा तळ िब साधाािरतः पराररतातरत अ ‍चचाारता ा ‘यचचावत’ असा अ ‍चचााला जारतश. रतसच ‘अदयावरत’ हया पराररत रतािवषयी सतजाव. अगनयागाताााच पराररत नत अगयाार, ञा ा वविााच गया बा रतसच द. परथातच दर चऱचा आमदर रललर असयात‍ळ ‘वरस वऱषा तरता’ त‍तबअ र साराा दर चर स‍धाालर द मदिि ितया आद. ति अि‍दधरतचरच अ चि असल रता षमरासागाताा ी ि‍दध नत ज ‘अदय-यावत’ रत वातााव. अदयरत दा िब यशजावा. द शनदर ि‍दध िब िद आमदर ‘अदयावत’ द नत स‍चिवल यवयाचवळर स‍चिवलल आदरत. बा, आमदर स‍चिवल मदि च रत िब िद रश असरतरल रता यवयात ी यवयातचा अ रा ा वररय िब स‍चवावा. आमदी चातगातला असयास रतशच वातनत . ति अतट ट आिि यवयातरतिद आजरतागातायरतासाारा ध गात‍जार ि ब गाता िब जश षमरासागाताातचया ‘जरवतरत तााठीरत’ रतरतश रतश तार वातनत य.

यात ा र वळ मदटल जारत यवया तााठर लशरातरत जी रिरिररत ि ाशर र बशलर बशललर जारत,

रतीरतच रा िजवतरत ि वररय तााठर िब सातत रतारत. रत आमदातस अिरतिय आव रतारत. तातरत‍ षमरासागाता िजला जािरतवतरत तााठर मदिरतारत रतर रिर असरत द यवयातचया याच भाषिातरतरल तााठरवन तादत मदिज सततल . जाणतित कसली – ही आह पाकीसतानी मराठी !

ताऱगातारत ातगातररत ताटरवा र‍ ठ ‘न ःिात’ असा अि‍दध िब िलिदलला ताद यवयात ा चर आलर

मदि भाषिातरत रत सातगातरतारत : रत ठररच. तातरत‍ यवयाच ताऱगाताताऱगातातरत कलॉथा तऱचतट, रिक‍ ट ताऱरट तास रतो वॉििगात रत त र, दअा रटीगात सल तऱयतरत या िर ो ताटया लागातलया असरतारत यवयातचर रातदी यवया ा चर यरत ादी, भाषिातरत यवया यवया बा गया परवततरिवरदध चराा िब ादर. यवयातचया भाषिातरत ‘यवया ििवाय’ ‘यवया रारज’ द िब चाळरस तन ास वळात र‍ ठरता अ रा वाकयातरत अ र ात आल आदरत. ति जा यवया अ ‍ऱ िब ातच ठायर ‘यवया वाच यवया िव ा’ िअ यवयाि वररय िब यशजल असरत रता तााठर राय ‘राषट’ झालर असरतर? ‘बददल’ िब रता यवयातचया भाषिातरत ‍सरता बशराळला आद. यवयाच ठायी यवया िवषयी, यवया सतबतधर, यवया पररािी िअ यवयाि अ र वररय तऱयाय असरतात यवया ा रत ििवरत ादररत. जबाब ाार, बजबाब ाा द िब िद रत तन ास वळात वातारतरल ति अ ‍तता ािययवव, ािययवविनय द वररय िब िद र बतगातालीरत नरतल मदि ‘यातरतच तााठीच ताि आद’ अस यवयात ा वाटरत. ‘राय ा’ िब ाला तााठीरत परिरतिब वररय असा अ ‍ाला ादर याचर यवया ा रतरत वाटरत ादर. ति अवकध िब अ कररतातच रत ‘र रत’ दशरतारत. भाषाि‍दधरचया परवततर िरताविध ि‍दध वररय िब तााठीरत रळल असरतातिद यवयातच ररत‍र वाटरतात यवयातरत अ रा ा अि‍दध िब सातत रतश री ादी यािवषयी यवयातचर लरिर रावळयासाारर टतरत आद. रतिद असश. ति राय तति रत, राय िासतर, रायदयायवतर, राय ा अस तारर ध गात‍जार िब तााठीरत यरतात जारतात वाताल जारत असरतािद यवया अि‍दधरतचर नाि तार यवयात ा यरत ादर अ ‍लट ‘िविधतत ळ’ दा िब तााठीरत रळला असरतातिद रत यवयातचया भाषिातरत राय तत ळ दा तनत नारतलला अि‍दध तारर िब च त‍नदात‍नदा वातारतारत. तथाळा, ििऱिर द

अनकरमणिका

वररय िब असरतात द लाअ र . पराधयातर असरतात परशफसा, ज‍ळाार सश रत तॉिझटा अस िरयवयर िअ गरजीजर िब यवयातचया ‘सािदयवयर’ भाषिातरत ला वावारत आदरत. रतऱदा, अत ाज, बस‍ताा, तगात ा, राजगातर, रारता, लषरा, रबा ाार, तरतलब, िदा, ति, जा, िअ लाज, रास, रायत. अिजबारत, अदवाल, जना, अिा अ ावशयर अाबर अ ‍ऱ िब ातचा यवयातच भाषिातरत [ब श ा यथारल १४ वया वाङतय तिाष चया अधयषमत ावन जा वाार १९५१ तधय परा. षमरासागाता यात र रलल भाषि.] ‍सरता ब‍जब‍जाट झालला आद. हया िब ात ात वररय िब असरतातिद, भाषाि‍दधरवा स अ ‍गातिवणयाच ततरततरततभरय सताधा अ ‍तभशिगातणयारिारतातच री राय द अ ावशयर िअ गरजीजर अ ‍ऱ िब रत दटर ता शता ी वातारतारत दर आद यवयातचर ‘जािरतवतरत तााठर !’ ााषरभाषरत ि ा ३३ टकक रतार अाबर अ ‍ऱ िब ठवलच तािदजरत मदि अ ‍न ति धािाऱया रातदी ‘या िद ‍रता र’ वायातपरताि पराधयातर षमरासागाताा ीदर अिर परिरतञा ा च रललर ि सरत री ‘भाषाि‍दधरवादया ो रत‍तचया सतररति षठ तााठरचर तर तारररता र तााठर रन सश र रताच ातवाचा षमरासागाता! ादीरता ातव तालट अ र .”

रतसच असल रता टरराराा षमरासागाताात ा आमदर रातदीच िव तरतर रनत िअ चछरत ादी. तातरत‍

सतालशचर षमरासागाताातिवषयर आमदास जश यथाापरताि आ ा आद यवयात‍ळ यवया ात तार िवटर अ र िव तिरत, ााषररय वािभता ातायीच जश यथाापरताि आ ा आद यवयात‍ळ यवया ात तार िवटर अ र िव तिरत, ााषररय वािभता ातायीच ि वभाषचया परिरतषठसाठीच, राावरिर वाटरत री, यवयात र अ र आठव ाभा रतार भाषाि‍िदधिवरदध यवयातच ज रातदर तऱवगरजीद असरतरल रत अगात ी अ रा बाजस ठवाव, सतालशचराला िशभल अिा िातरत ि सतािदरत त थारतीरत भाषाि‍दधरचर वा ि लली तलसर रतवढर त‍ढ ठवावर आिि वरतःला िवचाााव री ताररयातचर रतलवाारच बळावा आतचयावा जर ताााय थााितलर यवया ‍ःर ि अवि राळातरत आतचया भाषरतिद यवया ता ायाचा तिािात मदि न‍सलया या ायिरलरतचया सकषत ाशगाताितचा, आतचया त शभतीरत तािर त र अ ‍भाालया या आतचया तााभवाचया सकषत ताारात ा यवया अ ावशयर िअ गरजीजर, अ ‍ऱ िब ात ा आज आतचािद ि वस अ ‍गातवला असरतात, रतर िवधऱतरय ि िवााषररय ाायसतता आज आमदर अ ‍र टािरलर असरतात – हया अ वशयर ताररय िब ात ािद रात अ ‍र टारत य ? आतल वररय िब रात वातनत यरत? ि ा रतस रत रशिर वाताल रता यवयातरत वावगात राय आद?

अिाच भाव िअ गरजीजरला अ ‍र आयालत गातिलर भाषा त‍ रजजरिवरत रलर, अाबरला

अ ‍र रत‍ऱरात ी वररय रत‍ऱरर भाषा िजवतरत रलर ि गातली सदसतर वऱष अषमािः तरतपराय झाललर दशरतर रतर िदबर भाषा गातया अवघया दा वऱषातरत य ी ‍सरतर िजवतरत रलर ादी रता रतर ााषरभाषा ि ाायभाषा रन सश ताााषर रतावासातरतिद रतरच वातालर तािदज मदि ठाव टारल! अिाच वराशिचरत भाव ििवछर तरती ी ाायवयवदाा रशि िलदिवला. यवयाच वराशिचरत भाव परिारत दशअ आतचया ााषरभाषच सािदयवयतति ा सतररत ि षठरतचया बळरट ि तिवर तायावा अ ‍भाावयास दव.

• •

अनकरमणिका

भाषाशणि – शबदकोश परकीय शबदाना िीर णि. दा. सािरकरानी सितः निीन नाि पाडलल आणि जनच पि नवयान

परचारात आिलल काही सिकीय परणतशबद.

परकीय सिकीय परकीय सिकीय १. णशकषिणिषयक ि तनसार

वारा ा } औषधालय.

रल : िाळा. रनसलिटगात नत : िचिररतालय. दायरल : परिाळा. वररल : िविधञा . रॉलज : तदािाळा,

तदािवदयालय. वररलर : िविधञा रर.

फरटर : ञा ा िारा. टि ार टशअऱस : लर सािदयवय भात ाा. ॲर तर : परबशिधरा. टलिागात िॉत : ििविरलागातद, ििविगातद. द तारता : त‍यायाधयातर बा िादर लॉिजगात

बशऱ तगात : ााजिवलासर भशज ि वास गातद.

स‍तिाट ट दायरल :

आचाऱय ३. यि णिषयक

िपरनसतॉल : पराधयातर वॉा : य‍दध. लकचाा : परवाचर. बटल : लढाअ र, झ‍तज. ार ा : परताठर. आाितटर : िसतरसतिध. चअा : अधयास , िवदयास .

जस – (chair of Law)

टरस : अ ‍तसतिध.

२. धदणिषयक तरस सद

} सतिध.

वॉचतरा : नडयाळजर. बफा टट : ररलरााषर. वाििगात रत त र लाडरर

ध‍लाअ रर दर, धवलर दर, ि ऱतलर दर, तारटगातद.

तशदरत : अिभया .

दअा रिटगात सल : रिरऱरत ालय, र स रातणयाच ‍रा .

रमत : अ ‍तय‍दध.

फज लषरा : स ा, सकनय. तासचल तशट : वरत‍टताल, गातठठाटताल.

फलट : तथा ा. ािजटा : तटातरि. रािति : चरतर. ािजट च : तटातिररत.

अनकरमणिका

रत लषरा : िििबा, छाविर. टिलफश : ाधवि .

वॉािित : ािरतार, य‍दध रा. फश : धव , धवि . सबतार : तािब‍ र. रतर टिलफश ,

रतर रॉल : ताथा धव .

दवाअ र ल अ अा फशऱस

वाय‍ ल, आराि ल, भश ल.

फश तबा : धव कतातर, धवि कतातर.

ल फशऱस : भ ळ, ताय ळ. टिलिपरटा : ात‍दरर. वदर आाताा

: ल, िसध‍ ल, जलस ा.

टिलवदज : ा ऱिर.

४. मदरि णिषयक ६. सभाणिषयक टाअ रत फडडरर : टतर िाळा. जादरा : पररट. ततच : ा. जादरासभा : पररटसभा. तरस : तारतरा. द िबल : दरततर र. ल : ििसतटटर. सकय‍चला : तिातर र. रत तशिझटा : ज‍ळाार. वॉलतशटा : िभरतरतर र. परफ : अ ‍तत‍िदररत. लाअ ‍ तररा : धवि षमतर. पर‍फ राकटा : त‍िदररत ि ारषमर. तगातफश : धवि वधचर. टॉत परस : छातरतात छातरतात,

छातबत . ित : िधककाा, िध िध

बािअ ि गात : बातधिर. िदअा, िदअा : अ करा, यशगय यशगय, ठरर ठरर.

तश श टाअ रत : अ र टतरर. िातशटच, अदवाल : परिरतवतत, िअ िरतवतत. लाय श टाअ रत : ततकरत टतरर. िातशटचा : परिरतव र. टाअ रताायटा : टतर लरर, टतर यतर . त‍ऱ ाबा : षट दशवश, ाि दश. ि गरजीर : ताि, अति. िझ ाबा : रर जय, जयदश, अता दश. ५. टपालणिषयक ७. णनबध णिषयक तशट : टताल. लॉ : ि ऱबतध, िविध, त र. ब‍रतशट : गरजीतथा टताल. लिजलचा : िविधतत ळ ति ऑ चा : ध टताल. अ ‍त वाा

रि ट िअ चछ‍ र, तऱधर, तऱधाळ.

तालचतटिाय : सतस तट‍ बजट अत ाजतर र : अऱथासतरत ि‍िटगात : िचर ि. रारत : िवभागात. आअ ‍ट दशअा ि‍िटगात : बाहयिचर ि. ावदनय तदसल : ााजव. थरर ायतनि : िर ितिरततट ावदनय िति टा : ााजव ततर र. गरजीर नत : तय लॉ िति टा : ि ऱबतधततर र, िविधततर र. डरिसगात : विभषा. लिजलटरवद ि ताऱटतनट

: िविधिवभागात, ि ऱबतधिवभागात.

डरिसगात नत : विरषमा.

अनकरमणिका

अ कसकय‍िटवद ि ताऱटतनट

: ि वाद िवभागात, राऱयवद िवभागात.

फशटशगरजीाफ : छायािचर , छाया.

य‍ि ििअल : नयायिवभागात. तशटशगरजीाफा : छायािचर र. अततलबजाविर : वऱरताव, राऱयवादर. रताा : छाियर. [िसलिािािी ‍िहदसथािात पण, िागशक, काशी गअ तयागद बहतक ििरािा िसलिािी िाव गदली होती. ‍िअ ऱशलशािी िाऱिािाऱिािा सदधा ‍िअ गरजी ी िाव गदली. आता तया दोाचीगह पर रा सततमा धळीस गिळाली असलयाि ती ती सवघ परकीय िाव पालाि आपली ससकतगिषठ भौिोगलक िाव पनहा तया सथलािा ठवण आवशयक आह. अ दाहरण महणि ही काही िाव गदली आहत.] भौरगोणलक णिभारग

तशारट : वयकरतिचर .

अदत ाबा : रऱिावरतर. तशझरि : ठाि. अाबर सत‍दर : तिशचतसत‍दर,

िसध‍सागाता. टत ारॉ च : धवि त‍दरा, धवि तिटटरा.

दकदराबा ( .) : भागय गाता िस ारओ : तटरथाा, िचर रथाा. दकदराबा (िसध) : गातारशट. िस ारओ ाायटा : तटरथार, िचर रथार. अलादाबा : परयागात. भतरा : आ तबा, अव तबा. ८. णचतरपट णिषयक गरजीातशफश ारॉऱ : ा ातरि. िस तादअ स : तटगातद, िचर गातद,

िचर तटगातद ारॉऱ ट : धवि लरर.

िफत : तटटर, िचर ावलर, िचर तिटटरा.

टॉितरल : परचाातट.

िस तटशगरजीाफ, िस ता : िचर तट. नयजारल : वतततट. त‍वदर : तरतट. रला : तिाचयतट. टॉररज : बशलतट. मय‍झरर ि ाकटा : सतगातररति यशजर िअ नटावदल : तधयतरता. िति िटद : लन‍नत. ट‍ ि ओ : रलातत रा,

रलागातद. ि ाकटा : सर धाा, ि ग ऱिर.

अ ि टा : सतरलर. िादऱसलनत : अभयासरषम. िादऱसल : तऱवपरयशगात, सपरयशगात. टशअा : रशठाा, भात ाा,

रशठर. अ ‍ऱफ : अऱथाारत, अ ‍तायाय. (अ ‍तायाय दा

िब र. गात. िव. ररतरा यात र यशिजला आद रतश अगात ी यशगय आद.)

अ टतट : वययसतरत. अ कझासाअ रज ब‍र :

ारावदर, अभयासवदर.

अ ऑि टा : गाति षमर, गाति , रारषमर. आय िवट स : दर साषमर. अऱजतट : यववऱय. अजच : आव , अभयथाच . ऑ ाारय : त‍ाराा, सतभाव ा. अजच ाा : आव र, अभयऱरतर, अत ा लाअ र : अधशािररत.

अनकरमणिका

पराथाी. अगाता : जा, िरवा, अथावा. अ जतट : अ यवया अिभरऱरता. अिजबारत : त‍ळीच, आतलारत,

अगात ी. िअ नतकटा : अनवषमर.

अककल : ब‍िदध, तिरत, परञा ा. अबय‍लनसराा : रगिवाद . अततल : सतता, अिधराा. िअ ाा ा : दरत‍, बरत. िअ सत : त ‍षय, वयकरत. अ ‍ता : वय. िअ ता र : पराताििर, िववविास. अ अा रत ि ित : सतयरत वारत, सतििरतशषि,

स‍रिररतशषि, िररतल. िअ ता : िववविास, आिभार,

वच . अटरतट : अतिरततशतता.

िअ जजरत : परिरतषठा, ता . अ न दातट : अतगातभरत. अ कतरत : यशगयरता, सातयच. िअ झरलर ॲपरशचबल

: स‍लभ गातमय, स‍लभ परापरत.

अ कवज : दरवय, सवचव, ध . अितल : अधयऱथार. िअ िााा : चरताविर. क असल : परयवयषम, परत‍ळ. रताल : धनय, तााराषठा, अिधरातरत

अिधर, सरता. अववलतास अरातयरत :

अथातास िअ रतरतयरत, आातभातास अतरतातयरत.

रवदा : आचछा , वषट , त‍ठठा, तलतषठ.

िअ नराा : राा, ारााि. रबजारत : दारतातरत, अिधरााातरत. अ ावर : अनयथाा, द ,

ादीरता. राबरज : दरतगातरत.

अत ाज : अटरळ, अ ‍ता , आरा ा.

र ा : तया ा, आिरतय, िचरता जािरव.

अ रिज िी : अ रास, अ रवरत. रााट : वयतगातिचर , वयतगात. अ क िज िर : अ रायवतर. र‍ रतर : ि य‍दध, झोबर, तललय‍दध, झ‍तज. अ ‍त वाार : िअ चछ‍ ररता. रजच : अ ि. अ कझित ा : तारषमर. िअ तला : ना, भव , वारत‍. िअ ताारत : बातधरात. िअ ताारत : ना, भव , स . ओलरस गातदाि : रतााि. अदवाल : परिरतवतत, िअ िरतवतत. रायत : थाा, ि यवयाचा,

थाायर. रारत : िवभागात.

रायति धर : थााि धर, रलास : सततल , सततऱि, सतापरत.

अनकरमणिका

थाायरि धर. रशत : रारताा (सााा

ाायरााभाा उ चरत चाल रतवदात िद ‍ िसतरयातचर ातव सररता रशत ाात गातातवरा अिर िलिदलर जारत. अज िद रतर तदधरत गातलर ादर. यवयासाठर रतश रशत िब रटाषमा गाताळावा आिि रारताा िब यशजावा.)

रास अतर : िविषातर.

रक र : बत रवा , बत र. रार र : ि िशचिरत. रक रा ा : बत रगातद. रााागाताा. रार र तटलर : ि िशचिरत तटलर. िरतरत : तय. र‍ष : परसन . राार : लरि र, राािरर. रबा ाा : सावध, धया ातरत ठवा. रायतठिर टाशटािअ त :

थाा टतरर.

रााब : वाअ रट, रच, गात ळ.

कय‍ाटा : गरजीतथााधयषम. र‍ िर : र‍ ढा, नारतर, आतरतया गाताठरचा.

कय‍ाटा ऑफ मय‍िझयत :

वरत‍ताल.

र‍दद : परयवयषम, वयत, वरतः.

रशात : गाति, गातिसतयाया. र : दयवया. कॉसएकझाित ि : परिरततचछा. र र : दयवयाार. रिति : वटाव, अ रत. रारज : िवािदरत, वयिरतिाकरत, सश ,

वातच , आिरर. रनफि : वररााशकरतर. र‍षर : लदा, िअ चछा. रॉलत, ारा ा : रततभ. िर तरत : तिाचऱया. रल ा : राल िच, ितिरततट. रिज ाा : रशषाधयषम, रशषधा, रशषताल. रवायरत, िडरल : सतचल . रावत : वातर, अिधत, ध र, िठ. रॉतर : पररत, अ ‍लर. रका बा झाल , रयाि, बा. रारत : राऱरतरान , राऱरतरर ितर,

तावसाळर ितर . [तिदया

आवततीरत या िब ावा जर टरत ि लर आद रतर अिर, “व िरच रटट त‍ारऱरत िरऱलशरा बतध‍ आतया ‘िरलोरा रबा’ या तािसराच ातव ‘िरलोरा

बारततर, वतत, वततानरत.

अनकरमणिका

- वतत’ अस ठवरतरल रा ? ‘वऱरतता तर , दा िब यात र तिदया नढ रला यवयात र अजागातळतिा ‘रबारागातज’ िरवा ‘अरबाा’ दा िब वाताला असरता रता आज रतशच नढ दशअ आति आतया वतततर हया स‍त ा िब ास त‍रलश असरतश. अ ‍ततास अरबााच नढ दशरतश. आरतात दटरतात दटरत ादर.”

वरा

सावाराातचया िव तरतरपरताि िवटी ‘िरऱलशरा’चया स‍िवदय सतता रात ी ‘रबा’ दा िब आतया ातवातरत गाताळला. -परकाशक]

रबा : र‍लासवाा : स‍तषटति, फ‍ टरळ,

तषटरररत, फ‍ ट. जबार सतभशगात : बलायवराा, आरत .

र‍लासा : तषटरराि, फ‍ टरता, अ ‍लगात ा.

ज‍लत : अनयाय, छळ, परतर , तर ा, बलायवराा.

रा स‍ताार : ििागातििरत, ििागाति ा, गाति ा.

ज‍लतर : तर ाज र, छळर.

रग जरत : ‍रातरत, नाव, वरि, षमरत. गातकादजा : अ ‍तथारत. जरतर : नायाळ, आदरत. गयालार : ररमनरा, वरिथारा. जतर ज‍तला : िरतरवा र. गातश ाअ ‍ : रशठर, भात ाा. जास : दा, चाा, रत. गातारब : र , दर र ,

सालस, बात ा जदाज : जलया , रा, रतानत .

गात‍लात : ास, बत ा. जबाब ाार : अ ‍तता ाियततव, भाा, ािययवव. गात‍लातर : ाय, ताारतततरय. जबा र : रथा , वयकरतवय. गात‍ रतात : गातरतवऱषी. िजन स : वरत‍, त ाथाच. गात‍नदा : अतााध, तात. जबा रत : परबळ, ात गाता, त त,

बलवतता. गात‍नदगाताा : अतााधर, तातर. ट, ड गातका : वाअ रट, अ ‍िचरत. रट : ि षमत, नयास, ठव. च रटर : अिभभावर, तालर, िववविरत. चमतरय : ध‍ारि, परवरि, ध‍ातधा,

त‍ाररता. ट ा : भावतर .

चषता, तकटरल : अ ‍त र . रट र : ि षमत तर . चक : िवलास गातमतरत, ि फति : अतररऱरत.

अनकरमणिका

आाात. चदाा : त‍दरा, रतो ावळा. तश : भात ाा. ज ि ितर लर ािित

: गातिरतता रतयवव.

जािदाारत : िवञा ात , परिसदधर ि (dash) : अ ‍षतगातर (लर ातरत दा िब दती यरतश.)

जतर : भ, भ‍अ र. ि तनसार : औषधालय िरवा िवरतािालय. जतर अता : आराि तारताळ. डरस : वि (फ‍ लडरस = भा-वष,

सतगातरतवष.) जातर : परिरतभ ायार : क ति र, आनदरर, कि रर. जबा : परबळ, बला,

ात गाता. ि ितर : गातिरतता , फशटर.

िजतरा ा : कर ातगाति, कर ा गाता. ि वद त : भागाताति, भायाति. जनार : आवशयररता. जना : अवशय. त रतफ : वरतर , वानााा, बाज . रतयाा : िसदध, तिच, सजज,

सन दध. (तवचरतयाार : तवचिसदधरता, तवचवयवथाा, तवचसयरता.)

‍वा : धनयवा , आिरवा .

रतबबरत : पररिरत, वाथा. ामया : तधयतरतार. रततासिर : चरिर. शरत : ितर , स‍द, िजवलगात,

वयथा. रताबा : सतता. वारा ा : औषधालय. रतरतच : सधयात. रत‍ा र‍दद : वाषमा, वदरत. रताबा नि : दरतगातरत राि, दारतर

असि. या : र, सत‍दर.

रतदादरताय : आजरव, आजनत, यावजजरव.

गातलबाजर : रातटय, िववविासनारत.

रताारर : ि ातर. जा : पररत, परिरतषठा, थाा . रतशरतया, िअ तशटा : ितयानतर, रशटा. ि ल : य, अतरतःराि, त . रततासि : ि ारषमि. ि लिगातार : ‍ःर, तशचाततात, िवषणिरता. रतकाा : गाताऱदाि, परिरतवा ,

र‍ ारा. न

रतार : िकरत, सातयच. रलाराा : सोगाताडया, अ ‍रािार. रतदादयारत : यावजजरव , आताि,

आजनत, आजरव. ि गातिटवद : अरााायवतर,

अरािायवतर, राा नतटा. रतद : सतिध, सतट. ि ा लषरारराि : ि ःसकि ररराि.

अनकरमणिका

रततिरल : फ‍ टरराि, िववाि, िववाा.

ििब : कव.

रत‍फा : वा ळ, वा ळर, (िविषि).

रािा : ता िचर .

रतऱदा : ारिरत, परराा. तबा : कतातर. रतालरत : रसारत, वयायात,

ििषमि, अभयास. िरब : कव, भागय, रतच.

रतारर ि : आञा ा ि, सावध राि. सावधा र ( ात).

ाअ रलाज : ि रताय.

रताजरत : अभय‍यवथाा . जा (Present) : भट, अ ‍ताय , अ ‍तदाा त‍ाराा.

रततास : िशध. जा राि : सा ा राि. रततासि : िशधि, अनवषमि,

ि ारषमि. ‍रसा : दाि , रतशटा.

रततास रस : तारषमर, ि ारषमर. जरर : जवळ, सिन न. रतकरत : िसदास . रत ाब : िव षट, ि तचल. रततररा : य, स. ि सबरत : सतबतधर. रतसबरा : आलयाय. ातास : अ ‍ततरिच, असततरत (ठााव

िअ यवयाि ). ावदस : बावाि, नाबाि. तबा : कतातर, अतर. रािा : ता िचर , आररतर. फश शगरजीाफ : धवि लर. प फाअउतट त : झािर. ताऱटर : ततगातरत (भशज ाचर.) फि : टत. तास : अ ‍ततरऱि. फाअ रल : टातचि, आवलर, ओळ,

ततगातरत. तशषार : वष, वस . िफररा : िचरता, राळजर. तािागरजीाफ : छ र, अ ‍वा. फकरत : रवळ, तार . पलटफाऱत : चब‍रताा (टि

िअ यवयाि थाा ाचा), तनच सभातनच) वाकतरठ, अ ‍चचास , व र.

फतत : जय.

तनि : भिरत, िब ागातर, तशषि, ि विततवरत .

फर : ि‍र (िाळरत, नयायालयातरत िअ यवयाि ); त‍ाराा, य ( ॉकटा िअ यवयाि िवषयी); वरत .

तागाता : अववििाळा. ब

अनकरमणिका

तनि ा : सवाि वतत. बदतता : अ ‍रल, फाा चातगातल , िठर.

तटतट : ि जव, ाातबाि. बिअ जजरत : अतता , अतऱया ा, अपरिरतषठा.

तटा : ातगाताराा, ातगाताार, िचर राा.

बअबर : ता दा र, अपरिरतषठा.

तालचतट : सतस , लशरसभा. बअबरचर िफऱया : ता दा रचा रटला, अिभयशगात.

तशलरस : आाषमर. बाजाा : दाट िपरॲमबल : त‍रबतध. िबलर‍ ल : अगात ी, सतळ. तसच िलटर : वयकरततयवव. बषमरस : तािारतशिषर, अ ‍ततजर,

अ ‍तदाा. िपरिलित ार : तवचतारषमा. बलािर, र‍िाल : ि ःसतरशचति, ि ऱभयति. तबलर : जि र, साऱवजि र. बदशष : बभा , बि‍दध. परस : त‍दरातरठ. बदाददा : वरा, िा तठठा. (भलबदाददा

– भललतठठ ! परस ॲन पलट फातच : त‍दरातरठ आिि

वाकतरठ. िबल : आराािर, तय यर,

यर. परॉितसार शट : वच , तर . बाब : गातशषट, परराि, िवषय. तअईतगात गातट : सि‍र अिरतथार,

रािावळया (त‍बअ ररतरल रातरार लशरातरत दा िब नढ आद.).

बाबरत : सतबतधी िवषयी, पररािी.

फ बश स : लाभाति. फाय ा : लाभ बजट : अथाचसतरत. बाशबा : सद, सतवरत, ठरर. तसाज : चशळि, सतवाद , त च ,

सतत च . बाशबा : िवषयी, पररािी,

सतबतधी गातशषटीरत. मयाग फािअ गात : द वधचर.

बददल : सतबतधर, िवषयी, पररािी.

ताफच रत : वरतर , वानााा.

ब ल : तालट, तिावरतच . तारतबा : रततरत, सततन . बिफररा : बध र, ि भचय,

ि ितर, ि ऱधारत, ि ा, ि भीर.

तशदरत : अिभया .

ब‍रसला : त‍रतरिवकरता, िवकरता.

मय‍ि िसतालटर : गातातािलरा.

ब‍र तश : गरजीतथा भात ाा, त‍ रतर मय‍ि िसतल तदातािलरा

अनकरमणिका

भात ाा रातोाि : ब रतफच : त चय‍रत. तया : तदाता बतालत : रळरतात. तया ( पय‍टर) : अ ‍तदाता, अ ‍तता. बारारत : िवसऱज . तश शतॉलर : अ रव, अ रदाटर. म तसािजट : सतवादर. तालततता : भतता, िाकरत. िति ट स ऑफ अ

ितिटगात : िटपति.

ताफच रत : वरतर , िवद यता , वानााा.

तॉ री : साजसतता.

तट : सागात‍रतर. ततशाात त : आव तर . तक ा : तटातगाति. ताटा : ििषमर, गात‍रजर. ताजर : िवगातरत, तागातरल,

भरततवच. ताटा : र‍ ताा, िरिशा.

त‍ददा : िवधय. ितस : र‍ ताार, िरिशार. त‍ददस‍ : सर बदध. ताऱज : सतास, रशा. त‍ददात : दरत‍रतः दरत‍तवचर. तशरा : सतिध, परसतगात. त‍यवसददर : रााथाा र. ततजा : सततरत, अ ‍तरत, तानय. तजल : टपता. त‍ककात : टपता, िठराि, ि वास. तादत : तालशरवासर,

ि वतगातरत, तयवय‍तगातरत (ज लशर तालशर ता ररत ादीरत यवयातचयासाठी तयवय‍तगातरत).

तजवा र : जविावळ, ततगातरत, भशज .

त : त ारमथारा (अ ‍तदाागातदातरतरल).

त‍षरल : रिठि, रिठ ाअ र, अ चि.

तरतलब : साााति, ततच, वाथाच. तशब ला : परिरततशल, िवि तय. तालर : ध र, वातर. तालरर : वाितयवव. त‍ल‍र : ि, िव ि. त‍ल‍रिगातार : िाकति, वाार. तऱजर : िअ चछा, लदा. त‍का : थाा, ि िशचरत. त ा : ि षध. ारॉ च (पलट) : रतबर र, धवि त‍िदररा. त‍बलर : त‍षरळ, सतदध. ,, सतगरजीद. त‍ रत : अविध. ,, अ ‍चचातर, िवकत.

(अ ‍चचातर तटरावला). तारतबबार : थाशावर, परिरतषठा. िाटवॉच : दारतन र. त रत : सदायय, आधाा. ाि ओ : भशविर. ताफर : षमता. िाि गात रत : वाच ालय.

अनकरमणिका

ताल : वरत‍जारत, साता . िािरिकजरयटा : िररतळर, िररतगातद. तदाबा : तदािय, रतावतरत. िातबलरर : पराजर, लशरसतता. तदाबा र : रता, या, आभाा. ारत ि : परिरतर, भलावि, अ ‍ाशध तजरा : िलराि, िवषय,

वकरतवय, लयाय, आिय.

ािसग ि , ाािज ाता :

यवयागाततर .

तजवा र : जविावळ, भशज , भशज.

ाशजि िर : क ति र, आनदरर, ि लरा, कि रर.

िति : परचाा-र दर, परचाासतन, रऱरतवय.

िावाज : ारिरत, चाल, परनारत, तिाताठ.

िति ार : परचाार, ि यशिजरत. ाजा : स‍टर, ि ाशत, अविध, अवसा.

ताऱटा, िदर (Martyr):

द‍रतायवता. ावा गातर : परषि, धा ि, ताठविर.

य रज : ारल, अ ‍तथारत. य‍ि फाऱत : गातिवि, सतवि. ााजर : सतरत‍षट. या र : िटतिर, टातचि,

तािर, रतािलरा. ातगातररत रतालरत : ातगातपरयशगात, तऱवपरयशगात.

या ाार : धया ातरत धा ! सतज अ कस !!

रजवारत : तळ, त रताळा, भट.

र ाटाातट (दाटल) : अ ‍तदाागातद, रािावळ, भशज ालय.

िायासरत : ााजवट, सतताराल. ल ाबबर : वकिारान , वकिारर ितर ,

िदवाळर ितर लवाजता : तिावाा.

लायर : यशगय. लायबरार : गरजीतथाालय. लायबरारयन : गरजीतथाताल. लरवद, ाजा : अवसा, अवधर, स‍टर. ि ििफाास : अ ‍ाशध, परिरत. व : ि , आिि. ििफाासतर : परितसातर , परताितर . वगातका : िअ यवयाि . िाबास : भल ! धनय ! वादवा. विदवाट : भशगातवटा, वाता. ििकका : त‍दरा. वस‍लर : अ ‍गाताािर. ििवाय : िव ा, वयिरतिाकरत, वातच . विदत : सतिय, ितरा. ियचरत : न , तधा, चढाओढ,

तकज. वरता : ििषमर, गात‍र, अधयातर. स वनसतशअा : त‍ शच ! त‍ शच !! स [जदागातरा

आ रचर] : अिधतट.

अनकरमणिका

श स : (वकदयररय, िविधञा रर आि वयवसायातचर) अिधतर .

िशर : दस, िवलास, छत . सलला : सता ि. [सभाततध “ित! ित! “ मदि ओा णयाचा परनारत त लला आद; तातरत‍ रतश िअ गलि िब त‍ळीच आवशयर ादी. यवया अऱथार “िधककाा ! िधककाा “ दा आतला तऱवीचा िब वाताावा, िधककाा िब अऱथाा ‍रल धव र अिधर य‍करत आद आिि गातऱज ा ‍रल आद. मदि सभातरत “िधककाा!” असच िवाशधाऱथार ओा रतात ा ओा ाव. यवयाचपरताि “िदअा” – “िदअा” ओा णयाचरिद िवचाािनय तदधरत तश ावर. अ करा! अ करा! अस मदिि राय रठरि आद? आमदात वरतःस अस लशर तािदरत आदरत री यात ा िदअाचा अथाच रळरत ादी ति रत रतश िब ओा रतारत ‘अ रा!’ दा िब सऱवातस रळल रतार!] ित :

िधककाा. सललागाताा : सता िर.

िादरा : ााजरवर, भाट, रवर. स‍न : चाल. ििरताफर : रिय, चलारर. स‍रवारत : आातभ. िाब : स‍ािषमरत, अरत ,

अषम‍णि. साली : वऱषी.

ििराा : तााध, तगातया. सालाबा परताि : परिरतवऱषापरताि. िािगात च : ििषय, सवर, अ ‍चा. स ाद : वारल, अ ‍ताशकरत. ििररत : तााराषठा. सदर : वाषमार. ििराार : तगातय‍, तााधर.

[सादब याचा अऱथा वातर. तदरासर अज‍ िद तशठी तािस आली मदिज आति जस “या सादब !” मदि मदिरतो रतस “या वातर ! राय वातर !” अस परयशगात रारतारत. आतया िअ र ताधव, ााायि िअ यवयाि िब ाततागात “ााव” दा सनतानयाऱथाी िब लावरतारत, रधी ततरत िअ यवयाि लावरतारत; तातरत‍

सठ, तदािय. सतनि : अतसाि.

अनकरमणिका

टशति ावातस तार बद‍धा रती ातव दवयषमार असरतारत रतवदात सादब दा िब लावणयाचर आमदातस चटर लागात गातलर आद. जस रतायवयासादब, ा ासादब, िअ यवयाि , ति दर सश ावर. िअ रतार लावरतो रतसा ााव िब यवयासिद लावावा. रतायवयाााव, ा ाााव, भाअ ‍ााव अस मदिणयास ताधवााव वा बाजरााव मदिणयाद अिधर परयवयवाद रतश राय आद ? बराहमिातरतिद ताधवाि ावातस ााव लावरतारतच. अ ‍तता िद ‍थाा ातरत आतल सतताव चया कातिरतय‍दधाच रत िवटच “ ा ासादब” तिव यातस ा ााावच मदिरतारत. यवयातच बतधस बाळाााव मदिरत. आतििद बातााव मदिरतो. तगात रतायवया, भाअ ‍, ा या ावातसच या ‘सादबाच’ िवलायरतर ततचगातवय ताजणयाचा रात आगरजीद! वररय िद ‍ ातातस मल चछ परयवयय लावि ता ात स अतता ात सतजल जाव आिि रतायवयाााव, ा ाााव अस परयशगात रााव. आठ दा ि वसातचया अ ‍तदासा तरता रत नढ दशरतरल; जस बातााव, बाजरााव द नढ आदरतच रतस.] सादब : सादब : ााव, ततरत [रतायवयासादब

अणिासादब अस मदिरतात रतायवयाााव, ा ाााव, अणिाााव.].

सरण द : आ दारतर, आ िगातऱदािअ रर,

सकटारअ ट : सिचवालय. टॉल : ताल, तात िर. सऱचलाअ रट : िशधयशरत. साल तजरा : चाल वऱष, वऱरतता वऱष. रचा : तसार. साल गात‍ रत : गातरत वऱष. सशरॉ : रतथाारिथारत. स‍ताा : जवळजवळ, रतऱरा , रातदी सऱटिफरट : परताितर . सर सर ार : दशय राव टॉत : थाातबा. टज : ातगातभतर, ातगातततच. ट : िरतठठा, रतळ, अडडा. स िरा : (ााजररय अऱथार) वकध

कऱबतिधर.

अनकरमणिका

िसबॉिलर : परिरतरायवतर. सऱटिफरट : परताितर , परसतिातर , तिाचय तर .

टि : थाा र. सि टशिायत : आाशगयालय. टि तारता : थाा रताल. ह िसग ल : बाद‍टा, बावटा. दॉतटल : रगिालय सतन : अतसरत. ददद : सरता., तााराषठा,

तऱया ा. दललर : सधयात, आजराल, पररत‍रत,

सातपररत. दवा : वाय‍, वााा. दवा : वाय‍. दवातािर : जलवाय‍, वााातािर. दवाता : वाय‍ता . दवाता : वाय‍ता , ऋरत‍ता . दवाअ र : आरािर. दवातालट : वाातालट. दवातािर : जयवाय‍ ( िद र, बतगातालीरत

रढ). दयारत : अरतयववातरत, िवदयता ,

वऱरतता . द‍रतरत : वाितयवव, आञा ािधराा,

परभ‍यवव. दजा : अ ‍तथारत, परयवयासन . दयारत : िवदयता , िजवतरत. दजार : अ ‍तथािरत, िवदयता रता. दजात : नदावर, ाितरत. दजातरत : त, शअ र राि. द‍िाा : रतारताररत, चािाषम,

चलार, परञा ावा , ब‍िदधता .

• •

अनकरमणिका

पणरणशषट १

भाषाशणि णिषयक मराठीतील कोश १. राजवयिहारकोश – त‍सलता ातचया अ र िरतरातचा आकतर ााजवटरतधय आतचया भाषरत

आिि िविषरतः रतीरतरल िास ि परिास िवषयर िवभागातातरत त‍लतातचया बळावा न‍स ना रन ाािदलया अाबी फाािी िअ यवयाि तारर िब ात ा – यात ा आमदी सरणयासाठी अ ‍ऱ या ातवच सतबशिधरत असरतो यवयात ा – तााठीरत दरत‍तऱवरच राढ टार यवया यवया थाली आतल सत ररत वा पराररति षठ वररय िब त‍नदात थाा ातन राणयाचर तिदलर ााजाञा ा मल चछाायातचा अ ‍चछ रन िद ‍त ता िादरचर थाात ा रािाऱया रििवछर तरती ी जवदात ि लर रतवदात यवया राती यवयात ी ि य‍करत रलया यवयातचया ान‍ ाथा तति रत ातवाचया अतायवयवऱया जश ‘ााजवयवदाा रशि’ ाचला यवयालाच भाषाि‍िदधिवषयर तााठीरतरल तिदया रशिाचा ता ि ला तािदज. यवया रशिाचया पररताव च रातदी शलशर हया त‍रतराचया आातभीच आमदर ि ल आदरत. यवयातरतच तााठीरत न‍सलया मल चछ िब ातचया अ ‍चछ ाऱथाच रतश रशि ाचला गातला द तषटति सातिगातरतल आद.

दा रशि त‍णयाचया िअ िरतदास सतिशध तत ळा तऱवी परराििरत रला दशरता. अिलर रतश अगात ी

‍ऱतळ झालला दशरता. तातरत‍ तााठवा ा सािदयवय तिाष रतश रशि सतता गातयावऱषर (सत १९५६ तधय) त‍नदा परराििरत रला आद या परराि ािवषयी तााठवा ा सािदयवय तिाष च आमदी त ःतवचर अिभ त रारतश. यवयाच सतता िचिरयवसा तऱवर तिाषमता रया िवषयी र. ाा. गातश. राट दिद परितसस तार आदरत.

२. िीर सािरकराचा शद ध शबद लघ कोश – ििवछर तरतीचया त‍ारााा िलिदलया वारल

ााजवयवदाा रशिा तरता ताररय अ ‍ऱ िब ात ा तााठीरत िकय रतो राढ टारणयाचर तषट परिरतञा ा रन जर ‍सार अ ‍ठाविर झालर रतर मदिज भाषा ि‍दधरचया परचाााचा ि आचाााचा धतध ारा अ ‍ व िाार वरा सावाराातचर चळवळ दशय. यवया परचााातरत यवयात ी तााठर भाषच ि‍दधरराि ातवाचर जर त‍ रतरा स १९२६ तधय िलिदली िरतच िवटर ‘तयाजय णिदशी शबदाच टाचि’ या ातवाचा अ र वररय िब ातचा लन‍रशि ि लला आद यवयाच ज वकििषटय – आद रत द री यवयातरत रवळ तााठीरत न‍सलया अ ‍ऱ िब ात ातच वद रता िअ गरजीजर िब ात ािद वरतः वरा सावाराात ी ज वररय परिरतिब ता लल आदरत आिि या ल‍ परतपराय दशिाऱया ज‍नया वररय िब ात ा त‍ रजजरिवरत रल आद यवयातचाच राय रतश त‍यायरतः सतावि रलला आद. रतशच लन‍रशि आमदर या त‍रतरातरत, वरा सावाराात र १९२६ तरता ता लया िरवा परचाािवलया वर िब ातचर भा नाल तषठ १०४ रत ११६ तऱयतरत छातलला आद.

३. शि शबद कोश – भाषाि‍दधरचया चळवळरच अ र ि सरत परचाार ि ायव ािगातारचया

भाषािलिति‍िदधतत ळाच अधयषम र. अ. स. िभ गात‍रजर यात ी १९३७ तधय बिदषराऱय अिा अ ‍ऱ िब ातचा आिि यवयात ा यशजलया वररय तााठर िब ातचा अ र लन‍रशि परराििलला आद. यवयास वरा सावाराात र पररताव ािद िलिदललर अस दा रशि सावारार िलिति‍दधीरत छातलला आद.

४. ‘बणहषटकाऱदयथ शबदाचा कोश’ – वरा सावाराातचया भाषाि‍दधरचया चळवळरच परथातरतः अ र परत‍र

िवाशधर असलल तातरत‍ त‍ढ यवया चळवळरच तऱत त ाला तटरतातच भाषाि‍दधरचा पररटति ि परबळति त‍ाराा राणयाच धकऱय ारिविाा रक . ताधवााव तटवधच यात ी ‘भाषाशिी णििक’ या ातवाच ज

अनकरमणिका

अभयस रय त‍ रतर स १९३८ तधय परिसदध रल दशरत यवयाचया िवटी दा ‘बणहषटकायथ शबदाचा कोश’ यवयात ी परिसिदधलला आद. तााठरतधय आज िरतरतर तारर अ ‍ऱ िब न‍सलल आदरत यवयातरतरल बद‍रतर िब या रशिातरत ि लल अस यवयात ा यथाायशगय तााठर परिरतिब ि लल आदरत. हया रशिात‍ळ ‘तलाणया अ ‍ऱ िब ास रशिरता वररय परिरतिब यशजत’ अिर आळिर तचछा राणयाच रशिासिद रााि अ ‍ाल ादी.

५. शरी. सयाजी शासन शबद कलपतर – यदयित या रशिाचा पररट अ ‍ददि िव िर िब वररय िद ‍

भाषासतनातरत राढ टारणयाचा ादी आिि यदयित हया रशिातरत रवळ ाायिास आिि परिास या िासतरातरतरल िअ गरजीजर िब ात ाच राय रत वररय परिरतिब ि लल आदरत रतथााित दा रशि िअ रतरा िब सततन आिि िवरतरत आद री यवयाचा ातशललर राि आिि रतश रशि यातचया आञा ि आया परिसदध झाला यवया र. सयाजर तदाााज गातायरवा यातचिद वाङतयअ ि ताि द भािाि‍दधरचयािद दिषटरश ातरत तदारतात आतच अ र ररतञा ररतचवयच आद.