arsha vidya gurukulam - swami tattvavidanandaji · 2020. 9. 22. · 2020 upaniÛad-bhËÛya retreat...

32
2020 UpaniÛad-bhËÛya retreat with Swami Tattvavidanandaji on KahopaniÛad (Chapter 2) With ÉËÔkarabhËÛya (Transliteration copy) September, 2020 Arsha Vidya Gurukulam, P.O. Box 1059, Saylorsburg, PA. 18353 570-992-2339, www.arshavidya.org, [email protected]

Upload: others

Post on 27-Mar-2021

18 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Arsha Vidya Gurukulam - Swami Tattvavidanandaji · 2020. 9. 22. · 2020 UpaniÛad-bhËÛya retreat with Swami Tattvavidanandaji on KaṭhopaniÛad (Chapter 2) With ÉËÔkarabhËÛya

2020 UpaniÛad-bhËÛya retreat

with

Swami Tattvavidanandaji on

KaṭhopaniÛad (Chapter 2) With

ÉËÔkarabhËÛya

(Transliteration copy)

September, 2020

Arsha Vidya Gurukulam, P.O. Box 1059, Saylorsburg, PA. 18353

570-992-2339, www.arshavidya.org, [email protected]

Page 2: Arsha Vidya Gurukulam - Swami Tattvavidanandaji · 2020. 9. 22. · 2020 UpaniÛad-bhËÛya retreat with Swami Tattvavidanandaji on KaṭhopaniÛad (Chapter 2) With ÉËÔkarabhËÛya

ArshaVidya.Org September 2020 2

ॐ dvitīyo'dhyāyadvitīyo'dhyāyadvitīyo'dhyāyadvitīyo'dhyāyaḥḥḥḥ 2

caturthī vallī

4

‘eṣa sarveṣu bhūteṣu guḍho'tmā na prakāśate। dṛśyate tvagryayā

buddhyā' (ka. u. 1 । 3 । 12) ityuktam । kaḥ punaḥ pratibandho'gryāyā 6

buddheḥ, yena tadabhāvādātmā na dṛśyata iti

tadadarśanakāraṇapradarśanārthā vallī ārabhyate ; vijñāte hi 8

śreyaḥpratibandhakāraṇe tadapanayanāya yatna ārabdhuṃ śakyate,

nānyatheti — 10

parāñci khāni vyatṛṇatsvayambhūstasmātparāṅ paśyati 12

nāntarātman । kaściddhīraḥ pratyagātmānam aikṣad

āvṛttacakṣuramṛtatvamicchan ॥ 1 ॥ 14

parāñci parāgañcanti gacchantīti, khāni khopalakṣitāni 16

śrotrādīnīndriyāṇi khānītyucyante । tāni parāñcyeva

śabdādiviṣayaprakāśanāya pravartante । yasmādevaṃsvabhāvakāni 18

tāni vyatṛṇat hiṃsitavān hananaṃ kṛtavānityarthaḥ । ko'sau ?

svayambhūḥ parameśvaraḥ svayameva svatantro bhavati sarvadā na 20

paratantra iti । tasmāt parāṅ parāgrūpānanātmabhūtāñśabdādīn

paśyati upalabhate upalabdhā nāntarātman nāntarātmānamityarthaḥ 22

। evaṃsvabhāve'pi sati lokasya kaścit nadyāḥ

pratisrotaḥpravartanamiva dhīraḥ dhīmānvivekī pratyagātmānaṃ 24

pratyak cāsāvātmā ceti pratyagātmā । pratīcyevātmaśabdo rūḍho

loke, nānyatra । vyutpattipakṣe'pi tatraivātmaśabdo vartate ; 26

‘yaccāpnoti yadādatte yaccātti viṣayāniha । yaccāsya santato

Page 3: Arsha Vidya Gurukulam - Swami Tattvavidanandaji · 2020. 9. 22. · 2020 UpaniÛad-bhËÛya retreat with Swami Tattvavidanandaji on KaṭhopaniÛad (Chapter 2) With ÉËÔkarabhËÛya

ArshaVidya.Org September 2020 3

bhāvastasmādātmeti kīrtyate' ; ityātmaśabdavyutpattismaraṇāt । taṃ

pratyagātmānaṃ svasvabhāvam aikṣat apaśyat paśyatītyarthaḥ, 2

chandasi kālāniyamāt । kathaṃ paśyatīti, ucyate — āvṛttacakṣuḥ

āvṛttaṃ vyāvṛttaṃ cakṣuḥ śrotrādikamindriyajātamaśeṣaviṣayāt 4

yasya sa āvṛttacakṣuḥ । sa evaṃ saṃskṛtaḥ pratyagātmānaṃ paśyati

। na hi bāhyaviṣayālocanaparatvaṃ pratyagātmekṣaṇaṃ caikasya 6

sambhavati । kimicchanpunaritthaṃ mahatā prayāsena

svabhāvapravṛttinirodhaṃ kṛtvā dhīraḥ pratyagātmānaṃ paśyatīti, 8

ucyate । amṛtatvam amaraṇadharmatvaṃ nityasvabhāvatām icchan

ātmana ityarthaḥ ॥ 10

parācaḥ kāmānanuyanti bālāste mṛtyoryanti vitatasya 12

pāśam । atha dhīrā amṛtatvaṃ viditvā

dhruvamadhruveṣviha na prārthayante ॥ 2 ॥ 14

yattāvatsvābhāvikaṃ parāgevānātmadarśanaṃ tadātmadarśanasya 16

pratibandhakāraṇamavidyā tatpratikūlatvādyā ca

parāgevāvidyopapradarśiteṣu dṛṣṭādṛṣṭeṣu bhogeṣu tṛṣṇā 18

tābhyāmavidyātṛṣṇābhyāṃ pratibaddhātmadarśanāḥ parācaḥ

bahirgatāneva kāmān kāmyānviṣayān anuyanti anugacchanti bālāḥ 20

alpaprajñāḥ te tena kāraṇena mṛtyoḥ

avidyākāmakarmasamudāyasya yanti gacchanti vitatasya vistīrṇasya 22

sarvato vyāptasya pāśaṃ pāśyate badhyate yena taṃ pāśaṃ

dehendriyādisaṃyogaviyogalakṣaṇam । anavarataṃ 24

janmamaraṇajarārogādyanekānarthavrātaṃ pratipadyanta ityarthaḥ

। yata evam atha tasmāt dhīrāḥ vivekinaḥ 26

pratyagātmasvarūpāvasthānalakṣaṇam amṛtatvaṃ dhruvaṃ viditvā

। devādyamṛtatvaṃ hyadhruvam , idaṃ tu 28

Page 4: Arsha Vidya Gurukulam - Swami Tattvavidanandaji · 2020. 9. 22. · 2020 UpaniÛad-bhËÛya retreat with Swami Tattvavidanandaji on KaṭhopaniÛad (Chapter 2) With ÉËÔkarabhËÛya

ArshaVidya.Org September 2020 4

pratyagātmasvarūpāvasthānalakṣaṇaṃ dhruvam , ‘na karmaṇā

vardhate no kanīyān' iti śruteḥ । tadevaṃbhūtaṃ 2

kūṭasthamavicālyamamṛtatvaṃ viditvā adhruveṣu sarvapadārtheṣu

anityeṣu nirdhārya, brāhmaṇā iha saṃsāre'narthaprāye na 4

prārthayante kiñcidapi pratyagātmadarśanapratikūlatvāt ।

putravittalokaiṣaṇābhyo vyuttiṣṭhantyevetyabhiprāyaḥ ॥ 6

yena rūpaṃ rasaṃ gandhaṃ śabdānsparśāṃśca maithunān 8

। etenaiva vijānāti kimatra pariśiṣyate । etadvai tat ॥ 3 ॥

10

yadvijñānānna kiñcidanyatprārthayante brāhmaṇāḥ, kathaṃ

tadadhigama iti, ucyate — yena vijñānasvabhāvenātmanā rūpaṃ 12

rasaṃ gandhaṃ śabdān sparśāṃśca maithunān

maithunanimittānsukhapratyayān vijānāti vispaṣṭaṃ jānāti sarvo 14

lokaḥ । nanu naivaṃ prasiddhirlokasya ātmanā

dehādivilakṣaṇenāhaṃ vijānāmīti । dehādisaṅghāto'haṃ vijānāmīti 16

tu sarvo loko'vagacchati । nanu dehādisaṅghātasyāpi

śabdādisvarūpatvāviśeṣādvijñeyatvāviśeṣācca na yuktaṃ vijñātṛtvam 18

। yadi hi dehādisaṅghāto rūpādyātmakaḥ san rūpādīnvijānīyāt , tarhi

bāhyā api rūpādayo'nyonyaṃ svaṃ svaṃ rūpaṃ ca vijānīyuḥ । na 20

caitadasti । tasmāddehādilakṣaṇāṃśca rūpādīn etenaiva

dehādivyatiriktenaiva vijñānasvabhāvenātmanā vijānāti lokaḥ । 22

yathā yena loho dahati so'gniriti tadvat ātmano'vijñeyam । kim atra

asmiṃlloke pariśiṣyate na kiñcitpariśiṣyate sarvameva tvātmanā 24

vijñeyam , yasyātmano'vijñeyaṃ na kiñcitpariśiṣyate, sa ātmā

sarvajñaḥ । etadvai tat । kiṃ tat yannaciketasā pṛṣṭaṃ devādibhirapi 26

vicikitsitaṃ dharmādibhyo'nyat viṣṇoḥ paramaṃ padaṃ

yasmātparaṃ nāsti tadvai etat adhigatamityarthaḥ ॥ 28

Page 5: Arsha Vidya Gurukulam - Swami Tattvavidanandaji · 2020. 9. 22. · 2020 UpaniÛad-bhËÛya retreat with Swami Tattvavidanandaji on KaṭhopaniÛad (Chapter 2) With ÉËÔkarabhËÛya

ArshaVidya.Org September 2020 5

svapnāntaṃ jāgaritāntaṃ cobhau yenānupaśyati । 2

mahāntaṃ vibhumātmānaṃ matvā dhīro na śocati ॥ 4 ॥

4

atisūkṣmatvāddurvijñeyamiti matvaitamevārthaṃ punaḥ punarāha

— svapnāntaṃ svapnamadhyaṃ svapnavijñeyamityetat । tathā 6

jāgaritāntaṃ jāgaritamadhyaṃ jāgaritavijñeyaṃ ca । ubhau

svapnajāgaritāntau yena ātmanā anupaśyati lokaḥ iti sarvaṃ 8

pūrvavat । taṃ mahāntaṃ vibhumātmānaṃ matvā

avagamyātmabhāvena sākṣādahamasmi paramātmeti dhīraḥ na 10

śocati ॥

ya imaṃ madhvadaṃ veda ātmānaṃ jīvamantikāt । 12

īśānaṃ bhūtabhavyasya na tato vijugupsate । etadvai tat ॥ 5 ॥

kiñca, yaḥ kaścit imaṃ madhvadaṃ karmaphalabhujaṃ jīvaṃ 14

prāṇādikalāpasya dhārayitāramātmānaṃ veda vijānāti antikāt antike

samīpe īśānam īśitāraṃ bhūtabhavyasya kālatrayasya, tataḥ 16

tadvijñānādūrdhvamātmānaṃ na vijugupsate na gopāyitumicchati,

abhayaprāptatvāt । yāvaddhi bhayamadhyastho'nityamātmānaṃ 18

manyate tāvadgopāyitumicchatyātmānam । yadā tu

nityamadvaitamātmānaṃ vijānāti, tadā kaḥ kiṃ kuto vā 20

gopāyitumicchet । etadvai taditi pūrvavat ॥

22

yaḥ pūrvaṃ tapaso jātamadbhyaḥ pūrvamajāyata ।

guhāṃ praviśya tiṣṭhantaṃ yo bhūtebhirvyapaśyata । 24

etadvai tat ॥ 6 ॥

26

yaḥ pratyagātmeśvarabhāvena nirdiṣṭaḥ, sa sarvātmetyetaddarśayati

— yaḥ kaścinmumukṣuḥ pūrvaṃ prathamaṃ tapasaḥ 28

Page 6: Arsha Vidya Gurukulam - Swami Tattvavidanandaji · 2020. 9. 22. · 2020 UpaniÛad-bhËÛya retreat with Swami Tattvavidanandaji on KaṭhopaniÛad (Chapter 2) With ÉËÔkarabhËÛya

ArshaVidya.Org September 2020 6

jñānādilakṣaṇādbrahmaṇa ityetat ; jātam utpannaṃ hiraṇyagarbham

। kimapekṣya pūrvamiti, āha — adbhyaḥ pūrvam apsahitebhyaḥ 2

pañcabhūtebhyaḥ, na kevalābhyo'dbhya ityabhiprāyaḥ । ajāyata

utpannaḥ yastaṃ prathamajaṃ devādiśarīrāṇyutpādya 4

sarvaprāṇiguhāṃ hṛdayākāśaṃ praviśya tiṣṭhantaṃ

śabdādīnupalabhamānaṃ bhūtebhiḥ bhūtaiḥ kāryakaraṇalakṣaṇaiḥ 6

saha tiṣṭhantaṃ yo vyapaśyata yaḥ paśyatītyetat ; ya evaṃ paśyati, sa

etadeva paśyati — yattatprakṛtaṃ brahma ॥ 8

yā prāṇena sambhavati aditirdevatāmayī । 10

guhāṃ praviśya tiṣṭhantīṃ yā bhūtebhirvyajāyata । etadvai

tat ॥ 7 ॥ 12

kiñca, yā sarvadevatāmayī sarvadevatātmikā prāṇena 14

hiraṇyagarbharūpeṇa parasmādbrahmaṇaḥ sambhavati

śabdādīnāmadanāt aditiḥ tāṃ pūrvavadguhāṃ praviśya tiṣṭhantīm 16

aditim । tāmeva viśinaṣṭi — yā bhūtebhiḥ bhūtaiḥ samanvitā

vyajāyata utpannetyetat ॥ 18

araṇyornirhito jātavedā garbha iva subhṛto garbhiṇībhiḥ । 20

dive diva īḍyo jāgṛvadbhirhaviṣmadbhirmanuṣyebhiragniḥ

। etadvai tat ॥ 8 ॥ 22

kiñca, yaḥ adhiyajñam uttarādharāraṇyornihitaḥ sthitaḥ jātavedā 24

agniḥ punaḥ sarvahaviṣāṃ bhoktā adhyātmaṃ ca yogibhiḥ, garbha

iva garbhiṇībhiḥ antarvatnībhiragarhitānnabhojanādinā yathā 26

garbhaḥ subhṛtaḥ suṣṭhu samyagbhṛto loke, itthameva

ṛtvigbhiryogibhiśca subhṛta ityetat । kiñca, dive dive ahanyahani 28

Page 7: Arsha Vidya Gurukulam - Swami Tattvavidanandaji · 2020. 9. 22. · 2020 UpaniÛad-bhËÛya retreat with Swami Tattvavidanandaji on KaṭhopaniÛad (Chapter 2) With ÉËÔkarabhËÛya

ArshaVidya.Org September 2020 7

īḍyaḥ stutyo vandyaśca karmibhiryogibhiścādhvare hṛdaye ca

jāgṛvadbhiḥ jāgaraṇaśīlaiḥ apramattairityetat । haviṣmadbhiḥ 2

ājyādimadbhiḥ dhyānabhāvanāvadbhiśca manuṣyebhiḥ manuṣyaiḥ

agniḥ ; etadvai tat tadeva prakṛtaṃ brahma ॥ 4

yataścodeti sūryaḥ astaṃ yatra ca gacchati । taṃ devāḥ 6

sarve arpitāstadu nātyeti kaścana । etadvai tat ॥ 9 ॥

8

kiñca, yataśca yasmātprāṇāt udeti uttiṣṭhati sūryaḥ, astaṃ

nimlocanaṃ tirodhānaṃ yatra yasminneva ca prāṇe ahanyahani 10

gacchati, taṃ prāṇamātmānaṃ devāḥ sarve agnyādayaḥ adhidaivaṃ

vāgādayaścādhyātmaṃ sarve viśve arā iva rathanābhau arpitāḥ 12

sampraveśitāḥ sthitikāle । so'pi brahmaiva । tat etatsarvātmakaṃ

brahma, u nātyeti nātītya tadātmakatāṃ tadanyatvaṃ gacchati, 14

kaścana kaścidapi etadvai tat ॥

16

yadeveha tadamutra yadamutra tadanviha ।

mṛtyoḥ sa mṛtyumāpnoti ya iha nāneva paśyati ॥ 10 ॥ 18

yadbrahmādisthāvarānteṣu vartamānaṃ 20

tattadupādhitvādabrahmavadavabhāsamānaṃ

saṃsāryanyatparasmādbrahmaṇa iti mā 22

bhūtkasyacidāśaṅketīdamāha — yadeveha

kāryakāraṇopādhisamanvitaṃ 24

saṃsāradharmavadavabhāsamānamavivekinām , tadeva

svātmastham amutra nityavijñānaghanasvabhāvaṃ 26

sarvasaṃsāradharmavarjitaṃ brahma । yacca amutra

amuṣminnātmani sthitam , tadanu iha tadeva iha 28

Page 8: Arsha Vidya Gurukulam - Swami Tattvavidanandaji · 2020. 9. 22. · 2020 UpaniÛad-bhËÛya retreat with Swami Tattvavidanandaji on KaṭhopaniÛad (Chapter 2) With ÉËÔkarabhËÛya

ArshaVidya.Org September 2020 8

kāryakaraṇanāmarūpopādhim anu vibhāvyamānaṃ nānyat ।

tatraivaṃ sati upādhisvabhāvabhedadṛṣṭilakṣaṇayā avidyayā 2

mohitaḥ san ya iha brahmaṇyanānābhūte parasmādanyo'haṃ

matto'nyatparaṃ brahmeti nāneva bhinnamiva paśyati upalabhate, 4

sa mṛtyormaraṇāt mṛtyuṃ maraṇaṃ punaḥ punaḥ

jananamaraṇabhāvamāpnoti pratipadyate । tasmāttathā na paśyet । 6

vijñānaikarasaṃ nairantaryeṇākāśavatparipūrṇaṃ

brahmaivāhamasmīti paśyediti vākyārthaḥ ॥ 8

manasaivedamāptavyaṃ neha nānāsti kiñcana । 10

mṛtyoḥ sa mṛtyuṃ gacchati ya iha nāneva paśyati ॥ 11 ॥

12

prāgekatvavijñānādācāryāgamasaṃskṛtena manasaiva idaṃ

brahmaikarasam āptavyam ātmaiva nānyadastīti । āpte ca 14

nānātvapratyupasthāpikāyā avidyāyā nivṛttatvāt iha brahmaṇi nānā

nāsti kiñcana aṇumātramapi । yastu punaravidyātimiradṛṣṭiṃ na 16

muñcati iha brahmaṇi nāneva paśyati, sa mṛtyormṛtyuṃ gacchatyeva

svalpamapi bhedamadhyāropayannityarthaḥ ॥ 18

aṅguṣṭhamātraḥ puruṣo madhya ātmani tiṣṭhati । īśānaṃ 20

bhūtabhavyasya na tato vijugupsate । etadvai tat ॥ 12 ॥

22

punarapi tadeva prakṛtaṃ brahmāha — aṅguṣṭhamātraḥ

aṅguṣṭhaparimāṇaḥ । aṅguṣṭhaparimāṇaṃ hṛdayapuṇḍarīkaṃ 24

tacchidravartyantaḥkaraṇopādhiraṅguṣṭhamātraḥ

aṅguṣṭhamātravaṃśaparvamadhyavartyambaravat । puruṣaḥ 26

pūrṇamanena sarvamiti । madhye ātmani śarīre tiṣṭhati yaḥ tam

ātmānam īśānaṃ bhūtabhavyasya viditvā, na tata ityādi pūrvavat ॥ 28

Page 9: Arsha Vidya Gurukulam - Swami Tattvavidanandaji · 2020. 9. 22. · 2020 UpaniÛad-bhËÛya retreat with Swami Tattvavidanandaji on KaṭhopaniÛad (Chapter 2) With ÉËÔkarabhËÛya

ArshaVidya.Org September 2020 9

aṅguṣṭhamātraḥ puruṣo jyotirivādhūmakaḥ । īśāno 2

bhūtabhavyasya sa evādya sa u śvaḥ । etadvai tat ॥ 13 ॥

4

kiñca, aṅguṣṭhamātraḥ puruṣaḥ jyotiriva adhūmakaḥ, adhūmakamiti

yuktaṃ jyotiḥparatvāt । yastvevaṃ lakṣito yogibhirhṛdaye īśānaḥ 6

bhūtabhavyasya sa eva nityaḥ kūṭasthaḥ adya idānīṃ prāṇiṣu

vartamānaḥ sa u śvo'pi vartiṣyate, nānyastatsamo'nyaśca janiṣyata 8

ityarthaḥ । anena ‘nāyamastīti caike' (ka. u. 1 । 1 । 20) ityayaṃ pakṣo

nyāyato'prāpto'pi svavacanena śrutyā pratyuktaḥ, tathā 10

kṣaṇabhaṅgavādaśca ।

12

yathodakaṃ durge vṛṣṭaṃ parvateṣu vidhāvati ।

evaṃ dharmānpṛthakpaśyaṃstānevānuvidhāvati ॥ 14 ॥ 14

punarapi bhedadarśanāpavādaṃ brahmaṇa āha — yathā udakaṃ 16

durge durgame deśe ucchrite vṛṣṭaṃ siktaṃ parvateṣu parvavatsu

nimnapradeśeṣu vidhāvati vikīrṇaṃ sadvinaśyati, evaṃ dharmān 18

ātmano'bhinnān pṛthak paśyan pṛthageva pratiśarīraṃ paśyan

tāneva śarīrabhedānuvartinaḥ anuvidhāvati । śarīrabhedameva 20

pṛthak punaḥ punaḥ pratipadyata ityarthaḥ ॥

22

yathodakaṃ śuddhe śuddhamāsiktaṃ tādṛgeva bhavati ।

evaṃ munervijānata ātmā bhavati gautama ॥ 15 ॥ 24

yasya punarvidyāvato vidhvastopādhikṛtabhedadarśanasya 26

viśuddhavijñānaghanaikarasamadvayamātmānaṃ paśyato vijānato

Page 10: Arsha Vidya Gurukulam - Swami Tattvavidanandaji · 2020. 9. 22. · 2020 UpaniÛad-bhËÛya retreat with Swami Tattvavidanandaji on KaṭhopaniÛad (Chapter 2) With ÉËÔkarabhËÛya

ArshaVidya.Org September 2020 10

munermananaśīlasyātmasvarūpaṃ kathaṃ sambhavatīti, ucyate —

yathā udakaṃ śuddhe prasanne śuddhaṃ prasannam āsiktaṃ 2

prakṣiptam ekarasameva nānyathā, tādṛgeva bhavati

ātmāpyevameva bhavati ekatvaṃ vijānato muneḥ mananaśīlasya he 4

gautama । tasmātkutārkikabhedadṛṣṭiṃ nāstikakudṛṣṭiṃ cojjhitvā

mātṛpitṛsahasrebhyo'pi hitaiṣiṇā 6

vedenopadiṣṭamātmaikatvadarśanaṃ

śāntadarpairādaraṇīyamityarthaḥ ॥ 8

iti caturthavallībhāṣyam ॥

10

Page 11: Arsha Vidya Gurukulam - Swami Tattvavidanandaji · 2020. 9. 22. · 2020 UpaniÛad-bhËÛya retreat with Swami Tattvavidanandaji on KaṭhopaniÛad (Chapter 2) With ÉËÔkarabhËÛya

ArshaVidya.Org September 2020 11

pañcamī vallīpañcamī vallīpañcamī vallīpañcamī vallī

2

puramekādaśadvāramajasyāvakracetasaḥ ।

anuṣṭhāya na śocati vimuktaśca vimucyate । etadvai tat ॥ 1 4

6

punarapi prakārāntareṇa

brahmatattvanirdhāraṇārtho'yamārambhaḥ, 8

durvijñeyatvādbrahmaṇaḥ — puraṃ puramiva puram ।

dvāradvārapālādhiṣṭhātrādyanekapuropakaraṇasampattidarśanāt 10

śarīraṃ puram । puraṃ ca sopakaraṇaṃ svātmanā

asaṃhatasvatantrasvāmyarthaṃ dṛṣṭam । tathedaṃ 12

purasāmānyādanekopakaraṇasaṃhataṃ śarīraṃ svātmanā

asaṃhatarājasthānīyasvāmyarthaṃ bhavitumarhati । taccedaṃ 14

śarīrākhyaṃ puram ekādaśadvāram ; ekādaśa dvārāṇyasya — sapta

śīrṣaṇyāni, nābhyā sahārvāñci trīṇi, śirasyekam , tairekādaśadvāraṃ 16

puram । kasya ? ajasya janmādivikriyārahitasyātmano

rājasthānīyasya puradharmavilakṣaṇasya । avakracetasaḥ avakram 18

akuṭilamādityaprakāśavannityamevāvasthitamekarūpaṃ ceto

vijñānamasyeti avakracetāḥ tasyāvakracetasaḥ rājasthānīyasya 20

brahmaṇaḥ yasyedaṃ puraṃ taṃ parameśvaraṃ purasvāminam

anuṣṭhāya dhyātvā । dhyānaṃ hi tasyānuṣṭhānaṃ 22

samyagvijñānapūrvakam । taṃ sarvaiṣaṇāvinirmuktaḥ sansamaṃ

sarvabhūtasthaṃ dhyātvā na śocati । tadvijñānādabhayaprāpteḥ 24

śokāvasarābhāvātkuto bhayekṣā ।

ihaivāvidyākṛtakāmakarmabandhanairvimukto bhavati । vimuktaśca 26

sanvimucyate ; punaḥ śarīraṃ na gṛhṇātītyarthaḥ ॥

Page 12: Arsha Vidya Gurukulam - Swami Tattvavidanandaji · 2020. 9. 22. · 2020 UpaniÛad-bhËÛya retreat with Swami Tattvavidanandaji on KaṭhopaniÛad (Chapter 2) With ÉËÔkarabhËÛya

ArshaVidya.Org September 2020 12

haṃsaḥ śuciṣadvasurantarikṣasaddhotā

vediṣadatithirduroṇasat । nṛṣadvarasadṛtasadvyomasadabjā 2

gojā ṛtajā adrijā ṛtaṃ bṛhat ॥ 2 ॥

4

sa tu naikapuravartyevātmā kiṃ tarhi sarvapuravartī । katham ?

haṃsaḥ hanti gacchatīti । śuciṣat śucau divi ādityātmanā sīdatīti । 6

vasuḥ vāsayati sarvāniti । vāyvātmanā antarikṣe sīdatīti antarikṣasat

। hotā agniḥ, ‘agnirvai hotā' iti śruteḥ । vedyāṃ pṛthivyāṃ sīdatīti 8

vediṣat , ‘iyaṃ vediḥ paro'ntaḥ pṛthivyāḥ' (ṛ. maṃ. 1 । 22 । 164 । 35)

iti mantravarṇāt । atithiḥ somaḥ san duroṇe kalaśe sīdatīti duroṇasat 10

। brāhmaṇo'tithirūpeṇa vā duroṇeṣu gṛheṣu sīdatīti duroṇasat । nṛṣat

nṛṣu manuṣyeṣu sīdatīti nṛṣat । varasat vareṣu deveṣu sīdatīti varasat 12

। ṛtasat ṛtaṃ satyaṃ yajño vā, tasmin sīdatīti ṛtasat । vyomasat

vyomni ākāśe sīdatīti vyomasat । abjāḥ apsu 14

śaṅkhaśuktimakarādirupeṇa jāyata iti abjāḥ । gojāḥ gavi pṛthivyāṃ

vrīhiyavādirūpeṇa jāyata iti gojāḥ । ṛtajāḥ yajñāṅgarūpeṇa jāyata iti 16

ṛtajāḥ । adrijāḥ parvatebhyo nadyādirūpeṇa jāyata iti adrijāḥ ।

sarvātmāpi san ṛtam avitathasvabhāva eva । bṛhat mahān , 18

sarvakāraṇatvāt । yadāpyāditya eva mantreṇocyate

tadāpyātmasvarūpatvamādityasyāṅgīkṛtamiti brahmaṇi 20

vyākhyāne'pyavirodhaḥ । sarvathāpyeka evātmā jagataḥ,

nātmabheda iti mantrārthaḥ ॥ 22

ūrdhvaṃ prāṇamunnayati apānaṃ pratyagasyati । 24

madhye vāmanamāsīnaṃ viśve devā upāsate ॥ 3 ॥

26

ātmanaḥ svarūpādhigame liṅgamucyate — ūrdhvaṃ hṛdayāt

prāṇaṃ prāṇavṛttiṃ vāyum unnayati ūrdhvaṃ gamayati । tathā 28

Page 13: Arsha Vidya Gurukulam - Swami Tattvavidanandaji · 2020. 9. 22. · 2020 UpaniÛad-bhËÛya retreat with Swami Tattvavidanandaji on KaṭhopaniÛad (Chapter 2) With ÉËÔkarabhËÛya

ArshaVidya.Org September 2020 13

apānaṃ pratyak adhaḥ asyati kṣipati yaḥ iti vākyaśeṣaḥ । taṃ

madhye hṛdayapuṇḍarīkākāśe āsīnaṃ buddhāvabhivyaktaṃ 2

vijñānaprakāśanaṃ vāmanaṃ vananīyaṃ sambhajanīyaṃ viśve

sarve devāḥ cakṣurādayaḥ prāṇāḥ rūpādivijñānaṃ balimupāharanto 4

viśa iva rājānam upāsate tādarthyenānuparatavyāpārā

bhavantītyarthaḥ । yadarthā yatprayuktāśca sarve 6

vāyukaraṇavyāpārāḥ, so'nyaḥ siddha iti vākyārthaḥ ॥

8

asya visraṃsamānasya śarīrasthasya dehinaḥ ।

dehādvimucyamānasya kimatra pariśiṣyate । etadvai tat ॥ 4 ॥ 10

kiñca, asya śarīrasthasya ātmanaḥ visraṃsamānasya 12

bhraṃśamānasya dehino dehavataḥ । visraṃsanaśabdārthamāha —

dehādvimucyamānasyeti । kimatra pariśiṣyate prāṇādikalāpe na 14

kiñcana pariśiṣyate ; atra dehe purasvāmividravaṇa iva puravāsināṃ

yasyātmano'pagame kṣaṇamātrātkāryakaraṇakalāparūpaṃ 16

sarvamidaṃ hatabalaṃ vidhvastaṃ bhavati vinaṣṭaṃ bhavati,

so'nyaḥ siddha ātmā ॥ 18

na prāṇena nāpānena martyo jīvati kaścana । 20

itareṇa tu jīvanti yasminnetāvupāśritau ॥ 5 ॥

22

syānmataṃ prāṇāpānādyapagamādevedaṃ vidhvastaṃ bhavati na

tu vyatiriktātmāpagamāt , prāṇādibhireveha martyo jīvatīti ; 24

naitadasti — na prāṇena nāpānena cakṣurādinā vā martyaḥ manuṣyo

dehavān kaścana jīvati na ko'pi jīvati । na hyeṣāṃ parārthānāṃ 26

saṃhatyakāritvājjīvanahetutvamupapadyate । svārthenāsaṃhatena

pareṇa saṃhatānāmavasthānaṃ na dṛṣṭaṃ kenacidaprayuktaṃ 28

Page 14: Arsha Vidya Gurukulam - Swami Tattvavidanandaji · 2020. 9. 22. · 2020 UpaniÛad-bhËÛya retreat with Swami Tattvavidanandaji on KaṭhopaniÛad (Chapter 2) With ÉËÔkarabhËÛya

ArshaVidya.Org September 2020 14

yathā gṛhādīnāṃ loke ; tathā prāṇādīnāmapi

saṃhatatvādbhavitumarhati । ata itareṇa tu itareṇaiva 2

saṃhataprāṇādivilakṣaṇena tu sarve saṃhatāḥ santaḥ jīvanti

prāṇāndhārayanti । yasmin saṃhatavilakṣaṇe ātmani sati parasmin 4

etau prāṇāpānau cakṣurādibhiḥ saṃhatau upāśritau

yasyāsaṃhatasyārthe prāṇāpānādiḥ sarvaṃ vyāpāraṃ kurvanvartate 6

saṃhataḥ san sa tato'nyaḥ siddha ityabhiprāyaḥ ॥

8

hanta ta idaṃ pravakṣyāmi guhyaṃ brahma sanātanam ।

yathā ca maraṇaṃ prāpya ātmā bhavati gautama ॥ 6 ॥ 10

hantedānīṃ punarapi te tubhyam idaṃ guhyaṃ gopyaṃ brahma 12

sanātanaṃ cirantanaṃ pravakṣyāmi ।

yadvijñānātsarvasaṃsāroparamo bhavati, avijñānācca yasya 14

maraṇaṃ prāpya yathā ca ātmā bhavati yathā ātmā saṃsarati tathā

śṛṇu he gautama ॥ 16

yonimanye prapadyante śarīratvāya dehinaḥ । 18

sthāṇumanye'nusaṃyanti yathākarma yathāśrutam ॥ 7 ॥

20

yoniṃ yonidvāraṃ śukrabījasamanvitāḥ santaḥ anye

kecidavidyāvanto mūḍhāḥ prapadyante śarīratvāya 22

śarīragrahaṇārthaṃ dehinaḥ dehavantaḥ yoniṃ praviśantītyarthaḥ ।

sthāṇuṃ vṛkṣādisthāvarabhāvam anye atyantādhamā maraṇaṃ 24

prāpya anusaṃyanti anugacchanti । yathākarma yadyasya karma

tadyathākarma yairyādṛśaṃ karma iha janmani kṛtaṃ 26

tadvaśenetyetat । tathā yathāśrutaṃ yādṛśaṃ ca vijñānamupārjitaṃ

Page 15: Arsha Vidya Gurukulam - Swami Tattvavidanandaji · 2020. 9. 22. · 2020 UpaniÛad-bhËÛya retreat with Swami Tattvavidanandaji on KaṭhopaniÛad (Chapter 2) With ÉËÔkarabhËÛya

ArshaVidya.Org September 2020 15

tadanurūpameva śarīraṃ pratipadyanta ityarthaḥ ; ‘yathāprajñaṃ hi

sambhavāḥ' (ai. ā. 2 । 3 । 2) iti śrutyantarāt ॥ 2

ya eṣa supteṣu jāgarti kāmaṃ kāmaṃ puruṣo nirmimāṇaḥ । 4

tadeva śukraṃ tadbrahma tadevāmṛtamucyate । tasmiṃllokāḥ

śritāḥ sarve tadu nātyeti kaścana । etadvai tat ॥ 8 ॥ 6

yatpratijñātaṃ guhyaṃ brahma pravakṣyāmīti tadāha — ya eṣa 8

supteṣu prāṇādiṣu jāgarti na svapiti ; katham ? kāmaṃ kāmaṃ taṃ

tamabhipretaṃ stryādyarthamavidyayā nirmimāṇaḥ niṣpādayan , 10

jāgarti puruṣaḥ yaḥ, tadeva śukraṃ śubhraṃ śuddhaṃ tadbrahma

nānyadguhyaṃ brahmāsti । tadeva amṛtam avināśi ucyate 12

sarvaśāstreṣu । kiñca, pṛthivyādayo lokāstasminneva sarve brahmaṇi

śritāḥ āśritāḥ, sarvalokakāraṇatvāttasya । tadu nātyeti kaścanetyādi 14

pūrvavadeva ॥

16

agniryathaiko bhuvanaṃ praviṣṭo rūpaṃ rūpaṃ pratirūpo

babhūva । ekastathā sarvabhūtāntarātmā rūpaṃ rūpaṃ 18

pratirūpo bahiśca ॥ 9 ॥

20

ataḥ kutārkikapāṣaṇḍabuddhivicālitāntaḥkaraṇānāṃ

pramāṇopapannamapyātmaikatvavijñānamasakṛducyamānamapyan22

ṛjubuddhīnāṃ brāhmaṇānāṃ cetasi nādhīyata iti tatpratipādane

ādaravatī punaḥ punarāha śrutiḥ — agniḥ yathā eka eva prakāśātmā 24

san bhuvanam , bhavantyasminbhūtānīti bhuvanam , ayaṃ lokaḥ,

tamimaṃ praviṣṭaḥ anupraviṣṭaḥ, rūpaṃ rūpaṃ prati, 26

dārvādidāhyabhedaṃ pratītyarthaḥ, pratirūpaḥ tatra tatra

pratirūpavān dāhyabhedena bahuvidho babhūva ; eka eva tathā 28

Page 16: Arsha Vidya Gurukulam - Swami Tattvavidanandaji · 2020. 9. 22. · 2020 UpaniÛad-bhËÛya retreat with Swami Tattvavidanandaji on KaṭhopaniÛad (Chapter 2) With ÉËÔkarabhËÛya

ArshaVidya.Org September 2020 16

sarvabhūtāntarātmā rūpaṃ rūpaṃ sarveṣāṃ bhūtānāmabhyantara

ātmā atisūkṣmatvāddārvādiṣviva sarvadehaṃ prati praviṣṭatvāt 2

pratirūpo babhūva bahiśca svenāvikṛtena rūpeṇa ākāśavat ॥

4

vāyuryathaiko bhuvanaṃ praviṣṭo rūpaṃ rūpaṃ pratirūpo

babhūva । ekastathā sarvabhūtāntarātmā rūpaṃ rūpaṃ 6

pratirūpo bahiśca ॥ 10 ॥

8

tathānyo dṛṣṭāntaḥ — vāyuryathaika ityādi । prāṇātmanā

deheṣvanupraviṣṭaḥ । rūpaṃ rūpaṃ pratirūpo babhūvetyādi 10

samānam ॥

12

sūryo yathā sarvalokasya cakṣurna lipyate

cākṣuṣairbāhyadoṣaiḥ । ekastathā sarvabhūtāntarātmā na 14

lipyate lokaduḥkhena bāhyaḥ ॥ 11 ॥

16

ekasya sarvātmatve saṃsāraduḥkhitvaṃ parasyaiva syāditi prāpte,

idamucyate — sūryaḥ yathā cakṣuṣa ālokenopakāraṃ 18

kurvanmūtrapurīṣādyaśuciprakāśanena taddarśinaḥ sarvalokasya

cakṣuḥ api san na lipyate cākṣuṣaiḥ 20

aśucyādidarśananimittairādhyātmikaiḥ pāpadoṣaiḥ bāhyaiśca

aśucyādisaṃsargadoṣaiḥ ekaḥ san , tathā sarvabhūtāntarātmā na 22

lipyate lokaduḥkhena bāhyaḥ । loko hyavidyayā

svātmanyadhyastayā kāmakarmodbhavaṃ duḥkhamanubhavati । na 24

tu sā paramārthataḥ svātmani । yathā rajjuśuktikoṣaragaganeṣu

sarparajatodakamalāni na rajjvādīnāṃ svato doṣarūpāṇi santi, 26

saṃsargiṇi viparītabuddhyadhyāsanimittāttu

taddoṣavadvibhāvyante ; na taddoṣaisteṣāṃ lepaḥ, 28

Page 17: Arsha Vidya Gurukulam - Swami Tattvavidanandaji · 2020. 9. 22. · 2020 UpaniÛad-bhËÛya retreat with Swami Tattvavidanandaji on KaṭhopaniÛad (Chapter 2) With ÉËÔkarabhËÛya

ArshaVidya.Org September 2020 17

viparītabuddhyadhyāsabāhyā hi te ; tathā ātmani sarvo lokaḥ

kriyākārakaphalātmakaṃ vijñānaṃ sarpādisthānīyaṃ 2

viparītamadhyasya tannimittaṃ janmamaraṇādiduḥkhamanubhavati

; na tvātmā sarvalokātmāpi san viparītādhyāropanimittena lipyate 4

lokaduḥkhena । kutaḥ ? bāhyaḥ rajjvādivadeva

viparītabuddhyadhyāsabāhyo hi sa iti ॥ 6

eko vaśī sarvabhūtāntarātmā ekaṃ rūpaṃ bahudhā yaḥ 8

karoti । tamātmasthaṃ ye'nupaśyanti dhīrāsteṣāṃ sukhaṃ

śāśvataṃ netareṣām ॥ 12 ॥ 10

kiñca, sa hi parameśvaraḥ sarvagataḥ svatantraḥ ekaḥ, na 12

tatsamo'bhyadhiko vānyo'sti । vaśī, sarvaṃ hyasya jagadvaśe vartate

। kutaḥ ? sarvabhūtāntarātmā । yata ekameva sadaikarasamātmānaṃ 14

viśuddhavijñānaghanarūpaṃ

nāmarūpādyaśuddhopādhibhedavaśena bahudhā anekaprakāreṇa 16

yaḥ karoti svātmasattāmātreṇa acintyaśaktitvāt , tat ātmasthaṃ

svaśarīrahṛdayākāśe buddhau caitanyākāreṇābhivyaktamityetat — 18

na hi śarīrasyādhāratvamātmanaḥ, ākāśavadamūrtatvāt ;

ādarśasthaṃ mukhamiti yadvat — tametamīśvaramātmānaṃ ye 20

nivṛttabāhyavṛttayaḥ anupaśyanti ācāryāgamopadeśamanu

sākṣādanubhavanti dhīrāḥ vivekinaḥ, teṣāṃ parameśvarabhūtānāṃ 22

śāśvataṃ nityaṃ sukham ātmānandalakṣaṇaṃ bhavati, netareṣāṃ

bāhyāsaktabuddhīnāmavivekināṃ svātmabhūtamapi, 24

avidyāvyavadhānāt ॥

26

Page 18: Arsha Vidya Gurukulam - Swami Tattvavidanandaji · 2020. 9. 22. · 2020 UpaniÛad-bhËÛya retreat with Swami Tattvavidanandaji on KaṭhopaniÛad (Chapter 2) With ÉËÔkarabhËÛya

ArshaVidya.Org September 2020 18

nityo nityānāṃ cetanaścetanānāmeko bahūnāṃ yo vidadhāti

kāmān ।tamātmasthaṃ ye'nupaśyanti dhīrāsteṣāṃ śāntiḥ 2

śāśvatī netareṣām ॥ 13 ॥

4

kiñca, nityaḥ avināśī nityānām avināśinām । cetanaḥ cetanānāṃ

cetayitṝṇāṃ brahmādīnāṃ prāṇinām । agninimittamiva 6

dāhakatvamanagnīnāmudakādīnāmātmacaitanyanimittameva

cetayitṛtvamanyeṣām । kiñca, sa sarvajñaḥ sarveśvaraḥ kāmināṃ 8

saṃsāriṇāṃ karmānurūpaṃ kāmān karmaphalāni

svānugrahanimittāṃśca kāmān yaḥ eko bahūnām anekeṣām 10

anāyāsena vidadhāti prayacchatītyetat । tam ātmasthaṃ ye

anupaśyanti dhīrāḥ, teṣāṃ śāntiḥ uparatiḥ śāśvatī nityā 12

svātmabhūtaiva syāt । na itareṣām anevaṃvidhānām ॥

14

tadetaditi manyante'nirdeśyaṃ paramaṃ sukham ।

kathaṃ nu tadvijānīyāṃ kimu bhāti vibhāti vā ॥ 14 ॥ 16

yattadātmavijñānasukham anirdeśyaṃ nirdeṣṭumaśakyaṃ paramaṃ 18

prakṛṣṭaṃ prākṛtapuruṣavāṅmanasayoragocaramapi sannivṛttaiṣaṇā

ye brāhmaṇāste tadetatpratyakṣameveti manyante, kathaṃ nu kena 20

prakāreṇa tatsukhamahaṃ vijānīyām

idamityātmabuddhiviṣayamāpādayeyaṃ yathā nivṛttaviṣayaiṣaṇā 22

yatayaḥ । kimu tat bhāti dīpyate prakāśātmakaṃ tat

yato'smadbuddhigocaratvena vibhāti vispaṣṭaṃ dṛśyate kiṃ vā neti 24

Page 19: Arsha Vidya Gurukulam - Swami Tattvavidanandaji · 2020. 9. 22. · 2020 UpaniÛad-bhËÛya retreat with Swami Tattvavidanandaji on KaṭhopaniÛad (Chapter 2) With ÉËÔkarabhËÛya

ArshaVidya.Org September 2020 19

na tatra sūryo bhāti na candratārakaṃ nemā vidyuto bhānti

kuto'yamagniḥ । tameva bhāntamanubhāti sarvaṃ tasya 2

bhāsā sarvamidaṃ vibhāti ॥ 15 ॥

4

atrottaramidam — bhāti ca vibhāti ceti । katham ? na tatra

tasminsvātmabhūte brahmaṇi sarvāvabhāsako'pi sūryaḥ bhāti 6

tadbrahma na prakāśayatītyarthaḥ । tathā na candratārakam , nemā

vidyuto bhānti, kutaḥ ayam asmaddṛṣṭigocaraḥ agniḥ । kiṃ bahunā ? 8

yadidamādityādikaṃ bhāti tat tameva parameśvaraṃ bhāntaṃ

dīpyamānam anubhāti anudīpyate । yathā jalolmukādi 10

agnisaṃyogādagniṃ dahantamanudahati na svataḥ, tadvat ।

tasyaiva bhāsā dīptyā sarvamidaṃ sūryādi vibhāti । yat evaṃ tadeva 12

brahma bhāti ca vibhāti ca । kāryagatena vividhena bhāsā tasya

brahmaṇo bhārūpatvaṃ svato'vagamyate । na hi svato'vidyamānaṃ 14

bhāsanamanyasya kartuṃ śakyam ,

ghaṭādīnāmanyāvabhāsakatvādarśanāt bhārūpāṇāṃ ca ādityādīnāṃ 16

taddarśanāt ॥

iti pañcamavallībhāṣyam ॥ 18

20

Page 20: Arsha Vidya Gurukulam - Swami Tattvavidanandaji · 2020. 9. 22. · 2020 UpaniÛad-bhËÛya retreat with Swami Tattvavidanandaji on KaṭhopaniÛad (Chapter 2) With ÉËÔkarabhËÛya

ArshaVidya.Org September 2020 20

ṣṣṣṣaaaaṣṭṣṭṣṭṣṭhī vallīhī vallīhī vallīhī vallī

2

ūrdhvamūlo'vākśākha eṣo'śvatthaḥ sanātanaḥ । tadeva

śukraṃ tadbrahma tadevāmṛtamucyate । tasmiṃllokāḥ 4

śritāḥ sarve tadu nātyeti kaścana । etadvai tat ॥ 1 ॥

6

tūlāvadhāraṇenaiva mūlāvadhāraṇaṃ vṛkṣasya yathā kriyate loke,

evaṃ saṃsārakāryavṛkṣāvadhāraṇena tanmūlasya brahmaṇaḥ 8

svarūpāvadidhārayiṣayā iyaṃ ṣaṣṭhī vallī ārabhyate । ūrdhvamūlaḥ

ūrdhvaṃ mūlaṃ yat tadviṣṇoḥ paramaṃ padamasyeti 10

so'yamavyaktādisthāvarāntaḥ saṃsāravṛkṣaḥ ūrdhvamūlaḥ ।

vṛkṣaśca vraścanāt vinaśvaratvāt । 12

avicchinnajanmajarāmaraṇaśokādyanekānarthātmakaḥ

pratikṣaṇamanyathāsvabhāvaḥ 14

māyāmarīcyudakagandharvanagarādivaddṛṣṭanaṣṭasvarūpatvādavas

āne ca vṛkṣavadabhāvātmakaḥ kadalīstambhavanniḥsāraḥ 16

anekaśatapāṣaṇḍabuddhivikalpāspadaḥ

tattvavijijñāsubhiranirdhāritedantattvaḥ 18

vedāntanirdhāritaparabrahmamūlasāraḥ

avidyākāmakarmāvyaktabījaprabhavaḥ 20

aparabrahmavijñānakriyāśaktidvayātmakahiraṇyagarbhāṅkuraḥ

sarvaprāṇiliṅgabhedaskandhaḥ tattattṛṣṇājalāsekodbhūtadarpaḥ 22

buddhīndriyaviṣayapravālāṅkuraḥ

śrutismṛtinyāyavidyopadeśapalāśaḥ 24

yajñadānatapaādyanekakriyāsupuṣpaḥ

sukhaduḥkhavedanānekarasaḥ prāṇyupajīvyānantaphalaḥ 26

tattṛṣṇāsalilāvasekaprarūḍhajaṭilīkṛtadṛḍhabaddhamūlaḥ

satyanāmādisaptalokabrahmādibhūtapakṣikṛtanīḍaḥ 28

Page 21: Arsha Vidya Gurukulam - Swami Tattvavidanandaji · 2020. 9. 22. · 2020 UpaniÛad-bhËÛya retreat with Swami Tattvavidanandaji on KaṭhopaniÛad (Chapter 2) With ÉËÔkarabhËÛya

ArshaVidya.Org September 2020 21

prāṇisukhaduḥkhodbhūtaharṣaśokajātanṛtyagītavāditrakṣvelitāsphoṭ

itahasitākruṣṭaruditahāhāmuñcamuñcetyādyanekaśabdakṛtatumulīb2

hūtamahāravaḥ

vedāntavihitabrahmātmadarśanāsaṅgaśastrakṛtocchedaḥ eṣa 4

saṃsāravṛkṣa aśvatthaḥ

aśvatthavatkāmakarmavāteritanityapracalitasvabhāvaḥ । 6

svarganarakatiryakpretādibhiḥ śākhābhiḥ avākśākhaḥ, avāñcaḥ

śākhā yasya saḥ, sanātanaḥ anāditvāccirapravṛttaḥ । yadasya 8

saṃsāravṛkṣasya mūlaṃ tadeva śukraṃ śubhraṃ śuddhaṃ jyotiṣmat

caitanyātmajyotiḥsvabhāvaṃ tadeva brahma sarvamahattvāt । 10

tadeva amṛtam avināśasvabhāvam ucyate kathyate satyatvāt ।

vācārambhaṇaṃ vikāro nāmadheyamanṛtamanyadato martyam । 12

tasmin paramārthasatye brahmaṇi lokāḥ

gandharvanagaramarīcyudakamāyāsamāḥ 14

paramārthadarśanābhāvāvagamanāḥ śritāḥ āśritāḥ sarve samastāḥ

utpattisthitilayeṣu । tadu tadbrahma nātyeti nātivartate 16

mṛdādikamiva ghaṭādikāryaṃ kaścana kaścidapi vikāraḥ । etadvai

tat ॥ 18

yadidaṃ kiñca jagatsarvaṃ prāṇa ejati niḥsṛtam । 20

mahadbhayaṃ vajramudyataṃ ya etadviduramṛtāste

bhavanti ॥ 2 ॥ 22

yadvijñānādamṛtā bhavantītyucyate, jagato mūlaṃ tadeva nāsti 24

brahma ; asata evedaṃ niḥsṛtamiti, tanna — yadidaṃ kiñca

yatkiñcedaṃ jagatsarvaṃ prāṇe parasminbrahmaṇi sati ejati 26

kampate, tata eva niḥsṛtaṃ nirgataṃ sat pracalati niyamena ceṣṭate ।

yadevaṃ jagadutpattyādikāraṇaṃ brahma tat mahadbhayam , 28

Page 22: Arsha Vidya Gurukulam - Swami Tattvavidanandaji · 2020. 9. 22. · 2020 UpaniÛad-bhËÛya retreat with Swami Tattvavidanandaji on KaṭhopaniÛad (Chapter 2) With ÉËÔkarabhËÛya

ArshaVidya.Org September 2020 22

mahacca tat bhayaṃ ca bibhetyasmāditi mahadbhayam ,

vajramudyatam udyatamiva vajram ; yathā vajrodyatakaraṃ 2

svāminam abhimukhībhūtaṃ dṛṣṭvā bhṛtyā niyamena tacchāsane

vartante, tathedaṃ candrādityagrahanakṣatratārakādilakṣaṇaṃ 4

jagatseśvaraṃ niyamena kṣaṇamapyaviśrāntaṃ vartata ityuktaṃ

bhavati । ye etat viduḥ svātmapravṛttisākṣibhūtamekaṃ brahma 6

amṛtāḥ amaraṇadharmāṇaḥ te bhavanti ॥

8

bhayādasyāgnistapati bhayāttapati sūryaḥ ।

bhayādindraśca vāyuśca mṛtyurdhāvati pañcamaḥ ॥ 3 ॥ 10

kathaṃ tadbhayājjagadvartata iti, āha — bhayāt bhītyā asya 12

parameśvarasya agniḥ tapati ; bhayāttapati sūryaḥ, bhayādindraśca

vāyuśca mṛtyurdhāvati pañcamaḥ । na hi, īśvarāṇāṃ lokapālānāṃ 14

samarthānāṃ satāṃ niyantā cedvajrodyatakaravanna syāt ,

svāmibhayabhītānāmiva bhṛtyānāṃ niyatā pravṛttirupapadyate ॥ 16

iha cedaśakadboddhuṃ prākśarīrasya visrasaḥ । 18

tataḥ sargeṣu lokeṣu śarīratvāya kalpate ॥ 4 ॥

20

tacca iha jīvanneva cet yadyaśakat śaktaḥ san jānātītyetat ,

bhayakāraṇaṃ brahma boddhum avagantum , prāk pūrvaṃ 22

śarīrasya visrasaḥ avasraṃsanātpatanāt

saṃsārabandhanādvimucyate । na cedaśakadboddhum , tataḥ 24

anavabodhāt sargeṣu, sṛjyante yeṣu sraṣṭavyāḥ prāṇina iti sargāḥ

pṛthivyādayo lokāḥ teṣu sargeṣu, lokeṣu śarīratvāya śarīrabhāvāya 26

kalpate samartho bhavati ; śarīraṃ gṛhṇātītyarthaḥ ।

tasmāccharīravisraṃsanātprāgātmāvabodhāya yatna āstheyaḥ 28

Page 23: Arsha Vidya Gurukulam - Swami Tattvavidanandaji · 2020. 9. 22. · 2020 UpaniÛad-bhËÛya retreat with Swami Tattvavidanandaji on KaṭhopaniÛad (Chapter 2) With ÉËÔkarabhËÛya

ArshaVidya.Org September 2020 23

yasmādihaivātmano darśanamādarśasthasyeva mukhasya

spaṣṭamupapadyate, na lokāntareṣu brahmalokādanyatra । sa ca 2

duṣprāpaḥ ॥

4

yathādarśe tathātmani yathā svapne tathā pitṛloke ।

yathāpsu parīva dadṛśe tathā gandharvaloke 6

cchāyātapayoriva brahmaloke ॥ 5 ॥

8

kathamiti, ucyate — yathā ādarśe pratibimbabhūtamātmānaṃ

paśyati lokaḥ atyantaviviktam , tathā iha ātmani 10

svabuddhāvādarśavannirmalībhūtāyāṃ viviktamātmano darśanaṃ

bhavatītyarthaḥ । yathā svapne aviviktaṃ jāgradvāsanodbhūtam , 12

tathā pitṛloke aviviktameva darśanamātmanaḥ

karmaphalopabhogāsaktatvāt । yathā ca apsu 14

aviviktāvayavamātmasvarūpaṃ parīva dadṛśe paridṛśyata iva, tathā

gandharvaloke aviviktameva darśanamātmanaḥ evaṃ ca 16

lokāntareṣvapi śāstraprāmāṇyādavagamyate । chāyātapayoriva

atyantaviviktaṃ brahmaloka evaikasmin । sa ca duṣprāpaḥ, 18

atyantaviśiṣṭakarmajñānasādhyatvāt । tasmādātmadarśanāya ihaiva

yatnaḥ kartavya ityabhiprāyaḥ ॥ 20

indriyāṇāṃ pṛthagbhāvamudayāstamayau ca yat । 22

pṛthagutpadyamānānāṃ matvā dhīro na śocati ॥ 6 ॥

24

kathamasau boddhavyaḥ, kiṃ vā tadavabodhe prayojanamiti, ucyate

— indriyāṇāṃ śrotrādīnāṃ svasvaviṣayagrahaṇaprayojanena 26

svakāraṇebhya ākāśādibhyaḥ pṛthagutpadyamānānām

atyantaviśuddhātkevalāccinmātrātmasvarūpāt pṛthagbhāvaṃ 28

Page 24: Arsha Vidya Gurukulam - Swami Tattvavidanandaji · 2020. 9. 22. · 2020 UpaniÛad-bhËÛya retreat with Swami Tattvavidanandaji on KaṭhopaniÛad (Chapter 2) With ÉËÔkarabhËÛya

ArshaVidya.Org September 2020 24

svabhāvavilakṣaṇātmakatām , tathā teṣāmevendriyāṇām

udayāstamayau ca utpattipralayau jāgratsvapnāvasthāpratipattyā 2

nātmana iti matvā jñātvā vivekato dhīraḥ dhīmān na śocati, ātmano

nityaikasvabhāvatvāvyabhicārācchokakāraṇatvānupapatteḥ । tathā 4

ca śrutyantaram ‘tarati śokamātmavit' (chā. u. 7 । 1 । 3) iti ॥

6

indriyebhyaḥ paraṃ mano manasaḥ sattvamuttamam ।

sattvādadhi mahānātmā mahato'vyaktamuttamam ॥ 7 ॥ 8

yasmādātmanaḥ indriyāṇāṃ pṛthagbhāva ukto nāsau 10

bahiradhigantavyaḥ yasmātpratyagātmā sa sarvasya ; tatkathamiti,

ucyate — indriyebhyaḥ paraṃ mana ityādi । 12

arthānāmihendriyasamānajātīyatvādindriyagrahaṇenaiva grahaṇam

। pūrvavadanyat । sattvaśabdādbuddhirihocyate ॥ 14

avyaktāttu paraḥ puruṣo vyāpako'liṅga eva ca । 16

yaṃ jñātvā mucyate janturamṛtatvaṃ ca gacchati ॥ 8 ॥

18

avyaktāttu paraḥ puruṣaḥ vyāpakaḥ, vyāpakasyāpyākāśādeḥ

sarvasya kāraṇatvāt । aliṅgaḥ liṅgyate gamyate yena talliṅgaṃ 20

buddhyādi, tadavidyamānaṃ yasya so'yamaliṅgaḥ eva ca ;

sarvasaṃsāradharmavarjita ityetat । yaṃ jñātvā ācāryataḥ śāstrataśca 22

mucyate jantuḥ avidyādihṛdayagranthibhirjīvanneva ; patite'pi śarīre

amṛtatvaṃ ca gacchati । so'liṅgaḥ paro'vyaktātpuruṣa iti pūrveṇaiva 24

sambandhaḥ ॥

26

Page 25: Arsha Vidya Gurukulam - Swami Tattvavidanandaji · 2020. 9. 22. · 2020 UpaniÛad-bhËÛya retreat with Swami Tattvavidanandaji on KaṭhopaniÛad (Chapter 2) With ÉËÔkarabhËÛya

ArshaVidya.Org September 2020 25

na sandṛśe tiṣṭhati rūpamasya na cakṣuṣā paśyati

kaścanainam । hṛdā manīṣā manasābhiklṛpto ya 2

etadviduramṛtāste bhavanti ॥ 9 ॥

4

kathaṃ tarhi tasya aliṅgasya darśanamupapadyata iti, ucyate — na

sandṛśe sandarśanaviṣaye na tiṣṭhati pratyagātmanaḥ asya rūpam । 6

ataḥ na cakṣuṣā sarvendriyeṇa, cakṣurgrahaṇasyopalakṣaṇārthatvāt ,

paśyati nopalabhate kaścana kaścidapi enaṃ prakṛtamātmānam । 8

kathaṃ tarhi taṃ paśyediti, ucyate — hṛdā hṛtsthayā buddhyā,

manīṣā manasaḥ saṅkalpādirūpasya īṣṭe niyantṛtveneti manīṭ tayā 10

manīṣā vikalpavarjitayā buddhyā । manasā mananarūpeṇa

samyagdarśanena abhiklṛptaḥ abhisamarthitaḥ abhiprakāśita ityetat 12

। ātmā jñātuṃ śakya iti vākyaśeṣaḥ । tamātmānaṃ brahma etat ye

viduḥ amṛtāḥ te bhavanti ॥ 14

yadā pañcāvatiṣṭhante jñānāni manasā saha । 16

buddhiśca na viceṣṭati tāmāhuḥ paramāṃ gatim ॥ 10 ॥

18

sā hṛnmanīṭ kathaṃ prāpyata iti tadartho yoga ucyate — yadā

yasminkāle svaviṣayebhyo nivartitāni ātmanyeva pañca jñānāni — 20

jñānārthatvācchrotrādīnīndriyāṇi jñānānyucyante — avatiṣṭhante

saha manasā yadanugatāni, yena saṅkalpādivyāvṛttenāntaḥkaraṇena 22

। buddhiśca adhyavasāyalakṣaṇā na viceṣṭati svavyāpāreṣu na

viceṣṭate na vyāpriyate, tāmāhuḥ paramāṃ gatim ॥ 24

tāṃ yogamiti manyante sthirāmindriyadhāraṇām । 26

apramattastadā bhavati yogo hi prabhavāpyayau ॥ 11 ॥

Page 26: Arsha Vidya Gurukulam - Swami Tattvavidanandaji · 2020. 9. 22. · 2020 UpaniÛad-bhËÛya retreat with Swami Tattvavidanandaji on KaṭhopaniÛad (Chapter 2) With ÉËÔkarabhËÛya

ArshaVidya.Org September 2020 26

tām īdṛśīṃ tadavasthāṃ yogamiti manyante viyogameva santam । 2

sarvānarthasaṃyogaviyogalakṣaṇā hīyamavasthā yoginaḥ । etasyāṃ

hyavasthāyām avidyādhyāropaṇavarjitasvarūpapratiṣṭha ātmā 4

sthirāmindriyadhāraṇāṃ

sthirāmacalāmindriyadhāraṇāṃ bāhyāntaḥkaraṇānāṃ 6

dhāraṇamityarthaḥ । apramattaḥ pramādavarjitaḥ samādhānaṃ

prati nityaṃ yatnavān tadā tasminkāle, yadaiva pravṛttayogo 8

bhavatīti sāmarthyādavagamyate । na hi buddhyādiceṣṭābhāve

pramādasambhavo'sti । tasmātprāgeva buddhyādiceṣṭoparamāt 10

apramādo vidhīyate । athavā, yadaiva indriyāṇāṃ sthirā dhāraṇā,

tadānīmeva niraṅkuśamapramattatvamityato'bhidhīyate 12

apramattastadā bhavatīti । kutaḥ ? yogo hi yasmāt prabhavāpyayau

upajanāpāyadharmaka ityarthaḥ । ataḥ apāyaparihārāyāpramādaḥ 14

kartavya ityabhiprāyaḥ ॥

16

naiva vācā na manasā prāptuṃ śakyo na cakṣuṣā ।

astīti bruvato'nyatra kathaṃ tadupalabhyate ॥ 12 ॥ 18

buddhyādiceṣṭāviṣayaṃ cedbrahma idaṃ taditi viśeṣato gṛhyeta, 20

buddhyādyuparame ca grahaṇakāraṇābhāvādanupalabhyamānaṃ

nāstyeva brahma । yaddhi karaṇagocaraṃ tadastīti prasiddhaṃ loke 22

viparītaṃ cāsaditi । ataścānarthako yogo'nupalabhyamānatvādvā

nāstītyupalabdhavyaṃ brahmetyevaṃ prāpte, idamucyate । satyam 24

। naiva vācā na manasā na cakṣuṣā nānyairapīndriyaiḥ prāptuṃ

śakyate ityarthaḥ । tathāpi sarvaviśeṣarahito'pi jagato 26

mūlamityavagatatvādastyeva, kāryapravilāpanasyāstitvaniṣṭhatvāt ।

tathā hīdaṃ kāryaṃ 28

Page 27: Arsha Vidya Gurukulam - Swami Tattvavidanandaji · 2020. 9. 22. · 2020 UpaniÛad-bhËÛya retreat with Swami Tattvavidanandaji on KaṭhopaniÛad (Chapter 2) With ÉËÔkarabhËÛya

ArshaVidya.Org September 2020 27

saukṣmyatāratamyapāramparyeṇānugamyamānaṃ

sadbuddhiniṣṭhāmevāvagamayati । yadāpi viṣayapravilāpanena 2

pravilāpyamānā buddhiḥ, tadāpi sā satpratyayagarbhaiva vilīyate ।

buddhirhi naḥ pramāṇaṃ sadasatoryāthātmyāvagame । mūlaṃ 4

cejjagato na syādasadanvitamevedaṃ kāryamasadasadityeva

gṛhyeta, na tvetadasti ; satsadityeva tu gṛhyate ; yathā mṛdādikāryaṃ 6

ghaṭādi mṛdādyanvitam । tasmājjagato mūlamātmā

astītyevopalabdhavyaḥ । kasmāt ? astīti bruvataḥ astitvavādina 8

āgamārthānusāriṇaḥ śraddadhānādanyatra nāstikavādini nāsti jagato

mūlamātmā niranvayamevedaṃ kāryamabhāvāntaṃ pravilīyata iti 10

manyamāne viparītadarśini, kathaṃ tadbrahma tattvata upalabhyate

; na kathañcanopalabhyata ityarthaḥ ॥ 12

astītyevopalabdhavyastattvabhāvena cobhayoḥ । 14

astītyevopalabdhasya tattvabhāvaḥ prasīdati ॥ 13 ॥

16

tasmādapohyāsadvādipakṣamāsuram astītyeva ātmā upalabdhavyaḥ

satkāryabuddhyādyupādhibhiḥ । yadā tu tadrahito'vikriya ātmā 18

kāryaṃ ca kāraṇavyatirekeṇa nāsti ‘vācārambhaṇaṃ vikāro

nāmadheyaṃ mṛttiketyeva satyam' (chā. u. 6 । 1 । 4) iti śruteḥ, tadā 20

tasya nirupādhikasyāliṅgasya

sadasadādipratyayaviṣayatvavarjitasyātmanastattvabhāvo bhavati । 22

tena ca rūpeṇātmopalabdhavya ityanuvartate । tatrāpyubhayoḥ

sopādhikanirupādhikayorastitvatattvabhāvayoḥ — nirdhāraṇārthā 24

ṣaṣṭhī — pūrvamastītyevopalabdhasyātmanaḥ

satkāryopādhikṛtāstitvapratyayenopalabdhasyetyarthaḥ । 26

paścātpratyastamitasarvopādhirūpa ātmanaḥ tattvabhāvaḥ

viditāviditābhyāmanyo'dvayasvabhāvaḥ neti 28

Page 28: Arsha Vidya Gurukulam - Swami Tattvavidanandaji · 2020. 9. 22. · 2020 UpaniÛad-bhËÛya retreat with Swami Tattvavidanandaji on KaṭhopaniÛad (Chapter 2) With ÉËÔkarabhËÛya

ArshaVidya.Org September 2020 28

netītyasthūlamanaṇvahrasvamadṛśye'nātmye nirukte'nilayana

ityādiśrutinirdiṣṭaḥ prasīdati abhimukhībhavati । ātmaprakāśanāya 2

pūrvamastītyupalabdhavata ityetat ॥

4

yadā sarve pramucyante kāmā ye'sya hṛdi śritāḥ ।

atha martyo'mṛto bhavatyatra brahma samaśnute ॥ 14 ॥ 6

evaṃ paramārthātmadarśino yadā yasminkāle sarve kāmāḥ 8

kāmayitavyasyānyasyābhāvāt pramucyante viśīryante ; ye asya

prākpratibodhādviduṣo hṛdi buddhau śritāḥ āśritāḥ ; buddhirhi 10

kāmānāmāśrayaḥ nātmā, ‘kāmaḥ saṅkalpaḥ' (bṛ. u. 1 । 5 । 3)

ityādiśrutyantarācca ; atha tadā martyaḥ prākprabodhādāsīt sa 12

prabodhottarakālamavidyākāmakarmalakṣaṇasya mṛtyorvināśāt

amṛto bhavati gamanaprayojakasya 14

mṛtyorvināśādgamanānupapatteḥ । atra ihaiva

pradīpanirvāṇavatsarvabandhanopaśamāt brahma samaśnute 16

brahmaiva bhavatītyarthaḥ ॥

18

yadā sarve prabhidyante hṛdayasyeha granthayaḥ ।

atha martyo'mṛto bhavatyetāvaddhyanuśāsanam ॥ 15 ॥ 20

kadā punaḥ kāmānāṃ mūlato vināśa iti, ucyate — yadā sarve 22

prabhidyante bhedamupayānti vinaśyanti hṛdayasya buddheriha

jīvata eva granthayo granthivaddṛḍhabandhanarūpā avidyāpratyayā 24

ityarthaḥ । ahamidaṃ śarīraṃ mamedaṃ dhanaṃ sukhī duḥkhī

cāhamityevamādilakṣaṇāḥ tadviparītāt brahmātmapratyayopajanāt 26

brahmaivāhamasmyasaṃsārīti vinaṣṭeṣvavidyāgranthiṣu tannimittāḥ

kāmā mūlato vinaśyanti । atha martyo'mṛto bhavati etāvaddhi 28

Page 29: Arsha Vidya Gurukulam - Swami Tattvavidanandaji · 2020. 9. 22. · 2020 UpaniÛad-bhËÛya retreat with Swami Tattvavidanandaji on KaṭhopaniÛad (Chapter 2) With ÉËÔkarabhËÛya

ArshaVidya.Org September 2020 29

etāvadevaitāvanmātraṃ nādhikamastītyāśaṅkā kartavyā ।

anuśāsanam anuśiṣṭaḥ upadeśaḥ sarvavedāntānāmiti vākyaśeṣaḥ ॥ 2

śataṃ caikā ca hṛdayasya nāḍyastāsāṃ 4

mūrdhānamabhiniḥsṛtaikā ।

tayordhvamāyannamṛtatvameti viṣvaṅṅanyā utkramaṇe 6

bhavanti ॥ 16 ॥

8

nirastāśeṣaviśeṣavyāpibrahmātmapratipattyā

prabhinnasamastāvidyādigrantheḥ jīvata eva brahmabhūtasya 10

viduṣo na gatirvidyate, ‘atra brahma samaśnute' (ka. u. 2 । 3 । 14)

ityuktatvāt ‘na tasya prāṇā utkrāmanti brahmaiva sanbrahmāpyeti' 12

(bṛ. u. 4 । 4 । 6) iti śrutyantarācca । ye punarmandabrahmavido

vidyāntaraśīlinaśca brahmalokabhājaḥ ye ca tadviparītāḥ 14

saṃsārabhājaḥ, teṣāmeṣa gativiśeṣa ucyate

prakṛtotkṛṣṭabrahmavidyāphalastutaye । kiñcānyat , agnividyā pṛṣṭā 16

pratyuktā ca । tasyāśca phalaprāptiprakāro vaktavya iti

mantrārambhaḥ । tatra — śataṃ ca śatasaṅkhyākāḥ ekā ca suṣumnā 18

nāma puruṣasya hṛdayādviniḥsṛtāḥ nāḍyaḥ sirāḥ ; tāsāṃ madhye

mūrdhānaṃ bhittvā abhiniḥsṛtā nirgatā ekā suṣumnā nāma । tayā 20

antakāle hṛdaye ātmānaṃ vaśīkṛtya yojayet । tayā nāḍyā ūrdhvam

upari āyan gacchan ādityadvāreṇa amṛtatvam 22

amaraṇadharmatvamāpekṣikam — ‘ābhūtasamplavaṃ

sthānamamṛtatvaṃ hi bhāṣyate' (vi. pu. 2 । 8 । 97) iti smṛteḥ — 24

brahmaṇā vā saha kālāntareṇa mukhyamamṛtatvameti bhuktvā

bhogānanupamānbrahmalokagatān । viṣvaṅ nānāgatayaḥ anyā 26

nāḍyaḥ utkramaṇe utkramaṇanimittaṃ bhavanti

saṃsārapratipattyarthā eva bhavantītyarthaḥ ॥ 28

Page 30: Arsha Vidya Gurukulam - Swami Tattvavidanandaji · 2020. 9. 22. · 2020 UpaniÛad-bhËÛya retreat with Swami Tattvavidanandaji on KaṭhopaniÛad (Chapter 2) With ÉËÔkarabhËÛya

ArshaVidya.Org September 2020 30

aṅguṣṭhamātraḥ puruṣo'ntarātmā sadā janānāṃ hṛdaye 2

saṃniviṣṭaḥ । taṃ svāccharīrātpravṛhenmuñjādiveṣīkāṃ

dhairyeṇa । taṃ vidyācchukramamṛtaṃ taṃ 4

vidyācchukramamṛtamiti ॥ 17 ॥

6

idānīṃ sarvavallyarthopasaṃhārārthamāha — aṅguṣṭhamātraḥ

puruṣaḥ antarātmā sadā janānāṃ sambandhini hṛdaye saṃniviṣṭaḥ 8

yathāvyākhyātaḥ ; taṃ svāt ātmīyāt śarīrāt pravṛhet udyacchet

niṣkarṣet pṛthakkuryādityarthaḥ । kimiveti, ucyate — 10

muñjādiveṣīkām antaḥsthāṃ dhairyeṇa apramādena । taṃ

śarīrānniṣkṛṣṭaṃ cinmātraṃ vidyāt vijānīyāt śukraṃ śuddham 12

amṛtaṃ yathoktaṃ brahmeti ।

dvirvacanamupaniṣatparisamāptyartham , itiśabdaśca ॥ 14

mṛtyuproktāṃ naciketo'tha labdhvā vidyāmetāṃ 16

yogavidhiṃ ca kṛtsnam । brahma prāpto

virajo'bhūdvimṛtyuranyo'pyevaṃ yo vidadhyātmameva ॥ 18

18 ॥

20

vidyāstutyartho'yamākhyāyikārthopasaṃhāraḥ adhunocyate —

mṛtyuproktām etāṃ yathoktāṃ brahmavidyāṃ yogavidhiṃ ca 22

kṛtsnaṃ samastaṃ sopakaraṇaṃ saphalamityetat । naciketāḥ atha

varapradānānmṛtyoḥ labdhvā prāpyetyarthaḥ । kim ? brahma 24

prāpto'bhūt mukto'bhavadityarthaḥ । katham ? vidyāprāptyā virajaḥ

vigatarajāḥ vigatadharmādharmaḥ vimṛtyuḥ vigatakāmāvidyaśca 26

san pūrvamityarthaḥ । na kevalaṃ naciketā eva, anyo'pi ya evaṃ

Page 31: Arsha Vidya Gurukulam - Swami Tattvavidanandaji · 2020. 9. 22. · 2020 UpaniÛad-bhËÛya retreat with Swami Tattvavidanandaji on KaṭhopaniÛad (Chapter 2) With ÉËÔkarabhËÛya

ArshaVidya.Org September 2020 31

naciketovadātmavit adhyātmameva nirupacaritaṃ pratyaksvarūpaṃ

prāpyatattvamevetyabhiprāyaḥ । nānyadrūpamapratyagrūpam । 2

tadevamadhyātmam evam uktena prakāreṇa veda vijānātīti evaṃvit ,

so'pi virajāḥ san brahma prāpya vimṛtyurbhavatīti vākyaśeṣaḥ ॥ 4

saha nāvavatu । saha nau bhunaktu । saha vīryaṃ karavāvahai । 6

tejasvi nāvadhītamastu mā vidviṣāvahai ॥ 19 ॥

8

atha śiṣyācāryayoḥ pramādakṛtānyāyena

vidyāgrahaṇapratipādananimittadoṣapraśamanārtheyaṃ 10

śāntirucyate — saha nau āvām avatu pālayatu

vidyāsvarūpaprakāśanena । kaḥ ? sa eva parameśvaraḥ 12

upaniṣatprakāśitaḥ । kiñca, saha nau bhunaktu tatphalaprakāśanena

nau pālayatu । sahaiva āvāṃ vidyākṛtaṃ vīryaṃ sāmarthyaṃ 14

karavāvahai niṣpādayāvahai । kiñca, tejasvinau tejasvinorāvayoḥ yat

adhītaṃ tatsvadhītamastu । athavā, tejasvi nau āvābhyāṃ yat 16

adhītaṃ tadatīva tejasvi vīryavadastvityarthaḥ । mā vidviṣāvahai

śiṣyācāryāvanyonyaṃ 18

pramādakṛtānyāyādhyayanādhyāpanadoṣanimittaṃ dveṣaṃ mā

karavāvahai ityarthaḥ । śāntiḥ śāntiḥ śāntiriti trirvacanaṃ 20

sarvadoṣopaśamanārtham ॥

iti śrīmatparamahaṃsaparivrājakācāryasya 22

śrīgovindabhagavatpūjyapādaśiṣyasya śrīmacchaṅkarabhagavataḥ

kṛtau kāṭhakopaniṣadbhāṣyam sampūrṇam ॥ 24

iti ṣaṣṭhī vallī ॥

iti śrīmatparamahaṃsaparivrājakācāryasya 26

śrīgovindabhagavatpūjyapādaśiṣyasya śrīmacchaṅkarabhagavataḥ

kṛtau kāṭhakopaniṣadbhāṣye dvitīyo'dhyāyaḥ ॥ 28

Page 32: Arsha Vidya Gurukulam - Swami Tattvavidanandaji · 2020. 9. 22. · 2020 UpaniÛad-bhËÛya retreat with Swami Tattvavidanandaji on KaṭhopaniÛad (Chapter 2) With ÉËÔkarabhËÛya

ArshaVidya.Org September 2020 32

Key to Transliteration and PronunciationKey to Transliteration and PronunciationKey to Transliteration and PronunciationKey to Transliteration and Pronunciation

Since Sanskrit is a highly phonetic language, accuracy in the articulation of the 2

letters is important. This is the international transliteration guide to the proper

pronunciation of Sanskrit letters in the devan¡gar§ script. 4

अ a but 6

आ ¡ä calm

इ i it 8

ई §é beet

उ u put 10

ऊ À pool

ऋ ¸å rhythm 12

ॠè ¹ marine

ए e play 14

ऐ ai high

ओ o go 16

औ au loud

क् k skate 1 18

ख ् kh blockhead*1

ग ् g gate 1 20

घ ् gh loghut* 1

� ±ì sing 1 22

च ् c chunk*2

� ch catch him*2 24

ज ् j john 2

झ ् jh hedgehog*2 26

ञ ् ²ï bunch 2

� ¿ö start*3 28

� ¿h anthill*3

� ¢ò dart*3 30

� ¢h godhead*3

ण ् ³ë under*3 32

त ् t path*4

थ ् th thunder*4 34

d that*4

ध ् dh breathe*4 36

न ् n numb 4

प ् p spin 5 38

फ् ph loophole*5

ब ् b bin 5 40

भ ् bh abhor* 5

म ् m much 5 42

य ् y young

र ् r drama 44

ल ् l luck

व ् v vile 46

श ् ¾ç shove

ष ् ½ñ bushel 48

स ् s so

/ h hum50

¯ anusv¡ra (nasalization of preceding vowel)k 52

: ¦ visarga (aspiration of preceding vowel)

É ‘ avagraha (marking the elision of A at the beginning of a word) 54

* No exact equivalent for these letters

1 – guttural; 2 – palatal; 3 – lingual; 4 – dental; 5 - labial 56