વર્ષ� 20 અંક 1, સળંગ અંક 70 જાન્યુઆરી-માર્ચ� , 2015

વિ�ચારનાણાકીય સત્તાનંુ હસ્તાંતરણ

શંુ રાજ્યો ફાળવાયેલા બજેટને સામાજિજક કાય� ક્રમો અનેયોજનાઓના અમલમાં ન્યાય આપી શકશે?

સંપાદકીય

વિવકાસલક્ષી મુદ્દાઓ

નેશનલ હૅલ્થ પૉલિલસી (રાષ્ટ્રીય આરોગ્ય નીવિ�) અંગે - પ્રવિ�ભા�ો અને સૂચનો

પ્રાથમિ!ક લિશક્ષણને !જબૂ� કર�ંુઃ ખા!ીઓ અને સૂમિચ� વ્યૂહરચનાઓ

સા!ાલિજક સુરક્ષા યોજનાની પ્રાપ્ય�ા સરળ બને �ે અંગેના પ્રયત્નો

ઇલિ01યાઝ 1ૉટરઃ શંુ ફિ5લ્! પર પ્રવિ�બંધ !ૂક�ાથી ઉકેલ !ળી જશે?

સાબરકાંઠા લિજલ્લાના વિ�જયનગર ખા�ે 'ઉન્નવિ�' દ્વારા આં�રરાષ્ટ્રીય !વિહલા ફિ;નની ઊજ�ણી - 2015

સંદર્ભ� સાવિહત્ય

સંપાદકીય

નાણાકીય સત્તાનાં હસ્તાંતરણને અસરકારક બનાવવંુસત્તા, નાણાં, જ�ાબ;ારી અને ઉત્તર;ામિયત્�ની નીચલા સ્�રે સોંપણી કરીને 5રજ અને કાયો@ની સોંપણી કર�ા!ાં આ�ે છે. �ે પૂરક�ાના લિસદ્ધા0� પર આધાફિર� છે - કે0દ્ર સરકારે એ�ાં કાયો@ બજા��ાં જેાઈએ, જે નીચલા કે સ્થાવિનક સ્�રે ન બજા�ી શકા�ાં હોય. �ર્ષ@ 2015-2016 ના બજેટ!ાં નોંધપાત્ર 5ેર5ાર કરીને અવિ�ભાલિજ� સવિહયારા વિહસ્સા!ાં રાજ્યોનો વિહસ્સો 32 ટકાથી �ધારીને 42 ટકા કર�ા!ાં આવ્યો છે. સાથે જ આયોલિજ� �થા લિબન-આયોલિજ� ખચ@ નંુ વિ�લીનીકરણ કરીને કે0દ્ર સરકારની !ાગ@ ;ર્શિશLકાઓને અનુસયા@ વિ�ના કાય@ ક્ર!ોનંુ આયોજન કર�ાની જ�ાબ;ારી રાજ્યોને સોંપ�ા!ાં આ�ી છે. આ પ્રવિક્રયા આયોજન પંચના કર�ા!ાં આ�ેલા વિ�સજ@ન !ુજબ સુસંગ� છે. આયોજન પંચની જૂની વ્ય�સ્થાને સ્થાને હ�ે નીવિ� (એનઆઇટીઆઇ - નેશનલ ઇમિ0Nટુ્યટ 5ોર ટ્ર ાન્સ5ોર્મિં!Lગ ઇલિ01યા) આયોગ સ્થાપ�ા!ાં આવ્યંુ છે, જે!ાં રાજ્યો હ�ે �ે!નાં અલાય;ાં આર્થિથLક અને સા!ાલિજક આયોજનો �થા નીવિ�ઓ ઘ1ે �થા આયોગ પાસેથી !ાગ@ ;શ@ ન !ેળ�ીને �ે આયોજનો-નીવિ�ઓનો અ!લ કર�ા !ાટેની વ્ય�સ્થા વિ�કસા�ે �ે�ી અપેક્ષા રાખ�ા!ાં આ�ે છે. આ વ્ય�સ્થા થકી રાજ્યોના �ૈવિ�ધ્ય �થા �ે!ની વિનશ્ચિW� જરૂફિરયા�ોનો સ્�ીકાર કરીને �ે! જ કાયો@ની સોંપણી કરીને સાથે સ!�ાયી �ંત્રને !ા0ય�ા આપ�ા!ાં આ�ી છે. જેાકે, પ્રશ્ન એ છે કે રાજ્યો કે0દ્રની ;ેખરેખ વિ�ના ગરીબો !ાટેના કાય@ ક્ર!ો અને યોજનાઓનો અસરકારક અ!લ કર�ા !ાટે સજ્જ છે ખરાં?

કે0દ્ર સરકારે જાહેર કરેલા ��@!ાન બજેટ 2015-2016 !ાં 5ક્� કાય;ાકીય જેાગ�ાઈ લાગુ પ1ે �ે�ી અને સેસની જેાગ�ાઈથી ચાલ�ી, જે!ાં એ!જીનરેગા, લઘુ!�ીઓ !ાટેની યોજનાઓ, સ્કોલરલિશપ યોજનાઓ, બાળ રક્ષણ, વિકશોર �યની છોકરીઓ !ાટે સબળા યોજના, !વિહલાઓના રક્ષણ !ાટેની યોજનાઓ, વિ�કલાંગ વ્યક્તિક્�ઓ !ાટેની યોજનાઓ, સ�@ લિશક્ષા અશ્ચિભયાન, !ધ્યાહ્ન ભોજન, વિ�કલાંગ�ા ધરા�નારી વ્યક્તિક્�ઓ, વિ�ધ�ાઓ �થા �ૃદ્ધો !ાટેની પે0શન યોજનાઓ ધરા��ા નેશનલ સોલિશયલ આલિસNન્સ પ્રોગ્રા!

�ગેરેનો સ!ા�ેશ થાય છે. 24 યોજનાઓનો અ!લ કે0દ્ર અને રાજ્યોના બ;લાયેલા બજેટ 5ાળ�ણીના ટકા�ારી અ!લ કર�ા!ાં આ�શે, આ યોજનાઓ ખાસ કરીને કૃમિર્ષ, પાણી અને સ્�ચ્છ�ા, આરોગ્ય, ગ્રા!ીણ આ�ાસ (ઇમિ0;રા આ�ાસ યોજના), ઉચ્ચ લિશક્ષણ, બાળ વિ�કાસ (આઇસી1ીએસ) અને આજીવિ�કા સાથે સંબંમિધ� છે. બેક�1@ ફિરજન ગ્રાન્ટ 5ં1 (બીઆરજીએ5), ઇ-ગ�ન@ન્સ, !ો1ેલ સ્કૂલ અને પંચાય�ોને !જબૂ� કર�ા !ાટેની યોજનાઓ સવિહ�ની આઠ યોજનાઓને કે0દ્રીય સહાયથી સંપૂણ@ પણે અળગી કર�ા!ાં આ�શે.

�ૈલિeક સ્�રે, કોઈ પણ ;ેશની પ્રગવિ�, યુએન1ીપીએ 90 ના ;ાયકાથી પ્રસ્થાવિપ� કરેલા હુ્ય!ન 1ે�લપ!ેન્ટ ઇ01ેક્સ (એચ1ીઆઇ)ના !ાપ;ં1 અનુસાર �ે ;ેશને !ળ�ા ક્ર!ાંકના આધારે નક્કી થ�ી હોય છે. હુ્ય!ન 1ે�લપ!ેન્ટ (!ાન� વિ�કાસ)ના સૂચકો લિશક્ષણના સ્�ર, આરોગ્ય અને સ્�ચ્છ�ાની ક્તિસ્થવિ� અને ગૌર�પ્ર; જી�ન જી��ા !ાટે વ્યક્તિક્� પાસે ઉપલબ્ધ પસં;ગીઓના આધારે નક્કી થાય છે. !ાન� વિ�કાસને �ેગ આપ�ા !ાટે આરોગ્ય, લિશક્ષણ અને સા!ાલિજક સલા!�ી કે્ષત્ર ેબજેટની યોગ્ય 5ાળ�ણી થ�ી જરૂરી છે. ��@!ાન કે0દ્રીય બજેટે આરોગ્ય કે્ષત્ર ેબજેટની 5ાળ�ણી રૂ. 30,645 કરો1થી �ધારીને રૂ. 33,152 કરો1 (10 ટકા �ૃલિદ્ધ) કરી છે, જ્યારે !ંત્રાલયે રૂ. 50,000 કરો1ની 5ાળ�ણીની !ાગણી કરી હ�ી. આરોગ્ય નીવિ�ના !ુસદ્દા!ાંના સૂચને આરોગ્યનંુ બજેટ જી1ીપીના 1.2 ટકાથી �ધારીને 2.5 ટકા કર�ાની ભલા!ણ કરી છે. એ!જીનરેગા !ાટેની 5ાળ�ણી ગ� �ર્ષ@ ની 5ાળ�ણીની સરખા!ણીએ એક ટકા �ધી હો�ા છ�ાં, �ાસ્��!ાં 3 થી ચાર ટકાનો ઘટા1ો કર�ા!ાં આવ્યો છે. લિશક્ષણ કે્ષત્ર ે16.5 ટકાનો કાપ !ૂક�ા!ાં આવ્યો છે અને 5ાળ�ણી!ાં ઉચ્ચ લિશક્ષણ અને કૌશલ્ય-�ધ@ ન પર ભાર !ૂક�ા!ાં આવ્યો છે. આંગણ�ા1ી (આઇસી1ીએસ) !ાટેના બજેટ!ાં 50 ટકાનો ઘટા1ો થયો છે. જેાકે, સા!ાલિજક કે્ષત્ર,ે સહાયકારક જેાગ�ાઈઓ સાથે અટલ પે0શન યોજના અને પ્રધાન !ંત્રી સુરક્ષા �ી!ા યોજના જે�ી �ી!ા યોજનાઓની જાહેરા� કર�ા!ાં આ�ી છે.

જેા રાજ્ય સરકારો ��@!ાન બજેટ!ાં શરૂ કર�ા!ાં આ�ેલી નાણાકીય હસ્�ાં�રણની સુસંગ��ા વિ�શે સ!જૂ�ી !ેળ�ે અને યોગ્ય 5ાળ�ણી કરે, �ો �ે સા!ાલિજક કે્ષત્ર !ાટે

લાભકારક બની રહેશે. �ળી, ગરીબ �ગ@ ને આ યોજનાઓ વિ�શે જાણકારી !ળે �ે જરૂરી છે, જેથી સા!ાલિજક રક્ષણના કાય@ ક્ર!ોની �ધુ !ાગ સજાય@ . જાહેર કાય@ ક્ર!ોના લાભ લોકો સુધી પહોંચા1�ા !ાટે !ળ�ાપાત્ર લાભ અંગેની !ાવિહ�ી લોકો સુધી પહોંચે અને લાભો !ેળ��ા !ાટે સરળ પ્રવિક્રયા વિ�કસા��ા!ાં આ�ે �ે સુવિનશ્ચિW� કર�ંુ જરૂરી છે. �!ા! કાય@ ક્ર!ો !ાટે 5ફિરયા; વિન�ારણની અસરકારક પ્રવિક્રયા હો�ી જરૂરી છે, �થા લોકોની 5ફિરયા;ોનો સ!યસર વિનકાલ કર�ા!ાં આ�ે છે કે કે!, �ેની ;ેખરેખ !ાટે 5ફિરયા; વિન�ારણ અમિધકારી હો�ા જરૂરી છે. 5ફિરયા; વિન�ારણ !ાટે લોકો કે0દ્ર (દ્વદ્વદ્વ.થ્ર્ડ્ઢથ્ર્થ્દ્રદ્દટ્ટ�્.ડ્ઢથ્દ્ય.ણ્ત્ત્) �થા રાજ્યની વિ�વિ�ધ વ્ય�સ્થાઓનો ઉપયોગ કરે છે �ે સાચે જ પ્રોત્સાહક બાબ� છે.

વિવકાસલક્ષી મુદ્દાઓ

નેશનલ હૅલ્થ પૉજિલસી (રાષ્ટ્રીય આરોગ્ય નીવિત) અંગે - પ્રવિતર્ભાવો અને સૂર્ચનોજાહેર આરોગ્ય વિનષ્ણાત, સેવા-અમદાવાદ સાથે કાય� રત સુશ્રી મીરાઈ રે્ચટરજીના રાષ્ટ્રીય આરોગ્ય નીવિત (નેશનલ હૅલ્થ પૉજિલસી-2015) અંગેના પ્રવિતર્ભાવો અને સૂર્ચનો

પફિરચયસેલ્5 એમ્પ્લોઇ1 વિ�!ેન્સ ઍસોલિસએશન (સે�ા)દ્વારા �ંમિચ��ા, ગરીબી અને કા! �ચ્ચેના જેા1ાણ વિ�શે ચાલીસ કર�ાં પણ �ધુ �ર્ષો@ પહેલાં ઘેર-ઘેર જાગૃવિ� 5ેલા��ા!ાં આ�ી હ�ી. અનૌપચાફિરક અથ@ �ંત્રના અ!ારાં !વિહલા કાય@ ક�ા@ઓ જણા�ે છે:

"અ!ારંુ શરીર એ જ અ!ારી !ૂ1ી છે. જેા અ!ે કા! કરી શકીશંુ, આ�ક રળી શકીશંુ, �ો અ!ે અ!ારા પફિર�ારનંુ પેટ ભરી શકીશંુ. જેા અ!ે !ાં;ાં હોઈએ કે પફિર�ાર!ાંથી કોઈ બી!ાર હોય, �ો અ!ે કા! પર નથી જઈ શક�ાં અને �ેના કારણે અ!ારે આ�ક ગુ!ા��ી પ1ે છે. �ળી, અ!ારી આ�ક!ાંથી અ!ે ;�ાઓ, લેબોરેટરી ટેN અને 1ૉક્ટરની 5ીનો ખચ@ પણ ઉઠા�ીએ છીએ. ગરીબાઈ!ાંથી અ!ે કે�ી રી�ે બહાર નીકળી શકીશંુ?"Ј

�ળી, �ર્ષો@ના અનુભ� પરથી અ!ે જાણ્યંુ છે કે, અ!ારા સભ્યોની કા!ગીરીની ક્તિસ્થવિ� અને સાથે સાથે હા1!ારી સાથેનંુ �ે!નંુ જી�ન પણ �ે!ની ગરીબી �ધ�ા પાછળનંુ જ�ાબ;ાર કારણ છે. હાલાકીભયા@ જી�નને કારણે �ે!નંુ સ્�ાસ્થ્ય નબળંુ રહે છે અને ગરીબીના ચક્ર!ાં �ેઓ �ધુને �ધુ 5સા�ા જાય છે. આ રી�ે જેા�ાં, ગરીબી એ નબળા આરોગ્ય પાછળનંુ કારણ પણ છે અને પફિરણા! પણ છે.

કા! કરનારાં ગરીબ લોકો!ાં સ્ત્રીઓ સૌથી �ધુ �ંમિચ� હોય છે અને !ોટાભાગે �ે!નંુ આરોગ્ય પણ નબળંુ હોય છે. આ પાછળનંુ કારણ એ છે કે સા!ા0યપણે !વિહલાઓ જે કા! સાથે સંકળાયેલી હોય છે �ે કા! અસુરલિક્ષ� હોય છે, આ�ક ઘણી જ ઓછી હોય છે, કા! કપરંુ અને જેાખ!ી હોય છે. �ળી, �ે!ની સાથે જાવિ�ગ� ભે;ભા� રાખ�ા!ાં આ�ે છે, !વિહલાઓ ઓછો ખોરાક લે છે અને પફિર�ાર!ાં �ેઓ સૌથી છેલ્લે જ!ે છે. આ ઉપરાં�, �ારં�ાર થ�ી પ્રસૂવિ�ની અસર પણ �ે!ના શરીર પર પ1ે છે. આ!, ગરીબી, અસંગફિઠ��ા અને જાવિ�ગ� ભે;ભા�ોની વિ�પફિર� અસરો �ે!ણે સૌથી �ધારે સહન કર�ી પ1ે છે.ઉપરોક્� પફિરક્તિસ્થવિ�ને ધ્યાન!ાં રાખીને સે�ા !વિહલાઓ સાથે !ળીને �ે!ના આરોગ્ય અને �ે!ના કલ્યાણને લગ�ા !ુદ્દાઓ પર સવિક્રયપણે કા!ગીરી કરે છે. સે�ા એ 13 રાજ્યો!ાં આશરે 20 લાખ કાય@ ક�ા@ઓ ધરા��ંુ રાષ્ટ્રીય સંગઠન છે. અ!ને !ાલૂ! પડંુ્ય કે, આરોગ્યની સલા!�ી વિ�ના સે�ાની બહેનો કે અ0ય પુરુર્ષ અને !વિહલા કા!;ારો ગરીબી!ાંથી બહાર નીકળી શકે �ે! નથી.

ઉપરાં�, આપણો ;ેશ આં�રરાષ્ટ્રીય !જૂર સંગઠન (આઈએલઓ)નાં વિ�વિ�ધ સં!ેલનો!ાં સા!ાલિજક સુરક્ષાના જે અલ્પ�! !ાપ;ં1ોને અનુસર�ા સં!� થયો છે, �ે !ાપ;ં1ો હાંસલ કર�ા !ાટે આરોગ્યની સલા!�ી જરૂરી છે. �ળી, ભાર�ે !ાન� અમિધકારોના ઘોર્ષણાપત્ર (યુવિન�સ@લ 1ેક્લરેશન ઑ5 હુ્ય!ન રાઇટ્સ) પર પણ હસ્�ાક્ષર કયા@ છે, જે!ાં આરોગ્યની કાળજી એ !ૂળભૂ� અમિધકાર છે. જેા ;ેશની �સવિ� �ં;ુરસ્� અને લિશલિક્ષ� નહીં હોય, જેા ;ેશ!ાં સ!ાન�ા અને ભે;ભા�રવિહ� �ા�ા�રણ નહીં હોય �થા જેા �!ા! કા!;ારો !ાટેના !ૂળભૂ� હક્કો (લેબર રાઇટ્સ)ને !ા0ય�ા નહીં !ળી હોય, �ો ;ેશ પ્રગવિ�શીલ અને સ!ૃદ્ધ નહીં થઈ શકે.

આ !ાટે અ!ે ચાર ;ાયકાથી આરોગ્યને લગ�ા પ્રશ્નો પર કા! કરી રહ્યા છીએ �થા �ે !ાટે અ!ે હૅલ્થ ટી! અથ�ા ;ાયણ અને હૅલ્થ કો-ઑપરેફિટવ્સ ઊભાં કયા| છે, જે!ાં ટ્ર ે ફિ1શનલ બથ@ ઍટે010ટ્સ (ટીબીએ) અથ�ા હૅલ્થ �ક@ સ@ �થા અ0ય સ્થાવિનક જાણકારો લિશક્ષણ આપે છે, જાગૃવિ� 5ેલા�ે છે �થા કેટલીક પાયાની સે�ાઓ પૂરી પા1ે છે. છેલ્લા ચાર ;ાયકા!ાં હજ્જારો અનૌપચાફિરક !વિહલા કા!;ારોએ આરોગ્યનંુ લિશક્ષણ �થા

જાગૃવિ� અંગેની સભાઓ!ાં ભાગ લીધો છે �થા આરોગ્યની સંભાળના ઉચ્ચ�! સ્�ર સાથે �ેઓ જેા1ાયાં છે. સ્�ાસ્થ્યની સંભાળ લે�ા !ાટે �ે!ને સાધનો �થા ઉપકરણો પૂરાં પા1�ા!ાં આ�ે છે અને સરકારના 1ૉટ્સ કાય@ ક્ર! હેઠળ �ેઓ ;�ાઓ પણ !ેળ�ે છે. આ ઉપરાં�, અ!ે ઓછી કિકL!�ે ;�ાઓ �ેચ�ી ;ુકાનોનંુ સંચાલન કરીએ છીએ, આયુ�� ફિ;ક ;�ાઓનંુ ઉત્પા;ન કરીએ છીએ, યોગનંુ લિશક્ષણ આપીએ છીએ. �ળી, આરએસબી�ાય અને રાજ્યના આરોગ્ય �ી!ા કાય@ ક્ર!ો (હૅલ્થ ઇ0શ્યોરન્સ પ્રોગ્રામ્સ) સાથેના જેા1ાણ થકી સે�ા દ્વારા પે્રફિર� નેશનલ ઇ0શ્યોરન્સ �ી!ો - સે�ા કો-ઑપરેફિટ� દ્વારા ઇ0શ્યોરન્સનંુ આર્થિથLક રક્ષણ પૂરંુ પા1ીએ છીએ.

�ેથી નેશનલ હૅલ્થ પૉલિલસી (રાષ્ટ્રીય આરોગ્ય નીવિ�) ઘ1�ાનાં અ!ારાં સૂચનો, સ્થાવિનક સ્�રની ક્તિસ્થવિ� અંગેના �થા પૉલિલસી સ્�રના અ!ારા અનુભ�ો પર �થા સા�@ મિત્રક આરોગ્ય સંભાળ પ્રત્યેની અ!ારી પ્રવિ�બદ્ધ�ા પર આધાફિર� છે. સા�@ મિત્રક આરોગ્ય સંભાળના ઉદ્દેશ્યને આરોગ્ય સુરક્ષા !ાટેની કા!ગીરી!ાં રૂપાં�ફિર� કર�ા !ાટે અ!ે, રાજ્ય અને કે0દ્ર કક્ષાએ સરકાર સાથે �ે! જ કેટલાંક ખાનગી એક!ો સાથે કા! કર�ાનંુ ચાલુ રાખીશંુ. નેશનલ હૅલ્થ પૉલિલસી 2015 !ાટેનાં સૂચનોનેશનલ હૅલ્થ પૉલિલસી 2015 ઘ1�ા !ાટે અ!ે ખાસ કરીને નીચેના !ુદ્દાઓ અંગે કેટલાંક ચા�ીરૂપ પાસાંનંુ સ!થ@ ન કરીએ છીએ:

ચા�ીરૂપ લિસદ્ધા0�ો અને ધ્યાન આપ�ાનાં કે્ષત્રો. સ!ા�ેશક પ્રાથમિ!ક આરોગ્ય સંભાળને પ્રાથમિ!ક�ા આપ�ી. કાળજીનાં �!ા! સ્�રોએ ગુણ�ત્તા પર ભાર !ૂક�ો. ત્રીજી શે્રણીની સંભાળ વ્યાપક ધોરણે ઉપલબ્ધ બના��ા પર ભાર !ૂક�ો. જાહેર આરોગ્ય કે્ષત્ર!ાં વ્યાપક રોકાણની જરૂફિરયા�. જાહેર આરોગ્ય કે્ષત્રની આગે�ાનીની જરૂફિરયા� �થા �ેની 5રજેા. આરોગ્યના સા!ાલિજક વિનણા@ યક પફિરબળો પર ધ્યાન આપ�ંુ. શહેરી આરોગ્ય પર ભાર !ૂક�ો.

!ાનલિસક આરોગ્ય પર ધ્યાન આપ�ંુ. જરૂરી ;�ાઓ વિ�ના-!ૂલે્ય પૂરી પા1�ી. �પરાશકારો પરના �!ા! (યુઝર) ચાજ@ ;ૂર કર�ા. આયુશ �થા યોગની ભૂમિ!કા �થા પ્રાથમિ!ક આરોગ્ય સંભાળ સાથે �ે!નંુ સંકલન. !ાન� સંસાધનો પર, ખાસ કરીને સ્થાવિનક કા!;ારો પર ધ્યાન આપ�ંુ. �યો�ૃદ્ધ લોકોની કાળજી લે�ા પર ધ્યાન આપ�ંુ. ચેપી ન હોય �ે�ા રોગો પર ધ્યાન આપ�ંુ. રોગ વિનયંત્રણના કાય@ ક્ર!ોને પ્રાથમિ!ક આરોગ્ય સંભાળ સાથે જેા1�ા. વ્ય�સામિયક સ્�ાસ્થ્ય પર ધ્યાન આપ�ંુ. !વિહલાઓના આરોગ્ય અને સુરક્ષા પર ભાર !ૂક�ો, નસબંધી ;રમિ!યાન કાળજીની

ગુણ�ત્તા, જાવિ�ગ� !ુદ્દા અંગે સં�ે;નશીલ�ા સાર�ાર !ાટેની આ;શ@ !ાગ@ ;ર્શિશLકા, વિનય!નનો વિ�કાસ આરએસબી�ાયની ભૂમિ!કા પુનઃવિનધા@ ફિર� કર�ી �થા �ેની સ!ીક્ષા કર�ી અને �ેનંુ

આરોગ્ય અને પફિર�ાર કલ્યાણ !ંત્રાલય!ાં સ્થળાં�ર કર�ંુ. ખાનગી સે�ા પૂરી પા1નારાઓ �થા સુવિ�ધાઓ !ાટે સાર�ારની આ;શ@

!ાગ@ ;ર્શિશLકા વિ�કસા��ી. �!ા! લોકો !ાટે આરોગ્ય એ!આઈએસ અને હૅલ્થ કા1@ યુવિન�સ@લ હૅલ્થ એશ્યોરન્સ !ાટે નૈવિ�ક સંશોધન !ાગ@ ;ર્શિશLકાઓ અને પુરા�ા-

આધાર વિ�કસા��ો. રાઇટ ટુ હૅલ્થ (�ં;ુરસ્� આરોગ્યનો અમિધકાર) કાય;ા અંગે રાષ્ટ્રીય કક્ષાએ ચચા@

�થા પફિરસં�ા; વિ�કસા��ો.

આ ઉપરાં�, સે�ા, નેશનલ હૅલ્થ પૉલિલસી (રાષ્ટ્રીય આરોગ્ય નીવિ�)ના પફિરક્તિસ્થવિ� સંબંમિધ� વિ�શ્લેર્ષણની �થા ભાર�!ાં આરોગ્યની ��@!ાન ક્તિસ્થવિ�ના �ેના પ્રા!ાશ્ચિણક અને સ!ા�ેશક !ૂલ્યાંકનની સરાહના કરે છે �થા �ેનંુ સ!થ@ ન કરે છે. અ!ે નોંધ્યંુ છે કે, સરકારે ગરીબી અને આરોગ્ય �ચ્ચે સ્પષ્ટ જેા1ાણ ;શા@ વ્યંુ છે, જે શહેરી આરોગ્ય, આરોગ્યના સા!ાલિજક વિનણા@ યકો અને જાહેર આરોગ્ય કે્ષત્ર ેરોકાણનો અભા� જે�ી ત્રફુિટઓ �ર5 ધ્યાન ;ોરે છે. (પાના નં. 5-9)

આ ઉપરાં�, પ્રાથમિ!ક આરોગ્ય સંભાળ કે્ષત્ર ેસરકારે આગે�ાની લે�ી પ1શે અને જાહેર આરોગ્ય લક્ષ્યાંકોને ધ્યાન!ાં રાખીને ખાનગી કે્ષત્ર સાથેના જેા1ાણ �ર5 કા!ગીરી કર�ી પ1શે. �ે અંગેના સરકારના દ્રવિષ્ટકોણને પણ સે�ા ટેકો આપે છે (પાના નં. 15). આ કે�ી રી�ે કર�ા!ાં આ�શે �ેની સ્પષ્ટ�ા કર�ા!ાં નથી આ�ી. આ કા!ગીરી કાળજીપૂ�@ કની વિ�ચારણા !ાંગી લે છે. �ે !ાટે �!ા! સંબંમિધ� લોકો પ્રવિ�બદ્ધ થઈને �ાસ્��!ાં �ેનો અ!લ કરે �ે�ા યોગ્ય ઍક્શન પ્લાન અંગે એક!� વિ�કસા��ા !ાટે નાગફિરક સ!ાજ, ખાનગી કે્ષત્ર �થા અ0ય લોકો સાથે સલાહ-!સલ� કર�ી જરૂરી છે.

રાષ્ટ્રીય આરોગ્ય નીવિ�ને સુદ્રઢ કર�ા !ાટેનાં કેટલાંક સૂચનો નીચે પ્ર!ાણે છેઃ1. આરોગ્યના સા!ાલિજક વિનણા@ યકો (પાના નં. 16, 19, 27)ને અ!ે આ�કારીએ છીએ, પરં�ુ સાથે-સાથે સ્�ાસ્થ્ય અને પફિર�ાર કલ્યાણ !ંત્રાલય, શ્ર! અને રોજગાર, હાઉસિસLગ અને શહેરી ગરીબી, ગ્રા!ીણ વિ�કાસ, !વિહલા અને બાળ વિ�કાસ, નાણાં અને લિશક્ષણ સવિહ�નાં સંબંમિધ� !ંત્રાલયો સાથે !ળીને નાની ટાસ્ક 5ોસ@ (કાય@ વિ�શેર્ષ ;ળ) રચ�ાની પહેલ કરે �ે�ંુ સૂચન છે. લોકો, ખાસ કરીને !વિહલા-કા!;ારો અને સ!ાજના અ0ય �ંમિચ� �ગો@ના આરોગ્ય પરના ખચ@ નંુ !ૂલ્યાંકન કર�ા !ાટે, નીવિ� અને કાય@ ક્ર!ોના અ!લીકરણ પહેલાં �ે નીવિ�ઓ અને કાય@ ક્ર!ોને આરોગ્ય પરની અસરના !ૂલ્યાંકનના આધારે કે�ી રી�ે રજૂ કર�ા �ે નક્કી કર�ા !ાટે ઉપરોક્� ટાસ્ક-5ોસ@ રચ�ી ઘણી જ જરૂરી બની રહે છે.

2. અ!ે નોંધ્યંુ છે કે, નીવિ�, આરોગ્ય !ાટે પંચાય�ી રાજ સંસ્થાઓ (પીઆરઆઈ)ને સાંકળ�ા સવિહ� સ!ુ;ાયની કા!ગીરીનો ઉલ્લેખ કરે છે (પાના નં. 16, 19, 54, 55). જેાકે, આ ભાગ ઘણો જ ટંૂકો છે અને �ેના !હત્ત્�ને ધ્યાન!ાં રાખ�ાં �ે! જ રોગી કલ્યાણ સમિ!વિ� (આરકેએસ), !વિહલા આરોગ્ય સમિ!વિ� (એ!એએસ) અને વિ�લેજ હૅલ્થ, સેવિનટેશન એ01 0યૂફિટ્ર શન કમિ!ટી (�ીએચએસએનસી)!ાં સરકારના ��@!ાન રોકાણને ધ્યાન!ાં રાખ�ાં આ ભાગને પૂર�ો વિ�કસા��ા!ાં આવ્યો નથી. સે�ા સૂચ�ે છે કે, નીવિ�, આરોગ્ય !ાટે સ!ુ;ાયની કા!ગીરી પર �ધુ ભાર !ૂકે છે - જે! કે, આરોગ્ય સુધાર�ા !ાટે ખાસ કરીને !વિહલાઓની આગે�ાની સાથેની આ સમિ!વિ�ઓ દ્વારા થ�ી

�ે!ની સ્થાવિનક કા!ગીરી. નીવિ� ;સ્�ા�ેજ!ાં આપણે નીચેના !ુદ્દાઓ પણ ઉ!ેર�ા જેાઈએ:(ક) �ીએચએસએનસી, એ!એએસ અને આરકેએસને સ�ો@ચ્ચ પ્રાથમિ!ક�ા આપ�ી જેાઈએ અને એસએચજી અને એનજીઓ સવિહ�ના સભ્યપ;-આધાફિર� ગરીબો !ાટેનાં સંગઠનોને �ેની સોંપણી કર�ી જેાઈએ. આ સ્થાવિનક સમિ!વિ�ઓને સે�ા પૂરી પા1�ા !ાટે, ક્ષ!�ા-�ધ@ ન હાથ ધર�ા !ાટે લોકોને, ખાસ કરીને !વિહલાઓને એકમિત્ર� કરીને �ે!ને કા!ની સોંપણી કર�ાની �ે!ની જ�ાબ;ારી હો�ી જેાઈએ. આ સાથે જ, સ્થાવિનક લોકોનંુ આરોગ્ય સુધારે �ે�ી પ્ર�ૃલિત્તઓનંુ આયોજન કર�ા!ાં !;; કર�ી, લોકોને સરકારના જાહેર આરોગ્યના કાય@ ક્ર!ો સાથે સાંકળ�ા, જાહેર સે�ાઓ અપૂર�ી હોય કે ગેરહાજર હોય �ે�ા સંજેાગો!ાં લોકોને ખાનગી સે�ા પૂરી પા1નારાઓ સાથે સાંકળ�ા અને આ કાય@ ક્ર!ો �થા સે�ાઓ સ્થાવિનક લોકો - �ે!ાંયે ખાસ કરીને અતં્ય� ગરીબ લોકો અને !વિહલાઓ સુધી પહોંચે �ે સુવિનશ્ચિW� કર�ા !ાટે આ �!ા! કાય@ ક્ર!ો પર ;ેખરેખ રાખ�ી �ે પણ �ે!ની જ�ાબ;ારી હો�ી જેાઈએ. આ સ્થાવિનક સમિ!વિ�ઓ!ાં !વિહલાઓનંુ ઓછા!ાં ઓછંુ 50 ટકા પ્રવિ�વિનમિધત્� હો�ંુ જેાઈએ. સમિ!વિ�ના સભ્યો!ાં વિનશ્ચિW� ગા! કે શહેરી વિ�સ્�ારના અતં્ય� ગરીબ સ!ુ;ાયો �થા જ્ઞાવિ�ઓના સભ્યો પણ પ્રવિ�વિનમિધ �રીકે સા!ેલ હોય �ે પણ સુવિનશ્ચિW� કર�ંુ જેાઈએ.(ખ) આરોગ્ય લિશક્ષણ �થા આરોગ્યપ્ર; પ્ર�ૃલિત્તઓ કે ટે�ોને �ેગ આપ�ા !ાટે અને સાથે જ આરોગ્યના પ્રશ્નો વિ�શેની !ાવિહ�ી એકમિત્ર� કર�ા !ાટે, જાહેર આરોગ્ય વ્ય�સ્થા દ્વારા �ે સ!સ્યાઓ પર કે�ી રી�ે ધ્યાન આપ�ા!ાં આ�ે છે અને હજી કયાં �ધુ પગલાં લે�ાં જરૂરી છે �ેની જાણકારી !ેળ��ા !ાટે ગ્રા! સભા અને શહેરી �ૉ1@ મિ!ટિટLગના ભાગ �રીકે શરૂઆ�ના સ!યે �ર્ષ� ઓછા!ાં ઓછી એક �ખ� (શક્ય હોય ત્યાં સુધી �ર્ષ@!ાં બે �ાર) સ્થાવિનક આરોગ્ય સભાનંુ આયોજન થ�ંુ જેાઈએ.(ગ) આશા કાય@ કરોની સંખ્યા �ધારીને પ્રત્યેક 1000 �સ્�ી;ીઠ 1 આશા કાય@ ક�ા@ ની કર�ી. ચેપી અને લિબન-ચેપી રોગોને અસરકારક રી�ે નાથ�ા !ાટે આશા કાય@ ક�ા@ ને �ે!ના સ!ુ;ાયની હૅલ્થ �ક@ ર બના��ી. આશા કાય@ ક�ા@ અથ�ા �ો અ0ય અગ્રણી હૅલ્થ �ક@ ર !ાટેની કોઈ ન�ી જગ્યા સજાય@ , �ે !ાટે ;ાયણને પ્રાથમિ!ક�ા આપ�ા!ાં આ�ે �ે�ંુ અ!ે દ્રઢપણે સૂચ�ીએ છીએ.

(ઘ) !ેફિ1કલ કૉલેજેા સવિહ�ની શૈક્ષશ્ચિણક સંસ્થાઓ અને નાગફિરક સ!ાજ સંગઠનો દ્વારા આશા કાય@ કરો, પંચાય�, નગરપાલિલકા અને મ્યુવિનલિસપલ કાઉક્તિન્સલર �થા અ0ય લોકોને વિનયમિ!�પણે ક્ષ!�ા-�ધ@ ન �થા ;રમિ!યાનગીરી પૂરી પા1�ા!ાં આ�ે �ે જરૂરી છે, જેથી �ેઓ �ે!ના સ!ુ;ાય!ાં રહેલા આરોગ્યના પ્રશ્નો સ!જી શકે અને આરોગ્યની ક્તિસ્થવિ� સુધાર�ા !ાટે કા!ગીરી કર�ા !ાટે સક્ષ! બની શકે.

3. આરોગ્ય અને પફિર�ાર કલ્યાણ !ંત્રાલયના નીવિ� ;સ્�ા�ેજ!ાં વ્ય�સામિયક આરોગ્યના !ુદ્દાની ક;ાચ પ્રથ! �ખ� નોંધ લે�ા!ાં આ�ી છે. (પાના નં. 17-18) આ પગલાંને અ!ે આ�કારીએ છીએ �થા �ેને પૂરેપૂરંુ સ!થ@ ન આપીએ છીએ અને વ્ય�સામિયક આરોગ્ય અને સલા!�ી (ઓએચએસ - ઑકુુ્યપેશનલ હૅલ્થ એ01 સેફ્ટી)ને પ્રાથમિ!ક આરોગ્ય સંભાળ સાથે સાંકળ�ા !ાટેનો પ્લાન વિ�કસા��ા !ાટે ઉપરોક્� !ંત્રાલય, શ્ર! અને રોજગાર !ંત્રાલયનો સહકાર !ેળ�ે �ે�ંુ અ!ારંુ સૂચન છે. �ે!ાં નીચેના !ુદ્દાઓ સ!ાવિ�ષ્ટ હો�ા જેાઈએ:(ક) કા!ગીરી સંબંમિધ� આરોગ્યની �કલી5ો, �ે !ાટેની �પાસ અને સ!યસર વિન;ાન અને સાર�ારના �ાકી;ના સં;ભ@ !ાટે આશા, એએનએ! અને !ેફિ1કલ ઑફિ5સર (એ!ઓ)નંુ ક્ષ!�ા �ધ@ ન �થા �ાલી!(ખ) સબ-સેન્ટર (પેટા કે0દ્ર), પ્રાથમિ!ક આરોગ્ય કે0દ્ર અને શહેરી આરોગ્ય કે0દ્ર સ્�રે ઉપલબ્ધ સે�ાઓ!ાં ઓએચએસનો સ!ા�ેશ કર�ો.(ગ) આરોગ્ય અને પફિર�ાર કલ્યાણ !ંત્રાલય અને શ્ર! અને રોજગાર !ંત્રાલય ઉપરાં�, કૃમિર્ષ !ંત્રાલય, ખાણ, કેમિ!કલ અને 5ર્ટિટLલાઇઝસ@ , !વિહલા અને બાળ વિ�કાસ જે�ાં વિ�વિ�ધ !ંત્રાલયોના બધા જ કાય@ ક્ર!ો!ાં ઑકુુ્યપેશનલ હૅલ્થ એ01 સેફ્ટી (ઓએચએસ)નો દ્રવિષ્ટકોણ વિ�કસે �ે !ાટે �ે!ના પ્રવિ�વિનમિધઓ સાથે !ળીને ટાસ્ક-5ોસ@ (વિ�શેર્ષ કાય@ ;ળ)ની રચના કર�ી, યોગ્ય નીવિ�ઓ �થા કાય;ાઓ ઘ1ીને આઇએલઓ ક0�ે0શનને સ!થ@ ન આપ�ંુ. (ઘ) �કનીકી એજન્સીઓને એ�ાં સાધનો �થા ઉપકરણો વિ�કસા��ા !ાટે પ્રોત્સાહન અને સહાય પૂરાં પા1�ાં કે જેનાથી ઉત્પા;ક�ા અને આ�ક �ધે અને સાથે-સાથે કા!;ારોનંુ, ખાસ કરીને અસંગફિઠ� અથ@ �ંત્ર સાથે સંકળાયેલા કા!;ારો અને !વિહલાઓનંુ આરોગ્ય સલા!� રહે.

(ચ) શાળા, કૉલેજેા, !ેફિ1કલ કૉલેજેા અને ટ્ર ે 1 યુવિનયન (�ેપારી સંગઠનો) અને કા!;ારોના સહકારી !ં1ળો (કો-ઑપરેફિટવ્ઝ)!ાં ઓએચએસ અંગેના આરોગ્ય લિશક્ષણને �ેગ આપ�ો.

4. સ્ત્રીઓના આરોગ્ય �થા જાવિ�ના 1્ર ાફ્ટ પૉલિલસીના !ુખ્ય પ્ર�ાહ!ાં કરાયેલા ઉલ્લેખને અ!ે આ�કારીએ છીએ (પાના નં. 29 અને 30). સાથે જ, !વિહલાઓ વિ�રુદ્ધની કિહLસાના પ્રશ્ન પર ધ્યાન આપ�ાનો !ુદ્દો પણ સરાહનીય છે. જેાકે, !વિહલાઓએ સહન કર�ી પ1�ી આરોગ્યની સ!સ્યાઓ અને �ેને કે�ી રી�ે વિન�ારી શકાય �ે !ુદ્દાઓનો પ્રાથમિ!ક આરોગ્ય કાળજીના સ્�રે વિનશ્ચિW� ઉલ્લેખ થ�ો જરૂરી છે. આ ઉપરાં�, હૅલ્થ કેર પ્રો�ાઇ1સ@ (સે�ા પૂરી પા1નારા) દ્વારા જાવિ�ગ� સં�ે;નશીલ�ા (જે01ર સેક્તિન્સફિટવિ�ટી) પર ભાર !ૂક�ાના �થા આ સં;ભ@!ાં �ે!ની �ાલી! અને જ્ઞાન-�ધ@ નની પ્રવિ�બદ્ધ�ાને પણ અ!ે આ�કારીએ છીએ. સ્ત્રીઓએ સહન કર�ી પ1�ી અ0ય એક સ!સ્યા એ છે કે, ગ્રા!ીણ વિ�સ્�ારો ઉપરાં�, ઓછી આ�ક ધરા��ા શહેરી વિ�સ્�ારો!ાં પણ ગાયનેકોલૉલિજN (સ્ત્રી-રોગ વિનષ્ણા�)નો અભા� જેા�ા !ળે છે. �ળી, !વિહલાના આરોગ્યને સા!ા0ય રી�ે પ્રજનનક્ષ!�ા અને !ા�ૃ આરોગ્યના આધારે !ૂલ��ા!ાં આ�ે છે, જ્યારે વ્ય�સામિયક આરોગ્ય અને !ાનલિસક આરોગ્યની ઉપેક્ષા કર�ા!ાં આ�ે છે. સ!ા�ેશક �લણની �ર5ેણ કર�ી સે�ાઓ અને આરોગ્ય લિશક્ષણ પૂરાં પા1ીને !વિહલાઓના જી�ન �થા કલ્યાણ પર ધ્યાન આપ�ા!ાં આ�ે �ે�ા સા5લ્ય�ા;ી અશ્ચિભગ!ની અ!ે ભલા!ણ કરીએ છીએ.

5. !ાનલિસક આરોગ્યના ઉલ્લેખ અને ;ેશ!ાં !ાનલિસક આરોગ્ય પર કા! કર�ા વ્ય�સામિયકો (પ્રો5ેશનલ્સ)ની અછ�ના !ુદ્દાને અ!ે આ�કારીએ છીએ. જેાકે, �ે !ુદ્દાની રૂપરેખા ઘણી જ ટંૂકી આપ�ા!ાં આ�ી છે (પાના નં. 33) �થા સ!ુ;ાય-આધાફિર� !ાનલિસક આરોગ્યની જરૂફિરયા�નો ઉલ્લેખ કર�ા!ાં આવ્યો નથી. !ાનલિસક બી!ારીને �હેલાસર પારખીને ;;ી@ને વિનષ્ણા� પાસે !ોકલ�ા !ાટે સ્થાવિનક !વિહલાઓને, કાઉન્સેલર �રીકે �ાલી! પૂરી પા1�ા!ાં આ�ે �ે�ંુ અ!ારંુ સૂચન છે. આ સ્થાવિનક !વિહલાઓ આશા, આંગણ�ા1ી કાય@ ક�ા@ કે હૅલ્પર કે ;ાયણ હોઈ શકે છે.

6. ત્રીજી શે્રણીની (ટર્શિશLઅરી) કાળજી અને એઇમ્સ (એઆઇઆઇએ!એસ) જે�ી આ પ્રકારની સુવિ�ધાઓની !હત્ત્�પૂણ@ ભૂમિ!કાથી અ!ે �ાકે5 છીએ. જેાકે, 1્ર ાફ્ટ પૉલિલસી!ાં કરેલા ઉલ્લેખ પ્ર!ાણે 15 ન�ી એઇમ્સ શરૂ કર�ાને બ;લે સરકાર ખાસ કરીને રોમિગષ્ઠ�ાનંુ પ્ર!ાણ ઊંચંુ હોય �ે�ા �ંમિચ� વિ�સ્�ારો!ાં �ાલુકા કક્ષાનાં સીએચસી અને લિજલ્લા કક્ષાની હૉક્તિસ્પટલોને સુદ્રઢ બના�ે �ે�ંુ અ!ારંુ સૂચન છે. ;રેક એઇમ્સ પ્રસ્થાવિપ� કર�ા !ાટે �ધુ વિ�કે0દ્રીકૃ� ત્રીજી શે્રણીની કાળજી અને પ્રાથમિ!ક આરોગ્ય કાળજીના ભોગે �ધુ પ્ર!ાણ!ાં સંસાધનો, ખાસ કરીને Nા5 અને ઉપકરણોની જરૂર પ1ે છે. �ેથી, આ ખચા@ળ ;રમિ!યાનગીરી અંગે 5ેરવિ�ચારણા કર�ા !ાટે અને લિજલ્લા કક્ષાએ અને શક્ય હોય �ો �ાલુકા કે પેટા �ાલુકા કક્ષાએ વિ�કે0દ્રીકૃ� સુવિ�ધાઓ!ાં રોકાણ કર�ાની અ!ે ભલા!ણ કરીએ છીએ.

7. આરોગ્ય !ાટેનાં !ાન� સંસાધનો!ાં (પાના નં. 36-41) આશા કાય@ કરોની ભૂમિ!કાને સ્�ીકાર�ા!ાં આ�ી છે (પાના નં. 39), પરં�ુ સ્થાવિનક કક્ષાએ પ્રાથમિ!ક આરોગ્ય કાળજીને વિ�સ્�ાર�ાની ચા�ી ધરા��ા સ્થાવિનક, અગ્રણી કાય@ ક�ા@ઓને પૂર�ંુ !હત્ત્� આપ�ા!ાં આવ્યંુ નથી. સ્થાવિનક લોકો, ખાસ કરીને !વિહલાઓ સાથેની ;ાયણોની વિનકટ�ા અને �ે!ના પ્રત્યેના વિ�eાસને ધ્યાન!ાં રાખ�ાં !ા�ૃ અને લિશશુના આરોગ્યના !ુદ્દાઓ ઉપરાં� પણ ;ાયણોને પ્રાથમિ!ક આરોગ્ય સંભાળના કે્ષત્ર ેસા!ેલ કર�ા!ાં આ�ે �ે�ંુ અ!ારંુ સૂચન છે. ચેપી અને લિબન-ચેપી રોગો સવિહ� પ્રાથમિ!ક આરોગ્યની કાળજીને વિ�સ્�ાર�ા !ાટે ગ્રા!ીણ અને શહેરી વિ�સ્�ારો!ાં આશા કાય@ કરો પૂર�ી સંખ્યા!ાં હોય �ે જરૂરી છે.

8. જેા યુવિન�સ@લ હૅલ્થ એશ્યોરન્સ અને આ નીવિ�ના સ!ા�ેશક ધ્યેયને ;ેશના છે�ા1ાના ગરીબો અને અતં્ય� �ંમિચ� નાગફિરકો સુધી પહોંચા1�ાના કાય@ !ાં રૂપાં�ફિર� કર�ંુ હોય, �ો જાહેર અને ખાનગી સવિહ�ના �!ા!, આરોગ્યને લગ�ી સે�ા પૂરી પા1નારાઓ અને સુવિ�ધાઓનંુ વિનય!ન કર�ંુ જરૂરી છે. ખાનગી અને સરકારી 1ૉક્ટર, !ેફિ1કલ ઍસોલિસએશન, 5ા!ા@ લિસN અને કેમિ!N ઍસોલિસએશન, લિસવિ�લ સોસાયટી, પેશન્ટ �ૅલ્5ેર ઑગ�નાઇઝેશન (;;ી@ કલ્યાણ સંગઠનો) �ગેરે સાથેની સલાહ-!સલ�ના આધારે સાર�ાર !ાટેની આ;શ@ !ાગ@ ;ર્શિશLકા, વિનય!ો, શર�ો અને ખચ@ �થા 5ી!ાં રાહ�

�ગેરે જે�ી વ્ય�સ્થા ઊભી કર�ી જરૂરી છે. નીવિ�!ાં �ેનો ઉલ્લેખ (પાના નં. 43-44) કર�ા!ાં આવ્યો છે �થા આરોગ્ય કે્ષત્રના આ ચા�ીરૂપ પાસા!ાં રહેલી !ુશ્કેલીઓનો વિનખાલસપણે સ્�ીકાર કરાયો છે.

આ;શ@ !ાપ;ં1ો અને વિનય!ો પ્રસ્થાવિપ� કર�ા અને �ે લાગુ કર�ાનો કોઈ અથ@ નથી. ક્લિક્લવિનકલ ઍNાક્લિ�શ!ે0ટ્સ ઍક્ટ અંગે સરકાર અગાઉથી વિ�રોધનો સા!નો કરી રહી છે અને આ ઍક્ટ અપના�નારાં રાજ્યો સવિહ�નાં !ોટાભાગનાં રાજ્યો!ાં �ેનો અ!લ કર�ા!ાં આવ્યો નથી. �ેથી, આ અંગે એક!� સાધ�ો અને �!ા! ભાર�ીયો, ખાસ કરીને ગરીબ અને �ંમિચ� નાગફિરકોની કાળજી !ાટે જાણકારીના અભા�નો લાભ ન ઊઠા�ે �ે�ો �ટસ્થ અને પાર;શી@ સા!ા0ય આધાર !ેળ��ા !ાટે �!ા! સંબંમિધ� લોકોને સાંકળ�ા!ાં આ�ે �ે ઈચ્છનીય છે. સરકાર નીવિ�!ાં આ;શ@ !ાપ;ં1ોના વિ�કાસ �થા વિનય!ન પર �ધુ ધ્યાન આપે અને �ે !ાટે શક્ય હોય ત્યાં સુધી સ!ય!યા@ ;ા નક્કી કરે �ે�ી અ!ારી ભલા!ણ છે.

9. ખાનગી પ્રો�ાઇ1સ@ સાથે કા! કર�ા અંગેની નીવિ�, રાજ્યો અને નાગફિરક-સ!ાજ સાથેની સલાહ-!સલ�ના આધારે વિ�કસા��ી જેાઈએ. હાલના સ!ય!ાં !ોટાભાગના લોકો ખાનગી આરોગ્ય સંભાળ !ેળ��ાનંુ પસં; કરે છે. �ેથી, ખાનગી પ્રો�ાઇ1સ@ , ગુણ�ત્તા અને ખચ@ના !ાપ;ં1ોને �ળગી રહે �ે સરકારે સુવિનશ્ચિW� કર�ંુ જેાઈએ, જેથી આરોગ્ય પાછળ લિબનજરૂરી ખચ@ ન થાય અને નાગફિરકો ;ે�ંુ કર�ા �ર5 અને ગરીબી �ર5 ન ધકેલાય. હાઇ લે�લ ઍક્સ્પટ@ ગુ્રપ ઓન હૅલ્થ ક�રેજે (એચએલઇજી) 'કૉન્ટ્રાક્ટિક્ટLગ ઇન'ના વિ�ચારની ભલા!ણ કરીને ખાનગી પ્રો�ાઇ1સ@ , ગુણ�ત્તાના !ાપ;ં1ો અને ખચ@ના !ાપ;ં1ો અંગે સં!� થાય �ે જરૂરી ગણાવ્યંુ છે.10. આર્થિથLક રક્ષણ �રીકે હૅલ્થ ઇ0શ્યોરન્સ (આરોગ્ય �ી!ાક�ચ) જરૂરી છે, પરં�ુ આરોગ્ય વ્ય�સ્થાનંુ ��@!ાન વિ�ભાજન યથા��્ ન રહે, �ી!ા કંપનીઓ અને હૉક્તિસ્પટલો ગુણ�ત્તા અને ખચ@ના !ાપ;ં1ોને �ળગી રહે, �ે! જ �ી!ાક�ચ એ સુધારાત્મક હૅલ્થ કેર, વ્ય�સ્થાનો એ�ો ભાગ છે જેણે પ્રાથમિ!ક આરોગ્યની સંભાળ પર ધ્યાન આપ�ાનંુ રહે છે - આ �!ા! બાબ�ો સરકારે સુવિનશ્ચિW� કર�ાની રહેશે. જેા ઇ0શ્યોરન્સ (�ી!ાક�ચ)નંુ પીઠબળ હોય, �ો હૅલ્થ કેરનો ખચ@ �ધી જ�ો જેા�ા !ળે છે. આરોગ્ય �ી!ો, સાર�ારના

સં!વિ� સધાયેલા �થા પાર;શી@ વિનય!ો સાથે ત્રીજી શે્રણીની કાળજી પૂર�ો વિનયંમિત્ર� રહે અને લિબનજરૂરી રી�ે હૉક્તિસ્પટલ!ાં ;ાખલ કર�ા પર અંકુશ !ૂક�ા!ાં આ�ે �ે સુવિનશ્ચિW� કર�ાની અ!ે સરકારને ભલા!ણ કરીએ છીએ.

11. રાઇટ ટુ હૅલ્થ અંગેના કાય;ાનંુ અ�લોકન કર�ાના ખુલ્લાપણાને અ!ે આ�કારીએ છીએ (પાના નં. 56). જેાકે, કાય;ો ઘ1�ા અંગેનો અ!ારો અનુભ� ;શા@ �ે છે કે, સૌપ્રથ! આરોગ્યના અમિધકારો �ર5ી આરોગ્ય નીવિ� વિ�કસા��ી એ બહે�ર પગલંુ હોઈ શકે છે. �ળી, કાય;ો રજૂ કર�ાં પહેલાં સ!ાજના �!ા! �ગો@ સાથે સલાહ-!સલ�, રાષ્ટ્રીય સ્�રે ચચા@ અને પફિરસં�ા; કર�ો જરૂરી છે. આ ઉપરાં�, રાષ્ટ્રીય આરોગ્ય નીવિ�ના અ!લીકરણ અને �!ા! નાગફિરકો સુધી અસરકારક રી�ે અને વિનશ્ચિW� સ!યની અં;ર પહોંચી શકાય �ે !ાટેની વ્ય�હારુ વ્ય�સ્થાના અ!લીકરણ પર ધ્યાન આપ�ંુ જેાઈએ. આ કા!ગીરી!ાંથી !ળેલો અનુભ� સૂમિચ� કાય;ા !ાટે !;;રૂપ ની�1ી શકે છે. અં�!ાં, રાઇટ ટુ ઍજુ્યકેશન (લિશક્ષણના અમિધકાર)!ાં કઈ બાબ�ો કારગ� ની�1ી હ�ી અને કઈ બાબ�ો વિનષ્5ળ રહી હ�ી �ે સ!જ�ા !ાટે આરોગ્ય અને પફિર�ાર કલ્યાણ !ંત્રાલયે !ાન� સંસાધન વિ�કાસ !ંત્રાલય સાથે ચચા@ કર�ી જેાઈએ �ે�ંુ અ!ારંુ સૂચન છે, જેથી આપણે આ સં;ભ@!ાં લિશક્ષણ કે્ષત્ર પાસેથી સ!ાન અનુભ�ો !ેળ�ી શકીએ.

12. અ!ે દ્રઢપણે એ�ંુ સૂચ�ીએ છીએ કે આરોગ્ય અને પફિર�ાર કલ્યાણ !ંત્રાલયે વિનશ્ચિW� સ!ય !યા@ ;ા સાથેનો ;ેશવ્યાપી અ!લીકરણ પ્લાન વિ�કસા��ો જેાઈએ, જેના વિ�ગ��ાર ઍક્શન પ્લાન �ૈયાર કર�ાની જ�ાબ;ારી રાજ્યો અને સ્થાવિનક એક!ોને સોંપ�ી જેાઈએ. આરોગ્ય અને પફિર�ાર કલ્યાણ !ંત્રાલયે આગે�ાની લે�ી જેાઈએ અને અ!લીકરણની યોજનાઓનો વિ�કાસ સુવિનશ્ચિW� કર�ો જેાઈએ �થા �ીએચએસએનસી, એ!એએસ અને આરકેએસ પાસેથી !ાવિહ�ી !ેળ�ીને �ાલુકા કક્ષાએ હૅલ્થ !ાઇક્રો-પ્લાન (આરોગ્યને લગ�ી સૂક્ષ્!-યોજના) સુવિનશ્ચિW� કર�ી જેાઈએ. !ેફિ1કલ કૉલેજેા, !ેફિ1કલ ઍસોલિસએશન �થા અ0યની સાથે નાગફિરક-સ!ાજને આ પ્રવિક્રયા!ાં સાંકળી શકાય. નેશનલ હૅલ્થ પૉલિલસી 2015 ને સા�@ મિત્રક આરોગ્યની બાંયધરી આપ�ા નક્કર કાય@ ક્ર!ો અને સે�ાઓ!ાં રૂપાં�ફિર� કર�ા !ાટે અ!લીકરણની યોજના ઘણી જરૂરી બની રહે છે.

સે�ા, સા�@ મિત્રક આરોગ્યની બાંયધરીના વ્યાપક ધ્યેયનંુ સ!થ@ ન કરે છે. આરોગ્યની પોર્ષણક્ષ! અને યોગ્ય સે�ાઓ �!ા! લોકો સુધી પહોંચે અને આરોગ્યની સલા!�ીનો ઉદ્દેશ્ય ખા�રીપૂ�@ ક પાર પા1�ા !ાટે સે�ા સંગઠન, રાજ્ય અને કે0દ્ર સરકાર સાથે, અ!ારા સભ્યો અને �ે!ના પફિર�ારો સાથે, ખાનગી પ્રો�ાઇ1સ@ �થા અ0યો સાથે !ળીને કા! કર�ા પ્રવિ�બદ્ધ છે.

સુશ્રી દીપા સોનપાલ, પ્રોગ્રામ કો-ઓર્ડિ<=નેટર, ઉન્નવિત નારાષ્ટ્રીય આરોગ્ય નીવિત (નેશનલ હૅલ્થ પૉજિલસી) - 2015 અંગેના પ્રવિતર્ભાવો અને સૂર્ચનો

1. પફિરક્તિસ્થવિ� સંબંમિધ� બી!ારીને કારણે શરીર નબળંુ પ1ી જાય છે અને પછીથી શરીર ખા!ી કે વિ�કલાંગ�ાનો ભોગ બને છે �ે પાસંુ પણ ઉ!ેર�ંુ જરૂરી છે. ઉપરાં�, વિ�કલાંગ�ા ધરા�નારી !વિહલાઓને �ે કે�ી રી�ે પ્રભાવિ�� કરે છે �ે જાવિ�ગ� પાસાં પર ભાર !ૂક�ો જરૂરી છે. 1બ્લુ્યએચઓના �@ લ્1 ફિરપોટ@ ઓન ફિ1સેલિબલિલટી (વિ�કલાંગ�ા અંગેના �ૈલિeક અહે�ાલ)ના ;ા�ા પ્ર!ાણે આશરે 15 ટકા �સ્�ી વિ�કલાંગ�ાગ્રસ્� છે અને વિ�કલાંગ�ા ધરા�નારા 80 ટકા લોકો વિ�કાસશીલ ;ેશો!ાં �સે છે. 2011 ની �સ્�ી ગણ�રી!ાં 5ક્� 2.6 ટકા લોકો વિ�કલાંગ હો�ાનો ;ા�ો કર�ા!ાં આવ્યો છે. �ેના !ાટે, બવિહષ્કાર, ઉપેક્ષા, ગણ�રી કરનારના જ્ઞાન, અને વ્યાખ્યા સંબંમિધ� ગણ�રી!ાં સજા�ી@ વિ�વિ�ધલક્ષી સ!સ્યાઓ કારણભૂ� છે.

જેાખ!ી ઉદ્યોગોથી 5ેલા�ા પ્ર;ૂર્ષણને કારણે બી!ારીનંુ પ્ર!ાણ �ધે છે અને �ે વિ�કલાંગ�ા �ર5 ;ોરે છે. �ેથી, આ !ુદ્દા પર ધ્યાન આપ�ંુ જરૂરી છે.

પ્રારંશ્ચિભક ઓળખ !ાટે કોઈ વ્ય�ક્તિસ્થ� જેાગ�ાઈ ન હો�ાને કારણે વિ�કલાંગ�ા ધરા��ી વ્યક્તિક્�ઓએ �ેઠ�ા પ1ેલા નુકસાનને પણ !ા0ય રાખ�ંુ જેાઈએ. કલંક, શારીફિરક બાબ�ો �ગેરે જે�ી આરોગ્ય સંભાળને લગ�ી સે�ાઓ !ોટાભાગે વિ�કલાંગ વ્યક્તિક્�ઓ !ાટે પ્રાપ્ય હો�ી નથી.

વિ�કલાંગ�ા ધરા�નારી વ્યક્તિક્�ઓને ઇ0શ્યોરન્સ (�ી!ાક�ચ) આપ�ાનો ઇનકાર કર�ા!ાં આ�ે છે અથ�ા �ો �ે!ને �ધારાનંુ વિપ્રમિ!ય! ચૂક��ા !ાટે જણા��ા!ાં આ�ે છે. શરીરના અ0ય ભાગો સ્�સ્થ હોય, �ો પછી �ધારાનંુ વિપ્રમિ!ય! શા !ાટે �સૂલ�ંુ જેાઈએ? �!ા! �ી!ા કંપનીઓ !ાટે �ે!ના લક્ષ્યાંક (ટાગ� ટ)ના છ ટકા �રીકે વિ�કલાંગ વ્યક્તિક્�ઓને આ�રી લે�ાનંુ 5રલિજયા� હો�ંુ જેાઈએ.

2. લક્ષ્યવિહ�ધારકો અને �પરાશક�ા@ જૂથોને સા!ેલ કરીને સા�@ મિત્રક પ્રાપ્ય�ાના લક્ષ્ય પર

ધ્યાન આપ�ંુ જેાઈએ.

3. નીવિ�ના ચા�ીરૂપ લિસદ્ધા0�ોઅહીં એ હકીક�નો પુનરોચ્ચાર કર�ો જરૂરી છે કે, વિ�કલાંગ�ા ધરા��ી વ્યક્તિક્�ઓ !ોટાભાગે અતં્ય� ગરીબ હોય છે અને ગરીબી એ વિ�કલાંગ�ાનંુ કારણ અને પફિરણા! - એ! બંને છે. વિ�કલાંગ વ્યક્તિક્�ઓ સુધી સે�ા પહોંચી શક�ી ન હો�ાથી અને �ે લોકો ઘર!ાં જ પૂરાઈ રહે�ાં હો�ાથી આરોગ્ય સે�ા પૂરી પા1નાર (પ્રો�ાઇ1સ@ ) �ે!ને શોધી શક�ા નથી, પફિરણા!ે, ઘણી �ખ� વિ�કલાંગ વ્યક્તિક્�ઓ સે�ા !ેળ��ાથી �ંમિચ� રહી જાય છે.

આરોગ્ય સે�ાઓ વિ�કલાંગ વ્યક્તિક્�ઓ !ાટે ઉપલબ્ધ બના��ી. �ેથી, યુનાઇટે1 નેશન્સ ક0�ે0શન ઓન પસ@ન્સ વિ�થ ફિ1સેલિબલિલફિટઝ 2007 ની કલ! - 9 અનુસાર અને પસ@ન્સ વિ�થ ફિ1સેલિબલિલફિટઝ- ઇક્�લ ઑપોચ્યુ@ વિનફિટઝ, પ્રોટેક્શન ઑ5 રાઇટ્સ એ01 5ુલ પાર્ટિટLલિસપેશન - ઍક્ટ, 1997 ની કલ! 44 - 46 અનુસાર �!ા! ઇ!ાર�ો સા�@ મિત્રક ફિ1ઝાઇન અને અ�રોધ!ુક્� �ા�ા�રણના લિસદ્ધા0�ોના આધારે ઉપલબ્ધ બના��ી. આ !ાટે કમ્યુવિનકેશન (પ્રત્યાયન) કે જાગૃવિ� 5ેલા��ા !ાટેની સા!ગ્રી પણ યોગ્ય સ્�રૂપ!ાં ઉપલબ્ધ બના��ી જરૂરી છે.

4. ઉદ્દેશ્ય�!ા! આરોગ્ય કે0દ્રોને અ�રોધ !ુક્� બના��ાં અને જાગૃવિ� 5ેલા��ા !ાટેની સા!ગ્રીને યોગ્ય સ્�રૂપ!ાં - અથા@ �્ બે્રઇલ લિલવિપ!ાં, !ોટી વિપ્રન્ટ!ાં, ઑફિ1યો, વિ�ફિ1યો, ;ુભામિર્ષયા (હૂ્ય!ન ઇન્ટરવિપ્રટસ@ ), ;;ી@ને સ�લ� રહે �ે�ા સ્�રૂપ!ાં પ્રાપ્ય બના��ી. એ!બીબીએસ, આયુર્ષ, નર્સિંસLગ, આશા કાય@ કરોની �ાલી! �થા લિજલ્લા અને �ાલુકા કક્ષાએ અ0ય હૅલ્થ પ્રો5ેશનલ્સ (આરોગ્ય કે્ષત્રના વ્ય�સામિયકો)ના !ેફિ1કલ, પેરા-!ેફિ1કલ, ફિરફે્રશર કોસ@!ાં વિ�કલાંગ�ાની અગાઉથી ઓળખ કર�ાના !ુદ્દાને સા!ેલ કર�ો.

5. પૂર�ંુ રોકાણ સુવિનશ્ચિW� કર�ંુઆરોગ્યને લગ�ી �!ા! યોજનાઓનંુ ઓછા!ાં ઓછંુ છ ટકા ભં1ોળ વિ�કલાંગ

વ્યક્તિક્�ઓ પાછળ �ાપર�ા!ાં આ�ે અને �!ા! સ્�રે જાવિ� અને વિ�કલાંગ�ાનો �ગી@કૃ� 1ેટા જાળ��ા!ાં આ�ે �ે સુવિનશ્ચિW� કર�ંુ. એક �ર્ષ@ ની અં;ર �પરાયંુ ન હોય �ે ભં1ોળ આગા!ી �ર્ષ@!ાં �ાપર�ા!ાં આ�શે.

6. આરોગ્ય બાબ�ે રોકથા! અને સુધારનાં પગલાં�ધી રહેલી !ાનલિસક બી!ારી અને !ાનલિસક સ!સ્યાઓના !ુદ્દા પર ધ્યાન આપ�ા !ાટે કા!ગીરી હાથ ધર�ી જરૂરી છે.પંચાય� અને �ેૉ1@ કક્ષાએ અગાઉથી વિ�કલાંગ�ાની ઓળખ કર�ા !ાટે અને પ્ર!ાણન !ાટે યોજનાઓ ઉ!ેર�ી.શાળા અને આંગણ�ા1ી કક્ષાએ બાળકોને ગુણ�ત્તાયુક્� �થા પોર્ષણયુક્� ભોજન !ળે �ેની ખા�રી કર�ા !ાટે ;ેખરેખની વ્ય�સ્થા અને યોજનાઓ સા!ેલ કર�ી. હાલ!ાં ઘણા પછા� વિ�સ્�ારો!ાં આંગણ�ા1ીઓની ક્તિસ્થવિ� ઘણી જ કથળેલી છે. સ્કૂલ !ેનેજ!ેન્ટ કમિ!ટી (શાળા વ્ય�સ્થાપન સમિ!વિ�) !ાટે, વિ�લેજ હૅલ્થ, સેવિનટેશન એ01 0યૂફિટ્ર શન કમિ!ટી (ગ્રા!ીણ આરોગ્ય, સ્�ચ્છ�ા અને પોર્ષણ સમિ!વિ�) !ાટે �થા આંગણ�ા1ીઓ !ાટે !ા�ૃ!ં1ળ સમિ!વિ�ઓને સુદ્રઢ કર�ા ઉપર ભાર !ૂક�ો જરૂરી છે. આ સમિ!વિ�ઓને !જબૂ� કર�ા !ાટે જરૂરી ક્ષ!�ા�ધ@ ન કર�ાનાં પગલાં ભર�ાં જરૂરી છે.જેાખ!ી ઉદ્યોગો!ાં કા!;ારોની સુવિ�ધાઓ અને �ે!ના આરોગ્યની કાળજી !ાટે ક1ક ધોરણો.લક્ષ્યાંકો!ાં સ!ય !યા@ ;ાનો ઉલ્લેખ હો�ો જેાઈએ �થા એસસી, એસટી અને બીપીએલ પફિર�ારો !ાટેનો જાવિ� અને વિ�કલાંગ�ાની વિ�ગ�ો સાથેનો �ગી@કૃ� 1ેટા, પફિર�ાર અનુસાર એકમિત્ર� કર�ો જેાઈએ અને �ે ઓનલાઇન અપલો1 કર�ો જેાઈએ.

7. પ્રાથમિ!ક આરોગ્ય-સંભાળ સે�ા અને સ�� સંભાળ લે�ી�!ા! !ાળખાકીય સુવિ�ધાઓ સા�@ મિત્રક ફિ1ઝાઇન અને સૌ !ાટેની પ્રાપ્ય�ાના

લિસદ્ધા0�ોના આધારે ઉપલબ્ધ બના��ી જેાઈએ. ઇ!ાર�ને 5ક્� ઢાળ�ાળા !ાગ@ અને

સુવિ�ધાયુક્� શૌચાલય પૂર�ી સીમિ!� ન રાખ�ાં �યો�ૃદ્ધ �1ીલો, ગભ@��ી !વિહલાઓ, કા!ચલાઉ ધોરણે બી!ાર હોય અને ક!જેાર હોય �ે�ી વ્યક્તિક્�ઓ, બાળકો �ગેરે જે�ી વ્યક્તિક્�ઓ સવિહ� �!ા! પ્રકારની વિ�કલાંગ�ા ધરા��ી વ્યક્તિક્�ઓની જરૂફિરયા�ોને ધ્યાન!ાં રાખીને કર�ી. યોગ્ય પ્રકાશ, !ાગ@ ;શ@ ન અને ચે��ણી (�ૉર્નિંનLગ �ૉક્સ), વિ�ઝ્યુઅલ અને ઑફિ1યો (દ્રશ્ય અને શ્રાવ્ય) સંકે�ો અને જાહેરા�ો પણ હો�ી જેાઈએ.

8. સરકારી હૉક્તિસ્પટલના Nા5ને ફિરફે્રશર �ાલી!સં�ે;નશીલ�ા જ0!ા��ા !ાટે, જાણકારી પૂરી પા1�ા !ાટે �થા ;યા-કરૂણા

વિ�કસા��ા !ાટે સ!ા�ેશક�ા અને �ૈવિ�ધ્ય અંગે Nા5ને ફિરફે્રશર �ાલી! આપ�ી.

9. !ાળખાકીય સુવિ�ધા અને !ાન� સંસાધન કે કૌશલ્યની ખા!ીઓ ;ૂર કર�ી!ા0ય�ા-પ્રાપ્ત સંસ્થાઓ!ાં �પરાશક�ા@ જૂથને સા!ેલ કરીને, �ે!ના !ાર5�ે

આરોગ્યની !ાળખાકીય સુવિ�ધાની ક્તિસ્થવિ�નંુ સા!ાલિજક !ૂલ્યાંકન હાથ ધર�ંુ. ત્યારબા; સા�@ મિત્રક પ્રાપ્ય�ાના સંચાલન !ાટે આર્કિકLટેક્ટ, ફિ1ઝાઇનસ@ અને 1ે�લપસ@ સાથે !ળીને સુધારણાનંુ આયોજન કર�ંુ. પછા� પ્ર;ેશો!ાં Nા5ની ખાલી જગ્યાઓ 5રલિજયા� ધોરણે ભર�ી જરૂરી છે અને જેા આ જગ્યાઓ એકથી ત્રણ !વિહના સુધી ખાલી રહે, �ો આ અંગે ક1ક પગલાં લે�ાં જરૂરી છે. આ વિ�સ્�ારો!ાં કા! કર�ા Nા5 પર �ધારાની જ�ાબ;ારીઓ લા;�ી જેાઈએ નહીં. �ળી, ગભ@��ી અને સ્�નપાન કરા��ી !વિહલાઓ, બાળકો અને વિકશોરીઓ, વિ�કલાંગ�ા ધરા�નારી વ્યક્તિક્�ઓ, �યો�ૃદ્ધ �1ીલો અને લાંબા સ!યથી બી!ાર વ્યક્તિક્�ઓ જે�ી જરૂફિરયા�!ં; વ્યક્તિક્�ઓને અસરકારક રી�ે સે�ા પૂરી પા1�ા!ાં આ�ે �ે !ાટેની Nા5ની કાય@ક્ષ!�ા �પાસ�ા !ાટે ;ેખરેખની વ્ય�સ્થા હો�ી જરૂરી છે.

સા�@ મિત્રક ફિ1ઝાઇનના લિસદ્ધા0�ો પર આધાફિર� !ો1લ-આરોગ્ય કે0દ્રો ;રેક �ાલુકા!ાં સ્થાપ�ા!ાં આ�ે �ે જરૂરી છે અને �ે !ાટે સ!ગ્ર �ાલુકાને �બક્કા�ાર આ�રી લે�ો જેાઈએ. લિજલ્લા લિસવિ�લ હૉક્તિસ્પટલો વિનય� સ!ય-!યા@ ;ા!ાં અ�રોધ!ુક્� કર�ી જેાઈએ.

10. પ્રજનન અને બાળ-સ્�ાસ્થ્ય સે�ાઓ

વિ�કલાંગ�ાને !ુખ્ય પ્ર�ાહ!ાં સા!ેલ કર�ી અને વિ�કલાંગ�ા ધરા�નારી વ્યક્તિક્�ઓ, ખાસ કરીને વિ�કલાંગ બાળકો, છોકરીઓ અને !વિહલાઓની આરોગ્યને લગ�ી જરૂફિરયા�ો પર ધ્યાન આપ�ંુ. Nા5 આ બાબ�ે સં�ે;નશીલ બને અને આ અંગે �ે!ને પૂર�ી !ાવિહ�ી આપ�ા!ાં આ�ે �ે જરૂરી છે. �ંમિચ� જૂથો પર ધ્યાન આપ�ા !ાટે પ્રોત્સાહન આપ�ંુ જરૂરી છે.

11. ઇ!જ@ન્સી (કટોકટીના સ!યે) સંભાળ અને આપલિત્ત (હોનાર�)ના સ!યે સજ્જ�ાહોનાર� અગાઉ વિ�કલાંગ હોય �ે�ી વ્યક્તિક્�ઓને ઓળખ�ા !ાટેનંુ વ્ય�સ્થા-�ંત્ર

સ્થાપ�ંુ અને આ�ી વ્યક્તિક્�ઓએ �ે!ની સહાય અને ઉપકરણો, સ્�જનો અને �ે!ની કાળજી લેનાર સહાયકો ગુ!ાવ્યાં છે કે કે! �ેની �પાસ કર�ી. કટોકટીની પફિરક્તિસ્થવિ�ને કારણે ઘણા લોકો ઈજાગ્રસ્� થયા હોય અને �ે!નંુ ઑપરેશન કર�ંુ જરૂરી હોય �ે�ંુ બની શકે છે. ઘણા લોકો કાય!ી ખા!ીનો ભોગ બને �ે�ંુ બની શકે છે. �ેથી, વિ�કલાંગ�ા ધરા�નારી વ્યક્તિક્�ઓ !ાટે વિ�કલાંગ�ા પ્ર!ાણપત્રો અને ઓળખપત્રો આપ�ાના વિનય!ો �ે! જ વિ�કલાંગ વ્યક્તિક્�ઓ યોજનાઓનો લાભ !ેળ�ી શકે અને નુકસાનીનંુ યોગ્ય �ળ�ર !ેળ�ી શકે �ે !ાટેના વિનય!ો વિ�કસા��ા જરૂરી છે. હોનાર�ની ક્તિસ્થવિ� બા; પુનઃ બાંધ�ા!ાં આ�ેલાં �!ા! કાય!ી અને કા!ચલાઉ આરોગ્ય કે0દ્રો સા�@ મિત્રક ફિ1ઝાઇન અને અ�રોધરવિહ� �ા�ા�રણના લિસદ્ધા0�ોના આધારે �!ા! વ્યક્તિક્�ઓ !ાટે ઉપલબ્ધ બના��ા!ાં આ�ે �ે જરૂરી છે. આપા�કાલિલન પફિરક્તિસ્થવિ� પછી 5રીથી બાંધ�ા!ાં આ�ેલાં �!ા! આરોગ્ય કે0દ્રો અ�રોધ !ુક્� હોય �ે જરૂરી છે.

12. આરોગ્ય !ાટે !ાન� સંસાધન �!ા! !ાન� સંસાધનોને વિ�કલાંગ�ાની અગાઉથી ઓળખ કર�ા !ાટે �ાલી!બદ્ધ

કર�ાં. વિ�કલાંગ�ા ધરા�નારી વ્યક્તિક્�ઓ, ખાસ કરીને વિ�કલાંગ !વિહલાઓ અંગે, જાવિ� સ!ાન�ા અંગે અને !વિહલાઓ વિ�રુદ્ધ આચર�ા!ાં આ��ી કિહLસાના પ્રશ્ન અંગે �ેઓ સં�ે;નશીલ હો�ાં જરૂરી છે. �ેઓને !વિહલાઓ, વિ�કલાંગ વ્યક્તિક્�ઓ અને બધા જ પ્રકારના ભે;ભા� અંગે કાનૂની અમિધકારોની !ાવિહ�ી પૂરી પા1�ી જરૂરી છે. ખાસ કરીને આફિ;�ાસી અને પછા� વિ�સ્�ારો!ાં એક એક! કે વિ�ભાગની ઇનચાજ@ હોય �ે�ી વ્યક્તિક્�ઓને �ધારાનાં કાયો@ કે જ�ાબ;ારીઓની સોંપણી ન કર�ી જેાઈએ. Nા5ની �!ા!

સ્�રની જગ્યાઓ ભરેલી હો�ી જેાઈએ. જેા ભર�ી અને વિન!ણૂક સ!યસર ન કર�ા!ાં આ�ે, �ો �ે વિ�રુદ્ધ કાય@ �ાહી કર�ી જેાઈએ.

13. આરોગ્યની સે�ાને લગ�ી આર્થિથLક બાબ�ોબજેટના કુલ ભં1ોળના લાભો!ાંથી છ ટકા લાભો વિ�કલાંગ વ્યક્તિક્�ઓ !ાટે

�ાપર�ા!ાં આ�ે �ે સુવિનશ્ચિW� કર�ંુ જેાઈએ. એટલંુ જ નહીં, �!ા! કાય@ ક્ર!ો �થા યોજનાઓ !ાટે જાવિ� અને વિ�કલાંગ�ા બજેટિટLગ અને જાવિ� અને વિ�કલાંગ�ાના �ગી@કૃ� 1ેટાની જાળ�ણી થ�ી જેાઈએ. યોજનાની પ્રવિક્રયા અંગેનાં પાસાંઓને સંલિક્ષપ્ત સ્�રૂપ આપ�ંુ �થા આરોગ્ય કે0દ્રોનો લાભ લે�ી �ખ�ે લોકોને થ�ા !ુશ્કેલીના અનુભ�ો વિ�શે જાણકારી !ેળ��ા !ાટે અભ્યાસ હાથ ધર�ો જેાઈએ.

14. ખાનગી કે્ષત્રને સાંકળ�ંુઆ નીવિ�ના લિસદ્ધા0�ો!ાં ખાનગી કે્ષત્રનો વિહસ્સો પણ રાખ�ો જેાઈએ. આરોગ્ય

નીવિ�નંુ કે્ષત્ર ખાનગી કે્ષત્રનંુ પણ વિનય!ન કરે �ે જરૂરી છે. ખાનગી કે્ષત્રએ પણ રાઇટ ટુ ઍજુ્યકેશન ઍક્ટની !ા5ક �ેની અ!ુક સે�ાઓ �ંમિચ� જૂથોને વિ�ના !ૂલે્ય પૂરી પા1�ી જેાઈએ. આ �ંમિચ� જૂથો!ાં ખાસ કરીને વિ�કલાંગ વ્યક્તિક્�ઓ પણ સ!ાવિ�ષ્ટ હો�ી જેાઈએ, કારણ કે �ે!ની સાર�ાર !ાટેનો ખચ@ ઘણો જ ઊંચો હોય છે.

15. વિનય!નકારી !ાળખંુ;;ી@નો કેસ એ રી�ે નોંધ�ો જેાઈએ, કે જેથી ;;ી@ને �ે !ળી શકે. ;�ાની મિચઠ્ઠી

(વિપ્રમિસ્ક્રપ્શન) �ાંચી શકાય �ે�ી હો�ી જેાઈએ. આ�શ્યક ;�ાઓ અંગેની જાગૃવિ�ની વિહ!ાય� કર�ી જેાઈએ.

16. !ેફિ1કલ ટેકનોલૉજી સાંભળ�ાની ખા!ી ધરા�નારી વ્યક્તિક્�ઓ !ાટે ઓછા!ાં ઓછંુ લિજલ્લા હૉક્તિસ્પટલો,

ઑફિ1યોલૉલિજNની સુવિ�ધા સાથે ઑફિ1યો!ેફિટ્ર ક !શીનોથી સજ્જ હોય �ે જરૂરી છે.

17. સંસ્થાકીય !ાળખંુ

સરકારી અમિધકારીઓ અને ક!@ચારીઓને જાવિ� અને વિ�કલાંગ�ા અંગેની !ાવિહ�ી પૂરી પા1�ી જેાઈએ

18. પંચાય�ી રાજ સંસ્થાઓની ભૂમિ!કાચંૂટાયેલા પ્રવિ�વિનમિધઓ, રોગી કલ્યાણ સમિ!વિ�, ગ્રા!ીણ આરોગ્ય, સ્�ચ્છ�ા અને

પોર્ષણ સમિ!વિ�, આંગણ�ા1ીઓ !ાટેનાં !ા�ૃ!ં1ળો અને જાહેર વિ��રણની ;ુકાનોની સમિ!વિ�ને સુદ્રઢ કર�ાં જેાઈએ. ઘણી �ખ� આ સમિ!વિ�ઓ કાગળ પર રચાય છે અને �ેના સભ્યો �ે!ની ભૂમિ!કા અને જ�ાબ;ારીઓથી �ાકે5 નથી હો�ા. આ સમિ!વિ�ઓને વિનયમિ!� અને પદ્ધવિ�સરની �ાલી!ો આપ�ી જરૂરી છે. સમિ!વિ�નંુ ભં1ોળ, વિ�કલાંગ�ા ધરા�નારી વ્યક્તિક્� �થા �ેની !;; !ાટે �ેની સાથે રહેલી વ્યક્તિક્� કે �ેના !ા�ા-વિપ�ાને વિ�કલાંગ�ાનંુ પ્ર!ાણપત્ર કઢા��ા !ાટે નજીકના સીએચસી પર અથ�ા �ો લિજલ્લા હૉક્તિસ્પટલ ખા�ે લઈ જ�ા !ાટે �પરા�ંુ જેાઈએ. રાઇટ ટુ ઇ05!�શન ઍક્ટ હેઠળ અરજીઓ સુપર� કર�ા !ાટે પક્લિ�ક ઇ05!�શન ઑફિ5સરનંુ ના! ;શા@ ��ંુ જેાઈએ.

19. ઉત્તર;ામિયત્� �ધાર�ંુરાઇટ ટુ ઇ05!�શન ઍક્ટ, 2005 ની સવિક્રય સ્પષ્ટ�ા અંગેની કલ!-6 ની �ધુ

સવિક્રય�ાપૂ�@ ક વિહ!ાય� કર�ી �થા �ેનો અ!લ કર�ો જરૂરી છે. !ાવિહ�ી જાહેર સ્�રૂપે ;શા@ ��ી જરૂરી છે - જરૂરી ;�ાઓની યા;ી, આરોગ્ય કે0દ્ર ખા�ે ઉપલબ્ધ ;�ાઓનો જથ્થો, આરોગ્ય કે0દ્ર ખા�ે આપ�ા!ાં આ��ી સે�ાઓ, ચાલુ �ર્ષ@ !ાટેનંુ બજેટ �થા ખચ@ , ચાલુ �ર્ષ@ ના લાભાથી@ઓની યા;ી અને લાભની રક!, 1ૉક્ટરો �થા હૅલ્થ Nા5નાં ના! �થા �ે!ના સંપક@ !ાટેના 5ોન નંબર. રાઇટ ટુ ઇ05!�શન ઍક્ટ હેઠળ અરજી ;ાખલ કર�ા !ાટે પક્લિ�ક ઇ05!�શન ઑફિ5સરનંુ ના!. વિ�ભાગીય સ્�રે ઇ-ગ�ન@ન્સની વ્ય�સ્થા ઊભી કરી શકાય, જ્યાં સ!ુ;ાય પો�ાની 5ફિરયા; નોંધી શકે અને !ોબાઇલ કે ટચ સ્ક્રીન કમ્પ્યુટર જે�ી સરળ ટેકનોલૉજીની !;;થી આપેલા સૂચકોની સા!ે સે�ાઓને રેટિટLગ આપી શકે.

20. સ!ુ;ાયોને સાંકળ�ા

આંગણ�ા1ીઓ !ાટે સ!ુ;ાયના પ્રવિ�વિનમિધઓનંુ બનેલંુ !ા�ૃ !ં1ળ, રોગી કલ્યાણ સમિ!વિ� �થા ગ્રા!ીણ આરોગ્ય, સ્�ચ્છ�ા અને પોર્ષણ સમિ!વિ� જે�ી પંચાય�ી રાજ સંસ્થા હેઠળની વિ�વિ�ધ સમિ!વિ�ઓ !ાટેના સભ્યોને ચંૂટ�ા !ાટે વિનશ્ચિW� વિનય!ો બના��ા જરૂરી છે. આ ઉપરાં�, સા!ુ;ામિયક સ્�રે વ્યાપક જાગૃવિ� 5ેલા��ા !ાટે અને ગુણ�ત્તા !ાટેની !ાગ ઊભી કર�ા અને સ!યસર સે�ા પૂરી પા1�ા !ાટેની કા!ગીરી!ાં ગ્રા!ીણ !વિહલા !ં1ળો, યુ�ા !ં1ળો અને નાગફિરક સંગઠનો કે સ્�ૈક્તિચ્છક સંસ્થાઓને સાંકળ�ાં જરૂરી છે.

21. વ્ય�સ્થાપન!ાં વ્ય�સામિયક અશ્ચિભગ!, કાય@ -;ેખા� અનુસાર પ્રોત્સાહનવિ�ભાગીય કક્ષાએ ઇ-ગ�ન@ન્સની વ્ય�સ્થા સ્થાપી શકાય, જ્યાં સ!ુ;ાય પો�ાની

5ફિરયા; નોંધા�ી શકે અને !ોબાઇલ કે ટચ સ્ક્રીન કમ્પ્યુટર જે�ી સરળ ટેકનોલૉજીની !;;થી સે�ાઓને રેટિટLગ આપી શકે. સૌથી ઊંચંુ રેટિટLગ ધરા�નારા આરોગ્ય કે0દ્રને પુરસ્કાર આપ�ો જેાઈએ. ઉપરાં�, પંચાય�ી રાજ સંસ્થાઓ �થા વિ�વિ�ધ સમિ!વિ�ઓનાં સારાં કાયો@ની સાથે સાથે �ે�ાં કે0દ્રોને પણ !ાવિહ�ી અમિધકાર કાય;ા હેઠળ સા!ે ચાલીને જાહેર કર�ાની !ાવિહ�ી!ાં આ�રી લઈને ઓળખ આપ�ી જેાઈએ.

22. આરોગ્ય !ાટે કાય;ાકીય !ાળખંુ અને આરોગ્યનો અમિધકારઆરોગ્ય સંબંમિધ� કાય;ાઓને આપણા ;ેશ દ્વારા !ંજૂર કર�ા!ાં આ�ેલા

યુનાઇટે1 નેશન્સ ક0�ે0શન ઓન રાઇટ્સ ઑ5 પસ@ન્સ વિ�થ ફિ1ઝેલિબલિલફિટઝ 2007 સાથે �થા સેક્સ્યુઅલ હેરેસ!ેન્ટ ઑ5 વિ�!ેન એટ ધ �ક@ પ્લેસ ઍક્ટ 2013 �ે! જ ધ વિક્રમિ!નલ અ!ે01!ેન્ટ ઍક્ટ જે�ા અ0ય કાય;ાઓ સાથે સુસંગ� કર�ા જરૂરી છે.

પ્રાથમિમક જિશક્ષણને મજબૂત કરવંુ - ખામીઓ અને સૂમિર્ચત વ્યૂહરર્ચનાઓઆ લેખ!ાં પ્રાથમિ!ક લિશક્ષણની ગુણ�ત્તા �ધાર�ા !ાટે ફિ;શા અને વ્યૂહરચનાઓનો ઉલ્લેખ છે. સુશ્રી ગી�ા શ!ા@ , પ્રોગ્રા! કો-ઑર્ટિ1Lનેટર, ઉન્નવિ� દ્વારા ઉપલબ્ધ સં;ભ@ સા!ગ્રીનાં આધારે બના��ા!ાં આવ્યો છે.

વિ�કાસ લક્ષ્યાંક �રીકે લિશક્ષણના !હત્ત્�ને રાષ્ટ્રીય �ે! જ આં�રરાષ્ટ્રીય સ્�રે સ્�ીકૃવિ� !ળી રહી છે. યુનાઇટે1 નેશન્સે �ર્ષ@ 2000 !ાં 8 મિ!લેવિનય! 1ે�લપ!ેન્ટ ગોલ્સ (એ!1ીજી) ઘડ્યા હ�ા અને 2015 સુધીના લિસલિદ્ધના લક્ષ્યાંકો નક્કી કયા@ હ�ા. �!ા! 189 સભ્ય ;ેશો અને ઓછા!ાં ઓછાં 23 અ0ય સંગઠનો, લક્ષ્યો હાંસલ કર�ા !ાટે કફિટબદ્ધ થયાં હ�ાં. �ે પૈકીનાં બે લક્ષ્યો લિશક્ષણને લગ�ાં છેઃ એ!1ીજી-2, સા�@ મિત્રક પ્રાથમિ!ક લિશક્ષણ �ર્ષ@ 2015 સુધી!ાં હાંસલ કર�ા સં;ભ� છે, જે અનુસાર ;રેક બાળક પ્રાથમિ!ક લિશક્ષણનો સંપૂણ@ અભ્યાસક્ર! પૂરો કરશે. એ!1ીજી-3, !વિહલાઓના સશક્તિક્�કરણ અને જાવિ�ગ� સ!ાન�ાને �ેગ આપ�ા સં;ભ� છે, જે હેઠળ ખાસ કરીને પ્રાથમિ!ક અને !ાધ્યમિ!ક શાળાના સ્�રે 2005 સુધી!ાં અને 2015 સુધી!ાં લિશક્ષણના �!ા! સ્�રોએથી જાવિ�ગ� અસ!ાન�ાને નાબૂ; કર�ાનંુ લક્ષ્ય છે. એ જ �ર્ષ@!ાં પશ્ચિW! આવિફ્રકાના સેનેગલના 1ાકાર ખા�ે �@ લ્1 ઍજુ્યકેશન 5ોર!!ાં 164 ;ેશોની સરકારોના �થા અ0ય ઘણાં સંગઠનોના પ્રવિ�વિનમિધઓએ ઍજુ્યકેશન 5ોર ઓલ (ઇએ5એ - સૌ !ાટે લિશક્ષણ) એ બેનર હેઠળ છ લક્ષ્યોની શે્રણી અપના�ી હ�ી. �ે!ાં ગુણ�ત્તાયુક્� પ્રાથમિ!ક લિશક્ષણની સા�@ મિત્રક�ા, લિશશુઓ �થા બાળકોની કાળજી �થા લિશક્ષણ (અલી@ ચાઇલ્1હૂ1 કેર એ01 ઍજુ્યકેશન - ઇસીસીઇ)ના કાય@ ક્ર!ો!ાં સુધારો �થા �ે કાય@ ક્ર!ોના પ્રસાર, પૌઢ-લિશક્ષણનો ઝ1પી પ્રસાર �થા જી�ન-કૌશલ્યના અ0ય કાય@ ક્ર!ોનો પ્રસાર �ે! જ લિશક્ષણનાં �!ા! સ્�રોએ જાવિ�ગ� સ!ાન�ા અને �!ા! સ્�રે ગુણ�ત્તા પર ભાર !ૂક�ા જે�ા !ુદ્દાઓને આ�રી લે�ા!ાં આવ્યા હ�ા.

પ્રાથમિ!ક લિશક્ષણની સા�@ મિત્રક�ાનો !ુદ્દો આઝા;ીના સ!યથી ભાર�ીય સરકાર !ાટે ક્ટિચL�ાનો વિ�ર્ષય �થા લક્ષ્યાંક બની રહ્યો છે. પ્રથ! નેશનલ પૉલિલસી ઓન ઍજુ્યકેશન (એનપીઇ), 1968 !ાં �!ા! બાળકો, ખાસ કરીને અં�ફિરયાળ �થા આફિ;�ાસી વિ�સ્�ારો!ાં, છોકરીઓ !ાટે �થા પછા� �ગો@નાં બાળકો !ાટે લિશક્ષણની સ!ાન �કો ઊભી કર�ા !ાટેની જરૂફિરયા�નો સ્�ીકાર કર�ા!ાં આવ્યો હ�ો. 1986 ની બીજી નેશનલ પૉલિલસી!ાં ગુણ�ત્તાને �ેગ આપ�ા !ાટે સ!ાન �કોની પ્રાપ્ય�ાની સાથે-સાથે સ5ળ�ા !ાટેની ક્તિસ્થવિ�ના વિન!ા@ણ પર પણ ભાર !ૂક�ા!ાં આવ્યો હ�ો. �ે!ાં લિશક્ષણના ;રેક �બક્કા !ાટે લિશક્ષણનાં અલ્પ�! સ્�રો પણ ઘ1�ા!ાં આવ્યાં હ�ાં.

ઈક્તિચ્છ� લક્ષ્ય લિસદ્ધ કર�ા !ાટે 1980-2000 ;રમિ!યાન ઘણા કાય@ ક્ર!ો �થા પહેલ શરૂ કર�ા!ાં આવ્યાં હ�ાં. �ે પૈકીના કેટલાક નોંધપાત્ર કાય@ ક્ર!ો!ાં લિશક્ષા ક!ી@ પ્રોજેક્ટ, !વિહલા સા!ખ્ય, ફિ1સ્ટ્રિN્રક્ટ ઇમિ0Nટૂ્યટ્સ ઑ5 ઍજુ્યકેશન એ01 ટ્ર ે કિનLગ (1ીઆઇઇટી) થકી લિશક્ષક સહાય !ાટે વિ�કે0દ્રીકૃ� વ્ય�સ્થા, ફિ1સ્ટ્રિN્રક્ટ પ્રાઇ!રી ઍજુ્યકેશન પ્રોગ્રા! (1ીપીઇપી) અને ફ્લેગલિશપ પ્રોગ્રા! સ�@ લિશક્ષા અશ્ચિભયાન (એસએસએ)નો સ!ા�ેશ થાય છે. લિશક્ષણને !ૂળભૂ� અમિધકાર �રીકે !ા0ય�ા આપ�ા અને ;રેક બાળકને 14 �ર્ષ@ ની �ય સુધી વિ�ના !ૂલે્ય �થા 5રલિજયા� લિશક્ષણનો અમિધકાર આપ�ા કાય;ા �રીકે રાઇટ ટુ ઍજુ્યકેશન ઍક્ટ, 2009 પસાર કર�ા!ાં આવ્યો હ�ો.

પ્રાથમિ!ક લિશક્ષણ!ાં !ુખ્ય પ્રશ્નોઆ �!ા! પહેલને પગલે પ્ર�ેશ ;ર!ાં �ધારો થયો હો�ા છ�ાં �ે! જ !ાળખાકીય સુવિ�ધા અને લિશક્ષકોની સંખ્યા!ાં �ધારો કરીને વ્ય�સ્થાનંુ વિ��રણ કર�ા છ�ાં �!ા! �ગો@નાં બાળકોને સ!ાન �કોની કે બહે�ર પફિરણા!ોની ખા�રી !ળ�ી નથી �ે સ્�ીકાર�ા!ાં આવ્યંુ છે.

12 !ી પંચ�ર્ષી@ય યોજના!ાં પ્રથ! �ખ� સ્�ીકાર�ા!ાં આવ્યંુ હ�ંુ કે - વ્યૂહરચના!ાં 5ેર5ાર કર�ાની સ્પષ્ટ જરૂફિરયા� છે. �ે !ુજબ લિશક્ષણનાં પૂર�ાં અને યોગ્ય પફિરણા!ો સુવિનશ્ચિW� કર�ા !ાટે લિશક્ષણ સુધીની પહોંચ અને પ્ર�ેશ!ાં �ધારો કર�ાને સ્થાને, શીખ�ા-શીખ��ાની પ્રવિક્રયા અને �ે!ાં સુધારા પર ભાર !ૂક�ાની જરૂર છે.

2005 !ાં, લિશક્ષણ કે્ષત્ર ેકાય@ ર� સ્�ૈક્તિચ્છક સંસ્થા પ્રથ! દ્વારા વિ�દ્યાથી@ઓના લિશક્ષણ પફિરણા!ોના !ાપન !ાટેની પહેલ શરૂ કર�ા!ાં આ�ી હ�ી. એ0યુઅલ Nેટસ ઑ5 ઍજુ્યકેશન ફિરપોટ@ (એએસઇઆર), ભાર્ષા અને ગશ્ચિણ�!ાં વિ�દ્યાથી@ઓએ પ્રાપ્ત કરેલાં કૌશલ્યો !ાટે વિ�શ્લેર્ષણ !ાટેનાં સરળ ટૂલ્સનો ઉપયોગ કરીને, ;ર �ર્ષ� લિશક્ષણ!ાં થયેલી પ્રગવિ�ના રાષ્ટ્રવ્યાપી સ�� નાં �ારણો પ્રલિસદ્ધ કરે છે. આ ઉપરાં�, �ે લિશક્ષણનાં અ0ય પફિરણા!ોની ક્તિસ્થવિ�ની પણ વિ�ગ�ો પૂરી પા1ે છે, જે!ાં !ાળખાકીય સુવિ�ધા!ાં થયેલો �ધારો, જાહેર અને ખાનગી પ્ર�ેશ, પ્ર�ેશ-;ર અને �ેને જાળ�ી રાખ�ા!ાં રાજ્યોનો કાય@ -;ેખા� �ગેરેનો સ!ા�ેશ થાય છે.

2014 ના એએસઇઆર ફિરપોટ@ અનુસાર, 3.5 લાખ કર�ાં �ધુ ન�ી શાળાઓનો ઉ!ેરો થયો છે અને ન�ા 10 લાખ લિશક્ષકોની ભર�ી કર�ા!ાં આ�ી છે, �ો પણ લિશક્ષણનાં પફિરણા!ો ક્તિસ્થર રહ્યાં છે અને 2010 થી ઘટા1ાનો પ્ર�ાહ જેા�ા !ળી રહ્યો છે. બીજા ધોરણનંુ લખાણ �ાંચી શક�ાં પાંચ!ા ધોરણનાં બાળકોની ટકા�ારી 2006 !ાં 53 ટકા હ�ી. 2010 !ાં આ પ્ર!ાણ 53.7 ટકા હ�ંુ, જે 2013 !ાં ઘટીને 47 ટકા થયંુ અને 2014 !ાં �ે 48.1 ટકા થયંુ. આ �ારણો સૂચ�ે છે કે ;ેશનાં કુલ બાળકો પૈકીનાં અ1ધાં બાળકો પો�ાનાં ધોરણના સ્�ર કર�ાં બેથી ત્રણ �ર્ષ@ પાછળ છે.

પૉલિલસી કક્ષાએ ગુણ�ત્તા પર ધ્યાન આપ�ાથી �ે કે�ી રી�ે અ!લ!ાં રૂપાં�ફિર� થાય છે �ે સ!જ�ા !ાટેની પહેલ પરથી !ાલૂ! પડંુ્ય હ�ંુ કે અમિધકારીઓ પણ લિશક્ષણની પદ્ધવિ�ઓ, શીખ�ા-શીખ��ાની પ્રવિક્રયા અને લિશક્ષણનાં સ્�રો!ાં રહેલી સ!સ્યાઓ �ચ્ચેના જેા1ાણને સાંકળી શક�ા નથી. ક્લ્Nર કક્ષાના અમિધકારીઓ, લિશક્ષકોને શૈક્ષશ્ચિણક સહાય પૂરી પા1ે �ે અપેલિક્ષ� હોય છે, પરં�ુ �ેઓ ભાગ્યે જ �ગ@ ખં1 પર ધ્યાન આપે છે, અને ધ્યાન આપે, �ો �ે રચનાત્મક સહાયને બ;લે સત્તાની રૂએ ;ાખ��ા!ાં આ��ો પ્રભા� �ધારે હોય છે. �ાલુકા લિશક્ષણ અમિધકારી(બીઈઓ), શાળાઓની જરૂફિરયા�ો પૂરી કર�ા �ર5 ધ્યાન આપ�ાને બ;લે ઉચ્ચ ઓથોફિરટીને વિ�ગ�ો પૂરી પા1�ા પર �ધુ ધ્યાન આપે છે. ઘણા બીઈઓએ સ્�યંને પોN ઑફિ5સર અને ફિરપોર્ટિંટLગ !શીન

ગણાવ્યા હ�ા, જે!ની પાસે વિનણ@ય લે�ાની કોઈ સત્તા નથી. સ્પષ્ટ છે કે, લિશક્ષકો �થા આચાયો@ ઉપરાં� પણ અ0ય લોકોના વિનણ@યો, બાળકોનાં શૈક્ષશ્ચિણક પફિરણા!ોને પ્રભાવિ�� કર�ા હોય છે, જે!ાં લિશક્ષકના �ાલી!ક�ા@ (ટ્ર ે નર), અભ્યાસક્ર! અને વિ�શ્લેર્ષણની વ્ય�સ્થા નક્કી કર�ા !ાટે જ�ાબ;ાર વ્યક્તિક્�ઓ, ક્લ્Nર ફિરસોસ@ સેન્ટર અને �ૉક ફિરસોસ@ સેન્ટર, !ા�ા-વિપ�ા, સ!ુ;ાય સવિહ�નાં લોકોનો સ!ા�ેશ થાય છે.

આશરે છેલ્લા એક ;ાયકા!ાં લિશક્ષણની ગુણ�ત્તા સુધાર�ા !ાટે વિ�વિ�ધ સ્�રે વિ�વિ�ધ વિહ�ધારકો સાથે કા! કર�ા !ાટે ઘણી પહેલ કર�ા!ાં આ�ી છે. જે ઊણપો પર ધ્યાન આપ�ાની જરૂર છે, �ે પણ શોધી કાઢ�ા!ાં આ�ી છે. �ેના આધારે, સૂમિચ� વ્યૂહરચનાઓ સાથે જે ફિ;શા!ાં પ્રયત્નો કર�ાની જરૂર છે, �ેની અહીં ચચા@ કર�ા!ાં આ�ી છે.

પ્રાથમિ!ક લિશક્ષણ !જબૂ� કર�ા !ાટેની ફિ;શાઓ �થા વ્યૂહરચનાઓ1. શાળાની આગેવાની મજબૂત કરવીઃ શાળાના આચાયો@ પર શાળાનાં �!ા! પાસાંઓના વ્ય�સ્થાપનની જ�ાબ;ારી હોય છે, જે!ાં !ાળખાકીય સુવિ�ધા, �હી�ટ, લિશક્ષણની ગુણ�ત્તાથી લઈને �ે!ની ટી!નંુ ને�ૃત્� કર�ાનો અને �ે!ને પ્રોત્સાહન પૂરંુ પા1�ાનો સ!ા�ેશ થાય છે. !ોટાભાગે પસં;ગીની પ્રવિક્રયાના આધારે લિસવિનયર લિશક્ષકોને આચાય@ બના��ા!ાં આ��ા હોય છે. અપેલિક્ષ� ભૂમિ!કા ભજ��ા !ાટે �ે!ને આપ�ા!ાં આ��ી !ાવિહ�ી(ઈનપુટ), જરૂફિરયા�ો સાથે !ેળ ખા�ી નથી. જે! કે, ગુજરા�!ાં આચાયો@ને 2-3 ફિ;�સનંુ પ્રલિશક્ષણ પૂરંુ પા1�ા!ાં આ��ંુ હોય છે, જે !ુખ્યત્�ે �હી�ટી પાસાંઓને લગ�ંુ હોય છે. �ે પણ વિનયમિ!� ધોરણે યોજા�ી હોય �ે જરૂરી નથી. કૈ�લ્ય ઍજુ્યકેશન 5ાઉ01ેશન, આચાય@ (વિપ્રક્તિન્સપાલ)ને �ાલી! અને સ�� સહાય પૂરી પા1�ા !ાટે કેટલીક રાજ્ય સરકારો સાથે કાય@ ર� છે. શાળાની પ્ર�ૃલિત્તઓ �થા વ્ય�સ્થા પર રોજબરોજનો !હત્ત! પ્રભા� ધરા�નારા આચયેો@ને યોગ્ય અને વિનયમિ!� આપ�ા!ાં આ��ી !ાવિહ�ી અને કૌશલ્ય ઈનપુટ !ાટે વ્ય�સ્થાની ગોઠ�ણ કર�ી અને નક્કર પગલાં ભર�ાં જરૂરી છે.

2. જિશક્ષણના સામાજિજક મૂલ્યાંકન (સોશ્યલ ઑેડિ<ટ)માં સમુદાયની સહર્ભામિગતા સુદ્રઢ કરવી: લિશક્ષણના અમિધકાર કાય;ા(આરટીઈ ઍક્ટ)ની કલ! 21 અનુસાર ;ેશની �!ા! સરકારી પ્રાથમિ!ક શાળાઓ, સરકારી સહાય ધરા��ી શાળાઓ અને ખાસ કેટેગરી (શે્રણી)ની શાળાઓ!ાં શાળા વ્ય�સ્થાપન સમિ!વિ� (એસએ!સી)ની રચના કર�ી 5રલિજયા� છે. આ જેાગ�ાઈ એ સ!જૂ�ી પર આધાફિર� છે કે શાળા અને સ!ુ;ાયે બાળકના વિ�કાસ !ાટે સાથે !ળીને કા! કર�ંુ જેાઈએ. કાય;ા અનુસાર, એસએ!સી, !ા�ા-વિપ�ા (�ાલી), લિશક્ષકો, આચાયો@ અને સ્થાવિનક ઑથોફિરટીની બનેલી હો�ી જેાઈએ.

એસએ!સીની અપેલિક્ષ� ભૂમિ!કાઓ નીચે !ુજબ છે: (ક) શાળાની કા!ગીરી �થા શાળાની ક્તિસ્થવિ� પર ;ેખરેખ રાખ�ી (એ!1ીએ!, શૌચાલયની સુવિ�ધા, લિશક્ષક અને વિ�દ્યાથી@ની વિનયમિ!��ા �થા હાજરી, �ંમિચ� બાળકોને પ્ર�ેશ); (ખ) �!ા! સ્રો�ો!ાંથી ગ્રાન્ટ થકી શાળાને ઉપલબ્ધ સંસાધનોની ;ેખરેખ રાખ�ી; (ગ) !ાળખાકીય સુવિ�ધા, શૈક્ષશ્ચિણક લિસલિદ્ધ �ગેરે!ાં રહેલી ઊણપો ;ૂર કર�ા !ાટેની ભલા!ણો સાથે સ્કૂલ 1ે�લપ!ેન્ટ પ્લાન(એસ1ીપી) �ૈયાર કર�ો.

�!ા! રાજ્યો અને કે0દ્રશાલિસ� પ્ર;ેશોએ �ે!ના રાજ્ય-�ાર એસએ!સી વિનય!ો જાહેર કયા@ છે અને 91 ટકા સરકારી અને સરકારી સહાય ધરા��ી શાળાઓએ એસએ!સીની રચના કરી હો�ા છ�ાં રાજ્યો!ાં ઘણી વિ�શ્ચિભન્ન�ા જેા�ા !ળે છે (1ીઆઇએસઇ, 2013-14). �ે! છ�ાં, એસએ!સીના સભ્યો અને �ે!ની સાથે કા! કરનારાં સંગઠનોનો અનુભ� સૂચ�ે છે કે, એસએ!સીને !જબૂ� કર�ા !ાટે ઘણાં પગલાં ભર�ાં જરૂરી છે:

ક. સ્કૂલ !ેનજ!ેન્ટ કમિ!ટી (એસએ!સી)ની રચના �થા �ેનો કાય@ કાળ: !ોટાભાગનાં રાજ્યોએ રાજ્ય�ાર એસએ!સી વિનય!ો જાહેર કયા@ હો�ા છ�ાં, એસએ!સીની �ાસ્�વિ�ક રચનાને લગ�ો ચા�ીરૂપ પ1કાર યથા�� છે. ઘણી �ખ� શાળા કે આચાયો@

દ્વારા પસં; કરાયેલા કે ની!ાયેલા સભ્યોને પો�ે ના!ાંવિક� થયા હો�ાની જાણ નથી હો�ી. કા!ગીરી ન કર�ા બ;લ સભ્યને ;ૂર કર�ા કે સ!ગ્ર એસએ!સીને બરખાસ્� કર�ા !ાટેની !ાગ@ ;ર્શિશLકાઓ સ્પષ્ટપણે ઘ1ાયેલી હો�ી જેાઈએ અને �ેનંુ ચુસ્� પાલન થ�ંુ જેાઈએ. હાલ!ાં એસએ!સીનો કાય@ કાળ બે �ર્ષ@ નો છે, છ�ાં ઓફિરસ્સા, આસા!, લિબહાર, ઝારખં1 અને પ Љ ચ! બંગાળ જે�ાં રાજ્યોએ આ કાય@ કાળ �ધારીને ત્રણ �ર્ષ@ નો કયો@ છે. એસએ!સીના !ોટાભાગના સભ્યો પ્રથ! �ખ� હોદ્દો ધારણ કર�ા હો�ાની બાબ�ને ધ્યાન!ાં રાખ�ાં, �ેઓ �ે!ની ભૂમિ!કા સ!જી શકે અને અસરકારક રી�ે ભજ�ી શકે, �ે !ાટે �ે!ને �ધુ સ!ય અને સ�� ધોરણે સહાયની જરૂર છે. એસએ!સીના લિસવિનયર કે ભૂ�પૂ�@ સભ્યો દ્વારા !ાગ@ ;શ@ ન !ળે �ે�ી વ્ય�સ્થા શરૂ કરી શકાય.

ખ. સ્કૂલ !ેનજ!ેન્ટ કમિ!ટી (એસએ!સી)નંુ ક્ષ!�ા �ધ@ ન: એસએ!સીને !જબૂ� કર�ા !ાટે �ાલી!, સહાય, !ાગ@ ;શ@ ન અને જેા1ાણ એ ઉપયોગી વ્યૂહરચના બની શકે છે. સ!યસર અને વિનયમિ!� ધોરણે �ાલી! હાથ ધર�ા !ાટે અને યોગ્ય �ાલી! !ોડૂ્યલ �ૈયાર કર�ા !ાટે �થા પૂરા પા1�ા !ાટે !જબૂ� વ્ય�સ્થા ગોઠ��ી જરૂરી છે. (જુઓ કોઠા નં.1)

3. જિશક્ષકોની ક્ષમતાઓ મજબૂત કરવી અને સહાય વ્યવસ્થા વધારવી:ક. ન�ા પ1કારો પર ધ્યાન આપ�ા !ાટેની �ાલી!: 1ીઆઇએસઇના 1ેટા (2013-14) અનુસાર, �!ા! શાળાઓ!ાંથી 80 ટકા શાળાઓ વ્ય�સામિયક રી�ે �ાલી!બદ્ધ, વિનયમિ!� લિશક્ષકો ધરા�ે છે, જ્યારે 55 ટકા શાળાઓ વ્ય�સામિયક રી�ે �ાલી!બદ્ધ, કરારબદ્ધ લિશક્ષકો ધરા�ે છે. જેાકે, ગયા �ર્ષ� ;ેશની �!ા! શાળાઓ!ાંથી 5ક્� 22 ટકા લિશક્ષકોએ જ ઇન-સર્કિ�Lસ ટ્ર ે કિનLગ !ેળ�ી હ�ી. �ેની સરખા!ણીએ છેલ્લાં બે �ર્ષ@!ાં આ ટકા�ારી ઊંચી હ�ી (2011-12 !ાં 34 ટકા અને 2012-13 !ાં 25 ટકા), પરં�ુ હ�ે �ે!ાં ઘટા1ો જેા�ા !ળી રહ્યો છે. છેલ્લાં ;સ �ર્ષો@!ાં નીવિ�ને લગ�ા 5ેર5ારો થયા છે, જે! કે નેશનલ કરીકુ્યલ! ફે્ર!�ક@ (2005) અને આરટીઇ, 2009. હ�ે લિશક્ષકો અભ્યાસક્ર! આપ�ો, !ૂલ્યાંકનો, લિશક્ષણની રી� અને શાળા!ાં સ!ાન�ા અને સ!ા�ેશક�ાનંુ �ા�ા�રણ સજ@�ાને પ્રોત્સાહન આપ�ાની ન�ી અપેક્ષાઓનો સા!નો કરી

રહ્યા છે. �ધુ!ાં, બ;લા�ા �ા�ા�રણ!ાં વિ�દ્યાથી@ઓને પરા!શ@ પ્રાપ્ત થાય �ે જરૂરી છે, જે !ાટે લિશક્ષકો એક;! યોગ્ય છે, પરં�ુ �ેઓ કૌશલ્યથી સંપન્ન નથી. એક જ �ખ�ની �ાલી!ો પૂર�ી નથી. લિશક્ષકોને �ધુ સા�ત્યપૂણ@ સહયોગ !ળે �ે જરૂરી છે. આ !ાટેની વ્ય�સ્થા ગોઠ��ી અને સંસાધનો રોક�ાં જરૂરી છે. ખ. એક કર�ાં �ધુ ધોરણો અને બહુ-સ્�રીય લિશક્ષણ !ાટે લિશક્ષકોને સજ્જ કર�ાઃ �ાલી!બદ્ધ લિશક્ષકોની વિન!ણૂક!ાં �ધારો થયો હો�ા છ�ાં ઘણી જગ્યાઓ ખાલી છે અને �ેની સાથે-સાથે લિશક્ષકોની અવિનયમિ!��ા પણ એ�ી પફિરક્તિસ્થવિ�નંુ સજ@ન કરે છે, જેના કારણે શાળાઓ પાસે લિશક્ષકોને એક કર�ાં �ધારે ધોરણોની જ�ાબ;ારી આપ�ા લિસ�ાય કોઈ વિ�કલ્પ બચ�ો નથી.

સ!ાન �ગ@ !ાં જ, શીખ�ાની વિ�વિ�ધ કક્ષાએ પણ વિ�દ્યાથી@ઓને - યોગ્ય સ્�રે શીખ��ંુ જરૂરી બની રહે છે. વિ�વિ�ધ રાજ્યો!ાં પ્ર�ૃલિત્ત આધાફિર� લિશક્ષણ અશ્ચિભગ!ો �ૈયાર કર�ા!ાં આવ્યા છે અને �ેનો અ!લ કર�ા!ાં આ�ે છે, જે!ાં બાળકોની શીખ�ાની ગવિ� અને સ્�ર, અ0ય બાળકો પાસેથી, અનુભ�ોના આધારે અને ગમ્!� સાથે શીખ�ાની �ક પૂરી પા1ે છે. �મિ!લના1ુ!ાં 'પ્ર�ૃલિત્ત આધાફિર� લિશક્ષણ', કણા@ ટક!ાં 'નલ્લી કલી' અને ગુજરા�!ાં 'પ્રજ્ઞા' �ેનાં ઉ;ાહરણો છે. પ્રથ! સંસ્થા દ્વારા કર�ા!ાં આ�ેલી પહેલથી પણ એ સ્પષ્ટ થયંુ છે કે બાળકોનાં શીખ�ાના સ્�ર-આધાફિર� જૂથો સ્થાપ�ાથી, ;રેક જૂથ !ાટે શીખ�ાના સુસ્પષ્ટ ધ્યેયો સ્થાપ�ાથી અને �ે!ના !ાટે જરૂફિરયા� આધાફિર� લિશક્ષણ પદ્ધવિ�નો ઉપયોગ કર�ાથી વિ�દ્યાથી@ઓને શીખ�ાનાં પફિરણા!ો!ાં નોંધપાત્ર લાભ !ેળ��ા!ાં !;; !ળી શકે છે. �ાજે�ર!ાં આ પહેલનંુ !ૂલ્યાંકન હાથ ધર�ા!ાં આવ્યંુ હ�ંુ, જે!ાં હફિરયાણા અને ઉત્તર પ્ર;ેશ!ાં લિશક્ષણ લિશલિબર દ્વારા 50 ફિ;�સની ;રમિ!યાનગીરીને પગલે વિ�દ્યાથી@ઓ સા;ો 5કરો કે �ા�ા@ �ાંચ�ા !ાટે સક્ષ! બ0યા હ�ા, હફિરયાણા!ાં 50 ફિ;�સની લિશલિબરના કારણે, આ કાય@ કર�ા !ાટે સક્ષ! વિ�દ્યાથી@ઓની સખ્યા!ાં 50 ટકાનો �ધારો થયો હ�ો, જ્યારે ઉત્તર પ્ર;ેશ!ાં આ સંખ્યા!ાં ત્રણ ગણો �ધારો થયો હ�ો. આ પ્રકારના અશ્ચિભગ!ો અપના�ીને �ેનો વ્યાપ �ધાર�ાની જરૂર છે. લિશક્ષકો આ�ા અશ્ચિભગ!ો અસરકારક રી�ે અપના�ે �ે !ાટે �ે!ની �ાલી! અને સહાયની !જબૂ� વ્ય�સ્થા ઊભી કર�ી જેાઈએ.

ગ. લિશક્ષકોનંુ યોગ;ાન સ્�ીકાર�ંુ અને ન�પ્રયોગ !ાટેના વિ�ચારોની આપ-લે કર�ી: લિશક્ષકોનંુ ઉત્તર;ામિયત્� �ધાર�ા !ાટે લિશક્ષકોને પ્રોત્સાહન પૂરંુ પા1�ંુ �થા �ે!ની કા!ગીરી પર ;ેખરેખ રાખ�ી. લિશક્ષણની ગુણ�ત્તા �ધાર�ા !ાટે !ા0ય�ા �થા પ્રોત્સાહનની વ્ય�સ્થા ઊભી કર�ી, સારો કાય@ ;ેખા� ધરા��ા, ખાસ કરીને લિશક્ષણ !ાટે ક્ટિચL�ા જ0!ા�નારા જફિટલ વિ�ર્ષયો પર કા! કર�ા લિશક્ષકોને પ્રોત્સાહન પૂરંુ પા1�ંુ જેાઈએ. �ે!ાં �ગ@ ખં1ના લિશક્ષણને બહે�ર કર�ા !ાટેના પ્રયોગોનો અ!લ, શાળા!ાં સલા!� અને સ!ાન�ાયુક્� �ા�ા�રણ ઊભંુ કર�ા !ાટે યોગ;ાન આપ�ંુ, શાળા!ાં પાર;ર્શિશL�ાને પ્રોત્સાહન આપ�ંુ, શાળા!ાં સ!ા�ેશક પદ્ધવિ�ઓ અપના��ી �ગેરેનો સ!ા�ેશ થઈ શકે છે. જે! કે, ગુજરા�!ાં, ગુજરા� કાઉક્તિન્સલ ઓ5 એજુ્યકેશન ફિરસચ@ એ01 ટ્ર ે કિનLગ (જીસીઇઆરટી) અને ઈલિ01યન ઈમિ0Nટ્યુટ ઓ5 !ેનેજ!ેન્ટ (આઇઆઇએ!), અ!;ા�ા;ના સંયુક્� પ્રોજેક્ટ 'ફિટચસ@ એઝ ટ્ર ાન્સ5ો!@સ@ ' (પફિર��@ નક�ા@ �રીકે લિશક્ષકો) હેઠળ શાળાના લિશક્ષકો દ્વારા કર�ા!ાં આ��ી ન��ર પહેલ શોધી કાઢ�ા, �ેનંુ ;સ્�ા�ેજીકરણ કર�ા �થા આ પહેલને સ0!ાવિન� કર�ાના પ્રયત્નો કર�ા!ાં આવ્યા છે. !ુદ્રણ (વિપ્રન્ટ), દ્રશ્ય-શ્રાવ્ય (ઑફિ1યો-વિ�ઝયુઅલ) !ાધ્ય!ો અને ઇન્ટરનેટ દ્વારા પણ �ે પ્રલિસદ્ધ કર�ા!ાં આવ્યા છે. આ�ા પ્રયાસોને લિશક્ષણ વ્ય�સ્થા!ાં સ!ાવિ�ષ્ટ કર�ા જેાઈએ.

4. શીખવાના સ્તર પર દેખરેખ રાખવી અને સુધારા માટે જરૂરી માપદં<ો અપનાવવા:વિ�દ્યાથી@ઓના લિશક્ષણ પર નજર રાખ�ા !ાટે રાજ્યો વિ�વિ�ધ !ાગો@ અપના�ી રહ્યાં છે અને સુધારા !ાટેના પગલાંઓ પણ અપના�ી રહ્યાં છે. ગુણોત્સ� અશ્ચિભયાન એ ગુજરા� સરકારની આ�ી જ એક પહેલ છે. છેલ્લાં પાંચ �ર્ષો@થી ;ર �ર્ષ� શાળાઓ સ્�-!ૂલ્યાંકન કરે છે અને શાળાકીય, સહ-શાળાકીય પ્ર�ૃલિત્તઓ!ાં, શાળાની !ાળખાકીય સુવિ�ધાઓના ઉપયોગ અને સ!ુ;ાય સહભામિગ�ા (જુઓ કોઠા નં.-2)!ાં શાળાના કાય@ -;ેખા� (પ5ો@!@ન્સ)નંુ !ૂલ્યાંકન કરે છે. ત્યારબા; લિસવિનયર અમિધકારીઓ વિ�વિ�ધ શાળાઓનંુ !ૂલ્યાંકન કર�ા !ાટે શાળાઓની !ુલાકા� લે છે. કર�ા!ાં આ�ેલા !ૂલ્યાંકનના આધારે સ્કૂલ ફિરપોટ@ કા1@ �ૈયાર કર�ા!ાં આ�ે છે. લિશક્ષણ અથ�ા વિ�ર્ષય અનુસાર !ાક્સ@ ને 60 ટકા !હત્ત્� આપ�ા!ાં આ�ે છે, જ્યારે સહ-શાળાકીય પ્ર�ૃલિત્તઓ, સંસાધનોના ઉપયોગ

અને સ!ુ;ાય સહભામિગ�ા જે�ી અ0ય ત્રણ કેટેગરીને 40 ટકા !હત્ત્� આપ�ા!ાં આ�ે છે.

અશ્ચિભયાન ;રમિ!યાન થ�ી આ�ા !ૂલ્યાંકનની સાથે લિશક્ષકોને - કઈ કઈ ખા!ીઓ કે ઊણપો જાણ!ાં આ�ી છે અને �ે ઊણપો કે�ી રી�ે ;ૂર કરી શકાય - �ેના સૂચકો પણ પૂરા પા1�ાની જરૂર છે. શીખ�ા!ાં રહી જ�ી ખા!ીની અસર, �ે ખા!ીઓ ;ૂર કર�ા !ાટે બાળકોને !;; કર�ાની વ્યૂહરચનાઓ અને યોગ્ય લિશક્ષણ!ાં પફિરણ!ી શકે �ે�ી લિશક્ષણ પદ્ધવિ� અપના��ા અંગેની સ!જૂ�ી !ેળ��ા!ાં લિશક્ષકોને !;; !ળ�ી જરૂરી છે. શાળા!ાં લિશક્ષણનાં પફિરણા!ો !ેળ��ા પર, લિશક્ષકોની ક્ષ!�ાઓ!ાં રહેલી ઊણપો શોધ�ા પર અને જરૂરી સહાય પૂરી પા1�ા પર �ધુ ધ્યાન આપ�ા !ાટે ક્લ્Nર ફિરસોસ@ સેન્ટસ@ અને �ૉક ફિરસોસ@ સેન્ટસ@ ને !જબૂ� કર�ાની જરૂર છે.

કોઠા નં. 1ઃઃ એસએ!સીને સુદ્રઢ કર�ાનાં પાસાઓ, ��@!ાન પફિરક્તિસ્થવિ� અને ખા!ીઓ અને સૂમિચ� વ્યૂહરચનાઓક્ર! સુદ્રઢ કર�ાનાં પાસાંઓ ��@!ાન પફિરક્તિસ્થવિ� અને ખા!ીઓ સૂમિચ� વ્યૂહરચનાઓ1. �ાલી! !ાટે અં;ાજ પત્ર ક. પ્રવિ��ર્ષ@ સભ્ય;ીઠ 300 રૂવિપયાની ક. ભં1ોળના �પરાશની સ!યસર અને

(બજેટ)ની 5ાળ�ણી 5ાળ�ણી અસરકારક ;ેખરેખ અને ભં1ોળનાખ. �પરાશઃ 2012-13, !હારાષ્ટ્રએ અસરકારક �પરાશ !ાટેના પ્રયત્નો14 ટકા ખચ@ કયો@ અને !ધ્ય પ્ર;ેશે ખ. �ાલુકા કે લિજલ્લા અમિધકારીઓ કે 22 ટકા ખચ@ કયો@ ક!@ચારીઓની !ોવિનટટિરLગ મિ!ટિટLગના

એજ01ા!ાં ટ્ર ે કિનLગની !ાત્રા અને ગુણ�ત્તાની ચચા@ નો સ!ા�ેશ

2. ટ્ર ે કિનLગ (�ાલી!)ની સ!યસર�ા, સા!ા0યપણે �ર્ષ� એક �ાર કે બે �ાર ક. એસએ!સીની રચના થાય, �ેના ટંૂકબે ટ્ર ે કિનLગ �ચ્ચેનો ગાળો અને યોજાય છે અને ત્યાર બા;નાં 5ોલોઅપ સ!ય બા; જ �ાલી! હાથ ધરા�ી જેાઈએ. ટ્ર ે કિનLગની સ!ય !યા@ ;ા કાં �ો યોજા�ાં જ નથી અથ�ા �ો ખ. �ાલી!ની સા!ગ્રીને એસએ!સીની અપેલિક્ષ�સ!યસર નથી યોજા�ાં ભૂમિ!કાઓ સાથે સ!યસર જેા1ી ;ે�ી જેાઈએ. જે! કે, એ0યુઅલ �ક@ પ્લાન �ૈયાર કર�ા!ાં

આ�ે, �ે પહેલાં એસ1ીપી પરની �ાલી! આપ�ી જેાઈએ.

3. ટ્ર ે ઇની (�ાલી!ાથી@ઓ)ની પસં;ગી ક. શાળાની એસએ!સીના 3-4 કર�ાં �ધુ �ધુ સભ્યોને આ�રી લે�ા !ાટે અને આ;ાન-

સભ્યોને �ાલી! આપ�ા!ાં આ��ી નથી પ્ર;ાનની વ્ય�સ્થા વિ�કસા��ા !ાટેની ગોઠ�ણ ખ. અ0ય સભ્યો સાથે આ;ાન-પ્ર;ાનનો અભા� કર�ી.

4. વિ�ર્ષય �સ્�ુ ભૂમિ!કાઓ અને કાનૂની જેાગ�ાઈઓ ગ્રા! સભા અને સા!ાલિજક !ૂલ્યાંકન (સોશ્યલ ઑફિ1ટ) જે�ાં જાહેર !ંચ !ાર5� અ�લોકનોનંુ

આ;ાન-પ્ર;ાન કર�ાનાં �થા ;ેખરેખ રાખ�ાનાં કૌશલ્યોનો પણ સ!ા�ેશ કર�ો

જેાઈએ.5. શીખ��ાની પદ્ધવિ�ઓ પ્ર�ચન કે ભાર્ષણ આધાફિર� !ાવિહ�ી- ક. વિ�ઝયુઅલ (શ્રાવ્ય) એઇ1, પ્ર�ૃલિત્ત

આધાફિર�પ્ર;ાનનો વ્યાપક ઉપયોગ લિશક્ષણ અને સરળ બના�ેલા ;ેખરેખ અને ખચ@ના

આયોજનનાં 5ો!� ટ્સનો ઉપયોગખ. સારી પ્ર�ૃલિત્તઓના આ;ાન-પ્ર;ાન પર ભાર !ૂક�ોગ. વિ�વિ�ધ સ્�રે જૂથ-રચના

કોઠા નં. 2ઃઃ ગુણોત્સ�!ાં શાળાઓનંુ જેના આધારે !ૂલ્યાંકન કર�ા!ાં આ�ે છે �ે કે્ષત્રો

શાળાકીય અભ્યાસની પ્ર�ૃલિત્તઓ અ0ય પ્ર�ૃલિત્તઓ શાળાની !ાળખાકીય સા!ુ;ામિયક સહભામિગ�ાસુવિ�ધાનો ઉપયોગ!ાટે પ્ર�ૃલિત્તઓ

�ાંચન, લેખન, ગશ્ચિણ�, સ!ાજવિ�દ્યા, પ્રાથ@ ના અને યોગ શૌચાલય એસએ!સી મિ!ટિટLગવિ�જ્ઞાન, અંગે્રજી�ક@ બુકનો અસરકારક �પરાશ સાંસૃ્કવિ�ક પ્ર�ૃલિત્તઓ પી�ાનંુ પાણી �ાલીઓનંુ એકમિત્ર� થ�ંુ /ચચા@સાયન્સ પે્રમિક્ટકલ બુક અને !ેપ બુક પ્ર;શ@ નો �ીજળી શાળાના બગીચાની જાળ�ણીશૈક્ષશ્ચિણક પ્ર�ાસો અને સ્થાવિનક ર!�ોત્સ� સ્�ચ્છ�ા અને આરોગ્ય વિ�મિથ ભોજન (એ!1ીએ!)!ુલાકા�ોવિ�દ્યાથી@ઓની હાજરી આરોગ્ય

સામાજિજક સુરક્ષા યોજનાની પ્રાપ્યતા સરળ બને તે અંગેના પ્રયત્નોયુરોવિપયન સંઘના પ્રોજેક્ટ (સા�@જવિનક કાય@ ક્ર!ની જાણકારી લોકો સુધી પહોંચા1�ી)!ાં કા! કર�ી �ખ�ે થયેલો આ અનુભ� શ્રી ફિ;લીપ લિબ1ા��, પ્રોગ્રા! ઓફિ5સર, ઉન્નવિ� દ્વારા અહીં રજૂ કર�ા!ાં આવ્યો છે.

ગરીબો !ાટે !;;રૂપ ની�1ેલી �!ા! પ્રકારની યોજનાઓ થકી ગરીબો ઘણા લાભો !ેળ�ી શકે છે. સા!ા0યપણે એ�ી !ા0ય�ા પ્ર��� છે કે, યોજનાના અ!લ સ!યે ઉપલા સ્�રે લાભ પહોંચા1�ાની પ્રવિ�બદ્ધ�ા જેા�ા !ળે છે, પરં�ુ છે�ા1ેના સ્�ર સુધી પહોંચ�ાં-પહોંચ�ાં �ે પ્રવિ�બદ્ધ�ા નકારાત્મક દ્રવિષ્ટકોણ!ાં 5ેર�ાઈ જાય છે. જેાકે, �ેની સાથે-સાથે એ પણ જેા�ા !ળંુ્ય છે કે, �ાલુકા કે લિજલ્લા કક્ષાએ જેા અમિધકારીઓ યોજનાનો લાભ ગરીબો સુધી પહોંચા1�ા અંગે સં�ે;નશીલ�ા ;ાખ�ે, �ો છે�ા1ાની વ્યક્તિક્�ઓ સુધી લાભ પહોંચા1�ાનંુ અમિધકારીઓનંુ ઉત્તર;ામિયત્� �ધી જાય છે અને �ધુ લોકો સુધી લાભ પહોંચે છે. આ�ો જ એક અનુભ� બાલો�રા વિ�સ્�ાર!ાં કા!ગીરી કર�ા સ!યે થયો હ�ો.

23 !ી ફિ1સેમ્બર, 2014 ના રોજ કાય@ કે્ષત્રના વિ�વિ�ધ !ુદ્દાઓ અંગે વિ�કાસ અમિધકારી શ્રી ગોપીલાલ પાલિલ�ાલ સ!ક્ષ રજૂઆ� કર�ા !ાટે સાંજે સા1ા ચાર �ાગ્યાની આસપાસ અ!ે પંચાય� સમિ!વિ� બાલો�રા પહોંચ્યા. આ !ુદ્દાઓ!ાં ત્રણ !ુદ્દા !ુખ્ય હ�ા. એક, !ં1ળી અને ખનો1ા ગ્રા! પંચાય�!ાં !નરેગા હેઠળ અરજી ન લે�ા અંગે, બીજેા !ુદ્દો, ઇમિ0;રા આ�ાસના હપ�ા ન !ળ�ા અંગે અને ત્રીજેા !ુદ્દો હા5ાના1ાના રહે�ાસી જૈ�ી;ે�ીને પાલનહારનો લાભ ન !ળ�ા અંગે હ�ો. !નરેગા અંગે �ે!ણે �ાત્કાલિલક સંબંમિધ� ગ્રા!સે�કને 5ોન કરીને લોકોની અરજીઓ સ્�ીકારીને લોકોને કા! આપ�ાની સૂચના આપી. ઇમિ0;રા આ�ાસના બાકી હપ�ાના !ા!લા!ાં �ે!ણે ખનો1ાના ગ્રા!સે�કને 5ોન કરીને 5ોન પર જાણકારી !ાંગી �થા અ!ને જણાવ્યંુ કે સંબંમિધ� ગ્રા!સે�કો પાસેથી ક્તિસ્થવિ�ની જાણકારી !ેળ�ીને બે ફિ;�સ!ાં અ!ને આ અંગે !ાવિહ�ી પૂરી પા1�ા!ાં આ�શે. જૈ�ી;ે�ીના પાલનહાર અંગેના !ુદે્દ �ે જ સ!યે બા1!ેરના સ!ાજ

કલ્યાણ વિ�ભાગ પર 5ોન કરીને અ!ને �ે કેસના વિનકાલની વિ�ગ�ો આપી. અમિધકારીની આ પ્ર!ાણેની �ાકી;ની કાય@ �ાહીના પફિરણા!ે �ે!ના હાથ નીચેના ક!@ચારીઓની જ�ાબ;ેવિહ�ા �ધી ગઈ. જૈ�ી;ે�ીના !ા!લાનો ની�ે1ો આ�ી જ�ાં બાલો�રા વિ�કાસ અમિધકારી શ્રી ગોપીલાલ પાલિલ�ાલનો આભાર !ાન�ા !ાટે પહેલી જા0યુઆરી, 2015 ના રોજ અ!ે �ે!ની પાસે ગયા. �ે!ની ત્�ફિર� કાય@ �ાહીને કારણે જૈ�ી;ે�ીને પાલનહાર યોજનાના અટકી પ1ેલા રૂ. 24,000 એકસાથે !ળ્યા. અ!ે �ે!ની સાથે ચચા@ કરી રહ્યા હ�ા, ત્યારે �ે!ની નજર �ે!ની ઑફિ5સની સા!ે ઊભેલી એક ગ્રા!ીણ !વિહલા પર પ1ી. �ે!ણે �ર� જ �ેને અં;ર બોલા�ીને પૂછ્યું કે, શંુ કા! છે. �ે !વિહલા બાલો�રા �ાલુકાના !ે�ાનગરની રહે�ાસી હ�ી. �ેણે પ્લાસ્ટ્રિNકની થેલી!ાંથી કાગળો કાઢ્યા. �ેણે જણાવ્યંુ કે, �ેનંુ ના! ગુડ્ડી છે, પણ ગ્રા!સે�કે રેશનકા1@ !ાં �ેનંુ ના! વિ�જયલક્ષ્!ી લખી ;ીધંુ હ�ંુ. ત્યાર પછી �ેણે પે0શનનો પે ઑ1@ ર બ�ા��ાં કહંુ્ય કે, �ેનંુ પે0શન બંધ થઈ ગયંુ છે. વિ�કાસ અમિધકારીએ રેશનકા1@ !ાં �ેનંુ ના! સુધારી ;ીધંુ. પે0શન ચાલુ કર�ાની કાય@ �ાહી પણ કરી ;ીધી. ત્યાર બા; ગુડ્ડીએ જણાવ્યંુ કે, 2012 !ાં �ેના પવિ�નંુ અ�સાન થયંુ હ�ંુ અને બીપીએલ હો�ાને કારણે �ેણે આ!આ;!ી �ી!ા યોજના હેઠળ અરજી કરી હ�ી, પરં�ુ હજી સુધી પૈસા !ળ્યા નહો�ા. વિ�કાસ અમિધકારીએ �ર� જ સંબંમિધ� ક!@ચારીને બોલા�ીને રેકો1@ !ાં ;સ્�ા�ેજેા �પાસ�ાની સૂચના આપી. ક!@ચારીએ અ1ધા કલાક!ાં �!ા! 5ાઇલો �પાસીને ક્તિસ્થવિ� સ્પષ્ટ કરી. વિ�કાસ અમિધકારીએ ગુડ્ડીને પૂછ્યું કે �ેને પાલનહારનો લાભ !ળે છે કે કે!. ગુડ્ડીએ ના પા1�ાં વિ�કાસ અમિધકારીએ પાલનહારની અરજી !ાટેનંુ 5ો!@ !ંગાવ્યંુ અને �ેની સાથે ગ્રા!સે�કને ઉદ્દેશીને પત્ર લખીને 5ો!@ સાથે �ે પત્ર બીડ્યો અને �ે 5ો!@ અને પત્ર પંચાય�!ાં ગ્રા! સે�કને સુપર� કર�ા !ાટે ગુડ્ડીને જણાવ્યંુ. �ે!ણે પો�ાનો નંબર કાગળ પર લખી આપ્યો અને ગુડ્ડીને કહંુ્ય કે જેા �ેનંુ કા! ન થાય, �ો 5ોન કર�ો. એટલંુ જ નહીં, �ે!ણે ગ્રા! સે�કને પણ 5ોન કરીને ગુડ્ડીની પાલનહારની અરજીની સા� ફિ;�સ!ાં પ�ા�ટ કરીને �ે!ની પાસે !ોકલ�ાની સૂચના આપી.

સરકારી �ંત્ર!ાં ખરાબ કાય@ -;ેખા� કરનારા અમિધકારીઓ અને ક!@ચારીઓને સજા �ો !ળે છે, પરં�ુ સારી કા!ગીરી કરનારા અમિધકારીઓ અને ક!@ચારીઓને ઘણંુ ઓછંુ પ્રોત્સાહન !ળે છે. સજાને કારણે વ્ય�સ્થા!ાં કેટલો 5ેર5ાર થાય છે �ેની જાણ કર�ાની

સાથે-સાથે સારી કા!ગીરી બજા�નારા અમિધકારીઓ, ક!@ચારીઓના વ્ય�હાર, કા!ગીરી અને પ્રવિ�બદ્ધ�ાને પ્રકાશ!ાં લા��ી પણ �ેટલી જ જરૂરી છે, જેથી અ0ય અમિધકારીઓને પણ �ે!ાંથી પે્રરણા !ળી શકે.

ઇજિન્<યાઝ <ૉટરઃ શંુ ડિફલ્મ પર પ્રવિતબંધ મૂકવાથી ઉકેલ મળી જશે?આ લેખ �ા. 6-14 !ાચ@ , 2015 ;રમિ!યાન પ્રલિસદ્ધ થયેલા 'ધ કિહL;ુ', 'ઇલિ01યન ઍક્સપે્રસ', 'ધ ટાઇમ્સ ઑ5 ઇલિ01યા' જે�ાં અખબારો �થા અ0ય સા!મિયકો!ાં ;સ્�ા�ેજી ફિ5લ્! 'ઇલિ01યાઝ 1ૉટર' અંગે કર�ા!ાં આ�ેલી ચચા@ અંગે અને ત્યારબા; ફિ5લ્! ;શા@ ��ા પર લગા�ાયેલા પ્રવિ�બંધ પર આધાફિર� છે. લેખ!ાંના વિ�વિ�ધ !ુદ્દાઓ સુશ્રી ગી�ા શ!ા@ , પ્રોગ્રા! કો-ઓર્ટિ1Lનેટર, ઉન્નવિ� દ્વારા સંકલિલ� કર�ા!ાં આવ્યા છે.

16 ફિ1સેમ્બર, 2012 ના રોજ ફિ5લિઝયોથેરેપીની 23 �ર્ષી@ય વિ�દ્યાર્થિથLની જ્યોવિ� સિસLઘ (જેને આજ સુધી આપણે વિનભ@યાના ના!ે ઓળખ�ા હ�ા) �ેના મિ!ત્ર સાથે ફિ5લ્! જેાઈને રા�ે ન� �ાગ્યે પર� 5રી રહી હ�ી, ત્યારે �ેની ઉપર ;લિક્ષણ ફિ;લ્લી!ાં ચાલુ બસે સા!ૂવિહક બળાત્કાર ગુજાર�ા!ાં આવ્યો હ�ો. �ેના મિ!ત્રને !ાર !ાર�ા!ાં આવ્યો અને બંનેને બસ!ાંથી બહાર 5ંેકી ;ે�ાયાં. વિનભ@યા લગભગ 12 ફિ;�સ સુધી ;ાક્�રી સાર�ાર હેઠળ હ�ી. બળાત્કાર ;રમિ!યાન �ેના પર આચર�ા!ાં આ�ેલી કિહLસાને કારણે વિનભ@યાને ગંભીર ઈજાઓ થઈ હ�ી, જેના કારણે 29 ફિ1સેમ્બર, 2012 ના રોજ �ે !ૃતુ્ય પા!ી.

!ાધ્ય!ોએ આ !ા!લાને વ્યાપક ક�રેજ આપ્યંુ, જેના પગલે !વિહલાઓને પૂર�ંુ રક્ષણ ન પૂરંુ પા1�ા બ;લ સરકારની આકરી ટીકા થઈ અને વ્યાપક જાહેર ;ેખા�ો થયા. 17 �ર્ષ@ ના વિકશોર સવિહ� �!ા! છ બળાત્કારીઓની ધરપક1 થઈ, જે પૈકીનો એક બળાત્કારી, જેલની કોટ1ી!ાં !ૃ� હાલ�!ાં !ળી આવ્યો. સંભ��ઃ �ેણે આત્મહત્યા કરી હ�ી, જેાકે, �ેના સંબંધીઓએ �ેની હત્યા થઈ હો�ાનો ;ા�ો કયો@ હ�ો. ચાર આરોપી ;ોમિર્ષ� ઠયા@ અને �ે!ને !ૃતુ્ય;ં1ની સજા 5ટકારાઈ, વિકશોર �યના ગુનેગારને જુ�ેનાઇલ જસ્ટ્રિNસ ઍક્ટ હેઠળ 3 �ર્ષ@ ની કે;ની સજા 5ટકારાઈ.

'ઇલિ01યાઝ 1ૉટર' - ફિ5લ્!લિબ્રફિટશ ફિ5લ્! !ેકર લેસ્લી ઉ1વિ�ને બીબીસી !ાટે �ૈયાર કરેલી આ ફિ5લ્!!ાં !વિહલાઓ વિ�રુદ્ધ આચર�ા!ાં આ��ી કિહLસાના !ુદ્દા પર પ્રકાશ પા1�ા !ાટે વિનભ@યા પરના સા!ૂવિહક

બળાત્કારની ઘટનાને આ�રી લીધી છે. ફિ5લ્!!ાં પેરા!ેફિ1કલ સાયન્સની વિ�દ્યાર્થિથLની પર ગુજારાયેલા બળાત્કારની ઘટનાની વિ�ગ�ો આપ�ા!ાં આ�ી છે �ે! જ આરોપી !ુકેશ સિસLઘ, આરોપીઓના (બચા� પક્ષના) �કીલો, જ્યોવિ� સિસLઘનાં !ા�ા-વિપ�ા, આ કિહLસક કૃત્ય સા!ે ;ેખા�ો કરનારાં પુરુર્ષો �થા !વિહલાઓ, સા!ાલિજક કાય@ ક�ા@ઓ અને ફિ5લિઝયોલૉલિજNના ઇન્ટરવ્યૂ ;શા@ �ાયા છે. આ�ી ઘટના શા !ાટે બની અને ઘટના અંગે �ેઓ શંુ વિ�ચારે છે �ે વિ�શેના �ે!ના અશ્ચિભપ્રાયો અને વિ�ચારો આ ફિ5લ્!!ાં ;શા@ �ાયા છે.

આ ફિ5લ્! બીબીસી પર અને ભાર�!ાં આઠ!ી !ાચ� (આં�રરાષ્ટ્રીય !વિહલા ફિ;ને) પ્રસાફિર� થ�ાની હ�ી. જેાકે, ત્રીજી !ાચ� ફિ;લ્લી પોલીસે એ5આઇઆર ;ાખલ કરી અને આ ;સ્�ા�ેજી ફિ5લ્! ;શા@ ��ા પર, �ેના પ્રસારણ પર, �ેને પ્રલિસદ્ધ કર�ા પર અને �ેને અપલો1 કર�ા પર પ્રવિ�બંધ !ૂક�ાની અ;ાલ� સ!ક્ષ !ાગણી કરી. કૉટ� પ્રવિ�બંધ !ૂક�ાની પર�ાનગી આપી. બીબીસી ચેનલે પ્રસારણના સ!ય!ાં 5ેર5ાર કરીને ચોથી !ાચ@ ના રોજ ફિ5લ્! ;શા@ �ી. ત્યારબા; ફિ5લ્! યુટૂ્યબ પર પણ !ૂક�ા!ાં આ�ી. સરકારની વિ�નં�ીને પગલે યુટૂ્યબ પરથી �ે ફિ5લ્! ;ૂર કર�ા!ાં આ�ી, પરં�ુ જુ;ી-જુ;ી �ેબસાઇટ્સ પર �ે ઉપલબ્ધ છે. બીબીસીના ફિ1રેક્ટરે ફિ5લ્! વિ�શે �ા� કર�ાં જણાવ્યંુ કે, Ѕ આ ;સ્�ા�ેજી ફિ5લ્! બળાત્કારની �ૈલિeક સ!સ્યા અંગે જાગૃવિ� 5ેલા��ાનો જાહેર વિહ�નો ઉદ્દેશ્ય ધરા�ે છે. આરોપી !ુકેશ સિસLઘના ઇન્ટરવ્યૂ પાછળનો ઉદ્દેશ્ય 5ક્� ભાર�!ાં જ નહીં, બલ્કે વિ�eભર!ાં બળાત્કારની વ્યાપક સ!સ્યા વિ�શે સ!જ !ેળ��ા !ાટે બળાત્કારીની !ાનલિસક�ા પર પ્રકાશ પા1�ાનો છે.І ફિ5લ્!નાં ફિ1રેક્ટર લેસ્લી ઉ1વિ�ન જણા�ે છે કે આ ફિ5લ્! દ્વારા �ેઓ એ�ો સં;ેશ આપ�ા !ાંગે છે કે ભાર� �ેની પાસેનાં દ્રષ્ટાં�ો થકી પહેલ કરી રહંુ્ય છે, હ�ે આપણે ભાર�ને અનુસર�ાનંુ છે.

-------------------શંુ બચા� પક્ષના બે �કીલો કોઈ પણ પ્રકારની 0યાય-વિ�ર્ષયક પ્રવિક્રયાનંુ પ્રવિ�વિનમિધત્� કર�ા !ાટેની યોગ્ય�ા ધરા��ા હ�ા કે કે!, �ે !ુદ્દાને લઈને ઓલ ઇલિ01યા 1ે!ોક્રેફિટક વિ�!ેન્સ ઍસોલિસએશને (એઆઇ1ી1બ્લુ્યએ) પોલીસની !ુલાકા� લીધી અને પીફિ1�ા પર ઉગ્ર આરોપો કર�ા બ;લ અને ગુનેગારોનાં કૃત્યોને �ાજબી ઠેર��ા બ;લ �ે!ની વિ�રુદ્ધ

કાય@ �ાહી કર�ાની !ાગણી કરી. બાર કાઉક્તિન્સલે વ્ય�સામિયક ગેર��@ ણંૂ૱ક બ;લ એ �કીલો વિ�રુદ્ધ સુઓ !ોટો કાય@ �ાહી હાથ ધરી છે.--------------

ફિ5લ્!નો વિ�ર્ષય 5ક્� ભાર� જ નહીં, બલ્કે વિ�eના �!ા! ખૂણે જ્યાં નબળા લોકો રોજ કિહLસાનો ભોગ બન�ા હોય અને જ્યાં વિ�રોધ નોંધા�નારા લોકોના !ાથે જેાખ! �ોળા�ંુ હોય �ે�ા લોકો !ાટે પણ આ ફિ5લ્!નો વિ�ર્ષય !હત્ત્�નો છે.

ફિ5લ્!!ાં બે !ુદ્દા સ!ાં�ર ચાલે છે. એક �ર5, જ્યોવિ�ની �ા� છે કે જે 0યાય સા!ે લ1� આપે છે, �ો બીજી �ર5 �ેના પર બળાત્કાર ગુજારનારા અને અ!ાન�ીય પાશ�ીપણંુ આચરીને �ેનંુ !ો� નીપજા�નારા !ાણસોની �ા� છે. �ે!ાં સ!ાજની કાળી બાજુ ;શા@ ��ા!ાં આ�ી છે, જ્યાં નાની બાળકીઓ અને !વિહલાઓ પર બળાત્કાર ગુજારાય છે, અને જે, �ેની સા!ે 5ફિરયા; કરે, �ેણે પોલીસ અને 0યાય �ંત્ર!ાં બળાત્કારીઓ જે�ી જ !ાનલિસક�ાનો સા!નો કર�ો પ1ે છે.

આરોપીઓ પૈકીનો એક !ુકેશ સિસLઘ એ�ી ;લીલ કરે છે કે, રા�ે શહેર!ાં !ુક્�પણે 5ર�ા નીકળ�ી !વિહલાઓ સ!ાજની વ્ય�સ્થાને જેાખ!ા�ે છે, �ેથી સ!ાજની વ્ય�સ્થાને જાળ�ી રાખ�ા !ાટે આ�ી !વિહલાઓને પાઠ ભણા��ો જરૂરી છે. �ેના શબ્;ો અને �ેની બો1ી લૅગં્�ેેજ પરથી �ેને અપરાધ કયા@ નો �સ�સો હોય �ે! જણા�ંુ નથી. બચા� પક્ષના બે �કીલો ;લીલ કરે છે કે !વિહલા પીફિ1� નહીં, બલ્કે �ે પુરુર્ષને લલચા�ે છે અને ખરેખર �ો બળાત્કાર !ાટે !વિહલાઓ જ જ�ાબ;ાર હોય છે, કારણ કે �ે જ પુરુર્ષને ઉત્તેજન આપે છે. !યા@ ;ા!ાં રહે�ી સ્ત્રી પૂજનીય હોય છે, પણ !યા@ ;ાનંુ ઉલ્લંઘન કરનારી !વિહલાને સજા થ�ી જ જેાઈએ. આ અંગે વિ�વિ�ધ કટાર લેખકો (કોલમિ!N) પો�ાના વિ�ચારો વ્યક્� કર�ાં કહે છે, �કીલોએ વ્યક્� કરેલા વિ�ચારો આરોપીઓ કર�ાં પણ �ધુ કિહLસક છે અને �ે!ની �ા� સાંભળ્યા પછી આ�ી !ાનલિસક�ા ધરા��ા લોકો પાસેથી 0યાયની અપેક્ષા રાખ�ી !ુશ્કેલ છે. આ�ા વિ�ચારો આપણા સ!ાજ!ાં રહેલી અસ!ાન�ાઓ!ાંથી જ0!ે છે. આ અસ!ાન�ા 5ક્� ઘર!ાં જ નહીં, પણ !વિહલાઓએ

પુરુર્ષોનો હુક! !ાથે ચઢા��ો જેાઈએ �ે�ી !ા0ય�ા!ાં રાચ�ી �!ા! સંસ્થાઓ!ાં ઉદ્ભ�ે છે.

ગુનેગારોનો દ્રવિષ્ટકોણ આપણને એ હકીક�નંુ ભાન કરા�ે છે કે આ�ી ભાર્ષા, ;લીલો અને વિ�ચારસરણી આપણી આસપાસ સ�@ ત્ર પ્ર��� છે. આ ફિ5લ્!!ાં એ�ાં કેટલાંક !ાળખાકીય કારણોનંુ પ્રવિ�સિબLબ પા1�ા!ાં આવ્યંુ છે, જે બળાત્કારની �ધ�ી ઘટનાઓ !ાટે કારણભૂ� છે.І;સ્�ા�ેજી ફિ5લ્!!ાં આશા અને હકારાત્મકનો ઉજાસ 5ેલા��ા દ્રવિષ્ટકોણો પણ રજૂ કર�ા!ાં આવ્યા છે, જે!ાં વિનભ@યા પ્રત્યે સહાનુભૂવિ� ધરા��ાં યુ�ક-યુ��ીઓના જૂથે વ્યક્� કરેલા વિ�ચારોનો પણ સ!ા�ેશ થાય છે. આ જૂથે કરેલા ;ેખા�ોને 1ા!�ા !ાટે �ે!ના પર કિહLસાનો પ્રયોગ કર�ા!ાં આવ્યો, �ે અંગે �ે!ણે આઘા�, આક્રોશ અને આ Љ ચય@ની લાગણી વ્યક્� કરી હ�ી. જ્યોવિ�નો જ0! થયો ત્યારે !ીઠાઈ �હંેચનારા અને પફિર�ારના ;બાણને અ�ગણીને પુત્રીના ઉચ્ચ અભ્યાસ !ાટે પો�ાની જ!ીન �ેચી ;ેનાર જ્યોવિ�ના વિપ�ાનો, સ!ાજની રૂવિઢચુસ્��ાને 5ંગોળીને પુત્ર-પુત્રીને સ!ાન ;રજ્જેા આપ�ાનો અશ્ચિભગ! પણ ફિ5લ્!!ાં ;શા@ �ાયો છે.

ફિ5લ્! પર પ્રવિ�બંધ !ૂક�ાની !ાગણી શા !ાટે કર�ા!ાં આ�ી હ�ી?ફિ5લ્! ;શા@ ��ા બ;લ જેટલી ;લીલો થઈ, �ે કર�ાં �ેને ;શા@ ��ા પર પ્રવિ�બંધ !ૂક�ા બ;લ �ધુ ;લીલો થઈ ચૂકી છે. ચોથી !ાચ� સંસ;!ાં એ�ી ;લીલો થઈ હ�ી કે, ફિ5લ્! �થા �ેની ફિ;ગ્;ર્શિશLકાએ કાનૂની પ્રવિક્રયાઓનો ભંગ કયો@ હ�ો �થા આ ફિ5લ્! બના�ીને ભાર�ને અને ભાર�ીય સંસ્કૃવિ�ને બ;ના! કર�ાનંુ ર્ષ1યંત્ર રચાયંુ છે. આ 1ૉકુ્ય!ેન્ટ્રીને કારણે ;ેશના પ્ર�ાસનને પણ 5ટકો પ1શે અને વિ�;ેશ!ાં ભાર�ની છલિબ ખર1ાશે �ે�ી પણ ;લીલો થઈ હ�ી. ફિ5લ્!!ાં બળાત્કારીઓને �ધુ !હત્ત્� આપ�ા!ાં આવ્યંુ હો�ાથી �ે બળાત્કારીઓ !ાટે પક્લિ�લિસટી અને પ્રોત્સાહન !ેળ��ાનંુ, �ે!ના અહ!ને પોર્ષ�ાનંુ અને �ે!ની !;ા@ નગીને યથાથ@ સાલિબ� કર�ાનંુ સાધન બની શકે �ે! છે, �ેથી આ ફિ5લ્! પર પ્રવિ�બંધ !ૂકા�ો જેાઈએ.

લોકસભાનાં સાંસ; !ીનાક્ષી લેખી કહે છે, �ે 1ૉકુ્ય!ેન્ટ્રીને સા!ાલિજક ઉદ્દેશ્ય !ાટે બના��ાને બ;લે વ્ય�સામિયક લાભ !ેળ��ા �ેનો ઉપયોગ કર�ા!ાં આવ્યો હ�ો. �ળી, ફિ5લ્! સજ@કોએ કાનૂની રાહે કરાર કયા@ હો�ા છ�ાં �ે!ણે ઍફિ1ટ કયા@ વિ�નાની વિ�ફિ1યો સા!ગ્રી સુપર� કરી નહો�ી. ફિ5લ્!ની �ાંધાજનક બાબ�ો અંગે ચે��ણી જારી કયા@ વિ�ના 1ૉકુ્ય!ેન્ટ્રી ;શા@ �ીને �ે!ણે ;ેશના કાય;ાઓનો ભંગ કયો@ છે �થા �ેની અ�!ાનના કરી છે. ભાર� લિસ�ાય પણ અ0ય ઘણા ;ેશો!ાં બળાત્કાર એક ગંભીર સ!સ્યા છે, �ે! છ�ાં ફિ5લ્! 5ક્� ભાર�ને કે0દ્ર!ાં રાખીને જ બના�ાઈ છે. એટલંુ જ નહીં, 0યાય-વિ�ર્ષયક પ્રવિક્રયા પૂરી થાય �ે પહેલાં જ ફિ5લ્! ;શા@ ��ી એ કાય;ાકીય પ્રવિક્રયા!ાં હસ્�કે્ષપ કર�ા સ!ાન છે.І

પ્રવિ�બંધ વિ�રુદ્ધ શંુ ;લીલો કર�ા!ાં આ�ી છે?�ે!ના પર લગા�ાયેલા આકે્ષપો અંગે સ્પષ્ટ�ા કર�ાં ફિ5લ્! સજ@કો કહે છે કે, ફિ5લ્!ના અં�!ાં અ!ે !વિહલાઓ વિ�રુદ્ધ થ�ી કિહLસાના �ૈલિeક આંક1ાઓ ;શા@ વ્યા છે. �ન લિબલિલયન રાઇસિઝLગ સવિહ� !વિહલાઓ પર આચર�ા!ાં આ��ી કિહLસા વિ�રુદ્ધની �ૈલિeક ઝંુબેશોનો પણ ઉલ્લેખ કર�ા!ાં આવ્યો છે. લેસ્લી ઉ1વિ�ન કહે છે, ફિ5લ્!ની ભાર�ીય અને આં�રરાષ્ટ્રીય આ�ૃલિત્ત!ાં �ૈલિeક આંક1ાઓ ;શા@ �ાયા છે, પરં�ુ સંેક1ો લોકોએ ઇન્ટરનેટ પર જે બીબીસી આ�ૃલિત્ત જેાઈ, �ે!ાં આ આંક1ાઓ નથી. !ંે સત્તાધીશોને (ઑથોફિરટીને) �થા Nેટ પ્રોલિસકુ્યશન ટી!ને ફિ5લ્! ;શા@ �ી હ�ી અને �!ા! હકીક�ોની ખરાઈ કરી હ�ી. જે!નો ઇન્ટરવ્યૂ લે�ા!ાં આવ્યો હ�ો, �ે �!ા! લોકોને નાણાં ચૂક��ા!ાં આવ્યાં હો�ાનો ઉ1વિ�ને ઇનકાર કયો@ હ�ો.

ફિ5લ્! પર !ૂકાયેલા પ્રવિ�બંધ વિ�રુદ્ધ ;લીલો કરનારા લોકો પૂછે છે કે, ફિ5લ્! પર પ્રવિ�બંધ !ૂક�ાની !ાગણી કરનારા લોકોએ શંુ �ાસ્��!ાં ફિ5લ્! જેાઈ છે ખરી? અ!ે કેટલાક પાયાના સ�ાલો પૂછ્યા: શંુ સરકારે ;ેશને !વિહલાઓ અને બાળકો !ાટે �ધુ સલા!� બના��ાને બ;લે પ્ર�ાસનને થનારા સંભવિ�� નુકસાનથી આ�ક!ાં થનારી ખોટ અંગે �ધુ ક્ટિચL�ા કર�ી જેાઈએ?

;ેશ !ાટે �ધુ શર!જનક ક્તિસ્થવિ� કઈ છે? ફિ5લ્!!ાં જે ;શા@ વ્યંુ છે �ે કે પછી વિનભ@યા જે�ા કેસ!ાં 0યાય !ળ�ાં ત્રણ �ર્ષ@ નો સ!ય લાગ્યો અને ફિ5લ્! અંગે આપણા ને�ાઓએ જે પ્રવિ�વિક્રયા આપી �ે? આપણા સ!ાજ!ાં છોકરીઓ અને !વિહલાઓએ રોજ કિહLસાનો ભોગ બન�ંુ પ1ે છે અને !વિહલાઓ પર થ�ા અત્યાચારોને આપણે અ�ગણીને �ે �ર5 આંખ આ1ા કાન કરીએ છીએ, પણ જ્યારે બહારની કોઈ (વિ�;ેશી) વ્યક્તિક્� આપણને અરીસો ;ેખા1ે, ત્યારે આપણે ;ંભી શા !ાટે બની જઈએ છીએ?

ઍફિ1ટસ@ મિગલ્1 ઑ5 ઇલિ01યાએ આ પ્રવિ�બંધ ;ૂર કરીને !વિહલાઓની સલા!�ી, ગૌર� અને સ્��ંત્ર�ાને સ્પશ@�ી, પુત્રી સાથે આચર�ા!ાં આ�ેલી કિહLસાથી આઘા� પા!ેલા પફિર�ારના ઉ;ાર �લણ અને સં�ે;નશીલ�ાને અશ્ચિભવ્યક્� કર�ી �થા ગુનેગારો અને �કીલો સવિહ�ના લિશલિક્ષ�ોના !વિહલાઓ �ર5ના શર!જનક અશ્ચિભગ!ોને ઉજાગર કર�ી આ 1ૉકુ્ય!ેન્ટ્રી લોકોને જેા�ા !ાટે ઉપલબ્ધ બના��ાની ભલા!ણ કરી હ�ી. આ ફિ5લ્! જે સં;ેશો આપ�ા !ાંગે છે, �ે લોકોને �થા �ે!ની આસપાસના લોકોને �ે!ના પો�ાના અશ્ચિભગ!ો પર પુનઃ વિ�ચારણા કર�ા !ાટે પે્રરશે. આ ફિ5લ્! એ સ!જ�ા!ાં !;; કરે છે કે બળાત્કારીઓ બળાત્કાર શા !ાટે કરે છે, �ે!ાં બળાત્કારીઓના વિ�ચારોને �ાચા આપ�ા!ાં આ�ી છે અને આ રી�ે સા!ા0ય છોકરાઓ કે�ી રી�ે પાશ�ી અત્યાચાર ગુજારી શકે છે �ે ;શા@ વ્યંુ છે.રાજ્યસભાનાં સાંસ; �ંૃ;ા કરા� ;લીલ કરે છે, ગુનેગારનાં વિન�ે;નોથી આઘા� પા!નારા સાંસ;ોએ આ વિન�ે;નોને �ે!ના આગે�ાનો, ગુરુ, ટોચના પોલીસ અમિધકારીઓ કે �ે!ના સહક!ી@ઓએ કરેલાં કેટલાંક વિન�ે;નો સાથે સરખા�ી જેા�ાં જેાઈએ.І આટલંુ જણા�ીને �ે!ણે બળાત્કારની ભોગ બનેલી બાળકીને લઈને પોલીસ Nેશને પહોંચેલાં !ા�ા-વિપ�ાને 5ફિરયા; ;ાખલ કર�ાં પહેલાં બે �ખ� વિ�ચારી લે�ાની ચે��ણી આપનાર અને ચૂપ રહે�ાની સલાહ આપનારા પોલીસ અમિધકારીઓનંુ ઉ;ાહરણ ટાંકંુ્ય, જા�ીય સ�ા!ણીથી બચ�ા !ાટે છોકરીઓને યોગ્ય કપ1ાં પહેર�ાની સલાહ આપનારા સાંસ;ોનંુ ઉ;ાહરણ ટાંકંુ્ય અને પીફિ1�ાએ બળાત્કારીનો હાથ પક1ીને પો�ે �ેની બહેન છે �ે�ી આજીજી કર�ી જેાઈએ �ે�ી સલાહ આપનારા ધ!@ ગુરુનંુ ઉ;ાહરણ ટાંકંુ્ય. �ધુ!ાં �ે!ણે જણાવ્યંુ, શક્તિક્�શાળી હોદ્દાઓ પર રહેલા �ગ;ાર પુરુર્ષો દ્વારા કર�ા!ાં આ��ાં વિન�ે;નો દ્વારા,

ગરીબી, જ્ઞાવિ� અને ધાર્થિ!Lક દ્વેર્ષને કારણે !વિહલાઓ સાથે રાખ�ા!ાં આ��ા ભે;ભા� દ્વારા બળાત્કારની સંસ્કૃવિ�નંુ સજ@ન થાય છે.

�સંુધરા સરનેટના !�ે, આ ફિ5લ્! વ્ય�સાયો, �ગો@, જ્ઞાવિ�ઓ અને ધ!ો@ અંગે ભાર�ીય પુરુર્ષોની !ાનલિસક�ાના સં;ભ@!ાં જેા�ી જેાઈએ. ફિ5લ્!!ાં 5ક્� એક કેસ સ!જ�ાનો પ્રયત્ન કર�ા!ાં આવ્યો છે, પરં�ુ આ! કર�ાં - સા� સા!ા0ય પુરુર્ષો પણ કિહLસા અને પાશ�ીપણંુ આચર�ા !ાટે કેટલા સક્ષ! છે �ે જાણી શકાયંુ છે. ફિ5લ્!!ાં ;શા@ �ાયેલા બળાત્કારીની !ા5ક જ - પો�ે ઘોર અપરાધ કયો@ છે �ેનાથી �ેઓ લિબલકુલ અજાણ હોય છે �ે જાણી શકાયંુ છે. રાજ્ય સભાના સભ્ય જા�ે; અખ્�રે પ્રવિ�વિક્રયા આપ�ાં જણાવ્યંુ, 'આ 1ૉકુ્ય!ેન્ટ્રી બની �ે ઘણી સારી બાબ� છે. ભાર�!ાં �સ�ા કરો1ો પુરુર્ષોને હ�ે ભાન થયંુ છે કે �ેઓ બળાત્કારી જે�ી વિ�ચારસરણી ધરા�ે છે. જેા �ે!ને આ અભદ્ર કે અણછાજ�ંુ લાગ�ંુ હોય, �ો �ે!ણે આત્મ!ંથનની જરૂર છે.

સ!સ્યાનંુ વિનરાકરણઃ ખા!ીઓ અંગે સ!જ કેળ��ી અને કાયો@ને �ેગ આપ�ોબળાત્કાર એ !વિહલા વિ�રુદ્ધની કિહLસાનંુ સૌથી ઉગ્ર સ્�રૂપ છે. ફિ;લ્હી ગંેગ રેપની ઘટનાએ સ્ત્રી-પુરુર્ષોને ;શકાઓ પછી ઢંઢોળીને વિ�ચાર�ા !ાટે પે્રયા| છે �ે પાછળનંુ એક કારણ આ કિહLસા ઘરની બહારના વ્યક્તિક્�ઓ દ્વારા થઈ હ�ી �ે હોઈ શકે. પવિ� દ્વારા અને વિનકટના સંબંધી દ્વારા કર�ા!ાં આ��ા બળાત્કારના વિકસ્સાઓ અ0ય એક ક્ટિચL�ાજનક બાબ� છે, આ�ી ઘટનાઓ �ધી રહી છે, પરં�ુ �ેની સા!ે અ�ાજ ઊઠા��ાનંુ કે 5ફિરયા; નોંધા��ાનંુ પ્ર!ાણ ઘણંુ જ ઓછંુ છે.16 !ી ફિ1સેમ્બર બા; થયેલા ;ેખા�ોને પગલે ઘણી અગત્યની પહેલ હાથ ધરાઈ છે, જે! કે !વિહલાઓ વિ�રુદ્ધના અપરાધો વિ�શે �ધ�ી સભાન�ા �થા �ા�ા@ લાપ �ે! જ જસ્ટ્રિNસ જે. એસ. �!ા@ ના અહે�ાલના આધારે કાય;ા!ાં 5ેર5ાર કર�ા!ાં આવ્યો છે. બળાત્કારની ઘટનાઓ અંગે 5ફિરયા; નોંધા��ાનંુ પ્ર!ાણ �ધ્યંુ છે. ઘણી !વિહલાઓ લ1� આપી રહી છે. જસ્ટ્રિNસ �!ા@ કમિ!ટીનાં સભ્ય જસ્ટ્રિNસ લીલા શેઠના !�ે, લિશક્ષણ અને પફિર��@ નને �ેગ આપે �ે�ી ચચા@ઓ યોજ�ી જરૂરી છે.

છેલ્લાં ચાર ;શકો!ાં, 0યાય !ેળ��ા !ાટે અ;ાલ�!ાં અને પોલીસ સ!ક્ષ જનારી !વિહલાઓની સંખ્યા �ધી છે, પરં�ુ �ે!ાંથી ગણીગાંઠી !વિહલાઓને જ 0યાય !ળે છે. નેશનલ ક્રાઈ! રેકોર્ડ્સસ@ બ્યુરો (એનસીઆરબી), 2013 ના આંક1ાઓ અનુસાર, બળાત્કારના કેસો!ાંથી 18,833 કેસોના !ુકદ્દ!ા સ!ાપ્ત થયા હ�ા, જે!ાંથી 5ક્� 5,101 અથ�ા �ો 27 ટકા કેસો!ાં ચુકા;ો આપ�ા!ાં આવ્યો હ�ો. આ ટકા�ારી!ાં ઘટા1ો થઈ રહ્યો છે, જે! કે 1973 !ાં 44.28 ટકા ગુનેગારોને જેલ!ાં !ોકલ�ા!ાં આવ્યા હ�ા, જ્યારે 1983 !ાં 36.83 ટકા અને 1993 !ાં 30.30 ટકા ગુનેગારોને જેલભેગા કર�ા!ાં આવ્યા હ�ા. �ે જ રી�ે, બળાત્કારના કેસોની �પાસ કર�ા !ાટેની વ્ય�સ્થા !ાટે ઘણાં ઓછાં સંસાધનો ઉપલબ્ધ છે. 2009 !ાં, ફિ;લ્લીએ બળાત્કારના કેસ!ાં ;ાક્�રી પુરા�ાઓ એકમિત્ર� કર�ાની કા!ગીરી!ાં સુધારો કર�ાના ઉદ્દેશ્યથી �!ા! !હત્ત્�ની હૉક્તિસ્પટલો!ાં સે5 વિકટ (સેક્સ્યુઅલ એસોલ્ટ 5ોરેક્તિન્સક એવિ�1ન્સ) જારી કર�ાનંુ શરૂ કયુ| હ�ંુ. ઘણા ઓછા પોલીસક!ી@ઓને કે હૉક્તિસ્પટલના ગણ્યાગાંઠ્યા Nા5ને આ વિકટનો ઉપયોગ કર�ાની �ાલી! આપ�ા!ાં આ�ી હો�ાથી ગુનો પુર�ાર કર�ાના ;ર!ાં કોઈ �ધારો થયો નહો�ો. 5ોરેક્તિન્સક લેબોરેટરીઝ!ાં પણ ઘણી �ખ� સંેક1ો કેસ !ોજૂ; હો�ાથી ફિરપોટ@ આ��ા!ાં વિ�લંબ થાય છે અને ફિરપોટ@ !ાં ભૂલો થાય છે.

ભાર�!ાં !વિહલાઓ વિ�રુદ્ધ થ�ી કિહLસા પર કર�ા!ાં આ��ાં સંશોધનોનંુ પ્ર!ાણ નવિહ��્ છે. આપણી પાસે બળાત્કાર, સા!ૂવિહક બળાત્કાર અંગેના કોઈ આંક1ાઓ !ોજૂ; નથી કે ગુનેગારની વિક્રમિ!નોલોલિજકલ (અપરાધ મિચવિકત્સા શાસ્ત્રને લગ�ી) વિ�ગ�ો પણ ઉપલબ્ધ નથી. !વિહલાઓ �થા �ે!ના પફિર�ારો કયાં કારણોસર બળાત્કાર અંગે 5ફિરયા; નોંધા��ા કે ચૂપવિક;ી સે��ા !ાટે પે્રરાય છે �ે વિ�શે પણ નવિહ��્ સ!જ પ્ર��� છે. જે! કે, અ!ેફિરકા!ાં ;ર 100 બળાત્કારીઓએ 5ક્� ત્રણ બળાત્કારીઓને જ સજા થઈ છે, ત્યાં !વિહલાઓની સલા!�ી �ધાર�ા !ાટેની વ્યૂહરચનાઓ નક્કી કર�ા !ાટે બળાત્કારીઓ કે�ી વિ�ચારસરણી ધરા�ે છે અને કે�ી ��@ ણંૂ૱ક કરે છે �ે અંગેનાં સંશોધનો કર�ા!ાં આવ્યાં છે.સત્તા�ંત્ર અને નાગફિરક સ!ાજે ભર�ાનાં પગલાં

1. !વિહલાઓ કિહLસાના કેસ નોંધા��ી �ખ�ે સલા!�ી અનુભ�ે અને સાથે જ, ગુનાઇ� !ાનલિસક�ા ધરા�નારી વ્યક્તિક્�ઓ!ાં ધાક બેસે �ે રી�ે 0યાય !ળશે �ે�ી ખા�રી ધરા�ે �ે !ાટે પોલીસ અને 0યાય સંબંમિધ� સુધારણાઓ હાથ ધર�ી જરૂરી છે.2. હ�ાશાની ક્તિસ્થવિ�!ાં રહેલી !વિહલાઓ !ાટે સહાયની વ્ય�સ્થા ઊભી કર�ી જરૂરી છે. બળાત્કારના વિકસ્સા!ાં રેપ ક્રાઇલિસસ સેન્ટર અને ટ્ર ે કિનLગ ક્રાઇલિસસ ઇન્ટર�ે0શન ક!@ચારીઓ ઊભાં કર�ાં જરૂરી છે. સંસાધનો 5ાળ��ાની સાથે સાથે �ેના �ાજબી ઉપયોગ !ાટે વિનયમિ!�પણે �ેની ;ેખરેખ રાખ�ી પણ જરૂરી છે.3. સલા!� જાહેર પફિર�હન વ્ય�સ્થા સુવિનЉ ચ� કર�ી, N્રીટ લાઇટની યોગ્ય સુવિ�ધા સુવિનЉ ચ� કર�ી, સહાય કે0દ્રો ઊભાં કર�ાં, લાઇટની પૂર�ી સુવિ�ધા ધરા��ાં જાહેર શૌચાલયોની સુવિ�ધા, કાય@ સ્થળોએ સલા!�ી સુવિનશ્ચિW� કર�ી �ગેરે જે�ી જસ્ટ્રિNસ �!ા@ કમિ!ટીની ભલા!ણો અનુસર�ી જરૂરી છે.4. આ�ી વ્યાપક સા!ાલિજક ગેરરીવિ�ઓ વિ�રુદ્ધ સા!ાલિજક ચળ�ળ ચલા��ાની જરૂર છે. �ે !ાટે કાય;ા પૂર�ા નથી. �ે!ને સા!ાલિજક ગવિ�શીલ�ા અને લિશક્ષણનંુ પીઠબળ !ળ�ંુ જરૂરી છે, જે!ાં !વિહલાઓ અને પુરુર્ષોને સા!ેલ કર�ાં જેાઈએ.

વ્યક્તિક્�ગ� સ્�રે ભર�ાનાં પગલાં1. જેા આપણે !વિહલાઓ વિ�રુદ્ધ થ�ા અત્યાચારોનો અં� લા��ા !ાંગ�ા હોઈએ, �ો આપણે બાળકો પર કિહLસા આચર�ી જેાઈએ નહીં. બાળકોને અકિહLસા, કરૂણા, આ;ર, વિ�eાસ, પ્રવિ�ષ્ઠાનો અનુભ� કર�ા!ાં અને બોલ�ાની અને કાય@ કર�ાની કિહL!� એકઠી કર�ા!ાં !;; કર�ી જેાઈએ.2. !ા�ા-વિપ�ાએ છોકરીઓ અને છોકરાઓ �ચ્ચેના ઉછેર!ાં ભે;ભા� ન રાખ�ો જેાઈએ, છોકરાઓને �ધુ સં�ે;નશીલ બના��ા જેાઈએ - જેથી �ે!નાં કાયો@ !વિહલાઓ (!ા�ા, બહેન, સ્ત્રીમિ!ત્ર)ના જી�નને કે�ી રી�ે પ્રભાવિ�� કરે છે �ે �ેઓ સ!જી શકે અને !વિહલાઓની લાગણીઓને સ!જી શકે અને આ રી�ે ઘરકા!!ાં �ેઓ !;; કરે. આ�ંુ પફિર��@ ન જેા�ાથી છોકરીઓ - પુત્રીઓ, પત્નીઓ અને !ા�ાઓનો આત્મવિ�eાસ પણ �ધશે.

જ્યોવિ�એ જગા�ેલી જ્યો� શાં� ન પ1�ી જેાઈએ. ઇલિ01યાઝ 1ૉટર (;ેશની ;ીકરી) ભાર�ની સાથે સાથે વિ�e!ાં પણ 0યાયની જ્યો� જલા��ા!ાં !;;રૂપ બની શકે છે. જ્યોવિ�ના વિપ�ા બદ્રી કહે છે �ે!, વિ�e!ાં જ્યાં પણ અ0યાયરૂપી અંધકાર છ�ાયો હોય, ત્યાં આ જ્યો� થકી ઉજાસ 5ેલાય �ે�ી !ારી ઈચ્છા છે.

સાબરકાંઠા જિજલ્લાના વિવજયનગર ખાતે 'ઉન્નવિત' દ્વારા આંતરરાષ્ટ્રીય મવિહલા ડિદનની ઊજવણી - 2015�ા. 10 !ી !ાચ@ , 2015 ના રોજ આં�રરાષ્ટ્રીય !વિહલા ફિ;નની ઊજ�ણીના પ્રસંગે સાબરકાંઠાના લિજલ્લા વિ�કાસ અમિધકારી શ્રી નાગરાજન એ!. (આઇએએસ), અ!;ા�ા;નાં લિજલ્લા વિ�કાસ અમિધકારી સુશ્રી ભાગ@ �ી ;�ે (આઇએએસ), શ્રી લોરેન્ટ ; 1ેનોઇસ, અટેશે-યુરોવિપયન યુવિનયન-ભાર�, ઉન્નવિ�ના વિનયા!કશ્રી લિબનોય આચાય@ , ખે1બ્રહ્માના પ્રા0� ઑફિ5સરશ્રી પી.એસ. પ્રજાપવિ�, વિ�જયનગરના !ા!લ�;ાર શ્રી �ી. આઇ. પ્રજાપવિ�, વિ�જયનગરના �ાલુકા વિ�કાસ અમિધકારીશ્રી શાંવિ�લાલ 1ા!ોર, વિ�જયનગર �ાલુકા પંચાય�નાં પ્ર!ુખ સુશ્રી !ંજુલા કટારા, ઉન્નવિ�નાં પ્રોગ્રા! કો-ઑર્ટિ1Lનેટરો સુશ્રી ;ીપા સોનપાલ અને સુશ્રી ગી�ા શ!ા@ �ગેરે ઉપક્તિસ્થ� રહ્યાં હ�ાં. આશરે 800 !વિહલાઓ અને 80 પુરુર્ષોએ આ કાય@ ક્ર!!ાં ભાગ લીધો હ�ો.

સહભાગીઓ!ાં આગે�ાન નાગફિરકો, પંચાય�ના સભ્યો, સ!ુ;ાયના સભ્યો, સ્થાવિનક સરકારી સે�ા પૂરી પા1નારાઓ, આંગણ�ા1ી કાય@ ક�ા@ઓ, આશા કાય@ કરો, સા!ુ;ામિયક સંગઠનોના સભ્યો, સ્�-સહાય જૂથોના સભ્યો, સ્થળાં�ર કરનારી !વિહલાઓ, કૉલેજના વિ�દ્યાથી@ઓ, લિશક્ષકો, અસંગફિઠ� કે્ષત્ર!ાં કા! કર�ી !વિહલાઓ �ગેરેનો સ!ા�ેશ થ�ો હ�ો.કાય@ ક્ર!!ાં !વિહલા પ્રવિ�વિનમિધઓ �થા અવિ�મિથ-�ક્�ાઓનાં �ક્�વ્યો બા; !વિહલાઓ વિ�રુદ્ધ આચર�ા!ાં આ��ી કિહLસા અંગેની ભ�ાઈ ભજ��ા!ાં આ�ી હ�ી. આ ઉપરાં�, આઇસી1ીએસ, આત્મા, !વિહલા સા!ખ્ય, આરોગ્ય અને લિશક્ષણ જે�ા વિ�વિ�ધ સરકારી વિ�ભાગો �થા ઉન્નવિ� દ્વારા વિ�વિ�ધ સરકારી યોજનાઓ અંગેની !ાવિહ�ી પૂરી પા1�ા Nોલ્સ ગોઠ��ા!ાં આવ્યા હ�ા. કાય@ ક્ર!ના ઉદ્દેશ્યો અંગે સુશ્રી ;ીપા સોનપાલ, પ્રોગ્રા! કો-ઓર્ટિ1Lનેટર, ઉન્નવિ� દ્વારા �ક્�વ્ય

સુશ્રી ;ીપા સોનપાલે, જે!ને આ!ંત્રણ પાઠ��ા!ાં આવ્યંુ હ�ંુ �ે �!ા! લોકો ઉપક્તિસ્થ� રહે�ાં, આનં; વ્યક્� કર�ા સાથે �ે!નંુ �ક્�વ્ય શરૂ કયુ| અને ત્યાર બા; આં�રરાષ્ટ્રીય !વિહલા ફિ;�સના ઈવિ�હાસ વિ�શે !ાવિહ�ી આપી. !વિહલા ફિ;નનો ઈવિ�હાસ �પાસીએ �ો, 1910 !ાં અ!ેફિરકાની કોટન મિ!લો!ાં કા! કર�ી !વિહલા કા!;ારોએ કા!ના લાંબા કલાકો, ઓછંુ �ે�ન અને કા! કર�ાના સ્થળની કંગાળ ક્તિસ્થવિ� વિ�રુદ્ધ સા!ૂવિહક ધોરણે વિ�રોધ નોંધાવ્યો. ત્યારથી આ ફિ;�સની ઊજ�ણી કર�ા!ાં આ�ે છે �થા ;ર �ર્ષ� આઠ!ી !ાચ@ ના રોજ આ ફિ;�સની ઊજ�ણી કર�ી �ે વિનણ@ય કોપનહેગન ખા�ે લે�ાયો હ�ો.!વિહલા ફિ;નની ઊજ�ણી કર�ા પાછળનો ઉદ્દેશ્ય !વિહલાઓની ��@!ાન ક્તિસ્થવિ� સ!જ�ાનો અને !વિહલાઓનંુ સશક્તિક્�કરણ કર�ા !ાટે લે�ાયેલાં પગલાંઓનંુ વિ�શ્લેર્ષણ કર�ાનો �થા આ પગલાંઓ હાથ ધર�ી �ખ�ે સા!ે આ��ી ત્રફુિટઓ પર ધ્યાન આપ�ંુ જરૂરી હોય, �ે ત્રફુિટઓ જાણ�ાનો છે. �ૈલિeકીકરણના આ યુગ!ાં આર્થિથLક વિ�કાસ!ાં !વિહલાઓનંુ યોગ;ાન લગભગ 50 ટકા જેટલંુ છે. આ પ્ર;ાનનો સ્�ીકાર કર�ા!ાં આ�ે છે કે કે!, ક્યાં-ક્યાં ક્ષવિ� રહી ગઈ છે અને આ પ્ર;ાનને !ા0ય�ા આપ�ા !ાટે સ!ુ;ાય, સરકારી અમિધકારીઓ �થા ક!@ચારીઓ, રાષ્ટ્રીય કે આં�રરાષ્ટ્રીય સંગઠનો સવિહ�ના �!ા! વિહ�ધારકો શંુ યોગ;ાન આપી શકે છે �ેની ચકાસણી કર�ી જરૂરી છે. આ ઉપરાં�, પ્રાથમિ!ક !ુદ્દાઓ જાણ�ા પણ જરૂરી છે, જે! કે - !વિહલાઓને સલા!� �ા�ા�રણ ક્યાં !ળે છે - ઘરે કે કાય@ સ્થળે? જેા ઘરની અં;ર અને બહાર સલા!� �ા�ા�રણ ઊભંુ કર�ા!ાં આ�ે, �ો !વિહલાઓ �ધુ અસરકારક રી�ે કા! કરી શકશે. આ ધ્યેય લિસદ્ધ થઈ શકે કે કે!, અને જેા ન થાય, �ો �ે!ાં કઈ ખા!ી રહેલી છે �ે જેા�ંુ જરૂરી છે. સાથે જ, સલા!� �ા�ા�રણ પૂરંુ પા1�ા !ાટે શંુ કરી શકાય �ેના પર ધ્યાન આપ�ંુ પણ જરૂરી છે.

!વિહલાઓએ ઘણા પ1કારોનો સા!નો કયો@ છે અને છેલ્લાં 200 કે �ેથી �ધુ �ર્ષો@થી �ે!ણે સંઘર્ષ@ કર�ો પડ્યો છે, �ે!ને પુરુર્ષોનો ટેકો પણ !ળ્યો છે. આપણે સૌ જાણીએ છીએ કે જ્યારે સ્ત્રી અને પુરુર્ષ એક!ેકને !;; કરે, ત્યારે આપણાં જી�ન!ાં �ેનાં હકારાત્મક પફિરણા!ો જેા�ા !ળે છે અને આપણી પફિરક્તિસ્થવિ�!ાં પણ સુધારો થાય છે. જેાકે, ઘણી �ખ�ે કા! કર�ી �ખ�ે આપણે આપણાં લક્ષ્યાંકો પાર પા1�ા!ાં એટલાં વ્યસ્� થઈ જઈએ છીએ કે આપણે પુરુર્ષો અને !વિહલાઓ �ચ્ચેના સંબંધો પર, પરસ્પર

સાથેના આપણા ��@ ન પર �થા આપણે આપણાં બાળકોને જાવિ�ગ� સં�ે;નશીલ�ાને ધ્યાન!ાં રાખીને કે�ી રી�ે ઉછેર�ાં જેાઈએ �ેના પર ધ્યાન આપ�ાનંુ ભૂલી જઈએ છીએ. આ પાસાંઓ પર ધ્યાન આપ�ંુ ખૂબ જરૂરી છે. અહીં જે !વિહલાઓ વિ�શે �ા� થઈ રહી છે �ે !વિહલાઓ એકસ!ાન નથી, �ે જુ;ા-જુ;ા �ગો@!ાંથી આ�ે છે - કેટલીક !વિહલાઓ ગરીબ છે, કેટલીક અ!ીર છે, કોઈ શહેર!ાં રહે છે, કોઈ ગ્રા!ીણ વિ�સ્�ારો!ાં રહે છે, કોઈ સાક્ષર છે �ો કોઈ વિનરક્ષર છે, કોઈ વિ�કલાંગ છે �ો કોઈ ;લિલ� છે. આ �!ા! !વિહલાઓ જુ;ી-જુ;ી પફિરક્તિસ્થવિ�!ાં જી�ી રહે છે અને જુ;ા-જુ;ા પ1કારોનો સા!નો કરી રહી છે. જ્યારે આપણે આપણા અમિધકારો પ્રાપ્ત કર�ાનો પ્રયત્ન કરીએ છીએ, ત્યારે આપણે આ! કર�ા!ાં અસ!થ@ ની�1ીએ છીએ. આપણે �ધુ �ંમિચ� જૂથો અને ખાસ કરીને છોકરીઓ, યુ��ીઓ, !વિહલાઓ �ગેરે સુધી પહોંચ�ા!ાં વિનષ્5ળ ની�1ીએ છીએ. ખા!ીઓ શોધ�ા પર સ�� નજર રાખીને પગલાંઓ નક્કી કર�ાં જરૂરી છે. અહીં હાજર ઘણી !વિહલાઓ �ે!ના અનુભ�ો જણા�શે અને �ે!ના !�ે પ્રાથમિ!ક !ુદ્દાઓ કયા છે �ે અંગે પો�ાના વિ�ચારો વ્યક્� કરશે અને �ે હાથ ધર�ાનાં પગલાં સૂચ�શે.

!વિહલા પ્રવિ�વિનમિધઓનાં �ક્�વ્યોસરપંચ, સ્�સહાય જૂથ (એસએચજી) સભ્ય અને !વિહલા !ં1ળનાં સભ્યો સવિહ�નાં કેટલાંક !વિહલા પ્રવિ�વિનમિધઓએ સ્��ંત્ર�ા !ાટેના �ે!ના સંઘર્ષ@ વિ�શે �થા જી�નના અનુભ�ો વિ�શે �ા�ચી� કરી હ�ી. વિ�જયનગર!ાં આ રી�ે પ્રથ! �ખ� !વિહલા ફિ;નની ઊજ�ણી થ�ી હો�ા બ;લ !વિહલા પ્રવિ�વિનમિધઓએ ખુશી વ્યક્� કરી હ�ી. !વિહલા સરપંચે સરપંચ �રીકે ચંૂટા�ા !ાટે કર�ા પ1ેલા સંઘર્ષ@ ની �થા ગા!ની કા!ગીરી, ગા!ની સ!સ્યાઓ વિ�શે �ે!ને !ળેલી જાણકારી વિ�શે �ા� કરી હ�ી. પફિર�ાર અને ગ્રા!જનોની સહાયથી �ેઓ ચંૂટણી જીત્યાં હ�ાં અને હાલ �ેઓ સરપંચ છે. �ે!ને �ે!ના કાય@ ની �ાલી! !ળી અને �ેઓ મિ!ટિટLગ અને �ાલી! લિશલિબરો!ાં ભાગ લે�ાં થયાં, જેના થકી હાલ �ેઓ �ાલુકા અને લિજલ્લા પંચાય� સાથેના સહવિન;�શન!ાં સ્��ંત્રપણે અને આત્મવિ�eાસભેર કા! કરે છે. અ0ય !વિહલા સહભાગીઓએ વિ�વિ�ધ કે્ષત્રોની સ5ળ !વિહલાઓ અને કેટલાંક આગે�ાનો વિ�શે �ા� કરી. !વિહલાઓએ જાહેર કે્ષત્રો!ાં, પ્રસંગો!ાં અને ગ્રા!ીણ વિ�કાસ!ાં ભાગ લે�ાનંુ શરૂ

કર�ાં ગા!1ાંઓ!ાં પણ પફિર��@ ન આવ્યંુ છે. આજે આફિ;�ાસી બહેનો પણ 1ોક્ટર, એમિ0જવિનયર અને સરકારી અમિધકારી �રીકે 5રજ બજા�ે છે અને આગળ �ધ્યા છે.

આ�ી સહભામિગ�ાના 5ાય;ાઓ જણા�ીને �ક્�ાઓએ !વિહલાઓને �ધુ સશક્� થ�ાનંુ અને અ0યાય �થા અસ!ાન�ા વિ�રુદ્ધ અ�ાજ ઊઠા��ાનંુ પ્રોત્સાહન આપ્યંુ. કેટલાંક �ક્�ાઓએ !વિહલાઓના વિ�કાસ !ાટે સરકારી યોજનાઓ અને કાય@ ક્ર!ોની સહાય લે�ાના !ુદ્દાનો પણ ઉલ્લેખ કયો@. �ેઓએ વિ�ધ�ા !વિહલાઓ !ાટે પે0શનની યોજનાનો લાભ !ેળ��ા બી.પી.એલ. 0 થી 16 ના સ્કોરનો વિનય! ન રાખ�ા !ાટે અને પે0શનની રક! રૂ. 750/-થી �ધારી રૂ. 2000/- કર�ા !ાટે રજૂઆ� કરી. જેથી �ેઓ પો�ાના બાળકોના ભણ�ર !ાટે ખચ@ કરી શકે. �ધુ!ાં, �ૃદ્ધ પે0શન !ાટે રૂ. 2000/-ની જેાગ�ાઈ પણ હો�ી જેાઈએ �ે�ી રજૂઆ� કરી. બહેનો દ્વારા ચકાસણી સ્�રના !ુદ્દા જે�ાં કે સસ્�ા અનાજની ;ુકાન!ાં 8 લીટરની જેાગ�ાઈ હો�ા છ�ાં 6 લીટર કેરોસીન !ળે છે અને અનાજનો પૂર�ો જથ્થો !ળ�ો નથી એ વિ�શે �ા� કર�ા!ાં આ�ી. બહેનોએ જણાવ્યંુ કે, હ�ે !વિહલાઓ પહેલાંની જે! ઘરની અં;ર ન રહે�ા, જાહેર કાય@ ક્ર!ો!ાં, સ!ાજના વિ�કાસ!ાં ભાગ લે�ા અને પો�ાના વિ�કાસ !ાટે અ�ાજ ઉઠા��ા થયાં છે. સાથે-સાથે, સરકારે પણ !વિહલાઓ !ાટે જાહેર યોજના કાય@ ક્ર!ોની જેાગ�ાઈ દ્વારા પ્રોત્સાહન પૂરંુ પાડંુ્ય છે.

શ્રી નાગરાજન એ!. (આઇ.એ.એસ.), 1ી1ીઓ, સાબરકાંઠાશ્રી નાગરાજને ઉપક્તિસ્થ� �!ા! !વિહલાઓ �થા પો�ાના જી�નના પ્રસંગો જણા�નારી �!ા! !વિહલાઓને લિબર;ા��ા સાથે �ે!ના �ક્�વ્યની શરૂઆ� કરી. ઘણી !વિહલાઓએ જુ;ાં-જુ;ાં કે્ષત્રો!ાં �થા વ્ય�સાયો!ાં પો�ાનંુ સ્થાન પ્રસ્થાવિપ� કયુ| છે, હજી પણ કેટલાક ગંભીર પ્રશ્નોનંુ વિનરાકરણ લા��ંુ જરૂરી છે. ક0યા ભૂ્રણ હત્યાને કારણે કે�ી રી�ે જાવિ�ગ� પ્ર!ાણ (સેક્સ રેલિશયો)!ાં કે�ંુ વ્યાપક અસં�ુલન સજાયુ| છે �ે �ે!ણે જણાવ્યંુ. ખાસ કરીને �ે!ણે ટાંકંુ્ય કે હફિરયાણા અને પંજાબ જે�ાં રાજ્યો!ાં અસ!ાન જાવિ�ગ� પ્ર!ાણને કારણે લગ્નની �યે પહોંચેલા પુરુર્ષોને ક0યા !ળ�ી નહો�ી. આપણા રાજ્ય!ાં પુરુર્ષો અને �1ીલોએ આ સ!સ્યાનંુ વિનરાકરણ લા��ા !ાટે �ધુ સજાગ થ�ાની જરૂર છે.

ઘરની ચાર ;ી�ાલો!ાંથી બહાર નીકળનારી, !હત્ત્�ના હોદ્દાઓ ધારણ કરનારી અને રાજ્યના વિ�કાસ!ાં 5ાળો આપનારી !વિહલાઓને �ે!ણે લિબર;ા�ી હ�ી. !વિહલાઓનંુ નોંધપાત્ર પ્ર;ાન રહંુ્ય હોય �ે�ાં ઘણાં કે્ષત્રોનો �ે!ણે ઉલ્લેખ કયો@ હ�ો. આ ઉપરાં�, અસરકારક રી�ે સે�ા પૂરી પા1�ા!ાં રાજ્ય સરકારને !;; કર�ા!ાં, લિજલ્લા!ાં જાગૃવિ� 5ેલા��ા!ાં �થા !વિહલા સશક્તિક્�કરણને �ેગ આપ�ા!ાં ઉન્નવિ�ના યોગ;ાનને પણ �ે!ણે લિબર;ાવ્યંુ હ�ંુ. લિજલ્લા!ાં !વિહલાઓને આ;ર આપ�ા!ાં �થા સહાય પૂરી પા1�ા!ાં �ે!ની કચેરીની સહાયની �ે!ણે ખા�રી આપી હ�ી.

સરકારે !વિહલાઓ �થા બાળકો !ાટે ઘણા કાય@ ક્ર!ો શરૂ કયા@ છે. કુપોર્ષણ જે�ા !હત્ત્�ના પ્રશ્ન પર ધ્યાન આપ�ંુ જરૂરી છે. �ં;ુરસ્� �થા સ્�સ્થ ગા!નંુ વિન!ા@ણ કર�ા !ાટે આંગણ�ા1ી અને આશા કાય@ કરો, સાથે !ળીને કા! કરી શકે છે. �ધુ!ાં �ે!ણે જણાવ્યંુ હ�ંુ કે, પોળોના જંગલને પ્ર�ાસન સ્થળ �રીકે વિ�કસા��ા!ાં આવ્યંુ છે, જે !ાટે આભાપુર પંચાય�ના એસએચજીની !વિહલાઓને �ાલી! આપ�ા!ાં આ�ી છે. ભા1ે આપ�ા !ાટેની સાઇકલો �ે !વિહલાઓને આપ�ા!ાં આ�ી છે, આ ઉપરાં�, �ે!ને કે!ેરાનો ઉપયોગ કર�ાં, !હંે;ી લગા��ાં, ચાઇવિનઝ 5ૂ1 બના��ાં શીખ��ા!ાં આ�ે છે, જેથી �ેઓ પ્ર�ાસીઓને સે�ા પૂરી પા1ી શકે અને આજીવિ�કા રળી શકે. �ે!ણે બ;લા�ી ક્તિસ્થવિ� અને બજારની !ાગને અપના��ાની જરૂફિરયા� �ર5 ધ્યાન ;ોયુ| અને !વિહલાઓ સાથે સંકળાયેલા આજીવિ�કાના પરંપરાગ� સ્રો�ોથી આગળ �ધ�ાની જરૂફિરયા� સ!જા�ી. આ !ાટે �ે!ણે પોળોના જંગલ નજીક આં�રસુબા!ાં શરૂ કર�ા!ાં આ�ેલી સાઇબર વિકટલીનંુ ઉ;ાહરણ ટાંકંુ્ય, જ્યાં પ્ર�ાસીઓ ઇન્ટરનેટ �થા લાઇબ્રેરીનો ઉપયોગ કરી શકે છે અને ચાની !ોજ !ાણી શકે છે. ઉચ્ચ લિશક્ષણ !ેળ��ા !ાંગ�ી છોકરીઓ �થા સ્ત્રીઓને �ે!ણે વિ�વિ�ધ યોજનાઓનો લાભ !ેળ��ાની ભલા!ણ કરી હ�ી. અં�!ાં �ે!ણે !ાવિહ�ી, જાગૃવિ� �થા અમિધકારો !ેળ��ાના !હત્ત્� પર ભાર !ૂક્યો, જે !ાટે સરકાર પણ સહાય પૂરી પા1ે છે. લાભ !ેળ�ી ચૂકેલી !વિહલાઓને �ે!ણે અ0ય !વિહલાઓને આગળ �ધ�ા!ાં અને સે�ાઓ �થા યોજનાઓનો ઉપયોગ કર�ા!ાં !;; કર�ાની ભલા!ણ કરી હ�ી.

સુશ્રી ભાગ@ �ી ;�ે (આઇ.એ.એસ.), 1ી1ીઓ, અ!;ા�ા;

!વિહલા હો�ંુ એ ગૌર�ની �ા� છે �ે�ંુ પ્રોત્સાહન આપ�ા સાથે સુશ્રી ;�ેએ �ે!ના �ક્�વ્યની શરૂઆ� કરી. !વિહલાઓને �ે!ના સંઘર્ષ@ અને �ે!ના અનુભ�ો વિ�શેની �ા�ો કર�ી જેાઈને �ે!ણે ગ�@ ની સાથે આનં;ની લાગણી અનુભ�ી. �ે!ણે ઘર-પફિર�ાર વિ�શેનો !ુદ્દો જણાવ્યો, જ્યાં પુરુર્ષો કર�ાં !વિહલાઓ �ધુ જ�ાબ;ારી ધરા��ી હોય છે. પફિર�ારની આર્થિથLક પ્ર�ૃલિત્ત!ાં !વિહલાઓ પુરુર્ષોને !;; કર�ી હોય છે, પરં�ુ �ે બ;લ !વિહલાઓને કોઈ શે્રય આપ�ા!ાં આ��ો નથી. �ે!ણે !વિહલાઓ દ્વારા અનુસર�ા!ાં આ��ી ધાર્થિ!Lક વિ�મિધઓનો ઉલ્લેખ કયો@. આ વિ�મિધઓ અને પરંપરાઓનંુ પાલન 5ક્� !વિહલાઓ દ્વારા જ કર�ા!ાં આ�ે છે અને �ે પાછળ પફિર�ાર અને પુરુર્ષના કલ્યાણનો ઉદ્દેશ્ય રહેલો હોય છે. આ વિ�મિધ-વિ�ધાનોનંુ પાલન કર�ા!ાં !વિહલાઓએ કષ્ટ પણ �ેઠ�ંુ પ1�ંુ હોય છે. આપણી જી�નશૈલી, ફિ;નચયા@ , ફિર�ાજેા, કપ1ાં પહેર�ાની ઢબ �ગેરે બાબ�ો આપણાં સશક્તિક્�કરણ આ1ે અ1ચણ ઊભી કરે છે. આ ઉપરાં�, સ્�ચ્છ�ા અને આરોગ્ય એ આપણા સ!ાજનો !હત્ત્�નો પ્રશ્ન રહ્યો છે. !વિહલાઓના જી�ન!ાં આરોગ્ય અને સ્�ચ્છ�ાનંુ !હત્ત્� આપણે સ!જ�ંુ જેાઈએ અને આપણી જી�નશૈલી!ાં �ેને હકારાત્મક પફિર��@ ન �રીકે સ્�ીકાર�ંુ જેાઈએ.

��@!ાન સ!ય!ાં આપણે પુત્રીજ0!ને હર્ષ@ ભેર �ધા�ી લે�ો જેાઈએ �ે�ંુ �ે!ણે સૂચન કર�ા સાથે �ે!ણે ઉ!ેયુ| હ�ંુ કે આપણે આપણા પુત્રો, !વિહલાઓ પ્રત્યે �ધુ સં�ે;નશીલ બને, !;;રૂપ બને !વિહલાઓનો આ;ર કરે અને �ે!ને સ!જે �ે રી�ે �ે!નો ઉછેર કર�ો જેાઈએ. !વિહલાઓની !ોટાભાગની શક્તિક્� ઘરનાં કાયો@ અને ખે�ીની કા!ગીરી કર�ા પાછળ �પરા�ી હોય છે અને �ે!ને �ેઓ લે છે, �ે કર�ાં �ધુ પોર્ષણયુક્� આહારની જરૂર હોય છે. !વિહલાઓએ સભાનપણે �ધુ પોર્ષણયુક્� આહાર લે�ો જેાઈએ અને �ે!ના આરોગ્યનંુ ધ્યાન રાખ�ંુ જેાઈએ. ગભ@��ી !વિહલાઓના આરોગ્યની પણ કાળજી રાખ�ી જેાઈએ. !ા�ા સ્�સ્થ હશે, �ો જ પફિર�ાર સ્�સ્થ અને �ં;ુરસ્� રહેશે. સ!ાજ!ાં અને કુટંુબ!ાં !વિહલાઓનંુ યોગ;ાન જેા�ાં �ે!ને આ;ર આપ�ો જેાઈએ અને પુરુર્ષોની સ!કક્ષ ;રજ્જેા આપ�ો જેાઈએ.

!વિહલાઓને સરકારી યોજનાઓ, અને યોજનાઓના લાભ સાથે ઘર!ાં !વિહલાઓ !ાટે સાનુકૂળ �ા�ા�રણનંુ સજ@ન કરીને આપણે ક્રાશ્ચિ0� લા�ી શકીએ છીએ. !વિહલાઓને �ાલી! !ળ�ી જેાઈએ અને �ેઓ આર્થિથLક અને સા!ાલિજક રી�ે સ્��ંત્ર હો�ી જેાઈએ, જેનાથી �ં;ુરસ્� અને સં�ુલિલ� સ!ાજનંુ સજ@ન થશે.

શ્રી પી. એસ. પ્રજાપવિ�, પ્રા0� ઑફિ5સર, ખે1બ્રહ્મા શ્રી પ્રજાપવિ�એ આપણા સ!ાજ!ાં આ��ા સ�� પફિર��@ ન �ર5 ધ્યાન ;ોયુ| હ�ંુ. ભૂ�કાળ!ાં કેટલાક વ્ય�હારો એ�ા હ�ા, જે અથ@ પૂણ@ નહો�ા, બલ્કે ભે;ભા�યુક્� હ�ા. સ!ય પસાર થાય �ે!-�ે! ન�ી �કનીકોની શોધ અને લિશક્ષણની બહે�ર �કો સાથે આ ફિર�ાજેા અને વ્ય�હારો ધી!ે-ધી!ે બ;લાઈ રહ્યા છે.!વિહલાઓના આર્થિથLક અને સા!ાલિજક સશક્તિક્�કરણ !ાટે પફિર�ાર અને સરકારી લાભો સાથેના પ્રયત્નો કર�ા જરૂરી છે. છોકરીઓને લિશક્ષણ આપ�ંુ, યોગ્ય �યે �ે!નાં લગ્ન કર�ાં �થા નાની �થા યુ�ાન છોકરીઓને સં�ુલિલ� પોર્ષણયુક્� આહાર આપ�ો - આ પફિરબળો સ!ાજના વિ�કાસ!ાં પો�ાનંુ યોગ;ાન આપશે. આંગણ�ા1ી, પ્રાથમિ!ક શાળા, પોર્ષણયુક્� આહાર, હૅલ્થ ચેક-અપ �ગેરે જે�ી સરકારી યોજનાઓના લાભ !ેળ�ીને આપણે આપણાં બાળકોને લિશક્ષણ આપ�ંુ જેાઈએ. �ેની સાથે-સાથે અસરકારક રી�ે સે�ા પૂરી પા1�ા !ાટે ઉપરોક્� સરકારી સે�ાઓ પર ;ેખરેખ રાખ�ી જરૂરી છે. આપણાં બાળકોના વિ�કાસ !ાટે, �ે!ના ઉજ્જ્�ળ ભવિ�ષ્ય !ાટે આપણે શાળાઓ અને આંગણ�ા1ીઓની વિનયમિ!� !ુલાકા� લે�ી જેાઈએ. !વિહલાઓના આર્થિથLક વિ�કાસ !ાટે એસએચજી, !ં1ળો �થા આજીવિ�કાની પ્ર�ૃલિત્તઓ !ાર5� બચ�ના લાભો !ેળ�ી શકાય છે.

સુશ્રી ગી�ા શ!ા@ , પ્રોગ્રા! કો-ઑર્ટિ1Lનેટર, ઉન્નવિ�સુશ્રી ગી�ા શ!ા@એ જણાવ્યંુ હ�ંુ કે !વિહલા ફિ;નની ઊજ�ણી કર�ા !ાટે ;ર �ર્ષ� ન�ી થી! પસં; કર�ા!ાં આ�ે છે. આ �ર્ષ@ ની થી! છે - ચાલો, લક્ષ્યને સાકાર કરીએ (!ેક ઇટ હેપ્પન). �!ા! !વિહલાઓએ જણા�ેલી �ા�ો ઘણી જ પે્રરણા;ાયક હ�ી અને આ �ર્ષ@ ની થી!ને �ાસ્�વિ�ક�ા!ાં પફિર�ર્કિ�L� કરી શકાશે �ે�ી ખા�રી કરા�નારી હ�ી. આં�રરાષ્ટ્રીય !વિહલા ફિ;ન !ાટે ;ર �ર્ષ� જુ;ી-જુ;ી થી! નક્કી કર�ા!ાં આ�ે છે, આ

થી!ો છોકરીઓ !ાટે લિશક્ષણ, !વિહલાઓ !ાટે સ!ાન �કો �ગેરે પર ભાર !ૂકનારી હોય છે. 1995 !ાં, 189 ;ેશોના આગે�ાનો ચીન!ાં બેઇસિજLગ ખા�ે એકઠા થયા હ�ા અને કેટલાક પ્રાથમિ!ક જાવિ�ગ� !ુદ્દાઓ પર ધ્યાન આપ�ા !ાટેનાં જરૂરી કાયો@ અંગેના વિનણ@યો લીધા હ�ા. ;સ �ર્ષ@ બા; જ્યારે �ે જ પ્રવિ�વિનમિધઓ 5રી એકઠા થયા, ત્યારે �ે!ને !ાલૂ! પડંુ્ય કે એક પણ ;ેશ ઈક્તિચ્છ� લ્ક્ષ્યાંક હાંસલ કરી શક્યો નહો�ો. �ે �ા�ને આજે �ીસ �ર્ષ@ �ી�ી ચૂક્યાં છે અને જાવિ�ગ� સ!ાન�ા !ાટેના પફિર��@ ન!ાં પ્ર;ાન આપ�ા !ાટે !;;રૂપ બની શકે �ે�ી કા!ગીરીને ઝ1પી બના��ાની �ા�ી જરૂફિરયા� છે.

આ ઉપરાં� સુશ્રી ગી�ા શ!ા@એ ઘરેલૂ કિહLસા અમિધવિનય! (1ો!ેસ્ટ્રિNક �ાયોલન્સ ઍક્ટ), 2005 અને સેક્સ્યુઅલ હેરેસ!ેન્ટ ઑ5 વિ�!ેન એટ �ક@ પ્લેસ (વિપ્ર�ે0શન, પ્રોવિહલિબશન એ01 ફિર1્ર ે સલ) ઍક્ટ, 2013 જે�ી કાય;ાકીય જેાગ�ાઈઓની પણ !ાવિહ�ી આપી. કાય@ સ્થળ અંગેના કાય;ા અનુસાર, ;રેક કાય@ સ્થળે કિહLસાના વિન�ારણ અને 5ફિરયા; વિન�ારણ !ાટે આં�ફિરક સમિ!વિ� હો�ી જેાઈએ. ઉપરાં�, !વિહલાઓને સહાય પૂરી પા1�ા !ાટે અને કટોકટીની ક્તિસ્થવિ�!ાં �ે!ની બચા� કા!ગીરી હાથ ધર�ા !ાટે �થા !ાવિહ�ી અને કાઉન્સેસિલLગની સે�ા પૂરી પા1�ા !ાટે રાજ્ય!ાં !વિહલાઓ !ાટે હૅલ્પલાઇન શરૂ કર�ા!ાં આ�ી છે. અભય! હૅલ્પલાઇન-181, 5ક્� ત્રણ લિજલ્લાઓ!ાં જ કાય@ ર� હ�ી, પરં�ુ આ !વિહલા ફિ;નથી આ સે�ા સ!ગ્ર ગુજરા�!ાં વિ�સ્�ાર�ા!ાં આ�ી છે. અં�!ાં, �ે!ણે ;રેક વ્યક્તિક્�ને - ચાલો, લક્ષ્યને સાકાર કરીએ - આ �ર્ષ@ ની આ થી!ને �ાસ્�વિ�ક�ા!ાં પલટા��ાની ભલા!ણ કરી.

શ્રી �ી. આઇ. પ્રજાપવિ�, !ા!લ�;ાર, વિ�જયનગરશ્રી પ્રજાપવિ�એ જણાવ્યંુ કે !વિહલાઓ પર આચર�ા!ાં આ��ી કિહLસા !ાટે ગરીબી અને લિશક્ષણનો અભા� જે�ાં પફિરબળો જ�ાબ;ાર છે. !વિહલાઓએ સંગફિઠ� થઈને અસ!ાન�ા અને કિહLસા વિ�રુદ્ધ અ�ાજ ઊઠા��ાની જરૂર છે. આ !ાટે કાય;ો અને 0યાય વ્ય�સ્થા !વિહલાઓ !ાટે �ધુ સાનુકૂળ�ા ધરા��ી હો�ી જેાઈએ �થા !વિહલાઓ વિ�રુદ્ધ ગુનો આચરનારા આરોપીને ક1ક સજા થ�ી જેાઈએ. ;ારૂની લ� જે�ા સા!ાલિજક પ્રશ્નો કિહLસા �ર5 ;ોરે છે અને આર્થિથLક ક્તિસ્થવિ� પર �ેની વિ�પફિર� અસર પ1ે છે, �ેથી સંગઠનની

રચના કરીને �થા કાય;ા વ્ય�સ્થાની સહાયથી આ�ા પ્રશ્નોને જાહેર!ાં વિન�ારીને આ સ!સ્યાનંુ વિનરાકરણ લા��ંુ જેાઈએ �ે�ંુ �ે!ણે સૂચન કયુ| હ�ંુ.

શ્રી લોરેન્ટ ; 1ેનોઇસ, ઍમ્બેસે1ર (અટેશે), યુરોવિપયન યુવિનયન (ઇયુ), ભાર� યુરોવિપયન યુવિનયનના ભાર� ખા�ેના ઍમ્બેસે1ર શ્રી લોરેને્ટ સહભાગીઓને સંબોધ્યા હ�ા �થા ત્રણ ચા�ીરૂપ સં;ેશાઓ પાઠવ્યા હ�ા. �ે!ણે જણાવ્યંુ હ�ંુ કે �ેઓ ઇયુ !ાટે કા! કરે છે, જે�ી રી�ે ભાર� જુ;ાં-જુ;ાં રાજ્યો!ાં �હંેચાયેલંુ છે, �ે�ી જ રી�ે ઇયુ પણ 28 ;ેશો!ાં અક્તિસ્�ત્� ધરા�ે છે. ગયા �ર્ષ� યુરોવિપયન કમિ!શનના ન�ા પ્ર!ુખે 28 ;ેશોને એ ભારપૂ�@ ક જણાવ્યંુ હ�ંુ કે એ!ના ;ેશોના ઓછા!ાં ઓછા 50 ટકા કમિ!શનર !વિહલાઓ હોય �ેની ખા�રી કર�ી. પ્ર!ુખના પ્રયત્નો સાથ@ ક ની�ડ્યા અને હાલ!ાં 28 કમિ!શનરો પૈકી 14 !વિહલા કમિ!શનરો છે. આ ક્તિસ્થવિ� આગા!ી પાંચ �ર્ષ@ સુધી યથા��્ રહેશે. !વિહલાઓની આ સ!ાન સહભામિગ�ા જરૂરી છે, કારણ કે સા!ા0યપણે ટોચના સ્�રે ગણીગાંઠી !વિહલાઓ હોય છે અને �લિળયાના સ્�રે !વિહલાઓનંુ પ્ર!ાણ ઘણંુ �ધારે હોય છે. �લિળયાના સ્�રે !વિહલાઓની ક્તિસ્થવિ�!ાં ખાસ 5ેર5ાર નથી થયો અને આ ક્તિસ્થવિ� બ;લ�ા !ાટે, ટોચના સ્�રે �ધુ !વિહલા પ્રવિ�વિનમિધઓ હો�ાં જેાઈએ, કારણ કે, !વિહલાઓના જી�ન!ાં પફિર��@ ન લા��ા !ાટે �ેઓ સક્ષ! હશે. ત્યાર બા; �ે!ણે યુરોવિપયન યુવિનયનનંુ ભં1ોળ !ેળ��ાં ઉન્નવિ� જે�ાં સંગઠનો વિ�શે �ા� કરી. આ સંગઠનો !વિહલાઓ �થા અ0ય �ંમિચ� �ગો@, સરકારી યોજનાઓનો લાભ !ેળ�ી શકે �ે !ાટે �ે!નો ;રજ્જેા �થા �ે!ની ક્તિસ્થવિ� સુધાર�ાનો પ્રયત્ન કરે છે. યુરોવિપયન યુવિનયને !ુખ્યત્�ે આરોગ્ય અને લિશક્ષણની પહેલને સહાય પૂરી પા1ી છે, પરં�ુ હ�ે �ે !વિહલાઓના આર્થિથLક વિ�કાસ !ાટે સહાયરૂપ થ�ા �ર5 અને !વિહલાઓ વિ�રુદ્ધ આચર�ા!ાં આ��ી કિહLસાના પ્ર Љ નો પર પણ ધ્યાન આપ�ા અંગે વિ�ચારણા કરી રહંુ્ય છે. યુરોવિપયન યુવિનયને ઉચ્ચ લિશક્ષણ !ેળ��ા !ાંગ�ા યુ�ાન વિ�દ્યાથી@ઓ !ાટે સ્કોલરલિશપની �કોનંુ પણ સજ@ન કયુ| છે.

છેલ્લો સં;ેશો કાય@ ક્ર!!ાં હાજર પુરુર્ષોને સંબોધીને આપ�ા!ાં આવ્યો હ�ો. �ે!ના ઘર!ાં જે કંઈ બની રહંુ્ય છે, �ે સ!જ�ાની �ે!ને ભલા!ણ કર�ા!ાં આ�ી હ�ી. પો�ાનંુ અંગ� ઉ;ાહરણ ટાંક�ાં �ે!ણે જણાવ્યંુ હ�ંુ કે, ઘર!ાં રસોઈ બના��ાની જ�ાબ;ારી �ે!ણે

ઉઠા�ી લીધી છે. આ ઉ;ાહરણ ટાંકીને �ે!ણે જણાવ્યંુ હ�ંુ કે ફ્રાન્સ અને ભાર� જે�ા ;ેશો �ચ્ચે ઘણા �5ા��ો હો�ા છ�ાં !વિહલાઓ �થા !વિહલાઓની ભૂમિ!કા અંગેના સ!ાજના પ્રચલિલ� દ્રવિષ્ટકોણો, !ા0ય�ાઓ અને અથ@ઘટનો!ાં આ બંને ;ેશો �ચ્ચે ઘણંુ સામ્ય રહેલંુ છે. �ે!ણે જણાવ્યંુ હ�ંુ કે, �ેઓ �ે!નાં પત્નીએ જી�ન!ાં કરેલી પસં;ગીઓનો આ;ર કરે છે, �ે!નાં પત્ની જે કાયો@ કર�ા !ાંગ�ાં હોય, �ે કર�ાની છૂટ આપીને પત્નીની જરૂફિરયા�ોને સ!જે છે અને વિ�વિ�ધ રી�ે પત્નીને !;;રૂપ થાય છે. �ધુ!ાં �ે!ણે ઉ!ેયુ| કે �ેઓ બંને, પરસ્પર પ્રત્યે આ;ર ધરા�ે છે અને �ે જ રી�ે �ે!ની સ!ાન�ાઓ અને �ે!ની �ચ્ચેના �5ા��ો પ્રત્યે પણ આ;ર ધરા�ે છે. જી�ન!ાં કશંુ જ સરળ નથી, પ્રાપ્ત કર�ા !ાટે લ1�ંુ પ1ે છે, આપણે આક્ર!ક નહીં, બલ્કે �ં;ુરસ્� લ1� આપ�ી જેાઈએ એ�ા સં;ેશ સાથે �ે!ણે �ે!ના �ક્�વ્યનંુ સ!ાપન કયુ| હ�ંુ.

કાય@ ક્ર!ના અં�!ાં, લોકનૃત્ય આધાફિર� ભ�ાઈ 'નારી નથી લિબચારી, લેજેા હ�ે વિ�ચારી'ની રજૂઆ� થઈ હ�ી.

અહે�ાલઃ સુશ્રી ગી�ા શ!ા@ , પ્રોગ્રા! કો-ઓર્ટિ1Lનેટર અને સુશ્રી અર્કિપL�ા �ાઘેલા, પ્રોગ્રા! ઓફિ5સર, ઉન્નવિ�.

સંદર્ભ� સાવિહત્ય

અસમાન તકો સ્થાવિનક પંર્ચાયત પ્રવિતવિનમિધઓની યોગ્યતા નક્કી કરતા રાજસ્થાનના તાજેતરના વટહુકમો શા માટે ખામીયુક્ત છે?આ લેખ સુશ્રી ગેલિબ્રએલ ક્રૂક્સ-વિ�સ્નર દ્વારા અંગે્રજી ભાર્ષા!ાં લખાયેલો, �ા. 23 5ેબ્રુઆરી, 2015 ની ઈલિ01યન ઍક્સપે્રસની આ�ૃલિત્ત!ાં પ્રકાલિશ� થયો હ�ો. �ેનંુ ગુજરા�ી ભાર્ષાં�ર પ્રસ્�ુ� કર�ા!ાં આવ્યંુ છે. લેશ્ચિખકા બોNન કૉલેજ, યુએસએ ખા�ે પોલિલફિટકલ સાયન્સનાં પ્રો5ેસર છે.

થો1ાં �ર્ષો@ પહેલાં ઉ;યપુર પાસેના એક ગા!!ાં હંુ એક સ્ત્રીને !ળી હ�ી. �ેને આપણે ચં;ીબાઈ ના! આપીશંુ. ચં;ીબાઈ ભૂ�કાળ!ાં પંચાય�નાં સભ્ય રહી ચૂક્યાં છે. હાલ!ાં ચં;ીબાઈ �ે!ના ગા!નાં આગે�ાન છે. લોકો, ખાસ કરીને !વિહલાઓ, !;; !ાંગ�ા !ાટે ચં;ીબાઈ પાસે જાય છે. હંુ ચં;ીબાઈને !ળી, ત્યારે �ે!ણે ગળા પર પહેરેલી ;ોરી પર !ોબાઇલ 5ોન લટક�ો હ�ો અને !ોબાઇલ!ાં પંચાય�ના પ્ર!ુખ, વિ�લેજ 1ે�લપ!ેન્ટ ઑફિ5સર અને લિજલ્લા કલેક્ટરની કચેરીનો નંબર સ્પી1 1ાયલ પર સેટ કરેલો હ�ો.

રાજસ્થાન જે�ા રાજ્ય!ાં જ્યાં !વિહલાઓની રાજકીય સહભામિગ�ા ઘણી જ !યા@ ફિ;� છે, ત્યાં ચં;ીબાઈ જે�ી !વિહલાઓ જ�લ્લે જ જેા�ા !ળે છે. �ળી, �ેઓ આફિ;�ાસી !વિહલા છે અને �ે!ણે ઔપચાફિરક લિશક્ષણ પણ ખાસ !ેળવ્યંુ નથી. ચં;ીબાઈનો ઈવિ�હાસ �પાસીએ �ો, �ે!ની �ા� શરૂ થાય છે 10 �ર્ષ@ પહેલાં, જ્યારે આફિ;�ાસી (એસ.ટી.) !વિહલા !ાટેની અના!� બેઠક !ાટે �ેઓ ચંૂટાયાં હ�ાં.

પંચાય�!ાં કા! કર�ાની સાથે સાથે !વિહલા આગે�ાનોના સશક્તિક્�કરણ !ાટે કા! કર�ી એક સ્�ૈક્તિચ્છક સંસ્થાની !;;થી ચં;ીબાઈએ કૌશલ્યો કેળવ્યાં અને �ે!ના!ાં આત્મવિ�eાસનો સંચાર થયો. ઑફિ5સ છોડ્યા પછી પણ આ આત્મવિ�eાસ અને કૌશલ્યો ચં;ીબાઈની સાથે રહ્યાં. �ેઓ જણા�ે છે, લિસN!થી હંુ �ાકે5 હ�ી. !વિહલા આ કા! નહીં કરી શકે �ે�ંુ !ાનનારા પુરુર્ષો જાણ�ા હ�ા કે હંુ �ે!ને !;; કરી શકંુ છંુ.І ગયા

!વિહને રાજસ્થાનના રાજ્યપાલ કલ્યાણ સિસLઘે સ્થાવિનક કચેરી કોણ ચલા�ી શકે એ અંગે જે બે �ટહુક!ો જારી કયા@ , �ે ચં;ીબાઈ જે�ાં ને�ાઓને આગળ આ��ાની શક્ય�ા ખ�! કરી નાંખે છે. પહેલંુ �ો, પંચાય�ના ઉ!ે;�ારો !ાટે - �ે!ના ઘર!ાં ચાલુ હાલ�!ાં શૌચાલય હો�ંુ જરૂરી બનાવ્યંુ - હ�ે, નેશનલ સેમ્પલ સ�� અનુસાર, જે રાજ્યની 73 ટકા ગ્રા!ીણ �સ્�ી શૌચાલયની સુવિ�ધાથી �ંમિચ� છે, �ે�ા રાજ્ય!ાં આ�ી શર� સાચે જ હાસ્યાસ્પ; ઠરે છે.

બીજંુ, ઉ!ે;�ારોએ ઓછા!ાં ઓછંુ ધોરણ-8 પાસ કયુ| હોય એ �ે!ણે 5રલિજયા� બનાવ્યંુ છે. હ�ે, રાજ્યનો સાક્ષર�ા ;ર 67 ટકા છે, જે!ાં એસસીનો સાક્ષર�ા ;ર 60 ટકા છે અને એસટીનો સાક્ષર�ા ;ર 53 ટકા છે. રાજસ્થાનના 80 ટકા પુરુર્ષો લિશલિક્ષ� હો�ાની સા!ે રાજ્યની 50 ટકા કર�ાં પણ ઓછી !વિહલાઓ લિશલિક્ષ� છે. ગ્રા!ીણ વિ�સ્�ારો!ાં �ો !વિહલાઓનો સાક્ષર�ા ;ર 45 ટકા જેટલો છે અને �ે!ાંયે આફિ;�ાસી !વિહલાઓનો ;ર 25 ટકા જેટલો જ છે. �ેથી, �ાજે�ર!ાં જ યોજાયેલી પંચાય�ની ચંૂટણીઓ!ાં ચં;ીબાઈ જે�ી !વિહલાઓ ઉ!ે;�ારી નોંધા�ી શકી ન હ�ી. આ પગલંુ લોકશાહીવિ�રોધી, ગરીબ-વિ�રોધી અને સ્ત્રી-વિ�રોધી છે. જ્યાં એક �ર5 ક્�ોટા એ સુવિનશ્ચિW� કરે છે કે એસસી અને એસટી વ્યક્તિક્�ઓ ઑફિ5સનો કાય@ભાર સંભાળે, ત્યાં નક્કી કરેલી અલ્પ�! શૈક્ષશ્ચિણક લાયકા� ઘણા યોગ્ય ઉ!ે;�ારોને અના!� બેઠકો પરથી ચંૂટણી લ1�ાં અટકા�ે છે. પંચાય�ની પો�ાની કેટલીક ખા!ીઓ હો�ા છ�ાં �ે !વિહલાઓ સવિહ�ના �ંમિચ� નાગફિરકોના સશક્તિક્�કરણ !ાટેનંુ પ્રાથમિ!ક �ાહન બની રહી છે.

એસ્થર ડૂ્યફ્લો અને રાઘ�ે0દ્ર ચટ્ટોપાધ્યાય દ્વારા હાથ ધર�ા!ાં આ�ેલા સંશોધનના આધારે !ાલૂ! પડંુ્ય હ�ંુ કે, !વિહલા પંચાય�-સભ્યો, !વિહલાઓ !ાટે !ૂલ્ય�ાન હોય એ�ી બાબ�ો અને સે�ાઓ!ાં �ધુ રોકાણ કરે છે. રોવિહણી પાં1ેએ કરેલા અભ્યાસ પરથી જાણ�ા !ળંુ્ય હ�ંુ કે, જે ગા!ો!ાં !વિહલાઓ ચંૂટાઈ આ�ી હોય, �ે ગા!ો!ાં !વિહલા આગે�ાનો વિ�રુદ્ધ ઓછા પૂ�@ ગ્રહો જેા�ા !ળે છે અને !વિહલાઓ!ાં રાજકીય !હત્ત્�ાકાંક્ષા જેા�ા !ળે છે. નોંધપાત્ર રી�ે, ગ્રા!ીણ લોકો પણ �ે!ની પુત્રીઓને લિશલિક્ષ� બના�ે �ે�ી શક્ય�ાઓ �ધી જાય છે.

રાજસ્થાન!ાં !ારા સંશોધન !ાટે !ંે 100 કર�ાં �ધુ ગા!ોના 2,000 કર�ાં �ધારે પફિર�ારોનો સ�� કયો@ હ�ો, જે!ાં !વિહલાઓ અને પુરુર્ષો �ચ્ચે સહભામિગ�ા!ાં સ્પષ્ટ �5ા�� નજરે ચઢે છે. !ને !ાલૂ! પડંુ્ય કે જાહેર બાબ�ો �થા સે�ાઓ !ાટે રાજ્ય સ!ક્ષ ;ા�ો કર�ાનંુ પ્ર!ાણ પુરુર્ષોના !ુકાબલે સ્ત્રીઓ!ાં એક-�ૃત્યાંશ જેટલંુ ઓછંુ હોય છે. જેાકે, સંશોધન ;રમિ!યાન !ને એ પણ જાણ�ા !ળંુ્ય કે, પંચાય�ની કા!ગીરીનો અનુભ� ધરા��ી !વિહલાઓ આ અસ!ાન�ા કે �5ા�� ઘટા1�ા !ાટે સક્ષ! છે અને આ અનુભ� �ે!ને પંચાય�ની કા!ગીરી લિસ�ાય પણ ઉપયોગી ની�1ે છે.

!ારા સંશોધન પરથી એ પણ જાણ�ા !ળે છે કે, પો�ાના સ!ુ;ાય અને પો�ાના વિ�સ્�ાર બહારના સ!ુ;ાય અને વિ�સ્�ારનો !ળ�ો અનુભ� નાગફિરકોને �ધુ સવિક્રય બના��ા!ાં !;;રૂપ બને છે �થા �ેઓ જાહેર સે�ાઓની !ાગણી કરે �ે�ી શક્ય�ા �ધી જાય છે. પુરુર્ષો જેટલો જ અનુભ� !ેળ�નારી !વિહલાઓ જાવિ�ગ� સહભામિગ�ા �ચ્ચેનો �5ા�� ;ૂર કર�ા!ાં સક્ષ! બને છે. પંચાય�ના !ાધ્ય!થી જાહેર કે્ષત્ર ેપ્ર�ેશ એ !વિહલાઓના અનુભ� અને ગવિ�શીલ�ાનંુ ચા�ીરૂપ �ાહક છે, એટલંુ જ નહીં, !વિહલાઓની સહભામિગ�ા !ાટે (લિશક્ષણ સવિહ�ના) ન�ા !ાગો@ ખોલ�ી શક્તિક્�ઓના વ્યાપક મિચત્રનો �ે ભાગ છે. હ�ે, જ્યારે !ોટાભાગની !વિહલાઓને કચેરીની કા!ગીરીથી ;ૂર રાખ�ા!ાં આ�ે છે, ત્યારે પંચાય�ની સંભવિ�� પફિર��@ નની અસરો ધો�ાઈ જશે.

જ્યારે રાજસ્થાન વિ�ધાનસભાનંુ સત્ર ચાલુ હશે, ત્યારે આ �ટહુક!ોની ચચા@ કર�ા!ાં આ�શે. ચાલુ ચંૂટણી ;રમિ!યાન ચુકા;ો આપ�ાનો ઈનકાર કરનાર રાજસ્થાન હાઇ કૉટ@ પણ !ાચ@ !વિહના!ાં આ કેસ અંગે પુનઃવિ�ચારણા કરશે. �ટહુક!ના સ!થ@ કો એ�ી ;લીલ કરે છે કે અલ્પ�! શૈક્ષશ્ચિણક લાયકા� નક્કી કર�ા પાછળનો ઉદ્દેશ્ય �ધુ અસરકારક આગે�ાનો ચંૂટાય �ે સુવિનશ્ચિW� કર�ાનો છે. આ �ક@ ખા!ીયુક્� હો�ા પાછળ બે કારણો જ�ાબ;ાર છે. પ્રથ! �ો, �ર્ષો@નંુ ઔપચાફિરક લિશક્ષણ રાજકારણીઓને સાચે જ જરૂર !ુજબનાં કૌશલ્યોથી સજ્જ કરે છે. પરં�ુ, રાજકીય જ્ઞાનનાં અનેકવિ�ધ સ્�રૂપો છે, જે!ાંથી 5ક્� ગણ્યાગાંઠ્યાં સ્�રૂપો જ �ગ@ ખં1!ાં !ેળ�ી શકાય છે. બીજંુ કે, !વિહલાઓ અને કહે�ા�ી નીચી જ્ઞાવિ�ઓ �થા આફિ;�ાસી સ!ૂહોને પંચાય�!ાં !ળ�ા અનુભ�ો, સા!ાલિજક અને સંસ્થાકીય પફિર��@ નની વ્યાપક પ્રવિક્રયાનો ભાગ છે. સ!ય જ�ાં

રાજકીય સહભામિગ�ા લિશક્ષણની પહોંચ વિ�સ્�ાર�ા!ાં !;;રૂપ ની�1ે છે. �ેના પફિરણા!રૂપે, ઉચ્ચ લિશક્ષણ, સવિક્રય સહભામિગ�ા શક્ય બના�ે છે. નાગફિરકોની કચેરી સુધીની પહોંચ પર અંકુશ લા;�ાથી આ ચક્ર ખોરંભાય છે.

પંચાય�ની ક્ષ!�ા અંગેની ક્ટિચL�ા �ાસ્�વિ�ક છે. પરં�ુ, શૌચાલય કે લિશક્ષણની પ્રાપ્ય�ાના આધારે ઉ!ે;�ારો પર વિનયંત્રણો લા;�ાથી સ!સ્યા ;ૂર નહીં થાય. ઊલટંુ, �ેના કારણે સત્તાનંુ અસં�ુલન સજાશ� અને સ્થાવિનક સરકાર પર ઉચ્ચ �ગ@ નંુ પ્રભુત્� �ધ�ાથી સ!સ્યા �ધુ �કરશે. !વિહલાઓ �થા ગરીબો, કચેરી!ાં સ્થાન !ેળ�ે �ે !હત્ત્�નંુ પ્રથ! પગલંુ છે. પરં�ુ �ે !ાટે એકલી ચંૂટણી પૂર�ી નથી, સ્થાવિનક આગે�ાનોને �ાલી! અને સહયોગ !ળે �ે પણ જરૂરી છે. ભૂ�કાળ!ાં રાજ્ય અને નાગફિરક સ!ાજના સભ્યો આ !ા!લે આગે�ાની લઈ ચૂક્યા છે. રાજસ્થાનની પંચાય�ોના ભવિ�ષ્ય પ્રત્યે સા�ચે� ધારાસભ્યો �થા હાઇ કૉટ@ ના 0યાયાધીશોએ આ !ા!લે સવિક્રય કા!ગીરી કર�ી જરૂરી છે.

નોંધારાં બાળકોશંુ બાળ-આરોગ્ય અને પોર્ષણ માટે બજેટમાં મૂકવામાં આવેલા કાપને રાજ્યો સરર્ભર કરી શકશે?આ લેખ �ફિરષ્ઠ પત્રકાર સુશ્રી નીરજા ચૌધરી દ્વારા અંગે્રજી ભાર્ષા!ાં લખાયેલો, �ા. 30 !ાચ@ , 2015 ની ઈલિ01યન ઍક્સપે્રસની આ�ૃલિત્ત!ાં પ્રકાલિશ� થયો હ�ો. �ેનંુ ગુજરા�ી ભાર્ષાં�ર પ્રસ્�ુ� કર�ા!ાં આવ્યંુ છે.

��@!ાન સ!ય!ાં ;ેશની સરકાર !ાટે બાળકોનંુ આરોગ્ય અને પોર્ષણ એ સ�ો@ચ્ચ પ્રાથમિ!ક�ા હો�ી જેાઈએ. એટલંુ જ નહીં, ઘણી બધી રી�ે જેા�ાં, આરોગ્ય અને પોર્ષણ, લિશક્ષણ કર�ાં પણ �ધુ !હત્ત્�નાં છે. �ો પછી સં�ે;નશીલ નાણાં !ંત્રીએ બજેટ!ાં આરોગ્ય અને પોર્ષણ કે્ષત્ર ેઆટલો કાપ શા !ાટે !ૂક્યો? બાળકો !ાટેના આરોગ્ય અને પોર્ષણના કાય@ ક્ર!ો !ાટેની બજેટની 5ાળ�ણી ગ� �ર્ષ� રૂ. 21,668 કરો1 હ�ી, �ે ઘટા1ીને રૂ. 11,093 કરો1 કરી ;ે�ાઈ છે. ફિ1સેમ્બર, 2014 !ાં જ નાણાં !ંત્રીએ આરોગ્યના બજેટ!ાં 18 ટકા સુધીનો ઘટા1ો કરીને ભાવિ� 5ાળ�ણી !ાટેનો ;ર પણ

ઘટા1ી ;ીધો હ�ો. આ �ર્ષ� �ે!ણે 5ાળ�ણી!ાં બે ટકા સુધીનો �ધારો જરૂર કયો@ હ�ો, પરં�ુ �ે સુધારા સાથેના અં;ાજ અનુસાર હ�ો. �ેના કારણે ગ� �ર્ષ@ ની 5ાળ�ણી પર 16 ટકાનો કાપ !ૂકાયો છે.

'ધ ઇલિન્ટગે્રટે1 ચાઇલ્1 1ે�લપ!ેન્ટ સર્કિ�Lસ' એ વિ�eનો સૌથી !ોટો સા!ાલિજક કાય@ ક્ર! છે, જે 1975 થી અક્તિસ્�ત્� ધરા�ે છે. આ કાય@ ક્ર! !વિહલાઓ અને નાનાં બાળકોની જરૂફિરયા�ો પર ધ્યાન આપે છે, !ધ્યાહન ભોજન પૂરંુ પા1ે છે, !ા�ાને કાઉન્સેસિલLગ (સલાહ)ની સે�ા પૂરી પા1ે છે. છેલ્લાં કેટલાંક �ર્ષો@થી આ કાય@ ક્ર!ને વિ�સ્�ાર�ા!ાં આ�ે અને �ેને �ધુ અસરકારક બના��ા!ાં આ�ે �ે�ી જરૂફિરયા� ��ા@ ઈ રહી હ�ી, પરં�ુ, વિ�સ્�ાર�ાને સ્થાને આ કાય@ ક્ર!નંુ ક; ઘટા1ીને અ1ધંુ કરી ;ે�ાયંુ છે. આ કાય@ ક્ર! !ાટે રૂ. 18,195 કરો1ની રક! 5ાળ��ા!ાં આ��ી હ�ી, �ે ઘટા1ીને રૂ. 8,335 કરો1 કરી ;ે�ાઈ છે.

આંગણ�ા1ીના કાય@ ક્ર!ને �ધુ અસરકારક બના��ા !ાટે અગાઉ બીજા કાય@ કરની જેાગ�ાઈ કર�ાની ;રખાસ્� કર�ા!ાં આ�ી હ�ી, પણ શંુ હ�ે આંગણ�ા1ીઓ!ાં બીજેા કાય@ કર નહીં રાખ�ા!ાં આ�ે? કે આંગણ�ા1ીના ��@!ાન કાય@ કરોને છૂટા કરી ;ે�ાશે? કે પછી બાળકોનાં જી�નનાં પ્રથ! બે �ર્ષો@!ાં જરૂરી હોય �ે�ંુ પૂરક ભોજન ઘટા1ી ;ે�ા!ાં આ�શે કે બંધ જ કરી ;ે�ા!ાં આ�શે?

ભાર�!ાં લગભગ ;રેક બીજંુ બાળક કુપોર્ષણથી પી1ાય છે. જી�નનાં પ્રથ! બે �ર્ષો@!ાં થ�ા નુકસાનની ભરપાઈ કરી શકા�ી નથી. પછીથી �!ે ઈચ્છો �ે પ્રયત્ન કરી શકો છો, પરં�ુ ક્તિસ્થવિ�ને સુધાર�ાની કા!ગીરી અતં્ય� !ુશ્કેલ બની રહે છે. બાળ કુપોર્ષણની સ!સ્યાનંુ વિન�ારણ ન કર�ા!ાં આ�ે, �ો બાળકોનો વિ�કાસ રંૂધાઈ જાય છે. આ સ!સ્યા પર ધ્યાન આપ�ા!ાં ન આ�ે, �ો બાળકો શારીફિરક વિ�કલાંગ�ા, !ાનલિસક પ1કારો અને જ્ઞાનાત્મક અસ!થ@�ાનો ભોગ બની શકે છે. �ેના કારણે લાંબા ગાળે જી1ીપી!ાં બેથી ત્રણ ટકા સુધીનો ઘટા1ો થાય છે. ;ેશનાં આશરે એંશી લાખ બાળકો ગંભીર કુપોર્ષણનો લિશકાર છે, અને અવિ�સાર (ઝા1ા)ના એક જ હુ!લાથી આ બાળકો !ો�ના !ુખ!ાં ધકેલાઈ શકે છે.

એક �ખ� !ંે એક વિનષ્ણા�ને પૂછ્યું કે, ભાર�!ાં કુપોર્ષણનંુ પ્ર!ાણ સહારન આવિફ્રકા કર�ાં પણ શા !ાટે �ધારે છે? �ે!ણે આપેલો જ�ાબ આWય@જનક જ નહીં, પરં�ુ આઘા�જનક હ�ોઃ 'ભાર�!ાં !ોટાભાગની !ા�ાઓનંુ �જન જરૂર કર�ાં ઘણંુ ઓછંુ છે, જે આ પાછળનંુ કારણ છે.' !ા�ાના ઓછા �જનને !ા�ાના આરોગ્ય, લિશક્ષણ, !વિહલાઓના ગૌણ ;રજ્જા, સશક્તિક્�કરણ અને નાની �યે લગ્ન સાથે સીધો સંબંધ છે. 2006 ના નેશનલ 5ેમિ!લી હૅલ્થ સ�� -3 અનુસાર ;ેશની ;ર બીજી છોકરીને 18 �ર્ષ@ ની �યે પહોંચે �ે પહેલાં જ પરણા�ી ;ે�ાય છે.

એનીમિ!યાની સ!સ્યા પણ �ેની સાથે જેા1ાયેલી છે - 55 ટકા !વિહલાઓ અને ત્રણ �ર્ષ@થી નીચેનાં આશરે 79 ટકા બાળકો એનીમિ!યાથી પી1ાય છે. આ સ!સ્યા છોકરીઓના લિશક્ષણ સાથે પણ સંબંમિધ� છે. એટલંુ જ નહીં, આ કે્ષત્ર ેકર�ા!ાં આ��ંુ રોકાણ વિ�કાસશીલ ;ેશો!ાં સૌથી ઊંચંુ �ળ�ર !ેળ�ી આપ�ંુ રોકાણ હો�ાનંુ !ાલૂ! પ1�ા છ�ાં આ ક્તિસ્થવિ� પ્ર��� છે.

આ પાછળનાં કારણો પણ સ્પષ્ટ છે - લિશલિક્ષ� છોકરી �હેલાં લગ્ન કરે કે �હેલી !ા�ા બન�ાનો વિ�કલ્પ પસં; કરે �ે�ી શક્ય�ા ઓછી છે અને �ે ગભ@ વિનરોધક ;�ાઓનો ઉપયોગ કરે �ે�ી શક્ય�ા �ધુ રહેલી છે. પરં�ુ, પફિર�ાર કલ્યાણ બજેટ - જે અગાઉ પણ ઓછંુ જ હ�ંુ, �ે!ાં �ધુ ઘટા1ો કર�ા!ાં આવ્યો છે. �1ાપ્રધાનની - Ѕ બેટી બચા�ોІ ઝંૂબેશ છ�ાં આ �ર્ષ@ ના બજેટ!ાં લિશક્ષણ !ાટેની 5ાળ�ણી!ાં ઘટા1ો કર�ા!ાં આવ્યો છે. નાણાં !ંત્રી અરૂણ જેટલી અને �ે!ના નાયબ !ંત્રી, જયં� લિસ0હાના જણાવ્યા અનુસાર, કે0દ્રીય ટૅક્સ!ાં જે રાજ્યોનો વિહસ્સો 32 ટકાથી �ધીને 42 ટકા થયો છે, �ે રાજ્યો કે0દ્રનો વિહસ્સો 68 ટકાથી ઘટીને 58 ટકા થયો, (જેના કારણે 14.7 ટકાનો ઘટા1ો થયો છે) �ેનંુ સં�ુલન સાધી શકશે. પરં�ુ, બાળકો !ાટેના આરોગ્ય અને પોર્ષણના કાય@ ક્ર!ો પર !ૂક�ા!ાં આ�ેલા કાપને કારણે આશરે 49 ટકાનો ઘટા1ો થયો છે, આઇસી1ીએસના ક;!ાં 54 ટકા સુધીનો ઘટા1ો થયો છે.

પ્રા!ાશ્ચિણક�ાથી વિ�ચારી જેાઈએ �ો, શંુ કે0દ્ર દ્વારા !ૂક�ા!ાં આ�ેલા આ ધરખ! કાપને રાજ્યો પૂરી શકશે? જેા કે0દ્ર જ પીછેહઠ કરી રહંુ્ય હોય, �ો રાજ્યો પણ �ેનંુ અનુસરણ નહીં કરે �ેની શંુ ખા�રી? કે0દ્રની !ા5ક રાજ્યો પણ પાયાની અને �ાકી;ની આરોગ્યની જરૂફિરયા�ોના ભોગે ઔદ્યોમિગક કોફિર1ોરને પ્રાથમિ!ક�ા આપશે. ભાજપે ચંૂટણી પહેલાં આરોગ્યની જરૂફિરયા�ને પ્રાથમિ!ક�ા આપ�ાનાં ઘણાં �ચનો આપ્યાં હ�ાં અને �ર્ષો@થી જુ;ા-જુ;ા પક્ષો પણ જી1ીપીની 2.5-3 ટકા રક! આરોગ્ય પાછળ 5ાળ��ાનાં �ચનો આપ�ાં આવ્યાં છે. અ0ય ;ેશો!ાં પણ આ જ ક્તિસ્થવિ� પ્ર��� છે. છેલ્લા એક ;ાયકાથી આપણે આશરે એક ટકાના આઘા�જનક અને શર!જનક આંક1ાને �ળગી રહ્યા છીએ, �ે! છ�ાં વિ�રોધ પકે્ષ આ !ુદે્દ સંસ;!ાં કોઈ હોબાળો નથી !ચાવ્યો.

સરકાર, કાય@ ક્ર!ો!ાં થ�ા નાણાંના વ્યયને અટકા��ા !ાંગ�ી હોય �ે શક્ય છે. પરં�ુ, �ેનાથી જી�ન જી��ાના અમિધકારને વિ�પફિર� અસર પહોંચા1�ી આ પીછેહઠ યોગ્ય ઠર�ી નથી. આ ;શા@ �ે છે કે, એન1ીએ સરકારની પ્રાથમિ!ક�ા સા!ાલિજક કે્ષત્રનો વિ�કાસ નહીં, બલ્કે !ાળખાગ� વિ�કાસ છે.

સાબરકાંઠા જિજલ્લા વિવકાસ અમિધકારી શ્રી નાગરાજન એમ. (આઈ.એ.એસ.)ને ઍવો<�

'મંથન' ઍવૉ<�ફિ1લિજટલ 1ે�લપ!ેન્ટ કે્ષત્ર ેએલિશયા પેસેફિ5ક ;ેશો !ાટે છેલ્લાં 11 �ર્ષ@થી પ્રવિ�મિષ્ઠ� !ંથન ઍ�ૉ1@ એનાય� કર�ા!ાં આ�ે છે. આ ઍ�ૉ1@ ની જુ્યરી!ાં ;ેશ-વિ�;ેશના ખ્યા�ના! ઉદ્યોગ-ગૃહો, કૉપો@રેટ અને સ્�ૈક્તિચ્છક સંસ્થાઓના 42 વિનષ્ણા�ો જુ્યરી �રીકે હોય છે.

સ!ગ્ર ;ેશ!ાંથી આ�ેલા 500 થી પણ �ધુ પ્રોજેક્ટો!ાંથી સાબરકાંઠા લિજલ્લા વિ�કાસ અમિધકારીશ્રી નાગરાજન એ!., આઈ.એ.એસ. દ્વારા �ૈયાર કરાયેલા !ોબાઈલ ઈન્સપેક્શન 5ોર રૂરલ 1ે�લપ!ેન્ટ �ક@ પ્રોજેક્ટના ઈ-ગ�ન@ન્સ પ્રોજેક્ટની આ ઍ�ૉ1@ !ાટે પસં;ગી કર�ા!ાં આ�ી હ�ી. �ા. 4.12.2014 ના રોજ ઇલિ01યા હેલિબટાટ સેન્ટર, ન�ી ફિ;લ્લી ખા�ે શ્રીલંકાના લિશક્ષણ!ંત્રી શ્રી બા;ુલા ગુણા�ધ@ નાના હસ્�ે શ્રી નાગરાજન એ!. (આઈ.એ.એસ.)ને !ંથન ઍ�ૉ1@ એનાય� કર�ા!ાં આવ્યો હ�ો.

સાબરકાંઠા લિજલ્લાના !ોબાઈલ ઈ0સ્પેક્શન પ્રોજેક્ટ અં�ગ@ � આ�ાસ યોજના, આર.સી.સી. રો1, શૌચાલયનંુ !ોબાઈલ ઈ0સ્પેક્શન કરી જી.પી.આર.એસ. લોકેશન સાથે આ�ાસનંુ બાંધકા! ક્યા સ્�રે છે �ે! જ લાભાથી@ના આ�ાસ �ે! જ ઓળખકા1@ સાથેનો 5ોટો લિજલ્લા પંચાય�ની �ેબસાઈટ દ્વદ્વદ્વ.ઠ્ઠડ્ડદ્મ.દ્મણૂઠ્ઠથ્્ર.ણ્ત્ત્/દ્યણ્દ્મણ્દ્દ ના 1ો!ીન ઉપર !ૂક�ા!ાં આ�ે છે.

'સ્કોર્ચ' ઍવૉ<�લિજલ્લા પંચાય�-સાબરકાંઠા અને લિજલ્લા ગ્રા! વિ�કાસ એજન્સી દ્વારા ગ્રા! વિ�કાસનાં વિ�વિ�ધ કાયો@નાં અ!લીકરણ અને ;ેખરેખ !ાટે સ!ગ્ર ભાર�!ાં પ્રથ!�ાર !ોબાઈલ

ઈ0સ્પેક્શન લિસN! ઑ5 રૂરલ 1ે�લપ!ેન્ટ �@ ક્સનો પ્રોજેક્ટ અ!લ!ાં !ૂક�ા!ાં આવ્યો છે. લિજલ્લા વિ�કાસ અમિધકારી શ્રી નાગરાજન એ!., આઈ.એ.એસ.ને ફિ;લ્લી ખા�ેના કેમિ0દ્રય શ્ર! !ંત્રી શ્રી નરે0દ્રસિસLહ �ો!ર, !ધ્ય પ્ર;ેશના !ંત્રીશ્રી !ાયાસિસLહની ઉપક્તિસ્થવિ�!ાં વિ�લિશષ્ટ સ0!ાન કરીને 'સ્કોચ પ્લેફિટન! ઍ�ૉ1@ -2014' અપ@ણ કર�ા!ાં આવ્યો હ�ો.

સ!ગ્ર ભાર�!ાં 10,000 કર�ાં પણ �ધુ નોમિ!નેશન!ાંથી 300 જેટલા પ્રોજેક્ટ્સને ઑ1@ ર ઑ5 !ેફિરટ આપ�ા!ાં આ�ે છે. �ે પૈકીના સ!ગ્ર ભાર�ના સ�@ શે્રષ્ઠ 20 પ્રોજેક્ટને પસં; કરી �ે!ને પ્લેફિટન!ની શે્રણી!ાં ઍ�ૉ1@ આપ�ા!ાં આ�ે છે.

આ પ્રોજેક્ટ અં�ગ@ � લિજલ્લા પંચાય� અને લિજલ્લા ગ્રા! વિ�કાસ એજન્સી દ્વારા વિન!@ળ ભાર� યોજના, સી.સી. રો1, શૌચાલય સહાય જે�ી વિ�વિ�ધ સરકારી યોજનાઓની !ાવિહ�ી �ે! જ લાભાથી@નંુ ના!, સરના!ંુ, આઈકા1@ નો 5ોટો �થા જી.પી.એસ. લોકેશન સાથે �!ા! વિ�ગ�ો ટેબલેટ દ્વારા રેકો1@ કરીને ઈન્ટરનેટ !ાર5�ે સ�@ ર પર !ાત્ર બે જ મિ!વિનટ!ાં પહોંચી જાય છે. ત્યારપછી �ેબસાઈટ પર આ �!ા! વિ�ગ�ો ઉપલબ્ધ બને છે.

શ્રદ્ધાંજજિલ

શ્રી નારાયણર્ભાઈ દેસાઈસવો�દય કાય� કર, ગાંધી કથાકાર અને ગૂજરાત વિવદ્યાપીઠના કુલપવિત ગાંધીજીના અંગ� સમિચ� !હા;ે�ભાઈ ;ેસાઈના પુત્ર નારાયણભાઈ ;ેસાઈનંુ 91 �ર્ષ@ ની ઉં!રે સંપૂણ@ ક્રાંવિ� વિ�દ્યાલય, �ે1છી, લિજ. સુર�!ાં �ા. 15-3-2015 ના રોજ ;ેહા�સાન થયંુ. શાળાકીય લિશક્ષણ છો1ી ;ેનારા નારાયણભાઈએ ગાંધીજી, !હા;ે�ભાઈ, વિકશોરીલાલભાઈ, રાજગોપાલાચાય@ , કાકાસાહેબ કાલેલકર, નરહફિર પરીખ જે�ા !હાનુભા�ો પાસેથી જી�ન-લિશક્ષણ !ેળવ્યંુ હ�ંુ. સિજL;ગીનાં !ોટાભાગનાં �ર્ષો@ �ે!ણે રચનાત્મક કાયો@!ાં ગાળ્યાં હ�ાં. એક લિશક્ષક, સ�ો@;ય કાય@ કર, શાંવિ�-સૈવિનક, લેખક એ�ંુ બહુઆયા!ી વ્યક્તિક્�ત્� ધરા��ા નારાયણભાઈ, અ!;ા�ા;ની ગૂજરા� વિ�દ્યાપીઠના 10 !ા કુલપવિ� હ�ા. ઉપરાં�, �ેઓ ગુજરા�ી સાવિહય પફિરર્ષ;ના પણ પ્ર!ુખ રહી ચૂક્યા છે. �ે!ણે છેલ્લાં �ર્ષો@!ાં ગાંધીકથાના !ાધ્ય!થી ;ેશ-વિ�;ેશની યુ�ાપેઢી સુધી ગાંધીજીનો સં;ેશ પહોંચાડ્યો હ�ો. �ેઓ યુનેસ્કોના શાંવિ� પુરસ્કાર, ન!@ ; ચંદ્રક, રાષ્ટ્રીય સાવિહત્ય અકા;!ી પુરસ્કાર, રણલિજ�રા! સુ�ણ@ ચંદ્રક, જ!નાલાલ બજાજ ઍ�ૉ1@ , ;શ@ ક ઍ�ૉ1@ , ઉ!ાશંકર - સ્નેહરક્તિશ્! પુરસ્કાર અને ભાર�ીય જ્ઞાનપીઠના !ૂર્કિ�L;ે�ી ઍ�ૉ1@ થી સ0!ાવિન� થયા છે. 'ઉન્નવિ�' �ે!ને આ;રપૂ�@ ક શ્રદ્ધાંજલિલ અપ� છે.

ઉન્નવિતવિવકાસ જિશક્ષણ સંગઠન

જી-1, 200, આઝા; સોસાયટી, અ!;ા�ા;-380 015. 5ોન: 079-26746145, 26733296

5ેક્સ: 079-26743752. ઈ-!ેલ: sie@unnati.org �ેબસાઈટ: www.unnati.org

કે્ષત્રીય કાયા@ લય: 650, રાધાકૃષ્ણપુર!, લહેફિરયા ફિરસોટ@ ની નજીક,

ચોપાસની-પાલ બાય-પાસ સિલLક રો1, જેાધપુર-342008, રાજસ્થાન.5ોનઃ 0291-3204618 ઈ-!ેલ: jodhpur_unnati@unnati.org

આ બુલેડિટનનાં લેખોમાં મંતવ્યો લેખકોના વ્યક્તિક્તગત છે.

�ધુ વિ�ગ� !ાટે સંપક@ ઃ ;ીપા સોનપાલ, ઈ-!ેલઃ sie@unnati.org, publication@unnati.org

આપ લોકલિશક્ષણ કે �ાલી! !ાટે 'વિ�ચાર'!ાં પ્રકાલિશ� સા!ગ્રીનો સહર્ષ@ ઉપયોગ કરી શકો છો. ઉપયોગ કરનારને વિ�નં�ી કે આ સ્રો�નો ઉલ્લેખ કર�ાનંુ ના ભૂલે �થા પો�ાના

ઉપયોગથી અ!ને !ાવિહ�ગાર કરે કે જેથી અ!ે પણ કંઈક શીખી શકીએ.