ગાાંડાભ

ાઈ વ

લ્લભ

2006

ઔષધ

ો અને

રોગો

આરોગ્ય જાળવવાનાાં સરળ આયુવદેીક

ઔષધો અને ઉપાયો

2

ઔષધો અન ેરોગો આ માહીતી માત્ર શૈક્ષણીક હેતસુર આપવામાાં આવ ેછે, જાતે કોઈ રોગોના ઉપચાર માટે નહીં. વળી આનો આશય કોઈ રોગનાાં નીદાન, ચીકીત્સા કે અટકાવવાના ઉપાયો બતાવવાનો નથી. આપની એવી જરુરીયાત માટે આપને યોગ્ય વૈદ્ય, ડૉક્ટર કે ઉપચારકની મદદ લવેા વીનાંતી છે. (હ ુાં વૈદ્ય, ડૉક્ટર કે કોઈ પણ પ્રકારનો ઉપચારક નથી.) આ માહીતી બને તેટલી તથ્યને વળગી રહી આપવાનો પ્રયત્ન કરવામાાં આવ્યો છે, છતાાં એમાાં કોઈ પણ પ્રકારની ક્ષતી રહી જવા પામી હોય તો તે ઈરાદાપવુવકની ન હોવાથી એનાથી પરીણમતી પરીસ્થીતીની જવાબદારી મારી રહેશ ેનહીં તેની નોાંધ લવેા વીનાંતી છે.

સાંકલન-ગાાંડાભાઈ વલ્લભ આ પસુ્તકના સવવ હક લખેકના રહેશ.ે

3

અનકુ્રમ ઔષધો

બે શબ્દ.......................................................... 59

અક્કલકરો ...................................................... 64

અખરોટ ......................................................... 67

અગત્સ્ય હરીતકી અવલેહ ..................................... 69

અગથીયો ....................................................... 69

અગર............................................................ 72

અગ્નીતુાં ડી વટી ................................................. 74

અગ્નીમખુ ચણુવ................................................. 75

અજમો .......................................................... 76

4

અજમોદ ........................................................ 82

અજમોદાદી ચણુવ : ............................................. 83

અડદ ............................................................ 85

અતીવીષની કળી : ............................................. 87

અનનાસ : ...................................................... 90

અભયાદી ક્વાથ ................................................. 91

અભયારીષ્ટ ..................................................... 92

અમતૃપ્રભા ચણુવ ................................................ 93

અમતૃરસ........................................................ 94

અમતૃારીષ્ટ...................................................... 95

અરડસુી ......................................................... 96

અરડસુો ....................................................... 102

5

અરણી ........................................................ 104

અરલ ુ.......................................................... 108

અરવીંદાસવ .................................................. 110

અરીઠાાં ........................................................ 111

અજુવન ......................................................... 113

અળસી ........................................................ 116

અશેળીયો ..................................................... 117

અશોક ........................................................ 121

અશ્વગાંધા ...................................................... 123

અાંકોલ ........................................................ 129

અાંઘેડો ......................................................... 132

અાંજીર ......................................................... 133

6

આદ ુ: ......................................................... 135

આદનુો અવલેહ .............................................. 140

આમલી : ..................................................... 141

આમલક્યાદી ચણુવ ........................................... 149

આમળાાં ....................................................... 150

આવળ ........................................................ 155

આસોતરી .................................................... 157

આાંકડો ........................................................ 159

આાંબાહળદર .................................................. 161

આાંબો ......................................................... 163

ઈસપગલુ ...................................................... 164

ઉકાળો ........................................................ 168

7

ઉત્તમ રસાયન ................................................ 170

ઉપયોગી ચણુવ ................................................ 171

ઉમરો ......................................................... 172

ઉષ્ણ ફળો .................................................... 176

એક ઉકાળો ................................................... 177

એક સભુાષીત ................................................ 177

એખરો ........................................................ 178

એરાંડો ......................................................... 183

એલચી ........................................................ 186

એલચો ........................................................ 189

કચરીયુાં : ...................................................... 191

કચરુો ......................................................... 191

8

કઠ-ઉપલેટ .................................................... 192

કઠોળ.......................................................... 195

કડ ુ: ........................................................... 196

કડો-કુટજ : ................................................... 200

કપીલો ........................................................ 203

કપરુ : ......................................................... 204

કપરુકાચલી ................................................... 206

કમળ .......................................................... 207

કરાંજ .......................................................... 209

કરીયાત ુ: ..................................................... 210

કરીયાત-ુસુાંઠ .................................................. 215

કલો ાંજી જીરુ ................................................... 216

9

કલ્યાણ ગટુીકા ............................................... 217

કાં કોડાાં ......................................................... 218

કાં ઠસધુારક વટી ............................................... 219

કાકડી: ........................................................ 220

કાકડાશીંગી: .................................................. 221

કાચકા ......................................................... 222

કાચી કેરી: .................................................... 224

કાજુ: .......................................................... 225

કાયફળ: ...................................................... 226

કારલેાાં ......................................................... 227

કાળા દાણા ................................................... 231

કાળીજીરી ..................................................... 232

10

કાળીપાટ ...................................................... 234

કાસનુ્દ્રો ....................................................... 236

કાળાાં મરી ..................................................... 237

કાાંચનાર ....................................................... 240

કીડામારી ...................................................... 241

કુટજાદીવટી ................................................... 244

કુટજારીષ્ટ ..................................................... 245

કુવાડીયો ...................................................... 246

કુાં વારપાઠ ુ...................................................... 247

કુમાયાવસવ..................................................... 256

કેરડાાં .......................................................... 257

કેરી ............................................................ 259

11

કેસર ........................................................... 260

કેળાાં ........................................................... 262

કોકમ.......................................................... 266

કોકો .......................................................... 268

કોઠુાં ............................................................ 268

કોપરુાં ......................................................... 271

કોપરલે ........................................................ 272

કોળુાં ........................................................... 272

કોળાનો અવલેહ ............................................. 275

કોળાનો મરુબ્બો : ............................................ 277

ક ાંચા .......................................................... 277

ખજુર .......................................................... 280

12

ખજુરપાક ..................................................... 284

ખદીરાદી ક્વાથ ............................................... 285

ખપાટ ......................................................... 285

ખાખરોોઃ ....................................................... 286

ખરુાસાની અજમો ............................................ 287

ખરે ............................................................ 287

ગજપીપર ..................................................... 291

ગરમાળો ...................................................... 292

ગળો .......................................................... 294

ગાંઠોડા ......................................................... 300

ગાજર ......................................................... 301

ગાયનુાં ઘી ..................................................... 303

13

ગાયનુાં છાણ .................................................. 306

ગાયનુાં દધુ ..................................................... 306

ગુાંદાાં ........................................................... 307

ગગુળ ......................................................... 307

ગોક્ષરુાદી ગગુળ .............................................. 310

ગોખરુાં ........................................................ 311

ગોરખમુાં ડી .................................................... 319

ગોળ .......................................................... 320

ઘઉાંના જવારા ................................................. 323

ઘરગથ્થ ુઉપાયો............................................... 324

ઘી ............................................................. 330

ચણા .......................................................... 332

14

ચણકબાબ .................................................... 334

ચણોઠી ....................................................... 335

ચાંદન – સખુડ ................................................ 337

ચાંદનાદી ચણુવ ................................................. 341

ચાંદનાદીવટી .................................................. 341

ચારોળી ....................................................... 342

ચીત્રક ......................................................... 343

ચીત્રકાદીવટી ................................................. 346

ચોખા ......................................................... 347

ચોપચીન્દ્યાદી ચણુવ ........................................... 348

છ રસો ........................................................ 349

છાસ ........................................................... 361

15

જમતી વખતે પાણી .......................................... 363

જરદાલ ુ........................................................ 364

જલેબી ........................................................ 365

જલોદર ....................................................... 366

જવ ............................................................ 368

જવાસો ........................................................ 370

જાતીફલાદી ચણુવ ............................................. 371

જાત્યાદી તેલ .................................................. 372

જામફળ ....................................................... 373

જાયફળ અને જાવાંત્રી ......................................... 375

જાસદુ.......................................................... 379

જાાંબ ુ........................................................... 381

16

જીરુ............................................................ 383

જુવાર ......................................................... 385

જઠેીમધ ....................................................... 386

ટામેટાાં ......................................................... 389

ટીંબરુ ......................................................... 391

ટેંટુ ............................................................. 392

ડમરો .......................................................... 393

ડુાંગળી ......................................................... 394

ડોડી-જીવાંતી .................................................. 397

તજ ............................................................ 399

તમાલપત્ર ..................................................... 400

તડબચુ ........................................................ 401

17

તલ ............................................................ 401

તલનુાં તેલ ..................................................... 402

તાાંદળજો ...................................................... 404

તલુસી ......................................................... 406

તવેુરની દાળ .................................................. 414

ત્રીકટુ .......................................................... 414

ત્રીફળા ગગુળ ................................................ 415

ત્રીફળા ઉકાળો ............................................... 416

ત્રીફળા ચણુવ .................................................. 417

ત્રીફળાદી ચણુવ ............................................... 418

ત્રણ નીયમ ................................................... 419

થોર ........................................................... 419

18

દરોઈ (ધરો) .................................................. 420

દહીં............................................................ 422

દાડમ .......................................................... 424

દારુ ............................................................ 432

દીવેલ ......................................................... 432

દધુ - ગાયનુાં .................................................. 432

દધુી............................................................ 435

રાક્ષ ........................................................... 439

રાક્ષાદી ક્વાથ ................................................. 441

રાક્ષાદી ચાટણ ................................................ 441

રાક્ષાદી ચણુવ .................................................. 442

રાક્ષાવલેહ ..................................................... 443

19

રાક્ષાસવ....................................................... 444

દ્વીરુત્તર ચણુવ .................................................. 445

ધતરુો ......................................................... 446

ધાણા .......................................................... 447

ધાન્દ્યકાદી ક્વાથ .............................................. 448

ધાન્દ્યપાંચક .................................................... 449

ધાવણ વધારવા ............................................... 449

નગોડ ......................................................... 451

નગોડનુાં તેલ .................................................. 453

નસોતર ....................................................... 454

નાગકેસર...................................................... 455

નાગર ફાાંટ .................................................... 458

20

નાગલા-દધુલેી ................................................ 459

નાગરવેલનાાં પાન ............................................. 460

નાગરાદી ક્વાથ ............................................... 461

નારાંગી ........................................................ 461

નારીકેલ લવણ ............................................... 463

નાળીયેર ...................................................... 464

નાળીયેરનુાં પાણી ............................................. 469

નીરાંજન ફળ .................................................. 469

નીરો .......................................................... 470

પપનસ ........................................................ 471

પપયૈુાં .......................................................... 471

પરવળ ........................................................ 473

21

પાંચકોલ ચણુવ ................................................. 474

પાંચભર ચણુવ .................................................. 476

પાંચામતૃ ....................................................... 476

પાચનચણુવ .................................................... 477

પાણી ......................................................... 477

પાલખ ......................................................... 487

પીત્તપાપડો .................................................... 493

પીત્તશામક .................................................... 494

પીપર.......................................................... 495

પીપળો ........................................................ 499

પીલ ુ........................................................... 502

પીલડુી......................................................... 504

22

પનુનવવાદ્યરીષ્ટ ................................................ 507

પષુ્કરમળુ ..................................................... 507

ફટકડી ........................................................ 508

ફણસ ......................................................... 510

ફણસી ........................................................ 511

ફળઘતૃ ........................................................ 511

ફ્રીઝ ........................................................... 512

ફુદીનો ........................................................ 512

બટાટા ......................................................... 515

બદામ ......................................................... 516

બથવો ......................................................... 518

બહેડાાં.......................................................... 518

23

બાજરી ........................................................ 522

બાલજીવનવટી ................................................ 523

બાલરક્ષક ગટુીકા ............................................. 524

બાળકોનુાં ચણુવ ................................................ 525

બાલીવૉટર .................................................... 526

બાવચી ........................................................ 527

બાવળ ......................................................... 529

બીલી .......................................................... 531

બીજોરુાં ........................................................ 538

બોડી અજમો ................................................. 540

બોરડી ......................................................... 541

બોરસલી ...................................................... 545

24

બ્રાહ્મી ઘતૃ ..................................................... 546

ભાાંગરો ........................................................ 547

ભોાંયપાથરી ................................................... 554

ભોાંયરીંગણી .................................................. 555

મગના લાડ ુ................................................... 560

મગફળી....................................................... 560

મઠો ........................................................... 562

મધ ............................................................ 563

મરચુાં .......................................................... 569

મરીચાદી ચણુવ ................................................ 570

મરી ........................................................... 571

મસરુ .......................................................... 572

25

મહાયોગરાજ ગગુળ .......................................... 573

મહારાસ્નાદી ક્વાથ ........................................... 575

મહડુાાં .......................................................... 575

મામેજવો ...................................................... 576

માલકાાંકણી ................................................... 579

મીઠુાં ........................................................... 581

મળુા ........................................................... 583

મેથી ........................................................... 586

મેથી અને સવુા................................................ 591

મેંદી ........................................................... 591

મોસાંબી ....................................................... 593

મદૃ ુવીરચેક ................................................... 594

26

રગતરોહીડો .................................................. 595

રસવાંતી ....................................................... 595

રસાયન ચણુવ.................................................. 597

રાઈ ........................................................... 598

રાયણ ......................................................... 600

રામફળ ....................................................... 601

રાસ્ના ......................................................... 601

રાસ્નાપાંચક.................................................... 602

રવેાંચીોઃ ........................................................ 603

રોહણ......................................................... 604

લઘ ુસદુશવન ચણુવ ............................................. 604

લવીંગ ......................................................... 605

27

લવાંગાદી ચણુવ................................................. 609

લજામણી ..................................................... 610

લસણ ......................................................... 611

લીમડો ........................................................ 615

લીંડીપીપર .................................................... 618

લીંબ ુ........................................................... 620

લણુી .......................................................... 625

લોબીંબરાજ ચણુવ ............................................. 626

વટાણા ........................................................ 626

વડ............................................................. 627

વરણો......................................................... 642

વરીયાળી ..................................................... 646

28

વાવડીંગ ....................................................... 648

વાાંસકપરુ ...................................................... 651

વીટામીનોઃ..................................................... 651

વીરચેનવટી ................................................... 656

વેંગણ ......................................................... 657

શતાવરી ...................................................... 659

શરપાંખો ....................................................... 670

શાંખાવલી ..................................................... 673

શાક ........................................................... 678

શીરીષ ........................................................ 678

શીમળો ....................................................... 679

શૃાંગાદી ચણુવ .................................................. 680

29

શેતરુ .......................................................... 681

શરેડી .......................................................... 681

સફરજન ...................................................... 685

સરગવો ....................................................... 687

સવવ પ્રકારનુાં શળુ .............................................. 690

સવોવત્તમ ...................................................... 690

સાંતરાાં ......................................................... 691

સાકર .......................................................... 692

સાટોડી ........................................................ 693

સારસ્વતારીષ્ટ ................................................ 698

સારસ્વત ઘતૃ ................................................. 698

સારીવા ........................................................ 699

30

સીરોટોનીન .................................................. 701

સીલનેીયમ .................................................... 701

સીંધવ ......................................................... 702

સીતાફળ ...................................................... 704

સીતોપલાદી ચણુવ............................................. 705

સદુશવન ચણુવ .................................................. 706

સરુણ ......................................................... 708

સવુણવપ્રાશન .................................................. 710

સવુા ........................................................... 711

સયુવ કીરણો .................................................... 715

સુાંઠ ............................................................ 717

સુાંઠ્યાદી ચણુવ ................................................. 721

31

સોપારી ....................................................... 722

સ ભાગ્યસુાં ઠી પાક ............................................ 723

સ્ત્રી ઔષધ ................................................... 724

સ્વાદીષ્ટ વીરચેન ચણુવ ....................................... 725

હરડ ે........................................................... 725

હળદર ......................................................... 729

હાસ્ય .......................................................... 734

હીંગ્વાષ્ટક ચણુવ ............................................... 736

હીંગકુપુવરવટી ................................................. 736

હીરાબોળ ..................................................... 737

અગ્નીદગ્ધ વ્રણ ............................................... 738

અજીણવ-અપચો ............................................... 738

32

અડદીયો વા ................................................... 751

અતીસાર ...................................................... 751

અનીરા ........................................................ 753

અપચો ........................................................ 760

અમ્લપીત્ત ..................................................... 760

અરુચી ........................................................ 760

અરુચી-માંદાગ્ની .............................................. 770

અદીત વાયુ (મોાં ફરી જવુાં ) .................................. 772

અધાાંગ વાય ુ................................................... 772

અલ્સર ........................................................ 773

અળાઈ ........................................................ 774

અવાજોઃ ....................................................... 775

33

અશક્તી ....................................................... 781

અળાઈ ........................................................ 787

અાંગ જકડાવાાં ................................................. 788

અાંડકોષનો સોજો ............................................. 789

અાંતોઃ રક્તસ્રાવ ............................................... 790

આધાશીશી ................................................... 790

આફરો........................................................ 794

આમજન્દ્ય શળુ ............................................... 805

આમજ્વર ..................................................... 806

આમણ ....................................................... 806

આમવાતનો સોજો ........................................... 811

આમાતીસાર .................................................. 811

34

આથવરાઈટીસ ................................................. 812

આથવરાઈટીસમાાં પરજેી ....................................... 813

આાંકડી-ખેંચ .................................................. 814

આાંખ વીષ ે.................................................... 815

આાંચકી ....................................................... 831

આાંતરડાનાાં દદોવ .............................................. 831

ઈયોસીનોફીલીયા ............................................ 832

ઉદરવાત ...................................................... 833

ઉધરસ ......................................................... 833

ઉધરસ, શ્વાસ, ઈયોસીનોફીલીયા ........................... 841

ઉપવાસ ....................................................... 842

ઉબકા ......................................................... 843

35

ઉર:ક્ષતનો રક્તસ્રાવ.......................................... 844

ઉલટી.......................................................... 844

ઉાંદરનો ડાંખ ................................................... 856

ઉાંદરી .......................................................... 856

ઉાંદરોનો ત્રાસ ................................................. 856

વધ ુપડતી ઉાંઘ ................................................ 857

ઍસીડીટી(અમ્લપીત્ત) ....................................... 858

એઈડ્સ ....................................................... 869

એપને્દ્ડીક્સ .................................................... 870

એલર્જી ........................................................ 873

ઓડકાર ખાટા ................................................ 873

ઓસ્ટીયોપોરોસીસ ........................................... 873

36

કફ ............................................................ 874

કફ અને પીત્ત ................................................. 883

કફ અને વાય ુ................................................. 883

કફજ્વર ....................................................... 884

કફપ્રકોપ ...................................................... 884

કબજીયાત ..................................................... 886

કમર જકડાવી ................................................. 899

કમળો ......................................................... 904

કરોળીયો ..................................................... 909

કાં ઠમાળ ........................................................ 909

કાકડા .......................................................... 910

કાનના રોગો .................................................. 915

37

કામેચ્છા ....................................................... 934

કાાંટો કે કાચ વાગ ે............................................. 934

કીડનીના રોગો ............................................... 934

કુતરુાં કરડ ે..................................................... 935

કમૃી ........................................................... 936

કશૃતા ......................................................... 947

કૅન્દ્સર ......................................................... 947

કેડનો ચસકો .................................................. 950

કૉલરેા ......................................................... 951

કૉલસે્ટરોલ ................................................... 953

કોઈ પણ રોગ ................................................ 954

કોગળીયુાં ...................................................... 954

38

કોઠાની ગરમી ................................................ 955

કોઢ ............................................................ 955

કોલાઈટીસ .................................................... 961

ક્ષય ............................................................ 962

ખરજવુાં ........................................................ 967

ખસ- ખાંજવાળ................................................ 972

ખાાંસી.......................................................... 975

ખાાંસી સુકી .................................................... 982

ખીલ .......................................................... 985

ખજુલી ........................................................ 990

ગભરામણ .................................................... 991

ગરમ મીજાજ ................................................. 992

39

ગરમી ......................................................... 992

ગભવધારણ .................................................... 997

ગભવસ્થ શીશનુા સ ાંદયવ માટે દધુી ............................ 999

ગભવસ્રાવ ...................................................... 999

ગભાવશયનુાં સાંકોચન ........................................ 1002

ગળાનાાં દદવ .................................................. 1003

ગાંધશક્તી ................................................... 1006

ગાલપચોળીયાાં .............................................. 1006

ગાાંઠ ......................................................... 1006

ગાાંડપણ ..................................................... 1007

ગમુડાાં ....................................................... 1009

ગસૅ .......................................................... 1014

40

ગસૅ ટ્રબલ ................................................... 1017

ગોળો ....................................................... 1018

ગ્રહણી ...................................................... 1018

ઘડપણ ...................................................... 1018

ઘા-ચાાંદાાં .................................................... 1018

ઘુાંટણદદવ..................................................... 1026

ચક્કર અને ઉલટી ........................................... 1027

ચક્કર આવવાાં .............................................. 1027

ચશ્મા ઉતારવા.............................................. 1028

ચહેરો ....................................................... 1028

ચામડી ...................................................... 1030

ચેપી રોગો .................................................. 1045

41

છાતીમાાં શળુ ............................................... 1045

જળોદર ..................................................... 1045

જીહ્વાસ્તાંભ ................................................. 1046

જીભમાાં ચીરા................................................ 1046

જીણવ જ્વર .................................................. 1047

જીવ ડહોળાવો .............................................. 1050

જુ ............................................................ 1050

ઝાડા ......................................................... 1051

લોહીવાળા ઝાડા ............................................ 1063

ઝામર ....................................................... 1068

ઝીણો તાવ ................................................. 1068

ઝરે પટેમાાં ................................................... 1068

42

ઝરેી જાંતનુા દાંશ ............................................ 1068

ટાઈફૉઈડ ................................................... 1069

ટોન્દ્સીલ ..................................................... 1069

ટ્યમુર(ગાાંઠ) ................................................ 1070

ટ્રાવેલ સીકનેસ .............................................. 1070

ઠાંડક માટે .................................................... 1071

ઠાંડી લાગવી ................................................. 1071

ડાયાબીટીસ ................................................. 1071

ડીપ્થેરીયા ................................................... 1080

ડીપ્રશેન ..................................................... 1080

ડીહાઈડ્રશેન ................................................. 1083

તરસ ........................................................ 1083

43

તાવ ......................................................... 1084

થાઈરોઈડમાાં આયોડીન .................................... 1097

થાક .......................................................... 1098

દમ .......................................................... 1098

દરાજ ........................................................ 1114

દાઝવુાં ........................................................ 1116

દાદર ........................................................ 1118

દારુનો નશો ................................................ 1121

દાહ-બળતરા................................................ 1122

દાાંત.......................................................... 1124

દ:ુખાવો ..................................................... 1137

દગુાંધ ........................................................ 1140

44

દબુવળતા ..................................................... 1141

ધાતકુ્ષય ..................................................... 1141

ધાતપુષુ્ટી .................................................... 1142

ધાતસુ્રાવ .................................................... 1146

ધાવણ વધારવા ............................................. 1146

નપુાંસકતા ................................................... 1148

નબળાઈ..................................................... 1148

નસકોરાાં બોલવાાં............................................ 1148

નસકોરી .................................................... 1149

નળબાંધ વાય ુ................................................ 1153

નાકની તકલીફ ............................................. 1154

નાભી ખસી જાય ............................................ 1156

45

નાસરુ ....................................................... 1157

નીલમેહ ..................................................... 1157

નેત્રમણી .................................................... 1157

પગની તકલીફ ............................................. 1158

પડખાનુાં શળુ ................................................ 1163

પથરી ........................................................ 1163

પરમીયો .................................................... 1173

પરસેવો ..................................................... 1174

પરસેવાની દગુાંધ ............................................ 1175

પાચન ....................................................... 1176

પાયોરીયા ................................................... 1181

પાકીન્દ્સન ................................................... 1183

46

પાાંડરુોગ ..................................................... 1185

પાાંસળીનો દ:ુખાવો ......................................... 1185

પીત્ત ......................................................... 1186

પીઠનો દખુાવો .............................................. 1192

પીનસ (સળેખમ)........................................... 1192

પીળીયો ..................................................... 1192

પરુુષત્વ ..................................................... 1194

પટેના રોગો ................................................. 1194

પટેનો દ:ુખાવો.............................................. 1197

પઢેાાંનો દખુાવો .............................................. 1203

પશેાબ ....................................................... 1204

પ ષ્ટીકતા ................................................... 1224

47

પ્રદર ......................................................... 1225

પ્રમેહ ........................................................ 1227

પ્રસતુા માટે .................................................. 1230

પ્રસતુીની પીડા .............................................. 1230

પ્રોસ્ટેટ (અષ્ટીલા-પ રુષ) ગ્રાંથી ............................ 1231

ફાાંદ .......................................................... 1233

ફોડલા....................................................... 1233

ફે્રક્ચર ....................................................... 1233

ફ્લલ્ય ુ......................................................... 1233

બરોળવદૃ્ધી .................................................. 1236

બળતરા ..................................................... 1240

બહમુતુ્ર...................................................... 1250

48

બહેરાશ ..................................................... 1254

બાળકોનુાં આરોગ્ય ......................................... 1254

બાળકોની બદુ્ધી વધારવા ................................... 1269

બેશદુ્ધી ...................................................... 1270

બ્લડ પ્રશેર .................................................. 1270

ભગાંદર ...................................................... 1275

ભસ્મક ...................................................... 1275

ભાાંગેલુાં હાડકુાં ................................................ 1277

ભખુ ......................................................... 1278

ભોજન-સમય ............................................... 1279

મગજની ગરમી ............................................. 1280

મગજની શક્તી ............................................. 1281

49

મગજની શરદી ............................................. 1281

મચકોડ...................................................... 1281

મચ્છર-માંકોડાના ડાંખ ...................................... 1282

મચ્છરોનો ત્રાસ ............................................ 1283

મધપુ્રમેહ .................................................... 1283

મગજની અસ્થીરતા ........................................ 1284

મનોબળ .................................................... 1284

મરડો ........................................................ 1284

મસા-ડાઘ ................................................... 1293

માંદાગ્ની ..................................................... 1294

માથાની તકલીફ ............................................ 1297

માથાનો દખુાવો ............................................ 1299

50

માથામાાં તેલ ................................................ 1306

માસીક ...................................................... 1306

માાંકડ ........................................................ 1314

મઢુ માર ..................................................... 1314

મતુ્રકચૃ્ર ..................................................... 1315

મતુ્રદાહ ..................................................... 1321

મતુ્રવીકાર ................................................... 1321

મતુ્રાશયનાાં દદોવ ............................................. 1321

મચુ્છાવ ....................................................... 1324

મલૅેરીયા .................................................... 1325

મેદ-જાડાપણુાં ............................................... 1328

મેદરોગ-હૃદયરોગ-બ્લડપ્રશેર-ડાયાબીટીસ ................ 1330

51

મૈથનુ શક્તી ................................................ 1331

મોતીયો ..................................................... 1332

મોતીયો અને ઝામર ........................................ 1334

મોળ......................................................... 1334

મોાંની તકલીફ .............................................. 1335

યકતૃવદૃ્ધી ................................................... 1346

યાદશક્તી ................................................... 1348

યોનીદાહ.................................................... 1354

રક્તપીત્ત-રક્તસ્રાવ ......................................... 1354

રક્તપ્રદર .................................................... 1359

રક્તવીકાર .................................................. 1360

રક્તવદૃ્ધી .................................................... 1361

52

રક્તસ્રાવ .................................................... 1362

રક્તાતીસાર ................................................. 1365

રતવા ........................................................ 1366

રતાાંધળાપણુાં ................................................ 1367

રસોળી ...................................................... 1369

રાાંઝણ ....................................................... 1369

રુમેટીઝમ ................................................... 1369

રચે .......................................................... 1370

લકવો ....................................................... 1370

લીવર ....................................................... 1372

લાાંબુાં જીવન ................................................. 1372

લીવર અને બરોળ .......................................... 1374

53

લ ુ............................................................ 1376

લોહ તત્ત્વની ઉણપ ........................................ 1377

લોહી ........................................................ 1380

લોહીવા ..................................................... 1384

લ્યુકેમીયા ................................................... 1386

વજન ........................................................ 1387

વધરાવળ .................................................... 1394

વાં ધ્યત્વ...................................................... 1394

વા ........................................................... 1395

વાઈ ......................................................... 1397

વાજીકરણ ................................................... 1397

વાચા અટકી-અટકીને-તોતડાવુાં ............................ 1398

54

વાતકાં ટક .................................................... 1399

વાતપીત્ત .................................................... 1400

વાતરક્ત .................................................... 1400

વાતશળુ ..................................................... 1400

વાતાવરણની શદુ્ધી ......................................... 1400

વાયરલ ઈન્દ્ફેક્શન.......................................... 1401

વાયવુીકાર, વાતવ્યાધી, વાયુના રોગો .................... 1401

વાયુના ૮૦ પ્રકાર ........................................... 1414

વાયુનો ગોળો ............................................... 1428

વાયરુોગો ................................................... 1429

વાળ ......................................................... 1432

વીષમજ્વર .................................................. 1440

55

વીયવવદૃ્ધી .................................................... 1440

વીયવસ્રાવ .................................................... 1442

વીંછીનુાં ઝરે ................................................. 1442

વદૃ્ધત્વ ....................................................... 1442

શક્તી ....................................................... 1443

શય્યાવ્રણ ................................................... 1449

શરદી ........................................................ 1450

શરીર અાંગ ે.................................................. 1461

શીશ્નની ખાંજવાળ ........................................... 1464

શીઘ્ર સ્ખલન ................................................ 1464

શીતળા ...................................................... 1466

શીળસ ...................................................... 1467

56

શળુ ......................................................... 1468

શે્વત પ્રદર .................................................... 1472

સગભાવની ઉલટી અને નબળાઈ ............................ 1475

સપવદાંશ ...................................................... 1475

સવાાંગસોજા ................................................. 1476

સાંગ્રહણી .................................................... 1477

સાંધીવા ...................................................... 1478

સાઈટીકા(રાાંઝણ) .......................................... 1480

સાઈનસ ..................................................... 1482

સાાંધાનો દખુાવો ............................................ 1482

સકુલડી શરીર .............................................. 1485

સવુાવડ ...................................................... 1485

57

સસુ્તી ....................................................... 1485

સયુાવવતવ ..................................................... 1486

સોજા ........................................................ 1486

સોરાયસીસ ................................................. 1490

સ્ફુતી માટે .................................................. 1492

સ્મરણ શક્તી............................................... 1494

સ્વપ્ન બીહામણાાં ........................................... 1495

સ્વપ્નદોષ ................................................... 1495

સ્વાદહીનતા ................................................ 1496

હરસ ........................................................ 1497

હનીયા ...................................................... 1514

હાથીપગ ુ.................................................... 1514

58

હીસ્ટીરીયા .................................................. 1515

હૃદયરોગ .................................................... 1516

હેડકી ........................................................ 1529

હોઠ ફાટે .................................................... 1534

59

બે શબ્દ

આપણા ભારતીય વૈદકનો સામાન્દ્ય પરીચય કરાવવા અહીં કેટલીક બાબતો રજુ કરવામાાં આવી છે. જુદા જુદા સ્રોતોમાાંથી આ માહીતી એકત્ર કરવામાાં આવી છે. એમાાં તથ્યન ે વળગી રહવેાનો યથાશક્તી પ્રયત્ન કરવામાાં આવ્યો છે, તેમ છતાાં જો કોઈ ક્ષતી જણાય તો એ અાંગનેી કોઈ પણ પ્રકારની જવાબદારી સ્વીકારવામાાં આવશ ેનહીં. અહીં એક જ મશુ્કેલી માટે ઘણી વાર એકથી વધ ુઉપાયો જોવામાાં આવશ.ે દરકેને એક જ ઉપાય લાગ ુપડી શકે નહીં, કેમ કે દરકે વ્યક્તીની પ્રકૃતી અલગ અલગ હોય છે, માટે પોતાને અનકુુળ આવે તે ઉપાય શોધવો પડ.ે એનો આધાર વાત, પીત્ત, કફ મજુબ

60

કેવા પ્રકારની પ્રકૃતી છે તેના પર રહેશ.ે વળી રોગ કોના પ્રકોપ કે ઉણપથી થયો છે-વાત, પીત્ત, કફ કે એ ત્રણના વીવીધ મીશ્રણ કે અન્દ્ય કોઈ કારણથી- તેના ઉપર પણ કયો ઉપાય અજમાવવો તેનો આધાર રહેશ.ે કેમ કે એક જ જાતની તકલીફ પાછળ પણ જુદાાં જુદાાં કારણો હોઈ શકે. દાખલા તરીકે ઉલટી વાયનુા કારણે થાય, પીત્તના કારણે થાય અને કફના કારણે પણ થાય. પોતાના શરીરને શુાં અનકુુળ છે અન ેશુાં પ્રતીકુળ છે; તે પણ આપણે કોઈ પણ ઉપાય કરીએ તે પહેલાાં જાણવુાં જોઈએ. વળી દરકે વ્યક્તી અદ્વીતીય, વીશીષ્ઠ છે, કુદરત કદી પનુરાવતવન કરતી નથી. આથી તદ્દન સમાન પ્રકૃતી ધરાવનાર બે વ્યક્તી કદી હોઈ ન શકે. આથી એક ઉપાય કોઈને કારગત

61

નીવડ્યો હોય તે બીજાને ન પણ નીવડ ેએવુાં બની શકે. કોઈ પણ ઉપાય અજમાવીએ પરાંત ુ જો પાચન શક્તી નબળી હોય, કે શરીરમાાં મળુભતુ કોઈ ખામી હોય તો તે દરુ ન કરીએ ત્યાાં સધુી ઉપાય કારગત નીવડશ ે નહીં. આથી શરીરમાાં મશુ્કેલી પદેા થવા પાછળનુાં કારણ શોધી કાઢવુાં એ બહ ુમહત્વનુાં છે. શુાં ખાવાથી કે શુાં કરવાથી પોતાના શરીરમાાં તકલીફ પદેા થાય છે તે જોતા રહવેુાં જરુરી છે. આમાાં ઘણા પ્રયોગો કદાચ નીદોવષ છે, આમ છતાાં ઉપચારો નીષ્ણાતનુાં માગવદશવન લઈને કરવા, કેમ કે યોગ્ય ચીકીત્સક જ દદી સાથે પ્રશ્નોત્તરી દ્વારા તથા અન્દ્ય પરીક્ષણ કરી જરુરી સારવારનો નીણવય લઈ શકે. અહીં આ આપવાનો હતે ુમાત્ર માહીતીનો છે.

62

અહીં માત્ર એક જ ઈ – ી અને એક જ ઉ - ુ વાપરવામાાં આવ્યાાં છે. છતાાં એ સીવાયની ટાઈપીંગમાાં થયેલી જોડણીઓ કે અન્દ્ય કોઈ તથ્ય સહીતની ક્ષતી માટે વાચકો ક્ષમા કર ેએવી વીનાંતી છે.

.......ગાાંડાભાઈ વલ્લભભાઈ ઑગષ્ટ ૨૦૦૬

63

ઔષધો

64

અક્કલકરો : અક્કલકરાના એકથી દોઢ ફુટના છોડ બાંગાળ, ઈજીપ્ત અને અરબસ્તાનમાાં થાય છે. આપણે ત્યાાં આ છોડ કોઈ કોઈ સ્થળે થાય છે. તેના મળુ અને ડાાંખળી આપણા દેશમાાં આયાત થાય છે. એના છોડને પીળાાં-સોનેરી ફુલો આવે છે. તેની ડાાંખળી ચાવવાથી જીભ ેરવરવ થાય છે અને મોઢામાાંથી લાળ પડ ેછે. તેનાાં ફુલો ઉધરસ ઉપર પાનમાાં ખવાય છે. એની આયાત અલ્જીરીયાથી કરવામાાં આવ ેછે. એનાાં મળુ બજારમાાં મળે છે. તે બેથી ત્રણ ઈંચ લાાંબાાં અને ટચલી આાંગળી જટેલાાં જાડાાં હોય છે. આ મળુ બહારથી ભરુા રાંગનાાં અને તોડવાથી અાંદર સફેદ જવેાાં હોય છે. મળુને ચાખવાથી જીભ પર ચમચમાટ થાય છે.

65

એ ગરમ અને બળવધવક છે તથા વાય,ુ કફ, પક્ષાઘાત, મોઢાનો લકવા, કાં પવા અને સોજા મટાડ ેછે. વળી એ શકુ્રસ્થાંભક અન ેઆતવવજનક છે. એને ઘસીને લગાવવાથી ઈન્દ્રીય દૃઢ થાય છે. દાાંતનાાં પઢેાાં ફુલી જવાાં, જીભ જકડાઈ જવી વગરેમેાાં ઉપયોગી છે. (૧) એક ચમચી મધમાાં નાના વટાણા જટેલુાં અક્કલકરાનુાં ચણુવ મીશ્ર કરી રોજ રાત્ર ેચાટી જવાથી શરીરમાાં ગરમાવો થઈ જાતીય ઉત્તજેના અનભુવાય છે. (૨) બાળકોને બરાબર બોલતાાં ન આવડતુાં હોય, મોડુાં અને તોતડુાં બોલતાાં હોય તો વાણી સધુારવા અક્કલકરો અને ઘોડાવજનો ઘસારો મધ સાથે ચટાડવાથી લાભ થાય છે.

66

(૩) ઑલીવ ઑઈલ સાથે અક્કલકરો વાટી ચોળવાથી મસ્તકના રોગ, સાાંધાના રોગ, સ્નાયનુા રોગ, મોઢાના અને છાતીના રોગ, પક્ષાઘાત, મોઢાનો લકવા, કુબડાપણુાં , હાથપગમાાં શનુ્દ્યકાર જવેા જુના, હઠીલા રોગો મટે છે. (૪) અક્કલકરાનુાં ચણુવ સડલેા, પોલા, દાાંતની ઉપર રાખવાથી દખુાવો મટે છે. (૫) પા(૧/૪) ચમચી જટેલુાં અક્કલકરાનુાં ચણુવ મધ સાથે ચાટવાથી અથવા ચપટી ચણુવ નાકમાાં નાખવાથી અપસ્માર (હીસ્ટીરીયા) મટે છે. (૬) અક્કલકરાનુાં ચણુવ મોઢામાાં ઘસીને કોગળા કરી નાખવાથી મોઢાની વીરસતા મટી જાય છે.

67

(૭) અક્કલકરાદી ચણુવ બજારમાાં મળે છે. તેનાથી માંદાગ્ની, અરુચી, ઉધરસ, સળેખમ, દમ, ઉન્દ્માદ, અપસ્માર વગરે ેમટે છે. અખરોટ : અખરોટનો મગજ આકારનો ગભવ સ્વાદે મધરુ, જરાક ખાટો, સ્નીગ્ધ, શીતળ, ભાર,ે કફ તથા વીયવવધવક છે. તેનાથી વાય ુઅને પીત્તના દોષો શાાંત થાય છે. ખાસ કરીને યાદશક્તી વધારવા, મગજની નબળાઈ દરુ કરવા, ચહેરાનો લકવો દરુ કરવા તથા વાયનુા સોજા મટાડવા અખરોટના ગભવ તથા અખરોટમાાંથી બનાવેલા તેલનો ઉપયોગ કરવામાાં આવે છે. અખરોટ મધરુ, સ્નીગ્ધ, શીતળ, ધાતવુધવક, રુચીકારક, કફ-પીત્તકારક, બળકારક, વજન વધારનાર, મળને બાાંધનાર, ક્ષયમાાં હીતકર,

68

હૃદયરોગ, પાતળાપણુાં , રક્તદોષ અને વાતરક્તમાાં હીતાવહ છે. એ શરીરની આાંતરીક બળતરા મટાડ ેછે. અખરોટમાાં બહ ુઓછા પ્રમાણમાાં ચરબી હોય છે. એના નીયમીત સેવનથી આયષુ્યમાાં પાાંચથી દસ વષવનો વધારો થાય છે. તે હૃદયને રક્ષણ આપ ે છે અને કૉલસે્ટરોલ ઘટાડ ે છે. અખરોટ ઉપરાાંત કાજુ, બદામ, પીસ્તાાં પણ પ્રોટીન અને વીટામીનથી ભરપરુ હોય છે. અખરોટને સલાડમાાં, દળીને નાસ્તામાાં ખાઈ શકાય. (૧) અખરોટના તેલનુાં પોતુાં મળમાગવમાાં મકુવાથી ફુલી ગયેલા હરસ શાાંત થાય છે અને ચીરા-ફીશર પણ મટે છે. (૨) અખરોટની કાાંજી બનાવી લપે કરવાથી સોજા મટે છે.

69

અગત્સ્ય હરીતકી અવલહે : ઉત્તમ પ્રકારનુાં આ ચાટણ એકથી બે ચમચી સવાર-સાાંજ ખાલી પેટે લવેાથી ક્ષયરોગ, દમ, ઉધરસ, શરદી, એલર્જી જવેા કફના રોગો અને સાંગ્રહણી જવેા રોગોમાાં લાભ થાય છે. આ ઔષધ ઉત્તમ રસાયણ પણ હોવાથી ચામડીની કરચલીઓ પડવી, અકાળે વાળ સફેદ થવા, વાળ ખરવા વગરે ેવીકૃતીઓમાાં પણ હીતાવહ છે. એ બળસ્થ, વીયવવધવક તથા શરીરના વણવને સધુારનાર છે. દધુ કે ઘી સાથ ે તેનુાં સવેન કરવાથી ઉત્તમ પ્રકારની પષુ્ટતા પ્રાપ્ત થાય છે. લગભગ દરકે ફામવસીમાાં એ મળે છે. અગથીયો અગથીયો મધ્યપ્રદેશ, બાંગાળ, મુાંબઈ અને ગાંગા-જમનાની આસપાસના પ્રદેશોમાાં ખાસ થાય છે. વધ ુપાણીવાળી જમીનમાાં તેનાાં ઝાડ પશુ્કળ ઝડપથી

70

વધ ે છે અને ૧૫થી ૩૦ ફુટ જટેલાાં ઉાંચાાં થાય છે. એનાાં વકૃ્ષોનુાં આયષુ્ય સાતથી આઠ વષવનુાં જ હોય છે. એના પર ચાંરકળા જવેાાં વળાાંકયકુ્ત સુાંદર ફુલો આવે છે. ફુલનાાં વડાાં, ભજીયાાં અને શાક થાય છે. એનાાં પાાંદડાાંની પણ ભાજી થાય છે. અગથીયો ભખુ લગાડનાર, ઠાંડો, રુક્ષ, મધરુ અને કડવો તેમ જ ત્રીદોષનાશક છે. તે ઉધરસ, દમ, થાક, ગડગમુડ, સોજા અન ેકોઢ મટાડ ે છે. તેનાાં ફુલ જુની શરદી અને વાતરક્ત-ગાઉટ મટાડનાર છે. એની શીંગો બદુ્ધીવધવક, સ્મતૃીવધવક તથા સ્વાદમાાં મધરુ હોય છે. એનાાં પણોવ અને ભાજી તીખી, કડવી, કૃમી, કફ, ખાંજવાળ મટાડ ે છે. એનાાં ફુલ કડવાાં, તરુાાં, થોડાાં શીતળ અને વાય ુ કરનાર છે. અગથીયો સળેખમ અને રતાાંધળાપણુાં દરુ કર ેછે.

71

(૧) અગથીયાના પાનના ૨૦૦ ગ્રામ રસ વડ ે ૧૦૦ ગ્રામ ઘી સીદ્ધ કરી અડધીથી એક ચમચી ઘી દરરોજ રાત્ર ે દધુ સાથે લવેાથી રતાાંધળાપણુાં અને આાંખોની બીજી નબળાઈ મટે છે. (૨) માયગ્રેન-આધાશીશીમાાં જ ે બાજુ માથુાં દુખતુાં હોય તેની બીજી બાજુના નાકમાાં અગથીયાના પાનનો રસ ચાર-પાાંચ ટીપાાં પાડવાથી અથવા ફુલોનો રસ પાડવાથી થોડી વારમાાં જ દખુાવો મટી જશ.ે (૩) અગથીયાનાાં પાાંદડાાંના રસનાાં ટીપાાં નાકમાાં પાડવાથી સળેખમ, શરદી, શીરોઃશળુ અને ચોથીયો તાવ મટી જાય છે.

72

(૪) કફના રોગોમાાં અગથીયાના પાાંદડાાંનો રસ એકથી બે ચમચી જટેલો લઈ તેમાાં એક ચમચી મધ મીશ્ર કરી સવાર-સાાંજ પીવો. (૫) રાતા અગથીયાનો રસ સોજા ઉપર લગાડવાથી સોજા ઉતરી જાય છે. (૬) વાયનુી વદૃ્ધીવાળુાં શરીર હોય તો રાતા અગથીયાના મળુની છાલ ચણાના બે દાણા જટેલી પાનના બીડામાાં મુકી રોજ બપોર ે જમ્યા પછી ખાવાથી વાયનુો પ્રકોપ શાાંત થાય છે. અગર : અગરનાાં વકૃ્ષો બાંગાળના વાયવ્ય ઈલાકા સીલહટ તરફ જાંટીય પવવત પર અને તેની આસપાસ થાય છે. આસામમાાં ઘણા પવવતો પર તથા મલબાર, કણાવટક તરફ પણ આ વકૃ્ષો થાય છે. અગરનાાં વકૃ્ષો મોટાાં અને બારમેાસ લીલાાંછમ રહે છે. તેનાાં પાાંદડાાં

73

અરડસુીનાાં પાાંદડાાં જવેાાં જ હોય છે. આ વકૃ્ષને ચૈત્ર-એપ્રીલ માસમાાં ફુલ આવે છે. તેનાાં બીજ શ્રાવણ-ઓગસ્ટમાાં પાકે છે. તેનુાં લાકડુાં કોમળ અને અાંદર રાળ જવેો સગુાંધી પદાથવ ભરલેો હોય છે. અગર સગુાંધી, (આથી તે ધપુ અને અગરબત્તીમાાં પણ વપરાય છે) ઉષ્ણ, કડવો, તીખો, ચીકણો, રુચી ઉત્પન્ન કરનાર, પીત્તકારક, તીક્ષ્ણ, વાય,ુ કફરોગો અને કણવરોગ તથા કોઢ અને ત્વચા રોગનાશક છે. અગર લપે અને તેલમાાં વપરાય છે. ઉત્તમ ઔષધ અગરને મહષી ચરકે શરદી અન ેખાાંસી મટાડનાર માનેલ છે. સશુ્રતુ લખ ેછે કે, અગર વાય ુ અને કફનાશક, શરીરનો રાંગ સધુારનાર, ખાંજવાળ અને કોઢ તથા ચામડીના રોગોનો નાશકતાવ માનેલ છે. અગરની લાકડીના નાના ટુકડાઓ

74

પાણીમાાં ઉકાળી તે પાણી પીવાથી તાવમાાં લાગતી વારાંવારની તરસ ઓછી થાય છે. એને વાઈ-એપીલપે્સી, ઉન્દ્માદ, અપસ્મારમાાં પરમોપયોગી ગણે છે. એ ગરમ પ્રકૃતીવાળાને હાનીકારક છે. આધનુીક મત પ્રમાણે તે વાતવાહીનીઓને ઉત્તજેક છે. વાતરક્ત અને આમવાતમાાં તે અપાય છે. અગર અને ચાંદનની ભુકી સરખ ે ભાગ ે મીશ્ર કરી આખા શરીર ેચોળવાથી શરીરની આાંતરીક ગરમીનુાં શમન થાય છે. અગર, ચાંદન અને લીમડાની છાલનુાં સરખા ભાગ ે ચણુવ કરી તેનો પાણીમાાં બનાવલેો લેપ કરવાથી સોજા અને સાાંધાનો દખુાવો મટી જાય છે. અગ્નીતુાં ડી વટી મોટા ભાગના રોગોનુાં મળુ કારણ અગ્નીમાાંદ્ય હોય છે. એનુાં શ્રેષ્ઠ ઔષધ અગ્નીતુાં ડી વટી જ ે બજારમાાં મળે છે તે છે. સવાર-સાાંજ એક

75

એક ગોળી નવશકેા દધુ સાથે લવેી. પાંદર દીવસ પછી એક અઠવાડીયુાં બાંધ કરવી. સતત એકધારુાં સેવન ન કરવુાં . ઉપરાાંત પીત્તના રોગોમાાં પણ સેવન ન કરવુાં . એનાથી જઠરાગ્ની પ્રદીપ્ત થાય છે, આમનુાં પાચન થાય છે, સાંધીવા, આમવાત, અદીત(અડદીયો) વા, કાં પવા, પક્ષાઘાત, અરુચી, અજીણવ , આફરો, ગસૅ, પટેની ચુાંક વગરે ેમટે છે. અગ્નીમખુ ચણુવ હીંગ ૧૦ ગ્રામ, વજ ૨૦ ગ્રામ, પીપર ૩૦ ગ્રામ, સુાંઠ ૪૦ ગ્રામ, અજમો ૫૦ ગ્રામ, હરડ ે ૬૦ ગ્રામ, ચીત્રકમળુ ૭૦ ગ્રામ અને કુક(આ એક જાતનો કાં દમૂળનો છોડ છે. એના કાં દ જઠે મહહનામાાં રોપવામાાં આવે છે. છોડ એક હાથ ાંં ચા થાય છે. પાાંદડાાંની વાસ અજમાનાાં પાાંદડાાંને મળતી આવે છે. તેની કાળી અને પાતળી છાલ કાઢી લીધા

76

પછી અાંદરનો માવો ખાવાના ઉપયોગમાાં આવે છે.-સ જન્દ્ય ‘ભગવદ્ગોમાંડળ’) ૮૦ ગ્રામ લઈ બધાાંને ભગેાાં ખાાંડી બનાવેલા ચણુવને અગ્નીમખુ ચણુવ કહે છે. અડધી ચમચી જટેલુાં આ ચણુવ સવાર-સાાંજ સહેજ નવશકેા પાણી સાથે લવેાથી અજીણવ , શળુ, બરોળવદૃ્ધી, મળાવરોધ, ઉદરરોગ, ગસૅ, ખાાંસી અને દમ મટે છે. પાચનની ગરબડમાાં આ ચણુવ ખબુ જ ઉપયોગી છે. એ જઠરાગ્ની પ્રદીપ્ત કર ે છે. રોગ અનસુાર આ ચણુવ મધ, દહીં કે છાસ સાથ ે લઈ શકાય. અજમો સામાન્દ્ય રીતે દરકે ઘરમાાં મસાલારુપે વપરાતો અજમો સ પ્રકારના અન્નને સરળતાથી પચવામાાં મદદરુપ થાય છે. આમ તો અજમો આખા દેશમાાં થાય છે પણ બાંગાળ, દક્ષીણ ભારત અને

77

પાંજાબમાાં તેનુાં ઉત્પાદન વધાર ેછે. અજમાના આશર ેએકથી બે ફુટ ઉાંચા છોડ થાય છે. એનો ઔષધમાાં પષુ્કળ ઉપયોગ થાય છે. આ અજમામાાંથી એક પ્રકારનુાં સત્ત્વ કાઢવામાાં આવે છે. તેને અજમાના ફુલ કહે છે. જ ેમધ્યપ્રદેશના ઉજ્જનૈ શહેરમાાં બને છે. અજમો સ્વાદમાાં તીખો, સહેજ કડવો, રુચી ઉત્પન્ન કરાવનાર, ફેફસાની સાંકોચ-વીકાસ ક્રીયાનુાં નીયમન કરનાર, ઉત્તમ ઉત્તજેક, બળ આપનાર, શરીરના કોઈ પણ ભાગમાાં થતા સડાને અટકાવનાર, દગુાંધનાશક, વ્રણ-ચાાંદાાં-ઘા મટાડનાર, કફ, વાયનુા રોગો મટાડનાર, ગભાવશયને ઉત્તજેીત કરનાર અને કૃમીનાશક છે. એ ગરમ, જઠરાગ્ની પ્રદીપ્ત કરનાર, આહાર પચાવનાર, પીત્ત કરનાર, તીક્ષ્ણ, લઘ,ુ હૃદય માટે હીતકર, મૈથનુ શક્તી વધારનાર, મળને

78

સરકાવનાર, ગસે મટાડનાર, વાયથુી થતા મસા-પાઈલ્સ, કફના રોગો, ઉદરશળુ, આફરો, સ્નાય ુખેંચાવા, કરમીયા, શકુ્રદોષ, ઉદરના રોગો, હૃદયના રોગો, બરોળના રોગો અને આમવાતનો નાશ કર ેછે. અજમો મતુ્રપીંડને ઉજાવ આપનાર અને શક્તીવધવક છે. અજમામાાં ૭.૪ ટકા ભજે, ર૪.૬ ટકા કાબોવહાઈડ્રટે તથા ૨૧.૮ ટકા ક્ષાર હોય છે. તેમાાં કેલ્શીયમ, ફોસ્ફરસ, લોહ, પોટેશીયમ, સોડીયમ, રીબોફ્લોવીન, નીકોટીનીક એસીડ ઉપરાાંત થોડી માત્રામાાં આયોડીન અને અન્દ્ય તત્ત્વ મળી આવે છે. (૧) શીળસમાાં અજમા સાથે ગોળ આપવાથી લાભ થાય છે.

79

(૨) અજમાનુાં પા(૧/૪)થી અડધી ચમચી ચણુવ અને તેનાથી અડધો સાંચળ કે સીંધવ પાણી સાથે રોજ સવાર ેઅને રાત્ર ેલવેાથી ઉપરન�