अशोक तपास हरषदा तपास

1

+91 9930 112 113 +91 9969 112 113 +91 8879 112 113

piyadassiasokgmailcom

2

पालि भाषा समजावी

अशोक तपास (पालि भारा मकत अभयासक)

हरषदा तपास

( एमए-मराठी एमए-पालि)

पररस-दमम परकाशन

3

अनकरमणिका

१ भारा ३

२ लिपी ५

३ मातभारा ७

४ नवी भारा ८

५ भारतीय भारा १०

६ पालि भारा १२

७ बािावतार - १ १४

८ पालि अकषरमािा १५

९ कसमलिसि १६

८ वाकयातीि शबद आणि तयााच भद २०

९ महामागिसि २२

१० वाकयातीि शबदात होिार बदि - १ २६

११ धममचककपविनसि ३८

१२ वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ ४१

१३ धममपद १४ - बदधवगग ४६

१४ शबद सनधध (सवर सानधध) ५२

१५ शबद सनधध (वयाजन सनधध) ५४

१६ अशोक कािीन बराममह लिपी ५६

4

भाषा पथवीवर जधमिलया सवष पराणयाापकषा मानवी मजजासासथचा सवाषधधक ववकास झािा मजजासासथचया या ववकासामळ मानवात इतर पराणयााहन कााही वगळपि आढळत ह वगळपि महिज अवयव आणि उप-अवयव यााचया हािचािीवर मदच असिि सकषम आणि सवतातर वनयातरि उप-अवयव महिज मखय अवयवास जोडन असिि िहान भाग जस हात या अवयवास पाजा व बोट आहत तसच तोडास ओठ जीभ जबडा अस भाग आहत पाजा व बोट तसच ओठ जीभ व जबडा यााची सकषम आणि सवतातर हािचाि मानव (माकड व ततसम पराणि) कर शकतात या वनयातरिामळ मानवािा जी अनक कौशलय शकय झािी तयातीि सवाषत महतवाच महिज ldquoसवाद कौशलयrdquo सावाद महिज एका मानवान तयाचया मनातीि हवया तया साकलपना दसऱयास अवगत करि आणि दसऱयाकडन जया साकलपना परकषवपत होतात तया समजि

मानवी सावाद मखयतव दोन परकारानी होत तयातीि पवहिा परकार महिज ldquoकाययक सवादrdquo यात अवयवााचया ववशीषठ परकार हािचािी करन एक मानव दसऱया मानवाशी सावाद करतो जस आागठा सरळ बाहर तािन कििी तळहाताची मठ सामाधयतः दरव पदाथष अशी साकलपना अवगत करत मग ही मठ आणि आागठा तोडाकड निा की वपि ही साकलपना दाखवविी जात तर हीच मठ हात मनगट आणि कोपरातीि हािचािीनी वरचया ददशकडन खािचया ददशकड विरवन ओति ही साकलपना दाखवविी जात कवळ अवयवच नवह तर चहऱयावरीि उप-अवयवााची ववलशषठ परकार हािचाि करनही कााही साकलपना दाखववलया जातात जस ओठ आडव ववसतारि (हसि) महिज आनाद डोळयााचया पापणया उभया तािि महिज करोध ककिवा आशचयष या पकषा अधधक अनक परकारचया साकलपना मानवान आपलया अवयव हािचािीतन वनमाषि कलया आणि या साकलपनााचया सारचनतन आप-आपसात सावाद किा

कावयक सावादानातर या सावादातीि सवाषधधक उिीवा दर करीत मानवान सावादाची दसरी पदधत अविावबिी या पदधतीत मानवान का ठातन यिाऱया आवाजािा ओठ जीभ आणि जबडयाचया

5

वगवगळया हािचािीतन वगळपि ददि या वगवगळया आवाजाातन एक-दोन ककिवा तयाहन अधधक आवाजााचया सायकत सारचनतन साकलपना तयार कलया आणि या परकारचया साकलपनााचया सारचनतन कििा सावाद महिज ldquoवायिक सवादrdquo वाधचक सावादात आवाजााचया सारचनतीि अमयाषद वववधयामळ या सावादाचा अमयाषद ववसतार झािा पि तयाच बरोबर पराधचन मानवाचया भरमिाचया परादलशक मयाषदाामळ परतयक परदशागिीक वाधचक सावादातीि साकलपना सवतातरपि परसपरााहन वगळया वनमाषि झालया परतयक परदशागिीक या ldquoवायिक सवाद परिािीrdquo महिजच ldquoभाषाrdquo तयार झालया मानवी भरमि-ककषााचया मयाषदनसार अथाषतच या वाधचक सावाद परिािी सरवातीचया काळात साकधचत-परादलशक रावहलया पि कािाातरान मानवी भरमि मयाषदााचा जस-जसा ववसतार होऊ िागिा तस-तशा ववसतत-परादलशक झालया अशा ररतीन वगवगळया भपरदशात वगवगळया भारा वनमाषि झालया अशा परादलशक भारा वनमाषि झालयानातरही मानवी भरमि-ककषा ववसतत होतच रावहलया आणि यातनच गरज वनमाषि झािी ती अधय परदशातीि भारा अवगत करणयाची

काळाचया ओघात या भाराामध अनक परकार ववकास होत गिा शजारचया भपरदशातीि भारााचाही एकमकीवर परभाव पडत गिा यातन भारच रप पािटत गि अतयाधनीक रप जस परचलित झाि तस पराधचन रप ववसमतीत गि अवाषधचन भारिा नव नाव धमळाि आणि वतचच पराधचन रप वगळया नावान साबोधि गि इसवी सन पवष ४५० चया समारास अनसततवात असििी अशीच एक पराकतची आविी बदधाानी आणि तयााचया लशषयाानी तयााची जीवन-ततव जनसामाधयााना साागणयासाठी वापरिी ही भारा महिजच ldquoपालिrdquo

6

लिपी सावाद करिाऱया दोधही वयलकत जवहा एकमकााचया जवळसमोर

असतात तवहा हा सावाद lsquoपरतयकष सवादrsquo असतो ववसतारिलया भरमिककषाामळ मानवास सावादासाठी सथळ आणि वळ याचा मळ घािि अवनतय होऊ िागि जस राजा धमषगर अथवा ततसम वयलकत आपलया रयतशीलशषयााशी सावाद साधणयासाठी उपिबध आह अस नहमीच होिार नाही तसच सावादाचा मजकर अधधक काळ दटकन रहावा अशीही गरज वनमाषि झािी यातन lsquoअपरतयकष सवादrsquo ही साकलपना उदयािा यऊ िागिी अपरतयकष सावादासाठी एखादा मधयसथ परथम एकाकडन ऐकन नातर दसऱयाकड जाऊन ज ऐकि त सााग िागिा राजाजञची दवाडी दि हा तयातिाच परकार पि यात मधयसथाची अचकता ही वनताात आवशयकता झािी मानवी मधयसथापकषा वनजीव वसतचा उपयोग मधयसथ महिन करता यईि का या परशिाच उिर शोधणयातन एक नव कौशलय उदयािा आि एका वयलकतिा अपणकषत मजकर सााकतीक सवरपात भौवतक वसतवर नोदवन ती वसत दसऱया वयलकतकड नलयावर या दसऱया वयलकतन हा सााकवतक मजकर पाहन तो जसाचया तसा समजि हच त कौशलय कावयक आणि वाधचक सावादातीि साकलपना ककिवा साकताापरमािच ही नोदवन ठवणया योगय दषय साकतााची परिािी महिज ldquoलिपीrdquo लिपी अवगत असणयाच कौशलय महिज lsquoलिहीिrsquo आणि lsquoवाििrsquo

लिपी सादभाषतीि एक महतवाची गोषट यथ समजन घि आवशयक आह भारा आणि लिपी या दोन वगवगळया गोषटी आहत एका ववशीषठ भारची एक ववशीषठ लिपी अस एकास एक नात भारा आणि लिपी यााचया मध सरवातीचया काळातही नवहत आजही त नसाव जस समराट अशोकाच लशिािख भारतातीि सवाषधधक दठकािी सथावनक पराकत भारत बराममह लिपीत लिहीिि असि तरी तच िख वायवय भारतात पराकत भारतच परात खारोषटी लिपीत लिहीिि आहत बराममह लिपी डावीकडन उजवीकड लिहीिी वाचिी जात तर खारोषटी लिपी उजवीकडन डावीकड लिहीिी वाचिी जात कािाातरान भारा आणि लिपी एकमकीशी बााधलया गलया अस असि तरीही आजही कोितयाही भारतीय भारतीि मजकर दसऱया कोितयाही भारचया

7

लिपीत अवगत होणयायोगय लिहीतावाचता यतो इतकच नवह तर अभारतीय भारतीि

मजकरही भारतीय लिपी मध तसाच लिहीतावाचता यतो भारतीय दवनागरी लिपीत बट-बॉि ह आणि असच इतर शबद लिहीणयासाठी ॲ ऑ ह नवीन सवर अातभषत कि आहत

भारतातीि सवाषत पराधचन जञात असििी लिपी बरामहह भारतात आजही उपिबध असिि सवाषत पराधचन िखन महिज समराट अशोकाच लशिािख आणि सताभािख या िखाावरन अस िकषात यत की मितः पालि भारा बराममह लिपीत लिहीिी जात होती आज पालि लिहायिा बोिायिा ककिवा वाचायिा लशकणयासाठी बराममह लिपी लशकणयाची गरज आहच अस नाही कारि आज उपिबध असिि पालि वाङमय जगातीि अनक लिपी मध पसतक रपात आणि सागिक महाजािावर दखीि उपिबध आह िटीन (रोमन) लिपीत तर पालि लिहीणयासाठी कााही अधधक अकषर दखीि उपिबध किी आहत आपि पढीि पाठाातन दवनागरी लिपीतनच पालि भारा लशकिार आहोत कारि मराठी माधयमातन पालि लशकताना आपिास दवनागरी लिपी अवगत आह ह गवहत आहच लशवाय मराठी भारच सथि वयाकरिही आपिास अवगत आह हही गवहत आह

जयपर जवळ बरट यथ सापडििा अशोकािा बरामहह लिपीतीि लशिािख

(सदर िख असििी लशिा कोिकाता यथीि पराि-वसत-सागरहाियात उपिबध आह)

8

मातभाषा तग धरन रहाि आणि ववकसीत होि या उपजत मिभत गिाामळ बािक जधमलयावर त हळ हळ आपलया पािकााच अनकरि करन अनक गोषटी लशक िागत जस एका जागहन दसऱया जागी जाणयासाठी परथम पोटावर घसरि मग हात-पाय या चार अवयवाावर चािि आणि अखरीस दोन पायाावर उभ राहन चािि अशा वकरया बािक नसरगिकपिच लशकत तयाच बरोबर आसपासचया िोकााशी सावाद साधणयासाठी बािक ज कााही सपषटपि ऐकत व पहात तयाच अनकरि करणयाचा परयतन करत ऐक यिारा आवाज आणि बोििाऱयाचया तोडाची होिारी हािचाि यााचया अनकरिातन त बािक परथम एकक अकषर नातर एकक शबद आणि अखरीस िहान िहान वाकय असा सावाद कर िागत िहान बािक सवषपरथम आपलया पािकााचया अनकरिातन जी भारा लशकत ती असत तयाची lsquoमातभाषाrsquo ही भारा लशकताना तयािा कोितही lsquoभाषि शासतरrsquo लशकाव िागत नाही परात तयाचा शबद सगरह जजतका अयिक तततकाि तो मातभाषत समदध होत जातो हच बािक जवहा वकशोरवयीन होत पाठशाळत जाऊन अनक ववदया-किा-शासतर लशक िागत तवहा याच परवकरयत त सवताचया मातभारची लिपी लशकत आणि तयािा तया भारत लिहीिवाचि अवगत होत मग पढ तया भारच शासतर लशकत भारच सौदयष दखीि तयािा समजत अवगत होत ह शासतर लशकणयापवी दखीि तयािा तयाची मातभारा वनणशचतच चाागलया परकार बोिि अवगत असत पि आता ती तयािा सवाागाानी अवगत होत

9

नवी भाषा मातभारा सवाषगाानी पिष अवगत झालयानातर ववसतत सामाजजक सावादासाठी मानवािा इतर भारा लशकणयाचीही गरज भासत अशा वळी ही नवी भारा कोितया पातळी पयात लशकि गरजच आह ह जािन घि सवष परथम आवशयक असत या पातळी अस शकतात ndash बोिि वाचि लिहीि आणि भारच सौदयष समजि भारच शासतर समजि अशा ववशलरिातन भारा लशकणयाची पदधत वनणशचत करता यव शकि नवी भारा िकत बोिि लशकणयासाठी

१ तया भारतन बोििाऱयाच वारावार ऐकि आणि ज ऐकि तयाचा अथष मातभारत समजन घि व तया भारची शबदरिना समजन घि

२ तया भारची शबदसपदा अयिकायिक अवगत करन घि ३ जर एखादी लिपी वाचता आणि लिहीता यत असि तर तया कौशलयाचा उपयोग या कामी

करता यईि महिज जी भारा लशकायची आह तया भारतीि सावाद जी लिपी अवगत आह तया लिपीत पधहा पधहा वाचन आणि सरावासाठी वाचन समजिि सावाद परत लिहन काढि

नवी भारा लिहीता वाचता यि लशकणयासाठी आज ही भारा कोितया लिपीत सवाषधधक लिहीिी जात ह समजन घि आवशयक आह ह समजलया नातर

१ ही लिपी लिहीणया वाचणयास अवगत करि २ तया भारतन बोििाऱयाच वारावार ऐकिवाचि आणि ज ऐकिवाचि तयाचा अथष

मातभारत समजन घि व तया भारची शबदरिना समजन घि ३ तया भारची शबदसपदा अयिकायिक अवगत करन घि ४ पवहलया पायरीत लशकिलया लिपीतच नवया भारतीि सावाद वारावार वाचन काढि आणि

सरावासाठी वाचन समजिि सावाद परत लिहन काढि

10

अशा पदधतीन नवी भारा लशकता यईि एकदा नवी भारा अवगत झािी की नातर या भारचया शासतराचा आणि सौदयाषचा अभयास करता यईि

जगातीि सवषच भारााना सवतःची अशी ववशीषठ शबद रचना असत एका भारतीि शबद रचना दसऱया भारत जशीचया तशी वापरता यत नाही एका भारतीि शबद दसऱया भारतीि शबद रचननसार किी तर या रचनतन अथषपिषता होत नाही कधी कधी तर तयातन अनथष ही होतो महिजच कोितीही भारा लशकताना तया भारची शबद आणि वाकय सारचना समजि सवाषधधक गरजच असत

वर विषन किलया भारा लशकणयाची पदधत िकत अवाषचीन भारा लशकणयासाठी पिषतः उपयोगी आह मातर कोितीही पराधचन भारा लशकणयासाठी ही पदधत पिषतः उपयोगी नाही कारि पराधचन भारा बोििारा जन-समदाय वतषमान काळात उपिबध नसतो महिनच तर तया भारिा पराधचन भारा महितात पराधचन भारा लशकणयासाठी या भारत उपिबध असिि वाङमय उपयोगी पडत भारतीय पराधचन भारच आिखी एक ववशर वगळपि पहायिा धमळत भारतीय पराचीन भाराामध कवळ वाकयातीि शबद-रचनाच नवह तर शबदातिी अकषर-रचना दखीि महतवाची असत कारि अनकदा एकमकााचया सोबत यिार एक वा अधधक शबद एकवतरत करन (शबद सयि) लिवहि (वा बोिि) जातात अशा वळी या शबद समहातीि शबद पथक करि आणि समजि गरजच असत

आतापयातच सवष वववचन आपि पालि भारा समजणया-लशकणयाचया हतन कि आह पालि भारा लशकणयासाठी ववपि सावहतय उपिबध आह पालि भारची वाकय रचना मराठी सदशयच आह वसतत मराठी भारची उतपलि पराकत भारतनच झािी आह पालि भारा पराकत भारचीच एक आविी आह

11

भारतीय भाषा - शबदाचया रपात होिार बदि

जवळ जवळ सवषच भारतीय भाराा मध परतयक वाकयातीि शबदााची रचना एका ववशर पदधतीन किी जात या रचनमध शबदााचा करम सामाधयपि बदििा जात नाही पि सामाधयपि हा करम अनावधानान अथवा अवधानपवषक (भारा सौदयाषसाठी) बदििा तरीही वाकयाचा अथष बदित नाही पढीि वाकय पहा

दवदिान हासािा मारि हासािा दवदिान मारि मारि दवदिान हासािा मारि हासािा दवदिान हासािा मारि दवदिान दवदिान मारि हासािा

जागतीक वकतीची भारा इागिीश मध ही शबद-रचना सामाधय पि पढीि परमाि लिहीिी जाईि

१ Devadatta killed Goose ४ Goose killed Devadatta

२ Killed Goose Devadatta ५ Goose Devadatta killed

३ Devadatta Goose Killed ६ Killed Devadatta Goose

यात िकत पवहलया आणि चौथया शबद-रचनत वनदान अथषबोध तरी होतो (पिषपि ववरोधी अथष) पि दसऱया वतसऱया आणि पाचवया सहावया रचनत अथषबोधच होत नाही

भारतीय भाषचया बाबतीत अस का होत

याच कारि lsquoदवदिrsquo या शबदािा जोडिि lsquoनrsquo ह अकषर आणि lsquoहासrsquo या शबदािा जोडिि lsquoिाrsquo ह अकषर ववशर महिज दवदि आणि हास ह शबद महिज वयलकत जीव तथा वसतची नाव आहत तसच lsquoमारrsquo हा मळ वकरया दाखवविारा शबद (धात) यातन तयार होिार वकरयापद lsquoमारिrsquo lsquoमारिrsquo ह तयाच भतकाळ दशषवविार रप lsquoनrsquo आणि lsquoिाrsquo ही अकषर या वाकयातीि नावााचया अखरीस िाविि lsquoपरतययrsquo आहत ह परतयय (परसतसपद) ववभकती महिजच तवभलि

अशा परकार वाकयात रचना करतााना शबद बदितात आणि या रचनतन एक वनणशचत अथष परापत होतो कोितीही भारतीय भारा लशकताना परथम कोितया परकारच शबद किी आणि कस

12

बदितात याचा अभयास करि आवशयक आह तर वाकयात कसही आणि कोठही योजि तरीही न बदििार शबद कोित याचा अभयासही अातभषत असावा िागि

या अभयासा नातर आपिी वाचणया-लिहीणया-बोिणयातीि या नवया भारची शबदसपदा जस-जशी वाढत जाईि आणि तया तया दठकािी मळ शबद आणि तया शबदाच बदिि रप समजन यइि तस-तस भारच नीट आकिन होऊ िागि

13

पालि भाषा पराचीन भारतात जया भारा बोिलया जात होतया तयााना आज पराकत अस साबोधि जात सथळ-काळानरप पराकत भारचया अनक आविी पराचीन भारतात आढळलया आहत या आविी महिज मागधी अधषमागधीजन पराकत शौरसनी महाराषटरी पशाधच इसवी सन पवष ४५० चया समारास अनसततवात असििी अशीच एक पराकतची आविी बदधाानी आणि तयााचया लशषयाानी तयााची ततव जनसामाधयााना साागणयासाठी वापरिी ही भारा महिजच ldquoपालिrdquo पालि या शबदाचा अथष gt ओळ (Line)

पालकत (Row) मारगिका (Causeway) पववतर मजकर (वतवपटकातीि मजकर)(Sacred

text) पालि या शबदाचा अथष साागिाऱया िखाामध माझया असही वाचनात आि आह की

ldquoिहम पाियतत त पालिrdquo (पाियवत महिज (पािनपोरि) रकषि करतोरकषि करत) अथाषत धमाषच रकषि करत ती पालि सरवातीचया काळात पालि भारा बराममह लिपीत लिहीिी जात होती आज ती सवष भारतीय लिपीतन लिहीिी जात तशीच ती ससिहिी वकननौरी आणि इतर अनक अभारतीय लिपीमध आणि रोमन लिपी मधही लिहीिी जात पालि भारसाठी रोमन लिपीत कााही अधधक धचधह दखीि समाववषट किी आहत

सामाधय मािसास पालि भाषा समजावी एवढाच या सवष िखना मागचा उददश आह पालि भारच पााधडतय परापत वहाव हा उददश तर माझाही नवहता ककिवा आजही नाही भगवान बदधाानी जीवनाच एक सावषभौधमक आणि सावषकालिक ततवजञान अधडच हजार वराापवी साागीति ज जगातीि अनक ववदवानााना रचि तसच तमहा आमहािाही अनसरिीय वाटि ह ततवजञान मळचया शदध सवरपात समजायच असि तर बदधाानी त जया भारत साागीति ती भारा वाचता

14

(लिहीता) यि आवशयक आह याच उददशान पालि भारा लशकि सिभ वहाव यासाठीचा हा कतजञ परयतन

अथाषत ह एवढच वाचन आपिास पालि भारा समज शकि असा गरसमज किीही करन घऊ नय या वाचना नातर आपिास जञात असिलया पालि भारतीि शबदााचा साचय जजतका शकय होईि वततका वाढववि अतयात गरजच आह आपिा शबद-साचय जस-जसा वाढत जाईि आणि आपि तया शबदााच पालि वयाकरि समजन तयााचा अथष मनाशी िावीत जाऊ तस-तशी आपिास पालि भारा समजि सकर होत जाईि पालि भारचा शबद-साचय वाढववणयासाठी पालि वाङमय पालि सिााच वाचन हा सहज सिभ मागष आह या साठी सदर पसतकात पालि सावहतयातीि काावह उतार व गय सि तयातीि शबदााचया मराठीतीि अनवादासह ददि आहत या पसतकाचया वाचन अभयासानातर आपिास पालि भारचया वयाकरिाच आणि इतर पालि सावहतयाच वाचन करन हा अभयास समदध करता यईि

पालि भारत सरवातीस जवहा वाङमय वनमीती झािी आणि तो बराममह लिपीचा दखीि वनमीतीचा काळ होता अथाषतच पालि भारा तया काळात आणि तया नातरची कााही शतक पालि बराममह लिपीतच लिहीिी जात होती आज सार पालि वाङमय जगातीि अनक लिपीमध उपिबध आह ह आपि या पवीच वाचि आह तरीही पालि भारा लशकणया सोबत या पसतका अखरीस आपि बराममह लिपीचीही तोडओळख करन घिार आहोत

आपि ह वाचत आहात महिजच आपिास पालि भारा अवगत करणयाची इचछा आह व आपि या इचछापतीचा परयतन करीत आहात ह वनणशचत आपिास या परयतनात यश परापत होवो ही सददचछा

का सात इागिीश मध लिहीिि शबद Pali English Dictionary by TWRhys Davids अनसार आहत

15

बािावतार - १

१ बदधा वतधा णभवजधदतवा बदधमबज ववलोचना बालावतारा भालसससा बालाना बजदधवजदधया

२ अकखरापादयो एकििालीस अकखरावप अकारादयो एकचिालीसा सिधतोपकारा ता यथा -अ आ-इ ई-उ ऊ-ए ओ क ख ग घ ङ च छ ज झ ञ ट ठ ड ढ ि त थ द ध न प ि ब भ म य र ल व स ह ळ अा -इवत

३ ततथोदनतासरा अटठ ततथ अकखरस ओकारधता अटठ सरा नाम ततथवत वित

४ लहमिा तयो रसतसा ततथ सरस लहमिा अ इ उ इवत तयो रससा

५ अञ ञ दीघा ततथ सरस रससहञ ञ दीघा सायोगतो पबब एओ रससा इवोच चधत अनधतरा बयञ जना सायोगो एतथ सययो ओटठो सोततथ

६ ससा बयञ जना सर ठपतवा ससा कादयो वनगगहीतधता बयञ जना

७ वगगा पञ िपञ िसो मनता बयञ जनाना कादयो मकारधता पञ चपञ चसो अकखरवधतो वगगा वगगाना पठमदवतया सो चाघोसो एतथाञ ञ घोसा

८ अ इतत तनगगहीत अाइवत अकारतो परा यो वबधद सयत त तनगगहीता नाम वबधद चळामिाकारो वनगगहीतमधत वच चत कवलससा पपयोगिा अकारो सनध नधीयत

16

पालि अकषरमािा पालि भारत एककचाळीस अकषर आहत या पकी पवहि आठ सवर आणि पढीि तहतीस वयञजन

सवर अ आ इ ई उ ऊ ए ओ वयञजन क ख ग घ ङ

च छ ज झ ञ

ट ठ ड ढ ि

त थ द ध न

प ि ब भ म

य र ि व स ह ळ ा

आठ सवराापकी अ इ उ ह ऱहसव सवर आणि आ ई ऊ ए ओ ह दीघष सवर

वयाजनाच पाच वगष अनकरम क-वगष च-वगष ट-वगष त-वगष आणि प-वगष

य पासन ळ पयात सात इतर वयञजन

अखरीस ा अनसवार ककिवा अननालसक वयाजन पालि भारत यास वनगगहीत महितात

17

कसमलिसि सिवपटक ndash अागिरवनकाय वतकवनपात पालळ (६६)

एवा म सता ndash एका समया भगवा कोसिस चाररका चरमानो महता णभकखसङघन सददधि यन कसमिा नाम कािामाना वनगमो तदवसरर अससोसा खो कसमलिया कािामा ndash ldquoसमिो खि भो गोतमो सकयपिो सकयकिा पबबजजतो कसमिा अनपपिो ता खो पन भवधता गोतमा एवा कलयािो वकलिसददो अबभगगतो ndash ldquoइवतवप सो भगवा अरहा सममासमबदधो ववज जाचरिसमपध नो सगतो लोकववद अनिरो पररसदममसारलथ सतथा दवमनससाना बदधो भगवाrsquoवत सो इमा लोका सदवका समारका सबरहमका सससमिबराहमणिि पजा सदवमनससा सया अणभञ ञा सतचछकतवा पवदवत सो धममा दसवत आददकलयािा मजझकलयािा पररयोसानकलयािा सातथा सबयञ जना कवलपररपणिा पररसदधा बरहमचररया पकासवत साध खो पन तथारपाना अरहता दससना होतीवत ldquo अथ खो कसमलिया कािामा यन भगवा तनपसङकममिस उपसङकधमतवा अपपकच च भगवधता अणभवादतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च भगवता सददधि सममोददिस सममोदनीया कथा सारिीया वीवतसारतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च यन भगवा तनञ जसिि पिामतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च नामगोिा सावतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च तणहीभता एकमधता वनसीददिस एकमधता वनलसध ना खो त कसमलिया कािामा भगवधता एतदवोचा ndash ldquoसमधत भधत एक समिबराहमिा कसमिा आगचछमधत त सका यव वादा दीपमधत जोतमधत परपपवादा पन खासमधत वमभमधत पररभवमधत ओमतकखा करोमधत अपरवप भधत एक समिबराहमिा कसमिा आगचछमधत तवप सका यव वादा दीपमधत जोतमधत परपपवादा पन खासमधत वमभमधत पररभवमधत ओमतकखा करोमधत तसा नो भधत अमहाका होतव कङखा होवत ववधचवकचछा ndash lsquoको स नाम इमसा भवता समिबराहमिाना सच चा आह को मसाrsquoवत rdquo ldquoअितञह वो कािामा कङखखता अिा ववधचवकतचछता कङखनीयव पन वो ठान ववधचवकचछा उपपध नाldquo ldquoएथ तमह कािामा मा अनससवन मा परमपराय मा इवतवकराय मा वपटकसमपदानन मा तक कहत मा नयहत मा आकारपररववतक कन मा दददटठवनजझानकखमधतया मा भबबरपताय मा समिो नो गरवत यदा तमह कािामा अिनाव जानययाथ ndash lsquoइम धममा अकसिा इम धममा सावज जा इम धममा ववञ ञगरवहता इम धममा समिा समाददध ना अवहताय दकखाय साविधतीrsquoवत अथ तमह कािामा पजहययाथ ldquo

18

चाररका = यातरा परवास चरमान = चाििारा विरिारा परवासी ससघि = सोबत वनगम = नगर शहर कसमलि = आजच कसररया नगर तदवसरर = तत अवसरर = तथ पोचि कािामा = कसमलि नगरातीि ववशीषठ िोक अससोसा = होत खो = वसततः वासतववक खि = खरोखर पबबजजतो = परवतजजत झाििा अनपपिो = परापत झािा कलयािो = नशीबवान पववतर वकलिसददो = वकतीमान अबभगगतो = वर गििा उननत िोकववद = सवष िोक जाििारा ववशवजञ अनिरो = असा दसरा नाही सवोिम पररसदमम = लशकषीत होत असिारा सारथी = रथ चािवविारा पढ निारा सतथा = शालसत करिारा लशकविारा मार = मनातीि अकशि परविी भिया सया = सवया आपोआप इमा = या अशा अणभञञा = अणभजञान सतचछकतवा = साकषात करतो पवदवत = परकट करतो ववजञावपत करतो आदद = आराभ मजझ = मधयाातर पररयोसान = शवट सातथ = साथष उपयकत सबयञजन = सबब वयाजन ndash सवाषकषर बरमहचररया = पाववतरय पकासवत = परकालशत करतो उपसङक = जवळ जाि अपपकचच = कवधचत कधध तरी अलपशः एकमधता = एका बाजिा वनसीदन = बसि सममोद = आनाद उलहास सारतवा = समरि करन सावतवा = साागन तणहीभता = गपचप एतदवोच = एतत वच = अस बोिि सका यव = सवताचा वादा = ववचार लसदधाात दीपन = परकालशत करि जोतन = चमकववि पन = परात परपप = दसऱयाचा इतरााचा खासमधत = दोर दि अपशबद बोिि वमभमधत = घिा करतात पररभवन = कनिदा करि ओमतकखा = वनमनतम नीचतम अपर = दसरा पणशचम अधय कङखा = शाका साशय ववधचवकचछा = अववशवास साशय अितञह = पयाषपत इवतवकराय = मितः असि नयहत = खावतरिायक पररववतकक = परामशष वनजझान = अातयाषम

19

खमधतय = सहनशीि सहनयोगय धमम = गिववशर गिधमष सावजजा = सदोर ववञञा = वववक गरवहता = कनिदनीय समिा = समसत समाददनन = अागीकार करि सवीकारि सावि = ववदयमान असि असि पजहययाथ = तयाग करा

कसमलिसि ndash मराठी अनवाद मी अस ऐकि आह एकदा भगवात मोठया परवासी णभकखसाघासह कौशि (दशाचया) यातरत असता कािामााचया (जमातीचया) कसमलि नावाचया नगरात पोचि कसमलि ह खरतर कािामााचच ह शरमि शाकयकळातीि परवतजजत शाकयपतर गौतम खरोखरच (आपलयािा) परापत झाि आहत वासतववक आता गौतम पववतर उननत व कीतीमान आह जो दीपयमान योगयतापरापत समयक बदधीचा ववदया व आचरिान सापनन सधमागाषवर जात असििा सवष िोक जाििारा (सवषजञ) सवोिम असा लशकषीत होऊ असिाऱयााना पढ निारा सामाधय आणि असामाधय िोकााना शालसत करिारा असा तो बदध तो असामाधय जनााना भियााना पववतर जनााना शरमि-बरामहि जनााना आपोआपच अणभजञानाचा साकषातकार परकट करतो अस ततवजञान दतो ज आराभी वहतकर मधयाधही वहतकर आणि अावतमतः वहतकर साथष सवाषकषर समसत पररपिष पररशदध आणि पववतरतन परकालशत आह या िाभपरद रपान योगय दशषन होत आह अशा ररतीन कसमिीच कािामा भगवातााजवळ आि कााही (िोक) जवळ जाऊन भगवातााना अणभवादन करन एकाबाजिा बसि कााही (तयााचया) सावनधयान उलहालसत झाि कााही आनादान समती-ववसमत होऊन एकाबाजिा बसि कााहीजि भगवातााना हात जोडन परिाम करन एका बाजिा बसि कााही जि नाम-गोतर साागन एकाबाजिा बसि एका बाजिा बसन कसमलिच कािामा भगवातााना अस महिाि की ldquoशाधती भधत कोिी एक बरामहि-शरमि कसमलिस यतात त सवतःची ततव परकालशत करतात चमकववतात परात इतरााचया ततवााना दोर दतात घिा करतात कनिदा करतात नीच करतात भधत दसऱयाादा कोिी एक बरामहि-शरमि कसमलिस यतात तयाानी सवतःची ततव परकालशत

20

करतात चमकववतात परात इतरााचया ततवााना दोर दतात घिा करतात कनिदा करतात नीच करतात महिन ह भधत आमहास शाका होत साशय यतो ndash यापकी कोिता शरमि-बरामहि सतय बोितो कोिता खोट बोितो rdquo ldquoह कािामा आपिास शाका आणि साशय आह या दठकािी अशी शाका व साशय यि पयाषपत आहrdquo ldquoह कािामा (कवळ) ऐकणयान नाही पारापाररकतन नाही मितः असलयान नाही धारमिक पसतकात असलयान नाही तकष -हतन नाही खातरी असलयान नाही मागीि परामशाषन नाही अातयाषमी दषटीन समजन नाही भवय-रपान (भारन) नाही शरमि व जषठााचया (साागणया) न नाही तर ह कािामा सवतः जािन घया (की) ज ततव अकशि आह ज ततव सदोर आह जया ततवााना ववदवान दोरी महितात जया ततवााना सापिष अागीकारि सवाासाठी अवहताच आणि दखाःच आह ह कािामा अशा (ततवाा) चा (सवषथा) तयाग कराrdquo

21

वाकयातीि शबद आणि तयाि भद

मानव सावाद करतात तवहा त एकमकााना कााही ववचरतात आणि ज ववचारि त साागतात या ववचारणयात आणि साागणयात कााहीतरी lsquoअसिrsquo ककिवा कााहीतरी lsquoघडिrsquo असत या असणया-घडणयाचा थट साबाधीत महिजच lsquoजो कोिी असतोrsquo अथवा lsquoजो कोिी घडववतोrsquo ldquoतोrdquo महिज सावादातीि वाकयात असििा कताा हा कताष कधी एकटा (एकविन) तर कधी समह रपात (बहविन) असतो तसच हा कताष कधी परर (पलिीग) कधी सतरी (सतरीलििग) तर कधी या दोहोहन वगळा (नपसकलििग) असतो या कतयाषिा एक ववधान ककिवा नाव असत जयान तो वनणशचत ओळखिा जातो या नावािाच नाम महटि जात जवहा याच कतयाषचा पधहा पधहा उलिख होतो तवहा पवहलया उलिखा नातर यिाऱया पढीि उलिखात या नावाचया ऐवजी एक वगळ ववधान वापरि जात या ववधानािा सवानाम महितात

सावादातीि वाकयातन सावादकताष सवतः बददि बोितो तवहा तयािा परथम परर महिज उिमपररसो महितात जयाचयाशी सावाद किा जातो आह तयाचा वाकयात उलिख होतो तवहा तयािा वदवतीय परर महिज मजझिमपररसो महितात जवहा सावादातीि वाकयात सावाद करिाऱया दोहोहन वगळा तीसऱयाच कोिाचा उलिख असतो तवहा तयािा ततीय परर महिज पठमपररसो महितात

वाकयातन वयकत होिाऱया घडणयाचा थट साबध जसा कतयाषशी असतो तसच वाकयातीि घडि जयाचयाशी घडत तो महिज वाकयातीि कमा या कमाषसही एकवचन बहवचन तसच पलिीग सतरीसििग व नपसकसििग अस भद असतात तसच कमषही उिमपररसो मतजझमपररसो व पठमपररसो अशा सवरपात यत

जया शबदान वाकयातीि असि ककिवा घडि साागीति जात तया शबदािा तकरयापद महितात वकरयापदातीि शबद एका मळ शबदािा परतयय महिज परसतसपद जोडन किि रप असत या मळ शबदािा िात महितात धातिा जोडणयाच परससपद (परतयय) उिमपररसो मतजझमपररसो व पठमपररसो तसच एकवचन व बहवचन या कतयाषचया भदावर अविाबन असत वाकयात साागीतििी वकरया क वहा घडिी ह साागिारा वकरयापद शबदातीि बदि ह एक महतवाचा भद होय वकरया वतषमानात घडत असलयास वतषमान काळ महिजच पिपननकािो या पवीच घडिी असलयास भतकाळ महिजच तहययिनीकािो आणि वकरया पढ घडिार असलयास भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो महितात वतषमानकाळास

22

विमानकािो भतकाळास अतततकािो आणि भववषयकाळास अनागतकािो असही साबोधि जात

योच बदधा अततताि योच बदधा अनागता पचिपननाि यो बदधा अहा वादाधम सबबदा या सिातन तीनही काळााची नाव वनणशचत समरिात रहातीि

23

महामङगलसि (सि १ ndash ७) सिवपटक - खददकवनकाय ndash खददकपाठपालळ

lsquolsquoबह दवा मनससा च मङगलावन अधचधतया

आकङखमाना सोतथाना बरवह मङगलमिमाrsquorsquo १

lsquolsquoअसवना च बालाना पतणडतानञ च सवना पजा च पजनययाना एता मङगलमिमा २

lsquolsquoपवतरपदसवासो च पबब च कतपञ ञता अिसममापणिधध च एता मङगलमिमा ३

lsquolsquoबाहसच चञ च लसपपञ च ववनयो च सलसतकखतो

सभालसता च या वाचा एता मङगलमिमा ४

lsquolsquoमातावपत उपटठाना पिदारसस सङगहो अनाकला च कममधता एता मङगलमिमा ५

lsquolsquoदानञ च धममचररया च ञातकानञ च सङगहो

अनवज जावन कममावन एता मङगलमिमा ६

lsquolsquoआरती ववरती पापा मज जपाना च सायमो अपपमादो च धममस एता मङगलमिमा ७

धचधता = काळजी ववचार समसया अधचधतया = काळजीन ववचारान आकङख = आकााकषा आकङखमाना = आकााकषा करिार सोततथ = कलयाि सरकषा कषम बरवह = बोिाव साागव सवना = सागत करि बाि = मखष अजञानी पवतरप = अनकि दस = दश परदश वास = रहाि पञञता = पवषता पराथधमकता सचचञच = जञान लसपपञ च = कौशलय उपटठान = सवा अनाकि = वनणशचित अनवजज = अवजयष आरवत = तयाग ववरती = दर रहाि पाप = दषकतय वाइट कती

24

महामङगलसि मराठी अनवाद ( सि १ ndash ७) (महामङगिसिािी परासततावना ndash भगवान एकदा शरावनसत यथीि अनाथवपणडकाचया जतवन बागत बसि असता रातर समयी एक दवता तथ यवन भगवधताना अणभवादन करन गय सवरपात महिािी ) अनक शरषठ(मानव) व (सामाधय)मानव यााच मागिाचया ववचारान कलयािाचया अनक आकााकषाा करिाराा साठी (आपि) उिम व मागि साागाव १ (यावर भगवधतानी ददिि उिर ) मखााची सागत नसावी पाधडतााची सागत असावी पजनीयााची पजा वहावी ह उिम व मागि २ अनकि (योगय) परदशात रहाव पणय कतयास (सतकतयास) पवषता (पराथधमकता) असावी सवया समयक असणयाचा वनशचय ठवावा ह उिम व मागि ३ अधधक जञान कौशलय आणि ववनय याानी सलशणकषत वहाव बोिताना चाागि भाषय कराव ह उिम व मागि ४ माता-वपतयााची सवा करावी पतर व पतनी च वहत कराव वनणशचित कायष कराव ह उिम व मागि ५ दान कराव सदाचरि कराव आपतजनााच वहत कराव अवजयष तच कराव ह उिम व मागि ६ दषकतय तयागाव तयापासन दर रहाव मदयपानापासन सायधमत रहाव सदगिाा बददि परमाद नसावा ह उिम व मागि ७

25

महामङगलसि (सि ८ ndash १२)

lsquolsquoगारवो च वनवातो च सधतदटठ च कतञ ञता कालन धममससवना एता मङगलमिमा ८

lsquolsquoखधती च सोवचससता समिानञ च दससना कालन धममसाकचछा एता मङगलमिमा ९

lsquolsquoतपो च बरहमचररयञ च अररयसच चान दससना वनबबानसतचछवकररया च एता मङगलमिमा १०

lsquolsquoिटठसस लोकधममवह धचिा यसस न कमपवत असोका ववरजा खमा एता मङगलमिमा ११

lsquolsquoएताददसावन कतवान सबबतथमपराजजता सबबतथ सोततथा गचछमधत ता तसा मङगलमिमrsquorsquo १२

सख आणि दःख यश आणि अपयश कनिदा आणि सतती िाभ आणि कषती

ह आठ लोक-सवभाव आहत गारवो = गौरव वनवातो = अवमान सधतदटठ = सातषटी कतञञता = कतजञता खमधत = सहनशीिता सोवचचसता = ववनमरता साकचछा = चचाष बरहमचररय = शरषठ जीवन वनबबान = वनवाषि सतचछवकररया = साकषावतकरि िट = भरि भारि िोकधमम = िोकसवभाव यसस = जो कोिी ववरजा = वनमषळ खमा = कषम सख एताददसावन = अशा परकार

26

महामङगलसि मराठी अनवाद (सि ८ ndash १२) गौरव अथवा अवमान ककिवा सातषटी या (सवाा) बददि कतजञ असाव वळो-वळी सवदवचारााच शरवि कराव ह उिम व मागि ८ सहनशीिता व ववनमरता बाळगावी शरमिााच दशषन कराव आणि वळो-वळी सवदवचारााची चचाष करावी ह उिम व मागि ९ शरषठ जीवनासाठी आणि शरषठ (चार) सतय यासाठी साधना करावी वनवाषिाचया साकषावतकरिा साठी (साधना करावी) ह उिम व मागि १० आठ िोक-सवभावान भारनही जया कोिाच धचि का वपत होत नाही (परात) शोकरहीत आणि वनमषळ कषमपिष रहात ह उिम व मागि ११ अशा परकार कलयान (जो) सवषतर अपराजजत रहातो सवषथा कलयािाकड जातो ह तयाच उिम व मागि १२

27

वाकयातीि शबदात होिार बदि - १ दवदिो हासा पससवत दवदि हासािा पहातो दवदिो िन आहरती दवदि िनषयािा आितो दवदिन धना तजन योजवत दवदिान धनषयािा बाि िाविा दवदिाय हाससस कामता होमधत दवदिािा हासाची इचछा होती ववदध हासो नभसतमा पतवत जखमी हास आकाशातन पडतो यसतस तजनो तस हासो झयािा बाि तयािा हास दवदिसस यििससतम अनकमपा नततथ दवदिाचया मनात करिा नाही गोतमा हासा ओभरती गौतमा हास घवन जा

वरीि आठ वाकयात शबदात होिार आठ परकारच बदि ददसत आहत बदिि शबद ठळक कि आहत आणि ह शबद वयलकत वसत अथवा ततसम गोषटीची नाव (अथवा नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिार शबद) आहत जस

- दवदि व गोतम ही वयसकतिची नाव आहत - हास ह पकषाच नाव आह तर धन व तजन ही वसताची नाव आहत - नभ आणि धचि ही दखीि नावच आहत - वरीि सवष वाकयातीि वयलकत आणि वसत एककच आहत

नावािा मराठी वयाकरिात आणि पालि वयाकरिातही नाम अस महितात या वयलकत आणि वसत एकक असलयान ह एकविन आह नामात अथवा सवषनामात बदि होताना तयाचया अखरीस एक वा दोन अकषर जोडिी जातात या शबदबदिास पालि भारत तवभलि (मराठीत ववभलकत) महितात

णभकख जतवना आगचछमधत णभकख जतवनात आि बदधा णभकखवो सदधमा दसवत बदधाानी णभकखना सदधमष ददिा णभकखतह बदधाय नममधत णभकखनी बदधााना नमन कि णभकखनो गामणिना भोजना दसवत णभकखना गाव-मखयान भोजन ददि गामवासी णभकखणभ धममा आकङखवत गरामसथ णभकखकडन धमष इतचछतात गामवासी णभकखन मानसी गरामवासीनी णभकखिा सधमान किा णभकखमहह खीिासवो होमधत णभकखत आशरव-कषीिता असत णभकखव मा पमादो रमसस धचिा णभकखनो परमादात मन रमव नका

28

वरीि वाकयात णभकख या नामाच बहविन यत व तयाचया रपात आठ ववभसकतिच (बहविन तवभलि) बदि ददसत आहत

वाकयात उपयोजजिलया परतयक नामाची (सवषनामाची) एक भधमका असत या भधमकनसार तयाच ववभकतीच रप तयार होत पढीि तकतयात आठ वाकयात गौतम गोतम या नामाची आठ ववभलकत रप आणि याच शबदाची वाकयातीि भधमका लिहीिी आह

तवभकती पालि वाकय मराठी वाकय भयमका

परथमा गोतम राज-पासाद बवह वनकखमवत | गौतम राजवाडयाबाहर वनघाला

कोि काय

वदवतीया गोतमा वगिान महलिक पतसस | गौतमास आजारी वदध ददसला

कशास कोिास

ततीया गोतमन ककिकराना बहा पञह पतचछ | गौतमान सवकास अनक परशि ववचारल

कसा किी कोिी

चतथी गोतमनो बह ववसजजन िणभ | गौतमाला अनक उिर धमळािी

कशाला किाला

पाचमी गोतमसमा कसि-पञा कोधच नततथ | गौतमाहन कशि-बदधी किीही नाही

कशाहन किाहन

शषठी गोतमसस पञा सममासा अततथ | गौतमाची बदधी समयक आह

कशाचा किाचा

सपतमी गोतमनसम कोधो नततथ | गौतमात करोध नाही

कशात कोिात

साबोधन गोतमा अमहाका सदधमा दवत | गौतमा आमहास सदधमम दयावा

साद दि हाक मारि

ववभलकतच रप (ववभलि) नामाचया विन (एकवचन बहवचन) लििग (पतलिाग नसतरसििग नपासकसििग) आणि अनतय सतवर (अकाराधत आकाराधत इकाराधत उकाराधत) यावर अविाबन असत तरीही सथिपि नामाास जोडि जािार तवभलि परसतसपद पढीि तकतयात ददि आहत

29

तवभलि परसतसपद

ववभलि एकवचन बहवचन भधमका पठमा ओ आ कोि काय दवतया अा ए कशास कोिास तवतया एन एवह एणभ कसा किी कोिी चततथी आय सस आना कशाला किाला पञचमी आ समा महा एवह एणभ कशाहन किाहन

छटठी सस आना कशाचा किाचा सपतमी ए नसम ममह एस कशात कोिात आिपन (आ) (आ) साद दि हाक मारि

नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिाऱया शबदााना सवषनाम महितात मी आमही त तमही तो ती त तया कोि (परशिाथषक सवषनाम) ही मराठी सवषनाम आहत पालि भारत अमह तमह त य आणि क (परशिाथषक सवषनाम) ही सवषनाम आहत या सवषनामााची दखीि आठ ववभलि रप होतात पढीि पानाावरीि तकतयाा मधन कााही नाम व सवषनामााची ववभलि रप अभयासासाठी ददिी आहत

30

नर (अकाराधत पतलिाग) मानव मनषय

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा नरो नरा दवतया नरा नर

तवतया नरन नरवह नरणभ

चततथी नराय नरसय नराना पञचमी नरा नरमहा नरसमा नरवह नरणभ

छटठी नरसस नराना सिमी नर नरममह नरनसम नरस

आिपन नर नरा नरा

धचि (अकाराधत नपसकसििग) मन धचि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा धचिा धचिा धचिावन दवतया धचिा धचि धचिावन

तवतया धचिन धचिवह धचिणभ

चततथी धचिाय धचिसस धचिाना पञचमी धचिा धचिमहाधचिसमा धचिवह धचिणभ

छटठी धचिसस धचिाना सिमी धचि धचिममह धचिनसम धचिस

आिपन धचि धचिा धचिा धचिावन

31

पञञा (आकाराधत नसतरसििग) परजञा

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पञञा पञञा पञञायो दवतया पञा पञञा पञञायो तवतया पञञाय पञञावह पञञाणभ

चततथी पञञाय पञञाना पञचमी पञञाय पञञावह पञञाणभ

छटठी पञञाय पञञाना सिमी पञञाय पञञाया पञञास

आिपन पञञ पञञा पञञायो

पाणि (इकाराधत पतलिाग) हात

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पाणि पािी पाियो दवतया पाणिि पािी पाियो तवतया पाणिना पािीही पािीणभ

चततथी पाणिनो पाणिसस पािीना पञचमी पाणिना पाणिमहा पाणिसमा पािीही पािीणभ

छटठी पाणिनो पाणिसस पािीना सिमी पाणिममह पाणिनसम पाणिस पािीस

आिपन पाणि पािी पाणि पाियो

32

बोधध (इकाराधत नसतरसििग) जञान बदधी

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा बोधध बोधी बोधधयो बोधयो दवतया बोमधि बोधी बोधधयो बोधयो तवतया बोधधया बोधया बोधीवह बोधीणभ चततथी बोधधया बोधया बोधीना पञचमी बोधधया बोधया बोधीही बोधीणभ

छटठी बोधधया बोधया बोधीना सिमी बोधधया बोधया बोधया

बोमधि बोधो बोधधया बोधीस बोधधस

आिपन बोधध बोधी बोधधयो बोधयो

णभकख (उकाराधत पतलिाग) णभकष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा णभकख णभकख णभकखवो दवतया णभकखा णभकख णभकखवो तवतया णभकखना णभकखवह णभकखणभ

चततथी णभकखनो णभकखसस णभकखना पञचमी णभकखना णभकखसमा णभकखमहा णभकखवह णभकखणभ

छटठी णभकखनो णभकखसस णभकखना सिमी णभकखनसमा णभकखममह णभकखस णभकखस

आिपन णभकख णभकख णभकखव णभकखवो

33

वपत (उकाराधत पतलिाग) वपता

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा वपता वपतरो दवतया वपतरा वपतर वपतरो तवतया वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

चततथी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना पञचमी वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

छटठी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना सिमी वपतरर वपतरस वपतस वपतस

आिपन वपत वपता वपतरो

अमह (सवषनाम) मी ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा अहा मया असमा अमह नो दवतया मा ममा अमहा अमहाका अमह नो तवतया मया म अमहवह अमहणभ नो चततथी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो पञचमी मया अमहवह अमहणभ

छटठी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो सिमी मवय असमास अमहस

आिपन - - - - - -

34

तमह (सवषनाम) त

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा तवा तवा तमह वो दवतया ता तवा तवा तवा तमहा तमहाका तमह वो तवतया तवया तया त तमहवह तमहणभ वो चततथी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो पञचमी तवया तया तवमहा तमहवह तमहणभ

छटठी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो सिमी तववय तवय तमहस

आिपन - - - - - -

ता (पतलिाग)(सवषनाम) तो ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सो सयो ता ना (नपसक) त न तावन नावन

दवतया ता ना ता ना त न तावन नावन

तवतया तन नन तवह नवह तणभ नणभ

चततथी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना पञचमी तमहा अमहा नमहा तसमा तवह नवह तणभ नणभ

छटठी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना सिमी तममह अममह नममह तनसमा ननसमा अनसमा तस नस

आिपन - - - - - -

35

(सतरीसििग)(सवषनाम) ती

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सा सया ता ना तायो नायो दवतया ता ना ता ना तायो नायो तवतया ताय नाय तससा वतससा तावह नावह ताणभ नाणभ चततथी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा

वतससा तासा आसा तासाना

पञचमी ताय नाय तससा तावह नावह ताणभ नाणभ छटठी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा वतससा तासा आसा तासाना

सिमी वतससा तससा अससा ताया तससा वतससा तास आिपन - - - - - -

सबब (पतलिाग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबो सबबा (नपसक) सबब सबब सबबवन

दवतया सबबा सबबा सबब सबब सबबवन

तवतया सबबन सबबवह सबबणभ चततथी सबबसस सबबसाना पञचमी सबबमहा सबबसमा सबबवह सबबणभ

छटठी सबबसस सबबसा सबबसाना सिमी सबबममह सबबनसम सबबस

आिपन सबब सबबा सबब सबबवन सबब सबब सबबवन

36

सबब (सतरीसििग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबा सबबा सबबायो दवतया सबबा सबबा सबबायो तवतया सबबाय सबबावह सबबाणभ चततथी सबबससा सबबाय सबबासा सबबासाना पञचमी सबबाय सबबावह सबबाणभ

छटठी सबबसा सबबाय सबबासा सबबासाना सिमी सबबससा सबबाया सबबास

आिपन सबब सबबा सबबायो

ककि (पतलिाग)(सवषनाम) कोि ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा को ककि का (नपसक) क क कावन

दवतया का ककि का क क कावन

तवतया कन कवह कणभ चततथी कसस वकसस कसा कसाना पञचमी कमहा कसमा वकसमा कवह कणभ

छटठी कसस वकसस कसा कसाना सिमी कममह वकममह कनसम वकनसमा कस

आिपन - - - - - -

37

ककि (सतरीसििग)(सवषनाम) कोि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा का का कायो दवतया का का कायो तवतया काय कावह काणभ चततथी कससा काय कासा कासाना पञचमी काय कावह काणभ

छटठी कससा काय कासा कासाना सिमी कससा काया कास

आिपन - - - - - -

एत (पतलिाग)(सवषनाम) हा ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसो एता (नपसक)

एत एत एतावन

दवतया एता एना एता एत एन एत एतावन

तवतया एतन एतवह एतणभ चततथी एतसस एतसा एतसाना पञचमी एतमहा एतसमा एतवह एतणभ

छटठी एतसस एतसा एतसाना सिमी एतममह एतनसम एतस

आिपन - - - - - -

38

एत (सतरीसििग)(सवषनाम) ही

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसा एता एतायो दवतया एता एता एतायो तवतया एताय एतावह एताणभ चततथी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना पञचमी एताय एतावह एताणभ

छटठी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना सिमी एवतससा एतससा एतासा एतास

आिपन - - - - - -

ककि (त कोि) सबब (त सवष) एत (ह) ही नपसकसििगी सवषनामााची रप पठमा आणि दवतया ववभिी मध वगळी असतात तवतया त सिमी पयात या सवषनामााची रप पतलिागी सवषनामाासारखीच असतात पालि भारत खालिि परमाि सवषनाम आहत अमह = मी तमह = त अञञ = अधय पबब = पवष दतकखन = दणकषि उिर = उिर एक = एक अपर = पणशचम ता (सो सा ता) = तो ती त एत (एसो एता एता) = हा ही ह इम (अया अया इदा) = हा ही ह ककि (को का ककि) = तो कोि ती कोि त कोि सबब (सबबो सबबा सबबा) = त सवष तया सवष त सवष

39

िहमिक कपविनसि सिवपटक ndash सायिवनकायो - महावगगो १२ सचचसायि २ धममचककपविनवगगो

एका समया भगवा बारािलसया ववहरवत इलसपतन धमगदाय ततर खो भगवा पञ चवमगगय णभकख आमधतलस ndash ldquoदवम णभकखव अधता पबबजजतन न सववतबबा कतम दव यो चाया कामस कामसखतल लकानयोगो हीनो गममो पोथज जवनको अनररयो अनतथसावहतो यो चाया अिवकलमथानयोगो दकखो अनररयो अनतथसावहतो एत खो णभकखव उभो अधत अनपगमम मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवतrdquo कतमा च सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावािा सममाकहमनतो सममाआजीवो सममावायामो सममासतत सममासमायि अया खो सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत इदा खो पन णभकखव दकख अररयसच चा ndash जावतवप दकखा जरावप दकखा बयाधधवप दकखो मरिममप दकखा अमपपयवह समपयोगो दकखो वपयवह ववपपयोगो दकखो यममपचछा न लभवत तममप दकखा ndash साखखिन पञ चपादानकखधधा दकखा इदा खो पन णभकखव दकखसमदय अररयसच चा ndash याया तणहा पोनोबभववका नजधदरागसहगता ततरततराणभनजधदनी सययलथदाndash कामतणहा भवतणहा ववभवतणहा इदा खो पन णभकखव दकखतनरोि अररयसच चा ndash यो तससायव तणहाय अससववरागवनरोधो चागो पदटवनससगगो मलि अनालयो इदा खो पन णभकखव दकखतनरोिगायमनी पदटपदा अररयसच चा ndash अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावाचा सममाकममधतो सममाआजीवो सममावायामो सममासवत सममासमाधध पञ चपादानकखधधा = रपपादानकखधधो वदनपादानकखधधो सञ ञपादानकखधधो सङखारपादानकखधधो ववञ ञािपादानकखधधो

40

इलसपतन धमगदाय ndash आजचया सारनाथ च परातन नाव

ववहरवत = ववहार करीत होत धमगदाय = मगवन आमधतलस = आमातरि कि बोिावि सववतबब = सोबत रहातात कतम = कोित काम = भौवतक इचछा कामसखतलिक = भौवतक तपती हीनो = वनकषठ नीच पोथज जवनको = हानीकारक वदनाजनक गममो = परापय उपिबध अनतथ = अनथष सावहतो = न यकत अनतथसावहतो = अनथषपिष अनयोग = साधना अनररय = असभय अररय = शरषठ अि = सवतः वकिमथ = किर अपादान = दर करि सययलथदा = या परमाि अशा परकार साखखिन = साकषपान उभो = उभय दोधही अधत = अधतरात अधतरी दरमयान उपगमम = जवळ जाि अनपगमम = सरळ जवळ जाि ञाि = जञान अणभसमबदध = सापिष जञानी चकखकरिी = (ददवय)दषटीदायी ञािकरिी = जािीव दिारा उपसमाय = सातोरपिष अणभञञाय = जािीव दिार समबोधाय = जञानदायी वनबबानाय = वनवाषिदायी कतमा = कोिता सययलथदा = पढीि परमाि तद अनसार असस = सापिष ववराग = वरागय चागो = तयाग पदटवनससगगो = पररतयाग वनरोध = समळ नाश मलि = मलकत अनािय = अनासलकत पाच सावदना सका धध = रप (दषय सावदना)

वदना (शारीरी सावदना) साजञा (मानलसक सावदना) सासकार (वनमीती सावदना) ववजञान (चतना सावदना) ह पाच सावदना सका धध

41

िहमिककपविनसि ndash मराठी अनवाद

एकदा भगवात वारािसी मध ऋरीपतन यथीि मगवनात रहात होत तथ भगवाताानी पाच णभकखाचया साघास आमावतरत कि (आणि ववचारि) ldquoणभकखनो सधयसताानी दोन गोषटीचया सोबतीत राह नय कोितया दोन गोषटी भौवतक इचछा भौवतक तपती जी वनकषटीपरामपतची वदनाजनक असभय व अनथषपिष असत आणि दसरी सवयाकिरपरामपत (आतमकिर) जी दःखद असभय व अनथषपिष असत महिन ह णभकख या दोहोचया अधतरा (मधयाचया) जवळन जािारा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

णभकख कोिता हा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक सकलप समयक वािा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक सतमतत समयक समायि हाच तो मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख जधमि ह दःखद वदधतव ह दःखद वयाधध ह दःख मतय ह दःख अवपरयाशी सायोग ह दःख वपरयाचा ववयोग ह दःख जयाची अपकषा आह त परापत नसि ह दःख साकषपान पाच अपादान सका ध दःख

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखािी उतपलि ही िािसा - पनभषवाची सनह-सोबतीची यथ-तथ आनाददत करिारी साकषपान ndash तपतीची िािसा भौवतकाची िािसा अणभभौवतकाची िािसा

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखाि तनराकरि िािसपासन सापिष वरागय (िािसचा) समळ नाश तयाग (िािसपासन) मलकत आणि अनासलकत

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख तनराकरिािा मागा हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक साकलप समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक समवत समयक समाधध

42

वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ मागीि पाठातीि वाकयात आपि नाम आणि सवषनाम या परकारातीि शबदात होिार बदि पावहि याच वाकयात वकरया साागिार ज शबद (धात वकरयापद) आि होत तयातही कााही बदि झालयाच पावहि आह या बदिाच ववसतत वववचन आपि या पाठात पाह

कोितयाही वकरयबददि आपि जवहा बोितो तवहा १ ती वकरया होऊन घडन गििी असत २ ती वकरया होत घडत असत ककिवा ३ ती वकरया घडिार असत

जवहा वकरया घडन गििी असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भतकाळ महिजच तहययिनीकािो (अततत काि) असतो जवहा वकरया घडत असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात वतषमानकाळ महिजच पचिपननकािो (विमान काि) असतो जवहा वकरया घडिार असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो (अनागत काि) असतो या तीनही काळात धात वकरयापदािा परतयय (परसतसपद) िावि जात ह परससपद जस काळानरप वगळ असत तसच त वकरया करिाऱया कतयाषचया वचनावर (एकवचन बहवचन) आणि परर (परथम वदवतीय ततीय) अविाबन असत वतषमानकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

वतामानकाळ ndash पचिपननकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो धम म

मतजझमपररसो लस थ

पठमपररसो वत अमधत

या परससपदााना जोडन तयार होिारी कााही धाताची वतषमान काळाची (पचपननकािो) वकरयापदााचा अभयास आपि या पढीि पानाामधन करिार आहोत

43

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अनसमअममह असम अमह

मतजझमपररसो अलस अतथ

पठमपररसो अततथ समधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीधम बरधम बरवीम बरम

मतजझमपररसो बरवीलस बरलस बरवीथ बरथ

पठमपररसो बरवीवत बरवत (आह) बरवमधत (आह)

स ndash ऐकि एकवचन बहवचन

उिमपररसो सिोधम सिाधम सिोम सिाम

मतजझमपररसो सिोलस सिालस सिोथ सिाथ

पठमपररसो सिोवत सिावत सिमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो करोधम करोम

मतजझमपररसो करोलस करोथ

पठमपररसो करोवत करोमधत कबबमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तनोधम तनोम

मतजझमपररसो तनोलस तनोथ

पठमपररसो तनोवत तनोमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पससाधम पससाम

मतजझमपररसो पससलस पससथ

पठमपररसो पससवत पससमधत

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

1

+91 9930 112 113 +91 9969 112 113 +91 8879 112 113

piyadassiasokgmailcom

2

पालि भाषा समजावी

अशोक तपास (पालि भारा मकत अभयासक)

हरषदा तपास

( एमए-मराठी एमए-पालि)

पररस-दमम परकाशन

3

अनकरमणिका

१ भारा ३

२ लिपी ५

३ मातभारा ७

४ नवी भारा ८

५ भारतीय भारा १०

६ पालि भारा १२

७ बािावतार - १ १४

८ पालि अकषरमािा १५

९ कसमलिसि १६

८ वाकयातीि शबद आणि तयााच भद २०

९ महामागिसि २२

१० वाकयातीि शबदात होिार बदि - १ २६

११ धममचककपविनसि ३८

१२ वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ ४१

१३ धममपद १४ - बदधवगग ४६

१४ शबद सनधध (सवर सानधध) ५२

१५ शबद सनधध (वयाजन सनधध) ५४

१६ अशोक कािीन बराममह लिपी ५६

4

भाषा पथवीवर जधमिलया सवष पराणयाापकषा मानवी मजजासासथचा सवाषधधक ववकास झािा मजजासासथचया या ववकासामळ मानवात इतर पराणयााहन कााही वगळपि आढळत ह वगळपि महिज अवयव आणि उप-अवयव यााचया हािचािीवर मदच असिि सकषम आणि सवतातर वनयातरि उप-अवयव महिज मखय अवयवास जोडन असिि िहान भाग जस हात या अवयवास पाजा व बोट आहत तसच तोडास ओठ जीभ जबडा अस भाग आहत पाजा व बोट तसच ओठ जीभ व जबडा यााची सकषम आणि सवतातर हािचाि मानव (माकड व ततसम पराणि) कर शकतात या वनयातरिामळ मानवािा जी अनक कौशलय शकय झािी तयातीि सवाषत महतवाच महिज ldquoसवाद कौशलयrdquo सावाद महिज एका मानवान तयाचया मनातीि हवया तया साकलपना दसऱयास अवगत करि आणि दसऱयाकडन जया साकलपना परकषवपत होतात तया समजि

मानवी सावाद मखयतव दोन परकारानी होत तयातीि पवहिा परकार महिज ldquoकाययक सवादrdquo यात अवयवााचया ववशीषठ परकार हािचािी करन एक मानव दसऱया मानवाशी सावाद करतो जस आागठा सरळ बाहर तािन कििी तळहाताची मठ सामाधयतः दरव पदाथष अशी साकलपना अवगत करत मग ही मठ आणि आागठा तोडाकड निा की वपि ही साकलपना दाखवविी जात तर हीच मठ हात मनगट आणि कोपरातीि हािचािीनी वरचया ददशकडन खािचया ददशकड विरवन ओति ही साकलपना दाखवविी जात कवळ अवयवच नवह तर चहऱयावरीि उप-अवयवााची ववलशषठ परकार हािचाि करनही कााही साकलपना दाखववलया जातात जस ओठ आडव ववसतारि (हसि) महिज आनाद डोळयााचया पापणया उभया तािि महिज करोध ककिवा आशचयष या पकषा अधधक अनक परकारचया साकलपना मानवान आपलया अवयव हािचािीतन वनमाषि कलया आणि या साकलपनााचया सारचनतन आप-आपसात सावाद किा

कावयक सावादानातर या सावादातीि सवाषधधक उिीवा दर करीत मानवान सावादाची दसरी पदधत अविावबिी या पदधतीत मानवान का ठातन यिाऱया आवाजािा ओठ जीभ आणि जबडयाचया

5

वगवगळया हािचािीतन वगळपि ददि या वगवगळया आवाजाातन एक-दोन ककिवा तयाहन अधधक आवाजााचया सायकत सारचनतन साकलपना तयार कलया आणि या परकारचया साकलपनााचया सारचनतन कििा सावाद महिज ldquoवायिक सवादrdquo वाधचक सावादात आवाजााचया सारचनतीि अमयाषद वववधयामळ या सावादाचा अमयाषद ववसतार झािा पि तयाच बरोबर पराधचन मानवाचया भरमिाचया परादलशक मयाषदाामळ परतयक परदशागिीक वाधचक सावादातीि साकलपना सवतातरपि परसपरााहन वगळया वनमाषि झालया परतयक परदशागिीक या ldquoवायिक सवाद परिािीrdquo महिजच ldquoभाषाrdquo तयार झालया मानवी भरमि-ककषााचया मयाषदनसार अथाषतच या वाधचक सावाद परिािी सरवातीचया काळात साकधचत-परादलशक रावहलया पि कािाातरान मानवी भरमि मयाषदााचा जस-जसा ववसतार होऊ िागिा तस-तशा ववसतत-परादलशक झालया अशा ररतीन वगवगळया भपरदशात वगवगळया भारा वनमाषि झालया अशा परादलशक भारा वनमाषि झालयानातरही मानवी भरमि-ककषा ववसतत होतच रावहलया आणि यातनच गरज वनमाषि झािी ती अधय परदशातीि भारा अवगत करणयाची

काळाचया ओघात या भाराामध अनक परकार ववकास होत गिा शजारचया भपरदशातीि भारााचाही एकमकीवर परभाव पडत गिा यातन भारच रप पािटत गि अतयाधनीक रप जस परचलित झाि तस पराधचन रप ववसमतीत गि अवाषधचन भारिा नव नाव धमळाि आणि वतचच पराधचन रप वगळया नावान साबोधि गि इसवी सन पवष ४५० चया समारास अनसततवात असििी अशीच एक पराकतची आविी बदधाानी आणि तयााचया लशषयाानी तयााची जीवन-ततव जनसामाधयााना साागणयासाठी वापरिी ही भारा महिजच ldquoपालिrdquo

6

लिपी सावाद करिाऱया दोधही वयलकत जवहा एकमकााचया जवळसमोर

असतात तवहा हा सावाद lsquoपरतयकष सवादrsquo असतो ववसतारिलया भरमिककषाामळ मानवास सावादासाठी सथळ आणि वळ याचा मळ घािि अवनतय होऊ िागि जस राजा धमषगर अथवा ततसम वयलकत आपलया रयतशीलशषयााशी सावाद साधणयासाठी उपिबध आह अस नहमीच होिार नाही तसच सावादाचा मजकर अधधक काळ दटकन रहावा अशीही गरज वनमाषि झािी यातन lsquoअपरतयकष सवादrsquo ही साकलपना उदयािा यऊ िागिी अपरतयकष सावादासाठी एखादा मधयसथ परथम एकाकडन ऐकन नातर दसऱयाकड जाऊन ज ऐकि त सााग िागिा राजाजञची दवाडी दि हा तयातिाच परकार पि यात मधयसथाची अचकता ही वनताात आवशयकता झािी मानवी मधयसथापकषा वनजीव वसतचा उपयोग मधयसथ महिन करता यईि का या परशिाच उिर शोधणयातन एक नव कौशलय उदयािा आि एका वयलकतिा अपणकषत मजकर सााकतीक सवरपात भौवतक वसतवर नोदवन ती वसत दसऱया वयलकतकड नलयावर या दसऱया वयलकतन हा सााकवतक मजकर पाहन तो जसाचया तसा समजि हच त कौशलय कावयक आणि वाधचक सावादातीि साकलपना ककिवा साकताापरमािच ही नोदवन ठवणया योगय दषय साकतााची परिािी महिज ldquoलिपीrdquo लिपी अवगत असणयाच कौशलय महिज lsquoलिहीिrsquo आणि lsquoवाििrsquo

लिपी सादभाषतीि एक महतवाची गोषट यथ समजन घि आवशयक आह भारा आणि लिपी या दोन वगवगळया गोषटी आहत एका ववशीषठ भारची एक ववशीषठ लिपी अस एकास एक नात भारा आणि लिपी यााचया मध सरवातीचया काळातही नवहत आजही त नसाव जस समराट अशोकाच लशिािख भारतातीि सवाषधधक दठकािी सथावनक पराकत भारत बराममह लिपीत लिहीिि असि तरी तच िख वायवय भारतात पराकत भारतच परात खारोषटी लिपीत लिहीिि आहत बराममह लिपी डावीकडन उजवीकड लिहीिी वाचिी जात तर खारोषटी लिपी उजवीकडन डावीकड लिहीिी वाचिी जात कािाातरान भारा आणि लिपी एकमकीशी बााधलया गलया अस असि तरीही आजही कोितयाही भारतीय भारतीि मजकर दसऱया कोितयाही भारचया

7

लिपीत अवगत होणयायोगय लिहीतावाचता यतो इतकच नवह तर अभारतीय भारतीि

मजकरही भारतीय लिपी मध तसाच लिहीतावाचता यतो भारतीय दवनागरी लिपीत बट-बॉि ह आणि असच इतर शबद लिहीणयासाठी ॲ ऑ ह नवीन सवर अातभषत कि आहत

भारतातीि सवाषत पराधचन जञात असििी लिपी बरामहह भारतात आजही उपिबध असिि सवाषत पराधचन िखन महिज समराट अशोकाच लशिािख आणि सताभािख या िखाावरन अस िकषात यत की मितः पालि भारा बराममह लिपीत लिहीिी जात होती आज पालि लिहायिा बोिायिा ककिवा वाचायिा लशकणयासाठी बराममह लिपी लशकणयाची गरज आहच अस नाही कारि आज उपिबध असिि पालि वाङमय जगातीि अनक लिपी मध पसतक रपात आणि सागिक महाजािावर दखीि उपिबध आह िटीन (रोमन) लिपीत तर पालि लिहीणयासाठी कााही अधधक अकषर दखीि उपिबध किी आहत आपि पढीि पाठाातन दवनागरी लिपीतनच पालि भारा लशकिार आहोत कारि मराठी माधयमातन पालि लशकताना आपिास दवनागरी लिपी अवगत आह ह गवहत आहच लशवाय मराठी भारच सथि वयाकरिही आपिास अवगत आह हही गवहत आह

जयपर जवळ बरट यथ सापडििा अशोकािा बरामहह लिपीतीि लशिािख

(सदर िख असििी लशिा कोिकाता यथीि पराि-वसत-सागरहाियात उपिबध आह)

8

मातभाषा तग धरन रहाि आणि ववकसीत होि या उपजत मिभत गिाामळ बािक जधमलयावर त हळ हळ आपलया पािकााच अनकरि करन अनक गोषटी लशक िागत जस एका जागहन दसऱया जागी जाणयासाठी परथम पोटावर घसरि मग हात-पाय या चार अवयवाावर चािि आणि अखरीस दोन पायाावर उभ राहन चािि अशा वकरया बािक नसरगिकपिच लशकत तयाच बरोबर आसपासचया िोकााशी सावाद साधणयासाठी बािक ज कााही सपषटपि ऐकत व पहात तयाच अनकरि करणयाचा परयतन करत ऐक यिारा आवाज आणि बोििाऱयाचया तोडाची होिारी हािचाि यााचया अनकरिातन त बािक परथम एकक अकषर नातर एकक शबद आणि अखरीस िहान िहान वाकय असा सावाद कर िागत िहान बािक सवषपरथम आपलया पािकााचया अनकरिातन जी भारा लशकत ती असत तयाची lsquoमातभाषाrsquo ही भारा लशकताना तयािा कोितही lsquoभाषि शासतरrsquo लशकाव िागत नाही परात तयाचा शबद सगरह जजतका अयिक तततकाि तो मातभाषत समदध होत जातो हच बािक जवहा वकशोरवयीन होत पाठशाळत जाऊन अनक ववदया-किा-शासतर लशक िागत तवहा याच परवकरयत त सवताचया मातभारची लिपी लशकत आणि तयािा तया भारत लिहीिवाचि अवगत होत मग पढ तया भारच शासतर लशकत भारच सौदयष दखीि तयािा समजत अवगत होत ह शासतर लशकणयापवी दखीि तयािा तयाची मातभारा वनणशचतच चाागलया परकार बोिि अवगत असत पि आता ती तयािा सवाागाानी अवगत होत

9

नवी भाषा मातभारा सवाषगाानी पिष अवगत झालयानातर ववसतत सामाजजक सावादासाठी मानवािा इतर भारा लशकणयाचीही गरज भासत अशा वळी ही नवी भारा कोितया पातळी पयात लशकि गरजच आह ह जािन घि सवष परथम आवशयक असत या पातळी अस शकतात ndash बोिि वाचि लिहीि आणि भारच सौदयष समजि भारच शासतर समजि अशा ववशलरिातन भारा लशकणयाची पदधत वनणशचत करता यव शकि नवी भारा िकत बोिि लशकणयासाठी

१ तया भारतन बोििाऱयाच वारावार ऐकि आणि ज ऐकि तयाचा अथष मातभारत समजन घि व तया भारची शबदरिना समजन घि

२ तया भारची शबदसपदा अयिकायिक अवगत करन घि ३ जर एखादी लिपी वाचता आणि लिहीता यत असि तर तया कौशलयाचा उपयोग या कामी

करता यईि महिज जी भारा लशकायची आह तया भारतीि सावाद जी लिपी अवगत आह तया लिपीत पधहा पधहा वाचन आणि सरावासाठी वाचन समजिि सावाद परत लिहन काढि

नवी भारा लिहीता वाचता यि लशकणयासाठी आज ही भारा कोितया लिपीत सवाषधधक लिहीिी जात ह समजन घि आवशयक आह ह समजलया नातर

१ ही लिपी लिहीणया वाचणयास अवगत करि २ तया भारतन बोििाऱयाच वारावार ऐकिवाचि आणि ज ऐकिवाचि तयाचा अथष

मातभारत समजन घि व तया भारची शबदरिना समजन घि ३ तया भारची शबदसपदा अयिकायिक अवगत करन घि ४ पवहलया पायरीत लशकिलया लिपीतच नवया भारतीि सावाद वारावार वाचन काढि आणि

सरावासाठी वाचन समजिि सावाद परत लिहन काढि

10

अशा पदधतीन नवी भारा लशकता यईि एकदा नवी भारा अवगत झािी की नातर या भारचया शासतराचा आणि सौदयाषचा अभयास करता यईि

जगातीि सवषच भारााना सवतःची अशी ववशीषठ शबद रचना असत एका भारतीि शबद रचना दसऱया भारत जशीचया तशी वापरता यत नाही एका भारतीि शबद दसऱया भारतीि शबद रचननसार किी तर या रचनतन अथषपिषता होत नाही कधी कधी तर तयातन अनथष ही होतो महिजच कोितीही भारा लशकताना तया भारची शबद आणि वाकय सारचना समजि सवाषधधक गरजच असत

वर विषन किलया भारा लशकणयाची पदधत िकत अवाषचीन भारा लशकणयासाठी पिषतः उपयोगी आह मातर कोितीही पराधचन भारा लशकणयासाठी ही पदधत पिषतः उपयोगी नाही कारि पराधचन भारा बोििारा जन-समदाय वतषमान काळात उपिबध नसतो महिनच तर तया भारिा पराधचन भारा महितात पराधचन भारा लशकणयासाठी या भारत उपिबध असिि वाङमय उपयोगी पडत भारतीय पराधचन भारच आिखी एक ववशर वगळपि पहायिा धमळत भारतीय पराचीन भाराामध कवळ वाकयातीि शबद-रचनाच नवह तर शबदातिी अकषर-रचना दखीि महतवाची असत कारि अनकदा एकमकााचया सोबत यिार एक वा अधधक शबद एकवतरत करन (शबद सयि) लिवहि (वा बोिि) जातात अशा वळी या शबद समहातीि शबद पथक करि आणि समजि गरजच असत

आतापयातच सवष वववचन आपि पालि भारा समजणया-लशकणयाचया हतन कि आह पालि भारा लशकणयासाठी ववपि सावहतय उपिबध आह पालि भारची वाकय रचना मराठी सदशयच आह वसतत मराठी भारची उतपलि पराकत भारतनच झािी आह पालि भारा पराकत भारचीच एक आविी आह

11

भारतीय भाषा - शबदाचया रपात होिार बदि

जवळ जवळ सवषच भारतीय भाराा मध परतयक वाकयातीि शबदााची रचना एका ववशर पदधतीन किी जात या रचनमध शबदााचा करम सामाधयपि बदििा जात नाही पि सामाधयपि हा करम अनावधानान अथवा अवधानपवषक (भारा सौदयाषसाठी) बदििा तरीही वाकयाचा अथष बदित नाही पढीि वाकय पहा

दवदिान हासािा मारि हासािा दवदिान मारि मारि दवदिान हासािा मारि हासािा दवदिान हासािा मारि दवदिान दवदिान मारि हासािा

जागतीक वकतीची भारा इागिीश मध ही शबद-रचना सामाधय पि पढीि परमाि लिहीिी जाईि

१ Devadatta killed Goose ४ Goose killed Devadatta

२ Killed Goose Devadatta ५ Goose Devadatta killed

३ Devadatta Goose Killed ६ Killed Devadatta Goose

यात िकत पवहलया आणि चौथया शबद-रचनत वनदान अथषबोध तरी होतो (पिषपि ववरोधी अथष) पि दसऱया वतसऱया आणि पाचवया सहावया रचनत अथषबोधच होत नाही

भारतीय भाषचया बाबतीत अस का होत

याच कारि lsquoदवदिrsquo या शबदािा जोडिि lsquoनrsquo ह अकषर आणि lsquoहासrsquo या शबदािा जोडिि lsquoिाrsquo ह अकषर ववशर महिज दवदि आणि हास ह शबद महिज वयलकत जीव तथा वसतची नाव आहत तसच lsquoमारrsquo हा मळ वकरया दाखवविारा शबद (धात) यातन तयार होिार वकरयापद lsquoमारिrsquo lsquoमारिrsquo ह तयाच भतकाळ दशषवविार रप lsquoनrsquo आणि lsquoिाrsquo ही अकषर या वाकयातीि नावााचया अखरीस िाविि lsquoपरतययrsquo आहत ह परतयय (परसतसपद) ववभकती महिजच तवभलि

अशा परकार वाकयात रचना करतााना शबद बदितात आणि या रचनतन एक वनणशचत अथष परापत होतो कोितीही भारतीय भारा लशकताना परथम कोितया परकारच शबद किी आणि कस

12

बदितात याचा अभयास करि आवशयक आह तर वाकयात कसही आणि कोठही योजि तरीही न बदििार शबद कोित याचा अभयासही अातभषत असावा िागि

या अभयासा नातर आपिी वाचणया-लिहीणया-बोिणयातीि या नवया भारची शबदसपदा जस-जशी वाढत जाईि आणि तया तया दठकािी मळ शबद आणि तया शबदाच बदिि रप समजन यइि तस-तस भारच नीट आकिन होऊ िागि

13

पालि भाषा पराचीन भारतात जया भारा बोिलया जात होतया तयााना आज पराकत अस साबोधि जात सथळ-काळानरप पराकत भारचया अनक आविी पराचीन भारतात आढळलया आहत या आविी महिज मागधी अधषमागधीजन पराकत शौरसनी महाराषटरी पशाधच इसवी सन पवष ४५० चया समारास अनसततवात असििी अशीच एक पराकतची आविी बदधाानी आणि तयााचया लशषयाानी तयााची ततव जनसामाधयााना साागणयासाठी वापरिी ही भारा महिजच ldquoपालिrdquo पालि या शबदाचा अथष gt ओळ (Line)

पालकत (Row) मारगिका (Causeway) पववतर मजकर (वतवपटकातीि मजकर)(Sacred

text) पालि या शबदाचा अथष साागिाऱया िखाामध माझया असही वाचनात आि आह की

ldquoिहम पाियतत त पालिrdquo (पाियवत महिज (पािनपोरि) रकषि करतोरकषि करत) अथाषत धमाषच रकषि करत ती पालि सरवातीचया काळात पालि भारा बराममह लिपीत लिहीिी जात होती आज ती सवष भारतीय लिपीतन लिहीिी जात तशीच ती ससिहिी वकननौरी आणि इतर अनक अभारतीय लिपीमध आणि रोमन लिपी मधही लिहीिी जात पालि भारसाठी रोमन लिपीत कााही अधधक धचधह दखीि समाववषट किी आहत

सामाधय मािसास पालि भाषा समजावी एवढाच या सवष िखना मागचा उददश आह पालि भारच पााधडतय परापत वहाव हा उददश तर माझाही नवहता ककिवा आजही नाही भगवान बदधाानी जीवनाच एक सावषभौधमक आणि सावषकालिक ततवजञान अधडच हजार वराापवी साागीति ज जगातीि अनक ववदवानााना रचि तसच तमहा आमहािाही अनसरिीय वाटि ह ततवजञान मळचया शदध सवरपात समजायच असि तर बदधाानी त जया भारत साागीति ती भारा वाचता

14

(लिहीता) यि आवशयक आह याच उददशान पालि भारा लशकि सिभ वहाव यासाठीचा हा कतजञ परयतन

अथाषत ह एवढच वाचन आपिास पालि भारा समज शकि असा गरसमज किीही करन घऊ नय या वाचना नातर आपिास जञात असिलया पालि भारतीि शबदााचा साचय जजतका शकय होईि वततका वाढववि अतयात गरजच आह आपिा शबद-साचय जस-जसा वाढत जाईि आणि आपि तया शबदााच पालि वयाकरि समजन तयााचा अथष मनाशी िावीत जाऊ तस-तशी आपिास पालि भारा समजि सकर होत जाईि पालि भारचा शबद-साचय वाढववणयासाठी पालि वाङमय पालि सिााच वाचन हा सहज सिभ मागष आह या साठी सदर पसतकात पालि सावहतयातीि काावह उतार व गय सि तयातीि शबदााचया मराठीतीि अनवादासह ददि आहत या पसतकाचया वाचन अभयासानातर आपिास पालि भारचया वयाकरिाच आणि इतर पालि सावहतयाच वाचन करन हा अभयास समदध करता यईि

पालि भारत सरवातीस जवहा वाङमय वनमीती झािी आणि तो बराममह लिपीचा दखीि वनमीतीचा काळ होता अथाषतच पालि भारा तया काळात आणि तया नातरची कााही शतक पालि बराममह लिपीतच लिहीिी जात होती आज सार पालि वाङमय जगातीि अनक लिपीमध उपिबध आह ह आपि या पवीच वाचि आह तरीही पालि भारा लशकणया सोबत या पसतका अखरीस आपि बराममह लिपीचीही तोडओळख करन घिार आहोत

आपि ह वाचत आहात महिजच आपिास पालि भारा अवगत करणयाची इचछा आह व आपि या इचछापतीचा परयतन करीत आहात ह वनणशचत आपिास या परयतनात यश परापत होवो ही सददचछा

का सात इागिीश मध लिहीिि शबद Pali English Dictionary by TWRhys Davids अनसार आहत

15

बािावतार - १

१ बदधा वतधा णभवजधदतवा बदधमबज ववलोचना बालावतारा भालसससा बालाना बजदधवजदधया

२ अकखरापादयो एकििालीस अकखरावप अकारादयो एकचिालीसा सिधतोपकारा ता यथा -अ आ-इ ई-उ ऊ-ए ओ क ख ग घ ङ च छ ज झ ञ ट ठ ड ढ ि त थ द ध न प ि ब भ म य र ल व स ह ळ अा -इवत

३ ततथोदनतासरा अटठ ततथ अकखरस ओकारधता अटठ सरा नाम ततथवत वित

४ लहमिा तयो रसतसा ततथ सरस लहमिा अ इ उ इवत तयो रससा

५ अञ ञ दीघा ततथ सरस रससहञ ञ दीघा सायोगतो पबब एओ रससा इवोच चधत अनधतरा बयञ जना सायोगो एतथ सययो ओटठो सोततथ

६ ससा बयञ जना सर ठपतवा ससा कादयो वनगगहीतधता बयञ जना

७ वगगा पञ िपञ िसो मनता बयञ जनाना कादयो मकारधता पञ चपञ चसो अकखरवधतो वगगा वगगाना पठमदवतया सो चाघोसो एतथाञ ञ घोसा

८ अ इतत तनगगहीत अाइवत अकारतो परा यो वबधद सयत त तनगगहीता नाम वबधद चळामिाकारो वनगगहीतमधत वच चत कवलससा पपयोगिा अकारो सनध नधीयत

16

पालि अकषरमािा पालि भारत एककचाळीस अकषर आहत या पकी पवहि आठ सवर आणि पढीि तहतीस वयञजन

सवर अ आ इ ई उ ऊ ए ओ वयञजन क ख ग घ ङ

च छ ज झ ञ

ट ठ ड ढ ि

त थ द ध न

प ि ब भ म

य र ि व स ह ळ ा

आठ सवराापकी अ इ उ ह ऱहसव सवर आणि आ ई ऊ ए ओ ह दीघष सवर

वयाजनाच पाच वगष अनकरम क-वगष च-वगष ट-वगष त-वगष आणि प-वगष

य पासन ळ पयात सात इतर वयञजन

अखरीस ा अनसवार ककिवा अननालसक वयाजन पालि भारत यास वनगगहीत महितात

17

कसमलिसि सिवपटक ndash अागिरवनकाय वतकवनपात पालळ (६६)

एवा म सता ndash एका समया भगवा कोसिस चाररका चरमानो महता णभकखसङघन सददधि यन कसमिा नाम कािामाना वनगमो तदवसरर अससोसा खो कसमलिया कािामा ndash ldquoसमिो खि भो गोतमो सकयपिो सकयकिा पबबजजतो कसमिा अनपपिो ता खो पन भवधता गोतमा एवा कलयािो वकलिसददो अबभगगतो ndash ldquoइवतवप सो भगवा अरहा सममासमबदधो ववज जाचरिसमपध नो सगतो लोकववद अनिरो पररसदममसारलथ सतथा दवमनससाना बदधो भगवाrsquoवत सो इमा लोका सदवका समारका सबरहमका सससमिबराहमणिि पजा सदवमनससा सया अणभञ ञा सतचछकतवा पवदवत सो धममा दसवत आददकलयािा मजझकलयािा पररयोसानकलयािा सातथा सबयञ जना कवलपररपणिा पररसदधा बरहमचररया पकासवत साध खो पन तथारपाना अरहता दससना होतीवत ldquo अथ खो कसमलिया कािामा यन भगवा तनपसङकममिस उपसङकधमतवा अपपकच च भगवधता अणभवादतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च भगवता सददधि सममोददिस सममोदनीया कथा सारिीया वीवतसारतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च यन भगवा तनञ जसिि पिामतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च नामगोिा सावतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च तणहीभता एकमधता वनसीददिस एकमधता वनलसध ना खो त कसमलिया कािामा भगवधता एतदवोचा ndash ldquoसमधत भधत एक समिबराहमिा कसमिा आगचछमधत त सका यव वादा दीपमधत जोतमधत परपपवादा पन खासमधत वमभमधत पररभवमधत ओमतकखा करोमधत अपरवप भधत एक समिबराहमिा कसमिा आगचछमधत तवप सका यव वादा दीपमधत जोतमधत परपपवादा पन खासमधत वमभमधत पररभवमधत ओमतकखा करोमधत तसा नो भधत अमहाका होतव कङखा होवत ववधचवकचछा ndash lsquoको स नाम इमसा भवता समिबराहमिाना सच चा आह को मसाrsquoवत rdquo ldquoअितञह वो कािामा कङखखता अिा ववधचवकतचछता कङखनीयव पन वो ठान ववधचवकचछा उपपध नाldquo ldquoएथ तमह कािामा मा अनससवन मा परमपराय मा इवतवकराय मा वपटकसमपदानन मा तक कहत मा नयहत मा आकारपररववतक कन मा दददटठवनजझानकखमधतया मा भबबरपताय मा समिो नो गरवत यदा तमह कािामा अिनाव जानययाथ ndash lsquoइम धममा अकसिा इम धममा सावज जा इम धममा ववञ ञगरवहता इम धममा समिा समाददध ना अवहताय दकखाय साविधतीrsquoवत अथ तमह कािामा पजहययाथ ldquo

18

चाररका = यातरा परवास चरमान = चाििारा विरिारा परवासी ससघि = सोबत वनगम = नगर शहर कसमलि = आजच कसररया नगर तदवसरर = तत अवसरर = तथ पोचि कािामा = कसमलि नगरातीि ववशीषठ िोक अससोसा = होत खो = वसततः वासतववक खि = खरोखर पबबजजतो = परवतजजत झाििा अनपपिो = परापत झािा कलयािो = नशीबवान पववतर वकलिसददो = वकतीमान अबभगगतो = वर गििा उननत िोकववद = सवष िोक जाििारा ववशवजञ अनिरो = असा दसरा नाही सवोिम पररसदमम = लशकषीत होत असिारा सारथी = रथ चािवविारा पढ निारा सतथा = शालसत करिारा लशकविारा मार = मनातीि अकशि परविी भिया सया = सवया आपोआप इमा = या अशा अणभञञा = अणभजञान सतचछकतवा = साकषात करतो पवदवत = परकट करतो ववजञावपत करतो आदद = आराभ मजझ = मधयाातर पररयोसान = शवट सातथ = साथष उपयकत सबयञजन = सबब वयाजन ndash सवाषकषर बरमहचररया = पाववतरय पकासवत = परकालशत करतो उपसङक = जवळ जाि अपपकचच = कवधचत कधध तरी अलपशः एकमधता = एका बाजिा वनसीदन = बसि सममोद = आनाद उलहास सारतवा = समरि करन सावतवा = साागन तणहीभता = गपचप एतदवोच = एतत वच = अस बोिि सका यव = सवताचा वादा = ववचार लसदधाात दीपन = परकालशत करि जोतन = चमकववि पन = परात परपप = दसऱयाचा इतरााचा खासमधत = दोर दि अपशबद बोिि वमभमधत = घिा करतात पररभवन = कनिदा करि ओमतकखा = वनमनतम नीचतम अपर = दसरा पणशचम अधय कङखा = शाका साशय ववधचवकचछा = अववशवास साशय अितञह = पयाषपत इवतवकराय = मितः असि नयहत = खावतरिायक पररववतकक = परामशष वनजझान = अातयाषम

19

खमधतय = सहनशीि सहनयोगय धमम = गिववशर गिधमष सावजजा = सदोर ववञञा = वववक गरवहता = कनिदनीय समिा = समसत समाददनन = अागीकार करि सवीकारि सावि = ववदयमान असि असि पजहययाथ = तयाग करा

कसमलिसि ndash मराठी अनवाद मी अस ऐकि आह एकदा भगवात मोठया परवासी णभकखसाघासह कौशि (दशाचया) यातरत असता कािामााचया (जमातीचया) कसमलि नावाचया नगरात पोचि कसमलि ह खरतर कािामााचच ह शरमि शाकयकळातीि परवतजजत शाकयपतर गौतम खरोखरच (आपलयािा) परापत झाि आहत वासतववक आता गौतम पववतर उननत व कीतीमान आह जो दीपयमान योगयतापरापत समयक बदधीचा ववदया व आचरिान सापनन सधमागाषवर जात असििा सवष िोक जाििारा (सवषजञ) सवोिम असा लशकषीत होऊ असिाऱयााना पढ निारा सामाधय आणि असामाधय िोकााना शालसत करिारा असा तो बदध तो असामाधय जनााना भियााना पववतर जनााना शरमि-बरामहि जनााना आपोआपच अणभजञानाचा साकषातकार परकट करतो अस ततवजञान दतो ज आराभी वहतकर मधयाधही वहतकर आणि अावतमतः वहतकर साथष सवाषकषर समसत पररपिष पररशदध आणि पववतरतन परकालशत आह या िाभपरद रपान योगय दशषन होत आह अशा ररतीन कसमिीच कािामा भगवातााजवळ आि कााही (िोक) जवळ जाऊन भगवातााना अणभवादन करन एकाबाजिा बसि कााही (तयााचया) सावनधयान उलहालसत झाि कााही आनादान समती-ववसमत होऊन एकाबाजिा बसि कााहीजि भगवातााना हात जोडन परिाम करन एका बाजिा बसि कााही जि नाम-गोतर साागन एकाबाजिा बसि एका बाजिा बसन कसमलिच कािामा भगवातााना अस महिाि की ldquoशाधती भधत कोिी एक बरामहि-शरमि कसमलिस यतात त सवतःची ततव परकालशत करतात चमकववतात परात इतरााचया ततवााना दोर दतात घिा करतात कनिदा करतात नीच करतात भधत दसऱयाादा कोिी एक बरामहि-शरमि कसमलिस यतात तयाानी सवतःची ततव परकालशत

20

करतात चमकववतात परात इतरााचया ततवााना दोर दतात घिा करतात कनिदा करतात नीच करतात महिन ह भधत आमहास शाका होत साशय यतो ndash यापकी कोिता शरमि-बरामहि सतय बोितो कोिता खोट बोितो rdquo ldquoह कािामा आपिास शाका आणि साशय आह या दठकािी अशी शाका व साशय यि पयाषपत आहrdquo ldquoह कािामा (कवळ) ऐकणयान नाही पारापाररकतन नाही मितः असलयान नाही धारमिक पसतकात असलयान नाही तकष -हतन नाही खातरी असलयान नाही मागीि परामशाषन नाही अातयाषमी दषटीन समजन नाही भवय-रपान (भारन) नाही शरमि व जषठााचया (साागणया) न नाही तर ह कािामा सवतः जािन घया (की) ज ततव अकशि आह ज ततव सदोर आह जया ततवााना ववदवान दोरी महितात जया ततवााना सापिष अागीकारि सवाासाठी अवहताच आणि दखाःच आह ह कािामा अशा (ततवाा) चा (सवषथा) तयाग कराrdquo

21

वाकयातीि शबद आणि तयाि भद

मानव सावाद करतात तवहा त एकमकााना कााही ववचरतात आणि ज ववचारि त साागतात या ववचारणयात आणि साागणयात कााहीतरी lsquoअसिrsquo ककिवा कााहीतरी lsquoघडिrsquo असत या असणया-घडणयाचा थट साबाधीत महिजच lsquoजो कोिी असतोrsquo अथवा lsquoजो कोिी घडववतोrsquo ldquoतोrdquo महिज सावादातीि वाकयात असििा कताा हा कताष कधी एकटा (एकविन) तर कधी समह रपात (बहविन) असतो तसच हा कताष कधी परर (पलिीग) कधी सतरी (सतरीलििग) तर कधी या दोहोहन वगळा (नपसकलििग) असतो या कतयाषिा एक ववधान ककिवा नाव असत जयान तो वनणशचत ओळखिा जातो या नावािाच नाम महटि जात जवहा याच कतयाषचा पधहा पधहा उलिख होतो तवहा पवहलया उलिखा नातर यिाऱया पढीि उलिखात या नावाचया ऐवजी एक वगळ ववधान वापरि जात या ववधानािा सवानाम महितात

सावादातीि वाकयातन सावादकताष सवतः बददि बोितो तवहा तयािा परथम परर महिज उिमपररसो महितात जयाचयाशी सावाद किा जातो आह तयाचा वाकयात उलिख होतो तवहा तयािा वदवतीय परर महिज मजझिमपररसो महितात जवहा सावादातीि वाकयात सावाद करिाऱया दोहोहन वगळा तीसऱयाच कोिाचा उलिख असतो तवहा तयािा ततीय परर महिज पठमपररसो महितात

वाकयातन वयकत होिाऱया घडणयाचा थट साबध जसा कतयाषशी असतो तसच वाकयातीि घडि जयाचयाशी घडत तो महिज वाकयातीि कमा या कमाषसही एकवचन बहवचन तसच पलिीग सतरीसििग व नपसकसििग अस भद असतात तसच कमषही उिमपररसो मतजझमपररसो व पठमपररसो अशा सवरपात यत

जया शबदान वाकयातीि असि ककिवा घडि साागीति जात तया शबदािा तकरयापद महितात वकरयापदातीि शबद एका मळ शबदािा परतयय महिज परसतसपद जोडन किि रप असत या मळ शबदािा िात महितात धातिा जोडणयाच परससपद (परतयय) उिमपररसो मतजझमपररसो व पठमपररसो तसच एकवचन व बहवचन या कतयाषचया भदावर अविाबन असत वाकयात साागीतििी वकरया क वहा घडिी ह साागिारा वकरयापद शबदातीि बदि ह एक महतवाचा भद होय वकरया वतषमानात घडत असलयास वतषमान काळ महिजच पिपननकािो या पवीच घडिी असलयास भतकाळ महिजच तहययिनीकािो आणि वकरया पढ घडिार असलयास भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो महितात वतषमानकाळास

22

विमानकािो भतकाळास अतततकािो आणि भववषयकाळास अनागतकािो असही साबोधि जात

योच बदधा अततताि योच बदधा अनागता पचिपननाि यो बदधा अहा वादाधम सबबदा या सिातन तीनही काळााची नाव वनणशचत समरिात रहातीि

23

महामङगलसि (सि १ ndash ७) सिवपटक - खददकवनकाय ndash खददकपाठपालळ

lsquolsquoबह दवा मनससा च मङगलावन अधचधतया

आकङखमाना सोतथाना बरवह मङगलमिमाrsquorsquo १

lsquolsquoअसवना च बालाना पतणडतानञ च सवना पजा च पजनययाना एता मङगलमिमा २

lsquolsquoपवतरपदसवासो च पबब च कतपञ ञता अिसममापणिधध च एता मङगलमिमा ३

lsquolsquoबाहसच चञ च लसपपञ च ववनयो च सलसतकखतो

सभालसता च या वाचा एता मङगलमिमा ४

lsquolsquoमातावपत उपटठाना पिदारसस सङगहो अनाकला च कममधता एता मङगलमिमा ५

lsquolsquoदानञ च धममचररया च ञातकानञ च सङगहो

अनवज जावन कममावन एता मङगलमिमा ६

lsquolsquoआरती ववरती पापा मज जपाना च सायमो अपपमादो च धममस एता मङगलमिमा ७

धचधता = काळजी ववचार समसया अधचधतया = काळजीन ववचारान आकङख = आकााकषा आकङखमाना = आकााकषा करिार सोततथ = कलयाि सरकषा कषम बरवह = बोिाव साागव सवना = सागत करि बाि = मखष अजञानी पवतरप = अनकि दस = दश परदश वास = रहाि पञञता = पवषता पराथधमकता सचचञच = जञान लसपपञ च = कौशलय उपटठान = सवा अनाकि = वनणशचित अनवजज = अवजयष आरवत = तयाग ववरती = दर रहाि पाप = दषकतय वाइट कती

24

महामङगलसि मराठी अनवाद ( सि १ ndash ७) (महामङगिसिािी परासततावना ndash भगवान एकदा शरावनसत यथीि अनाथवपणडकाचया जतवन बागत बसि असता रातर समयी एक दवता तथ यवन भगवधताना अणभवादन करन गय सवरपात महिािी ) अनक शरषठ(मानव) व (सामाधय)मानव यााच मागिाचया ववचारान कलयािाचया अनक आकााकषाा करिाराा साठी (आपि) उिम व मागि साागाव १ (यावर भगवधतानी ददिि उिर ) मखााची सागत नसावी पाधडतााची सागत असावी पजनीयााची पजा वहावी ह उिम व मागि २ अनकि (योगय) परदशात रहाव पणय कतयास (सतकतयास) पवषता (पराथधमकता) असावी सवया समयक असणयाचा वनशचय ठवावा ह उिम व मागि ३ अधधक जञान कौशलय आणि ववनय याानी सलशणकषत वहाव बोिताना चाागि भाषय कराव ह उिम व मागि ४ माता-वपतयााची सवा करावी पतर व पतनी च वहत कराव वनणशचित कायष कराव ह उिम व मागि ५ दान कराव सदाचरि कराव आपतजनााच वहत कराव अवजयष तच कराव ह उिम व मागि ६ दषकतय तयागाव तयापासन दर रहाव मदयपानापासन सायधमत रहाव सदगिाा बददि परमाद नसावा ह उिम व मागि ७

25

महामङगलसि (सि ८ ndash १२)

lsquolsquoगारवो च वनवातो च सधतदटठ च कतञ ञता कालन धममससवना एता मङगलमिमा ८

lsquolsquoखधती च सोवचससता समिानञ च दससना कालन धममसाकचछा एता मङगलमिमा ९

lsquolsquoतपो च बरहमचररयञ च अररयसच चान दससना वनबबानसतचछवकररया च एता मङगलमिमा १०

lsquolsquoिटठसस लोकधममवह धचिा यसस न कमपवत असोका ववरजा खमा एता मङगलमिमा ११

lsquolsquoएताददसावन कतवान सबबतथमपराजजता सबबतथ सोततथा गचछमधत ता तसा मङगलमिमrsquorsquo १२

सख आणि दःख यश आणि अपयश कनिदा आणि सतती िाभ आणि कषती

ह आठ लोक-सवभाव आहत गारवो = गौरव वनवातो = अवमान सधतदटठ = सातषटी कतञञता = कतजञता खमधत = सहनशीिता सोवचचसता = ववनमरता साकचछा = चचाष बरहमचररय = शरषठ जीवन वनबबान = वनवाषि सतचछवकररया = साकषावतकरि िट = भरि भारि िोकधमम = िोकसवभाव यसस = जो कोिी ववरजा = वनमषळ खमा = कषम सख एताददसावन = अशा परकार

26

महामङगलसि मराठी अनवाद (सि ८ ndash १२) गौरव अथवा अवमान ककिवा सातषटी या (सवाा) बददि कतजञ असाव वळो-वळी सवदवचारााच शरवि कराव ह उिम व मागि ८ सहनशीिता व ववनमरता बाळगावी शरमिााच दशषन कराव आणि वळो-वळी सवदवचारााची चचाष करावी ह उिम व मागि ९ शरषठ जीवनासाठी आणि शरषठ (चार) सतय यासाठी साधना करावी वनवाषिाचया साकषावतकरिा साठी (साधना करावी) ह उिम व मागि १० आठ िोक-सवभावान भारनही जया कोिाच धचि का वपत होत नाही (परात) शोकरहीत आणि वनमषळ कषमपिष रहात ह उिम व मागि ११ अशा परकार कलयान (जो) सवषतर अपराजजत रहातो सवषथा कलयािाकड जातो ह तयाच उिम व मागि १२

27

वाकयातीि शबदात होिार बदि - १ दवदिो हासा पससवत दवदि हासािा पहातो दवदिो िन आहरती दवदि िनषयािा आितो दवदिन धना तजन योजवत दवदिान धनषयािा बाि िाविा दवदिाय हाससस कामता होमधत दवदिािा हासाची इचछा होती ववदध हासो नभसतमा पतवत जखमी हास आकाशातन पडतो यसतस तजनो तस हासो झयािा बाि तयािा हास दवदिसस यििससतम अनकमपा नततथ दवदिाचया मनात करिा नाही गोतमा हासा ओभरती गौतमा हास घवन जा

वरीि आठ वाकयात शबदात होिार आठ परकारच बदि ददसत आहत बदिि शबद ठळक कि आहत आणि ह शबद वयलकत वसत अथवा ततसम गोषटीची नाव (अथवा नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिार शबद) आहत जस

- दवदि व गोतम ही वयसकतिची नाव आहत - हास ह पकषाच नाव आह तर धन व तजन ही वसताची नाव आहत - नभ आणि धचि ही दखीि नावच आहत - वरीि सवष वाकयातीि वयलकत आणि वसत एककच आहत

नावािा मराठी वयाकरिात आणि पालि वयाकरिातही नाम अस महितात या वयलकत आणि वसत एकक असलयान ह एकविन आह नामात अथवा सवषनामात बदि होताना तयाचया अखरीस एक वा दोन अकषर जोडिी जातात या शबदबदिास पालि भारत तवभलि (मराठीत ववभलकत) महितात

णभकख जतवना आगचछमधत णभकख जतवनात आि बदधा णभकखवो सदधमा दसवत बदधाानी णभकखना सदधमष ददिा णभकखतह बदधाय नममधत णभकखनी बदधााना नमन कि णभकखनो गामणिना भोजना दसवत णभकखना गाव-मखयान भोजन ददि गामवासी णभकखणभ धममा आकङखवत गरामसथ णभकखकडन धमष इतचछतात गामवासी णभकखन मानसी गरामवासीनी णभकखिा सधमान किा णभकखमहह खीिासवो होमधत णभकखत आशरव-कषीिता असत णभकखव मा पमादो रमसस धचिा णभकखनो परमादात मन रमव नका

28

वरीि वाकयात णभकख या नामाच बहविन यत व तयाचया रपात आठ ववभसकतिच (बहविन तवभलि) बदि ददसत आहत

वाकयात उपयोजजिलया परतयक नामाची (सवषनामाची) एक भधमका असत या भधमकनसार तयाच ववभकतीच रप तयार होत पढीि तकतयात आठ वाकयात गौतम गोतम या नामाची आठ ववभलकत रप आणि याच शबदाची वाकयातीि भधमका लिहीिी आह

तवभकती पालि वाकय मराठी वाकय भयमका

परथमा गोतम राज-पासाद बवह वनकखमवत | गौतम राजवाडयाबाहर वनघाला

कोि काय

वदवतीया गोतमा वगिान महलिक पतसस | गौतमास आजारी वदध ददसला

कशास कोिास

ततीया गोतमन ककिकराना बहा पञह पतचछ | गौतमान सवकास अनक परशि ववचारल

कसा किी कोिी

चतथी गोतमनो बह ववसजजन िणभ | गौतमाला अनक उिर धमळािी

कशाला किाला

पाचमी गोतमसमा कसि-पञा कोधच नततथ | गौतमाहन कशि-बदधी किीही नाही

कशाहन किाहन

शषठी गोतमसस पञा सममासा अततथ | गौतमाची बदधी समयक आह

कशाचा किाचा

सपतमी गोतमनसम कोधो नततथ | गौतमात करोध नाही

कशात कोिात

साबोधन गोतमा अमहाका सदधमा दवत | गौतमा आमहास सदधमम दयावा

साद दि हाक मारि

ववभलकतच रप (ववभलि) नामाचया विन (एकवचन बहवचन) लििग (पतलिाग नसतरसििग नपासकसििग) आणि अनतय सतवर (अकाराधत आकाराधत इकाराधत उकाराधत) यावर अविाबन असत तरीही सथिपि नामाास जोडि जािार तवभलि परसतसपद पढीि तकतयात ददि आहत

29

तवभलि परसतसपद

ववभलि एकवचन बहवचन भधमका पठमा ओ आ कोि काय दवतया अा ए कशास कोिास तवतया एन एवह एणभ कसा किी कोिी चततथी आय सस आना कशाला किाला पञचमी आ समा महा एवह एणभ कशाहन किाहन

छटठी सस आना कशाचा किाचा सपतमी ए नसम ममह एस कशात कोिात आिपन (आ) (आ) साद दि हाक मारि

नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिाऱया शबदााना सवषनाम महितात मी आमही त तमही तो ती त तया कोि (परशिाथषक सवषनाम) ही मराठी सवषनाम आहत पालि भारत अमह तमह त य आणि क (परशिाथषक सवषनाम) ही सवषनाम आहत या सवषनामााची दखीि आठ ववभलि रप होतात पढीि पानाावरीि तकतयाा मधन कााही नाम व सवषनामााची ववभलि रप अभयासासाठी ददिी आहत

30

नर (अकाराधत पतलिाग) मानव मनषय

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा नरो नरा दवतया नरा नर

तवतया नरन नरवह नरणभ

चततथी नराय नरसय नराना पञचमी नरा नरमहा नरसमा नरवह नरणभ

छटठी नरसस नराना सिमी नर नरममह नरनसम नरस

आिपन नर नरा नरा

धचि (अकाराधत नपसकसििग) मन धचि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा धचिा धचिा धचिावन दवतया धचिा धचि धचिावन

तवतया धचिन धचिवह धचिणभ

चततथी धचिाय धचिसस धचिाना पञचमी धचिा धचिमहाधचिसमा धचिवह धचिणभ

छटठी धचिसस धचिाना सिमी धचि धचिममह धचिनसम धचिस

आिपन धचि धचिा धचिा धचिावन

31

पञञा (आकाराधत नसतरसििग) परजञा

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पञञा पञञा पञञायो दवतया पञा पञञा पञञायो तवतया पञञाय पञञावह पञञाणभ

चततथी पञञाय पञञाना पञचमी पञञाय पञञावह पञञाणभ

छटठी पञञाय पञञाना सिमी पञञाय पञञाया पञञास

आिपन पञञ पञञा पञञायो

पाणि (इकाराधत पतलिाग) हात

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पाणि पािी पाियो दवतया पाणिि पािी पाियो तवतया पाणिना पािीही पािीणभ

चततथी पाणिनो पाणिसस पािीना पञचमी पाणिना पाणिमहा पाणिसमा पािीही पािीणभ

छटठी पाणिनो पाणिसस पािीना सिमी पाणिममह पाणिनसम पाणिस पािीस

आिपन पाणि पािी पाणि पाियो

32

बोधध (इकाराधत नसतरसििग) जञान बदधी

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा बोधध बोधी बोधधयो बोधयो दवतया बोमधि बोधी बोधधयो बोधयो तवतया बोधधया बोधया बोधीवह बोधीणभ चततथी बोधधया बोधया बोधीना पञचमी बोधधया बोधया बोधीही बोधीणभ

छटठी बोधधया बोधया बोधीना सिमी बोधधया बोधया बोधया

बोमधि बोधो बोधधया बोधीस बोधधस

आिपन बोधध बोधी बोधधयो बोधयो

णभकख (उकाराधत पतलिाग) णभकष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा णभकख णभकख णभकखवो दवतया णभकखा णभकख णभकखवो तवतया णभकखना णभकखवह णभकखणभ

चततथी णभकखनो णभकखसस णभकखना पञचमी णभकखना णभकखसमा णभकखमहा णभकखवह णभकखणभ

छटठी णभकखनो णभकखसस णभकखना सिमी णभकखनसमा णभकखममह णभकखस णभकखस

आिपन णभकख णभकख णभकखव णभकखवो

33

वपत (उकाराधत पतलिाग) वपता

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा वपता वपतरो दवतया वपतरा वपतर वपतरो तवतया वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

चततथी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना पञचमी वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

छटठी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना सिमी वपतरर वपतरस वपतस वपतस

आिपन वपत वपता वपतरो

अमह (सवषनाम) मी ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा अहा मया असमा अमह नो दवतया मा ममा अमहा अमहाका अमह नो तवतया मया म अमहवह अमहणभ नो चततथी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो पञचमी मया अमहवह अमहणभ

छटठी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो सिमी मवय असमास अमहस

आिपन - - - - - -

34

तमह (सवषनाम) त

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा तवा तवा तमह वो दवतया ता तवा तवा तवा तमहा तमहाका तमह वो तवतया तवया तया त तमहवह तमहणभ वो चततथी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो पञचमी तवया तया तवमहा तमहवह तमहणभ

छटठी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो सिमी तववय तवय तमहस

आिपन - - - - - -

ता (पतलिाग)(सवषनाम) तो ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सो सयो ता ना (नपसक) त न तावन नावन

दवतया ता ना ता ना त न तावन नावन

तवतया तन नन तवह नवह तणभ नणभ

चततथी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना पञचमी तमहा अमहा नमहा तसमा तवह नवह तणभ नणभ

छटठी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना सिमी तममह अममह नममह तनसमा ननसमा अनसमा तस नस

आिपन - - - - - -

35

(सतरीसििग)(सवषनाम) ती

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सा सया ता ना तायो नायो दवतया ता ना ता ना तायो नायो तवतया ताय नाय तससा वतससा तावह नावह ताणभ नाणभ चततथी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा

वतससा तासा आसा तासाना

पञचमी ताय नाय तससा तावह नावह ताणभ नाणभ छटठी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा वतससा तासा आसा तासाना

सिमी वतससा तससा अससा ताया तससा वतससा तास आिपन - - - - - -

सबब (पतलिाग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबो सबबा (नपसक) सबब सबब सबबवन

दवतया सबबा सबबा सबब सबब सबबवन

तवतया सबबन सबबवह सबबणभ चततथी सबबसस सबबसाना पञचमी सबबमहा सबबसमा सबबवह सबबणभ

छटठी सबबसस सबबसा सबबसाना सिमी सबबममह सबबनसम सबबस

आिपन सबब सबबा सबब सबबवन सबब सबब सबबवन

36

सबब (सतरीसििग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबा सबबा सबबायो दवतया सबबा सबबा सबबायो तवतया सबबाय सबबावह सबबाणभ चततथी सबबससा सबबाय सबबासा सबबासाना पञचमी सबबाय सबबावह सबबाणभ

छटठी सबबसा सबबाय सबबासा सबबासाना सिमी सबबससा सबबाया सबबास

आिपन सबब सबबा सबबायो

ककि (पतलिाग)(सवषनाम) कोि ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा को ककि का (नपसक) क क कावन

दवतया का ककि का क क कावन

तवतया कन कवह कणभ चततथी कसस वकसस कसा कसाना पञचमी कमहा कसमा वकसमा कवह कणभ

छटठी कसस वकसस कसा कसाना सिमी कममह वकममह कनसम वकनसमा कस

आिपन - - - - - -

37

ककि (सतरीसििग)(सवषनाम) कोि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा का का कायो दवतया का का कायो तवतया काय कावह काणभ चततथी कससा काय कासा कासाना पञचमी काय कावह काणभ

छटठी कससा काय कासा कासाना सिमी कससा काया कास

आिपन - - - - - -

एत (पतलिाग)(सवषनाम) हा ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसो एता (नपसक)

एत एत एतावन

दवतया एता एना एता एत एन एत एतावन

तवतया एतन एतवह एतणभ चततथी एतसस एतसा एतसाना पञचमी एतमहा एतसमा एतवह एतणभ

छटठी एतसस एतसा एतसाना सिमी एतममह एतनसम एतस

आिपन - - - - - -

38

एत (सतरीसििग)(सवषनाम) ही

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसा एता एतायो दवतया एता एता एतायो तवतया एताय एतावह एताणभ चततथी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना पञचमी एताय एतावह एताणभ

छटठी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना सिमी एवतससा एतससा एतासा एतास

आिपन - - - - - -

ककि (त कोि) सबब (त सवष) एत (ह) ही नपसकसििगी सवषनामााची रप पठमा आणि दवतया ववभिी मध वगळी असतात तवतया त सिमी पयात या सवषनामााची रप पतलिागी सवषनामाासारखीच असतात पालि भारत खालिि परमाि सवषनाम आहत अमह = मी तमह = त अञञ = अधय पबब = पवष दतकखन = दणकषि उिर = उिर एक = एक अपर = पणशचम ता (सो सा ता) = तो ती त एत (एसो एता एता) = हा ही ह इम (अया अया इदा) = हा ही ह ककि (को का ककि) = तो कोि ती कोि त कोि सबब (सबबो सबबा सबबा) = त सवष तया सवष त सवष

39

िहमिक कपविनसि सिवपटक ndash सायिवनकायो - महावगगो १२ सचचसायि २ धममचककपविनवगगो

एका समया भगवा बारािलसया ववहरवत इलसपतन धमगदाय ततर खो भगवा पञ चवमगगय णभकख आमधतलस ndash ldquoदवम णभकखव अधता पबबजजतन न सववतबबा कतम दव यो चाया कामस कामसखतल लकानयोगो हीनो गममो पोथज जवनको अनररयो अनतथसावहतो यो चाया अिवकलमथानयोगो दकखो अनररयो अनतथसावहतो एत खो णभकखव उभो अधत अनपगमम मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवतrdquo कतमा च सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावािा सममाकहमनतो सममाआजीवो सममावायामो सममासतत सममासमायि अया खो सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत इदा खो पन णभकखव दकख अररयसच चा ndash जावतवप दकखा जरावप दकखा बयाधधवप दकखो मरिममप दकखा अमपपयवह समपयोगो दकखो वपयवह ववपपयोगो दकखो यममपचछा न लभवत तममप दकखा ndash साखखिन पञ चपादानकखधधा दकखा इदा खो पन णभकखव दकखसमदय अररयसच चा ndash याया तणहा पोनोबभववका नजधदरागसहगता ततरततराणभनजधदनी सययलथदाndash कामतणहा भवतणहा ववभवतणहा इदा खो पन णभकखव दकखतनरोि अररयसच चा ndash यो तससायव तणहाय अससववरागवनरोधो चागो पदटवनससगगो मलि अनालयो इदा खो पन णभकखव दकखतनरोिगायमनी पदटपदा अररयसच चा ndash अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावाचा सममाकममधतो सममाआजीवो सममावायामो सममासवत सममासमाधध पञ चपादानकखधधा = रपपादानकखधधो वदनपादानकखधधो सञ ञपादानकखधधो सङखारपादानकखधधो ववञ ञािपादानकखधधो

40

इलसपतन धमगदाय ndash आजचया सारनाथ च परातन नाव

ववहरवत = ववहार करीत होत धमगदाय = मगवन आमधतलस = आमातरि कि बोिावि सववतबब = सोबत रहातात कतम = कोित काम = भौवतक इचछा कामसखतलिक = भौवतक तपती हीनो = वनकषठ नीच पोथज जवनको = हानीकारक वदनाजनक गममो = परापय उपिबध अनतथ = अनथष सावहतो = न यकत अनतथसावहतो = अनथषपिष अनयोग = साधना अनररय = असभय अररय = शरषठ अि = सवतः वकिमथ = किर अपादान = दर करि सययलथदा = या परमाि अशा परकार साखखिन = साकषपान उभो = उभय दोधही अधत = अधतरात अधतरी दरमयान उपगमम = जवळ जाि अनपगमम = सरळ जवळ जाि ञाि = जञान अणभसमबदध = सापिष जञानी चकखकरिी = (ददवय)दषटीदायी ञािकरिी = जािीव दिारा उपसमाय = सातोरपिष अणभञञाय = जािीव दिार समबोधाय = जञानदायी वनबबानाय = वनवाषिदायी कतमा = कोिता सययलथदा = पढीि परमाि तद अनसार असस = सापिष ववराग = वरागय चागो = तयाग पदटवनससगगो = पररतयाग वनरोध = समळ नाश मलि = मलकत अनािय = अनासलकत पाच सावदना सका धध = रप (दषय सावदना)

वदना (शारीरी सावदना) साजञा (मानलसक सावदना) सासकार (वनमीती सावदना) ववजञान (चतना सावदना) ह पाच सावदना सका धध

41

िहमिककपविनसि ndash मराठी अनवाद

एकदा भगवात वारािसी मध ऋरीपतन यथीि मगवनात रहात होत तथ भगवाताानी पाच णभकखाचया साघास आमावतरत कि (आणि ववचारि) ldquoणभकखनो सधयसताानी दोन गोषटीचया सोबतीत राह नय कोितया दोन गोषटी भौवतक इचछा भौवतक तपती जी वनकषटीपरामपतची वदनाजनक असभय व अनथषपिष असत आणि दसरी सवयाकिरपरामपत (आतमकिर) जी दःखद असभय व अनथषपिष असत महिन ह णभकख या दोहोचया अधतरा (मधयाचया) जवळन जािारा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

णभकख कोिता हा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक सकलप समयक वािा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक सतमतत समयक समायि हाच तो मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख जधमि ह दःखद वदधतव ह दःखद वयाधध ह दःख मतय ह दःख अवपरयाशी सायोग ह दःख वपरयाचा ववयोग ह दःख जयाची अपकषा आह त परापत नसि ह दःख साकषपान पाच अपादान सका ध दःख

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखािी उतपलि ही िािसा - पनभषवाची सनह-सोबतीची यथ-तथ आनाददत करिारी साकषपान ndash तपतीची िािसा भौवतकाची िािसा अणभभौवतकाची िािसा

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखाि तनराकरि िािसपासन सापिष वरागय (िािसचा) समळ नाश तयाग (िािसपासन) मलकत आणि अनासलकत

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख तनराकरिािा मागा हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक साकलप समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक समवत समयक समाधध

42

वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ मागीि पाठातीि वाकयात आपि नाम आणि सवषनाम या परकारातीि शबदात होिार बदि पावहि याच वाकयात वकरया साागिार ज शबद (धात वकरयापद) आि होत तयातही कााही बदि झालयाच पावहि आह या बदिाच ववसतत वववचन आपि या पाठात पाह

कोितयाही वकरयबददि आपि जवहा बोितो तवहा १ ती वकरया होऊन घडन गििी असत २ ती वकरया होत घडत असत ककिवा ३ ती वकरया घडिार असत

जवहा वकरया घडन गििी असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भतकाळ महिजच तहययिनीकािो (अततत काि) असतो जवहा वकरया घडत असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात वतषमानकाळ महिजच पचिपननकािो (विमान काि) असतो जवहा वकरया घडिार असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो (अनागत काि) असतो या तीनही काळात धात वकरयापदािा परतयय (परसतसपद) िावि जात ह परससपद जस काळानरप वगळ असत तसच त वकरया करिाऱया कतयाषचया वचनावर (एकवचन बहवचन) आणि परर (परथम वदवतीय ततीय) अविाबन असत वतषमानकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

वतामानकाळ ndash पचिपननकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो धम म

मतजझमपररसो लस थ

पठमपररसो वत अमधत

या परससपदााना जोडन तयार होिारी कााही धाताची वतषमान काळाची (पचपननकािो) वकरयापदााचा अभयास आपि या पढीि पानाामधन करिार आहोत

43

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अनसमअममह असम अमह

मतजझमपररसो अलस अतथ

पठमपररसो अततथ समधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीधम बरधम बरवीम बरम

मतजझमपररसो बरवीलस बरलस बरवीथ बरथ

पठमपररसो बरवीवत बरवत (आह) बरवमधत (आह)

स ndash ऐकि एकवचन बहवचन

उिमपररसो सिोधम सिाधम सिोम सिाम

मतजझमपररसो सिोलस सिालस सिोथ सिाथ

पठमपररसो सिोवत सिावत सिमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो करोधम करोम

मतजझमपररसो करोलस करोथ

पठमपररसो करोवत करोमधत कबबमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तनोधम तनोम

मतजझमपररसो तनोलस तनोथ

पठमपररसो तनोवत तनोमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पससाधम पससाम

मतजझमपररसो पससलस पससथ

पठमपररसो पससवत पससमधत

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

2

पालि भाषा समजावी

अशोक तपास (पालि भारा मकत अभयासक)

हरषदा तपास

( एमए-मराठी एमए-पालि)

पररस-दमम परकाशन

3

अनकरमणिका

१ भारा ३

२ लिपी ५

३ मातभारा ७

४ नवी भारा ८

५ भारतीय भारा १०

६ पालि भारा १२

७ बािावतार - १ १४

८ पालि अकषरमािा १५

९ कसमलिसि १६

८ वाकयातीि शबद आणि तयााच भद २०

९ महामागिसि २२

१० वाकयातीि शबदात होिार बदि - १ २६

११ धममचककपविनसि ३८

१२ वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ ४१

१३ धममपद १४ - बदधवगग ४६

१४ शबद सनधध (सवर सानधध) ५२

१५ शबद सनधध (वयाजन सनधध) ५४

१६ अशोक कािीन बराममह लिपी ५६

4

भाषा पथवीवर जधमिलया सवष पराणयाापकषा मानवी मजजासासथचा सवाषधधक ववकास झािा मजजासासथचया या ववकासामळ मानवात इतर पराणयााहन कााही वगळपि आढळत ह वगळपि महिज अवयव आणि उप-अवयव यााचया हािचािीवर मदच असिि सकषम आणि सवतातर वनयातरि उप-अवयव महिज मखय अवयवास जोडन असिि िहान भाग जस हात या अवयवास पाजा व बोट आहत तसच तोडास ओठ जीभ जबडा अस भाग आहत पाजा व बोट तसच ओठ जीभ व जबडा यााची सकषम आणि सवतातर हािचाि मानव (माकड व ततसम पराणि) कर शकतात या वनयातरिामळ मानवािा जी अनक कौशलय शकय झािी तयातीि सवाषत महतवाच महिज ldquoसवाद कौशलयrdquo सावाद महिज एका मानवान तयाचया मनातीि हवया तया साकलपना दसऱयास अवगत करि आणि दसऱयाकडन जया साकलपना परकषवपत होतात तया समजि

मानवी सावाद मखयतव दोन परकारानी होत तयातीि पवहिा परकार महिज ldquoकाययक सवादrdquo यात अवयवााचया ववशीषठ परकार हािचािी करन एक मानव दसऱया मानवाशी सावाद करतो जस आागठा सरळ बाहर तािन कििी तळहाताची मठ सामाधयतः दरव पदाथष अशी साकलपना अवगत करत मग ही मठ आणि आागठा तोडाकड निा की वपि ही साकलपना दाखवविी जात तर हीच मठ हात मनगट आणि कोपरातीि हािचािीनी वरचया ददशकडन खािचया ददशकड विरवन ओति ही साकलपना दाखवविी जात कवळ अवयवच नवह तर चहऱयावरीि उप-अवयवााची ववलशषठ परकार हािचाि करनही कााही साकलपना दाखववलया जातात जस ओठ आडव ववसतारि (हसि) महिज आनाद डोळयााचया पापणया उभया तािि महिज करोध ककिवा आशचयष या पकषा अधधक अनक परकारचया साकलपना मानवान आपलया अवयव हािचािीतन वनमाषि कलया आणि या साकलपनााचया सारचनतन आप-आपसात सावाद किा

कावयक सावादानातर या सावादातीि सवाषधधक उिीवा दर करीत मानवान सावादाची दसरी पदधत अविावबिी या पदधतीत मानवान का ठातन यिाऱया आवाजािा ओठ जीभ आणि जबडयाचया

5

वगवगळया हािचािीतन वगळपि ददि या वगवगळया आवाजाातन एक-दोन ककिवा तयाहन अधधक आवाजााचया सायकत सारचनतन साकलपना तयार कलया आणि या परकारचया साकलपनााचया सारचनतन कििा सावाद महिज ldquoवायिक सवादrdquo वाधचक सावादात आवाजााचया सारचनतीि अमयाषद वववधयामळ या सावादाचा अमयाषद ववसतार झािा पि तयाच बरोबर पराधचन मानवाचया भरमिाचया परादलशक मयाषदाामळ परतयक परदशागिीक वाधचक सावादातीि साकलपना सवतातरपि परसपरााहन वगळया वनमाषि झालया परतयक परदशागिीक या ldquoवायिक सवाद परिािीrdquo महिजच ldquoभाषाrdquo तयार झालया मानवी भरमि-ककषााचया मयाषदनसार अथाषतच या वाधचक सावाद परिािी सरवातीचया काळात साकधचत-परादलशक रावहलया पि कािाातरान मानवी भरमि मयाषदााचा जस-जसा ववसतार होऊ िागिा तस-तशा ववसतत-परादलशक झालया अशा ररतीन वगवगळया भपरदशात वगवगळया भारा वनमाषि झालया अशा परादलशक भारा वनमाषि झालयानातरही मानवी भरमि-ककषा ववसतत होतच रावहलया आणि यातनच गरज वनमाषि झािी ती अधय परदशातीि भारा अवगत करणयाची

काळाचया ओघात या भाराामध अनक परकार ववकास होत गिा शजारचया भपरदशातीि भारााचाही एकमकीवर परभाव पडत गिा यातन भारच रप पािटत गि अतयाधनीक रप जस परचलित झाि तस पराधचन रप ववसमतीत गि अवाषधचन भारिा नव नाव धमळाि आणि वतचच पराधचन रप वगळया नावान साबोधि गि इसवी सन पवष ४५० चया समारास अनसततवात असििी अशीच एक पराकतची आविी बदधाानी आणि तयााचया लशषयाानी तयााची जीवन-ततव जनसामाधयााना साागणयासाठी वापरिी ही भारा महिजच ldquoपालिrdquo

6

लिपी सावाद करिाऱया दोधही वयलकत जवहा एकमकााचया जवळसमोर

असतात तवहा हा सावाद lsquoपरतयकष सवादrsquo असतो ववसतारिलया भरमिककषाामळ मानवास सावादासाठी सथळ आणि वळ याचा मळ घािि अवनतय होऊ िागि जस राजा धमषगर अथवा ततसम वयलकत आपलया रयतशीलशषयााशी सावाद साधणयासाठी उपिबध आह अस नहमीच होिार नाही तसच सावादाचा मजकर अधधक काळ दटकन रहावा अशीही गरज वनमाषि झािी यातन lsquoअपरतयकष सवादrsquo ही साकलपना उदयािा यऊ िागिी अपरतयकष सावादासाठी एखादा मधयसथ परथम एकाकडन ऐकन नातर दसऱयाकड जाऊन ज ऐकि त सााग िागिा राजाजञची दवाडी दि हा तयातिाच परकार पि यात मधयसथाची अचकता ही वनताात आवशयकता झािी मानवी मधयसथापकषा वनजीव वसतचा उपयोग मधयसथ महिन करता यईि का या परशिाच उिर शोधणयातन एक नव कौशलय उदयािा आि एका वयलकतिा अपणकषत मजकर सााकतीक सवरपात भौवतक वसतवर नोदवन ती वसत दसऱया वयलकतकड नलयावर या दसऱया वयलकतन हा सााकवतक मजकर पाहन तो जसाचया तसा समजि हच त कौशलय कावयक आणि वाधचक सावादातीि साकलपना ककिवा साकताापरमािच ही नोदवन ठवणया योगय दषय साकतााची परिािी महिज ldquoलिपीrdquo लिपी अवगत असणयाच कौशलय महिज lsquoलिहीिrsquo आणि lsquoवाििrsquo

लिपी सादभाषतीि एक महतवाची गोषट यथ समजन घि आवशयक आह भारा आणि लिपी या दोन वगवगळया गोषटी आहत एका ववशीषठ भारची एक ववशीषठ लिपी अस एकास एक नात भारा आणि लिपी यााचया मध सरवातीचया काळातही नवहत आजही त नसाव जस समराट अशोकाच लशिािख भारतातीि सवाषधधक दठकािी सथावनक पराकत भारत बराममह लिपीत लिहीिि असि तरी तच िख वायवय भारतात पराकत भारतच परात खारोषटी लिपीत लिहीिि आहत बराममह लिपी डावीकडन उजवीकड लिहीिी वाचिी जात तर खारोषटी लिपी उजवीकडन डावीकड लिहीिी वाचिी जात कािाातरान भारा आणि लिपी एकमकीशी बााधलया गलया अस असि तरीही आजही कोितयाही भारतीय भारतीि मजकर दसऱया कोितयाही भारचया

7

लिपीत अवगत होणयायोगय लिहीतावाचता यतो इतकच नवह तर अभारतीय भारतीि

मजकरही भारतीय लिपी मध तसाच लिहीतावाचता यतो भारतीय दवनागरी लिपीत बट-बॉि ह आणि असच इतर शबद लिहीणयासाठी ॲ ऑ ह नवीन सवर अातभषत कि आहत

भारतातीि सवाषत पराधचन जञात असििी लिपी बरामहह भारतात आजही उपिबध असिि सवाषत पराधचन िखन महिज समराट अशोकाच लशिािख आणि सताभािख या िखाावरन अस िकषात यत की मितः पालि भारा बराममह लिपीत लिहीिी जात होती आज पालि लिहायिा बोिायिा ककिवा वाचायिा लशकणयासाठी बराममह लिपी लशकणयाची गरज आहच अस नाही कारि आज उपिबध असिि पालि वाङमय जगातीि अनक लिपी मध पसतक रपात आणि सागिक महाजािावर दखीि उपिबध आह िटीन (रोमन) लिपीत तर पालि लिहीणयासाठी कााही अधधक अकषर दखीि उपिबध किी आहत आपि पढीि पाठाातन दवनागरी लिपीतनच पालि भारा लशकिार आहोत कारि मराठी माधयमातन पालि लशकताना आपिास दवनागरी लिपी अवगत आह ह गवहत आहच लशवाय मराठी भारच सथि वयाकरिही आपिास अवगत आह हही गवहत आह

जयपर जवळ बरट यथ सापडििा अशोकािा बरामहह लिपीतीि लशिािख

(सदर िख असििी लशिा कोिकाता यथीि पराि-वसत-सागरहाियात उपिबध आह)

8

मातभाषा तग धरन रहाि आणि ववकसीत होि या उपजत मिभत गिाामळ बािक जधमलयावर त हळ हळ आपलया पािकााच अनकरि करन अनक गोषटी लशक िागत जस एका जागहन दसऱया जागी जाणयासाठी परथम पोटावर घसरि मग हात-पाय या चार अवयवाावर चािि आणि अखरीस दोन पायाावर उभ राहन चािि अशा वकरया बािक नसरगिकपिच लशकत तयाच बरोबर आसपासचया िोकााशी सावाद साधणयासाठी बािक ज कााही सपषटपि ऐकत व पहात तयाच अनकरि करणयाचा परयतन करत ऐक यिारा आवाज आणि बोििाऱयाचया तोडाची होिारी हािचाि यााचया अनकरिातन त बािक परथम एकक अकषर नातर एकक शबद आणि अखरीस िहान िहान वाकय असा सावाद कर िागत िहान बािक सवषपरथम आपलया पािकााचया अनकरिातन जी भारा लशकत ती असत तयाची lsquoमातभाषाrsquo ही भारा लशकताना तयािा कोितही lsquoभाषि शासतरrsquo लशकाव िागत नाही परात तयाचा शबद सगरह जजतका अयिक तततकाि तो मातभाषत समदध होत जातो हच बािक जवहा वकशोरवयीन होत पाठशाळत जाऊन अनक ववदया-किा-शासतर लशक िागत तवहा याच परवकरयत त सवताचया मातभारची लिपी लशकत आणि तयािा तया भारत लिहीिवाचि अवगत होत मग पढ तया भारच शासतर लशकत भारच सौदयष दखीि तयािा समजत अवगत होत ह शासतर लशकणयापवी दखीि तयािा तयाची मातभारा वनणशचतच चाागलया परकार बोिि अवगत असत पि आता ती तयािा सवाागाानी अवगत होत

9

नवी भाषा मातभारा सवाषगाानी पिष अवगत झालयानातर ववसतत सामाजजक सावादासाठी मानवािा इतर भारा लशकणयाचीही गरज भासत अशा वळी ही नवी भारा कोितया पातळी पयात लशकि गरजच आह ह जािन घि सवष परथम आवशयक असत या पातळी अस शकतात ndash बोिि वाचि लिहीि आणि भारच सौदयष समजि भारच शासतर समजि अशा ववशलरिातन भारा लशकणयाची पदधत वनणशचत करता यव शकि नवी भारा िकत बोिि लशकणयासाठी

१ तया भारतन बोििाऱयाच वारावार ऐकि आणि ज ऐकि तयाचा अथष मातभारत समजन घि व तया भारची शबदरिना समजन घि

२ तया भारची शबदसपदा अयिकायिक अवगत करन घि ३ जर एखादी लिपी वाचता आणि लिहीता यत असि तर तया कौशलयाचा उपयोग या कामी

करता यईि महिज जी भारा लशकायची आह तया भारतीि सावाद जी लिपी अवगत आह तया लिपीत पधहा पधहा वाचन आणि सरावासाठी वाचन समजिि सावाद परत लिहन काढि

नवी भारा लिहीता वाचता यि लशकणयासाठी आज ही भारा कोितया लिपीत सवाषधधक लिहीिी जात ह समजन घि आवशयक आह ह समजलया नातर

१ ही लिपी लिहीणया वाचणयास अवगत करि २ तया भारतन बोििाऱयाच वारावार ऐकिवाचि आणि ज ऐकिवाचि तयाचा अथष

मातभारत समजन घि व तया भारची शबदरिना समजन घि ३ तया भारची शबदसपदा अयिकायिक अवगत करन घि ४ पवहलया पायरीत लशकिलया लिपीतच नवया भारतीि सावाद वारावार वाचन काढि आणि

सरावासाठी वाचन समजिि सावाद परत लिहन काढि

10

अशा पदधतीन नवी भारा लशकता यईि एकदा नवी भारा अवगत झािी की नातर या भारचया शासतराचा आणि सौदयाषचा अभयास करता यईि

जगातीि सवषच भारााना सवतःची अशी ववशीषठ शबद रचना असत एका भारतीि शबद रचना दसऱया भारत जशीचया तशी वापरता यत नाही एका भारतीि शबद दसऱया भारतीि शबद रचननसार किी तर या रचनतन अथषपिषता होत नाही कधी कधी तर तयातन अनथष ही होतो महिजच कोितीही भारा लशकताना तया भारची शबद आणि वाकय सारचना समजि सवाषधधक गरजच असत

वर विषन किलया भारा लशकणयाची पदधत िकत अवाषचीन भारा लशकणयासाठी पिषतः उपयोगी आह मातर कोितीही पराधचन भारा लशकणयासाठी ही पदधत पिषतः उपयोगी नाही कारि पराधचन भारा बोििारा जन-समदाय वतषमान काळात उपिबध नसतो महिनच तर तया भारिा पराधचन भारा महितात पराधचन भारा लशकणयासाठी या भारत उपिबध असिि वाङमय उपयोगी पडत भारतीय पराधचन भारच आिखी एक ववशर वगळपि पहायिा धमळत भारतीय पराचीन भाराामध कवळ वाकयातीि शबद-रचनाच नवह तर शबदातिी अकषर-रचना दखीि महतवाची असत कारि अनकदा एकमकााचया सोबत यिार एक वा अधधक शबद एकवतरत करन (शबद सयि) लिवहि (वा बोिि) जातात अशा वळी या शबद समहातीि शबद पथक करि आणि समजि गरजच असत

आतापयातच सवष वववचन आपि पालि भारा समजणया-लशकणयाचया हतन कि आह पालि भारा लशकणयासाठी ववपि सावहतय उपिबध आह पालि भारची वाकय रचना मराठी सदशयच आह वसतत मराठी भारची उतपलि पराकत भारतनच झािी आह पालि भारा पराकत भारचीच एक आविी आह

11

भारतीय भाषा - शबदाचया रपात होिार बदि

जवळ जवळ सवषच भारतीय भाराा मध परतयक वाकयातीि शबदााची रचना एका ववशर पदधतीन किी जात या रचनमध शबदााचा करम सामाधयपि बदििा जात नाही पि सामाधयपि हा करम अनावधानान अथवा अवधानपवषक (भारा सौदयाषसाठी) बदििा तरीही वाकयाचा अथष बदित नाही पढीि वाकय पहा

दवदिान हासािा मारि हासािा दवदिान मारि मारि दवदिान हासािा मारि हासािा दवदिान हासािा मारि दवदिान दवदिान मारि हासािा

जागतीक वकतीची भारा इागिीश मध ही शबद-रचना सामाधय पि पढीि परमाि लिहीिी जाईि

१ Devadatta killed Goose ४ Goose killed Devadatta

२ Killed Goose Devadatta ५ Goose Devadatta killed

३ Devadatta Goose Killed ६ Killed Devadatta Goose

यात िकत पवहलया आणि चौथया शबद-रचनत वनदान अथषबोध तरी होतो (पिषपि ववरोधी अथष) पि दसऱया वतसऱया आणि पाचवया सहावया रचनत अथषबोधच होत नाही

भारतीय भाषचया बाबतीत अस का होत

याच कारि lsquoदवदिrsquo या शबदािा जोडिि lsquoनrsquo ह अकषर आणि lsquoहासrsquo या शबदािा जोडिि lsquoिाrsquo ह अकषर ववशर महिज दवदि आणि हास ह शबद महिज वयलकत जीव तथा वसतची नाव आहत तसच lsquoमारrsquo हा मळ वकरया दाखवविारा शबद (धात) यातन तयार होिार वकरयापद lsquoमारिrsquo lsquoमारिrsquo ह तयाच भतकाळ दशषवविार रप lsquoनrsquo आणि lsquoिाrsquo ही अकषर या वाकयातीि नावााचया अखरीस िाविि lsquoपरतययrsquo आहत ह परतयय (परसतसपद) ववभकती महिजच तवभलि

अशा परकार वाकयात रचना करतााना शबद बदितात आणि या रचनतन एक वनणशचत अथष परापत होतो कोितीही भारतीय भारा लशकताना परथम कोितया परकारच शबद किी आणि कस

12

बदितात याचा अभयास करि आवशयक आह तर वाकयात कसही आणि कोठही योजि तरीही न बदििार शबद कोित याचा अभयासही अातभषत असावा िागि

या अभयासा नातर आपिी वाचणया-लिहीणया-बोिणयातीि या नवया भारची शबदसपदा जस-जशी वाढत जाईि आणि तया तया दठकािी मळ शबद आणि तया शबदाच बदिि रप समजन यइि तस-तस भारच नीट आकिन होऊ िागि

13

पालि भाषा पराचीन भारतात जया भारा बोिलया जात होतया तयााना आज पराकत अस साबोधि जात सथळ-काळानरप पराकत भारचया अनक आविी पराचीन भारतात आढळलया आहत या आविी महिज मागधी अधषमागधीजन पराकत शौरसनी महाराषटरी पशाधच इसवी सन पवष ४५० चया समारास अनसततवात असििी अशीच एक पराकतची आविी बदधाानी आणि तयााचया लशषयाानी तयााची ततव जनसामाधयााना साागणयासाठी वापरिी ही भारा महिजच ldquoपालिrdquo पालि या शबदाचा अथष gt ओळ (Line)

पालकत (Row) मारगिका (Causeway) पववतर मजकर (वतवपटकातीि मजकर)(Sacred

text) पालि या शबदाचा अथष साागिाऱया िखाामध माझया असही वाचनात आि आह की

ldquoिहम पाियतत त पालिrdquo (पाियवत महिज (पािनपोरि) रकषि करतोरकषि करत) अथाषत धमाषच रकषि करत ती पालि सरवातीचया काळात पालि भारा बराममह लिपीत लिहीिी जात होती आज ती सवष भारतीय लिपीतन लिहीिी जात तशीच ती ससिहिी वकननौरी आणि इतर अनक अभारतीय लिपीमध आणि रोमन लिपी मधही लिहीिी जात पालि भारसाठी रोमन लिपीत कााही अधधक धचधह दखीि समाववषट किी आहत

सामाधय मािसास पालि भाषा समजावी एवढाच या सवष िखना मागचा उददश आह पालि भारच पााधडतय परापत वहाव हा उददश तर माझाही नवहता ककिवा आजही नाही भगवान बदधाानी जीवनाच एक सावषभौधमक आणि सावषकालिक ततवजञान अधडच हजार वराापवी साागीति ज जगातीि अनक ववदवानााना रचि तसच तमहा आमहािाही अनसरिीय वाटि ह ततवजञान मळचया शदध सवरपात समजायच असि तर बदधाानी त जया भारत साागीति ती भारा वाचता

14

(लिहीता) यि आवशयक आह याच उददशान पालि भारा लशकि सिभ वहाव यासाठीचा हा कतजञ परयतन

अथाषत ह एवढच वाचन आपिास पालि भारा समज शकि असा गरसमज किीही करन घऊ नय या वाचना नातर आपिास जञात असिलया पालि भारतीि शबदााचा साचय जजतका शकय होईि वततका वाढववि अतयात गरजच आह आपिा शबद-साचय जस-जसा वाढत जाईि आणि आपि तया शबदााच पालि वयाकरि समजन तयााचा अथष मनाशी िावीत जाऊ तस-तशी आपिास पालि भारा समजि सकर होत जाईि पालि भारचा शबद-साचय वाढववणयासाठी पालि वाङमय पालि सिााच वाचन हा सहज सिभ मागष आह या साठी सदर पसतकात पालि सावहतयातीि काावह उतार व गय सि तयातीि शबदााचया मराठीतीि अनवादासह ददि आहत या पसतकाचया वाचन अभयासानातर आपिास पालि भारचया वयाकरिाच आणि इतर पालि सावहतयाच वाचन करन हा अभयास समदध करता यईि

पालि भारत सरवातीस जवहा वाङमय वनमीती झािी आणि तो बराममह लिपीचा दखीि वनमीतीचा काळ होता अथाषतच पालि भारा तया काळात आणि तया नातरची कााही शतक पालि बराममह लिपीतच लिहीिी जात होती आज सार पालि वाङमय जगातीि अनक लिपीमध उपिबध आह ह आपि या पवीच वाचि आह तरीही पालि भारा लशकणया सोबत या पसतका अखरीस आपि बराममह लिपीचीही तोडओळख करन घिार आहोत

आपि ह वाचत आहात महिजच आपिास पालि भारा अवगत करणयाची इचछा आह व आपि या इचछापतीचा परयतन करीत आहात ह वनणशचत आपिास या परयतनात यश परापत होवो ही सददचछा

का सात इागिीश मध लिहीिि शबद Pali English Dictionary by TWRhys Davids अनसार आहत

15

बािावतार - १

१ बदधा वतधा णभवजधदतवा बदधमबज ववलोचना बालावतारा भालसससा बालाना बजदधवजदधया

२ अकखरापादयो एकििालीस अकखरावप अकारादयो एकचिालीसा सिधतोपकारा ता यथा -अ आ-इ ई-उ ऊ-ए ओ क ख ग घ ङ च छ ज झ ञ ट ठ ड ढ ि त थ द ध न प ि ब भ म य र ल व स ह ळ अा -इवत

३ ततथोदनतासरा अटठ ततथ अकखरस ओकारधता अटठ सरा नाम ततथवत वित

४ लहमिा तयो रसतसा ततथ सरस लहमिा अ इ उ इवत तयो रससा

५ अञ ञ दीघा ततथ सरस रससहञ ञ दीघा सायोगतो पबब एओ रससा इवोच चधत अनधतरा बयञ जना सायोगो एतथ सययो ओटठो सोततथ

६ ससा बयञ जना सर ठपतवा ससा कादयो वनगगहीतधता बयञ जना

७ वगगा पञ िपञ िसो मनता बयञ जनाना कादयो मकारधता पञ चपञ चसो अकखरवधतो वगगा वगगाना पठमदवतया सो चाघोसो एतथाञ ञ घोसा

८ अ इतत तनगगहीत अाइवत अकारतो परा यो वबधद सयत त तनगगहीता नाम वबधद चळामिाकारो वनगगहीतमधत वच चत कवलससा पपयोगिा अकारो सनध नधीयत

16

पालि अकषरमािा पालि भारत एककचाळीस अकषर आहत या पकी पवहि आठ सवर आणि पढीि तहतीस वयञजन

सवर अ आ इ ई उ ऊ ए ओ वयञजन क ख ग घ ङ

च छ ज झ ञ

ट ठ ड ढ ि

त थ द ध न

प ि ब भ म

य र ि व स ह ळ ा

आठ सवराापकी अ इ उ ह ऱहसव सवर आणि आ ई ऊ ए ओ ह दीघष सवर

वयाजनाच पाच वगष अनकरम क-वगष च-वगष ट-वगष त-वगष आणि प-वगष

य पासन ळ पयात सात इतर वयञजन

अखरीस ा अनसवार ककिवा अननालसक वयाजन पालि भारत यास वनगगहीत महितात

17

कसमलिसि सिवपटक ndash अागिरवनकाय वतकवनपात पालळ (६६)

एवा म सता ndash एका समया भगवा कोसिस चाररका चरमानो महता णभकखसङघन सददधि यन कसमिा नाम कािामाना वनगमो तदवसरर अससोसा खो कसमलिया कािामा ndash ldquoसमिो खि भो गोतमो सकयपिो सकयकिा पबबजजतो कसमिा अनपपिो ता खो पन भवधता गोतमा एवा कलयािो वकलिसददो अबभगगतो ndash ldquoइवतवप सो भगवा अरहा सममासमबदधो ववज जाचरिसमपध नो सगतो लोकववद अनिरो पररसदममसारलथ सतथा दवमनससाना बदधो भगवाrsquoवत सो इमा लोका सदवका समारका सबरहमका सससमिबराहमणिि पजा सदवमनससा सया अणभञ ञा सतचछकतवा पवदवत सो धममा दसवत आददकलयािा मजझकलयािा पररयोसानकलयािा सातथा सबयञ जना कवलपररपणिा पररसदधा बरहमचररया पकासवत साध खो पन तथारपाना अरहता दससना होतीवत ldquo अथ खो कसमलिया कािामा यन भगवा तनपसङकममिस उपसङकधमतवा अपपकच च भगवधता अणभवादतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च भगवता सददधि सममोददिस सममोदनीया कथा सारिीया वीवतसारतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च यन भगवा तनञ जसिि पिामतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च नामगोिा सावतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च तणहीभता एकमधता वनसीददिस एकमधता वनलसध ना खो त कसमलिया कािामा भगवधता एतदवोचा ndash ldquoसमधत भधत एक समिबराहमिा कसमिा आगचछमधत त सका यव वादा दीपमधत जोतमधत परपपवादा पन खासमधत वमभमधत पररभवमधत ओमतकखा करोमधत अपरवप भधत एक समिबराहमिा कसमिा आगचछमधत तवप सका यव वादा दीपमधत जोतमधत परपपवादा पन खासमधत वमभमधत पररभवमधत ओमतकखा करोमधत तसा नो भधत अमहाका होतव कङखा होवत ववधचवकचछा ndash lsquoको स नाम इमसा भवता समिबराहमिाना सच चा आह को मसाrsquoवत rdquo ldquoअितञह वो कािामा कङखखता अिा ववधचवकतचछता कङखनीयव पन वो ठान ववधचवकचछा उपपध नाldquo ldquoएथ तमह कािामा मा अनससवन मा परमपराय मा इवतवकराय मा वपटकसमपदानन मा तक कहत मा नयहत मा आकारपररववतक कन मा दददटठवनजझानकखमधतया मा भबबरपताय मा समिो नो गरवत यदा तमह कािामा अिनाव जानययाथ ndash lsquoइम धममा अकसिा इम धममा सावज जा इम धममा ववञ ञगरवहता इम धममा समिा समाददध ना अवहताय दकखाय साविधतीrsquoवत अथ तमह कािामा पजहययाथ ldquo

18

चाररका = यातरा परवास चरमान = चाििारा विरिारा परवासी ससघि = सोबत वनगम = नगर शहर कसमलि = आजच कसररया नगर तदवसरर = तत अवसरर = तथ पोचि कािामा = कसमलि नगरातीि ववशीषठ िोक अससोसा = होत खो = वसततः वासतववक खि = खरोखर पबबजजतो = परवतजजत झाििा अनपपिो = परापत झािा कलयािो = नशीबवान पववतर वकलिसददो = वकतीमान अबभगगतो = वर गििा उननत िोकववद = सवष िोक जाििारा ववशवजञ अनिरो = असा दसरा नाही सवोिम पररसदमम = लशकषीत होत असिारा सारथी = रथ चािवविारा पढ निारा सतथा = शालसत करिारा लशकविारा मार = मनातीि अकशि परविी भिया सया = सवया आपोआप इमा = या अशा अणभञञा = अणभजञान सतचछकतवा = साकषात करतो पवदवत = परकट करतो ववजञावपत करतो आदद = आराभ मजझ = मधयाातर पररयोसान = शवट सातथ = साथष उपयकत सबयञजन = सबब वयाजन ndash सवाषकषर बरमहचररया = पाववतरय पकासवत = परकालशत करतो उपसङक = जवळ जाि अपपकचच = कवधचत कधध तरी अलपशः एकमधता = एका बाजिा वनसीदन = बसि सममोद = आनाद उलहास सारतवा = समरि करन सावतवा = साागन तणहीभता = गपचप एतदवोच = एतत वच = अस बोिि सका यव = सवताचा वादा = ववचार लसदधाात दीपन = परकालशत करि जोतन = चमकववि पन = परात परपप = दसऱयाचा इतरााचा खासमधत = दोर दि अपशबद बोिि वमभमधत = घिा करतात पररभवन = कनिदा करि ओमतकखा = वनमनतम नीचतम अपर = दसरा पणशचम अधय कङखा = शाका साशय ववधचवकचछा = अववशवास साशय अितञह = पयाषपत इवतवकराय = मितः असि नयहत = खावतरिायक पररववतकक = परामशष वनजझान = अातयाषम

19

खमधतय = सहनशीि सहनयोगय धमम = गिववशर गिधमष सावजजा = सदोर ववञञा = वववक गरवहता = कनिदनीय समिा = समसत समाददनन = अागीकार करि सवीकारि सावि = ववदयमान असि असि पजहययाथ = तयाग करा

कसमलिसि ndash मराठी अनवाद मी अस ऐकि आह एकदा भगवात मोठया परवासी णभकखसाघासह कौशि (दशाचया) यातरत असता कािामााचया (जमातीचया) कसमलि नावाचया नगरात पोचि कसमलि ह खरतर कािामााचच ह शरमि शाकयकळातीि परवतजजत शाकयपतर गौतम खरोखरच (आपलयािा) परापत झाि आहत वासतववक आता गौतम पववतर उननत व कीतीमान आह जो दीपयमान योगयतापरापत समयक बदधीचा ववदया व आचरिान सापनन सधमागाषवर जात असििा सवष िोक जाििारा (सवषजञ) सवोिम असा लशकषीत होऊ असिाऱयााना पढ निारा सामाधय आणि असामाधय िोकााना शालसत करिारा असा तो बदध तो असामाधय जनााना भियााना पववतर जनााना शरमि-बरामहि जनााना आपोआपच अणभजञानाचा साकषातकार परकट करतो अस ततवजञान दतो ज आराभी वहतकर मधयाधही वहतकर आणि अावतमतः वहतकर साथष सवाषकषर समसत पररपिष पररशदध आणि पववतरतन परकालशत आह या िाभपरद रपान योगय दशषन होत आह अशा ररतीन कसमिीच कािामा भगवातााजवळ आि कााही (िोक) जवळ जाऊन भगवातााना अणभवादन करन एकाबाजिा बसि कााही (तयााचया) सावनधयान उलहालसत झाि कााही आनादान समती-ववसमत होऊन एकाबाजिा बसि कााहीजि भगवातााना हात जोडन परिाम करन एका बाजिा बसि कााही जि नाम-गोतर साागन एकाबाजिा बसि एका बाजिा बसन कसमलिच कािामा भगवातााना अस महिाि की ldquoशाधती भधत कोिी एक बरामहि-शरमि कसमलिस यतात त सवतःची ततव परकालशत करतात चमकववतात परात इतरााचया ततवााना दोर दतात घिा करतात कनिदा करतात नीच करतात भधत दसऱयाादा कोिी एक बरामहि-शरमि कसमलिस यतात तयाानी सवतःची ततव परकालशत

20

करतात चमकववतात परात इतरााचया ततवााना दोर दतात घिा करतात कनिदा करतात नीच करतात महिन ह भधत आमहास शाका होत साशय यतो ndash यापकी कोिता शरमि-बरामहि सतय बोितो कोिता खोट बोितो rdquo ldquoह कािामा आपिास शाका आणि साशय आह या दठकािी अशी शाका व साशय यि पयाषपत आहrdquo ldquoह कािामा (कवळ) ऐकणयान नाही पारापाररकतन नाही मितः असलयान नाही धारमिक पसतकात असलयान नाही तकष -हतन नाही खातरी असलयान नाही मागीि परामशाषन नाही अातयाषमी दषटीन समजन नाही भवय-रपान (भारन) नाही शरमि व जषठााचया (साागणया) न नाही तर ह कािामा सवतः जािन घया (की) ज ततव अकशि आह ज ततव सदोर आह जया ततवााना ववदवान दोरी महितात जया ततवााना सापिष अागीकारि सवाासाठी अवहताच आणि दखाःच आह ह कािामा अशा (ततवाा) चा (सवषथा) तयाग कराrdquo

21

वाकयातीि शबद आणि तयाि भद

मानव सावाद करतात तवहा त एकमकााना कााही ववचरतात आणि ज ववचारि त साागतात या ववचारणयात आणि साागणयात कााहीतरी lsquoअसिrsquo ककिवा कााहीतरी lsquoघडिrsquo असत या असणया-घडणयाचा थट साबाधीत महिजच lsquoजो कोिी असतोrsquo अथवा lsquoजो कोिी घडववतोrsquo ldquoतोrdquo महिज सावादातीि वाकयात असििा कताा हा कताष कधी एकटा (एकविन) तर कधी समह रपात (बहविन) असतो तसच हा कताष कधी परर (पलिीग) कधी सतरी (सतरीलििग) तर कधी या दोहोहन वगळा (नपसकलििग) असतो या कतयाषिा एक ववधान ककिवा नाव असत जयान तो वनणशचत ओळखिा जातो या नावािाच नाम महटि जात जवहा याच कतयाषचा पधहा पधहा उलिख होतो तवहा पवहलया उलिखा नातर यिाऱया पढीि उलिखात या नावाचया ऐवजी एक वगळ ववधान वापरि जात या ववधानािा सवानाम महितात

सावादातीि वाकयातन सावादकताष सवतः बददि बोितो तवहा तयािा परथम परर महिज उिमपररसो महितात जयाचयाशी सावाद किा जातो आह तयाचा वाकयात उलिख होतो तवहा तयािा वदवतीय परर महिज मजझिमपररसो महितात जवहा सावादातीि वाकयात सावाद करिाऱया दोहोहन वगळा तीसऱयाच कोिाचा उलिख असतो तवहा तयािा ततीय परर महिज पठमपररसो महितात

वाकयातन वयकत होिाऱया घडणयाचा थट साबध जसा कतयाषशी असतो तसच वाकयातीि घडि जयाचयाशी घडत तो महिज वाकयातीि कमा या कमाषसही एकवचन बहवचन तसच पलिीग सतरीसििग व नपसकसििग अस भद असतात तसच कमषही उिमपररसो मतजझमपररसो व पठमपररसो अशा सवरपात यत

जया शबदान वाकयातीि असि ककिवा घडि साागीति जात तया शबदािा तकरयापद महितात वकरयापदातीि शबद एका मळ शबदािा परतयय महिज परसतसपद जोडन किि रप असत या मळ शबदािा िात महितात धातिा जोडणयाच परससपद (परतयय) उिमपररसो मतजझमपररसो व पठमपररसो तसच एकवचन व बहवचन या कतयाषचया भदावर अविाबन असत वाकयात साागीतििी वकरया क वहा घडिी ह साागिारा वकरयापद शबदातीि बदि ह एक महतवाचा भद होय वकरया वतषमानात घडत असलयास वतषमान काळ महिजच पिपननकािो या पवीच घडिी असलयास भतकाळ महिजच तहययिनीकािो आणि वकरया पढ घडिार असलयास भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो महितात वतषमानकाळास

22

विमानकािो भतकाळास अतततकािो आणि भववषयकाळास अनागतकािो असही साबोधि जात

योच बदधा अततताि योच बदधा अनागता पचिपननाि यो बदधा अहा वादाधम सबबदा या सिातन तीनही काळााची नाव वनणशचत समरिात रहातीि

23

महामङगलसि (सि १ ndash ७) सिवपटक - खददकवनकाय ndash खददकपाठपालळ

lsquolsquoबह दवा मनससा च मङगलावन अधचधतया

आकङखमाना सोतथाना बरवह मङगलमिमाrsquorsquo १

lsquolsquoअसवना च बालाना पतणडतानञ च सवना पजा च पजनययाना एता मङगलमिमा २

lsquolsquoपवतरपदसवासो च पबब च कतपञ ञता अिसममापणिधध च एता मङगलमिमा ३

lsquolsquoबाहसच चञ च लसपपञ च ववनयो च सलसतकखतो

सभालसता च या वाचा एता मङगलमिमा ४

lsquolsquoमातावपत उपटठाना पिदारसस सङगहो अनाकला च कममधता एता मङगलमिमा ५

lsquolsquoदानञ च धममचररया च ञातकानञ च सङगहो

अनवज जावन कममावन एता मङगलमिमा ६

lsquolsquoआरती ववरती पापा मज जपाना च सायमो अपपमादो च धममस एता मङगलमिमा ७

धचधता = काळजी ववचार समसया अधचधतया = काळजीन ववचारान आकङख = आकााकषा आकङखमाना = आकााकषा करिार सोततथ = कलयाि सरकषा कषम बरवह = बोिाव साागव सवना = सागत करि बाि = मखष अजञानी पवतरप = अनकि दस = दश परदश वास = रहाि पञञता = पवषता पराथधमकता सचचञच = जञान लसपपञ च = कौशलय उपटठान = सवा अनाकि = वनणशचित अनवजज = अवजयष आरवत = तयाग ववरती = दर रहाि पाप = दषकतय वाइट कती

24

महामङगलसि मराठी अनवाद ( सि १ ndash ७) (महामङगिसिािी परासततावना ndash भगवान एकदा शरावनसत यथीि अनाथवपणडकाचया जतवन बागत बसि असता रातर समयी एक दवता तथ यवन भगवधताना अणभवादन करन गय सवरपात महिािी ) अनक शरषठ(मानव) व (सामाधय)मानव यााच मागिाचया ववचारान कलयािाचया अनक आकााकषाा करिाराा साठी (आपि) उिम व मागि साागाव १ (यावर भगवधतानी ददिि उिर ) मखााची सागत नसावी पाधडतााची सागत असावी पजनीयााची पजा वहावी ह उिम व मागि २ अनकि (योगय) परदशात रहाव पणय कतयास (सतकतयास) पवषता (पराथधमकता) असावी सवया समयक असणयाचा वनशचय ठवावा ह उिम व मागि ३ अधधक जञान कौशलय आणि ववनय याानी सलशणकषत वहाव बोिताना चाागि भाषय कराव ह उिम व मागि ४ माता-वपतयााची सवा करावी पतर व पतनी च वहत कराव वनणशचित कायष कराव ह उिम व मागि ५ दान कराव सदाचरि कराव आपतजनााच वहत कराव अवजयष तच कराव ह उिम व मागि ६ दषकतय तयागाव तयापासन दर रहाव मदयपानापासन सायधमत रहाव सदगिाा बददि परमाद नसावा ह उिम व मागि ७

25

महामङगलसि (सि ८ ndash १२)

lsquolsquoगारवो च वनवातो च सधतदटठ च कतञ ञता कालन धममससवना एता मङगलमिमा ८

lsquolsquoखधती च सोवचससता समिानञ च दससना कालन धममसाकचछा एता मङगलमिमा ९

lsquolsquoतपो च बरहमचररयञ च अररयसच चान दससना वनबबानसतचछवकररया च एता मङगलमिमा १०

lsquolsquoिटठसस लोकधममवह धचिा यसस न कमपवत असोका ववरजा खमा एता मङगलमिमा ११

lsquolsquoएताददसावन कतवान सबबतथमपराजजता सबबतथ सोततथा गचछमधत ता तसा मङगलमिमrsquorsquo १२

सख आणि दःख यश आणि अपयश कनिदा आणि सतती िाभ आणि कषती

ह आठ लोक-सवभाव आहत गारवो = गौरव वनवातो = अवमान सधतदटठ = सातषटी कतञञता = कतजञता खमधत = सहनशीिता सोवचचसता = ववनमरता साकचछा = चचाष बरहमचररय = शरषठ जीवन वनबबान = वनवाषि सतचछवकररया = साकषावतकरि िट = भरि भारि िोकधमम = िोकसवभाव यसस = जो कोिी ववरजा = वनमषळ खमा = कषम सख एताददसावन = अशा परकार

26

महामङगलसि मराठी अनवाद (सि ८ ndash १२) गौरव अथवा अवमान ककिवा सातषटी या (सवाा) बददि कतजञ असाव वळो-वळी सवदवचारााच शरवि कराव ह उिम व मागि ८ सहनशीिता व ववनमरता बाळगावी शरमिााच दशषन कराव आणि वळो-वळी सवदवचारााची चचाष करावी ह उिम व मागि ९ शरषठ जीवनासाठी आणि शरषठ (चार) सतय यासाठी साधना करावी वनवाषिाचया साकषावतकरिा साठी (साधना करावी) ह उिम व मागि १० आठ िोक-सवभावान भारनही जया कोिाच धचि का वपत होत नाही (परात) शोकरहीत आणि वनमषळ कषमपिष रहात ह उिम व मागि ११ अशा परकार कलयान (जो) सवषतर अपराजजत रहातो सवषथा कलयािाकड जातो ह तयाच उिम व मागि १२

27

वाकयातीि शबदात होिार बदि - १ दवदिो हासा पससवत दवदि हासािा पहातो दवदिो िन आहरती दवदि िनषयािा आितो दवदिन धना तजन योजवत दवदिान धनषयािा बाि िाविा दवदिाय हाससस कामता होमधत दवदिािा हासाची इचछा होती ववदध हासो नभसतमा पतवत जखमी हास आकाशातन पडतो यसतस तजनो तस हासो झयािा बाि तयािा हास दवदिसस यििससतम अनकमपा नततथ दवदिाचया मनात करिा नाही गोतमा हासा ओभरती गौतमा हास घवन जा

वरीि आठ वाकयात शबदात होिार आठ परकारच बदि ददसत आहत बदिि शबद ठळक कि आहत आणि ह शबद वयलकत वसत अथवा ततसम गोषटीची नाव (अथवा नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिार शबद) आहत जस

- दवदि व गोतम ही वयसकतिची नाव आहत - हास ह पकषाच नाव आह तर धन व तजन ही वसताची नाव आहत - नभ आणि धचि ही दखीि नावच आहत - वरीि सवष वाकयातीि वयलकत आणि वसत एककच आहत

नावािा मराठी वयाकरिात आणि पालि वयाकरिातही नाम अस महितात या वयलकत आणि वसत एकक असलयान ह एकविन आह नामात अथवा सवषनामात बदि होताना तयाचया अखरीस एक वा दोन अकषर जोडिी जातात या शबदबदिास पालि भारत तवभलि (मराठीत ववभलकत) महितात

णभकख जतवना आगचछमधत णभकख जतवनात आि बदधा णभकखवो सदधमा दसवत बदधाानी णभकखना सदधमष ददिा णभकखतह बदधाय नममधत णभकखनी बदधााना नमन कि णभकखनो गामणिना भोजना दसवत णभकखना गाव-मखयान भोजन ददि गामवासी णभकखणभ धममा आकङखवत गरामसथ णभकखकडन धमष इतचछतात गामवासी णभकखन मानसी गरामवासीनी णभकखिा सधमान किा णभकखमहह खीिासवो होमधत णभकखत आशरव-कषीिता असत णभकखव मा पमादो रमसस धचिा णभकखनो परमादात मन रमव नका

28

वरीि वाकयात णभकख या नामाच बहविन यत व तयाचया रपात आठ ववभसकतिच (बहविन तवभलि) बदि ददसत आहत

वाकयात उपयोजजिलया परतयक नामाची (सवषनामाची) एक भधमका असत या भधमकनसार तयाच ववभकतीच रप तयार होत पढीि तकतयात आठ वाकयात गौतम गोतम या नामाची आठ ववभलकत रप आणि याच शबदाची वाकयातीि भधमका लिहीिी आह

तवभकती पालि वाकय मराठी वाकय भयमका

परथमा गोतम राज-पासाद बवह वनकखमवत | गौतम राजवाडयाबाहर वनघाला

कोि काय

वदवतीया गोतमा वगिान महलिक पतसस | गौतमास आजारी वदध ददसला

कशास कोिास

ततीया गोतमन ककिकराना बहा पञह पतचछ | गौतमान सवकास अनक परशि ववचारल

कसा किी कोिी

चतथी गोतमनो बह ववसजजन िणभ | गौतमाला अनक उिर धमळािी

कशाला किाला

पाचमी गोतमसमा कसि-पञा कोधच नततथ | गौतमाहन कशि-बदधी किीही नाही

कशाहन किाहन

शषठी गोतमसस पञा सममासा अततथ | गौतमाची बदधी समयक आह

कशाचा किाचा

सपतमी गोतमनसम कोधो नततथ | गौतमात करोध नाही

कशात कोिात

साबोधन गोतमा अमहाका सदधमा दवत | गौतमा आमहास सदधमम दयावा

साद दि हाक मारि

ववभलकतच रप (ववभलि) नामाचया विन (एकवचन बहवचन) लििग (पतलिाग नसतरसििग नपासकसििग) आणि अनतय सतवर (अकाराधत आकाराधत इकाराधत उकाराधत) यावर अविाबन असत तरीही सथिपि नामाास जोडि जािार तवभलि परसतसपद पढीि तकतयात ददि आहत

29

तवभलि परसतसपद

ववभलि एकवचन बहवचन भधमका पठमा ओ आ कोि काय दवतया अा ए कशास कोिास तवतया एन एवह एणभ कसा किी कोिी चततथी आय सस आना कशाला किाला पञचमी आ समा महा एवह एणभ कशाहन किाहन

छटठी सस आना कशाचा किाचा सपतमी ए नसम ममह एस कशात कोिात आिपन (आ) (आ) साद दि हाक मारि

नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिाऱया शबदााना सवषनाम महितात मी आमही त तमही तो ती त तया कोि (परशिाथषक सवषनाम) ही मराठी सवषनाम आहत पालि भारत अमह तमह त य आणि क (परशिाथषक सवषनाम) ही सवषनाम आहत या सवषनामााची दखीि आठ ववभलि रप होतात पढीि पानाावरीि तकतयाा मधन कााही नाम व सवषनामााची ववभलि रप अभयासासाठी ददिी आहत

30

नर (अकाराधत पतलिाग) मानव मनषय

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा नरो नरा दवतया नरा नर

तवतया नरन नरवह नरणभ

चततथी नराय नरसय नराना पञचमी नरा नरमहा नरसमा नरवह नरणभ

छटठी नरसस नराना सिमी नर नरममह नरनसम नरस

आिपन नर नरा नरा

धचि (अकाराधत नपसकसििग) मन धचि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा धचिा धचिा धचिावन दवतया धचिा धचि धचिावन

तवतया धचिन धचिवह धचिणभ

चततथी धचिाय धचिसस धचिाना पञचमी धचिा धचिमहाधचिसमा धचिवह धचिणभ

छटठी धचिसस धचिाना सिमी धचि धचिममह धचिनसम धचिस

आिपन धचि धचिा धचिा धचिावन

31

पञञा (आकाराधत नसतरसििग) परजञा

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पञञा पञञा पञञायो दवतया पञा पञञा पञञायो तवतया पञञाय पञञावह पञञाणभ

चततथी पञञाय पञञाना पञचमी पञञाय पञञावह पञञाणभ

छटठी पञञाय पञञाना सिमी पञञाय पञञाया पञञास

आिपन पञञ पञञा पञञायो

पाणि (इकाराधत पतलिाग) हात

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पाणि पािी पाियो दवतया पाणिि पािी पाियो तवतया पाणिना पािीही पािीणभ

चततथी पाणिनो पाणिसस पािीना पञचमी पाणिना पाणिमहा पाणिसमा पािीही पािीणभ

छटठी पाणिनो पाणिसस पािीना सिमी पाणिममह पाणिनसम पाणिस पािीस

आिपन पाणि पािी पाणि पाियो

32

बोधध (इकाराधत नसतरसििग) जञान बदधी

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा बोधध बोधी बोधधयो बोधयो दवतया बोमधि बोधी बोधधयो बोधयो तवतया बोधधया बोधया बोधीवह बोधीणभ चततथी बोधधया बोधया बोधीना पञचमी बोधधया बोधया बोधीही बोधीणभ

छटठी बोधधया बोधया बोधीना सिमी बोधधया बोधया बोधया

बोमधि बोधो बोधधया बोधीस बोधधस

आिपन बोधध बोधी बोधधयो बोधयो

णभकख (उकाराधत पतलिाग) णभकष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा णभकख णभकख णभकखवो दवतया णभकखा णभकख णभकखवो तवतया णभकखना णभकखवह णभकखणभ

चततथी णभकखनो णभकखसस णभकखना पञचमी णभकखना णभकखसमा णभकखमहा णभकखवह णभकखणभ

छटठी णभकखनो णभकखसस णभकखना सिमी णभकखनसमा णभकखममह णभकखस णभकखस

आिपन णभकख णभकख णभकखव णभकखवो

33

वपत (उकाराधत पतलिाग) वपता

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा वपता वपतरो दवतया वपतरा वपतर वपतरो तवतया वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

चततथी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना पञचमी वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

छटठी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना सिमी वपतरर वपतरस वपतस वपतस

आिपन वपत वपता वपतरो

अमह (सवषनाम) मी ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा अहा मया असमा अमह नो दवतया मा ममा अमहा अमहाका अमह नो तवतया मया म अमहवह अमहणभ नो चततथी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो पञचमी मया अमहवह अमहणभ

छटठी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो सिमी मवय असमास अमहस

आिपन - - - - - -

34

तमह (सवषनाम) त

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा तवा तवा तमह वो दवतया ता तवा तवा तवा तमहा तमहाका तमह वो तवतया तवया तया त तमहवह तमहणभ वो चततथी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो पञचमी तवया तया तवमहा तमहवह तमहणभ

छटठी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो सिमी तववय तवय तमहस

आिपन - - - - - -

ता (पतलिाग)(सवषनाम) तो ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सो सयो ता ना (नपसक) त न तावन नावन

दवतया ता ना ता ना त न तावन नावन

तवतया तन नन तवह नवह तणभ नणभ

चततथी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना पञचमी तमहा अमहा नमहा तसमा तवह नवह तणभ नणभ

छटठी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना सिमी तममह अममह नममह तनसमा ननसमा अनसमा तस नस

आिपन - - - - - -

35

(सतरीसििग)(सवषनाम) ती

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सा सया ता ना तायो नायो दवतया ता ना ता ना तायो नायो तवतया ताय नाय तससा वतससा तावह नावह ताणभ नाणभ चततथी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा

वतससा तासा आसा तासाना

पञचमी ताय नाय तससा तावह नावह ताणभ नाणभ छटठी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा वतससा तासा आसा तासाना

सिमी वतससा तससा अससा ताया तससा वतससा तास आिपन - - - - - -

सबब (पतलिाग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबो सबबा (नपसक) सबब सबब सबबवन

दवतया सबबा सबबा सबब सबब सबबवन

तवतया सबबन सबबवह सबबणभ चततथी सबबसस सबबसाना पञचमी सबबमहा सबबसमा सबबवह सबबणभ

छटठी सबबसस सबबसा सबबसाना सिमी सबबममह सबबनसम सबबस

आिपन सबब सबबा सबब सबबवन सबब सबब सबबवन

36

सबब (सतरीसििग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबा सबबा सबबायो दवतया सबबा सबबा सबबायो तवतया सबबाय सबबावह सबबाणभ चततथी सबबससा सबबाय सबबासा सबबासाना पञचमी सबबाय सबबावह सबबाणभ

छटठी सबबसा सबबाय सबबासा सबबासाना सिमी सबबससा सबबाया सबबास

आिपन सबब सबबा सबबायो

ककि (पतलिाग)(सवषनाम) कोि ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा को ककि का (नपसक) क क कावन

दवतया का ककि का क क कावन

तवतया कन कवह कणभ चततथी कसस वकसस कसा कसाना पञचमी कमहा कसमा वकसमा कवह कणभ

छटठी कसस वकसस कसा कसाना सिमी कममह वकममह कनसम वकनसमा कस

आिपन - - - - - -

37

ककि (सतरीसििग)(सवषनाम) कोि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा का का कायो दवतया का का कायो तवतया काय कावह काणभ चततथी कससा काय कासा कासाना पञचमी काय कावह काणभ

छटठी कससा काय कासा कासाना सिमी कससा काया कास

आिपन - - - - - -

एत (पतलिाग)(सवषनाम) हा ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसो एता (नपसक)

एत एत एतावन

दवतया एता एना एता एत एन एत एतावन

तवतया एतन एतवह एतणभ चततथी एतसस एतसा एतसाना पञचमी एतमहा एतसमा एतवह एतणभ

छटठी एतसस एतसा एतसाना सिमी एतममह एतनसम एतस

आिपन - - - - - -

38

एत (सतरीसििग)(सवषनाम) ही

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसा एता एतायो दवतया एता एता एतायो तवतया एताय एतावह एताणभ चततथी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना पञचमी एताय एतावह एताणभ

छटठी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना सिमी एवतससा एतससा एतासा एतास

आिपन - - - - - -

ककि (त कोि) सबब (त सवष) एत (ह) ही नपसकसििगी सवषनामााची रप पठमा आणि दवतया ववभिी मध वगळी असतात तवतया त सिमी पयात या सवषनामााची रप पतलिागी सवषनामाासारखीच असतात पालि भारत खालिि परमाि सवषनाम आहत अमह = मी तमह = त अञञ = अधय पबब = पवष दतकखन = दणकषि उिर = उिर एक = एक अपर = पणशचम ता (सो सा ता) = तो ती त एत (एसो एता एता) = हा ही ह इम (अया अया इदा) = हा ही ह ककि (को का ककि) = तो कोि ती कोि त कोि सबब (सबबो सबबा सबबा) = त सवष तया सवष त सवष

39

िहमिक कपविनसि सिवपटक ndash सायिवनकायो - महावगगो १२ सचचसायि २ धममचककपविनवगगो

एका समया भगवा बारािलसया ववहरवत इलसपतन धमगदाय ततर खो भगवा पञ चवमगगय णभकख आमधतलस ndash ldquoदवम णभकखव अधता पबबजजतन न सववतबबा कतम दव यो चाया कामस कामसखतल लकानयोगो हीनो गममो पोथज जवनको अनररयो अनतथसावहतो यो चाया अिवकलमथानयोगो दकखो अनररयो अनतथसावहतो एत खो णभकखव उभो अधत अनपगमम मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवतrdquo कतमा च सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावािा सममाकहमनतो सममाआजीवो सममावायामो सममासतत सममासमायि अया खो सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत इदा खो पन णभकखव दकख अररयसच चा ndash जावतवप दकखा जरावप दकखा बयाधधवप दकखो मरिममप दकखा अमपपयवह समपयोगो दकखो वपयवह ववपपयोगो दकखो यममपचछा न लभवत तममप दकखा ndash साखखिन पञ चपादानकखधधा दकखा इदा खो पन णभकखव दकखसमदय अररयसच चा ndash याया तणहा पोनोबभववका नजधदरागसहगता ततरततराणभनजधदनी सययलथदाndash कामतणहा भवतणहा ववभवतणहा इदा खो पन णभकखव दकखतनरोि अररयसच चा ndash यो तससायव तणहाय अससववरागवनरोधो चागो पदटवनससगगो मलि अनालयो इदा खो पन णभकखव दकखतनरोिगायमनी पदटपदा अररयसच चा ndash अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावाचा सममाकममधतो सममाआजीवो सममावायामो सममासवत सममासमाधध पञ चपादानकखधधा = रपपादानकखधधो वदनपादानकखधधो सञ ञपादानकखधधो सङखारपादानकखधधो ववञ ञािपादानकखधधो

40

इलसपतन धमगदाय ndash आजचया सारनाथ च परातन नाव

ववहरवत = ववहार करीत होत धमगदाय = मगवन आमधतलस = आमातरि कि बोिावि सववतबब = सोबत रहातात कतम = कोित काम = भौवतक इचछा कामसखतलिक = भौवतक तपती हीनो = वनकषठ नीच पोथज जवनको = हानीकारक वदनाजनक गममो = परापय उपिबध अनतथ = अनथष सावहतो = न यकत अनतथसावहतो = अनथषपिष अनयोग = साधना अनररय = असभय अररय = शरषठ अि = सवतः वकिमथ = किर अपादान = दर करि सययलथदा = या परमाि अशा परकार साखखिन = साकषपान उभो = उभय दोधही अधत = अधतरात अधतरी दरमयान उपगमम = जवळ जाि अनपगमम = सरळ जवळ जाि ञाि = जञान अणभसमबदध = सापिष जञानी चकखकरिी = (ददवय)दषटीदायी ञािकरिी = जािीव दिारा उपसमाय = सातोरपिष अणभञञाय = जािीव दिार समबोधाय = जञानदायी वनबबानाय = वनवाषिदायी कतमा = कोिता सययलथदा = पढीि परमाि तद अनसार असस = सापिष ववराग = वरागय चागो = तयाग पदटवनससगगो = पररतयाग वनरोध = समळ नाश मलि = मलकत अनािय = अनासलकत पाच सावदना सका धध = रप (दषय सावदना)

वदना (शारीरी सावदना) साजञा (मानलसक सावदना) सासकार (वनमीती सावदना) ववजञान (चतना सावदना) ह पाच सावदना सका धध

41

िहमिककपविनसि ndash मराठी अनवाद

एकदा भगवात वारािसी मध ऋरीपतन यथीि मगवनात रहात होत तथ भगवाताानी पाच णभकखाचया साघास आमावतरत कि (आणि ववचारि) ldquoणभकखनो सधयसताानी दोन गोषटीचया सोबतीत राह नय कोितया दोन गोषटी भौवतक इचछा भौवतक तपती जी वनकषटीपरामपतची वदनाजनक असभय व अनथषपिष असत आणि दसरी सवयाकिरपरामपत (आतमकिर) जी दःखद असभय व अनथषपिष असत महिन ह णभकख या दोहोचया अधतरा (मधयाचया) जवळन जािारा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

णभकख कोिता हा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक सकलप समयक वािा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक सतमतत समयक समायि हाच तो मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख जधमि ह दःखद वदधतव ह दःखद वयाधध ह दःख मतय ह दःख अवपरयाशी सायोग ह दःख वपरयाचा ववयोग ह दःख जयाची अपकषा आह त परापत नसि ह दःख साकषपान पाच अपादान सका ध दःख

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखािी उतपलि ही िािसा - पनभषवाची सनह-सोबतीची यथ-तथ आनाददत करिारी साकषपान ndash तपतीची िािसा भौवतकाची िािसा अणभभौवतकाची िािसा

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखाि तनराकरि िािसपासन सापिष वरागय (िािसचा) समळ नाश तयाग (िािसपासन) मलकत आणि अनासलकत

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख तनराकरिािा मागा हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक साकलप समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक समवत समयक समाधध

42

वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ मागीि पाठातीि वाकयात आपि नाम आणि सवषनाम या परकारातीि शबदात होिार बदि पावहि याच वाकयात वकरया साागिार ज शबद (धात वकरयापद) आि होत तयातही कााही बदि झालयाच पावहि आह या बदिाच ववसतत वववचन आपि या पाठात पाह

कोितयाही वकरयबददि आपि जवहा बोितो तवहा १ ती वकरया होऊन घडन गििी असत २ ती वकरया होत घडत असत ककिवा ३ ती वकरया घडिार असत

जवहा वकरया घडन गििी असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भतकाळ महिजच तहययिनीकािो (अततत काि) असतो जवहा वकरया घडत असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात वतषमानकाळ महिजच पचिपननकािो (विमान काि) असतो जवहा वकरया घडिार असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो (अनागत काि) असतो या तीनही काळात धात वकरयापदािा परतयय (परसतसपद) िावि जात ह परससपद जस काळानरप वगळ असत तसच त वकरया करिाऱया कतयाषचया वचनावर (एकवचन बहवचन) आणि परर (परथम वदवतीय ततीय) अविाबन असत वतषमानकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

वतामानकाळ ndash पचिपननकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो धम म

मतजझमपररसो लस थ

पठमपररसो वत अमधत

या परससपदााना जोडन तयार होिारी कााही धाताची वतषमान काळाची (पचपननकािो) वकरयापदााचा अभयास आपि या पढीि पानाामधन करिार आहोत

43

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अनसमअममह असम अमह

मतजझमपररसो अलस अतथ

पठमपररसो अततथ समधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीधम बरधम बरवीम बरम

मतजझमपररसो बरवीलस बरलस बरवीथ बरथ

पठमपररसो बरवीवत बरवत (आह) बरवमधत (आह)

स ndash ऐकि एकवचन बहवचन

उिमपररसो सिोधम सिाधम सिोम सिाम

मतजझमपररसो सिोलस सिालस सिोथ सिाथ

पठमपररसो सिोवत सिावत सिमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो करोधम करोम

मतजझमपररसो करोलस करोथ

पठमपररसो करोवत करोमधत कबबमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तनोधम तनोम

मतजझमपररसो तनोलस तनोथ

पठमपररसो तनोवत तनोमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पससाधम पससाम

मतजझमपररसो पससलस पससथ

पठमपररसो पससवत पससमधत

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

3

अनकरमणिका

१ भारा ३

२ लिपी ५

३ मातभारा ७

४ नवी भारा ८

५ भारतीय भारा १०

६ पालि भारा १२

७ बािावतार - १ १४

८ पालि अकषरमािा १५

९ कसमलिसि १६

८ वाकयातीि शबद आणि तयााच भद २०

९ महामागिसि २२

१० वाकयातीि शबदात होिार बदि - १ २६

११ धममचककपविनसि ३८

१२ वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ ४१

१३ धममपद १४ - बदधवगग ४६

१४ शबद सनधध (सवर सानधध) ५२

१५ शबद सनधध (वयाजन सनधध) ५४

१६ अशोक कािीन बराममह लिपी ५६

4

भाषा पथवीवर जधमिलया सवष पराणयाापकषा मानवी मजजासासथचा सवाषधधक ववकास झािा मजजासासथचया या ववकासामळ मानवात इतर पराणयााहन कााही वगळपि आढळत ह वगळपि महिज अवयव आणि उप-अवयव यााचया हािचािीवर मदच असिि सकषम आणि सवतातर वनयातरि उप-अवयव महिज मखय अवयवास जोडन असिि िहान भाग जस हात या अवयवास पाजा व बोट आहत तसच तोडास ओठ जीभ जबडा अस भाग आहत पाजा व बोट तसच ओठ जीभ व जबडा यााची सकषम आणि सवतातर हािचाि मानव (माकड व ततसम पराणि) कर शकतात या वनयातरिामळ मानवािा जी अनक कौशलय शकय झािी तयातीि सवाषत महतवाच महिज ldquoसवाद कौशलयrdquo सावाद महिज एका मानवान तयाचया मनातीि हवया तया साकलपना दसऱयास अवगत करि आणि दसऱयाकडन जया साकलपना परकषवपत होतात तया समजि

मानवी सावाद मखयतव दोन परकारानी होत तयातीि पवहिा परकार महिज ldquoकाययक सवादrdquo यात अवयवााचया ववशीषठ परकार हािचािी करन एक मानव दसऱया मानवाशी सावाद करतो जस आागठा सरळ बाहर तािन कििी तळहाताची मठ सामाधयतः दरव पदाथष अशी साकलपना अवगत करत मग ही मठ आणि आागठा तोडाकड निा की वपि ही साकलपना दाखवविी जात तर हीच मठ हात मनगट आणि कोपरातीि हािचािीनी वरचया ददशकडन खािचया ददशकड विरवन ओति ही साकलपना दाखवविी जात कवळ अवयवच नवह तर चहऱयावरीि उप-अवयवााची ववलशषठ परकार हािचाि करनही कााही साकलपना दाखववलया जातात जस ओठ आडव ववसतारि (हसि) महिज आनाद डोळयााचया पापणया उभया तािि महिज करोध ककिवा आशचयष या पकषा अधधक अनक परकारचया साकलपना मानवान आपलया अवयव हािचािीतन वनमाषि कलया आणि या साकलपनााचया सारचनतन आप-आपसात सावाद किा

कावयक सावादानातर या सावादातीि सवाषधधक उिीवा दर करीत मानवान सावादाची दसरी पदधत अविावबिी या पदधतीत मानवान का ठातन यिाऱया आवाजािा ओठ जीभ आणि जबडयाचया

5

वगवगळया हािचािीतन वगळपि ददि या वगवगळया आवाजाातन एक-दोन ककिवा तयाहन अधधक आवाजााचया सायकत सारचनतन साकलपना तयार कलया आणि या परकारचया साकलपनााचया सारचनतन कििा सावाद महिज ldquoवायिक सवादrdquo वाधचक सावादात आवाजााचया सारचनतीि अमयाषद वववधयामळ या सावादाचा अमयाषद ववसतार झािा पि तयाच बरोबर पराधचन मानवाचया भरमिाचया परादलशक मयाषदाामळ परतयक परदशागिीक वाधचक सावादातीि साकलपना सवतातरपि परसपरााहन वगळया वनमाषि झालया परतयक परदशागिीक या ldquoवायिक सवाद परिािीrdquo महिजच ldquoभाषाrdquo तयार झालया मानवी भरमि-ककषााचया मयाषदनसार अथाषतच या वाधचक सावाद परिािी सरवातीचया काळात साकधचत-परादलशक रावहलया पि कािाातरान मानवी भरमि मयाषदााचा जस-जसा ववसतार होऊ िागिा तस-तशा ववसतत-परादलशक झालया अशा ररतीन वगवगळया भपरदशात वगवगळया भारा वनमाषि झालया अशा परादलशक भारा वनमाषि झालयानातरही मानवी भरमि-ककषा ववसतत होतच रावहलया आणि यातनच गरज वनमाषि झािी ती अधय परदशातीि भारा अवगत करणयाची

काळाचया ओघात या भाराामध अनक परकार ववकास होत गिा शजारचया भपरदशातीि भारााचाही एकमकीवर परभाव पडत गिा यातन भारच रप पािटत गि अतयाधनीक रप जस परचलित झाि तस पराधचन रप ववसमतीत गि अवाषधचन भारिा नव नाव धमळाि आणि वतचच पराधचन रप वगळया नावान साबोधि गि इसवी सन पवष ४५० चया समारास अनसततवात असििी अशीच एक पराकतची आविी बदधाानी आणि तयााचया लशषयाानी तयााची जीवन-ततव जनसामाधयााना साागणयासाठी वापरिी ही भारा महिजच ldquoपालिrdquo

6

लिपी सावाद करिाऱया दोधही वयलकत जवहा एकमकााचया जवळसमोर

असतात तवहा हा सावाद lsquoपरतयकष सवादrsquo असतो ववसतारिलया भरमिककषाामळ मानवास सावादासाठी सथळ आणि वळ याचा मळ घािि अवनतय होऊ िागि जस राजा धमषगर अथवा ततसम वयलकत आपलया रयतशीलशषयााशी सावाद साधणयासाठी उपिबध आह अस नहमीच होिार नाही तसच सावादाचा मजकर अधधक काळ दटकन रहावा अशीही गरज वनमाषि झािी यातन lsquoअपरतयकष सवादrsquo ही साकलपना उदयािा यऊ िागिी अपरतयकष सावादासाठी एखादा मधयसथ परथम एकाकडन ऐकन नातर दसऱयाकड जाऊन ज ऐकि त सााग िागिा राजाजञची दवाडी दि हा तयातिाच परकार पि यात मधयसथाची अचकता ही वनताात आवशयकता झािी मानवी मधयसथापकषा वनजीव वसतचा उपयोग मधयसथ महिन करता यईि का या परशिाच उिर शोधणयातन एक नव कौशलय उदयािा आि एका वयलकतिा अपणकषत मजकर सााकतीक सवरपात भौवतक वसतवर नोदवन ती वसत दसऱया वयलकतकड नलयावर या दसऱया वयलकतन हा सााकवतक मजकर पाहन तो जसाचया तसा समजि हच त कौशलय कावयक आणि वाधचक सावादातीि साकलपना ककिवा साकताापरमािच ही नोदवन ठवणया योगय दषय साकतााची परिािी महिज ldquoलिपीrdquo लिपी अवगत असणयाच कौशलय महिज lsquoलिहीिrsquo आणि lsquoवाििrsquo

लिपी सादभाषतीि एक महतवाची गोषट यथ समजन घि आवशयक आह भारा आणि लिपी या दोन वगवगळया गोषटी आहत एका ववशीषठ भारची एक ववशीषठ लिपी अस एकास एक नात भारा आणि लिपी यााचया मध सरवातीचया काळातही नवहत आजही त नसाव जस समराट अशोकाच लशिािख भारतातीि सवाषधधक दठकािी सथावनक पराकत भारत बराममह लिपीत लिहीिि असि तरी तच िख वायवय भारतात पराकत भारतच परात खारोषटी लिपीत लिहीिि आहत बराममह लिपी डावीकडन उजवीकड लिहीिी वाचिी जात तर खारोषटी लिपी उजवीकडन डावीकड लिहीिी वाचिी जात कािाातरान भारा आणि लिपी एकमकीशी बााधलया गलया अस असि तरीही आजही कोितयाही भारतीय भारतीि मजकर दसऱया कोितयाही भारचया

7

लिपीत अवगत होणयायोगय लिहीतावाचता यतो इतकच नवह तर अभारतीय भारतीि

मजकरही भारतीय लिपी मध तसाच लिहीतावाचता यतो भारतीय दवनागरी लिपीत बट-बॉि ह आणि असच इतर शबद लिहीणयासाठी ॲ ऑ ह नवीन सवर अातभषत कि आहत

भारतातीि सवाषत पराधचन जञात असििी लिपी बरामहह भारतात आजही उपिबध असिि सवाषत पराधचन िखन महिज समराट अशोकाच लशिािख आणि सताभािख या िखाावरन अस िकषात यत की मितः पालि भारा बराममह लिपीत लिहीिी जात होती आज पालि लिहायिा बोिायिा ककिवा वाचायिा लशकणयासाठी बराममह लिपी लशकणयाची गरज आहच अस नाही कारि आज उपिबध असिि पालि वाङमय जगातीि अनक लिपी मध पसतक रपात आणि सागिक महाजािावर दखीि उपिबध आह िटीन (रोमन) लिपीत तर पालि लिहीणयासाठी कााही अधधक अकषर दखीि उपिबध किी आहत आपि पढीि पाठाातन दवनागरी लिपीतनच पालि भारा लशकिार आहोत कारि मराठी माधयमातन पालि लशकताना आपिास दवनागरी लिपी अवगत आह ह गवहत आहच लशवाय मराठी भारच सथि वयाकरिही आपिास अवगत आह हही गवहत आह

जयपर जवळ बरट यथ सापडििा अशोकािा बरामहह लिपीतीि लशिािख

(सदर िख असििी लशिा कोिकाता यथीि पराि-वसत-सागरहाियात उपिबध आह)

8

मातभाषा तग धरन रहाि आणि ववकसीत होि या उपजत मिभत गिाामळ बािक जधमलयावर त हळ हळ आपलया पािकााच अनकरि करन अनक गोषटी लशक िागत जस एका जागहन दसऱया जागी जाणयासाठी परथम पोटावर घसरि मग हात-पाय या चार अवयवाावर चािि आणि अखरीस दोन पायाावर उभ राहन चािि अशा वकरया बािक नसरगिकपिच लशकत तयाच बरोबर आसपासचया िोकााशी सावाद साधणयासाठी बािक ज कााही सपषटपि ऐकत व पहात तयाच अनकरि करणयाचा परयतन करत ऐक यिारा आवाज आणि बोििाऱयाचया तोडाची होिारी हािचाि यााचया अनकरिातन त बािक परथम एकक अकषर नातर एकक शबद आणि अखरीस िहान िहान वाकय असा सावाद कर िागत िहान बािक सवषपरथम आपलया पािकााचया अनकरिातन जी भारा लशकत ती असत तयाची lsquoमातभाषाrsquo ही भारा लशकताना तयािा कोितही lsquoभाषि शासतरrsquo लशकाव िागत नाही परात तयाचा शबद सगरह जजतका अयिक तततकाि तो मातभाषत समदध होत जातो हच बािक जवहा वकशोरवयीन होत पाठशाळत जाऊन अनक ववदया-किा-शासतर लशक िागत तवहा याच परवकरयत त सवताचया मातभारची लिपी लशकत आणि तयािा तया भारत लिहीिवाचि अवगत होत मग पढ तया भारच शासतर लशकत भारच सौदयष दखीि तयािा समजत अवगत होत ह शासतर लशकणयापवी दखीि तयािा तयाची मातभारा वनणशचतच चाागलया परकार बोिि अवगत असत पि आता ती तयािा सवाागाानी अवगत होत

9

नवी भाषा मातभारा सवाषगाानी पिष अवगत झालयानातर ववसतत सामाजजक सावादासाठी मानवािा इतर भारा लशकणयाचीही गरज भासत अशा वळी ही नवी भारा कोितया पातळी पयात लशकि गरजच आह ह जािन घि सवष परथम आवशयक असत या पातळी अस शकतात ndash बोिि वाचि लिहीि आणि भारच सौदयष समजि भारच शासतर समजि अशा ववशलरिातन भारा लशकणयाची पदधत वनणशचत करता यव शकि नवी भारा िकत बोिि लशकणयासाठी

१ तया भारतन बोििाऱयाच वारावार ऐकि आणि ज ऐकि तयाचा अथष मातभारत समजन घि व तया भारची शबदरिना समजन घि

२ तया भारची शबदसपदा अयिकायिक अवगत करन घि ३ जर एखादी लिपी वाचता आणि लिहीता यत असि तर तया कौशलयाचा उपयोग या कामी

करता यईि महिज जी भारा लशकायची आह तया भारतीि सावाद जी लिपी अवगत आह तया लिपीत पधहा पधहा वाचन आणि सरावासाठी वाचन समजिि सावाद परत लिहन काढि

नवी भारा लिहीता वाचता यि लशकणयासाठी आज ही भारा कोितया लिपीत सवाषधधक लिहीिी जात ह समजन घि आवशयक आह ह समजलया नातर

१ ही लिपी लिहीणया वाचणयास अवगत करि २ तया भारतन बोििाऱयाच वारावार ऐकिवाचि आणि ज ऐकिवाचि तयाचा अथष

मातभारत समजन घि व तया भारची शबदरिना समजन घि ३ तया भारची शबदसपदा अयिकायिक अवगत करन घि ४ पवहलया पायरीत लशकिलया लिपीतच नवया भारतीि सावाद वारावार वाचन काढि आणि

सरावासाठी वाचन समजिि सावाद परत लिहन काढि

10

अशा पदधतीन नवी भारा लशकता यईि एकदा नवी भारा अवगत झािी की नातर या भारचया शासतराचा आणि सौदयाषचा अभयास करता यईि

जगातीि सवषच भारााना सवतःची अशी ववशीषठ शबद रचना असत एका भारतीि शबद रचना दसऱया भारत जशीचया तशी वापरता यत नाही एका भारतीि शबद दसऱया भारतीि शबद रचननसार किी तर या रचनतन अथषपिषता होत नाही कधी कधी तर तयातन अनथष ही होतो महिजच कोितीही भारा लशकताना तया भारची शबद आणि वाकय सारचना समजि सवाषधधक गरजच असत

वर विषन किलया भारा लशकणयाची पदधत िकत अवाषचीन भारा लशकणयासाठी पिषतः उपयोगी आह मातर कोितीही पराधचन भारा लशकणयासाठी ही पदधत पिषतः उपयोगी नाही कारि पराधचन भारा बोििारा जन-समदाय वतषमान काळात उपिबध नसतो महिनच तर तया भारिा पराधचन भारा महितात पराधचन भारा लशकणयासाठी या भारत उपिबध असिि वाङमय उपयोगी पडत भारतीय पराधचन भारच आिखी एक ववशर वगळपि पहायिा धमळत भारतीय पराचीन भाराामध कवळ वाकयातीि शबद-रचनाच नवह तर शबदातिी अकषर-रचना दखीि महतवाची असत कारि अनकदा एकमकााचया सोबत यिार एक वा अधधक शबद एकवतरत करन (शबद सयि) लिवहि (वा बोिि) जातात अशा वळी या शबद समहातीि शबद पथक करि आणि समजि गरजच असत

आतापयातच सवष वववचन आपि पालि भारा समजणया-लशकणयाचया हतन कि आह पालि भारा लशकणयासाठी ववपि सावहतय उपिबध आह पालि भारची वाकय रचना मराठी सदशयच आह वसतत मराठी भारची उतपलि पराकत भारतनच झािी आह पालि भारा पराकत भारचीच एक आविी आह

11

भारतीय भाषा - शबदाचया रपात होिार बदि

जवळ जवळ सवषच भारतीय भाराा मध परतयक वाकयातीि शबदााची रचना एका ववशर पदधतीन किी जात या रचनमध शबदााचा करम सामाधयपि बदििा जात नाही पि सामाधयपि हा करम अनावधानान अथवा अवधानपवषक (भारा सौदयाषसाठी) बदििा तरीही वाकयाचा अथष बदित नाही पढीि वाकय पहा

दवदिान हासािा मारि हासािा दवदिान मारि मारि दवदिान हासािा मारि हासािा दवदिान हासािा मारि दवदिान दवदिान मारि हासािा

जागतीक वकतीची भारा इागिीश मध ही शबद-रचना सामाधय पि पढीि परमाि लिहीिी जाईि

१ Devadatta killed Goose ४ Goose killed Devadatta

२ Killed Goose Devadatta ५ Goose Devadatta killed

३ Devadatta Goose Killed ६ Killed Devadatta Goose

यात िकत पवहलया आणि चौथया शबद-रचनत वनदान अथषबोध तरी होतो (पिषपि ववरोधी अथष) पि दसऱया वतसऱया आणि पाचवया सहावया रचनत अथषबोधच होत नाही

भारतीय भाषचया बाबतीत अस का होत

याच कारि lsquoदवदिrsquo या शबदािा जोडिि lsquoनrsquo ह अकषर आणि lsquoहासrsquo या शबदािा जोडिि lsquoिाrsquo ह अकषर ववशर महिज दवदि आणि हास ह शबद महिज वयलकत जीव तथा वसतची नाव आहत तसच lsquoमारrsquo हा मळ वकरया दाखवविारा शबद (धात) यातन तयार होिार वकरयापद lsquoमारिrsquo lsquoमारिrsquo ह तयाच भतकाळ दशषवविार रप lsquoनrsquo आणि lsquoिाrsquo ही अकषर या वाकयातीि नावााचया अखरीस िाविि lsquoपरतययrsquo आहत ह परतयय (परसतसपद) ववभकती महिजच तवभलि

अशा परकार वाकयात रचना करतााना शबद बदितात आणि या रचनतन एक वनणशचत अथष परापत होतो कोितीही भारतीय भारा लशकताना परथम कोितया परकारच शबद किी आणि कस

12

बदितात याचा अभयास करि आवशयक आह तर वाकयात कसही आणि कोठही योजि तरीही न बदििार शबद कोित याचा अभयासही अातभषत असावा िागि

या अभयासा नातर आपिी वाचणया-लिहीणया-बोिणयातीि या नवया भारची शबदसपदा जस-जशी वाढत जाईि आणि तया तया दठकािी मळ शबद आणि तया शबदाच बदिि रप समजन यइि तस-तस भारच नीट आकिन होऊ िागि

13

पालि भाषा पराचीन भारतात जया भारा बोिलया जात होतया तयााना आज पराकत अस साबोधि जात सथळ-काळानरप पराकत भारचया अनक आविी पराचीन भारतात आढळलया आहत या आविी महिज मागधी अधषमागधीजन पराकत शौरसनी महाराषटरी पशाधच इसवी सन पवष ४५० चया समारास अनसततवात असििी अशीच एक पराकतची आविी बदधाानी आणि तयााचया लशषयाानी तयााची ततव जनसामाधयााना साागणयासाठी वापरिी ही भारा महिजच ldquoपालिrdquo पालि या शबदाचा अथष gt ओळ (Line)

पालकत (Row) मारगिका (Causeway) पववतर मजकर (वतवपटकातीि मजकर)(Sacred

text) पालि या शबदाचा अथष साागिाऱया िखाामध माझया असही वाचनात आि आह की

ldquoिहम पाियतत त पालिrdquo (पाियवत महिज (पािनपोरि) रकषि करतोरकषि करत) अथाषत धमाषच रकषि करत ती पालि सरवातीचया काळात पालि भारा बराममह लिपीत लिहीिी जात होती आज ती सवष भारतीय लिपीतन लिहीिी जात तशीच ती ससिहिी वकननौरी आणि इतर अनक अभारतीय लिपीमध आणि रोमन लिपी मधही लिहीिी जात पालि भारसाठी रोमन लिपीत कााही अधधक धचधह दखीि समाववषट किी आहत

सामाधय मािसास पालि भाषा समजावी एवढाच या सवष िखना मागचा उददश आह पालि भारच पााधडतय परापत वहाव हा उददश तर माझाही नवहता ककिवा आजही नाही भगवान बदधाानी जीवनाच एक सावषभौधमक आणि सावषकालिक ततवजञान अधडच हजार वराापवी साागीति ज जगातीि अनक ववदवानााना रचि तसच तमहा आमहािाही अनसरिीय वाटि ह ततवजञान मळचया शदध सवरपात समजायच असि तर बदधाानी त जया भारत साागीति ती भारा वाचता

14

(लिहीता) यि आवशयक आह याच उददशान पालि भारा लशकि सिभ वहाव यासाठीचा हा कतजञ परयतन

अथाषत ह एवढच वाचन आपिास पालि भारा समज शकि असा गरसमज किीही करन घऊ नय या वाचना नातर आपिास जञात असिलया पालि भारतीि शबदााचा साचय जजतका शकय होईि वततका वाढववि अतयात गरजच आह आपिा शबद-साचय जस-जसा वाढत जाईि आणि आपि तया शबदााच पालि वयाकरि समजन तयााचा अथष मनाशी िावीत जाऊ तस-तशी आपिास पालि भारा समजि सकर होत जाईि पालि भारचा शबद-साचय वाढववणयासाठी पालि वाङमय पालि सिााच वाचन हा सहज सिभ मागष आह या साठी सदर पसतकात पालि सावहतयातीि काावह उतार व गय सि तयातीि शबदााचया मराठीतीि अनवादासह ददि आहत या पसतकाचया वाचन अभयासानातर आपिास पालि भारचया वयाकरिाच आणि इतर पालि सावहतयाच वाचन करन हा अभयास समदध करता यईि

पालि भारत सरवातीस जवहा वाङमय वनमीती झािी आणि तो बराममह लिपीचा दखीि वनमीतीचा काळ होता अथाषतच पालि भारा तया काळात आणि तया नातरची कााही शतक पालि बराममह लिपीतच लिहीिी जात होती आज सार पालि वाङमय जगातीि अनक लिपीमध उपिबध आह ह आपि या पवीच वाचि आह तरीही पालि भारा लशकणया सोबत या पसतका अखरीस आपि बराममह लिपीचीही तोडओळख करन घिार आहोत

आपि ह वाचत आहात महिजच आपिास पालि भारा अवगत करणयाची इचछा आह व आपि या इचछापतीचा परयतन करीत आहात ह वनणशचत आपिास या परयतनात यश परापत होवो ही सददचछा

का सात इागिीश मध लिहीिि शबद Pali English Dictionary by TWRhys Davids अनसार आहत

15

बािावतार - १

१ बदधा वतधा णभवजधदतवा बदधमबज ववलोचना बालावतारा भालसससा बालाना बजदधवजदधया

२ अकखरापादयो एकििालीस अकखरावप अकारादयो एकचिालीसा सिधतोपकारा ता यथा -अ आ-इ ई-उ ऊ-ए ओ क ख ग घ ङ च छ ज झ ञ ट ठ ड ढ ि त थ द ध न प ि ब भ म य र ल व स ह ळ अा -इवत

३ ततथोदनतासरा अटठ ततथ अकखरस ओकारधता अटठ सरा नाम ततथवत वित

४ लहमिा तयो रसतसा ततथ सरस लहमिा अ इ उ इवत तयो रससा

५ अञ ञ दीघा ततथ सरस रससहञ ञ दीघा सायोगतो पबब एओ रससा इवोच चधत अनधतरा बयञ जना सायोगो एतथ सययो ओटठो सोततथ

६ ससा बयञ जना सर ठपतवा ससा कादयो वनगगहीतधता बयञ जना

७ वगगा पञ िपञ िसो मनता बयञ जनाना कादयो मकारधता पञ चपञ चसो अकखरवधतो वगगा वगगाना पठमदवतया सो चाघोसो एतथाञ ञ घोसा

८ अ इतत तनगगहीत अाइवत अकारतो परा यो वबधद सयत त तनगगहीता नाम वबधद चळामिाकारो वनगगहीतमधत वच चत कवलससा पपयोगिा अकारो सनध नधीयत

16

पालि अकषरमािा पालि भारत एककचाळीस अकषर आहत या पकी पवहि आठ सवर आणि पढीि तहतीस वयञजन

सवर अ आ इ ई उ ऊ ए ओ वयञजन क ख ग घ ङ

च छ ज झ ञ

ट ठ ड ढ ि

त थ द ध न

प ि ब भ म

य र ि व स ह ळ ा

आठ सवराापकी अ इ उ ह ऱहसव सवर आणि आ ई ऊ ए ओ ह दीघष सवर

वयाजनाच पाच वगष अनकरम क-वगष च-वगष ट-वगष त-वगष आणि प-वगष

य पासन ळ पयात सात इतर वयञजन

अखरीस ा अनसवार ककिवा अननालसक वयाजन पालि भारत यास वनगगहीत महितात

17

कसमलिसि सिवपटक ndash अागिरवनकाय वतकवनपात पालळ (६६)

एवा म सता ndash एका समया भगवा कोसिस चाररका चरमानो महता णभकखसङघन सददधि यन कसमिा नाम कािामाना वनगमो तदवसरर अससोसा खो कसमलिया कािामा ndash ldquoसमिो खि भो गोतमो सकयपिो सकयकिा पबबजजतो कसमिा अनपपिो ता खो पन भवधता गोतमा एवा कलयािो वकलिसददो अबभगगतो ndash ldquoइवतवप सो भगवा अरहा सममासमबदधो ववज जाचरिसमपध नो सगतो लोकववद अनिरो पररसदममसारलथ सतथा दवमनससाना बदधो भगवाrsquoवत सो इमा लोका सदवका समारका सबरहमका सससमिबराहमणिि पजा सदवमनससा सया अणभञ ञा सतचछकतवा पवदवत सो धममा दसवत आददकलयािा मजझकलयािा पररयोसानकलयािा सातथा सबयञ जना कवलपररपणिा पररसदधा बरहमचररया पकासवत साध खो पन तथारपाना अरहता दससना होतीवत ldquo अथ खो कसमलिया कािामा यन भगवा तनपसङकममिस उपसङकधमतवा अपपकच च भगवधता अणभवादतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च भगवता सददधि सममोददिस सममोदनीया कथा सारिीया वीवतसारतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च यन भगवा तनञ जसिि पिामतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च नामगोिा सावतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च तणहीभता एकमधता वनसीददिस एकमधता वनलसध ना खो त कसमलिया कािामा भगवधता एतदवोचा ndash ldquoसमधत भधत एक समिबराहमिा कसमिा आगचछमधत त सका यव वादा दीपमधत जोतमधत परपपवादा पन खासमधत वमभमधत पररभवमधत ओमतकखा करोमधत अपरवप भधत एक समिबराहमिा कसमिा आगचछमधत तवप सका यव वादा दीपमधत जोतमधत परपपवादा पन खासमधत वमभमधत पररभवमधत ओमतकखा करोमधत तसा नो भधत अमहाका होतव कङखा होवत ववधचवकचछा ndash lsquoको स नाम इमसा भवता समिबराहमिाना सच चा आह को मसाrsquoवत rdquo ldquoअितञह वो कािामा कङखखता अिा ववधचवकतचछता कङखनीयव पन वो ठान ववधचवकचछा उपपध नाldquo ldquoएथ तमह कािामा मा अनससवन मा परमपराय मा इवतवकराय मा वपटकसमपदानन मा तक कहत मा नयहत मा आकारपररववतक कन मा दददटठवनजझानकखमधतया मा भबबरपताय मा समिो नो गरवत यदा तमह कािामा अिनाव जानययाथ ndash lsquoइम धममा अकसिा इम धममा सावज जा इम धममा ववञ ञगरवहता इम धममा समिा समाददध ना अवहताय दकखाय साविधतीrsquoवत अथ तमह कािामा पजहययाथ ldquo

18

चाररका = यातरा परवास चरमान = चाििारा विरिारा परवासी ससघि = सोबत वनगम = नगर शहर कसमलि = आजच कसररया नगर तदवसरर = तत अवसरर = तथ पोचि कािामा = कसमलि नगरातीि ववशीषठ िोक अससोसा = होत खो = वसततः वासतववक खि = खरोखर पबबजजतो = परवतजजत झाििा अनपपिो = परापत झािा कलयािो = नशीबवान पववतर वकलिसददो = वकतीमान अबभगगतो = वर गििा उननत िोकववद = सवष िोक जाििारा ववशवजञ अनिरो = असा दसरा नाही सवोिम पररसदमम = लशकषीत होत असिारा सारथी = रथ चािवविारा पढ निारा सतथा = शालसत करिारा लशकविारा मार = मनातीि अकशि परविी भिया सया = सवया आपोआप इमा = या अशा अणभञञा = अणभजञान सतचछकतवा = साकषात करतो पवदवत = परकट करतो ववजञावपत करतो आदद = आराभ मजझ = मधयाातर पररयोसान = शवट सातथ = साथष उपयकत सबयञजन = सबब वयाजन ndash सवाषकषर बरमहचररया = पाववतरय पकासवत = परकालशत करतो उपसङक = जवळ जाि अपपकचच = कवधचत कधध तरी अलपशः एकमधता = एका बाजिा वनसीदन = बसि सममोद = आनाद उलहास सारतवा = समरि करन सावतवा = साागन तणहीभता = गपचप एतदवोच = एतत वच = अस बोिि सका यव = सवताचा वादा = ववचार लसदधाात दीपन = परकालशत करि जोतन = चमकववि पन = परात परपप = दसऱयाचा इतरााचा खासमधत = दोर दि अपशबद बोिि वमभमधत = घिा करतात पररभवन = कनिदा करि ओमतकखा = वनमनतम नीचतम अपर = दसरा पणशचम अधय कङखा = शाका साशय ववधचवकचछा = अववशवास साशय अितञह = पयाषपत इवतवकराय = मितः असि नयहत = खावतरिायक पररववतकक = परामशष वनजझान = अातयाषम

19

खमधतय = सहनशीि सहनयोगय धमम = गिववशर गिधमष सावजजा = सदोर ववञञा = वववक गरवहता = कनिदनीय समिा = समसत समाददनन = अागीकार करि सवीकारि सावि = ववदयमान असि असि पजहययाथ = तयाग करा

कसमलिसि ndash मराठी अनवाद मी अस ऐकि आह एकदा भगवात मोठया परवासी णभकखसाघासह कौशि (दशाचया) यातरत असता कािामााचया (जमातीचया) कसमलि नावाचया नगरात पोचि कसमलि ह खरतर कािामााचच ह शरमि शाकयकळातीि परवतजजत शाकयपतर गौतम खरोखरच (आपलयािा) परापत झाि आहत वासतववक आता गौतम पववतर उननत व कीतीमान आह जो दीपयमान योगयतापरापत समयक बदधीचा ववदया व आचरिान सापनन सधमागाषवर जात असििा सवष िोक जाििारा (सवषजञ) सवोिम असा लशकषीत होऊ असिाऱयााना पढ निारा सामाधय आणि असामाधय िोकााना शालसत करिारा असा तो बदध तो असामाधय जनााना भियााना पववतर जनााना शरमि-बरामहि जनााना आपोआपच अणभजञानाचा साकषातकार परकट करतो अस ततवजञान दतो ज आराभी वहतकर मधयाधही वहतकर आणि अावतमतः वहतकर साथष सवाषकषर समसत पररपिष पररशदध आणि पववतरतन परकालशत आह या िाभपरद रपान योगय दशषन होत आह अशा ररतीन कसमिीच कािामा भगवातााजवळ आि कााही (िोक) जवळ जाऊन भगवातााना अणभवादन करन एकाबाजिा बसि कााही (तयााचया) सावनधयान उलहालसत झाि कााही आनादान समती-ववसमत होऊन एकाबाजिा बसि कााहीजि भगवातााना हात जोडन परिाम करन एका बाजिा बसि कााही जि नाम-गोतर साागन एकाबाजिा बसि एका बाजिा बसन कसमलिच कािामा भगवातााना अस महिाि की ldquoशाधती भधत कोिी एक बरामहि-शरमि कसमलिस यतात त सवतःची ततव परकालशत करतात चमकववतात परात इतरााचया ततवााना दोर दतात घिा करतात कनिदा करतात नीच करतात भधत दसऱयाादा कोिी एक बरामहि-शरमि कसमलिस यतात तयाानी सवतःची ततव परकालशत

20

करतात चमकववतात परात इतरााचया ततवााना दोर दतात घिा करतात कनिदा करतात नीच करतात महिन ह भधत आमहास शाका होत साशय यतो ndash यापकी कोिता शरमि-बरामहि सतय बोितो कोिता खोट बोितो rdquo ldquoह कािामा आपिास शाका आणि साशय आह या दठकािी अशी शाका व साशय यि पयाषपत आहrdquo ldquoह कािामा (कवळ) ऐकणयान नाही पारापाररकतन नाही मितः असलयान नाही धारमिक पसतकात असलयान नाही तकष -हतन नाही खातरी असलयान नाही मागीि परामशाषन नाही अातयाषमी दषटीन समजन नाही भवय-रपान (भारन) नाही शरमि व जषठााचया (साागणया) न नाही तर ह कािामा सवतः जािन घया (की) ज ततव अकशि आह ज ततव सदोर आह जया ततवााना ववदवान दोरी महितात जया ततवााना सापिष अागीकारि सवाासाठी अवहताच आणि दखाःच आह ह कािामा अशा (ततवाा) चा (सवषथा) तयाग कराrdquo

21

वाकयातीि शबद आणि तयाि भद

मानव सावाद करतात तवहा त एकमकााना कााही ववचरतात आणि ज ववचारि त साागतात या ववचारणयात आणि साागणयात कााहीतरी lsquoअसिrsquo ककिवा कााहीतरी lsquoघडिrsquo असत या असणया-घडणयाचा थट साबाधीत महिजच lsquoजो कोिी असतोrsquo अथवा lsquoजो कोिी घडववतोrsquo ldquoतोrdquo महिज सावादातीि वाकयात असििा कताा हा कताष कधी एकटा (एकविन) तर कधी समह रपात (बहविन) असतो तसच हा कताष कधी परर (पलिीग) कधी सतरी (सतरीलििग) तर कधी या दोहोहन वगळा (नपसकलििग) असतो या कतयाषिा एक ववधान ककिवा नाव असत जयान तो वनणशचत ओळखिा जातो या नावािाच नाम महटि जात जवहा याच कतयाषचा पधहा पधहा उलिख होतो तवहा पवहलया उलिखा नातर यिाऱया पढीि उलिखात या नावाचया ऐवजी एक वगळ ववधान वापरि जात या ववधानािा सवानाम महितात

सावादातीि वाकयातन सावादकताष सवतः बददि बोितो तवहा तयािा परथम परर महिज उिमपररसो महितात जयाचयाशी सावाद किा जातो आह तयाचा वाकयात उलिख होतो तवहा तयािा वदवतीय परर महिज मजझिमपररसो महितात जवहा सावादातीि वाकयात सावाद करिाऱया दोहोहन वगळा तीसऱयाच कोिाचा उलिख असतो तवहा तयािा ततीय परर महिज पठमपररसो महितात

वाकयातन वयकत होिाऱया घडणयाचा थट साबध जसा कतयाषशी असतो तसच वाकयातीि घडि जयाचयाशी घडत तो महिज वाकयातीि कमा या कमाषसही एकवचन बहवचन तसच पलिीग सतरीसििग व नपसकसििग अस भद असतात तसच कमषही उिमपररसो मतजझमपररसो व पठमपररसो अशा सवरपात यत

जया शबदान वाकयातीि असि ककिवा घडि साागीति जात तया शबदािा तकरयापद महितात वकरयापदातीि शबद एका मळ शबदािा परतयय महिज परसतसपद जोडन किि रप असत या मळ शबदािा िात महितात धातिा जोडणयाच परससपद (परतयय) उिमपररसो मतजझमपररसो व पठमपररसो तसच एकवचन व बहवचन या कतयाषचया भदावर अविाबन असत वाकयात साागीतििी वकरया क वहा घडिी ह साागिारा वकरयापद शबदातीि बदि ह एक महतवाचा भद होय वकरया वतषमानात घडत असलयास वतषमान काळ महिजच पिपननकािो या पवीच घडिी असलयास भतकाळ महिजच तहययिनीकािो आणि वकरया पढ घडिार असलयास भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो महितात वतषमानकाळास

22

विमानकािो भतकाळास अतततकािो आणि भववषयकाळास अनागतकािो असही साबोधि जात

योच बदधा अततताि योच बदधा अनागता पचिपननाि यो बदधा अहा वादाधम सबबदा या सिातन तीनही काळााची नाव वनणशचत समरिात रहातीि

23

महामङगलसि (सि १ ndash ७) सिवपटक - खददकवनकाय ndash खददकपाठपालळ

lsquolsquoबह दवा मनससा च मङगलावन अधचधतया

आकङखमाना सोतथाना बरवह मङगलमिमाrsquorsquo १

lsquolsquoअसवना च बालाना पतणडतानञ च सवना पजा च पजनययाना एता मङगलमिमा २

lsquolsquoपवतरपदसवासो च पबब च कतपञ ञता अिसममापणिधध च एता मङगलमिमा ३

lsquolsquoबाहसच चञ च लसपपञ च ववनयो च सलसतकखतो

सभालसता च या वाचा एता मङगलमिमा ४

lsquolsquoमातावपत उपटठाना पिदारसस सङगहो अनाकला च कममधता एता मङगलमिमा ५

lsquolsquoदानञ च धममचररया च ञातकानञ च सङगहो

अनवज जावन कममावन एता मङगलमिमा ६

lsquolsquoआरती ववरती पापा मज जपाना च सायमो अपपमादो च धममस एता मङगलमिमा ७

धचधता = काळजी ववचार समसया अधचधतया = काळजीन ववचारान आकङख = आकााकषा आकङखमाना = आकााकषा करिार सोततथ = कलयाि सरकषा कषम बरवह = बोिाव साागव सवना = सागत करि बाि = मखष अजञानी पवतरप = अनकि दस = दश परदश वास = रहाि पञञता = पवषता पराथधमकता सचचञच = जञान लसपपञ च = कौशलय उपटठान = सवा अनाकि = वनणशचित अनवजज = अवजयष आरवत = तयाग ववरती = दर रहाि पाप = दषकतय वाइट कती

24

महामङगलसि मराठी अनवाद ( सि १ ndash ७) (महामङगिसिािी परासततावना ndash भगवान एकदा शरावनसत यथीि अनाथवपणडकाचया जतवन बागत बसि असता रातर समयी एक दवता तथ यवन भगवधताना अणभवादन करन गय सवरपात महिािी ) अनक शरषठ(मानव) व (सामाधय)मानव यााच मागिाचया ववचारान कलयािाचया अनक आकााकषाा करिाराा साठी (आपि) उिम व मागि साागाव १ (यावर भगवधतानी ददिि उिर ) मखााची सागत नसावी पाधडतााची सागत असावी पजनीयााची पजा वहावी ह उिम व मागि २ अनकि (योगय) परदशात रहाव पणय कतयास (सतकतयास) पवषता (पराथधमकता) असावी सवया समयक असणयाचा वनशचय ठवावा ह उिम व मागि ३ अधधक जञान कौशलय आणि ववनय याानी सलशणकषत वहाव बोिताना चाागि भाषय कराव ह उिम व मागि ४ माता-वपतयााची सवा करावी पतर व पतनी च वहत कराव वनणशचित कायष कराव ह उिम व मागि ५ दान कराव सदाचरि कराव आपतजनााच वहत कराव अवजयष तच कराव ह उिम व मागि ६ दषकतय तयागाव तयापासन दर रहाव मदयपानापासन सायधमत रहाव सदगिाा बददि परमाद नसावा ह उिम व मागि ७

25

महामङगलसि (सि ८ ndash १२)

lsquolsquoगारवो च वनवातो च सधतदटठ च कतञ ञता कालन धममससवना एता मङगलमिमा ८

lsquolsquoखधती च सोवचससता समिानञ च दससना कालन धममसाकचछा एता मङगलमिमा ९

lsquolsquoतपो च बरहमचररयञ च अररयसच चान दससना वनबबानसतचछवकररया च एता मङगलमिमा १०

lsquolsquoिटठसस लोकधममवह धचिा यसस न कमपवत असोका ववरजा खमा एता मङगलमिमा ११

lsquolsquoएताददसावन कतवान सबबतथमपराजजता सबबतथ सोततथा गचछमधत ता तसा मङगलमिमrsquorsquo १२

सख आणि दःख यश आणि अपयश कनिदा आणि सतती िाभ आणि कषती

ह आठ लोक-सवभाव आहत गारवो = गौरव वनवातो = अवमान सधतदटठ = सातषटी कतञञता = कतजञता खमधत = सहनशीिता सोवचचसता = ववनमरता साकचछा = चचाष बरहमचररय = शरषठ जीवन वनबबान = वनवाषि सतचछवकररया = साकषावतकरि िट = भरि भारि िोकधमम = िोकसवभाव यसस = जो कोिी ववरजा = वनमषळ खमा = कषम सख एताददसावन = अशा परकार

26

महामङगलसि मराठी अनवाद (सि ८ ndash १२) गौरव अथवा अवमान ककिवा सातषटी या (सवाा) बददि कतजञ असाव वळो-वळी सवदवचारााच शरवि कराव ह उिम व मागि ८ सहनशीिता व ववनमरता बाळगावी शरमिााच दशषन कराव आणि वळो-वळी सवदवचारााची चचाष करावी ह उिम व मागि ९ शरषठ जीवनासाठी आणि शरषठ (चार) सतय यासाठी साधना करावी वनवाषिाचया साकषावतकरिा साठी (साधना करावी) ह उिम व मागि १० आठ िोक-सवभावान भारनही जया कोिाच धचि का वपत होत नाही (परात) शोकरहीत आणि वनमषळ कषमपिष रहात ह उिम व मागि ११ अशा परकार कलयान (जो) सवषतर अपराजजत रहातो सवषथा कलयािाकड जातो ह तयाच उिम व मागि १२

27

वाकयातीि शबदात होिार बदि - १ दवदिो हासा पससवत दवदि हासािा पहातो दवदिो िन आहरती दवदि िनषयािा आितो दवदिन धना तजन योजवत दवदिान धनषयािा बाि िाविा दवदिाय हाससस कामता होमधत दवदिािा हासाची इचछा होती ववदध हासो नभसतमा पतवत जखमी हास आकाशातन पडतो यसतस तजनो तस हासो झयािा बाि तयािा हास दवदिसस यििससतम अनकमपा नततथ दवदिाचया मनात करिा नाही गोतमा हासा ओभरती गौतमा हास घवन जा

वरीि आठ वाकयात शबदात होिार आठ परकारच बदि ददसत आहत बदिि शबद ठळक कि आहत आणि ह शबद वयलकत वसत अथवा ततसम गोषटीची नाव (अथवा नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिार शबद) आहत जस

- दवदि व गोतम ही वयसकतिची नाव आहत - हास ह पकषाच नाव आह तर धन व तजन ही वसताची नाव आहत - नभ आणि धचि ही दखीि नावच आहत - वरीि सवष वाकयातीि वयलकत आणि वसत एककच आहत

नावािा मराठी वयाकरिात आणि पालि वयाकरिातही नाम अस महितात या वयलकत आणि वसत एकक असलयान ह एकविन आह नामात अथवा सवषनामात बदि होताना तयाचया अखरीस एक वा दोन अकषर जोडिी जातात या शबदबदिास पालि भारत तवभलि (मराठीत ववभलकत) महितात

णभकख जतवना आगचछमधत णभकख जतवनात आि बदधा णभकखवो सदधमा दसवत बदधाानी णभकखना सदधमष ददिा णभकखतह बदधाय नममधत णभकखनी बदधााना नमन कि णभकखनो गामणिना भोजना दसवत णभकखना गाव-मखयान भोजन ददि गामवासी णभकखणभ धममा आकङखवत गरामसथ णभकखकडन धमष इतचछतात गामवासी णभकखन मानसी गरामवासीनी णभकखिा सधमान किा णभकखमहह खीिासवो होमधत णभकखत आशरव-कषीिता असत णभकखव मा पमादो रमसस धचिा णभकखनो परमादात मन रमव नका

28

वरीि वाकयात णभकख या नामाच बहविन यत व तयाचया रपात आठ ववभसकतिच (बहविन तवभलि) बदि ददसत आहत

वाकयात उपयोजजिलया परतयक नामाची (सवषनामाची) एक भधमका असत या भधमकनसार तयाच ववभकतीच रप तयार होत पढीि तकतयात आठ वाकयात गौतम गोतम या नामाची आठ ववभलकत रप आणि याच शबदाची वाकयातीि भधमका लिहीिी आह

तवभकती पालि वाकय मराठी वाकय भयमका

परथमा गोतम राज-पासाद बवह वनकखमवत | गौतम राजवाडयाबाहर वनघाला

कोि काय

वदवतीया गोतमा वगिान महलिक पतसस | गौतमास आजारी वदध ददसला

कशास कोिास

ततीया गोतमन ककिकराना बहा पञह पतचछ | गौतमान सवकास अनक परशि ववचारल

कसा किी कोिी

चतथी गोतमनो बह ववसजजन िणभ | गौतमाला अनक उिर धमळािी

कशाला किाला

पाचमी गोतमसमा कसि-पञा कोधच नततथ | गौतमाहन कशि-बदधी किीही नाही

कशाहन किाहन

शषठी गोतमसस पञा सममासा अततथ | गौतमाची बदधी समयक आह

कशाचा किाचा

सपतमी गोतमनसम कोधो नततथ | गौतमात करोध नाही

कशात कोिात

साबोधन गोतमा अमहाका सदधमा दवत | गौतमा आमहास सदधमम दयावा

साद दि हाक मारि

ववभलकतच रप (ववभलि) नामाचया विन (एकवचन बहवचन) लििग (पतलिाग नसतरसििग नपासकसििग) आणि अनतय सतवर (अकाराधत आकाराधत इकाराधत उकाराधत) यावर अविाबन असत तरीही सथिपि नामाास जोडि जािार तवभलि परसतसपद पढीि तकतयात ददि आहत

29

तवभलि परसतसपद

ववभलि एकवचन बहवचन भधमका पठमा ओ आ कोि काय दवतया अा ए कशास कोिास तवतया एन एवह एणभ कसा किी कोिी चततथी आय सस आना कशाला किाला पञचमी आ समा महा एवह एणभ कशाहन किाहन

छटठी सस आना कशाचा किाचा सपतमी ए नसम ममह एस कशात कोिात आिपन (आ) (आ) साद दि हाक मारि

नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिाऱया शबदााना सवषनाम महितात मी आमही त तमही तो ती त तया कोि (परशिाथषक सवषनाम) ही मराठी सवषनाम आहत पालि भारत अमह तमह त य आणि क (परशिाथषक सवषनाम) ही सवषनाम आहत या सवषनामााची दखीि आठ ववभलि रप होतात पढीि पानाावरीि तकतयाा मधन कााही नाम व सवषनामााची ववभलि रप अभयासासाठी ददिी आहत

30

नर (अकाराधत पतलिाग) मानव मनषय

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा नरो नरा दवतया नरा नर

तवतया नरन नरवह नरणभ

चततथी नराय नरसय नराना पञचमी नरा नरमहा नरसमा नरवह नरणभ

छटठी नरसस नराना सिमी नर नरममह नरनसम नरस

आिपन नर नरा नरा

धचि (अकाराधत नपसकसििग) मन धचि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा धचिा धचिा धचिावन दवतया धचिा धचि धचिावन

तवतया धचिन धचिवह धचिणभ

चततथी धचिाय धचिसस धचिाना पञचमी धचिा धचिमहाधचिसमा धचिवह धचिणभ

छटठी धचिसस धचिाना सिमी धचि धचिममह धचिनसम धचिस

आिपन धचि धचिा धचिा धचिावन

31

पञञा (आकाराधत नसतरसििग) परजञा

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पञञा पञञा पञञायो दवतया पञा पञञा पञञायो तवतया पञञाय पञञावह पञञाणभ

चततथी पञञाय पञञाना पञचमी पञञाय पञञावह पञञाणभ

छटठी पञञाय पञञाना सिमी पञञाय पञञाया पञञास

आिपन पञञ पञञा पञञायो

पाणि (इकाराधत पतलिाग) हात

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पाणि पािी पाियो दवतया पाणिि पािी पाियो तवतया पाणिना पािीही पािीणभ

चततथी पाणिनो पाणिसस पािीना पञचमी पाणिना पाणिमहा पाणिसमा पािीही पािीणभ

छटठी पाणिनो पाणिसस पािीना सिमी पाणिममह पाणिनसम पाणिस पािीस

आिपन पाणि पािी पाणि पाियो

32

बोधध (इकाराधत नसतरसििग) जञान बदधी

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा बोधध बोधी बोधधयो बोधयो दवतया बोमधि बोधी बोधधयो बोधयो तवतया बोधधया बोधया बोधीवह बोधीणभ चततथी बोधधया बोधया बोधीना पञचमी बोधधया बोधया बोधीही बोधीणभ

छटठी बोधधया बोधया बोधीना सिमी बोधधया बोधया बोधया

बोमधि बोधो बोधधया बोधीस बोधधस

आिपन बोधध बोधी बोधधयो बोधयो

णभकख (उकाराधत पतलिाग) णभकष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा णभकख णभकख णभकखवो दवतया णभकखा णभकख णभकखवो तवतया णभकखना णभकखवह णभकखणभ

चततथी णभकखनो णभकखसस णभकखना पञचमी णभकखना णभकखसमा णभकखमहा णभकखवह णभकखणभ

छटठी णभकखनो णभकखसस णभकखना सिमी णभकखनसमा णभकखममह णभकखस णभकखस

आिपन णभकख णभकख णभकखव णभकखवो

33

वपत (उकाराधत पतलिाग) वपता

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा वपता वपतरो दवतया वपतरा वपतर वपतरो तवतया वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

चततथी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना पञचमी वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

छटठी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना सिमी वपतरर वपतरस वपतस वपतस

आिपन वपत वपता वपतरो

अमह (सवषनाम) मी ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा अहा मया असमा अमह नो दवतया मा ममा अमहा अमहाका अमह नो तवतया मया म अमहवह अमहणभ नो चततथी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो पञचमी मया अमहवह अमहणभ

छटठी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो सिमी मवय असमास अमहस

आिपन - - - - - -

34

तमह (सवषनाम) त

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा तवा तवा तमह वो दवतया ता तवा तवा तवा तमहा तमहाका तमह वो तवतया तवया तया त तमहवह तमहणभ वो चततथी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो पञचमी तवया तया तवमहा तमहवह तमहणभ

छटठी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो सिमी तववय तवय तमहस

आिपन - - - - - -

ता (पतलिाग)(सवषनाम) तो ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सो सयो ता ना (नपसक) त न तावन नावन

दवतया ता ना ता ना त न तावन नावन

तवतया तन नन तवह नवह तणभ नणभ

चततथी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना पञचमी तमहा अमहा नमहा तसमा तवह नवह तणभ नणभ

छटठी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना सिमी तममह अममह नममह तनसमा ननसमा अनसमा तस नस

आिपन - - - - - -

35

(सतरीसििग)(सवषनाम) ती

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सा सया ता ना तायो नायो दवतया ता ना ता ना तायो नायो तवतया ताय नाय तससा वतससा तावह नावह ताणभ नाणभ चततथी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा

वतससा तासा आसा तासाना

पञचमी ताय नाय तससा तावह नावह ताणभ नाणभ छटठी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा वतससा तासा आसा तासाना

सिमी वतससा तससा अससा ताया तससा वतससा तास आिपन - - - - - -

सबब (पतलिाग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबो सबबा (नपसक) सबब सबब सबबवन

दवतया सबबा सबबा सबब सबब सबबवन

तवतया सबबन सबबवह सबबणभ चततथी सबबसस सबबसाना पञचमी सबबमहा सबबसमा सबबवह सबबणभ

छटठी सबबसस सबबसा सबबसाना सिमी सबबममह सबबनसम सबबस

आिपन सबब सबबा सबब सबबवन सबब सबब सबबवन

36

सबब (सतरीसििग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबा सबबा सबबायो दवतया सबबा सबबा सबबायो तवतया सबबाय सबबावह सबबाणभ चततथी सबबससा सबबाय सबबासा सबबासाना पञचमी सबबाय सबबावह सबबाणभ

छटठी सबबसा सबबाय सबबासा सबबासाना सिमी सबबससा सबबाया सबबास

आिपन सबब सबबा सबबायो

ककि (पतलिाग)(सवषनाम) कोि ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा को ककि का (नपसक) क क कावन

दवतया का ककि का क क कावन

तवतया कन कवह कणभ चततथी कसस वकसस कसा कसाना पञचमी कमहा कसमा वकसमा कवह कणभ

छटठी कसस वकसस कसा कसाना सिमी कममह वकममह कनसम वकनसमा कस

आिपन - - - - - -

37

ककि (सतरीसििग)(सवषनाम) कोि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा का का कायो दवतया का का कायो तवतया काय कावह काणभ चततथी कससा काय कासा कासाना पञचमी काय कावह काणभ

छटठी कससा काय कासा कासाना सिमी कससा काया कास

आिपन - - - - - -

एत (पतलिाग)(सवषनाम) हा ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसो एता (नपसक)

एत एत एतावन

दवतया एता एना एता एत एन एत एतावन

तवतया एतन एतवह एतणभ चततथी एतसस एतसा एतसाना पञचमी एतमहा एतसमा एतवह एतणभ

छटठी एतसस एतसा एतसाना सिमी एतममह एतनसम एतस

आिपन - - - - - -

38

एत (सतरीसििग)(सवषनाम) ही

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसा एता एतायो दवतया एता एता एतायो तवतया एताय एतावह एताणभ चततथी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना पञचमी एताय एतावह एताणभ

छटठी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना सिमी एवतससा एतससा एतासा एतास

आिपन - - - - - -

ककि (त कोि) सबब (त सवष) एत (ह) ही नपसकसििगी सवषनामााची रप पठमा आणि दवतया ववभिी मध वगळी असतात तवतया त सिमी पयात या सवषनामााची रप पतलिागी सवषनामाासारखीच असतात पालि भारत खालिि परमाि सवषनाम आहत अमह = मी तमह = त अञञ = अधय पबब = पवष दतकखन = दणकषि उिर = उिर एक = एक अपर = पणशचम ता (सो सा ता) = तो ती त एत (एसो एता एता) = हा ही ह इम (अया अया इदा) = हा ही ह ककि (को का ककि) = तो कोि ती कोि त कोि सबब (सबबो सबबा सबबा) = त सवष तया सवष त सवष

39

िहमिक कपविनसि सिवपटक ndash सायिवनकायो - महावगगो १२ सचचसायि २ धममचककपविनवगगो

एका समया भगवा बारािलसया ववहरवत इलसपतन धमगदाय ततर खो भगवा पञ चवमगगय णभकख आमधतलस ndash ldquoदवम णभकखव अधता पबबजजतन न सववतबबा कतम दव यो चाया कामस कामसखतल लकानयोगो हीनो गममो पोथज जवनको अनररयो अनतथसावहतो यो चाया अिवकलमथानयोगो दकखो अनररयो अनतथसावहतो एत खो णभकखव उभो अधत अनपगमम मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवतrdquo कतमा च सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावािा सममाकहमनतो सममाआजीवो सममावायामो सममासतत सममासमायि अया खो सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत इदा खो पन णभकखव दकख अररयसच चा ndash जावतवप दकखा जरावप दकखा बयाधधवप दकखो मरिममप दकखा अमपपयवह समपयोगो दकखो वपयवह ववपपयोगो दकखो यममपचछा न लभवत तममप दकखा ndash साखखिन पञ चपादानकखधधा दकखा इदा खो पन णभकखव दकखसमदय अररयसच चा ndash याया तणहा पोनोबभववका नजधदरागसहगता ततरततराणभनजधदनी सययलथदाndash कामतणहा भवतणहा ववभवतणहा इदा खो पन णभकखव दकखतनरोि अररयसच चा ndash यो तससायव तणहाय अससववरागवनरोधो चागो पदटवनससगगो मलि अनालयो इदा खो पन णभकखव दकखतनरोिगायमनी पदटपदा अररयसच चा ndash अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावाचा सममाकममधतो सममाआजीवो सममावायामो सममासवत सममासमाधध पञ चपादानकखधधा = रपपादानकखधधो वदनपादानकखधधो सञ ञपादानकखधधो सङखारपादानकखधधो ववञ ञािपादानकखधधो

40

इलसपतन धमगदाय ndash आजचया सारनाथ च परातन नाव

ववहरवत = ववहार करीत होत धमगदाय = मगवन आमधतलस = आमातरि कि बोिावि सववतबब = सोबत रहातात कतम = कोित काम = भौवतक इचछा कामसखतलिक = भौवतक तपती हीनो = वनकषठ नीच पोथज जवनको = हानीकारक वदनाजनक गममो = परापय उपिबध अनतथ = अनथष सावहतो = न यकत अनतथसावहतो = अनथषपिष अनयोग = साधना अनररय = असभय अररय = शरषठ अि = सवतः वकिमथ = किर अपादान = दर करि सययलथदा = या परमाि अशा परकार साखखिन = साकषपान उभो = उभय दोधही अधत = अधतरात अधतरी दरमयान उपगमम = जवळ जाि अनपगमम = सरळ जवळ जाि ञाि = जञान अणभसमबदध = सापिष जञानी चकखकरिी = (ददवय)दषटीदायी ञािकरिी = जािीव दिारा उपसमाय = सातोरपिष अणभञञाय = जािीव दिार समबोधाय = जञानदायी वनबबानाय = वनवाषिदायी कतमा = कोिता सययलथदा = पढीि परमाि तद अनसार असस = सापिष ववराग = वरागय चागो = तयाग पदटवनससगगो = पररतयाग वनरोध = समळ नाश मलि = मलकत अनािय = अनासलकत पाच सावदना सका धध = रप (दषय सावदना)

वदना (शारीरी सावदना) साजञा (मानलसक सावदना) सासकार (वनमीती सावदना) ववजञान (चतना सावदना) ह पाच सावदना सका धध

41

िहमिककपविनसि ndash मराठी अनवाद

एकदा भगवात वारािसी मध ऋरीपतन यथीि मगवनात रहात होत तथ भगवाताानी पाच णभकखाचया साघास आमावतरत कि (आणि ववचारि) ldquoणभकखनो सधयसताानी दोन गोषटीचया सोबतीत राह नय कोितया दोन गोषटी भौवतक इचछा भौवतक तपती जी वनकषटीपरामपतची वदनाजनक असभय व अनथषपिष असत आणि दसरी सवयाकिरपरामपत (आतमकिर) जी दःखद असभय व अनथषपिष असत महिन ह णभकख या दोहोचया अधतरा (मधयाचया) जवळन जािारा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

णभकख कोिता हा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक सकलप समयक वािा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक सतमतत समयक समायि हाच तो मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख जधमि ह दःखद वदधतव ह दःखद वयाधध ह दःख मतय ह दःख अवपरयाशी सायोग ह दःख वपरयाचा ववयोग ह दःख जयाची अपकषा आह त परापत नसि ह दःख साकषपान पाच अपादान सका ध दःख

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखािी उतपलि ही िािसा - पनभषवाची सनह-सोबतीची यथ-तथ आनाददत करिारी साकषपान ndash तपतीची िािसा भौवतकाची िािसा अणभभौवतकाची िािसा

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखाि तनराकरि िािसपासन सापिष वरागय (िािसचा) समळ नाश तयाग (िािसपासन) मलकत आणि अनासलकत

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख तनराकरिािा मागा हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक साकलप समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक समवत समयक समाधध

42

वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ मागीि पाठातीि वाकयात आपि नाम आणि सवषनाम या परकारातीि शबदात होिार बदि पावहि याच वाकयात वकरया साागिार ज शबद (धात वकरयापद) आि होत तयातही कााही बदि झालयाच पावहि आह या बदिाच ववसतत वववचन आपि या पाठात पाह

कोितयाही वकरयबददि आपि जवहा बोितो तवहा १ ती वकरया होऊन घडन गििी असत २ ती वकरया होत घडत असत ककिवा ३ ती वकरया घडिार असत

जवहा वकरया घडन गििी असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भतकाळ महिजच तहययिनीकािो (अततत काि) असतो जवहा वकरया घडत असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात वतषमानकाळ महिजच पचिपननकािो (विमान काि) असतो जवहा वकरया घडिार असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो (अनागत काि) असतो या तीनही काळात धात वकरयापदािा परतयय (परसतसपद) िावि जात ह परससपद जस काळानरप वगळ असत तसच त वकरया करिाऱया कतयाषचया वचनावर (एकवचन बहवचन) आणि परर (परथम वदवतीय ततीय) अविाबन असत वतषमानकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

वतामानकाळ ndash पचिपननकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो धम म

मतजझमपररसो लस थ

पठमपररसो वत अमधत

या परससपदााना जोडन तयार होिारी कााही धाताची वतषमान काळाची (पचपननकािो) वकरयापदााचा अभयास आपि या पढीि पानाामधन करिार आहोत

43

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अनसमअममह असम अमह

मतजझमपररसो अलस अतथ

पठमपररसो अततथ समधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीधम बरधम बरवीम बरम

मतजझमपररसो बरवीलस बरलस बरवीथ बरथ

पठमपररसो बरवीवत बरवत (आह) बरवमधत (आह)

स ndash ऐकि एकवचन बहवचन

उिमपररसो सिोधम सिाधम सिोम सिाम

मतजझमपररसो सिोलस सिालस सिोथ सिाथ

पठमपररसो सिोवत सिावत सिमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो करोधम करोम

मतजझमपररसो करोलस करोथ

पठमपररसो करोवत करोमधत कबबमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तनोधम तनोम

मतजझमपररसो तनोलस तनोथ

पठमपररसो तनोवत तनोमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पससाधम पससाम

मतजझमपररसो पससलस पससथ

पठमपररसो पससवत पससमधत

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

4

भाषा पथवीवर जधमिलया सवष पराणयाापकषा मानवी मजजासासथचा सवाषधधक ववकास झािा मजजासासथचया या ववकासामळ मानवात इतर पराणयााहन कााही वगळपि आढळत ह वगळपि महिज अवयव आणि उप-अवयव यााचया हािचािीवर मदच असिि सकषम आणि सवतातर वनयातरि उप-अवयव महिज मखय अवयवास जोडन असिि िहान भाग जस हात या अवयवास पाजा व बोट आहत तसच तोडास ओठ जीभ जबडा अस भाग आहत पाजा व बोट तसच ओठ जीभ व जबडा यााची सकषम आणि सवतातर हािचाि मानव (माकड व ततसम पराणि) कर शकतात या वनयातरिामळ मानवािा जी अनक कौशलय शकय झािी तयातीि सवाषत महतवाच महिज ldquoसवाद कौशलयrdquo सावाद महिज एका मानवान तयाचया मनातीि हवया तया साकलपना दसऱयास अवगत करि आणि दसऱयाकडन जया साकलपना परकषवपत होतात तया समजि

मानवी सावाद मखयतव दोन परकारानी होत तयातीि पवहिा परकार महिज ldquoकाययक सवादrdquo यात अवयवााचया ववशीषठ परकार हािचािी करन एक मानव दसऱया मानवाशी सावाद करतो जस आागठा सरळ बाहर तािन कििी तळहाताची मठ सामाधयतः दरव पदाथष अशी साकलपना अवगत करत मग ही मठ आणि आागठा तोडाकड निा की वपि ही साकलपना दाखवविी जात तर हीच मठ हात मनगट आणि कोपरातीि हािचािीनी वरचया ददशकडन खािचया ददशकड विरवन ओति ही साकलपना दाखवविी जात कवळ अवयवच नवह तर चहऱयावरीि उप-अवयवााची ववलशषठ परकार हािचाि करनही कााही साकलपना दाखववलया जातात जस ओठ आडव ववसतारि (हसि) महिज आनाद डोळयााचया पापणया उभया तािि महिज करोध ककिवा आशचयष या पकषा अधधक अनक परकारचया साकलपना मानवान आपलया अवयव हािचािीतन वनमाषि कलया आणि या साकलपनााचया सारचनतन आप-आपसात सावाद किा

कावयक सावादानातर या सावादातीि सवाषधधक उिीवा दर करीत मानवान सावादाची दसरी पदधत अविावबिी या पदधतीत मानवान का ठातन यिाऱया आवाजािा ओठ जीभ आणि जबडयाचया

5

वगवगळया हािचािीतन वगळपि ददि या वगवगळया आवाजाातन एक-दोन ककिवा तयाहन अधधक आवाजााचया सायकत सारचनतन साकलपना तयार कलया आणि या परकारचया साकलपनााचया सारचनतन कििा सावाद महिज ldquoवायिक सवादrdquo वाधचक सावादात आवाजााचया सारचनतीि अमयाषद वववधयामळ या सावादाचा अमयाषद ववसतार झािा पि तयाच बरोबर पराधचन मानवाचया भरमिाचया परादलशक मयाषदाामळ परतयक परदशागिीक वाधचक सावादातीि साकलपना सवतातरपि परसपरााहन वगळया वनमाषि झालया परतयक परदशागिीक या ldquoवायिक सवाद परिािीrdquo महिजच ldquoभाषाrdquo तयार झालया मानवी भरमि-ककषााचया मयाषदनसार अथाषतच या वाधचक सावाद परिािी सरवातीचया काळात साकधचत-परादलशक रावहलया पि कािाातरान मानवी भरमि मयाषदााचा जस-जसा ववसतार होऊ िागिा तस-तशा ववसतत-परादलशक झालया अशा ररतीन वगवगळया भपरदशात वगवगळया भारा वनमाषि झालया अशा परादलशक भारा वनमाषि झालयानातरही मानवी भरमि-ककषा ववसतत होतच रावहलया आणि यातनच गरज वनमाषि झािी ती अधय परदशातीि भारा अवगत करणयाची

काळाचया ओघात या भाराामध अनक परकार ववकास होत गिा शजारचया भपरदशातीि भारााचाही एकमकीवर परभाव पडत गिा यातन भारच रप पािटत गि अतयाधनीक रप जस परचलित झाि तस पराधचन रप ववसमतीत गि अवाषधचन भारिा नव नाव धमळाि आणि वतचच पराधचन रप वगळया नावान साबोधि गि इसवी सन पवष ४५० चया समारास अनसततवात असििी अशीच एक पराकतची आविी बदधाानी आणि तयााचया लशषयाानी तयााची जीवन-ततव जनसामाधयााना साागणयासाठी वापरिी ही भारा महिजच ldquoपालिrdquo

6

लिपी सावाद करिाऱया दोधही वयलकत जवहा एकमकााचया जवळसमोर

असतात तवहा हा सावाद lsquoपरतयकष सवादrsquo असतो ववसतारिलया भरमिककषाामळ मानवास सावादासाठी सथळ आणि वळ याचा मळ घािि अवनतय होऊ िागि जस राजा धमषगर अथवा ततसम वयलकत आपलया रयतशीलशषयााशी सावाद साधणयासाठी उपिबध आह अस नहमीच होिार नाही तसच सावादाचा मजकर अधधक काळ दटकन रहावा अशीही गरज वनमाषि झािी यातन lsquoअपरतयकष सवादrsquo ही साकलपना उदयािा यऊ िागिी अपरतयकष सावादासाठी एखादा मधयसथ परथम एकाकडन ऐकन नातर दसऱयाकड जाऊन ज ऐकि त सााग िागिा राजाजञची दवाडी दि हा तयातिाच परकार पि यात मधयसथाची अचकता ही वनताात आवशयकता झािी मानवी मधयसथापकषा वनजीव वसतचा उपयोग मधयसथ महिन करता यईि का या परशिाच उिर शोधणयातन एक नव कौशलय उदयािा आि एका वयलकतिा अपणकषत मजकर सााकतीक सवरपात भौवतक वसतवर नोदवन ती वसत दसऱया वयलकतकड नलयावर या दसऱया वयलकतन हा सााकवतक मजकर पाहन तो जसाचया तसा समजि हच त कौशलय कावयक आणि वाधचक सावादातीि साकलपना ककिवा साकताापरमािच ही नोदवन ठवणया योगय दषय साकतााची परिािी महिज ldquoलिपीrdquo लिपी अवगत असणयाच कौशलय महिज lsquoलिहीिrsquo आणि lsquoवाििrsquo

लिपी सादभाषतीि एक महतवाची गोषट यथ समजन घि आवशयक आह भारा आणि लिपी या दोन वगवगळया गोषटी आहत एका ववशीषठ भारची एक ववशीषठ लिपी अस एकास एक नात भारा आणि लिपी यााचया मध सरवातीचया काळातही नवहत आजही त नसाव जस समराट अशोकाच लशिािख भारतातीि सवाषधधक दठकािी सथावनक पराकत भारत बराममह लिपीत लिहीिि असि तरी तच िख वायवय भारतात पराकत भारतच परात खारोषटी लिपीत लिहीिि आहत बराममह लिपी डावीकडन उजवीकड लिहीिी वाचिी जात तर खारोषटी लिपी उजवीकडन डावीकड लिहीिी वाचिी जात कािाातरान भारा आणि लिपी एकमकीशी बााधलया गलया अस असि तरीही आजही कोितयाही भारतीय भारतीि मजकर दसऱया कोितयाही भारचया

7

लिपीत अवगत होणयायोगय लिहीतावाचता यतो इतकच नवह तर अभारतीय भारतीि

मजकरही भारतीय लिपी मध तसाच लिहीतावाचता यतो भारतीय दवनागरी लिपीत बट-बॉि ह आणि असच इतर शबद लिहीणयासाठी ॲ ऑ ह नवीन सवर अातभषत कि आहत

भारतातीि सवाषत पराधचन जञात असििी लिपी बरामहह भारतात आजही उपिबध असिि सवाषत पराधचन िखन महिज समराट अशोकाच लशिािख आणि सताभािख या िखाावरन अस िकषात यत की मितः पालि भारा बराममह लिपीत लिहीिी जात होती आज पालि लिहायिा बोिायिा ककिवा वाचायिा लशकणयासाठी बराममह लिपी लशकणयाची गरज आहच अस नाही कारि आज उपिबध असिि पालि वाङमय जगातीि अनक लिपी मध पसतक रपात आणि सागिक महाजािावर दखीि उपिबध आह िटीन (रोमन) लिपीत तर पालि लिहीणयासाठी कााही अधधक अकषर दखीि उपिबध किी आहत आपि पढीि पाठाातन दवनागरी लिपीतनच पालि भारा लशकिार आहोत कारि मराठी माधयमातन पालि लशकताना आपिास दवनागरी लिपी अवगत आह ह गवहत आहच लशवाय मराठी भारच सथि वयाकरिही आपिास अवगत आह हही गवहत आह

जयपर जवळ बरट यथ सापडििा अशोकािा बरामहह लिपीतीि लशिािख

(सदर िख असििी लशिा कोिकाता यथीि पराि-वसत-सागरहाियात उपिबध आह)

8

मातभाषा तग धरन रहाि आणि ववकसीत होि या उपजत मिभत गिाामळ बािक जधमलयावर त हळ हळ आपलया पािकााच अनकरि करन अनक गोषटी लशक िागत जस एका जागहन दसऱया जागी जाणयासाठी परथम पोटावर घसरि मग हात-पाय या चार अवयवाावर चािि आणि अखरीस दोन पायाावर उभ राहन चािि अशा वकरया बािक नसरगिकपिच लशकत तयाच बरोबर आसपासचया िोकााशी सावाद साधणयासाठी बािक ज कााही सपषटपि ऐकत व पहात तयाच अनकरि करणयाचा परयतन करत ऐक यिारा आवाज आणि बोििाऱयाचया तोडाची होिारी हािचाि यााचया अनकरिातन त बािक परथम एकक अकषर नातर एकक शबद आणि अखरीस िहान िहान वाकय असा सावाद कर िागत िहान बािक सवषपरथम आपलया पािकााचया अनकरिातन जी भारा लशकत ती असत तयाची lsquoमातभाषाrsquo ही भारा लशकताना तयािा कोितही lsquoभाषि शासतरrsquo लशकाव िागत नाही परात तयाचा शबद सगरह जजतका अयिक तततकाि तो मातभाषत समदध होत जातो हच बािक जवहा वकशोरवयीन होत पाठशाळत जाऊन अनक ववदया-किा-शासतर लशक िागत तवहा याच परवकरयत त सवताचया मातभारची लिपी लशकत आणि तयािा तया भारत लिहीिवाचि अवगत होत मग पढ तया भारच शासतर लशकत भारच सौदयष दखीि तयािा समजत अवगत होत ह शासतर लशकणयापवी दखीि तयािा तयाची मातभारा वनणशचतच चाागलया परकार बोिि अवगत असत पि आता ती तयािा सवाागाानी अवगत होत

9

नवी भाषा मातभारा सवाषगाानी पिष अवगत झालयानातर ववसतत सामाजजक सावादासाठी मानवािा इतर भारा लशकणयाचीही गरज भासत अशा वळी ही नवी भारा कोितया पातळी पयात लशकि गरजच आह ह जािन घि सवष परथम आवशयक असत या पातळी अस शकतात ndash बोिि वाचि लिहीि आणि भारच सौदयष समजि भारच शासतर समजि अशा ववशलरिातन भारा लशकणयाची पदधत वनणशचत करता यव शकि नवी भारा िकत बोिि लशकणयासाठी

१ तया भारतन बोििाऱयाच वारावार ऐकि आणि ज ऐकि तयाचा अथष मातभारत समजन घि व तया भारची शबदरिना समजन घि

२ तया भारची शबदसपदा अयिकायिक अवगत करन घि ३ जर एखादी लिपी वाचता आणि लिहीता यत असि तर तया कौशलयाचा उपयोग या कामी

करता यईि महिज जी भारा लशकायची आह तया भारतीि सावाद जी लिपी अवगत आह तया लिपीत पधहा पधहा वाचन आणि सरावासाठी वाचन समजिि सावाद परत लिहन काढि

नवी भारा लिहीता वाचता यि लशकणयासाठी आज ही भारा कोितया लिपीत सवाषधधक लिहीिी जात ह समजन घि आवशयक आह ह समजलया नातर

१ ही लिपी लिहीणया वाचणयास अवगत करि २ तया भारतन बोििाऱयाच वारावार ऐकिवाचि आणि ज ऐकिवाचि तयाचा अथष

मातभारत समजन घि व तया भारची शबदरिना समजन घि ३ तया भारची शबदसपदा अयिकायिक अवगत करन घि ४ पवहलया पायरीत लशकिलया लिपीतच नवया भारतीि सावाद वारावार वाचन काढि आणि

सरावासाठी वाचन समजिि सावाद परत लिहन काढि

10

अशा पदधतीन नवी भारा लशकता यईि एकदा नवी भारा अवगत झािी की नातर या भारचया शासतराचा आणि सौदयाषचा अभयास करता यईि

जगातीि सवषच भारााना सवतःची अशी ववशीषठ शबद रचना असत एका भारतीि शबद रचना दसऱया भारत जशीचया तशी वापरता यत नाही एका भारतीि शबद दसऱया भारतीि शबद रचननसार किी तर या रचनतन अथषपिषता होत नाही कधी कधी तर तयातन अनथष ही होतो महिजच कोितीही भारा लशकताना तया भारची शबद आणि वाकय सारचना समजि सवाषधधक गरजच असत

वर विषन किलया भारा लशकणयाची पदधत िकत अवाषचीन भारा लशकणयासाठी पिषतः उपयोगी आह मातर कोितीही पराधचन भारा लशकणयासाठी ही पदधत पिषतः उपयोगी नाही कारि पराधचन भारा बोििारा जन-समदाय वतषमान काळात उपिबध नसतो महिनच तर तया भारिा पराधचन भारा महितात पराधचन भारा लशकणयासाठी या भारत उपिबध असिि वाङमय उपयोगी पडत भारतीय पराधचन भारच आिखी एक ववशर वगळपि पहायिा धमळत भारतीय पराचीन भाराामध कवळ वाकयातीि शबद-रचनाच नवह तर शबदातिी अकषर-रचना दखीि महतवाची असत कारि अनकदा एकमकााचया सोबत यिार एक वा अधधक शबद एकवतरत करन (शबद सयि) लिवहि (वा बोिि) जातात अशा वळी या शबद समहातीि शबद पथक करि आणि समजि गरजच असत

आतापयातच सवष वववचन आपि पालि भारा समजणया-लशकणयाचया हतन कि आह पालि भारा लशकणयासाठी ववपि सावहतय उपिबध आह पालि भारची वाकय रचना मराठी सदशयच आह वसतत मराठी भारची उतपलि पराकत भारतनच झािी आह पालि भारा पराकत भारचीच एक आविी आह

11

भारतीय भाषा - शबदाचया रपात होिार बदि

जवळ जवळ सवषच भारतीय भाराा मध परतयक वाकयातीि शबदााची रचना एका ववशर पदधतीन किी जात या रचनमध शबदााचा करम सामाधयपि बदििा जात नाही पि सामाधयपि हा करम अनावधानान अथवा अवधानपवषक (भारा सौदयाषसाठी) बदििा तरीही वाकयाचा अथष बदित नाही पढीि वाकय पहा

दवदिान हासािा मारि हासािा दवदिान मारि मारि दवदिान हासािा मारि हासािा दवदिान हासािा मारि दवदिान दवदिान मारि हासािा

जागतीक वकतीची भारा इागिीश मध ही शबद-रचना सामाधय पि पढीि परमाि लिहीिी जाईि

१ Devadatta killed Goose ४ Goose killed Devadatta

२ Killed Goose Devadatta ५ Goose Devadatta killed

३ Devadatta Goose Killed ६ Killed Devadatta Goose

यात िकत पवहलया आणि चौथया शबद-रचनत वनदान अथषबोध तरी होतो (पिषपि ववरोधी अथष) पि दसऱया वतसऱया आणि पाचवया सहावया रचनत अथषबोधच होत नाही

भारतीय भाषचया बाबतीत अस का होत

याच कारि lsquoदवदिrsquo या शबदािा जोडिि lsquoनrsquo ह अकषर आणि lsquoहासrsquo या शबदािा जोडिि lsquoिाrsquo ह अकषर ववशर महिज दवदि आणि हास ह शबद महिज वयलकत जीव तथा वसतची नाव आहत तसच lsquoमारrsquo हा मळ वकरया दाखवविारा शबद (धात) यातन तयार होिार वकरयापद lsquoमारिrsquo lsquoमारिrsquo ह तयाच भतकाळ दशषवविार रप lsquoनrsquo आणि lsquoिाrsquo ही अकषर या वाकयातीि नावााचया अखरीस िाविि lsquoपरतययrsquo आहत ह परतयय (परसतसपद) ववभकती महिजच तवभलि

अशा परकार वाकयात रचना करतााना शबद बदितात आणि या रचनतन एक वनणशचत अथष परापत होतो कोितीही भारतीय भारा लशकताना परथम कोितया परकारच शबद किी आणि कस

12

बदितात याचा अभयास करि आवशयक आह तर वाकयात कसही आणि कोठही योजि तरीही न बदििार शबद कोित याचा अभयासही अातभषत असावा िागि

या अभयासा नातर आपिी वाचणया-लिहीणया-बोिणयातीि या नवया भारची शबदसपदा जस-जशी वाढत जाईि आणि तया तया दठकािी मळ शबद आणि तया शबदाच बदिि रप समजन यइि तस-तस भारच नीट आकिन होऊ िागि

13

पालि भाषा पराचीन भारतात जया भारा बोिलया जात होतया तयााना आज पराकत अस साबोधि जात सथळ-काळानरप पराकत भारचया अनक आविी पराचीन भारतात आढळलया आहत या आविी महिज मागधी अधषमागधीजन पराकत शौरसनी महाराषटरी पशाधच इसवी सन पवष ४५० चया समारास अनसततवात असििी अशीच एक पराकतची आविी बदधाानी आणि तयााचया लशषयाानी तयााची ततव जनसामाधयााना साागणयासाठी वापरिी ही भारा महिजच ldquoपालिrdquo पालि या शबदाचा अथष gt ओळ (Line)

पालकत (Row) मारगिका (Causeway) पववतर मजकर (वतवपटकातीि मजकर)(Sacred

text) पालि या शबदाचा अथष साागिाऱया िखाामध माझया असही वाचनात आि आह की

ldquoिहम पाियतत त पालिrdquo (पाियवत महिज (पािनपोरि) रकषि करतोरकषि करत) अथाषत धमाषच रकषि करत ती पालि सरवातीचया काळात पालि भारा बराममह लिपीत लिहीिी जात होती आज ती सवष भारतीय लिपीतन लिहीिी जात तशीच ती ससिहिी वकननौरी आणि इतर अनक अभारतीय लिपीमध आणि रोमन लिपी मधही लिहीिी जात पालि भारसाठी रोमन लिपीत कााही अधधक धचधह दखीि समाववषट किी आहत

सामाधय मािसास पालि भाषा समजावी एवढाच या सवष िखना मागचा उददश आह पालि भारच पााधडतय परापत वहाव हा उददश तर माझाही नवहता ककिवा आजही नाही भगवान बदधाानी जीवनाच एक सावषभौधमक आणि सावषकालिक ततवजञान अधडच हजार वराापवी साागीति ज जगातीि अनक ववदवानााना रचि तसच तमहा आमहािाही अनसरिीय वाटि ह ततवजञान मळचया शदध सवरपात समजायच असि तर बदधाानी त जया भारत साागीति ती भारा वाचता

14

(लिहीता) यि आवशयक आह याच उददशान पालि भारा लशकि सिभ वहाव यासाठीचा हा कतजञ परयतन

अथाषत ह एवढच वाचन आपिास पालि भारा समज शकि असा गरसमज किीही करन घऊ नय या वाचना नातर आपिास जञात असिलया पालि भारतीि शबदााचा साचय जजतका शकय होईि वततका वाढववि अतयात गरजच आह आपिा शबद-साचय जस-जसा वाढत जाईि आणि आपि तया शबदााच पालि वयाकरि समजन तयााचा अथष मनाशी िावीत जाऊ तस-तशी आपिास पालि भारा समजि सकर होत जाईि पालि भारचा शबद-साचय वाढववणयासाठी पालि वाङमय पालि सिााच वाचन हा सहज सिभ मागष आह या साठी सदर पसतकात पालि सावहतयातीि काावह उतार व गय सि तयातीि शबदााचया मराठीतीि अनवादासह ददि आहत या पसतकाचया वाचन अभयासानातर आपिास पालि भारचया वयाकरिाच आणि इतर पालि सावहतयाच वाचन करन हा अभयास समदध करता यईि

पालि भारत सरवातीस जवहा वाङमय वनमीती झािी आणि तो बराममह लिपीचा दखीि वनमीतीचा काळ होता अथाषतच पालि भारा तया काळात आणि तया नातरची कााही शतक पालि बराममह लिपीतच लिहीिी जात होती आज सार पालि वाङमय जगातीि अनक लिपीमध उपिबध आह ह आपि या पवीच वाचि आह तरीही पालि भारा लशकणया सोबत या पसतका अखरीस आपि बराममह लिपीचीही तोडओळख करन घिार आहोत

आपि ह वाचत आहात महिजच आपिास पालि भारा अवगत करणयाची इचछा आह व आपि या इचछापतीचा परयतन करीत आहात ह वनणशचत आपिास या परयतनात यश परापत होवो ही सददचछा

का सात इागिीश मध लिहीिि शबद Pali English Dictionary by TWRhys Davids अनसार आहत

15

बािावतार - १

१ बदधा वतधा णभवजधदतवा बदधमबज ववलोचना बालावतारा भालसससा बालाना बजदधवजदधया

२ अकखरापादयो एकििालीस अकखरावप अकारादयो एकचिालीसा सिधतोपकारा ता यथा -अ आ-इ ई-उ ऊ-ए ओ क ख ग घ ङ च छ ज झ ञ ट ठ ड ढ ि त थ द ध न प ि ब भ म य र ल व स ह ळ अा -इवत

३ ततथोदनतासरा अटठ ततथ अकखरस ओकारधता अटठ सरा नाम ततथवत वित

४ लहमिा तयो रसतसा ततथ सरस लहमिा अ इ उ इवत तयो रससा

५ अञ ञ दीघा ततथ सरस रससहञ ञ दीघा सायोगतो पबब एओ रससा इवोच चधत अनधतरा बयञ जना सायोगो एतथ सययो ओटठो सोततथ

६ ससा बयञ जना सर ठपतवा ससा कादयो वनगगहीतधता बयञ जना

७ वगगा पञ िपञ िसो मनता बयञ जनाना कादयो मकारधता पञ चपञ चसो अकखरवधतो वगगा वगगाना पठमदवतया सो चाघोसो एतथाञ ञ घोसा

८ अ इतत तनगगहीत अाइवत अकारतो परा यो वबधद सयत त तनगगहीता नाम वबधद चळामिाकारो वनगगहीतमधत वच चत कवलससा पपयोगिा अकारो सनध नधीयत

16

पालि अकषरमािा पालि भारत एककचाळीस अकषर आहत या पकी पवहि आठ सवर आणि पढीि तहतीस वयञजन

सवर अ आ इ ई उ ऊ ए ओ वयञजन क ख ग घ ङ

च छ ज झ ञ

ट ठ ड ढ ि

त थ द ध न

प ि ब भ म

य र ि व स ह ळ ा

आठ सवराापकी अ इ उ ह ऱहसव सवर आणि आ ई ऊ ए ओ ह दीघष सवर

वयाजनाच पाच वगष अनकरम क-वगष च-वगष ट-वगष त-वगष आणि प-वगष

य पासन ळ पयात सात इतर वयञजन

अखरीस ा अनसवार ककिवा अननालसक वयाजन पालि भारत यास वनगगहीत महितात

17

कसमलिसि सिवपटक ndash अागिरवनकाय वतकवनपात पालळ (६६)

एवा म सता ndash एका समया भगवा कोसिस चाररका चरमानो महता णभकखसङघन सददधि यन कसमिा नाम कािामाना वनगमो तदवसरर अससोसा खो कसमलिया कािामा ndash ldquoसमिो खि भो गोतमो सकयपिो सकयकिा पबबजजतो कसमिा अनपपिो ता खो पन भवधता गोतमा एवा कलयािो वकलिसददो अबभगगतो ndash ldquoइवतवप सो भगवा अरहा सममासमबदधो ववज जाचरिसमपध नो सगतो लोकववद अनिरो पररसदममसारलथ सतथा दवमनससाना बदधो भगवाrsquoवत सो इमा लोका सदवका समारका सबरहमका सससमिबराहमणिि पजा सदवमनससा सया अणभञ ञा सतचछकतवा पवदवत सो धममा दसवत आददकलयािा मजझकलयािा पररयोसानकलयािा सातथा सबयञ जना कवलपररपणिा पररसदधा बरहमचररया पकासवत साध खो पन तथारपाना अरहता दससना होतीवत ldquo अथ खो कसमलिया कािामा यन भगवा तनपसङकममिस उपसङकधमतवा अपपकच च भगवधता अणभवादतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च भगवता सददधि सममोददिस सममोदनीया कथा सारिीया वीवतसारतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च यन भगवा तनञ जसिि पिामतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च नामगोिा सावतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च तणहीभता एकमधता वनसीददिस एकमधता वनलसध ना खो त कसमलिया कािामा भगवधता एतदवोचा ndash ldquoसमधत भधत एक समिबराहमिा कसमिा आगचछमधत त सका यव वादा दीपमधत जोतमधत परपपवादा पन खासमधत वमभमधत पररभवमधत ओमतकखा करोमधत अपरवप भधत एक समिबराहमिा कसमिा आगचछमधत तवप सका यव वादा दीपमधत जोतमधत परपपवादा पन खासमधत वमभमधत पररभवमधत ओमतकखा करोमधत तसा नो भधत अमहाका होतव कङखा होवत ववधचवकचछा ndash lsquoको स नाम इमसा भवता समिबराहमिाना सच चा आह को मसाrsquoवत rdquo ldquoअितञह वो कािामा कङखखता अिा ववधचवकतचछता कङखनीयव पन वो ठान ववधचवकचछा उपपध नाldquo ldquoएथ तमह कािामा मा अनससवन मा परमपराय मा इवतवकराय मा वपटकसमपदानन मा तक कहत मा नयहत मा आकारपररववतक कन मा दददटठवनजझानकखमधतया मा भबबरपताय मा समिो नो गरवत यदा तमह कािामा अिनाव जानययाथ ndash lsquoइम धममा अकसिा इम धममा सावज जा इम धममा ववञ ञगरवहता इम धममा समिा समाददध ना अवहताय दकखाय साविधतीrsquoवत अथ तमह कािामा पजहययाथ ldquo

18

चाररका = यातरा परवास चरमान = चाििारा विरिारा परवासी ससघि = सोबत वनगम = नगर शहर कसमलि = आजच कसररया नगर तदवसरर = तत अवसरर = तथ पोचि कािामा = कसमलि नगरातीि ववशीषठ िोक अससोसा = होत खो = वसततः वासतववक खि = खरोखर पबबजजतो = परवतजजत झाििा अनपपिो = परापत झािा कलयािो = नशीबवान पववतर वकलिसददो = वकतीमान अबभगगतो = वर गििा उननत िोकववद = सवष िोक जाििारा ववशवजञ अनिरो = असा दसरा नाही सवोिम पररसदमम = लशकषीत होत असिारा सारथी = रथ चािवविारा पढ निारा सतथा = शालसत करिारा लशकविारा मार = मनातीि अकशि परविी भिया सया = सवया आपोआप इमा = या अशा अणभञञा = अणभजञान सतचछकतवा = साकषात करतो पवदवत = परकट करतो ववजञावपत करतो आदद = आराभ मजझ = मधयाातर पररयोसान = शवट सातथ = साथष उपयकत सबयञजन = सबब वयाजन ndash सवाषकषर बरमहचररया = पाववतरय पकासवत = परकालशत करतो उपसङक = जवळ जाि अपपकचच = कवधचत कधध तरी अलपशः एकमधता = एका बाजिा वनसीदन = बसि सममोद = आनाद उलहास सारतवा = समरि करन सावतवा = साागन तणहीभता = गपचप एतदवोच = एतत वच = अस बोिि सका यव = सवताचा वादा = ववचार लसदधाात दीपन = परकालशत करि जोतन = चमकववि पन = परात परपप = दसऱयाचा इतरााचा खासमधत = दोर दि अपशबद बोिि वमभमधत = घिा करतात पररभवन = कनिदा करि ओमतकखा = वनमनतम नीचतम अपर = दसरा पणशचम अधय कङखा = शाका साशय ववधचवकचछा = अववशवास साशय अितञह = पयाषपत इवतवकराय = मितः असि नयहत = खावतरिायक पररववतकक = परामशष वनजझान = अातयाषम

19

खमधतय = सहनशीि सहनयोगय धमम = गिववशर गिधमष सावजजा = सदोर ववञञा = वववक गरवहता = कनिदनीय समिा = समसत समाददनन = अागीकार करि सवीकारि सावि = ववदयमान असि असि पजहययाथ = तयाग करा

कसमलिसि ndash मराठी अनवाद मी अस ऐकि आह एकदा भगवात मोठया परवासी णभकखसाघासह कौशि (दशाचया) यातरत असता कािामााचया (जमातीचया) कसमलि नावाचया नगरात पोचि कसमलि ह खरतर कािामााचच ह शरमि शाकयकळातीि परवतजजत शाकयपतर गौतम खरोखरच (आपलयािा) परापत झाि आहत वासतववक आता गौतम पववतर उननत व कीतीमान आह जो दीपयमान योगयतापरापत समयक बदधीचा ववदया व आचरिान सापनन सधमागाषवर जात असििा सवष िोक जाििारा (सवषजञ) सवोिम असा लशकषीत होऊ असिाऱयााना पढ निारा सामाधय आणि असामाधय िोकााना शालसत करिारा असा तो बदध तो असामाधय जनााना भियााना पववतर जनााना शरमि-बरामहि जनााना आपोआपच अणभजञानाचा साकषातकार परकट करतो अस ततवजञान दतो ज आराभी वहतकर मधयाधही वहतकर आणि अावतमतः वहतकर साथष सवाषकषर समसत पररपिष पररशदध आणि पववतरतन परकालशत आह या िाभपरद रपान योगय दशषन होत आह अशा ररतीन कसमिीच कािामा भगवातााजवळ आि कााही (िोक) जवळ जाऊन भगवातााना अणभवादन करन एकाबाजिा बसि कााही (तयााचया) सावनधयान उलहालसत झाि कााही आनादान समती-ववसमत होऊन एकाबाजिा बसि कााहीजि भगवातााना हात जोडन परिाम करन एका बाजिा बसि कााही जि नाम-गोतर साागन एकाबाजिा बसि एका बाजिा बसन कसमलिच कािामा भगवातााना अस महिाि की ldquoशाधती भधत कोिी एक बरामहि-शरमि कसमलिस यतात त सवतःची ततव परकालशत करतात चमकववतात परात इतरााचया ततवााना दोर दतात घिा करतात कनिदा करतात नीच करतात भधत दसऱयाादा कोिी एक बरामहि-शरमि कसमलिस यतात तयाानी सवतःची ततव परकालशत

20

करतात चमकववतात परात इतरााचया ततवााना दोर दतात घिा करतात कनिदा करतात नीच करतात महिन ह भधत आमहास शाका होत साशय यतो ndash यापकी कोिता शरमि-बरामहि सतय बोितो कोिता खोट बोितो rdquo ldquoह कािामा आपिास शाका आणि साशय आह या दठकािी अशी शाका व साशय यि पयाषपत आहrdquo ldquoह कािामा (कवळ) ऐकणयान नाही पारापाररकतन नाही मितः असलयान नाही धारमिक पसतकात असलयान नाही तकष -हतन नाही खातरी असलयान नाही मागीि परामशाषन नाही अातयाषमी दषटीन समजन नाही भवय-रपान (भारन) नाही शरमि व जषठााचया (साागणया) न नाही तर ह कािामा सवतः जािन घया (की) ज ततव अकशि आह ज ततव सदोर आह जया ततवााना ववदवान दोरी महितात जया ततवााना सापिष अागीकारि सवाासाठी अवहताच आणि दखाःच आह ह कािामा अशा (ततवाा) चा (सवषथा) तयाग कराrdquo

21

वाकयातीि शबद आणि तयाि भद

मानव सावाद करतात तवहा त एकमकााना कााही ववचरतात आणि ज ववचारि त साागतात या ववचारणयात आणि साागणयात कााहीतरी lsquoअसिrsquo ककिवा कााहीतरी lsquoघडिrsquo असत या असणया-घडणयाचा थट साबाधीत महिजच lsquoजो कोिी असतोrsquo अथवा lsquoजो कोिी घडववतोrsquo ldquoतोrdquo महिज सावादातीि वाकयात असििा कताा हा कताष कधी एकटा (एकविन) तर कधी समह रपात (बहविन) असतो तसच हा कताष कधी परर (पलिीग) कधी सतरी (सतरीलििग) तर कधी या दोहोहन वगळा (नपसकलििग) असतो या कतयाषिा एक ववधान ककिवा नाव असत जयान तो वनणशचत ओळखिा जातो या नावािाच नाम महटि जात जवहा याच कतयाषचा पधहा पधहा उलिख होतो तवहा पवहलया उलिखा नातर यिाऱया पढीि उलिखात या नावाचया ऐवजी एक वगळ ववधान वापरि जात या ववधानािा सवानाम महितात

सावादातीि वाकयातन सावादकताष सवतः बददि बोितो तवहा तयािा परथम परर महिज उिमपररसो महितात जयाचयाशी सावाद किा जातो आह तयाचा वाकयात उलिख होतो तवहा तयािा वदवतीय परर महिज मजझिमपररसो महितात जवहा सावादातीि वाकयात सावाद करिाऱया दोहोहन वगळा तीसऱयाच कोिाचा उलिख असतो तवहा तयािा ततीय परर महिज पठमपररसो महितात

वाकयातन वयकत होिाऱया घडणयाचा थट साबध जसा कतयाषशी असतो तसच वाकयातीि घडि जयाचयाशी घडत तो महिज वाकयातीि कमा या कमाषसही एकवचन बहवचन तसच पलिीग सतरीसििग व नपसकसििग अस भद असतात तसच कमषही उिमपररसो मतजझमपररसो व पठमपररसो अशा सवरपात यत

जया शबदान वाकयातीि असि ककिवा घडि साागीति जात तया शबदािा तकरयापद महितात वकरयापदातीि शबद एका मळ शबदािा परतयय महिज परसतसपद जोडन किि रप असत या मळ शबदािा िात महितात धातिा जोडणयाच परससपद (परतयय) उिमपररसो मतजझमपररसो व पठमपररसो तसच एकवचन व बहवचन या कतयाषचया भदावर अविाबन असत वाकयात साागीतििी वकरया क वहा घडिी ह साागिारा वकरयापद शबदातीि बदि ह एक महतवाचा भद होय वकरया वतषमानात घडत असलयास वतषमान काळ महिजच पिपननकािो या पवीच घडिी असलयास भतकाळ महिजच तहययिनीकािो आणि वकरया पढ घडिार असलयास भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो महितात वतषमानकाळास

22

विमानकािो भतकाळास अतततकािो आणि भववषयकाळास अनागतकािो असही साबोधि जात

योच बदधा अततताि योच बदधा अनागता पचिपननाि यो बदधा अहा वादाधम सबबदा या सिातन तीनही काळााची नाव वनणशचत समरिात रहातीि

23

महामङगलसि (सि १ ndash ७) सिवपटक - खददकवनकाय ndash खददकपाठपालळ

lsquolsquoबह दवा मनससा च मङगलावन अधचधतया

आकङखमाना सोतथाना बरवह मङगलमिमाrsquorsquo १

lsquolsquoअसवना च बालाना पतणडतानञ च सवना पजा च पजनययाना एता मङगलमिमा २

lsquolsquoपवतरपदसवासो च पबब च कतपञ ञता अिसममापणिधध च एता मङगलमिमा ३

lsquolsquoबाहसच चञ च लसपपञ च ववनयो च सलसतकखतो

सभालसता च या वाचा एता मङगलमिमा ४

lsquolsquoमातावपत उपटठाना पिदारसस सङगहो अनाकला च कममधता एता मङगलमिमा ५

lsquolsquoदानञ च धममचररया च ञातकानञ च सङगहो

अनवज जावन कममावन एता मङगलमिमा ६

lsquolsquoआरती ववरती पापा मज जपाना च सायमो अपपमादो च धममस एता मङगलमिमा ७

धचधता = काळजी ववचार समसया अधचधतया = काळजीन ववचारान आकङख = आकााकषा आकङखमाना = आकााकषा करिार सोततथ = कलयाि सरकषा कषम बरवह = बोिाव साागव सवना = सागत करि बाि = मखष अजञानी पवतरप = अनकि दस = दश परदश वास = रहाि पञञता = पवषता पराथधमकता सचचञच = जञान लसपपञ च = कौशलय उपटठान = सवा अनाकि = वनणशचित अनवजज = अवजयष आरवत = तयाग ववरती = दर रहाि पाप = दषकतय वाइट कती

24

महामङगलसि मराठी अनवाद ( सि १ ndash ७) (महामङगिसिािी परासततावना ndash भगवान एकदा शरावनसत यथीि अनाथवपणडकाचया जतवन बागत बसि असता रातर समयी एक दवता तथ यवन भगवधताना अणभवादन करन गय सवरपात महिािी ) अनक शरषठ(मानव) व (सामाधय)मानव यााच मागिाचया ववचारान कलयािाचया अनक आकााकषाा करिाराा साठी (आपि) उिम व मागि साागाव १ (यावर भगवधतानी ददिि उिर ) मखााची सागत नसावी पाधडतााची सागत असावी पजनीयााची पजा वहावी ह उिम व मागि २ अनकि (योगय) परदशात रहाव पणय कतयास (सतकतयास) पवषता (पराथधमकता) असावी सवया समयक असणयाचा वनशचय ठवावा ह उिम व मागि ३ अधधक जञान कौशलय आणि ववनय याानी सलशणकषत वहाव बोिताना चाागि भाषय कराव ह उिम व मागि ४ माता-वपतयााची सवा करावी पतर व पतनी च वहत कराव वनणशचित कायष कराव ह उिम व मागि ५ दान कराव सदाचरि कराव आपतजनााच वहत कराव अवजयष तच कराव ह उिम व मागि ६ दषकतय तयागाव तयापासन दर रहाव मदयपानापासन सायधमत रहाव सदगिाा बददि परमाद नसावा ह उिम व मागि ७

25

महामङगलसि (सि ८ ndash १२)

lsquolsquoगारवो च वनवातो च सधतदटठ च कतञ ञता कालन धममससवना एता मङगलमिमा ८

lsquolsquoखधती च सोवचससता समिानञ च दससना कालन धममसाकचछा एता मङगलमिमा ९

lsquolsquoतपो च बरहमचररयञ च अररयसच चान दससना वनबबानसतचछवकररया च एता मङगलमिमा १०

lsquolsquoिटठसस लोकधममवह धचिा यसस न कमपवत असोका ववरजा खमा एता मङगलमिमा ११

lsquolsquoएताददसावन कतवान सबबतथमपराजजता सबबतथ सोततथा गचछमधत ता तसा मङगलमिमrsquorsquo १२

सख आणि दःख यश आणि अपयश कनिदा आणि सतती िाभ आणि कषती

ह आठ लोक-सवभाव आहत गारवो = गौरव वनवातो = अवमान सधतदटठ = सातषटी कतञञता = कतजञता खमधत = सहनशीिता सोवचचसता = ववनमरता साकचछा = चचाष बरहमचररय = शरषठ जीवन वनबबान = वनवाषि सतचछवकररया = साकषावतकरि िट = भरि भारि िोकधमम = िोकसवभाव यसस = जो कोिी ववरजा = वनमषळ खमा = कषम सख एताददसावन = अशा परकार

26

महामङगलसि मराठी अनवाद (सि ८ ndash १२) गौरव अथवा अवमान ककिवा सातषटी या (सवाा) बददि कतजञ असाव वळो-वळी सवदवचारााच शरवि कराव ह उिम व मागि ८ सहनशीिता व ववनमरता बाळगावी शरमिााच दशषन कराव आणि वळो-वळी सवदवचारााची चचाष करावी ह उिम व मागि ९ शरषठ जीवनासाठी आणि शरषठ (चार) सतय यासाठी साधना करावी वनवाषिाचया साकषावतकरिा साठी (साधना करावी) ह उिम व मागि १० आठ िोक-सवभावान भारनही जया कोिाच धचि का वपत होत नाही (परात) शोकरहीत आणि वनमषळ कषमपिष रहात ह उिम व मागि ११ अशा परकार कलयान (जो) सवषतर अपराजजत रहातो सवषथा कलयािाकड जातो ह तयाच उिम व मागि १२

27

वाकयातीि शबदात होिार बदि - १ दवदिो हासा पससवत दवदि हासािा पहातो दवदिो िन आहरती दवदि िनषयािा आितो दवदिन धना तजन योजवत दवदिान धनषयािा बाि िाविा दवदिाय हाससस कामता होमधत दवदिािा हासाची इचछा होती ववदध हासो नभसतमा पतवत जखमी हास आकाशातन पडतो यसतस तजनो तस हासो झयािा बाि तयािा हास दवदिसस यििससतम अनकमपा नततथ दवदिाचया मनात करिा नाही गोतमा हासा ओभरती गौतमा हास घवन जा

वरीि आठ वाकयात शबदात होिार आठ परकारच बदि ददसत आहत बदिि शबद ठळक कि आहत आणि ह शबद वयलकत वसत अथवा ततसम गोषटीची नाव (अथवा नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिार शबद) आहत जस

- दवदि व गोतम ही वयसकतिची नाव आहत - हास ह पकषाच नाव आह तर धन व तजन ही वसताची नाव आहत - नभ आणि धचि ही दखीि नावच आहत - वरीि सवष वाकयातीि वयलकत आणि वसत एककच आहत

नावािा मराठी वयाकरिात आणि पालि वयाकरिातही नाम अस महितात या वयलकत आणि वसत एकक असलयान ह एकविन आह नामात अथवा सवषनामात बदि होताना तयाचया अखरीस एक वा दोन अकषर जोडिी जातात या शबदबदिास पालि भारत तवभलि (मराठीत ववभलकत) महितात

णभकख जतवना आगचछमधत णभकख जतवनात आि बदधा णभकखवो सदधमा दसवत बदधाानी णभकखना सदधमष ददिा णभकखतह बदधाय नममधत णभकखनी बदधााना नमन कि णभकखनो गामणिना भोजना दसवत णभकखना गाव-मखयान भोजन ददि गामवासी णभकखणभ धममा आकङखवत गरामसथ णभकखकडन धमष इतचछतात गामवासी णभकखन मानसी गरामवासीनी णभकखिा सधमान किा णभकखमहह खीिासवो होमधत णभकखत आशरव-कषीिता असत णभकखव मा पमादो रमसस धचिा णभकखनो परमादात मन रमव नका

28

वरीि वाकयात णभकख या नामाच बहविन यत व तयाचया रपात आठ ववभसकतिच (बहविन तवभलि) बदि ददसत आहत

वाकयात उपयोजजिलया परतयक नामाची (सवषनामाची) एक भधमका असत या भधमकनसार तयाच ववभकतीच रप तयार होत पढीि तकतयात आठ वाकयात गौतम गोतम या नामाची आठ ववभलकत रप आणि याच शबदाची वाकयातीि भधमका लिहीिी आह

तवभकती पालि वाकय मराठी वाकय भयमका

परथमा गोतम राज-पासाद बवह वनकखमवत | गौतम राजवाडयाबाहर वनघाला

कोि काय

वदवतीया गोतमा वगिान महलिक पतसस | गौतमास आजारी वदध ददसला

कशास कोिास

ततीया गोतमन ककिकराना बहा पञह पतचछ | गौतमान सवकास अनक परशि ववचारल

कसा किी कोिी

चतथी गोतमनो बह ववसजजन िणभ | गौतमाला अनक उिर धमळािी

कशाला किाला

पाचमी गोतमसमा कसि-पञा कोधच नततथ | गौतमाहन कशि-बदधी किीही नाही

कशाहन किाहन

शषठी गोतमसस पञा सममासा अततथ | गौतमाची बदधी समयक आह

कशाचा किाचा

सपतमी गोतमनसम कोधो नततथ | गौतमात करोध नाही

कशात कोिात

साबोधन गोतमा अमहाका सदधमा दवत | गौतमा आमहास सदधमम दयावा

साद दि हाक मारि

ववभलकतच रप (ववभलि) नामाचया विन (एकवचन बहवचन) लििग (पतलिाग नसतरसििग नपासकसििग) आणि अनतय सतवर (अकाराधत आकाराधत इकाराधत उकाराधत) यावर अविाबन असत तरीही सथिपि नामाास जोडि जािार तवभलि परसतसपद पढीि तकतयात ददि आहत

29

तवभलि परसतसपद

ववभलि एकवचन बहवचन भधमका पठमा ओ आ कोि काय दवतया अा ए कशास कोिास तवतया एन एवह एणभ कसा किी कोिी चततथी आय सस आना कशाला किाला पञचमी आ समा महा एवह एणभ कशाहन किाहन

छटठी सस आना कशाचा किाचा सपतमी ए नसम ममह एस कशात कोिात आिपन (आ) (आ) साद दि हाक मारि

नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिाऱया शबदााना सवषनाम महितात मी आमही त तमही तो ती त तया कोि (परशिाथषक सवषनाम) ही मराठी सवषनाम आहत पालि भारत अमह तमह त य आणि क (परशिाथषक सवषनाम) ही सवषनाम आहत या सवषनामााची दखीि आठ ववभलि रप होतात पढीि पानाावरीि तकतयाा मधन कााही नाम व सवषनामााची ववभलि रप अभयासासाठी ददिी आहत

30

नर (अकाराधत पतलिाग) मानव मनषय

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा नरो नरा दवतया नरा नर

तवतया नरन नरवह नरणभ

चततथी नराय नरसय नराना पञचमी नरा नरमहा नरसमा नरवह नरणभ

छटठी नरसस नराना सिमी नर नरममह नरनसम नरस

आिपन नर नरा नरा

धचि (अकाराधत नपसकसििग) मन धचि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा धचिा धचिा धचिावन दवतया धचिा धचि धचिावन

तवतया धचिन धचिवह धचिणभ

चततथी धचिाय धचिसस धचिाना पञचमी धचिा धचिमहाधचिसमा धचिवह धचिणभ

छटठी धचिसस धचिाना सिमी धचि धचिममह धचिनसम धचिस

आिपन धचि धचिा धचिा धचिावन

31

पञञा (आकाराधत नसतरसििग) परजञा

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पञञा पञञा पञञायो दवतया पञा पञञा पञञायो तवतया पञञाय पञञावह पञञाणभ

चततथी पञञाय पञञाना पञचमी पञञाय पञञावह पञञाणभ

छटठी पञञाय पञञाना सिमी पञञाय पञञाया पञञास

आिपन पञञ पञञा पञञायो

पाणि (इकाराधत पतलिाग) हात

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पाणि पािी पाियो दवतया पाणिि पािी पाियो तवतया पाणिना पािीही पािीणभ

चततथी पाणिनो पाणिसस पािीना पञचमी पाणिना पाणिमहा पाणिसमा पािीही पािीणभ

छटठी पाणिनो पाणिसस पािीना सिमी पाणिममह पाणिनसम पाणिस पािीस

आिपन पाणि पािी पाणि पाियो

32

बोधध (इकाराधत नसतरसििग) जञान बदधी

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा बोधध बोधी बोधधयो बोधयो दवतया बोमधि बोधी बोधधयो बोधयो तवतया बोधधया बोधया बोधीवह बोधीणभ चततथी बोधधया बोधया बोधीना पञचमी बोधधया बोधया बोधीही बोधीणभ

छटठी बोधधया बोधया बोधीना सिमी बोधधया बोधया बोधया

बोमधि बोधो बोधधया बोधीस बोधधस

आिपन बोधध बोधी बोधधयो बोधयो

णभकख (उकाराधत पतलिाग) णभकष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा णभकख णभकख णभकखवो दवतया णभकखा णभकख णभकखवो तवतया णभकखना णभकखवह णभकखणभ

चततथी णभकखनो णभकखसस णभकखना पञचमी णभकखना णभकखसमा णभकखमहा णभकखवह णभकखणभ

छटठी णभकखनो णभकखसस णभकखना सिमी णभकखनसमा णभकखममह णभकखस णभकखस

आिपन णभकख णभकख णभकखव णभकखवो

33

वपत (उकाराधत पतलिाग) वपता

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा वपता वपतरो दवतया वपतरा वपतर वपतरो तवतया वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

चततथी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना पञचमी वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

छटठी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना सिमी वपतरर वपतरस वपतस वपतस

आिपन वपत वपता वपतरो

अमह (सवषनाम) मी ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा अहा मया असमा अमह नो दवतया मा ममा अमहा अमहाका अमह नो तवतया मया म अमहवह अमहणभ नो चततथी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो पञचमी मया अमहवह अमहणभ

छटठी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो सिमी मवय असमास अमहस

आिपन - - - - - -

34

तमह (सवषनाम) त

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा तवा तवा तमह वो दवतया ता तवा तवा तवा तमहा तमहाका तमह वो तवतया तवया तया त तमहवह तमहणभ वो चततथी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो पञचमी तवया तया तवमहा तमहवह तमहणभ

छटठी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो सिमी तववय तवय तमहस

आिपन - - - - - -

ता (पतलिाग)(सवषनाम) तो ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सो सयो ता ना (नपसक) त न तावन नावन

दवतया ता ना ता ना त न तावन नावन

तवतया तन नन तवह नवह तणभ नणभ

चततथी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना पञचमी तमहा अमहा नमहा तसमा तवह नवह तणभ नणभ

छटठी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना सिमी तममह अममह नममह तनसमा ननसमा अनसमा तस नस

आिपन - - - - - -

35

(सतरीसििग)(सवषनाम) ती

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सा सया ता ना तायो नायो दवतया ता ना ता ना तायो नायो तवतया ताय नाय तससा वतससा तावह नावह ताणभ नाणभ चततथी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा

वतससा तासा आसा तासाना

पञचमी ताय नाय तससा तावह नावह ताणभ नाणभ छटठी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा वतससा तासा आसा तासाना

सिमी वतससा तससा अससा ताया तससा वतससा तास आिपन - - - - - -

सबब (पतलिाग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबो सबबा (नपसक) सबब सबब सबबवन

दवतया सबबा सबबा सबब सबब सबबवन

तवतया सबबन सबबवह सबबणभ चततथी सबबसस सबबसाना पञचमी सबबमहा सबबसमा सबबवह सबबणभ

छटठी सबबसस सबबसा सबबसाना सिमी सबबममह सबबनसम सबबस

आिपन सबब सबबा सबब सबबवन सबब सबब सबबवन

36

सबब (सतरीसििग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबा सबबा सबबायो दवतया सबबा सबबा सबबायो तवतया सबबाय सबबावह सबबाणभ चततथी सबबससा सबबाय सबबासा सबबासाना पञचमी सबबाय सबबावह सबबाणभ

छटठी सबबसा सबबाय सबबासा सबबासाना सिमी सबबससा सबबाया सबबास

आिपन सबब सबबा सबबायो

ककि (पतलिाग)(सवषनाम) कोि ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा को ककि का (नपसक) क क कावन

दवतया का ककि का क क कावन

तवतया कन कवह कणभ चततथी कसस वकसस कसा कसाना पञचमी कमहा कसमा वकसमा कवह कणभ

छटठी कसस वकसस कसा कसाना सिमी कममह वकममह कनसम वकनसमा कस

आिपन - - - - - -

37

ककि (सतरीसििग)(सवषनाम) कोि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा का का कायो दवतया का का कायो तवतया काय कावह काणभ चततथी कससा काय कासा कासाना पञचमी काय कावह काणभ

छटठी कससा काय कासा कासाना सिमी कससा काया कास

आिपन - - - - - -

एत (पतलिाग)(सवषनाम) हा ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसो एता (नपसक)

एत एत एतावन

दवतया एता एना एता एत एन एत एतावन

तवतया एतन एतवह एतणभ चततथी एतसस एतसा एतसाना पञचमी एतमहा एतसमा एतवह एतणभ

छटठी एतसस एतसा एतसाना सिमी एतममह एतनसम एतस

आिपन - - - - - -

38

एत (सतरीसििग)(सवषनाम) ही

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसा एता एतायो दवतया एता एता एतायो तवतया एताय एतावह एताणभ चततथी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना पञचमी एताय एतावह एताणभ

छटठी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना सिमी एवतससा एतससा एतासा एतास

आिपन - - - - - -

ककि (त कोि) सबब (त सवष) एत (ह) ही नपसकसििगी सवषनामााची रप पठमा आणि दवतया ववभिी मध वगळी असतात तवतया त सिमी पयात या सवषनामााची रप पतलिागी सवषनामाासारखीच असतात पालि भारत खालिि परमाि सवषनाम आहत अमह = मी तमह = त अञञ = अधय पबब = पवष दतकखन = दणकषि उिर = उिर एक = एक अपर = पणशचम ता (सो सा ता) = तो ती त एत (एसो एता एता) = हा ही ह इम (अया अया इदा) = हा ही ह ककि (को का ककि) = तो कोि ती कोि त कोि सबब (सबबो सबबा सबबा) = त सवष तया सवष त सवष

39

िहमिक कपविनसि सिवपटक ndash सायिवनकायो - महावगगो १२ सचचसायि २ धममचककपविनवगगो

एका समया भगवा बारािलसया ववहरवत इलसपतन धमगदाय ततर खो भगवा पञ चवमगगय णभकख आमधतलस ndash ldquoदवम णभकखव अधता पबबजजतन न सववतबबा कतम दव यो चाया कामस कामसखतल लकानयोगो हीनो गममो पोथज जवनको अनररयो अनतथसावहतो यो चाया अिवकलमथानयोगो दकखो अनररयो अनतथसावहतो एत खो णभकखव उभो अधत अनपगमम मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवतrdquo कतमा च सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावािा सममाकहमनतो सममाआजीवो सममावायामो सममासतत सममासमायि अया खो सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत इदा खो पन णभकखव दकख अररयसच चा ndash जावतवप दकखा जरावप दकखा बयाधधवप दकखो मरिममप दकखा अमपपयवह समपयोगो दकखो वपयवह ववपपयोगो दकखो यममपचछा न लभवत तममप दकखा ndash साखखिन पञ चपादानकखधधा दकखा इदा खो पन णभकखव दकखसमदय अररयसच चा ndash याया तणहा पोनोबभववका नजधदरागसहगता ततरततराणभनजधदनी सययलथदाndash कामतणहा भवतणहा ववभवतणहा इदा खो पन णभकखव दकखतनरोि अररयसच चा ndash यो तससायव तणहाय अससववरागवनरोधो चागो पदटवनससगगो मलि अनालयो इदा खो पन णभकखव दकखतनरोिगायमनी पदटपदा अररयसच चा ndash अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावाचा सममाकममधतो सममाआजीवो सममावायामो सममासवत सममासमाधध पञ चपादानकखधधा = रपपादानकखधधो वदनपादानकखधधो सञ ञपादानकखधधो सङखारपादानकखधधो ववञ ञािपादानकखधधो

40

इलसपतन धमगदाय ndash आजचया सारनाथ च परातन नाव

ववहरवत = ववहार करीत होत धमगदाय = मगवन आमधतलस = आमातरि कि बोिावि सववतबब = सोबत रहातात कतम = कोित काम = भौवतक इचछा कामसखतलिक = भौवतक तपती हीनो = वनकषठ नीच पोथज जवनको = हानीकारक वदनाजनक गममो = परापय उपिबध अनतथ = अनथष सावहतो = न यकत अनतथसावहतो = अनथषपिष अनयोग = साधना अनररय = असभय अररय = शरषठ अि = सवतः वकिमथ = किर अपादान = दर करि सययलथदा = या परमाि अशा परकार साखखिन = साकषपान उभो = उभय दोधही अधत = अधतरात अधतरी दरमयान उपगमम = जवळ जाि अनपगमम = सरळ जवळ जाि ञाि = जञान अणभसमबदध = सापिष जञानी चकखकरिी = (ददवय)दषटीदायी ञािकरिी = जािीव दिारा उपसमाय = सातोरपिष अणभञञाय = जािीव दिार समबोधाय = जञानदायी वनबबानाय = वनवाषिदायी कतमा = कोिता सययलथदा = पढीि परमाि तद अनसार असस = सापिष ववराग = वरागय चागो = तयाग पदटवनससगगो = पररतयाग वनरोध = समळ नाश मलि = मलकत अनािय = अनासलकत पाच सावदना सका धध = रप (दषय सावदना)

वदना (शारीरी सावदना) साजञा (मानलसक सावदना) सासकार (वनमीती सावदना) ववजञान (चतना सावदना) ह पाच सावदना सका धध

41

िहमिककपविनसि ndash मराठी अनवाद

एकदा भगवात वारािसी मध ऋरीपतन यथीि मगवनात रहात होत तथ भगवाताानी पाच णभकखाचया साघास आमावतरत कि (आणि ववचारि) ldquoणभकखनो सधयसताानी दोन गोषटीचया सोबतीत राह नय कोितया दोन गोषटी भौवतक इचछा भौवतक तपती जी वनकषटीपरामपतची वदनाजनक असभय व अनथषपिष असत आणि दसरी सवयाकिरपरामपत (आतमकिर) जी दःखद असभय व अनथषपिष असत महिन ह णभकख या दोहोचया अधतरा (मधयाचया) जवळन जािारा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

णभकख कोिता हा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक सकलप समयक वािा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक सतमतत समयक समायि हाच तो मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख जधमि ह दःखद वदधतव ह दःखद वयाधध ह दःख मतय ह दःख अवपरयाशी सायोग ह दःख वपरयाचा ववयोग ह दःख जयाची अपकषा आह त परापत नसि ह दःख साकषपान पाच अपादान सका ध दःख

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखािी उतपलि ही िािसा - पनभषवाची सनह-सोबतीची यथ-तथ आनाददत करिारी साकषपान ndash तपतीची िािसा भौवतकाची िािसा अणभभौवतकाची िािसा

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखाि तनराकरि िािसपासन सापिष वरागय (िािसचा) समळ नाश तयाग (िािसपासन) मलकत आणि अनासलकत

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख तनराकरिािा मागा हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक साकलप समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक समवत समयक समाधध

42

वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ मागीि पाठातीि वाकयात आपि नाम आणि सवषनाम या परकारातीि शबदात होिार बदि पावहि याच वाकयात वकरया साागिार ज शबद (धात वकरयापद) आि होत तयातही कााही बदि झालयाच पावहि आह या बदिाच ववसतत वववचन आपि या पाठात पाह

कोितयाही वकरयबददि आपि जवहा बोितो तवहा १ ती वकरया होऊन घडन गििी असत २ ती वकरया होत घडत असत ककिवा ३ ती वकरया घडिार असत

जवहा वकरया घडन गििी असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भतकाळ महिजच तहययिनीकािो (अततत काि) असतो जवहा वकरया घडत असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात वतषमानकाळ महिजच पचिपननकािो (विमान काि) असतो जवहा वकरया घडिार असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो (अनागत काि) असतो या तीनही काळात धात वकरयापदािा परतयय (परसतसपद) िावि जात ह परससपद जस काळानरप वगळ असत तसच त वकरया करिाऱया कतयाषचया वचनावर (एकवचन बहवचन) आणि परर (परथम वदवतीय ततीय) अविाबन असत वतषमानकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

वतामानकाळ ndash पचिपननकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो धम म

मतजझमपररसो लस थ

पठमपररसो वत अमधत

या परससपदााना जोडन तयार होिारी कााही धाताची वतषमान काळाची (पचपननकािो) वकरयापदााचा अभयास आपि या पढीि पानाामधन करिार आहोत

43

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अनसमअममह असम अमह

मतजझमपररसो अलस अतथ

पठमपररसो अततथ समधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीधम बरधम बरवीम बरम

मतजझमपररसो बरवीलस बरलस बरवीथ बरथ

पठमपररसो बरवीवत बरवत (आह) बरवमधत (आह)

स ndash ऐकि एकवचन बहवचन

उिमपररसो सिोधम सिाधम सिोम सिाम

मतजझमपररसो सिोलस सिालस सिोथ सिाथ

पठमपररसो सिोवत सिावत सिमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो करोधम करोम

मतजझमपररसो करोलस करोथ

पठमपररसो करोवत करोमधत कबबमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तनोधम तनोम

मतजझमपररसो तनोलस तनोथ

पठमपररसो तनोवत तनोमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पससाधम पससाम

मतजझमपररसो पससलस पससथ

पठमपररसो पससवत पससमधत

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

5

वगवगळया हािचािीतन वगळपि ददि या वगवगळया आवाजाातन एक-दोन ककिवा तयाहन अधधक आवाजााचया सायकत सारचनतन साकलपना तयार कलया आणि या परकारचया साकलपनााचया सारचनतन कििा सावाद महिज ldquoवायिक सवादrdquo वाधचक सावादात आवाजााचया सारचनतीि अमयाषद वववधयामळ या सावादाचा अमयाषद ववसतार झािा पि तयाच बरोबर पराधचन मानवाचया भरमिाचया परादलशक मयाषदाामळ परतयक परदशागिीक वाधचक सावादातीि साकलपना सवतातरपि परसपरााहन वगळया वनमाषि झालया परतयक परदशागिीक या ldquoवायिक सवाद परिािीrdquo महिजच ldquoभाषाrdquo तयार झालया मानवी भरमि-ककषााचया मयाषदनसार अथाषतच या वाधचक सावाद परिािी सरवातीचया काळात साकधचत-परादलशक रावहलया पि कािाातरान मानवी भरमि मयाषदााचा जस-जसा ववसतार होऊ िागिा तस-तशा ववसतत-परादलशक झालया अशा ररतीन वगवगळया भपरदशात वगवगळया भारा वनमाषि झालया अशा परादलशक भारा वनमाषि झालयानातरही मानवी भरमि-ककषा ववसतत होतच रावहलया आणि यातनच गरज वनमाषि झािी ती अधय परदशातीि भारा अवगत करणयाची

काळाचया ओघात या भाराामध अनक परकार ववकास होत गिा शजारचया भपरदशातीि भारााचाही एकमकीवर परभाव पडत गिा यातन भारच रप पािटत गि अतयाधनीक रप जस परचलित झाि तस पराधचन रप ववसमतीत गि अवाषधचन भारिा नव नाव धमळाि आणि वतचच पराधचन रप वगळया नावान साबोधि गि इसवी सन पवष ४५० चया समारास अनसततवात असििी अशीच एक पराकतची आविी बदधाानी आणि तयााचया लशषयाानी तयााची जीवन-ततव जनसामाधयााना साागणयासाठी वापरिी ही भारा महिजच ldquoपालिrdquo

6

लिपी सावाद करिाऱया दोधही वयलकत जवहा एकमकााचया जवळसमोर

असतात तवहा हा सावाद lsquoपरतयकष सवादrsquo असतो ववसतारिलया भरमिककषाामळ मानवास सावादासाठी सथळ आणि वळ याचा मळ घािि अवनतय होऊ िागि जस राजा धमषगर अथवा ततसम वयलकत आपलया रयतशीलशषयााशी सावाद साधणयासाठी उपिबध आह अस नहमीच होिार नाही तसच सावादाचा मजकर अधधक काळ दटकन रहावा अशीही गरज वनमाषि झािी यातन lsquoअपरतयकष सवादrsquo ही साकलपना उदयािा यऊ िागिी अपरतयकष सावादासाठी एखादा मधयसथ परथम एकाकडन ऐकन नातर दसऱयाकड जाऊन ज ऐकि त सााग िागिा राजाजञची दवाडी दि हा तयातिाच परकार पि यात मधयसथाची अचकता ही वनताात आवशयकता झािी मानवी मधयसथापकषा वनजीव वसतचा उपयोग मधयसथ महिन करता यईि का या परशिाच उिर शोधणयातन एक नव कौशलय उदयािा आि एका वयलकतिा अपणकषत मजकर सााकतीक सवरपात भौवतक वसतवर नोदवन ती वसत दसऱया वयलकतकड नलयावर या दसऱया वयलकतन हा सााकवतक मजकर पाहन तो जसाचया तसा समजि हच त कौशलय कावयक आणि वाधचक सावादातीि साकलपना ककिवा साकताापरमािच ही नोदवन ठवणया योगय दषय साकतााची परिािी महिज ldquoलिपीrdquo लिपी अवगत असणयाच कौशलय महिज lsquoलिहीिrsquo आणि lsquoवाििrsquo

लिपी सादभाषतीि एक महतवाची गोषट यथ समजन घि आवशयक आह भारा आणि लिपी या दोन वगवगळया गोषटी आहत एका ववशीषठ भारची एक ववशीषठ लिपी अस एकास एक नात भारा आणि लिपी यााचया मध सरवातीचया काळातही नवहत आजही त नसाव जस समराट अशोकाच लशिािख भारतातीि सवाषधधक दठकािी सथावनक पराकत भारत बराममह लिपीत लिहीिि असि तरी तच िख वायवय भारतात पराकत भारतच परात खारोषटी लिपीत लिहीिि आहत बराममह लिपी डावीकडन उजवीकड लिहीिी वाचिी जात तर खारोषटी लिपी उजवीकडन डावीकड लिहीिी वाचिी जात कािाातरान भारा आणि लिपी एकमकीशी बााधलया गलया अस असि तरीही आजही कोितयाही भारतीय भारतीि मजकर दसऱया कोितयाही भारचया

7

लिपीत अवगत होणयायोगय लिहीतावाचता यतो इतकच नवह तर अभारतीय भारतीि

मजकरही भारतीय लिपी मध तसाच लिहीतावाचता यतो भारतीय दवनागरी लिपीत बट-बॉि ह आणि असच इतर शबद लिहीणयासाठी ॲ ऑ ह नवीन सवर अातभषत कि आहत

भारतातीि सवाषत पराधचन जञात असििी लिपी बरामहह भारतात आजही उपिबध असिि सवाषत पराधचन िखन महिज समराट अशोकाच लशिािख आणि सताभािख या िखाावरन अस िकषात यत की मितः पालि भारा बराममह लिपीत लिहीिी जात होती आज पालि लिहायिा बोिायिा ककिवा वाचायिा लशकणयासाठी बराममह लिपी लशकणयाची गरज आहच अस नाही कारि आज उपिबध असिि पालि वाङमय जगातीि अनक लिपी मध पसतक रपात आणि सागिक महाजािावर दखीि उपिबध आह िटीन (रोमन) लिपीत तर पालि लिहीणयासाठी कााही अधधक अकषर दखीि उपिबध किी आहत आपि पढीि पाठाातन दवनागरी लिपीतनच पालि भारा लशकिार आहोत कारि मराठी माधयमातन पालि लशकताना आपिास दवनागरी लिपी अवगत आह ह गवहत आहच लशवाय मराठी भारच सथि वयाकरिही आपिास अवगत आह हही गवहत आह

जयपर जवळ बरट यथ सापडििा अशोकािा बरामहह लिपीतीि लशिािख

(सदर िख असििी लशिा कोिकाता यथीि पराि-वसत-सागरहाियात उपिबध आह)

8

मातभाषा तग धरन रहाि आणि ववकसीत होि या उपजत मिभत गिाामळ बािक जधमलयावर त हळ हळ आपलया पािकााच अनकरि करन अनक गोषटी लशक िागत जस एका जागहन दसऱया जागी जाणयासाठी परथम पोटावर घसरि मग हात-पाय या चार अवयवाावर चािि आणि अखरीस दोन पायाावर उभ राहन चािि अशा वकरया बािक नसरगिकपिच लशकत तयाच बरोबर आसपासचया िोकााशी सावाद साधणयासाठी बािक ज कााही सपषटपि ऐकत व पहात तयाच अनकरि करणयाचा परयतन करत ऐक यिारा आवाज आणि बोििाऱयाचया तोडाची होिारी हािचाि यााचया अनकरिातन त बािक परथम एकक अकषर नातर एकक शबद आणि अखरीस िहान िहान वाकय असा सावाद कर िागत िहान बािक सवषपरथम आपलया पािकााचया अनकरिातन जी भारा लशकत ती असत तयाची lsquoमातभाषाrsquo ही भारा लशकताना तयािा कोितही lsquoभाषि शासतरrsquo लशकाव िागत नाही परात तयाचा शबद सगरह जजतका अयिक तततकाि तो मातभाषत समदध होत जातो हच बािक जवहा वकशोरवयीन होत पाठशाळत जाऊन अनक ववदया-किा-शासतर लशक िागत तवहा याच परवकरयत त सवताचया मातभारची लिपी लशकत आणि तयािा तया भारत लिहीिवाचि अवगत होत मग पढ तया भारच शासतर लशकत भारच सौदयष दखीि तयािा समजत अवगत होत ह शासतर लशकणयापवी दखीि तयािा तयाची मातभारा वनणशचतच चाागलया परकार बोिि अवगत असत पि आता ती तयािा सवाागाानी अवगत होत

9

नवी भाषा मातभारा सवाषगाानी पिष अवगत झालयानातर ववसतत सामाजजक सावादासाठी मानवािा इतर भारा लशकणयाचीही गरज भासत अशा वळी ही नवी भारा कोितया पातळी पयात लशकि गरजच आह ह जािन घि सवष परथम आवशयक असत या पातळी अस शकतात ndash बोिि वाचि लिहीि आणि भारच सौदयष समजि भारच शासतर समजि अशा ववशलरिातन भारा लशकणयाची पदधत वनणशचत करता यव शकि नवी भारा िकत बोिि लशकणयासाठी

१ तया भारतन बोििाऱयाच वारावार ऐकि आणि ज ऐकि तयाचा अथष मातभारत समजन घि व तया भारची शबदरिना समजन घि

२ तया भारची शबदसपदा अयिकायिक अवगत करन घि ३ जर एखादी लिपी वाचता आणि लिहीता यत असि तर तया कौशलयाचा उपयोग या कामी

करता यईि महिज जी भारा लशकायची आह तया भारतीि सावाद जी लिपी अवगत आह तया लिपीत पधहा पधहा वाचन आणि सरावासाठी वाचन समजिि सावाद परत लिहन काढि

नवी भारा लिहीता वाचता यि लशकणयासाठी आज ही भारा कोितया लिपीत सवाषधधक लिहीिी जात ह समजन घि आवशयक आह ह समजलया नातर

१ ही लिपी लिहीणया वाचणयास अवगत करि २ तया भारतन बोििाऱयाच वारावार ऐकिवाचि आणि ज ऐकिवाचि तयाचा अथष

मातभारत समजन घि व तया भारची शबदरिना समजन घि ३ तया भारची शबदसपदा अयिकायिक अवगत करन घि ४ पवहलया पायरीत लशकिलया लिपीतच नवया भारतीि सावाद वारावार वाचन काढि आणि

सरावासाठी वाचन समजिि सावाद परत लिहन काढि

10

अशा पदधतीन नवी भारा लशकता यईि एकदा नवी भारा अवगत झािी की नातर या भारचया शासतराचा आणि सौदयाषचा अभयास करता यईि

जगातीि सवषच भारााना सवतःची अशी ववशीषठ शबद रचना असत एका भारतीि शबद रचना दसऱया भारत जशीचया तशी वापरता यत नाही एका भारतीि शबद दसऱया भारतीि शबद रचननसार किी तर या रचनतन अथषपिषता होत नाही कधी कधी तर तयातन अनथष ही होतो महिजच कोितीही भारा लशकताना तया भारची शबद आणि वाकय सारचना समजि सवाषधधक गरजच असत

वर विषन किलया भारा लशकणयाची पदधत िकत अवाषचीन भारा लशकणयासाठी पिषतः उपयोगी आह मातर कोितीही पराधचन भारा लशकणयासाठी ही पदधत पिषतः उपयोगी नाही कारि पराधचन भारा बोििारा जन-समदाय वतषमान काळात उपिबध नसतो महिनच तर तया भारिा पराधचन भारा महितात पराधचन भारा लशकणयासाठी या भारत उपिबध असिि वाङमय उपयोगी पडत भारतीय पराधचन भारच आिखी एक ववशर वगळपि पहायिा धमळत भारतीय पराचीन भाराामध कवळ वाकयातीि शबद-रचनाच नवह तर शबदातिी अकषर-रचना दखीि महतवाची असत कारि अनकदा एकमकााचया सोबत यिार एक वा अधधक शबद एकवतरत करन (शबद सयि) लिवहि (वा बोिि) जातात अशा वळी या शबद समहातीि शबद पथक करि आणि समजि गरजच असत

आतापयातच सवष वववचन आपि पालि भारा समजणया-लशकणयाचया हतन कि आह पालि भारा लशकणयासाठी ववपि सावहतय उपिबध आह पालि भारची वाकय रचना मराठी सदशयच आह वसतत मराठी भारची उतपलि पराकत भारतनच झािी आह पालि भारा पराकत भारचीच एक आविी आह

11

भारतीय भाषा - शबदाचया रपात होिार बदि

जवळ जवळ सवषच भारतीय भाराा मध परतयक वाकयातीि शबदााची रचना एका ववशर पदधतीन किी जात या रचनमध शबदााचा करम सामाधयपि बदििा जात नाही पि सामाधयपि हा करम अनावधानान अथवा अवधानपवषक (भारा सौदयाषसाठी) बदििा तरीही वाकयाचा अथष बदित नाही पढीि वाकय पहा

दवदिान हासािा मारि हासािा दवदिान मारि मारि दवदिान हासािा मारि हासािा दवदिान हासािा मारि दवदिान दवदिान मारि हासािा

जागतीक वकतीची भारा इागिीश मध ही शबद-रचना सामाधय पि पढीि परमाि लिहीिी जाईि

१ Devadatta killed Goose ४ Goose killed Devadatta

२ Killed Goose Devadatta ५ Goose Devadatta killed

३ Devadatta Goose Killed ६ Killed Devadatta Goose

यात िकत पवहलया आणि चौथया शबद-रचनत वनदान अथषबोध तरी होतो (पिषपि ववरोधी अथष) पि दसऱया वतसऱया आणि पाचवया सहावया रचनत अथषबोधच होत नाही

भारतीय भाषचया बाबतीत अस का होत

याच कारि lsquoदवदिrsquo या शबदािा जोडिि lsquoनrsquo ह अकषर आणि lsquoहासrsquo या शबदािा जोडिि lsquoिाrsquo ह अकषर ववशर महिज दवदि आणि हास ह शबद महिज वयलकत जीव तथा वसतची नाव आहत तसच lsquoमारrsquo हा मळ वकरया दाखवविारा शबद (धात) यातन तयार होिार वकरयापद lsquoमारिrsquo lsquoमारिrsquo ह तयाच भतकाळ दशषवविार रप lsquoनrsquo आणि lsquoिाrsquo ही अकषर या वाकयातीि नावााचया अखरीस िाविि lsquoपरतययrsquo आहत ह परतयय (परसतसपद) ववभकती महिजच तवभलि

अशा परकार वाकयात रचना करतााना शबद बदितात आणि या रचनतन एक वनणशचत अथष परापत होतो कोितीही भारतीय भारा लशकताना परथम कोितया परकारच शबद किी आणि कस

12

बदितात याचा अभयास करि आवशयक आह तर वाकयात कसही आणि कोठही योजि तरीही न बदििार शबद कोित याचा अभयासही अातभषत असावा िागि

या अभयासा नातर आपिी वाचणया-लिहीणया-बोिणयातीि या नवया भारची शबदसपदा जस-जशी वाढत जाईि आणि तया तया दठकािी मळ शबद आणि तया शबदाच बदिि रप समजन यइि तस-तस भारच नीट आकिन होऊ िागि

13

पालि भाषा पराचीन भारतात जया भारा बोिलया जात होतया तयााना आज पराकत अस साबोधि जात सथळ-काळानरप पराकत भारचया अनक आविी पराचीन भारतात आढळलया आहत या आविी महिज मागधी अधषमागधीजन पराकत शौरसनी महाराषटरी पशाधच इसवी सन पवष ४५० चया समारास अनसततवात असििी अशीच एक पराकतची आविी बदधाानी आणि तयााचया लशषयाानी तयााची ततव जनसामाधयााना साागणयासाठी वापरिी ही भारा महिजच ldquoपालिrdquo पालि या शबदाचा अथष gt ओळ (Line)

पालकत (Row) मारगिका (Causeway) पववतर मजकर (वतवपटकातीि मजकर)(Sacred

text) पालि या शबदाचा अथष साागिाऱया िखाामध माझया असही वाचनात आि आह की

ldquoिहम पाियतत त पालिrdquo (पाियवत महिज (पािनपोरि) रकषि करतोरकषि करत) अथाषत धमाषच रकषि करत ती पालि सरवातीचया काळात पालि भारा बराममह लिपीत लिहीिी जात होती आज ती सवष भारतीय लिपीतन लिहीिी जात तशीच ती ससिहिी वकननौरी आणि इतर अनक अभारतीय लिपीमध आणि रोमन लिपी मधही लिहीिी जात पालि भारसाठी रोमन लिपीत कााही अधधक धचधह दखीि समाववषट किी आहत

सामाधय मािसास पालि भाषा समजावी एवढाच या सवष िखना मागचा उददश आह पालि भारच पााधडतय परापत वहाव हा उददश तर माझाही नवहता ककिवा आजही नाही भगवान बदधाानी जीवनाच एक सावषभौधमक आणि सावषकालिक ततवजञान अधडच हजार वराापवी साागीति ज जगातीि अनक ववदवानााना रचि तसच तमहा आमहािाही अनसरिीय वाटि ह ततवजञान मळचया शदध सवरपात समजायच असि तर बदधाानी त जया भारत साागीति ती भारा वाचता

14

(लिहीता) यि आवशयक आह याच उददशान पालि भारा लशकि सिभ वहाव यासाठीचा हा कतजञ परयतन

अथाषत ह एवढच वाचन आपिास पालि भारा समज शकि असा गरसमज किीही करन घऊ नय या वाचना नातर आपिास जञात असिलया पालि भारतीि शबदााचा साचय जजतका शकय होईि वततका वाढववि अतयात गरजच आह आपिा शबद-साचय जस-जसा वाढत जाईि आणि आपि तया शबदााच पालि वयाकरि समजन तयााचा अथष मनाशी िावीत जाऊ तस-तशी आपिास पालि भारा समजि सकर होत जाईि पालि भारचा शबद-साचय वाढववणयासाठी पालि वाङमय पालि सिााच वाचन हा सहज सिभ मागष आह या साठी सदर पसतकात पालि सावहतयातीि काावह उतार व गय सि तयातीि शबदााचया मराठीतीि अनवादासह ददि आहत या पसतकाचया वाचन अभयासानातर आपिास पालि भारचया वयाकरिाच आणि इतर पालि सावहतयाच वाचन करन हा अभयास समदध करता यईि

पालि भारत सरवातीस जवहा वाङमय वनमीती झािी आणि तो बराममह लिपीचा दखीि वनमीतीचा काळ होता अथाषतच पालि भारा तया काळात आणि तया नातरची कााही शतक पालि बराममह लिपीतच लिहीिी जात होती आज सार पालि वाङमय जगातीि अनक लिपीमध उपिबध आह ह आपि या पवीच वाचि आह तरीही पालि भारा लशकणया सोबत या पसतका अखरीस आपि बराममह लिपीचीही तोडओळख करन घिार आहोत

आपि ह वाचत आहात महिजच आपिास पालि भारा अवगत करणयाची इचछा आह व आपि या इचछापतीचा परयतन करीत आहात ह वनणशचत आपिास या परयतनात यश परापत होवो ही सददचछा

का सात इागिीश मध लिहीिि शबद Pali English Dictionary by TWRhys Davids अनसार आहत

15

बािावतार - १

१ बदधा वतधा णभवजधदतवा बदधमबज ववलोचना बालावतारा भालसससा बालाना बजदधवजदधया

२ अकखरापादयो एकििालीस अकखरावप अकारादयो एकचिालीसा सिधतोपकारा ता यथा -अ आ-इ ई-उ ऊ-ए ओ क ख ग घ ङ च छ ज झ ञ ट ठ ड ढ ि त थ द ध न प ि ब भ म य र ल व स ह ळ अा -इवत

३ ततथोदनतासरा अटठ ततथ अकखरस ओकारधता अटठ सरा नाम ततथवत वित

४ लहमिा तयो रसतसा ततथ सरस लहमिा अ इ उ इवत तयो रससा

५ अञ ञ दीघा ततथ सरस रससहञ ञ दीघा सायोगतो पबब एओ रससा इवोच चधत अनधतरा बयञ जना सायोगो एतथ सययो ओटठो सोततथ

६ ससा बयञ जना सर ठपतवा ससा कादयो वनगगहीतधता बयञ जना

७ वगगा पञ िपञ िसो मनता बयञ जनाना कादयो मकारधता पञ चपञ चसो अकखरवधतो वगगा वगगाना पठमदवतया सो चाघोसो एतथाञ ञ घोसा

८ अ इतत तनगगहीत अाइवत अकारतो परा यो वबधद सयत त तनगगहीता नाम वबधद चळामिाकारो वनगगहीतमधत वच चत कवलससा पपयोगिा अकारो सनध नधीयत

16

पालि अकषरमािा पालि भारत एककचाळीस अकषर आहत या पकी पवहि आठ सवर आणि पढीि तहतीस वयञजन

सवर अ आ इ ई उ ऊ ए ओ वयञजन क ख ग घ ङ

च छ ज झ ञ

ट ठ ड ढ ि

त थ द ध न

प ि ब भ म

य र ि व स ह ळ ा

आठ सवराापकी अ इ उ ह ऱहसव सवर आणि आ ई ऊ ए ओ ह दीघष सवर

वयाजनाच पाच वगष अनकरम क-वगष च-वगष ट-वगष त-वगष आणि प-वगष

य पासन ळ पयात सात इतर वयञजन

अखरीस ा अनसवार ककिवा अननालसक वयाजन पालि भारत यास वनगगहीत महितात

17

कसमलिसि सिवपटक ndash अागिरवनकाय वतकवनपात पालळ (६६)

एवा म सता ndash एका समया भगवा कोसिस चाररका चरमानो महता णभकखसङघन सददधि यन कसमिा नाम कािामाना वनगमो तदवसरर अससोसा खो कसमलिया कािामा ndash ldquoसमिो खि भो गोतमो सकयपिो सकयकिा पबबजजतो कसमिा अनपपिो ता खो पन भवधता गोतमा एवा कलयािो वकलिसददो अबभगगतो ndash ldquoइवतवप सो भगवा अरहा सममासमबदधो ववज जाचरिसमपध नो सगतो लोकववद अनिरो पररसदममसारलथ सतथा दवमनससाना बदधो भगवाrsquoवत सो इमा लोका सदवका समारका सबरहमका सससमिबराहमणिि पजा सदवमनससा सया अणभञ ञा सतचछकतवा पवदवत सो धममा दसवत आददकलयािा मजझकलयािा पररयोसानकलयािा सातथा सबयञ जना कवलपररपणिा पररसदधा बरहमचररया पकासवत साध खो पन तथारपाना अरहता दससना होतीवत ldquo अथ खो कसमलिया कािामा यन भगवा तनपसङकममिस उपसङकधमतवा अपपकच च भगवधता अणभवादतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च भगवता सददधि सममोददिस सममोदनीया कथा सारिीया वीवतसारतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च यन भगवा तनञ जसिि पिामतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च नामगोिा सावतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च तणहीभता एकमधता वनसीददिस एकमधता वनलसध ना खो त कसमलिया कािामा भगवधता एतदवोचा ndash ldquoसमधत भधत एक समिबराहमिा कसमिा आगचछमधत त सका यव वादा दीपमधत जोतमधत परपपवादा पन खासमधत वमभमधत पररभवमधत ओमतकखा करोमधत अपरवप भधत एक समिबराहमिा कसमिा आगचछमधत तवप सका यव वादा दीपमधत जोतमधत परपपवादा पन खासमधत वमभमधत पररभवमधत ओमतकखा करोमधत तसा नो भधत अमहाका होतव कङखा होवत ववधचवकचछा ndash lsquoको स नाम इमसा भवता समिबराहमिाना सच चा आह को मसाrsquoवत rdquo ldquoअितञह वो कािामा कङखखता अिा ववधचवकतचछता कङखनीयव पन वो ठान ववधचवकचछा उपपध नाldquo ldquoएथ तमह कािामा मा अनससवन मा परमपराय मा इवतवकराय मा वपटकसमपदानन मा तक कहत मा नयहत मा आकारपररववतक कन मा दददटठवनजझानकखमधतया मा भबबरपताय मा समिो नो गरवत यदा तमह कािामा अिनाव जानययाथ ndash lsquoइम धममा अकसिा इम धममा सावज जा इम धममा ववञ ञगरवहता इम धममा समिा समाददध ना अवहताय दकखाय साविधतीrsquoवत अथ तमह कािामा पजहययाथ ldquo

18

चाररका = यातरा परवास चरमान = चाििारा विरिारा परवासी ससघि = सोबत वनगम = नगर शहर कसमलि = आजच कसररया नगर तदवसरर = तत अवसरर = तथ पोचि कािामा = कसमलि नगरातीि ववशीषठ िोक अससोसा = होत खो = वसततः वासतववक खि = खरोखर पबबजजतो = परवतजजत झाििा अनपपिो = परापत झािा कलयािो = नशीबवान पववतर वकलिसददो = वकतीमान अबभगगतो = वर गििा उननत िोकववद = सवष िोक जाििारा ववशवजञ अनिरो = असा दसरा नाही सवोिम पररसदमम = लशकषीत होत असिारा सारथी = रथ चािवविारा पढ निारा सतथा = शालसत करिारा लशकविारा मार = मनातीि अकशि परविी भिया सया = सवया आपोआप इमा = या अशा अणभञञा = अणभजञान सतचछकतवा = साकषात करतो पवदवत = परकट करतो ववजञावपत करतो आदद = आराभ मजझ = मधयाातर पररयोसान = शवट सातथ = साथष उपयकत सबयञजन = सबब वयाजन ndash सवाषकषर बरमहचररया = पाववतरय पकासवत = परकालशत करतो उपसङक = जवळ जाि अपपकचच = कवधचत कधध तरी अलपशः एकमधता = एका बाजिा वनसीदन = बसि सममोद = आनाद उलहास सारतवा = समरि करन सावतवा = साागन तणहीभता = गपचप एतदवोच = एतत वच = अस बोिि सका यव = सवताचा वादा = ववचार लसदधाात दीपन = परकालशत करि जोतन = चमकववि पन = परात परपप = दसऱयाचा इतरााचा खासमधत = दोर दि अपशबद बोिि वमभमधत = घिा करतात पररभवन = कनिदा करि ओमतकखा = वनमनतम नीचतम अपर = दसरा पणशचम अधय कङखा = शाका साशय ववधचवकचछा = अववशवास साशय अितञह = पयाषपत इवतवकराय = मितः असि नयहत = खावतरिायक पररववतकक = परामशष वनजझान = अातयाषम

19

खमधतय = सहनशीि सहनयोगय धमम = गिववशर गिधमष सावजजा = सदोर ववञञा = वववक गरवहता = कनिदनीय समिा = समसत समाददनन = अागीकार करि सवीकारि सावि = ववदयमान असि असि पजहययाथ = तयाग करा

कसमलिसि ndash मराठी अनवाद मी अस ऐकि आह एकदा भगवात मोठया परवासी णभकखसाघासह कौशि (दशाचया) यातरत असता कािामााचया (जमातीचया) कसमलि नावाचया नगरात पोचि कसमलि ह खरतर कािामााचच ह शरमि शाकयकळातीि परवतजजत शाकयपतर गौतम खरोखरच (आपलयािा) परापत झाि आहत वासतववक आता गौतम पववतर उननत व कीतीमान आह जो दीपयमान योगयतापरापत समयक बदधीचा ववदया व आचरिान सापनन सधमागाषवर जात असििा सवष िोक जाििारा (सवषजञ) सवोिम असा लशकषीत होऊ असिाऱयााना पढ निारा सामाधय आणि असामाधय िोकााना शालसत करिारा असा तो बदध तो असामाधय जनााना भियााना पववतर जनााना शरमि-बरामहि जनााना आपोआपच अणभजञानाचा साकषातकार परकट करतो अस ततवजञान दतो ज आराभी वहतकर मधयाधही वहतकर आणि अावतमतः वहतकर साथष सवाषकषर समसत पररपिष पररशदध आणि पववतरतन परकालशत आह या िाभपरद रपान योगय दशषन होत आह अशा ररतीन कसमिीच कािामा भगवातााजवळ आि कााही (िोक) जवळ जाऊन भगवातााना अणभवादन करन एकाबाजिा बसि कााही (तयााचया) सावनधयान उलहालसत झाि कााही आनादान समती-ववसमत होऊन एकाबाजिा बसि कााहीजि भगवातााना हात जोडन परिाम करन एका बाजिा बसि कााही जि नाम-गोतर साागन एकाबाजिा बसि एका बाजिा बसन कसमलिच कािामा भगवातााना अस महिाि की ldquoशाधती भधत कोिी एक बरामहि-शरमि कसमलिस यतात त सवतःची ततव परकालशत करतात चमकववतात परात इतरााचया ततवााना दोर दतात घिा करतात कनिदा करतात नीच करतात भधत दसऱयाादा कोिी एक बरामहि-शरमि कसमलिस यतात तयाानी सवतःची ततव परकालशत

20

करतात चमकववतात परात इतरााचया ततवााना दोर दतात घिा करतात कनिदा करतात नीच करतात महिन ह भधत आमहास शाका होत साशय यतो ndash यापकी कोिता शरमि-बरामहि सतय बोितो कोिता खोट बोितो rdquo ldquoह कािामा आपिास शाका आणि साशय आह या दठकािी अशी शाका व साशय यि पयाषपत आहrdquo ldquoह कािामा (कवळ) ऐकणयान नाही पारापाररकतन नाही मितः असलयान नाही धारमिक पसतकात असलयान नाही तकष -हतन नाही खातरी असलयान नाही मागीि परामशाषन नाही अातयाषमी दषटीन समजन नाही भवय-रपान (भारन) नाही शरमि व जषठााचया (साागणया) न नाही तर ह कािामा सवतः जािन घया (की) ज ततव अकशि आह ज ततव सदोर आह जया ततवााना ववदवान दोरी महितात जया ततवााना सापिष अागीकारि सवाासाठी अवहताच आणि दखाःच आह ह कािामा अशा (ततवाा) चा (सवषथा) तयाग कराrdquo

21

वाकयातीि शबद आणि तयाि भद

मानव सावाद करतात तवहा त एकमकााना कााही ववचरतात आणि ज ववचारि त साागतात या ववचारणयात आणि साागणयात कााहीतरी lsquoअसिrsquo ककिवा कााहीतरी lsquoघडिrsquo असत या असणया-घडणयाचा थट साबाधीत महिजच lsquoजो कोिी असतोrsquo अथवा lsquoजो कोिी घडववतोrsquo ldquoतोrdquo महिज सावादातीि वाकयात असििा कताा हा कताष कधी एकटा (एकविन) तर कधी समह रपात (बहविन) असतो तसच हा कताष कधी परर (पलिीग) कधी सतरी (सतरीलििग) तर कधी या दोहोहन वगळा (नपसकलििग) असतो या कतयाषिा एक ववधान ककिवा नाव असत जयान तो वनणशचत ओळखिा जातो या नावािाच नाम महटि जात जवहा याच कतयाषचा पधहा पधहा उलिख होतो तवहा पवहलया उलिखा नातर यिाऱया पढीि उलिखात या नावाचया ऐवजी एक वगळ ववधान वापरि जात या ववधानािा सवानाम महितात

सावादातीि वाकयातन सावादकताष सवतः बददि बोितो तवहा तयािा परथम परर महिज उिमपररसो महितात जयाचयाशी सावाद किा जातो आह तयाचा वाकयात उलिख होतो तवहा तयािा वदवतीय परर महिज मजझिमपररसो महितात जवहा सावादातीि वाकयात सावाद करिाऱया दोहोहन वगळा तीसऱयाच कोिाचा उलिख असतो तवहा तयािा ततीय परर महिज पठमपररसो महितात

वाकयातन वयकत होिाऱया घडणयाचा थट साबध जसा कतयाषशी असतो तसच वाकयातीि घडि जयाचयाशी घडत तो महिज वाकयातीि कमा या कमाषसही एकवचन बहवचन तसच पलिीग सतरीसििग व नपसकसििग अस भद असतात तसच कमषही उिमपररसो मतजझमपररसो व पठमपररसो अशा सवरपात यत

जया शबदान वाकयातीि असि ककिवा घडि साागीति जात तया शबदािा तकरयापद महितात वकरयापदातीि शबद एका मळ शबदािा परतयय महिज परसतसपद जोडन किि रप असत या मळ शबदािा िात महितात धातिा जोडणयाच परससपद (परतयय) उिमपररसो मतजझमपररसो व पठमपररसो तसच एकवचन व बहवचन या कतयाषचया भदावर अविाबन असत वाकयात साागीतििी वकरया क वहा घडिी ह साागिारा वकरयापद शबदातीि बदि ह एक महतवाचा भद होय वकरया वतषमानात घडत असलयास वतषमान काळ महिजच पिपननकािो या पवीच घडिी असलयास भतकाळ महिजच तहययिनीकािो आणि वकरया पढ घडिार असलयास भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो महितात वतषमानकाळास

22

विमानकािो भतकाळास अतततकािो आणि भववषयकाळास अनागतकािो असही साबोधि जात

योच बदधा अततताि योच बदधा अनागता पचिपननाि यो बदधा अहा वादाधम सबबदा या सिातन तीनही काळााची नाव वनणशचत समरिात रहातीि

23

महामङगलसि (सि १ ndash ७) सिवपटक - खददकवनकाय ndash खददकपाठपालळ

lsquolsquoबह दवा मनससा च मङगलावन अधचधतया

आकङखमाना सोतथाना बरवह मङगलमिमाrsquorsquo १

lsquolsquoअसवना च बालाना पतणडतानञ च सवना पजा च पजनययाना एता मङगलमिमा २

lsquolsquoपवतरपदसवासो च पबब च कतपञ ञता अिसममापणिधध च एता मङगलमिमा ३

lsquolsquoबाहसच चञ च लसपपञ च ववनयो च सलसतकखतो

सभालसता च या वाचा एता मङगलमिमा ४

lsquolsquoमातावपत उपटठाना पिदारसस सङगहो अनाकला च कममधता एता मङगलमिमा ५

lsquolsquoदानञ च धममचररया च ञातकानञ च सङगहो

अनवज जावन कममावन एता मङगलमिमा ६

lsquolsquoआरती ववरती पापा मज जपाना च सायमो अपपमादो च धममस एता मङगलमिमा ७

धचधता = काळजी ववचार समसया अधचधतया = काळजीन ववचारान आकङख = आकााकषा आकङखमाना = आकााकषा करिार सोततथ = कलयाि सरकषा कषम बरवह = बोिाव साागव सवना = सागत करि बाि = मखष अजञानी पवतरप = अनकि दस = दश परदश वास = रहाि पञञता = पवषता पराथधमकता सचचञच = जञान लसपपञ च = कौशलय उपटठान = सवा अनाकि = वनणशचित अनवजज = अवजयष आरवत = तयाग ववरती = दर रहाि पाप = दषकतय वाइट कती

24

महामङगलसि मराठी अनवाद ( सि १ ndash ७) (महामङगिसिािी परासततावना ndash भगवान एकदा शरावनसत यथीि अनाथवपणडकाचया जतवन बागत बसि असता रातर समयी एक दवता तथ यवन भगवधताना अणभवादन करन गय सवरपात महिािी ) अनक शरषठ(मानव) व (सामाधय)मानव यााच मागिाचया ववचारान कलयािाचया अनक आकााकषाा करिाराा साठी (आपि) उिम व मागि साागाव १ (यावर भगवधतानी ददिि उिर ) मखााची सागत नसावी पाधडतााची सागत असावी पजनीयााची पजा वहावी ह उिम व मागि २ अनकि (योगय) परदशात रहाव पणय कतयास (सतकतयास) पवषता (पराथधमकता) असावी सवया समयक असणयाचा वनशचय ठवावा ह उिम व मागि ३ अधधक जञान कौशलय आणि ववनय याानी सलशणकषत वहाव बोिताना चाागि भाषय कराव ह उिम व मागि ४ माता-वपतयााची सवा करावी पतर व पतनी च वहत कराव वनणशचित कायष कराव ह उिम व मागि ५ दान कराव सदाचरि कराव आपतजनााच वहत कराव अवजयष तच कराव ह उिम व मागि ६ दषकतय तयागाव तयापासन दर रहाव मदयपानापासन सायधमत रहाव सदगिाा बददि परमाद नसावा ह उिम व मागि ७

25

महामङगलसि (सि ८ ndash १२)

lsquolsquoगारवो च वनवातो च सधतदटठ च कतञ ञता कालन धममससवना एता मङगलमिमा ८

lsquolsquoखधती च सोवचससता समिानञ च दससना कालन धममसाकचछा एता मङगलमिमा ९

lsquolsquoतपो च बरहमचररयञ च अररयसच चान दससना वनबबानसतचछवकररया च एता मङगलमिमा १०

lsquolsquoिटठसस लोकधममवह धचिा यसस न कमपवत असोका ववरजा खमा एता मङगलमिमा ११

lsquolsquoएताददसावन कतवान सबबतथमपराजजता सबबतथ सोततथा गचछमधत ता तसा मङगलमिमrsquorsquo १२

सख आणि दःख यश आणि अपयश कनिदा आणि सतती िाभ आणि कषती

ह आठ लोक-सवभाव आहत गारवो = गौरव वनवातो = अवमान सधतदटठ = सातषटी कतञञता = कतजञता खमधत = सहनशीिता सोवचचसता = ववनमरता साकचछा = चचाष बरहमचररय = शरषठ जीवन वनबबान = वनवाषि सतचछवकररया = साकषावतकरि िट = भरि भारि िोकधमम = िोकसवभाव यसस = जो कोिी ववरजा = वनमषळ खमा = कषम सख एताददसावन = अशा परकार

26

महामङगलसि मराठी अनवाद (सि ८ ndash १२) गौरव अथवा अवमान ककिवा सातषटी या (सवाा) बददि कतजञ असाव वळो-वळी सवदवचारााच शरवि कराव ह उिम व मागि ८ सहनशीिता व ववनमरता बाळगावी शरमिााच दशषन कराव आणि वळो-वळी सवदवचारााची चचाष करावी ह उिम व मागि ९ शरषठ जीवनासाठी आणि शरषठ (चार) सतय यासाठी साधना करावी वनवाषिाचया साकषावतकरिा साठी (साधना करावी) ह उिम व मागि १० आठ िोक-सवभावान भारनही जया कोिाच धचि का वपत होत नाही (परात) शोकरहीत आणि वनमषळ कषमपिष रहात ह उिम व मागि ११ अशा परकार कलयान (जो) सवषतर अपराजजत रहातो सवषथा कलयािाकड जातो ह तयाच उिम व मागि १२

27

वाकयातीि शबदात होिार बदि - १ दवदिो हासा पससवत दवदि हासािा पहातो दवदिो िन आहरती दवदि िनषयािा आितो दवदिन धना तजन योजवत दवदिान धनषयािा बाि िाविा दवदिाय हाससस कामता होमधत दवदिािा हासाची इचछा होती ववदध हासो नभसतमा पतवत जखमी हास आकाशातन पडतो यसतस तजनो तस हासो झयािा बाि तयािा हास दवदिसस यििससतम अनकमपा नततथ दवदिाचया मनात करिा नाही गोतमा हासा ओभरती गौतमा हास घवन जा

वरीि आठ वाकयात शबदात होिार आठ परकारच बदि ददसत आहत बदिि शबद ठळक कि आहत आणि ह शबद वयलकत वसत अथवा ततसम गोषटीची नाव (अथवा नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिार शबद) आहत जस

- दवदि व गोतम ही वयसकतिची नाव आहत - हास ह पकषाच नाव आह तर धन व तजन ही वसताची नाव आहत - नभ आणि धचि ही दखीि नावच आहत - वरीि सवष वाकयातीि वयलकत आणि वसत एककच आहत

नावािा मराठी वयाकरिात आणि पालि वयाकरिातही नाम अस महितात या वयलकत आणि वसत एकक असलयान ह एकविन आह नामात अथवा सवषनामात बदि होताना तयाचया अखरीस एक वा दोन अकषर जोडिी जातात या शबदबदिास पालि भारत तवभलि (मराठीत ववभलकत) महितात

णभकख जतवना आगचछमधत णभकख जतवनात आि बदधा णभकखवो सदधमा दसवत बदधाानी णभकखना सदधमष ददिा णभकखतह बदधाय नममधत णभकखनी बदधााना नमन कि णभकखनो गामणिना भोजना दसवत णभकखना गाव-मखयान भोजन ददि गामवासी णभकखणभ धममा आकङखवत गरामसथ णभकखकडन धमष इतचछतात गामवासी णभकखन मानसी गरामवासीनी णभकखिा सधमान किा णभकखमहह खीिासवो होमधत णभकखत आशरव-कषीिता असत णभकखव मा पमादो रमसस धचिा णभकखनो परमादात मन रमव नका

28

वरीि वाकयात णभकख या नामाच बहविन यत व तयाचया रपात आठ ववभसकतिच (बहविन तवभलि) बदि ददसत आहत

वाकयात उपयोजजिलया परतयक नामाची (सवषनामाची) एक भधमका असत या भधमकनसार तयाच ववभकतीच रप तयार होत पढीि तकतयात आठ वाकयात गौतम गोतम या नामाची आठ ववभलकत रप आणि याच शबदाची वाकयातीि भधमका लिहीिी आह

तवभकती पालि वाकय मराठी वाकय भयमका

परथमा गोतम राज-पासाद बवह वनकखमवत | गौतम राजवाडयाबाहर वनघाला

कोि काय

वदवतीया गोतमा वगिान महलिक पतसस | गौतमास आजारी वदध ददसला

कशास कोिास

ततीया गोतमन ककिकराना बहा पञह पतचछ | गौतमान सवकास अनक परशि ववचारल

कसा किी कोिी

चतथी गोतमनो बह ववसजजन िणभ | गौतमाला अनक उिर धमळािी

कशाला किाला

पाचमी गोतमसमा कसि-पञा कोधच नततथ | गौतमाहन कशि-बदधी किीही नाही

कशाहन किाहन

शषठी गोतमसस पञा सममासा अततथ | गौतमाची बदधी समयक आह

कशाचा किाचा

सपतमी गोतमनसम कोधो नततथ | गौतमात करोध नाही

कशात कोिात

साबोधन गोतमा अमहाका सदधमा दवत | गौतमा आमहास सदधमम दयावा

साद दि हाक मारि

ववभलकतच रप (ववभलि) नामाचया विन (एकवचन बहवचन) लििग (पतलिाग नसतरसििग नपासकसििग) आणि अनतय सतवर (अकाराधत आकाराधत इकाराधत उकाराधत) यावर अविाबन असत तरीही सथिपि नामाास जोडि जािार तवभलि परसतसपद पढीि तकतयात ददि आहत

29

तवभलि परसतसपद

ववभलि एकवचन बहवचन भधमका पठमा ओ आ कोि काय दवतया अा ए कशास कोिास तवतया एन एवह एणभ कसा किी कोिी चततथी आय सस आना कशाला किाला पञचमी आ समा महा एवह एणभ कशाहन किाहन

छटठी सस आना कशाचा किाचा सपतमी ए नसम ममह एस कशात कोिात आिपन (आ) (आ) साद दि हाक मारि

नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिाऱया शबदााना सवषनाम महितात मी आमही त तमही तो ती त तया कोि (परशिाथषक सवषनाम) ही मराठी सवषनाम आहत पालि भारत अमह तमह त य आणि क (परशिाथषक सवषनाम) ही सवषनाम आहत या सवषनामााची दखीि आठ ववभलि रप होतात पढीि पानाावरीि तकतयाा मधन कााही नाम व सवषनामााची ववभलि रप अभयासासाठी ददिी आहत

30

नर (अकाराधत पतलिाग) मानव मनषय

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा नरो नरा दवतया नरा नर

तवतया नरन नरवह नरणभ

चततथी नराय नरसय नराना पञचमी नरा नरमहा नरसमा नरवह नरणभ

छटठी नरसस नराना सिमी नर नरममह नरनसम नरस

आिपन नर नरा नरा

धचि (अकाराधत नपसकसििग) मन धचि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा धचिा धचिा धचिावन दवतया धचिा धचि धचिावन

तवतया धचिन धचिवह धचिणभ

चततथी धचिाय धचिसस धचिाना पञचमी धचिा धचिमहाधचिसमा धचिवह धचिणभ

छटठी धचिसस धचिाना सिमी धचि धचिममह धचिनसम धचिस

आिपन धचि धचिा धचिा धचिावन

31

पञञा (आकाराधत नसतरसििग) परजञा

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पञञा पञञा पञञायो दवतया पञा पञञा पञञायो तवतया पञञाय पञञावह पञञाणभ

चततथी पञञाय पञञाना पञचमी पञञाय पञञावह पञञाणभ

छटठी पञञाय पञञाना सिमी पञञाय पञञाया पञञास

आिपन पञञ पञञा पञञायो

पाणि (इकाराधत पतलिाग) हात

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पाणि पािी पाियो दवतया पाणिि पािी पाियो तवतया पाणिना पािीही पािीणभ

चततथी पाणिनो पाणिसस पािीना पञचमी पाणिना पाणिमहा पाणिसमा पािीही पािीणभ

छटठी पाणिनो पाणिसस पािीना सिमी पाणिममह पाणिनसम पाणिस पािीस

आिपन पाणि पािी पाणि पाियो

32

बोधध (इकाराधत नसतरसििग) जञान बदधी

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा बोधध बोधी बोधधयो बोधयो दवतया बोमधि बोधी बोधधयो बोधयो तवतया बोधधया बोधया बोधीवह बोधीणभ चततथी बोधधया बोधया बोधीना पञचमी बोधधया बोधया बोधीही बोधीणभ

छटठी बोधधया बोधया बोधीना सिमी बोधधया बोधया बोधया

बोमधि बोधो बोधधया बोधीस बोधधस

आिपन बोधध बोधी बोधधयो बोधयो

णभकख (उकाराधत पतलिाग) णभकष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा णभकख णभकख णभकखवो दवतया णभकखा णभकख णभकखवो तवतया णभकखना णभकखवह णभकखणभ

चततथी णभकखनो णभकखसस णभकखना पञचमी णभकखना णभकखसमा णभकखमहा णभकखवह णभकखणभ

छटठी णभकखनो णभकखसस णभकखना सिमी णभकखनसमा णभकखममह णभकखस णभकखस

आिपन णभकख णभकख णभकखव णभकखवो

33

वपत (उकाराधत पतलिाग) वपता

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा वपता वपतरो दवतया वपतरा वपतर वपतरो तवतया वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

चततथी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना पञचमी वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

छटठी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना सिमी वपतरर वपतरस वपतस वपतस

आिपन वपत वपता वपतरो

अमह (सवषनाम) मी ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा अहा मया असमा अमह नो दवतया मा ममा अमहा अमहाका अमह नो तवतया मया म अमहवह अमहणभ नो चततथी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो पञचमी मया अमहवह अमहणभ

छटठी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो सिमी मवय असमास अमहस

आिपन - - - - - -

34

तमह (सवषनाम) त

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा तवा तवा तमह वो दवतया ता तवा तवा तवा तमहा तमहाका तमह वो तवतया तवया तया त तमहवह तमहणभ वो चततथी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो पञचमी तवया तया तवमहा तमहवह तमहणभ

छटठी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो सिमी तववय तवय तमहस

आिपन - - - - - -

ता (पतलिाग)(सवषनाम) तो ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सो सयो ता ना (नपसक) त न तावन नावन

दवतया ता ना ता ना त न तावन नावन

तवतया तन नन तवह नवह तणभ नणभ

चततथी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना पञचमी तमहा अमहा नमहा तसमा तवह नवह तणभ नणभ

छटठी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना सिमी तममह अममह नममह तनसमा ननसमा अनसमा तस नस

आिपन - - - - - -

35

(सतरीसििग)(सवषनाम) ती

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सा सया ता ना तायो नायो दवतया ता ना ता ना तायो नायो तवतया ताय नाय तससा वतससा तावह नावह ताणभ नाणभ चततथी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा

वतससा तासा आसा तासाना

पञचमी ताय नाय तससा तावह नावह ताणभ नाणभ छटठी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा वतससा तासा आसा तासाना

सिमी वतससा तससा अससा ताया तससा वतससा तास आिपन - - - - - -

सबब (पतलिाग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबो सबबा (नपसक) सबब सबब सबबवन

दवतया सबबा सबबा सबब सबब सबबवन

तवतया सबबन सबबवह सबबणभ चततथी सबबसस सबबसाना पञचमी सबबमहा सबबसमा सबबवह सबबणभ

छटठी सबबसस सबबसा सबबसाना सिमी सबबममह सबबनसम सबबस

आिपन सबब सबबा सबब सबबवन सबब सबब सबबवन

36

सबब (सतरीसििग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबा सबबा सबबायो दवतया सबबा सबबा सबबायो तवतया सबबाय सबबावह सबबाणभ चततथी सबबससा सबबाय सबबासा सबबासाना पञचमी सबबाय सबबावह सबबाणभ

छटठी सबबसा सबबाय सबबासा सबबासाना सिमी सबबससा सबबाया सबबास

आिपन सबब सबबा सबबायो

ककि (पतलिाग)(सवषनाम) कोि ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा को ककि का (नपसक) क क कावन

दवतया का ककि का क क कावन

तवतया कन कवह कणभ चततथी कसस वकसस कसा कसाना पञचमी कमहा कसमा वकसमा कवह कणभ

छटठी कसस वकसस कसा कसाना सिमी कममह वकममह कनसम वकनसमा कस

आिपन - - - - - -

37

ककि (सतरीसििग)(सवषनाम) कोि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा का का कायो दवतया का का कायो तवतया काय कावह काणभ चततथी कससा काय कासा कासाना पञचमी काय कावह काणभ

छटठी कससा काय कासा कासाना सिमी कससा काया कास

आिपन - - - - - -

एत (पतलिाग)(सवषनाम) हा ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसो एता (नपसक)

एत एत एतावन

दवतया एता एना एता एत एन एत एतावन

तवतया एतन एतवह एतणभ चततथी एतसस एतसा एतसाना पञचमी एतमहा एतसमा एतवह एतणभ

छटठी एतसस एतसा एतसाना सिमी एतममह एतनसम एतस

आिपन - - - - - -

38

एत (सतरीसििग)(सवषनाम) ही

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसा एता एतायो दवतया एता एता एतायो तवतया एताय एतावह एताणभ चततथी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना पञचमी एताय एतावह एताणभ

छटठी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना सिमी एवतससा एतससा एतासा एतास

आिपन - - - - - -

ककि (त कोि) सबब (त सवष) एत (ह) ही नपसकसििगी सवषनामााची रप पठमा आणि दवतया ववभिी मध वगळी असतात तवतया त सिमी पयात या सवषनामााची रप पतलिागी सवषनामाासारखीच असतात पालि भारत खालिि परमाि सवषनाम आहत अमह = मी तमह = त अञञ = अधय पबब = पवष दतकखन = दणकषि उिर = उिर एक = एक अपर = पणशचम ता (सो सा ता) = तो ती त एत (एसो एता एता) = हा ही ह इम (अया अया इदा) = हा ही ह ककि (को का ककि) = तो कोि ती कोि त कोि सबब (सबबो सबबा सबबा) = त सवष तया सवष त सवष

39

िहमिक कपविनसि सिवपटक ndash सायिवनकायो - महावगगो १२ सचचसायि २ धममचककपविनवगगो

एका समया भगवा बारािलसया ववहरवत इलसपतन धमगदाय ततर खो भगवा पञ चवमगगय णभकख आमधतलस ndash ldquoदवम णभकखव अधता पबबजजतन न सववतबबा कतम दव यो चाया कामस कामसखतल लकानयोगो हीनो गममो पोथज जवनको अनररयो अनतथसावहतो यो चाया अिवकलमथानयोगो दकखो अनररयो अनतथसावहतो एत खो णभकखव उभो अधत अनपगमम मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवतrdquo कतमा च सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावािा सममाकहमनतो सममाआजीवो सममावायामो सममासतत सममासमायि अया खो सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत इदा खो पन णभकखव दकख अररयसच चा ndash जावतवप दकखा जरावप दकखा बयाधधवप दकखो मरिममप दकखा अमपपयवह समपयोगो दकखो वपयवह ववपपयोगो दकखो यममपचछा न लभवत तममप दकखा ndash साखखिन पञ चपादानकखधधा दकखा इदा खो पन णभकखव दकखसमदय अररयसच चा ndash याया तणहा पोनोबभववका नजधदरागसहगता ततरततराणभनजधदनी सययलथदाndash कामतणहा भवतणहा ववभवतणहा इदा खो पन णभकखव दकखतनरोि अररयसच चा ndash यो तससायव तणहाय अससववरागवनरोधो चागो पदटवनससगगो मलि अनालयो इदा खो पन णभकखव दकखतनरोिगायमनी पदटपदा अररयसच चा ndash अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावाचा सममाकममधतो सममाआजीवो सममावायामो सममासवत सममासमाधध पञ चपादानकखधधा = रपपादानकखधधो वदनपादानकखधधो सञ ञपादानकखधधो सङखारपादानकखधधो ववञ ञािपादानकखधधो

40

इलसपतन धमगदाय ndash आजचया सारनाथ च परातन नाव

ववहरवत = ववहार करीत होत धमगदाय = मगवन आमधतलस = आमातरि कि बोिावि सववतबब = सोबत रहातात कतम = कोित काम = भौवतक इचछा कामसखतलिक = भौवतक तपती हीनो = वनकषठ नीच पोथज जवनको = हानीकारक वदनाजनक गममो = परापय उपिबध अनतथ = अनथष सावहतो = न यकत अनतथसावहतो = अनथषपिष अनयोग = साधना अनररय = असभय अररय = शरषठ अि = सवतः वकिमथ = किर अपादान = दर करि सययलथदा = या परमाि अशा परकार साखखिन = साकषपान उभो = उभय दोधही अधत = अधतरात अधतरी दरमयान उपगमम = जवळ जाि अनपगमम = सरळ जवळ जाि ञाि = जञान अणभसमबदध = सापिष जञानी चकखकरिी = (ददवय)दषटीदायी ञािकरिी = जािीव दिारा उपसमाय = सातोरपिष अणभञञाय = जािीव दिार समबोधाय = जञानदायी वनबबानाय = वनवाषिदायी कतमा = कोिता सययलथदा = पढीि परमाि तद अनसार असस = सापिष ववराग = वरागय चागो = तयाग पदटवनससगगो = पररतयाग वनरोध = समळ नाश मलि = मलकत अनािय = अनासलकत पाच सावदना सका धध = रप (दषय सावदना)

वदना (शारीरी सावदना) साजञा (मानलसक सावदना) सासकार (वनमीती सावदना) ववजञान (चतना सावदना) ह पाच सावदना सका धध

41

िहमिककपविनसि ndash मराठी अनवाद

एकदा भगवात वारािसी मध ऋरीपतन यथीि मगवनात रहात होत तथ भगवाताानी पाच णभकखाचया साघास आमावतरत कि (आणि ववचारि) ldquoणभकखनो सधयसताानी दोन गोषटीचया सोबतीत राह नय कोितया दोन गोषटी भौवतक इचछा भौवतक तपती जी वनकषटीपरामपतची वदनाजनक असभय व अनथषपिष असत आणि दसरी सवयाकिरपरामपत (आतमकिर) जी दःखद असभय व अनथषपिष असत महिन ह णभकख या दोहोचया अधतरा (मधयाचया) जवळन जािारा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

णभकख कोिता हा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक सकलप समयक वािा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक सतमतत समयक समायि हाच तो मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख जधमि ह दःखद वदधतव ह दःखद वयाधध ह दःख मतय ह दःख अवपरयाशी सायोग ह दःख वपरयाचा ववयोग ह दःख जयाची अपकषा आह त परापत नसि ह दःख साकषपान पाच अपादान सका ध दःख

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखािी उतपलि ही िािसा - पनभषवाची सनह-सोबतीची यथ-तथ आनाददत करिारी साकषपान ndash तपतीची िािसा भौवतकाची िािसा अणभभौवतकाची िािसा

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखाि तनराकरि िािसपासन सापिष वरागय (िािसचा) समळ नाश तयाग (िािसपासन) मलकत आणि अनासलकत

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख तनराकरिािा मागा हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक साकलप समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक समवत समयक समाधध

42

वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ मागीि पाठातीि वाकयात आपि नाम आणि सवषनाम या परकारातीि शबदात होिार बदि पावहि याच वाकयात वकरया साागिार ज शबद (धात वकरयापद) आि होत तयातही कााही बदि झालयाच पावहि आह या बदिाच ववसतत वववचन आपि या पाठात पाह

कोितयाही वकरयबददि आपि जवहा बोितो तवहा १ ती वकरया होऊन घडन गििी असत २ ती वकरया होत घडत असत ककिवा ३ ती वकरया घडिार असत

जवहा वकरया घडन गििी असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भतकाळ महिजच तहययिनीकािो (अततत काि) असतो जवहा वकरया घडत असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात वतषमानकाळ महिजच पचिपननकािो (विमान काि) असतो जवहा वकरया घडिार असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो (अनागत काि) असतो या तीनही काळात धात वकरयापदािा परतयय (परसतसपद) िावि जात ह परससपद जस काळानरप वगळ असत तसच त वकरया करिाऱया कतयाषचया वचनावर (एकवचन बहवचन) आणि परर (परथम वदवतीय ततीय) अविाबन असत वतषमानकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

वतामानकाळ ndash पचिपननकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो धम म

मतजझमपररसो लस थ

पठमपररसो वत अमधत

या परससपदााना जोडन तयार होिारी कााही धाताची वतषमान काळाची (पचपननकािो) वकरयापदााचा अभयास आपि या पढीि पानाामधन करिार आहोत

43

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अनसमअममह असम अमह

मतजझमपररसो अलस अतथ

पठमपररसो अततथ समधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीधम बरधम बरवीम बरम

मतजझमपररसो बरवीलस बरलस बरवीथ बरथ

पठमपररसो बरवीवत बरवत (आह) बरवमधत (आह)

स ndash ऐकि एकवचन बहवचन

उिमपररसो सिोधम सिाधम सिोम सिाम

मतजझमपररसो सिोलस सिालस सिोथ सिाथ

पठमपररसो सिोवत सिावत सिमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो करोधम करोम

मतजझमपररसो करोलस करोथ

पठमपररसो करोवत करोमधत कबबमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तनोधम तनोम

मतजझमपररसो तनोलस तनोथ

पठमपररसो तनोवत तनोमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पससाधम पससाम

मतजझमपररसो पससलस पससथ

पठमपररसो पससवत पससमधत

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

6

लिपी सावाद करिाऱया दोधही वयलकत जवहा एकमकााचया जवळसमोर

असतात तवहा हा सावाद lsquoपरतयकष सवादrsquo असतो ववसतारिलया भरमिककषाामळ मानवास सावादासाठी सथळ आणि वळ याचा मळ घािि अवनतय होऊ िागि जस राजा धमषगर अथवा ततसम वयलकत आपलया रयतशीलशषयााशी सावाद साधणयासाठी उपिबध आह अस नहमीच होिार नाही तसच सावादाचा मजकर अधधक काळ दटकन रहावा अशीही गरज वनमाषि झािी यातन lsquoअपरतयकष सवादrsquo ही साकलपना उदयािा यऊ िागिी अपरतयकष सावादासाठी एखादा मधयसथ परथम एकाकडन ऐकन नातर दसऱयाकड जाऊन ज ऐकि त सााग िागिा राजाजञची दवाडी दि हा तयातिाच परकार पि यात मधयसथाची अचकता ही वनताात आवशयकता झािी मानवी मधयसथापकषा वनजीव वसतचा उपयोग मधयसथ महिन करता यईि का या परशिाच उिर शोधणयातन एक नव कौशलय उदयािा आि एका वयलकतिा अपणकषत मजकर सााकतीक सवरपात भौवतक वसतवर नोदवन ती वसत दसऱया वयलकतकड नलयावर या दसऱया वयलकतन हा सााकवतक मजकर पाहन तो जसाचया तसा समजि हच त कौशलय कावयक आणि वाधचक सावादातीि साकलपना ककिवा साकताापरमािच ही नोदवन ठवणया योगय दषय साकतााची परिािी महिज ldquoलिपीrdquo लिपी अवगत असणयाच कौशलय महिज lsquoलिहीिrsquo आणि lsquoवाििrsquo

लिपी सादभाषतीि एक महतवाची गोषट यथ समजन घि आवशयक आह भारा आणि लिपी या दोन वगवगळया गोषटी आहत एका ववशीषठ भारची एक ववशीषठ लिपी अस एकास एक नात भारा आणि लिपी यााचया मध सरवातीचया काळातही नवहत आजही त नसाव जस समराट अशोकाच लशिािख भारतातीि सवाषधधक दठकािी सथावनक पराकत भारत बराममह लिपीत लिहीिि असि तरी तच िख वायवय भारतात पराकत भारतच परात खारोषटी लिपीत लिहीिि आहत बराममह लिपी डावीकडन उजवीकड लिहीिी वाचिी जात तर खारोषटी लिपी उजवीकडन डावीकड लिहीिी वाचिी जात कािाातरान भारा आणि लिपी एकमकीशी बााधलया गलया अस असि तरीही आजही कोितयाही भारतीय भारतीि मजकर दसऱया कोितयाही भारचया

7

लिपीत अवगत होणयायोगय लिहीतावाचता यतो इतकच नवह तर अभारतीय भारतीि

मजकरही भारतीय लिपी मध तसाच लिहीतावाचता यतो भारतीय दवनागरी लिपीत बट-बॉि ह आणि असच इतर शबद लिहीणयासाठी ॲ ऑ ह नवीन सवर अातभषत कि आहत

भारतातीि सवाषत पराधचन जञात असििी लिपी बरामहह भारतात आजही उपिबध असिि सवाषत पराधचन िखन महिज समराट अशोकाच लशिािख आणि सताभािख या िखाावरन अस िकषात यत की मितः पालि भारा बराममह लिपीत लिहीिी जात होती आज पालि लिहायिा बोिायिा ककिवा वाचायिा लशकणयासाठी बराममह लिपी लशकणयाची गरज आहच अस नाही कारि आज उपिबध असिि पालि वाङमय जगातीि अनक लिपी मध पसतक रपात आणि सागिक महाजािावर दखीि उपिबध आह िटीन (रोमन) लिपीत तर पालि लिहीणयासाठी कााही अधधक अकषर दखीि उपिबध किी आहत आपि पढीि पाठाातन दवनागरी लिपीतनच पालि भारा लशकिार आहोत कारि मराठी माधयमातन पालि लशकताना आपिास दवनागरी लिपी अवगत आह ह गवहत आहच लशवाय मराठी भारच सथि वयाकरिही आपिास अवगत आह हही गवहत आह

जयपर जवळ बरट यथ सापडििा अशोकािा बरामहह लिपीतीि लशिािख

(सदर िख असििी लशिा कोिकाता यथीि पराि-वसत-सागरहाियात उपिबध आह)

8

मातभाषा तग धरन रहाि आणि ववकसीत होि या उपजत मिभत गिाामळ बािक जधमलयावर त हळ हळ आपलया पािकााच अनकरि करन अनक गोषटी लशक िागत जस एका जागहन दसऱया जागी जाणयासाठी परथम पोटावर घसरि मग हात-पाय या चार अवयवाावर चािि आणि अखरीस दोन पायाावर उभ राहन चािि अशा वकरया बािक नसरगिकपिच लशकत तयाच बरोबर आसपासचया िोकााशी सावाद साधणयासाठी बािक ज कााही सपषटपि ऐकत व पहात तयाच अनकरि करणयाचा परयतन करत ऐक यिारा आवाज आणि बोििाऱयाचया तोडाची होिारी हािचाि यााचया अनकरिातन त बािक परथम एकक अकषर नातर एकक शबद आणि अखरीस िहान िहान वाकय असा सावाद कर िागत िहान बािक सवषपरथम आपलया पािकााचया अनकरिातन जी भारा लशकत ती असत तयाची lsquoमातभाषाrsquo ही भारा लशकताना तयािा कोितही lsquoभाषि शासतरrsquo लशकाव िागत नाही परात तयाचा शबद सगरह जजतका अयिक तततकाि तो मातभाषत समदध होत जातो हच बािक जवहा वकशोरवयीन होत पाठशाळत जाऊन अनक ववदया-किा-शासतर लशक िागत तवहा याच परवकरयत त सवताचया मातभारची लिपी लशकत आणि तयािा तया भारत लिहीिवाचि अवगत होत मग पढ तया भारच शासतर लशकत भारच सौदयष दखीि तयािा समजत अवगत होत ह शासतर लशकणयापवी दखीि तयािा तयाची मातभारा वनणशचतच चाागलया परकार बोिि अवगत असत पि आता ती तयािा सवाागाानी अवगत होत

9

नवी भाषा मातभारा सवाषगाानी पिष अवगत झालयानातर ववसतत सामाजजक सावादासाठी मानवािा इतर भारा लशकणयाचीही गरज भासत अशा वळी ही नवी भारा कोितया पातळी पयात लशकि गरजच आह ह जािन घि सवष परथम आवशयक असत या पातळी अस शकतात ndash बोिि वाचि लिहीि आणि भारच सौदयष समजि भारच शासतर समजि अशा ववशलरिातन भारा लशकणयाची पदधत वनणशचत करता यव शकि नवी भारा िकत बोिि लशकणयासाठी

१ तया भारतन बोििाऱयाच वारावार ऐकि आणि ज ऐकि तयाचा अथष मातभारत समजन घि व तया भारची शबदरिना समजन घि

२ तया भारची शबदसपदा अयिकायिक अवगत करन घि ३ जर एखादी लिपी वाचता आणि लिहीता यत असि तर तया कौशलयाचा उपयोग या कामी

करता यईि महिज जी भारा लशकायची आह तया भारतीि सावाद जी लिपी अवगत आह तया लिपीत पधहा पधहा वाचन आणि सरावासाठी वाचन समजिि सावाद परत लिहन काढि

नवी भारा लिहीता वाचता यि लशकणयासाठी आज ही भारा कोितया लिपीत सवाषधधक लिहीिी जात ह समजन घि आवशयक आह ह समजलया नातर

१ ही लिपी लिहीणया वाचणयास अवगत करि २ तया भारतन बोििाऱयाच वारावार ऐकिवाचि आणि ज ऐकिवाचि तयाचा अथष

मातभारत समजन घि व तया भारची शबदरिना समजन घि ३ तया भारची शबदसपदा अयिकायिक अवगत करन घि ४ पवहलया पायरीत लशकिलया लिपीतच नवया भारतीि सावाद वारावार वाचन काढि आणि

सरावासाठी वाचन समजिि सावाद परत लिहन काढि

10

अशा पदधतीन नवी भारा लशकता यईि एकदा नवी भारा अवगत झािी की नातर या भारचया शासतराचा आणि सौदयाषचा अभयास करता यईि

जगातीि सवषच भारााना सवतःची अशी ववशीषठ शबद रचना असत एका भारतीि शबद रचना दसऱया भारत जशीचया तशी वापरता यत नाही एका भारतीि शबद दसऱया भारतीि शबद रचननसार किी तर या रचनतन अथषपिषता होत नाही कधी कधी तर तयातन अनथष ही होतो महिजच कोितीही भारा लशकताना तया भारची शबद आणि वाकय सारचना समजि सवाषधधक गरजच असत

वर विषन किलया भारा लशकणयाची पदधत िकत अवाषचीन भारा लशकणयासाठी पिषतः उपयोगी आह मातर कोितीही पराधचन भारा लशकणयासाठी ही पदधत पिषतः उपयोगी नाही कारि पराधचन भारा बोििारा जन-समदाय वतषमान काळात उपिबध नसतो महिनच तर तया भारिा पराधचन भारा महितात पराधचन भारा लशकणयासाठी या भारत उपिबध असिि वाङमय उपयोगी पडत भारतीय पराधचन भारच आिखी एक ववशर वगळपि पहायिा धमळत भारतीय पराचीन भाराामध कवळ वाकयातीि शबद-रचनाच नवह तर शबदातिी अकषर-रचना दखीि महतवाची असत कारि अनकदा एकमकााचया सोबत यिार एक वा अधधक शबद एकवतरत करन (शबद सयि) लिवहि (वा बोिि) जातात अशा वळी या शबद समहातीि शबद पथक करि आणि समजि गरजच असत

आतापयातच सवष वववचन आपि पालि भारा समजणया-लशकणयाचया हतन कि आह पालि भारा लशकणयासाठी ववपि सावहतय उपिबध आह पालि भारची वाकय रचना मराठी सदशयच आह वसतत मराठी भारची उतपलि पराकत भारतनच झािी आह पालि भारा पराकत भारचीच एक आविी आह

11

भारतीय भाषा - शबदाचया रपात होिार बदि

जवळ जवळ सवषच भारतीय भाराा मध परतयक वाकयातीि शबदााची रचना एका ववशर पदधतीन किी जात या रचनमध शबदााचा करम सामाधयपि बदििा जात नाही पि सामाधयपि हा करम अनावधानान अथवा अवधानपवषक (भारा सौदयाषसाठी) बदििा तरीही वाकयाचा अथष बदित नाही पढीि वाकय पहा

दवदिान हासािा मारि हासािा दवदिान मारि मारि दवदिान हासािा मारि हासािा दवदिान हासािा मारि दवदिान दवदिान मारि हासािा

जागतीक वकतीची भारा इागिीश मध ही शबद-रचना सामाधय पि पढीि परमाि लिहीिी जाईि

१ Devadatta killed Goose ४ Goose killed Devadatta

२ Killed Goose Devadatta ५ Goose Devadatta killed

३ Devadatta Goose Killed ६ Killed Devadatta Goose

यात िकत पवहलया आणि चौथया शबद-रचनत वनदान अथषबोध तरी होतो (पिषपि ववरोधी अथष) पि दसऱया वतसऱया आणि पाचवया सहावया रचनत अथषबोधच होत नाही

भारतीय भाषचया बाबतीत अस का होत

याच कारि lsquoदवदिrsquo या शबदािा जोडिि lsquoनrsquo ह अकषर आणि lsquoहासrsquo या शबदािा जोडिि lsquoिाrsquo ह अकषर ववशर महिज दवदि आणि हास ह शबद महिज वयलकत जीव तथा वसतची नाव आहत तसच lsquoमारrsquo हा मळ वकरया दाखवविारा शबद (धात) यातन तयार होिार वकरयापद lsquoमारिrsquo lsquoमारिrsquo ह तयाच भतकाळ दशषवविार रप lsquoनrsquo आणि lsquoिाrsquo ही अकषर या वाकयातीि नावााचया अखरीस िाविि lsquoपरतययrsquo आहत ह परतयय (परसतसपद) ववभकती महिजच तवभलि

अशा परकार वाकयात रचना करतााना शबद बदितात आणि या रचनतन एक वनणशचत अथष परापत होतो कोितीही भारतीय भारा लशकताना परथम कोितया परकारच शबद किी आणि कस

12

बदितात याचा अभयास करि आवशयक आह तर वाकयात कसही आणि कोठही योजि तरीही न बदििार शबद कोित याचा अभयासही अातभषत असावा िागि

या अभयासा नातर आपिी वाचणया-लिहीणया-बोिणयातीि या नवया भारची शबदसपदा जस-जशी वाढत जाईि आणि तया तया दठकािी मळ शबद आणि तया शबदाच बदिि रप समजन यइि तस-तस भारच नीट आकिन होऊ िागि

13

पालि भाषा पराचीन भारतात जया भारा बोिलया जात होतया तयााना आज पराकत अस साबोधि जात सथळ-काळानरप पराकत भारचया अनक आविी पराचीन भारतात आढळलया आहत या आविी महिज मागधी अधषमागधीजन पराकत शौरसनी महाराषटरी पशाधच इसवी सन पवष ४५० चया समारास अनसततवात असििी अशीच एक पराकतची आविी बदधाानी आणि तयााचया लशषयाानी तयााची ततव जनसामाधयााना साागणयासाठी वापरिी ही भारा महिजच ldquoपालिrdquo पालि या शबदाचा अथष gt ओळ (Line)

पालकत (Row) मारगिका (Causeway) पववतर मजकर (वतवपटकातीि मजकर)(Sacred

text) पालि या शबदाचा अथष साागिाऱया िखाामध माझया असही वाचनात आि आह की

ldquoिहम पाियतत त पालिrdquo (पाियवत महिज (पािनपोरि) रकषि करतोरकषि करत) अथाषत धमाषच रकषि करत ती पालि सरवातीचया काळात पालि भारा बराममह लिपीत लिहीिी जात होती आज ती सवष भारतीय लिपीतन लिहीिी जात तशीच ती ससिहिी वकननौरी आणि इतर अनक अभारतीय लिपीमध आणि रोमन लिपी मधही लिहीिी जात पालि भारसाठी रोमन लिपीत कााही अधधक धचधह दखीि समाववषट किी आहत

सामाधय मािसास पालि भाषा समजावी एवढाच या सवष िखना मागचा उददश आह पालि भारच पााधडतय परापत वहाव हा उददश तर माझाही नवहता ककिवा आजही नाही भगवान बदधाानी जीवनाच एक सावषभौधमक आणि सावषकालिक ततवजञान अधडच हजार वराापवी साागीति ज जगातीि अनक ववदवानााना रचि तसच तमहा आमहािाही अनसरिीय वाटि ह ततवजञान मळचया शदध सवरपात समजायच असि तर बदधाानी त जया भारत साागीति ती भारा वाचता

14

(लिहीता) यि आवशयक आह याच उददशान पालि भारा लशकि सिभ वहाव यासाठीचा हा कतजञ परयतन

अथाषत ह एवढच वाचन आपिास पालि भारा समज शकि असा गरसमज किीही करन घऊ नय या वाचना नातर आपिास जञात असिलया पालि भारतीि शबदााचा साचय जजतका शकय होईि वततका वाढववि अतयात गरजच आह आपिा शबद-साचय जस-जसा वाढत जाईि आणि आपि तया शबदााच पालि वयाकरि समजन तयााचा अथष मनाशी िावीत जाऊ तस-तशी आपिास पालि भारा समजि सकर होत जाईि पालि भारचा शबद-साचय वाढववणयासाठी पालि वाङमय पालि सिााच वाचन हा सहज सिभ मागष आह या साठी सदर पसतकात पालि सावहतयातीि काावह उतार व गय सि तयातीि शबदााचया मराठीतीि अनवादासह ददि आहत या पसतकाचया वाचन अभयासानातर आपिास पालि भारचया वयाकरिाच आणि इतर पालि सावहतयाच वाचन करन हा अभयास समदध करता यईि

पालि भारत सरवातीस जवहा वाङमय वनमीती झािी आणि तो बराममह लिपीचा दखीि वनमीतीचा काळ होता अथाषतच पालि भारा तया काळात आणि तया नातरची कााही शतक पालि बराममह लिपीतच लिहीिी जात होती आज सार पालि वाङमय जगातीि अनक लिपीमध उपिबध आह ह आपि या पवीच वाचि आह तरीही पालि भारा लशकणया सोबत या पसतका अखरीस आपि बराममह लिपीचीही तोडओळख करन घिार आहोत

आपि ह वाचत आहात महिजच आपिास पालि भारा अवगत करणयाची इचछा आह व आपि या इचछापतीचा परयतन करीत आहात ह वनणशचत आपिास या परयतनात यश परापत होवो ही सददचछा

का सात इागिीश मध लिहीिि शबद Pali English Dictionary by TWRhys Davids अनसार आहत

15

बािावतार - १

१ बदधा वतधा णभवजधदतवा बदधमबज ववलोचना बालावतारा भालसससा बालाना बजदधवजदधया

२ अकखरापादयो एकििालीस अकखरावप अकारादयो एकचिालीसा सिधतोपकारा ता यथा -अ आ-इ ई-उ ऊ-ए ओ क ख ग घ ङ च छ ज झ ञ ट ठ ड ढ ि त थ द ध न प ि ब भ म य र ल व स ह ळ अा -इवत

३ ततथोदनतासरा अटठ ततथ अकखरस ओकारधता अटठ सरा नाम ततथवत वित

४ लहमिा तयो रसतसा ततथ सरस लहमिा अ इ उ इवत तयो रससा

५ अञ ञ दीघा ततथ सरस रससहञ ञ दीघा सायोगतो पबब एओ रससा इवोच चधत अनधतरा बयञ जना सायोगो एतथ सययो ओटठो सोततथ

६ ससा बयञ जना सर ठपतवा ससा कादयो वनगगहीतधता बयञ जना

७ वगगा पञ िपञ िसो मनता बयञ जनाना कादयो मकारधता पञ चपञ चसो अकखरवधतो वगगा वगगाना पठमदवतया सो चाघोसो एतथाञ ञ घोसा

८ अ इतत तनगगहीत अाइवत अकारतो परा यो वबधद सयत त तनगगहीता नाम वबधद चळामिाकारो वनगगहीतमधत वच चत कवलससा पपयोगिा अकारो सनध नधीयत

16

पालि अकषरमािा पालि भारत एककचाळीस अकषर आहत या पकी पवहि आठ सवर आणि पढीि तहतीस वयञजन

सवर अ आ इ ई उ ऊ ए ओ वयञजन क ख ग घ ङ

च छ ज झ ञ

ट ठ ड ढ ि

त थ द ध न

प ि ब भ म

य र ि व स ह ळ ा

आठ सवराापकी अ इ उ ह ऱहसव सवर आणि आ ई ऊ ए ओ ह दीघष सवर

वयाजनाच पाच वगष अनकरम क-वगष च-वगष ट-वगष त-वगष आणि प-वगष

य पासन ळ पयात सात इतर वयञजन

अखरीस ा अनसवार ककिवा अननालसक वयाजन पालि भारत यास वनगगहीत महितात

17

कसमलिसि सिवपटक ndash अागिरवनकाय वतकवनपात पालळ (६६)

एवा म सता ndash एका समया भगवा कोसिस चाररका चरमानो महता णभकखसङघन सददधि यन कसमिा नाम कािामाना वनगमो तदवसरर अससोसा खो कसमलिया कािामा ndash ldquoसमिो खि भो गोतमो सकयपिो सकयकिा पबबजजतो कसमिा अनपपिो ता खो पन भवधता गोतमा एवा कलयािो वकलिसददो अबभगगतो ndash ldquoइवतवप सो भगवा अरहा सममासमबदधो ववज जाचरिसमपध नो सगतो लोकववद अनिरो पररसदममसारलथ सतथा दवमनससाना बदधो भगवाrsquoवत सो इमा लोका सदवका समारका सबरहमका सससमिबराहमणिि पजा सदवमनससा सया अणभञ ञा सतचछकतवा पवदवत सो धममा दसवत आददकलयािा मजझकलयािा पररयोसानकलयािा सातथा सबयञ जना कवलपररपणिा पररसदधा बरहमचररया पकासवत साध खो पन तथारपाना अरहता दससना होतीवत ldquo अथ खो कसमलिया कािामा यन भगवा तनपसङकममिस उपसङकधमतवा अपपकच च भगवधता अणभवादतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च भगवता सददधि सममोददिस सममोदनीया कथा सारिीया वीवतसारतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च यन भगवा तनञ जसिि पिामतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च नामगोिा सावतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च तणहीभता एकमधता वनसीददिस एकमधता वनलसध ना खो त कसमलिया कािामा भगवधता एतदवोचा ndash ldquoसमधत भधत एक समिबराहमिा कसमिा आगचछमधत त सका यव वादा दीपमधत जोतमधत परपपवादा पन खासमधत वमभमधत पररभवमधत ओमतकखा करोमधत अपरवप भधत एक समिबराहमिा कसमिा आगचछमधत तवप सका यव वादा दीपमधत जोतमधत परपपवादा पन खासमधत वमभमधत पररभवमधत ओमतकखा करोमधत तसा नो भधत अमहाका होतव कङखा होवत ववधचवकचछा ndash lsquoको स नाम इमसा भवता समिबराहमिाना सच चा आह को मसाrsquoवत rdquo ldquoअितञह वो कािामा कङखखता अिा ववधचवकतचछता कङखनीयव पन वो ठान ववधचवकचछा उपपध नाldquo ldquoएथ तमह कािामा मा अनससवन मा परमपराय मा इवतवकराय मा वपटकसमपदानन मा तक कहत मा नयहत मा आकारपररववतक कन मा दददटठवनजझानकखमधतया मा भबबरपताय मा समिो नो गरवत यदा तमह कािामा अिनाव जानययाथ ndash lsquoइम धममा अकसिा इम धममा सावज जा इम धममा ववञ ञगरवहता इम धममा समिा समाददध ना अवहताय दकखाय साविधतीrsquoवत अथ तमह कािामा पजहययाथ ldquo

18

चाररका = यातरा परवास चरमान = चाििारा विरिारा परवासी ससघि = सोबत वनगम = नगर शहर कसमलि = आजच कसररया नगर तदवसरर = तत अवसरर = तथ पोचि कािामा = कसमलि नगरातीि ववशीषठ िोक अससोसा = होत खो = वसततः वासतववक खि = खरोखर पबबजजतो = परवतजजत झाििा अनपपिो = परापत झािा कलयािो = नशीबवान पववतर वकलिसददो = वकतीमान अबभगगतो = वर गििा उननत िोकववद = सवष िोक जाििारा ववशवजञ अनिरो = असा दसरा नाही सवोिम पररसदमम = लशकषीत होत असिारा सारथी = रथ चािवविारा पढ निारा सतथा = शालसत करिारा लशकविारा मार = मनातीि अकशि परविी भिया सया = सवया आपोआप इमा = या अशा अणभञञा = अणभजञान सतचछकतवा = साकषात करतो पवदवत = परकट करतो ववजञावपत करतो आदद = आराभ मजझ = मधयाातर पररयोसान = शवट सातथ = साथष उपयकत सबयञजन = सबब वयाजन ndash सवाषकषर बरमहचररया = पाववतरय पकासवत = परकालशत करतो उपसङक = जवळ जाि अपपकचच = कवधचत कधध तरी अलपशः एकमधता = एका बाजिा वनसीदन = बसि सममोद = आनाद उलहास सारतवा = समरि करन सावतवा = साागन तणहीभता = गपचप एतदवोच = एतत वच = अस बोिि सका यव = सवताचा वादा = ववचार लसदधाात दीपन = परकालशत करि जोतन = चमकववि पन = परात परपप = दसऱयाचा इतरााचा खासमधत = दोर दि अपशबद बोिि वमभमधत = घिा करतात पररभवन = कनिदा करि ओमतकखा = वनमनतम नीचतम अपर = दसरा पणशचम अधय कङखा = शाका साशय ववधचवकचछा = अववशवास साशय अितञह = पयाषपत इवतवकराय = मितः असि नयहत = खावतरिायक पररववतकक = परामशष वनजझान = अातयाषम

19

खमधतय = सहनशीि सहनयोगय धमम = गिववशर गिधमष सावजजा = सदोर ववञञा = वववक गरवहता = कनिदनीय समिा = समसत समाददनन = अागीकार करि सवीकारि सावि = ववदयमान असि असि पजहययाथ = तयाग करा

कसमलिसि ndash मराठी अनवाद मी अस ऐकि आह एकदा भगवात मोठया परवासी णभकखसाघासह कौशि (दशाचया) यातरत असता कािामााचया (जमातीचया) कसमलि नावाचया नगरात पोचि कसमलि ह खरतर कािामााचच ह शरमि शाकयकळातीि परवतजजत शाकयपतर गौतम खरोखरच (आपलयािा) परापत झाि आहत वासतववक आता गौतम पववतर उननत व कीतीमान आह जो दीपयमान योगयतापरापत समयक बदधीचा ववदया व आचरिान सापनन सधमागाषवर जात असििा सवष िोक जाििारा (सवषजञ) सवोिम असा लशकषीत होऊ असिाऱयााना पढ निारा सामाधय आणि असामाधय िोकााना शालसत करिारा असा तो बदध तो असामाधय जनााना भियााना पववतर जनााना शरमि-बरामहि जनााना आपोआपच अणभजञानाचा साकषातकार परकट करतो अस ततवजञान दतो ज आराभी वहतकर मधयाधही वहतकर आणि अावतमतः वहतकर साथष सवाषकषर समसत पररपिष पररशदध आणि पववतरतन परकालशत आह या िाभपरद रपान योगय दशषन होत आह अशा ररतीन कसमिीच कािामा भगवातााजवळ आि कााही (िोक) जवळ जाऊन भगवातााना अणभवादन करन एकाबाजिा बसि कााही (तयााचया) सावनधयान उलहालसत झाि कााही आनादान समती-ववसमत होऊन एकाबाजिा बसि कााहीजि भगवातााना हात जोडन परिाम करन एका बाजिा बसि कााही जि नाम-गोतर साागन एकाबाजिा बसि एका बाजिा बसन कसमलिच कािामा भगवातााना अस महिाि की ldquoशाधती भधत कोिी एक बरामहि-शरमि कसमलिस यतात त सवतःची ततव परकालशत करतात चमकववतात परात इतरााचया ततवााना दोर दतात घिा करतात कनिदा करतात नीच करतात भधत दसऱयाादा कोिी एक बरामहि-शरमि कसमलिस यतात तयाानी सवतःची ततव परकालशत

20

करतात चमकववतात परात इतरााचया ततवााना दोर दतात घिा करतात कनिदा करतात नीच करतात महिन ह भधत आमहास शाका होत साशय यतो ndash यापकी कोिता शरमि-बरामहि सतय बोितो कोिता खोट बोितो rdquo ldquoह कािामा आपिास शाका आणि साशय आह या दठकािी अशी शाका व साशय यि पयाषपत आहrdquo ldquoह कािामा (कवळ) ऐकणयान नाही पारापाररकतन नाही मितः असलयान नाही धारमिक पसतकात असलयान नाही तकष -हतन नाही खातरी असलयान नाही मागीि परामशाषन नाही अातयाषमी दषटीन समजन नाही भवय-रपान (भारन) नाही शरमि व जषठााचया (साागणया) न नाही तर ह कािामा सवतः जािन घया (की) ज ततव अकशि आह ज ततव सदोर आह जया ततवााना ववदवान दोरी महितात जया ततवााना सापिष अागीकारि सवाासाठी अवहताच आणि दखाःच आह ह कािामा अशा (ततवाा) चा (सवषथा) तयाग कराrdquo

21

वाकयातीि शबद आणि तयाि भद

मानव सावाद करतात तवहा त एकमकााना कााही ववचरतात आणि ज ववचारि त साागतात या ववचारणयात आणि साागणयात कााहीतरी lsquoअसिrsquo ककिवा कााहीतरी lsquoघडिrsquo असत या असणया-घडणयाचा थट साबाधीत महिजच lsquoजो कोिी असतोrsquo अथवा lsquoजो कोिी घडववतोrsquo ldquoतोrdquo महिज सावादातीि वाकयात असििा कताा हा कताष कधी एकटा (एकविन) तर कधी समह रपात (बहविन) असतो तसच हा कताष कधी परर (पलिीग) कधी सतरी (सतरीलििग) तर कधी या दोहोहन वगळा (नपसकलििग) असतो या कतयाषिा एक ववधान ककिवा नाव असत जयान तो वनणशचत ओळखिा जातो या नावािाच नाम महटि जात जवहा याच कतयाषचा पधहा पधहा उलिख होतो तवहा पवहलया उलिखा नातर यिाऱया पढीि उलिखात या नावाचया ऐवजी एक वगळ ववधान वापरि जात या ववधानािा सवानाम महितात

सावादातीि वाकयातन सावादकताष सवतः बददि बोितो तवहा तयािा परथम परर महिज उिमपररसो महितात जयाचयाशी सावाद किा जातो आह तयाचा वाकयात उलिख होतो तवहा तयािा वदवतीय परर महिज मजझिमपररसो महितात जवहा सावादातीि वाकयात सावाद करिाऱया दोहोहन वगळा तीसऱयाच कोिाचा उलिख असतो तवहा तयािा ततीय परर महिज पठमपररसो महितात

वाकयातन वयकत होिाऱया घडणयाचा थट साबध जसा कतयाषशी असतो तसच वाकयातीि घडि जयाचयाशी घडत तो महिज वाकयातीि कमा या कमाषसही एकवचन बहवचन तसच पलिीग सतरीसििग व नपसकसििग अस भद असतात तसच कमषही उिमपररसो मतजझमपररसो व पठमपररसो अशा सवरपात यत

जया शबदान वाकयातीि असि ककिवा घडि साागीति जात तया शबदािा तकरयापद महितात वकरयापदातीि शबद एका मळ शबदािा परतयय महिज परसतसपद जोडन किि रप असत या मळ शबदािा िात महितात धातिा जोडणयाच परससपद (परतयय) उिमपररसो मतजझमपररसो व पठमपररसो तसच एकवचन व बहवचन या कतयाषचया भदावर अविाबन असत वाकयात साागीतििी वकरया क वहा घडिी ह साागिारा वकरयापद शबदातीि बदि ह एक महतवाचा भद होय वकरया वतषमानात घडत असलयास वतषमान काळ महिजच पिपननकािो या पवीच घडिी असलयास भतकाळ महिजच तहययिनीकािो आणि वकरया पढ घडिार असलयास भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो महितात वतषमानकाळास

22

विमानकािो भतकाळास अतततकािो आणि भववषयकाळास अनागतकािो असही साबोधि जात

योच बदधा अततताि योच बदधा अनागता पचिपननाि यो बदधा अहा वादाधम सबबदा या सिातन तीनही काळााची नाव वनणशचत समरिात रहातीि

23

महामङगलसि (सि १ ndash ७) सिवपटक - खददकवनकाय ndash खददकपाठपालळ

lsquolsquoबह दवा मनससा च मङगलावन अधचधतया

आकङखमाना सोतथाना बरवह मङगलमिमाrsquorsquo १

lsquolsquoअसवना च बालाना पतणडतानञ च सवना पजा च पजनययाना एता मङगलमिमा २

lsquolsquoपवतरपदसवासो च पबब च कतपञ ञता अिसममापणिधध च एता मङगलमिमा ३

lsquolsquoबाहसच चञ च लसपपञ च ववनयो च सलसतकखतो

सभालसता च या वाचा एता मङगलमिमा ४

lsquolsquoमातावपत उपटठाना पिदारसस सङगहो अनाकला च कममधता एता मङगलमिमा ५

lsquolsquoदानञ च धममचररया च ञातकानञ च सङगहो

अनवज जावन कममावन एता मङगलमिमा ६

lsquolsquoआरती ववरती पापा मज जपाना च सायमो अपपमादो च धममस एता मङगलमिमा ७

धचधता = काळजी ववचार समसया अधचधतया = काळजीन ववचारान आकङख = आकााकषा आकङखमाना = आकााकषा करिार सोततथ = कलयाि सरकषा कषम बरवह = बोिाव साागव सवना = सागत करि बाि = मखष अजञानी पवतरप = अनकि दस = दश परदश वास = रहाि पञञता = पवषता पराथधमकता सचचञच = जञान लसपपञ च = कौशलय उपटठान = सवा अनाकि = वनणशचित अनवजज = अवजयष आरवत = तयाग ववरती = दर रहाि पाप = दषकतय वाइट कती

24

महामङगलसि मराठी अनवाद ( सि १ ndash ७) (महामङगिसिािी परासततावना ndash भगवान एकदा शरावनसत यथीि अनाथवपणडकाचया जतवन बागत बसि असता रातर समयी एक दवता तथ यवन भगवधताना अणभवादन करन गय सवरपात महिािी ) अनक शरषठ(मानव) व (सामाधय)मानव यााच मागिाचया ववचारान कलयािाचया अनक आकााकषाा करिाराा साठी (आपि) उिम व मागि साागाव १ (यावर भगवधतानी ददिि उिर ) मखााची सागत नसावी पाधडतााची सागत असावी पजनीयााची पजा वहावी ह उिम व मागि २ अनकि (योगय) परदशात रहाव पणय कतयास (सतकतयास) पवषता (पराथधमकता) असावी सवया समयक असणयाचा वनशचय ठवावा ह उिम व मागि ३ अधधक जञान कौशलय आणि ववनय याानी सलशणकषत वहाव बोिताना चाागि भाषय कराव ह उिम व मागि ४ माता-वपतयााची सवा करावी पतर व पतनी च वहत कराव वनणशचित कायष कराव ह उिम व मागि ५ दान कराव सदाचरि कराव आपतजनााच वहत कराव अवजयष तच कराव ह उिम व मागि ६ दषकतय तयागाव तयापासन दर रहाव मदयपानापासन सायधमत रहाव सदगिाा बददि परमाद नसावा ह उिम व मागि ७

25

महामङगलसि (सि ८ ndash १२)

lsquolsquoगारवो च वनवातो च सधतदटठ च कतञ ञता कालन धममससवना एता मङगलमिमा ८

lsquolsquoखधती च सोवचससता समिानञ च दससना कालन धममसाकचछा एता मङगलमिमा ९

lsquolsquoतपो च बरहमचररयञ च अररयसच चान दससना वनबबानसतचछवकररया च एता मङगलमिमा १०

lsquolsquoिटठसस लोकधममवह धचिा यसस न कमपवत असोका ववरजा खमा एता मङगलमिमा ११

lsquolsquoएताददसावन कतवान सबबतथमपराजजता सबबतथ सोततथा गचछमधत ता तसा मङगलमिमrsquorsquo १२

सख आणि दःख यश आणि अपयश कनिदा आणि सतती िाभ आणि कषती

ह आठ लोक-सवभाव आहत गारवो = गौरव वनवातो = अवमान सधतदटठ = सातषटी कतञञता = कतजञता खमधत = सहनशीिता सोवचचसता = ववनमरता साकचछा = चचाष बरहमचररय = शरषठ जीवन वनबबान = वनवाषि सतचछवकररया = साकषावतकरि िट = भरि भारि िोकधमम = िोकसवभाव यसस = जो कोिी ववरजा = वनमषळ खमा = कषम सख एताददसावन = अशा परकार

26

महामङगलसि मराठी अनवाद (सि ८ ndash १२) गौरव अथवा अवमान ककिवा सातषटी या (सवाा) बददि कतजञ असाव वळो-वळी सवदवचारााच शरवि कराव ह उिम व मागि ८ सहनशीिता व ववनमरता बाळगावी शरमिााच दशषन कराव आणि वळो-वळी सवदवचारााची चचाष करावी ह उिम व मागि ९ शरषठ जीवनासाठी आणि शरषठ (चार) सतय यासाठी साधना करावी वनवाषिाचया साकषावतकरिा साठी (साधना करावी) ह उिम व मागि १० आठ िोक-सवभावान भारनही जया कोिाच धचि का वपत होत नाही (परात) शोकरहीत आणि वनमषळ कषमपिष रहात ह उिम व मागि ११ अशा परकार कलयान (जो) सवषतर अपराजजत रहातो सवषथा कलयािाकड जातो ह तयाच उिम व मागि १२

27

वाकयातीि शबदात होिार बदि - १ दवदिो हासा पससवत दवदि हासािा पहातो दवदिो िन आहरती दवदि िनषयािा आितो दवदिन धना तजन योजवत दवदिान धनषयािा बाि िाविा दवदिाय हाससस कामता होमधत दवदिािा हासाची इचछा होती ववदध हासो नभसतमा पतवत जखमी हास आकाशातन पडतो यसतस तजनो तस हासो झयािा बाि तयािा हास दवदिसस यििससतम अनकमपा नततथ दवदिाचया मनात करिा नाही गोतमा हासा ओभरती गौतमा हास घवन जा

वरीि आठ वाकयात शबदात होिार आठ परकारच बदि ददसत आहत बदिि शबद ठळक कि आहत आणि ह शबद वयलकत वसत अथवा ततसम गोषटीची नाव (अथवा नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिार शबद) आहत जस

- दवदि व गोतम ही वयसकतिची नाव आहत - हास ह पकषाच नाव आह तर धन व तजन ही वसताची नाव आहत - नभ आणि धचि ही दखीि नावच आहत - वरीि सवष वाकयातीि वयलकत आणि वसत एककच आहत

नावािा मराठी वयाकरिात आणि पालि वयाकरिातही नाम अस महितात या वयलकत आणि वसत एकक असलयान ह एकविन आह नामात अथवा सवषनामात बदि होताना तयाचया अखरीस एक वा दोन अकषर जोडिी जातात या शबदबदिास पालि भारत तवभलि (मराठीत ववभलकत) महितात

णभकख जतवना आगचछमधत णभकख जतवनात आि बदधा णभकखवो सदधमा दसवत बदधाानी णभकखना सदधमष ददिा णभकखतह बदधाय नममधत णभकखनी बदधााना नमन कि णभकखनो गामणिना भोजना दसवत णभकखना गाव-मखयान भोजन ददि गामवासी णभकखणभ धममा आकङखवत गरामसथ णभकखकडन धमष इतचछतात गामवासी णभकखन मानसी गरामवासीनी णभकखिा सधमान किा णभकखमहह खीिासवो होमधत णभकखत आशरव-कषीिता असत णभकखव मा पमादो रमसस धचिा णभकखनो परमादात मन रमव नका

28

वरीि वाकयात णभकख या नामाच बहविन यत व तयाचया रपात आठ ववभसकतिच (बहविन तवभलि) बदि ददसत आहत

वाकयात उपयोजजिलया परतयक नामाची (सवषनामाची) एक भधमका असत या भधमकनसार तयाच ववभकतीच रप तयार होत पढीि तकतयात आठ वाकयात गौतम गोतम या नामाची आठ ववभलकत रप आणि याच शबदाची वाकयातीि भधमका लिहीिी आह

तवभकती पालि वाकय मराठी वाकय भयमका

परथमा गोतम राज-पासाद बवह वनकखमवत | गौतम राजवाडयाबाहर वनघाला

कोि काय

वदवतीया गोतमा वगिान महलिक पतसस | गौतमास आजारी वदध ददसला

कशास कोिास

ततीया गोतमन ककिकराना बहा पञह पतचछ | गौतमान सवकास अनक परशि ववचारल

कसा किी कोिी

चतथी गोतमनो बह ववसजजन िणभ | गौतमाला अनक उिर धमळािी

कशाला किाला

पाचमी गोतमसमा कसि-पञा कोधच नततथ | गौतमाहन कशि-बदधी किीही नाही

कशाहन किाहन

शषठी गोतमसस पञा सममासा अततथ | गौतमाची बदधी समयक आह

कशाचा किाचा

सपतमी गोतमनसम कोधो नततथ | गौतमात करोध नाही

कशात कोिात

साबोधन गोतमा अमहाका सदधमा दवत | गौतमा आमहास सदधमम दयावा

साद दि हाक मारि

ववभलकतच रप (ववभलि) नामाचया विन (एकवचन बहवचन) लििग (पतलिाग नसतरसििग नपासकसििग) आणि अनतय सतवर (अकाराधत आकाराधत इकाराधत उकाराधत) यावर अविाबन असत तरीही सथिपि नामाास जोडि जािार तवभलि परसतसपद पढीि तकतयात ददि आहत

29

तवभलि परसतसपद

ववभलि एकवचन बहवचन भधमका पठमा ओ आ कोि काय दवतया अा ए कशास कोिास तवतया एन एवह एणभ कसा किी कोिी चततथी आय सस आना कशाला किाला पञचमी आ समा महा एवह एणभ कशाहन किाहन

छटठी सस आना कशाचा किाचा सपतमी ए नसम ममह एस कशात कोिात आिपन (आ) (आ) साद दि हाक मारि

नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिाऱया शबदााना सवषनाम महितात मी आमही त तमही तो ती त तया कोि (परशिाथषक सवषनाम) ही मराठी सवषनाम आहत पालि भारत अमह तमह त य आणि क (परशिाथषक सवषनाम) ही सवषनाम आहत या सवषनामााची दखीि आठ ववभलि रप होतात पढीि पानाावरीि तकतयाा मधन कााही नाम व सवषनामााची ववभलि रप अभयासासाठी ददिी आहत

30

नर (अकाराधत पतलिाग) मानव मनषय

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा नरो नरा दवतया नरा नर

तवतया नरन नरवह नरणभ

चततथी नराय नरसय नराना पञचमी नरा नरमहा नरसमा नरवह नरणभ

छटठी नरसस नराना सिमी नर नरममह नरनसम नरस

आिपन नर नरा नरा

धचि (अकाराधत नपसकसििग) मन धचि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा धचिा धचिा धचिावन दवतया धचिा धचि धचिावन

तवतया धचिन धचिवह धचिणभ

चततथी धचिाय धचिसस धचिाना पञचमी धचिा धचिमहाधचिसमा धचिवह धचिणभ

छटठी धचिसस धचिाना सिमी धचि धचिममह धचिनसम धचिस

आिपन धचि धचिा धचिा धचिावन

31

पञञा (आकाराधत नसतरसििग) परजञा

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पञञा पञञा पञञायो दवतया पञा पञञा पञञायो तवतया पञञाय पञञावह पञञाणभ

चततथी पञञाय पञञाना पञचमी पञञाय पञञावह पञञाणभ

छटठी पञञाय पञञाना सिमी पञञाय पञञाया पञञास

आिपन पञञ पञञा पञञायो

पाणि (इकाराधत पतलिाग) हात

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पाणि पािी पाियो दवतया पाणिि पािी पाियो तवतया पाणिना पािीही पािीणभ

चततथी पाणिनो पाणिसस पािीना पञचमी पाणिना पाणिमहा पाणिसमा पािीही पािीणभ

छटठी पाणिनो पाणिसस पािीना सिमी पाणिममह पाणिनसम पाणिस पािीस

आिपन पाणि पािी पाणि पाियो

32

बोधध (इकाराधत नसतरसििग) जञान बदधी

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा बोधध बोधी बोधधयो बोधयो दवतया बोमधि बोधी बोधधयो बोधयो तवतया बोधधया बोधया बोधीवह बोधीणभ चततथी बोधधया बोधया बोधीना पञचमी बोधधया बोधया बोधीही बोधीणभ

छटठी बोधधया बोधया बोधीना सिमी बोधधया बोधया बोधया

बोमधि बोधो बोधधया बोधीस बोधधस

आिपन बोधध बोधी बोधधयो बोधयो

णभकख (उकाराधत पतलिाग) णभकष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा णभकख णभकख णभकखवो दवतया णभकखा णभकख णभकखवो तवतया णभकखना णभकखवह णभकखणभ

चततथी णभकखनो णभकखसस णभकखना पञचमी णभकखना णभकखसमा णभकखमहा णभकखवह णभकखणभ

छटठी णभकखनो णभकखसस णभकखना सिमी णभकखनसमा णभकखममह णभकखस णभकखस

आिपन णभकख णभकख णभकखव णभकखवो

33

वपत (उकाराधत पतलिाग) वपता

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा वपता वपतरो दवतया वपतरा वपतर वपतरो तवतया वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

चततथी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना पञचमी वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

छटठी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना सिमी वपतरर वपतरस वपतस वपतस

आिपन वपत वपता वपतरो

अमह (सवषनाम) मी ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा अहा मया असमा अमह नो दवतया मा ममा अमहा अमहाका अमह नो तवतया मया म अमहवह अमहणभ नो चततथी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो पञचमी मया अमहवह अमहणभ

छटठी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो सिमी मवय असमास अमहस

आिपन - - - - - -

34

तमह (सवषनाम) त

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा तवा तवा तमह वो दवतया ता तवा तवा तवा तमहा तमहाका तमह वो तवतया तवया तया त तमहवह तमहणभ वो चततथी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो पञचमी तवया तया तवमहा तमहवह तमहणभ

छटठी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो सिमी तववय तवय तमहस

आिपन - - - - - -

ता (पतलिाग)(सवषनाम) तो ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सो सयो ता ना (नपसक) त न तावन नावन

दवतया ता ना ता ना त न तावन नावन

तवतया तन नन तवह नवह तणभ नणभ

चततथी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना पञचमी तमहा अमहा नमहा तसमा तवह नवह तणभ नणभ

छटठी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना सिमी तममह अममह नममह तनसमा ननसमा अनसमा तस नस

आिपन - - - - - -

35

(सतरीसििग)(सवषनाम) ती

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सा सया ता ना तायो नायो दवतया ता ना ता ना तायो नायो तवतया ताय नाय तससा वतससा तावह नावह ताणभ नाणभ चततथी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा

वतससा तासा आसा तासाना

पञचमी ताय नाय तससा तावह नावह ताणभ नाणभ छटठी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा वतससा तासा आसा तासाना

सिमी वतससा तससा अससा ताया तससा वतससा तास आिपन - - - - - -

सबब (पतलिाग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबो सबबा (नपसक) सबब सबब सबबवन

दवतया सबबा सबबा सबब सबब सबबवन

तवतया सबबन सबबवह सबबणभ चततथी सबबसस सबबसाना पञचमी सबबमहा सबबसमा सबबवह सबबणभ

छटठी सबबसस सबबसा सबबसाना सिमी सबबममह सबबनसम सबबस

आिपन सबब सबबा सबब सबबवन सबब सबब सबबवन

36

सबब (सतरीसििग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबा सबबा सबबायो दवतया सबबा सबबा सबबायो तवतया सबबाय सबबावह सबबाणभ चततथी सबबससा सबबाय सबबासा सबबासाना पञचमी सबबाय सबबावह सबबाणभ

छटठी सबबसा सबबाय सबबासा सबबासाना सिमी सबबससा सबबाया सबबास

आिपन सबब सबबा सबबायो

ककि (पतलिाग)(सवषनाम) कोि ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा को ककि का (नपसक) क क कावन

दवतया का ककि का क क कावन

तवतया कन कवह कणभ चततथी कसस वकसस कसा कसाना पञचमी कमहा कसमा वकसमा कवह कणभ

छटठी कसस वकसस कसा कसाना सिमी कममह वकममह कनसम वकनसमा कस

आिपन - - - - - -

37

ककि (सतरीसििग)(सवषनाम) कोि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा का का कायो दवतया का का कायो तवतया काय कावह काणभ चततथी कससा काय कासा कासाना पञचमी काय कावह काणभ

छटठी कससा काय कासा कासाना सिमी कससा काया कास

आिपन - - - - - -

एत (पतलिाग)(सवषनाम) हा ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसो एता (नपसक)

एत एत एतावन

दवतया एता एना एता एत एन एत एतावन

तवतया एतन एतवह एतणभ चततथी एतसस एतसा एतसाना पञचमी एतमहा एतसमा एतवह एतणभ

छटठी एतसस एतसा एतसाना सिमी एतममह एतनसम एतस

आिपन - - - - - -

38

एत (सतरीसििग)(सवषनाम) ही

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसा एता एतायो दवतया एता एता एतायो तवतया एताय एतावह एताणभ चततथी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना पञचमी एताय एतावह एताणभ

छटठी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना सिमी एवतससा एतससा एतासा एतास

आिपन - - - - - -

ककि (त कोि) सबब (त सवष) एत (ह) ही नपसकसििगी सवषनामााची रप पठमा आणि दवतया ववभिी मध वगळी असतात तवतया त सिमी पयात या सवषनामााची रप पतलिागी सवषनामाासारखीच असतात पालि भारत खालिि परमाि सवषनाम आहत अमह = मी तमह = त अञञ = अधय पबब = पवष दतकखन = दणकषि उिर = उिर एक = एक अपर = पणशचम ता (सो सा ता) = तो ती त एत (एसो एता एता) = हा ही ह इम (अया अया इदा) = हा ही ह ककि (को का ककि) = तो कोि ती कोि त कोि सबब (सबबो सबबा सबबा) = त सवष तया सवष त सवष

39

िहमिक कपविनसि सिवपटक ndash सायिवनकायो - महावगगो १२ सचचसायि २ धममचककपविनवगगो

एका समया भगवा बारािलसया ववहरवत इलसपतन धमगदाय ततर खो भगवा पञ चवमगगय णभकख आमधतलस ndash ldquoदवम णभकखव अधता पबबजजतन न सववतबबा कतम दव यो चाया कामस कामसखतल लकानयोगो हीनो गममो पोथज जवनको अनररयो अनतथसावहतो यो चाया अिवकलमथानयोगो दकखो अनररयो अनतथसावहतो एत खो णभकखव उभो अधत अनपगमम मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवतrdquo कतमा च सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावािा सममाकहमनतो सममाआजीवो सममावायामो सममासतत सममासमायि अया खो सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत इदा खो पन णभकखव दकख अररयसच चा ndash जावतवप दकखा जरावप दकखा बयाधधवप दकखो मरिममप दकखा अमपपयवह समपयोगो दकखो वपयवह ववपपयोगो दकखो यममपचछा न लभवत तममप दकखा ndash साखखिन पञ चपादानकखधधा दकखा इदा खो पन णभकखव दकखसमदय अररयसच चा ndash याया तणहा पोनोबभववका नजधदरागसहगता ततरततराणभनजधदनी सययलथदाndash कामतणहा भवतणहा ववभवतणहा इदा खो पन णभकखव दकखतनरोि अररयसच चा ndash यो तससायव तणहाय अससववरागवनरोधो चागो पदटवनससगगो मलि अनालयो इदा खो पन णभकखव दकखतनरोिगायमनी पदटपदा अररयसच चा ndash अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावाचा सममाकममधतो सममाआजीवो सममावायामो सममासवत सममासमाधध पञ चपादानकखधधा = रपपादानकखधधो वदनपादानकखधधो सञ ञपादानकखधधो सङखारपादानकखधधो ववञ ञािपादानकखधधो

40

इलसपतन धमगदाय ndash आजचया सारनाथ च परातन नाव

ववहरवत = ववहार करीत होत धमगदाय = मगवन आमधतलस = आमातरि कि बोिावि सववतबब = सोबत रहातात कतम = कोित काम = भौवतक इचछा कामसखतलिक = भौवतक तपती हीनो = वनकषठ नीच पोथज जवनको = हानीकारक वदनाजनक गममो = परापय उपिबध अनतथ = अनथष सावहतो = न यकत अनतथसावहतो = अनथषपिष अनयोग = साधना अनररय = असभय अररय = शरषठ अि = सवतः वकिमथ = किर अपादान = दर करि सययलथदा = या परमाि अशा परकार साखखिन = साकषपान उभो = उभय दोधही अधत = अधतरात अधतरी दरमयान उपगमम = जवळ जाि अनपगमम = सरळ जवळ जाि ञाि = जञान अणभसमबदध = सापिष जञानी चकखकरिी = (ददवय)दषटीदायी ञािकरिी = जािीव दिारा उपसमाय = सातोरपिष अणभञञाय = जािीव दिार समबोधाय = जञानदायी वनबबानाय = वनवाषिदायी कतमा = कोिता सययलथदा = पढीि परमाि तद अनसार असस = सापिष ववराग = वरागय चागो = तयाग पदटवनससगगो = पररतयाग वनरोध = समळ नाश मलि = मलकत अनािय = अनासलकत पाच सावदना सका धध = रप (दषय सावदना)

वदना (शारीरी सावदना) साजञा (मानलसक सावदना) सासकार (वनमीती सावदना) ववजञान (चतना सावदना) ह पाच सावदना सका धध

41

िहमिककपविनसि ndash मराठी अनवाद

एकदा भगवात वारािसी मध ऋरीपतन यथीि मगवनात रहात होत तथ भगवाताानी पाच णभकखाचया साघास आमावतरत कि (आणि ववचारि) ldquoणभकखनो सधयसताानी दोन गोषटीचया सोबतीत राह नय कोितया दोन गोषटी भौवतक इचछा भौवतक तपती जी वनकषटीपरामपतची वदनाजनक असभय व अनथषपिष असत आणि दसरी सवयाकिरपरामपत (आतमकिर) जी दःखद असभय व अनथषपिष असत महिन ह णभकख या दोहोचया अधतरा (मधयाचया) जवळन जािारा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

णभकख कोिता हा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक सकलप समयक वािा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक सतमतत समयक समायि हाच तो मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख जधमि ह दःखद वदधतव ह दःखद वयाधध ह दःख मतय ह दःख अवपरयाशी सायोग ह दःख वपरयाचा ववयोग ह दःख जयाची अपकषा आह त परापत नसि ह दःख साकषपान पाच अपादान सका ध दःख

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखािी उतपलि ही िािसा - पनभषवाची सनह-सोबतीची यथ-तथ आनाददत करिारी साकषपान ndash तपतीची िािसा भौवतकाची िािसा अणभभौवतकाची िािसा

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखाि तनराकरि िािसपासन सापिष वरागय (िािसचा) समळ नाश तयाग (िािसपासन) मलकत आणि अनासलकत

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख तनराकरिािा मागा हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक साकलप समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक समवत समयक समाधध

42

वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ मागीि पाठातीि वाकयात आपि नाम आणि सवषनाम या परकारातीि शबदात होिार बदि पावहि याच वाकयात वकरया साागिार ज शबद (धात वकरयापद) आि होत तयातही कााही बदि झालयाच पावहि आह या बदिाच ववसतत वववचन आपि या पाठात पाह

कोितयाही वकरयबददि आपि जवहा बोितो तवहा १ ती वकरया होऊन घडन गििी असत २ ती वकरया होत घडत असत ककिवा ३ ती वकरया घडिार असत

जवहा वकरया घडन गििी असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भतकाळ महिजच तहययिनीकािो (अततत काि) असतो जवहा वकरया घडत असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात वतषमानकाळ महिजच पचिपननकािो (विमान काि) असतो जवहा वकरया घडिार असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो (अनागत काि) असतो या तीनही काळात धात वकरयापदािा परतयय (परसतसपद) िावि जात ह परससपद जस काळानरप वगळ असत तसच त वकरया करिाऱया कतयाषचया वचनावर (एकवचन बहवचन) आणि परर (परथम वदवतीय ततीय) अविाबन असत वतषमानकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

वतामानकाळ ndash पचिपननकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो धम म

मतजझमपररसो लस थ

पठमपररसो वत अमधत

या परससपदााना जोडन तयार होिारी कााही धाताची वतषमान काळाची (पचपननकािो) वकरयापदााचा अभयास आपि या पढीि पानाामधन करिार आहोत

43

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अनसमअममह असम अमह

मतजझमपररसो अलस अतथ

पठमपररसो अततथ समधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीधम बरधम बरवीम बरम

मतजझमपररसो बरवीलस बरलस बरवीथ बरथ

पठमपररसो बरवीवत बरवत (आह) बरवमधत (आह)

स ndash ऐकि एकवचन बहवचन

उिमपररसो सिोधम सिाधम सिोम सिाम

मतजझमपररसो सिोलस सिालस सिोथ सिाथ

पठमपररसो सिोवत सिावत सिमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो करोधम करोम

मतजझमपररसो करोलस करोथ

पठमपररसो करोवत करोमधत कबबमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तनोधम तनोम

मतजझमपररसो तनोलस तनोथ

पठमपररसो तनोवत तनोमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पससाधम पससाम

मतजझमपररसो पससलस पससथ

पठमपररसो पससवत पससमधत

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

7

लिपीत अवगत होणयायोगय लिहीतावाचता यतो इतकच नवह तर अभारतीय भारतीि

मजकरही भारतीय लिपी मध तसाच लिहीतावाचता यतो भारतीय दवनागरी लिपीत बट-बॉि ह आणि असच इतर शबद लिहीणयासाठी ॲ ऑ ह नवीन सवर अातभषत कि आहत

भारतातीि सवाषत पराधचन जञात असििी लिपी बरामहह भारतात आजही उपिबध असिि सवाषत पराधचन िखन महिज समराट अशोकाच लशिािख आणि सताभािख या िखाावरन अस िकषात यत की मितः पालि भारा बराममह लिपीत लिहीिी जात होती आज पालि लिहायिा बोिायिा ककिवा वाचायिा लशकणयासाठी बराममह लिपी लशकणयाची गरज आहच अस नाही कारि आज उपिबध असिि पालि वाङमय जगातीि अनक लिपी मध पसतक रपात आणि सागिक महाजािावर दखीि उपिबध आह िटीन (रोमन) लिपीत तर पालि लिहीणयासाठी कााही अधधक अकषर दखीि उपिबध किी आहत आपि पढीि पाठाातन दवनागरी लिपीतनच पालि भारा लशकिार आहोत कारि मराठी माधयमातन पालि लशकताना आपिास दवनागरी लिपी अवगत आह ह गवहत आहच लशवाय मराठी भारच सथि वयाकरिही आपिास अवगत आह हही गवहत आह

जयपर जवळ बरट यथ सापडििा अशोकािा बरामहह लिपीतीि लशिािख

(सदर िख असििी लशिा कोिकाता यथीि पराि-वसत-सागरहाियात उपिबध आह)

8

मातभाषा तग धरन रहाि आणि ववकसीत होि या उपजत मिभत गिाामळ बािक जधमलयावर त हळ हळ आपलया पािकााच अनकरि करन अनक गोषटी लशक िागत जस एका जागहन दसऱया जागी जाणयासाठी परथम पोटावर घसरि मग हात-पाय या चार अवयवाावर चािि आणि अखरीस दोन पायाावर उभ राहन चािि अशा वकरया बािक नसरगिकपिच लशकत तयाच बरोबर आसपासचया िोकााशी सावाद साधणयासाठी बािक ज कााही सपषटपि ऐकत व पहात तयाच अनकरि करणयाचा परयतन करत ऐक यिारा आवाज आणि बोििाऱयाचया तोडाची होिारी हािचाि यााचया अनकरिातन त बािक परथम एकक अकषर नातर एकक शबद आणि अखरीस िहान िहान वाकय असा सावाद कर िागत िहान बािक सवषपरथम आपलया पािकााचया अनकरिातन जी भारा लशकत ती असत तयाची lsquoमातभाषाrsquo ही भारा लशकताना तयािा कोितही lsquoभाषि शासतरrsquo लशकाव िागत नाही परात तयाचा शबद सगरह जजतका अयिक तततकाि तो मातभाषत समदध होत जातो हच बािक जवहा वकशोरवयीन होत पाठशाळत जाऊन अनक ववदया-किा-शासतर लशक िागत तवहा याच परवकरयत त सवताचया मातभारची लिपी लशकत आणि तयािा तया भारत लिहीिवाचि अवगत होत मग पढ तया भारच शासतर लशकत भारच सौदयष दखीि तयािा समजत अवगत होत ह शासतर लशकणयापवी दखीि तयािा तयाची मातभारा वनणशचतच चाागलया परकार बोिि अवगत असत पि आता ती तयािा सवाागाानी अवगत होत

9

नवी भाषा मातभारा सवाषगाानी पिष अवगत झालयानातर ववसतत सामाजजक सावादासाठी मानवािा इतर भारा लशकणयाचीही गरज भासत अशा वळी ही नवी भारा कोितया पातळी पयात लशकि गरजच आह ह जािन घि सवष परथम आवशयक असत या पातळी अस शकतात ndash बोिि वाचि लिहीि आणि भारच सौदयष समजि भारच शासतर समजि अशा ववशलरिातन भारा लशकणयाची पदधत वनणशचत करता यव शकि नवी भारा िकत बोिि लशकणयासाठी

१ तया भारतन बोििाऱयाच वारावार ऐकि आणि ज ऐकि तयाचा अथष मातभारत समजन घि व तया भारची शबदरिना समजन घि

२ तया भारची शबदसपदा अयिकायिक अवगत करन घि ३ जर एखादी लिपी वाचता आणि लिहीता यत असि तर तया कौशलयाचा उपयोग या कामी

करता यईि महिज जी भारा लशकायची आह तया भारतीि सावाद जी लिपी अवगत आह तया लिपीत पधहा पधहा वाचन आणि सरावासाठी वाचन समजिि सावाद परत लिहन काढि

नवी भारा लिहीता वाचता यि लशकणयासाठी आज ही भारा कोितया लिपीत सवाषधधक लिहीिी जात ह समजन घि आवशयक आह ह समजलया नातर

१ ही लिपी लिहीणया वाचणयास अवगत करि २ तया भारतन बोििाऱयाच वारावार ऐकिवाचि आणि ज ऐकिवाचि तयाचा अथष

मातभारत समजन घि व तया भारची शबदरिना समजन घि ३ तया भारची शबदसपदा अयिकायिक अवगत करन घि ४ पवहलया पायरीत लशकिलया लिपीतच नवया भारतीि सावाद वारावार वाचन काढि आणि

सरावासाठी वाचन समजिि सावाद परत लिहन काढि

10

अशा पदधतीन नवी भारा लशकता यईि एकदा नवी भारा अवगत झािी की नातर या भारचया शासतराचा आणि सौदयाषचा अभयास करता यईि

जगातीि सवषच भारााना सवतःची अशी ववशीषठ शबद रचना असत एका भारतीि शबद रचना दसऱया भारत जशीचया तशी वापरता यत नाही एका भारतीि शबद दसऱया भारतीि शबद रचननसार किी तर या रचनतन अथषपिषता होत नाही कधी कधी तर तयातन अनथष ही होतो महिजच कोितीही भारा लशकताना तया भारची शबद आणि वाकय सारचना समजि सवाषधधक गरजच असत

वर विषन किलया भारा लशकणयाची पदधत िकत अवाषचीन भारा लशकणयासाठी पिषतः उपयोगी आह मातर कोितीही पराधचन भारा लशकणयासाठी ही पदधत पिषतः उपयोगी नाही कारि पराधचन भारा बोििारा जन-समदाय वतषमान काळात उपिबध नसतो महिनच तर तया भारिा पराधचन भारा महितात पराधचन भारा लशकणयासाठी या भारत उपिबध असिि वाङमय उपयोगी पडत भारतीय पराधचन भारच आिखी एक ववशर वगळपि पहायिा धमळत भारतीय पराचीन भाराामध कवळ वाकयातीि शबद-रचनाच नवह तर शबदातिी अकषर-रचना दखीि महतवाची असत कारि अनकदा एकमकााचया सोबत यिार एक वा अधधक शबद एकवतरत करन (शबद सयि) लिवहि (वा बोिि) जातात अशा वळी या शबद समहातीि शबद पथक करि आणि समजि गरजच असत

आतापयातच सवष वववचन आपि पालि भारा समजणया-लशकणयाचया हतन कि आह पालि भारा लशकणयासाठी ववपि सावहतय उपिबध आह पालि भारची वाकय रचना मराठी सदशयच आह वसतत मराठी भारची उतपलि पराकत भारतनच झािी आह पालि भारा पराकत भारचीच एक आविी आह

11

भारतीय भाषा - शबदाचया रपात होिार बदि

जवळ जवळ सवषच भारतीय भाराा मध परतयक वाकयातीि शबदााची रचना एका ववशर पदधतीन किी जात या रचनमध शबदााचा करम सामाधयपि बदििा जात नाही पि सामाधयपि हा करम अनावधानान अथवा अवधानपवषक (भारा सौदयाषसाठी) बदििा तरीही वाकयाचा अथष बदित नाही पढीि वाकय पहा

दवदिान हासािा मारि हासािा दवदिान मारि मारि दवदिान हासािा मारि हासािा दवदिान हासािा मारि दवदिान दवदिान मारि हासािा

जागतीक वकतीची भारा इागिीश मध ही शबद-रचना सामाधय पि पढीि परमाि लिहीिी जाईि

१ Devadatta killed Goose ४ Goose killed Devadatta

२ Killed Goose Devadatta ५ Goose Devadatta killed

३ Devadatta Goose Killed ६ Killed Devadatta Goose

यात िकत पवहलया आणि चौथया शबद-रचनत वनदान अथषबोध तरी होतो (पिषपि ववरोधी अथष) पि दसऱया वतसऱया आणि पाचवया सहावया रचनत अथषबोधच होत नाही

भारतीय भाषचया बाबतीत अस का होत

याच कारि lsquoदवदिrsquo या शबदािा जोडिि lsquoनrsquo ह अकषर आणि lsquoहासrsquo या शबदािा जोडिि lsquoिाrsquo ह अकषर ववशर महिज दवदि आणि हास ह शबद महिज वयलकत जीव तथा वसतची नाव आहत तसच lsquoमारrsquo हा मळ वकरया दाखवविारा शबद (धात) यातन तयार होिार वकरयापद lsquoमारिrsquo lsquoमारिrsquo ह तयाच भतकाळ दशषवविार रप lsquoनrsquo आणि lsquoिाrsquo ही अकषर या वाकयातीि नावााचया अखरीस िाविि lsquoपरतययrsquo आहत ह परतयय (परसतसपद) ववभकती महिजच तवभलि

अशा परकार वाकयात रचना करतााना शबद बदितात आणि या रचनतन एक वनणशचत अथष परापत होतो कोितीही भारतीय भारा लशकताना परथम कोितया परकारच शबद किी आणि कस

12

बदितात याचा अभयास करि आवशयक आह तर वाकयात कसही आणि कोठही योजि तरीही न बदििार शबद कोित याचा अभयासही अातभषत असावा िागि

या अभयासा नातर आपिी वाचणया-लिहीणया-बोिणयातीि या नवया भारची शबदसपदा जस-जशी वाढत जाईि आणि तया तया दठकािी मळ शबद आणि तया शबदाच बदिि रप समजन यइि तस-तस भारच नीट आकिन होऊ िागि

13

पालि भाषा पराचीन भारतात जया भारा बोिलया जात होतया तयााना आज पराकत अस साबोधि जात सथळ-काळानरप पराकत भारचया अनक आविी पराचीन भारतात आढळलया आहत या आविी महिज मागधी अधषमागधीजन पराकत शौरसनी महाराषटरी पशाधच इसवी सन पवष ४५० चया समारास अनसततवात असििी अशीच एक पराकतची आविी बदधाानी आणि तयााचया लशषयाानी तयााची ततव जनसामाधयााना साागणयासाठी वापरिी ही भारा महिजच ldquoपालिrdquo पालि या शबदाचा अथष gt ओळ (Line)

पालकत (Row) मारगिका (Causeway) पववतर मजकर (वतवपटकातीि मजकर)(Sacred

text) पालि या शबदाचा अथष साागिाऱया िखाामध माझया असही वाचनात आि आह की

ldquoिहम पाियतत त पालिrdquo (पाियवत महिज (पािनपोरि) रकषि करतोरकषि करत) अथाषत धमाषच रकषि करत ती पालि सरवातीचया काळात पालि भारा बराममह लिपीत लिहीिी जात होती आज ती सवष भारतीय लिपीतन लिहीिी जात तशीच ती ससिहिी वकननौरी आणि इतर अनक अभारतीय लिपीमध आणि रोमन लिपी मधही लिहीिी जात पालि भारसाठी रोमन लिपीत कााही अधधक धचधह दखीि समाववषट किी आहत

सामाधय मािसास पालि भाषा समजावी एवढाच या सवष िखना मागचा उददश आह पालि भारच पााधडतय परापत वहाव हा उददश तर माझाही नवहता ककिवा आजही नाही भगवान बदधाानी जीवनाच एक सावषभौधमक आणि सावषकालिक ततवजञान अधडच हजार वराापवी साागीति ज जगातीि अनक ववदवानााना रचि तसच तमहा आमहािाही अनसरिीय वाटि ह ततवजञान मळचया शदध सवरपात समजायच असि तर बदधाानी त जया भारत साागीति ती भारा वाचता

14

(लिहीता) यि आवशयक आह याच उददशान पालि भारा लशकि सिभ वहाव यासाठीचा हा कतजञ परयतन

अथाषत ह एवढच वाचन आपिास पालि भारा समज शकि असा गरसमज किीही करन घऊ नय या वाचना नातर आपिास जञात असिलया पालि भारतीि शबदााचा साचय जजतका शकय होईि वततका वाढववि अतयात गरजच आह आपिा शबद-साचय जस-जसा वाढत जाईि आणि आपि तया शबदााच पालि वयाकरि समजन तयााचा अथष मनाशी िावीत जाऊ तस-तशी आपिास पालि भारा समजि सकर होत जाईि पालि भारचा शबद-साचय वाढववणयासाठी पालि वाङमय पालि सिााच वाचन हा सहज सिभ मागष आह या साठी सदर पसतकात पालि सावहतयातीि काावह उतार व गय सि तयातीि शबदााचया मराठीतीि अनवादासह ददि आहत या पसतकाचया वाचन अभयासानातर आपिास पालि भारचया वयाकरिाच आणि इतर पालि सावहतयाच वाचन करन हा अभयास समदध करता यईि

पालि भारत सरवातीस जवहा वाङमय वनमीती झािी आणि तो बराममह लिपीचा दखीि वनमीतीचा काळ होता अथाषतच पालि भारा तया काळात आणि तया नातरची कााही शतक पालि बराममह लिपीतच लिहीिी जात होती आज सार पालि वाङमय जगातीि अनक लिपीमध उपिबध आह ह आपि या पवीच वाचि आह तरीही पालि भारा लशकणया सोबत या पसतका अखरीस आपि बराममह लिपीचीही तोडओळख करन घिार आहोत

आपि ह वाचत आहात महिजच आपिास पालि भारा अवगत करणयाची इचछा आह व आपि या इचछापतीचा परयतन करीत आहात ह वनणशचत आपिास या परयतनात यश परापत होवो ही सददचछा

का सात इागिीश मध लिहीिि शबद Pali English Dictionary by TWRhys Davids अनसार आहत

15

बािावतार - १

१ बदधा वतधा णभवजधदतवा बदधमबज ववलोचना बालावतारा भालसससा बालाना बजदधवजदधया

२ अकखरापादयो एकििालीस अकखरावप अकारादयो एकचिालीसा सिधतोपकारा ता यथा -अ आ-इ ई-उ ऊ-ए ओ क ख ग घ ङ च छ ज झ ञ ट ठ ड ढ ि त थ द ध न प ि ब भ म य र ल व स ह ळ अा -इवत

३ ततथोदनतासरा अटठ ततथ अकखरस ओकारधता अटठ सरा नाम ततथवत वित

४ लहमिा तयो रसतसा ततथ सरस लहमिा अ इ उ इवत तयो रससा

५ अञ ञ दीघा ततथ सरस रससहञ ञ दीघा सायोगतो पबब एओ रससा इवोच चधत अनधतरा बयञ जना सायोगो एतथ सययो ओटठो सोततथ

६ ससा बयञ जना सर ठपतवा ससा कादयो वनगगहीतधता बयञ जना

७ वगगा पञ िपञ िसो मनता बयञ जनाना कादयो मकारधता पञ चपञ चसो अकखरवधतो वगगा वगगाना पठमदवतया सो चाघोसो एतथाञ ञ घोसा

८ अ इतत तनगगहीत अाइवत अकारतो परा यो वबधद सयत त तनगगहीता नाम वबधद चळामिाकारो वनगगहीतमधत वच चत कवलससा पपयोगिा अकारो सनध नधीयत

16

पालि अकषरमािा पालि भारत एककचाळीस अकषर आहत या पकी पवहि आठ सवर आणि पढीि तहतीस वयञजन

सवर अ आ इ ई उ ऊ ए ओ वयञजन क ख ग घ ङ

च छ ज झ ञ

ट ठ ड ढ ि

त थ द ध न

प ि ब भ म

य र ि व स ह ळ ा

आठ सवराापकी अ इ उ ह ऱहसव सवर आणि आ ई ऊ ए ओ ह दीघष सवर

वयाजनाच पाच वगष अनकरम क-वगष च-वगष ट-वगष त-वगष आणि प-वगष

य पासन ळ पयात सात इतर वयञजन

अखरीस ा अनसवार ककिवा अननालसक वयाजन पालि भारत यास वनगगहीत महितात

17

कसमलिसि सिवपटक ndash अागिरवनकाय वतकवनपात पालळ (६६)

एवा म सता ndash एका समया भगवा कोसिस चाररका चरमानो महता णभकखसङघन सददधि यन कसमिा नाम कािामाना वनगमो तदवसरर अससोसा खो कसमलिया कािामा ndash ldquoसमिो खि भो गोतमो सकयपिो सकयकिा पबबजजतो कसमिा अनपपिो ता खो पन भवधता गोतमा एवा कलयािो वकलिसददो अबभगगतो ndash ldquoइवतवप सो भगवा अरहा सममासमबदधो ववज जाचरिसमपध नो सगतो लोकववद अनिरो पररसदममसारलथ सतथा दवमनससाना बदधो भगवाrsquoवत सो इमा लोका सदवका समारका सबरहमका सससमिबराहमणिि पजा सदवमनससा सया अणभञ ञा सतचछकतवा पवदवत सो धममा दसवत आददकलयािा मजझकलयािा पररयोसानकलयािा सातथा सबयञ जना कवलपररपणिा पररसदधा बरहमचररया पकासवत साध खो पन तथारपाना अरहता दससना होतीवत ldquo अथ खो कसमलिया कािामा यन भगवा तनपसङकममिस उपसङकधमतवा अपपकच च भगवधता अणभवादतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च भगवता सददधि सममोददिस सममोदनीया कथा सारिीया वीवतसारतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च यन भगवा तनञ जसिि पिामतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च नामगोिा सावतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च तणहीभता एकमधता वनसीददिस एकमधता वनलसध ना खो त कसमलिया कािामा भगवधता एतदवोचा ndash ldquoसमधत भधत एक समिबराहमिा कसमिा आगचछमधत त सका यव वादा दीपमधत जोतमधत परपपवादा पन खासमधत वमभमधत पररभवमधत ओमतकखा करोमधत अपरवप भधत एक समिबराहमिा कसमिा आगचछमधत तवप सका यव वादा दीपमधत जोतमधत परपपवादा पन खासमधत वमभमधत पररभवमधत ओमतकखा करोमधत तसा नो भधत अमहाका होतव कङखा होवत ववधचवकचछा ndash lsquoको स नाम इमसा भवता समिबराहमिाना सच चा आह को मसाrsquoवत rdquo ldquoअितञह वो कािामा कङखखता अिा ववधचवकतचछता कङखनीयव पन वो ठान ववधचवकचछा उपपध नाldquo ldquoएथ तमह कािामा मा अनससवन मा परमपराय मा इवतवकराय मा वपटकसमपदानन मा तक कहत मा नयहत मा आकारपररववतक कन मा दददटठवनजझानकखमधतया मा भबबरपताय मा समिो नो गरवत यदा तमह कािामा अिनाव जानययाथ ndash lsquoइम धममा अकसिा इम धममा सावज जा इम धममा ववञ ञगरवहता इम धममा समिा समाददध ना अवहताय दकखाय साविधतीrsquoवत अथ तमह कािामा पजहययाथ ldquo

18

चाररका = यातरा परवास चरमान = चाििारा विरिारा परवासी ससघि = सोबत वनगम = नगर शहर कसमलि = आजच कसररया नगर तदवसरर = तत अवसरर = तथ पोचि कािामा = कसमलि नगरातीि ववशीषठ िोक अससोसा = होत खो = वसततः वासतववक खि = खरोखर पबबजजतो = परवतजजत झाििा अनपपिो = परापत झािा कलयािो = नशीबवान पववतर वकलिसददो = वकतीमान अबभगगतो = वर गििा उननत िोकववद = सवष िोक जाििारा ववशवजञ अनिरो = असा दसरा नाही सवोिम पररसदमम = लशकषीत होत असिारा सारथी = रथ चािवविारा पढ निारा सतथा = शालसत करिारा लशकविारा मार = मनातीि अकशि परविी भिया सया = सवया आपोआप इमा = या अशा अणभञञा = अणभजञान सतचछकतवा = साकषात करतो पवदवत = परकट करतो ववजञावपत करतो आदद = आराभ मजझ = मधयाातर पररयोसान = शवट सातथ = साथष उपयकत सबयञजन = सबब वयाजन ndash सवाषकषर बरमहचररया = पाववतरय पकासवत = परकालशत करतो उपसङक = जवळ जाि अपपकचच = कवधचत कधध तरी अलपशः एकमधता = एका बाजिा वनसीदन = बसि सममोद = आनाद उलहास सारतवा = समरि करन सावतवा = साागन तणहीभता = गपचप एतदवोच = एतत वच = अस बोिि सका यव = सवताचा वादा = ववचार लसदधाात दीपन = परकालशत करि जोतन = चमकववि पन = परात परपप = दसऱयाचा इतरााचा खासमधत = दोर दि अपशबद बोिि वमभमधत = घिा करतात पररभवन = कनिदा करि ओमतकखा = वनमनतम नीचतम अपर = दसरा पणशचम अधय कङखा = शाका साशय ववधचवकचछा = अववशवास साशय अितञह = पयाषपत इवतवकराय = मितः असि नयहत = खावतरिायक पररववतकक = परामशष वनजझान = अातयाषम

19

खमधतय = सहनशीि सहनयोगय धमम = गिववशर गिधमष सावजजा = सदोर ववञञा = वववक गरवहता = कनिदनीय समिा = समसत समाददनन = अागीकार करि सवीकारि सावि = ववदयमान असि असि पजहययाथ = तयाग करा

कसमलिसि ndash मराठी अनवाद मी अस ऐकि आह एकदा भगवात मोठया परवासी णभकखसाघासह कौशि (दशाचया) यातरत असता कािामााचया (जमातीचया) कसमलि नावाचया नगरात पोचि कसमलि ह खरतर कािामााचच ह शरमि शाकयकळातीि परवतजजत शाकयपतर गौतम खरोखरच (आपलयािा) परापत झाि आहत वासतववक आता गौतम पववतर उननत व कीतीमान आह जो दीपयमान योगयतापरापत समयक बदधीचा ववदया व आचरिान सापनन सधमागाषवर जात असििा सवष िोक जाििारा (सवषजञ) सवोिम असा लशकषीत होऊ असिाऱयााना पढ निारा सामाधय आणि असामाधय िोकााना शालसत करिारा असा तो बदध तो असामाधय जनााना भियााना पववतर जनााना शरमि-बरामहि जनााना आपोआपच अणभजञानाचा साकषातकार परकट करतो अस ततवजञान दतो ज आराभी वहतकर मधयाधही वहतकर आणि अावतमतः वहतकर साथष सवाषकषर समसत पररपिष पररशदध आणि पववतरतन परकालशत आह या िाभपरद रपान योगय दशषन होत आह अशा ररतीन कसमिीच कािामा भगवातााजवळ आि कााही (िोक) जवळ जाऊन भगवातााना अणभवादन करन एकाबाजिा बसि कााही (तयााचया) सावनधयान उलहालसत झाि कााही आनादान समती-ववसमत होऊन एकाबाजिा बसि कााहीजि भगवातााना हात जोडन परिाम करन एका बाजिा बसि कााही जि नाम-गोतर साागन एकाबाजिा बसि एका बाजिा बसन कसमलिच कािामा भगवातााना अस महिाि की ldquoशाधती भधत कोिी एक बरामहि-शरमि कसमलिस यतात त सवतःची ततव परकालशत करतात चमकववतात परात इतरााचया ततवााना दोर दतात घिा करतात कनिदा करतात नीच करतात भधत दसऱयाादा कोिी एक बरामहि-शरमि कसमलिस यतात तयाानी सवतःची ततव परकालशत

20

करतात चमकववतात परात इतरााचया ततवााना दोर दतात घिा करतात कनिदा करतात नीच करतात महिन ह भधत आमहास शाका होत साशय यतो ndash यापकी कोिता शरमि-बरामहि सतय बोितो कोिता खोट बोितो rdquo ldquoह कािामा आपिास शाका आणि साशय आह या दठकािी अशी शाका व साशय यि पयाषपत आहrdquo ldquoह कािामा (कवळ) ऐकणयान नाही पारापाररकतन नाही मितः असलयान नाही धारमिक पसतकात असलयान नाही तकष -हतन नाही खातरी असलयान नाही मागीि परामशाषन नाही अातयाषमी दषटीन समजन नाही भवय-रपान (भारन) नाही शरमि व जषठााचया (साागणया) न नाही तर ह कािामा सवतः जािन घया (की) ज ततव अकशि आह ज ततव सदोर आह जया ततवााना ववदवान दोरी महितात जया ततवााना सापिष अागीकारि सवाासाठी अवहताच आणि दखाःच आह ह कािामा अशा (ततवाा) चा (सवषथा) तयाग कराrdquo

21

वाकयातीि शबद आणि तयाि भद

मानव सावाद करतात तवहा त एकमकााना कााही ववचरतात आणि ज ववचारि त साागतात या ववचारणयात आणि साागणयात कााहीतरी lsquoअसिrsquo ककिवा कााहीतरी lsquoघडिrsquo असत या असणया-घडणयाचा थट साबाधीत महिजच lsquoजो कोिी असतोrsquo अथवा lsquoजो कोिी घडववतोrsquo ldquoतोrdquo महिज सावादातीि वाकयात असििा कताा हा कताष कधी एकटा (एकविन) तर कधी समह रपात (बहविन) असतो तसच हा कताष कधी परर (पलिीग) कधी सतरी (सतरीलििग) तर कधी या दोहोहन वगळा (नपसकलििग) असतो या कतयाषिा एक ववधान ककिवा नाव असत जयान तो वनणशचत ओळखिा जातो या नावािाच नाम महटि जात जवहा याच कतयाषचा पधहा पधहा उलिख होतो तवहा पवहलया उलिखा नातर यिाऱया पढीि उलिखात या नावाचया ऐवजी एक वगळ ववधान वापरि जात या ववधानािा सवानाम महितात

सावादातीि वाकयातन सावादकताष सवतः बददि बोितो तवहा तयािा परथम परर महिज उिमपररसो महितात जयाचयाशी सावाद किा जातो आह तयाचा वाकयात उलिख होतो तवहा तयािा वदवतीय परर महिज मजझिमपररसो महितात जवहा सावादातीि वाकयात सावाद करिाऱया दोहोहन वगळा तीसऱयाच कोिाचा उलिख असतो तवहा तयािा ततीय परर महिज पठमपररसो महितात

वाकयातन वयकत होिाऱया घडणयाचा थट साबध जसा कतयाषशी असतो तसच वाकयातीि घडि जयाचयाशी घडत तो महिज वाकयातीि कमा या कमाषसही एकवचन बहवचन तसच पलिीग सतरीसििग व नपसकसििग अस भद असतात तसच कमषही उिमपररसो मतजझमपररसो व पठमपररसो अशा सवरपात यत

जया शबदान वाकयातीि असि ककिवा घडि साागीति जात तया शबदािा तकरयापद महितात वकरयापदातीि शबद एका मळ शबदािा परतयय महिज परसतसपद जोडन किि रप असत या मळ शबदािा िात महितात धातिा जोडणयाच परससपद (परतयय) उिमपररसो मतजझमपररसो व पठमपररसो तसच एकवचन व बहवचन या कतयाषचया भदावर अविाबन असत वाकयात साागीतििी वकरया क वहा घडिी ह साागिारा वकरयापद शबदातीि बदि ह एक महतवाचा भद होय वकरया वतषमानात घडत असलयास वतषमान काळ महिजच पिपननकािो या पवीच घडिी असलयास भतकाळ महिजच तहययिनीकािो आणि वकरया पढ घडिार असलयास भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो महितात वतषमानकाळास

22

विमानकािो भतकाळास अतततकािो आणि भववषयकाळास अनागतकािो असही साबोधि जात

योच बदधा अततताि योच बदधा अनागता पचिपननाि यो बदधा अहा वादाधम सबबदा या सिातन तीनही काळााची नाव वनणशचत समरिात रहातीि

23

महामङगलसि (सि १ ndash ७) सिवपटक - खददकवनकाय ndash खददकपाठपालळ

lsquolsquoबह दवा मनससा च मङगलावन अधचधतया

आकङखमाना सोतथाना बरवह मङगलमिमाrsquorsquo १

lsquolsquoअसवना च बालाना पतणडतानञ च सवना पजा च पजनययाना एता मङगलमिमा २

lsquolsquoपवतरपदसवासो च पबब च कतपञ ञता अिसममापणिधध च एता मङगलमिमा ३

lsquolsquoबाहसच चञ च लसपपञ च ववनयो च सलसतकखतो

सभालसता च या वाचा एता मङगलमिमा ४

lsquolsquoमातावपत उपटठाना पिदारसस सङगहो अनाकला च कममधता एता मङगलमिमा ५

lsquolsquoदानञ च धममचररया च ञातकानञ च सङगहो

अनवज जावन कममावन एता मङगलमिमा ६

lsquolsquoआरती ववरती पापा मज जपाना च सायमो अपपमादो च धममस एता मङगलमिमा ७

धचधता = काळजी ववचार समसया अधचधतया = काळजीन ववचारान आकङख = आकााकषा आकङखमाना = आकााकषा करिार सोततथ = कलयाि सरकषा कषम बरवह = बोिाव साागव सवना = सागत करि बाि = मखष अजञानी पवतरप = अनकि दस = दश परदश वास = रहाि पञञता = पवषता पराथधमकता सचचञच = जञान लसपपञ च = कौशलय उपटठान = सवा अनाकि = वनणशचित अनवजज = अवजयष आरवत = तयाग ववरती = दर रहाि पाप = दषकतय वाइट कती

24

महामङगलसि मराठी अनवाद ( सि १ ndash ७) (महामङगिसिािी परासततावना ndash भगवान एकदा शरावनसत यथीि अनाथवपणडकाचया जतवन बागत बसि असता रातर समयी एक दवता तथ यवन भगवधताना अणभवादन करन गय सवरपात महिािी ) अनक शरषठ(मानव) व (सामाधय)मानव यााच मागिाचया ववचारान कलयािाचया अनक आकााकषाा करिाराा साठी (आपि) उिम व मागि साागाव १ (यावर भगवधतानी ददिि उिर ) मखााची सागत नसावी पाधडतााची सागत असावी पजनीयााची पजा वहावी ह उिम व मागि २ अनकि (योगय) परदशात रहाव पणय कतयास (सतकतयास) पवषता (पराथधमकता) असावी सवया समयक असणयाचा वनशचय ठवावा ह उिम व मागि ३ अधधक जञान कौशलय आणि ववनय याानी सलशणकषत वहाव बोिताना चाागि भाषय कराव ह उिम व मागि ४ माता-वपतयााची सवा करावी पतर व पतनी च वहत कराव वनणशचित कायष कराव ह उिम व मागि ५ दान कराव सदाचरि कराव आपतजनााच वहत कराव अवजयष तच कराव ह उिम व मागि ६ दषकतय तयागाव तयापासन दर रहाव मदयपानापासन सायधमत रहाव सदगिाा बददि परमाद नसावा ह उिम व मागि ७

25

महामङगलसि (सि ८ ndash १२)

lsquolsquoगारवो च वनवातो च सधतदटठ च कतञ ञता कालन धममससवना एता मङगलमिमा ८

lsquolsquoखधती च सोवचससता समिानञ च दससना कालन धममसाकचछा एता मङगलमिमा ९

lsquolsquoतपो च बरहमचररयञ च अररयसच चान दससना वनबबानसतचछवकररया च एता मङगलमिमा १०

lsquolsquoिटठसस लोकधममवह धचिा यसस न कमपवत असोका ववरजा खमा एता मङगलमिमा ११

lsquolsquoएताददसावन कतवान सबबतथमपराजजता सबबतथ सोततथा गचछमधत ता तसा मङगलमिमrsquorsquo १२

सख आणि दःख यश आणि अपयश कनिदा आणि सतती िाभ आणि कषती

ह आठ लोक-सवभाव आहत गारवो = गौरव वनवातो = अवमान सधतदटठ = सातषटी कतञञता = कतजञता खमधत = सहनशीिता सोवचचसता = ववनमरता साकचछा = चचाष बरहमचररय = शरषठ जीवन वनबबान = वनवाषि सतचछवकररया = साकषावतकरि िट = भरि भारि िोकधमम = िोकसवभाव यसस = जो कोिी ववरजा = वनमषळ खमा = कषम सख एताददसावन = अशा परकार

26

महामङगलसि मराठी अनवाद (सि ८ ndash १२) गौरव अथवा अवमान ककिवा सातषटी या (सवाा) बददि कतजञ असाव वळो-वळी सवदवचारााच शरवि कराव ह उिम व मागि ८ सहनशीिता व ववनमरता बाळगावी शरमिााच दशषन कराव आणि वळो-वळी सवदवचारााची चचाष करावी ह उिम व मागि ९ शरषठ जीवनासाठी आणि शरषठ (चार) सतय यासाठी साधना करावी वनवाषिाचया साकषावतकरिा साठी (साधना करावी) ह उिम व मागि १० आठ िोक-सवभावान भारनही जया कोिाच धचि का वपत होत नाही (परात) शोकरहीत आणि वनमषळ कषमपिष रहात ह उिम व मागि ११ अशा परकार कलयान (जो) सवषतर अपराजजत रहातो सवषथा कलयािाकड जातो ह तयाच उिम व मागि १२

27

वाकयातीि शबदात होिार बदि - १ दवदिो हासा पससवत दवदि हासािा पहातो दवदिो िन आहरती दवदि िनषयािा आितो दवदिन धना तजन योजवत दवदिान धनषयािा बाि िाविा दवदिाय हाससस कामता होमधत दवदिािा हासाची इचछा होती ववदध हासो नभसतमा पतवत जखमी हास आकाशातन पडतो यसतस तजनो तस हासो झयािा बाि तयािा हास दवदिसस यििससतम अनकमपा नततथ दवदिाचया मनात करिा नाही गोतमा हासा ओभरती गौतमा हास घवन जा

वरीि आठ वाकयात शबदात होिार आठ परकारच बदि ददसत आहत बदिि शबद ठळक कि आहत आणि ह शबद वयलकत वसत अथवा ततसम गोषटीची नाव (अथवा नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिार शबद) आहत जस

- दवदि व गोतम ही वयसकतिची नाव आहत - हास ह पकषाच नाव आह तर धन व तजन ही वसताची नाव आहत - नभ आणि धचि ही दखीि नावच आहत - वरीि सवष वाकयातीि वयलकत आणि वसत एककच आहत

नावािा मराठी वयाकरिात आणि पालि वयाकरिातही नाम अस महितात या वयलकत आणि वसत एकक असलयान ह एकविन आह नामात अथवा सवषनामात बदि होताना तयाचया अखरीस एक वा दोन अकषर जोडिी जातात या शबदबदिास पालि भारत तवभलि (मराठीत ववभलकत) महितात

णभकख जतवना आगचछमधत णभकख जतवनात आि बदधा णभकखवो सदधमा दसवत बदधाानी णभकखना सदधमष ददिा णभकखतह बदधाय नममधत णभकखनी बदधााना नमन कि णभकखनो गामणिना भोजना दसवत णभकखना गाव-मखयान भोजन ददि गामवासी णभकखणभ धममा आकङखवत गरामसथ णभकखकडन धमष इतचछतात गामवासी णभकखन मानसी गरामवासीनी णभकखिा सधमान किा णभकखमहह खीिासवो होमधत णभकखत आशरव-कषीिता असत णभकखव मा पमादो रमसस धचिा णभकखनो परमादात मन रमव नका

28

वरीि वाकयात णभकख या नामाच बहविन यत व तयाचया रपात आठ ववभसकतिच (बहविन तवभलि) बदि ददसत आहत

वाकयात उपयोजजिलया परतयक नामाची (सवषनामाची) एक भधमका असत या भधमकनसार तयाच ववभकतीच रप तयार होत पढीि तकतयात आठ वाकयात गौतम गोतम या नामाची आठ ववभलकत रप आणि याच शबदाची वाकयातीि भधमका लिहीिी आह

तवभकती पालि वाकय मराठी वाकय भयमका

परथमा गोतम राज-पासाद बवह वनकखमवत | गौतम राजवाडयाबाहर वनघाला

कोि काय

वदवतीया गोतमा वगिान महलिक पतसस | गौतमास आजारी वदध ददसला

कशास कोिास

ततीया गोतमन ककिकराना बहा पञह पतचछ | गौतमान सवकास अनक परशि ववचारल

कसा किी कोिी

चतथी गोतमनो बह ववसजजन िणभ | गौतमाला अनक उिर धमळािी

कशाला किाला

पाचमी गोतमसमा कसि-पञा कोधच नततथ | गौतमाहन कशि-बदधी किीही नाही

कशाहन किाहन

शषठी गोतमसस पञा सममासा अततथ | गौतमाची बदधी समयक आह

कशाचा किाचा

सपतमी गोतमनसम कोधो नततथ | गौतमात करोध नाही

कशात कोिात

साबोधन गोतमा अमहाका सदधमा दवत | गौतमा आमहास सदधमम दयावा

साद दि हाक मारि

ववभलकतच रप (ववभलि) नामाचया विन (एकवचन बहवचन) लििग (पतलिाग नसतरसििग नपासकसििग) आणि अनतय सतवर (अकाराधत आकाराधत इकाराधत उकाराधत) यावर अविाबन असत तरीही सथिपि नामाास जोडि जािार तवभलि परसतसपद पढीि तकतयात ददि आहत

29

तवभलि परसतसपद

ववभलि एकवचन बहवचन भधमका पठमा ओ आ कोि काय दवतया अा ए कशास कोिास तवतया एन एवह एणभ कसा किी कोिी चततथी आय सस आना कशाला किाला पञचमी आ समा महा एवह एणभ कशाहन किाहन

छटठी सस आना कशाचा किाचा सपतमी ए नसम ममह एस कशात कोिात आिपन (आ) (आ) साद दि हाक मारि

नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिाऱया शबदााना सवषनाम महितात मी आमही त तमही तो ती त तया कोि (परशिाथषक सवषनाम) ही मराठी सवषनाम आहत पालि भारत अमह तमह त य आणि क (परशिाथषक सवषनाम) ही सवषनाम आहत या सवषनामााची दखीि आठ ववभलि रप होतात पढीि पानाावरीि तकतयाा मधन कााही नाम व सवषनामााची ववभलि रप अभयासासाठी ददिी आहत

30

नर (अकाराधत पतलिाग) मानव मनषय

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा नरो नरा दवतया नरा नर

तवतया नरन नरवह नरणभ

चततथी नराय नरसय नराना पञचमी नरा नरमहा नरसमा नरवह नरणभ

छटठी नरसस नराना सिमी नर नरममह नरनसम नरस

आिपन नर नरा नरा

धचि (अकाराधत नपसकसििग) मन धचि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा धचिा धचिा धचिावन दवतया धचिा धचि धचिावन

तवतया धचिन धचिवह धचिणभ

चततथी धचिाय धचिसस धचिाना पञचमी धचिा धचिमहाधचिसमा धचिवह धचिणभ

छटठी धचिसस धचिाना सिमी धचि धचिममह धचिनसम धचिस

आिपन धचि धचिा धचिा धचिावन

31

पञञा (आकाराधत नसतरसििग) परजञा

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पञञा पञञा पञञायो दवतया पञा पञञा पञञायो तवतया पञञाय पञञावह पञञाणभ

चततथी पञञाय पञञाना पञचमी पञञाय पञञावह पञञाणभ

छटठी पञञाय पञञाना सिमी पञञाय पञञाया पञञास

आिपन पञञ पञञा पञञायो

पाणि (इकाराधत पतलिाग) हात

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पाणि पािी पाियो दवतया पाणिि पािी पाियो तवतया पाणिना पािीही पािीणभ

चततथी पाणिनो पाणिसस पािीना पञचमी पाणिना पाणिमहा पाणिसमा पािीही पािीणभ

छटठी पाणिनो पाणिसस पािीना सिमी पाणिममह पाणिनसम पाणिस पािीस

आिपन पाणि पािी पाणि पाियो

32

बोधध (इकाराधत नसतरसििग) जञान बदधी

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा बोधध बोधी बोधधयो बोधयो दवतया बोमधि बोधी बोधधयो बोधयो तवतया बोधधया बोधया बोधीवह बोधीणभ चततथी बोधधया बोधया बोधीना पञचमी बोधधया बोधया बोधीही बोधीणभ

छटठी बोधधया बोधया बोधीना सिमी बोधधया बोधया बोधया

बोमधि बोधो बोधधया बोधीस बोधधस

आिपन बोधध बोधी बोधधयो बोधयो

णभकख (उकाराधत पतलिाग) णभकष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा णभकख णभकख णभकखवो दवतया णभकखा णभकख णभकखवो तवतया णभकखना णभकखवह णभकखणभ

चततथी णभकखनो णभकखसस णभकखना पञचमी णभकखना णभकखसमा णभकखमहा णभकखवह णभकखणभ

छटठी णभकखनो णभकखसस णभकखना सिमी णभकखनसमा णभकखममह णभकखस णभकखस

आिपन णभकख णभकख णभकखव णभकखवो

33

वपत (उकाराधत पतलिाग) वपता

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा वपता वपतरो दवतया वपतरा वपतर वपतरो तवतया वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

चततथी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना पञचमी वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

छटठी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना सिमी वपतरर वपतरस वपतस वपतस

आिपन वपत वपता वपतरो

अमह (सवषनाम) मी ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा अहा मया असमा अमह नो दवतया मा ममा अमहा अमहाका अमह नो तवतया मया म अमहवह अमहणभ नो चततथी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो पञचमी मया अमहवह अमहणभ

छटठी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो सिमी मवय असमास अमहस

आिपन - - - - - -

34

तमह (सवषनाम) त

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा तवा तवा तमह वो दवतया ता तवा तवा तवा तमहा तमहाका तमह वो तवतया तवया तया त तमहवह तमहणभ वो चततथी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो पञचमी तवया तया तवमहा तमहवह तमहणभ

छटठी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो सिमी तववय तवय तमहस

आिपन - - - - - -

ता (पतलिाग)(सवषनाम) तो ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सो सयो ता ना (नपसक) त न तावन नावन

दवतया ता ना ता ना त न तावन नावन

तवतया तन नन तवह नवह तणभ नणभ

चततथी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना पञचमी तमहा अमहा नमहा तसमा तवह नवह तणभ नणभ

छटठी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना सिमी तममह अममह नममह तनसमा ननसमा अनसमा तस नस

आिपन - - - - - -

35

(सतरीसििग)(सवषनाम) ती

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सा सया ता ना तायो नायो दवतया ता ना ता ना तायो नायो तवतया ताय नाय तससा वतससा तावह नावह ताणभ नाणभ चततथी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा

वतससा तासा आसा तासाना

पञचमी ताय नाय तससा तावह नावह ताणभ नाणभ छटठी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा वतससा तासा आसा तासाना

सिमी वतससा तससा अससा ताया तससा वतससा तास आिपन - - - - - -

सबब (पतलिाग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबो सबबा (नपसक) सबब सबब सबबवन

दवतया सबबा सबबा सबब सबब सबबवन

तवतया सबबन सबबवह सबबणभ चततथी सबबसस सबबसाना पञचमी सबबमहा सबबसमा सबबवह सबबणभ

छटठी सबबसस सबबसा सबबसाना सिमी सबबममह सबबनसम सबबस

आिपन सबब सबबा सबब सबबवन सबब सबब सबबवन

36

सबब (सतरीसििग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबा सबबा सबबायो दवतया सबबा सबबा सबबायो तवतया सबबाय सबबावह सबबाणभ चततथी सबबससा सबबाय सबबासा सबबासाना पञचमी सबबाय सबबावह सबबाणभ

छटठी सबबसा सबबाय सबबासा सबबासाना सिमी सबबससा सबबाया सबबास

आिपन सबब सबबा सबबायो

ककि (पतलिाग)(सवषनाम) कोि ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा को ककि का (नपसक) क क कावन

दवतया का ककि का क क कावन

तवतया कन कवह कणभ चततथी कसस वकसस कसा कसाना पञचमी कमहा कसमा वकसमा कवह कणभ

छटठी कसस वकसस कसा कसाना सिमी कममह वकममह कनसम वकनसमा कस

आिपन - - - - - -

37

ककि (सतरीसििग)(सवषनाम) कोि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा का का कायो दवतया का का कायो तवतया काय कावह काणभ चततथी कससा काय कासा कासाना पञचमी काय कावह काणभ

छटठी कससा काय कासा कासाना सिमी कससा काया कास

आिपन - - - - - -

एत (पतलिाग)(सवषनाम) हा ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसो एता (नपसक)

एत एत एतावन

दवतया एता एना एता एत एन एत एतावन

तवतया एतन एतवह एतणभ चततथी एतसस एतसा एतसाना पञचमी एतमहा एतसमा एतवह एतणभ

छटठी एतसस एतसा एतसाना सिमी एतममह एतनसम एतस

आिपन - - - - - -

38

एत (सतरीसििग)(सवषनाम) ही

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसा एता एतायो दवतया एता एता एतायो तवतया एताय एतावह एताणभ चततथी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना पञचमी एताय एतावह एताणभ

छटठी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना सिमी एवतससा एतससा एतासा एतास

आिपन - - - - - -

ककि (त कोि) सबब (त सवष) एत (ह) ही नपसकसििगी सवषनामााची रप पठमा आणि दवतया ववभिी मध वगळी असतात तवतया त सिमी पयात या सवषनामााची रप पतलिागी सवषनामाासारखीच असतात पालि भारत खालिि परमाि सवषनाम आहत अमह = मी तमह = त अञञ = अधय पबब = पवष दतकखन = दणकषि उिर = उिर एक = एक अपर = पणशचम ता (सो सा ता) = तो ती त एत (एसो एता एता) = हा ही ह इम (अया अया इदा) = हा ही ह ककि (को का ककि) = तो कोि ती कोि त कोि सबब (सबबो सबबा सबबा) = त सवष तया सवष त सवष

39

िहमिक कपविनसि सिवपटक ndash सायिवनकायो - महावगगो १२ सचचसायि २ धममचककपविनवगगो

एका समया भगवा बारािलसया ववहरवत इलसपतन धमगदाय ततर खो भगवा पञ चवमगगय णभकख आमधतलस ndash ldquoदवम णभकखव अधता पबबजजतन न सववतबबा कतम दव यो चाया कामस कामसखतल लकानयोगो हीनो गममो पोथज जवनको अनररयो अनतथसावहतो यो चाया अिवकलमथानयोगो दकखो अनररयो अनतथसावहतो एत खो णभकखव उभो अधत अनपगमम मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवतrdquo कतमा च सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावािा सममाकहमनतो सममाआजीवो सममावायामो सममासतत सममासमायि अया खो सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत इदा खो पन णभकखव दकख अररयसच चा ndash जावतवप दकखा जरावप दकखा बयाधधवप दकखो मरिममप दकखा अमपपयवह समपयोगो दकखो वपयवह ववपपयोगो दकखो यममपचछा न लभवत तममप दकखा ndash साखखिन पञ चपादानकखधधा दकखा इदा खो पन णभकखव दकखसमदय अररयसच चा ndash याया तणहा पोनोबभववका नजधदरागसहगता ततरततराणभनजधदनी सययलथदाndash कामतणहा भवतणहा ववभवतणहा इदा खो पन णभकखव दकखतनरोि अररयसच चा ndash यो तससायव तणहाय अससववरागवनरोधो चागो पदटवनससगगो मलि अनालयो इदा खो पन णभकखव दकखतनरोिगायमनी पदटपदा अररयसच चा ndash अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावाचा सममाकममधतो सममाआजीवो सममावायामो सममासवत सममासमाधध पञ चपादानकखधधा = रपपादानकखधधो वदनपादानकखधधो सञ ञपादानकखधधो सङखारपादानकखधधो ववञ ञािपादानकखधधो

40

इलसपतन धमगदाय ndash आजचया सारनाथ च परातन नाव

ववहरवत = ववहार करीत होत धमगदाय = मगवन आमधतलस = आमातरि कि बोिावि सववतबब = सोबत रहातात कतम = कोित काम = भौवतक इचछा कामसखतलिक = भौवतक तपती हीनो = वनकषठ नीच पोथज जवनको = हानीकारक वदनाजनक गममो = परापय उपिबध अनतथ = अनथष सावहतो = न यकत अनतथसावहतो = अनथषपिष अनयोग = साधना अनररय = असभय अररय = शरषठ अि = सवतः वकिमथ = किर अपादान = दर करि सययलथदा = या परमाि अशा परकार साखखिन = साकषपान उभो = उभय दोधही अधत = अधतरात अधतरी दरमयान उपगमम = जवळ जाि अनपगमम = सरळ जवळ जाि ञाि = जञान अणभसमबदध = सापिष जञानी चकखकरिी = (ददवय)दषटीदायी ञािकरिी = जािीव दिारा उपसमाय = सातोरपिष अणभञञाय = जािीव दिार समबोधाय = जञानदायी वनबबानाय = वनवाषिदायी कतमा = कोिता सययलथदा = पढीि परमाि तद अनसार असस = सापिष ववराग = वरागय चागो = तयाग पदटवनससगगो = पररतयाग वनरोध = समळ नाश मलि = मलकत अनािय = अनासलकत पाच सावदना सका धध = रप (दषय सावदना)

वदना (शारीरी सावदना) साजञा (मानलसक सावदना) सासकार (वनमीती सावदना) ववजञान (चतना सावदना) ह पाच सावदना सका धध

41

िहमिककपविनसि ndash मराठी अनवाद

एकदा भगवात वारािसी मध ऋरीपतन यथीि मगवनात रहात होत तथ भगवाताानी पाच णभकखाचया साघास आमावतरत कि (आणि ववचारि) ldquoणभकखनो सधयसताानी दोन गोषटीचया सोबतीत राह नय कोितया दोन गोषटी भौवतक इचछा भौवतक तपती जी वनकषटीपरामपतची वदनाजनक असभय व अनथषपिष असत आणि दसरी सवयाकिरपरामपत (आतमकिर) जी दःखद असभय व अनथषपिष असत महिन ह णभकख या दोहोचया अधतरा (मधयाचया) जवळन जािारा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

णभकख कोिता हा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक सकलप समयक वािा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक सतमतत समयक समायि हाच तो मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख जधमि ह दःखद वदधतव ह दःखद वयाधध ह दःख मतय ह दःख अवपरयाशी सायोग ह दःख वपरयाचा ववयोग ह दःख जयाची अपकषा आह त परापत नसि ह दःख साकषपान पाच अपादान सका ध दःख

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखािी उतपलि ही िािसा - पनभषवाची सनह-सोबतीची यथ-तथ आनाददत करिारी साकषपान ndash तपतीची िािसा भौवतकाची िािसा अणभभौवतकाची िािसा

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखाि तनराकरि िािसपासन सापिष वरागय (िािसचा) समळ नाश तयाग (िािसपासन) मलकत आणि अनासलकत

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख तनराकरिािा मागा हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक साकलप समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक समवत समयक समाधध

42

वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ मागीि पाठातीि वाकयात आपि नाम आणि सवषनाम या परकारातीि शबदात होिार बदि पावहि याच वाकयात वकरया साागिार ज शबद (धात वकरयापद) आि होत तयातही कााही बदि झालयाच पावहि आह या बदिाच ववसतत वववचन आपि या पाठात पाह

कोितयाही वकरयबददि आपि जवहा बोितो तवहा १ ती वकरया होऊन घडन गििी असत २ ती वकरया होत घडत असत ककिवा ३ ती वकरया घडिार असत

जवहा वकरया घडन गििी असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भतकाळ महिजच तहययिनीकािो (अततत काि) असतो जवहा वकरया घडत असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात वतषमानकाळ महिजच पचिपननकािो (विमान काि) असतो जवहा वकरया घडिार असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो (अनागत काि) असतो या तीनही काळात धात वकरयापदािा परतयय (परसतसपद) िावि जात ह परससपद जस काळानरप वगळ असत तसच त वकरया करिाऱया कतयाषचया वचनावर (एकवचन बहवचन) आणि परर (परथम वदवतीय ततीय) अविाबन असत वतषमानकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

वतामानकाळ ndash पचिपननकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो धम म

मतजझमपररसो लस थ

पठमपररसो वत अमधत

या परससपदााना जोडन तयार होिारी कााही धाताची वतषमान काळाची (पचपननकािो) वकरयापदााचा अभयास आपि या पढीि पानाामधन करिार आहोत

43

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अनसमअममह असम अमह

मतजझमपररसो अलस अतथ

पठमपररसो अततथ समधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीधम बरधम बरवीम बरम

मतजझमपररसो बरवीलस बरलस बरवीथ बरथ

पठमपररसो बरवीवत बरवत (आह) बरवमधत (आह)

स ndash ऐकि एकवचन बहवचन

उिमपररसो सिोधम सिाधम सिोम सिाम

मतजझमपररसो सिोलस सिालस सिोथ सिाथ

पठमपररसो सिोवत सिावत सिमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो करोधम करोम

मतजझमपररसो करोलस करोथ

पठमपररसो करोवत करोमधत कबबमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तनोधम तनोम

मतजझमपररसो तनोलस तनोथ

पठमपररसो तनोवत तनोमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पससाधम पससाम

मतजझमपररसो पससलस पससथ

पठमपररसो पससवत पससमधत

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

8

मातभाषा तग धरन रहाि आणि ववकसीत होि या उपजत मिभत गिाामळ बािक जधमलयावर त हळ हळ आपलया पािकााच अनकरि करन अनक गोषटी लशक िागत जस एका जागहन दसऱया जागी जाणयासाठी परथम पोटावर घसरि मग हात-पाय या चार अवयवाावर चािि आणि अखरीस दोन पायाावर उभ राहन चािि अशा वकरया बािक नसरगिकपिच लशकत तयाच बरोबर आसपासचया िोकााशी सावाद साधणयासाठी बािक ज कााही सपषटपि ऐकत व पहात तयाच अनकरि करणयाचा परयतन करत ऐक यिारा आवाज आणि बोििाऱयाचया तोडाची होिारी हािचाि यााचया अनकरिातन त बािक परथम एकक अकषर नातर एकक शबद आणि अखरीस िहान िहान वाकय असा सावाद कर िागत िहान बािक सवषपरथम आपलया पािकााचया अनकरिातन जी भारा लशकत ती असत तयाची lsquoमातभाषाrsquo ही भारा लशकताना तयािा कोितही lsquoभाषि शासतरrsquo लशकाव िागत नाही परात तयाचा शबद सगरह जजतका अयिक तततकाि तो मातभाषत समदध होत जातो हच बािक जवहा वकशोरवयीन होत पाठशाळत जाऊन अनक ववदया-किा-शासतर लशक िागत तवहा याच परवकरयत त सवताचया मातभारची लिपी लशकत आणि तयािा तया भारत लिहीिवाचि अवगत होत मग पढ तया भारच शासतर लशकत भारच सौदयष दखीि तयािा समजत अवगत होत ह शासतर लशकणयापवी दखीि तयािा तयाची मातभारा वनणशचतच चाागलया परकार बोिि अवगत असत पि आता ती तयािा सवाागाानी अवगत होत

9

नवी भाषा मातभारा सवाषगाानी पिष अवगत झालयानातर ववसतत सामाजजक सावादासाठी मानवािा इतर भारा लशकणयाचीही गरज भासत अशा वळी ही नवी भारा कोितया पातळी पयात लशकि गरजच आह ह जािन घि सवष परथम आवशयक असत या पातळी अस शकतात ndash बोिि वाचि लिहीि आणि भारच सौदयष समजि भारच शासतर समजि अशा ववशलरिातन भारा लशकणयाची पदधत वनणशचत करता यव शकि नवी भारा िकत बोिि लशकणयासाठी

१ तया भारतन बोििाऱयाच वारावार ऐकि आणि ज ऐकि तयाचा अथष मातभारत समजन घि व तया भारची शबदरिना समजन घि

२ तया भारची शबदसपदा अयिकायिक अवगत करन घि ३ जर एखादी लिपी वाचता आणि लिहीता यत असि तर तया कौशलयाचा उपयोग या कामी

करता यईि महिज जी भारा लशकायची आह तया भारतीि सावाद जी लिपी अवगत आह तया लिपीत पधहा पधहा वाचन आणि सरावासाठी वाचन समजिि सावाद परत लिहन काढि

नवी भारा लिहीता वाचता यि लशकणयासाठी आज ही भारा कोितया लिपीत सवाषधधक लिहीिी जात ह समजन घि आवशयक आह ह समजलया नातर

१ ही लिपी लिहीणया वाचणयास अवगत करि २ तया भारतन बोििाऱयाच वारावार ऐकिवाचि आणि ज ऐकिवाचि तयाचा अथष

मातभारत समजन घि व तया भारची शबदरिना समजन घि ३ तया भारची शबदसपदा अयिकायिक अवगत करन घि ४ पवहलया पायरीत लशकिलया लिपीतच नवया भारतीि सावाद वारावार वाचन काढि आणि

सरावासाठी वाचन समजिि सावाद परत लिहन काढि

10

अशा पदधतीन नवी भारा लशकता यईि एकदा नवी भारा अवगत झािी की नातर या भारचया शासतराचा आणि सौदयाषचा अभयास करता यईि

जगातीि सवषच भारााना सवतःची अशी ववशीषठ शबद रचना असत एका भारतीि शबद रचना दसऱया भारत जशीचया तशी वापरता यत नाही एका भारतीि शबद दसऱया भारतीि शबद रचननसार किी तर या रचनतन अथषपिषता होत नाही कधी कधी तर तयातन अनथष ही होतो महिजच कोितीही भारा लशकताना तया भारची शबद आणि वाकय सारचना समजि सवाषधधक गरजच असत

वर विषन किलया भारा लशकणयाची पदधत िकत अवाषचीन भारा लशकणयासाठी पिषतः उपयोगी आह मातर कोितीही पराधचन भारा लशकणयासाठी ही पदधत पिषतः उपयोगी नाही कारि पराधचन भारा बोििारा जन-समदाय वतषमान काळात उपिबध नसतो महिनच तर तया भारिा पराधचन भारा महितात पराधचन भारा लशकणयासाठी या भारत उपिबध असिि वाङमय उपयोगी पडत भारतीय पराधचन भारच आिखी एक ववशर वगळपि पहायिा धमळत भारतीय पराचीन भाराामध कवळ वाकयातीि शबद-रचनाच नवह तर शबदातिी अकषर-रचना दखीि महतवाची असत कारि अनकदा एकमकााचया सोबत यिार एक वा अधधक शबद एकवतरत करन (शबद सयि) लिवहि (वा बोिि) जातात अशा वळी या शबद समहातीि शबद पथक करि आणि समजि गरजच असत

आतापयातच सवष वववचन आपि पालि भारा समजणया-लशकणयाचया हतन कि आह पालि भारा लशकणयासाठी ववपि सावहतय उपिबध आह पालि भारची वाकय रचना मराठी सदशयच आह वसतत मराठी भारची उतपलि पराकत भारतनच झािी आह पालि भारा पराकत भारचीच एक आविी आह

11

भारतीय भाषा - शबदाचया रपात होिार बदि

जवळ जवळ सवषच भारतीय भाराा मध परतयक वाकयातीि शबदााची रचना एका ववशर पदधतीन किी जात या रचनमध शबदााचा करम सामाधयपि बदििा जात नाही पि सामाधयपि हा करम अनावधानान अथवा अवधानपवषक (भारा सौदयाषसाठी) बदििा तरीही वाकयाचा अथष बदित नाही पढीि वाकय पहा

दवदिान हासािा मारि हासािा दवदिान मारि मारि दवदिान हासािा मारि हासािा दवदिान हासािा मारि दवदिान दवदिान मारि हासािा

जागतीक वकतीची भारा इागिीश मध ही शबद-रचना सामाधय पि पढीि परमाि लिहीिी जाईि

१ Devadatta killed Goose ४ Goose killed Devadatta

२ Killed Goose Devadatta ५ Goose Devadatta killed

३ Devadatta Goose Killed ६ Killed Devadatta Goose

यात िकत पवहलया आणि चौथया शबद-रचनत वनदान अथषबोध तरी होतो (पिषपि ववरोधी अथष) पि दसऱया वतसऱया आणि पाचवया सहावया रचनत अथषबोधच होत नाही

भारतीय भाषचया बाबतीत अस का होत

याच कारि lsquoदवदिrsquo या शबदािा जोडिि lsquoनrsquo ह अकषर आणि lsquoहासrsquo या शबदािा जोडिि lsquoिाrsquo ह अकषर ववशर महिज दवदि आणि हास ह शबद महिज वयलकत जीव तथा वसतची नाव आहत तसच lsquoमारrsquo हा मळ वकरया दाखवविारा शबद (धात) यातन तयार होिार वकरयापद lsquoमारिrsquo lsquoमारिrsquo ह तयाच भतकाळ दशषवविार रप lsquoनrsquo आणि lsquoिाrsquo ही अकषर या वाकयातीि नावााचया अखरीस िाविि lsquoपरतययrsquo आहत ह परतयय (परसतसपद) ववभकती महिजच तवभलि

अशा परकार वाकयात रचना करतााना शबद बदितात आणि या रचनतन एक वनणशचत अथष परापत होतो कोितीही भारतीय भारा लशकताना परथम कोितया परकारच शबद किी आणि कस

12

बदितात याचा अभयास करि आवशयक आह तर वाकयात कसही आणि कोठही योजि तरीही न बदििार शबद कोित याचा अभयासही अातभषत असावा िागि

या अभयासा नातर आपिी वाचणया-लिहीणया-बोिणयातीि या नवया भारची शबदसपदा जस-जशी वाढत जाईि आणि तया तया दठकािी मळ शबद आणि तया शबदाच बदिि रप समजन यइि तस-तस भारच नीट आकिन होऊ िागि

13

पालि भाषा पराचीन भारतात जया भारा बोिलया जात होतया तयााना आज पराकत अस साबोधि जात सथळ-काळानरप पराकत भारचया अनक आविी पराचीन भारतात आढळलया आहत या आविी महिज मागधी अधषमागधीजन पराकत शौरसनी महाराषटरी पशाधच इसवी सन पवष ४५० चया समारास अनसततवात असििी अशीच एक पराकतची आविी बदधाानी आणि तयााचया लशषयाानी तयााची ततव जनसामाधयााना साागणयासाठी वापरिी ही भारा महिजच ldquoपालिrdquo पालि या शबदाचा अथष gt ओळ (Line)

पालकत (Row) मारगिका (Causeway) पववतर मजकर (वतवपटकातीि मजकर)(Sacred

text) पालि या शबदाचा अथष साागिाऱया िखाामध माझया असही वाचनात आि आह की

ldquoिहम पाियतत त पालिrdquo (पाियवत महिज (पािनपोरि) रकषि करतोरकषि करत) अथाषत धमाषच रकषि करत ती पालि सरवातीचया काळात पालि भारा बराममह लिपीत लिहीिी जात होती आज ती सवष भारतीय लिपीतन लिहीिी जात तशीच ती ससिहिी वकननौरी आणि इतर अनक अभारतीय लिपीमध आणि रोमन लिपी मधही लिहीिी जात पालि भारसाठी रोमन लिपीत कााही अधधक धचधह दखीि समाववषट किी आहत

सामाधय मािसास पालि भाषा समजावी एवढाच या सवष िखना मागचा उददश आह पालि भारच पााधडतय परापत वहाव हा उददश तर माझाही नवहता ककिवा आजही नाही भगवान बदधाानी जीवनाच एक सावषभौधमक आणि सावषकालिक ततवजञान अधडच हजार वराापवी साागीति ज जगातीि अनक ववदवानााना रचि तसच तमहा आमहािाही अनसरिीय वाटि ह ततवजञान मळचया शदध सवरपात समजायच असि तर बदधाानी त जया भारत साागीति ती भारा वाचता

14

(लिहीता) यि आवशयक आह याच उददशान पालि भारा लशकि सिभ वहाव यासाठीचा हा कतजञ परयतन

अथाषत ह एवढच वाचन आपिास पालि भारा समज शकि असा गरसमज किीही करन घऊ नय या वाचना नातर आपिास जञात असिलया पालि भारतीि शबदााचा साचय जजतका शकय होईि वततका वाढववि अतयात गरजच आह आपिा शबद-साचय जस-जसा वाढत जाईि आणि आपि तया शबदााच पालि वयाकरि समजन तयााचा अथष मनाशी िावीत जाऊ तस-तशी आपिास पालि भारा समजि सकर होत जाईि पालि भारचा शबद-साचय वाढववणयासाठी पालि वाङमय पालि सिााच वाचन हा सहज सिभ मागष आह या साठी सदर पसतकात पालि सावहतयातीि काावह उतार व गय सि तयातीि शबदााचया मराठीतीि अनवादासह ददि आहत या पसतकाचया वाचन अभयासानातर आपिास पालि भारचया वयाकरिाच आणि इतर पालि सावहतयाच वाचन करन हा अभयास समदध करता यईि

पालि भारत सरवातीस जवहा वाङमय वनमीती झािी आणि तो बराममह लिपीचा दखीि वनमीतीचा काळ होता अथाषतच पालि भारा तया काळात आणि तया नातरची कााही शतक पालि बराममह लिपीतच लिहीिी जात होती आज सार पालि वाङमय जगातीि अनक लिपीमध उपिबध आह ह आपि या पवीच वाचि आह तरीही पालि भारा लशकणया सोबत या पसतका अखरीस आपि बराममह लिपीचीही तोडओळख करन घिार आहोत

आपि ह वाचत आहात महिजच आपिास पालि भारा अवगत करणयाची इचछा आह व आपि या इचछापतीचा परयतन करीत आहात ह वनणशचत आपिास या परयतनात यश परापत होवो ही सददचछा

का सात इागिीश मध लिहीिि शबद Pali English Dictionary by TWRhys Davids अनसार आहत

15

बािावतार - १

१ बदधा वतधा णभवजधदतवा बदधमबज ववलोचना बालावतारा भालसससा बालाना बजदधवजदधया

२ अकखरापादयो एकििालीस अकखरावप अकारादयो एकचिालीसा सिधतोपकारा ता यथा -अ आ-इ ई-उ ऊ-ए ओ क ख ग घ ङ च छ ज झ ञ ट ठ ड ढ ि त थ द ध न प ि ब भ म य र ल व स ह ळ अा -इवत

३ ततथोदनतासरा अटठ ततथ अकखरस ओकारधता अटठ सरा नाम ततथवत वित

४ लहमिा तयो रसतसा ततथ सरस लहमिा अ इ उ इवत तयो रससा

५ अञ ञ दीघा ततथ सरस रससहञ ञ दीघा सायोगतो पबब एओ रससा इवोच चधत अनधतरा बयञ जना सायोगो एतथ सययो ओटठो सोततथ

६ ससा बयञ जना सर ठपतवा ससा कादयो वनगगहीतधता बयञ जना

७ वगगा पञ िपञ िसो मनता बयञ जनाना कादयो मकारधता पञ चपञ चसो अकखरवधतो वगगा वगगाना पठमदवतया सो चाघोसो एतथाञ ञ घोसा

८ अ इतत तनगगहीत अाइवत अकारतो परा यो वबधद सयत त तनगगहीता नाम वबधद चळामिाकारो वनगगहीतमधत वच चत कवलससा पपयोगिा अकारो सनध नधीयत

16

पालि अकषरमािा पालि भारत एककचाळीस अकषर आहत या पकी पवहि आठ सवर आणि पढीि तहतीस वयञजन

सवर अ आ इ ई उ ऊ ए ओ वयञजन क ख ग घ ङ

च छ ज झ ञ

ट ठ ड ढ ि

त थ द ध न

प ि ब भ म

य र ि व स ह ळ ा

आठ सवराापकी अ इ उ ह ऱहसव सवर आणि आ ई ऊ ए ओ ह दीघष सवर

वयाजनाच पाच वगष अनकरम क-वगष च-वगष ट-वगष त-वगष आणि प-वगष

य पासन ळ पयात सात इतर वयञजन

अखरीस ा अनसवार ककिवा अननालसक वयाजन पालि भारत यास वनगगहीत महितात

17

कसमलिसि सिवपटक ndash अागिरवनकाय वतकवनपात पालळ (६६)

एवा म सता ndash एका समया भगवा कोसिस चाररका चरमानो महता णभकखसङघन सददधि यन कसमिा नाम कािामाना वनगमो तदवसरर अससोसा खो कसमलिया कािामा ndash ldquoसमिो खि भो गोतमो सकयपिो सकयकिा पबबजजतो कसमिा अनपपिो ता खो पन भवधता गोतमा एवा कलयािो वकलिसददो अबभगगतो ndash ldquoइवतवप सो भगवा अरहा सममासमबदधो ववज जाचरिसमपध नो सगतो लोकववद अनिरो पररसदममसारलथ सतथा दवमनससाना बदधो भगवाrsquoवत सो इमा लोका सदवका समारका सबरहमका सससमिबराहमणिि पजा सदवमनससा सया अणभञ ञा सतचछकतवा पवदवत सो धममा दसवत आददकलयािा मजझकलयािा पररयोसानकलयािा सातथा सबयञ जना कवलपररपणिा पररसदधा बरहमचररया पकासवत साध खो पन तथारपाना अरहता दससना होतीवत ldquo अथ खो कसमलिया कािामा यन भगवा तनपसङकममिस उपसङकधमतवा अपपकच च भगवधता अणभवादतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च भगवता सददधि सममोददिस सममोदनीया कथा सारिीया वीवतसारतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च यन भगवा तनञ जसिि पिामतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च नामगोिा सावतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च तणहीभता एकमधता वनसीददिस एकमधता वनलसध ना खो त कसमलिया कािामा भगवधता एतदवोचा ndash ldquoसमधत भधत एक समिबराहमिा कसमिा आगचछमधत त सका यव वादा दीपमधत जोतमधत परपपवादा पन खासमधत वमभमधत पररभवमधत ओमतकखा करोमधत अपरवप भधत एक समिबराहमिा कसमिा आगचछमधत तवप सका यव वादा दीपमधत जोतमधत परपपवादा पन खासमधत वमभमधत पररभवमधत ओमतकखा करोमधत तसा नो भधत अमहाका होतव कङखा होवत ववधचवकचछा ndash lsquoको स नाम इमसा भवता समिबराहमिाना सच चा आह को मसाrsquoवत rdquo ldquoअितञह वो कािामा कङखखता अिा ववधचवकतचछता कङखनीयव पन वो ठान ववधचवकचछा उपपध नाldquo ldquoएथ तमह कािामा मा अनससवन मा परमपराय मा इवतवकराय मा वपटकसमपदानन मा तक कहत मा नयहत मा आकारपररववतक कन मा दददटठवनजझानकखमधतया मा भबबरपताय मा समिो नो गरवत यदा तमह कािामा अिनाव जानययाथ ndash lsquoइम धममा अकसिा इम धममा सावज जा इम धममा ववञ ञगरवहता इम धममा समिा समाददध ना अवहताय दकखाय साविधतीrsquoवत अथ तमह कािामा पजहययाथ ldquo

18

चाररका = यातरा परवास चरमान = चाििारा विरिारा परवासी ससघि = सोबत वनगम = नगर शहर कसमलि = आजच कसररया नगर तदवसरर = तत अवसरर = तथ पोचि कािामा = कसमलि नगरातीि ववशीषठ िोक अससोसा = होत खो = वसततः वासतववक खि = खरोखर पबबजजतो = परवतजजत झाििा अनपपिो = परापत झािा कलयािो = नशीबवान पववतर वकलिसददो = वकतीमान अबभगगतो = वर गििा उननत िोकववद = सवष िोक जाििारा ववशवजञ अनिरो = असा दसरा नाही सवोिम पररसदमम = लशकषीत होत असिारा सारथी = रथ चािवविारा पढ निारा सतथा = शालसत करिारा लशकविारा मार = मनातीि अकशि परविी भिया सया = सवया आपोआप इमा = या अशा अणभञञा = अणभजञान सतचछकतवा = साकषात करतो पवदवत = परकट करतो ववजञावपत करतो आदद = आराभ मजझ = मधयाातर पररयोसान = शवट सातथ = साथष उपयकत सबयञजन = सबब वयाजन ndash सवाषकषर बरमहचररया = पाववतरय पकासवत = परकालशत करतो उपसङक = जवळ जाि अपपकचच = कवधचत कधध तरी अलपशः एकमधता = एका बाजिा वनसीदन = बसि सममोद = आनाद उलहास सारतवा = समरि करन सावतवा = साागन तणहीभता = गपचप एतदवोच = एतत वच = अस बोिि सका यव = सवताचा वादा = ववचार लसदधाात दीपन = परकालशत करि जोतन = चमकववि पन = परात परपप = दसऱयाचा इतरााचा खासमधत = दोर दि अपशबद बोिि वमभमधत = घिा करतात पररभवन = कनिदा करि ओमतकखा = वनमनतम नीचतम अपर = दसरा पणशचम अधय कङखा = शाका साशय ववधचवकचछा = अववशवास साशय अितञह = पयाषपत इवतवकराय = मितः असि नयहत = खावतरिायक पररववतकक = परामशष वनजझान = अातयाषम

19

खमधतय = सहनशीि सहनयोगय धमम = गिववशर गिधमष सावजजा = सदोर ववञञा = वववक गरवहता = कनिदनीय समिा = समसत समाददनन = अागीकार करि सवीकारि सावि = ववदयमान असि असि पजहययाथ = तयाग करा

कसमलिसि ndash मराठी अनवाद मी अस ऐकि आह एकदा भगवात मोठया परवासी णभकखसाघासह कौशि (दशाचया) यातरत असता कािामााचया (जमातीचया) कसमलि नावाचया नगरात पोचि कसमलि ह खरतर कािामााचच ह शरमि शाकयकळातीि परवतजजत शाकयपतर गौतम खरोखरच (आपलयािा) परापत झाि आहत वासतववक आता गौतम पववतर उननत व कीतीमान आह जो दीपयमान योगयतापरापत समयक बदधीचा ववदया व आचरिान सापनन सधमागाषवर जात असििा सवष िोक जाििारा (सवषजञ) सवोिम असा लशकषीत होऊ असिाऱयााना पढ निारा सामाधय आणि असामाधय िोकााना शालसत करिारा असा तो बदध तो असामाधय जनााना भियााना पववतर जनााना शरमि-बरामहि जनााना आपोआपच अणभजञानाचा साकषातकार परकट करतो अस ततवजञान दतो ज आराभी वहतकर मधयाधही वहतकर आणि अावतमतः वहतकर साथष सवाषकषर समसत पररपिष पररशदध आणि पववतरतन परकालशत आह या िाभपरद रपान योगय दशषन होत आह अशा ररतीन कसमिीच कािामा भगवातााजवळ आि कााही (िोक) जवळ जाऊन भगवातााना अणभवादन करन एकाबाजिा बसि कााही (तयााचया) सावनधयान उलहालसत झाि कााही आनादान समती-ववसमत होऊन एकाबाजिा बसि कााहीजि भगवातााना हात जोडन परिाम करन एका बाजिा बसि कााही जि नाम-गोतर साागन एकाबाजिा बसि एका बाजिा बसन कसमलिच कािामा भगवातााना अस महिाि की ldquoशाधती भधत कोिी एक बरामहि-शरमि कसमलिस यतात त सवतःची ततव परकालशत करतात चमकववतात परात इतरााचया ततवााना दोर दतात घिा करतात कनिदा करतात नीच करतात भधत दसऱयाादा कोिी एक बरामहि-शरमि कसमलिस यतात तयाानी सवतःची ततव परकालशत

20

करतात चमकववतात परात इतरााचया ततवााना दोर दतात घिा करतात कनिदा करतात नीच करतात महिन ह भधत आमहास शाका होत साशय यतो ndash यापकी कोिता शरमि-बरामहि सतय बोितो कोिता खोट बोितो rdquo ldquoह कािामा आपिास शाका आणि साशय आह या दठकािी अशी शाका व साशय यि पयाषपत आहrdquo ldquoह कािामा (कवळ) ऐकणयान नाही पारापाररकतन नाही मितः असलयान नाही धारमिक पसतकात असलयान नाही तकष -हतन नाही खातरी असलयान नाही मागीि परामशाषन नाही अातयाषमी दषटीन समजन नाही भवय-रपान (भारन) नाही शरमि व जषठााचया (साागणया) न नाही तर ह कािामा सवतः जािन घया (की) ज ततव अकशि आह ज ततव सदोर आह जया ततवााना ववदवान दोरी महितात जया ततवााना सापिष अागीकारि सवाासाठी अवहताच आणि दखाःच आह ह कािामा अशा (ततवाा) चा (सवषथा) तयाग कराrdquo

21

वाकयातीि शबद आणि तयाि भद

मानव सावाद करतात तवहा त एकमकााना कााही ववचरतात आणि ज ववचारि त साागतात या ववचारणयात आणि साागणयात कााहीतरी lsquoअसिrsquo ककिवा कााहीतरी lsquoघडिrsquo असत या असणया-घडणयाचा थट साबाधीत महिजच lsquoजो कोिी असतोrsquo अथवा lsquoजो कोिी घडववतोrsquo ldquoतोrdquo महिज सावादातीि वाकयात असििा कताा हा कताष कधी एकटा (एकविन) तर कधी समह रपात (बहविन) असतो तसच हा कताष कधी परर (पलिीग) कधी सतरी (सतरीलििग) तर कधी या दोहोहन वगळा (नपसकलििग) असतो या कतयाषिा एक ववधान ककिवा नाव असत जयान तो वनणशचत ओळखिा जातो या नावािाच नाम महटि जात जवहा याच कतयाषचा पधहा पधहा उलिख होतो तवहा पवहलया उलिखा नातर यिाऱया पढीि उलिखात या नावाचया ऐवजी एक वगळ ववधान वापरि जात या ववधानािा सवानाम महितात

सावादातीि वाकयातन सावादकताष सवतः बददि बोितो तवहा तयािा परथम परर महिज उिमपररसो महितात जयाचयाशी सावाद किा जातो आह तयाचा वाकयात उलिख होतो तवहा तयािा वदवतीय परर महिज मजझिमपररसो महितात जवहा सावादातीि वाकयात सावाद करिाऱया दोहोहन वगळा तीसऱयाच कोिाचा उलिख असतो तवहा तयािा ततीय परर महिज पठमपररसो महितात

वाकयातन वयकत होिाऱया घडणयाचा थट साबध जसा कतयाषशी असतो तसच वाकयातीि घडि जयाचयाशी घडत तो महिज वाकयातीि कमा या कमाषसही एकवचन बहवचन तसच पलिीग सतरीसििग व नपसकसििग अस भद असतात तसच कमषही उिमपररसो मतजझमपररसो व पठमपररसो अशा सवरपात यत

जया शबदान वाकयातीि असि ककिवा घडि साागीति जात तया शबदािा तकरयापद महितात वकरयापदातीि शबद एका मळ शबदािा परतयय महिज परसतसपद जोडन किि रप असत या मळ शबदािा िात महितात धातिा जोडणयाच परससपद (परतयय) उिमपररसो मतजझमपररसो व पठमपररसो तसच एकवचन व बहवचन या कतयाषचया भदावर अविाबन असत वाकयात साागीतििी वकरया क वहा घडिी ह साागिारा वकरयापद शबदातीि बदि ह एक महतवाचा भद होय वकरया वतषमानात घडत असलयास वतषमान काळ महिजच पिपननकािो या पवीच घडिी असलयास भतकाळ महिजच तहययिनीकािो आणि वकरया पढ घडिार असलयास भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो महितात वतषमानकाळास

22

विमानकािो भतकाळास अतततकािो आणि भववषयकाळास अनागतकािो असही साबोधि जात

योच बदधा अततताि योच बदधा अनागता पचिपननाि यो बदधा अहा वादाधम सबबदा या सिातन तीनही काळााची नाव वनणशचत समरिात रहातीि

23

महामङगलसि (सि १ ndash ७) सिवपटक - खददकवनकाय ndash खददकपाठपालळ

lsquolsquoबह दवा मनससा च मङगलावन अधचधतया

आकङखमाना सोतथाना बरवह मङगलमिमाrsquorsquo १

lsquolsquoअसवना च बालाना पतणडतानञ च सवना पजा च पजनययाना एता मङगलमिमा २

lsquolsquoपवतरपदसवासो च पबब च कतपञ ञता अिसममापणिधध च एता मङगलमिमा ३

lsquolsquoबाहसच चञ च लसपपञ च ववनयो च सलसतकखतो

सभालसता च या वाचा एता मङगलमिमा ४

lsquolsquoमातावपत उपटठाना पिदारसस सङगहो अनाकला च कममधता एता मङगलमिमा ५

lsquolsquoदानञ च धममचररया च ञातकानञ च सङगहो

अनवज जावन कममावन एता मङगलमिमा ६

lsquolsquoआरती ववरती पापा मज जपाना च सायमो अपपमादो च धममस एता मङगलमिमा ७

धचधता = काळजी ववचार समसया अधचधतया = काळजीन ववचारान आकङख = आकााकषा आकङखमाना = आकााकषा करिार सोततथ = कलयाि सरकषा कषम बरवह = बोिाव साागव सवना = सागत करि बाि = मखष अजञानी पवतरप = अनकि दस = दश परदश वास = रहाि पञञता = पवषता पराथधमकता सचचञच = जञान लसपपञ च = कौशलय उपटठान = सवा अनाकि = वनणशचित अनवजज = अवजयष आरवत = तयाग ववरती = दर रहाि पाप = दषकतय वाइट कती

24

महामङगलसि मराठी अनवाद ( सि १ ndash ७) (महामङगिसिािी परासततावना ndash भगवान एकदा शरावनसत यथीि अनाथवपणडकाचया जतवन बागत बसि असता रातर समयी एक दवता तथ यवन भगवधताना अणभवादन करन गय सवरपात महिािी ) अनक शरषठ(मानव) व (सामाधय)मानव यााच मागिाचया ववचारान कलयािाचया अनक आकााकषाा करिाराा साठी (आपि) उिम व मागि साागाव १ (यावर भगवधतानी ददिि उिर ) मखााची सागत नसावी पाधडतााची सागत असावी पजनीयााची पजा वहावी ह उिम व मागि २ अनकि (योगय) परदशात रहाव पणय कतयास (सतकतयास) पवषता (पराथधमकता) असावी सवया समयक असणयाचा वनशचय ठवावा ह उिम व मागि ३ अधधक जञान कौशलय आणि ववनय याानी सलशणकषत वहाव बोिताना चाागि भाषय कराव ह उिम व मागि ४ माता-वपतयााची सवा करावी पतर व पतनी च वहत कराव वनणशचित कायष कराव ह उिम व मागि ५ दान कराव सदाचरि कराव आपतजनााच वहत कराव अवजयष तच कराव ह उिम व मागि ६ दषकतय तयागाव तयापासन दर रहाव मदयपानापासन सायधमत रहाव सदगिाा बददि परमाद नसावा ह उिम व मागि ७

25

महामङगलसि (सि ८ ndash १२)

lsquolsquoगारवो च वनवातो च सधतदटठ च कतञ ञता कालन धममससवना एता मङगलमिमा ८

lsquolsquoखधती च सोवचससता समिानञ च दससना कालन धममसाकचछा एता मङगलमिमा ९

lsquolsquoतपो च बरहमचररयञ च अररयसच चान दससना वनबबानसतचछवकररया च एता मङगलमिमा १०

lsquolsquoिटठसस लोकधममवह धचिा यसस न कमपवत असोका ववरजा खमा एता मङगलमिमा ११

lsquolsquoएताददसावन कतवान सबबतथमपराजजता सबबतथ सोततथा गचछमधत ता तसा मङगलमिमrsquorsquo १२

सख आणि दःख यश आणि अपयश कनिदा आणि सतती िाभ आणि कषती

ह आठ लोक-सवभाव आहत गारवो = गौरव वनवातो = अवमान सधतदटठ = सातषटी कतञञता = कतजञता खमधत = सहनशीिता सोवचचसता = ववनमरता साकचछा = चचाष बरहमचररय = शरषठ जीवन वनबबान = वनवाषि सतचछवकररया = साकषावतकरि िट = भरि भारि िोकधमम = िोकसवभाव यसस = जो कोिी ववरजा = वनमषळ खमा = कषम सख एताददसावन = अशा परकार

26

महामङगलसि मराठी अनवाद (सि ८ ndash १२) गौरव अथवा अवमान ककिवा सातषटी या (सवाा) बददि कतजञ असाव वळो-वळी सवदवचारााच शरवि कराव ह उिम व मागि ८ सहनशीिता व ववनमरता बाळगावी शरमिााच दशषन कराव आणि वळो-वळी सवदवचारााची चचाष करावी ह उिम व मागि ९ शरषठ जीवनासाठी आणि शरषठ (चार) सतय यासाठी साधना करावी वनवाषिाचया साकषावतकरिा साठी (साधना करावी) ह उिम व मागि १० आठ िोक-सवभावान भारनही जया कोिाच धचि का वपत होत नाही (परात) शोकरहीत आणि वनमषळ कषमपिष रहात ह उिम व मागि ११ अशा परकार कलयान (जो) सवषतर अपराजजत रहातो सवषथा कलयािाकड जातो ह तयाच उिम व मागि १२

27

वाकयातीि शबदात होिार बदि - १ दवदिो हासा पससवत दवदि हासािा पहातो दवदिो िन आहरती दवदि िनषयािा आितो दवदिन धना तजन योजवत दवदिान धनषयािा बाि िाविा दवदिाय हाससस कामता होमधत दवदिािा हासाची इचछा होती ववदध हासो नभसतमा पतवत जखमी हास आकाशातन पडतो यसतस तजनो तस हासो झयािा बाि तयािा हास दवदिसस यििससतम अनकमपा नततथ दवदिाचया मनात करिा नाही गोतमा हासा ओभरती गौतमा हास घवन जा

वरीि आठ वाकयात शबदात होिार आठ परकारच बदि ददसत आहत बदिि शबद ठळक कि आहत आणि ह शबद वयलकत वसत अथवा ततसम गोषटीची नाव (अथवा नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिार शबद) आहत जस

- दवदि व गोतम ही वयसकतिची नाव आहत - हास ह पकषाच नाव आह तर धन व तजन ही वसताची नाव आहत - नभ आणि धचि ही दखीि नावच आहत - वरीि सवष वाकयातीि वयलकत आणि वसत एककच आहत

नावािा मराठी वयाकरिात आणि पालि वयाकरिातही नाम अस महितात या वयलकत आणि वसत एकक असलयान ह एकविन आह नामात अथवा सवषनामात बदि होताना तयाचया अखरीस एक वा दोन अकषर जोडिी जातात या शबदबदिास पालि भारत तवभलि (मराठीत ववभलकत) महितात

णभकख जतवना आगचछमधत णभकख जतवनात आि बदधा णभकखवो सदधमा दसवत बदधाानी णभकखना सदधमष ददिा णभकखतह बदधाय नममधत णभकखनी बदधााना नमन कि णभकखनो गामणिना भोजना दसवत णभकखना गाव-मखयान भोजन ददि गामवासी णभकखणभ धममा आकङखवत गरामसथ णभकखकडन धमष इतचछतात गामवासी णभकखन मानसी गरामवासीनी णभकखिा सधमान किा णभकखमहह खीिासवो होमधत णभकखत आशरव-कषीिता असत णभकखव मा पमादो रमसस धचिा णभकखनो परमादात मन रमव नका

28

वरीि वाकयात णभकख या नामाच बहविन यत व तयाचया रपात आठ ववभसकतिच (बहविन तवभलि) बदि ददसत आहत

वाकयात उपयोजजिलया परतयक नामाची (सवषनामाची) एक भधमका असत या भधमकनसार तयाच ववभकतीच रप तयार होत पढीि तकतयात आठ वाकयात गौतम गोतम या नामाची आठ ववभलकत रप आणि याच शबदाची वाकयातीि भधमका लिहीिी आह

तवभकती पालि वाकय मराठी वाकय भयमका

परथमा गोतम राज-पासाद बवह वनकखमवत | गौतम राजवाडयाबाहर वनघाला

कोि काय

वदवतीया गोतमा वगिान महलिक पतसस | गौतमास आजारी वदध ददसला

कशास कोिास

ततीया गोतमन ककिकराना बहा पञह पतचछ | गौतमान सवकास अनक परशि ववचारल

कसा किी कोिी

चतथी गोतमनो बह ववसजजन िणभ | गौतमाला अनक उिर धमळािी

कशाला किाला

पाचमी गोतमसमा कसि-पञा कोधच नततथ | गौतमाहन कशि-बदधी किीही नाही

कशाहन किाहन

शषठी गोतमसस पञा सममासा अततथ | गौतमाची बदधी समयक आह

कशाचा किाचा

सपतमी गोतमनसम कोधो नततथ | गौतमात करोध नाही

कशात कोिात

साबोधन गोतमा अमहाका सदधमा दवत | गौतमा आमहास सदधमम दयावा

साद दि हाक मारि

ववभलकतच रप (ववभलि) नामाचया विन (एकवचन बहवचन) लििग (पतलिाग नसतरसििग नपासकसििग) आणि अनतय सतवर (अकाराधत आकाराधत इकाराधत उकाराधत) यावर अविाबन असत तरीही सथिपि नामाास जोडि जािार तवभलि परसतसपद पढीि तकतयात ददि आहत

29

तवभलि परसतसपद

ववभलि एकवचन बहवचन भधमका पठमा ओ आ कोि काय दवतया अा ए कशास कोिास तवतया एन एवह एणभ कसा किी कोिी चततथी आय सस आना कशाला किाला पञचमी आ समा महा एवह एणभ कशाहन किाहन

छटठी सस आना कशाचा किाचा सपतमी ए नसम ममह एस कशात कोिात आिपन (आ) (आ) साद दि हाक मारि

नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिाऱया शबदााना सवषनाम महितात मी आमही त तमही तो ती त तया कोि (परशिाथषक सवषनाम) ही मराठी सवषनाम आहत पालि भारत अमह तमह त य आणि क (परशिाथषक सवषनाम) ही सवषनाम आहत या सवषनामााची दखीि आठ ववभलि रप होतात पढीि पानाावरीि तकतयाा मधन कााही नाम व सवषनामााची ववभलि रप अभयासासाठी ददिी आहत

30

नर (अकाराधत पतलिाग) मानव मनषय

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा नरो नरा दवतया नरा नर

तवतया नरन नरवह नरणभ

चततथी नराय नरसय नराना पञचमी नरा नरमहा नरसमा नरवह नरणभ

छटठी नरसस नराना सिमी नर नरममह नरनसम नरस

आिपन नर नरा नरा

धचि (अकाराधत नपसकसििग) मन धचि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा धचिा धचिा धचिावन दवतया धचिा धचि धचिावन

तवतया धचिन धचिवह धचिणभ

चततथी धचिाय धचिसस धचिाना पञचमी धचिा धचिमहाधचिसमा धचिवह धचिणभ

छटठी धचिसस धचिाना सिमी धचि धचिममह धचिनसम धचिस

आिपन धचि धचिा धचिा धचिावन

31

पञञा (आकाराधत नसतरसििग) परजञा

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पञञा पञञा पञञायो दवतया पञा पञञा पञञायो तवतया पञञाय पञञावह पञञाणभ

चततथी पञञाय पञञाना पञचमी पञञाय पञञावह पञञाणभ

छटठी पञञाय पञञाना सिमी पञञाय पञञाया पञञास

आिपन पञञ पञञा पञञायो

पाणि (इकाराधत पतलिाग) हात

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पाणि पािी पाियो दवतया पाणिि पािी पाियो तवतया पाणिना पािीही पािीणभ

चततथी पाणिनो पाणिसस पािीना पञचमी पाणिना पाणिमहा पाणिसमा पािीही पािीणभ

छटठी पाणिनो पाणिसस पािीना सिमी पाणिममह पाणिनसम पाणिस पािीस

आिपन पाणि पािी पाणि पाियो

32

बोधध (इकाराधत नसतरसििग) जञान बदधी

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा बोधध बोधी बोधधयो बोधयो दवतया बोमधि बोधी बोधधयो बोधयो तवतया बोधधया बोधया बोधीवह बोधीणभ चततथी बोधधया बोधया बोधीना पञचमी बोधधया बोधया बोधीही बोधीणभ

छटठी बोधधया बोधया बोधीना सिमी बोधधया बोधया बोधया

बोमधि बोधो बोधधया बोधीस बोधधस

आिपन बोधध बोधी बोधधयो बोधयो

णभकख (उकाराधत पतलिाग) णभकष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा णभकख णभकख णभकखवो दवतया णभकखा णभकख णभकखवो तवतया णभकखना णभकखवह णभकखणभ

चततथी णभकखनो णभकखसस णभकखना पञचमी णभकखना णभकखसमा णभकखमहा णभकखवह णभकखणभ

छटठी णभकखनो णभकखसस णभकखना सिमी णभकखनसमा णभकखममह णभकखस णभकखस

आिपन णभकख णभकख णभकखव णभकखवो

33

वपत (उकाराधत पतलिाग) वपता

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा वपता वपतरो दवतया वपतरा वपतर वपतरो तवतया वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

चततथी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना पञचमी वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

छटठी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना सिमी वपतरर वपतरस वपतस वपतस

आिपन वपत वपता वपतरो

अमह (सवषनाम) मी ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा अहा मया असमा अमह नो दवतया मा ममा अमहा अमहाका अमह नो तवतया मया म अमहवह अमहणभ नो चततथी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो पञचमी मया अमहवह अमहणभ

छटठी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो सिमी मवय असमास अमहस

आिपन - - - - - -

34

तमह (सवषनाम) त

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा तवा तवा तमह वो दवतया ता तवा तवा तवा तमहा तमहाका तमह वो तवतया तवया तया त तमहवह तमहणभ वो चततथी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो पञचमी तवया तया तवमहा तमहवह तमहणभ

छटठी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो सिमी तववय तवय तमहस

आिपन - - - - - -

ता (पतलिाग)(सवषनाम) तो ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सो सयो ता ना (नपसक) त न तावन नावन

दवतया ता ना ता ना त न तावन नावन

तवतया तन नन तवह नवह तणभ नणभ

चततथी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना पञचमी तमहा अमहा नमहा तसमा तवह नवह तणभ नणभ

छटठी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना सिमी तममह अममह नममह तनसमा ननसमा अनसमा तस नस

आिपन - - - - - -

35

(सतरीसििग)(सवषनाम) ती

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सा सया ता ना तायो नायो दवतया ता ना ता ना तायो नायो तवतया ताय नाय तससा वतससा तावह नावह ताणभ नाणभ चततथी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा

वतससा तासा आसा तासाना

पञचमी ताय नाय तससा तावह नावह ताणभ नाणभ छटठी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा वतससा तासा आसा तासाना

सिमी वतससा तससा अससा ताया तससा वतससा तास आिपन - - - - - -

सबब (पतलिाग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबो सबबा (नपसक) सबब सबब सबबवन

दवतया सबबा सबबा सबब सबब सबबवन

तवतया सबबन सबबवह सबबणभ चततथी सबबसस सबबसाना पञचमी सबबमहा सबबसमा सबबवह सबबणभ

छटठी सबबसस सबबसा सबबसाना सिमी सबबममह सबबनसम सबबस

आिपन सबब सबबा सबब सबबवन सबब सबब सबबवन

36

सबब (सतरीसििग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबा सबबा सबबायो दवतया सबबा सबबा सबबायो तवतया सबबाय सबबावह सबबाणभ चततथी सबबससा सबबाय सबबासा सबबासाना पञचमी सबबाय सबबावह सबबाणभ

छटठी सबबसा सबबाय सबबासा सबबासाना सिमी सबबससा सबबाया सबबास

आिपन सबब सबबा सबबायो

ककि (पतलिाग)(सवषनाम) कोि ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा को ककि का (नपसक) क क कावन

दवतया का ककि का क क कावन

तवतया कन कवह कणभ चततथी कसस वकसस कसा कसाना पञचमी कमहा कसमा वकसमा कवह कणभ

छटठी कसस वकसस कसा कसाना सिमी कममह वकममह कनसम वकनसमा कस

आिपन - - - - - -

37

ककि (सतरीसििग)(सवषनाम) कोि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा का का कायो दवतया का का कायो तवतया काय कावह काणभ चततथी कससा काय कासा कासाना पञचमी काय कावह काणभ

छटठी कससा काय कासा कासाना सिमी कससा काया कास

आिपन - - - - - -

एत (पतलिाग)(सवषनाम) हा ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसो एता (नपसक)

एत एत एतावन

दवतया एता एना एता एत एन एत एतावन

तवतया एतन एतवह एतणभ चततथी एतसस एतसा एतसाना पञचमी एतमहा एतसमा एतवह एतणभ

छटठी एतसस एतसा एतसाना सिमी एतममह एतनसम एतस

आिपन - - - - - -

38

एत (सतरीसििग)(सवषनाम) ही

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसा एता एतायो दवतया एता एता एतायो तवतया एताय एतावह एताणभ चततथी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना पञचमी एताय एतावह एताणभ

छटठी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना सिमी एवतससा एतससा एतासा एतास

आिपन - - - - - -

ककि (त कोि) सबब (त सवष) एत (ह) ही नपसकसििगी सवषनामााची रप पठमा आणि दवतया ववभिी मध वगळी असतात तवतया त सिमी पयात या सवषनामााची रप पतलिागी सवषनामाासारखीच असतात पालि भारत खालिि परमाि सवषनाम आहत अमह = मी तमह = त अञञ = अधय पबब = पवष दतकखन = दणकषि उिर = उिर एक = एक अपर = पणशचम ता (सो सा ता) = तो ती त एत (एसो एता एता) = हा ही ह इम (अया अया इदा) = हा ही ह ककि (को का ककि) = तो कोि ती कोि त कोि सबब (सबबो सबबा सबबा) = त सवष तया सवष त सवष

39

िहमिक कपविनसि सिवपटक ndash सायिवनकायो - महावगगो १२ सचचसायि २ धममचककपविनवगगो

एका समया भगवा बारािलसया ववहरवत इलसपतन धमगदाय ततर खो भगवा पञ चवमगगय णभकख आमधतलस ndash ldquoदवम णभकखव अधता पबबजजतन न सववतबबा कतम दव यो चाया कामस कामसखतल लकानयोगो हीनो गममो पोथज जवनको अनररयो अनतथसावहतो यो चाया अिवकलमथानयोगो दकखो अनररयो अनतथसावहतो एत खो णभकखव उभो अधत अनपगमम मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवतrdquo कतमा च सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावािा सममाकहमनतो सममाआजीवो सममावायामो सममासतत सममासमायि अया खो सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत इदा खो पन णभकखव दकख अररयसच चा ndash जावतवप दकखा जरावप दकखा बयाधधवप दकखो मरिममप दकखा अमपपयवह समपयोगो दकखो वपयवह ववपपयोगो दकखो यममपचछा न लभवत तममप दकखा ndash साखखिन पञ चपादानकखधधा दकखा इदा खो पन णभकखव दकखसमदय अररयसच चा ndash याया तणहा पोनोबभववका नजधदरागसहगता ततरततराणभनजधदनी सययलथदाndash कामतणहा भवतणहा ववभवतणहा इदा खो पन णभकखव दकखतनरोि अररयसच चा ndash यो तससायव तणहाय अससववरागवनरोधो चागो पदटवनससगगो मलि अनालयो इदा खो पन णभकखव दकखतनरोिगायमनी पदटपदा अररयसच चा ndash अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावाचा सममाकममधतो सममाआजीवो सममावायामो सममासवत सममासमाधध पञ चपादानकखधधा = रपपादानकखधधो वदनपादानकखधधो सञ ञपादानकखधधो सङखारपादानकखधधो ववञ ञािपादानकखधधो

40

इलसपतन धमगदाय ndash आजचया सारनाथ च परातन नाव

ववहरवत = ववहार करीत होत धमगदाय = मगवन आमधतलस = आमातरि कि बोिावि सववतबब = सोबत रहातात कतम = कोित काम = भौवतक इचछा कामसखतलिक = भौवतक तपती हीनो = वनकषठ नीच पोथज जवनको = हानीकारक वदनाजनक गममो = परापय उपिबध अनतथ = अनथष सावहतो = न यकत अनतथसावहतो = अनथषपिष अनयोग = साधना अनररय = असभय अररय = शरषठ अि = सवतः वकिमथ = किर अपादान = दर करि सययलथदा = या परमाि अशा परकार साखखिन = साकषपान उभो = उभय दोधही अधत = अधतरात अधतरी दरमयान उपगमम = जवळ जाि अनपगमम = सरळ जवळ जाि ञाि = जञान अणभसमबदध = सापिष जञानी चकखकरिी = (ददवय)दषटीदायी ञािकरिी = जािीव दिारा उपसमाय = सातोरपिष अणभञञाय = जािीव दिार समबोधाय = जञानदायी वनबबानाय = वनवाषिदायी कतमा = कोिता सययलथदा = पढीि परमाि तद अनसार असस = सापिष ववराग = वरागय चागो = तयाग पदटवनससगगो = पररतयाग वनरोध = समळ नाश मलि = मलकत अनािय = अनासलकत पाच सावदना सका धध = रप (दषय सावदना)

वदना (शारीरी सावदना) साजञा (मानलसक सावदना) सासकार (वनमीती सावदना) ववजञान (चतना सावदना) ह पाच सावदना सका धध

41

िहमिककपविनसि ndash मराठी अनवाद

एकदा भगवात वारािसी मध ऋरीपतन यथीि मगवनात रहात होत तथ भगवाताानी पाच णभकखाचया साघास आमावतरत कि (आणि ववचारि) ldquoणभकखनो सधयसताानी दोन गोषटीचया सोबतीत राह नय कोितया दोन गोषटी भौवतक इचछा भौवतक तपती जी वनकषटीपरामपतची वदनाजनक असभय व अनथषपिष असत आणि दसरी सवयाकिरपरामपत (आतमकिर) जी दःखद असभय व अनथषपिष असत महिन ह णभकख या दोहोचया अधतरा (मधयाचया) जवळन जािारा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

णभकख कोिता हा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक सकलप समयक वािा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक सतमतत समयक समायि हाच तो मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख जधमि ह दःखद वदधतव ह दःखद वयाधध ह दःख मतय ह दःख अवपरयाशी सायोग ह दःख वपरयाचा ववयोग ह दःख जयाची अपकषा आह त परापत नसि ह दःख साकषपान पाच अपादान सका ध दःख

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखािी उतपलि ही िािसा - पनभषवाची सनह-सोबतीची यथ-तथ आनाददत करिारी साकषपान ndash तपतीची िािसा भौवतकाची िािसा अणभभौवतकाची िािसा

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखाि तनराकरि िािसपासन सापिष वरागय (िािसचा) समळ नाश तयाग (िािसपासन) मलकत आणि अनासलकत

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख तनराकरिािा मागा हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक साकलप समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक समवत समयक समाधध

42

वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ मागीि पाठातीि वाकयात आपि नाम आणि सवषनाम या परकारातीि शबदात होिार बदि पावहि याच वाकयात वकरया साागिार ज शबद (धात वकरयापद) आि होत तयातही कााही बदि झालयाच पावहि आह या बदिाच ववसतत वववचन आपि या पाठात पाह

कोितयाही वकरयबददि आपि जवहा बोितो तवहा १ ती वकरया होऊन घडन गििी असत २ ती वकरया होत घडत असत ककिवा ३ ती वकरया घडिार असत

जवहा वकरया घडन गििी असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भतकाळ महिजच तहययिनीकािो (अततत काि) असतो जवहा वकरया घडत असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात वतषमानकाळ महिजच पचिपननकािो (विमान काि) असतो जवहा वकरया घडिार असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो (अनागत काि) असतो या तीनही काळात धात वकरयापदािा परतयय (परसतसपद) िावि जात ह परससपद जस काळानरप वगळ असत तसच त वकरया करिाऱया कतयाषचया वचनावर (एकवचन बहवचन) आणि परर (परथम वदवतीय ततीय) अविाबन असत वतषमानकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

वतामानकाळ ndash पचिपननकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो धम म

मतजझमपररसो लस थ

पठमपररसो वत अमधत

या परससपदााना जोडन तयार होिारी कााही धाताची वतषमान काळाची (पचपननकािो) वकरयापदााचा अभयास आपि या पढीि पानाामधन करिार आहोत

43

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अनसमअममह असम अमह

मतजझमपररसो अलस अतथ

पठमपररसो अततथ समधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीधम बरधम बरवीम बरम

मतजझमपररसो बरवीलस बरलस बरवीथ बरथ

पठमपररसो बरवीवत बरवत (आह) बरवमधत (आह)

स ndash ऐकि एकवचन बहवचन

उिमपररसो सिोधम सिाधम सिोम सिाम

मतजझमपररसो सिोलस सिालस सिोथ सिाथ

पठमपररसो सिोवत सिावत सिमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो करोधम करोम

मतजझमपररसो करोलस करोथ

पठमपररसो करोवत करोमधत कबबमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तनोधम तनोम

मतजझमपररसो तनोलस तनोथ

पठमपररसो तनोवत तनोमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पससाधम पससाम

मतजझमपररसो पससलस पससथ

पठमपररसो पससवत पससमधत

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

9

नवी भाषा मातभारा सवाषगाानी पिष अवगत झालयानातर ववसतत सामाजजक सावादासाठी मानवािा इतर भारा लशकणयाचीही गरज भासत अशा वळी ही नवी भारा कोितया पातळी पयात लशकि गरजच आह ह जािन घि सवष परथम आवशयक असत या पातळी अस शकतात ndash बोिि वाचि लिहीि आणि भारच सौदयष समजि भारच शासतर समजि अशा ववशलरिातन भारा लशकणयाची पदधत वनणशचत करता यव शकि नवी भारा िकत बोिि लशकणयासाठी

१ तया भारतन बोििाऱयाच वारावार ऐकि आणि ज ऐकि तयाचा अथष मातभारत समजन घि व तया भारची शबदरिना समजन घि

२ तया भारची शबदसपदा अयिकायिक अवगत करन घि ३ जर एखादी लिपी वाचता आणि लिहीता यत असि तर तया कौशलयाचा उपयोग या कामी

करता यईि महिज जी भारा लशकायची आह तया भारतीि सावाद जी लिपी अवगत आह तया लिपीत पधहा पधहा वाचन आणि सरावासाठी वाचन समजिि सावाद परत लिहन काढि

नवी भारा लिहीता वाचता यि लशकणयासाठी आज ही भारा कोितया लिपीत सवाषधधक लिहीिी जात ह समजन घि आवशयक आह ह समजलया नातर

१ ही लिपी लिहीणया वाचणयास अवगत करि २ तया भारतन बोििाऱयाच वारावार ऐकिवाचि आणि ज ऐकिवाचि तयाचा अथष

मातभारत समजन घि व तया भारची शबदरिना समजन घि ३ तया भारची शबदसपदा अयिकायिक अवगत करन घि ४ पवहलया पायरीत लशकिलया लिपीतच नवया भारतीि सावाद वारावार वाचन काढि आणि

सरावासाठी वाचन समजिि सावाद परत लिहन काढि

10

अशा पदधतीन नवी भारा लशकता यईि एकदा नवी भारा अवगत झािी की नातर या भारचया शासतराचा आणि सौदयाषचा अभयास करता यईि

जगातीि सवषच भारााना सवतःची अशी ववशीषठ शबद रचना असत एका भारतीि शबद रचना दसऱया भारत जशीचया तशी वापरता यत नाही एका भारतीि शबद दसऱया भारतीि शबद रचननसार किी तर या रचनतन अथषपिषता होत नाही कधी कधी तर तयातन अनथष ही होतो महिजच कोितीही भारा लशकताना तया भारची शबद आणि वाकय सारचना समजि सवाषधधक गरजच असत

वर विषन किलया भारा लशकणयाची पदधत िकत अवाषचीन भारा लशकणयासाठी पिषतः उपयोगी आह मातर कोितीही पराधचन भारा लशकणयासाठी ही पदधत पिषतः उपयोगी नाही कारि पराधचन भारा बोििारा जन-समदाय वतषमान काळात उपिबध नसतो महिनच तर तया भारिा पराधचन भारा महितात पराधचन भारा लशकणयासाठी या भारत उपिबध असिि वाङमय उपयोगी पडत भारतीय पराधचन भारच आिखी एक ववशर वगळपि पहायिा धमळत भारतीय पराचीन भाराामध कवळ वाकयातीि शबद-रचनाच नवह तर शबदातिी अकषर-रचना दखीि महतवाची असत कारि अनकदा एकमकााचया सोबत यिार एक वा अधधक शबद एकवतरत करन (शबद सयि) लिवहि (वा बोिि) जातात अशा वळी या शबद समहातीि शबद पथक करि आणि समजि गरजच असत

आतापयातच सवष वववचन आपि पालि भारा समजणया-लशकणयाचया हतन कि आह पालि भारा लशकणयासाठी ववपि सावहतय उपिबध आह पालि भारची वाकय रचना मराठी सदशयच आह वसतत मराठी भारची उतपलि पराकत भारतनच झािी आह पालि भारा पराकत भारचीच एक आविी आह

11

भारतीय भाषा - शबदाचया रपात होिार बदि

जवळ जवळ सवषच भारतीय भाराा मध परतयक वाकयातीि शबदााची रचना एका ववशर पदधतीन किी जात या रचनमध शबदााचा करम सामाधयपि बदििा जात नाही पि सामाधयपि हा करम अनावधानान अथवा अवधानपवषक (भारा सौदयाषसाठी) बदििा तरीही वाकयाचा अथष बदित नाही पढीि वाकय पहा

दवदिान हासािा मारि हासािा दवदिान मारि मारि दवदिान हासािा मारि हासािा दवदिान हासािा मारि दवदिान दवदिान मारि हासािा

जागतीक वकतीची भारा इागिीश मध ही शबद-रचना सामाधय पि पढीि परमाि लिहीिी जाईि

१ Devadatta killed Goose ४ Goose killed Devadatta

२ Killed Goose Devadatta ५ Goose Devadatta killed

३ Devadatta Goose Killed ६ Killed Devadatta Goose

यात िकत पवहलया आणि चौथया शबद-रचनत वनदान अथषबोध तरी होतो (पिषपि ववरोधी अथष) पि दसऱया वतसऱया आणि पाचवया सहावया रचनत अथषबोधच होत नाही

भारतीय भाषचया बाबतीत अस का होत

याच कारि lsquoदवदिrsquo या शबदािा जोडिि lsquoनrsquo ह अकषर आणि lsquoहासrsquo या शबदािा जोडिि lsquoिाrsquo ह अकषर ववशर महिज दवदि आणि हास ह शबद महिज वयलकत जीव तथा वसतची नाव आहत तसच lsquoमारrsquo हा मळ वकरया दाखवविारा शबद (धात) यातन तयार होिार वकरयापद lsquoमारिrsquo lsquoमारिrsquo ह तयाच भतकाळ दशषवविार रप lsquoनrsquo आणि lsquoिाrsquo ही अकषर या वाकयातीि नावााचया अखरीस िाविि lsquoपरतययrsquo आहत ह परतयय (परसतसपद) ववभकती महिजच तवभलि

अशा परकार वाकयात रचना करतााना शबद बदितात आणि या रचनतन एक वनणशचत अथष परापत होतो कोितीही भारतीय भारा लशकताना परथम कोितया परकारच शबद किी आणि कस

12

बदितात याचा अभयास करि आवशयक आह तर वाकयात कसही आणि कोठही योजि तरीही न बदििार शबद कोित याचा अभयासही अातभषत असावा िागि

या अभयासा नातर आपिी वाचणया-लिहीणया-बोिणयातीि या नवया भारची शबदसपदा जस-जशी वाढत जाईि आणि तया तया दठकािी मळ शबद आणि तया शबदाच बदिि रप समजन यइि तस-तस भारच नीट आकिन होऊ िागि

13

पालि भाषा पराचीन भारतात जया भारा बोिलया जात होतया तयााना आज पराकत अस साबोधि जात सथळ-काळानरप पराकत भारचया अनक आविी पराचीन भारतात आढळलया आहत या आविी महिज मागधी अधषमागधीजन पराकत शौरसनी महाराषटरी पशाधच इसवी सन पवष ४५० चया समारास अनसततवात असििी अशीच एक पराकतची आविी बदधाानी आणि तयााचया लशषयाानी तयााची ततव जनसामाधयााना साागणयासाठी वापरिी ही भारा महिजच ldquoपालिrdquo पालि या शबदाचा अथष gt ओळ (Line)

पालकत (Row) मारगिका (Causeway) पववतर मजकर (वतवपटकातीि मजकर)(Sacred

text) पालि या शबदाचा अथष साागिाऱया िखाामध माझया असही वाचनात आि आह की

ldquoिहम पाियतत त पालिrdquo (पाियवत महिज (पािनपोरि) रकषि करतोरकषि करत) अथाषत धमाषच रकषि करत ती पालि सरवातीचया काळात पालि भारा बराममह लिपीत लिहीिी जात होती आज ती सवष भारतीय लिपीतन लिहीिी जात तशीच ती ससिहिी वकननौरी आणि इतर अनक अभारतीय लिपीमध आणि रोमन लिपी मधही लिहीिी जात पालि भारसाठी रोमन लिपीत कााही अधधक धचधह दखीि समाववषट किी आहत

सामाधय मािसास पालि भाषा समजावी एवढाच या सवष िखना मागचा उददश आह पालि भारच पााधडतय परापत वहाव हा उददश तर माझाही नवहता ककिवा आजही नाही भगवान बदधाानी जीवनाच एक सावषभौधमक आणि सावषकालिक ततवजञान अधडच हजार वराापवी साागीति ज जगातीि अनक ववदवानााना रचि तसच तमहा आमहािाही अनसरिीय वाटि ह ततवजञान मळचया शदध सवरपात समजायच असि तर बदधाानी त जया भारत साागीति ती भारा वाचता

14

(लिहीता) यि आवशयक आह याच उददशान पालि भारा लशकि सिभ वहाव यासाठीचा हा कतजञ परयतन

अथाषत ह एवढच वाचन आपिास पालि भारा समज शकि असा गरसमज किीही करन घऊ नय या वाचना नातर आपिास जञात असिलया पालि भारतीि शबदााचा साचय जजतका शकय होईि वततका वाढववि अतयात गरजच आह आपिा शबद-साचय जस-जसा वाढत जाईि आणि आपि तया शबदााच पालि वयाकरि समजन तयााचा अथष मनाशी िावीत जाऊ तस-तशी आपिास पालि भारा समजि सकर होत जाईि पालि भारचा शबद-साचय वाढववणयासाठी पालि वाङमय पालि सिााच वाचन हा सहज सिभ मागष आह या साठी सदर पसतकात पालि सावहतयातीि काावह उतार व गय सि तयातीि शबदााचया मराठीतीि अनवादासह ददि आहत या पसतकाचया वाचन अभयासानातर आपिास पालि भारचया वयाकरिाच आणि इतर पालि सावहतयाच वाचन करन हा अभयास समदध करता यईि

पालि भारत सरवातीस जवहा वाङमय वनमीती झािी आणि तो बराममह लिपीचा दखीि वनमीतीचा काळ होता अथाषतच पालि भारा तया काळात आणि तया नातरची कााही शतक पालि बराममह लिपीतच लिहीिी जात होती आज सार पालि वाङमय जगातीि अनक लिपीमध उपिबध आह ह आपि या पवीच वाचि आह तरीही पालि भारा लशकणया सोबत या पसतका अखरीस आपि बराममह लिपीचीही तोडओळख करन घिार आहोत

आपि ह वाचत आहात महिजच आपिास पालि भारा अवगत करणयाची इचछा आह व आपि या इचछापतीचा परयतन करीत आहात ह वनणशचत आपिास या परयतनात यश परापत होवो ही सददचछा

का सात इागिीश मध लिहीिि शबद Pali English Dictionary by TWRhys Davids अनसार आहत

15

बािावतार - १

१ बदधा वतधा णभवजधदतवा बदधमबज ववलोचना बालावतारा भालसससा बालाना बजदधवजदधया

२ अकखरापादयो एकििालीस अकखरावप अकारादयो एकचिालीसा सिधतोपकारा ता यथा -अ आ-इ ई-उ ऊ-ए ओ क ख ग घ ङ च छ ज झ ञ ट ठ ड ढ ि त थ द ध न प ि ब भ म य र ल व स ह ळ अा -इवत

३ ततथोदनतासरा अटठ ततथ अकखरस ओकारधता अटठ सरा नाम ततथवत वित

४ लहमिा तयो रसतसा ततथ सरस लहमिा अ इ उ इवत तयो रससा

५ अञ ञ दीघा ततथ सरस रससहञ ञ दीघा सायोगतो पबब एओ रससा इवोच चधत अनधतरा बयञ जना सायोगो एतथ सययो ओटठो सोततथ

६ ससा बयञ जना सर ठपतवा ससा कादयो वनगगहीतधता बयञ जना

७ वगगा पञ िपञ िसो मनता बयञ जनाना कादयो मकारधता पञ चपञ चसो अकखरवधतो वगगा वगगाना पठमदवतया सो चाघोसो एतथाञ ञ घोसा

८ अ इतत तनगगहीत अाइवत अकारतो परा यो वबधद सयत त तनगगहीता नाम वबधद चळामिाकारो वनगगहीतमधत वच चत कवलससा पपयोगिा अकारो सनध नधीयत

16

पालि अकषरमािा पालि भारत एककचाळीस अकषर आहत या पकी पवहि आठ सवर आणि पढीि तहतीस वयञजन

सवर अ आ इ ई उ ऊ ए ओ वयञजन क ख ग घ ङ

च छ ज झ ञ

ट ठ ड ढ ि

त थ द ध न

प ि ब भ म

य र ि व स ह ळ ा

आठ सवराापकी अ इ उ ह ऱहसव सवर आणि आ ई ऊ ए ओ ह दीघष सवर

वयाजनाच पाच वगष अनकरम क-वगष च-वगष ट-वगष त-वगष आणि प-वगष

य पासन ळ पयात सात इतर वयञजन

अखरीस ा अनसवार ककिवा अननालसक वयाजन पालि भारत यास वनगगहीत महितात

17

कसमलिसि सिवपटक ndash अागिरवनकाय वतकवनपात पालळ (६६)

एवा म सता ndash एका समया भगवा कोसिस चाररका चरमानो महता णभकखसङघन सददधि यन कसमिा नाम कािामाना वनगमो तदवसरर अससोसा खो कसमलिया कािामा ndash ldquoसमिो खि भो गोतमो सकयपिो सकयकिा पबबजजतो कसमिा अनपपिो ता खो पन भवधता गोतमा एवा कलयािो वकलिसददो अबभगगतो ndash ldquoइवतवप सो भगवा अरहा सममासमबदधो ववज जाचरिसमपध नो सगतो लोकववद अनिरो पररसदममसारलथ सतथा दवमनससाना बदधो भगवाrsquoवत सो इमा लोका सदवका समारका सबरहमका सससमिबराहमणिि पजा सदवमनससा सया अणभञ ञा सतचछकतवा पवदवत सो धममा दसवत आददकलयािा मजझकलयािा पररयोसानकलयािा सातथा सबयञ जना कवलपररपणिा पररसदधा बरहमचररया पकासवत साध खो पन तथारपाना अरहता दससना होतीवत ldquo अथ खो कसमलिया कािामा यन भगवा तनपसङकममिस उपसङकधमतवा अपपकच च भगवधता अणभवादतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च भगवता सददधि सममोददिस सममोदनीया कथा सारिीया वीवतसारतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च यन भगवा तनञ जसिि पिामतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च नामगोिा सावतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च तणहीभता एकमधता वनसीददिस एकमधता वनलसध ना खो त कसमलिया कािामा भगवधता एतदवोचा ndash ldquoसमधत भधत एक समिबराहमिा कसमिा आगचछमधत त सका यव वादा दीपमधत जोतमधत परपपवादा पन खासमधत वमभमधत पररभवमधत ओमतकखा करोमधत अपरवप भधत एक समिबराहमिा कसमिा आगचछमधत तवप सका यव वादा दीपमधत जोतमधत परपपवादा पन खासमधत वमभमधत पररभवमधत ओमतकखा करोमधत तसा नो भधत अमहाका होतव कङखा होवत ववधचवकचछा ndash lsquoको स नाम इमसा भवता समिबराहमिाना सच चा आह को मसाrsquoवत rdquo ldquoअितञह वो कािामा कङखखता अिा ववधचवकतचछता कङखनीयव पन वो ठान ववधचवकचछा उपपध नाldquo ldquoएथ तमह कािामा मा अनससवन मा परमपराय मा इवतवकराय मा वपटकसमपदानन मा तक कहत मा नयहत मा आकारपररववतक कन मा दददटठवनजझानकखमधतया मा भबबरपताय मा समिो नो गरवत यदा तमह कािामा अिनाव जानययाथ ndash lsquoइम धममा अकसिा इम धममा सावज जा इम धममा ववञ ञगरवहता इम धममा समिा समाददध ना अवहताय दकखाय साविधतीrsquoवत अथ तमह कािामा पजहययाथ ldquo

18

चाररका = यातरा परवास चरमान = चाििारा विरिारा परवासी ससघि = सोबत वनगम = नगर शहर कसमलि = आजच कसररया नगर तदवसरर = तत अवसरर = तथ पोचि कािामा = कसमलि नगरातीि ववशीषठ िोक अससोसा = होत खो = वसततः वासतववक खि = खरोखर पबबजजतो = परवतजजत झाििा अनपपिो = परापत झािा कलयािो = नशीबवान पववतर वकलिसददो = वकतीमान अबभगगतो = वर गििा उननत िोकववद = सवष िोक जाििारा ववशवजञ अनिरो = असा दसरा नाही सवोिम पररसदमम = लशकषीत होत असिारा सारथी = रथ चािवविारा पढ निारा सतथा = शालसत करिारा लशकविारा मार = मनातीि अकशि परविी भिया सया = सवया आपोआप इमा = या अशा अणभञञा = अणभजञान सतचछकतवा = साकषात करतो पवदवत = परकट करतो ववजञावपत करतो आदद = आराभ मजझ = मधयाातर पररयोसान = शवट सातथ = साथष उपयकत सबयञजन = सबब वयाजन ndash सवाषकषर बरमहचररया = पाववतरय पकासवत = परकालशत करतो उपसङक = जवळ जाि अपपकचच = कवधचत कधध तरी अलपशः एकमधता = एका बाजिा वनसीदन = बसि सममोद = आनाद उलहास सारतवा = समरि करन सावतवा = साागन तणहीभता = गपचप एतदवोच = एतत वच = अस बोिि सका यव = सवताचा वादा = ववचार लसदधाात दीपन = परकालशत करि जोतन = चमकववि पन = परात परपप = दसऱयाचा इतरााचा खासमधत = दोर दि अपशबद बोिि वमभमधत = घिा करतात पररभवन = कनिदा करि ओमतकखा = वनमनतम नीचतम अपर = दसरा पणशचम अधय कङखा = शाका साशय ववधचवकचछा = अववशवास साशय अितञह = पयाषपत इवतवकराय = मितः असि नयहत = खावतरिायक पररववतकक = परामशष वनजझान = अातयाषम

19

खमधतय = सहनशीि सहनयोगय धमम = गिववशर गिधमष सावजजा = सदोर ववञञा = वववक गरवहता = कनिदनीय समिा = समसत समाददनन = अागीकार करि सवीकारि सावि = ववदयमान असि असि पजहययाथ = तयाग करा

कसमलिसि ndash मराठी अनवाद मी अस ऐकि आह एकदा भगवात मोठया परवासी णभकखसाघासह कौशि (दशाचया) यातरत असता कािामााचया (जमातीचया) कसमलि नावाचया नगरात पोचि कसमलि ह खरतर कािामााचच ह शरमि शाकयकळातीि परवतजजत शाकयपतर गौतम खरोखरच (आपलयािा) परापत झाि आहत वासतववक आता गौतम पववतर उननत व कीतीमान आह जो दीपयमान योगयतापरापत समयक बदधीचा ववदया व आचरिान सापनन सधमागाषवर जात असििा सवष िोक जाििारा (सवषजञ) सवोिम असा लशकषीत होऊ असिाऱयााना पढ निारा सामाधय आणि असामाधय िोकााना शालसत करिारा असा तो बदध तो असामाधय जनााना भियााना पववतर जनााना शरमि-बरामहि जनााना आपोआपच अणभजञानाचा साकषातकार परकट करतो अस ततवजञान दतो ज आराभी वहतकर मधयाधही वहतकर आणि अावतमतः वहतकर साथष सवाषकषर समसत पररपिष पररशदध आणि पववतरतन परकालशत आह या िाभपरद रपान योगय दशषन होत आह अशा ररतीन कसमिीच कािामा भगवातााजवळ आि कााही (िोक) जवळ जाऊन भगवातााना अणभवादन करन एकाबाजिा बसि कााही (तयााचया) सावनधयान उलहालसत झाि कााही आनादान समती-ववसमत होऊन एकाबाजिा बसि कााहीजि भगवातााना हात जोडन परिाम करन एका बाजिा बसि कााही जि नाम-गोतर साागन एकाबाजिा बसि एका बाजिा बसन कसमलिच कािामा भगवातााना अस महिाि की ldquoशाधती भधत कोिी एक बरामहि-शरमि कसमलिस यतात त सवतःची ततव परकालशत करतात चमकववतात परात इतरााचया ततवााना दोर दतात घिा करतात कनिदा करतात नीच करतात भधत दसऱयाादा कोिी एक बरामहि-शरमि कसमलिस यतात तयाानी सवतःची ततव परकालशत

20

करतात चमकववतात परात इतरााचया ततवााना दोर दतात घिा करतात कनिदा करतात नीच करतात महिन ह भधत आमहास शाका होत साशय यतो ndash यापकी कोिता शरमि-बरामहि सतय बोितो कोिता खोट बोितो rdquo ldquoह कािामा आपिास शाका आणि साशय आह या दठकािी अशी शाका व साशय यि पयाषपत आहrdquo ldquoह कािामा (कवळ) ऐकणयान नाही पारापाररकतन नाही मितः असलयान नाही धारमिक पसतकात असलयान नाही तकष -हतन नाही खातरी असलयान नाही मागीि परामशाषन नाही अातयाषमी दषटीन समजन नाही भवय-रपान (भारन) नाही शरमि व जषठााचया (साागणया) न नाही तर ह कािामा सवतः जािन घया (की) ज ततव अकशि आह ज ततव सदोर आह जया ततवााना ववदवान दोरी महितात जया ततवााना सापिष अागीकारि सवाासाठी अवहताच आणि दखाःच आह ह कािामा अशा (ततवाा) चा (सवषथा) तयाग कराrdquo

21

वाकयातीि शबद आणि तयाि भद

मानव सावाद करतात तवहा त एकमकााना कााही ववचरतात आणि ज ववचारि त साागतात या ववचारणयात आणि साागणयात कााहीतरी lsquoअसिrsquo ककिवा कााहीतरी lsquoघडिrsquo असत या असणया-घडणयाचा थट साबाधीत महिजच lsquoजो कोिी असतोrsquo अथवा lsquoजो कोिी घडववतोrsquo ldquoतोrdquo महिज सावादातीि वाकयात असििा कताा हा कताष कधी एकटा (एकविन) तर कधी समह रपात (बहविन) असतो तसच हा कताष कधी परर (पलिीग) कधी सतरी (सतरीलििग) तर कधी या दोहोहन वगळा (नपसकलििग) असतो या कतयाषिा एक ववधान ककिवा नाव असत जयान तो वनणशचत ओळखिा जातो या नावािाच नाम महटि जात जवहा याच कतयाषचा पधहा पधहा उलिख होतो तवहा पवहलया उलिखा नातर यिाऱया पढीि उलिखात या नावाचया ऐवजी एक वगळ ववधान वापरि जात या ववधानािा सवानाम महितात

सावादातीि वाकयातन सावादकताष सवतः बददि बोितो तवहा तयािा परथम परर महिज उिमपररसो महितात जयाचयाशी सावाद किा जातो आह तयाचा वाकयात उलिख होतो तवहा तयािा वदवतीय परर महिज मजझिमपररसो महितात जवहा सावादातीि वाकयात सावाद करिाऱया दोहोहन वगळा तीसऱयाच कोिाचा उलिख असतो तवहा तयािा ततीय परर महिज पठमपररसो महितात

वाकयातन वयकत होिाऱया घडणयाचा थट साबध जसा कतयाषशी असतो तसच वाकयातीि घडि जयाचयाशी घडत तो महिज वाकयातीि कमा या कमाषसही एकवचन बहवचन तसच पलिीग सतरीसििग व नपसकसििग अस भद असतात तसच कमषही उिमपररसो मतजझमपररसो व पठमपररसो अशा सवरपात यत

जया शबदान वाकयातीि असि ककिवा घडि साागीति जात तया शबदािा तकरयापद महितात वकरयापदातीि शबद एका मळ शबदािा परतयय महिज परसतसपद जोडन किि रप असत या मळ शबदािा िात महितात धातिा जोडणयाच परससपद (परतयय) उिमपररसो मतजझमपररसो व पठमपररसो तसच एकवचन व बहवचन या कतयाषचया भदावर अविाबन असत वाकयात साागीतििी वकरया क वहा घडिी ह साागिारा वकरयापद शबदातीि बदि ह एक महतवाचा भद होय वकरया वतषमानात घडत असलयास वतषमान काळ महिजच पिपननकािो या पवीच घडिी असलयास भतकाळ महिजच तहययिनीकािो आणि वकरया पढ घडिार असलयास भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो महितात वतषमानकाळास

22

विमानकािो भतकाळास अतततकािो आणि भववषयकाळास अनागतकािो असही साबोधि जात

योच बदधा अततताि योच बदधा अनागता पचिपननाि यो बदधा अहा वादाधम सबबदा या सिातन तीनही काळााची नाव वनणशचत समरिात रहातीि

23

महामङगलसि (सि १ ndash ७) सिवपटक - खददकवनकाय ndash खददकपाठपालळ

lsquolsquoबह दवा मनससा च मङगलावन अधचधतया

आकङखमाना सोतथाना बरवह मङगलमिमाrsquorsquo १

lsquolsquoअसवना च बालाना पतणडतानञ च सवना पजा च पजनययाना एता मङगलमिमा २

lsquolsquoपवतरपदसवासो च पबब च कतपञ ञता अिसममापणिधध च एता मङगलमिमा ३

lsquolsquoबाहसच चञ च लसपपञ च ववनयो च सलसतकखतो

सभालसता च या वाचा एता मङगलमिमा ४

lsquolsquoमातावपत उपटठाना पिदारसस सङगहो अनाकला च कममधता एता मङगलमिमा ५

lsquolsquoदानञ च धममचररया च ञातकानञ च सङगहो

अनवज जावन कममावन एता मङगलमिमा ६

lsquolsquoआरती ववरती पापा मज जपाना च सायमो अपपमादो च धममस एता मङगलमिमा ७

धचधता = काळजी ववचार समसया अधचधतया = काळजीन ववचारान आकङख = आकााकषा आकङखमाना = आकााकषा करिार सोततथ = कलयाि सरकषा कषम बरवह = बोिाव साागव सवना = सागत करि बाि = मखष अजञानी पवतरप = अनकि दस = दश परदश वास = रहाि पञञता = पवषता पराथधमकता सचचञच = जञान लसपपञ च = कौशलय उपटठान = सवा अनाकि = वनणशचित अनवजज = अवजयष आरवत = तयाग ववरती = दर रहाि पाप = दषकतय वाइट कती

24

महामङगलसि मराठी अनवाद ( सि १ ndash ७) (महामङगिसिािी परासततावना ndash भगवान एकदा शरावनसत यथीि अनाथवपणडकाचया जतवन बागत बसि असता रातर समयी एक दवता तथ यवन भगवधताना अणभवादन करन गय सवरपात महिािी ) अनक शरषठ(मानव) व (सामाधय)मानव यााच मागिाचया ववचारान कलयािाचया अनक आकााकषाा करिाराा साठी (आपि) उिम व मागि साागाव १ (यावर भगवधतानी ददिि उिर ) मखााची सागत नसावी पाधडतााची सागत असावी पजनीयााची पजा वहावी ह उिम व मागि २ अनकि (योगय) परदशात रहाव पणय कतयास (सतकतयास) पवषता (पराथधमकता) असावी सवया समयक असणयाचा वनशचय ठवावा ह उिम व मागि ३ अधधक जञान कौशलय आणि ववनय याानी सलशणकषत वहाव बोिताना चाागि भाषय कराव ह उिम व मागि ४ माता-वपतयााची सवा करावी पतर व पतनी च वहत कराव वनणशचित कायष कराव ह उिम व मागि ५ दान कराव सदाचरि कराव आपतजनााच वहत कराव अवजयष तच कराव ह उिम व मागि ६ दषकतय तयागाव तयापासन दर रहाव मदयपानापासन सायधमत रहाव सदगिाा बददि परमाद नसावा ह उिम व मागि ७

25

महामङगलसि (सि ८ ndash १२)

lsquolsquoगारवो च वनवातो च सधतदटठ च कतञ ञता कालन धममससवना एता मङगलमिमा ८

lsquolsquoखधती च सोवचससता समिानञ च दससना कालन धममसाकचछा एता मङगलमिमा ९

lsquolsquoतपो च बरहमचररयञ च अररयसच चान दससना वनबबानसतचछवकररया च एता मङगलमिमा १०

lsquolsquoिटठसस लोकधममवह धचिा यसस न कमपवत असोका ववरजा खमा एता मङगलमिमा ११

lsquolsquoएताददसावन कतवान सबबतथमपराजजता सबबतथ सोततथा गचछमधत ता तसा मङगलमिमrsquorsquo १२

सख आणि दःख यश आणि अपयश कनिदा आणि सतती िाभ आणि कषती

ह आठ लोक-सवभाव आहत गारवो = गौरव वनवातो = अवमान सधतदटठ = सातषटी कतञञता = कतजञता खमधत = सहनशीिता सोवचचसता = ववनमरता साकचछा = चचाष बरहमचररय = शरषठ जीवन वनबबान = वनवाषि सतचछवकररया = साकषावतकरि िट = भरि भारि िोकधमम = िोकसवभाव यसस = जो कोिी ववरजा = वनमषळ खमा = कषम सख एताददसावन = अशा परकार

26

महामङगलसि मराठी अनवाद (सि ८ ndash १२) गौरव अथवा अवमान ककिवा सातषटी या (सवाा) बददि कतजञ असाव वळो-वळी सवदवचारााच शरवि कराव ह उिम व मागि ८ सहनशीिता व ववनमरता बाळगावी शरमिााच दशषन कराव आणि वळो-वळी सवदवचारााची चचाष करावी ह उिम व मागि ९ शरषठ जीवनासाठी आणि शरषठ (चार) सतय यासाठी साधना करावी वनवाषिाचया साकषावतकरिा साठी (साधना करावी) ह उिम व मागि १० आठ िोक-सवभावान भारनही जया कोिाच धचि का वपत होत नाही (परात) शोकरहीत आणि वनमषळ कषमपिष रहात ह उिम व मागि ११ अशा परकार कलयान (जो) सवषतर अपराजजत रहातो सवषथा कलयािाकड जातो ह तयाच उिम व मागि १२

27

वाकयातीि शबदात होिार बदि - १ दवदिो हासा पससवत दवदि हासािा पहातो दवदिो िन आहरती दवदि िनषयािा आितो दवदिन धना तजन योजवत दवदिान धनषयािा बाि िाविा दवदिाय हाससस कामता होमधत दवदिािा हासाची इचछा होती ववदध हासो नभसतमा पतवत जखमी हास आकाशातन पडतो यसतस तजनो तस हासो झयािा बाि तयािा हास दवदिसस यििससतम अनकमपा नततथ दवदिाचया मनात करिा नाही गोतमा हासा ओभरती गौतमा हास घवन जा

वरीि आठ वाकयात शबदात होिार आठ परकारच बदि ददसत आहत बदिि शबद ठळक कि आहत आणि ह शबद वयलकत वसत अथवा ततसम गोषटीची नाव (अथवा नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिार शबद) आहत जस

- दवदि व गोतम ही वयसकतिची नाव आहत - हास ह पकषाच नाव आह तर धन व तजन ही वसताची नाव आहत - नभ आणि धचि ही दखीि नावच आहत - वरीि सवष वाकयातीि वयलकत आणि वसत एककच आहत

नावािा मराठी वयाकरिात आणि पालि वयाकरिातही नाम अस महितात या वयलकत आणि वसत एकक असलयान ह एकविन आह नामात अथवा सवषनामात बदि होताना तयाचया अखरीस एक वा दोन अकषर जोडिी जातात या शबदबदिास पालि भारत तवभलि (मराठीत ववभलकत) महितात

णभकख जतवना आगचछमधत णभकख जतवनात आि बदधा णभकखवो सदधमा दसवत बदधाानी णभकखना सदधमष ददिा णभकखतह बदधाय नममधत णभकखनी बदधााना नमन कि णभकखनो गामणिना भोजना दसवत णभकखना गाव-मखयान भोजन ददि गामवासी णभकखणभ धममा आकङखवत गरामसथ णभकखकडन धमष इतचछतात गामवासी णभकखन मानसी गरामवासीनी णभकखिा सधमान किा णभकखमहह खीिासवो होमधत णभकखत आशरव-कषीिता असत णभकखव मा पमादो रमसस धचिा णभकखनो परमादात मन रमव नका

28

वरीि वाकयात णभकख या नामाच बहविन यत व तयाचया रपात आठ ववभसकतिच (बहविन तवभलि) बदि ददसत आहत

वाकयात उपयोजजिलया परतयक नामाची (सवषनामाची) एक भधमका असत या भधमकनसार तयाच ववभकतीच रप तयार होत पढीि तकतयात आठ वाकयात गौतम गोतम या नामाची आठ ववभलकत रप आणि याच शबदाची वाकयातीि भधमका लिहीिी आह

तवभकती पालि वाकय मराठी वाकय भयमका

परथमा गोतम राज-पासाद बवह वनकखमवत | गौतम राजवाडयाबाहर वनघाला

कोि काय

वदवतीया गोतमा वगिान महलिक पतसस | गौतमास आजारी वदध ददसला

कशास कोिास

ततीया गोतमन ककिकराना बहा पञह पतचछ | गौतमान सवकास अनक परशि ववचारल

कसा किी कोिी

चतथी गोतमनो बह ववसजजन िणभ | गौतमाला अनक उिर धमळािी

कशाला किाला

पाचमी गोतमसमा कसि-पञा कोधच नततथ | गौतमाहन कशि-बदधी किीही नाही

कशाहन किाहन

शषठी गोतमसस पञा सममासा अततथ | गौतमाची बदधी समयक आह

कशाचा किाचा

सपतमी गोतमनसम कोधो नततथ | गौतमात करोध नाही

कशात कोिात

साबोधन गोतमा अमहाका सदधमा दवत | गौतमा आमहास सदधमम दयावा

साद दि हाक मारि

ववभलकतच रप (ववभलि) नामाचया विन (एकवचन बहवचन) लििग (पतलिाग नसतरसििग नपासकसििग) आणि अनतय सतवर (अकाराधत आकाराधत इकाराधत उकाराधत) यावर अविाबन असत तरीही सथिपि नामाास जोडि जािार तवभलि परसतसपद पढीि तकतयात ददि आहत

29

तवभलि परसतसपद

ववभलि एकवचन बहवचन भधमका पठमा ओ आ कोि काय दवतया अा ए कशास कोिास तवतया एन एवह एणभ कसा किी कोिी चततथी आय सस आना कशाला किाला पञचमी आ समा महा एवह एणभ कशाहन किाहन

छटठी सस आना कशाचा किाचा सपतमी ए नसम ममह एस कशात कोिात आिपन (आ) (आ) साद दि हाक मारि

नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिाऱया शबदााना सवषनाम महितात मी आमही त तमही तो ती त तया कोि (परशिाथषक सवषनाम) ही मराठी सवषनाम आहत पालि भारत अमह तमह त य आणि क (परशिाथषक सवषनाम) ही सवषनाम आहत या सवषनामााची दखीि आठ ववभलि रप होतात पढीि पानाावरीि तकतयाा मधन कााही नाम व सवषनामााची ववभलि रप अभयासासाठी ददिी आहत

30

नर (अकाराधत पतलिाग) मानव मनषय

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा नरो नरा दवतया नरा नर

तवतया नरन नरवह नरणभ

चततथी नराय नरसय नराना पञचमी नरा नरमहा नरसमा नरवह नरणभ

छटठी नरसस नराना सिमी नर नरममह नरनसम नरस

आिपन नर नरा नरा

धचि (अकाराधत नपसकसििग) मन धचि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा धचिा धचिा धचिावन दवतया धचिा धचि धचिावन

तवतया धचिन धचिवह धचिणभ

चततथी धचिाय धचिसस धचिाना पञचमी धचिा धचिमहाधचिसमा धचिवह धचिणभ

छटठी धचिसस धचिाना सिमी धचि धचिममह धचिनसम धचिस

आिपन धचि धचिा धचिा धचिावन

31

पञञा (आकाराधत नसतरसििग) परजञा

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पञञा पञञा पञञायो दवतया पञा पञञा पञञायो तवतया पञञाय पञञावह पञञाणभ

चततथी पञञाय पञञाना पञचमी पञञाय पञञावह पञञाणभ

छटठी पञञाय पञञाना सिमी पञञाय पञञाया पञञास

आिपन पञञ पञञा पञञायो

पाणि (इकाराधत पतलिाग) हात

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पाणि पािी पाियो दवतया पाणिि पािी पाियो तवतया पाणिना पािीही पािीणभ

चततथी पाणिनो पाणिसस पािीना पञचमी पाणिना पाणिमहा पाणिसमा पािीही पािीणभ

छटठी पाणिनो पाणिसस पािीना सिमी पाणिममह पाणिनसम पाणिस पािीस

आिपन पाणि पािी पाणि पाियो

32

बोधध (इकाराधत नसतरसििग) जञान बदधी

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा बोधध बोधी बोधधयो बोधयो दवतया बोमधि बोधी बोधधयो बोधयो तवतया बोधधया बोधया बोधीवह बोधीणभ चततथी बोधधया बोधया बोधीना पञचमी बोधधया बोधया बोधीही बोधीणभ

छटठी बोधधया बोधया बोधीना सिमी बोधधया बोधया बोधया

बोमधि बोधो बोधधया बोधीस बोधधस

आिपन बोधध बोधी बोधधयो बोधयो

णभकख (उकाराधत पतलिाग) णभकष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा णभकख णभकख णभकखवो दवतया णभकखा णभकख णभकखवो तवतया णभकखना णभकखवह णभकखणभ

चततथी णभकखनो णभकखसस णभकखना पञचमी णभकखना णभकखसमा णभकखमहा णभकखवह णभकखणभ

छटठी णभकखनो णभकखसस णभकखना सिमी णभकखनसमा णभकखममह णभकखस णभकखस

आिपन णभकख णभकख णभकखव णभकखवो

33

वपत (उकाराधत पतलिाग) वपता

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा वपता वपतरो दवतया वपतरा वपतर वपतरो तवतया वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

चततथी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना पञचमी वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

छटठी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना सिमी वपतरर वपतरस वपतस वपतस

आिपन वपत वपता वपतरो

अमह (सवषनाम) मी ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा अहा मया असमा अमह नो दवतया मा ममा अमहा अमहाका अमह नो तवतया मया म अमहवह अमहणभ नो चततथी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो पञचमी मया अमहवह अमहणभ

छटठी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो सिमी मवय असमास अमहस

आिपन - - - - - -

34

तमह (सवषनाम) त

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा तवा तवा तमह वो दवतया ता तवा तवा तवा तमहा तमहाका तमह वो तवतया तवया तया त तमहवह तमहणभ वो चततथी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो पञचमी तवया तया तवमहा तमहवह तमहणभ

छटठी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो सिमी तववय तवय तमहस

आिपन - - - - - -

ता (पतलिाग)(सवषनाम) तो ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सो सयो ता ना (नपसक) त न तावन नावन

दवतया ता ना ता ना त न तावन नावन

तवतया तन नन तवह नवह तणभ नणभ

चततथी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना पञचमी तमहा अमहा नमहा तसमा तवह नवह तणभ नणभ

छटठी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना सिमी तममह अममह नममह तनसमा ननसमा अनसमा तस नस

आिपन - - - - - -

35

(सतरीसििग)(सवषनाम) ती

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सा सया ता ना तायो नायो दवतया ता ना ता ना तायो नायो तवतया ताय नाय तससा वतससा तावह नावह ताणभ नाणभ चततथी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा

वतससा तासा आसा तासाना

पञचमी ताय नाय तससा तावह नावह ताणभ नाणभ छटठी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा वतससा तासा आसा तासाना

सिमी वतससा तससा अससा ताया तससा वतससा तास आिपन - - - - - -

सबब (पतलिाग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबो सबबा (नपसक) सबब सबब सबबवन

दवतया सबबा सबबा सबब सबब सबबवन

तवतया सबबन सबबवह सबबणभ चततथी सबबसस सबबसाना पञचमी सबबमहा सबबसमा सबबवह सबबणभ

छटठी सबबसस सबबसा सबबसाना सिमी सबबममह सबबनसम सबबस

आिपन सबब सबबा सबब सबबवन सबब सबब सबबवन

36

सबब (सतरीसििग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबा सबबा सबबायो दवतया सबबा सबबा सबबायो तवतया सबबाय सबबावह सबबाणभ चततथी सबबससा सबबाय सबबासा सबबासाना पञचमी सबबाय सबबावह सबबाणभ

छटठी सबबसा सबबाय सबबासा सबबासाना सिमी सबबससा सबबाया सबबास

आिपन सबब सबबा सबबायो

ककि (पतलिाग)(सवषनाम) कोि ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा को ककि का (नपसक) क क कावन

दवतया का ककि का क क कावन

तवतया कन कवह कणभ चततथी कसस वकसस कसा कसाना पञचमी कमहा कसमा वकसमा कवह कणभ

छटठी कसस वकसस कसा कसाना सिमी कममह वकममह कनसम वकनसमा कस

आिपन - - - - - -

37

ककि (सतरीसििग)(सवषनाम) कोि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा का का कायो दवतया का का कायो तवतया काय कावह काणभ चततथी कससा काय कासा कासाना पञचमी काय कावह काणभ

छटठी कससा काय कासा कासाना सिमी कससा काया कास

आिपन - - - - - -

एत (पतलिाग)(सवषनाम) हा ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसो एता (नपसक)

एत एत एतावन

दवतया एता एना एता एत एन एत एतावन

तवतया एतन एतवह एतणभ चततथी एतसस एतसा एतसाना पञचमी एतमहा एतसमा एतवह एतणभ

छटठी एतसस एतसा एतसाना सिमी एतममह एतनसम एतस

आिपन - - - - - -

38

एत (सतरीसििग)(सवषनाम) ही

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसा एता एतायो दवतया एता एता एतायो तवतया एताय एतावह एताणभ चततथी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना पञचमी एताय एतावह एताणभ

छटठी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना सिमी एवतससा एतससा एतासा एतास

आिपन - - - - - -

ककि (त कोि) सबब (त सवष) एत (ह) ही नपसकसििगी सवषनामााची रप पठमा आणि दवतया ववभिी मध वगळी असतात तवतया त सिमी पयात या सवषनामााची रप पतलिागी सवषनामाासारखीच असतात पालि भारत खालिि परमाि सवषनाम आहत अमह = मी तमह = त अञञ = अधय पबब = पवष दतकखन = दणकषि उिर = उिर एक = एक अपर = पणशचम ता (सो सा ता) = तो ती त एत (एसो एता एता) = हा ही ह इम (अया अया इदा) = हा ही ह ककि (को का ककि) = तो कोि ती कोि त कोि सबब (सबबो सबबा सबबा) = त सवष तया सवष त सवष

39

िहमिक कपविनसि सिवपटक ndash सायिवनकायो - महावगगो १२ सचचसायि २ धममचककपविनवगगो

एका समया भगवा बारािलसया ववहरवत इलसपतन धमगदाय ततर खो भगवा पञ चवमगगय णभकख आमधतलस ndash ldquoदवम णभकखव अधता पबबजजतन न सववतबबा कतम दव यो चाया कामस कामसखतल लकानयोगो हीनो गममो पोथज जवनको अनररयो अनतथसावहतो यो चाया अिवकलमथानयोगो दकखो अनररयो अनतथसावहतो एत खो णभकखव उभो अधत अनपगमम मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवतrdquo कतमा च सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावािा सममाकहमनतो सममाआजीवो सममावायामो सममासतत सममासमायि अया खो सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत इदा खो पन णभकखव दकख अररयसच चा ndash जावतवप दकखा जरावप दकखा बयाधधवप दकखो मरिममप दकखा अमपपयवह समपयोगो दकखो वपयवह ववपपयोगो दकखो यममपचछा न लभवत तममप दकखा ndash साखखिन पञ चपादानकखधधा दकखा इदा खो पन णभकखव दकखसमदय अररयसच चा ndash याया तणहा पोनोबभववका नजधदरागसहगता ततरततराणभनजधदनी सययलथदाndash कामतणहा भवतणहा ववभवतणहा इदा खो पन णभकखव दकखतनरोि अररयसच चा ndash यो तससायव तणहाय अससववरागवनरोधो चागो पदटवनससगगो मलि अनालयो इदा खो पन णभकखव दकखतनरोिगायमनी पदटपदा अररयसच चा ndash अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावाचा सममाकममधतो सममाआजीवो सममावायामो सममासवत सममासमाधध पञ चपादानकखधधा = रपपादानकखधधो वदनपादानकखधधो सञ ञपादानकखधधो सङखारपादानकखधधो ववञ ञािपादानकखधधो

40

इलसपतन धमगदाय ndash आजचया सारनाथ च परातन नाव

ववहरवत = ववहार करीत होत धमगदाय = मगवन आमधतलस = आमातरि कि बोिावि सववतबब = सोबत रहातात कतम = कोित काम = भौवतक इचछा कामसखतलिक = भौवतक तपती हीनो = वनकषठ नीच पोथज जवनको = हानीकारक वदनाजनक गममो = परापय उपिबध अनतथ = अनथष सावहतो = न यकत अनतथसावहतो = अनथषपिष अनयोग = साधना अनररय = असभय अररय = शरषठ अि = सवतः वकिमथ = किर अपादान = दर करि सययलथदा = या परमाि अशा परकार साखखिन = साकषपान उभो = उभय दोधही अधत = अधतरात अधतरी दरमयान उपगमम = जवळ जाि अनपगमम = सरळ जवळ जाि ञाि = जञान अणभसमबदध = सापिष जञानी चकखकरिी = (ददवय)दषटीदायी ञािकरिी = जािीव दिारा उपसमाय = सातोरपिष अणभञञाय = जािीव दिार समबोधाय = जञानदायी वनबबानाय = वनवाषिदायी कतमा = कोिता सययलथदा = पढीि परमाि तद अनसार असस = सापिष ववराग = वरागय चागो = तयाग पदटवनससगगो = पररतयाग वनरोध = समळ नाश मलि = मलकत अनािय = अनासलकत पाच सावदना सका धध = रप (दषय सावदना)

वदना (शारीरी सावदना) साजञा (मानलसक सावदना) सासकार (वनमीती सावदना) ववजञान (चतना सावदना) ह पाच सावदना सका धध

41

िहमिककपविनसि ndash मराठी अनवाद

एकदा भगवात वारािसी मध ऋरीपतन यथीि मगवनात रहात होत तथ भगवाताानी पाच णभकखाचया साघास आमावतरत कि (आणि ववचारि) ldquoणभकखनो सधयसताानी दोन गोषटीचया सोबतीत राह नय कोितया दोन गोषटी भौवतक इचछा भौवतक तपती जी वनकषटीपरामपतची वदनाजनक असभय व अनथषपिष असत आणि दसरी सवयाकिरपरामपत (आतमकिर) जी दःखद असभय व अनथषपिष असत महिन ह णभकख या दोहोचया अधतरा (मधयाचया) जवळन जािारा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

णभकख कोिता हा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक सकलप समयक वािा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक सतमतत समयक समायि हाच तो मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख जधमि ह दःखद वदधतव ह दःखद वयाधध ह दःख मतय ह दःख अवपरयाशी सायोग ह दःख वपरयाचा ववयोग ह दःख जयाची अपकषा आह त परापत नसि ह दःख साकषपान पाच अपादान सका ध दःख

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखािी उतपलि ही िािसा - पनभषवाची सनह-सोबतीची यथ-तथ आनाददत करिारी साकषपान ndash तपतीची िािसा भौवतकाची िािसा अणभभौवतकाची िािसा

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखाि तनराकरि िािसपासन सापिष वरागय (िािसचा) समळ नाश तयाग (िािसपासन) मलकत आणि अनासलकत

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख तनराकरिािा मागा हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक साकलप समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक समवत समयक समाधध

42

वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ मागीि पाठातीि वाकयात आपि नाम आणि सवषनाम या परकारातीि शबदात होिार बदि पावहि याच वाकयात वकरया साागिार ज शबद (धात वकरयापद) आि होत तयातही कााही बदि झालयाच पावहि आह या बदिाच ववसतत वववचन आपि या पाठात पाह

कोितयाही वकरयबददि आपि जवहा बोितो तवहा १ ती वकरया होऊन घडन गििी असत २ ती वकरया होत घडत असत ककिवा ३ ती वकरया घडिार असत

जवहा वकरया घडन गििी असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भतकाळ महिजच तहययिनीकािो (अततत काि) असतो जवहा वकरया घडत असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात वतषमानकाळ महिजच पचिपननकािो (विमान काि) असतो जवहा वकरया घडिार असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो (अनागत काि) असतो या तीनही काळात धात वकरयापदािा परतयय (परसतसपद) िावि जात ह परससपद जस काळानरप वगळ असत तसच त वकरया करिाऱया कतयाषचया वचनावर (एकवचन बहवचन) आणि परर (परथम वदवतीय ततीय) अविाबन असत वतषमानकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

वतामानकाळ ndash पचिपननकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो धम म

मतजझमपररसो लस थ

पठमपररसो वत अमधत

या परससपदााना जोडन तयार होिारी कााही धाताची वतषमान काळाची (पचपननकािो) वकरयापदााचा अभयास आपि या पढीि पानाामधन करिार आहोत

43

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अनसमअममह असम अमह

मतजझमपररसो अलस अतथ

पठमपररसो अततथ समधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीधम बरधम बरवीम बरम

मतजझमपररसो बरवीलस बरलस बरवीथ बरथ

पठमपररसो बरवीवत बरवत (आह) बरवमधत (आह)

स ndash ऐकि एकवचन बहवचन

उिमपररसो सिोधम सिाधम सिोम सिाम

मतजझमपररसो सिोलस सिालस सिोथ सिाथ

पठमपररसो सिोवत सिावत सिमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो करोधम करोम

मतजझमपररसो करोलस करोथ

पठमपररसो करोवत करोमधत कबबमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तनोधम तनोम

मतजझमपररसो तनोलस तनोथ

पठमपररसो तनोवत तनोमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पससाधम पससाम

मतजझमपररसो पससलस पससथ

पठमपररसो पससवत पससमधत

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

10

अशा पदधतीन नवी भारा लशकता यईि एकदा नवी भारा अवगत झािी की नातर या भारचया शासतराचा आणि सौदयाषचा अभयास करता यईि

जगातीि सवषच भारााना सवतःची अशी ववशीषठ शबद रचना असत एका भारतीि शबद रचना दसऱया भारत जशीचया तशी वापरता यत नाही एका भारतीि शबद दसऱया भारतीि शबद रचननसार किी तर या रचनतन अथषपिषता होत नाही कधी कधी तर तयातन अनथष ही होतो महिजच कोितीही भारा लशकताना तया भारची शबद आणि वाकय सारचना समजि सवाषधधक गरजच असत

वर विषन किलया भारा लशकणयाची पदधत िकत अवाषचीन भारा लशकणयासाठी पिषतः उपयोगी आह मातर कोितीही पराधचन भारा लशकणयासाठी ही पदधत पिषतः उपयोगी नाही कारि पराधचन भारा बोििारा जन-समदाय वतषमान काळात उपिबध नसतो महिनच तर तया भारिा पराधचन भारा महितात पराधचन भारा लशकणयासाठी या भारत उपिबध असिि वाङमय उपयोगी पडत भारतीय पराधचन भारच आिखी एक ववशर वगळपि पहायिा धमळत भारतीय पराचीन भाराामध कवळ वाकयातीि शबद-रचनाच नवह तर शबदातिी अकषर-रचना दखीि महतवाची असत कारि अनकदा एकमकााचया सोबत यिार एक वा अधधक शबद एकवतरत करन (शबद सयि) लिवहि (वा बोिि) जातात अशा वळी या शबद समहातीि शबद पथक करि आणि समजि गरजच असत

आतापयातच सवष वववचन आपि पालि भारा समजणया-लशकणयाचया हतन कि आह पालि भारा लशकणयासाठी ववपि सावहतय उपिबध आह पालि भारची वाकय रचना मराठी सदशयच आह वसतत मराठी भारची उतपलि पराकत भारतनच झािी आह पालि भारा पराकत भारचीच एक आविी आह

11

भारतीय भाषा - शबदाचया रपात होिार बदि

जवळ जवळ सवषच भारतीय भाराा मध परतयक वाकयातीि शबदााची रचना एका ववशर पदधतीन किी जात या रचनमध शबदााचा करम सामाधयपि बदििा जात नाही पि सामाधयपि हा करम अनावधानान अथवा अवधानपवषक (भारा सौदयाषसाठी) बदििा तरीही वाकयाचा अथष बदित नाही पढीि वाकय पहा

दवदिान हासािा मारि हासािा दवदिान मारि मारि दवदिान हासािा मारि हासािा दवदिान हासािा मारि दवदिान दवदिान मारि हासािा

जागतीक वकतीची भारा इागिीश मध ही शबद-रचना सामाधय पि पढीि परमाि लिहीिी जाईि

१ Devadatta killed Goose ४ Goose killed Devadatta

२ Killed Goose Devadatta ५ Goose Devadatta killed

३ Devadatta Goose Killed ६ Killed Devadatta Goose

यात िकत पवहलया आणि चौथया शबद-रचनत वनदान अथषबोध तरी होतो (पिषपि ववरोधी अथष) पि दसऱया वतसऱया आणि पाचवया सहावया रचनत अथषबोधच होत नाही

भारतीय भाषचया बाबतीत अस का होत

याच कारि lsquoदवदिrsquo या शबदािा जोडिि lsquoनrsquo ह अकषर आणि lsquoहासrsquo या शबदािा जोडिि lsquoिाrsquo ह अकषर ववशर महिज दवदि आणि हास ह शबद महिज वयलकत जीव तथा वसतची नाव आहत तसच lsquoमारrsquo हा मळ वकरया दाखवविारा शबद (धात) यातन तयार होिार वकरयापद lsquoमारिrsquo lsquoमारिrsquo ह तयाच भतकाळ दशषवविार रप lsquoनrsquo आणि lsquoिाrsquo ही अकषर या वाकयातीि नावााचया अखरीस िाविि lsquoपरतययrsquo आहत ह परतयय (परसतसपद) ववभकती महिजच तवभलि

अशा परकार वाकयात रचना करतााना शबद बदितात आणि या रचनतन एक वनणशचत अथष परापत होतो कोितीही भारतीय भारा लशकताना परथम कोितया परकारच शबद किी आणि कस

12

बदितात याचा अभयास करि आवशयक आह तर वाकयात कसही आणि कोठही योजि तरीही न बदििार शबद कोित याचा अभयासही अातभषत असावा िागि

या अभयासा नातर आपिी वाचणया-लिहीणया-बोिणयातीि या नवया भारची शबदसपदा जस-जशी वाढत जाईि आणि तया तया दठकािी मळ शबद आणि तया शबदाच बदिि रप समजन यइि तस-तस भारच नीट आकिन होऊ िागि

13

पालि भाषा पराचीन भारतात जया भारा बोिलया जात होतया तयााना आज पराकत अस साबोधि जात सथळ-काळानरप पराकत भारचया अनक आविी पराचीन भारतात आढळलया आहत या आविी महिज मागधी अधषमागधीजन पराकत शौरसनी महाराषटरी पशाधच इसवी सन पवष ४५० चया समारास अनसततवात असििी अशीच एक पराकतची आविी बदधाानी आणि तयााचया लशषयाानी तयााची ततव जनसामाधयााना साागणयासाठी वापरिी ही भारा महिजच ldquoपालिrdquo पालि या शबदाचा अथष gt ओळ (Line)

पालकत (Row) मारगिका (Causeway) पववतर मजकर (वतवपटकातीि मजकर)(Sacred

text) पालि या शबदाचा अथष साागिाऱया िखाामध माझया असही वाचनात आि आह की

ldquoिहम पाियतत त पालिrdquo (पाियवत महिज (पािनपोरि) रकषि करतोरकषि करत) अथाषत धमाषच रकषि करत ती पालि सरवातीचया काळात पालि भारा बराममह लिपीत लिहीिी जात होती आज ती सवष भारतीय लिपीतन लिहीिी जात तशीच ती ससिहिी वकननौरी आणि इतर अनक अभारतीय लिपीमध आणि रोमन लिपी मधही लिहीिी जात पालि भारसाठी रोमन लिपीत कााही अधधक धचधह दखीि समाववषट किी आहत

सामाधय मािसास पालि भाषा समजावी एवढाच या सवष िखना मागचा उददश आह पालि भारच पााधडतय परापत वहाव हा उददश तर माझाही नवहता ककिवा आजही नाही भगवान बदधाानी जीवनाच एक सावषभौधमक आणि सावषकालिक ततवजञान अधडच हजार वराापवी साागीति ज जगातीि अनक ववदवानााना रचि तसच तमहा आमहािाही अनसरिीय वाटि ह ततवजञान मळचया शदध सवरपात समजायच असि तर बदधाानी त जया भारत साागीति ती भारा वाचता

14

(लिहीता) यि आवशयक आह याच उददशान पालि भारा लशकि सिभ वहाव यासाठीचा हा कतजञ परयतन

अथाषत ह एवढच वाचन आपिास पालि भारा समज शकि असा गरसमज किीही करन घऊ नय या वाचना नातर आपिास जञात असिलया पालि भारतीि शबदााचा साचय जजतका शकय होईि वततका वाढववि अतयात गरजच आह आपिा शबद-साचय जस-जसा वाढत जाईि आणि आपि तया शबदााच पालि वयाकरि समजन तयााचा अथष मनाशी िावीत जाऊ तस-तशी आपिास पालि भारा समजि सकर होत जाईि पालि भारचा शबद-साचय वाढववणयासाठी पालि वाङमय पालि सिााच वाचन हा सहज सिभ मागष आह या साठी सदर पसतकात पालि सावहतयातीि काावह उतार व गय सि तयातीि शबदााचया मराठीतीि अनवादासह ददि आहत या पसतकाचया वाचन अभयासानातर आपिास पालि भारचया वयाकरिाच आणि इतर पालि सावहतयाच वाचन करन हा अभयास समदध करता यईि

पालि भारत सरवातीस जवहा वाङमय वनमीती झािी आणि तो बराममह लिपीचा दखीि वनमीतीचा काळ होता अथाषतच पालि भारा तया काळात आणि तया नातरची कााही शतक पालि बराममह लिपीतच लिहीिी जात होती आज सार पालि वाङमय जगातीि अनक लिपीमध उपिबध आह ह आपि या पवीच वाचि आह तरीही पालि भारा लशकणया सोबत या पसतका अखरीस आपि बराममह लिपीचीही तोडओळख करन घिार आहोत

आपि ह वाचत आहात महिजच आपिास पालि भारा अवगत करणयाची इचछा आह व आपि या इचछापतीचा परयतन करीत आहात ह वनणशचत आपिास या परयतनात यश परापत होवो ही सददचछा

का सात इागिीश मध लिहीिि शबद Pali English Dictionary by TWRhys Davids अनसार आहत

15

बािावतार - १

१ बदधा वतधा णभवजधदतवा बदधमबज ववलोचना बालावतारा भालसससा बालाना बजदधवजदधया

२ अकखरापादयो एकििालीस अकखरावप अकारादयो एकचिालीसा सिधतोपकारा ता यथा -अ आ-इ ई-उ ऊ-ए ओ क ख ग घ ङ च छ ज झ ञ ट ठ ड ढ ि त थ द ध न प ि ब भ म य र ल व स ह ळ अा -इवत

३ ततथोदनतासरा अटठ ततथ अकखरस ओकारधता अटठ सरा नाम ततथवत वित

४ लहमिा तयो रसतसा ततथ सरस लहमिा अ इ उ इवत तयो रससा

५ अञ ञ दीघा ततथ सरस रससहञ ञ दीघा सायोगतो पबब एओ रससा इवोच चधत अनधतरा बयञ जना सायोगो एतथ सययो ओटठो सोततथ

६ ससा बयञ जना सर ठपतवा ससा कादयो वनगगहीतधता बयञ जना

७ वगगा पञ िपञ िसो मनता बयञ जनाना कादयो मकारधता पञ चपञ चसो अकखरवधतो वगगा वगगाना पठमदवतया सो चाघोसो एतथाञ ञ घोसा

८ अ इतत तनगगहीत अाइवत अकारतो परा यो वबधद सयत त तनगगहीता नाम वबधद चळामिाकारो वनगगहीतमधत वच चत कवलससा पपयोगिा अकारो सनध नधीयत

16

पालि अकषरमािा पालि भारत एककचाळीस अकषर आहत या पकी पवहि आठ सवर आणि पढीि तहतीस वयञजन

सवर अ आ इ ई उ ऊ ए ओ वयञजन क ख ग घ ङ

च छ ज झ ञ

ट ठ ड ढ ि

त थ द ध न

प ि ब भ म

य र ि व स ह ळ ा

आठ सवराापकी अ इ उ ह ऱहसव सवर आणि आ ई ऊ ए ओ ह दीघष सवर

वयाजनाच पाच वगष अनकरम क-वगष च-वगष ट-वगष त-वगष आणि प-वगष

य पासन ळ पयात सात इतर वयञजन

अखरीस ा अनसवार ककिवा अननालसक वयाजन पालि भारत यास वनगगहीत महितात

17

कसमलिसि सिवपटक ndash अागिरवनकाय वतकवनपात पालळ (६६)

एवा म सता ndash एका समया भगवा कोसिस चाररका चरमानो महता णभकखसङघन सददधि यन कसमिा नाम कािामाना वनगमो तदवसरर अससोसा खो कसमलिया कािामा ndash ldquoसमिो खि भो गोतमो सकयपिो सकयकिा पबबजजतो कसमिा अनपपिो ता खो पन भवधता गोतमा एवा कलयािो वकलिसददो अबभगगतो ndash ldquoइवतवप सो भगवा अरहा सममासमबदधो ववज जाचरिसमपध नो सगतो लोकववद अनिरो पररसदममसारलथ सतथा दवमनससाना बदधो भगवाrsquoवत सो इमा लोका सदवका समारका सबरहमका सससमिबराहमणिि पजा सदवमनससा सया अणभञ ञा सतचछकतवा पवदवत सो धममा दसवत आददकलयािा मजझकलयािा पररयोसानकलयािा सातथा सबयञ जना कवलपररपणिा पररसदधा बरहमचररया पकासवत साध खो पन तथारपाना अरहता दससना होतीवत ldquo अथ खो कसमलिया कािामा यन भगवा तनपसङकममिस उपसङकधमतवा अपपकच च भगवधता अणभवादतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च भगवता सददधि सममोददिस सममोदनीया कथा सारिीया वीवतसारतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च यन भगवा तनञ जसिि पिामतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च नामगोिा सावतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च तणहीभता एकमधता वनसीददिस एकमधता वनलसध ना खो त कसमलिया कािामा भगवधता एतदवोचा ndash ldquoसमधत भधत एक समिबराहमिा कसमिा आगचछमधत त सका यव वादा दीपमधत जोतमधत परपपवादा पन खासमधत वमभमधत पररभवमधत ओमतकखा करोमधत अपरवप भधत एक समिबराहमिा कसमिा आगचछमधत तवप सका यव वादा दीपमधत जोतमधत परपपवादा पन खासमधत वमभमधत पररभवमधत ओमतकखा करोमधत तसा नो भधत अमहाका होतव कङखा होवत ववधचवकचछा ndash lsquoको स नाम इमसा भवता समिबराहमिाना सच चा आह को मसाrsquoवत rdquo ldquoअितञह वो कािामा कङखखता अिा ववधचवकतचछता कङखनीयव पन वो ठान ववधचवकचछा उपपध नाldquo ldquoएथ तमह कािामा मा अनससवन मा परमपराय मा इवतवकराय मा वपटकसमपदानन मा तक कहत मा नयहत मा आकारपररववतक कन मा दददटठवनजझानकखमधतया मा भबबरपताय मा समिो नो गरवत यदा तमह कािामा अिनाव जानययाथ ndash lsquoइम धममा अकसिा इम धममा सावज जा इम धममा ववञ ञगरवहता इम धममा समिा समाददध ना अवहताय दकखाय साविधतीrsquoवत अथ तमह कािामा पजहययाथ ldquo

18

चाररका = यातरा परवास चरमान = चाििारा विरिारा परवासी ससघि = सोबत वनगम = नगर शहर कसमलि = आजच कसररया नगर तदवसरर = तत अवसरर = तथ पोचि कािामा = कसमलि नगरातीि ववशीषठ िोक अससोसा = होत खो = वसततः वासतववक खि = खरोखर पबबजजतो = परवतजजत झाििा अनपपिो = परापत झािा कलयािो = नशीबवान पववतर वकलिसददो = वकतीमान अबभगगतो = वर गििा उननत िोकववद = सवष िोक जाििारा ववशवजञ अनिरो = असा दसरा नाही सवोिम पररसदमम = लशकषीत होत असिारा सारथी = रथ चािवविारा पढ निारा सतथा = शालसत करिारा लशकविारा मार = मनातीि अकशि परविी भिया सया = सवया आपोआप इमा = या अशा अणभञञा = अणभजञान सतचछकतवा = साकषात करतो पवदवत = परकट करतो ववजञावपत करतो आदद = आराभ मजझ = मधयाातर पररयोसान = शवट सातथ = साथष उपयकत सबयञजन = सबब वयाजन ndash सवाषकषर बरमहचररया = पाववतरय पकासवत = परकालशत करतो उपसङक = जवळ जाि अपपकचच = कवधचत कधध तरी अलपशः एकमधता = एका बाजिा वनसीदन = बसि सममोद = आनाद उलहास सारतवा = समरि करन सावतवा = साागन तणहीभता = गपचप एतदवोच = एतत वच = अस बोिि सका यव = सवताचा वादा = ववचार लसदधाात दीपन = परकालशत करि जोतन = चमकववि पन = परात परपप = दसऱयाचा इतरााचा खासमधत = दोर दि अपशबद बोिि वमभमधत = घिा करतात पररभवन = कनिदा करि ओमतकखा = वनमनतम नीचतम अपर = दसरा पणशचम अधय कङखा = शाका साशय ववधचवकचछा = अववशवास साशय अितञह = पयाषपत इवतवकराय = मितः असि नयहत = खावतरिायक पररववतकक = परामशष वनजझान = अातयाषम

19

खमधतय = सहनशीि सहनयोगय धमम = गिववशर गिधमष सावजजा = सदोर ववञञा = वववक गरवहता = कनिदनीय समिा = समसत समाददनन = अागीकार करि सवीकारि सावि = ववदयमान असि असि पजहययाथ = तयाग करा

कसमलिसि ndash मराठी अनवाद मी अस ऐकि आह एकदा भगवात मोठया परवासी णभकखसाघासह कौशि (दशाचया) यातरत असता कािामााचया (जमातीचया) कसमलि नावाचया नगरात पोचि कसमलि ह खरतर कािामााचच ह शरमि शाकयकळातीि परवतजजत शाकयपतर गौतम खरोखरच (आपलयािा) परापत झाि आहत वासतववक आता गौतम पववतर उननत व कीतीमान आह जो दीपयमान योगयतापरापत समयक बदधीचा ववदया व आचरिान सापनन सधमागाषवर जात असििा सवष िोक जाििारा (सवषजञ) सवोिम असा लशकषीत होऊ असिाऱयााना पढ निारा सामाधय आणि असामाधय िोकााना शालसत करिारा असा तो बदध तो असामाधय जनााना भियााना पववतर जनााना शरमि-बरामहि जनााना आपोआपच अणभजञानाचा साकषातकार परकट करतो अस ततवजञान दतो ज आराभी वहतकर मधयाधही वहतकर आणि अावतमतः वहतकर साथष सवाषकषर समसत पररपिष पररशदध आणि पववतरतन परकालशत आह या िाभपरद रपान योगय दशषन होत आह अशा ररतीन कसमिीच कािामा भगवातााजवळ आि कााही (िोक) जवळ जाऊन भगवातााना अणभवादन करन एकाबाजिा बसि कााही (तयााचया) सावनधयान उलहालसत झाि कााही आनादान समती-ववसमत होऊन एकाबाजिा बसि कााहीजि भगवातााना हात जोडन परिाम करन एका बाजिा बसि कााही जि नाम-गोतर साागन एकाबाजिा बसि एका बाजिा बसन कसमलिच कािामा भगवातााना अस महिाि की ldquoशाधती भधत कोिी एक बरामहि-शरमि कसमलिस यतात त सवतःची ततव परकालशत करतात चमकववतात परात इतरााचया ततवााना दोर दतात घिा करतात कनिदा करतात नीच करतात भधत दसऱयाादा कोिी एक बरामहि-शरमि कसमलिस यतात तयाानी सवतःची ततव परकालशत

20

करतात चमकववतात परात इतरााचया ततवााना दोर दतात घिा करतात कनिदा करतात नीच करतात महिन ह भधत आमहास शाका होत साशय यतो ndash यापकी कोिता शरमि-बरामहि सतय बोितो कोिता खोट बोितो rdquo ldquoह कािामा आपिास शाका आणि साशय आह या दठकािी अशी शाका व साशय यि पयाषपत आहrdquo ldquoह कािामा (कवळ) ऐकणयान नाही पारापाररकतन नाही मितः असलयान नाही धारमिक पसतकात असलयान नाही तकष -हतन नाही खातरी असलयान नाही मागीि परामशाषन नाही अातयाषमी दषटीन समजन नाही भवय-रपान (भारन) नाही शरमि व जषठााचया (साागणया) न नाही तर ह कािामा सवतः जािन घया (की) ज ततव अकशि आह ज ततव सदोर आह जया ततवााना ववदवान दोरी महितात जया ततवााना सापिष अागीकारि सवाासाठी अवहताच आणि दखाःच आह ह कािामा अशा (ततवाा) चा (सवषथा) तयाग कराrdquo

21

वाकयातीि शबद आणि तयाि भद

मानव सावाद करतात तवहा त एकमकााना कााही ववचरतात आणि ज ववचारि त साागतात या ववचारणयात आणि साागणयात कााहीतरी lsquoअसिrsquo ककिवा कााहीतरी lsquoघडिrsquo असत या असणया-घडणयाचा थट साबाधीत महिजच lsquoजो कोिी असतोrsquo अथवा lsquoजो कोिी घडववतोrsquo ldquoतोrdquo महिज सावादातीि वाकयात असििा कताा हा कताष कधी एकटा (एकविन) तर कधी समह रपात (बहविन) असतो तसच हा कताष कधी परर (पलिीग) कधी सतरी (सतरीलििग) तर कधी या दोहोहन वगळा (नपसकलििग) असतो या कतयाषिा एक ववधान ककिवा नाव असत जयान तो वनणशचत ओळखिा जातो या नावािाच नाम महटि जात जवहा याच कतयाषचा पधहा पधहा उलिख होतो तवहा पवहलया उलिखा नातर यिाऱया पढीि उलिखात या नावाचया ऐवजी एक वगळ ववधान वापरि जात या ववधानािा सवानाम महितात

सावादातीि वाकयातन सावादकताष सवतः बददि बोितो तवहा तयािा परथम परर महिज उिमपररसो महितात जयाचयाशी सावाद किा जातो आह तयाचा वाकयात उलिख होतो तवहा तयािा वदवतीय परर महिज मजझिमपररसो महितात जवहा सावादातीि वाकयात सावाद करिाऱया दोहोहन वगळा तीसऱयाच कोिाचा उलिख असतो तवहा तयािा ततीय परर महिज पठमपररसो महितात

वाकयातन वयकत होिाऱया घडणयाचा थट साबध जसा कतयाषशी असतो तसच वाकयातीि घडि जयाचयाशी घडत तो महिज वाकयातीि कमा या कमाषसही एकवचन बहवचन तसच पलिीग सतरीसििग व नपसकसििग अस भद असतात तसच कमषही उिमपररसो मतजझमपररसो व पठमपररसो अशा सवरपात यत

जया शबदान वाकयातीि असि ककिवा घडि साागीति जात तया शबदािा तकरयापद महितात वकरयापदातीि शबद एका मळ शबदािा परतयय महिज परसतसपद जोडन किि रप असत या मळ शबदािा िात महितात धातिा जोडणयाच परससपद (परतयय) उिमपररसो मतजझमपररसो व पठमपररसो तसच एकवचन व बहवचन या कतयाषचया भदावर अविाबन असत वाकयात साागीतििी वकरया क वहा घडिी ह साागिारा वकरयापद शबदातीि बदि ह एक महतवाचा भद होय वकरया वतषमानात घडत असलयास वतषमान काळ महिजच पिपननकािो या पवीच घडिी असलयास भतकाळ महिजच तहययिनीकािो आणि वकरया पढ घडिार असलयास भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो महितात वतषमानकाळास

22

विमानकािो भतकाळास अतततकािो आणि भववषयकाळास अनागतकािो असही साबोधि जात

योच बदधा अततताि योच बदधा अनागता पचिपननाि यो बदधा अहा वादाधम सबबदा या सिातन तीनही काळााची नाव वनणशचत समरिात रहातीि

23

महामङगलसि (सि १ ndash ७) सिवपटक - खददकवनकाय ndash खददकपाठपालळ

lsquolsquoबह दवा मनससा च मङगलावन अधचधतया

आकङखमाना सोतथाना बरवह मङगलमिमाrsquorsquo १

lsquolsquoअसवना च बालाना पतणडतानञ च सवना पजा च पजनययाना एता मङगलमिमा २

lsquolsquoपवतरपदसवासो च पबब च कतपञ ञता अिसममापणिधध च एता मङगलमिमा ३

lsquolsquoबाहसच चञ च लसपपञ च ववनयो च सलसतकखतो

सभालसता च या वाचा एता मङगलमिमा ४

lsquolsquoमातावपत उपटठाना पिदारसस सङगहो अनाकला च कममधता एता मङगलमिमा ५

lsquolsquoदानञ च धममचररया च ञातकानञ च सङगहो

अनवज जावन कममावन एता मङगलमिमा ६

lsquolsquoआरती ववरती पापा मज जपाना च सायमो अपपमादो च धममस एता मङगलमिमा ७

धचधता = काळजी ववचार समसया अधचधतया = काळजीन ववचारान आकङख = आकााकषा आकङखमाना = आकााकषा करिार सोततथ = कलयाि सरकषा कषम बरवह = बोिाव साागव सवना = सागत करि बाि = मखष अजञानी पवतरप = अनकि दस = दश परदश वास = रहाि पञञता = पवषता पराथधमकता सचचञच = जञान लसपपञ च = कौशलय उपटठान = सवा अनाकि = वनणशचित अनवजज = अवजयष आरवत = तयाग ववरती = दर रहाि पाप = दषकतय वाइट कती

24

महामङगलसि मराठी अनवाद ( सि १ ndash ७) (महामङगिसिािी परासततावना ndash भगवान एकदा शरावनसत यथीि अनाथवपणडकाचया जतवन बागत बसि असता रातर समयी एक दवता तथ यवन भगवधताना अणभवादन करन गय सवरपात महिािी ) अनक शरषठ(मानव) व (सामाधय)मानव यााच मागिाचया ववचारान कलयािाचया अनक आकााकषाा करिाराा साठी (आपि) उिम व मागि साागाव १ (यावर भगवधतानी ददिि उिर ) मखााची सागत नसावी पाधडतााची सागत असावी पजनीयााची पजा वहावी ह उिम व मागि २ अनकि (योगय) परदशात रहाव पणय कतयास (सतकतयास) पवषता (पराथधमकता) असावी सवया समयक असणयाचा वनशचय ठवावा ह उिम व मागि ३ अधधक जञान कौशलय आणि ववनय याानी सलशणकषत वहाव बोिताना चाागि भाषय कराव ह उिम व मागि ४ माता-वपतयााची सवा करावी पतर व पतनी च वहत कराव वनणशचित कायष कराव ह उिम व मागि ५ दान कराव सदाचरि कराव आपतजनााच वहत कराव अवजयष तच कराव ह उिम व मागि ६ दषकतय तयागाव तयापासन दर रहाव मदयपानापासन सायधमत रहाव सदगिाा बददि परमाद नसावा ह उिम व मागि ७

25

महामङगलसि (सि ८ ndash १२)

lsquolsquoगारवो च वनवातो च सधतदटठ च कतञ ञता कालन धममससवना एता मङगलमिमा ८

lsquolsquoखधती च सोवचससता समिानञ च दससना कालन धममसाकचछा एता मङगलमिमा ९

lsquolsquoतपो च बरहमचररयञ च अररयसच चान दससना वनबबानसतचछवकररया च एता मङगलमिमा १०

lsquolsquoिटठसस लोकधममवह धचिा यसस न कमपवत असोका ववरजा खमा एता मङगलमिमा ११

lsquolsquoएताददसावन कतवान सबबतथमपराजजता सबबतथ सोततथा गचछमधत ता तसा मङगलमिमrsquorsquo १२

सख आणि दःख यश आणि अपयश कनिदा आणि सतती िाभ आणि कषती

ह आठ लोक-सवभाव आहत गारवो = गौरव वनवातो = अवमान सधतदटठ = सातषटी कतञञता = कतजञता खमधत = सहनशीिता सोवचचसता = ववनमरता साकचछा = चचाष बरहमचररय = शरषठ जीवन वनबबान = वनवाषि सतचछवकररया = साकषावतकरि िट = भरि भारि िोकधमम = िोकसवभाव यसस = जो कोिी ववरजा = वनमषळ खमा = कषम सख एताददसावन = अशा परकार

26

महामङगलसि मराठी अनवाद (सि ८ ndash १२) गौरव अथवा अवमान ककिवा सातषटी या (सवाा) बददि कतजञ असाव वळो-वळी सवदवचारााच शरवि कराव ह उिम व मागि ८ सहनशीिता व ववनमरता बाळगावी शरमिााच दशषन कराव आणि वळो-वळी सवदवचारााची चचाष करावी ह उिम व मागि ९ शरषठ जीवनासाठी आणि शरषठ (चार) सतय यासाठी साधना करावी वनवाषिाचया साकषावतकरिा साठी (साधना करावी) ह उिम व मागि १० आठ िोक-सवभावान भारनही जया कोिाच धचि का वपत होत नाही (परात) शोकरहीत आणि वनमषळ कषमपिष रहात ह उिम व मागि ११ अशा परकार कलयान (जो) सवषतर अपराजजत रहातो सवषथा कलयािाकड जातो ह तयाच उिम व मागि १२

27

वाकयातीि शबदात होिार बदि - १ दवदिो हासा पससवत दवदि हासािा पहातो दवदिो िन आहरती दवदि िनषयािा आितो दवदिन धना तजन योजवत दवदिान धनषयािा बाि िाविा दवदिाय हाससस कामता होमधत दवदिािा हासाची इचछा होती ववदध हासो नभसतमा पतवत जखमी हास आकाशातन पडतो यसतस तजनो तस हासो झयािा बाि तयािा हास दवदिसस यििससतम अनकमपा नततथ दवदिाचया मनात करिा नाही गोतमा हासा ओभरती गौतमा हास घवन जा

वरीि आठ वाकयात शबदात होिार आठ परकारच बदि ददसत आहत बदिि शबद ठळक कि आहत आणि ह शबद वयलकत वसत अथवा ततसम गोषटीची नाव (अथवा नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिार शबद) आहत जस

- दवदि व गोतम ही वयसकतिची नाव आहत - हास ह पकषाच नाव आह तर धन व तजन ही वसताची नाव आहत - नभ आणि धचि ही दखीि नावच आहत - वरीि सवष वाकयातीि वयलकत आणि वसत एककच आहत

नावािा मराठी वयाकरिात आणि पालि वयाकरिातही नाम अस महितात या वयलकत आणि वसत एकक असलयान ह एकविन आह नामात अथवा सवषनामात बदि होताना तयाचया अखरीस एक वा दोन अकषर जोडिी जातात या शबदबदिास पालि भारत तवभलि (मराठीत ववभलकत) महितात

णभकख जतवना आगचछमधत णभकख जतवनात आि बदधा णभकखवो सदधमा दसवत बदधाानी णभकखना सदधमष ददिा णभकखतह बदधाय नममधत णभकखनी बदधााना नमन कि णभकखनो गामणिना भोजना दसवत णभकखना गाव-मखयान भोजन ददि गामवासी णभकखणभ धममा आकङखवत गरामसथ णभकखकडन धमष इतचछतात गामवासी णभकखन मानसी गरामवासीनी णभकखिा सधमान किा णभकखमहह खीिासवो होमधत णभकखत आशरव-कषीिता असत णभकखव मा पमादो रमसस धचिा णभकखनो परमादात मन रमव नका

28

वरीि वाकयात णभकख या नामाच बहविन यत व तयाचया रपात आठ ववभसकतिच (बहविन तवभलि) बदि ददसत आहत

वाकयात उपयोजजिलया परतयक नामाची (सवषनामाची) एक भधमका असत या भधमकनसार तयाच ववभकतीच रप तयार होत पढीि तकतयात आठ वाकयात गौतम गोतम या नामाची आठ ववभलकत रप आणि याच शबदाची वाकयातीि भधमका लिहीिी आह

तवभकती पालि वाकय मराठी वाकय भयमका

परथमा गोतम राज-पासाद बवह वनकखमवत | गौतम राजवाडयाबाहर वनघाला

कोि काय

वदवतीया गोतमा वगिान महलिक पतसस | गौतमास आजारी वदध ददसला

कशास कोिास

ततीया गोतमन ककिकराना बहा पञह पतचछ | गौतमान सवकास अनक परशि ववचारल

कसा किी कोिी

चतथी गोतमनो बह ववसजजन िणभ | गौतमाला अनक उिर धमळािी

कशाला किाला

पाचमी गोतमसमा कसि-पञा कोधच नततथ | गौतमाहन कशि-बदधी किीही नाही

कशाहन किाहन

शषठी गोतमसस पञा सममासा अततथ | गौतमाची बदधी समयक आह

कशाचा किाचा

सपतमी गोतमनसम कोधो नततथ | गौतमात करोध नाही

कशात कोिात

साबोधन गोतमा अमहाका सदधमा दवत | गौतमा आमहास सदधमम दयावा

साद दि हाक मारि

ववभलकतच रप (ववभलि) नामाचया विन (एकवचन बहवचन) लििग (पतलिाग नसतरसििग नपासकसििग) आणि अनतय सतवर (अकाराधत आकाराधत इकाराधत उकाराधत) यावर अविाबन असत तरीही सथिपि नामाास जोडि जािार तवभलि परसतसपद पढीि तकतयात ददि आहत

29

तवभलि परसतसपद

ववभलि एकवचन बहवचन भधमका पठमा ओ आ कोि काय दवतया अा ए कशास कोिास तवतया एन एवह एणभ कसा किी कोिी चततथी आय सस आना कशाला किाला पञचमी आ समा महा एवह एणभ कशाहन किाहन

छटठी सस आना कशाचा किाचा सपतमी ए नसम ममह एस कशात कोिात आिपन (आ) (आ) साद दि हाक मारि

नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिाऱया शबदााना सवषनाम महितात मी आमही त तमही तो ती त तया कोि (परशिाथषक सवषनाम) ही मराठी सवषनाम आहत पालि भारत अमह तमह त य आणि क (परशिाथषक सवषनाम) ही सवषनाम आहत या सवषनामााची दखीि आठ ववभलि रप होतात पढीि पानाावरीि तकतयाा मधन कााही नाम व सवषनामााची ववभलि रप अभयासासाठी ददिी आहत

30

नर (अकाराधत पतलिाग) मानव मनषय

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा नरो नरा दवतया नरा नर

तवतया नरन नरवह नरणभ

चततथी नराय नरसय नराना पञचमी नरा नरमहा नरसमा नरवह नरणभ

छटठी नरसस नराना सिमी नर नरममह नरनसम नरस

आिपन नर नरा नरा

धचि (अकाराधत नपसकसििग) मन धचि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा धचिा धचिा धचिावन दवतया धचिा धचि धचिावन

तवतया धचिन धचिवह धचिणभ

चततथी धचिाय धचिसस धचिाना पञचमी धचिा धचिमहाधचिसमा धचिवह धचिणभ

छटठी धचिसस धचिाना सिमी धचि धचिममह धचिनसम धचिस

आिपन धचि धचिा धचिा धचिावन

31

पञञा (आकाराधत नसतरसििग) परजञा

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पञञा पञञा पञञायो दवतया पञा पञञा पञञायो तवतया पञञाय पञञावह पञञाणभ

चततथी पञञाय पञञाना पञचमी पञञाय पञञावह पञञाणभ

छटठी पञञाय पञञाना सिमी पञञाय पञञाया पञञास

आिपन पञञ पञञा पञञायो

पाणि (इकाराधत पतलिाग) हात

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पाणि पािी पाियो दवतया पाणिि पािी पाियो तवतया पाणिना पािीही पािीणभ

चततथी पाणिनो पाणिसस पािीना पञचमी पाणिना पाणिमहा पाणिसमा पािीही पािीणभ

छटठी पाणिनो पाणिसस पािीना सिमी पाणिममह पाणिनसम पाणिस पािीस

आिपन पाणि पािी पाणि पाियो

32

बोधध (इकाराधत नसतरसििग) जञान बदधी

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा बोधध बोधी बोधधयो बोधयो दवतया बोमधि बोधी बोधधयो बोधयो तवतया बोधधया बोधया बोधीवह बोधीणभ चततथी बोधधया बोधया बोधीना पञचमी बोधधया बोधया बोधीही बोधीणभ

छटठी बोधधया बोधया बोधीना सिमी बोधधया बोधया बोधया

बोमधि बोधो बोधधया बोधीस बोधधस

आिपन बोधध बोधी बोधधयो बोधयो

णभकख (उकाराधत पतलिाग) णभकष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा णभकख णभकख णभकखवो दवतया णभकखा णभकख णभकखवो तवतया णभकखना णभकखवह णभकखणभ

चततथी णभकखनो णभकखसस णभकखना पञचमी णभकखना णभकखसमा णभकखमहा णभकखवह णभकखणभ

छटठी णभकखनो णभकखसस णभकखना सिमी णभकखनसमा णभकखममह णभकखस णभकखस

आिपन णभकख णभकख णभकखव णभकखवो

33

वपत (उकाराधत पतलिाग) वपता

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा वपता वपतरो दवतया वपतरा वपतर वपतरो तवतया वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

चततथी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना पञचमी वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

छटठी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना सिमी वपतरर वपतरस वपतस वपतस

आिपन वपत वपता वपतरो

अमह (सवषनाम) मी ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा अहा मया असमा अमह नो दवतया मा ममा अमहा अमहाका अमह नो तवतया मया म अमहवह अमहणभ नो चततथी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो पञचमी मया अमहवह अमहणभ

छटठी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो सिमी मवय असमास अमहस

आिपन - - - - - -

34

तमह (सवषनाम) त

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा तवा तवा तमह वो दवतया ता तवा तवा तवा तमहा तमहाका तमह वो तवतया तवया तया त तमहवह तमहणभ वो चततथी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो पञचमी तवया तया तवमहा तमहवह तमहणभ

छटठी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो सिमी तववय तवय तमहस

आिपन - - - - - -

ता (पतलिाग)(सवषनाम) तो ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सो सयो ता ना (नपसक) त न तावन नावन

दवतया ता ना ता ना त न तावन नावन

तवतया तन नन तवह नवह तणभ नणभ

चततथी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना पञचमी तमहा अमहा नमहा तसमा तवह नवह तणभ नणभ

छटठी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना सिमी तममह अममह नममह तनसमा ननसमा अनसमा तस नस

आिपन - - - - - -

35

(सतरीसििग)(सवषनाम) ती

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सा सया ता ना तायो नायो दवतया ता ना ता ना तायो नायो तवतया ताय नाय तससा वतससा तावह नावह ताणभ नाणभ चततथी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा

वतससा तासा आसा तासाना

पञचमी ताय नाय तससा तावह नावह ताणभ नाणभ छटठी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा वतससा तासा आसा तासाना

सिमी वतससा तससा अससा ताया तससा वतससा तास आिपन - - - - - -

सबब (पतलिाग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबो सबबा (नपसक) सबब सबब सबबवन

दवतया सबबा सबबा सबब सबब सबबवन

तवतया सबबन सबबवह सबबणभ चततथी सबबसस सबबसाना पञचमी सबबमहा सबबसमा सबबवह सबबणभ

छटठी सबबसस सबबसा सबबसाना सिमी सबबममह सबबनसम सबबस

आिपन सबब सबबा सबब सबबवन सबब सबब सबबवन

36

सबब (सतरीसििग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबा सबबा सबबायो दवतया सबबा सबबा सबबायो तवतया सबबाय सबबावह सबबाणभ चततथी सबबससा सबबाय सबबासा सबबासाना पञचमी सबबाय सबबावह सबबाणभ

छटठी सबबसा सबबाय सबबासा सबबासाना सिमी सबबससा सबबाया सबबास

आिपन सबब सबबा सबबायो

ककि (पतलिाग)(सवषनाम) कोि ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा को ककि का (नपसक) क क कावन

दवतया का ककि का क क कावन

तवतया कन कवह कणभ चततथी कसस वकसस कसा कसाना पञचमी कमहा कसमा वकसमा कवह कणभ

छटठी कसस वकसस कसा कसाना सिमी कममह वकममह कनसम वकनसमा कस

आिपन - - - - - -

37

ककि (सतरीसििग)(सवषनाम) कोि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा का का कायो दवतया का का कायो तवतया काय कावह काणभ चततथी कससा काय कासा कासाना पञचमी काय कावह काणभ

छटठी कससा काय कासा कासाना सिमी कससा काया कास

आिपन - - - - - -

एत (पतलिाग)(सवषनाम) हा ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसो एता (नपसक)

एत एत एतावन

दवतया एता एना एता एत एन एत एतावन

तवतया एतन एतवह एतणभ चततथी एतसस एतसा एतसाना पञचमी एतमहा एतसमा एतवह एतणभ

छटठी एतसस एतसा एतसाना सिमी एतममह एतनसम एतस

आिपन - - - - - -

38

एत (सतरीसििग)(सवषनाम) ही

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसा एता एतायो दवतया एता एता एतायो तवतया एताय एतावह एताणभ चततथी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना पञचमी एताय एतावह एताणभ

छटठी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना सिमी एवतससा एतससा एतासा एतास

आिपन - - - - - -

ककि (त कोि) सबब (त सवष) एत (ह) ही नपसकसििगी सवषनामााची रप पठमा आणि दवतया ववभिी मध वगळी असतात तवतया त सिमी पयात या सवषनामााची रप पतलिागी सवषनामाासारखीच असतात पालि भारत खालिि परमाि सवषनाम आहत अमह = मी तमह = त अञञ = अधय पबब = पवष दतकखन = दणकषि उिर = उिर एक = एक अपर = पणशचम ता (सो सा ता) = तो ती त एत (एसो एता एता) = हा ही ह इम (अया अया इदा) = हा ही ह ककि (को का ककि) = तो कोि ती कोि त कोि सबब (सबबो सबबा सबबा) = त सवष तया सवष त सवष

39

िहमिक कपविनसि सिवपटक ndash सायिवनकायो - महावगगो १२ सचचसायि २ धममचककपविनवगगो

एका समया भगवा बारािलसया ववहरवत इलसपतन धमगदाय ततर खो भगवा पञ चवमगगय णभकख आमधतलस ndash ldquoदवम णभकखव अधता पबबजजतन न सववतबबा कतम दव यो चाया कामस कामसखतल लकानयोगो हीनो गममो पोथज जवनको अनररयो अनतथसावहतो यो चाया अिवकलमथानयोगो दकखो अनररयो अनतथसावहतो एत खो णभकखव उभो अधत अनपगमम मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवतrdquo कतमा च सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावािा सममाकहमनतो सममाआजीवो सममावायामो सममासतत सममासमायि अया खो सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत इदा खो पन णभकखव दकख अररयसच चा ndash जावतवप दकखा जरावप दकखा बयाधधवप दकखो मरिममप दकखा अमपपयवह समपयोगो दकखो वपयवह ववपपयोगो दकखो यममपचछा न लभवत तममप दकखा ndash साखखिन पञ चपादानकखधधा दकखा इदा खो पन णभकखव दकखसमदय अररयसच चा ndash याया तणहा पोनोबभववका नजधदरागसहगता ततरततराणभनजधदनी सययलथदाndash कामतणहा भवतणहा ववभवतणहा इदा खो पन णभकखव दकखतनरोि अररयसच चा ndash यो तससायव तणहाय अससववरागवनरोधो चागो पदटवनससगगो मलि अनालयो इदा खो पन णभकखव दकखतनरोिगायमनी पदटपदा अररयसच चा ndash अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावाचा सममाकममधतो सममाआजीवो सममावायामो सममासवत सममासमाधध पञ चपादानकखधधा = रपपादानकखधधो वदनपादानकखधधो सञ ञपादानकखधधो सङखारपादानकखधधो ववञ ञािपादानकखधधो

40

इलसपतन धमगदाय ndash आजचया सारनाथ च परातन नाव

ववहरवत = ववहार करीत होत धमगदाय = मगवन आमधतलस = आमातरि कि बोिावि सववतबब = सोबत रहातात कतम = कोित काम = भौवतक इचछा कामसखतलिक = भौवतक तपती हीनो = वनकषठ नीच पोथज जवनको = हानीकारक वदनाजनक गममो = परापय उपिबध अनतथ = अनथष सावहतो = न यकत अनतथसावहतो = अनथषपिष अनयोग = साधना अनररय = असभय अररय = शरषठ अि = सवतः वकिमथ = किर अपादान = दर करि सययलथदा = या परमाि अशा परकार साखखिन = साकषपान उभो = उभय दोधही अधत = अधतरात अधतरी दरमयान उपगमम = जवळ जाि अनपगमम = सरळ जवळ जाि ञाि = जञान अणभसमबदध = सापिष जञानी चकखकरिी = (ददवय)दषटीदायी ञािकरिी = जािीव दिारा उपसमाय = सातोरपिष अणभञञाय = जािीव दिार समबोधाय = जञानदायी वनबबानाय = वनवाषिदायी कतमा = कोिता सययलथदा = पढीि परमाि तद अनसार असस = सापिष ववराग = वरागय चागो = तयाग पदटवनससगगो = पररतयाग वनरोध = समळ नाश मलि = मलकत अनािय = अनासलकत पाच सावदना सका धध = रप (दषय सावदना)

वदना (शारीरी सावदना) साजञा (मानलसक सावदना) सासकार (वनमीती सावदना) ववजञान (चतना सावदना) ह पाच सावदना सका धध

41

िहमिककपविनसि ndash मराठी अनवाद

एकदा भगवात वारािसी मध ऋरीपतन यथीि मगवनात रहात होत तथ भगवाताानी पाच णभकखाचया साघास आमावतरत कि (आणि ववचारि) ldquoणभकखनो सधयसताानी दोन गोषटीचया सोबतीत राह नय कोितया दोन गोषटी भौवतक इचछा भौवतक तपती जी वनकषटीपरामपतची वदनाजनक असभय व अनथषपिष असत आणि दसरी सवयाकिरपरामपत (आतमकिर) जी दःखद असभय व अनथषपिष असत महिन ह णभकख या दोहोचया अधतरा (मधयाचया) जवळन जािारा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

णभकख कोिता हा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक सकलप समयक वािा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक सतमतत समयक समायि हाच तो मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख जधमि ह दःखद वदधतव ह दःखद वयाधध ह दःख मतय ह दःख अवपरयाशी सायोग ह दःख वपरयाचा ववयोग ह दःख जयाची अपकषा आह त परापत नसि ह दःख साकषपान पाच अपादान सका ध दःख

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखािी उतपलि ही िािसा - पनभषवाची सनह-सोबतीची यथ-तथ आनाददत करिारी साकषपान ndash तपतीची िािसा भौवतकाची िािसा अणभभौवतकाची िािसा

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखाि तनराकरि िािसपासन सापिष वरागय (िािसचा) समळ नाश तयाग (िािसपासन) मलकत आणि अनासलकत

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख तनराकरिािा मागा हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक साकलप समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक समवत समयक समाधध

42

वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ मागीि पाठातीि वाकयात आपि नाम आणि सवषनाम या परकारातीि शबदात होिार बदि पावहि याच वाकयात वकरया साागिार ज शबद (धात वकरयापद) आि होत तयातही कााही बदि झालयाच पावहि आह या बदिाच ववसतत वववचन आपि या पाठात पाह

कोितयाही वकरयबददि आपि जवहा बोितो तवहा १ ती वकरया होऊन घडन गििी असत २ ती वकरया होत घडत असत ककिवा ३ ती वकरया घडिार असत

जवहा वकरया घडन गििी असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भतकाळ महिजच तहययिनीकािो (अततत काि) असतो जवहा वकरया घडत असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात वतषमानकाळ महिजच पचिपननकािो (विमान काि) असतो जवहा वकरया घडिार असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो (अनागत काि) असतो या तीनही काळात धात वकरयापदािा परतयय (परसतसपद) िावि जात ह परससपद जस काळानरप वगळ असत तसच त वकरया करिाऱया कतयाषचया वचनावर (एकवचन बहवचन) आणि परर (परथम वदवतीय ततीय) अविाबन असत वतषमानकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

वतामानकाळ ndash पचिपननकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो धम म

मतजझमपररसो लस थ

पठमपररसो वत अमधत

या परससपदााना जोडन तयार होिारी कााही धाताची वतषमान काळाची (पचपननकािो) वकरयापदााचा अभयास आपि या पढीि पानाामधन करिार आहोत

43

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अनसमअममह असम अमह

मतजझमपररसो अलस अतथ

पठमपररसो अततथ समधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीधम बरधम बरवीम बरम

मतजझमपररसो बरवीलस बरलस बरवीथ बरथ

पठमपररसो बरवीवत बरवत (आह) बरवमधत (आह)

स ndash ऐकि एकवचन बहवचन

उिमपररसो सिोधम सिाधम सिोम सिाम

मतजझमपररसो सिोलस सिालस सिोथ सिाथ

पठमपररसो सिोवत सिावत सिमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो करोधम करोम

मतजझमपररसो करोलस करोथ

पठमपररसो करोवत करोमधत कबबमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तनोधम तनोम

मतजझमपररसो तनोलस तनोथ

पठमपररसो तनोवत तनोमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पससाधम पससाम

मतजझमपररसो पससलस पससथ

पठमपररसो पससवत पससमधत

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

11

भारतीय भाषा - शबदाचया रपात होिार बदि

जवळ जवळ सवषच भारतीय भाराा मध परतयक वाकयातीि शबदााची रचना एका ववशर पदधतीन किी जात या रचनमध शबदााचा करम सामाधयपि बदििा जात नाही पि सामाधयपि हा करम अनावधानान अथवा अवधानपवषक (भारा सौदयाषसाठी) बदििा तरीही वाकयाचा अथष बदित नाही पढीि वाकय पहा

दवदिान हासािा मारि हासािा दवदिान मारि मारि दवदिान हासािा मारि हासािा दवदिान हासािा मारि दवदिान दवदिान मारि हासािा

जागतीक वकतीची भारा इागिीश मध ही शबद-रचना सामाधय पि पढीि परमाि लिहीिी जाईि

१ Devadatta killed Goose ४ Goose killed Devadatta

२ Killed Goose Devadatta ५ Goose Devadatta killed

३ Devadatta Goose Killed ६ Killed Devadatta Goose

यात िकत पवहलया आणि चौथया शबद-रचनत वनदान अथषबोध तरी होतो (पिषपि ववरोधी अथष) पि दसऱया वतसऱया आणि पाचवया सहावया रचनत अथषबोधच होत नाही

भारतीय भाषचया बाबतीत अस का होत

याच कारि lsquoदवदिrsquo या शबदािा जोडिि lsquoनrsquo ह अकषर आणि lsquoहासrsquo या शबदािा जोडिि lsquoिाrsquo ह अकषर ववशर महिज दवदि आणि हास ह शबद महिज वयलकत जीव तथा वसतची नाव आहत तसच lsquoमारrsquo हा मळ वकरया दाखवविारा शबद (धात) यातन तयार होिार वकरयापद lsquoमारिrsquo lsquoमारिrsquo ह तयाच भतकाळ दशषवविार रप lsquoनrsquo आणि lsquoिाrsquo ही अकषर या वाकयातीि नावााचया अखरीस िाविि lsquoपरतययrsquo आहत ह परतयय (परसतसपद) ववभकती महिजच तवभलि

अशा परकार वाकयात रचना करतााना शबद बदितात आणि या रचनतन एक वनणशचत अथष परापत होतो कोितीही भारतीय भारा लशकताना परथम कोितया परकारच शबद किी आणि कस

12

बदितात याचा अभयास करि आवशयक आह तर वाकयात कसही आणि कोठही योजि तरीही न बदििार शबद कोित याचा अभयासही अातभषत असावा िागि

या अभयासा नातर आपिी वाचणया-लिहीणया-बोिणयातीि या नवया भारची शबदसपदा जस-जशी वाढत जाईि आणि तया तया दठकािी मळ शबद आणि तया शबदाच बदिि रप समजन यइि तस-तस भारच नीट आकिन होऊ िागि

13

पालि भाषा पराचीन भारतात जया भारा बोिलया जात होतया तयााना आज पराकत अस साबोधि जात सथळ-काळानरप पराकत भारचया अनक आविी पराचीन भारतात आढळलया आहत या आविी महिज मागधी अधषमागधीजन पराकत शौरसनी महाराषटरी पशाधच इसवी सन पवष ४५० चया समारास अनसततवात असििी अशीच एक पराकतची आविी बदधाानी आणि तयााचया लशषयाानी तयााची ततव जनसामाधयााना साागणयासाठी वापरिी ही भारा महिजच ldquoपालिrdquo पालि या शबदाचा अथष gt ओळ (Line)

पालकत (Row) मारगिका (Causeway) पववतर मजकर (वतवपटकातीि मजकर)(Sacred

text) पालि या शबदाचा अथष साागिाऱया िखाामध माझया असही वाचनात आि आह की

ldquoिहम पाियतत त पालिrdquo (पाियवत महिज (पािनपोरि) रकषि करतोरकषि करत) अथाषत धमाषच रकषि करत ती पालि सरवातीचया काळात पालि भारा बराममह लिपीत लिहीिी जात होती आज ती सवष भारतीय लिपीतन लिहीिी जात तशीच ती ससिहिी वकननौरी आणि इतर अनक अभारतीय लिपीमध आणि रोमन लिपी मधही लिहीिी जात पालि भारसाठी रोमन लिपीत कााही अधधक धचधह दखीि समाववषट किी आहत

सामाधय मािसास पालि भाषा समजावी एवढाच या सवष िखना मागचा उददश आह पालि भारच पााधडतय परापत वहाव हा उददश तर माझाही नवहता ककिवा आजही नाही भगवान बदधाानी जीवनाच एक सावषभौधमक आणि सावषकालिक ततवजञान अधडच हजार वराापवी साागीति ज जगातीि अनक ववदवानााना रचि तसच तमहा आमहािाही अनसरिीय वाटि ह ततवजञान मळचया शदध सवरपात समजायच असि तर बदधाानी त जया भारत साागीति ती भारा वाचता

14

(लिहीता) यि आवशयक आह याच उददशान पालि भारा लशकि सिभ वहाव यासाठीचा हा कतजञ परयतन

अथाषत ह एवढच वाचन आपिास पालि भारा समज शकि असा गरसमज किीही करन घऊ नय या वाचना नातर आपिास जञात असिलया पालि भारतीि शबदााचा साचय जजतका शकय होईि वततका वाढववि अतयात गरजच आह आपिा शबद-साचय जस-जसा वाढत जाईि आणि आपि तया शबदााच पालि वयाकरि समजन तयााचा अथष मनाशी िावीत जाऊ तस-तशी आपिास पालि भारा समजि सकर होत जाईि पालि भारचा शबद-साचय वाढववणयासाठी पालि वाङमय पालि सिााच वाचन हा सहज सिभ मागष आह या साठी सदर पसतकात पालि सावहतयातीि काावह उतार व गय सि तयातीि शबदााचया मराठीतीि अनवादासह ददि आहत या पसतकाचया वाचन अभयासानातर आपिास पालि भारचया वयाकरिाच आणि इतर पालि सावहतयाच वाचन करन हा अभयास समदध करता यईि

पालि भारत सरवातीस जवहा वाङमय वनमीती झािी आणि तो बराममह लिपीचा दखीि वनमीतीचा काळ होता अथाषतच पालि भारा तया काळात आणि तया नातरची कााही शतक पालि बराममह लिपीतच लिहीिी जात होती आज सार पालि वाङमय जगातीि अनक लिपीमध उपिबध आह ह आपि या पवीच वाचि आह तरीही पालि भारा लशकणया सोबत या पसतका अखरीस आपि बराममह लिपीचीही तोडओळख करन घिार आहोत

आपि ह वाचत आहात महिजच आपिास पालि भारा अवगत करणयाची इचछा आह व आपि या इचछापतीचा परयतन करीत आहात ह वनणशचत आपिास या परयतनात यश परापत होवो ही सददचछा

का सात इागिीश मध लिहीिि शबद Pali English Dictionary by TWRhys Davids अनसार आहत

15

बािावतार - १

१ बदधा वतधा णभवजधदतवा बदधमबज ववलोचना बालावतारा भालसससा बालाना बजदधवजदधया

२ अकखरापादयो एकििालीस अकखरावप अकारादयो एकचिालीसा सिधतोपकारा ता यथा -अ आ-इ ई-उ ऊ-ए ओ क ख ग घ ङ च छ ज झ ञ ट ठ ड ढ ि त थ द ध न प ि ब भ म य र ल व स ह ळ अा -इवत

३ ततथोदनतासरा अटठ ततथ अकखरस ओकारधता अटठ सरा नाम ततथवत वित

४ लहमिा तयो रसतसा ततथ सरस लहमिा अ इ उ इवत तयो रससा

५ अञ ञ दीघा ततथ सरस रससहञ ञ दीघा सायोगतो पबब एओ रससा इवोच चधत अनधतरा बयञ जना सायोगो एतथ सययो ओटठो सोततथ

६ ससा बयञ जना सर ठपतवा ससा कादयो वनगगहीतधता बयञ जना

७ वगगा पञ िपञ िसो मनता बयञ जनाना कादयो मकारधता पञ चपञ चसो अकखरवधतो वगगा वगगाना पठमदवतया सो चाघोसो एतथाञ ञ घोसा

८ अ इतत तनगगहीत अाइवत अकारतो परा यो वबधद सयत त तनगगहीता नाम वबधद चळामिाकारो वनगगहीतमधत वच चत कवलससा पपयोगिा अकारो सनध नधीयत

16

पालि अकषरमािा पालि भारत एककचाळीस अकषर आहत या पकी पवहि आठ सवर आणि पढीि तहतीस वयञजन

सवर अ आ इ ई उ ऊ ए ओ वयञजन क ख ग घ ङ

च छ ज झ ञ

ट ठ ड ढ ि

त थ द ध न

प ि ब भ म

य र ि व स ह ळ ा

आठ सवराापकी अ इ उ ह ऱहसव सवर आणि आ ई ऊ ए ओ ह दीघष सवर

वयाजनाच पाच वगष अनकरम क-वगष च-वगष ट-वगष त-वगष आणि प-वगष

य पासन ळ पयात सात इतर वयञजन

अखरीस ा अनसवार ककिवा अननालसक वयाजन पालि भारत यास वनगगहीत महितात

17

कसमलिसि सिवपटक ndash अागिरवनकाय वतकवनपात पालळ (६६)

एवा म सता ndash एका समया भगवा कोसिस चाररका चरमानो महता णभकखसङघन सददधि यन कसमिा नाम कािामाना वनगमो तदवसरर अससोसा खो कसमलिया कािामा ndash ldquoसमिो खि भो गोतमो सकयपिो सकयकिा पबबजजतो कसमिा अनपपिो ता खो पन भवधता गोतमा एवा कलयािो वकलिसददो अबभगगतो ndash ldquoइवतवप सो भगवा अरहा सममासमबदधो ववज जाचरिसमपध नो सगतो लोकववद अनिरो पररसदममसारलथ सतथा दवमनससाना बदधो भगवाrsquoवत सो इमा लोका सदवका समारका सबरहमका सससमिबराहमणिि पजा सदवमनससा सया अणभञ ञा सतचछकतवा पवदवत सो धममा दसवत आददकलयािा मजझकलयािा पररयोसानकलयािा सातथा सबयञ जना कवलपररपणिा पररसदधा बरहमचररया पकासवत साध खो पन तथारपाना अरहता दससना होतीवत ldquo अथ खो कसमलिया कािामा यन भगवा तनपसङकममिस उपसङकधमतवा अपपकच च भगवधता अणभवादतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च भगवता सददधि सममोददिस सममोदनीया कथा सारिीया वीवतसारतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च यन भगवा तनञ जसिि पिामतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च नामगोिा सावतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च तणहीभता एकमधता वनसीददिस एकमधता वनलसध ना खो त कसमलिया कािामा भगवधता एतदवोचा ndash ldquoसमधत भधत एक समिबराहमिा कसमिा आगचछमधत त सका यव वादा दीपमधत जोतमधत परपपवादा पन खासमधत वमभमधत पररभवमधत ओमतकखा करोमधत अपरवप भधत एक समिबराहमिा कसमिा आगचछमधत तवप सका यव वादा दीपमधत जोतमधत परपपवादा पन खासमधत वमभमधत पररभवमधत ओमतकखा करोमधत तसा नो भधत अमहाका होतव कङखा होवत ववधचवकचछा ndash lsquoको स नाम इमसा भवता समिबराहमिाना सच चा आह को मसाrsquoवत rdquo ldquoअितञह वो कािामा कङखखता अिा ववधचवकतचछता कङखनीयव पन वो ठान ववधचवकचछा उपपध नाldquo ldquoएथ तमह कािामा मा अनससवन मा परमपराय मा इवतवकराय मा वपटकसमपदानन मा तक कहत मा नयहत मा आकारपररववतक कन मा दददटठवनजझानकखमधतया मा भबबरपताय मा समिो नो गरवत यदा तमह कािामा अिनाव जानययाथ ndash lsquoइम धममा अकसिा इम धममा सावज जा इम धममा ववञ ञगरवहता इम धममा समिा समाददध ना अवहताय दकखाय साविधतीrsquoवत अथ तमह कािामा पजहययाथ ldquo

18

चाररका = यातरा परवास चरमान = चाििारा विरिारा परवासी ससघि = सोबत वनगम = नगर शहर कसमलि = आजच कसररया नगर तदवसरर = तत अवसरर = तथ पोचि कािामा = कसमलि नगरातीि ववशीषठ िोक अससोसा = होत खो = वसततः वासतववक खि = खरोखर पबबजजतो = परवतजजत झाििा अनपपिो = परापत झािा कलयािो = नशीबवान पववतर वकलिसददो = वकतीमान अबभगगतो = वर गििा उननत िोकववद = सवष िोक जाििारा ववशवजञ अनिरो = असा दसरा नाही सवोिम पररसदमम = लशकषीत होत असिारा सारथी = रथ चािवविारा पढ निारा सतथा = शालसत करिारा लशकविारा मार = मनातीि अकशि परविी भिया सया = सवया आपोआप इमा = या अशा अणभञञा = अणभजञान सतचछकतवा = साकषात करतो पवदवत = परकट करतो ववजञावपत करतो आदद = आराभ मजझ = मधयाातर पररयोसान = शवट सातथ = साथष उपयकत सबयञजन = सबब वयाजन ndash सवाषकषर बरमहचररया = पाववतरय पकासवत = परकालशत करतो उपसङक = जवळ जाि अपपकचच = कवधचत कधध तरी अलपशः एकमधता = एका बाजिा वनसीदन = बसि सममोद = आनाद उलहास सारतवा = समरि करन सावतवा = साागन तणहीभता = गपचप एतदवोच = एतत वच = अस बोिि सका यव = सवताचा वादा = ववचार लसदधाात दीपन = परकालशत करि जोतन = चमकववि पन = परात परपप = दसऱयाचा इतरााचा खासमधत = दोर दि अपशबद बोिि वमभमधत = घिा करतात पररभवन = कनिदा करि ओमतकखा = वनमनतम नीचतम अपर = दसरा पणशचम अधय कङखा = शाका साशय ववधचवकचछा = अववशवास साशय अितञह = पयाषपत इवतवकराय = मितः असि नयहत = खावतरिायक पररववतकक = परामशष वनजझान = अातयाषम

19

खमधतय = सहनशीि सहनयोगय धमम = गिववशर गिधमष सावजजा = सदोर ववञञा = वववक गरवहता = कनिदनीय समिा = समसत समाददनन = अागीकार करि सवीकारि सावि = ववदयमान असि असि पजहययाथ = तयाग करा

कसमलिसि ndash मराठी अनवाद मी अस ऐकि आह एकदा भगवात मोठया परवासी णभकखसाघासह कौशि (दशाचया) यातरत असता कािामााचया (जमातीचया) कसमलि नावाचया नगरात पोचि कसमलि ह खरतर कािामााचच ह शरमि शाकयकळातीि परवतजजत शाकयपतर गौतम खरोखरच (आपलयािा) परापत झाि आहत वासतववक आता गौतम पववतर उननत व कीतीमान आह जो दीपयमान योगयतापरापत समयक बदधीचा ववदया व आचरिान सापनन सधमागाषवर जात असििा सवष िोक जाििारा (सवषजञ) सवोिम असा लशकषीत होऊ असिाऱयााना पढ निारा सामाधय आणि असामाधय िोकााना शालसत करिारा असा तो बदध तो असामाधय जनााना भियााना पववतर जनााना शरमि-बरामहि जनााना आपोआपच अणभजञानाचा साकषातकार परकट करतो अस ततवजञान दतो ज आराभी वहतकर मधयाधही वहतकर आणि अावतमतः वहतकर साथष सवाषकषर समसत पररपिष पररशदध आणि पववतरतन परकालशत आह या िाभपरद रपान योगय दशषन होत आह अशा ररतीन कसमिीच कािामा भगवातााजवळ आि कााही (िोक) जवळ जाऊन भगवातााना अणभवादन करन एकाबाजिा बसि कााही (तयााचया) सावनधयान उलहालसत झाि कााही आनादान समती-ववसमत होऊन एकाबाजिा बसि कााहीजि भगवातााना हात जोडन परिाम करन एका बाजिा बसि कााही जि नाम-गोतर साागन एकाबाजिा बसि एका बाजिा बसन कसमलिच कािामा भगवातााना अस महिाि की ldquoशाधती भधत कोिी एक बरामहि-शरमि कसमलिस यतात त सवतःची ततव परकालशत करतात चमकववतात परात इतरााचया ततवााना दोर दतात घिा करतात कनिदा करतात नीच करतात भधत दसऱयाादा कोिी एक बरामहि-शरमि कसमलिस यतात तयाानी सवतःची ततव परकालशत

20

करतात चमकववतात परात इतरााचया ततवााना दोर दतात घिा करतात कनिदा करतात नीच करतात महिन ह भधत आमहास शाका होत साशय यतो ndash यापकी कोिता शरमि-बरामहि सतय बोितो कोिता खोट बोितो rdquo ldquoह कािामा आपिास शाका आणि साशय आह या दठकािी अशी शाका व साशय यि पयाषपत आहrdquo ldquoह कािामा (कवळ) ऐकणयान नाही पारापाररकतन नाही मितः असलयान नाही धारमिक पसतकात असलयान नाही तकष -हतन नाही खातरी असलयान नाही मागीि परामशाषन नाही अातयाषमी दषटीन समजन नाही भवय-रपान (भारन) नाही शरमि व जषठााचया (साागणया) न नाही तर ह कािामा सवतः जािन घया (की) ज ततव अकशि आह ज ततव सदोर आह जया ततवााना ववदवान दोरी महितात जया ततवााना सापिष अागीकारि सवाासाठी अवहताच आणि दखाःच आह ह कािामा अशा (ततवाा) चा (सवषथा) तयाग कराrdquo

21

वाकयातीि शबद आणि तयाि भद

मानव सावाद करतात तवहा त एकमकााना कााही ववचरतात आणि ज ववचारि त साागतात या ववचारणयात आणि साागणयात कााहीतरी lsquoअसिrsquo ककिवा कााहीतरी lsquoघडिrsquo असत या असणया-घडणयाचा थट साबाधीत महिजच lsquoजो कोिी असतोrsquo अथवा lsquoजो कोिी घडववतोrsquo ldquoतोrdquo महिज सावादातीि वाकयात असििा कताा हा कताष कधी एकटा (एकविन) तर कधी समह रपात (बहविन) असतो तसच हा कताष कधी परर (पलिीग) कधी सतरी (सतरीलििग) तर कधी या दोहोहन वगळा (नपसकलििग) असतो या कतयाषिा एक ववधान ककिवा नाव असत जयान तो वनणशचत ओळखिा जातो या नावािाच नाम महटि जात जवहा याच कतयाषचा पधहा पधहा उलिख होतो तवहा पवहलया उलिखा नातर यिाऱया पढीि उलिखात या नावाचया ऐवजी एक वगळ ववधान वापरि जात या ववधानािा सवानाम महितात

सावादातीि वाकयातन सावादकताष सवतः बददि बोितो तवहा तयािा परथम परर महिज उिमपररसो महितात जयाचयाशी सावाद किा जातो आह तयाचा वाकयात उलिख होतो तवहा तयािा वदवतीय परर महिज मजझिमपररसो महितात जवहा सावादातीि वाकयात सावाद करिाऱया दोहोहन वगळा तीसऱयाच कोिाचा उलिख असतो तवहा तयािा ततीय परर महिज पठमपररसो महितात

वाकयातन वयकत होिाऱया घडणयाचा थट साबध जसा कतयाषशी असतो तसच वाकयातीि घडि जयाचयाशी घडत तो महिज वाकयातीि कमा या कमाषसही एकवचन बहवचन तसच पलिीग सतरीसििग व नपसकसििग अस भद असतात तसच कमषही उिमपररसो मतजझमपररसो व पठमपररसो अशा सवरपात यत

जया शबदान वाकयातीि असि ककिवा घडि साागीति जात तया शबदािा तकरयापद महितात वकरयापदातीि शबद एका मळ शबदािा परतयय महिज परसतसपद जोडन किि रप असत या मळ शबदािा िात महितात धातिा जोडणयाच परससपद (परतयय) उिमपररसो मतजझमपररसो व पठमपररसो तसच एकवचन व बहवचन या कतयाषचया भदावर अविाबन असत वाकयात साागीतििी वकरया क वहा घडिी ह साागिारा वकरयापद शबदातीि बदि ह एक महतवाचा भद होय वकरया वतषमानात घडत असलयास वतषमान काळ महिजच पिपननकािो या पवीच घडिी असलयास भतकाळ महिजच तहययिनीकािो आणि वकरया पढ घडिार असलयास भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो महितात वतषमानकाळास

22

विमानकािो भतकाळास अतततकािो आणि भववषयकाळास अनागतकािो असही साबोधि जात

योच बदधा अततताि योच बदधा अनागता पचिपननाि यो बदधा अहा वादाधम सबबदा या सिातन तीनही काळााची नाव वनणशचत समरिात रहातीि

23

महामङगलसि (सि १ ndash ७) सिवपटक - खददकवनकाय ndash खददकपाठपालळ

lsquolsquoबह दवा मनससा च मङगलावन अधचधतया

आकङखमाना सोतथाना बरवह मङगलमिमाrsquorsquo १

lsquolsquoअसवना च बालाना पतणडतानञ च सवना पजा च पजनययाना एता मङगलमिमा २

lsquolsquoपवतरपदसवासो च पबब च कतपञ ञता अिसममापणिधध च एता मङगलमिमा ३

lsquolsquoबाहसच चञ च लसपपञ च ववनयो च सलसतकखतो

सभालसता च या वाचा एता मङगलमिमा ४

lsquolsquoमातावपत उपटठाना पिदारसस सङगहो अनाकला च कममधता एता मङगलमिमा ५

lsquolsquoदानञ च धममचररया च ञातकानञ च सङगहो

अनवज जावन कममावन एता मङगलमिमा ६

lsquolsquoआरती ववरती पापा मज जपाना च सायमो अपपमादो च धममस एता मङगलमिमा ७

धचधता = काळजी ववचार समसया अधचधतया = काळजीन ववचारान आकङख = आकााकषा आकङखमाना = आकााकषा करिार सोततथ = कलयाि सरकषा कषम बरवह = बोिाव साागव सवना = सागत करि बाि = मखष अजञानी पवतरप = अनकि दस = दश परदश वास = रहाि पञञता = पवषता पराथधमकता सचचञच = जञान लसपपञ च = कौशलय उपटठान = सवा अनाकि = वनणशचित अनवजज = अवजयष आरवत = तयाग ववरती = दर रहाि पाप = दषकतय वाइट कती

24

महामङगलसि मराठी अनवाद ( सि १ ndash ७) (महामङगिसिािी परासततावना ndash भगवान एकदा शरावनसत यथीि अनाथवपणडकाचया जतवन बागत बसि असता रातर समयी एक दवता तथ यवन भगवधताना अणभवादन करन गय सवरपात महिािी ) अनक शरषठ(मानव) व (सामाधय)मानव यााच मागिाचया ववचारान कलयािाचया अनक आकााकषाा करिाराा साठी (आपि) उिम व मागि साागाव १ (यावर भगवधतानी ददिि उिर ) मखााची सागत नसावी पाधडतााची सागत असावी पजनीयााची पजा वहावी ह उिम व मागि २ अनकि (योगय) परदशात रहाव पणय कतयास (सतकतयास) पवषता (पराथधमकता) असावी सवया समयक असणयाचा वनशचय ठवावा ह उिम व मागि ३ अधधक जञान कौशलय आणि ववनय याानी सलशणकषत वहाव बोिताना चाागि भाषय कराव ह उिम व मागि ४ माता-वपतयााची सवा करावी पतर व पतनी च वहत कराव वनणशचित कायष कराव ह उिम व मागि ५ दान कराव सदाचरि कराव आपतजनााच वहत कराव अवजयष तच कराव ह उिम व मागि ६ दषकतय तयागाव तयापासन दर रहाव मदयपानापासन सायधमत रहाव सदगिाा बददि परमाद नसावा ह उिम व मागि ७

25

महामङगलसि (सि ८ ndash १२)

lsquolsquoगारवो च वनवातो च सधतदटठ च कतञ ञता कालन धममससवना एता मङगलमिमा ८

lsquolsquoखधती च सोवचससता समिानञ च दससना कालन धममसाकचछा एता मङगलमिमा ९

lsquolsquoतपो च बरहमचररयञ च अररयसच चान दससना वनबबानसतचछवकररया च एता मङगलमिमा १०

lsquolsquoिटठसस लोकधममवह धचिा यसस न कमपवत असोका ववरजा खमा एता मङगलमिमा ११

lsquolsquoएताददसावन कतवान सबबतथमपराजजता सबबतथ सोततथा गचछमधत ता तसा मङगलमिमrsquorsquo १२

सख आणि दःख यश आणि अपयश कनिदा आणि सतती िाभ आणि कषती

ह आठ लोक-सवभाव आहत गारवो = गौरव वनवातो = अवमान सधतदटठ = सातषटी कतञञता = कतजञता खमधत = सहनशीिता सोवचचसता = ववनमरता साकचछा = चचाष बरहमचररय = शरषठ जीवन वनबबान = वनवाषि सतचछवकररया = साकषावतकरि िट = भरि भारि िोकधमम = िोकसवभाव यसस = जो कोिी ववरजा = वनमषळ खमा = कषम सख एताददसावन = अशा परकार

26

महामङगलसि मराठी अनवाद (सि ८ ndash १२) गौरव अथवा अवमान ककिवा सातषटी या (सवाा) बददि कतजञ असाव वळो-वळी सवदवचारााच शरवि कराव ह उिम व मागि ८ सहनशीिता व ववनमरता बाळगावी शरमिााच दशषन कराव आणि वळो-वळी सवदवचारााची चचाष करावी ह उिम व मागि ९ शरषठ जीवनासाठी आणि शरषठ (चार) सतय यासाठी साधना करावी वनवाषिाचया साकषावतकरिा साठी (साधना करावी) ह उिम व मागि १० आठ िोक-सवभावान भारनही जया कोिाच धचि का वपत होत नाही (परात) शोकरहीत आणि वनमषळ कषमपिष रहात ह उिम व मागि ११ अशा परकार कलयान (जो) सवषतर अपराजजत रहातो सवषथा कलयािाकड जातो ह तयाच उिम व मागि १२

27

वाकयातीि शबदात होिार बदि - १ दवदिो हासा पससवत दवदि हासािा पहातो दवदिो िन आहरती दवदि िनषयािा आितो दवदिन धना तजन योजवत दवदिान धनषयािा बाि िाविा दवदिाय हाससस कामता होमधत दवदिािा हासाची इचछा होती ववदध हासो नभसतमा पतवत जखमी हास आकाशातन पडतो यसतस तजनो तस हासो झयािा बाि तयािा हास दवदिसस यििससतम अनकमपा नततथ दवदिाचया मनात करिा नाही गोतमा हासा ओभरती गौतमा हास घवन जा

वरीि आठ वाकयात शबदात होिार आठ परकारच बदि ददसत आहत बदिि शबद ठळक कि आहत आणि ह शबद वयलकत वसत अथवा ततसम गोषटीची नाव (अथवा नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिार शबद) आहत जस

- दवदि व गोतम ही वयसकतिची नाव आहत - हास ह पकषाच नाव आह तर धन व तजन ही वसताची नाव आहत - नभ आणि धचि ही दखीि नावच आहत - वरीि सवष वाकयातीि वयलकत आणि वसत एककच आहत

नावािा मराठी वयाकरिात आणि पालि वयाकरिातही नाम अस महितात या वयलकत आणि वसत एकक असलयान ह एकविन आह नामात अथवा सवषनामात बदि होताना तयाचया अखरीस एक वा दोन अकषर जोडिी जातात या शबदबदिास पालि भारत तवभलि (मराठीत ववभलकत) महितात

णभकख जतवना आगचछमधत णभकख जतवनात आि बदधा णभकखवो सदधमा दसवत बदधाानी णभकखना सदधमष ददिा णभकखतह बदधाय नममधत णभकखनी बदधााना नमन कि णभकखनो गामणिना भोजना दसवत णभकखना गाव-मखयान भोजन ददि गामवासी णभकखणभ धममा आकङखवत गरामसथ णभकखकडन धमष इतचछतात गामवासी णभकखन मानसी गरामवासीनी णभकखिा सधमान किा णभकखमहह खीिासवो होमधत णभकखत आशरव-कषीिता असत णभकखव मा पमादो रमसस धचिा णभकखनो परमादात मन रमव नका

28

वरीि वाकयात णभकख या नामाच बहविन यत व तयाचया रपात आठ ववभसकतिच (बहविन तवभलि) बदि ददसत आहत

वाकयात उपयोजजिलया परतयक नामाची (सवषनामाची) एक भधमका असत या भधमकनसार तयाच ववभकतीच रप तयार होत पढीि तकतयात आठ वाकयात गौतम गोतम या नामाची आठ ववभलकत रप आणि याच शबदाची वाकयातीि भधमका लिहीिी आह

तवभकती पालि वाकय मराठी वाकय भयमका

परथमा गोतम राज-पासाद बवह वनकखमवत | गौतम राजवाडयाबाहर वनघाला

कोि काय

वदवतीया गोतमा वगिान महलिक पतसस | गौतमास आजारी वदध ददसला

कशास कोिास

ततीया गोतमन ककिकराना बहा पञह पतचछ | गौतमान सवकास अनक परशि ववचारल

कसा किी कोिी

चतथी गोतमनो बह ववसजजन िणभ | गौतमाला अनक उिर धमळािी

कशाला किाला

पाचमी गोतमसमा कसि-पञा कोधच नततथ | गौतमाहन कशि-बदधी किीही नाही

कशाहन किाहन

शषठी गोतमसस पञा सममासा अततथ | गौतमाची बदधी समयक आह

कशाचा किाचा

सपतमी गोतमनसम कोधो नततथ | गौतमात करोध नाही

कशात कोिात

साबोधन गोतमा अमहाका सदधमा दवत | गौतमा आमहास सदधमम दयावा

साद दि हाक मारि

ववभलकतच रप (ववभलि) नामाचया विन (एकवचन बहवचन) लििग (पतलिाग नसतरसििग नपासकसििग) आणि अनतय सतवर (अकाराधत आकाराधत इकाराधत उकाराधत) यावर अविाबन असत तरीही सथिपि नामाास जोडि जािार तवभलि परसतसपद पढीि तकतयात ददि आहत

29

तवभलि परसतसपद

ववभलि एकवचन बहवचन भधमका पठमा ओ आ कोि काय दवतया अा ए कशास कोिास तवतया एन एवह एणभ कसा किी कोिी चततथी आय सस आना कशाला किाला पञचमी आ समा महा एवह एणभ कशाहन किाहन

छटठी सस आना कशाचा किाचा सपतमी ए नसम ममह एस कशात कोिात आिपन (आ) (आ) साद दि हाक मारि

नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिाऱया शबदााना सवषनाम महितात मी आमही त तमही तो ती त तया कोि (परशिाथषक सवषनाम) ही मराठी सवषनाम आहत पालि भारत अमह तमह त य आणि क (परशिाथषक सवषनाम) ही सवषनाम आहत या सवषनामााची दखीि आठ ववभलि रप होतात पढीि पानाावरीि तकतयाा मधन कााही नाम व सवषनामााची ववभलि रप अभयासासाठी ददिी आहत

30

नर (अकाराधत पतलिाग) मानव मनषय

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा नरो नरा दवतया नरा नर

तवतया नरन नरवह नरणभ

चततथी नराय नरसय नराना पञचमी नरा नरमहा नरसमा नरवह नरणभ

छटठी नरसस नराना सिमी नर नरममह नरनसम नरस

आिपन नर नरा नरा

धचि (अकाराधत नपसकसििग) मन धचि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा धचिा धचिा धचिावन दवतया धचिा धचि धचिावन

तवतया धचिन धचिवह धचिणभ

चततथी धचिाय धचिसस धचिाना पञचमी धचिा धचिमहाधचिसमा धचिवह धचिणभ

छटठी धचिसस धचिाना सिमी धचि धचिममह धचिनसम धचिस

आिपन धचि धचिा धचिा धचिावन

31

पञञा (आकाराधत नसतरसििग) परजञा

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पञञा पञञा पञञायो दवतया पञा पञञा पञञायो तवतया पञञाय पञञावह पञञाणभ

चततथी पञञाय पञञाना पञचमी पञञाय पञञावह पञञाणभ

छटठी पञञाय पञञाना सिमी पञञाय पञञाया पञञास

आिपन पञञ पञञा पञञायो

पाणि (इकाराधत पतलिाग) हात

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पाणि पािी पाियो दवतया पाणिि पािी पाियो तवतया पाणिना पािीही पािीणभ

चततथी पाणिनो पाणिसस पािीना पञचमी पाणिना पाणिमहा पाणिसमा पािीही पािीणभ

छटठी पाणिनो पाणिसस पािीना सिमी पाणिममह पाणिनसम पाणिस पािीस

आिपन पाणि पािी पाणि पाियो

32

बोधध (इकाराधत नसतरसििग) जञान बदधी

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा बोधध बोधी बोधधयो बोधयो दवतया बोमधि बोधी बोधधयो बोधयो तवतया बोधधया बोधया बोधीवह बोधीणभ चततथी बोधधया बोधया बोधीना पञचमी बोधधया बोधया बोधीही बोधीणभ

छटठी बोधधया बोधया बोधीना सिमी बोधधया बोधया बोधया

बोमधि बोधो बोधधया बोधीस बोधधस

आिपन बोधध बोधी बोधधयो बोधयो

णभकख (उकाराधत पतलिाग) णभकष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा णभकख णभकख णभकखवो दवतया णभकखा णभकख णभकखवो तवतया णभकखना णभकखवह णभकखणभ

चततथी णभकखनो णभकखसस णभकखना पञचमी णभकखना णभकखसमा णभकखमहा णभकखवह णभकखणभ

छटठी णभकखनो णभकखसस णभकखना सिमी णभकखनसमा णभकखममह णभकखस णभकखस

आिपन णभकख णभकख णभकखव णभकखवो

33

वपत (उकाराधत पतलिाग) वपता

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा वपता वपतरो दवतया वपतरा वपतर वपतरो तवतया वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

चततथी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना पञचमी वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

छटठी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना सिमी वपतरर वपतरस वपतस वपतस

आिपन वपत वपता वपतरो

अमह (सवषनाम) मी ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा अहा मया असमा अमह नो दवतया मा ममा अमहा अमहाका अमह नो तवतया मया म अमहवह अमहणभ नो चततथी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो पञचमी मया अमहवह अमहणभ

छटठी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो सिमी मवय असमास अमहस

आिपन - - - - - -

34

तमह (सवषनाम) त

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा तवा तवा तमह वो दवतया ता तवा तवा तवा तमहा तमहाका तमह वो तवतया तवया तया त तमहवह तमहणभ वो चततथी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो पञचमी तवया तया तवमहा तमहवह तमहणभ

छटठी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो सिमी तववय तवय तमहस

आिपन - - - - - -

ता (पतलिाग)(सवषनाम) तो ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सो सयो ता ना (नपसक) त न तावन नावन

दवतया ता ना ता ना त न तावन नावन

तवतया तन नन तवह नवह तणभ नणभ

चततथी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना पञचमी तमहा अमहा नमहा तसमा तवह नवह तणभ नणभ

छटठी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना सिमी तममह अममह नममह तनसमा ननसमा अनसमा तस नस

आिपन - - - - - -

35

(सतरीसििग)(सवषनाम) ती

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सा सया ता ना तायो नायो दवतया ता ना ता ना तायो नायो तवतया ताय नाय तससा वतससा तावह नावह ताणभ नाणभ चततथी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा

वतससा तासा आसा तासाना

पञचमी ताय नाय तससा तावह नावह ताणभ नाणभ छटठी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा वतससा तासा आसा तासाना

सिमी वतससा तससा अससा ताया तससा वतससा तास आिपन - - - - - -

सबब (पतलिाग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबो सबबा (नपसक) सबब सबब सबबवन

दवतया सबबा सबबा सबब सबब सबबवन

तवतया सबबन सबबवह सबबणभ चततथी सबबसस सबबसाना पञचमी सबबमहा सबबसमा सबबवह सबबणभ

छटठी सबबसस सबबसा सबबसाना सिमी सबबममह सबबनसम सबबस

आिपन सबब सबबा सबब सबबवन सबब सबब सबबवन

36

सबब (सतरीसििग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबा सबबा सबबायो दवतया सबबा सबबा सबबायो तवतया सबबाय सबबावह सबबाणभ चततथी सबबससा सबबाय सबबासा सबबासाना पञचमी सबबाय सबबावह सबबाणभ

छटठी सबबसा सबबाय सबबासा सबबासाना सिमी सबबससा सबबाया सबबास

आिपन सबब सबबा सबबायो

ककि (पतलिाग)(सवषनाम) कोि ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा को ककि का (नपसक) क क कावन

दवतया का ककि का क क कावन

तवतया कन कवह कणभ चततथी कसस वकसस कसा कसाना पञचमी कमहा कसमा वकसमा कवह कणभ

छटठी कसस वकसस कसा कसाना सिमी कममह वकममह कनसम वकनसमा कस

आिपन - - - - - -

37

ककि (सतरीसििग)(सवषनाम) कोि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा का का कायो दवतया का का कायो तवतया काय कावह काणभ चततथी कससा काय कासा कासाना पञचमी काय कावह काणभ

छटठी कससा काय कासा कासाना सिमी कससा काया कास

आिपन - - - - - -

एत (पतलिाग)(सवषनाम) हा ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसो एता (नपसक)

एत एत एतावन

दवतया एता एना एता एत एन एत एतावन

तवतया एतन एतवह एतणभ चततथी एतसस एतसा एतसाना पञचमी एतमहा एतसमा एतवह एतणभ

छटठी एतसस एतसा एतसाना सिमी एतममह एतनसम एतस

आिपन - - - - - -

38

एत (सतरीसििग)(सवषनाम) ही

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसा एता एतायो दवतया एता एता एतायो तवतया एताय एतावह एताणभ चततथी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना पञचमी एताय एतावह एताणभ

छटठी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना सिमी एवतससा एतससा एतासा एतास

आिपन - - - - - -

ककि (त कोि) सबब (त सवष) एत (ह) ही नपसकसििगी सवषनामााची रप पठमा आणि दवतया ववभिी मध वगळी असतात तवतया त सिमी पयात या सवषनामााची रप पतलिागी सवषनामाासारखीच असतात पालि भारत खालिि परमाि सवषनाम आहत अमह = मी तमह = त अञञ = अधय पबब = पवष दतकखन = दणकषि उिर = उिर एक = एक अपर = पणशचम ता (सो सा ता) = तो ती त एत (एसो एता एता) = हा ही ह इम (अया अया इदा) = हा ही ह ककि (को का ककि) = तो कोि ती कोि त कोि सबब (सबबो सबबा सबबा) = त सवष तया सवष त सवष

39

िहमिक कपविनसि सिवपटक ndash सायिवनकायो - महावगगो १२ सचचसायि २ धममचककपविनवगगो

एका समया भगवा बारािलसया ववहरवत इलसपतन धमगदाय ततर खो भगवा पञ चवमगगय णभकख आमधतलस ndash ldquoदवम णभकखव अधता पबबजजतन न सववतबबा कतम दव यो चाया कामस कामसखतल लकानयोगो हीनो गममो पोथज जवनको अनररयो अनतथसावहतो यो चाया अिवकलमथानयोगो दकखो अनररयो अनतथसावहतो एत खो णभकखव उभो अधत अनपगमम मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवतrdquo कतमा च सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावािा सममाकहमनतो सममाआजीवो सममावायामो सममासतत सममासमायि अया खो सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत इदा खो पन णभकखव दकख अररयसच चा ndash जावतवप दकखा जरावप दकखा बयाधधवप दकखो मरिममप दकखा अमपपयवह समपयोगो दकखो वपयवह ववपपयोगो दकखो यममपचछा न लभवत तममप दकखा ndash साखखिन पञ चपादानकखधधा दकखा इदा खो पन णभकखव दकखसमदय अररयसच चा ndash याया तणहा पोनोबभववका नजधदरागसहगता ततरततराणभनजधदनी सययलथदाndash कामतणहा भवतणहा ववभवतणहा इदा खो पन णभकखव दकखतनरोि अररयसच चा ndash यो तससायव तणहाय अससववरागवनरोधो चागो पदटवनससगगो मलि अनालयो इदा खो पन णभकखव दकखतनरोिगायमनी पदटपदा अररयसच चा ndash अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावाचा सममाकममधतो सममाआजीवो सममावायामो सममासवत सममासमाधध पञ चपादानकखधधा = रपपादानकखधधो वदनपादानकखधधो सञ ञपादानकखधधो सङखारपादानकखधधो ववञ ञािपादानकखधधो

40

इलसपतन धमगदाय ndash आजचया सारनाथ च परातन नाव

ववहरवत = ववहार करीत होत धमगदाय = मगवन आमधतलस = आमातरि कि बोिावि सववतबब = सोबत रहातात कतम = कोित काम = भौवतक इचछा कामसखतलिक = भौवतक तपती हीनो = वनकषठ नीच पोथज जवनको = हानीकारक वदनाजनक गममो = परापय उपिबध अनतथ = अनथष सावहतो = न यकत अनतथसावहतो = अनथषपिष अनयोग = साधना अनररय = असभय अररय = शरषठ अि = सवतः वकिमथ = किर अपादान = दर करि सययलथदा = या परमाि अशा परकार साखखिन = साकषपान उभो = उभय दोधही अधत = अधतरात अधतरी दरमयान उपगमम = जवळ जाि अनपगमम = सरळ जवळ जाि ञाि = जञान अणभसमबदध = सापिष जञानी चकखकरिी = (ददवय)दषटीदायी ञािकरिी = जािीव दिारा उपसमाय = सातोरपिष अणभञञाय = जािीव दिार समबोधाय = जञानदायी वनबबानाय = वनवाषिदायी कतमा = कोिता सययलथदा = पढीि परमाि तद अनसार असस = सापिष ववराग = वरागय चागो = तयाग पदटवनससगगो = पररतयाग वनरोध = समळ नाश मलि = मलकत अनािय = अनासलकत पाच सावदना सका धध = रप (दषय सावदना)

वदना (शारीरी सावदना) साजञा (मानलसक सावदना) सासकार (वनमीती सावदना) ववजञान (चतना सावदना) ह पाच सावदना सका धध

41

िहमिककपविनसि ndash मराठी अनवाद

एकदा भगवात वारािसी मध ऋरीपतन यथीि मगवनात रहात होत तथ भगवाताानी पाच णभकखाचया साघास आमावतरत कि (आणि ववचारि) ldquoणभकखनो सधयसताानी दोन गोषटीचया सोबतीत राह नय कोितया दोन गोषटी भौवतक इचछा भौवतक तपती जी वनकषटीपरामपतची वदनाजनक असभय व अनथषपिष असत आणि दसरी सवयाकिरपरामपत (आतमकिर) जी दःखद असभय व अनथषपिष असत महिन ह णभकख या दोहोचया अधतरा (मधयाचया) जवळन जािारा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

णभकख कोिता हा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक सकलप समयक वािा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक सतमतत समयक समायि हाच तो मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख जधमि ह दःखद वदधतव ह दःखद वयाधध ह दःख मतय ह दःख अवपरयाशी सायोग ह दःख वपरयाचा ववयोग ह दःख जयाची अपकषा आह त परापत नसि ह दःख साकषपान पाच अपादान सका ध दःख

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखािी उतपलि ही िािसा - पनभषवाची सनह-सोबतीची यथ-तथ आनाददत करिारी साकषपान ndash तपतीची िािसा भौवतकाची िािसा अणभभौवतकाची िािसा

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखाि तनराकरि िािसपासन सापिष वरागय (िािसचा) समळ नाश तयाग (िािसपासन) मलकत आणि अनासलकत

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख तनराकरिािा मागा हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक साकलप समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक समवत समयक समाधध

42

वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ मागीि पाठातीि वाकयात आपि नाम आणि सवषनाम या परकारातीि शबदात होिार बदि पावहि याच वाकयात वकरया साागिार ज शबद (धात वकरयापद) आि होत तयातही कााही बदि झालयाच पावहि आह या बदिाच ववसतत वववचन आपि या पाठात पाह

कोितयाही वकरयबददि आपि जवहा बोितो तवहा १ ती वकरया होऊन घडन गििी असत २ ती वकरया होत घडत असत ककिवा ३ ती वकरया घडिार असत

जवहा वकरया घडन गििी असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भतकाळ महिजच तहययिनीकािो (अततत काि) असतो जवहा वकरया घडत असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात वतषमानकाळ महिजच पचिपननकािो (विमान काि) असतो जवहा वकरया घडिार असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो (अनागत काि) असतो या तीनही काळात धात वकरयापदािा परतयय (परसतसपद) िावि जात ह परससपद जस काळानरप वगळ असत तसच त वकरया करिाऱया कतयाषचया वचनावर (एकवचन बहवचन) आणि परर (परथम वदवतीय ततीय) अविाबन असत वतषमानकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

वतामानकाळ ndash पचिपननकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो धम म

मतजझमपररसो लस थ

पठमपररसो वत अमधत

या परससपदााना जोडन तयार होिारी कााही धाताची वतषमान काळाची (पचपननकािो) वकरयापदााचा अभयास आपि या पढीि पानाामधन करिार आहोत

43

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अनसमअममह असम अमह

मतजझमपररसो अलस अतथ

पठमपररसो अततथ समधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीधम बरधम बरवीम बरम

मतजझमपररसो बरवीलस बरलस बरवीथ बरथ

पठमपररसो बरवीवत बरवत (आह) बरवमधत (आह)

स ndash ऐकि एकवचन बहवचन

उिमपररसो सिोधम सिाधम सिोम सिाम

मतजझमपररसो सिोलस सिालस सिोथ सिाथ

पठमपररसो सिोवत सिावत सिमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो करोधम करोम

मतजझमपररसो करोलस करोथ

पठमपररसो करोवत करोमधत कबबमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तनोधम तनोम

मतजझमपररसो तनोलस तनोथ

पठमपररसो तनोवत तनोमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पससाधम पससाम

मतजझमपररसो पससलस पससथ

पठमपररसो पससवत पससमधत

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

12

बदितात याचा अभयास करि आवशयक आह तर वाकयात कसही आणि कोठही योजि तरीही न बदििार शबद कोित याचा अभयासही अातभषत असावा िागि

या अभयासा नातर आपिी वाचणया-लिहीणया-बोिणयातीि या नवया भारची शबदसपदा जस-जशी वाढत जाईि आणि तया तया दठकािी मळ शबद आणि तया शबदाच बदिि रप समजन यइि तस-तस भारच नीट आकिन होऊ िागि

13

पालि भाषा पराचीन भारतात जया भारा बोिलया जात होतया तयााना आज पराकत अस साबोधि जात सथळ-काळानरप पराकत भारचया अनक आविी पराचीन भारतात आढळलया आहत या आविी महिज मागधी अधषमागधीजन पराकत शौरसनी महाराषटरी पशाधच इसवी सन पवष ४५० चया समारास अनसततवात असििी अशीच एक पराकतची आविी बदधाानी आणि तयााचया लशषयाानी तयााची ततव जनसामाधयााना साागणयासाठी वापरिी ही भारा महिजच ldquoपालिrdquo पालि या शबदाचा अथष gt ओळ (Line)

पालकत (Row) मारगिका (Causeway) पववतर मजकर (वतवपटकातीि मजकर)(Sacred

text) पालि या शबदाचा अथष साागिाऱया िखाामध माझया असही वाचनात आि आह की

ldquoिहम पाियतत त पालिrdquo (पाियवत महिज (पािनपोरि) रकषि करतोरकषि करत) अथाषत धमाषच रकषि करत ती पालि सरवातीचया काळात पालि भारा बराममह लिपीत लिहीिी जात होती आज ती सवष भारतीय लिपीतन लिहीिी जात तशीच ती ससिहिी वकननौरी आणि इतर अनक अभारतीय लिपीमध आणि रोमन लिपी मधही लिहीिी जात पालि भारसाठी रोमन लिपीत कााही अधधक धचधह दखीि समाववषट किी आहत

सामाधय मािसास पालि भाषा समजावी एवढाच या सवष िखना मागचा उददश आह पालि भारच पााधडतय परापत वहाव हा उददश तर माझाही नवहता ककिवा आजही नाही भगवान बदधाानी जीवनाच एक सावषभौधमक आणि सावषकालिक ततवजञान अधडच हजार वराापवी साागीति ज जगातीि अनक ववदवानााना रचि तसच तमहा आमहािाही अनसरिीय वाटि ह ततवजञान मळचया शदध सवरपात समजायच असि तर बदधाानी त जया भारत साागीति ती भारा वाचता

14

(लिहीता) यि आवशयक आह याच उददशान पालि भारा लशकि सिभ वहाव यासाठीचा हा कतजञ परयतन

अथाषत ह एवढच वाचन आपिास पालि भारा समज शकि असा गरसमज किीही करन घऊ नय या वाचना नातर आपिास जञात असिलया पालि भारतीि शबदााचा साचय जजतका शकय होईि वततका वाढववि अतयात गरजच आह आपिा शबद-साचय जस-जसा वाढत जाईि आणि आपि तया शबदााच पालि वयाकरि समजन तयााचा अथष मनाशी िावीत जाऊ तस-तशी आपिास पालि भारा समजि सकर होत जाईि पालि भारचा शबद-साचय वाढववणयासाठी पालि वाङमय पालि सिााच वाचन हा सहज सिभ मागष आह या साठी सदर पसतकात पालि सावहतयातीि काावह उतार व गय सि तयातीि शबदााचया मराठीतीि अनवादासह ददि आहत या पसतकाचया वाचन अभयासानातर आपिास पालि भारचया वयाकरिाच आणि इतर पालि सावहतयाच वाचन करन हा अभयास समदध करता यईि

पालि भारत सरवातीस जवहा वाङमय वनमीती झािी आणि तो बराममह लिपीचा दखीि वनमीतीचा काळ होता अथाषतच पालि भारा तया काळात आणि तया नातरची कााही शतक पालि बराममह लिपीतच लिहीिी जात होती आज सार पालि वाङमय जगातीि अनक लिपीमध उपिबध आह ह आपि या पवीच वाचि आह तरीही पालि भारा लशकणया सोबत या पसतका अखरीस आपि बराममह लिपीचीही तोडओळख करन घिार आहोत

आपि ह वाचत आहात महिजच आपिास पालि भारा अवगत करणयाची इचछा आह व आपि या इचछापतीचा परयतन करीत आहात ह वनणशचत आपिास या परयतनात यश परापत होवो ही सददचछा

का सात इागिीश मध लिहीिि शबद Pali English Dictionary by TWRhys Davids अनसार आहत

15

बािावतार - १

१ बदधा वतधा णभवजधदतवा बदधमबज ववलोचना बालावतारा भालसससा बालाना बजदधवजदधया

२ अकखरापादयो एकििालीस अकखरावप अकारादयो एकचिालीसा सिधतोपकारा ता यथा -अ आ-इ ई-उ ऊ-ए ओ क ख ग घ ङ च छ ज झ ञ ट ठ ड ढ ि त थ द ध न प ि ब भ म य र ल व स ह ळ अा -इवत

३ ततथोदनतासरा अटठ ततथ अकखरस ओकारधता अटठ सरा नाम ततथवत वित

४ लहमिा तयो रसतसा ततथ सरस लहमिा अ इ उ इवत तयो रससा

५ अञ ञ दीघा ततथ सरस रससहञ ञ दीघा सायोगतो पबब एओ रससा इवोच चधत अनधतरा बयञ जना सायोगो एतथ सययो ओटठो सोततथ

६ ससा बयञ जना सर ठपतवा ससा कादयो वनगगहीतधता बयञ जना

७ वगगा पञ िपञ िसो मनता बयञ जनाना कादयो मकारधता पञ चपञ चसो अकखरवधतो वगगा वगगाना पठमदवतया सो चाघोसो एतथाञ ञ घोसा

८ अ इतत तनगगहीत अाइवत अकारतो परा यो वबधद सयत त तनगगहीता नाम वबधद चळामिाकारो वनगगहीतमधत वच चत कवलससा पपयोगिा अकारो सनध नधीयत

16

पालि अकषरमािा पालि भारत एककचाळीस अकषर आहत या पकी पवहि आठ सवर आणि पढीि तहतीस वयञजन

सवर अ आ इ ई उ ऊ ए ओ वयञजन क ख ग घ ङ

च छ ज झ ञ

ट ठ ड ढ ि

त थ द ध न

प ि ब भ म

य र ि व स ह ळ ा

आठ सवराापकी अ इ उ ह ऱहसव सवर आणि आ ई ऊ ए ओ ह दीघष सवर

वयाजनाच पाच वगष अनकरम क-वगष च-वगष ट-वगष त-वगष आणि प-वगष

य पासन ळ पयात सात इतर वयञजन

अखरीस ा अनसवार ककिवा अननालसक वयाजन पालि भारत यास वनगगहीत महितात

17

कसमलिसि सिवपटक ndash अागिरवनकाय वतकवनपात पालळ (६६)

एवा म सता ndash एका समया भगवा कोसिस चाररका चरमानो महता णभकखसङघन सददधि यन कसमिा नाम कािामाना वनगमो तदवसरर अससोसा खो कसमलिया कािामा ndash ldquoसमिो खि भो गोतमो सकयपिो सकयकिा पबबजजतो कसमिा अनपपिो ता खो पन भवधता गोतमा एवा कलयािो वकलिसददो अबभगगतो ndash ldquoइवतवप सो भगवा अरहा सममासमबदधो ववज जाचरिसमपध नो सगतो लोकववद अनिरो पररसदममसारलथ सतथा दवमनससाना बदधो भगवाrsquoवत सो इमा लोका सदवका समारका सबरहमका सससमिबराहमणिि पजा सदवमनससा सया अणभञ ञा सतचछकतवा पवदवत सो धममा दसवत आददकलयािा मजझकलयािा पररयोसानकलयािा सातथा सबयञ जना कवलपररपणिा पररसदधा बरहमचररया पकासवत साध खो पन तथारपाना अरहता दससना होतीवत ldquo अथ खो कसमलिया कािामा यन भगवा तनपसङकममिस उपसङकधमतवा अपपकच च भगवधता अणभवादतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च भगवता सददधि सममोददिस सममोदनीया कथा सारिीया वीवतसारतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च यन भगवा तनञ जसिि पिामतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च नामगोिा सावतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च तणहीभता एकमधता वनसीददिस एकमधता वनलसध ना खो त कसमलिया कािामा भगवधता एतदवोचा ndash ldquoसमधत भधत एक समिबराहमिा कसमिा आगचछमधत त सका यव वादा दीपमधत जोतमधत परपपवादा पन खासमधत वमभमधत पररभवमधत ओमतकखा करोमधत अपरवप भधत एक समिबराहमिा कसमिा आगचछमधत तवप सका यव वादा दीपमधत जोतमधत परपपवादा पन खासमधत वमभमधत पररभवमधत ओमतकखा करोमधत तसा नो भधत अमहाका होतव कङखा होवत ववधचवकचछा ndash lsquoको स नाम इमसा भवता समिबराहमिाना सच चा आह को मसाrsquoवत rdquo ldquoअितञह वो कािामा कङखखता अिा ववधचवकतचछता कङखनीयव पन वो ठान ववधचवकचछा उपपध नाldquo ldquoएथ तमह कािामा मा अनससवन मा परमपराय मा इवतवकराय मा वपटकसमपदानन मा तक कहत मा नयहत मा आकारपररववतक कन मा दददटठवनजझानकखमधतया मा भबबरपताय मा समिो नो गरवत यदा तमह कािामा अिनाव जानययाथ ndash lsquoइम धममा अकसिा इम धममा सावज जा इम धममा ववञ ञगरवहता इम धममा समिा समाददध ना अवहताय दकखाय साविधतीrsquoवत अथ तमह कािामा पजहययाथ ldquo

18

चाररका = यातरा परवास चरमान = चाििारा विरिारा परवासी ससघि = सोबत वनगम = नगर शहर कसमलि = आजच कसररया नगर तदवसरर = तत अवसरर = तथ पोचि कािामा = कसमलि नगरातीि ववशीषठ िोक अससोसा = होत खो = वसततः वासतववक खि = खरोखर पबबजजतो = परवतजजत झाििा अनपपिो = परापत झािा कलयािो = नशीबवान पववतर वकलिसददो = वकतीमान अबभगगतो = वर गििा उननत िोकववद = सवष िोक जाििारा ववशवजञ अनिरो = असा दसरा नाही सवोिम पररसदमम = लशकषीत होत असिारा सारथी = रथ चािवविारा पढ निारा सतथा = शालसत करिारा लशकविारा मार = मनातीि अकशि परविी भिया सया = सवया आपोआप इमा = या अशा अणभञञा = अणभजञान सतचछकतवा = साकषात करतो पवदवत = परकट करतो ववजञावपत करतो आदद = आराभ मजझ = मधयाातर पररयोसान = शवट सातथ = साथष उपयकत सबयञजन = सबब वयाजन ndash सवाषकषर बरमहचररया = पाववतरय पकासवत = परकालशत करतो उपसङक = जवळ जाि अपपकचच = कवधचत कधध तरी अलपशः एकमधता = एका बाजिा वनसीदन = बसि सममोद = आनाद उलहास सारतवा = समरि करन सावतवा = साागन तणहीभता = गपचप एतदवोच = एतत वच = अस बोिि सका यव = सवताचा वादा = ववचार लसदधाात दीपन = परकालशत करि जोतन = चमकववि पन = परात परपप = दसऱयाचा इतरााचा खासमधत = दोर दि अपशबद बोिि वमभमधत = घिा करतात पररभवन = कनिदा करि ओमतकखा = वनमनतम नीचतम अपर = दसरा पणशचम अधय कङखा = शाका साशय ववधचवकचछा = अववशवास साशय अितञह = पयाषपत इवतवकराय = मितः असि नयहत = खावतरिायक पररववतकक = परामशष वनजझान = अातयाषम

19

खमधतय = सहनशीि सहनयोगय धमम = गिववशर गिधमष सावजजा = सदोर ववञञा = वववक गरवहता = कनिदनीय समिा = समसत समाददनन = अागीकार करि सवीकारि सावि = ववदयमान असि असि पजहययाथ = तयाग करा

कसमलिसि ndash मराठी अनवाद मी अस ऐकि आह एकदा भगवात मोठया परवासी णभकखसाघासह कौशि (दशाचया) यातरत असता कािामााचया (जमातीचया) कसमलि नावाचया नगरात पोचि कसमलि ह खरतर कािामााचच ह शरमि शाकयकळातीि परवतजजत शाकयपतर गौतम खरोखरच (आपलयािा) परापत झाि आहत वासतववक आता गौतम पववतर उननत व कीतीमान आह जो दीपयमान योगयतापरापत समयक बदधीचा ववदया व आचरिान सापनन सधमागाषवर जात असििा सवष िोक जाििारा (सवषजञ) सवोिम असा लशकषीत होऊ असिाऱयााना पढ निारा सामाधय आणि असामाधय िोकााना शालसत करिारा असा तो बदध तो असामाधय जनााना भियााना पववतर जनााना शरमि-बरामहि जनााना आपोआपच अणभजञानाचा साकषातकार परकट करतो अस ततवजञान दतो ज आराभी वहतकर मधयाधही वहतकर आणि अावतमतः वहतकर साथष सवाषकषर समसत पररपिष पररशदध आणि पववतरतन परकालशत आह या िाभपरद रपान योगय दशषन होत आह अशा ररतीन कसमिीच कािामा भगवातााजवळ आि कााही (िोक) जवळ जाऊन भगवातााना अणभवादन करन एकाबाजिा बसि कााही (तयााचया) सावनधयान उलहालसत झाि कााही आनादान समती-ववसमत होऊन एकाबाजिा बसि कााहीजि भगवातााना हात जोडन परिाम करन एका बाजिा बसि कााही जि नाम-गोतर साागन एकाबाजिा बसि एका बाजिा बसन कसमलिच कािामा भगवातााना अस महिाि की ldquoशाधती भधत कोिी एक बरामहि-शरमि कसमलिस यतात त सवतःची ततव परकालशत करतात चमकववतात परात इतरााचया ततवााना दोर दतात घिा करतात कनिदा करतात नीच करतात भधत दसऱयाादा कोिी एक बरामहि-शरमि कसमलिस यतात तयाानी सवतःची ततव परकालशत

20

करतात चमकववतात परात इतरााचया ततवााना दोर दतात घिा करतात कनिदा करतात नीच करतात महिन ह भधत आमहास शाका होत साशय यतो ndash यापकी कोिता शरमि-बरामहि सतय बोितो कोिता खोट बोितो rdquo ldquoह कािामा आपिास शाका आणि साशय आह या दठकािी अशी शाका व साशय यि पयाषपत आहrdquo ldquoह कािामा (कवळ) ऐकणयान नाही पारापाररकतन नाही मितः असलयान नाही धारमिक पसतकात असलयान नाही तकष -हतन नाही खातरी असलयान नाही मागीि परामशाषन नाही अातयाषमी दषटीन समजन नाही भवय-रपान (भारन) नाही शरमि व जषठााचया (साागणया) न नाही तर ह कािामा सवतः जािन घया (की) ज ततव अकशि आह ज ततव सदोर आह जया ततवााना ववदवान दोरी महितात जया ततवााना सापिष अागीकारि सवाासाठी अवहताच आणि दखाःच आह ह कािामा अशा (ततवाा) चा (सवषथा) तयाग कराrdquo

21

वाकयातीि शबद आणि तयाि भद

मानव सावाद करतात तवहा त एकमकााना कााही ववचरतात आणि ज ववचारि त साागतात या ववचारणयात आणि साागणयात कााहीतरी lsquoअसिrsquo ककिवा कााहीतरी lsquoघडिrsquo असत या असणया-घडणयाचा थट साबाधीत महिजच lsquoजो कोिी असतोrsquo अथवा lsquoजो कोिी घडववतोrsquo ldquoतोrdquo महिज सावादातीि वाकयात असििा कताा हा कताष कधी एकटा (एकविन) तर कधी समह रपात (बहविन) असतो तसच हा कताष कधी परर (पलिीग) कधी सतरी (सतरीलििग) तर कधी या दोहोहन वगळा (नपसकलििग) असतो या कतयाषिा एक ववधान ककिवा नाव असत जयान तो वनणशचत ओळखिा जातो या नावािाच नाम महटि जात जवहा याच कतयाषचा पधहा पधहा उलिख होतो तवहा पवहलया उलिखा नातर यिाऱया पढीि उलिखात या नावाचया ऐवजी एक वगळ ववधान वापरि जात या ववधानािा सवानाम महितात

सावादातीि वाकयातन सावादकताष सवतः बददि बोितो तवहा तयािा परथम परर महिज उिमपररसो महितात जयाचयाशी सावाद किा जातो आह तयाचा वाकयात उलिख होतो तवहा तयािा वदवतीय परर महिज मजझिमपररसो महितात जवहा सावादातीि वाकयात सावाद करिाऱया दोहोहन वगळा तीसऱयाच कोिाचा उलिख असतो तवहा तयािा ततीय परर महिज पठमपररसो महितात

वाकयातन वयकत होिाऱया घडणयाचा थट साबध जसा कतयाषशी असतो तसच वाकयातीि घडि जयाचयाशी घडत तो महिज वाकयातीि कमा या कमाषसही एकवचन बहवचन तसच पलिीग सतरीसििग व नपसकसििग अस भद असतात तसच कमषही उिमपररसो मतजझमपररसो व पठमपररसो अशा सवरपात यत

जया शबदान वाकयातीि असि ककिवा घडि साागीति जात तया शबदािा तकरयापद महितात वकरयापदातीि शबद एका मळ शबदािा परतयय महिज परसतसपद जोडन किि रप असत या मळ शबदािा िात महितात धातिा जोडणयाच परससपद (परतयय) उिमपररसो मतजझमपररसो व पठमपररसो तसच एकवचन व बहवचन या कतयाषचया भदावर अविाबन असत वाकयात साागीतििी वकरया क वहा घडिी ह साागिारा वकरयापद शबदातीि बदि ह एक महतवाचा भद होय वकरया वतषमानात घडत असलयास वतषमान काळ महिजच पिपननकािो या पवीच घडिी असलयास भतकाळ महिजच तहययिनीकािो आणि वकरया पढ घडिार असलयास भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो महितात वतषमानकाळास

22

विमानकािो भतकाळास अतततकािो आणि भववषयकाळास अनागतकािो असही साबोधि जात

योच बदधा अततताि योच बदधा अनागता पचिपननाि यो बदधा अहा वादाधम सबबदा या सिातन तीनही काळााची नाव वनणशचत समरिात रहातीि

23

महामङगलसि (सि १ ndash ७) सिवपटक - खददकवनकाय ndash खददकपाठपालळ

lsquolsquoबह दवा मनससा च मङगलावन अधचधतया

आकङखमाना सोतथाना बरवह मङगलमिमाrsquorsquo १

lsquolsquoअसवना च बालाना पतणडतानञ च सवना पजा च पजनययाना एता मङगलमिमा २

lsquolsquoपवतरपदसवासो च पबब च कतपञ ञता अिसममापणिधध च एता मङगलमिमा ३

lsquolsquoबाहसच चञ च लसपपञ च ववनयो च सलसतकखतो

सभालसता च या वाचा एता मङगलमिमा ४

lsquolsquoमातावपत उपटठाना पिदारसस सङगहो अनाकला च कममधता एता मङगलमिमा ५

lsquolsquoदानञ च धममचररया च ञातकानञ च सङगहो

अनवज जावन कममावन एता मङगलमिमा ६

lsquolsquoआरती ववरती पापा मज जपाना च सायमो अपपमादो च धममस एता मङगलमिमा ७

धचधता = काळजी ववचार समसया अधचधतया = काळजीन ववचारान आकङख = आकााकषा आकङखमाना = आकााकषा करिार सोततथ = कलयाि सरकषा कषम बरवह = बोिाव साागव सवना = सागत करि बाि = मखष अजञानी पवतरप = अनकि दस = दश परदश वास = रहाि पञञता = पवषता पराथधमकता सचचञच = जञान लसपपञ च = कौशलय उपटठान = सवा अनाकि = वनणशचित अनवजज = अवजयष आरवत = तयाग ववरती = दर रहाि पाप = दषकतय वाइट कती

24

महामङगलसि मराठी अनवाद ( सि १ ndash ७) (महामङगिसिािी परासततावना ndash भगवान एकदा शरावनसत यथीि अनाथवपणडकाचया जतवन बागत बसि असता रातर समयी एक दवता तथ यवन भगवधताना अणभवादन करन गय सवरपात महिािी ) अनक शरषठ(मानव) व (सामाधय)मानव यााच मागिाचया ववचारान कलयािाचया अनक आकााकषाा करिाराा साठी (आपि) उिम व मागि साागाव १ (यावर भगवधतानी ददिि उिर ) मखााची सागत नसावी पाधडतााची सागत असावी पजनीयााची पजा वहावी ह उिम व मागि २ अनकि (योगय) परदशात रहाव पणय कतयास (सतकतयास) पवषता (पराथधमकता) असावी सवया समयक असणयाचा वनशचय ठवावा ह उिम व मागि ३ अधधक जञान कौशलय आणि ववनय याानी सलशणकषत वहाव बोिताना चाागि भाषय कराव ह उिम व मागि ४ माता-वपतयााची सवा करावी पतर व पतनी च वहत कराव वनणशचित कायष कराव ह उिम व मागि ५ दान कराव सदाचरि कराव आपतजनााच वहत कराव अवजयष तच कराव ह उिम व मागि ६ दषकतय तयागाव तयापासन दर रहाव मदयपानापासन सायधमत रहाव सदगिाा बददि परमाद नसावा ह उिम व मागि ७

25

महामङगलसि (सि ८ ndash १२)

lsquolsquoगारवो च वनवातो च सधतदटठ च कतञ ञता कालन धममससवना एता मङगलमिमा ८

lsquolsquoखधती च सोवचससता समिानञ च दससना कालन धममसाकचछा एता मङगलमिमा ९

lsquolsquoतपो च बरहमचररयञ च अररयसच चान दससना वनबबानसतचछवकररया च एता मङगलमिमा १०

lsquolsquoिटठसस लोकधममवह धचिा यसस न कमपवत असोका ववरजा खमा एता मङगलमिमा ११

lsquolsquoएताददसावन कतवान सबबतथमपराजजता सबबतथ सोततथा गचछमधत ता तसा मङगलमिमrsquorsquo १२

सख आणि दःख यश आणि अपयश कनिदा आणि सतती िाभ आणि कषती

ह आठ लोक-सवभाव आहत गारवो = गौरव वनवातो = अवमान सधतदटठ = सातषटी कतञञता = कतजञता खमधत = सहनशीिता सोवचचसता = ववनमरता साकचछा = चचाष बरहमचररय = शरषठ जीवन वनबबान = वनवाषि सतचछवकररया = साकषावतकरि िट = भरि भारि िोकधमम = िोकसवभाव यसस = जो कोिी ववरजा = वनमषळ खमा = कषम सख एताददसावन = अशा परकार

26

महामङगलसि मराठी अनवाद (सि ८ ndash १२) गौरव अथवा अवमान ककिवा सातषटी या (सवाा) बददि कतजञ असाव वळो-वळी सवदवचारााच शरवि कराव ह उिम व मागि ८ सहनशीिता व ववनमरता बाळगावी शरमिााच दशषन कराव आणि वळो-वळी सवदवचारााची चचाष करावी ह उिम व मागि ९ शरषठ जीवनासाठी आणि शरषठ (चार) सतय यासाठी साधना करावी वनवाषिाचया साकषावतकरिा साठी (साधना करावी) ह उिम व मागि १० आठ िोक-सवभावान भारनही जया कोिाच धचि का वपत होत नाही (परात) शोकरहीत आणि वनमषळ कषमपिष रहात ह उिम व मागि ११ अशा परकार कलयान (जो) सवषतर अपराजजत रहातो सवषथा कलयािाकड जातो ह तयाच उिम व मागि १२

27

वाकयातीि शबदात होिार बदि - १ दवदिो हासा पससवत दवदि हासािा पहातो दवदिो िन आहरती दवदि िनषयािा आितो दवदिन धना तजन योजवत दवदिान धनषयािा बाि िाविा दवदिाय हाससस कामता होमधत दवदिािा हासाची इचछा होती ववदध हासो नभसतमा पतवत जखमी हास आकाशातन पडतो यसतस तजनो तस हासो झयािा बाि तयािा हास दवदिसस यििससतम अनकमपा नततथ दवदिाचया मनात करिा नाही गोतमा हासा ओभरती गौतमा हास घवन जा

वरीि आठ वाकयात शबदात होिार आठ परकारच बदि ददसत आहत बदिि शबद ठळक कि आहत आणि ह शबद वयलकत वसत अथवा ततसम गोषटीची नाव (अथवा नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिार शबद) आहत जस

- दवदि व गोतम ही वयसकतिची नाव आहत - हास ह पकषाच नाव आह तर धन व तजन ही वसताची नाव आहत - नभ आणि धचि ही दखीि नावच आहत - वरीि सवष वाकयातीि वयलकत आणि वसत एककच आहत

नावािा मराठी वयाकरिात आणि पालि वयाकरिातही नाम अस महितात या वयलकत आणि वसत एकक असलयान ह एकविन आह नामात अथवा सवषनामात बदि होताना तयाचया अखरीस एक वा दोन अकषर जोडिी जातात या शबदबदिास पालि भारत तवभलि (मराठीत ववभलकत) महितात

णभकख जतवना आगचछमधत णभकख जतवनात आि बदधा णभकखवो सदधमा दसवत बदधाानी णभकखना सदधमष ददिा णभकखतह बदधाय नममधत णभकखनी बदधााना नमन कि णभकखनो गामणिना भोजना दसवत णभकखना गाव-मखयान भोजन ददि गामवासी णभकखणभ धममा आकङखवत गरामसथ णभकखकडन धमष इतचछतात गामवासी णभकखन मानसी गरामवासीनी णभकखिा सधमान किा णभकखमहह खीिासवो होमधत णभकखत आशरव-कषीिता असत णभकखव मा पमादो रमसस धचिा णभकखनो परमादात मन रमव नका

28

वरीि वाकयात णभकख या नामाच बहविन यत व तयाचया रपात आठ ववभसकतिच (बहविन तवभलि) बदि ददसत आहत

वाकयात उपयोजजिलया परतयक नामाची (सवषनामाची) एक भधमका असत या भधमकनसार तयाच ववभकतीच रप तयार होत पढीि तकतयात आठ वाकयात गौतम गोतम या नामाची आठ ववभलकत रप आणि याच शबदाची वाकयातीि भधमका लिहीिी आह

तवभकती पालि वाकय मराठी वाकय भयमका

परथमा गोतम राज-पासाद बवह वनकखमवत | गौतम राजवाडयाबाहर वनघाला

कोि काय

वदवतीया गोतमा वगिान महलिक पतसस | गौतमास आजारी वदध ददसला

कशास कोिास

ततीया गोतमन ककिकराना बहा पञह पतचछ | गौतमान सवकास अनक परशि ववचारल

कसा किी कोिी

चतथी गोतमनो बह ववसजजन िणभ | गौतमाला अनक उिर धमळािी

कशाला किाला

पाचमी गोतमसमा कसि-पञा कोधच नततथ | गौतमाहन कशि-बदधी किीही नाही

कशाहन किाहन

शषठी गोतमसस पञा सममासा अततथ | गौतमाची बदधी समयक आह

कशाचा किाचा

सपतमी गोतमनसम कोधो नततथ | गौतमात करोध नाही

कशात कोिात

साबोधन गोतमा अमहाका सदधमा दवत | गौतमा आमहास सदधमम दयावा

साद दि हाक मारि

ववभलकतच रप (ववभलि) नामाचया विन (एकवचन बहवचन) लििग (पतलिाग नसतरसििग नपासकसििग) आणि अनतय सतवर (अकाराधत आकाराधत इकाराधत उकाराधत) यावर अविाबन असत तरीही सथिपि नामाास जोडि जािार तवभलि परसतसपद पढीि तकतयात ददि आहत

29

तवभलि परसतसपद

ववभलि एकवचन बहवचन भधमका पठमा ओ आ कोि काय दवतया अा ए कशास कोिास तवतया एन एवह एणभ कसा किी कोिी चततथी आय सस आना कशाला किाला पञचमी आ समा महा एवह एणभ कशाहन किाहन

छटठी सस आना कशाचा किाचा सपतमी ए नसम ममह एस कशात कोिात आिपन (आ) (आ) साद दि हाक मारि

नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिाऱया शबदााना सवषनाम महितात मी आमही त तमही तो ती त तया कोि (परशिाथषक सवषनाम) ही मराठी सवषनाम आहत पालि भारत अमह तमह त य आणि क (परशिाथषक सवषनाम) ही सवषनाम आहत या सवषनामााची दखीि आठ ववभलि रप होतात पढीि पानाावरीि तकतयाा मधन कााही नाम व सवषनामााची ववभलि रप अभयासासाठी ददिी आहत

30

नर (अकाराधत पतलिाग) मानव मनषय

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा नरो नरा दवतया नरा नर

तवतया नरन नरवह नरणभ

चततथी नराय नरसय नराना पञचमी नरा नरमहा नरसमा नरवह नरणभ

छटठी नरसस नराना सिमी नर नरममह नरनसम नरस

आिपन नर नरा नरा

धचि (अकाराधत नपसकसििग) मन धचि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा धचिा धचिा धचिावन दवतया धचिा धचि धचिावन

तवतया धचिन धचिवह धचिणभ

चततथी धचिाय धचिसस धचिाना पञचमी धचिा धचिमहाधचिसमा धचिवह धचिणभ

छटठी धचिसस धचिाना सिमी धचि धचिममह धचिनसम धचिस

आिपन धचि धचिा धचिा धचिावन

31

पञञा (आकाराधत नसतरसििग) परजञा

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पञञा पञञा पञञायो दवतया पञा पञञा पञञायो तवतया पञञाय पञञावह पञञाणभ

चततथी पञञाय पञञाना पञचमी पञञाय पञञावह पञञाणभ

छटठी पञञाय पञञाना सिमी पञञाय पञञाया पञञास

आिपन पञञ पञञा पञञायो

पाणि (इकाराधत पतलिाग) हात

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पाणि पािी पाियो दवतया पाणिि पािी पाियो तवतया पाणिना पािीही पािीणभ

चततथी पाणिनो पाणिसस पािीना पञचमी पाणिना पाणिमहा पाणिसमा पािीही पािीणभ

छटठी पाणिनो पाणिसस पािीना सिमी पाणिममह पाणिनसम पाणिस पािीस

आिपन पाणि पािी पाणि पाियो

32

बोधध (इकाराधत नसतरसििग) जञान बदधी

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा बोधध बोधी बोधधयो बोधयो दवतया बोमधि बोधी बोधधयो बोधयो तवतया बोधधया बोधया बोधीवह बोधीणभ चततथी बोधधया बोधया बोधीना पञचमी बोधधया बोधया बोधीही बोधीणभ

छटठी बोधधया बोधया बोधीना सिमी बोधधया बोधया बोधया

बोमधि बोधो बोधधया बोधीस बोधधस

आिपन बोधध बोधी बोधधयो बोधयो

णभकख (उकाराधत पतलिाग) णभकष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा णभकख णभकख णभकखवो दवतया णभकखा णभकख णभकखवो तवतया णभकखना णभकखवह णभकखणभ

चततथी णभकखनो णभकखसस णभकखना पञचमी णभकखना णभकखसमा णभकखमहा णभकखवह णभकखणभ

छटठी णभकखनो णभकखसस णभकखना सिमी णभकखनसमा णभकखममह णभकखस णभकखस

आिपन णभकख णभकख णभकखव णभकखवो

33

वपत (उकाराधत पतलिाग) वपता

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा वपता वपतरो दवतया वपतरा वपतर वपतरो तवतया वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

चततथी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना पञचमी वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

छटठी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना सिमी वपतरर वपतरस वपतस वपतस

आिपन वपत वपता वपतरो

अमह (सवषनाम) मी ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा अहा मया असमा अमह नो दवतया मा ममा अमहा अमहाका अमह नो तवतया मया म अमहवह अमहणभ नो चततथी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो पञचमी मया अमहवह अमहणभ

छटठी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो सिमी मवय असमास अमहस

आिपन - - - - - -

34

तमह (सवषनाम) त

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा तवा तवा तमह वो दवतया ता तवा तवा तवा तमहा तमहाका तमह वो तवतया तवया तया त तमहवह तमहणभ वो चततथी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो पञचमी तवया तया तवमहा तमहवह तमहणभ

छटठी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो सिमी तववय तवय तमहस

आिपन - - - - - -

ता (पतलिाग)(सवषनाम) तो ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सो सयो ता ना (नपसक) त न तावन नावन

दवतया ता ना ता ना त न तावन नावन

तवतया तन नन तवह नवह तणभ नणभ

चततथी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना पञचमी तमहा अमहा नमहा तसमा तवह नवह तणभ नणभ

छटठी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना सिमी तममह अममह नममह तनसमा ननसमा अनसमा तस नस

आिपन - - - - - -

35

(सतरीसििग)(सवषनाम) ती

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सा सया ता ना तायो नायो दवतया ता ना ता ना तायो नायो तवतया ताय नाय तससा वतससा तावह नावह ताणभ नाणभ चततथी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा

वतससा तासा आसा तासाना

पञचमी ताय नाय तससा तावह नावह ताणभ नाणभ छटठी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा वतससा तासा आसा तासाना

सिमी वतससा तससा अससा ताया तससा वतससा तास आिपन - - - - - -

सबब (पतलिाग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबो सबबा (नपसक) सबब सबब सबबवन

दवतया सबबा सबबा सबब सबब सबबवन

तवतया सबबन सबबवह सबबणभ चततथी सबबसस सबबसाना पञचमी सबबमहा सबबसमा सबबवह सबबणभ

छटठी सबबसस सबबसा सबबसाना सिमी सबबममह सबबनसम सबबस

आिपन सबब सबबा सबब सबबवन सबब सबब सबबवन

36

सबब (सतरीसििग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबा सबबा सबबायो दवतया सबबा सबबा सबबायो तवतया सबबाय सबबावह सबबाणभ चततथी सबबससा सबबाय सबबासा सबबासाना पञचमी सबबाय सबबावह सबबाणभ

छटठी सबबसा सबबाय सबबासा सबबासाना सिमी सबबससा सबबाया सबबास

आिपन सबब सबबा सबबायो

ककि (पतलिाग)(सवषनाम) कोि ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा को ककि का (नपसक) क क कावन

दवतया का ककि का क क कावन

तवतया कन कवह कणभ चततथी कसस वकसस कसा कसाना पञचमी कमहा कसमा वकसमा कवह कणभ

छटठी कसस वकसस कसा कसाना सिमी कममह वकममह कनसम वकनसमा कस

आिपन - - - - - -

37

ककि (सतरीसििग)(सवषनाम) कोि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा का का कायो दवतया का का कायो तवतया काय कावह काणभ चततथी कससा काय कासा कासाना पञचमी काय कावह काणभ

छटठी कससा काय कासा कासाना सिमी कससा काया कास

आिपन - - - - - -

एत (पतलिाग)(सवषनाम) हा ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसो एता (नपसक)

एत एत एतावन

दवतया एता एना एता एत एन एत एतावन

तवतया एतन एतवह एतणभ चततथी एतसस एतसा एतसाना पञचमी एतमहा एतसमा एतवह एतणभ

छटठी एतसस एतसा एतसाना सिमी एतममह एतनसम एतस

आिपन - - - - - -

38

एत (सतरीसििग)(सवषनाम) ही

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसा एता एतायो दवतया एता एता एतायो तवतया एताय एतावह एताणभ चततथी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना पञचमी एताय एतावह एताणभ

छटठी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना सिमी एवतससा एतससा एतासा एतास

आिपन - - - - - -

ककि (त कोि) सबब (त सवष) एत (ह) ही नपसकसििगी सवषनामााची रप पठमा आणि दवतया ववभिी मध वगळी असतात तवतया त सिमी पयात या सवषनामााची रप पतलिागी सवषनामाासारखीच असतात पालि भारत खालिि परमाि सवषनाम आहत अमह = मी तमह = त अञञ = अधय पबब = पवष दतकखन = दणकषि उिर = उिर एक = एक अपर = पणशचम ता (सो सा ता) = तो ती त एत (एसो एता एता) = हा ही ह इम (अया अया इदा) = हा ही ह ककि (को का ककि) = तो कोि ती कोि त कोि सबब (सबबो सबबा सबबा) = त सवष तया सवष त सवष

39

िहमिक कपविनसि सिवपटक ndash सायिवनकायो - महावगगो १२ सचचसायि २ धममचककपविनवगगो

एका समया भगवा बारािलसया ववहरवत इलसपतन धमगदाय ततर खो भगवा पञ चवमगगय णभकख आमधतलस ndash ldquoदवम णभकखव अधता पबबजजतन न सववतबबा कतम दव यो चाया कामस कामसखतल लकानयोगो हीनो गममो पोथज जवनको अनररयो अनतथसावहतो यो चाया अिवकलमथानयोगो दकखो अनररयो अनतथसावहतो एत खो णभकखव उभो अधत अनपगमम मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवतrdquo कतमा च सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावािा सममाकहमनतो सममाआजीवो सममावायामो सममासतत सममासमायि अया खो सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत इदा खो पन णभकखव दकख अररयसच चा ndash जावतवप दकखा जरावप दकखा बयाधधवप दकखो मरिममप दकखा अमपपयवह समपयोगो दकखो वपयवह ववपपयोगो दकखो यममपचछा न लभवत तममप दकखा ndash साखखिन पञ चपादानकखधधा दकखा इदा खो पन णभकखव दकखसमदय अररयसच चा ndash याया तणहा पोनोबभववका नजधदरागसहगता ततरततराणभनजधदनी सययलथदाndash कामतणहा भवतणहा ववभवतणहा इदा खो पन णभकखव दकखतनरोि अररयसच चा ndash यो तससायव तणहाय अससववरागवनरोधो चागो पदटवनससगगो मलि अनालयो इदा खो पन णभकखव दकखतनरोिगायमनी पदटपदा अररयसच चा ndash अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावाचा सममाकममधतो सममाआजीवो सममावायामो सममासवत सममासमाधध पञ चपादानकखधधा = रपपादानकखधधो वदनपादानकखधधो सञ ञपादानकखधधो सङखारपादानकखधधो ववञ ञािपादानकखधधो

40

इलसपतन धमगदाय ndash आजचया सारनाथ च परातन नाव

ववहरवत = ववहार करीत होत धमगदाय = मगवन आमधतलस = आमातरि कि बोिावि सववतबब = सोबत रहातात कतम = कोित काम = भौवतक इचछा कामसखतलिक = भौवतक तपती हीनो = वनकषठ नीच पोथज जवनको = हानीकारक वदनाजनक गममो = परापय उपिबध अनतथ = अनथष सावहतो = न यकत अनतथसावहतो = अनथषपिष अनयोग = साधना अनररय = असभय अररय = शरषठ अि = सवतः वकिमथ = किर अपादान = दर करि सययलथदा = या परमाि अशा परकार साखखिन = साकषपान उभो = उभय दोधही अधत = अधतरात अधतरी दरमयान उपगमम = जवळ जाि अनपगमम = सरळ जवळ जाि ञाि = जञान अणभसमबदध = सापिष जञानी चकखकरिी = (ददवय)दषटीदायी ञािकरिी = जािीव दिारा उपसमाय = सातोरपिष अणभञञाय = जािीव दिार समबोधाय = जञानदायी वनबबानाय = वनवाषिदायी कतमा = कोिता सययलथदा = पढीि परमाि तद अनसार असस = सापिष ववराग = वरागय चागो = तयाग पदटवनससगगो = पररतयाग वनरोध = समळ नाश मलि = मलकत अनािय = अनासलकत पाच सावदना सका धध = रप (दषय सावदना)

वदना (शारीरी सावदना) साजञा (मानलसक सावदना) सासकार (वनमीती सावदना) ववजञान (चतना सावदना) ह पाच सावदना सका धध

41

िहमिककपविनसि ndash मराठी अनवाद

एकदा भगवात वारािसी मध ऋरीपतन यथीि मगवनात रहात होत तथ भगवाताानी पाच णभकखाचया साघास आमावतरत कि (आणि ववचारि) ldquoणभकखनो सधयसताानी दोन गोषटीचया सोबतीत राह नय कोितया दोन गोषटी भौवतक इचछा भौवतक तपती जी वनकषटीपरामपतची वदनाजनक असभय व अनथषपिष असत आणि दसरी सवयाकिरपरामपत (आतमकिर) जी दःखद असभय व अनथषपिष असत महिन ह णभकख या दोहोचया अधतरा (मधयाचया) जवळन जािारा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

णभकख कोिता हा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक सकलप समयक वािा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक सतमतत समयक समायि हाच तो मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख जधमि ह दःखद वदधतव ह दःखद वयाधध ह दःख मतय ह दःख अवपरयाशी सायोग ह दःख वपरयाचा ववयोग ह दःख जयाची अपकषा आह त परापत नसि ह दःख साकषपान पाच अपादान सका ध दःख

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखािी उतपलि ही िािसा - पनभषवाची सनह-सोबतीची यथ-तथ आनाददत करिारी साकषपान ndash तपतीची िािसा भौवतकाची िािसा अणभभौवतकाची िािसा

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखाि तनराकरि िािसपासन सापिष वरागय (िािसचा) समळ नाश तयाग (िािसपासन) मलकत आणि अनासलकत

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख तनराकरिािा मागा हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक साकलप समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक समवत समयक समाधध

42

वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ मागीि पाठातीि वाकयात आपि नाम आणि सवषनाम या परकारातीि शबदात होिार बदि पावहि याच वाकयात वकरया साागिार ज शबद (धात वकरयापद) आि होत तयातही कााही बदि झालयाच पावहि आह या बदिाच ववसतत वववचन आपि या पाठात पाह

कोितयाही वकरयबददि आपि जवहा बोितो तवहा १ ती वकरया होऊन घडन गििी असत २ ती वकरया होत घडत असत ककिवा ३ ती वकरया घडिार असत

जवहा वकरया घडन गििी असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भतकाळ महिजच तहययिनीकािो (अततत काि) असतो जवहा वकरया घडत असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात वतषमानकाळ महिजच पचिपननकािो (विमान काि) असतो जवहा वकरया घडिार असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो (अनागत काि) असतो या तीनही काळात धात वकरयापदािा परतयय (परसतसपद) िावि जात ह परससपद जस काळानरप वगळ असत तसच त वकरया करिाऱया कतयाषचया वचनावर (एकवचन बहवचन) आणि परर (परथम वदवतीय ततीय) अविाबन असत वतषमानकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

वतामानकाळ ndash पचिपननकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो धम म

मतजझमपररसो लस थ

पठमपररसो वत अमधत

या परससपदााना जोडन तयार होिारी कााही धाताची वतषमान काळाची (पचपननकािो) वकरयापदााचा अभयास आपि या पढीि पानाामधन करिार आहोत

43

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अनसमअममह असम अमह

मतजझमपररसो अलस अतथ

पठमपररसो अततथ समधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीधम बरधम बरवीम बरम

मतजझमपररसो बरवीलस बरलस बरवीथ बरथ

पठमपररसो बरवीवत बरवत (आह) बरवमधत (आह)

स ndash ऐकि एकवचन बहवचन

उिमपररसो सिोधम सिाधम सिोम सिाम

मतजझमपररसो सिोलस सिालस सिोथ सिाथ

पठमपररसो सिोवत सिावत सिमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो करोधम करोम

मतजझमपररसो करोलस करोथ

पठमपररसो करोवत करोमधत कबबमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तनोधम तनोम

मतजझमपररसो तनोलस तनोथ

पठमपररसो तनोवत तनोमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पससाधम पससाम

मतजझमपररसो पससलस पससथ

पठमपररसो पससवत पससमधत

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

13

पालि भाषा पराचीन भारतात जया भारा बोिलया जात होतया तयााना आज पराकत अस साबोधि जात सथळ-काळानरप पराकत भारचया अनक आविी पराचीन भारतात आढळलया आहत या आविी महिज मागधी अधषमागधीजन पराकत शौरसनी महाराषटरी पशाधच इसवी सन पवष ४५० चया समारास अनसततवात असििी अशीच एक पराकतची आविी बदधाानी आणि तयााचया लशषयाानी तयााची ततव जनसामाधयााना साागणयासाठी वापरिी ही भारा महिजच ldquoपालिrdquo पालि या शबदाचा अथष gt ओळ (Line)

पालकत (Row) मारगिका (Causeway) पववतर मजकर (वतवपटकातीि मजकर)(Sacred

text) पालि या शबदाचा अथष साागिाऱया िखाामध माझया असही वाचनात आि आह की

ldquoिहम पाियतत त पालिrdquo (पाियवत महिज (पािनपोरि) रकषि करतोरकषि करत) अथाषत धमाषच रकषि करत ती पालि सरवातीचया काळात पालि भारा बराममह लिपीत लिहीिी जात होती आज ती सवष भारतीय लिपीतन लिहीिी जात तशीच ती ससिहिी वकननौरी आणि इतर अनक अभारतीय लिपीमध आणि रोमन लिपी मधही लिहीिी जात पालि भारसाठी रोमन लिपीत कााही अधधक धचधह दखीि समाववषट किी आहत

सामाधय मािसास पालि भाषा समजावी एवढाच या सवष िखना मागचा उददश आह पालि भारच पााधडतय परापत वहाव हा उददश तर माझाही नवहता ककिवा आजही नाही भगवान बदधाानी जीवनाच एक सावषभौधमक आणि सावषकालिक ततवजञान अधडच हजार वराापवी साागीति ज जगातीि अनक ववदवानााना रचि तसच तमहा आमहािाही अनसरिीय वाटि ह ततवजञान मळचया शदध सवरपात समजायच असि तर बदधाानी त जया भारत साागीति ती भारा वाचता

14

(लिहीता) यि आवशयक आह याच उददशान पालि भारा लशकि सिभ वहाव यासाठीचा हा कतजञ परयतन

अथाषत ह एवढच वाचन आपिास पालि भारा समज शकि असा गरसमज किीही करन घऊ नय या वाचना नातर आपिास जञात असिलया पालि भारतीि शबदााचा साचय जजतका शकय होईि वततका वाढववि अतयात गरजच आह आपिा शबद-साचय जस-जसा वाढत जाईि आणि आपि तया शबदााच पालि वयाकरि समजन तयााचा अथष मनाशी िावीत जाऊ तस-तशी आपिास पालि भारा समजि सकर होत जाईि पालि भारचा शबद-साचय वाढववणयासाठी पालि वाङमय पालि सिााच वाचन हा सहज सिभ मागष आह या साठी सदर पसतकात पालि सावहतयातीि काावह उतार व गय सि तयातीि शबदााचया मराठीतीि अनवादासह ददि आहत या पसतकाचया वाचन अभयासानातर आपिास पालि भारचया वयाकरिाच आणि इतर पालि सावहतयाच वाचन करन हा अभयास समदध करता यईि

पालि भारत सरवातीस जवहा वाङमय वनमीती झािी आणि तो बराममह लिपीचा दखीि वनमीतीचा काळ होता अथाषतच पालि भारा तया काळात आणि तया नातरची कााही शतक पालि बराममह लिपीतच लिहीिी जात होती आज सार पालि वाङमय जगातीि अनक लिपीमध उपिबध आह ह आपि या पवीच वाचि आह तरीही पालि भारा लशकणया सोबत या पसतका अखरीस आपि बराममह लिपीचीही तोडओळख करन घिार आहोत

आपि ह वाचत आहात महिजच आपिास पालि भारा अवगत करणयाची इचछा आह व आपि या इचछापतीचा परयतन करीत आहात ह वनणशचत आपिास या परयतनात यश परापत होवो ही सददचछा

का सात इागिीश मध लिहीिि शबद Pali English Dictionary by TWRhys Davids अनसार आहत

15

बािावतार - १

१ बदधा वतधा णभवजधदतवा बदधमबज ववलोचना बालावतारा भालसससा बालाना बजदधवजदधया

२ अकखरापादयो एकििालीस अकखरावप अकारादयो एकचिालीसा सिधतोपकारा ता यथा -अ आ-इ ई-उ ऊ-ए ओ क ख ग घ ङ च छ ज झ ञ ट ठ ड ढ ि त थ द ध न प ि ब भ म य र ल व स ह ळ अा -इवत

३ ततथोदनतासरा अटठ ततथ अकखरस ओकारधता अटठ सरा नाम ततथवत वित

४ लहमिा तयो रसतसा ततथ सरस लहमिा अ इ उ इवत तयो रससा

५ अञ ञ दीघा ततथ सरस रससहञ ञ दीघा सायोगतो पबब एओ रससा इवोच चधत अनधतरा बयञ जना सायोगो एतथ सययो ओटठो सोततथ

६ ससा बयञ जना सर ठपतवा ससा कादयो वनगगहीतधता बयञ जना

७ वगगा पञ िपञ िसो मनता बयञ जनाना कादयो मकारधता पञ चपञ चसो अकखरवधतो वगगा वगगाना पठमदवतया सो चाघोसो एतथाञ ञ घोसा

८ अ इतत तनगगहीत अाइवत अकारतो परा यो वबधद सयत त तनगगहीता नाम वबधद चळामिाकारो वनगगहीतमधत वच चत कवलससा पपयोगिा अकारो सनध नधीयत

16

पालि अकषरमािा पालि भारत एककचाळीस अकषर आहत या पकी पवहि आठ सवर आणि पढीि तहतीस वयञजन

सवर अ आ इ ई उ ऊ ए ओ वयञजन क ख ग घ ङ

च छ ज झ ञ

ट ठ ड ढ ि

त थ द ध न

प ि ब भ म

य र ि व स ह ळ ा

आठ सवराापकी अ इ उ ह ऱहसव सवर आणि आ ई ऊ ए ओ ह दीघष सवर

वयाजनाच पाच वगष अनकरम क-वगष च-वगष ट-वगष त-वगष आणि प-वगष

य पासन ळ पयात सात इतर वयञजन

अखरीस ा अनसवार ककिवा अननालसक वयाजन पालि भारत यास वनगगहीत महितात

17

कसमलिसि सिवपटक ndash अागिरवनकाय वतकवनपात पालळ (६६)

एवा म सता ndash एका समया भगवा कोसिस चाररका चरमानो महता णभकखसङघन सददधि यन कसमिा नाम कािामाना वनगमो तदवसरर अससोसा खो कसमलिया कािामा ndash ldquoसमिो खि भो गोतमो सकयपिो सकयकिा पबबजजतो कसमिा अनपपिो ता खो पन भवधता गोतमा एवा कलयािो वकलिसददो अबभगगतो ndash ldquoइवतवप सो भगवा अरहा सममासमबदधो ववज जाचरिसमपध नो सगतो लोकववद अनिरो पररसदममसारलथ सतथा दवमनससाना बदधो भगवाrsquoवत सो इमा लोका सदवका समारका सबरहमका सससमिबराहमणिि पजा सदवमनससा सया अणभञ ञा सतचछकतवा पवदवत सो धममा दसवत आददकलयािा मजझकलयािा पररयोसानकलयािा सातथा सबयञ जना कवलपररपणिा पररसदधा बरहमचररया पकासवत साध खो पन तथारपाना अरहता दससना होतीवत ldquo अथ खो कसमलिया कािामा यन भगवा तनपसङकममिस उपसङकधमतवा अपपकच च भगवधता अणभवादतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च भगवता सददधि सममोददिस सममोदनीया कथा सारिीया वीवतसारतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च यन भगवा तनञ जसिि पिामतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च नामगोिा सावतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च तणहीभता एकमधता वनसीददिस एकमधता वनलसध ना खो त कसमलिया कािामा भगवधता एतदवोचा ndash ldquoसमधत भधत एक समिबराहमिा कसमिा आगचछमधत त सका यव वादा दीपमधत जोतमधत परपपवादा पन खासमधत वमभमधत पररभवमधत ओमतकखा करोमधत अपरवप भधत एक समिबराहमिा कसमिा आगचछमधत तवप सका यव वादा दीपमधत जोतमधत परपपवादा पन खासमधत वमभमधत पररभवमधत ओमतकखा करोमधत तसा नो भधत अमहाका होतव कङखा होवत ववधचवकचछा ndash lsquoको स नाम इमसा भवता समिबराहमिाना सच चा आह को मसाrsquoवत rdquo ldquoअितञह वो कािामा कङखखता अिा ववधचवकतचछता कङखनीयव पन वो ठान ववधचवकचछा उपपध नाldquo ldquoएथ तमह कािामा मा अनससवन मा परमपराय मा इवतवकराय मा वपटकसमपदानन मा तक कहत मा नयहत मा आकारपररववतक कन मा दददटठवनजझानकखमधतया मा भबबरपताय मा समिो नो गरवत यदा तमह कािामा अिनाव जानययाथ ndash lsquoइम धममा अकसिा इम धममा सावज जा इम धममा ववञ ञगरवहता इम धममा समिा समाददध ना अवहताय दकखाय साविधतीrsquoवत अथ तमह कािामा पजहययाथ ldquo

18

चाररका = यातरा परवास चरमान = चाििारा विरिारा परवासी ससघि = सोबत वनगम = नगर शहर कसमलि = आजच कसररया नगर तदवसरर = तत अवसरर = तथ पोचि कािामा = कसमलि नगरातीि ववशीषठ िोक अससोसा = होत खो = वसततः वासतववक खि = खरोखर पबबजजतो = परवतजजत झाििा अनपपिो = परापत झािा कलयािो = नशीबवान पववतर वकलिसददो = वकतीमान अबभगगतो = वर गििा उननत िोकववद = सवष िोक जाििारा ववशवजञ अनिरो = असा दसरा नाही सवोिम पररसदमम = लशकषीत होत असिारा सारथी = रथ चािवविारा पढ निारा सतथा = शालसत करिारा लशकविारा मार = मनातीि अकशि परविी भिया सया = सवया आपोआप इमा = या अशा अणभञञा = अणभजञान सतचछकतवा = साकषात करतो पवदवत = परकट करतो ववजञावपत करतो आदद = आराभ मजझ = मधयाातर पररयोसान = शवट सातथ = साथष उपयकत सबयञजन = सबब वयाजन ndash सवाषकषर बरमहचररया = पाववतरय पकासवत = परकालशत करतो उपसङक = जवळ जाि अपपकचच = कवधचत कधध तरी अलपशः एकमधता = एका बाजिा वनसीदन = बसि सममोद = आनाद उलहास सारतवा = समरि करन सावतवा = साागन तणहीभता = गपचप एतदवोच = एतत वच = अस बोिि सका यव = सवताचा वादा = ववचार लसदधाात दीपन = परकालशत करि जोतन = चमकववि पन = परात परपप = दसऱयाचा इतरााचा खासमधत = दोर दि अपशबद बोिि वमभमधत = घिा करतात पररभवन = कनिदा करि ओमतकखा = वनमनतम नीचतम अपर = दसरा पणशचम अधय कङखा = शाका साशय ववधचवकचछा = अववशवास साशय अितञह = पयाषपत इवतवकराय = मितः असि नयहत = खावतरिायक पररववतकक = परामशष वनजझान = अातयाषम

19

खमधतय = सहनशीि सहनयोगय धमम = गिववशर गिधमष सावजजा = सदोर ववञञा = वववक गरवहता = कनिदनीय समिा = समसत समाददनन = अागीकार करि सवीकारि सावि = ववदयमान असि असि पजहययाथ = तयाग करा

कसमलिसि ndash मराठी अनवाद मी अस ऐकि आह एकदा भगवात मोठया परवासी णभकखसाघासह कौशि (दशाचया) यातरत असता कािामााचया (जमातीचया) कसमलि नावाचया नगरात पोचि कसमलि ह खरतर कािामााचच ह शरमि शाकयकळातीि परवतजजत शाकयपतर गौतम खरोखरच (आपलयािा) परापत झाि आहत वासतववक आता गौतम पववतर उननत व कीतीमान आह जो दीपयमान योगयतापरापत समयक बदधीचा ववदया व आचरिान सापनन सधमागाषवर जात असििा सवष िोक जाििारा (सवषजञ) सवोिम असा लशकषीत होऊ असिाऱयााना पढ निारा सामाधय आणि असामाधय िोकााना शालसत करिारा असा तो बदध तो असामाधय जनााना भियााना पववतर जनााना शरमि-बरामहि जनााना आपोआपच अणभजञानाचा साकषातकार परकट करतो अस ततवजञान दतो ज आराभी वहतकर मधयाधही वहतकर आणि अावतमतः वहतकर साथष सवाषकषर समसत पररपिष पररशदध आणि पववतरतन परकालशत आह या िाभपरद रपान योगय दशषन होत आह अशा ररतीन कसमिीच कािामा भगवातााजवळ आि कााही (िोक) जवळ जाऊन भगवातााना अणभवादन करन एकाबाजिा बसि कााही (तयााचया) सावनधयान उलहालसत झाि कााही आनादान समती-ववसमत होऊन एकाबाजिा बसि कााहीजि भगवातााना हात जोडन परिाम करन एका बाजिा बसि कााही जि नाम-गोतर साागन एकाबाजिा बसि एका बाजिा बसन कसमलिच कािामा भगवातााना अस महिाि की ldquoशाधती भधत कोिी एक बरामहि-शरमि कसमलिस यतात त सवतःची ततव परकालशत करतात चमकववतात परात इतरााचया ततवााना दोर दतात घिा करतात कनिदा करतात नीच करतात भधत दसऱयाादा कोिी एक बरामहि-शरमि कसमलिस यतात तयाानी सवतःची ततव परकालशत

20

करतात चमकववतात परात इतरााचया ततवााना दोर दतात घिा करतात कनिदा करतात नीच करतात महिन ह भधत आमहास शाका होत साशय यतो ndash यापकी कोिता शरमि-बरामहि सतय बोितो कोिता खोट बोितो rdquo ldquoह कािामा आपिास शाका आणि साशय आह या दठकािी अशी शाका व साशय यि पयाषपत आहrdquo ldquoह कािामा (कवळ) ऐकणयान नाही पारापाररकतन नाही मितः असलयान नाही धारमिक पसतकात असलयान नाही तकष -हतन नाही खातरी असलयान नाही मागीि परामशाषन नाही अातयाषमी दषटीन समजन नाही भवय-रपान (भारन) नाही शरमि व जषठााचया (साागणया) न नाही तर ह कािामा सवतः जािन घया (की) ज ततव अकशि आह ज ततव सदोर आह जया ततवााना ववदवान दोरी महितात जया ततवााना सापिष अागीकारि सवाासाठी अवहताच आणि दखाःच आह ह कािामा अशा (ततवाा) चा (सवषथा) तयाग कराrdquo

21

वाकयातीि शबद आणि तयाि भद

मानव सावाद करतात तवहा त एकमकााना कााही ववचरतात आणि ज ववचारि त साागतात या ववचारणयात आणि साागणयात कााहीतरी lsquoअसिrsquo ककिवा कााहीतरी lsquoघडिrsquo असत या असणया-घडणयाचा थट साबाधीत महिजच lsquoजो कोिी असतोrsquo अथवा lsquoजो कोिी घडववतोrsquo ldquoतोrdquo महिज सावादातीि वाकयात असििा कताा हा कताष कधी एकटा (एकविन) तर कधी समह रपात (बहविन) असतो तसच हा कताष कधी परर (पलिीग) कधी सतरी (सतरीलििग) तर कधी या दोहोहन वगळा (नपसकलििग) असतो या कतयाषिा एक ववधान ककिवा नाव असत जयान तो वनणशचत ओळखिा जातो या नावािाच नाम महटि जात जवहा याच कतयाषचा पधहा पधहा उलिख होतो तवहा पवहलया उलिखा नातर यिाऱया पढीि उलिखात या नावाचया ऐवजी एक वगळ ववधान वापरि जात या ववधानािा सवानाम महितात

सावादातीि वाकयातन सावादकताष सवतः बददि बोितो तवहा तयािा परथम परर महिज उिमपररसो महितात जयाचयाशी सावाद किा जातो आह तयाचा वाकयात उलिख होतो तवहा तयािा वदवतीय परर महिज मजझिमपररसो महितात जवहा सावादातीि वाकयात सावाद करिाऱया दोहोहन वगळा तीसऱयाच कोिाचा उलिख असतो तवहा तयािा ततीय परर महिज पठमपररसो महितात

वाकयातन वयकत होिाऱया घडणयाचा थट साबध जसा कतयाषशी असतो तसच वाकयातीि घडि जयाचयाशी घडत तो महिज वाकयातीि कमा या कमाषसही एकवचन बहवचन तसच पलिीग सतरीसििग व नपसकसििग अस भद असतात तसच कमषही उिमपररसो मतजझमपररसो व पठमपररसो अशा सवरपात यत

जया शबदान वाकयातीि असि ककिवा घडि साागीति जात तया शबदािा तकरयापद महितात वकरयापदातीि शबद एका मळ शबदािा परतयय महिज परसतसपद जोडन किि रप असत या मळ शबदािा िात महितात धातिा जोडणयाच परससपद (परतयय) उिमपररसो मतजझमपररसो व पठमपररसो तसच एकवचन व बहवचन या कतयाषचया भदावर अविाबन असत वाकयात साागीतििी वकरया क वहा घडिी ह साागिारा वकरयापद शबदातीि बदि ह एक महतवाचा भद होय वकरया वतषमानात घडत असलयास वतषमान काळ महिजच पिपननकािो या पवीच घडिी असलयास भतकाळ महिजच तहययिनीकािो आणि वकरया पढ घडिार असलयास भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो महितात वतषमानकाळास

22

विमानकािो भतकाळास अतततकािो आणि भववषयकाळास अनागतकािो असही साबोधि जात

योच बदधा अततताि योच बदधा अनागता पचिपननाि यो बदधा अहा वादाधम सबबदा या सिातन तीनही काळााची नाव वनणशचत समरिात रहातीि

23

महामङगलसि (सि १ ndash ७) सिवपटक - खददकवनकाय ndash खददकपाठपालळ

lsquolsquoबह दवा मनससा च मङगलावन अधचधतया

आकङखमाना सोतथाना बरवह मङगलमिमाrsquorsquo १

lsquolsquoअसवना च बालाना पतणडतानञ च सवना पजा च पजनययाना एता मङगलमिमा २

lsquolsquoपवतरपदसवासो च पबब च कतपञ ञता अिसममापणिधध च एता मङगलमिमा ३

lsquolsquoबाहसच चञ च लसपपञ च ववनयो च सलसतकखतो

सभालसता च या वाचा एता मङगलमिमा ४

lsquolsquoमातावपत उपटठाना पिदारसस सङगहो अनाकला च कममधता एता मङगलमिमा ५

lsquolsquoदानञ च धममचररया च ञातकानञ च सङगहो

अनवज जावन कममावन एता मङगलमिमा ६

lsquolsquoआरती ववरती पापा मज जपाना च सायमो अपपमादो च धममस एता मङगलमिमा ७

धचधता = काळजी ववचार समसया अधचधतया = काळजीन ववचारान आकङख = आकााकषा आकङखमाना = आकााकषा करिार सोततथ = कलयाि सरकषा कषम बरवह = बोिाव साागव सवना = सागत करि बाि = मखष अजञानी पवतरप = अनकि दस = दश परदश वास = रहाि पञञता = पवषता पराथधमकता सचचञच = जञान लसपपञ च = कौशलय उपटठान = सवा अनाकि = वनणशचित अनवजज = अवजयष आरवत = तयाग ववरती = दर रहाि पाप = दषकतय वाइट कती

24

महामङगलसि मराठी अनवाद ( सि १ ndash ७) (महामङगिसिािी परासततावना ndash भगवान एकदा शरावनसत यथीि अनाथवपणडकाचया जतवन बागत बसि असता रातर समयी एक दवता तथ यवन भगवधताना अणभवादन करन गय सवरपात महिािी ) अनक शरषठ(मानव) व (सामाधय)मानव यााच मागिाचया ववचारान कलयािाचया अनक आकााकषाा करिाराा साठी (आपि) उिम व मागि साागाव १ (यावर भगवधतानी ददिि उिर ) मखााची सागत नसावी पाधडतााची सागत असावी पजनीयााची पजा वहावी ह उिम व मागि २ अनकि (योगय) परदशात रहाव पणय कतयास (सतकतयास) पवषता (पराथधमकता) असावी सवया समयक असणयाचा वनशचय ठवावा ह उिम व मागि ३ अधधक जञान कौशलय आणि ववनय याानी सलशणकषत वहाव बोिताना चाागि भाषय कराव ह उिम व मागि ४ माता-वपतयााची सवा करावी पतर व पतनी च वहत कराव वनणशचित कायष कराव ह उिम व मागि ५ दान कराव सदाचरि कराव आपतजनााच वहत कराव अवजयष तच कराव ह उिम व मागि ६ दषकतय तयागाव तयापासन दर रहाव मदयपानापासन सायधमत रहाव सदगिाा बददि परमाद नसावा ह उिम व मागि ७

25

महामङगलसि (सि ८ ndash १२)

lsquolsquoगारवो च वनवातो च सधतदटठ च कतञ ञता कालन धममससवना एता मङगलमिमा ८

lsquolsquoखधती च सोवचससता समिानञ च दससना कालन धममसाकचछा एता मङगलमिमा ९

lsquolsquoतपो च बरहमचररयञ च अररयसच चान दससना वनबबानसतचछवकररया च एता मङगलमिमा १०

lsquolsquoिटठसस लोकधममवह धचिा यसस न कमपवत असोका ववरजा खमा एता मङगलमिमा ११

lsquolsquoएताददसावन कतवान सबबतथमपराजजता सबबतथ सोततथा गचछमधत ता तसा मङगलमिमrsquorsquo १२

सख आणि दःख यश आणि अपयश कनिदा आणि सतती िाभ आणि कषती

ह आठ लोक-सवभाव आहत गारवो = गौरव वनवातो = अवमान सधतदटठ = सातषटी कतञञता = कतजञता खमधत = सहनशीिता सोवचचसता = ववनमरता साकचछा = चचाष बरहमचररय = शरषठ जीवन वनबबान = वनवाषि सतचछवकररया = साकषावतकरि िट = भरि भारि िोकधमम = िोकसवभाव यसस = जो कोिी ववरजा = वनमषळ खमा = कषम सख एताददसावन = अशा परकार

26

महामङगलसि मराठी अनवाद (सि ८ ndash १२) गौरव अथवा अवमान ककिवा सातषटी या (सवाा) बददि कतजञ असाव वळो-वळी सवदवचारााच शरवि कराव ह उिम व मागि ८ सहनशीिता व ववनमरता बाळगावी शरमिााच दशषन कराव आणि वळो-वळी सवदवचारााची चचाष करावी ह उिम व मागि ९ शरषठ जीवनासाठी आणि शरषठ (चार) सतय यासाठी साधना करावी वनवाषिाचया साकषावतकरिा साठी (साधना करावी) ह उिम व मागि १० आठ िोक-सवभावान भारनही जया कोिाच धचि का वपत होत नाही (परात) शोकरहीत आणि वनमषळ कषमपिष रहात ह उिम व मागि ११ अशा परकार कलयान (जो) सवषतर अपराजजत रहातो सवषथा कलयािाकड जातो ह तयाच उिम व मागि १२

27

वाकयातीि शबदात होिार बदि - १ दवदिो हासा पससवत दवदि हासािा पहातो दवदिो िन आहरती दवदि िनषयािा आितो दवदिन धना तजन योजवत दवदिान धनषयािा बाि िाविा दवदिाय हाससस कामता होमधत दवदिािा हासाची इचछा होती ववदध हासो नभसतमा पतवत जखमी हास आकाशातन पडतो यसतस तजनो तस हासो झयािा बाि तयािा हास दवदिसस यििससतम अनकमपा नततथ दवदिाचया मनात करिा नाही गोतमा हासा ओभरती गौतमा हास घवन जा

वरीि आठ वाकयात शबदात होिार आठ परकारच बदि ददसत आहत बदिि शबद ठळक कि आहत आणि ह शबद वयलकत वसत अथवा ततसम गोषटीची नाव (अथवा नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिार शबद) आहत जस

- दवदि व गोतम ही वयसकतिची नाव आहत - हास ह पकषाच नाव आह तर धन व तजन ही वसताची नाव आहत - नभ आणि धचि ही दखीि नावच आहत - वरीि सवष वाकयातीि वयलकत आणि वसत एककच आहत

नावािा मराठी वयाकरिात आणि पालि वयाकरिातही नाम अस महितात या वयलकत आणि वसत एकक असलयान ह एकविन आह नामात अथवा सवषनामात बदि होताना तयाचया अखरीस एक वा दोन अकषर जोडिी जातात या शबदबदिास पालि भारत तवभलि (मराठीत ववभलकत) महितात

णभकख जतवना आगचछमधत णभकख जतवनात आि बदधा णभकखवो सदधमा दसवत बदधाानी णभकखना सदधमष ददिा णभकखतह बदधाय नममधत णभकखनी बदधााना नमन कि णभकखनो गामणिना भोजना दसवत णभकखना गाव-मखयान भोजन ददि गामवासी णभकखणभ धममा आकङखवत गरामसथ णभकखकडन धमष इतचछतात गामवासी णभकखन मानसी गरामवासीनी णभकखिा सधमान किा णभकखमहह खीिासवो होमधत णभकखत आशरव-कषीिता असत णभकखव मा पमादो रमसस धचिा णभकखनो परमादात मन रमव नका

28

वरीि वाकयात णभकख या नामाच बहविन यत व तयाचया रपात आठ ववभसकतिच (बहविन तवभलि) बदि ददसत आहत

वाकयात उपयोजजिलया परतयक नामाची (सवषनामाची) एक भधमका असत या भधमकनसार तयाच ववभकतीच रप तयार होत पढीि तकतयात आठ वाकयात गौतम गोतम या नामाची आठ ववभलकत रप आणि याच शबदाची वाकयातीि भधमका लिहीिी आह

तवभकती पालि वाकय मराठी वाकय भयमका

परथमा गोतम राज-पासाद बवह वनकखमवत | गौतम राजवाडयाबाहर वनघाला

कोि काय

वदवतीया गोतमा वगिान महलिक पतसस | गौतमास आजारी वदध ददसला

कशास कोिास

ततीया गोतमन ककिकराना बहा पञह पतचछ | गौतमान सवकास अनक परशि ववचारल

कसा किी कोिी

चतथी गोतमनो बह ववसजजन िणभ | गौतमाला अनक उिर धमळािी

कशाला किाला

पाचमी गोतमसमा कसि-पञा कोधच नततथ | गौतमाहन कशि-बदधी किीही नाही

कशाहन किाहन

शषठी गोतमसस पञा सममासा अततथ | गौतमाची बदधी समयक आह

कशाचा किाचा

सपतमी गोतमनसम कोधो नततथ | गौतमात करोध नाही

कशात कोिात

साबोधन गोतमा अमहाका सदधमा दवत | गौतमा आमहास सदधमम दयावा

साद दि हाक मारि

ववभलकतच रप (ववभलि) नामाचया विन (एकवचन बहवचन) लििग (पतलिाग नसतरसििग नपासकसििग) आणि अनतय सतवर (अकाराधत आकाराधत इकाराधत उकाराधत) यावर अविाबन असत तरीही सथिपि नामाास जोडि जािार तवभलि परसतसपद पढीि तकतयात ददि आहत

29

तवभलि परसतसपद

ववभलि एकवचन बहवचन भधमका पठमा ओ आ कोि काय दवतया अा ए कशास कोिास तवतया एन एवह एणभ कसा किी कोिी चततथी आय सस आना कशाला किाला पञचमी आ समा महा एवह एणभ कशाहन किाहन

छटठी सस आना कशाचा किाचा सपतमी ए नसम ममह एस कशात कोिात आिपन (आ) (आ) साद दि हाक मारि

नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिाऱया शबदााना सवषनाम महितात मी आमही त तमही तो ती त तया कोि (परशिाथषक सवषनाम) ही मराठी सवषनाम आहत पालि भारत अमह तमह त य आणि क (परशिाथषक सवषनाम) ही सवषनाम आहत या सवषनामााची दखीि आठ ववभलि रप होतात पढीि पानाावरीि तकतयाा मधन कााही नाम व सवषनामााची ववभलि रप अभयासासाठी ददिी आहत

30

नर (अकाराधत पतलिाग) मानव मनषय

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा नरो नरा दवतया नरा नर

तवतया नरन नरवह नरणभ

चततथी नराय नरसय नराना पञचमी नरा नरमहा नरसमा नरवह नरणभ

छटठी नरसस नराना सिमी नर नरममह नरनसम नरस

आिपन नर नरा नरा

धचि (अकाराधत नपसकसििग) मन धचि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा धचिा धचिा धचिावन दवतया धचिा धचि धचिावन

तवतया धचिन धचिवह धचिणभ

चततथी धचिाय धचिसस धचिाना पञचमी धचिा धचिमहाधचिसमा धचिवह धचिणभ

छटठी धचिसस धचिाना सिमी धचि धचिममह धचिनसम धचिस

आिपन धचि धचिा धचिा धचिावन

31

पञञा (आकाराधत नसतरसििग) परजञा

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पञञा पञञा पञञायो दवतया पञा पञञा पञञायो तवतया पञञाय पञञावह पञञाणभ

चततथी पञञाय पञञाना पञचमी पञञाय पञञावह पञञाणभ

छटठी पञञाय पञञाना सिमी पञञाय पञञाया पञञास

आिपन पञञ पञञा पञञायो

पाणि (इकाराधत पतलिाग) हात

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पाणि पािी पाियो दवतया पाणिि पािी पाियो तवतया पाणिना पािीही पािीणभ

चततथी पाणिनो पाणिसस पािीना पञचमी पाणिना पाणिमहा पाणिसमा पािीही पािीणभ

छटठी पाणिनो पाणिसस पािीना सिमी पाणिममह पाणिनसम पाणिस पािीस

आिपन पाणि पािी पाणि पाियो

32

बोधध (इकाराधत नसतरसििग) जञान बदधी

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा बोधध बोधी बोधधयो बोधयो दवतया बोमधि बोधी बोधधयो बोधयो तवतया बोधधया बोधया बोधीवह बोधीणभ चततथी बोधधया बोधया बोधीना पञचमी बोधधया बोधया बोधीही बोधीणभ

छटठी बोधधया बोधया बोधीना सिमी बोधधया बोधया बोधया

बोमधि बोधो बोधधया बोधीस बोधधस

आिपन बोधध बोधी बोधधयो बोधयो

णभकख (उकाराधत पतलिाग) णभकष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा णभकख णभकख णभकखवो दवतया णभकखा णभकख णभकखवो तवतया णभकखना णभकखवह णभकखणभ

चततथी णभकखनो णभकखसस णभकखना पञचमी णभकखना णभकखसमा णभकखमहा णभकखवह णभकखणभ

छटठी णभकखनो णभकखसस णभकखना सिमी णभकखनसमा णभकखममह णभकखस णभकखस

आिपन णभकख णभकख णभकखव णभकखवो

33

वपत (उकाराधत पतलिाग) वपता

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा वपता वपतरो दवतया वपतरा वपतर वपतरो तवतया वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

चततथी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना पञचमी वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

छटठी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना सिमी वपतरर वपतरस वपतस वपतस

आिपन वपत वपता वपतरो

अमह (सवषनाम) मी ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा अहा मया असमा अमह नो दवतया मा ममा अमहा अमहाका अमह नो तवतया मया म अमहवह अमहणभ नो चततथी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो पञचमी मया अमहवह अमहणभ

छटठी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो सिमी मवय असमास अमहस

आिपन - - - - - -

34

तमह (सवषनाम) त

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा तवा तवा तमह वो दवतया ता तवा तवा तवा तमहा तमहाका तमह वो तवतया तवया तया त तमहवह तमहणभ वो चततथी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो पञचमी तवया तया तवमहा तमहवह तमहणभ

छटठी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो सिमी तववय तवय तमहस

आिपन - - - - - -

ता (पतलिाग)(सवषनाम) तो ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सो सयो ता ना (नपसक) त न तावन नावन

दवतया ता ना ता ना त न तावन नावन

तवतया तन नन तवह नवह तणभ नणभ

चततथी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना पञचमी तमहा अमहा नमहा तसमा तवह नवह तणभ नणभ

छटठी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना सिमी तममह अममह नममह तनसमा ननसमा अनसमा तस नस

आिपन - - - - - -

35

(सतरीसििग)(सवषनाम) ती

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सा सया ता ना तायो नायो दवतया ता ना ता ना तायो नायो तवतया ताय नाय तससा वतससा तावह नावह ताणभ नाणभ चततथी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा

वतससा तासा आसा तासाना

पञचमी ताय नाय तससा तावह नावह ताणभ नाणभ छटठी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा वतससा तासा आसा तासाना

सिमी वतससा तससा अससा ताया तससा वतससा तास आिपन - - - - - -

सबब (पतलिाग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबो सबबा (नपसक) सबब सबब सबबवन

दवतया सबबा सबबा सबब सबब सबबवन

तवतया सबबन सबबवह सबबणभ चततथी सबबसस सबबसाना पञचमी सबबमहा सबबसमा सबबवह सबबणभ

छटठी सबबसस सबबसा सबबसाना सिमी सबबममह सबबनसम सबबस

आिपन सबब सबबा सबब सबबवन सबब सबब सबबवन

36

सबब (सतरीसििग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबा सबबा सबबायो दवतया सबबा सबबा सबबायो तवतया सबबाय सबबावह सबबाणभ चततथी सबबससा सबबाय सबबासा सबबासाना पञचमी सबबाय सबबावह सबबाणभ

छटठी सबबसा सबबाय सबबासा सबबासाना सिमी सबबससा सबबाया सबबास

आिपन सबब सबबा सबबायो

ककि (पतलिाग)(सवषनाम) कोि ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा को ककि का (नपसक) क क कावन

दवतया का ककि का क क कावन

तवतया कन कवह कणभ चततथी कसस वकसस कसा कसाना पञचमी कमहा कसमा वकसमा कवह कणभ

छटठी कसस वकसस कसा कसाना सिमी कममह वकममह कनसम वकनसमा कस

आिपन - - - - - -

37

ककि (सतरीसििग)(सवषनाम) कोि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा का का कायो दवतया का का कायो तवतया काय कावह काणभ चततथी कससा काय कासा कासाना पञचमी काय कावह काणभ

छटठी कससा काय कासा कासाना सिमी कससा काया कास

आिपन - - - - - -

एत (पतलिाग)(सवषनाम) हा ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसो एता (नपसक)

एत एत एतावन

दवतया एता एना एता एत एन एत एतावन

तवतया एतन एतवह एतणभ चततथी एतसस एतसा एतसाना पञचमी एतमहा एतसमा एतवह एतणभ

छटठी एतसस एतसा एतसाना सिमी एतममह एतनसम एतस

आिपन - - - - - -

38

एत (सतरीसििग)(सवषनाम) ही

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसा एता एतायो दवतया एता एता एतायो तवतया एताय एतावह एताणभ चततथी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना पञचमी एताय एतावह एताणभ

छटठी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना सिमी एवतससा एतससा एतासा एतास

आिपन - - - - - -

ककि (त कोि) सबब (त सवष) एत (ह) ही नपसकसििगी सवषनामााची रप पठमा आणि दवतया ववभिी मध वगळी असतात तवतया त सिमी पयात या सवषनामााची रप पतलिागी सवषनामाासारखीच असतात पालि भारत खालिि परमाि सवषनाम आहत अमह = मी तमह = त अञञ = अधय पबब = पवष दतकखन = दणकषि उिर = उिर एक = एक अपर = पणशचम ता (सो सा ता) = तो ती त एत (एसो एता एता) = हा ही ह इम (अया अया इदा) = हा ही ह ककि (को का ककि) = तो कोि ती कोि त कोि सबब (सबबो सबबा सबबा) = त सवष तया सवष त सवष

39

िहमिक कपविनसि सिवपटक ndash सायिवनकायो - महावगगो १२ सचचसायि २ धममचककपविनवगगो

एका समया भगवा बारािलसया ववहरवत इलसपतन धमगदाय ततर खो भगवा पञ चवमगगय णभकख आमधतलस ndash ldquoदवम णभकखव अधता पबबजजतन न सववतबबा कतम दव यो चाया कामस कामसखतल लकानयोगो हीनो गममो पोथज जवनको अनररयो अनतथसावहतो यो चाया अिवकलमथानयोगो दकखो अनररयो अनतथसावहतो एत खो णभकखव उभो अधत अनपगमम मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवतrdquo कतमा च सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावािा सममाकहमनतो सममाआजीवो सममावायामो सममासतत सममासमायि अया खो सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत इदा खो पन णभकखव दकख अररयसच चा ndash जावतवप दकखा जरावप दकखा बयाधधवप दकखो मरिममप दकखा अमपपयवह समपयोगो दकखो वपयवह ववपपयोगो दकखो यममपचछा न लभवत तममप दकखा ndash साखखिन पञ चपादानकखधधा दकखा इदा खो पन णभकखव दकखसमदय अररयसच चा ndash याया तणहा पोनोबभववका नजधदरागसहगता ततरततराणभनजधदनी सययलथदाndash कामतणहा भवतणहा ववभवतणहा इदा खो पन णभकखव दकखतनरोि अररयसच चा ndash यो तससायव तणहाय अससववरागवनरोधो चागो पदटवनससगगो मलि अनालयो इदा खो पन णभकखव दकखतनरोिगायमनी पदटपदा अररयसच चा ndash अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावाचा सममाकममधतो सममाआजीवो सममावायामो सममासवत सममासमाधध पञ चपादानकखधधा = रपपादानकखधधो वदनपादानकखधधो सञ ञपादानकखधधो सङखारपादानकखधधो ववञ ञािपादानकखधधो

40

इलसपतन धमगदाय ndash आजचया सारनाथ च परातन नाव

ववहरवत = ववहार करीत होत धमगदाय = मगवन आमधतलस = आमातरि कि बोिावि सववतबब = सोबत रहातात कतम = कोित काम = भौवतक इचछा कामसखतलिक = भौवतक तपती हीनो = वनकषठ नीच पोथज जवनको = हानीकारक वदनाजनक गममो = परापय उपिबध अनतथ = अनथष सावहतो = न यकत अनतथसावहतो = अनथषपिष अनयोग = साधना अनररय = असभय अररय = शरषठ अि = सवतः वकिमथ = किर अपादान = दर करि सययलथदा = या परमाि अशा परकार साखखिन = साकषपान उभो = उभय दोधही अधत = अधतरात अधतरी दरमयान उपगमम = जवळ जाि अनपगमम = सरळ जवळ जाि ञाि = जञान अणभसमबदध = सापिष जञानी चकखकरिी = (ददवय)दषटीदायी ञािकरिी = जािीव दिारा उपसमाय = सातोरपिष अणभञञाय = जािीव दिार समबोधाय = जञानदायी वनबबानाय = वनवाषिदायी कतमा = कोिता सययलथदा = पढीि परमाि तद अनसार असस = सापिष ववराग = वरागय चागो = तयाग पदटवनससगगो = पररतयाग वनरोध = समळ नाश मलि = मलकत अनािय = अनासलकत पाच सावदना सका धध = रप (दषय सावदना)

वदना (शारीरी सावदना) साजञा (मानलसक सावदना) सासकार (वनमीती सावदना) ववजञान (चतना सावदना) ह पाच सावदना सका धध

41

िहमिककपविनसि ndash मराठी अनवाद

एकदा भगवात वारािसी मध ऋरीपतन यथीि मगवनात रहात होत तथ भगवाताानी पाच णभकखाचया साघास आमावतरत कि (आणि ववचारि) ldquoणभकखनो सधयसताानी दोन गोषटीचया सोबतीत राह नय कोितया दोन गोषटी भौवतक इचछा भौवतक तपती जी वनकषटीपरामपतची वदनाजनक असभय व अनथषपिष असत आणि दसरी सवयाकिरपरामपत (आतमकिर) जी दःखद असभय व अनथषपिष असत महिन ह णभकख या दोहोचया अधतरा (मधयाचया) जवळन जािारा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

णभकख कोिता हा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक सकलप समयक वािा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक सतमतत समयक समायि हाच तो मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख जधमि ह दःखद वदधतव ह दःखद वयाधध ह दःख मतय ह दःख अवपरयाशी सायोग ह दःख वपरयाचा ववयोग ह दःख जयाची अपकषा आह त परापत नसि ह दःख साकषपान पाच अपादान सका ध दःख

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखािी उतपलि ही िािसा - पनभषवाची सनह-सोबतीची यथ-तथ आनाददत करिारी साकषपान ndash तपतीची िािसा भौवतकाची िािसा अणभभौवतकाची िािसा

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखाि तनराकरि िािसपासन सापिष वरागय (िािसचा) समळ नाश तयाग (िािसपासन) मलकत आणि अनासलकत

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख तनराकरिािा मागा हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक साकलप समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक समवत समयक समाधध

42

वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ मागीि पाठातीि वाकयात आपि नाम आणि सवषनाम या परकारातीि शबदात होिार बदि पावहि याच वाकयात वकरया साागिार ज शबद (धात वकरयापद) आि होत तयातही कााही बदि झालयाच पावहि आह या बदिाच ववसतत वववचन आपि या पाठात पाह

कोितयाही वकरयबददि आपि जवहा बोितो तवहा १ ती वकरया होऊन घडन गििी असत २ ती वकरया होत घडत असत ककिवा ३ ती वकरया घडिार असत

जवहा वकरया घडन गििी असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भतकाळ महिजच तहययिनीकािो (अततत काि) असतो जवहा वकरया घडत असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात वतषमानकाळ महिजच पचिपननकािो (विमान काि) असतो जवहा वकरया घडिार असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो (अनागत काि) असतो या तीनही काळात धात वकरयापदािा परतयय (परसतसपद) िावि जात ह परससपद जस काळानरप वगळ असत तसच त वकरया करिाऱया कतयाषचया वचनावर (एकवचन बहवचन) आणि परर (परथम वदवतीय ततीय) अविाबन असत वतषमानकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

वतामानकाळ ndash पचिपननकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो धम म

मतजझमपररसो लस थ

पठमपररसो वत अमधत

या परससपदााना जोडन तयार होिारी कााही धाताची वतषमान काळाची (पचपननकािो) वकरयापदााचा अभयास आपि या पढीि पानाामधन करिार आहोत

43

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अनसमअममह असम अमह

मतजझमपररसो अलस अतथ

पठमपररसो अततथ समधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीधम बरधम बरवीम बरम

मतजझमपररसो बरवीलस बरलस बरवीथ बरथ

पठमपररसो बरवीवत बरवत (आह) बरवमधत (आह)

स ndash ऐकि एकवचन बहवचन

उिमपररसो सिोधम सिाधम सिोम सिाम

मतजझमपररसो सिोलस सिालस सिोथ सिाथ

पठमपररसो सिोवत सिावत सिमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो करोधम करोम

मतजझमपररसो करोलस करोथ

पठमपररसो करोवत करोमधत कबबमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तनोधम तनोम

मतजझमपररसो तनोलस तनोथ

पठमपररसो तनोवत तनोमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पससाधम पससाम

मतजझमपररसो पससलस पससथ

पठमपररसो पससवत पससमधत

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

14

(लिहीता) यि आवशयक आह याच उददशान पालि भारा लशकि सिभ वहाव यासाठीचा हा कतजञ परयतन

अथाषत ह एवढच वाचन आपिास पालि भारा समज शकि असा गरसमज किीही करन घऊ नय या वाचना नातर आपिास जञात असिलया पालि भारतीि शबदााचा साचय जजतका शकय होईि वततका वाढववि अतयात गरजच आह आपिा शबद-साचय जस-जसा वाढत जाईि आणि आपि तया शबदााच पालि वयाकरि समजन तयााचा अथष मनाशी िावीत जाऊ तस-तशी आपिास पालि भारा समजि सकर होत जाईि पालि भारचा शबद-साचय वाढववणयासाठी पालि वाङमय पालि सिााच वाचन हा सहज सिभ मागष आह या साठी सदर पसतकात पालि सावहतयातीि काावह उतार व गय सि तयातीि शबदााचया मराठीतीि अनवादासह ददि आहत या पसतकाचया वाचन अभयासानातर आपिास पालि भारचया वयाकरिाच आणि इतर पालि सावहतयाच वाचन करन हा अभयास समदध करता यईि

पालि भारत सरवातीस जवहा वाङमय वनमीती झािी आणि तो बराममह लिपीचा दखीि वनमीतीचा काळ होता अथाषतच पालि भारा तया काळात आणि तया नातरची कााही शतक पालि बराममह लिपीतच लिहीिी जात होती आज सार पालि वाङमय जगातीि अनक लिपीमध उपिबध आह ह आपि या पवीच वाचि आह तरीही पालि भारा लशकणया सोबत या पसतका अखरीस आपि बराममह लिपीचीही तोडओळख करन घिार आहोत

आपि ह वाचत आहात महिजच आपिास पालि भारा अवगत करणयाची इचछा आह व आपि या इचछापतीचा परयतन करीत आहात ह वनणशचत आपिास या परयतनात यश परापत होवो ही सददचछा

का सात इागिीश मध लिहीिि शबद Pali English Dictionary by TWRhys Davids अनसार आहत

15

बािावतार - १

१ बदधा वतधा णभवजधदतवा बदधमबज ववलोचना बालावतारा भालसससा बालाना बजदधवजदधया

२ अकखरापादयो एकििालीस अकखरावप अकारादयो एकचिालीसा सिधतोपकारा ता यथा -अ आ-इ ई-उ ऊ-ए ओ क ख ग घ ङ च छ ज झ ञ ट ठ ड ढ ि त थ द ध न प ि ब भ म य र ल व स ह ळ अा -इवत

३ ततथोदनतासरा अटठ ततथ अकखरस ओकारधता अटठ सरा नाम ततथवत वित

४ लहमिा तयो रसतसा ततथ सरस लहमिा अ इ उ इवत तयो रससा

५ अञ ञ दीघा ततथ सरस रससहञ ञ दीघा सायोगतो पबब एओ रससा इवोच चधत अनधतरा बयञ जना सायोगो एतथ सययो ओटठो सोततथ

६ ससा बयञ जना सर ठपतवा ससा कादयो वनगगहीतधता बयञ जना

७ वगगा पञ िपञ िसो मनता बयञ जनाना कादयो मकारधता पञ चपञ चसो अकखरवधतो वगगा वगगाना पठमदवतया सो चाघोसो एतथाञ ञ घोसा

८ अ इतत तनगगहीत अाइवत अकारतो परा यो वबधद सयत त तनगगहीता नाम वबधद चळामिाकारो वनगगहीतमधत वच चत कवलससा पपयोगिा अकारो सनध नधीयत

16

पालि अकषरमािा पालि भारत एककचाळीस अकषर आहत या पकी पवहि आठ सवर आणि पढीि तहतीस वयञजन

सवर अ आ इ ई उ ऊ ए ओ वयञजन क ख ग घ ङ

च छ ज झ ञ

ट ठ ड ढ ि

त थ द ध न

प ि ब भ म

य र ि व स ह ळ ा

आठ सवराापकी अ इ उ ह ऱहसव सवर आणि आ ई ऊ ए ओ ह दीघष सवर

वयाजनाच पाच वगष अनकरम क-वगष च-वगष ट-वगष त-वगष आणि प-वगष

य पासन ळ पयात सात इतर वयञजन

अखरीस ा अनसवार ककिवा अननालसक वयाजन पालि भारत यास वनगगहीत महितात

17

कसमलिसि सिवपटक ndash अागिरवनकाय वतकवनपात पालळ (६६)

एवा म सता ndash एका समया भगवा कोसिस चाररका चरमानो महता णभकखसङघन सददधि यन कसमिा नाम कािामाना वनगमो तदवसरर अससोसा खो कसमलिया कािामा ndash ldquoसमिो खि भो गोतमो सकयपिो सकयकिा पबबजजतो कसमिा अनपपिो ता खो पन भवधता गोतमा एवा कलयािो वकलिसददो अबभगगतो ndash ldquoइवतवप सो भगवा अरहा सममासमबदधो ववज जाचरिसमपध नो सगतो लोकववद अनिरो पररसदममसारलथ सतथा दवमनससाना बदधो भगवाrsquoवत सो इमा लोका सदवका समारका सबरहमका सससमिबराहमणिि पजा सदवमनससा सया अणभञ ञा सतचछकतवा पवदवत सो धममा दसवत आददकलयािा मजझकलयािा पररयोसानकलयािा सातथा सबयञ जना कवलपररपणिा पररसदधा बरहमचररया पकासवत साध खो पन तथारपाना अरहता दससना होतीवत ldquo अथ खो कसमलिया कािामा यन भगवा तनपसङकममिस उपसङकधमतवा अपपकच च भगवधता अणभवादतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च भगवता सददधि सममोददिस सममोदनीया कथा सारिीया वीवतसारतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च यन भगवा तनञ जसिि पिामतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च नामगोिा सावतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च तणहीभता एकमधता वनसीददिस एकमधता वनलसध ना खो त कसमलिया कािामा भगवधता एतदवोचा ndash ldquoसमधत भधत एक समिबराहमिा कसमिा आगचछमधत त सका यव वादा दीपमधत जोतमधत परपपवादा पन खासमधत वमभमधत पररभवमधत ओमतकखा करोमधत अपरवप भधत एक समिबराहमिा कसमिा आगचछमधत तवप सका यव वादा दीपमधत जोतमधत परपपवादा पन खासमधत वमभमधत पररभवमधत ओमतकखा करोमधत तसा नो भधत अमहाका होतव कङखा होवत ववधचवकचछा ndash lsquoको स नाम इमसा भवता समिबराहमिाना सच चा आह को मसाrsquoवत rdquo ldquoअितञह वो कािामा कङखखता अिा ववधचवकतचछता कङखनीयव पन वो ठान ववधचवकचछा उपपध नाldquo ldquoएथ तमह कािामा मा अनससवन मा परमपराय मा इवतवकराय मा वपटकसमपदानन मा तक कहत मा नयहत मा आकारपररववतक कन मा दददटठवनजझानकखमधतया मा भबबरपताय मा समिो नो गरवत यदा तमह कािामा अिनाव जानययाथ ndash lsquoइम धममा अकसिा इम धममा सावज जा इम धममा ववञ ञगरवहता इम धममा समिा समाददध ना अवहताय दकखाय साविधतीrsquoवत अथ तमह कािामा पजहययाथ ldquo

18

चाररका = यातरा परवास चरमान = चाििारा विरिारा परवासी ससघि = सोबत वनगम = नगर शहर कसमलि = आजच कसररया नगर तदवसरर = तत अवसरर = तथ पोचि कािामा = कसमलि नगरातीि ववशीषठ िोक अससोसा = होत खो = वसततः वासतववक खि = खरोखर पबबजजतो = परवतजजत झाििा अनपपिो = परापत झािा कलयािो = नशीबवान पववतर वकलिसददो = वकतीमान अबभगगतो = वर गििा उननत िोकववद = सवष िोक जाििारा ववशवजञ अनिरो = असा दसरा नाही सवोिम पररसदमम = लशकषीत होत असिारा सारथी = रथ चािवविारा पढ निारा सतथा = शालसत करिारा लशकविारा मार = मनातीि अकशि परविी भिया सया = सवया आपोआप इमा = या अशा अणभञञा = अणभजञान सतचछकतवा = साकषात करतो पवदवत = परकट करतो ववजञावपत करतो आदद = आराभ मजझ = मधयाातर पररयोसान = शवट सातथ = साथष उपयकत सबयञजन = सबब वयाजन ndash सवाषकषर बरमहचररया = पाववतरय पकासवत = परकालशत करतो उपसङक = जवळ जाि अपपकचच = कवधचत कधध तरी अलपशः एकमधता = एका बाजिा वनसीदन = बसि सममोद = आनाद उलहास सारतवा = समरि करन सावतवा = साागन तणहीभता = गपचप एतदवोच = एतत वच = अस बोिि सका यव = सवताचा वादा = ववचार लसदधाात दीपन = परकालशत करि जोतन = चमकववि पन = परात परपप = दसऱयाचा इतरााचा खासमधत = दोर दि अपशबद बोिि वमभमधत = घिा करतात पररभवन = कनिदा करि ओमतकखा = वनमनतम नीचतम अपर = दसरा पणशचम अधय कङखा = शाका साशय ववधचवकचछा = अववशवास साशय अितञह = पयाषपत इवतवकराय = मितः असि नयहत = खावतरिायक पररववतकक = परामशष वनजझान = अातयाषम

19

खमधतय = सहनशीि सहनयोगय धमम = गिववशर गिधमष सावजजा = सदोर ववञञा = वववक गरवहता = कनिदनीय समिा = समसत समाददनन = अागीकार करि सवीकारि सावि = ववदयमान असि असि पजहययाथ = तयाग करा

कसमलिसि ndash मराठी अनवाद मी अस ऐकि आह एकदा भगवात मोठया परवासी णभकखसाघासह कौशि (दशाचया) यातरत असता कािामााचया (जमातीचया) कसमलि नावाचया नगरात पोचि कसमलि ह खरतर कािामााचच ह शरमि शाकयकळातीि परवतजजत शाकयपतर गौतम खरोखरच (आपलयािा) परापत झाि आहत वासतववक आता गौतम पववतर उननत व कीतीमान आह जो दीपयमान योगयतापरापत समयक बदधीचा ववदया व आचरिान सापनन सधमागाषवर जात असििा सवष िोक जाििारा (सवषजञ) सवोिम असा लशकषीत होऊ असिाऱयााना पढ निारा सामाधय आणि असामाधय िोकााना शालसत करिारा असा तो बदध तो असामाधय जनााना भियााना पववतर जनााना शरमि-बरामहि जनााना आपोआपच अणभजञानाचा साकषातकार परकट करतो अस ततवजञान दतो ज आराभी वहतकर मधयाधही वहतकर आणि अावतमतः वहतकर साथष सवाषकषर समसत पररपिष पररशदध आणि पववतरतन परकालशत आह या िाभपरद रपान योगय दशषन होत आह अशा ररतीन कसमिीच कािामा भगवातााजवळ आि कााही (िोक) जवळ जाऊन भगवातााना अणभवादन करन एकाबाजिा बसि कााही (तयााचया) सावनधयान उलहालसत झाि कााही आनादान समती-ववसमत होऊन एकाबाजिा बसि कााहीजि भगवातााना हात जोडन परिाम करन एका बाजिा बसि कााही जि नाम-गोतर साागन एकाबाजिा बसि एका बाजिा बसन कसमलिच कािामा भगवातााना अस महिाि की ldquoशाधती भधत कोिी एक बरामहि-शरमि कसमलिस यतात त सवतःची ततव परकालशत करतात चमकववतात परात इतरााचया ततवााना दोर दतात घिा करतात कनिदा करतात नीच करतात भधत दसऱयाादा कोिी एक बरामहि-शरमि कसमलिस यतात तयाानी सवतःची ततव परकालशत

20

करतात चमकववतात परात इतरााचया ततवााना दोर दतात घिा करतात कनिदा करतात नीच करतात महिन ह भधत आमहास शाका होत साशय यतो ndash यापकी कोिता शरमि-बरामहि सतय बोितो कोिता खोट बोितो rdquo ldquoह कािामा आपिास शाका आणि साशय आह या दठकािी अशी शाका व साशय यि पयाषपत आहrdquo ldquoह कािामा (कवळ) ऐकणयान नाही पारापाररकतन नाही मितः असलयान नाही धारमिक पसतकात असलयान नाही तकष -हतन नाही खातरी असलयान नाही मागीि परामशाषन नाही अातयाषमी दषटीन समजन नाही भवय-रपान (भारन) नाही शरमि व जषठााचया (साागणया) न नाही तर ह कािामा सवतः जािन घया (की) ज ततव अकशि आह ज ततव सदोर आह जया ततवााना ववदवान दोरी महितात जया ततवााना सापिष अागीकारि सवाासाठी अवहताच आणि दखाःच आह ह कािामा अशा (ततवाा) चा (सवषथा) तयाग कराrdquo

21

वाकयातीि शबद आणि तयाि भद

मानव सावाद करतात तवहा त एकमकााना कााही ववचरतात आणि ज ववचारि त साागतात या ववचारणयात आणि साागणयात कााहीतरी lsquoअसिrsquo ककिवा कााहीतरी lsquoघडिrsquo असत या असणया-घडणयाचा थट साबाधीत महिजच lsquoजो कोिी असतोrsquo अथवा lsquoजो कोिी घडववतोrsquo ldquoतोrdquo महिज सावादातीि वाकयात असििा कताा हा कताष कधी एकटा (एकविन) तर कधी समह रपात (बहविन) असतो तसच हा कताष कधी परर (पलिीग) कधी सतरी (सतरीलििग) तर कधी या दोहोहन वगळा (नपसकलििग) असतो या कतयाषिा एक ववधान ककिवा नाव असत जयान तो वनणशचत ओळखिा जातो या नावािाच नाम महटि जात जवहा याच कतयाषचा पधहा पधहा उलिख होतो तवहा पवहलया उलिखा नातर यिाऱया पढीि उलिखात या नावाचया ऐवजी एक वगळ ववधान वापरि जात या ववधानािा सवानाम महितात

सावादातीि वाकयातन सावादकताष सवतः बददि बोितो तवहा तयािा परथम परर महिज उिमपररसो महितात जयाचयाशी सावाद किा जातो आह तयाचा वाकयात उलिख होतो तवहा तयािा वदवतीय परर महिज मजझिमपररसो महितात जवहा सावादातीि वाकयात सावाद करिाऱया दोहोहन वगळा तीसऱयाच कोिाचा उलिख असतो तवहा तयािा ततीय परर महिज पठमपररसो महितात

वाकयातन वयकत होिाऱया घडणयाचा थट साबध जसा कतयाषशी असतो तसच वाकयातीि घडि जयाचयाशी घडत तो महिज वाकयातीि कमा या कमाषसही एकवचन बहवचन तसच पलिीग सतरीसििग व नपसकसििग अस भद असतात तसच कमषही उिमपररसो मतजझमपररसो व पठमपररसो अशा सवरपात यत

जया शबदान वाकयातीि असि ककिवा घडि साागीति जात तया शबदािा तकरयापद महितात वकरयापदातीि शबद एका मळ शबदािा परतयय महिज परसतसपद जोडन किि रप असत या मळ शबदािा िात महितात धातिा जोडणयाच परससपद (परतयय) उिमपररसो मतजझमपररसो व पठमपररसो तसच एकवचन व बहवचन या कतयाषचया भदावर अविाबन असत वाकयात साागीतििी वकरया क वहा घडिी ह साागिारा वकरयापद शबदातीि बदि ह एक महतवाचा भद होय वकरया वतषमानात घडत असलयास वतषमान काळ महिजच पिपननकािो या पवीच घडिी असलयास भतकाळ महिजच तहययिनीकािो आणि वकरया पढ घडिार असलयास भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो महितात वतषमानकाळास

22

विमानकािो भतकाळास अतततकािो आणि भववषयकाळास अनागतकािो असही साबोधि जात

योच बदधा अततताि योच बदधा अनागता पचिपननाि यो बदधा अहा वादाधम सबबदा या सिातन तीनही काळााची नाव वनणशचत समरिात रहातीि

23

महामङगलसि (सि १ ndash ७) सिवपटक - खददकवनकाय ndash खददकपाठपालळ

lsquolsquoबह दवा मनससा च मङगलावन अधचधतया

आकङखमाना सोतथाना बरवह मङगलमिमाrsquorsquo १

lsquolsquoअसवना च बालाना पतणडतानञ च सवना पजा च पजनययाना एता मङगलमिमा २

lsquolsquoपवतरपदसवासो च पबब च कतपञ ञता अिसममापणिधध च एता मङगलमिमा ३

lsquolsquoबाहसच चञ च लसपपञ च ववनयो च सलसतकखतो

सभालसता च या वाचा एता मङगलमिमा ४

lsquolsquoमातावपत उपटठाना पिदारसस सङगहो अनाकला च कममधता एता मङगलमिमा ५

lsquolsquoदानञ च धममचररया च ञातकानञ च सङगहो

अनवज जावन कममावन एता मङगलमिमा ६

lsquolsquoआरती ववरती पापा मज जपाना च सायमो अपपमादो च धममस एता मङगलमिमा ७

धचधता = काळजी ववचार समसया अधचधतया = काळजीन ववचारान आकङख = आकााकषा आकङखमाना = आकााकषा करिार सोततथ = कलयाि सरकषा कषम बरवह = बोिाव साागव सवना = सागत करि बाि = मखष अजञानी पवतरप = अनकि दस = दश परदश वास = रहाि पञञता = पवषता पराथधमकता सचचञच = जञान लसपपञ च = कौशलय उपटठान = सवा अनाकि = वनणशचित अनवजज = अवजयष आरवत = तयाग ववरती = दर रहाि पाप = दषकतय वाइट कती

24

महामङगलसि मराठी अनवाद ( सि १ ndash ७) (महामङगिसिािी परासततावना ndash भगवान एकदा शरावनसत यथीि अनाथवपणडकाचया जतवन बागत बसि असता रातर समयी एक दवता तथ यवन भगवधताना अणभवादन करन गय सवरपात महिािी ) अनक शरषठ(मानव) व (सामाधय)मानव यााच मागिाचया ववचारान कलयािाचया अनक आकााकषाा करिाराा साठी (आपि) उिम व मागि साागाव १ (यावर भगवधतानी ददिि उिर ) मखााची सागत नसावी पाधडतााची सागत असावी पजनीयााची पजा वहावी ह उिम व मागि २ अनकि (योगय) परदशात रहाव पणय कतयास (सतकतयास) पवषता (पराथधमकता) असावी सवया समयक असणयाचा वनशचय ठवावा ह उिम व मागि ३ अधधक जञान कौशलय आणि ववनय याानी सलशणकषत वहाव बोिताना चाागि भाषय कराव ह उिम व मागि ४ माता-वपतयााची सवा करावी पतर व पतनी च वहत कराव वनणशचित कायष कराव ह उिम व मागि ५ दान कराव सदाचरि कराव आपतजनााच वहत कराव अवजयष तच कराव ह उिम व मागि ६ दषकतय तयागाव तयापासन दर रहाव मदयपानापासन सायधमत रहाव सदगिाा बददि परमाद नसावा ह उिम व मागि ७

25

महामङगलसि (सि ८ ndash १२)

lsquolsquoगारवो च वनवातो च सधतदटठ च कतञ ञता कालन धममससवना एता मङगलमिमा ८

lsquolsquoखधती च सोवचससता समिानञ च दससना कालन धममसाकचछा एता मङगलमिमा ९

lsquolsquoतपो च बरहमचररयञ च अररयसच चान दससना वनबबानसतचछवकररया च एता मङगलमिमा १०

lsquolsquoिटठसस लोकधममवह धचिा यसस न कमपवत असोका ववरजा खमा एता मङगलमिमा ११

lsquolsquoएताददसावन कतवान सबबतथमपराजजता सबबतथ सोततथा गचछमधत ता तसा मङगलमिमrsquorsquo १२

सख आणि दःख यश आणि अपयश कनिदा आणि सतती िाभ आणि कषती

ह आठ लोक-सवभाव आहत गारवो = गौरव वनवातो = अवमान सधतदटठ = सातषटी कतञञता = कतजञता खमधत = सहनशीिता सोवचचसता = ववनमरता साकचछा = चचाष बरहमचररय = शरषठ जीवन वनबबान = वनवाषि सतचछवकररया = साकषावतकरि िट = भरि भारि िोकधमम = िोकसवभाव यसस = जो कोिी ववरजा = वनमषळ खमा = कषम सख एताददसावन = अशा परकार

26

महामङगलसि मराठी अनवाद (सि ८ ndash १२) गौरव अथवा अवमान ककिवा सातषटी या (सवाा) बददि कतजञ असाव वळो-वळी सवदवचारााच शरवि कराव ह उिम व मागि ८ सहनशीिता व ववनमरता बाळगावी शरमिााच दशषन कराव आणि वळो-वळी सवदवचारााची चचाष करावी ह उिम व मागि ९ शरषठ जीवनासाठी आणि शरषठ (चार) सतय यासाठी साधना करावी वनवाषिाचया साकषावतकरिा साठी (साधना करावी) ह उिम व मागि १० आठ िोक-सवभावान भारनही जया कोिाच धचि का वपत होत नाही (परात) शोकरहीत आणि वनमषळ कषमपिष रहात ह उिम व मागि ११ अशा परकार कलयान (जो) सवषतर अपराजजत रहातो सवषथा कलयािाकड जातो ह तयाच उिम व मागि १२

27

वाकयातीि शबदात होिार बदि - १ दवदिो हासा पससवत दवदि हासािा पहातो दवदिो िन आहरती दवदि िनषयािा आितो दवदिन धना तजन योजवत दवदिान धनषयािा बाि िाविा दवदिाय हाससस कामता होमधत दवदिािा हासाची इचछा होती ववदध हासो नभसतमा पतवत जखमी हास आकाशातन पडतो यसतस तजनो तस हासो झयािा बाि तयािा हास दवदिसस यििससतम अनकमपा नततथ दवदिाचया मनात करिा नाही गोतमा हासा ओभरती गौतमा हास घवन जा

वरीि आठ वाकयात शबदात होिार आठ परकारच बदि ददसत आहत बदिि शबद ठळक कि आहत आणि ह शबद वयलकत वसत अथवा ततसम गोषटीची नाव (अथवा नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिार शबद) आहत जस

- दवदि व गोतम ही वयसकतिची नाव आहत - हास ह पकषाच नाव आह तर धन व तजन ही वसताची नाव आहत - नभ आणि धचि ही दखीि नावच आहत - वरीि सवष वाकयातीि वयलकत आणि वसत एककच आहत

नावािा मराठी वयाकरिात आणि पालि वयाकरिातही नाम अस महितात या वयलकत आणि वसत एकक असलयान ह एकविन आह नामात अथवा सवषनामात बदि होताना तयाचया अखरीस एक वा दोन अकषर जोडिी जातात या शबदबदिास पालि भारत तवभलि (मराठीत ववभलकत) महितात

णभकख जतवना आगचछमधत णभकख जतवनात आि बदधा णभकखवो सदधमा दसवत बदधाानी णभकखना सदधमष ददिा णभकखतह बदधाय नममधत णभकखनी बदधााना नमन कि णभकखनो गामणिना भोजना दसवत णभकखना गाव-मखयान भोजन ददि गामवासी णभकखणभ धममा आकङखवत गरामसथ णभकखकडन धमष इतचछतात गामवासी णभकखन मानसी गरामवासीनी णभकखिा सधमान किा णभकखमहह खीिासवो होमधत णभकखत आशरव-कषीिता असत णभकखव मा पमादो रमसस धचिा णभकखनो परमादात मन रमव नका

28

वरीि वाकयात णभकख या नामाच बहविन यत व तयाचया रपात आठ ववभसकतिच (बहविन तवभलि) बदि ददसत आहत

वाकयात उपयोजजिलया परतयक नामाची (सवषनामाची) एक भधमका असत या भधमकनसार तयाच ववभकतीच रप तयार होत पढीि तकतयात आठ वाकयात गौतम गोतम या नामाची आठ ववभलकत रप आणि याच शबदाची वाकयातीि भधमका लिहीिी आह

तवभकती पालि वाकय मराठी वाकय भयमका

परथमा गोतम राज-पासाद बवह वनकखमवत | गौतम राजवाडयाबाहर वनघाला

कोि काय

वदवतीया गोतमा वगिान महलिक पतसस | गौतमास आजारी वदध ददसला

कशास कोिास

ततीया गोतमन ककिकराना बहा पञह पतचछ | गौतमान सवकास अनक परशि ववचारल

कसा किी कोिी

चतथी गोतमनो बह ववसजजन िणभ | गौतमाला अनक उिर धमळािी

कशाला किाला

पाचमी गोतमसमा कसि-पञा कोधच नततथ | गौतमाहन कशि-बदधी किीही नाही

कशाहन किाहन

शषठी गोतमसस पञा सममासा अततथ | गौतमाची बदधी समयक आह

कशाचा किाचा

सपतमी गोतमनसम कोधो नततथ | गौतमात करोध नाही

कशात कोिात

साबोधन गोतमा अमहाका सदधमा दवत | गौतमा आमहास सदधमम दयावा

साद दि हाक मारि

ववभलकतच रप (ववभलि) नामाचया विन (एकवचन बहवचन) लििग (पतलिाग नसतरसििग नपासकसििग) आणि अनतय सतवर (अकाराधत आकाराधत इकाराधत उकाराधत) यावर अविाबन असत तरीही सथिपि नामाास जोडि जािार तवभलि परसतसपद पढीि तकतयात ददि आहत

29

तवभलि परसतसपद

ववभलि एकवचन बहवचन भधमका पठमा ओ आ कोि काय दवतया अा ए कशास कोिास तवतया एन एवह एणभ कसा किी कोिी चततथी आय सस आना कशाला किाला पञचमी आ समा महा एवह एणभ कशाहन किाहन

छटठी सस आना कशाचा किाचा सपतमी ए नसम ममह एस कशात कोिात आिपन (आ) (आ) साद दि हाक मारि

नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिाऱया शबदााना सवषनाम महितात मी आमही त तमही तो ती त तया कोि (परशिाथषक सवषनाम) ही मराठी सवषनाम आहत पालि भारत अमह तमह त य आणि क (परशिाथषक सवषनाम) ही सवषनाम आहत या सवषनामााची दखीि आठ ववभलि रप होतात पढीि पानाावरीि तकतयाा मधन कााही नाम व सवषनामााची ववभलि रप अभयासासाठी ददिी आहत

30

नर (अकाराधत पतलिाग) मानव मनषय

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा नरो नरा दवतया नरा नर

तवतया नरन नरवह नरणभ

चततथी नराय नरसय नराना पञचमी नरा नरमहा नरसमा नरवह नरणभ

छटठी नरसस नराना सिमी नर नरममह नरनसम नरस

आिपन नर नरा नरा

धचि (अकाराधत नपसकसििग) मन धचि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा धचिा धचिा धचिावन दवतया धचिा धचि धचिावन

तवतया धचिन धचिवह धचिणभ

चततथी धचिाय धचिसस धचिाना पञचमी धचिा धचिमहाधचिसमा धचिवह धचिणभ

छटठी धचिसस धचिाना सिमी धचि धचिममह धचिनसम धचिस

आिपन धचि धचिा धचिा धचिावन

31

पञञा (आकाराधत नसतरसििग) परजञा

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पञञा पञञा पञञायो दवतया पञा पञञा पञञायो तवतया पञञाय पञञावह पञञाणभ

चततथी पञञाय पञञाना पञचमी पञञाय पञञावह पञञाणभ

छटठी पञञाय पञञाना सिमी पञञाय पञञाया पञञास

आिपन पञञ पञञा पञञायो

पाणि (इकाराधत पतलिाग) हात

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पाणि पािी पाियो दवतया पाणिि पािी पाियो तवतया पाणिना पािीही पािीणभ

चततथी पाणिनो पाणिसस पािीना पञचमी पाणिना पाणिमहा पाणिसमा पािीही पािीणभ

छटठी पाणिनो पाणिसस पािीना सिमी पाणिममह पाणिनसम पाणिस पािीस

आिपन पाणि पािी पाणि पाियो

32

बोधध (इकाराधत नसतरसििग) जञान बदधी

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा बोधध बोधी बोधधयो बोधयो दवतया बोमधि बोधी बोधधयो बोधयो तवतया बोधधया बोधया बोधीवह बोधीणभ चततथी बोधधया बोधया बोधीना पञचमी बोधधया बोधया बोधीही बोधीणभ

छटठी बोधधया बोधया बोधीना सिमी बोधधया बोधया बोधया

बोमधि बोधो बोधधया बोधीस बोधधस

आिपन बोधध बोधी बोधधयो बोधयो

णभकख (उकाराधत पतलिाग) णभकष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा णभकख णभकख णभकखवो दवतया णभकखा णभकख णभकखवो तवतया णभकखना णभकखवह णभकखणभ

चततथी णभकखनो णभकखसस णभकखना पञचमी णभकखना णभकखसमा णभकखमहा णभकखवह णभकखणभ

छटठी णभकखनो णभकखसस णभकखना सिमी णभकखनसमा णभकखममह णभकखस णभकखस

आिपन णभकख णभकख णभकखव णभकखवो

33

वपत (उकाराधत पतलिाग) वपता

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा वपता वपतरो दवतया वपतरा वपतर वपतरो तवतया वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

चततथी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना पञचमी वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

छटठी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना सिमी वपतरर वपतरस वपतस वपतस

आिपन वपत वपता वपतरो

अमह (सवषनाम) मी ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा अहा मया असमा अमह नो दवतया मा ममा अमहा अमहाका अमह नो तवतया मया म अमहवह अमहणभ नो चततथी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो पञचमी मया अमहवह अमहणभ

छटठी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो सिमी मवय असमास अमहस

आिपन - - - - - -

34

तमह (सवषनाम) त

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा तवा तवा तमह वो दवतया ता तवा तवा तवा तमहा तमहाका तमह वो तवतया तवया तया त तमहवह तमहणभ वो चततथी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो पञचमी तवया तया तवमहा तमहवह तमहणभ

छटठी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो सिमी तववय तवय तमहस

आिपन - - - - - -

ता (पतलिाग)(सवषनाम) तो ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सो सयो ता ना (नपसक) त न तावन नावन

दवतया ता ना ता ना त न तावन नावन

तवतया तन नन तवह नवह तणभ नणभ

चततथी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना पञचमी तमहा अमहा नमहा तसमा तवह नवह तणभ नणभ

छटठी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना सिमी तममह अममह नममह तनसमा ननसमा अनसमा तस नस

आिपन - - - - - -

35

(सतरीसििग)(सवषनाम) ती

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सा सया ता ना तायो नायो दवतया ता ना ता ना तायो नायो तवतया ताय नाय तससा वतससा तावह नावह ताणभ नाणभ चततथी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा

वतससा तासा आसा तासाना

पञचमी ताय नाय तससा तावह नावह ताणभ नाणभ छटठी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा वतससा तासा आसा तासाना

सिमी वतससा तससा अससा ताया तससा वतससा तास आिपन - - - - - -

सबब (पतलिाग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबो सबबा (नपसक) सबब सबब सबबवन

दवतया सबबा सबबा सबब सबब सबबवन

तवतया सबबन सबबवह सबबणभ चततथी सबबसस सबबसाना पञचमी सबबमहा सबबसमा सबबवह सबबणभ

छटठी सबबसस सबबसा सबबसाना सिमी सबबममह सबबनसम सबबस

आिपन सबब सबबा सबब सबबवन सबब सबब सबबवन

36

सबब (सतरीसििग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबा सबबा सबबायो दवतया सबबा सबबा सबबायो तवतया सबबाय सबबावह सबबाणभ चततथी सबबससा सबबाय सबबासा सबबासाना पञचमी सबबाय सबबावह सबबाणभ

छटठी सबबसा सबबाय सबबासा सबबासाना सिमी सबबससा सबबाया सबबास

आिपन सबब सबबा सबबायो

ककि (पतलिाग)(सवषनाम) कोि ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा को ककि का (नपसक) क क कावन

दवतया का ककि का क क कावन

तवतया कन कवह कणभ चततथी कसस वकसस कसा कसाना पञचमी कमहा कसमा वकसमा कवह कणभ

छटठी कसस वकसस कसा कसाना सिमी कममह वकममह कनसम वकनसमा कस

आिपन - - - - - -

37

ककि (सतरीसििग)(सवषनाम) कोि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा का का कायो दवतया का का कायो तवतया काय कावह काणभ चततथी कससा काय कासा कासाना पञचमी काय कावह काणभ

छटठी कससा काय कासा कासाना सिमी कससा काया कास

आिपन - - - - - -

एत (पतलिाग)(सवषनाम) हा ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसो एता (नपसक)

एत एत एतावन

दवतया एता एना एता एत एन एत एतावन

तवतया एतन एतवह एतणभ चततथी एतसस एतसा एतसाना पञचमी एतमहा एतसमा एतवह एतणभ

छटठी एतसस एतसा एतसाना सिमी एतममह एतनसम एतस

आिपन - - - - - -

38

एत (सतरीसििग)(सवषनाम) ही

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसा एता एतायो दवतया एता एता एतायो तवतया एताय एतावह एताणभ चततथी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना पञचमी एताय एतावह एताणभ

छटठी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना सिमी एवतससा एतससा एतासा एतास

आिपन - - - - - -

ककि (त कोि) सबब (त सवष) एत (ह) ही नपसकसििगी सवषनामााची रप पठमा आणि दवतया ववभिी मध वगळी असतात तवतया त सिमी पयात या सवषनामााची रप पतलिागी सवषनामाासारखीच असतात पालि भारत खालिि परमाि सवषनाम आहत अमह = मी तमह = त अञञ = अधय पबब = पवष दतकखन = दणकषि उिर = उिर एक = एक अपर = पणशचम ता (सो सा ता) = तो ती त एत (एसो एता एता) = हा ही ह इम (अया अया इदा) = हा ही ह ककि (को का ककि) = तो कोि ती कोि त कोि सबब (सबबो सबबा सबबा) = त सवष तया सवष त सवष

39

िहमिक कपविनसि सिवपटक ndash सायिवनकायो - महावगगो १२ सचचसायि २ धममचककपविनवगगो

एका समया भगवा बारािलसया ववहरवत इलसपतन धमगदाय ततर खो भगवा पञ चवमगगय णभकख आमधतलस ndash ldquoदवम णभकखव अधता पबबजजतन न सववतबबा कतम दव यो चाया कामस कामसखतल लकानयोगो हीनो गममो पोथज जवनको अनररयो अनतथसावहतो यो चाया अिवकलमथानयोगो दकखो अनररयो अनतथसावहतो एत खो णभकखव उभो अधत अनपगमम मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवतrdquo कतमा च सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावािा सममाकहमनतो सममाआजीवो सममावायामो सममासतत सममासमायि अया खो सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत इदा खो पन णभकखव दकख अररयसच चा ndash जावतवप दकखा जरावप दकखा बयाधधवप दकखो मरिममप दकखा अमपपयवह समपयोगो दकखो वपयवह ववपपयोगो दकखो यममपचछा न लभवत तममप दकखा ndash साखखिन पञ चपादानकखधधा दकखा इदा खो पन णभकखव दकखसमदय अररयसच चा ndash याया तणहा पोनोबभववका नजधदरागसहगता ततरततराणभनजधदनी सययलथदाndash कामतणहा भवतणहा ववभवतणहा इदा खो पन णभकखव दकखतनरोि अररयसच चा ndash यो तससायव तणहाय अससववरागवनरोधो चागो पदटवनससगगो मलि अनालयो इदा खो पन णभकखव दकखतनरोिगायमनी पदटपदा अररयसच चा ndash अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावाचा सममाकममधतो सममाआजीवो सममावायामो सममासवत सममासमाधध पञ चपादानकखधधा = रपपादानकखधधो वदनपादानकखधधो सञ ञपादानकखधधो सङखारपादानकखधधो ववञ ञािपादानकखधधो

40

इलसपतन धमगदाय ndash आजचया सारनाथ च परातन नाव

ववहरवत = ववहार करीत होत धमगदाय = मगवन आमधतलस = आमातरि कि बोिावि सववतबब = सोबत रहातात कतम = कोित काम = भौवतक इचछा कामसखतलिक = भौवतक तपती हीनो = वनकषठ नीच पोथज जवनको = हानीकारक वदनाजनक गममो = परापय उपिबध अनतथ = अनथष सावहतो = न यकत अनतथसावहतो = अनथषपिष अनयोग = साधना अनररय = असभय अररय = शरषठ अि = सवतः वकिमथ = किर अपादान = दर करि सययलथदा = या परमाि अशा परकार साखखिन = साकषपान उभो = उभय दोधही अधत = अधतरात अधतरी दरमयान उपगमम = जवळ जाि अनपगमम = सरळ जवळ जाि ञाि = जञान अणभसमबदध = सापिष जञानी चकखकरिी = (ददवय)दषटीदायी ञािकरिी = जािीव दिारा उपसमाय = सातोरपिष अणभञञाय = जािीव दिार समबोधाय = जञानदायी वनबबानाय = वनवाषिदायी कतमा = कोिता सययलथदा = पढीि परमाि तद अनसार असस = सापिष ववराग = वरागय चागो = तयाग पदटवनससगगो = पररतयाग वनरोध = समळ नाश मलि = मलकत अनािय = अनासलकत पाच सावदना सका धध = रप (दषय सावदना)

वदना (शारीरी सावदना) साजञा (मानलसक सावदना) सासकार (वनमीती सावदना) ववजञान (चतना सावदना) ह पाच सावदना सका धध

41

िहमिककपविनसि ndash मराठी अनवाद

एकदा भगवात वारािसी मध ऋरीपतन यथीि मगवनात रहात होत तथ भगवाताानी पाच णभकखाचया साघास आमावतरत कि (आणि ववचारि) ldquoणभकखनो सधयसताानी दोन गोषटीचया सोबतीत राह नय कोितया दोन गोषटी भौवतक इचछा भौवतक तपती जी वनकषटीपरामपतची वदनाजनक असभय व अनथषपिष असत आणि दसरी सवयाकिरपरामपत (आतमकिर) जी दःखद असभय व अनथषपिष असत महिन ह णभकख या दोहोचया अधतरा (मधयाचया) जवळन जािारा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

णभकख कोिता हा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक सकलप समयक वािा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक सतमतत समयक समायि हाच तो मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख जधमि ह दःखद वदधतव ह दःखद वयाधध ह दःख मतय ह दःख अवपरयाशी सायोग ह दःख वपरयाचा ववयोग ह दःख जयाची अपकषा आह त परापत नसि ह दःख साकषपान पाच अपादान सका ध दःख

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखािी उतपलि ही िािसा - पनभषवाची सनह-सोबतीची यथ-तथ आनाददत करिारी साकषपान ndash तपतीची िािसा भौवतकाची िािसा अणभभौवतकाची िािसा

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखाि तनराकरि िािसपासन सापिष वरागय (िािसचा) समळ नाश तयाग (िािसपासन) मलकत आणि अनासलकत

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख तनराकरिािा मागा हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक साकलप समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक समवत समयक समाधध

42

वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ मागीि पाठातीि वाकयात आपि नाम आणि सवषनाम या परकारातीि शबदात होिार बदि पावहि याच वाकयात वकरया साागिार ज शबद (धात वकरयापद) आि होत तयातही कााही बदि झालयाच पावहि आह या बदिाच ववसतत वववचन आपि या पाठात पाह

कोितयाही वकरयबददि आपि जवहा बोितो तवहा १ ती वकरया होऊन घडन गििी असत २ ती वकरया होत घडत असत ककिवा ३ ती वकरया घडिार असत

जवहा वकरया घडन गििी असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भतकाळ महिजच तहययिनीकािो (अततत काि) असतो जवहा वकरया घडत असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात वतषमानकाळ महिजच पचिपननकािो (विमान काि) असतो जवहा वकरया घडिार असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो (अनागत काि) असतो या तीनही काळात धात वकरयापदािा परतयय (परसतसपद) िावि जात ह परससपद जस काळानरप वगळ असत तसच त वकरया करिाऱया कतयाषचया वचनावर (एकवचन बहवचन) आणि परर (परथम वदवतीय ततीय) अविाबन असत वतषमानकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

वतामानकाळ ndash पचिपननकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो धम म

मतजझमपररसो लस थ

पठमपररसो वत अमधत

या परससपदााना जोडन तयार होिारी कााही धाताची वतषमान काळाची (पचपननकािो) वकरयापदााचा अभयास आपि या पढीि पानाामधन करिार आहोत

43

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अनसमअममह असम अमह

मतजझमपररसो अलस अतथ

पठमपररसो अततथ समधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीधम बरधम बरवीम बरम

मतजझमपररसो बरवीलस बरलस बरवीथ बरथ

पठमपररसो बरवीवत बरवत (आह) बरवमधत (आह)

स ndash ऐकि एकवचन बहवचन

उिमपररसो सिोधम सिाधम सिोम सिाम

मतजझमपररसो सिोलस सिालस सिोथ सिाथ

पठमपररसो सिोवत सिावत सिमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो करोधम करोम

मतजझमपररसो करोलस करोथ

पठमपररसो करोवत करोमधत कबबमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तनोधम तनोम

मतजझमपररसो तनोलस तनोथ

पठमपररसो तनोवत तनोमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पससाधम पससाम

मतजझमपररसो पससलस पससथ

पठमपररसो पससवत पससमधत

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

15

बािावतार - १

१ बदधा वतधा णभवजधदतवा बदधमबज ववलोचना बालावतारा भालसससा बालाना बजदधवजदधया

२ अकखरापादयो एकििालीस अकखरावप अकारादयो एकचिालीसा सिधतोपकारा ता यथा -अ आ-इ ई-उ ऊ-ए ओ क ख ग घ ङ च छ ज झ ञ ट ठ ड ढ ि त थ द ध न प ि ब भ म य र ल व स ह ळ अा -इवत

३ ततथोदनतासरा अटठ ततथ अकखरस ओकारधता अटठ सरा नाम ततथवत वित

४ लहमिा तयो रसतसा ततथ सरस लहमिा अ इ उ इवत तयो रससा

५ अञ ञ दीघा ततथ सरस रससहञ ञ दीघा सायोगतो पबब एओ रससा इवोच चधत अनधतरा बयञ जना सायोगो एतथ सययो ओटठो सोततथ

६ ससा बयञ जना सर ठपतवा ससा कादयो वनगगहीतधता बयञ जना

७ वगगा पञ िपञ िसो मनता बयञ जनाना कादयो मकारधता पञ चपञ चसो अकखरवधतो वगगा वगगाना पठमदवतया सो चाघोसो एतथाञ ञ घोसा

८ अ इतत तनगगहीत अाइवत अकारतो परा यो वबधद सयत त तनगगहीता नाम वबधद चळामिाकारो वनगगहीतमधत वच चत कवलससा पपयोगिा अकारो सनध नधीयत

16

पालि अकषरमािा पालि भारत एककचाळीस अकषर आहत या पकी पवहि आठ सवर आणि पढीि तहतीस वयञजन

सवर अ आ इ ई उ ऊ ए ओ वयञजन क ख ग घ ङ

च छ ज झ ञ

ट ठ ड ढ ि

त थ द ध न

प ि ब भ म

य र ि व स ह ळ ा

आठ सवराापकी अ इ उ ह ऱहसव सवर आणि आ ई ऊ ए ओ ह दीघष सवर

वयाजनाच पाच वगष अनकरम क-वगष च-वगष ट-वगष त-वगष आणि प-वगष

य पासन ळ पयात सात इतर वयञजन

अखरीस ा अनसवार ककिवा अननालसक वयाजन पालि भारत यास वनगगहीत महितात

17

कसमलिसि सिवपटक ndash अागिरवनकाय वतकवनपात पालळ (६६)

एवा म सता ndash एका समया भगवा कोसिस चाररका चरमानो महता णभकखसङघन सददधि यन कसमिा नाम कािामाना वनगमो तदवसरर अससोसा खो कसमलिया कािामा ndash ldquoसमिो खि भो गोतमो सकयपिो सकयकिा पबबजजतो कसमिा अनपपिो ता खो पन भवधता गोतमा एवा कलयािो वकलिसददो अबभगगतो ndash ldquoइवतवप सो भगवा अरहा सममासमबदधो ववज जाचरिसमपध नो सगतो लोकववद अनिरो पररसदममसारलथ सतथा दवमनससाना बदधो भगवाrsquoवत सो इमा लोका सदवका समारका सबरहमका सससमिबराहमणिि पजा सदवमनससा सया अणभञ ञा सतचछकतवा पवदवत सो धममा दसवत आददकलयािा मजझकलयािा पररयोसानकलयािा सातथा सबयञ जना कवलपररपणिा पररसदधा बरहमचररया पकासवत साध खो पन तथारपाना अरहता दससना होतीवत ldquo अथ खो कसमलिया कािामा यन भगवा तनपसङकममिस उपसङकधमतवा अपपकच च भगवधता अणभवादतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च भगवता सददधि सममोददिस सममोदनीया कथा सारिीया वीवतसारतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च यन भगवा तनञ जसिि पिामतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च नामगोिा सावतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च तणहीभता एकमधता वनसीददिस एकमधता वनलसध ना खो त कसमलिया कािामा भगवधता एतदवोचा ndash ldquoसमधत भधत एक समिबराहमिा कसमिा आगचछमधत त सका यव वादा दीपमधत जोतमधत परपपवादा पन खासमधत वमभमधत पररभवमधत ओमतकखा करोमधत अपरवप भधत एक समिबराहमिा कसमिा आगचछमधत तवप सका यव वादा दीपमधत जोतमधत परपपवादा पन खासमधत वमभमधत पररभवमधत ओमतकखा करोमधत तसा नो भधत अमहाका होतव कङखा होवत ववधचवकचछा ndash lsquoको स नाम इमसा भवता समिबराहमिाना सच चा आह को मसाrsquoवत rdquo ldquoअितञह वो कािामा कङखखता अिा ववधचवकतचछता कङखनीयव पन वो ठान ववधचवकचछा उपपध नाldquo ldquoएथ तमह कािामा मा अनससवन मा परमपराय मा इवतवकराय मा वपटकसमपदानन मा तक कहत मा नयहत मा आकारपररववतक कन मा दददटठवनजझानकखमधतया मा भबबरपताय मा समिो नो गरवत यदा तमह कािामा अिनाव जानययाथ ndash lsquoइम धममा अकसिा इम धममा सावज जा इम धममा ववञ ञगरवहता इम धममा समिा समाददध ना अवहताय दकखाय साविधतीrsquoवत अथ तमह कािामा पजहययाथ ldquo

18

चाररका = यातरा परवास चरमान = चाििारा विरिारा परवासी ससघि = सोबत वनगम = नगर शहर कसमलि = आजच कसररया नगर तदवसरर = तत अवसरर = तथ पोचि कािामा = कसमलि नगरातीि ववशीषठ िोक अससोसा = होत खो = वसततः वासतववक खि = खरोखर पबबजजतो = परवतजजत झाििा अनपपिो = परापत झािा कलयािो = नशीबवान पववतर वकलिसददो = वकतीमान अबभगगतो = वर गििा उननत िोकववद = सवष िोक जाििारा ववशवजञ अनिरो = असा दसरा नाही सवोिम पररसदमम = लशकषीत होत असिारा सारथी = रथ चािवविारा पढ निारा सतथा = शालसत करिारा लशकविारा मार = मनातीि अकशि परविी भिया सया = सवया आपोआप इमा = या अशा अणभञञा = अणभजञान सतचछकतवा = साकषात करतो पवदवत = परकट करतो ववजञावपत करतो आदद = आराभ मजझ = मधयाातर पररयोसान = शवट सातथ = साथष उपयकत सबयञजन = सबब वयाजन ndash सवाषकषर बरमहचररया = पाववतरय पकासवत = परकालशत करतो उपसङक = जवळ जाि अपपकचच = कवधचत कधध तरी अलपशः एकमधता = एका बाजिा वनसीदन = बसि सममोद = आनाद उलहास सारतवा = समरि करन सावतवा = साागन तणहीभता = गपचप एतदवोच = एतत वच = अस बोिि सका यव = सवताचा वादा = ववचार लसदधाात दीपन = परकालशत करि जोतन = चमकववि पन = परात परपप = दसऱयाचा इतरााचा खासमधत = दोर दि अपशबद बोिि वमभमधत = घिा करतात पररभवन = कनिदा करि ओमतकखा = वनमनतम नीचतम अपर = दसरा पणशचम अधय कङखा = शाका साशय ववधचवकचछा = अववशवास साशय अितञह = पयाषपत इवतवकराय = मितः असि नयहत = खावतरिायक पररववतकक = परामशष वनजझान = अातयाषम

19

खमधतय = सहनशीि सहनयोगय धमम = गिववशर गिधमष सावजजा = सदोर ववञञा = वववक गरवहता = कनिदनीय समिा = समसत समाददनन = अागीकार करि सवीकारि सावि = ववदयमान असि असि पजहययाथ = तयाग करा

कसमलिसि ndash मराठी अनवाद मी अस ऐकि आह एकदा भगवात मोठया परवासी णभकखसाघासह कौशि (दशाचया) यातरत असता कािामााचया (जमातीचया) कसमलि नावाचया नगरात पोचि कसमलि ह खरतर कािामााचच ह शरमि शाकयकळातीि परवतजजत शाकयपतर गौतम खरोखरच (आपलयािा) परापत झाि आहत वासतववक आता गौतम पववतर उननत व कीतीमान आह जो दीपयमान योगयतापरापत समयक बदधीचा ववदया व आचरिान सापनन सधमागाषवर जात असििा सवष िोक जाििारा (सवषजञ) सवोिम असा लशकषीत होऊ असिाऱयााना पढ निारा सामाधय आणि असामाधय िोकााना शालसत करिारा असा तो बदध तो असामाधय जनााना भियााना पववतर जनााना शरमि-बरामहि जनााना आपोआपच अणभजञानाचा साकषातकार परकट करतो अस ततवजञान दतो ज आराभी वहतकर मधयाधही वहतकर आणि अावतमतः वहतकर साथष सवाषकषर समसत पररपिष पररशदध आणि पववतरतन परकालशत आह या िाभपरद रपान योगय दशषन होत आह अशा ररतीन कसमिीच कािामा भगवातााजवळ आि कााही (िोक) जवळ जाऊन भगवातााना अणभवादन करन एकाबाजिा बसि कााही (तयााचया) सावनधयान उलहालसत झाि कााही आनादान समती-ववसमत होऊन एकाबाजिा बसि कााहीजि भगवातााना हात जोडन परिाम करन एका बाजिा बसि कााही जि नाम-गोतर साागन एकाबाजिा बसि एका बाजिा बसन कसमलिच कािामा भगवातााना अस महिाि की ldquoशाधती भधत कोिी एक बरामहि-शरमि कसमलिस यतात त सवतःची ततव परकालशत करतात चमकववतात परात इतरााचया ततवााना दोर दतात घिा करतात कनिदा करतात नीच करतात भधत दसऱयाादा कोिी एक बरामहि-शरमि कसमलिस यतात तयाानी सवतःची ततव परकालशत

20

करतात चमकववतात परात इतरााचया ततवााना दोर दतात घिा करतात कनिदा करतात नीच करतात महिन ह भधत आमहास शाका होत साशय यतो ndash यापकी कोिता शरमि-बरामहि सतय बोितो कोिता खोट बोितो rdquo ldquoह कािामा आपिास शाका आणि साशय आह या दठकािी अशी शाका व साशय यि पयाषपत आहrdquo ldquoह कािामा (कवळ) ऐकणयान नाही पारापाररकतन नाही मितः असलयान नाही धारमिक पसतकात असलयान नाही तकष -हतन नाही खातरी असलयान नाही मागीि परामशाषन नाही अातयाषमी दषटीन समजन नाही भवय-रपान (भारन) नाही शरमि व जषठााचया (साागणया) न नाही तर ह कािामा सवतः जािन घया (की) ज ततव अकशि आह ज ततव सदोर आह जया ततवााना ववदवान दोरी महितात जया ततवााना सापिष अागीकारि सवाासाठी अवहताच आणि दखाःच आह ह कािामा अशा (ततवाा) चा (सवषथा) तयाग कराrdquo

21

वाकयातीि शबद आणि तयाि भद

मानव सावाद करतात तवहा त एकमकााना कााही ववचरतात आणि ज ववचारि त साागतात या ववचारणयात आणि साागणयात कााहीतरी lsquoअसिrsquo ककिवा कााहीतरी lsquoघडिrsquo असत या असणया-घडणयाचा थट साबाधीत महिजच lsquoजो कोिी असतोrsquo अथवा lsquoजो कोिी घडववतोrsquo ldquoतोrdquo महिज सावादातीि वाकयात असििा कताा हा कताष कधी एकटा (एकविन) तर कधी समह रपात (बहविन) असतो तसच हा कताष कधी परर (पलिीग) कधी सतरी (सतरीलििग) तर कधी या दोहोहन वगळा (नपसकलििग) असतो या कतयाषिा एक ववधान ककिवा नाव असत जयान तो वनणशचत ओळखिा जातो या नावािाच नाम महटि जात जवहा याच कतयाषचा पधहा पधहा उलिख होतो तवहा पवहलया उलिखा नातर यिाऱया पढीि उलिखात या नावाचया ऐवजी एक वगळ ववधान वापरि जात या ववधानािा सवानाम महितात

सावादातीि वाकयातन सावादकताष सवतः बददि बोितो तवहा तयािा परथम परर महिज उिमपररसो महितात जयाचयाशी सावाद किा जातो आह तयाचा वाकयात उलिख होतो तवहा तयािा वदवतीय परर महिज मजझिमपररसो महितात जवहा सावादातीि वाकयात सावाद करिाऱया दोहोहन वगळा तीसऱयाच कोिाचा उलिख असतो तवहा तयािा ततीय परर महिज पठमपररसो महितात

वाकयातन वयकत होिाऱया घडणयाचा थट साबध जसा कतयाषशी असतो तसच वाकयातीि घडि जयाचयाशी घडत तो महिज वाकयातीि कमा या कमाषसही एकवचन बहवचन तसच पलिीग सतरीसििग व नपसकसििग अस भद असतात तसच कमषही उिमपररसो मतजझमपररसो व पठमपररसो अशा सवरपात यत

जया शबदान वाकयातीि असि ककिवा घडि साागीति जात तया शबदािा तकरयापद महितात वकरयापदातीि शबद एका मळ शबदािा परतयय महिज परसतसपद जोडन किि रप असत या मळ शबदािा िात महितात धातिा जोडणयाच परससपद (परतयय) उिमपररसो मतजझमपररसो व पठमपररसो तसच एकवचन व बहवचन या कतयाषचया भदावर अविाबन असत वाकयात साागीतििी वकरया क वहा घडिी ह साागिारा वकरयापद शबदातीि बदि ह एक महतवाचा भद होय वकरया वतषमानात घडत असलयास वतषमान काळ महिजच पिपननकािो या पवीच घडिी असलयास भतकाळ महिजच तहययिनीकािो आणि वकरया पढ घडिार असलयास भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो महितात वतषमानकाळास

22

विमानकािो भतकाळास अतततकािो आणि भववषयकाळास अनागतकािो असही साबोधि जात

योच बदधा अततताि योच बदधा अनागता पचिपननाि यो बदधा अहा वादाधम सबबदा या सिातन तीनही काळााची नाव वनणशचत समरिात रहातीि

23

महामङगलसि (सि १ ndash ७) सिवपटक - खददकवनकाय ndash खददकपाठपालळ

lsquolsquoबह दवा मनससा च मङगलावन अधचधतया

आकङखमाना सोतथाना बरवह मङगलमिमाrsquorsquo १

lsquolsquoअसवना च बालाना पतणडतानञ च सवना पजा च पजनययाना एता मङगलमिमा २

lsquolsquoपवतरपदसवासो च पबब च कतपञ ञता अिसममापणिधध च एता मङगलमिमा ३

lsquolsquoबाहसच चञ च लसपपञ च ववनयो च सलसतकखतो

सभालसता च या वाचा एता मङगलमिमा ४

lsquolsquoमातावपत उपटठाना पिदारसस सङगहो अनाकला च कममधता एता मङगलमिमा ५

lsquolsquoदानञ च धममचररया च ञातकानञ च सङगहो

अनवज जावन कममावन एता मङगलमिमा ६

lsquolsquoआरती ववरती पापा मज जपाना च सायमो अपपमादो च धममस एता मङगलमिमा ७

धचधता = काळजी ववचार समसया अधचधतया = काळजीन ववचारान आकङख = आकााकषा आकङखमाना = आकााकषा करिार सोततथ = कलयाि सरकषा कषम बरवह = बोिाव साागव सवना = सागत करि बाि = मखष अजञानी पवतरप = अनकि दस = दश परदश वास = रहाि पञञता = पवषता पराथधमकता सचचञच = जञान लसपपञ च = कौशलय उपटठान = सवा अनाकि = वनणशचित अनवजज = अवजयष आरवत = तयाग ववरती = दर रहाि पाप = दषकतय वाइट कती

24

महामङगलसि मराठी अनवाद ( सि १ ndash ७) (महामङगिसिािी परासततावना ndash भगवान एकदा शरावनसत यथीि अनाथवपणडकाचया जतवन बागत बसि असता रातर समयी एक दवता तथ यवन भगवधताना अणभवादन करन गय सवरपात महिािी ) अनक शरषठ(मानव) व (सामाधय)मानव यााच मागिाचया ववचारान कलयािाचया अनक आकााकषाा करिाराा साठी (आपि) उिम व मागि साागाव १ (यावर भगवधतानी ददिि उिर ) मखााची सागत नसावी पाधडतााची सागत असावी पजनीयााची पजा वहावी ह उिम व मागि २ अनकि (योगय) परदशात रहाव पणय कतयास (सतकतयास) पवषता (पराथधमकता) असावी सवया समयक असणयाचा वनशचय ठवावा ह उिम व मागि ३ अधधक जञान कौशलय आणि ववनय याानी सलशणकषत वहाव बोिताना चाागि भाषय कराव ह उिम व मागि ४ माता-वपतयााची सवा करावी पतर व पतनी च वहत कराव वनणशचित कायष कराव ह उिम व मागि ५ दान कराव सदाचरि कराव आपतजनााच वहत कराव अवजयष तच कराव ह उिम व मागि ६ दषकतय तयागाव तयापासन दर रहाव मदयपानापासन सायधमत रहाव सदगिाा बददि परमाद नसावा ह उिम व मागि ७

25

महामङगलसि (सि ८ ndash १२)

lsquolsquoगारवो च वनवातो च सधतदटठ च कतञ ञता कालन धममससवना एता मङगलमिमा ८

lsquolsquoखधती च सोवचससता समिानञ च दससना कालन धममसाकचछा एता मङगलमिमा ९

lsquolsquoतपो च बरहमचररयञ च अररयसच चान दससना वनबबानसतचछवकररया च एता मङगलमिमा १०

lsquolsquoिटठसस लोकधममवह धचिा यसस न कमपवत असोका ववरजा खमा एता मङगलमिमा ११

lsquolsquoएताददसावन कतवान सबबतथमपराजजता सबबतथ सोततथा गचछमधत ता तसा मङगलमिमrsquorsquo १२

सख आणि दःख यश आणि अपयश कनिदा आणि सतती िाभ आणि कषती

ह आठ लोक-सवभाव आहत गारवो = गौरव वनवातो = अवमान सधतदटठ = सातषटी कतञञता = कतजञता खमधत = सहनशीिता सोवचचसता = ववनमरता साकचछा = चचाष बरहमचररय = शरषठ जीवन वनबबान = वनवाषि सतचछवकररया = साकषावतकरि िट = भरि भारि िोकधमम = िोकसवभाव यसस = जो कोिी ववरजा = वनमषळ खमा = कषम सख एताददसावन = अशा परकार

26

महामङगलसि मराठी अनवाद (सि ८ ndash १२) गौरव अथवा अवमान ककिवा सातषटी या (सवाा) बददि कतजञ असाव वळो-वळी सवदवचारााच शरवि कराव ह उिम व मागि ८ सहनशीिता व ववनमरता बाळगावी शरमिााच दशषन कराव आणि वळो-वळी सवदवचारााची चचाष करावी ह उिम व मागि ९ शरषठ जीवनासाठी आणि शरषठ (चार) सतय यासाठी साधना करावी वनवाषिाचया साकषावतकरिा साठी (साधना करावी) ह उिम व मागि १० आठ िोक-सवभावान भारनही जया कोिाच धचि का वपत होत नाही (परात) शोकरहीत आणि वनमषळ कषमपिष रहात ह उिम व मागि ११ अशा परकार कलयान (जो) सवषतर अपराजजत रहातो सवषथा कलयािाकड जातो ह तयाच उिम व मागि १२

27

वाकयातीि शबदात होिार बदि - १ दवदिो हासा पससवत दवदि हासािा पहातो दवदिो िन आहरती दवदि िनषयािा आितो दवदिन धना तजन योजवत दवदिान धनषयािा बाि िाविा दवदिाय हाससस कामता होमधत दवदिािा हासाची इचछा होती ववदध हासो नभसतमा पतवत जखमी हास आकाशातन पडतो यसतस तजनो तस हासो झयािा बाि तयािा हास दवदिसस यििससतम अनकमपा नततथ दवदिाचया मनात करिा नाही गोतमा हासा ओभरती गौतमा हास घवन जा

वरीि आठ वाकयात शबदात होिार आठ परकारच बदि ददसत आहत बदिि शबद ठळक कि आहत आणि ह शबद वयलकत वसत अथवा ततसम गोषटीची नाव (अथवा नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिार शबद) आहत जस

- दवदि व गोतम ही वयसकतिची नाव आहत - हास ह पकषाच नाव आह तर धन व तजन ही वसताची नाव आहत - नभ आणि धचि ही दखीि नावच आहत - वरीि सवष वाकयातीि वयलकत आणि वसत एककच आहत

नावािा मराठी वयाकरिात आणि पालि वयाकरिातही नाम अस महितात या वयलकत आणि वसत एकक असलयान ह एकविन आह नामात अथवा सवषनामात बदि होताना तयाचया अखरीस एक वा दोन अकषर जोडिी जातात या शबदबदिास पालि भारत तवभलि (मराठीत ववभलकत) महितात

णभकख जतवना आगचछमधत णभकख जतवनात आि बदधा णभकखवो सदधमा दसवत बदधाानी णभकखना सदधमष ददिा णभकखतह बदधाय नममधत णभकखनी बदधााना नमन कि णभकखनो गामणिना भोजना दसवत णभकखना गाव-मखयान भोजन ददि गामवासी णभकखणभ धममा आकङखवत गरामसथ णभकखकडन धमष इतचछतात गामवासी णभकखन मानसी गरामवासीनी णभकखिा सधमान किा णभकखमहह खीिासवो होमधत णभकखत आशरव-कषीिता असत णभकखव मा पमादो रमसस धचिा णभकखनो परमादात मन रमव नका

28

वरीि वाकयात णभकख या नामाच बहविन यत व तयाचया रपात आठ ववभसकतिच (बहविन तवभलि) बदि ददसत आहत

वाकयात उपयोजजिलया परतयक नामाची (सवषनामाची) एक भधमका असत या भधमकनसार तयाच ववभकतीच रप तयार होत पढीि तकतयात आठ वाकयात गौतम गोतम या नामाची आठ ववभलकत रप आणि याच शबदाची वाकयातीि भधमका लिहीिी आह

तवभकती पालि वाकय मराठी वाकय भयमका

परथमा गोतम राज-पासाद बवह वनकखमवत | गौतम राजवाडयाबाहर वनघाला

कोि काय

वदवतीया गोतमा वगिान महलिक पतसस | गौतमास आजारी वदध ददसला

कशास कोिास

ततीया गोतमन ककिकराना बहा पञह पतचछ | गौतमान सवकास अनक परशि ववचारल

कसा किी कोिी

चतथी गोतमनो बह ववसजजन िणभ | गौतमाला अनक उिर धमळािी

कशाला किाला

पाचमी गोतमसमा कसि-पञा कोधच नततथ | गौतमाहन कशि-बदधी किीही नाही

कशाहन किाहन

शषठी गोतमसस पञा सममासा अततथ | गौतमाची बदधी समयक आह

कशाचा किाचा

सपतमी गोतमनसम कोधो नततथ | गौतमात करोध नाही

कशात कोिात

साबोधन गोतमा अमहाका सदधमा दवत | गौतमा आमहास सदधमम दयावा

साद दि हाक मारि

ववभलकतच रप (ववभलि) नामाचया विन (एकवचन बहवचन) लििग (पतलिाग नसतरसििग नपासकसििग) आणि अनतय सतवर (अकाराधत आकाराधत इकाराधत उकाराधत) यावर अविाबन असत तरीही सथिपि नामाास जोडि जािार तवभलि परसतसपद पढीि तकतयात ददि आहत

29

तवभलि परसतसपद

ववभलि एकवचन बहवचन भधमका पठमा ओ आ कोि काय दवतया अा ए कशास कोिास तवतया एन एवह एणभ कसा किी कोिी चततथी आय सस आना कशाला किाला पञचमी आ समा महा एवह एणभ कशाहन किाहन

छटठी सस आना कशाचा किाचा सपतमी ए नसम ममह एस कशात कोिात आिपन (आ) (आ) साद दि हाक मारि

नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिाऱया शबदााना सवषनाम महितात मी आमही त तमही तो ती त तया कोि (परशिाथषक सवषनाम) ही मराठी सवषनाम आहत पालि भारत अमह तमह त य आणि क (परशिाथषक सवषनाम) ही सवषनाम आहत या सवषनामााची दखीि आठ ववभलि रप होतात पढीि पानाावरीि तकतयाा मधन कााही नाम व सवषनामााची ववभलि रप अभयासासाठी ददिी आहत

30

नर (अकाराधत पतलिाग) मानव मनषय

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा नरो नरा दवतया नरा नर

तवतया नरन नरवह नरणभ

चततथी नराय नरसय नराना पञचमी नरा नरमहा नरसमा नरवह नरणभ

छटठी नरसस नराना सिमी नर नरममह नरनसम नरस

आिपन नर नरा नरा

धचि (अकाराधत नपसकसििग) मन धचि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा धचिा धचिा धचिावन दवतया धचिा धचि धचिावन

तवतया धचिन धचिवह धचिणभ

चततथी धचिाय धचिसस धचिाना पञचमी धचिा धचिमहाधचिसमा धचिवह धचिणभ

छटठी धचिसस धचिाना सिमी धचि धचिममह धचिनसम धचिस

आिपन धचि धचिा धचिा धचिावन

31

पञञा (आकाराधत नसतरसििग) परजञा

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पञञा पञञा पञञायो दवतया पञा पञञा पञञायो तवतया पञञाय पञञावह पञञाणभ

चततथी पञञाय पञञाना पञचमी पञञाय पञञावह पञञाणभ

छटठी पञञाय पञञाना सिमी पञञाय पञञाया पञञास

आिपन पञञ पञञा पञञायो

पाणि (इकाराधत पतलिाग) हात

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पाणि पािी पाियो दवतया पाणिि पािी पाियो तवतया पाणिना पािीही पािीणभ

चततथी पाणिनो पाणिसस पािीना पञचमी पाणिना पाणिमहा पाणिसमा पािीही पािीणभ

छटठी पाणिनो पाणिसस पािीना सिमी पाणिममह पाणिनसम पाणिस पािीस

आिपन पाणि पािी पाणि पाियो

32

बोधध (इकाराधत नसतरसििग) जञान बदधी

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा बोधध बोधी बोधधयो बोधयो दवतया बोमधि बोधी बोधधयो बोधयो तवतया बोधधया बोधया बोधीवह बोधीणभ चततथी बोधधया बोधया बोधीना पञचमी बोधधया बोधया बोधीही बोधीणभ

छटठी बोधधया बोधया बोधीना सिमी बोधधया बोधया बोधया

बोमधि बोधो बोधधया बोधीस बोधधस

आिपन बोधध बोधी बोधधयो बोधयो

णभकख (उकाराधत पतलिाग) णभकष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा णभकख णभकख णभकखवो दवतया णभकखा णभकख णभकखवो तवतया णभकखना णभकखवह णभकखणभ

चततथी णभकखनो णभकखसस णभकखना पञचमी णभकखना णभकखसमा णभकखमहा णभकखवह णभकखणभ

छटठी णभकखनो णभकखसस णभकखना सिमी णभकखनसमा णभकखममह णभकखस णभकखस

आिपन णभकख णभकख णभकखव णभकखवो

33

वपत (उकाराधत पतलिाग) वपता

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा वपता वपतरो दवतया वपतरा वपतर वपतरो तवतया वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

चततथी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना पञचमी वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

छटठी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना सिमी वपतरर वपतरस वपतस वपतस

आिपन वपत वपता वपतरो

अमह (सवषनाम) मी ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा अहा मया असमा अमह नो दवतया मा ममा अमहा अमहाका अमह नो तवतया मया म अमहवह अमहणभ नो चततथी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो पञचमी मया अमहवह अमहणभ

छटठी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो सिमी मवय असमास अमहस

आिपन - - - - - -

34

तमह (सवषनाम) त

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा तवा तवा तमह वो दवतया ता तवा तवा तवा तमहा तमहाका तमह वो तवतया तवया तया त तमहवह तमहणभ वो चततथी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो पञचमी तवया तया तवमहा तमहवह तमहणभ

छटठी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो सिमी तववय तवय तमहस

आिपन - - - - - -

ता (पतलिाग)(सवषनाम) तो ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सो सयो ता ना (नपसक) त न तावन नावन

दवतया ता ना ता ना त न तावन नावन

तवतया तन नन तवह नवह तणभ नणभ

चततथी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना पञचमी तमहा अमहा नमहा तसमा तवह नवह तणभ नणभ

छटठी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना सिमी तममह अममह नममह तनसमा ननसमा अनसमा तस नस

आिपन - - - - - -

35

(सतरीसििग)(सवषनाम) ती

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सा सया ता ना तायो नायो दवतया ता ना ता ना तायो नायो तवतया ताय नाय तससा वतससा तावह नावह ताणभ नाणभ चततथी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा

वतससा तासा आसा तासाना

पञचमी ताय नाय तससा तावह नावह ताणभ नाणभ छटठी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा वतससा तासा आसा तासाना

सिमी वतससा तससा अससा ताया तससा वतससा तास आिपन - - - - - -

सबब (पतलिाग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबो सबबा (नपसक) सबब सबब सबबवन

दवतया सबबा सबबा सबब सबब सबबवन

तवतया सबबन सबबवह सबबणभ चततथी सबबसस सबबसाना पञचमी सबबमहा सबबसमा सबबवह सबबणभ

छटठी सबबसस सबबसा सबबसाना सिमी सबबममह सबबनसम सबबस

आिपन सबब सबबा सबब सबबवन सबब सबब सबबवन

36

सबब (सतरीसििग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबा सबबा सबबायो दवतया सबबा सबबा सबबायो तवतया सबबाय सबबावह सबबाणभ चततथी सबबससा सबबाय सबबासा सबबासाना पञचमी सबबाय सबबावह सबबाणभ

छटठी सबबसा सबबाय सबबासा सबबासाना सिमी सबबससा सबबाया सबबास

आिपन सबब सबबा सबबायो

ककि (पतलिाग)(सवषनाम) कोि ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा को ककि का (नपसक) क क कावन

दवतया का ककि का क क कावन

तवतया कन कवह कणभ चततथी कसस वकसस कसा कसाना पञचमी कमहा कसमा वकसमा कवह कणभ

छटठी कसस वकसस कसा कसाना सिमी कममह वकममह कनसम वकनसमा कस

आिपन - - - - - -

37

ककि (सतरीसििग)(सवषनाम) कोि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा का का कायो दवतया का का कायो तवतया काय कावह काणभ चततथी कससा काय कासा कासाना पञचमी काय कावह काणभ

छटठी कससा काय कासा कासाना सिमी कससा काया कास

आिपन - - - - - -

एत (पतलिाग)(सवषनाम) हा ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसो एता (नपसक)

एत एत एतावन

दवतया एता एना एता एत एन एत एतावन

तवतया एतन एतवह एतणभ चततथी एतसस एतसा एतसाना पञचमी एतमहा एतसमा एतवह एतणभ

छटठी एतसस एतसा एतसाना सिमी एतममह एतनसम एतस

आिपन - - - - - -

38

एत (सतरीसििग)(सवषनाम) ही

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसा एता एतायो दवतया एता एता एतायो तवतया एताय एतावह एताणभ चततथी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना पञचमी एताय एतावह एताणभ

छटठी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना सिमी एवतससा एतससा एतासा एतास

आिपन - - - - - -

ककि (त कोि) सबब (त सवष) एत (ह) ही नपसकसििगी सवषनामााची रप पठमा आणि दवतया ववभिी मध वगळी असतात तवतया त सिमी पयात या सवषनामााची रप पतलिागी सवषनामाासारखीच असतात पालि भारत खालिि परमाि सवषनाम आहत अमह = मी तमह = त अञञ = अधय पबब = पवष दतकखन = दणकषि उिर = उिर एक = एक अपर = पणशचम ता (सो सा ता) = तो ती त एत (एसो एता एता) = हा ही ह इम (अया अया इदा) = हा ही ह ककि (को का ककि) = तो कोि ती कोि त कोि सबब (सबबो सबबा सबबा) = त सवष तया सवष त सवष

39

िहमिक कपविनसि सिवपटक ndash सायिवनकायो - महावगगो १२ सचचसायि २ धममचककपविनवगगो

एका समया भगवा बारािलसया ववहरवत इलसपतन धमगदाय ततर खो भगवा पञ चवमगगय णभकख आमधतलस ndash ldquoदवम णभकखव अधता पबबजजतन न सववतबबा कतम दव यो चाया कामस कामसखतल लकानयोगो हीनो गममो पोथज जवनको अनररयो अनतथसावहतो यो चाया अिवकलमथानयोगो दकखो अनररयो अनतथसावहतो एत खो णभकखव उभो अधत अनपगमम मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवतrdquo कतमा च सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावािा सममाकहमनतो सममाआजीवो सममावायामो सममासतत सममासमायि अया खो सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत इदा खो पन णभकखव दकख अररयसच चा ndash जावतवप दकखा जरावप दकखा बयाधधवप दकखो मरिममप दकखा अमपपयवह समपयोगो दकखो वपयवह ववपपयोगो दकखो यममपचछा न लभवत तममप दकखा ndash साखखिन पञ चपादानकखधधा दकखा इदा खो पन णभकखव दकखसमदय अररयसच चा ndash याया तणहा पोनोबभववका नजधदरागसहगता ततरततराणभनजधदनी सययलथदाndash कामतणहा भवतणहा ववभवतणहा इदा खो पन णभकखव दकखतनरोि अररयसच चा ndash यो तससायव तणहाय अससववरागवनरोधो चागो पदटवनससगगो मलि अनालयो इदा खो पन णभकखव दकखतनरोिगायमनी पदटपदा अररयसच चा ndash अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावाचा सममाकममधतो सममाआजीवो सममावायामो सममासवत सममासमाधध पञ चपादानकखधधा = रपपादानकखधधो वदनपादानकखधधो सञ ञपादानकखधधो सङखारपादानकखधधो ववञ ञािपादानकखधधो

40

इलसपतन धमगदाय ndash आजचया सारनाथ च परातन नाव

ववहरवत = ववहार करीत होत धमगदाय = मगवन आमधतलस = आमातरि कि बोिावि सववतबब = सोबत रहातात कतम = कोित काम = भौवतक इचछा कामसखतलिक = भौवतक तपती हीनो = वनकषठ नीच पोथज जवनको = हानीकारक वदनाजनक गममो = परापय उपिबध अनतथ = अनथष सावहतो = न यकत अनतथसावहतो = अनथषपिष अनयोग = साधना अनररय = असभय अररय = शरषठ अि = सवतः वकिमथ = किर अपादान = दर करि सययलथदा = या परमाि अशा परकार साखखिन = साकषपान उभो = उभय दोधही अधत = अधतरात अधतरी दरमयान उपगमम = जवळ जाि अनपगमम = सरळ जवळ जाि ञाि = जञान अणभसमबदध = सापिष जञानी चकखकरिी = (ददवय)दषटीदायी ञािकरिी = जािीव दिारा उपसमाय = सातोरपिष अणभञञाय = जािीव दिार समबोधाय = जञानदायी वनबबानाय = वनवाषिदायी कतमा = कोिता सययलथदा = पढीि परमाि तद अनसार असस = सापिष ववराग = वरागय चागो = तयाग पदटवनससगगो = पररतयाग वनरोध = समळ नाश मलि = मलकत अनािय = अनासलकत पाच सावदना सका धध = रप (दषय सावदना)

वदना (शारीरी सावदना) साजञा (मानलसक सावदना) सासकार (वनमीती सावदना) ववजञान (चतना सावदना) ह पाच सावदना सका धध

41

िहमिककपविनसि ndash मराठी अनवाद

एकदा भगवात वारािसी मध ऋरीपतन यथीि मगवनात रहात होत तथ भगवाताानी पाच णभकखाचया साघास आमावतरत कि (आणि ववचारि) ldquoणभकखनो सधयसताानी दोन गोषटीचया सोबतीत राह नय कोितया दोन गोषटी भौवतक इचछा भौवतक तपती जी वनकषटीपरामपतची वदनाजनक असभय व अनथषपिष असत आणि दसरी सवयाकिरपरामपत (आतमकिर) जी दःखद असभय व अनथषपिष असत महिन ह णभकख या दोहोचया अधतरा (मधयाचया) जवळन जािारा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

णभकख कोिता हा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक सकलप समयक वािा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक सतमतत समयक समायि हाच तो मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख जधमि ह दःखद वदधतव ह दःखद वयाधध ह दःख मतय ह दःख अवपरयाशी सायोग ह दःख वपरयाचा ववयोग ह दःख जयाची अपकषा आह त परापत नसि ह दःख साकषपान पाच अपादान सका ध दःख

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखािी उतपलि ही िािसा - पनभषवाची सनह-सोबतीची यथ-तथ आनाददत करिारी साकषपान ndash तपतीची िािसा भौवतकाची िािसा अणभभौवतकाची िािसा

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखाि तनराकरि िािसपासन सापिष वरागय (िािसचा) समळ नाश तयाग (िािसपासन) मलकत आणि अनासलकत

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख तनराकरिािा मागा हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक साकलप समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक समवत समयक समाधध

42

वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ मागीि पाठातीि वाकयात आपि नाम आणि सवषनाम या परकारातीि शबदात होिार बदि पावहि याच वाकयात वकरया साागिार ज शबद (धात वकरयापद) आि होत तयातही कााही बदि झालयाच पावहि आह या बदिाच ववसतत वववचन आपि या पाठात पाह

कोितयाही वकरयबददि आपि जवहा बोितो तवहा १ ती वकरया होऊन घडन गििी असत २ ती वकरया होत घडत असत ककिवा ३ ती वकरया घडिार असत

जवहा वकरया घडन गििी असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भतकाळ महिजच तहययिनीकािो (अततत काि) असतो जवहा वकरया घडत असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात वतषमानकाळ महिजच पचिपननकािो (विमान काि) असतो जवहा वकरया घडिार असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो (अनागत काि) असतो या तीनही काळात धात वकरयापदािा परतयय (परसतसपद) िावि जात ह परससपद जस काळानरप वगळ असत तसच त वकरया करिाऱया कतयाषचया वचनावर (एकवचन बहवचन) आणि परर (परथम वदवतीय ततीय) अविाबन असत वतषमानकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

वतामानकाळ ndash पचिपननकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो धम म

मतजझमपररसो लस थ

पठमपररसो वत अमधत

या परससपदााना जोडन तयार होिारी कााही धाताची वतषमान काळाची (पचपननकािो) वकरयापदााचा अभयास आपि या पढीि पानाामधन करिार आहोत

43

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अनसमअममह असम अमह

मतजझमपररसो अलस अतथ

पठमपररसो अततथ समधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीधम बरधम बरवीम बरम

मतजझमपररसो बरवीलस बरलस बरवीथ बरथ

पठमपररसो बरवीवत बरवत (आह) बरवमधत (आह)

स ndash ऐकि एकवचन बहवचन

उिमपररसो सिोधम सिाधम सिोम सिाम

मतजझमपररसो सिोलस सिालस सिोथ सिाथ

पठमपररसो सिोवत सिावत सिमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो करोधम करोम

मतजझमपररसो करोलस करोथ

पठमपररसो करोवत करोमधत कबबमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तनोधम तनोम

मतजझमपररसो तनोलस तनोथ

पठमपररसो तनोवत तनोमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पससाधम पससाम

मतजझमपररसो पससलस पससथ

पठमपररसो पससवत पससमधत

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

16

पालि अकषरमािा पालि भारत एककचाळीस अकषर आहत या पकी पवहि आठ सवर आणि पढीि तहतीस वयञजन

सवर अ आ इ ई उ ऊ ए ओ वयञजन क ख ग घ ङ

च छ ज झ ञ

ट ठ ड ढ ि

त थ द ध न

प ि ब भ म

य र ि व स ह ळ ा

आठ सवराापकी अ इ उ ह ऱहसव सवर आणि आ ई ऊ ए ओ ह दीघष सवर

वयाजनाच पाच वगष अनकरम क-वगष च-वगष ट-वगष त-वगष आणि प-वगष

य पासन ळ पयात सात इतर वयञजन

अखरीस ा अनसवार ककिवा अननालसक वयाजन पालि भारत यास वनगगहीत महितात

17

कसमलिसि सिवपटक ndash अागिरवनकाय वतकवनपात पालळ (६६)

एवा म सता ndash एका समया भगवा कोसिस चाररका चरमानो महता णभकखसङघन सददधि यन कसमिा नाम कािामाना वनगमो तदवसरर अससोसा खो कसमलिया कािामा ndash ldquoसमिो खि भो गोतमो सकयपिो सकयकिा पबबजजतो कसमिा अनपपिो ता खो पन भवधता गोतमा एवा कलयािो वकलिसददो अबभगगतो ndash ldquoइवतवप सो भगवा अरहा सममासमबदधो ववज जाचरिसमपध नो सगतो लोकववद अनिरो पररसदममसारलथ सतथा दवमनससाना बदधो भगवाrsquoवत सो इमा लोका सदवका समारका सबरहमका सससमिबराहमणिि पजा सदवमनससा सया अणभञ ञा सतचछकतवा पवदवत सो धममा दसवत आददकलयािा मजझकलयािा पररयोसानकलयािा सातथा सबयञ जना कवलपररपणिा पररसदधा बरहमचररया पकासवत साध खो पन तथारपाना अरहता दससना होतीवत ldquo अथ खो कसमलिया कािामा यन भगवा तनपसङकममिस उपसङकधमतवा अपपकच च भगवधता अणभवादतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च भगवता सददधि सममोददिस सममोदनीया कथा सारिीया वीवतसारतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च यन भगवा तनञ जसिि पिामतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च नामगोिा सावतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च तणहीभता एकमधता वनसीददिस एकमधता वनलसध ना खो त कसमलिया कािामा भगवधता एतदवोचा ndash ldquoसमधत भधत एक समिबराहमिा कसमिा आगचछमधत त सका यव वादा दीपमधत जोतमधत परपपवादा पन खासमधत वमभमधत पररभवमधत ओमतकखा करोमधत अपरवप भधत एक समिबराहमिा कसमिा आगचछमधत तवप सका यव वादा दीपमधत जोतमधत परपपवादा पन खासमधत वमभमधत पररभवमधत ओमतकखा करोमधत तसा नो भधत अमहाका होतव कङखा होवत ववधचवकचछा ndash lsquoको स नाम इमसा भवता समिबराहमिाना सच चा आह को मसाrsquoवत rdquo ldquoअितञह वो कािामा कङखखता अिा ववधचवकतचछता कङखनीयव पन वो ठान ववधचवकचछा उपपध नाldquo ldquoएथ तमह कािामा मा अनससवन मा परमपराय मा इवतवकराय मा वपटकसमपदानन मा तक कहत मा नयहत मा आकारपररववतक कन मा दददटठवनजझानकखमधतया मा भबबरपताय मा समिो नो गरवत यदा तमह कािामा अिनाव जानययाथ ndash lsquoइम धममा अकसिा इम धममा सावज जा इम धममा ववञ ञगरवहता इम धममा समिा समाददध ना अवहताय दकखाय साविधतीrsquoवत अथ तमह कािामा पजहययाथ ldquo

18

चाररका = यातरा परवास चरमान = चाििारा विरिारा परवासी ससघि = सोबत वनगम = नगर शहर कसमलि = आजच कसररया नगर तदवसरर = तत अवसरर = तथ पोचि कािामा = कसमलि नगरातीि ववशीषठ िोक अससोसा = होत खो = वसततः वासतववक खि = खरोखर पबबजजतो = परवतजजत झाििा अनपपिो = परापत झािा कलयािो = नशीबवान पववतर वकलिसददो = वकतीमान अबभगगतो = वर गििा उननत िोकववद = सवष िोक जाििारा ववशवजञ अनिरो = असा दसरा नाही सवोिम पररसदमम = लशकषीत होत असिारा सारथी = रथ चािवविारा पढ निारा सतथा = शालसत करिारा लशकविारा मार = मनातीि अकशि परविी भिया सया = सवया आपोआप इमा = या अशा अणभञञा = अणभजञान सतचछकतवा = साकषात करतो पवदवत = परकट करतो ववजञावपत करतो आदद = आराभ मजझ = मधयाातर पररयोसान = शवट सातथ = साथष उपयकत सबयञजन = सबब वयाजन ndash सवाषकषर बरमहचररया = पाववतरय पकासवत = परकालशत करतो उपसङक = जवळ जाि अपपकचच = कवधचत कधध तरी अलपशः एकमधता = एका बाजिा वनसीदन = बसि सममोद = आनाद उलहास सारतवा = समरि करन सावतवा = साागन तणहीभता = गपचप एतदवोच = एतत वच = अस बोिि सका यव = सवताचा वादा = ववचार लसदधाात दीपन = परकालशत करि जोतन = चमकववि पन = परात परपप = दसऱयाचा इतरााचा खासमधत = दोर दि अपशबद बोिि वमभमधत = घिा करतात पररभवन = कनिदा करि ओमतकखा = वनमनतम नीचतम अपर = दसरा पणशचम अधय कङखा = शाका साशय ववधचवकचछा = अववशवास साशय अितञह = पयाषपत इवतवकराय = मितः असि नयहत = खावतरिायक पररववतकक = परामशष वनजझान = अातयाषम

19

खमधतय = सहनशीि सहनयोगय धमम = गिववशर गिधमष सावजजा = सदोर ववञञा = वववक गरवहता = कनिदनीय समिा = समसत समाददनन = अागीकार करि सवीकारि सावि = ववदयमान असि असि पजहययाथ = तयाग करा

कसमलिसि ndash मराठी अनवाद मी अस ऐकि आह एकदा भगवात मोठया परवासी णभकखसाघासह कौशि (दशाचया) यातरत असता कािामााचया (जमातीचया) कसमलि नावाचया नगरात पोचि कसमलि ह खरतर कािामााचच ह शरमि शाकयकळातीि परवतजजत शाकयपतर गौतम खरोखरच (आपलयािा) परापत झाि आहत वासतववक आता गौतम पववतर उननत व कीतीमान आह जो दीपयमान योगयतापरापत समयक बदधीचा ववदया व आचरिान सापनन सधमागाषवर जात असििा सवष िोक जाििारा (सवषजञ) सवोिम असा लशकषीत होऊ असिाऱयााना पढ निारा सामाधय आणि असामाधय िोकााना शालसत करिारा असा तो बदध तो असामाधय जनााना भियााना पववतर जनााना शरमि-बरामहि जनााना आपोआपच अणभजञानाचा साकषातकार परकट करतो अस ततवजञान दतो ज आराभी वहतकर मधयाधही वहतकर आणि अावतमतः वहतकर साथष सवाषकषर समसत पररपिष पररशदध आणि पववतरतन परकालशत आह या िाभपरद रपान योगय दशषन होत आह अशा ररतीन कसमिीच कािामा भगवातााजवळ आि कााही (िोक) जवळ जाऊन भगवातााना अणभवादन करन एकाबाजिा बसि कााही (तयााचया) सावनधयान उलहालसत झाि कााही आनादान समती-ववसमत होऊन एकाबाजिा बसि कााहीजि भगवातााना हात जोडन परिाम करन एका बाजिा बसि कााही जि नाम-गोतर साागन एकाबाजिा बसि एका बाजिा बसन कसमलिच कािामा भगवातााना अस महिाि की ldquoशाधती भधत कोिी एक बरामहि-शरमि कसमलिस यतात त सवतःची ततव परकालशत करतात चमकववतात परात इतरााचया ततवााना दोर दतात घिा करतात कनिदा करतात नीच करतात भधत दसऱयाादा कोिी एक बरामहि-शरमि कसमलिस यतात तयाानी सवतःची ततव परकालशत

20

करतात चमकववतात परात इतरााचया ततवााना दोर दतात घिा करतात कनिदा करतात नीच करतात महिन ह भधत आमहास शाका होत साशय यतो ndash यापकी कोिता शरमि-बरामहि सतय बोितो कोिता खोट बोितो rdquo ldquoह कािामा आपिास शाका आणि साशय आह या दठकािी अशी शाका व साशय यि पयाषपत आहrdquo ldquoह कािामा (कवळ) ऐकणयान नाही पारापाररकतन नाही मितः असलयान नाही धारमिक पसतकात असलयान नाही तकष -हतन नाही खातरी असलयान नाही मागीि परामशाषन नाही अातयाषमी दषटीन समजन नाही भवय-रपान (भारन) नाही शरमि व जषठााचया (साागणया) न नाही तर ह कािामा सवतः जािन घया (की) ज ततव अकशि आह ज ततव सदोर आह जया ततवााना ववदवान दोरी महितात जया ततवााना सापिष अागीकारि सवाासाठी अवहताच आणि दखाःच आह ह कािामा अशा (ततवाा) चा (सवषथा) तयाग कराrdquo

21

वाकयातीि शबद आणि तयाि भद

मानव सावाद करतात तवहा त एकमकााना कााही ववचरतात आणि ज ववचारि त साागतात या ववचारणयात आणि साागणयात कााहीतरी lsquoअसिrsquo ककिवा कााहीतरी lsquoघडिrsquo असत या असणया-घडणयाचा थट साबाधीत महिजच lsquoजो कोिी असतोrsquo अथवा lsquoजो कोिी घडववतोrsquo ldquoतोrdquo महिज सावादातीि वाकयात असििा कताा हा कताष कधी एकटा (एकविन) तर कधी समह रपात (बहविन) असतो तसच हा कताष कधी परर (पलिीग) कधी सतरी (सतरीलििग) तर कधी या दोहोहन वगळा (नपसकलििग) असतो या कतयाषिा एक ववधान ककिवा नाव असत जयान तो वनणशचत ओळखिा जातो या नावािाच नाम महटि जात जवहा याच कतयाषचा पधहा पधहा उलिख होतो तवहा पवहलया उलिखा नातर यिाऱया पढीि उलिखात या नावाचया ऐवजी एक वगळ ववधान वापरि जात या ववधानािा सवानाम महितात

सावादातीि वाकयातन सावादकताष सवतः बददि बोितो तवहा तयािा परथम परर महिज उिमपररसो महितात जयाचयाशी सावाद किा जातो आह तयाचा वाकयात उलिख होतो तवहा तयािा वदवतीय परर महिज मजझिमपररसो महितात जवहा सावादातीि वाकयात सावाद करिाऱया दोहोहन वगळा तीसऱयाच कोिाचा उलिख असतो तवहा तयािा ततीय परर महिज पठमपररसो महितात

वाकयातन वयकत होिाऱया घडणयाचा थट साबध जसा कतयाषशी असतो तसच वाकयातीि घडि जयाचयाशी घडत तो महिज वाकयातीि कमा या कमाषसही एकवचन बहवचन तसच पलिीग सतरीसििग व नपसकसििग अस भद असतात तसच कमषही उिमपररसो मतजझमपररसो व पठमपररसो अशा सवरपात यत

जया शबदान वाकयातीि असि ककिवा घडि साागीति जात तया शबदािा तकरयापद महितात वकरयापदातीि शबद एका मळ शबदािा परतयय महिज परसतसपद जोडन किि रप असत या मळ शबदािा िात महितात धातिा जोडणयाच परससपद (परतयय) उिमपररसो मतजझमपररसो व पठमपररसो तसच एकवचन व बहवचन या कतयाषचया भदावर अविाबन असत वाकयात साागीतििी वकरया क वहा घडिी ह साागिारा वकरयापद शबदातीि बदि ह एक महतवाचा भद होय वकरया वतषमानात घडत असलयास वतषमान काळ महिजच पिपननकािो या पवीच घडिी असलयास भतकाळ महिजच तहययिनीकािो आणि वकरया पढ घडिार असलयास भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो महितात वतषमानकाळास

22

विमानकािो भतकाळास अतततकािो आणि भववषयकाळास अनागतकािो असही साबोधि जात

योच बदधा अततताि योच बदधा अनागता पचिपननाि यो बदधा अहा वादाधम सबबदा या सिातन तीनही काळााची नाव वनणशचत समरिात रहातीि

23

महामङगलसि (सि १ ndash ७) सिवपटक - खददकवनकाय ndash खददकपाठपालळ

lsquolsquoबह दवा मनससा च मङगलावन अधचधतया

आकङखमाना सोतथाना बरवह मङगलमिमाrsquorsquo १

lsquolsquoअसवना च बालाना पतणडतानञ च सवना पजा च पजनययाना एता मङगलमिमा २

lsquolsquoपवतरपदसवासो च पबब च कतपञ ञता अिसममापणिधध च एता मङगलमिमा ३

lsquolsquoबाहसच चञ च लसपपञ च ववनयो च सलसतकखतो

सभालसता च या वाचा एता मङगलमिमा ४

lsquolsquoमातावपत उपटठाना पिदारसस सङगहो अनाकला च कममधता एता मङगलमिमा ५

lsquolsquoदानञ च धममचररया च ञातकानञ च सङगहो

अनवज जावन कममावन एता मङगलमिमा ६

lsquolsquoआरती ववरती पापा मज जपाना च सायमो अपपमादो च धममस एता मङगलमिमा ७

धचधता = काळजी ववचार समसया अधचधतया = काळजीन ववचारान आकङख = आकााकषा आकङखमाना = आकााकषा करिार सोततथ = कलयाि सरकषा कषम बरवह = बोिाव साागव सवना = सागत करि बाि = मखष अजञानी पवतरप = अनकि दस = दश परदश वास = रहाि पञञता = पवषता पराथधमकता सचचञच = जञान लसपपञ च = कौशलय उपटठान = सवा अनाकि = वनणशचित अनवजज = अवजयष आरवत = तयाग ववरती = दर रहाि पाप = दषकतय वाइट कती

24

महामङगलसि मराठी अनवाद ( सि १ ndash ७) (महामङगिसिािी परासततावना ndash भगवान एकदा शरावनसत यथीि अनाथवपणडकाचया जतवन बागत बसि असता रातर समयी एक दवता तथ यवन भगवधताना अणभवादन करन गय सवरपात महिािी ) अनक शरषठ(मानव) व (सामाधय)मानव यााच मागिाचया ववचारान कलयािाचया अनक आकााकषाा करिाराा साठी (आपि) उिम व मागि साागाव १ (यावर भगवधतानी ददिि उिर ) मखााची सागत नसावी पाधडतााची सागत असावी पजनीयााची पजा वहावी ह उिम व मागि २ अनकि (योगय) परदशात रहाव पणय कतयास (सतकतयास) पवषता (पराथधमकता) असावी सवया समयक असणयाचा वनशचय ठवावा ह उिम व मागि ३ अधधक जञान कौशलय आणि ववनय याानी सलशणकषत वहाव बोिताना चाागि भाषय कराव ह उिम व मागि ४ माता-वपतयााची सवा करावी पतर व पतनी च वहत कराव वनणशचित कायष कराव ह उिम व मागि ५ दान कराव सदाचरि कराव आपतजनााच वहत कराव अवजयष तच कराव ह उिम व मागि ६ दषकतय तयागाव तयापासन दर रहाव मदयपानापासन सायधमत रहाव सदगिाा बददि परमाद नसावा ह उिम व मागि ७

25

महामङगलसि (सि ८ ndash १२)

lsquolsquoगारवो च वनवातो च सधतदटठ च कतञ ञता कालन धममससवना एता मङगलमिमा ८

lsquolsquoखधती च सोवचससता समिानञ च दससना कालन धममसाकचछा एता मङगलमिमा ९

lsquolsquoतपो च बरहमचररयञ च अररयसच चान दससना वनबबानसतचछवकररया च एता मङगलमिमा १०

lsquolsquoिटठसस लोकधममवह धचिा यसस न कमपवत असोका ववरजा खमा एता मङगलमिमा ११

lsquolsquoएताददसावन कतवान सबबतथमपराजजता सबबतथ सोततथा गचछमधत ता तसा मङगलमिमrsquorsquo १२

सख आणि दःख यश आणि अपयश कनिदा आणि सतती िाभ आणि कषती

ह आठ लोक-सवभाव आहत गारवो = गौरव वनवातो = अवमान सधतदटठ = सातषटी कतञञता = कतजञता खमधत = सहनशीिता सोवचचसता = ववनमरता साकचछा = चचाष बरहमचररय = शरषठ जीवन वनबबान = वनवाषि सतचछवकररया = साकषावतकरि िट = भरि भारि िोकधमम = िोकसवभाव यसस = जो कोिी ववरजा = वनमषळ खमा = कषम सख एताददसावन = अशा परकार

26

महामङगलसि मराठी अनवाद (सि ८ ndash १२) गौरव अथवा अवमान ककिवा सातषटी या (सवाा) बददि कतजञ असाव वळो-वळी सवदवचारााच शरवि कराव ह उिम व मागि ८ सहनशीिता व ववनमरता बाळगावी शरमिााच दशषन कराव आणि वळो-वळी सवदवचारााची चचाष करावी ह उिम व मागि ९ शरषठ जीवनासाठी आणि शरषठ (चार) सतय यासाठी साधना करावी वनवाषिाचया साकषावतकरिा साठी (साधना करावी) ह उिम व मागि १० आठ िोक-सवभावान भारनही जया कोिाच धचि का वपत होत नाही (परात) शोकरहीत आणि वनमषळ कषमपिष रहात ह उिम व मागि ११ अशा परकार कलयान (जो) सवषतर अपराजजत रहातो सवषथा कलयािाकड जातो ह तयाच उिम व मागि १२

27

वाकयातीि शबदात होिार बदि - १ दवदिो हासा पससवत दवदि हासािा पहातो दवदिो िन आहरती दवदि िनषयािा आितो दवदिन धना तजन योजवत दवदिान धनषयािा बाि िाविा दवदिाय हाससस कामता होमधत दवदिािा हासाची इचछा होती ववदध हासो नभसतमा पतवत जखमी हास आकाशातन पडतो यसतस तजनो तस हासो झयािा बाि तयािा हास दवदिसस यििससतम अनकमपा नततथ दवदिाचया मनात करिा नाही गोतमा हासा ओभरती गौतमा हास घवन जा

वरीि आठ वाकयात शबदात होिार आठ परकारच बदि ददसत आहत बदिि शबद ठळक कि आहत आणि ह शबद वयलकत वसत अथवा ततसम गोषटीची नाव (अथवा नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिार शबद) आहत जस

- दवदि व गोतम ही वयसकतिची नाव आहत - हास ह पकषाच नाव आह तर धन व तजन ही वसताची नाव आहत - नभ आणि धचि ही दखीि नावच आहत - वरीि सवष वाकयातीि वयलकत आणि वसत एककच आहत

नावािा मराठी वयाकरिात आणि पालि वयाकरिातही नाम अस महितात या वयलकत आणि वसत एकक असलयान ह एकविन आह नामात अथवा सवषनामात बदि होताना तयाचया अखरीस एक वा दोन अकषर जोडिी जातात या शबदबदिास पालि भारत तवभलि (मराठीत ववभलकत) महितात

णभकख जतवना आगचछमधत णभकख जतवनात आि बदधा णभकखवो सदधमा दसवत बदधाानी णभकखना सदधमष ददिा णभकखतह बदधाय नममधत णभकखनी बदधााना नमन कि णभकखनो गामणिना भोजना दसवत णभकखना गाव-मखयान भोजन ददि गामवासी णभकखणभ धममा आकङखवत गरामसथ णभकखकडन धमष इतचछतात गामवासी णभकखन मानसी गरामवासीनी णभकखिा सधमान किा णभकखमहह खीिासवो होमधत णभकखत आशरव-कषीिता असत णभकखव मा पमादो रमसस धचिा णभकखनो परमादात मन रमव नका

28

वरीि वाकयात णभकख या नामाच बहविन यत व तयाचया रपात आठ ववभसकतिच (बहविन तवभलि) बदि ददसत आहत

वाकयात उपयोजजिलया परतयक नामाची (सवषनामाची) एक भधमका असत या भधमकनसार तयाच ववभकतीच रप तयार होत पढीि तकतयात आठ वाकयात गौतम गोतम या नामाची आठ ववभलकत रप आणि याच शबदाची वाकयातीि भधमका लिहीिी आह

तवभकती पालि वाकय मराठी वाकय भयमका

परथमा गोतम राज-पासाद बवह वनकखमवत | गौतम राजवाडयाबाहर वनघाला

कोि काय

वदवतीया गोतमा वगिान महलिक पतसस | गौतमास आजारी वदध ददसला

कशास कोिास

ततीया गोतमन ककिकराना बहा पञह पतचछ | गौतमान सवकास अनक परशि ववचारल

कसा किी कोिी

चतथी गोतमनो बह ववसजजन िणभ | गौतमाला अनक उिर धमळािी

कशाला किाला

पाचमी गोतमसमा कसि-पञा कोधच नततथ | गौतमाहन कशि-बदधी किीही नाही

कशाहन किाहन

शषठी गोतमसस पञा सममासा अततथ | गौतमाची बदधी समयक आह

कशाचा किाचा

सपतमी गोतमनसम कोधो नततथ | गौतमात करोध नाही

कशात कोिात

साबोधन गोतमा अमहाका सदधमा दवत | गौतमा आमहास सदधमम दयावा

साद दि हाक मारि

ववभलकतच रप (ववभलि) नामाचया विन (एकवचन बहवचन) लििग (पतलिाग नसतरसििग नपासकसििग) आणि अनतय सतवर (अकाराधत आकाराधत इकाराधत उकाराधत) यावर अविाबन असत तरीही सथिपि नामाास जोडि जािार तवभलि परसतसपद पढीि तकतयात ददि आहत

29

तवभलि परसतसपद

ववभलि एकवचन बहवचन भधमका पठमा ओ आ कोि काय दवतया अा ए कशास कोिास तवतया एन एवह एणभ कसा किी कोिी चततथी आय सस आना कशाला किाला पञचमी आ समा महा एवह एणभ कशाहन किाहन

छटठी सस आना कशाचा किाचा सपतमी ए नसम ममह एस कशात कोिात आिपन (आ) (आ) साद दि हाक मारि

नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिाऱया शबदााना सवषनाम महितात मी आमही त तमही तो ती त तया कोि (परशिाथषक सवषनाम) ही मराठी सवषनाम आहत पालि भारत अमह तमह त य आणि क (परशिाथषक सवषनाम) ही सवषनाम आहत या सवषनामााची दखीि आठ ववभलि रप होतात पढीि पानाावरीि तकतयाा मधन कााही नाम व सवषनामााची ववभलि रप अभयासासाठी ददिी आहत

30

नर (अकाराधत पतलिाग) मानव मनषय

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा नरो नरा दवतया नरा नर

तवतया नरन नरवह नरणभ

चततथी नराय नरसय नराना पञचमी नरा नरमहा नरसमा नरवह नरणभ

छटठी नरसस नराना सिमी नर नरममह नरनसम नरस

आिपन नर नरा नरा

धचि (अकाराधत नपसकसििग) मन धचि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा धचिा धचिा धचिावन दवतया धचिा धचि धचिावन

तवतया धचिन धचिवह धचिणभ

चततथी धचिाय धचिसस धचिाना पञचमी धचिा धचिमहाधचिसमा धचिवह धचिणभ

छटठी धचिसस धचिाना सिमी धचि धचिममह धचिनसम धचिस

आिपन धचि धचिा धचिा धचिावन

31

पञञा (आकाराधत नसतरसििग) परजञा

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पञञा पञञा पञञायो दवतया पञा पञञा पञञायो तवतया पञञाय पञञावह पञञाणभ

चततथी पञञाय पञञाना पञचमी पञञाय पञञावह पञञाणभ

छटठी पञञाय पञञाना सिमी पञञाय पञञाया पञञास

आिपन पञञ पञञा पञञायो

पाणि (इकाराधत पतलिाग) हात

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पाणि पािी पाियो दवतया पाणिि पािी पाियो तवतया पाणिना पािीही पािीणभ

चततथी पाणिनो पाणिसस पािीना पञचमी पाणिना पाणिमहा पाणिसमा पािीही पािीणभ

छटठी पाणिनो पाणिसस पािीना सिमी पाणिममह पाणिनसम पाणिस पािीस

आिपन पाणि पािी पाणि पाियो

32

बोधध (इकाराधत नसतरसििग) जञान बदधी

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा बोधध बोधी बोधधयो बोधयो दवतया बोमधि बोधी बोधधयो बोधयो तवतया बोधधया बोधया बोधीवह बोधीणभ चततथी बोधधया बोधया बोधीना पञचमी बोधधया बोधया बोधीही बोधीणभ

छटठी बोधधया बोधया बोधीना सिमी बोधधया बोधया बोधया

बोमधि बोधो बोधधया बोधीस बोधधस

आिपन बोधध बोधी बोधधयो बोधयो

णभकख (उकाराधत पतलिाग) णभकष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा णभकख णभकख णभकखवो दवतया णभकखा णभकख णभकखवो तवतया णभकखना णभकखवह णभकखणभ

चततथी णभकखनो णभकखसस णभकखना पञचमी णभकखना णभकखसमा णभकखमहा णभकखवह णभकखणभ

छटठी णभकखनो णभकखसस णभकखना सिमी णभकखनसमा णभकखममह णभकखस णभकखस

आिपन णभकख णभकख णभकखव णभकखवो

33

वपत (उकाराधत पतलिाग) वपता

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा वपता वपतरो दवतया वपतरा वपतर वपतरो तवतया वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

चततथी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना पञचमी वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

छटठी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना सिमी वपतरर वपतरस वपतस वपतस

आिपन वपत वपता वपतरो

अमह (सवषनाम) मी ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा अहा मया असमा अमह नो दवतया मा ममा अमहा अमहाका अमह नो तवतया मया म अमहवह अमहणभ नो चततथी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो पञचमी मया अमहवह अमहणभ

छटठी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो सिमी मवय असमास अमहस

आिपन - - - - - -

34

तमह (सवषनाम) त

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा तवा तवा तमह वो दवतया ता तवा तवा तवा तमहा तमहाका तमह वो तवतया तवया तया त तमहवह तमहणभ वो चततथी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो पञचमी तवया तया तवमहा तमहवह तमहणभ

छटठी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो सिमी तववय तवय तमहस

आिपन - - - - - -

ता (पतलिाग)(सवषनाम) तो ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सो सयो ता ना (नपसक) त न तावन नावन

दवतया ता ना ता ना त न तावन नावन

तवतया तन नन तवह नवह तणभ नणभ

चततथी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना पञचमी तमहा अमहा नमहा तसमा तवह नवह तणभ नणभ

छटठी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना सिमी तममह अममह नममह तनसमा ननसमा अनसमा तस नस

आिपन - - - - - -

35

(सतरीसििग)(सवषनाम) ती

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सा सया ता ना तायो नायो दवतया ता ना ता ना तायो नायो तवतया ताय नाय तससा वतससा तावह नावह ताणभ नाणभ चततथी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा

वतससा तासा आसा तासाना

पञचमी ताय नाय तससा तावह नावह ताणभ नाणभ छटठी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा वतससा तासा आसा तासाना

सिमी वतससा तससा अससा ताया तससा वतससा तास आिपन - - - - - -

सबब (पतलिाग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबो सबबा (नपसक) सबब सबब सबबवन

दवतया सबबा सबबा सबब सबब सबबवन

तवतया सबबन सबबवह सबबणभ चततथी सबबसस सबबसाना पञचमी सबबमहा सबबसमा सबबवह सबबणभ

छटठी सबबसस सबबसा सबबसाना सिमी सबबममह सबबनसम सबबस

आिपन सबब सबबा सबब सबबवन सबब सबब सबबवन

36

सबब (सतरीसििग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबा सबबा सबबायो दवतया सबबा सबबा सबबायो तवतया सबबाय सबबावह सबबाणभ चततथी सबबससा सबबाय सबबासा सबबासाना पञचमी सबबाय सबबावह सबबाणभ

छटठी सबबसा सबबाय सबबासा सबबासाना सिमी सबबससा सबबाया सबबास

आिपन सबब सबबा सबबायो

ककि (पतलिाग)(सवषनाम) कोि ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा को ककि का (नपसक) क क कावन

दवतया का ककि का क क कावन

तवतया कन कवह कणभ चततथी कसस वकसस कसा कसाना पञचमी कमहा कसमा वकसमा कवह कणभ

छटठी कसस वकसस कसा कसाना सिमी कममह वकममह कनसम वकनसमा कस

आिपन - - - - - -

37

ककि (सतरीसििग)(सवषनाम) कोि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा का का कायो दवतया का का कायो तवतया काय कावह काणभ चततथी कससा काय कासा कासाना पञचमी काय कावह काणभ

छटठी कससा काय कासा कासाना सिमी कससा काया कास

आिपन - - - - - -

एत (पतलिाग)(सवषनाम) हा ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसो एता (नपसक)

एत एत एतावन

दवतया एता एना एता एत एन एत एतावन

तवतया एतन एतवह एतणभ चततथी एतसस एतसा एतसाना पञचमी एतमहा एतसमा एतवह एतणभ

छटठी एतसस एतसा एतसाना सिमी एतममह एतनसम एतस

आिपन - - - - - -

38

एत (सतरीसििग)(सवषनाम) ही

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसा एता एतायो दवतया एता एता एतायो तवतया एताय एतावह एताणभ चततथी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना पञचमी एताय एतावह एताणभ

छटठी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना सिमी एवतससा एतससा एतासा एतास

आिपन - - - - - -

ककि (त कोि) सबब (त सवष) एत (ह) ही नपसकसििगी सवषनामााची रप पठमा आणि दवतया ववभिी मध वगळी असतात तवतया त सिमी पयात या सवषनामााची रप पतलिागी सवषनामाासारखीच असतात पालि भारत खालिि परमाि सवषनाम आहत अमह = मी तमह = त अञञ = अधय पबब = पवष दतकखन = दणकषि उिर = उिर एक = एक अपर = पणशचम ता (सो सा ता) = तो ती त एत (एसो एता एता) = हा ही ह इम (अया अया इदा) = हा ही ह ककि (को का ककि) = तो कोि ती कोि त कोि सबब (सबबो सबबा सबबा) = त सवष तया सवष त सवष

39

िहमिक कपविनसि सिवपटक ndash सायिवनकायो - महावगगो १२ सचचसायि २ धममचककपविनवगगो

एका समया भगवा बारािलसया ववहरवत इलसपतन धमगदाय ततर खो भगवा पञ चवमगगय णभकख आमधतलस ndash ldquoदवम णभकखव अधता पबबजजतन न सववतबबा कतम दव यो चाया कामस कामसखतल लकानयोगो हीनो गममो पोथज जवनको अनररयो अनतथसावहतो यो चाया अिवकलमथानयोगो दकखो अनररयो अनतथसावहतो एत खो णभकखव उभो अधत अनपगमम मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवतrdquo कतमा च सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावािा सममाकहमनतो सममाआजीवो सममावायामो सममासतत सममासमायि अया खो सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत इदा खो पन णभकखव दकख अररयसच चा ndash जावतवप दकखा जरावप दकखा बयाधधवप दकखो मरिममप दकखा अमपपयवह समपयोगो दकखो वपयवह ववपपयोगो दकखो यममपचछा न लभवत तममप दकखा ndash साखखिन पञ चपादानकखधधा दकखा इदा खो पन णभकखव दकखसमदय अररयसच चा ndash याया तणहा पोनोबभववका नजधदरागसहगता ततरततराणभनजधदनी सययलथदाndash कामतणहा भवतणहा ववभवतणहा इदा खो पन णभकखव दकखतनरोि अररयसच चा ndash यो तससायव तणहाय अससववरागवनरोधो चागो पदटवनससगगो मलि अनालयो इदा खो पन णभकखव दकखतनरोिगायमनी पदटपदा अररयसच चा ndash अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावाचा सममाकममधतो सममाआजीवो सममावायामो सममासवत सममासमाधध पञ चपादानकखधधा = रपपादानकखधधो वदनपादानकखधधो सञ ञपादानकखधधो सङखारपादानकखधधो ववञ ञािपादानकखधधो

40

इलसपतन धमगदाय ndash आजचया सारनाथ च परातन नाव

ववहरवत = ववहार करीत होत धमगदाय = मगवन आमधतलस = आमातरि कि बोिावि सववतबब = सोबत रहातात कतम = कोित काम = भौवतक इचछा कामसखतलिक = भौवतक तपती हीनो = वनकषठ नीच पोथज जवनको = हानीकारक वदनाजनक गममो = परापय उपिबध अनतथ = अनथष सावहतो = न यकत अनतथसावहतो = अनथषपिष अनयोग = साधना अनररय = असभय अररय = शरषठ अि = सवतः वकिमथ = किर अपादान = दर करि सययलथदा = या परमाि अशा परकार साखखिन = साकषपान उभो = उभय दोधही अधत = अधतरात अधतरी दरमयान उपगमम = जवळ जाि अनपगमम = सरळ जवळ जाि ञाि = जञान अणभसमबदध = सापिष जञानी चकखकरिी = (ददवय)दषटीदायी ञािकरिी = जािीव दिारा उपसमाय = सातोरपिष अणभञञाय = जािीव दिार समबोधाय = जञानदायी वनबबानाय = वनवाषिदायी कतमा = कोिता सययलथदा = पढीि परमाि तद अनसार असस = सापिष ववराग = वरागय चागो = तयाग पदटवनससगगो = पररतयाग वनरोध = समळ नाश मलि = मलकत अनािय = अनासलकत पाच सावदना सका धध = रप (दषय सावदना)

वदना (शारीरी सावदना) साजञा (मानलसक सावदना) सासकार (वनमीती सावदना) ववजञान (चतना सावदना) ह पाच सावदना सका धध

41

िहमिककपविनसि ndash मराठी अनवाद

एकदा भगवात वारािसी मध ऋरीपतन यथीि मगवनात रहात होत तथ भगवाताानी पाच णभकखाचया साघास आमावतरत कि (आणि ववचारि) ldquoणभकखनो सधयसताानी दोन गोषटीचया सोबतीत राह नय कोितया दोन गोषटी भौवतक इचछा भौवतक तपती जी वनकषटीपरामपतची वदनाजनक असभय व अनथषपिष असत आणि दसरी सवयाकिरपरामपत (आतमकिर) जी दःखद असभय व अनथषपिष असत महिन ह णभकख या दोहोचया अधतरा (मधयाचया) जवळन जािारा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

णभकख कोिता हा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक सकलप समयक वािा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक सतमतत समयक समायि हाच तो मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख जधमि ह दःखद वदधतव ह दःखद वयाधध ह दःख मतय ह दःख अवपरयाशी सायोग ह दःख वपरयाचा ववयोग ह दःख जयाची अपकषा आह त परापत नसि ह दःख साकषपान पाच अपादान सका ध दःख

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखािी उतपलि ही िािसा - पनभषवाची सनह-सोबतीची यथ-तथ आनाददत करिारी साकषपान ndash तपतीची िािसा भौवतकाची िािसा अणभभौवतकाची िािसा

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखाि तनराकरि िािसपासन सापिष वरागय (िािसचा) समळ नाश तयाग (िािसपासन) मलकत आणि अनासलकत

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख तनराकरिािा मागा हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक साकलप समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक समवत समयक समाधध

42

वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ मागीि पाठातीि वाकयात आपि नाम आणि सवषनाम या परकारातीि शबदात होिार बदि पावहि याच वाकयात वकरया साागिार ज शबद (धात वकरयापद) आि होत तयातही कााही बदि झालयाच पावहि आह या बदिाच ववसतत वववचन आपि या पाठात पाह

कोितयाही वकरयबददि आपि जवहा बोितो तवहा १ ती वकरया होऊन घडन गििी असत २ ती वकरया होत घडत असत ककिवा ३ ती वकरया घडिार असत

जवहा वकरया घडन गििी असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भतकाळ महिजच तहययिनीकािो (अततत काि) असतो जवहा वकरया घडत असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात वतषमानकाळ महिजच पचिपननकािो (विमान काि) असतो जवहा वकरया घडिार असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो (अनागत काि) असतो या तीनही काळात धात वकरयापदािा परतयय (परसतसपद) िावि जात ह परससपद जस काळानरप वगळ असत तसच त वकरया करिाऱया कतयाषचया वचनावर (एकवचन बहवचन) आणि परर (परथम वदवतीय ततीय) अविाबन असत वतषमानकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

वतामानकाळ ndash पचिपननकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो धम म

मतजझमपररसो लस थ

पठमपररसो वत अमधत

या परससपदााना जोडन तयार होिारी कााही धाताची वतषमान काळाची (पचपननकािो) वकरयापदााचा अभयास आपि या पढीि पानाामधन करिार आहोत

43

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अनसमअममह असम अमह

मतजझमपररसो अलस अतथ

पठमपररसो अततथ समधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीधम बरधम बरवीम बरम

मतजझमपररसो बरवीलस बरलस बरवीथ बरथ

पठमपररसो बरवीवत बरवत (आह) बरवमधत (आह)

स ndash ऐकि एकवचन बहवचन

उिमपररसो सिोधम सिाधम सिोम सिाम

मतजझमपररसो सिोलस सिालस सिोथ सिाथ

पठमपररसो सिोवत सिावत सिमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो करोधम करोम

मतजझमपररसो करोलस करोथ

पठमपररसो करोवत करोमधत कबबमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तनोधम तनोम

मतजझमपररसो तनोलस तनोथ

पठमपररसो तनोवत तनोमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पससाधम पससाम

मतजझमपररसो पससलस पससथ

पठमपररसो पससवत पससमधत

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

17

कसमलिसि सिवपटक ndash अागिरवनकाय वतकवनपात पालळ (६६)

एवा म सता ndash एका समया भगवा कोसिस चाररका चरमानो महता णभकखसङघन सददधि यन कसमिा नाम कािामाना वनगमो तदवसरर अससोसा खो कसमलिया कािामा ndash ldquoसमिो खि भो गोतमो सकयपिो सकयकिा पबबजजतो कसमिा अनपपिो ता खो पन भवधता गोतमा एवा कलयािो वकलिसददो अबभगगतो ndash ldquoइवतवप सो भगवा अरहा सममासमबदधो ववज जाचरिसमपध नो सगतो लोकववद अनिरो पररसदममसारलथ सतथा दवमनससाना बदधो भगवाrsquoवत सो इमा लोका सदवका समारका सबरहमका सससमिबराहमणिि पजा सदवमनससा सया अणभञ ञा सतचछकतवा पवदवत सो धममा दसवत आददकलयािा मजझकलयािा पररयोसानकलयािा सातथा सबयञ जना कवलपररपणिा पररसदधा बरहमचररया पकासवत साध खो पन तथारपाना अरहता दससना होतीवत ldquo अथ खो कसमलिया कािामा यन भगवा तनपसङकममिस उपसङकधमतवा अपपकच च भगवधता अणभवादतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च भगवता सददधि सममोददिस सममोदनीया कथा सारिीया वीवतसारतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च यन भगवा तनञ जसिि पिामतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च नामगोिा सावतवा एकमधता वनसीददिस अपपकच च तणहीभता एकमधता वनसीददिस एकमधता वनलसध ना खो त कसमलिया कािामा भगवधता एतदवोचा ndash ldquoसमधत भधत एक समिबराहमिा कसमिा आगचछमधत त सका यव वादा दीपमधत जोतमधत परपपवादा पन खासमधत वमभमधत पररभवमधत ओमतकखा करोमधत अपरवप भधत एक समिबराहमिा कसमिा आगचछमधत तवप सका यव वादा दीपमधत जोतमधत परपपवादा पन खासमधत वमभमधत पररभवमधत ओमतकखा करोमधत तसा नो भधत अमहाका होतव कङखा होवत ववधचवकचछा ndash lsquoको स नाम इमसा भवता समिबराहमिाना सच चा आह को मसाrsquoवत rdquo ldquoअितञह वो कािामा कङखखता अिा ववधचवकतचछता कङखनीयव पन वो ठान ववधचवकचछा उपपध नाldquo ldquoएथ तमह कािामा मा अनससवन मा परमपराय मा इवतवकराय मा वपटकसमपदानन मा तक कहत मा नयहत मा आकारपररववतक कन मा दददटठवनजझानकखमधतया मा भबबरपताय मा समिो नो गरवत यदा तमह कािामा अिनाव जानययाथ ndash lsquoइम धममा अकसिा इम धममा सावज जा इम धममा ववञ ञगरवहता इम धममा समिा समाददध ना अवहताय दकखाय साविधतीrsquoवत अथ तमह कािामा पजहययाथ ldquo

18

चाररका = यातरा परवास चरमान = चाििारा विरिारा परवासी ससघि = सोबत वनगम = नगर शहर कसमलि = आजच कसररया नगर तदवसरर = तत अवसरर = तथ पोचि कािामा = कसमलि नगरातीि ववशीषठ िोक अससोसा = होत खो = वसततः वासतववक खि = खरोखर पबबजजतो = परवतजजत झाििा अनपपिो = परापत झािा कलयािो = नशीबवान पववतर वकलिसददो = वकतीमान अबभगगतो = वर गििा उननत िोकववद = सवष िोक जाििारा ववशवजञ अनिरो = असा दसरा नाही सवोिम पररसदमम = लशकषीत होत असिारा सारथी = रथ चािवविारा पढ निारा सतथा = शालसत करिारा लशकविारा मार = मनातीि अकशि परविी भिया सया = सवया आपोआप इमा = या अशा अणभञञा = अणभजञान सतचछकतवा = साकषात करतो पवदवत = परकट करतो ववजञावपत करतो आदद = आराभ मजझ = मधयाातर पररयोसान = शवट सातथ = साथष उपयकत सबयञजन = सबब वयाजन ndash सवाषकषर बरमहचररया = पाववतरय पकासवत = परकालशत करतो उपसङक = जवळ जाि अपपकचच = कवधचत कधध तरी अलपशः एकमधता = एका बाजिा वनसीदन = बसि सममोद = आनाद उलहास सारतवा = समरि करन सावतवा = साागन तणहीभता = गपचप एतदवोच = एतत वच = अस बोिि सका यव = सवताचा वादा = ववचार लसदधाात दीपन = परकालशत करि जोतन = चमकववि पन = परात परपप = दसऱयाचा इतरााचा खासमधत = दोर दि अपशबद बोिि वमभमधत = घिा करतात पररभवन = कनिदा करि ओमतकखा = वनमनतम नीचतम अपर = दसरा पणशचम अधय कङखा = शाका साशय ववधचवकचछा = अववशवास साशय अितञह = पयाषपत इवतवकराय = मितः असि नयहत = खावतरिायक पररववतकक = परामशष वनजझान = अातयाषम

19

खमधतय = सहनशीि सहनयोगय धमम = गिववशर गिधमष सावजजा = सदोर ववञञा = वववक गरवहता = कनिदनीय समिा = समसत समाददनन = अागीकार करि सवीकारि सावि = ववदयमान असि असि पजहययाथ = तयाग करा

कसमलिसि ndash मराठी अनवाद मी अस ऐकि आह एकदा भगवात मोठया परवासी णभकखसाघासह कौशि (दशाचया) यातरत असता कािामााचया (जमातीचया) कसमलि नावाचया नगरात पोचि कसमलि ह खरतर कािामााचच ह शरमि शाकयकळातीि परवतजजत शाकयपतर गौतम खरोखरच (आपलयािा) परापत झाि आहत वासतववक आता गौतम पववतर उननत व कीतीमान आह जो दीपयमान योगयतापरापत समयक बदधीचा ववदया व आचरिान सापनन सधमागाषवर जात असििा सवष िोक जाििारा (सवषजञ) सवोिम असा लशकषीत होऊ असिाऱयााना पढ निारा सामाधय आणि असामाधय िोकााना शालसत करिारा असा तो बदध तो असामाधय जनााना भियााना पववतर जनााना शरमि-बरामहि जनााना आपोआपच अणभजञानाचा साकषातकार परकट करतो अस ततवजञान दतो ज आराभी वहतकर मधयाधही वहतकर आणि अावतमतः वहतकर साथष सवाषकषर समसत पररपिष पररशदध आणि पववतरतन परकालशत आह या िाभपरद रपान योगय दशषन होत आह अशा ररतीन कसमिीच कािामा भगवातााजवळ आि कााही (िोक) जवळ जाऊन भगवातााना अणभवादन करन एकाबाजिा बसि कााही (तयााचया) सावनधयान उलहालसत झाि कााही आनादान समती-ववसमत होऊन एकाबाजिा बसि कााहीजि भगवातााना हात जोडन परिाम करन एका बाजिा बसि कााही जि नाम-गोतर साागन एकाबाजिा बसि एका बाजिा बसन कसमलिच कािामा भगवातााना अस महिाि की ldquoशाधती भधत कोिी एक बरामहि-शरमि कसमलिस यतात त सवतःची ततव परकालशत करतात चमकववतात परात इतरााचया ततवााना दोर दतात घिा करतात कनिदा करतात नीच करतात भधत दसऱयाादा कोिी एक बरामहि-शरमि कसमलिस यतात तयाानी सवतःची ततव परकालशत

20

करतात चमकववतात परात इतरााचया ततवााना दोर दतात घिा करतात कनिदा करतात नीच करतात महिन ह भधत आमहास शाका होत साशय यतो ndash यापकी कोिता शरमि-बरामहि सतय बोितो कोिता खोट बोितो rdquo ldquoह कािामा आपिास शाका आणि साशय आह या दठकािी अशी शाका व साशय यि पयाषपत आहrdquo ldquoह कािामा (कवळ) ऐकणयान नाही पारापाररकतन नाही मितः असलयान नाही धारमिक पसतकात असलयान नाही तकष -हतन नाही खातरी असलयान नाही मागीि परामशाषन नाही अातयाषमी दषटीन समजन नाही भवय-रपान (भारन) नाही शरमि व जषठााचया (साागणया) न नाही तर ह कािामा सवतः जािन घया (की) ज ततव अकशि आह ज ततव सदोर आह जया ततवााना ववदवान दोरी महितात जया ततवााना सापिष अागीकारि सवाासाठी अवहताच आणि दखाःच आह ह कािामा अशा (ततवाा) चा (सवषथा) तयाग कराrdquo

21

वाकयातीि शबद आणि तयाि भद

मानव सावाद करतात तवहा त एकमकााना कााही ववचरतात आणि ज ववचारि त साागतात या ववचारणयात आणि साागणयात कााहीतरी lsquoअसिrsquo ककिवा कााहीतरी lsquoघडिrsquo असत या असणया-घडणयाचा थट साबाधीत महिजच lsquoजो कोिी असतोrsquo अथवा lsquoजो कोिी घडववतोrsquo ldquoतोrdquo महिज सावादातीि वाकयात असििा कताा हा कताष कधी एकटा (एकविन) तर कधी समह रपात (बहविन) असतो तसच हा कताष कधी परर (पलिीग) कधी सतरी (सतरीलििग) तर कधी या दोहोहन वगळा (नपसकलििग) असतो या कतयाषिा एक ववधान ककिवा नाव असत जयान तो वनणशचत ओळखिा जातो या नावािाच नाम महटि जात जवहा याच कतयाषचा पधहा पधहा उलिख होतो तवहा पवहलया उलिखा नातर यिाऱया पढीि उलिखात या नावाचया ऐवजी एक वगळ ववधान वापरि जात या ववधानािा सवानाम महितात

सावादातीि वाकयातन सावादकताष सवतः बददि बोितो तवहा तयािा परथम परर महिज उिमपररसो महितात जयाचयाशी सावाद किा जातो आह तयाचा वाकयात उलिख होतो तवहा तयािा वदवतीय परर महिज मजझिमपररसो महितात जवहा सावादातीि वाकयात सावाद करिाऱया दोहोहन वगळा तीसऱयाच कोिाचा उलिख असतो तवहा तयािा ततीय परर महिज पठमपररसो महितात

वाकयातन वयकत होिाऱया घडणयाचा थट साबध जसा कतयाषशी असतो तसच वाकयातीि घडि जयाचयाशी घडत तो महिज वाकयातीि कमा या कमाषसही एकवचन बहवचन तसच पलिीग सतरीसििग व नपसकसििग अस भद असतात तसच कमषही उिमपररसो मतजझमपररसो व पठमपररसो अशा सवरपात यत

जया शबदान वाकयातीि असि ककिवा घडि साागीति जात तया शबदािा तकरयापद महितात वकरयापदातीि शबद एका मळ शबदािा परतयय महिज परसतसपद जोडन किि रप असत या मळ शबदािा िात महितात धातिा जोडणयाच परससपद (परतयय) उिमपररसो मतजझमपररसो व पठमपररसो तसच एकवचन व बहवचन या कतयाषचया भदावर अविाबन असत वाकयात साागीतििी वकरया क वहा घडिी ह साागिारा वकरयापद शबदातीि बदि ह एक महतवाचा भद होय वकरया वतषमानात घडत असलयास वतषमान काळ महिजच पिपननकािो या पवीच घडिी असलयास भतकाळ महिजच तहययिनीकािो आणि वकरया पढ घडिार असलयास भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो महितात वतषमानकाळास

22

विमानकािो भतकाळास अतततकािो आणि भववषयकाळास अनागतकािो असही साबोधि जात

योच बदधा अततताि योच बदधा अनागता पचिपननाि यो बदधा अहा वादाधम सबबदा या सिातन तीनही काळााची नाव वनणशचत समरिात रहातीि

23

महामङगलसि (सि १ ndash ७) सिवपटक - खददकवनकाय ndash खददकपाठपालळ

lsquolsquoबह दवा मनससा च मङगलावन अधचधतया

आकङखमाना सोतथाना बरवह मङगलमिमाrsquorsquo १

lsquolsquoअसवना च बालाना पतणडतानञ च सवना पजा च पजनययाना एता मङगलमिमा २

lsquolsquoपवतरपदसवासो च पबब च कतपञ ञता अिसममापणिधध च एता मङगलमिमा ३

lsquolsquoबाहसच चञ च लसपपञ च ववनयो च सलसतकखतो

सभालसता च या वाचा एता मङगलमिमा ४

lsquolsquoमातावपत उपटठाना पिदारसस सङगहो अनाकला च कममधता एता मङगलमिमा ५

lsquolsquoदानञ च धममचररया च ञातकानञ च सङगहो

अनवज जावन कममावन एता मङगलमिमा ६

lsquolsquoआरती ववरती पापा मज जपाना च सायमो अपपमादो च धममस एता मङगलमिमा ७

धचधता = काळजी ववचार समसया अधचधतया = काळजीन ववचारान आकङख = आकााकषा आकङखमाना = आकााकषा करिार सोततथ = कलयाि सरकषा कषम बरवह = बोिाव साागव सवना = सागत करि बाि = मखष अजञानी पवतरप = अनकि दस = दश परदश वास = रहाि पञञता = पवषता पराथधमकता सचचञच = जञान लसपपञ च = कौशलय उपटठान = सवा अनाकि = वनणशचित अनवजज = अवजयष आरवत = तयाग ववरती = दर रहाि पाप = दषकतय वाइट कती

24

महामङगलसि मराठी अनवाद ( सि १ ndash ७) (महामङगिसिािी परासततावना ndash भगवान एकदा शरावनसत यथीि अनाथवपणडकाचया जतवन बागत बसि असता रातर समयी एक दवता तथ यवन भगवधताना अणभवादन करन गय सवरपात महिािी ) अनक शरषठ(मानव) व (सामाधय)मानव यााच मागिाचया ववचारान कलयािाचया अनक आकााकषाा करिाराा साठी (आपि) उिम व मागि साागाव १ (यावर भगवधतानी ददिि उिर ) मखााची सागत नसावी पाधडतााची सागत असावी पजनीयााची पजा वहावी ह उिम व मागि २ अनकि (योगय) परदशात रहाव पणय कतयास (सतकतयास) पवषता (पराथधमकता) असावी सवया समयक असणयाचा वनशचय ठवावा ह उिम व मागि ३ अधधक जञान कौशलय आणि ववनय याानी सलशणकषत वहाव बोिताना चाागि भाषय कराव ह उिम व मागि ४ माता-वपतयााची सवा करावी पतर व पतनी च वहत कराव वनणशचित कायष कराव ह उिम व मागि ५ दान कराव सदाचरि कराव आपतजनााच वहत कराव अवजयष तच कराव ह उिम व मागि ६ दषकतय तयागाव तयापासन दर रहाव मदयपानापासन सायधमत रहाव सदगिाा बददि परमाद नसावा ह उिम व मागि ७

25

महामङगलसि (सि ८ ndash १२)

lsquolsquoगारवो च वनवातो च सधतदटठ च कतञ ञता कालन धममससवना एता मङगलमिमा ८

lsquolsquoखधती च सोवचससता समिानञ च दससना कालन धममसाकचछा एता मङगलमिमा ९

lsquolsquoतपो च बरहमचररयञ च अररयसच चान दससना वनबबानसतचछवकररया च एता मङगलमिमा १०

lsquolsquoिटठसस लोकधममवह धचिा यसस न कमपवत असोका ववरजा खमा एता मङगलमिमा ११

lsquolsquoएताददसावन कतवान सबबतथमपराजजता सबबतथ सोततथा गचछमधत ता तसा मङगलमिमrsquorsquo १२

सख आणि दःख यश आणि अपयश कनिदा आणि सतती िाभ आणि कषती

ह आठ लोक-सवभाव आहत गारवो = गौरव वनवातो = अवमान सधतदटठ = सातषटी कतञञता = कतजञता खमधत = सहनशीिता सोवचचसता = ववनमरता साकचछा = चचाष बरहमचररय = शरषठ जीवन वनबबान = वनवाषि सतचछवकररया = साकषावतकरि िट = भरि भारि िोकधमम = िोकसवभाव यसस = जो कोिी ववरजा = वनमषळ खमा = कषम सख एताददसावन = अशा परकार

26

महामङगलसि मराठी अनवाद (सि ८ ndash १२) गौरव अथवा अवमान ककिवा सातषटी या (सवाा) बददि कतजञ असाव वळो-वळी सवदवचारााच शरवि कराव ह उिम व मागि ८ सहनशीिता व ववनमरता बाळगावी शरमिााच दशषन कराव आणि वळो-वळी सवदवचारााची चचाष करावी ह उिम व मागि ९ शरषठ जीवनासाठी आणि शरषठ (चार) सतय यासाठी साधना करावी वनवाषिाचया साकषावतकरिा साठी (साधना करावी) ह उिम व मागि १० आठ िोक-सवभावान भारनही जया कोिाच धचि का वपत होत नाही (परात) शोकरहीत आणि वनमषळ कषमपिष रहात ह उिम व मागि ११ अशा परकार कलयान (जो) सवषतर अपराजजत रहातो सवषथा कलयािाकड जातो ह तयाच उिम व मागि १२

27

वाकयातीि शबदात होिार बदि - १ दवदिो हासा पससवत दवदि हासािा पहातो दवदिो िन आहरती दवदि िनषयािा आितो दवदिन धना तजन योजवत दवदिान धनषयािा बाि िाविा दवदिाय हाससस कामता होमधत दवदिािा हासाची इचछा होती ववदध हासो नभसतमा पतवत जखमी हास आकाशातन पडतो यसतस तजनो तस हासो झयािा बाि तयािा हास दवदिसस यििससतम अनकमपा नततथ दवदिाचया मनात करिा नाही गोतमा हासा ओभरती गौतमा हास घवन जा

वरीि आठ वाकयात शबदात होिार आठ परकारच बदि ददसत आहत बदिि शबद ठळक कि आहत आणि ह शबद वयलकत वसत अथवा ततसम गोषटीची नाव (अथवा नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिार शबद) आहत जस

- दवदि व गोतम ही वयसकतिची नाव आहत - हास ह पकषाच नाव आह तर धन व तजन ही वसताची नाव आहत - नभ आणि धचि ही दखीि नावच आहत - वरीि सवष वाकयातीि वयलकत आणि वसत एककच आहत

नावािा मराठी वयाकरिात आणि पालि वयाकरिातही नाम अस महितात या वयलकत आणि वसत एकक असलयान ह एकविन आह नामात अथवा सवषनामात बदि होताना तयाचया अखरीस एक वा दोन अकषर जोडिी जातात या शबदबदिास पालि भारत तवभलि (मराठीत ववभलकत) महितात

णभकख जतवना आगचछमधत णभकख जतवनात आि बदधा णभकखवो सदधमा दसवत बदधाानी णभकखना सदधमष ददिा णभकखतह बदधाय नममधत णभकखनी बदधााना नमन कि णभकखनो गामणिना भोजना दसवत णभकखना गाव-मखयान भोजन ददि गामवासी णभकखणभ धममा आकङखवत गरामसथ णभकखकडन धमष इतचछतात गामवासी णभकखन मानसी गरामवासीनी णभकखिा सधमान किा णभकखमहह खीिासवो होमधत णभकखत आशरव-कषीिता असत णभकखव मा पमादो रमसस धचिा णभकखनो परमादात मन रमव नका

28

वरीि वाकयात णभकख या नामाच बहविन यत व तयाचया रपात आठ ववभसकतिच (बहविन तवभलि) बदि ददसत आहत

वाकयात उपयोजजिलया परतयक नामाची (सवषनामाची) एक भधमका असत या भधमकनसार तयाच ववभकतीच रप तयार होत पढीि तकतयात आठ वाकयात गौतम गोतम या नामाची आठ ववभलकत रप आणि याच शबदाची वाकयातीि भधमका लिहीिी आह

तवभकती पालि वाकय मराठी वाकय भयमका

परथमा गोतम राज-पासाद बवह वनकखमवत | गौतम राजवाडयाबाहर वनघाला

कोि काय

वदवतीया गोतमा वगिान महलिक पतसस | गौतमास आजारी वदध ददसला

कशास कोिास

ततीया गोतमन ककिकराना बहा पञह पतचछ | गौतमान सवकास अनक परशि ववचारल

कसा किी कोिी

चतथी गोतमनो बह ववसजजन िणभ | गौतमाला अनक उिर धमळािी

कशाला किाला

पाचमी गोतमसमा कसि-पञा कोधच नततथ | गौतमाहन कशि-बदधी किीही नाही

कशाहन किाहन

शषठी गोतमसस पञा सममासा अततथ | गौतमाची बदधी समयक आह

कशाचा किाचा

सपतमी गोतमनसम कोधो नततथ | गौतमात करोध नाही

कशात कोिात

साबोधन गोतमा अमहाका सदधमा दवत | गौतमा आमहास सदधमम दयावा

साद दि हाक मारि

ववभलकतच रप (ववभलि) नामाचया विन (एकवचन बहवचन) लििग (पतलिाग नसतरसििग नपासकसििग) आणि अनतय सतवर (अकाराधत आकाराधत इकाराधत उकाराधत) यावर अविाबन असत तरीही सथिपि नामाास जोडि जािार तवभलि परसतसपद पढीि तकतयात ददि आहत

29

तवभलि परसतसपद

ववभलि एकवचन बहवचन भधमका पठमा ओ आ कोि काय दवतया अा ए कशास कोिास तवतया एन एवह एणभ कसा किी कोिी चततथी आय सस आना कशाला किाला पञचमी आ समा महा एवह एणभ कशाहन किाहन

छटठी सस आना कशाचा किाचा सपतमी ए नसम ममह एस कशात कोिात आिपन (आ) (आ) साद दि हाक मारि

नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिाऱया शबदााना सवषनाम महितात मी आमही त तमही तो ती त तया कोि (परशिाथषक सवषनाम) ही मराठी सवषनाम आहत पालि भारत अमह तमह त य आणि क (परशिाथषक सवषनाम) ही सवषनाम आहत या सवषनामााची दखीि आठ ववभलि रप होतात पढीि पानाावरीि तकतयाा मधन कााही नाम व सवषनामााची ववभलि रप अभयासासाठी ददिी आहत

30

नर (अकाराधत पतलिाग) मानव मनषय

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा नरो नरा दवतया नरा नर

तवतया नरन नरवह नरणभ

चततथी नराय नरसय नराना पञचमी नरा नरमहा नरसमा नरवह नरणभ

छटठी नरसस नराना सिमी नर नरममह नरनसम नरस

आिपन नर नरा नरा

धचि (अकाराधत नपसकसििग) मन धचि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा धचिा धचिा धचिावन दवतया धचिा धचि धचिावन

तवतया धचिन धचिवह धचिणभ

चततथी धचिाय धचिसस धचिाना पञचमी धचिा धचिमहाधचिसमा धचिवह धचिणभ

छटठी धचिसस धचिाना सिमी धचि धचिममह धचिनसम धचिस

आिपन धचि धचिा धचिा धचिावन

31

पञञा (आकाराधत नसतरसििग) परजञा

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पञञा पञञा पञञायो दवतया पञा पञञा पञञायो तवतया पञञाय पञञावह पञञाणभ

चततथी पञञाय पञञाना पञचमी पञञाय पञञावह पञञाणभ

छटठी पञञाय पञञाना सिमी पञञाय पञञाया पञञास

आिपन पञञ पञञा पञञायो

पाणि (इकाराधत पतलिाग) हात

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पाणि पािी पाियो दवतया पाणिि पािी पाियो तवतया पाणिना पािीही पािीणभ

चततथी पाणिनो पाणिसस पािीना पञचमी पाणिना पाणिमहा पाणिसमा पािीही पािीणभ

छटठी पाणिनो पाणिसस पािीना सिमी पाणिममह पाणिनसम पाणिस पािीस

आिपन पाणि पािी पाणि पाियो

32

बोधध (इकाराधत नसतरसििग) जञान बदधी

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा बोधध बोधी बोधधयो बोधयो दवतया बोमधि बोधी बोधधयो बोधयो तवतया बोधधया बोधया बोधीवह बोधीणभ चततथी बोधधया बोधया बोधीना पञचमी बोधधया बोधया बोधीही बोधीणभ

छटठी बोधधया बोधया बोधीना सिमी बोधधया बोधया बोधया

बोमधि बोधो बोधधया बोधीस बोधधस

आिपन बोधध बोधी बोधधयो बोधयो

णभकख (उकाराधत पतलिाग) णभकष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा णभकख णभकख णभकखवो दवतया णभकखा णभकख णभकखवो तवतया णभकखना णभकखवह णभकखणभ

चततथी णभकखनो णभकखसस णभकखना पञचमी णभकखना णभकखसमा णभकखमहा णभकखवह णभकखणभ

छटठी णभकखनो णभकखसस णभकखना सिमी णभकखनसमा णभकखममह णभकखस णभकखस

आिपन णभकख णभकख णभकखव णभकखवो

33

वपत (उकाराधत पतलिाग) वपता

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा वपता वपतरो दवतया वपतरा वपतर वपतरो तवतया वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

चततथी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना पञचमी वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

छटठी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना सिमी वपतरर वपतरस वपतस वपतस

आिपन वपत वपता वपतरो

अमह (सवषनाम) मी ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा अहा मया असमा अमह नो दवतया मा ममा अमहा अमहाका अमह नो तवतया मया म अमहवह अमहणभ नो चततथी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो पञचमी मया अमहवह अमहणभ

छटठी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो सिमी मवय असमास अमहस

आिपन - - - - - -

34

तमह (सवषनाम) त

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा तवा तवा तमह वो दवतया ता तवा तवा तवा तमहा तमहाका तमह वो तवतया तवया तया त तमहवह तमहणभ वो चततथी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो पञचमी तवया तया तवमहा तमहवह तमहणभ

छटठी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो सिमी तववय तवय तमहस

आिपन - - - - - -

ता (पतलिाग)(सवषनाम) तो ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सो सयो ता ना (नपसक) त न तावन नावन

दवतया ता ना ता ना त न तावन नावन

तवतया तन नन तवह नवह तणभ नणभ

चततथी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना पञचमी तमहा अमहा नमहा तसमा तवह नवह तणभ नणभ

छटठी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना सिमी तममह अममह नममह तनसमा ननसमा अनसमा तस नस

आिपन - - - - - -

35

(सतरीसििग)(सवषनाम) ती

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सा सया ता ना तायो नायो दवतया ता ना ता ना तायो नायो तवतया ताय नाय तससा वतससा तावह नावह ताणभ नाणभ चततथी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा

वतससा तासा आसा तासाना

पञचमी ताय नाय तससा तावह नावह ताणभ नाणभ छटठी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा वतससा तासा आसा तासाना

सिमी वतससा तससा अससा ताया तससा वतससा तास आिपन - - - - - -

सबब (पतलिाग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबो सबबा (नपसक) सबब सबब सबबवन

दवतया सबबा सबबा सबब सबब सबबवन

तवतया सबबन सबबवह सबबणभ चततथी सबबसस सबबसाना पञचमी सबबमहा सबबसमा सबबवह सबबणभ

छटठी सबबसस सबबसा सबबसाना सिमी सबबममह सबबनसम सबबस

आिपन सबब सबबा सबब सबबवन सबब सबब सबबवन

36

सबब (सतरीसििग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबा सबबा सबबायो दवतया सबबा सबबा सबबायो तवतया सबबाय सबबावह सबबाणभ चततथी सबबससा सबबाय सबबासा सबबासाना पञचमी सबबाय सबबावह सबबाणभ

छटठी सबबसा सबबाय सबबासा सबबासाना सिमी सबबससा सबबाया सबबास

आिपन सबब सबबा सबबायो

ककि (पतलिाग)(सवषनाम) कोि ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा को ककि का (नपसक) क क कावन

दवतया का ककि का क क कावन

तवतया कन कवह कणभ चततथी कसस वकसस कसा कसाना पञचमी कमहा कसमा वकसमा कवह कणभ

छटठी कसस वकसस कसा कसाना सिमी कममह वकममह कनसम वकनसमा कस

आिपन - - - - - -

37

ककि (सतरीसििग)(सवषनाम) कोि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा का का कायो दवतया का का कायो तवतया काय कावह काणभ चततथी कससा काय कासा कासाना पञचमी काय कावह काणभ

छटठी कससा काय कासा कासाना सिमी कससा काया कास

आिपन - - - - - -

एत (पतलिाग)(सवषनाम) हा ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसो एता (नपसक)

एत एत एतावन

दवतया एता एना एता एत एन एत एतावन

तवतया एतन एतवह एतणभ चततथी एतसस एतसा एतसाना पञचमी एतमहा एतसमा एतवह एतणभ

छटठी एतसस एतसा एतसाना सिमी एतममह एतनसम एतस

आिपन - - - - - -

38

एत (सतरीसििग)(सवषनाम) ही

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसा एता एतायो दवतया एता एता एतायो तवतया एताय एतावह एताणभ चततथी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना पञचमी एताय एतावह एताणभ

छटठी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना सिमी एवतससा एतससा एतासा एतास

आिपन - - - - - -

ककि (त कोि) सबब (त सवष) एत (ह) ही नपसकसििगी सवषनामााची रप पठमा आणि दवतया ववभिी मध वगळी असतात तवतया त सिमी पयात या सवषनामााची रप पतलिागी सवषनामाासारखीच असतात पालि भारत खालिि परमाि सवषनाम आहत अमह = मी तमह = त अञञ = अधय पबब = पवष दतकखन = दणकषि उिर = उिर एक = एक अपर = पणशचम ता (सो सा ता) = तो ती त एत (एसो एता एता) = हा ही ह इम (अया अया इदा) = हा ही ह ककि (को का ककि) = तो कोि ती कोि त कोि सबब (सबबो सबबा सबबा) = त सवष तया सवष त सवष

39

िहमिक कपविनसि सिवपटक ndash सायिवनकायो - महावगगो १२ सचचसायि २ धममचककपविनवगगो

एका समया भगवा बारािलसया ववहरवत इलसपतन धमगदाय ततर खो भगवा पञ चवमगगय णभकख आमधतलस ndash ldquoदवम णभकखव अधता पबबजजतन न सववतबबा कतम दव यो चाया कामस कामसखतल लकानयोगो हीनो गममो पोथज जवनको अनररयो अनतथसावहतो यो चाया अिवकलमथानयोगो दकखो अनररयो अनतथसावहतो एत खो णभकखव उभो अधत अनपगमम मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवतrdquo कतमा च सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावािा सममाकहमनतो सममाआजीवो सममावायामो सममासतत सममासमायि अया खो सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत इदा खो पन णभकखव दकख अररयसच चा ndash जावतवप दकखा जरावप दकखा बयाधधवप दकखो मरिममप दकखा अमपपयवह समपयोगो दकखो वपयवह ववपपयोगो दकखो यममपचछा न लभवत तममप दकखा ndash साखखिन पञ चपादानकखधधा दकखा इदा खो पन णभकखव दकखसमदय अररयसच चा ndash याया तणहा पोनोबभववका नजधदरागसहगता ततरततराणभनजधदनी सययलथदाndash कामतणहा भवतणहा ववभवतणहा इदा खो पन णभकखव दकखतनरोि अररयसच चा ndash यो तससायव तणहाय अससववरागवनरोधो चागो पदटवनससगगो मलि अनालयो इदा खो पन णभकखव दकखतनरोिगायमनी पदटपदा अररयसच चा ndash अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावाचा सममाकममधतो सममाआजीवो सममावायामो सममासवत सममासमाधध पञ चपादानकखधधा = रपपादानकखधधो वदनपादानकखधधो सञ ञपादानकखधधो सङखारपादानकखधधो ववञ ञािपादानकखधधो

40

इलसपतन धमगदाय ndash आजचया सारनाथ च परातन नाव

ववहरवत = ववहार करीत होत धमगदाय = मगवन आमधतलस = आमातरि कि बोिावि सववतबब = सोबत रहातात कतम = कोित काम = भौवतक इचछा कामसखतलिक = भौवतक तपती हीनो = वनकषठ नीच पोथज जवनको = हानीकारक वदनाजनक गममो = परापय उपिबध अनतथ = अनथष सावहतो = न यकत अनतथसावहतो = अनथषपिष अनयोग = साधना अनररय = असभय अररय = शरषठ अि = सवतः वकिमथ = किर अपादान = दर करि सययलथदा = या परमाि अशा परकार साखखिन = साकषपान उभो = उभय दोधही अधत = अधतरात अधतरी दरमयान उपगमम = जवळ जाि अनपगमम = सरळ जवळ जाि ञाि = जञान अणभसमबदध = सापिष जञानी चकखकरिी = (ददवय)दषटीदायी ञािकरिी = जािीव दिारा उपसमाय = सातोरपिष अणभञञाय = जािीव दिार समबोधाय = जञानदायी वनबबानाय = वनवाषिदायी कतमा = कोिता सययलथदा = पढीि परमाि तद अनसार असस = सापिष ववराग = वरागय चागो = तयाग पदटवनससगगो = पररतयाग वनरोध = समळ नाश मलि = मलकत अनािय = अनासलकत पाच सावदना सका धध = रप (दषय सावदना)

वदना (शारीरी सावदना) साजञा (मानलसक सावदना) सासकार (वनमीती सावदना) ववजञान (चतना सावदना) ह पाच सावदना सका धध

41

िहमिककपविनसि ndash मराठी अनवाद

एकदा भगवात वारािसी मध ऋरीपतन यथीि मगवनात रहात होत तथ भगवाताानी पाच णभकखाचया साघास आमावतरत कि (आणि ववचारि) ldquoणभकखनो सधयसताानी दोन गोषटीचया सोबतीत राह नय कोितया दोन गोषटी भौवतक इचछा भौवतक तपती जी वनकषटीपरामपतची वदनाजनक असभय व अनथषपिष असत आणि दसरी सवयाकिरपरामपत (आतमकिर) जी दःखद असभय व अनथषपिष असत महिन ह णभकख या दोहोचया अधतरा (मधयाचया) जवळन जािारा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

णभकख कोिता हा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक सकलप समयक वािा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक सतमतत समयक समायि हाच तो मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख जधमि ह दःखद वदधतव ह दःखद वयाधध ह दःख मतय ह दःख अवपरयाशी सायोग ह दःख वपरयाचा ववयोग ह दःख जयाची अपकषा आह त परापत नसि ह दःख साकषपान पाच अपादान सका ध दःख

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखािी उतपलि ही िािसा - पनभषवाची सनह-सोबतीची यथ-तथ आनाददत करिारी साकषपान ndash तपतीची िािसा भौवतकाची िािसा अणभभौवतकाची िािसा

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखाि तनराकरि िािसपासन सापिष वरागय (िािसचा) समळ नाश तयाग (िािसपासन) मलकत आणि अनासलकत

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख तनराकरिािा मागा हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक साकलप समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक समवत समयक समाधध

42

वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ मागीि पाठातीि वाकयात आपि नाम आणि सवषनाम या परकारातीि शबदात होिार बदि पावहि याच वाकयात वकरया साागिार ज शबद (धात वकरयापद) आि होत तयातही कााही बदि झालयाच पावहि आह या बदिाच ववसतत वववचन आपि या पाठात पाह

कोितयाही वकरयबददि आपि जवहा बोितो तवहा १ ती वकरया होऊन घडन गििी असत २ ती वकरया होत घडत असत ककिवा ३ ती वकरया घडिार असत

जवहा वकरया घडन गििी असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भतकाळ महिजच तहययिनीकािो (अततत काि) असतो जवहा वकरया घडत असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात वतषमानकाळ महिजच पचिपननकािो (विमान काि) असतो जवहा वकरया घडिार असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो (अनागत काि) असतो या तीनही काळात धात वकरयापदािा परतयय (परसतसपद) िावि जात ह परससपद जस काळानरप वगळ असत तसच त वकरया करिाऱया कतयाषचया वचनावर (एकवचन बहवचन) आणि परर (परथम वदवतीय ततीय) अविाबन असत वतषमानकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

वतामानकाळ ndash पचिपननकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो धम म

मतजझमपररसो लस थ

पठमपररसो वत अमधत

या परससपदााना जोडन तयार होिारी कााही धाताची वतषमान काळाची (पचपननकािो) वकरयापदााचा अभयास आपि या पढीि पानाामधन करिार आहोत

43

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अनसमअममह असम अमह

मतजझमपररसो अलस अतथ

पठमपररसो अततथ समधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीधम बरधम बरवीम बरम

मतजझमपररसो बरवीलस बरलस बरवीथ बरथ

पठमपररसो बरवीवत बरवत (आह) बरवमधत (आह)

स ndash ऐकि एकवचन बहवचन

उिमपररसो सिोधम सिाधम सिोम सिाम

मतजझमपररसो सिोलस सिालस सिोथ सिाथ

पठमपररसो सिोवत सिावत सिमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो करोधम करोम

मतजझमपररसो करोलस करोथ

पठमपररसो करोवत करोमधत कबबमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तनोधम तनोम

मतजझमपररसो तनोलस तनोथ

पठमपररसो तनोवत तनोमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पससाधम पससाम

मतजझमपररसो पससलस पससथ

पठमपररसो पससवत पससमधत

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

18

चाररका = यातरा परवास चरमान = चाििारा विरिारा परवासी ससघि = सोबत वनगम = नगर शहर कसमलि = आजच कसररया नगर तदवसरर = तत अवसरर = तथ पोचि कािामा = कसमलि नगरातीि ववशीषठ िोक अससोसा = होत खो = वसततः वासतववक खि = खरोखर पबबजजतो = परवतजजत झाििा अनपपिो = परापत झािा कलयािो = नशीबवान पववतर वकलिसददो = वकतीमान अबभगगतो = वर गििा उननत िोकववद = सवष िोक जाििारा ववशवजञ अनिरो = असा दसरा नाही सवोिम पररसदमम = लशकषीत होत असिारा सारथी = रथ चािवविारा पढ निारा सतथा = शालसत करिारा लशकविारा मार = मनातीि अकशि परविी भिया सया = सवया आपोआप इमा = या अशा अणभञञा = अणभजञान सतचछकतवा = साकषात करतो पवदवत = परकट करतो ववजञावपत करतो आदद = आराभ मजझ = मधयाातर पररयोसान = शवट सातथ = साथष उपयकत सबयञजन = सबब वयाजन ndash सवाषकषर बरमहचररया = पाववतरय पकासवत = परकालशत करतो उपसङक = जवळ जाि अपपकचच = कवधचत कधध तरी अलपशः एकमधता = एका बाजिा वनसीदन = बसि सममोद = आनाद उलहास सारतवा = समरि करन सावतवा = साागन तणहीभता = गपचप एतदवोच = एतत वच = अस बोिि सका यव = सवताचा वादा = ववचार लसदधाात दीपन = परकालशत करि जोतन = चमकववि पन = परात परपप = दसऱयाचा इतरााचा खासमधत = दोर दि अपशबद बोिि वमभमधत = घिा करतात पररभवन = कनिदा करि ओमतकखा = वनमनतम नीचतम अपर = दसरा पणशचम अधय कङखा = शाका साशय ववधचवकचछा = अववशवास साशय अितञह = पयाषपत इवतवकराय = मितः असि नयहत = खावतरिायक पररववतकक = परामशष वनजझान = अातयाषम

19

खमधतय = सहनशीि सहनयोगय धमम = गिववशर गिधमष सावजजा = सदोर ववञञा = वववक गरवहता = कनिदनीय समिा = समसत समाददनन = अागीकार करि सवीकारि सावि = ववदयमान असि असि पजहययाथ = तयाग करा

कसमलिसि ndash मराठी अनवाद मी अस ऐकि आह एकदा भगवात मोठया परवासी णभकखसाघासह कौशि (दशाचया) यातरत असता कािामााचया (जमातीचया) कसमलि नावाचया नगरात पोचि कसमलि ह खरतर कािामााचच ह शरमि शाकयकळातीि परवतजजत शाकयपतर गौतम खरोखरच (आपलयािा) परापत झाि आहत वासतववक आता गौतम पववतर उननत व कीतीमान आह जो दीपयमान योगयतापरापत समयक बदधीचा ववदया व आचरिान सापनन सधमागाषवर जात असििा सवष िोक जाििारा (सवषजञ) सवोिम असा लशकषीत होऊ असिाऱयााना पढ निारा सामाधय आणि असामाधय िोकााना शालसत करिारा असा तो बदध तो असामाधय जनााना भियााना पववतर जनााना शरमि-बरामहि जनााना आपोआपच अणभजञानाचा साकषातकार परकट करतो अस ततवजञान दतो ज आराभी वहतकर मधयाधही वहतकर आणि अावतमतः वहतकर साथष सवाषकषर समसत पररपिष पररशदध आणि पववतरतन परकालशत आह या िाभपरद रपान योगय दशषन होत आह अशा ररतीन कसमिीच कािामा भगवातााजवळ आि कााही (िोक) जवळ जाऊन भगवातााना अणभवादन करन एकाबाजिा बसि कााही (तयााचया) सावनधयान उलहालसत झाि कााही आनादान समती-ववसमत होऊन एकाबाजिा बसि कााहीजि भगवातााना हात जोडन परिाम करन एका बाजिा बसि कााही जि नाम-गोतर साागन एकाबाजिा बसि एका बाजिा बसन कसमलिच कािामा भगवातााना अस महिाि की ldquoशाधती भधत कोिी एक बरामहि-शरमि कसमलिस यतात त सवतःची ततव परकालशत करतात चमकववतात परात इतरााचया ततवााना दोर दतात घिा करतात कनिदा करतात नीच करतात भधत दसऱयाादा कोिी एक बरामहि-शरमि कसमलिस यतात तयाानी सवतःची ततव परकालशत

20

करतात चमकववतात परात इतरााचया ततवााना दोर दतात घिा करतात कनिदा करतात नीच करतात महिन ह भधत आमहास शाका होत साशय यतो ndash यापकी कोिता शरमि-बरामहि सतय बोितो कोिता खोट बोितो rdquo ldquoह कािामा आपिास शाका आणि साशय आह या दठकािी अशी शाका व साशय यि पयाषपत आहrdquo ldquoह कािामा (कवळ) ऐकणयान नाही पारापाररकतन नाही मितः असलयान नाही धारमिक पसतकात असलयान नाही तकष -हतन नाही खातरी असलयान नाही मागीि परामशाषन नाही अातयाषमी दषटीन समजन नाही भवय-रपान (भारन) नाही शरमि व जषठााचया (साागणया) न नाही तर ह कािामा सवतः जािन घया (की) ज ततव अकशि आह ज ततव सदोर आह जया ततवााना ववदवान दोरी महितात जया ततवााना सापिष अागीकारि सवाासाठी अवहताच आणि दखाःच आह ह कािामा अशा (ततवाा) चा (सवषथा) तयाग कराrdquo

21

वाकयातीि शबद आणि तयाि भद

मानव सावाद करतात तवहा त एकमकााना कााही ववचरतात आणि ज ववचारि त साागतात या ववचारणयात आणि साागणयात कााहीतरी lsquoअसिrsquo ककिवा कााहीतरी lsquoघडिrsquo असत या असणया-घडणयाचा थट साबाधीत महिजच lsquoजो कोिी असतोrsquo अथवा lsquoजो कोिी घडववतोrsquo ldquoतोrdquo महिज सावादातीि वाकयात असििा कताा हा कताष कधी एकटा (एकविन) तर कधी समह रपात (बहविन) असतो तसच हा कताष कधी परर (पलिीग) कधी सतरी (सतरीलििग) तर कधी या दोहोहन वगळा (नपसकलििग) असतो या कतयाषिा एक ववधान ककिवा नाव असत जयान तो वनणशचत ओळखिा जातो या नावािाच नाम महटि जात जवहा याच कतयाषचा पधहा पधहा उलिख होतो तवहा पवहलया उलिखा नातर यिाऱया पढीि उलिखात या नावाचया ऐवजी एक वगळ ववधान वापरि जात या ववधानािा सवानाम महितात

सावादातीि वाकयातन सावादकताष सवतः बददि बोितो तवहा तयािा परथम परर महिज उिमपररसो महितात जयाचयाशी सावाद किा जातो आह तयाचा वाकयात उलिख होतो तवहा तयािा वदवतीय परर महिज मजझिमपररसो महितात जवहा सावादातीि वाकयात सावाद करिाऱया दोहोहन वगळा तीसऱयाच कोिाचा उलिख असतो तवहा तयािा ततीय परर महिज पठमपररसो महितात

वाकयातन वयकत होिाऱया घडणयाचा थट साबध जसा कतयाषशी असतो तसच वाकयातीि घडि जयाचयाशी घडत तो महिज वाकयातीि कमा या कमाषसही एकवचन बहवचन तसच पलिीग सतरीसििग व नपसकसििग अस भद असतात तसच कमषही उिमपररसो मतजझमपररसो व पठमपररसो अशा सवरपात यत

जया शबदान वाकयातीि असि ककिवा घडि साागीति जात तया शबदािा तकरयापद महितात वकरयापदातीि शबद एका मळ शबदािा परतयय महिज परसतसपद जोडन किि रप असत या मळ शबदािा िात महितात धातिा जोडणयाच परससपद (परतयय) उिमपररसो मतजझमपररसो व पठमपररसो तसच एकवचन व बहवचन या कतयाषचया भदावर अविाबन असत वाकयात साागीतििी वकरया क वहा घडिी ह साागिारा वकरयापद शबदातीि बदि ह एक महतवाचा भद होय वकरया वतषमानात घडत असलयास वतषमान काळ महिजच पिपननकािो या पवीच घडिी असलयास भतकाळ महिजच तहययिनीकािो आणि वकरया पढ घडिार असलयास भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो महितात वतषमानकाळास

22

विमानकािो भतकाळास अतततकािो आणि भववषयकाळास अनागतकािो असही साबोधि जात

योच बदधा अततताि योच बदधा अनागता पचिपननाि यो बदधा अहा वादाधम सबबदा या सिातन तीनही काळााची नाव वनणशचत समरिात रहातीि

23

महामङगलसि (सि १ ndash ७) सिवपटक - खददकवनकाय ndash खददकपाठपालळ

lsquolsquoबह दवा मनससा च मङगलावन अधचधतया

आकङखमाना सोतथाना बरवह मङगलमिमाrsquorsquo १

lsquolsquoअसवना च बालाना पतणडतानञ च सवना पजा च पजनययाना एता मङगलमिमा २

lsquolsquoपवतरपदसवासो च पबब च कतपञ ञता अिसममापणिधध च एता मङगलमिमा ३

lsquolsquoबाहसच चञ च लसपपञ च ववनयो च सलसतकखतो

सभालसता च या वाचा एता मङगलमिमा ४

lsquolsquoमातावपत उपटठाना पिदारसस सङगहो अनाकला च कममधता एता मङगलमिमा ५

lsquolsquoदानञ च धममचररया च ञातकानञ च सङगहो

अनवज जावन कममावन एता मङगलमिमा ६

lsquolsquoआरती ववरती पापा मज जपाना च सायमो अपपमादो च धममस एता मङगलमिमा ७

धचधता = काळजी ववचार समसया अधचधतया = काळजीन ववचारान आकङख = आकााकषा आकङखमाना = आकााकषा करिार सोततथ = कलयाि सरकषा कषम बरवह = बोिाव साागव सवना = सागत करि बाि = मखष अजञानी पवतरप = अनकि दस = दश परदश वास = रहाि पञञता = पवषता पराथधमकता सचचञच = जञान लसपपञ च = कौशलय उपटठान = सवा अनाकि = वनणशचित अनवजज = अवजयष आरवत = तयाग ववरती = दर रहाि पाप = दषकतय वाइट कती

24

महामङगलसि मराठी अनवाद ( सि १ ndash ७) (महामङगिसिािी परासततावना ndash भगवान एकदा शरावनसत यथीि अनाथवपणडकाचया जतवन बागत बसि असता रातर समयी एक दवता तथ यवन भगवधताना अणभवादन करन गय सवरपात महिािी ) अनक शरषठ(मानव) व (सामाधय)मानव यााच मागिाचया ववचारान कलयािाचया अनक आकााकषाा करिाराा साठी (आपि) उिम व मागि साागाव १ (यावर भगवधतानी ददिि उिर ) मखााची सागत नसावी पाधडतााची सागत असावी पजनीयााची पजा वहावी ह उिम व मागि २ अनकि (योगय) परदशात रहाव पणय कतयास (सतकतयास) पवषता (पराथधमकता) असावी सवया समयक असणयाचा वनशचय ठवावा ह उिम व मागि ३ अधधक जञान कौशलय आणि ववनय याानी सलशणकषत वहाव बोिताना चाागि भाषय कराव ह उिम व मागि ४ माता-वपतयााची सवा करावी पतर व पतनी च वहत कराव वनणशचित कायष कराव ह उिम व मागि ५ दान कराव सदाचरि कराव आपतजनााच वहत कराव अवजयष तच कराव ह उिम व मागि ६ दषकतय तयागाव तयापासन दर रहाव मदयपानापासन सायधमत रहाव सदगिाा बददि परमाद नसावा ह उिम व मागि ७

25

महामङगलसि (सि ८ ndash १२)

lsquolsquoगारवो च वनवातो च सधतदटठ च कतञ ञता कालन धममससवना एता मङगलमिमा ८

lsquolsquoखधती च सोवचससता समिानञ च दससना कालन धममसाकचछा एता मङगलमिमा ९

lsquolsquoतपो च बरहमचररयञ च अररयसच चान दससना वनबबानसतचछवकररया च एता मङगलमिमा १०

lsquolsquoिटठसस लोकधममवह धचिा यसस न कमपवत असोका ववरजा खमा एता मङगलमिमा ११

lsquolsquoएताददसावन कतवान सबबतथमपराजजता सबबतथ सोततथा गचछमधत ता तसा मङगलमिमrsquorsquo १२

सख आणि दःख यश आणि अपयश कनिदा आणि सतती िाभ आणि कषती

ह आठ लोक-सवभाव आहत गारवो = गौरव वनवातो = अवमान सधतदटठ = सातषटी कतञञता = कतजञता खमधत = सहनशीिता सोवचचसता = ववनमरता साकचछा = चचाष बरहमचररय = शरषठ जीवन वनबबान = वनवाषि सतचछवकररया = साकषावतकरि िट = भरि भारि िोकधमम = िोकसवभाव यसस = जो कोिी ववरजा = वनमषळ खमा = कषम सख एताददसावन = अशा परकार

26

महामङगलसि मराठी अनवाद (सि ८ ndash १२) गौरव अथवा अवमान ककिवा सातषटी या (सवाा) बददि कतजञ असाव वळो-वळी सवदवचारााच शरवि कराव ह उिम व मागि ८ सहनशीिता व ववनमरता बाळगावी शरमिााच दशषन कराव आणि वळो-वळी सवदवचारााची चचाष करावी ह उिम व मागि ९ शरषठ जीवनासाठी आणि शरषठ (चार) सतय यासाठी साधना करावी वनवाषिाचया साकषावतकरिा साठी (साधना करावी) ह उिम व मागि १० आठ िोक-सवभावान भारनही जया कोिाच धचि का वपत होत नाही (परात) शोकरहीत आणि वनमषळ कषमपिष रहात ह उिम व मागि ११ अशा परकार कलयान (जो) सवषतर अपराजजत रहातो सवषथा कलयािाकड जातो ह तयाच उिम व मागि १२

27

वाकयातीि शबदात होिार बदि - १ दवदिो हासा पससवत दवदि हासािा पहातो दवदिो िन आहरती दवदि िनषयािा आितो दवदिन धना तजन योजवत दवदिान धनषयािा बाि िाविा दवदिाय हाससस कामता होमधत दवदिािा हासाची इचछा होती ववदध हासो नभसतमा पतवत जखमी हास आकाशातन पडतो यसतस तजनो तस हासो झयािा बाि तयािा हास दवदिसस यििससतम अनकमपा नततथ दवदिाचया मनात करिा नाही गोतमा हासा ओभरती गौतमा हास घवन जा

वरीि आठ वाकयात शबदात होिार आठ परकारच बदि ददसत आहत बदिि शबद ठळक कि आहत आणि ह शबद वयलकत वसत अथवा ततसम गोषटीची नाव (अथवा नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिार शबद) आहत जस

- दवदि व गोतम ही वयसकतिची नाव आहत - हास ह पकषाच नाव आह तर धन व तजन ही वसताची नाव आहत - नभ आणि धचि ही दखीि नावच आहत - वरीि सवष वाकयातीि वयलकत आणि वसत एककच आहत

नावािा मराठी वयाकरिात आणि पालि वयाकरिातही नाम अस महितात या वयलकत आणि वसत एकक असलयान ह एकविन आह नामात अथवा सवषनामात बदि होताना तयाचया अखरीस एक वा दोन अकषर जोडिी जातात या शबदबदिास पालि भारत तवभलि (मराठीत ववभलकत) महितात

णभकख जतवना आगचछमधत णभकख जतवनात आि बदधा णभकखवो सदधमा दसवत बदधाानी णभकखना सदधमष ददिा णभकखतह बदधाय नममधत णभकखनी बदधााना नमन कि णभकखनो गामणिना भोजना दसवत णभकखना गाव-मखयान भोजन ददि गामवासी णभकखणभ धममा आकङखवत गरामसथ णभकखकडन धमष इतचछतात गामवासी णभकखन मानसी गरामवासीनी णभकखिा सधमान किा णभकखमहह खीिासवो होमधत णभकखत आशरव-कषीिता असत णभकखव मा पमादो रमसस धचिा णभकखनो परमादात मन रमव नका

28

वरीि वाकयात णभकख या नामाच बहविन यत व तयाचया रपात आठ ववभसकतिच (बहविन तवभलि) बदि ददसत आहत

वाकयात उपयोजजिलया परतयक नामाची (सवषनामाची) एक भधमका असत या भधमकनसार तयाच ववभकतीच रप तयार होत पढीि तकतयात आठ वाकयात गौतम गोतम या नामाची आठ ववभलकत रप आणि याच शबदाची वाकयातीि भधमका लिहीिी आह

तवभकती पालि वाकय मराठी वाकय भयमका

परथमा गोतम राज-पासाद बवह वनकखमवत | गौतम राजवाडयाबाहर वनघाला

कोि काय

वदवतीया गोतमा वगिान महलिक पतसस | गौतमास आजारी वदध ददसला

कशास कोिास

ततीया गोतमन ककिकराना बहा पञह पतचछ | गौतमान सवकास अनक परशि ववचारल

कसा किी कोिी

चतथी गोतमनो बह ववसजजन िणभ | गौतमाला अनक उिर धमळािी

कशाला किाला

पाचमी गोतमसमा कसि-पञा कोधच नततथ | गौतमाहन कशि-बदधी किीही नाही

कशाहन किाहन

शषठी गोतमसस पञा सममासा अततथ | गौतमाची बदधी समयक आह

कशाचा किाचा

सपतमी गोतमनसम कोधो नततथ | गौतमात करोध नाही

कशात कोिात

साबोधन गोतमा अमहाका सदधमा दवत | गौतमा आमहास सदधमम दयावा

साद दि हाक मारि

ववभलकतच रप (ववभलि) नामाचया विन (एकवचन बहवचन) लििग (पतलिाग नसतरसििग नपासकसििग) आणि अनतय सतवर (अकाराधत आकाराधत इकाराधत उकाराधत) यावर अविाबन असत तरीही सथिपि नामाास जोडि जािार तवभलि परसतसपद पढीि तकतयात ददि आहत

29

तवभलि परसतसपद

ववभलि एकवचन बहवचन भधमका पठमा ओ आ कोि काय दवतया अा ए कशास कोिास तवतया एन एवह एणभ कसा किी कोिी चततथी आय सस आना कशाला किाला पञचमी आ समा महा एवह एणभ कशाहन किाहन

छटठी सस आना कशाचा किाचा सपतमी ए नसम ममह एस कशात कोिात आिपन (आ) (आ) साद दि हाक मारि

नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिाऱया शबदााना सवषनाम महितात मी आमही त तमही तो ती त तया कोि (परशिाथषक सवषनाम) ही मराठी सवषनाम आहत पालि भारत अमह तमह त य आणि क (परशिाथषक सवषनाम) ही सवषनाम आहत या सवषनामााची दखीि आठ ववभलि रप होतात पढीि पानाावरीि तकतयाा मधन कााही नाम व सवषनामााची ववभलि रप अभयासासाठी ददिी आहत

30

नर (अकाराधत पतलिाग) मानव मनषय

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा नरो नरा दवतया नरा नर

तवतया नरन नरवह नरणभ

चततथी नराय नरसय नराना पञचमी नरा नरमहा नरसमा नरवह नरणभ

छटठी नरसस नराना सिमी नर नरममह नरनसम नरस

आिपन नर नरा नरा

धचि (अकाराधत नपसकसििग) मन धचि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा धचिा धचिा धचिावन दवतया धचिा धचि धचिावन

तवतया धचिन धचिवह धचिणभ

चततथी धचिाय धचिसस धचिाना पञचमी धचिा धचिमहाधचिसमा धचिवह धचिणभ

छटठी धचिसस धचिाना सिमी धचि धचिममह धचिनसम धचिस

आिपन धचि धचिा धचिा धचिावन

31

पञञा (आकाराधत नसतरसििग) परजञा

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पञञा पञञा पञञायो दवतया पञा पञञा पञञायो तवतया पञञाय पञञावह पञञाणभ

चततथी पञञाय पञञाना पञचमी पञञाय पञञावह पञञाणभ

छटठी पञञाय पञञाना सिमी पञञाय पञञाया पञञास

आिपन पञञ पञञा पञञायो

पाणि (इकाराधत पतलिाग) हात

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पाणि पािी पाियो दवतया पाणिि पािी पाियो तवतया पाणिना पािीही पािीणभ

चततथी पाणिनो पाणिसस पािीना पञचमी पाणिना पाणिमहा पाणिसमा पािीही पािीणभ

छटठी पाणिनो पाणिसस पािीना सिमी पाणिममह पाणिनसम पाणिस पािीस

आिपन पाणि पािी पाणि पाियो

32

बोधध (इकाराधत नसतरसििग) जञान बदधी

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा बोधध बोधी बोधधयो बोधयो दवतया बोमधि बोधी बोधधयो बोधयो तवतया बोधधया बोधया बोधीवह बोधीणभ चततथी बोधधया बोधया बोधीना पञचमी बोधधया बोधया बोधीही बोधीणभ

छटठी बोधधया बोधया बोधीना सिमी बोधधया बोधया बोधया

बोमधि बोधो बोधधया बोधीस बोधधस

आिपन बोधध बोधी बोधधयो बोधयो

णभकख (उकाराधत पतलिाग) णभकष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा णभकख णभकख णभकखवो दवतया णभकखा णभकख णभकखवो तवतया णभकखना णभकखवह णभकखणभ

चततथी णभकखनो णभकखसस णभकखना पञचमी णभकखना णभकखसमा णभकखमहा णभकखवह णभकखणभ

छटठी णभकखनो णभकखसस णभकखना सिमी णभकखनसमा णभकखममह णभकखस णभकखस

आिपन णभकख णभकख णभकखव णभकखवो

33

वपत (उकाराधत पतलिाग) वपता

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा वपता वपतरो दवतया वपतरा वपतर वपतरो तवतया वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

चततथी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना पञचमी वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

छटठी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना सिमी वपतरर वपतरस वपतस वपतस

आिपन वपत वपता वपतरो

अमह (सवषनाम) मी ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा अहा मया असमा अमह नो दवतया मा ममा अमहा अमहाका अमह नो तवतया मया म अमहवह अमहणभ नो चततथी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो पञचमी मया अमहवह अमहणभ

छटठी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो सिमी मवय असमास अमहस

आिपन - - - - - -

34

तमह (सवषनाम) त

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा तवा तवा तमह वो दवतया ता तवा तवा तवा तमहा तमहाका तमह वो तवतया तवया तया त तमहवह तमहणभ वो चततथी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो पञचमी तवया तया तवमहा तमहवह तमहणभ

छटठी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो सिमी तववय तवय तमहस

आिपन - - - - - -

ता (पतलिाग)(सवषनाम) तो ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सो सयो ता ना (नपसक) त न तावन नावन

दवतया ता ना ता ना त न तावन नावन

तवतया तन नन तवह नवह तणभ नणभ

चततथी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना पञचमी तमहा अमहा नमहा तसमा तवह नवह तणभ नणभ

छटठी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना सिमी तममह अममह नममह तनसमा ननसमा अनसमा तस नस

आिपन - - - - - -

35

(सतरीसििग)(सवषनाम) ती

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सा सया ता ना तायो नायो दवतया ता ना ता ना तायो नायो तवतया ताय नाय तससा वतससा तावह नावह ताणभ नाणभ चततथी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा

वतससा तासा आसा तासाना

पञचमी ताय नाय तससा तावह नावह ताणभ नाणभ छटठी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा वतससा तासा आसा तासाना

सिमी वतससा तससा अससा ताया तससा वतससा तास आिपन - - - - - -

सबब (पतलिाग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबो सबबा (नपसक) सबब सबब सबबवन

दवतया सबबा सबबा सबब सबब सबबवन

तवतया सबबन सबबवह सबबणभ चततथी सबबसस सबबसाना पञचमी सबबमहा सबबसमा सबबवह सबबणभ

छटठी सबबसस सबबसा सबबसाना सिमी सबबममह सबबनसम सबबस

आिपन सबब सबबा सबब सबबवन सबब सबब सबबवन

36

सबब (सतरीसििग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबा सबबा सबबायो दवतया सबबा सबबा सबबायो तवतया सबबाय सबबावह सबबाणभ चततथी सबबससा सबबाय सबबासा सबबासाना पञचमी सबबाय सबबावह सबबाणभ

छटठी सबबसा सबबाय सबबासा सबबासाना सिमी सबबससा सबबाया सबबास

आिपन सबब सबबा सबबायो

ककि (पतलिाग)(सवषनाम) कोि ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा को ककि का (नपसक) क क कावन

दवतया का ककि का क क कावन

तवतया कन कवह कणभ चततथी कसस वकसस कसा कसाना पञचमी कमहा कसमा वकसमा कवह कणभ

छटठी कसस वकसस कसा कसाना सिमी कममह वकममह कनसम वकनसमा कस

आिपन - - - - - -

37

ककि (सतरीसििग)(सवषनाम) कोि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा का का कायो दवतया का का कायो तवतया काय कावह काणभ चततथी कससा काय कासा कासाना पञचमी काय कावह काणभ

छटठी कससा काय कासा कासाना सिमी कससा काया कास

आिपन - - - - - -

एत (पतलिाग)(सवषनाम) हा ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसो एता (नपसक)

एत एत एतावन

दवतया एता एना एता एत एन एत एतावन

तवतया एतन एतवह एतणभ चततथी एतसस एतसा एतसाना पञचमी एतमहा एतसमा एतवह एतणभ

छटठी एतसस एतसा एतसाना सिमी एतममह एतनसम एतस

आिपन - - - - - -

38

एत (सतरीसििग)(सवषनाम) ही

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसा एता एतायो दवतया एता एता एतायो तवतया एताय एतावह एताणभ चततथी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना पञचमी एताय एतावह एताणभ

छटठी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना सिमी एवतससा एतससा एतासा एतास

आिपन - - - - - -

ककि (त कोि) सबब (त सवष) एत (ह) ही नपसकसििगी सवषनामााची रप पठमा आणि दवतया ववभिी मध वगळी असतात तवतया त सिमी पयात या सवषनामााची रप पतलिागी सवषनामाासारखीच असतात पालि भारत खालिि परमाि सवषनाम आहत अमह = मी तमह = त अञञ = अधय पबब = पवष दतकखन = दणकषि उिर = उिर एक = एक अपर = पणशचम ता (सो सा ता) = तो ती त एत (एसो एता एता) = हा ही ह इम (अया अया इदा) = हा ही ह ककि (को का ककि) = तो कोि ती कोि त कोि सबब (सबबो सबबा सबबा) = त सवष तया सवष त सवष

39

िहमिक कपविनसि सिवपटक ndash सायिवनकायो - महावगगो १२ सचचसायि २ धममचककपविनवगगो

एका समया भगवा बारािलसया ववहरवत इलसपतन धमगदाय ततर खो भगवा पञ चवमगगय णभकख आमधतलस ndash ldquoदवम णभकखव अधता पबबजजतन न सववतबबा कतम दव यो चाया कामस कामसखतल लकानयोगो हीनो गममो पोथज जवनको अनररयो अनतथसावहतो यो चाया अिवकलमथानयोगो दकखो अनररयो अनतथसावहतो एत खो णभकखव उभो अधत अनपगमम मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवतrdquo कतमा च सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावािा सममाकहमनतो सममाआजीवो सममावायामो सममासतत सममासमायि अया खो सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत इदा खो पन णभकखव दकख अररयसच चा ndash जावतवप दकखा जरावप दकखा बयाधधवप दकखो मरिममप दकखा अमपपयवह समपयोगो दकखो वपयवह ववपपयोगो दकखो यममपचछा न लभवत तममप दकखा ndash साखखिन पञ चपादानकखधधा दकखा इदा खो पन णभकखव दकखसमदय अररयसच चा ndash याया तणहा पोनोबभववका नजधदरागसहगता ततरततराणभनजधदनी सययलथदाndash कामतणहा भवतणहा ववभवतणहा इदा खो पन णभकखव दकखतनरोि अररयसच चा ndash यो तससायव तणहाय अससववरागवनरोधो चागो पदटवनससगगो मलि अनालयो इदा खो पन णभकखव दकखतनरोिगायमनी पदटपदा अररयसच चा ndash अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावाचा सममाकममधतो सममाआजीवो सममावायामो सममासवत सममासमाधध पञ चपादानकखधधा = रपपादानकखधधो वदनपादानकखधधो सञ ञपादानकखधधो सङखारपादानकखधधो ववञ ञािपादानकखधधो

40

इलसपतन धमगदाय ndash आजचया सारनाथ च परातन नाव

ववहरवत = ववहार करीत होत धमगदाय = मगवन आमधतलस = आमातरि कि बोिावि सववतबब = सोबत रहातात कतम = कोित काम = भौवतक इचछा कामसखतलिक = भौवतक तपती हीनो = वनकषठ नीच पोथज जवनको = हानीकारक वदनाजनक गममो = परापय उपिबध अनतथ = अनथष सावहतो = न यकत अनतथसावहतो = अनथषपिष अनयोग = साधना अनररय = असभय अररय = शरषठ अि = सवतः वकिमथ = किर अपादान = दर करि सययलथदा = या परमाि अशा परकार साखखिन = साकषपान उभो = उभय दोधही अधत = अधतरात अधतरी दरमयान उपगमम = जवळ जाि अनपगमम = सरळ जवळ जाि ञाि = जञान अणभसमबदध = सापिष जञानी चकखकरिी = (ददवय)दषटीदायी ञािकरिी = जािीव दिारा उपसमाय = सातोरपिष अणभञञाय = जािीव दिार समबोधाय = जञानदायी वनबबानाय = वनवाषिदायी कतमा = कोिता सययलथदा = पढीि परमाि तद अनसार असस = सापिष ववराग = वरागय चागो = तयाग पदटवनससगगो = पररतयाग वनरोध = समळ नाश मलि = मलकत अनािय = अनासलकत पाच सावदना सका धध = रप (दषय सावदना)

वदना (शारीरी सावदना) साजञा (मानलसक सावदना) सासकार (वनमीती सावदना) ववजञान (चतना सावदना) ह पाच सावदना सका धध

41

िहमिककपविनसि ndash मराठी अनवाद

एकदा भगवात वारािसी मध ऋरीपतन यथीि मगवनात रहात होत तथ भगवाताानी पाच णभकखाचया साघास आमावतरत कि (आणि ववचारि) ldquoणभकखनो सधयसताानी दोन गोषटीचया सोबतीत राह नय कोितया दोन गोषटी भौवतक इचछा भौवतक तपती जी वनकषटीपरामपतची वदनाजनक असभय व अनथषपिष असत आणि दसरी सवयाकिरपरामपत (आतमकिर) जी दःखद असभय व अनथषपिष असत महिन ह णभकख या दोहोचया अधतरा (मधयाचया) जवळन जािारा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

णभकख कोिता हा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक सकलप समयक वािा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक सतमतत समयक समायि हाच तो मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख जधमि ह दःखद वदधतव ह दःखद वयाधध ह दःख मतय ह दःख अवपरयाशी सायोग ह दःख वपरयाचा ववयोग ह दःख जयाची अपकषा आह त परापत नसि ह दःख साकषपान पाच अपादान सका ध दःख

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखािी उतपलि ही िािसा - पनभषवाची सनह-सोबतीची यथ-तथ आनाददत करिारी साकषपान ndash तपतीची िािसा भौवतकाची िािसा अणभभौवतकाची िािसा

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखाि तनराकरि िािसपासन सापिष वरागय (िािसचा) समळ नाश तयाग (िािसपासन) मलकत आणि अनासलकत

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख तनराकरिािा मागा हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक साकलप समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक समवत समयक समाधध

42

वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ मागीि पाठातीि वाकयात आपि नाम आणि सवषनाम या परकारातीि शबदात होिार बदि पावहि याच वाकयात वकरया साागिार ज शबद (धात वकरयापद) आि होत तयातही कााही बदि झालयाच पावहि आह या बदिाच ववसतत वववचन आपि या पाठात पाह

कोितयाही वकरयबददि आपि जवहा बोितो तवहा १ ती वकरया होऊन घडन गििी असत २ ती वकरया होत घडत असत ककिवा ३ ती वकरया घडिार असत

जवहा वकरया घडन गििी असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भतकाळ महिजच तहययिनीकािो (अततत काि) असतो जवहा वकरया घडत असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात वतषमानकाळ महिजच पचिपननकािो (विमान काि) असतो जवहा वकरया घडिार असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो (अनागत काि) असतो या तीनही काळात धात वकरयापदािा परतयय (परसतसपद) िावि जात ह परससपद जस काळानरप वगळ असत तसच त वकरया करिाऱया कतयाषचया वचनावर (एकवचन बहवचन) आणि परर (परथम वदवतीय ततीय) अविाबन असत वतषमानकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

वतामानकाळ ndash पचिपननकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो धम म

मतजझमपररसो लस थ

पठमपररसो वत अमधत

या परससपदााना जोडन तयार होिारी कााही धाताची वतषमान काळाची (पचपननकािो) वकरयापदााचा अभयास आपि या पढीि पानाामधन करिार आहोत

43

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अनसमअममह असम अमह

मतजझमपररसो अलस अतथ

पठमपररसो अततथ समधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीधम बरधम बरवीम बरम

मतजझमपररसो बरवीलस बरलस बरवीथ बरथ

पठमपररसो बरवीवत बरवत (आह) बरवमधत (आह)

स ndash ऐकि एकवचन बहवचन

उिमपररसो सिोधम सिाधम सिोम सिाम

मतजझमपररसो सिोलस सिालस सिोथ सिाथ

पठमपररसो सिोवत सिावत सिमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो करोधम करोम

मतजझमपररसो करोलस करोथ

पठमपररसो करोवत करोमधत कबबमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तनोधम तनोम

मतजझमपररसो तनोलस तनोथ

पठमपररसो तनोवत तनोमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पससाधम पससाम

मतजझमपररसो पससलस पससथ

पठमपररसो पससवत पससमधत

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

19

खमधतय = सहनशीि सहनयोगय धमम = गिववशर गिधमष सावजजा = सदोर ववञञा = वववक गरवहता = कनिदनीय समिा = समसत समाददनन = अागीकार करि सवीकारि सावि = ववदयमान असि असि पजहययाथ = तयाग करा

कसमलिसि ndash मराठी अनवाद मी अस ऐकि आह एकदा भगवात मोठया परवासी णभकखसाघासह कौशि (दशाचया) यातरत असता कािामााचया (जमातीचया) कसमलि नावाचया नगरात पोचि कसमलि ह खरतर कािामााचच ह शरमि शाकयकळातीि परवतजजत शाकयपतर गौतम खरोखरच (आपलयािा) परापत झाि आहत वासतववक आता गौतम पववतर उननत व कीतीमान आह जो दीपयमान योगयतापरापत समयक बदधीचा ववदया व आचरिान सापनन सधमागाषवर जात असििा सवष िोक जाििारा (सवषजञ) सवोिम असा लशकषीत होऊ असिाऱयााना पढ निारा सामाधय आणि असामाधय िोकााना शालसत करिारा असा तो बदध तो असामाधय जनााना भियााना पववतर जनााना शरमि-बरामहि जनााना आपोआपच अणभजञानाचा साकषातकार परकट करतो अस ततवजञान दतो ज आराभी वहतकर मधयाधही वहतकर आणि अावतमतः वहतकर साथष सवाषकषर समसत पररपिष पररशदध आणि पववतरतन परकालशत आह या िाभपरद रपान योगय दशषन होत आह अशा ररतीन कसमिीच कािामा भगवातााजवळ आि कााही (िोक) जवळ जाऊन भगवातााना अणभवादन करन एकाबाजिा बसि कााही (तयााचया) सावनधयान उलहालसत झाि कााही आनादान समती-ववसमत होऊन एकाबाजिा बसि कााहीजि भगवातााना हात जोडन परिाम करन एका बाजिा बसि कााही जि नाम-गोतर साागन एकाबाजिा बसि एका बाजिा बसन कसमलिच कािामा भगवातााना अस महिाि की ldquoशाधती भधत कोिी एक बरामहि-शरमि कसमलिस यतात त सवतःची ततव परकालशत करतात चमकववतात परात इतरााचया ततवााना दोर दतात घिा करतात कनिदा करतात नीच करतात भधत दसऱयाादा कोिी एक बरामहि-शरमि कसमलिस यतात तयाानी सवतःची ततव परकालशत

20

करतात चमकववतात परात इतरााचया ततवााना दोर दतात घिा करतात कनिदा करतात नीच करतात महिन ह भधत आमहास शाका होत साशय यतो ndash यापकी कोिता शरमि-बरामहि सतय बोितो कोिता खोट बोितो rdquo ldquoह कािामा आपिास शाका आणि साशय आह या दठकािी अशी शाका व साशय यि पयाषपत आहrdquo ldquoह कािामा (कवळ) ऐकणयान नाही पारापाररकतन नाही मितः असलयान नाही धारमिक पसतकात असलयान नाही तकष -हतन नाही खातरी असलयान नाही मागीि परामशाषन नाही अातयाषमी दषटीन समजन नाही भवय-रपान (भारन) नाही शरमि व जषठााचया (साागणया) न नाही तर ह कािामा सवतः जािन घया (की) ज ततव अकशि आह ज ततव सदोर आह जया ततवााना ववदवान दोरी महितात जया ततवााना सापिष अागीकारि सवाासाठी अवहताच आणि दखाःच आह ह कािामा अशा (ततवाा) चा (सवषथा) तयाग कराrdquo

21

वाकयातीि शबद आणि तयाि भद

मानव सावाद करतात तवहा त एकमकााना कााही ववचरतात आणि ज ववचारि त साागतात या ववचारणयात आणि साागणयात कााहीतरी lsquoअसिrsquo ककिवा कााहीतरी lsquoघडिrsquo असत या असणया-घडणयाचा थट साबाधीत महिजच lsquoजो कोिी असतोrsquo अथवा lsquoजो कोिी घडववतोrsquo ldquoतोrdquo महिज सावादातीि वाकयात असििा कताा हा कताष कधी एकटा (एकविन) तर कधी समह रपात (बहविन) असतो तसच हा कताष कधी परर (पलिीग) कधी सतरी (सतरीलििग) तर कधी या दोहोहन वगळा (नपसकलििग) असतो या कतयाषिा एक ववधान ककिवा नाव असत जयान तो वनणशचत ओळखिा जातो या नावािाच नाम महटि जात जवहा याच कतयाषचा पधहा पधहा उलिख होतो तवहा पवहलया उलिखा नातर यिाऱया पढीि उलिखात या नावाचया ऐवजी एक वगळ ववधान वापरि जात या ववधानािा सवानाम महितात

सावादातीि वाकयातन सावादकताष सवतः बददि बोितो तवहा तयािा परथम परर महिज उिमपररसो महितात जयाचयाशी सावाद किा जातो आह तयाचा वाकयात उलिख होतो तवहा तयािा वदवतीय परर महिज मजझिमपररसो महितात जवहा सावादातीि वाकयात सावाद करिाऱया दोहोहन वगळा तीसऱयाच कोिाचा उलिख असतो तवहा तयािा ततीय परर महिज पठमपररसो महितात

वाकयातन वयकत होिाऱया घडणयाचा थट साबध जसा कतयाषशी असतो तसच वाकयातीि घडि जयाचयाशी घडत तो महिज वाकयातीि कमा या कमाषसही एकवचन बहवचन तसच पलिीग सतरीसििग व नपसकसििग अस भद असतात तसच कमषही उिमपररसो मतजझमपररसो व पठमपररसो अशा सवरपात यत

जया शबदान वाकयातीि असि ककिवा घडि साागीति जात तया शबदािा तकरयापद महितात वकरयापदातीि शबद एका मळ शबदािा परतयय महिज परसतसपद जोडन किि रप असत या मळ शबदािा िात महितात धातिा जोडणयाच परससपद (परतयय) उिमपररसो मतजझमपररसो व पठमपररसो तसच एकवचन व बहवचन या कतयाषचया भदावर अविाबन असत वाकयात साागीतििी वकरया क वहा घडिी ह साागिारा वकरयापद शबदातीि बदि ह एक महतवाचा भद होय वकरया वतषमानात घडत असलयास वतषमान काळ महिजच पिपननकािो या पवीच घडिी असलयास भतकाळ महिजच तहययिनीकािो आणि वकरया पढ घडिार असलयास भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो महितात वतषमानकाळास

22

विमानकािो भतकाळास अतततकािो आणि भववषयकाळास अनागतकािो असही साबोधि जात

योच बदधा अततताि योच बदधा अनागता पचिपननाि यो बदधा अहा वादाधम सबबदा या सिातन तीनही काळााची नाव वनणशचत समरिात रहातीि

23

महामङगलसि (सि १ ndash ७) सिवपटक - खददकवनकाय ndash खददकपाठपालळ

lsquolsquoबह दवा मनससा च मङगलावन अधचधतया

आकङखमाना सोतथाना बरवह मङगलमिमाrsquorsquo १

lsquolsquoअसवना च बालाना पतणडतानञ च सवना पजा च पजनययाना एता मङगलमिमा २

lsquolsquoपवतरपदसवासो च पबब च कतपञ ञता अिसममापणिधध च एता मङगलमिमा ३

lsquolsquoबाहसच चञ च लसपपञ च ववनयो च सलसतकखतो

सभालसता च या वाचा एता मङगलमिमा ४

lsquolsquoमातावपत उपटठाना पिदारसस सङगहो अनाकला च कममधता एता मङगलमिमा ५

lsquolsquoदानञ च धममचररया च ञातकानञ च सङगहो

अनवज जावन कममावन एता मङगलमिमा ६

lsquolsquoआरती ववरती पापा मज जपाना च सायमो अपपमादो च धममस एता मङगलमिमा ७

धचधता = काळजी ववचार समसया अधचधतया = काळजीन ववचारान आकङख = आकााकषा आकङखमाना = आकााकषा करिार सोततथ = कलयाि सरकषा कषम बरवह = बोिाव साागव सवना = सागत करि बाि = मखष अजञानी पवतरप = अनकि दस = दश परदश वास = रहाि पञञता = पवषता पराथधमकता सचचञच = जञान लसपपञ च = कौशलय उपटठान = सवा अनाकि = वनणशचित अनवजज = अवजयष आरवत = तयाग ववरती = दर रहाि पाप = दषकतय वाइट कती

24

महामङगलसि मराठी अनवाद ( सि १ ndash ७) (महामङगिसिािी परासततावना ndash भगवान एकदा शरावनसत यथीि अनाथवपणडकाचया जतवन बागत बसि असता रातर समयी एक दवता तथ यवन भगवधताना अणभवादन करन गय सवरपात महिािी ) अनक शरषठ(मानव) व (सामाधय)मानव यााच मागिाचया ववचारान कलयािाचया अनक आकााकषाा करिाराा साठी (आपि) उिम व मागि साागाव १ (यावर भगवधतानी ददिि उिर ) मखााची सागत नसावी पाधडतााची सागत असावी पजनीयााची पजा वहावी ह उिम व मागि २ अनकि (योगय) परदशात रहाव पणय कतयास (सतकतयास) पवषता (पराथधमकता) असावी सवया समयक असणयाचा वनशचय ठवावा ह उिम व मागि ३ अधधक जञान कौशलय आणि ववनय याानी सलशणकषत वहाव बोिताना चाागि भाषय कराव ह उिम व मागि ४ माता-वपतयााची सवा करावी पतर व पतनी च वहत कराव वनणशचित कायष कराव ह उिम व मागि ५ दान कराव सदाचरि कराव आपतजनााच वहत कराव अवजयष तच कराव ह उिम व मागि ६ दषकतय तयागाव तयापासन दर रहाव मदयपानापासन सायधमत रहाव सदगिाा बददि परमाद नसावा ह उिम व मागि ७

25

महामङगलसि (सि ८ ndash १२)

lsquolsquoगारवो च वनवातो च सधतदटठ च कतञ ञता कालन धममससवना एता मङगलमिमा ८

lsquolsquoखधती च सोवचससता समिानञ च दससना कालन धममसाकचछा एता मङगलमिमा ९

lsquolsquoतपो च बरहमचररयञ च अररयसच चान दससना वनबबानसतचछवकररया च एता मङगलमिमा १०

lsquolsquoिटठसस लोकधममवह धचिा यसस न कमपवत असोका ववरजा खमा एता मङगलमिमा ११

lsquolsquoएताददसावन कतवान सबबतथमपराजजता सबबतथ सोततथा गचछमधत ता तसा मङगलमिमrsquorsquo १२

सख आणि दःख यश आणि अपयश कनिदा आणि सतती िाभ आणि कषती

ह आठ लोक-सवभाव आहत गारवो = गौरव वनवातो = अवमान सधतदटठ = सातषटी कतञञता = कतजञता खमधत = सहनशीिता सोवचचसता = ववनमरता साकचछा = चचाष बरहमचररय = शरषठ जीवन वनबबान = वनवाषि सतचछवकररया = साकषावतकरि िट = भरि भारि िोकधमम = िोकसवभाव यसस = जो कोिी ववरजा = वनमषळ खमा = कषम सख एताददसावन = अशा परकार

26

महामङगलसि मराठी अनवाद (सि ८ ndash १२) गौरव अथवा अवमान ककिवा सातषटी या (सवाा) बददि कतजञ असाव वळो-वळी सवदवचारााच शरवि कराव ह उिम व मागि ८ सहनशीिता व ववनमरता बाळगावी शरमिााच दशषन कराव आणि वळो-वळी सवदवचारााची चचाष करावी ह उिम व मागि ९ शरषठ जीवनासाठी आणि शरषठ (चार) सतय यासाठी साधना करावी वनवाषिाचया साकषावतकरिा साठी (साधना करावी) ह उिम व मागि १० आठ िोक-सवभावान भारनही जया कोिाच धचि का वपत होत नाही (परात) शोकरहीत आणि वनमषळ कषमपिष रहात ह उिम व मागि ११ अशा परकार कलयान (जो) सवषतर अपराजजत रहातो सवषथा कलयािाकड जातो ह तयाच उिम व मागि १२

27

वाकयातीि शबदात होिार बदि - १ दवदिो हासा पससवत दवदि हासािा पहातो दवदिो िन आहरती दवदि िनषयािा आितो दवदिन धना तजन योजवत दवदिान धनषयािा बाि िाविा दवदिाय हाससस कामता होमधत दवदिािा हासाची इचछा होती ववदध हासो नभसतमा पतवत जखमी हास आकाशातन पडतो यसतस तजनो तस हासो झयािा बाि तयािा हास दवदिसस यििससतम अनकमपा नततथ दवदिाचया मनात करिा नाही गोतमा हासा ओभरती गौतमा हास घवन जा

वरीि आठ वाकयात शबदात होिार आठ परकारच बदि ददसत आहत बदिि शबद ठळक कि आहत आणि ह शबद वयलकत वसत अथवा ततसम गोषटीची नाव (अथवा नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिार शबद) आहत जस

- दवदि व गोतम ही वयसकतिची नाव आहत - हास ह पकषाच नाव आह तर धन व तजन ही वसताची नाव आहत - नभ आणि धचि ही दखीि नावच आहत - वरीि सवष वाकयातीि वयलकत आणि वसत एककच आहत

नावािा मराठी वयाकरिात आणि पालि वयाकरिातही नाम अस महितात या वयलकत आणि वसत एकक असलयान ह एकविन आह नामात अथवा सवषनामात बदि होताना तयाचया अखरीस एक वा दोन अकषर जोडिी जातात या शबदबदिास पालि भारत तवभलि (मराठीत ववभलकत) महितात

णभकख जतवना आगचछमधत णभकख जतवनात आि बदधा णभकखवो सदधमा दसवत बदधाानी णभकखना सदधमष ददिा णभकखतह बदधाय नममधत णभकखनी बदधााना नमन कि णभकखनो गामणिना भोजना दसवत णभकखना गाव-मखयान भोजन ददि गामवासी णभकखणभ धममा आकङखवत गरामसथ णभकखकडन धमष इतचछतात गामवासी णभकखन मानसी गरामवासीनी णभकखिा सधमान किा णभकखमहह खीिासवो होमधत णभकखत आशरव-कषीिता असत णभकखव मा पमादो रमसस धचिा णभकखनो परमादात मन रमव नका

28

वरीि वाकयात णभकख या नामाच बहविन यत व तयाचया रपात आठ ववभसकतिच (बहविन तवभलि) बदि ददसत आहत

वाकयात उपयोजजिलया परतयक नामाची (सवषनामाची) एक भधमका असत या भधमकनसार तयाच ववभकतीच रप तयार होत पढीि तकतयात आठ वाकयात गौतम गोतम या नामाची आठ ववभलकत रप आणि याच शबदाची वाकयातीि भधमका लिहीिी आह

तवभकती पालि वाकय मराठी वाकय भयमका

परथमा गोतम राज-पासाद बवह वनकखमवत | गौतम राजवाडयाबाहर वनघाला

कोि काय

वदवतीया गोतमा वगिान महलिक पतसस | गौतमास आजारी वदध ददसला

कशास कोिास

ततीया गोतमन ककिकराना बहा पञह पतचछ | गौतमान सवकास अनक परशि ववचारल

कसा किी कोिी

चतथी गोतमनो बह ववसजजन िणभ | गौतमाला अनक उिर धमळािी

कशाला किाला

पाचमी गोतमसमा कसि-पञा कोधच नततथ | गौतमाहन कशि-बदधी किीही नाही

कशाहन किाहन

शषठी गोतमसस पञा सममासा अततथ | गौतमाची बदधी समयक आह

कशाचा किाचा

सपतमी गोतमनसम कोधो नततथ | गौतमात करोध नाही

कशात कोिात

साबोधन गोतमा अमहाका सदधमा दवत | गौतमा आमहास सदधमम दयावा

साद दि हाक मारि

ववभलकतच रप (ववभलि) नामाचया विन (एकवचन बहवचन) लििग (पतलिाग नसतरसििग नपासकसििग) आणि अनतय सतवर (अकाराधत आकाराधत इकाराधत उकाराधत) यावर अविाबन असत तरीही सथिपि नामाास जोडि जािार तवभलि परसतसपद पढीि तकतयात ददि आहत

29

तवभलि परसतसपद

ववभलि एकवचन बहवचन भधमका पठमा ओ आ कोि काय दवतया अा ए कशास कोिास तवतया एन एवह एणभ कसा किी कोिी चततथी आय सस आना कशाला किाला पञचमी आ समा महा एवह एणभ कशाहन किाहन

छटठी सस आना कशाचा किाचा सपतमी ए नसम ममह एस कशात कोिात आिपन (आ) (आ) साद दि हाक मारि

नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिाऱया शबदााना सवषनाम महितात मी आमही त तमही तो ती त तया कोि (परशिाथषक सवषनाम) ही मराठी सवषनाम आहत पालि भारत अमह तमह त य आणि क (परशिाथषक सवषनाम) ही सवषनाम आहत या सवषनामााची दखीि आठ ववभलि रप होतात पढीि पानाावरीि तकतयाा मधन कााही नाम व सवषनामााची ववभलि रप अभयासासाठी ददिी आहत

30

नर (अकाराधत पतलिाग) मानव मनषय

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा नरो नरा दवतया नरा नर

तवतया नरन नरवह नरणभ

चततथी नराय नरसय नराना पञचमी नरा नरमहा नरसमा नरवह नरणभ

छटठी नरसस नराना सिमी नर नरममह नरनसम नरस

आिपन नर नरा नरा

धचि (अकाराधत नपसकसििग) मन धचि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा धचिा धचिा धचिावन दवतया धचिा धचि धचिावन

तवतया धचिन धचिवह धचिणभ

चततथी धचिाय धचिसस धचिाना पञचमी धचिा धचिमहाधचिसमा धचिवह धचिणभ

छटठी धचिसस धचिाना सिमी धचि धचिममह धचिनसम धचिस

आिपन धचि धचिा धचिा धचिावन

31

पञञा (आकाराधत नसतरसििग) परजञा

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पञञा पञञा पञञायो दवतया पञा पञञा पञञायो तवतया पञञाय पञञावह पञञाणभ

चततथी पञञाय पञञाना पञचमी पञञाय पञञावह पञञाणभ

छटठी पञञाय पञञाना सिमी पञञाय पञञाया पञञास

आिपन पञञ पञञा पञञायो

पाणि (इकाराधत पतलिाग) हात

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पाणि पािी पाियो दवतया पाणिि पािी पाियो तवतया पाणिना पािीही पािीणभ

चततथी पाणिनो पाणिसस पािीना पञचमी पाणिना पाणिमहा पाणिसमा पािीही पािीणभ

छटठी पाणिनो पाणिसस पािीना सिमी पाणिममह पाणिनसम पाणिस पािीस

आिपन पाणि पािी पाणि पाियो

32

बोधध (इकाराधत नसतरसििग) जञान बदधी

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा बोधध बोधी बोधधयो बोधयो दवतया बोमधि बोधी बोधधयो बोधयो तवतया बोधधया बोधया बोधीवह बोधीणभ चततथी बोधधया बोधया बोधीना पञचमी बोधधया बोधया बोधीही बोधीणभ

छटठी बोधधया बोधया बोधीना सिमी बोधधया बोधया बोधया

बोमधि बोधो बोधधया बोधीस बोधधस

आिपन बोधध बोधी बोधधयो बोधयो

णभकख (उकाराधत पतलिाग) णभकष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा णभकख णभकख णभकखवो दवतया णभकखा णभकख णभकखवो तवतया णभकखना णभकखवह णभकखणभ

चततथी णभकखनो णभकखसस णभकखना पञचमी णभकखना णभकखसमा णभकखमहा णभकखवह णभकखणभ

छटठी णभकखनो णभकखसस णभकखना सिमी णभकखनसमा णभकखममह णभकखस णभकखस

आिपन णभकख णभकख णभकखव णभकखवो

33

वपत (उकाराधत पतलिाग) वपता

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा वपता वपतरो दवतया वपतरा वपतर वपतरो तवतया वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

चततथी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना पञचमी वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

छटठी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना सिमी वपतरर वपतरस वपतस वपतस

आिपन वपत वपता वपतरो

अमह (सवषनाम) मी ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा अहा मया असमा अमह नो दवतया मा ममा अमहा अमहाका अमह नो तवतया मया म अमहवह अमहणभ नो चततथी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो पञचमी मया अमहवह अमहणभ

छटठी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो सिमी मवय असमास अमहस

आिपन - - - - - -

34

तमह (सवषनाम) त

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा तवा तवा तमह वो दवतया ता तवा तवा तवा तमहा तमहाका तमह वो तवतया तवया तया त तमहवह तमहणभ वो चततथी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो पञचमी तवया तया तवमहा तमहवह तमहणभ

छटठी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो सिमी तववय तवय तमहस

आिपन - - - - - -

ता (पतलिाग)(सवषनाम) तो ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सो सयो ता ना (नपसक) त न तावन नावन

दवतया ता ना ता ना त न तावन नावन

तवतया तन नन तवह नवह तणभ नणभ

चततथी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना पञचमी तमहा अमहा नमहा तसमा तवह नवह तणभ नणभ

छटठी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना सिमी तममह अममह नममह तनसमा ननसमा अनसमा तस नस

आिपन - - - - - -

35

(सतरीसििग)(सवषनाम) ती

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सा सया ता ना तायो नायो दवतया ता ना ता ना तायो नायो तवतया ताय नाय तससा वतससा तावह नावह ताणभ नाणभ चततथी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा

वतससा तासा आसा तासाना

पञचमी ताय नाय तससा तावह नावह ताणभ नाणभ छटठी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा वतससा तासा आसा तासाना

सिमी वतससा तससा अससा ताया तससा वतससा तास आिपन - - - - - -

सबब (पतलिाग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबो सबबा (नपसक) सबब सबब सबबवन

दवतया सबबा सबबा सबब सबब सबबवन

तवतया सबबन सबबवह सबबणभ चततथी सबबसस सबबसाना पञचमी सबबमहा सबबसमा सबबवह सबबणभ

छटठी सबबसस सबबसा सबबसाना सिमी सबबममह सबबनसम सबबस

आिपन सबब सबबा सबब सबबवन सबब सबब सबबवन

36

सबब (सतरीसििग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबा सबबा सबबायो दवतया सबबा सबबा सबबायो तवतया सबबाय सबबावह सबबाणभ चततथी सबबससा सबबाय सबबासा सबबासाना पञचमी सबबाय सबबावह सबबाणभ

छटठी सबबसा सबबाय सबबासा सबबासाना सिमी सबबससा सबबाया सबबास

आिपन सबब सबबा सबबायो

ककि (पतलिाग)(सवषनाम) कोि ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा को ककि का (नपसक) क क कावन

दवतया का ककि का क क कावन

तवतया कन कवह कणभ चततथी कसस वकसस कसा कसाना पञचमी कमहा कसमा वकसमा कवह कणभ

छटठी कसस वकसस कसा कसाना सिमी कममह वकममह कनसम वकनसमा कस

आिपन - - - - - -

37

ककि (सतरीसििग)(सवषनाम) कोि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा का का कायो दवतया का का कायो तवतया काय कावह काणभ चततथी कससा काय कासा कासाना पञचमी काय कावह काणभ

छटठी कससा काय कासा कासाना सिमी कससा काया कास

आिपन - - - - - -

एत (पतलिाग)(सवषनाम) हा ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसो एता (नपसक)

एत एत एतावन

दवतया एता एना एता एत एन एत एतावन

तवतया एतन एतवह एतणभ चततथी एतसस एतसा एतसाना पञचमी एतमहा एतसमा एतवह एतणभ

छटठी एतसस एतसा एतसाना सिमी एतममह एतनसम एतस

आिपन - - - - - -

38

एत (सतरीसििग)(सवषनाम) ही

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसा एता एतायो दवतया एता एता एतायो तवतया एताय एतावह एताणभ चततथी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना पञचमी एताय एतावह एताणभ

छटठी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना सिमी एवतससा एतससा एतासा एतास

आिपन - - - - - -

ककि (त कोि) सबब (त सवष) एत (ह) ही नपसकसििगी सवषनामााची रप पठमा आणि दवतया ववभिी मध वगळी असतात तवतया त सिमी पयात या सवषनामााची रप पतलिागी सवषनामाासारखीच असतात पालि भारत खालिि परमाि सवषनाम आहत अमह = मी तमह = त अञञ = अधय पबब = पवष दतकखन = दणकषि उिर = उिर एक = एक अपर = पणशचम ता (सो सा ता) = तो ती त एत (एसो एता एता) = हा ही ह इम (अया अया इदा) = हा ही ह ककि (को का ककि) = तो कोि ती कोि त कोि सबब (सबबो सबबा सबबा) = त सवष तया सवष त सवष

39

िहमिक कपविनसि सिवपटक ndash सायिवनकायो - महावगगो १२ सचचसायि २ धममचककपविनवगगो

एका समया भगवा बारािलसया ववहरवत इलसपतन धमगदाय ततर खो भगवा पञ चवमगगय णभकख आमधतलस ndash ldquoदवम णभकखव अधता पबबजजतन न सववतबबा कतम दव यो चाया कामस कामसखतल लकानयोगो हीनो गममो पोथज जवनको अनररयो अनतथसावहतो यो चाया अिवकलमथानयोगो दकखो अनररयो अनतथसावहतो एत खो णभकखव उभो अधत अनपगमम मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवतrdquo कतमा च सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावािा सममाकहमनतो सममाआजीवो सममावायामो सममासतत सममासमायि अया खो सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत इदा खो पन णभकखव दकख अररयसच चा ndash जावतवप दकखा जरावप दकखा बयाधधवप दकखो मरिममप दकखा अमपपयवह समपयोगो दकखो वपयवह ववपपयोगो दकखो यममपचछा न लभवत तममप दकखा ndash साखखिन पञ चपादानकखधधा दकखा इदा खो पन णभकखव दकखसमदय अररयसच चा ndash याया तणहा पोनोबभववका नजधदरागसहगता ततरततराणभनजधदनी सययलथदाndash कामतणहा भवतणहा ववभवतणहा इदा खो पन णभकखव दकखतनरोि अररयसच चा ndash यो तससायव तणहाय अससववरागवनरोधो चागो पदटवनससगगो मलि अनालयो इदा खो पन णभकखव दकखतनरोिगायमनी पदटपदा अररयसच चा ndash अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावाचा सममाकममधतो सममाआजीवो सममावायामो सममासवत सममासमाधध पञ चपादानकखधधा = रपपादानकखधधो वदनपादानकखधधो सञ ञपादानकखधधो सङखारपादानकखधधो ववञ ञािपादानकखधधो

40

इलसपतन धमगदाय ndash आजचया सारनाथ च परातन नाव

ववहरवत = ववहार करीत होत धमगदाय = मगवन आमधतलस = आमातरि कि बोिावि सववतबब = सोबत रहातात कतम = कोित काम = भौवतक इचछा कामसखतलिक = भौवतक तपती हीनो = वनकषठ नीच पोथज जवनको = हानीकारक वदनाजनक गममो = परापय उपिबध अनतथ = अनथष सावहतो = न यकत अनतथसावहतो = अनथषपिष अनयोग = साधना अनररय = असभय अररय = शरषठ अि = सवतः वकिमथ = किर अपादान = दर करि सययलथदा = या परमाि अशा परकार साखखिन = साकषपान उभो = उभय दोधही अधत = अधतरात अधतरी दरमयान उपगमम = जवळ जाि अनपगमम = सरळ जवळ जाि ञाि = जञान अणभसमबदध = सापिष जञानी चकखकरिी = (ददवय)दषटीदायी ञािकरिी = जािीव दिारा उपसमाय = सातोरपिष अणभञञाय = जािीव दिार समबोधाय = जञानदायी वनबबानाय = वनवाषिदायी कतमा = कोिता सययलथदा = पढीि परमाि तद अनसार असस = सापिष ववराग = वरागय चागो = तयाग पदटवनससगगो = पररतयाग वनरोध = समळ नाश मलि = मलकत अनािय = अनासलकत पाच सावदना सका धध = रप (दषय सावदना)

वदना (शारीरी सावदना) साजञा (मानलसक सावदना) सासकार (वनमीती सावदना) ववजञान (चतना सावदना) ह पाच सावदना सका धध

41

िहमिककपविनसि ndash मराठी अनवाद

एकदा भगवात वारािसी मध ऋरीपतन यथीि मगवनात रहात होत तथ भगवाताानी पाच णभकखाचया साघास आमावतरत कि (आणि ववचारि) ldquoणभकखनो सधयसताानी दोन गोषटीचया सोबतीत राह नय कोितया दोन गोषटी भौवतक इचछा भौवतक तपती जी वनकषटीपरामपतची वदनाजनक असभय व अनथषपिष असत आणि दसरी सवयाकिरपरामपत (आतमकिर) जी दःखद असभय व अनथषपिष असत महिन ह णभकख या दोहोचया अधतरा (मधयाचया) जवळन जािारा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

णभकख कोिता हा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक सकलप समयक वािा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक सतमतत समयक समायि हाच तो मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख जधमि ह दःखद वदधतव ह दःखद वयाधध ह दःख मतय ह दःख अवपरयाशी सायोग ह दःख वपरयाचा ववयोग ह दःख जयाची अपकषा आह त परापत नसि ह दःख साकषपान पाच अपादान सका ध दःख

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखािी उतपलि ही िािसा - पनभषवाची सनह-सोबतीची यथ-तथ आनाददत करिारी साकषपान ndash तपतीची िािसा भौवतकाची िािसा अणभभौवतकाची िािसा

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखाि तनराकरि िािसपासन सापिष वरागय (िािसचा) समळ नाश तयाग (िािसपासन) मलकत आणि अनासलकत

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख तनराकरिािा मागा हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक साकलप समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक समवत समयक समाधध

42

वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ मागीि पाठातीि वाकयात आपि नाम आणि सवषनाम या परकारातीि शबदात होिार बदि पावहि याच वाकयात वकरया साागिार ज शबद (धात वकरयापद) आि होत तयातही कााही बदि झालयाच पावहि आह या बदिाच ववसतत वववचन आपि या पाठात पाह

कोितयाही वकरयबददि आपि जवहा बोितो तवहा १ ती वकरया होऊन घडन गििी असत २ ती वकरया होत घडत असत ककिवा ३ ती वकरया घडिार असत

जवहा वकरया घडन गििी असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भतकाळ महिजच तहययिनीकािो (अततत काि) असतो जवहा वकरया घडत असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात वतषमानकाळ महिजच पचिपननकािो (विमान काि) असतो जवहा वकरया घडिार असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो (अनागत काि) असतो या तीनही काळात धात वकरयापदािा परतयय (परसतसपद) िावि जात ह परससपद जस काळानरप वगळ असत तसच त वकरया करिाऱया कतयाषचया वचनावर (एकवचन बहवचन) आणि परर (परथम वदवतीय ततीय) अविाबन असत वतषमानकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

वतामानकाळ ndash पचिपननकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो धम म

मतजझमपररसो लस थ

पठमपररसो वत अमधत

या परससपदााना जोडन तयार होिारी कााही धाताची वतषमान काळाची (पचपननकािो) वकरयापदााचा अभयास आपि या पढीि पानाामधन करिार आहोत

43

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अनसमअममह असम अमह

मतजझमपररसो अलस अतथ

पठमपररसो अततथ समधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीधम बरधम बरवीम बरम

मतजझमपररसो बरवीलस बरलस बरवीथ बरथ

पठमपररसो बरवीवत बरवत (आह) बरवमधत (आह)

स ndash ऐकि एकवचन बहवचन

उिमपररसो सिोधम सिाधम सिोम सिाम

मतजझमपररसो सिोलस सिालस सिोथ सिाथ

पठमपररसो सिोवत सिावत सिमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो करोधम करोम

मतजझमपररसो करोलस करोथ

पठमपररसो करोवत करोमधत कबबमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तनोधम तनोम

मतजझमपररसो तनोलस तनोथ

पठमपररसो तनोवत तनोमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पससाधम पससाम

मतजझमपररसो पससलस पससथ

पठमपररसो पससवत पससमधत

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

20

करतात चमकववतात परात इतरााचया ततवााना दोर दतात घिा करतात कनिदा करतात नीच करतात महिन ह भधत आमहास शाका होत साशय यतो ndash यापकी कोिता शरमि-बरामहि सतय बोितो कोिता खोट बोितो rdquo ldquoह कािामा आपिास शाका आणि साशय आह या दठकािी अशी शाका व साशय यि पयाषपत आहrdquo ldquoह कािामा (कवळ) ऐकणयान नाही पारापाररकतन नाही मितः असलयान नाही धारमिक पसतकात असलयान नाही तकष -हतन नाही खातरी असलयान नाही मागीि परामशाषन नाही अातयाषमी दषटीन समजन नाही भवय-रपान (भारन) नाही शरमि व जषठााचया (साागणया) न नाही तर ह कािामा सवतः जािन घया (की) ज ततव अकशि आह ज ततव सदोर आह जया ततवााना ववदवान दोरी महितात जया ततवााना सापिष अागीकारि सवाासाठी अवहताच आणि दखाःच आह ह कािामा अशा (ततवाा) चा (सवषथा) तयाग कराrdquo

21

वाकयातीि शबद आणि तयाि भद

मानव सावाद करतात तवहा त एकमकााना कााही ववचरतात आणि ज ववचारि त साागतात या ववचारणयात आणि साागणयात कााहीतरी lsquoअसिrsquo ककिवा कााहीतरी lsquoघडिrsquo असत या असणया-घडणयाचा थट साबाधीत महिजच lsquoजो कोिी असतोrsquo अथवा lsquoजो कोिी घडववतोrsquo ldquoतोrdquo महिज सावादातीि वाकयात असििा कताा हा कताष कधी एकटा (एकविन) तर कधी समह रपात (बहविन) असतो तसच हा कताष कधी परर (पलिीग) कधी सतरी (सतरीलििग) तर कधी या दोहोहन वगळा (नपसकलििग) असतो या कतयाषिा एक ववधान ककिवा नाव असत जयान तो वनणशचत ओळखिा जातो या नावािाच नाम महटि जात जवहा याच कतयाषचा पधहा पधहा उलिख होतो तवहा पवहलया उलिखा नातर यिाऱया पढीि उलिखात या नावाचया ऐवजी एक वगळ ववधान वापरि जात या ववधानािा सवानाम महितात

सावादातीि वाकयातन सावादकताष सवतः बददि बोितो तवहा तयािा परथम परर महिज उिमपररसो महितात जयाचयाशी सावाद किा जातो आह तयाचा वाकयात उलिख होतो तवहा तयािा वदवतीय परर महिज मजझिमपररसो महितात जवहा सावादातीि वाकयात सावाद करिाऱया दोहोहन वगळा तीसऱयाच कोिाचा उलिख असतो तवहा तयािा ततीय परर महिज पठमपररसो महितात

वाकयातन वयकत होिाऱया घडणयाचा थट साबध जसा कतयाषशी असतो तसच वाकयातीि घडि जयाचयाशी घडत तो महिज वाकयातीि कमा या कमाषसही एकवचन बहवचन तसच पलिीग सतरीसििग व नपसकसििग अस भद असतात तसच कमषही उिमपररसो मतजझमपररसो व पठमपररसो अशा सवरपात यत

जया शबदान वाकयातीि असि ककिवा घडि साागीति जात तया शबदािा तकरयापद महितात वकरयापदातीि शबद एका मळ शबदािा परतयय महिज परसतसपद जोडन किि रप असत या मळ शबदािा िात महितात धातिा जोडणयाच परससपद (परतयय) उिमपररसो मतजझमपररसो व पठमपररसो तसच एकवचन व बहवचन या कतयाषचया भदावर अविाबन असत वाकयात साागीतििी वकरया क वहा घडिी ह साागिारा वकरयापद शबदातीि बदि ह एक महतवाचा भद होय वकरया वतषमानात घडत असलयास वतषमान काळ महिजच पिपननकािो या पवीच घडिी असलयास भतकाळ महिजच तहययिनीकािो आणि वकरया पढ घडिार असलयास भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो महितात वतषमानकाळास

22

विमानकािो भतकाळास अतततकािो आणि भववषयकाळास अनागतकािो असही साबोधि जात

योच बदधा अततताि योच बदधा अनागता पचिपननाि यो बदधा अहा वादाधम सबबदा या सिातन तीनही काळााची नाव वनणशचत समरिात रहातीि

23

महामङगलसि (सि १ ndash ७) सिवपटक - खददकवनकाय ndash खददकपाठपालळ

lsquolsquoबह दवा मनससा च मङगलावन अधचधतया

आकङखमाना सोतथाना बरवह मङगलमिमाrsquorsquo १

lsquolsquoअसवना च बालाना पतणडतानञ च सवना पजा च पजनययाना एता मङगलमिमा २

lsquolsquoपवतरपदसवासो च पबब च कतपञ ञता अिसममापणिधध च एता मङगलमिमा ३

lsquolsquoबाहसच चञ च लसपपञ च ववनयो च सलसतकखतो

सभालसता च या वाचा एता मङगलमिमा ४

lsquolsquoमातावपत उपटठाना पिदारसस सङगहो अनाकला च कममधता एता मङगलमिमा ५

lsquolsquoदानञ च धममचररया च ञातकानञ च सङगहो

अनवज जावन कममावन एता मङगलमिमा ६

lsquolsquoआरती ववरती पापा मज जपाना च सायमो अपपमादो च धममस एता मङगलमिमा ७

धचधता = काळजी ववचार समसया अधचधतया = काळजीन ववचारान आकङख = आकााकषा आकङखमाना = आकााकषा करिार सोततथ = कलयाि सरकषा कषम बरवह = बोिाव साागव सवना = सागत करि बाि = मखष अजञानी पवतरप = अनकि दस = दश परदश वास = रहाि पञञता = पवषता पराथधमकता सचचञच = जञान लसपपञ च = कौशलय उपटठान = सवा अनाकि = वनणशचित अनवजज = अवजयष आरवत = तयाग ववरती = दर रहाि पाप = दषकतय वाइट कती

24

महामङगलसि मराठी अनवाद ( सि १ ndash ७) (महामङगिसिािी परासततावना ndash भगवान एकदा शरावनसत यथीि अनाथवपणडकाचया जतवन बागत बसि असता रातर समयी एक दवता तथ यवन भगवधताना अणभवादन करन गय सवरपात महिािी ) अनक शरषठ(मानव) व (सामाधय)मानव यााच मागिाचया ववचारान कलयािाचया अनक आकााकषाा करिाराा साठी (आपि) उिम व मागि साागाव १ (यावर भगवधतानी ददिि उिर ) मखााची सागत नसावी पाधडतााची सागत असावी पजनीयााची पजा वहावी ह उिम व मागि २ अनकि (योगय) परदशात रहाव पणय कतयास (सतकतयास) पवषता (पराथधमकता) असावी सवया समयक असणयाचा वनशचय ठवावा ह उिम व मागि ३ अधधक जञान कौशलय आणि ववनय याानी सलशणकषत वहाव बोिताना चाागि भाषय कराव ह उिम व मागि ४ माता-वपतयााची सवा करावी पतर व पतनी च वहत कराव वनणशचित कायष कराव ह उिम व मागि ५ दान कराव सदाचरि कराव आपतजनााच वहत कराव अवजयष तच कराव ह उिम व मागि ६ दषकतय तयागाव तयापासन दर रहाव मदयपानापासन सायधमत रहाव सदगिाा बददि परमाद नसावा ह उिम व मागि ७

25

महामङगलसि (सि ८ ndash १२)

lsquolsquoगारवो च वनवातो च सधतदटठ च कतञ ञता कालन धममससवना एता मङगलमिमा ८

lsquolsquoखधती च सोवचससता समिानञ च दससना कालन धममसाकचछा एता मङगलमिमा ९

lsquolsquoतपो च बरहमचररयञ च अररयसच चान दससना वनबबानसतचछवकररया च एता मङगलमिमा १०

lsquolsquoिटठसस लोकधममवह धचिा यसस न कमपवत असोका ववरजा खमा एता मङगलमिमा ११

lsquolsquoएताददसावन कतवान सबबतथमपराजजता सबबतथ सोततथा गचछमधत ता तसा मङगलमिमrsquorsquo १२

सख आणि दःख यश आणि अपयश कनिदा आणि सतती िाभ आणि कषती

ह आठ लोक-सवभाव आहत गारवो = गौरव वनवातो = अवमान सधतदटठ = सातषटी कतञञता = कतजञता खमधत = सहनशीिता सोवचचसता = ववनमरता साकचछा = चचाष बरहमचररय = शरषठ जीवन वनबबान = वनवाषि सतचछवकररया = साकषावतकरि िट = भरि भारि िोकधमम = िोकसवभाव यसस = जो कोिी ववरजा = वनमषळ खमा = कषम सख एताददसावन = अशा परकार

26

महामङगलसि मराठी अनवाद (सि ८ ndash १२) गौरव अथवा अवमान ककिवा सातषटी या (सवाा) बददि कतजञ असाव वळो-वळी सवदवचारााच शरवि कराव ह उिम व मागि ८ सहनशीिता व ववनमरता बाळगावी शरमिााच दशषन कराव आणि वळो-वळी सवदवचारााची चचाष करावी ह उिम व मागि ९ शरषठ जीवनासाठी आणि शरषठ (चार) सतय यासाठी साधना करावी वनवाषिाचया साकषावतकरिा साठी (साधना करावी) ह उिम व मागि १० आठ िोक-सवभावान भारनही जया कोिाच धचि का वपत होत नाही (परात) शोकरहीत आणि वनमषळ कषमपिष रहात ह उिम व मागि ११ अशा परकार कलयान (जो) सवषतर अपराजजत रहातो सवषथा कलयािाकड जातो ह तयाच उिम व मागि १२

27

वाकयातीि शबदात होिार बदि - १ दवदिो हासा पससवत दवदि हासािा पहातो दवदिो िन आहरती दवदि िनषयािा आितो दवदिन धना तजन योजवत दवदिान धनषयािा बाि िाविा दवदिाय हाससस कामता होमधत दवदिािा हासाची इचछा होती ववदध हासो नभसतमा पतवत जखमी हास आकाशातन पडतो यसतस तजनो तस हासो झयािा बाि तयािा हास दवदिसस यििससतम अनकमपा नततथ दवदिाचया मनात करिा नाही गोतमा हासा ओभरती गौतमा हास घवन जा

वरीि आठ वाकयात शबदात होिार आठ परकारच बदि ददसत आहत बदिि शबद ठळक कि आहत आणि ह शबद वयलकत वसत अथवा ततसम गोषटीची नाव (अथवा नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिार शबद) आहत जस

- दवदि व गोतम ही वयसकतिची नाव आहत - हास ह पकषाच नाव आह तर धन व तजन ही वसताची नाव आहत - नभ आणि धचि ही दखीि नावच आहत - वरीि सवष वाकयातीि वयलकत आणि वसत एककच आहत

नावािा मराठी वयाकरिात आणि पालि वयाकरिातही नाम अस महितात या वयलकत आणि वसत एकक असलयान ह एकविन आह नामात अथवा सवषनामात बदि होताना तयाचया अखरीस एक वा दोन अकषर जोडिी जातात या शबदबदिास पालि भारत तवभलि (मराठीत ववभलकत) महितात

णभकख जतवना आगचछमधत णभकख जतवनात आि बदधा णभकखवो सदधमा दसवत बदधाानी णभकखना सदधमष ददिा णभकखतह बदधाय नममधत णभकखनी बदधााना नमन कि णभकखनो गामणिना भोजना दसवत णभकखना गाव-मखयान भोजन ददि गामवासी णभकखणभ धममा आकङखवत गरामसथ णभकखकडन धमष इतचछतात गामवासी णभकखन मानसी गरामवासीनी णभकखिा सधमान किा णभकखमहह खीिासवो होमधत णभकखत आशरव-कषीिता असत णभकखव मा पमादो रमसस धचिा णभकखनो परमादात मन रमव नका

28

वरीि वाकयात णभकख या नामाच बहविन यत व तयाचया रपात आठ ववभसकतिच (बहविन तवभलि) बदि ददसत आहत

वाकयात उपयोजजिलया परतयक नामाची (सवषनामाची) एक भधमका असत या भधमकनसार तयाच ववभकतीच रप तयार होत पढीि तकतयात आठ वाकयात गौतम गोतम या नामाची आठ ववभलकत रप आणि याच शबदाची वाकयातीि भधमका लिहीिी आह

तवभकती पालि वाकय मराठी वाकय भयमका

परथमा गोतम राज-पासाद बवह वनकखमवत | गौतम राजवाडयाबाहर वनघाला

कोि काय

वदवतीया गोतमा वगिान महलिक पतसस | गौतमास आजारी वदध ददसला

कशास कोिास

ततीया गोतमन ककिकराना बहा पञह पतचछ | गौतमान सवकास अनक परशि ववचारल

कसा किी कोिी

चतथी गोतमनो बह ववसजजन िणभ | गौतमाला अनक उिर धमळािी

कशाला किाला

पाचमी गोतमसमा कसि-पञा कोधच नततथ | गौतमाहन कशि-बदधी किीही नाही

कशाहन किाहन

शषठी गोतमसस पञा सममासा अततथ | गौतमाची बदधी समयक आह

कशाचा किाचा

सपतमी गोतमनसम कोधो नततथ | गौतमात करोध नाही

कशात कोिात

साबोधन गोतमा अमहाका सदधमा दवत | गौतमा आमहास सदधमम दयावा

साद दि हाक मारि

ववभलकतच रप (ववभलि) नामाचया विन (एकवचन बहवचन) लििग (पतलिाग नसतरसििग नपासकसििग) आणि अनतय सतवर (अकाराधत आकाराधत इकाराधत उकाराधत) यावर अविाबन असत तरीही सथिपि नामाास जोडि जािार तवभलि परसतसपद पढीि तकतयात ददि आहत

29

तवभलि परसतसपद

ववभलि एकवचन बहवचन भधमका पठमा ओ आ कोि काय दवतया अा ए कशास कोिास तवतया एन एवह एणभ कसा किी कोिी चततथी आय सस आना कशाला किाला पञचमी आ समा महा एवह एणभ कशाहन किाहन

छटठी सस आना कशाचा किाचा सपतमी ए नसम ममह एस कशात कोिात आिपन (आ) (आ) साद दि हाक मारि

नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिाऱया शबदााना सवषनाम महितात मी आमही त तमही तो ती त तया कोि (परशिाथषक सवषनाम) ही मराठी सवषनाम आहत पालि भारत अमह तमह त य आणि क (परशिाथषक सवषनाम) ही सवषनाम आहत या सवषनामााची दखीि आठ ववभलि रप होतात पढीि पानाावरीि तकतयाा मधन कााही नाम व सवषनामााची ववभलि रप अभयासासाठी ददिी आहत

30

नर (अकाराधत पतलिाग) मानव मनषय

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा नरो नरा दवतया नरा नर

तवतया नरन नरवह नरणभ

चततथी नराय नरसय नराना पञचमी नरा नरमहा नरसमा नरवह नरणभ

छटठी नरसस नराना सिमी नर नरममह नरनसम नरस

आिपन नर नरा नरा

धचि (अकाराधत नपसकसििग) मन धचि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा धचिा धचिा धचिावन दवतया धचिा धचि धचिावन

तवतया धचिन धचिवह धचिणभ

चततथी धचिाय धचिसस धचिाना पञचमी धचिा धचिमहाधचिसमा धचिवह धचिणभ

छटठी धचिसस धचिाना सिमी धचि धचिममह धचिनसम धचिस

आिपन धचि धचिा धचिा धचिावन

31

पञञा (आकाराधत नसतरसििग) परजञा

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पञञा पञञा पञञायो दवतया पञा पञञा पञञायो तवतया पञञाय पञञावह पञञाणभ

चततथी पञञाय पञञाना पञचमी पञञाय पञञावह पञञाणभ

छटठी पञञाय पञञाना सिमी पञञाय पञञाया पञञास

आिपन पञञ पञञा पञञायो

पाणि (इकाराधत पतलिाग) हात

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पाणि पािी पाियो दवतया पाणिि पािी पाियो तवतया पाणिना पािीही पािीणभ

चततथी पाणिनो पाणिसस पािीना पञचमी पाणिना पाणिमहा पाणिसमा पािीही पािीणभ

छटठी पाणिनो पाणिसस पािीना सिमी पाणिममह पाणिनसम पाणिस पािीस

आिपन पाणि पािी पाणि पाियो

32

बोधध (इकाराधत नसतरसििग) जञान बदधी

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा बोधध बोधी बोधधयो बोधयो दवतया बोमधि बोधी बोधधयो बोधयो तवतया बोधधया बोधया बोधीवह बोधीणभ चततथी बोधधया बोधया बोधीना पञचमी बोधधया बोधया बोधीही बोधीणभ

छटठी बोधधया बोधया बोधीना सिमी बोधधया बोधया बोधया

बोमधि बोधो बोधधया बोधीस बोधधस

आिपन बोधध बोधी बोधधयो बोधयो

णभकख (उकाराधत पतलिाग) णभकष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा णभकख णभकख णभकखवो दवतया णभकखा णभकख णभकखवो तवतया णभकखना णभकखवह णभकखणभ

चततथी णभकखनो णभकखसस णभकखना पञचमी णभकखना णभकखसमा णभकखमहा णभकखवह णभकखणभ

छटठी णभकखनो णभकखसस णभकखना सिमी णभकखनसमा णभकखममह णभकखस णभकखस

आिपन णभकख णभकख णभकखव णभकखवो

33

वपत (उकाराधत पतलिाग) वपता

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा वपता वपतरो दवतया वपतरा वपतर वपतरो तवतया वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

चततथी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना पञचमी वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

छटठी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना सिमी वपतरर वपतरस वपतस वपतस

आिपन वपत वपता वपतरो

अमह (सवषनाम) मी ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा अहा मया असमा अमह नो दवतया मा ममा अमहा अमहाका अमह नो तवतया मया म अमहवह अमहणभ नो चततथी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो पञचमी मया अमहवह अमहणभ

छटठी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो सिमी मवय असमास अमहस

आिपन - - - - - -

34

तमह (सवषनाम) त

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा तवा तवा तमह वो दवतया ता तवा तवा तवा तमहा तमहाका तमह वो तवतया तवया तया त तमहवह तमहणभ वो चततथी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो पञचमी तवया तया तवमहा तमहवह तमहणभ

छटठी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो सिमी तववय तवय तमहस

आिपन - - - - - -

ता (पतलिाग)(सवषनाम) तो ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सो सयो ता ना (नपसक) त न तावन नावन

दवतया ता ना ता ना त न तावन नावन

तवतया तन नन तवह नवह तणभ नणभ

चततथी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना पञचमी तमहा अमहा नमहा तसमा तवह नवह तणभ नणभ

छटठी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना सिमी तममह अममह नममह तनसमा ननसमा अनसमा तस नस

आिपन - - - - - -

35

(सतरीसििग)(सवषनाम) ती

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सा सया ता ना तायो नायो दवतया ता ना ता ना तायो नायो तवतया ताय नाय तससा वतससा तावह नावह ताणभ नाणभ चततथी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा

वतससा तासा आसा तासाना

पञचमी ताय नाय तससा तावह नावह ताणभ नाणभ छटठी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा वतससा तासा आसा तासाना

सिमी वतससा तससा अससा ताया तससा वतससा तास आिपन - - - - - -

सबब (पतलिाग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबो सबबा (नपसक) सबब सबब सबबवन

दवतया सबबा सबबा सबब सबब सबबवन

तवतया सबबन सबबवह सबबणभ चततथी सबबसस सबबसाना पञचमी सबबमहा सबबसमा सबबवह सबबणभ

छटठी सबबसस सबबसा सबबसाना सिमी सबबममह सबबनसम सबबस

आिपन सबब सबबा सबब सबबवन सबब सबब सबबवन

36

सबब (सतरीसििग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबा सबबा सबबायो दवतया सबबा सबबा सबबायो तवतया सबबाय सबबावह सबबाणभ चततथी सबबससा सबबाय सबबासा सबबासाना पञचमी सबबाय सबबावह सबबाणभ

छटठी सबबसा सबबाय सबबासा सबबासाना सिमी सबबससा सबबाया सबबास

आिपन सबब सबबा सबबायो

ककि (पतलिाग)(सवषनाम) कोि ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा को ककि का (नपसक) क क कावन

दवतया का ककि का क क कावन

तवतया कन कवह कणभ चततथी कसस वकसस कसा कसाना पञचमी कमहा कसमा वकसमा कवह कणभ

छटठी कसस वकसस कसा कसाना सिमी कममह वकममह कनसम वकनसमा कस

आिपन - - - - - -

37

ककि (सतरीसििग)(सवषनाम) कोि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा का का कायो दवतया का का कायो तवतया काय कावह काणभ चततथी कससा काय कासा कासाना पञचमी काय कावह काणभ

छटठी कससा काय कासा कासाना सिमी कससा काया कास

आिपन - - - - - -

एत (पतलिाग)(सवषनाम) हा ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसो एता (नपसक)

एत एत एतावन

दवतया एता एना एता एत एन एत एतावन

तवतया एतन एतवह एतणभ चततथी एतसस एतसा एतसाना पञचमी एतमहा एतसमा एतवह एतणभ

छटठी एतसस एतसा एतसाना सिमी एतममह एतनसम एतस

आिपन - - - - - -

38

एत (सतरीसििग)(सवषनाम) ही

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसा एता एतायो दवतया एता एता एतायो तवतया एताय एतावह एताणभ चततथी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना पञचमी एताय एतावह एताणभ

छटठी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना सिमी एवतससा एतससा एतासा एतास

आिपन - - - - - -

ककि (त कोि) सबब (त सवष) एत (ह) ही नपसकसििगी सवषनामााची रप पठमा आणि दवतया ववभिी मध वगळी असतात तवतया त सिमी पयात या सवषनामााची रप पतलिागी सवषनामाासारखीच असतात पालि भारत खालिि परमाि सवषनाम आहत अमह = मी तमह = त अञञ = अधय पबब = पवष दतकखन = दणकषि उिर = उिर एक = एक अपर = पणशचम ता (सो सा ता) = तो ती त एत (एसो एता एता) = हा ही ह इम (अया अया इदा) = हा ही ह ककि (को का ककि) = तो कोि ती कोि त कोि सबब (सबबो सबबा सबबा) = त सवष तया सवष त सवष

39

िहमिक कपविनसि सिवपटक ndash सायिवनकायो - महावगगो १२ सचचसायि २ धममचककपविनवगगो

एका समया भगवा बारािलसया ववहरवत इलसपतन धमगदाय ततर खो भगवा पञ चवमगगय णभकख आमधतलस ndash ldquoदवम णभकखव अधता पबबजजतन न सववतबबा कतम दव यो चाया कामस कामसखतल लकानयोगो हीनो गममो पोथज जवनको अनररयो अनतथसावहतो यो चाया अिवकलमथानयोगो दकखो अनररयो अनतथसावहतो एत खो णभकखव उभो अधत अनपगमम मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवतrdquo कतमा च सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावािा सममाकहमनतो सममाआजीवो सममावायामो सममासतत सममासमायि अया खो सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत इदा खो पन णभकखव दकख अररयसच चा ndash जावतवप दकखा जरावप दकखा बयाधधवप दकखो मरिममप दकखा अमपपयवह समपयोगो दकखो वपयवह ववपपयोगो दकखो यममपचछा न लभवत तममप दकखा ndash साखखिन पञ चपादानकखधधा दकखा इदा खो पन णभकखव दकखसमदय अररयसच चा ndash याया तणहा पोनोबभववका नजधदरागसहगता ततरततराणभनजधदनी सययलथदाndash कामतणहा भवतणहा ववभवतणहा इदा खो पन णभकखव दकखतनरोि अररयसच चा ndash यो तससायव तणहाय अससववरागवनरोधो चागो पदटवनससगगो मलि अनालयो इदा खो पन णभकखव दकखतनरोिगायमनी पदटपदा अररयसच चा ndash अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावाचा सममाकममधतो सममाआजीवो सममावायामो सममासवत सममासमाधध पञ चपादानकखधधा = रपपादानकखधधो वदनपादानकखधधो सञ ञपादानकखधधो सङखारपादानकखधधो ववञ ञािपादानकखधधो

40

इलसपतन धमगदाय ndash आजचया सारनाथ च परातन नाव

ववहरवत = ववहार करीत होत धमगदाय = मगवन आमधतलस = आमातरि कि बोिावि सववतबब = सोबत रहातात कतम = कोित काम = भौवतक इचछा कामसखतलिक = भौवतक तपती हीनो = वनकषठ नीच पोथज जवनको = हानीकारक वदनाजनक गममो = परापय उपिबध अनतथ = अनथष सावहतो = न यकत अनतथसावहतो = अनथषपिष अनयोग = साधना अनररय = असभय अररय = शरषठ अि = सवतः वकिमथ = किर अपादान = दर करि सययलथदा = या परमाि अशा परकार साखखिन = साकषपान उभो = उभय दोधही अधत = अधतरात अधतरी दरमयान उपगमम = जवळ जाि अनपगमम = सरळ जवळ जाि ञाि = जञान अणभसमबदध = सापिष जञानी चकखकरिी = (ददवय)दषटीदायी ञािकरिी = जािीव दिारा उपसमाय = सातोरपिष अणभञञाय = जािीव दिार समबोधाय = जञानदायी वनबबानाय = वनवाषिदायी कतमा = कोिता सययलथदा = पढीि परमाि तद अनसार असस = सापिष ववराग = वरागय चागो = तयाग पदटवनससगगो = पररतयाग वनरोध = समळ नाश मलि = मलकत अनािय = अनासलकत पाच सावदना सका धध = रप (दषय सावदना)

वदना (शारीरी सावदना) साजञा (मानलसक सावदना) सासकार (वनमीती सावदना) ववजञान (चतना सावदना) ह पाच सावदना सका धध

41

िहमिककपविनसि ndash मराठी अनवाद

एकदा भगवात वारािसी मध ऋरीपतन यथीि मगवनात रहात होत तथ भगवाताानी पाच णभकखाचया साघास आमावतरत कि (आणि ववचारि) ldquoणभकखनो सधयसताानी दोन गोषटीचया सोबतीत राह नय कोितया दोन गोषटी भौवतक इचछा भौवतक तपती जी वनकषटीपरामपतची वदनाजनक असभय व अनथषपिष असत आणि दसरी सवयाकिरपरामपत (आतमकिर) जी दःखद असभय व अनथषपिष असत महिन ह णभकख या दोहोचया अधतरा (मधयाचया) जवळन जािारा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

णभकख कोिता हा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक सकलप समयक वािा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक सतमतत समयक समायि हाच तो मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख जधमि ह दःखद वदधतव ह दःखद वयाधध ह दःख मतय ह दःख अवपरयाशी सायोग ह दःख वपरयाचा ववयोग ह दःख जयाची अपकषा आह त परापत नसि ह दःख साकषपान पाच अपादान सका ध दःख

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखािी उतपलि ही िािसा - पनभषवाची सनह-सोबतीची यथ-तथ आनाददत करिारी साकषपान ndash तपतीची िािसा भौवतकाची िािसा अणभभौवतकाची िािसा

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखाि तनराकरि िािसपासन सापिष वरागय (िािसचा) समळ नाश तयाग (िािसपासन) मलकत आणि अनासलकत

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख तनराकरिािा मागा हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक साकलप समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक समवत समयक समाधध

42

वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ मागीि पाठातीि वाकयात आपि नाम आणि सवषनाम या परकारातीि शबदात होिार बदि पावहि याच वाकयात वकरया साागिार ज शबद (धात वकरयापद) आि होत तयातही कााही बदि झालयाच पावहि आह या बदिाच ववसतत वववचन आपि या पाठात पाह

कोितयाही वकरयबददि आपि जवहा बोितो तवहा १ ती वकरया होऊन घडन गििी असत २ ती वकरया होत घडत असत ककिवा ३ ती वकरया घडिार असत

जवहा वकरया घडन गििी असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भतकाळ महिजच तहययिनीकािो (अततत काि) असतो जवहा वकरया घडत असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात वतषमानकाळ महिजच पचिपननकािो (विमान काि) असतो जवहा वकरया घडिार असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो (अनागत काि) असतो या तीनही काळात धात वकरयापदािा परतयय (परसतसपद) िावि जात ह परससपद जस काळानरप वगळ असत तसच त वकरया करिाऱया कतयाषचया वचनावर (एकवचन बहवचन) आणि परर (परथम वदवतीय ततीय) अविाबन असत वतषमानकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

वतामानकाळ ndash पचिपननकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो धम म

मतजझमपररसो लस थ

पठमपररसो वत अमधत

या परससपदााना जोडन तयार होिारी कााही धाताची वतषमान काळाची (पचपननकािो) वकरयापदााचा अभयास आपि या पढीि पानाामधन करिार आहोत

43

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अनसमअममह असम अमह

मतजझमपररसो अलस अतथ

पठमपररसो अततथ समधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीधम बरधम बरवीम बरम

मतजझमपररसो बरवीलस बरलस बरवीथ बरथ

पठमपररसो बरवीवत बरवत (आह) बरवमधत (आह)

स ndash ऐकि एकवचन बहवचन

उिमपररसो सिोधम सिाधम सिोम सिाम

मतजझमपररसो सिोलस सिालस सिोथ सिाथ

पठमपररसो सिोवत सिावत सिमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो करोधम करोम

मतजझमपररसो करोलस करोथ

पठमपररसो करोवत करोमधत कबबमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तनोधम तनोम

मतजझमपररसो तनोलस तनोथ

पठमपररसो तनोवत तनोमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पससाधम पससाम

मतजझमपररसो पससलस पससथ

पठमपररसो पससवत पससमधत

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

21

वाकयातीि शबद आणि तयाि भद

मानव सावाद करतात तवहा त एकमकााना कााही ववचरतात आणि ज ववचारि त साागतात या ववचारणयात आणि साागणयात कााहीतरी lsquoअसिrsquo ककिवा कााहीतरी lsquoघडिrsquo असत या असणया-घडणयाचा थट साबाधीत महिजच lsquoजो कोिी असतोrsquo अथवा lsquoजो कोिी घडववतोrsquo ldquoतोrdquo महिज सावादातीि वाकयात असििा कताा हा कताष कधी एकटा (एकविन) तर कधी समह रपात (बहविन) असतो तसच हा कताष कधी परर (पलिीग) कधी सतरी (सतरीलििग) तर कधी या दोहोहन वगळा (नपसकलििग) असतो या कतयाषिा एक ववधान ककिवा नाव असत जयान तो वनणशचत ओळखिा जातो या नावािाच नाम महटि जात जवहा याच कतयाषचा पधहा पधहा उलिख होतो तवहा पवहलया उलिखा नातर यिाऱया पढीि उलिखात या नावाचया ऐवजी एक वगळ ववधान वापरि जात या ववधानािा सवानाम महितात

सावादातीि वाकयातन सावादकताष सवतः बददि बोितो तवहा तयािा परथम परर महिज उिमपररसो महितात जयाचयाशी सावाद किा जातो आह तयाचा वाकयात उलिख होतो तवहा तयािा वदवतीय परर महिज मजझिमपररसो महितात जवहा सावादातीि वाकयात सावाद करिाऱया दोहोहन वगळा तीसऱयाच कोिाचा उलिख असतो तवहा तयािा ततीय परर महिज पठमपररसो महितात

वाकयातन वयकत होिाऱया घडणयाचा थट साबध जसा कतयाषशी असतो तसच वाकयातीि घडि जयाचयाशी घडत तो महिज वाकयातीि कमा या कमाषसही एकवचन बहवचन तसच पलिीग सतरीसििग व नपसकसििग अस भद असतात तसच कमषही उिमपररसो मतजझमपररसो व पठमपररसो अशा सवरपात यत

जया शबदान वाकयातीि असि ककिवा घडि साागीति जात तया शबदािा तकरयापद महितात वकरयापदातीि शबद एका मळ शबदािा परतयय महिज परसतसपद जोडन किि रप असत या मळ शबदािा िात महितात धातिा जोडणयाच परससपद (परतयय) उिमपररसो मतजझमपररसो व पठमपररसो तसच एकवचन व बहवचन या कतयाषचया भदावर अविाबन असत वाकयात साागीतििी वकरया क वहा घडिी ह साागिारा वकरयापद शबदातीि बदि ह एक महतवाचा भद होय वकरया वतषमानात घडत असलयास वतषमान काळ महिजच पिपननकािो या पवीच घडिी असलयास भतकाळ महिजच तहययिनीकािो आणि वकरया पढ घडिार असलयास भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो महितात वतषमानकाळास

22

विमानकािो भतकाळास अतततकािो आणि भववषयकाळास अनागतकािो असही साबोधि जात

योच बदधा अततताि योच बदधा अनागता पचिपननाि यो बदधा अहा वादाधम सबबदा या सिातन तीनही काळााची नाव वनणशचत समरिात रहातीि

23

महामङगलसि (सि १ ndash ७) सिवपटक - खददकवनकाय ndash खददकपाठपालळ

lsquolsquoबह दवा मनससा च मङगलावन अधचधतया

आकङखमाना सोतथाना बरवह मङगलमिमाrsquorsquo १

lsquolsquoअसवना च बालाना पतणडतानञ च सवना पजा च पजनययाना एता मङगलमिमा २

lsquolsquoपवतरपदसवासो च पबब च कतपञ ञता अिसममापणिधध च एता मङगलमिमा ३

lsquolsquoबाहसच चञ च लसपपञ च ववनयो च सलसतकखतो

सभालसता च या वाचा एता मङगलमिमा ४

lsquolsquoमातावपत उपटठाना पिदारसस सङगहो अनाकला च कममधता एता मङगलमिमा ५

lsquolsquoदानञ च धममचररया च ञातकानञ च सङगहो

अनवज जावन कममावन एता मङगलमिमा ६

lsquolsquoआरती ववरती पापा मज जपाना च सायमो अपपमादो च धममस एता मङगलमिमा ७

धचधता = काळजी ववचार समसया अधचधतया = काळजीन ववचारान आकङख = आकााकषा आकङखमाना = आकााकषा करिार सोततथ = कलयाि सरकषा कषम बरवह = बोिाव साागव सवना = सागत करि बाि = मखष अजञानी पवतरप = अनकि दस = दश परदश वास = रहाि पञञता = पवषता पराथधमकता सचचञच = जञान लसपपञ च = कौशलय उपटठान = सवा अनाकि = वनणशचित अनवजज = अवजयष आरवत = तयाग ववरती = दर रहाि पाप = दषकतय वाइट कती

24

महामङगलसि मराठी अनवाद ( सि १ ndash ७) (महामङगिसिािी परासततावना ndash भगवान एकदा शरावनसत यथीि अनाथवपणडकाचया जतवन बागत बसि असता रातर समयी एक दवता तथ यवन भगवधताना अणभवादन करन गय सवरपात महिािी ) अनक शरषठ(मानव) व (सामाधय)मानव यााच मागिाचया ववचारान कलयािाचया अनक आकााकषाा करिाराा साठी (आपि) उिम व मागि साागाव १ (यावर भगवधतानी ददिि उिर ) मखााची सागत नसावी पाधडतााची सागत असावी पजनीयााची पजा वहावी ह उिम व मागि २ अनकि (योगय) परदशात रहाव पणय कतयास (सतकतयास) पवषता (पराथधमकता) असावी सवया समयक असणयाचा वनशचय ठवावा ह उिम व मागि ३ अधधक जञान कौशलय आणि ववनय याानी सलशणकषत वहाव बोिताना चाागि भाषय कराव ह उिम व मागि ४ माता-वपतयााची सवा करावी पतर व पतनी च वहत कराव वनणशचित कायष कराव ह उिम व मागि ५ दान कराव सदाचरि कराव आपतजनााच वहत कराव अवजयष तच कराव ह उिम व मागि ६ दषकतय तयागाव तयापासन दर रहाव मदयपानापासन सायधमत रहाव सदगिाा बददि परमाद नसावा ह उिम व मागि ७

25

महामङगलसि (सि ८ ndash १२)

lsquolsquoगारवो च वनवातो च सधतदटठ च कतञ ञता कालन धममससवना एता मङगलमिमा ८

lsquolsquoखधती च सोवचससता समिानञ च दससना कालन धममसाकचछा एता मङगलमिमा ९

lsquolsquoतपो च बरहमचररयञ च अररयसच चान दससना वनबबानसतचछवकररया च एता मङगलमिमा १०

lsquolsquoिटठसस लोकधममवह धचिा यसस न कमपवत असोका ववरजा खमा एता मङगलमिमा ११

lsquolsquoएताददसावन कतवान सबबतथमपराजजता सबबतथ सोततथा गचछमधत ता तसा मङगलमिमrsquorsquo १२

सख आणि दःख यश आणि अपयश कनिदा आणि सतती िाभ आणि कषती

ह आठ लोक-सवभाव आहत गारवो = गौरव वनवातो = अवमान सधतदटठ = सातषटी कतञञता = कतजञता खमधत = सहनशीिता सोवचचसता = ववनमरता साकचछा = चचाष बरहमचररय = शरषठ जीवन वनबबान = वनवाषि सतचछवकररया = साकषावतकरि िट = भरि भारि िोकधमम = िोकसवभाव यसस = जो कोिी ववरजा = वनमषळ खमा = कषम सख एताददसावन = अशा परकार

26

महामङगलसि मराठी अनवाद (सि ८ ndash १२) गौरव अथवा अवमान ककिवा सातषटी या (सवाा) बददि कतजञ असाव वळो-वळी सवदवचारााच शरवि कराव ह उिम व मागि ८ सहनशीिता व ववनमरता बाळगावी शरमिााच दशषन कराव आणि वळो-वळी सवदवचारााची चचाष करावी ह उिम व मागि ९ शरषठ जीवनासाठी आणि शरषठ (चार) सतय यासाठी साधना करावी वनवाषिाचया साकषावतकरिा साठी (साधना करावी) ह उिम व मागि १० आठ िोक-सवभावान भारनही जया कोिाच धचि का वपत होत नाही (परात) शोकरहीत आणि वनमषळ कषमपिष रहात ह उिम व मागि ११ अशा परकार कलयान (जो) सवषतर अपराजजत रहातो सवषथा कलयािाकड जातो ह तयाच उिम व मागि १२

27

वाकयातीि शबदात होिार बदि - १ दवदिो हासा पससवत दवदि हासािा पहातो दवदिो िन आहरती दवदि िनषयािा आितो दवदिन धना तजन योजवत दवदिान धनषयािा बाि िाविा दवदिाय हाससस कामता होमधत दवदिािा हासाची इचछा होती ववदध हासो नभसतमा पतवत जखमी हास आकाशातन पडतो यसतस तजनो तस हासो झयािा बाि तयािा हास दवदिसस यििससतम अनकमपा नततथ दवदिाचया मनात करिा नाही गोतमा हासा ओभरती गौतमा हास घवन जा

वरीि आठ वाकयात शबदात होिार आठ परकारच बदि ददसत आहत बदिि शबद ठळक कि आहत आणि ह शबद वयलकत वसत अथवा ततसम गोषटीची नाव (अथवा नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिार शबद) आहत जस

- दवदि व गोतम ही वयसकतिची नाव आहत - हास ह पकषाच नाव आह तर धन व तजन ही वसताची नाव आहत - नभ आणि धचि ही दखीि नावच आहत - वरीि सवष वाकयातीि वयलकत आणि वसत एककच आहत

नावािा मराठी वयाकरिात आणि पालि वयाकरिातही नाम अस महितात या वयलकत आणि वसत एकक असलयान ह एकविन आह नामात अथवा सवषनामात बदि होताना तयाचया अखरीस एक वा दोन अकषर जोडिी जातात या शबदबदिास पालि भारत तवभलि (मराठीत ववभलकत) महितात

णभकख जतवना आगचछमधत णभकख जतवनात आि बदधा णभकखवो सदधमा दसवत बदधाानी णभकखना सदधमष ददिा णभकखतह बदधाय नममधत णभकखनी बदधााना नमन कि णभकखनो गामणिना भोजना दसवत णभकखना गाव-मखयान भोजन ददि गामवासी णभकखणभ धममा आकङखवत गरामसथ णभकखकडन धमष इतचछतात गामवासी णभकखन मानसी गरामवासीनी णभकखिा सधमान किा णभकखमहह खीिासवो होमधत णभकखत आशरव-कषीिता असत णभकखव मा पमादो रमसस धचिा णभकखनो परमादात मन रमव नका

28

वरीि वाकयात णभकख या नामाच बहविन यत व तयाचया रपात आठ ववभसकतिच (बहविन तवभलि) बदि ददसत आहत

वाकयात उपयोजजिलया परतयक नामाची (सवषनामाची) एक भधमका असत या भधमकनसार तयाच ववभकतीच रप तयार होत पढीि तकतयात आठ वाकयात गौतम गोतम या नामाची आठ ववभलकत रप आणि याच शबदाची वाकयातीि भधमका लिहीिी आह

तवभकती पालि वाकय मराठी वाकय भयमका

परथमा गोतम राज-पासाद बवह वनकखमवत | गौतम राजवाडयाबाहर वनघाला

कोि काय

वदवतीया गोतमा वगिान महलिक पतसस | गौतमास आजारी वदध ददसला

कशास कोिास

ततीया गोतमन ककिकराना बहा पञह पतचछ | गौतमान सवकास अनक परशि ववचारल

कसा किी कोिी

चतथी गोतमनो बह ववसजजन िणभ | गौतमाला अनक उिर धमळािी

कशाला किाला

पाचमी गोतमसमा कसि-पञा कोधच नततथ | गौतमाहन कशि-बदधी किीही नाही

कशाहन किाहन

शषठी गोतमसस पञा सममासा अततथ | गौतमाची बदधी समयक आह

कशाचा किाचा

सपतमी गोतमनसम कोधो नततथ | गौतमात करोध नाही

कशात कोिात

साबोधन गोतमा अमहाका सदधमा दवत | गौतमा आमहास सदधमम दयावा

साद दि हाक मारि

ववभलकतच रप (ववभलि) नामाचया विन (एकवचन बहवचन) लििग (पतलिाग नसतरसििग नपासकसििग) आणि अनतय सतवर (अकाराधत आकाराधत इकाराधत उकाराधत) यावर अविाबन असत तरीही सथिपि नामाास जोडि जािार तवभलि परसतसपद पढीि तकतयात ददि आहत

29

तवभलि परसतसपद

ववभलि एकवचन बहवचन भधमका पठमा ओ आ कोि काय दवतया अा ए कशास कोिास तवतया एन एवह एणभ कसा किी कोिी चततथी आय सस आना कशाला किाला पञचमी आ समा महा एवह एणभ कशाहन किाहन

छटठी सस आना कशाचा किाचा सपतमी ए नसम ममह एस कशात कोिात आिपन (आ) (आ) साद दि हाक मारि

नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिाऱया शबदााना सवषनाम महितात मी आमही त तमही तो ती त तया कोि (परशिाथषक सवषनाम) ही मराठी सवषनाम आहत पालि भारत अमह तमह त य आणि क (परशिाथषक सवषनाम) ही सवषनाम आहत या सवषनामााची दखीि आठ ववभलि रप होतात पढीि पानाावरीि तकतयाा मधन कााही नाम व सवषनामााची ववभलि रप अभयासासाठी ददिी आहत

30

नर (अकाराधत पतलिाग) मानव मनषय

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा नरो नरा दवतया नरा नर

तवतया नरन नरवह नरणभ

चततथी नराय नरसय नराना पञचमी नरा नरमहा नरसमा नरवह नरणभ

छटठी नरसस नराना सिमी नर नरममह नरनसम नरस

आिपन नर नरा नरा

धचि (अकाराधत नपसकसििग) मन धचि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा धचिा धचिा धचिावन दवतया धचिा धचि धचिावन

तवतया धचिन धचिवह धचिणभ

चततथी धचिाय धचिसस धचिाना पञचमी धचिा धचिमहाधचिसमा धचिवह धचिणभ

छटठी धचिसस धचिाना सिमी धचि धचिममह धचिनसम धचिस

आिपन धचि धचिा धचिा धचिावन

31

पञञा (आकाराधत नसतरसििग) परजञा

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पञञा पञञा पञञायो दवतया पञा पञञा पञञायो तवतया पञञाय पञञावह पञञाणभ

चततथी पञञाय पञञाना पञचमी पञञाय पञञावह पञञाणभ

छटठी पञञाय पञञाना सिमी पञञाय पञञाया पञञास

आिपन पञञ पञञा पञञायो

पाणि (इकाराधत पतलिाग) हात

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पाणि पािी पाियो दवतया पाणिि पािी पाियो तवतया पाणिना पािीही पािीणभ

चततथी पाणिनो पाणिसस पािीना पञचमी पाणिना पाणिमहा पाणिसमा पािीही पािीणभ

छटठी पाणिनो पाणिसस पािीना सिमी पाणिममह पाणिनसम पाणिस पािीस

आिपन पाणि पािी पाणि पाियो

32

बोधध (इकाराधत नसतरसििग) जञान बदधी

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा बोधध बोधी बोधधयो बोधयो दवतया बोमधि बोधी बोधधयो बोधयो तवतया बोधधया बोधया बोधीवह बोधीणभ चततथी बोधधया बोधया बोधीना पञचमी बोधधया बोधया बोधीही बोधीणभ

छटठी बोधधया बोधया बोधीना सिमी बोधधया बोधया बोधया

बोमधि बोधो बोधधया बोधीस बोधधस

आिपन बोधध बोधी बोधधयो बोधयो

णभकख (उकाराधत पतलिाग) णभकष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा णभकख णभकख णभकखवो दवतया णभकखा णभकख णभकखवो तवतया णभकखना णभकखवह णभकखणभ

चततथी णभकखनो णभकखसस णभकखना पञचमी णभकखना णभकखसमा णभकखमहा णभकखवह णभकखणभ

छटठी णभकखनो णभकखसस णभकखना सिमी णभकखनसमा णभकखममह णभकखस णभकखस

आिपन णभकख णभकख णभकखव णभकखवो

33

वपत (उकाराधत पतलिाग) वपता

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा वपता वपतरो दवतया वपतरा वपतर वपतरो तवतया वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

चततथी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना पञचमी वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

छटठी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना सिमी वपतरर वपतरस वपतस वपतस

आिपन वपत वपता वपतरो

अमह (सवषनाम) मी ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा अहा मया असमा अमह नो दवतया मा ममा अमहा अमहाका अमह नो तवतया मया म अमहवह अमहणभ नो चततथी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो पञचमी मया अमहवह अमहणभ

छटठी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो सिमी मवय असमास अमहस

आिपन - - - - - -

34

तमह (सवषनाम) त

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा तवा तवा तमह वो दवतया ता तवा तवा तवा तमहा तमहाका तमह वो तवतया तवया तया त तमहवह तमहणभ वो चततथी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो पञचमी तवया तया तवमहा तमहवह तमहणभ

छटठी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो सिमी तववय तवय तमहस

आिपन - - - - - -

ता (पतलिाग)(सवषनाम) तो ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सो सयो ता ना (नपसक) त न तावन नावन

दवतया ता ना ता ना त न तावन नावन

तवतया तन नन तवह नवह तणभ नणभ

चततथी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना पञचमी तमहा अमहा नमहा तसमा तवह नवह तणभ नणभ

छटठी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना सिमी तममह अममह नममह तनसमा ननसमा अनसमा तस नस

आिपन - - - - - -

35

(सतरीसििग)(सवषनाम) ती

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सा सया ता ना तायो नायो दवतया ता ना ता ना तायो नायो तवतया ताय नाय तससा वतससा तावह नावह ताणभ नाणभ चततथी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा

वतससा तासा आसा तासाना

पञचमी ताय नाय तससा तावह नावह ताणभ नाणभ छटठी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा वतससा तासा आसा तासाना

सिमी वतससा तससा अससा ताया तससा वतससा तास आिपन - - - - - -

सबब (पतलिाग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबो सबबा (नपसक) सबब सबब सबबवन

दवतया सबबा सबबा सबब सबब सबबवन

तवतया सबबन सबबवह सबबणभ चततथी सबबसस सबबसाना पञचमी सबबमहा सबबसमा सबबवह सबबणभ

छटठी सबबसस सबबसा सबबसाना सिमी सबबममह सबबनसम सबबस

आिपन सबब सबबा सबब सबबवन सबब सबब सबबवन

36

सबब (सतरीसििग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबा सबबा सबबायो दवतया सबबा सबबा सबबायो तवतया सबबाय सबबावह सबबाणभ चततथी सबबससा सबबाय सबबासा सबबासाना पञचमी सबबाय सबबावह सबबाणभ

छटठी सबबसा सबबाय सबबासा सबबासाना सिमी सबबससा सबबाया सबबास

आिपन सबब सबबा सबबायो

ककि (पतलिाग)(सवषनाम) कोि ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा को ककि का (नपसक) क क कावन

दवतया का ककि का क क कावन

तवतया कन कवह कणभ चततथी कसस वकसस कसा कसाना पञचमी कमहा कसमा वकसमा कवह कणभ

छटठी कसस वकसस कसा कसाना सिमी कममह वकममह कनसम वकनसमा कस

आिपन - - - - - -

37

ककि (सतरीसििग)(सवषनाम) कोि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा का का कायो दवतया का का कायो तवतया काय कावह काणभ चततथी कससा काय कासा कासाना पञचमी काय कावह काणभ

छटठी कससा काय कासा कासाना सिमी कससा काया कास

आिपन - - - - - -

एत (पतलिाग)(सवषनाम) हा ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसो एता (नपसक)

एत एत एतावन

दवतया एता एना एता एत एन एत एतावन

तवतया एतन एतवह एतणभ चततथी एतसस एतसा एतसाना पञचमी एतमहा एतसमा एतवह एतणभ

छटठी एतसस एतसा एतसाना सिमी एतममह एतनसम एतस

आिपन - - - - - -

38

एत (सतरीसििग)(सवषनाम) ही

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसा एता एतायो दवतया एता एता एतायो तवतया एताय एतावह एताणभ चततथी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना पञचमी एताय एतावह एताणभ

छटठी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना सिमी एवतससा एतससा एतासा एतास

आिपन - - - - - -

ककि (त कोि) सबब (त सवष) एत (ह) ही नपसकसििगी सवषनामााची रप पठमा आणि दवतया ववभिी मध वगळी असतात तवतया त सिमी पयात या सवषनामााची रप पतलिागी सवषनामाासारखीच असतात पालि भारत खालिि परमाि सवषनाम आहत अमह = मी तमह = त अञञ = अधय पबब = पवष दतकखन = दणकषि उिर = उिर एक = एक अपर = पणशचम ता (सो सा ता) = तो ती त एत (एसो एता एता) = हा ही ह इम (अया अया इदा) = हा ही ह ककि (को का ककि) = तो कोि ती कोि त कोि सबब (सबबो सबबा सबबा) = त सवष तया सवष त सवष

39

िहमिक कपविनसि सिवपटक ndash सायिवनकायो - महावगगो १२ सचचसायि २ धममचककपविनवगगो

एका समया भगवा बारािलसया ववहरवत इलसपतन धमगदाय ततर खो भगवा पञ चवमगगय णभकख आमधतलस ndash ldquoदवम णभकखव अधता पबबजजतन न सववतबबा कतम दव यो चाया कामस कामसखतल लकानयोगो हीनो गममो पोथज जवनको अनररयो अनतथसावहतो यो चाया अिवकलमथानयोगो दकखो अनररयो अनतथसावहतो एत खो णभकखव उभो अधत अनपगमम मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवतrdquo कतमा च सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावािा सममाकहमनतो सममाआजीवो सममावायामो सममासतत सममासमायि अया खो सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत इदा खो पन णभकखव दकख अररयसच चा ndash जावतवप दकखा जरावप दकखा बयाधधवप दकखो मरिममप दकखा अमपपयवह समपयोगो दकखो वपयवह ववपपयोगो दकखो यममपचछा न लभवत तममप दकखा ndash साखखिन पञ चपादानकखधधा दकखा इदा खो पन णभकखव दकखसमदय अररयसच चा ndash याया तणहा पोनोबभववका नजधदरागसहगता ततरततराणभनजधदनी सययलथदाndash कामतणहा भवतणहा ववभवतणहा इदा खो पन णभकखव दकखतनरोि अररयसच चा ndash यो तससायव तणहाय अससववरागवनरोधो चागो पदटवनससगगो मलि अनालयो इदा खो पन णभकखव दकखतनरोिगायमनी पदटपदा अररयसच चा ndash अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावाचा सममाकममधतो सममाआजीवो सममावायामो सममासवत सममासमाधध पञ चपादानकखधधा = रपपादानकखधधो वदनपादानकखधधो सञ ञपादानकखधधो सङखारपादानकखधधो ववञ ञािपादानकखधधो

40

इलसपतन धमगदाय ndash आजचया सारनाथ च परातन नाव

ववहरवत = ववहार करीत होत धमगदाय = मगवन आमधतलस = आमातरि कि बोिावि सववतबब = सोबत रहातात कतम = कोित काम = भौवतक इचछा कामसखतलिक = भौवतक तपती हीनो = वनकषठ नीच पोथज जवनको = हानीकारक वदनाजनक गममो = परापय उपिबध अनतथ = अनथष सावहतो = न यकत अनतथसावहतो = अनथषपिष अनयोग = साधना अनररय = असभय अररय = शरषठ अि = सवतः वकिमथ = किर अपादान = दर करि सययलथदा = या परमाि अशा परकार साखखिन = साकषपान उभो = उभय दोधही अधत = अधतरात अधतरी दरमयान उपगमम = जवळ जाि अनपगमम = सरळ जवळ जाि ञाि = जञान अणभसमबदध = सापिष जञानी चकखकरिी = (ददवय)दषटीदायी ञािकरिी = जािीव दिारा उपसमाय = सातोरपिष अणभञञाय = जािीव दिार समबोधाय = जञानदायी वनबबानाय = वनवाषिदायी कतमा = कोिता सययलथदा = पढीि परमाि तद अनसार असस = सापिष ववराग = वरागय चागो = तयाग पदटवनससगगो = पररतयाग वनरोध = समळ नाश मलि = मलकत अनािय = अनासलकत पाच सावदना सका धध = रप (दषय सावदना)

वदना (शारीरी सावदना) साजञा (मानलसक सावदना) सासकार (वनमीती सावदना) ववजञान (चतना सावदना) ह पाच सावदना सका धध

41

िहमिककपविनसि ndash मराठी अनवाद

एकदा भगवात वारािसी मध ऋरीपतन यथीि मगवनात रहात होत तथ भगवाताानी पाच णभकखाचया साघास आमावतरत कि (आणि ववचारि) ldquoणभकखनो सधयसताानी दोन गोषटीचया सोबतीत राह नय कोितया दोन गोषटी भौवतक इचछा भौवतक तपती जी वनकषटीपरामपतची वदनाजनक असभय व अनथषपिष असत आणि दसरी सवयाकिरपरामपत (आतमकिर) जी दःखद असभय व अनथषपिष असत महिन ह णभकख या दोहोचया अधतरा (मधयाचया) जवळन जािारा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

णभकख कोिता हा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक सकलप समयक वािा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक सतमतत समयक समायि हाच तो मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख जधमि ह दःखद वदधतव ह दःखद वयाधध ह दःख मतय ह दःख अवपरयाशी सायोग ह दःख वपरयाचा ववयोग ह दःख जयाची अपकषा आह त परापत नसि ह दःख साकषपान पाच अपादान सका ध दःख

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखािी उतपलि ही िािसा - पनभषवाची सनह-सोबतीची यथ-तथ आनाददत करिारी साकषपान ndash तपतीची िािसा भौवतकाची िािसा अणभभौवतकाची िािसा

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखाि तनराकरि िािसपासन सापिष वरागय (िािसचा) समळ नाश तयाग (िािसपासन) मलकत आणि अनासलकत

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख तनराकरिािा मागा हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक साकलप समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक समवत समयक समाधध

42

वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ मागीि पाठातीि वाकयात आपि नाम आणि सवषनाम या परकारातीि शबदात होिार बदि पावहि याच वाकयात वकरया साागिार ज शबद (धात वकरयापद) आि होत तयातही कााही बदि झालयाच पावहि आह या बदिाच ववसतत वववचन आपि या पाठात पाह

कोितयाही वकरयबददि आपि जवहा बोितो तवहा १ ती वकरया होऊन घडन गििी असत २ ती वकरया होत घडत असत ककिवा ३ ती वकरया घडिार असत

जवहा वकरया घडन गििी असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भतकाळ महिजच तहययिनीकािो (अततत काि) असतो जवहा वकरया घडत असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात वतषमानकाळ महिजच पचिपननकािो (विमान काि) असतो जवहा वकरया घडिार असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो (अनागत काि) असतो या तीनही काळात धात वकरयापदािा परतयय (परसतसपद) िावि जात ह परससपद जस काळानरप वगळ असत तसच त वकरया करिाऱया कतयाषचया वचनावर (एकवचन बहवचन) आणि परर (परथम वदवतीय ततीय) अविाबन असत वतषमानकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

वतामानकाळ ndash पचिपननकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो धम म

मतजझमपररसो लस थ

पठमपररसो वत अमधत

या परससपदााना जोडन तयार होिारी कााही धाताची वतषमान काळाची (पचपननकािो) वकरयापदााचा अभयास आपि या पढीि पानाामधन करिार आहोत

43

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अनसमअममह असम अमह

मतजझमपररसो अलस अतथ

पठमपररसो अततथ समधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीधम बरधम बरवीम बरम

मतजझमपररसो बरवीलस बरलस बरवीथ बरथ

पठमपररसो बरवीवत बरवत (आह) बरवमधत (आह)

स ndash ऐकि एकवचन बहवचन

उिमपररसो सिोधम सिाधम सिोम सिाम

मतजझमपररसो सिोलस सिालस सिोथ सिाथ

पठमपररसो सिोवत सिावत सिमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो करोधम करोम

मतजझमपररसो करोलस करोथ

पठमपररसो करोवत करोमधत कबबमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तनोधम तनोम

मतजझमपररसो तनोलस तनोथ

पठमपररसो तनोवत तनोमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पससाधम पससाम

मतजझमपररसो पससलस पससथ

पठमपररसो पससवत पससमधत

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

22

विमानकािो भतकाळास अतततकािो आणि भववषयकाळास अनागतकािो असही साबोधि जात

योच बदधा अततताि योच बदधा अनागता पचिपननाि यो बदधा अहा वादाधम सबबदा या सिातन तीनही काळााची नाव वनणशचत समरिात रहातीि

23

महामङगलसि (सि १ ndash ७) सिवपटक - खददकवनकाय ndash खददकपाठपालळ

lsquolsquoबह दवा मनससा च मङगलावन अधचधतया

आकङखमाना सोतथाना बरवह मङगलमिमाrsquorsquo १

lsquolsquoअसवना च बालाना पतणडतानञ च सवना पजा च पजनययाना एता मङगलमिमा २

lsquolsquoपवतरपदसवासो च पबब च कतपञ ञता अिसममापणिधध च एता मङगलमिमा ३

lsquolsquoबाहसच चञ च लसपपञ च ववनयो च सलसतकखतो

सभालसता च या वाचा एता मङगलमिमा ४

lsquolsquoमातावपत उपटठाना पिदारसस सङगहो अनाकला च कममधता एता मङगलमिमा ५

lsquolsquoदानञ च धममचररया च ञातकानञ च सङगहो

अनवज जावन कममावन एता मङगलमिमा ६

lsquolsquoआरती ववरती पापा मज जपाना च सायमो अपपमादो च धममस एता मङगलमिमा ७

धचधता = काळजी ववचार समसया अधचधतया = काळजीन ववचारान आकङख = आकााकषा आकङखमाना = आकााकषा करिार सोततथ = कलयाि सरकषा कषम बरवह = बोिाव साागव सवना = सागत करि बाि = मखष अजञानी पवतरप = अनकि दस = दश परदश वास = रहाि पञञता = पवषता पराथधमकता सचचञच = जञान लसपपञ च = कौशलय उपटठान = सवा अनाकि = वनणशचित अनवजज = अवजयष आरवत = तयाग ववरती = दर रहाि पाप = दषकतय वाइट कती

24

महामङगलसि मराठी अनवाद ( सि १ ndash ७) (महामङगिसिािी परासततावना ndash भगवान एकदा शरावनसत यथीि अनाथवपणडकाचया जतवन बागत बसि असता रातर समयी एक दवता तथ यवन भगवधताना अणभवादन करन गय सवरपात महिािी ) अनक शरषठ(मानव) व (सामाधय)मानव यााच मागिाचया ववचारान कलयािाचया अनक आकााकषाा करिाराा साठी (आपि) उिम व मागि साागाव १ (यावर भगवधतानी ददिि उिर ) मखााची सागत नसावी पाधडतााची सागत असावी पजनीयााची पजा वहावी ह उिम व मागि २ अनकि (योगय) परदशात रहाव पणय कतयास (सतकतयास) पवषता (पराथधमकता) असावी सवया समयक असणयाचा वनशचय ठवावा ह उिम व मागि ३ अधधक जञान कौशलय आणि ववनय याानी सलशणकषत वहाव बोिताना चाागि भाषय कराव ह उिम व मागि ४ माता-वपतयााची सवा करावी पतर व पतनी च वहत कराव वनणशचित कायष कराव ह उिम व मागि ५ दान कराव सदाचरि कराव आपतजनााच वहत कराव अवजयष तच कराव ह उिम व मागि ६ दषकतय तयागाव तयापासन दर रहाव मदयपानापासन सायधमत रहाव सदगिाा बददि परमाद नसावा ह उिम व मागि ७

25

महामङगलसि (सि ८ ndash १२)

lsquolsquoगारवो च वनवातो च सधतदटठ च कतञ ञता कालन धममससवना एता मङगलमिमा ८

lsquolsquoखधती च सोवचससता समिानञ च दससना कालन धममसाकचछा एता मङगलमिमा ९

lsquolsquoतपो च बरहमचररयञ च अररयसच चान दससना वनबबानसतचछवकररया च एता मङगलमिमा १०

lsquolsquoिटठसस लोकधममवह धचिा यसस न कमपवत असोका ववरजा खमा एता मङगलमिमा ११

lsquolsquoएताददसावन कतवान सबबतथमपराजजता सबबतथ सोततथा गचछमधत ता तसा मङगलमिमrsquorsquo १२

सख आणि दःख यश आणि अपयश कनिदा आणि सतती िाभ आणि कषती

ह आठ लोक-सवभाव आहत गारवो = गौरव वनवातो = अवमान सधतदटठ = सातषटी कतञञता = कतजञता खमधत = सहनशीिता सोवचचसता = ववनमरता साकचछा = चचाष बरहमचररय = शरषठ जीवन वनबबान = वनवाषि सतचछवकररया = साकषावतकरि िट = भरि भारि िोकधमम = िोकसवभाव यसस = जो कोिी ववरजा = वनमषळ खमा = कषम सख एताददसावन = अशा परकार

26

महामङगलसि मराठी अनवाद (सि ८ ndash १२) गौरव अथवा अवमान ककिवा सातषटी या (सवाा) बददि कतजञ असाव वळो-वळी सवदवचारााच शरवि कराव ह उिम व मागि ८ सहनशीिता व ववनमरता बाळगावी शरमिााच दशषन कराव आणि वळो-वळी सवदवचारााची चचाष करावी ह उिम व मागि ९ शरषठ जीवनासाठी आणि शरषठ (चार) सतय यासाठी साधना करावी वनवाषिाचया साकषावतकरिा साठी (साधना करावी) ह उिम व मागि १० आठ िोक-सवभावान भारनही जया कोिाच धचि का वपत होत नाही (परात) शोकरहीत आणि वनमषळ कषमपिष रहात ह उिम व मागि ११ अशा परकार कलयान (जो) सवषतर अपराजजत रहातो सवषथा कलयािाकड जातो ह तयाच उिम व मागि १२

27

वाकयातीि शबदात होिार बदि - १ दवदिो हासा पससवत दवदि हासािा पहातो दवदिो िन आहरती दवदि िनषयािा आितो दवदिन धना तजन योजवत दवदिान धनषयािा बाि िाविा दवदिाय हाससस कामता होमधत दवदिािा हासाची इचछा होती ववदध हासो नभसतमा पतवत जखमी हास आकाशातन पडतो यसतस तजनो तस हासो झयािा बाि तयािा हास दवदिसस यििससतम अनकमपा नततथ दवदिाचया मनात करिा नाही गोतमा हासा ओभरती गौतमा हास घवन जा

वरीि आठ वाकयात शबदात होिार आठ परकारच बदि ददसत आहत बदिि शबद ठळक कि आहत आणि ह शबद वयलकत वसत अथवा ततसम गोषटीची नाव (अथवा नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिार शबद) आहत जस

- दवदि व गोतम ही वयसकतिची नाव आहत - हास ह पकषाच नाव आह तर धन व तजन ही वसताची नाव आहत - नभ आणि धचि ही दखीि नावच आहत - वरीि सवष वाकयातीि वयलकत आणि वसत एककच आहत

नावािा मराठी वयाकरिात आणि पालि वयाकरिातही नाम अस महितात या वयलकत आणि वसत एकक असलयान ह एकविन आह नामात अथवा सवषनामात बदि होताना तयाचया अखरीस एक वा दोन अकषर जोडिी जातात या शबदबदिास पालि भारत तवभलि (मराठीत ववभलकत) महितात

णभकख जतवना आगचछमधत णभकख जतवनात आि बदधा णभकखवो सदधमा दसवत बदधाानी णभकखना सदधमष ददिा णभकखतह बदधाय नममधत णभकखनी बदधााना नमन कि णभकखनो गामणिना भोजना दसवत णभकखना गाव-मखयान भोजन ददि गामवासी णभकखणभ धममा आकङखवत गरामसथ णभकखकडन धमष इतचछतात गामवासी णभकखन मानसी गरामवासीनी णभकखिा सधमान किा णभकखमहह खीिासवो होमधत णभकखत आशरव-कषीिता असत णभकखव मा पमादो रमसस धचिा णभकखनो परमादात मन रमव नका

28

वरीि वाकयात णभकख या नामाच बहविन यत व तयाचया रपात आठ ववभसकतिच (बहविन तवभलि) बदि ददसत आहत

वाकयात उपयोजजिलया परतयक नामाची (सवषनामाची) एक भधमका असत या भधमकनसार तयाच ववभकतीच रप तयार होत पढीि तकतयात आठ वाकयात गौतम गोतम या नामाची आठ ववभलकत रप आणि याच शबदाची वाकयातीि भधमका लिहीिी आह

तवभकती पालि वाकय मराठी वाकय भयमका

परथमा गोतम राज-पासाद बवह वनकखमवत | गौतम राजवाडयाबाहर वनघाला

कोि काय

वदवतीया गोतमा वगिान महलिक पतसस | गौतमास आजारी वदध ददसला

कशास कोिास

ततीया गोतमन ककिकराना बहा पञह पतचछ | गौतमान सवकास अनक परशि ववचारल

कसा किी कोिी

चतथी गोतमनो बह ववसजजन िणभ | गौतमाला अनक उिर धमळािी

कशाला किाला

पाचमी गोतमसमा कसि-पञा कोधच नततथ | गौतमाहन कशि-बदधी किीही नाही

कशाहन किाहन

शषठी गोतमसस पञा सममासा अततथ | गौतमाची बदधी समयक आह

कशाचा किाचा

सपतमी गोतमनसम कोधो नततथ | गौतमात करोध नाही

कशात कोिात

साबोधन गोतमा अमहाका सदधमा दवत | गौतमा आमहास सदधमम दयावा

साद दि हाक मारि

ववभलकतच रप (ववभलि) नामाचया विन (एकवचन बहवचन) लििग (पतलिाग नसतरसििग नपासकसििग) आणि अनतय सतवर (अकाराधत आकाराधत इकाराधत उकाराधत) यावर अविाबन असत तरीही सथिपि नामाास जोडि जािार तवभलि परसतसपद पढीि तकतयात ददि आहत

29

तवभलि परसतसपद

ववभलि एकवचन बहवचन भधमका पठमा ओ आ कोि काय दवतया अा ए कशास कोिास तवतया एन एवह एणभ कसा किी कोिी चततथी आय सस आना कशाला किाला पञचमी आ समा महा एवह एणभ कशाहन किाहन

छटठी सस आना कशाचा किाचा सपतमी ए नसम ममह एस कशात कोिात आिपन (आ) (आ) साद दि हाक मारि

नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिाऱया शबदााना सवषनाम महितात मी आमही त तमही तो ती त तया कोि (परशिाथषक सवषनाम) ही मराठी सवषनाम आहत पालि भारत अमह तमह त य आणि क (परशिाथषक सवषनाम) ही सवषनाम आहत या सवषनामााची दखीि आठ ववभलि रप होतात पढीि पानाावरीि तकतयाा मधन कााही नाम व सवषनामााची ववभलि रप अभयासासाठी ददिी आहत

30

नर (अकाराधत पतलिाग) मानव मनषय

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा नरो नरा दवतया नरा नर

तवतया नरन नरवह नरणभ

चततथी नराय नरसय नराना पञचमी नरा नरमहा नरसमा नरवह नरणभ

छटठी नरसस नराना सिमी नर नरममह नरनसम नरस

आिपन नर नरा नरा

धचि (अकाराधत नपसकसििग) मन धचि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा धचिा धचिा धचिावन दवतया धचिा धचि धचिावन

तवतया धचिन धचिवह धचिणभ

चततथी धचिाय धचिसस धचिाना पञचमी धचिा धचिमहाधचिसमा धचिवह धचिणभ

छटठी धचिसस धचिाना सिमी धचि धचिममह धचिनसम धचिस

आिपन धचि धचिा धचिा धचिावन

31

पञञा (आकाराधत नसतरसििग) परजञा

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पञञा पञञा पञञायो दवतया पञा पञञा पञञायो तवतया पञञाय पञञावह पञञाणभ

चततथी पञञाय पञञाना पञचमी पञञाय पञञावह पञञाणभ

छटठी पञञाय पञञाना सिमी पञञाय पञञाया पञञास

आिपन पञञ पञञा पञञायो

पाणि (इकाराधत पतलिाग) हात

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पाणि पािी पाियो दवतया पाणिि पािी पाियो तवतया पाणिना पािीही पािीणभ

चततथी पाणिनो पाणिसस पािीना पञचमी पाणिना पाणिमहा पाणिसमा पािीही पािीणभ

छटठी पाणिनो पाणिसस पािीना सिमी पाणिममह पाणिनसम पाणिस पािीस

आिपन पाणि पािी पाणि पाियो

32

बोधध (इकाराधत नसतरसििग) जञान बदधी

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा बोधध बोधी बोधधयो बोधयो दवतया बोमधि बोधी बोधधयो बोधयो तवतया बोधधया बोधया बोधीवह बोधीणभ चततथी बोधधया बोधया बोधीना पञचमी बोधधया बोधया बोधीही बोधीणभ

छटठी बोधधया बोधया बोधीना सिमी बोधधया बोधया बोधया

बोमधि बोधो बोधधया बोधीस बोधधस

आिपन बोधध बोधी बोधधयो बोधयो

णभकख (उकाराधत पतलिाग) णभकष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा णभकख णभकख णभकखवो दवतया णभकखा णभकख णभकखवो तवतया णभकखना णभकखवह णभकखणभ

चततथी णभकखनो णभकखसस णभकखना पञचमी णभकखना णभकखसमा णभकखमहा णभकखवह णभकखणभ

छटठी णभकखनो णभकखसस णभकखना सिमी णभकखनसमा णभकखममह णभकखस णभकखस

आिपन णभकख णभकख णभकखव णभकखवो

33

वपत (उकाराधत पतलिाग) वपता

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा वपता वपतरो दवतया वपतरा वपतर वपतरो तवतया वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

चततथी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना पञचमी वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

छटठी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना सिमी वपतरर वपतरस वपतस वपतस

आिपन वपत वपता वपतरो

अमह (सवषनाम) मी ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा अहा मया असमा अमह नो दवतया मा ममा अमहा अमहाका अमह नो तवतया मया म अमहवह अमहणभ नो चततथी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो पञचमी मया अमहवह अमहणभ

छटठी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो सिमी मवय असमास अमहस

आिपन - - - - - -

34

तमह (सवषनाम) त

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा तवा तवा तमह वो दवतया ता तवा तवा तवा तमहा तमहाका तमह वो तवतया तवया तया त तमहवह तमहणभ वो चततथी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो पञचमी तवया तया तवमहा तमहवह तमहणभ

छटठी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो सिमी तववय तवय तमहस

आिपन - - - - - -

ता (पतलिाग)(सवषनाम) तो ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सो सयो ता ना (नपसक) त न तावन नावन

दवतया ता ना ता ना त न तावन नावन

तवतया तन नन तवह नवह तणभ नणभ

चततथी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना पञचमी तमहा अमहा नमहा तसमा तवह नवह तणभ नणभ

छटठी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना सिमी तममह अममह नममह तनसमा ननसमा अनसमा तस नस

आिपन - - - - - -

35

(सतरीसििग)(सवषनाम) ती

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सा सया ता ना तायो नायो दवतया ता ना ता ना तायो नायो तवतया ताय नाय तससा वतससा तावह नावह ताणभ नाणभ चततथी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा

वतससा तासा आसा तासाना

पञचमी ताय नाय तससा तावह नावह ताणभ नाणभ छटठी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा वतससा तासा आसा तासाना

सिमी वतससा तससा अससा ताया तससा वतससा तास आिपन - - - - - -

सबब (पतलिाग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबो सबबा (नपसक) सबब सबब सबबवन

दवतया सबबा सबबा सबब सबब सबबवन

तवतया सबबन सबबवह सबबणभ चततथी सबबसस सबबसाना पञचमी सबबमहा सबबसमा सबबवह सबबणभ

छटठी सबबसस सबबसा सबबसाना सिमी सबबममह सबबनसम सबबस

आिपन सबब सबबा सबब सबबवन सबब सबब सबबवन

36

सबब (सतरीसििग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबा सबबा सबबायो दवतया सबबा सबबा सबबायो तवतया सबबाय सबबावह सबबाणभ चततथी सबबससा सबबाय सबबासा सबबासाना पञचमी सबबाय सबबावह सबबाणभ

छटठी सबबसा सबबाय सबबासा सबबासाना सिमी सबबससा सबबाया सबबास

आिपन सबब सबबा सबबायो

ककि (पतलिाग)(सवषनाम) कोि ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा को ककि का (नपसक) क क कावन

दवतया का ककि का क क कावन

तवतया कन कवह कणभ चततथी कसस वकसस कसा कसाना पञचमी कमहा कसमा वकसमा कवह कणभ

छटठी कसस वकसस कसा कसाना सिमी कममह वकममह कनसम वकनसमा कस

आिपन - - - - - -

37

ककि (सतरीसििग)(सवषनाम) कोि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा का का कायो दवतया का का कायो तवतया काय कावह काणभ चततथी कससा काय कासा कासाना पञचमी काय कावह काणभ

छटठी कससा काय कासा कासाना सिमी कससा काया कास

आिपन - - - - - -

एत (पतलिाग)(सवषनाम) हा ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसो एता (नपसक)

एत एत एतावन

दवतया एता एना एता एत एन एत एतावन

तवतया एतन एतवह एतणभ चततथी एतसस एतसा एतसाना पञचमी एतमहा एतसमा एतवह एतणभ

छटठी एतसस एतसा एतसाना सिमी एतममह एतनसम एतस

आिपन - - - - - -

38

एत (सतरीसििग)(सवषनाम) ही

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसा एता एतायो दवतया एता एता एतायो तवतया एताय एतावह एताणभ चततथी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना पञचमी एताय एतावह एताणभ

छटठी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना सिमी एवतससा एतससा एतासा एतास

आिपन - - - - - -

ककि (त कोि) सबब (त सवष) एत (ह) ही नपसकसििगी सवषनामााची रप पठमा आणि दवतया ववभिी मध वगळी असतात तवतया त सिमी पयात या सवषनामााची रप पतलिागी सवषनामाासारखीच असतात पालि भारत खालिि परमाि सवषनाम आहत अमह = मी तमह = त अञञ = अधय पबब = पवष दतकखन = दणकषि उिर = उिर एक = एक अपर = पणशचम ता (सो सा ता) = तो ती त एत (एसो एता एता) = हा ही ह इम (अया अया इदा) = हा ही ह ककि (को का ककि) = तो कोि ती कोि त कोि सबब (सबबो सबबा सबबा) = त सवष तया सवष त सवष

39

िहमिक कपविनसि सिवपटक ndash सायिवनकायो - महावगगो १२ सचचसायि २ धममचककपविनवगगो

एका समया भगवा बारािलसया ववहरवत इलसपतन धमगदाय ततर खो भगवा पञ चवमगगय णभकख आमधतलस ndash ldquoदवम णभकखव अधता पबबजजतन न सववतबबा कतम दव यो चाया कामस कामसखतल लकानयोगो हीनो गममो पोथज जवनको अनररयो अनतथसावहतो यो चाया अिवकलमथानयोगो दकखो अनररयो अनतथसावहतो एत खो णभकखव उभो अधत अनपगमम मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवतrdquo कतमा च सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावािा सममाकहमनतो सममाआजीवो सममावायामो सममासतत सममासमायि अया खो सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत इदा खो पन णभकखव दकख अररयसच चा ndash जावतवप दकखा जरावप दकखा बयाधधवप दकखो मरिममप दकखा अमपपयवह समपयोगो दकखो वपयवह ववपपयोगो दकखो यममपचछा न लभवत तममप दकखा ndash साखखिन पञ चपादानकखधधा दकखा इदा खो पन णभकखव दकखसमदय अररयसच चा ndash याया तणहा पोनोबभववका नजधदरागसहगता ततरततराणभनजधदनी सययलथदाndash कामतणहा भवतणहा ववभवतणहा इदा खो पन णभकखव दकखतनरोि अररयसच चा ndash यो तससायव तणहाय अससववरागवनरोधो चागो पदटवनससगगो मलि अनालयो इदा खो पन णभकखव दकखतनरोिगायमनी पदटपदा अररयसच चा ndash अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावाचा सममाकममधतो सममाआजीवो सममावायामो सममासवत सममासमाधध पञ चपादानकखधधा = रपपादानकखधधो वदनपादानकखधधो सञ ञपादानकखधधो सङखारपादानकखधधो ववञ ञािपादानकखधधो

40

इलसपतन धमगदाय ndash आजचया सारनाथ च परातन नाव

ववहरवत = ववहार करीत होत धमगदाय = मगवन आमधतलस = आमातरि कि बोिावि सववतबब = सोबत रहातात कतम = कोित काम = भौवतक इचछा कामसखतलिक = भौवतक तपती हीनो = वनकषठ नीच पोथज जवनको = हानीकारक वदनाजनक गममो = परापय उपिबध अनतथ = अनथष सावहतो = न यकत अनतथसावहतो = अनथषपिष अनयोग = साधना अनररय = असभय अररय = शरषठ अि = सवतः वकिमथ = किर अपादान = दर करि सययलथदा = या परमाि अशा परकार साखखिन = साकषपान उभो = उभय दोधही अधत = अधतरात अधतरी दरमयान उपगमम = जवळ जाि अनपगमम = सरळ जवळ जाि ञाि = जञान अणभसमबदध = सापिष जञानी चकखकरिी = (ददवय)दषटीदायी ञािकरिी = जािीव दिारा उपसमाय = सातोरपिष अणभञञाय = जािीव दिार समबोधाय = जञानदायी वनबबानाय = वनवाषिदायी कतमा = कोिता सययलथदा = पढीि परमाि तद अनसार असस = सापिष ववराग = वरागय चागो = तयाग पदटवनससगगो = पररतयाग वनरोध = समळ नाश मलि = मलकत अनािय = अनासलकत पाच सावदना सका धध = रप (दषय सावदना)

वदना (शारीरी सावदना) साजञा (मानलसक सावदना) सासकार (वनमीती सावदना) ववजञान (चतना सावदना) ह पाच सावदना सका धध

41

िहमिककपविनसि ndash मराठी अनवाद

एकदा भगवात वारािसी मध ऋरीपतन यथीि मगवनात रहात होत तथ भगवाताानी पाच णभकखाचया साघास आमावतरत कि (आणि ववचारि) ldquoणभकखनो सधयसताानी दोन गोषटीचया सोबतीत राह नय कोितया दोन गोषटी भौवतक इचछा भौवतक तपती जी वनकषटीपरामपतची वदनाजनक असभय व अनथषपिष असत आणि दसरी सवयाकिरपरामपत (आतमकिर) जी दःखद असभय व अनथषपिष असत महिन ह णभकख या दोहोचया अधतरा (मधयाचया) जवळन जािारा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

णभकख कोिता हा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक सकलप समयक वािा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक सतमतत समयक समायि हाच तो मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख जधमि ह दःखद वदधतव ह दःखद वयाधध ह दःख मतय ह दःख अवपरयाशी सायोग ह दःख वपरयाचा ववयोग ह दःख जयाची अपकषा आह त परापत नसि ह दःख साकषपान पाच अपादान सका ध दःख

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखािी उतपलि ही िािसा - पनभषवाची सनह-सोबतीची यथ-तथ आनाददत करिारी साकषपान ndash तपतीची िािसा भौवतकाची िािसा अणभभौवतकाची िािसा

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखाि तनराकरि िािसपासन सापिष वरागय (िािसचा) समळ नाश तयाग (िािसपासन) मलकत आणि अनासलकत

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख तनराकरिािा मागा हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक साकलप समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक समवत समयक समाधध

42

वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ मागीि पाठातीि वाकयात आपि नाम आणि सवषनाम या परकारातीि शबदात होिार बदि पावहि याच वाकयात वकरया साागिार ज शबद (धात वकरयापद) आि होत तयातही कााही बदि झालयाच पावहि आह या बदिाच ववसतत वववचन आपि या पाठात पाह

कोितयाही वकरयबददि आपि जवहा बोितो तवहा १ ती वकरया होऊन घडन गििी असत २ ती वकरया होत घडत असत ककिवा ३ ती वकरया घडिार असत

जवहा वकरया घडन गििी असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भतकाळ महिजच तहययिनीकािो (अततत काि) असतो जवहा वकरया घडत असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात वतषमानकाळ महिजच पचिपननकािो (विमान काि) असतो जवहा वकरया घडिार असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो (अनागत काि) असतो या तीनही काळात धात वकरयापदािा परतयय (परसतसपद) िावि जात ह परससपद जस काळानरप वगळ असत तसच त वकरया करिाऱया कतयाषचया वचनावर (एकवचन बहवचन) आणि परर (परथम वदवतीय ततीय) अविाबन असत वतषमानकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

वतामानकाळ ndash पचिपननकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो धम म

मतजझमपररसो लस थ

पठमपररसो वत अमधत

या परससपदााना जोडन तयार होिारी कााही धाताची वतषमान काळाची (पचपननकािो) वकरयापदााचा अभयास आपि या पढीि पानाामधन करिार आहोत

43

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अनसमअममह असम अमह

मतजझमपररसो अलस अतथ

पठमपररसो अततथ समधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीधम बरधम बरवीम बरम

मतजझमपररसो बरवीलस बरलस बरवीथ बरथ

पठमपररसो बरवीवत बरवत (आह) बरवमधत (आह)

स ndash ऐकि एकवचन बहवचन

उिमपररसो सिोधम सिाधम सिोम सिाम

मतजझमपररसो सिोलस सिालस सिोथ सिाथ

पठमपररसो सिोवत सिावत सिमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो करोधम करोम

मतजझमपररसो करोलस करोथ

पठमपररसो करोवत करोमधत कबबमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तनोधम तनोम

मतजझमपररसो तनोलस तनोथ

पठमपररसो तनोवत तनोमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पससाधम पससाम

मतजझमपररसो पससलस पससथ

पठमपररसो पससवत पससमधत

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

23

महामङगलसि (सि १ ndash ७) सिवपटक - खददकवनकाय ndash खददकपाठपालळ

lsquolsquoबह दवा मनससा च मङगलावन अधचधतया

आकङखमाना सोतथाना बरवह मङगलमिमाrsquorsquo १

lsquolsquoअसवना च बालाना पतणडतानञ च सवना पजा च पजनययाना एता मङगलमिमा २

lsquolsquoपवतरपदसवासो च पबब च कतपञ ञता अिसममापणिधध च एता मङगलमिमा ३

lsquolsquoबाहसच चञ च लसपपञ च ववनयो च सलसतकखतो

सभालसता च या वाचा एता मङगलमिमा ४

lsquolsquoमातावपत उपटठाना पिदारसस सङगहो अनाकला च कममधता एता मङगलमिमा ५

lsquolsquoदानञ च धममचररया च ञातकानञ च सङगहो

अनवज जावन कममावन एता मङगलमिमा ६

lsquolsquoआरती ववरती पापा मज जपाना च सायमो अपपमादो च धममस एता मङगलमिमा ७

धचधता = काळजी ववचार समसया अधचधतया = काळजीन ववचारान आकङख = आकााकषा आकङखमाना = आकााकषा करिार सोततथ = कलयाि सरकषा कषम बरवह = बोिाव साागव सवना = सागत करि बाि = मखष अजञानी पवतरप = अनकि दस = दश परदश वास = रहाि पञञता = पवषता पराथधमकता सचचञच = जञान लसपपञ च = कौशलय उपटठान = सवा अनाकि = वनणशचित अनवजज = अवजयष आरवत = तयाग ववरती = दर रहाि पाप = दषकतय वाइट कती

24

महामङगलसि मराठी अनवाद ( सि १ ndash ७) (महामङगिसिािी परासततावना ndash भगवान एकदा शरावनसत यथीि अनाथवपणडकाचया जतवन बागत बसि असता रातर समयी एक दवता तथ यवन भगवधताना अणभवादन करन गय सवरपात महिािी ) अनक शरषठ(मानव) व (सामाधय)मानव यााच मागिाचया ववचारान कलयािाचया अनक आकााकषाा करिाराा साठी (आपि) उिम व मागि साागाव १ (यावर भगवधतानी ददिि उिर ) मखााची सागत नसावी पाधडतााची सागत असावी पजनीयााची पजा वहावी ह उिम व मागि २ अनकि (योगय) परदशात रहाव पणय कतयास (सतकतयास) पवषता (पराथधमकता) असावी सवया समयक असणयाचा वनशचय ठवावा ह उिम व मागि ३ अधधक जञान कौशलय आणि ववनय याानी सलशणकषत वहाव बोिताना चाागि भाषय कराव ह उिम व मागि ४ माता-वपतयााची सवा करावी पतर व पतनी च वहत कराव वनणशचित कायष कराव ह उिम व मागि ५ दान कराव सदाचरि कराव आपतजनााच वहत कराव अवजयष तच कराव ह उिम व मागि ६ दषकतय तयागाव तयापासन दर रहाव मदयपानापासन सायधमत रहाव सदगिाा बददि परमाद नसावा ह उिम व मागि ७

25

महामङगलसि (सि ८ ndash १२)

lsquolsquoगारवो च वनवातो च सधतदटठ च कतञ ञता कालन धममससवना एता मङगलमिमा ८

lsquolsquoखधती च सोवचससता समिानञ च दससना कालन धममसाकचछा एता मङगलमिमा ९

lsquolsquoतपो च बरहमचररयञ च अररयसच चान दससना वनबबानसतचछवकररया च एता मङगलमिमा १०

lsquolsquoिटठसस लोकधममवह धचिा यसस न कमपवत असोका ववरजा खमा एता मङगलमिमा ११

lsquolsquoएताददसावन कतवान सबबतथमपराजजता सबबतथ सोततथा गचछमधत ता तसा मङगलमिमrsquorsquo १२

सख आणि दःख यश आणि अपयश कनिदा आणि सतती िाभ आणि कषती

ह आठ लोक-सवभाव आहत गारवो = गौरव वनवातो = अवमान सधतदटठ = सातषटी कतञञता = कतजञता खमधत = सहनशीिता सोवचचसता = ववनमरता साकचछा = चचाष बरहमचररय = शरषठ जीवन वनबबान = वनवाषि सतचछवकररया = साकषावतकरि िट = भरि भारि िोकधमम = िोकसवभाव यसस = जो कोिी ववरजा = वनमषळ खमा = कषम सख एताददसावन = अशा परकार

26

महामङगलसि मराठी अनवाद (सि ८ ndash १२) गौरव अथवा अवमान ककिवा सातषटी या (सवाा) बददि कतजञ असाव वळो-वळी सवदवचारााच शरवि कराव ह उिम व मागि ८ सहनशीिता व ववनमरता बाळगावी शरमिााच दशषन कराव आणि वळो-वळी सवदवचारााची चचाष करावी ह उिम व मागि ९ शरषठ जीवनासाठी आणि शरषठ (चार) सतय यासाठी साधना करावी वनवाषिाचया साकषावतकरिा साठी (साधना करावी) ह उिम व मागि १० आठ िोक-सवभावान भारनही जया कोिाच धचि का वपत होत नाही (परात) शोकरहीत आणि वनमषळ कषमपिष रहात ह उिम व मागि ११ अशा परकार कलयान (जो) सवषतर अपराजजत रहातो सवषथा कलयािाकड जातो ह तयाच उिम व मागि १२

27

वाकयातीि शबदात होिार बदि - १ दवदिो हासा पससवत दवदि हासािा पहातो दवदिो िन आहरती दवदि िनषयािा आितो दवदिन धना तजन योजवत दवदिान धनषयािा बाि िाविा दवदिाय हाससस कामता होमधत दवदिािा हासाची इचछा होती ववदध हासो नभसतमा पतवत जखमी हास आकाशातन पडतो यसतस तजनो तस हासो झयािा बाि तयािा हास दवदिसस यििससतम अनकमपा नततथ दवदिाचया मनात करिा नाही गोतमा हासा ओभरती गौतमा हास घवन जा

वरीि आठ वाकयात शबदात होिार आठ परकारच बदि ददसत आहत बदिि शबद ठळक कि आहत आणि ह शबद वयलकत वसत अथवा ततसम गोषटीची नाव (अथवा नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिार शबद) आहत जस

- दवदि व गोतम ही वयसकतिची नाव आहत - हास ह पकषाच नाव आह तर धन व तजन ही वसताची नाव आहत - नभ आणि धचि ही दखीि नावच आहत - वरीि सवष वाकयातीि वयलकत आणि वसत एककच आहत

नावािा मराठी वयाकरिात आणि पालि वयाकरिातही नाम अस महितात या वयलकत आणि वसत एकक असलयान ह एकविन आह नामात अथवा सवषनामात बदि होताना तयाचया अखरीस एक वा दोन अकषर जोडिी जातात या शबदबदिास पालि भारत तवभलि (मराठीत ववभलकत) महितात

णभकख जतवना आगचछमधत णभकख जतवनात आि बदधा णभकखवो सदधमा दसवत बदधाानी णभकखना सदधमष ददिा णभकखतह बदधाय नममधत णभकखनी बदधााना नमन कि णभकखनो गामणिना भोजना दसवत णभकखना गाव-मखयान भोजन ददि गामवासी णभकखणभ धममा आकङखवत गरामसथ णभकखकडन धमष इतचछतात गामवासी णभकखन मानसी गरामवासीनी णभकखिा सधमान किा णभकखमहह खीिासवो होमधत णभकखत आशरव-कषीिता असत णभकखव मा पमादो रमसस धचिा णभकखनो परमादात मन रमव नका

28

वरीि वाकयात णभकख या नामाच बहविन यत व तयाचया रपात आठ ववभसकतिच (बहविन तवभलि) बदि ददसत आहत

वाकयात उपयोजजिलया परतयक नामाची (सवषनामाची) एक भधमका असत या भधमकनसार तयाच ववभकतीच रप तयार होत पढीि तकतयात आठ वाकयात गौतम गोतम या नामाची आठ ववभलकत रप आणि याच शबदाची वाकयातीि भधमका लिहीिी आह

तवभकती पालि वाकय मराठी वाकय भयमका

परथमा गोतम राज-पासाद बवह वनकखमवत | गौतम राजवाडयाबाहर वनघाला

कोि काय

वदवतीया गोतमा वगिान महलिक पतसस | गौतमास आजारी वदध ददसला

कशास कोिास

ततीया गोतमन ककिकराना बहा पञह पतचछ | गौतमान सवकास अनक परशि ववचारल

कसा किी कोिी

चतथी गोतमनो बह ववसजजन िणभ | गौतमाला अनक उिर धमळािी

कशाला किाला

पाचमी गोतमसमा कसि-पञा कोधच नततथ | गौतमाहन कशि-बदधी किीही नाही

कशाहन किाहन

शषठी गोतमसस पञा सममासा अततथ | गौतमाची बदधी समयक आह

कशाचा किाचा

सपतमी गोतमनसम कोधो नततथ | गौतमात करोध नाही

कशात कोिात

साबोधन गोतमा अमहाका सदधमा दवत | गौतमा आमहास सदधमम दयावा

साद दि हाक मारि

ववभलकतच रप (ववभलि) नामाचया विन (एकवचन बहवचन) लििग (पतलिाग नसतरसििग नपासकसििग) आणि अनतय सतवर (अकाराधत आकाराधत इकाराधत उकाराधत) यावर अविाबन असत तरीही सथिपि नामाास जोडि जािार तवभलि परसतसपद पढीि तकतयात ददि आहत

29

तवभलि परसतसपद

ववभलि एकवचन बहवचन भधमका पठमा ओ आ कोि काय दवतया अा ए कशास कोिास तवतया एन एवह एणभ कसा किी कोिी चततथी आय सस आना कशाला किाला पञचमी आ समा महा एवह एणभ कशाहन किाहन

छटठी सस आना कशाचा किाचा सपतमी ए नसम ममह एस कशात कोिात आिपन (आ) (आ) साद दि हाक मारि

नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिाऱया शबदााना सवषनाम महितात मी आमही त तमही तो ती त तया कोि (परशिाथषक सवषनाम) ही मराठी सवषनाम आहत पालि भारत अमह तमह त य आणि क (परशिाथषक सवषनाम) ही सवषनाम आहत या सवषनामााची दखीि आठ ववभलि रप होतात पढीि पानाावरीि तकतयाा मधन कााही नाम व सवषनामााची ववभलि रप अभयासासाठी ददिी आहत

30

नर (अकाराधत पतलिाग) मानव मनषय

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा नरो नरा दवतया नरा नर

तवतया नरन नरवह नरणभ

चततथी नराय नरसय नराना पञचमी नरा नरमहा नरसमा नरवह नरणभ

छटठी नरसस नराना सिमी नर नरममह नरनसम नरस

आिपन नर नरा नरा

धचि (अकाराधत नपसकसििग) मन धचि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा धचिा धचिा धचिावन दवतया धचिा धचि धचिावन

तवतया धचिन धचिवह धचिणभ

चततथी धचिाय धचिसस धचिाना पञचमी धचिा धचिमहाधचिसमा धचिवह धचिणभ

छटठी धचिसस धचिाना सिमी धचि धचिममह धचिनसम धचिस

आिपन धचि धचिा धचिा धचिावन

31

पञञा (आकाराधत नसतरसििग) परजञा

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पञञा पञञा पञञायो दवतया पञा पञञा पञञायो तवतया पञञाय पञञावह पञञाणभ

चततथी पञञाय पञञाना पञचमी पञञाय पञञावह पञञाणभ

छटठी पञञाय पञञाना सिमी पञञाय पञञाया पञञास

आिपन पञञ पञञा पञञायो

पाणि (इकाराधत पतलिाग) हात

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पाणि पािी पाियो दवतया पाणिि पािी पाियो तवतया पाणिना पािीही पािीणभ

चततथी पाणिनो पाणिसस पािीना पञचमी पाणिना पाणिमहा पाणिसमा पािीही पािीणभ

छटठी पाणिनो पाणिसस पािीना सिमी पाणिममह पाणिनसम पाणिस पािीस

आिपन पाणि पािी पाणि पाियो

32

बोधध (इकाराधत नसतरसििग) जञान बदधी

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा बोधध बोधी बोधधयो बोधयो दवतया बोमधि बोधी बोधधयो बोधयो तवतया बोधधया बोधया बोधीवह बोधीणभ चततथी बोधधया बोधया बोधीना पञचमी बोधधया बोधया बोधीही बोधीणभ

छटठी बोधधया बोधया बोधीना सिमी बोधधया बोधया बोधया

बोमधि बोधो बोधधया बोधीस बोधधस

आिपन बोधध बोधी बोधधयो बोधयो

णभकख (उकाराधत पतलिाग) णभकष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा णभकख णभकख णभकखवो दवतया णभकखा णभकख णभकखवो तवतया णभकखना णभकखवह णभकखणभ

चततथी णभकखनो णभकखसस णभकखना पञचमी णभकखना णभकखसमा णभकखमहा णभकखवह णभकखणभ

छटठी णभकखनो णभकखसस णभकखना सिमी णभकखनसमा णभकखममह णभकखस णभकखस

आिपन णभकख णभकख णभकखव णभकखवो

33

वपत (उकाराधत पतलिाग) वपता

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा वपता वपतरो दवतया वपतरा वपतर वपतरो तवतया वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

चततथी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना पञचमी वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

छटठी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना सिमी वपतरर वपतरस वपतस वपतस

आिपन वपत वपता वपतरो

अमह (सवषनाम) मी ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा अहा मया असमा अमह नो दवतया मा ममा अमहा अमहाका अमह नो तवतया मया म अमहवह अमहणभ नो चततथी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो पञचमी मया अमहवह अमहणभ

छटठी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो सिमी मवय असमास अमहस

आिपन - - - - - -

34

तमह (सवषनाम) त

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा तवा तवा तमह वो दवतया ता तवा तवा तवा तमहा तमहाका तमह वो तवतया तवया तया त तमहवह तमहणभ वो चततथी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो पञचमी तवया तया तवमहा तमहवह तमहणभ

छटठी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो सिमी तववय तवय तमहस

आिपन - - - - - -

ता (पतलिाग)(सवषनाम) तो ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सो सयो ता ना (नपसक) त न तावन नावन

दवतया ता ना ता ना त न तावन नावन

तवतया तन नन तवह नवह तणभ नणभ

चततथी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना पञचमी तमहा अमहा नमहा तसमा तवह नवह तणभ नणभ

छटठी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना सिमी तममह अममह नममह तनसमा ननसमा अनसमा तस नस

आिपन - - - - - -

35

(सतरीसििग)(सवषनाम) ती

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सा सया ता ना तायो नायो दवतया ता ना ता ना तायो नायो तवतया ताय नाय तससा वतससा तावह नावह ताणभ नाणभ चततथी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा

वतससा तासा आसा तासाना

पञचमी ताय नाय तससा तावह नावह ताणभ नाणभ छटठी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा वतससा तासा आसा तासाना

सिमी वतससा तससा अससा ताया तससा वतससा तास आिपन - - - - - -

सबब (पतलिाग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबो सबबा (नपसक) सबब सबब सबबवन

दवतया सबबा सबबा सबब सबब सबबवन

तवतया सबबन सबबवह सबबणभ चततथी सबबसस सबबसाना पञचमी सबबमहा सबबसमा सबबवह सबबणभ

छटठी सबबसस सबबसा सबबसाना सिमी सबबममह सबबनसम सबबस

आिपन सबब सबबा सबब सबबवन सबब सबब सबबवन

36

सबब (सतरीसििग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबा सबबा सबबायो दवतया सबबा सबबा सबबायो तवतया सबबाय सबबावह सबबाणभ चततथी सबबससा सबबाय सबबासा सबबासाना पञचमी सबबाय सबबावह सबबाणभ

छटठी सबबसा सबबाय सबबासा सबबासाना सिमी सबबससा सबबाया सबबास

आिपन सबब सबबा सबबायो

ककि (पतलिाग)(सवषनाम) कोि ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा को ककि का (नपसक) क क कावन

दवतया का ककि का क क कावन

तवतया कन कवह कणभ चततथी कसस वकसस कसा कसाना पञचमी कमहा कसमा वकसमा कवह कणभ

छटठी कसस वकसस कसा कसाना सिमी कममह वकममह कनसम वकनसमा कस

आिपन - - - - - -

37

ककि (सतरीसििग)(सवषनाम) कोि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा का का कायो दवतया का का कायो तवतया काय कावह काणभ चततथी कससा काय कासा कासाना पञचमी काय कावह काणभ

छटठी कससा काय कासा कासाना सिमी कससा काया कास

आिपन - - - - - -

एत (पतलिाग)(सवषनाम) हा ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसो एता (नपसक)

एत एत एतावन

दवतया एता एना एता एत एन एत एतावन

तवतया एतन एतवह एतणभ चततथी एतसस एतसा एतसाना पञचमी एतमहा एतसमा एतवह एतणभ

छटठी एतसस एतसा एतसाना सिमी एतममह एतनसम एतस

आिपन - - - - - -

38

एत (सतरीसििग)(सवषनाम) ही

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसा एता एतायो दवतया एता एता एतायो तवतया एताय एतावह एताणभ चततथी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना पञचमी एताय एतावह एताणभ

छटठी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना सिमी एवतससा एतससा एतासा एतास

आिपन - - - - - -

ककि (त कोि) सबब (त सवष) एत (ह) ही नपसकसििगी सवषनामााची रप पठमा आणि दवतया ववभिी मध वगळी असतात तवतया त सिमी पयात या सवषनामााची रप पतलिागी सवषनामाासारखीच असतात पालि भारत खालिि परमाि सवषनाम आहत अमह = मी तमह = त अञञ = अधय पबब = पवष दतकखन = दणकषि उिर = उिर एक = एक अपर = पणशचम ता (सो सा ता) = तो ती त एत (एसो एता एता) = हा ही ह इम (अया अया इदा) = हा ही ह ककि (को का ककि) = तो कोि ती कोि त कोि सबब (सबबो सबबा सबबा) = त सवष तया सवष त सवष

39

िहमिक कपविनसि सिवपटक ndash सायिवनकायो - महावगगो १२ सचचसायि २ धममचककपविनवगगो

एका समया भगवा बारािलसया ववहरवत इलसपतन धमगदाय ततर खो भगवा पञ चवमगगय णभकख आमधतलस ndash ldquoदवम णभकखव अधता पबबजजतन न सववतबबा कतम दव यो चाया कामस कामसखतल लकानयोगो हीनो गममो पोथज जवनको अनररयो अनतथसावहतो यो चाया अिवकलमथानयोगो दकखो अनररयो अनतथसावहतो एत खो णभकखव उभो अधत अनपगमम मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवतrdquo कतमा च सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावािा सममाकहमनतो सममाआजीवो सममावायामो सममासतत सममासमायि अया खो सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत इदा खो पन णभकखव दकख अररयसच चा ndash जावतवप दकखा जरावप दकखा बयाधधवप दकखो मरिममप दकखा अमपपयवह समपयोगो दकखो वपयवह ववपपयोगो दकखो यममपचछा न लभवत तममप दकखा ndash साखखिन पञ चपादानकखधधा दकखा इदा खो पन णभकखव दकखसमदय अररयसच चा ndash याया तणहा पोनोबभववका नजधदरागसहगता ततरततराणभनजधदनी सययलथदाndash कामतणहा भवतणहा ववभवतणहा इदा खो पन णभकखव दकखतनरोि अररयसच चा ndash यो तससायव तणहाय अससववरागवनरोधो चागो पदटवनससगगो मलि अनालयो इदा खो पन णभकखव दकखतनरोिगायमनी पदटपदा अररयसच चा ndash अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावाचा सममाकममधतो सममाआजीवो सममावायामो सममासवत सममासमाधध पञ चपादानकखधधा = रपपादानकखधधो वदनपादानकखधधो सञ ञपादानकखधधो सङखारपादानकखधधो ववञ ञािपादानकखधधो

40

इलसपतन धमगदाय ndash आजचया सारनाथ च परातन नाव

ववहरवत = ववहार करीत होत धमगदाय = मगवन आमधतलस = आमातरि कि बोिावि सववतबब = सोबत रहातात कतम = कोित काम = भौवतक इचछा कामसखतलिक = भौवतक तपती हीनो = वनकषठ नीच पोथज जवनको = हानीकारक वदनाजनक गममो = परापय उपिबध अनतथ = अनथष सावहतो = न यकत अनतथसावहतो = अनथषपिष अनयोग = साधना अनररय = असभय अररय = शरषठ अि = सवतः वकिमथ = किर अपादान = दर करि सययलथदा = या परमाि अशा परकार साखखिन = साकषपान उभो = उभय दोधही अधत = अधतरात अधतरी दरमयान उपगमम = जवळ जाि अनपगमम = सरळ जवळ जाि ञाि = जञान अणभसमबदध = सापिष जञानी चकखकरिी = (ददवय)दषटीदायी ञािकरिी = जािीव दिारा उपसमाय = सातोरपिष अणभञञाय = जािीव दिार समबोधाय = जञानदायी वनबबानाय = वनवाषिदायी कतमा = कोिता सययलथदा = पढीि परमाि तद अनसार असस = सापिष ववराग = वरागय चागो = तयाग पदटवनससगगो = पररतयाग वनरोध = समळ नाश मलि = मलकत अनािय = अनासलकत पाच सावदना सका धध = रप (दषय सावदना)

वदना (शारीरी सावदना) साजञा (मानलसक सावदना) सासकार (वनमीती सावदना) ववजञान (चतना सावदना) ह पाच सावदना सका धध

41

िहमिककपविनसि ndash मराठी अनवाद

एकदा भगवात वारािसी मध ऋरीपतन यथीि मगवनात रहात होत तथ भगवाताानी पाच णभकखाचया साघास आमावतरत कि (आणि ववचारि) ldquoणभकखनो सधयसताानी दोन गोषटीचया सोबतीत राह नय कोितया दोन गोषटी भौवतक इचछा भौवतक तपती जी वनकषटीपरामपतची वदनाजनक असभय व अनथषपिष असत आणि दसरी सवयाकिरपरामपत (आतमकिर) जी दःखद असभय व अनथषपिष असत महिन ह णभकख या दोहोचया अधतरा (मधयाचया) जवळन जािारा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

णभकख कोिता हा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक सकलप समयक वािा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक सतमतत समयक समायि हाच तो मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख जधमि ह दःखद वदधतव ह दःखद वयाधध ह दःख मतय ह दःख अवपरयाशी सायोग ह दःख वपरयाचा ववयोग ह दःख जयाची अपकषा आह त परापत नसि ह दःख साकषपान पाच अपादान सका ध दःख

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखािी उतपलि ही िािसा - पनभषवाची सनह-सोबतीची यथ-तथ आनाददत करिारी साकषपान ndash तपतीची िािसा भौवतकाची िािसा अणभभौवतकाची िािसा

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखाि तनराकरि िािसपासन सापिष वरागय (िािसचा) समळ नाश तयाग (िािसपासन) मलकत आणि अनासलकत

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख तनराकरिािा मागा हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक साकलप समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक समवत समयक समाधध

42

वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ मागीि पाठातीि वाकयात आपि नाम आणि सवषनाम या परकारातीि शबदात होिार बदि पावहि याच वाकयात वकरया साागिार ज शबद (धात वकरयापद) आि होत तयातही कााही बदि झालयाच पावहि आह या बदिाच ववसतत वववचन आपि या पाठात पाह

कोितयाही वकरयबददि आपि जवहा बोितो तवहा १ ती वकरया होऊन घडन गििी असत २ ती वकरया होत घडत असत ककिवा ३ ती वकरया घडिार असत

जवहा वकरया घडन गििी असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भतकाळ महिजच तहययिनीकािो (अततत काि) असतो जवहा वकरया घडत असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात वतषमानकाळ महिजच पचिपननकािो (विमान काि) असतो जवहा वकरया घडिार असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो (अनागत काि) असतो या तीनही काळात धात वकरयापदािा परतयय (परसतसपद) िावि जात ह परससपद जस काळानरप वगळ असत तसच त वकरया करिाऱया कतयाषचया वचनावर (एकवचन बहवचन) आणि परर (परथम वदवतीय ततीय) अविाबन असत वतषमानकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

वतामानकाळ ndash पचिपननकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो धम म

मतजझमपररसो लस थ

पठमपररसो वत अमधत

या परससपदााना जोडन तयार होिारी कााही धाताची वतषमान काळाची (पचपननकािो) वकरयापदााचा अभयास आपि या पढीि पानाामधन करिार आहोत

43

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अनसमअममह असम अमह

मतजझमपररसो अलस अतथ

पठमपररसो अततथ समधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीधम बरधम बरवीम बरम

मतजझमपररसो बरवीलस बरलस बरवीथ बरथ

पठमपररसो बरवीवत बरवत (आह) बरवमधत (आह)

स ndash ऐकि एकवचन बहवचन

उिमपररसो सिोधम सिाधम सिोम सिाम

मतजझमपररसो सिोलस सिालस सिोथ सिाथ

पठमपररसो सिोवत सिावत सिमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो करोधम करोम

मतजझमपररसो करोलस करोथ

पठमपररसो करोवत करोमधत कबबमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तनोधम तनोम

मतजझमपररसो तनोलस तनोथ

पठमपररसो तनोवत तनोमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पससाधम पससाम

मतजझमपररसो पससलस पससथ

पठमपररसो पससवत पससमधत

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

24

महामङगलसि मराठी अनवाद ( सि १ ndash ७) (महामङगिसिािी परासततावना ndash भगवान एकदा शरावनसत यथीि अनाथवपणडकाचया जतवन बागत बसि असता रातर समयी एक दवता तथ यवन भगवधताना अणभवादन करन गय सवरपात महिािी ) अनक शरषठ(मानव) व (सामाधय)मानव यााच मागिाचया ववचारान कलयािाचया अनक आकााकषाा करिाराा साठी (आपि) उिम व मागि साागाव १ (यावर भगवधतानी ददिि उिर ) मखााची सागत नसावी पाधडतााची सागत असावी पजनीयााची पजा वहावी ह उिम व मागि २ अनकि (योगय) परदशात रहाव पणय कतयास (सतकतयास) पवषता (पराथधमकता) असावी सवया समयक असणयाचा वनशचय ठवावा ह उिम व मागि ३ अधधक जञान कौशलय आणि ववनय याानी सलशणकषत वहाव बोिताना चाागि भाषय कराव ह उिम व मागि ४ माता-वपतयााची सवा करावी पतर व पतनी च वहत कराव वनणशचित कायष कराव ह उिम व मागि ५ दान कराव सदाचरि कराव आपतजनााच वहत कराव अवजयष तच कराव ह उिम व मागि ६ दषकतय तयागाव तयापासन दर रहाव मदयपानापासन सायधमत रहाव सदगिाा बददि परमाद नसावा ह उिम व मागि ७

25

महामङगलसि (सि ८ ndash १२)

lsquolsquoगारवो च वनवातो च सधतदटठ च कतञ ञता कालन धममससवना एता मङगलमिमा ८

lsquolsquoखधती च सोवचससता समिानञ च दससना कालन धममसाकचछा एता मङगलमिमा ९

lsquolsquoतपो च बरहमचररयञ च अररयसच चान दससना वनबबानसतचछवकररया च एता मङगलमिमा १०

lsquolsquoिटठसस लोकधममवह धचिा यसस न कमपवत असोका ववरजा खमा एता मङगलमिमा ११

lsquolsquoएताददसावन कतवान सबबतथमपराजजता सबबतथ सोततथा गचछमधत ता तसा मङगलमिमrsquorsquo १२

सख आणि दःख यश आणि अपयश कनिदा आणि सतती िाभ आणि कषती

ह आठ लोक-सवभाव आहत गारवो = गौरव वनवातो = अवमान सधतदटठ = सातषटी कतञञता = कतजञता खमधत = सहनशीिता सोवचचसता = ववनमरता साकचछा = चचाष बरहमचररय = शरषठ जीवन वनबबान = वनवाषि सतचछवकररया = साकषावतकरि िट = भरि भारि िोकधमम = िोकसवभाव यसस = जो कोिी ववरजा = वनमषळ खमा = कषम सख एताददसावन = अशा परकार

26

महामङगलसि मराठी अनवाद (सि ८ ndash १२) गौरव अथवा अवमान ककिवा सातषटी या (सवाा) बददि कतजञ असाव वळो-वळी सवदवचारााच शरवि कराव ह उिम व मागि ८ सहनशीिता व ववनमरता बाळगावी शरमिााच दशषन कराव आणि वळो-वळी सवदवचारााची चचाष करावी ह उिम व मागि ९ शरषठ जीवनासाठी आणि शरषठ (चार) सतय यासाठी साधना करावी वनवाषिाचया साकषावतकरिा साठी (साधना करावी) ह उिम व मागि १० आठ िोक-सवभावान भारनही जया कोिाच धचि का वपत होत नाही (परात) शोकरहीत आणि वनमषळ कषमपिष रहात ह उिम व मागि ११ अशा परकार कलयान (जो) सवषतर अपराजजत रहातो सवषथा कलयािाकड जातो ह तयाच उिम व मागि १२

27

वाकयातीि शबदात होिार बदि - १ दवदिो हासा पससवत दवदि हासािा पहातो दवदिो िन आहरती दवदि िनषयािा आितो दवदिन धना तजन योजवत दवदिान धनषयािा बाि िाविा दवदिाय हाससस कामता होमधत दवदिािा हासाची इचछा होती ववदध हासो नभसतमा पतवत जखमी हास आकाशातन पडतो यसतस तजनो तस हासो झयािा बाि तयािा हास दवदिसस यििससतम अनकमपा नततथ दवदिाचया मनात करिा नाही गोतमा हासा ओभरती गौतमा हास घवन जा

वरीि आठ वाकयात शबदात होिार आठ परकारच बदि ददसत आहत बदिि शबद ठळक कि आहत आणि ह शबद वयलकत वसत अथवा ततसम गोषटीची नाव (अथवा नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिार शबद) आहत जस

- दवदि व गोतम ही वयसकतिची नाव आहत - हास ह पकषाच नाव आह तर धन व तजन ही वसताची नाव आहत - नभ आणि धचि ही दखीि नावच आहत - वरीि सवष वाकयातीि वयलकत आणि वसत एककच आहत

नावािा मराठी वयाकरिात आणि पालि वयाकरिातही नाम अस महितात या वयलकत आणि वसत एकक असलयान ह एकविन आह नामात अथवा सवषनामात बदि होताना तयाचया अखरीस एक वा दोन अकषर जोडिी जातात या शबदबदिास पालि भारत तवभलि (मराठीत ववभलकत) महितात

णभकख जतवना आगचछमधत णभकख जतवनात आि बदधा णभकखवो सदधमा दसवत बदधाानी णभकखना सदधमष ददिा णभकखतह बदधाय नममधत णभकखनी बदधााना नमन कि णभकखनो गामणिना भोजना दसवत णभकखना गाव-मखयान भोजन ददि गामवासी णभकखणभ धममा आकङखवत गरामसथ णभकखकडन धमष इतचछतात गामवासी णभकखन मानसी गरामवासीनी णभकखिा सधमान किा णभकखमहह खीिासवो होमधत णभकखत आशरव-कषीिता असत णभकखव मा पमादो रमसस धचिा णभकखनो परमादात मन रमव नका

28

वरीि वाकयात णभकख या नामाच बहविन यत व तयाचया रपात आठ ववभसकतिच (बहविन तवभलि) बदि ददसत आहत

वाकयात उपयोजजिलया परतयक नामाची (सवषनामाची) एक भधमका असत या भधमकनसार तयाच ववभकतीच रप तयार होत पढीि तकतयात आठ वाकयात गौतम गोतम या नामाची आठ ववभलकत रप आणि याच शबदाची वाकयातीि भधमका लिहीिी आह

तवभकती पालि वाकय मराठी वाकय भयमका

परथमा गोतम राज-पासाद बवह वनकखमवत | गौतम राजवाडयाबाहर वनघाला

कोि काय

वदवतीया गोतमा वगिान महलिक पतसस | गौतमास आजारी वदध ददसला

कशास कोिास

ततीया गोतमन ककिकराना बहा पञह पतचछ | गौतमान सवकास अनक परशि ववचारल

कसा किी कोिी

चतथी गोतमनो बह ववसजजन िणभ | गौतमाला अनक उिर धमळािी

कशाला किाला

पाचमी गोतमसमा कसि-पञा कोधच नततथ | गौतमाहन कशि-बदधी किीही नाही

कशाहन किाहन

शषठी गोतमसस पञा सममासा अततथ | गौतमाची बदधी समयक आह

कशाचा किाचा

सपतमी गोतमनसम कोधो नततथ | गौतमात करोध नाही

कशात कोिात

साबोधन गोतमा अमहाका सदधमा दवत | गौतमा आमहास सदधमम दयावा

साद दि हाक मारि

ववभलकतच रप (ववभलि) नामाचया विन (एकवचन बहवचन) लििग (पतलिाग नसतरसििग नपासकसििग) आणि अनतय सतवर (अकाराधत आकाराधत इकाराधत उकाराधत) यावर अविाबन असत तरीही सथिपि नामाास जोडि जािार तवभलि परसतसपद पढीि तकतयात ददि आहत

29

तवभलि परसतसपद

ववभलि एकवचन बहवचन भधमका पठमा ओ आ कोि काय दवतया अा ए कशास कोिास तवतया एन एवह एणभ कसा किी कोिी चततथी आय सस आना कशाला किाला पञचमी आ समा महा एवह एणभ कशाहन किाहन

छटठी सस आना कशाचा किाचा सपतमी ए नसम ममह एस कशात कोिात आिपन (आ) (आ) साद दि हाक मारि

नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिाऱया शबदााना सवषनाम महितात मी आमही त तमही तो ती त तया कोि (परशिाथषक सवषनाम) ही मराठी सवषनाम आहत पालि भारत अमह तमह त य आणि क (परशिाथषक सवषनाम) ही सवषनाम आहत या सवषनामााची दखीि आठ ववभलि रप होतात पढीि पानाावरीि तकतयाा मधन कााही नाम व सवषनामााची ववभलि रप अभयासासाठी ददिी आहत

30

नर (अकाराधत पतलिाग) मानव मनषय

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा नरो नरा दवतया नरा नर

तवतया नरन नरवह नरणभ

चततथी नराय नरसय नराना पञचमी नरा नरमहा नरसमा नरवह नरणभ

छटठी नरसस नराना सिमी नर नरममह नरनसम नरस

आिपन नर नरा नरा

धचि (अकाराधत नपसकसििग) मन धचि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा धचिा धचिा धचिावन दवतया धचिा धचि धचिावन

तवतया धचिन धचिवह धचिणभ

चततथी धचिाय धचिसस धचिाना पञचमी धचिा धचिमहाधचिसमा धचिवह धचिणभ

छटठी धचिसस धचिाना सिमी धचि धचिममह धचिनसम धचिस

आिपन धचि धचिा धचिा धचिावन

31

पञञा (आकाराधत नसतरसििग) परजञा

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पञञा पञञा पञञायो दवतया पञा पञञा पञञायो तवतया पञञाय पञञावह पञञाणभ

चततथी पञञाय पञञाना पञचमी पञञाय पञञावह पञञाणभ

छटठी पञञाय पञञाना सिमी पञञाय पञञाया पञञास

आिपन पञञ पञञा पञञायो

पाणि (इकाराधत पतलिाग) हात

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पाणि पािी पाियो दवतया पाणिि पािी पाियो तवतया पाणिना पािीही पािीणभ

चततथी पाणिनो पाणिसस पािीना पञचमी पाणिना पाणिमहा पाणिसमा पािीही पािीणभ

छटठी पाणिनो पाणिसस पािीना सिमी पाणिममह पाणिनसम पाणिस पािीस

आिपन पाणि पािी पाणि पाियो

32

बोधध (इकाराधत नसतरसििग) जञान बदधी

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा बोधध बोधी बोधधयो बोधयो दवतया बोमधि बोधी बोधधयो बोधयो तवतया बोधधया बोधया बोधीवह बोधीणभ चततथी बोधधया बोधया बोधीना पञचमी बोधधया बोधया बोधीही बोधीणभ

छटठी बोधधया बोधया बोधीना सिमी बोधधया बोधया बोधया

बोमधि बोधो बोधधया बोधीस बोधधस

आिपन बोधध बोधी बोधधयो बोधयो

णभकख (उकाराधत पतलिाग) णभकष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा णभकख णभकख णभकखवो दवतया णभकखा णभकख णभकखवो तवतया णभकखना णभकखवह णभकखणभ

चततथी णभकखनो णभकखसस णभकखना पञचमी णभकखना णभकखसमा णभकखमहा णभकखवह णभकखणभ

छटठी णभकखनो णभकखसस णभकखना सिमी णभकखनसमा णभकखममह णभकखस णभकखस

आिपन णभकख णभकख णभकखव णभकखवो

33

वपत (उकाराधत पतलिाग) वपता

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा वपता वपतरो दवतया वपतरा वपतर वपतरो तवतया वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

चततथी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना पञचमी वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

छटठी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना सिमी वपतरर वपतरस वपतस वपतस

आिपन वपत वपता वपतरो

अमह (सवषनाम) मी ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा अहा मया असमा अमह नो दवतया मा ममा अमहा अमहाका अमह नो तवतया मया म अमहवह अमहणभ नो चततथी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो पञचमी मया अमहवह अमहणभ

छटठी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो सिमी मवय असमास अमहस

आिपन - - - - - -

34

तमह (सवषनाम) त

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा तवा तवा तमह वो दवतया ता तवा तवा तवा तमहा तमहाका तमह वो तवतया तवया तया त तमहवह तमहणभ वो चततथी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो पञचमी तवया तया तवमहा तमहवह तमहणभ

छटठी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो सिमी तववय तवय तमहस

आिपन - - - - - -

ता (पतलिाग)(सवषनाम) तो ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सो सयो ता ना (नपसक) त न तावन नावन

दवतया ता ना ता ना त न तावन नावन

तवतया तन नन तवह नवह तणभ नणभ

चततथी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना पञचमी तमहा अमहा नमहा तसमा तवह नवह तणभ नणभ

छटठी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना सिमी तममह अममह नममह तनसमा ननसमा अनसमा तस नस

आिपन - - - - - -

35

(सतरीसििग)(सवषनाम) ती

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सा सया ता ना तायो नायो दवतया ता ना ता ना तायो नायो तवतया ताय नाय तससा वतससा तावह नावह ताणभ नाणभ चततथी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा

वतससा तासा आसा तासाना

पञचमी ताय नाय तससा तावह नावह ताणभ नाणभ छटठी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा वतससा तासा आसा तासाना

सिमी वतससा तससा अससा ताया तससा वतससा तास आिपन - - - - - -

सबब (पतलिाग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबो सबबा (नपसक) सबब सबब सबबवन

दवतया सबबा सबबा सबब सबब सबबवन

तवतया सबबन सबबवह सबबणभ चततथी सबबसस सबबसाना पञचमी सबबमहा सबबसमा सबबवह सबबणभ

छटठी सबबसस सबबसा सबबसाना सिमी सबबममह सबबनसम सबबस

आिपन सबब सबबा सबब सबबवन सबब सबब सबबवन

36

सबब (सतरीसििग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबा सबबा सबबायो दवतया सबबा सबबा सबबायो तवतया सबबाय सबबावह सबबाणभ चततथी सबबससा सबबाय सबबासा सबबासाना पञचमी सबबाय सबबावह सबबाणभ

छटठी सबबसा सबबाय सबबासा सबबासाना सिमी सबबससा सबबाया सबबास

आिपन सबब सबबा सबबायो

ककि (पतलिाग)(सवषनाम) कोि ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा को ककि का (नपसक) क क कावन

दवतया का ककि का क क कावन

तवतया कन कवह कणभ चततथी कसस वकसस कसा कसाना पञचमी कमहा कसमा वकसमा कवह कणभ

छटठी कसस वकसस कसा कसाना सिमी कममह वकममह कनसम वकनसमा कस

आिपन - - - - - -

37

ककि (सतरीसििग)(सवषनाम) कोि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा का का कायो दवतया का का कायो तवतया काय कावह काणभ चततथी कससा काय कासा कासाना पञचमी काय कावह काणभ

छटठी कससा काय कासा कासाना सिमी कससा काया कास

आिपन - - - - - -

एत (पतलिाग)(सवषनाम) हा ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसो एता (नपसक)

एत एत एतावन

दवतया एता एना एता एत एन एत एतावन

तवतया एतन एतवह एतणभ चततथी एतसस एतसा एतसाना पञचमी एतमहा एतसमा एतवह एतणभ

छटठी एतसस एतसा एतसाना सिमी एतममह एतनसम एतस

आिपन - - - - - -

38

एत (सतरीसििग)(सवषनाम) ही

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसा एता एतायो दवतया एता एता एतायो तवतया एताय एतावह एताणभ चततथी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना पञचमी एताय एतावह एताणभ

छटठी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना सिमी एवतससा एतससा एतासा एतास

आिपन - - - - - -

ककि (त कोि) सबब (त सवष) एत (ह) ही नपसकसििगी सवषनामााची रप पठमा आणि दवतया ववभिी मध वगळी असतात तवतया त सिमी पयात या सवषनामााची रप पतलिागी सवषनामाासारखीच असतात पालि भारत खालिि परमाि सवषनाम आहत अमह = मी तमह = त अञञ = अधय पबब = पवष दतकखन = दणकषि उिर = उिर एक = एक अपर = पणशचम ता (सो सा ता) = तो ती त एत (एसो एता एता) = हा ही ह इम (अया अया इदा) = हा ही ह ककि (को का ककि) = तो कोि ती कोि त कोि सबब (सबबो सबबा सबबा) = त सवष तया सवष त सवष

39

िहमिक कपविनसि सिवपटक ndash सायिवनकायो - महावगगो १२ सचचसायि २ धममचककपविनवगगो

एका समया भगवा बारािलसया ववहरवत इलसपतन धमगदाय ततर खो भगवा पञ चवमगगय णभकख आमधतलस ndash ldquoदवम णभकखव अधता पबबजजतन न सववतबबा कतम दव यो चाया कामस कामसखतल लकानयोगो हीनो गममो पोथज जवनको अनररयो अनतथसावहतो यो चाया अिवकलमथानयोगो दकखो अनररयो अनतथसावहतो एत खो णभकखव उभो अधत अनपगमम मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवतrdquo कतमा च सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावािा सममाकहमनतो सममाआजीवो सममावायामो सममासतत सममासमायि अया खो सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत इदा खो पन णभकखव दकख अररयसच चा ndash जावतवप दकखा जरावप दकखा बयाधधवप दकखो मरिममप दकखा अमपपयवह समपयोगो दकखो वपयवह ववपपयोगो दकखो यममपचछा न लभवत तममप दकखा ndash साखखिन पञ चपादानकखधधा दकखा इदा खो पन णभकखव दकखसमदय अररयसच चा ndash याया तणहा पोनोबभववका नजधदरागसहगता ततरततराणभनजधदनी सययलथदाndash कामतणहा भवतणहा ववभवतणहा इदा खो पन णभकखव दकखतनरोि अररयसच चा ndash यो तससायव तणहाय अससववरागवनरोधो चागो पदटवनससगगो मलि अनालयो इदा खो पन णभकखव दकखतनरोिगायमनी पदटपदा अररयसच चा ndash अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावाचा सममाकममधतो सममाआजीवो सममावायामो सममासवत सममासमाधध पञ चपादानकखधधा = रपपादानकखधधो वदनपादानकखधधो सञ ञपादानकखधधो सङखारपादानकखधधो ववञ ञािपादानकखधधो

40

इलसपतन धमगदाय ndash आजचया सारनाथ च परातन नाव

ववहरवत = ववहार करीत होत धमगदाय = मगवन आमधतलस = आमातरि कि बोिावि सववतबब = सोबत रहातात कतम = कोित काम = भौवतक इचछा कामसखतलिक = भौवतक तपती हीनो = वनकषठ नीच पोथज जवनको = हानीकारक वदनाजनक गममो = परापय उपिबध अनतथ = अनथष सावहतो = न यकत अनतथसावहतो = अनथषपिष अनयोग = साधना अनररय = असभय अररय = शरषठ अि = सवतः वकिमथ = किर अपादान = दर करि सययलथदा = या परमाि अशा परकार साखखिन = साकषपान उभो = उभय दोधही अधत = अधतरात अधतरी दरमयान उपगमम = जवळ जाि अनपगमम = सरळ जवळ जाि ञाि = जञान अणभसमबदध = सापिष जञानी चकखकरिी = (ददवय)दषटीदायी ञािकरिी = जािीव दिारा उपसमाय = सातोरपिष अणभञञाय = जािीव दिार समबोधाय = जञानदायी वनबबानाय = वनवाषिदायी कतमा = कोिता सययलथदा = पढीि परमाि तद अनसार असस = सापिष ववराग = वरागय चागो = तयाग पदटवनससगगो = पररतयाग वनरोध = समळ नाश मलि = मलकत अनािय = अनासलकत पाच सावदना सका धध = रप (दषय सावदना)

वदना (शारीरी सावदना) साजञा (मानलसक सावदना) सासकार (वनमीती सावदना) ववजञान (चतना सावदना) ह पाच सावदना सका धध

41

िहमिककपविनसि ndash मराठी अनवाद

एकदा भगवात वारािसी मध ऋरीपतन यथीि मगवनात रहात होत तथ भगवाताानी पाच णभकखाचया साघास आमावतरत कि (आणि ववचारि) ldquoणभकखनो सधयसताानी दोन गोषटीचया सोबतीत राह नय कोितया दोन गोषटी भौवतक इचछा भौवतक तपती जी वनकषटीपरामपतची वदनाजनक असभय व अनथषपिष असत आणि दसरी सवयाकिरपरामपत (आतमकिर) जी दःखद असभय व अनथषपिष असत महिन ह णभकख या दोहोचया अधतरा (मधयाचया) जवळन जािारा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

णभकख कोिता हा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक सकलप समयक वािा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक सतमतत समयक समायि हाच तो मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख जधमि ह दःखद वदधतव ह दःखद वयाधध ह दःख मतय ह दःख अवपरयाशी सायोग ह दःख वपरयाचा ववयोग ह दःख जयाची अपकषा आह त परापत नसि ह दःख साकषपान पाच अपादान सका ध दःख

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखािी उतपलि ही िािसा - पनभषवाची सनह-सोबतीची यथ-तथ आनाददत करिारी साकषपान ndash तपतीची िािसा भौवतकाची िािसा अणभभौवतकाची िािसा

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखाि तनराकरि िािसपासन सापिष वरागय (िािसचा) समळ नाश तयाग (िािसपासन) मलकत आणि अनासलकत

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख तनराकरिािा मागा हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक साकलप समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक समवत समयक समाधध

42

वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ मागीि पाठातीि वाकयात आपि नाम आणि सवषनाम या परकारातीि शबदात होिार बदि पावहि याच वाकयात वकरया साागिार ज शबद (धात वकरयापद) आि होत तयातही कााही बदि झालयाच पावहि आह या बदिाच ववसतत वववचन आपि या पाठात पाह

कोितयाही वकरयबददि आपि जवहा बोितो तवहा १ ती वकरया होऊन घडन गििी असत २ ती वकरया होत घडत असत ककिवा ३ ती वकरया घडिार असत

जवहा वकरया घडन गििी असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भतकाळ महिजच तहययिनीकािो (अततत काि) असतो जवहा वकरया घडत असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात वतषमानकाळ महिजच पचिपननकािो (विमान काि) असतो जवहा वकरया घडिार असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो (अनागत काि) असतो या तीनही काळात धात वकरयापदािा परतयय (परसतसपद) िावि जात ह परससपद जस काळानरप वगळ असत तसच त वकरया करिाऱया कतयाषचया वचनावर (एकवचन बहवचन) आणि परर (परथम वदवतीय ततीय) अविाबन असत वतषमानकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

वतामानकाळ ndash पचिपननकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो धम म

मतजझमपररसो लस थ

पठमपररसो वत अमधत

या परससपदााना जोडन तयार होिारी कााही धाताची वतषमान काळाची (पचपननकािो) वकरयापदााचा अभयास आपि या पढीि पानाामधन करिार आहोत

43

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अनसमअममह असम अमह

मतजझमपररसो अलस अतथ

पठमपररसो अततथ समधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीधम बरधम बरवीम बरम

मतजझमपररसो बरवीलस बरलस बरवीथ बरथ

पठमपररसो बरवीवत बरवत (आह) बरवमधत (आह)

स ndash ऐकि एकवचन बहवचन

उिमपररसो सिोधम सिाधम सिोम सिाम

मतजझमपररसो सिोलस सिालस सिोथ सिाथ

पठमपररसो सिोवत सिावत सिमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो करोधम करोम

मतजझमपररसो करोलस करोथ

पठमपररसो करोवत करोमधत कबबमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तनोधम तनोम

मतजझमपररसो तनोलस तनोथ

पठमपररसो तनोवत तनोमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पससाधम पससाम

मतजझमपररसो पससलस पससथ

पठमपररसो पससवत पससमधत

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

25

महामङगलसि (सि ८ ndash १२)

lsquolsquoगारवो च वनवातो च सधतदटठ च कतञ ञता कालन धममससवना एता मङगलमिमा ८

lsquolsquoखधती च सोवचससता समिानञ च दससना कालन धममसाकचछा एता मङगलमिमा ९

lsquolsquoतपो च बरहमचररयञ च अररयसच चान दससना वनबबानसतचछवकररया च एता मङगलमिमा १०

lsquolsquoिटठसस लोकधममवह धचिा यसस न कमपवत असोका ववरजा खमा एता मङगलमिमा ११

lsquolsquoएताददसावन कतवान सबबतथमपराजजता सबबतथ सोततथा गचछमधत ता तसा मङगलमिमrsquorsquo १२

सख आणि दःख यश आणि अपयश कनिदा आणि सतती िाभ आणि कषती

ह आठ लोक-सवभाव आहत गारवो = गौरव वनवातो = अवमान सधतदटठ = सातषटी कतञञता = कतजञता खमधत = सहनशीिता सोवचचसता = ववनमरता साकचछा = चचाष बरहमचररय = शरषठ जीवन वनबबान = वनवाषि सतचछवकररया = साकषावतकरि िट = भरि भारि िोकधमम = िोकसवभाव यसस = जो कोिी ववरजा = वनमषळ खमा = कषम सख एताददसावन = अशा परकार

26

महामङगलसि मराठी अनवाद (सि ८ ndash १२) गौरव अथवा अवमान ककिवा सातषटी या (सवाा) बददि कतजञ असाव वळो-वळी सवदवचारााच शरवि कराव ह उिम व मागि ८ सहनशीिता व ववनमरता बाळगावी शरमिााच दशषन कराव आणि वळो-वळी सवदवचारााची चचाष करावी ह उिम व मागि ९ शरषठ जीवनासाठी आणि शरषठ (चार) सतय यासाठी साधना करावी वनवाषिाचया साकषावतकरिा साठी (साधना करावी) ह उिम व मागि १० आठ िोक-सवभावान भारनही जया कोिाच धचि का वपत होत नाही (परात) शोकरहीत आणि वनमषळ कषमपिष रहात ह उिम व मागि ११ अशा परकार कलयान (जो) सवषतर अपराजजत रहातो सवषथा कलयािाकड जातो ह तयाच उिम व मागि १२

27

वाकयातीि शबदात होिार बदि - १ दवदिो हासा पससवत दवदि हासािा पहातो दवदिो िन आहरती दवदि िनषयािा आितो दवदिन धना तजन योजवत दवदिान धनषयािा बाि िाविा दवदिाय हाससस कामता होमधत दवदिािा हासाची इचछा होती ववदध हासो नभसतमा पतवत जखमी हास आकाशातन पडतो यसतस तजनो तस हासो झयािा बाि तयािा हास दवदिसस यििससतम अनकमपा नततथ दवदिाचया मनात करिा नाही गोतमा हासा ओभरती गौतमा हास घवन जा

वरीि आठ वाकयात शबदात होिार आठ परकारच बदि ददसत आहत बदिि शबद ठळक कि आहत आणि ह शबद वयलकत वसत अथवा ततसम गोषटीची नाव (अथवा नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिार शबद) आहत जस

- दवदि व गोतम ही वयसकतिची नाव आहत - हास ह पकषाच नाव आह तर धन व तजन ही वसताची नाव आहत - नभ आणि धचि ही दखीि नावच आहत - वरीि सवष वाकयातीि वयलकत आणि वसत एककच आहत

नावािा मराठी वयाकरिात आणि पालि वयाकरिातही नाम अस महितात या वयलकत आणि वसत एकक असलयान ह एकविन आह नामात अथवा सवषनामात बदि होताना तयाचया अखरीस एक वा दोन अकषर जोडिी जातात या शबदबदिास पालि भारत तवभलि (मराठीत ववभलकत) महितात

णभकख जतवना आगचछमधत णभकख जतवनात आि बदधा णभकखवो सदधमा दसवत बदधाानी णभकखना सदधमष ददिा णभकखतह बदधाय नममधत णभकखनी बदधााना नमन कि णभकखनो गामणिना भोजना दसवत णभकखना गाव-मखयान भोजन ददि गामवासी णभकखणभ धममा आकङखवत गरामसथ णभकखकडन धमष इतचछतात गामवासी णभकखन मानसी गरामवासीनी णभकखिा सधमान किा णभकखमहह खीिासवो होमधत णभकखत आशरव-कषीिता असत णभकखव मा पमादो रमसस धचिा णभकखनो परमादात मन रमव नका

28

वरीि वाकयात णभकख या नामाच बहविन यत व तयाचया रपात आठ ववभसकतिच (बहविन तवभलि) बदि ददसत आहत

वाकयात उपयोजजिलया परतयक नामाची (सवषनामाची) एक भधमका असत या भधमकनसार तयाच ववभकतीच रप तयार होत पढीि तकतयात आठ वाकयात गौतम गोतम या नामाची आठ ववभलकत रप आणि याच शबदाची वाकयातीि भधमका लिहीिी आह

तवभकती पालि वाकय मराठी वाकय भयमका

परथमा गोतम राज-पासाद बवह वनकखमवत | गौतम राजवाडयाबाहर वनघाला

कोि काय

वदवतीया गोतमा वगिान महलिक पतसस | गौतमास आजारी वदध ददसला

कशास कोिास

ततीया गोतमन ककिकराना बहा पञह पतचछ | गौतमान सवकास अनक परशि ववचारल

कसा किी कोिी

चतथी गोतमनो बह ववसजजन िणभ | गौतमाला अनक उिर धमळािी

कशाला किाला

पाचमी गोतमसमा कसि-पञा कोधच नततथ | गौतमाहन कशि-बदधी किीही नाही

कशाहन किाहन

शषठी गोतमसस पञा सममासा अततथ | गौतमाची बदधी समयक आह

कशाचा किाचा

सपतमी गोतमनसम कोधो नततथ | गौतमात करोध नाही

कशात कोिात

साबोधन गोतमा अमहाका सदधमा दवत | गौतमा आमहास सदधमम दयावा

साद दि हाक मारि

ववभलकतच रप (ववभलि) नामाचया विन (एकवचन बहवचन) लििग (पतलिाग नसतरसििग नपासकसििग) आणि अनतय सतवर (अकाराधत आकाराधत इकाराधत उकाराधत) यावर अविाबन असत तरीही सथिपि नामाास जोडि जािार तवभलि परसतसपद पढीि तकतयात ददि आहत

29

तवभलि परसतसपद

ववभलि एकवचन बहवचन भधमका पठमा ओ आ कोि काय दवतया अा ए कशास कोिास तवतया एन एवह एणभ कसा किी कोिी चततथी आय सस आना कशाला किाला पञचमी आ समा महा एवह एणभ कशाहन किाहन

छटठी सस आना कशाचा किाचा सपतमी ए नसम ममह एस कशात कोिात आिपन (आ) (आ) साद दि हाक मारि

नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिाऱया शबदााना सवषनाम महितात मी आमही त तमही तो ती त तया कोि (परशिाथषक सवषनाम) ही मराठी सवषनाम आहत पालि भारत अमह तमह त य आणि क (परशिाथषक सवषनाम) ही सवषनाम आहत या सवषनामााची दखीि आठ ववभलि रप होतात पढीि पानाावरीि तकतयाा मधन कााही नाम व सवषनामााची ववभलि रप अभयासासाठी ददिी आहत

30

नर (अकाराधत पतलिाग) मानव मनषय

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा नरो नरा दवतया नरा नर

तवतया नरन नरवह नरणभ

चततथी नराय नरसय नराना पञचमी नरा नरमहा नरसमा नरवह नरणभ

छटठी नरसस नराना सिमी नर नरममह नरनसम नरस

आिपन नर नरा नरा

धचि (अकाराधत नपसकसििग) मन धचि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा धचिा धचिा धचिावन दवतया धचिा धचि धचिावन

तवतया धचिन धचिवह धचिणभ

चततथी धचिाय धचिसस धचिाना पञचमी धचिा धचिमहाधचिसमा धचिवह धचिणभ

छटठी धचिसस धचिाना सिमी धचि धचिममह धचिनसम धचिस

आिपन धचि धचिा धचिा धचिावन

31

पञञा (आकाराधत नसतरसििग) परजञा

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पञञा पञञा पञञायो दवतया पञा पञञा पञञायो तवतया पञञाय पञञावह पञञाणभ

चततथी पञञाय पञञाना पञचमी पञञाय पञञावह पञञाणभ

छटठी पञञाय पञञाना सिमी पञञाय पञञाया पञञास

आिपन पञञ पञञा पञञायो

पाणि (इकाराधत पतलिाग) हात

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पाणि पािी पाियो दवतया पाणिि पािी पाियो तवतया पाणिना पािीही पािीणभ

चततथी पाणिनो पाणिसस पािीना पञचमी पाणिना पाणिमहा पाणिसमा पािीही पािीणभ

छटठी पाणिनो पाणिसस पािीना सिमी पाणिममह पाणिनसम पाणिस पािीस

आिपन पाणि पािी पाणि पाियो

32

बोधध (इकाराधत नसतरसििग) जञान बदधी

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा बोधध बोधी बोधधयो बोधयो दवतया बोमधि बोधी बोधधयो बोधयो तवतया बोधधया बोधया बोधीवह बोधीणभ चततथी बोधधया बोधया बोधीना पञचमी बोधधया बोधया बोधीही बोधीणभ

छटठी बोधधया बोधया बोधीना सिमी बोधधया बोधया बोधया

बोमधि बोधो बोधधया बोधीस बोधधस

आिपन बोधध बोधी बोधधयो बोधयो

णभकख (उकाराधत पतलिाग) णभकष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा णभकख णभकख णभकखवो दवतया णभकखा णभकख णभकखवो तवतया णभकखना णभकखवह णभकखणभ

चततथी णभकखनो णभकखसस णभकखना पञचमी णभकखना णभकखसमा णभकखमहा णभकखवह णभकखणभ

छटठी णभकखनो णभकखसस णभकखना सिमी णभकखनसमा णभकखममह णभकखस णभकखस

आिपन णभकख णभकख णभकखव णभकखवो

33

वपत (उकाराधत पतलिाग) वपता

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा वपता वपतरो दवतया वपतरा वपतर वपतरो तवतया वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

चततथी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना पञचमी वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

छटठी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना सिमी वपतरर वपतरस वपतस वपतस

आिपन वपत वपता वपतरो

अमह (सवषनाम) मी ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा अहा मया असमा अमह नो दवतया मा ममा अमहा अमहाका अमह नो तवतया मया म अमहवह अमहणभ नो चततथी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो पञचमी मया अमहवह अमहणभ

छटठी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो सिमी मवय असमास अमहस

आिपन - - - - - -

34

तमह (सवषनाम) त

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा तवा तवा तमह वो दवतया ता तवा तवा तवा तमहा तमहाका तमह वो तवतया तवया तया त तमहवह तमहणभ वो चततथी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो पञचमी तवया तया तवमहा तमहवह तमहणभ

छटठी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो सिमी तववय तवय तमहस

आिपन - - - - - -

ता (पतलिाग)(सवषनाम) तो ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सो सयो ता ना (नपसक) त न तावन नावन

दवतया ता ना ता ना त न तावन नावन

तवतया तन नन तवह नवह तणभ नणभ

चततथी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना पञचमी तमहा अमहा नमहा तसमा तवह नवह तणभ नणभ

छटठी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना सिमी तममह अममह नममह तनसमा ननसमा अनसमा तस नस

आिपन - - - - - -

35

(सतरीसििग)(सवषनाम) ती

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सा सया ता ना तायो नायो दवतया ता ना ता ना तायो नायो तवतया ताय नाय तससा वतससा तावह नावह ताणभ नाणभ चततथी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा

वतससा तासा आसा तासाना

पञचमी ताय नाय तससा तावह नावह ताणभ नाणभ छटठी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा वतससा तासा आसा तासाना

सिमी वतससा तससा अससा ताया तससा वतससा तास आिपन - - - - - -

सबब (पतलिाग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबो सबबा (नपसक) सबब सबब सबबवन

दवतया सबबा सबबा सबब सबब सबबवन

तवतया सबबन सबबवह सबबणभ चततथी सबबसस सबबसाना पञचमी सबबमहा सबबसमा सबबवह सबबणभ

छटठी सबबसस सबबसा सबबसाना सिमी सबबममह सबबनसम सबबस

आिपन सबब सबबा सबब सबबवन सबब सबब सबबवन

36

सबब (सतरीसििग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबा सबबा सबबायो दवतया सबबा सबबा सबबायो तवतया सबबाय सबबावह सबबाणभ चततथी सबबससा सबबाय सबबासा सबबासाना पञचमी सबबाय सबबावह सबबाणभ

छटठी सबबसा सबबाय सबबासा सबबासाना सिमी सबबससा सबबाया सबबास

आिपन सबब सबबा सबबायो

ककि (पतलिाग)(सवषनाम) कोि ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा को ककि का (नपसक) क क कावन

दवतया का ककि का क क कावन

तवतया कन कवह कणभ चततथी कसस वकसस कसा कसाना पञचमी कमहा कसमा वकसमा कवह कणभ

छटठी कसस वकसस कसा कसाना सिमी कममह वकममह कनसम वकनसमा कस

आिपन - - - - - -

37

ककि (सतरीसििग)(सवषनाम) कोि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा का का कायो दवतया का का कायो तवतया काय कावह काणभ चततथी कससा काय कासा कासाना पञचमी काय कावह काणभ

छटठी कससा काय कासा कासाना सिमी कससा काया कास

आिपन - - - - - -

एत (पतलिाग)(सवषनाम) हा ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसो एता (नपसक)

एत एत एतावन

दवतया एता एना एता एत एन एत एतावन

तवतया एतन एतवह एतणभ चततथी एतसस एतसा एतसाना पञचमी एतमहा एतसमा एतवह एतणभ

छटठी एतसस एतसा एतसाना सिमी एतममह एतनसम एतस

आिपन - - - - - -

38

एत (सतरीसििग)(सवषनाम) ही

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसा एता एतायो दवतया एता एता एतायो तवतया एताय एतावह एताणभ चततथी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना पञचमी एताय एतावह एताणभ

छटठी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना सिमी एवतससा एतससा एतासा एतास

आिपन - - - - - -

ककि (त कोि) सबब (त सवष) एत (ह) ही नपसकसििगी सवषनामााची रप पठमा आणि दवतया ववभिी मध वगळी असतात तवतया त सिमी पयात या सवषनामााची रप पतलिागी सवषनामाासारखीच असतात पालि भारत खालिि परमाि सवषनाम आहत अमह = मी तमह = त अञञ = अधय पबब = पवष दतकखन = दणकषि उिर = उिर एक = एक अपर = पणशचम ता (सो सा ता) = तो ती त एत (एसो एता एता) = हा ही ह इम (अया अया इदा) = हा ही ह ककि (को का ककि) = तो कोि ती कोि त कोि सबब (सबबो सबबा सबबा) = त सवष तया सवष त सवष

39

िहमिक कपविनसि सिवपटक ndash सायिवनकायो - महावगगो १२ सचचसायि २ धममचककपविनवगगो

एका समया भगवा बारािलसया ववहरवत इलसपतन धमगदाय ततर खो भगवा पञ चवमगगय णभकख आमधतलस ndash ldquoदवम णभकखव अधता पबबजजतन न सववतबबा कतम दव यो चाया कामस कामसखतल लकानयोगो हीनो गममो पोथज जवनको अनररयो अनतथसावहतो यो चाया अिवकलमथानयोगो दकखो अनररयो अनतथसावहतो एत खो णभकखव उभो अधत अनपगमम मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवतrdquo कतमा च सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावािा सममाकहमनतो सममाआजीवो सममावायामो सममासतत सममासमायि अया खो सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत इदा खो पन णभकखव दकख अररयसच चा ndash जावतवप दकखा जरावप दकखा बयाधधवप दकखो मरिममप दकखा अमपपयवह समपयोगो दकखो वपयवह ववपपयोगो दकखो यममपचछा न लभवत तममप दकखा ndash साखखिन पञ चपादानकखधधा दकखा इदा खो पन णभकखव दकखसमदय अररयसच चा ndash याया तणहा पोनोबभववका नजधदरागसहगता ततरततराणभनजधदनी सययलथदाndash कामतणहा भवतणहा ववभवतणहा इदा खो पन णभकखव दकखतनरोि अररयसच चा ndash यो तससायव तणहाय अससववरागवनरोधो चागो पदटवनससगगो मलि अनालयो इदा खो पन णभकखव दकखतनरोिगायमनी पदटपदा अररयसच चा ndash अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावाचा सममाकममधतो सममाआजीवो सममावायामो सममासवत सममासमाधध पञ चपादानकखधधा = रपपादानकखधधो वदनपादानकखधधो सञ ञपादानकखधधो सङखारपादानकखधधो ववञ ञािपादानकखधधो

40

इलसपतन धमगदाय ndash आजचया सारनाथ च परातन नाव

ववहरवत = ववहार करीत होत धमगदाय = मगवन आमधतलस = आमातरि कि बोिावि सववतबब = सोबत रहातात कतम = कोित काम = भौवतक इचछा कामसखतलिक = भौवतक तपती हीनो = वनकषठ नीच पोथज जवनको = हानीकारक वदनाजनक गममो = परापय उपिबध अनतथ = अनथष सावहतो = न यकत अनतथसावहतो = अनथषपिष अनयोग = साधना अनररय = असभय अररय = शरषठ अि = सवतः वकिमथ = किर अपादान = दर करि सययलथदा = या परमाि अशा परकार साखखिन = साकषपान उभो = उभय दोधही अधत = अधतरात अधतरी दरमयान उपगमम = जवळ जाि अनपगमम = सरळ जवळ जाि ञाि = जञान अणभसमबदध = सापिष जञानी चकखकरिी = (ददवय)दषटीदायी ञािकरिी = जािीव दिारा उपसमाय = सातोरपिष अणभञञाय = जािीव दिार समबोधाय = जञानदायी वनबबानाय = वनवाषिदायी कतमा = कोिता सययलथदा = पढीि परमाि तद अनसार असस = सापिष ववराग = वरागय चागो = तयाग पदटवनससगगो = पररतयाग वनरोध = समळ नाश मलि = मलकत अनािय = अनासलकत पाच सावदना सका धध = रप (दषय सावदना)

वदना (शारीरी सावदना) साजञा (मानलसक सावदना) सासकार (वनमीती सावदना) ववजञान (चतना सावदना) ह पाच सावदना सका धध

41

िहमिककपविनसि ndash मराठी अनवाद

एकदा भगवात वारािसी मध ऋरीपतन यथीि मगवनात रहात होत तथ भगवाताानी पाच णभकखाचया साघास आमावतरत कि (आणि ववचारि) ldquoणभकखनो सधयसताानी दोन गोषटीचया सोबतीत राह नय कोितया दोन गोषटी भौवतक इचछा भौवतक तपती जी वनकषटीपरामपतची वदनाजनक असभय व अनथषपिष असत आणि दसरी सवयाकिरपरामपत (आतमकिर) जी दःखद असभय व अनथषपिष असत महिन ह णभकख या दोहोचया अधतरा (मधयाचया) जवळन जािारा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

णभकख कोिता हा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक सकलप समयक वािा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक सतमतत समयक समायि हाच तो मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख जधमि ह दःखद वदधतव ह दःखद वयाधध ह दःख मतय ह दःख अवपरयाशी सायोग ह दःख वपरयाचा ववयोग ह दःख जयाची अपकषा आह त परापत नसि ह दःख साकषपान पाच अपादान सका ध दःख

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखािी उतपलि ही िािसा - पनभषवाची सनह-सोबतीची यथ-तथ आनाददत करिारी साकषपान ndash तपतीची िािसा भौवतकाची िािसा अणभभौवतकाची िािसा

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखाि तनराकरि िािसपासन सापिष वरागय (िािसचा) समळ नाश तयाग (िािसपासन) मलकत आणि अनासलकत

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख तनराकरिािा मागा हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक साकलप समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक समवत समयक समाधध

42

वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ मागीि पाठातीि वाकयात आपि नाम आणि सवषनाम या परकारातीि शबदात होिार बदि पावहि याच वाकयात वकरया साागिार ज शबद (धात वकरयापद) आि होत तयातही कााही बदि झालयाच पावहि आह या बदिाच ववसतत वववचन आपि या पाठात पाह

कोितयाही वकरयबददि आपि जवहा बोितो तवहा १ ती वकरया होऊन घडन गििी असत २ ती वकरया होत घडत असत ककिवा ३ ती वकरया घडिार असत

जवहा वकरया घडन गििी असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भतकाळ महिजच तहययिनीकािो (अततत काि) असतो जवहा वकरया घडत असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात वतषमानकाळ महिजच पचिपननकािो (विमान काि) असतो जवहा वकरया घडिार असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो (अनागत काि) असतो या तीनही काळात धात वकरयापदािा परतयय (परसतसपद) िावि जात ह परससपद जस काळानरप वगळ असत तसच त वकरया करिाऱया कतयाषचया वचनावर (एकवचन बहवचन) आणि परर (परथम वदवतीय ततीय) अविाबन असत वतषमानकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

वतामानकाळ ndash पचिपननकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो धम म

मतजझमपररसो लस थ

पठमपररसो वत अमधत

या परससपदााना जोडन तयार होिारी कााही धाताची वतषमान काळाची (पचपननकािो) वकरयापदााचा अभयास आपि या पढीि पानाामधन करिार आहोत

43

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अनसमअममह असम अमह

मतजझमपररसो अलस अतथ

पठमपररसो अततथ समधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीधम बरधम बरवीम बरम

मतजझमपररसो बरवीलस बरलस बरवीथ बरथ

पठमपररसो बरवीवत बरवत (आह) बरवमधत (आह)

स ndash ऐकि एकवचन बहवचन

उिमपररसो सिोधम सिाधम सिोम सिाम

मतजझमपररसो सिोलस सिालस सिोथ सिाथ

पठमपररसो सिोवत सिावत सिमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो करोधम करोम

मतजझमपररसो करोलस करोथ

पठमपररसो करोवत करोमधत कबबमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तनोधम तनोम

मतजझमपररसो तनोलस तनोथ

पठमपररसो तनोवत तनोमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पससाधम पससाम

मतजझमपररसो पससलस पससथ

पठमपररसो पससवत पससमधत

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

26

महामङगलसि मराठी अनवाद (सि ८ ndash १२) गौरव अथवा अवमान ककिवा सातषटी या (सवाा) बददि कतजञ असाव वळो-वळी सवदवचारााच शरवि कराव ह उिम व मागि ८ सहनशीिता व ववनमरता बाळगावी शरमिााच दशषन कराव आणि वळो-वळी सवदवचारााची चचाष करावी ह उिम व मागि ९ शरषठ जीवनासाठी आणि शरषठ (चार) सतय यासाठी साधना करावी वनवाषिाचया साकषावतकरिा साठी (साधना करावी) ह उिम व मागि १० आठ िोक-सवभावान भारनही जया कोिाच धचि का वपत होत नाही (परात) शोकरहीत आणि वनमषळ कषमपिष रहात ह उिम व मागि ११ अशा परकार कलयान (जो) सवषतर अपराजजत रहातो सवषथा कलयािाकड जातो ह तयाच उिम व मागि १२

27

वाकयातीि शबदात होिार बदि - १ दवदिो हासा पससवत दवदि हासािा पहातो दवदिो िन आहरती दवदि िनषयािा आितो दवदिन धना तजन योजवत दवदिान धनषयािा बाि िाविा दवदिाय हाससस कामता होमधत दवदिािा हासाची इचछा होती ववदध हासो नभसतमा पतवत जखमी हास आकाशातन पडतो यसतस तजनो तस हासो झयािा बाि तयािा हास दवदिसस यििससतम अनकमपा नततथ दवदिाचया मनात करिा नाही गोतमा हासा ओभरती गौतमा हास घवन जा

वरीि आठ वाकयात शबदात होिार आठ परकारच बदि ददसत आहत बदिि शबद ठळक कि आहत आणि ह शबद वयलकत वसत अथवा ततसम गोषटीची नाव (अथवा नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिार शबद) आहत जस

- दवदि व गोतम ही वयसकतिची नाव आहत - हास ह पकषाच नाव आह तर धन व तजन ही वसताची नाव आहत - नभ आणि धचि ही दखीि नावच आहत - वरीि सवष वाकयातीि वयलकत आणि वसत एककच आहत

नावािा मराठी वयाकरिात आणि पालि वयाकरिातही नाम अस महितात या वयलकत आणि वसत एकक असलयान ह एकविन आह नामात अथवा सवषनामात बदि होताना तयाचया अखरीस एक वा दोन अकषर जोडिी जातात या शबदबदिास पालि भारत तवभलि (मराठीत ववभलकत) महितात

णभकख जतवना आगचछमधत णभकख जतवनात आि बदधा णभकखवो सदधमा दसवत बदधाानी णभकखना सदधमष ददिा णभकखतह बदधाय नममधत णभकखनी बदधााना नमन कि णभकखनो गामणिना भोजना दसवत णभकखना गाव-मखयान भोजन ददि गामवासी णभकखणभ धममा आकङखवत गरामसथ णभकखकडन धमष इतचछतात गामवासी णभकखन मानसी गरामवासीनी णभकखिा सधमान किा णभकखमहह खीिासवो होमधत णभकखत आशरव-कषीिता असत णभकखव मा पमादो रमसस धचिा णभकखनो परमादात मन रमव नका

28

वरीि वाकयात णभकख या नामाच बहविन यत व तयाचया रपात आठ ववभसकतिच (बहविन तवभलि) बदि ददसत आहत

वाकयात उपयोजजिलया परतयक नामाची (सवषनामाची) एक भधमका असत या भधमकनसार तयाच ववभकतीच रप तयार होत पढीि तकतयात आठ वाकयात गौतम गोतम या नामाची आठ ववभलकत रप आणि याच शबदाची वाकयातीि भधमका लिहीिी आह

तवभकती पालि वाकय मराठी वाकय भयमका

परथमा गोतम राज-पासाद बवह वनकखमवत | गौतम राजवाडयाबाहर वनघाला

कोि काय

वदवतीया गोतमा वगिान महलिक पतसस | गौतमास आजारी वदध ददसला

कशास कोिास

ततीया गोतमन ककिकराना बहा पञह पतचछ | गौतमान सवकास अनक परशि ववचारल

कसा किी कोिी

चतथी गोतमनो बह ववसजजन िणभ | गौतमाला अनक उिर धमळािी

कशाला किाला

पाचमी गोतमसमा कसि-पञा कोधच नततथ | गौतमाहन कशि-बदधी किीही नाही

कशाहन किाहन

शषठी गोतमसस पञा सममासा अततथ | गौतमाची बदधी समयक आह

कशाचा किाचा

सपतमी गोतमनसम कोधो नततथ | गौतमात करोध नाही

कशात कोिात

साबोधन गोतमा अमहाका सदधमा दवत | गौतमा आमहास सदधमम दयावा

साद दि हाक मारि

ववभलकतच रप (ववभलि) नामाचया विन (एकवचन बहवचन) लििग (पतलिाग नसतरसििग नपासकसििग) आणि अनतय सतवर (अकाराधत आकाराधत इकाराधत उकाराधत) यावर अविाबन असत तरीही सथिपि नामाास जोडि जािार तवभलि परसतसपद पढीि तकतयात ददि आहत

29

तवभलि परसतसपद

ववभलि एकवचन बहवचन भधमका पठमा ओ आ कोि काय दवतया अा ए कशास कोिास तवतया एन एवह एणभ कसा किी कोिी चततथी आय सस आना कशाला किाला पञचमी आ समा महा एवह एणभ कशाहन किाहन

छटठी सस आना कशाचा किाचा सपतमी ए नसम ममह एस कशात कोिात आिपन (आ) (आ) साद दि हाक मारि

नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिाऱया शबदााना सवषनाम महितात मी आमही त तमही तो ती त तया कोि (परशिाथषक सवषनाम) ही मराठी सवषनाम आहत पालि भारत अमह तमह त य आणि क (परशिाथषक सवषनाम) ही सवषनाम आहत या सवषनामााची दखीि आठ ववभलि रप होतात पढीि पानाावरीि तकतयाा मधन कााही नाम व सवषनामााची ववभलि रप अभयासासाठी ददिी आहत

30

नर (अकाराधत पतलिाग) मानव मनषय

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा नरो नरा दवतया नरा नर

तवतया नरन नरवह नरणभ

चततथी नराय नरसय नराना पञचमी नरा नरमहा नरसमा नरवह नरणभ

छटठी नरसस नराना सिमी नर नरममह नरनसम नरस

आिपन नर नरा नरा

धचि (अकाराधत नपसकसििग) मन धचि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा धचिा धचिा धचिावन दवतया धचिा धचि धचिावन

तवतया धचिन धचिवह धचिणभ

चततथी धचिाय धचिसस धचिाना पञचमी धचिा धचिमहाधचिसमा धचिवह धचिणभ

छटठी धचिसस धचिाना सिमी धचि धचिममह धचिनसम धचिस

आिपन धचि धचिा धचिा धचिावन

31

पञञा (आकाराधत नसतरसििग) परजञा

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पञञा पञञा पञञायो दवतया पञा पञञा पञञायो तवतया पञञाय पञञावह पञञाणभ

चततथी पञञाय पञञाना पञचमी पञञाय पञञावह पञञाणभ

छटठी पञञाय पञञाना सिमी पञञाय पञञाया पञञास

आिपन पञञ पञञा पञञायो

पाणि (इकाराधत पतलिाग) हात

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पाणि पािी पाियो दवतया पाणिि पािी पाियो तवतया पाणिना पािीही पािीणभ

चततथी पाणिनो पाणिसस पािीना पञचमी पाणिना पाणिमहा पाणिसमा पािीही पािीणभ

छटठी पाणिनो पाणिसस पािीना सिमी पाणिममह पाणिनसम पाणिस पािीस

आिपन पाणि पािी पाणि पाियो

32

बोधध (इकाराधत नसतरसििग) जञान बदधी

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा बोधध बोधी बोधधयो बोधयो दवतया बोमधि बोधी बोधधयो बोधयो तवतया बोधधया बोधया बोधीवह बोधीणभ चततथी बोधधया बोधया बोधीना पञचमी बोधधया बोधया बोधीही बोधीणभ

छटठी बोधधया बोधया बोधीना सिमी बोधधया बोधया बोधया

बोमधि बोधो बोधधया बोधीस बोधधस

आिपन बोधध बोधी बोधधयो बोधयो

णभकख (उकाराधत पतलिाग) णभकष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा णभकख णभकख णभकखवो दवतया णभकखा णभकख णभकखवो तवतया णभकखना णभकखवह णभकखणभ

चततथी णभकखनो णभकखसस णभकखना पञचमी णभकखना णभकखसमा णभकखमहा णभकखवह णभकखणभ

छटठी णभकखनो णभकखसस णभकखना सिमी णभकखनसमा णभकखममह णभकखस णभकखस

आिपन णभकख णभकख णभकखव णभकखवो

33

वपत (उकाराधत पतलिाग) वपता

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा वपता वपतरो दवतया वपतरा वपतर वपतरो तवतया वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

चततथी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना पञचमी वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

छटठी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना सिमी वपतरर वपतरस वपतस वपतस

आिपन वपत वपता वपतरो

अमह (सवषनाम) मी ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा अहा मया असमा अमह नो दवतया मा ममा अमहा अमहाका अमह नो तवतया मया म अमहवह अमहणभ नो चततथी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो पञचमी मया अमहवह अमहणभ

छटठी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो सिमी मवय असमास अमहस

आिपन - - - - - -

34

तमह (सवषनाम) त

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा तवा तवा तमह वो दवतया ता तवा तवा तवा तमहा तमहाका तमह वो तवतया तवया तया त तमहवह तमहणभ वो चततथी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो पञचमी तवया तया तवमहा तमहवह तमहणभ

छटठी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो सिमी तववय तवय तमहस

आिपन - - - - - -

ता (पतलिाग)(सवषनाम) तो ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सो सयो ता ना (नपसक) त न तावन नावन

दवतया ता ना ता ना त न तावन नावन

तवतया तन नन तवह नवह तणभ नणभ

चततथी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना पञचमी तमहा अमहा नमहा तसमा तवह नवह तणभ नणभ

छटठी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना सिमी तममह अममह नममह तनसमा ननसमा अनसमा तस नस

आिपन - - - - - -

35

(सतरीसििग)(सवषनाम) ती

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सा सया ता ना तायो नायो दवतया ता ना ता ना तायो नायो तवतया ताय नाय तससा वतससा तावह नावह ताणभ नाणभ चततथी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा

वतससा तासा आसा तासाना

पञचमी ताय नाय तससा तावह नावह ताणभ नाणभ छटठी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा वतससा तासा आसा तासाना

सिमी वतससा तससा अससा ताया तससा वतससा तास आिपन - - - - - -

सबब (पतलिाग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबो सबबा (नपसक) सबब सबब सबबवन

दवतया सबबा सबबा सबब सबब सबबवन

तवतया सबबन सबबवह सबबणभ चततथी सबबसस सबबसाना पञचमी सबबमहा सबबसमा सबबवह सबबणभ

छटठी सबबसस सबबसा सबबसाना सिमी सबबममह सबबनसम सबबस

आिपन सबब सबबा सबब सबबवन सबब सबब सबबवन

36

सबब (सतरीसििग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबा सबबा सबबायो दवतया सबबा सबबा सबबायो तवतया सबबाय सबबावह सबबाणभ चततथी सबबससा सबबाय सबबासा सबबासाना पञचमी सबबाय सबबावह सबबाणभ

छटठी सबबसा सबबाय सबबासा सबबासाना सिमी सबबससा सबबाया सबबास

आिपन सबब सबबा सबबायो

ककि (पतलिाग)(सवषनाम) कोि ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा को ककि का (नपसक) क क कावन

दवतया का ककि का क क कावन

तवतया कन कवह कणभ चततथी कसस वकसस कसा कसाना पञचमी कमहा कसमा वकसमा कवह कणभ

छटठी कसस वकसस कसा कसाना सिमी कममह वकममह कनसम वकनसमा कस

आिपन - - - - - -

37

ककि (सतरीसििग)(सवषनाम) कोि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा का का कायो दवतया का का कायो तवतया काय कावह काणभ चततथी कससा काय कासा कासाना पञचमी काय कावह काणभ

छटठी कससा काय कासा कासाना सिमी कससा काया कास

आिपन - - - - - -

एत (पतलिाग)(सवषनाम) हा ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसो एता (नपसक)

एत एत एतावन

दवतया एता एना एता एत एन एत एतावन

तवतया एतन एतवह एतणभ चततथी एतसस एतसा एतसाना पञचमी एतमहा एतसमा एतवह एतणभ

छटठी एतसस एतसा एतसाना सिमी एतममह एतनसम एतस

आिपन - - - - - -

38

एत (सतरीसििग)(सवषनाम) ही

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसा एता एतायो दवतया एता एता एतायो तवतया एताय एतावह एताणभ चततथी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना पञचमी एताय एतावह एताणभ

छटठी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना सिमी एवतससा एतससा एतासा एतास

आिपन - - - - - -

ककि (त कोि) सबब (त सवष) एत (ह) ही नपसकसििगी सवषनामााची रप पठमा आणि दवतया ववभिी मध वगळी असतात तवतया त सिमी पयात या सवषनामााची रप पतलिागी सवषनामाासारखीच असतात पालि भारत खालिि परमाि सवषनाम आहत अमह = मी तमह = त अञञ = अधय पबब = पवष दतकखन = दणकषि उिर = उिर एक = एक अपर = पणशचम ता (सो सा ता) = तो ती त एत (एसो एता एता) = हा ही ह इम (अया अया इदा) = हा ही ह ककि (को का ककि) = तो कोि ती कोि त कोि सबब (सबबो सबबा सबबा) = त सवष तया सवष त सवष

39

िहमिक कपविनसि सिवपटक ndash सायिवनकायो - महावगगो १२ सचचसायि २ धममचककपविनवगगो

एका समया भगवा बारािलसया ववहरवत इलसपतन धमगदाय ततर खो भगवा पञ चवमगगय णभकख आमधतलस ndash ldquoदवम णभकखव अधता पबबजजतन न सववतबबा कतम दव यो चाया कामस कामसखतल लकानयोगो हीनो गममो पोथज जवनको अनररयो अनतथसावहतो यो चाया अिवकलमथानयोगो दकखो अनररयो अनतथसावहतो एत खो णभकखव उभो अधत अनपगमम मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवतrdquo कतमा च सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावािा सममाकहमनतो सममाआजीवो सममावायामो सममासतत सममासमायि अया खो सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत इदा खो पन णभकखव दकख अररयसच चा ndash जावतवप दकखा जरावप दकखा बयाधधवप दकखो मरिममप दकखा अमपपयवह समपयोगो दकखो वपयवह ववपपयोगो दकखो यममपचछा न लभवत तममप दकखा ndash साखखिन पञ चपादानकखधधा दकखा इदा खो पन णभकखव दकखसमदय अररयसच चा ndash याया तणहा पोनोबभववका नजधदरागसहगता ततरततराणभनजधदनी सययलथदाndash कामतणहा भवतणहा ववभवतणहा इदा खो पन णभकखव दकखतनरोि अररयसच चा ndash यो तससायव तणहाय अससववरागवनरोधो चागो पदटवनससगगो मलि अनालयो इदा खो पन णभकखव दकखतनरोिगायमनी पदटपदा अररयसच चा ndash अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावाचा सममाकममधतो सममाआजीवो सममावायामो सममासवत सममासमाधध पञ चपादानकखधधा = रपपादानकखधधो वदनपादानकखधधो सञ ञपादानकखधधो सङखारपादानकखधधो ववञ ञािपादानकखधधो

40

इलसपतन धमगदाय ndash आजचया सारनाथ च परातन नाव

ववहरवत = ववहार करीत होत धमगदाय = मगवन आमधतलस = आमातरि कि बोिावि सववतबब = सोबत रहातात कतम = कोित काम = भौवतक इचछा कामसखतलिक = भौवतक तपती हीनो = वनकषठ नीच पोथज जवनको = हानीकारक वदनाजनक गममो = परापय उपिबध अनतथ = अनथष सावहतो = न यकत अनतथसावहतो = अनथषपिष अनयोग = साधना अनररय = असभय अररय = शरषठ अि = सवतः वकिमथ = किर अपादान = दर करि सययलथदा = या परमाि अशा परकार साखखिन = साकषपान उभो = उभय दोधही अधत = अधतरात अधतरी दरमयान उपगमम = जवळ जाि अनपगमम = सरळ जवळ जाि ञाि = जञान अणभसमबदध = सापिष जञानी चकखकरिी = (ददवय)दषटीदायी ञािकरिी = जािीव दिारा उपसमाय = सातोरपिष अणभञञाय = जािीव दिार समबोधाय = जञानदायी वनबबानाय = वनवाषिदायी कतमा = कोिता सययलथदा = पढीि परमाि तद अनसार असस = सापिष ववराग = वरागय चागो = तयाग पदटवनससगगो = पररतयाग वनरोध = समळ नाश मलि = मलकत अनािय = अनासलकत पाच सावदना सका धध = रप (दषय सावदना)

वदना (शारीरी सावदना) साजञा (मानलसक सावदना) सासकार (वनमीती सावदना) ववजञान (चतना सावदना) ह पाच सावदना सका धध

41

िहमिककपविनसि ndash मराठी अनवाद

एकदा भगवात वारािसी मध ऋरीपतन यथीि मगवनात रहात होत तथ भगवाताानी पाच णभकखाचया साघास आमावतरत कि (आणि ववचारि) ldquoणभकखनो सधयसताानी दोन गोषटीचया सोबतीत राह नय कोितया दोन गोषटी भौवतक इचछा भौवतक तपती जी वनकषटीपरामपतची वदनाजनक असभय व अनथषपिष असत आणि दसरी सवयाकिरपरामपत (आतमकिर) जी दःखद असभय व अनथषपिष असत महिन ह णभकख या दोहोचया अधतरा (मधयाचया) जवळन जािारा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

णभकख कोिता हा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक सकलप समयक वािा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक सतमतत समयक समायि हाच तो मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख जधमि ह दःखद वदधतव ह दःखद वयाधध ह दःख मतय ह दःख अवपरयाशी सायोग ह दःख वपरयाचा ववयोग ह दःख जयाची अपकषा आह त परापत नसि ह दःख साकषपान पाच अपादान सका ध दःख

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखािी उतपलि ही िािसा - पनभषवाची सनह-सोबतीची यथ-तथ आनाददत करिारी साकषपान ndash तपतीची िािसा भौवतकाची िािसा अणभभौवतकाची िािसा

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखाि तनराकरि िािसपासन सापिष वरागय (िािसचा) समळ नाश तयाग (िािसपासन) मलकत आणि अनासलकत

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख तनराकरिािा मागा हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक साकलप समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक समवत समयक समाधध

42

वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ मागीि पाठातीि वाकयात आपि नाम आणि सवषनाम या परकारातीि शबदात होिार बदि पावहि याच वाकयात वकरया साागिार ज शबद (धात वकरयापद) आि होत तयातही कााही बदि झालयाच पावहि आह या बदिाच ववसतत वववचन आपि या पाठात पाह

कोितयाही वकरयबददि आपि जवहा बोितो तवहा १ ती वकरया होऊन घडन गििी असत २ ती वकरया होत घडत असत ककिवा ३ ती वकरया घडिार असत

जवहा वकरया घडन गििी असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भतकाळ महिजच तहययिनीकािो (अततत काि) असतो जवहा वकरया घडत असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात वतषमानकाळ महिजच पचिपननकािो (विमान काि) असतो जवहा वकरया घडिार असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो (अनागत काि) असतो या तीनही काळात धात वकरयापदािा परतयय (परसतसपद) िावि जात ह परससपद जस काळानरप वगळ असत तसच त वकरया करिाऱया कतयाषचया वचनावर (एकवचन बहवचन) आणि परर (परथम वदवतीय ततीय) अविाबन असत वतषमानकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

वतामानकाळ ndash पचिपननकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो धम म

मतजझमपररसो लस थ

पठमपररसो वत अमधत

या परससपदााना जोडन तयार होिारी कााही धाताची वतषमान काळाची (पचपननकािो) वकरयापदााचा अभयास आपि या पढीि पानाामधन करिार आहोत

43

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अनसमअममह असम अमह

मतजझमपररसो अलस अतथ

पठमपररसो अततथ समधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीधम बरधम बरवीम बरम

मतजझमपररसो बरवीलस बरलस बरवीथ बरथ

पठमपररसो बरवीवत बरवत (आह) बरवमधत (आह)

स ndash ऐकि एकवचन बहवचन

उिमपररसो सिोधम सिाधम सिोम सिाम

मतजझमपररसो सिोलस सिालस सिोथ सिाथ

पठमपररसो सिोवत सिावत सिमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो करोधम करोम

मतजझमपररसो करोलस करोथ

पठमपररसो करोवत करोमधत कबबमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तनोधम तनोम

मतजझमपररसो तनोलस तनोथ

पठमपररसो तनोवत तनोमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पससाधम पससाम

मतजझमपररसो पससलस पससथ

पठमपररसो पससवत पससमधत

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

27

वाकयातीि शबदात होिार बदि - १ दवदिो हासा पससवत दवदि हासािा पहातो दवदिो िन आहरती दवदि िनषयािा आितो दवदिन धना तजन योजवत दवदिान धनषयािा बाि िाविा दवदिाय हाससस कामता होमधत दवदिािा हासाची इचछा होती ववदध हासो नभसतमा पतवत जखमी हास आकाशातन पडतो यसतस तजनो तस हासो झयािा बाि तयािा हास दवदिसस यििससतम अनकमपा नततथ दवदिाचया मनात करिा नाही गोतमा हासा ओभरती गौतमा हास घवन जा

वरीि आठ वाकयात शबदात होिार आठ परकारच बदि ददसत आहत बदिि शबद ठळक कि आहत आणि ह शबद वयलकत वसत अथवा ततसम गोषटीची नाव (अथवा नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिार शबद) आहत जस

- दवदि व गोतम ही वयसकतिची नाव आहत - हास ह पकषाच नाव आह तर धन व तजन ही वसताची नाव आहत - नभ आणि धचि ही दखीि नावच आहत - वरीि सवष वाकयातीि वयलकत आणि वसत एककच आहत

नावािा मराठी वयाकरिात आणि पालि वयाकरिातही नाम अस महितात या वयलकत आणि वसत एकक असलयान ह एकविन आह नामात अथवा सवषनामात बदि होताना तयाचया अखरीस एक वा दोन अकषर जोडिी जातात या शबदबदिास पालि भारत तवभलि (मराठीत ववभलकत) महितात

णभकख जतवना आगचछमधत णभकख जतवनात आि बदधा णभकखवो सदधमा दसवत बदधाानी णभकखना सदधमष ददिा णभकखतह बदधाय नममधत णभकखनी बदधााना नमन कि णभकखनो गामणिना भोजना दसवत णभकखना गाव-मखयान भोजन ददि गामवासी णभकखणभ धममा आकङखवत गरामसथ णभकखकडन धमष इतचछतात गामवासी णभकखन मानसी गरामवासीनी णभकखिा सधमान किा णभकखमहह खीिासवो होमधत णभकखत आशरव-कषीिता असत णभकखव मा पमादो रमसस धचिा णभकखनो परमादात मन रमव नका

28

वरीि वाकयात णभकख या नामाच बहविन यत व तयाचया रपात आठ ववभसकतिच (बहविन तवभलि) बदि ददसत आहत

वाकयात उपयोजजिलया परतयक नामाची (सवषनामाची) एक भधमका असत या भधमकनसार तयाच ववभकतीच रप तयार होत पढीि तकतयात आठ वाकयात गौतम गोतम या नामाची आठ ववभलकत रप आणि याच शबदाची वाकयातीि भधमका लिहीिी आह

तवभकती पालि वाकय मराठी वाकय भयमका

परथमा गोतम राज-पासाद बवह वनकखमवत | गौतम राजवाडयाबाहर वनघाला

कोि काय

वदवतीया गोतमा वगिान महलिक पतसस | गौतमास आजारी वदध ददसला

कशास कोिास

ततीया गोतमन ककिकराना बहा पञह पतचछ | गौतमान सवकास अनक परशि ववचारल

कसा किी कोिी

चतथी गोतमनो बह ववसजजन िणभ | गौतमाला अनक उिर धमळािी

कशाला किाला

पाचमी गोतमसमा कसि-पञा कोधच नततथ | गौतमाहन कशि-बदधी किीही नाही

कशाहन किाहन

शषठी गोतमसस पञा सममासा अततथ | गौतमाची बदधी समयक आह

कशाचा किाचा

सपतमी गोतमनसम कोधो नततथ | गौतमात करोध नाही

कशात कोिात

साबोधन गोतमा अमहाका सदधमा दवत | गौतमा आमहास सदधमम दयावा

साद दि हाक मारि

ववभलकतच रप (ववभलि) नामाचया विन (एकवचन बहवचन) लििग (पतलिाग नसतरसििग नपासकसििग) आणि अनतय सतवर (अकाराधत आकाराधत इकाराधत उकाराधत) यावर अविाबन असत तरीही सथिपि नामाास जोडि जािार तवभलि परसतसपद पढीि तकतयात ददि आहत

29

तवभलि परसतसपद

ववभलि एकवचन बहवचन भधमका पठमा ओ आ कोि काय दवतया अा ए कशास कोिास तवतया एन एवह एणभ कसा किी कोिी चततथी आय सस आना कशाला किाला पञचमी आ समा महा एवह एणभ कशाहन किाहन

छटठी सस आना कशाचा किाचा सपतमी ए नसम ममह एस कशात कोिात आिपन (आ) (आ) साद दि हाक मारि

नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिाऱया शबदााना सवषनाम महितात मी आमही त तमही तो ती त तया कोि (परशिाथषक सवषनाम) ही मराठी सवषनाम आहत पालि भारत अमह तमह त य आणि क (परशिाथषक सवषनाम) ही सवषनाम आहत या सवषनामााची दखीि आठ ववभलि रप होतात पढीि पानाावरीि तकतयाा मधन कााही नाम व सवषनामााची ववभलि रप अभयासासाठी ददिी आहत

30

नर (अकाराधत पतलिाग) मानव मनषय

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा नरो नरा दवतया नरा नर

तवतया नरन नरवह नरणभ

चततथी नराय नरसय नराना पञचमी नरा नरमहा नरसमा नरवह नरणभ

छटठी नरसस नराना सिमी नर नरममह नरनसम नरस

आिपन नर नरा नरा

धचि (अकाराधत नपसकसििग) मन धचि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा धचिा धचिा धचिावन दवतया धचिा धचि धचिावन

तवतया धचिन धचिवह धचिणभ

चततथी धचिाय धचिसस धचिाना पञचमी धचिा धचिमहाधचिसमा धचिवह धचिणभ

छटठी धचिसस धचिाना सिमी धचि धचिममह धचिनसम धचिस

आिपन धचि धचिा धचिा धचिावन

31

पञञा (आकाराधत नसतरसििग) परजञा

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पञञा पञञा पञञायो दवतया पञा पञञा पञञायो तवतया पञञाय पञञावह पञञाणभ

चततथी पञञाय पञञाना पञचमी पञञाय पञञावह पञञाणभ

छटठी पञञाय पञञाना सिमी पञञाय पञञाया पञञास

आिपन पञञ पञञा पञञायो

पाणि (इकाराधत पतलिाग) हात

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पाणि पािी पाियो दवतया पाणिि पािी पाियो तवतया पाणिना पािीही पािीणभ

चततथी पाणिनो पाणिसस पािीना पञचमी पाणिना पाणिमहा पाणिसमा पािीही पािीणभ

छटठी पाणिनो पाणिसस पािीना सिमी पाणिममह पाणिनसम पाणिस पािीस

आिपन पाणि पािी पाणि पाियो

32

बोधध (इकाराधत नसतरसििग) जञान बदधी

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा बोधध बोधी बोधधयो बोधयो दवतया बोमधि बोधी बोधधयो बोधयो तवतया बोधधया बोधया बोधीवह बोधीणभ चततथी बोधधया बोधया बोधीना पञचमी बोधधया बोधया बोधीही बोधीणभ

छटठी बोधधया बोधया बोधीना सिमी बोधधया बोधया बोधया

बोमधि बोधो बोधधया बोधीस बोधधस

आिपन बोधध बोधी बोधधयो बोधयो

णभकख (उकाराधत पतलिाग) णभकष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा णभकख णभकख णभकखवो दवतया णभकखा णभकख णभकखवो तवतया णभकखना णभकखवह णभकखणभ

चततथी णभकखनो णभकखसस णभकखना पञचमी णभकखना णभकखसमा णभकखमहा णभकखवह णभकखणभ

छटठी णभकखनो णभकखसस णभकखना सिमी णभकखनसमा णभकखममह णभकखस णभकखस

आिपन णभकख णभकख णभकखव णभकखवो

33

वपत (उकाराधत पतलिाग) वपता

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा वपता वपतरो दवतया वपतरा वपतर वपतरो तवतया वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

चततथी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना पञचमी वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

छटठी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना सिमी वपतरर वपतरस वपतस वपतस

आिपन वपत वपता वपतरो

अमह (सवषनाम) मी ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा अहा मया असमा अमह नो दवतया मा ममा अमहा अमहाका अमह नो तवतया मया म अमहवह अमहणभ नो चततथी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो पञचमी मया अमहवह अमहणभ

छटठी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो सिमी मवय असमास अमहस

आिपन - - - - - -

34

तमह (सवषनाम) त

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा तवा तवा तमह वो दवतया ता तवा तवा तवा तमहा तमहाका तमह वो तवतया तवया तया त तमहवह तमहणभ वो चततथी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो पञचमी तवया तया तवमहा तमहवह तमहणभ

छटठी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो सिमी तववय तवय तमहस

आिपन - - - - - -

ता (पतलिाग)(सवषनाम) तो ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सो सयो ता ना (नपसक) त न तावन नावन

दवतया ता ना ता ना त न तावन नावन

तवतया तन नन तवह नवह तणभ नणभ

चततथी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना पञचमी तमहा अमहा नमहा तसमा तवह नवह तणभ नणभ

छटठी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना सिमी तममह अममह नममह तनसमा ननसमा अनसमा तस नस

आिपन - - - - - -

35

(सतरीसििग)(सवषनाम) ती

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सा सया ता ना तायो नायो दवतया ता ना ता ना तायो नायो तवतया ताय नाय तससा वतससा तावह नावह ताणभ नाणभ चततथी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा

वतससा तासा आसा तासाना

पञचमी ताय नाय तससा तावह नावह ताणभ नाणभ छटठी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा वतससा तासा आसा तासाना

सिमी वतससा तससा अससा ताया तससा वतससा तास आिपन - - - - - -

सबब (पतलिाग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबो सबबा (नपसक) सबब सबब सबबवन

दवतया सबबा सबबा सबब सबब सबबवन

तवतया सबबन सबबवह सबबणभ चततथी सबबसस सबबसाना पञचमी सबबमहा सबबसमा सबबवह सबबणभ

छटठी सबबसस सबबसा सबबसाना सिमी सबबममह सबबनसम सबबस

आिपन सबब सबबा सबब सबबवन सबब सबब सबबवन

36

सबब (सतरीसििग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबा सबबा सबबायो दवतया सबबा सबबा सबबायो तवतया सबबाय सबबावह सबबाणभ चततथी सबबससा सबबाय सबबासा सबबासाना पञचमी सबबाय सबबावह सबबाणभ

छटठी सबबसा सबबाय सबबासा सबबासाना सिमी सबबससा सबबाया सबबास

आिपन सबब सबबा सबबायो

ककि (पतलिाग)(सवषनाम) कोि ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा को ककि का (नपसक) क क कावन

दवतया का ककि का क क कावन

तवतया कन कवह कणभ चततथी कसस वकसस कसा कसाना पञचमी कमहा कसमा वकसमा कवह कणभ

छटठी कसस वकसस कसा कसाना सिमी कममह वकममह कनसम वकनसमा कस

आिपन - - - - - -

37

ककि (सतरीसििग)(सवषनाम) कोि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा का का कायो दवतया का का कायो तवतया काय कावह काणभ चततथी कससा काय कासा कासाना पञचमी काय कावह काणभ

छटठी कससा काय कासा कासाना सिमी कससा काया कास

आिपन - - - - - -

एत (पतलिाग)(सवषनाम) हा ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसो एता (नपसक)

एत एत एतावन

दवतया एता एना एता एत एन एत एतावन

तवतया एतन एतवह एतणभ चततथी एतसस एतसा एतसाना पञचमी एतमहा एतसमा एतवह एतणभ

छटठी एतसस एतसा एतसाना सिमी एतममह एतनसम एतस

आिपन - - - - - -

38

एत (सतरीसििग)(सवषनाम) ही

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसा एता एतायो दवतया एता एता एतायो तवतया एताय एतावह एताणभ चततथी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना पञचमी एताय एतावह एताणभ

छटठी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना सिमी एवतससा एतससा एतासा एतास

आिपन - - - - - -

ककि (त कोि) सबब (त सवष) एत (ह) ही नपसकसििगी सवषनामााची रप पठमा आणि दवतया ववभिी मध वगळी असतात तवतया त सिमी पयात या सवषनामााची रप पतलिागी सवषनामाासारखीच असतात पालि भारत खालिि परमाि सवषनाम आहत अमह = मी तमह = त अञञ = अधय पबब = पवष दतकखन = दणकषि उिर = उिर एक = एक अपर = पणशचम ता (सो सा ता) = तो ती त एत (एसो एता एता) = हा ही ह इम (अया अया इदा) = हा ही ह ककि (को का ककि) = तो कोि ती कोि त कोि सबब (सबबो सबबा सबबा) = त सवष तया सवष त सवष

39

िहमिक कपविनसि सिवपटक ndash सायिवनकायो - महावगगो १२ सचचसायि २ धममचककपविनवगगो

एका समया भगवा बारािलसया ववहरवत इलसपतन धमगदाय ततर खो भगवा पञ चवमगगय णभकख आमधतलस ndash ldquoदवम णभकखव अधता पबबजजतन न सववतबबा कतम दव यो चाया कामस कामसखतल लकानयोगो हीनो गममो पोथज जवनको अनररयो अनतथसावहतो यो चाया अिवकलमथानयोगो दकखो अनररयो अनतथसावहतो एत खो णभकखव उभो अधत अनपगमम मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवतrdquo कतमा च सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावािा सममाकहमनतो सममाआजीवो सममावायामो सममासतत सममासमायि अया खो सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत इदा खो पन णभकखव दकख अररयसच चा ndash जावतवप दकखा जरावप दकखा बयाधधवप दकखो मरिममप दकखा अमपपयवह समपयोगो दकखो वपयवह ववपपयोगो दकखो यममपचछा न लभवत तममप दकखा ndash साखखिन पञ चपादानकखधधा दकखा इदा खो पन णभकखव दकखसमदय अररयसच चा ndash याया तणहा पोनोबभववका नजधदरागसहगता ततरततराणभनजधदनी सययलथदाndash कामतणहा भवतणहा ववभवतणहा इदा खो पन णभकखव दकखतनरोि अररयसच चा ndash यो तससायव तणहाय अससववरागवनरोधो चागो पदटवनससगगो मलि अनालयो इदा खो पन णभकखव दकखतनरोिगायमनी पदटपदा अररयसच चा ndash अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावाचा सममाकममधतो सममाआजीवो सममावायामो सममासवत सममासमाधध पञ चपादानकखधधा = रपपादानकखधधो वदनपादानकखधधो सञ ञपादानकखधधो सङखारपादानकखधधो ववञ ञािपादानकखधधो

40

इलसपतन धमगदाय ndash आजचया सारनाथ च परातन नाव

ववहरवत = ववहार करीत होत धमगदाय = मगवन आमधतलस = आमातरि कि बोिावि सववतबब = सोबत रहातात कतम = कोित काम = भौवतक इचछा कामसखतलिक = भौवतक तपती हीनो = वनकषठ नीच पोथज जवनको = हानीकारक वदनाजनक गममो = परापय उपिबध अनतथ = अनथष सावहतो = न यकत अनतथसावहतो = अनथषपिष अनयोग = साधना अनररय = असभय अररय = शरषठ अि = सवतः वकिमथ = किर अपादान = दर करि सययलथदा = या परमाि अशा परकार साखखिन = साकषपान उभो = उभय दोधही अधत = अधतरात अधतरी दरमयान उपगमम = जवळ जाि अनपगमम = सरळ जवळ जाि ञाि = जञान अणभसमबदध = सापिष जञानी चकखकरिी = (ददवय)दषटीदायी ञािकरिी = जािीव दिारा उपसमाय = सातोरपिष अणभञञाय = जािीव दिार समबोधाय = जञानदायी वनबबानाय = वनवाषिदायी कतमा = कोिता सययलथदा = पढीि परमाि तद अनसार असस = सापिष ववराग = वरागय चागो = तयाग पदटवनससगगो = पररतयाग वनरोध = समळ नाश मलि = मलकत अनािय = अनासलकत पाच सावदना सका धध = रप (दषय सावदना)

वदना (शारीरी सावदना) साजञा (मानलसक सावदना) सासकार (वनमीती सावदना) ववजञान (चतना सावदना) ह पाच सावदना सका धध

41

िहमिककपविनसि ndash मराठी अनवाद

एकदा भगवात वारािसी मध ऋरीपतन यथीि मगवनात रहात होत तथ भगवाताानी पाच णभकखाचया साघास आमावतरत कि (आणि ववचारि) ldquoणभकखनो सधयसताानी दोन गोषटीचया सोबतीत राह नय कोितया दोन गोषटी भौवतक इचछा भौवतक तपती जी वनकषटीपरामपतची वदनाजनक असभय व अनथषपिष असत आणि दसरी सवयाकिरपरामपत (आतमकिर) जी दःखद असभय व अनथषपिष असत महिन ह णभकख या दोहोचया अधतरा (मधयाचया) जवळन जािारा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

णभकख कोिता हा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक सकलप समयक वािा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक सतमतत समयक समायि हाच तो मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख जधमि ह दःखद वदधतव ह दःखद वयाधध ह दःख मतय ह दःख अवपरयाशी सायोग ह दःख वपरयाचा ववयोग ह दःख जयाची अपकषा आह त परापत नसि ह दःख साकषपान पाच अपादान सका ध दःख

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखािी उतपलि ही िािसा - पनभषवाची सनह-सोबतीची यथ-तथ आनाददत करिारी साकषपान ndash तपतीची िािसा भौवतकाची िािसा अणभभौवतकाची िािसा

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखाि तनराकरि िािसपासन सापिष वरागय (िािसचा) समळ नाश तयाग (िािसपासन) मलकत आणि अनासलकत

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख तनराकरिािा मागा हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक साकलप समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक समवत समयक समाधध

42

वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ मागीि पाठातीि वाकयात आपि नाम आणि सवषनाम या परकारातीि शबदात होिार बदि पावहि याच वाकयात वकरया साागिार ज शबद (धात वकरयापद) आि होत तयातही कााही बदि झालयाच पावहि आह या बदिाच ववसतत वववचन आपि या पाठात पाह

कोितयाही वकरयबददि आपि जवहा बोितो तवहा १ ती वकरया होऊन घडन गििी असत २ ती वकरया होत घडत असत ककिवा ३ ती वकरया घडिार असत

जवहा वकरया घडन गििी असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भतकाळ महिजच तहययिनीकािो (अततत काि) असतो जवहा वकरया घडत असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात वतषमानकाळ महिजच पचिपननकािो (विमान काि) असतो जवहा वकरया घडिार असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो (अनागत काि) असतो या तीनही काळात धात वकरयापदािा परतयय (परसतसपद) िावि जात ह परससपद जस काळानरप वगळ असत तसच त वकरया करिाऱया कतयाषचया वचनावर (एकवचन बहवचन) आणि परर (परथम वदवतीय ततीय) अविाबन असत वतषमानकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

वतामानकाळ ndash पचिपननकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो धम म

मतजझमपररसो लस थ

पठमपररसो वत अमधत

या परससपदााना जोडन तयार होिारी कााही धाताची वतषमान काळाची (पचपननकािो) वकरयापदााचा अभयास आपि या पढीि पानाामधन करिार आहोत

43

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अनसमअममह असम अमह

मतजझमपररसो अलस अतथ

पठमपररसो अततथ समधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीधम बरधम बरवीम बरम

मतजझमपररसो बरवीलस बरलस बरवीथ बरथ

पठमपररसो बरवीवत बरवत (आह) बरवमधत (आह)

स ndash ऐकि एकवचन बहवचन

उिमपररसो सिोधम सिाधम सिोम सिाम

मतजझमपररसो सिोलस सिालस सिोथ सिाथ

पठमपररसो सिोवत सिावत सिमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो करोधम करोम

मतजझमपररसो करोलस करोथ

पठमपररसो करोवत करोमधत कबबमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तनोधम तनोम

मतजझमपररसो तनोलस तनोथ

पठमपररसो तनोवत तनोमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पससाधम पससाम

मतजझमपररसो पससलस पससथ

पठमपररसो पससवत पससमधत

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

28

वरीि वाकयात णभकख या नामाच बहविन यत व तयाचया रपात आठ ववभसकतिच (बहविन तवभलि) बदि ददसत आहत

वाकयात उपयोजजिलया परतयक नामाची (सवषनामाची) एक भधमका असत या भधमकनसार तयाच ववभकतीच रप तयार होत पढीि तकतयात आठ वाकयात गौतम गोतम या नामाची आठ ववभलकत रप आणि याच शबदाची वाकयातीि भधमका लिहीिी आह

तवभकती पालि वाकय मराठी वाकय भयमका

परथमा गोतम राज-पासाद बवह वनकखमवत | गौतम राजवाडयाबाहर वनघाला

कोि काय

वदवतीया गोतमा वगिान महलिक पतसस | गौतमास आजारी वदध ददसला

कशास कोिास

ततीया गोतमन ककिकराना बहा पञह पतचछ | गौतमान सवकास अनक परशि ववचारल

कसा किी कोिी

चतथी गोतमनो बह ववसजजन िणभ | गौतमाला अनक उिर धमळािी

कशाला किाला

पाचमी गोतमसमा कसि-पञा कोधच नततथ | गौतमाहन कशि-बदधी किीही नाही

कशाहन किाहन

शषठी गोतमसस पञा सममासा अततथ | गौतमाची बदधी समयक आह

कशाचा किाचा

सपतमी गोतमनसम कोधो नततथ | गौतमात करोध नाही

कशात कोिात

साबोधन गोतमा अमहाका सदधमा दवत | गौतमा आमहास सदधमम दयावा

साद दि हाक मारि

ववभलकतच रप (ववभलि) नामाचया विन (एकवचन बहवचन) लििग (पतलिाग नसतरसििग नपासकसििग) आणि अनतय सतवर (अकाराधत आकाराधत इकाराधत उकाराधत) यावर अविाबन असत तरीही सथिपि नामाास जोडि जािार तवभलि परसतसपद पढीि तकतयात ददि आहत

29

तवभलि परसतसपद

ववभलि एकवचन बहवचन भधमका पठमा ओ आ कोि काय दवतया अा ए कशास कोिास तवतया एन एवह एणभ कसा किी कोिी चततथी आय सस आना कशाला किाला पञचमी आ समा महा एवह एणभ कशाहन किाहन

छटठी सस आना कशाचा किाचा सपतमी ए नसम ममह एस कशात कोिात आिपन (आ) (आ) साद दि हाक मारि

नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिाऱया शबदााना सवषनाम महितात मी आमही त तमही तो ती त तया कोि (परशिाथषक सवषनाम) ही मराठी सवषनाम आहत पालि भारत अमह तमह त य आणि क (परशिाथषक सवषनाम) ही सवषनाम आहत या सवषनामााची दखीि आठ ववभलि रप होतात पढीि पानाावरीि तकतयाा मधन कााही नाम व सवषनामााची ववभलि रप अभयासासाठी ददिी आहत

30

नर (अकाराधत पतलिाग) मानव मनषय

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा नरो नरा दवतया नरा नर

तवतया नरन नरवह नरणभ

चततथी नराय नरसय नराना पञचमी नरा नरमहा नरसमा नरवह नरणभ

छटठी नरसस नराना सिमी नर नरममह नरनसम नरस

आिपन नर नरा नरा

धचि (अकाराधत नपसकसििग) मन धचि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा धचिा धचिा धचिावन दवतया धचिा धचि धचिावन

तवतया धचिन धचिवह धचिणभ

चततथी धचिाय धचिसस धचिाना पञचमी धचिा धचिमहाधचिसमा धचिवह धचिणभ

छटठी धचिसस धचिाना सिमी धचि धचिममह धचिनसम धचिस

आिपन धचि धचिा धचिा धचिावन

31

पञञा (आकाराधत नसतरसििग) परजञा

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पञञा पञञा पञञायो दवतया पञा पञञा पञञायो तवतया पञञाय पञञावह पञञाणभ

चततथी पञञाय पञञाना पञचमी पञञाय पञञावह पञञाणभ

छटठी पञञाय पञञाना सिमी पञञाय पञञाया पञञास

आिपन पञञ पञञा पञञायो

पाणि (इकाराधत पतलिाग) हात

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पाणि पािी पाियो दवतया पाणिि पािी पाियो तवतया पाणिना पािीही पािीणभ

चततथी पाणिनो पाणिसस पािीना पञचमी पाणिना पाणिमहा पाणिसमा पािीही पािीणभ

छटठी पाणिनो पाणिसस पािीना सिमी पाणिममह पाणिनसम पाणिस पािीस

आिपन पाणि पािी पाणि पाियो

32

बोधध (इकाराधत नसतरसििग) जञान बदधी

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा बोधध बोधी बोधधयो बोधयो दवतया बोमधि बोधी बोधधयो बोधयो तवतया बोधधया बोधया बोधीवह बोधीणभ चततथी बोधधया बोधया बोधीना पञचमी बोधधया बोधया बोधीही बोधीणभ

छटठी बोधधया बोधया बोधीना सिमी बोधधया बोधया बोधया

बोमधि बोधो बोधधया बोधीस बोधधस

आिपन बोधध बोधी बोधधयो बोधयो

णभकख (उकाराधत पतलिाग) णभकष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा णभकख णभकख णभकखवो दवतया णभकखा णभकख णभकखवो तवतया णभकखना णभकखवह णभकखणभ

चततथी णभकखनो णभकखसस णभकखना पञचमी णभकखना णभकखसमा णभकखमहा णभकखवह णभकखणभ

छटठी णभकखनो णभकखसस णभकखना सिमी णभकखनसमा णभकखममह णभकखस णभकखस

आिपन णभकख णभकख णभकखव णभकखवो

33

वपत (उकाराधत पतलिाग) वपता

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा वपता वपतरो दवतया वपतरा वपतर वपतरो तवतया वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

चततथी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना पञचमी वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

छटठी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना सिमी वपतरर वपतरस वपतस वपतस

आिपन वपत वपता वपतरो

अमह (सवषनाम) मी ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा अहा मया असमा अमह नो दवतया मा ममा अमहा अमहाका अमह नो तवतया मया म अमहवह अमहणभ नो चततथी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो पञचमी मया अमहवह अमहणभ

छटठी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो सिमी मवय असमास अमहस

आिपन - - - - - -

34

तमह (सवषनाम) त

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा तवा तवा तमह वो दवतया ता तवा तवा तवा तमहा तमहाका तमह वो तवतया तवया तया त तमहवह तमहणभ वो चततथी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो पञचमी तवया तया तवमहा तमहवह तमहणभ

छटठी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो सिमी तववय तवय तमहस

आिपन - - - - - -

ता (पतलिाग)(सवषनाम) तो ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सो सयो ता ना (नपसक) त न तावन नावन

दवतया ता ना ता ना त न तावन नावन

तवतया तन नन तवह नवह तणभ नणभ

चततथी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना पञचमी तमहा अमहा नमहा तसमा तवह नवह तणभ नणभ

छटठी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना सिमी तममह अममह नममह तनसमा ननसमा अनसमा तस नस

आिपन - - - - - -

35

(सतरीसििग)(सवषनाम) ती

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सा सया ता ना तायो नायो दवतया ता ना ता ना तायो नायो तवतया ताय नाय तससा वतससा तावह नावह ताणभ नाणभ चततथी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा

वतससा तासा आसा तासाना

पञचमी ताय नाय तससा तावह नावह ताणभ नाणभ छटठी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा वतससा तासा आसा तासाना

सिमी वतससा तससा अससा ताया तससा वतससा तास आिपन - - - - - -

सबब (पतलिाग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबो सबबा (नपसक) सबब सबब सबबवन

दवतया सबबा सबबा सबब सबब सबबवन

तवतया सबबन सबबवह सबबणभ चततथी सबबसस सबबसाना पञचमी सबबमहा सबबसमा सबबवह सबबणभ

छटठी सबबसस सबबसा सबबसाना सिमी सबबममह सबबनसम सबबस

आिपन सबब सबबा सबब सबबवन सबब सबब सबबवन

36

सबब (सतरीसििग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबा सबबा सबबायो दवतया सबबा सबबा सबबायो तवतया सबबाय सबबावह सबबाणभ चततथी सबबससा सबबाय सबबासा सबबासाना पञचमी सबबाय सबबावह सबबाणभ

छटठी सबबसा सबबाय सबबासा सबबासाना सिमी सबबससा सबबाया सबबास

आिपन सबब सबबा सबबायो

ककि (पतलिाग)(सवषनाम) कोि ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा को ककि का (नपसक) क क कावन

दवतया का ककि का क क कावन

तवतया कन कवह कणभ चततथी कसस वकसस कसा कसाना पञचमी कमहा कसमा वकसमा कवह कणभ

छटठी कसस वकसस कसा कसाना सिमी कममह वकममह कनसम वकनसमा कस

आिपन - - - - - -

37

ककि (सतरीसििग)(सवषनाम) कोि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा का का कायो दवतया का का कायो तवतया काय कावह काणभ चततथी कससा काय कासा कासाना पञचमी काय कावह काणभ

छटठी कससा काय कासा कासाना सिमी कससा काया कास

आिपन - - - - - -

एत (पतलिाग)(सवषनाम) हा ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसो एता (नपसक)

एत एत एतावन

दवतया एता एना एता एत एन एत एतावन

तवतया एतन एतवह एतणभ चततथी एतसस एतसा एतसाना पञचमी एतमहा एतसमा एतवह एतणभ

छटठी एतसस एतसा एतसाना सिमी एतममह एतनसम एतस

आिपन - - - - - -

38

एत (सतरीसििग)(सवषनाम) ही

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसा एता एतायो दवतया एता एता एतायो तवतया एताय एतावह एताणभ चततथी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना पञचमी एताय एतावह एताणभ

छटठी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना सिमी एवतससा एतससा एतासा एतास

आिपन - - - - - -

ककि (त कोि) सबब (त सवष) एत (ह) ही नपसकसििगी सवषनामााची रप पठमा आणि दवतया ववभिी मध वगळी असतात तवतया त सिमी पयात या सवषनामााची रप पतलिागी सवषनामाासारखीच असतात पालि भारत खालिि परमाि सवषनाम आहत अमह = मी तमह = त अञञ = अधय पबब = पवष दतकखन = दणकषि उिर = उिर एक = एक अपर = पणशचम ता (सो सा ता) = तो ती त एत (एसो एता एता) = हा ही ह इम (अया अया इदा) = हा ही ह ककि (को का ककि) = तो कोि ती कोि त कोि सबब (सबबो सबबा सबबा) = त सवष तया सवष त सवष

39

िहमिक कपविनसि सिवपटक ndash सायिवनकायो - महावगगो १२ सचचसायि २ धममचककपविनवगगो

एका समया भगवा बारािलसया ववहरवत इलसपतन धमगदाय ततर खो भगवा पञ चवमगगय णभकख आमधतलस ndash ldquoदवम णभकखव अधता पबबजजतन न सववतबबा कतम दव यो चाया कामस कामसखतल लकानयोगो हीनो गममो पोथज जवनको अनररयो अनतथसावहतो यो चाया अिवकलमथानयोगो दकखो अनररयो अनतथसावहतो एत खो णभकखव उभो अधत अनपगमम मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवतrdquo कतमा च सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावािा सममाकहमनतो सममाआजीवो सममावायामो सममासतत सममासमायि अया खो सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत इदा खो पन णभकखव दकख अररयसच चा ndash जावतवप दकखा जरावप दकखा बयाधधवप दकखो मरिममप दकखा अमपपयवह समपयोगो दकखो वपयवह ववपपयोगो दकखो यममपचछा न लभवत तममप दकखा ndash साखखिन पञ चपादानकखधधा दकखा इदा खो पन णभकखव दकखसमदय अररयसच चा ndash याया तणहा पोनोबभववका नजधदरागसहगता ततरततराणभनजधदनी सययलथदाndash कामतणहा भवतणहा ववभवतणहा इदा खो पन णभकखव दकखतनरोि अररयसच चा ndash यो तससायव तणहाय अससववरागवनरोधो चागो पदटवनससगगो मलि अनालयो इदा खो पन णभकखव दकखतनरोिगायमनी पदटपदा अररयसच चा ndash अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावाचा सममाकममधतो सममाआजीवो सममावायामो सममासवत सममासमाधध पञ चपादानकखधधा = रपपादानकखधधो वदनपादानकखधधो सञ ञपादानकखधधो सङखारपादानकखधधो ववञ ञािपादानकखधधो

40

इलसपतन धमगदाय ndash आजचया सारनाथ च परातन नाव

ववहरवत = ववहार करीत होत धमगदाय = मगवन आमधतलस = आमातरि कि बोिावि सववतबब = सोबत रहातात कतम = कोित काम = भौवतक इचछा कामसखतलिक = भौवतक तपती हीनो = वनकषठ नीच पोथज जवनको = हानीकारक वदनाजनक गममो = परापय उपिबध अनतथ = अनथष सावहतो = न यकत अनतथसावहतो = अनथषपिष अनयोग = साधना अनररय = असभय अररय = शरषठ अि = सवतः वकिमथ = किर अपादान = दर करि सययलथदा = या परमाि अशा परकार साखखिन = साकषपान उभो = उभय दोधही अधत = अधतरात अधतरी दरमयान उपगमम = जवळ जाि अनपगमम = सरळ जवळ जाि ञाि = जञान अणभसमबदध = सापिष जञानी चकखकरिी = (ददवय)दषटीदायी ञािकरिी = जािीव दिारा उपसमाय = सातोरपिष अणभञञाय = जािीव दिार समबोधाय = जञानदायी वनबबानाय = वनवाषिदायी कतमा = कोिता सययलथदा = पढीि परमाि तद अनसार असस = सापिष ववराग = वरागय चागो = तयाग पदटवनससगगो = पररतयाग वनरोध = समळ नाश मलि = मलकत अनािय = अनासलकत पाच सावदना सका धध = रप (दषय सावदना)

वदना (शारीरी सावदना) साजञा (मानलसक सावदना) सासकार (वनमीती सावदना) ववजञान (चतना सावदना) ह पाच सावदना सका धध

41

िहमिककपविनसि ndash मराठी अनवाद

एकदा भगवात वारािसी मध ऋरीपतन यथीि मगवनात रहात होत तथ भगवाताानी पाच णभकखाचया साघास आमावतरत कि (आणि ववचारि) ldquoणभकखनो सधयसताानी दोन गोषटीचया सोबतीत राह नय कोितया दोन गोषटी भौवतक इचछा भौवतक तपती जी वनकषटीपरामपतची वदनाजनक असभय व अनथषपिष असत आणि दसरी सवयाकिरपरामपत (आतमकिर) जी दःखद असभय व अनथषपिष असत महिन ह णभकख या दोहोचया अधतरा (मधयाचया) जवळन जािारा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

णभकख कोिता हा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक सकलप समयक वािा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक सतमतत समयक समायि हाच तो मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख जधमि ह दःखद वदधतव ह दःखद वयाधध ह दःख मतय ह दःख अवपरयाशी सायोग ह दःख वपरयाचा ववयोग ह दःख जयाची अपकषा आह त परापत नसि ह दःख साकषपान पाच अपादान सका ध दःख

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखािी उतपलि ही िािसा - पनभषवाची सनह-सोबतीची यथ-तथ आनाददत करिारी साकषपान ndash तपतीची िािसा भौवतकाची िािसा अणभभौवतकाची िािसा

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखाि तनराकरि िािसपासन सापिष वरागय (िािसचा) समळ नाश तयाग (िािसपासन) मलकत आणि अनासलकत

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख तनराकरिािा मागा हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक साकलप समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक समवत समयक समाधध

42

वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ मागीि पाठातीि वाकयात आपि नाम आणि सवषनाम या परकारातीि शबदात होिार बदि पावहि याच वाकयात वकरया साागिार ज शबद (धात वकरयापद) आि होत तयातही कााही बदि झालयाच पावहि आह या बदिाच ववसतत वववचन आपि या पाठात पाह

कोितयाही वकरयबददि आपि जवहा बोितो तवहा १ ती वकरया होऊन घडन गििी असत २ ती वकरया होत घडत असत ककिवा ३ ती वकरया घडिार असत

जवहा वकरया घडन गििी असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भतकाळ महिजच तहययिनीकािो (अततत काि) असतो जवहा वकरया घडत असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात वतषमानकाळ महिजच पचिपननकािो (विमान काि) असतो जवहा वकरया घडिार असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो (अनागत काि) असतो या तीनही काळात धात वकरयापदािा परतयय (परसतसपद) िावि जात ह परससपद जस काळानरप वगळ असत तसच त वकरया करिाऱया कतयाषचया वचनावर (एकवचन बहवचन) आणि परर (परथम वदवतीय ततीय) अविाबन असत वतषमानकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

वतामानकाळ ndash पचिपननकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो धम म

मतजझमपररसो लस थ

पठमपररसो वत अमधत

या परससपदााना जोडन तयार होिारी कााही धाताची वतषमान काळाची (पचपननकािो) वकरयापदााचा अभयास आपि या पढीि पानाामधन करिार आहोत

43

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अनसमअममह असम अमह

मतजझमपररसो अलस अतथ

पठमपररसो अततथ समधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीधम बरधम बरवीम बरम

मतजझमपररसो बरवीलस बरलस बरवीथ बरथ

पठमपररसो बरवीवत बरवत (आह) बरवमधत (आह)

स ndash ऐकि एकवचन बहवचन

उिमपररसो सिोधम सिाधम सिोम सिाम

मतजझमपररसो सिोलस सिालस सिोथ सिाथ

पठमपररसो सिोवत सिावत सिमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो करोधम करोम

मतजझमपररसो करोलस करोथ

पठमपररसो करोवत करोमधत कबबमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तनोधम तनोम

मतजझमपररसो तनोलस तनोथ

पठमपररसो तनोवत तनोमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पससाधम पससाम

मतजझमपररसो पससलस पससथ

पठमपररसो पससवत पससमधत

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

29

तवभलि परसतसपद

ववभलि एकवचन बहवचन भधमका पठमा ओ आ कोि काय दवतया अा ए कशास कोिास तवतया एन एवह एणभ कसा किी कोिी चततथी आय सस आना कशाला किाला पञचमी आ समा महा एवह एणभ कशाहन किाहन

छटठी सस आना कशाचा किाचा सपतमी ए नसम ममह एस कशात कोिात आिपन (आ) (आ) साद दि हाक मारि

नावााचा उलिख न करता वयलकतचा उलिख करिाऱया शबदााना सवषनाम महितात मी आमही त तमही तो ती त तया कोि (परशिाथषक सवषनाम) ही मराठी सवषनाम आहत पालि भारत अमह तमह त य आणि क (परशिाथषक सवषनाम) ही सवषनाम आहत या सवषनामााची दखीि आठ ववभलि रप होतात पढीि पानाावरीि तकतयाा मधन कााही नाम व सवषनामााची ववभलि रप अभयासासाठी ददिी आहत

30

नर (अकाराधत पतलिाग) मानव मनषय

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा नरो नरा दवतया नरा नर

तवतया नरन नरवह नरणभ

चततथी नराय नरसय नराना पञचमी नरा नरमहा नरसमा नरवह नरणभ

छटठी नरसस नराना सिमी नर नरममह नरनसम नरस

आिपन नर नरा नरा

धचि (अकाराधत नपसकसििग) मन धचि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा धचिा धचिा धचिावन दवतया धचिा धचि धचिावन

तवतया धचिन धचिवह धचिणभ

चततथी धचिाय धचिसस धचिाना पञचमी धचिा धचिमहाधचिसमा धचिवह धचिणभ

छटठी धचिसस धचिाना सिमी धचि धचिममह धचिनसम धचिस

आिपन धचि धचिा धचिा धचिावन

31

पञञा (आकाराधत नसतरसििग) परजञा

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पञञा पञञा पञञायो दवतया पञा पञञा पञञायो तवतया पञञाय पञञावह पञञाणभ

चततथी पञञाय पञञाना पञचमी पञञाय पञञावह पञञाणभ

छटठी पञञाय पञञाना सिमी पञञाय पञञाया पञञास

आिपन पञञ पञञा पञञायो

पाणि (इकाराधत पतलिाग) हात

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पाणि पािी पाियो दवतया पाणिि पािी पाियो तवतया पाणिना पािीही पािीणभ

चततथी पाणिनो पाणिसस पािीना पञचमी पाणिना पाणिमहा पाणिसमा पािीही पािीणभ

छटठी पाणिनो पाणिसस पािीना सिमी पाणिममह पाणिनसम पाणिस पािीस

आिपन पाणि पािी पाणि पाियो

32

बोधध (इकाराधत नसतरसििग) जञान बदधी

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा बोधध बोधी बोधधयो बोधयो दवतया बोमधि बोधी बोधधयो बोधयो तवतया बोधधया बोधया बोधीवह बोधीणभ चततथी बोधधया बोधया बोधीना पञचमी बोधधया बोधया बोधीही बोधीणभ

छटठी बोधधया बोधया बोधीना सिमी बोधधया बोधया बोधया

बोमधि बोधो बोधधया बोधीस बोधधस

आिपन बोधध बोधी बोधधयो बोधयो

णभकख (उकाराधत पतलिाग) णभकष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा णभकख णभकख णभकखवो दवतया णभकखा णभकख णभकखवो तवतया णभकखना णभकखवह णभकखणभ

चततथी णभकखनो णभकखसस णभकखना पञचमी णभकखना णभकखसमा णभकखमहा णभकखवह णभकखणभ

छटठी णभकखनो णभकखसस णभकखना सिमी णभकखनसमा णभकखममह णभकखस णभकखस

आिपन णभकख णभकख णभकखव णभकखवो

33

वपत (उकाराधत पतलिाग) वपता

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा वपता वपतरो दवतया वपतरा वपतर वपतरो तवतया वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

चततथी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना पञचमी वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

छटठी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना सिमी वपतरर वपतरस वपतस वपतस

आिपन वपत वपता वपतरो

अमह (सवषनाम) मी ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा अहा मया असमा अमह नो दवतया मा ममा अमहा अमहाका अमह नो तवतया मया म अमहवह अमहणभ नो चततथी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो पञचमी मया अमहवह अमहणभ

छटठी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो सिमी मवय असमास अमहस

आिपन - - - - - -

34

तमह (सवषनाम) त

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा तवा तवा तमह वो दवतया ता तवा तवा तवा तमहा तमहाका तमह वो तवतया तवया तया त तमहवह तमहणभ वो चततथी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो पञचमी तवया तया तवमहा तमहवह तमहणभ

छटठी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो सिमी तववय तवय तमहस

आिपन - - - - - -

ता (पतलिाग)(सवषनाम) तो ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सो सयो ता ना (नपसक) त न तावन नावन

दवतया ता ना ता ना त न तावन नावन

तवतया तन नन तवह नवह तणभ नणभ

चततथी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना पञचमी तमहा अमहा नमहा तसमा तवह नवह तणभ नणभ

छटठी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना सिमी तममह अममह नममह तनसमा ननसमा अनसमा तस नस

आिपन - - - - - -

35

(सतरीसििग)(सवषनाम) ती

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सा सया ता ना तायो नायो दवतया ता ना ता ना तायो नायो तवतया ताय नाय तससा वतससा तावह नावह ताणभ नाणभ चततथी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा

वतससा तासा आसा तासाना

पञचमी ताय नाय तससा तावह नावह ताणभ नाणभ छटठी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा वतससा तासा आसा तासाना

सिमी वतससा तससा अससा ताया तससा वतससा तास आिपन - - - - - -

सबब (पतलिाग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबो सबबा (नपसक) सबब सबब सबबवन

दवतया सबबा सबबा सबब सबब सबबवन

तवतया सबबन सबबवह सबबणभ चततथी सबबसस सबबसाना पञचमी सबबमहा सबबसमा सबबवह सबबणभ

छटठी सबबसस सबबसा सबबसाना सिमी सबबममह सबबनसम सबबस

आिपन सबब सबबा सबब सबबवन सबब सबब सबबवन

36

सबब (सतरीसििग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबा सबबा सबबायो दवतया सबबा सबबा सबबायो तवतया सबबाय सबबावह सबबाणभ चततथी सबबससा सबबाय सबबासा सबबासाना पञचमी सबबाय सबबावह सबबाणभ

छटठी सबबसा सबबाय सबबासा सबबासाना सिमी सबबससा सबबाया सबबास

आिपन सबब सबबा सबबायो

ककि (पतलिाग)(सवषनाम) कोि ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा को ककि का (नपसक) क क कावन

दवतया का ककि का क क कावन

तवतया कन कवह कणभ चततथी कसस वकसस कसा कसाना पञचमी कमहा कसमा वकसमा कवह कणभ

छटठी कसस वकसस कसा कसाना सिमी कममह वकममह कनसम वकनसमा कस

आिपन - - - - - -

37

ककि (सतरीसििग)(सवषनाम) कोि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा का का कायो दवतया का का कायो तवतया काय कावह काणभ चततथी कससा काय कासा कासाना पञचमी काय कावह काणभ

छटठी कससा काय कासा कासाना सिमी कससा काया कास

आिपन - - - - - -

एत (पतलिाग)(सवषनाम) हा ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसो एता (नपसक)

एत एत एतावन

दवतया एता एना एता एत एन एत एतावन

तवतया एतन एतवह एतणभ चततथी एतसस एतसा एतसाना पञचमी एतमहा एतसमा एतवह एतणभ

छटठी एतसस एतसा एतसाना सिमी एतममह एतनसम एतस

आिपन - - - - - -

38

एत (सतरीसििग)(सवषनाम) ही

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसा एता एतायो दवतया एता एता एतायो तवतया एताय एतावह एताणभ चततथी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना पञचमी एताय एतावह एताणभ

छटठी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना सिमी एवतससा एतससा एतासा एतास

आिपन - - - - - -

ककि (त कोि) सबब (त सवष) एत (ह) ही नपसकसििगी सवषनामााची रप पठमा आणि दवतया ववभिी मध वगळी असतात तवतया त सिमी पयात या सवषनामााची रप पतलिागी सवषनामाासारखीच असतात पालि भारत खालिि परमाि सवषनाम आहत अमह = मी तमह = त अञञ = अधय पबब = पवष दतकखन = दणकषि उिर = उिर एक = एक अपर = पणशचम ता (सो सा ता) = तो ती त एत (एसो एता एता) = हा ही ह इम (अया अया इदा) = हा ही ह ककि (को का ककि) = तो कोि ती कोि त कोि सबब (सबबो सबबा सबबा) = त सवष तया सवष त सवष

39

िहमिक कपविनसि सिवपटक ndash सायिवनकायो - महावगगो १२ सचचसायि २ धममचककपविनवगगो

एका समया भगवा बारािलसया ववहरवत इलसपतन धमगदाय ततर खो भगवा पञ चवमगगय णभकख आमधतलस ndash ldquoदवम णभकखव अधता पबबजजतन न सववतबबा कतम दव यो चाया कामस कामसखतल लकानयोगो हीनो गममो पोथज जवनको अनररयो अनतथसावहतो यो चाया अिवकलमथानयोगो दकखो अनररयो अनतथसावहतो एत खो णभकखव उभो अधत अनपगमम मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवतrdquo कतमा च सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावािा सममाकहमनतो सममाआजीवो सममावायामो सममासतत सममासमायि अया खो सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत इदा खो पन णभकखव दकख अररयसच चा ndash जावतवप दकखा जरावप दकखा बयाधधवप दकखो मरिममप दकखा अमपपयवह समपयोगो दकखो वपयवह ववपपयोगो दकखो यममपचछा न लभवत तममप दकखा ndash साखखिन पञ चपादानकखधधा दकखा इदा खो पन णभकखव दकखसमदय अररयसच चा ndash याया तणहा पोनोबभववका नजधदरागसहगता ततरततराणभनजधदनी सययलथदाndash कामतणहा भवतणहा ववभवतणहा इदा खो पन णभकखव दकखतनरोि अररयसच चा ndash यो तससायव तणहाय अससववरागवनरोधो चागो पदटवनससगगो मलि अनालयो इदा खो पन णभकखव दकखतनरोिगायमनी पदटपदा अररयसच चा ndash अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावाचा सममाकममधतो सममाआजीवो सममावायामो सममासवत सममासमाधध पञ चपादानकखधधा = रपपादानकखधधो वदनपादानकखधधो सञ ञपादानकखधधो सङखारपादानकखधधो ववञ ञािपादानकखधधो

40

इलसपतन धमगदाय ndash आजचया सारनाथ च परातन नाव

ववहरवत = ववहार करीत होत धमगदाय = मगवन आमधतलस = आमातरि कि बोिावि सववतबब = सोबत रहातात कतम = कोित काम = भौवतक इचछा कामसखतलिक = भौवतक तपती हीनो = वनकषठ नीच पोथज जवनको = हानीकारक वदनाजनक गममो = परापय उपिबध अनतथ = अनथष सावहतो = न यकत अनतथसावहतो = अनथषपिष अनयोग = साधना अनररय = असभय अररय = शरषठ अि = सवतः वकिमथ = किर अपादान = दर करि सययलथदा = या परमाि अशा परकार साखखिन = साकषपान उभो = उभय दोधही अधत = अधतरात अधतरी दरमयान उपगमम = जवळ जाि अनपगमम = सरळ जवळ जाि ञाि = जञान अणभसमबदध = सापिष जञानी चकखकरिी = (ददवय)दषटीदायी ञािकरिी = जािीव दिारा उपसमाय = सातोरपिष अणभञञाय = जािीव दिार समबोधाय = जञानदायी वनबबानाय = वनवाषिदायी कतमा = कोिता सययलथदा = पढीि परमाि तद अनसार असस = सापिष ववराग = वरागय चागो = तयाग पदटवनससगगो = पररतयाग वनरोध = समळ नाश मलि = मलकत अनािय = अनासलकत पाच सावदना सका धध = रप (दषय सावदना)

वदना (शारीरी सावदना) साजञा (मानलसक सावदना) सासकार (वनमीती सावदना) ववजञान (चतना सावदना) ह पाच सावदना सका धध

41

िहमिककपविनसि ndash मराठी अनवाद

एकदा भगवात वारािसी मध ऋरीपतन यथीि मगवनात रहात होत तथ भगवाताानी पाच णभकखाचया साघास आमावतरत कि (आणि ववचारि) ldquoणभकखनो सधयसताानी दोन गोषटीचया सोबतीत राह नय कोितया दोन गोषटी भौवतक इचछा भौवतक तपती जी वनकषटीपरामपतची वदनाजनक असभय व अनथषपिष असत आणि दसरी सवयाकिरपरामपत (आतमकिर) जी दःखद असभय व अनथषपिष असत महिन ह णभकख या दोहोचया अधतरा (मधयाचया) जवळन जािारा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

णभकख कोिता हा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक सकलप समयक वािा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक सतमतत समयक समायि हाच तो मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख जधमि ह दःखद वदधतव ह दःखद वयाधध ह दःख मतय ह दःख अवपरयाशी सायोग ह दःख वपरयाचा ववयोग ह दःख जयाची अपकषा आह त परापत नसि ह दःख साकषपान पाच अपादान सका ध दःख

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखािी उतपलि ही िािसा - पनभषवाची सनह-सोबतीची यथ-तथ आनाददत करिारी साकषपान ndash तपतीची िािसा भौवतकाची िािसा अणभभौवतकाची िािसा

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखाि तनराकरि िािसपासन सापिष वरागय (िािसचा) समळ नाश तयाग (िािसपासन) मलकत आणि अनासलकत

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख तनराकरिािा मागा हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक साकलप समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक समवत समयक समाधध

42

वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ मागीि पाठातीि वाकयात आपि नाम आणि सवषनाम या परकारातीि शबदात होिार बदि पावहि याच वाकयात वकरया साागिार ज शबद (धात वकरयापद) आि होत तयातही कााही बदि झालयाच पावहि आह या बदिाच ववसतत वववचन आपि या पाठात पाह

कोितयाही वकरयबददि आपि जवहा बोितो तवहा १ ती वकरया होऊन घडन गििी असत २ ती वकरया होत घडत असत ककिवा ३ ती वकरया घडिार असत

जवहा वकरया घडन गििी असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भतकाळ महिजच तहययिनीकािो (अततत काि) असतो जवहा वकरया घडत असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात वतषमानकाळ महिजच पचिपननकािो (विमान काि) असतो जवहा वकरया घडिार असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो (अनागत काि) असतो या तीनही काळात धात वकरयापदािा परतयय (परसतसपद) िावि जात ह परससपद जस काळानरप वगळ असत तसच त वकरया करिाऱया कतयाषचया वचनावर (एकवचन बहवचन) आणि परर (परथम वदवतीय ततीय) अविाबन असत वतषमानकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

वतामानकाळ ndash पचिपननकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो धम म

मतजझमपररसो लस थ

पठमपररसो वत अमधत

या परससपदााना जोडन तयार होिारी कााही धाताची वतषमान काळाची (पचपननकािो) वकरयापदााचा अभयास आपि या पढीि पानाामधन करिार आहोत

43

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अनसमअममह असम अमह

मतजझमपररसो अलस अतथ

पठमपररसो अततथ समधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीधम बरधम बरवीम बरम

मतजझमपररसो बरवीलस बरलस बरवीथ बरथ

पठमपररसो बरवीवत बरवत (आह) बरवमधत (आह)

स ndash ऐकि एकवचन बहवचन

उिमपररसो सिोधम सिाधम सिोम सिाम

मतजझमपररसो सिोलस सिालस सिोथ सिाथ

पठमपररसो सिोवत सिावत सिमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो करोधम करोम

मतजझमपररसो करोलस करोथ

पठमपररसो करोवत करोमधत कबबमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तनोधम तनोम

मतजझमपररसो तनोलस तनोथ

पठमपररसो तनोवत तनोमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पससाधम पससाम

मतजझमपररसो पससलस पससथ

पठमपररसो पससवत पससमधत

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

30

नर (अकाराधत पतलिाग) मानव मनषय

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा नरो नरा दवतया नरा नर

तवतया नरन नरवह नरणभ

चततथी नराय नरसय नराना पञचमी नरा नरमहा नरसमा नरवह नरणभ

छटठी नरसस नराना सिमी नर नरममह नरनसम नरस

आिपन नर नरा नरा

धचि (अकाराधत नपसकसििग) मन धचि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा धचिा धचिा धचिावन दवतया धचिा धचि धचिावन

तवतया धचिन धचिवह धचिणभ

चततथी धचिाय धचिसस धचिाना पञचमी धचिा धचिमहाधचिसमा धचिवह धचिणभ

छटठी धचिसस धचिाना सिमी धचि धचिममह धचिनसम धचिस

आिपन धचि धचिा धचिा धचिावन

31

पञञा (आकाराधत नसतरसििग) परजञा

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पञञा पञञा पञञायो दवतया पञा पञञा पञञायो तवतया पञञाय पञञावह पञञाणभ

चततथी पञञाय पञञाना पञचमी पञञाय पञञावह पञञाणभ

छटठी पञञाय पञञाना सिमी पञञाय पञञाया पञञास

आिपन पञञ पञञा पञञायो

पाणि (इकाराधत पतलिाग) हात

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पाणि पािी पाियो दवतया पाणिि पािी पाियो तवतया पाणिना पािीही पािीणभ

चततथी पाणिनो पाणिसस पािीना पञचमी पाणिना पाणिमहा पाणिसमा पािीही पािीणभ

छटठी पाणिनो पाणिसस पािीना सिमी पाणिममह पाणिनसम पाणिस पािीस

आिपन पाणि पािी पाणि पाियो

32

बोधध (इकाराधत नसतरसििग) जञान बदधी

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा बोधध बोधी बोधधयो बोधयो दवतया बोमधि बोधी बोधधयो बोधयो तवतया बोधधया बोधया बोधीवह बोधीणभ चततथी बोधधया बोधया बोधीना पञचमी बोधधया बोधया बोधीही बोधीणभ

छटठी बोधधया बोधया बोधीना सिमी बोधधया बोधया बोधया

बोमधि बोधो बोधधया बोधीस बोधधस

आिपन बोधध बोधी बोधधयो बोधयो

णभकख (उकाराधत पतलिाग) णभकष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा णभकख णभकख णभकखवो दवतया णभकखा णभकख णभकखवो तवतया णभकखना णभकखवह णभकखणभ

चततथी णभकखनो णभकखसस णभकखना पञचमी णभकखना णभकखसमा णभकखमहा णभकखवह णभकखणभ

छटठी णभकखनो णभकखसस णभकखना सिमी णभकखनसमा णभकखममह णभकखस णभकखस

आिपन णभकख णभकख णभकखव णभकखवो

33

वपत (उकाराधत पतलिाग) वपता

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा वपता वपतरो दवतया वपतरा वपतर वपतरो तवतया वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

चततथी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना पञचमी वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

छटठी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना सिमी वपतरर वपतरस वपतस वपतस

आिपन वपत वपता वपतरो

अमह (सवषनाम) मी ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा अहा मया असमा अमह नो दवतया मा ममा अमहा अमहाका अमह नो तवतया मया म अमहवह अमहणभ नो चततथी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो पञचमी मया अमहवह अमहणभ

छटठी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो सिमी मवय असमास अमहस

आिपन - - - - - -

34

तमह (सवषनाम) त

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा तवा तवा तमह वो दवतया ता तवा तवा तवा तमहा तमहाका तमह वो तवतया तवया तया त तमहवह तमहणभ वो चततथी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो पञचमी तवया तया तवमहा तमहवह तमहणभ

छटठी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो सिमी तववय तवय तमहस

आिपन - - - - - -

ता (पतलिाग)(सवषनाम) तो ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सो सयो ता ना (नपसक) त न तावन नावन

दवतया ता ना ता ना त न तावन नावन

तवतया तन नन तवह नवह तणभ नणभ

चततथी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना पञचमी तमहा अमहा नमहा तसमा तवह नवह तणभ नणभ

छटठी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना सिमी तममह अममह नममह तनसमा ननसमा अनसमा तस नस

आिपन - - - - - -

35

(सतरीसििग)(सवषनाम) ती

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सा सया ता ना तायो नायो दवतया ता ना ता ना तायो नायो तवतया ताय नाय तससा वतससा तावह नावह ताणभ नाणभ चततथी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा

वतससा तासा आसा तासाना

पञचमी ताय नाय तससा तावह नावह ताणभ नाणभ छटठी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा वतससा तासा आसा तासाना

सिमी वतससा तससा अससा ताया तससा वतससा तास आिपन - - - - - -

सबब (पतलिाग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबो सबबा (नपसक) सबब सबब सबबवन

दवतया सबबा सबबा सबब सबब सबबवन

तवतया सबबन सबबवह सबबणभ चततथी सबबसस सबबसाना पञचमी सबबमहा सबबसमा सबबवह सबबणभ

छटठी सबबसस सबबसा सबबसाना सिमी सबबममह सबबनसम सबबस

आिपन सबब सबबा सबब सबबवन सबब सबब सबबवन

36

सबब (सतरीसििग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबा सबबा सबबायो दवतया सबबा सबबा सबबायो तवतया सबबाय सबबावह सबबाणभ चततथी सबबससा सबबाय सबबासा सबबासाना पञचमी सबबाय सबबावह सबबाणभ

छटठी सबबसा सबबाय सबबासा सबबासाना सिमी सबबससा सबबाया सबबास

आिपन सबब सबबा सबबायो

ककि (पतलिाग)(सवषनाम) कोि ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा को ककि का (नपसक) क क कावन

दवतया का ककि का क क कावन

तवतया कन कवह कणभ चततथी कसस वकसस कसा कसाना पञचमी कमहा कसमा वकसमा कवह कणभ

छटठी कसस वकसस कसा कसाना सिमी कममह वकममह कनसम वकनसमा कस

आिपन - - - - - -

37

ककि (सतरीसििग)(सवषनाम) कोि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा का का कायो दवतया का का कायो तवतया काय कावह काणभ चततथी कससा काय कासा कासाना पञचमी काय कावह काणभ

छटठी कससा काय कासा कासाना सिमी कससा काया कास

आिपन - - - - - -

एत (पतलिाग)(सवषनाम) हा ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसो एता (नपसक)

एत एत एतावन

दवतया एता एना एता एत एन एत एतावन

तवतया एतन एतवह एतणभ चततथी एतसस एतसा एतसाना पञचमी एतमहा एतसमा एतवह एतणभ

छटठी एतसस एतसा एतसाना सिमी एतममह एतनसम एतस

आिपन - - - - - -

38

एत (सतरीसििग)(सवषनाम) ही

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसा एता एतायो दवतया एता एता एतायो तवतया एताय एतावह एताणभ चततथी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना पञचमी एताय एतावह एताणभ

छटठी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना सिमी एवतससा एतससा एतासा एतास

आिपन - - - - - -

ककि (त कोि) सबब (त सवष) एत (ह) ही नपसकसििगी सवषनामााची रप पठमा आणि दवतया ववभिी मध वगळी असतात तवतया त सिमी पयात या सवषनामााची रप पतलिागी सवषनामाासारखीच असतात पालि भारत खालिि परमाि सवषनाम आहत अमह = मी तमह = त अञञ = अधय पबब = पवष दतकखन = दणकषि उिर = उिर एक = एक अपर = पणशचम ता (सो सा ता) = तो ती त एत (एसो एता एता) = हा ही ह इम (अया अया इदा) = हा ही ह ककि (को का ककि) = तो कोि ती कोि त कोि सबब (सबबो सबबा सबबा) = त सवष तया सवष त सवष

39

िहमिक कपविनसि सिवपटक ndash सायिवनकायो - महावगगो १२ सचचसायि २ धममचककपविनवगगो

एका समया भगवा बारािलसया ववहरवत इलसपतन धमगदाय ततर खो भगवा पञ चवमगगय णभकख आमधतलस ndash ldquoदवम णभकखव अधता पबबजजतन न सववतबबा कतम दव यो चाया कामस कामसखतल लकानयोगो हीनो गममो पोथज जवनको अनररयो अनतथसावहतो यो चाया अिवकलमथानयोगो दकखो अनररयो अनतथसावहतो एत खो णभकखव उभो अधत अनपगमम मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवतrdquo कतमा च सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावािा सममाकहमनतो सममाआजीवो सममावायामो सममासतत सममासमायि अया खो सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत इदा खो पन णभकखव दकख अररयसच चा ndash जावतवप दकखा जरावप दकखा बयाधधवप दकखो मरिममप दकखा अमपपयवह समपयोगो दकखो वपयवह ववपपयोगो दकखो यममपचछा न लभवत तममप दकखा ndash साखखिन पञ चपादानकखधधा दकखा इदा खो पन णभकखव दकखसमदय अररयसच चा ndash याया तणहा पोनोबभववका नजधदरागसहगता ततरततराणभनजधदनी सययलथदाndash कामतणहा भवतणहा ववभवतणहा इदा खो पन णभकखव दकखतनरोि अररयसच चा ndash यो तससायव तणहाय अससववरागवनरोधो चागो पदटवनससगगो मलि अनालयो इदा खो पन णभकखव दकखतनरोिगायमनी पदटपदा अररयसच चा ndash अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावाचा सममाकममधतो सममाआजीवो सममावायामो सममासवत सममासमाधध पञ चपादानकखधधा = रपपादानकखधधो वदनपादानकखधधो सञ ञपादानकखधधो सङखारपादानकखधधो ववञ ञािपादानकखधधो

40

इलसपतन धमगदाय ndash आजचया सारनाथ च परातन नाव

ववहरवत = ववहार करीत होत धमगदाय = मगवन आमधतलस = आमातरि कि बोिावि सववतबब = सोबत रहातात कतम = कोित काम = भौवतक इचछा कामसखतलिक = भौवतक तपती हीनो = वनकषठ नीच पोथज जवनको = हानीकारक वदनाजनक गममो = परापय उपिबध अनतथ = अनथष सावहतो = न यकत अनतथसावहतो = अनथषपिष अनयोग = साधना अनररय = असभय अररय = शरषठ अि = सवतः वकिमथ = किर अपादान = दर करि सययलथदा = या परमाि अशा परकार साखखिन = साकषपान उभो = उभय दोधही अधत = अधतरात अधतरी दरमयान उपगमम = जवळ जाि अनपगमम = सरळ जवळ जाि ञाि = जञान अणभसमबदध = सापिष जञानी चकखकरिी = (ददवय)दषटीदायी ञािकरिी = जािीव दिारा उपसमाय = सातोरपिष अणभञञाय = जािीव दिार समबोधाय = जञानदायी वनबबानाय = वनवाषिदायी कतमा = कोिता सययलथदा = पढीि परमाि तद अनसार असस = सापिष ववराग = वरागय चागो = तयाग पदटवनससगगो = पररतयाग वनरोध = समळ नाश मलि = मलकत अनािय = अनासलकत पाच सावदना सका धध = रप (दषय सावदना)

वदना (शारीरी सावदना) साजञा (मानलसक सावदना) सासकार (वनमीती सावदना) ववजञान (चतना सावदना) ह पाच सावदना सका धध

41

िहमिककपविनसि ndash मराठी अनवाद

एकदा भगवात वारािसी मध ऋरीपतन यथीि मगवनात रहात होत तथ भगवाताानी पाच णभकखाचया साघास आमावतरत कि (आणि ववचारि) ldquoणभकखनो सधयसताानी दोन गोषटीचया सोबतीत राह नय कोितया दोन गोषटी भौवतक इचछा भौवतक तपती जी वनकषटीपरामपतची वदनाजनक असभय व अनथषपिष असत आणि दसरी सवयाकिरपरामपत (आतमकिर) जी दःखद असभय व अनथषपिष असत महिन ह णभकख या दोहोचया अधतरा (मधयाचया) जवळन जािारा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

णभकख कोिता हा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक सकलप समयक वािा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक सतमतत समयक समायि हाच तो मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख जधमि ह दःखद वदधतव ह दःखद वयाधध ह दःख मतय ह दःख अवपरयाशी सायोग ह दःख वपरयाचा ववयोग ह दःख जयाची अपकषा आह त परापत नसि ह दःख साकषपान पाच अपादान सका ध दःख

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखािी उतपलि ही िािसा - पनभषवाची सनह-सोबतीची यथ-तथ आनाददत करिारी साकषपान ndash तपतीची िािसा भौवतकाची िािसा अणभभौवतकाची िािसा

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखाि तनराकरि िािसपासन सापिष वरागय (िािसचा) समळ नाश तयाग (िािसपासन) मलकत आणि अनासलकत

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख तनराकरिािा मागा हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक साकलप समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक समवत समयक समाधध

42

वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ मागीि पाठातीि वाकयात आपि नाम आणि सवषनाम या परकारातीि शबदात होिार बदि पावहि याच वाकयात वकरया साागिार ज शबद (धात वकरयापद) आि होत तयातही कााही बदि झालयाच पावहि आह या बदिाच ववसतत वववचन आपि या पाठात पाह

कोितयाही वकरयबददि आपि जवहा बोितो तवहा १ ती वकरया होऊन घडन गििी असत २ ती वकरया होत घडत असत ककिवा ३ ती वकरया घडिार असत

जवहा वकरया घडन गििी असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भतकाळ महिजच तहययिनीकािो (अततत काि) असतो जवहा वकरया घडत असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात वतषमानकाळ महिजच पचिपननकािो (विमान काि) असतो जवहा वकरया घडिार असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो (अनागत काि) असतो या तीनही काळात धात वकरयापदािा परतयय (परसतसपद) िावि जात ह परससपद जस काळानरप वगळ असत तसच त वकरया करिाऱया कतयाषचया वचनावर (एकवचन बहवचन) आणि परर (परथम वदवतीय ततीय) अविाबन असत वतषमानकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

वतामानकाळ ndash पचिपननकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो धम म

मतजझमपररसो लस थ

पठमपररसो वत अमधत

या परससपदााना जोडन तयार होिारी कााही धाताची वतषमान काळाची (पचपननकािो) वकरयापदााचा अभयास आपि या पढीि पानाामधन करिार आहोत

43

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अनसमअममह असम अमह

मतजझमपररसो अलस अतथ

पठमपररसो अततथ समधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीधम बरधम बरवीम बरम

मतजझमपररसो बरवीलस बरलस बरवीथ बरथ

पठमपररसो बरवीवत बरवत (आह) बरवमधत (आह)

स ndash ऐकि एकवचन बहवचन

उिमपररसो सिोधम सिाधम सिोम सिाम

मतजझमपररसो सिोलस सिालस सिोथ सिाथ

पठमपररसो सिोवत सिावत सिमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो करोधम करोम

मतजझमपररसो करोलस करोथ

पठमपररसो करोवत करोमधत कबबमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तनोधम तनोम

मतजझमपररसो तनोलस तनोथ

पठमपररसो तनोवत तनोमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पससाधम पससाम

मतजझमपररसो पससलस पससथ

पठमपररसो पससवत पससमधत

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

31

पञञा (आकाराधत नसतरसििग) परजञा

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पञञा पञञा पञञायो दवतया पञा पञञा पञञायो तवतया पञञाय पञञावह पञञाणभ

चततथी पञञाय पञञाना पञचमी पञञाय पञञावह पञञाणभ

छटठी पञञाय पञञाना सिमी पञञाय पञञाया पञञास

आिपन पञञ पञञा पञञायो

पाणि (इकाराधत पतलिाग) हात

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा पाणि पािी पाियो दवतया पाणिि पािी पाियो तवतया पाणिना पािीही पािीणभ

चततथी पाणिनो पाणिसस पािीना पञचमी पाणिना पाणिमहा पाणिसमा पािीही पािीणभ

छटठी पाणिनो पाणिसस पािीना सिमी पाणिममह पाणिनसम पाणिस पािीस

आिपन पाणि पािी पाणि पाियो

32

बोधध (इकाराधत नसतरसििग) जञान बदधी

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा बोधध बोधी बोधधयो बोधयो दवतया बोमधि बोधी बोधधयो बोधयो तवतया बोधधया बोधया बोधीवह बोधीणभ चततथी बोधधया बोधया बोधीना पञचमी बोधधया बोधया बोधीही बोधीणभ

छटठी बोधधया बोधया बोधीना सिमी बोधधया बोधया बोधया

बोमधि बोधो बोधधया बोधीस बोधधस

आिपन बोधध बोधी बोधधयो बोधयो

णभकख (उकाराधत पतलिाग) णभकष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा णभकख णभकख णभकखवो दवतया णभकखा णभकख णभकखवो तवतया णभकखना णभकखवह णभकखणभ

चततथी णभकखनो णभकखसस णभकखना पञचमी णभकखना णभकखसमा णभकखमहा णभकखवह णभकखणभ

छटठी णभकखनो णभकखसस णभकखना सिमी णभकखनसमा णभकखममह णभकखस णभकखस

आिपन णभकख णभकख णभकखव णभकखवो

33

वपत (उकाराधत पतलिाग) वपता

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा वपता वपतरो दवतया वपतरा वपतर वपतरो तवतया वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

चततथी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना पञचमी वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

छटठी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना सिमी वपतरर वपतरस वपतस वपतस

आिपन वपत वपता वपतरो

अमह (सवषनाम) मी ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा अहा मया असमा अमह नो दवतया मा ममा अमहा अमहाका अमह नो तवतया मया म अमहवह अमहणभ नो चततथी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो पञचमी मया अमहवह अमहणभ

छटठी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो सिमी मवय असमास अमहस

आिपन - - - - - -

34

तमह (सवषनाम) त

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा तवा तवा तमह वो दवतया ता तवा तवा तवा तमहा तमहाका तमह वो तवतया तवया तया त तमहवह तमहणभ वो चततथी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो पञचमी तवया तया तवमहा तमहवह तमहणभ

छटठी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो सिमी तववय तवय तमहस

आिपन - - - - - -

ता (पतलिाग)(सवषनाम) तो ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सो सयो ता ना (नपसक) त न तावन नावन

दवतया ता ना ता ना त न तावन नावन

तवतया तन नन तवह नवह तणभ नणभ

चततथी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना पञचमी तमहा अमहा नमहा तसमा तवह नवह तणभ नणभ

छटठी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना सिमी तममह अममह नममह तनसमा ननसमा अनसमा तस नस

आिपन - - - - - -

35

(सतरीसििग)(सवषनाम) ती

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सा सया ता ना तायो नायो दवतया ता ना ता ना तायो नायो तवतया ताय नाय तससा वतससा तावह नावह ताणभ नाणभ चततथी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा

वतससा तासा आसा तासाना

पञचमी ताय नाय तससा तावह नावह ताणभ नाणभ छटठी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा वतससा तासा आसा तासाना

सिमी वतससा तससा अससा ताया तससा वतससा तास आिपन - - - - - -

सबब (पतलिाग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबो सबबा (नपसक) सबब सबब सबबवन

दवतया सबबा सबबा सबब सबब सबबवन

तवतया सबबन सबबवह सबबणभ चततथी सबबसस सबबसाना पञचमी सबबमहा सबबसमा सबबवह सबबणभ

छटठी सबबसस सबबसा सबबसाना सिमी सबबममह सबबनसम सबबस

आिपन सबब सबबा सबब सबबवन सबब सबब सबबवन

36

सबब (सतरीसििग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबा सबबा सबबायो दवतया सबबा सबबा सबबायो तवतया सबबाय सबबावह सबबाणभ चततथी सबबससा सबबाय सबबासा सबबासाना पञचमी सबबाय सबबावह सबबाणभ

छटठी सबबसा सबबाय सबबासा सबबासाना सिमी सबबससा सबबाया सबबास

आिपन सबब सबबा सबबायो

ककि (पतलिाग)(सवषनाम) कोि ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा को ककि का (नपसक) क क कावन

दवतया का ककि का क क कावन

तवतया कन कवह कणभ चततथी कसस वकसस कसा कसाना पञचमी कमहा कसमा वकसमा कवह कणभ

छटठी कसस वकसस कसा कसाना सिमी कममह वकममह कनसम वकनसमा कस

आिपन - - - - - -

37

ककि (सतरीसििग)(सवषनाम) कोि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा का का कायो दवतया का का कायो तवतया काय कावह काणभ चततथी कससा काय कासा कासाना पञचमी काय कावह काणभ

छटठी कससा काय कासा कासाना सिमी कससा काया कास

आिपन - - - - - -

एत (पतलिाग)(सवषनाम) हा ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसो एता (नपसक)

एत एत एतावन

दवतया एता एना एता एत एन एत एतावन

तवतया एतन एतवह एतणभ चततथी एतसस एतसा एतसाना पञचमी एतमहा एतसमा एतवह एतणभ

छटठी एतसस एतसा एतसाना सिमी एतममह एतनसम एतस

आिपन - - - - - -

38

एत (सतरीसििग)(सवषनाम) ही

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसा एता एतायो दवतया एता एता एतायो तवतया एताय एतावह एताणभ चततथी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना पञचमी एताय एतावह एताणभ

छटठी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना सिमी एवतससा एतससा एतासा एतास

आिपन - - - - - -

ककि (त कोि) सबब (त सवष) एत (ह) ही नपसकसििगी सवषनामााची रप पठमा आणि दवतया ववभिी मध वगळी असतात तवतया त सिमी पयात या सवषनामााची रप पतलिागी सवषनामाासारखीच असतात पालि भारत खालिि परमाि सवषनाम आहत अमह = मी तमह = त अञञ = अधय पबब = पवष दतकखन = दणकषि उिर = उिर एक = एक अपर = पणशचम ता (सो सा ता) = तो ती त एत (एसो एता एता) = हा ही ह इम (अया अया इदा) = हा ही ह ककि (को का ककि) = तो कोि ती कोि त कोि सबब (सबबो सबबा सबबा) = त सवष तया सवष त सवष

39

िहमिक कपविनसि सिवपटक ndash सायिवनकायो - महावगगो १२ सचचसायि २ धममचककपविनवगगो

एका समया भगवा बारािलसया ववहरवत इलसपतन धमगदाय ततर खो भगवा पञ चवमगगय णभकख आमधतलस ndash ldquoदवम णभकखव अधता पबबजजतन न सववतबबा कतम दव यो चाया कामस कामसखतल लकानयोगो हीनो गममो पोथज जवनको अनररयो अनतथसावहतो यो चाया अिवकलमथानयोगो दकखो अनररयो अनतथसावहतो एत खो णभकखव उभो अधत अनपगमम मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवतrdquo कतमा च सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावािा सममाकहमनतो सममाआजीवो सममावायामो सममासतत सममासमायि अया खो सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत इदा खो पन णभकखव दकख अररयसच चा ndash जावतवप दकखा जरावप दकखा बयाधधवप दकखो मरिममप दकखा अमपपयवह समपयोगो दकखो वपयवह ववपपयोगो दकखो यममपचछा न लभवत तममप दकखा ndash साखखिन पञ चपादानकखधधा दकखा इदा खो पन णभकखव दकखसमदय अररयसच चा ndash याया तणहा पोनोबभववका नजधदरागसहगता ततरततराणभनजधदनी सययलथदाndash कामतणहा भवतणहा ववभवतणहा इदा खो पन णभकखव दकखतनरोि अररयसच चा ndash यो तससायव तणहाय अससववरागवनरोधो चागो पदटवनससगगो मलि अनालयो इदा खो पन णभकखव दकखतनरोिगायमनी पदटपदा अररयसच चा ndash अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावाचा सममाकममधतो सममाआजीवो सममावायामो सममासवत सममासमाधध पञ चपादानकखधधा = रपपादानकखधधो वदनपादानकखधधो सञ ञपादानकखधधो सङखारपादानकखधधो ववञ ञािपादानकखधधो

40

इलसपतन धमगदाय ndash आजचया सारनाथ च परातन नाव

ववहरवत = ववहार करीत होत धमगदाय = मगवन आमधतलस = आमातरि कि बोिावि सववतबब = सोबत रहातात कतम = कोित काम = भौवतक इचछा कामसखतलिक = भौवतक तपती हीनो = वनकषठ नीच पोथज जवनको = हानीकारक वदनाजनक गममो = परापय उपिबध अनतथ = अनथष सावहतो = न यकत अनतथसावहतो = अनथषपिष अनयोग = साधना अनररय = असभय अररय = शरषठ अि = सवतः वकिमथ = किर अपादान = दर करि सययलथदा = या परमाि अशा परकार साखखिन = साकषपान उभो = उभय दोधही अधत = अधतरात अधतरी दरमयान उपगमम = जवळ जाि अनपगमम = सरळ जवळ जाि ञाि = जञान अणभसमबदध = सापिष जञानी चकखकरिी = (ददवय)दषटीदायी ञािकरिी = जािीव दिारा उपसमाय = सातोरपिष अणभञञाय = जािीव दिार समबोधाय = जञानदायी वनबबानाय = वनवाषिदायी कतमा = कोिता सययलथदा = पढीि परमाि तद अनसार असस = सापिष ववराग = वरागय चागो = तयाग पदटवनससगगो = पररतयाग वनरोध = समळ नाश मलि = मलकत अनािय = अनासलकत पाच सावदना सका धध = रप (दषय सावदना)

वदना (शारीरी सावदना) साजञा (मानलसक सावदना) सासकार (वनमीती सावदना) ववजञान (चतना सावदना) ह पाच सावदना सका धध

41

िहमिककपविनसि ndash मराठी अनवाद

एकदा भगवात वारािसी मध ऋरीपतन यथीि मगवनात रहात होत तथ भगवाताानी पाच णभकखाचया साघास आमावतरत कि (आणि ववचारि) ldquoणभकखनो सधयसताानी दोन गोषटीचया सोबतीत राह नय कोितया दोन गोषटी भौवतक इचछा भौवतक तपती जी वनकषटीपरामपतची वदनाजनक असभय व अनथषपिष असत आणि दसरी सवयाकिरपरामपत (आतमकिर) जी दःखद असभय व अनथषपिष असत महिन ह णभकख या दोहोचया अधतरा (मधयाचया) जवळन जािारा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

णभकख कोिता हा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक सकलप समयक वािा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक सतमतत समयक समायि हाच तो मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख जधमि ह दःखद वदधतव ह दःखद वयाधध ह दःख मतय ह दःख अवपरयाशी सायोग ह दःख वपरयाचा ववयोग ह दःख जयाची अपकषा आह त परापत नसि ह दःख साकषपान पाच अपादान सका ध दःख

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखािी उतपलि ही िािसा - पनभषवाची सनह-सोबतीची यथ-तथ आनाददत करिारी साकषपान ndash तपतीची िािसा भौवतकाची िािसा अणभभौवतकाची िािसा

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखाि तनराकरि िािसपासन सापिष वरागय (िािसचा) समळ नाश तयाग (िािसपासन) मलकत आणि अनासलकत

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख तनराकरिािा मागा हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक साकलप समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक समवत समयक समाधध

42

वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ मागीि पाठातीि वाकयात आपि नाम आणि सवषनाम या परकारातीि शबदात होिार बदि पावहि याच वाकयात वकरया साागिार ज शबद (धात वकरयापद) आि होत तयातही कााही बदि झालयाच पावहि आह या बदिाच ववसतत वववचन आपि या पाठात पाह

कोितयाही वकरयबददि आपि जवहा बोितो तवहा १ ती वकरया होऊन घडन गििी असत २ ती वकरया होत घडत असत ककिवा ३ ती वकरया घडिार असत

जवहा वकरया घडन गििी असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भतकाळ महिजच तहययिनीकािो (अततत काि) असतो जवहा वकरया घडत असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात वतषमानकाळ महिजच पचिपननकािो (विमान काि) असतो जवहा वकरया घडिार असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो (अनागत काि) असतो या तीनही काळात धात वकरयापदािा परतयय (परसतसपद) िावि जात ह परससपद जस काळानरप वगळ असत तसच त वकरया करिाऱया कतयाषचया वचनावर (एकवचन बहवचन) आणि परर (परथम वदवतीय ततीय) अविाबन असत वतषमानकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

वतामानकाळ ndash पचिपननकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो धम म

मतजझमपररसो लस थ

पठमपररसो वत अमधत

या परससपदााना जोडन तयार होिारी कााही धाताची वतषमान काळाची (पचपननकािो) वकरयापदााचा अभयास आपि या पढीि पानाामधन करिार आहोत

43

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अनसमअममह असम अमह

मतजझमपररसो अलस अतथ

पठमपररसो अततथ समधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीधम बरधम बरवीम बरम

मतजझमपररसो बरवीलस बरलस बरवीथ बरथ

पठमपररसो बरवीवत बरवत (आह) बरवमधत (आह)

स ndash ऐकि एकवचन बहवचन

उिमपररसो सिोधम सिाधम सिोम सिाम

मतजझमपररसो सिोलस सिालस सिोथ सिाथ

पठमपररसो सिोवत सिावत सिमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो करोधम करोम

मतजझमपररसो करोलस करोथ

पठमपररसो करोवत करोमधत कबबमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तनोधम तनोम

मतजझमपररसो तनोलस तनोथ

पठमपररसो तनोवत तनोमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पससाधम पससाम

मतजझमपररसो पससलस पससथ

पठमपररसो पससवत पससमधत

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

32

बोधध (इकाराधत नसतरसििग) जञान बदधी

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा बोधध बोधी बोधधयो बोधयो दवतया बोमधि बोधी बोधधयो बोधयो तवतया बोधधया बोधया बोधीवह बोधीणभ चततथी बोधधया बोधया बोधीना पञचमी बोधधया बोधया बोधीही बोधीणभ

छटठी बोधधया बोधया बोधीना सिमी बोधधया बोधया बोधया

बोमधि बोधो बोधधया बोधीस बोधधस

आिपन बोधध बोधी बोधधयो बोधयो

णभकख (उकाराधत पतलिाग) णभकष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा णभकख णभकख णभकखवो दवतया णभकखा णभकख णभकखवो तवतया णभकखना णभकखवह णभकखणभ

चततथी णभकखनो णभकखसस णभकखना पञचमी णभकखना णभकखसमा णभकखमहा णभकखवह णभकखणभ

छटठी णभकखनो णभकखसस णभकखना सिमी णभकखनसमा णभकखममह णभकखस णभकखस

आिपन णभकख णभकख णभकखव णभकखवो

33

वपत (उकाराधत पतलिाग) वपता

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा वपता वपतरो दवतया वपतरा वपतर वपतरो तवतया वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

चततथी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना पञचमी वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

छटठी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना सिमी वपतरर वपतरस वपतस वपतस

आिपन वपत वपता वपतरो

अमह (सवषनाम) मी ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा अहा मया असमा अमह नो दवतया मा ममा अमहा अमहाका अमह नो तवतया मया म अमहवह अमहणभ नो चततथी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो पञचमी मया अमहवह अमहणभ

छटठी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो सिमी मवय असमास अमहस

आिपन - - - - - -

34

तमह (सवषनाम) त

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा तवा तवा तमह वो दवतया ता तवा तवा तवा तमहा तमहाका तमह वो तवतया तवया तया त तमहवह तमहणभ वो चततथी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो पञचमी तवया तया तवमहा तमहवह तमहणभ

छटठी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो सिमी तववय तवय तमहस

आिपन - - - - - -

ता (पतलिाग)(सवषनाम) तो ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सो सयो ता ना (नपसक) त न तावन नावन

दवतया ता ना ता ना त न तावन नावन

तवतया तन नन तवह नवह तणभ नणभ

चततथी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना पञचमी तमहा अमहा नमहा तसमा तवह नवह तणभ नणभ

छटठी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना सिमी तममह अममह नममह तनसमा ननसमा अनसमा तस नस

आिपन - - - - - -

35

(सतरीसििग)(सवषनाम) ती

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सा सया ता ना तायो नायो दवतया ता ना ता ना तायो नायो तवतया ताय नाय तससा वतससा तावह नावह ताणभ नाणभ चततथी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा

वतससा तासा आसा तासाना

पञचमी ताय नाय तससा तावह नावह ताणभ नाणभ छटठी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा वतससा तासा आसा तासाना

सिमी वतससा तससा अससा ताया तससा वतससा तास आिपन - - - - - -

सबब (पतलिाग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबो सबबा (नपसक) सबब सबब सबबवन

दवतया सबबा सबबा सबब सबब सबबवन

तवतया सबबन सबबवह सबबणभ चततथी सबबसस सबबसाना पञचमी सबबमहा सबबसमा सबबवह सबबणभ

छटठी सबबसस सबबसा सबबसाना सिमी सबबममह सबबनसम सबबस

आिपन सबब सबबा सबब सबबवन सबब सबब सबबवन

36

सबब (सतरीसििग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबा सबबा सबबायो दवतया सबबा सबबा सबबायो तवतया सबबाय सबबावह सबबाणभ चततथी सबबससा सबबाय सबबासा सबबासाना पञचमी सबबाय सबबावह सबबाणभ

छटठी सबबसा सबबाय सबबासा सबबासाना सिमी सबबससा सबबाया सबबास

आिपन सबब सबबा सबबायो

ककि (पतलिाग)(सवषनाम) कोि ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा को ककि का (नपसक) क क कावन

दवतया का ककि का क क कावन

तवतया कन कवह कणभ चततथी कसस वकसस कसा कसाना पञचमी कमहा कसमा वकसमा कवह कणभ

छटठी कसस वकसस कसा कसाना सिमी कममह वकममह कनसम वकनसमा कस

आिपन - - - - - -

37

ककि (सतरीसििग)(सवषनाम) कोि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा का का कायो दवतया का का कायो तवतया काय कावह काणभ चततथी कससा काय कासा कासाना पञचमी काय कावह काणभ

छटठी कससा काय कासा कासाना सिमी कससा काया कास

आिपन - - - - - -

एत (पतलिाग)(सवषनाम) हा ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसो एता (नपसक)

एत एत एतावन

दवतया एता एना एता एत एन एत एतावन

तवतया एतन एतवह एतणभ चततथी एतसस एतसा एतसाना पञचमी एतमहा एतसमा एतवह एतणभ

छटठी एतसस एतसा एतसाना सिमी एतममह एतनसम एतस

आिपन - - - - - -

38

एत (सतरीसििग)(सवषनाम) ही

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसा एता एतायो दवतया एता एता एतायो तवतया एताय एतावह एताणभ चततथी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना पञचमी एताय एतावह एताणभ

छटठी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना सिमी एवतससा एतससा एतासा एतास

आिपन - - - - - -

ककि (त कोि) सबब (त सवष) एत (ह) ही नपसकसििगी सवषनामााची रप पठमा आणि दवतया ववभिी मध वगळी असतात तवतया त सिमी पयात या सवषनामााची रप पतलिागी सवषनामाासारखीच असतात पालि भारत खालिि परमाि सवषनाम आहत अमह = मी तमह = त अञञ = अधय पबब = पवष दतकखन = दणकषि उिर = उिर एक = एक अपर = पणशचम ता (सो सा ता) = तो ती त एत (एसो एता एता) = हा ही ह इम (अया अया इदा) = हा ही ह ककि (को का ककि) = तो कोि ती कोि त कोि सबब (सबबो सबबा सबबा) = त सवष तया सवष त सवष

39

िहमिक कपविनसि सिवपटक ndash सायिवनकायो - महावगगो १२ सचचसायि २ धममचककपविनवगगो

एका समया भगवा बारािलसया ववहरवत इलसपतन धमगदाय ततर खो भगवा पञ चवमगगय णभकख आमधतलस ndash ldquoदवम णभकखव अधता पबबजजतन न सववतबबा कतम दव यो चाया कामस कामसखतल लकानयोगो हीनो गममो पोथज जवनको अनररयो अनतथसावहतो यो चाया अिवकलमथानयोगो दकखो अनररयो अनतथसावहतो एत खो णभकखव उभो अधत अनपगमम मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवतrdquo कतमा च सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावािा सममाकहमनतो सममाआजीवो सममावायामो सममासतत सममासमायि अया खो सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत इदा खो पन णभकखव दकख अररयसच चा ndash जावतवप दकखा जरावप दकखा बयाधधवप दकखो मरिममप दकखा अमपपयवह समपयोगो दकखो वपयवह ववपपयोगो दकखो यममपचछा न लभवत तममप दकखा ndash साखखिन पञ चपादानकखधधा दकखा इदा खो पन णभकखव दकखसमदय अररयसच चा ndash याया तणहा पोनोबभववका नजधदरागसहगता ततरततराणभनजधदनी सययलथदाndash कामतणहा भवतणहा ववभवतणहा इदा खो पन णभकखव दकखतनरोि अररयसच चा ndash यो तससायव तणहाय अससववरागवनरोधो चागो पदटवनससगगो मलि अनालयो इदा खो पन णभकखव दकखतनरोिगायमनी पदटपदा अररयसच चा ndash अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावाचा सममाकममधतो सममाआजीवो सममावायामो सममासवत सममासमाधध पञ चपादानकखधधा = रपपादानकखधधो वदनपादानकखधधो सञ ञपादानकखधधो सङखारपादानकखधधो ववञ ञािपादानकखधधो

40

इलसपतन धमगदाय ndash आजचया सारनाथ च परातन नाव

ववहरवत = ववहार करीत होत धमगदाय = मगवन आमधतलस = आमातरि कि बोिावि सववतबब = सोबत रहातात कतम = कोित काम = भौवतक इचछा कामसखतलिक = भौवतक तपती हीनो = वनकषठ नीच पोथज जवनको = हानीकारक वदनाजनक गममो = परापय उपिबध अनतथ = अनथष सावहतो = न यकत अनतथसावहतो = अनथषपिष अनयोग = साधना अनररय = असभय अररय = शरषठ अि = सवतः वकिमथ = किर अपादान = दर करि सययलथदा = या परमाि अशा परकार साखखिन = साकषपान उभो = उभय दोधही अधत = अधतरात अधतरी दरमयान उपगमम = जवळ जाि अनपगमम = सरळ जवळ जाि ञाि = जञान अणभसमबदध = सापिष जञानी चकखकरिी = (ददवय)दषटीदायी ञािकरिी = जािीव दिारा उपसमाय = सातोरपिष अणभञञाय = जािीव दिार समबोधाय = जञानदायी वनबबानाय = वनवाषिदायी कतमा = कोिता सययलथदा = पढीि परमाि तद अनसार असस = सापिष ववराग = वरागय चागो = तयाग पदटवनससगगो = पररतयाग वनरोध = समळ नाश मलि = मलकत अनािय = अनासलकत पाच सावदना सका धध = रप (दषय सावदना)

वदना (शारीरी सावदना) साजञा (मानलसक सावदना) सासकार (वनमीती सावदना) ववजञान (चतना सावदना) ह पाच सावदना सका धध

41

िहमिककपविनसि ndash मराठी अनवाद

एकदा भगवात वारािसी मध ऋरीपतन यथीि मगवनात रहात होत तथ भगवाताानी पाच णभकखाचया साघास आमावतरत कि (आणि ववचारि) ldquoणभकखनो सधयसताानी दोन गोषटीचया सोबतीत राह नय कोितया दोन गोषटी भौवतक इचछा भौवतक तपती जी वनकषटीपरामपतची वदनाजनक असभय व अनथषपिष असत आणि दसरी सवयाकिरपरामपत (आतमकिर) जी दःखद असभय व अनथषपिष असत महिन ह णभकख या दोहोचया अधतरा (मधयाचया) जवळन जािारा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

णभकख कोिता हा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक सकलप समयक वािा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक सतमतत समयक समायि हाच तो मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख जधमि ह दःखद वदधतव ह दःखद वयाधध ह दःख मतय ह दःख अवपरयाशी सायोग ह दःख वपरयाचा ववयोग ह दःख जयाची अपकषा आह त परापत नसि ह दःख साकषपान पाच अपादान सका ध दःख

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखािी उतपलि ही िािसा - पनभषवाची सनह-सोबतीची यथ-तथ आनाददत करिारी साकषपान ndash तपतीची िािसा भौवतकाची िािसा अणभभौवतकाची िािसा

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखाि तनराकरि िािसपासन सापिष वरागय (िािसचा) समळ नाश तयाग (िािसपासन) मलकत आणि अनासलकत

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख तनराकरिािा मागा हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक साकलप समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक समवत समयक समाधध

42

वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ मागीि पाठातीि वाकयात आपि नाम आणि सवषनाम या परकारातीि शबदात होिार बदि पावहि याच वाकयात वकरया साागिार ज शबद (धात वकरयापद) आि होत तयातही कााही बदि झालयाच पावहि आह या बदिाच ववसतत वववचन आपि या पाठात पाह

कोितयाही वकरयबददि आपि जवहा बोितो तवहा १ ती वकरया होऊन घडन गििी असत २ ती वकरया होत घडत असत ककिवा ३ ती वकरया घडिार असत

जवहा वकरया घडन गििी असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भतकाळ महिजच तहययिनीकािो (अततत काि) असतो जवहा वकरया घडत असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात वतषमानकाळ महिजच पचिपननकािो (विमान काि) असतो जवहा वकरया घडिार असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो (अनागत काि) असतो या तीनही काळात धात वकरयापदािा परतयय (परसतसपद) िावि जात ह परससपद जस काळानरप वगळ असत तसच त वकरया करिाऱया कतयाषचया वचनावर (एकवचन बहवचन) आणि परर (परथम वदवतीय ततीय) अविाबन असत वतषमानकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

वतामानकाळ ndash पचिपननकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो धम म

मतजझमपररसो लस थ

पठमपररसो वत अमधत

या परससपदााना जोडन तयार होिारी कााही धाताची वतषमान काळाची (पचपननकािो) वकरयापदााचा अभयास आपि या पढीि पानाामधन करिार आहोत

43

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अनसमअममह असम अमह

मतजझमपररसो अलस अतथ

पठमपररसो अततथ समधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीधम बरधम बरवीम बरम

मतजझमपररसो बरवीलस बरलस बरवीथ बरथ

पठमपररसो बरवीवत बरवत (आह) बरवमधत (आह)

स ndash ऐकि एकवचन बहवचन

उिमपररसो सिोधम सिाधम सिोम सिाम

मतजझमपररसो सिोलस सिालस सिोथ सिाथ

पठमपररसो सिोवत सिावत सिमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो करोधम करोम

मतजझमपररसो करोलस करोथ

पठमपररसो करोवत करोमधत कबबमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तनोधम तनोम

मतजझमपररसो तनोलस तनोथ

पठमपररसो तनोवत तनोमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पससाधम पससाम

मतजझमपररसो पससलस पससथ

पठमपररसो पससवत पससमधत

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

33

वपत (उकाराधत पतलिाग) वपता

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा वपता वपतरो दवतया वपतरा वपतर वपतरो तवतया वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

चततथी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना पञचमी वपतरा वपतरवह वपतरणभ वपतवह वपतणभ

छटठी वपत वपतनो वपतसस वपतराना वपताना वपतना सिमी वपतरर वपतरस वपतस वपतस

आिपन वपत वपता वपतरो

अमह (सवषनाम) मी ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा अहा मया असमा अमह नो दवतया मा ममा अमहा अमहाका अमह नो तवतया मया म अमहवह अमहणभ नो चततथी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो पञचमी मया अमहवह अमहणभ

छटठी मम मयहा अमहा ममा म असमाका अमहाका अमहा अमह नो सिमी मवय असमास अमहस

आिपन - - - - - -

34

तमह (सवषनाम) त

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा तवा तवा तमह वो दवतया ता तवा तवा तवा तमहा तमहाका तमह वो तवतया तवया तया त तमहवह तमहणभ वो चततथी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो पञचमी तवया तया तवमहा तमहवह तमहणभ

छटठी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो सिमी तववय तवय तमहस

आिपन - - - - - -

ता (पतलिाग)(सवषनाम) तो ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सो सयो ता ना (नपसक) त न तावन नावन

दवतया ता ना ता ना त न तावन नावन

तवतया तन नन तवह नवह तणभ नणभ

चततथी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना पञचमी तमहा अमहा नमहा तसमा तवह नवह तणभ नणभ

छटठी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना सिमी तममह अममह नममह तनसमा ननसमा अनसमा तस नस

आिपन - - - - - -

35

(सतरीसििग)(सवषनाम) ती

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सा सया ता ना तायो नायो दवतया ता ना ता ना तायो नायो तवतया ताय नाय तससा वतससा तावह नावह ताणभ नाणभ चततथी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा

वतससा तासा आसा तासाना

पञचमी ताय नाय तससा तावह नावह ताणभ नाणभ छटठी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा वतससा तासा आसा तासाना

सिमी वतससा तससा अससा ताया तससा वतससा तास आिपन - - - - - -

सबब (पतलिाग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबो सबबा (नपसक) सबब सबब सबबवन

दवतया सबबा सबबा सबब सबब सबबवन

तवतया सबबन सबबवह सबबणभ चततथी सबबसस सबबसाना पञचमी सबबमहा सबबसमा सबबवह सबबणभ

छटठी सबबसस सबबसा सबबसाना सिमी सबबममह सबबनसम सबबस

आिपन सबब सबबा सबब सबबवन सबब सबब सबबवन

36

सबब (सतरीसििग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबा सबबा सबबायो दवतया सबबा सबबा सबबायो तवतया सबबाय सबबावह सबबाणभ चततथी सबबससा सबबाय सबबासा सबबासाना पञचमी सबबाय सबबावह सबबाणभ

छटठी सबबसा सबबाय सबबासा सबबासाना सिमी सबबससा सबबाया सबबास

आिपन सबब सबबा सबबायो

ककि (पतलिाग)(सवषनाम) कोि ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा को ककि का (नपसक) क क कावन

दवतया का ककि का क क कावन

तवतया कन कवह कणभ चततथी कसस वकसस कसा कसाना पञचमी कमहा कसमा वकसमा कवह कणभ

छटठी कसस वकसस कसा कसाना सिमी कममह वकममह कनसम वकनसमा कस

आिपन - - - - - -

37

ककि (सतरीसििग)(सवषनाम) कोि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा का का कायो दवतया का का कायो तवतया काय कावह काणभ चततथी कससा काय कासा कासाना पञचमी काय कावह काणभ

छटठी कससा काय कासा कासाना सिमी कससा काया कास

आिपन - - - - - -

एत (पतलिाग)(सवषनाम) हा ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसो एता (नपसक)

एत एत एतावन

दवतया एता एना एता एत एन एत एतावन

तवतया एतन एतवह एतणभ चततथी एतसस एतसा एतसाना पञचमी एतमहा एतसमा एतवह एतणभ

छटठी एतसस एतसा एतसाना सिमी एतममह एतनसम एतस

आिपन - - - - - -

38

एत (सतरीसििग)(सवषनाम) ही

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसा एता एतायो दवतया एता एता एतायो तवतया एताय एतावह एताणभ चततथी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना पञचमी एताय एतावह एताणभ

छटठी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना सिमी एवतससा एतससा एतासा एतास

आिपन - - - - - -

ककि (त कोि) सबब (त सवष) एत (ह) ही नपसकसििगी सवषनामााची रप पठमा आणि दवतया ववभिी मध वगळी असतात तवतया त सिमी पयात या सवषनामााची रप पतलिागी सवषनामाासारखीच असतात पालि भारत खालिि परमाि सवषनाम आहत अमह = मी तमह = त अञञ = अधय पबब = पवष दतकखन = दणकषि उिर = उिर एक = एक अपर = पणशचम ता (सो सा ता) = तो ती त एत (एसो एता एता) = हा ही ह इम (अया अया इदा) = हा ही ह ककि (को का ककि) = तो कोि ती कोि त कोि सबब (सबबो सबबा सबबा) = त सवष तया सवष त सवष

39

िहमिक कपविनसि सिवपटक ndash सायिवनकायो - महावगगो १२ सचचसायि २ धममचककपविनवगगो

एका समया भगवा बारािलसया ववहरवत इलसपतन धमगदाय ततर खो भगवा पञ चवमगगय णभकख आमधतलस ndash ldquoदवम णभकखव अधता पबबजजतन न सववतबबा कतम दव यो चाया कामस कामसखतल लकानयोगो हीनो गममो पोथज जवनको अनररयो अनतथसावहतो यो चाया अिवकलमथानयोगो दकखो अनररयो अनतथसावहतो एत खो णभकखव उभो अधत अनपगमम मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवतrdquo कतमा च सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावािा सममाकहमनतो सममाआजीवो सममावायामो सममासतत सममासमायि अया खो सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत इदा खो पन णभकखव दकख अररयसच चा ndash जावतवप दकखा जरावप दकखा बयाधधवप दकखो मरिममप दकखा अमपपयवह समपयोगो दकखो वपयवह ववपपयोगो दकखो यममपचछा न लभवत तममप दकखा ndash साखखिन पञ चपादानकखधधा दकखा इदा खो पन णभकखव दकखसमदय अररयसच चा ndash याया तणहा पोनोबभववका नजधदरागसहगता ततरततराणभनजधदनी सययलथदाndash कामतणहा भवतणहा ववभवतणहा इदा खो पन णभकखव दकखतनरोि अररयसच चा ndash यो तससायव तणहाय अससववरागवनरोधो चागो पदटवनससगगो मलि अनालयो इदा खो पन णभकखव दकखतनरोिगायमनी पदटपदा अररयसच चा ndash अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावाचा सममाकममधतो सममाआजीवो सममावायामो सममासवत सममासमाधध पञ चपादानकखधधा = रपपादानकखधधो वदनपादानकखधधो सञ ञपादानकखधधो सङखारपादानकखधधो ववञ ञािपादानकखधधो

40

इलसपतन धमगदाय ndash आजचया सारनाथ च परातन नाव

ववहरवत = ववहार करीत होत धमगदाय = मगवन आमधतलस = आमातरि कि बोिावि सववतबब = सोबत रहातात कतम = कोित काम = भौवतक इचछा कामसखतलिक = भौवतक तपती हीनो = वनकषठ नीच पोथज जवनको = हानीकारक वदनाजनक गममो = परापय उपिबध अनतथ = अनथष सावहतो = न यकत अनतथसावहतो = अनथषपिष अनयोग = साधना अनररय = असभय अररय = शरषठ अि = सवतः वकिमथ = किर अपादान = दर करि सययलथदा = या परमाि अशा परकार साखखिन = साकषपान उभो = उभय दोधही अधत = अधतरात अधतरी दरमयान उपगमम = जवळ जाि अनपगमम = सरळ जवळ जाि ञाि = जञान अणभसमबदध = सापिष जञानी चकखकरिी = (ददवय)दषटीदायी ञािकरिी = जािीव दिारा उपसमाय = सातोरपिष अणभञञाय = जािीव दिार समबोधाय = जञानदायी वनबबानाय = वनवाषिदायी कतमा = कोिता सययलथदा = पढीि परमाि तद अनसार असस = सापिष ववराग = वरागय चागो = तयाग पदटवनससगगो = पररतयाग वनरोध = समळ नाश मलि = मलकत अनािय = अनासलकत पाच सावदना सका धध = रप (दषय सावदना)

वदना (शारीरी सावदना) साजञा (मानलसक सावदना) सासकार (वनमीती सावदना) ववजञान (चतना सावदना) ह पाच सावदना सका धध

41

िहमिककपविनसि ndash मराठी अनवाद

एकदा भगवात वारािसी मध ऋरीपतन यथीि मगवनात रहात होत तथ भगवाताानी पाच णभकखाचया साघास आमावतरत कि (आणि ववचारि) ldquoणभकखनो सधयसताानी दोन गोषटीचया सोबतीत राह नय कोितया दोन गोषटी भौवतक इचछा भौवतक तपती जी वनकषटीपरामपतची वदनाजनक असभय व अनथषपिष असत आणि दसरी सवयाकिरपरामपत (आतमकिर) जी दःखद असभय व अनथषपिष असत महिन ह णभकख या दोहोचया अधतरा (मधयाचया) जवळन जािारा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

णभकख कोिता हा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक सकलप समयक वािा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक सतमतत समयक समायि हाच तो मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख जधमि ह दःखद वदधतव ह दःखद वयाधध ह दःख मतय ह दःख अवपरयाशी सायोग ह दःख वपरयाचा ववयोग ह दःख जयाची अपकषा आह त परापत नसि ह दःख साकषपान पाच अपादान सका ध दःख

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखािी उतपलि ही िािसा - पनभषवाची सनह-सोबतीची यथ-तथ आनाददत करिारी साकषपान ndash तपतीची िािसा भौवतकाची िािसा अणभभौवतकाची िािसा

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखाि तनराकरि िािसपासन सापिष वरागय (िािसचा) समळ नाश तयाग (िािसपासन) मलकत आणि अनासलकत

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख तनराकरिािा मागा हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक साकलप समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक समवत समयक समाधध

42

वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ मागीि पाठातीि वाकयात आपि नाम आणि सवषनाम या परकारातीि शबदात होिार बदि पावहि याच वाकयात वकरया साागिार ज शबद (धात वकरयापद) आि होत तयातही कााही बदि झालयाच पावहि आह या बदिाच ववसतत वववचन आपि या पाठात पाह

कोितयाही वकरयबददि आपि जवहा बोितो तवहा १ ती वकरया होऊन घडन गििी असत २ ती वकरया होत घडत असत ककिवा ३ ती वकरया घडिार असत

जवहा वकरया घडन गििी असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भतकाळ महिजच तहययिनीकािो (अततत काि) असतो जवहा वकरया घडत असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात वतषमानकाळ महिजच पचिपननकािो (विमान काि) असतो जवहा वकरया घडिार असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो (अनागत काि) असतो या तीनही काळात धात वकरयापदािा परतयय (परसतसपद) िावि जात ह परससपद जस काळानरप वगळ असत तसच त वकरया करिाऱया कतयाषचया वचनावर (एकवचन बहवचन) आणि परर (परथम वदवतीय ततीय) अविाबन असत वतषमानकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

वतामानकाळ ndash पचिपननकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो धम म

मतजझमपररसो लस थ

पठमपररसो वत अमधत

या परससपदााना जोडन तयार होिारी कााही धाताची वतषमान काळाची (पचपननकािो) वकरयापदााचा अभयास आपि या पढीि पानाामधन करिार आहोत

43

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अनसमअममह असम अमह

मतजझमपररसो अलस अतथ

पठमपररसो अततथ समधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीधम बरधम बरवीम बरम

मतजझमपररसो बरवीलस बरलस बरवीथ बरथ

पठमपररसो बरवीवत बरवत (आह) बरवमधत (आह)

स ndash ऐकि एकवचन बहवचन

उिमपररसो सिोधम सिाधम सिोम सिाम

मतजझमपररसो सिोलस सिालस सिोथ सिाथ

पठमपररसो सिोवत सिावत सिमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो करोधम करोम

मतजझमपररसो करोलस करोथ

पठमपररसो करोवत करोमधत कबबमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तनोधम तनोम

मतजझमपररसो तनोलस तनोथ

पठमपररसो तनोवत तनोमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पससाधम पससाम

मतजझमपररसो पससलस पससथ

पठमपररसो पससवत पससमधत

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

34

तमह (सवषनाम) त

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा तवा तवा तमह वो दवतया ता तवा तवा तवा तमहा तमहाका तमह वो तवतया तवया तया त तमहवह तमहणभ वो चततथी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो पञचमी तवया तया तवमहा तमहवह तमहणभ

छटठी तव तयहा तमहा त तमहाका तमह वो सिमी तववय तवय तमहस

आिपन - - - - - -

ता (पतलिाग)(सवषनाम) तो ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सो सयो ता ना (नपसक) त न तावन नावन

दवतया ता ना ता ना त न तावन नावन

तवतया तन नन तवह नवह तणभ नणभ

चततथी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना पञचमी तमहा अमहा नमहा तसमा तवह नवह तणभ नणभ

छटठी तसस नसस असस तसा नसा तसाना नसाना सिमी तममह अममह नममह तनसमा ननसमा अनसमा तस नस

आिपन - - - - - -

35

(सतरीसििग)(सवषनाम) ती

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सा सया ता ना तायो नायो दवतया ता ना ता ना तायो नायो तवतया ताय नाय तससा वतससा तावह नावह ताणभ नाणभ चततथी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा

वतससा तासा आसा तासाना

पञचमी ताय नाय तससा तावह नावह ताणभ नाणभ छटठी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा वतससा तासा आसा तासाना

सिमी वतससा तससा अससा ताया तससा वतससा तास आिपन - - - - - -

सबब (पतलिाग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबो सबबा (नपसक) सबब सबब सबबवन

दवतया सबबा सबबा सबब सबब सबबवन

तवतया सबबन सबबवह सबबणभ चततथी सबबसस सबबसाना पञचमी सबबमहा सबबसमा सबबवह सबबणभ

छटठी सबबसस सबबसा सबबसाना सिमी सबबममह सबबनसम सबबस

आिपन सबब सबबा सबब सबबवन सबब सबब सबबवन

36

सबब (सतरीसििग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबा सबबा सबबायो दवतया सबबा सबबा सबबायो तवतया सबबाय सबबावह सबबाणभ चततथी सबबससा सबबाय सबबासा सबबासाना पञचमी सबबाय सबबावह सबबाणभ

छटठी सबबसा सबबाय सबबासा सबबासाना सिमी सबबससा सबबाया सबबास

आिपन सबब सबबा सबबायो

ककि (पतलिाग)(सवषनाम) कोि ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा को ककि का (नपसक) क क कावन

दवतया का ककि का क क कावन

तवतया कन कवह कणभ चततथी कसस वकसस कसा कसाना पञचमी कमहा कसमा वकसमा कवह कणभ

छटठी कसस वकसस कसा कसाना सिमी कममह वकममह कनसम वकनसमा कस

आिपन - - - - - -

37

ककि (सतरीसििग)(सवषनाम) कोि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा का का कायो दवतया का का कायो तवतया काय कावह काणभ चततथी कससा काय कासा कासाना पञचमी काय कावह काणभ

छटठी कससा काय कासा कासाना सिमी कससा काया कास

आिपन - - - - - -

एत (पतलिाग)(सवषनाम) हा ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसो एता (नपसक)

एत एत एतावन

दवतया एता एना एता एत एन एत एतावन

तवतया एतन एतवह एतणभ चततथी एतसस एतसा एतसाना पञचमी एतमहा एतसमा एतवह एतणभ

छटठी एतसस एतसा एतसाना सिमी एतममह एतनसम एतस

आिपन - - - - - -

38

एत (सतरीसििग)(सवषनाम) ही

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसा एता एतायो दवतया एता एता एतायो तवतया एताय एतावह एताणभ चततथी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना पञचमी एताय एतावह एताणभ

छटठी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना सिमी एवतससा एतससा एतासा एतास

आिपन - - - - - -

ककि (त कोि) सबब (त सवष) एत (ह) ही नपसकसििगी सवषनामााची रप पठमा आणि दवतया ववभिी मध वगळी असतात तवतया त सिमी पयात या सवषनामााची रप पतलिागी सवषनामाासारखीच असतात पालि भारत खालिि परमाि सवषनाम आहत अमह = मी तमह = त अञञ = अधय पबब = पवष दतकखन = दणकषि उिर = उिर एक = एक अपर = पणशचम ता (सो सा ता) = तो ती त एत (एसो एता एता) = हा ही ह इम (अया अया इदा) = हा ही ह ककि (को का ककि) = तो कोि ती कोि त कोि सबब (सबबो सबबा सबबा) = त सवष तया सवष त सवष

39

िहमिक कपविनसि सिवपटक ndash सायिवनकायो - महावगगो १२ सचचसायि २ धममचककपविनवगगो

एका समया भगवा बारािलसया ववहरवत इलसपतन धमगदाय ततर खो भगवा पञ चवमगगय णभकख आमधतलस ndash ldquoदवम णभकखव अधता पबबजजतन न सववतबबा कतम दव यो चाया कामस कामसखतल लकानयोगो हीनो गममो पोथज जवनको अनररयो अनतथसावहतो यो चाया अिवकलमथानयोगो दकखो अनररयो अनतथसावहतो एत खो णभकखव उभो अधत अनपगमम मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवतrdquo कतमा च सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावािा सममाकहमनतो सममाआजीवो सममावायामो सममासतत सममासमायि अया खो सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत इदा खो पन णभकखव दकख अररयसच चा ndash जावतवप दकखा जरावप दकखा बयाधधवप दकखो मरिममप दकखा अमपपयवह समपयोगो दकखो वपयवह ववपपयोगो दकखो यममपचछा न लभवत तममप दकखा ndash साखखिन पञ चपादानकखधधा दकखा इदा खो पन णभकखव दकखसमदय अररयसच चा ndash याया तणहा पोनोबभववका नजधदरागसहगता ततरततराणभनजधदनी सययलथदाndash कामतणहा भवतणहा ववभवतणहा इदा खो पन णभकखव दकखतनरोि अररयसच चा ndash यो तससायव तणहाय अससववरागवनरोधो चागो पदटवनससगगो मलि अनालयो इदा खो पन णभकखव दकखतनरोिगायमनी पदटपदा अररयसच चा ndash अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावाचा सममाकममधतो सममाआजीवो सममावायामो सममासवत सममासमाधध पञ चपादानकखधधा = रपपादानकखधधो वदनपादानकखधधो सञ ञपादानकखधधो सङखारपादानकखधधो ववञ ञािपादानकखधधो

40

इलसपतन धमगदाय ndash आजचया सारनाथ च परातन नाव

ववहरवत = ववहार करीत होत धमगदाय = मगवन आमधतलस = आमातरि कि बोिावि सववतबब = सोबत रहातात कतम = कोित काम = भौवतक इचछा कामसखतलिक = भौवतक तपती हीनो = वनकषठ नीच पोथज जवनको = हानीकारक वदनाजनक गममो = परापय उपिबध अनतथ = अनथष सावहतो = न यकत अनतथसावहतो = अनथषपिष अनयोग = साधना अनररय = असभय अररय = शरषठ अि = सवतः वकिमथ = किर अपादान = दर करि सययलथदा = या परमाि अशा परकार साखखिन = साकषपान उभो = उभय दोधही अधत = अधतरात अधतरी दरमयान उपगमम = जवळ जाि अनपगमम = सरळ जवळ जाि ञाि = जञान अणभसमबदध = सापिष जञानी चकखकरिी = (ददवय)दषटीदायी ञािकरिी = जािीव दिारा उपसमाय = सातोरपिष अणभञञाय = जािीव दिार समबोधाय = जञानदायी वनबबानाय = वनवाषिदायी कतमा = कोिता सययलथदा = पढीि परमाि तद अनसार असस = सापिष ववराग = वरागय चागो = तयाग पदटवनससगगो = पररतयाग वनरोध = समळ नाश मलि = मलकत अनािय = अनासलकत पाच सावदना सका धध = रप (दषय सावदना)

वदना (शारीरी सावदना) साजञा (मानलसक सावदना) सासकार (वनमीती सावदना) ववजञान (चतना सावदना) ह पाच सावदना सका धध

41

िहमिककपविनसि ndash मराठी अनवाद

एकदा भगवात वारािसी मध ऋरीपतन यथीि मगवनात रहात होत तथ भगवाताानी पाच णभकखाचया साघास आमावतरत कि (आणि ववचारि) ldquoणभकखनो सधयसताानी दोन गोषटीचया सोबतीत राह नय कोितया दोन गोषटी भौवतक इचछा भौवतक तपती जी वनकषटीपरामपतची वदनाजनक असभय व अनथषपिष असत आणि दसरी सवयाकिरपरामपत (आतमकिर) जी दःखद असभय व अनथषपिष असत महिन ह णभकख या दोहोचया अधतरा (मधयाचया) जवळन जािारा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

णभकख कोिता हा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक सकलप समयक वािा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक सतमतत समयक समायि हाच तो मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख जधमि ह दःखद वदधतव ह दःखद वयाधध ह दःख मतय ह दःख अवपरयाशी सायोग ह दःख वपरयाचा ववयोग ह दःख जयाची अपकषा आह त परापत नसि ह दःख साकषपान पाच अपादान सका ध दःख

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखािी उतपलि ही िािसा - पनभषवाची सनह-सोबतीची यथ-तथ आनाददत करिारी साकषपान ndash तपतीची िािसा भौवतकाची िािसा अणभभौवतकाची िािसा

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखाि तनराकरि िािसपासन सापिष वरागय (िािसचा) समळ नाश तयाग (िािसपासन) मलकत आणि अनासलकत

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख तनराकरिािा मागा हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक साकलप समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक समवत समयक समाधध

42

वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ मागीि पाठातीि वाकयात आपि नाम आणि सवषनाम या परकारातीि शबदात होिार बदि पावहि याच वाकयात वकरया साागिार ज शबद (धात वकरयापद) आि होत तयातही कााही बदि झालयाच पावहि आह या बदिाच ववसतत वववचन आपि या पाठात पाह

कोितयाही वकरयबददि आपि जवहा बोितो तवहा १ ती वकरया होऊन घडन गििी असत २ ती वकरया होत घडत असत ककिवा ३ ती वकरया घडिार असत

जवहा वकरया घडन गििी असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भतकाळ महिजच तहययिनीकािो (अततत काि) असतो जवहा वकरया घडत असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात वतषमानकाळ महिजच पचिपननकािो (विमान काि) असतो जवहा वकरया घडिार असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो (अनागत काि) असतो या तीनही काळात धात वकरयापदािा परतयय (परसतसपद) िावि जात ह परससपद जस काळानरप वगळ असत तसच त वकरया करिाऱया कतयाषचया वचनावर (एकवचन बहवचन) आणि परर (परथम वदवतीय ततीय) अविाबन असत वतषमानकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

वतामानकाळ ndash पचिपननकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो धम म

मतजझमपररसो लस थ

पठमपररसो वत अमधत

या परससपदााना जोडन तयार होिारी कााही धाताची वतषमान काळाची (पचपननकािो) वकरयापदााचा अभयास आपि या पढीि पानाामधन करिार आहोत

43

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अनसमअममह असम अमह

मतजझमपररसो अलस अतथ

पठमपररसो अततथ समधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीधम बरधम बरवीम बरम

मतजझमपररसो बरवीलस बरलस बरवीथ बरथ

पठमपररसो बरवीवत बरवत (आह) बरवमधत (आह)

स ndash ऐकि एकवचन बहवचन

उिमपररसो सिोधम सिाधम सिोम सिाम

मतजझमपररसो सिोलस सिालस सिोथ सिाथ

पठमपररसो सिोवत सिावत सिमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो करोधम करोम

मतजझमपररसो करोलस करोथ

पठमपररसो करोवत करोमधत कबबमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तनोधम तनोम

मतजझमपररसो तनोलस तनोथ

पठमपररसो तनोवत तनोमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पससाधम पससाम

मतजझमपररसो पससलस पससथ

पठमपररसो पससवत पससमधत

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

35

(सतरीसििग)(सवषनाम) ती

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सा सया ता ना तायो नायो दवतया ता ना ता ना तायो नायो तवतया ताय नाय तससा वतससा तावह नावह ताणभ नाणभ चततथी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा

वतससा तासा आसा तासाना

पञचमी ताय नाय तससा तावह नावह ताणभ नाणभ छटठी वतससाय तससाय अससाय ताय तससा वतससा तासा आसा तासाना

सिमी वतससा तससा अससा ताया तससा वतससा तास आिपन - - - - - -

सबब (पतलिाग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबो सबबा (नपसक) सबब सबब सबबवन

दवतया सबबा सबबा सबब सबब सबबवन

तवतया सबबन सबबवह सबबणभ चततथी सबबसस सबबसाना पञचमी सबबमहा सबबसमा सबबवह सबबणभ

छटठी सबबसस सबबसा सबबसाना सिमी सबबममह सबबनसम सबबस

आिपन सबब सबबा सबब सबबवन सबब सबब सबबवन

36

सबब (सतरीसििग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबा सबबा सबबायो दवतया सबबा सबबा सबबायो तवतया सबबाय सबबावह सबबाणभ चततथी सबबससा सबबाय सबबासा सबबासाना पञचमी सबबाय सबबावह सबबाणभ

छटठी सबबसा सबबाय सबबासा सबबासाना सिमी सबबससा सबबाया सबबास

आिपन सबब सबबा सबबायो

ककि (पतलिाग)(सवषनाम) कोि ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा को ककि का (नपसक) क क कावन

दवतया का ककि का क क कावन

तवतया कन कवह कणभ चततथी कसस वकसस कसा कसाना पञचमी कमहा कसमा वकसमा कवह कणभ

छटठी कसस वकसस कसा कसाना सिमी कममह वकममह कनसम वकनसमा कस

आिपन - - - - - -

37

ककि (सतरीसििग)(सवषनाम) कोि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा का का कायो दवतया का का कायो तवतया काय कावह काणभ चततथी कससा काय कासा कासाना पञचमी काय कावह काणभ

छटठी कससा काय कासा कासाना सिमी कससा काया कास

आिपन - - - - - -

एत (पतलिाग)(सवषनाम) हा ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसो एता (नपसक)

एत एत एतावन

दवतया एता एना एता एत एन एत एतावन

तवतया एतन एतवह एतणभ चततथी एतसस एतसा एतसाना पञचमी एतमहा एतसमा एतवह एतणभ

छटठी एतसस एतसा एतसाना सिमी एतममह एतनसम एतस

आिपन - - - - - -

38

एत (सतरीसििग)(सवषनाम) ही

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसा एता एतायो दवतया एता एता एतायो तवतया एताय एतावह एताणभ चततथी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना पञचमी एताय एतावह एताणभ

छटठी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना सिमी एवतससा एतससा एतासा एतास

आिपन - - - - - -

ककि (त कोि) सबब (त सवष) एत (ह) ही नपसकसििगी सवषनामााची रप पठमा आणि दवतया ववभिी मध वगळी असतात तवतया त सिमी पयात या सवषनामााची रप पतलिागी सवषनामाासारखीच असतात पालि भारत खालिि परमाि सवषनाम आहत अमह = मी तमह = त अञञ = अधय पबब = पवष दतकखन = दणकषि उिर = उिर एक = एक अपर = पणशचम ता (सो सा ता) = तो ती त एत (एसो एता एता) = हा ही ह इम (अया अया इदा) = हा ही ह ककि (को का ककि) = तो कोि ती कोि त कोि सबब (सबबो सबबा सबबा) = त सवष तया सवष त सवष

39

िहमिक कपविनसि सिवपटक ndash सायिवनकायो - महावगगो १२ सचचसायि २ धममचककपविनवगगो

एका समया भगवा बारािलसया ववहरवत इलसपतन धमगदाय ततर खो भगवा पञ चवमगगय णभकख आमधतलस ndash ldquoदवम णभकखव अधता पबबजजतन न सववतबबा कतम दव यो चाया कामस कामसखतल लकानयोगो हीनो गममो पोथज जवनको अनररयो अनतथसावहतो यो चाया अिवकलमथानयोगो दकखो अनररयो अनतथसावहतो एत खो णभकखव उभो अधत अनपगमम मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवतrdquo कतमा च सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावािा सममाकहमनतो सममाआजीवो सममावायामो सममासतत सममासमायि अया खो सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत इदा खो पन णभकखव दकख अररयसच चा ndash जावतवप दकखा जरावप दकखा बयाधधवप दकखो मरिममप दकखा अमपपयवह समपयोगो दकखो वपयवह ववपपयोगो दकखो यममपचछा न लभवत तममप दकखा ndash साखखिन पञ चपादानकखधधा दकखा इदा खो पन णभकखव दकखसमदय अररयसच चा ndash याया तणहा पोनोबभववका नजधदरागसहगता ततरततराणभनजधदनी सययलथदाndash कामतणहा भवतणहा ववभवतणहा इदा खो पन णभकखव दकखतनरोि अररयसच चा ndash यो तससायव तणहाय अससववरागवनरोधो चागो पदटवनससगगो मलि अनालयो इदा खो पन णभकखव दकखतनरोिगायमनी पदटपदा अररयसच चा ndash अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावाचा सममाकममधतो सममाआजीवो सममावायामो सममासवत सममासमाधध पञ चपादानकखधधा = रपपादानकखधधो वदनपादानकखधधो सञ ञपादानकखधधो सङखारपादानकखधधो ववञ ञािपादानकखधधो

40

इलसपतन धमगदाय ndash आजचया सारनाथ च परातन नाव

ववहरवत = ववहार करीत होत धमगदाय = मगवन आमधतलस = आमातरि कि बोिावि सववतबब = सोबत रहातात कतम = कोित काम = भौवतक इचछा कामसखतलिक = भौवतक तपती हीनो = वनकषठ नीच पोथज जवनको = हानीकारक वदनाजनक गममो = परापय उपिबध अनतथ = अनथष सावहतो = न यकत अनतथसावहतो = अनथषपिष अनयोग = साधना अनररय = असभय अररय = शरषठ अि = सवतः वकिमथ = किर अपादान = दर करि सययलथदा = या परमाि अशा परकार साखखिन = साकषपान उभो = उभय दोधही अधत = अधतरात अधतरी दरमयान उपगमम = जवळ जाि अनपगमम = सरळ जवळ जाि ञाि = जञान अणभसमबदध = सापिष जञानी चकखकरिी = (ददवय)दषटीदायी ञािकरिी = जािीव दिारा उपसमाय = सातोरपिष अणभञञाय = जािीव दिार समबोधाय = जञानदायी वनबबानाय = वनवाषिदायी कतमा = कोिता सययलथदा = पढीि परमाि तद अनसार असस = सापिष ववराग = वरागय चागो = तयाग पदटवनससगगो = पररतयाग वनरोध = समळ नाश मलि = मलकत अनािय = अनासलकत पाच सावदना सका धध = रप (दषय सावदना)

वदना (शारीरी सावदना) साजञा (मानलसक सावदना) सासकार (वनमीती सावदना) ववजञान (चतना सावदना) ह पाच सावदना सका धध

41

िहमिककपविनसि ndash मराठी अनवाद

एकदा भगवात वारािसी मध ऋरीपतन यथीि मगवनात रहात होत तथ भगवाताानी पाच णभकखाचया साघास आमावतरत कि (आणि ववचारि) ldquoणभकखनो सधयसताानी दोन गोषटीचया सोबतीत राह नय कोितया दोन गोषटी भौवतक इचछा भौवतक तपती जी वनकषटीपरामपतची वदनाजनक असभय व अनथषपिष असत आणि दसरी सवयाकिरपरामपत (आतमकिर) जी दःखद असभय व अनथषपिष असत महिन ह णभकख या दोहोचया अधतरा (मधयाचया) जवळन जािारा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

णभकख कोिता हा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक सकलप समयक वािा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक सतमतत समयक समायि हाच तो मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख जधमि ह दःखद वदधतव ह दःखद वयाधध ह दःख मतय ह दःख अवपरयाशी सायोग ह दःख वपरयाचा ववयोग ह दःख जयाची अपकषा आह त परापत नसि ह दःख साकषपान पाच अपादान सका ध दःख

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखािी उतपलि ही िािसा - पनभषवाची सनह-सोबतीची यथ-तथ आनाददत करिारी साकषपान ndash तपतीची िािसा भौवतकाची िािसा अणभभौवतकाची िािसा

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखाि तनराकरि िािसपासन सापिष वरागय (िािसचा) समळ नाश तयाग (िािसपासन) मलकत आणि अनासलकत

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख तनराकरिािा मागा हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक साकलप समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक समवत समयक समाधध

42

वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ मागीि पाठातीि वाकयात आपि नाम आणि सवषनाम या परकारातीि शबदात होिार बदि पावहि याच वाकयात वकरया साागिार ज शबद (धात वकरयापद) आि होत तयातही कााही बदि झालयाच पावहि आह या बदिाच ववसतत वववचन आपि या पाठात पाह

कोितयाही वकरयबददि आपि जवहा बोितो तवहा १ ती वकरया होऊन घडन गििी असत २ ती वकरया होत घडत असत ककिवा ३ ती वकरया घडिार असत

जवहा वकरया घडन गििी असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भतकाळ महिजच तहययिनीकािो (अततत काि) असतो जवहा वकरया घडत असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात वतषमानकाळ महिजच पचिपननकािो (विमान काि) असतो जवहा वकरया घडिार असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो (अनागत काि) असतो या तीनही काळात धात वकरयापदािा परतयय (परसतसपद) िावि जात ह परससपद जस काळानरप वगळ असत तसच त वकरया करिाऱया कतयाषचया वचनावर (एकवचन बहवचन) आणि परर (परथम वदवतीय ततीय) अविाबन असत वतषमानकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

वतामानकाळ ndash पचिपननकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो धम म

मतजझमपररसो लस थ

पठमपररसो वत अमधत

या परससपदााना जोडन तयार होिारी कााही धाताची वतषमान काळाची (पचपननकािो) वकरयापदााचा अभयास आपि या पढीि पानाामधन करिार आहोत

43

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अनसमअममह असम अमह

मतजझमपररसो अलस अतथ

पठमपररसो अततथ समधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीधम बरधम बरवीम बरम

मतजझमपररसो बरवीलस बरलस बरवीथ बरथ

पठमपररसो बरवीवत बरवत (आह) बरवमधत (आह)

स ndash ऐकि एकवचन बहवचन

उिमपररसो सिोधम सिाधम सिोम सिाम

मतजझमपररसो सिोलस सिालस सिोथ सिाथ

पठमपररसो सिोवत सिावत सिमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो करोधम करोम

मतजझमपररसो करोलस करोथ

पठमपररसो करोवत करोमधत कबबमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तनोधम तनोम

मतजझमपररसो तनोलस तनोथ

पठमपररसो तनोवत तनोमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पससाधम पससाम

मतजझमपररसो पससलस पससथ

पठमपररसो पससवत पससमधत

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

36

सबब (सतरीसििग)(सवषनाम) सवष

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा सबबा सबबा सबबायो दवतया सबबा सबबा सबबायो तवतया सबबाय सबबावह सबबाणभ चततथी सबबससा सबबाय सबबासा सबबासाना पञचमी सबबाय सबबावह सबबाणभ

छटठी सबबसा सबबाय सबबासा सबबासाना सिमी सबबससा सबबाया सबबास

आिपन सबब सबबा सबबायो

ककि (पतलिाग)(सवषनाम) कोि ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा को ककि का (नपसक) क क कावन

दवतया का ककि का क क कावन

तवतया कन कवह कणभ चततथी कसस वकसस कसा कसाना पञचमी कमहा कसमा वकसमा कवह कणभ

छटठी कसस वकसस कसा कसाना सिमी कममह वकममह कनसम वकनसमा कस

आिपन - - - - - -

37

ककि (सतरीसििग)(सवषनाम) कोि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा का का कायो दवतया का का कायो तवतया काय कावह काणभ चततथी कससा काय कासा कासाना पञचमी काय कावह काणभ

छटठी कससा काय कासा कासाना सिमी कससा काया कास

आिपन - - - - - -

एत (पतलिाग)(सवषनाम) हा ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसो एता (नपसक)

एत एत एतावन

दवतया एता एना एता एत एन एत एतावन

तवतया एतन एतवह एतणभ चततथी एतसस एतसा एतसाना पञचमी एतमहा एतसमा एतवह एतणभ

छटठी एतसस एतसा एतसाना सिमी एतममह एतनसम एतस

आिपन - - - - - -

38

एत (सतरीसििग)(सवषनाम) ही

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसा एता एतायो दवतया एता एता एतायो तवतया एताय एतावह एताणभ चततथी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना पञचमी एताय एतावह एताणभ

छटठी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना सिमी एवतससा एतससा एतासा एतास

आिपन - - - - - -

ककि (त कोि) सबब (त सवष) एत (ह) ही नपसकसििगी सवषनामााची रप पठमा आणि दवतया ववभिी मध वगळी असतात तवतया त सिमी पयात या सवषनामााची रप पतलिागी सवषनामाासारखीच असतात पालि भारत खालिि परमाि सवषनाम आहत अमह = मी तमह = त अञञ = अधय पबब = पवष दतकखन = दणकषि उिर = उिर एक = एक अपर = पणशचम ता (सो सा ता) = तो ती त एत (एसो एता एता) = हा ही ह इम (अया अया इदा) = हा ही ह ककि (को का ककि) = तो कोि ती कोि त कोि सबब (सबबो सबबा सबबा) = त सवष तया सवष त सवष

39

िहमिक कपविनसि सिवपटक ndash सायिवनकायो - महावगगो १२ सचचसायि २ धममचककपविनवगगो

एका समया भगवा बारािलसया ववहरवत इलसपतन धमगदाय ततर खो भगवा पञ चवमगगय णभकख आमधतलस ndash ldquoदवम णभकखव अधता पबबजजतन न सववतबबा कतम दव यो चाया कामस कामसखतल लकानयोगो हीनो गममो पोथज जवनको अनररयो अनतथसावहतो यो चाया अिवकलमथानयोगो दकखो अनररयो अनतथसावहतो एत खो णभकखव उभो अधत अनपगमम मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवतrdquo कतमा च सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावािा सममाकहमनतो सममाआजीवो सममावायामो सममासतत सममासमायि अया खो सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत इदा खो पन णभकखव दकख अररयसच चा ndash जावतवप दकखा जरावप दकखा बयाधधवप दकखो मरिममप दकखा अमपपयवह समपयोगो दकखो वपयवह ववपपयोगो दकखो यममपचछा न लभवत तममप दकखा ndash साखखिन पञ चपादानकखधधा दकखा इदा खो पन णभकखव दकखसमदय अररयसच चा ndash याया तणहा पोनोबभववका नजधदरागसहगता ततरततराणभनजधदनी सययलथदाndash कामतणहा भवतणहा ववभवतणहा इदा खो पन णभकखव दकखतनरोि अररयसच चा ndash यो तससायव तणहाय अससववरागवनरोधो चागो पदटवनससगगो मलि अनालयो इदा खो पन णभकखव दकखतनरोिगायमनी पदटपदा अररयसच चा ndash अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावाचा सममाकममधतो सममाआजीवो सममावायामो सममासवत सममासमाधध पञ चपादानकखधधा = रपपादानकखधधो वदनपादानकखधधो सञ ञपादानकखधधो सङखारपादानकखधधो ववञ ञािपादानकखधधो

40

इलसपतन धमगदाय ndash आजचया सारनाथ च परातन नाव

ववहरवत = ववहार करीत होत धमगदाय = मगवन आमधतलस = आमातरि कि बोिावि सववतबब = सोबत रहातात कतम = कोित काम = भौवतक इचछा कामसखतलिक = भौवतक तपती हीनो = वनकषठ नीच पोथज जवनको = हानीकारक वदनाजनक गममो = परापय उपिबध अनतथ = अनथष सावहतो = न यकत अनतथसावहतो = अनथषपिष अनयोग = साधना अनररय = असभय अररय = शरषठ अि = सवतः वकिमथ = किर अपादान = दर करि सययलथदा = या परमाि अशा परकार साखखिन = साकषपान उभो = उभय दोधही अधत = अधतरात अधतरी दरमयान उपगमम = जवळ जाि अनपगमम = सरळ जवळ जाि ञाि = जञान अणभसमबदध = सापिष जञानी चकखकरिी = (ददवय)दषटीदायी ञािकरिी = जािीव दिारा उपसमाय = सातोरपिष अणभञञाय = जािीव दिार समबोधाय = जञानदायी वनबबानाय = वनवाषिदायी कतमा = कोिता सययलथदा = पढीि परमाि तद अनसार असस = सापिष ववराग = वरागय चागो = तयाग पदटवनससगगो = पररतयाग वनरोध = समळ नाश मलि = मलकत अनािय = अनासलकत पाच सावदना सका धध = रप (दषय सावदना)

वदना (शारीरी सावदना) साजञा (मानलसक सावदना) सासकार (वनमीती सावदना) ववजञान (चतना सावदना) ह पाच सावदना सका धध

41

िहमिककपविनसि ndash मराठी अनवाद

एकदा भगवात वारािसी मध ऋरीपतन यथीि मगवनात रहात होत तथ भगवाताानी पाच णभकखाचया साघास आमावतरत कि (आणि ववचारि) ldquoणभकखनो सधयसताानी दोन गोषटीचया सोबतीत राह नय कोितया दोन गोषटी भौवतक इचछा भौवतक तपती जी वनकषटीपरामपतची वदनाजनक असभय व अनथषपिष असत आणि दसरी सवयाकिरपरामपत (आतमकिर) जी दःखद असभय व अनथषपिष असत महिन ह णभकख या दोहोचया अधतरा (मधयाचया) जवळन जािारा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

णभकख कोिता हा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक सकलप समयक वािा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक सतमतत समयक समायि हाच तो मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख जधमि ह दःखद वदधतव ह दःखद वयाधध ह दःख मतय ह दःख अवपरयाशी सायोग ह दःख वपरयाचा ववयोग ह दःख जयाची अपकषा आह त परापत नसि ह दःख साकषपान पाच अपादान सका ध दःख

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखािी उतपलि ही िािसा - पनभषवाची सनह-सोबतीची यथ-तथ आनाददत करिारी साकषपान ndash तपतीची िािसा भौवतकाची िािसा अणभभौवतकाची िािसा

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखाि तनराकरि िािसपासन सापिष वरागय (िािसचा) समळ नाश तयाग (िािसपासन) मलकत आणि अनासलकत

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख तनराकरिािा मागा हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक साकलप समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक समवत समयक समाधध

42

वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ मागीि पाठातीि वाकयात आपि नाम आणि सवषनाम या परकारातीि शबदात होिार बदि पावहि याच वाकयात वकरया साागिार ज शबद (धात वकरयापद) आि होत तयातही कााही बदि झालयाच पावहि आह या बदिाच ववसतत वववचन आपि या पाठात पाह

कोितयाही वकरयबददि आपि जवहा बोितो तवहा १ ती वकरया होऊन घडन गििी असत २ ती वकरया होत घडत असत ककिवा ३ ती वकरया घडिार असत

जवहा वकरया घडन गििी असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भतकाळ महिजच तहययिनीकािो (अततत काि) असतो जवहा वकरया घडत असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात वतषमानकाळ महिजच पचिपननकािो (विमान काि) असतो जवहा वकरया घडिार असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो (अनागत काि) असतो या तीनही काळात धात वकरयापदािा परतयय (परसतसपद) िावि जात ह परससपद जस काळानरप वगळ असत तसच त वकरया करिाऱया कतयाषचया वचनावर (एकवचन बहवचन) आणि परर (परथम वदवतीय ततीय) अविाबन असत वतषमानकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

वतामानकाळ ndash पचिपननकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो धम म

मतजझमपररसो लस थ

पठमपररसो वत अमधत

या परससपदााना जोडन तयार होिारी कााही धाताची वतषमान काळाची (पचपननकािो) वकरयापदााचा अभयास आपि या पढीि पानाामधन करिार आहोत

43

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अनसमअममह असम अमह

मतजझमपररसो अलस अतथ

पठमपररसो अततथ समधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीधम बरधम बरवीम बरम

मतजझमपररसो बरवीलस बरलस बरवीथ बरथ

पठमपररसो बरवीवत बरवत (आह) बरवमधत (आह)

स ndash ऐकि एकवचन बहवचन

उिमपररसो सिोधम सिाधम सिोम सिाम

मतजझमपररसो सिोलस सिालस सिोथ सिाथ

पठमपररसो सिोवत सिावत सिमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो करोधम करोम

मतजझमपररसो करोलस करोथ

पठमपररसो करोवत करोमधत कबबमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तनोधम तनोम

मतजझमपररसो तनोलस तनोथ

पठमपररसो तनोवत तनोमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पससाधम पससाम

मतजझमपररसो पससलस पससथ

पठमपररसो पससवत पससमधत

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

37

ककि (सतरीसििग)(सवषनाम) कोि

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा का का कायो दवतया का का कायो तवतया काय कावह काणभ चततथी कससा काय कासा कासाना पञचमी काय कावह काणभ

छटठी कससा काय कासा कासाना सिमी कससा काया कास

आिपन - - - - - -

एत (पतलिाग)(सवषनाम) हा ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसो एता (नपसक)

एत एत एतावन

दवतया एता एना एता एत एन एत एतावन

तवतया एतन एतवह एतणभ चततथी एतसस एतसा एतसाना पञचमी एतमहा एतसमा एतवह एतणभ

छटठी एतसस एतसा एतसाना सिमी एतममह एतनसम एतस

आिपन - - - - - -

38

एत (सतरीसििग)(सवषनाम) ही

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसा एता एतायो दवतया एता एता एतायो तवतया एताय एतावह एताणभ चततथी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना पञचमी एताय एतावह एताणभ

छटठी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना सिमी एवतससा एतससा एतासा एतास

आिपन - - - - - -

ककि (त कोि) सबब (त सवष) एत (ह) ही नपसकसििगी सवषनामााची रप पठमा आणि दवतया ववभिी मध वगळी असतात तवतया त सिमी पयात या सवषनामााची रप पतलिागी सवषनामाासारखीच असतात पालि भारत खालिि परमाि सवषनाम आहत अमह = मी तमह = त अञञ = अधय पबब = पवष दतकखन = दणकषि उिर = उिर एक = एक अपर = पणशचम ता (सो सा ता) = तो ती त एत (एसो एता एता) = हा ही ह इम (अया अया इदा) = हा ही ह ककि (को का ककि) = तो कोि ती कोि त कोि सबब (सबबो सबबा सबबा) = त सवष तया सवष त सवष

39

िहमिक कपविनसि सिवपटक ndash सायिवनकायो - महावगगो १२ सचचसायि २ धममचककपविनवगगो

एका समया भगवा बारािलसया ववहरवत इलसपतन धमगदाय ततर खो भगवा पञ चवमगगय णभकख आमधतलस ndash ldquoदवम णभकखव अधता पबबजजतन न सववतबबा कतम दव यो चाया कामस कामसखतल लकानयोगो हीनो गममो पोथज जवनको अनररयो अनतथसावहतो यो चाया अिवकलमथानयोगो दकखो अनररयो अनतथसावहतो एत खो णभकखव उभो अधत अनपगमम मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवतrdquo कतमा च सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावािा सममाकहमनतो सममाआजीवो सममावायामो सममासतत सममासमायि अया खो सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत इदा खो पन णभकखव दकख अररयसच चा ndash जावतवप दकखा जरावप दकखा बयाधधवप दकखो मरिममप दकखा अमपपयवह समपयोगो दकखो वपयवह ववपपयोगो दकखो यममपचछा न लभवत तममप दकखा ndash साखखिन पञ चपादानकखधधा दकखा इदा खो पन णभकखव दकखसमदय अररयसच चा ndash याया तणहा पोनोबभववका नजधदरागसहगता ततरततराणभनजधदनी सययलथदाndash कामतणहा भवतणहा ववभवतणहा इदा खो पन णभकखव दकखतनरोि अररयसच चा ndash यो तससायव तणहाय अससववरागवनरोधो चागो पदटवनससगगो मलि अनालयो इदा खो पन णभकखव दकखतनरोिगायमनी पदटपदा अररयसच चा ndash अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावाचा सममाकममधतो सममाआजीवो सममावायामो सममासवत सममासमाधध पञ चपादानकखधधा = रपपादानकखधधो वदनपादानकखधधो सञ ञपादानकखधधो सङखारपादानकखधधो ववञ ञािपादानकखधधो

40

इलसपतन धमगदाय ndash आजचया सारनाथ च परातन नाव

ववहरवत = ववहार करीत होत धमगदाय = मगवन आमधतलस = आमातरि कि बोिावि सववतबब = सोबत रहातात कतम = कोित काम = भौवतक इचछा कामसखतलिक = भौवतक तपती हीनो = वनकषठ नीच पोथज जवनको = हानीकारक वदनाजनक गममो = परापय उपिबध अनतथ = अनथष सावहतो = न यकत अनतथसावहतो = अनथषपिष अनयोग = साधना अनररय = असभय अररय = शरषठ अि = सवतः वकिमथ = किर अपादान = दर करि सययलथदा = या परमाि अशा परकार साखखिन = साकषपान उभो = उभय दोधही अधत = अधतरात अधतरी दरमयान उपगमम = जवळ जाि अनपगमम = सरळ जवळ जाि ञाि = जञान अणभसमबदध = सापिष जञानी चकखकरिी = (ददवय)दषटीदायी ञािकरिी = जािीव दिारा उपसमाय = सातोरपिष अणभञञाय = जािीव दिार समबोधाय = जञानदायी वनबबानाय = वनवाषिदायी कतमा = कोिता सययलथदा = पढीि परमाि तद अनसार असस = सापिष ववराग = वरागय चागो = तयाग पदटवनससगगो = पररतयाग वनरोध = समळ नाश मलि = मलकत अनािय = अनासलकत पाच सावदना सका धध = रप (दषय सावदना)

वदना (शारीरी सावदना) साजञा (मानलसक सावदना) सासकार (वनमीती सावदना) ववजञान (चतना सावदना) ह पाच सावदना सका धध

41

िहमिककपविनसि ndash मराठी अनवाद

एकदा भगवात वारािसी मध ऋरीपतन यथीि मगवनात रहात होत तथ भगवाताानी पाच णभकखाचया साघास आमावतरत कि (आणि ववचारि) ldquoणभकखनो सधयसताानी दोन गोषटीचया सोबतीत राह नय कोितया दोन गोषटी भौवतक इचछा भौवतक तपती जी वनकषटीपरामपतची वदनाजनक असभय व अनथषपिष असत आणि दसरी सवयाकिरपरामपत (आतमकिर) जी दःखद असभय व अनथषपिष असत महिन ह णभकख या दोहोचया अधतरा (मधयाचया) जवळन जािारा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

णभकख कोिता हा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक सकलप समयक वािा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक सतमतत समयक समायि हाच तो मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख जधमि ह दःखद वदधतव ह दःखद वयाधध ह दःख मतय ह दःख अवपरयाशी सायोग ह दःख वपरयाचा ववयोग ह दःख जयाची अपकषा आह त परापत नसि ह दःख साकषपान पाच अपादान सका ध दःख

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखािी उतपलि ही िािसा - पनभषवाची सनह-सोबतीची यथ-तथ आनाददत करिारी साकषपान ndash तपतीची िािसा भौवतकाची िािसा अणभभौवतकाची िािसा

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखाि तनराकरि िािसपासन सापिष वरागय (िािसचा) समळ नाश तयाग (िािसपासन) मलकत आणि अनासलकत

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख तनराकरिािा मागा हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक साकलप समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक समवत समयक समाधध

42

वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ मागीि पाठातीि वाकयात आपि नाम आणि सवषनाम या परकारातीि शबदात होिार बदि पावहि याच वाकयात वकरया साागिार ज शबद (धात वकरयापद) आि होत तयातही कााही बदि झालयाच पावहि आह या बदिाच ववसतत वववचन आपि या पाठात पाह

कोितयाही वकरयबददि आपि जवहा बोितो तवहा १ ती वकरया होऊन घडन गििी असत २ ती वकरया होत घडत असत ककिवा ३ ती वकरया घडिार असत

जवहा वकरया घडन गििी असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भतकाळ महिजच तहययिनीकािो (अततत काि) असतो जवहा वकरया घडत असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात वतषमानकाळ महिजच पचिपननकािो (विमान काि) असतो जवहा वकरया घडिार असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो (अनागत काि) असतो या तीनही काळात धात वकरयापदािा परतयय (परसतसपद) िावि जात ह परससपद जस काळानरप वगळ असत तसच त वकरया करिाऱया कतयाषचया वचनावर (एकवचन बहवचन) आणि परर (परथम वदवतीय ततीय) अविाबन असत वतषमानकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

वतामानकाळ ndash पचिपननकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो धम म

मतजझमपररसो लस थ

पठमपररसो वत अमधत

या परससपदााना जोडन तयार होिारी कााही धाताची वतषमान काळाची (पचपननकािो) वकरयापदााचा अभयास आपि या पढीि पानाामधन करिार आहोत

43

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अनसमअममह असम अमह

मतजझमपररसो अलस अतथ

पठमपररसो अततथ समधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीधम बरधम बरवीम बरम

मतजझमपररसो बरवीलस बरलस बरवीथ बरथ

पठमपररसो बरवीवत बरवत (आह) बरवमधत (आह)

स ndash ऐकि एकवचन बहवचन

उिमपररसो सिोधम सिाधम सिोम सिाम

मतजझमपररसो सिोलस सिालस सिोथ सिाथ

पठमपररसो सिोवत सिावत सिमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो करोधम करोम

मतजझमपररसो करोलस करोथ

पठमपररसो करोवत करोमधत कबबमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तनोधम तनोम

मतजझमपररसो तनोलस तनोथ

पठमपररसो तनोवत तनोमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पससाधम पससाम

मतजझमपररसो पससलस पससथ

पठमपररसो पससवत पससमधत

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

38

एत (सतरीसििग)(सवषनाम) ही

ववभलि एकवचन बहवचन

पठमा एसा एता एतायो दवतया एता एता एतायो तवतया एताय एतावह एताणभ चततथी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना पञचमी एताय एतावह एताणभ

छटठी एवतससाय एवतससा एताय एतासा एतासाना सिमी एवतससा एतससा एतासा एतास

आिपन - - - - - -

ककि (त कोि) सबब (त सवष) एत (ह) ही नपसकसििगी सवषनामााची रप पठमा आणि दवतया ववभिी मध वगळी असतात तवतया त सिमी पयात या सवषनामााची रप पतलिागी सवषनामाासारखीच असतात पालि भारत खालिि परमाि सवषनाम आहत अमह = मी तमह = त अञञ = अधय पबब = पवष दतकखन = दणकषि उिर = उिर एक = एक अपर = पणशचम ता (सो सा ता) = तो ती त एत (एसो एता एता) = हा ही ह इम (अया अया इदा) = हा ही ह ककि (को का ककि) = तो कोि ती कोि त कोि सबब (सबबो सबबा सबबा) = त सवष तया सवष त सवष

39

िहमिक कपविनसि सिवपटक ndash सायिवनकायो - महावगगो १२ सचचसायि २ धममचककपविनवगगो

एका समया भगवा बारािलसया ववहरवत इलसपतन धमगदाय ततर खो भगवा पञ चवमगगय णभकख आमधतलस ndash ldquoदवम णभकखव अधता पबबजजतन न सववतबबा कतम दव यो चाया कामस कामसखतल लकानयोगो हीनो गममो पोथज जवनको अनररयो अनतथसावहतो यो चाया अिवकलमथानयोगो दकखो अनररयो अनतथसावहतो एत खो णभकखव उभो अधत अनपगमम मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवतrdquo कतमा च सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावािा सममाकहमनतो सममाआजीवो सममावायामो सममासतत सममासमायि अया खो सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत इदा खो पन णभकखव दकख अररयसच चा ndash जावतवप दकखा जरावप दकखा बयाधधवप दकखो मरिममप दकखा अमपपयवह समपयोगो दकखो वपयवह ववपपयोगो दकखो यममपचछा न लभवत तममप दकखा ndash साखखिन पञ चपादानकखधधा दकखा इदा खो पन णभकखव दकखसमदय अररयसच चा ndash याया तणहा पोनोबभववका नजधदरागसहगता ततरततराणभनजधदनी सययलथदाndash कामतणहा भवतणहा ववभवतणहा इदा खो पन णभकखव दकखतनरोि अररयसच चा ndash यो तससायव तणहाय अससववरागवनरोधो चागो पदटवनससगगो मलि अनालयो इदा खो पन णभकखव दकखतनरोिगायमनी पदटपदा अररयसच चा ndash अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावाचा सममाकममधतो सममाआजीवो सममावायामो सममासवत सममासमाधध पञ चपादानकखधधा = रपपादानकखधधो वदनपादानकखधधो सञ ञपादानकखधधो सङखारपादानकखधधो ववञ ञािपादानकखधधो

40

इलसपतन धमगदाय ndash आजचया सारनाथ च परातन नाव

ववहरवत = ववहार करीत होत धमगदाय = मगवन आमधतलस = आमातरि कि बोिावि सववतबब = सोबत रहातात कतम = कोित काम = भौवतक इचछा कामसखतलिक = भौवतक तपती हीनो = वनकषठ नीच पोथज जवनको = हानीकारक वदनाजनक गममो = परापय उपिबध अनतथ = अनथष सावहतो = न यकत अनतथसावहतो = अनथषपिष अनयोग = साधना अनररय = असभय अररय = शरषठ अि = सवतः वकिमथ = किर अपादान = दर करि सययलथदा = या परमाि अशा परकार साखखिन = साकषपान उभो = उभय दोधही अधत = अधतरात अधतरी दरमयान उपगमम = जवळ जाि अनपगमम = सरळ जवळ जाि ञाि = जञान अणभसमबदध = सापिष जञानी चकखकरिी = (ददवय)दषटीदायी ञािकरिी = जािीव दिारा उपसमाय = सातोरपिष अणभञञाय = जािीव दिार समबोधाय = जञानदायी वनबबानाय = वनवाषिदायी कतमा = कोिता सययलथदा = पढीि परमाि तद अनसार असस = सापिष ववराग = वरागय चागो = तयाग पदटवनससगगो = पररतयाग वनरोध = समळ नाश मलि = मलकत अनािय = अनासलकत पाच सावदना सका धध = रप (दषय सावदना)

वदना (शारीरी सावदना) साजञा (मानलसक सावदना) सासकार (वनमीती सावदना) ववजञान (चतना सावदना) ह पाच सावदना सका धध

41

िहमिककपविनसि ndash मराठी अनवाद

एकदा भगवात वारािसी मध ऋरीपतन यथीि मगवनात रहात होत तथ भगवाताानी पाच णभकखाचया साघास आमावतरत कि (आणि ववचारि) ldquoणभकखनो सधयसताानी दोन गोषटीचया सोबतीत राह नय कोितया दोन गोषटी भौवतक इचछा भौवतक तपती जी वनकषटीपरामपतची वदनाजनक असभय व अनथषपिष असत आणि दसरी सवयाकिरपरामपत (आतमकिर) जी दःखद असभय व अनथषपिष असत महिन ह णभकख या दोहोचया अधतरा (मधयाचया) जवळन जािारा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

णभकख कोिता हा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक सकलप समयक वािा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक सतमतत समयक समायि हाच तो मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख जधमि ह दःखद वदधतव ह दःखद वयाधध ह दःख मतय ह दःख अवपरयाशी सायोग ह दःख वपरयाचा ववयोग ह दःख जयाची अपकषा आह त परापत नसि ह दःख साकषपान पाच अपादान सका ध दःख

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखािी उतपलि ही िािसा - पनभषवाची सनह-सोबतीची यथ-तथ आनाददत करिारी साकषपान ndash तपतीची िािसा भौवतकाची िािसा अणभभौवतकाची िािसा

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखाि तनराकरि िािसपासन सापिष वरागय (िािसचा) समळ नाश तयाग (िािसपासन) मलकत आणि अनासलकत

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख तनराकरिािा मागा हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक साकलप समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक समवत समयक समाधध

42

वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ मागीि पाठातीि वाकयात आपि नाम आणि सवषनाम या परकारातीि शबदात होिार बदि पावहि याच वाकयात वकरया साागिार ज शबद (धात वकरयापद) आि होत तयातही कााही बदि झालयाच पावहि आह या बदिाच ववसतत वववचन आपि या पाठात पाह

कोितयाही वकरयबददि आपि जवहा बोितो तवहा १ ती वकरया होऊन घडन गििी असत २ ती वकरया होत घडत असत ककिवा ३ ती वकरया घडिार असत

जवहा वकरया घडन गििी असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भतकाळ महिजच तहययिनीकािो (अततत काि) असतो जवहा वकरया घडत असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात वतषमानकाळ महिजच पचिपननकािो (विमान काि) असतो जवहा वकरया घडिार असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो (अनागत काि) असतो या तीनही काळात धात वकरयापदािा परतयय (परसतसपद) िावि जात ह परससपद जस काळानरप वगळ असत तसच त वकरया करिाऱया कतयाषचया वचनावर (एकवचन बहवचन) आणि परर (परथम वदवतीय ततीय) अविाबन असत वतषमानकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

वतामानकाळ ndash पचिपननकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो धम म

मतजझमपररसो लस थ

पठमपररसो वत अमधत

या परससपदााना जोडन तयार होिारी कााही धाताची वतषमान काळाची (पचपननकािो) वकरयापदााचा अभयास आपि या पढीि पानाामधन करिार आहोत

43

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अनसमअममह असम अमह

मतजझमपररसो अलस अतथ

पठमपररसो अततथ समधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीधम बरधम बरवीम बरम

मतजझमपररसो बरवीलस बरलस बरवीथ बरथ

पठमपररसो बरवीवत बरवत (आह) बरवमधत (आह)

स ndash ऐकि एकवचन बहवचन

उिमपररसो सिोधम सिाधम सिोम सिाम

मतजझमपररसो सिोलस सिालस सिोथ सिाथ

पठमपररसो सिोवत सिावत सिमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो करोधम करोम

मतजझमपररसो करोलस करोथ

पठमपररसो करोवत करोमधत कबबमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तनोधम तनोम

मतजझमपररसो तनोलस तनोथ

पठमपररसो तनोवत तनोमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पससाधम पससाम

मतजझमपररसो पससलस पससथ

पठमपररसो पससवत पससमधत

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

39

िहमिक कपविनसि सिवपटक ndash सायिवनकायो - महावगगो १२ सचचसायि २ धममचककपविनवगगो

एका समया भगवा बारािलसया ववहरवत इलसपतन धमगदाय ततर खो भगवा पञ चवमगगय णभकख आमधतलस ndash ldquoदवम णभकखव अधता पबबजजतन न सववतबबा कतम दव यो चाया कामस कामसखतल लकानयोगो हीनो गममो पोथज जवनको अनररयो अनतथसावहतो यो चाया अिवकलमथानयोगो दकखो अनररयो अनतथसावहतो एत खो णभकखव उभो अधत अनपगमम मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवतrdquo कतमा च सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावािा सममाकहमनतो सममाआजीवो सममावायामो सममासतत सममासमायि अया खो सा णभकखव मतजझमा पदटपदा तथागतन अणभसमबदधा चकखकरिी ञािकरिी उपसमाय अणभञ ञाय समबोधाय वनबबानाय साविवत इदा खो पन णभकखव दकख अररयसच चा ndash जावतवप दकखा जरावप दकखा बयाधधवप दकखो मरिममप दकखा अमपपयवह समपयोगो दकखो वपयवह ववपपयोगो दकखो यममपचछा न लभवत तममप दकखा ndash साखखिन पञ चपादानकखधधा दकखा इदा खो पन णभकखव दकखसमदय अररयसच चा ndash याया तणहा पोनोबभववका नजधदरागसहगता ततरततराणभनजधदनी सययलथदाndash कामतणहा भवतणहा ववभवतणहा इदा खो पन णभकखव दकखतनरोि अररयसच चा ndash यो तससायव तणहाय अससववरागवनरोधो चागो पदटवनससगगो मलि अनालयो इदा खो पन णभकखव दकखतनरोिगायमनी पदटपदा अररयसच चा ndash अयमव अररयो अटठधङगको मगगो सययलथदा ndash सममादददटठ सममासङकपपो सममावाचा सममाकममधतो सममाआजीवो सममावायामो सममासवत सममासमाधध पञ चपादानकखधधा = रपपादानकखधधो वदनपादानकखधधो सञ ञपादानकखधधो सङखारपादानकखधधो ववञ ञािपादानकखधधो

40

इलसपतन धमगदाय ndash आजचया सारनाथ च परातन नाव

ववहरवत = ववहार करीत होत धमगदाय = मगवन आमधतलस = आमातरि कि बोिावि सववतबब = सोबत रहातात कतम = कोित काम = भौवतक इचछा कामसखतलिक = भौवतक तपती हीनो = वनकषठ नीच पोथज जवनको = हानीकारक वदनाजनक गममो = परापय उपिबध अनतथ = अनथष सावहतो = न यकत अनतथसावहतो = अनथषपिष अनयोग = साधना अनररय = असभय अररय = शरषठ अि = सवतः वकिमथ = किर अपादान = दर करि सययलथदा = या परमाि अशा परकार साखखिन = साकषपान उभो = उभय दोधही अधत = अधतरात अधतरी दरमयान उपगमम = जवळ जाि अनपगमम = सरळ जवळ जाि ञाि = जञान अणभसमबदध = सापिष जञानी चकखकरिी = (ददवय)दषटीदायी ञािकरिी = जािीव दिारा उपसमाय = सातोरपिष अणभञञाय = जािीव दिार समबोधाय = जञानदायी वनबबानाय = वनवाषिदायी कतमा = कोिता सययलथदा = पढीि परमाि तद अनसार असस = सापिष ववराग = वरागय चागो = तयाग पदटवनससगगो = पररतयाग वनरोध = समळ नाश मलि = मलकत अनािय = अनासलकत पाच सावदना सका धध = रप (दषय सावदना)

वदना (शारीरी सावदना) साजञा (मानलसक सावदना) सासकार (वनमीती सावदना) ववजञान (चतना सावदना) ह पाच सावदना सका धध

41

िहमिककपविनसि ndash मराठी अनवाद

एकदा भगवात वारािसी मध ऋरीपतन यथीि मगवनात रहात होत तथ भगवाताानी पाच णभकखाचया साघास आमावतरत कि (आणि ववचारि) ldquoणभकखनो सधयसताानी दोन गोषटीचया सोबतीत राह नय कोितया दोन गोषटी भौवतक इचछा भौवतक तपती जी वनकषटीपरामपतची वदनाजनक असभय व अनथषपिष असत आणि दसरी सवयाकिरपरामपत (आतमकिर) जी दःखद असभय व अनथषपिष असत महिन ह णभकख या दोहोचया अधतरा (मधयाचया) जवळन जािारा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

णभकख कोिता हा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक सकलप समयक वािा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक सतमतत समयक समायि हाच तो मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख जधमि ह दःखद वदधतव ह दःखद वयाधध ह दःख मतय ह दःख अवपरयाशी सायोग ह दःख वपरयाचा ववयोग ह दःख जयाची अपकषा आह त परापत नसि ह दःख साकषपान पाच अपादान सका ध दःख

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखािी उतपलि ही िािसा - पनभषवाची सनह-सोबतीची यथ-तथ आनाददत करिारी साकषपान ndash तपतीची िािसा भौवतकाची िािसा अणभभौवतकाची िािसा

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखाि तनराकरि िािसपासन सापिष वरागय (िािसचा) समळ नाश तयाग (िािसपासन) मलकत आणि अनासलकत

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख तनराकरिािा मागा हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक साकलप समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक समवत समयक समाधध

42

वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ मागीि पाठातीि वाकयात आपि नाम आणि सवषनाम या परकारातीि शबदात होिार बदि पावहि याच वाकयात वकरया साागिार ज शबद (धात वकरयापद) आि होत तयातही कााही बदि झालयाच पावहि आह या बदिाच ववसतत वववचन आपि या पाठात पाह

कोितयाही वकरयबददि आपि जवहा बोितो तवहा १ ती वकरया होऊन घडन गििी असत २ ती वकरया होत घडत असत ककिवा ३ ती वकरया घडिार असत

जवहा वकरया घडन गििी असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भतकाळ महिजच तहययिनीकािो (अततत काि) असतो जवहा वकरया घडत असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात वतषमानकाळ महिजच पचिपननकािो (विमान काि) असतो जवहा वकरया घडिार असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो (अनागत काि) असतो या तीनही काळात धात वकरयापदािा परतयय (परसतसपद) िावि जात ह परससपद जस काळानरप वगळ असत तसच त वकरया करिाऱया कतयाषचया वचनावर (एकवचन बहवचन) आणि परर (परथम वदवतीय ततीय) अविाबन असत वतषमानकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

वतामानकाळ ndash पचिपननकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो धम म

मतजझमपररसो लस थ

पठमपररसो वत अमधत

या परससपदााना जोडन तयार होिारी कााही धाताची वतषमान काळाची (पचपननकािो) वकरयापदााचा अभयास आपि या पढीि पानाामधन करिार आहोत

43

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अनसमअममह असम अमह

मतजझमपररसो अलस अतथ

पठमपररसो अततथ समधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीधम बरधम बरवीम बरम

मतजझमपररसो बरवीलस बरलस बरवीथ बरथ

पठमपररसो बरवीवत बरवत (आह) बरवमधत (आह)

स ndash ऐकि एकवचन बहवचन

उिमपररसो सिोधम सिाधम सिोम सिाम

मतजझमपररसो सिोलस सिालस सिोथ सिाथ

पठमपररसो सिोवत सिावत सिमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो करोधम करोम

मतजझमपररसो करोलस करोथ

पठमपररसो करोवत करोमधत कबबमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तनोधम तनोम

मतजझमपररसो तनोलस तनोथ

पठमपररसो तनोवत तनोमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पससाधम पससाम

मतजझमपररसो पससलस पससथ

पठमपररसो पससवत पससमधत

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

40

इलसपतन धमगदाय ndash आजचया सारनाथ च परातन नाव

ववहरवत = ववहार करीत होत धमगदाय = मगवन आमधतलस = आमातरि कि बोिावि सववतबब = सोबत रहातात कतम = कोित काम = भौवतक इचछा कामसखतलिक = भौवतक तपती हीनो = वनकषठ नीच पोथज जवनको = हानीकारक वदनाजनक गममो = परापय उपिबध अनतथ = अनथष सावहतो = न यकत अनतथसावहतो = अनथषपिष अनयोग = साधना अनररय = असभय अररय = शरषठ अि = सवतः वकिमथ = किर अपादान = दर करि सययलथदा = या परमाि अशा परकार साखखिन = साकषपान उभो = उभय दोधही अधत = अधतरात अधतरी दरमयान उपगमम = जवळ जाि अनपगमम = सरळ जवळ जाि ञाि = जञान अणभसमबदध = सापिष जञानी चकखकरिी = (ददवय)दषटीदायी ञािकरिी = जािीव दिारा उपसमाय = सातोरपिष अणभञञाय = जािीव दिार समबोधाय = जञानदायी वनबबानाय = वनवाषिदायी कतमा = कोिता सययलथदा = पढीि परमाि तद अनसार असस = सापिष ववराग = वरागय चागो = तयाग पदटवनससगगो = पररतयाग वनरोध = समळ नाश मलि = मलकत अनािय = अनासलकत पाच सावदना सका धध = रप (दषय सावदना)

वदना (शारीरी सावदना) साजञा (मानलसक सावदना) सासकार (वनमीती सावदना) ववजञान (चतना सावदना) ह पाच सावदना सका धध

41

िहमिककपविनसि ndash मराठी अनवाद

एकदा भगवात वारािसी मध ऋरीपतन यथीि मगवनात रहात होत तथ भगवाताानी पाच णभकखाचया साघास आमावतरत कि (आणि ववचारि) ldquoणभकखनो सधयसताानी दोन गोषटीचया सोबतीत राह नय कोितया दोन गोषटी भौवतक इचछा भौवतक तपती जी वनकषटीपरामपतची वदनाजनक असभय व अनथषपिष असत आणि दसरी सवयाकिरपरामपत (आतमकिर) जी दःखद असभय व अनथषपिष असत महिन ह णभकख या दोहोचया अधतरा (मधयाचया) जवळन जािारा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

णभकख कोिता हा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक सकलप समयक वािा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक सतमतत समयक समायि हाच तो मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख जधमि ह दःखद वदधतव ह दःखद वयाधध ह दःख मतय ह दःख अवपरयाशी सायोग ह दःख वपरयाचा ववयोग ह दःख जयाची अपकषा आह त परापत नसि ह दःख साकषपान पाच अपादान सका ध दःख

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखािी उतपलि ही िािसा - पनभषवाची सनह-सोबतीची यथ-तथ आनाददत करिारी साकषपान ndash तपतीची िािसा भौवतकाची िािसा अणभभौवतकाची िािसा

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखाि तनराकरि िािसपासन सापिष वरागय (िािसचा) समळ नाश तयाग (िािसपासन) मलकत आणि अनासलकत

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख तनराकरिािा मागा हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक साकलप समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक समवत समयक समाधध

42

वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ मागीि पाठातीि वाकयात आपि नाम आणि सवषनाम या परकारातीि शबदात होिार बदि पावहि याच वाकयात वकरया साागिार ज शबद (धात वकरयापद) आि होत तयातही कााही बदि झालयाच पावहि आह या बदिाच ववसतत वववचन आपि या पाठात पाह

कोितयाही वकरयबददि आपि जवहा बोितो तवहा १ ती वकरया होऊन घडन गििी असत २ ती वकरया होत घडत असत ककिवा ३ ती वकरया घडिार असत

जवहा वकरया घडन गििी असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भतकाळ महिजच तहययिनीकािो (अततत काि) असतो जवहा वकरया घडत असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात वतषमानकाळ महिजच पचिपननकािो (विमान काि) असतो जवहा वकरया घडिार असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो (अनागत काि) असतो या तीनही काळात धात वकरयापदािा परतयय (परसतसपद) िावि जात ह परससपद जस काळानरप वगळ असत तसच त वकरया करिाऱया कतयाषचया वचनावर (एकवचन बहवचन) आणि परर (परथम वदवतीय ततीय) अविाबन असत वतषमानकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

वतामानकाळ ndash पचिपननकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो धम म

मतजझमपररसो लस थ

पठमपररसो वत अमधत

या परससपदााना जोडन तयार होिारी कााही धाताची वतषमान काळाची (पचपननकािो) वकरयापदााचा अभयास आपि या पढीि पानाामधन करिार आहोत

43

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अनसमअममह असम अमह

मतजझमपररसो अलस अतथ

पठमपररसो अततथ समधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीधम बरधम बरवीम बरम

मतजझमपररसो बरवीलस बरलस बरवीथ बरथ

पठमपररसो बरवीवत बरवत (आह) बरवमधत (आह)

स ndash ऐकि एकवचन बहवचन

उिमपररसो सिोधम सिाधम सिोम सिाम

मतजझमपररसो सिोलस सिालस सिोथ सिाथ

पठमपररसो सिोवत सिावत सिमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो करोधम करोम

मतजझमपररसो करोलस करोथ

पठमपररसो करोवत करोमधत कबबमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तनोधम तनोम

मतजझमपररसो तनोलस तनोथ

पठमपररसो तनोवत तनोमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पससाधम पससाम

मतजझमपररसो पससलस पससथ

पठमपररसो पससवत पससमधत

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

41

िहमिककपविनसि ndash मराठी अनवाद

एकदा भगवात वारािसी मध ऋरीपतन यथीि मगवनात रहात होत तथ भगवाताानी पाच णभकखाचया साघास आमावतरत कि (आणि ववचारि) ldquoणभकखनो सधयसताानी दोन गोषटीचया सोबतीत राह नय कोितया दोन गोषटी भौवतक इचछा भौवतक तपती जी वनकषटीपरामपतची वदनाजनक असभय व अनथषपिष असत आणि दसरी सवयाकिरपरामपत (आतमकिर) जी दःखद असभय व अनथषपिष असत महिन ह णभकख या दोहोचया अधतरा (मधयाचया) जवळन जािारा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

णभकख कोिता हा मधयम मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक सकलप समयक वािा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक सतमतत समयक समायि हाच तो मागष जो सापिष जञानाची (ददवय)दषटीची जािीव दिारा सातोरजनक जञानपिष वनवाषिदायक आह अस तथागत साागतात

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख जधमि ह दःखद वदधतव ह दःखद वयाधध ह दःख मतय ह दःख अवपरयाशी सायोग ह दःख वपरयाचा ववयोग ह दःख जयाची अपकषा आह त परापत नसि ह दःख साकषपान पाच अपादान सका ध दःख

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखािी उतपलि ही िािसा - पनभषवाची सनह-सोबतीची यथ-तथ आनाददत करिारी साकषपान ndash तपतीची िािसा भौवतकाची िािसा अणभभौवतकाची िािसा

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःखाि तनराकरि िािसपासन सापिष वरागय (िािसचा) समळ नाश तयाग (िािसपासन) मलकत आणि अनासलकत

आणि णभकख ह आह शरषठ सतय दःख तनराकरिािा मागा हा शरषठ आठ-पदरी मागष पढीि परमाि - समयक दषटी समयक साकलप समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका समयक परयतन समयक समवत समयक समाधध

42

वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ मागीि पाठातीि वाकयात आपि नाम आणि सवषनाम या परकारातीि शबदात होिार बदि पावहि याच वाकयात वकरया साागिार ज शबद (धात वकरयापद) आि होत तयातही कााही बदि झालयाच पावहि आह या बदिाच ववसतत वववचन आपि या पाठात पाह

कोितयाही वकरयबददि आपि जवहा बोितो तवहा १ ती वकरया होऊन घडन गििी असत २ ती वकरया होत घडत असत ककिवा ३ ती वकरया घडिार असत

जवहा वकरया घडन गििी असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भतकाळ महिजच तहययिनीकािो (अततत काि) असतो जवहा वकरया घडत असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात वतषमानकाळ महिजच पचिपननकािो (विमान काि) असतो जवहा वकरया घडिार असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो (अनागत काि) असतो या तीनही काळात धात वकरयापदािा परतयय (परसतसपद) िावि जात ह परससपद जस काळानरप वगळ असत तसच त वकरया करिाऱया कतयाषचया वचनावर (एकवचन बहवचन) आणि परर (परथम वदवतीय ततीय) अविाबन असत वतषमानकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

वतामानकाळ ndash पचिपननकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो धम म

मतजझमपररसो लस थ

पठमपररसो वत अमधत

या परससपदााना जोडन तयार होिारी कााही धाताची वतषमान काळाची (पचपननकािो) वकरयापदााचा अभयास आपि या पढीि पानाामधन करिार आहोत

43

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अनसमअममह असम अमह

मतजझमपररसो अलस अतथ

पठमपररसो अततथ समधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीधम बरधम बरवीम बरम

मतजझमपररसो बरवीलस बरलस बरवीथ बरथ

पठमपररसो बरवीवत बरवत (आह) बरवमधत (आह)

स ndash ऐकि एकवचन बहवचन

उिमपररसो सिोधम सिाधम सिोम सिाम

मतजझमपररसो सिोलस सिालस सिोथ सिाथ

पठमपररसो सिोवत सिावत सिमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो करोधम करोम

मतजझमपररसो करोलस करोथ

पठमपररसो करोवत करोमधत कबबमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तनोधम तनोम

मतजझमपररसो तनोलस तनोथ

पठमपररसो तनोवत तनोमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पससाधम पससाम

मतजझमपररसो पससलस पससथ

पठमपररसो पससवत पससमधत

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

42

वाकयातीि शबदात होिार बदि - २ मागीि पाठातीि वाकयात आपि नाम आणि सवषनाम या परकारातीि शबदात होिार बदि पावहि याच वाकयात वकरया साागिार ज शबद (धात वकरयापद) आि होत तयातही कााही बदि झालयाच पावहि आह या बदिाच ववसतत वववचन आपि या पाठात पाह

कोितयाही वकरयबददि आपि जवहा बोितो तवहा १ ती वकरया होऊन घडन गििी असत २ ती वकरया होत घडत असत ककिवा ३ ती वकरया घडिार असत

जवहा वकरया घडन गििी असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भतकाळ महिजच तहययिनीकािो (अततत काि) असतो जवहा वकरया घडत असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात वतषमानकाळ महिजच पचिपननकािो (विमान काि) असतो जवहा वकरया घडिार असत तवहा वकरया साागिाऱया वाकयात भववषयकाळ महिजच भतवसतसननतकािो (अनागत काि) असतो या तीनही काळात धात वकरयापदािा परतयय (परसतसपद) िावि जात ह परससपद जस काळानरप वगळ असत तसच त वकरया करिाऱया कतयाषचया वचनावर (एकवचन बहवचन) आणि परर (परथम वदवतीय ततीय) अविाबन असत वतषमानकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

वतामानकाळ ndash पचिपननकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो धम म

मतजझमपररसो लस थ

पठमपररसो वत अमधत

या परससपदााना जोडन तयार होिारी कााही धाताची वतषमान काळाची (पचपननकािो) वकरयापदााचा अभयास आपि या पढीि पानाामधन करिार आहोत

43

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अनसमअममह असम अमह

मतजझमपररसो अलस अतथ

पठमपररसो अततथ समधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीधम बरधम बरवीम बरम

मतजझमपररसो बरवीलस बरलस बरवीथ बरथ

पठमपररसो बरवीवत बरवत (आह) बरवमधत (आह)

स ndash ऐकि एकवचन बहवचन

उिमपररसो सिोधम सिाधम सिोम सिाम

मतजझमपररसो सिोलस सिालस सिोथ सिाथ

पठमपररसो सिोवत सिावत सिमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो करोधम करोम

मतजझमपररसो करोलस करोथ

पठमपररसो करोवत करोमधत कबबमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तनोधम तनोम

मतजझमपररसो तनोलस तनोथ

पठमपररसो तनोवत तनोमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पससाधम पससाम

मतजझमपररसो पससलस पससथ

पठमपररसो पससवत पससमधत

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

43

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अनसमअममह असम अमह

मतजझमपररसो अलस अतथ

पठमपररसो अततथ समधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीधम बरधम बरवीम बरम

मतजझमपररसो बरवीलस बरलस बरवीथ बरथ

पठमपररसो बरवीवत बरवत (आह) बरवमधत (आह)

स ndash ऐकि एकवचन बहवचन

उिमपररसो सिोधम सिाधम सिोम सिाम

मतजझमपररसो सिोलस सिालस सिोथ सिाथ

पठमपररसो सिोवत सिावत सिमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो करोधम करोम

मतजझमपररसो करोलस करोथ

पठमपररसो करोवत करोमधत कबबमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तनोधम तनोम

मतजझमपररसो तनोलस तनोथ

पठमपररसो तनोवत तनोमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पससाधम पससाम

मतजझमपररसो पससलस पससथ

पठमपररसो पससवत पससमधत

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

44

भतकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतकाळ ndash अतततकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इा इमह

मतजझमपररसो इ इतथ

पठमपररसो इ इास उा

अस - असि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो आससि आलसमह

मतजझमपररसो आलस आलसतथ

पठमपररसो आलस आससिस आसा

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अबरकवि बरकवि अबरववमह बरववमह

मतजझमपररसो अबरवव बरवव अबरववतथ बरववतथ

पठमपररसो अबरवव बरवव अबरकविस बरकविस अबरवा बरवा

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो असणिि सणिि असणिमह सणिमह

मतजझमपररसो असणि सणि असणितथ सणितथ

पठमपररसो असणि सणि असणििस सणििस

असिा सिा

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो अकररि कररि अकररमह कररमह

मतजझमपररसो अकरर करर अकररतथ कररतथ

पठमपररसो अकरर करर अकररिस कररिस

अकररिा कररिा

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

45

तन ndash पसरि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो अतकनि तकनि अतवनमह तवनमह

मतजझमपररसो अतवन तवन अतवनतथ तवनतथ

पठमपररसो अतवन तवन अतकनिस तकनिस

अतना तना

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतससा पतससमह

मतजझमपररसो पतसस पतससतथ

पठमपररसो पतसस पतससास पससा भववषयकाळात वकरयापदास खािीि तकतयात दशषववलया परमाि परससपद जोडि जात

भतवषयकाळ ndash अनागतकािो

परतयय ndash परससपद एकवचन बहवचन

उिमपररसो इससाधम इससाम

मतजझमपररसो इससलस इससथ

पठमपररसो इससवत इससमधत

अस (भ) ndash असि

अस या वकरयापदाची रप भववत या वकरयापदापरमाि होतात एकवचन बहवचन

उिमपररसो भववससाधम भववससाम

मतजझमपररसो भववससलस भववससथ

पठमपररसो भववससवत भववससमधत

बर ndash बोिि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो बरवीससाधम बरवीससाम

मतजझमपररसो बरवीससलस बरवीससथ

पठमपररसो बरवीससवत बरवीससमधत

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

46

स ndash ऐकि

एकवचन बहवचन

उिमपररसो सणिससाधम सणिससाम

मतजझमपररसो सणिससलस सणिससथ

पठमपररसो सणिससवत सणिससमधत

कर ndash करि एकवचन बहवचन

उिमपररसो कररससाधम कररससाम

मतजझमपररसो कररससलस कररससथ

पठमपररसो कररससवत कररससमधत

तन ndash पसरि एकवचन बहवचन

उिमपररसो तवनससाधम तवनससाम

मतजझमपररसो तवनससलस तवनससथ

पठमपररसो तवनससवत तवनससमधत

पसस ndash पहाि एकवचन बहवचन

उिमपररसो पतसससाधम पतसससाम

मतजझमपररसो पतसससालस पतसससाथ

पठमपररसो पतसससात पतसससमधत

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

47

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१-९) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

यसस जजता नावजीयवत जजतमसस नो यावत कोधच लोक ता बदधमनधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ १

यसस जाललनी ववसलिका तणहा नततथ कवहतञच नतव ता बदधमधतगोचरा अपदा कन पदन नससथ २

य झािपसता धीरा नकखममपसम रता दवावप तसा वपहयमधत समबदधाना सतीमता ३

वकचछो मनससपदटलाभो वकचछा मचचाना जीववता वकचछा सदधममसविा वकचछो बदधाना उपपादो ४

सबब पापसस अकरिा कसलसस उपसापदा सतचचिपररयोदपना एता बदधान सासना ५

खधती परमा तपो वतवतकखा वनबबािा परमा वदमधत बदधा नवह पबबजजतो परपघाती न समिो होवत परा ववहठयधती ६

अनपवादो अनपघातो पावतमोकख च सावरो मिञञता च भिनसमा पधतञच सयनासना

आधधचि च आयोगो एता बदधान सासना ७

न कहापिवससन वतलि कामस ववजजवत अपपसादा दकखा कामा इवत ववञञाय पतणडतो ८

अवप ददबबस कामस रकति सो नाधधगचछवत तणहकखयरतो होवत सममासमबदधसावको ९

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

48

गोचर = गायी चारणयाचा परदश वहरवळ अपदा = पदधचधहा ववना वनणशचधह पद = पाय (पायवाट) जालिनी = तषिा ववसलिका = ववरवि झाि = जञान पसता = आसकत धीर = ववदवान नकखमम = सासार तयाग उपसम = सातोर सातषटी सतीमता = समवतवान ववचारवधत वपहयमधत = वपरय करतात वकचछा = कठीि तरासदायक अवघड पदटिाभो = परापत होि सवि = एकि उपपाद = उतपलि पररयोदपन = शधद करि वतवतकखा = सहनशीिता ववहठन = तरास दि उपवाद = दोर दि कनिदा करि अनपवाद = कनिदा करि अनपघात = इजा करि पावतमोकख = णभकख साघाच वनयम सावर = सायम मिञञ = परमाि मान (आकारमान) भि = भात अनन पधतञच = एकाधतात अधधधचि = एकागर धचि आयोग = परयतन कहापि = सविषमदरा सोधयाच नाि वसस = वराषव पाऊस वतलि = तमपत ववजजन = ववदयमान अपपसाद = अलप सवाद ददबब = ददवय अधधगचछवत = परापत करतात तणहकखय = तणहा कखय कखय = कषय नाश

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

49

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१-९) ndash मराठी अनवाद

जयाचया जयाचा अववजय होिार नाहीजयाचया जयापयात (या) लोकाातील कोिीही जािार नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया

जीवनात) कोितया वाटन धयाल (१)

जयाला ह ववरवलीच जाळ असििी तषिा कोठही नऊ शकत नाही तया ववसतीिष वहरवळ रपी वनषका लाक (वनतषचधह) बदधााना (तमही आपलया जीवनात) कोितया वाटन धयाल (२)

जो धयनसथ ववदवान सासार (सख) तयागनही सातषट आह तया समवतवान (ववचारवधत) समबदधााना दव (शरषठ जन) वपरय करतात (३)

(उिम) मानव जीवन परापत होि अवघड मतयष जीवन जगि अवघड उिम धमम (जीवन िव) ऐकि अवघड बदधााच उतपनन हाि अवघड (४)

सवष पाप (दवषतषन) न करि सतकतयाचा अवलाब करि धचि शदध करि हाच बदधााचा लसदधाधत (हीच बदधााची लशकवि) (५)

बदध साागतात शाधती सहनशीलता अतयचच साधना आह वनवाषि अतयचच आह पर-घात करिारा परवतजजत होत नाही दसऱयााना तरासविारा शरमि होत नाही(६)

वनधदा न करि इजा न करि णभकख वनयमाात सायधमत असि मािक भोजन एकाधतात शयन-आसन एकागर-धचिाचा परयतन हाच बदधााचा लसदधाधत (७)

सोधया-नाणयााचया वराषवानही इचछााची तपती होत नाही काम-भोग अलपसवादी-वदनादायी आहत ह जञानीजन जाितात (८)

परात (जञानीजन) ददवय काम-भोगातही आसलकत परापत करीत नाहीत समयक-समबदधाा च लशषय तषिा-नाशात मगन रहातात (९)

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

50

िहमपद १४ ndash बदधवगगो (१०-१८) (सिवपटक ndash खददकपाठ)

बहा व सरिा यमधत पबबतावन वनावन च

आरामरकखचतयावन मनससा भयततजजता १०

नता खो सरिा खमा नता सरिमिमा नता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत ११

यो च बदधाच धममाच साघाच सरिा गतो चिारर आरयसचचावन सममपञञाय पससवत १२

दकखा दकखसमपपादा दकखसस च अवतककमा आरयञचअठाागीका मगगा दकखपसमगाधमना १३

एता खो सरिा खमा एता सरिमिमा एता सरिमागमम सबबदकखा पमचचवत १४

दललभो पररसाजञञो न सो सबबतथ जायवत यतथ सो जायवत धीरो ता कला सखमधवत १५

सखो बदधाना उपपादो सखा सदधममदसना सखा साघसस सामगगी समगगाना तपो सखो १६

पजारह पजयतो बदध यदद व सावक पपञचसमवतककधत वतणिसोकपररददव १७

त ताददस पजयतो वनबबत अकतोभय न सकका पञञा साखाता इमिधमवत कनधच १८

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

51

आराम = उदयान बाग रकख = वकष चतय = चतय भयततजजत = भीतीन भरििा खमा = कषमपिष सखावह पमचच = वनराकरि उचचाटन उपपाद = उतपनन होि दसना = उपदश सामगगी = एकतर सोबत समवतककधत = पार जाि पलयाड जाि तीणि = तीर पार पररददव = वविाप अकरोश वनबबवत = शााती समाधान अकतोभय = वनभषय इिधमवत = इतक मोजमाप कनधच = कोिीही

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

52

िहमपद १४ ndash बदधवगग (१०-१८) ndash मराठी अनवाद

अनक जि (मानव) पवषत वन इतयादीना शरि जातात (तसच) भयभीत होउन उदयान वकष चतय (इतयादाानाही शरि जातात) (१०)

ह शरि जाि कलयािकारी नाही ह शरि जाि उिम नाही ह शरि जाि सवष वदनााच उचचाटि करिार नाही (११)

जो बदध धमम आणि साघ अनसरि करतो समयक परजञन चार आयषसतयााच आकलन करतो (१२)

वदना वदनच कारि वदनच वनवारि वदना वनवारिाचा आयष अषटााग मागष (आकलन करतो) (१३)

हच (तयाच) कलयािकारी अनसरि उिम अनसरि याच अनसरिान सवष वदनााच उचचाटन होत (१४)

(उिम) मानव जीवन दलषभ त सवााना परापत होत नाही जयाला त परापत होत तया जञानी (मानवा)चया कळाच सख वाढत (१५)

बदधााच अनसततव सखकारक सदधममाचा उपदश सखकारक एकवतरत सजनााच (साघाच) एकतव सखकारक एकवतरत साधना सखकारक (१६)

पजजनीय बदध व तयााच लशषय ज परपाचाचया शोकाचया आणि वविापाचया पलयाड (गल) आहत (१७)

अशा शाात समाधानी वनभषय (बदध व तयााच लशषय) यााचया पजनाच पाववतरय (पणय) इतक अस मोजि कोिासही शकय नाही (१८)

समयक दषटी समयक साकलप (परजञा) समयक वाचा समयक कती समयक जीवीका (शीि) समयक परयतन समयक समवत समयक साधना (साधना) ह अषटााग मागष

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

53

शबद सिी (सवर साधी) एका मागन एक यिार दोन शबद उचचारतााना (आणि लिहीतााना) एकतर कि जातात जवहा पवहलया शबदाच अाताकषर सवर असत आणि दसऱया शबदाच पवहि अकषरही सवर असत तवहा या दोन शबदााचया एकतरीकरिािा सवर साधी महितात

१ पवहलया शबदातीि अधतय सवराचा िोप पररस + उिमो = पररसिमो िोक + अगगो = िोकगगो

२ दसऱया शबदातीि पवहलया सवराचा िोप सो + अहा = सोहा चिारो + इम = चिारोम

३ कोितयाही सवराचा िोप न होता साधी कञञा + इव = कञञाइव

४ अ चया पढ इ आलयास ए होतो बधधसस + इव = बधधससव

िता + इव = ितव ५ अ चया पढ उ आलयास ओ होतो

वाम + उर = वामोर

सीत + उदका = सीतोदका ६ इ ककिवा उ चया पढ सवर आलयास इ चा य आणि उ चा व होतो

वव + आकतो = वयाकतो स + आगता = सवागता इवत + असस = इचचसस

अधध + इिमिो = अतजझिमिो ७ ए ककिवा ओ नातर सवर आलयास ए चा य ओ चा व होतो

पबबत + अहा = पबबतयाहा सो + अहा = सवाहा म + अया = मयाया

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

54

८ गो शबदा पढ सवर आलयास गो च गव होत

गो + अससा = गवाससा गो + एळका = गवळका

९ सवराचया आधध जवहा व न त र ग म य द ही अकषर आलयास एक वगळ वयाजन अधधक यत द + अधङगक = दवधङगका धच + इतवा = धचवनतवा अजज + अगग = अजजतगग

पात + अहसा = पातरहसा पा + एव = पगव

इध + इजझवत = इधधमजझवत

परर + अधता = पररयधता अि + अतथा = अिदतथा सममा + एव = सममादव

यथा + इदा = यथावयदा इध + आह = इधमाह

पथ + एव = पथगव

वन + ओज = वनरोजा तसमा + इह = तसमावतह

इतो + आयवत = इतोनायवत

१० छ नातर सवर आलयास ळ अधधक यतो छ + अणभञञा = छळणभञञा छ + आयतना = छळायतना

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

55

शबद सिी (वयाजन साधी) जवहा एक वयाजन दसऱया सवराशी अथवा वयाजनाशी जोडि जात तवहा तयास वयाजनसाधी महितात १ सवराचया नातर वयाजन आलयास तया ऱहसव सवराचा दीघष सवर होतो

ततर + अणभरवत = ततराणभरवत

खमधत + परमा = खधतीपरमा मवन + चर = मनीचर

२ सवराचया नातर वयाजन आलयास कधी कधी त वयाजनाचा दोनदा उचचार होतो वव + गहो = ववगगहो द + कता = दककता (दककटा)

३ सवराचया नातर एका वगाषतीि दसर अथवा चौथ वयाजन आलयास तयाच वगाषतीि पवहि वा वतसर वयाजन तया वयाजनास परथम जोडि जात अ + खमधत = अकखमधत सत + छिा = सतचछिा वन + ठाना = वनटठाना यस + थरो = यसतथरो

४ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तया अनसवाराचा िोप होतो सा + रिो = सारिो सा + रागो = सारागो एवा + अहा = एवाहा कथा + अहा = कथाहा पा + सििग = पतलिाग

५ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास कधी कधी तयानातरचया सवराचा िोप होतो तवा + अलस = तवालस इदा + अवप = इदममप अणभनधद + इवत = अणभनधदमधत ककि + इवत = वकमधत

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

56

६ पवहलया शबदाचया अाती अनसवार असलयास नातर यिाऱया वयाजनाचया वगाषतील पाचव

वयाजन अनसवारा ऐवजी यत ता + करोवत = तङकरोवत ता + चरवत = तञचरवत ता + ठाना = तणठाना ता + धना = तधधना ता + दाना = तधदाना धममा + चर = धममञचर ता + ििा तमििा

७ काावह साधध शबद वरीि वनयमााहन वगळ होतात ता + इधमना = तदधमना सककि + आगाधम = सकदागाधम एका + इध + अहा = एकधमदाहा साववधाय + अवहारो = साववदावहारो वाररनो + वाहको = विाहको जीवन + मतो = जीमतो छव + सयना = ससाना

सनधध ह पालि (आणि भारतीय पराचीन भारतीि) भारतीि वयाकरिाच एक मोठ परकरि आह सदर पाठातन आपि िकत महतवाच सनधध पावहि अधधकचया ववसतत अभयासासाठी पालि वयकरिाच मोठ पसतक अभयासि गरजच आह तरीही तताषस ह कमी नाही

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

57

परािीन भारतीय लिपी ndash बराहही

( ईसवीसन पवष २६५ - चकरवती समराट अशोक कािीन ) अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ए

ऐ

ओ

औ

अा

क - कटयार

ख - खिि

ग - गगन

घ

ङ

च - चमचा

छ - छतर

ज - जङघा

झ

ञ

ट - टोकरा

ठ

ड

ढ

ि

त - ताडपतर

थ

द

ध - धन

न - नालसका

प - पािी

ि

ब - बारी

भ

म - मतसय

य - योनी

र - रशमी

ि - िारका

ळ

व - वीिा

श - शरवि

स - सपष

ह - हासीया

क

का

वक

की

क

क

क

क

को

कौ

का

जया वयाजन-अकषरा जवळ तया वयाजनान सर होिार शबद लिहीि आहत तया वयाजन-अकषराची पराधचन उतपलि पढीि पानावर ददिी आह

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

58

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

ई साहितय परहिषठान

मराठी हसनमा िा एककाळी भारिाि हिदी हसनमाचया

िोडीस िोड ककवा काकणभर वरचढच िोिा मधयिरी मराठी

हसनमाला उिरिी कळा लागली परकषक यईना मिणन हिएटर हमळना

हिएटरच हमळि नािी मिणन चागल मराठी हसनमा बननाि आहण

चागल हसनमा नािीि मिणन परकषक हमळनाि अस एक दषटचकर सर

झाल मग आला झी मराठी हसनमा आहण तयाचयाच जोडीन छोटया

आकाराची मलटीपलकस आहण हडहजटल परकषपण तयामळ पनिा एकदा

मराठी हसनमा जोमान बिर लागला

कािीशी अशीच पररहथििी मराठी साहितयाचीिी िोि

आि एककाळी टॉपला असलल मराठी साहितय मधलया काळाि रटविी

आहण हसनमाचया यगाि माग पडल पण आिा मोबाईल आहण इटरनट

याचयामळ मराठी वाचकवगग फ़ार मोठया परमाणावर वाढिो आि

आहण तयाच जोमान तयाचयासाठी हलहिणारा दजदार लखक वगगिी

हनमागण िोऊ लागला आि मराठी साहितयाचया भहवषयाबददल आमिी

अतयि आशावादी आिोि

आपली साि मातर पाहिज आपलया ओळखीचया

जाथिीि जाथि लोकाना ई साहितय बददल सागा तयाच ई मल पतत व

whatsapp नबर कळवा तयाना ई साहितयच मोबाईल app

download करायला सचवा आगरि करा ई साहितयच माकटटग करा

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल

एकदम फ़रट फ़टवर यऊन खळ जबरदथि माकटटग कर लाखाच कोटी

कर आहण मराठी साहितय पनिा नबर वन ला आण

ई साहितय परहिषठान

www esahitya com

esahitygmail com

आिा ई साहितय च APP उपलबध आि ई साहितयच App आपण

खालील हलकवरन आपलया मोबाईलवर डाऊनलोड करा आहण भरमसाट पथिक फ़री

वाचा httpsplay google comstoreappsdetails id=com esahity www esahitybooks

ई साहितय परहिषठानची ई बकस Whatsapp broadcast service

सर झाली आि पणगपण फ़ककट पथिक आिा आपलया मोबाईलवर िट कपया नाव

नोदणीसाठी 7710980841 िा नबर आपलया मोबाईलवर सवि करा आहण निर या

नबरवर वॉटसऍप करन आपल नाव व शिराच नाव कळवा आपलयाला हनयहमिपण

एक नवीन मराठी ई पथिक Whats app दवार पाठवल जाईल आपण ि पथिक

आपलया हमतराना Whatsapp करा आहण भाव खा

आपलया ओळखीचया ककमान दिा लोकाच मल आय डी आमिाला

कळवा तयाना आमिी हवनामलय पथिक पाठव व आपलयाला VIP सभासद बनवल

जाईल