çrémad-bhägavata-puräëam

ekädaça-skandhaùdvitéyäàçaù

(First published online July 19, 2005)

Version 1.02, Sept. 27, 2011

Text entered by Jagadananda Das.

çré-çré-rädhä-kåñëärpaëam astu.

वां��छा�कल्पतरुभ्यश्च क� प�सि�न्धु�भ्य एवां च ।पतितत�नां�� प�वांनां�भ्य� वां�ष्णवां�भ्य� नांमो� नांमो� ॥

Please report any errors or alternative readings.

This service is provided free of charge to devotees and

scholars of the Gaudiya Vaishnava tradition. We ask you

to kindly contribute generously to furthering this project,

which requires many hours of freely given time by the

volunteers who make these texts available.

The editors.

(11.11)

ekädaço’dhyäyaù

baddha-mukta-lakñaëam

|| 11.11.1 ||

çré-bhagavän uväca—baddho mukta iti vyäkhyä guëato me na vastutaù |

guëasya mäyä-mülatvän na me mokño na bandhanam ||

madhvaù : me guëataù | mad-vaçatvädeù |

amäyatvän nirguëo’haà bandha-mokñau na cäpi me |mad-adhénasya jévasya bandha-mokñau sadaiva tu || iti sväbhävye ||1||

çrédharaù :ekädaçe tu baddhänäà muktänäà cätha lakñaëam |sädhünäà ca tathä bhakter lakñaëaà hariëeritam ||

nitya-baddho nitya-mukta eka eveti me bhramaù [bhä.pu. 11.10.37] iti yad uktaà, tat kià vastuto virodhaù, pratétito vä ? nädyaù, bandha-mokñayor västavatväbhäväd ity äha—baddho mukta iti dväbhyäm | ätmä baddho muktaç ca me guëato mad-adhéna-sattvädi-guëopädhitaù, na tu vastutaù |

nanv aupädhikatve’pi taëòula-päkädivad västavatvaà kià na syät ? taträha—guëasya mäyä-mülatväd bandhanaà nästi | ata eva mokñaç ca nästi |

nanu kathaà sarva-çästra-viruddham ucyate ? taträha—iti me vyakhyeti | evaà mat-kåto nirëayaù, alam atikutarkair ity arthaù |

athavaivam anvayaù, ätmä baddho mukta iti yä vyäkhyä uktiù, sä me guëato mad-guëa-päratantryät | atra hetutvena guëa-niyantari svasmiàs tad-vyatirekam äha—ata eva na me bandhanaà mokño veti | anyat samänam ||1||

krama-sandarbhaù : guëasya mäyä-mülatväd iti mäyayä tat-sambandhasya mithyaiva sphoraëäd ity arthaù | anyat taiù | tatra dvitéya-vyäkhyäne me matam iti çeñaù ||1||

viçvanäthaù :ekädaçe baddha-mukta-vailakñaëyasya çikñaëam |

sädhünäà lakñaëaà bhakter aìgäny apy uktavän hariù ||o ||

kathaà bandhaù kathaà mokñaù ? iti tava praçno’pi vastuto na ghaöate ity äha—baddha iti | me guëataù mad-adhéna-sattvädi-guëair baddha iti tato mukta iti vyäkhyä vastuto na sambhavati | kutaù ? guëasya guëa-sambandhasya mäyä-mülatvän mäyayä avidyayä tarka-çaktyä durghaöasya dehendriyädi-guëa-sambandhasya mithyaiva sphoraëäd ity arthaù | ata eva me mama mate iti çeñaù | na bandhanaà, bandhanäbhäväd eva na mokñaç ca ||1||

--o)0(o--

|| 11.11.2 ||

çoka-mohau sukhaà duùkhaà dehäpattiç ca mäyayä |svapno yathätmanaù khyätiù saàsåtir na tu västavé ||

madhvaù : svapno’yam ity avijïänät svapne duùkham upäçnute |nija-svarüpänubhava-rähityät tadvad eva tu ||jägrad-duùkham api proktaà viñëu-tattvaà na paçyataù |tasmät tv asvabhävatvät sad apy etad avästavam || iti loka-

saàhitäyäm ||2||

çrédharaù : evaà käraëa-bhüta-guëänäà mäyä-mayatvät tat-kärya-saàsåtir mäyeti prapaïcayati—çoka-mohäv iti | yathä svapna ätmano buddher eva khyätir vivartaù, tadvat ||2||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : atra bandhasya mithyätva-prakäraà darçayati—loka-mohäv iti | dehäpattir dehäd dehäntara-präptiù | dehasyäpattir äpan måtyur vä | mäyayä mäyikopädhi-sambandhena avidyayä | mäyikopädhir antaùkaraëe sükñma-dehe jévasya abhimänäd eva tadéya-dharmäëäà çoka-mohädénäm api svéyatvena grahaëam ity arthaù | ataù çoka-mohädimattva-lakñaëä saàsåtir na västavé na vastu-bhütä | çoka-mohädénäà mäyä-såñöatvena satyatve’pi tat-sambandhasya jéve avidyä-kalpitatvän mithyätvam ity arthaù | yathä ätmano buddheù khyätir vivartaù svapno mithyä, tathä ||2||

--o)0(o--

|| 11.11.3 ||

vidyävidye mama tanü viddhy uddhava çarériëäm |mokña-bandha-karé ädye mäyayä me vinirmite ||

madhvaù : vidyävidye mama tanü pratimävat sadodite |sadä tad-vyatiriktasya nitya-jïäna-sukhätmanaù ||mad-icchä-vaçage nityam avidyä-nirmitä guëäù |sattvädyä mad-adhénatväd avidyäyä na me guëäù ||avidyä caiva vidyä ca guëäù sattvädikä api |dehotpattiù sukhaà duùkhaà sarvam etan mad-icchayä ||ato’haà bandha-mokñäbhyäà rahito nityam eva tu |mukta-çabdodito bandha-rähityän na vimokataù || iti käla-saàhitäyäm |

çrés tu vidyä samuddiñöä durgävidyä prakértitä | te tv anädi harer icchä niyate sarvadaiva tu || iti mäyä-vaibhave ||3||

çrédharaù : ato vastu-virodhas tävan nästi, pratétis tv aupädhiké ghaöata ity äha— - tanyete bandha mokñäv äväbhyäm iti tanü çakté me mäyayävinirmite | - - mäyä våtti rüpatväd - -bandha mokña karé - -ity eka vacanaà dvi

| - - - vacanärthe nanu tat käryatve bandha mokñayor anäditva nityatve na ? —syätäm taträha ädye | , anädé tato yävad avidyäà prerayämi tävad

| |bandhaù yadä vidyäà dadämi tadä mokñaù sphuratéty arthaù tathä ca, skanda-puräëe—

bandhako bhava-päçena bhava-päçaç ca mocakaù | kaivalya-daù paraà brahma viñëur eva sanätanaù || iti ||3||

krama-sandarbhaù : katham ? taträha—vidyeti | ato vastuto nitya-mukto’pi pratétito nädi-baddha iti yugapad ubhayatvaà ghaöata ity arthaù | atra me mama mäyayä çaktyä kartryä tanü sva-dåñöänta-rüpatvät sväàça-rüpe, ata evänädé | ye nirmite prasärite, ta eva mama çarériëäà madéyänäà mokña-bandha-karyau bhavataù iti sthite, sä dharmaräjavad bhaktä bhayaà dvitéyäbhiniveçataù syät [bhä.pu. 11.2.37] iti nyäyena yasya yävan mad-vaimukhyaà, tasya tävad avidyäà prasärya svarüpävaraëa-pürvakaà guëäveçaà kurvaté bandhaà karoti | mat-sämmukhye tu guëäveça-tyäjana-pürvakaà svarüpa-sphuraëaà kurvaté mokñaà karotéti jïeyam | atas tasyä eva tayoù kartåtve’pi mad-dhetukatväd bandhako bhava-päçena ity-ädy ucyata iti bhävaù | bandha-mokña-karé iti “supäà suluk pürva-savarëa” ity-ädinä pürva-savarëaç chändasaù ||3||

paramätma-sandarbha (54) : atra mäyä-våttitväd iti vastuto mäyä-våtté eva te | vinirmitatvaà tv aparänanta-våttikayä tayä prakäçamänatväd evocyate | yato’nädé ity arthaù | tathä sphuratéty asya mokña ity anenaivänvayaù | jévasya svato muktatvam eva | bandhas tv avidyä-

mätreëa pratétaù | vidyodaye tu tat prakäçate mätram | tato nitya eva mokña iti bhävaù | na ca väcyam eñä mäyety ädau sämänya-lakñaëo mokña-pradatvaà tasyä noktam ity asamyaktvam iti | antakäritvenätyanta-pralaya-rüpasya mokñasyäpy upalakñitatvät | atra vdiyäkhyä våttir iyaà svarüpa-çakti-våtti-viçeña-vidyä-prakäçe dväram eva na tu svayam eva seti jïeyam | athävidyäkhyasya bhägasya deva våtté | ävaraëätmikä vikñepätmikä ca | tatra pürvä jéva eva tiñöhanté tadéyaà sväbhävikaà jïänam ävåëvänä | uttarä ca taà tad-anyathä-jïänena saïcayanté vartata iti ||3||

viçvanäthaù : nanu keyam avidyä yayä mithyä-bhüte’pi guëa-sambandhaù sphoritas taträha—vidyävidye mama tanü tanyete bandha-mokñäv äbhyäm iti tanü çakté | çarériëäà bandha-mokña-karé bandha-mokña-karñau vidyä mokña-karé, avidyä bandha-karéty arthaù | ime ca me mama mäyayä mahä-çaktyä vinirmite såñöe | kià ca, mäyä-våttitväd eva tayor mäyä-såñöatvam aupacärikam evocyate ity äha ädye anädé | anädy-anantam avyaktaà nityaà käraëam avyayam [bhä.pu. 12.4.19] iti dvädaçokteù | puàso’sti prakåtir nityä iti vaidyakaukteç ca mäyä-çaktir iva tad-våtté vidyävidye api nitye eva | tad evaà mäyäyäs tisro våttayaù pradhänam avidyä vidyä ca | pradhänenopädhiù satya eva såjyate | avidyayä tad-adhyäso mithyä-bhütaù | vidyayä tad-uparäma iti tisåëäà käryam ||3 ||

--o)0(o--

|| 11.11.4 ||

ekasyaiva mamäàçasya jévasyaiva mahä-mate |bandho’syävidyayänädir vidyayä ca tathetaraù ||

madhvaù : bhinnäàçasyaiva jévasya bandha-mokñau na me kvacit |abhinnààçäs tu matsädyäs tejasaù käla-vahnivat ||jéväbhinnäàçakäs tatra tejasaù pratibimbavat || iti vailakñaëye |

muktasya tu na me mokño bandhäbhävät katha¨¨icana |mukta ity api nämaitad dépyate’sau diväkaraù ||iti bandha-rähityän na tu våkñädi-déptivat |kädäcitkatayä väcyaà bandhäbhäväd amokñataù |jévasya bandha-mokñas tu mat-prasädät kadäcana || iti tattvodaye ||4 ||

çrédharaù : tatra çarériëäm iti bahu-vacana-nirdeçäd viñaya-bhedenävirodha ukta iti bhräntià vyävartayan bandha-mokña-vyavasthäm upapädayati—ekasyaiveti | tarhi kim ätmäbhedät taväpi bandho nahéty äha—asya jévasyaiveti | nanv ätmäbhede jévo näma ko’nyo’sti påthak ? kathaà ca bandha-mokña-sukha-duùkhädi-vyavasthä taträha—mamäàçasyeti | ayaà

bhävaù—yathaikasyäpi candräder jalädy-upädhinä bimba-pratibimba-rüpo bhedaù, yathä ca tatra jala-kåtäù kampädayaù pratibimbasyaiva, yathä ca pratimbimänäm apy upädhi-bhedena bhedäd ekasminn udakumbhe bhagne tad-gata-pratibimbasyaiva bimbaikyaà nänyagatasya tathävidyäyäà pratimbimbasya mad-aàçasya jévasyaiva tat-kåto bandhas tasya copädhito bhedän nävyavastheti | tathä cähuù—

yathaikasmin ghaöäkäçe rajo-bhümädibhir yute |na sarve samprayujyante tathä jévä sukhädibhiù || iti |

etac cätirahasyaà sva-buddhyä niçcetavyam iti sambodhayati—he mahämate ! itaro mokñaù ||4||

krama-sandarbhaù : evaà çarériëäm prätétike bandhe sati pratyekam evaà vyavasthety äha—ekasyaiveti | mamäàçasya raçmi-paramäëu-sthänéyasya | ata eva tasya jévasyaiva, na tu maëòala-sthänéyasya mama | ata eva caikasyaiva, na tu sarvasyety arthaù | itaro mokñaù | atra raçmi-paramäëu-sthänéyo vyañöiù | tatra sarväbhimäné kaçcit samañöir iti jïeyam ||4|| [paramätma-sandarbha 38]

viçvanäthaù : täbhyäm eva madéya-çaktibhyäm avidyä-vidyäbhyäà madéya-jéva-çakter dehädhyäsa-prasäraëäprasäraëäbhyäm avastu-bhütäv api bandha-mokñau pratyäyitau madéya-såñöy-ädi-lélä-çakti-preraëa-vaçäd evety äha—ekasyaiveti | aàçasya vibhinnäàça-çabda-väcyasya prakåtià viddhi me paräm jéva-bhütäà mahä-bäho yayedaà dhäryate jagat [gétä 7.5] iti mad-ukter jévasya mac-chaktitve’pi mamaiväàço jéva-loke jéva-bhütaù sanätanaù [gétä 15.7] iti mad-ukter eväàçatvaà cety arthaù |

nanu çarériëäm iti pürvokteù | nityo nityänäà cetanaç cetanänäm eko bahünäà yo vidadhäti kämän iti çruteç ca jévänäà bahutve’pi katham ekasyety uktam ucyate—ekasyä api taöasthäkhya-jéva-çakter våtti-bähulyäd eva bahavo jévä ity ucyante | yathä ekasyä api bahir aìgäkhyäyä mäyä-çakteù prathamaà avidyä vidyä ceti dve våtté tayoç cäpi prati jévaà våtti-bähulyäd bahutvam eva | yathä ca mäyä-våtténäà mäyä-çabda-väcyatvaà tathaiva jéva-våtténäm api nityatvam eva jïeyam | nityo nityänäm iti, bandha-mokña-karé ädye ity ädi-vacanebhyaù avidyä-dhvaàse sati jévasya nirväëa ity ädi-väkyeñu dhvaàsa-nirväëa-çabdäbhyäm uparäma-brahma-säyujye ucyate | brahmaëä saha yujyata iti sa-yuk tasya bhävaù säyujyam iti jévasya na tatra svarüpa-dhvaàsaù | kià ca—

viñëu-çaktiù parä proktä kñetra-jïäkhyä tathäparä |avidyä-karma-saàjïänyä tåtéyä çaktir iñyate || [vi.pu. 6.7.61]yayä kñetra-çaktiù sä täratamyena vartate ||

iti viñëu-puräëokter jéva-çaktir mäyä-çakteù präyo vaçébhütä såñöi-lélä-siddhy-artham ity äha—baddha iti asya jévasya avidyayä bandhaù sa ca

karmaëo’nädiù mokña-sambhavät çäntaù itaro mokñaù sa ca janyatvät sädir anaçvaratvän nirasto jïeyaù ||4 ||

--o)0(o--

|| 11.11.5 ||

atha baddhasya muktasya vailakñaëyaà vadämi te |viruddha-dharmiëos täta sthitayor eka-dharmiëi ||

madhvaù : muktasya viñëoù || nitya-çuddha-buddha-mukta-satya-sukhädvaya-pratyag-eka-pürëa ity ataù padänvayädity ädi-vacanät | baddho jévaù |

baddhä jévä ime sarve pürva-bandha-samanvayät |nitya-muktatvato viñëur mukta-nämä sadoditaù |abaddhatväd amokño’pi dépyate’sau ravir yathä || iti brahma-saàhitäyäm ||5 ||

çrédharaù : tad evaà vyavasthäm upapädya kathaà vartetety-ädi-vailakñaëya-praçnasyottaram äha—atheti | tac ca vailakñaëyaà dvi-vidham | jéveçvarayor ekaà jévänäà caikam | tatr jéveçvarayor vailakñaëya-gäha—viruddha-dharmiëor iti särdha-dvayena | çokänanda-dharma-vator ekasmin dharmiëi çarére niyamya-niyantåtvena sthitayoù ||5||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : yad uktaà—kair vä jïäyeta lakñaëaiù ? iti tatra sarva-sujïeyäni mukta-lakñaëäny äha—yasyeti tribhiù | hiàsrair durjanir yasyätmä deho hiàsyate, upänat-prahärädibhiù péòyate | yadåcchayä hetunä vinaiva yena kenäpi srak-candanädinä kiïcid arcyate vä, tatra na vyatikriyate nätivikriyate durjanän prati na krudhyati, sujanän prati na tuñyati cety arthaù | yad uktaà yäjïavalkyena—

yaù kaëöakair vitudati candanaiç ca vilimpati |akruddho’parituñöaç ca samastasya ca tasya ca ||

atheti | ayaà jévo baddhaù, ayaà jévo mukta iti yathocyate, tathä jévätmä baddhaù paramätmä mukta ity apy ayam ätmä apahata-päpmmetivad ucyata evety ataù prathamaà jévätma-paramätmanor vailakñaëyam äkarëayety äha—särdha-dvayena | viruddha-dharmiëoù çokänanda-dharmavator ekasmin dharmiëi çarére niyamya-niyantåtvena sthitayoù ||15||

--o)0(o--

|| 11.11.6 ||

suparëäv etau sadåçau sakhäyauyadåcchayaitau kåta-néòau ca våkñe |

ekas tayoù khädati pippalännamanyo niranno’pi balena bhüyän ||

madhvaù : anattåtvaà harer duùkhän attåtväd ucyate sadä |viñayän vinäpi pürëatvät svarüpänanda-bhoginaù ||sukha atty eva hi sadä sarvaträpi sthitaà vibhuù |svädorodanabaddhyätti jévo’svädv api yat sadä |anärataà päravaçyät svädvatéti tataù çrutiù || iti bhoga-nirëayaù |

asvädu sväduvad dhy atti jévo naivaà janärdanaù |ato nätéti vacanam açnato’pi sukhaà sadä || iti para-bhoge |

säçanänaçanatvena nara-devau yathoditau |attià vinäpy adaurbalya tathänattir harer bhujaù || iti sväbhävye |

tadaiva proktaà niranno’pi balena bhüyän iti | svayaà tv atty eva tathäpi nädana-nibandhanaà tasya balam ity arthaù ||

yaträsuparëä amåtasya bhägam animeñaà vidathäbhisvaranti | inau viçvasya bhuvanasya gopäù samädhéraù päkam aträviveça ||

yasmin våkñe madhva-daù suparëäni viçante suvate cädhiviçve | tasyedähuù pippalaà svädv-agre tan nonna çadyaù pitaraà na vedety ädi-väkya-çeñät | våkñe sthitvä madhvadaù suparëäyam asminn açannti | suparëe niviçante tasyaiva suparëasya svädu pippalaà anyas tu sväduvad açnäti na svädu yävat pitaraà paramätmänaà na vedety arthaù |

suparëau dvau çarérasthau jévaç ca paramas tathä |päravaçyäd anaj jévas taträttéti çrutau çrutaù ||sa eva hi çubhasyättä jévo’ttäsyeva vedanät || iti karma-saàhitäyäm |

sarvaà vä attéti tadadite tvaà yasya brahma ca kñatraà cobhe bhavata odanaù | attä caräcara-grahaëät || ahaà hi sarva-yajïänäà bhoktä ca prabhur eva ca ity ädeç ca ||6||

çrédharaù : suparëau våkñät pakñiëäv iva dehät påthag bhütau | sadåçau cid-rüpatvät | sakhäyau aviyogäd aikamatyäc ca | yadåcchayäniruktayä

mäyayä | våccyata iti våkño dehaù, ürdhva-mülam aväk-çäkhaà våkñaà yo veda saàprati [ka.u. 2.3.1] iti çruteù,

ürdhva-mülam adhaù-çäkham açvatthaà prähur avyayam | chandäàsi yasya parëäni yas taà veda sa veda-vit || [gétä 15.1] iti småteç ca |

tasmin kåtaà néòaà niketanaà hådaya-rüpaà yäbhyäà tau | tayor madhye eko jévaù pippalännaà pippalo’çvattho dehas tasminn adanéyaà karma phalam ity arthaù | khädati bhakñayati | anya éçvaro niranno’bhoktäpi nijänanda-tåpto balena jïänädi-çaktyä bhüyän adhikaù | çrutiç ca—

dvä supärëä sayujä sakhäyä samänaà våkñaà pariñasvajäte | tayor anyaù pippalaà svädv atty anaçnann anyo abhicäkaçéti || iti [mu. 3.1.1, çve.u. 4.6] ||6||

krama-sandarbhaù : tädåça-bhedaà vailakñaëyenaiva darçayati—suparëäv iti dväbhyäm | atra sadåçäv iti tadaivam eväbheda-nirdeçaù kvacid iti bhävaù | çrutau sayujeti samänaà rüpaà cid-rüpatvaà yuìkte bhajata iti samäno’rthaù ||6||

viçvanäthaù : suparëau våkñät pakñiëäv iva dehät påthag-bhütau, sadåçau cid-rüpatvät, sakhäyau saha-yogät | yadåcchayeti | våkñayor äsakty-anäsakti-pürvaka-néòa-karaëe tadéya-pippalän nabhojitväbhojitve ca hetv-abhäva uktaù | mäyayä våçcyata iti våkño dehaù— ürdhva-mülam aväk-çäkhaà våkñaà yo veda samprati [ka.u. 2.3.1] iti çruteù | ürdhva-mülam adhaù-çäkham açvatthaà prähur avyayam [gétä 15.1] iti småteç ca | tasmin våkñe äsakty-anäsakti-pürvakaà kåtaà néòaà niketanaà hådaya-rüpaà yäbhyäà tau tayor madhye eko jévaù pippalännaà pippalo’çvattho dehas tasminn adanéyaà karma-phalam ity arthaù | khädati bhuìkte | anyaù paramätmä niranna abhoktäpi nijänanda-tåpto balena jïänädi-çaktyä bhüyän adhikaù | çrutiç ca—

dvä suparëä sayujä sakhäyäsamänaà våkñaà pariñasvajäte |tayor anyaù pippalaà svädv atty anaçnann anyo abhicäkaçéti || [mu. 3.1.1, çve.u. 4.6] iti ||6||

--o)0(o--

|| 11.11.7 ||

ätmänam anyaà ca sa veda vidvänapippalädo na tu pippalädaù |

yo’vidyayä yuk sa tu nitya-baddhovidyä-mayo yaù sa tu nitya-muktaù ||

madhvaù : jévo mukto’pi no jévän paramätmänam eva ca |vetti sarvätmanä viñëur vety ekaù puruñottamaù ||tasya prasädataù kiàcit brahmädyä api jänate |anya-jévän apekñyaiko jänäti ca caturmukhaù ||sämastyena tad anye tu leça-jïänäù kramät småtä || iti vinirëaye ||

täny ahaà veda sarväëi na tvaà vettha parantapa || ity ädi ca |

ajïä jéväs tu kathyante muktä apy alpa-vedanät |ajïä ity evocyate nityaà sarva-vettåtvato hariù || iti viçeñye |

anädy-avidyayändhatvaà jévasya yadi yogyatä |prayatnaç cänukülyasya dantavad bhavati dhruvam ||nityam evänyathändhatvam ayogyä mänuñädayaù |baddhatvaà sarva-jévänäà niyamäà nityam eva tu ||baddhatvaà viñëv-adhénatvam andhatvaà tad darçanam |ataù kvacid anityatvam adnhatäyä bhaviñyati ||muktasyäpi tu baddhatvam asti yat sa harer vaçaù |muktäkhyä duùkha-mokñät syäd baddhäkhyä harñy adhénatä |nitya-baddhä api tato muktä duùkha-vimokñataù |nitya-muktas tv eka eva harir näräyaëaù prabhuù |svatantratvät svatantratvaà tasyaikasya na cäparaù || iti mukta-viveke |

çatam sahasräëi caturdaçeha parä gatir jéva-gaëasya daitya |ärohaëaà tat-kåtam eva viddhi sthänaà tathä niùsaraëaà ca teñäm ||kåñëo muktair iyate véta-mohaiù | muktänäà paramä gatir ity ädi bhärate ||

kaläù païcadaça tyaktvä çvatadvépa-niväsinäm |muktäkhyä viñëv-adhénäs te svädhikänäà vaçe sthitäù ||na cäsmäd adhikaà kiïcit sukham asti harià vinä |nitya-muktaù sa evaikaù svatantraù sa yataù sadä || iti mähätmye ||7||

çrédharaù : balädhikyam eväha—ätmänam iti | ato yo’vidyayä yug yuktaù sa tu nitya-baddho’nädi-baddhaù | yas tu vidya-pradhänaù sa tu nitya-muktaù, mäyäyä anävarakatväd äçrayävyämohakatväc ca ||7||

krama-sandarbhaù : vidyä-maya ity atra vidyä svarüpa-çakti-våttir eva | vyäkhyätaà cäkrüra-stutau [10.39.55-öékä drañöavyä] ||7||

viçvanäthaù : sa paramätmä ätmänaà svam anyaà jévaà ca veda, na pippalaà karma-phalam attéti saù | pippalädo jévas tu na tu svam anyaà ca veda, yuk yuktaù sa nitya-baddho jévaù | vidyämaya iti vidyä-çabdenäträntaraìga-cic-chaktir ucyate | na tu bahiraìga-mäyä-çakti-våttiù, tathä ca gopäla-täpané çrutiù (2.19-20)— dvä suparëau bhavato brahmaëo’àça-bhütas tathetaro bhoktä bhavati | anyo hi säkñé bhavatéti | våkña-dharme tau tiñöhataù | ... yatra vidyävidye na vidämo vidyävidyäbhyäà bhinnaù | vidyämayo hi yaù sa kathaà viñayé bhavati iti | småtiç ca—chäyätapau yatra na gådhra-pakñäv iti chäyätapau avidyä-vidye iti vyäkhyä ||7||

--o)0(o--

|| 11.11.8 ||

deha-stho’pi na deha-stho vidvän svapnäd yathotthitaù |adeha-stho’pi deha-sthaù kumatiù svapna-dåg yathä ||

madhvaù : çaréra-stho’pi vidvattvän na viñëur badhyate kvacit |avidvattvät tu tatraiva dehe jévas tu badhyate ||svapna-dågvad ime jévä hariù svapnotthito yathä |sadä tam evähiéno’pi jïäpanärtham udéryate || iti viveke ||8||

çrédharaù : idänéà baddha-mukta-jévänäm eva mitho vailakñaëyam äha—deha-stho’péti daçabhiù | vidvän muktaù saàskära-vaçena deha-stho’pi deha-stho na bhavati | yathä svapnäd utthitaù smaryamäne svapna-dehe sthito’pi tatra-stho na bhavati, tad gata-sukha-duùkhädy-abhävät, tadvat | tathä ca vastuto’deha-stho’pi ku-matir avidvän deha-sthas tan nimitta-sukha-duùkha-bhäk | yathä svapna-deha-gata iti ||8||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : atha baddha-muktayor jévayor mitho vailakñaëyam äha—deha-stho’péti daçabhiù | tatra tribhiù kathaà vartetety asyottaram äha—vidvän muktaù saàskära-vaçena deha-stho’pi deha-stho na bhavati | yathä svapnäd utthitaù bädhitänuvåtti-nyäyena smaryamäne svapna-dehe sthito’pi tatra-stho na bhavati, tad gata-sukha-duùkhayoù sva-niñöhatvenäpratéteù | tathä vastuto na deha-stho’pi kumatir avidvän deha-sthas tan nimitta-sukha-duùkha-bhäk | yathä svapna-dåk svapnän paçyan svapna-deha-gataù ||8||

--o)0(o--

|| 11.11.9 ||

indriyair indriyärtheñu guëair api guëeñu ca |gåhyamäëeñv ahaà kuryän na vidvän yas tv avikriyaù ||

madhvaù : guëair api guëeñu | apradhänair jévair apradhäneñu viñayeñu |

ätmano vaçagair jévair ätmano vaçageñu ca |duùkheñu gåhyamäëeñu mana-ädibhir indriyaiù ||ahaà duùkhéti naiveças tv ahaà paräh pumän |jévagaà ceti tad duùkhaà viñëuù paçyati sarvadä ||päratantryäd ahaà duùkhét evaà jévaù prapaçyati |tasmät sa duùkhabhäg ukto yävad éçaù prasédati || iti svätantrye ||9||

çrédharaù : atra hetutvena vailakñaëyäntaram äha dvabhyäm | indriyair indriyärtheñu gåhyamäëeñv api yas tu vidvän, sa nähaìkuryäd, ahaà gåhëäméti matià na kuryäd ity arthaù | kutaù ? guëair guëeñu gåhyamäëeñu | ata evävikriyo rägädi-çünyaù | tad uktaà gétäsu—

tattva-vit tu mahä-bäho guëa-karma-vibhägayoù | guëä guëeñu vartanta iti matvä na sajjate || [gétä 3.28] iti ||9||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : indriyair indriyärtheñv api guëeñu gåhyamäëeñu na ahaà kuryät, ahaà gåhëäméti matià na kuryät | nirahaìkäritve liìgaà avikriyas tat-tad-vikära-rahitaù | vikäravattve’pi ahaà na kim api karométi väcaiva burvan kapaöé mahä-baddho jïeyaù ||9||

--o)0(o--

|| 11.11.10 ||

daivädhéne çarére’smin guëa-bhävyena karmaëä |vartamäno’budhas tatra kartäsméti nibadhyate ||

madhvaù : guëa-bhävye na karmaëä guëa-bhütaù asvatantro’ham asmin karmaëéti bhävanéyena |

asvatantraù svatantro’sméty evaà jévaù prabhävayan |badhyate héça-kopena räja-bhävena bhåtyavat || iti ca ||10||

çrédharaù : abudhas tu pürva-karmädhéne’smin çarére vartamäno guëair indriyair bhävyena karmaëä tatra dehädau nivadhyate | kutaù ? kartäsméty ahaìkäreëa | tad uktaà tatraiva—

prakåteù kriyamäëäni guëaiù karmäëi sarvaçaù | ahaìkära-vimüòhätmä kartäham iti manyate || [gétä 3.27] iti |

etais tribhiù çlokaiù kathaà vartetety asya praçnasya sukha-duùkha-çünyo nirabhimänaç ca dehe vartata ity uttaram uktaà bhavati ||10||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : daivädhéne pürva-karmädhéne’smin çarére vartamänaù guëair indriyair bhävyena kåtena karmaëä nibadhyate | kutaù kartäsméty ahaìkäreëa | yad uktaà, ahaìkära-vimüòhätmä kartäham iti manyate || [gétä 3.27] iti ||10||

--o)0(o--

|| 11.11.11 ||

evaà viraktaù çayana äsanäöana-majjane |darçana-sparçana-ghräëa- bhojana-çravaëädiñu |

na tathä badhyate vidvän tatra taträdayan guëän ||

madhvaù : evaà viraktaù çayane | evam asvätantryeëa nitya-baddho’pi | evam ätmanoù svätantrya-päratantryayor vidvän jévo’py avidvaj –jévavan na badhyate | evaà vidvän ity anvayaù ||11||

çrédharaù : vailakñaëyäntaraà vadan “kià bhuïjéta” ity-ädi-praçnottaram äha—evam iti tribhiù | anya-gatam eva karma mäà badhnätéty evaà virakto vidvän | tathä avidvän iva çayanäsanädiñu na badhyate | kutaù ? tatra tatra viñayeñu guëän indriyäëy ädayan bhojayaàs tat-säkñitvena vartamänaù, na tu svayam adan ||11||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : kià bhuïjéteti yad uktaà taträha—evam iti tribhiù | na tathä badhyate iti çayanäsanädiñu yathä avidväàs tatra taträsaktyä tat-tad-upäyotthäbhyäà harña-çokäbhyäà badhyate, tathä tena bädhitänuvåtti-nyäyena, kiïcin-mätra-harña-çokavattve’pi na kñatiù | yato viraktaù tatra tatra viñayeñu guëän indriyäëy ädayan bhojayaàs tat-säkñitvena vartamänaù, na tu svayam adan ||11||

--o)0(o--

|| 11.11.12-13 ||

prakåti-stho’py asaàsakto yathä khaà savitänilaù |

vaiçäradyekñayäsaìga- çitayä chinna-saàçayaù |pratibuddha iva svapnän nänätväd vinivartate ||

madhvaù : nitya-baddho’pi jévo ya ätmano nitya-baddhatäm |viñëunä nitya-muktatvaà tasya vetti samucyate ||tad-adhénatva-bndhe tu vidyamäne’py aduùkha-bhäk |deha-stho’pi na duùkhé syäd anyavat kim u muktigaù || iti paräyaëe |

nänätvam iti vai mithyä-jïänaà kutracid ucyate |vastu-yäthäthyato’nyatvät jïänasyojjho vivakñitaù || iti väkgabhye ||12-13||

çrédharaù : etad eva kutaù ? taträha—prakåti-stho’péti särdhena | yathä khaà sarvatra sthitam api na sajjate | yathä savitä jale pratibimbito’pi | yathänilaù sarvatra saïcarann api tadvat | asaìgena vairägyeëa çitaya tékñëayä chinnäù saàçaya asambhävanädayo yasya saù | nänätväd dehädi-prapaïcät ||12-13||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : etad eva kutaù ? taträha—prakåti-stho’péti särdhena | yathä khaà sarvatra sthitam api na sajjate | yathä savitä sarvatra kiraëa-jälaà prasärayann api, yathä ca anilaù sarvatra saïcarann api tadvat | asaìgena vairägyeëa çitaya tékñëayä chinnäù saàçayä asambhävanädayo yasya saù | nänätvän nänä-deha-prapaïcät ||12-13||

--o)0(o--

|| 11.11.14 ||

yasya syur véta-saìkalpäù präëendriya-mano-dhiyäm |våttayaù sa vinirmukto deha-stho’pi hi tad-guëaiù ||

çrédharaù : kathaà viharet ? ity asyottaratvena vailakñaëyäntaram äha—yasya syur iti | tad-guëair deha-guëaiù saìkalpa-çünyäbhiù präëädi-våttibhir viharan mukta ity arthaù ||14||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : yad uktaà kathaà viharet ? iti taträha—yasyeti | tad-guëair deha-dharmaiù çoka-mohädibhir vinirmuktaù san saìkalpa-çünyäbhiù präëädi-våttibhir viharatéti bhävaù ||14||

--o)0(o--

|| 11.11.15 ||

yasyätmä hiàsyate hiàsrair yena kiïcid yadåcchayä |arcyate vä kvacit tatra na vyatikriyate budhaù ||

çrédharaù : evaà tävad baddha-muktayoù sva-saàvedyam eva vailakñaëyam uktam idänéà kair vä jïäyeta lakñaëaiù” ity asyottaratayä parair api sujïeyaà vailakñaëyam äha—yasyätmeti tribhiù | hiàsrair durjanair anyair vä präëibhir yasyätmä dehaù péòyate | yadåcchayä yena kenäpi kvacit kiïcid arcyate vä sa budhaç cet tatra na vyatikriyate, nätivikriyate ity arthaù | tad uktaà yäjïavalkyena, “yaù kaëöakair vitudati candanair yaç ca limpati | akruddho’parituñöaç ca samas tasya ca tasya ca |” iti |

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : yad uktaà kair vä jïäyeta lakñaëair iti tatra sarva-sujïeyäni mukta-lakñaëäny äha-yasyeti tribhiù | hiàsrair durjanair yasyätmä deho hiàsyate | upänat-prahärädibhiù péòyate | yadåcchayä hetunä vinaiva yena kenäpi srak-candanädinä kiàcid arcyate vä | tatra na vyatikriyate nätivikriyate durjanän prati na krudhyati sujanän prati na tuñyati cety arthaù | yad uktaà yäjïavalkyena—

yaù kaëöakair vitudati candanaiç ca vilimpati |akruddho’parituñöaç ca samas tasya ca tasya ca || iti ||15 ||

--o)0(o--

|| 11.11.16 ||

na stuvéta na nindeta kurvataù sädhv asädhu vä |vadato guëa-doñäbhyäà varjitaù sama-dåì muniù ||

madhvaù : doñaç caiva guëaç cobhäv éça-tantrau na me vaçau |iti jänan na doñaù syäd varjito’lpa-guëena ca || iti präthamye ||

16 ||

çrédharaù : kià ca sädhv asädhu vä kurvato vadato vä janän na stuvéta na ca nindeta | yo laukika-vyavahäre vimukhaù sa mukta ity arthaù |

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : sädhv-asädhü kurvato vadato vä janän na stuvéta na ca nindet ||16 ||

--o)0(o--

|| 11.11.17 ||

na kuryän na vadet kiïcin na dhyäyet sädhv asädhu vä |ätmärämo’nayä våttyä vicarej jaòa-van muniù ||

çrédharaù : api ca, na kuryäd iti | yo daihike’pi karmaëy udäsénaù sa muktaù | itaro baddha ity arthaù | etäny eva sarväni mumukñoù sädhanäni jïätavyäni ||17||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : anayä våttyä anena svabhävena mukta-lakñaëa-bhinnaà baddha-lakñaëaà ca jïeyam ||17||

--o)0(o--

|| 11.11.18 ||

çabda-brahmaëi niñëäto na niñëäyät pare yadi |çramas tasya çrama-phalo hy adhenum iva rakñataù ||

çrédharaù : yas tu kevalaà çabda-brahmaëy abhijïaù päëòitya-mätra-çläghé na tüktaiù sädhanais tad artha-niñöho bhavet taà nindati | çabda-brahmaëi niñëäto’rthataù päraà gato’pi pare brahmaëi na niñëäyäd dhyaëädy-abhiyogaà na kuryät tasya çästra-çramaù çramaika-phalaù, na tu puruñärtha-parya-vasäyé | adhenuà cira-prasütäm ||18||

krama-sandarbhaù : pürvaà jïäna-yogam uktvädhunä bhakti-yogam udbhävayitum äha—çabda-brahmaëéti | atra para-brahma-padena paratva-mätram ucyate, na tu brahmatva-bhagavattvädi-vivekeneti jïeyaà | sarvatra tatsämänyät ||18|| [bhakti-sandarbha 67]

viçvanäthaù : kià ca bhagavati saccidänanda-mayäkäratva-bhävanayä bhaktià kurvéta | tadaiväyam ukta-lakñaëo mukta-jévaù siddhyed anyathä tu pated ity äha—çabde veda-çästre brahmaëi tat-pratipädye nirviçeñe brahmaëi ca | niñëätaù viçiñöa-jïäna-kuçalaù | kintu pare täbhyäà sakäçäd api paramäçrayatvena çreñöhe bhagavati, na niñëäyät bhakti-kauçalavän na bhavet | niñëäta-çabdasya kuçalärthatväd bhagavati sac-cid-änandäkäratva-bhävanayä bhaktir evätra kuçalatä | yäà vinä tasya çramaù sädhana-çramaù çramaika-phalo vyartha eva | na tu puruñärtha-präpakaù | dugdha-kämasya adhenuà bandhyäà cira-prasütäà vä rakñato yathä çramaù | atra çabda-brahmaëi vede niñëäto’pi pare brahmaëi nirviçeñe iti vyäkhyäyäm eka-deçänvaya uttara-çlokärtha-tätparya-virodhaç ca syät ||18 ||

--o)0(o--

|| 11.11.19 ||

gäà dugdha-dohäm asatéà ca bhäryäàdehaà parädhénam asat-prajäà ca |vittaà tv atérthé-kåtam aìga väcaà

hénaà mayä rakñati duùkha-duùkhé ||

madhvaù : dugdha-dohäà tu gäà rakñeta kñéra-mätra-prayojanaù |yathä tadvad dhare’nyaväco dhäraëam iñyate || iti hari-

vaàçeñu ||19 ||

çrédharaù : etad evänyärtha-nidarçanaiù prapaïcayati—gäm iti | duhyata iti dohaù payaù | dugdho doho nottaratra dohyo’sti yasyäs täm artha-çünyäm | asatéà bhäryäà käma-çünyäm | dehaà parädhénaà pratikñaëaà duùkha-hetum | asat-prajäà dåñöädåñöa-sädhana-çünyaà putram | atérthé-kåtam ägate pätre’dattaà vittaà duñkérti-duritäpädakam | aìga he uddhava ! duùkhänantaraà duùkham eva yasya sa rakñati ||19||

krama-sandarbhaù : tad evaà çabda-brahmäbhyäsasya para-brahmäbhyäsaù prayojanam ity uktaà sarveñv eväàçeñu viçeñata upaniñad-bhäge çabda-brahmaëas tat-pratipädakatve sthite’pi tad-vicära-koöibhir api para-brahma-niñöhä na jäyate, kintu yasya tasminn aàçe çré-bhagavad-äkära-para-brahma-lélädikaà pratipädyate, tad-abhyäsenaiva bhagavad-äkäre ca niñöhä jäyate | tad uktaà, saàsära-sindhum atidustaram uttitérñor nänyaù plava [bhä.pu. 12.4.40] ity ädi, çreyaù-såtià bhaktim udasya te [bhä.pu. 10.14.4] ity ädi ca | ata eva madéya-lélä-çünyäà vaidikém api väcaà näbhyased ity äha dväbhyäm—gäm iti | mayä çré-bhagavata hénäà mama lélädi-çünyäm ||19|| [bhakti-sandarbha 68]

viçvanäthaù : dåçya-çravyädén viñayän mat-sambandhän eva svékuryät, na tu mat-sambandha-çünyän, etad eva mayi niñëätatvam iti vaktuà sarvendriya-vyäpäropalakñaëakam ekaà väg-indriya-vyäpäram eva lakñékåtya sa bahutara-dåñöäntam äha—gäm iti | duhyata iti dohaù payaù dugdho doho nottaratra dohyo’sti yasyätäà | kasmäccit müla-dänena vinaiva präptäà rakñati päti | gaur iyaà mad-datta-bahutara-ghäsädi-cäraëair dugdhavaté punaù prasütimaté ca bhaviñyatéti buddhyä dugdha-lobhé duùkha-duùkhé | aihika-duùkhavän äyatyäà tasyä gor dugdha-läbha-darçanäd upekñaëäd upekñaëa-janya-päpät päratrikaà ca yad duùkhaà tadvän | evaà asatéà bhäryäà, saté-jana-kåta-dharmopadeçäd iyam äyatyäà saté bhaviñyatéti buddhyä santäna-käma-lobhé rakñatéti | evam asat-prajäm ity ädäv api vyäkhyeyam | dehaà parädhénaà pratikñaëaà duùkha-hetuà, asat-prajäà dåñöädåñöa-phala-çünyaà putraà, ägate pätre adattaà vittaà

duñkérti-duritä-pädakam | aìga, he uddhava, duùkhänantaraà duùkham eva yasya sa eva rakñati ||19||

--o)0(o--

|| 11.11.20 ||

yasyäà na me pävanam aìga karmasthity-udbhava-präëa-nirodham asya |

lélävatärepsita-janma vä syädvandhyäà giraà täà bibhåyän na dhéraù ||

madhvaù : sthiti-çabdena niyamaù kvacij jévanam ucyate |utthitatvaà kvacic caiva kvacid gati-virodhitä || iti çabda-

nirëaye ||20 ||

çrédharaù : mayä hénäà väcam ity uktaà vivåëoti | yasyäà väci me jagataù çodhakaà caritraà na syät | kià tat ? asya viçvasya sthity-ädi-rüpam, tad dhetur ity arthaù | lélävatäreñv épsitaà jagataù premäspadaà çré-räma-kåñëädi-janma vä na syät | täà niñphaläà giraà dhéro dhémän na dhärayet ||20||

krama-sandarbhaù : yasyäm iti | täà niñphaläà giraà vena-lakñaëäm api taduktaà çré-näradena—idaà hi puàsas tapasaù çrutasya vä [bhä.pu. 1.5.22] ity ädi | ata eva gétaà kali-yuga-pävanävatäreëa çré-bhagavatä—

çrutam apy aupaniñadaà düre hari-kathämåtät | yan na santi dravac-citta-kampäçru-pulakodgamä || [padyä. 39] iti ||20||

[bhakti-sandarbha 69]

viçvanäthaù : nanu, tvat-sahitaiva sä väk kä kià tattvam asyädi-jéva-brahmaikya-pratipädikä vä käcid anyaiveveti täà spañöam ävedayety apekñäyäm äha—yasyä mama karma-caritaà viçvasya sthitir udbhavaù präëa-nirodhaù saàhäraç ca yatra tat | tato’py utkåñöatamatvena vimåçyäha—lélävatäreñu épsitaà sarva-jagat-subhagaà janma mat janmopalakñita-bälya-lélädikaà yatra tatra caritraà na syät täà giraà veda-lakñaëäm api bandhyäà viphaläà dhéraù paëòito na vibhüyät paëòita eva vibhüyät ||20||

--o)0(o--

|| 11.11.21 ||

evaà jijïäsayäpohya nänätva-bhramam ätmani |upärameta virajaà mano mayy arpya sarva-ge ||

madhvaù : arthäd anyathätvena manasaù parivartanaà, nänyatva-bhramaù |

jévasyeçatva-vijïänaà jévänäm ekatä tathä |éçasya bahutä jïänam éçasyänéçatä tathä |jagato satyatä jïänaà nänätva-bhrama ucyate || iti viveke ||21||

çrédharaù : uktaà jïäna-märgam upasaàharati—evaà niçcitya vicäreëätmani nänätva-bhramaà dehädy-adhyäsaà nirasya nirmalaà mano mayi sarvage paripürëe samarpya sandhärya upärameta | na çästra-päëòitya-mätreëety arthaù ||21||

krama-sandarbhaù : tad evaà bhaktyaiva jïänaà siddhayatéty uktvä, taà ca jïäna-märgam upasaàharati—evam iti | jijïäsayä, baddho mukta iti vyäkhyä guëato me na vastutaù [bhä.pu. 11.11.1] ity ädi pürvokta-prakäraka-vicäreëa | ätmani çuddha-jéve nänätvaà devatva-manuñyatvädi-bhedam apohya evaà mal-lélädi-çravaëena mano mayi brahmäkäre sarvage arpya dhärayitvä upärameta ||21|| [bhakti-sandarbha 70]

viçvanäthaù : jïäna-märgam upasaàharati—evaà jijïäsayä ukta-lakñaëa-prakäreëa vicäreëa, ätmani svasmin nänätva-bhramaà deha-dvayäbhimäna-lakñaëaà devatva-manuñyatvädi-bhedam apohya nirasya ukta-lakñaëayä bhaktyä ca mayi virajaà vipakva-mäyä-kañäyaà manaù samarpya bhakty-utthena vijïänena upärameta mat-säyujyaà präpnuyät | tathä coktaà—

bhaktyä mäm abhijänäti yävän yaç cäsmi tattvataù |tato mäà tattvato jïätvä viçate tad-anantaram || [gétä 11.55] iti ||21||

--o)0(o--

|| 11.11.22 ||

yady anéço dhärayituà mano brahmaëi niçcalam |mayi sarväëi karmäëi nirapekñaù samäcara ||

çrédharaù : yady anéço’çaktas tarhy ästäm idaà mad-bhaktyaiva kåtärtho bhaviñyasi ? ity äha—mayéti ||22||

krama-sandarbhaù : tad evaà jïäna-miçräà bhaktim upadiçya tad-anädareëänuñaìga-siddha-jïäna-guëäà çuddhäm eva bhaktim upadiçati caturbhiù—yadéti | niçcaye, yathä öékäyäà dhatte padaà tvam avitä yadi vighna-mürdhni [bhä.pu. 11.4.10] ity ädivat | atra jïänecchur eva prakåteù | çrémad-uddhavaà prati ca tädåçatvam äropyaivedam ucyate | tataç ca,

çreyaù-såtià bhaktim udasya te vibho kliçyanti [bhä.pu. 10.14.4] ity ädi pramäëena bhaktià vinä kevala-jïäna-märgeëa mano brahmaëi dhärayituà niçcitam evänéço bhavasi | tato’pi svato jïänädi-sarva-guëa-sevitaà bhakti-yogam eväçrayeti tat-sopänam upadiçati mayéty-ädinä |

athavä präktana-bhakti-baläbhävät brahma-jïänecchur yadi tatra mano dhärayitum anéçaù syät, tadädhunäpy evaà kurv iti yojyam | samäcara arpaya nirapekñaù väïchäntara-rahitaù | kià vä, tad evam api yasya lélä-kathäyäà çraddhä na syät, tasya brahma-dhäraëäyäm apy açaktiù syat, kim uta bhagavad-dhäraëäyäm iti lakñyeëa çuddha-bhaktäv eva paryavasäyayitum äha—yady anéça iti ||22|| [bhakti-sandarbha 71]

viçvanäthaù : evaà ca mad-arpita-niñkäma-karmaëaiväntaù-karaëa-çuddhir antaùkaraëa-çuddhy-adhénam eva bhakti-sahita-jïänaà, tena ca brahmaëi niçcala-mano-dhäraëä, tato brahma-bhütaù prasannätmä [gétä 18.55] ity ädi mad-ukter vidyoparäma-samaye vidyottérëäyä mad-bhakteù präptis tayä ca vipakva-kañäyasya manaso mayi samyaì nididhyäsanaà, tato bhakty-utthena çuddha-jïänena säyujyam iti kramaù | tatra kaçcid yadi niçcala-mano-dhäraëätmikäà caturthéà bhümikäm apy adhiroòhuà na çaknuyät tadä sväntaùkaraëasya samyak çuddha-bhävam anumäya tac-chuddhy-arthaà punar api mad-arpita-niñkäma-karmaiva kuryäd iti uddhavaà lakñyékåtyäha—yady anéça iti | sarväëi nitya-naimittika-nivåtta-karmäëi ||22||

--o)0(o--

|| 11.11.23-24 ||

çraddhälur mat-kathäù çåëvan subhadrä loka-pävanéù |gäyann anusmaran karma janma cäbhinayan muhuù ||mad-arthe dharma-kämärthän äcaran mad-apäçrayaù |

labhate niçcaläà bhaktià mayy uddhava sanätane ||

çrédharaù : mad-arpaëena karmaëä viçuddha-sattvasyäntaraìgäà bhaktim äha—çraddhälur iti dväbhyäm | abhinayan svayam anukurvan | äcaran sevamänaù ||23-24||

krama-sandarbhaù : çraddhälutve ca sati çuddhäà bhaktim äha—çraddhälur iti yugmakena | abhinayan janma-karma-lélayor madhye ye’çäà nijäbhéñöa-bhäva-bhakta-gatäs tän svayam anukurvan bhagavad-gatän bhaktäntara-gatäàç ca tän anya-dväränukurvann ity arthaù ||23||

kià ca, yo dharmo go-dänädi-lakñaëas tam api mad-arthe madéya-janmädi-mahotsaväìgatvenaiva, yaç ca kämo mahä-präsäda-väsädi-lakñaëas tam api mad-arthe madéya-sevärtha-man-mandira-väsädi-lakñaëatvenaiva, yaç cärtho dhana-saìgrahas tam api mad-arthe mat-sevä-

mätropayogitvenaiväcaran sevamänaù mad-apäçrayaù äçrayäntara-çünya-cetäç ca san, täm eva kathä-çravaëädi-lakñaëäà bhaktià mayi niçcaläà sarvadäpy avyabhicäriëéà labhate | tat-sukhena kaivalyädäv apy anädarät, na ca bhajanéyasya calatayä vä sä caliñyatéti mantavyam ity äha—sanätana iti ||24|| [bhakti-sandarbha 72-73]

viçvanäthaù : tad evaà särdhaiç caturbhir jïäna-yogam uktvä, bhakti-yogam äha—çraddhälur ity ädinä, mayä syä hy akuto-bhaya [bhä.pu. 11.12.15] ity antena | atra çélärthakenäluc-pratyayena bhaktäv aupädhika-çraddhävanto jïäni-prabhåtayo vyävåttäù | prathamata eva çraddhälur iti padopanyäso bhaktäv édåça-çraddhävän evädhikäréti jïäpayati | yad vakñyate—

yadåcchayä mat-kathädau jäta-çraddhas tu yaù pumän |na nirviëëo näti-sakto bhakti-yogo’sya siddhi-daù || tävat karmäëi kurvéta na nirvidyeta yävatä |mat-kathä-çravaëädau vä çraddhä yävan na jäyate || [bhä.pu. 11.20.8-9]

iti jïäna-karmädhikäri-bhedo’sya bhedäç ca subhadräù dadhi-payaù-para-stré-caurya-veëu-gäna-räsädyä gäyann anusmarann iti gänasya paunaùpunyena smaraësayäpi paunaùpunyaà svata eva bhaved iti bhävaù | karma käliya-damanädikaà, janma nandotsavädikaà, näöakädi-rétyä abhinayan | ca-kärät gäyann anusmaraàç ca |

mad-arthe mat-sevärthaà maj-janma-yäträdi-divase, mat-svarüpa-çré-guru-devärädhana-divase ca, dharmä brähmaëa-vaiñëava-sampradänakänna-vasträdi-dänäni | kämä vaiñëava-samäja-präpta-madhura-mahä-prasädänna-bhojana-srak-candana-tämbülopayoga-vasana-paridhänädyäù | arthä viñëu-vaiñëava-sevärtha-dravyäharaëäni äcaran kurvan, niçcaläà sädhana-sädhya-daçayoù sthiräà naiñöhikéà sanätane iti tad-ärädhyasya mad-vigrahasyäsya sanätanatvät tad-bhaktir api sanätané niçcalaiveti bhävaù ||23-24||

--o)0(o--

|| 11.11.25 ||

sat-saìga-labdhayä bhaktyä mayi mäà sa upäsitä |sa vai me darçitaà sadbhir aïjasä vindate padam ||

çrédharaù : tataç cänena prakäreëa mayi mat-saìgena labdhayä bhaktyä sa bhakto mäm upäsitä dhyätä bhavati | sa ca dhyäna-çélaù sadbhir darçitaà vai niçcitaà sukhenaiva me padaà svarüpaà präpnoti ||25||

krama-sandarbhaù : nanv evaà bhüta-bhakti-märge pravåttir niñöhä vä kathaà syät ? ity äçaìkya tatra hetum äha—sat-saìgeti | bhaktyä bhakti-rucyä sa bhakto mäm upäsitä bhajamäno bhavati | tasya ca bhaktasya madéyaà brahmäkäraà bhagavad-äkäraà ca sarvam api svarüpa-vijïänam anäyäsenaiva bhavatéty äha—sa vai ma iti | aïjasä bhakty-anuñaìgenaiva | padaà svarüpam ||25|| [bhakti-sandarbha 74]

viçvanäthaù : evaà-bhütäyäà bhaktau kaù pravartaka ity apekñäyäm äha—sat-saìgeti | bhaktyä ukta-lakñaëayä naiñöhikyä upäsitä bhajamäno bhavati | tataç ca sadbhir eva darçitaà padaà mac-caraëaà mad-dhäma vä aïjasä çéghraà rucy-äsakti-rati-prema-bhümikärüòhaù san vindate präpnoti ||25||

--o)0(o--

|| 11.11.26-27 ||

çré-uddhava uväcasädhus tavottama-çloka mataù kédåg-vidhaù prabho |

bhaktis tvayy upayujyeta kédåçé sadbhir ädåtä ||etan me puruñädhyakña lokädhyakña jagat-prabho |

praëatäyänuraktäya prapannäya ca kathyatäm ||

çrédharaù : sat-saìga-labdhayä bhaktyety uktaà tatra satäà bhakteç ca viçeñaà påcchati—sädhur iti | sädhavaù sva-sva-mati-kalpitäù santi bahavaù, tava tu kédåçaù saàmataù | bhaktir api bahu-vidhä loke, kédåçé punas tvayy upayujyeta | sadbhiç ca näradädibhir ädåtä ||26||

etac ca kathyatäm | idaà cätiguhyaà tvayaiva vaktavyam ity aiçvaryam äviñkaroti—he puruñädhyakñety ädinä | brahmädi-niyantaù ||27||

krama-sandarbhaù : upa ädhikyena yujyeta, saiva sadbhir ädåtä, sädhünäà sva-bhaktänäà mähätmyaà tvam eva suñöhu jänäsi | bhaktes tattvaà tu te sädhava eveti bhedena påñöam—he puruñädhyakña! mahat-srañörädy-avatärin ! loko vaikuëöhaù | jagac cänanta-brahmäëòätmakaà praëatäya bhaktäya anuraktäya snigdhäya prapannäya svaika-çaraëäya ||26-27||

viçvanäthaù : bhakti-prädurbhävakaà sädhum eva çrutvä tal-lakñaëaà påcchati sädhur iti | matas tava saàmataù | sadbhir ädåtäpi bhaktis tvayi kédåçy upayujyeta ||26-27||

--o)0(o--

|| 11.11.28 ||

tvaà brahma paramaà vyoma puruñaù prakåteù paraù |avatérëo’si bhagavan svecchopätta-påthag-vapuù ||

madhvaù : svecchopätta-påthag-vapuù |vasudevädi-çaréraà svecchayänena svékåtam iti |nityänanda-çaréro’pi vasudevädi dehagaù ||pradarçayej janià svasya nityaà deha-vivarjitaù |vasudevädi-deheñu praveças tasya bhaëyate ||dehopädänam iti tu na hy anyo deha iñyate |anyäbhimata-deheñu praviñöaù sarvadä hariù ||nänyänabhimato deho viñëor asti kadäcana |ato çaréro bhagavän putratäbhimatis tu yä |vasudevädi-känäà tu saiva mithyä-matir bhavet ||anyähaà bhäva-yug deha eväsau harir ästhitaù |na tad anyeñu deheñu kvacit tasya praveçanam |mama putras tv ayam iti bhramaëäya yadä hariù |vasudevädi-deheñu tanüpättis tu sä gatiù ||anupätta-çarérasya tanüpätir itéñyate |tad-dehaà pitå-dehatve upädatte yato hariù || iti prakäça-saàhitäyäm ||28 ||

çrédharaù : atra hetuù, tvam iti | vyoma-vad-asaìgaù | yataù prakåteù paraù | sveñäà bhaktänäm icchayopättaà påthak parimitaà vapuryena saù |

krama-sandarbhaù : säkñäd-bhagavän eva tvam avatérëo’si | bhagavata eva vaibhavam äha—brahma tvaà parama-vyomäkhyo vaikuëöhas tvam | prakåteù paraù puruño’pi tvam iti | bhagavän api kathaàbhütaù sann avatérëaù ? svecchä-mayasya [bhä.pu. 10.14.2] ity anusäreëa sveñäà sarveñäm eva bhaktänäm icchäyai täà pürayitum upättäni | tatas tata äkåñöäni påthag-vapüàñi nija-tat-tad-ävirbhävä yena tathäbhütaù sann iti taà prati yathäha jämbavän—yasyeñad-utkalita-roña-kaöäkña-mokñaiù [bhä.pu. 10.56.58] ity ädi | tathä ca deväù— ketus tri-vikrama-yutas tri-patat-patäkaù [bhä.pu. 11.6.13] ity ädi | yathä ca brahmä—näräyaëas tvam ity ädau näräyaëo’ìga nara-bhü-jaläyanät [bhä.pu. 10.14.14] iti | yathä ca deväù—syän nas taväìghriù [bhä.pu. 11.6.10] ity ädi | ata eväkrüraù—adbhutänéha [bhä.pu. 10.41.4] ity ädi | ata eva govinda-bhuja-guptäyäm [bhä.pu. 11.2.1] ity ädi ||28|| [kåñëa-sandarbha 90]

viçvanäthaù : kià ca, tvad-bhakti-pravartakaù sädhus tvat-svarüpäd bhinno’pi tat-svarüpa-bhüta evety äha tvam iti | vyomavad asaìgaù | yataù prakåteù paraù | tad api präkåte’smin loke kåpayä jévoddhärärtham avatérëo’si | kédåçaù ? svair bhaktair icchayopättäni gåhétäni påthag bhütäni vapüàñi yataù saù, svarüpa-bhütäni vapüàñy eva tvaà sva-bhakti-pravartanärthaà bhaktebhyo dadäséty arthaù | yad uktaà näradena prayujyamäne mayi täà çuddhäà bhägavatéà tanum [bhä.pu. 1.6.29] iti | ata

eva tvad-bhaktaà guruà lokäs tvat-svarüpatvenaiva dhyäyantéti bhävaù | yad vä, tvam ätmärämatvät jagaty asminn udäséno’pi svabhakti-pracäraëärtham avatarasy evety äha – tvam iti | svecchayä upättäni påthak påthag vapüàñi çré-kapila-dattätreya-çré-näradädyäkärä yena saù | yad uktaà bahu-mürtyaika-mürtikam iti ||28||

--o)0(o--

|| 11.11.29-31 ||

çré-bhagavän uväcakåpälur akåta-drohas titikñuù sarva-dehinäm |

satya-säro’navadyätmä samaù sarvopakärakaù ||kämair ahata-dhér dänto måduù çucir akiïcanaù |

aného mita-bhuk çäntaù sthiro mac-charaëo muniù ||apramatto gabhérätmä dhåti-mäï jita-ñaò-guëaù |amäné mäna-daù kalyo maitraù käruëikaù kaviù ||

çrédharaù: tatra triàçal-lakñaëaiù sädhuà nirüpayati—kåpälur iti païcabhiù | kåpäluù para-duùkhäsahiñëuù | sarva-dehinäà keñäïcid apy akåta-drohaù | titikñuù kñamävän | satyaà säraà sthiraà balaà vä yasya saù | anavadyätmä asüyädi-rahitaù | sukha-duùkhayoù samaù | yathä-çakti sarveñäm apy akärakaù | kämair akñubhita-cittaù | däntaù saàyata-bähyendriyaù | mådur akaöhina-cittaù | akiïcanaù aparigrahaù | aného dåñöa-kriyä-çünyaù | mitabhuk laghv-ähäraù | çänto niyatäntaù-karaëaù sthiraù sva-dharme | mac-charaëo mad-ekäçrayaù | munir manana-çélaù | apramattaù sävadhänaù | gabhérätmä nirvikäraù | dhåtimän vipady apy akåpaëaù | jita-ñaò-guëaù çoka-mohau jarä-måtyü kñt-pipäse ñaò-ürmaya ete jitä yena saù | amäné na mänäkäìkñé | anyebhyo mänadaù | kalyaù para-bodhane dakñaù maitraù avaïcakaù | käruëikaù karuëayaiva pravartamäno na tu dåñöa-lobhena | kaviù samyak jïäné ||29-31||

sanätana-gosvämé (ha.bha.vi. 10.18-20) : çré-bhagavatä prakarñeëa datte uddhava-kåta-praçnasya—sädhus tavottamaù-çlokam ataù kédåg-vidhaù prabho [bhä.pu. 11.11.26] ity asyottare prativacane | kåpäluù para-duùkhäsahiñëuù | sarva-dehinäà keñäïcid apy akåta-drohaù | yad vä, sarva-dehinäm uttama-madhyama-nécänäà titikñuù aparädha-sahiñëuù | satyaà säraà sthiraà balaà yasya saù | anavadyätmä asüyädi-rahitaù | sukha-duùkhayoù samaù | yathä-çakti sarveñäm upakärakaù | kämair akñubhita-cittaù | däntaù saàyata-bähyendriyaù | mådur akaöhina-cittaù | çuciù sadäcäraù | akiïcanaù aparigrahaù | aného dåñöa-kriyä-çünyaù | mita-bhuk laghv-ähäraù | çänto niyatäntaù-karaëaù | sthiraù sva-dharma-niyamädau | mac-charaëo mad-ekäçrayaù | munir manana-çélaù, våthä-värtä-tyägé vä | apramattaù sävadhänaù | gabhérätmä nirvikäraù | dhåtimän vipady apy akåpaëaù | jita-ñaò-guëaù çoka-mohau jarä-måtyü kñt-pipäse ñaò-ürmaya

ete jitä yena saù | amäné mänäkäìkña-rahitaù | anyebhyo mänadaù | kalyaù para-bodhane dakñaù | maitraù avaïcakaù | käruëikaù karuëayaiva sarvatra pravartamänaù, na tu dåñöa-lobhena | kaviù samyag-jïäné bhagavad-varëana-çélo vä |

yadyapy ete para-duùkha-sahiñëutädayo guëäù katicid anyeñv api sambhaveyuù, tathäpi yasyästi bhaktir bhagavaty akiïcanä sarvair guëais tatra samäsate suräù [bhä.pu. 5.18.12] ity ädi nyäyena sarveñäm eñäà guëänäà bhagavad-bhaktiñv eva samyag-våtteù | kià vä, bhagavad-bhaktänäà çuddha-sättvikatayä teñv eva niñöhä-vyäptyä tair guëair bhagavad-bhaktatvaà bodhyate iti dik | evam agre’py ühyam ||29-31||

krama-sandarbhaù : atah sädhana-täratamyena sädhünäà täratamyam äha païcabhiù | taträvaraà miçra-bhakteù [karmäkäräyäù jïänäkäräyäù vä] sädhakam äha—kåpälur iti trikeëa | atra mac-charaëa iti viçeñyam | uttaratra sa ca sattama iti ca-käreëa tu pürvokto yathä sattamaù tathäyam api sattama iti vyaktir evam evambhüto mac-charaëaù sattama ity äkñipyate | anyat taiù tatra sthiraù svadharme iti svakän dharmän santyajya ity uttaroktäd bhinnatväpädanärtham | atraiva müle sarvän iti padena ko’pi na tyaktaù | astu tävad viruddhänäà [dharmäëäà] värteti bhävaù ||29-31||

viçvanäthaù : karma-jïänädi-miçrä, kevalä ceti mad-bhakter dvaividhyät tat-pravartakaù sädhur api dvividhas tatra prathamam äha kåpälur iti tribhiù | kåpäluù para-saàsära-duùkhäsahiñëuù | svadrohiëy api jane akåta-drohaù | sarva-dehinäm svan avajänatäm api titikñur aparädha-kñamantä | satyam eva säro balaà yasya saù | anavadyätmä asüyädi-doña-rahitaù | samaù sukha-duùkhäbhyäà mänäpamänäbhyäà ca tulyaù | sarvopakärakaù sarveñäà hita-käré suhåt | kämair akñubhita-cittaù | däntaù saàyata-bähyendriyaù | mådur akaöhora-cittaù | çuciù sad-äcäraù | akiïcanaù aparigrahaù | anéhaù vyavahärika-kriyä-çünyaù | mita-bhuk pavitra-laghv-ähäraù | çäntaù çänti-ratimän | sthiraù sva-dharme sva-kåtyeñu phalodaya-paryantam avyagraù | ä-phalodaya-kåtaù sthira iti tal-lakñaëät | mac-charaëo mad-ekäçrayaù | munir manana-çélaù | apramattaù sävadhänaù | gabhérätmä anyair duravagäha-svabhävaù | dhåtimäï nirvikäraù | jita-ñaò-guëaù kñut-pipäsädy-ürmi-rahitaù | amäné mänäkäìkñä-çünyaù | anyebhyo mäna-pradaù | kalyaù para-bodhane dakñaù | maitraù avaïcakaù | käruëikaù karuëayaiva pravartamänaù | kavir baddha-mokña-jïaù | ity añöa-viàçati-guëavän ayaà sattamaù ity uttarasyänuñaìgaù |

atra çänta iti jita-ñaò-guëa iti padäbhyäm ayaà siddha-bhakto nirväëa-väïchä-çünyatvät bhaktätmärämaù çänta-bhakta iti saàjïäbhyäm ucyate | ayaà sva-pürva-daçäyäà jïäna-miçra-bhaktimän | tat-pürva-daçäyäà karma-miçra-bhaktimän äséd atas tadä tad äsya bhakteù prädhänyaà siddhi-daçäyäà tu karma-jïänädy-anävaraëäc chuddha-bhakta eväyam ucyate ity ataù sattama iti jïäna-miçra-bhaktimän sattaraù, karma-miçra-bhaktimän

sann ity avagamyate | ato’yaà sva-saìginaà sva-tulyaà cikérñuù | prathamaà karma-miçräà bhaktim upadiçati, tatas tenopadiñöaù sa ca niñkämaù | karma-miçräm eva bhaktià kurvan | na karmäëi tyajed yogé karmabhis tyajyate hi saù iti nyäyenärüòha-daçäyäm anädåtatvät svata evakarmaëäm uparäme sati jïäna-miçräà bhaktià labhate | tatas tat-pädaka-daçäyäà bhakteù präbalye sati jïäne’py anädåtatväd upäramat präye sati bhaktätmäräma iti çänta-bhakta iti saàjïäbhyäà sadäpy ucyamäno bhavati tasya jïäne’nädaro yathä bhakti-rasämåta-sindhu-dhåtä tad-uktiù –

asmin sukha-ghana-mürtau paramätmani våñëi-pattane sphuratiätmärämatayä me våthä gato bata ciraà kälaù || [bha.ra.si. 3.1.34] iti |

harer guëäkñipta-matir bhagavän bädaräyaëiù [bhä.pu. 1.7.11] iti |

prathame ca tad-daçäyäà bhakti-bädhitasya jïänasya sattve’pi tasya bhakty-anävarakatvät –

anyäbhiläñitä-çünyaà jïäna-karmädy-anävåtam |änukülyena kåñëänu-çélanaà bhaktir uttamä || [bha.ra.si. 1.1.11]

iti çuddha-bhakti-lakñaëasya tatra nävyäptir jïeyä ||29-31 ||

--o)0(o--

|| 11.11.32 ||

äjïäyaivaà guëän doñän mayädiñöän api svakän |dharmän santyajya yaù sarvän mäà bhajeta sa sattamaù ||

çrédharaù : kià ca, mayä veda-rüpeëädiñöän api sva-dharmän santyajya yo mäà bhajeta so’py evaà pürvoktavat sattamaù | kim ajïänät ? nästikyäd vä ? na, dharmäcaraëe sattva-çuddhy-ädén guëän, vipakñe naraka-pätädén doñäàç cäjïäya jïätväpi mad-dhyäna-vikñepakatayä mad-bhaktyaiva sarvaà bhaviñyatéti dåòha-niçcayenaiva dharmän santyajya | yad vä, bhakti-däròhyena nivåttädhikäratayä santyajya | athavä, viddhaikädaçy-upaväsa-kåñëaikädaçy-anupaväsänivedya-çräddhädayo ye bhakti-viruddhä dharmäs tän santyajety arthaù ||32||

sanätana-gosvämé (ha.bha.vi. 10.62): sä ca sarva-nairäpekñyeëa tad-eka-niñöhatä-rüpä ekäntitä caturdhä caturbhiù prakäraiù | eko dharmänädaraù, anyaç ca karma-jïänädy-açeña-nirapekñatä, aparo vighnäulatve’pi rati-paratä, aparaç ca premaika-parateti | tatra dharmänädareëaikäntitäà likhati—äjïäyaivam iti | mayä veda-rüpeëädiñöän svadharmän santyajya samyak

tyaktvä yo mäà bhajeta, tv-arthe ca-käraù, sa tu sattamaù, pürvokta-sädhutaù çreñöha ity arthaù | kim ajïänät, nästikyäd vä ? na, dharmäcaraëe evam édåçän kåpälutädi-sadåçän sattva-çuddhy-ädén guëän, vipakñe doñäàç ca äjïäya samyak jïätväpi mad-bhaktyaiva sarvaà bhaviñyatéti dåòha-niçcayenaiva sarva-dharmän man-niñöhatävikñepakatayä santyajyety arthaù ||32||

krama-sandarbhaù : madhyamaà miçra-säkñäd-bhakti-sädhakam äha—äjïäyaiveyam iti | bhakti-däròhyena nivåttädhikäratayä santyajya ity antä öékä grähyä | tathä ca häyaçérña-païcarätrokta-näräyaëa-vyüha-stave—

ye tyakta-loka-dharmärthä viñëu-bhakti-vaçaà gatäù |dhyäyanti paramätmänaà tebhyo’péha namo namaù || iti |

atra tv evaà vyäkhyä— yadi ca svätmani tat-tad-guëa-yogäbhävas tathäpy evaà pürvokta-prakäreëa guëän kåpälutvädén doñäàs tad-viparétäàç cäjïäya heyopädeyatvena niçcityäpi yo mayä teñu guëeñu madhye taträdiñöän api svakän nitya-naimittika-lakñaëän sarvän eva varëäçrama-vihitän dharmän tad-upalakñaëaà jïänam api mad-ananya-bhakti-vighätakatayä santyajya mäà bhajet sa ca sattamaù | ca-kärät pürvokto’pi sattama ity uttarasya tat-tad-guëäbhäve’pi pürva-sämyaà bodhayati | tato yas tu tat-tad-guëän labdhvä dharma-jïäna-parityägena mäà bhajati kevalaà sa tu parama-sattama eveti vyaktyänanya-bhaktasya pürvata ädhikyaà darçitam |

atra [miçra-bhakter avara-sädhakatva nirüpaëe] adveñöä sarva-bhütänäà [gétä 12.12] ity ädi çré-gétä-dvädaçädhyäya-prakaraëam apy anusandheyam | sattama ity anena tad avaraträpi [avara-sädhakatve’pi] sattaratvaà sattvam1 apy astéti darçitam | astu tävat sadäcärasya tad-bhaktasya sattvam | ananya-devatä-bhaktatva-mätreëäpi duräcärasyäpi sattvänya-paryäyaà sädhutvaà vidhéyate api cet suduräcäraù [gétä 9.30] ity ädau | atra ca sädhu-saìga-prastäve yat tädåçaà lakñaëaà notthäpitaà, tat khalu tädåça-saìgasya bhakty-unmukhatve [bhakty-unmukha-janane]’nupayuktatäbhipräyeëa | yathoktaà çré-prahlädena— saìgena sädhu-bhaktänäm [bhä.pu. 7.7.25] iti | sädhur atra sad-äcäraù ||32|| [bhakti-sandarbha 200]

viçvanäthaù : atha kevaläyä bhakteù pravartakaà sädhuà lakñayati äjïäya iti | yathä dharmän naiva santyajya sattama uktaù | evaà mayä veda-rüpeëädiñöän api sarvän santyajya mad-bhaktäv eva çraddhä-viçeñavattayä samyak-prakäreëaiva tyaktvä yo mäà bhajet, kim ajïänän nästikyäd vä ? na, dharmäcaraëe sattva-çuddhy-ädén guëän, vipakñe doñäàç ca äjïäya samyag eva jïätväpi, bhaktyaiva me sarvaà bhaviñyatéti dåòha-niçcayenaiva | dharmän santyajyeti svämi-caraëäù | sa ca sattama iti pürvädhikäré dharmän na santyajya bhajed ayaà tu santyajyaiveti bhedaù | tathä pürvaù kåpälutvädi sampürëa-guëavän eva sattamaù | ayaà tu 1 samatvam (BhaktiS)

viçeñaëäntaränupädänät tävat saìkhyaka-guëavattväbhäve’pi sattamaù | na cäsya tävad-guëäbhäva evety äçaìkanéyam |

bhaktiù pareçänubhavo viraktiranyatra caiña trika eka-kälaù [bhä.pu. 11.2.42] iti |

yasyästi bhaktir bhagavaty akiïcanäsarvair guëais tatra samäsate suräù [bhä.pu. 5.18.12] ity ädi |

çravaëädi-cireëaiva sarva-doñopaçama-pürvaka-sarva-guëatvät siddha-daçävastha eva sattamaù | ayaà tu tädåçatväyukteù sädhaka-daçävastho’pi sattamaù | ity asya pürvata etävän vyaïjita utkarñaù prathamata eva çuddha-bhakti-mattväj jïeyaù ||32 ||

--o)0(o--

|| 11.11.33 ||

jïätväjïätvätha ye vai mäà yävän yaç cäsmi yädåçaù |bhajanty ananya-bhävena te me bhakta-tamä matäù ||

çrédharaù : kià ca yävän deça-käläparicchinnaù | yaç ca sarvätmä | yädåçaù sac-cid-änandädi-rüpaù | taà mäà jïätvä ajïätväpi | yad vä, viçeñataù punaù punar jïätvä ekänta-bhävena ye bhajantéti ||33||

sanätana-gosvämé (ha.bha.vi. 10.24, 61) : yävän deça-käläparicchinnaù | yaç ca sarvätmä | yädåçaù sac-cid-änandädi-rüpaù | taà mäà jïätvä ajïätväpi | yad vä, viçeñataù punaù punar jïätvä ekänta-bhävena ye bhajantéti | yadi caivaà vyäkhyeyam, yävän nitya-kaiçorädi-rüpaù, yaç ca çré-devaké-nandana-yaçodä-vatsalety ädi-rüpo yädåçaù sahaja-parama-saundärya-guëa-lélä-rasa-viçeñäçrayaù | anyat samänam | bhävaù premëa eva pürvävasthä, taträpéçvara-dåñöyä bhaya-gauravädinä viçuddhatväbhäväd viçuddha-parama-puruñärtha-rüpa-premëo nyünaù | ata eva çré-svämi-pädaiç ca tad-vyäkhyätaà sarva-lakñaëa-säram äheti | yad vä, prathamaà jïätvä athänantaram ajïätvä bhakti-paripäkenänusandhäyeti | yad vä, apy-arthe atha-çabdaù | jïätvä tv ajïätväpi kevalam ekäntitvena ye bhajanti paricaranty eva, tadä prema-paratädau padyam etad drañöavyam ||33||

krama-sandarbhaù : tad evam éçvara-buddhyä vidhi-märga-bhaktayoù [ananya-çaraëägata-mätra-bhaktasya tathä sva-dharma-jïäna-parityäga-pürvaka-bhagavad-bhajana-mätra-rata-bhaktasya cety etayos] täratamyam uktam | tatraivottarasyänanyatvena çreñöhatvaà darçitam | tatraivärcana-märge trividhatvaà labhyate pädmottara-khaëòät | tatra mahattvaà—

täpädi-païca-saàskäré navejyä-karma-kärakaù |

artha-païcaka-vid vipro mahä-bhägavataù småtaù || [6.253.27] |

ity ädau jïeyam asiddha-prétitvät | atra täpädi-païca-saàskäritvaà—

täpaà puëòraà tathä näma mantro yägaç ca païcamaù |amé païcaiva saàskäräù paramaikänti-hetavaù ||

ity ädinä tatraiva darçitam | navejyä-karma-kärakatvaà cänena vacanena dåçyate—

arcanaà mantra-paöhanaà yogo yägo hi vandanam |näma-saìkértanaà sevä tac-cihner aìkanaà tathä ||tadéyärädhanaà cejyä navadhä bhidyate çubhe |nava-karma-vidhänejyä vipräëäà satataà småtä || iti |

artha-païcaka-vittvaà tu—upäsyaù çré-bhagavän, tat-paramaà-padaà, tad-dravyaà, tan-mantraù, jévätmä ceti païca-tattva-jïätåtvam | tac ca çré-häyaçérñe vivåtaà saìkñipya likhyate—

eka eveçvaraù kåñëaù sac-cid-änanda-vigrahaù |puëòaréka-viçäläkñaù kåñëa-cchurita-mürdhajaù ||vaikuëöhädhipatir devyä lélayä cit-svarüpayä |svarëa-käntyä viçäläkñyä svabhäväd gäòham äçritaù ||nityaù sarva-gataù pürëo vyäpakaù sarva-käraëam |veda-guhyo gabhérätmä nänä-çaktyodayo nava2 || ity ädi |

sthäna-tattvam ato vakñye prakåteù param avyayam |çuddha-sattva-mayaà sürya-candra-koöi-sama-prabham ||cintämaëi-mayaà säkñät sac-cid-änanda-lakñaëam |ädhäraà sarva-bhütänäà sarva-pralaya-varjitam || ity ädi |

dravya-tattvaà çåëu brahman pravakñyämi samäsataù |sarva-bhoga-pradä yatra pädapäù kalpa-pädapäù ||bhavanti tädåçä vallyas tad-bhavaà cäpi tädåçam |gandha-rüpaà svädu-rüpaà dravyaà puñpädikaà ca yat ||heyäàçänäm abhäväc ca rasa-rüpaà bhaved dhi tat |tvag-béjaà caiva heyäàçaà kaöhinäàçaà ca yad bhavet ||sarvaà tad bhautikaà viddhi na hy abhütamayaà ca tat |rasasya yogato brahman bhautikaà sväduvad bhavet ||tasmät sädhyo raso brahman rasaù syäd vyäpakaù paraù |rasavad bhautikaà dravyam atra syäd rasa-rüpakam || iti |

väcyatvaà väcakatvaà ca deva-tan-mantrayor iha |abhedenocyate brahmaàs tattvavidbhir vicäritaù || ity ädi |

2 naraù (BhaktiS 198)

marut-sägara-saàyoge taraìgät kaëikä yathä |jäyante tat-svarüpäç ca tad-upädhi-samävåtäù ||äçleñäd ubhayos tadvad ätmanaç ca sahasraçaù |saïjätäù sarvato brahman mürtämürta-svarüpataù || ity ädy api |

atra madhyamatvam—täpaà puëòraà ity atra |

kaniñöhatvaà ca—çaìkha-cakrädy-ürdhva-puëòra-dhäraëädy-ätma-lakñaëam |tan-namaskaraëaà caiva vaiñëavatvam ihocyate || ity atra |

kià ca çré-bhagavad-ävirbhävädiñu sva-svopäsanä-çästränusäreëäparo’pi viçeñaù kaçcij jïeyaù |

jéva-nirüpaëaà cedam—na ghaöata udbhavaù [bhä.pu. 10.87.31] ity ädy-anusäreëopädhi-sahitam eva kåtam | nirupädhikaà tu—

viñëu-çaktiù parä proktä kñetrajïäkhyä tathäparä |avidyä-karma-saàjïänyä tåtéyä çaktir iñyate || [vi.pu. 6.7.61] iti viñëu-puräëänusäreëa |

tathä—apareyam itas tv anyäà prakåtià viddhi me paräm |jévabhütäà mahäbäho yayedaà dhäryate jagat || [gétä 7.5] iti |

mamaiväàço jéva-loke jéva-bhütaù sanätanaù [gétä 15.7] iti ca gétänusäreëa | tathä—

yat taöasthaà tu cid-rüpaà sva-saàvedyäd vinirgatam |raïjitaà guëa-rägeëa sa jéva iti kathyate || iti çré-närada-païcarätränusäreëa jïeyam ||

atha çuddha-däsya-sakhyädi-bhäva-mätreëa yo’nanyaù sa tu sarvottama ity äha—jïätveti | öékä ca—yävän deça-kälädy-aparicchinnaù | yaç ca sarvätmä | yädåçaù saccidänanda-rüpaù ity eñä | taà mäà jïätväjïätvä vä ye kevalam ananya-bhävena çré-vraja-räja-nandanädy-älambano yaù svabhépsito däsyädénäm ekataro bhävo’bhimänas tenaiva bhajanti, na kadäcid anyenety arthaù, te tu mayä bhaktatamä matäù | atra sädhus tava [11.11.26] ity ädy-anusäreëa, “te me bhaktatamä matäù” ity antimasyaiva sva-matasyätiçayo darçitaù | ata eva çré-yogeçvarair api caturthe prärthitam—preyän na te’nyaù [bhä.pu. 4.7.38] iti |

“jïätväjïätvä” ity atra jïänäjïänayor heyopädeyatvaà niñiddham | bhaktatamä ity atra pürva-väkya-sthaà [sattama iti pada-sthitaà] sat-pada-nirdeçam

atikramya viçeñato bhakta-pada-nirdeçäd bhakteù svarüpädhikyam atraiva vivakñitam | te me matä ity atra mama tu viçiñöä sammatir atraiveti sücitam édåçänukta-caratvät | ata eva prakaraëa-präptim eka-vacana-nirdeçam apy atikramya gauraveëaiva ye ta iti bahu-vacanaà nirdiñöam | tataù kim uta tad-bhäva-siddha-premäëa iti bhävaù ||33|| [bhakti-sandarbha 201] viçvanäthaù : ayaà siddha-daçävasthatve tu parama-mahotkåñöa evocyate ity äha, jïätväjïätveti vépsä | bhaktyäham ekayä grähyaù iti mad-ukter bhakti-täratamyena man-mädhuryam adhikaà pratikñaëam anubhava-gocarékåtyety arthaù | yävän käla-deçäbhyäm aparicchinno’py ahaà bhaktecchä-vaçät paricchinnaç ca | yaç ca säkñät para-brahmäpy ahaà çyämasundaräkäro vasudeva-putraç ca, yädåça ätmäräma äptakämo’py ahaà bhakta-prema-vaivaçyäd anätmärämo’näpta-kämaç ca | ananya-bhävenaikäntikatvena ananya-mamatäkatveneti vä te iti gauraveëa bahutvam | bhaktatamä matä iti pürvokta-lakñaëaù sattama eva mayä mad-bhakta-çabdenocyate | ayaà tu me bhaktatamo mayä saàmata ity arthaù ||33||

--o)0(o--

|| 11.11.34-41 ||

mal-liìga-mad-bhakta-jana- darçana-sparçanärcanam |paricaryä stutiù prahva- guëa-karmänukértanam ||

mat-kathä-çravaëe çraddhä mad-anudhyänam uddhava |sarva-läbhopaharaëaà däsyenätma-nivedanam ||

maj-janma-karma-kathanaà mama parvänumodanam |géta-täëòava-väditra- goñöhébhir mad-gåhotsavaù ||

yäträ bali-vidhänaà ca sarva-värñika-parvasu |vaidiké täntriké dékñä madéya-vrata-dhäraëam ||

mamärcä-sthäpane çraddhä svataù saàhatya codyamaù |udyänopavanäkréòa- pura-mandira-karmaëi ||

sammärjanopalepäbhyäà seka-maëòala-vartanaiù |gåha-çuçrüñaëaà mahyaà däsa-vad yad amäyayä ||

amänitvam adambhitvaà kåtasyäparikértanam |api dépävalokaà me nopayuïjyän niveditam ||

yad yad iñöatamaà loke yac cätipriyam ätmanaù |tat tan nivedayen mahyaà tad änantyäya kalpate ||

çrédharaù : sädhu-lakñaëam uktam, bhakter lakñaëam äha—mal-liìgety añöabhiù | liìgäni pratimädéni | sarva-labhopaharaëaà sarvasya labdhasya samarpaëam | parväëi janmäñöamy-ädéni tad-anumodanam | bali-vidhänaà puñpopahärädi-samarpaëam | sarva-värñika-parvasu cäturmäsyaikädaçädiñu

viçeñataù | udyänädikaraëe sämarthye sati svataù | asati cänyaiù saàbhüyodyamaù | udyänaà puñpa-pradhänam | upavanaà phala-pradhänaà vanam | äkréòaà kréòä-sthänam | saàmärjanaà rajasopäkaraëam | upalepo go-mayädibhir älepanam | sekas tair eva prokñaëam | maëòala-vartanaà sarvatobhadrädi-karaëam | mahyaà mama ||34-39||

kåtasya dharmasyäpari-kértanam | svayam anyena vä niveditaà na svékuryät | etac ca sädhäraëaà sthävara-viñayaà räga-präpta-viñayaà vä | bhaktyä tu grähyam eva |

ñaòbhir mäsopaväsais tu yat phalaà parikértitam | viñëor naivedya-sikthena puëyaà tad bhuïjatäà kalau || hådi rüpaà mukhe näma naivedyam udare hareù | pädodakaà ca nirmälyaà mastake yasya so’cyutaù || ity ädi vacanebhyaù |

yad vä, anyasmai niveditaà me nopayuïjyät | mahyaà na nivedayed ity arthaù—

viñëor niveditännena yañöavyaà devatäntaram | pitåbhyaç caiva tad deyaà tad änantyäya kalpate | pitå-çeñaà tu yo dadyäd dharaye paramätmane | retodhäù pitaras tasya bhavanti kleça-bhäginaù || ity ädi vacanebhyaù ||40||

sanätana-gosvämé (hari-bhakti-viläsaù 10.506-511): kåpälur [bhä.pu. 11.11.29-33] ity ädibhiù païcabhiù çlokaiù sädhu-lakñaëam uktvä, idänéà bhakter lakñaëam äha—mal-liìgety añöabhiù | liìgäni pratimädéni | mal-liìga-mad-bhakta-janänäà eva paricaryädi | tatra prahvo namaskäraù | parväëi janmäñöamy-ädéni tad-anumodanam | bali-vidhänaà puñpopahärädi-samarpaëam | sarva-värñika-parvasv iti cäturmäsyaikädaçädiñu viçeñata ity arthaù | udyänädikaraëe sämarthye sati svataù | asati cänyaiù sambhüya codyamaù | udyänaà puñpa-pradhänam, upavanaà phala-pradhänaà vanam | äkréòaà kréòä-sthänam | saàmärjanaà rajasopäkaraëam | upalepo go-mayodakädibhir älepanam | sekas tair eva prokñaëam | maëòala-vartanaà sarvatobhadrädi-karaëam | mahyaà mama ||34-39||

sanätana-gosvämé (hari-bhakti-viläsaù 4.7): saàmärjanaà rajaso’päkaraëam | upalepaù gomayodakädibhir älepanam | sekaù tair eva prokñaëaà | maëòala-vartanaà sarvaotbhadrädi-racanam | mahyaà mama gåha-çuçrüñaëam älaya-saàskäraù ||7||

sanätana-gosvämé (hari-bhakti-viläsaù 10.512-513): kåtasya dharmasyäpari-kértanam | svayam anyena vä niveditaà na svékuryät | etac ca sädhäraëaà sthävara-viñayaà räga-präpta-viñayaà vä bhaktyä tu grähyam eva |

ñaòbhir mäsopaväsais tu yat phalaà parikértitam | viñëor naivedya-sikthena puëyaà tad bhuïjatäà kalau || hådi rüpaà mukhe näma naivedyam udare hareù | pädodakaà ca nirmälyaà mastake yasya so’cyutaù || ity ädi vacanebhyaù |

yad vä, anyasmai niveditaà me nopayuïjyät, mahyaà na nivedayed ity arthaù—

viñëor niveditännena yañöavyaà devatäntaram | pitåbhyaç caiva tad deyaà tad änantyäya kalpate | pitå-çeñaà tu yo dadyäd dharaye paramätmane | retodhäù pitaras tasya bhavanti kleça-bhäginaù || ity ädi vacanebhyaù |

yad vä, pürvaà me niveditaà santaà punar na nivedayed ity arthaù | etac ca sthävarätirikta-nirmälya-viñayakaà jïeyaà, bhüñaëädénäà punar arpaëe doñäbhävät, sa ca pürvam eva tat-tat-prakaraëe likhito’sti [hari-bhakti-viläse drañöavyam] | änantyäya çré-viñëu-lokäya | mal-liìgety ädiñu cätra bhakter aìgäny eva präyeëoktäni | tatra känicin mukhyäni känicid amukhyäni ca | amänitvam ity ädau ca sädhanäny eveti vivecanéyam ||40||

krama-sandarbhaù : yad yad iti ca-kärän mama priyaà ca ||40||

viçvanäthaù : yad uktaà bhaktis tvayi kédåçy upayukteti taträha mal-liìga-mad-bhakta-janety atra ñañöhé-lug ärñaù uttarärdhe’py anvayät | prahveti prahvatvaà namaskäraù | sarva-lobhopaharaëaà bhagavataiva sva-sevärthaà svayam änétam iti buddhyä sarvasya labdha-vastuno mamatäspadasya tasmai samarpaëaà | däsyena hetunä ätmano jévasya dehasya cähantäspadasyäpi samarpaëam | janma-karma-kathanam iti | anukértana-kathanayo räga-svara-tälädi-yuktatväbhyäà bhedo jïeyaù | parväëi janmäñöamy-ädéni teñäm anumodanam eväha dväbhyäà gétädibhiù | mad-gåhädhikaraëaka utsavaù |

sarveñu värñikeñu vatsara-sambandhiñu parvasu phälguna-pürëimädiñu yä dolädi-yäträs täsu bali-vidhänaà vividha-vasträlaìkära-miñöänna-srak-candana-puñpädi-püjopahära-karaëaà vratäny ekädaçy-ädéni | arcä pratimä udyänädi-karaëe sämarthye sati svata eva asati anyaiù sambhüyäpy udyamaù | äkréòaà kréòä-sthänaà puraà cakra-veñöanam | saàmärjanaà tåëa-dhüly-ädy-apasäraëaà prathamaà gomaya-måj-jalair upalepo, dvitéyaù sthale çuñke sati sekaù puñpodakais, tåtéyaù maëòala-vartanaà sarvatobhadrädi-nirmäëaà, caturthaà tair mahyaà mama gåhasya çuçrüñaëaà sevä | däsavat laukikena räjakéya-däsena räjïo gåhasya yathä yad anyad api tad api tathety arthaù |

amänitvam anahaìkäraù | adambhitvaà loke mithyä svabhakti-khyäpana-rähityam | me mahyaà niveditaà dépävalokam api nopayuïjyät | mahyaà dattasyännäder dépasya ca sva-vyavahära-mätre upayogo na kartavya ity arthaù | kintu paramärtha-siddhy-arthaà vaiñëavebhyo dattvä svayam upabhuïjétaivety arthaù |

ñaòbhir mäsopaväsaiç ca yat phalaà parikértitam |viñëu-naivedya-sikthena puëyaà tad bhuïjatäà kalau ||hådi rüpaà mukhe näma naivedyam udare hareù |pädodakaà ca nirmälyaà mastake yasya so’cyutaù || ity ädi vacanebhyaù |

loke çästre ca yad iñöatamaà tan mahyaà nivedayet | tena darbha-maïjary-ädéni çästra-vihitäny api loke iñöatamatväbhävän na nivedayed iti bhävaù | taträpi yac ca ätmanaù svasyätipriyaà tat tu viçeñato nivedanéyam ity arthaù ||34-41 ||

--o)0(o--

|| 11.11.42-43 ||

süryo’gnir brähmaëä gävo vaiñëavaù khaà maruj jalam |bhür ätmä sarva-bhütäni bhadra püjä-padäni me ||sürye tu vidyayä trayyä haviñägnau yajeta mäm |

ätithyena tu viprägrye goñv aìga yavasädinä ||

madhvaù : sarva-devottamo väyur iti jïänän na cäparam |priyam asti hareù kiïcit tathä väyor harer vidaù ||bhäraté väyu-lakñméëäm ätmanaç ca yathä kramam |ädhikya-jïänato viñëuù sarvataù sat-prasédati || iti mähätmye |

väyur bhémo bhéma-nädo mahaujäù sarveñäà ca präëinäà präëa-bhütaù |nänä-våttir dehinäà deha-bhede tasmäd väyur deva-devo viçiñöa || [ma.bhä. 12.250.39] iti mokña-dharmeñu |

tasmäd väyur vyäñöir väyuù samañöir atha punar måtyuà jayati ya evaà vedeti ca ||

païca-bhüta-mano-buddhi-rudräëäà prati dehakam |bähyataç cäpi netåtväd väyur vyañöi samañöi kaù || iti prabhaïjane ||42-44||

çrédharaù : idäném ekädaça püjädhiñöhänäny äha—sürya iti | he bhadra ! adhiñöhäna-bhedena püjä-sädhanäny äha—sürya iti tribhiù | trayyä vidyayä süktair upasthänädinä | aìga he uddhava | yavasädinä tåëädinä ||42-43||

sanätanaù (hari-bhakti-viläsaù 5.252-253) : me mama bhadräëi uttamäni püjäyäù padäni adhiñöhänäni | bhadreti yanträdy-apekñayä | yad vä, he bhadra he kalyäëa-rüpoddhaveti påthak padam ||42||

tatraivädhiñöhäna-bhedena püjä-sädhana-bhedän äha—sürye tv iti tribhiù | trayyä vidyayä | süktair upasthänädinä ca | aìga he uddhava ! ||43||

krama-sandarbhaù : kià vä, sürya iti yugmakam | süryäntaryämi-toñaëärthaà trayé-paöhitavyety arthaù | yathä tithau kriyate tathaiväharahaç ca gåhägate viprägrye kartavyam ity arthaù | viprägryaà tu bhägavata-çästräd vicärya vipräd dvi-ñaòguëa-yutät [bhä.pu. 7.9.10] ity ädeù, anyaträdara-mätraà käryam iti jïeyam | vaiñëava iti vipratvädi-rahite’pi tat-sämänye’pi, na tu pürvavat tad-agrya evety arthaù | väyor yat sarva-jévana-hetutvaà, tat tu tad-antaryämi-çaktyeti bhävanayety arthaù | svädiñu bhüteñu tejaso’nuktiù süryägnibhyäà caritärthatvät ||42-43|| [bhakti-sandarbha 295]

viçvanäthaù : tväà kutra püjayed ity apekñäyäm ekädaça-püjädhiñöhänäny äha—sürya iti ||42|| tatra taträdhiñöhitaà sveñöa-devaà kena prakäreëa püjayed ity apekñäyäm äha—sürya iti tribhiù | trayyä vidyayä süktair apasthäna-namaskärädinä yavasädinä tåëa-pradäna-kaëòüyädibhiù ||43||

--o)0(o--

|| 11.11.44 ||

vaiñëave bandhu-sat-kåtyä hådi khe dhyäna-niñöhayä |väyau mukhya-dhiyä toye dravyais toya-puraù-saraiù ||

çrédharaù : bandhu-sat-kåtyä bandhu-vat-saàmänena | hådi khe hådayäkäçe | mukhya-dhiyä präëadåñöyä | toye toyädibhir dravyais tarpaëädinä ||44||

sanätana (hari-bhakti-viläsa 10.364) : vaiñëave’dhiñöhäne mat-püjanaà ca tasminn eva bandhuvat sammänanety arthaù ||44||

sanätanaù (hari-bhakti-viläsaù 5.254) : bandhu-sat-kåtyä bandhu-sammänena, mukhya-dhiyä präëa-dåñöyä | toyädibhir dravyais tarpaëädinä toye ||

krama-sandarbhaù : ayaà mamätmä tad adhiñöhänam iti buddhyä bhogair ity ädi kñetrajïam antaryämi-rüpaà mäà samatvena sukha-duùkhayoù svayoù samatva-dåöyä ||44||

viçvanäthaù : bandhu-sat-kåtyä svéya-bandhäv iväsakti-pürvaka-saàmänena | hådi khe hådayäkäçe | dhyänena mukhya-dhiyä präëo’yaà mukhya iti buddhyä | toye dravyair jala-puñpa-tulasy-ädibhiù ||44||

--o)0(o--

|| 11.11.45 ||

sthaëòile mantra-hådayair bhogair ätmänam ätmani |kñetra-jïaà sarva-bhüteñu samatvena yajeta mäm ||

madhvaù : svämini stho hariù püjä ätmanäm açanädikaiù |tat-sambandhätma-çabdo jéve syäd upacärataù || ity ätma-saàhitäyäm ||45||

çrédharaù : sthaëòile bhuvi | mantra-hådayaiù rahasya-mantra-nyäsaiù ||45||

sanätanaù (hari-bhakti-viläsaù 5.255) : sthaëòile bhuvi | mantra-hådayaiù rahasya mantra-nyäsaiù | yadyapi tat-tat-püjäyäà gandhädikam apekñate, tathäpi tatra tatra trayé-vidyädénäà prädhänyäbhipräyeëa täny evoktäni ||45||

krama-sandarbhaù : sthaëòila iti bhümau | ayaà mamätmä tad-adhiñöhänam iti buddhyä bhogair ity ädi kñetrajïam antaryämi-rüpaà mäà samatvena sukha-duùkhayoù sva-samatva-dåñöyä ||45||

viçvanäthaù : sthaëòile pralipta-saàskåtäyäà bhuvi | mantra-hådayaiù rahasya-mantra-nyäsair ätmani dehe ätmänaà jéva-bhogair ayaà mamätmani mat-prabhor adhiñöhänam iti buddhyaiva dattair bhogair, na tu lobhena | sarva-bhüteñu kñetrajïam antaryäminäà yajeta ||45||

--o)0(o--

|| 11.11.46 ||

dhiñëyeñv ity eñu mad-rüpaà çaìkha-cakra-gadämbujaiù |yuktaà catur-bhujaà çäntaà dhyäyann arcet samähitaù ||

çrédharaù : sarvädhiñöhäneñu dhyeyam äha—dhiñëyeñv iti | ity anena mantra-prakäreëa | eñu dhiñëyeñu ||46||

sanätanaù (hari-bhakti-viläsaù 5.256) : sarvädhiñöhäneñu madhye dhyeyam äha—dhiñëyeñv iti | iti anenokta-prakäreëa | eñu dhiñëyeñu mad-rüpam eva dhyäyann arcayet ||46||

krama-sandarbhaù : dhiñëyeti | atra sarvatra caturbhujasyaivänusandhäne saty api dvidhä gatiù ekädhiñöhäna-paricaryayaivädhiñöhätur upäsanä-lakñaëä mandira-lepanädinä tad-adhiñöhätå-pratiñöhäyä iva yathä vaiñëave bandhu-satkåtyä goñv aìga-yavasädinety ädi | yato bandhu-satkäro vaiñëava-viñayakaù, éçvare tu prabhu-bhäva upadiçyate—éçvare tad-adhéneñu [bhä.pu. 11.2.46] ity ädau | tathä go-sampradänakam eva yavasädi-bhojana-dänaà prayujyate, na tu çré-caturbhuja-sampradänakam, abhakñyatvät | yad yad iñöatamaà loke [bhä.pu. 11.11.41] ity ädi-pürvam uktam |

athänyä tu säkñäd-adhiñöhätur upäsanä-lakñaëä, yathä hådi khe dhyäna-niñöhayä [bhä.pu. 11.11.44], toye dravyais toya-puraskåtaiù [bhä.pu. 11.11.44] ity ädi | aträgny-ädau tad-antaryämi-rüpasyaiva cintanaà käryaà, na jätu-nija-prema-sevä-viçeñäçraya-sväbhéñöa-rüpa-viçeñasya | sa tu sarvathä parama-sukumäratvädi-buddhi-janitayä prétyaiva sevanéyaù | yathoktaà çré-bhagavataiva vastropavétäbharaëa [bhä.pu. 38.16.39] ity ädi | teñäà yathä bhakti-rétiù, parameçvarasyäpi tathä bhävaù3 çrüyate | yathä näradéye—

bhakti-grähyo håñékeço na dhanair dharaëé-dhara |bhaktyä saàpüjito viñëuù pradadäti manoratham ||tasmäd vipräù sadä bhaktiù kartavyä cakra-päëinaù |janenäpi jagannäthaù püjitaù kleçahä bhavet || [nä.pa. 2.3.3-4] iti |

atraiña dåñöänta upajévyaù | vaiparétye tu doñaç ca | yathä gréñme jalasya püjä praçastä, varñäsu ninditä | yad uktaà gäruòe—

çuci-çukra-gate käle ye’rcayiñyanti keçavam |jalasthaà vividhaiù puñpair mucyante yama-täòanät ||dhanägame prakurvanti jalasthaà vai janärdanam |ye janä nåpati-çreñöha teñäà vai narakaà dhruvam || iti |

evam anyaträpi paricaryä-vidhau tad-deça-käla-sukhadäni çataço vihitäni | tad-viparétäni niñiddhäni ca | viñëu-yämale— viñëoù sarva-rtu-caryäm iti | ata evoktaà yad yad iñöatamo loke [bhä.pu. 11.11.40] ity ädi | tatra tatreñöa-mantra-dhyäna-sthalaà ca sarvartu-mukha-maya-manohara-rüpa-rasa-gandha-sparça-çabda-mayatvenaiva dhyätuà vihitam asti | anyathä tat-tad-ägrahasya vaiyarthyaà syät | tasmäd agny-ädau tat-tad-antaryämi-rüpa eva bhävya iti sthitam || [bhakti-sandarbha 295]

3 buddhir iti kvacit päöhaù |

viçvanäthaù : ity eñu ity anena prakäreëa eñu dhiñëyeñu caturbhujam iti präyikatvenoktam | vastutas tu çré-rämädy-upäsakä api sva-sva-mantra-dhyeyaà svarüpam eva ||46||

--o)0(o--

|| 11.11.47 ||

iñöä-pürtena mäm evaà yo yajeta samähitaù |labhate mayi sad-bhaktià mat-småtiù sädhu-sevayä ||

çrédharaù : uktäyä bhakteù phalam äha—iñöä-pürteneti | sad-bhaktià dåòhäà bhaktim | asyä bhakter antaraìga-sädhanam äha—itthaà mat-småtiù sädhu-sevayä bhavati | yad vä, småtir jïänam | tataç ca dåòha-bhakti-mataù puàsaù sädhu-sevayä maj-jïänaà bhavatéty arthaù ||47||

krama-sandarbhaù : iñöäpürteneti | atreñöa-çabdena saptama-skandhokta-rétyägnihotra-darçapaurëamäsa-cäturmäsya-yäga-paçu-yäga-vaiçvadeva-baliharaëäny ucyante | pürta-çabdena surälayäräma-küpa-väpé-taòäga-prapänna-saträëy ucyante | evam ukta-prakäreëeñöä-pürtena yo mäà yajeta sa mat-småtis tatra sädhu-sevayä satäà prasaìgena sad-bhaktim antaraìga-bhakti-niñöhäà präpnotéty arthaù | taträgnihoträdénäà bhaktau praveço ‘gny-antaryämi-rüpa-bhagavad-adhiñöhänatvenägny-ädi-santarpaëät küpärämädénäà ca tat-paricaryärtha-kriyamäëatvät tatra praveçaù ||47||

viçvanäthaù : iñöa-pürteneti iñöaà haviñägnau yajeta mäm ity upalakñitaà püjädikaà, pürtaà udyänopavanety ädy uktaà, tena mad-bhaktià satém uttamäà prema-lakñaëäà, mat-småtir mat-kartåkä småtiù | sädhu-sevayeti yas tu sädhanädhikyena seveta tat tv ahaà sadä smaräméty arthaù ||47||

--o)0(o--

|| 11.11.48 ||

präyeëa bhakti-yogena sat-saìgena vinoddhava |nopäyo vidyate samyak präyaëaà hi satäm aham ||

çrédharaù : jïäna-bhakti-märgäv uktau, tatra jïäna-märgäd api bhakti-märgaù çreñöha ity äha—präyeëeti | sat-saìgena yo bhakti-yogaù, tena vinopäyaù saàsära-taraëe na vidyate | sat-saìgenety atra hetum äha—hi yasmät satäm ahaà präyaëaà prakåñöam ayanam äçrayaù | ataù sat-saìgo mayy antaraìga ity arthaù ||48||

krama-sandarbhaù : präyeëeti vitarke | yad vä, sarvatra sädhäraëena bhakti-yogena vinä upäyo na vidyate, tal-lakñaëaç copäyaù sat-saìgena vinä na vidyata ity evärthaù | tatra hetuù präyaëam ||48||

viçvanäthaù : jïäna-bhakti-märgäv uktau | vastutas tu saàsära-taraëädy-upeya-vastunä bhaktir evopäya ity äha—präyeëeti vitarke iti sandarbhaù | yad vä, sat-saìgena hetunaiva yaù präyeëa bhakti-yogas tena vinä nopäyo vidyate | pradhäna-bhütä kevalä ceti dvividhä bhaktiù, sädhu-saìgenaiva bhaved iti vyäkhyätam eva | yac ca mokña-sädhakaà bhakti-miçra-jïänaà tatra guëa-bhütä bhaktir yä sä tu sädhu-saìgaà vinäpi bhaved ity ato’tra präya-grahaëaà tasyä bhaktes taj-jïänam evakäraëaà, yathä karñakasya kara-dänädinä yat påthvéçvaropäsanaà tasya käraëaà kåñir eva, anyathä tasyä vaiphalyäd iti prathama-skandha eva vyäkhyätam |

evaà ca, yat karmabhir yat tapasä [bhä.pu. 11.20.32] ity ädi bhagavad-ukter jïänädikaà vinäpi bhaktiù sarva-phala-dätré, bhaktyä tu vinä jïänädikaà, na mokñädi-sädhakam iti | tatra taträpi bhaktir eva tat-tat-phala-däyiné vyäkhyeyety ato’nye upäyo’jägalambhana-nyäyenaiveti kecid ähus tatreyaà bhagavad-uktir api pramäëam |

täpa-trayeëäbhihatasya ghoresantapyamänasya bhavädhvanéça |paçyämi nänyac charaëaà taväìghri-dvandvätapaträd amåtäbhivarñät || [bhä.pu. 11.19.9] ity uddhavoktir api |

saàsära-sindhum ati-dustaram uttitérñornänyaù plavo bhagavato puruñottamasya |lélä-kathä-rasa-niñevanam antareëapuàso bhaved vividha-duùkha-davärditasya || [12.4.40] iti çuktoktir api |

kià vä yogena säìkhyena nyäsa-svädhyäyayor api |kià vä çreyobhir anyaiç ca na yaträtma-prado hariù || [bhä.pu. 4.31.12]

iti näradoktir api samyak präyaëaà samyak prakåñöa äçrayaù ||48||

--o)0(o--

|| 11.11.49 ||

athaitat paramaà guhyaà çåëvato yadu-nandana |sugopyam api vakñyämi tvaà me bhåtyaù suhåt sakhä ||

çrédharaù : idänéà säìkhya-yogädéni sädhanäntara-sa-vyaprkñäëi sa-vyabhicäräëi ca, sat-saìgas tu svatantra eva samarthaù phalävyabhicäré ceti varëayitum äha—atheti | etad vakñyamäëaà paramaà guhyamataù çåëv ity arthaù ||49||

sanätana (hari-bhakti-viläsaù 10.280): säìkhya-yogädéni sädhanäntara-sa-vyapekñäëi sa-vyabhicäräëi ca, sat-saìgas tu svatantra eva, samarthaù phalävyabhicäré ceti varëayitum äha—atheti | etad vakñyamäëaà paramaà guhyaà çåëu, yatas tvaà mama bhåtyaù suhåt jïätiù, sakhä ca | ataù sugopyam api vakñyämi ||49||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : brüyuù snigdhasya çiñyasya guravo guhyam apy uta [bhä.pu. 1.1.8] iti småtes tubhyam aham ananya-prakäçyam api vastu väcméty äha—athaitad iti | säìkhya-yogädéni sädhanäntara-säpekñäëi sa-vyäbhicäräëi ca | sat-saìgas tu svatantra eva samarthaù phalävyabhicäré ca iti svämi-caraëäù ||49||

iti särärtha-darçinyäà harñiëyäà bhakta-cetasäm |ekädaçe saìgato’tra ekädaçaù saìgataù satäm ||*||

--o)0(o--

iti çrémad-bhägavate mahä-puräëe brahma-sütra-bhäñye päramahaàsyaà saàhitäyäà vaiyäsikyäà daçama-skandhe

bhagavad-uddhava-saàväde ekädaço’dhyäyaù |

||11.11||

(11.12)

dvädaço’dhyäyaù

sat-saìga-mahimä karma-tyäga-vidhiç ca

|| 11.12.1-2 ||

çré-bhagavän uväca—

no rodhayati mäà yogo na säìkhyaà dharma eva ca |na svädhyäyas tapas tyägo neñöä-pürtaà na dakñiëä ||

vratäni yajïaç chandäàsi térthäni niyamä yamäù |yathävarundhe sat-saìgaù sarva-saìgäpaho hi mäm ||

madhvaù : saìgas tu guëa-samprétir guëavattve’tiniçcayät |sa ced dharau bhavet tena mucyate nätra saàçayaù ||aparokña-dåçor hetur bhavet sa syäd yadi kñayaù |anyathä sukha-bhäg eva yad dåñöir mokña-käraëam || iti darçane |

jïätväpi hari-vidveñé tamo yäti na saàçayaù |viçeña-rüpasyäjïo’pi guëavattve’tiniçcitaù ||guëa-samprétimän nityaà taà dåñövä muktim eñyati |athavä sukha-bhäg eva syäd yävad darçanopagaù || iti vyakte |

hari-saìga-vihénas tu harer darçanavän api |na mucyate’khilajïo’pi tamo yäti ca niçcayät ||guëair anyair vihéno’pi tad-bhakteñv api ca kramät |saìgavän sukha-bhäg eva syäd guëair muktim eti vä ||sva-bhakta-saìga-hénasya vyutkramät saìgino’pi vä |sva-saìga-vighna-kåd viñëus tat-sajye teñu tatra ca || iti satsaìge ||1-2||

çrédharaù :dvädaçe sädhu-saìgasya mahimä varëitaù purä |

karmänuñöhäna-tat-tyäga-vyavasthä ca tataù param ||

na rodhayati na vaçékaroti | yoga äsana-präëäyämädiù | säìkhyaà tattvänäà vivekaù | dharmaù sämänyato’hiàsädiù | svädhyäyo veda-japaù | tapaù kåcchrädi | tyägaù sannyäsaù | iñöäpürtam iñöaà ca pürtaà ca | tatreñöam agnihoträdi | pürtaà küpärämädi-nirmäëam | dakñiëä-çabdena sämänyato dänaà lakñyate | vratäni ekädaçy-upaväsädéni | yajïo deva-püjä | chandäàsi rahasya-manträù | avarundhe vaçékaroti ||1-2||

sanätana-gosvämé (hari-bhakti-viläsaù 10.281-282) : na rodhayati na vaçékaroti | yogo’ñöäìgaù, säìkhyaà tattvänäà vivekaù, dharmaù sämänyato’hiàsädiù | varëäçramäcäro vä, svädhyäyo veda-japaù, tapaù kåcchrädi, tyägaù sannyäsaù, iñöä-pürtam iñöaà pürtaà ca | tatra iñöam agnihoträdi, pürtaà küpärämädi-nirmäëam | dakñiëä-çabdena sämänyato dänaà lakñyate | vratäni ekädaçy-upaväsädéni | yajïo deva-püjä | chandäàsi rahasya-manträù | niyamä bähyendriya-nigrahädayaù, yamä antaù-karaëa-saàyamädayaù |

yad vä, ahiàsä satyam asteyam asaìgo hrér asaïcayaù |

- ästikyaà brahma caryaà ca maunaà sthairyaà kñamäbhayam || -çaucaà japas tapo homaù çraddhätithyaà mad arcanam |

-térthäöanaà parärthehä tuñöir äcärya sevanam || [bhä.pu. 11.19.34]

iti bhagavad-ukta-lakñaëä grähyäù | atra asteyaà manasäpi parasvägrahaëam | ästikyaà dharme viçväsaù | bhayaà päpädibhyaù | çaucaà bähyam äntaraç ceti dvayam | ato dvädaça-niyamäù çraddhä-dharmädaya iti | avarundhe vaçékaroti | sarva-saìgäpahaù bähyäntaräçeñäsakti-nirastaù ||1-2||

krama-sandarbhaù : atha sarvasyaiva bhägavata-cihna-dhäri-mätrasya tu yathä-yogyaà sevä-vidhänam | tatra mahä-bhägavata-sevä dvividhaù—prasaìga-rüpä, paricaryä-rüpä ca | tatra prasaìga-rüpä yathä—na rodhayatéti | pürvädhyäyänte—iñöä-pürtena ity ädau mat-småtiù sädhu-sevayä [bhä.pu. 11.11.47] ity anena sat-saìgasya näma sädhu-seväyä bhakti-niñöhä-janane sädhanänantara-savyapekñatvam ivoktam |

punaç ca tatraiva tasya svätantryeëa yatheñöha-phala-dätåtvaà sarväpekñayä parama-sämarthyaà ca vaktuà parama-guhyatvam upadiñöam, athaitat [bhä.pu. 11.11.49] ity ädinä | etädåça-mahimatvenänüktatvät tad etat parama-guhyatvam äha—na rodhyatéti | tyägaù sannyäsaù | dakñiëä däna-mätram | yajïo deva-püjä | chandäàsi rahasya-manträù | tataç ca, yathä sat-saìgo mäm avarundhe vaçékarotéti, tathä yogo na vaçékaroti, na ca säìkhyam ity ädiko’nvayaù | tatas te’pi kiïcid vaçékurvantéty artha-labdher bhagavat-parä eva jïeyäù, na sädhäraëäù | ata eva ca vratäny ekädaçy-ädéni éti öékä-käräù |

na caitävatä teñäà nityänäà vaiñëava-vratänäm akartavyatvaà präptam—ekasya phalätiçaya-sämarthya-praçaàsayetarasya nityatva-niräkaraëäyogät | yathä karmädhikäriëaù—

na hy agni-mukhato’yaà vai bhagavän sarva-yajïa-bhuk |ijyeta haviñä räjan yathä vipra-mukhe hutaiù || [bhä.pu. 7.14.17]

iti çrutväpi pürvoktam agnihoträdinä yajeta [bhä.pu. 7.14.16] iti vidhià na parityaktuà çaknuvanti, tadvat | bhakty-adhikäriëaç ca yathägre, mad-bhakta-püjäbhyadhikä [bhä.pu. 11.19.29] ity vakñyamäëa-çrutyäpi dékñänantaraà nityatayä präptäà bhagavat-püjäà tyaktuà na çaknuvanti tadvad iti | ata eva skände—

ñaòbhir mäsopaväsais tu yat phalaà parikértitam |viñëor naivedya-sikthena tat phalaà bhuïjatäà kalau || ity api na bädhakam |

ekädaçy-ädau hi nityatve’py änuñaìgikam eva mahäphaladatvaà tatra tatra matam | ata eva nityatva-rakñaëärtham api tädåçaà vaiñëavaà vratam avaçyam eva kartavyam ity ägatam | nitya-vaiñëava-vratatvädikaà caikädaçyädäv arcana-prasaìge kiïcid darçayiñyämaù | ata eva pürvädhyäye öékäkärair api äjïäyaiva guëän doñän [bhä.pu. 11.11.32] ity atra viddhaikädaçé-kåñëaikädaçy-upaväsänupaväsänivedya-çräddhädayo ye bhakti-viruddhä dharmäs tän santyajya ity artha ity uktam | prathame ca çré-bhéñma-yudhiñöhira-saàväde bhagavad-dharmän [bhä.pu. 1.9.24] ity atra hari-toñaëäd dvädaçy-ädi-niyama-rüpän ity vyäkhyätam | vratäni cere hari-toñaëäni [bhä.pu. 3.1.19] ity atra tåtéya ekädaçyädénéti | ata eva bhagavan-mahä-prasädaika-vratasya çrémad-ambaréñasya sac-chiromaëer äcära-darçanäya tad eva niçcéyata iti |

ata eva çré-gautamenäpi nirëéya sva-tantre likhitam—

vaiñëavo yadi bhuïjéta ekädaçyäà pramädataù |viñëv-arcanaà våthä tasya narakaà ghoram äpnuyät || iti ||1-2||

(bhakti-sandarbha 238)

viçvanäthaù :dvädaçe sädhu-saìgasya mahimokto vrajaukasäm |

premëaù sarva-mahotkarñaù sücitaù saàçaya-cchidä ||

yoga äsana-präëäyämädiù | säìkhyam ätmänätma-vivekaù | dharmo’hiàsädiù | svädhyäyo veda-päöhaù | tapaù kåcchrädi | tyägaù sannyäsaù | iñöäpürtam iñöaà ca pürtaà ca | tatreñöam agnihoträdi | pürtaà küpärämädi-nirmäëam | dakñiëä-çabdena sämänyato dänaà lakñyate | vratäni cäturmäsyädéni | yajïo deva-püjä | chandäàsi rahasya-manträù | na rodhayati pratyekenänvayäd ekatvam |

vratänéty ädau vacana-vipariëämena na rodhayantéty arthaù, rudher vaçékaraëärthakatvät | yogädayo na mad-vaçékära-prayojakä iti tair aham añöäìga-yogi-prabhåtibhir na vaçékåtaù, na präptaù syäm iti phalito’rthaù |

na sädhayati mäà yogo na säìkhyaà dharma uddhava |

na svädhyäyas tapas tyägo yathä bhaktir mamorjitä || [bhä.pu. 11.14.20]

bhaktyäham ekayä grähyaù [bhä.pu. 11.14.20] ity agrima-väkyenaikärthät | yogädayo na mat-präpty-upäyä ity ato nopäyo vidyate iti pürvoktir eva dåòhékåtä | sat-saìgo yathävarundhe vaçékarotéty ananta-prayogeëa bhakty-utpatteù pürvam api sa eva svayaà mäà viçeñçakturyät, kià punar bhaktià janayitvä ity artho labhyate | atra yathä-çabdas tatra ca yathä-çabdas ca yathävad ity artha eva prayuktaù | bhaktyäham ekayä grähyaù [bhä.pu. 11.14.20] ity agrima-väkye ekayeti pada-prayogäd ity eke | yogädénäm api bhakti-miçratvät | kiïcid viçeñçaktäratvam asty evety ato yathä-çabdaù särthakaù ity apare ähuù | sarva-saìgäpahaù särvatrikäsakti-niräsaka iti viçeñçaktäre hetuù ||1-2||

--o)0(o--

|| 11.12.3-6 ||

sat-saìgena hi daiteyä yätudhänä mågäù khagäù |gandharväpsaraso nägäù siddhäç cäraëa-guhyakäù ||

vidyädharä manuñyeñu vaiçyäù çüdräù striyo’ntyajäù |rajas-tamaù-prakåtaya tasmiàs tasmin yuge yuge ||

bahavo mat-padaà präptäs tväñöra-käyädhavädayaù |våñaparvä balir bäëo mayaç cätha vibhéñaëaù ||

sugrévo hanumän åkño gajo gådhro vaëik-pathaù |vyädhaù kubjä vraje gopyo yajïa-patnyas tathäpare ||

çrédharaù : yätudhänä räkñasäù | tväñöro våtraù | käyädhavaù prahrädaù | åkño jämbavän | gådhro jaöäyuù | vaëik-pathas tulädhäraù | vyädho dharma-vyädhaù | yajïapatnyo dékñita-bhäryäù ||3-6||

krama-sandarbhaù : atha prastutam anusarämaù | vaçékaraëam atra dvividham— mukhyaà gauëaà ca | tatra mukhyena prema labhyate |

astv evam aìga bhagavän bhajatäà mukundo muktià dadäti karhicit sma na bhakti-yogam [bhä.pu. 5.6.18] iti nyäyena |

ata eva gauëenänyat phalam | atra mukhyaà çré-gopyädau, gauëaà bäëädau | uttaratra vaçékaraëatvaà ca phala-dänonmukhékaraëatayopacaryate | tad etad vaçékaraëe dåñöäntam äha—satsaìgenety ädi-caturbhiù | tatra satsaìgeneti särdha-yugmakam | daiteyäs tad-upalakñitäsura-dänaväç ca | yätudhänä räkñasäù | rajas-tama ity asura-räkñasädi-jätiñu dig-darçanam—

tväñörety ädi | tväñörä våträsuraù | våtäsurasya sat-saìgaù präg-janmani çré-näradäìgirasoù saìgaù çré-saìkarñaëa-saìgaç ca prasiddhaù |

käyädhavaù kayädhu-putraù prahlädaù | asya garbhe çré-närada-saìgaù | ädi-çabda-gåhétän pürvokta-jäti-krameëa katicid gaëayati våñeti | våña-parvä dänavaù | ayaà hi jäta-mätra-mätå-parityakto muni-pälitä viñëu-bhakto babhüveti puräëäntara-prasiddhiù |

baleù çré-prahläda-saìgaù çré-vämana-saìgaç ca | tad-anantaram eva bhakty-udbodha-darçanät | bäëasya bali-maheça-bhagavat-saìgaù | asya bhuja-kartanänantaraà jïäta-viñëu-mahimno mahä-bhägavata-maheça-präptir eva sva-präptir ity ucyate | mayo dänavaù | asya sabhä-nirmäëädau päëòava-saìgo bhagavat-saìgaç ca | ante tat-präptis tu jïeyä | vibhéñaëo yätudhänaù | asya hanüma-saìgo bhagavat-saìgaç ca |

sugrévädyä gajäntä mågäù | tatra åkño jämbavän | asya bhagavat-saìgaù | gajo gajendraù | asya pürva-janmani sat-saìga unneyaù | uttara-janmänte bhagavat-saìgaç ca | gådhro jaöäyu-nämä khagaù | asya çré-garuòa-daçarathädi-saìgaù | çré-sétä-darçanaà çré-bhagavad-darçanaà ca |

gandharvädés tv anati-prasiddhatvenänudähåtya manuñyeñu vaiçyädén udäharati | vaëik-pathas tulädhäraù | asya bhärate jäjali-muni-gandharva-prasaìge prokta-mahimnaù sat-saìgo’nveñaëéyaù |

vyädho dharma-vyädhaù çüdro’ntyajo’pi | atra ädivärähe katheyam—kvacit präcéna-kali-yuge vasu-nämnä vaiñëavena räjïä präg-janmani måga-bhräntyä nihato brähmaëo brahma-räkñasatäà präptas tasya räjïaù präpaïcika-viñëu-loka-gamana-samaye tac-charéraà praviñöaù | punaç ca tasya tad-bhogänte räjatäà präptasya dehät tat-kartåka-brahma-päräkhyastava-päöha-tejasä nirgatas tat-kåta-dharma-vyädha-saàjïo hiàsätiçaya-vimukhaù paryavasäne dåñöa-nélädri-näthas taà ca stutavän | präpta-tad-äliìganas tat-säyujyam aväpeti |

kubjäyä bhagavat-saìgaù pürva-janmani ca närada-saìga iti mäthura-hari-vaàça-prasiddham | gopyo’tra sädhäraëyaù çré-kåñëa-vraje tadänéà vivähädinä samägatäù | äsäà tan-nitya-preyasé-vånda-saìgaù çré-kåñëa-darçanädi-rüpo bhagavat-saìgaç ca | yajïa-patnénäà çré-kåñëa-guëa-kathaka-loka-saìgas tat-saìgaç ca | apare daiteyädayo’nye ca ||3-6|| (bhakti-sandarbha 239)

viçvanäthaù : vaçékaraëam atra gauëam | mukhyaà ca yathä-sambhavaà bäëädau çré-gopy-ädau ca darçayati—sat-saìgeneti caturbhiù | santaù pradhäné-bhüta-bhaktimantaù | kevala-bhaktimantaç ca | atra pürveñäà saìgibhir bhagavad-vaçékäro gauëaù, uttareñäà tu mukhya iti jïeyam |

yätudhänä räkñasäù | tväñöro våtraù | käyädhavaù prahlädaù | anayor janmataù präg eva närada-saìgaù | våña-parvety ayaà jäta-mätra eva mätå-parityakto muni-pälito viñëu-bhakto’bhüd iti pauräëiké prasiddhiù | baleù prahläda-saìgaù | bäëasya bähu-ccheda-samaye kåpälor mahädevasya saìgaù | sugrévädénäà trayäëäà lakñmaëa-saìgaù | gajo gajendraù, asya pürva-janmani näradädi-saìgaù | gådhro jaöäyuù, asya garuòa-daçarathädi-saìgaù | vaëik-pathas tulädhäro bhärate prasiddhaù | asya sat-saìgo mågyaù | vyädho dharma-vyädhaù | asya präg-brahma-räkñasatäà präptasya varäha-puräëa-dåñöena vaiñëavena räjïo saha saìgaù | kubjäyäù pürva-janmani närada-saìga iti mäthura-hari-vaàçe prasiddham | gopyo muni-cary-ädayaù pürva-janmani kåta-bahu-sädhu-saìgä eva | etaj-janmani nitya-siddha-gopé-saìginyaù | yajïa-patnénäà vrajastha-çré-kåñëa-dütébhir mälika-tämbülikädi-strébhiù kraya-vikrayädy-arthaà mathurä-prasthäna-samaye saìgaù ||3-6||

--o)0(o--

|| 11.12.7 ||

te nädhéta-çruti-gaëä nopäsita-mahat-tamäù |avratätapta-tapaso sat4-saìgän mäm upägatäù ||

çrédharaù : teñäà sat-saìga-vyatirikta-sädhanäntaräbhävam äha—ta iti | na adhétäù çruti-gaëä yais tad-arthaà ca nopäsitä mahattamä yais te, tathä | kià ca, avratätapta-tapasaù—na vratäni yeñäà, na taptäni tapäàsi yais te ca te ca tathä | sat-saìgät iti sadbhiù saìgo näma mayaiva saìga ity abhipretyoktam | yad vä, sva-saìgasyäpi sat-saìgatvaà vivakñyate, svasyäpi sattvät | yad vä, madéya-saìgäd ity arthaù ||7||

krama-sandarbhaù : teñäà sat-saìga-vyatirikta-sädhanäbhävam äha—te nädhéteti | nädhétäù çruti-gaëäù yaiù | tad-arthaà ca nopäsitä mahattamä yaiù | kià ca akåta-vratä akåta-tapaskäç ca | pürvavad adhyayanädikaà bhagavat-préëanam eva grähyam | atraikeñäà våträdénäà präg-janmädau sädhanänantaraà yat tad api sat-saìgänuñaìga-siddham ity abhipretya sat-saìgasyaiva tat tat phalam uktam | dharma-vyädhädénäà tu kevalasyaiva tasyeti jïeyam |

sat-saìga-çabdenätra mama saìgo madéyädénäà ca saìga ity abhidhäpyate | ubhayatäpi mat-sambandhitvädity abhipräyeëa | tatra svasyäpi sattvät sat-saìgo’py antrabhävitaù | yat tu purä bhägavata-saìgenaiva bhagavat-kåpä bhavatéty uktaà tat tu tat-sämmukhya-janmany eva | atra tu sa eva bhägavata-saìgaù sädhana-viçeñatvenocyata iti na doñaù | yadi vätra kutracit sämmukhya-janma-käraëam api bhagavat-saìgo bhavet tadäpy evam äcakñmahe | sac-chabdärtham avatära-saìgé-kåtya yat kadäcit

4 mat*

sarvatra kåpäà vitanoti bhagavän tac ca sat-sambandhenaivety ato näbhyupagama-hänir iti ||7|| (bhakti-sandarbha 240)

viçvanäthaù : teñäà sädhu-saìgotthä yathä-prakåti pradhänébhütä kevalä ca bhaktir eva, na tu sädhanäntaram ity äha—te iti | na adhétäù çruti-gaëä yais tad-arthaà ca upäsitä mahattamäù çruty-artha-grähayitäro munayo yais te, na vratäni yeñäà, na taptäni na tapäàsi yais te ca te ca tathä | kintu sat-saìgenaiva hetunä bhaktyä mat-saìgät mat-saìgaà präpya mäà upägatäù präptäù sadbhiù saìgo näma mamaiva saìga ity arthaù ||7||

--o)0(o--

|| 11.12.8 ||

kevalena hi bhävena gopyo gävo nagä mågäù |ye’nye müòha-dhiyo nägäù siddhä mäm éyur aïjasä ||

çrédharaù : tatra våträdénäà bhavatu näma kathaïcit sädhanäntaraà, gopé-prabhåténäà tu nänyad astéty äha, kevaleneti | sat-saìga-labdhena kevalenaiva bhävena prétyä nagä yamalärjunädayaù | nägäù käliyädayaù | yad vä, tadänéntanänäà sarva-taru-gulmädénäm api bhagavati bhävo’stéti gamyate | tad uktaà bhagavataiva,

aho amé deva-varämarärcitaà pädämbujaà te sumanaù-phalärhaëam | namanty upädäya çikhäbhir ätmanas tamo-’pahatyai taru-janma yat kåtam || [bhä.pu. 10.15.5] ity ädi |

siddhäù kåtärthäù santa éyuù präpuù ||8||

krama-sandarbhaù : atha mukhyaà vaçékaraëam asambhävita-sädhanäntareëa sat-saìga-mätreëa çré-gopy-ädénäà darçayati—kevaleneti | bhävena prakaraëa-präpta-mat-saìgamätra-janmanä prétyä | bhävo’tra vaçékära-mukhyatve cihnam | vaçe kurvanti mäà bhaktyä sat-striyaù sat-patià yathä [bhä.pu. 9.4.48] ity ädeù | bhaktyäham ekayä grähyaù [bhä.pu. 11.14.20] ity ädeç ca | gävo’pi gopévad ägantukya eva jïeyäù | nagä yamalärjunädayaù | mågä api pürvavat | nägäù käliyädayaù | yamalärjuna-käliyayoù präptis tadänéntana-tat-kñaëika-bhagavat-präpty-ävaçyambhävi-nitya-präptim apekñyoktä | siddhäù pürvavad dvividhät sat-saìgät | sa tu teñäà bhävo yogädibhir apräpya eveti | yathävarundhe [bhä.pu. 11.12.2] ity atra yathä-çabdärthasya paräkäñöhä ||8|| (bhakti-sandarbha 241)

viçvanäthaù : taträpi gopé-prabhåténäà sarvato’py ativaiçiñöyam äha—kevalena jïäna-karmädy-amiçreëa niñkämeëa bhävena çåìgära-vätsalya-sakhya-däsya-bhäva-çälinä bhakti-yogena gopyaù çåìgära-rasena, gävo

vätsalya-rasena, nagä govardhanädi-parvatäù sakhya-rasena, mågä api, müòha-dhiyo våndävanéya-taru-gulmädyä, nägäù käliyädyäù däsya-rasenam mäm éyuù | atra gopy-ädayaù siddhä eva pürva-rägädy-anantaraà mäm éyur iti kevalena bhävena teñäà mat-präptimattvam anädito nitya-siddham evety artho’vaséyate | anyathä siddhä iti padasya vaiyarthyaà syät ||8||

--o)0(o--

|| 11.12.9 ||

yaà na yogena säìkhyena däna-vrata-tapo-’dhvaraiù |vyäkhyä-svädhyäya-sannyäsaiù präpnuyäd yatnavän api ||

çrédharaù : sva-präpter durlabhatäm äha—yam iti | yogädibhiù kåta-prayatno’pi yaà na präpnuyät taà mäm éyur iti pürveëänvayaù | atra ca prathamaà yä gopyaù paçvädayo vä çré-kåñëena saha saìgatäs te santas tat-saìgo’nyeñäà sat-saìgas tena ca teñäà bhaktir iti jïätavyam ||9||

krama-sandarbhaù : täm eva vyanakti—yam iti | yaà bhävam | aträpi yogädayo bhagavat-parä eva | yogädibhir yatnavän apéty anena tat-präpty-arthaà prayujyamänatvävagamät | eñv api çré-gopénäà paramakäñöhä-präptià darçayitum— asyaitat paramaà guhyaà çåëvato yadunandana ity etat-pürvokta-parama-guhyatvasya [bhä.pu. 11.11.48] parama-käñöhäà darçayituà rämeëa särdhaà [bhä.pu. 11.12.9]ity-ädi-prakaraëam anusandheyam ||9|| [bhakti-sandarbha 242]

viçvanäthaù : kevalasya bhakti-yogasya sat-saìga eva hetur na tu sukåtäntaraà kim apéty äha—yam iti | yatnavän api yogädénäà samyag anuñöhäna-nirato’pi ||9||

--o)0(o--

|| 11.12.10 ||

rämeëa särdhaà mathuräà praëéteçväphalkinä mayy anurakta-cittäù |

vigäöha-bhävena na me viyoga-tévrädhayo’nyaà dadåçuù sukhäya ||

çrédharaù : gopénäà bhävaà prapaïcayati—rämeëeti caturbhiù | çvä-phalkinä, akrüreëa mayi praëéte sati me matto’nyaà sukhäya na dadåçuù | kutaù | viyogena tévro duùsaha ädhir yäsäà täù | atra hetuù, mayi vigäòhenäti-dåòhena bhävena premëänuraktäni saàsaktäni cittäni yäsäà täù ||10||

krama-sandarbhaù : atra çré-kåñëasya gokulägamanaà dantavaktra-vadhänantaram eva çré-bhägavata-sammataà, yataù jïätén vo drañöum eñyämo vidhäya suhådäà sukham [bhä.pu. 10.45.23] iti kaàsa-vadhänte—api smaratha naù sakhyaù svänäm artha-cikérñayä [bhä.pu. 10.82.41] iti kurukñetra-yäträyäà ca çré-bhagavad-väkyena tad-ägamane dantavaktra-vadhäntaà tac-chatru-pakña-kñapaëa-lakñaëaà sukha-dänam eväpekñitam äsét |

tad evaà mäsa-dvayaà prakaöaà kréòitvä çré-kåñëo’pi tän ätma-virahärti-bhaya-péòitän avadhäya punar evaà mäbhüd iti bhü-bhära-haraëädi-prayojana-rüpeëa nija-priya-jana-saìgamäntaräyeëa saàvalita-präyäà prakaöa-léläà tal-lélä-bahiraìgeëäpareëa janena durvedyatayä tad-antaräya-sambhävanä-leça-rahitayä tayä nija-santatä-prakaöa-lélayaikékåtya pürvoktäprakaöa-lélävakäça-rüpaà çré-våndävanasyaiva prakäça-viçeñaà, tebhyaù kåñëaà ca tatra chandobhiù stüyamänam [bhä.pu. 10.28.18] ity ädy-ukta-diçä svena näthena sa-näthaà çré-gokuläkhyaà padam ävirbhävayämäsa | ekena prakäçena ca dväravatéà ca jagämeti | tathä pädmottara-khaëòa eva tad-anantaraà gadyam—

atha tatrasthä nandädayaù sarve janäù putra-dära-sahitäù paçu-pakñi-mågädayaç ca väsudeva-prasädena divya-rüpa-dharä vimänam ärüòhä parama-vaikuëöha-lokam aväpur iti | kåñëas tu nanda-gopa-vrajaukasäà sarveñäà paramaà nirämayaà sva-padaà dattvä divi deva-gaëaiù saàstüyamäno dväravatéà viveça || [pa.pu. 6.252.28-29] iti ca |

itthaà mäthura-hari-vaàçe’pi prasiddhir astéti çrüyate | tatra nandädayaù putra-dära-sahitäù ity anena puträù çré-kåñëädayaù | däräù çré-yaçodädaya iti labdhe puträdi-rüpair eva çré-kåñëädibhiù saha tat-präpteù kathanät | prakäçäntareëa tatra teñäà sthitiç ca tair api nävagateti labhyate | väsudeva-prasädenäkasmät ägamana-rüpeëa parama-prasädena divya-rüpa-dharäs tadänandotphullatayä pürvato’py äçcarya-rüpävirbhävaà gatä ity arthaù | vimänam ärüòhä iti golokasya sarvopari-sthiti-dåñöy-apekñayä vastutas tv ayam abhisandhiù | kåñëo’pi taà hatvä yamunäm uttérya iti gadyänusäreëa yamunäyä uttara-päre eva vraja-väsas tadäném ity avagamyate | sa ca teñäà våndävana-darçanäkñamatayä eva tat-parityägena tatra gatatvät | tataç ca vimäna-çiromaëinä svenaiva rathena punaù tasyäù dakñiëa-pära-präpaëa-pürvakaà çrémad-gopebhyaù çré-våndävana eva pürvaà golokatayä darçite tat-prakäça-viçeña eva nigüòhaà niveçanaà vaikuëöhäväptir iti | akke cen madhu vindeta kim arthaà parvataà vrajed iti nyäyena | samépärthe’vyayam akke-çabdaù | na veda sväà gatià bhramann [bhä.pu. 10.28.14] iti vadatä çré-bhagavatä teñäà gatitvenäpi vibhävito’sau lokaù | tasmäd våndävane nigüòha-praveça eva samaïjasaù | atra våndävana-nitya-lélä-väkya-våndaà cädhikam apy asti pramäëam |

evam eva çré-garga-väkyaà kåtärthaà syät—eña vaù çreya ädhäsyad [bhä.pu. 10.8.16] iti | atha gadyänte dväravatéà viveça iti ca çälva-vadhärthaà nirgataiù çré-bhagavat-pratyägamanaà pratékñamäëaiù yädavaiù sahaiveti çré-bhägavatavad eva labhyate | taà vinä svayaà gåha-praveçänaucityät | kñaëärdhaà menire’rbhakäù [bhä.pu. 10.14.43] itivad alpa-käla-bhävanena vä | tad evaà punaù çré-gokulägamanäbhi-präyeëaiva çré-våndävana-näthopasanä-mantre nihata-kaàsatvena tad-viçeñaëaà dattam | yathä bodhäyanokteù—govindaà manasä dhyäyed gaväà madhye sthitaà çubham iti dhyänänantaraà, govindaà gopé-jana-vallabheça kaàsäsura-ghna tridaçendra-vandya ity ädi | anyatra ca, govinda gopé-jana-vallabheça vidhvasta-kaàsa ity ädi |

tatra tatrettham eva punaù präpty-abhipräyeëoktam—anusmarantyo mäà nityam acirän mäm upaiñyatha [bhä.pu. 10.47.36] iti, diñöyä yad äsén mat-snehaù [bhä.pu. 10.82.44] iti, athänugåhya bhagavän gopénäà [bhä.pu. 10.83.1] iti ca |5

atha kevalena hi bhävena [bhä.pu. 11.12.8] ity-ädi-padya-dvaya-kåtena sädhaka-caréëäà gopénäà prathamaà tat-präpti-prastävena nitya-preyasénäm api tan-mahä-viyogänantara-präptià tasya viyogasyätétatva-nirdeçäd draòhayati—-rämeëeti dväbhyäm | vigäòha-bhävena viyoga-tévrädhayaù satyo matto’nyaà nija-sakhy-ädikam api na sukhäya dadåçuù | priya-sakhé-mäläpi jväläyata itivat | tataç cädhunä tu sukhäya paçyantéti viyogo nästéty arthaù ||10|| (kåñëa-sandarbha 175)

viçvanäthaù : tathäpi gopénäà bhävasya sarvopari-viräjamänatvam äha—rämeëeti caturbhiù | çäphalikinä akrüreëa mayi mathuräà prakarñeëa néte sati, me matto’nyaà sukhäya na dadåçuù, yato’nurakta-cittäù | premëaù ñañöhé bhümikä yo’nurägas tan-mayé-bhütäni cittäni yäsäà täù | taträpi viçiñöo gäòho bhävaù | anurägottara-bhümikä-gato mahä-bhäva-bhedo rüòhäbhidhas tena hetunä viyoge sati tévra ädhir yäsäà täù | atra dadåçur iti bhüta-nirdeçäd adhunä tu dantavakra-vadhänte mayä saha saàyuktä eva vartante iti dyotitam ||10||

--o)0(o--

|| 11.12.11 ||

täs täù kñapäù preñöha-tamena nétämayaiva våndävana-gocareëa |

kñaëärdha-vat täù punar aìga täsäàhénä mayä kalpa-samä babhüvuù ||

5 The entire preceding section is not found in all editions of Krama-sandarbha. Nor is it in all editions of the Kåñëa-sandarbha, 175.

çrédharaù : tévrädhitvaà vyanakti—täs tä iti | mayä saha yä eva kñapä rätrayaù kñaëärdhavan nétäs tä eva punar mayä hénäs täsäà kalpa-samä babhüvuù | kathaà-bhütäù ? täs täù väcäm agocarä ity arthaù ||11||

krama-sandarbhaù : evaà täs täù kñapäù mayä hénäù satyaù kalpa-samä babhüvur adhunä tu tädåçyo na bhavantéti nästy eva viyoga ity arthaù | pürvaà tv etam evoddhavaà prati—

mayi täù preyasäà preñöhe düra-sthe gokula-striyaù |smarantyo’ìga vimuhyanti virahautkaëöhya-vihvaläù ||dhärayanty ati-kåcchreëa präyaù präëän kathaïcana |pratyägamana-sandeçair ballavyo me mad-ätmikäù || [bhä.pu. 10.46.5-6]

ity atra vartamäna-prayoga eva kåta iti so’yam arthaù spañöa eva pratipattavyaù ||11|| (kåñëa-sandarbha 175)

viçvanäthaù : kalpasya kñaëatä yoge viyoge tad-viparyayaù iti premëaù saptamyä bhümikäyä mahäbhäva-bhedasya rüòha-bhävasya lakñaëaà6 sarvato vilakñaëaà darçayati—täs tä iti | mayä saha räsa-kñapä brahma-rätri-parimitä api kñaëärdhavat yäbhir nétäù, täsäà mayä våndävana-gocareëa våndävana-sthena, atha ca våndävane gobhiù saha caratä, hénäs täù kñapäù prahara-catuñöaya-parimitä api yäpayitum açakyatvät kalpair bahubhiù samäù ||11||

--o)0(o--

|| 11.12.12 ||

tä nävidan mayy anuñaìga-baddha-dhiyaù svam ätmänam adas tathedam |

yathä samädhau munayo’bdhi-toyenadyaù praviñöä iva näma-rüpe ||

çrédharaù : kià ca, evaà tévrädhayas tä moha-miñeëa samädhià präptä ity äha—tä iti | mayy anuñaìgeëäsaktya baddhä dhiyo yäbhis täù svam ätmänaà sva-deham | ado düra-stham, idaà sannihitaà ca navidan | yad vä, svaà pati-puträdi-mamatäspadam | ätmänam ahaìkäräspadaà deham | adaù paraà lokam idam imaà lokaà ca nävidann iti | yathä munayaù samädhau näma-rüpe na vidus tadvat | kintv abdhi-toye nadya iva mayi praviñöä ity anvayaù ||12||

krama-sandarbhaù : tataç ca prakaöäprakaöa-lélayoù påthaktväpratipattyaiväprakaöa-bhävam äpadya sva-näma-rüpayor eva täù

6 ujjvala-nélamaëau 14.168 drañöavyaù |

sthitä ity äha—tä iti | täs tathäbhüta-virahautkaëöhyätiçayenäbhivyakta-durdhara-mahä-bhäväù satyaù, (tathä ägamiñyaty atidérghena kälena vrajam acyutaù [bhä.pu. 10.46.34] iti bhagavad-ukty-anusäreëa yarhy ambujäkñäpasasära bho bhavän kurün madhün vä [bhä.pu. 1.11.9] iti dvärakä-väsi-prajä-vacanänusäreëa ca,) kadäcit täsäà darçanärthaà gate mayi labdho yo’nuñaìgo mahä-modana-bhäväbhivyakti-käré punaç ca saàyogas tena baddhä dhér yäsäà tathäbhütäù satyaù svaà mamatäspadam ätmänam ahaìkäräspadaà cädaù aprakaöa-lélänugatatvenäbhimataà vä tathedaà prakaöa-lélänugatatvenäbhimataà vä yathä syät tathä nävidan, kintu dvayor aikyenaivävidur ity arthaù |

prakaöäprakaöatayä bhinnaà prakäça-dvayam abhimäna-dvayaà lélä-dvayaà cabhedenaiväjänann iti vivakñitam | tataç ca näma ca rüpaà ca tasmin tat-tan-näma-rüpätmani aprakaöa-prakäça-viçeñe praviñöä iva, na tu praviñöä vas tv abhedäd ity arthaù | näma-rüpa iti samähäraù |

tatra prakaöäprakaöa-lélä-gatayor näma-rüpayor abhede dåñöäntaù—yathä samädhau munayaù iti | samädhir atra çuddha-jévasyeti gamyam | tayor lélayor bhedävedane dåñöäntas tv ayaà léläbdhe ävedanäàça eva, na tu sarvävedanäàçe lokavat tu lélä-kaivalyam [ve.sü. 2.1.33] itivat ||12|| (kåñëa-sandarbha 176)

viçvanäthaù : mohädy-abhäve’pi sarva-vismaraëam iti vigäòha-bhävasyäparam apy anubhävam ujjvala-nélamaëy-uktaà darçayati mayi anuñaìgena nitaräà saìgena, baddhä dhiyo yäbhis täù | atra baddha-padena kåñëasya trijagan-mohana-vicitra-léla-stambhatvaà anuñaìgasya balavad-dämatvaà, dhé-våtténäà kåñëa-väïchita-sampädaka-käma-dhenu-ghaöatvam äropitam | svam ätmänaà dehaà na viduù, räsäbhisärädau kva sthitaà kva väyäntam iti nänusandadhuù | tathä adaù para-lokaà dharmätikramäd iti bhävaù | samädhau munaya iti teñäà yathä sarva-vismaraëe brahmänubhavo’tiricyate | tathaitäsäà mad-anubhava iti sarva-vismaraëäàçe dåñöäntaù, na tu präpyäàçe | gopé-präpya-prema-muni-präpya-nirväëayor aho mahad eväntaram, yasmän mamatvämamate tayoù |

tathä hi, sarva-santäpa-nivartakät paramählädakät dåçyamänät candräd api, sakäçät sarva-guëa-héno’pi dåçyamänaù pati-puträdiko yat sukham adhikaà datte, tatra mamataiva yadi käraëaà, tadä kià punaù sarva-guëa-maëòite svabhäväd eva niravadhika-sukha-prade çré-kåñëe para-brahmaëi niravadhikaiva mamatä sudhädhikya-käraëaà bhaktänäm iti | ata evoktaà—

brahmänando bhaved eña cet parärddha-guëékåtaù |naiti bhakti-sukhämbhodheù paramäëu-tuläm api || [bha.ra.si. 1.1.38] iti |

brahma ca bhakteñv äsaktaà tad-vaçyaà ca muniñu tu naiväsaktaà na tad-vaçyaà ceti | nadyo yathä abdhi-toye praviñöä näma-rüpe svéye na vidur iti rasa-carvaëäàçe dåñöäntaù ||12||

--o)0(o--

|| 11.12.13 ||

mat-kämä ramaëaà järam asvarüpa-vido’baläù |brahma mäà paramaà präpuù saìgäc chata-sahasraçaù ||

madhvaù : gopikädyä divaà gatvä harià jïätvä yathä tathä |padaà padaà yayuù pürva-saìgäd eva çobhocitä || iti ca ||13||

çrédharaù : evaà tä abaläù kevalaà mat-kämä asvarüpa-vidaù svarüpaà tu na jänanti tathäpi, sat-saìgäj järaà brahma jära-buddhi-vedyam api brahma-svarüpam eva mäà paramaà präpur ity arthaù ||13||

krama-sandarbhaù : tad evaà prakaöäprakaöa-lélayor dvayor api täsäà sva-präptau bhäva eva käraëaà darçitam | tataç cäprakaöa-léläyäà praviñöä api yädåçaà tasya svarüpaà präptäs tad-darçayann anyad apy anuvadati—mat-kämä iti |

ayam arthaù—yathä abhéñöam udäraà darçanéyaà kaöaà karoti ity atra kriyä khalu viçeñasya kåtià pratyäyanté viçeñaëänäm api pratyäyayati | kaöaà karoti taà ca bhéñmam ity ädi-rétyä | tathäträpi pratéyate viçeñyaà cätra brahmaiva | sarva-viçeñaëäçrayaëéya-parama-vastutayä teñu viçeñaëeñu tasyäbhedenänugamät ekam evädvitéyaà brahma [chä.u. 6.1.1] iti çruteù | tad evaà sthite (kumärila-bhaööa-kåta-tantra-värtike) anuvädam auktvaiva na vidheyam udérayet ity ukta-diçä päöhäntarodhenätra na vidheyaà nirëéyate, kintv arthänurodhena—tasyaiva balavattvät | yathä yasya parëamayé juhur bhavati, na sa päpaà çlokaà çåëoti ity atra, pacyantäà vividhäù päkäù [bhä.pu. 10.24.26] ity ädau, sarva-dohaç ca gåhyatäm ity atra agni-hotraà juhoti yavägaà pacati ity atra ca parëa-mayé ity ädénäm eva vidheyatvaà, tadvat | tasminn eväkäìkñä-pürter arthänurodhasya balavattvam |

tataç ca, pürvokta-rétyä tä brahma präpuù | kià nirviçeñatayävirbhütam ? na, kintu paramaà parä mä lakñmér yasmin tad iti bhagavad-rüpam ity arthaù | paramaà yo mahad brahma iti sahasra-näma-stoträt | tädåçatvaà ca— çubhäçrayaù sva-cittasya sarvagasya tathätmanaù [vi.pu. 6.7.75] iti viñëu-puräëa-rétyänyaträpi bhagavad-ävirbhäve sambhavatéty äçaìkyäha—mäà çré-kåñëäkhyam eva präpuù | yathoktaà täsu svayam eva—mayy äveçya manaù kåtsnaà [bhä.pu. 10.47.36] iti, mayi bhaktir hi [bhä.pu. 10.82.44] iti |

tatra ca mäà nija-bhäva-viçeña-maya-bhedena dvidhä präpur iti bodhayituà täsäà tat-tad-viçeñaëa-sähityena viçeñaëa-dvayam äha—mat-kämä ramaëaà järam iti | ramaëaà järam asvarüpa-vida iti ramaëa-çabdenätra patir evocyate | nandana-çabdena putra iva | rüòhyä yaugikatva-bädhät | yathä miträ-putro miträ-nandana evocyate, na tu miträ-patiù | miträ-ramaëa-çabdena ca miträ-patir, na tu miträ-putras tadvad aträpi jära-çabdenopapatir evocyate, na tu patiù | koña-kära-mate ca tatra tatraiva rüòhaù | ramaëaà syät paöolasya müle’pi ramaëaà tathä iti viçva-prakäçät | stré-jäti-sambandhena ramaëa-çabdavat priya-çabdena patir evocyate tathaiva prasiddheù | dhavaù priyaù patir bhartä ity amara-koñäc ca | järaù päpa-patiù samau iti trikäëòä-çeñäc ca | patitvaà tüdvähenaiva kanyäyäù svékäritvam iti loka eva, bhagavati tu svabhävenäpi dåçyate, parama-vyomädhipasya mahä-lakñmé-patitvaà hy anädi-siddham iti |

tataç ca asvarüpa-vida iti svarüpaà nityam eva mat-preyasétva-lakñaëam avatära-samaye madéya-lélä-çaktyä mohitatvän na vidanti yäs tathä satyo järaà jära-buddhi-vedyaà santaà mäà präpuù | tathäpi ramaëatayä präptau hetuù—mat-kämä iti, mayi kämaù—katham asmäkam anyasmin patitvaà svapnavad viléyeta, çré-kåñëa eva jägaravat tat prädurbhaved ity abhiläño yäsäà tathä satyo mäà ramaëaà präpuù | tädåg abhiläñaç cäsäà spañöam evopalabhyate | yathä—api bata madhu-puryäm ärya-putro’dhunäste [bhä.pu. 10.47.21] ity anena tasya svéyä eva vayam iti vyajya tatra ca kiìkaréëäm iti, syama sundara te däsyaù [bhä.pu. 10.22.15] itivad dainyät kiìkarétvenäpi niçcitya, bhujam aguru-sugandhaà mürdhny adhäsyat kadä nu [bhä.pu. 10.47.21] ity anena tad eväsävasaìkocäìgékäreëa kadä säìgékariñyatéti çré-rädhä svayam eva prärthitavatéti, tathä kätyäyani mahämäye [bhä.pu. 10.22.4] ity ädau, gopyaù kim äcarayat [bhä.pu. 10.21.9] ity ädau, yat paty-apaty-suhådäm [bhä.pu. 10.29.32] ity ädau ca | çré-bhagavatä ca sva-mataà tad eva çrémad-uddhaväyopadiñöam—vallavyo me mad-ätmikäù [bhä.pu. 10.46.6] iti | atra yäta yüyaà [bhä.pu. 10.45.23] ity ädy-anusäreëa çréman-nanda-räje nija-pitåtväbhimananena svasmin gopatva-mananät, brähmaëasya mama brähmaëé itivat khalu vallabhasya mama vallavé-rüpäs tä iti | çré-çukadevena ca kåñëa-vadhvaù [bhä.pu. 10.33.7] ity evoktam |

tad evaà jära-buddher heyatvaà ramaëa-buddhes tüpädeyatvaà iti vyäkhyäya çré-svämibhir avagamitam | bharträbhiläña-präptiç cävaçyam avagantavyä | anyathä—ye yathä mäà prapadyante täàs tathaiva bhajämy aham [gétä. 4.11] iti çré-gétopaniñadbhyo, yathä iti yad abhiläñeëety evärthät, tasmäd ramaëatayä vidyate iti pratijïä-hänir na syät, tat-kratu-nyäyät | ahaà bhakta-parädhénaù [bhä.pu. 9.4.63] iti pratijïä-häniç ca syät | svayam evedaà dåñöänta-dvärä bodhitam | mayy äveçya manaù kåtsnam [bhä.pu. 10.47.36] ity ädy-anantaraà,

yä mayä kréòatä rätryäà vane’smin vraja ästhitäù |alabdha-räsäù kalyäëyo mäpur mad-vérya-cintayä || [bhä.pu. 10.47.37]

atha khalv antar-gåha-gatänäà täsäà tän patén täàç ca dehäàs tyaktavaténäm aupapatyaà na sambhavatéti, he kalyäëyaù ity anena bhavaténäà na tadvad deha-parityäga iti vaiçiñöyam avagamitam | tad etad abhipretyaiva pürvam api taà çrémad-uddhavaà prati, dhärayanty ati-kåcchreëa präyaù präëän kathaïcana | pratyägamana-sandeçaiù [bhä.pu. 10.46.6] ity uktvä täsäà präëa-dhäraëe ägraho darçitaù | järatayä pratétatvena ramaëatvena ca mat-präptau mama käruëyaà tu parama-sahäyam ity äha—abalä iti | tädåça-mat-premaika-balyena täsu sva-svarüpänusandhäna-bala-tirodhänän na vidyate balaà mat-sähäyyaà vinänyad yäsäà tädåçya ity ata eva mamätikäruëyodayäd iti bhävaù | aho ästäà nitya-preyasénäà värtä, täsäà saìgäd anyä api çata-sahasraças tathä mäà präpur iti | kià ca brahmatvaà paramatvaà ca tatra sväbhävikam eveti tädåça-prema-viçeñeëa tayor ävaraëam eva, na tu nirdhünanam | para-mädhuryasya tu paramolläsaù | atha järatvaà tu taträsatyaà duùkha-maya-jugupsitänya-sambandhäd dhikkåtaà ceti tena prema-viçeñeëa tasya nirdhünanam eva, na tu pürvavad ävaraëa-mätram | parama-ramaëatvasya tu paramolläsa iti | atra padye viçeñaù çré-kåñëa-sandarbhe drañöavyaù ||13|| (kåñëa-sandarbha 177)

viçvanäthaù : tataç ca tä mäà präpur ity äha—mat-kämä mäà kämayante iti täù | mäà paramaà brahma präpuù | kédåçaà ? ramaëaà täbhiù saha ramamäëaà tä ramayantaà ca | vékñya rantuà manaç cakre [bhä.pu. 10.29.1] iti çukokteù | kià pati-svarüpaà na järaà upapati-svarüpaà ? kédåçyaù ? asvarüpa-vidaù man-mahä-mädhurya-mätränubhavitväd aiçvarya-lakñaëaà mat-svarüpa-viçeñaà na vidantéti täù |

yad vä, anye bhakta-janä iva mat-svarüpaà mat-särüpyaà na vidanti, na präpnuvanti | tat-präptau täbhir mad-vihäräsiddher iti | yad vä, täù svasya rüpaà saundaryädikaà na jänanti, kintu mat-saundaryädikam evänubhavantéti täù | yad vä, na vidyante svarüpavidaù svarüpajïä yäsäà täù ||13||

--o)0(o--

|| 11.12.14-15 ||

tasmät tvam uddhavotsåjya codanäà praticodanäm |pravåttià ca nivåttià ca çrotavyaà çrutam eva ca ||mäm ekam eva çaraëam ätmänaà sarva-dehinäm |

yähi sarvätma-bhävena mayä syä hy akuto-bhayaù ||

mädhvaù: çrotavyaà ca çrutaà caiva vaktavyaà käryam eva ca |nivartyaà ca hareù püjety evaà kuryän na cäkramät ||evaà kåtvä tu sannyäsé sarvotsaìgäd dharau småtaù |

anyathä naiva sannyäsé niñkriyo’pi çilä yathä || iti karma-viveke |

nähaà kartä tu sarvasya kartaiko viñëur avyayaù |iti vittvä tu sannyäsé nänyatheti kathaïcana || iti nivåtte |

mayi sarväëi karmäëi saànyasyädhyätma-cetasä |niräçér nirmamo bhütvä yudhyasva vigata-jvaraù || iti ca ||14-15 ||

çrédharaù : yasmäd evaà-bhüto mad-bhajana-prabhävas tasmät tvaà codanäà çrutim praticodanäà småtià ca | yad vä, vidhià ca niñedhäà cotsåjya mäà çaraëaà yähi ||14|| mayaiväkutobhayaù syäù bhava ||15||

sanätanaù (ha.bha.vi. 11.648-9): yasmäd evambhüto madéya-jana-prabhävas tasmät | codanäà çrutim | praticodanäà småtià ca | yad vä vidhi-niñedhäà cotsåjya sarvam eva parityajyety arthaù | mäm evaikaà çaraëaà yähi | mayaiväkutobhayaù syä bhava | sarva-dehinäm ätmänam antaryämitvena hådi nitya-santam ity arthaù | anena tvadéya-kñetra-viçeñäçrayaëa-niyamo nirastaù | sarveëätmano bhävena bhävanayä iti tad-eka-niñöhoktyänyäkhila-parityägena sukaratvam api darçitam iti dik | kecic ca bhagavataù sarvätnaryämitva-dåñöyä sarveñu jéveñu yo’påthag-bhävo bhagavad-dåñöir vä | tad eva çaraëägatatvaà manyante | tac ca jïäna-bhakty-antargatam eveti jïäna-bhakti-lakñaëe sarva-bhüteñu yaù paçyet [bhä.pu. 11.2.45] ity atra vivåtam evästi | evaà säkñät-çré-bhagavad-väkyena çaraëägatatvasya vidheyatvaà likhitam ||14-15||

krama-sandarbhaù : tad evaà tad-abhéñöatamäà çré-gopénäm api sva-präptià kathayitvä tasyäpi täà kroòékurvann upasaàharati—tasmäd iti yugmakena | yasmän madéyatvena labdha-sambhävanänäà teñäà çré-näradäìgiraù-prabhåténäm api saìga-mätrasyaitävan-mahimä, tasmät tad-gaëa-paramäçrayatvena paramaà santaà tad abhéñöaà mäm ekam eva çaraëaà yähi—çaraëägati-paryantatayä bhajety arthaù | tataç ca hi niçcitaà mayä tvam akutobhayaù syäù, bhaviñyasi | tatra kaimutya-nyäyätmanaù svabhävataù sarva-hitatvaà darçayati—sarva-dehinäm ätmänaà paramätmänam iti | ekam eva çaraëam ity eva darçayati—sarvätma-bhäveneti, tad eva vivåëoti—utsåjyety ädinä | çrotavyaà çrutam eveti jïänäçrayatvam api niräkaroti—tatraikam iti | tadätve eveti käläntare ca äçrayäntarasya bhävanäm api niñedhati sma ||14-15||

viçvanäthaù : tad evaà çrémad-uddhavena sädhu-lakñaëaà påñöaù çré-bhagaväàs täratamyena trividhaà sädhuà lakñayitvä tat-tat-saìga-prädurbhütäà pradhänébhütäà kevaläà ca bhaktià sämänyato nirüpya bhakteù sva-vaçékäraà vivakñuù kaimutyena sat-saìgasyaiva vaçékäritvam uktvä sat-saìgino bhaktäàç ca nirdiçyänte gopy-ädi-niñöhaà kevalaà bhakti-yogaà durlabhatvena stutvä sahasaiva rämeëa särdham ity ädinä taträpi

gopé-viñayaka-sva-prema-bäñpaà sadä jäjvalyamänaà gämbhéryeëa hådi mudritam apy adhératayaivodghaöayya täsäm eva sädhutvasyäpi sarva-mahä-mahokåñöa-kakñä-viçrämitvam abhivyajya kevale tad-anuñöhite bhakti-yoge evoddhavaà pravartayitum äha—tasmäd iti | codanäà vidhià praticodanäà pratiñedhaà ca | vihitaà karma niñiddhaà ca karma tyaktvä ity arthaù | tarhi kià sannyäsaà kurve ? na, pravåttaà gåhasthänäà dharmaà ca nivåttaà sannyäsinäà dharmaà ca tyaktvä taträpi çrotavyaà çrutaà ca tyaktvä iti bhävi-dharma-çravaëam anäkäìkñya bhüta-çravaëaà ca vismåtyety arthaù | sarvätma-bhävena sarvopäya ätmano manaso bhävo däsya-sakhyädis tenaikam eva mäm älambanékåtya çaraëaà yähi | mayaiva akutobhayaù syä iti | tava nästi karmädhikäro näpi jïänädhikäras tad api taà tam ätmany äropya pratyaväya-bhayaà saàsära-bhayaà ca manyase cet tadä tad-bhaya-dvayät trätä ahaà vidyamäna eväsméty arthaù ||14-15||

--o)0(o--

|| 11.12.16 ||

çré-uddhava uväca—saàçayaù çåëvato väcaà tava yogeçvareçvara |

na nivartata ätma-stho yena bhrämyati me manaù ||

madhvaù : väyau mukhya-dhiyety uktvä viçeñato gopikä praçaàsanät saàçayaù | çåëvata iti codayati | gopikä api mäm äpuù kim u väyv-ädyä iti darçayituà gopikä-praçaàsanam ||16||

çrédharaù : pürvaà tävat—mayoditeñv avahitaù sva-dharmeñu ityädinä karma kartavyam ity uktam | idänéà tu sarvaà tyaktvä mäà çaraëaà yähéty ucyate | tatra kim ätmanaù kartåtvädy asti nästi vety ätmastha ätma-viñayaù saàçayo na nivartate | yad vä, karma käryaà tyäjyaà vety ätmastho hådisthaù saàçayo na nivartata iti påcchati saàçaya iti | yena saàçayena ||16||

krama-sandarbhaù : pürvokta eväprakaöa-lélä-praveça-prakaöa-léläviñkära-rüpo’rthas tad-anantara-praçnottaräbhyäm apy abhipreto’sti | praçnas tävat çré-uddhava uväca—saàçaya iti | tava väcaà çåëvato’vadhärayato’pi mamätmasthaù saàçayo mayoditeñv avahita ity ädikädhyäya-traya-gata-mahä-väkyärtha-paryälocanäsämarthyaà na nivartate | kutaù ? yena yata eva rämeëa särdhaà mathuräà praëéte [bhä.pu. 11.12.10] ity ädi lakñaëät tava väkyän mama mano bhrämyati | hanta täsäm anena saìgamaù kutra kathaà vidyate iti cintayä na svasthaà vartate ity arthaù || (kåñëa-sandarbha 178)

viçvanäthaù : saàçayo na nivarteta ity etat pürva-lakñaëa eva—mayi sarväëi karmäëi nirapekñaù samäcara [bhä.pu. 11.11.22] iti vadatä tvayä mahyaà karmädhikäro dattaù | tat-pürvaà tu—

yad idaà manasä väcä cakñurbhyäà çravaëädibhiù - -naçvaraà gåhyamäëaà ca viddhi mäyä mano mayam || [bhä.pu.

11.7.7] iti,

- - tasmäd yuktendriya grämo yukta citta idaà jagat | ätmanékñasva vitatam ätmänaà mayy adhéçvare || [bhä.pu.

11.7.9]

ity uktavatä mahyaà jïänädhikära eva dattaù | adhunä tu sarvaà tyaktvä mäà çaraëaà yähéti bhakty-adhikäraà dadäsi | na jäne punar agre karmädhikäraà mahyaà däsyaséti sakhya-rasodbhütä vakroktir dyotitä ||16||

--o)0(o--

|| 11.12.17 ||

çré-bhagavän uväca—sa eña jévo vivara-prasütiù

präëena ghoñeëa guhäà praviñöaù |mano-mayaà sükñmam upetya

rüpaà mäträ svaro varëa iti sthaviñöhaù ||

madhvaù : sarvair guëaiù sarvottamas tu väyur eva | sa eva ca hiraëyagarbha iti darçayitum äha—sa eña jéva vivara-prasür ity ädi |

viçeñeëa varäëäà ahaìkärädénäm api prasüti-kartä |präëena viñëunä ghoñeëa vedätmikayä prakåtyä ||

mano-mäträdayaç ca hiränyagarbhasya devyäù paramätmanaç ca sthänänéty uktam | präëena ghoñeëa saha vivara-prasütir manomayaà rüpam apaiti ity ädinä ||17||

çrédharaù : uttaram, sa eña ity añöabhiù | ayaà bhävaù—éçvaras tävat sva-mäyä-vaçät prapaïcätmanä bhäti, tat prapaïcädhyäsäc ca jévänäm anädy-avidyayä kartåtvädi, tato vidhi-pratiñedhädhikäras tadänéà sattva-çuddhy-arthaà karmäëi kurv ity uktam | sattve ca çuddhe punaù karma-jäòya-parihäräya bhakti-vikñepaka-karmädaraà parityajya dåòha-viçväsena bhajety uktam | jätäyäà tu vidyäyäà na kiïcit kartavyam astéti | tatra tävad éçvaräd väg-ädéndriya-dvärä jéva-saàsåti-käraëa-bhütaà prapaïcodgamam äha särdhaiç caturbhiù |

sa eño’parokñaù | jévayatéti jévaù parameçvaraù | aparokñatve hetuù, vivareñv ädhärädi-cakreñu prasütir iva prasütir abhivyaktir yasya saù | täm eväbhivyaktim äha—ghoñeëa iti | ghoñeëa paräkhyena nädavatä präëena saha guhäm ädhära-cakraà praviñöaù san, mano-mayaà sükñmaà rüpaà paçyanty-äkhyaà madhyamäkhyaà ca maëipüra-cakre viçuddhi-cakre ca upetya präpya, vaktre mäträ hrasvädiù, svara udättädiù, varëaù ka-kärädir ity evaà vaikhary-äkhyaù sthaviñöho’tisthülo nänä-veda-çäkhätmako bhavati | tathä ca çrutiù,

catväri väk-parimitä padäni täni vidur brähmaëä ye manéñiëaù | guhä tréëi nihitä neìgayanti turéyaà väco manuñyä vadanti || [å.ve. 1.164.24] iti7 |

abhiyukta-çlokaç ca,

yä sä miträ-varuëa-sadanäd uccaranté tri-ñañöià varëän antaù-prakaöa-karaëaiù präëa-saìgät prasüte | täà paçyantéà prathamam uditäà madhyamäà buddhi-saàsthaà väcaà vaktre karaëa-viçadäà vaikharéà ca prapadye8 ||17||

krama-sandarbhaù : tathottaraà tatra tasya saàçayam apanetuà dväbhyäà tävat tac-cittaà svasthayan çré-bhagavän uväca—sa eña jéva iti | sa eña mal-lakñaëo jévo jagato jévana-hetuù, viçeñato vrajasya jévana-hetur vä parameçvaraù | präëena mat-präëa-tulyena ghoñeëa vrajena saha vivara-prasütir vivaräd aprakaöa-lélätaù prasütiù, prakaöa-léläyäm abhivyaktir yasya, tathäbhütaù san punar guhäm aprakaöa-léläm eva praviñöaù | kédåçaù san ? kià kåtvä ? mäträ mama cakñur-ädéni svaro bhäñä-gänädi varëo rüpam iti | itthaà sthaviñöaù sva-parijanänäà prakaöa eva san, anyeñäà sükñmam adåçyaà, bahiraìga-bhaktänäà ca mano-mayaà

7 çruter arthaù—väk-parimitäni väcaù parimitäni çästra-nirëétäni catväri padäni sthänäni—parä, paçyanté, madhyamä, vaikharéti | täni ca, ye brähmaëä manéñiëo’dhyätma-kuçaläù, te viduù | teñäà madhye ädau tréëi padäni guhäyäà çarére ädhänäbhihådayeñu nihitäni neìgayanti na jänanti | turéyaà caturthaà vaikhary-äkhyaà manuñyä vadanti | manuñyäëäà vadane vartamäno’rtha-bodhakaù çabdo bhavatéty arthaù |8 çlokärthaç ca—täà tri-vidhäà bhäratéà prapadye | yä sä bhäraté miträ-varuëa-sadanäd agni-soma-sthänäd uccaranté udbhavanté | mitro’gnir varuëaù somas tayoù sadanam äväsamästhänaà paramätmä yataù çväsasya çétoñëatvaà tasmäd uccaranté tri-ñañöià varëän janayati | aòala-varëa hrasva, dérgha, pluta-bhedena tri-vidhä nava | åkäraù pluta-héno dvi-vidhaù, lå-käro’pi dvi-vidho dérgha-hénaù | sandhy-akñaräëi hrasva-hénäny añöa | evam eka-viàçati-svaräù | sparçäù païca-viàçatiù kädayo mäntäù | yädayo’ñöäv anta-sthä üñmäëaç ca | anunäsikäù païca | anusvära-visargau jihvä-müléyopadhmänéyau ceti tri-ñañöiù | etän varëän väyu-saìga-jän | prakaöa-karaëair buddhià gataiù pratyakña-rüpair indriyair antaù paçyati na tüccärayati sä paçyanty akhyä taà prathamam uditäm utpannäm | buddhi-saàsthäm uccärayäméti vicära-yuktäà madhyamäm | mukhe’vasthitäà karaëa-viçadäà sthäna-prayatna-nirmaläà vaikharéà ca prapadye |

kathaïcin manasy eva gamyaà | yad rüpaà prakäças tad upetya ||17|| (kåñëa-sandarbha 179)

viçvanäthaù : bho priya-sakhoddhava ! maivaà maàsthäù | sarveñäm eva jévänäà upakärärthaà bhakti-jïäna-vairägya-yoga-tapo-dharmädéni mat-präpty-upäya-ratnäni, tattvatas tv ananya-jïeyäni, tvayi vinyäsatvenaivärpayämi | tvaà tu tatra tatra vastuni sattvam äropya mamaivaitad ity abhimanyamäno lajjäm api kià na anubhavasi | ahaà tu, bho uddhava, tvayä jïänam abhyasyatäà, karmäëi kriyantäà, bhaktiù kartavyä, yogo anuñöheyaù, tapaç caraëéyam ity ädikaà sarva-jévän uddiçyäpi tväm ekam eva lakñyé-kåtya yad avocaà vacmi, vakñyämi vä, tenaiva kià tvaà tat-tad-anuñöhänädhikäré khalv abhüù ? tvaà tu me yo’pi so’sy eva | sämprataà tu na te kväpi sädhakateti sa-narmäçväsam abhivyaïjann ekasyäpi jévasya daçä-bhedena karmädhikäro jïänädhikäro bhakty-adhikäraç ca, yato jïäyate, tasya vedasyärthaà samyag aham eva jänämi, nänyaù | yato veda-svarüpeëa caturmukha-vaktrebhyo’ham eva prädurabhüvam ity äha—sa iti |

jévayatéti jévaù parameçvaraù, sa prasiddha eva mal-lakñaëaù puruña eveti sva-tarjanyä sva-vakñaù spåçati | vivareñu caturmukha-çaréra-sthädhärädi-cakreñu prasütir iva prasütir abhivyaktir yasya saù | täm eväbhivyaktim äha—ghoñeëa paräkhyena nädavatä präëena saha guhäm ädhära-cakraà praviñöaù san | mano mano-mayaà sükñmaà rüpaà paçyanty-äkhyaà madhyamäkhyaà ca maëipüra-cakre viçuddhi-cakre copetya präpya vaktreñu mäträ hrasvädiù, svara udättädiù, varëaù ka-kärädir ity evaà vaikhary-äkhyaù sthaviñöho’tisthülo nänä-veda-çäkhätmako bhavati ||17||

--o)0(o--

|| 11.12.18 ||

yathänalaù khe’nila-bandhur uñmäbalena däruëy adhimathyamänaù |

aëuù prajäto haviñä samedhatetathaiva me vyaktir iyaà hi väëé ||

madhvaù : taträpi viçeñato bhagavata eva vyakti-sthänam ity äha—yathänala ity ädinä ||18||

çrédharaù : avyaktasya sataù sükñma-madhyama-krameëäbhivyaktau dåñöäntaù—yatheti | yathägniù khe üñmä avyaktoñma-rüpaù | däruëy adhikaà mathyamäno’nila-sahäyaù sann aëuù sükñma-visphuliìgädi-rüpo bhavati | punaù prakåñöo jäto haviñä saàvardhate | tathaiveyaà väëé mamäbhivyaktiù ||18||

krama-sandarbhaù : tatra prathame’rthe—yathänala iti | tathaiva mama vyakti-rüpä väëé cety arthaù | dvitéye’rthe prakaöa-léläviñkäraà ca sa-dåñöäntaà spañöayati—yathänala iti | dåñöänto’yaà garbhädi-krameëävirbhäva-mäträàçe | tåtéye’pi tad uktaà çrémad-uddhavenaiva—ajo’pi jäto bhagavän yathägniù [bhä.pu. 3.2.15] iti | vyaktir ävirbhävaù | hi yasmäd iyaà svarahasyaika-vijïasya mamaiva väëé, näträsambhävanä vidheyety arthaù | tataç cänantaraà vakñyamäëa evaà gadir [bhä.pu. 11.12.19] ity ädi granthas tu saàçayäpattodane vyäkhyeyaù | evaà pürvokta-väkyasyaivärtha-bhedena gadir laukika-bhäñaëam iti jïeyam | tasyäpy utpattir jïeyety arthaù | sa ca sa-tätparyako’rtha-bhedañ öékäyäm eva dåçyate iti ||18|| (kåñëa-sandarbha 180)

viçvanäthaù : krameëäbhivyaktau dåñöänto—yatheti | yathägniù khe däru-gatäkäçe uñmä prathama-mathane avyaktoñma-rüpaà, tato däruëy adhikaà mathyamäno’nila-sahäyaù sann aëuù sükñma-visphuliìgädi-rüpo bhavati | tataç ca prajätaù prakarñeëa sthülatayä jäto haviñä samedhate pravardhate | tathaiva me vyaktir mad-ävirbhäva-rüpeyaà veda-lakñaëä väëé | ato’syä atigüòham arthaà mäm vinä ko jïäsyati jïätvä ca jévasya saàsära-nistäraëärthän bhakti-jïäna-karmädy-upäyän ko vyavasthäsyatéty atas tvayi parama-yogye pätre sva-tulye tän upäyän sämprataà kåpayä nyasyämi, tvatto badarikäçrama-sthä munayaù präpya kåtärthä bhaviñyantéti bhävaù ||18||

--o)0(o--

|| 11.12.19 ||

evaà gadiù karma gatir visargoghräëo raso dåk sparçaù çrutiç ca |

saìkalpa-vijïänam athäbhimänaùsütraà rajaù-sattva-tamo-vikäraù ||

çrédharaù : uktäù väg-våttim upasaàharann itarendriya-våttiñv atidiçati | evaà gadir gadanaà bhäñaëaà me vyaktir ity upasaàhäraù | karma-has tayor våttir gatiù pädayor visargaù päyüpasthayor iti karmendriyäëäm | ghräëo’vaghräëaà raso rasanaà dåk darçanaà sparçaù sparçanaà çrutiù çravaëam iti jïänendriyäëäm | saìkalpo manaso vijïänaà buddhi-cittayor abhimäno’haìkärasya sütraà | pradhänasya sattva-rajas-tamasäà vikäro’dhidaivädis trividhaù prapaïco me vyaktir iti pürveëänvayaù ||19||

krama-sandarbhaù : tad evaà vedasya svävirbhävatvaà darçayitvä tad-artha-dvärä jévänäà jagad-äveçaà tyäjayituà jagati laukika-väg-ädi-våtténäm api tata udbhavaà darçayati—evaà gadir iti | yathä paräkhyädi-krameëa vaidiké väg-våttir utpannä | tathaivaà pürvokta-väkya-dvayasyaivärtha-bhedena gadir laukiky apy utpannä | kintu pürvä svarüpa-çaktyä | parä tu

mäyayeti jïeyam ity arthaù | tataç ca yathä gadis tathä karmädayo’péty arthaù ||19||

viçvanäthaù : kià ca, mat-svarüpa-bhütä veda-lakñaëä väëé yathä brahma-çaréräd udbhütä, tathaiva präkåty api väëé präkåta-loka-çaréräd apabhraàçädi-rüpä sambhavatéty äha—evaà gadir väg-indriya-vyäpäro bhäñaëam | tathä ca çrutiù—

catväri väk parimitä padäni täni vidur brähmaëä ye manéñiëaù |guhä tréëi nihitä neìgayanti turéyaà väco manuñyä vadanti || [å.ve. 1.164.22]

asyä arthaù—väk vacanäni catväri parimitäù parimitäni padäni sup-tiìas täni | atra tréëi parä paçyanté madhyamäkhyäni präëa-mano-buddhi-sthäni ädhära-näbhi-hådayeñu sphuranty api neìgayanti svarüpaà na prakäçayanti | turéyaà vaikhary-äkhyaà väg-indriya-gataà väco vacanam iti, yathä gadir evam eva samañöi-vyañöénäà sarvendriya-vyäpäro mamaiva präkåté vyaktir ity äha—karma hastayor vyäpäraù | gatiù padayoù | visargaù päyüpasthayor iti karmendriyäëäà, ghräëo’vaghräëaà, raso rasanaà, dåk darçanaà, sparçaù sparçanaà, çrutiù çravaëam iti jïänendriyäëäà, saìkalpo manasaù, vijïänaà buddhi-cittayoù, abhimäno’haìkärasya, sütraà pradhänasya, rajaù-sattva-tamasäà vikäro adhyätmädis trividhaù prapaïcaù vyaktir mäyikéti pürveëänvayaù ||19||

--o)0(o--

|| 11.12.20 ||

ayaà hi jévas tri-våd abja-yoniravyakta eko vayasä sa ädyaù |viçliñöa-çaktir bahudheva bhäti

béjäni yonià pratipadya yadvat ||

madhvaù : viçeñeëa çliñöa-çaktiù | anapagata-sämarthyaù | yathaikaà kalam ädi-béjam | bhümäv uptaà bahva-aìkuraà bhavati | evaà paramätmänugåhéto brahmähaàkärädiñu bahudhä vyaktébhavati |

suparëa-çeña-rudrädi prasütiç ca caturmukhaù |sarva-jévottamo jévo guëair jïäna-sukhädibhiù ||viñëu-bhaktyädibhiù sarvair niyamät sarva-kälikam |muktäv api na sandehaù sa hi devena viñëunä ||präëa-präëena jagatäm éçena ramayä tathä |vedätmikyä ca sahitaù sükñma-san-manasi sthitaù ||véndrädénäà tu sarveñäà mäträ-varëaù svareñu ca |sthüla-rüpé sadä tiñöhann evaà çroträdikheñu ca ||

sarveñäà prerako he eko jïänänandä balais trivåt |nitya-çaktiù sarvagaù san bahudhaiva pratéyate ||tasminn otam idaà sarvaà paöe lakñaëa-tantuvat |sa eva väyur uddiñöo väyur hi brahmatäm agät ||viçeñato harer vyakti-sthänäny etäni sarvaçaù |mana-ädiny ahaìkäro brahmä vedätmikä ramä ||triguëätmikä ca saiva çréù saivoktä saàvidätmikä |tasyä api niyantaiko viñëuù sarveçvareçvaraù ||yathä däruñu sükñmaù san mathito’gniù samidhyate |tathä vedädiñu harir mathitaù vedädéni harer viduù || iti tantra-bhägavate |

manasi vyaktatäà yämi tasmät vyaktir hi me manaù || iti bhärate ||20||

çrédharaù : tasmäd éçvarädi-vyakti-rüpaù prapaïco neçvaräd bhinno’stéty äha—ayam iti | ayaà jéva éçvara ädäv avyakta eka eva | vayasä kälena viçliñöä vibhaktä vägädéndriya-rüpäù çaktayo yasya | yad vä, viçeñeëa çliñöä äliìgitä mäya çaktir yena saù | bahu-prakära iväbhäti | yataù sa evädyaù | tri-våt tri-guëäçrayaù | abja-yonir loka-padmasya käraëa-bhütaù | ekasya bahudhä bhäne dåñöäntaù, yonià kñetraà pratipadya präpya béjäni yadvad iti ||20||

krama-sandarbhaù : tathaiva darçayati—ayaà héti särdhakam | béjänéti béjänäà madhye yad ekam apéty arthaù | ata eva yasminn iti ||20||

viçvanäthaù : tasmäd éçvaräbhivyakti-rüpaù prapaïco neçvaräd bhinna iti vaktuà prathamam éçvaram äha—ayaà jéva éçvaras trivåt triguëa-mäyäçrayaà, trivåt-rüpatvenaiva abja-yoniù ajasya loka-padmasya käraëa-bhütaù | prathamaà såñöeù pürvam avyakta eka eva, vayasä kälena sa eva ädya éçvaraù prapaïcätmako bhavatéty äha—viçliñöa-çaktir viçliñöäù påthak påthag vibhaktä vägädéndriya-rüpäù çaktayoù yasya tathä-bhütaù san bahudhä deva-manuñyädi-bahu-prakärako bhäti | ekasya bahudhä bhäne dåñöäntaù—yonià kñetraà pratipadya präpya béjäni yadvat | ekaikasyäpi béjasya bahuçaù udgamä bhavantéty arthaù ||20||

--o)0(o--

|| 11.12.21 ||

yasminn idaà protam açeñam otaàpaöo yathä tantu-vitäna-saàsthaù |

ya eña saàsära-taruù puräëaùkarmätmakaù puñpa-phale prasüte ||

çrédharaù : tasmät tan-mäyä-vilasitatvät tad-äçrayam idaà jagan na tataù påthag iti sa-dåñöäntam äha—yasminn iti | tantu-vitäne saàsthä sthitir yasya sa paöo yathä tathä yasminn idaà viçvam otaà dérgha-tantuñu paöa iva, protaà tiryak tantuñv iva | evaà-bhütaà samañöi-vyañöy-ätmakaà viçvam avidyayätmany adhyastaà våkña-rüpaà jévasya kartåtvädi-saàsära-hetur atas tad-viveka-jïänena karmädi sarvaà tyäjyam ity uktam ity äçayenäha—ya eña iti särdhais tribhiù | puräëo’nädiù | karmätmakaù pravåtti-svabhävaù | puñpa-phale bhogäpavargau karma tat-phale vä | prasüte janayati ||21||

krama-sandarbhaù : viçeña-bodhäya jagad eva rüpakeëa varëayati—ya eña iti särdhakena ||21||

viçvanäthaù : tan-mäyä-vilasitatvät tad-äçrayam idaà jagan na tataù påthag, iti sa-dåñöäntam äha—yasminn iti | tantu-vitäne saàsthä sthitir yasya sa paöo yathä, tathä yasminn idaà viçvam otaà dérgha-tantuñu, protaà tiryak tantuñu, paöa iva | evaà-bhütaà samañöi-vyañöy-ätmakaà viçvam çaréram eva saàsära-hetutvät saàsäras taà taru-rüpakeëa varëayati—ya iti | puräëo’nädiù | karmätmakaù karma-praväha-mayaù | puñpaà phalasyädimo bhägaù | çubhädåñöa-duradåñöe—phalaà sukha-duùkhe ||21||

--o)0(o--

|| 11.12.22 ||

dve asya béje çata-mülas tri-nälaùpaïca-skandhaù païca-rasa-prasütiù |

daçaika-çäkho dvi-suparëa-néòastri-valkalo dvi-phalo’rkaà praviñöaù ||

madhvaù : yathaiva vastre dérghaà ca tiryak cäpi susaàsthitäù |tantubhiù kriyamäëaiva padmädy-äkära-saàsthitiù ||yathä jérëäni vasträëi tantv-ädhäräëi vä punaù |kanthävayava-bhütäni tad etac caturmukhe |so’pi tadvad dharau nityaà saàsthitaù çrér api sphuöam || iti prätisvike |

jagad-våkñasya béje dve brahmä caiva sarasvaté |müla-bhütäni karmäëi mano-buddhir ahaìkåtiù ||nälatvena samuddiñöäù svamädyäù skandha-saàjïitäù |ekädaçendriyäëy eva çäkhäs tu tirguëäs tvacaù ||pravåttaà ca nivåttaà ca phale asya prakértite |puñpam aihikam uddiñöaà rasäù çabdädayas tayoù ||pravåttäç ca nivåttäç ca pakñiëas tatra saàsthitäù |våkñasya påthivévac chrér viñëur äkäça-väyuvat |tasyä api sadädhära evaà jïätvä kim ucyate || iti nivåtte |

béja-bhütäni hy asya brahmä caiva sarasvaté |nariñyato jagat-såñöau baöa-våkñädi-béjavat ||sva-käryato mahäntau ca guëato rüpatas tathä |påthivy-udakavat tasmät béjatvaà na tu béjavat ||vyaïjakatvän na cälpatvän mahän kñmävad ramä-småtäù |anto mahän kñmä-samproktas tataù påthvy-udakas tathä ||jäyate nityaças tasmäd bhuktaà bhuktaà na héyate |taträpy udakavat brahmä mådvac cäpi sarvasvaté ||jala-dhärä yato måc ca sarvaträpi vyavasthitä |anyathä tu rajo-bhütä néyate väyunäkhilä |athavä sarva-näçaù syäj jala-dhärä tataù småtäù ||baöädi-béjavat tasya puëyäpuëyam udéritam |bähyodavac cägnivac ca viñëur eva prakértitaù || iti satya-saàhitäyäm |

çriyäder apyayanatväd bähyodavat | brahmäder api laya-kartåtväd agnivat | ädhäratvät sukhadatväc ca väyuvat | avakäça-pradatvät vyomavad viñëuù |

bréhy-ädivat tu mülatvaà karmaëäà jagataù småtam |udavat påthivévac ca brahmaëo väca eva vä ||müla-bhüvac-chriyaç caiva müla-bhür aëòam ucyate |bähyodägnér akhaàvat tu viñëor béjatvam iñyate || iti viçva-saàhitäyäm |

dehendriya-mano-väkñu sthito bhakty-ädi-sädhakaù |suparëa-çeña-rudräder api brahmä caturmukhaù ||ato bhakty-ädikäù sarve guëäs tasyaiva sarvagäù |atiriktäç ca sampürëäù suparëädeù çatädhikäù ||suparëädibhir ajïätäs tad-abhimäna-varjitäù |brahmaëas tu punaù santi teñäà kartä janärdanaù ||tasmät sarvädhiko brahmä guëaiù sarvair na saàçayaù |varëastho varëa-nämäsau svarasthaù svara-nämakaù ||manasthaç ca mano-nämä tan-nàä cakñur-ädi-gaù |tasmät sarväëi nämäni mukhyataù kavayo viduù ||tat-sthänatväd indriyäder varëädeç copacärataù |etasyopacäreëa viñëoù säkñät tu mukhyataù || iti çabda-nirëaye |

kåñëa-priyäbhyo gopébhyo bhaktito dviguëädhikäù |mahiñyo’ñöau vinä yäs täù kathitäù kåñëa-vallabhäù ||täbhyaù sahasra-mitä yaçodä-nanda-gehiné |tato’py abhyadhikä devé devaké bhaktis tataù ||vasudevas tato jiñëus tato rämo mahä-balaù |na tato’bhyadikaù kaçcit bhakty-ädau puruñottame |

vinä brahmäëam éçeçaà sa hi sarvädhikaù småtaù || ity antaryämi-saàhitäyäm |

päpa-dveñädikä doñä avaräëäà na saàçayaù |bhakty-ädi-guëa-pügas tu paräëäm äviriïcataù ||svätantryaà sarva-deheñu sthitänäm api sarvaçaù |spåçyante naiva doñais te guëa-dänaika-tat-paräù || iti viveke |

yad u kià cemäù prajäù çocyanty amaiväsäà tad bhavati | puëyam evämuà gacchati, na ha vai devän päpaà gacchati iti ca ||21-23||

çrédharaù : våkña-rüpakaà prapaïcayati, dve iti | dve puëya-päpe asya béje | sa ca çata-mülaù çatam aparimitä väsanä müläni yasya | trayo guëä näläni prakäëòä yasya | païca-bhütäni skandhä yasya | païca-rasäù çabdädi-viñayäs teñäà prasütir yasmät | daça ca ekä ca çäkhä indriyäëi yasya | dvayoù suparëayor jéva-paramätmanor néòaà yasmin | tréëi valkaläni tvaco väta-pitta-çleñmäëo yasya | dve sukha-duùkhe phale yasya saù | arkaà praviñöaù sürya-maëòala-paryantaà vyäptaù, tan nirmidya gatasya saàsäräbhävät ||22||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : rüpakaà vivåëoti—dve iti | dve puëya-päpe asya béje, çataà aparimitä väsanä müläni yasya | trayo guëä näläni prakäëòä yasya | païca bhütäni skandhä yasya | païca rasäù çabdädi-viñayas teñäà prasütir yasmät | daça ekä ca çäkhä indriyäëi yasya | dvayoù suparëayor jéva-paramätmanor néòaà väso yasmin | tréëi valkaläni tvaco väta-pitta-çleñmäëo yasya | dve sukha-duùkhe phale yasya saù | arkaà praviñöaù sürya-maëòala-paryantaà vyäptaù | taà nirbhidya gatasya saàsäräbhävät ||22||

--o)0(o--

|| 11.12.23 ||

adanti caikaà phalam asya gådhrägräme-carä ekam araëya-väsäù |haàsä ya ekaà bahu-rüpam ijyair

mäyä-mayaà veda sa veda vedam ||

çrédharaù : tat-phala-bhoktèn äha—gådhyantéti gådhräù käminaù | gräme-carä gåha-sthäù | asya våkñasyaikaà phalaà duùkham adanti | pariëämataù svargäder api duùkha-rüpatvät | haàsä vivekino’raëya-väsäù sannyäsina ekaà phalaà sukham adanti | ekaà paramätmaëaà mäyä-mayam eva bahu-rüpam ijyair gurubhiù kåtvä yo veda sa vedaà veda tattvärthaà veda ||23||

krama-sandarbhaù : tad evaà veda jagac ca nirüpya tasmät tvam uddhavotsåjya [bhä.pu. 11.12.19] iti paryavasänaà pürvoktam eva samäsena darçayati dväbhyäm | tatra vedokta-sädhana-sädhyeñv adhikäri-bhedam äha—adantéty ekena | taträraëya-väsäù sannyäsino haàsä säräsära-vivekinaù khalu ekaà phalaà vidyä-mayaà sukham adanti, tat-phalena brahma-loka-gatäs tatraiva brahmaëä saha mokñaà präpnuvanti, jïäna-vastunaù sarvathä duùkha-pätäbhävät | ekam eva svarüpa-çakti-vaicitryä bahu-rüpaà, caturvyühädi-lakñaëaà, kvacin mäyä-mayaà, mäyä-çaktyä jagad-rüpaà ca, yo veda mäm iti çeñaù, sa vedaà veda-tattvärthaà vedeti ||23||

viçvanäthaù : tat-phala-bhoktèn äha—gådhryantéti gådhryäù käminaù | gräme-carä gåha-sthäù | asya våkñasyaikaà phalam avidyä-mayaà duùkham adanti | avidyä-mayasya naraka- svargäder api duùkha-rüpatvät | araëya-väsäù sannyäsino haàsä vivekina ekaà phalaà vidyämayaà sukham adanti | jïäna-vastunaù sarvathä sukha-rüpatvät | evaà bahu-rüpaà mäyä-çaktyä samudbhütatvät mäyä-mayaà ijyaiù püjair gurubhiù kåtvä yo veda sa vedaà veda tattvärthaà veda ||23||

--o)0(o--

|| 11.12.24 ||

evaà gurüpäsanayaika-bhaktyävidyä-kuöhäreëa çitena dhéraù |vivåçcya jéväçayam apramattaù

sampadya cätmänam atha tyajästram ||

madhvaù : präkåtäntaùkaraëaà jïänam astraà såti-cchidaà |tad eva tena saïchedyaà cittaà prakåti-sambhavam ||tenaiva saha santyajya naiva pürvaà kadäcana |jïänaà prakåtijaà väpi müla-näçe vinaçyati |tataù paraà svarüpeëa jïänenaiva janärdanam |vetti muktas tathätmänaà jévän anyäàç ca sarvaçaù || iti mähätmye ||24||

çrédharaù : tvaà caiva jïätvä kåta-kåtyaù sarvaà sädhanaà tyajety äha—evam iti | ekänta-bhaktyä çitena tékñëena jïäna-kuöhäreëa | svatantratä vä dvayor jïäna-bhaktyoù jévopädhià tri-guëätmakaà liìga-çaréraà vivåçcya chittvä paramätmänaà ca saàpadya präpyäthästraà sädhanaà tyajeti ||24||

krama-sandarbhaù : etad vidyä-phalam äha—evam iti | evam ukta-prakäreëa sad-gurüpäsanayä pradhäna-bhaktyä niçitena vidyä-kuöhäreëa präkåtäntaù karaëa-janya-jïäna-paraçunä jéväçayaà bähyäntaù-karaëaà vivåçcya chittvä nirmalékåtya präkåtäntaù-karaëa-janya-jïänam astraà saàsära-niräsakaraà tyaja | atha taj-jïäna-tyägänantaraà nija-jïänenätmänaà

paramätmänaà sampadya mukto yathä-yogya-sukham anubhavasi ceti bhävaù | vakñyate ca—

- - - -saïchidya härdam anumäna sad ukti tékñëa -jïänäsinä bhajata mäkhila saàçayädhim [bhä.pu. 11.13.33] iti |

9präkåtäntaùkaraëaà jïänam astraà såti-cchidaà |tad eva tena saïchedyaà cittaà prakåti-sambhavam ||tenaiva saha santyajya naiva pürvaà kadäcana |jïänaà prakåtijaà väpi müla-näçe vinaçyati |tataù paraà svarüpeëa jïänenaiva janärdanam |vetti muktas tathätmänaà jévän anyäàç ca sarvaçaù ||

iti väkyän na jïäna-mätrocchedo vivakñitaù, kintu präkåtasyeti ||24||

viçvanäthaù : tvaà caiva jïätvä kåta-kåtyaù san sarva-sädhanaà santyajyety äha—ekayä guëa-bhütayäpi mukhyayä bhaktyä çitena tékñnékåtena jïäna-kuöhäreëa jévopädhià tri-guëätmakaà liìga-çaréraà vivåçcya chittvä paramätmänaà ca sampadya präpya, athästraà jïäna-rüpaà sädhanaà tyajeti sarva-väkyänäà mayä tvam eva lakñyé-kriyase, yathä gétä-çästre pürvam arjuna | ity ataù svasyäniñöaà näçaìkanéyam iti bhävaù ||

iti särärtha-darçinyäà harñiëyäà bhakta-cetasäm |ekädaçe dvädaço’yaà saìgataù saìgataù satäm ||*||

--o)0(o--

iti çrémad-bhägavate mahä-puräëe brahma-sütra-bhäñye päramahaàsyaà saàhitäyäà vaiyäsikyäm ekädaça-skandhe

çré-bhagavad-uddhava-saàvädedvädaço’dhyäyaù |

||11.12||

9 The verses that follow, quoted from Madhva’s commentary, are not found in the Puridas edition, but in the text entered by Durmada Das. I have no information about his sources. This would be the first time that I have seen Jiva or any other Gaudiya commentator directly cite Madhva, even though here neither he nor his source (Mähätmya) have been named.

(11.13)

atha trayodaço’dhyäyaù

haàsopadeçaù

|| 11.13.1 ||

çré-bhagavän uväca—sattvaà rajas tama iti guëä buddher na cätmanaù |

sattvenänyatamau hanyät sattvaà sattvena caiva hi ||

çrédharaù : trayodaçe’tha sattvasya våddhyä vidyodaya-kramaù |

haàsetihäsataç citta-guëa-viçleña-varëanam ||

vidyä-kuöhäreëa jéväçayaà vivåçcya sädhanaà tyajety uktam | nanu tatra tama-ädi-guëa-traya-våtti-pratibandhe sati kathaà vidyotpattir ity äçaìkya tan nivåttyä vidyotpatti-prakäram äha—sattvam iti saptabhiù | tatra yady änandädivad ätma-dharmä guëäù syus tarhi tat svarüpatvat teñäm anivåttyä vidyotpattir na syät, na tv etad astéty äha—buddheù prakåter ete guëä na tvätmana iti | ataù sattvena sattva-våddhyänyatamau hanyät | rajas-tamo-våttér jayed ity arthaù | sattvaà ca satya-dayädi-våtti-rüpam upaçamätmakena sattvenaiva hanyät ||1||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù :trayodaçe guëäàs tyaktum upayaà haàsa-guhyataù |

itihäsäd dhari-dhyänäd üce cittäd guëa-cyutim ||

vidyä-kuöhäreëa chittvety uttamato vidyotpatti-prakäram äha—sattvam iti saptabhiù | na cätmanaù naiva jévasya | ato bandhakä avidyäyä guëäs te hantavyä iti bhävaù | anyatamau rajas-tamo-bhägau, sattvaà satya-dayädi-rüpaà upaçamätmakena sattvena hanyät ||1||

--o)0(o--

|| 11.13.2 ||

sattväd dharmo bhaved våddhät puàso mad-bhakti-lakñaëaù |

sättvikopäsayä sattvaà tato dharmaù pravartate ||

çrédharaù : nanu guëa-traya-våtténäà parasparopamardana-rüpatvät kathaà sattva-våttyaivetara-våttayo niyamena hantavyäs taträha—sattväd iti | mad-bhaktià lakñayati yo dharmaù sa mad-bhakti-rüpa eva vä | sattvam eva kathaà vardheta ? taträha—sättvikänäà padärthänäm upäsayä sevayä sattvaà våddhaà bhavatéty arthaù ||2||

krama-sandarbhaù : pürvokta-rétyä sat-saìga-labdho mad-bhakti-lakñaëo dharmo våddhät våddhià präptät sattväd bhavet mäläkäreëoptaù campaka-béja-viçeñaù kñéra-sekena jätäd véryäd iveti bhävaù ||2||

viçvanäthaù : sattvasyetara-guëa-paräbhävakatve balam äha—sattväd iti | mad-bhaktiù guëa-bhüta-lakñaëaà cihnaà yatra saù | yad vä, mad-bhaktyaiva lakñaëaà yasya saù | täà vinä tal-lakñaëo vigéta eva dharma ity arthaù | sattvam eva kathaà vardheta ? taträha—sättvikänäà vastünäm upäsayä sevayä sattvaà våddhaà bhavatéty arthaù ||2||

--o)0(o--

|| 11.13.3 ||

dharmo rajas tamo hanyät sattva-våddhir anuttamaù |äçu naçyati tan-mülo hy adharma ubhaye hate ||

çrédharaù : sa ca dharmo rajas tamaç ca hanyät | kutaù ? na vidyate uttamo yasmät sa sarvottamaù, yataù sattva-våddhiù sattvasya våddhir yasmin käraëe saù | ata eva tat-käryo dharma-pratibandho’pi nästéty äha tasminn ubhayasmin hate tan-mülaù | te rajas-tamasé räga-dveñädinä pramädälasyädinä ca mülaà yasya saù ||3||

krama-sandarbhaù : sattva-våddhir iti mitho-vardhanät ||3||

viçvanäthaù : ubhaye hate rajas-tamasor hatayoù satoù tan-mülaù rajas-tamo-mülaù ||3||

--o)0(o--

|| 11.13.4 ||

ägamo’paù prajä deçaù kälaù karma ca janma ca |dhyänaà mantro’tha saàskäro daçaite10 guëa-hetavaù ||

çrédharaù : sättvikopäsayä sattvaà vardhata ity uktam | tän eva sattva-våddhi-hetün darçayituà sämänyato guëa-traya-våddhi-hetün äha—ägamaù

10 Some readings have yajanaà in the place of ‘paù prajä, and navaite in the place of daçaite. This would appear to be contradicted by the commentary to verse 6.

çästram | apaù äpaù | kvacid ägamo’rtha iti päöhaù | (prajä sat-putraù | deçaù kåñëämåga-saïcäraù | kälo vasantädiù | karma varëäçramädi-vihitam | janma ubhaya-küla-viçuddham | dhyänaà devatä-viñayam | mantro gäyatry-ädiù | saàskäro garbhädhänädiù | ete daça triguëotpatti-hetavaù |)11 ||4||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : sättvikopäsanayety ukta-mataù sättvikäni vastüni jïäpayitum äha dväbhyäm | ägamaù çästram | apaù äpaù | prajä janaù | tri-guëa-hetavaù guëa-traya-janyäù | ägamädayaù sättvikä räjasäs tamasäç ca syur ity arthaù ||4||

--o)0(o--

|| 11.13.5 ||

tat tat sättvikam evaiñäà yad yad våddhäù pracakñate |nindanti tämasaà tat tad räjasaà tad-upekñitam ||

çrédharaù : eñu sättvikädi-nirëayam äha—eñäm eva madhye yad yad våddhäù çästra-jïäù pracakñate praçaàsanti, tat tat sättvikam | yac ca nindanti, tat tämasam | yat tu tair våddhair upekñitaà na stutaà na ca ninditaà, tad räjasam ||5||

krama-sandarbhaù : våddhäù çré-vyäsädayaù sättvikädénäà guëa-doñau pädmottara-khaëòe darçitau vartete ||5||

viçvanäthaù : eñäà madhye pracakñate praçaàsanti, tad-upekñitaà tair na stutaà näpi ninditam ity arthaù ||5||

--o)0(o--

|| 11.13.6 ||

sättvikäny eva seveta pumän sattva-vivåddhaye |tato dharmas tato jïänaà yävat småtir apohanam ||

çrédharaù : sättvikäny eveti | nivåtti-çästräëy eva seveta, na pravåtti-päkhaëòa-çästräëi | térthäpa eva, na gandhodaka-surädyäù | prajä-janäù nivåttän janän, na pravåtta-duräcärän | vivikta-deçaà, na rathyä-dyüta-deçän | kälaà brähma-muhürtädikaà dhyänädau, na pradoña-niçéthädén | karma ca nityaà, na kämyäbhicärädéni | janma ca vaiñëava-çaiva-dékñä-lakñaëaà, na

11 atra prakäçakasya idaà mantavyaà—dhanuç-cihnäntargataà vyäkhyäntaraà na çrédhara-sammataà, svämépsitärthasya ñañöha-çloka-vyäkhyäne tair eva sphuöékåtatvät, präcéna-pustakeñv adarçanäc cätra kenacit prakñiptam iti pratéyate | iti ||

çäkta-kñudra-dékñä-rüpam | dhyänaà çré-viñëoù, na käminé-vidviñäm | mantraà praëavädikaà, na kämya-kñudrän | saàskäram ätmanaù çodhakaà, na tu kevalaà deha-gåhädénäm |

nanu jïänaà mahä-väkya-çravaëäd evotpadyate, kià tatra sattva-våddhyä dharmeëa vä ? ata äha—yävat småtir ätmäpärokñyam | yävac ca deha-dvaya-tat-käraëa-bhüta-guëäpohaù, tavat-paryantaà jïänaà bhavatéty arthaù ||6||

krama-sandarbhaù : sättvikäny evety asya öékäyäà tävat-paryantaà jïänaà bhavatéty arthaù, iti tävac-chästrottha-parokña-jïänam evänuvartate | tata ätmä-parokñärthaà sättvikäny eva sevetety arthaù ||6||

viçvanäthaù : sättvikäni nivåtti-çästräëy eva, na tu räjasa-tämasäni pravåtta-päñaëòa-çästräëi | térthäpa eva, na gandhodaka-surodakädyäù | janän nivåttän eva, na pravåtta-duräcärän | deçän viviktän eva, na tu rathyä-dyüta-sadanäni | kälän brähma-muhürta-prätar-ädén, na pradoña-niçéthän | karmäëi ca nitya-naimittikäni, na kämyäbhicärädéni | janmäni praëava-dékñädi-lakñaëäni, na çäkta-kñudra-dékñä-lakñaëäni | dhyänäni yajïeçvara-jïäni-dhärmikäëäà, na tu käminé-vidviñäm | manträn praëavädén, na tu kämya-kñudrän | saàskärän ätma-çodhakän, na tu deha-geha-sünästhänädi-çodhakän |

tataù sattva-våddher hetor dharmaù, dharmäc ca jïänam | kià paryantam ? småtir ätmäpärokñyaà yävat, deha-dvayädhyäsa-tat-käraëa-bhüta-guëäpohaç ca yävat, tavat-paryantaà bhavet | tad eva jïänaà vidyä, saiva jévopädhià dagdhvä nirindhanägnivad ante svayam apii çämyatéty arthaù ||6||

--o)0(o--

|| 11.13.7 ||

veëu-saìgharña-jo vahnir dagdhvä çämyati tad vanam |evaà guëa-vyatyaya-jo dehaù çämyati tat-kriyaù ||

madhvaù : vedävåtti-jïänam |

muktäç cädhéyate vedän jaòa-jïäna-bahiñkåtäù |svarüpa-bhüta-jïänena paçyantaù sarvam aïjasä || iti tattvike ||7||

çrédharaù : nanu guëa-vyatikaräj jäto dehaù kathaà sväçraya-bhütän guëän svata evotpannayä vidyaya’pohya svayam apy uparamet taträha—veëünäà saìgharñäj jäto’gnir yathä svata evotpannäbhir jväläbhis tad vanaà

sarvaà dagdhvä paçcät svayaà çämyati | evaà deho’pi tat-kriyas tasyägner iva kriyä-vyäpäro yasya saù ||7||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : nanu guëa-vyatikara-maya-buddhéndriyädibhya eva sädhanäbhyäsenotpannaà jïänaà kathaà sva-hetu-bhütän guëän nirasyet ? ata äha—veëünäà saìgharñäj jäto’gnir yathä tad vanaà veëu-vanaà dagdhvä çämyati, evam eva guëa-vyatyayajo deho dehotthaà jïänaà, tat-kriyä yasya saù | jévopädhià dagdhvä paçcät svayaà çämyati ||7||

--o)0(o--

|| 11.13.8 ||

çré-uddhava uväca—vidanti martyäù präyeëa viñayän padam äpadäm |

tathäpi bhuïjate kåñëa tat kathaà çva-kharäja-vat ||

çrédharaù : nanu niyatendriyatayä sättvika-seväyäm iyän asti puruñärthaù | tathäpi räjasädén viñayän duùkham iti jänanto’pi kathaà sevante ? iti påcchati—vidantéti | padaà sthänam | çväno yathä bhartsyamänä api,12 kharä yathä padbhyäà täòyamänä api kharém anudhävantaù, ajä yathä nirlajjä hantum änétä api, tadvat ||8||

krama-sandarbhaù : yadyapi vidanti tathäpi çvädayo ye na vidanti tadvat kathaà bhüïjate ? präyeëeti | ye na vidanti te çvädi-nirviçeñäs tävad bhuïjatäm ity arthaù | viñayäàs try-ädén äpadäà bhävi-duùkhänäà padam avyabhicäri-sthänaà duùkhodarkäëi saàpaçyann [bhä.pu. 11.13.11] iti vakñyamäëät | tatra çvä maithunänte çunyäà bandhaà, kharo rajaka-darçita-tåëa-muñöi-bhogänte mahä-bhära-vahanam, ajo nitya-nänä-bhojanädy-ante çiraç-chedaà na jänantéti tathä dåñöäntitam ||8||

viçvanäthaù : nanu ye na jäntas te durviñayän bhuïjatäà, sättvika-sevayä iyän puruñärthaù syäd iti jänanto’pi tän kathaà bhuïjate ? ity äha—vidantéti | çväno yathä bhartsyamäno’pi ucchiñöa-gräsaà, kharä yathä padbhyäà täòyamänä api kharém, ajä yathä hantum änétä api, tadvat ||8||

--o)0(o--

|| 11.13.9 ||

çré-bhagavän uväca—

12 çuném anudhävanto viñayän bhuïjate, uttaratra ajäm anudhävanta iti ca | idaà prakäçakasya mantavyam asamécénam iti manye, çré-jéva-viçvanäthayor asaàmatatvät |

aham ity anyathä-buddhiù pramattasya yathä hådi |utsarpati rajo ghoraà tato vaikärikaà manaù ||

çrédharaù : mithyäbhiniveçena bhuïjata iti sa-hetukam äha—aham iti tribhiù | pramattasya viveka-çünyasya dehädäv aham iti mithyä-buddhir hådi yathävad utsarpati | tato’haà buddheç ca vaikärikaà sattva-pradhänam api manaù prati ghoraà duùkhätmakaà raja utsarpati | mano vyapnotéty arthaù ||9||

krama-sandarbhaù : pramattasya pürva-karma-viçeñeëa lupta-vivekasya dehädäv aham ity anyathä buddhir hådi yathotsarpati atiçete tathä rajo’py utsarpanti | tato hetor vaikärikaà sättvikam api manaù utsarpati durvaçaà bhavati ||9||

viçvanäthaù : ye durviñayän bhuïjate, te vidväàsa eva nocyante, kintu vidvan-mänina eva | te viñayän nindanto’pi yathä bhuïjate, tatra prakäraà çåëu, ity äha—aham iti tribhiù | prathamaà dehädäv aham iti hådi mithyä-buddhir utkarñeëa sarpati | tataù pramattasya tasya ghoraà rajaù kartå vaikärikaà sättvikam api manaù prati utsarpati, mano vyapnotéty arthaù ||9||

--o)0(o--

|| 11.13.10 ||

rajo-yuktasya manasaù saìkalpaù sa-vikalpakaù |tataù kämo guëa-dhyänäd duùsahaù syäd dhi durmateù ||

çrédharaù : idam evam idam evaà bhogyam iti sa-vikalpaù saìkalpaù syät | tataç ca, aho rüpam aho bhäva iti guëäbhidhyänäd durdharaù kämaù syät ||10||

krama-sandarbhaù : tad eväha—rajo-yuktasyety ardhakena ||10||

viçvanäthaù : prathamam idam bhogyam iti saìkalpaù, tataç ca idam eva bhogyam idam evaà bhogyam iti sa-vikalpaù sa-viçeñaù saìkalpaù syät | tataç ca, aho rüpam aho bhäva iti guëäbhidhyänäd durnirodhaù kämaù syät ||10||

--o)0(o--

|| 11.13.11 ||

karoti käma-vaça-gaù karmäëy avijitendriyaù |duùkhodarkäëi sampaçyan rajo-vega-vimohitaù ||

çrédharaù : tato viñayän bhoktuà karmäëi karoti ||11||

krama-sandarbhaù : duùkhodarkäëéti jänann api ||11||

viçvanäthaù : tatas tad-viñaya-präpty-arthaà karmäëi dåñöädåñöa-phaläni täni ca duùkhodarkäëi paçyan jänan api ||11||

--o)0(o--

|| 11.13.12 ||

rajas-tamobhyäà yad api vidvän vikñipta-dhéù punaù |atandrito mano yuïjan doña-dåñöir na sajjate ||

çrédharaù : evaà cen na kasyäpi duùkha-nivåttiù syäd ity äçaìkyäha | yad api yady api rajas-tamobhyäà vikñipta-dhér müòha-dhéç ca tathäpi vidvän viveké punar mano nirundhan na sajjate ||12||

krama-sandarbhaù : .na vyäkhyätam

viçvanäthaù : vidväàs tu yadyapi rajas-tamobhyäà vikñipta-dhéù paratantra-dhéç ca kathaïcit syät tad api ||12||

--o)0(o--

|| 11.13.13 ||

apramatto’nuyuïjéta mano mayy arpayaï chanaiù |anirviëëo yathä-kälaà jita-çväso jitäsanaù ||

çrédharaù : viñaya-doña-dåñöyäpi mano-nirodhä-çaktau sukhaà tan nirodhopäyam äha—apramatta iti | anirviëëo’lasaù | yathä-kälaà triña-vaëam | mayi paramänanda-rüpe’rpayan samädadhyät ||13||

krama-sandarbhaù : .na vyäkhyätam

viçvanäthaù : atandrita ity asyärtham äcañöe—apramatta iti | kutra mano yuïjann ity ata äha—mayi anuyuïjéteti | anirviëëa iti tad api mano-nirodho yadi na syät, tad api tat-prayatnän na viramed iti bhävaù ||13||

--o)0(o--

|| 11.13.14 ||

etävän yoga ädiñöo mac-chiñyaiù sanakädibhiù |

sarvato mana äkåñya mayy addhäveçyate manaù ||

çrédharaù : viñayaiù saìgrathitasya manasas tad-viyogeneçvara-niñöhatvam asaàbhävitaà manyamänaà prati tan-nirüpaëäyetihäsam upakñipati—etävän iti | yathä yathävan mayy äveçyate etävän ity arthaù ||14||

krama-sandarbhaù : öékä ca—yathä yathävan mayy äveçyate etävän ity arthaù ity eñä | addhä säkñät | tathä ca skände—

äloòya sarva-çästräëi vicärya ca punaù punaù |idam eva suniñpaëëaà dhyeyo näräyaëaù sadä || ity ädi ||14||13

viçvanäthaù : na vyäkhyätam.

--o)0(o--

|| 11.13.15 ||

çré-uddhava uväca—yadä tvaà sanakädibhyo yena rüpeëa keçava |

yogam ädiñöavän etad rüpam icchämi veditum ||

çrédharaù : mac-chiñyair ity ukte teñäm atijyäyasämanena rüpeëa nirüpaëäsambhavät påcchati—yadeti | taà kälaà tad etad rüpaà ca veditum icchämi tat kathayeti ||15||

krama-sandarbhaù : yadeti | tvaà tvaà nitya-naräkåti-para-brahma-rüpaù sarvävatäré yadä yena rüpeëävatäreëa taà samayaà tad-rüpaà ca veditum icchämi ||15||

viçvanäthaù : na vyäkhyätam.

--o)0(o--

|| 11.13.16 ||

çré-bhagavän uväca—puträ hiraëyagarbhasya mänasäù sanakädayaù |

papracchuù pitaraà sükñmäà yogasyaikäntikéà gatim ||

13 paramo yogaùkhalu eña vai [bhä.pu. 11.20.21] ity ädau, paro hi [bhä.pu. 11.26.25] ity ädau ca jïätavyaù |

çrédharaù : mänasäù puträù | sükñmäà durjïeyäm | aikäntikéà gatià paräà käñöhäm ||16||

krama-sandarbhaù : .na vyäkhyätam

viçvanäthaù : aikäntikéà gatià paräà käñöhäm ||16||

--o)0(o--

|| 11.13.17 ||

sanakädaya ücuù—guëeñv äviçate ceto guëäç cetasi ca prabho |

katham anyonya-santyägo mukukñor atititérñoù ||

madhvaù : praçno béjam asyeti praçna-béjaà parihäram | guëänäà cetasaç ca karma-käraëam iti mandvänaù karma-dhéù |

brahmä påñöas tu yogéndraiù sanakädyair mano-gataiù |käraëaà viñayeñv addhä karmeti pratyapadyata ||hetur anyo’pi taträstéty evaà jänann api prabhuù |viçeñato manas tatra nädhäj jänan hareù priyam ||svätmanä parihäroktis tadä hy äséd dhare priyä |ataù sa tat-priyaà jänann äkarot tad-vicäraëam ||tam eva cintayad devaù praëca-nirëaya-käraëät |bhramatéva manaù kväpi brahmaëo viñëu-mäyayä ||sarvajïasyäpi taträtmä vaktum icchedj janärdanaù |taj jïätvä cintitaà tasya cintayaty amum eña tu ||na svayaà cintayaty arthaà sa hi tad-bhäva-vit sadä |anye tv ajïäna-saàyuktä moham éyur yathä-kramam |naiväjïänaà yathä sürye tamo nästi kadäcana || iti tattva-viveke ||17-18||

çrédharaù : tad eväha—guëeñv iti | viñayeñu svabhävato rägädi-vaçäc cetaù praviçati | te cänubhütä viñayä väsanä-rüpeëa cetasi praviçanti | atititérñor viñayän atikramitum icchoù ||17||

krama-sandarbhaù : .na vyäkhyätam

viçvanäthaù : guëeñu viñayeñu svabhävato rägäd eva cetaù praviçati | te cänubhütä viñayäç cetasi praviçanti | atititérñor viñayän atikramitum icchoù ||17||

--o)0(o--

|| 11.13.18 ||

çré-bhagavän uväca—evaà påñöo mahä-devaù svayam-bhür bhüta-bhävanaù |

dhyäyamänaù praçna-béjaà näbhyapadyata karma-dhéù ||

çrédharaù : evam iti | mahän devo’pi svayaàbhür api bhütänäà srañöäpi dhyäyamäno vicärayann api praçnasya béjaà yad ajïänäd ayaà praçnas tan nävindat | yataù karma-vikñipta-dhéù ||18||

krama-sandarbhaù : evam iti,

yävän ahaà yathäbhävo yad-rüpa-guëa-karmakaù |tathaiva tattva-vijïänam astu te mad-anugrahät || [bhä.pu. 2.9.31] iti |

etan-mataà samätiñöha parameëa samädhinä |bhavän kalpa-vikalpeñu na vimuhyati karhicit || [bhä.pu. 2.9.36] iti

åñim ädyaà na badhnäti päpéyäàstväà rajo-guëa [bhä.pu. 3.9.35] iti labdha-bhagavad-varatve’pi, na bhäraté me’ìga måñopalakñyate [bhä.pu. 2.6.34] ity ädinä vyaïjita-tädåça-svänubhavatve’pi, yo’ntarhita [bhä.pu. 3.15.46] ity ädau pitränuvarëitarahä iti çré-bhagavantaà prati sanakädénäà väkyatve’pi ca | brahmaëaù karmadhénatvaà samprati sva-mahima-vyaïjanäya çré-bhagavad-icchayaiva jïeyaà haàsopaniñadi väyv-ädi-çakti-stambhanetihäsavat ||18||

viçvanäthaù : mahä-devo’pi svayaàbhür api bhütänäà srañöäpi dhyäyamäno vicärayann api praçnasya béjaà yad ajïänäd ayaà praçnas tat çudhatvaà padärthatvaà näbhyapadyata, jïätuà näçaknod ity arthaù | yataù karma-dhéù, svéya-såñöi-mätra-karmäsakta-buddhiù ||18||

--o)0(o--

|| 11.13.19 ||

sa mäm acintayad devaù praçna-pära-titérñayä14 |tasyähaà haàsa-rüpeëa sakäçam agamaà tadä ||

çrédharaù : praçnasya päram uttaram abhipräyo vä tasya titérñayä jijïäsayä | haàsa-rüpeëeti | yathä haàso néraà kñéraà ca påthak kartuà çaktaù, evam ahaà guëäàç cetaç ceti dyotayituà haàsa-rüpeëa gato’sméti ||19||

14 viniçcayam iti päöhaù, öékäsaàmataù |

krama-sandarbhaù : haàsa-rüpeëa gato’sméty abhipräya iti çeñaù ||19||

viçvanäthaù : haàsa-rüpeëeti | yathä haàso néraà kñéraà ca påthak kartuà çaktaù, tathähaà guëäàç cetaç ceti dyotayitum iti bhävaù ||19||

--o)0(o--

|| 11.13.20 ||

dåñövä mäà ta upavrajya kåtvä pädäbhivandanam |brahmäëam agrataù kåtvä papracchuù ko bhavän iti ||

çrédharaù : .na vyäkhyätam

krama-sandarbhaù : kåta-pädäbhivandanatvät ko bhavän iti praçno näjïänajaù, kintu tenaiva tad-abhipräya-jïänärthaù ||20|| viçvanäthaù : na vyäkhyätam.

--o)0(o--

|| 11.13.21 ||

ity ahaà munibhiù påñöas tattva-jijïäsubhis tadä |yad avocam ahaà tebhyas15 tad uddhava nibodha me ||

çrédharaù : ity ahaà munibhiù påñöa iti påthag vädyam, yad avocam iti ca påthak | ato’smac-chabdävåttir adoñaù | tebhyo yad avocaà tan me vacanaà nibodha ||21||

krama-sandarbhaù : ata eväha tattva-jijïäsubhir iti ||21||

viçvanäthaù : ahaà tebhyaù ahantä abhimänas tasyä ibhyaù svämé, tan-niyantä, na tu tan-niyamyaù | ibhyaù äòhyo dhané svämé ity amaraù ||21||

--o)0(o--

|| 11.13.22 ||

vastuno yady anänätva ätmanaù praçna édåçaù |kathaà ghaöeta vo viprä vaktur vä me ka äçrayaù ||

15 ahantebhyaù iti viçvanäthasya päöhaù |

madhvaù : ätmano vastunaù paramätma-vastuna ekaà yadya aìgékåtaà, tadä kathaà praçno ghaöeta | nahi paramätmano’nyo’tra brahmaëä püjyasyäd abhivandanädinä | tasmäd brahmaëe vadnyaù paramätmaiva sa caika evätaù kathaà praçna-parihäro vä ||22||

çrédharaù : dehädi-viviktätma-jïäne sati tan-niñöhasya rägädy-asaàbhavät svayam eva viñaya-cetasor viçleño bhavatéti vaktuà praçna-khaëòana-miñeëaiva tävad ätmänätma-vivekam äha—vastuna iti tribhiù | kim ätmano’yaà praçnas tad-upädher bhüta-saìghasya vä | yady ätmanas tarhi tasya vastutaù paramärtha-rüpasyänänätve sati—he vipräù ! vo yuñmäbhiù kåtaù praçna édåço bahuñu nirdhäraëa-rüpaù kathaà ghaöeta ? vaktur uttara-dätur vä me mama ka äçrayaù ? aviçeñe ätmani kaà jäti-guëädi-viçeñam äçrityottaraà vakñyäméty arthaù ||22||

krama-sandarbhaù : kià mäà jévaà jïätväyaà ko bhavän ? iti praçnaù kriyate | bhautika-dehaà jïätvä vä ? kià veçvaraà jïätvä ? iti vikalpya jéva-pakñaà düñayati—ätmano jéva-rüpasya vastuno yady anänätvaà sarvasyäpi tasya cid-eka-rüpatayä viçeñäàça-nirdeçäyogyatvaà tarhédåçaù praçnaù kathaà ghaöeta ? yadéti niçcaye | tasmät, he vipräù! vo yuñmäkaà prañöèëäà vaktur vä mama ka äçrayaù ? yuñmäbhiù kià jätyädi-viçeñam äçritya kaù ? iti proktaà mayä cottarayitavyam ity arthaù |

atra jïänino laukika-guru-rétià tadéya-präkåta-dåñöià vänusåtya svasya jévänantara-sädhäraëya-kalpanä-maye çré-haàsa-deva-väkye yat tu jévätmanäm ekatvam, tat khalv aàça-bhede’pi jïänocchün prati jïänopayogitvena tam avivicyaiva samänäkäratvenäbheda-vyapadeço yathä vakñyamäëa-granthe ||22|| [paramätma-sandarbha 32]

viçvanäthaù : kià mäà jévaà jïätvä ko bhavän ? iti praçnaù kriyate, bhautika-dehaà jïätvä vä ? kià parameçvaraà jïätvä vä ? iti vikalpya prathama-jéva-pakñaà düñayati | vastuno vastu-bhütasya ätmano jévasya yadi praçnas tadä sarvasyäpi tasya cit-kaëaika-rüpatayä jäti-guëädi-viçeñäbhävena ca vastunaù khalu nänätmakasyäy anänätve sati ko bhavän iti vaù praçnaù kathaà ghaöeta ? vaktur uttara-dätur vä me ka äçrayaù ? kaà jäti-guëädi-viçeñam äçrityämuko’ham ity uttaraà däsyäméty arthaù ||22||

--o)0(o--

|| 11.13.23 ||

païcätmakeñu bhüteñu samäneñu ca vastutaù |ko bhavän iti vaù praçno väcärambho hy anarthakaù ||

madhvaù : vastutaù samäneñu hiraëyagarbhävaratvät tad-vandyatväbhäväpekñayä | tasmät brahmaëo vandanänataraà vicäro na ghaöate | tasmät ko bhavän iti väcä prärabdhaù praçno nirarthakaù ||23||

çrédharaù : bhüta-saìgha-viñayatve’py ayaà vaù praçno väcärambho väì-mätreëärabdhaù, yato’narthakaù | kutaù ? bhüteñu deva-manuñyädi-deheñu maïca-bhütätmakeñv ataù samäneñv aminneñu punaç ca vastutaù parama-käraëätmanä abhinneñu | väcärambhaëaà vikäro näma-dheyaà måttikety eva satyam iti çruteù ||23||

krama-sandarbhaù : deha-pakñaà düñayati—païceti | vastuto vastu-vicäre sati bhütänäà païcätmakatvät ko bhavän ity ekatvena praçno’yaà närthavän | yadi ca deha-rüpäëäà teñäà militatvenaikatvaà manyadhve tathäpy ätmavat samänatvät praçno’yaà närthavän | nanu viduñäm api vyavahäro’yaà dåçyate, yato bhavatäpi viprä iti va iti coktam ? ity äçaìkyäha—väcärambha iti | väì-mätreëärabhyate mad-vidhena tad-apohärtham eva tad-anuvädaù kriyate bhavadbhiç ca mad-vidhavad iti cet jïätam eva tattvaà kià påcchata iti bhävaù ||23||

viçvanäthaù : deha-pakñaà düñayati—païceti | vastuto vastu-vicäre sati deha-sthänäà bhütänäà païcätmakatvät ko bhavän ity ekatvena praçno na ghaöate | tasmät ke yüyaà païcety ucyatäm iti bhävaù | nanu teñäà païcänäà militatvenaikatvaà manyämahe ity ata äha—samäneñu satsu samänatväd eva pürvo jévavad aikyät ko bhavän iti punar api praçno na ghaöate |

nanu ca viduñäm api praçnottareñv evam eva vyavahäro’yaà dåçyate, yato bhavatäpi vo viprä iti coktam ? ity äçaìkyäha—väcärambha iti | mama tv ayaà väcärambho hy anarthaka eva, mayä tu väì-mätreëärabhyate, yuñmad-vacanänuväda-rétyä yuñmat-praçnavad-aghaöamänatväd anarthakam eva prayuktam ity arthaù | athaiväsmäbhir apéti ced brüdhve | tarhi yüyam ajïänina eva kathaà tattvaà jijïäsadhve ? kim atra na lajjadhve ? iti bhävaù ||23||

--o)0(o--

|| 11.13.24 ||

manasä vacasä dåñöyä gåhyate’nyair apéndriyaiù |aham eva na matto’nyad iti budhyadhvam aïjasä ||

madhvaù : yasmän mana-ädibhir gåhyamäëam ahaà na bhavämy eva svayam api prasädät kathaïcit gåhyata ity ata äha—matto’nyad iti | yan mana-ädibhir vicyärya matto’nyatvenaiva jïäyate | tad ahaà na bhavämy eveti buddhyadhvam | vicäritasyäpi punaù saàçayaù käraëaà parikäpy

asaàçayo na kartavyaù | ataù ko bhavän iti näradhvavyaù | guëeñv äviçate ceta ity eva praçna äradhvavyaù |

na uñmäkam api praçno ghaöetäyaà kathaïcana |mäm åte nahi vandyo’sti viriïcaiù kväpi kaçcana ||abhivandita-pädaà mäà viriïcena kathaà punaù |påcchathänye samäcäsmäc avaratve caturmukhät ||devä manuñyäù pitaro gandharvä asuräs tathä |iti païcätmakaà sarvaà brahmaëas tavaraà yataù ||yan mad-anyad-vicäreëa gåhyate tan na cäsmy aham |iti jänédhvam avaiddha mat-präsädäd dhi mad-dåçi ||anyas tv abhävato dåçyaà mama preraëayaiva tu |tasmät vivakñitärthe tu praçnärambho na mad-gataù || iti tantra-bhägavate ||

idaà hi sarvaà bhagavän ivetara iti ca |

prakåteù präkåtä caivaà vyatiriktaà guëädhikam |ye viduù paramätmänaà te yänti paramaà padam || iti ca |

naitad icchanti puruñam ekaà kuru-kulodvaha |bahünäà puruñäëäà hi yathaikä yonir ucyate |tathä taà puruñaà viçvam äkhyäsyämi guëädhikäm || iti ca ||24||

çrédharaù : tatra païcätmakatvaà pratyakñädi-siddham eveti parama-käraëäbhedam evopapädayati—manaseti | mana-ädibhir yad gåhyate tat tad aham evety arthaù | aïjasä tattva-vicäreëa | etenaiva16 sarvätmako’ham ity aïjasäpy uttaram uktaà bhavati ||24||

krama-sandarbhaù : éçvara-pakñaà düñayati—manaseti | mana-ädibhir yad gåhyate tat sarvam aham eva | kutaù ? yato na matto’nyat parama-käraëaà | mäà vinä tan nästy evety arthaù | tathäpi praçno’yaà na ghaöata iti bhävaù ||24||

viçvanäthaù : parameçvara-pakñaà düñayati—manaseti | parameçvaräntaräbhävän mama sajätéya-bhedo nästy eva, yac ca mana-ädibhir gåhyate tad aham eva, na tv anyat mac-chakti-käryatväd iti vijätéya-bhedo’pi nästi | ataù ko bhavän iti praçno na ghaöate iti bhävaù ||24||

--o)0(o--

|| 11.13.25 ||

guëeñv äviçate ceto guëäç cetasi ca prajäù |

16 etenaiva parama-käraëäbhedopapädanenaiva |

jévasya deha ubhayaà guëäç ceto mad-ätmanaù ||

madhvaù : mayy evätmä mano yasya samadätmä tasya bhayaà dehe | dagdham abhavat ||25||

çrédharaù : evaà praçna-khaëòana-miñeëaivätma-svarüpaà sämaëyato nirüpya brahmaëo’pi duñpariharaà yat påñöaà tatrottaram äha—guëeñv ity ädinä yävad adhyäya-samäpti | ayam abhipräyaù, yadi kartåtva-bhoktåtvädi-rüpatayä viñayaiù saìgrathitaà cittaà buddhyädi-çabda-väcyam eva jévasya svarüpaà bhavet tatas tad-viyogo na ghaöeta | tasya tu svarüpam ahaà brahmaiva | cittädhyäsena tu tat svabhävatayä viñayaiù saìgrathitam | ataù svasya brahmatva-bhävanayä viñayäëäà ca mithyätvänusandhänena sarvato nirvidya bhagavantaà bhajato bhavaty eva paripürëa-svarüpävasthänam iti | he prajäù putrakäù, satyaà guëeñu ceta äviçati guëäç ca cetasi evaà guëäç cetaç cobhayaà grathitaà mad-ätmano brahma-rüpasya jévasya deho’dhyasta upädhir na tu svarüpam ||25||

krama-sandarbhaù : nanv evaà sati guëäç cetaç ca mithaù prasajyaiva sthitäni bhavanty api prasajjanti, kim uta jéve ? ity asmäkaà dviguëébhüyaiva praçno jätaù | ity äçaìkya jéve teñäm asväbhävika-sambandhaà kathayan svasmiàs tat kaimutyaà darçayati—guëeñv iti | guëeñv ity ädikaà satyam eva, kintu jévasya tad-ubhayam api deha upädhi-mätreëaiva jéve sambaddham ity arthaù, yato mad-ätmanaù aham evätmä paramäàçi-rüpo yasya tasya mad-aàçasya tato mayi tu tat-sambaddhaù sutaräm eva nästéty arthaù | ayaà bhävaù—yathä süryäàçänäà raçménäà sürya-kärya-bhütena meghena sväbhävika-sambandho nästi, süryasya tu dürata eva tad-värtä, tathä jévänäà mama ca sambandha iti ||25||

viçvanäthaù : nanv evaà cet satyam ajïänina eva vayaà smaù, kintu bhavän eva cet sarvaà tarhi cetaç ca guëäç ca tvam eva | ataç ceto-våttiñu viñayäù praviñöäù, viñayeñv api ceto-våttayaù praviñöä ity ubhayeñäm eñäm anyonya-santyägaà bhavän eväsmäbhiù prañöavyo’bhüt | vadata kåpayottaraà dehéty äha—guëeñv iti | he prajäù ! he putrakäù ! satyaà guëeñu ceta äviçati, guëäç ca cetasi, evaà guëäç cetaç cobhayaà mad-ätmanaç cinmayatvena brahma-svarüpasya jévasya dehaù adhyasta upädhir eva, na tu svarüpam | evaà ca cetaso guëänäà ca paraspara-santyägärthaà kathaà yatadhve ? ubhayam eva tad-anartha-käri düratas tyaktvä kathaà na nirdvandvébhavateti dhvaniù ||25||

--o)0(o--

|| 11.13.26 ||

guëeñu cäviçac cittam abhékñëaà guëa-sevayä |guëäç ca citta-prabhavä mad-rüpa ubhayaà tyajet ||

madhvaù : mat-svarüpe tad ubhayaà tyajet | mayi sthitäç ceto guëäç ceti |

viñëusthä viñayäù sarve viñëor eva mano mama |iti mayy arpayan sarvaà tyajet tat tan na bädhate || iti sämye ||26||

çrédharaù : tasmäd abhékñëaà punaù punar guëa-sevayä tat-saàskäreëa guëeñv äviçac cittaà te ca punar väsanä-rüpeëa citte prakarñeëa bhavantéti | tathä te guëäc cetaç ca | evaà yad ubhayaà tan mad-rüpaù santyajet ||26||

krama-sandarbhaù : tad evam api jévas tu sva-çaktyä tän viyojayituà na çaknoti mad-abhedopäsanädi-labdhamac-chakty-aàçenaivety äha—guëeñu ceti | mad-rüpaù mad-abheda-bhävanäviñöaù iti jïänänusäreëoktam | bhakti-rüpopäsanä cet mama rüpaà yatra sa dhyäteti jïeyam ||26||

viçvanäthaù : tad ubhaya-paraspara-santyägaç ca durghaöa evety äha—guëeñv iti | anädita eväbhékñëaà guëa-sevayä dåòhatareëa tat-saàskäreëa guëeñv äviçad eva cittaà vartate, kathaà täàs tyaktuà prabhavatv iti bhävaù | guëäç ca punaù punar väsanä-rüpeëa citte prakarñeëa bhavanti, sadä tatra vartanta, iti te guëäç ca | kathaà vä tat tyaktuà prabhavantv iti bhävaù | kià ca, jïäninäà kañöena paraspara-tad-ubhaya-tyäjanä ca niñprayojanaiva | tair ubhayair api präyaù prayojanaà teñäà nästéty äha—mad-rüpaù mad-abheda-bhävanäveçän manmayaù san, jïäné ubhayaà tyajet | bhaktänäà tu mat-seväm eva parama-puruñärthatvena niçcitavatäà mad-rüpa-guëa-lélä-rasa-nimagnäc cetasaù sakäçät svata eva guëä apayäntéti na teñäà ceto guëayoù paraspara-santyägo durghaöaù | manmayé-bhävas tu teñäà neñöa iti jïeyam ||26||

--o)0(o--

|| 11.13.27 ||

jägrat svapnaù suñuptaà ca guëato buddhi-våttayaù |täsäà vilakñaëo jévaù säkñitvena viniçcitaù ||

çrédharaù : nanu jägrad-ädy-avasthävataù kutäh küöasthatva-rüpatä taträha—jägraj jägaraù, svapaù suñuptaà ceti buddher etä våttayaù, na tu jévasya | täç ca na sväbhävikyaù, kintu,

sattväj jägaraëaà vidyäd rajasä svapnam ädiçet | prasväpaà tamasä jantos turéyaà triñu santatam || [bhä.pu. 11.25.20]

iti vakñyamäëa-krameëa guëata eva | jévas tu vilakñaëas tad-avasthä-rahita eva viniçcitaù | kutaù ? täsäà säkñitvena ||27||

krama-sandarbhaù : jévasya taiù sväbhävika-sambandhäbhävaà darçayati | jägrad iti taiù ||27||

viçvanäthaù : vastutas tu nilepasya jévasya guëaiç cittädibhiç ca sambandha eva nästi, mithyädhyäsa-tyäga eva tat-tyäga ucyate, ity äha—jägrad iti | jägrat jägaraù—

sattväj jägaraëaà vidyäd rajasä svapnam ädiçet | prasväpaà tamasä jantos turéyaà triñu santatam || [bhä.pu. 11.25.20]

iti vakñyamäëa-guëata eva hetor buddher våttayaù | jévas tu vilakñaëas tat-tad-avasthä-rahita eva | kutaù ? täsäà säkñitvenaiva niçcitaù ||27||

--o)0(o--

|| 11.13.28 ||

yarhi saàsåti-bandho’yam ätmano guëa-våtti-daù |mayi turye sthito jahyät tyägas tad guëa-cetasäm ||

madhvaù : guëa-cetasäà tyäga eva bandha-tyägaù ||28||

çrédharaù : nanu tarhi katham ahaà jägarmi ity ädi pratétiù ? taträha—yarhi yasmät samyak såtiù saraëam, anayeti saàsåtir buddhis tayä bandho’yam ätmano guëa-våttér dadäti | tasmän mayi turye sthitaù sann imaà saàsåti-bandhaà jahyät | tat tadä guëa-cetasäà guëänäà cetasaç cänyonyaà tyägo bhavati ||28||

krama-sandarbhaù : jévasya svato’çaktià darçayaàs tad eva draòhayati—yarhéti | mayi turya iti—

viräò hiraëyagarbhaç ca käraëaà cety upädhayaù | éçasya yat tribhir hénaà turéyaà tat padaà viduù ||

iti nyäyena etad eva müla-praçnasyottaram ity äha—tyäga iti | tataù svata eväcetanänäà teñäà mithas tyägo bhavatéti bhävaù ||28||

viçvanäthaù : kià ca yadyapi guëäù sarvathaiva jévasya na bhavati2, tad api dehädhyäsa-prasädäd guëa-våttéù sa präpnoti | tataç ca dehädhyäsa-bhaìge saty eva täù sa tyajatéty äha—yarhi ätmano jévasyäyaà dehädhyäsa-rüpaù saàsära-bandho’bhüt tarhy eva sa-guëa-våttidaù jéväya tasmai guëa-

våtti-prado’bhüt | yarhi ca mayi turye sthitaù san jahyät imaà saàsåti-bandhaà jyajet, tadä guëa-cetasäà guëänäà cetasaç caëyonyaà svata eva tyägo bhavati ||28||

--o)0(o--

|| 11.13.29 ||

ahaìkära-kåtaà bandham ätmano’rtha-viparyayam |vidvän nirvidya saàsära- cintäà turye sthitas tyajet ||

çrédharaù : kathaà saàsåtyä bandhaù kathaà ca taà jahyät ? tad äha—ahaìkäreëa kåtaà bandham ätmano’rtha-viparyayam änandädy-ävaraëenänartha-hetuà vidvän jänan san, nirvidya duùkham etad iti jïätvä turye sthito bhütvä saàsära-cintäà saàsäro’buddhis täsmiàç cintäm abhimänaà tat kåtäà bhoga-cintäà ca tyajed iti ||29||

krama-sandarbhaù : punar viçiñya tat-tyägam eva çikñayati—aham iti | turye mayy eveti jïeyam ||29||

viçvanäthaù : uktam evärthaà spañöayann äçväsayati—ahaìkäreëa dehe’haà-buddhyaiva kåtaà bandhaà vidvän jänan | kédåçaà ? ätmano’rtha-viparyayam änandädy-ävaraëenänartha-hetuà, nirvidya taà tyaktvä, turye mayy änanda-rüpe sthitaù san saàsära-bhaya-bhävanäà tyajet ||29||

--o)0(o--

|| 11.13.30 ||

yävan nänärtha-dhéù puàso na nivarteta yuktibhiù |jägarty api svapann ajïaù svapne jägaraëaà yathä ||

madhvaù : bhinnasya tv eka-bhävena tathaikasya ca bhedataù |jïänaà nänärtha-dhéù proktänänätväd artha-tad-dhiyoù || iti brahma-tarke |30||

çrédharaù : yävad eva na tyajet tävat tasya karma jïänädi sarvaà vyartham, ity äha—yävad iti | yadyapi jägarti karmädiñu, tathäpi svapan svapnän paçyann iva bhavati | yato’jïaù asamyag darçé | ajïa-jägarasya svapnatve dåñöäntaù—svapna iti ||30||

krama-sandarbhaù : .na vyäkhyätam

viçvanäthaù : kià ca, yävan nänätma-dhéù nänä-viñaya-grahaëaà na mameyam ity äkäraka-yuktibhir na nivartate, tävat jägarty api samsära-

bandhän mukto’pi svapan saàsära-bandha eva ajïaù sa ajïäny evocyate | svapna-madhye eva svapnäd yathä jägaraëaà, tathaiva tasya ajïäna-madhya eva jïänam ity arthaù ||30||

--o)0(o--

|| 11.13.31 ||

asattväd ätmano’nyeñäà bhävänäà tat-kåtä bhidä |gatayo hetavaç cäsya måñä svapna-dåço yathä ||

madhvaù : abhidä kià kåtais teñäà bhävänäà parameçvare |yato sattvam açaktatväd bhävänäà tasya çaktatä ||tataù sattvaà sädhu-bhävaù sattvam ity ucyate budhaiù |sädhu-bhävaç ca çaktasya tato’nyat sädhu-bhävataù ||abhede jagato viñëor yä väco ye ca hetavaù |svapna-jägrat kalpakavat sarve te bhrama-darçitäù || iti satya-saàhitäyäm ||31||

çrédharaù : nanu kathaà veda-pramita-varëäçrama-karmädi-nänä-dhér nivarteta ? taträha—asattväd iti | bhävänäà dehädénäà tat kåtä bhidä varëäçramädi-rüpä | gatayaù svargädi-phaläni | hetavaù karmäëi cäsyätmano måñä | avidyä-vad viñayo veda iti bhävaù ||31||

krama-sandarbhaù : .na vyäkhyätam

viçvanäthaù : nanu kathaà veda-pramita-varëäçrama-karmädi-nänä-dhé-jïänino nivarteta ? taträha—asattväd iti | anyeñäà bhävänäà dehädy-abhimänänäm asattvän mithyätvät tat-kåtä dehädy-abhimäna-kåtä varëäçramädi-rüpä bhidä gatayaù svargädi-phaläni ca hetavaù karmäëi cäsya jévätmano måñä mithyaivety arthaù | dehädénäà tad-abhimänänäà svargädénäà phalänäà tat-sädhanänäà ca prädhänikatvena satyatve’pi jévasya tat-sambandhäbhävät te mithyaiva | çåìgasya satyatve’pi çaçasya çåìga-sambandhäbhävät çaça-çåìgaà mithyaivety arthaù | svapna-dåçaù svapna-drañöur jévasya sväpnika-vastünäà mithyätvaà punaç ca svapna-janye svapne paramänna-bhojanasya tat-sädhanasya dugdha-taëòulädy-äharaëasya ca mithyätvaà yathä ||31||

--o)0(o--

|| 11.13.32 ||

yo jägare bahir anukñaëa-dharmiëo’rthänbhuìkte samasta-karaëair hådi tat-sadåkñän |

svapne suñupta upasaàharate sa ekaù

småty-anvayät tri-guëa-våtti-dåg indriyeçaù ||

madhvaù : dakñiëäkñi-sthito viñëur bhuìkte’rthän jägrad ästhitän |

kaëöha-saàsthas tathä svapnät jévänandaà ca suptigaù ||çruty-anvayät småtibhyaç ca sa ekaù parameçvaraù |asvatantrasya jévasya svatantro jägrad-ädidaù ||svayaà svapnädi hénaù san kréòate puruñottamaù || iti tattve |

svapnena çäréram abhiprahatyäsuptaù suptän abhicäkaçétity ädi ca ||32||

çrédharaù : yuktibhir ity uktaà tä eva yuktéräha—ya iti | arthän sthülän dehädén samasta-karaëaiç cakñur-ädibhir bhüìkte | kathaà-bhütän ? anukñaëa-dharmiëaù kñaëika-bälya-täruëyädi-dharma-vato yaç ca svapne hådi jägara-dåñöa-sadåçän väsanä-mayän bhüìkte, yaç ca suñupte, tän sarvän upasaàharati sa ekaù | kutaù ? tri-guëa-våtti-dåg avasthä-traya-drañöä |

nanu jägrad-avasthäà sarvendriyäëi paçyanti svapnaà manaù suñuptià tat saàskära-çeñä buddhiù katham ätmä tad drañöä taträha—indriyeçaù |

nanu indriyeçä api viçva-taijasa-präjïä bhinnä eva ? na | kutaù ? småtyä pratisandhänena sarvävasthäsv anvayät | yaù svapnän adräkñaà yaç ca tad anantaraà na kiïcid avediñaà sa evaitarhi jägarméty upädhi-bhedena viçvädi-vyavahära iti bhävaù | etena bäla-yuvädy-avasthäsv api pratisandhänenätmaikyaà drañöavyam ||32||

krama-sandarbhaù : .na vyäkhyätam

viçvanäthaù : yuktibhir ity uktaà tä eva yuktér äha—ya iti | yaù khalv arthän dehädén sa-hasta-karaëaiç cakñur-ädibhir bhüìkte | kathaà-bhütän ? anukñaëa-dharmiëaù kñaëika-bälya-täruëyädi-dharma-vaçataç ca svapne hådi jägara-dåñöa-sadåçän väsanä-mayän bhüìkte, yaç ca suñupte tän sarvän upasaàharati sa ekaù | kutaù ? tri-guëa-våtti-dåg avasthä-traya-drañöä |

nanu jägrad-avasthäyäà sarvendriyäëi paçyanti, svapne manaù, suñuptau tat-saàskära-çeñä buddhiù, katham ätmä tad drañöä ? taträha—indriyeçaù |

nanu indriyeçä api viçva-taijasa-präjïä bhinnä eva ? na | kutaù ? småtyä pratisandhänena sarvävasthäsv anvayät | yo’haà svapnän adräkñaà, paçcän na kiïcid avediñaà sa evaitarhi jägarméty upädhi-bhedenaiva viçvädi-vyavahära iti bhävaù | etat-krameëaiva dehäd ätmanaù pärthakyaà drañöavyam ||32||

--o)0(o--

|| 11.13.33 ||

evaà vimåçya guëato manasas try-avasthäman-mäyayä mayi kåtä iti niçcitärthäù |

saïchidya härdam anumäna-sad-ukti-tékñëa- jïänäsinä bhajata mäkhila-saàçayädhim ||

çrédharaù : tataù kim ? ata äha—evam iti | guëato ya etä manasas try-avasthäs tä mad-avidyayä mayi kåtä, na tattvataù santéti niçcita ätma-rüpo’rtho yais te yüyam akhila-saàçayänäm ädhià ädhéyante’sminn ity ädhir ahaìkäraù, taà saïchidya härdaà hådi sthitaà mäà bhajata | kena chittvä ? tad äha—anumänaiù sad-uktibhiù satäm upadeçaiù çrutibhiç ca | tékñëena jïäna-khaògena ||33||

krama-sandarbhaù : pürvaà tasmät tvam uddhavotsåjya [bhä.pu. 11.12.14] ity ädinä yad uktaà, tad eva khalu evaà gurüpäsanaya [bhä.pu. 11.12.23] ity ädinä sthäpitaà, tad eva punaù çré-haàsa-väkyena draòhayati—evaà vimåçyeti | evaà vimåçya mananaà kåtvä bhajata dhyäyata yüyam ||33||

viçvanäthaù : tataù kim ? ata äha—evam iti | guëato ya etä manaso buddhes try-avasthäs tä mad-avidyayä mayi kåtä, na tattvataù santéti niçcita ätma-rüpo’rtho yais te yüyam, anumänaiù, sad-uktibhiù satäm upadeçaiù çrutibhiç ca | tékñëena jïäna-khaògena | härdaà håd-bhavam avasthä-trayaà saàchidya mä mäà akhila-saàçayänäm ädhià péòakaà näçakaà bhajata ||33||

--o)0(o--

|| 11.13.34 ||

ékñeta vibhramam idaà manaso viläsaàdåñöaà vinañöam ati-lolam aläta-cakram |

vijïänam ekam urudheva vibhäti mäyäsvapnas tridhä guëa-visarga-kåto vikalpaù ||

madhvaù : jägrad-ädiñu paramätma-bhedaà vibhramaà vékñeta |jägrad-ädi-karo devaù paramätmaika eva tu |iti vékñeta satataà mucyate saàsåter ataù || iti prakäça-saàhitäyäm |

yadä vibhramo’yäm iti dåñöas tadaiva vinañöaù | çruti-yuktibhir vicäriteti lolaù | kñipraà vinaçyatéty arthaù | alätasya cakräkära-bhramavat | parmätma-bheda-bhramaù | tirguëais tat-käryaiù päpädibhiç ca baddhaù san vijïäna-Raà paramÄnaà bhräntyä bahudhä paçyati |

deha-bhedeñv avasthäsu prädurbhäveñu caikalam |jïänätmaika-sad-rüpaà bhräntyä bhinnaà prapaçyati ||sä ca bhräntir vinaçyeta yadä bhräntitva-vedanam |atikñipraà vinaçyec ca na sthiraà dig-bhramädivat ||triguëair bandhitä jéväjïapti-mätraà janärdanam ||paçyanti bahudhä svapne yathaikaà bahudhä kvacit |abhinno’pi vibhinneñu vyavahäro yathä bhavet |tathaiva vyavahäräya çaktatvän naiva düñaëam |éçasya tu tad anyeñäm api yac chakti-däyakaù || iti brahma-tarke |

aläta-bhrämako yadä nivartate tadaiva bhramo nivartate | tadvat yathä bhrama-nivåttim icchati, tadaiva gurüpasadanän nivartayituà çakyaù |

açakyo’py api çakyo’yaà vinvivartayituà bhramaù |éçastho guru-sampattyä yadi çuddha-manaù pumän || iti samyag-jïäne ||34||

çrédharaù : anumänädi darçayati—ékñeteti | idaà jagad-vibhramam ékñeta | tatra hetavaù—mano-vijåmbhitatvät dåñöatväd vinäcitväc ca svapnavat | aticaïcalatväc cäläta-cakravat | nanu bhramo’pi nirviñayaù kathaà syät ? taträha—vijïänam iti nigamanam17 | tasmät tridhä yo’yaà guëa-pariëäma-kåto vikalpo bhedaù sa mäyeti ||34||

krama-sandarbhaù : tataç ca jïänotpatti-prakäram äha—ékñeteti | idaà jagat vibhramaà viñeñeëa bhramo yatra tad-rüpam ékñeta, yato mano-viläsa-mayaà tathä dåñöam | yad yad ghaöädi tat tad vinañöaà naçvaram iti sarvam ékñeta, alätacakravad atilolaà santata-bhramaëänukülaà cekñeta | yasmäd vijïänaà paramätma-caitanyaà sarvatraikam eva | mäyayaiva tu urudheva bhäti | iva-çabdas tasyäù svätantryaà värayati, paramätma-sännidhya-mätra-balatvät | tasmäd guëa-visarga-kåto vikalpaù svapna iva mäyä-mätra-labdha-sphürtir ity arthaù ||34||

viçvanäthaù : evam avasthä-trayän niùsambandhasyätmanaù pärthakyam anubhüya pürvaà yad ahantäspadaà mamatäspadébhütaà vastv äsét tad idaà jagat vibhramaà viçiñöo bhramo yatra tathä-bhütam ékñeta, koöi-koöi-

17 nigamanam iti | parärthänumäne hi païcävayava-väkyaà—tatra jagad-vibhramam ékñeteti pratijïä (1), dåñöatvädi-hetuù (2), yady adåñöatvädy-avacchinne tat-tad-bhrama-mätram, yathä svapnädi ity udäharaëaà (3), yathä bhramatva-vyäpya-dåñöatvädimän svapnädis tathä cedaà jagad ity upanayaù (4), tasmät tridhä yo’yaà guëa-pariëäma-kåto vikalpaù sa mäyä mithyeti sädhyopasaàhära-lakñaëaà nigamanam (5) ||

janmasu tatra bhramäd evähantä-mamatayor äropita-caratvät manaso viläsaà kautukäspadaà, manaso viçiñöo läso nåtyaà yatra tad iti vä | vinañöam anityaà taträpy aläta-cakravad atilolam |

nanu tarhy evambhüta-dvaita-darçanän nirbheda-brahmänubhavo nopapadyeta, taträha—vijïänam ekaà yad brahma, tad eva urudhaiva vibhäti | nanu paramärthata urudhä, yato mäyä mäyayaiva tridhä guëa-visarga-kåto vikalpaù, svapnaù svapnavad acira-sthäyé ||34||

--o)0(o--

|| 11.13.35 ||

dåñöià tataù pratinivartya nivåtta-tåñëastüñëéà bhaven nija-sukhänubhavo niréhaù |sandåçyate kva ca yadédam avastu-buddhyä

tyaktaà bhramäya na bhavet småtir ä-nipätät ||

madhvaù : nipätam andhaà tamaù mokñam ärabhya tävat paryantaà småtir yasmäj jïänino vartate | ato müòheñu avidyä-vyavasthito bhramo yadyapi sandåçyate tena tathäpi bhramayan bhavat | aàaà hi nipätaà smarati ||35||

çrédharaù : tasmät tato dåçyäd dåñöià prati nivartya nija-sukhänubhavo bhavet | tan-naiçcalyärthaà ca nivåtta-tåñëas tüñëéà niréhaç ca bhavet | mano-väk-käya-vyäpära-rahita ity arthaù |

nanu dehavataù sarvathä dvaita-dåñöi-pratinivartanäyogät punaù saàsäraù syäd eva ? taträha—sandåçyata iti | kvacid ävaçyakähärädiñu yadyapédaà sandåçyate, tathäpi pürvam avastu-buddhyä yat tyaktaà tat punar mohäya na bhaved eva, kintu deha-päta-paryantaà småtir iva småtiù saàskära-mätreëävabhäso bhaved ity arthaù ||35||

krama-sandarbhaù : .na vyäkhyätam

viçvanäthaù : yasmäd evaà tasmät tato dåçyäd dåñöià prati nivartya tasmin nivåtta-tåñëas tüñëéà ca bhavet | mano-väg-vyäpära-rahita ity arthaù | tatra sämarthyam äha—nija-sukhänubhava iti | ato niréhaù käyika-vyäpära-rahitaç ca |

nanu dehavataù sarvathädvaita-dåñöi-prativartanäyogät punaù saàsäraù syäd eva ? taträha—sandåçyata iti | kvacid ävaçyakähärädiñu yadyapédaà sandåçyate, tathäpi pürvam avastu-buddhyä, yat tyaktaà tat punar mohäya na bhaved eva, kintu deha-päta-paryantaà småtir iva småtiù saàsära-mätreëävabhäso bhaved ity arthaù ||35||

--o)0(o--

|| 11.13.36 ||

dehaà ca naçvaram avasthitam utthitaà vä siddho na paçyati yato’dhyagamat svarüpam |

daiväd apetam atha daiva-vaçäd upetaàväso yathä parikåtaà madirä-madändhaù ||

madhvaù : triguëa-sarga-kåto vikalpa ity uktaà jïänino’pi dehavattvena triguëitväd vikalpo bhavatéty ata äha—dehaà ca naçvaram iti ||36||

çrédharaù : etad evopapädayati—deham iti | äsanäd utthitam utthäya tatraiva sthitaà, tataù kvacid apetaà nirgataà punas tatraivopetaà vä deham api nänusandhatte, kuto’nyat | yato yena dehena svarüpam adhyagamaï jïätaväàs taà deham | yataù käraëäd iti vä | parikåtaà parihitaà väso gataà sthitaà vä yathä na vetti tadvat ||36||

krama-sandarbhaù : jévan-muktam äha—dehaà ceti dväbhyäm ||36||

viçvanäthaù : jïäna-siddhasya jévanmuktasya daçäm äha—deham iti dväbhyäm | äsanäd utthitaà utthäya punas tatraiva sthitaà na paçyati nänusandhatte, yataù svarüpaà brahmänubhavaà adhyagamat präptaù | atra dåñöäntaù—daiväd apetaà kenacin niñkäsanäd apagataà kenacit paridhäpanäd upetaà vä väsaù parikåtaà parihitaà madirä-madändho nänusandhatte ||36||

--o)0(o--

|| 11.13.37 ||

deho’pi daiva-vaça-gaù khalu karma yävat svärambhakaà pratisamékñata eva säsuù |taà sa-prapaïcam adhirüöha-samädhi-yogaù

sväpnaà punar na bhajate pratibuddha-vastuù ||

madhvaù : ädaro bhajanaà bhaktir bahu-mänaà ca sevanam |paryäya-väcakäù sarve småtis taj-janya-karma ca || iti çabda-nirëaye ||37||

çrédharaù : nanu ca yaù paripälyamäno’pi mumürñati, taà cen na paçyati tarhi pated eva ? na, ity äha—deho’péti | deho daiva-vaçena gacchan svärambhakaà karma yävad asti tävat paryantaà pratisamékñata eva jévaty eva | säsuù präëendriya-sahitaù | nanu tarhi tasmin kadäcid äsaj jetäpi, nety

äha—tam iti | sväpnaà svapna-tulyam | adhirüòhaù präptaù samädhi-paryanto yogo yenäta eva prati-buddhaà jïätaà paramärtha-vastu yena saù | tathä ca çrutiù—tasya tävad eva ciraà yävan na vimokñye atha saàpatsye iti ||37||

krama-sandarbhaù : .na vyäkhyätam

viçvanäthaù : yävat svärambhakaà karma tävat säsuù sa-präëaù san prati samékñate muktasyäpi tasya karma-bhoga-pratékñäà kurvan jéved ity arthaù | nanu tarhi tasmin kadäcid äsajjet ? api tatra nety äha—taà dehaà sa-prapaïcaà indriya-viñaya-bhogädi-hitam api na bhajate | yathä pratibuddhavastuù präpta-jägaro janaù sväpnaà dehaà punar na bhajate ||37||

--o)0(o--

|| 11.13.38 ||

mayaitad uktaà vo viprä guhyaà yat säìkhya-yogayoù |jänéta mägataà yajïaà yuñmad-dharma-vivakñayä ||

çrédharaù : uktärthe teñäà viçväsärthaà sva-svarüpam äha—mayeti | säìkhyam ätmaëätma-viveko yogo’ñöäìgas tayor guhyaà rahasyam | yajïaà viñëum, yajïo vai viñëuù iti çruteù | yuñmad dharma-vivakñayety anena dharmä apy upadiñöä iti jïeyam | ata eva, yat tena haàsa-rüpeëa brahmaëe’bhyättha mädhava [bhä.pu. 11.17.3] ity anuvädo bhaviñyati ||38||

krama-sandarbhaù : tatra nijoktam ädarayati—mayety ardhena | ädare käraëa-viçeñatvena sva-paricaya-viçeñaà karoti—jänéteti | yajïaà viñëuà, na tv éçvaratvena jïäpitam api çivädi-rüpaà yuñmad-dharma-vivakñayety anena dharmä apy upadiñöä iti jïeyam ||38||

viçvanäthaù : ukte’rthe teñäà viçväsärthaà sva-svarüpam äha—mayeti | säìkhyam ätmänätma-vivekaù | yogo’ñöäìgaù | dharmasya vivakñayä anena dharmä apy upadiñöä iti jïeyam | ata eva yat tena haàsa-rüpeëa brahmaëe’bhyättha mädhava [bhä.pu. 11.17.3] ity anuvädo bhaviñyati ||38||

--o)0(o--

|| 11.13.39 ||

ahaà yogasya säìkhyasya satyasyartasya tejasaù |paräyaëaà dvija-çreñöhäù çriyaù kérter damasya ca ||

çrédharaù : åtaà praméyamäno dharmaù, satyam anuñöhéyamäno dharmaù | tejaù prabhävaù | eteñäà param ayanam ||39||

krama-sandarbhaù : sva-jïänasyäntar-bhüta-sarva-jïänatvaà darçayan sarvotkåñöatvaà darçayati—aham iti ||39||

viçvanäthaù : aho adbhutaà jïänam açrauñmety aticamatkäravatas tän älakñyäha—aham iti | åtaà ca sunåtä väëé satyaà ca sama-darçanam ity agre vakñyate | tejaù prabhävaù eteñäà paräyaëaà paramäçrayaù ||39||

--o)0(o--

|| 11.13.40 ||

mäà bhajanti guëäù sarve nirguëaà nirapekñakam |suhådaà priyam ätmänaà sämyäsaìgädayo’guëäù ||18

madhvaù : apürëa-guëa-rüpäs tu sampürëa-guëa-rüpakam |bhajanti paramaà brahma deväs triguëa-varjitam || iti käla-saàhitäyäm ||40||

çrédharaù : kià ca, mäm iti | kathambhütäù ? aguëäù guëa-pariëäma-rüpä na bhavanti—kintu nityä ity arthaù ||40||

krama-sandarbhaù : tathaiva sva-jïänam upadiçati—mäm iti | ye tv aguëä guëa-pariëämä na bhavanti, te asaìgädaya ity atra ädi-grahaëa-kroòékåtän tän bahün eva prathama-skandhe påthivyä—satyaà çaucam [bhä.pu. 1.16.28-31] ity-ädinä bahudhä varëitäù sämyäsaìgädayo ’nanta-guëäù sarva eva mäà bhajanti |

tatra hetuù—ätmänaà sarveñäm äçraya-svarüpam ata eva sarvotkåñöa-svarüpäs te sarvotkåñöa-svarüpaà mäà vinä kathaà cänyaà bhajantv iti bhävaù |

kià ca, tädåçätmatväd eva nirguëaà, na tu jévavad avidyayä guëa-sambandham | nirapekñakaà svecchayäpi tad asambaddham | ataç cäguëa-pariëämäs te mäà vinety ädi pürvavat | tathä ca närada-païcarätre jitaà-te-stotre—namaù sarva-guëätéta-ñaò-guëäyädi-vedhase iti | tad uktaà brahma-tarke—

guëaiù sva-rüpa-bhütais tu guëy asau harir éçvaraù |na viñëor na ca muktänäà kväpi bhinno guëo mataù || iti |

18 mäà bhajanty aguëäù sarve nirguëaà nirviçeñakam |suhådaà sarva-bhütänäà sämyäsaìgädayo guëäù || iti kvacit päöhaù |

kälikä-puräëe devé-kåta-viñëu-stave ca—

yasya brahmädayo devä munayaç ca tapa-dhanäù |na vivåëvanti rüpäëi varëanéyaù kathaà sa me ||striyä mayä te kià jïeyä nirguëasya guëäù prabho |naiva jänanti yad rüpaà sendrä api suräsuräù || [bhagavat-sandarbha 21] iti ||

atra viñëu-puräëe’pi—kalä-muhürtädi-mayaç ca kälo na yad vibhüteù pariëäma-hetuù [vi.pu. 4.1.27] iti |

kià ca, tädåçätmatväd eva suhådaà nirupädhi-sarva-hita-käritvaà yuktam iti bhävaù | ataù sarvotkåñöe mayi prema-bhaktir eva sädhyeti paryavasäna-väkyärthaù ||40||

viçvanäthaù : nanv ahaà paräyaëam iti tad-väkyäd eva stave’smin dehe’bhimäno dåçyate ity ataù kathaà jïänam asmän açikñayad bhavän ? ity äçaìkadhve cet, satyam | nedaà mama çaréraà jévasyeva svasmäd bhinnaà bhautikam | näpy aträhaìkärädikam api prädhänikam, kintu mat-svarüpa-bhütaà sac-cid-änanda-mayam evety äha—mäà nirguëaà mäyika-guëätétaà sarve guëä bhajanti | nirapekñaà mäyika-guëapekñä-çünyaà, kintu suhådaà sva-bhakta-janänäà hita-käriëaà, yataù priyaà teñäà prema-viñayébhütaà, teñu préti-kartäraà ca | i-gu-pa-dha-jïä-pré-kiraù ka iti kartari ka-pratyaya-vidheù |

ke te guëäù ? sämyaà sarvatra präkåta-vastuñv audäsényät samatvaà ca apräkåteñu sva-bhakteñu äsaìga äsaktiç ca tad-ädyä ädi-çabdät prathama-skandhe påöhivy-uktäù satya-çaucädayaç cänantäù | kédåçäh ? aguëäù, guëa-pariëäma-rüpä na bhavanti, kintu nityä ity arthaù iti çré-svämi-caraëaù | ete cänye ca bhagavan nityä yatra mahä-guëäù [bhä.pu.1.16.31] iti prathame ca | ataù svarüpa-bhütä eva guëä ätmänaà svarüpam eva bhajanti | na tasya käryaà karaëaà ca vidyate ity ädau, sväbhäviké jïäna-bala-kriyä ca [çve.u. 6.8] iti çruteù ||40||

--o)0(o--

|| 11.13.41 ||

iti me chinna-sandehä munayaù sanakädayaù |sabhäjayitvä parayä bhaktyägåëata saàstavaiù ||

çrédharaù : me mayä | agåëata mäà tuñöuvuù ||41||

krama-sandarbhaù : tataç ca te sandehaà tyaktavantas täà ca bhaktià mayi präptavanta ity äha—itéti | parayä bhaktyä prema-lakñaëayä ||41||

viçvanäthaù : agåëata agåëanta, mäà tuñöuvuù ||41||

--o)0(o--

|| 11.13.42 ||

tair ahaà püjitaù samyak saàstutaù paramarñibhiù |pratyeyäya svakaà dhäma paçyataù parameñöhinaù ||

çrédharaù : pratyeyäya pratyägato’smi ||42||

krama-sandarbhaù : .na vyäkhyätam

viçvanäthaù : pratyeyäya pratyägato’smi ||42||

iti särärtha-darçinyäà harñiëyäà bhakta-cetasäm |ekädaçe saìgataù satsaìgato’bhüt trayodaçaù ||*||

--o)0(o--

iti çrémad-bhägavate mahä-puräëe brahma-sütra-bhäñye päramahaàsyaà saàhitäyäà vaiyäsikyäà ekädaça-skandhe

haàsopadeço näma trayodaço’dhyäyaù |

|| 11.13 ||

(11.14)

’caturdaço dhyäyaù

|| 11.14.1 ||

- —çré uddhava uväca

- |vadanti kåñëa çreyäàsi bahüni brahma vädinaù - - ||teñäà vikalpa prädhänyam utäho eka mukhyatä

:çrédharaùcaturdaçe paraà çreyo bhaktir eva na cetarat |

ity etad varëyate dhyäna- yogaç ca saha sädhanaiù ||

evaà tävad bhagavato bhaktyä mokña ity uktamanye tv anyäni sädhanäni vadanti, tatra viçeña-nirdhäraëäya påcchati, vadantéti | çreyäàñi çreyaù-sädhanäni | kià vikalpena prädhänyam utäho kià vä ekasyaiva mukhyatä |

- :krama sandarbhaù - - | -atha bhakti yogasya präk siddhatä säkñäc chré- , , , bhagavat pravartitatä svayam eva mukhyatä ca pareñäà tv arväcénatä - - , | yathäruci nänä jana pravartitatä tucchatä ceti vadan pürvaà yat tasmät

tvam uddhavotsåjya [ . . 11.12.14] - bhä pu ity ädibhir bhakti yogasya | - nairapekñyam abhyastam tad eva matäntara niräsena draòhayituà påcchati

— | ||1||vadantéti taiù

:viçvanäthaù - - |bhakteù kåñëa vaçékära sarvotkarñaç caturdaçe

||tadvatäà ca mumukñoù sammataà dhyänaà ca varëitam

- —çatänäà çrotavyänäà ca çreyaù sädhanänäà täratamyädikaà påcchati | - | vadantéti çreyäàsi çreyaù sädhanäni kià vikalpena prädhänyam idaà

| pradhänam idaà vä pradhänam iti utäho ekasyaiva mukhyatä idam eva ||1||pradhänam iti

— )0( —o o

|| 11.14.2 ||

- ’ |bhavatodähåtaù svämin bhakti yogo napekñitaù ||nirasya sarvataù saìgaà yena tvayy äviçen manaù

: çrédharaù eka-mukhyatä-pakñotthäne käraëam—bhavateti | na apekñitam, apekñä yasmin so’haitukaù | ayam arthaù—bhavatä yo bhakti-yoga uktaù, anye ca yäni çreyaù-sädhanäni vadanti, teñäà kià säkñät phala-sädhanatvena prädhänyam eva sarveñäm utäìgäìgitvam | prädhänye’pi kià vikalpena sarveñäà tulya-phalatvam ? yad vä, kaçcid asti viçeña ? iti ||2||

- : krama sandarbhaù nirasyeti phaläntara-säpekñatvam api nirastam ||2||

:viçvanäthaù bhavan-mate tu bhakti-yoga eva mukhya ity äha—bhavateti | anapekñitaà niñkämo bhakti-yoga eva bhavatä udähåtaù utkarñeëa ähåtaù änétaù, yena manas tvad-äviñöaà syät | sa kià sarveñäà api çraiñöhye sammataù, uta tavaiveti nirdhäryocyatäm iti bhävaù ||2||

— )0( —o o

|| 11.14.3 ||

- —çré bhagavän uväca

- |kälena nañöä pralaye väëéyaà veda saàjïitä - ||mayädau brahmaëe proktä dharmo yasyäà mad ätmakaù

madhvaù : rudram induà kumäraà ca vinaivänyägrajo manuù |brahma-putreñv ädi såñöäv anyathätvaà punar janeù || iti skände |

pürva-såñöau pürva-jäyetedhikäù sarvato guëaiù anädy-ananta-käleñu muktäv api yathä kramam iti nibandhe ||3||

: çrédharaù - , - -tatra bhaktir eva mahä phalatvena mukhyä anyäni tu sva sva- - - - - prakåty anusäreëa puñpa sthänéya svargädi phala buddhibhiù praëibhiù

- - prädhänyena parikalpitäni kñullaka phalänéti vivektuà prakåty anusäreëa - — bahudhä vedärtha pratipattim äha käleneti saptabhiù | - mad ätmakaù mayy

||3||evätmä cittaà yena saù

-krama sandarbhaù : | | | käleneti särdhakam taiù kälena nañöä taträpi , | pralaye kalpänte bahudhä nañöety arthaù iyam iti bhavatety ädinä yathä

, | - bhavatänüdyate tathä nirüpikety arthaù etena jïänädikaà jïänädi miçratvaà- - - | -mad äveçänya phalatvaà ca na man matam iti bodhitam ädau brähma

, - - - — - -kalpädau mad ätmako mat svarüpa bhütaù hlädiné sära rüpatvät ||3||

viçvanäthaù : ! - | bho uddhava sarva matäni vedäd evotthitäni tasya tasya - - — | - vedasya tu mad bhakti yoga eva tätparyam ity äha käleneti mad ätmakaù

- - , - - - | , mat svarüpa bhütaù bhakti yogasya hlädiné sära bhütatvät yad vä mayy - - | eva ätmä cittaà yataç cittasya mad äviñöatä mad bhaktyaiva bhavet

bhaktyäham ekayä grähyaù [ . . 11.14.21] - bhä pu iti mad vacanäd bhaktyaiväham | - indriyair grahétuà çakyo nänyatheti taträrtho drañöavyaù brahma vädibhir - - - uktänäà mad bhakti yogäd anyeñäà çreyasäà mat präpakatväbhävät

çreyastvam evaà vastuto nästéty atas teñäà vikalpataù prädhänyena ekasya mukhyatvena vä jijïäsyena tava kià prayojanam iti bhävaù ||3||

— )0( —o o

|| 11.14.4 ||

- - |tena proktä sva puträya manave pürva jäya sä - ’ - ||tato bhågv ädayo gåhëan sapta brahma maharñayaù

: çrédharaù bhågv-ädayaù bhåguç ca, marécir atry-aìgirasau pulastyaù pulahaù kratuù ity ete ca sapta brahmäëaù prajäpatayas te ca te brahmarñayaç ca ||4||

- : krama sandarbhaù tata iti yugmakaà tebhyas tat-puträs tat-paramparäyäm evänyebhyaç ca pitåbhyo’nya ity arthaù ||4||

:viçvanäthaù na vyäkhätam |

— )0( —o o

|| 11.14.5-7 ||

- - - |tebhyaù pitåbhyas tat puträ deva dänava guhyakäù - - - ||manuñyäù siddha gandharväù sa vidyädhara cäraëäù

- |kindeväù kinnarä nägä rakñaù kimpuruñädayaù - - - ||bahvyas teñäà prakåtayo rajaù sattva tamo bhuvaù |yäbhir bhütäni bhidyante bhütänäà patayas tathä- ||yathä prakåti sarveñäà citrä väcaù sravanti hi

: çrédharaù kindeväù klama-sveda-daurgandhyädi-rähityena kià devä manuñyä veti sandehäspada-bhütä dvépäntara-manuñyäù | evaà kinnaräù kiïcin narä iva mukhataù çarérato vä | kiàpuruñäù kiïcit puruñä iva vänarädayaù | prakåtayo väsanä bahvyaù | kutaù ? rajaù-sattva-tamäàsi

bhuvaù janma-sthänäni yäsäà täù | bhütäni deväsura-manuñyädéni | citrä väco vedärtha-vyäkhyäna-viñayäù ||5-7||

- : krama sandarbhaù yathety ardhakam ||7||

:viçvanäthaù kathaà tato nänä-matäny udbhütäni ? taträha—teneti särdhair añöäbhiù | bhågv-ädayaù bhåguç ca marécir atry-aìgirasau pulastyaù pulahaù kratur ity ete ca sapta brahmäëaù prajäpatayaù, te ca maharñayaç ca | kindeväù klama-kheda-daurgandhyädi-rähityena kià devä manuñyä veti sandehäspadé-bhütä dvépäntara-manuñyä eva | kinnaräù kiïcin narä iva mukhataù çarérato vä | kiàpuruñäù kiïcit puruñä iva vänarädayaù | prakåtayo väsanä bahvyaù | kutaù ? rajaù-sattva-tamäàsi bhuvo janma-sthänäni yäsäà täù | bhütäni deväsura-manuñyädéni | citrä väco vedärtha-vyäkhyäna-rüpäù ||5-7||

— )0( —o o

|| 11.14.8 ||

- |evaà prakåti vaicitryäd bhidyante matayo nåëäm - ’ ||päramparyeëa keñäïcit päñaëòa matayo pare

madhvaù : anena päramparyeëa keñäàcid eva devädénäm |

mad-bhakti-varjito çreyo ye manyante duräçayä |teñäà ante tamo ghoram anantaà präpyate dhruvam || iti mänya-saàhitäyäà ||8||

: çrédharaù evam ity uktopasaàhäraù keñäïcid adhyayanädi-çünyänäm apy upadeça-päramparyeëa | apare päkhaëòa-matayo veda-viruddhärtha-matayaù ||8||

- : krama sandarbhaù .na vyäkhyätam

:viçvanäthaù päramayeëa gurüpadeça-paramparayä päñaëòa-matayaù atitamaù prakåtitvät veda-viruddhärtha-matayaù tena bhägérathyä jalaà çuddhaà madhuram api tat-taöa-varter aëòa-nimba-ciïcä-kapittha-viña-våkñädibhiù sva-sva-müla-dvärä gåhétaà virasaà viruddha-rasaà ca yathä bhavet tathaiva teñäà teñäà vyäkhyätèëäà mukhaà präpya vedärtho viraso viruddha-phala-pradaç ca bhaved iti bhävaù ||8||

— )0( —o o

|| 11.14.9 ||

- - - |man mäyä mohita dhiyaù puruñäù puruñarñabha - - ||çreyo vadanty anekäntaà yathä karma yatha ruci

: çrédharaù tat prakåténäà mäyä-guëa-mülatvän man-mäyä-mohita-dhiyaù | anekäntaà nänä-vidham ||9||

- :krama sandarbhaù .na vyäkhyätam

:viçvanäthaù anekäntaà nänä-vidham ||9||

— )0( —o o

|| 11.14.10 ||

|dharmam eke yaçaç cänye kämaà satyaà damaà çamam - |anye vadanti svärthaà vä aiçvaryaà tyäga bhojanam

|kecid yajïaà tapo dänaà vratäni niyamän yamän |

: çrédharaù tad eväha—dharmam iti särdhena | dharmaà-karma mémäàsakäù | yad uktam,

mokñärthé na pravarteta tatra kämya-niñaddhayoù | nitya-naimittike kuryät pratyaväya-jihäsayä || ity ädi |

yaçaù kävyälaìkära-kåtaù | yathähuù—

yävat kértir manuñyasya puëya-lokeñu géyate | tavad varña-sahasräëi svarga-loke mahéyate || iti |

kämaà vätsyäyanädayaù | satyaà damaà çamaà ca yoga-çästra-kåtaù | anye dåñöärtha-vädino daëòa-néti-kåtaù | vai prasiddhaà | aiçvaryam eva svärthaà puruñärthaà vadanti | ataù sämädy-upäyä eva çreyaù-sädhanam iti teñäà matam | tathaiva tyägaà bhojanaà ca lokäyatikäù | yajïa-tapo-dänaà yajïo devatänäà püjanaà tapaç ca dänaà ca ||10||

- : krama sandarbhaù dharmam iti särdhakam | éçvarämananäj jaiminy-ädénäm api tat-tat-pravartakatvam eveti bhävaù | dharmaà svadharmaà nitya-naimittikam eke nivåtta-karma-niñöhäù satyädi-trayam, advaitä yoginaç ca kecit karma-niñöhäù svärtham iti sthäna-bhedena sädhanaà

sädhyaà vocyate,ubhayor api svenärthyamäëatvät | tatra kämaiçvarya-tyäga-bhojanäni sädhyäni anyäni tu sädhanäni ||10||

:viçvanäthaù tad eväha—dharmam iti särdhena | dharmaà karma-mémäàsakäù | tad uktam,

mokñärthé na pravarteta tatra kämya-niñaddhayoù | nitya-naimittike kuryät pratyaväya-jihäsayä || ity ädi |

yaçaù kävyälaìkära-kåtaù | yathähuù—

yävat kértir manuñyasya puëya-lokeñu géyate | tavad varña-sahasräëi svarga-loke mahéyate || iti |

kämaà vätsyäyanädayaù | satyaà damaà çamam iti çänti-çästra-kåtaù | anye dåñöärtha-vädino daëòa-néti-kåtaù | vai prasiddham | aiçvaryam eva svärthaà vadanti | ataù sämädy-upäyä eva çreyaù-sädhanam iti teñäà matam | tathaiva tyägaà bhojanaà ca lokäyatikäù | yajïädikaà vaidikä niyamän yamän tapo-vratädi-niñöhäù ||10||

— )0( —o o

|| 11.14.11 ||

- - - |ädy anta vanta evaiñäà lokäù karma vinirmitäù - ||duùkhodarkäs tamo niñöhäù kñudrä mandäù çucärpitäù

: çrédharaù teñäà tuccha-phalatvam äha—ädy-antavanta iti | eñäà lokä etaiù sädhyäni phaläni | tamo-niñöhä mohävasänäù | bhoga-käle’py asüyädibhiù çucärpitä vyäptäù ||11||

- : krama sandarbhaù eñäà madhye ye vä karmaëä veda-vidhinä vinirmitä lokäù sukhada-phaläni bhavanti te’py ädy-antavad-ädi-rüpä eva veda-vimukhatve tu narakä eveti bhävaù ||11||

:viçvanäthaù eteñäà lokä etaiù sädhyäni phaläni | tamo-niñöhä mohävasänäù ||11||

— )0( —o o

|| 11.14.12 ||

|mayy arpitätmanaù sabhya nirapekñasya sarvataù ||mayätmanä sukhaà yat tat kutaù syäd viñayätmanäm

: çrédharaù bhakter mukhyatvam äha—mayéti yävat samäpti | he sabhya ! mayä paramänanda-rüpeëätmanä svarüpatvena sphuratä ||12||

- : krama sandarbhaù ätmanä pürva-saccidänanda-lakñaëa-paramätmatayä parama-preñöha-rüpeëa | taträpi mayä sarväçcarya-rüpa-guëädi-viçiñöa-mad-rüpeëa sphuratety arthaù | viñayätmanäm iti mad-atirikta-puruñärthinaù sarva eva viñayätmäna iti bhävaù ||12||

:viçvanäthaù tasmäd bhaktäv eva vedasya tätparyaà saiva sarva-çreñöheti nirdhärya tayaiva mäà präpnotéty äha—mayéty ädinä uddhava-praçna-paryantena granthena | mayä rüpa-guëa-samudreëa ätmanä premäspadena hetunä viñayeñu mäyika-vastuñu çama-dama-jïänädiñv api mano yeñäà teñäà jïänädénäm api sättvikatvena mäyikatvät, na ca tat präpyaà brahmaivety api väcyam |

kià vä yogena säìkhyena nyäsa-svädhyäyaor api |kià vä çreyobhir anyaiç ca na yaträtma-prado hariù || iti näradokteù ||12||

— )0( —o o

|| 11.14.13 ||

- |akiïcanasya däntasya çäntasya sama cetasaù - - ||mayä santuñöa manasaù sarväù sukha mayä diçaù

: çrédharaù kià ca, anyeñäà tat-tal-lokädi-paricchinnaà sukhaà bhaktasya tu paripürëam ity äha—akiïcanasyeti ||13||

caitanya-mata-maïjuñä : tasya sukhaà prapaïcayati—akiïcanasyety-ädi sva-matam eva ||13||

- : krama sandarbhaù svänubhava-sukha-mähätmyam eva darçayati—akiïcanasyeti dväbhyäm ||13||

préti-sandarbhaù (9) : athaitasyäà bhagavat-säkñätkära-lakñaëäyäà muktau jévad-avasthäyäm äha—akiïcanasyeti | bhagavantaà vinä kiïcanänyad upädeyatvena nästéty akiïcanasya | tatra hetuù—mayeti | akiïcanatvenaiva hetunä viçeñaëa-trayaà däntasyeti | anyatra

heyopädeyatärohityät sama-cetasaù | sarvatra tasyaiva säksätkärät sarvä ity uktam ||13||

:viçvanäthaù bhaktasya sukham, sukhasyänubhävaà ca vivåëoti—akiïcanasyeti dväbhyäm | mayä dhyäna-präptenaivälaukika-çabda-sparça-rüpa-rasa-gandha-lélä-kåpädi-mahä-mädhuryavatä santuñöäëi manaù-prabhåti-sarvendriyäëi yasya tasya | sarvä iti sa ca sä diço yäti tä eva sukhamayyaù | yathä granthi-nibaddhänaçvara-mahädhano mänuño’yaà deçaà yäti, tatraiva tasya bhogaiçvarya-sukhänéty arthaù | ata eväkiïcanasya mal-lakñaëa-sampürëänaçvara-mahä-dhana-präptyaiva | kiïcana-çabda-väcya-parimita-naçvara-präkåta-dhana-janädi-grahaëa-vimukhasya bähyäbhyantara-viñayeñv indriyäëäà svayam arocakatvenaiva nivåtteù dänasya çäntasya çamo man-niñöhatä buddher [bhä.pu. 11.19.36] ity agrimokter mad-eka-niñöha-buddheù | ata eva sama-cetasaù sargäpavarga-narakeñv api tulyärtha-darçinaù||13||

— )0( —o o

|| 11.14.14 ||

-na pärameñöhyaà na mahendra dhiñëyaà |na särvabhaumaà na rasädhipatyam

- - na yoga siddhér apunar bhavaà vä mayy arpitätmecchati mad- ||vinänyat

: çrédharaù paripürëatäm eväha—na pärameñöhyam iti | rasädhipatyaà pätälädi-svämyam | apunar-bhavaà mokñam api | mad-vinä mäà hitvänyan necchati | aham eva tasya preñöha ity arthaù ||14||

caitanya-mata-maïjuñä : akiïcanatvam eväha—na pärameñöhyam ity-ädi ||14||

sanätanaù (hari-bhakti-viläsaù 11.580) : rasädhipatyaà pätälädi-svämyam | apunar-bhavaà mokñam api | pärameñöhyädy-apunar-bhavänteñv eñu krameëa çré-bhagavad-bhakter nyünatayä teñäà nyünatäbhipräyeëaivaà vyäkhyeyam | pärameñöhyam api necchati | kià punar mahendra-dhiñëyam ity-ädi | mad-vinä mäà hitvänyan necchati | aham eva tasya çreñöha ity arthaù | yad vä, mad-vinä mad-bhaktià vinä anyat çré-vaikuëöha-väsädikam api necchatéty arthaù ||14||

- : krama sandarbhaù särvabhaumaà çré-priyavratädénäm iva mahäräjyam | apy-arthe vä-çabda iti mokña-sukhasyäpy aparipürëatvaà darçitaà pärameñöhyädi-catuñöayasyänukramaç cädho’dho-vivakñayä nyünatva-

vivakñayä ca tataç cottarottaraà kaimutyam api yoga-siddhy-ädi-dvayaà tu särvatrikam iti paçcäd vinyastaà apunar-bhavas tüttara-çraiñöhyam ||14||

bhakti-sandarbhaù (132) : jïäna-vairägyädi-sad-guëa-hetutvam uktaà yasyästi bhaktir bhagavaty akiïcanä [bhä.pu. 5.18.12] ity ädinä | svargäpavarga-bhagavad-dhämädi-sarvänanda-hetutvam apy uktaà yat karmabhir yat tapasä [bhä.pu. 11.20.32] ity ädinä | svataù parama-sukha-dänena karmädi-jïänänanta-sädhana-sädhya-vastünäà heyatva-käritäm äha—na pärameñöhyam iti |

rasädhipatyaà pätälädi-svämyam | apunarbhavaà brahma-kaivalya-rüpaà mokñam | kià bahunä yat kiïcid api sädhya-jätaà tat sarvaà necchaty eva, kintu mad mäà vinä tädåça-bhakti-sädhyaà mäm eva sarva-puruñärthädhikam icchatéty arthaù | mayy arpitätmä kåtätma-nivedanaù ||14||

:viçvanäthaù tasya kiïcana-çabda-väcya-padärtheñu spåhä-rähityam äha—neti | pärameñöyaà brahma-padaà, apunarbhavaà säyujya-sukhaà ca | mayy arpitätmeti, ye yathä mäà prapadyante täàs tathaiva bhajämy aham [gétä 4.11] iti mat-kåta-niyamäd aham api tasminn arpitätmä bhaväméti | ata eva mad-vineti aham eva tasya sarvendriya-grähyatayä sadaiva varta eva | nahi nirantara-divyämåta-rasäsvädine janäya måttikä rocata iti bhävaù ||14||

— )0( —o o

|| 11.14.15 ||

- |na tathä me priyatama ätma yonir na çaìkaraù ||na ca saìkarñaëo na çrér naivätmä ca yathä bhavän

madhvaù : kåpä-nimittä yä prétir néca-bhakteñu sädhikä |ätareva tu yä prétiù sä tücceñu yathä-kramam ||yathä kaçcit svam ätmänaà priyäà putram athäpi vä |atihäya kåpä-yukto bhikñave’nnaà dadäty api ||kadäcid eva na punaù svätmädeù särvakälikam |yoga-kñema-vahatvaà ca nityaà svätmädiñu sphuöam |evam eva pareçasya bhakteñu çriyajädiñu || iti priya-viveke |

yädavebhyaç ca sarvebhya uddhavo bhagavat-priyaù |uddhaväc ca priyatamaù pradyumnas tu mahärathaù ||tasmäd api priyatamo rämaù kåñëasya sarvadä |naiva tasmät priyatamo vinaikaà tu caturmukham ||sarvebhyo’pi priyatamo hareù çrér eva vallabhä |

naiva tasyäù priyatamo vinä svätmänam eva tu || iti yädavädhyätme ||15||

: çrédharaù mamäpi sa eva preñöha ity äha—na tatheti dväbhyäm | ätma-yonir brahmä putro’pi, çaìkaro mat-svarüpa-bhüto’pi, saìkarñaëo bhrätäpi, çrér bhäryäpi, ätmä mürtir api, yathä bhakta iti vaktavye, atiharñeëäha—bhavän iti ||15||

- : krama sandarbhaù bhakta-çreñöhatvena çrémad-uddhavaà lakñyékåtyäha—na tatheti | aträtmayonitvena putratvam | çaìkaratvena sukhakaratva-sücanayä sähacaryam | saìkarñaëatvena garbha-saìkarñaëa-sücanayä bhrätåtvam | çrétvenäçraya-viçeña-sücanayä bhäryätvaà vyajyate | ätmä çré-mürtir api | tataç ca putratvädinä na te priyatamäë, kintu bhaktyaiväto bhakty-ädhikyät yathä bhavän priyatamas tathä na te ity artha iti bhaktänäà priyatamatve nidarçanam ||15|| [préti-sandarbha 64]

:viçvanäthaù sa ca bhaktas tava kédåk priyaù ? ity äha—na tatheti | ätma-yonir brahmä putro’pi, çaìkaro mat-svarüpa-bhüto’pi, saìkarñaëo bhrätäpi, çrér bhäryäpi, ätmä mürtir api, yathä bhakta iti vaktavye, atiharñeëäha—bhavän iti, iti çré-svämi-caraëaiù |

atra brahmädénäà bhaktatve’pi teñu bhaktatväàçäd api putratväd aàçä adhikä vartante, ataù prädhänyena vyapadeçä bhavantéti nyäyena te puträditvenaiva vyapadiçyante, na tu bhaktatvena | nanda-yaçodädiñu tu mahä-premavattvät pitåtvädy-aàçebhyo’pi bhaktatva-lakñaëo’àço’dhikatara iti teñu bhaktatvam eveti te kåñëasyätipriyatamä | yad uktaà—darçayaàs tad-vidäà loke ätmano bhakta-vaçyatäm [bhä.pu. 10.11.9] iti teñäà bhakta-çabda-väcyatvaà svätivaçékärakatvaà ca |

nemaà viriïco na bhavo na çrér apy aìga-saàçrayä |prasädaà lebhire gopé [bhä.pu. 10.9.20] iti sarvotkarñaç ca |

yad vä, tädåça-bhakteñv api madhye bhavän yathä me priyatamaù, tathä man-mukhäd eva çåëv ity äha—na tatheti | tena sarva-bhakteñu madhye uddhavaù çreñöhas tasmäd api gopyaù çreñöhäs tenäpi täsäà caraëa-dhüli-prärthanäd iti vaiñëava-siddhäntaù ||15||

— )0( —o o

|| 11.14.16 ||

- |nirapekñaà munià çäntaà nirvairaà sama darçanam - ||anuvrajämy ahaà nityaà püyeyety aìghri reëubhiù

madhvaù : sväìghri-reëubhis taà çodhayäméty anuvrajämi |

anugacchati viñëus taà sva-bhaktaà tasya çuddhaye |tasyäìghri-reëubhir väta-nétair agresaraiù çubhaiù ||agrato gamane viñëoù padäspåñöaà rajo bhavet |ataù sva-bhaktaà püyeyety anuvrajati keçavaù || iti saìkhyäne ||16||

: çrédharaù püyeya mad-antar-varti-brahmäëòäni pavitré-kuryäm iti bhävenety arthaù ||16||

- : krama sandarbhaù tad evaà prema-viçeña-pätratvena tädåçaà bhaktaà stutvä gaurava-viçeña-pätratvena bhakta-viçeñaà stauti | nirapekñaà niñkäma-bhaktam, ataù kñobha-rahitaà, mätsaryädi-rahitam, anyatra heyopädeya-bhävanä-rahitaà ca | munià çré-näradädim anuvrajämi, yatas tädåça-niñkapaöa-bhakti-maya-sädhutva-darçanena mamäpi bhakti-viçeño jäyate | kathaà gopanéyaù ? ity äha—püyeyeti | tad-bhakty-aniñkåti-doñät pavitritaù syäm iti bhävenety arthaù ||16|| [préti-sandarbha 38]

:viçvanäthaù kià bahunä, bhakto yathä sadä mäm anucarati, tathäham api bhaktaù parokñaù san bhaktam anucarämi | bhagavän bhakta-bhaktimän iti madéya-çukokter ity äha—nirapekñam iti | munià mad-rüpa-guëa-lélä-parikarädi-manana-param | püyeya mad-antarvarti-brahmäëòäni pavitrékuryäm iti bhävanayety arthaù iti çré-svämi-caraëäù | tad-bhakty-aniñkåti-doñät pavitritaù syäm iti bhävenety arthaù iti sandarbhaù | vastutas tu bhakta-caraëa-dhüli-grahaëaà vinä bhaktir na syät | bhaktyä vinä man-mädhurya-rasänubhavo na syäd iti mayaiva maryädä sthäpitä | ato’ham api bhakta iva bhaktyä pürëa-man-mädhurya-raso nimagno bhaveyam iti bhävaù ||16||

— )0( —o o

|| 11.14.17 ||

-niñkiïcanä mayy anurakta cetasaù ’ - - |çäntä mahänto khila jéva vatsaläù

- kämair anälabdha dhiyo juñanti te ||yan nairapekñyaà na viduù sukhaà mama

: çrédharaù kià ca, mad-bhaktänäà sukham etävad evaà-bhütam iti vä ko vaktuà samarthaù ? yatas tat sva-saàvedyaà nirupamam, ity äha—niñkiïcanä iti | mahänto nirabhimänäù | anälabdha-dhiyo’spåñöa-cittäù | niñkiïcanatvädénäà yatheñöaà hetu-hetumad-bhävaù | evaà-bhütä mama

madéyä yat sukhaà juñanti sevante, tat sukhaà ta eva vidur labhante, nänye | kutaù ? nairapekñyaà nästy apekñaëéyaà yeñäà te nirapekñäù, tair eva labhyaà, na tu mokñäpekñair apéty arthaù | yad vä, evaà-bhütäù santo ye mama, mäm ity arthaù, juñanti préëanti, ta eva yan nairapekñyaà sukhaà tad viduù, nänya ity anvayaù ||17||

- :krama sandarbhaù .na vyäkhyätam

:viçvanäthaù yato mad-rüpa-guëädi-mädhuryänubhava-sukhaà mad-bhaktyaiva labhyaà, mänyathety äha—niñkiïcanä iti | niñkiïcanä jïänino’pi bhavantéti kecid ähuù, tad-vyävåtty-artham äha—mayy anurakta-cetasa iti | akhila-jéva-vatsalä akhilebhyo’pi jévebhyo bhakti-rasa-ditsävantaù | ata eva mahäntas tat-saàjïayaiva lokair ucyamänäù kämair daiväd äpatitair api bhogair na alabdhä chinnä dhér yeñäà te | yan mama sukhaà juñanti äsvädayanti, tat sukhaà te eva viduù, nänye | kutaù ? nairapekñyaà nästy apekñäà mokñädikam api yeñäà te nairapekñäù, teñv eva jätam ||17||

— )0( —o o

|| 11.14.18 ||

’ - |bädhyamäno pi mad bhakto viñayair ajitendriyaù ||präyaù pragalbhayä bhaktyä viñayair näbhibhüyate

:çrédharaù - - , ’ api cästäà tävad uttama bhakta kathä yataù präkåto pi bhaktaù — | ’ | kåtärtha evety äha bädhyamäna iti dväbhyäm viñayair äkåñyamäëo pi

||18||pragalbhayä samarthayä

sanätanaù (hari-bhakti-viläsaù 11.552) : viñayair bädhyamäna’ | äkåñyamäëo pi ataù präyo’jitendriyaù | pragalbhayä samarthayä | parama-

pada-pradäna-çaktäyä api bhakter viñayäbhibhavato rakñaëaà katarat prayojanam iti bhäväh ||18||

- :krama sandarbhaù | - -präyo näbhibhüyate tad bädhäyäà çré bhagavati sva- - | - dainya nivedana sparçät yataù pragalbhayä samartha prabhävayä bhaktyä

- ||18||çaraëägati mäträtmikayä

:viçvanäthaù , - - - , api ca ästäà tävad utpanna bhäva bhakta kathä yato bhaktau - ’ — -prathama vartamäno pi bhaktaù kåtärtha evety äha vädhyamäna iti präyaù

- , | , pragalbhayä präyeëaiva prabalé bhavantyä kià punaù pragalbhayä yad vä- , , jïäni prakaraëe yathä duräcäro jïäné nindiñyate jïänitvaà ca tasya niñidhyate

yas tv asaàyata-ñaò-vargaù [bhä.pu. 11.18.40] ity ädinä tathätra bhakta-

prakaraëe duräcäro bhakto na nindyo bhaktatvaà ca tasya na niñiddham ity äha—bädhyamäna iti | yad uktaà—

api cet suduräcäro bhajate mäm ananya-bhäk |sädhur eva sa mantavyaù samyag-vyavasito hi saù || [gétä 9.30] iti |

kià cätra viñayair bädhyamäno’pi viñayair näbhibhüyata ity ubhayaträpi vartamäna-nirdeçät viñaya-bädhyatva-daçäyäm api viñayäbädhyatvaà bhakti-sad-bhävät, yathä vairi-kåta-kiïcic-chasträghätaà präptasyäpi na paräbhaviñëutä çaurya-sad-bhäväd iti | yathä vä, péta-jvaraghna-mahauñadhasya tad-divase äyäto’pi jvaro bädhako’py abädhaka eva tasya vinaçyad-avasthatvät dinäntare ca samyaì nañöébhävitväc ca ||18||

— )0( —o o

|| 11.14.19 ||

|yathägniù susamåddhärciù karoty edhäàsi bhasmasät - ||tathä mad viñayä bhaktir uddhavainäàsi kåtsnaçaù

: çrédharaù - ’ päkädy arthaà prajvälito gnir yathä käñöhäni bhasmékaroti - - tathä rägädinäpi kathaïcin mad viñayä saté bhaktiù samasta päpänéti

- - — bhagavän api sva bhakti mahimäçcaryeëa sambodhayati aho uddhava ||19||vismayaà çåëv iti

sanätanaù (hari-bhakti-viläsaù 11.549) : ästäà tävad uttama-bhakteù kathä | yathä kathaïcit bhaktyäpi svata eva samüläçeña-päpa-kñayaù syäd ity äha—yatheti | päkädy-artham api prajjvälito’gnir yathä käñöhäni bhasmékaroti, tathä rägädinäpi kathaïcin - - mad viñayä saté bhaktiù samasta päpänéti |

-bhagavän api sva bhaktam — äçcaryeëa sambodhayati aho uddhava vistareëa ||19||çåëv iti

- :krama sandarbhaù - — ataù sarvän eva bhakti bhedän praçaàsati yathety | - —añöabhiù atha päpaghnatve tävad aprärabdha päpaghnatvam äha | yathägnir iti atra dåñöänte susamiddhärcir itivad därñöäntike sudåòhä ity

, | asya çabdasyänukteù adåòhäpi ity unnéyate athaivoktaà - -pädma pätäla-khaëòa - - —stha vaiçäkhya mähätmye ca

|yathägniù susamåddhärciù karoty edhäàsi bhasmasät - - || päpäni bhagavad bhaktis tathä dahati tat kñaëät [ . . 5.85.31] |pa pu iti

yadyapi harir ity avaçenäpi pumän närhati yätanärtham [ . . 6.2.15] bhä pu ity - - - ’ ädau liì ädi pratyaya virahe pi - - püñäpraviñöa bhägo yad ägneyäñöäka pälo

bhavati [ - ] | yajur veda ity ädivad vidhitvam asti tasmäd bhärata sarvätmä[ . . 2.10.5] - | “ ” -bhä pu ity ädau ca säkñäd vidhi çravaëam apy asti tasmäd iti hetu

| - nirdeçaç cäkaraëe doñaà kroòékaroti tathäpi vidhi säpekñeyaà na bhavatéti- - - - | tathäbhüta svabhävägni lakñaëa vastu dåñöäntena sücitam ata eva yän

ästhäya [ . . 11.2.33] | bhä pu ity ädikam api dåçyate susamiddhärcir ity anena- - | sädhanäntara säpekñatvam açakya sädhyatvaà vilambitatvaà ca niräkåtam

tad eva vyaktaà pädme “ - ” |tat kñaëäd iti

, - - [ -yad vä yathä mad viñayä bhaktir yathä kathaïcic chravaëädi lakñaëä bhakty- ] ||19||äbhäsa rüpä samastäni päpänéti [bhakti-sandarbha 125]

: viçvanäthaù - - tasyäjitendriyatä janya päpasya bhaktir eva vinäçikästéty atra | | dåñöänto yathägnir iti he uddhaveti tvam atroddhavam eva labhasveti

||19||bhävaù

— )0( —o o

|| 11.14.20 ||

|na sädhayati mäà yogo na säìkhyaà dharma uddhava ||na svädhyäyas tapas tyägo yathä bhaktir mamorjitä

:çrédharaù — ata evaàbhütaà çreyo nänyad astéty äha na sädhayatéti ||20||dväbhyäm

sanätanaù (hari-bhakti-viläsaù 11.601) : na sädhayati na vaçékaroti | ürjitä parama-samarthä ||20||

- :krama sandarbhaù | na sädhayati na vaçékaroti | tapo jïänam tyägaù | - ’ | sannyäsaù mat sädhanärthaà prayukto pi yogädis tathä mäà na sädhayati

| [ - - vaçayan nonmukhaà karoti yathorjitä jïäna karmädy anävåtä tévrä ] ||20||prabalottameti yävat bhaktiù sädhanätmikä

: viçvanäthaù - - -nanu bhaktir yathä tvat präpti sädhanaà tathä jïäna — | yogädikam apéti kenäàçena bhakter utkarña ity ata äha neti dväbhyäm na

- - - - sädhayati na mat präpti sädhanaà bhavati ürjitä jïäna karmädy anävåtatvena ||20||prabalä tévrety arthaù

— )0( —o o

|| 11.14.21 ||

|bhaktyäham ekayä grähyaù çraddhayätmä priyaù satäm - ||bhaktiù punäti man niñöhä çvapäkän api sambhavät

: çrédharaù | - çraddhayä yä bhaktis tayä sambhaväj jäti doñäd apéty arthaù||21||

sanätanaù (hari-bhakti-viläsaù 11.602) : çraddhayä yä bhaktis tayä, satäà bhaktänäà priya ätmä ätmano’pi sakäçät priya ity arthaù | yad vä, ätmäpi apriyo yasmät sa parama-priyatama ity arthaù ||21||

- :krama sandarbhaù — - çraddhayä bhaktyä çraddhä pürvikayä kevalayä , | - bhaktyä tv aham eva grähyaù kramäd vaçékäryaù saiva man niñöhä mayi

|däròhyaà gatä saté

| - -atraiva vivecanéyam yadyapy asya väkyasyaikädaça caturdaçädhyäya - - - prakaraëe sädhya sädhana bhaktyor aviviktatayaiva mahima nirüpaëam iti

- , - - - sädhana paratvaà durnirëeyaà tathäpi phala bhakti mahima dväräpi- - | sädhana mahima paratvam eva yatredåçam api phalaà bhavatéti vadanti

kåñëa çreyäàsi [ . . 11.14.1]bhä pu - ity ädi praçnam ärabhya | sädhanasyopakräntatvät ’ - -yathä yathätmä parimåjyate sau mat puëya

- | gäthä çravaëäbhidhänaiù [ . . 11.14.26] bhä pu ity ädinä tasyaivopasaàhåtatväc | ca viçeñas tu tatra ’ - bädhyamäno pi mad bhakto [ . . 11.14.18] bhä pu ity ädikaà

- dharmaù satya dayopetaù [ . . 11.14.22] - - - -bhä pu ity ädy anta tadéyam ukta - - - | prakaraëaà präya sädhana mahima param eva tatra ’bädhyamäno pi iti

- —padyaà sädhya bhaktau jätäyäà bädhyamänatväyogät

-dadhati sakån manas tvayi ya ätmani nitya sukhe - - || na punar upäsate puruña sära harävasathän [ . . 10.87.35] bhä pu ity

|ukteù

- - |viñayäviñöa cittänäà viñëv äveçaù sudürataù- - ||väruëé dig gataà vastu vrajann aindréà kim äpnuyät

iti - viñëu puräëäc - - | —ca tan mahima paratvena gamyate atraiva tad vakñyate

- |kathaà vinä roma harñaà dravatä cetasä vinä- || vinänandäçru kalayä çudhyed bhaktyä vinäçayaù [ . . 11.14.23] bhä pu

,ity anena

- - mad bhakti yukto bhuvanaà punäti [ . . 11.14.24] - bhä pu iti kaimutya väkyena ca- -sädhya bhakteù saàskära häritvam | tato viñayä eva bädhyamänä bhavantéti

|

atha yathägniù susamåddhärciù [bhä.pu. 11.14.19] iti padyaà nämäbhäsädeù sarva-päpa-kñaya-käritva-prasiddhes tat-param | atha na sädhayati mäà yogaù [bhä.pu. 11.14.20] ity etat särdha-padyaà yogädénäà sädhana-rüpäëäà pratiyogitvena nirdiñöatvät çraddhä-sahäyatvena vidhänäc ca tat-param | sädhyäyäà çraddhollekhaù punar-ukta iti | yadyapi phala-bhakti-dväraiva tad-vaçékäritvaà tasyäs tathäpy atra sädhaka-rüpäyä mukhyatvena prätatvät tatraivodähåtam |

kià vä— astv evam aìga bhagavän bhajatäà mukundo muktià dadäti karhicit sma na bhakti-yogam [bhä.pu. 5.6.18]

iti nyäyena nävaçaù san premäëaà dadätéti tasyä eva säkñät tad-guëakatvaà jïeyam | atha dharmaù satya-dayopetaù [bhä.pu. 11.14.21] iti padyaà ca dharmädi-sädhana-pratiyogitvena nirdeçät | sädhya-bhakter evänyaträpi tat-phalatayodähåtatväc ca tat-param | yat tu kathaà vinä [bhä.pu. 11.14.22] ity ädikaà tac ca sädhana-bhakti-phalasya çodhakatvätiçaya-pratipädanena tat-param iti | tasmät sädhv eva bädhyamäno’pi [bhä.pu. 11.14.17] ity ädi-padyäni tat-prasaìge darçitäni ||21|| [bhakti-sandarbhaù 147]

:viçvanäthaù | - - -yatheti sva väkyena präptaà yogädénäm api sva präpti — | |sädhanatvam äçaìkyäha bhaktyeti ekayä na tv anyena yogädinety arthaù

- - tena yad anyatra jïänädénäm api brahma präpti sädhanatvaà çrüyate - - tatrasthä guëa bhütä bhaktir eva tat präpiketi jïeyam | - -tad evaà jïäna sat

-karmädikaà bhagavantaà sädhayitum asamarthaà kevalaà päpa | -näçakatayaiva särthakam abhüd iti sthitam taträpi bhakter yathä päpa

— | -näçakatä na tathä jïänädénäm ity äha bhaktir iti särdhena sambhavät jäti - - - - doñäd apéti çré svämi caraëäù tena prärabdha päpa näçakatä bhakter

||21||budhyate

— )0( —o o

|| 11.14.22 ||

- |dharmaù satya dayopeto vidyä vä tapasänvitä- ||mad bhaktyäpetam ätmänaà na samyak prapunäti hi

: çrédharaù - ’ —bhakty abhäve nyat sädhanaà vyartham ity äha dväbhyäà ||22||dharma iti

sanätanaù (hari-bhakti-viläsaù 11.557) : apetaà rahitam ||22||

- : krama sandarbhaù | - | dharmo niñkämaù vidyä çästréyaà brahma jïänam - - - | - - - -tapasä tad ékñaëa rüpa cittaikägryeëa mad bhaktyä mat préti kämanä

, | - - -lakñaëayä na samyak prapunäti ukta pärameñöhyädy apunarbhava- - ||22||paryanta sarva väsanäto na çodhayati

:viçvanäthaù , - - -kià ca dharma jïänädénäà päpa näçakatvam api bhakti | - - — | sähityenaiva bhakti rähityena tu kiïcin mätram evety äha dharma iti

||22||vidyä jïänam

— )0( —o o

|| 11.14.23 ||

- |kathaà vinä roma harñaà dravatä cetasä vinä- ||vinänandäçru kalayä çudhyed bhaktyä vinäçayaù

: çrédharaù romaharñädikaà vinä kathaà bhaktir gamyate bhaktyä ca vinä ||23||katham äçayaù çuddhed iti

sanätanaù (hari-bhakti-viläsaù 11.644) : romaharñädikaà vinä kathaàbhaktiù prema-lakñaëä gamyate ? bhaktyä ca vinä katham äçayaù çuddhet ? bhakty-eka-paraù sadä sarvatra säkñäd iva çré-kåñëa-parisphürtimayo vä syäd ity arthaù ||23||

- :krama sandarbhaù — | tad eva vyatirekeëäha katham iti romaharñas tävad - | - [ -yat kiïcic ceto dravasya cihnam änandäçru kalä tu viçiñöasya tasya citta

] | - - dravasya cihnam ceto dravas tu bhakter antaraìga svabhäva iti tathä | - -tathoktam romaharñeëänandäçru kalayä ca vinä kathaà täratamyeëa ceto

’ ? ? dravo vagamyate dravatä cetasä ca vinä kathaà bhaktir ävirbhavati | -bhaktyä ca vinä katham äçayaù çudhyed iti evaà préter lakñaëaà citta

| ’ - dravas tasya ca romaharñädikam kathaïcij jäte pi citta drave romaharñädike - | vä na ced äçaya çuddhis tadäpi na bhakteù samyag ävirbhäva iti jïäpitam

- - - - —äçaya çuddhir näma cänya tätparya parityägaù préti tätparyaà ca ata eva animittä sväbhävikä [ . . 3.25.32] - ||23||bhä pu iti tad viçeñaëam [préti-

sandarbha 68-69]

: viçvanäthaù antaùkaraëaà tu samyaktayä bhaktir eva çodhayati, nänyat | - - — | sädhanam sä ca bhakté romäïcädy anubhava gamyety äha katham iti

- bhaktyä hetunä yad dravac cetas tena vinä kathaà sädhanäntareëa, - | - romaharñaù kathaà vä änandäçru kalä romaharñaà vinä änandäçru kalayä

| - -ca vinä katham äçayaù çuddhyed ity anvayaù yad uktaà kali yuga - —pävanävatäreëa çré bhagavatä

- |çrutam apy aupaniñadaà düre hari kathämåtät - - - || yan na santi dravac citta kampäçru pulakädayaù [ . 39] padyä iti

|

- - - - - tena niñkäma karma yogädayo bahu pramäëa siddhä antaù karaëasya , -çodhakäs tävad bhavantu kintu tasya yena kañäyeëa bhagavad

- , aparokñänubhavo na bhavati tat kañäyaà tu prema bhaktir eva jvälayati na ||23||tu jïänägnir apéti bhävaù

— )0( —o o

|| 11.14.24 ||

väg gadgadä dravate yasya cittaà |rudaty abhékñëaà hasati kvacic ca

vilajja udgäyati nåtyate ca- - ||mad bhakti yukto bhuvanaà punäti

:madhvaù - - |citta dravas tathä sthairyaà prasädo bhakti lakñaëam ||ädhikye na tu taträpi sthairyam eva viçeñataù

- |dambhasya cala bhakteç ca yanmädaçcädikaà bhavet- - ||dambhädi parihärärthaà nigåhëéyäc ca dhéra dhéù

- |ata ädhyätmika kleçair ädhibhütädhidaivikaiù - ||väkyaiç ca veda tanträdyair upadeçaiç ca tädåçaiù- |balavac chäsanair väpi yasya bhaktir na cälyate

- ||sa eva paramo bhakto viñëor hådaya vallabhaù iti -bhakti viveke ||24||

:çrédharaù , , kià ca bhaktiù sväçrayaà çodhayatéti kià vaktavyaà yato- - - - - — gadgada väg ädi lakñaëo mad bhakti yukto lokaà sarvaà punätéty äha väg

||24||iti

sanätanaù (hari-bhakti-viläsaù 11.645) : , kià ca bhaktiù sväçrayaà çodhayatéti kià vaktavyaà ? - - -yato gadgada väg ädi lakñaëa-mat-prema-

- — bhakti yukto lokaà sarvaà punätéty äha väg iti | gadgadä gadgada-svara-yuktä, abhékñëaà rudatéti prema-paripäka-svabhävena nirantara-virahädy-utpatteù | kvacit kadäcit | asya pareëety anvayaù | punäti saàsära-malät advaita-durväsana-maläd vä çodhayati, bhagavad-bhakti-pravartanät, bhagavan-mayatä sampädanäd vä, iti lakñaëaà mähätmyaà coktam ||24||

- :krama sandarbhaù - - - - mad bhakti yukto mat premätiçaya pätraç ced , , , , , , bhuvanam api punäti kim utäçayaà saìginaù grämaà deçaà maëòalaà

, ||24||varñaà dvépädikaà cety arthaù [préti-sandarbha 37]

:viçvanäthaù - - , prema bhakti yukto janas tu svam uddharatéti kià citraà yato- — | bhür lokam apy uddharatéty äha väg iti yasya väg gadgadä gadgadäkärä

| , - aspañöäkñarety arthaù dravate dravati yataç citta draväc cittam | abhékñëaà rudati roditi abhékñëam autkaëöhyena jäjvalyamänatväd iti

| | - ||24||bhävaù kvacic ceti sarvatränveti dravac cittas tu särvadika eva

— )0( —o o

|| 11.14.25 ||

yathägninä hema malaà jahäti |dhmätaà punaù svaà bhajate ca rüpam ätmä ca karmänuçayaà vidhüya

- - ||mad bhakti yogena bhajaty atho mäm

:çrédharaù - - —api ca bhaktyaivätma çuddhir nänyata iti sa dåñöäntam äha | yatheti yathägninä dhmätaà täpitam eva hema suvarëam antarmalaà jahäti

| | -na kñälanädibhiù svaà nijaà rüpaà ca bhajate karmänuçayaà karma | - ||25||väsanäm mäà bhajate mad rüpatäm äpadyate

sanätanaù (hari-bhakti-viläsaù 11.597) : bhaktyaiva sakala-maläpagamato bhagavat-saìgamo nänyatheti sadåñöäntam äha—yatheti | yathägninä dhmätaà täpitam eva hema suvarëam antar-malaà jahäti, na kñälanädibhiù | svaà nijaà rüpaà ca bhajate | karmänuçayaà karma-väsanäm | mäà bhajate | mayä saìgamam äpadyate ||25||

- : krama sandarbhaù - - -tayä prétyä tasya mahä premëaù präpti kramaà sa — | - - - dåñöäntam äha yatheti tathä mad bhakti yogena mat prétyä

— -karmänuçayaà vidhüya tataù çodhayitvätho kärtsnyena bhajati mahä - ||25||premävirbhävät pürëäà sevä paddhatià präpnotéty arthaù

: viçvanäthaù , - - kià ca bhaktyaivätma çuddhir nänyata eveti sa dåñöäntam— | - äha yatheti yathägninä dhmätaà täpitam eva hema suvarëam antar malaà

, | | jahäti na kñälanädibhiù svaà nijaà rüpaà ca bhajate tathaivätmä jévaù - - karmänuçayaà karma väsanätmakaà malaà vidhüyätho madéya loke mäà

||25||bhajati säkñad eva sevate

— )0( —o o

|| 11.14.26 ||

’yathä yathätmä parimåjyate sau- - - |mat puëya gäthä çravaëäbhidhänaiù

tathä tathä paçyati vastu sükñmaà - ||cakñur yathaiväïjana samprayuktam

: çrédharaù nanu - brahma vid äpnoti param [ . . 2.1.1] tai u tam eva viditvätimåtyum eti [ . . 6.15] - - çve u ity ädi çrutibhyo jïänäd evävidyä nivåttyä

- - | | tvat präptir avagamyate kuto bhakti yogenety ucyate aträha yathä yateti - - ätmä cittaà parimåjyate çodyate mat puëya gäthänäà çravaëair abhidhänaiç

| - - ||26||ca bhakta reväväntara vyäpäro jïänaà na påthag ity artham

- : krama sandarbhaù - - -ädi bhajanam ärabhya kramaà vadan mahä prema — | paryantävirbhäve pürvavan nirapekñam eva käraëam äha yathä yatheti

- - - - - | -tattvaà sükñmaà madéya svarüpa rüpa guëa lélä yäthärthyaà paçyati tad- - ||26||darçana kramätiçayena mahä premäpy ävirbhavatéti bhävaù

: viçvanäthaù - - -ädi bhajanam ärabhya kevalayä bhaktyaivätma çodhana - - - -täratamyena çravaëa kértana smaraëädi täratamyät man

- — | -mädhuryänubhava täratamyaà präpnotéty äha yathä yatheti tattva - - - - -sükñmaà tattvaà mad rüpa lélädi svarüpaà sükñmaà tan mädhuryänubhava

| , - viçeñaà tayor dvandvaikyam yad vä sükñmaà tattvaà pürva nipätäbhäva | ’ ärñaù cakñur yatheti prathamam andhät käëo py uttamas tasmät

’ - - ||cakñuñmän cakñuñmato pi siddhäïjana rasäïjita netraù sükñmaà paçyati26||

— )0( —o o

|| 11.14.27 ||

|viñayän dhyäyataç cittaà viñayeñu viñajjate ||mäm anusmarataç cittaà mayy eva praviléyate

:çrédharaù - - , kià ca jïänaà näma cittasya mad äkära pariëämaù sa ca mäà , -bhajataù svabhävata eva bhavati na ca yatnäntaram apekñata iti sa

— ||27||dåñöäntam äha viñayän iti

- :krama sandarbhaù —tasmäd bhaktir eväbhyasanéyety upasaàharann äha ||27||viñayän iti dväbhyäm 19

:viçvanäthaù - - - - - tädåça çravaëa kértana smaraëädi niñöhänäà tad bhaktänäà — | - cittaà tvayi kédåçaà syäd ity ata äha viñayän iti viñaya dhyänäsaktaà - - , -cittaà yathä viñaya mädhurya nimagnaà dåñöaà tathaiva madéya

- - - ||27||dhyänäsaktaà man mädhurya mätra nimagnaà syät

— )0( —o o

|| 11.14.28 ||

- - |tasmäd asad abhidhyänaà yathä svapna manoratham - - ||hitvä mayi samädhatsva mano mad bhäva bhävitam

:çrédharaù - - - yasmäd anya sädhanaà tat phalaà ca svapna manorathavad- -asad abhidhyäna mätraà tasmät tad vihäya mayy eva manaù samähitaà kurv

— | - - -iti prakaraëärtham upasaàharati tasmäd iti mad bhäva bhävitaà mad ||28||bhävena bhajanenaiva çodhitam

- :krama sandarbhaù .na vyäkhyätam

:viçvanäthaù - yasmäd anyat sädhanaà tat phalaà ca svapna manorathavad- - , asad abhidhyäna mätraà tasmät tad vihäya kevalayaiva bhaktyä, mayy eva

— manaù samähitaà kurv iti prakaraëärtham upasaàharati tasmäd -iti çré- | - - - - ||28||svämi caraëäù mad bhävena mad bhävanayaiva bhäva yukté kåtam

— )0( —o o

19 bhakti-sandarbhe 278-paricchede païca-vidha-smaraëeñu dvitéyäyä dhäraëäyä udäharaëam ayaà çlokaù |

|| 11.14.29 ||

- - |stréëäà stré saìginäà saìgaà tyaktvä dürata ätma vän ||kñeme vivikta äsénaç cintayen mäm atandritaù

madhvaù : keçave tv anyathä buddhiù saiva stré samprakértitä |trikäla-duùkhadatvena puàsä saha niväsanät ||juñöatväd yoñid ity uktä vananäd vaniteti ca |pramäda-karaëatvät tu pramadeti ca géyate ||tjajet tat-saìginäà saìgaà bubhüñuù puruñaù sadä |na tädåçaç kvacid doñaù puruñasyäskhävahaù ||kñudra-päpäni päpäni copapätaka-pätake |mahä-pätaka-nämäni sumahä-pätakäny api ||tathä svatimahäntéti pätakäni vido viduù |pipélikävad ädéni kñudra-päpoditäni ca ||päpam asthimatäà hatyä phala-cauryädir eva vä |paradärädikaà cäpi hy upapätaka-saàjïitam ||pätakaà çüdra-hatyädi brahma-hatyädikaà mahat |devasva-haraëädéni sumahänti vido viduù ||devävajïä satäà caiva tato’pi sumahattarä |mahan-mahattarä tasya avajïä keçave tu yä ||keçavasya samo’stéti keçavo’ham ity api |brahmädyäù keçavätmänaù çrér vä triguëa ity api ||muktasya tad-bhäva-matir arüpatva-matis tathä |triguëätmaka-deho’syäpy astéty api tu yä matiù ||janma-måty-ädi-buddhir vä duùkha-jïänädi-bodhanam |tasyäpi paratantratva-vijïänaà ca tad-uttamaù ||astéti yä matis tasya vaçäd anyasya kasyacit |astéti bhävanety ädyä avajïä samprakértitä || iti dharma-viveke ||

|avajänanti mäà müòhä mänuñéà tanum äçritam -paraà bhävam ajänanto mama bhüta maheçvaram || [gétä 9.11]

ity ädi ca |

bädhyamäno’pi mad-bhaktaù [bhä.pu. 11.14.18] ity ädi ca |

para-dära-dåçiù proktä kñudra-pätaka-saàjïitä |upapätakaà tad-gatiç ca varëa-väheñu pätakam ||mahä-pätaka-saàjïaà tu piträder dära-dharñaëam |dära-dåñöi-svottamänäà mänuñäëäà svabhävataù ||sumahä-pätakaà proktaà tad-gatiù sumahattaraù |åñi-däreñu manasye gatir eva tato’dhikaù |kim u visëos tato yoñit-saìgasya vyatyaya-sthiteù |

na samaà pätakaà kväpi nahi sva-stry-abhigäminaù ||avajïätä mädhaväd etasmät taà düratas tyajet |mänuñeñu tu duùkhitvaà kñudra- päpa-phalaà småtam ||päpät tu varëa-bähyatvaà tiryag-yoni-gatis tathä |sahasra-varña-narakaà kñudra-pätakajaà phalam ||upapätakataç cäpi narakaà yuga-mätrakam |caturyugävasänaà tu pätakasya phalaà småtam ||mahä-pätaka-janyaà ca kalpävadhi-saméritam |sumahä-pätakäc cäpi yävad brahma-layo bhavet ||tat-paräëäà pätakäëäà phalam andhas tamaù småtam |adho’dho duùkha-bahulaà viñëu-däräbhimarñaëät ||vadhä api hi därasya dharñaëaà kopa-käraëam |tasmäd deväù sadä vandyä agnivan näbhikämata || iti dharma-tattve ||29-30||

: çrédharaù viçeñato vätsyäyanädy-ukta-käma-märgäù parityäjyä ity äha—stréëäm iti | ätmavän dhéraù san | kñeme nirbhaye deçe | vivikte vijane ||29||

- : krama sandarbhaù tatra pürväà prakriyäm äha—stréëäm iti ||29||

:viçvanäthaù viçeñato vätsyäyanädy-uktäù käma-märgäs tyäjyä ity äha—stréëäm iti | yata ätmavän dhåti-yuktaù, teñäà saìge sati dhåtir na tiñöhed iti bhävaù | kñeme nirbhaya-deçe | vivikte nirjane ||29||

— )0( —o o

|| 11.14.30 ||

- |na tathäsya bhavet kleço bandhaç cänya prasaìgataù- - - ||yoñit saìgäd yathä puàso yathä tat saìgi saìgataù

: çrédharaù etad upapädayati—na tatheti | asya puàso yathä tat-saìgi-saìgataù kleço bhavet | yathä ca bandho yoñit-saìgatas tathänya-prasaìgato na bhaved iti ||30||

- : krama sandarbhaù kleço bandhaç ceti ubhäv api ubhayär yojyau tat-saìgi-saìgo’pi hy ädi-käraëam iti ||30||

:viçvanäthaù yathä tat saìgi-saìgata iti | yoñit-saìgi-saìga-tyäge bhüyän eva yatnaù kartavyaù | ato yoñit-saìge lajjä svéyä pratiñöhä ca bädhikästi | tat-saìgi-saìge tu präyas te api na bädhike, paraà ca yoñit-saìgé yathä tat-

kathäbhis tasyäm äsaïjayati lajjäbhayädikam api tyäjayati, na tathä yoñid apéty ata uttaratra tan-nirdeçaù ||30||

— )0( —o o

|| 11.14.31 ||

- —çré uddhava uväca

- |yathä tväm aravindäkña yädåçaà vä yad ätmakam ||dhyäyen mumukñur etan me dhyänaà tvaà vaktum arhasi

:çrédharaù mäà cintayed ity uktam | tat-prakäraà påcchati—yatheti dhyänäìga-praçnaù, yädåçam iti dhyeya-viçeñaëa-praçnaù | yad-ätmakam iti yasya täni viçeñaëäni tat-svarüpa-praçnaù | etan me dhyänaà me vaktum arhaséti päöhaù | taträyam arthaù—mumukñus tvaà yathä dhyäyet, tan me vaktum arhaséti jijïäsoù kathanäya | me punar etat tvad-däsyam eva puruñärthaù, na tu dhyänena kåtyam astéti | tad uktam, tvayopabhukta-srag-gandhaù [bhä.pu. 11.6.46] ity ädi | “tvaà vaktum arhasi” iti päthaù sugamaù ||31||

- : krama sandarbhaù tatra mumukñüëäà tat-prakäraà påcchati—yatheti | parärthaù praçnaù sarveñäà märgäëäà täratamya-jïänena sva-märgotkarña-jïänaà bhavatéti bhävena, yathägre siddhénäm api evam anyaträpi ||31||

:viçvanäthaù bhaktià vinä kim api sädhyaà na sidhyatéti bhagavad-väkyän niçcitya sarveñäà märgäëäà prakära-jïänaà vinä sva-märgotkarña-jïänam atisukhadaà na bhavatéti bhävena mokñäkäìkñiëo dhyäna-bhakteù prakärädén påcchati | yatheti tatra prakära-praçnaù, yädåçam iti dhyeya-viçeña-praçnaù, yad-ätmakam iti dhyeya-svarüpa-praçnaù | tatra me ity asya paunaruktyäd eva vyäkhyeyam | yathä mumukñus täà dhyäyet tan me vaktum arhati |

nanu mumukñor dhyänena påñöena tavaikäntika-bhaktasya kim ? tasmät yathä tväm ahaà dhyäyämi, tadvad ity evaà påcchatäm ity ata äha—me mama tu etad-dhyänam iti saàhata-päëi-dvayena tasya caraëa-dvayaà darçayati | “dhyänaà tvaà vaktum arhasi” iti päöhaù sugamaù ||31||

— )0( —o o

|| 11.14.32 ||

- —çré bhagavän uväca

- - |sama äsana äsénaù saha käyo yathä sukham

- - ||hastäv utsaìga ädhäya sva näsägra kåtekñaëaù

: çrédharaù tatra dhyänäìgatvenäsana-präëäyäma-prakäram äha—sama iti caturbhiù | same näty-ucchrite näti-néce äsane kambalädau samakäyaù san | yathäsukham äséna iti nästi svastikädi-niyama ity uktam | näsägra-nirékñaëaà ca citta-sthairyäya, antar lakñyo’bahir dåñöiù sthira-cittaù susaàyataù iti yoga-çästrokteù ||32||

- : krama sandarbhaù sama iti särdhakam | sukham äséna iti tad-aìga-bhüta-svastikädiñu madhye ekaà kuryäd ity uktam ||32||

:viçvanäthaù sva-näsägra-kåtekñaëa iti citta-sthairyäya, antar lakñyo’bahir dåñöiù sthira-cittaù susaàyataù iti yoga-çästrokteù ||32||

— )0( —o o

|| 11.14.33 ||

- - |präëasya çodhayen märgaà püra kumbhaka recakaiù ||viparyayeëäpi çanair abhyasen nirjitendriyaù

: çrédharaù viparyayeëa recaka-püraka-kumbhaka-krameëäpi | yad vä, vämanäòyä püritaà dakñiëayä tyajet tayä vä püritaà vämayety evaà viparyayeëa | yathoktaà yoge—

iòayä pürayed väyuà tyajet piìgalayä tataù | piìgalä-püritaà väyum iòayä ca parityajet || iti |

nirjitendriya iti pratyähära uktaù ||33||

- : krama sandarbhaù viparyayeëety ardhakam | öékäyäm iòayety ädi-väkye ca tad-anurupam evävåtya yojanä käryä ||33||

:viçvanäthaù viparyayeëa recaka-püraka-kumbhaka-krameëa ||33||

— )0( —o o

|| 11.14.34 ||

- - - |hådy avicchinnam oà käraà ghaëöä nädaà bisorëa vat ||präëenodérya taträtha punaù saàveçayet svaram

: çrédharaù präëäyämo dvividhaù—sa-garbho’garbhaç ceti | tatra çreñöhatvät praëava-garbham äha—hådéti dvabhyäm | mülädhäräd ärabhyävicchinnaà santataà ghäëöä-näda-tulyam oà-käraà hådi saàsthitaà präëenodéryordhvaà dvädaçänta-paryantaà nétvä | katham ? bisorëa-vat kamala-näla-tantuvat | tatra mäträtéte svaraà païcadaçaà binduà saàveçayet | atha punar ity asya taà ca bindu-çiraskaà kuryäd ity arthaù |

yad vä, mülädhäräd ärabhya mürdhänta-paryantaà bisa-tantuvat sükñmam avicchinnaà santataà hådi manasi präëenodéryäbhivyajyätha punas tatra oàkäre ghaëöä-näda-tulyaà svaram udättaà nädaà sthirékuryäd iti ||34||

- : krama sandarbhaù hådéti taiù tatra dvädaçäntaà dvädaçäìgula-paryantam anähatam ity arthaù | bindu-çiraskam ity atra näda-çiraskam ity eva väcyam | paunaruktyät nädasya tad-aìgatvenävaçya-väcyatväc ca ||34||

:viçvanäthaù hådéti | mülädhäräd ärabhya avicchinnaà santataà ghäëöä-näda-tulyam oàkäraà hådi sthitaà präëenodérya ürdhvaà dvädaçäìgula-paryantaà nétvä | katham ? bisorëa-vat kamala-näla-tantuvat | atha punas tatra svaraà nädaà binduà vä saàveçayet sthirékuryät ||34||

— )0( —o o

|| 11.14.35 ||

- |evaà praëava saàyuktaà präëam eva samabhyaset- - ||daça kåtvas tri ñavaëaà mäsäd arväg jitänilaù

madhvaù : upäsya-präëato’nujïäà hådisthät präpya sevataù |anujïänantaraà mäsäd vaçe präëo bhaviñyati ||prasäda-bhäktvaà samproktaà präëa-viñëvor jayas tv iti |nahi sarva-vijetärau vijayau kenacit kvacit ||apekñitaà phalaà ye déyate taj-jitaà tv iti |yathä jitä vasumaté yathä mokña-padaà jitam || iti prabhaïjane ||35||

: çrédharaù mäsäd arväk jitänilo bhavati ||35||

- :krama sandarbhaù .na vyäkhyätam

:viçvanäthaù mäsäd arväk mäsäd bahir eva ||35||

— )0( —o o

|| 11.14.36 ||

- - - -håt puëòarékam antaù stham ürdhva nälam adho mukham |

- - -dhyätvordhva mukham unnidram añöa patraà sa karëikam ||

: çrédharaù evaà dhyänäìgam uktvä yädåçam ity asyottaraà vaktuà dhyeya-péöham äha—håt-puëòarékam iti särdhena | antaù-sthaà dehäntar-varti | ürdhva-nälam adho-mukhaà mukulitaà ca kadalé-puñpa-saìkäçaà yad asti, tad viparétaà dhyätvety arthaù ||36||

- :krama sandarbhaù .na vyäkhyätam

:viçvanäthaù håt-puëòarékaà mana eva kamalam | tac ca bahir api yätéti vyävartayati—antaùsthaà dehäntarvarti | ürdhva-nälam adho-mukhaà mukulitaà ca kadalé-puñpa-saìkäçaà yad asti, tad viparétaà dhyäyed ity arthaù ||36||

— )0( —o o

|| 11.14.37 ||

- |karëikäyäà nyaset sürya somägnén uttarottaram- -vahni madhye smared rüpaà mamaitad dhyäna maìgalam

||

: çrédharaù nyasec cintayet | sa-viçeñaëaà dhyänam äha—vahni-madhya iti ñaòbhiù | dhyäna-maìgalaà dhyänasya çubhaà viñayam ||37||

- :krama sandarbhaù .na vyäkhyätam

:viçvanäthaù nyaset saïcintayet | dhyäna-maìgalaà dhyänasya çubhaà viñayam ||37||

— )0( —o o

|| 11.14.38 ||

- - - |samaà praçäntaà sumukhaà dérgha cäru catur bhujam- - - ||sucäru sundara grévaà sukapolaà çuci smitam

: çrédharaù samam anurüpävayavam | dérghäç cäravaç catväro bhujä yasmiàs tat | sucäru ati-ramyam ||38||

- :krama sandarbhaù .na vyäkhyätam

:viçvanäthaù samam anurüpävayavam | praçäntam anugram ||38||

— )0( —o o

|| 11.14.39 ||

- - - - - |samäna karëa vinyasta sphuran makara kuëòalam - - - ||hemämbaraà ghana çyämaà çrévatsa çré niketanam

: çrédharaù samänayoù karëayor vinyaste sphuraté makaräkäre kuëòale yasmiàs tat | çrévatsa-çriyor niketanaà vakñasi dakñiëa-vämataù | täbhyäà yuktam ity arthaù ||39||

- :krama sandarbhaù .na vyäkhyätam

:viçvanäthaù çrévatsa-çriyau vakño-dakñiëa-vämasthe nitaräà ketane asädhäraëa-cihne yasya tam ||39||

— )0( —o o

|| 11.14.40 ||

- - - - - - |çaìkha cakra gadä padma vama mälä vibhüñitam - - ||nüpurair vilasat pädaà kaustubha prabhayä yutam

na katamenäpi |vyäkhyätam

— )0( —o o

|| 11.14.41 ||

- - - - |dyumat kiréöa kaöaka kaöi süträìgadäyutam

- - |sarväìga sundaraà hådyaà prasäda sumukhekñaëam ||sukumäram abhidhyäyet sarväìgeñu mano dadhat

: çrédharaù dyumadbhiù kiréöädibhir ä samantäd yutam alaìkåtam | prasädena çobhanaà mukham ékñaëaà ca yasmiàs tat | sukumäram ati-komalam ||41||

- :krama sandarbhaù .na vyäkhyätam

:viçvanäthaù äyutaà samantäd alaìkåtam ||41||

— )0( —o o

|| 11.14.42 ||

|indriyäëéndriyärthebhyo manasäkåñya tan manaù ||buddhyä särathinä dhéraù praëayen mayi sarvataù

madhvaù : vyometi vyäpta-çabdaù viçeñädu tatäyata iti çabda-nirëaye |

vyomni dhärayet sarväìgeñu dhärayed ity arthaù | tac ca dhäraëaà tyaktvä svata eva manasas tatraiva samähitatväd anyat kim api na cintayet |

yävat samagra-smaraëam acalaà keçave bhavet |samagraà cintayet tävad yadä tu vicalet tataù ||pratyaìga-dhäraëaà kuryän mano yävat samagragam |pratyaìgäbhyäsato yävat samagreñu sthiraà manaù ||tadä punaù samagraà tu dhärayet yatnato budhaù |yadä tu dhäraëotsähaà vinä taträcalaà manaù ||tiñöhety uktvä tad-udyogaà çaìkha-cakrämbujäìkite |ärüòha-cetäù parame çåìgärädy-eka-dhämani ||naivänyarcitayet tasmät pürëänandäc caturbhujät |yato’nya-smaraëe tasmän manaç calati susthiram ||dhäraëärtha-prayatnena tasmät tad ubhayaà tyajet |yävat svärüòha-cetäù syäd viñëo rüpe caturbhuje || iti dhyäna-yoge ||42||

: çrédharaù sa-viçeñaëaà dhyänam upasaàharati—indriyäëéti | prakarñeëa nayet | sarvataù sarväìga-yukte ||42||

- :krama sandarbhaù .na vyäkhyätam

:viçvanäthaù sändra-dhyänärthaà manasa ekägra-prakäram äha—indriyäëi cakñur-ädéni | viñayebhyo rüpädibhyaù sakäçät manasä äkåñya manasy eva praëayet | tan mano buddhyä äkåñya mayi sarvataù sarväìga-yukte praëayet prakarñeëa nayet ||42||

— )0( —o o

|| 11.14.43 ||

- |tat sarva vyäpakaà cittam äkåñyaikatra dhärayet ||nänyäni cintayed bhüyaù susmitaà bhävayen mukham

: çrédharaù yädåçam ity asyottaratvena sa-viçeñaëam uktvä yad ätmakam ity asyottaratayä çanair viçeñaëa-tyägena dhyänam eva samädhi-paryantam äha—tad iti tribhiù | ekaträìge | anyäny aìgäni na cintayet | ekatreti yad uktaà tad eväìgaà darçayati—susmitam iti ||43||

- :krama sandarbhaù .na vyäkhyätam

:viçvanäthaù sarva-vyäpakaà sarväìgeñu saïcarat cittaà äkåñya ekatra ekasminn aìge, td eväha—mukham iti ||43||

— )0( —o o

|| 11.14.44 ||

- |tatra labdha padaà cittam äkåñya vyomni dhärayet - ||tac ca tyaktvä mad äroho na kiïcid api cintayet

: çrédharaù vyomni sarva-käraëa-rüpe | tac ca käraëatvam api tyaktvä mad-äroho mayi çuddhe brahmaëy ärüòhaù san kiïcid dhyätå-dhyeya-vibhägam api na cintayet ||44||

- : krama sandarbhaù tatra labdha-padam ity ädikaà mumukñu-dhyänatvät | yad vä, tad-anantaraà brahmänusandhänaà mäyä-våtti-leçävaçeña-lopecchayä tal-lope ca svataù çré-bhagavat-sphürtir bhavatéti brahma-bhütaù prasannätmä [gétä 18.54] itivat ||44||

:viçvanäthaù labdha-padaà tato’nyaträgacchat tatraiva sthirébhütam ity arthaù | tataç ca tatra mukha-dhyäna eva labdha-padaà mukha-dhyänam ajahad evety arthaù | äkåñya dehendriyädibhyaù påthak-kåtya, na tu dhyäna-bhakter api påthak-kåtyety arthaù | vyomni äkäçe dhärayet, tataç ca

tac ca cittam api tyaktvä mad-äroho mayi brahmaëy ärüòhaù san na kiïcid api cintayet, kintu bhakti-karëikä-yukto jévo brahmaivänubhaved iti bhävaù | bhaktyärdrayärpita-manä na påthag didåkñet [bhä.pu. 3.28.33] iti kapila-devokteù karma-jïänädi-tyägasyeva dhyäna-bhakti-tyägecchäyäç ca niñiddhatvät ||44||

— )0( —o o

|| 11.14.45 ||

- |evaà samähita matir mäm evätmänam ätmani ||vicañöe mayi sarvätman jyotir jyotiñi saàyutam

madhvaù : paramätmänaà mäà sva-dehe paçyanti | jéva-jyotirmayi saàyutaà prapaçyanti |

samädhi-yoge sampürëe hådi paçyanti keçavam |jévaà tat-pratibimbaà ca tenaiva saha saàsthitam ||tad-ädhäraà tad-antaùsthaà tenaiva sadåçaà tadä |änanda-jïäna-çaktyädyaiù sadä tad-avaraà guëaiù |jévan-muktau ca muktau vä satataà tad-vaçe sthitam || iti ||45||

: çrédharaù mäm evätmani vicañöe ätmänaà ca sarvätmani mayi saàyutaà vicañöe | jyotir jyotiñi saàyuktam ivety anvayaù ||45||

- : krama sandarbhaù jyotiù kiraëaà jyotiñi kiraëa-mälinéva saàyutaà nityäçritam ity anvayaù ||45||

:viçvanäthaù kintu dhyänamayé bhaved ity äha—evam iti | samähitä samädhi-yuktä matir yasya saù | mäm eva brahma ätmani jévätmani vicañöe, ätmänaà ca sarvätmani mayi saàyataà vicañöe | jyotir jyotiñi saàyuktam iti brahma-jévayor apräkåta-svéya-pürëa-jyotiù-kaëatvaà jïäpitam ||45||

— )0( —o o

|| 11.14.46 ||

|dhyänenetthaà sutévreëa yuïjato yogino manaù - - - ||saàyäsyaty äçu nirväëaà dravya jïäna kriyä bhramaù

madhvaù : tat-pratipattau dravya-jïäna-kriyä-viñaye bhrama-rüpaà mano-layaà yäti ||46||

: çrédharaù evaà-bhüta-samädhi-paryanta-dhyänasya phalam äha—dhyäneneti | mano yuïjataù samädadhataù | dravya-jïäna-kriyä-bhramo’dhibhütädhidaivädhyätma-rüpo dåçya-drañöå-darçana-rüpo vä bhramo nirväëaà çäntià samyag yäsyatéti ||46||

- :krama sandarbhaù .na vyäkhyätam

:viçvanäthaù evaà-bhüta-samädhi-paryanta-dhyänasya phalam äha—dhyäneneti | yuïjataù samädadhataù | dravya-jïäna-kriyäsu adhibhütädhidaivädhyätmasu bhramaù adhyäsa-rüpaù nirväëaà çäntià samyag yäti yäsyatéti ||46||

iti särärtha-darçinyäà harñiëyäà bhakta-cetasäm |ekädaçe caturdaçaù saìgataù saìgataù satäm ||*||

—o)0(o—

iti çrémad-bhägavate mahä-puräëe brahma-sütra-bhäñye päramahaàsyaà saàhitäyäà vaiyäsikyäà ekädaça-skandhe

çré-bhagavad-uddhava-saàväde bhakti-yoga-mähätmyaà näma caturdaço’dhyäyaù |

|| 11.14 ||

(11.15)

atha païcadaço’dhyäyaù

yoga-siddhénäà vivaraëam

|| 11.15.1 ||

çré-bhagavän uväcajitendriyasya yuktasya jita-çväsasya yoginaù |

mayi dhärayataç ceta upatiñöhanti siddhayaù ||

çrédharaù :tataù païcadaçe proktäù siddhayo dhäraëänugäù20 |çré-viñëu-pada-sampräptäv antaräyatayä matäù ||

evaà mano yuïjato yogino’ntarävirbhavantyaù siddhayo’py antaräya-präyä eva | atas täù parihåtya parameçvara-para eva bhaved iti vaktuà siddhér äha—jitendriyasyeti | yuktasya sthira-cittasya ||1||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù :aëimädyäù siddhayo’ñöau daça gauëäs tathäparäù |

dharaëotthäù païcadaçe yoga-vighnatayoditäù ||

evaà mano yuïjato yogino’ntarävirbhavantyaù siddhayo’py antaräya-präyä eva | atas täù parihåtya parameçvara-para eva bhaved iti vaktuà siddhér äha—jitendriyasyeti | yuktasya sthira-cittasya ||1||

--o)0(o--

|| 11.15.2 ||

çré-uddhava uväcakayä dhäraëayä kä svit kathaà vä siddhir acyuta |kati vä siddhayo brühi yoginäà siddhi-do bhavän ||

çrédharaù : svid iti vitarke | kä svit kià nämä ? kathaà svit kédåçé vä ? dhäraëaç ca katéti praçnäntare vä-çabdaù | tvam evaitaj jänäsi nänya ity äçayenäha—yoginäm iti ||2||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.20 mäà tat-padärtham eva cid-rüpatvenänugataà ätmani tvaà-padärthe vicañöe | ätmänaà tva-padärtham ||

viçvanäthaù : svit praçne vitarke ||2||

--o)0(o--

|| 11.15.3 ||

çré-bhagavän uväca—siddhayo’ñöädaça proktä dhäraëä yoga-pära-gaiù |täsäm añöau mat-pradhänä daçaiva guëa-hetavaù ||

çrédharaù : dhäraëäç cäñöädaçety anuñaìgaù | yoga-päragair iti | tri-käla-jïatvädi-kñudra-siddhér anye’pi jänantéti bhävaù | aham eva pradhänaà mukhyaù svabhävata äçrayo yäsäà täù | mat-särüpyaà präpteñu kiïcin nyünä bhavantéti bhävaù | guëa-hetavaù sattvotkarña-hetukäù ||3||

krama-sandarbhaù : mat-pradhänä iti | svarüpa-çakti-våtti-viçiñöatvenopämänän matta eva mat-pärñadavat svarüpa-çakty-aàça-bhütänäà täsäm ävirbhävät | anyatra tu tad-äbhäsänäm eveti jïeyam | guëa-hetava iti | mad-upahitatvenopäsyamänebhyo’pi tat-käryebhya eva tad-aàçänäà teñäà präpaïcika-janeñv ävirbhävät ||3||

viçvanäthaù : dhäraëäç cäñöädaçety anuñaìgaù | mat-pradhänä aham eva pradhänänäà mukhyaù svabhävata äçrayo yäsäà täù | mayi täù pürëä eva mat-svarüpa-çakty-utthatväd amäyikyaù | anyatra sädhana-vaçät kiïcin-nyünä mäyikya eva präyo bhavantéti bhävaù | anyä ürmi-rähityädayo daça guëa-hetavaù sattvädi-guëa-hetukä eva ||3||

--o)0(o--

|| 11.15.4 ||

aëimä21 mahimä mürter laghimä präptir indriyaiù |präkämyaà çruta-dåñöeñu çakti-preraëam éçitä ||

çrédharaù : täù svarüpeëopadiçati—aëimeti särdhaiù païcabhiù | aëimä mahimä laghimä ca mürter dehasya tisraù siddhayaù | präptir näma siddhiù | sarva-präëinäm indriyaiù saha tat-tad-adhiñöhätå-devatä-rüpeëa sambandha ity arthaù | çruteñu pära-laukikeñu dåñöeñu darçana-yogyeñv api sarveñu bhü-vivarädi-pihiteñv api präkäçyaà22 bhoga-darçana-sämarthyaà siddhiù |

21 yogi-dehasya çilädäv api praveça-prayojako’ëutva-lakñaëo guëo’ëimä | tathä tasyaiva sarva-vyäpaka-lakñaëo mahimä | yena sürya-maréciér avalambya dehasya sürya-loka-präptir bhavati, sa laghutva-lakñaëo laghimä |22 atra präkämyam iti müle päöhaù saìgacchate |

çakténäà mäyä-tad-aàça-bhütänäà preraëam | tatreçvare mäyäyä anyeñu tad-aàçänäà preraëam éçitä näma siddhiù ||4||

krama-sandarbhaù : aëimeti yugmakam | aëimnä bhavaty aëuù, yataù çiläm api praviçati | mahimnä mahän bhavati, yataù sarvaà vyäpnoti | laghimnä laghur bhavati, yataù sürya-marécér avalambya sürya-lokaà yäti | präptyä aìguly-agreëa spåçati candramasaà präkämyam icchänabhighätaù, yato bhümäv unmajjati nimajjati yathodakam | éçitvaà, yato bhüta-bhautikänäà prabhava-sthiti-vyayänäm éñöe | vyüho melanam | vaçitvam upasthiteñu dåñöänuçravika-viñayeñu yatamänädi-saàjïädi-traya-vairägyädikam | kämävasäyitvaà satya-saìkalpatä, yathäsya sva-saìkalpo bhavati, tathaiva bhütäni bhavantéti säìkhya-kaumudyäà väcaspati-miçräù asmäc chré-bhagavan-mataà tu yad vilakñaëaà lakñyate tat präkåtäpräkåtayor bhedäd iti gamyate | öékäyäà bhoga-darçanena bhoga-präptir ucyate anudarçanaà präptir ity uttaränurodhät kriyä-maya-sütropädhi-sädhanatvena vakñyamäëät | ataù präkämyam ity eva päöhaù saìgacchate | präkäçyam iti tu cintyaù ||4||

viçvanäthaù : täsv añöasu madhye aëimä mahimä laghimä ceti tisraù siddhayo mürter dehasya | indriyaiù sendriyaiù sarvendriya-praviñöair abhéñöa-sarva-viñaya-präptir iti präptir näma siddhiù | çruteñu darçanäyogyeñu dåñöeñu darçana-yogyeñv api sarveñu bhü-vivarädi-pihiteñv api bhoga-darçana-sämarthyaà präkämyaà näma siddhiù | çakti-preraëaà jéveñu sva-çakti-saïcäraëaà éçitä näma siddhiù ||4||

--o)0(o--

|| 11.15.5 ||

guëeñv asaìgo vaçitä yat-kämas tad avasyati |etä me siddhayaù saumya añöäv autpattikä matäù ||

madhvaù : çakti-preraëam eveçitåtvaà asaìga eva vaçitvam |yädåçänanda-kämaù syät tädåçänanda-sambhavaù |bhogän vinaiva präkämyam aëimädeù påthak tataù || iti ca ||5||

çrédharaù : viñaya-bhogeñv asaìgo vaçitä siddhiù | yat kämo yad yat sukhaà kämayate, tat tad avasyati tasya tasya sémänaà präpnotéti siddhiù | autpattikäù sväbhävikyo niratiçayäç cety arthaù ||5||

krama-sandarbhaù : yat-käma iti kämävasäyitä-nämnyäù siddher arthaù | mamautpattikatvän niratiçayäç ceti jïeyam ||5||

viçvanäthaù : guëeñv asaìgaà viñaya-bhogeñv apy anäsaktir vaçitä näma siddhiù | yat-kämo yad yat sukhaà kämayate, tat tad avasyati tasya

sémänaà präpnotéty añöamé kämävasäyitä näma siddhiù | autpattikäù svabhävikyo niratiçayäç ca ||5||

--o)0(o--

|| 11.15.6 ||

anürmimattvaà dehe’smin düra-çravaëa-darçanam |mano-javaù käma-rüpaà para-käya-praveçanam ||

svacchanda-måtyur devänäà saha-kréòänudarçanam |yathä-saìkalpa-saàsiddhir äjïäpratihatä gatiù ||

tri-käla-jïatvam advandvaà para-cittädy-abhijïatä |agny-arkämbu-viñädénäà pratiñöambho’paräjayaù ||

madhvaù : anürmimattvaà präkämye`ntarbhütam | düra-çravaëa-darçanaà trikälajïatvam | paricitädy-abhijïatä ca prakäçyäntarbhütäni | manojava ity ädi ñaökaà präpty-antarbhütam | anyat sarvam éçitväntarbhütam api | parameçatväbhäve påthag ity añöädaça | agny-artkämbu-viñädénäm ity ädi-çabdoktäù çasträstra-nakha-danta-täòana-çäpädibhir apratihatiù påthag eva siddhiù saptadaçéù apratihatä äsamantäd gatir yasyä äjïäyäù sä pratihatä gatiù |

advandva-pratihataà trikälajïatvam | agny-arkämbu-viñäëäà pratistambhäç catasraù siddhayaù | düra-çravaëa-darçane dve siddhé |

garimëaù saiva hetuù syän mahimä-hetur dhäraëä |präyo’ñta-siddhi-kathaneñv atho na påthag ucyate || iti ca |

präptiù präkäçyayoç cäpi dharaëaikäpi sambhave |ata aikyena täv uktau garimäëaà påthak kvacit || iti ca |

müla-bhütäs tu siddhénäà devänäà añöa-siddhayaù |sarva-siddhi-pradhänäs tajjä añöädaça småtäù |añöasv antargatäs täs tu tad-apekñatayälpakäù || iti ca |

käma-rüpatvasyäëimädi traye’py antarbhävo’ñöa-siddhi-pakñe agny-arka-stambha ekaiva siddhiù adähatvät | agny-ädi-pratiñöambhasya vaçitve’pi | anürmimattväd añöädaça-påthak-siddhi-pakñe agny-arka-stambhayoù påthaktvam | tasmin pakñe täsäà sakäçät pradhänäñöau mat-pradhänä iti vyäkhyä |

anürmimattva-siddhis tu präkämyäntargatä matä |düra-çrutir düra-dåñöis trikälajïatvam eva ca ||para-cittädy-abhijïänaà prakäçyäntargatäni ca |aëimädi trayäntaç ca käma-rüpatvam iñyate ||

agny-arkämbu-viñädénäà pratistambho vaçitvatvaù |manojavaù käma-rüpaà parakäya-praveçanam ||svacchanda-måtyutä devaiù saha kréòeñöa-sädhanam |präptäv antargatäny ähur äjïä pratihatis tathä ||agni-stambho ravi-stambho udaka-stambha eva ca |viña-stambhas tathä çastra-çäpädi-stambha eva ca |éçatväntargatäny ähur aparäjaya eva ca |evam añöädaçäñtabhyo jäyante siddhayaù kramät ||anürmimattvaà duùkhasyäbhäva-mätram udähåtam |yatheñänanda-sampräptiù präkämyam iti kértyate ||duùkhäbhävo’pi präkämye netare sukhiteñyate |präkäçyaà sarva-vedädi jïänam eva vido viduù ||sahasra-yojanänte tu düra-darçanam iñyate |düra-çravaëam apy evaà tasminn eva yuge sthite ||vedädikaà vinä proktaà trikäla-jïänitä budhaiù |çaréra-sthaà vinä dehe para-cittädy-abhijïatä |anyendriyair darçanädi-yathä-saìkalpa-vegitä ||präptir ity ucyate sadbhiù sva-manaù sama-vegitä |manojava iti proktaù paçv-ädy-äkäratä tathä |käma-rüpatvam uddiñöaà sva-deha-tyägataù pare |para-käya-praveçaù syät yugäd arväktanä småtä |svacchandaà måtyutä devaiù kréòä cnedrädibhir vinä |yathä saìkalpa-siddhiç cäpy anna-päna-sutädiñu |cakñur dåçyeñv aëutvaà tu aëimä samprakértitä ||mahimä cäpi samproktä trilokäntara-püraëät ||cakñur dåçe’pi bähyatvaà laghimä samprakértitä |triloka-sama-bhäras tu garimä cäpi kértitä |pürva-çakteù koöi-guëa-çakty-udrekas tatheçitä |bhuviñöaiù präëibhiç cokta-karaëaà cäpi kértyate |äjïäpratihatir brähmäd arväg astra-nipätanam |vinä mahätapasvéàç ca çäpä pratihatiù småtäù |apräjayo manuñyebhyo vaçitvaà cäpy alolatä |dähädi-sahanaà cäpi pratistambha itéryate |iti ñaòviàçatiù proktä garimä saha saptadhä |viàçatiç ca surebhyo’nyad deveñv añöaiva siddhayaù |yato niùsémakäs teñäà devänäm añöa-siddhayaù |ato’ñöädaça-siddhénäà tad-antarbhäva iñyate |deveçvéndreça-väyu-çré-viñëünäm uttarottaram |siddhayaù paripürëäs tu viñëor ekasya nänyagäù || ity aiçvarye |

çruteñu tu yathä yogaà kñipra-grahaëam eva tu |uktaà präkäçyam anyeñäà devänäà açruteñv api ||åñéëäà miçra-bhävena bhäsate kiïcid açrutam |viçeñsarvebhyo’dhika-sukha-vyaktiù präkämyam eva tu ||itareñäà suräëäà tu niùsémänand-bhojanam |evam eva tu niùsémä devänäà añöa-siddhayaù |

uttarottaram aträpi yävad viñëu-suparëa-bhuk || iti hari-vaàçeñu |

agny-ädi-çakti saàsambhas tv agni-saàstambha iñyate || iti kaurme |

ekasmät siddhayo viñëoù sthäna-bhedät påthag-vidhäù |ekästhäna-gatäd vä syuù susthiropäsanä yadi || iti bhärate ||6-8||

çrédharaù : guëa-hetu-siddhér äha—anürmimattvaà kñut-pipäsädi-rähityam | düre çravaëaà darçanaà ceti dve siddhé | mano-vegena dehasya gatiù | kämita-rüpa-präptiù | para-käye praveçaù ||6||

svecchä-måtyuù | apsarobhiù saha devänäà yäù kréòäs täsäm anudarçanaà präptiù | saìkalpänurüpa-präptiù | apratihatä äsamantäd gatir yasyäù sä äjïä cety etä daça ||7||

kñudra-siddhéç ca païcäha—tri-käla-jïatvam iti | advandvaà çétoñëädy-anabhibhavaù | agny-ädénäà saàstambhanam ||8||

krama-sandarbhaù : anürmimattvam iti särdhatrikam ||6||

viçvanäthaù : guëa-nibandhanä daça siddhér äha—anürmimattvaà kñut-pipäsädi-ñaò-ürmi-rähityam | düra-çravaëa-darçanam iti düra-çravaëaà düra-darçanam iti dve siddhé ity eke, ekaivety anye | mano-javaù mano-vegena dehasya gatiù | käma-rüpaà kämita-rüpa-präptiù ||6||

apsarobhiù saha saha devänäà yäù kréòäs täsäm anudarçanaà präptiù | yathä-saìkalpa-saàsiddhiù saìkalpita-padärtha-präptiù | iyaà kiïcit käyikädi-prayatna-säpekñeti kämävasäyitä-bhedaù kalpyaù | apratihatä äjïä gatiç cety ekaiva siddhir ity eke, apratihatäjïatvam apratihata-gatitvam iti dve siddhé ity apare ||7||

viçvanäthaù : kñudra-siddhéç ca païcäha—trikälajïatvam iti | advandvaà çétoñëädy-anabhibhavaù agny-ädénäà stambhanam ||8||

--o)0(o--

|| 11.15.9 ||

etäç coddeçataù proktä yoga-dhäraëa-siddhayaù |yayä dhäraëayä yä syäd yathä vä syän nibodha me ||

çrédharaù : tat-tad-dhäraëäbhiù saha viçeñato nirüpayati—yayeti yävat samäpti ||9||

krama-sandarbhaù : yayety ardhakam ||9||

viçvanäthaù : na vyäkhyätam.

--o)0(o--

|| 11.15.10 ||

bhüta-sükñmätmani mayi tan-mätraà dhärayen manaù |aëimänam aväpnoti tan-mätropäsako mama ||

madhvaù : bhüta-sükñmäëäm ätmani paramäëu-sthite’nurüpe |

tan-mäträvayave sükñme paramäëv-abhidhänake |pratyekam aëu-rüpaà tu viñëuà dhyäyann äëur bhavet || iti ca käpileye |

äkäçavat sükñmatäà yo vyäpitvenaivam äpyate |tanmätra-vyäpinaà viñëuà cintayan sa tathä bhavet || iti ca ||10||

çrédharaù : bhüta-sükñmopädhau mayi tan-mätraà bhüta-sükñmäkäram | sa tan-mätropäsakaù | mama madéyam aëimänam ||10||

krama-sandarbhaù : bhüta-sükñmädayo vaikuëöhädi-gatäù svarüpa-çakti-viläsä jïeyäù | täsäm añöäv ity ädäv ubhayeñäà bhedenävaçya-vyavasthäpyatvät | tan-mätropäsako mameti punar uktes tad-avadhäraëärthatväc ca aëimänam ity aträpi mamety anvayaù kintv aëimädikam idam aàçenaiva jïeyam | jagad-vyäpära-varjam [ve.sü. 4.4.17] iti nyäyena sarvathä tad-dharma-präpty-asambhavät ||10||

viçvanäthaù : bhüta-sükñmätmani bhüta-sükñmopädhau mayi tan-mätraà bhüta-sükñmäkäram | sa tan-mätropäsakaù | mama madéyam aëimänaà paramäëv-äkäratäà siddhià yayä çiläm api praveñöuà çaknoti ||10||

--o)0(o--

|| 11.15.11 ||

mahat-tattvätmani mayi yathä-saàsthaà mano dadhat |mahimänam aväpnoti bhütänäà ca påthak påthak ||

madhvaù : mahati vyäpte mahat-tattvasya påthag ukteù asmät sthülatäà präpnuvänéty apekñäyäà tasmät präpnoti | tato’nyasmäd ity apekñäyäà tasmäd iti påthak påthak ||11||

çrédharaù : jïäna-çakti-mahat-tattvopädhau mayi yathä-saàsthaà mahat-tattväkäram | bhütänäà ceti | äkäçädi-bhütopädhau ca mayi mano dhärayaàs tat-tad-bhüta-mahimänaà präpnotéty arthaù ||11||

krama-sandarbhaù : mahimänaà tat-tac-chakty-alaìkåta-mürtitvam ity arthaù | bhütänäà veti mahat-tattva-dhäraëäyäm etad apécchäyä aväntara-phalaà bhavatéty abhipräyät ||11||

viçvanäthaù : mahaty ätmani jïäna-çakti-mahat-tattvopädhau mayi yathä-saàsthaà mahat-tattväkäram | mahimänaà parama-mahad-äkäratäà yayä sarvam api vyäptuà çaknoti | bhütänäà ceti äkäçädi-bhütopädhau ca mayi mano dhärayaàs tat-tad-rüpaà mahimänaà präpnotéty arthaù ||11||

--o)0(o--

|| 11.15.12 ||

paramäëu-maye cittaà bhütänäà mayi raïjayan |käla-sükñmärthatäà yogé laghimänam aväpnuyät ||

madhvaù : paramäëu-maye bhütänäà sakäçäd atiçayenänurüpe | käla-sükñmäëäm ätmani ||12||

çrédharaù : väyv-ädi-bhütänäà ye paramäëavas tan-maye tad-upädhau mayi cittaà raïjayan yogé käla-sükñmärthatäà käla-paramäëüpädhi-rüpatäm iti laghutva-vivaraëam | tad uktam, sa kälaù paramäëur vai yo bhuìkte paramäëutäm iti ||12||

krama-sandarbhaù : bhütänäà madhye yaù paramäëur bhäva23-çünyäkäça-parama-sükñmäàças tad-upädhike mayi cittaà raïjayan yogé laghimänaà bhära-çünyatvam aväpnoti | tam eva darçayati—kälasya yaù sükñmäàçaù paramäëus tasyärtha upädhiù parama-sükñma-deçävacchinnäkäçaù, tad-rüpatäà tadvad atilaghutäm ity arthaù | ätmeti päöhe ätmä deha upädhir ity arthaù ||12||

viçvanäthaù : paramäëu-maye väyv-ädi-bhütänäà ye paramäëavas tan-maye tad-upädhau mayi cittaà raïjayan käla-sükñmärthatäà kälasya yaù sükñmäàçaù paramäëuù, se evärtha upädhir yasya tat täà tadvad atilaghutva-rüpaà laghimänam | tad uktam, sa kälaù paramäëur vai yo bhuìkte paramäëutäm iti ||12||

--o)0(o--

23 bhära ?

|| 11.15.13 ||

dhärayan mayy ahaà-tattve mano vaikärike’khilam |sarvendriyäëäm ätmatvaà präptià präpnoti man-manäù ||

madhvaù : ahaà-tattva-sthite mayi ||13||

çrédharaù : vaikärikähaìkäropädhau mayi | akhilam ekägram | ätmatvam adhiñöhätåtvam | atra hetuù—man-manäù | mayi mano-dhäraëa-prabhäväd evaà bhavati, näträtéva hetur anusandheya iti bhävaù | evaà mad-dhäraëänubhävena mad-yoga-balam äçraya ity ädiñu drañöavyam ||13||

krama-sandarbhaù : vaikärike çuddha-sattva-maye ||13||

viçvanäthaù : vaikärikähaìkäropädhau mayi | akhilam ekägram | ätmatvam adhiñöhätåtvam | atra hetuù—man-manäù | mayi mano-dhäraëa-prabhäväd evaà bhavati, näträtéva hetur anusandheya iti bhävaù | evaà mad-dhäraëänubhävena mad-yoga-balam äçraya ity ädiñu drañöavyam ||13||

--o)0(o--

|| 11.15.14 ||

mahaty ätmani yaù sütre dhärayen mayi mänasam |präkämyaà pärameñöhyaà me vindate’vyakta-janmanaù ||

madhvaù : sütre sthite mayi | gåhe péöha itivat | avyakta-janmanaù avyaktasyäpi kiïcit sthülatva-kartuù | tasmäd avyaktam utpannaà triguëaà dvija-sattama iti mokña-dharmeñu | ajaräd amaräd amürtitaù çäçvatät tamasaù iti ca | avyaktasyäjanmavato vikäro janir ucyate iti hari-vaàçeñu | sakäçän me vindate parameñöhi-prasädäd anyeñäà bhavatéti pärameñöhyam | sarva-guëänäà jïäna-mülatväd upalakñaëatvena präkäçyaà pärameñöhyam ity uktam | sarve guëäs tu präëa-paramätma-prasädataù |

präëa-viñëoù prasädena bhäratyäù samprakértitäù |prasädät tu trayäëäà väpy anantädeù sadä guëäù || iti mähätmye ||14||

çrédharaù : kriyä-çakti-pradhänaà mahat-tattvam eva sütraà tad-upädhau mayi sa me pärameñöhyaà sarvotkåñöaà präkäçyaà vindate | kathaà-bhütasya ? avyaktäj janma yasya tasya sütrasya | tad-upädher mamety arthaù ||14||

krama-sandarbhaù : avyaktam indriyägamyaà janma prädurbhävo yasya tasya mama | yad vä, vyaktaà jagati ca prakaöam ity ädi ||14||

viçvanäthaù : kriyä-çakti-pradhänaà mahat-tattvam eva sütraà tad-upädhau mayi präkämyam aiçvaryaà vindate | tad eva kià pärameñöhyaà parameñöhino bhävaù, pärameñöhyaà kathaà-bhütasya me avyakta-janmanaù avyaktäj janma yasya tasya sütrasya | sütropädher ity arthaù ||14||

--o)0(o--

|| 11.15.15 ||

viñëau try-adhéçvare cittaà dhärayet käla-vigrahe |sa éçitvam aväpnoti kñetrajïa-kñetra-codanäm ||

madhvaù : sarvaträdhéçvaratvädau vidyamäne’pi tatroktädhéçvaratvädi-guëa-viçiñöatvena tatra tatropäsanam iti çeñaù | taà yathä yathopäsate tad eva bhavati iti çruteù |

upäsataù satya iti satya-saìkalpatä bhavet |éçvaratvam éçvara iti guëaà taà taà yathä harim || iti viçeñe ||15||

çrédharaù : tryadhéçvare tri-guëa-mäyä-niyantari | ata eva käla-vigrahe äkalayitå-rüpe ‘ntaryäméti | éçitvaà viçinañöi—kñetra-jïänäà jévänäà kñeträëäà tad-upädhénäà ca codanäà preraëaà, na tu viçva-såñöy-ädi-kartåtva-lakñaëam ity arthaù ||15||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : adhéçvare tri-guëa-mäyä-niyantari käla-vigrahe kälaù kalayitä drañöä tat-svarüpe | éçitvaà viçinañöi—kñetra-jïänäà jévänäà kñeträëäà tad-upädhénäà ca codanäà preraëaà, tatra tatra sva-çakti-saïcäraëam ity arthaù ||15||

--o)0(o--

|| 11.15.16 ||

näräyaëe turéyäkhye bhagavac-chabda-çabdite |mano mayy ädadhad yogé mad-dharmä vaçitäm iyät ||

çrédharaù : turéyäkhye—

viräò hiraëyagarbhaç ca käraëaà cety upädhayaù |éçasya yantribhir hénaà turéyaà tat padaà viduù ||

ity evaà-lakñaëe—

aiçvaryasya samagrasya dharmasya yaçasaù çriyaù |jïäna-vairägyayoç caiva ñaëëäà bhaga itéraëä ||

tadvati bhagavac-chabda-çabdite ||16||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : turéyäkhye—

viräò hiraëyagarbhaç ca käraëaà cety upädhayaù |éçasya yantribhir hénaà tat turéyaà pracakñate ||

ity evaà turéya äkhyä yasya tasminn ity anena bhagavac-chabda-çabdita ity anena ca näräyaëasya turéyatve ñaòaiçvaryavattve ca manasä dhäryamäëe saty eveti bhävaù | ayam arthaù—yasya sthülaà sükñmaà ceti kärya-dvayaà nopädhiù | käraëaà mäyä ca nopädhiù kintu turéyaà saccidänanda-vastu äkhyä äkhyägamya äkäro yasya tasmin näräyaëe | sa ca kena çabdenocyate ? taträha—bhagavac-chabda-çabditam | vaçitäà guëeñv asaìgam ||16||

--o)0(o--

|| 11.15.17 ||

nirguëe brahmaëi mayi dhärayan viçadaà manaù |paramänandam äpnoti yatra kämo’vaséyate ||

çrédharaù : yatra paramänanda-rüpe sarvo’pi kämas tad-aàça-bhüto’vaséyate samäpyate tam ||17||

krama-sandarbhaù : nirguëe brahmaëéti | brahma-säyujyam api siddhi-madhye gaëitam ||17||

viçvanäthaù : sarvo’pi kämo yaträvaséyate samäpyate taà paramänandaà brahma-säyujyam iti sandarbhaù ||17||

--o)0(o--t

|| 11.15.18 ||

çvetadvépa-patau cittaà çuddhe dharma-maye mayi |dhärayaï chvetatäà yäti ñaò-ürmi-rahito naraù ||

madhvaù : çuddhaù çvetaù sukhé çvetaù çveta-varëaù kvacid bhaved iti çabda-nirëaye ||18||

çrédharaù : ataù paraà guëa-hetukäù siddhér äha—çuddhe sattvätmake | çvetatäà çuddha-rüpatäm ||18||

krama-sandarbhaù : ataù paraà präkåta-dharmopädhitayopäsyamänatväd guëa-hetutvaà svataù çuddhe guëätéte upädhitas tu dharma-maye sättvika-dharmädhiñöhätari çvetatäà çuddhatäà rajas-tamo-héna-sattvätmatäm ||18||

viçvanäthaù : ataù paraà guëa-hetukäù | çvetatäà çuddha-rüpatäm ity ürmimattva-nämné siddhiù ||18||

--o)0(o--

|| 11.15.19 ||

mayy äkäçätmani präëe manasä ghoñam udvahan |tatropalabdhä bhütänäà haàso väcaù çåëoty asau ||

madhvaù : äkäçasyätmani taträkäçe upalabdhänäà äsamantät sthitänäà bhütänäà vacaù | haàso jévaù |

tyägät pürva-çaréräëäà navänäà saïcayena ca |jévaà haàsa iti prähus tad-dhetutväd dharià param || iti bhärate ||19||

çrédharaù : äkäçätmä yaù präëaù samañöi-rüpas tad-rüpe mayi manasä ghoñaà nädaà cintayann asau haàso jévas taträkäçe upalabdhä jïätä san tatra-sthä viciträ väcaù çåëoti | yad vä, taträkäçe upalabdhä abhivyaktä yä väcas tä dürataù çåëotéti ||19||

krama-sandarbhaù : mayéti | taiù tatra viciträ väca ity atra bhütänäm iveti jïeyam ||19||

viçvanäthaù : äkäçätmä yaù präëaù samañöi-vyañöi-rüpas tad-rüpe mayi | manasä ghoñaà nädaà udvahan cintayan, taträkäçe upalabdhä abhivyaktä yä bhütänäà väcas tä dürato haàsaù çuddhaù san çåëotéti düra-çravaëam ||19||

--o)0(o--

|| 11.15.20 ||

cakñus tvañöari saàyojya tvañöäram api cakñusi |mäà tatra manasä dhyäyan viçvaà paçyati dürataù ||

çrédharaù : tvañöä ädityas tasminn aparicchinne cakñuù saàyojya taà ca cakñuñi saàyojya tatrobhaya-saàyoge mäà dhyäyan viçvaà dürataù paçyati ||20||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : tvañöä süryas tasminn cakñuù saàyojya, cakñuñi taà saàyojya, tatrobhaya-saàyoge mäà dhyäyan viçvaà sarvaà düra-sthitam api paçyatéti düra-darçanam ||20||

--o)0(o--

|| 11.15.21 ||

mano mayi su-saàyojya dehaà tad-anuväyunä |mad-dhäraëänubhävena taträtmä yatra vai manaù ||

madhvaù : manasi manas-tattve väyünäà saàyojya mano’nudehaà manas-tattve mad-dhäraëät ||21||

çrédharaù : mano dehaà ca tad-anuvartinä väyunä saha mayi susaàyojya yä mad-dhäraëä kriyate tasyäù prabhäveëa yatra mano yäti taträtma deho yätéty arthaù | yad vä, manaù kartå ätmänaà väyunä saha dehaà ca mayi susaàyojya yatra yäti tad anu tatra deho yätéti ||21|||

krama-sandarbhaù : mana iti taiù | tatra mayi mano’dhiñöhätaréti jïeyam ||21||

viçvanäthaù : mano mayi saàyojya tad-anuvartinä väyunä saha dehaà ca saàyojya yä mad-dhäraëä kriyate, tasyäù prabhäveëa yatra ätmä mano yäti tatraivätmä sthüla-deho’pi yätéti mano-javaù ||21|||

--o)0(o--

|| 11.15.22 ||

yadä mana upädäya yad yad rüpaà bubhüñati |tat tad bhaven mano-rüpaà mad-yoga-balam äçrayaù ||

madhvaù : gajädi-rüpam äkäìkñan gajädi-sthitam éçvaram |dhyäyan gajädi-rüpaù syät parakäya-sthitaà harim ||dhyäyan viçet pare käye väyäv antargataù pumän |

präëa-nämä hariù proktas tasmin väyuù samäçritaù ||väyäv antargato jévo dehäd dehaà prayäsyati |ñaò-ädhära-sthitaà viñëuà dhyäyan äyu-kñayaà vinä ||yadi måtyum abhépsate tathä präpnoty asaàçayam |trikäla-prerakaà viñëuà dhyätuù käla-traya-jïatä |agny-ädiñu harià dhyäyan tat-pratistambhako bhavet || iti hari-saàhitäyam |

çrédharaù : mana upädäya upädäna-käraëaà kåtvä yad yad devädi-rüpaà bhavitum icchati tat tan mano-rüpaà manaso’bhéñöa-rüpaà yogé bhavet | kutaù ? yato mad-yoga-balam | yo’ham acintya-çaktir nänäkäras tasmin mayi manaso yogo dhäraëä, tasya balaà prabhävaù, sa eväçrayaù käraëam ||22||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : mana upädäya upädäna-käraëaà kåtvä yad devädi-rüpaà bhavitum icchati tat tan mano-rüpaà manaso’bhéñöa-rüpaà bhavet | tatra mayi yogo yoga-dhäraëä tasya balaà prabhäva eva äçrayaù sädhakam iti käma-rüpam ||22||

--o)0(o--

|| 11.15.23 ||

para-käyaà viçan siddha ätmänaà tatra bhävayet |piëòaà hitvä viçet präëo väyu-bhütaù ñaòaìghri-vat ||

madhvaù : ätmänaà paramätmänaà tatra para-käye bhävayet | tadä väyau sthitaù präëaù paramätmä tatra gacchati | tad anu jévo’pi gacchati | väyau bhüto väyu-bhütaù | präëaà pare brahmaëi nétvä ||23||

çrédharaù : yatra pravivikñati taträtmänaà cintayet | tataù piëòaà sva-dehaà hitvä präëaù präëa-pradhäna-liìga-çaréropädhir väyu-bhüto bähya-väyau bhütaù praviñöas tena märgeëety arthaù | ñaò-aìghri-vat bhåìgo yathä puñpät puñpäntaram anäyäsena praviçati tadvat |

krama-sandarbhaù : ätmänam iti mad-adhiñöhita-präëädy-upädhim iti çeñaù ||23||

viçvanäthaù : tatra para-käye piëòaà sthüla-dehaà hitvä präëaù pradhäna-liìga-çaréropädhiù san väyu-bhüto bähya-väyunä bhütaù präptaù, viçet para-käyaà praviçet | ñaòaìghrir yathä puñpät puñpäntaraà viçati, mad-yoga-dhäraëä-prabhäveëeti yojyam iti para-käya-praveçaù ||23||

--o)0(o--

|| 11.15.24 ||

pärñëyäpéòya gudaà präëaà håd-uraù-kaëöha-mürdhasu |äropya brahma-randhreëa brahma nétvotsåjet tanum ||

madhvaù : präëasthaà präëa-nämänaà vahiñöhe brahma-nämake |viñëuà viñëäv anusmåtya visåjed deham aïjasä || iti prabhaïjane |

aneyasya harer nétis tad-gatasya hareù småtiù |na hi neyaù kvacit kväpi kenacit sva-vaçatvataù || iti ca ||

çrédharaù : piëòaà hitvety uktaà tat prakäraà kathayan svacchanda-måtyum äha—pärñëyä pärñëinä gudaà nirudhya präëaà präëopädhim ätmänaà brahma-randhreëa mürdha-dväreëa | brahmety upalakñaëam | brahma vä anyadvä apekñitaà sthänaà manasä nétvä ||24||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : pärñëyä pärñëinä gudaà nirudhya präëaà präëopädhim ätmänaà brahma-randhreëa mürdha-dväreëa | brahma nirviçeñaà saviçeñaà vä nétvä präpayya tanuà tyajed iti svacchanda-måtyuù ||24||

--o)0(o--

|| 11.15.25 ||

vihariñyan suräkréòe mat-sthaà sattvaà vibhävayet |vimänenopatiñöhanti sattva-våttéù sura-striyaù ||

çrédharaù : mat-sthaà man-mürti-rüpaà çuddhaà sattvaà cintayet | tadä sattva-våttayaù sattväàça-bhütäù ||25||

krama-sandarbhaù : mat-stham iti | aham eva sthänam äçrayo yasya tat | mad-upädhi-rüpaà sattvaà devädy-udbhava-hetu-sattva-våtti-viçeñaà cintayet | tad eväha—sattva-våttér iti ||25||

viçvanäthaù : sattvaà svéyäntaùkaraëaà, matsthaà mad-gataà cintayet | tataç ca sattva-våttéù sattva-våttayaù sura-striyas tam ägatya sevante iti deva-kréòä-präptiù ||25||

--o)0(o--

|| 11.15.26 ||

yathä saìkalpayed buddhyä yadä vä mat-paraù pumän |mayi satye mano yuïjaàs tathä tat samupäçnute ||

çrédharaù : yadä va akäle’pi | yathä veti päöhe, yathä vä yena kenäpi prakäreëa buddhyä saìkalpayet, tat tathä yathävat präpnotéty arthaù | yad vä, yathä saìkalpayed yathä vä mat-paro mayi viçväsavän bhavati, tathä tad-anurüpaà sarvam äpnotéty arthaù | kià kurvan ? satye satya-saìkalpe mayi mano yuïjan ||26||

krama-sandarbhaù : yadä vety atra yathä veti päöhe yad-upädhitvena ||26||

viçvanäthaù : yadä va akäle käle’pi vety arthaù | yathä veti päöhe yathä saìkalpayet yathä yena vä prakäreëa mat-paraù syät | satye satya-saìkalpe mayi tathä tenaiva prakäreëa tat-sväbhéñöaà vastu präpnotéti saìkalpa-siddhiù ||26||

--o)0(o--

|| 11.15.27 ||

yo vai mad-bhävam äpanna éçitur vaçituù pumän |kutaçcin na vihanyeta tasya cäjïä yathä mama ||

madhvaù : mama bhävanä mad-bhävaù | bhävo manaç ca bhaktiç ca kvacid abhyäsayiñyate iti çabda-nirëaye ||27||

çrédharaù : mad iti påthak padam, mamety arthaù | éçituù sarva-niyantur vaçituù sva-tantrasya mama bhävaà svabhävaà präptaù | etä guëa-hetavaù ||27||

krama-sandarbhaù : mad-bhävaà mad-bhävanäm | éçituù saàsära-niyantuù | vaçitus tasya svatantrasya ceti tad-upädhitvaà darçitam ||27||

viçvanäthaù : mat mattaù sakäçäd bhävaà dhyänätiçayena éçitåtvaà vä | mattaù kédåçät ? éçituù vaçituù sarvän vaçékartuù, na vihanyeta na vihatä bhaved ity apratihatäjïatvam ||27||

--o)0(o--

|| 11.15.28 ||

mad-bhaktyä çuddha-sattvasya yogino dhäraëä-vidaù |tasya trai-käliké buddhir janma-måtyüpabåàhitä ||

çrédharaù : ataù paraà kñudräù | dhäraëä-vida iti tri-käla-jïeçvara-dhäraëä sücitä traikäliké tri-käla-vastu-viñayä | sva-janma-måtyubhyäm upabåàhitä tat-sahitä | anayaiva para-cittädy-abhijïatäpi vyäkhyätä ||28||

krama-sandarbhaù : ataù paraà guëa-hetutve’pi kñudräù dhäraëeti jagat-såñöi-sthiti-pralaya-kälajïeçvara-dhäraëocyate | janma-måtyüpabåàhiteti janmabhir måtyubhir näpagacchatéty arthaù ||28||

viçvanäthaù : ataù paraà kñudräù | dhäraëä-vida iti tri-käla-jïeçvara-dhäraëä sücitä | traikäliké tri-käla-viñayä | janma-måtyüpabåàhitä janma-maraëayor våttayor api upabåàhitä våddhim eva präptä bhavati, na tu kiïcid api hrasatéty arthaù | iti trikälajïatvam ||28||

--o)0(o--

|| 11.15.29 ||

agny-ädibhir na hanyeta muner yoga-mayaà vapuù |mad-yoga-çänta-cittasya24 yädasäm udakaà yathä25 ||

çrédharaù : agny-ädi-sarvopaghäta-çünyo bhagavän ity evaà-bhüta-yoga-mayam | tair näbhibhüyeta | atra hetuù, mad-yogeti | yädasäm udakaà yathäbhighätakaà na bhavati tathä tasya vapuño’gny-ädaya ity arthaù | anayaivädvandvatäpi vyäkhyätä ||29||

krama-sandarbhaù : mad-yoga-çänta-cittasya mad-dhäraëena dhyäna-yogena çäntam avikåtaà cittaà yasya tasya | çränta-cetasaù iti päöhe tu mad-yogena çräntaà kåta-çramaà kåtäbhyäsaà ceto yasya tasya ||29||

viçvanäthaù : agnyädi-sarvopaghäta-çünyo bhagavän ity evaà-bhüta-dhyäna-yogena çänta-cittasya muner yogamayaà yoga-paripakvaà vapur agny-ädibhir na hanyeta | yathä yädasäm udakam upasaìhätakaà na bhavati, pratyuta kréòäspadam, tathaiva tasyägny-ädaya ity agny-ädi-pratiñöambhaù ||29||

--o)0(o--

|| 11.15.30 ||

mad-vibhütér abhidhyäyan çrévatsästra-vibhüñitäù |dhvajätapatra-vyajanaiù26 sa bhaved aparäjitaù ||

24 çränta-cetasa iti jéva-gosväminä dhåta-päöhäntaraù |25 udakair yathä iti päöhaù |26 vyajanäù iti päöhaù |

çrédharaù : mad-vibhütér mamävatärän | dhvajädibhiù saha ||30||

krama-sandarbhaù : mad-vibhütér iti | mad-vibhüténäà madhye yäà käïcit täà ca jagaty aparäjayopädhim ity arthaù ||30||

viçvanäthaù : mad-vibhütér mad-avatärän | sa-dhvajädibhiù sahito bhavet | aparäjitaç ca bhaved ity aparäjaya-nämné siddhiù ||30||

--o)0(o--

|| 11.15.31 ||

upäsakasya27 mäm evaà yoga-dhäraëayä muneù28 |siddhayaù pürva-kathitä upatiñöhanty açeñataù ||

madhvaù : upäsanayä pärokñyaà kåtavataù | punar upäsanaà kärya-käle kurvataù | kärya-siddhir ity ato yoga-dhäraëayä punar ity uktam |

upäsya väyuà prathamaà väyau suñthv aparokñite |anujïätas tatas tadgaà tatra tatra harià smaret ||kåtväparokñaà taà cäpi käle käle smaret punaù |abhéñöa-kärya-siddhiù syät tasya nästy atra saàçayaù ||akämo yadi väyuà ca dhyätvä dåñövä harià tathä |na kiïcit kämayet paçcät sa kñipraà muktim eñyati ||yadi yogaiù phalaà bhuìkte punaù kämam apäsya tu |tenaiva krama-yogena väyuà dåñövä harià tathä ||eñtavyä mukti-padavé nänyathä tu kathaïcana |pürva-dåñöér hi kämärthe paçcän mokñärtham iñyate |yeñäà tu janmataù siddhis teñäà doño na vidyate || iti nivåtte ||31||

çrédharaù : upasaàharati—upäsakasyeti | evaà påthag dhäraëäbhiù ||31||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : upasaàharati—upäsakasyeti ||31||

--o)0(o--

|| 11.15.32 ||

jitendriyasya däntasya jita-çväsätmano muneù |

27 upäsénasya iti päöhaù |28 punaù iti päöhaù |

mad-dhäraëäà dhärayataù kä sä29 siddhiù sudurlabhä ||

çrédharaù : yad vä, kià nänä-dhäraëä-prayäsena ekayaiva sarväù siddhayo bhavanti ? ity äha—jitendriyasyeti | mad-dhäraëäà näräyaëe turéyäkhye ity atroktäm | yä sudurlabhä syät sä kä ? na käcid ity arthaù ||32||

krama-sandarbhaù : mad-dhäraëäà mama tat-tad-upädhi-rahitasyäpi yat-kiïcid-rüpasyäpi dhäraëäm ity arthaù | svabhävataù sarva-siddhi-sevität sarvato mama rüpät kämanä-mätreëa sarva-siddhir iti bhävaù ||32||

viçvanäthaù : däntasya saàyata-manaso jitaù çväsaù ätmä vyavahärikaù svabhävaç ca yena saù ||32||

--o)0(o--

|| 11.15.33 ||

antaräyän vadanty etä yuïjato yogam uttamam |mayä sampadyamänasya käla-kñapaëa-hetavaù ||

çrédharaù : yady apy evaà tathäpi na prärthyä ity äha—antaräyän iti ||33||

krama-sandarbhaù : mayä sampadyamänasya mad-rüpäm eva sampattim icchata ity arthaù | ata eva brahma-säyujyam apy asyäntaräyaà syäd iti yuktam eva tatra gaëitam | uttamaà niñkämaà bhakti-yogam ||33||

viçvanäthaù : siddhayo hy etä bälasyaiva camatkära-käriëyo na tv abhijïasyety äha—antaräyän iti | mayä mat-präptyä sampadyamänasya mad-yuktasya, käla-kñapaëa-hetava iti dine dine tasya mat-präpti-lakñaëa-sampattir hrasaty eva, tasmät yogenaiva kälaà yäpayen, na tu tat-phala-bhütäbhiù siddhibhir iti bhävaù ||33||

--o)0(o--

|| 11.15.34 ||

janmauñadhi-tapo-mantrair yävatér iha siddhayaù |yogenäpnoti täù sarvä nänyair yoga-gatià vrajet ||

madhvaù : yair yaiù kaiçcit kaiçcid eva janmädibhiù yoga-gatià vrajet |

janmädibhiù kaiçcid eva präpyate yogajaà phalam |yogena sarvaà präpyeta yoge yatnaà tataù kuru || iti ca |

29 nu iti päöhaù |

kaçcid arthe cayac-chabdaù praçnärthe ca kvacid bhavet |kvacit parämarça-väcé kvacid äpekñya-väcakaù || iti tantra-nirukte ||34||

çrédharaù : tasmäd ahaitukéyam eva dhäraëa käryä nänyäù kämyä ity äha—janmeti | janmanaiva käçcit siddhayo bhavanti | yathä devänäà yathä ca yädasäm udaka-stambhaù pakñy-ädénäà khecaratvädi | tad uktaà pätaïjale, janmauñadhi-tapo-mantra-yoga-jäù siddhayaù [yo.sü. 4.1] iti | yogena mad-dhäraëäm ity uktena | yoga-gatià mat-sälokyädi-rüpäm ||34||

krama-sandarbhaù : tathäpi pürvoktä dhäraëästu sarvato’dhikä, ity äha—janmeti | yogeneti pürvokta-dhäraëänäm ekatareëäpi ||34||

viçvanäthaù : kià ca, janmeti | käçcit käçcit siddhayo janmädibhir api bhavanti, yathä janmanaiva devänäà siddhayaù | yathä ca janmanaiva yädasäm udaka-stambhaù | pakñiëäà khecaratvam | pretänäm antardhäna-parakäya-praveçädyäù | tad uktaà pätaïjale—janmauñadhi-tapo-mantra-yoga-jäù siddhayaù [yo.sü. 4.1] iti | yävatér yävatyaù täù sarvä eva yogenäpnoti | yoga-gatià mat-sälokyädi-muktim ||34||

--o)0(o--

|| 11.15.35 ||

sarväsäm api siddhénäà hetuù patir ahaà prabhuù |ahaà yogasya säìkhyasya dharmasya brahma-vädinäm ||

çrédharaù : kutaù ? ity ata äha—sarväsäm ity ardhena | prabhutvopapädanaà hetuù käraëaà patiù pälayitä ceti | kià ca, na kevalaà siddhénäm eva prabhuù, api tu mokñädénäm apéty äha—aham iti | yogo mokñaù, säìkhyaà tat-sädhanaà jïänam | dharmasya tad-upadeñöèëäà brahma-vädinäà ca ||35||

krama-sandarbhaù : mayi viçvastais tu tat-tat-siddhi-kämanayäpi nänyat | na ca sopädhi-mad-dhäraëaà kartavyam | svataù sarväçrayatvän mamety äha—sarväsäm iti dväbhyäm | dharmasya jïäna-sädhanasya ||35||

viçvanäthaù : yato mama dhyänenaiva sarväù siddhayas tasmäd aham eva täsäà hetuù | na kevalaà hetur eva, patiù pälayitä ca, prabhuù svämé ca | na kevalaà siddhénäm eva hetuù prabhutayähaà, yato yogasya madéya-dhyäna-yogasyäpi aham eva hetuù, na kevala-dhyäna-yogasya säìkhyasya jïänasyäpi, jïäna-sädhana-dharmasya niñkäma-karmaëo’pi ||35||

--o)0(o--

|| 11.15.36 ||

aham ätmäntaro bähyo’nävåtaù sarva-dehinäm |yathä bhütäni bhüteñu bahir antaù svayaà tathä ||

çrédharaù : kutas taträha—aham iti | sarva-dehinäà jévänäm ätmä | yata äntaro’ntaryämé, eña ta ätmäntaryämy amåtaù [bå.ä.u. 3.73.] iti çruteù | tarhi kim antar-vartitvät paricchinnä, na, bähyaç ca vyäpaka ity arthaù | tatra hetuù, anävåtaù | etat sadåñöäntam äha—bhüteñu catur-vidheñu mahä-bhütäni yathä vahiç cäntaç ca bhavanti, svayam aham api tathety arthaù ||36||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : yoginäà jïäninäà ca dhyänasyälambano’py aham evety äha—aham äntara ätmä antaryämé | tarhi kim antarvartitvät paricchinnaù ? nävåtaù | etat sadåñöäntam äha—bhüteñu caturvidheñu mahä-bhütäni yathä bahiç cäntaç ca bhavanti, svayam aham api tathety arthaù ||36||

iti särärtha-darçinyäà harñiëyäà bhakta-cetasäm |ekädaçe païcadaçaù saìgataù saìgataù satäm ||*||

--o)0(o--

iti çrémad-bhägavate mahä-puräëe brahma-sütra-bhäñye päramahaàsyaà saàhitäyäà vaiyäsikyäà daçama-skandhe

çré-bhagavad-uddhava-saàväde yoga-siddhi-prasaìgo näma

païcadaço’dhyäyaù ||| 11.15 ||

(11.16)

atha ñoòaço’dhyäyaù

çré-bhagavad-uddhava-saàväde mahä-vibhütiù

|| 11.16.1 ||

çré-uddhava uväca—tvaà brahma paramaà säkñäd anädy-antam apävåtam |sarveñäm api bhävänäà träëa-sthity-apyayodbhavaù ||

çrédharaù :ñoòaçe tu harer ävirbhäva-yuktä vibhütayaù |jïäna-vérya-prabhävädi- viçeñeëopavarëitäù ||

antaç-cittena yad dhyänam açakyam akåtätmanäm |atas tad-yogyatäpattyai vibhüty-ädi-nirüpaëam ||evaà tävan navädhyäyäm añöa-praçnä nirüpitäù |

brahmatva-sambhave tävat saptamädi-catuñöaye ||bandha-muktyos tu nirdhäre sad-bhaktyoç ca tataù pare |

dvädaçe’nantaraà karma kåti-tyäga-vyavasthitau |haàsetihäsato yoga-niñöhäyäà ca trayodaçe ||

çreyaù-sädhana-nirdhäre dhyäne caiva caturdaçe |dhäraëäsiddhi-bhede ca prasaìgena nirantare ||uddhava-praçnato dattam uttaraà hariëocitam |ñoòaçe bhüti-vistäre dvayor varëäçrama-vrate ||

jïänädi-nirëaye cäto yamädénäà ca nirëaye |yoga-trayädhikäre tu viàçe ca tad-anantare ||

sattva-saìkhyä-viväde ca puà-prakåtyor vivecane |janma-måtyu-prakäre ca dvaviàçe dattam uttaram ||

paräparädha-sahane caturbhis tad-anantaraiù |saptaviàçe kriyä-yoga-praçne tad-upavarëanam ||

añöäviàçe tataù proktä jïäna-yogopasaàhåtiù |saàsäräsambhava-praçne tan-madhye dattam uttaram ||

tad-açaktyä punaù praçne bhakti-yogopasaàhåtiù |evaà praçnottaräëy atra krameëaitäni viàçatiù ||

aham ätmäntaro bähyo’nävåtaù sarva-dehinäm | yathä bhütäni bhüteñu bahir antaù svayaà tathä || [bhä.pu. 11.15.36] ity uktam

tatra bhütäni yathä kvacit kenacid guëa-viçeñeëodriktäni vartante, kvacit sämänya-rüpeëaiva, tathä tvam api kva kathaà vartase ? iti vibhütéù prañöuà prathamaà tävad uktam eva sarvätmakatvam anuvadati—tvaà

brahmeti | apävåtaà nirävaraëaà svatantraà vä | ata eva sarveñäm api träëaà rakñaëam | sthitir jévanam | träëa-sthiti-sahitävapyayodbhavau yasmät | sattvam upädäna-käraëam ity arthaù ||1||

krama-sandarbhaù : öékäyäà navädhyäyyäm iti saptamädi-navädhyäyyäm iti jïeyam | ädi-ñaëëäm ukta-tätparyatvät añöa-praçnän nirüpayati brahmatveti saptamädi-catuñöaye daçama-paryante tataù pare ekädaçe nirantare païcadaçe dvayo saptadaçäñöädaçayoù | ata ünaviàçe tad-anantare ekaviàçe caturbhiù ñaòviàça-paryantaiù tatra: (1) brahmatveti, (2) bandha-muktyor iti, (3) sad iti, (4) karmeti, (5) haàseti, (6) çreya iti, (7) dhyäna iti, (8) dhäraëeti, ityañöau praçnäù | (9) bhütéti, (10) varëeti, (11) jïäneti, (12) yameti, (13) yogeti, (14) tattveti, (15) janmeti, (16) pareti, (17) kriyeti, (18) jïäneti, (19) saàsäreti, (20) bhaktéti iti viàçatiù |

sarveñäà sarva-vaibhavaà matta eveti sarväsäm apéty ädinä purvam uktam | tac chrutvä präkåtäpräkåta-tad-vaibhaväspadäni praçnena jïätuà tasya sarväçrayatvam anuvadati—tvaà brahmeti | tvaà brahma båhat sarva-käraëatvät | taträpi paramaà bhagavad-rüpatvät | taträpi säkñät svayaà bhagavattvät taträpräkåtänanta-vaibhaväçrayatvam äha—anädyantaà, na tu puruñädivat paricchinna-vaibhavam | apävåtaà, na tu tadvan mäyä-saàvalitaà präkåta-vaibhaväçrayatvam äha—sarveñäà bhävänäà mahad-ädénäà träëa-sthity-apyayodbhavo yaù puruñaù so’pi tvam iti | yasyäàçäàçäàça-bhägena viçva-sthity-apyayodbhava [bhä.pu. 10.85.31] ity ädes tasyäpi tvam aàçéty arthaù ||1||

viçvanäthaù :yad yan mukhyaà yeñu yeñu prabhäva-jïäna-çaktibhiù |

tat tad vibhüti-çabdoktaà vastu ñoòaça ucyate ||

sarväsäà siddhénäm ity ädinä sarveñäà sarva-vaibhavaà matta evety uktam | tat çrutvä präkåtäpräkåta-tad-vaibhaväspadäni jijïäsamänas tasya sarväçrayatvam anuvadati—tvaà brahmeti | taträpi paramaà bhagavad-rüpatvät | taträpi säkñät svayaà-bhagavad-rüpaà | taträpy anädy anantam apävåtam iti paricchinna-mänuñäkäratve’pi sarva-käla-deça-vyäpakam | yaù såñöy-ädi-kartä viñëuù so’pi tvad-aàçatvät tvam evety äha—vipadbhyo rakñaëaà träëaà jévikä-pradänaà sthitiù, sarveñäm apéti ||1||

—o)0(o—

|| 11.16.2 ||

uccävaceñu bhüteñu durjïeyam akåtätmabhiù |upäsate tväà bhagavan yäthä-tathyena brähmaëäù ||

çrédharaù : atra sad-äcäraà pramäëam äha—yäthätathyena yathärthatvena | sarva-bhüta-käraëaà tväm | brähmaëä veda-tätparya-vidaù ||2||

krama-sandarbhaù : tatra präkåtér vibhütés tävat påcchati—uccävaceñv iti | bhüteñu pradhäna-käryeñu tväà guëa-sämädi-rüpam ||2||

viçvanäthaù : yaç ca tvaà viñëu-rüpeëa sarveñäà käraëaà, ata eva sarveñu bhüteñu tat-käryeñu uccävaceñu ca utkåñöa-nikåñöeñu tväà santaà, akåtätmabhiù tvayy akåta-manaskaiù, brähmaëä brahma vedaà vidantéti vedajïä upäsate | yäthätathyena yatra yatra tvaà yathä yathä vartase, tatra tatra tathä tathaiva tväà täratamyenopäsata ity arthaù ||2||

—o)0(o—

|| 11.16.3 ||

yeñu yeñu ca bhüteñu bhaktyä tväà paramarñayaù |upäsénäù prapadyante saàsiddhià tad vadasva me ||

çrédharaù : evaà käraëatvena sarvätmatvam anüdya vibhütéù pracchati—yeñv iti | upäsénäù sevamänäù santaù ||3||

krama-sandarbhaù : apräkåtéù påcchati | yeñu yeñu ceti | bhäveñu bhüteñu paramärtha-satyeñu bhagavad-ädiñu, asya mahato bhütasya [bå.ä.u. 2.4.10] ity ädi çruteù | tväà çré-väsudevädi-rüpam ||3||

viçvanäthaù : sarvatropäsanäyäm apy ädhikyenopäsanärthaà vibhütéù påcchati—yeñu yeñv iti | prapadyante saàsiddhià präpnuvanti ||3||

—o)0(o—

|| 11.16.4 ||

güòhaç carasi bhütätmä bhütänäà bhüta-bhävana |na tväà paçyanti bhütäni paçyantaà mohitäni te ||

çrédharaù : durjïeyatvam eväha—güòhaù asphuöaù | bhütänäà präëinäà madhye | atra hetuù—bhütänäm ätmä antaryämé | aträpi hetuù—he bhüta-bhävaneti | te tvayä ||4||

krama-sandarbhaù : carasi kvacit säkñäd-rüpeëa kvacit çakty-äveça-rüpeëa ceti jïeyam ||4||

viçvanäthaù : durjïeyatvam eväha—güòha iti | bhütätmä sarva-bhütäntaryämé bhavann api bhüta-bhävanaù präëi-çreyaskara-rüpas tvaà bhütänäà güòha eva | ata eva tväà na paçyanti | nirvisarga-päöhe he bhüta-bhävaneti ||4||

—o)0(o—

|| 11.16.5 ||

yäù käç ca bhümau divi vai rasäyäàvibhütayo dikñu mahä-vibhüte |

tä mahyam äkhyahy anubhävitäs tenamämi te tértha-padäìghri-padmam ||

çrédharaù : tä eva säkalyena påcchati—hhe mahä-vibhüte, yäù käçcid bhümy-ädiñu te vibhütayaù | rasäyäà rasätale anubhävitäs tvayaiva kenacic chakti-viçeñeëa saàyojitäù térthänäà padaà ca tad-aìghri-padmaà ca ||5||

krama-sandarbhaù : bhümäv ity ädi-trayeëa madhyordhva-tala-lokäù präkåtä apräkåtäç ca sarva eva gåhétäù | te tvayaikena svayaà bhagavatä anubhävitäù anubhävaà tat-tan-mähätmyaà präpitäù | ata eva térthänäà sarväsäà guru-paramparäëäà padam äçrayaù aìghri-padmaà yasya taà çrotasäà samudram iva ||5||

viçvanäthaù : tasmäd güòhäh sva-vibhütéù svayam eva prakäçayety äha—yä iti | te tvayaiva anubhävitä anubhava-gocarékäritäs täù | äkhyähi brühy anubhävaya cety arthaù | cinmayasya bhagavataç cinmayä viläsä aàçä ucyante, mäyä-mayäs tu vibhütaya iti sarvatra vyavahäraù | atra tu vibhüti-çabdenaiçvaraà präkåtäpräkåta-vastu-mätram eva, tathä präkåtäpräkåta-vastu-säraç ägrima-grantha-dåñöyä ucyate iti vivecanéyam ||5||

—o)0(o—

|| 11.16.6 ||

çré-bhagavän uväca—evam etad ahaà påñöaù praçnaà praçna-vidäà vara |

yuyutsunä vinaçane sapatnair arjunena vai ||

çrédharaù : narävatära-bhütärjuna-praçna-saàväditvät taväyaà praçnaù sädhéyän iti tävad anumodate, evam iti tribhiù | praçnaà prañöavyam | sapatnair yoddhum icchatä | vinaçane kuru-kñetre ||6||

krama-sandarbhaù : aho äçcaryaà yan mitra-dvayasya praçna-saàväditeti sa-çlägham äha—evam iti ||6||

viçvanäthaù : praçnaà prañöavyam | sapatnair yoddhum icchatä | vinaçane kurukñetre ||6||

—o)0(o—

|| 11.16.7-8 ||

jïätvä jïäti-vadhaà garhyam adharmaà räjya-hetukam |tato nivåtto hantähaà hato’yam iti laukikaù ||

sa tadä puruña-vyäghro yuktyä me pratibodhitaù |abhyabhäñata mäm evaà yathä tvaà raëa-mürdhani ||

çrédharaù : yuyutsor vibhüti-praçne kaù prasaìgaù ? taträha—jïätveti | laukikaù präkåta-matiù san ||7||

sa ca yadä tato jïäti-vadhän nivåttas tadä maya pratibodhitaù san | yathä tvam abhibhäñase, evaà saìgräma-mukhe mäm abhyabhäñata | tadvad eva taväpi kathayiñyäméti bhävaù ||8||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : yuyutsor arjunasya vibhüti-praçne kaù prasaìgaù ? tatraha—jïätveti | räja-hetukaà jïäti-vadham adharmaà jïätvä tasmän nivåttaù | kédåçaù ? asya hantä ahaà mayäyaà hata ity evaà laukikaà präkåta-loke bhavaà ceñöitaà yasya saù ||7-8||

—o)0(o—

|| 11.16.9 ||

aham ätmoddhaväméñäà bhütänäà suhåd éçvaraù |ahaà sarväëi bhütäni teñäà sthity-udbhaväpyayaù ||

madhvaù : såñöi-sthity-ädi-hetutväd bhütäëäà harir ucyate |na tu bhüta-svarüpatvät sa i sarveçvareçvaraù || iti vastu-tattve |

sva-sva-jäty-uttamatvaà tu haved yad-rüpa-sannidheù |vibhüti-rüpaà tat proktam indirädiñu saàssthitam ||tathä bahiù sthitaù rüpaà vibhütéty eva çabditam |sarva-sädhäraëaà rüpam antaryäméti cocyate ||yathä kåñëätmanä duñöa-hantävyäsätmanä samaù |asmo’py eka-rüpo’pi sämarthyät pürvuttamottamaù || iti ca |

brahma-rudrendra-jévebhyaù påthag eva vyavasthitam |

vibhüti-rüpaà viñëos tu tad-ga-çreñöhyaika-käraëam ||tade va brahma-rudrädi nämabhir väcyam aïjasä |tad eva deveñv indro’smi tato rudreñu çaìkaraù |ity ädinoktaà kåñëena nendrädyä jéva-saïcayäù || iti géta-kalpe ||9||

çrédharaù : tä vibhütéù kathayati—aham iti | asmac-chabda-samänädhikaraëäù prathamäntä dvitéyäntäç ca sarvä vibhütayaù, täs täç copäsanärthaà kathyante | ñañöhé ca kvacin nirdhäraëe, sambandhe ca kvacit, yathä-yogyaà drañöavyä | tataç cäméñäà bhütänäm ätmeti te suhåd iti éçvara iti ca sämänyenäham upäsya ity arthaù | evaà sarvatra | teñäà sthity-udbhaväpyayaù, tat-tad-dhetur ity arthaù ||9||

krama-sandarbhaù : tatra präkåteñv apräkåtém äha—aham ätmeti | ätmä paramätmä | suhåt svato hita-käré | éçvaraù sarva-pravartakaç ca | teñv eva präkåtém äha—aham iti | bhütänäà madhye bhütäni mad-vaibhava-viçeñänubhävitais tair eva vyavahära-siddheù | teñv eväpräkåtém äha—teñäm iti | sthitéti mahat-srañöå-puruñaù sarvakäraëam ity arthaù | evam anyaträpi ||9||

viçvanäthaù : tä vibhütéù sämäyataù kathayati ||9||

—o)0(o—

|| 11.16.10-11 ||

ahaà gatir gati-matäà kälaù kalayatäm aham |guëänäà cäpy ahaà sämyaà guëiny autpattiko guëaù ||guëinäm apy ahaà sütraà mahatäà ca mahän aham |

sükñmäëäm apy ahaà jévo durjayänäm ahaà manaù ||

madhvaù : gatir jïänam |

pradhäno jïäninäà brahmä jïäna-mäné hådi-sthitaù |sa eva käla-mäné tu saàhartèëäà prabhuù småtaù || iti vibhütau |

änandänubhavas tu ya utkåñöänubhavät småtaù |tad-yuktatvaà yathä saumyaà guëänäm adhikaà hi tat ||bhakty-ädi-guëa-pügo’pi duùkha-hetutva-bhävanät |niñkalo bhavati hy addhä prétasya saphalo bhavet ||tasmäd änanda-mänas tu guëeñütkåñöam ucyate |tasyäbhimäné brahmaiko bhakti-jïänädikasya ca ||çraddhäbhimäniné devé tathaiva tu sarasvaté |tad anyeñäà guëänäà tu tad anye vibudhäù småtäù ||

guëänäà tu prabhur brahmä tasmäd ekaç caturmukhaù |autpattika-guëo näma çubha-präptyaika-yogyatä ||tasyäbhimäné präëas tu sa hi sarva-guëädhikaù || iti ca |

guëinäà guëa-yogyatvaà yat sarva-guëiñu sthitam |väyus tad-abhimäny ekaù sarva-guëy-adhikas tataù || iti prabhaïjane |

rüpäntaratväd ekasyäpi bahu-sthäneñu prädhänyoktir no viruddhyate | guëäntarokteç ca | rämaù çästra-bhåtäm aham | våñëénäà väsudevo’smi ity ädivat ||10-11||

çrédharaù : viçeñato vibhütér äha—kalayatäà vaçékurvatäm | guëänäà madhye sämyaà sarvatra samatvam | guëänäà sattvädénäà sämyam avyäkåtaà vä | guëini dharmiëi autpattikaù sväbhäviko yo guëaù so’ham ||10||

sütraà prathama-käryam | mahat-tattvaà mahän | sükñmopädhitväd durjïeyatväc ca jévasya sükñmatvaà—buddher guëenätma-guëena caiva ärägra-mätro hy avaro’pi dåñöaù [çve.u. 5.8] iti çruteù ||11||

krama-sandarbhaù : gatiù phalaà çaraëägatir vä ||10||

sükñmäëäm iti sükñmatä-paräkäñöhäà präpto jéva ity arthaù | durjïeyatväd yat sükñmatvam | tad atra na vivakñitam—mahatäà ca iti | sükñmäëäm api iti paraspara-pratiyogitvena väkya-dvayasyänantaryoktau svärasya-bhaìgät | prapaïca-madhye hi sarva-käraëatvän mahat-tattvasya mahattvaà näma vyäpakatvaà, na tu påthivy-ädy-apekñayä sujïeyatvaà, yathä tadvat prapaïce jévänäm api sükñmatvaà paramäëutvam eveti svärasyam | çrutayaç ca—eño’ëur ätmä cetasä veditavyo yasmin präëaù païcadhä saàviveçeti [mu.u. 3.1.9] |

bälägra-çata-bhägasya çatadhä kalpitasya ca |bhägo jévaù sa vijïeyaù [çve.u. 5.9] iti |

ärägra-mätro hy aparo’pi dåñöa [çve.u. 5.8] iti ca ||11||

viçvanäthaù : viçeñato vibhütér äha—aham iti | atra präkåtäpräkåta-vastu-särä eva vibhütaya ucyante | täç ca kvacin nirdhäraëa-ñañöhyä, kvacit sambandha-ñañöhyä, cäsmac-chabda-samänädhikaraëäù prathamäntä dvitéyäntäç ca jïeyäù | gatimatäà karmi-jïäni-prabhåténäà gatiù präpya-phalaà, kalayatäà vaçékurvatäà madhye kälaù | sämyaà prakåtiù | guëini dharmiëi autpattikaù sväbhäviko yo guëaù so’ham | yathä äkäçe çabdaù ||10||

sütraà sütra-tattvaà präëa ity arthaù | mahatäà mahat-tattvavatäm antaùkaraëänäà madhye mahäàç cittam ity arthaù | jéva iti eño’ëur ätmä cetasä veditavyo yasmin präëaù païcadhä saàviveça [mu.u. 3.1.9] iti | bälägra-çatabhägasya çatadhä kalpitasya ca | bhägo jévaù sa vijïeyaù [çve.u. 5.9] iti | ärägra-mätro hy avaro’pi dåñöaù [çve.u. 5.8] ity ädi çruteù | atra jévasya paramäëu-pramäëatve’pi sampürëa-deha-vyäpi-çaktimattvaà, jatu-jaöitasya mahä-maëer mahauñadhi-khaëòasya ca çirasi dhåtasya pürëa-deha-puñöékariñëu-çaktitvam iva na viruddham ||11||

—o)0(o—

|| 11.16.12 ||

hiraëyagarbho vedänäà manträëäà praëavas tri-våt |akñaräëäm a-käro’smi padäni cchandasäm aham ||

madhvaù : padäni väcyäni chandasäm |

sva-yüthäëäà athädhikye sva-jäténäm athäpi vä |yat-käraëaà vibhüty-äkyaà viñëos tad-rüpam ucyate || iti prädhänye |

varëeçäni padäny ähuù pädäç cäpi tad-éçvaräù |pädäëäà éçvarärdharcä tad-éçä åkñu eva ca ||åcäm adhéçä vargäç ca teñäà süktam adhéçvaram |süktädhéçäs tathädhyäyäs tad-adhéçäs tathäñöakäù ||tad-adhéçäs tathä çäkhä vedäç cäpi tad-éçvaräù |vedäëäà éçvarä väcyä väcyäëäà éçvaro hariù ||na harer éçvaraù kaçcit kadäcit kväpi vidyate || iti ca ||

padyante iti padäni väcyäni |

padaà pada-sahasreëa ceçvarän näparädhyata itivat |padaà tu väcakaà proktaà kvacid väcyam apéñyate || iti çabda-nirëaye |

sarvä vedäbhimäninyo devyo lakñmés tato’dhikä |vedähimäniné säkñät sä viñëor dürataù sthitä ||yajïäkhyä saiva viñëos tu yä türu-sthalam äçritä |hariëäratiyogasthä dakñiëäkhyäpi saiva tu ||uttarottarataù säpi viçiñöä dakñiëä-mukhe |evaà vedäbhimänibhyo devébhyaù sarva eva u |tad-artha-rüpäù patayas tasyäs tasyäs tathottamäù ||çacyä indras tathä comä tasyä rudras tatas tathä |

bhäraté-präëa eväsyäs tataù çrés tad-varo hariù || iti vaiçiñöye ||12||

çrédharaù : vedänäà sambandhé teñäm adhyäpakaù | padäni tripadä gäyatréty arthaù ||12||

krama-sandarbhaù : sükñmäëäm iti sükñmatä-para-käñöhäà präpto jéva ity arthaù | durjïeyatväd yat sükñmatvaà, tad atra na vivakñitam | mahatäà ceti sükñmäëäm apéti paraspara-pratiyogitvena väkya-dvayasyänantaryoktau svärasya-bhaìgät prapaïca-madhye sarva-käraëatvän mahat-tattvasya mahat-tattvaà näma vyäpakatvaà, na tu påthivy-ädy-apekñayä sujïeyatvaà yathä tadvat prapaïce jévänäm api sükñmatvaà paramäëutvam eveti svärasyaà çrutayaç ca—eño’ëur ätmä cetasä veditavyo yasmin präëaù païcadhä saàviveça [mu.u. 3.1.9] iti, bälägra-çata-bhägasya çatadhä kalpitasya ca bhägo jévaù sa vijïeyaù [çve.u. 5.9], ärägra-mätro hy avaro’pi dåñöa [çve.u. 5.8] iti ca ||12||

viçvanäthaù : vedäëäà vedädhyäpakäëäà madhye hiraëyagarbho brahmä | padäni tripadä gäyatréty arthaù ||12||

—o)0(o—

|| 11.16.13 ||

indro’haà sarva-devänäà vasünäm asmi havya-väö |ädityänäm ahaà viñëü rudräëäà néla-lohitaù ||

madhvaù : åte rudrädikän indraù sarva-devädhikaù småtaù |åte bhémaà phalgunaç ca päëòavebhyo varas tathä ||tathä çakraù kavéças tu båhaspaty-ädikän åte |yamaù saàyamatäm éçaù çaìkarädén vinaiva tu || iti gétä-kalpe ||13||

anyair .na vyäkhyätam

—o)0(o—

|| 11.16.14 ||

brahmarñéëäà bhågur ahaà räjarñéëäm ahaà manuù |devarñéëäà närado’haà havirdhäny asmi dhenuñu ||

çrédharaù, viçvanäthaù : havirdhäné käma-dhenuù ||14||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

—o)0(o—

|| 11.16.15 ||

siddheçvaräëäà kapilaù suparëo’haà patatriëäm |prajäpaténäà dakño’haà pitèëäm aham aryamä ||

na katamenäpi |vyäkhyätam

—o)0(o—

|| 11.16.16 ||

mäà viddhy uddhava daityänäà prahlädam asureçvaram |somaà nakñatrauñadhénäà dhaneçaà yakña-rakñasäm ||

çrédharaù, viçvanäthaù : nakñatrauñadhénäà prabhuà somam | yakña-rakñasäà prabhum ||16||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

—o)0(o—

|| 11.16.17 ||

airävataà gajendräëäà yädasäà varuëaà prabhum |tapatäà dyumatäà süryaà manuñyäëaà ca bhü-patim ||

çrédharaù : yädasäà prabhum | tapatäà täpayatäm | dyumatäà dépti-matäà ca madhye ||17||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : gajendräëäà madhye yädasäà tu prabhum ||17||

—o)0(o—

|| 11.16.18 ||

uccaiùçraväs turaìgäëäà dhätünäm asmi käïcanam |yamaù saàyamatäà cähaà sarpäëäm asmi väsukiù ||

çrédharaù : saàyamatäà daëòayatäm ity arthaù ||18||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : saàyamatäà daëòayatäm ||18||

—o)0(o—

|| 11.16.19 ||

nägendräëäm ananto’haà mågendraù çåìgi-daàñöriëäm |äçramäëäm ahaà turyo varëänäà prathamo’nagha ||

madhvaù : gärhasthyaà ca yatitvaà ca devñv ekatvam ägatam |prädhänyoktir yatitvasya ärhasthyasya kvacit kvacit || iy äçrama-viveke ||

çrédharaù : çåìgiëäà daàñöriëäà ca madhye teñäà prabhur vä | turyaù sannyäsaù | prathamo brähmaëaù ||19||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : çåìgiëäà madhye mågendraù kåñëasäraù | daàñöriëäà mågendraù siàhaù | turyaù sannyäsaù | prathamo brähmaëaù ||19||

—o)0(o—

|| 11.16.20 ||

térthänäà srotasäà gaìgä samudraù sarasäm aham |äyudhänäà dhanur ahaà tripura-ghno dhanuñ-matäm ||

çrédharaù : srotasäà pravähäëäà ca | sarasäà sthirodakäçayänäm ||20||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : sarasäà sthira-jaläçayänäm ||20||

—o)0(o—

|| 11.16.21 ||

dhiñëyänäm asmy ahaà merur gahanänäà himälayaù |vanaspaténäm açvattha oñadhénäm ahaà yavaù ||

çrédharaù : dhiñëyänäm niväsa-sthänänäm | gahanänäà durgamänäm ||21||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : dhiñëyänäm äçraya-sthänänäm | gahanänäà durgamänäm ||21||

—o)0(o—

|| 11.16.22 ||

purodhasäà vasiñöho’haà brahmiñöhänäà båhaspatiù |skando’haà sarva-senänyäm agraëyäà bhagavän ajaù ||

madhvaù : vaçiñöho’bhyadhikas teñu mäëuñäëäà purodhasäm || iti trailokye ||22||

çrédharaù : brahmiñöhänäà vedärtha-niñöhänäm | senänyäà camüpaténäm | agraëyäà san-märga-pravartakänäm | ajo brahmä ||22||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : brahmiñöhänäà veda-niñöhänäm | senänyäà camü-paténäm | agraëyäà çreñöhänäm | ajo brahmä ||22||

—o)0(o—

|| 11.16.23 ||

yajïänäà brahma-yajïo’haà vratänäm avihiàsanam |väyv-agny-arkämbu-väg-ätmä çucénäm apy ahaà çuciù ||

çrédharaù : çucénäà çodhakänäm api märjana-takñaëa-gharñaëädénäà madhye väyv-ädi-rüpaù çodhako’ham ||23||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : brahma-yajïo veda-päöhaù | çucénäà çodhakäëäà madhye väyv-agny-ädi-rüpaù | çuciù çodhako’ham ||23||

—o)0(o—

|| 11.16.24 ||

yogänäm ätma-saàrodho mantro’smi vijigéñatäm |änvékñiké kauçalänäà vikalpaù khyäti-vädinäm ||

madhvaù : jéeçädi-bheda-vädé vikalpaù | khyäti-vädinäà jïäna-vädinäm |

jéveçädi-viçeñaà yo yäthärthyena prakalpayet |kalim ärabhya vä viñëor ädhikyäd uttarottaram ||niyamenaiva enäpi na heyaà na vikalpakaù |sarva-jïäni-viçeñebhyaù sa jïäné sarvarthädhikaù || iti vijïäne |

bheda-dåñöyäbhimänenety uktam | vidyätmani bhidä-bodhaù30 [bhä.pu. 11.19.40] iti ca vakñyati ||24||

çrédharaù : yogänäà yogäìgänäm añöänäà madhye ätma-saàrodhaù samädhir aham | mantro nétiù | kauçalänäà vivekädi-naipuëänäà madhye änvékñiké ätmänätma-viveka-vidyä akhyäty anyathäkhyäti-çünya-khyäty-asat-khyäty-anirvacanéya-khyäti-vädinäm evam idaà veti yo duranto vikalpaù so’ham ||24||

krama-sandarbhaù : khyäti-vädinäm iti | tathä hi—

ätma-khyätir asat-khyätir akhyätiù khyatir anyathä |tathänirvacana-khyätir ity etat khyäti-païcakam |vijïäna-çünya-mémäàsä-tarkädvaita-vidäà matam || iti |

taträntar-våtti-rüpa-vijïäna-paramparaiva tat-tad-viñayäkäratayä bahir bhäsate sväpnika-viñayavad iti vijïäna-vädinaù | te ca çukti-rajatädäv ätma-khyätià manyante | tasyäç ca lakñaëaà viñayäkärake’pi vaiçiñöyäsaàsarga ätma-khyätir iti viñayo rajatädi-vastv eväkäro yasya tasmin vijïäne’pi sati svapnavad eväntato rajatä-pädaka-vaiçiñöyägra-vaiçiñöyägrahaëam ätma-khyätir ity arthaù |

atha çünyäd eva sarvam avidyayä jäyata iti çünya-vädinaù | te ca çukti-rajatädäv apy asat-khyätià manyante | tasyäç ca lakñaëaà aléka-padärthatayä bhäsamänatvam asat-khyätir iti | yathäsad-äkhyaà çünyam eva çukty-ätmanä bhäsate, tathä rajatätmanäpi bhäsate, kintu yatra rajatädikam artha-kriyä-käri na syät, taträléka-padärthatayä vyavahriyata ity arthaù |

atha çukty-ädi-paramparä-rüpaà rajatädi-paramparä-rüpam api vastu-jätam astéti mémäàsakäù | te ca çukti-rajatädäv akhyätià manyante | tasyäç ca lakñaëaà paraspara-saàçleñeëa yaj jïäna-dvayaà tad akhyätir iti | vijïänänäà ca vijïeyänaà ca vivekägrahaëam iti vä | idantä-parämarçena çukty-ädikaà

30 bädhaù iti äkare päöhaù |

gåhyate | tattä-parämarçena tu rajatam abhedena grahaëaà tu mänasa-doñäd ity arthaù |

atha dvy-aëukädy-ärambheëa tat-tad-dravyaà jäyate iti tärkikäù | te ca çukti-rajatädäv anyathä-khyätià manyante | tasyäç ca lakñaëam atadvati tat-saàsargo’nyathä-khyätir iti pürëa-rajatädika-dharmäbhävavati çukty-ädi-vastuni pürëa-tad-dharmäropo’nyathä-khyätir ity arthaù | viruddha-prakärakaà jïänam eka-våttyänyathä-khyätir iti präcéna-tärkikäù |

atha sarvam eva dvaitam anirvacanéyam ity advaita-vädinaù | te ca tasya dåñöänte çukti-rajatädäv anirvacanéya-khyätià manyante | tasyäç ca lakñaëaà sad-asad-bhinnatve sati sad-asad-anätmakaà jïänam anirvacanéya-khyätir iti | jïäna-bädhitatvät sato bhinnaù tathäpy äpätata upalabhyamänatväd asato bhinnaà tathätve sati sad-asad-anätmakaà jïänam anirvacéya-khyätir ity arthaù |

sva-mate tu "vikalpaù khyäti-vädinäm" ity uktyä te ca vikalpä mama çakti-mayä eveti na parasparam adyäpi vyucchidyante, tatas tat-pratipädyasya çakteç cäcintyatvaà vijïäpya tan-mayatvät sarvaträcintya-khyätitvam eva pratipäditam ||24||

viçvanäthaù : yogänäà yogäìgänäm añöänäà madhye ätma-saàrodhaù samädhir aham | mantro vigrahädi-prayojakaù | kauçalänäà viveka-sambandhi-naipuëyänäà madhye änvékñiké ätmänätma-viveka-vidyä | khyäti-vädinäm iti—

ätma-khyätir asat-khyätir akhyätiù khyatir anyathä |tathä nirvacana-khyätir ity etat khyäti-païcakam |vijïäna-çünya-mémäàsä-tarkädvaita-vidäà matam ||

païcäëäà eeñäà khyäti-vädinäm evam idam evaà veti yo duranto vikalpaù so’ham ||24||

—o)0(o—

|| 11.16.25 ||

stréëäà tu çatarüpähaà puàsäà sväyambhuvo manuù |näräyaëo munénäà ca kumäro brahmacäriëäm ||

madhvaù : çatarüpä vara-stréëäà puàsäm abhyadhiko manuù |tayor apy adhikau nityaà indräëéndrau çubhair guëaiù || iti vaiçiñöye ||25||

çrédharaù : kumäraù sanat-kumäraù ||25||

krama-sandarbhaù, viçvanäthaù : na vyäkhyätam.

—o)0(o—

|| 11.16.26 ||

dharmäëäm asmi sannyäsaù kñemäëäm abahir-matiù |guhyänäà sünåtaà maunaà mithunänäm ajas tv aham ||

çrédharaù : sannyäso bhütäbhaya-dänam | kñemäëäm abhaya-sthänänäà madhye abahir-matir antar-niñöhä | sünåtaà priya-vacanaà maunaà ca | na hi priya-bhäñaëe maune ca puruñasyäbhipräyo jïäyate | ajaù prajäpatiù | yasya dehärdhäbhyäà mithunam abhüt, sa eva mukhyaà mithunam | ardho ha vä eña ätmano yat patné iti çruteù ||26||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : sannyäsas tyägo dänam iti yävat | abahir-matir antar-niñöhä | guhyäëäà madhye sünåtaà priya-vacanaà maunaà ceti, tad dvayaà na puàso’bhipräya-jïäpakam | ato’tiguhyam ity arthaù | ajaù prajäpatiù | yasya dehärdhäbhyäà mithunam abhüt, sa eva mukhyaà mithunam | ardho ha vä eña ätmano yat patné iti çruteù ||26||

—o)0(o—

|| 11.16.27 ||

saàvatsaro’smy animiñäm åtünäà madhu-mädhavau |mäsänäà märgaçérño’haà nakñaträëäà tathäbhijit ||

çrédharaù : animiñäm animiñäëäm apramattänäm | madhu-mädhavau vasanta ity arthaù | abhijid uttaräñäòhä-caturtha-pädaù çravaëa-prathama-pädaç ca | tathä ca çrutiù, abhijin näma nakñatram upariñöäd añäòhänäm adhas täc chroëäyäù ity ädiù ||27||

krama-sandarbhaù : öékäyäm abhijid ity ädau uttaraù çravaëaù äñäòhä cottaräñäòhä tayoç caturthaù päda iti vyäkhyeyam ||27||

viçvanäthaù : animiñäm kälänäà madhye vatsaraù madhu-mädhavau vasanta ity arthaù | abhijid uttaräñäòhä caturtha-pädaù çravaëa-prathama-pädaç ca | tathä ca çrutiù, abhijin näma nakñatram upariñöäd añäòhänäm adhas täc chroëäyäù ity ädiù ||27||

—o)0(o—

|| 11.16.28 ||

ahaà yugänäà ca kåtaà dhéräëäà devalo’sitaù |dvaipäyano’smi vyäsänäà kavénäà kävya ätmavän ||

çrédharaù : kåtaà kåta-yugam | devalo’sitaç ca | vyäsänäà veda-vibhäga-kartèëäm | kavénäà viduñäà kävyaù çukraù ||28||

krama-sandarbhaù : kavénäà daëòa-néty-ädy-ätma-jïäna-paryanta-çästra-viduñäà madhye ahaà kävyaù | yato’sau ätmavän ätmänätma-viveka-jïaù ||28||

viçvanäthaù : kåtaà satya-yugaà, devalo’sitaç ca, kävyaù çukraù ||28||

—o)0(o—

|| 11.16.29 ||

väsudevo bhagavatäà tvaà tu bhägavateñv aham |kimpuruñäëäà hanumän vidyädhräëäà sudarçanaù ||

madhvaù : aiçvaryädi-guëaiù ñaòbhiù sämagryät sarva-devatäù |bhagavac-chabda-väcyäç ca säkñät tu bhagavän hariù |nirapekñaà tu sämagryaà tasya sarvädhikaà yataù || iti ca |

ato bhagavatäà deväëäà |

sarva-bhägavatädhéça uddhavo bhagavat-priyaù |tasmäd abhyadhiko jiñëuù priyatve bhaktito hareù ||tasmäd abhyadhiko rämaù kåñëä tv abhyadhikä tataù |tasyä abhyadhiko bhàémo na tu tat-sadåçaù kvacit || iti ca |

yat kiïcid ätmani kalyäëaà sambhävayasi päëòava |sahasra-guëam apy etat tvayi sambhävayämy aham ||dharmo jïänaà tathä mokño yaçaù kértis tathaiva ca |tathyäyatvam idaà sarvaà lokasyäpi na saàçayaù || iti bhärate ||

çrédharaù : bhagavatäm—utpattià pralayaà caiva bhütänäm ägatià gatim | vetti vidyäm avidyäà ca sa väcyo bhagavän iti || ity evaà lakñaëänäm ||29||

krama-sandarbhaù : bhagavatäà ñaòguëa-yukta-bhagavad-ävirbhävänäà madhye väsudevaç caturvyühäntarasyädi-rüpaù anena svasya tato’pi

paratvaà darçitam utpatty-ädi-yuktänam iti vyäkhyäyäà muny-äditve präpte vijätéyatvena nirdhäraëänupapatteù ||29||

viçvanäthaù : väsudevaù prathama-vyühaù ||29||

—o)0(o—

|| 11.16.30 ||

ratnänäà padmarägo’smi padma-koçaù supeçasäm |kuço’smi darbha-jäténäà gavyam äjyaà haviùsv aham ||

çrédharaù : supeçasäà sundaräëäm | darbha-jäténäà käça-dürvädénäm | haviùñu caru-puroòäçädiñu ghåteñu vä ||30||

krama-sandarbhaù : ratnänäà padmarägo’sméty anena sva-kaustubhasya taj-jätéyatvaà vyaïjitam | ata eva krama-dépikäyäà kaustubhaà bhänumantam [kra.dé. 3.11] iti tad dhyänam darçitam | indranéla-jätéyatvaà tu näräyaëa-vyüha-stave yat tad anyatra jïeyam ||30||

viçvanäthaù : supeçaläà sundaräëäm ||30||

—o)0(o—

|| 11.16.31 ||

vyavasäyinäm ahaà lakñméù kitavänäà chala-grahaù |titikñäsmi titikñüëäà sattvaà sattva-vatäm aham ||

çrédharaù : lakñmér dhanädi-sampat ||31||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : lakñméù sampattiù | sattvatäà sättvikänäà sattvam ||31||

—o)0(o—

|| 11.16.32 ||

ojaù saho bala-vatäà karmähaà viddhi sätvatäm |sätvatäà nava-mürténäm ädi-mürtir ahaà parä ||

madhvaù : viñëoù çriyo brahmaëaç ca väyoù saìkarñaëasya ca |suparëasya ca samproktäù pratyekaà nava-mürtayaù ||püjyäù sätvata-tantreñu taträdyä mürtayo hareù |

pradhänäs tä hi sarväsäà mürténäà hari-mürtayaù ||abhedäd eva mürténäà eka-mürtiç ca sä småtä || iti sahasrävaraëe |

çriyädi-nava-mürténäà püjä ca navadheyate || iti ca |

ato sva-nava-mürténäm anyebhyo’nya-nava-mürténäm api prädhänya-käraëaà sannidhänam ätmanas täsv apy astéti pureti viçeñaëam | prathama-püjyäs tä ity arthaù |

näräyaëaù paraà brahma väsudevädikäs tathä |narasiàha-varähau ca paraà jyotir harer nava ||indirä ca ramä lakñmér hiraëyä gaganä tathä |raktä raktatarä bhütir vibhütiç ca çriyo nava ||brahmä caturmukho dhätä vidhätä vidhir eva ca |kartä viriïco bhüteçaù çatänandaç ca tä nava ||dhanaïjayam åte caiva väyos tu nava mürtayaù |çeño’nanto naraç caiva lakñmaëo bala eva ca |saìkarñaëo néla-väsä jagad-rakño jaleçayaù |suparëo garuòaç caiva vainateyo mahäçanaù |nava-varëaù païca-varëaù pannagäço’måtäkaraù |tathaiva sarva-vedätmä suparëo navadhä småtaù || iti ca ||32||

çrédharaù : balavatäm ojaç ca sahaç ca | sätvatäà bhägavatänäà bhaktyä kåtaà karmäham ity arthaù | teñäm eva nava-vyühärcane väsudeva-saìkarñaëa-pradyumnäniruddha-näräyaëa-hayagréva-varäha-nåsiàha-brahmäëa iti yä nava-mürtayas täsäà madhye väsudeväkhyä ||32||

krama-sandarbhaù : navasu mürtiñu brahmäyaà säkñäc-chré-bhagavad-rüpaù yaù khalu tädåça-jéväsad-bhäve tat-karmärthaà svayam ävirbhavati yajïa-rüpeëendravat ||32||

viçvanäthaù : balavatäm ojaç ca sahaç ca | sätvatäà vaiñëaväëäà karma çravaëa-kértanädikaà, teñäm eva nava-vyühärcane väsudeva-saìkarñaëa-pradyumnäniruddha-näräyaëa-hayagréva-varäha-nåsiàha-brahmäëa iti yä nava-mürtayaù, täsäà madhye ädi-mürtir väsudeva-nämné | atra sväyambhuve manvantare yathä viñëur evendro yajïa-saàjïo’bhüt, tathaiva kvacin mahä-kalpe viñër eva brahmäbhavad ity ato väsudevädénäm antimo brahmä viñër eva jïeyaù ||32||

—o)0(o—

|| 11.16.33 ||

viçvävasuù pürva-cittir gandharväpsarasäm aham |

bhüdharäëäm ahaà sthairyaà gandha-mätram ahaà bhuvaù ||

madhvaù : yasya yasya svabhävo yas tasya näma hariù paraù |niyämakaù svabhävasya tat-tac-chabdädi nämavän ||vaiçeñäkhyä vibhütiç ca vibhütiç ca svabhävajä |dvidhä vibhütir vijïeyä viñëos tu paramätmanaù || iti ca ||33||

çrédharaù : gandharväëäà viçvävasuù | apsarasäà pürvacittiù | gandha-mätram avikåtam ||33||

krama-sandarbhaù : öékäyäm avikåtam iti kutsitaà vyävartayati puëyo gandhaù påthivyäà ca [gétä 7.9] iti çré-gétäbhyaù | apäà rasaç ca [bhä.pu. 11.16.34] ity uttarebhyaç ca ||33||

viçvanäthaù : gandharväëäà viçvävasuù | apsarasäà pürvacittiù | gandha-mätram iti mätra-padopädänät | puëyo gandhaù påthivyäà ca [gétä 7.9] iti çré-gétäbhyaù ||33||

—o)0(o—

|| 11.16.34 ||

apäà rasaç ca paramas tejiñöhänäà vibhävasuù |prabhä süryendu-täräëäà çabdo’haà nabhasaù paraù ||

çrédharaù : paramo madhuraù paraù paräkhya-çabdaù ||34||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : paramo madhura ity aträpi kaöv-ädi-rasa-vyävåttiù | paraù çreñöha-çabdo’timadhuraù paraù paräkhyo vä ||34||

—o)0(o—

|| 11.16.35 ||

brahmaëyänäà balir ahaà véräëäm aham arjunaù |bhütänäà sthitir utpattir ahaà vai pratisaìkramaù ||

çrédharaù : arjunaù pärthaù | bhütänäà präëinäà pratisaìkramaù pralayaù ||35||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : pratisaìkramaù pralayaù ||35||

—o)0(o—

|| 11.16.36 ||

gaty-ukty-utsargopädänam änanda-sparça-lakñaëam |äsväda-çruty-avaghräëam ahaà sarvendriyendriyam ||

çrédharaù : gaty-ädayaù païca karmendriya-vyäpäräù | sparçädayo jïänendriya-vyäpäräù | tatra lakñaëaà darçanam | sarvendriyäëäm indriyaà tat-tad-artha-grahaëa-çaktir apy aham ||36||

krama-sandarbhaù : sarvendriyäëäm indriyam iti tac-chakti-hetur ity arthaù | cakñuñaç cakñur [ke.u. 1.2] ity ädi çruteù ||36||

viçvanäthaù : gaty-ädayaù païca karmendriya-vyäpäräù | sparçädayo jïänendriya-vyäpäräù | tatra lakñaëaà darçanam | sarvendriyäëäm indriyam iti cakñuñaç cakñur [ke.u. 1.2] ity ädi çruteù, tat-tad-artha-grahaëa-çaktir apy aham ||36||

—o)0(o—

|| 11.16.37 ||

påthivé väyur äkäça äpo jyotir ahaà mahän |vikäraù puruño’vyaktaà rajaù sattvaà tamaù param |aham etat prasaìkhyänaà jïänaà tattva-viniçcayaù ||

madhvaù : sattvädi-näma viñëos tu sattvadi-sthasya kevalam |jévasthasya ca tan-näma jéväder upacärataù || iti ca ||37||

çrédharaù : tad evaà tatra tatra nirdhäraëena tat tat sambandhena ca viçeñato vibhütér nirüpyedänéà sämänyataù sarvä api nirüpayati—påthvéti särdha-dvayena | påthivy-ädi-çabdais tan-mäträëi vivakñitäni | aham ahaìkäraù | mahän mahat-tattvam | etäù sapta prakåti-vikåtayaù | vikäraù païca-mahä-bhütäni ekädaçendriyäëi cety evaà ñoòaça-saìkhyäkaù | puruño jévaù | avyaktaà prakåtiù | evaà païca-viàçati-tattväni | tad uktam—

müla-prakåtir avikåtir mahad-ädyäù prakåti-vikåtayaù sapta | ñoòaçakaç ca vikäro na prakåtir na vikåtiù puruñaù || iti |

kià ca, rajaù sattvaà tama iti prakåter guëäç ca paraà brahma ca | tad etat sarvam aham eva | kià caitat prasaìkhyänam eteñäà parigaëanam eteñäà lakñaëato jïänaà ca tat phalaà tattva-niçcayaç cäham eva ||37||

krama-sandarbhaù : påthivéti särdhakaà paraà brahma ceti | brahmaëo’pi sva-vibhütitvaà darçitaà yuktaà ca tat | viçiñöatayävirbhäväc chré-bhagavato dharmi-rüpatvam aviçiñöatayävirbhäväd brahmaëo dharma-rüpatvaà ca | tataù pürvasya maëòala-sthänéyatvam iti bhävaù | atra çré-viñëu-puräëam api sampravadate— çubhäçrayaù sa cittasya savargasya tathätmanaù [vi.pu. 6.7.76] iti | vyäkhyätaà ca taträpi svämibhiù—sa-vargasyätmanaù para-brahmaëo’py äçrayaù pratiñöhä | tad uktaà bhagavatä brahmaëo hi pratiñöhäham [gétä 14.27] iti | atra ca tair vyäkhyätam | brahmaëo’haà pratiñöhä ghanébhütaà brahmaiväham | yathä ghanébhüta-prakäça eva sürya-maëòalaà tadvad ity arthaù | iti |

çré-matsya-devenäpi tathaivoktaà—madéyaà mahimänaà ca paraà brahmeti çabditam [bhä.pu. 8.24.38] iti brahma-saàhitäyäà ca—

yasya prabhä prabhavato jaga-aëòa-koöi-koöiñv açeña-vasudhädi-vibhüti-bhinnam |tad brahma niñkalam anantam açeña-bhütaàgovindam ädi-puruñaà tam ahaà bhajämi || [bra.saà. 5.40] iti ||

çré-yämunäcärya-caraëair api—

yad aëòa-maëòäntara-gocaraà cayad daçottaräëy avaraëäni yäni ca |guëäù pradhänaà puruñaù paraà padaàparätparaà brahma te vibhütayaù || iti ||

ata eväha çré-dhruvaù—

yä nirvåtis tanu-bhåtäà tava päda-padma-dhyänäd bhavaj-jana-kathä-çravaëena vä syät |sä brahmaëi sva-mahimany api nätha mä bhütkià tv antakäsi-lulität patatäà vimänät || iti [bhä.pu. 4.9.10]

ata eva çré-bhagavad-guëenätmärämäëäm apy äkarñaëaà sambhavati, yathä ätmärämäç ca munaya [bhä.pu. 1.7.11] ity ädau sva-sukha-nibhåta-cetä [bhä.pu. 12.12.68] ity ädau dåñöaç ca, tathaiva çré-vyäsa-närada-saàvädaù prathame atra viçeñaù çré-bhagavat-sandarbhe dåçyaù ||37|| (bhagavat-sandarbhaù 86)

viçvanäthaù : tad evaà tatra tatra nirdhäraëena tat-tat-sambandhena ca vibhütér nirüpya idänéà punar api sämänyataù sarvä nirüpayati—påthivéti särdha-dvayena | påthivy-ädi-çabdais tan-mäträëi vivakñitäni | ahaà ahaìkäraù, mahän mahat-tattvaà, etäù sapta prakåti-vikåtayaù | vikäraù païca-mahä-bhütäni, ekädaçendriyäëi cety evaà ñoòaça-saìkhyäkaù | puruño jévaù | avyaktaà prakåtiù | evaà païca-viàçati-tattväni | tad uktam—

müla-prakåtir avikåtir mahad-ädyäù prakåti-vikåtayaù sapta | ñoòaçakaç ca vikäro na prakåtir na vikåtiù puruñaù || iti |

kià ca, rajaù sattvaà tama iti prakåter guëäç ca paraà brahma ca | tad etat sarvam aham eva | etat prasaìkhyänam eteñäà parigaëanam, eteñäà lakñaëato jïänaà ca, tat-phalaà tattva-niçcayaç cäham eva ||37||

—o)0(o—

|| 11.16.38 ||

mayeçvareëa jévena guëena guëinä vinä |sarvätmanäpi sarveëa na bhävo vidyate kvacit ||

çrédharaù : etad eva saìkñipyäha—mayeti | jéveçvara-rüpo dvi-vidho yo bhävo yaç ca guëi-guëa-rüpo yaç ca kñetra-jïa-kñetra-rüpaù sa sarvo’pi mayä vinä mad-vyatirekeëa nästi, aham eva sarvam ity arthaù ||38||

krama-sandarbhaù : bhayä vinä bhävaù padärtha-mätraà kvacin na vidyate | sarva-käraëaà mäà vinä tasya çaça-çåìgädi-gaëäntaù-pätät |

nanu mahat-srañöå-puruñädi-lakñaëeçvarädayaù käraëäni santi | tatas tair eva tat setsyati ? taträha—mayeveçvarädi-rüpeëety arthaù | käraëavyatireke kärya-vyatirekäd iti bhävaù | anenänanta-koöi-brahmäëòeçvarävasthäto’pi svasya paratvaà darçitaà yathaivoktaà çré-gétäsu éçvaraù sarva-bhütänäm [gétä 18.61] ity ädibhiù ||38||

viçvanäthaù : uktam arthaà kiïcid viçiñya saìkñipyäha—éçvareëa jévena ca vinä cetanätmako bhävo na vidyate, guëena sattvädinä guëinä mahad-ädinä ca vinä jaòätmako bhävo na | sarveñäà ätmanä vyañöi-samañöiy-upahitena jévena sarveëa vyañöi-rüpopädhinä ca vinä | cij-jaòätmako bhävo nästi, sa sarvo’pi mayä vinä nästéty aham eva sarvam ity arthaù ||38||

—o)0(o—

|| 11.16.39 ||

saìkhyänaà paramäëünäà kälena kriyate mayä |na tathä me vibhüténäà såjato’ëòäni koöiçaù ||

madhvaù : kälena sarva-guëakena mayä asaìkhyatvät tathä na kriyate, mävijïänät ||39||

çrédharaù : nanu sämänyataù kim evaà saìkñipya kathayasi pürvavan nirdhäraëa-sambandhäbhyäà viçeñataù sarväù kathayeti cet taträha—

saìkhyänaà påthivy-ädi-paramäëünäà kälena mahatä tad api mayaiva kriyate kåtvä ca vaktuà çakyate, tathä me vibhüténäà saìkhyänaà kartuà na çakyate | kutaù ? ity ata äha—såjato’ëòänéti | yadä mayä såjyamänänäà brahmäëòänäm eva tävat saìkhyä nästi, tadä kutas tad gatänäà vibhüténäà saìkhyety arthaù ||39||

krama-sandarbhaù : kälena sarväntaryämiëä mayä saìkhyänaà påthivy-ädi-paramäëunäà saìkhyänaà kriyate jïäyata ity arthaù | sarvajïatvädy-avyabhicäräd iti bhävaù | tathäpi me vibhüténäà saìkhyänaà na tatheti täsäm anantatväd iti bhävaù | kå-dhätoù sarva-dhätv-arthänugatatvät tathä vyäkhyätam | çiñöa-kérti sahasra-nämavat taträstu tävan-mahä-vaikuëöheçvara-rüpasya mama brahmäëòa-koöi-srañör-avasthasyäpi na jïäyata ity äha—såjata iti ||39||

viçvanäthaù : nanu sämänyataù kim evaà saìkñipya kathayasi pürvavan nirdhäraëa-sambandhäbhyäà viçeñataù sarväù kathayeti cet, taträha—saìkhyänaà påthivy-ädi-paramäëünäà kälena mahatä tad api mayaiva kriyate | iti kåtvä vaktuà çakyate, taträpi me vibhüténäm iti etävatya eva me vibhütaya iti viçiñya mayäpi vaktuà na çakyata ity arthaù | kutaù ? ity ata äha—såjato’ëòänéti | yadä mayä såjyamänänäm aëòänäm eva tävat saìkhyä nästi, tadä kutas tad gatänäà vibhüténäà saìkhyety arthaù ||39||

—o)0(o—

|| 11.16.40 ||

tejaù çréù kértir aiçvaryaà hrés tyägaù saubhagaà bhagaù |

véryaà titikñä vijïänaà yatra yatra sa me’àçakaù ||

çrédharaù : tathäpi viçeñata eva sarvä api saìkñepataù kathayäméty äha—tejaù prabhävaù | çréù sampat | saubhagaà mano-nayanählädakatvam | bhago bhägyam | véryaà balam | aàçako vibhütiù ||40||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : kià tv evaà rétyä viçeñato’pi sarvä vibhütayo vaktuà çakyä ity äha—tejaù prabhävaù | çréù sampat | saubhagaà mano-nayanählädakatvam | bhago bhägyam | véryaà balam | aàçako vibhütiù ||40||

—o)0(o—

|| 11.16.41 ||

etäs te kértitäù sarväù saìkñepeëa vibhütayaù |mano-vikärä evaite yathä väcäbhidhéyate ||

madhvaù : yathä väcäbhidhéyate’nayir nämädikaà jévädénäà te sarve çabdä mano-vikäräù |

svato mayy eva sarva-çabdäs tasmän mayy eva väcaà yaccha |ätmänaà paramätmänaà mayy eva lakñyatvena yaccha ||yo mayi na saàyacchati tasya jïänaà sravati |väì-manaù präëa-buddhy-ädén niyacchet keçave pare ||sarva-çabdäbhidheyatvaà tasya jïätvä viçeñataù |mukhya-våttyäbhidheyatvam anyeñäà manaso bhramät |tasmät tathä cintayataù sravej jïänaà yathä tathä ||tasmän mano vacaù präëän mädhavaika-paräyaëän |kuryät tad dhi tapo grähyaà mahä-dharmottamaç ca saù || iti dharma-viveke |

yacchet väì-manasé präjïas tad yacchej jïänam ätmani |jïänam ätmani mahati tad yacchec chänta ätmani || iti ca ||41-43||

çrédharaù : upasaàharati—etä iti | ete ca vibhüti-bhedä mayi cittävatäräya kalpitäù | ato näträtéväbhiniveçaù kartavya ity äha—mano-vikärä eva, na tu paramärthäù | yathä kiïcit sva-puñpädi väì-mätreëäbhidhéyate, tat-tulyäù ||41||

krama-sandarbhaù : etä iti | chatri31-nyäyena paramätmädénäà mano-vikäratväbhävät | yad vä, etä vibhütayaù saìkñepeëa kértitä api sämänya-viçeñäbhyäà sarvä eva kértitäù | tatra te pauruñeya-pramäëätétäù paramätma-väsudeva-näräyaëa-para-brahma-rüpä api kértitäù, kintu ete pauruñeya-pramäëa-gocaräù sarva-bhütädayas tu mano-vikärä eva | mac-chakti-leçäbhäsäveçitvena manasaiva manyamänäù, yathä räjäçrite räjatvaà väcä gauëyä våttyäbhidhéyate, tat-tulyäù, na tu paramätmädivad yathävad rüpä ity arthaù |

yad vä, mano vikärayantéti mano-vikäräù, tarhi kathaà sva-vibhütitvena niùçreyasa-hetutvam upadiçyate ? taträha—yatheti | yathä yena mad-guëäàçäbhivyakti-prakäreëa väcä man-nigama-lakñaëayäbhidhéyate pratipädyate tathä tat-prakäreëaiva te mänyäù, na bahir-dåñöyety arthaù ||41||

viçvanäthaù : upasaàharati—etä iti | sarväù sämänya-bhütä viçeña-bhütäç ca kértitä eva, kintu ete prasiddhä lokeñu dåçyamänä manaso vikäräù, sneha-dveñäbhimänädayo yathä yena prakäreëa vartante, tathä tenaiva

31 räja-chatri-nyäyena iti kvacit.

prakäreëäbhidhéyante, tatra tatra lokair abhidhéyante, na tu mad-vibhütitve’pi yatra yasya manasaù sneha-mayo vikäras tatra tena, ayaà me putra iti, ayaà me piteti, ayaà me pitåvya iti, ayaà me bhrätuñputra iti, ayaà me mitram ity evam eväbhidhéyate, na tv ayaà bhagavad-vibhütir iti | tathä yatra dveña-mayo mano-vikäras taträyaà mamäpakartä iti—ayaà mamäpakärya iti, ayaà dveñöä iti, ayaà dveñya iti, ayaà hanteti, ayaà vadhya ity evam abhidhéyate, na tv ayaà bhagavad-vibhütir iti | evam indro viçeñato mad-vibhütir api, çacyä mad-bharteti, adityä mat-putra iti, jayantena mat-piteti, båhaspatinä mac-chiñya iti, asurair asmad-dveñöety evam eväbhidhéyate, na tv ayaà bhagavad-vibhütir iti | niñparigrahair mad-bhaktais tu sarvatraiväyaà bhagavad-vibhütir ity eväbhidhéyata iti | apräkåta-vibhütis tu vibhütitvena putra-bhräträditvena avadhyäyatäà sarvathaiva kåtärtham eva, tat-tad-avatära-tat-tat-parikaräëäà tathä-dåñöatvät vibhütayaù ity anüdya, mano-vikärä iti vidhéyate iti na vyäkhyeyaà, vibhüti-madhya eva çré-väsudevädénäà tathä nirviçeña-brahmaëaç ca paripaöhitatvät, teñäm api khapuñpäyamäëas te sati çünyaväda-prasakteù | çloke’py atra eta itasya vaiyarthyäc ca ||41||

—o)0(o—

|| 11.16.42 ||

väcaà yaccha mano yaccha präëän yacchendriyäëi ca |ätmänam ätmanä yaccha na bhüyaù kalpase’dhvane ||

çrédharaù : tasmäd vagädén niyaccha | ätmänaà buddhim ätmanä sattva-sampannayä tayaiva niyaccha | adhvane saàsära-märgäya ||42||

krama-sandarbhaù : bahir-dåñöim eva sarvathä värayati | väcam iti dväbhyäm | tasmän mano-vikära-maya-väg-ädikaà niyacchety arthaù | ätmänaà buddhiù sattva-sampannayä tayaiva ätmanä niyaccha adhvane saàsära-märgäya ||42||

viçvanäthaù : yataù sarva eva padärthä mad-vibhütayaù, tataù sarva eva väcä manasä käyenäpi sammänanéyä eva, na tu ke’pi tiraskaraëéyä ity äha—väcam iti | tathä ca punaù punar uktiù—

ativädäàs titikñeta nävamanyeta kaïcana |na cemaà deham äçritya vairaà kurvéta kenacit || iti |

ätmänaà buddhià ätmanä sättvikyä tayaiva buddhyä niyaccha, adhvane saàsära-märgäya ||42||

—o)0(o—

|| 11.16.43 ||

yo vai väì-manasé samyag asaàyacchan dhiyä yatiù |tasya vrataà tapo dänaà sravaty äma-ghaöämbu-vat ||

çrédharaù : asaàyamane doñam äha—ya iti | asaàyacchann asaàyacchati ||43||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : vyatireke doñam äha—ya iti ||43||

—o)0(o—

|| 11.16.44 ||

tasmäd vaco manaù präëän niyacchen mat-paräyaëaù |mad-bhakti-yuktayä buddhyä tataù parisamäpyate ||

çrédharaù : parisamäpyate kåta-kåtyo bhavatéty arthaù ||44||

krama-sandarbhaù : svayam eva tathaiva spañöayann upasaàharati—tasmäd iti | mayi çré-kåñëa-rüpe paramätmädi-rüpe vä bhaktiù yä çraddhä tad-yuktayä buddhyä aham eva vaco-mana-ädénäà param ayanam äçrayo yasya tathä-bhütaù san, präkåta-vaca-ädén niyacchet tata ürdhvaà na kiïcij-jïänädinä kåtyam astéty arthaù ||44||

viçvanäthaù : parisamäpyate kåta-kåtyo bhavatéty arthaù ||44||

iti särärtha-darçinyäà harñiëyäà bhakta-cetasäm |ekädaçe ñoòaço’pi saìgataù saìgataù satäm ||éçvar||

—o)0(o—

iti çrémad-bhägavate mahä-puräëe brahma-sütra-bhäñye päramahaàsyaà saàhitäyäà vaiyäsikyäà daçama-skandhe

çré-bhagavad-uddhava-saàväde mahä-vibhütiùñoòaço’dhyäyaù |

||11.16||

(11.17)

atha saptadaço’dhyäyaù

varëäçrama-vibhägo näma

|| 11.17.1 ||

çré-uddhava uväcayas tvayäbhihitaù pürvaà dharmas tvad-bhakti-lakñaëaù |

varëäçramäcära-vatäà sarveñäà dvi-padäm api ||yathänuñöhéyamänena tvayi bhaktir nåëäà bhavet |sva-dharmeëäravindäkña tan mamäkhyätum arhasi ||

çrédharaù :tataù saptadaçe påñöe sva-dharme bhakti-lakñaëe |

haàsoktaà dharmam anv äha brahmacäri-gåhasthayoù ||

karmähaà viddhi sätvatäm [bhä.pu. 11.16.32] ity atra bhaktyä kåtaà karma mokña-sädhanaà mad-vibhütir ity uktam, bhakti-sädhanatvaà ca karmaëäà, mayoditeñv avahitaù sva-dharmeñu [bhä.pu. 11.10.1] ity ädinä, tatra tatroktam, na ca karmänuñöhätèëäà niyamena bhaktir dåçyate | ataù påcchati—yas tvayeti saptabhiù | pürvaà kalpädau tvad-bhakti-lakñaëas tat-präpakas tat-sädhanam ity arthaù | varëäçrama-hénänäm api dvi-padäà naräëäm | yathä yena prakäreëänuñöhéyamänena sva-dharmeëa ||1||

krama-sandarbhaù : yas tvayeti yugmakam | varëädénäà yo dharmas tvayä proktas tena svadharmeëa yathänuñöhéyamänena satä nå-mäträëäà tvayi bhaktir bhavet | tat tathä mama mäà prati äkhyätum arhaséti dvayor anvayaù tvad-bhakti-lakñaëaù tvad-bhakteù sädhanaà yaiva tvad-bhaktiù karmähaà viddhi sätvatäm ity aträrcanädi-lakñaëatayä praçasteti bhävaù ||1||

viçvanäthaù :atha saptadaçe dharmaà haàsoktaà bhakti-miçritam |

påñöaù prähoddhavaà kåñëo brahmacäri-gåhasthayoù ||o||

jïäna-yogaà bhakti-yogam añöäìga-yogaà ca çrutvä karma-yogaà jijïäsyamäna uktänuväda-pürvakaà påcchati—yas tvayeti saptabhiù | pürvaà kalpädau yad uktaà tvayä—

kälena nañöä pralaye väëéyaà veda-saàjïitä |mayädau brahmaëe proktä

dharmo yasyäà mad-ätmakaù || [bhä.pu. 11.14.33] iti |

- — - -sa ca bhakti lakñaëo dharmas trividhaù kevalaù pradhäna bhüto guëa | - - bhütaç ca tatra yaù kevalaù sarva varëäçramavatäm varëäçrama hénänäm

- - , api dvipadänäà naräëäà yadåcchayaiva tädåça sädhu saìgäd eva bhavati na | —tu dharmädibhyaù yad uktaà tvayä

yaà na yogena säìkhyena däna-vrata-tapo-’dhvaraiù |vyäkhyä-svädhyäya-sannyäsaiù präpnuyäd yatnavän api || [bhä.pu. 11.12.9] iti |

yasmiàç ca varëäçramäcäravatsu janeñu yadåcchayaiväbhir bhüte sati te | —janä varëäçramaà parityajyaiva tam anutiñöhanti yad uktam dharmän

santyajya yaù sarvän mäà bhajeta sa tu sattamaù [ . . 11.11.32] | bhä pu iti- - - - - -pradhäna bhüta guëa bhütau tu tau yathä yogaà tädåça satsaìgät sva

| dharmäc ca bhavata eva parantu yathä yena prakäreëänuñöhéyamäneneti - | - ||1-tat tvad anyo na jänätéti bhävaù bhaktiù pradhänébhütä guëa bhütä vä

2||

--o)0(o--

|| 11.17.3-7 ||

purä kila mahä-bäho dharmaà paramakaà prabho |yat tena haàsa-rüpeëa brahmaëe’bhyättha mädhava ||

sa idänéà su-mahatä kälenämitra-karçana |na präyo bhavitä martya- loke präg anuçäsitaù ||vaktä kartävitä nänyo dharmasyäcyuta te bhuvi |

sabhäyäm api vairiïcyäà yatra mürti-dharäù kaläù ||karträviträ pravakträ ca bhavatä madhusüdana |

tyakte mahé-tale deva vinañöaà kaù pravakñyati ||tat tvaà naù sarva-dharma-jïa dharmas tvad-bhakti-

lakñaëaù |yathä yasya vidhéyeta tathä varëaya me prabho ||

çrédharaù : nanu sampradäyäd eva jïäsyate kià punar varëanena ? taträha—pureti | paramakaà paramaç cäsau kaà sukha-svarüpaç ca tam | yat yam | haàsa-rüpeëa dharmo’py ukta eva, na tu yoga-mätram, jänétam ägataà yajïaà yuñmad dharma-vivakñayä [bhä.pu. 11.13.38] ity uktatvät | präg-anuçäsito’pi na bhavitä na bhaviñyati | atra hetum äha—vakteti dväbhyäm | te tvatto’nyaù | kalä vedädyaù | tat tasmän no’smäkaà manuñyäëäà madhye yasya yathä vidhéyate ||3-7||

krama-sandarbhaù : brahmaëe’bhyättheti | çré-viñëu-dharmottare tathaiva çrüyate | nas tvadéyänäm asmäkaà sambandhino yasyeti yojyam ||3-7||

viçvanäthaù : nanu kià tathä svadharmo mayä käpi noktas taträha—pureti | paramakaà paramaà kaà mokña-lakñaëaà sukhaà yasmät taà, yat yaà, haàsa-rüpeëa sva-dharmo’py ukta eva, na tu yoga-mätram | jänéta mägataà yajïaà yuñmad-dharma-vivakñayä [bhä.pu. 11.13.38] ity uktatvät | präg-anuçäsito’pi na bhaviñyati | kalä vedädyäñöädaça vidyäù |

åg-yajuù-sämärthaväkhyä vedäç catvära eva ca |puräëa-nyäya-mémäàsä-dharma-çästräëi cety api ||çikñä kalpo vyäkaraëaà niruktaà jyotiñaà tathä |chandaç ceti ñaò ity evaà vidyäù proktäç caturdaça ||äyur dhanur gänärthaiç ca çästrair añöadaçäpi täù || vinañöaà dharmam |

- , - ||3-7||tvad bhaktià lakñayati darçayatéti saù tad dhetur ity arthaù

--o)0(o--

|| 11.17.8 ||

çré-çuka uväca—itthaà sva-bhåtya-mukhyena påñöaù sa bhagavän hariù |

prétaù kñemäya martyänäà dharmän äha sanätanän ||

na katamenäpi vyäkhyätam |

--o)0(o--

|| 11.17.9 ||

çré-bhagavän uväca—dharmya eña tava praçno naiùçreyasa-karo nåëäm |varëäçramäcäravatäà tam uddhava nibodha me ||

çrédharaù : dharmyo dharmäd anapetaù | kutaù ? naiùçreyasa-karo bhakti-janakaù | ato me mattas taà dharmaà nibodha ||9||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : dharmyo dharmäd anapetaù | taà dharmaà ||9||

--o)0(o--

|| 11.17.10 ||

ädau kåta-yuge varëo nåëäà haàsa iti småtaù |kåta-kåtyäù prajä jätyä tasmät kåta-yugaà viduù ||

çrédharaù : taträdau mad-upäsanä-lakñaëa eva mukhyo dharma äsét | äcära-lakñaëas tu paçcät pravåttaù | sa caivam anuñöhito bhakti-hetur iti varëayitum äha—ädäv iti | kalpädau yat kåta-yugaà tasmin | te ca tadä mäm upäsata eva kevalaà nänyat kurvantéti vaktuà kåta-yuga-näma-niruktam äha—kåta-kåtyä iti | jätyä janmanaiva ||10||

krama-sandarbhaù : tatra dviparärdhädau brähma-kalpe yat kåta-tretayor varëäçramäcäräëäà pravåtti-kramas tam äha—ädäv iti païcabhiù | yato yä tu såñöy-ädita eva cäturvarëyädi-pravåttir varëitä sä kalpäntareñv eva jïeyä ||10||

viçvanäthaù : eña tvat-påñöo varëäçramäcära-lakñaëo dharmo yata ärabhya pravåttas taà samayam api çrëv ity äha—ädäv iti ||10||

--o)0(o--

|| 11.17.11 ||

vedaù praëava evägre dharmo’haà våña-rüpa-dhåk |upäsate tapo-niñöhä haàsaà mäà mukta-kilbiñäù ||

çrédharaù : kià ca, vidhäyakäbhäväd api tadänéà nänyat karmästéty äha—veda iti | dharmaç ca mano-viñayo’ham eva våña-rüpa-dhåk catuñ-pän na kriyä-viçeño yajïädiù | atas tapo-niñöhäù, manasaç cendriyäëäà ca svaikägryaà paramaà tapaù iti vacanäd ekägratayä haàsaà çuddhaà mäà dhyäyantéty arthaù ||11||

krama-sandarbhaù : tadänéà kä niñöhä vidhi-käryäbhävän nänye vedäù pravartitäù, kintu mukhya eka evety äha—veda iti ||11||

viçvanäthaù : dharmaç ca mano-viñayo’ham eva våña-rüpa-dhåk catuñ-pät | na kriyä-viçeño yajïädir ity arthaù ||11||

--o)0(o--

|| 11.17.12 ||

tretä-mukhe mahä-bhäga präëän me hådayät trayé |

vidyä prädurabhüt tasyä aham äsaà tri-vån makhaù ||

çrédharaù : paçcät tretä-yuga-praveçe me vairäja-rüpasya präëän nimittät | hådayät sakäçät | tasyäs trayyäù sakäçät hauträdhvarya-vaudgätrais tri-våt tri-rüpaù | yajïo vai viñëuù iti çruteù ||12||

krama-sandarbhaù : krameëa teñäà muktau satyäà tän anyän vedän pravartyänye’dhikäriëaù pravartitä ity äha—treteti dväbhyäm | me mama vairäjäkhya-brahma-rüpasya vyañöi-såñöes tat-käraëakatvät | ata eva nécair nécottamottamä [bhä.pu. 11.17.15] iti nécatvenäpi vyapadekñyate, çré-näräyaëe tathokter anucitatvät | makhas tad-adhiñöhätä ||12||

viçvanäthaù : me mama vairäja-rüpasya präëän nimittät, hådayät sakäçät, trayé tasyäs trayyäù, sakäçät hauträdhvarya-vaudgätrais tri-våt tri-rüpaù | yajïo vai viñëuù iti çruteù ||12||

--o)0(o--

|| 11.17.13 ||

vipra-kñatriya-viö-çüdrä mukha-bähüru-päda-jäù |vairäjät puruñäj jätä ya ätmäcära-lakñaëäù ||

çrédharaù : varëänäm äçramäëäà ca dharmän vaktuà teñäm utpattim äha—vipreti dvabhyäm | ätmäcäraù sva-dharma eva lakñaëaà jïäpako yeñäà te ||13||

krama-sandarbhaù : vairäjät viräò-abhimäni-brahma-rüpät ||13||

viçvanäthaù : jätä präk såñöä eva tadä prakaöébabhüvuù | ätmäcäraù sva-svadharma eva lakñaëaà jïäpako yeñäà te ||13||

--o)0(o--

|| 11.17.14 ||

gåhäçramo jaghanato brahmacaryaà hådo mama |vakñaù-sthaläd vane-väsaù sannyäsaù çirasi sthitaù ||

çrédharaù : mam vairäja-rüpasya hådo vakñaso’dhastät | brahma-caryam iti naiñöhikäbhipräyam32 ||14||

32naiñöhikäbhipräyam iti vicäraëéyam | atra siddhänta-pradépe—brahmacaryaà hådaù vakñasaù adhastät upakurväëasya gåhasthävaratvaà, naiñöhikasya tu sarvathä grämya-sukha-parityägitvena sarva-çreñöhatvam | ato brahmacaryasa

krama-sandarbhaù : brahmacaryam iti tais tatra naiñöhikäbhipräyam iti | upakurväëas tu jaghanäd iti jïeyam ||14||

viçvanäthaù : hådo vakñaso’dhastät ||14||

--o)0(o--

|| 11.17.15 ||

varëänäm äçramäëäà ca janma-bhümy-anusäriëéù |äsan prakåtayo nèëäà nécair nécottamottamäù ||

çrédharaù : teñäm adhikäri-viçeñeëa svabhävän äha—varëänäm iti païcabhiù | janma-sthänänusäriëyaù33 | nécair34 ity avyayam | ato’yam arthaù, mandäbhir janma-bhümibhir mandäù | uttamäbhir uttamäç ceti ||15||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : janma-bhümy-anusäriëya eva prakåtayaù svabhäväù nécair ity avyayaà nécäbhir janma-bhümibhir nécäù | uttamäbhir uttamäù prakåtayaù | tena mukhyasya çérñëaç ca sarvottamatväd viprasya sannyäsasya ca sarvottamä prakåtiù | pädasya jaghanasya ca nécatvät çüdrasya gåhäçramasya ca nécä prakåtiù ||15||

--o)0(o--

|| 11.17.16 ||

çamo damas tapaù çaucaà santoñaù kñäntir ärjavam |mad-bhaktiç ca dayä satyaà brahma-prakåtayas tv imäù ||

çrédharaù : tapa älocanam ||16||

krama-sandarbhaù : çamo dama ity ädiñu vaiçyänta-trayäëäm äçrama-dharmä apy unneyäù | vipräëäà çamädi-pradhänä brahmacaryädayaù ||16||

viçvanäthaù : mama bhaktir guëa-bhütä ||16||

dvaividhyän madhyasthänte tad-utpattir ity uktaiva | brahmacaryasya dvaividhyam agre 22-çloke pratipäditam || 33 janma-sthänäni mukhädénéti bhävaù ||34 nécaiù pädädi-sthänair nécäù uttamair mukhädi-sthänair uttamäù | täç ca täç ceti karmadhärayaù | varëänäm äçramäëäà ca yä janma-bhümayas tad-anusäriëyo nåëäà prakåtaya äsann ity anvayaù ||

--o)0(o--

|| 11.17.17 ||

tejo balaà dhåtiù çauryaà titikñaudäryam udyamaù |sthairyaà brahmaëyam aiçvaryaà kñatra-prakåtayas tv

imäù ||

madhvaù : vinä prasädaà viñëor na dharmaà brahmäbhivakñyati |tat-prasädena vaktuà tu brahmä çakñyati näparaù || iti prädhänye |

kaläù präëädyäù | sa präëam asåjat präëäc chraddhaà khaà väyuà jyotir äpaù påthivém indriyaà, mano’yaà annäd véryaà tapo manträù karma-lokeñu näma ca tä imäù ñoòaça-kaläù puruñäyaëä iti çruteù |

pratimävad dhare rüpaà tiryaì nara-surädayaù |säkñäd-rüpäëi matsyädény abhinnäny eva sarvadä || iti ca ||17||

çrédharaù : tejaù pratäpaù ||17||

krama-sandarbhaù : kñatriyäëäà teja-ädi-pradhänä brahmacaryädayaù ||17||

viçvanäthaù : na vyäkhyätam.

--o)0(o--

|| 11.17.18 ||

ästikyaà däna-niñöhä ca adambho brahma-sevanam |atuñöir arthopacayair vaiçya-prakåtayas tv imäù ||

çrédharaù, viçvanäthaù : na vyäkhyätam.

krama-sandarbhaù : vaiçyänäm ästikya-pradhänä brahmacaryädayaù ||18||

--o)0(o--

|| 11.17.19 ||

çuçrüñaëaà dvija-gaväà devänäà cäpy amäyayä |

tatra labdhena santoñaù çüdra-prakåtayas tv imäù ||

çrédharaù : etair eväçrama-svabhävä api jïeyäù ||19||

krama-sandarbhaù, viçvanäthaù : na vyäkhyätam.

--o)0(o--

|| 11.17.20 ||

açaucam anåtaà steyaà nästikyaà çuñka-vigrahaù |kämaù krodhaç ca tarñaç ca svabhävo’ntyävasäyinäm ||

çrédharaù : tad-bähyänäà35 svabhävän äha—açaucam iti | çuñka-vigraho nirmüla-kalahaù | tarñas tåñëä ||20||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : äçrama-svabhävä anuktä apy evaà jïeyäù—varëa-bähyänäà svabhävam äha—açaucam iti | anyävasäyinäm antyajänäm ||20||

--o)0(o--

|| 11.17.21 ||

ahiàsä satyam asteyam akäma-krodha-lobhatä |bhüta-priya-hitehä ca dharmo’yaà sarva-varëikaù ||

çrédharaù : tatra tävat sarva-sädhäraëaà dharmam äha—ahiàseti | varëa-grahaëam upalakñaëärtham36 | varëa-dharmän gåhastha-prakaraëe vakñyati ||21||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : tatra tävat sarva-sädhäraëaà dharmam äha—ahiàseti | varëa-grahaëam upalakñaëärtham | varëa-dharmän gåhastha-prakaraëe vakñyati ||21||

--o)0(o--

|| 11.17.22 ||

35 tad-bähyänäà varëäçrama-dharma-bahiñkåtänäm ||36 upalakñaëärtham äçrama-dharmatva-jïäpanärtham ||

dvitéyaà präpyänupürvyäj janmopanayanaà dvijaù |vasan guru-kule dänto brahmädhéyéta cähutaù37 ||

çrédharaù : prathamaà tävad äçrameñu brahmacäriëo dharmä varëyante | sa ca dvividhaù, upakurväëako naiñöhikaç ca | taträdy asya dharmän äha—dvitéyam iti navabhiù | dvijas traivarëikaù | änupürvyäd garbhädhänädi-saàskära-krameëa dvitéyam upanayanäkhyaà janma präpyäcäryeëähüto brahma vedam adhéyéta | ca-kärät tad-arthaà ca vicärayet ||22||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : gåhäçrama-dharma-vivaraëa eva varëa-dharmäù svayaà vivåtä bhaviñyantéty abhipretya prathamaà prathamäçrama-dharmam äha—dvitéyam iti navabhiù | dvijas traivarëikaù | änupürvyä iti garbhädhänädi-saàskära-krameëa prathamaà çaukraà dvitéyaà sävitryam upanayanm upanayanäkhyaà präpya brahma vedam adhéyéta | ähüta äcäryeëähütaù | ca-kärät tad-arthaà ca vicärayet ||22||

--o)0(o--

|| 11.17.23 ||

mekhaläjina-daëòäkña-brahma-sütra-kamaëòalün |jaöilo’dhauta-dad-väso’rakta-péöhaù kuçän dadhat ||

çrédharaù : kià ca, mekhalädén kuçäàç ca dadhat | taträkña-çabdenäkña-mälä | kathaà-bhütaù ? jaöilaù anabhyaìgädinä jäta-jaöaù | tathä adhauta-dad-väso’rakta-péöhaù | dantäç ca väsaç ca dad-väsäàsi na dhautäni täni yasya saù adhauta-dad-väsäù | sa cäsäv arakta-péöhaç ca, na tu kautukädinä raktaà péöham38 äsanaà yasya saù ||23||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : mekhalädén kuçäàç ca dadhat | taträkña-çabdenäkña-mälä | kathaà-bhütaù ? jaöilaù anabhyaìgädinä jäta-jaöaù | tathä adhauta-dad-väso’rakta-péöhaù | dantäç ca väsaç ca dad-väsäàsi na dhautäni täni yasya saù adhauta-dad-väsäù | sa cäsäv arakta-péöhaç ca, na tu kautukädinä raktaà péöham äsanaà yasya saù ||23||

--o)0(o--

|| 11.17.24 ||

37 atra hrasvatvam ärñam ||38 saundarya-nimitta-keça-danta-vastra-nairmalyäsana-vaicitrya-çünya ity arthaù ||

snäna-bhojana-homeñu japoccäre ca väg-yataù |na cchindyän nakha39-romäëi kakñopastha-gatäny api ||

çrédharaù : japaç coccäro mütra-puréñotsargo japoccäraà tasmin väg-yato mauné bhavet |

krama-sandarbhaù, viçvanäthaù : na vyäkhyätam.

--o)0(o--

|| 11.17.25 ||

reto nävakirej jätu brahma-vrata-dharaù svayam |avakérëe’vagähyäpsu yatäsus tri-padéà40 japet ||

çrédharaù : reto buddhi-pürvaà nävakiren notsåjet | brahma-vrata-dharo gåhasthaù | svayam eva kathaïcid41 avakérëe avagähya snätvä yatäsuù kåta-präëäyämas tri-padéà gäyatréà japet ||25||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : reto nävakired buddhi-pürvakaà notsåjet | daivät svayam avakérëe sati avagähya snätvä yatäsuù kåta-präëäyämaù | tri-padäà gäyatrém ||25||

--o)0(o--

|| 11.17.26 ||

agny-arkäcärya-go-vipra- guru-våddha-suräï çuciù |samähita upäséta sandhye dve yata-väg japan ||

çrédharaù : sandhye ca dve yata-väg japann upäséta | madhyähne sandhyä-nimittaà maunaà nästéti dvi-vacanam ||26||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : sandhye prätaù säyaà sandhye vyäpya japan yata-väg bhaved iti mädhyähnika-sandhyä-nimittaà maunaà nästéti jïäpitam ||26||

--o)0(o--

39 nakheti påthak-padaà supäà sulopaç ceti dvitéyä-lopaù ||40 tripadäà iti vä päöhaù |41 avakérëe utsåñöe sati |

|| 11.17.27 ||

äcäryaà42 mäà vijänéyän nävamanyeta karhicit |na martya-buddhyäsüyeta sarva-deva-mayo guruù ||

na katamena vyäkhyätam.

--o)0(o--

|| 11.17.28 ||

säyaà prätar upänéya bhaikñyaà tasmai nivedayet |yac cänyad apy anujïätam upayuïjéta saàyataù ||

çrédharaù : anyad api yat sampräptaà tac ca nivedayet | tenänujïätaà tu saàyataù sann upayuïjétety arthaù ||28||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : bhaikñyaà bhikñä-samühaà yac cänyad api präptaà tad api nivedayet | tenänujïätam adanéyaà upayuïjéta upabhuïjéta ||28||

--o)0(o--

|| 11.17.29 ||

çuçrüñamäëa äcäryaà sadopäséta nécavat |yäna-çayyäsana-sthänair näti-düre kåtäïjaliù ||

çrédharaù : yäna-çayyäsana-sthänaiù | yäntaà påñöhato yänena | nidritam apramattatayä samépa-çayanena | viçräntaà päda-saàvähanädibhiù samépäsanena | äsénaà kåtäïjaliù | niyoga43-pratékñayä nätidüre’vasthänenety arthaù ||29||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : yäna-çayyäsana-sthänair upäséteti gacchantaà gurum anu påñöhato gacchet | nidritasya tasyänatidüre’pramattatayä çayéta | äsénasya tasyägrataù kåtäïjaliù san äjïäà pratékñamäëas tiñöhed ity arthaù ||29||

--o)0(o--

42 äcäryaà mäà madéyaà preñöaà vijänéyät ||43 äjïä |

|| 11.17.30 ||

evaà-våtto guru-kule vased bhoga-vivarjitaù |vidyä samäpyate yävad bibhrad vratam akhaëòitam ||

çrédharaù : evaà-bhütaà våttaà yasya saù ||30||

krama-sandarbhaù, viçvanäthaù : .na vyäkhyätam

--o)0(o--

|| 11.17.31 ||

yady asau chandasäà lokam ärokñyan brahma-viñöapam |gurave vinyased dehaà svädhyäyärthaà båhad-vrataù ||

çrédharaù : evam upakurväëakasya dharmän uktvä naiñöhikasya viçeña-dharmän äha—yadéti ñaòbhiù | asau brahmacäré yadi chandasäà lokaà mahar-lokaà tato brahma-lokaà cärokñyann44 äroòhum icchatéty arthaù | yad vä, chandasäà lokam iti brahma-loka-viçeñaëam, yatra mürti-dharäù kaläù [bhä.pu. 11.17.5] ity uktatvät | tarhi båhad-vrataù san båhan naiñöhikaà vrataà yasya saù | vinyaset samarpayed adhika-svädhyäyärtham adhéta-niñkrayärthaà45 ca ||31||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : -evam upakurväëasya dharmän uktvä naiñöhikasya viçeña — | -dharmän äha yadéti ñaòbhiù asau brahmacäré chandasäà lokaà brahma

- viñöhapaà brahma lokaà ca ärokñyan bhavet tarhi båhan naiñöhikaà vrataà | - | yasya saù gurave dehaà vinyaset adhika svädhyäyärtham ity arthaù

- ’ - - ||31||viñöapa çabdo yaà piñöapa çabdavad bhuvana väcé dåñöaù

--o)0(o--

|| 11.17.32 ||

agnau guräv ätmani ca sarva-bhüteñu mäà param |apåthag-dhér46 upäséta brahma-varcasy akalmañaù ||

44 phalitärtha-kathanam etat |45 niñkrayärtham adhétasya vedasyänåëya-rüpa-dakñiëärtham ||46 apåthag-dhér antaryämi-rüpeë bheda-buddhi-çünyaù |

çrédharaù, viçvanäthaù : brahma-varco vedäbhyäsajaà tejas tadvän ||32||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

--o)0(o--

|| 11.17.33 ||

stréëäà nirékñaëa-sparça-saàläpa-kñvelanädikam |präëino mithuné-bhütän agåha-stho’gratas tyajet ||

çrédharaù : tasyaiva vanastha-yati-sädhäraëa-dharmän äha—stréëäm iti | nirékñaëaà bhäva-garbham | kñvelanaà parihäsaù | evam ädikaà tyajet | mithuné-bhütän agratas tyajet, na paçyed ity arthaù ||33||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : agåhastho brahmacäré vänaprasthaù sannyäsé ca agrataù prathamata eva mithunébhütän präëinaù pakñi-kéöädén ||33||

--o)0(o--

|| 11.17.34-35 ||

çaucam äcamanaà snänaà sandhyopästir mamärcanam47 |tértha-sevä japo’spåçya- bhakñyäsambhäñya-varjanam ||

sarväçrama-prayukto’yaà niyamaù kula-nandana |mad-bhävaù sarva-bhüteñu mano-väk-käya-saàyamaù ||

çrédharaù : tasyaiva sarväçrama-sädhäraëaà dharmam äha—çaucam iti dväbhyäm ||34||

krama-sandarbhaù, viçvanäthaù : na vyäkhyätam.

--o)0(o--

|| 11.17.36 ||

evaà båhad-vrata-dharo brähmaëo’gnir iva jvalan |mad-bhaktas tévra-tapasä dagdha-karmäçayo’malaù ||

47 sandhyopäsanam ärjavam iti ca päöhaù |

çrédharaù : niñkäma-naiñöhikasya tu mokñaà phalam äha—evam iti | amalo niñkämaç ced dagdhaù karmäçayo’ntaù-karaëaà yasya tathä-bhütaù san mad-bhakto bhavati ||36||

krama-sandarbhaù : evaà båhad iti | mad-bhaktaç cet tena mad-bhaktatvenaiva tévreëa satä tapasä svadharmeëämalaù çuddhäntaùkaraëo bhavati | dagdha-karmäçayo muktaç ca bhavatéty arthaù ||36||

viçvanäthaù : naiñöhikasya naiñkarmya-prakäram äha—evam iti ||36|||

--o)0(o--

|| 11.17.37 ||

athänantaram ävekñyan yathä-jijïäsitägamaù |gurave dakñiëäà dattvä snäyäd gurv-anumoditaù ||

çrédharaù : upakurväëasya samävartana-prakäram äha—atheti | anantaraà dvitéyäçramam ävekñyan praveñöum icchan yathä yathävad-vicärita-vedärthaù snäyät | abhyaìgädikaà kåtvä samävartetety arthaù ||37||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : upakurväëasya samävartana-prakäram äha—atheti | ävekñyan gåhäçramam praveñöum icchan yathävad-vicärita-vedärthaù snäyäd abhyaìgädikaà kåtvä samävartetety arthaù ||37||

--o)0(o--

|| 11.17.38 ||

gåhaà vanaà vopaviçet pravrajed vä dvijottamaù |äçramäd äçramaà gacchen nänyathämat-paraç caret ||

çrédharaù : tasyädhikäränurüpam äçrama-vikalpa-samuccayäv äha—gåham iti | sa-kämaç ced gåham antaù-karaëa-çuddhy-ädi-kämaç ced vanaà praviçet | çuddhäntaù-karaëaù sa ca dvijottamo brähmaëaç cet pravrajed ity arthaù | dvijottama ity ukteù kñatriya-vaiçyayor na pravrajyädhikära iti sücayati | yad vä, äçramäd äçramäntaraà gacchet | anyathä anäçramé pratilomaà48 ca näcared ity arthaù | amat-para iti vä chedaù | sva-bhaktasyäçrama-niyama-bhävasya vakñyamäëatvät ||38||

48 anäçramé na tiñöheta kñaëam ekam api dvijaù iti småteù | pratilomaà gåhaà vanaà vety ädy ukta-vyutkrameëa ||

krama-sandarbhaù : samuccayaà vaktuà pakñäntaram äha—äçramäd iti | anyatheti anäçramé na bhavet pratilomaà ca näcared ity arthaù | öékäyäà vakñyamäëatväd iti jïäna-niñöho virakto vä [bhä.pu. 11.18.28] ity ädineti jïeyam ||38||

viçvanäthaù : tasyädhikäränurüpam äçrama-vikalpam äha—gåham iti | sa-kämaç ced gåham antaù-karaëa-çuddhyä niñkämaç ced vanaà, sa ca dvijottamo brähmaëaç cet pravrajed ity arthaù | yadi ca kasyacin manorathaù syät tadä samuccayam api kuryäd ity äha—äçramäd iti | brahmacaryänantaraà gåhäçramam, tato vanaà, tataù sannyäsam ity anukrameëety arthaù | na tv anyathä vyutkrameëa äçrama-rähityena vä na caret, amat-para iti vä chedaù | sva-bhaktasyäçrama-niyamäbhävasya vakñyamäëatväd iti svämi-caraëäù | tena bhagavad-bhaktasya vyutkrameëäçramitayä anäçramitayä vä sthitau na ko’pi doñaù iti bhävaù ||38||

--o)0(o--

|| 11.17.39 ||

gåhärthé sadåçéà bhäryäm udvahed ajugupsitäm |yavéyaséà tu vayasä yäà sa-varëäà anu kramät ||

çrédharaù : viväha-niyama-pürvakaà varëa-dharmaiù saha gåhastha-dharmän äha—gåhärthéti | sadåçéà sa-varëäm | ajugupsitäà kulato lakñaëataç cäninditäm | kämatas tu yäm anyäm udvahet täà sa-varëäm anu tasyä anantaram | taträpi varëa-krameëodvahed ity arthaù |

tisro-varëänupürvyeëa dvetathaikä yathä-kramam | brähmaëa-kñatriya-viçäà bhäryäù sväù çüdra-janmanaù || iti småteù ||39||

krama-sandarbhaù : gåhärthéti taiù | tisra ity ädikaà sajätéyäà tyaktvä ||39||

viçvanäthaù : gåhastha-dharmän vadan no varëa-dharmän apy äha—gåhärthéti | yäm anyäà kämata udvahet täm api savarëäm anu prathama-vyüòhäyäù sa-varëäyä anantaram eva taträpi kramäd eva varëa-krameëaivodvahed ity arthaù |

tisro varëänupürvyeëa dve tathaikä yathä-kramam |brähmaëa-kñatriya-viçäm bhäryäù sväh çüdra-janmanaù || iti småteù ||39||

--o)0(o--

|| 11.17.40 ||

ijyädhyayana-dänäni sarveñäà ca dvi-janmanäm |pratigraho’dhyäpanaà ca brähmaëasyaiva yäjanam ||

çrédharaù : ijyädayas traivarëikänäm ävaçyakä dharmäù | pratigrahädi-trayaà tu våttiù | sä ca brähmaëasyaiva ||40||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : ijyädéni tréëi traivarëikänäm ävaçyaka-kåtyäni | pratigrahädéni tréëi våttir brähmaëasyaiva ||40||

--o)0(o--

|| 11.17.41 ||

pratigrahaà manyamänas tapas-tejo-yaço-nudam |anyäbhyäm eva jéveta çilair vä doña-dåk tayoù ||

çrédharaù : taträpi mukhyäà mukhyatamäà cänyäà våttim äha—pratigraham iti | tayor yajanädhyäpanayor api kärpaëyädi-doñaà paçyan çilaiù svämi-tyaktaiù kñetra-patitaiù kaëiçaiù ||41||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : anyäbhyäà yäjanädhyäpanäbhyäà tayor api doña-dåk doñaà cet paçyet tadä çilaiù svämi-tyaktaiù kñetra-patitaiù kaëiçaiù ||41||

--o)0(o--

|| 11.17.42 ||

brähmaëasya hi deho’yaà kñudra-kämäya neñyate |kåcchräya tapase ceha pretyänanta-sukhäya ca ||

çrédharaù : evaà ca våtti-kärçyaà brähmaëena soòhavyam ity äha—brähmaëasyeti ||42||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : nanu vipraiù kathaà svayam evaà kliçyet ? taträha—brähmaëasyeti | kåcchräya jévikä-janitaà kåcchraà präptam ||42||

--o)0(o--

|| 11.17.43 ||

çiloïcha-våttyä parituñöa-cittodharmaà mahäntaà virajaà juñäëaù |

mayy arpitätmä gåha eva tiñöhannäti-prasaktaù samupaiti çäntim ||

çrédharaù : uïcha-våttir näma vipaëy-ädi-patita-kaëopädänaà täà çila-våtty-aiké-kåtya tayä tuñöa-cittasya mokñaà phalam äha—çiloïcheti | mahäntam ätithyädi-lakñaëam | virajaà niñkämam | juñäëaù sevamänaù | gåha eva gåhasthäçrama eva | näti-prasakto’ti-çayena rägam akurvan | çäntim upaiti mokñädhikäré bhavati ||43||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : uïcha-våttir näma vipaëy-ädi-patitasya kaëiçasyopädänaà mahäntam ätithyädi-lakñaëam dharmam ||43||

--o)0(o--

|| 11.17.44 ||

samuddharanti ye vipraà sédantaà mat-paräyaëam |tän uddhariñye na ciräd äpadbhyo naur ivärëavät ||

çrédharaù : evam adhanasya mahat-phalam uktvä sadhanänäm apy äha tribhiù | samuddharanti däridryäd uttärayanti | vipram ity upalakñaëam | mat-paräyaëaà yaà kam api ||44||

krama-sandarbhaù : öékäyäà sadhanänäm iti brähmaëetareñäm iti jïeyam | naur yathärëava-patitän uddharati tathety arthaù ||44||

viçvanäthaù : evam tädåçaà vipraà bhaktyä dhana-vitaraëena sevamänänäà phalam äha—samuddharantéti | vipram ity upalakñaëam | mat-paräyaëaà mad-bhaktaà yaà kam api ||44||

--o)0(o--

|| 11.17.45 ||

sarväù samuddhared räjä piteva vyasanät prajäù |ätmänam ätmanä dhéro yathä gaja-patir gajän ||

çrédharaù : räjïas tv ävaçyakam etad ity äha—sarvä iti ||45||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : räjïopi dharmam äha—sarvä iti | dhéro dhairyam ukto räjä ||45||

--o)0(o--

|| 11.17.46 ||

evaà-vidho nara-patir vimänenärka-varcasä |vidhüyehäçubhaà kåtsnam indreëa saha modate ||

na katamenäpi vyäkhyätam |

--o)0(o--

|| 11.17.47 ||

sédan vipro vaëig-våttyä paëyair eväpadaà taret |khaògena väpadäkränto na çva-våttyä kathaïcana ||

çrédharaù : sarveñäm äpad-våttér äha—sédann iti tribhiù | paëyair vikrayärhair na tu surä-lavaëädyaiù | taträpy äpadäkräntaç cet khaògena kñatriya-våttyä vä | yady api gautamo’nantarä päpéyaséà våttim ätiñöhid iti smaran khaìga-dhäraëaà paëya-vikrayäc chreñöhaà manyate tathäpi hiàsäto vaëig våttir eva çreñöheti bhagavato matam | na tu çva-våttyä néca-sevayä ||47||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : sarveñäm äpad-våttér äha—sédann iti tribhiù | paëyair vikrayärhair eva, na tu surä-lavaëädyaiù | äpad-äkränto vipad-grastaù, khaògena veti | kñatriya-våttyä vä | yady api gautamo’nantarä päpéyaséà våttim ätiñöhid iti smaran khaìga-dhäraëaà paëya-vikrayäc chreñöhaà manyate tathäpi hiàsäto vaëig våttir eva çreñöheti bhagavato matam | na tu çva-våttyä néca-sevayä ||47||

--o)0(o--

|| 11.17.48 ||

vaiçya-våttyä tu räjänyo jéven mågayayäpadi |cared vä vipra-rüpeëa na çva-våttyä kathaïcana ||

çrédharaù : taträpy äpadi mågayayä | vipra-rüpeëa vä adhyäpanädinä ||48||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : vipra-rüpeëa adhyäpanädinä ||48||

--o)0(o--

|| 11.17.49 ||

çüdra-våttià bhajed vaiçyaù çüdraù käru-kaöa-kriyäm |kåcchrän mukto na garhyeëa våttià lipseta karmaëä ||

çrédharaù : käravaù pratiloma-ja-viçeñä buruòädayas teñäà våttià kaöädi-kriyäm | äpad-uttérëas tu nänukalpena vartetety äha—kåcchräd iti ||49||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : kåcchrän muktaù sarva eva ||49||

--o)0(o--

|| 11.17.50 ||

vedädhyäya-svadhä-svähä- baly-annädyair yathodayam |devarñi-pitå-bhütäni mad-rüpäëy anv-ahaà yajet ||

çrédharaù : tad evaà våtti-vyavasthäm uktvä punar gåhasthasyävaçyakän païca-yajïän äha—vedädhyayanaà brahma-yajïas tena åñén svadhä-käreëa pitèn svähä-käreëa devän bali-haraëena bhütäni annädyair annodakädibhir manuñyän iti jïätavyam | yathodayaà vibhavänusärataù | teñv éçvara-dåñöià vidhatte, mad-rüpäëéti ||50||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : äpad-våtti-vyavasthäm uktvä punar gåhäçrama-dharmän ävaçyakän äha—vedädhyayanena åñén, svadhä-käreëa pitèn, svähä-käreëa devän, bali-haraëena bhütäni, annodakädyair manuñyän | yathodayaà vibhüti yajet | teñv apéçvara-dåñöià vidhatte, mad-rüpäëéti ||50||

--o)0(o--

|| 11.17.51 ||

yadåcchayopapannena çuklenopärjitena vä |dhanenäpéòayan bhåtyän nyäyenaiväharet kratün49 ||

çrédharaù : ävaçyakaà dharmam uktvä çakty-anusäraà dharmam äha—yadåcchayä udyamaà vinä | upärjitena vä çuklena sva-våttyä labdhena çuddhena vä dhanena bhåtyän poñyän ||51||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : anävaçyakän dharmän äha—yadåcchayeti ||51||

--o)0(o--

|| 11.17.52 ||

kuöumbeñu na sajjeta na pramädyet kuöumby api |vipaçcin naçvaraà paçyed adåñöam api dåñöa-vat ||

çrédharaù : gåhasthasyäpi nivåtti-niñöhäm eväha—kuöumbeñv iti tribhiù | na pramädyed éçvara-niñöhäyäà pramatto na bhavet | nanu dåñöädåñöärtha-karmäsaktasya katham apramädo vicäreëa ? ity äha—vipaçcid iti ||52||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : karmasv anäsaktasya jïäni-gåhasthasya dharmän äha—kuöumbeñv iti caturbhiù | anäsakto’pi bhagavat-smaraëädau na pramädyet, kuöumby api naçvaraà paçyet, dåñöavat dåñöaà aihikaà naçvaram iva adåñöaà päralaukikam api naçvaraà paçyet | ubhayaträpi nispåho bhaved iti bhävaù ||52||

--o)0(o--

|| 11.17.53 ||

putra-däräpta-bandhünäà saìgamaù päntha-saìgamaù |anu-dehaà viyanty ete svapno nidränugo yathä ||

çrédharaù : taträpi dåñöeñv äsakter adhikatvät teñäà naçvaratäà prapaïcayati, puträdénäm ekatra saìgamaù pänthänäà prapäyäà saìgama iva | tatra hetuù, anu-dehaà pratiham ete viyanti naçyanti nidränuvarté svapno nidräpäye yatheti ||53||

49 mäm yajetäharan kratün iti päöhaù |

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : päntha-saìgamaù pänthänäà prapäyäà saìgama-tulyaù | anudehaà prati-dehaà, viyanti mamatäspadébhütäù puträdayo naçyanti, nidränugo nidränuvarté svapno yatheti naçvaratväàçe dåñöäntaù | mamatäspadatvasya mithyätvän mithyätve vä ||53||

--o)0(o--

|| 11.17.54 ||

itthaà parimåçan mukto gåheñv atithivad vasan |na gåhair anubadhyeta nirmamo nirahaìkåtaù ||

çrédharaù : atithivad udäsénaù ||54||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : muktaù anäsaktaù ||54||

--o)0(o--

|| 11.17.55 ||

karmabhir gåha-medhéyair iñövä mäm eva bhakti-män |tiñöhed vanaà vopaviçet prajä-vän vä parivrajet ||

çrédharaù : asyäpy äçrama-vikalpam äha—karmabhir iti | gåhäçrama eva tiñöhet | yadi prajäväàs tarhi pravrajed vä ||55||

krama-sandarbhaù : prajäväniti | prajävattve präyo vairägyaà bhaved iti vedäntinäm abhipräyaù | karmaöhänäà tv anyathä yathoktam—

åëäni tréëy apäkåtya mano mokñe niveçayet |anapäkåtya mokñaà tu sevamäno vrajaty adhaù || iti ||55||

viçvanäthaù : taträpi jïäne spåhävatas tathä bhaktäv avakäça-präpty-arthaà kalatra-puträdi-pratärakasya bhaktasya vä äçrama-vikalpam äha—karmabhir iti ||55||

--o)0(o--

|| 11.17.56 ||

yas tv äsakta-matir gehe putra-vittaiñaëäturaù |straiëaù kåpaëa-dhér müöho mamäham iti badhyate ||

çrédharaù : gåhädy-äsaìge doñam äha—yas tv iti tribhiù |

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : gåhädy-äsaìge doñam äha—yas tv iti tribhiù ||56||

--o)0(o--

|| 11.17.57 ||

aho me pitarau våddhau bhäryä bälätmajätmajäù |anäthä mäm åte dénäù kathaà jévanti duùkhitäù ||

çrédharaù : bandham eväbhinayena darçayati—aho iti | bälä ätmajä yasyäù sä, ätma-jäç ca mäà vinä anäthäù santaù kathaà jéviñyantéti ||57||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : bandham eväbhinayena darçayati—aho iti | bäla eko mäsika ätmajo yasyäù sä | aho mad-virahitä pärakya-peñaëädi-våttyäpi jévitum asamartheti bhävaù | ätmajä dvitra-värñikäù prajäç ca | mäà vinä anäthäù kathaà jéviñyantéti ||57||

--o)0(o--

|| 11.17.58 ||

evaà gåhäçayäkñipta-hådayo müòha-dhér ayam |atåptas tän anudhyäyan måto’ndhaà viçate tamaù ||

çrédharaù : gåhe ya äçayo väsanä tena ä sarvataù kñiptaà hådayaà yasya saù | andhaà tamo’ti-tämaséà yonim |

krama-sandarbhaù, viçvanäthaù : na vyäkhyätam.

--o)0(o--

iti särärtha-darçinyäà harñiëyäà bhakta-cetasäm |ekädaçe saptadaçaù saìgataù saìgataù satäm ||*||

--o)0(o--

iti çrémad-bhägavate mahä-puräëe brahma-sütra-bhäñye päramahaàsyaà saàhitäyäà vaiyäsikyäà ekädaça-skandhe

çré-bhagavad-uddhava-saàvädevarëäçrama-vibhägo näma

saptadaço’dhyäyaù |||11.17||

(11.18)

athäñöädaço’dhyäyaù

çré-bhagavad-uddhava-saàväde yati-dharma-nirëayaù

|| 11.18.1 ||

çré-bhagavän uväca—vanaà vivikñuù putreñu bhäryäà nyasya sahaiva vä |vana eva vasec chäntas tåtéyaà bhägam äyuñaù ||

çrédharaù :añöädaçe’vadad dharmaà vana-stha-yati-gocaram |

adhikära-viçeñeëa viçeñaà cäpi tad gatam ||

krama-präptän vana-stha-dharmän äha—vanam iti | äyuñas tåtéyaà bhägaà païca-saptati-varña-paryantam | tataù paraà kñéëendriyasyeñad viräge’pi sannyäsädhikäraù syäd iti bhävaù ||1||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù :añöädaçe’bravéd dharmaà vanastha-nyäsinoù kramät |bhaktasyänäçramitvaà ca dharmaà sädhäraëaà tathä ||

krama-präptän vanastha-dharmän äha—vanam iti | äyuñas tåtéyaà bhägaà païca-saptati-varña-paryantam | tataù paraà sannyäse’dhikäraù ||1||

--o)0(o--

|| 11.18.2 ||

- - |kanda müla phalair vanyair medhyair våttià prakalpayet - ||vaséta valkalaà väsas tåëa parëäjinäni vä

çrédharaù, viçvanäthaù : vaséta paridadhét ||2||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

vivåtiù : atra manu-saàhitäyäm ayaà çloko vicäryaù—

varjayen madhu-mäàsaà ca bhaumäni kanakäni ca |bhüñ tåëaà çigrukaà caiva çleñmäntaka-phaläni ca || [6.14] iti ||

--o)0(o--

|| 11.18.3 ||

- - - - |keça roma nakha çmaçru maläni bibhåyäd dataù - - ||na dhäved apsu majjeta tri kälaà sthaëòile çayaù

çrédharaù : dato dantän na dhaven na çodhayet | tri-kälam apsu majjeta musala-vat snäyät | sthaëòi-leçayo bhümi-çäyé ||3||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : dato dantän na dhaven na çodhayet | tri-kälam apsu majjeta musala-vat snäyät ||3||

--o)0(o--

|| 11.18.4 ||

- |gréñme tapyeta païcägnén varñäv äsära ñäò jale- - ||ä kaëöha magnaù çiçira evaà våttas tapaç caret

çrédharaù : tapyeta païcägnén süryeëa saha catur-diçam agnén nidhäyätmänaà täpayed ity arthaù | äsära-ñäö äsäraà dhäräsaàpätaà sahata iti tathä abhrävakäçaà näma vrataà caret | jale ä-kaëöha-magnaù udaka-väsaà näma vrataà caret ||4||

krama-sandarbhaù, viçvanäthaù : na vyäkhyätam.

--o)0(o--

|| 11.18.5 ||

- - |agni pakvaà samaçnéyät käla pakvam athäpi vä- ||ulükhaläçma kuööo vä dantolükhala eva vä

çrédharaù : ulükhalena väçmanä vä kuööayati khaëòayatéti tathä | dantä evolükhalaà yasya sa tathä ||5||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : ulükhalenäçmanä vä kuööayati khaëòayatéti sa dantä evolükhalaà yasya saù ||5||

--o)0(o--

|| 11.18.6 ||

- |svayaà saïcinuyät sarvam ätmano våtti käraëam- - ||deça käla baläbhijïo nädadétänyadähåtam

çrédharaù : saïcinuyäd äharet | anyadä käläntare ähåtaà käläntare nädadéta | labdhe nave nave’nnädye puräëaà tu parityajet iti näradokteù ||6||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : våtti-käraëaà jévikä-hetuà phala-puñpädi anyadä käläntare ähåtaà käläntare nädadéta, kintu deça-käla-baläbhijïa iti kañöe dçe äpat-käle ca atidaurbalye ca näyaà niyamaù ||6||

vivåtiù : mänave—

tyajed äçvayuje mäsi muny-annaà pürva-saïcitam |jérëäni caiva väsäàsi çäka-müla-phaläni ca || [6.15] iti |

--o)0(o--

|| 11.18.7 ||

- - |vanyaiç caru puroòäçair nirvapet käla coditän ||na tu çrautena paçunä mäà yajeta vanäçramé

çrédharaù, viçvanäthaù : käla-coditän ägrayaëädén ||7||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

--o)0(o--

|| 11.18.8 ||

|agnihotraà ca darçaç ca paurëamäsaç ca pürvavat ||cäturmäsyäni ca muner ämnätäni ca naigamaù

çrédharaù : kià ca, agnihotram iti | muneç ca | naigamair veda-vädibhiù ||8||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : muner vanasthasya naigamair vedajïair ämnätäni vihitäni ||8||

--o)0(o--

|| 11.18.9 ||

- |evaà cérëena tapasä munir dhamani santataù - - ||mäà tapo mayam ärädhya åñi lokäd upaiti mäm

çrédharaù : asya niñkämasya phalam äha—evam iti | dhamanébhiù çiräbhiù santato vyaptaù | yävaj jévaà kåtena tapasä çuñka-mäàsa ity arthaù | åñi-lokän mahar-lokädi-krameëa | ayaà bhävaù—antaù-karaëa-çuddhi-bhakti-dvärätraiva tävan mucyeta | pratibandhaka-bähulye tv anena krameëa mucyata iti ||9||

krama-sandarbhaù : evam iti | öékäyäà niñkämasyeti bhagavad-ärädhanä-mätra-kämasyety arthaù | antaùkaraëety ädau yadi tayä mat-toñaëyä tapasyayäntaù-karaëa-çuddhi-bhakté syätäà | tadätraiva vänaprasthatve mucyate | yadi tu pratibandhaka-bähulyaà syät, tarhi krameëaiva mucyata iti mäà tapomayam ärädhyeti tapasaivärädhyety arthaù | ataù çuddha-bhakty-abhävät krameëaiva mäà präpnotéti bhävaù ||9||

viçvanäthaù : åñi-lokän mahar-lokaà präpya mäm upaiti krameëa mucyeta ity arthaù ||9||

--o)0(o--

|| 11.18.10 ||

|yas tv etat kåcchrataç cérëaà tapo niùçreyasaà mahat ’ ||kämäyälpéyase yuïjyäd bäliçaù ko paras tataù

çrédharaù : taà sa-kämaà nindati--yas tv iti | niùçreyasaà mokña-phalam | alpéyase äviriïcyäd aty-alpa eva tasmai ||10||

krama-sandarbhaù : mahar-lokädi-kämaà nindati—yas tv iti | kämänäà pratibandhaà ca vinä tapasä yävaj-jévaà vartamänasya mokñaù ||10||

viçvanäthaù : sa-kämaà taà nindati—ya iti ||10||

--o)0(o--

|| 11.18.11 ||

’ - |yadäsu niyame kalpo jarayä jäta vepathuù - ’ ||ätmany agnén samäropya mac citto gnià samäviçet

çrédharaù : evaà yävaj jévaà vartamänasya mokñaù | tåtéya-bhägävasäne tu manda-viräge’pi sannyäsädhikäraù | yadi tu tato’rväg eva sva-dharmäçakto bhavet tadäpi samyag avirakto virakto vä | taträviraktasya kåtyam äha—yadeti | jäto vepathuù kampo dehe yasya saù ||11||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : akalpaù asamarthaù ||11||

--o)0(o--

|| 11.18.12 ||

yadä karma50- |vipäkeñu lokeñu nirayätmasu ||virägo jäyate samyaì nyastägniù pravrajet tataù

çrédharaù : viraktaà praty äha—yadeti ||12||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : dharma-vipäkeñu dharma-präpyeñu ||12||

--o)0(o--

|| 11.18.13 ||

- |iñövä yathopadeçaà mäà dattvä sarva svam åtvije - ||agnén sva präëa äveçya nirapekñaù parivrajet

çrédharaù : taträdau kåtyam äha—iñöveti | yathopadeçaà çräddhäñöaka-pürvakaà präjäpatyeñöyä mäm iñövä | sve präëe ätmani ||13||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

50 dharma-vipäkeñu iti päöhaù |

viçvanäthaù : iñövä yathopadeçaà çräddhäñöaka-pürvakaà präjäpatyeñöyä mäm iñövä ||13||

--o)0(o--

|| 11.18.14 ||

- |viprasya vai sannyasato devä därädi rüpiëaù ||vighnän kurvanty ayaà hy asmän äkramya samiyät param

madhvaù : asampüjya nyasiñüëàs tu devä vai pätayanty adhaù |susampüjya nyasiñüëàs tu devä evänujänate ||athavä tad-yaço-våddhyai nighnantéva punaù punaù |tätparyäd vighnito devair notthätuà çaknuyät kvacit ||

iti deva-härde ||14||

çrédharaù : sannyäse vighnä bhavanti tän avigaëayya sannyased evety açayenäha—viprasyeti | kenäbhipräyeëa kurvanti ? tam äha—ayam iti | paraà paraà brahma ||14||

krama-sandarbhaù : paraà brahma-lokam ||14||

viçvanäthaù : tatra vighnän na gaëayed ity äha—viprasyeti | därädiñv äviñöäù kenäbhipräyeëa kurvantéti tam äha—ayam iti | äkramya atikramya paraà paraà brahma ||14||

--o)0(o--

|| 11.18.15 ||

|bibhåyäc cen munir väsaù kaupénäcchädanaà param - ||tyaktaà na daëòa päträbhyäm anyat kiïcid anäpadi

çrédharaù : evaà pravrajitasya dharmän äha—bibhåyäc ced iti | paraà kaupénäd anyad väso yadi dhärayitum icchati tarhi kaupénam äcchädyate yävatä tävan mätraà dhärayed ity arthaù | tyaktaà preñoccärät pürvam eva | ato’nyat kiïcid api na bibhåyät | daëòa-päträbhyäm ity ävaçyaka-jala-päträder upalakñaëam ||15||

krama-sandarbhaù : yasmät praiñäc cärät pürvam eva sarvaà tyaktaà tasmäd daëòayäträbhyäm anyat kiïcid api na gåhëéyät ||15||

viçvanäthaù : tasya dharmän äha—bibhåyäd iti | paraà kaupénäd anyad väso yadi dhärayitum icchati, tarhi kaupénam äcchädyate yävatä tävan mätram eva | tyaktaà praiñoccärät pürvaà daëòa-päträbhyäm anyat kim api na bibhåyät ||15||

--o)0(o--

|| 11.18.16 ||

- - |dåñöi pütaà nyaset pädaà vastra pütaà pibej jalam- - ||satya pütäà vaded väcaà manaù pütaà samäcaret

çrédharaù : parama-haàsasya vidhi-niñedhägocaratväd bahüdakädi-dharmän bhagavän äha—manaù-pütaà manasä samyag vicärya yac chuddhaà tad äcaret ||16||

krama-sandarbhaù, viçvanäthaù : na vyäkhyätam.

--o)0(o--

|| 11.18.17 ||

- - |maunänéhäniläyämä daëòä väg deha cetasäm ||na hy ete yasya santy aìga veëubhir na bhaved yatiù

çrédharaù : maunaà väco daëòaù, anéhä kämya-karma-tyägo dehasya, präëäyämaç cetasaù, ete antas trayo daëòä yasya na santi | aìga he uddhava | aìge dhåtair veëubhir iti vä ||17||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : maunaà väco daëòaù, anéhä karma-tyägo dehasya, präëäyämaç cetasaù, ete antas trayo daëòä yasya na santi | aìga he uddhava ||17||

--o)0(o--

|| 11.18.18 ||

|bhikñäà caturñu varëeñu vigarhyän varjayaàç caret ||saptägärän asaìkÿptäàs tuñyel labdhena tävatä

çrédharaù : caturñv iti | brähmaëeñv eva våtti-bhedena catur-vidheñu | pürva-pürväsaàbhave vä vigarhyän abhiçasta-patitän | asaìkÿptän aträyaà läbho bhaviñyatéti pürvam anuddiñöän ||18||

krama-sandarbhaù : bhikñäm iti taiù | tatra våtti-bhedeneti | pratigrahädhyäpanayä jana-çiloïcha-rüpeëety arthaù ||18||

viçvanäthaù : caturñv iti | brähmaëeñv eva pratigrahädhyäpana yäjana-çiloïcha-lakñaëa-jévikä-cäturvidhyäc catur-vidheñu vigarhyän abhiçasta-patitän | asaìkÿptän aträyaà läbho bhaviñyatéti pürvam anuddiñöän ||18||

--o)0(o--

|| 11.18.19 ||

- |bahir jaläçayaà gatvä tatropaspåçya väg yataù ||vibhajya pävitaà çeñaà bhuïjétäçeñam ähåtam

çrédharaù : bahir grämät | pävitaà prokñaëädibhiù çodhitam | vibhajya viñëu-brahmärka-bhütebhyaù | açeñam ity adhikäharaëaà nirastam | yäcitam iti päöhe mädhukareëa yäcitam annaà cet tarhi vibhajya bhüïjéta, na tv ayäcitädi-bhaikñya-catuñöayam ity arthaù |

mädhükare tu naivedyaà bhaikñye nänyeñu vidyate | naivedyakaà kñiped apsu tritayaà bhautikaà bahiù || iti småteù |

yad vätadänéà kenäpi yäcitaà cen madhye tasmai kiïcid vibhajya dattvety arthaù |

krama-sandarbhaù : bahir iti taiù | tatra mädhukaram asaìkÿptaà präk praëétam ayäcitam | tätkälikaà copapannaà bhaikñyaà païca-vidhaà småtam iti bhakñä-païcakam iti jïeyam ||19||

viçvanäthaù : vibhajya viñëu-brahmärka-bhütebhyaù | açeñam iti | bhojana-pätre’vaçiñöaà na våkñaëéyam ity arthaù ||19||

--o)0(o--

|| 11.18.20 ||

|ekaç caren mahém etäà niùsaìgaù saàyatendriyaù- - - - ||ätma kréòa ätma rata ätma vän sama darçanaù

çrédharaù : kià ca, ekaç cared iti | ätmany eva kréòä kautukaà yasya saù | ätmany eva ca ratas tuñöaù | ätmavän dhéraù ||20||

krama-sandarbhaù : niùsaìgaç carann api na kutracid äsaktaù ||20||

viçvanäthaù : ätma-rataù paramätmani anubhava-gocarékåte sati tuñöaù | tenaivätmanä saha kréòä yasya saù | ätmavän dhåti-yuktaù ||20||

--o)0(o--

|| 11.18.21 ||

- - - - |vivikta kñema çaraëo mad bhäva vimaläçayaù ||ätmänaà cintayed ekam abhedena mayä muniù

çrédharaù : viviktaà vijanaà kñemaà nirbhayaà çaraëaà sthänaà yasya saù | mayi bhävena vimala äçayo yasya saù ||21||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

bhakti-sandarbhaù 227: jïäna-miçram äha—vivikteti | bhävo bhävanä ||21||

viçvanäthaù : ätmänaà jévaà, mayä paramätmanä, abhedeneti säyujyärtham ||21||

--o)0(o--

|| 11.18.22 ||

- |anvékñetätmano bandhaà mokñaà ca jïäna niñöhayä - ||bandha indriya vikñepo mokña eñäà ca saàyamaù

çrédharaù : bandhaà mokñaà ca | kena bandhaù kena vä mokña ? iti täv äha—bandha iti ||22||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : anvékñeta punar vicärayeti ||22||

--o)0(o--

|| 11.18.23 ||

- - |tasmän niyamya ñaò vargaà mad bhävena caren muniù - ||viraktaù kñudra kämebhyo labdhvätmani sukhaà mahat

çrédharaù, krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : ñaòvargaà ñaò-indriya-våndam ||23||

--o)0(o--

|| 11.18.24 ||

- - |pura gräma vrajän särthän bhikñärthaà praviçaàç caret- - - - - ||puëya deça saric chaila vanäçrama vatéà mahém

çrédharaù : puräëi haööädimanti | grämäs tad-rahitäù | vrajä goñöhäni tän | särthän yätrika-jana-samühän ||24||

krama-sandarbhaù, viçvanäthaù : na vyäkhyätam.

--o)0(o--

|| 11.18.25 ||

- |vänaprasthäçrama padeñv abhékñëaà bhaikñyam äcaret - ||saàsidhyaty äçu asammohaù çuddha sattvaù çiländhasä

çrédharaù : yataù çila-våttyä präptena tadéyenändhasä annena çuddha-sattvaà san nivåtta-mohaù saàsidhyati mucyate ||25||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : yataù çiländhasä çila-våttyä präptena tadéyenändhasä annena çuddha-sattvaù çuddhäntaù-karaëaù ||25||

--o)0(o--

|| 11.18.26 ||

|naitad vastutayä paçyed dåçyamänaà vinaçyati- - ||asakta citto viramed ihämutra cikérñität

çrédharaù : nanu miñöännaà vihäya kathaà çilänne pravåttiù syäd ata äha—naitad iti | etat dåñyamänaà miñöännädi vastutayä na paçyet | yato

vinaçyati | ata ihämutra ca loke asakta-cittaù saàç cikérñität tad-artha-kåtyäd viramet ||26||

krama-sandarbhaù : pürvaà nisaìga ity uktaà tad eva vivåëoti | naitad iti dväbhyäm | taträlabdhatve niùsaìgatvaà prathamena ||26||

viçvanäthaù : nanu madhura-miñöännaà vihäya kathaà rükñe çilänne pravåttiù syäd, ata äha—neti | etat svädv-annädi vastutayä na paçyet | yato vinaçyati | ata ihämutra-loke asakta-cittaù saàç cikérñität tad-artha-kåtyäd viramet ||26||

--o)0(o--

|| 11.18.27 ||

- - - |yad etad ätmani jagad mano väk präëa saàhatam - ||sarvaà mäyeti tarkeëa sva sthas tyaktvä na tat smaret

madhvaù : triguëä pürvrüpir mäyä tajjatväd viçvam édåçam |anädy-ananta-käleñu mäyety ähur vipaçcitaù ||acetanatvän naivaitat prayojakatayä smaret |cetanatvaà svatantratvaà na caiko viñëur eva tu |äyas tu phalam uddiñöaà proktaà mäyeti niñphalam ||phalälpatvät tu mäyaiñä samproktä triguëätmikä |mahä-phala-pradatvät tu viñë-räya itéritaù || iti nivåtte ||27||

çrédharaù : nanu tathäpi yävad vinäçaà sukha-hetutvät tac cintävataù kuto virägaù syät ? taträha—yad etad iti | etaj jagan-mamatäspadaà mano-väk präëaiù saàhataà sahitam, ahaìkäräspadaà çaréraà ca, sarvaà taj-janyaà sukhaà cätmani mäyä-mätram iti tarkeëa svapnädi-dåñöäntena tyaktvä, sva-stha ätma-niñöhaù san, tan na smaren na cintayet ||27||

krama-sandarbhaù : vartamäne’téte ca niùsaìgatvam äha—yad etad iti | sarvaà mäyeti mäya na yaiva çuddha ätmani adhyäsitaà tat-tat-sva-käryaà tyaktveti punar na smarec cety arthaù ||27||

viçvanäthaù : mäyä mäyä-guëa-käryam ity arthaù | tarkeëa käryäëäà käraëätmakatvä, paramätmaikyam evatasyeti nyäyena idaà käräspadaà na smaret ||27||

--o)0(o--

|| 11.18.28 ||

- - |jïäna niñöho virakto vä mad bhakto vänapekñakaù

- - ||sa liìgän äçramäàs tyaktvä cared avidhi gocaraù

çrédharaù : evaà bahüdakädi-dharmän uktvä paramahaàsa-dharmän äha—jïäna-niñöha iti särdhair daçabhiù | bahir virakto mumukñuù san jïäna-niñöho vä mokñe’py anapekño mad-bhakto vä sa-liìgäàs tridaëòädi-sahitän äçramäàs tad-dharmäàs tyaktvä tad-äsaktià tyaktvä yathocitaà dharmaà cared ity arthaù | na punar atyanta-tyäga eva vivakñitaù | punar dharma-vidhänät, akriyatvasyottarädhyäye vakñyamäëatväc ca | tarhi pürvasmät ko viçeñaù ? tam äha—avidhi-gocaro vidhi-kiìkaro na syäd iti | etad eva sphuöékariñyati—çaucam äcamanaà snänaà na tu codanayä caret [bhä.pu. 11.18.36] ity ädinä ||28||

krama-sandarbhaù : anyo’py evaà kuryäd iti prasaìgena vivakñitaà stréëäà nirékñaëety ädivat | öékä ca, nänyathä mat-paraç cared ity atra yatheti51 ||28||

viçvanäthaù : paripakva-jïänino niñkäma-bhaktasya ca varëäçrama-niyamäbhävam äha—jïäna-niñöhaù paripakva-jïänavän anapekñakaù pratiñöhä-paryantäpekñä-rahitaù | atra sarvathä nairapekñam ajäta-premëo bhaktasya na sambhavet, ata utpana-premaiva bhaktaù sa-liìgän äçramäàs tyajet, anutpanna-premmä tu nirliìgäçrama-dharmäàs tyajed ity artho labhyate | sva-dharma-tyägas tu, tävat karmäëi kurvéta [bhä.pu. 11.20.9] iti väkyät bhaktäëäà ärambhata evävagamyate | tayoù çuddhäntaù-karaëatväd eva päpe pravåtty-abhävät duräcäratvaà näçaìkyam | tenävidhi-gocaraù ||28||

--o)0(o--

|| 11.18.29 ||

|budho bälakavat kréòet kuçalo jaòavac caretvaded unmattavad vidvän go-caryäà naigamaç caret ||

çrédharaù : kathaà caret ? tad äha—budho vivekavän api bälakavan mänävamäna-viveka-çünyaù | kuçalo nipuëo’pi jaòavat phalänusandhänäbhävena | vidvän paëòito’py unmattaval loka-raïjanäbhävena | naigamo vedärtha-niñöho’pi gocaryäm aniyatäcäram iva ||29||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : loka-pratiñöhottha-vikñepa-bhayät kväpi svaà na prakäçayed ity äha—budha iti | naigamo vedärtha-niñöho’pi gocaryäm aniyatäcäram iva ||29||51 Does not seem to be in the Bhävärtha-dépikä

--o)0(o--

|| 11.18.30 ||

veda-väda-rato na syän na päñaëòé na haitukaù |çuñka-väda-viväde na kaïcit pakñaà samäçrayet ||

madhvaù : vedena saha-vädo yo vedaväda itéritaù |tarkeëa vdasyänyärtha-kalpanaà taà vido viduù ||tan na kuryät kadäcic ca tat kurvan vedahä bhavet || iti ca |

yoga-säìkhya-kaëädäkñapädä vai hetu-vädinaù |paçvéça-çäkta-buddhädyäù päñaëòä iti kértitäù || iti ca ||30||

çrédharaù : veda-väda-rataù karma-käëòa-vyäkhyänädi-niñöhaù | päkhaëòé çruti-småti-viruddha-dharmänuñöhänavän | haitukaù kevala-tarka-niñöhaù | çuñka-väde niñprayojana-goñöhyäà yo vivädas tasmin ||30||

krama-sandarbhaù : päñaëòé na syäd iti pürva-pakña-jïänärtham api päñaëòa-mataà näbhyased ity arthaù ||30||

viçvanäthaù : kià tv ätma-gopanärtham evambhütas t na bhaved ity äha—veda-väda-rataù karma-käëòädi-vyäkhyä-rataù päñaëòé bauddhädi-cihna-dhäré haitukaù kevala-tarka-niñöhaù, çuñko yo vädo vivartädi-lakñaëas tatra viväde sati ||30||

--o)0(o--

|| 11.18.31 ||

|nodvijeta janäd dhéro janaà codvejayen na tu |ativädäàs titikñeta nävamanyeta kaïcana

|deham uddiçya paçuvad vairaà kuryän na kenacit |

çrédharaù, viçvanäthaù : ativädän duruktäni ||31||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

--o)0(o--

|| 11.18.32 ||

|eka eva paro hy ätmä bhüteñv ätmany avasthitaù

yathendur uda-pätreñu bhütäny ekätmakäni ca ||

çrédharaù : ätma-dåñöyä tävad vaira-käraëaà nästéty uktam eka eveti | deha-dåñöy api nästéty äha—bhütäni ca dehä api käraëa-rüpeëaikätmakäni ||32||

krama-sandarbhaù : deham iti yugmakam | ätmä paramätmä bhüteñv anyeñu ätmani ca svasmin jéve | yathendur uda-pätreñv ity ekasyaiva vaibhava-mätre dåñöäntaù, na tu pratibimbatä-mäträàçe paramätma-sandarbhädau nirëétvät ||32||

[paramätma-sandarbha 7:] bhüteñu jéveñu eka eva para ätmä, na tv asau jévavat tatra tatra lipto bhavati ity äha—ätmani sva-svarüpa evävasthitaù | bhütäni jéva-dehä api yena käraëa-rüpeëaikätmakänéti ||32||

viçvanäthaù : vairäkaraëe vicäram äha—eka iti | paro hy ätmä paramätmä bhüteñu mänuñädi-hetuñu ätmani jéve ca yathä uda-pätreñu udaka-pätra-stha-pratibimbatvena pratéteñu sva-kiraëeñu induù | sva-käryeñu käraëasya sattväd ity ätma-dåñöyä vaira-käraëäbhävaù | deha-dåñöyä tu bhütäny ekätmakänéti kva vairaà käryam ? iti bhävaù ||32||

--o)0(o--

|| 11.18.33 ||

’ |alabdhvä na viñédeta käle käle çanaà kvacit - ||labdhvä na håñyed dhåtimän ubhayaà daiva tantritam

madhvaù : bhütäëäà eka evättäthaiko bhüteñu santataù |ghaöävayava-rüpas tu tathaivänyo ghaöänugaù ||ghaöa-näçe’py anäçaù san madhyamäkäça iñyate |eka-deçäbhimänitväd ity äkäças trayaù småtäù ||mahäkäço vighna-räjo vighnäs tatra tu madhyamäù |kñudra-vighnäs tad itara evam ätmä tridhä småtaù ||mahäkhavat paramätmä jévä madhya-khavat småtäù |ghaöänuga-khavat proktä asurä nitya-duùkhinaù |mahäkäça-vaçäù sarve äkäçä itare småtäù |paramätma-vaçe tadvaj jéväù sarve’pi saàsthitäù |evaà viñëvätmakam idaà jagat paçyad yatiù sadä || iti vinirëaye ||33||

çrédharaù : daiva-tantritaà daivädhénaà yataù ||33||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : atra jale candra-süryayoù kiraëä eva pratibimbatvena pratéyante, na tu vastutaù pratibimbäù | teñäà täpa-çamakatva-täpakatvayoù pratyakñata eväntar-bhütatvenävastutväbhävät | daiva-tantritaà daivädhénaà yataù ||33||

--o)0(o--

|| 11.18.34 ||

- - |ähärärthaà saméheta yuktaà tat präëa dhäraëam ||tattvaà vimåçyate tena tad vijïäya vimucyate

çrédharaù : alaà tarhi bhikñä-prayatnenäpi ? taträha—ähära-mäträrthaà saméhetaiva | yataù tasya präëa-dhäraëaà yuktaà samyak | katham ? tena präëa-dhäraëena tattvaà vicäryate | kià tenäpi ? tad äha—tad vijïäyeti ||34||

krama-sandarbhaù : taträpy adhairye jäte ähärärthaà saméheta | kutaù ? yatas tasya präëänäà mana-ädéndriyäëäà dhäraëaà sthirékaraëaà yuktam | anyathä tv aparipakvatväd vikñepaù syäd evety arthaù | tad-dhäraëe ca kià syät ? taträha—tattvam iti ||34||

viçvanäthaù : tad api bhikñäyäù svato’präpau satyäà tad-arthaà ya etaivety äha—ähära-mäträrtham iti | yataù präëa-dhäraëaà yuktam ucitam | yatas teneti tat tattvam ||34||

--o)0(o--

|| 11.18.35 ||

|yadåcchayopapannännam adyäc chreñöham utäparam ||tathä väsas tathä çayyäà präptaà präptaà bhajen muniù

çrédharaù : tarhi kià miñöännädikam agrähyam eva, kenaivam uktam ? ity äha—yadåcchayeti ||35||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : ayatnäd upasthitaà çreñöhaà svädu aparaà virasaà vä munir iti tatra tatra vacanenäbhinandanaà pratyäkhyänaà vä na kuryäd iti bhävaù ||35||

--o)0(o--

|| 11.18.36 ||

|çaucam äcamanaà snänaà na tu codanayä caret ||anyäàç ca niyamäï jïäné yathähaà lélayeçvaraù

çrédharaù : yathäham éçvaro lélayä carämi, tathä jïäné jïäna-niñöho’näsaktaù kuryät, na tu vidhi-kiìkaratvena | tasya jïäna-niñöhävirodhäd ity arthaù ||36||

krama-sandarbhaù : yathähaà lilayä svecchayä, na tu karma-vaçyatvena caräméti sva-çakti-leça-präptis tasya darçitä | tatra hetuù jïäné mat-sphürtimän ||36||

viçvanäthaù : codanayä näcaret vidhi-kaiìkaryäbhävät, kintu pürväbhyäsena svecchayä vä ||36||

--o)0(o--

|| 11.18.37 ||

- |na hi tasya vikalpäkhyä yä ca mad vékñayä hatä- ||ä dehäntät kvacit khyätis tataù sampadyate mayä

madhvaù : viruddhatvena kalpanaà vikalpaù |

niñiddhaà manasäkalpya bhéto vihitam äcaret |ajïo’jïasya tu saìkalpaù svabhäväd vihitänugaù ||çaréra-dharmiëaù kväpi niñiddhe’pi mano vrajet |tathäpi tasya nänärtho mokñe caivänyathä vrajet || iti dharma-tattve ||37||

çrédharaù : kuto vidhi-kiìkaratväbhävas tasya ? taträha—na hi tasya vikalpäkhyä bheda-pratétiù | nanv asti sä ? satyam, yä cäsét, säpi mad-vékñayä jïänena hatä | nanu na hatä, punar dåçyamänatvät ? taträha—ädehäntät kvacit kadäcid bädhitaiva khyätir bhavati ||37||

krama-sandarbhaù : nanu tasya präpaïcika-çubhäçubha-sphürter anugatatväd vidhi-vaçatäpi syät ? taträha—na héti | vikalpäkhyä matto’nya-sphürtiù | tataù mayä sampadyate särñöy-äkhyäà mat-tulya-sampattià präpnotéty arthaù ||37||

viçvanäthaù : tasya jïäna-paripäka eva vidhi-kaiìkaryäbhäve käraëam ity äha—na héti |vikalpasya bhedasya äkhyä prakhyänaà, tasya nästi | nanv ätmaivedaà sarvam iti bruväëasya tasya väcaiva nästi, manasä tv asty eva ? taträha-yä

cästi, säpi mad-ékñayä mad-aparokñänubhavena hatä | nanu na hata-präyä ? taträha—kvacid ä-dehäntät bädhitaiva khyätir dåçyate ||37||

--o)0(o--

|| 11.18.38 ||

- - |duùkhodarkeñu kämeñu jäta nirveda ätma vän- - ||ajijïäsita mad dharmo munià gurum upavrajet

madhvaù : svabhävato dharma-paro na vidheç cakitaç caret | || alpaà phalaà hi cakite svabhäve phalam uttaram ||38||iti ca

çrédharaù : tad evaà viraktasya parokña-jïäna-vataù sannyäsaà tad-dharmäàç coktva kevalaà vairägyavantaà vividiñuà praty äha—duùkhodarkeñv iti | na jijïäsito mad-dharmo mat-präpti-sädhanaà yena saù |

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : samyag-viduñaù kåtyam uktvä vividiñoù kåtyam äha—duùkhodarkeñv iti | na vicärito mad-dharmaù paramätma-tattvaà yena saù ||38||

--o)0(o--

|| 11.18.39 ||

- |tävat paricared bhaktaù çraddhä vän anasüyakaù ||yävad brahma vijänéyän mäm eva gurum ädåtaù

madhvaù : çuçrüñet sahitas tävad yävaj jïänodayo gurum | ||tataù paraà ca çuçrüñet yathä tasya priyaà bhavet 39||

çrédharaù : mäm eva mad-dåñöyaiva guruà paricaret | tataù param ekaç cared ity-ädi dharmair varteteti bhävaù |

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : mäm eva guruà mad-rüpam ||39||

--o)0(o--

|| 11.18.40 ||

- - - |yas tv asaàyata ñaò vargaù pracaëòendriya särathiù- - ||jïäna vairägya rahitas tridaëòam upajévati

çrédharaù : anadhikäriëaù sannyäsaà nindati dvabhyäm, yas tv iti | pracaëòo’ty-äsakta indriya-särathir buddhir yasya saù |

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : duräcäraà sannyäsinaà nindati dväbhyäà—yas tv iti | pracaëòo ‘çänta indriya-särathir buddhir yasya, sa tridaëòam upajévati jévikäyäm eva sannyäsaà paryäpayatéty arthaù ||40||

--o)0(o--

|| 11.18.41 ||

- - |surän ätmänam ätma sthaà nihnute mäà ca dharma hä- ’ ||avipakva kañäyo smäd amuñmäc ca vihéyate

çrédharaù : surän yañöavyän devän ätmänaà ca svätmänam ätmasthaà mäà ca nihnute prasärayati | nihnava-phalam äha—asmäd iti ||41||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : surän yañöavyän devän svätmänam ätmasthaà mäà ca nihnute pratärayati | nihnava-phalam äha—asmäd iti ||41||

--o)0(o--

|| 11.18.42 ||

’ |bhikñor dharmaù çamo hiàsä tapa ékñä vanaukasaù - - ||gåhiëo bhüta rakñejyä dvijasyäcärya sevanam

çrédharaù, viçvanäthaù : caturëäà pradhäna-dharmän äha—bhikñor iti ||42||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

--o)0(o--

|| 11.18.43 ||

- |brahmacaryaà tapaù çaucaà santoño bhüta sauhådam - ||gåhasthasyäpy åtau gantuù sarveñäà mad upäsanam

çrédharaù : anya-dharmän käàçcid gåha-sthasyäpy atidiçati—brahmacaryäm iti | çaucaà räga-dveñädi-rähityaà ca | tasya brahmacarya-prakäram äha—åtau gantur iti ||43||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : anya-dharmän käàçcid gåha-sthasyäpy atidiçati—brahmacaryäm iti | çaucaà rägädi-rähityaà ca | tasya brahmacarya-prakäram äha—åtau gantur iti | kià ca, mad-upäsanaà sarveñäà varëäçrama-dharmäëäà präëa-pradatväd ävaçyakaà, yena vinä te sarve viphaläù syuù | yad uktaà—mukha-bähüru-pädebhyaù [bhä.pu. 11.5.2] ity atra, sthänäd bhrañöäù patanty adhaù [bhä.pu. 11.5.3] iti ||43||

--o)0(o--

|| 11.18.44 ||

- iti mäà yaù sva dharmeëa bhajen nityam anan - |ya bhäk- - - sarva bhüteñu mad bhävo mad bhaktià vindate dåòhäm52 ||

çrédharaù : evaà-bhüta-varëäçrama-dharma-phalam äha—iti mäm iti | dåòhaù mad-bhaktià vindate ||44||

krama-sandarbhaù : mäà svadharmeëa bhajan mat-préty-arthaà svadharmam äcaran ananya-bhäk, na tv anyärtham ity arthaù | nanu svadharmeëa devädénäà yajanät kathaà tvat-prétiù syät ? taträha—sarva-bhüteñu ca mamaiväntaryämitvena sthitasya bhävo bhävanä yasya saù ||44||

viçvanäthaù : ity evaà-prakäreëa mad-upäsanasyävaçyakatväd utkarñaà niçcitya mad-upäsanä-pradhänena svadharmeëa mäà bhajan ananya-bhäk san mad-bhaktià çänta-bhaktià vindate | nanu svadharmeëa deva-piträdénäà yajanät katham ananya-bhäktvaà? taträha—sarva-bhüteñu ca mamaiväntaryämitvena bhävo bhävanä yasya saù ||44||

--o)0(o--

|| 11.18.45 ||

- - |bhaktyoddhavänapäyinyä sarva loka maheçvaram52 Sridhara reads dåòhaù

- ||sarvotpatty apyayaà brahma käraëaà mopayäti saù

çrédharaù : tataù kim ? ata äha—bhaktyeti | maheçvaratve hetuù—sarvotpatty-apyayaà sarvasyotpatty-apyayau yasmät ata eva tat käraëaà mä mäà brahma-rüpaà vaikuëöha-niväsinam | yad vä, brahmaëo vedasya käraëaà mäm upayäti sämépyena präpnoti ||45||

sanätanaù (hari-bhakti-viläsaù 11.598) : maheçvaratve hetuù—sarvasyotpatty-apyayau yasmät tam | ata eva tasya käraëaà mä mäà brahma saccidänanda-vigraham | yad vä, brahmaëo vedasya jéva-tattvasya vä käraëaà para-brahma-rüpaà mäm devaké-nandanam upayäti sämépyena präpnoti, nitya-saìgitayä milatéty arthaù ||45||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : tataç ca tayä bhaktyä kaçcit sarva-loka-maheçvaraà mäà präpnoti | sva-tulyaiçvarya-prado’haà tasmai särñöi-lakñaëäà mukità dadäméti bhävaù | kaçcit sarvotpatty-apyayaà mäà präpnoti tad-abhipreta-yoga-siddhi-jïänänandäd utpattià saàsäräpyayaà a tasmai tävad ahaà dadäméti bhävaù | kaçcin mäà brahmeti tasmai nirväëa-muktià dadäméti bhävaù ||45||

--o)0(o--

|| 11.18.46 ||

- - - - - |iti sva dharma nirëikta sattvo nirjïäta mad gatiù- - ||jïäna vijïäna sampanno na cirät samupaiti mäm

çrédharaù : tataç cäsau mukta evety äha—ity evaà-bhütena sva-dharmeëa nirëiktaà çuddhaà sattvaà yasya saù | ata eva nirjïätä mama gatir aiçvaryaà yena ||46||

krama-sandarbhaù : sä ca mat-präptir mad-bhakty-udayänukrameëa maj-jïäna-pürvikaiva bhavatéty upasaàharati—iti svadharmeti | gamyate jïäyate anayä gatir bhaktiù, niùçeñeëa jïätä tattvato’nubhütä gatir yena | ata eva jïäna-vijïäna-sampannaù mat-svarüpa-rüpa-guëa-lélädénäà parokñäparokña-jïäna-samåddhaù | yad vä, brahma-säyujyecchuç cet tadä tat-tat-kramam äha iti nirjïäta-mad-gatiù samyägadhéta-mad-upadiñöa-jïäna-çästraù, mäà nirviçeña-brahmäkhyam ||46||

viçvanäthaù : upasaàharati—itéti ||46||

--o)0(o--

|| 11.18.47 ||

- |varëäçramavatäà dharma eña äcära lakñaëaù - - - ||sa eva mad bhakti yuto niùçreyasa karaù paraù

çrédharaù : uktam arthaà saìkñipyäha—ya eña äcära-lakñaëaù pitå-loka-präpti-phalaù, sa eva mad-bhakti-yuto mad-arpaëena kåtaù ||47||

krama-sandarbhaù : tasya ca svadharmasya sarvatra bhakter eva balam ity äha—varëeti ||47||

viçvanäthaù : pradhäné-bhütäà bhaktim uktvä guëé-bhütäà bhaktim äha—varëäçramavatäm iti | mad-bhakti-yutaù mad-arpaëena kåta eva sa niùçreyasa-karaù nirväëa-mokña-prada ity anvayaù ||47||

--o)0(o--

|| 11.18.48 ||

’ |etat te bhihitaà sädho bhavän påcchati yac ca mäm - - ||yathä sva dharma saàyukto bhakto mäà samiyät param

çrédharaù : prakaraëärtham upasaàharati—etac ca te’bhihitam | yathä bhakto bhütvä mäà paraà sampräpnuyäd iti ||48||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : na vyäkhyätam.

iti särärtha-darçinyäà harñiëyäà bhakta-cetasäm |ekädaçe’ñtädaço’yaà saìgataù saìgataù satäm ||éçvar||

--o)0(o--

iti çrémad-bhägavate mahä-puräëe brahma-sütra-bhäñye päramahaàsyaà saàhitäyäà vaiyäsikyäà ekädaça-skandhe

çré-bhagavad-uddhava-saàvädeyati-dharma-nirëayaùañöädaço’dhyäyaù |

|| 11.18 ||

(11.19)

athonaviàço’dhyäyaù

çreyo-bheda-nirëayaù

|| 11.19.1 ||

çré-bhagavän uväca—yo vidyä-çruta-sampanna ätma-vän nänumänikaù |

mäyä-mätram idaà jïätvä jïänaà ca mayi sannyaset ||

madhvaù : triguëä prakåtir mäyä paçyet tan-mätrakaà jagat |nirmiméte jagat sarvam ato mäyeti sä småtä || iti prabhave |

iyaà jïänaà hareù püjä harer evoditaà sadä |harñädhénaà ca sarvatrety evaà nyäsau harau småtaù || iti ca ||1||

çrédharaù :jïänäder nirëayaù pürvaà kåto hy äçrama-dharmataù |

atronaviàçatitame jïänädis tyäga ucyate ||

tad evaà tarkato bädhito’pi dehädi-prapaïco yävad aparokñänubhavena diì-mohädir iva na léyate, tävaj jïänäbhyäsaù, tato muktir ity uktam ä-dehäntät kvacit khyätis tataù sampadyate mayä [bhä.pu. 11.18.37] ity ädinä | yasya tv aparokñänubhavena prapaïco léna-präyaù, tasya na kiïcit kåtyam astéty äha—ya iti |

vidyä anubhavas tat-paryantena çrutena sampanno’ta evätmavän präptätma-tattvo nänumänikaù, kevala-parokña-jïänavän na bhavati | an-a-kära-päöhe präk çruty-anuküla-tarkato nirëétärtha ity arthaù | sa idaà dvaitaà tan-nivåtti-sädhanaà ca mayi mäyä-mätram iti jïätvä, jïänaà ca tat-sädhanaà sannyaset | ayam eva vidvat-sannyäso näma ||1||

krama-sandarbhaù : mäyä-mätraà mäyayaivätmany adhyastaà, na tu sväbhävikam idaà jagat jïänaà mayi sannyaset, vijayärthaà dattam astram iva vijayänantaraà räjïi samarpya punas tam iva mäm evopäsétety arthaù ||1||

viçvanäthaù :jïäninaù sädhana-tyägo bhaktir bhaktasya çäçvaté |

lakñaëaà ca yamädénäm ünavimçe nirüpyate ||

tad evam anädy-avidyä-dürékaraëärtham eva niñkarma-jïäna-yoga-vairägyädéni jévasya kartavyavenoktäni | taiù sädhanair dürébhütäyäm avidyäyäà vidyäyäà cotpannäyäà na taiù sädhanaiù ko’pu upayogaù | yathä sarpa-vyäghra-bhütädy-äviñöaù puruñaù svaà vismåtya sarpo’haà bhüto’ham ity eva yävad ätmänaà manyate, tävad eva maëi-mantra-mahauñadhädénäà prayoga upayujyate | tat-tad-äveçe tais tair upäyair upaçänte sati amüko’ham amükasya putra iti sva-svabhäve präpte sati na punas tair mantrauñadhädibhiù kåtyam ity äha—ya iti |

vidyä säìkhya-yoga-tapo-vairägya-mayaà jïänam avidyä-nivartakaà, çrutäni tat-tat-pratipäda-çästräëi taiù sampannaù | ata eva at-tat-sädhana-vaçäd ätmavän präptätma-tattvaà, nänumänikaù kevala-parokña-jïänavän na bhavati—kintv aparokñänubhava-sahita eva | idaà deha-daihika-sarva-vastuñu sväbhimananaà mäyä-mätram ävidyakam eva jïätvä | yad vä, idaà idaìkäräspadaà jagan mäyikaà, mäyikatväd asthiram eveti jïätvä, jïänaà ca jïäna-sädhanaà mayi sannyaset, mat-präpty-arthaà tyajet | ayam eva vidvat-sannyäso näma ||1||

--o)0(o--

|| 11.19.2 ||

jïäninas tv aham eveñöaù svärtho hetuç ca sammataù |svargaç caiväpavargaç ca nänyo’rtho mad-åte priyaù ||

çrédharaù : atra hetum äha—jïäninas tv iti | yasmäd aham eva tasyeñöo’pekñitaù, svärthaù phalam, hetus tat-sädhanaà ca saàmataù svargo’bhyudayaç ca | apavargaù saàsära-nivåttiç ca | atas tasya na präpyaà kåtyaà vä kiïcid astéty arthaù ||2||

krama-sandarbhaù : yataù samyaganubhave sati jïäninaù parama-sädhana-sädhya-rüpo’ham eva visphurämi, na tu brahma-kaivalyädir ity äha—jïäninas tv iti | tu-çabdaù pakñäntara-nirasanärthaù ||2||

viçvanäthaù : nanu jïänam iva kià bhaktim api sannyaset ? tatra nahi na héty äha—jïänina iti | aham eveñöaù yajana-viñayé-bhütaù, kathaà mad-yajanaà tyajet ? svärthaù sväpekñitaà phalam aham eva, hetus tat-sädhanaà ceti kathaà mad-bhaktià tyajet ? sammata ity etat pramäëam eva | yad uktaà mayaiva—brahma-bhütaù prasannätmä [gétä 18.54] ity anantaraà,

bhaktyä mäm abhijänäti yävän yaç cäsmi tattvataù |tato mäà tattvato jïätvä viçate tad-anantaram || [gétä 18.55] iti |

vakñyate cäträpi—bhaja mäà bhakti-bhävataù [bhä.pu. 11.19.5] iti | svargaù sukha-hetuù | apavargaù duùkhäbhäva-hetuç ca | jïäninaù parama-sädhana-sädhya-rüpo’ham eva sphuräméti sandarbhaù ||2||

-- )0( --o o

|| 11.19.3 ||

jïäna-vairägya-saàsiddhäù padaà çreñöhaà vidur mama |jïäné priya-tamo’to me jïänenäsau bibharti mäm ||

çrédharaù : atra vidvad-anubhavaà pramäëayati—jïäneti | yathoktaà jïäninam abhinandati—jïänéti | yato’sau jïänena mäà dhärayati ||3||

krama-sandarbhaù : tatra präcéna-jïäninäm anubhavaà pramäëayati—jïäneti | çré-sanakädayaù çré-çukadevädayaç ca mama padaà caraëäravindam eva çreñöhaà jänanti, na tu brahma-tattvaà tasyäravinda-nayanasya padäravinda [bhä.pu. 3.15.43] ity ädeù, sva-sukha-nibhåta-cetä [bhä.pu. 12.12.69] ity ädeç ca | yasmäd evaà vidürata eva jïäné priyatamaù, ata eva jïänena mäà bibharti puñëäti sukhayatéty arthaù | tathä ca gétaà mayaiva, teñäà jïäné nitya-yukta eka-bhaktir viçiñyata [gétä 7.17] iti, jïäné tv ätmaiva me matam [gétä 7.18] iti, priyo hi jïänino’tyartham ahaà sa ca mama priyaù [gétä 7.17] iti ceti bhävaù ||3||

viçvanäthaù : atra präcäà jïäninäm anubhavaà pramäëayati—jïäneti | çreñöhaà padaà mat-svarüpam ity arthaù | mama padaà caraëäravindam eva çreñöhaà vidur jänanti, na tu brahma-tattvaà | tasyäravinda-nayanasya padäravinda [bhä.pu. 3.15.43] ity äder iti sandarbhaù | etädåça-jïäné tu mama priyatamaù ||3||

-- )0( --o o

|| 11.19.4 ||

tapas térthaà japo dänaà paviträëétaräëi ca |nälaà kurvanti täà siddhià53 yä jïäna-kalayä kåtä ||

çrédharaù : tasya jïänaà stauti—tapa iti | alam atyartham | jïänasya kalayä leçena ||4||

krama-sandarbhaù : ata eva tapa iti täà siddhià bhakti-rüpäà nälaà kurvanti na viçeñayanti | çuddhim iti päöhe bhaktau yogyatäm ||4||

53 çuddhim iti kvacit päöhaù ||

viçvanäthaù : jïänasya kalayä leçena ||4||

-- )0( --o o

|| 11.19.5 ||

tasmäj jïänena sahitaà jïätvä svätmänam uddhava |jïäna-vijïäna-sampanno bhaja mäà bhakti-bhävataù ||

çrédharaù : jïänena sahitaà tat-paryantaà yathä bhavati tathä jïätvä, tat-sampannaù san mäm eva bhaja | anyat sarvaà tyajety arthaù ||5||

krama-sandarbhaù : vivakñitam upasaàharati—tasmäd iti | svätmänaà jéva-svarüpaà jïänaà vijïänaà ca brahma ||5|| [bhagavat-sandarbha 73]54

viçvanäthaù : mäm eva bhaja, anyat sarvaà tyajeti svämi-caraëäù ||5||

-- )0( --o o

|| 11.19.6 ||

jïäna-vijïäna-yajïena mäm iñövätmänam ätmani |sarva-yajïa-patià mäà vai saàsiddhià munayo’gaman ||

çrédharaù : tasya pratyayärthaà pürveñäà våttam äha—jïäneti | mäm eva saàsiddhià präptäù ||6||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : jïäna-vijïäna-sampanna eva kaù ? taträha—jïäna-vijïäna-yajïena parokña-jïäna-rüpa-yajïena sarva-yajïa-patià mäm ätmänaà paramätmänam ätmany eveñövä munayaù saàsiddhim anvagaman | evam-bhütäù saàsiddhià gatäù präcénä munaya eva jïäna-vijïänäbhyäà sampannä ucyante ity arthaù ||6||

-- )0( --o o

|| 11.19.7 ||

tvayy uddhaväçrayati yas tri-vidho vikäromäyäntaräpatati nädy-apavargayor yat |

janmädayo’sya yad amé tava tasya kià syur

54 taträdhikaù päöhaù—“kià bahunä, atra çré-catuùsana-çukädaya evodäharaëam iti |” iti ||

ädy-antayor yad asato’sti tad eva madhye ||

madhvaù : anyasthaà nirmitaà jéve janmädi-hariëä yataù | tasmän mäyeti tat prähur mäyaëirmäëam ucyate ||na hi jévasya janmäd svato nityasya sambhavet |såñöeù präk pralaye caiva yato janmädinäsya hi ||tasmän madhye’pi näsyästi dehädi-sthaà tu viñëunä |karmabhir nirmitaà jéve pralaye yan na jévagam |yan na vidyate hi laye yan na vidayate muktige |jévasya na svabhäväsau präyeëeti viniçcitaù || iti prakäçikäyäm ||

mäà prati vada | tasya dehäder janmädayo’sya cad-änanda-rüpasya tava syuù kim ? asvatantratväd avastuno jagataù ädyantayoù yaj jévasyästi tad etasya sväbhäviké | saàsäro’pi anyad abhimäna-nimittaà pralaye’pi vidyamänasya kathaà janmädi syäd iti bhävaù |

tadänäçäd dehädes tu yujyate | muktigam eva jévasya sväbhävikam | kim u laye’py avidyamänaà svataù syäd ity arthaù |

ädy-antayor anugamäd ädy-anta-rahitasya tu |ädy-ante bhävino madhye katham anyädåçaà vapuù || iti brahma-tarke |

anityatvät tu dehasya tasya janmädikaà bhavet |mukti-pralaya-sambandhe kathaà jéve tad iñyate || iti ca |

anityasya guëämadhye bhaveyuù svata eva tu |na tu svatas tu nityasya kädäcitka-guëair yutiù || iti ca ||7||

çrédharaù : tad eva jïänaà saìkñepata upadiçati—tvayéti | tri-vidha ädhyätmikädir vikäro dehädiù sa mäyä, na tu paramärthaù | yad yasmäd antarä madhya eväpatati | rajjau sarpam älädi-vat | nädy-apavargayor na tv ädäv ante cästi | ato yad yadä asya vikärasyämé janmädayaù syuù, tadä tasya tavädhiñöhänabhütasya kià ? na kiïcid ity arthaù |

nanu tasyäpi vastuto na santi, tasyäsattväd ity äha—ädy-antayor iti | asataù sarpäder ädy-antayor yad asti rajjv-ädi tad eva madhye’pi na tu sarpädi, tadvad ayaà vikäro nästéty arthaù | yad vä, ädy-antayor yad asti tan-madhye’py asty eva | na tasya janmädayaù santi, atas tvaà nirvikäraà brahmeti ||7||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : evam ukta-lakñaëo jïäna-vijïäna-sampanno mäà bhajana jïäné paräà käñöhäà präptä hy atidüre vartatäà, tvaà tu tvaà-padärthaàjïätvaivävidyottérëo bhavety uddhavaà lakñyékåtya sarva-lokam äha—tvayéti | he uddhava ! tvayi jévätmani yas tri-vidhas tri-guëa-mayo vikäro dehädhyäsa äçrayati, tväm äçrito’yam adhyäso yo vartata ity arthaù | sa mäyä avidyaiva avidyä-kärya ity arthaù | antarä madhya eväpatati präpto bhavatéti näyaà tavaupattiko dharma iti bhävaù | yato nädyäpavargayor ädäv ante ca sa nästéty arthaù | tava cid-rüpatvät tasya jaòa-rüpatväd iti bhävaù | yad amé dehasya janmädayas te tasya cid-ätmanas tava syuù, na syur eva | kathaà tvaà jäto’haà måto’ham ahaà sukhé duùkhéty ätmänaà manyase iti bhävaù |

nanu yadä me deha-sambandhonäsét, yadä ca jïänenäpayäsyati tadaivähaà dehätirikto bhavituà çaknuyäm, adhunä tu deha eväham ity ata äha—asato bhrama-pratétatväd asatyasya vastunaù ädy-antayor yat satyaà vastu madhye’pi tad eva | yathä vyaghräviñöa-puruñasya vyäghratvaà pratéti-käle’pi puruñatvam eva satyaà, na tu vyäghratvam | atra jévasyävidyä-sambandha-samayäjïänäd evänädy-avidyä-sambandha iti sarva-loka-prasiddhiù | anyathä avidyä-sambandhasya sarvathaivänäditve sati svarüpatva-prasaktau jïänenäpi na tad-apagamaù syät | muktir näma jévasya svarüpa-hänir iti mataà tu sadbhir nädåtam ||7||

--o)0(o--

|| 11.19.8 ||

jïänaà viçuddhaà vipulaà yathaitadvairägya-vijïäna-yutaà puräëam |äkhyähi viçveçvara viçva-mürte

tvad-bhakti-yogaà ca mahad-vimågyam ||

çrédharaù : jïänäder viçeñaà jijïäsuù påcchati—jïänam iti | viçuddham etaj jïänaà vipulaà niçcitaà yathä bhavati tathä kathayeti | mahadbhir brahmädibhir vimågyam ||8||

krama-sandarbhaù : tvayéty anenäpäta-bodhärthaà tvam-padärtha-jïänam evoktam ity aparituñya tat-padärtha-jïäna-vijïäne sa-vairägye påcchaàs tan-mätreëäpy aparituñya tat-tat-phalaà bhakti-yogam api påcchati—jïänam iti |

nanu pürvam api viçuddha-jïänam uktaà ? taträha—vipulaà tat-padärtha-viñayatväd atimahattaraà yat tad apéty arthaù, tat kathaà vivarta-vädädy-anurüpaà ? nety äha—puräëaà, çrutes tu çabda-mülatvät ity anusäreëänädi-siddhaà yat tad eva tad-anusäreëaiväha vijïänänantaraà tvad-bhakti-yogaà ceti vivarta-vädas tu bhakti-yoga-näçaka iti bhävaù | vijïänänantara-bhävitvaà pramäëayati—mahadbhiù sanakädibhir api vimågyam iti ||8||

viçvanäthaù : tvaà-padärtha-jïänaà çrutvä tat-padärtha-jïäna-vijïäne sa-vairägye påcchaàs tan-mätreëäpy aparitoñät sarva-durlabhaà bhakti-yogaà ca påcchati—jïänam iti | viçuddhaà tvaà-padärtha-jïänätétaà, vipulaà tat-padärtha-viñayatvät båhattaraà, puräëaà präcéna-jïäni-sammataà, tathaiva sambodhayati—he viçveçvara viçva-mürte iti | viçvasya mithyätve tad-aiçvaryaà tan-mürtitvaà ca våthaiveti bhävaù | mahadbhiù çuka-sanakädibhir api viçeñato mågyaà, jïänädy-amiçraà çuddham ity arthaù ||8||

-- )0( --o o

|| 11.19.9 ||

täpa-trayeëäbhihatasya ghoresantapyamänasya bhavädhvanéça |paçyämi nänyac charaëaà taväìghri-dvandvätapaträd amåtäbhivarñät ||

çrédharaù : mahad-vimågyatvam abhinayenäha—täpa-trayeëeti | täpa-trayeëäbhito hatasya | ataù santapyamänasya | aìghri-dvandvam evätapatraà tasmät | na kevalam ätapäträtuù kintv amåtam apy abhito varñati yat tasmät ||9||

sanätanaù (hari-bhakti-viläsaù 11.671) : täpa-trayeëäbhitasya, ataù santapyamänasya | aìghri-dvandvam evätapatraà, tasmät | na kevalam ätapäträt, kintv amåtaà paramänanda-rasam apy abhito varñati yat tasmät | evaà çaraëägatänäà sarva-duùkha-häniù, sukha-präptiç coktä ||9||

krama-sandarbhaù : çaraëäpattià tasya çläghate—sarveñäm ananya-çaraëatväd ity äha—täpa-trayeëeti dväbhyäm | amåtam atra yä nirvåtis tanu-bhåtäm [bhä.pu. 4.9.10] ity ädi nyäyena brahmänandato’py adhika änandaù | çaraëägatänäà sarva-duùkha-dürékaraëaà nija-mädhuréëäà sarvato-varñaëäträbhihitam ||9|| [bhakti-sandarbhaù 236]

viçvanäthaù : nanu jïänenaiva kåtärthébhava, kià çuddha-bhakti-yoga-praçnena ? ity äha—täpa-trayeëeti | amåtaà brahmänandäd apy adhikaà sukha-pradaà mädhuryam abhito varñatéti tasmät | yad uktaà yä nirvåtis tanu-bhåtäà tava päda-padma-dhyänät, sä brahmaëi sva-mahimany api nätha mä bhüt [bhä.pu. 4.9.10] iti | tena jïänaà vinäpi saàsära-kñayasya jïäna-sädhya-brahmänandäd apy adhikänandasya ca läbhäd bhaktiù påcchyate iti bhävaù ||9||

-- )0( --o o

|| 11.19.10 ||

dañöaà janaà sampatitaà bile’sminkälähinä kñudra-sukhoru-tarñam |samuddharainaà kåpayäpavargyair

vacobhir äsiïca mahänubhäva ||

çrédharaù : atikåpäm utpädayann äha—dañöam iti | asmin bile saàsära-küpe patitaà tatra ca kälähinä dañöam, evam api kñudra-sukheñv eva urus tarñas tåñëä yasya tam | dahyamänaù kathaà samuddharaëéyaù ? iti cet taträha—äpavargyair apavarga-bodhakair väg-amåtair äsiïceti ||10||

krama-sandarbhaù : äpavargyair bhakti-yoga-tätparyakaiù väg-amåtair äsiïca, yathä-varëa-vidhänam apavargaç ca bhavati [bhä.pu. 5.19.18] ity ädi païcama-skandha-gadyät ||10||

viçvanäthaù : nanu tarhi çuddha-bhakti-yogenaiva kåtärthébhava, kià jïäna-yoga-praçnena ? iti ata äha—dañöam iti | ayam arthaù—çuddha-bhakti-yogasya yädåcchika-mahat-kåpaika-labhyatvän na puruña-prayatna-mülakatvam | jïäna-yogas tu niñkäma-karma-janya-jïänena jïäta-tvat-padärthairù svata eva sulabhaù | ity ayaà puruña-prayatna-sädhyaù, tasmäd apräpta-çuddha-bhakti-yogä apy evaà nistareyur ity ato jïänaà påcchyata iti | äpavargyair apavargärhair vacanämåtair väsiïceti tvan-mukha-candräditaù jïänämåtam eva samyag apavarga-janakaà bhavatéti bhävaù ||10||

-- )0( --o o

|| 11.19.11 ||

çré-bhagavän uväca—ittham etat purä räjäbhéñmaà dharma-bhåtäà varam |

ajäta-çatruù papraccha sarveñäà no’nuçåëvatäm ||

çrédharaù : tad-viçväsärthaà vidvat-sabhäyäà nirëétam ahaà vakñyäméty äçayenäha—ittham iti ||11||

krama-sandarbhaù : tatra tasya vistareëa çuçrüñäm äçaìkya vistärärtham eva saìkñepeëa kathayiñyäméti vistaraà sücayann äha—ittham iti tribhiù ||11||

viçvanäthaù : na vyäkhyätam.

-- )0( --o o

|| 11.19.12 ||

nivåtte bhärate yuddhe suhån-nidhana-vihvalaù |çrutvä dharmän bahün paçcän mokña-dharmän apåcchata

||

na katamenäpi vyäkhyätam |

-- )0( --o o

|| 11.19.13 ||

tän ahaà te’bhidhäsyämi deva-vrata-mukhäc chrutän |jïäna-vairägya-vijïäna- çraddhä-bhakty-upabåàhitän ||

çrédharaù : jïänädibhir upabåàhitän, tat-sahitän ity arthaù ||13||

krama-sandarbhaù, viçvanäthaù : na vyäkhyätam.

-- )0( --o o

|| 11.19.14 ||

naivaikädaça païca trén bhävän bhüteñu yena vai |ékñetäthaikam apy eñu taj jïänaà mama niçcitam ||

madhvaù : etad eva vijïänaà tathäpi na tathaiva |

jïätvä tattväni teñv éçäà sarva-tattveçvaraà prabhum |jänan jïäné bhavet svasya yogyaà jïänaà viçeñataù |pürvokta eva yo jänan sa vijïäné bhavaty uta || iti prabhäse |

naù tattvänäà madhye yena yady atra sthittvä ca syuù | tad eva sat |

sattvaà svätantryam uddiñöaà tac ca kåñëena cäpare |asvätantryän na cänyeñäm asattvaà viddhi bhärata || iti bhärate ||14||

çrédharaù : tatra jïänaà kathayati—naveti | prakåti-puruña-mahad-ahaìkära-païca-tan-mäträëi, ekädaçendriyäëi, païca-mahä-bhütäni, trayo guëäù, etän bhävän añöä-viàçati-tattväni bhüteñu brahmädi-sthävaränteñu käryeñv anugatäni yena jïänenekñeta | atha eñv api bhäveñv ekaà paramätma-tattvam anugataà yenekñeta | kärya-käraëätmakaà jagat

paçyan, parama-käraëätmakam evaitat, na tu tataù påthag iti yena paçyet taj jïänam ity arthaù ||14||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : tatra jïänam äha—naveti | prakåti-puruña-mahad-ahaìkära-païca-tan-mäträëi, ekädaçendriyäëi, païca-mahä-bhütäni, trayo guëäù, etän bhävän añöä-viàçati-tattväni bhüteñu brahmädi-sthävaränteñu käryeñv anugatäni yena jïänenekñeta | atha eñv api bhäveñv añöäviàçati-tattveñu ekaà paramätma-tattvam anugataà yenekñeta | kärya-käraëätmakaà jagat paçyan, parama-käraëätmakam evaitat, na tu tataù påthag iti yena paçyet taj jïänam ity arthaù ||14||

-- )0( --o o

|| 11.19.15 ||

etad eva hi vijïänaà na tathaikena yena yat |sthity-utpatty-apyayän paçyed bhävänäà tri-guëätmanäm

||

çrédharaù : vijïänam äha—etad eveti çlokärdhena | yad yadä yenaikenänugatän ekätmakän | bhävän pürvam aikñata täàs tathä pürvavan nekñeta | kintu tad ekaà parama-käraëaà brahmaiva | tadä etad eva vijïänam ucyate | etad uktaà bhavati—parokña-jïaëenäparokña-bhramasya diì-bhohädiñv iva nivåtty-abhavät tad ätmakaà jagat paçyann apy ätmanaù påthak sad iti manyate, aparokña-jïäne tu bädhitam eva dagdha-paöa-vaj jévan-muktaù saàskära-çeñaà paçyati—tataù paraà na paçyati cätaù parokñäparokña-jïäne jïäna-vijïäna-çabdäbhyäm ucyete iti | ekena sarva-käryäëäm anugatià käryäëäà käraëät påthag asattvaà copapädayati särdhena | tatra yadi na kadäcid anédåçaà jagad ity ädi-matenaiteñäà bhävänäm utpatty-ädayo na syus tarhi käraëasyaikasyäbhäväd ekätmakatä mithyätvaà ca na syäd atas teñäm utpatty-ädén sädhayati—sthitéti | tri-guëätmanäà sävayavänäm ity arthaù | vimatä bhävä utpatty-ädimantaù, sävayavatvät, ghaöädivad iti paçyet ||15||

krama-sandarbhaù : tadä etat pürvoktaà yaj jïänaà, tad eva vijïänam ucyate | kada ? ity apekñäyäm äha—na tatheti | ayaà bhävaù—çabdena parokña-jïäne hi ädhärädheyatvena kärya-käraëatvena vä dvayor apy avadhänaà bhavaty eveti tasya jïänatvam | nididhyäsane çabda-mätreëaiva vä paramätmano’parokña-sphuraëe tu nänyat sphured ity asya vijïänatvam iti ||15||

viçvanäthaù : vijïänam äha—etad eveti ardhena | etad eva etaj jïänam eva vijïänaà bhavati | katham ? ity äha—na tatheti | yena paramätmanä ekena

yad viçvaà anugataà yathä pürvaà ékñitaà tathä nekñate | ayam arthaù—jïäna-daçäyäà parokñé-bhütena paramätmanä anugatäù sarve parokñäù parokñé-bhütä bhävä dåñöäù | vijïäna-daçäyäà tu ekaù paramätmaiväparokñé-bhüta ékñito bhavati, tad-anubhavänandäd eva tat-käryäëäà bhävänäà ékñaëe’vakäço na bhaved ity advitéyätmänubhavaù | jïäna-daçäyäà ekena paramätmanaivänugatänäà käryäëäà sarveñäà parama-käraëätmakatvät paramätmaikyam eva yad uktaà tad upapädayati—sthitéti cärdhena | triguëätmanäà bhävänäà käryäëäà sthity-utpatty-apyayän paçyed ity utpatti-sthiti-pralayavattvät teñäm anityatvaà paçyed ity arthaù | anityatväd eva särvakälika-satyatväbhävät teñäm asatyatvaà jïänino manyerann iti bhävaù ||15||

-- )0( --o o

|| 11.19.16 ||

ädäv ante ca madhye ca såjyät såjyaà yad anviyät |punas tat-pratisaìkräme yac chiñyeta tad eva sat ||

çrédharaù : tata ädäv utpattau ante pariëämäntaräpattau ca käraëatvena madhye cäçrayatvena såjyät såjyaà käryät käryäntaraà prati yad anviyäd anugacchet tat-pratisaìkräme teñäà pralaye ca yad avaçiñyate, tad eva sad iti paçyed ity arthaù ||16||

krama-sandarbhaù : såjyät såjyam iti, çrutes tu çabda-mülatvät iti nyäyena pariëäma eva svékåtaù, na tu vivartaù | "kalpyät kalpyam" ity anukteù ||16||

viçvanäthaù: satyaù punar ekaù paramätmaivety äha—ädau utpattau, ante pariëämäntaräpattau ca käraëatvena madhye cäçrayatvena såjyät såjyaà käryät käryaà prati yad anviyät anugacchat | tat-pratisaìkräme teñäm pralaye ca yad avaçiñyeta tad eva sat | yathä mahad-ädénäà sva-sva-käryaà prati käraëatve’pi sarva-käraëatväbhävän na käraëatvam | kintv ekaù paramätmaiva käraëam | tathaiva teñäà satyatve’pi särvakälika-satyatväbhävän na satyatvaà kintv ekaù paramätmaiva satya iti jïäna-daçäyäm api tasyädvayatvaà paçyed iti bhävaù ||16||

-- )0( --o o

|| 11.19.17 ||

çrutiù pratyakñam aitihyam anumänaà catuñöayam |pramäëeñv anavasthänäd vikalpät sa virajyate ||

madhvaù : vikalpanät viruddha-kalpanät ||17||

çrédharaù : vairägyam äha—çrutir iti dväbhyäm | çrutiù, neha nänästi kiïcana [bå.ä.u. 4.4.15] ity ädiù | pratyakñam—paöädi-käryaà tantv-ädi-vyatirekeëa na dåçyate | aitihyam—maha-jana-prasiddhiù | anumänam—vimataà mithyä, dåçyatvät, çuktir ajatädivad ity ädi | evaà pramäëa-catuñöayam | eteñv anavasthänäd etair bädhitatvät | sa evaà sarvänugataà satyam ätma-tattvaà paçyan vikalpasya ca mithyätvat tato virajyate virakto bhavatéty arthaù ||17||

krama-sandarbhaù : atra bheda-mätraà niñidhyate, vikalpa-çabdasya saàçayärthatvät | vikalpät saàçayät saàçayam anädåtety arthaù | virajyate—saàçayaà parityajya vastuny eva niñöhäm karotéty arthaù |

yad vä, teñu pramäëeñv anavasthänät, taiù pramäëaiù sambandhänavagamäd dhetor vikalpät viçeñeëätmätméyatvena kalpyata iti prapaïcät | virajyate virakto bhavati | tatra çrutiù—asaìgo hy ayaà puruñaù [bå.ä.u. 4.3.15] ity ädi | pratyakñaà—prakäçya-prakäçakatva-vailakñaëyena sarvänubhavät | aitihyaà—tat-tac-chästra-pravartaka-mahäjana-sampradäya-prasiddhiù | anumänaà—yathägner däruëo dähyäd dähako’nyaù prakäçaka ity ädi lakñaëam | tathänumänaà vimataà, prapaïcatvaà prapaïca-samaväyaç cätmani mithyä kadäcid eva dåçyatväc chuktau rajatatvavat samaväyavad iti ca suñupty-ädau na dåçyata iti | kadäcid grahaëaà tad uktam ädäv ante ca madhye ca [bhä.pu. 11.19.16] eti ||17|| [paramätma-sandarbha 44]

viçvanäthaù: jïäna-vijïäne uktvä vairägyam äha dväbhyäm | çrutiù—yato vä imäni bhütäni jäyante yena jätäni jévanti yat prayanti [tai.u. 3.1.1] iti | pratyakñaà—ghaöädénäà måd-udbhütatvaà måd-avasänatvaà ca dåñöam eva | aitihyaà mahäjana-prasiddhiù | na kadäcid anédåçaà jagad ity ädikaà vadatäà tu na mahäjanatvaà jïeyam | anumänaà jagad idam asärvakälikam ädyantavattväd iti | evaà caturñu pramäëeñu satsu anavasthänät särvakälikävasthänäbhäväd dhetor vikalpät svargädi-bhoga-mayät dvaita-prapaïcäd virakto bhavet ||17||

-- )0( --o o

|| 11.19.18 ||

karmaëäà pariëämitväd ä-viriïcyäd amaìgalam |vipaçcin naçvaraà paçyed adåñöam api dåñöa-vat ||

çrédharaù : nanu vedokta-svargädi-sukhäçayä na virajyetety äha—karmaëäm iti | ä viriïcyäd brahma-loka-paryantam adåñöam api sukham amaìgalaà duùkha-rüpaà naçvaraà ca paçyet ||18||

krama-sandarbhaù : atra viriïcyam evävadhià kåtvä naçvaratva-dåñöir upadiñöä, na tu vaikuëöhädikam apéti ||18||

viçvanäthaù : nanu svargädénäà särvakälika-sukhadatväbhäve’pi kaïcitkälika-sukhadatvam asty eva ? ata äha—karmaëäm iti | karmaëäà pariëämitvät karma-pariëämavattvät karma-pariëatatväd iti yävat | ä viriïcyät brahma-loka-paryantam adåñöaà svargädi dåñöavat dåñöaà räjyädikam iva spardhäsüyädimattvena saìkaöakatväd amaìgalaà naçvaram ||18||

-- )0( --o o

|| 11.19.19 ||

bhakti-yogaù puraivoktaù préyamäëäya te’nagha |punaç ca kathayiñyämi mad-bhakteù käraëaà param ||

çrédharaù : bhakti-yogaà sa-käraëam äha—bhakti-yogaù pürvam ukta eva tathäpi tasmin prétià präpnuvate tubhyaà punaç ca kathayiñyämi ||19||

krama-sandarbhaù : mat mama bhakti-yogaù premopäyaù puraivokta eva | punaç ca mad-bhakteù premëaù käraëam upäyaà kathayiñyäméty arthaù ||19||

viçvanäthaù : yat påñöaà tva-bhakti-yogaà ca mahad-vimågyam äkhyähéti taträha bhakti-yoga iti | puraivokta iti tad api tvaà çrutväpi tatra tåpya-bhäväd eva punaù påcchaséti bhävaù | punar api kathayiñyämi, yataù préyamäëäya tasminn eva prétià präpnuvate taträpi hetuù anagheti | aparädhe saty eva tatra prétir hrasati nänyatheti bhävaù | käraëaà paraà çreñöhaà maìgalam ||19||

-- )0( --o o

|| 11.19.20-24 ||

çraddhämåta-kathäyäà me çaçvan mad-anukértanam |pariniñöhä ca püjäyäà stutibhiù stavanaà mama ||ädaraù paricaryäyäà sarväìgair abhivandanam |

mad-bhakta-püjäbhyadhikä sarva-bhüteñu man-matiù ||mad-artheñv aìga-ceñöä ca vacasä mad-guëeraëam |mayy arpaëaà ca manasaù sarva-käma-vivarjanam ||mad-arthe’rtha-parityägo bhogasya ca sukhasya ca |

iñöaà dattaà hutaà japtaà mad-arthaà yad vrataà tapaù ||

evaà dharmair manuñyäëäm uddhavätma-nivedinäm |mayi saïjäyate bhaktiù ko’nyo’rtho’syävaçiñyate ||

çrédharaù : çraddhä çravaëädaraù | çaçvad iti sarvatränuñajjate | mad-anukértanaà çravaëänantaraà mat-kathä-vyäkhyänam ity arthaù ||20-21||

aìga-ceñöä laukiké kriyä | vacasä laukikenäpi mad-guëänäm éraëaà kathanam ||22||

mad-arthe mad-bhajanärtham | tad-virodhino’rthasya parityägaù | bhogasya tat-sädhanasya candanädeù | sukhasya putropalälanädeù | iñöädi vaidikaà yat karma tad api mad-arthaà kåtaà bhakteù käraëam ity arthaù ||23||

bhaktiù prema-lakñaëä saïjäyate | asya bhaktasyänyaù ko’rthaù sädhana-rüpaù sädhya-rüpo vävaçiñyate | sarvo’pi svata eva bhavatéty arthaù ||24||

sanätanaù (hari-bhakti-viläsaù 10.514-517) : punaç ca kathayiñyämi mad-bhakteù käraëam iti pratijïätam eväha—çraddheti caturbhiù | çraddhä çravaëädaraù | çaçvad iti sarvatränuñajjate | mad-anukértanaà çravaëänantaraà mat-kathä-vyäkhyänam ity arthaù | aìga-ceñöä laukiké kriyä | vacasä laukikenäpi mad-guëänäm éraëaà kathanam | mad-arthe mad-bhajanärtham | tad-virodhino’rthasya parityägaù | bhogasya tat-sädhanasya candanädeù | sukhasya ca putropalälanädeù |

yad vä, artho dhanaà, bhogo viñayopabhogaù | sukhaà mokñänandaù | teñäà parityägaù | iñöädi vaidikaà yat karma tad api mad-arthaà ced bhakteù käraëam ity arthaù | aträdau präyo bhakter mukhyäny aìgäny uktäni | sarva-käma-vivarjanädéni ca präyaù sädhanäny eva ||20-23||

evam édåçair etair vä ätma-nivedinäà satäà bhaktiù prema-lakñaëä samyag jäyate | asya bhaktasya anyaù ko’rthaù sädhana-rüpaù sädhya-rüpo vävaçiñyate ? sarvo’pi svata eva bhavatéty arthaù | yad vä, asya mama, tataç ca satäà mad-bhakti-samyag-ävirbhäve sati mamaiva kåtärthatä syäd ity arthaù ||24||

krama-sandarbhaù : çraddheti catuñkam | abhyadhikä mat-püjäto’pi tatra mama santoña-viçeñät sarva-bhüteñv api dåçyamäneñu mamaiva matiù tatra tatra sphuraëaà sarva-kämety ädikaà kathä-niñöhä-sampädana-dvärä käraëam ||21||

evaà käya-väì-manobhis tad-artha-mätra-ceñöävattvenänuñöhitair bhagavad-dharmair ätma-nivedinäm | yasyästi bhaktir bhagavaty akiïcanä [bhä.pu. 5.18.12] ity ädi-nyäyenäsya bhakti-mätra-kämasya anyaù ko’rthaù sädhana-rüpaù sädhya-rüpo vävaçiñyate ? sarvo’rtho’säv anädåto’pi

bhavatéty arthaù | iti parama-puruñärtha-çiromaëau tatra sarva-sukhäntarbhävät ||24|| [bhakti-sandarbha 228]

bhakti-sandarbhaù 228 : tad evaà kaivalya-kämäyäà jïäna-miçroktä | atha bhakti-mätra-kämäyäà karma-miçrä yathä—çraddheti catuñkam ||24||

viçvanäthaù : amåta-rüpä yä katheti | tat-kathäyäù sarvasyä amåtatve’py atimädhuryavaté räsädi-sambandhinéty arthaù | çraddhä atiçraddhä | abhyadhikä mat-santoña-viçeñaà jïätvä mat-püjäto’péty arthaù |

aìga-ceñöä danta-dhävanädi-daihiké kriyäpi mad-arthe mat-sevärtham | vacasä apabhraàça-väkyenäpi géta-bandhena mad-guëa-kathanam | mad-arthe madéya-yätrotsavädy-arthe artha-parityägaù çré-guru-vaiñëavädi-sampradänakaù | yad vä, bhajana-virodhino’rthasyopekñä bhogasya stré-sambhogädes tyägaù sukhasya putropalälanäder dattaà dänaà hutaà, brähmaëa-vaiñëava-mukhe tiläjya-nikñepo vä |

japtaà sahasra-lakñädi-bhagavan-näma-mantra-japaù | etat tritayam eva iñöaà bhaktänäà yägaù | mad-arthaà mat-präpty-arthaà vratam ekädaçy-upaväsädikaà yat tad eva bhaktänäà tapaù | asya niñkäma-bhaktasya ko’nyo’rtho’to’paraà kià phalam avaçiñöaà bhavati | kintu tad eva punaù punar amutra kathä-çravaëädikam eva phalam | tena jïänino yathä-sädhya-präptau satyäà sädhanasya tyäga uktaù | tathä bhaktasya sädhya-bhakti-präptau satyäà sädhana-bhakteù çravaëa-kértanädikäyä naiva tyägaù | pratyuta prema-rasa-rüpäyäù sädhya-bhakter anubhäva-rüpä çravaëa-kértanädi-bhaktiù pürvato’pi sahasra-guëitä bhavatéti ||20-24||

-- )0( --o o

|| 11.19.25 ||

yad ätmany arpitaà cittaà çäntaà sattvopabåàhitam |dharmaà jïänaà sa vairägyam aiçvaryaà cäbhipadyate ||

çrédharaù : kià bahunä, cittam eväntar-bahir-niñöham arthänarthayoù käraëam ity äha—yad ätmanéti dväbhyäm | yadä ätmani mayi éçvare cittam arpitaà tadä pumän dharmädén präpnoty eva ||25||

krama-sandarbhaù : tasya taöastha-lakñaëaà darçayan dharmädayaç ca tad-anugatä bhavantéty äha—yadeti | yasyästi bhaktir bhagavaty akiïcanä [bhä.pu. 5.18.12] ity ädeù ||25||

viçvanäthaù : ko’nyo’rtho’syävaçiñyate ? ity apekñäyäà bhagavad-ukter iyam ukta-lakñaëä kevalä nirguëä bhaktir jïänäìgatvena na vyäkhyeyä | jïänädy-aìga-bhütä bhaktis tv ito’nyä sättviké vartata eva | tayaiva sakäma-

bhaktaù sväpekñitaà dharma-jïänädikaà präpnotéty evety äha—yad iti | yat çäntaà cittaà ätmani paramätmani mayi arpitaà sättvikyä bhaktyä mad-viñayé-kåtaà bhavati, tad-dharmädi-yuktaà bhavatéty arthaù ||25||

-- )0( --o o

|| 11.19.26 ||

yad arpitaà tad vikalpe indriyaiù paridhävati |rajas-valaà cäsan-niñöhaà cittaà viddhi viparyayam ||

çrédharaù : etad eva vyatirekeëa draòhayati—yad yadä tac cittaà vikalpe deha-gåhädäv arpitaà sat viñayeñu paridhävati tad ädhikaà rajas-valam asan-niñöhaà ca bhavati | tataç ca viparyayam adharmädikaà viddhi ||26||

krama-sandarbhaù : vyatirekeëa ca lakñayati—yad iti | yac-cittaà vikalpe deha-gåhädäv arpitaà sat paridhävati, tad rajasvalam asan-niñöhaà ca | cittaà viparyayaà viparétaà mat-prema-rahitaà viddhéti ||26||

viçvanäthaù : vyatirekaà darçayati—yac cittaà vikalpe deha-gehädäv arpitaà tat rajasvalam sat viñayän paridhävati, asan-niñöhaà niñiddha-viñayäsaktaà ca bhavati | tac cittaà viparyayaà präptaà viddhi | adharma-jïänam avairägyam anaiçvaryaà präpnotéty arthaù ||26||

-- )0( --o o

|| 11.19.27 ||

dharmo mad-bhakti-kåt prokto jïänaà caikätmya-darçanam |

guëeñv asaìgo vairägyam aiçvaryaà cäëimädayaù ||

madhvaù : ekaù pradhänam uddiñöo viñëoù prädhänya-darçanam |aikätmya-darçanaà proktaà sarva-jïänottamaà ca tat || iti traikälye ||27||

çrédharaù : sväbhipretän dharmädén vyäcañöe—dharmo mad-bhakti-kåt | yataù sa eva proktaù prakåñöa uktaù çästreñu ||27||

krama-sandarbhaù : mad-bhakti-kåd eva dharmaù prakarñeëokto, nänyaù | tataù sa eva mukhya-våttyä dharma-çabdena väcya ity arthaù | evam eva bhaktäv api dharma-çabdaù | evaà dharmair itéti bhävaù | aikätmyaà sarveñäà parama-svarüpaà mad-rüpeëaika-rüpatvam | yad vä, eka eva

sarveñäm ätmä yo’haà svayaà bhagavan, sa ekätmä svärthe ñyaï tad-darçanam eva jïänaà proktam iti pürvavat ||27||

viçvanäthaù : dharmädén vyäcañöe dharma iti | mad-bhakti-kåt mad-bhakteù kåt karaëaà yatra vastuni bhavet sa dharmaù ||27||

-- )0( --o o

|| 11.19.28 ||

çré-uddhava uväca—yamaù kati-vidhaù prokto niyamo väri-karñaëa |

kaù çamaù ko damaù kåñëa kä titikñä dhåtiù prabho ||

çrédharaù : dharmädénäà mahäjana-prasiddhänäm anyathä vyakhyätatväd yamädiñv api saìkhyätaù svarüpato vä kiïcid vailakñaëya syäd ity evaà sambhävanayä tad viçeñaà jijïäsuù påcchati—yama iti païcabhiù ||28||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : dharmädénäm anyato vilakñaëaà lakñaëaà çrutvä yamädénäà saìkhyätaù svarüpataç ca vailakñaëyaà sambhävyaà påcchati—yama iti païcabhiù ||28||

-- )0( --o o

|| 11.19.29 ||

kià dänaà kià tapaù çauryaà kià satyam åtam ucyate |kas tyägaù kià dhanaà ceñöaà ko yajïaù kä ca dakñiëä ||

çrédharaù, viçvanäthaù : iñöam abhyarhitaà dhanaà ca kim ||29||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

-- )0( --o o

|| 11.19.30-31 ||

puàsaù kià svid balaà çrémän bhago läbhaç ca keçava |kä vidyä hréù parä kä çréù kià sukhaà duùkham eva ca ||kaù paëòitaù kaç ca mürkhaù kaù panthä utpathaç ca kaù

|

kaù svargo narakaù kaù svit ko bandhur uta kià gåham ||

çrédharaù : pareti vidyädénäà viçeñaëam | çrér maëòanam ||30-31||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : çrér maëòanam ||30-31||

-- )0( --o o

|| 11.19.32 ||

ka äòhyaù ko daridro vä kåpaëaù kaù ka éçvaraù |etän praçnän mama brühi viparétäàç ca sat-pate ||

çrédharaù : praçnän påñöän arthän | viparétän açamädén ||32||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : praçnän påñöän arthän | viparétäàç ceti påñöärthänäm eteñäm uktyaiva etad-viparétäù svata evoktä mayä jïätäç ca bhaviñyantéti bhävaù ||32||

-- )0( --o o

|| 11.19.33 ||

çré-bhagavän uväca—ahiàsä satyam asteyam asaìgo hrér asaïcayaù |ästikyaà brahma-caryaà ca maunaà sthairyaà

kñamäbhayam ||

çrédharaù : yama-niyamän äha—ahiàseti tribhiù | asteyaà manasäpi para-svägrahaëam | ästikyaà dharme viçväsaù ||33||

krama-sandarbhaù : ahiàseti trikam ||33||

viçvanäthaù : yama-niyamän äha—ahiàseti dväbhyäm ||33||

-- )0( --o o

|| 11.19.34 ||

çaucaà japas tapo homaù çraddhätithyaà mad-arcanam |térthäöanaà parärthehä tuñöir äcärya-sevanam ||

çrédharaù : çaucaà bähyam abhyantaraà ceti dvayam | ato dvadaça niyamäù | çraddha dharmädaraù ||34||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : çaucaà bähyam äbhyantaraà ceti dvayam | ato dvadaça niyamäù ||34||

-- )0( --o o

|| 11.19.35 ||

ete yamäù sa-niyamä ubhayor dvädaça småtäù |puàsäm upäsitäs täta yathä-kämaà duhanti hi ||

çrédharaù : ubhayoù çlokayor ye småtäs te yamä niyamäç ca | yad vä, ubhayoù pravåtta-nivåttayoù mumukñor yamä mukhyäù sa-kämasya niyamä mukhyäù småtä ity arthaù | atra hetum äha—hi yasmäd upäsitäù sevitäù santaù puàsäà pravåttänäà nivåttänäà ca yathäkäëaà kämänusäreëa mokñam abhyudayaà ca duhantéti |

krama-sandarbhaù : ubhayor iti yame niyame cety arthaù ||35||

viçvanäthaù : ubhayoù çlokayor ye sthitä te yamä niyamäç ca | yathä yathävad eva kämaà pürayantéti yama-niyamau tan-mate, anya-mate ca tulya-säkhyäkau tulya-lakñaëau ca | anayor api bhagavan-mate vailakñaëyaà sambhaved ity äçaìkyänivåtty-artham evaitat-praçnottare jïeye ||35||

-- )0( --o o

|| 11.19.36 ||

çamo man-niñöhatä buddher dama indriya-saàyamaù |titikñä duùkha-sammarño jihvopastha-jayo dhåtiù ||

çrédharaù : mumukñor upädeyän çamädén heyäàç ca duùkhädén mahäjana-prasiddhebhyo vilakñaëän äha—çama ity-ädina yävat samäpti | etenaiva tad viparétä açamädayo’py unneyäù | çamo man-niñöhatä buddheù, na tu çänti-mätram | dama indriya-saàyamaù, na caurädi-damanam | titikñä vihita-duùkhasya saàmarñaù sahanaà, na bhärädeù | jihvopasthayor jayo vega-dhäraëaà dhåtiù, na tv anudvega-mätram ||36||

krama-sandarbhaù : antaù-karaëasya sva-niñöhatvam eva çamam uktvä, antaù-karaëädhénäm indriyädénäà ca sva-sva-sambandhenaiva yamädikaà mene ||36||

viçvanäthaù : sädhakäëäà upädeyän çamädén äcäryäntara-vailakñaëyena lakñayati—çama ity ädinä yävad-adhyäya-parisamäptiù | buddher man-niñöhatä çamaù iti man-niñöhatä-buddhitvaà vinä kevalä çäntir vigétaiva | indriya-saàyama iti svendriya-damanaà vinä sva-çiñyädi-damanaà häsyäspadam eva | duùkha-saàmarña iti parävamänanotthasya duùkhasya çästra-vihitasya duùkhasya vä sahanaà titikñä | tena vinä tu svecchayaiva çétoñëädi-duùkha-sahanaà mauòhyam eva | jihvopastha-jayaà vinä anyatra dhératä vyarthaiva ||36||

-- )0( --o o

|| 11.19.37 ||

daëòa-nyäsaù paraà dänaà käma-tyägas tapaù småtam |svabhäva-vijayaù çauryaà satyaà ca sama-darçanam ||

çrédharaù : daëòo bhüta-drohas tasya tyägo dänaà, na dhanärpaëam | käma-tyägo bhogopekñä tapaù, na kåcchrädi | svabhävo väsanä tasya vijayaù pratibandhaù çauryaà, na vikräntiù | samaà brahma tasya darçanam älocanaà satya-viñayatvät satyaà, na yathärha-bhäñaëä-mätram ||37||

krama-sandarbhaù : sama-darçanaà näräyaëa-paräù sarve [bhä.pu. 6.17.28] ity ädi rétyä ||37||

viçvanäthaù : daëòa-nyäso bhüta-mätrasyaiva droha-tyägo dänaà, na dhanärpaëa-mätraà tu kim api | bhogopekñä ekädaçé-kärttika-vratädau yä vihitä saiva tapaù, na tu kåcchrädi | svabhävaù svéya-päëòityädi-prakhyäpanaà tasya sväbhävikayoù käma-krodhädyoç ca räjasa-tämasayor bhävayoç ca vijayaù pratibandhaù çauryaà, na tu vikramaù | satyaà sama-darçanam érñyäsüyädi-vaiñamya-parityägena sarvatra sva-sama-duùkhälocanaà,

ätmaupamyena sarvatra samaà paçyati yo’rjuna |sukhaà vä yadi vä duùkhaà sa yogé paramo mataù || [gétä 6.32]

iti çré-gétokteù | na tu yathärtha-bhäñaëa-mätram ||37||

-- )0( --o o

|| 11.19.38 ||

anyac ca sunåtä väëé kavibhiù parikértitä |karmasv asaìgamaù çaucaà tyägaù sannyäsa ucyate ||

çrédharaù : anyac ca, åtaà sünåtä satyä priyä ca väk | evaà ca åta-satyayoù sphuöa eva vivekaù | krama-präptaà tyägaù vyäkhyätum ädau tato’rtha-bhedena çaucaà vyäcañöe, tasyäpi mala-tyäga-rüpatve tyägäbheda-pratéteù | karma-sva-saìgamo’näsaktiù çaucaà, tyägas tu sannyäsa iti tayor bheda ity arthaù ||38||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : sünåtä väëé satyä priyä ca väëé saiva, na tu yathärtha-bhäñaëa-mätram | tathätve doñavatäà doña-kértanam api prasajjet | tasmiàç ca sati nindä syät | sä ca satäà çrotèëäm apriyeti tasyäù sünåta-väëétväbhävaù syät | åtaà yathärtha-bhäñaëam ity anayor lakñaëaà cakruù | karmasu anäsaktiù çaucaà, na tu kevalaà çucitvam eveti pürvam apåñöasya tretä-yuga-dharmasya çaucasya lakñaëam idam | anäpåñöam api brüyur guravo déna-vatsaläù iti nyäyät | evaà bhago ma aiçvaro bhävaù [bhä.pu. 11.19.40] ity aträpi jïeyam | tyägaù sannyäsaù kalatra-puträdi-mamatä-tyägaù, na tu bhoga-tyäga eva tyägaù ||38||

-- )0( --o o

|| 11.19.39 ||

dharma iñöaà dhanaà nèëäà yajïo’haà bhagavattamaù |dakñiëä jïäna-sandeçaù präëäyämaù paraà balam ||

çrédharaù : nèëäm iñöaà dhanaà dharmaù, na paçv-ädi-sädhäraëam | bhagavattamaù parameçvaro’ham eva yajïaù, mad-buddhyä yajïo’nuñöheyaù, na kriyä-buddhyety arthaù | yajïärthaà dänaà dakñiëä, sä ca jïänopadeçaù, na hiraëyädi-dänam | tena hi yajïa-rüpo viñëuù präpyate | durdama-damanaà balam, tac ca mano-damana-hetutvät präëäyäm iti ||39||

krama-sandarbhaù : dakñiëä jïäna-sandeça ity asya öékäyäà—sä ca jïänopadeça iti jïänasyopadeço yasmät sa jïänopadeça-präpti-hetur äcärye bhakti-viçeña ity evärthaù | na hi yajamäno jïänopadeçaà karoti, yathä hiraëyädi-dakñiëäm iti | yad vä, bhagavattamaù svayaà bhagavad-rüpaù çré-kåñëäkhyo’ham eva yajïaù, maj-jïänenaiva yajïa-phala-präpteù |

sarve vedäù sarva-vidyäù sa-çästräù sarve yajïäù sarva éjyaç ca kåñëaù |viduù kåñëaà brähmaëäs tattvato ye teñäà räjan sarva-yajïäù samäptäù || iti mahäbhäratokteù |

tasmimç ca jïäne yaù sandeçaù saàvädaù äcäryänukülaà vacaù, tad-äjïänuñöhänaà vä sa eva dakñiëä, tat-santoña-karatvät, jïäna-paryäyakatväc ca ||39||

viçvanäthaù : dharma eva iñöaà dhanaà, na gaväçvädiù | ahaà bhagavattamo vasudeva-nandana eva yajïaù, maj-janma-mäträdy-utsava eva yajïa-buddhyä anuñöheya ity arthaù, na tu naçvara-phalo’çvamedhädiù | jïänasya utsavänte mat-kértanädi-rasänubhavasya sandeçaù sveñöa-mitreñu jïäpanaiva dakñiëä, na tu dhana-ratnädy-arpaëam | durdama-damanaà balaà, tac ca mano-damana-hetutvät präëäyämaù ||39||

-- )0( --o o

|| 11.19.40 ||

bhago ma aiçvaro bhävo läbho mad-bhaktir uttamaù |vidyätmani bhidä-bädho jugupsä hrér akarmasu ||

çrédharaù : läbhaà vyaçikhyäsuù prathamaà bhagaà tato bhedena vyäcañöe | loke tayor abheda-prasiddheù | bhago bhägyaà | tac ca me aiçvaro bhävo madéyam aiçvaryädi-ñäòguëyam ity arthaù | uttamo läbhas tu mad-bhaktiù, na puträdiù | vidyä cätmani pratétasya bhedasya bädhaù, na jïäna-mätram | akarmasu jugupsä heyatva-darçanaà hréù, na lajjä-mätram ||40||

krama-sandarbhaù : bhidä martyo’haà devo’haà bälo’haà yuväham ity ädi buddhis tasyä bädhaù ||40||

viçvanäthaù : dayä loka-prasiddhaiveti na sä lakñitä | mama aiçvaro bhävo mamaiva éçvaratvaà bhagaù, na tu jéväëäà brahmendrädénäà éçvaratvam ity arthaù | mad-bhakti-läbha eva läbho, na tu puträdi-läbhaù | ätmani jévätmani avidyä-kåtä bhidä anätmatvaà tasyä bädha eva vidyä | yad uktam—triguëa-mayaù pumän iti bhidä yad abodha-kåtä [bhä.pu. 10.87.25] iti na tv adhétä vyäkaraëädyä | akarmasu päpeñu jugupsä loka-nindotthaiva taträpravåtti-hetu-hréù, na tu lajjä-mätram ||40||

-- )0( --o o

|| 11.19.41 ||

çrér guëä nairapekñyädyäù sukhaà duùkha-sukhätyayaù |duùkhaà käma-sukhäpekñä paëòito bandha-mokña-vit ||

çrédharaù : guëä eva çrér maëòanaà, na kiréöädi | duùkha-sukhayor atyayo’tikramo’nanusandhänaà sukhaà, na bhogaù | viñaya-bhogäpekñaiva duùkhaà, nägni-dähädi | bandhän mokñaà dvayaà vä yo vetti sa paëòitaù, na vidvan-mätram ||41||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : guëä eva çrér maëòanaà, na kiréöädi | duùkha-sukhayor atyayo’tikramo’nanusandhänam eva sukhaà, na viñaya-bhogaù | viñaya-bhogäpekñaiva duùkhaà, nägni-dähädi | bandhän mokñaà ca yo vetti sa eva paëòitaù, na çästra-vyäkhyätaiva ||41||

-- )0( --o o

|| 11.19.42 ||

mürkho dehädy-ahaà-buddhiù panthä man-nigamaù småtaù |

utpathaç citta-vikñepaù svargaù sattva-guëodayaù ||

çrédharaù : ahaà-buddhir ity upalakñaëam | deha-gehädiñv ahaà-mamety abhimänavän mürkha ity arthaù | man-nigamo mäà nitaräà gamayati präpayati yo nivåtti-märgaù sa tu panthäù san-märgaù, na kaëöakädi-çünyaù | citta-vikñepaù pravåtti-märgaù sa utpathaù ku-märgaù, na tu caurädy-äkulaù | sattva-guëasyodaya udrekaù svargaù, nendrädi-lokaù ||42||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : man-nigamo mäà nitaräà gamayati präpayatéti sa bhakti-jïäna-yogaù, na tu kaëöakädi-çünyo märgaù | citta-vikñepaù pravåtti-märgaù | sattva-guëasyodaya udrekaù svargaù, nendrädi-lokaù ||42||

-- )0( --o o

|| 11.19.43 ||

narakas tama-unnäho bandhur gurur ahaà sakhe |gåhaà çaréraà mänuñyaà guëäòhyo hy äòhya ucyate ||

çrédharaù : tamasa unnäha udrekaù sa narakaù, na tämisrädiù | gurur eva bandhuù, na bhräträdiù; sa cäham eva yathähaà jagad-guruù—

eka eva paro bandhur viñame samupasthite | guruù sakala-dharmätmä yaträkiïcana-go hariù || iti |

sa-sädhanaà bhogäyatanaà gåhaà tac ca mänuñyaà mänuña-rüpaà çaréram eva, na harmyädi | guëaiù sampanna äòhya ucyate, na dhané ||43||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : tamasa unnäha udreko narakaù | gurur eva bandhuù, na bhräträdiù | sa cäham eva ||43||

-- )0( --o o

|| 11.19.44 ||

daridro yas tv asantuñöaù kåpaëo yo’jitendriyaù |guëeñv asakta-dhér éço guëa-saìgo viparyayaù ||

madhvaù : viñaye doña-buddhiù sann indriyäëäà vaçe sthitaù |kåpaëaù sa tu samprokto guëa-buddhi-viparyayaù || iti viveke |

puruñärtha-matir yasya visäyeñv eva dehinaù |viparétaù sa vijïeyaù svätmano viparétataù || iti nivåtte |

vittä santoña-mäträd daridraù | sarva-viñaya-saìgé viparétaù ||44||

çrédharaù : asantuñöo yaù sa daridraù, na niùsvaù | yo’jitendriyaù sa kåpaëaù çocyaù, na dénaù | viñayeñv anäsakta-dhéryaù sa éçaù svatantraù, na räjädiù | guëa-saìgo guëeñu saìgo yasya sa viparyayo’néçaù | etac ca çamädi-viparyayopalakñaëärtham ||44||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

viçvanäthaù : guëa-saìgaù guëäsaìgy evänéçaù ||44||

-- )0( --o o

|| 11.19.45 ||

eta uddhava te praçnäù sarve sädhu nirüpitäù |kià varëitena bahunä lakñaëaà guëa-doñayoù |guëa-doña-dåçir doño guëas tübhaya-varjitaù ||

çrédharaù : upasaàharati—eta iti | sädhu mokñopayogitayä | etac ca sarvaà guëa-doñayor vivekäyoddhavena påñöam, iti tayoù saìkñepato lakñaëam äha—kià bahunä, varëitena guëa-doñayor lakñaëam etävad eva | tad äha—

guëa-doñayor dåçir darçanaà doñaù, guëas tu tad ubhaya-darçana-vivarjitaù svabhäva iti ||45||

krama-sandarbhaù : evaà tvat-praçnam anusåtyaiva prapaïcitaà tad etac ca mama präyo nätisvahådyam iti vyaïjayan parama-svahådyaà pürvoktaà yamädi-phala-bhütaà guëaà lakñayan vyatireka-jïänäya doñam api lakñayati—kim iti | bahunä vyavahära-mayatväd asära-pracureëa paramärtha-pracura-mayatvän mukhyam ekam eva guëa-doñayor lakñaëam ity arthaù | tad äha—guëeti | guëo vihitatvaà doño niñiddhatvaà tat tayor dåçir viveko doñaù kintübhaya-varjito yaù svabhäva-viçeñaù sa guëaù tat-tad-dåñöim atikramya svabhävata eva parama-çreyasé pravåtti-guëa ity arthaù | etad apekñayobhayor apy apakåñöatvät ||45||

viçvanäthaù : sädhu mokñopayogitayä | etac ca sarvaà tvayä guëa-doñayor vivekäyaivähaà påñöas tasmät tayoù saìkñepato lakñaëaà bravémi çåëv ity äha—kim iti | guëa-doñayor lakñaëam etävad evety äha—guëa-doñayor dåçir darçanaà doñaù | guëas tu tad-ubhaya-darçana-rahita-svabhäva iti | asyärthaù—uttarädhyäyänte spañöébhaviñyati ||45||

-- )0( --o o

iti särärtha-darçinyäà harñiëyäà bhakta-cetasäm |ekädaçe ekonaviàçaù saìgataù saìgataù satäm ||*||

--o)0(o--

iti çrémad-bhägavate mahä-puräëe brahma-sütra-bhäñye päramahaàsyaà saàhitäyäà vaiyäsikyäà ekädaça-skandhe

çré-bhagavad-uddhava-saàväde çreyo-bheda-nirëayaùünaviàço’dhyäyaù |

|| 11.19 ||

(11.20)

viàço’dhyäyaù

bhagavad-uddhava-saàväde yoga-trayam

|| 11.20.1-2 ||

çré-uddhava uväca—vidhiç ca pratiñedhaç ca nigamo héçvarasya te |

avekñate’ravindäkña guëaà doñaà ca karmaëäm ||varëäçrama-vikalpaà ca pratilomänuloma-jam |

dravya-deça-vayaù-kälän svargaà narakam eva ca ||

çrédharaù :viàçe yoga-trayaà proktaà bhakti-jïäna-kriyätmakam |

guëa-doña-vyavasthärtham adhikäri-vibhägataù ||

guëa-doña-dåçir doño guëas tübhaya-varjitaù [bhä.pu. 11.19.45] ity uktaà tad äkñipati, vidhiç ceti païcabhiù | vidhiç ca pratiñedhaç ceçvarasya tava nigama äjïä-rüpo vedaù | sa ca vidheyänäà pratiñedhyänäà ca karmaëäà guëaà doñaà ca puëya-päña-phala-rüpam avekñate ||1||

uttamädhama-bhävena tad adhikäriëäà varëänäm äçramäëäà vikalpaà bhedaà ca guëa-doña-rüpam avekñate | pratilomänuloma-jaà ca guëaà doñaà ca tathaivävekñate | pratiloma-jä uttama-varëäsu stréñu héna-varëebhyaù puruñebhyo jätäù süta-vaidehakädayaù | anuloma-jäs tüttama-varëebhyaù puruñebhyo héna-varëäsu stréñu jätä mürdhävasiktämbañöhädayas teñäà ca, asat santas tu vijïeyäù pratilomänuloma-jäù iti guëa-doñau dravyädén karmärhatänarhatäbhyäm | svargaà narakaà ca tat phalatayä guëa-doña-rüpam evävekñate | etac cottarädhyäye prapaïcayiñyate ||1||

krama-sandarbhaù : tad-abhipräyam abuddhvaiva nigada-çravaëäya påcchati | vidhiç ceti yugmakam atra guëaà doñaà ceti öékäyäà guëaà puëyaà doñaà päpaà ca krameëa guëa-doña-rüpam avekñate ity eva väcyaà guëa-doñaà ceti samasta-päöhe tasya puëya-päpa-rüpaà guëa-doñam avekñata ity arthaù | kià tv asmin päöhe ca-çabdas tv anarthakaù ||1||

viçvanäthaù: jïänaà karma ca bhaktiç ca viàçe sdhu nirüpyate |tatra taträdhikäré ca guëa-doña-vyavasthayä ||

guëa-doña-dåçir doño guëas tübhaya-varjitaù iti yad uktaà tasya bhagavad-abhipretam arthaà sahasä jänann api tan-mukhenaiva tasya vivaraëaà

nänärtha-viçeña-sahitaà çrotu-kämas tatra vipratipadyamäna iväha—vidhiç ceti païcabhiù | vidhiç ca pratiñedhaç ca éçvarasya tava nigamaù äjïä-rüpo veda eva tatra vidhir vidheyänäà karmaëäà guëam avekñate | pratiñedhaù pratiñedhyänäà karmaëäà doñam avekñate pratipädayatéty arthaù | vidhi-niñedhäbhyäm eva guëa-doñau puëya-päpe svarga-narakau bhavata iti yävat | tathä varëänäm äçramäëäà ca vikalpaà bhedaà ca tad-gataà guëaà doñaà cävekñate | pratilomänulomajaà tad-gataà ca guëa-doñaà pratilomajä uttama-varëäsu stréñu héna-varëebhyaù puruñebhyo jätäù suta-vaidehakädayaù | anulomajästu uttama-varëebhyo héna-varëäsu jätäù ambañöha-karaëädayaù | dravyädi-gatäàç ca guëa-doñän svarga-naraka-rüpaà doñaà ca ||1-2||

--o)0(o--

|| 11.20.3 ||

guëa-doña-bhidä-dåñöim antareëa vacas tava |niùçreyasaà kathaà nèëäà niñedha-viddhi-lakñaëam ||

çrédharaù : tathäpi prastute kim äyätam ata äha—guëa-doñeti | guëa-doña-dåçir doña iti niräkåtatväd guëa-doña-bhidä-dåñöim antareëa täà vinä niñedha-vidhi-lakñaëaà karma-käëòa-gataà tava vacaù katham | tac ca vacontareëa nåëäà niùçreyasaà kathaà syät taträpi çrotavyo mantavyaù iti sädhana-vidheù, nänudhyäyed bahün çabdän väco vigläpanaà hi tat ity ädi niñedhasya cävaçyakatväd iti bhävaù |

yad vä, guëa-doña-bhidä-dåñöi-rüpaà niñedha-vidhi-lakñaëaà tava vaco vineti sämänädhikaraëyam evästu | yad vä, guëa-doña-bhidä-dåñöim antareëa niñedha-vidhi-lakñaëam api vacaù kathaà nu tattvam asyädi-väkyavan niùçreyasa-paraà syät | sarvasya vedasya tat paratväìgé-käräd ity arthaù ||3||

krama-sandarbhaù : guëa-doña-bhideti taiù | tatra niùçreyasaà mokñaù tathä väkya-bhedam äçaìkyäha—yad veti | antareëety asyaiva yojanayä vineti vyäkhyätam | täà tac ca vinä niùçreyasaà kathaà syät ? ity arthaù | ata eva pratipädyatvät sämänädhikaraëyena, na tu vaiyadhikaraëyena, tac ca vaca ity ädikaà punar ävartyate ity ekärärthaù | niùçreyasaà kathaà syät ? iti tu pürvavad eva yojyam | sarvasya vedasyeti antaùkaraëa-çuddhy-ädi-vidhi-niñedha-lakñaëasyäpi jïäna-dvärety ädir iti bhävaù ||3||

viçvanäthaù: tathäpi prastute kim äyätam ata äha—guëeti | niñedha-vidhi-lakñaëaà vacas tava veda-rüpaà väkyaà guëa-doña-bhidädåñöim antareëa ayaà vihitatväd guëaù ayaà niñiddhatväd doña iti yä bheda-dåñöis täà vinä kathaà niùçreyasaà niùçreyasa-karaà syät ||3||

--o)0(o--

|| 11.20.4 ||

pitå-deva-manuñyäëäà vedaç cakñus taveçvara |çreyas tv anupalabdhe’rthe sädhya-sädhanayor api ||

çrédharaù : nanu pitaro deväç ca sarva-jïäù pratyakñato dåñövä manuñyebhyaù kathayiñyanti na, ity äha—pitr-ädénäà sarveñäà tava tvad-väkya-rüpo veda eva tu çreyaù çreñöhaà cakñuù pramäpakam | kva ? anupalabdhe’rthe mokñe svargädau ca, tathä sädhya-sädhanayor idam asya sädhyam, idam asya sädhanam ity aträpi | tad evaà guëa-doña-dåñöy-abhäve niùçreyasaà na ghaöeta ||4||

krama-sandarbhaù : anupalabdhe ‘rthe bhagavat-svarüpa-vigraha-vaibhavädau ||4||

viçvanäthaù: na kevalaà manuñyäëäm eva vedo niùçreyasa-karo’pi tu deva-piträdénäm apéty äha—pitå-deveti | tava veda eva çreyaù çreñöhaà cakñur jïäna-hetuù | kva ? anupalabdhe’rthe mokñe svargädau ca tathä sädhya-sädhanayor idam asya sädhanam ity aträpi ||4 ||

--o)0(o--

|| 11.20.5 ||

guëa-doña-bhidä-dåñöir nigamät te na hi svataù |nigamenäpavädaç ca bhidäyä iti ha bhramaù ||

madhvaù: svataù sarva-guëätmä tu viñëur ekaù sanätanaù | - ||anyat sarvaà tat priyatväd guëo doñas tathäpriyam

|evaà jïänavatäà dåñöir ajïas tan nävagacchati- - - ||käla deça viçeñeñu préti bhedam apekñya tu

|avijïätavatas tasya maryädä vedataù kåtä- - - ||guëa doña bhidä nästi bhagavat priyam antarä- - - |guëa doña dåçor doño hy anyatra bhagavat priyät - ||guëa yad doñatäm éyur doñäç ca guëatäà kvacit

’ |ato doño na doñaù syäd aguëo pi guëo bhavet- - - - ||bhagavat préti vijïänäd guëa doña bhidäà yadi

- - |paçyet tat tad guëäyaiva viparyäsaà na kärayet- - ||guëa doña bhidä kväpi svätantryeëa na hi kvacit iti -brahma maye |

- - |svatas tu guëa doñatva dåçor bhedena vastunä

’ - ||doño tha guëa eva syäd bhagavat prétito guëaù - |doñas tu tad vaiparétyädi iti dåñöyä bhaved guëaù

- - - - |käla deça viçeñeëa préty ajïänäj jagat sthiteù - || maryädä guëa doñäëäà kåtä vedeñu sarvadä iti paräyaëe |

çrédharaù : kià ca, çästreëaiva vihitäà bheda-dåñöià tasminn eva viñaye çästraà kathaà nivartayet ? ity äha—te nigamät tvad-äjïä-rüpäd vedäd eva, na hi svataù | yasmäd artha-präptatvena nivarteta | ha sphuöam | bhramo bhavati taà nivartayeti çeñaù ||5||

krama-sandarbhaù : guëa-doñeti | taiù tatra tasminn iti pürvokta-puëya-päpäv ity arthaù | yasmäd iti yadi svataù syät tadä tarkeëäpi nivarteta, na tu tathä vedenaiva jätatvät tad-artha-präptatvenaiva nivarteta | tad evaà ha sphuöaà yo ‘yaà bhramo bhavati, sa yasmät tad-artha-präptatvenaiva nivarteta, tasmäd veda-väcä tvam eva taà bhramaà nivartayety arthaù ||5||

viçvanäthaù: paras tv idäném ubhaya-saìkaöam upasthitam ity äha guëeti | nigamät tvad-äjïä-rüpäd vedäd eva vidhi-niñedhätmakäd guëa-doña-bheda-dåñöir vihitäbhüt | nigamenädyatanyä tvad-äjïayä bhidäyä guëa-doña-bheda-dåñöer apavädaç cety aspañöam abhipräya-niçcayäsämarthyän me bhramo’bhüt taà tvam eva nivartayeti bhävaù ||5 ||

--o)0(o--

|| 11.20.6 ||

çré-bhagavän uväca—yogäs trayo mayä proktä nèëäà çreyo-vidhitsayä |

jïänaà karma ca bhaktiç ca nopäyo’nyo’sti kutracit ||55

çrédharaù : viñayäbhede’py adhikäri-bhedenävirodhaà vaktuà prathamaà yoga-trayam äha—yogä iti | yogä upäyä brahma-karma-devatä-käëòaiù proktäù | karma ca niñkämam | çreyo-vidhitsayä mokña-sädhanecchayä | anya upäyo nästéti kämya-karmädikaà vyävartayati | tathä cottarädhyäye sphuöékariñyati ya etän [bhä.pu. 11.21.1] ity ädinä ||6||

krama-sandarbhaù : öékäyäà—viñayäbhede’pi pürvokta-puëya-päpädi-rüpäëäm abhede’péty arthaù | adhikäri-bhedena iti karmädi-sädhakän prati bahavo guëa-doñä varëitäù | parama-siddhän prati guëa-doña-dåçir doñaù [bhä.pu. 11.19.45] ity anenaika eveti bhävaù ||

yad vä, akiïcanäkhyäyä eva bhakteù sarvordhva-bhümikävasthitatvam adhikäri-viçeña-niñöhatvaà ca darçayituà prakriyäntaram | tatra para-tattvasya vaimukhya-parihäräya yathä-kathaïcit säàmukhya-mätraà 55 yogäs trayo mayä proktä bhakti-jïäna-kriyätmakäù iti päöho yoga-värtikäyäà dåçyate.

kartavyatvena labhyate | tac ca tridhä—(1) nirviçeña-rüpasya tadéya-brahmäkhyävirbhävasya jïäna-rüpaà, (2) sa-viçeña-rüpasya ca tadéya-bhagavad-äkhyävirbhävasya bhakti-rüpam iti dvayaà | (3) tåtéyaà ca tasya dvayasyaiva dväraà karmärpaëa-rüpam iti | tad etat trayaà puruña-yogyatä-bhedena vyavasthäpayituà loke sämänyato jïäna-karma-bhakténäm evopäyatvaà nänyeñäm ity anuvadati—yogäs traya iti | yogä upäyäù mayä çästra-yoninä çreyäàsi mukti-tri-varga-premäëi anena bhakteù karmatvaà vyävåttam ||6|| (bhakti-sandarbhaù 170)

viçvanäthaù: adhikäri-bhedenävasthä-bhedena ca guëa-doña-bheda-dåñöer vihitatvaà niñiddhatvaà ca yathä-yogaà bhaved iti | taj jïäpayitum äha—yogä upäyä brahma-karma-devatä-käëòaiù proktäù | çreyäàsi mokña-trivarga-premäëi teñäà vidhitsayeti me sarvatra kåpayaiveti bhävaù | nänya etat-tritayaà vinä anyas tapo-yogädikaù, tapo’ñöäìga-yogäder yathä-sambhavaà jïäna-bhaktyor eväntarbhäva-darçanäd iti bhävaù | traya ity anena karmibhiù karmaëa eva, jïänibhir jïänasyaivocyamänaà, çuddha-bhaktitvaà parähatam ||6||

--o)0(o--

|| 11.20.7 ||

nirviëëänäà jïäna-yogo nyäsinäm iha karmasu |teñv anirviëëa-cittänäà karma-yogas tu käminäm ||

çrédharaù : teñv adhikäri-bhedam äha—nirviëëänäm iti dväbhyäm | iha eñäà madhye karmasu nirviëëänäà duùkha-buddhyä tat phaleñu viraktänäm ata eva tat sädhana-bhüta-karma-nyäsiräà jïäna-yogaù siddhi-da ity uttareëänvayaù | anirviëëa-cittänäà duùkha-buddhi-çünyänäm | ataù käminäà tat phaleñv aviraktänäm ity arthaù ||7||

krama-sandarbhaù : teñv adhikäri-hetün äha dväbhyäm—nirviëëänäm iti | ihaiñäà madhye nirviëëänäm aihika-päralaukika-viñaya-pratiñöhä-sukheñu viraktänäm, ata eva tat-sädhana-bhüteñu laukika-vaidika-karmasu nyäsinäà, täni tyaktavatäm ity arthaù | pada-dvayena dåòha-jäta-mumukñüëäm ity abhipretam | teñäà jïäna-yogaù siddhidaù | käminäà tat-tat-sukheñu rägiëäm ata eva teñu karmasu anirviëëa-cittänäà täni tyaktum asamarthänäà karma-yogaù siddhidas, tat-saìkalpänurüpa-phaladaù ||7|| (bhakti-sandarbhaù 171)

viçvanäthaù: tatra ke kuträdhikäriëa ity apekñäyäm äha—nirviëëänäm iti dväbhyäm | iha eñäm madhye nirviëëänäà viraktänäà gåha-kuöumbädiñv anäsaktänäm ity arthaù | ata eva karmasu gåhäçrama-präpteñu nyäsinäà tyägavatäà jïäna-yogo bhavet | teñu gåhäçrama-karmasu anirviëëa-cittänäà yataù käminäà kämo viñayäsaktis tad-atiçayavatäà, bhümni matv-arthéyaù, deha-geha-kalaträdiñv atyäsaktimatäm ity arthaù ||7||

--o)0(o--

|| 11.20.8 ||

yadåcchayä mat-kathädau jäta-çraddhas tu yaù pumänna nirviëëo nätisakto bhakti-yogo’sya siddhi-daù

madhvaù: etad evocyate— ’ |sve sve dhikäre yä niñöhä sa guëaù parikértitaù

||viparyayas tu doñaù syäd ubhayor eña nirëayaù |iti ca - - |sanakädyä jïäna yogo bhakti yogäs tu devatäù

- ||mänuñäù karma yogäs tu tridhaite yoginaù småtäù - |sarveñäà sarva yogaiç ca präpyä muktir na saàçayaù

||tathäpi tu viçeñeëa sa teñäm abhidhéyate- |bhagavad guëänusäreëa vedärtho néyate hi yaiù

- ||bhakti yogäs tu te proktä tädåçä hi suräù sadä - |aìgänusäri vedärthaà jïätvä tad anusärataù

- - ||bhagavad guëäyair néyante te proktä jïäna yoginaù - |karmäëi çästrato jïätvä tat prädhänyänusärataù

- ||vijïätä yair guëä viñëor jïeyäs te karma yoginaù |bhaktir jïänaà ca kiïcit tu paçcät teñv api jäyate - - - ||tathäpi karma yogäs te karma pürvatva käraëät

- - |bhagavad guëänurägitvam adhikaà bhakti yoginäm ’ ||tasmät te bhyadhikä hy eñu devä eva viçeñataù

|éñad vairägyam alpaà tu pürvaà deveñu jäyate ’ ||paçcäd virägo py adhiko devänäà nätra saàçayaù

|jïänädhikyaà tu devänäà bhaktyädhikyaà tathaiva ca’ ||virägo bhyadhikas teñäà sadaiva sanakädénäm

- |jïänädhikyän manuñyebhyo bhaëyante jïäna yoginaù ||na tu jïänädhikäs te vai devebhyas tu kathaïcana

|devänäm api karmitvaà vidyate yadyapi sphuöam - ||tathäpi pratyaväyitvän manuñyäù karma yoginaù

|triyogäbhyadhiko brahmä sarvebhyaù paramo vibhuù- ||mahä yogeçvare çeñas tasmäd brahmä caturmukhaù iti triyoge ||6-8

||

çrédharaù : yadåcchayä kenäpi bhägyodayena | tatra kämya-karmasu pravartamänasya sarvätmanä vidhi-pratiñedhädhikära ity uttarädhyäye vakñyati | niñkäma-karma-yogädhikäriëyas tu yathä-çakti | sa cajïäna-bhakti-yogädhikärät präg eva | tad-adhikåtayos tu svalpaù | täbhyäà siddhänäà tu na kiïcid iti ||8||

krama-sandarbhaù : atha te vai vidanty atitaranti na deva-mäyäm [bhä.pu. 2.5.45] ity ädau tiryag-janä api ity anena bhakty-adhikäre karmädivat jätyädi-kåta-niyamätikramät çraddhä-mätraà hetur ity äha—yadåcchayeti | yadåcchayä kenäpi parama-svatantra-bhagavad-bhakta-saìga-tat-kåpä-jäta-maìgalodayena | yad uktaà çuçrüñoù çraddadhänasya [bhä.pu. 1.2.16] ity ädi ||8|| (bhakti-sandarbhaù 171)

viçvanäthaù: yadåcchayä prathama-skandha-vyäkhyäta-yuktyä yädåcchika-mahat-saìgena sat-saìgena mat-kathädau jäta-çraddha iti | ata eva çraddhämåta-kathäyäà me [bhä.pu. 11.19.20] iti, çraddhälur me kathäù çåëvann [bhä.pu. 11.11.23] iti, tatra tatra bhakti-yoge kathä-çraddhälur evädhikäré darçitaù | atra tu bhinnopakrama ity asya jïänibhyaù karmibhyaç ca vaiçiñöyam eka-vacanena virala-pracäratvaà ca dhvanitam | nätisakto deha-geha-kalaträdiñu atyäsakti-rahitaù | atra na nirviëëa iti teñu nirviëëatve jïäne’dhikäraù, atyäsaktatve karmaëy adhikäraù | atyäsakti-rähitye bhaktäv adhikära ity adhikära-traya-viveko nirvedasya käraëaà niñkäma-karma-hetukäntaù-karaëa-çuddhir eva | atyäsakteù käraëam anädy-avidyaiva | atyäsakti-rähityasya käraëaà yädåcchika-mahat-saìga eveti tatra tatra käraëaà dåçyam | kià caitad utkåñöädhikäriëa eva lakñaëaà kintu ko nu räjann indriyavän mukunda-caraëämbujam na bhajet sarvato-måtyuù [bhä.pu. 11.2.2] ity ukter yädåcchika-bhakta-saìge saténdriyavän eva bhaktävadhikäré jïeyaù ||8 ||

--o)0(o--

|| 11.20.9 ||

tävat karmäëi kurvéta na nirvidyeta yävatä |mat-kathä-çravaëädau vä çraddhä yävan na jäyate ||

çrédharaù : sävadhià karma-yogam äha—tävad iti navabhiù | karmäëi nitya-naimittikäni | yävatä yavat ||9||

sanätanaù (hari-bhakti-viläsaù 11.553) : bhaktitaù karmänadhikärät karma-tyäge’pi na doñaù syäd iti bhaktair mähätmyaà likhati—tävad iti | karmäëi nitya-naimittikädéni | yävatä yavat na nirvidyate, karma-phaleñu aihikämuñmika-viñaya-bhogeñu vä virakto na syät | çraddhä viçväsaù prétir vä | ädi-çabdena kértanädi-bhakti-prakäräù | nirvede jäte mat-kathä-çravaëädi-çraddhäyäà vä jätäyäà na kuryäd ity arthaù | karmaëäà sävadhitvena sädhye siddhe sädhana-parityägopapatteù | vä-çabdena pürvato’sya pakñasyädhikyaà sücitam | ye vä mayéçe [bhä.pu. 5.5.3] itivat | vairägye jäte’pi karma-tyägo yuktaù | kià punar vairägyasya phale çravaëädau jäte satéti bhävaù ||9||

krama-sandarbhaù : tävad iti taiù | tatra svalpaù yadåcchayä jïäna-bhakty-anuküla-mätraù | na kiïcid iti anupayogäntaräya-rüpatväc ceti bhävaù | väkyärthe tu tasmäd anayoù karmaja-guëa-doñäbhyäà na guëa-doñatvam iti bhävaù |

yad vä, nanv evaà kevalänäà karma-jïäna-bhakténäà vyavasthoktä | nitya-naimittikaà karma tu sarveñv ävaçyakaà, tarhi säìkarye kathaà çuddhe jïäna-bhakté pravarteyätäà tad etad äçaìkya tayoù karmädhikäritäà värayati—tävad iti | karmäëi nitya-naimittikädéni iti öékä ca | ata eva—

- |çruti småté mamaiväjïe yas te ullaìghya vartateäjïä-cchedé mama dveñé mad-bhakto’pi na vaiñëavaù ||

ity ukta-doño’py atra nästi, äjïä-karaëät | pratyuta jätayor api nirveda-çraddhayos tat-karaëa eväjïä-bhaìgaù syät | yathä ca vyäkhyätam äjïäyaiva guëän doñän [bhä.pu. 11.11.32] ity asya öékäyäà— bhakti-däròhyena nivåtty-adhikäratayä santyajya iti |

nivåtty-adhikäritvaà coktaà karabhäjanena—devarñi-bhütäpta-nåëäà [bhä.pu. 11.5.41] ity ädinä | teñäà na kiìkaraù, kintu çré-bhagavata evety anadhikäritvam | atra karma-parityäga-hetutvenäbhidhänät çraddhä-çaraëäpattyor aikärthyaà labhyate | tac ca yuktam—çraddhä hi çästrärtha-viçväsaù | çästraà ca tad-açaraëasya bhayaà, tac-charaëasyäbhayaà vadati | tato jätäyäù çraddhäyäù çaraëäpattir eva liìgam iti | na ca devädi-tarpaëa-mätra-tätparyeëäpi påthak-påthag-ärädhanaà kartavyam | yathä taror müla-niñecanena [bhä.pu. 4.31.12] ity ädau tat-paunaruktya-präpteù | na ca tyakta-karmaëo madhye vighna-sthagitäyäm api bhaktau tat-tyägänutäpo yujyate— tyaktvä sva-dharmaà caraëämbujaà harer bhajann apakvo’tha patet tato yadi [bhä.pu. 1.5.17] ity-ädy-ukteù | çré-gétäsu ca—

sarva-dharmän parityajya mäm ekaà çaraëaà vraja |ahaà tvä sarvapäpebhyo mokñayiñyämi mä çucaù || [gétä 18.66]

ity asya devarñi-bhütäpta-nèëäà [bhä.pu. 11.5.37] ity ädi-dvayenaikärthyaà dåçyate | ato bhakty-ärambha eva tu svarüpata eva karma-tyägaù kartavyaù | parityajyety atra pari-çabdasya hi tathaivärthaù | gautaméye ca—

na japo närcanaà naiva dhyänaà näpi vidhi-kramaù |kevalaà satataà kåñëa-caraëämbhoja-bhävinäm || [gau.ta. 33.57],

tathä ca viñëu-puräëe’pi bharatam uddiçya—

yajïeçäcyuta govinda mädhavänanta keçava |kåñëa viñëo håñékeçety äha räjä sa kevalam |nänyaj jagäda maitreya kiïcit svapnäntareñv api || [vi.pu. ?] iti |

atra vacanäntarasyäpy anavakäçät | sutaräm eva tad-vacanamaya-karmäntara-parityägo’ìgékåtaù | kathaïcit kriyamäëam api tan-nämnaiva kåtam ity avagateç ca sarvatra tad-ékñaëäc chuddha-bhaktitvam eväìgékåtam | yathoktaà pädme—

sarva-dharmojjhitä viñëor näma-mätraika-jalpakaù |sukhena yäà gatià yänti na täà sarve’pi dharmikäù || [pa.pu. 6.71.99] iti |

tasmän matäntareëäpy ucitaù çraddhävato’nanya-bhakty-adhikäraù karmädy-anadhikäraç ceti | kintu çraddhä-sad-bhäva eva kathaà jïäyate iti vicäryam | tatra ca liìgatvena pürvaà çaraëäpattir upadiñöaiva | yasmäc ca çaraëäpattau vakñyamäëäni änukülyasya saìkalpaù ity ädéni liìgäni | tathä vyavahära-kärpaëyädy-abhävo’pi çraddhä-liìgaà jïeyam | çästraà hi tathaiva çraddhäm utpädayati—

ananyäç cintayanto mäà ye janäù paryupäsate |teñäà nityäbhiyuktänäà yoga-kñemaà vahämy aham || [gétä 9.22] ity ädi |

kià ca, çraddhävataù puruñasya bhagavat-sambandhi-dravya-jäti-guëa-kriyäëäà çästre çrüyamäëeñv aihika-vyavahärika-prabhäveñv api na kathaïcid anäçväso bhavati | tatas täsu präkåta-dravyädi-sädhäraëa-dåñöyä doña-viçeñänusandhänato na kadäcid apravåttiù syät | te ca tädåça-prabhäväù | båhan-näradéye—

akäla-måtyu-çamanaà sarva-vyädhi-vinäçanam |sarva-duùkhopaçamanaà hari-pädodakaà småtam || [nä.pa. 37.16] ity ädayaù |

kecit tu tatra çraddhävanto’pi sväparädha-doñeëa samprati tat phalaà nodetéti sthagitäyante | yat tu yaù smaret puëòarékäkñaà sa bähyäbhyantara-çuciù ity ädau çraddadhänä api snänädikam äcaranti | tat khalu çréman-närada-vyäsädi-sat-paramparäcära-gauraväd eva | anyathä tad-atikrame’py aparädhaù syät | te ca tathä maryädäà lokasya kadarya-våttyädi-nirodhäyaiva sthäpitavanta iti jïeyam |

kià ca, jätäyäà çraddhäyäà siddhäv asiddhau ca svarëa-siddhi-lipsor iva sadä tad-anuvåtti-ceñöaiva syät | siddhiç cäträntaùkaraëa-kämädi-doña-kñaya-käri-paramänanda-paramäkäñöhä-gämi-çré-hari-sphuraëa-rüpaiva jïeyä | tasyäà svärtha-sädhanänupravåttau ca dambha-pratiñöhä-lipsädi-maya-ceñöä-leço’pi na bhavati | na sutaräà jïäna-pürvakaà mahad-avajïädayo’parädhäç cäpatanti, virodhäd eva | ata eva citraketoù çré-mahädeväparädhaù tasya sva-ceñöäntareëäcchanna-svabhävasya bhägavatatväjïänäd eva mantavyaù | yadi vä çraddhävato’pi prärabdhädi-vaçena viñaya-sambandhäbhyäso bhavati | tathäpi tad-bädhayä viñaya-

sambandha-samaye’pi dainyätmikä bhaktir evocchalitä syät | yathoktaà— juñamäëaç ca tän kämän duùkhodarkäàç ca garhayet [bhä.pu. 11.14.17] ity atra bädhyamäno’pi mad-bhaktaù [bhä.pu. 11.14.18] ity ädau ca | api cet suduräcäraù [gétä 9.30] ity-ädy-uktasyänanya-bhäktvena lakñitä tu yä çraddhä sä khalu ye çästra-vidhim utsåjya yajante çraddhayänvitäù [gétä 17.1] itival loka-paramparä-präptä, na tu çästrävadhäraëa-jätä | çästréya-çraddhäyäà tu jätäyäà suduräcäratväyogaù syät | para-patné-para-dravya- [vi.pu. 3.8.14] ity-ädi-viñëu-toñaëa-çästra-virodhät | maryädäà kåtäà tena [viñëu-dharma] ity ädinä tad-bhaktatva-virodhäc ca | na tu sä duräcäratä tad-bhakti-mahima-çraddhäkåtaiva | api-çabdena duräcäratvasya heyatva-vyaïjanät | tathä kñipraà bhavati dharmätmä çäçvac chäntià nigacchati [gétä 9.31] ity-uttaräpratipatteù | nämno baläd yasya hi päpa-buddhiù ity ädinäparädhäpätäc ca |

tataù sä çraddhä na çästréya-bhakty-adhikäriëo viçeñaëatve praveçanéyä, kintu bhakti-praçaàsäyäm eva | tädåçyäpi çraddhayä bhakteù sattva-hetutvaà, na tu deväntara-yajanavat | ye çästra-vidhim utsåjya [gétä 17.1] ity-ädäv evoktam anyädåçatvam iti |

asyäù çraddhäyäù pürëatävasthä tu brahma-vaivarte—

kià satyam anåtaà ceti vicäraù sampravartate |vicäre’pi kåte räjann asatya-parivarjanam |siddhaà bhavati pürëä syät tadä çraddhä mahä-phalä ||

tad evaà-laksaëeñu çraddhotpatti-lakñaëeñu satsu vidhéyate | tad evaà-lakñaëeñu çraddhotpatti-lakñaëeñu satsu vidhéyate, yadåcchayä mat-kathädau jäta-çraddhas tu yaù [bhä.pu. 11.20.8] ity ädi, mat-kathä-çravaëädau vä [bhä.pu. 11.20.9] ity ädi ca | ata evam anadhikäry-adhikäri-viñayatva-vivakñayaiva çré-bhagavan-näradayor väkye vyavatiñöhate—

na buddhi-bhedaà janayed ajïänäà karma-saìginäm |joñayet sarva-karmäëi vidvän yuktaù samäcaran || [gétä 3.26] ity ädi |

jugupsitaà dharma-kåte’nuçäsataùsvabhäva-raktasya mahän vyatikramaù |yad-väkyato dharma itétaraù sthitona manyate tasya niväraëaà janaù || [bhä.pu. 1.5.15] iti ca |

evam ajita-väkyaà ca tad-adhikäri-viñayam eva—

svayaà niùçreyasaà vidvän na vakty ajïäya karma hi |na räti rogiëo’pathyaà väïchato’pi bhiñaktamaù || [bhä.pu. 6.9.50] iti |

atra yadyapy adhikäritäyäà çraddhaiva hetuù sä cäjïasya na sambhavatéti naitat tad-viñayaà syät | tathäpi katham api präcéna-saàskära-vitarkeëa tad-

adhikäritva-nirëayän na doña iti jïeyam | anyathopadeñöur eva doñäpätaù syät | açraddadhäne vimukhe’py açåëvati yaç copadeçaù iti vakñyamäëäparädha-çravaëät | atra viçeña-jijïäsä cet çré-bhakti-sandarbho dåçyaù ||9|| (bhakti-sandarbha 172-173)

:viçvanäthaù tad evaà jätyaivätätyäsaktasya jévasya karmädhikäraù | - sväbhävika eva sa ca kià paryantas tathä jïänädhikäro bhakty adhikäraç ca

| - | kadä syäd ity apekñäyäm äha tävad iti karmäëi nitya naimittikäni yävatä , - yävat na nirvidyeta karmaëaiväntaùkaraëa çuddhau satyäà yävan nirvedo na | , - - jäyata ity arthaù nirvede jäte nirviëëänäà jïäna yoga iti mad ukter jïäna

| - - - evädhikäro na karmaëéti bhävaù tathä äkasmika mahat kåpä janitä çraddhä , vä yävad iti çraddhätaù pürvam eva karmädhikäraù çraddhäyäà jätäyäà tu

- jäta çraddhas tu yaù - pumän iti mad ukter bhaktäv eva kevaläyäm adhikärä na | | -karmaëéti bhävaù çraddhä ceyam ätyantiky eva jïeyä sä ca bhagavat

- - kathä çravaëädibhir eva kåtärthébhaviñyatéti na tu karma jïänädibhir iti- | - - - | dåòhaivästikya lakñaëaiva tädåça çuddha bhakta saìgodbhütaiva jïeyä ata

—eva- |çruti småté mamaiväjïe yas te ullaìghya vartate

- - ’ ||äjïä cchedé mama dveñé mad bhakto pi na vaiñëavaù

- ’ | - | -ity ukta doño py atra nästi äjïä karaëät pratyuta jätäyäà çraddhäyäà tat - | - - -karaëe äjïä bhaìgaù prasajjed iti kintv apräpta mahat kåpatväd ajäta- tädåça çraddhäm api vaiñëaväntarotkarñaà dåñövaiva tadvad eva karma - - - tyaktvä bhagavad bhajanam eva tad vacana viñayékarotéti kecid ähur anye

- - - - | tu çruti småté bhakti pratipädike eva na tu varëäçrama dharma pratipädike | mayädiñöän api svakän dharmän santyajya yaù sarvän mäà bhajet sa tu

sattamaù [ . . 11.11.32] - - | - bhä pu iti bhagavad ukti virodhät ananya bhaktänäm - - - - asmäkaà çruti småty ukta vidhi niñedhäbhyäà na kim api prayojanam iti

- - - - -matvä yad ekädaçy ädi vratänäm äcaraëaà tämra pätrastha dadhi dugdhädeù käm - - ’ asya pätrastha närikelodakasya ca bhagavate rpaëaà tasya

- ca bhagavad arpitasya yad bhakñaëam iti niñiddhäcaraëaà ca tadaiva ca- - | çruti småté mamaiväjïe iti bhagavad uktir viñayékarotéty äcakñate na calati

- -nija varëa dharmataù | | -iti na calati na kampate iti taträrthaù atra präcyädi - - - - -bhaktänäm ananyäm api karmi kula saàghaööa gatatvenaiva tad anurodha

- - - —vaçät yadéñat karma karaëaà tat karmäkaraëam eva tatra çraddhä rähityät

|açraddhayä hutaà dattaà tapas taptaà kåtaà ca yat || asad ity ucyate pärtha na ca tat pretya neha ca - ||iti bhagavad ukteù

9||

-- )0( --o o

|| 11.20.10 ||

- - - |sva dharma stho yajan yajïair anäçéù käma uddhava - ||na yäti svarga narakau yady anyan na samäcaret

: çrédharaù ’ - | | anäçéù kämo phala kämaù anyan niñiddhaà kämyaà ca- | naraka yänaà hi dvidhaiva bhavati vihitätikramäd vä niñiddhäcaraëäd vä

- - - | -ataù sva dharma sthatvän niñiddha varjanäc ca narakaà na yäti aphala ||10||kämatvän na svargam apéty arthaù

- : krama sandarbhaù - - - tad evaà yoga trayaà tad adhikära hetuç coktvä’ - - — - -karmaëo pi yathä bhagavat sammukhya rüpatvaà syät tathäha sva dharma

| stha iti —öékäyäm svargam api - - iti puëya phala yogasyopalakñaëam evedam | - - | -aphala kämatvaà kevaleçvarärädhana buddhyä kurvänatvam tatra jïäni

- - | - saìge sati tvan mätratvam eva bhagavad arpaëaà bhavet bhakta saìge tu- ||10||tat santoñamayatvam (bhakti-sandarbhaù 174)

: viçvanäthaù - - atyäsaktasya karmiëaù svarga naraka gäminaù kadäcit - - — - - | -sambhavinaà niñkäma karma yogam äha sva dharma stha iti anäçéù

- - ’ kämaù phala kämanä rahitaù anyat niñiddhaà ato yaà svadharmasthatvena - | - -vihitänatikramät niñiddha varjanäc ca narakaà na yäti phala kämanä

||10||rähityän na svargam apéty arthaù

-- )0( --o o

|| 11.20.11 ||

- - ’ |asmin loke vartamänaù sva dharma stho naghaù çuciù - ||jïänaà viçuddham äpnoti mad bhaktià vä yadåcchayä

: çrédharaù - | kintv asmin loke asminn eva dehe anagho niñiddha parityägé - - | - ataù çucir nivåtta rägädi malaù yadåcchayeti kevala jïänäd api bhakter

||11||durlabhatäà dyotayati

- :krama sandarbhaù - - - -ato yadåcchayyeti pürvavad bhakta saìga tat kåpä | —lakñaëaà bhägyaà bodhitam yad uktaà etävän eva yajatäm [ . . 2.3.11] bhä pu

ity ädi ||11|| (bhakti-saà. 174)

:viçvanäthaù — -tarhy ayaà karmé kià präpnoty ata äha asminn eva martya | - - loke sthitaù svadharmastha iti niñkäma karma karaëät anagha iti

| - niñpäpatväc ca çuciù çuddhäntaù karaëaù san viçuddhaà jïänam äpnoti | — - - - -jïänän mokñaà ca yadåcchayeti yadi ca yädåcchika çuddha bhakta saìga - | | läbhas tadä mad bhaktià ca kevaläm tayä ca premäëaà präpnoti yadi ca- - -karma miçrayä jïäna miçrayä ca pradhänébhütayä bhaktyä antataù çänti

||11||ratià präpnoti

-- )0( --o o

|| 11.20.12 ||

’ |svargiëo py etam icchanti lokaà nirayiëas tathä - - ||sädhakaà jïäna bhaktibhyäm ubhayaà tad asädhakam

:çrédharaù anena prakäreëa jïäna-bhakti-sädhanatvän nara-dehaà stauti—svargiëo’péti | nirayiëa iti dåñöäntatvenoktam | jïäna-bhaktibhyäà jïäna-bhaktyoù | tad ubhyaà svargi-näraki-çaréram ||12||

- : krama sandarbhaù ubhayaà tad-asädhakam iti svargiëo mahä-viñayäveçän närakiëo mahä-péòäveçät natu tayoù karmavad asärvatrikatvät, tad upary api bädaräyaëaù sambhavät [ve.sü. 1.3.26] iti nyäyena ||12||

:viçvanäthaù ato mukti-prema-bhakti-sädhakaà nara-dehaà stauti—svargiëa iti ñaòbhiù | jïäna-bhaktibhyäà jïäna-bhaktyoù, tad ubhyaà svargi-näraki-çaréram ||12||

-- )0( --o o

|| 11.20.13 ||

- |na naraù svar gatià käìkñen närakéà vä vicakñaëaù ||nemaà lokaà ca käìkñeta deväveçät pramädyati

: çrédharaù ato naraù svar-gatià na käìkñet | närakém iti dåñöäntaù | yad vä, svarga-naraka-sädhana-karmäëi na kuryäd ity arthaù, asyäti-çreñöhatvät | punar api manuñyo bhaveyam ity api na käìkñeta | yato dehäveçäd dehäsaktya svärthe pramädyaty anavadhäna-çünyo bhavati ||13||

- : krama sandarbhaù tasmät präptena nara-dehena jïäna-bhakté eva sädhayen, na tu svar-gaty-ädikaà käìkñed ity äha—na nara iti ||13||

:viçvanäthaù tasmäd utkåñöäà nara-gatià präpya tato nikåñöäà svargatià naraka-gatià ca kåtäbhyäà puëya-päpäbhyäà na kämayetety äha—neti | päpta-rahitäà nå-gatim api sukhena tiñöheyam iti buddhyä na kämayetety äha—nemam iti | imaà nara-lokaà yato dehäveçät dehäsaktyä svärthe jïäne bhaktau vä pramädyati ||13||

-- )0( --o o

|| 11.20.14 ||

|etad vidvän purä måtyor abhaväya ghaöeta saù - - ||apramatta idaà jïätvä martyam apy artha siddhi dam

: çrédharaù api tv etad deha-sädhakam iti vidväàs tac cärtha-siddhi-dam api martyaà jïätvä apramatto’nalasaù san måtyoù pürvam eva mokñäya ghaöeta prayatnaà kuryät ||14||

- : krama sandarbhaù atha vairägya-pürvakaà vijïäna-märgaà vivåëoti—etad ity ädinä | jïätvety ataù präk ||14||

:viçvanäthaù parantu etan-martya-çaréraà sädhakam iti vidvän jänan måtyoù pürvam eva abhaväya bhava-nivåttaye yateta | apramattaù analasaù san artha-siddhidam apy etat çaréraà martyaà maraëa-dharmakaà jïätvä ||14||

-- )0( --o o

|| 11.20.15 ||

- |chidyamänaà yamair etaiù kåta néòaà vanaspatim - ||khagaù sva ketam utsåjya kñemaà yäti hy alampaöaù

: çrédharaù apramatto mukta-saìgaù | sukhaà präpnotéty atra dåñöäntaù—chidyamänam iti | yamair yamavan-nirdayaiù puruñaiù kåtaà néòaà yasmiàs tam | sva-ketaà svasyäçrayam | alampaöo’näsaktaù ||15||

- : krama sandarbhaù na vyäkhyätam

:viçvanäthaù dehäveça-tyäge dåñöäntam äha—yamair yamavan-nirdayair etaiù puruñaiç chidyamänaà kåtaà néòaà yasmiàs tat sva-ketaà svasyäçrayam utsåjya tyaktvä alampaöo’näsaktaù khagaç caturaù pakñé yathä yäti ||15||

-- )0( --o o

|| 11.20.16 ||

- - |aho rätraiç chidyamänaà buddhväyur bhaya vepathuù- ||mukta saìgaù paraà buddhvä niréha upaçämyati

: çrédharaù därñöäntikam äha—aho-rätraiç chidyamänam äyur buddhvä | bhayena vepathuù kampo yasya saù ||16||

- : krama sandarbhaù na vyäkhyätam

:viçvanäthaù tathaiväho-rätraiç chidyamänam äyur buddhvä niréha upaçäntià präpnoti ||16||

-- )0( --o o

|| 11.20.17 ||

nå-deham ädyaà sulabhaà sudurlabhaàplavaà sukalpaà guru-karëa-dhäram |

mayänukülena nabhasvateritaàpumän bhaväbdhià na taret sa ätma-hä ||

madhvaù : märgaëac charéränte patati ||17||

çrédharaù : evam aprayatamänaà pramattaà nindati—nå-dehaà plavaà nävaà präpyety adhyähäraù | yo bhaväbdhià na taret sa ätmahä | tatra hetavaù—ädyaà sarva-phalänäà mülam | etad upärjita-karmabhiù sarva-präpteù | kià ca sudurlabham udyama-koöibhir api präptum açakyam | tathäpi tu sulabhaà yadåcchayä labdhatvät | taà ca sukalpaà paöutaram | kià ca, guruù saàçritamätra eva karëadhäro netä yasya tam | mayä ca småta-mätreëänuküla-märutena preritam ||17||

sanätanaù (hari-bhakti-viläsaù 1.31) : svayam iti | nijeñöa-daivata-çré-kåñëäbhipräyeëa | yad vä, kåñëas tu bhagavän svayam ity abhipräyeëa | cakäräd uktam iti pürva-gata-padenänvayaù | evam agre’pi boddhavyam |

nå-dehaà plavaà nävaà präpyety adhyähäraù | ädyaà sarva-phalänäà mülam | etad upärjita-karmabhiù sarva-phaläväpteù | sudurlabham udyama-koöibhir api präptum açakyam | tathäpi sulabhaà sat yadåcchayä labdhatvät | sukalpaà paöutaram | guruù saàçrita-mätra eva karëadhäro netä yasya tat | mayä småta-mätreëänukülena märutena preritam | yad vä, aträpi kåtvety adhyähäryaà | vaktur gämbhéryeëa tad-uktau svabhävata unneya-çatäpätät | tataç cäyam arthaù—nå-deham idaà guru-karëadhäraà kåtvä karëadhäranéyamäna-plavavad äçraya-mätreëa guruëä sat-kåtyäbhimukhaà pravartya tathänuküla-väta-preritavat småti-mätreëa mayädhiñöhitaà sat kåtärthaà kåtvä yo na taret, sa ätmahaiveti ||17||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam

viçvanäthaù : aho daridraç cintämaëim akasmät präpya paìke kñipatéty äha—nå-deham ädyaà sarva-väïchita-phalänäà mülam | udyama-koöibhir api präptum açakyatvät sudurlabham api kenäpi bhägyena präptatvät sulabham | plavaà nävaà präpyeti çeñaù | taträpy atibhägya-vaçät sukalpaà paöutaram | guruù saàçrita-mätra eva karëadhäro nävikaù päraà netä yatra tam | mayä ca sevyamänenänuküla-märutena preritam | väkyam idaà jïäni-prakaraëaparitatvät teñäà ca bhaväbdhi-taraëasyänusaàhita-phalatvät ayuktam iti kecit çuddha-bhaktänäm api bhaväbdhi-taraëasyänusaàhita-phalatväbhäve’pi bhaväbdhi-taraëaà bhaved iti vihitäkaraëa-lakñaëaù pratyaväyo na syäd ity anvayaù ||17||

--o)0(o--

|| 11.20.18 ||

yadärambheñu nirviëëo viraktaù saàyatendriyaù |abhyäsenätmano yogé dhärayed acalaà manaù ||

çrédharaù : evaà tävad aviraktasya vairägya-dvärä jïäna-bhakti-sädhakaà karma-yogam uktvä, idänéà samyag-viraktasya jïäna-yogaà, tasya ca jïäna-präpteù pürvaà kiïcit kåtyaà varjanéyaà cäha särdhair navabhiù—yadä tv ärambheñu karmasu nirviëëo duùkha-darçanenodvignas tat-phaleñu viraktaç ca, tadä saàyatendriyaù sann ätmano’bhyäsenätma-viñaya-våtti-santatyä acalaà yathä bhavati tathä mano dhärayet ||18||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam

:viçvanäthaù jïäna-bhakty-adhikäriëoù sädhäraëyenaiva svärtha-sädhaka-nara-dehaà stutvä jïänädhikäriëaù ävaçyakaà kåtyaà vadann eva tasya präthamikaà svabhävaà darçayati—yadeti särdhair navabhiù | gåhädy-ärambheñu nirviëëo duùkha-darçanenodvignas tad-adhikära-präpta-karma-

phaleñu ca viraktaù | tadä yogé yama-niyamädi-yoga-yuktaù ätmanaù svasya manaù acalaà yathä syät tathä dhärayet ||18||

-- )0( --o o

|| 11.20.19 ||

dhäryamäëaà mano yarhi bhrämyad äçv anavasthitam |atandrito’nurodhena märgeëätma-vaçaà nayet ||

çrédharaù : tatra prathamam evätyanta-dhäraëäsaàbhavät tat-svabhävänusäreëa vaçé-karaëam äha | yarhi äçu bhrämyat paribhramad anavasthitaà bhavati | tadä’nurodhena kiïcid apekñä-püraëa-dväreëa ||19||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam

:viçvanäthaù yarhi tu yatnena dhäryamäëam apy atibalavattayä äçu prathamaà anavasthitaà dvi-guëitaà citta-cäïcalyaà bhavet | balavataù kämädi-vegasyätyanta-dhäraëena vego dviguëito bhaved eveti bhävaù | tadänurodhena kiïcit tad-apekñä-püraëa-dväreëa ||19||

-- )0( --o o

|| 11.20.20 ||

mano-gatià na visåjej jita-präëo jitendriyaù |sattva-sampannayä buddhyä mana ätma-vaçaà nayet ||

çrédharaù : nanu tarhi yathä-pürvam eva syät ? taträha—mano-gatià tu na visåjen nopekñeta, kintu apramattaù san lakñayed ity arthaù ||20||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam.

:viçvanäthaù nanu tarhi yathä-pürvam eva syät ? taträha—manaso gatià na visåjet, kintu stambhayed evety arthaù ||20||

-- )0( --o o

|| 11.20.21 ||

eña vai paramo yogo manasaù saìgrahaù småtaù |hådaya-jïatvam anvicchan damyasyevärvato muhuù ||

çrédharaù : anurodha-märgaà sa-dåñöäntaà stauti—eño’nuvåtti-märgeëa manasaù saìgrahaù paramo yogaù | tat-sädhanatväd upacäreëa stutiù | yathä adäntasya damanéyasyärvato’çvasya hådaya-jïatvaà sväbhipräyeëa gatim anvicchann apekñamäëo’çva-dhärakaù prathamaà kiïcit tad-gatim anuvartate, tadä ca raçminä taà dhåtvaiva gacchati, na tüpekñate, tadvad ity arthaù ||21||

krama-sandarbhaù : na vyäkhyätam

:viçvanäthaù anurodha-märgaà sa-dåñöäntaà stauti—eña kiïcid etad apekñä-püraëa-märgeëa manasaù saìgrahaù sva-vaçékäraù paramo yogaù | yadä damyasya damayitum épsitasya arvato’çvasya hådaya-jïatvaà, arthät sva-hådayäbhipräya-vijïatvaà anvicchan, mama hådayäbhipräyam asäv açvo jänätu, itécchann açva-dhärakaù sahasä tad-vaçékäräsambhavät prathamaà kiïcit tad-gatim anuvartate iti çeñaù | tadvad ity arthaù, tadäpi raçminä tat dhåtvaiva gacchati, na tüpekñate ||21||

-- )0( --o o

|| 11.20.22 ||

säìkhyena sarva-bhävänäà pratilomänulomataù |bhaväpyayäv anudhyäyen mano yävat prasédati ||

çrédharaù : evam éñad-vaçé-kåtasya manaso’tyanta-naiçcalyopäyän äha—säìkhyeneti tribhiù | säìkhyena tattva-vivekena sarva-bhävänäà mahad-ädi-dehäntänäm anulomataù prakåty-ädi-krameëa bhavaà pratilomataù påthivy-ädi-krameëäpyayaà cänv anudhyäyet | prasédati niçcalaà bhavati ||22||

krama-sandarbhaù : .na vyäkhyätam

:viçvanäthaù evam éñad-vaçé-kåtasya manaso’tyanta-naiçcalyopäyän äha—säìkhyeneti tribhiù | säìkhyena tattva-vivekena sarva-bhävänäà mahad-ädi-påthivy-antänäm anulomataù prakåty-ädi-krameëa bhavaà pratilomataù påthivy-ädi-krameëäpyayaà ca ||22||

-- )0( --o o

|| 11.20.23 ||

nirviëëasya viraktasya puruñasyokta-vedinaù |manas tyajati daurätmyaà cintitasyänucintayä ||

çrédharaù : nanüpäya-sahasreëäpi mano vipayäkäratäà na tyajati, kià bhüyo bhüya upadeçena ? iti cet, taträha—nirviëëasyeti | tataç cägamäpäyiñu teñv avadhi-bhütätma-darçanät, tad-avivekäpanna-saàsäre nirviëëasyäto viraktasya, tataç cokta-vedino gurüpadiñöärthälocakasya, tato gurüpadiñöasyaiva cintitasya, punaù punar anucintayä daurätmyaà dehädy-abhimänaà tyajati ||23||

krama-sandarbhaù : nirviëëasya saàsäräd udvignasya ata eva viraktasya ||23||

:viçvanäthaù - - ||23||ukta vedinaù uktärtha paryälocakasya

-- )0( --o o

|| 11.20.24 ||

yamädibhir yoga-pathair änvékñikyä ca vidyayä |mamärcopäsanäbhir vä nänyair yogyaà smaren manaù ||

çrédharaù : kià ca, yamädibhir yoga-märgair aëvékñekyä padärtha-dvaya-çodhanena mamärcana-dhyänädibhir vä | vä-çabdenäsya pakñasya svätantryaà darçayati, etair upäyair yogyaà paramätmänaà manaù smaren nänyair ato’nyan na kuryäd ity arthaù ||24||

krama-sandarbhaù : kim anyayä gati-kriyayety äha—mamärcopäsanäbhir veti ||24||

: viçvanäthaù änvékñikyä tattva-vicäreëa | mamärceti vä-çabdenäsya pakñasya svätantryaà darçayatéti svämi-caraëäù | vä-çabdaç cärtha ity anye | etair eva yogyaà paramätmänaà smaren nänyaiù ||24||

-- )0( --o o

|| 11.20.25 ||

yadi kuryät pramädena yogé karma vigarhitam |yogenaiva dahed aàho nänyat tatra kadäcana ||

çrédharaù : nanu päpäpattau präyaçcittaà käryam eva ? taträha—yadéti | yogena jïänäbhyäsenaiva | etac ca bhaktasyäpi näma-kértanädy-upalakñaëärtham | nänyat kåcchrädi ||25||

krama-sandarbhaù : asya jïänädhikäriëaù karmaja-guëa-doñäsparçam äha—yadéti särdha-dvayena | yogena jïänäìgena ||25||

viçvanäthaù: nanu yady asya nirviëëasya karmaëi nädhikäras tadä päpe daivät kåte sati präyaçcittaà vinä kathaà tad-upaçamas taträha yadéti | yogena jïänäbhyäsenaiva | etac ca bhaktasyäpi näma-kértanädy-upalakñaëärtham iti svämi-caraëäù | yad uktaà—

kecit kevalayä bhaktyä väsudeva-paräyaëäù |aghaà dhunvanti kärtsnyena néhäram iva bhäskaraù || [bhä.pu. 6.1.15] iti |

- - sva päda mülaà bhajataù priyasya- tyaktänya bhävasya hariù pareçaù ,ity atra

vikarma yac cotpatitaà kathaàcid || dhunoti sarvaà hådi sanniviñöaù [ . . 11.5.42] |bhä pu iti ca

- - - | yogéti jïäna yoga bhakti yogavanto vyäkhyeyäù yogenety aträpi jïänena | bhaktyä cety anye nanu nänyad iti kathaà bravéñi tad apy astu kas tatra

| doñas taträha sve sve iti vépsayä jïänino | bhaktasya ca präptir gamyate | ayaà bhävaù jïänino jïänena bhaktasya bhaktyä ca yadi päpaà na naçyet - , - tadä tena tena päpa näçärthaà kåcchrädikam anuñöhéyate jïäna bhaktyoù- - -päpa näçakatvasya bahuçaù çrutatvät päpa näçe siddhe kathaà parädhikära | -gataà tena tena kåcchrädikam anuñöheyam tasminn anuñöhite sati sva

- - - - - | dharma niñöhä tyägaù para dharma prasaktiç ceti doña dvayaà syät - - , vastutas tu jïäni bhakayoù päpa pravåttir eva na syät yadi daivät syät tad api

- - -jïäna bhakti yogayor jätyaiva çodhakatvät täbhyäm eva svata eva päpa kñaya - - - - - - -ity ato guëa doña maya vidhi pratiñedhädhikära madhya pätitvaà jïäni

| -bhaktayoù präyeëoktaà vedena kintu tayor api madhye bhakte eva päpa’ - - - pravåtte pi doña darçanaà sarvatra niñiddhaà präkåta guëa darçanaà ca

- tasya nirguëatvena vyäkhyäsya mänatvät jïäninas tu sättvikatvät tasmin- - - çama damädi guëa darçanasya - - -yas tv asaàyata ñaò vargaù pracaëòendriya

särathiù [ . . 11.18.40] - -bhä pu ity äder doña darçanasya ca vyaktatvät teñu guëa- ||25||doña dåçir doña iti na çakyate vaktum

-- )0( --o o

|| 11.20.26 ||

’ |sve sve dhikäre yä niñöhä sa guëaù parikértitaù - |karmaëäà jäty açuddhänäm anena niyamaù kåtaù

- - ||guëa doña vidhänena saìgänäà tyäjanecchayä

: çrédharaù nanu nitya-naimittikaà karma sattva-çodhakatväd guëo hiàsädikaà tv açuddhi-hetutväd doñaù, tatra ca tan nivartakatvät kåcchrädi-präyaçcittaà guëa iti vidhi-pratiñedhäbhyäm uktatvät präyaçcittaà vinä yogenaiva kathaà päpaà dahet taträha—sve sva iti särdhena | sa eva guëo netaraù | tad upapädayati, yasmäd vidhi-pratiñedhäbhyäm anena guëa-doña-vidhänena karmaëäà niyamaù saìkocaù kåtaù | kuta ity ata äha—jätyä utpattyaiväçuddhänäm | sa ca präptänäà saìgänäà tyäjanecchayä | ayaà bhävaù, puruñasyäçuddhir näma na pravåtter anyästi, sväbhävika-pravåtti-saìkoca-dväreëa nivåttir eva kriyate, yathä ca na pravåtti-paro vedas tathottarädhyaye vakñyämaù, utpattyaiva hi kämeñu ity-ädinä | ato yoginaù sväbhävika-pravåtty-abhävän na präyac-cittädi-vidhi-gocarateti |

- : krama sandarbhaù tad evaà karmärpaëa-kevala-jïäna-kevala-bhakty’dhikära-bhedena vyavasthäpitäù tataù svädhikäränurüpeëaiva sthätavyam ity äha—sve sva iti | (bhakti-saà 175)

viparyayas tu doñaù syäd iti bhävaù | tasmät sädhüktaà yogenaiva, na tu karmaëeti | karmaëäm iti taiù | taträneneti pürva-sücitena karma-çästroktenety arthaù | yad vä, nanu kathaà yogasya tädåçaà sämarthyam ? kathaà vä karmaëaiväàho-dähaù syäd iti karma-çästrägrahaù saìgamitaù syät | tatra karmaëäà vastuto doñatve’pi teñv eva kiïcid bhadratvena guëatayä matatvaà darçayan yogasya svabhäva-guëatvaà vyaïjayati, karmaëäm iti | kaçcit kaçcid atéva-tikto nimbo’stéti loke miñöa-tikta-taj-jäti-vyapadeça iva jätyaiväçuddhänäà karmaëäà yad-guëa-doñatva-vidhänaà, tenänena saìkoca eva kåtaù | kathaà ? saìgänäà tyäjanecchayä sahasä sarva-tyäjanäçaktes tatra krama eva kriyata ity arthaù ||26||

viçvanäthaù : - — karmiëäà tu sväbhävikäv eva guëa doñäv ity äha karmaëäà - - - - - jätyaiväçuddhänäm anena vidhi pratiñedha rüpa guëa doña vidhänena

- - -niyamo deha gehäsaktänäà karmiëäm utpattyaiva päpa ratänäà sväbhävika- | ? pravåtti saìkocaù kåta eväbhékñëaço vedena kim artham saìgänäà

| | viñayäsakténäà tyäjanecchayä ayaà bhävaù puruñasyäçuddhir näma na’ , | pravåttito nyästi na ca sahasä sarvato nivåttiù kartuà çakyate ata idaà - - -kartavyam idaà na kartavyam iti vidhi niñedhäbhyäà sväbhävika pravåtti

- | - saìkoca dväreëa nivåttir eva kriyate yathä ca na pravåtti paro vedas tathä uttarädhyäye vakñyämaù utpattyaiva hi kämeñv [ . . 11.21.24] ||bhä pu ity ädinä

26||

-- )0( --o o

|| 11.20.27-8 ||

- - - |jäta çraddho mat kathäsu nirviëëaù sarva karmasu

’ ||veda duùkhätmakaà kämän parityäge py anéçvaraù - |tato bhajeta mäà prétaù çraddhälur dåòha niçcayaù

||juñamäëaç ca tän kämän duùkhodarkäàç ca garhayan

: madhvaù ’ | - - svato çuddhänäà karmaëäm anena guëa doña vidhänena | ’ ’ - niyamaù kåtaù svato çuddhatve pi karmaëäà vidhy anusäreëänuñöhäne

||27||guëatvam evety arthaù

: çrédharaù bhakty-adhikäriëo bhakti-yogam äha—jäta-çraddha iti navabhiù | mat-kathäsu jäta-çraddho’ta evänyeñu karmasüdvignaù, na tu tat phaleñu viraktaù, tad äha—vedeti | yady api veda, tathäpi tat-parityäge’néçvaro’çaktaù ||27||

evaà-bhüto yaù çraddhälur bhaktyaiva sarvaà bhaviñyatéti dåòha-niçcayaù san, tatas tad-anantaraà maà prétyä bhajeta | viñayäàs tu sevamäno’pi teñu prétià na kuryäd ity äha—garhayann iti ||28||

- : krama sandarbhaù atha bhakti-märgaà vivåëoti—jätety ädinä | evam ity ataù präk tatra jäta-çraddha iti yugmakena | kathety upalakñaëaà mat-kathädiñu | etad eva kevalaà paramaà çreya iti jäta-çraddho jäta-viçväsaù | ata evänyeñu karmasu nirviëëa udvignaù, kintu vartamäneñu präcéna-puëya-karma-phala-bhägeñu evambhüta ity äha—vedeti |

tatas täà vedety ädi vyäkhyätäà, na nirviëëo nätisakta [bhä.pu. 11.20.8] ity evaà-lakñaëäm avasthäm ärabhyaivety arthaù | mäà bhajeta madéyänanyatäkhya-bhaktäv adhikäré syät, na tu jïänavaj jäte samyag-vairägya eva | tasyäù svataù sarva-çaktimattvenänya-nirapekñatväd ity arthaù | anantaraà ca vakñyate—tasmän mad-bhakti-yuktasya [bhä.pu. 11.20.31] ity ädinä, yat karmabhiù [bhä.pu. 11.20.32] ity ädinä ca |

na ca karma-nirveda säpekñatvam äpatitam | sa tu bhakteù sarvottamatva-viçväsena svata eva pravartate | nirviëëa ity anuväda-mätram | ata eva yadyapi jïäna-karmaëor api çraddhäpekñästy eva, täà vinä bahir-antaù-samyak-pravåtty-anupapatteù, tathäpy atra çraddhä-mätrasya käraëatvena viçeñatas tad-aìgékäraù | aträpi ca tad-apekñä pürvavat samyak-pravåtty-arthaiva | täà vinä ananyatäkhya-bhaktis tathä na pravartate | kadäcit kiïcit pravåttä ca naçyatéti | ata eva, na nirviëëo nätisaktaù [bhä.pu. 11.20.8] iti, asyänantaram api mat-kathä-çravaëädau vä [bhä.pu. 11.24.9] ity atra çraddhäyäà jätäyäm eva karma-parityägo vihitaù | bhakti-mätraà tu täà vinä siddhyati, sakåd api parigétaà çraddhayä helayä vä [skända-prabhäsa-khaëòe] ity ädau, satäà prasaìgät [bhä.pu. 3.25.25] ity ädau ca | tat-pürvato’pi tasyäù phala-dätåtva-çravaëäc ca |

sä ca çraddhä çästräbhidheyävadhäraëasyaiväìgaà, tad-viçväsa-rüpatvät | tato nänuñöhänäìgatve praviçati | bhaktiç ca phalotpädane vidhi-säpekñäpi na syät, dähädi-karmaëi vahny-ädivat, bhagavac-chravaëa-kértanädénäà svarüpasya tädåça-çaktitvät | tatas tasyäù çraddhädy-apekñä kutaù syät ? ataù çraddhäà vinä ca kvacin-müòhädäv api siddhir dåçyate, çraddhayä helayä vä ity ädau | helä tv aparädha-rüpäpy abuddhi-kåtä56 ced daurätmyäbhäve na bhaktir bädhyata ity uktam eva | jïäna-lava-durvidagdhädau tu tad-vaiparétyena bädhyate | yathä matsareëa nämädikaà gåhëäti veëe kvacid vastu-çaktir bädhitä dåçyate, ärdrendhanädau vahni-çaktir iva | çraddhayopähåtaà preñöhaà bhaktena mama väry api [bhä.pu. 11.27.18] ity atra çraddhä-bhakti-çabdäbhyäm ädara evocyate | sa tu bhagavat-toña-lakñaëa-phala-viçeñasyotpattäv anädara-lakñaëa-tad-vighätakäparädhasya nirasana-paraù | tasmät çraddhä na bhakty-aìgaà, kintu karmaëy arthi-samartha-vidvat tävad ananyatäkhyäyäà bhaktau adhikäri-viçeñaëam eveti | ata eva tad-viçeñaëatvenaivoktaà yadåcchayä mat-kathädau jäta-çraddhaù [bhä.pu. 11.20.8] iti, jäta-çraddho mat-kathäsu [bhä.pu. 11.20.27] iti ca |

atra täm ärabhyety arthena lyab-lope païcamy-antena tata iti padenänavadhika-nirdeçenätmärämatävasthäyäm api sä keñäàcit pravartata iti tasyäù sämräjyam abhipretam | anantaraà ca vakñyate, na kiïcit sädhavo dhéräù [bhä.pu. 11.20.34] iti | ataù sämräjya-jïäpanayä täà vinä karma-jïäne api na sidhyata iti ca jïäpitam |

tad evam ananya-bhakty-adhikäre hetuà çraddhä-mätram uktvä sa yathä bhajet tathä çikñayati—sa çraddhälur viçväsavän | préto jätäyäà rucäv äsaktaù | dåòha-niçcayaù sädhanädhyavasäya-bhaìga-rahitaç ca san | sahasä tyaktum asamarthatvät kämän juñamäëaç ca garhayaàç ca | garhaëe hetuù—duùkhodarkän çokädi-kåd-uttara-kälän iti |

atra kämä hy apäpa-karä eva jïeyäù | çästre kathaïcid apy anyänuvidhänäyogät | pratyuta—

para-patné-para-dravya-para-hiàsäsu yo matim |na karoti pumän bhüpa tuñyate tena keçavaù || [vi.pu. 3.8.14]

iti viñëu-puräëa-väkyädau karmärpaëät pürvam eva tan-niñedhät | atraiva ca niñkäma-karmaëy api yady anyan na samäcaret [bhä.pu. 11.20.10] iti vakñyamäëa-niñedhät | karma-parityäga-vidhänena sutaräà duñkarma-parityäga-pratyäsatteù | viñëu-dharme—

maryädäà ca kåtäà tena yo bhinatti sa mänavaù |na viñëu-bhakto vijïeyaù sädhu-dharmärcito hariù ||

56 rüpädy-abuddhi-pürvaka-kåtä (BhaktiS 172)

iti vaiñëaveñv api tan-niñedhät | yat-päda-seväbhirucis tapasvinäm [bhä.pu. 4.21.31] ity ädau sadyaù kñiëoti ity atra sadyaù-çabda-prayogeëa jäta-mätra-rucénäm—

yadä necchati päpäni yadä puëyäni väïchati |jïeyas tadä manuñyeëa hådi tasya hariù sthitaù || iti viñëu-dharma-niyamena ca |

vikarma ya cotpatitaà kathaïcid dhunoti sarvaà hådi sanniviñöaù [bhä.pu. 11.5.38] ity aträpi “kathaïcit”-çabda-prayogeëa labdha-bhakténäà ca, svatas tat-pravåtty-ayogät | nämno baläd yasya hi päpa-buddhir na vidyate tasya yamair hi çuddhiù iti pädme nämäparädha-bhaïjana-stoträdau hari-bhakti-balenäpi tat-pravåttäv aparädhäpätäc ca | api cet suduräcäraù [gétä 9.30] iti tu tad- doñänädara57-para eva, na tu duräcäratä-vidhäna-paraù, kñipraà bhavati dharmätmä [gétä 9.31] ity anantara-väkye duräcäratäpagamasya çreyastva-nirdeçäd iti ||27-28|| (bhakti-sandarbha 172)

:viçvanäthaù - atha bhakty adhikäriëaù präthamikaà svabhävaà darçayan - | - - bhaktim äha jäta çraddha iti dväbhyäm sarva karmasu laukika vaidikeñu - - | karmasu tat phaleñu nirviëëaù duùkha buddhyä udvignaù nätisakta [ . .bhä pu

11.20.8] | - - iti yad uktaà tad vivåëoti kämän stré puträdi saìgotthän kämän | - ’ | duùkhätmakän veda atha ca tat parityäge py asamarthaù tatas täm

- | - avasthäm ärabhyaiva dåòha niçcaya iti gåhädy äsaktir me naçyatu | ’ - | vardhatäà vä bhajane pi me vighna koöir bhavatu naçyatu vä aparädhe

| | narakaà ced bhavatu tat kämam aìgékurve tad api bhaktià na jihäsämi- jïäna karmädikaà naiva jighåkñämi yadi svayaà brahmäpy ägatya vaded ity | evaà dåòho niçcayo yasya saù

- - , -ärabdha bhajanasya tasya bhaktau yathä niçcaya däròhyaà na tathä tat- pratiküla vastunéty äha— | - -juñamäëaç ceti duùkhodarkän kalatra puträdi

| - saìgotthän kämän garhayann eva juñamäëaù aho amé viñaya bhogä eva- - - -mamänartha käriëo bhagavat pada präpti pratiküläù, -yad ete bahuço näma

- gräham api sa çapatham api tyaktä api samaye bhoktavyä eva bhavantéti ||27-28||nindämi ca pibämi ceti nyäyena bhuïjänaù

-- )0( --o o

|| 11.20.29 ||

- |proktena bhakti yogena bhajato mäsakån muneù ||kämä hådayyä naçyanti sarve mayi hådi sthite

57 anädara-doña (bhakti-sandarbha 172)

: çrédharaù kathaà bhajeta kià vä tato bhavati tad äha—prokteneti dväbhyäm | - -çraddhämåta kathäyäà me çaçvan mad anukértanam [ . . bhä pu11.19.20] ity ädinä tatra tatroktena mä mäm asakån nityaà bhajato hådayyä håd-gatäù kämä naçyanti ||29||

- : krama sandarbhaù tataç ca saiva bhaktis tasya tän kämän dahed ity äha—proktena iti ||29||

:viçvanäthaù - - nanu kià tvad bhakta evaà vaiñaya bädhita eva tiñöhet tatra | nahi nahéty äha prokteneti dväbhyäm - çraddhämåta kathäyäà me çaçvan-mad anukértanam [ . . 11.19.20] bhä pu ity ädinä mayä proktena asakåt nityaà

- | punaù punar mä mäà bhajataù hådayyäù håd gatäù mayi hådi sthite iti na | hy ekasminn eva hådi mama sthitis teñäà ca sthitiù sambhavet na hi

||29||süryändhakärayor aikädhikaraëyaà ghaöateti bhävaù

-- )0( --o o

|| 11.20.30 ||

- - |bhidyate hådaya granthiç chidyante sarva saàçayäù ’ ||kñéyante cäsya karmäëi mayi dåñöe khilätmani

: çrédharaù hådayam eva granthir ahaìkäras tat-pürvakäç ca sarve saàçayä asaàbhavanädayaù | karmäëy anärabdha-phaläni saàsära-hetu-bhütäni ca ||30||

- : krama sandarbhaù sarva-saàçayäs tad-darçanäsambhävanä-paryantäù | chidyante samäpyante kñéyanta iti, tad-adhigama uttara-pürvärdhayor açleña-vinäçau tad-vyapadeçät [ve.sü. 4.1.13] iti nyäyena ||30||

:viçvanäthaù - - - -tataç ca niñöhä rucy ädi bhümikärüòhasya bhaktasya hådaya | - granthir ahaìkäro bhidyate svayam eveti na tatra bhaktasyecchä prayatnäv

| —iti bhävaù yad uktaà jarayaty äçu yä koñaà nigérëam analo yathä | iti | - | saàçayä asambhävanädayaù karmäëi prärabdha paryantäni tathä ca çrutir

-gopäla täpané— -bhaktir asya bhajanaà tad ihämutropädhi nairäçyenämuñmin - manaù kalpanam etad eva naiñkarmyaà [ . . . 1.14] |go tä u - naiñkarmya karam iti

||30||tasyärthaù

-- )0( --o o

|| 11.20.31 ||

- - - |tasmän mad bhakti yuktasya yogino vai mad ätmanaù ||na jïänaà na ca vairägyaà präyaù çreyo bhaved iha

:madhvaù - - ||31||hådaya granthiù antaù karaëäkhyo bandhaù

: çrédharaù - | tad evaà vyavasthayädhikäri trayam uktam tatra bhakter- - - anya nirapekñatväd anyasya ca tat säpekñatväd bhakti yoga eva çreñöha ity

| - upasaàharati tasmäd iti tribhiù mad ätmano mayi ätmä cittaà yasya tasya- ||31||çreyaù sädhanam

- : krama sandarbhaù - - asya bhakty adhikäriëaù karma jïänayor api sparço na - - - — | sammata iti vadan sutaräà tat käraëa guëa doñäsparçam äha tasmäd iti

- , yasmäd bhidyate ity äder jïänaà tat sädhanäbhyäsaù vairägyäbhäsaù präyaù , - | - çreyo na bhavet kim uta karma yoga ity arthaù vyarthädhika prayäsät

- - | - - - | tädåça bhakty antaräyäc ca naï dvayam atyanta tan niräkaraëärtham | präyo vitarke

- | - atra präyo grahaëasyäyaà bhävaù bhajatäà jïäna vairägyäbhyäsena | - ’ - prayojanaà nästy eva tatra yathä sthite pi sadyo mukti märge keñäàcit

- - | krama mukti märge pravåttir jäyate tathä - brahma bhütaù prasannätmä[ 18.54] - - - gétä ity ädi çré gétänusäreëa yadi krama bhakti märge pravåttiù syät

| - - - -tadä bhavatv iti tad evaà bhakteù prema lakñaëe sarva phala räje sva phale - ||31||nästy eva jïänädy apekñä (bhakti-sandarbha 83)

:viçvanäthaù - - - -yato hetv antara nirapekñayä bhaktyaiva hådaya granthi - | - -bhedädyäù svata eva syus tasmäd bhakty arthaà vä hådaya granthi

- | - - | bhedädy arthaà vä mad bhaktena jïäna vairägye naivopädeye svasmiàs | - tayoù çreyaskaratvädarçanäd ity äha tasmäd iti mad ätmanaù mayi ätmä | - - | mano yasya tasya dehädy atirktatvänusandhäna lakñaëaà jïänam

- | viñayägrahaëa lakñaëaà vairägyaà ca na çreyaù tayoù çättvikatvät tasyäs | tu guëätétatvät tasyäà satyäà tayoù svasmin äninéñaiva doña iti bhävaù

- - - - -pratyuta avidyä våtténäà räga dveñädénäm iva vidyä våtti rüpayor api jïäna vairägyayor bhakte svata eva vartamänayor api bhaktyaiva nirjara evägre

| , - - païcaviàçatitamädhyäye vakñyate kià ca bhagavad anubhava rüpaà jïänaà- - viñayärocakatva lakñaëaà vairägyaà ca bhakty utthatväd guëätétaà tasya

| —svata eva syät yad uktaà bhaktiù pareçänubhavo viraktir anyatra caiña - | trika eka kälaù prapadyamänasya [ . . 11.2.40] | - bhä pu iti präya grahaëena

- - ’ | kvacic chänta bhakteù prathama daçäyäà tayor graho pi näçreyaskaraù

- - bhaktir muktyaiva nirvighnety ätta yukta viraktatä [ 3.1.15] -bhütrs iti tan matam uktaà - -bhakti rasämåta sindhau ||31||

-- )0( --o o

|| 11.20.32-3 ||

- |yat karmabhir yat tapasä jïäna vairägyataç ca yat - ||yogena däma dharmeëa çreyobhir itarair api

- - - ’ |sarvaà mad bhakti yogena mad bhakto labhate ïjasä - ||svargäpavargaà mad dhäma kathaïcid yadi väïchati

: çrédharaù tatra hetuù—yat karmabhir ity ädi | itarair api tértha-yäträ-vratädibhiù | çreyaù-sädhanair yad bhävyaà sattva-çuddhädi tat sarvam aïjasä anäyäsenaiva svargam apavargaà mad-dhäma vaikuëöhaà labhata eva | väïchä tu nästéty uktam, yadi väïchatéti ||32-33||

sanätanaù (hari-bhakti-viläsaù 11.573-4) : itarais tértha-yäträ-vratädibhir api çreyaù-sädhanair yad bhävyaà sattva-çuddhy-ädi tat sarvam anäyäsenaiva labhate | tathä svargam apavargaà mad-dhäma ca vaikuëöhaà labhata eva | yadi väïchatéti väïchä tu nästéty uktam | tatra kathaïcid iti svargäpavargayos tucchatäm anubhavitum | kià vä, svarge devatäù çré-viñëuà drañöuà svargaà bhakti-vighna-säàsärika-duùkha-taraëärthaà cäpavargaà vaikuëöha-loke säkñät mat-sevärthaà cety evaà-prakäreëa väïchanti ced ity arthaù | vaikuëöha-väïchä ca tatratya-vibhüti-çravaëäd bhakti-rasa-plutatvenänanyäpekñyatväd vä ||32-33||

- : krama sandarbhaù tad-arthaà bhakter mähätmyam eva viçeñato darçayati—yad iti. yugmakena | apavargo mokña-sukhaà ca tad-atikrama-sukhaà ca bhavatéty äha—mad-dhäma vaikuëöhaà ceti kathaïcid bhakty-upakaraëatvenaiva yadi väïchati kaçcit tatra çré-citraketv-ädikavat svarga-väïchä tasya bhakty-upakaraëatvaà coktaà—reme vidyädhara-strébhir gäpayan harim éçvaram [bhä.pu. 6.17.3] iti çré-çukädivad apavarga-väïchä-tat-prärthanayä çré-kåñëena dürékåtäyäà mäyäyäà satyäà mätå-garbhän niçcakrämeti hi brahma-vaivartéya-kathä tatra ca bhakty-upakaraëatvaà brahma-bhütaù prasannätmä [gétä 18.55] ity ädi çré-gétä-vacanavat tathä präpta-bhagavat-padéya-vånda-viçeñavad vaikuëöhecchä tarhi premëä säkñäc-chré-bhagavac-caraëäravinda-sevecchayaiva tat-prärthya-präpta-vastu yac ca vrajanty animiñämåña-bhänu-våtyety ädivat ||32-33|| (bhakti-sandarbha 84)

viçvanäthaù: - -nanu yadi kaçcit tvat kathädäv eva çraddhälur na tu karma - - jïänädiñu tad arocakatväd ca tat phaleñu svargäpavargädiñu spåhäväàç ca

syä tadä kià bhaved ata äha— | - yad iti dväbhyäm itarair api çreyaù sädhanais- - - | - tértha yäträ vratädibhir mad dhäma sälokyam itarais tértha yäträdibhir api

- - - | yad bhävyaà tat sarvaà bhakti yogena mad bhakto labhate taträpy aïjasä | ? | anäyäsenaiva kià tat sarvaà tad äha svargäpavargam iti svargaù

- - - - ||32-33||präpaïcika sukhaà sattva çuddhy ädi krameëa

-- )0( --o o

|| 11.20.34 ||

|na kiïcit sädhavo dhérä bhaktä hy ekäntino mama - ||väïchanty api mayä dattaà kaivalyam apunar bhavam

:madhvaù - - - - - mad bhakti yuktasya bhakty anusäri jïäna vairägyeëa |vinänyasmäj jïänäd vairägyäc ca na çreyo bhavet’ |rägiëo pi vimucyante devä nästy atra saàçayaù

||rägäpanodanärthaà ca jïänaà sdhyaà yatéçvaraiù |iti ca |smartavyä viñaye doñä yatibhir na tu daivataiù

||harir eva sadä püjya ity arthaà devatair api |iti ca

- - vairägyärtham api viñaya doñädi jïänaà sanakädénäà bhävyaà devänäà tad - - ||34||api bhagavad bhajanasyaiva sära täparijïänärtham evety arthaù

: çrédharaù — | tatra hetum äha na kiïcid iti dhérä dhémanto yato - | , mamaikäntino mayy eva préti yuktäù ato mayä dattam api na gåhëanti kià

| - -punar vaktavyaà na väïchantéty arthaù apunar bhavam ätyantika ||34||kaivalyam

sanätanaù (hari-bhakti-viläsaù 10.215): dhérä dhémantaù | yat omamaikäntinaù, - | mayy eva préti yuktäù yad vä, bhaktyaika-niñöhä-yuktäù | ato , mayä dattam api na gåhëanti kià punar vaktavyaà na väïchantéty arthaù| yad vä, väïchanty api kià punar vaktavyaà, na gåhëantéti kaivalyam ätyantikam api | -apunar bhavaà mokña ||34||m

- : krama sandarbhaù atha -yadyapi sämmukhyatvenäviçiñöaà jïänädi trayam - - , api tad vaimukhya pratiyogi bhavet tathäpi - çreyaù såtià bhaktim udasya te

vibho [ . . 10.14.4] - , bhä pu ity ädinä bhaktià vinä kevala jïänasyäkiïcitkaratvät taträpi ca - - tasmän mad bhakti yuktasya [ . . 11.20.31] bhä pu ity ädau bhaktes

- , tan nirapekñatvät yat karmabhir yat tapasä [ . . 11.20.32] bhä pu ity ädäv- - | ’ -änusaìgika sarva phalatväc ca jïänam api nyakkåtam tato vaçiñöäyäà sa

- - - - viçeñopäsana rüpäyäà bhaktau ca çré viñëu rüpam abahu manyamänäù | kecin niräkäreçvarasya vopäsanäà yäà manyante säpi nyakkåtästi yato

hiraëyakaçipor api nitya ätmävyayaù çuddhaù [ . . 7.2.18] - -bhä pu ity ädi tad väkyena yadåcchayeçaù såjatédam avyayaù [ . . 7.2.34] - - -bhä pu ity ädi tad

- - - - - udähåtetihäsa väkyena tat kåta brahma stavena ca brahma jïänaà- - | - niräkäreçvara jïänam anyäkäreçvara jïänaà tasyästéti varëyate çré viñëau

- - | devatä sämänya dåñöer nindyate ca sa iti tathänyaträhaàgrahopäsanä ca, - - nyakkåtä pauëòraka väsudevädau yadubhir iva çuddha bhaktair

| upahäsyatvät - -sälokya särñöi särüpya- [ . . 3.29.11] - -bhä pu ity ädiñu tat | - phalasya heyatayä nirdeçät tad uktaà çré hanumatä ko müòho däsatäà

präpya präbhavaà padam icchati | iti tad etat sarvam abhipretya niñkiïcanäà - - - — bhaktim eva tädåça bhakta praçaàsä dväreëa sarvordhvam upadiçati na

| - kiïcid iti tair édåçänäm ekäntinäm eva parama mahimä gäruòe—

- |brähmaëänäà sahasrebhyaù satra yäjé viçiñyate- - - - ||satra yäji sahasrebhyaù sarva vedänta päragaù- - - - |sarva vedänta vit koöyäà viñëu bhakto viçiñyate

||vaiñëavänäà sahasrebhyaù ekänty eko viçiñyate ||34||iti (bhakti-sandarbha 176)

:viçvanäthaù kathaàcid ity etad vivånoti— ||34||neti

-- )0( --o o

|| 11.20.35 ||

|nairapekñyaà paraà prähur niùçreyasam analpakam ||tasmän niräçiño bhaktir nirapekñasya me bhavet

:madhvaù ’ - - |rägino pi te bhakti yogino bhakti phalatvena kim api näpekñante

- - |yadi dadyad bhakti yoga phalaà mokñam apéçvaraù- - ||bhakti yoga phalatvena na tad gåhëéyur eva te

’ |kämino pi svayaà kämän bhuïjate na phalätmanä ’ ||tasmäd viräge py adhikä devä eva hi tädåçäù |iti ca - - |uttamo bhakti yogas tu jïäna yogas tu madhyamaù

- - - ||adhamaù karma yogaç ca brahmaiko mukhya bhakti bhäk - |jïänam apy adhikaà teñäà niyataà bhakti yoginäm

- - ||udeti bhagavad bhaktyä tadvan na jïäna yoginaù- - |bhakty aàçakaà yato jïänaà jïäna snehätmikä ca sä

- - ’ |tathäpi jïäna yogitvaà mänuña jïänato dhikam- ||bhakti yoge tato yatnaù käryo vidvadbhir aïjasä ||35||iti ca

:çrédharaù — tad upapädayati nairapekñyam eva param utkåñöam | analpakaà mahan niùçreyasaà phalaà tat sädhanaà ca prähuù me bhaktir

- - - -niräçiñaù prärthanä çünyasya nirapekñasya prärthanä käraëa bhütäpekñä | , rahitasya puàso bhavet yad vä me nirapekñasya yä bhaktiù sä niräçiño

||35||bhaved ity arthaù

- :krama sandarbhaù - —tädåça bhakteù sädhanam api tädåçam ity äha ||35||nairapekñyam iti

: viçvanäthaù - - nairapekñyaà sädhanäntara phaläntaräpekñä rähityaà hi |paraà jätyä çreñöham analpakaà pramäëenäpy adhikaà niùçreyasaà bhavati

- - - -niräçiñaù phaläntara kämanä çünyasya nirapekñasya jïäna vairägyädy- ||35||apekñä çünyasya

-- )0( --o o

|| 11.20.36 ||

- - |na mayy ekänta bhaktänäà guëa doñodbhavä guëäù - ||sädhünäà sama cittänäà buddheù param upeyuñäm

: çrédharaù - - anena prakäreëa siddhänäà na guëa doñä iti virodha parihäram— | - - upasaàharati na mayéti guëa doñair vihita pratiñiddhair udbhavä yeñäà te

- | - guëäù puëya päpädayaù sädhünäà nirasta rägädénäm ataù samacittänäm ||36||ata eva buddheù param éçvaraà präptänäm

sanätanaù (hari-bhakti-viläsaù 10.210): bhakti-niñöhänäà tu na guëa-doñä ity äha—mayéti | mayi ye ekänta-bhaktäù, karma-jïänädy-açeña-nairapekñyeëa bhakti-niñöhäà prpatäs teñäà - -guëa doñair vihita pratiñiddhair udbhavo - | -yeñäà te guëäù puëya päpädayaù sädhünäà nirasta rägädénäm,

ataù sama-cittänäm, t ata eva buddheù param éçvaraà präptänäm |

yad vä, guëäù sat-karmäcaraëädayas tad-udbhavä ye guëäù sattva-çuddhy-ädayaù, doñäù sat-karma-tyägädayas tad-udbhaväç ca ye guëä jïäna-niñöhädayaù | jïäna-niñöhärthaà çré-bhagavadt-pädädibhir jïäna-karma-samuccaya-doña-darçanena karma-tyägopapädanät, te na santi | kià käkvä, api tu santy eva | ekänta-bhaktatvena pürvam eva svataù sarva-guëa-

siddheù | tad uktaà—yasyästi bhaktir bhagavaty akiïcanä [bhä.pu. 5.18.12] ity ädi |

tad eväbhivyaïjan viçinañöi—sädhünäm ity ädi | yad vä, guëa-doñodbhavä ye’rthäù sattva-çuddhy-ädayaù jïäna-niñöhädayaç ca, te teñäà guëä upakärakä mahimäno vä na bhavanti | kià doñä evety arthaù | ekänta-bhaktatäyäù sädhanatvena pürvam eva tad-guëänäà siddher adhunä punaù sädhana-pravåttyä bhakti-niñöhä-hänyäpatteù | yad vä, guëä bahulopacära-samarpaëädayas tad-udbhavä ye guëäù sädhana-viçeñäç ca mayä näpkeñyante | na cäparädhä gåhyanta ity arthaù | anyat sarvatra samänam | alam ativistareëa ||36||

- :krama sandarbhaù - - - - tad evaà sa käma karmokta guëa doñair yathä- , , niñkäma karmä na lipyate tatra tatroktais taiç ca na jïänädhikäré tathä tat

- , - - trayoktair na bhakty adhikäré tac catuñöayoktaiç ca na tädåça bhakti siddha —iti vadan - guëas tübhaya varjitaù [ . . 11.19.45] bhä pu ity asya paräkäñöhäà

— ||36||darçayati na mayéti (bhakti-sandarbha 176)

: viçvanäthaù yan mayoktaà - - guëa doña dåçir doño guëas tübhaya varjitaù[ . . 11.19.45] , | - bhä pu iti tad etädåçeñu bhakteñv ity äha neti guëa doñayor

- - - udbhavo yebhyaù sattva rajas tamobhyas te guëä ekänta bhaktänäà na santi | - - kintv apräkåtä eva guëäù yato buddheù prakåteù paraà sac cid änandam

- , eva vastu upeyüñäà na tu guëa mayaà kiàcid api mama indriyädikaà nirguëo- mad apäçraya | - - -ity agrimokteù yad vä guëa doñodbhavä vidhi pratiñedha

’ , nibandhanä guëa na bhavantéti naiñäà çiñöäcäreëa ko pi guëo bhavati näpi ’ | - -niñiddhäcäreëa ko pi doña ity arthaù sama cittänäm iti bhaktänäà sama

, —cittatvam uktaà citraketüpäkhyäne çambhunä yathä

- |näräyaëa paräù sarve na kutaçcana bibhyati- - || svargäpavarga narakeñv api tulyärtha darçinaù [ . . 6.17.28] |bhä pu iti

, buddheù prakåteù paraà bhagavantam upeyuñäà bhaktyä siddesv eteñu- doña dåñöir na kartavyeti kià vaktavyaà sädhakeñu duräcäreñv api na käryeti

, —bhagavatä gétaà yathä

|ananyäç cintayanto mäà ye janäù paryupäsate - || teñäà nityäbhiyuktänäà yoga kñemaà vahämy aham [ 9.22] ||gétä iti

36||

-- )0( --o o

|| 11.20.37 ||

|evam etän mayä diñöän anutiñöhanti me pathaùkñemaà vindanti mat-sthänaà yad brahma paramaà viduù

||

çrédharaù : kämya-karma-niñöhäà nindiñyann etän mukti-märgän upasaàharati, evam iti | me patho mat-präpty-upäyän ye’nutiñöhanti te kñemaà käla-mäyädi-rahitaà mama lokaà vindanti, yat paramaà brahma tac ca viduù ||37||

krama-sandarbhaù : .na vyäkhyätam

: viçvanäthaù - | ’ -çreyo märgänupasaàharati evam iti ye nutiñöhanti te yathä - | - yogaà niñkäma karmiëaù kñemaà vindanti bhaktä mat sthänaà vaikuëöhaà

| ||37||vindanti jïänino brahma vidur iti

- - |iti särärtha darçinyäà harñiëyäà bhakta cetasäm ||ekädaçe tv ayaà viàçaù saìgataù saìgataù satäà

-- )0( --o o

iti çrémad-bhägavate mahä-puräëe brahma-sütra-bhäñye päramahaàsyaà saàhitäyäà vaiyäsikyäà daçama-skandhe

bhagavad-uddhava-saàväde viàçatitamo’dhyäyaù |

||11.20||