atha bhägavata-païcama-skandha-präraàbhaù

çré-gaëeçäya namaù. namaù çrémat-parama-haàsäkhädita-caraëa-kamala-cin-makarandäya bhakta-jana-mänasa-niväsäya çré-rämacandräya.

1. athätaù païcama-skandha/ vyäkhyäneka-viçeñavän priyavratänvayo yatra/ sa-prapaïcaù prapaïcyate.

2. ñaò-viàçatyädhunädhyäyaiù/ païcame sthänam éryateloka-dvépädi-maryädä/ pälanäkhyam aneka-dhä

3. påthivy-upary-adho-lokair/ maryädä tri-vidhä matäpunaç caikaikaças teñu/ maryädä bahudhä matä

4. bhuvi dvépädi-maryädäù/ pälyante räjabhiù påthakbhümer upari devädyais/ tataç cädho ’surädibhiù

5. taträdhyäyais tu viàçatyä/ priyavrata-puraù-saraiùbhuvi dvépädi-maryädäù/ pälitä iti varëyate

6. tribhiù süryädibhir jyotiç/ cakrädiñv iti kértyateatalädiñu daityädyaiù/ pälanaà ca tatas tribhiù

7. tatra tu prathame ’dhyäye/ jïänino räjya-nirvåtiùpunaç ca jïäna-niñöheti/ priyavrata-kathädbhutä

5.1.1 “vaàçaù priyavratasyäpi nibodha nåpa-sattama. yo näradäd ätma-vidyäm adhigamya punar mahéma. bhuktvä vibhajya putrebhya aiçvaraà samagät padam.” iti pürva-skandhänte priyavratasya prathamam ätma-vidyä, tato gåhäçramaù, tataù sarva-saìga-tyägena mokña ity uktam, tatra vismitaù påcchati. priyavrato bhägavato ’ta evätmärämo gåhe katham aramata. nanu ramatäà ko doña iti ced ata äha. karmaëäà bandhaù paräbhavaç ca svarüpa-tiraskäro yan mülo bhavati, yad gåhaà mülaà käraëaà yasya.

5.1.2 gåheñu ratiç ca taträbhiniveçät syät, sa ca bhägavatänäm ätmärämäëäà na saàbhavatéty äha, na nünam iti.

5.1.3 gåhäsaktir hi kuöumbädi-spåhayä bhavati, sä ca teñäà nästéty äha, mahatäm iti. uttama-çloka-pädayoç chäyä kämädi-santäpa-häriëé tayä nirvåtaà cittaà yeñäà spåhäyuktä matir nästi.

5.1.4 därädyäsaktasya tu mokñaù çré-kåñëe ’skhalitä matiç cäbhüd iti yad ayaà ca mahän saàçaya ity äha, saàçaya iti.

5.1.5 aìgé-kåtya pariharati. bäòham abhiniveçädikaà nästéti satyam eva. tathäpi vighna-vaçena teñäà pravåttiù pürväbhyäsa-balena punar nivåttiç ca saìgacchata ity äha. bhagavataù çrémac-caraëa-ravinda-makaranda-rüpo yo rasas tasminn äveçitaà ceto yais te ’pi kenacid antaräyeëa vighnena vihatäm api sväà çivatamäà padavéà märgaà na hinvanti na tyajanti. käm. bhägavatä eva paramahaàsäs teñäà dayitasya priyasya çré-väsudevasya kathäm.

5.1.6 priyavratasya brahmäjïaiväntaräya-rüpä babhüveti sa-prasaìgam äha, yarhéty ädinä vimukta-saìgaù prakåtià bhajasvety antena. yarhi väva ha yadä hi. väveti prasiddhy-ädau ha iti ca. sa sva-piträ manunä ’vani-tala-paripälanäyopämantrito niyukto naiväbhyanandannaicchat. atha ha tadaiva bhagavän adi-devo brahmä sva-bhavanäd avatatärety anvayaù. upämantraëe hetuù, ämnätä räjïäà çästreëoktä ye pravaräù çreñöhä guëasyaikänta-bhäjanatayä niyatäçrayatvena. anicchäyäà hetuù, paramärtha-sa-tattvam ätma-yäthätmyam avagataà tad yena sa tathä. ato brahma-satreëätma-dhyänena käryeëa dékñiñyamäëo niyamaà grahiñyan. präg api väsudeva eva nirantara-samädhi-yogena cittaikägryeëa samäveçitaù samarpitaù sakala-kärakäëäm indriyäëäà yäù kriyäs täsäà kaläpo yena saù. yady api tat pitroktaà na praty äkhyeyaà tathäpi tad adhikaraëe räjyädhikäre ’sato ’pi mithyäbhütäd api räjya-prapaïcäd ätmanaù paräbhavam älocayannäbhyanandat.

5.1.7 guëa-visargasya guëa-såñöeù paribåàhaëaà samåddhis tad anucintayä vyavasitaù sakala-jagatäm abhipräyo yena saù. yathä räjïä cärair maëòaleçvaräëäm abhipräyo niçcéyate tadvat. akhilair nigamair mürti-madbhir vedair nijagaëaiç ca marécy-ädibhiù parivåtaù satya-lokäd avatérëaù.

5.1.8 sa ca brahmä tatra tatroòu-patiç candra iva prakäçamäno gandhamädanasya droëéà darém avabhäsayann upasasarpety anvayaù. amara-parivåòhaiù devendrädibhiù.

5.1.9 haàsayänenopalakñaëenainaà pitaram upalabhamäno mat-pitä ’yamiti lakñayan pitä-puträbhyäà manu-priyavratäbhyäà saha näradaù kåtäïjaliù san sahasaiväbhyutthäyärhaëena püjayä sahopatasthe

tuñöäva. priyavrataà tadä mandara-droëyäà närada upadiçati manuç ca taà netum ägato ’stéti jïätavyam.

5.1.10 he bhärata, bhagavän ädi-puruño brahmäpi taà priyavratam iti hoväcety anvayaù. tena näradenopanétam arhaëaà yasya saù. sükta-väkena yathocita-väkyena. atiçayenoditä varëitä guëa-gaëä avatäräù sujayäù sarvotkarñäç ca yasya.

5.1.11 pravåtti-niñöhaà mad-väkyaà pratikülaà matvä mayy asüyä kariñyatéti çaìkamäno näham evaà vadämi kintu man-mukhena harir eva tväm äjïäpayatéti vadan pravåtti-nivåtti-rahasyam äha, nibodheti navabhiù. åtaà satyam. aprameyaà devam asüyituà doñäropeëa drañöuà närhasi. te tava tatas täta eña tvad-guruç ca maharñiù. diñöam ädiñöam äjïäà vivaçä asvatanträù santo vahämaù.

5.1.12 vivaçatvam eväha caturbhiù, neti. tasya kåtaà tena nirmitaà tanu-bhåj-jévas tapa-ädibhir vihantum anyathäkartuà na vibhüyät prabhür na bhavet. manéñayä sämädi-buddhi-balena. parato balavad äçrayät.

5.1.13 tatra deha-yoge tävat pära-tantryaà prasiddham ity äha, bhaväyeti. bhavo janma. bhavädy-artham avyakteneçvareëa diñöaà dattaà deha-yogaà janatä jéva-samühaù sadä dhatte, na tv anyathäkartuà çaknoti. aìga he priyavrata.

5.1.14 karma-karaëe ’pi pära-tantryam äha, yad väcéti. yasya väci veda-lakñaëäyäà tantyäà dämanyäà guëäù sattvädayas tat pürvakäëi ca yäni karmäëi tan nibandhanair dämabhir brähmaëädi-çabdaiù su-dustaraiù su-dåòhair he vatsa, vayaà sarve su-yojitä nibaddhäù santas tasmai éçvaräya balià vahämas tad icchayä karma kurmaù. nasi näsikäyäà protä baddhäù santaç catuñ-pado balé-vardä yathä dvi-pade puruñäya.

5.1.15 bhogeñu pära-tantryam äha. éçä éçvareëäbhisåñöaà dattam eväìga he priyavrata, avarundhmahe své-kurmaù. yathä sväminä dattam eva kaëiçädi balé-vardä bhakñayanti na svecchayä tadvat. na caivaà vaiñamyam éçvarasya. yato guëa-karma-saìgän nätho yad yad deva-tiryag ädi-lakñaëaà deham ayuìkta yojitaväàs tat tad ästhäya své-kåtya. yathä ’ndhäç cakñuñ matä chäyäm ätapaà vä néyamänäù santas tatraiva gacchanti tadvat.

5.1.16 nanv etat sarvam aviduña eva na tv ätma-vida ity äçaìkyäha, mukto ’péti yävat prärabdhaà karma tävat. yathä svapne ’nubhütaà pratiyäta-nidro gata-nidro ’bhimäna-çünya evänusmarati tarhi bhoga-väsanayä punar janma bhavet taträha. kintu dehäntarärambhakän guëän karmäëi väsanäç ca na våìkte na saàyajate.

5.1.17 nanu gåhe vartamänasya bhogän bhüïjänasya kuto ’bhimänäbhävo mokño vä. atas tat tyägena vana-väsa eva yuktas taträha. bhayaà saàsäraù syäd eva. pramattasya ajitendriyasya. vaneñv iti saìga-bhiyä vanäd vanäntaraà gacchato ’péty arthaù. sahaiva ñaö sapatnäù çatravo mano-buddhéndriyäëi ca yasya sa tathäbhüta eva vaneñv api yata äste budhatvena jitendriyatväd ätma-rater ätmärämasyävadyaà rägädi-doñaà kià nu karoti na karoty eva.

5.1.18 nanu gåhe vasataù puruñasya rägädayaù saàbhavanti, natu vana ity äçaìkyäha, ya iti. yaù ñaö vairéëaù ñaò-indriyäëi vijigéñamäëaù sa pürvaà gåheñu sthitvä teñäm atyantaà nirodham akurvan jetuà yateta. kñéëeñv ariñu kämaà gåhe ’nyatra vä vicaret. yato loke ürjitärén durgäçrita evätyeti jayati. paçcäd durge vänyatra vä varteta. yudhyeteti päöhe prahared ity arthaù.

5.1.19 idaà ca gåha-durgäçrayaëaà präkåtänäà, tvaà tv abjanäbhasyäìghri-saroja-koça eva durgaà tad äçrito ’ta eva nirjita-ñaö-sapatnaç ca tathäpi puruñeëeçvareëätidiñöän dattän bhogäàs tävad bhuìkñva. paçcäd vimukta-saìgaù san prakåtià svarüpaà bhajasva. ätma-niñöho bhavety arthaù.

5.1.20 ätmanas tato laghutayä ’lpatayä tac chäsanam aìgé-cakära. yadvä ätmano yad anuçäsanaà tad alaghutayä gauraveëa bäòhaà tathä kariñyäméty avanata-kandharaù san jagräha.

5.1.21 manunä santuñöenopakalpitä püjä yasya. priyavratasya yoga-bhraàçän näradasya ca çiñya-näçät kuöilam ékñaëaà saàbhavati, tat tu nästéty äha. aviñamaà yathä tathä tayor abhisamékñamäëayoù satorätmanaù samyag avasthänam aväì manasaà väì-manasayor aviñayaà kñayaà niväsaà jagäma. päöhäntare aväg-väcäm agocaraà kathaïcin manasaù kñayaà viñayam ato ’vyavahåtaà vyavahära-çünyaà brahma-nivåttaà pravartayan. vyavahäräd viñaëëaù san vyavahärätétaà svarüpaà cintayann antar hita ity arthaù.

5.1.22 putraà räjye ’bhiñicya vanaà yäsyäméty evaà yo mano-rathaù sa pareëa brahmaëaiva pratisandhitaù saàpädito yasya saù. näradasyänumatena räjye sthäpayitvä ’ti-viñamo dustaro yo viñaya-viña-jaläçayo gåhaà tasyäçä dik pravåtti-väsanä bhogecchä vä tasyä uparato ’bhüt.

5.1.23 yat påñöaà gåhe katham aramata tatroktam uttaram upasaàharati. iti ha väva ittham eva hi adhiniveçitaù präpitaù karmädhikäro yasya. akhilasya jagato bandha-dhvaàsanaù paro ’nubhävo yasya tasya yad aìghri-yugalaà tasyänavarataà dhyaëaà tad anubhävena parirandhita-kañäyo dagdha-rägädi-mala äçayo yasya. ato ’vadätaù çuddho ’pi mahatäà brahmädénäm äjïäpälanena mäna-vardhanaù.

5.1.24 u iti vismaye. ha iti prasiddhau. väveti niçcaye. ätmanaù samänaiù çélädibhir üdärän mahato daça puträn janayäm äsa.

5.1.25 tän äha. ägnédhra idhmajihvo yajïabähur mahävéro hiraëyaretä ghåtapåñöhaù savano medhätithir vétihotraù kaviç cety agnénäà nämäni yeñäà te.

5.1.26 arbha-bhävät bälyäd ärabhya.

5.1.27-28 tasmin päramahaàsyäçrame çrémac-caraëäravindayor avirata-smaraëenävigalito ’khaëòito yaù paramo bhakti-yogas tasyänubhävena viçodhitäntaù karaëe pratéto yo bhagaväàs tasminn ätmanas tvaà padärthasya tädätmyam aviçeñeëa viçeño dehädy-upädhis tad apohena präpuù.

5.1.29 upaçamäçrayeñu satsu. daça-koöibhir ekam arbudam. etädåçäni varñäëäm ekädaçärbudäni jagatéà bubhuja ity anvayaù. räjïo dharma-pälana-viñaya-bhoga-prabhävair bhävyam. tatränäyäsenaiva dharma-pälanam äha. avyähatä akhiläù puruña-käräù pauruñäëi yasmät tena säreëa balena saàbhåtau pürëau dordaëòau tayor yugalaà yenäpéòita äkåñöo maurvé-guëas tasya stanitaà öaìkärastenaiva yuddhaà vinä viramitä nirastä dharma-pratipakñä yena. bhogätiçayam äha. barhiñmatyäù sva-bhaåyäyä anu-dinam edhamänaiù pramodädibhiù paräbhüyamäna-viveka iväta eva viñayäsakty-ätmänam anavabudhyamäna iva bubhuje. tatra pramoda äyäntaà patià dåñövä harñas tataù prasaraëam abhyutthänädi-lélä tato yauñiëyaà yoñit-

svabhäva-kåta-çåìgäränubhäva-prakäçanaà tato vréòayä pramuñitäù saìkucitä häsävalokäs tato rucira-kñvely-ädayaù parihäsa-väkyädéni taiù.

5.1.30 prabhävätiçayam äha. yävad vasudhä-talaà lokäloka-paryantam avabhäsayati meruà pradakñiëékurvann ädityas tasminn ardhenaivopalakñitaà pratapati prakäçayaty ardhena cävacchädayati tamasävåëoti tadä dvitéyaù pataìgaù sürya iva paryakrämat. na ced ama-saàbhävitam. yato bhagavad upäsanenopacito ’ti-puruñaù puruñän atikräntaù prabhavo yasya.

5.1.31 ye vai u ha ati-prasiddhäs tasya ratha-cakrägra-kåtäù parikhätä gartäù yato yair eva kåtäù.

5.1.32 tän äha, jambv iti. teñäà parimäëaà çåëv iti çeñaù. pürvasya yad vistäramänaà uttaras tato dvi-guëena vistäramänenety evaà sindhubhyo bahiù samantata upakÿptä racitäù.

5.1.33-34 yathä sindhubhyo bahir ekaikaço dvépä evaà dvépänäm api bahiù sindhava ity äha, kñärodeti. dadhi-maëòo mathitaà dadhi. ete sapta jaladhayaù sapta-dvépänäà parikhä iväbhyantare taiù saàveñöitä ye dvépäs taiù samänä vistärataù. bahir näntaù påthag asaìkérëatayä.

5.1.35 aho äçcaryaà räjïaù sämarthyam iti parékñid abhipräya-jïo bhagavän bädaräyaëir äha, naivam iti. jitäù ñaò-guëä indriyäëi ñaò ürmayo vä yais teñäm evaà vidhaù puruña-kära iti na citraà näsaàbhävitam. yato vidüra-vigato ’ntyajo ’pi yasyorukramasya näma sakåd uccärayed yaù so ’dhunä tat kñaëam eva bandhaà saàsäram. tanvam iti päöhe ’py ayam evärthaù. päöhäntare tattvaà cäëòälatvaà jahäti. çuddho bhavatéty arthaù.

5.1.36 tasya paräkramam upasaàharan nivåtti-kramam äha, sa evam iti. devarñi-caraëayor anuçayanam upasattis tad anupatito yo guëa-visargo räjyädi-prapaïcas tat saàsargeëa. ätmani manasi nirvedo yasya.

5.1.37 tam äha. mayä ’sädhv anuñöhitam. yadyato ’bhiniveçitaù, tat tataù alam alaà viñayaiù. vinoda-mågaà markaöam.

5.1.38 para-devatäyä hareù prasädenädhigataù präpto ye ätma-pratyavamaåço vivekas tena näradasya padavéà tad upadiñöa-märgam eva punar anusasärety anvayaù. kià kåtvä. anugatebhyaù putrebhya imäà påthvéà vibhajya. bhükto bhogo yasyäs täà bhäryäà mahä-vibhütiù sämräjya-saàpat-tat-sahitäà mahiñéà måta-çaréram iva parityajya. tatra hetuù, hådi nihito nirvedo yena. hådéty asyottaraträpy anvayaù. hådi gåhéto niçcito hari-vihäras tenänubhävas tyäga-sämarthyaà yasya.

5.1.39 tasya mahimopanibandhana-çlokäù pürva-siddhäù kathyante. athä vede “tad apy eña çloko bhavati” iti. ko näma kuryät. chäyäà ghnan tamo nirasyan.

5.1.40 bhü-saàsthänaà dvépaiù kåtam. sarid-giri-vanädibhiù sémä ca yena kåtä. bhütänäà nirvåttyai sukhäyävivädäya.

5.1.41 bhaumaà pätäla-jaà divyaà svarga-jaà mänuñaà martya-loka-jaà mahitvaà vaibhavaà yo niraya-tulyaà mene. puruñänujanä viñëu-bhaktäs ta eva priyä yasyeti.

1. dvitéye proktam ägnédhra-/ caritraà straiëa-saàmatampatnyäà hi pürva-cittyäà yo/ näbhimukhyänajéjanat

2. asmin vaàçe prasiddho ’yam/ ägnédhraù straiëa-puìgavaùvihasann iva tasyedaà/ caritaà munir abravét

5.2.1 jambü-dvépam oko yäsäà täù prajäù putra-vat pälayäm äsa. dharmävekñamäëaù dharmam avekñamäëo dharmeëety arthaù.

5.2.2 pitå-loka-kämaù putra-kämaù sura-varäëäà vanitäs täsäm äkréòäcalo mandaras tasya droëyäm. äbhåtäni saàpäditäni paricaryopakaraëäni puñpädéni yena.

5.2.3 tad upalabhya jïätvä brahmä ’bhiyäpayäm äsa saàbhogärthaà prasthäpayäm aña.

5.2.4 sä ca tad äçramopavanam upababhrämety anvayaù. ramaëéyatvam eväha. vividhäç ca nibiòäç ca ye viöapinas teñäà viöapäù çäkhäs teñäà

nikaräs taiù saàçliñöäù puraöa-latäù svarëa-vallyastäsvärüòhäù sthala-vihaìgamä mayürädayas teñäà mithunaiù procyamänäbhiù çrutibhir uccäryamäëaiù ñaò-jädi-svaraiù pratibodhyamänä ye salila-kukkuöädayas tair vicitraà yathä tathopaküjitä näditä amalä jaläçayäs teñu kamaläni teñäm äkaram upavanam.

5.2.5 sulalite gamane ye pada-vinyäsäs tair gatau viläso yasyäù. cakäras tasyäç cety eka-väkyatväya. anupadaà pratipadam. khaëa-khaëeti dhvanià kurvato rucir asya caraëäbharaëasya svanam. ämélite nayane eva nalina-mukule tayor yugalam éñad vikacayya kiïcid unmélya vyacañöa dadarça.

5.2.6 täm eva devéà makara-dhvajasya vaçam upanétaù san jaòa-vad iti ha vakñyamäëändaça çlokänuväca. jäòyänukaraëaà ca vaidagdhyena tad vaçékärärtham. divi-jänäà devänäà manu-jänäà ca yäni manäàsi nayanäni ca teñäm ähläda-dughair gaty-ädibhir nåëäà manasi kämasya vivaraà praveça-dväraà vidadhatém. gatiç ca vihäraç ca vréòä vinaya-yukto ’valokaç ca su-svaräëy akñaräëi cävayaväç ca neträdayas taiù. nija-mukhäd vigalitam amåtam iva svädu äsava iva mädakaà ca yat sahäsaà bhäñaëaà tasminn ämodo niùçväsa-gandhas tena madändhä ye madhukara-nikaräs tair uparodha ävaraëaà tena bhayäd drutaù çéghro yaù pada-vinyäsas tena valgu spandanaà kiïcic calanaà stana-kalaçayoù kabara-bhäre raçanäyäà ca yasyäs täm. tasyä avalokanena vivåtävasarasya dattävakäçasya.

5.2.7 kä tvaà çaile giräv asmin kià cikérñasi. muni-varyety-ädi-puàstvena saàbodhanädi jäòyänukaraëärtham. he muni-varya, nünaà bhagavataù, para-devatäbhütasya mäyä ’si. bhruvävälakñyäha. he suhåt sakhe, vijye nirguëe dhanuñé bibharñi kim ätmano ’rthe tavaiva, äbhyäà kià kärtyam asti. kià vä pramattänajitendriyän måga-tulyän asmad ädén mågayase. tän vaçékartuà dhanuñé dhärayaséty arthaù.

5.2.8 kaöäkñävälakñyäha. bäëäv imau çata-patre netra-kamale te eva paträëi picchäni yayoù. çäntau vibhrameëa mantharau. puìkhäbhyäà vinäpi rucirau. patratayä kalpita-neträbhyäà para-bhägasya puìkha-sthänéyasyäbhävät. ati-tigmau tékñëau dantävagra-bhägau yayos tau kasmai prayoktum icchaséti na vidmaù. ato bhayäd etävat prärthayämahe, taväyaà vikramo ’smäkaà kñemäyästu.

5.2.9 tad aìga-parimala-lobhenänugacchato bhramaränälakñyäha, çiñyä iti. ajasraà santataà yuñmac-chikhäto vilulitä vigalitäù su-manasäm abhito

våñöér galitäni kusumäni bhajantéty arthaù. çuddhatvenopamä, veda-çäkhä iveti.

5.2.10 nüpura-svanamäkarëyäha, väcam iti. tubhyaà tava caraëa-gata-païjarayor nüpurayos tittiréëäm antar-gata-ratnänäà paraà kevalaà väcaà çåëumaù. kathaà-bhütäm. arüpä adåñöa-vaktåkä mukharä ati-prakaöä ca täà ca täà ca. pétaà paridhäna-vastraà nitamba-käntitvena prakalpyäha. kadamba-kusumasya rucir déptir aìka-viöaìka-bimbe nitambasya sundara-maëòale kva labdhä. päöhäntare aìgeti saàbodhanam. mekhaläm älakñyäha. yasyäm aläta-paridhir vartate. vastraà nitamba-käntitvena prakalpya vastram adåñövaiva påcchati. kva ca te valkalam iti.

5.2.11 stanävälakñyäha. çåìgayoù stanayoù kià saàbhåtaà kià pürëam asti. mano-haraà kiïcid astéty etävat tu jänämi. yato madhye kåço ’pi tvaà kåcchreëa vahasi dhärayasi. yatra ca me dåçir dåñöiù çritä saàlagnästi. anyathedaà dvayaà na ghaöata iti bhävaù. stana-gataà kuìkumam älakñyäha. paìko ’ruëa ätmanas tava viñäëe çåìge édåg aty apürvaù kuta ity ata äha. yena paìkenäçramaà surabhé-karoñi sugandha-yuktaà karoñéti.`5.2.12 lokaà sthänam. yatratyo jana urasä ittham apürvävayavau bibharti. manasa unnayanau kñobhakau. päöhäntare itthaà bhüta-lakñaëe tåtéyä. vaktre ca bahv adbhutaà bibharti. kià tad äha. raso madhuräläpaù räso viläsas täbhyäà sahitä sudhä adharämåtam. ädi-çabdät smita-narmädi.

5.2.13 kä vä tava loke ätmano dehasya våtir ähäraù. aìga he sakhe, adanäc carvaëäd dhavir iti tat saàbandhé gandho vätyägacchati. iti tämbüläbhipräyam. adanäd bahiraìga bhätéti päöhe mama tävad bhojanäd bahir bhütaiva våttir bhaöéty arthaù. yatas tvaà viñëoù kalä ’si. viñëuç ca näçnäti. “anaçnann anyo abhicäkaçéti” iti çruteù. viñëoù kalä ’séty atra hetuù, tava ca karëau viñëor ivänimiñonmakarau. animiñau ratna-netratvena nimeña-çünyäv ullasantau makarau tadäkäre kuëòale yayos tau. kià ca tava mukhaà saraita sara iva. tad eväha. udvignaà caïcalaà ména-yugalam iva netra-dvayaà yasmin. dvijä dantäs teñäà paìktyä çociù çobhä yasmin. sarasi tu dvijä räja-haàsäù. äsanno bhåìga-nikara iva keça-stomaù parimala-lubdha-bhåìga-stomo vä yasmin.

5.2.14

pataìgaù kanduko bhramato bhramac-cittasya me ’kñiëé ejayate caïcalatäà nayati. vakra-keça-samühaà mukta-bandhanaà na smarasi na saàbhävayasi kim. kañöo dhürto ’nilo névéà haraty etan na smarasi kim.

5.2.15 upalabdhaà präptam. mahyaà mama, he mama mitra, mayä saha tapaç cartum arhasi. kià ca sa vai bhava-bhävanaù saàsåti-vistärako brahmä me prasédati, tväà bhäryäà kalpayatéty arthaù.

5.2.16 dvija-devena brahmaëä dattam. dåk manaç ca lagnaà sannäpayäti. he cäru-çåìgi, yatas te cittaà tatra mäà tvad-adhénaà netum arhasi. sacivyas tava sakhyo ’pi çivä anuküläù satyo mäà pratisaran tv anuvartantäm. yadvä etävat paryantaà me yäù sacivyaù sakhyaù çiväù pheravas täù pratisarantu niryäntu, yadvä vana-väse saha-caryo hariëyaù çiväù pratisarantu pradakñiëaà gacchantu.

5.2.17 grämyeñu vaidagdhyaà yasyäs tayä paribhäñayä väcä. sabhäjayäm äsa püjayäm äsa. saàmukhé-cakärety athaù.

5.2.18-19 buddhyädénäà dvandvaikyam.

5.2.20 sütvä prasüya. upatasthe ’bhajat.

5.2.21 autpattikenaiva svabhävena. saàhananaà dåòhäìgatvam.

5.2.22 kämänäà bhogaiù. adhyadhikaà manyamänaù. çrutibhir vedoktaiù karmabhiù. avärundha präpa. mädayante modante.

5.2.23 ity evaà bhütäù saàjïä yäsäà täù pariëétavantaù.

1. tåtéye caritaà näbheù/ paraà maìgalam éryateyasya yajïe pratétaù san/ putro ’bhüd åñabho hariù

5.3.1 näbhir ägnédhra-sutaù. aputrayä merudevyä bhäryayä saha.

5.3.2

pravargya-saàjïakeñu karmasu kriyamäëeñu dravyädayaù sapta ye yogä upäyäs teñäm upapattyä saàpattyä duradhigamo duñpräpo ’pi bhägavateñu kåpälutayä supratékaù çobhanävayavaù sann ätmänam äviçcakära. aparäjitaà sva-tantram. nija-bhaktänäà ye ’bhipretärthäs teñäà vidhitsayä gåhétam äkåñöaà hådayaà cittaà yasya. hådayaì-gamaà sukha-karam. yato mano-nayanäny änandayanti ye ’vayaväs tair abhirämaà sundaram.

5.3.3 atha hety-ädi-nipäta-bähulyaà väkyälaìkäräya. äviñkåtaà bhujänäà yugala-dvayaà catuñöayaà yena. hiraëmayaà tejomayam. puruñeñu viçiñyata iti tathä puruñottamam ity arthaù. arhaëenärdhyeëa sahopatasthurabhajann ity anvayaù. vilasan çrévatsa eva lalämaà cihnaà yasya. dara-varaù çaìkha-çreñöhaù, vana-ruhaà padmam, acchüri cakram, amåta-maëiù kaustubhaù, evam ädibhir upalakñitam. sphuöa-kiraëä ye pravarä maëayas tan mayäni yäni mukuöädény aìgänäà bhüñaëäni tair vibhüñitam. bahu-mäne dåñöäntaù, adhanä ivottama-dhanaà nidhim.

5.3.4 arhaséty-ädinä nigadena stuvanti. he arhattama, paripürëo ’pi tvamanupathänäà bhåtyänäm asmäkam arhaëaà muhuù svayam eva svékartum arhasi. na tu vayaà stotuà çaktä ity ähuù. namo nama ity etävad eväsmäkaà sadbhir upaçikñitam. tvad-rüpasya durjïeyatvät. tad evähuù, ko ’rhatéti. prakåti-guëänäà vyatikaraù prapaïcas tasminn eva matir yasyäta evänéçaù. prakåti-puruñayoù parasyäta eveçvarasyärväktanäbhis tväm aspåçantébhiù prapaïcäntar-gatäbhir näma ca rüpaà cäkåtiç cäkäras täbhis tava rüpa-nirüpaëaà kartuà ko näma pumän arhati.

5.3.5 sa hy etan mätram evärhati nädhikam ity ähuù. sakala-jana-nikäyasya våjinaà nirasyantéti tathä çiva-tamäù pravaräç ca ye guëa-gaëäs teñäm eka-deças tasya kathanäd vinädhikaà närhati.

5.3.6 väì manasä ’gocaro ’pi tvaà bhaktänäà sukhärädhya evety ähuù. he parama, parijanair anurägeëa viracitä ye çabala-saàçabdä gadgadäkñara-stutayaù salilaà ca sita-kisalayäç ca çuddha-pallaväù. çileti päöhe çilaà kuçädi-maïjaré. evam ädibhiù saàbhåtayä saàpäditayä püjayä parituñyasi.

5.3.7 atheti prakäräntare. anyathä tvanayejyayä yägenäpyurubhaåabharayänekäìgasamåddhayäpi bhavataù samucitamapekñitaà prayojanaà naiva paçyämaù.

5.3.8 atra hetuù, ätmanaù svata evänu-savanaà sarvadä ’ïjasä säkñäd avyatirekeëa samanvayena bobhüyamänä atiçayena bhavanto ye ’çeñäù puruñärthäs te svarüpaà yasya paramänandasya. na caivaà saty api yägän arthakyam ity ähuù, kintv iti. sa-kämänäm asmäkam evaitad upapadyate na tavety arthaù.

5.3.9 svopayogam eva pradarçayanti, tad yatheti. paramebhyo ’pi he parama-puruña, prakarña-yuktayä karuëayä. upakalpayiñyan saàpädayiñyan. cakärät kämitaà ca. näpacito ’napacito ’püjita eva püjänapekñatvät svayayevopalakñito dåñöo ’si. itara-vat säpekña-vat.

5.3.10 yady api tvaà varän dätum ävirbhüto ’si tathäpi he arhattama, räjarñer barhiñi yajïe nija-puruñäëäà tvad-bhaktänäm asmakam ékñaëa-viñayo bhavän. yarhi yadä äsét tadä hy ayam eva varaù saïjätaù.

5.3.11 darçanasya durlabhatäm ähuù. asaìgena vairägyena niçitaà yaj jïänaà sa evänalastena vidhütä açeñä malä yeñäm. ato bhavata iva svabhävo yeñäà. tän evähuù. ätmärämäëäm evaà bhütänäà munénäm api parama-maìgaläyanaà guëa-gaëa-kathanam eva natu darçanaà yasya. atas tair anavarataà pariguëitä abhyastä guëa-gaëä yasyeti saàbodhanam.

5.3.12 darçanenaiva kåtärthä api varam ekaà prärthayante, atheti. smaraëäya vivaçänäà tväà smartum açaktänäà naù.

5.3.13 anyac ca prärthanéyam astéty ähuù, kià ceti. äçiñäm aihikänäà svargäpavargayor apéçvaraà tvam upadhävati. prajäyäm eva puruñärtha iti pratyayo yasya. adhano yathä phalé-karaëaà tuña-kaëädikam äçäsäno dhana-dam upadhävati.

5.3.14 idaà ca näti-citram ity ähuù. iha saàsäre te ’paräjitayä mäyayä ’nava-sita-padavyälakñita-märgayäparäjitaù ko vai. na ko ’pi. atas tayä ’nävåta-matiù käù. ata eva viñaya eva viñaà tasya rayä vegäs tair anävåtä prakåtir yasya sa kaù. yady anupäsita-mahac-caraëaù. atas tvan-mäyayä mohitasyaivam äçaàsä ghaöata ity arthaù.

5.3.15

adabhra-kartaù he bahu-käryakärin, alpéyase käryäya tvaà yady asmäd iha samähüto ’si. tatra prajäyäm arthe dhér yeñäà mandänäà teñäà no yad deva-helanam avajïänaà tat sarvän prati tava sämyena hetunä prativoòhuà soòhum arhasi.

5.3.16 iti nigadena gadyätmaka-stotreëa. varña-dharo bhärata-varña-patir näbhis tenäbhiväditä ye åtvijas tair abhivanditau caraëau yasya.

5.3.17 asu-labhatve hetuù, mamäham eväbhirüpaù sadåçaù. kaivalyäd advitéyatvät. dvijeñu devä iva ye brähmaëäs teñäà kulam.

5.3.18 ägnédhréye näbhau.

5.3.19 patià näbhim.

5.3.20 he viñëu-datta, tasyävarodhäyane ’ntaù-pure merudevyäà çuklayä çuddha-sattva-rüpayä bhürtyä ’vatatära. keñäà dharmän. väta-raçanänäà dig-väsasäm. päñaëòi-vyävåtty-artham äha. çramaëänäà tapasvinäm. åñéëäà jïäni-jnäm. ürdhva-manthinäà naiñöhika-brahmacäriëäm.

1. caturthäditribhiù proktam/ åñabhasyehitaà mahatlokärthaà yena sat-karma/ naiñkarmyaà ca nidarçitam

2. caturthe çata-putrasya/ räjyaà tasyopavarëaye.yasya räjye janaù sarvaù/ santoñämåta-nirvåtaù

5.4.1 abhivyajyamänäni bhagaval-lakñaëäni päda-talädiñu vajräìkuçädéni yasya. mahä-vibhütiù sarva-saàpattiù. sämyädibhiù saha vardhamäna-prabhävam. prakåtayo ’mätyädayaù. jagådhur abhikäìkñanti sma.

5.4.2 varñmaëä dehena. tasya viçeñaëa-dvayam. varéyasä çreñöhatamena. båhantaù çlokäù padyäni kavénäà yasmiàs tena ca. ojas tejaù. véryaà prabhävaù. çauryam utsähaù. etair guëair ati-çreñöhatväd åñabhaù çreñöha iti näma cakära.

5.4.3 tasya varñe maëòale.

5.4.4 avarudhya präpya. svairam icchayä gåhéto nara-loka-samäna-dharmo manuñyäkäro yena tam. ata eva mäyayä sva-putra iti vilasitä matir yasya.

5.4.5 ä-paura-prakåti paurän prakåtéàç cäbhivyäpya. vidito ’nurägo yasmin. kathaà bhüto näbhiù. jana-padaù janäù paurädayaù padaà pramäëaà yasya saù. ätma-jaà dharmamaryädärakñaëärtham abhiñicya. brähmaëänäm utsaìge nidhäya. viçäläyäà badarikäçrame. prasannaà paränudvejakaà nipuëaà ca tévraà tena. upäsénaù kälena tan mahimänaà jévan muktim aväpa.

5.4.6 näbhes tat prasiddhaà karma. anu tad anantaraà ko nu pumänäcaret. na ko ’péty arthaù.

5.4.7 maìgalair dakñiëäbhiù püjitäù santaù. ojasä mantra-balena.

5.4.8-9 anyeñäà grahaëäya pradarçito gurukula-väso yena. anuçikñamäëo ’nuçikñayan. ubhaya-vidhaà çruti-småti-lakñaëaà karma-vadhim abhiyuïjann anutiñöhan jayantyäà bhäryäyäm ätma-jänäà çataà janayäm äsa.

5.4.10-11 taà bharatam anu kuçävartädayo nava puträ navateù pradhänä jyeñöùaù.

5.4.12 tad anantaraà kavi-pramukhä nava bhägavata-dharma-pradarçakäù. vasudeva-näradayoù saàvädo yasmin. upariñöäd ekädaça-skandhe.

5.4.13 mahä-çälénä ati-vinétäù.

5.4.14 kevalaù çuddhaù viparétavat anéçvara-vat-karmäëi kurvan. niyamayat niyamitavaë. päöhäntare nitaräm aramayat. karma-karaëe hetuù, anugatam utsannaà dharmaà svayam äcaraëenätad-vidäm upaçikñayan. katham. dharmädénäm avarodhena saìgraheëa. änando bhogaù. amåtaà mokñaù.

5.4.15 çérñaëyaù çreñöhas tenäcaritam. tat tad anuvartate yataù.

5.4.16 sakalo dharmo yasmiàs tad brähmaà guhyaà veda-rahasyaà yady api svenaiva viditaà tathäpi brähmaëän påñövaiva karotéty arthaù.

5.4.17 dravyädibhir upacitair yajïair iñöavän. tatra vayo yauvanam. “yuvaiva dharmamanvicchet” iti vacanät. vividhoddeçä nänä-devatoddeçäù. yathopadeçaà yathävidhi.

5.4.18 anyasmät sakäçäd ätmanaù kaçcid api kim api kathaïcanäpi na väïchati. icchänudaye dåñöäntaù, avidyamänaà kha-puñpädikam iva. na cänya-déyam avekñate ’péty arthäù. bhartari åñabhadeve pratikñaëam ullasita-snehodrekaà vinä ’nyan na väïchati.

5.4.19 avahitätmanaù saàyata-cittänapi prajänuçäsanärtham upaçikñayann iti ha vakñyamäëam uväca.

1. païcame mokña-dharmopadeçaiù putränuçäsanam uktaà pärama-haàsyaà ca/ tasya dvandva-titikñayä

5.5.1 viò-bhüjäm api ye santi tän kañöän duùkha-dän kämän viñayän närhati tad yogyo ’yaà manuñya-deho na bhavati. devyam utkåñöam. yena tapasä. yasmäc chuddhät sattväd anantaà brahma-sukhaà bhavati.

5.5.2 mokña-bandhayor nidänam äha, mahat-seväm iti. tamasaù saàsärasya dväraà yoñitäà ye saìginas teñäà saìgam. mahatäà lakñaëam äha särdhena, mahänta iti. sädhavaù sad-äcäräù.

5.5.3 mayi éçe kåtaà sauhådam evärthaù puruñärtho yeñäm. vä-çabdenänya-nirapekñasyaiväsya lakñaëatvaà darçayati. dehaà bibhartéti dehaà bharä viñaya-värtaiva na dharma-viñayä yeñu teñu janeñu jäyädi-yukteñu gåheñu ca. rätir mitraà dhanaà vä. päöhäntare jäyädi-pradeñu. yävad arthäç ca yävad artham evärtho yeñäm iti madhyama-pada-lopé samäsaù. deha-nirvähädhika-spåhäçünyä ity arthaù.

5.5.4 kämän närhatéti yad uktaà tad upapädayati, nünam iti. yad yadä indriya-prétaye äpåëoti vyäpriyate tadä pramattaù sanvikarma päpaà

nünaà kurute. yato vikarmaëaù präcénäd ayaà kleçado deho jätas tasyaiva punaù karaëaà sädhu na manye.

5.5.5 dehäder naçvaratvät kiyän ayam anartha ity äçaìkyäha. parä-bhavo dehädinä svarüpäbhibhavo ’jïäna-kåtas tävad bhavati. tatra hetuù, yävat kriyäù syus tävad idaà mano hi karma-svabhävam eva syät. yena karmätmakena manasä.

5.5.6 uktam upasaàharati. evaà pürva-kåtaà karma kartå-bhütaà, manaù karma-bhütaà, vaçaà prayuìkte punaù karma-niñöhaà karotéti. jévan mukta-karma-vyävåtty-artham äha, avidyayeti. avidyayä ätmani upadhéyamäne äcchädyamäne sati evaà manaù kartå, puruñaà karma-vaçaà prayuìkta iti vä.

5.5.7 na kevalaà deha-yoga-mätram, anarthäntaraà cety äha. yadä guëänäm indriyäëäm éhäà ceñöäm ayathä mithyä ätméyä na bhavatéti vipaçcid viveké san na paçyati. nu paçyatéti päöhe ayathä ätméyatvenety arthaù. tatra tadä sahasä gata-småtiù svarüpa-småti-çünyaù sann ajïo müòho maithuna-sukha-pradhänaà gåhaà präpya täpän vindati.

5.5.8 nanu yathopayogaà striyä mithuné-bhüya sukha-mätram anubhavataù kutas täpäù syus taträha, puàsaà iti. pratyekaà tayor ekaiko hådaya-granthir asty eva. etaà mithaù parasparaà sthülam anyaà hådayayor granthià durbhedaà vadanti. kuta ity ata äha. ato ’smän mithuné-bhävät. pratyekaà hådaya-granthinä tu dehendriya-mätre ’haà mameti moho ’smät tu gåhädibhir viñaya-bhütair mahän moho bhaved ity arthaù.

5.5.9 kadä tarhi tasya nivåttir ata äha. yadäsya janasya karmabhir anubaddho dåòho mano-rüpo hådaya-granthiù çithilo bhavet tadä ’smän mithuné-bhävän nivartate. tataç ca hetum ahaìkäraà tyaktvä muktaù sanparaà padaà yäti.

5.5.10 hetumatihäyety uktaà tatra païca-viàçati-sädhanäny äha caturbhiù. haàse mayi gurau bhaktiù sevä. anuvåttis tat paratä. vigata-tåñëayä. sarvatra lokäntare ’pi vyasanävagatyä duùkhänusandhänena. éhänivåttyä kämya-karma-tyägena.

5.5.11

mad-arthaiù karmabhiù. aham eva devo yeñäà taiù saìgät. he puträù, deha-gehayor ätma-buddher ahaà mameti buddheù.

5.5.12 adhyätma-yogenädhyätma-çästräbhyäsena. sadhryak samyag iti sarvatra saàbandhaù. asaàpramädena kartavyasyäparityägena.

5.5.13 sarvatra mad-bhävo mad-bhävanä tatra vicakñaëena nipuëena vijïäna-viräjitenänubhava-paryantena jïänena yogena samädhinä dhåty-udyama-sattva-yukto dhairya-prayatna-vivekair yuktaù sann ahaìkäräkhyam upädhià vyapohen nirasyet.

5.5.14 tataù sädhanäd uparamed ity äha. karmäëy äçerate yasmin. yogenopäyena. yady api phale siddhe sädhanoparamaù siddha eva, tathäpi yävad deha-pätaà tad abhyäsa-çaìkäväraëäyoktam.

5.5.15 kià ca puträn pitä çiñyän vä gurur nåpaç ca prajä evam anuçikñayet. mama lokaà yaù kämayate. yadvä mad-anugraha evärtho yasya. vimanyuù çikñitasyäkaraëe ’pi kopa-çünyaù. ataj-jïäàs tattvam aviduñaù. çreyo-buddhyä karmasu müòhän. anyathopadeçe pratyaväyam äha. manujaù kämya-karmasu puruñaà yojayan garte saàsära-küpe taà pätayati sa manujaù kam arthaà puruñärthaà labheta. na kam apéty arthaù.

5.5.16 na yojayed ity etad upapädayati, loka iti tribhiù. nañöa-dåñöatve hetuù, ya iti. nikämam atiçayena kämo yasya.

5.5.17 tam édåçaà ku-buddhià dåñövä tatraiva kas taà pravartayen na kopi. utpathena gacchantam andhaà yathä tenaiva gaccheti ko brüyät.

5.5.18 samupetaù saàprapto måtyuù saàsäro yena tam. tato bhakti-märgopadeçena yo na mocayet sa gurvädir na bhavatéty arthaù. yadvä yas taà mocayituà na çakruyät sa tasya gurvädir na syäd iti niñedhaù. tataç ca pitä na syäd iti, putrotpattau yatno na kärya ity arthaù. daivaà devatä na syäd iti, püjä na graùyety arthaù. evam anyad api drañöavyam.

5.5.19 evaà mokña-dharmänupadiçya bhrätå-çuçrüñaëa-lakñaëaà dharmaà spardhädi-nivåttaye teñäà janma-kathana-pürvakam äha dväbhyäm.

idaà manuñyäkäraà çaréraà mama durvibhävyam avitarkyaà mad-icchä-vilasitam. na tv ahaà präkåto manuñya ity arthaù. me hådayaà tu sattvaà. kià tad dhådayam. yatra dharmas tat. çuddhaà sattvam ity arthaù. kutaù. yadyasmän mayädharmo düräd eva påñöhe kåta utsäritaù. ata eva mäm åñabhaà çreñöhaà prähuù.

5.5.20 bhavantaç ca hådayena çuddha-sattva-mayena jätäs tasmän matsaraà hitvä mahattamaà sa-näbhaà sodaraà bhajadhvam. nanu tvat-putratvät tväà vayaà bhajema räja-putratvät prajäç ca pälayäm eti ced ata äha. tad eva me çuçrüñaëaà prajänäà ca pälanam. bharatänuvåttyaiva sarvaà kåtaà syäd iti bhävaù.

5.5.21 idänéà brähmaëäç ca sevyä ity äçayena teñäà sarvebhyaù çraiñöhyam äha païcabhiù. bhüteñu cetanäcetaneñu. virohantéti vérudhaù sthävarä uduccair atiçayenottamäù. tebhyo ’pi ye sarésåpäù sarpantéti jaìgamäste uduttamä iti sarvatränuñaìgaù. teñv api sa-bodhä niñöhä sthitir yeñäà paçv-ädénäà te kéöakädibhyaù. tatas teñv api manuñyäù tato ’pi pramathä bhüta-pretädayaù. tato ’pi gandharväù. tataù siddhäù. tato ’nye vibudhänugäù kinnarädayaù.

5.5.22 tebhyo ’suräù devä asurebhyaù. sandhir ärñaù. deväç ca maghavat-pradhänäù, devebhya indraù çreñöha ity arthaù tato ’pi brahma-sutä dakñädayaù. teñäà madhye bhavaù paraù çreñöhaù. sa bhavo viriïca-véryo viriïco véryaà çaktiù käraëaà yasya sa viriïca-véryaù, atas taj janakatväd viriïcas tataù para ity arthaù. sa viriço mat paraù ahaà paro yasya. dvija-devä brähmaëä eva deväù püjyä yasya yo ’ham.

5.5.23 brähmaëair anyad-bhütaà na tulaye samaà na paçyami. ato brähmaëät paraà tu bhütaà kim paçyämi na kiïcit. viprä iti tatratyänäà brähmaëänäà saàbodhanam. samasyaiväbhäväd adhikaà kutastyam ity arthaù. tatra hetün äha särdhäbhyäm yasmin brähmaëe çraddhayä prakarñaëa hutam annädi kämaà yatheccham aham açnämi.

5.5.24 me tanür mürtir vedäkhyä yena brähmaëeneha loke dhåtä. yatra ca brähmaëe sattvädayo ’ñöau guëäù santi, tataù paraà kià paçyäméty anvayaù.

5.5.25 niùspåhatvam äha. matto ’pi yeñäà kiïcit prärthanéyam asti teñäm itareëa räjyädinä kim u syän na kim api.

5.5.26 tad evaà brähmaëa-saàmänaà vidhäyedänéà sarva-bhüta-saàmänaà vidhatte. he sutäù, sarväëi jaìgamäni sthävaräëi ca bhütäni mad-adhiñöhänatayä vo yuñmäbhiù saàmänanéyäni. pade pade kñaëe kñaëe. viviktä pütä matsarädi-rahitä dåñöir yeñäà taiù. tad eva mamärhaëam.

5.5.27 sarva-karmaëäm éçvarärpaëaà vidhatte. mano-vaco-dåçäm anyeñäà ca karaëänäm éhitasya vyäpärasya me paribarhaëam ärädhanam eva säkñät kåtaà phalam. yena paribarhaëena vinä käla-päçäd vimoktuà na éçen na samartho bhavet.

5.5.28 svata eva suçikñitän api lokänuçäsanärtham anuçäsya munénaà päramahaàsya-dharmam upaçikñayiñyan bharatam abhiñicya åñabha ity apadeço näma yasya sa bhagavän brahmävartät sva-deçät pravavräjety anvayaù. urvarito ’vaçiñöhaù çaréra-mätra-parigraho yasya.

5.5.29 abhibhäñyamäëo ’pi janänäà madhye jaòädi-vad-vartamänas tüñëéà babhüva. avadhütasyeva veño yasya.

5.5.30 tatra tatra purädiñv anupathaà märge märge ’vanicaräpasadair durjanais tarjanädibhiù paribhüyamäno ’pi tad avigaëayann evaika-cara ekäké påthivéà paribabhrämety anvayaù. tatra puraà pattanam. grämä haööa-hénäù. äkaraù svaniù. sveöaù kåñévala-grämaù. väöaù puñpädi-väöikä. svarvaöaù parvata-pränta-grämaù. çibiraà senäyä väsa-sthänam. vrajo gaväà sthänam. ghoño gopänäà sthänam. särtho yätri-kajana-saìghätaù. äçramä åñéëäm. tarjanaà bhaya-jananam. täòanaà prahäraù. avamehanam upari-mütraëam. ñöhévanaà phüt-kåtya çleñma-prakñepaù. grävëäà çakåto rajasaç ca prakñepaù. püti-väto ’dho-väyuù. duruktaà çäpaù. etaiù agaëane dåñöäntaù, makñikäbhir iveti. tatra hetuù, asati mithyäbhüte sanniveçe. deha ity upalakñaëäm akäro yasya. sad ity apadeça-mätraà yasya tasmin nirabhimänatvät. kena hetunä. ubhayoù sadasatoryo ’nubhavs tat svarüpeëa yat sva-mahimny avasthänaà tena. ata eväkhaëòitaà mano yasya sa paribabhräma.

5.5.31 sa ca tadä graha-gåhéta ivädåçyata. tatra hetuù, paräk purato ’valambamänäç ca te kuöiläç ca te jaöiläç ca kapiçäç ca keçäs teñäà bhüri-bhäro yasya saù. avadhütam anädåtam ata eva malinaà nija-çaréraà tena. kathaà-bhüto ’py evam adåçyata. ati-su-kumäräëi kara-

caraëoraù-sthaläni tathä vipulä bähv-ädayas ta evävayaväs teñäà viçiñöo nyäsaù sanniveço yasya saù. tathä prakåtyaiva sundaraù svabhäva-siddho häsas tena çobhanaà mukhaà yasya. tathä nava-nalina-dalavad äcaraté ye çiçira-täre täpa-härika-nénike aruëe äyate nayane täbhyäà ruciraù. tathä sadåçä anyünädhikäù subhagäç ca kapola-karëa-kaëöha-näsikä yasya. tathä vigüòha-smitaà yad vadanaà tasya mahotsavena vibhrameëa puräìganänäà manasi kämam uddépayan. evaà bhüto ’pi tathädåçyatety anvayaù.

5.5.32 yarhi yadä lokam janaà yogasya pratipa-kämäcakñäëaù paçyan babhüva. tasya pratikriyäkaraëaà karma ca ninditam ity äcakñäëas tad äjagaraà vratam ästhitaù san çayäna eväçnäti smety anvayaù. äjagaraà vrataà nämaikatraiva sthitväprärabdha-karmopabhogaù. avamehati mütrayati. hadati puréñam utsåjati. uccarite puréñe ceñöamäno viluöhan tenaivädigdhä äliptä uddeçä deha-pradeçä yasya saù.

5.5.33 bébhatsam iväçaìkyäha, tasyeti. puréñasya surabhiëä gandhena saugandhyena saugandhyaà yasya sa väyuù.

5.5.34 evaà gavädi-caryayä pänädi-karoti sma. tad eväha, vrajann ity-ädinä. käka-måga-gaväm ivänyad api caritaà våttir yasya.

5.5.35 nänä-yoga-caryä äcaratéti tathä. lokayäträparihäräya yogibhir evaà vartitavyam iti pradarçanäya tathä kåtavän. vastutas tu bhagavän yato ’virataù parama-mahänuttarottara-çata-guëatvenokto ya änandas tad anubhava-svarüpaù. kià ca väsudeve ätmano ’vyavadhänenäbhedena na vidyate ’nyeñäm iväntarä madhye udarasya dehopädher bhävas tena. nitya-nivåttopädhitvenety arthaù. svata eva siddhaiù samastair arthaiù phalaiù paripürëatväd yogaiçvaryäëi näbhyanandat. vaihäyasaà svecaratvam. mano-javaà manasa iva dehasya vegam. düra-grahaëaà düra-darçanam. he nåpa. hådayena manasä.

1. ñañöhe lénäbhimänasya/ deha-tyäga-kramäbhidhäpradahantaà davägnià yaù/ paçyann api na paçyati

5.6.1 yogaiçvaryäëi näbhyanandad ity uktaà tatra påcchati, neti. bhagavaù he bhagavan, yogena saméritam uddépitaà yaj jïänaà tenävabharjitäni dagdhäni karma-béjäni rägädéni yais teñäà yadåcchayä präptäni yogaiçvaryäëi punaù kleça-däni bhavituà närhanti. ataù kim iti näbhyanandad ity arthaù.

5.6.2 aìgé-kåtya pariharati, satyam iti. eke buddhimanto ’navasthänasya caïcalasya manaso viçväsaà na saìgacchante na samyak präpnuvanti. çaöhaù kiräto yathä dhåteñv api mågeñu. çaöhe kiräte yathä mågä iti saptamy antaà vä. päöhäntare çaöho vaïcakaù kiräto vaëig vyavahartari yathä. tasmin vä vyavahartä viçväsaà na yätéty arthaù. päkñi-kopi doño varjanéya ity upadeñöuà näbhyanandad iti bhävaù.

5.6.3 yad viçrambhäd yasya manaso viçväsäc ciräc cérëaà bahu-käla-saçitaà tapaç caskanda susräva. aiçvaraà viñëor mohiné-rüpa-darçanena. yadvä éçvaräëäà samarthänäm api saubhari-prabhåténäà tapaù.

5.6.4 tatra hetuù, nityam iti. kåta-viçväso yo yogé tadéyaà manaù kämasya tam anu ye ’rayas teñäà ca chidram avakäçaà dadäti. yathä kåta-viçväsasya patyuù puàç-calé jäyä järäëäm avakäçaà dattvä patià ghätayati tathä mano ’pi kämädibhir yoginaà bhraàçayatéty arthaù.

5.6.5 arén kathayann upasaàharati, käma iti. yan mülo yan nimitto bhavati tan manaù ko nu budhaù své-kuryät svädhénam iti manyena.

5.6.6 präsaìgikaà samäpya prastutam äha, atheti. asvilänäà loka-pälänäà lalämo maëòana-bhüto ’py uparatä bädhitänuvåttir yasmät sa upararäma dehäbhimänaà jahau. vilakñaëair aneka-prakärair avadhüta-veñädibhiù na vilakñito bhagavat-prabhävo yasmin. säàparäya-vidhià deha-tyäga-prakäram. ädhärädheya-bhäva-vyävåtty-artham äha, anarthäntara-bhävenäbhedena. upäsanävyävåtty-artham äha, asaàvyavahitam.

5.6.7 manasä svayaà tyakte ’py abhimäne kenäpi saàskäreëa dehaù pracalati yathä kuläla-cakraà so ’yam abhimänäbhäsas tena. sa ca jévan muktänäm avidyäväsanayä bhavatéti tato viçeñam äha, yoga-mäyäväsanayeti. koìkädén deçängataù sankayäpi väsanayäsye kåto ’çmaka-valo yena. asaàvéto nagnaù.

5.6.8 saméra-vegena vidhütänäà kampitänäà veëünäà saìgharñaëena jäta ugro dävänalaù. älelihänaù sarvato grasan.

5.6.9

avadhüta-veñeëa åñabhadevas tatra gata ity etasya sücakam äha. yasya kiläçramätétam anucaritaà tad deça-väsibhya upäkarëya arhann iti näma yasya sa räjä svayaà tad upaçikñya çikñitvä kupathaç cäsau päñaëòaç ca taà nija-manéñayä saàpravartayiñyata ity anvayaù. tatra hetuù, kaläv ity-ädi. bhavitavyena präëi-pürva-saïcita-päpa-phalena.

5.6.10 yena pravartakena manujeñv apasadä nikåñöäù sva-vidhinä niyogo yasmin çauca-cäritre tad vihénä devävajïärüpäëy asnänädéni kuvratäni gåhëänä vedädénäà vidüñakä bhaviñyanti.

5.6.11 tat phalaà cändhaà tamaù präpsyantéty äha, te ceti. arväktanayä aveda-mülayä. nija-lokayätrayä svecchä-kåta-pravåttyä äçvastäù kåta-viçväsäù.

5.6.12 nanu tarhy anartha-käré kim artho ’yam åñabhävatäras taträha, ayam iti. rajo-vyäptänäà janänäà mokña-märgopaçikñaëärthaù. tasya kaivalyopaçikñaëasyänurüpän.

5.6.13 adhi adhikaà puëyaà yasmin. etad bhärataà varñam. åñabhädy-avatära-yuktäni karmäëi.

5.6.14 priyavratasya vaàçaù. avadätaù çuddhaù. yatra vaàçe. yad yasmät. akarma mokñas tasya hetuà dharmaà cacära.

5.6.15 aparaù ko yogé asya käñöhäà diçam apy anugacchet. yo yogé yena åñabheëäsattayävastutvenodastä nirastä yoga-mäyäù siddhér väïchati. kathaà bhütäù. kåtaù rayatno yäsu. tad arthaà prayatnaà ca karotéty arthaù. yadvä kathaà bhütäù. udastäù kåta-prayatnäù sevitum udyatä apéty arthaù.

5.6.16 viçuddhäcaritaà yad éritaà kathitaà tat samastaà duçcaritam abhito haratéti tathä. parama-mahä-maìgalänäm ayanaà ca. avahitaù san. anayor api çrotå-çrävayitroraviçeñeëa bhaktiù samyag anuvåttä bhavatéty arthaù.

5.6.17 bhakteù parama-puruñärthatvam äha. yasyäà bhaktäv eva, natu yogädiñu. anusavanam aviratam ätmänaà snäpayantaù. svayam äsäditam aprärthitaà bhagavatä svayam eva déyamänam api. anädare

hetuù, bhagavad éyatvenaiva paritaù samyak präptäù srve puruñärthä yais te.

5.6.18 nanu bhagavato ’ti-sulabhatva-darçanän mokñasya cäti-durlabhatväd iyam ati-stutir evety äçaìkyäha. he räjan, bhavatäà päëòavänäà yadünäà ca patiù pälakaù. gurur padeñöä. daivam upäsyaù. priyaù suhåt. kulasya patir niyantä. kià bahuvä. kva ca kadäcid dautyädiñu vaù päëòvänäà kiìkaro ’py äjïänuvarté. astu nämaiva tathäpy anyeñäà nityaà bhajatäm api muktià dadäti, natu kadäcid api sa-prema-bhakti-yogam.

5.6.19 varëitam åñabhävatäraà namas-karoti. nityam anubhütaà yan nijaà rüpaà sa eva läbhas tena nivåttä tåñëä yasya saù. atad-racanayä dehädy-artha-mano-rathena çreyasi viñaye ciraà suptä buddhir yasya tasya janasya karuëayä nirbhayam ätma-svarüpaà ya äkhyätaväàs tasmai namaù.

1. adhyäyänäà trayeëaivam/ åñabhäkhyänam éritamañöabhir bharatäkhyänam/ ataù prastüyate ’måtam

2. saptame bharato räjye/ ciraà yajïair harià yajanärabdha-karma-nirväëe/ hari-kñetre ’bhajad dharim

5.7.1 saïcintitaù saìkalpenaiva räjyädau niyuktaù.

5.7.2 ätmano ’nurüpän. bhütädir ahaìkära iva bhüta-sükñmäëéti santati-våddhau dåñöäntaù.

5.7.3 bhäratam iti sva-nämnä khyäpakatvena dharmädy-atiçayaù sücitaù.

5.7.4 bahu-vit sarva-jïaù.

5.7.5 yajïä ayüpäù kratavaù sayüpäs tad rüpam. uccävacair mahadbhir alpaiç ca kratubhiù karmabhiù çraddhayä éje ca. tän eväha. ähåtäù svädhikäreëätma-sät-kåtä ye ’gni-hoträdayas teñäà prakåti-vikåtibhiù. agni-hoträdayo dvi-vidhäù. sakaläìga-yuktäù prakåtayaù vikaläìgä vikåtaya iti. tair vividhair apéñöavän ity arthaù. anusavanam ity antaà vä cätur-hotra-vidhinety antaà vä gadyam.

5.7.6 kià ca saàpracaratsu pravartamäneñu nänä-yägeñu viracitänuñöhitäìga-kriyä yeñäà teñu yad apürvaà tad väsudeva eva bhävayamänaç cintayan sa yajamäno yajïa-bhäjo ye deväù süryädayas tän puruñasya väsudevasyävayaveñu cakñur-ädiñv abhyadhyäyat na tu påthaktvenety anvayaù. apürve pakña-dvayaà mémäàsakänäm. tadäném eva sükñmatvenotpannaà phalam eväpürvaà käläntara-phalotpädikä karma-çaktir veti. tad uktam, “yägädevaà phalaà tad dhi çakti-dväreëa sidhyati. sükñmaà çakty-ätmakaà väpi phalam evopajäyate.” iti. tad eväha, kriyä-phalaà dharmäkhyam iti ca. nanu yady aìgaà devatäù karma-pradhänam iti mataà tarhi kartå-niñöham apürvaà syät. tad uktam “karmabhyaù präg ayogyasya karmaëaù puruñasya vä. yogyatä çästra-gamyä yä parä sä ’pürvam iñyate.” iti. atha devatä-pradhänaà karma tu devatärädhanärthaà tadä devatä-prasäda-rüpatväd apürvasya devatäçrayatvam eva yuktam. prokñaëädy-apürvasyeva vréhyädy-äçrayatvam. kuto vä väsudeväçrayam apürvaà bhävayati. ucyate, yadi kartå-niñöham apürvaà tarhi väsudevasyäntaryämiëaù pravartakatvena mukhya-kartåtvät tad äçrayam eväpürvaà, na tu tat praojya-yajamänäçrayam. çästra-phalaà prayoktaréti nyäyät. anyathä åtvijäm apy apürväçrayatva-prasaìgät. tad eväha, säkñät kartaréti. devatäçrayatve ’pi väsudeväçrayatvam evety äha, para-devatäyäm iti. para-devatätve hetuù, sarva-devatä-liìgänäà tat tad devatä-prakäçakänäà manträëäà ye ’rthä indrädi-devatäs teñäà niyämakatayä tasyaiva prasädanéyatvät phala-dätåtväc ca yuktam eväpürväçrayatvam ity arthaù. evaà bhävanam evätmano naipuëyaà kauçalaà tena måditäù kñéëäù kañäyä rägädayo yasya. adhvaryubhir iti bahu-vacanaà nänä-karmäbhipräyeëa.

5.7.7 evaà-bhütayä karma-viçuddhyä viçuddha-sattvasya bhaktir ajäyatety anvayaù. kva. antar-hådaye ya äkäçaù sa eva çaréram abhivyakti-sthänaà yasya tasmin brahmaëi. kédåçe. mahä-puruña-rüpasyopalakñaëam äkäro yasya tasmin. kià ca çrévatsädibhir upalakñite. nija-puruñäëäà näradädénäà hådi likhitavan niçcalatayä sthitenoktena puruña-rüpeëätmani sva-manasi virocamäne. kédåçé bhaktiù. atyantätiçayenaidhamäno rayo vegaù prakarño yasyäù.

5.7.8 evam anuvåttyä varñäëäm ayutäni teñäà sahasraà tat paryanta-käle ’vasito niçcitaù karma-nirväëävasaro räjya-bhogädåñöa-samäpti-samayo yena saù. adhikåtya bhujyamänaà rikthaà dhanaà yathävibhägaù vibhajya sakala-saàpadäà niketäd äçrayät sva-gåhät pulahäçramaà hari-kñetraà pravavräja.

5.7.9

yatra kñetre vidyädhara-kuëòe. vätsalyaà kartå, tena sannihitaù kriyate. bhaktänäm apekñitena rüpeëa sannihito bhavatéty arthaù.

5.7.10 äçrama-sthänäny ubhayata uparyadhaç ca näbhiryeñäà tair dåñac-cakraiù çilämadhyagataiç cakraiç cakra-nadé gaëòaké saritäà çreñöhä pavitré-karoti.

5.7.11 ekala ekaù. ärädhanaà saméhamänaù kurväëaù. viviktaù çuddhaù ata evoparato viñayäbhiläño yasya. upabhåtaù saàvåddha upaçamo yasya.

5.7.12 pravardhamänänurägasya bhareëa yad drutaà dravé-bhutaà hådayaà tasmin çaithilyamanudyamo yasya ätmani dehe udbhidyamänaà roma-pulaka-kulaà romäïca-våndaà yasya. kakäraù samäsäntaù. autkaëöhyät pravåttena praëaya-bäñpeëa niruddho ’valoko yayos te nayane yasya saù. evaà vartamänas täm api bhagavat-saparyäà na sasmärety anvayaù. tatra hetuù, nijaramaëasya sva-préti-däturye aruëe caraëäravinde tayor anudhyänena paricitaù samåddho bhakti-yogas tena pariplutaù sarvatovyäptaù parama ählädaù paramänando yasmin gambhéra-hådaya-hrade tasminn avagäòhä nimagnä dhiñaëä yasya.

5.7.13 dhåtäni bhagavad-vratäni yena sa bhagavantaà sürya-maëòale ’bhyupatiñöhann etad u hoväcety anvayaù. kédåçaù. eëyä hariëyä ajinamaiëeyaà tad eva väsas tenänusavanäbhiñekeëärdräù kapiçäç ca yäù kuöilä jaöäs täsäà kaläpena ca virocamänaù. sürya-prakäçikayä åcä hiraëmayaà “dhyeyaù sadä savitå-maëòala-madhya-varté” ity-ädinoktam. ujjihäne udgacchati sati. sakäränta-päöhe sann antätpacädyac. arthas tu sa eva.

5.7.14 paro-rajaù rajasaù prakåteù paraà çuddha-satvätmakaà savitur devasya süryasya bhargaù svarüpa-bhütaà tejaù. jätaà vedo dhanaà karma-phalaà yasmät tat karma-phala-dam ity arthaù. atra hetuù, yan manasaivedaà viçvaà jajäna sasarja. punaç ca adaù såñöaà viçvam antaryämi-rüpeëa praviçya gådhräëaà käìkñantaà haàsaà jévaà su-retasä cic-chaktyä vicañöe paçyati. pälayatéty arthaù. nåñu sédaty upädhitayä tiñöhatéti nåñad-buddhis tasyäà riìgià riìgaëaà gatià räti dadätéti nåñad-riìgiräm. “vä chandasi” ity ami pürva-rüpatväbhävaù. tad bhargaù imaù çaraëam vrajämaù.

1. añöame bhajato viñëuà/ tasya karmäntaräyataù

eëa-rakñäprasaktasya/ jätam eëatvam éryate

2. kåpayäpikåtaù saìgaù/ patanäyaiva yoginaùiti pradarçayann äha/ bharatasyaiëa-poñaëam

5.8.1 naiyamikaà nitya-naimittika-vidhi-präptam. ävaçyakam artha-präptaà mütrotsargädi. kåtam abhiñekädikaà yena. brahmäkñaraà praëavaà japan. udakänte nadyäs tére.

5.8.2 jaläçayäbhyäçaà nadyäù samépe.

5.8.3 pepéyamäne atyäsaktyä péyamäne sati. tävad eva tat kñaëam eva. avidüreëa sannidhau. måga-pateù siàhasya. unnädo mahän näda udgataù.

5.8.4 prakåtyä svabhävata eva viklavä vyäkulä sutaräà tu hari-bhayasyäbhiniveçena vyagraà vyäkulam hådayaà yasyäù. päriplava-dåñöiù paribhränta-neträ. na gatä tåñä tåö yasyäù. uccakräya nadém ullaìghitavaté.

5.8.5 antar-vatnyä garbhiëyäù. urubhayena sthänäd vicalito yoner nirgataù san srotasi pravähe nipatitaù.

5.8.6 tat prasavo garbha-pätaù utsarpaëam ullaìghanaà bhayaà ca etaiù khedenäturä péòitä. daryäà giri-guhäyäm. hariëa-vadhür nipapäta. athänantaraà måtä ca.

5.8.7 eëa-kuëakaà hariëa-bälakam. apaviddhaà bandhubhis tyaktam. ity etaiù kåpaëatvädi-hetubhir yänukampä tayä anayat.

5.8.8 kåto nijaù svéya ity abhimäno yena. poñaëaà tåëädinä. pälanaà våkädibhyo rakñaëam. lälanaà cumbanädinä. préëanaà kaëòüyanädinä. etair yad anudhyämäsaktis tenätmano niyamäù snänädayo yamä ahiàsädayas tat sahitä éçvara-paricaryädayaç ca praty aham ekaikaço viyujyamänäù santaù katipayenähar-gaëena sarve utsannä babhüvuù.

5.8.9

äsaktià prapaïcayati, aho ity-ädinä iti kåpänuñaìga ity etat paryantena. éçvara-ratha-caraëaù käla-cakraà tasya paribhramaëa-vegena sva-gaëädibhyo vibhraàçitaù mä iti mäà ca çaraëaà präpitaù mäm eva mätä-piträdi-buddhyopeyäya präptaù. yauthikän yütha-saìghätinaù. anasüyunä etan nimittaà mama svärtho bhraçyatéti doña-dåñöim akurvatä.

5.8.10 tad eväha, nünaà héti.

5.8.11 ity evaà kåto ’nuñaìga äsaktir yena. måga-jahunä mågäpatyena saha. snehenänubaddhaà hådayaà yena.

5.8.12 snehänubandham eva prapaïcayati, kuça-kusumety-ädinä svadhayatéty antena. sälä-våkäù çvänaù. yadä bhayaà çaìkamäno bhavati tadä tena saha vanaà samäviçati.

5.8.13 atiçayitaù praëaya-bharo yasya tad dhådayaà yasya saù.

5.8.14 kriyäyäà deva-püjädi-lakñanäyäm. varña-pati-bharataù. prakåti-sthena sva-sthena. stät bhüyät.

5.8.15 anyadädarçane sa-karuëaà yathä bhavaty evam anuçocann iti hoväcety anvayaù. ati-tarñeëäty-autsukyena. hariëa-kuëaka-viraheëa vihvale hådaye santäpo yasya. kaçmalaà mohaà präpitaù san.

5.8.16 apéti saàbhävanäyäm batety anukampäyäm. aho iti svede. çaöha-kirätayor iva vaïcana-parä krüra ca matir yasyäkåta-sukåtasya nirbhägyasya mama tac chäöhyädikam agaëayann acintayann ägamiñyati kim. aparädhäcintane hetuù, ätma-pratyayena sva-citta-çuddhyä kåta-viçväsaù san su-jano na yathä gaëayati tadvat.

5.8.17 çañpäëi komala-tåëäni.

5.8.18 naika-caro yütha-caraù sükarädiù. yadvä eka eva carati yaù krüra-svabhävo vyäghrädir na bhakñayati kim.

5.8.19

sakala-lokasya kñemo yasmät sa udayo yasya. veda-trayé ätmä svarüpaà yasya sa süryo nimlocatyastaà yäti. måga-vadhvä nyäso nikñepa-bhütaù.

5.8.20 hariëa eva räja-kumära ägatya mäm api svit sukhayiñyatéty anvayaù. kià kurvan. vividhai rucirair darçanéyair nijair måga-däraka-vinodaiù svéyänäà svedam apanudan.

5.8.21 saàbhavati caitad ity äha. kñvelikäyäà kréòäyäà måñä yaù samädhis tenämélite dåçau yena taà mäà prema-saàrambheëa praëaya-kopena påñaj-jala-bindus tadvad aparuñeëa mådunä viñäëägreëa luöhati saìghaööayati.

5.8.22 äsäditaà havir yasmin barhiñi darbhe dantäkarñaëädinä cäpalena düñite sati. düñitveti päöhe barhiñi viñaye düñaëaà kåtvety arthaù. mayädhikñiptaù saàs tat kñaëam evoparata-kréòo niçcala äste.

5.8.23 iti bahudhä pralapyotthäya bahir nirgatya tat khura-khäta-bhü-bhägopalambha-saàbhränta-hådaya äha, kià veti. are aho anayä kñityä kià vä tapa äcaritam. tapasvinyä sabhägyayä. yadyasmäd iyaà savinayasya kåñëa-sära-tanayasya tanutaräù subhagäç ca çivatamäç ca kharäç ca khurä yeñu teñäà padänäà tatra taträìkitänäà paìktibhir draviëaà mågas tena rahitasyäta eväturasya duhkhitasya mama draviëa-märgaà sücayanté saté svätmänaà ca täbhiù kåta-maëòanaà dvijänäà deva-yajanaà yajïa-bhümià karoti. “yasmin deçe mågaù kåñëas tasmin dharmännibodhata” iti småteù.

5.8.24 tävad udite candre mågaà dåñövä sva-mågatvaà saàbhävayann äha, api svid iti.

5.8.25 candra-raçmi-sparça-sukhaà präpyäha. kià veti saàbhävanäyäm. ätma-ja-viçleñeëa jvara-stäpaù sa eva dava-dahanas tasya jväläbhir upatapyamänä hådaya-rüpä sthala-naliné yasya. jala-sthaà padmaà täpaà soòhuà kñamam iti sthala-grahaëam. upasåto ’nugato mågé-tanayo yena taà mäà candraù svadhayati çäntià gamayati. kaiù. çiçiraà ca tac chäntaà ca mayy anurägeëa guëitaà cävartitaà punaù punaù sravayad vadana-salilaà tad evämåta-mayä gabhastayastaiù. loke hi mantra-vädino vadana-salilais täpaà çamayantéti prasiddham. upasåtya mågé-tanaya iti päöhe mano-rathäntaram etat. upasåtya mågé-tanayaù kià vä mäà svadhayiñyatéti. çeñaà samänam.

5.8.26 måga-däraka-vadäbhäsamänena bhagavad-ärädhana-lakñaëät karmaëaç cavibhraàçitaù. prärabdha-karmatve hetuù, katham itaratheti. säkñät sva-putra-vat katham äsaìgaù syät. pürvaà parityaktä dustyajä aurasä yena. antaräyeëa vihataà yogärambhaëaà yasya. ätmänam avagaëayata ätma-cintäm akurvataù. tävad eva tévra-vegaù kälo måtyu-samayaç cäpadyata.

5.8.27 lokaà dehaà mågeëa sahitaà visåjya präkåta iva måga-çaréram aväpa. kathaà-bhütaù. kalevaraà måtam anu na måtä na vinañöä pürva-janmänusmåtir yasya.

5.8.28 äha sve citte.

5.8.29 aho kañöaà dhéräëäà märgäd bhrañöo ’ham. bhraàçam eväha. yad yato vimuktäù samastäù saìgä yena. viviktaà puëyäraëyaà çaraëaà yasya ätma-vato dhérasya mama manaù sarveñäà bhütänäm ätmani väsudeve samäveçitaà samähitaà ca niçcalaà sadäräd düräd eva susräva galitaà niùsåtam. kena samäveçétam. tasyänuçravaëädiñv abhiyogenäbhiniveçenäçünyäù sakalä yämä yasmiàs tena kälena.

5.8.30 nigüòho ’näviñkåto nirvedo yena. çäla-våkñopalakñitaà grämam. kälaïjaräd yatra hariëo jätas tasmät parvatät.

5.8.31 ätmaiva sahacaro yasya ekäké. pratékñmäëasyaiva prapaïcaù, mågatva-nimitteti. térthodakena klinnam ärdram ardhodaka-stham ity arthaù.

1. navame jaòa-vipratve/ tasya rägädy-abhävataùbhadra-kälé-paçutve ’pi/ nirvikäratvam éryate

2. pituh präptätma-vijïäno/ bharato mågatäà gataùprärabdha-karma-vegena/ tad ante jaòa-vipratäm

5.9.1 äìgirasa-gotra-jänäà pravarasya çreñöhasya çamädi-yuktasya. tyago ’trätithy-ädibhyo ’nna-dänädi. vidä karma-vidyä. ätma-jïänaà dehädi-vyatirikta-bhokträtma-jïänam. änando dharma-saàpatti-jaù. ätmanä sadåçäù çrutädayo guëä yeñäà te samänodarä nava puträ babhüvuù. yavéyasyäà kaniñöhäyäà ca mithunaà stré-puruña-yugmam.

5.9.2 utsåñöaà måga-çaréraà yena tam. “çucénäà çrématäà gehe yoga-bhrañöo ’bhjäyate” iti småteù.

5.9.3 taträpi cänya-saìgäd ätmano bhraàçam äçaìkamänaç cätmänam unmattädi-rüpeëa darçayäm äsety anvayaù. kià kurvan. karma-bandha-vidhvaàsanaà çravaëaà smaraëaà guëänäà vivaraëaà kathanaà ca yasya tad bhagavataç caraëäravinda-yugalaà manasä viçeñeëa dhärayan. pratighäta-çaìkäyäà hetuù, anusmåtä svéya-pürva-janma-nämävaliù paramparä yena saù.

5.9.4 putra-snehe ’nubaddhaà mano yasya. jaòasya gärhasthyän adhikärät samävartanän tän saàskärän vidadhänas tam upanéyopanétasya punaù çaucädéàs tasyänabhipretän api çikñitavän. tatra hetuù, anuçiñöena hi bhävyaà pituù sakäçät putreëeti.

5.9.5 so ’pi ca pituù çikñänirbandha-nivåttaye asadhrécénam asaménam iva karoti sma upäkaraëa-veda-vratädy-anantaraà çrävaëädi-mäseñu vedän adhyäpayiñyannädau tävad vyähåtibhiù saha praëava-çiraù-sahitäà tri-padéà caiträdi-caturo mäsän adhéyänamapy asamaveta-rüpaà yathä bhavaty evaà grähayäm äsa. tävatäpi kälena svaränupürvyädi-yuktaà vyähåtyädi tasya nägatam ity arthaù.

5.9.6 ätma-bhüte sva-tanuje ’nurägeëäveçitaà cittaà yena. çaucädéni yäny aupakurväëakasya sävadhibrahmacarya-vataù karmäëi tenänabhiyuktäny anädåtäny api taà putraà praty anuçäsyäpy apräpta-putra-päëòitya-mano-rathaù svayaà kälenopasaàhåto måta ity arthaù. anuçäsana-nirbandhe punas tam eva hetum äha. anuçiñöena bhävyam ity asanna-yogya ägraho yasya.

5.9.7 sapatnyai samarpya. anusaàsthayänumaraëena. saptamy anta-päöhe ’py ayam evärthaù.

5.9.8 nyavåtsanta nivartitumaicchan. nivåttä ity arthaù.

5.9.9 yadäbhibhäñyamäëas tadä tad anurüpäëi prabhäñate. mülyam antareëa baläd yat karma käryate sä viñöiù. vetanaà mülyam. viñöyädibhir upasäditam annam abhyavaharati upabhüìkte kevalaà, na

tv indriya-prétaye. atra hetu-dvayam äha. nityaà sadä nivåttaà nimittaà yasmät sa utpädaka-çünyaù sva-siddho ’bhivyaïjaka-çüno viçuddhaù kevalo yo ’nubhavaù sa evänanda-rüpaù svätmä tasya läbha evaà-bhüto ’ham iti jïänaà tasyädhigamaù präptir asti yasya. dvandväni san mänävamänädéni tad dhetukayoù sukha-duùkhayor akåta-dehäbhimänaù. tasmän nendriya-préti-nimittam abhyavaharatéty anvayaù.

5.9.10 ata eva çétoñëädiñv anävåtäìgo vicacärety anvayaù. kédåçaù. pénaù puñöaù. saàhananäìgäù saàhanyante nibiòé-bhavanti smäìgäni yasya. kaöhinävayava ity arthaù. sthaëòila-saàveçanaà bhümi-çayanam, anunmardanaà mardanäbhävaù, amajjanaà snänäbhävaù, tair yad rajas tenäprakaöaà brahma-varcasaà brähmaà tejo yasya. yathä mahä-maëir anabhivyakta-tejä bhavati. kutsitena paöenävåtä kaöir yasya. urumañiëäti-malinena tattvatas taà na jänanti ye tair janair avamataù san.

5.9.11 yadä tu parebhyaù karma-mülyenähäram apekñamäëo bhavati tadä kedära-karmaëi çäli-kñetre kardama-viloòanädävähära-pralobhavena niyuktaù san karoti. kintv atra kardamasya prakñepe kñetraà samaà bhaved ita uddharaëe viñamaà syäd ity-ädi na veda. bhrätåbhir dattän kaëädén apy amåta-vad bhuìkte. kaëäç cürëa-taëòuläù. piëyäkaà taila-yantroddhåtaà tila-kiööam. phalé-karaëaà tuñäù kulmäñäù kéöa-dañöä mäñäù. sthälé-puréñaà sthälé-lagnaà dagdhännam.

1. tasya rägädirähityam alaulyaà caivam éritam. athänyac caritaà präha citraà måtyävasaàbhramam.

5.9.12 våñala-patiù çüdra-sämantaç cora-räjaù. älabhata älabdhuà pravåttaù.

5.9.13 daiväd bandhana-vimuktasya paçoù. tamasä vyäptäyäà niçi. taträpi niçétha-samaye ’rdha-räträvasare. äkasmiko daiva-nirmito vidhiù prakäras tena. véräsanenordhvävasthänena.

5.9.14 avamåçya jïätvä.

5.9.15 paëayaç coräù. ahatena nütanena. upaskåtam alaìkåtam. vaiçasa-saàsthayä hiàsävidhänena. gétädi-ghoñeëa saha.

5.9.16 våñala-räjasya paëiù purohitatvena vartamänaç coraù. tad abhimantritaà bhadra-kälé-manträbhimantritam.

5.9.17 dhana-mada eva rajas tenotsiktam tyakta-maryädaà mano yeñäm. bhagavat-kaläyuktaà véräëäà brähmaëänäà kulaà tucché-kåtya yathecchaà vartamänänäà yat karma tad upalabhya devé uccacäöa pratimäà tyaktvä bahir-nirgatä. kathaà-bhütam älambhanam. sünäyäm apy äpat-käle ’nujïätäyäm api hiàsäyäm ananujïätam. bhadra-käléty antaà gadyam.

5.9.18 amarño ’parädhäsahanaà roñaç ca vapuño dähanaà tayor äveças tasya rabhasena vegena vilasita uttambhito bhru-kuöila-kñaëo viöapaù çäkhäkuöilä daàñöräç cäruëän ékñaëäni ca teñäm äöopaù saàbhramas tenätibhayänakaà vadanaà yasyäù. idaà jagad-dhantum udyateva. mahäntam aööa-häsaà sanädaà häsam. tataù sthänäd utpatya vivåkëäni chinnäni çérñäëi yeñäm. gaëena pariväreëa saha. çiräàsy eva kandukäni teñäà lélayä cikréòa ca.

5.9.19 nanu kathaà devyärädhakänäm evaà viparétaà phalaà taträha, evam eveti. mahat-sv-abhicära-rüpo ’tikramo ’parädhaù.

5.9.20 nanv asaàbhävitam idam evaà yan maraëe ’py avyäkulatvaà märakeñu ca krodhäbhäva ity-ädi taträha, na vä iti. vimukto dehädy-ätma-bhäva-lakñaëaù sudåòho hådaya-granthir yaiù sarva-sattvänäà suhåda ätmänaç ca ye teñäm. na ca teñäà dehädy-abhimäna-sad-bhäve ’pi maraëädi-bhayam astéty äha. säkñäd bhagavatäbhito rakñyamäëänäm. kena. animiñaù kälaù sa eväri-cakraà tena varäyudhena tais tair bhävaiç cäntaryämitayä pravartyamänair bhadra-käly-ädi-rüpaiù. na kutaçcid api bhayaà yasmin. bhägavatänäà bhagavad upäsakänäà paramahaàsänäm.

1. daçame kñipatä räjïä/ çibikäà sväà vahan muniùsva-durvädänuvädena/ vijïäyäçu prasäditaù

2. evaà-bhütävikäritvam/ ajïa-sarva-jïayoù samamiti sarva-jïatäsiddhyai/ rahügaëa-katheraëam

5.10.1 rahügaëo näma sindhu-sauvéra-deçayo räjä tattva-jijïäsuù kapiläçramaà yadä gacchati sma tadä yad våttaà tad äha, atheti.

ikñumatyä nadyäs tére. teñäà çibikävähänäà kulasya näthena eña gauriva svara iva ca bhäraà voòhuà samartha iti dhiyä pürvam ye kecana viñöyä baläd gåhétäs taiù saha prasabhaà baläd gåhétaù sannatadarho ’pi sa mahänubhävaù çivikäm uvähety anvayaù.

5.10.2 hiàsäparihärärtham iñu-mätra-pradeçävalokasyänu paçcädyä gatis tasyä hetu-bhütäyäù puruñäëäà gatir na samyag ähitä eka-rüpä näbhüt.

5.10.3 sopälambhaà säkñepam. sämadäna-bheda-daëòeñüpäyeñu caturthäc chaìkita-cittäù.

5.10.4 bhavan-niyamänupathäs tvad-äjïänuvartinaù. na pärayämo na çaknumaù.

5.10.5 kåpaëänäà vaco niçamya säàsargikaù saàsarga-nimitta ekasyäpi doñaù sarveñäm eva bhavitum arhatéti niçcitya rahügaëa ähety anvayaù. kathaà bhutaù. upäsitä våddhä yena so ’pi svabhävena balät para-vaçaù kåtaù san. kathaà bhütaà pratyäha. na vispañöaà brahma-tejo yasmin. bhasmanä channam agnim iva sthitam.

5.10.6 bhrätar iti saàbodhanam äkñepäbhipräyam. vyaktaà niçcitam uru adhikaà pariçränto ’séty-ädéni viparétärthäni ñaò-väkyäni. ühivän präpitavän. taträpi suciram. jarasä ca våddhatvena. saìghaööinaù saha-caräù. bahu yathä bhavaty evaà vipralabdho ’pi vakroktyopahasito ’pi tüñëém uvähety anvayaù. tüñëéà bhäve hetuù, avidyayä racitä dravyädayo yasmiàs tasmin sva-carama-kalevare nädhyäropito mithyäpratyayo yena. tatra dravyäëi mahä-bhütäni. guëä indriyäëi. karmäëi puëya-päpäni. äçayo ’ntaù-karaëam. yato brahma-bhütaù.

5.10.7 mäm anädåtya bhartuù svämino mama çäsanam äjïäm atikrämasi. cikitsäà çästim. daëòa-päëir yamo yathä jana-samühasya çästià karoti tathä. sväà prakåtim apramattatäm.

5.10.8 abaddham ananvitam. nara-devo ’ham ity abhimäno yasya tam. anuviddhena saìguëitena tiras-kåto ’çeñaù saàpürëo bhagavataù priyo niketa äçrayo yena tam. yadvä çeñäëäà bhagavat-priyäëäà niketaù sarveñäà bhütänäà suhåc ca ätmä ca yogeçvaräëäà caryä jaòädi-vad

äcaraëaà tasyäà nätyantaà vyutpannä paricitä matir yasya sa tam. smayamäno hasann iveti mukha-prasattir dyotyate. vigata-smayo gata-garvaù.

5.10.9 tatra vakroktyä yad uktaà tvaà na çränto na ca dérgham adhvänamägata iti tatrottaram äha. tvayä yad uditam uktaà çramädi nästéti tad vyaktaà sphuöaà tat tathaiva. avipralabdhaà vipralambho na bhavati. tad eväha. he véra, yadi bhäro näma kaçcit syät sa ca bhartur voòhur dehasya yadi syät sa ca me yadi prasaktaù syät tarhédänéà bhäräbhäväd vipralambhaù syän na tv etad asti. bhärasya voòhuç cänirüpyatvän mama ca tat saàbandhäbhävät. tathä gantur adhigamyaà präpyam adhvä vä yadi syät. addheti päöhe säkñät paramärthataù. tac ca me yadi syäd ity-ädi yojyam. yat tvayoktaà nätipéveti taträha. cetanam uddiçya tvaà péveti pravädo vidäà viduñäà na bhavati, kintu mürkhäëäm. yato ’yaà pravädo räçau bhüta-saìghe dehe eva, na tv ätmani. deha eva péno näham ity arthaù.

5.10.10 etat prapaïcayati, sthaulyam iti. kaliù kalahaù. ahaìkäreëa madaç ca. dehena saha tad abhimänena jätasya hi bhavanti, mama tu nirabhimänasya na santi. yadvä dehe jäte yo jätas tasyaiva täni, mama tu tatra na jätasya na santi.

5.10.11 yac coktaà jévan måto ’séti taträpy äha. jévan måtatvaà na kevalaà mama, kintu vikåtasya sarvasyäpi pariëämino dåñöam. yad yasmäd vikåtaà pratikñaëam ädy-anta-vat. yad uktaà bhartå-çäsanam aticaraséti taträha. svaà ca svämyaà ca tayor bhävaù sat tä. he éòya, yatra pakñe dhruvo yadi vyavasthitaù syäd ity arthaù. tarhi vidhir niyogaù kåtyaà karma tayor yogo dhruva ucyate ucito bhavati. uca samaväye iti dhätuù. yadi tu tava räjya-bhraàço mama ca räjyaà syät tadä sarvam etad viparétaà syäd ity arthaù.

5.10.12 nanu yävad räjähaà tävat tava svämé bhavämy eveti cet taträha. viçeño räja-bhåtyädi-bhedas tad buddher vivaram avakäçaà vyavahäräd anyan na paçyäma. manäk ca éñad api. athäpi taväyam abhimänaç cet tarhi brühi ki te karavämeti.

5.10.13 yat tüktaà pramattasya te cikitsäà karomi yathä sväà prakåtià bhajiñyasa iti taträha. unmattädi-vad vartamänasya vastutaù sva-saàsthäà brahma-bhävaà gatasya bhavatä kåtena cikitsitena daëòena çikñitena vä kiyän arthaù. muktasyärthänarthayor asaàbhavät. yadi punar ahaà na muktaù kintuà pramattaù stabdha eva tathäpi mama

çikñädikaà piñöa-peñaëa-vad vyartham ity arthaù. nahi jaòa-svabhävaù çikñayäpi paöü-kartuà çakyata iti.

5.10.14 anuväda-rüpayä paribhäñayä bhäñaëena taà praty-uttaraà dattvä. uparatam anätmye dehätmatve nimittam avidyä yasya. ärabdha-phalaà karma kñapayan.

5.10.15 he päëòaveya, samyag yä çraddhä tayaiva tattva-jijïäsäyäà präpto ’dhikäro yena. yathä darça-pürëa-mäsädhikåtasyaiva godohanena paçu-kämasyäpaù praëayed iti guëa-phala-saàbandhe ’py adhikäraù evaà sätvika-çraddhäyäm adhikåtasyaiväsyäm adhikäraù ity arthaù. bahu-yoga-grantha-saàmataà dvijasya tad-vacaù çrutvä vigato nåpa-devo ’dhiräja iti garvo yasya.

5.10.16 dvijänäà madhye katamaù. yataù sütram upavétaà bibharñi. yadvä dattätreyädénäà madhye katamo ’vadhütaù. ihäpi kasmäd dhetoù präptaù. no ’smäkaà kñemäya cet präptas tarhi çuklaù kapilo munir na bhavasi kim. uteti vitarke.

5.10.17 kim anayä cintayä çibikäà tävad vahäméti ced ata äha, näham iti. vitta-paù kuberaù.

5.10.18 yasmäd bhåçaà çaìke tat tasmät kastvam ity-ädi-praçnänäm uttaraà brühi. nigüòhaà pihitaà vijïäna-rüpaà véryaà prabhävo yena. apäro ’nanta-mahimä. tatra hetuù, no manasäpi bhettuà na kñamaà na çakyam. kià bhettum ity apekñäyäm äha, te vacäàséti. yadvä manasä yuktäù sükñma-dåñöayo ’pi bhettuà na çaknuvantéty arthaù.

5.10.19 svasya jïänärthitäà darçayati, ahaà ceti. iha saàsäre yad araëaà çaraëaà tat kim iti prañöuà pravåtto ’smi. jïäna-çaktyävatérëaà kapilam.

5.10.20 sa eva bhavän kià svi-devaà vicarati. gåhäviñöaù kathaà vicakñéta paçyet.

5.10.21 evaà tat svarüpaà påñövä tad uktottaräëyäkñipati. tatra yad uktaà mama çramo nästéti taträha, dåñta it. ätmano me. anumanye anumime, anumänaà caivam, bhavän bhära-vähanädinä çräntaù

kartåtvät, yaù kartä sa çrämyati, yathähaà yuddhädi-karteti. nanv idaà vyavahära-mätraà natu satyam, yad uktaà vyavahärato ’nyan na paçyäméti taträha, yatheti. vyavahära-märgaù prapaïcaù sa-mülaù sa-pramäëaka eva iñöaù yathä yathävat. asatä ghaöädinodakänayanäder abhävät. evaà prayogaù, prapaïcaù satyaù, artha-kriyäkäritvät, yaù punar asatyaù näsäv artha-kriyäkäré, yathä mithyä ghaöädir iti.

5.10.22 yad uktam upädhi-dharmäù sthaulyädayo me na vastutaù satéti tatraupädhikatve ’pi satyatvaà kià na syäd ity äha. sthälyä agninä täpät tan madhya-vartinaù kñérasya täpaù tasya täpät taëòulänäà bahir bhägasya tatas tad garbhasya ca randhiù päkaù. na cätra kiïcin mithyä. evaà dehädibhiù sannikarñät saàbandhät tan nimittä saàsåtiù puruñasya bhavati. asavaù präëäù. äçayo manaù. anurodhäd upädhi-dharmänuvåtteù. tathähi nidäghädinä dehe tapte indriyäëäà täpas tataù präëasya tato manasa ity evaà yathäyatham ühyam.

5.10.23 yad uktaà sva-svämy-abhävo dhruva iti taträha, çästeti. adhruvatve ’pi yadä yo nåpatiù sa prajänäà çästä goptä ca. yac coktaà stabdhädeù çikñä piñöa-peña iti taträha, yo ’cyutasya kiìkaraù sa piñöaà na pinañöi niñphalaà na karoti. stabdhatvädy-anapagame ’pi çästur éçvaräjïäsaàpädanenaiva sa-phalatvät tad äha. sva-dharma-rüpam acyutasyärädhanaà kurvan yasmäd aghaughaà vijahäti.

5.10.24 yasmäd evaà mama tvad-uktaà viparétaà pratibhäti tat tasmän nara-devähimäna-madena tucché-kåtäs tiras-kåtäù sattamä bhavädåçä yena tasya me maitré-dåçaà kåñéñöa karotu. satäm avajïärüpaà päpaà yathä tariñyämi.

5.10.25 nanu mamävajïäkåta-vikäräbhävät kutaù päpaà taträha, neti. yady api tava vikriyä nästi. viçvasya suhåc cäsau sakhä ca tasya. ataù sarvatra sämyena sva-dehe vigatäbhimänasya. tathäpi mahatämavamänän mädåço vinaìkñyati. adürät kñipram. çüla-päëir iväti-samartho ’péty arthaù. 1. ekädaçe tu saàpåñöo/ rahügaëa-mahébhåtä

upädiçat paraà jïänaà/ sa yogéti nigadyate

5.11.1 akovido ’vidvän api tvaà kovidänäà vädä udgrahaëikäs tat tulyän vädän eva vadasi. atho ataù atyantaà viduñäà madhye çreñöho na bhavasi. kutaù. hi yasmät yaà svämi-bhåtyädi-laukika-vyavahäraà tvaà

satyam ättha. enaà sürayas tattva-vicäreëa saha na vadanti kintv avicära-sundaraà vadanti. ato na satyaù.

5.11.2 vaidiko ’pi karma-vyavahäro na satya ity äha, tathaiveti. uravo gärhä gåha-saàbandhino medhä yajïäs teñäà vitäno vistäras tad viñayäsu vidyäsu uru adhikaà vijåmbhiteñu vilasiteñu veda-vädeñu tattva-vädo nu niçcitaà na cakästi na prakäçate. tathäca çrutiù “neha nänästi kiïcana” ity-ädi. çuddho hiàsädi-çünyaù. sädhü rägädi-çünyaç ca präyeëetéçvarärpita-karmaëäà paramärtha-phalatväbhipräyeëoktam.

5.11.3 nanu çruta-vedäntasyäpi puàsaù karmasu pravåtteù katham asatyatä taträha, neti. säkñäd yathävat tattva-jïänäya varéyasyo ’pi vedänta-väcas tasya na samyag äsan babhüvuù. svapne yä niruktis tasyä svapna-dåñöäntena dåçyatvädi-hetunä. svayam eva heyatvenänumitaà yasya na syät.

5.11.4 evaà prapaïcasya satyatvaà tad uktaà niräkåtya saàsärasyäpi tad uktäà satyatäà niräkartuà tasya mano-nimittatäm äha, yävad ity-ädinä yävat samäpti. mano yävad raja-ädibhir guëair anuruddhaà vaçé-kåtaà bhavati tävat tan mano niraìkuçaà sat puruñasya kuçalaà dharmam itaram adharmaà vä ätanoti. kaiù. cetobhir jïänendriyaiù. äkütibhiù karmendriyaiç ca.

5.11.5 tataç ca dharmädharma-väsanäyuktaà tad eväneka-dehädi-vaicitryaà karotéty äha, sa iti. puàstvam ätma-çabda-viçeñaëatvena. tan mana ity arthaù. väsanäyukta ätmopädhitväd ätmä. ato viñayair uparakto ’nuviddhaù ato guëa-praväho guëair itas tataç cälyamänaù. ata eva vikåtaù kämädi-pariëämavän. ñoòaçätmä ñoòaça-kaläsu bhütendriya-rüpäsu mükhyaù. påthaì nämabhiù saha påthag-rüpa-bhedaà deva-tiryag-ädi-rüpaà bibhrat. antar-bahiñövam utkåñöatvaà nikåñöatvaà ca purais tair eva dehair hetu-bhütais tanoti. nämabhir ity atra repha-lope dérghäbhäva ärñaù.

5.11.6 phalaà ca tad anurüpaà karotéty äha. duùkhaà sukhaà vyatiriktaà ca mohaà tévraà durni-väraà käla-präptaà phalaà sarvato ’bhivyanakti såjati. nanu jaòaù kathaà såjati taträha. sva-dehinam äliìgya. äliìgane käraëam äha. mäyayä racito ’ntar ätmä jévopädhiù. upädhitäm äha. saàsåtiç cakre küöayati chalayatéti tathä. yathä gräma-küöaka iti.

5.11.7

evam ayaà mano-nibandhanaù saàsäro jéve phalatéty äha, tävän iti äviù prakäçamänaù. tadä kñetra-jïasya säkñyo bhavati. sthüla-sükñmo jägrat-svapna-svarüpaù manasaù saàsära-hetutvam upasaàharan mokñasyäpi tad eva käraëam ity äha, tasmäd iti. ado manaù. liìgaà käraëam. guëatvaà guëäbhimänitvam, aguëatvaà tad rähityaà tad eva param avaraà ca yasya.

5.11.8 katham ekam eva vilakñaëayoù käraëam avasthäbhedäd ity äha, guneti. nairguëyaà nirguëam. atho iti kärtsnyena dåñöäntena sphuöayati, yatheti. anyadä tu ghåta-kñaye. svaà padaà çukla-bhäsvara-rüpaà mahä-bhütätmatvaà vä. anyatränyadä.

5.11.9 våttér darçayati. ekädaça-våttaya äsan. äkütayaù kriyä-käräù païca. dhiyaç ca jïänäkäräù païca abhimänaç ceti. he véra. bhümér viñayän.

5.11.10 viñayän eväha. gandhädayaù païca jïänendriya-dvärä dhé-våtténäà vñayäù. äkåtiù rüpam. çravaù çabdaù. visargädayaù païca karmendriya-dvärä karmäkära-våtténäà viñayäù. ratiù saàbhogaù. artir gatiù. purasyäbhimäna-viñayatva-prakäram äha. ekädaçaà puram. své-kriyata iti své-karaëam. ayam arthaù çaréram abhimänasya na jïeyatayä gandhädi-vad-viñayaù. näpi käryatayä visargädi-vat. kintu mameti bhogäyatanatvena své-käryatayä viñaya iti. eke tu vivekinäm eva puräm mamatväbhimäna-viñayo natu müòänäà, ato müòha-dåñöyä aham ahaìkäraà dvädaçaà våtty-antaram ähuù. tasya ca puram eva çayyä-saàjïaà dvädaçaà viñayam ähuù. tatra hi jévo ’haìkäreëa saha çete. yataù puri çayanät puruña ity ucyate.

5.11.11 täsäà våtténäm aväntara-bhedair änantyam äha. dravyäëi viñayäù, svabhävaù pariëama-hetuù, äçayaù saàskäraù, karma adåñöam, kälaù kñobhakaù, tair nimitta-bhütaiù prathamaà çataças tataù sahasra-çastataù koöiçaù syur na tu mithaù syur na ca svataù, kintu kñetra-jïataù parameçvarät. tasya cänanta-çaktitväd anantäù syur ity arthaù. yadvä täsäà mithyätvam anenocyate. koöiço bhavanty atas täù kñetra-jïata eva syus tat sat tayaiva sattäà labheran na tu mitho na ca svata iti. yadvä kñetra-jïo jévas tasmän na syuù, tasyävikäritvät. na mithaù, itaretaräçrayatvä-patteù. na svataù, ätmäçrayatvä-patteù. ato mithyäbhütä eva.

5.11.12 tad evaà çloka-trayeëa guëa-karmänubaddhaà mano våttéù çrayata iti yad uktaà tat prapaïcitam, anyadä tattvaà çrayata iti yad uktaà tad eva tattvam äha, kñetra-jïa iti. jévasya jévo pädheù aviçuddha-kartur

manasaù nityäù praväha-rüpeëävicchinnä jägrat-svapnayor ävirbhütäù paçyati. kväpi suñuptau tiro-bhütäù paçyati. avasthätraya-säkñé kñetra-jïa ätmä tattvam ity arthaù.

5.11.13 kñetra-jïo dvi-vidhaù, tvaà padärtho jévaù tat padärtha içvaraç ca. taträdyo nirüpitaù. idänéà tat präpyam éçvaraà nirüpayati. kñetra-jïa ätmä vyäpé. puräëo jagat-käraëa-bhütaù. puruñaù pürëaù. säkñäd aparokñaù. sa ca svayaà-jyotiù. na tu jïänasya viñayatvenäçrayatvena vä parokñaù. ajo janmädi-çünyaù. pareñäà brahmädénäm api éçaù. näraà jéva-samühaù so ’yanaà yasya niyantuù. bhagavän aiçvaryädi-ñaì-guëavän. väsudevaù sarva-bhütänäm äçrayaù svädhénayä mäyayätmani jéve ’vadhéyamäno ’vasthäpyamänaù. karma-kartari-prayogaù. tan niyantåtvena vartamäna ity arthaù.

5.11.14 etat sadåñöäntam äha, yatheti. ätma-svarüpeëa präëa-rüpeëa éçen niyamayati. iòaà viçvam.

5.11.15 tad evam ätmanaù çuddhatvaà saàsärasya ca mithyätvaà pradarçyedänéà tan nivåttim äha. tanu-bhåd dehé vayunodayena jïänotpattyä yävan mäyäà vidhüyätma-tattvaà na veda tävad iha bhramati.

5.11.16 yävac ca viñayänuraktaà mana evänartha-hetur iti na veda tävan nirvedäbhävät paribhramaty evety äha, neti. ätmano liìgam upädhi-bhütaà manaù saàsära-täpänäm ävapanaà kñetraà yävan na veda tävad bhramatéty anuñaìgaù. täpävapanatve hetuù, yan manaù çokädy-anubandhaà mamatäà ca vidhatte.

5.11.17 tat tasmät. bhrätåvyaà çatrum adhyedhitaà saàpravåddhaà svayaà vyalékaà mithyäbhütam tathäpy ätmänaà muñëätéti tathä tam. gurur eva haris tasya caraëopäsanam evästraà yasya tathäbhütaù san jahi ghätaya.

1. dvädaçe punar äpåñtaù/ sandehen mahé-bhåtäsa yogé sarva-sandehän/ apänudad itéryate

5.12.1 käraëam éçvaras tasyaiva loka-saàrakñaëärtho vigraho deho yasya. svarüpeëa paramänanda-prakäçena tucché-kåto vigraho yena. he avadhüta yogeçvara, dvija-bandhor liìgena veñeëa nigüòho nityänubhavo yena tasmai namaù.

5.12.2 viçeñataù prañöuà tad väkyam abhinandati. jvara evämayo rogas tenärtasya yathä sat svädu agadam auñadham. yathä ca nidäghena dagdhasya santaptasya himämbhaù çétalam udakaà gaìgodakaà vä. tathä he brahman, kutsite dehe yo mäno ’haìkäraù sa evähis tena viçeñeëa dañöä dåñöir viveka-lakñaëä yasya tasya me tavedaà vaco ’måta-tulyam auñadham.

5.12.3 mama saàçaya-viñayam arthaà paçcät prakñyämi. adhunä tävat tvad-uktaà vaco ’dhyätma-yogena grathitaà durbodhaà subodhaà yathä bhavaty evaà vyäkhyähi. kautühala-yuktaà ceto yasya tasya mama.

5.12.4 tvayoditaà vyaktam avipralabdham ity-ädinä bhära-vahanädi-kriyä tat phalaà ca çramädi-pratyakñädibhir dåçyamänaà sad-abädhitam api vyavahära-mätra-mülam. yadvä sato ’bädhita-vyavahärasya mülaà käraëam api na hy aïjasä tattva-vimarçanäya kñamam iti bhavän yadäha. amuñminn arthe mama mano bhramati.

5.12.5 abädhitatvam asiddham ity äha he pärthiva, yaù pärthivo vikäraù sa eva kasya hetoù kasmäc cit-käraëät påthivyäà calann ayaà bhära-vähakädir jano näma prasiddhaù. yas tu na calati sa päñäëädir ity etävän eva bhedaù. tasya ca jaòattvän na bhäraù çramaç ca. kià ca bhaved evaà yadi çramasyäçrayo nirüpyeta, na tv etad asti. avayava-vyatirekeëa çramäspadasyävayavino ’nirüpaëäd ity äçayenäha. tasyäpi påthvé-vikärasyäpi. aìghryor adhy upary upari gulphädayaù. urasaù sa-lopa ärñaù.

5.12.6 çibikäyäm apy avayavé nästi, tvayy api nästi tad äha. sauvéra-räjety apadeço näma-mätraà yasya sa pärthivo vikära äste. räjeti sandhir ärñaù. yasmin bhavän nirüòhätmäbhimänaù. sindhuñu räjäsméti durmadenändhaù san.

5.12.7 çocyän imän viñöyä nigåhëan niñkåpo vartase, ato mithyaiva goptä ’sméti çläghamäno mahatäà sabhäsu na çobhase. yato dhåñöaù.

5.12.8 na cottarottarävayava-bhäraù pürva-pürvävayavänäà bhaved iti väcyam, teñäm apy anirüpaëäd ity äçayenäha, yadeti. niñöhäà näçaà prabhavam utpattià vidäma vidmas tat tadä kñiter anyasya

vikärasyäbhävän näma-mäträd anyad vyavahärasya mülaà käraëam artha-kriyayä sad ity anumeyaà nirüpyatäm. tathä ca çrutiù “väcärambhaëaà vikäro nämadheyaà måttikety eva satyam” iti.

5.12.9 tarhi kñiteù satyatä syät taträha. evaà kñiti-çabdasyäpi våttaà vartanam arthaà vinaiva niruktam. yadvä kñiti-çabdasya våttaà yasmiàs tad api mithyätvena niruktam ity arthaù. kutaù. asatsu sükñmeñu paramäëuñu sva-käraëa-bhüteñu nidhänäl layät. ataù paramäëu-vyatirekeëa kñitir nästéty arthaù. paramäëavas tarhi satyäù syus taträha. te manasä käryänupapattyä vädibhiù kalpitäù. kalpanäbéjam äha. yeñäà samühena viçeñaù kåtas teñäà samühaù påthvé-buddhyälambanam ity arthaù. avayavino nirastatvät samüha-grahaëam. tathäpi satyäù syuù. na. avidyayä prapaïcasya bhagavan-mäyävilasitatväd ajïänena kalitäù.

5.12.10 evam anyad api kåçatvädi-dharmakaà buddhyä pratétaà dvitéyaà dvaitaà dravyädinäm nopalakñitayä ’jayä mäyayä kåtam avehi. tatra kåçaà hrasvaà sthülaà tat prati-yogi. aëubåhatoù påthag upädänät. asat käraëam. sat käryam. jévaà cetanam, ajévaà jaòam.

5.12.11 tarhi kià tad äha. jïänaà satyam. vyävahärika-satyatvaà vyävartayati. paramärtham. våtti-jïäna-vyavacchedärthäni ñaò-viçeñnäni. viçuddham, tattvävidyakam. ekam, tat tu nänä-rüpam. anantaraà tv abahir bähyäbhyantara-çünyam, tat tu viparétam. brahma paripürëam, tat tu paricchinnam. pratyak, tat tu viñayäkäram. praçäntaà nirvikäram, tad evaà svarüpa-jïänaà satyam ity uktam. kékåçaà tat. aiçvaryädi-ñaò-guëatvena bhagavac-chabdaù saàjïä yasya. yac ca jïänaà väsudevaà vadanti.

5.12.12 etat präptistu mahat-seväà vinä na bhavatéty äha. he rahügaëa, etaj jïänaà tapasä puruño na yäti. ijyayä vaidika-karmaëä. nirvapaëäd annädi-saàvibhägena gåhäd vä tan nimitta-paropakäreëa. chandasä vedäbhyäsena. jalägny-ädibhir upäsitaiù.

5.12.13 mahat-seväyäs tat präpty-upäyatäm äha. yatra yeñu mahatsu. grähya-kathänäà vighäto yasmät.

5.12.14 viñaya-saìgastu yoga-bhraàçaka iti vadan kas tvaà nigüòhaç caraséti praçnasyottaram äha, aham iti dväbhyäm. vimukto dåñöa-çrutäbhyäà saìga-nimitto bandho yena. hato ’rthaù prayojanaà yasya.

5.12.15 çré-kåñëärcanaà bhrañöam apy uddharatéty äha, seti. jana-saìgäd viçaìkamänaù. avivåto ’prakaöaù.

5.12.16 asaìgair mahadbhir yaù su-saìgas tena jätaà jïänam eväsiù khaìgas tena cchinna-mohaù san. adhvanaù saàsära-märgasyätiçayitaà çreñöaà päraà harià yäti. yadvä päramati atikramya harià yäti. “ati-rati-kramaëe ca” iti karma-pravacanéyatväd dvitéyä. tasya harer éhänäà kathana-çrutibhyäà labdhä småtir yena saù.

1. trayodaçe viraktäya/ våthä tattva-nirüpaëamiti vairägya-däròhyäya/ bhaväöavy upavarëyate

5.13.1 adhvanaù päram ity uktaà tam evädhvänaà prasiddha-märga-rüpakeëa vairägyäya prapaïcayati. duratyaye dustare ’dhvani pravåtti-märge. rajas-tamaù-sattvair vibhaktäni karmäëi käryatayä paçyatéti tathä. sa eña prasiddhaù särtho jéva-samüho ’rtha-paraù sukhärthaù san. yathä vaëik-särtho ’rthärjanäya gacchann aöavéà yäti tadvat. asyädhyäyasya vyäkhyäna-rüpa uttarädhyäyo ’sti tathäpi sukha-pratipattaye kiïcit kiïcid vyäkhyäyate.

5.13.2 yasyäà bhaväöavyäm ime indriyanämänaù ñaò dasyavaç coräù. kutsito näyakaù särathir buddhir yasya taà särthaà vilumpanti. tasya dharmyaà dhanam upabhogena muñëantéty arthaù. gomäyavaù sågäla-tulyä däräpatyäd ayastvaà me bhartä pitety evaà praviçya pramattaà särthikaà särthe sthitaà haranti itas tata äkarñanti. uraëaà meñam.

5.13.3 vérudho latäs tåëäni ca gulmäç ca latädi-jäläni prabhütair etair gahvare duñpraveçe kñetre kaöhorais tévrair daàçair makñikäviçeñaiç ca yathä kaçcid upadruto bhavaty evaà käma-karmädibhir gahvare gåhäçrame vartamäno durjanair upadruto bhavatéty arthaù. gandharva-puravad aghaöamänam eva dehädikaà prakarñeëa satyam evedam iti paçyati. kvacit kvacit kväpi kväpy äçurayo ’ti-vego ya ulmukäkäro grahaù piçäcas tat tulyaà suvarëam upädeyatvena prapaçyatéty arthaù.

5.13.4 niväsädiñv ätmä svabhävo yasyäù sä buddhir yasya sa tatas tato dhävatéty ubhayatra tävän evärthaù. vätyä cakra-vätas tasyäm utthitaù päàsus tena dhümrä diço rajasvale rajo-vyäpte akñiëé yasya

sa yathä na jänäti. tathä vätyeva bhramayanté yä stré tasyäm udgatai rägädibhir aprakäçamänä dig-devatäù karma-säkñi-bhütä na jänätéty arthaù.

5.13.5 adåçyänäà jhillénäà bhåìgärikäsaàjïänäà kéöa-viçeñäëäà svanaiù karëayoù çülo vyathä yasya. ulüko ghükäs teñäà vägbhir vyathito ’ntarätmä mano yasya. atra ca parokñam apriya-vaktäro jhillé-tulyäù. pratyakñam apriya-vaktäro ghüka-tulyäù. yeñäà chäyäpi päpa-hetus te apuëya-våkñäs tat tulyän adhärmikän sevate. maréci-toyänéti niñphalatvena vijïätän api viñayän.

5.13.6 vitoyäsu saritsu patitasya gätrabhaìgät sadyo duùkhaà bhavati, na codaka-läbhas tadvad iha ca paratra ca duùkha-dän päkhaëòän abhiyäti. älañate däyädädibhyo ’nnädi väïchati. ubhayaträpi sa evärthaù. dävaà dävägni-tulyaà duùkha-daà gåhaà präpya çokägninä tapto nirvidyate viñédati. tatra ca yakña-räkñasa-tulyai räjabhir håtam asuvat preñöhaà dhanaà yasya sa nirvidyate.

5.13.7 anyaiç ca çürair håtaà svaà vittaà yasya. nirviëëaà viñaëëaà ceto yasya. kaçmalaà mürcchäm. gandharva-puram iva mano-rathopagata-pitå-puträdi-samäjaà praviñöaù.

5.13.8 kaëöakädi-viddhäìghrir iva vighnair abhibhütaù sann aga-tulyaà mahat-karmäroòhuà kartum icchur vimanä iva äste. pade pade kñaëe kñaëe. abhyantareëa vahninä jäöhareëa.

5.13.9 ajagarähinä nidrärüpeëa gilito na vetti. vipine tyaktaù çava iva danda-çükair hiàsrair durjanair dañöaù péòito ’ndho lupta-viveko ’ndha-kupe mohe patitas tamisre duùkhe çete léyate.

5.13.10 kñudra-rasän para-yoñädén vicinvan gaveñayaàs tan makñikäbhir yoñädi-svämibhir vimäno ’vajïätas täòitaù san vyathito bhavati. yadi kathaà cittaträti-kleçena pratilabdhamänaù präpta-yoñädir bhavati tadä baläd anye ’paharanti. tänyadäbhiyuìkte tadä tato ’py anye haranti.

5.13.11 yat kiïcid aty-alpam api mitho vyavaharan kriyädinä gåhëan. vitta-çäöhyäd dhana-vaïcanät.

5.13.12 çayyädi-hénaù. äsyate ’sminnityäsanaà kambalädi. sthéyate ’treti sthänaà gåham. viharanty aneneti vihäro yänädi. yäcamäno ’pi yadä parasmäd apräpta-kämas tadä paradéye vastuni dåñöir abhiläño yasya so ’vamänaà präpnoti.

5.13.13 evam anyonyaà vitta-vyatiñaìgena dhana-vinimayena vivåddho vairänubandho yasya tathävidho ’pi parasparaà vivahan vivähädi-saàbandhaà kurvann urubhiù kåcchraiù çramair vitta-bädhair upasargaiç ca dveñädibhir vipanno måta-präyo bhavati.

5.13.14 duratyayatvam adhvano darçayati. täàs tän vipannän måtän vihäya jätaà jätaà parigåhya viharanyataù prasthitas taà prati nävartate. he véra, adhvanaù päraà yo yogas taà ca nopaiti. atra särthe. kaçcid ati-samartho ’pi.

5.13.15 tad eväha. manasvinaù çüräù nirjitä dig-gajendrä yaiù. mameyaà bhür mameyam eti bhuvi nimitta-bhütäyäà baddhaà vairaà yaiù. nyasta-daëòaù sannyäsé yad viñëoù padam abhiyäti tat tu na vrajanti.

5.13.16 siàhävalokanena punar bhaväöavém evänuvarëayati. prasajjaty äsaktià karoti. kédåçaù. latänäà bhujäh çäkhäs tadvat su-kumärä ye stréëäà bhujäs tad äçrayaù saàs tad äçrayä avyakta-padä asphuöäkñaräù kala-bhäñino ye dvijäù pakñiëas tat tulyeñu stré-saìga-prasakteñv apatyeñu spåhä yasya tädåço bhütvä hari-cakram siàha-samühas tat tulyät käla-cakra-nimittäj janma-maraëädes trasaàs tat parihäräya kaiçcit pralobhito bakädivad vaïcakaiù kñudraiù krüraiç ca päkhaëòaiù saha sakhyaà karoti teñu praviçati.

5.13.17 tair vaïcitas tatra phaläbhävaà jïätvä haàsänäà brähmaëänäà kulaà punaù praviçaàs teñäà çélaà prayaçcitta-pürvakaà punar upanayanädy-äcäram arocayann apriyaà paçyan vänara-tulyän bhrañöäcärän çüdra-präyän upaiti. taj jäti-räsena vänara-jäti-kréòayä striyä mithuné-bhüya paraspara-mukhodvékñaëena vismåto jévitävadhir maraëa-kälo yena.

5.13.18 druma-vat kevala-dåñöärtheñu gåheñu. vyaväyadénaù suratecchayä kåpaëaù. evaà svasya yad bandhanaà präptaà tasmin vivaçaù parihartum açaktaù. päöhäntare tu vane saàsäre carann ity arthaù. giri-kandara-vad-ati-bhayänake rogädi-duùkhe patan kandara-stha-

gaja-tulyän måtyor bhétaù san vallé-tulyaà präcénaà karmävalambyävasthito bhavati.

5.13.19 särthaà praviçati yathäpürvaà pravåtti-märge ramate. na veda parama-puruñärtham.

5.13.20 tvam api adhvani niveçita ity anuñaìgaù. ato ’syädhvanaù päramatitara. asaj-jitätmä viñayeñv anabhiniveçita-cittaù san. hari-sevayä çitaà tékñëé-kåtam.

5.13.21 akhila-janmasu çobhanam nå-janmaiva. na paraà çreñöhaà yebhyo devädi-janmabhyas tair api kim, (amuñmin svarge ’pi janmabhiù kim,) na kiïcit. yadyeñu janmasu yatra svarge vä vo mahätmanäà samägamaù pracuro na bhavati. håñékeçasya yaçasä kåtaù çodhita ätmä yais teñäm.

5.13.22 santatam upäsitais tvat-padäbja-reëubhir hatam aàho yasya tasyädhokñaje nirmalä bhaktir bhavatéti naivädbhutam. yasya tava muhürta-mätra-bhavät samägama-mäträd api dustarkeëa baddha-mülo ’pi mamäviveko nañöaù.

5.13.23 brahma-vidaù kena rüpeëa vicarantéty ajïänät sarvän namasyati, nama iti. ye baöavaù kréòäratatväd açraddheya-dhaureyäs tän apy abhivyäpya sarvebhyo nama ity arthaù. sva-dåñöäntena räjïäà mahad avajïäà saàbhävyäha, rajïäà çivam astv iti.

5.13.24 ittarä mätä yasya he uttarä-mätaù. vigaëayato na gaëayataù. avamantary api parama-karuëäkaratvena sindhu-pataye ätma-tattvam upadiçya. nibhåtäù çäntäù karaëänäm ürmayo yasmin sa äçayo yasya. 5.13.25 sujanät tasmät samyag avagataà paramätma-satattvaà yena tathäbhütaù saàs tadäném eva dehe ätma-matià ca visasarja. he nåpa, bhagavad-äçrito bharatas tad äçrito rahügaëo yas tasyänubhävaù sadyo dehähaìkära-tyägaù.

5.13.26 parokñeëa vaëik-särtha-rüpakeëa. äryäëäà vivekinäà manéñayaiva dasyu-sthänéyänéndriyäëi go-mäyu-sthänéyäny apaty-ädénéty evaà kalpita-viñayaù. avyutpannasya tu lokasya janasya samyag adhigamo

na bhavati. atha atas tad etad eva bhavädhva-rüpaà samavetänukalpena prastute tat tad anurüpärthopakalpanena.

1. caturdaçe bhaväraëya-/ rüpa-kavyäkåtiù kåtäprastute tasya go-mäyu-/ maçakädy-artha-kalpanam

5.14.1 yaù parékñitä påñöaù sa çré-çuka uväca heti sütoktiù. duratyaye ’dhvany ajayä niveçita iti yad uktaà tad eva niveçana-prakära-kathanena prapaïcayati. ya eña prasiddho jéva-loko ’yaà viñëor mäyayä ’sugame ’dhvany äpatito bhaväöavéà gataù san hari-rüpasya guroç caraëäravinde ye madhukaräù sevakäs teñäm anupadavéà tair anuñöhitaà bhakti-märgamadyäpi nävarundhe na saàpräpnotéty anvayaù. mäyäyäù sva-kärya-dväreëa saàsära-märge päta-hetutvam äha. dehätma-mäninäà sattvädi-guëa-viçeñair vikalpitäni vibhaktäni yäni kuçaläkuçala-vimiçra-karmäëi tair vinirmitäbhir vividha-dehävalibhir viyoga-saàyogädir yo ’nadiù saàsäras tad anubhavasya dvära-bhütena ñaò-indriya-vargeëa tasmin saàsära-rüpe durga-märga-vadasugame ’dhvany äpatito yathä vaëijäà särthaù samüho ’rthärjana-paraù. sva-deha-niñpäditänäà karmaëäà phala-dväreëänubhavo yasya. viphaläç ca bahu-pratiyogä bahu-vighnäç ca éhäç ceñöä yasya saù, tasyäà saàsäräöavyäà ye täpäs teñäm upaçamanéà näçaném. yasyäm ity-ädi vyäcañöe. yasyäà bhaväöavyäm.

5.14.2 dasyu-tulyaà teñäà karma darçayati, tad yatheti. dharmaupayikaà dharma-käraëam. tam eva sväbhipretaà dharmam äha, säkñäd iti. taà tu säàparäye para-lokärtham udäharanti. tad dharmyaà dharmärhaà dhanam. darçanädyäù païca jïänendriyäëäà våttayaù; saìkalpa-vyavasäyävantaù karaëasya, etair gåhe yo grämya upabhogas tena kunäthasya ku-buddher ajitätmano vilumpanti yathä coräù ku-pälakasyänavahitätmanaù särthasya dhanaà haranti tadvat.

5.14.3 go-mäyavo yatrety etad vyäcañöe. atha cety arthäntaropanyäse. karmaëä te tu våkäù sågäläç ca. kadaryasyäti-lubdhasya.

5.14.4 prabhütavérut tåëa-gulma-gahvaram ity etad vyäcañöe, yathä héti. na dagdhäni béjäni yasmin. yadyasmäd yo ’yam ävasatha äçrama eña kämänäà karaëòaù. yathä karpüra-bhäjane karpüra-kñaye ’pi parimalo na kñéyate evam atra väsanänäm akñéëatvän na karmäëy utsédantéty arthaù.

5.14.5

daàça-maçaka-tulyair apasadair nécaiù çalabhädibhiç coparudhyamänaù péòyamäno bahiù-präëo vittaà yasya tathävidho ’py asminn adhvani paribhramann adhvani paribhramann avidyädibhir uparaktena manasä gandharva-pura-tulyam aghaöamänaà nara-lokaà satyatayä mithyädåñöir anupaçyati.

5.14.6 prapaçyatéti praçabda-sücitam arthäntaraà drçayati. tatra ca gandharva-pure kvacid ätapodakaà måga-tåñëä-jalaà tat tulyän viñayän upadhävatéti.

5.14.7 kvacit kvacic cäçurayolmuka-graham ity etad vyäcañöe. kvacic cäçeñäëäà doñäëäà niñadanaà sthänaà puréña-viçeñam agner viñöhä tasya puréñasyeva lohito varëo yasya rajo-guëasya tena nirmitä tad viñayä matir yasya sa suvarëam upädätum icchati. agni-kämena kätaraù para-vaça ulmuka-sadåçaà piçäcam iva. çétäturo hy araëye ’gni-vaj jäjvalyamänaà tatas tato dhävantam ulmuka-piçäcam agni-buddhyänudhävati, na tu taà präpnoti. kathaïcit präptaç cet tarhi tena bhakñitaù san mriyate. evaà suvarëam anudhävan apéty arthaù.

5.14.8 niväsa-toya-draviëety etad vyäcañöe, atheti. niväsädiñv anekeñv ätmana upajévyeñv abhiniveço yasya.

5.14.9 kvacic ca vätyotthitety etad vyäcañöe, kvacic ceti. äroham aìkam. tasmin käle yad rajo rägas tena sva-dåñöyävarakeëa rajanyäà rätrau bhütä iva. hrasva-paöhe rajané-bhütas tamo-maya ivätéva rajasä channamatirata eva rajo-vyäpta-cakñur iva dikñu sthitä maryädätikrama-säkñi-bhutä devatä na jänäti.

5.14.10 anupädeyam evopädeyatayä gåhëätéti prakrama-säjätyäd uttara-çloka-caturtha-pädaà prathamaà vyäcañöe, kvacit sakåd iti. kvacid ätapodaka-nibhän ity atra mithyäviñayeñu lampaöatvam uktam. niväsa-toyety atra tad arjana-prayäsa uktaù. atra tu bädhiteñv api punaù pravåttir ucyata ity apaunar uktyam. svayam eva sakåd avagataà viñayäëäà vaitathyaà viphalatvaà yena. paräbhidhyänena dehäbhiniveçena vibhraàçitä småtir yasya. tayaiva vibhraàçitayä småtyä småti-bhraàçäd evety arthaù.

5.14.11 adåçya-jhillé-svanety etad vyäcañöe, kvacid ulüketi. ati-paruño rabhasa utsähas tenäöopaù saàbhramo yathä bhavaty evaà ripüëäà

räja-kulasya ca nirbhartsitenäti-vyathitaà karëa-mülaà hådayaà ca yasya.

5.14.12 apuëya-våkñän ity etad vyäcañöe, sa yadeti. dugdham upabhuktaà pürva-sukåtaà yena. tadä käraskaro viña-tindus tat pramukhä ye ’puëya-drumäs tat hävi-dhä latäç ca viñodapänäç ca viña-küpäs tat tulyän dåñöädåñöa-prayojana-çünya-dhanän.

5.14.13 kvacid vitoyäù sarita ity etad vyäcañöe. ekadä kvacid asatäà prasaìgän nikåtä vaïcitä matir yasya saù. nirudaka-nadé-garta-päte yathä sadyaù çiraù sphuöati paçcäd api tad vedanänuvartate evam iha paratra ca duùkha-dam.

5.14.14 parasparaà cälañate nirandha ity etad vyäcañöe, yadä tv iti. andho ’nnaà nopanamati nopatiñöhati. pitå-puträëäà barhiù kuças tadvataù. pituù puträëäà vä kuçädi-tåëa-mätram api yeñu paçyati tän bhakñayati bädhata ity arthaù. pitå-putra-barhiñöhän iti tu päöhaù sugamaù.

5.14.15 äsädya dävam ity etad vyäcañöe, kvacid äsädyeti.

5.14.16 kva ca yakñair håtäsur ity etad vyäcañöe. kvacit kälena viña-mitaà pratikülatäà nétaà yad räja-kulaà tad eva rakñas tenäpahåtäù priyatama-dhana-rüpä asabo yasya. vigatäni jéva-lakñaëani harñädéni yasya. çürair håtasva ity apy anenaiva vyäkhyätam.

5.14.17 kvacic ca gandharva-puraà praviñöa ity etad vyäcañöe. kadäcin mano-ratha-präptaà piträdy asad eva sad iti matvä pürvaà gandharva-puravadaghaöamäna-darçanamuktam idänéà tan nimitta-sukhäsaktir ucyata iti bhedaù.

5.14.18 calan kvacid ity etad vyäcañöe. kvacid gåhäçrame yäù karma-codanäs täsäm ati-bharo ’ti-vistäraù sa eva giris tam ärurukñaàs tad antaà gantum icchan.

5.14.19 pade pade ’bhyantara-vahnineti vyäcañöe, kvacic ca duùsaheneti.

5.14.20 kvacin nigérëa ity etad vyäcañöe, sa eveti.

5.14.21 dañöaù sma çete iti vyäcañöe, kadäcid iti. mäno garva eva daàñörä para-péòäkaratvät, bhagnä mäna-daàñörä yasya. ata eva na labdho nidräyäù kñaëo ’pi yena.

5.14.22 karhi sma cit kñudra-rasän ity etad vyäcañöe, karhi sma cit käma-madhu-lavän iti. yadä nihato bhavati tadä sadya eva niraye patati.

5.14.23 prasaìgät pravåttasya karmaëaù saàsära-hetutvaà sphuöayati, atha ceti. yasmäd evaà tasmät. atha anantaram eva. ubhayathä iha ca paratra ca. asmin pravåtti-märge. saàsärasyävapanaà janma-kñetraà karmodäharanti.

5.14.24 taträti-kåcchrät pratilabdhamäna ity etad vyäcañöe, mukta iti. yadi bandhän mukto bhavati tarhi tataù sakäçäd anyo harati tasmäd apy anyaù, na tv asau bhoktuà labhata ity arthaù.

5.14.25 kvacic ca çétätapety etad vyäcañöe, kvacic ceti. çétädayo ’nekä ädhidaivikädyä yä daçä duùkhävasthäs täsäm.

5.14.26 kvacin mitha ity etad vyäcañöe. kvacin mitho yat kiïcid dhanaà vyavaharan käkiëikä-mätraà viàçati-kapardaka-mätraà tato ’pi nyünaà vä yat kiïcid apaharan vidveñam eti.

5.14.27 adhvany amuñminn uru-kåcchra-vitta-bädhopasargair ity uktänupasargän prapaïcayati. adhvany amuñminn ime uru-kåcchra-vitta-bädhädayas tathä sukha-duùkhädayaç ca.

1. vyutkramaiù punar uktaiç ca/ nänä-päöhair ataù paramdurgamo ’pi bhavädhväyaà/ saàpradäyena téryate

5.14.28 tatra prasajjati kväpéty-ädinä siàhävalokana-nyäyenoktam artham apakåñya krameëa vyäcañöe, kväpi deva-mäyayeti. praskannam apagataà viveka-vijïänaà yasya. yasyä striyä vihära-gåhaà kréòä-gåhaà tad ärambhe äkulaà hådayaà yasya. anena prasajjatéti vyäkhyätam. tad äçrayety-ädi vyäcañöe. tasyä äçraye ’vasaktäù saàlagnäù sutä duhitaraç ca kalatraà ca saiva stré teñäà bhäñitädibhir apahåtaà hådayaà yasya. prahiëoti prakñipati.

5.14.29 kvacit kadäcid hari-cakratas trasann ity etad vyäcañöe, kadäcid éçvarasyeti. paramäëur ädiù dvi-parärdho ’pavargo ’ntaù tad evopalakñaëaà yasya tasmät. kälopalakñaëäd iti påthak padatvena päöhe käla-svarüpäd ity arthaù. raàhasä çéghreëa parivartitena paribhramaëena vayasä bälyädi-krameëa. brahmäëam abhivyäpya tåëa-stambädéni bhütäni harataç cakrataù sakäçäd vitrasta-hådayaù san päkhaëòa-devatä. äbhimukhyena dhatta ity anvayaù. animiñato nimeñam akurvataù, aramattäd ity arthaù. miñatäà pratikartum açaktänäm ity arthaù. karmaëi ñañöhyaù. käla-cakraà nijaà nityam äyudhaà yasya. säìketyena müla-pramäëa-çünyena päkhaëòägamena.

5.14.30 tair vaïcita ity etad vyäcañöe, yadä tv iti. ätmanä vaïciter uru adhikaà vaïcitaù san. teñäà brähmaëänäà yac chélam upanayanädi tad arocayan çüdra-vad vartate. nigamoktäcäre açuddhitaù svasya çuddhy-abhävät. yasya çüdrasya kevalaà mithuné-bhävaù kuöumba-bharaëaà ca vyäpäro nägni-hoträdiù.

5.14.31 taj jätiräsenety-ädi vyäcañöe. taträpi niravarodhaù pratibandha-rahitaù. svaireëa svecchayä kréòan vismåta-måtyu-kälaù san.

5.14.32 drumeñu raàsyann ity etad vyäcañöe, kvacid druma-vad iti. vyaväya-kñaëo maithunotsavo bhavati.

5.14.33 kvacit pramädäd ity etad vyäcañöe. evam adhvani sukha-duùkhädy-avarundhäno giri-kandara-präye tamasi rogädy-äpadi patatéti çeñaù.

5.14.34 kvacic chéta-vätety-ädi-pürvasmäd adhikoktiù. rogädy-äpadi patitaù san çétädibhiù kliçyann ästa ity arthaù.

5.14.35 tad evaà siàhävalokana-nyäyenoktam arthaà yathä-sthänam apakåñya vyäkhyäya krama-stham anuvartayituà purvoktam evänuvadati, kvacin mitha iti. vitta-çäöhyena kadäcid yat kiïcid dhanam upayäti.

5.14.36 kvacit kvacit kñéëa-dhanas tv iti vyäcañöe, kvacit kñéëa-dhana iti. apratilabdhaà yan mano-rathenopagataà väïchitaà tasyädäne své-käre niçcita-matiù san.

5.14.37 anyonya-vitta-vyatiñaìgenety etad vyäcañöe, evaà vitta-vyatiñaìgeti. apavahati tyajati.

5.14.38 adhvany amuñminn ity-ädi vyäcañte, etasminn iti. äpanna äpadaà präptaù vipanno vinañöo vä yatra yas tam itaras tatra visåjya. na hy amäno badhyamänaù. sädhu-varjitaù sädhu-vyatiriktaù.

5.14.39 anävåttau hetum äha, yad idam iti.

5.14.40 manasvina ity-ädi vyäcañöe, yad apéti. ye vai räjarñayas te ’pi nävarundhate kintu paraà kevalaà mådhe çayéran.

5.14.41 prasajjatéty-ädi giri-kandara ity antam apakåñya vyäkhyätaà, grantham atikramya valléà gåhétvety-ädi-granthaà vyäcañöe, karma-vallém iti. evam upari svargaà gato ’pi nara-loka-särtham evopayäti.

5.14.42 tad evaà bharatoktià vyäkhyäya tac carita-saìgraha-çlokän äha. tasyedaà karma çlokair upagäyanti. ärñabhasya åñabha-putrasya anyo nåpo ’nuvartma närhati vartmänugantuà çaknoti.

5.14.43 tatra hetum äha, ya iti. suhåd-räjyayor dvandvaikyam. yo dustyajän därädén viñöhäm iva jahau tasyärñabhasyeti saàbandhaù. dustyajatve hetuù, hådi-spåço mano-jïän tyäge hetuù, uttama-çloke lälasä lampaöatvaà yasya.

5.14.44 tasyaivaà viñaya-tyägo na citram ity äha. ya evaà-bhüto ’sau nåpaù sa kñity-ädén naicchad iti yat tad ucitam. sadayävalokäà bharatasya dayä yathä bhavaty evam avaloko yasyä iti parijanävalokaù çriyäm upacaryate. yato madhu-dviñaù seväyäm anuraktaà mano yeñäà teñäà mahatäm abhavo mokño ’pi phalgus tuccha eva.

5.14.45 tasya sevänurägam eväha, yajïäyeti. yajïa-rüpäya dharma-pataye yajïädi-phala-dätre. vidhau naipuëyaà yasya tasmai dharmänuñöhätre. yogo ’ñöäìgas tasmai. säìkhyaà jïänaà tac chiraù pradhänaà phalaà yasya tasmai. yogäya prakåtéçvaräya mäyä-niyantre. ata eva näraà jéva-samühaù so ’yanam äçrayo yasya sarva-jéva-niyantre. evaà

karma-jïäna-devatä-käëòaiù pratipäditäya haraye nama ity udäram uccair yaù samyag uccäritavän. mågatvaà måga-deham api häsyan tyakñyan. ya evaà-bhütas tasya tad ucitam iti vä tasyänuvartmanä ’rhatéti vä saàbandhaù.

5.14.46 bharata-carita-çravaëädi-phalam äha, ya idam iti. bhägavataiù sabhäjitä avadätäù çuddhä guëäù karmäëi ca yasya tasya bharatasyänucaritaà yo ’nuçåëoti sa ätmana eva sakäçät sarvä äçiña äçäste svata eva präpnoti natu käïcid api parasmäd apekñata ity arthaù.

1. evam añtabhir adhyäyair/ bharatasyoktam éhitamtataù païcadaçe tasya/ kértyante vaàça-jä nåpäù

5.15.1-2 åñabha-padavéà jévan mukta-märgam anuvartamänaà yaà dåñöveti çeñaù. yadvä yaà sumatim aveda-samämnätäà devatäà kalpayiñyanti. buddho ’yaà säkñäd avatérëa iti maàsyanta ity arthaù.

5.15.3 tat tanayo devatäjitaù putraù.

5.15.4 ätma-vidyäà bahubhya äkhyäya vyäkhyänenaiva svayaà saàçuddho ’nusasmära aparokñatayänubhütavän.

5.15.5 pratihartä prastotä udgäteti trayo yajïa-nipuëäù sünava äsan. ajaniñätäà jätau.

5.15.6 hådaya-jaù putraù. jagato rirakñiñayä rakñitum icchayä gåhétaà sattvaà yena tasya viñëoù kaläàçaù san.

5.15.7-8 mahä-puruñatvam eväha, sa vai iti. dharmas tasya dvi-vidhaù, abhiñaktitvät prajä-pälanädir ekaù, gåhasthatväd ijyädiç cäparaù. dvi-vidho ’pi bhagavati sarvätmanärpitaù san paramärtha-lakñaëas tena paribhävitä saàskåtä ’ti-çuddhä matir yasya. ata evoparatam anätmya-dehädy ahaà bhävo yasmiàs tasminn ätmani citte svayam evopalabhyamäne brahmaëy ätmänubhavo yasya tädåço ’pi nirabhimäna evävanim ajügupat pälayäm äsa.

5.15.9

karmabhir gayaà kaù pratiyäty änukaroti na ko ’pi. atra hetuù, yajvädi-rüpo bhagavat-kaläà gayam åte ’nyaù ka ity anuñaìgaù. abhimäné sarvato mänäspadaà manasvéti vä. samägatä saàpräptä çrér yena yam iti vä. satäà sadasaù sabhäyäù patiù satäà sadasaù sabhäyäù patiù satäà sevakaù. yadvä yajvädi-rüpo ’pi bhagavat-kalämåte gayaà ko ’nyaù pratiyätéty anvayaù.

5.15.10 satéù satyaù. satyä äçiño yäsäà täù. dakña-kanyäù çraddhä maitré dayety-ädyäù. niräçiño ’pi yasya prajänäm äçiñaù kämän dharä duduhe. tasya guëä eva vatsas tena snuta-müdho yasyäù påthivyäù. yac chabdänäà tam gayaà kaù pratiyätéti saàbandhaù.

5.15.11 chandäàsi vedäs tad vihita-karmäëi ca. dudühur duduhuù. yudhi pratyaïcitä bäëaiù pratipüjitä nåpä yasya balim äjahrur arpayäm äsuù. dharmeëa pälanena dakñiëädibhiç ca yadä pratyaïcitä vipräs tadä paretya lokäntare äçiñäà dharma-phalänäm ñañöham aàçam äjahruù. “puëya-ñaò-bhägam ädatte nyäyena paripälayan” iti småteù.

5.15.12 uru-soma-péthe bahu-soma-päne ’dhvare maghoni indre mädyati madaà präpnuvati sati çraddhayä viçuddho yo ’calo bhakti-yogas tena samarpitam ijyäphalam äjahära. arhaëam iva pratyakñataù své-kåtavän ity arthaù.

5.15.13-14 yasya bhagavataù préëanät. devädénäà dvandvaikyam. tat sadyaù préyeta prétià gacchet. sa viçva-jévaù sarväntaryämé svayaà préta-rüpa eva barhiñi yajïe gayasya. ha sphuöaà prétim agät tåpto ’sméti pratyakñaà prétim äviñkåtavän ity arthaù.

5.15.15 sumanasi striyäm.

5.15.16 kértyä atiçayenälam akarod bhüñitavän.

1. pürvokta-dvépa-sindhv-ädi-/ mäna-cihna-svarüpataùspañöaà pravaktum ärabdhä/ païcädhyäyé tataù param

2. ñoòaçe ’dhas tathä cordhvaà/ paritaù sanniveçataùmetoù sthitir mahé-kaïja-/ karëikä copavarëyate

3. priyavrata-caritroktau/ yoktä dvépädi-kalpanätad viçeña-vijijïäsuù/ kathänte paripåchati

5.16.1 ukta iti kià paryantam uktas tad äha. yävad ädityas tapati, yatra cäsau çukla-kåñëa-pakñayor nakñatra-gaëaiù saha candramä vä dåçyate tävat.

5.16.2 yato yebhyaù sindhubhyaù etasyä bhuvaù. sücitaù saìkñepato darçataù.

5.16.3 jijïäsäyäù phalam äha, bhagavata iti.

5.16.4 yä mäyä-guna-vibhütis tasyäù. käñöhäà antam. rüpaà sanniveçaù. lakñaëaà cihnam.

5.16.5 kuvalayaà bhü-maëòalaà tad eva kamalaà tasya koçäù sapta-dvépäs teñv abhyantara-koçaù prathamo jambü-dvépo niyuta-yojana-viçälo lakña-yojana-vistérëaù.

5.16.6 nava-yojana-sahasram äyämo yeñäm. äyämo ’tra vistäraù. etac ca bhadräçva-ketumäla-vyatirekeëa rañöavyam. tayoç catus-triàçad-yojana-sahasräyämatvät. kecit tu néla-niñadhayoù samlagnägrayoù samudra-praveçamaìgé-kåtya tayor api saìkucitatvena nava-sahasräyämatvaà saàpädayanti. sanniveçaç ca väyunoktaù. “dhanurvat saàsthite jïeye dve varse dakñiëottare. dérghäëi tatra catväri caturasram ilävåtam.” iti.

5.16.7 näbhyäà madhye. dvépasyäyämo lakña-yojana-pramänaà tävän samunnäha ucchräyo yasya. müle ñoòaça-yojana-sahasraà vitataù. tävatä ñoòaça-yojana-sahasramänena. catur açéti-yojana-sahasramänena ca bahir dåçyate. evaà lakña-yojanonnähaù.

5.16.8 uttarottareëelävåtam ilävåtasyottarottarataù krameëa nélädayas trayo maryädä-girayaù. präg-äyatäù pürvato dérghäù. kñäroda evävadhir yeñäm. dvi-sahasra-yojana-vistérëäù. daçäàçäd éñad adhiko yo ’àças tena dairdhya eva hrasanti na tüccatve påthutve vä. yathoktaà viñëu-puräëe “lakña-pramäëau dvau madhye daça-hénäs tathäpare” iti. etac ca sthüla-dåñöyaivoktam. tayor api yathä-van madhyamatväbhävena lakña-pramäëatväbhävät.

5.16.9 ayuta-yojana utsedha ucchräyo yeñäm. ayaà cotsedho nélädénäm api drañöavyaù. nélädi-påthutvaà caiñäm api drañöavyam. yathä-saìkhyaà maryädä-giraya iti çeñaù.

5.16.10 ä-néla-niñadhäyatau uttarato néla-paryantaà dakñiëato niñadha-paryantaà ca dérghau. paprathatur vistérëau bhavataù. täv eva ketumäla-bhadräçvayor varñayoù sémänaà kurväte. nanv evaà sati pürväpara-rekhäyäm ilävåta-veñöito merur madhye tataù pürväparato giri-dvayaà varña-dvayaà ca nätaù kiïcid asti. dakñiëottara-rekhäyäà tu tathaivelävåta-veñöito madhye merur ubhayatas tréëi tréëi varñäëi girayaç ca ñaö tat kathaà sarvato lakña-pramäëatvaà jambü-dvépasya. ucyate. meroù ñoòaça sahasräëi. sarvataù sthitatväd ilävåtasyäñöädaça. anyeñäà ñaëëäà catuñ-païcäçat. giréëäà ñaëëäà dvädaçety evam dakñiëottara-rekhäyäà täval lakñam. pürväpara-rekhäyäm api sa-meror ilävåtasya catus-triàçat. giryoç catväri. çeñäëi dvi-ñañöi-sahasräëi pürväpara-varñayor ä-samudraà dairdhye drañöavyänyato na virodhaù.

5.16.11 ayuta-yojana-pramäëau vistäronnähau yeñäm. vistérëa-mürdhno meror avañöambhatvät pürva-paçcimau giré dakñiëottara-vistärau, dakñéëottarau ca pürväpara-vistärau drañöavyau. sarvato daça-yojana-sahasra-vistäräìgékäre tv ilävåta-lopät pürveëelävåtam upaplävayatéty-ädi-virodhaù syät.

5.16.12 adhi-sahasram ekädaça-çatäni unnäho yeñäm. tävat pramäëä viöapa-vitatir yeñäm. çata-yojanaà pariëäho vistäro yeñäm.

5.16.13-14 yad upasparçino yat sevinaù.

5.16.15 lalämo bhüñaëam. sura-lalanänäà bhüñaëa-bhütäù çrñöhä yäù striyas täsäà yüthasya patayaù saha saàbhüya yeñu viharanti.

5.16.16 ekädaça-çata-yojanam uttuìgo yo deva-cütas tasya çirasaù sakäçät. phala-pramäëam uktaà väyu-puräëe, “aratnénäà çatäny añöäv eka-ñañöy-adhikäni ca. phala-pramäëam äkhyätam åñibhis tattva-darçibhiù.” iti.

5.16.17

ati-madhuraç cäsau svataù surabhiçca sugandhiç ca. na cänyeñäà gandhair adhiväsitaù bahulaç cäruëaç ca rasaù sa eva udam udakaà tena.

5.16.18 yad upajoñaëäd yasya rasasya sevanät.

5.16.19 anasthi-präyäëäm ati-sükñma-béjänäm. yatra nipatati tataç cärabhyätmano dakñiëataù sarvam ilävåtaà vyäpya vahatéty arthaù.

5.16.20-21 tävat sarvataù rodhasos taöayoù.

5.16.22-23 äyämo ’tra vyämaù. sa ca “vyämo bähvoù sakarayos tatayos tiryag antaraà” ity ukta-lakñaëaù. païca vyämäù pariëähaù sthaulyaà yäsäm ity arthaù. kecit tu païcavyäma-pariëähä ity eva paöhanti.

5.16.24-26 nécénä adho-mukhäù.

5.16.27-28 catur-dikñu meru-müläd yojana-sahasraà tyaktvä ’gneù paritaù paridhaya iva jaöhara-deva-küöädayas tiñöhanti. ato ’ñöädaça-yojana-sahasraà pramäëam atroktam “vaiñëavädi-puräëeñu parimäëädi yat punaù. anyathä varëitaà tat tu kalpa-bhedädy-apekñayä.” dvi-sahasraà påthü ca tuìgau ca.

5.16.29 yathä-diçaà präcyädi-dikñu. yathä-rüpam indrädi-varëän atikrameëa. turéya-mänena särdha-dvi-sahasra-pramäëena. nämäni puräëäntaräj jïätavyäni. yathoktam, “merau nava-puräëi syur manovaty amarävaté. tejovaté saàyamané tathä kåñëäìganä sarä. çraddhävaté gandhavaté tathä cänyä mahodayä. yaçovaté ca brahmendra-vahny-ädénäà yathä-kramam.” iti.

1. tataù saptadaçe gaìgä-/ gamanaà tac catur-diçamilävate ca rudreëa/ saìkarñaëa-niñevaëam

5.17.1 yajïa-liìgasya baler yajïe liìgaà trivikrama-mürtir yasya. vikramato dakñiëena padä bhuvaà kräntvä väma-padam utkñipato väma-pädäìguñöha-nakhena nirbhinnam ürdhvam upari-bhägo yasyäëòa-kaöähasya tasya vivareëäntaù praviñöä yä bähya-jala-dhärä sä divo mürdhany avatatärety anvayaù. tasya yac caraëa-paìkajaà

tasyävanejanena kñälanenäruëaà tad gataà kuìkumaà tad eva kiïjalkäs tair uparaïjitä ata eväkùilasya jagatoghamaläpaham upasparçanaà yasyäs tathäpy amalä tan mala-saìga-çünyä säkñäd bhagavat-padéti yad anupalakñitaà jähnavé bhägérathéty-ädy-upalakñaëäntara-rahitaà vaco näma tenäbhidhéyamänä. tasmin samaye bhagavat-padé näma paçcän nämäntaräëi jätänéty arthaù. ko ’sau divo mürdhä tam äha, yad iti.

5.17.2 kià tad viñëu-padaà tad äha, yatreti. véra-vrato dåòha-saìkalpaù asmat-kula-devatäyä hareç caraëäravindodakam iti hetoù paramädareëa bibhartéty anvayaù. kathaà-bhütäù san. pratikñaëaà vardhamänena bhagvad-bhakti-yogena dåòham atyantaà klidyamänam antar-hådayaà yasya. ata evautkaëöhyena vivaçam ämélitaà yal locana-yugalaà tad eva kuòmale täbhyäà vigalitam amalaà bäñpaà tasya kalayä sahäbhivyajyamänaà roma-pulakänäà kulaà yasya.

5.17.3 tataù sapta-kåñayas tasyä gaìgäyäù prabhäväbhijïäù santo yäà jaöäjüöair udvahantéty anvayaù. etävaty eva näto ’dhikästéty abhipräyavantaù. tatra hetuù, bhagavati santataà bhakti-yoga-läbhenaivopekñitä anye puruñärthä ätma-jïänaà ca yaih. käm iva ka iva dhärayanti. pratyakñaà muktim iva täm ägatäm. mumukñavo janä iva te.

5.17.4 tato ’neka-sahasra-koöénäà vimänänäm anékaiù saìkulena deva-yänenäkäça-märgeëävataranté. saptaåñibhyo ’rväg eva präyaçaù karmiëäà gatir iti tato ’rväg eva saìkulatvam uktam. ävärya äplävya. meru-mürdha-sthe brahma-sadane nipatati.

5.17.5 abhispandanté abhito gacchanté.

5.17.6 kesaräcalänäà meru-samänocchräyatvät prathamaà teñäm ädi-çikhareñu mukhya-çåìgeñu patati tatas tebhyo ’dho ’dhaù prasravanté saté.

5.17.7 mälyavac-chikharät ketumäläbhimukhaà niñpatanté. cakñuù saàjïä.

5.17.8 giri-çikharäd iti. kumuda-çikharäd uccalitä néla-çikharaà tata uccalitä çveta-çekharaà tad apy atihäya çåìgavataù çåìgäd adhaù sravanté.

5.17.9 ati-rabhasatara-raàhasä askhalita-tévratara-vegena.

5.17.10 bahuço bahu-vidhäù. mervädi-giréëäà duhitaras tat prasütäù.

5.17.11 divya-bhauma-bila-bhedät tri-vidhaù svargaù tatra bhauma-svargasya padäni sthänäni vyapadiçanti.

5.17.12 ayutaà puruña-mänena äyur-varñäëi yeñäm. vajra-vad dåòhaà saàhananaà çaréraà tasmin bala-vayo-modäs taiù pramuditäni yäni mahä-sauratäni mithunäni teñäà vyaväyäpavarge saàbhogävasäne eka-varña-çeñe äyuñi dhåta eko garbho yais tädåçäni kalaträëi yeñäm. tretä-yuga-samaù viñaya-sukhotkarñät. kåta-yuge hi sarve dhyäna-niñöhäù. dväparädau tuà duùkha-bahuläù.

5.17.13 yatra ha yeñu hi varñeñu deva-patayaù svaiù svaiù sevaka-gaëeñu mukhyaiù kåta-mahopacäräù santaù svairaà viharantéty anvayaù. keñu sthäneñu. sarveñu åtuñu kusuma-stabakädénäà çriyä samåddhyätyantaà namyamänä viöapäs tad äçritä latäç ca yeñu tair viöapabhir upaçumbhamänäni çobhamänäni ruciräëi känanäni yeñu teñv äçramäyataneñu varña-giri-droëéñu ca tathä amaleñu jaläçayeñu vikacäni vikäséni vividhäni naväni ca yäni vana-ruhäëi nérajäni teñäm ämodena muditaiù räja-haàsädibhir madhukara-nikaräëäà cäkåtibhir jäti-viçeñair upaküjiteñu. kämena kalilaiù kñubhitair viläsädibhir äkåñöaà mano dåñöiç ca yeñäà te.

5.17.14 navasv api varñeñu ye puruñäs teñäà tad anugrahäya sa cäsau vakñyamäëo ’nugrahas tad artham ätma-tattva-vyühena sva-mürti-samühena sannidhéyate sannihito bhavati.

5.17.15 aparo ’rväcénaù. paçcät navama-skandhe.

5.17.16 bhaväné näthaù sväminé yeñäà taiù stré-gaëänäm arbuda-sahasrair avarudhyamänaù sarvataù sevyamänaù. ätmanaù prakåtià käraëam. ätmani samädhir dhyänaà yasya tena rüpeëa. etad vakñyamäëaà manträdikam abhigåëan japan.

5.17.17

sarveñäà guëänäà saìkhyänaà prakäço yasmät. svayaà tv avyaktäyäprameyäya.

5.17.18 he bhajanya bhajanéya, tvä tväà parameçvaraà bhaje ity anvayaù. araëaà çaraëaà päda-paìkajaà yasya. kåtsnasya bhagasyaiçvaryädi-ñäò-guëyasya param ayanam äçrayam. bhakteñv alam aty-arthaà bhävitaà prakaöitaà bhüta-bhävanaà svarüpaà yena. bhaväpahaà saàsära-haram. bhakteñv ity anuñaìgaù. bhavaà bhävayatéti tathä tam. arthäd abhakteñv iti drañöavyam.

5.17.19 éçvaratvam upapädayaàs tämasatvena prasaktam anädaraà värayati, na yasyeti. yasya nirékñamäëasyäpi dåñöir mäyä-guëair viñayaiç citta-våttibhiù karaëaiç cäëv apéñad api näjyate na lipyate. kim arthaà nirékñamäëasya. éçe éçanäya niyamanäya. éçanaméö. saàpadäditväd bhäve kvip. atra vaidharmye dåñöäntaù. yathä ajita-krodha-vegänäà no ’smäkaà dåñöir ajyate na tatheti. ata ätmana indriyäëi jigéñur jetum icchur mumukñus taà ko na manyeta nädriyeta.

5.17.20 nanu surämadyäbhyäà mat tasya kuto dåñöir näjyate taträha. asaté dåñöir yasya tasya sva-mäyayä kñébä matta iva yo bhayaì-karaù pratibhäti. madhv-äsaväbhyäà tämra-locana iva ca. näga-vadhü-vimohanena tathä pratibhänaà yuktam ity äha, neti. pädärcane yasya pädayoù sparçanena dharñitaà mohitam indriyaà mano yäsäà täù hriyä lajjayä bhüjädy-arhaëe na éçire na çekuù. kas taà na manyeteti pürveëaivänvayaù.

5.17.21 asu viçvasya sthiti-janma-saàyama-hetuà yam ähuù. ata eva tribhiù sthity-ädibhir vihénam anantaà ca yam ähuù. åñayo manträù. chandonurochena dérgha-päöhe åkäro deva-mätä lakñméù sä ca åñayaç cety arthaù. anantatvaà darçayati. mürdha-sahasram eva dhämäni sthänäni teñu kvacid ekadeça-sthitaà bhü-maëòalaà yo na veda. siddhärthaà sarñapam iva tasmai nama iti caturthenänvayaù.

5.17.22 tatra janmahetutvaà mahadädidväreëa prapaïcayati. yasya guëa-nimitto mahän näma vigraha äsét. vijïänaà tattvaà dhiñëyam äçrayo yasya saù. tasya citta-rüpatvena sattva-pradhänatvät. sa eva kilädhidaivo väsudeväbheda-vivakñayä. bhagavän ajo brahmä yat saàbhavo yasmäd brahmaëaù saàbhüto ’haà rudraù. tri-våtä tri-guëena sva-tejasä sva-vibhüti-rüpeëähaìkäreëa vaikärikaà devatä-vargaà tämasaà bhüta-vargam aindriyam indriya-vargaà ca såje såjämi.

5.17.23 kià ca ete vayaà mahad-ädayaù sarve yasyänugrahäd idaà brahmäëòaà såjämaù. kathaà-bhütäù. yasya mahätmano vaçe sthitäù santaù. yataù sütreëa kriyä-çaktyä yantritäù protäù çakuntäù pakñiëa iva laukikena sütreëa vayam ity uktaà tän eväha. mahän ahaìkäraç ca vaikåtädayaù pürvoktä vargäç ca.

5.17.24 sthiti-laya-hetutvaà darçayan praëamati. yena nirmitäm etäà mäyäm eväyaà jano ’ïjasä veda, na tu tan nistäraëa-yogam upäyaà karhicid api vedeti sthiti-hetutvaà darçatam. kédåçém. karmäëy eva parväëi grantha-yastäni nayati präpayatéti tathä täm. pralaya-hetutvam äha. viléyate ’sminn iti vilayaù. udety asmäd ity udayaù. vilayaç codayaç cätmä svarüpaà yasya tasmai namaù.

1. añöädaçe tato meroù/ pürvädi-kramatas triñutriñu cottara-varñeñu/ sevya-sevaka-varëanam

5.18.1 bhadraçravä varñapatiù tasya kula-patayaù sevaka-mukhyäç ca.

5.18.2 bhadraçravasa ücur iti. “präëa-bhåta upadadhäti” itivad gaëa-lakñaëayä tad yogäd gaëiñu liìga-samaväya-nyäyena bahu-vacanam.

5.18.3 ayaà jano miñann api paçyann api ghnantaà hiàsantaà na paçyati nälocayatéti bhagavad-viceñöitam eva. tac ca vicitram. adarçane liìgam. putraà bälaà pitaraà våddhaà måtaà nirhåtya dagdhvä svayaà tad ubhaya-dhanair jijéviñati jévitum icchati. päöhäntare tu chandaù-sämaïjasyam. kià dharmädy-artham. na. yarhi yato ’sat tucchaà viñaya-sukhaà sevituà vikarma päpam eva dhyäyan.

5.18.4 nanv avidvän na paçyati kim atra citraà taträha. naçvaraà vadanti sma çästrataù. paçyanti ca samädhau. he aja, tathäpi mäyayä muhyanti. etac ca tava kåtyaà ceñöitaà suvismitam ati-citram, ataù çästrädi-çramaà vihäya taà tväm ajaà nato ’smi.

5.18.5 idam aparaà citra-vat pratéyamänam api tvayi na citram ity äha. viçvodbhavädi-karmäkartur apy apagatä ävådävaraëaà yasmät tädåçasyäpi te ’ìgé-kåtaà vedena. tvayi tan na citram. yato mäyayä sarvätmani käryasya käraëe srañöari karma yuktam. vastutaù sarva-vyatirikte nirupädhäv anävåtatvam akartåtvaà ca yuktam.

5.18.6 parameçvaratvena stutvä prastutävatära-caritam äha, vedän iti. tamasä daitya-rüpeëa tiraskåtän apanétän. nä ca turaìgaç ca nå-turaìgau tad rüpo vigraho yasya. kavaye brahmaëe. tad artham avitathehitäya satya-saìkalpäya.

5.18.7 uttaratra prahräda-caritre. mahä-puruñasya guëänäà bhäjana äçrayaù. daityakänava-kulasya térthé-karaëaà çélam äcaritaà ca yasya. phala-saìkalpena vyavadhäna-çünyaç cäsäv ananyaç cävyabhicäré yo bhakti-yogas tenopäste sevate.

5.18.8 tejasäm api tejase. ävir-äviù ati-prakaöo bhava. vépsä vä. karmäçayän karma-väsanäù. karmäçrayän iti päöhe rägädén randhaya nirdaha. bhüyiñöhäù bhüyäù.

5.18.9 viçvasya svasti-prärthane sva-lasyäpi bhavet, tac ca sädhu-péòäà vinä na syät, anyonyam amaìgalaà dhyäyatäà ca bhütänäm anyonya-dhätaà vinä na bhaved ity äçaìkyäha. khalaù prasédatäà prasédatu krauryaà tyajatu. bhütäni ca mithaù çivam eva dhyäyantu. teñäà manaç ca bhadram upaçamädikaà bhajatu. no ’smäkam api matir api çabdäd bhütänäà ca matir ahaituké niñkämä saté.

5.18.10 naù saìgaù kväpi mä syät. yadi kathaïcit syät tarhy agärädiñu mä syät kintu bhagavat-priyeñv eva. agärädi-saìge doñam äha, ya iti. indriya-priyo gåhädy-äsaktaù.

5.18.11 bhagavat-priya-saìge guëam äha. yeñäà bhagavat-priyäëäà saìgäl labdhaà mukunda-vikramaà çrutibhiù çravaëädibhiù saàspåçatäà sevamänänäà puàsäm antar-gato ’jo mänasaà malaà harati. kathaà-bhütaà vikramam. nijamasädhäraëaà vérya-vaibhavaà prabhävätiçayo yasya. térthaà tu gaìgädi muhuù saàspåçatäm aìgajaà malaà kevalaà harati, na tu väsanäù. tän ko vai na sevetety anvayaù.

5.18.12 mänasamaläpagamaphalam äha, yasyeti. akiïcanä niñkämä. manaù-çudhau harer bhaktir bhavati, tataç ca tat prasäde sati sarve deväù sarvair guëair dharma-jïänädibhiù saha tatra samyag äsate nityaà vasanti. gåhädy-äsaktasya tu hari-bhakty-asaàbhavät kuto mahatäà guëä jïäna-vairägyädayo bhavanti. asati viñaya-sukhe mano-rathena bahir dhävataù.

5.18.13 nanu hari-vimukhasya gåhädy-äsaktasyäpi loke mahattvaà dåçyate, satyaà dåçyate, tat tüpahäsäspadam iti sa-hetukam äha, harir héti. yathä jhañäëäà ménänäm épsitaà toyam evätmä, tena vinä jivanäbhävät mahän ati-prasiddho ’pi gåhe yadi sajjate tadä dam-paténäà mithunänäà çüdrädiñv api prasiddhaà vayasaiva kevalaà yan mahattvaà tad eva tasya bhavati, na tu jïänädinä. mithuneñu püjyamäneñu strébhyaù puàsäà mahattvaà bäla-mithunebhyaç ca våddha-mithunänäà mahattvaà yathety arthaù.

5.18.14 yasmäd evaà tasmäd gåhaà hitvä akuto-bhayaà nåsiàha-pädaà bhajatety asurän upadiçati. kéòåçaà gåham. rajaù tåñëä, rägo ’bhiniveçaù. raja-ädénäà mülam käraëam ata eva saàsåténäà janma-maraëädénäà cakravälaà maëòalam avicchedo yasmat.

5.18.15 ketumäle ’pi kämadeva-svarüpeëästa iti çeñaù. kim artham äste ’ta äha, lakñmyä iti. prajä-patiù saàvatsaraù. “saàvatsaro vai prajä-patiù” iti çruteù. tasya duhitaro rätry-abhimäninyo devatäù puträ divasäbhimänino deväs teñäà ca priya-cikérñayä. puruñäyuñä varña-çatena yäny aho-räträëi taiù parisaìkhyänaà gaëanä yeñäm. ñaö-triàçat-sahasräëäm ity arthaù. yäsäà duhitèëäm. mahä-puruñasya mahästraà cakraà tasya tejasä.

5.18.16 ramäà ramayan svéyänéndriyäëi ramayate. kena sädhanena ramayaàs tad äha. atéva su-lalitayä gatyä yo viläsas tena vilasito ruciro häsa-leço manda-smitaà tat sahito ’valoka eva lélä tayä kiïcid-uttambhitam uttuìgitaà sundaraà yad bhrü-maëòalaà tena subhagaà yadvad anäravindaà tasya çriyä.

5.18.17 tad bhartåbhir divasädhiñöhätåbhir upetä.

5.18.18 sarvair guëa-viçeñaiù çreñöha-vastubhir vilakñito lakñé-kåta ätmä yasya. äküténäà kriyäëäm. citténäà jïänänäm. cetasäà saìkalpädhyavasäyädénäm. viçeñäëäà tat tad viñayäëäm. ñoòaça-kalä aàçä ekädaçendriya-païca-viñaya-lakñaëä yasya. chando-mayäya vedokta-karma-präpyäya. anna-mayäyännopañöabhyatvät. amåta-mayäyaà paramänandäviñkäratvät. sarva-mayäya sarva-viñayatvät. sahase ojase baläya tad hetutvät.

5.18.19

tat kämenaiva tvat-sevakatväd ahaà kåtärtho ’smi. anya-kämanayä tu tväm arcantyo na paripürëa-mano-rathäù syur ity äha, striya iti. vata eva håñékäëäm éçvaraà patià santaà tväm ärädhya yäù striyo ’nyaà patià prärthayante. pati-kämänäà hi kämärädhanaà vrateñu prasiddham. täsäm apaty-ädéni te patayo na pätuà çaktäù.

5.18.20 atas te pataya eva na bhavantéty äha, sa vä iti. sa caivaà-bhütaù patir bhavän eka eva nänyo yo bhavän ätma-läbhät param anyad adhikaà na manyate. itarathänyädhéna-sukhasya na sva-tantratä, sva-tantra-nänätve ca maëòaleçvaräëäm iva mitho bhayaà syäd ity arthaù.

5.18.21 kià ca niñkäma-bhajane ’prärthitä eva sarve kämä bhavanti, sakäma-bhajane tu kämita-mätram anityaà cety äha. yä stré tasyokta-lakñaëasya tava päda-saroruhasyärhaëaà püjäm eva kämayet, na phaläntaraà, säkhileñu kämeñu lampaöä sarvän kämän präpnotéty arthaù. épsitam épsitaù. phaläntaram äptum apekñitaù sann arcitaç cet tarhi tad evaikaà räsi dadäsi. kià ca yadyataù phala-bhogänantaraà bhagnä yäcïä yäcito ’rtho yasyäù sä pratapyate duùkhaà präpnoti, tad eva räsi natu nityam.

5.18.22 nanu mamärhaëe kutaù sarva-käma-präptis tvam eva kämärthibhiù sevyase ’ta äha, mat-präptaye brahmädayas tapas tapyante kurvanti. kathaà-bhütäù. aindriya-sukhe dhér yeñaà. aluk-samäsaù. tathäpi bhavat-päda-paräyaëäd åte mäà na vindanti. mat-kaöäkña-vilasitä vibhütér na labhanta ity arthaù. yatas tvayy eva hådayaà yasyäù sähaà tvat-para-tantratvät tvad-anuvartinam eva vilokayämi nänyam ity arthaù.

5.18.23-24 idänéà kåpäà prärthayate, sa tvam iti. yad bhajanaà vinä na kaçcit puruñärthaù sa tvam. tvad iti tvayä yat karämbujaà sätvatäà bhaktänäà çérñëy adhäyi kåpayä nyastaà tan mamäpi çérñëi nidhehéti çeñaù. kathaà-bhütam. vanditaà sarva-käma-varñitvena sadbhiù stutam. na ca mayi tavän ädaraù. yato he vareëya, mäà vakñasi lakñma bibharñi aho citram etat mayi kevalam ädara-mätraà bhakteñu tu paramä kåpä ata éçvarasya tava yan mäyayä éhitaà tat ko vitarkayituà samarthaù.

5.18.25 sattväya sattva-pradhänäya. mukhya-tamäya präëäya süträtmane.

5.18.26

uruù svano vedätmako nädo yasya. ya idaà viçvaà brähmaëädi-nämnä vidhi-niñedhälambana-bhütena vaçe ’nayan niyamitavän sa tvam éçvaraù. tathä ca çrutiù “tasya väk-tantir nämäni dämäni” iti.

5.18.27 nanv indrädayo vaçaà nayanti loka-pälatvät kuto ’haà taträha, yam iti. matsara eva jvaro yeñäà te yaà hitvä dvi-padaç catuñ-padaù sarésåpaà jaìgamaà sthäëu sthävaraà ca yad atra dåçyate tat kiïcid api pätuà na çaktäù. sa tvam eva präëa-rüpeëa pälaka éçvaraç cety arthaù. tathä ca çrutiù “tä ahiàsantäham ukam asmy aham ukam asmi” ity-ädi.

5.18.28 avatära-caritam äha. bhavän imäà kñeëéà mayä manunä saha mat-sahitäà dhåtvety adhyähäraù. ürmi-mälävati pralayärëave ojasä kramate vicarati. yadvä pätum ity asyänuñaìgaù. kñoëéà pätuà kramate. utsahata ity arthaù. yato ’jaù. kédåçém. oñadhénäà vérudhäà ca nidhim äçraya-bhütäm. tasmai namaù. jagato yaù präëa-gaëas tasyätmane niyantre.

5.18.29 tat priya-tamäà täà priya-tamäm.

5.18.30 aküpäräya kürmäya. sarvaù saàpürëaù sattva-guëo viçeñaëaà yasya. na upalakñitaà sthänaà yasya väri-caratvät. varñmaëe varñéyase kälän avacchinnäya. bhümne sarva-gatäya. avasthänäyädhäräya.

5.18.31 nija-mäyayärpitaà prakäçitam etad artha-svarüpaà dåçyaà påthivy-ädi yasyaivaà-rüpaà yataù påthak nästi. kathaà-bhütam. bahubhé rüpai rüpitaà nirüpitam. yasya ca saìkhyä nästi. kutaù. ayathä mithyaivopalambhanät. nahi maréci-jalam etävad iti saìkhyätuà çakyate. avyapadeça-rüpiëe ’nirukta-prapaïcäkäräya.

5.18.32 bahu-rüpatvaà darçayaàs tasyeçvaräd avyatirekam äha, jaräyu-jam iti. dvépa-graharkñam ity abhidheyais tvam evaiko na tvad-vyatirikto ’sti. “sarvaà khalv idaà brahma” ity-ädi-çruter ity arthaù.

5.18.33 sara-païcatäm anüdya tan niräsena praëamati, yasminn iti. asaìkhyeyä anantä viçeñä yeñäà täni nämäni rüpäëy äkåtayaç ca yasya tädåçe yasmiàs tvayi kavibhiù kapilädibhir iyaà catur-viàçaty-ädi-saìkhyä kalpitä saté yayä tattva-dåçä yena tattva-jïänenäpanéyate

tasmai te säìkhya-siddhänta-rüpäya namaù. paramärtha-jïäna-rüpäyeti vä.

5.18.34 eñä bhür upadhävati hety anvayaù.

5.18.35 mantrais tattvena liìgyata iti tathä tasmai. yajïä ayüpäù, kratavaù sayüpäs tad rüpäya. ata eva mahänto ’dhvarä avayava-bhütä yasya. karmaëä çukläya çuddhäya yajïänuñöhätre. tri-yugäya kåta-yuge yajïäbhävät. yadvä kali-yuge channatvät.

5.18.36 kavayo vidväàso vipaçcito nipuëä guëeñu dehendriyädiñu mathnanti vicinvanti. mathnä viveka-sädhanena manasä. kriyärthaiù karmabhis tat phalaiç ca güòaà aprakäçamänaà didåkñavaù evaà mathane éritaù prakaöita ätmä svarüpaà yasya tasmai namaù.

5.18.37 mathanam eva darçayanty äha, dravyeti. dravyaà viñayaù. kriyä indriya-vyäpäraù. hetur devatä. ayanaà dehaù. éçaù kälaù. kartä ahaìkäraù. etair mäyäyä guëaiù käryair upalakñaëair vastutvena nirékñito ya ätmä tasmai. anvékñayä vicäreëäìgair yama-niyamädibhir atiçayätmä niçcayavaté buddhir yeñäà tair nirastä mäyänimittä äkåtir yasmät tasmai.

5.18.38 tad evaà nirguëa-rüpeëa natvä parameçvara-rüpeëa praëamati, karotéti. yasyekñitur jévärtham épsitam. atyantänicchäyäm ékñaëäyogät. svärthaà tu nepsitam. viçva-sthity-ädi-sva-guëair mäyä karoti. tasyä jaòatvepéçvara-sannidhänät pravåttià dåñöäntenäha. yathä ’yo lohaà grävëo ’yas-käntän nimittäd bhramati. tad äçrayaà tad abhimukhaà sat. ato guëänäà karmaëäà jéväd åñöänäà ca säkñiëe tasmai te namaù.

5.18.39 avatära-caritam äha, pramathyeti. yo jagatäm ädiù käraëa-bhütaù sükaro mäà påthvém agra-daàñöre daàñörägre kåtvä rasätaläd ärabhyodanvataù pralayärëaväd ibho gaja iva niragät. tataç ca prati-gaja-tulyaà daityaà pramathya yaù kréòan sthitas taà vibhuà praëatä ’sméty anvayaù.

5.19.1 ünaviàçe kiàpuruñe/ bhärate copavarëyatesevyasevaka-bhävaç ca/ bhärata-çraiñöhyam eva ca

5.19.2

bhartä cäsau bhagaväàç ca tasya kathäm.

5.19.3 äryäëi lakñaëäni çélaà vrataà ca yasmin. upaçikñitätmane saàyata-cittäya. upäsito ’nusåto loko yena. sädhu-vädaù sädhutva-prasiddhis tasya nikañaëäya nikañäçmavan nirdhära-sthänäya parama-sémna ity arthaù.

5.19.4 çré-rämaà paramärtha-rüpeëa praëamati. yad ekaà vedänteñu prasiddhaà tattvaà tat prapadye. tat kathaà bhütam. viçuddhaç cäsäv anubhavaç ca sa eva mäträ svarüpaà yasya. viçuddhatve hetuù, praçäntam. taträpi hetuù, sva-tejasä svarüpa-prakäçena dhvastä guëänäà vivdhä jägradädy-avasthä yasmin. anubhava-mätratve hetuù, pratyag dåçyäd anyat. tat kutaù. anäma-rüpam. nanu vastuta evam-bhütasyäpi jévasyokta-sarva-viparyayo dåçyate taträha. niraham, ahaìkäräbhävän na tathä vaiparétyam ity arthaù. nanu çré-rämasya svarüpaà naivaà pratéyate taträha. sudhiyä puàsä upalabhyata ity upalambhanam. çuddha-cittena brahmatvenaivopalabhyata ity arthaù.

5.19.5 kathaà tarhi daçaratha-putratvaà taträha. vibhor martyävatäras tu rakñaso rävaëasya vadhäya tasya manuñyäd anyato ’vadhyatvät. na kevalam etävat kintu iha saàsäre stré-saìgädi kåtaà duùkhaà durväram iti martyänäà çikñaëaà ca. çikñärtham apéty arthaù. anyathä sve svarüpe ramamäëasya jagad-ätmanaù sétä-viraha-kåtäni vyasanänéti kutaù syät.

5.19.6 viñayäsakty-abhävena vyasanän arhatvam upapädayati. na vai sa bhagaväàs tri-lokyäà kväpi saktaù. yata ätma-vatäà dhéränäm ätmä suhåt-tamaç ca. ato na stré-kåtaà mohaà präpnuyät. na lakñmaëaà ceti. deva-dütena çré-rämaà saàmantrayatä vijïäpitam aträgatas tvayä vadhya iti tadaiva dväri sthitaà lakñmaëaà durväsa-samägataà vijïäpayituà praviñöaà hantum udyato vasiñöha-väkyättatyäja tac ca na yujyetety arthaù.

5.19.7 ataù çré-räma eva sarvaiù sevya iti vaktuà na tasya toña-hetuù sat-kula-janmädi kintuà bhaktir evety äha, na janmeti. mahataù puruñäj janma. mahataù çré-rämasyeti vä. saubhagaà saundaryam. äkåtir jätiù. yadyasmät tair janmädibhir visåñöäàs tyaktän api no vana-carän bata aho lakñmaëasyägraje ’pi sasvitve kåtavän.

5.19.8

tasmät suro vänyo vä yaù ko ’pi çré-rämam eva sarva-prakäreëa bhajet. sukåta-jïam alpéyasyapi bhajane bahu-mäninam. uttarän koçalän ayodhyä-väsinaù.

5.19.9 upacitair dharmädibhir ätmopalabhyate yena tat tapaç carati. tatropaçam indriyäëäà saàyamaù uparamo nirahaìkäratä. ätma-vatäm anugrahäya na svärtham, éçvaratvät.

5.19.10 bhagavad anubhäva upavarëyate yena païca-rätreëa tat. sävarëer manoù. upasarati sevate.

5.19.11 uparatänätmyäya nirahaìkäräya.

5.19.12 asaktaç cäsau viviktaç ca säkñé ca tasmai namaù. asaktatvaà darçayati. asya viçvasya sargädiñu kartäpi yo na badhyate ’haà karteti na manyate. viviktatvam äha. deha-gato ’pi daihikaiù kñut-pipäsädibhir yo na hanyate näbhibhüyate. säkñitvam äha. yasya drañöur api sato dåñöi-guëair dåçyair na vidüñyate na vikriyate.

5.19.13 yoga-kauçalaà nirüpayan yogaà prärthayate, idam iti tribhiù. he yogeçvara, hiraëya-garbho yad yoga-naipuëaà jagäda. idam eva tat. kim. janma-prabhåti bhaktyänta-käle pumäàs tvayi mano dhärayed iti yat. kathaà bhütaù san. ujjhitaà duñkalevaraà tad abhimäno yena.

5.19.14 anyathä tasya çästräbhyäsädi-çramo vyartha ity äha. yathaihikämuñmika-kämeñu lampaöo mürkhaù sutädiñu yoga-kñemaà cintayan kutsitasya kalevarasyätyayän måtyoù çaìkate. tathä vidvän api san yaù çaìketa tasya yatnaù çästra-çravaëädiù çrama eva.

5.19.15 yasmäd viduño ’péyam eva daçä tat tasmäd dhe prabho adhokñaja, tvam eva no yogaà vidhehi. kédåçam. tvayi svabhävaà sahaja-väsanärüpam. yena yogena vayaà tvan-mäyayä naù ku-kalevare ’rpitäm ahaà mamatäm çéghram bhindyäma tyajema. su-durbhidäm upäyäntaraiù sarvathä tyaktum açakyäm.

5.19.16 ilävåtavad asminn api varñe saritaù çailäç ca santi. nitamba-prabhaväs taöebhyaù saàbhütäù.

5.19.17-18 ätmanä ca dehenäpy upaspåçanti.

5.19.19 labdhaà janma yais taiù puruñaiù sätvikädinä sva-kåtena karmaëä divyädi-gataya ätmano vidhéyante sädhyante. hi yasmät sarvä eva gatayaù karmänusäreëa sarveñäà bhavanti. yasya varëasya yad vidhänaà mokña-prakäraù sannyäsa-vana-sthatvädis tad anatikrameëäsminn eva varñe nåëäm apavargaç ca bhavati. etac ca karmädi-bahu-sädhana-saàbhaväbhipräyeëoktaà na tv anyaträpavargäbhävena tad upary api bädaräyaëaù saàbhaväd iti devänäm api mokñasya sücitatvät.

5.19.20 apavarga-svarüpam äha, yo ’äviti. anätmye ätmani bhavam ätmyaà rägädi tad rahite. anirukte väcäm agocare anilayane anädhäre. ananya-nimitto ’haituko bhakti-yoga eva lakñaëaà svarüpaà yasya. kathaà bhavati. nänä-gaténäà nimittaà yo ’vidyä-granthis tasya randhanaà chedanaà tad dväreëa. mahä-puruña-puruñä viñëu-bhaktäs taiù prakåñöaù saàyogo yadä bhavati tadä.

5.19.21 etad eva mänuñyam eva sarva-puruñärtha-sädhanaà gäyanti. améñäm ebhiù. uta svit athavä svayam eva sädhanaà vinaiva harir eñäà prasanno ’bhüt. evaà-bhütasya puëyasya duñkaratvät. bhäratäjire bhäratäìgaëe naù kevalaà spåhaiva. yatra tan mukunda-sevopayogi nåñu janma yair labdham.

5.19.22 spåhäm evähuù, kim ity-ädi-saptabhiù. duñkaraiù kratvädibhir naù phalgunä tucchena dyu-jayena svarga-präptyä kim. na kiïcit phalam. kutaù. yatra näräyaëa-päda-paìkaja-småtir nästi. pratyutätiçayitäd indriyäëäm utsaväd bhogät pramuñöäbhüt.

5.19.23 kñaëam alpam eväyur yeñäm. varatve hetuù, martyenäpi dehena kñaëeneva kälena kåtaà karma sannyasya hareù padaà samyag yänti.

5.19.24 ato yatra vaikuëöha-kathämåta-nadyo na santi. tad äçrayäù kathäpagäçrayäù. mahänto nåtyädy-utsavä yeñu tädåçä yajïeçasya makhäç ca püjäù. sa sureçasya brahmaëo ’pi loko na sevyatäm.

5.19.25 amumukñün narän nindati, präptä iti. jïänaà ca tad arthäù kriyäç ca tad arthäni dravyäëi ca teñäà kaläpena saàbhåtäà pürëäm. apunar-

bhaväya mokñäya vanaukä iva. vanaukasaù pakñiëo yathä lubdhakän muktä api punar yadi tasminn eva våkñe pramattä viharanti tarhi yathä badhyante tadvat.

5.19.26 aho bhärata-väsinäà bhägyam ity ähuù, yair iti. “agnaye juñöaà nirvapämi, indräya juñtaà nirvapämi” ity evaà bhägaço niruptam påthak kåtam. katham. vidhinä prakäreëa mantreëa ca vastutaç caru-puroòäçädi-bhedena ceñöaà devatäm uddiçya tyaktaà niruptaà ca mamedam iti svékåtya tyägänantaram açnätéty arthaù. påthag indrädinäm abhir ähuta ähütaù. äçiñäà prabhuù svayaà pürëo ‘pi hariù.

5.19.27 taträpi niñkämäù kåtärthä ity ähuù, satyam iti. prärthitaù dadätéti satyaà, tathäpi paramärtha-do na bhavaty eva. yadyasmäd yato dattäd anantaraà punar apy arthitä bhavati. nanu närthitaç cet kim api na dadyäd ity äçaìkyähuù. anicchatäà niñkämänäà tu icchänäà pidhänam äcchädakaà sarva-käma-paripürakaà nija-päda-pallavaà svayam eva saàpädayati.

5.19.28-31 sviñöasya samyag janasya. süktasya pravacanasya kåtasyänyasyäpi karmaëaù. svarga-sukhäd upabhuktäd avaçeñitaà yadi kiïcid asti tenäjanäbhe varñe no ’smäkaà janma syät. kédåçam. småti-mat harir eva sevya ity anusandhänayuktam. yato harir bhajatäà çaà sukhaà tanoti.

5.20.1 viàçe plakñädi-ñaò-dvépa-/ sthitim äha sahärëavaiùlokäloka-sthitiç cäntar-/ bahir-bhägädimänataù

5.20.2 tävatä lakña-vistäreëa parikñiptaù pariveñöitaù upäste tiñöhati. äkalayya samarpya.

5.20.3 abhijïätäù prasiddhäù saptaiva. anye ca parvatä nadyaç ca sahasraçaù santéty arthaù. mänasottarasya maëòaläkäratvokter eteñu plakñädi-païca-dvépeñu varñäd rayas tiryag rekhäkärä ubhayato ’bdhi-spåça iti gamyate. anyathä saptabhiù sapta-varña-vibhägäsaàbhavät. vaiñëave varñäëäà pürvädi-kramokteç ca.

5.20.4 jalopasparçanena vidhütaà rajas tamaç ca yeñäm. haàsädayo brähmaëädi-sthänéyäù. vibudhopamaà sandarçanaà klama-svedädi-rahitaà rüpaà prajananam apatyotpädanaà ca yeñäm.

5.20.5-7 vigétä api dvépa-manträ vyäkhyäyante. pratnasya puräëa-puruñasya. viñëor yad rüpaà taà süryam émahi çaraëaà vrajema. kathaà bhütam. satyädénäm ätmänam adhiñöhätäram. tatra satyam anuñöhéyamäno dharmaù. åtaà praméyamäëo dharmaù. brahmaëas tad bodhakasya vedasya. amåtasya çubha-phalasya måtyor açubha-phalasya.

5.20.8-11 “suparëo ’si garutmän tri-våtte çiraù” ity-ädi-çruteç candobhiù svävayava-bhütaiù çré-viñëuà stautéti chandaù stut tasya garuòasya nilayanaà sthänam. sä çälmalé. dvépasya hütaye vyapadeçäya.

5.20.12 sva-gobhiù sva-raçmibhiù. andho ’nnam. somo no räjä ästu äbhimukhyena bhavatu. hrasva-päöhe tv avivakñayä sandhya-bhävaù.

5.20.13-16 evaà surodäd bahir-ghåtodenävåtaù kuça-dvépa ity anvayaù. sva-çañpäëi sva-komala-çisväs teñäà rociñä.

5.20.17 he jäta-vedaù, tvaà säkñät parasya brahmaëo harer havya-väòasi. ato devänäà yajïena puruñaà harim eva yaja. aìgänäà nämnä dattam aìgine samarpayety arthaù.

5.20.18 upakÿpto veñöitaù. yathä kuça-dvépo ghåtodena våtaù.

5.20.19 guhasya kärtikeyasya praharaëenäyudhenonmathitä nitambäù kuïjäni ca yasya.

5.20.20-21 svayaà bhagavän jïäné. parama-kalyäëaà yaço yasya.

5.20.22 äpo-mayam ammayam.

5.20.23 he äpaù, puruña-véryä éçvaräl labdha-sämarthyäù stha bhavatha. ata eva bhür bhuvaù svas trailokyaà punantyas tä bhavatyo no ’smäkaà spåçatäà sparçanaà kurvatäà bhuvaù çaréräëi punantu. yata ätmanä svarüpeëaiväméva-ghnéù päpa-hantryaù.

5.20.24-27

dadhno maëòaà rasaù sa evodakaà yasya. yasya parëäny antaù khara-sparçäni bahir-mådu-sparçäni sa çäko näma våkñaù.

5.20.28 ätma-ketubhiù präëädi-våttibhiù.

5.20.29 jvalana-çikhä-vad-amalänäà kanaka-paträëäm ayutänämayutäni yasya tat.

5.20.30-31 devänäm aho-räträbhyäm uttara-dakñiëäyanäbhyäm ity arthaù.

5.20.32 brahma-rüpiëaà kamaläsana-mürtim. sa-karmakena brahma-sälokyädi-sädhanena.

5.20.33 karma-mayaà karma-phala-rüpam. brahma liìgyate yasmät. ekasminn eva parameçvare ’nato niñöhä yasya tad ata eva vastuto ’dvaitam.

5.20.34 tataù çuddhodät parastät. lokaù süryädy-älokavän deçaù alokas tad rahitas tayor antaräle madhye. tayor vibhägärtham ity arthaù.

5.20.35-36 tataù parastäd ity uktaà tad eva kiyatäntareëety apekñäyäà tad antar-vartinéà bhümim äha. yävan mänasottara-mervor antaraà särdha-sapta-lakñottara-särdha-koöi-parimitaà tävaté bhüù çuddhodät parä ’sti. tatra ca präëino ’pi santi, tataù käïcané bhümir anyästéty arthaù. sä caikona-catväriàça-lakñottara-koöy-añöaka-parimitä jïeyä. evaà hi sati meru-lokälokayor antaraà särdha-dvädaça-koöi-parimitaà vakñyamäëam upapannaà bhavati. etad eva çaiva-tantreñüktam. “koöi-dvayaà tri-païcä-çal-lakñäëi ca tataù param. païcä-çac ca sahasräëi sapta-dvépäù sa-sägaräù. tato hema-mayé bhümir daça-koöyo varänane. devänäà kréòanärthäya lokälokas tataù param” iti. atra ca daça-koöitvaà pürvokta-bhümyä saha drañöavyam. sarva-sattva-parihåteti deva-vyatirekeëeti vijïeyam, devänäà kréòanärthäyety uktatvät.

5.20.37 loka-trayasyänte parito maryädärüpo vihitaù. yasmät pratibandhakät. sürya ädir yeñäm. dhruvopavargo ’nto yeñäm. ävitanvänäù samantät prakäçayantaù parato gantuà na çaknuvanti

tävad unnahanam utsedhas tad anurüpa äyämaç ca vistäro yasya. dhruväd apy ucchritatvät tri-loké-maryädäbhüta ity arthaù.

5.20.38 so ’yaà tu lokälokäcalas turéya-bhägaç caturthoà ’çaù särdha-dvädaça-koöyaù. meror ekata iti drañöavyam.

5.20.39 äçäsu dikñu ye ’dhiniveçitäs te äsate.

5.20.40 teñäà dig-gajänäà sva-vibhüténäà sväàça-bhütänäà mahendrädénäà ca vivdha-véryopabåàhaëäya sakala-loka-svastaye ca bhagaväàs tasminnäste ity anvayaù. kià kurvan. ätmanaù svasya yad viçuddhaà sattvaà tat sandhärayamäëa äviñkurvan. kédåçam. dharma-jïänädény añöa-mahä-siddhayaç copalakñaëaà yasya tat. dor daëòair upalakñitaù san mahä-vibhüteù paramaiçvaryasya patitväd ekayaiva mürtyä samantäd äste.

5.20.41 nanv antaryämiëäntaù-sthenaiva sarvaà kartuà çakyaà kià tasya bahiù samantäd avasthänenety äçaìkya tasyärthaà svayam eva vyäcañöe. ätmano yoga-mäyayä viracitä yä vividha-loka-yäträ tasyä gopéthäya rakñaëäya eña bhagavän evaà-bhütam äkalpaà veñaà gato lélayä präpta iti samantäd ästa ity asyärthaù.

5.20.42 aloka-parimäëaà ca meror ekataù särdha-dvädaça-koöyaù tato lokälokät. alokäd vä parastät. viçuddhäà dvija-putränayane ’rjunasya çré-kåñëena pradarçitäm.

5.20.43 vistareëoktaà brahmäëòa-mänaà sarvato ’pi nirüpayati. aëòa-madhya-gataù. kià tan madhyaà tad äha. dyäv-äbhümyoù pürvottara-kapälayor yad antaraà madhya-sthänam. sarvataù païca-viàçati-koöyaù.

5.20.44 aëòa-madhyävasthäne käraëaà tan näma-nirvacanenäha. måte ’cetane eña süryo vairäja-rüpeëa yasmät praviñöaù.

5.20.45 kià ca süryeëaiva vibhajyante diçaù. svam antarikñam. bhidä anyo ’pi vibhägaù. svargäpavargau bhoga-mokña-deçau. rasukäàsy atalädéni.

5.20.46 upäsanärtham äha. devädénäà sürya ätmä dåg éçvaro neträdhiñöhätä ca.

1. evam adhyäya-viçatyä/ bhü-maryädä nirüpitäataù paraà dyu-maryädä-/ pälanaà tribhir ucyate

2. ekaviàçe raveù käla-/ cakreëa bhramato ’nv ahamsva-gatyä räçi-saàcärair/ loka-yäträ nirüpyate.

5.21.1 etävän vistäreëa koöyaù païcä-çat. utsedhena païca-viàçatiù.

5.21.2 dvi-dalayor madhye yathaikasya mänenäparasya mänam upadiçyate tadvat. te antareëa tayor madhye tad ubhaya-sandhitaà täbhyäm ubhayataù sal lagnam.

5.21.3 udagayanädi-saàjïäbhir manda-kñipra-samagatibhir yathä-kälam ärohaëädi-sthäneñv ärohaëädy-abhipadyamäno makarädiñv aho-räträëi dérgha-hrasva-samänäni vidhatte.

5.21.4 tat prapaïcayati, yadeti. atyanta-vaiñamyäbhävät samänänéty uktam. sarvathä sämyaà tv ekasyaiväho-rätrasya. yadyapi våñabha-mithunayor evähnäà våddhiù karkaöädiñu hräsas tathäpi rätry-apekñayä ’dhikatväd vardhanta ity uktam. evaà rätri-våddhäv api dinäpekñayä hrasatéty uktam. ekaiketi sthüla-dåñöyoktam. våddhi-hräsayoù pratimäsa-vaiñamyät.

5.21.5 viparyäëéti. ahäni nyünäni rätrayo ’dhikä ity arthaù.

5.21.6 tad vådhi-hräsa-kälam äha, yävad iti.

5.21.7 evaà mandädi-gatibhiù. nava-koöaya iti. meror ubhayato mänasottarasyäntar-vistäreëa païcadaça-lakñädhika-koöi-traya-parimitenedaà parimaëòalamänam unneyam. evaà païcadaçabhir ghaöikäbhir ity-ädiñv api trai-räçika-gaëitena tat tan mänam unneyam. aträpekñito viçeñaù puräëäntaräd avagantavayaù. taträrohaëädi-sthänäni väyu-puräëe darçitäni. “sarva-grahäëäà tréëy eva sthänäni dvija-sattamäù. sthänaà jarad gavaà madhyaà tathairävatam uttaram. vaiçvänaraà dakñiëato nirdiñöam iha tattvataù” iti. tad eva

madhyamottara-dakñiëa-märga-trayaà praty ekaà véthé-trayeëa tri-dhä bhidyate. tribhis tribhir açviny-ädi-nakñatrair näga-véthé gaja-véthé airävaté cety uttara-märge véthé-trayam. ärñabhé go-véthé jarad gavé ceti vaiñuvate madhyama-märge véthé-trayam. aja-véthé måga-véthé vaiçvänaré ceti dakñiëa-àarge véthé-trayam. tad apy uktaà tatraiva, “açviné kåttikä yämyä näga-véthéti çabditä. rohiëy-ärdrämåga-çiro gaja-véthy-abhidhéyate. puñyäçleñä tathädityä véthé cairävaté småtä. etäs tu véthayas tisra uttaro märga ucyate. tathä dve cäpi phälgunyau maghä caivärñabhé matä. hastaç citrä tathä sväté go-véthéti tu çabdatä. jyeñöhä viçäkhänurädhä véthé järad gavé matä. etäs tu véthayas tisro madhyamo märga ucyate. müläñäòhottaräñäòhä aja-véthy abhiçabditä. çravaëaà ca dhaniñöhä ca märgé çata-bhiñas tathä. vaiçvänaré bhädra-pade revaté caiva kértitä. etästu véthayas tisro dakñiëo märga ucyate.” iti yämyä bharaëé, ädityä aditi-devatäkä punar vasuù märgé måga-véthé evaà sthite uttaräyaëe dhruvena yugäkña-koöi-nibaddha-väyu-päça-dvayäkarñaëe rathasyärohaëam. tadäbhyantara-maëòala-praveço gati-mändyaà ceti dina-våddhi-rätri-hräsaç ca. dakñiëäyane ca päça-preraëäd avarohaëe bahir-maëòala-praveço gati-çaighryaà cety aho-rätrayor viparyayaù. vaiñuvate tu päça-sämyät samävasthäne madhya-maëòala-praveço gati-sämyaà cety aho-rätrayoù sämyam iti. tathä ca puräëäntaram, “äkåñyeti yadä tau tu dhruveëa samadhiñöhitau. tadäbhyantarataù süryo bhramate manòaläni tu. dhruveëa mucyamänena punä raçmi-yugena tu. tathaiva bähyataù süryo bhramate maëòaläni ca.” iti. tad etad uktam, yadä meña-tulayor ity-ädinä. udayästädikaà vaktum äha. tasmin mänasottare meroù pürvata aindréà purém upadiçantéty anuñaìgaù. täsu puréñüdayädény upadiçanti. catur-diçam ity ukte ye meror dakñiëe deçe teñäm aindrém ärabhya pürvädayaù. ye paçcime teñäà yämyäm ärabhya ya uttare teñäà väruëém ärabhya. ye pürve teñäà saumyäm ärabhya.

5.21.8 tatratyänäà meru-sthänäm. savyeneti. nakñaträbhimukhatayä sva-gatyä meruà vämataù kurvann api pradakñiëävarta-pravahäkhya-väyu-bhrämyamäëa-jyotiç cakra-vaçät praty ahaà dakñiëataù karoti. ataç cakra-gati-vaçäd ati-dürato bhü-saàlagnasyeva darçanam udayaù. äkäçam ärüòhasyeva darçanaà madhyähnaù. bhümià praviñöasyeva darçanam astam-ayaù. tato ’téva düragamane niçétha iti. samudra-téra-stha-dåñöyä ca “adbhyo vä eña prätar-udety apaù säyaà praviçati” iti çruti-vyavahäro. na vastutaù. tad uktaà vaiñëave “udayästam-aye caiva sarva-kälaà tu saàmukhe. diçäsv açeñäsu tathä maitreya vidiçäsu ca. yair yatra dåçyate bhäsvän sa teñäm udayaù småtaù. tirobhävaà ca yatreti tatraivästamanaà raveù. naivästamanam arkasya nodayaù sarvadä småtaù. udayästamanäkhyaà hi darçanädarçanaà raveù. çakrädénäà pure tiñöhan spåçaty eña pura-trayam. vikarëau dvau vikarëa-sthas trén koëän dve pure tathä.” iti.

ata eva tatraivoktam, “tasmäd diçy uttarasyäà vai divä-rätriù sadaiva hi. sarveñäà dvépa-varñäëäà meror uttarataù sthitiù.” iti. yato yatra yaù paçyati saiva tasya präcé. tasya ca vämato merus tiñöhatéti.

5.21.9 yathoktam udayästamanädyaniyamaà darçayati, yatrodetéty-ädinä. syandena svedodgamena. prasväpayati niçéthaà karoti. ye taà samanupaçyeran prasväpa-samäna-sütra-sthäù.

5.21.10 sädhikäni païca-viàçati-sahasrädhikäni.

5.21.11 sahavä sahaiva. yadyapi vastutaù süryasyäpi nakñatraiù sahaivodayästam-ayau tathäpi tasya tat sähityädarçanät somädénäm eva tat sähityam uktam.

5.21.12 trayé-maya ity-ädy-upäsanärtham.

5.21.13 dvädaça-mäsä arä yasya. ñaò-åtavo nemayo yasya. tréëi cäturmäsyäni näbhayo yasya. kåta itara-bhägo yasya. mänasottara-girau lakñärdhäd upari väyu-baddha-bhümäv iti drañöavyam. cakram vä tävad ucchritam iti mantavyam. anyathä ’yuta-mätrochräyatvän mänasottarasya meroç catur-açéty-ucchräyatvadakñasya sämyänupapatteù.

5.21.14 tasminn akñe cakra-pränte kåta-mülo nibaddha-pürva-bhägaù prathamäkño meru-mänasottaräyataù särdha-sata-lakñädhika-särdha-koöi-pramäëas tasya turya-mänena särdha-sapta-triàçat-sahasrädhikaikona-catväriàçal-lakña-mänena. dhruve kåto väyu-päçena nibaddha upari-bhägo yasya.

5.21.15 néòa upaveça-sthänam. gäyatry-ädi-cchando-nämänaù. aruëena yojitäù santo devaà vahanti.

5.21.16 purastät sthito ’pi paçcät pratyaì mukha äste. yadvä yat süryasya purastät tasya vai paçcimatvät paçcäd ity uktam. açva-sthänaà ca väyunoktam, “saptäçva-rüpaç chandäàsi vahante vämato ravim. cakra-pakña-nibaddhäni cakre cäkñaù samähitaù.” iti.

5.21.17

sükta-väkäya subhäñitäya.

5.21.18 ekaikaçaç caturdaça-dvandvaçaù sapta-gaëäù santo mäsi mäsy upäsata ity anvayaù.

5.21.19 gavyütiù kroça-dvayam. sa-gavyüty-uttaraà yathä bhavati tathä.

1. dvä-viàçe soma-çukrädeù/ sthäna-mähottarottaramtat tad gaty-anusäreëa/ iñöäniñöe tathä nåëäm

5.22.1 räçénäm abhimukham apradakñiëaà copavarëitaà savyena calan dakñiëena karotéti vadatä. amuñya vayaà katham anumimémahi etat kathaà jïäsyämo viruddhatväd ity arthaù.

5.22.2 cakra-vaçät svataç ca gati-dvayam aviruddham iti parihärärthaù.

5.22.3 tat tat käla-niyamena karmaëäà viçuddheù säd-guëyasya nimitta-bhütam ätmänaà vibhajya. vijijïäsyamäno vitarkyamäëaù. yathopajoñaà yathä-karma-bhogam. åtu-guëän çétoñëädén.

5.22.4 varëäçramäcäränuvartinaù puruñäs trayyä ämnätaiù karmabhir indrädi-rüpaà yoga-vitänaiç ca dhyänädibhir antaryämi-rüpaà püjayantaù.

5.22.5-6 sa eva sva-gatyä mäsädi-vyavahära-käraëam ity äha. sa eña lokänäm ätmä. dyäv-äpåthivyor antareëa madhye yan nabho-valayam antarikñaà tasya madhye yat käla-cakraà tad gataù räçibhir meñädibhiù saàjïä yeñäm. caiträdi-saàjïäs tu cändra-mäsänäm. mäsam äha, pakña-dvayaà mäsa iti cändreëa mänena. sa-pädaà mahän akñatra-dvayaà saureëa, divä-naktaà cäho-rätram iti pitryeëa. ñañöham aàçaà räçi-dvayam.

5.22.7 maëòaläbhyäà saha bhuïjéta. sa ha sa hi süryaù. yadä çukla-pratipadi saìkräntir bhavati tadä saura-cändrayor mäsayor yuga-pad upakramo bhavati sa saàvatsaraù. tataù saura-mänena varñe ñaö dinäni vardhante cändra-mäne ñaö hrasantéti dvädaça-dina-vyavadhänäd ubhayor agra-paçcäd bhävo bhavati. evaà païca-varñäëi gacchanti tan madhye dvau mala-mäsau bhavataù. tataù punaù

ñañöhaù saàvatsaro bhavati tad evam aväntara-bhedena saàvatsarädi-païcakaà samämananti.

5.22.8 somädénäm api sthänaà käryaà cäha, evaà candramä iti. arka-gabhastibhyo maëòala-rüpebhyaù. sa-pädarkñäbhyäà sa-päda-dina-dvayena.

5.22.9 sarveñäà jéva-nivahänäà präëaù anna-mayatväd amåta-mayatväc ca. ata eva jévana-hetutväj jévaç ca.

5.22.10 tad eväha, ya eña iti.

5.22.11 dakñiëenaiva na tu teñäà påthag anyä gatir astéty arthaù. käläyane käla-cakre. uttaräñäòhäçravaëa-sandhäv abhijin-nakñatraà phala-viçeñeëa påthak kalpitaà tena saha. tathä ca çrutiù, “abhijin-näma nakñatram upariñöädañäòhänäm adhas täc chroëäyäù” iti.

5.22.12 purataù süryeëa bhokñyamäëe nakñatre. paçcäd bhukte. sahaiva bhüjyamäne cäreëa krama-sthana-kñaträdy-atikrameëa. våñöer viñöambhaù stambhanaà yasmäd grahät tam upaçamayatéti tathä.

5.22.13 budho vyäkhyätaù purataù paçcät sahaiva vä caratéti kiïcid viçeñaà cäha, tata ity-ädinä. äçaàsate sücayati.

5.22.14 agha-çaàso duùkha-sücakaù. yadi na vakreëäbhivartate tarhi tribhis tribhiù pakñaiù.

5.22.15-17 yadi na vakraù syät tarhi parivatsaram.

1. trayo-viàçe dhruva-sthänaà/ jyotiç cakräçrayaà tataùçiçumära-svarüpeëa/ hareç ca sthitir ucyate

5.23.1-2 yat tat prasiddhaà viñëoù padam. yatra dhruva upäste tiñöhatéty anvayaù. sama-kälam eva yujyanta iti tathä tair nakñatra-rüpaiù.

5.23.3

meòhé-stambhe baddhä dhänyäkramaëa-paçavo balévardäù. karma särathiù sahäyo yeñäm.

5.23.4 éçvarädhäratvät patana-çaìkaiva nästéti vaktuà matäntaram äha, kecaneti. jyotir anékaà jyotiç cakram. yoga-dhäraëäyäà sthitam iti çeñaù.

5.23.5 läìgüle agräd adho-bhäge. udag-ayanäny abhijid-ädéni punar vasv-antäni caturdaça dakñiëa-pärçve. dakñiëäyanäni puñyädény uttaräñäòhäntäni caturdaça väma-pärçve.

5.23.6 tad eva sthäna-viçeñeëa vibhajya darçayati, punarvasu-puñyäv ity-ädinä. punarvasur udag-ayanäntyaà nakñatram. puñyo dakñiëäyanasyädyam. ärdräçleñe tayor nirantare abhijid-uttaräñäòhe uttara-dakñiëäyanayor ädy-anta-nakñatre. çravaëa-pürväñäòhe tayor uttara-pürve. dhaniñöhämülaà ca tayor apy uttara-pürve. maghädéni yäny anurädhän täni dakñiëäyanäny añöa täni väma-pärçva-vaìkriñu väma-pärçvästhiñu. måga-çérñädéni prätilomyena pürväbhädra-padäntäni yäny udag-ayana-nakñaträëy añöa täni dakñiëa-pärçva-vaìkriñu çatabhiñag jyeñöhe uttara-dakñiëäyanayor ye ’vaçiñöe te skandhayoù.

5.23.7 yamo nakñatra-rüpaù. tathä näräyaëo ’çvinau ca. kakudi gala-påñöha-çåìge.

5.23.8 jyotiño lokäyäçrayäya. käläyanäya käla-cakra-rüpäya. “namobhidhémahi” iti mantreëopatiñöheta.

5.23.9 mantra-kåtäà pürvoktaà mantraà japatäm.

1. evaà tribhir dyu-maryädä-/ pälanaà varëitaà tathäadho-bhuvana-maryädä-/ pälanaà tribhir ucyate

2. catur-viàçe raver arväk/ svarbhänvädisthitiù kramät atalädibilasvargam/ aryädäùsapta varëitäù.

5.24.1 süryam ärabhya dhruväntaà sanniveçaà nirüpyedänéà süryäd adhastän nirüpayati, adhastäd iti. svar-bhänü rähuù. alabhata lebhe siàhikäyäù putraù.

5.24.2 grahaëaà vaktum äha. yad adaù pratapatastaraëermaëòalam. amåtapäne madhyapraveçena tayorvyavadhänaà karotéti tathä. ata evitäbhyäà sücitatvädvairamanubadhnätéti tathä.

5.24.3 bhägavataà cakraà parivartamänaà paribhramad abhi abhimukhaà muhürtam avasthitaù san. ity evam antarä tad avasthänam uparägaà grahaëaà vadanti. tatra ca åju-vakra-sthitibhyäà sarva-gräsäsarva-gräsau, na tu vastuto gräso ’sti düräntaratvät.

5.24.4 tävan mätre yojanäyute.

5.24.5 antarekñaà graha-hénam. tasyävadhimäha. yävad väyuù praväti tévro väti. tasyäpy avadhim äha. yävan meghäù.

5.24.6 påthivyä upari bhür-lokävadhim äha. yävad dhaàsädayaù pärthivä vikäräù.

5.24.7 yojanäyutäntareëa praty ekam ucchritäù. äyämo yaù kaöähasya tävad vistäreëa.

5.24.8 sämänyena vivaräëi varëayati, eteñv ity-ädinä athätala ity ataù präktanena granthena. eteñu dityädayo nivasantéty anvayaù. kathaà-bhüteñu. adhikaù käma-bhogaç ca aiçvaryän andaç ca vibhütiç ca saàpattis taiù su-samåddhä bhavanädayo yeñu. kathaà-bhütäù. nitya-pramuditä anuraktäù kalaträdayo yeñäm. na pratihataù kämo yeñäm. mäyayä vinodo yeñäm.

5.24.9 kià ca he mahäräja, yeñu mayena nirmitäù puraç ca cakäsatéty anvayaù. kathaà-bhütäù. nänä ye maëi-pravaräs teñäà pravekä mukhyäs tair viracitair vicitrair bhavanädibhis tathä vivareçvaräëäà gåhottamaiç ca samalaìkåtäù. kédåçair gåhottamaiù nägäç cäsuräç ca mithuna-bhütäù pärävatädayaç ca tair äkéåëäù kåtrimä bhümayo yeñu taiù. päöhäntare nänä-svanatvaà mithuna-viçeñaëam.

5.24.10 udyänäni cätitaräm amara-loka-çriyam atiçayitäni yeñu cakäsatéty anvayaù. käbhiù. çrébhiù. keñäm. kusuma-phala-stabakäç ca subhaga-

kisalayäni ca tair avanatä rucirä viöapä yeñäà teñäà viöapinäm. utänäm aìgair äliìgatänäà çrébiù. tathä sa-mithunäç cakraväkädi-mithuna-sahitä ye vividhä vihaìgäs tad yuktänäà jaläçayänäà ca çrébhiù. kédåçänäm. amalair jalaiù pürëänäm. punar api kair atiçayitäni. jhaña-kulollaìghanena kñubhitaà yaj jaläçayänäà néraà tasmin yäni néra-jädéni teñäà vaneñu kåtaà niketanaà yais teñäm arthät pakñiëäm eko ’khaëòo yo vihäras tenäkuläç ca te madhuräç ca vividhäù svanädayas tair ye indriyotsaväs taiç ca. yadvä sa-mithunety-äder uttareëaiva saàbandhaù. mana indriyänandibhir iti sva-nädénäà viçeñaëam. tatra néra-jaà sämänyena kamalam. lohitaà çata-patraà tad viçeñaù.

5.24.11-12 aho-räträdibhir yad bhayaà tan nopalakñyate. süryädy-abhävät.

5.24.13 klamaù çramaù. glänir anutsähaù.

5.24.14 kalyäëänäà maìgala-rüpäëäm.

5.24.15 yasmin bhagavat-tejasi praviñöe. puà-savanäni garbhäù “ä-caturthäd bhavet srävaù pätaù païcama-ñañöhayoù” iti srävapätau jïeyau.

5.24.16 sa-varëe ratäù svairiëyaù. käminyastvasavarëe ’pi. taträpy ati-caïcaläù puàç-calyaù. biläyanaà biläyatanam. sädhayitvä saàbhoga-samarthaà kåtvä. sve ye asädhäraëä viläsäs tat pürvako ’valokas tenänuräga-yuktaà smitaà tena saàlläpa upagühanaà ca tad ädibhiù. yasmin häöakäkhye rase upayukte sevite.

5.24.17 bhavayor bhavasya bhavänyäç ca. citra-bhänur agniù. tena niñöhyütaà phüt kåtya tyaktam. asurendräëäm avarodheñv antaù pureñu. puruñébiù strébhiù.

5.24.18 sutale balir adhunäpy ästa ity anvayaù. kathaà-bhütaù. mahendrasya priyaà kartum icchatä bhagavatä prathamaà paräkñiptam apahåtaà loka-trayaà yasya saù. punar bhagavato ’nukampayaiva tatra praveçitaù san. kédåçena. yo ’diteù sakäçäd bhütvä baöu-vämana-rüpeëa labdhakäyas tena.

5.24.19

kecit tasya sutala-räjyaà bhümi-däna-phalaà manyante tan niräkaroti, no evaitad iti. yad bila-nilaye vivara-sthäne aiçvaryam etad bhümi-dänasya säkñät käraù phalaà na bhavaty eva. kuta ity apekñäyäm evaà-bhütasya dänasya säkñäd apavarga-hetutväd ity äha. yat tat prasiddhaà dänaà tasya. tad eväha. bhagavaty açeña-jéva-nikäyänäà jéva-bhütaç cäsäv ätma-bhütaç ca sarva-jéva-niyantä cäsäv ätmärämaç cety arthaù. tasmin saàpratipäditasya.

5.24.20 kià ca yasya näma kñutädiñu ca vivaço ’pi sakåd api gåëan karma-bandhaà vidhunoti. kathaà-bhütam. yasya pratibädhanaà tv iha mumukñavo ’nyathaivopalabhante. yan nivåtty-arthaà yoga-säìkhyädi-kleçän anubhavantéty arthaù. taà karma-bandhaà tyajati.

5.24.21 tat tasmin bhagavati bhaktänäà jïäninäà ca yathä-yatham ätmany ätma-de jïäna-de cätmatayaiva samarpitasya bhümi-dänasya na tat phalam iti pürveëaiva saàbandhaù.

5.24.22 kià ca nedaà bhagavad anukampä-phalam api kintv ekänta-bhaktasya tasyäntaräya-mätram ity äha, neti. bhagavän amuñya amuà naivänugåhétavän. tatra hetuù, yad uteti. ätmana éçvarasyänusmåtià muñëätéti tathä. tad uktam “väsudeve mano yasya japa-homärcanädiñu. tasyäntaräyo maitreya devendratvädikaà phalam.” iti.

5.24.23 tasyaikänta-bhaktià sa-prapaïcäm äha. yat tad ati-prasiddham iti vakñyamäëam uväca hety anvayaù. kathaà-bhütaù. anadhigato ’nya upäyo yena tena bhagavatä yäcïä-cchalenäpahåtaà sva-çaréra-mäträvaçeñitaà loka-trayaà yasya. samyak pratimukto baddhaù. apaviddhaù prakñipto ’pi san.

5.24.24 bateti khede. bhagavän vidvän api yo ’säv indro yasyaikäntena båhaspatiù sacivaù sahäyo yato manträrthaà våtaù so ’pi puruñärtheñu nünaà na niñëäto na nipuëaù. yata upendreëa dvära-bhütena tam upendraà vihäyätmänaà mäà loka-trayam ayäcata. taà mantra-padaà båhaspatim atihäyeti vä. tasmin prasanne sa eva varaëéyo na loka-trayaà yatas tad ati-tuccham ity äha. ati-gambhéram anantaà vayo yasya tasya kälasya yan manv-antaraà tena parivåttaà viparyastaà loka-trayam idaà kiyat.

5.24.25

prahrädas tv eka evärthe niñëäta ity äha, yasyänudäsyam iti. sva-pitari uparate måte sati sva-pitryaà padaà bhagavatä déyamänamapi bhagavataù khalu param anyad iti kåtvä natu jagrähety arthaù.

5.24.26 nanu tvam ati-véraù kutas tam eva bahumanyase taträha. tasyänupatham anuvartma. amåjitä akñénäù kañäyä rägädayo yasya. parihéëo bhagavad-anugraho yasya. sa ko vä upagantum icchatéti.

5.24.27 atha çukoktiù. nanv evaà-bhütaç ced balis tarhi tasyaiva caritaà vistareëa kathyatäà taträha. tasya baler anucaritam upariñöäd añöame vistariñyate. yasya dväry avatiñöhate nija-janeñv anukampitaà kåtänukampaà hådayaà yasya. dvära-päla-karma darçayati. yena çré-näräyaëena baler dväri viçan daça-kandhara uccäöitaù. kena padä. taträpy aìguñöhenaiva.

5.24.28 yathä hariëä sva-bhakto baliù sutale nihitaù sukham äste evaà mahädeva-bhakto ’pi mayas talätale sukham ästa ity äha, tata iti. labdhaà padaà sthänaà yena. mahéyate püjyate.

5.24.29 naika-çirasäm aneka-phaëänäà gaëe ’sti. etat prapaïcayati, kuhaketi. mahä-bhogavanto mahä-käyäù. puruña-vähät harer vähanät.

5.24.30 vibudha-praty-anékä deva-çatravaù sakaleñv api lokeñv anubhävo yasya tasyaiva tejasä sudarçanena pratihato balävalepo vérya-mado yeñäm. bileçayäù sarpä iva. indra-dütyä prayuktäbhir mantra-rüpäbhir vägbhiù. evaà hi vaidikam äkhyänam. paëibhir asurair nigüòhäà gämanveñöuà saramäà deva-çuném indreëa prahitäà sandhim icchantaù paëayaù prähuù “kim icchanté saramä” ity-ädi. sä ca sandhim anicchanténdra-stuti-pürvakaà tän prati paruñam äha. “hatä indreëa paëayaù çayadhvam” ity-ädi. te ca tac chrutvä bibhyatéti.

5.24.31 mahä-bhogino mahä-phaëäù. mahän amarñaù krodho yeñäm. païcädi-saìkhyäni çérñäëi yeñäm. çérñëäm iti vaktavye çérñäëäm ity ärñaù.

1. païca-viàçe tato ’dhastäd/ äha çeñasya saàsthitimsaïjihérñor idaà käle/ yatra rudra-samudbhavaù

5.25.1

tasya pätälasya ko ’säv anantaù. sätvatéyäù sätvata-tantra-niñöhäç catur-vyühopäsane yaà saìkarñaëam ity äcakñate. tathäkhyäne hetuù, drañöå-dåçyayoù samyak karñaëam eké-karaëaà yena. tat kutaù. aham ity abhimäno lakñaëaà cihnam adhiñöhä-turyasya. ahaìkärädhiñöhänena drañöå-dåçya-saìkarñaëät saìkarñaëa ity arthaù.

5.25.2 anantatvam äha. yasyedam iti. yac chabdänäà sa eña bhagavän ananta ity uttareëänvayaù.

5.25.3 tämasatvam äha. yasyedaà viçvam upasaàhartum icchataù. amarñeëa viracite kuöilé-kåte ruciré-kåte. bhramantyau bhruvau tayor madhye. uttambhayan unnamayan.

5.25.4 subhagatvam äha. yasyäìghri-kamala-yugale ’ruëä viçadä nakhä eva maëayas teñäà ñaëòaù samühas tasya maëòaleñu. parisphuratäà kuëòalänäà prabhayä maëòitäni gaëòa-sthaläni yeñu täni.

5.25.5 cäruëy aìga-valaye vilasitäç ca te viçadäç ca vipuläç ca dhavaläç ca subhagäç ca ruciräç ca bhujä eva rajata-stambhäs teñv aguru-candana-kuìkumänäà paìka evänulepas tenävalimpamänäù. teñäm abhimarçanenonmathite hådaye makara-dhvajasyäveçena ruciraà ca lalitaà ca smitaà yäsäà täù. tasyänurägeëa madena ca muditaà ca tan madena vighürëite pracalite ca ä éñad-aruëe karuëävaloka-yukte nayane yasmiàs tad vadanäravindaà vilokayanti.

5.25.6 amarño ’sahanam. roñaù krodhaù. upasaàhåtas tayor vego yena.

5.25.7 upäsanärtham äha. surädibhir dhyäyamänaç cintyam ähaù anavarataà madena muditaç cäsau vikåta-vihvala-locanaç ca. su-lalitena mukharikämåtena vacanämåtena sva-pärñadän vibudha-yütha-pänäà patéàç cäpyäyamäno harñayan. néle väsasé yasya. ekam eva kuëòalaà yasya. halasya kakudi påñöhe kåto nyastaù subhagaç ca sundaraç ca bhujo yena. udärä lélä yasya saù. na parimläno rägaù käntir yasyäs tasyäù nava-tulasikäyä ämoda-madhv-äsavena surabhi-madhu-rasena mädyatäà madhukaräëäà ye vrätäs teñäà madhura-gétena çrér yasyäs täà vana-mäläm. kakñäà varaträm.

5.25.8 saàçlokayäm äsa varëayäm äsa.

5.25.9 asya jagata utpatty-ädi-hetavo guëä yasyekñayä kalpäù sva-sva-kärya-samarthä äsan. yasya tu rüpaà dhruvam anantam akåtam anädi. tatra hetuù, yad ekam eva sadätmann ätmani nänä-kärya-prapaïcam adhät. tasya brahma-rüpasya vartma tattvaà janaù katham u ha naiva vedety arthaù.

5.25.10 tarhi katham asau mumukñubhiù sevyate taträha, mürtim iti. yatredaà sad-asad vibhäti sa no ’smäkaà bhaktänäà bahu-kåpayä saàçuddhaà sattvaà mürtià babhära. sva-janänäà manäàsy ädätuà vaçé-kartuà kåtäà yasya léläà måga-patiù siàha ädade açikñat. yataù udäräëi véryäëi yasya tasmäd anyaà mumukñuù kamäçrayed ity uttareëänvayaù. yadvä kåpayety atra hetuù, yadyasmät sva-janänäà manäàsy ädätuà léläm ädade. måga-patir ivodära-véryaù. yadvä mågyanta iti mågäù käma-pradäs teñäà patir mukhyaù.

5.25.11 kià ca ästäà tasya kåpayä vapur dhäraëaà tad bhajanaà vä tan nämaudäryam eväti-citram ity äha. yasya näma yadi patito mahä-pätaky apy anukértayet tarhi sa çuddhyed iti kim u vaktavyam. yato ’säv eva nåëäm açeñam aàhaù sadyo hanti. katham anukértayet. anyataù çrutaà vä ’kasmäd vä ärto vä san pralambhanäd vä parihäsät. tasmäc cheñäd anyam.

5.25.12 giry-ädi-sahitaà bhü-golam. sattväni präëinaù. sahasra-jihvo ’pi ko gaëayet.

5.25.13 durantaà véryaà balaà yasya. uravo guëä anubhävaç ca yasya sa ca rasäyä bhümer müle sthitas tiñöhati. ätma-tantra ätmä-dhäraù.

5.25.14 uktasya loka-vibhägasyopayogaà vadann upasaàharati. etä hy eveha kämän kämayamänair nåbhir upagantavyä ity anvayaù.

5.25.15 tasya prapaïcaù, etävatyo vipäka-gatayaù phala-bhütä gatayas tä vyäcakhye vyäkhyätavän asmi.

1. ñaò-viàçe tu tato ’dhastän/ naraka-sthitir ucyatepäpino yatra dahyante/ yama-dütair yathä-yatham

5.26.1

puàso gataya uccä-vacä visadåço iti bhoga-vaicitryam uktam tad etat kuta iti påchati, maharña iti.

5.26.2 karmaëaù samänatve ’pi çraddhä-vaicitryät phala-vaicitryam iti pariharati, tri-guëatväd iti. sättvikyä çraddhayä kartuù sukhitvaà, räjasyä sukhitvaà duùkhitvaà ca, tämasyä duùkhitvaà müòhatvaà ca, taträpi täsäà çraddhänäà täratamyät sukhädi-täratamyaà sarveñäm ity arthaù.

5.26.3 pratiñiddhaà pratiñedhaù sa eva lakñaëaà pramäëaà yasyädharmasya kartuù çraddhä-vaisädåçyaà tamasas täratamyät. taträpi käraëaà darçayann äha. anädy-avidyä-kåtänäà kämänäà yäù såtayo narakäs täsäà täù. athedänéà täù präcuryeëänuvarëayiñyäma ity anvayaù.

5.26.4-5 kià bhümäv eva deça-viçeñäù, tri-lokyä brahmäëòäd bahir vä ävaraëeñu madhye ’ntaräle vä bhümi-vyatirikte.

5.26.6 karma-doñam anatikramya doñam eva damaà päpa-phalaà daëòaà karoti na ullaìghitaà bhagavac-chäsanaà yena.

5.26.7 matäntareëäñöä-viàçatim äha, kià ceti.

5.26.8 päpa-bhedena ca tat tan naraka-yätanäbhedaà prapaïcayati, tatra yas tv atyädinä. yätyamänaù péòyamänaù. ekadaiva tadaiva.

5.26.9 puruñaà patià vaïcayitvä.

5.26.10 etac charéram aham iti idaà dhanädi mameti matvä svaà ca kuöumbam eva puñëäti. tenäçubhena.

5.26.11 ruravo bhütveti. karmäëy eva tathä pariëämaà präpyety arthaù. ati-krürasya bhära-çåìgäkhyasya sattvasyäpadeçaù saàjïä.

5.26.12 kravyeëa nimittena mäàsärtham ity arthaù.

5.26.13 pränataù sa-jévän uparandhayati pacati. apakaruëaà niñkåpam.

5.26.14 khale same deçe.

5.26.15 sva-dharma-hä dharma-tyägé.

5.26.16 svanayan rudan kaçmalaà moham upagato bhavati. adåñöa-doñäs tenoparuddhäù santo yathä kaçmalam upagatäs tadvat.

5.26.17 éçvareëopakalpitä manuñya-rakta-pänädi-lakñaëä våttir yeñäà mat-kuëädénäm. na viviktä vijïätä paravyathä yair avivekibhis teñäm. puruñeëa brähmaëädi-bhävena vidhi-niñedha-pürvakam upakalpitä våttir yasya. viviktä paravyathä yena vivekinä. abhidrugdhä hiàsitäù. vihatä nidrä-rüpä nirvåtir yasya. na labdham avasthänaà yena. sa tamasi parikrämati.

5.26.18 yat kiïcana bhakñyädikam upanataà präptaà tad asamvibhajya. na nirmitäù païca-yajïä yena. ata eva väyasaiù saàstutaù samatvena varëitaù. kåmi-bhojanaù kåméneva bhuïjänaù yävat tat yävanti yojanäni tat kåmi-kuëòaà tävanti varñäëi yävad vä tat pätakam ity arthaù. aprattam asaàvibhaktam aprahutaà cättéti tathä saù. anirveçam akåta-präyaçcittam.

5.26.19 niñkuñanti chindanti.

5.26.20 tigmayä taptayä. sürmyä pratimayä.

5.26.21 sarväbhigamaù paçvädy-upagantä.

5.26.22 apäkhaëòäù sat-kulénäù santaù. dvitéyänta-päöhe setu-viçeñaëam. nadéà viçinañöi, vië-mütreti.

5.26.23 paçu-caryäà svecchä-cäram.

5.26.24

atérthe vihitäd anyatra. vidhyantéti präëa-nirodho darçitaù.

5.26.25 niraya-patayo yama-puruñäù.

5.26.26 läläbhakñam äha, yas tv iti. retaù-pänaà kärayanti.

5.26.27 yama-dütä ye çvänaù. sarabhasaà sasaàbhramam.

5.26.28 dravya-vinimaye kraya-vikrayädau. niravakäçe nirälambe. avéci-çabdärtham äha, yatreti. vécis taraìgas tad rahitatväd avéciù.

5.26.29 yo vipras tat kalatraà vä suräà pibaty anyo ’pi vä vrata-sthaù san räjanyo vaiçyo vä soma-péthaù kåta-soma-päna ity anvayaù. tayoù soma-sthäne phala-camasa-vidhänät soma-päna-niñedhäc ca. tathä ca çrutiù, “nyag-rodhas tribhir ähåtya täù saàpiñya dadhany upamåjya tamasmai bhakñaà saàprayacchenna somam” iti.

5.26.30 sa pürvam api måtaka eva san måtvä.

5.26.31 puruñasya medhena hiàsayä bhairavädén yajante. yäç ca striyo nara-mäàsaà bhakñayanti. käma-rüpä rakño-gaëä bhütvä yatheha te puruñädäù santaù pürvam anåtyanta tadvat.

5.26.32 vaiçrambhakair viçväsopäyaiù. upaviçrambhayya viçväsya.

5.26.33 bileçayän müñakän.

5.26.34 sagareëa saviñeëa.

5.26.35 atithayo ’jïäta-pürvä abhyägatä jïäta-pürväs tän. päpena vakré-kåtena.

5.26.36 äòhyäbhimatir dhana-garvitaù. ahaìkåtiù çreñöho ’ham iti mäné. tiryak prekñaëaà yasya. sarvato gurv-äder api dhanaà corayiñyantéti

viçaìkamänaù. pariçuñyamäëaà hådayaà vadanaà ca yasya. anavagato ’präptaù. tasyärthasyotpädanädibhiù çamalaà gåhëätéti tathä. parivayanti sütra-protaà kurvanti.

5.26.37 itaratra svargädau. iha martya-loke punar bhave punar janma-nimittam. ubhayor dharmädharmayoù çeñäbhyäm.

5.26.38 ädäv eva dvitéya-skandhe “vaiçvänaraà yäti” ity-ädinä. upageyam aupaniñadaà rüpam. çraddha-bhaktibhyäà viçuddha buddhir yasya.

5.26.39 yathä yathä-vac chrutvä.

5.26.40 kathaà-bhütä saàsthä. sakalänäà jéva-nikäyänäà dhäma äçraya-bhütaà vapuù.

1. païcama-skandha-saàbandhi-pada-bhävärtha-dépanaiù. prayatäà paramänanda-nå-harir bäla-bhäñitaiù.

samäpto ’yaà païcamaù skandhaù.