yeshwant mahavidyalayafl=;kaph xkfkk @2 fl=;akph xkfkk isbn 978-81-928787-0-6 mwk- u- g- [kksms...
TRANSCRIPT
fL=;kaph xkFkk @1
fL=;akph xkFkk
¼ L=h&xhrakps ladyu( o R;kps lkekftd] lakL”frd o
lkfgfR;d vaxkus foospu ½
ys[kd
MWk- ,u- ,p- [kksMs
ch-,Llh] ¼tho’kkL=½] ,e-,- ¼ejkBh½] ih,p-Mh] lsV-
ejkBh foHkkx izeq[k]
;’koar egkfo|ky;] o/kkZ-
fL=;kaph xkFkk @2
fL=;akph xkFkk ISBN 978-81-928787-0-6
MWk- u- g- [kksMs
Striyanchi Gatha Dr. N. H. Khode
loZ gô
lkS- oS’kkyh u- [kksMs
LVsV c¡d dWkyuh] ukyokMh] o/kkZ- 442001 ¼egkjk‛Vª½
izdk’kd
MWk- u- g- [kksMs
fiz;nf’kZuh efgyk dWkyst toG] ukyokMh] o/kkZ] egkjk‛Vª-
07152&250578] 9850537615
E-Mail : [email protected]
izFke vkoÙkh & 8 fMlsacj] 2013
nqljh vkoÙkh & 13 twu] 2014
v{kj tqGo.kh o eakM.kh
Jh jktsanz xksfoanjko Hkks;j
LVsV c¡d dWkyuh] ukyokMh] o/kkZ- ¼egkjk‛Vª½
eqnzd
fu_rh eqnz.kky;] o/kkZ-
eq[ki‛B ladYiuk
Jh jktsanz xksfoanjko Hkks;j
fdaer & 220 :i;s-
fL=;kaph xkFkk @3
-------viZ.k if=dk------
T;k ek;ekÅY;akuh fi<Ókkufi<Ókk ikBakrjkP;k tksjkoj gs
ekSfyd lkfgR; fVdowu Bsoys R;akuk( o ftP;kiklwu gs
ladyu lq: >kys rh ek>h eksBh cgh.k Jherh fyykckbZ
iqaMfyd lqjdkj] o vkbZ Jherh vuql;kckbZ gfjÜpanz [kksMs
;akuk ”rKrkiwoZd lfou; viZ.k-
fL=;kaph xkFkk @4
vkHkkj-----------
;akuh gs ekSfyd lkfgR; ekSf[kd ijaijsus fVdowu Bsoys &
1½ LkkS- eankckbZ olarjko egktu] 2½ Jherh vatukckbZ fctkjketh
egktu] 3½ lkS- paæHkkxkckbZ txujko lsydj] 4½ Jherh vuql;kckbZ
gfjÜpaæ [kksMs] 5½ lkS- ‘kakrkckbZ nsojko [kkMs] 6½ Jherh paæHkkxkckbZ
vrdj] 7½ Jherh vuqckbZ egktu] loZ eq- ;sj.kxko] iks- fljlxko] rk-
fgax.k?kkV] ftYgk o/kkZ- 8½ Jherh dksdhGkckbZ fctos] eqnyh;kjuxj]
vejkorh- 9½ Jherh fyykckbZ iqaMfyd lqjdkj] eq- iks- oMusj]
rk- fgax.k?kkV] ftYgk o/kkZ- 10½ lkS- js[kk lqjs’k gkjxksMs] eq- iks- QqdVk]
rk- fgax.k?kkV] ft- o/kkZ- 11½ lkS- eatqGkckbZ Bkdjs] 12½ lkS- ‘kdqaryk
ds’kojko <kscGs] 13½ lqfe=kckbZ ekjksrjko dkdMs] eq- iks- ok;xko]
¼fu-½ rk- ft- o/kkZ- 14½ cqjkckbZ jWkcsy FkWkel] EgkMk dWkyuh] lsokxzke
jksM] o/kkZ- 15½ c;kckbZ yk[ku ekus] eq- eksgkMh [kkik] iks- pqYgkM] rk-
rqelj] ft- HakMkjk- 16½ Jherh eukckbZ rsyax] eq- iks- fot;xksiky]
r- nsoGh] ftYgk o/kkZ- 17½ tukckbZ laHkkth xksVs] eq- iks- dGeusj] rk-
jkGsxko] ftYgk ;orekG- 18½ Jherh bafnjkckbZ lk/kqth xksM?kkVs] eq- iks-
rGsxko ¼Vk-½ r- fgax.k?kkV] ftYgk o/kkZ- 19½ LkkS- dqMers] x.ks’k uxj]
cksjxko es?ks] o/kkZ- 20½ lkS- js[kk fyysÜoj gakMs] eq- iks- rk- flanh jsYos]
ftYgk o/kkZ- 21½ vatukckbZ nsokth dakcGs] 22½ pakxq.kkckbZ fuelMdkj]
23½ vk’kkckbZ iGljke dakcGs] 24½ x;kckbZ lksikuth Hksys] 25½
lkS- ‘ksoarkckbZ Hksys] eq- iks- dkilh] rk- fgax.k?kkV] ftYgk o/kkZ- 26½
Jherh ‘kdqarykckbZ lqnkejko ;sMs] lsokxzke- 27½ rqGlkckbZ dUMs]
eq- djath ¼dkth½] iks- enuh] rk- ft- o/kkZ- 28½ lkS- tkudh ewu] eq-
cksaMlqyk] iks- genkiwj] rk- lsyw] ft- o/kkZ- 29½ lkS- foey fdlukth
MQjs] 30½ lkS- lqHkækckbZ ckiqjkoth MQjs] eq- iks- uaknksjk ¼MQjs½] rk-
nsoGh] ft- o/kkZ- 31½ lkS- ;s.kqckbZ euksgjs] eq- iks- iksjxOgk.k] rk- vk‛Vh]
ft- o/kkZ- 32½ lkS- ek/kqjh txfn’kjko vacqydj] eq- o:M] iks- lsokxzke-
r- ft- o/kkZ- 33½ lkS- fla/kqckbZ oVk.ks] eq- oukstk] iks- fp[kyh]
rk- jkGsxko] ft- ;orekG- 34½ LkkS- lqeu foÜokljko iksdGs] efgyk
fL=;kaph xkFkk @5
vkJe] o/kkZ- 35½ vuql;kckbZ ok?kekjs] eq- iks- ikjMh] rk- leqæiwj] ft-
o/kkZ- 36½ Jherh ljLorhckbZ t;flaxiqjs] 37½ euksjekckbZ pusdkj] eq- iks-
/kuksMh ¼c-½] rk- ft- o/kkZ- 38½ Jherh ‘kdqarykckbZ esgjs] vkjrh VWkdht
toG] o/kkZ- 39½ Jherh dakrkckbZ xqM/ks] eq- oukstk] iks- fp[kyh] rk-
jkGsxko] ft- ;orekG- 40½ lkS- paædykckbZ rqdkjketh ‘ksaMs] eq- iks-
fHkMh] r- nsoGh] ft- o/kkZ- 41½ vatukckbZ fg- baxksys] eq- iks- eky[ksM]
rk- paknwjjsYos- ft- vejkorh- 42½ Jherh os.kqckbZ ‘ak- xgwdj] lar KkusÜoj
uxj] elkGk] r- ft- o/kkZ- 43½ vukckbZ iqaMfydjko oklfud] eq- iks-
lR;kJe&ys&vkmV] cksjxko es?ks] o/kkZ- 44½ lkS- foey fdlukth MQjs]
45½ lkS- lqf’kyk rsyjak/ks] eq- iks- lkyksM ¼fg-½] rk- ft- o/kkZ- 46½ lkS-
dkSlY;k d- ekGksns] eq- iks- ;sGhdsGh] r- ft- o/kkZ- 47½ lkS- fyykckbZ
tqeMs] eq- oukstk] iks- fp[kyh] rk- jkGsxko] ft- ;orekG- 48½ lkS-
lquank v’kksd lk;js] cksjxko es?ks] o/kkZ- 49½ Jherh cschrkbZ olarjko
HkkaMs] 50½ Jherh mfeZyk oSdqaBjko nj.ks] xtkuu uxj] okMZ ua- 2] fiijh
es?ks] o/kkZ- 51½ lkS- ;equk ck- tkaHkqGdj] eq- iks- rk- nsoGh] ft- o/kkZ-
52½ lkS- eankckbZ fnxakcjjko vacqydj] eq- o:M] iks- lsokxzke] rk- ft-
o/kkZ- 53½ lkS- dyoarhckbZ fctos] eq- iks- eaktj[ksM] rk- paknwjjsYos] ft-
vejkorh- 54½ lkS- xksnkojh jkeHkkÅ pkS/kjh] eq- eykriwj] ft- ;orekG-
55½ lkS- ‘ksoarkckbZ fudqM s] eq- cjcMh] iks- lsokxzke] rk- ft- o/kkZ-
56½ lkS- deykckbZ fdUgsdj] eq- iks- dkuxko] rk- fgax.k?kkV] ft- o/kkZ-
57½ lkS- ikoZrkckbZ xksBs] eq- iks- [kjakx.kk] rk- ft- o/kkZ- 58½ lkS-
xqaQkckbZ oklqnso <ksjs] 59½ NdquckbZ ukjls] eq- iks- tquksuk] rk- lsyw] ft-
o/kkZ- 60½ LkkS- vk’kk v’kksdjko yakMxs] eq- iks- rjksMk] r- ft- o/kkZ- 61½
lkS- dykckbZ lkBks.ks] 62½ lkS- eqDrkckbZ lqHkk‛kjko [akMkjs] eq- o:M] iks-
lsokxzke] ft- o/kkZ- 63½ Jherh nsodkckbZ fxjMs] 64½ lkS- dakrkckbZ fxjMs]
eq- ekspkZiwj] iks- lqdGh ckbZ] ft- o/kkZ- 65½ HkkfxjFkk xtfc;s] eq- iks-
{khjleqæ] ft- o/kkZ- 66½ ikoZrkckbZ xksBs] eq- iks- [kjakx.kk xksMs] ft- o/kkZ-
67½ lkS- iqukckbZ iakMqjaxth fHkls] ;’kksnk uxj] ua- 1] vejkorh- 68½
;’kks/kjk fiaiGdj] eq- iks- rGsxko ¼Vk-½] rk- fgax.k?kkV] ft- o/kkZ-
69½ LkkS- ‘kkyqckbZ fHkejko iokj] eq- iks- ;sGhdsGh] ft- o/kkZ- 70½ lkS-
ufyuhckbZ eqdqanjko nkrs] eq- iak<jdoMk] ft- o/kkZ- 71½ Jherh lqHkækckbZ
fL=;kaph xkFkk @6
ns’keq[k] eaxGokj isB] mejsM] rk- mejsM] ftYgk ukxiwj- 72½ lkS- foey
tkujkoth ns’keq[k] okMZ dza 35- fgan uxj] fla/kh ukdk] o/kkZ- 73½ lkS-
dykckbZ Hkxokuth lkVks.ks] eq- iks- o:M] rk- ojksjk] ftYgk paæiwj- 74½
lkS- iq‛ik ckckjko vakcVdkj] eq- nkiksjh] iks- /kkuksjk] rk- jkGsxko] ftYgk-
;orekG- 75½ Jherh ‘kakrkckbZ txékFkjko <akxs- eq- iks- fot;xksiky] rk-
nsoGh] ftYgk o/kkZ-
;akuh ladyu dj.;kl enr dsyh &
1½ dq- o‛kkZ iGljke dakcGs- 2½ dq- mTToyk gakMs- 3½ dq- iwue ftpdkj-
4½ dq- t;Jh csy[kksMs- 5½ dq- lkfjdk lqVs- 6½ dq- fufyek Hkxr- 7½ dq-
J)k nkrs- 8½ dq- ‘kqHkakxh okeujko lqikjs- 9½ dq- vpZuk Bkdjs- 10½
dq- lksukyh bZ[kkj- 11½ dq- js’ek jkeVsds- 12½ dq- eerk ok?kekjs- 13½
dq- ;ksfxrk oklqnso <ksjs- 14½ dq- eank e/kqdj mjdqMs- 15½ dq- fjrk
ns’keq[k- 16½ Jhdakr okVk.ks- 17½ Jh vadq’k doMqth dkdMs- 18½
dq- lksukyh yakMxs- 19½ dq- fnik bZ’oj yks[akMs- 20½ dq- ‘kkjnk fxjMs-
21½ dq- fizrh takHkqGs- 22½ dq- yrk [kMls- 23½ dq- vkjrh dkGh- 24½
dq- vpZuk lkojdj- 25½ dq- Lokrh tqeMs- 26½ dq- la/;k vjfoan
eakModj- 27½ Jh ‘kjn ekus- 28½ dq- flek ukjk;.ks- 29½ izk- dq- lq‛kek
ekfudjko yks[akMs- 30½ dq- oS’kkyh ckMs- 31½ dq- fyuk okVxqGs- 32½ dq-
fufyek vkMs- 33½ dq- liuk ‘kaHkjdj- 34½ dq- ;’kks/kjk fi aiGdj- 35½
dq- o`‛kkyh xksBs- 36½ dq- viwokZ ns’keq[k-
fL=;kaph xkFkk @7
nksu ‘kCn varjhps ------------
^fL=;akph xkFkk* gk xazFk okpdakP;k gkrkr nsrkuk eyk vkuan gksr
vkgs- vkf.k ;kpkgh vkuan vkgs dh] ek>k tUe ,dk ygku’kk [ksMÓkkr]
‘ksrdjh dqVqackr >kyk- ia/kjk o‛kZ lrr xkokr] vkf.k R;kuarjps ia/kjk o‛kZ
‘kgj vkf.k xko vlk izokl- xkokr ygkukpk eksBk >kyks- R;keqGs
xkothou vf/kd pakxys dGys- [ksMÓkkr dkgh o‛ksZ ?kkyfoY;kf’kok;
vkiY;kyk Hkkjr ns’k letwu ?ksrk ;s.kkj ukgh] vls eyk okVrs- eh ygku
vlrkuk xkokyk R;kosGh QDr pkj oxZ gksrs- ikpoh rs vkBohi;±rps
f’k{k.k ‘kstkjP;k ^fljlxko* ;sFks] o uarjps ngkohi;±rps f’k{k.k ^oMusj*
;k xkokr >kys- R;keqGs xkok’kh lrr laca/k ;sr jkfgyk- R;kdkGkr [kÚ;k
vFkkZus eh uSlfxZd o vkuanh thou txyks- iq<hy f’k{k.kklkBh ‘kgjkr
xsY;koj ‘kgjkps okjs MksD;kr ?kqlys- ‘kgjkrhy pdpdkV ikfgyk- ‘kgjkrwu
xkokyk vkY;kuarj ek= xkokr eu jer uOgrs- ijarq xkokf’kok; i;kZ;
uOgrk- xkokrhy vkeps ?kj flesaV foVkps gksrs- iq<s eh vkeP;k xkokrY;k
?kjkyk Qj’kh clok;ps Bjfoys- rsOgk ofMyakuh lakfxrys dh] rqyk ts
djk;ps vlsy rs dj] i.k ?kjkr ^tkra* o ^m[kG* gÓkk nksu oLrw jkgw ns-
dkj.k gÓkk nksu oLrw Eg.kts ?kjkrhy y{eh vkgs- [kja ikgrk R;kosGh
dks.khgh tkR;koj nGr uOgrs( o m[kGkpkgh Qkjlk mi;ksx gksrkuk fnlr
uOgrk- ijarq ofMyakph r’kh bPNk vlY;keqGs ^tkra o m[kG* ?kjkrhy
,dk cktqyk xkMkos ykxysp- [ksMÓkkr ^‘kso;k* dj.;klkBh vksys xgw
tkR;kojp nGkos] R;keqGs ‘kso;kph df.kd pakxyh gksrs vlk ck;dakpk
let gksrk o vkgs- Eg.kwu Dofpr dkgh fL=;k tkR;kpk mi;ksx djhr
gksR;k- R;kosGi;±r xkoke/kwu vusd ?kjkrwu ^tkrs* o ^m[kG* cÚ;kp
izek.kkr vMxGhr iMys gksrs- ¼dkgh ?kjh rs mi;ksx u gksrk fVdwu gksrs½
eyk vkBors] mUgkGÓkkr ijh{kk vkVksiY;k dh] eh o/ksZo:u ek÷;k
xkoyk ijr tkr gksrks- ^‘kso;k* gk mUgkGÓkkr cuok;pk inkFkZ gksrk-
vkf.k dkgh efgyk R;klkBh tkR;kpk mi;ksx vksys xgw nG.;klkBh djhr
gksR;k- ek÷;k ?kjh tkR;koj nG.k nG.kkjh lkS- ‘kakrkckbZ okeu [kkMs gh
‘ksoVph L=h vlkoh- eh ch- ,Llh- yk vlrkuk ¼b- l- 1987½ vxnh
igkVsP;k osGh ‘kso;klkBh rh vksys xgw nGk;ph- R;kosGh rh xk.ks Eg.kr
gksrh- vkokt vxnh ckjhd o map gksrk- eh ldkGP;k v/kZoV >ksisr
fL=;kaph xkFkk @8
vlY;keqGs frP;k ckjhd o map vkoktkrhy xk.ks ,sdw ;k;ps( i.k
R;kosGh ek= frP;k xk.;kpk vFkZ eyk letyk ukgh] vkf.k R;kosGh eh
rlk vFkZ ykowu ?ks.;kpk iz;Rugh dsyk ukgh- R;k dkghrjh fcukvFkkZps
xk.ks Eg.krkr vlk R;kosGh ek>k let >kyk- xkokrhy iq#‛k eaMGhgh
R;k dkghrjh vkiya ^vaxMeaxM* Eg.krkr] vls Eg.kr vls] o vktgh
R;akph v’khp letqr vkgs-
eh ,e- ,- ¼ejkBh½ yk vlrkuk ^yksdlkfgR;* gk fo‛k; ?ksryk
gksrk- yksdlkfgR;kpk vH;kl djrkuk vls okVys dh] eh rj yksdlkfgR;
txr vkysyks vkgks- yksdlkfgR; gs ek÷;kis{kk osxGs ukgh] vlk ek>k
R;kosGh let >kyk gksrk- dkj.k rksi;±r xkokr eh yksdlkfgR;krhyp
thou txyks gksrks- ^yksdlkfgR;* ;k isijpk vH;kl djrkuk lkus xq#thaps
^L=h&thou* gs iqLrd ikfgys- R;krhy L=hxhrakps ladyu g s ,dk izknsf’kd
Hkkxkrhy fL=;akP;k vksohxhrakps ladyu vkgs vls tk.koys- lkus xq#thaP;k
iqLrdkrhy vksO;akuh yodjp eukpk rkck ?ksryk- vkiY;k fonHkkZrgh
v’kk tkR;kojP;k vksO;k feGw ‘kdrkr vls eyk R;kosGh okVys-
vki.kgh R;kps ladyu djkos vlk ,d fopkj R;kosGh eukr vkyk- rs
o‛kZ gksrs b- l- 1995- ;k ladyukekxs lkus xq#thaph izsj.kk vkgs] vls
letk;yk eqGhp gjdr ukgh fdaok ulkoh- gs ladyu djk;yk rlk eyk
cjkp m’khj >kyk- R;klkBh 2004 gs o‛kZ mtkMkos ykxys- R;krp ek>k
ih,p- Mh- pk izca/k iw.kZ djk;pk gksrk- ih,p- Mh- ps dke >kY;koj
vki.k ladyu dj.kkj vkgks] vls eh vkiY;k eukyk lakxr gksrks- r’kh
eukph r;kjh >kyh gksrhp-
o/kkZ ‘kgjkr uksdjh feGkY;keqGs eh ,d ygku’ks ?kj ;sFks cak/kys-
,d fnol ek>h vkbZ o eksBh cgh.k feGwu o/ksZyk ?kjh vkY;k- ¼R;kosGh
vkbZps o; vankts 70] o cfg.khps o; 52 o‛ksZ vlkos½- xIIkkxks‛Vh
>kY;koj eh cfg.khyk lgt EgVys] ^ckbZ] rqyk tkR;kojps xk.ks ;srs dk\
rh Eg.kkyh] fdrh ikfgts- vls Eg.kr vlrkuk frus Eg.kk;yk lq#okr
dsyh- eh yxsp fryk Fkakcowu uksVcqd ?ksryk( o xk.ks fygk;yk lq#okr
dsyh- ek÷;k cfg.khus R;kosGh ‘akHkj lOok’ks vksO;k lakfxrY;k( o vkbZusgh
R;kr pqdHkwyph Hkj Vkdyh- gk ek>k ladyukpk ifgyk fnol gksrk] o
o‛kZ gksrs 2005- gÓkk vksO;k Qkjp vFkZiw.kZ gksR;k- ,o<Ókk vksO;k
fL=;kaph xkFkk @9
feGkY;koj eyk eksBk gq:i vkyk- vki.k vkrk ladyukyk yodjkr
yodj lq:okr dsyh ikfgts vls Bjys-
Xkk.;kps ladyu djrkuk vlk vuqHko vkyk dh] dks.krhgh L=h
xk.kh lakxk;yk lgt r;kj gksr ukgh- ^ek÷;k lklqyk y; xk.ks ;sr gksrs]
i.k vkrk R;k ukgh*- gsp ikywin lxGhdMs vkGoY;k xsys- uarj eh
R;klkBh vusd ekxZ fuoMys- cfg.khdMwu feGkysY;k vksO;k oxkZrp
dfork f’kdforkuk eqykeqyhaP;k leksj xkÅu nk[kfoY;k( o R;k xk.;kpk
vFkZ eqyakuk letkowu lakfxryk- R;kpizek.ks R;kps ladyu o lao/kZu dls
egÙokps vkgs] gsgh iVowu lakfxrys- R;kuarj cÚ;kp eqyhauh vksO;k
ladfyr d:u fnY;k- R;k eqyhaph ukos ^vkHkkj* ;k ikukoj fnysyh
vkgsp- gÓkk loZ vksO;k brD;k egÙoiw.kZ gksR;k dh] R;kps ladyu o
lao/kZu lektklkBh] ejkBh lkfgR;klkBh o ns’kklkBh Qkj egÙokps gksrs-
gs ladyu djrkuk cÚ;kp osGk vlsgh y{kkr vkys dh] fL=;akuk
xk.ks ;sr vlwugh R;k Eg.kr uOgR;k- ck;dk vkf.k eqyhapk eksBk ?kksGdk
ter gksrk- R;kr gko’kk] xo’kk] uo’kk vlk;P;k- i.k dks.khgh xk;yk
fdaok lakxk;yk lq#okr djr uOgR;k- ex eh Lor% vksO;k xk.;kl
lq#okr djr gksrks- eh lq#okrhyk vksoh xk;yk lq: dsyh dh] R;k glr
gksR;k] o ^ckiwysgh eurk ;srs* vls Eg.kr gksR;k- eh tk.kwu cqtwu e/;sp
vksoh foljY;klkj[ks djk;pks- ex R;krhy fL=;k foljysyh vksG
lakxk;P;k- gGwgGw R;akP;kryk ladksp fu?kwu xsyk dh] R;k R;akP;k
toGP;k loZ vksO;k eksBÓkk vkuankus lakxr gksR;k- vusdnk dkgh ‘kCnakpk
vFkZ dGr uOgrk- rsOgk R;kp fL=;k R;kpk vFkZ letkowu lakxr gksR;k-
dkghauh vk<sos<s u ?ksrkgh R;akuk ;sr vlysY;k lxGÓkk vksO;k lakfxrY;k-
ek÷;k xkoP;k lkS- eankckbZ egktu] T;akuk eh ekeh Eg.krks] R;akuh
toGikl 200 vksO;k ,dk cSBdhr lakfxrY;k- rks izlaxgh eksBk o.kZuh;
vkgs- rh esFkhph Hkkth ek÷;kleksj fuoMr gksrh] o eyk clk;yk ,d
[kqphZ fnyh gksrh- xk.ks lakxr vlrkukp frus pqyhoj pgk Bsoyk- pgkik.kh
>kys rs xk.kh lakxrkuk o fyfgrkuk- rs fyfgrkuk ldkGps uÅ rs ckjk
>kys- vkrk ek= ekekthph tsok;ph osG >kyh- vkrk ekekthyk tsok;yk
nsrs] o ex rhu oktrk eqyxk cksyok;yk ikBfors vls Eg.kr cszd >kyk-
cjkscj rhu oktrk ,d ygku eqyxk ?kjh vkyk] o ^HkkÅ rqys cykors*
fL=;kaph xkFkk @10
vls lakfxrys- iqUgk nqikjh rhu rs ikpi;±r vksO;k fygwu ?ksrY;k- ikpuarj
iqUgk o/ksZyk ijr-
;k xazFkkr vkysY;k vksO;k T;akP;kdMwu fygwu ?ksrY;k R;akps o;
iapko..kP;k iq<s vkgs- iaP;k,sa’kh o‛kZ o; vlysY;kuhgh dkgh vksO;k
lakfxrY;k- eh vksohxhrakps ladyu djrks vls T;akuk ekfgr >kys] R;akuhgh
eyk enr dsyh] o vksO;k lakx.kkÚ;kdMs ?ksÅu xsys- lokZr o) efgyk
‘kdqarykckbZ esgsjs gksR;k- R;akps o; iaP;k,sa’khP;kgh iq<s vlkos- R;akP;k
Luq‛kk LoxhZ; izk- MWk- jtuhrkbZ esgsjs gÓkk R;akP;k ?kjh eyk ?ksÅu xsY;k
gksR;k- ek÷;k ukR;krhy Jherh lqHkækckbZ ns’keq[k ;akP;kdMwu rj R;k
fcNkU;koj vlrkukp fygwu ?ksrY;k- lgk efgU;kuarj R;akps fu/ku >kys-
R;kosGh R;akps o; ,sa’khP;k iq<s gksrs- ukR;krhy fL=;akdMwu vusd vksO;k
feGkY;k- ekollklw dksdhGkckbZ fctos ;akP;keqGs vejkorhdMP;k dkgh
vksO;akps ladyu djrk vkys-
;k xzaFkkr vkysY;k vksO;akps ladyu djrkuk vusdakps ;ksxnku
feGkys vkgs- vktgh ek÷;ktoG vksO;k lakx.kkÚ;akph ukos] iÙkk o
R;kosGph gLrfyf[kr izr fnuakdklg ikgk;yk feGsy- T;akuh T;k vksO;k
vk.kwu fnY;k R;akphgh ekfgrh] uko] xko] fnuakd] b- ekfgrh] o vksO;k
vk.kwu ns.kkÚ;akph gLrfyf[kr izr ek÷;kdMs ikgk;yk feGsy-
;k ladyukr dkgh vksO;k egkRek xak/khoj vkgs- R;k vksO;akph Hkk‛kk
gh yksdHkk‛kk ukgh rj izek.k Hkk‛kk vkgs- gÓkk vksO;k 1947 uarj Eg.ktsp
xak/khthaP;k gR;suarj jpY;kps fl) gksrs- R;k dks.kkP;k O;fDrxr vlwgh
‘kdsy- Jherh paæHkkxkckbZ jkenklth vrdj ¼eq- ;sj.kxko] iks- fljlxko]
rk- fgax.k?kkV] ftYgk o/kkZ-½ ;akuh R;k lakfxrY;k- R;koj dks.kh vkiyk
gô lakfxrY;kl R;koj ek>k vk{ksi ukgh- R;k vksO;k R;akuh vkiY;k
letkO;k- dks.krhgh vksoh fyihc) gks.;kiklwu lqVw u;s gk ek>k
izkekf.kd gsrw vkgs- R;klkBhp eh gs loZ Nkiys vkgs- R;kpizek.ks eh
izR;sd vksohpk vFkZ ek÷;k vuqHkokizek.ks o letqrhizek.ks yko.;kpk
iz;Ru dsyk vkgs- R;krhy dkgh vksO;akpk nqljkgh vFkZ fu?k.;kph ‘kD;rk
vkgs- rlk osxGk vFkZ dks.kh lakfxryk rj R;kpsgh Lokxr vkgsp- vkf.k
egÙokph ckc Eg.kts ;k xzaFkkr u vkysY;k vksO;k fdaok xk.kh dks.kh
fygwu ikBfoY;kl fdaok eyk dGfoY;kl eh R;akpk vkHkkjh jkghy( o
iq<P;k xzaFkkr R;k Nki.;kph O;oLFkk djhy-
fL=;kaph xkFkk @11
lq#okrhyk QDr ^vksO;k* Nkik;P;k vls Bjys gksrs- ‘kgjh o
vktP;k xzkeh.k eqykeqyhauk gÓkk vksO;k eh oXkkZr Eg.kwu nk[kfoY;k] o
R;akuk R;k vksO;akpk vFkZ fopkjyk- R;kosGh R;k vksO;akpk vFkZ R;akuk
letyk ukgh- dkj.k vkrk yksdthoukr cjkp cny >kysyk vkgs- ek>k
vlk let >kysyk vkgs dh] T;akpk tUe xzkeh.k Hkkxkr 1970 P;k
ekxsiq<s >kysyk vkgs] R;akukp ;k vksO;akpk xfHkZrkFkZ letrks- dkj.k ;k
vksO;akuk yksdthoukpk Li’kZ >kysyk vkgs- Eg.kwu T;akuk xzkeh.k thoukpk
vuqHko ulsy R;akuk R;kryk vFkZ dG.kkj ukgh- vkf.k vktP;k fi<hyk
rj ukghp ukgh- Eg.kwu vksO;klkscr dkgh Li‛Vhdj.ks nsÅu o vFkZ lakxwu
gs Nkik;ps Bjoys-
;k xzaFkkrhy vksO;akps ladyu dWkyst o ?kj lakHkkGwu ikplgk o‛kZ
dsys- R;kr toGikl rhu gtkj vksO;k feGkY;k- uarj R;kph NkV.kh]
tqGo.kh] xV ikMys- nqckj vksO;k fdaok feGR;ktqGR;k vksO;kgh dk<wu
VkdY;k- iqUgk R;akps izdj.k ikMwu vksO;akuk Øeokj ykoys- fookgkP;k
vksO;akps xV o Øe ikMrkuk laiw.kZ fookglksgGk MksGÓkkleksj Bsokok
ykxyk- R;kph lq#okr eqyxh fookg;ksX; >kyh dh frP;k vkbZofMyakuk
dk; okVrs ;sFkwu] rj eqyhyk ikgk;yk ikgq.ks ;srkr ;k vksohiklwu dsyh]
o lekjksi gkjkMsÚ;kP;k vksohtoG dsyk- R;kuarj eksBh xhrs fnyh- izR;sd
Hkkxkph FkksMD;kr izLrkouk d:u R;kr nMysyk lkekftd] lakL”frd o
lkfgfR;d vFkZ lakx.;kpk iz;Ru dsyk-
gÓkk xazFkkrhy vksO;k ;so<Ókk Hkkoiw.kZ vkgs dh] R;k okprkuk ek÷;k
MksGÓkkr vJq ;sr gksrs] o xrdkyhu thou MksGÓkklekj mHks jkgkr gksrs-
ygkui.khP;k Lefr tkX;k gksr gksR;k- ;k vksO;kr dksBsgh ”f=erk ukgh-
?kMysys thou R;kr izfrfcachr >kysys vkgs- fL=;akuh vusd izlaxakps o.kZu
eksBÓkk lgtrsus dsys vkgs- R;akuk thou txr vlrkuk ts vuqHko vkys]
rsp R;akuh lakfxrys vkgs- ldkGiklwu rj >ksih tkbZi;±r ts vuqHkoys rsp
R;akP;k ân;krwu ckgsj iMys- l.k] mRlo] ckjls] fookg] MksgkGs o
xjksnji.kkP;k vksO;krhy o.kZu dsysys vuqHko rj vpafcr dj.kkjs vkgs-
vkiys ?kj o vktqcktwP;k ifjljkcjkscjp nsokfo‛k;hph J)kgh R;akP;k
vksO;kr vkysyh vkgs- ygku ckGkyk >ksiforkuk T;k vksO;k R;akuh
EgVY;k R;k Qkj vFkZiw.kZ vkgs- fookgkP;k vksO;k okprkuk rj izR;{k
fookglksgGkp vkiY;k MksGÓkkleksj mHkk jkgrks- R;akP;k vksO;krhy o.kZu
fL=;kaph xkFkk @12
gs vR;ar dkVsdksji.ks vkgs- eksBeksBÓkk egkdohP;k dkO;kr vk<G.kkjs
lkfgfR;d xq.kgh R;akP;k vksohxhrkr vk<Grkr- R;akuh thoukpk dks.krkgh
dksijk o.kZu dsY;kf’kok; lksMyk ukgh- i.k gs R;akuh tk.kwucqtwu dsysys
ukgh- rs lgti.ks ?kMys- R;akP;k vksohxhrkrwu vkiY;kyk vkiY;k lakL”
frd o lkekftd thoukps n’kZu gksrs- lalkjkrhy loZ lq[knq%[k R;akuh
tkR;kyk l[kh letwu lakfxrys- eyk rj vls okVrs dh] izR;sd L=h gh
tUetkr dof;=h vkgs- vkf.k rh tUetkr dof;=h ulsy rj vkbZ
>kY;koj rj rh gksrsp- dks.krsgh f’k{k.k u ?ksrysY;k ;k ek;ekÅY;akuh
ek= veki o vewY; v’kh dkO;fufeZrh d:u vkiyk lalkj dkO;e;
dsyk] ;kpsp eyk eksBs uoy okVrs-
gÓkk iqLrdkrhy vksO;akph la[;k ,d gtkj vkB’ks ckl‛V ¼1862½
vkgs- ;krhy vksO;k dks.kR;kgh iqLrdkrwu mpyysY;k ukghr- xk.kh
lakx.kkÚ;kps uko o iÙkk ek÷;ktoG vlysY;k gLrfyf[kr izfre/;s
vktgh ikgk;yk feGsy] gs eh vxksnj lakfxrys vkgsp- vksO;akps o xhrakps
ladyu djr vlrkuk vls y{kkr vkys dh] dkgh xhrke/;s ek= izek.k
Hkk‛ksps laLdj.k >kY;kps fnlrs- ;k xzaFkkr vkysyh izR;sd vksoh o
vksohxhrs lqjkr xkrk ;srkr- R;akuk fof’k‛V v’kh ,d pky vkgs-
dks.kkykgh vkiY;k erkuqlkj xk.;kph pky ykork ;srs- eh T;k pkyhoj
vksO;k Eg.krks rh pky ek÷;k xkokrhy fL=;k nGrkuk Eg.kk;P;k- izR;sd
vksohr o vksohxhrkr ;ed tqGysyk vkgs- vkf.k rks ”f=e ulwu
lgti.ks vkysyk vkgs-
;k xzaFkkrhy Hkkx Øeakd 6 e/;s rhu dFkkxhrs vkysyh vkgsr-
^ck#yk*] ^tSrqyk* o ^jkf/kdk* vls gs rhu nh?kZ yksddFkkxhrs vkgsr- R;kr
ck#yk] tSrqyk o jkf/kdk gÓkk rhu fL=;k ;k dFkkxhrakP;k ukf;dk vkgsr-
gh dFkkxhrs ek÷;k xkokrhy ¼;sj.kxko½ Jherh vatukckbZ fctkjketh
egktu] lkS- paæHkkxkckbZ txujko lsydj] gÓkk nks?khauh lakfxryh- gh
dFkkxhrs QDr R;akukp ;srs- ;k nks?khapsgh o; iapkgÙkjP;k oj vkgs-
;akP;ktoG gh dFkkxhrs vkgsr] gs eyk ek÷;k cfg.khus twu] 2012 e/;s
lakfxrys( o R;k dFkkxhrkpk vk’k; dFkslkj[kk lakfxryk- yxsp eh
fy[kkukph r;kjh dsyh o xkokyk xsyks- i.k vkrk rs vkEgkyk cjkscj
vkBor ukgh- rw HkqykckbZP;k xk.;kP;k osGsl ;s] ex ikgw] vls R;akuh
eyk lakfxrys- i.k R;akps o; ikgrk dsOgk dk; gksbZy gh fHkrh ek÷;k
fL=;kaph xkFkk @13
eukr gksrh- dkghgh d:u gh dFkkxhrs feGok;ph] vls eh Bjfoys- eh
xkokyk tkÅu r’kh okrkoj.k fufeZrh dsyh] o R;kps R;akuk egÙo
lakfxrys- rqEgh gh dFkkxhrs lakfxryh rj rqeps uko eh iqLrdkr Nkihua]
o rqEgh ^vej Ogky* vls lakfxrys- R;kpcjkscj rqeps QksVksgh iqLrdkr
Nki.kkj vkgks Eg.kwu lakfxrys- brdsp uOgs rj R;klkBh R;akps eqykeqyhauk
o ek÷;k ygku Hkkokyk R;k dkeh ykoys- rqEgh gs xk.ks Eg.kwu ikgk]
vkBowu ikgk] vls gs loZtu R;akuk lakxk;ps- ex ,ds fnolh xkokyk
xsyks] i.k fjdkE;k gkrkus ijrkos ykxys- dkj.k R;k nksu iSdh ,d
vatukckbZ xkokyk uOgrh- rj nqljhyk rs xk.ks iw.kZ ;sr uOgrs- uarj iqUgk
cSBd Bjyh- R;kosGh jkf/kdk o tSrqyk gh nksu dFkkxhrs iw.kZ lakfxryh-
i.k R;kr tSrqyk ;k dFkkxhrkpk ‘ksoVpk dkgh Hkkx FkksMklk l qVY;klkj[kk
okVrks- uarj ,dhus ck#ykph dMh lakfxryh o e/;sp dke vkgs vls
lakfxrys] o xk.ks laiys Eg.kwu lakfxrys- R;kps dFkkud ex nqljhus
lakfxrys] frykgh Øeokj vkBor uOgrs] o ;edgh tqGr uOgrk- rjhgh
rs dFkkxhr eh rqVd Lo#ikr dk gksbZuk fygwu ?ksrys- o ?kjh vkY;koj
ck#ykP;k dFkkxhrkP;k v/;kZ Hkkxkpk ;ed tqGowu rs dFkkxhr eh iw.kZ
dj.;kpk iz;Ru dsyk- gk ,d eksBk cny lksMyk rj Dofpr fBdk.kh
,[kknÓkk ‘kCnkph fdaok o.kkZph QsjQkj dsysyh vkgs-
vksoh o vksohxhrakps ladyu o laiknu djrkuk R;kr cny dsysyk
ukgh- tls lakfxrys rls Nkiys vkgs- ák xk.;kr ,d izdkjpk e/kqj xksMok
vkgs- i.k ;kpk vFkZ letyk ukgh rj ek= R;kr dkgh egÙokps vkgs]
vls okV.kkj ukgh- Eg.kwup vFkkZpk myxMk gks.;klkBh izR;sd Hkkxke/;s
FkksMs izkLrkfod dsys] vkf.k R;kuarj Li‛Vhdj.k fnys vkgs- vksohpk fdaok
vksohxhrkpk vFkZ let.;k,o<s Li‛Vhdj.k R;kr fnysys vkgs- dkgh
‘kCnakps vFkZ R;k R;k Hkkxkr [kkyh fdaok vksO;akP;kp [kkyh fnysys vkgs-
gs Li‛Vhdj.k nsr vlrkuk R;k vksO;akpk xfHkZrkFkZ fo’kn dsysyk vkgs-
xzkethoukr ijaijsus pkyr vkysY;k :<h] ladsr] ‘kdqu] vi’kdwu]
‘kkim%’kki] letqrh] yksdfo’okl] ijaijk] Hkkjrh; laL”rh] l.k] mRlo]
lkfgfR;d ewY;s] b- ckchgh R;k Li‛Vhdj.kkr vkysY;k vkgsr- R;keqGs
xrdkykrhy vkiys yksdthou dls gksrs] gs letwu ?ksrk ;srs- lektke/;s
gksr vlysyk cnygh tk.korks-
fL=;kaph xkFkk @14
lakL”frd] lkekftd o lkfgfR;d ;k frUgh vaxkus ;k vksO;akps
foospu dsysys vkgs- foLrkjHk;kLro rs vxnh deh ‘kCnkr eakMysys vkgs-
;k foospukr =qVh jkg.;kph ‘kD;rk ukdkjrk ;sr ukgh- okpdakuh R;k iw.kZ
djkO;k] o gk vkiyk ekSfyd vlk lakL”frd Bsok Lohdkjkok( o tru
d:u iq<P;k fi<hyk nÓkkok] gh okpdkdMwu vis{kk djrks-
/kU;okn-
fn- 08- 12- 2013 MWk- u- g- [kksMs
9850537615
fL=;kaph xkFkk @15
vuqØef.kdk
Hkkx & 1- ukR;klaca/kkrhy vksO;k o vksohxhrs i- 17 rs 200
Ekkgh ekÅyh e;kph 19( ekgÓkk fiR;kP;k ukoklkBh 28( ysdhP;k
ek;ckik 39( ekgÓkk eSukys ikgw vkys 42( ykMkP;k ysdhys 45( eSuk
lklqÚ;kys tkrs 48( ek;ckikP;k iksVh 51( tojh vk;ckia 53( vkyk
ca/kqth ikOg.kk 56( /kkdVk ca/kq ek>k 71( fnokGh l.k vkyk 78( ek÷;k
?kjh ikgq.ks 84( jk.kh ekgh Hkkot; 86( ekgsjk tkrks ckbZ 89( ifgY;kua
xjokja 95( lklw djs lklqjokla 99( lklw lklÚ;kpa jkta 101( /kkdVk
ek>k nsja 106( dk;a lakxw ckbZ 107( ldkGP;k ik;jh 109( nsok eys rw
ns’khuxk 115( dikGkpa dqadw 127( ysdqjokGh >kyh 129( lks;jk ikghua
130( ?kjph vLrqjh ¼iRuh½ 131( fofo/k fo‛k;kojP;k vksO;k 134(
vakC;kph vkejkbZ 148( ekekthP;k ?kjh HkklhckbZpa ik= iMs 149( uksdks
ek: nsok ysdjkph ek;a 151( ufnys vkyk iwja 153( l[kw E;k tksM;yh
156( ckbZ ‘ksthP;k ?kjk xsyh 159( ckj.kh cfg.kkckbZ 161( iksGh;kP;k
fnlh 162( l.kkea/kh l.ka 164( xaxqyk 165( cVkowpk ?kksMk 166(
lkseokjh 167( jk?kks eksBk Qanh 168( xq#th vkys ?kjk 169( izkS< f’k{k.k
170( fofo/k izdkjP;k vksO;k 171( jktkbZ ea/kh jkta Hkjrkjkpa Hkkjh 178(
tko;kph tkra 190(
Hkkx & 2- nso] /keZ] lk/kqlara] _‛khequh] iqjk.k o Fkksj egkiq#‛kakP;k
vksO;k o vksohxhrs- i- 201 rs 262
foðy & :fDe.kh & tukckbZ 203( ia<jiwj 218( paæHkkxk o iqaMfyd
equh 227( ukukth egkjkt 230( vuql;k o nÙkk=; 232( vknk’kkpk
x.kirh 235( rqdkjke egkjkt 236( egkiq#‛kakps mYys[k ¼‘kkgw egkjkt]
lar pks[kksck egkjkt] Jko.kckG] gklsu gqlsua] lqHkklpaæ cksl] vtqZu]
;qf/k‛Bhj] ækSinh] Hkh‛e] ;s’kw f£Lra] baæ] paæ] Hkkxor xzaFk½ 237( rqGl
243( lw;Z ukjk;.k 246( /kuq‛;ck.k 252( Jh”‛.k 253( vatuk o
ekjksrh 262(
Hkkx & 3- fL=;akuh vksoh#ikus xkbZysys yksdjkek;.k- i- 265&288(
fL=;kaph xkFkk @16
Hkkx & 4- ygku ckGkyk >ksiforkuk EgVysyh vaxkbZxhrs-
vaxkbZxhrs i- 289 & 318
Hkkx & 5- fookg lekjaHkkrhy vksO;k & i- 319& 398
uojhP;k ckik 321( ek÷;k eSukys ikgw vkys 322( i;yh irjhdk 323(
lqiY;k VksiY;kpk 324( ikpk ikuk;pk foMk 327( takckP;k [kkljkys
328( eakMoa ?kkytk 329( ikpa >k.kh x lokluh 334( cksgY;kps isaMa
337( ifgyh gGna 339( pqMk Hkjtk iapjaxh 341( Ugk.kksÚ;kP;k vksO;k
342( vgsj ek÷;k ckokthpk Hkkjh ¼vgsjkP;k½ 343( ifgyh vksokG.kh
347( ?kMh?kMh fuacyksu 348( eksBÓkk yksdkpk uojnsoa 349( ckjk
Hkks;kph iky[kh 352( foðy :fDe.khP;k fookgkP;k vksO;k 354( okta=
oktrs ;sj.kxkoP;k y;uh 355( fookgkr ck:n mMfo.;kpk mYys[k
357( uojhph ek;a 358( ojek;ys tkxh djk 359( uojhpk ckia 360(
oÚgkMa mrjya 361( ysdh eSukpa vakn.k 362( uojnso uojhph rqyuk
363( uojhyk ikgk;yk vkysys ikgq.ks 364( uojnso ikgk;yk vkysys
ikgq.ks 365( gqaMk ?ks.;kph o ns.;kph izFkk 366( fookg lekjaHkkr ekekps
egÙo 367( fookg lekjaHkkr #lwu cl.kkjs dkgh ik= 371( dqVhP;k
[kkljkpk mYys[k 374( eqyxh uojhu cuY;koj vkbZofMyakuk dk; okVrs
376( ykMkph eSuk ekgh 377( eqyxh lkljyk fu?krkukP;k izlaxkps o.kZu
377( datqlh dj.kkÚ;k uojnsokP;k vkbZofMyakps o.kZu 379( fookg
lekjaHkkr ?kM.kkÚ;k fofo/k izlaxkps o.kZu 380( yXu lekjaHkkr gks.kkÚ;k
izlaxkps o ukR;krhy yksdakps mYys[k 387( yXu?kjh nGrkuk uojnso
vkf.k uojhpk mYys[k 393( HkkÅ lks;jk djhua 394( pkj vksohxhrs v½
Fkakca Fkakca fofg.khckbZ] fofg.khckbZ 396( vk½ HkkfxjFkkps xhr 396( b½
uojnso o uojhyk rsy p<orkuk 397( bZ½ [k.k [k.k dqnGh e.k e.k
ekrh 398(
Hkkx & 6- ckjk efg.;kP;k l.kkph ukos vl.kkjs xhr( o
osGsoj ;s.kkÚ;k vksO;k o vksohxhrs i- 399&408(
Hkkx & 7- ck#yk] tSrqyk o jkf/kdk gh yksddFkkxhrs i- 409&448
ck#yk 411( tSrqyk 426( jkf/kdk 443-
fL=;kaph xkFkk @17
Hkkx & 1
;k Hkkxkr ukR;krhy vksO;k o vksohxhrs vkgsr-
fL=;kaph xkFkk @18
fL=;kaph xkFkk @19
1- ekgh ekÅyh e;kph
¼ ;k Hkkxkr eqyxh vkiY;k vkbZcíy lakxrs ½
Ekk: udks nsok A ysdjkph ek;a A jktkyk feGs jk.kh A ysdjk feGsuk ek;a
AA gh vksoh okpwu dks.kkpsgh eu xycywu vkY;kf’kok; jkg.kkj ukgh-
ek;&ysdjkps ukrs dk; vlrs] gs ojhy vksoh lakxr vkgs- igkVsP;k osGh
tkR;koj nG.k nGrkuk] tkR;kyk l[kh letwu] fL=;akuh vkiY;k varjhps
lq[knq%[k lakfxrys- R;kr ftOgkGk] eknZo] ân;kph fueZGrk] izse]
vkiqydh] rj d/kh nq%[k vkgs- ^Lokeh frUgh txkpk vkbZfouk fHkdkjh*]
fdaok ^ftP;k gkrh ikG.;kph nksjh] rh txkyk m)kjh*] v’kh vkbZph
egrh lakfxryh vlyh] rjh izR;{k iq#‛k ek= rlk okxrkuk fnlr ukgh-
ijarq fL=;akuh ek= gs eukrys ekrizse izR;{k tiwu tkxs dsys- R;kpk
vuqHko ;k vkbZfo‛k;hP;k vksO;krwu fnlwu ;srs- eqyhyk vkbZf’kok; nqljs
dks.krsgh ftOgkGÓkkps vkf.k toGps x.kxksr ukgh- Eg.kwu rh vkiys lq[k
o nq%[kgh vkiY;k vkbZtoGp lakxrs- vkbZlkj[ks izse eqyhoj dks.khgh
djhr ukgh] Eg.kwu fryk vkbZcíy izse okVus LokHkkfod vkgs-
eqyxh tsOgk lkljh tkrs] rsOgk vkbZyk frP;kcíy Qkj fpark
ykxysyh vlrs- vkiY;k iksVP;k xksGÓkkyk lkljh dkgh =kl rj gksr ukgh
uk\ ;kcíy rh lnSo fparsr vlrs- vkiY;k vaxkojhy pksGh QkVyh]
fdaok yqxMs QkVys] vls dks.khrjh ekgsjh lakfxrys- nqlÚ;kp fno’kh yqxMs
o pksGh ekgs:u vkyh- vkbZyk fdrh dkGth- Eg.kwup] ^ek;a ek;a
Eg.krk A v’kk ek;k ykok A tUe ns.kkjhua nkok* v’kh ekrsph egrh
fL=;akuh o.kZu dsysyh vkgs- ?kkrY;k ik.;kph xaxk d/kh okgr ukgh-
ijD;k fL=yk vkbZ Eg.kwu fdrhgh lacks/kys] rjh vkbZph ek;k QDr tUe
ns.kkjhp d: ‘kdrs- eqykP;k vkoMhfuoMh QDr vkbZykp dGrs- vkbZ gs
eqyakps nSor vkgs] vkbZf’kok; thou viw.kZ vkgs- eqyhauh vkbZph ek;k]
frps izse] loZdkgh vksohxhrkrwu ftOgkGÓkkus O;Dr dsys vkgs( o tru
d:u Bsoys vkgs- dks.krsgh f’k{k.k u ?ksrysY;k ek;cfg.khauh v’kk izdkjps
dkO; jpwu] fdR;sd ‘krds ikBakrjkP;k cGkoj tru d:u Bsoysys vkgs-
iq<hy vksohrwu ,d lklwjoklh >kysyh eqyxh vkiY;k eukrY;k Hkkouk
tkR;koj nG.k nGrkuk O;Dr djrs- rh dk; Eg.krs rs ikgk &
fL=;kaph xkFkk @20
vkiya lq[ka nq[ka A dks.kktoG lakxw ckbZ
ekrk jkfgyh ‘ksT;kxkoh AA 1 AA
Hkkjrh; yksdthoukr dkgh ^ladsr* ijaijsus pkyr vkysys vkgsr-
R;kP;koj vktgh foÜokl BsoY;k tkrks- mnk%& ?kjkoj ldkGh ^dkoGÓkkps
dksdko.ks* Eg.kts ikgq.ks ;s.;kpk ladsr ekuyk tkrks- ,d lkljh xsysyh
eqyxh vkiY;k vkbZph ek;k O;Dr djrkuk Eg.krs dh] eqyxh dBh.k
ladVkr vkgs] gs ek÷;k vkbZyk dls dGys\ rj rh Eg.krs] ^vkbZP;k
?kjkrhy fuackP;k >kMkps fuacw nsBkiklwu [kkyh iMys*- fuacw nsBkiklwu [kkyh
iM.ks Eg.kts frph eqyxh nq%[kkr fdaok ladVkr lkiMysyh vkgs] vlk
v’kqHk ladsr feGrks- tsorkuk ifgyk ?kkl dMw ykxyk rj dkghrjh okbZV
?kM.kkj] vlk ladsr Hkkjrh; lektthoukr :< vkgs- vk.k[kh ,d ladsr
vlk dh] eqyhP;k thoukr dkghrjh nq%[kn ?kMys gs vkbZyk fofgjhoj
ik.kh Hkkjrkuk dGys- frph ¼vkbZph½ usgehph ik.kh Hkj.;kph ?kkxj
mpyrkuk usgehis{kk tM xsyh- gk lq)k yksdthoukryk v’kqHk ladsr
ekuyk tkrks- yksdthoukryk vk.k[kh ,d ladsr ikgk % lkljh vlysY;k
eqyhyk cjs ukgh] gs vkbZyk dls dGys] rj uohu ?kkxjhrys ik.kh vkbZyk
fo‛kklkj[ks dMw okVys- yksdthoukr ijaijsus pkyr vkysys gs v’kqHk ladsr
vkgsr- ¼vksoh Ø- 02 rs vksoh Ø- 05 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs-½
iq<hy vksO;k ikgk %&
ek÷;k ftokys tMa Hkkjh A ek÷;k ekrsyk dGya A
fuacw nsBkpa xGya AA 2 AA
ek÷;k ftokyk tMa Hkkjh A ek÷;k ekrsyk dGya dla A
dMw ykxyk ifgyk ?kkla AA 3 AA
ek÷;k ftokyk tMa Hkkjh A dGya ekrsyk vMkoja A
Hkjyh ?kkxja xsyh tMa AA 4 AA
Ekk÷;k ftokyk tMa Hkkjh A ek÷;k ekrsyk dGya euh A
dksÚ;k ?kkxjhea/kya ik.kh A dMw ykxya bZ[kkokuh AA 5 AA
¼‘ksT;kxkoh & ‘kstkjP;k xkokyk- tMHkkjh & dBh.k ladV] nq%[k- vM&
foghj- bZ[k & fo‛k½-
fL=;kaph xkFkk @21
vkiY;k vkbZps vkiY;koj dls midkj vkgsr] gs eqyxh lakxr
vkgs- rkUgsi.kh vkbZ ckGkyk frP;k ik;koj >ksiowu vak?kksG ?kkyrs- ;kpk
vFkZ rh midkjkP;k Hkkousrwu djrs vlk gksr ukgh- ijarq eqyhyk ek= rs
midkj okVrkr- lkljh xsY;koj ofMyakuk ;srk tkrk HksVhu] rsOgk R;akps
midkj fQVsu- ijarq vkbZps midkj ek= d/khgh fQV.kkj ukgh- ,o<s laqnj
rÙoKku rh vksohrwu O;Dr djrs- ;k vksO;krhy ‘kCnakph jpuk eksBh lqanj
vkgs- ^fQVsua vkf.k fQVsuk* ;k ‘kCnakpk eksBk lqjs[k laxe ikgk;yk feGrks-
eksBeksBÓkk dohaP;k dkO;kr v’kk jpuk ikgk;yk feGrkr- ikgk &
ygkui.kpk midkja ekgÓkk f’kjh
ekgÓkk ekrkua Ugk.kya ik;kojh AA 6 AA
ckikpk midkja A fQVsua vkY;k xsY;k
ek;pk midkja A fQVsuk dkgh dsY;k AA 7 AA
ek;ys ekuhua ek;a A pqyrhys ekuhua xaxk
n;kGk iakMqjaxk A eksrh Hkja ek;k Hkakxk AA 8 AA
izR;sd fL=;aktoG dohps ân; vkgs- ;k dohân;krwu ftoar dkO; fuekZ.k
>kysys vkgs- vksoh Ø- 09 o 10 ikgk- ;k nksu vksO;kr vkbZlkBh
okijysY;k izfrek Qkjp lqanj vkgs- izseG vkbZlkBh okijysY;k ^f’knksjh
xqGkph*] ^cnkeh*] ^e;kph*] ^xksM* gÓkk izfrek eu eksgwu Vkd.kkÚ;k
vkgsr- R;kpizek.ks ofMyklkBh okijysyk ^jktk* gk ‘kCn Jhearh o vknj
nk[kfo.kkjk vkgs- ^xkB lqVsua ‘ksY;kph* ;k vksGhrwu vkiY;k eqyhalkBh
dkghrjh ?ksÅu ;s.kkÚ;k izseG ofMykps fp= MksGÓkkleksj mHks jkgkrs-
ekgh ekÅyh e;kph A f’knksjh xqGkph
vk.ka ckokth jktkph A xkBa lqVsua ‘ksY;kph AA 9 AA
ckokth jktk A mejkorhpk ek;k ikMa
ekÅyh ekrk ekgh A cnkeh eksBh xksMa AA 10 AA
¼e;kph & izseG] ek;kGw- ikM & Fkksj- cnkeh & cnkeklkj[kk jax
vlysyh] xksM- xksMa & izseG-½
fL=;kaph xkFkk @22
eqyxh Eg.kts ijD;kps /ku gks;] vls iq#‛k eaMGhauk okVrs- ijarq
fL=;k ek= R;k Hkkousrwu eqyhdMs ikgkr ukgh- FkksMs fnol rh vkiY;kdMs
jkghy- uarj frps yXu >kY;koj rh vkiY;kyk ikgq.;klkj[kh]
‘kstkÚ;klkj[kh gksbZy- ¼‘kstkjh tlk ‘kstkj/kekZus izse djrks- rls frpsgh izse
vkiY;kyk feGsy] gk Hkko½ txkr vkbZf’kok; eqyhps eu dks.khgh letw
‘kdr ukgh- ikgk %&
iksVh tueY;k iksjh A ckia eurs ijk;kpa /kua
ek;a eurs vlw nsua A mnÓkk gksbZua ‘kstkjhua AA 11 AA
vkbZP;k nw/kkps _.k eqyxh eukr tru d:u Bsors- vkbZps nw/k fiÅu
vki.k frP;k cjkscjhyk dls vkyks] R;k vkBo.kh rh lakxrs- vkiY;kyk
eakMhoj clowu vkbZus dls nw/k iktys- vkbZP;k ekaMhpk pkSjaxikV dsyk
vkf.k eulksDr ekrsps nw/k vki.k I;kyks- Eg.kwu vkiY;k vaxvaxkr]
euxVkr vkiY;k vkbZps nw/k [ksGrs] v’kh ”rKrsph Hkkouk eqyxh O;Dr
djrs- ¼vksoh Ø- 12 rs 15 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs½
iq<hy vksO;k ikgk &
ekrspa isyh nw/ka A isyh ljksljh >kyh
dk’khP;k cjkscjh A ekrspa nw/ka isyh AA 12 AA
pojax dsyk eakMhpk A uojaxa ekrspa isyh
nw/ka isyh dlwua A eakMhoj clwua AA 13 AA
tkR;koja clhua A vakxa ekgk Mksyrs
ekrk ekgÓkk ekyuhpa A nw/ka euxVh [ksGrs AA 14 AA
tkR;koj clyh A vakxkpk djrks ckMk
ekrk ekgÓkk ekyuhpk A nw/kkpk nsrks >kMk AA 15 AA
¼uojax & nw/k- dk’kh & vkbZ- ekyu & ns[k.kh L=h- >kMk & fg’ksc ½
Xkkokrp eqyhps lklj vkgs] vkf.k fryk Hkwd ykxysyh vkgs- ?kjh
tso.k ukgh] fdaok nqikjh fryk tsork ;sr ukgh- v’kkosGh rh fofgjhoj
ik.kh Hkj.;kP;k fufeR;kus ?k:u fu?krs] o vkbZP;k ?kjh tkrs- frP;k vkbZps
fL=;kaph xkFkk @23
?kj ik.;kP;k okVsojp vkgs- vkbZ fryk ?kjh ;s.;kps dkj.k fopkjrs] rsOgk
eqyxh rgku ykxyh Eg.kwu ik.kh ik;yk vkys] gs dkj.k lakxrs- i.k fryk
Hkwd ykxysyh vkgs] gs vkbZ ek= cjkscj vksG[krs o fryk tsok;yk nsrs-
o:u ,d fidysyk vakckgh ekpowu [kk;yk nsrs- txkr vkbZf’kok; eqyhps
eu dks.k tk.kw ‘kd.kkj\ vkbZf’kok; nqlÚ;k dks.kkykgh eqyakph dho ;sr
ukgh- Hkwd ykxyh] i.k dks.khgh tso.k djk vls Eg.kr ukgh- vkbZp QDr
eqykeqyhauk fopk:u tsow ?kkyrs- vkiY;k ekrsps gs midkj eqyxh d/khgh
foljr ukgh- rh okjaokj vkbZph egrh O;Dr djrs- ¼vksoh Ø- 16 rs
vksoh Ø- 24 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs-½ ikgk &
iksVkys ykxyh Hkwda A f/kja /k: dksBojh
ekgÓkk ekrspa ?kja A ik.;kP;k okVsojh AA 16 AA
iksVkys ykxyh Hkwda A iksVkpk >kyk /kkik
U;kgkyhph lo;a A ykxyh ek;ckik AA 17 AA
iksVkys ykxyh Hkwda A tkbZua /kkora
ekgÓkk ekrsP;k vkax.kkra A cksja fidwua xkokra AA 18 AA
iksVkys ykxyh Hkwda A rkgkua lakfxryh
ekgÓkk ekrsua tk.kyh AA 19 AA
iksVkys ykxyh Hkwda A eys vkY;k dyiuk
ekrsP;k ?kjojh A f/kja /kjtks ukjk;.kk AA 20 AA
iksVkys ykxyh Hkwda A iksVkph >kyh ykgh
U;kgkyhph lo; ykxyh ek;ckbZ AA 21 AA
iksVkys ykxyh Hkwda A fgaMrs lkjk xkoa
ekgÓkk dk’khokpwua A dks.ka Eg.ks jk/kk tsoa AA 22 AA
tso.ka tsoyh A iksVa fijlwua
dk’khua ekgÓkk ckbZ A fnyk vakck ekpwua AA 23 AA
fL=;kaph xkFkk @24
tso.ka tsoyh A f[kjhoja rwia
ekgÓkk tsoukph Vqda A ekgÓkk dk’khys Bkowda AA 24 AA
¼iksV fijl.ks & [ksMÓkkr eqy tsoys dh ukgh] gs ikg.;klkBh R;kP;k
iksVko:u gkr fQjowu ikgrkr- R;kyk iksV fijl.ks Eg.krkr- Vqda & lo;-
Bkowd & ekfgr vl.ks-½
vkbZph utj lrr vkiY;k eqyakoj vlrs- vkbZyk eqyhP;k
vaxkojph pksGh QkVysyh fnlyh dh] vkbZP;k eukph gwjgwj lq: gksrs-
yxsp nqljh uohu f’kowu feGrs- vkbZ eqyakph dkGth vf/kd ?ksr vlrs-
Hkkjrkrhy lk/kqlarkuhgh ekrsph egrh xkbZysyh vkgs- lkljh xsysY;k
eqyhP;k vaxkojph pksGh QkVysyh vkgs- vkbZyk rlk fujksi feGrkp rh
pksGh ?ksÅu yxcxhus eqyhyk HksVk;yk ;s.kkj- iq<hy vksO;krwu vkbZcíyph
ek;k O;Dr gksrs- R;kr ftOgkGk o izse vkgs-
vaxkryh pksGh A QkVyh Hkqtoja
xsyh dk’khph utja AA 25 AA
vaxkryh pksGh A QkVyh /kMÓkk/kMÓkk
fujksi nstks xMÓkk A ekgÓkk dk’khP;k okMÓkk AA 26 AA
vakxkryh pksGh A vakxkys >kyh raxa
e;ukP;k ekgÓkk ckbZ A xksjk vkgs jaxa AA 27 AA
vkbZ rj dks.kkykgh Eg.krk ;sbZy] i.k tUe ns.kkjh vkbZ ek= ,dp vlrs-
tUe ns.kkÚ;k vkbZph egrh eqyxh lakxrs- ^?kkrY;k ik.;kph xaxk d/khgh
okgkr ukgh* v’kh ,d Eg.k yksdthoukr izfl) vkgs- R;kizek.ks
dks.kR;kgh fL=yk vkbZ EgVys rjh vkbZph ek;k QDr tUe ns.kkjhp d:
‘kdrs- ijD;k fL=yk vkbZ Eg.k.ks( o frP;kdMwu ek;sph] izsekph vis{kk
dj.ks Eg.kts nq/kkph rgku rkdkoj Hkkxfo.ks gks;-
tUe ns.kkjh vkiY;k viR;koj tso<s izse djrs- rso<s izse pqyrh
d: ‘kdr ukgh- pqyrhps izse tUe ns.kkÚ;k vkbZis{kk deh iMrs] gs
fpapsP;k >kMkps mnkgj.k nsÅu lqpfoys vkgs- ^Lokeh frUgh txkpk
vkbZfouk fHkdkjh* vls ts EgVys tkrs rs mxhp uOgs- pqyrhlkBh fpapsP;k
fL=;kaph xkFkk @25
>kMkph okijysyh izfrek Qkjp lqanj vkgs- iq<hy vksO;krwu tUe ns.kkÚ;k
vkbZph ek;k] o frph egrh fnlwu ;srs- &
ek;a ek;a djrk A v’kk ek;k ykok
tUea ns.kkjhua nkok AA 28 AA
ek;a Eg.kY;kua A ek;a gksra ukgh
nw/kkph rgkua A ik.;kua tkra ukgh AA 29 AA
ek;a brdh ek;k A ukgh djra pqyrh
fpapsph lkoyh A gk;s fpapsP;k iqjrh AA 30 AA
^ek; ejks i.k eko’kh okpks* v’kh ,d Eg.k Hkkjrh; yksdthoukr :<
vkgs- vkbZP;k eR;quarj QDr eko’khp eqyakoj izse d: ‘kdrs- ijarq
eko’khis{kkgh vkbZpsp izse ljl vkgs- vkbZlkj[ks izse eqyakoj dks.khgh d:
‘kdr ukgh] gs eksBÓkk leiZdi.ks iq<hy vksO;krwu lakfxrys vkgs-
ek;a ek;a Eg.krk A ek;ph fdoa ;sra ukgh
vk.ka ek;ph lja A eko’khys ;sra ukgh AA 31 AA
ek;a ek;a djrk A ek;a ek>h dk’kh gks;s
ukoa rqG’khpa vkgs AA 32 AA
ek;a ek;a djrk A ek;a ek>h dk’kh gks;s
ukoa rhjFkkpa vkgs AA 33 AA
vksoh Ø- 32 o 33 e/;s vkbZlkBh ^dk’kh*] ^rqGl* o ^rhjFk* ¼rhFkZ{ks=½
vls ‘kCn vkysys vkgsr- gs rhugh ‘kCn Hkkjrh; laL”rhr ifo= ekuys
xsysys vkgsr- vkf.k vkbZyk lq)k ;kp ukokus lacks/kys vkgs- ;ko:u
Hkkjrh; laL”rhr vkbZps fdrh egÙo vkgs] ;kph dYiuk djrk ;srs-
pqyrh vkf.k vkbZe/;s vlysyk Qjd iq<hy vksO;krwu n’kZfoysyk
vkgs- pqyrhyk vusd ‘kCnakuh lacks/kys vkgs- frP;klkBh vkysys ^xaxk*
vkf.k ^ukuh* gs ‘kCn toGhd nk[kfo.kkjs vlys rjh eqyhyk vkbZp fiz;
vlrs] fdaok toGph okVrs-
fL=;kaph xkFkk @26
ek;ys Eg.krks ek;a A pqyfrys Eg.krks xaxk
rqra vkiY;k ysdhokuh A eksrh Hkj ekgÓkk Hkakxk AA 34 AA
ek;ys Eg.krks ek;a A pqyfrys Eg.krks ukuh
rqra vkiY;k ysdhokuh A eakxa clwu ?kkya ;s.kh AA 35 AA
eqyhyk vkiyh vkbZ fiz; vlY;keqGs frP;k vusd xks‛Vhps o.kZu rh djrs-
vkiyh vkbZ eksBh /kkfeZd ofÙkph vkgs- rh njjkst nsÅG >kMwu LoPN
djrs- rh njjkst nsoiwtk dj.kkjh vkgs] eksBh J)koku vkgs] vls o.kZu
iq<hy vksO;krwu vkysys vkgs-
uslwua dadja A dadjkps fioGs dkBa
ekrk ekgh dk’khckbZ A nsokph >kMs okVa AA 36 AA
uslwua dadja A dadjkps fioGs ‘ksys
ekrk ekgh dk’khckbZ A nsoGkys Qsjs ?kkys AA 37 AA
eksBh eksBh MksbZ A ukgwua nsuk ekrk
vk;dkys tkrks A lR; ukjk;.kkph dFkk AA 38 AA
¼dadj & uos dksjs- MksbZ & MksD;kps dsl- ukowu & UgkÅu] /kq.ks- dk’kh&
vkbZ-½
eqyxh vkiY;k vkbZps _.k lnSo O;Dr djhr vlrs- vkiY;kyk
vkbZus nw/k iktwu eksBs dsysys vkgs- ;kps fryk eksBs midkj okVrs- vkbZ
ek= rh Hkkouk Bsor ukgh- i.k eqyhyk rs vkiY;k tUekiklwups _`.k
okVrs- vkf.k gs _`.k d/khgh u fQV.kkjs vkgs] vlk frpk let vkgs-
Eg.kwu rh Eg.krs dh] ‘ksTkkÚ;kps m/kkj nsrk ;sbZy] i.k vkbZP;k nw/kkps dtZ
ek= d/khgh pqdork ;s.kkj ukgh- iq<hy vksO;k ikgk &
‘ksthpa mlua A ekgÓkk njokT;kiklwua
EkkgÓkk dk’khpa mlua A ekgÓkk tuekiklwua AA 39 AA
‘ksthpa mlua A eh dk;ua nsÅ
EkkgÓkk dk’khpa mlua A eh fdrh cksÚ;k usÅ AA 40 AA
fL=;kaph xkFkk @27
ekrspa ml.ka A [kaMow dks.;k ijh
vakck ykxyk rÚ;kojh AA 41 AA
¼‘ksthpa & ‘kstkjhu- mlua & m/kkj] _.k- dk’khpa & vkbZpa- dk;ua &
d’kkus- cksÚ;k & ckjnku] iksrs- [kaMow & QsM.ks] ns.ks- rÚ;kojh &
rGÓkktoG-½
eqyhyk fookg >kY;kojgh frph ekgsjph vks< deh gksr ukgh-
vkiY;k lalkjkr vlrkukgh fryk usgeh vkiY;k vkbZph( o ekgsjP;k
yksdakph vkBo.k ;srs- ekgsjps o.kZu djrkuk fryk daVkGk ;sr ukgh- lk/;k
lk/;k xks‛Vhgh rh eksBÓkk mRlkgkus vkf.k vkuankus lakxrs- iq<hy vksO;k
ikgk- R;kr frP;k vkbZps Lukuxg fuacquhP;k >kMk[kkyh vlY;kps lakxrs-
vkiY;k vkbZus vkiY;kyk vakn.kkr xk; fnY;kpkgh mYys[k rh djrs-
,danj fryk vkiY;k vkbZcíy eksBs isze okVrs] vkf.k rs Bk;h Bk;h frP;k
lk/;k cksy.;krwugh O;Dr gksrs-
nq:ua fnlrs A ekgÓkk ekgsjph fuacq;uh
rsFka ekgÓkk dk’khph vakx/kquh AA 42 AA
ldkGh mBwua A ‘ks.kkus Hkjs ik;a
HkkX;kph ek>h ek;a A vak/kua fnyh xk;a AA 43 AA
QkVya yqxMa A QkVw QkVw tk;s A
Ekk;a ?ks.kkja lq[kh jk;s AA 44 AA
¼vakx/kquh & Ugk.kh?kj- dk’kh & vkbZ- vaknu ns.ks & yXukr HksV ns.ks-½
ojhy vksO;akdMs ,d utj Vkdyh rj vls fnlwu ;srs dh] eqyhauh
vkiY;k vkbZcíypk R;kaP;k eukrhy Hkko] o ftOgkGk cksywu nk[kfoysyk
vkgs- R;kr lR; vkgs- dksBsgh ”f=erk ukgh- vkbZps _.k gs tUekiklwup
frP;k viR;koj vlrs- rs d/khgh fQVr ukgh( i.k vkbZyk ek= rls okVr
ukgh- eqyhyk ek= rs _.k okVrs- Eg.kwu rh Eg.krs dh] ‘kstkÚ;kps ml.ks
ns.ks ykxr vlsy rj rs nsrk ;srs- i.k vkbZps ml.ks ,o<s vkgs dh]
fdrhgh fnys rjh iw.kZ gksr ukgh-
tkR;koj vksoh xkrkuk vkiY;k vkbZpk njjkstpk thouØe eqyhauh
o.kZu d:u Bsoyk vkgs- vkbZ uos dksjs( o fioGs dkB vlysys yqxMs
fL=;kaph xkFkk @28
uslwu njjkst nsoGkpk jLrk >kMwu Vkdr vlrs- vkbZps uko dk’khckbZ
vkgs- lk/ks yqxMs] i.k R;kps iw.kZ vkf.k laqnj o.kZu- R;kps dkB] jLrk
>kM.ks] fuacquhP;k >kMktoG vkbZps vakx/kq.ks vl.ks] vkbZdMwu eqyhyk
yXukr xk; vaknu feG.ks] gs dkgh eksBs dk;Z ukgh- i.k rksp vkiY;k
vkbZcíypk vuqHko dkO;krwu fdrh lqanj okVrks- ygku ygku xks‛Vhrwu
lkfgR; fuekZ.k dj.;kph izfrHkk yksdijaijsrhy fL=;akr vkgs- dks.krsgh
f’k{k.k u ?ksrysY;k ;k ek;ekÅY;akuh lqanj v’kk lkfgR;kph fufeZrh dsyh]
vkf.k fi<Ókkufi<Ókk ikBakrjkP;k cGkoj R;kps laj{k.k dsys- ;kps eksBsp
uoy okVrs- vk.k[kh ,d uoy Eg.kts R;kr ”f=erk ulwu ftoar vuqHko
vkgs-
2- EkkgÓkk fiR;kP;k ukoklkBh
¼ eqyxh vkiY;k ofMyakcíypk vknj] vfHkeku o isze O;Dr djrs ½
eqyhP;k thoukr vkbZuarj ofMyakuk LFkku vkgs- vkbZcíy ftOgkGk]
izse] dGdG] rj ofMyakcíy vknj] vfHkeku] o izse vkgs- vls Eg.krkr
dh] eqyhyk rhu dqGkpk m)kj djkok ykxrks- ofMyakps dqG] ekekps dqG
vkf.k lkljps dqG- fryk thou txr vlrkuk Qkj e;kZnk iMrkr] d‛V
iMrkr( i.k rh lxGs fuewVi.ks lgu djrs- L=h gh e;kZnk lakHkkG.kkjh
vkgs- vkiY;k ofMyakP;k dqGkyk vkiY;keqGs dyad ykxw u;s] Eg.kwu rh
vusd ;kruk lgu djrs- vkiY;k ofMyakph eku ‘kjesus [kkyh tk.kkj
ukgh] vls eqyhauk okxkos ykxrs- vkiY;k ofMyakP;k vcqzyk cÍk ykxw
u;s] Eg.kwu eqyxh dkGth ?ksrs- R;klkBh rh lklqjoklgh lgu djrs] i.k
irhps ?kj lksMwu tkr ukgh- ?kjankt eqyxh vkiY;k ofMyakps uko dekors-
Hkkjrh; laL”rhps gs fp= vkiY;kyk vktgh yksdthoukr ikgk;yk
feGrs- oMhy lq)k eqyhauk v’khp f’kdo.k nsrkr-
,d lkljh xsysyh eqyxh vkiY;k ofMyktoG nq%[k O;Dr djr
vkgs- fryk lkljh eksBk lklqjokl vkgs] vls rh ofMyakuk lakxrs- rsOgk
oMhy frph letwr dk<rkr vkf.k eqyhyk Eg.krkr] ^ckbZ] ?kjP;k v’kk
xks‛Vh brjaktoG lakxw u;s- lkljph xkÚgk.kh nqlÚ;ktoG lakx.ks Eg.kts
,d izdkjs vkiY;k ?kjkphp cnukeh vlrs*- v’kh cnukeh gksÅ u;s]
fL=;kaph xkFkk @29
Eg.kwu oMhy eqyhyk letkowu lakxr vkgs- lalkjkyk fHkow udk( vkf.k
eyk lks;Ú;k&/kk;Ú;kr [kkyh ikgk;yk ykow udk] vls oMhy eqyhauk
izsekus letkowu lakxrkr- eqyxh Eg.krs &
eksBk lklqjokla xk eys A dks.kktoG lakxw udks
lklqjokMÓkkph dFkk v’kh A udks lakxw rw x.kxksrklh AA 45AA
lklqpk lklqjokl A lkslyk ftokoja
fiR;kP;k ukoklkBh A jkra dk<yh ‘ksokoja AA 46 AA
ckia eus ysdh A pkyok ek>a ukoa
lks;Ú;k /kk;Ú;kps A gk;s Hkksorkya xkoa AA 47 AA
ckia eus ysdh A uaknkys Hksow uksdk
lks;Ú;k /kk;Ú;kr A [kkY;k ikgkys ykow uksdk AA 48 AA
r:.k eqyhps dksBsgh gl.ks gs lH;rsyk /k:u ukgh] vls yksdthoukr
ekuys tkr gksrs- eksBh cgh.k ygku cfg.khyk letkor vkgs- dksBsgh]
dlsgh glw u;s- ^glw* gs nqlÚ;kP;k eukr Hkze fuekZ.k djrs- ijiq#‛kk’kh
cksyrkuk tjk varj jk[kwu cksykos] Qkj lyxh nk[kow u;s- ukghrj vkiY;k
ofMykyk yksda ukos Bsorhy- vls lektthoukrhy O;ogkj eqyhauk
f’kdfoys tkrkr- ygku ygku xks‛Vh fdrh egÙokP;k vlrkr] gs ;k
vksO;krwu fnlwu ;srs-
gklkoa ukgh ckbZ A gklua jhrh jhrh
vkiY;k ckokthpa A ik.kh mrj.ka fdrh AA 49 AA
gklkoa ukgh ckbZ A gk’kkpk Hkjea
xks‛V lakxkoh nq:ua AA 50 AA
¼ik.kh mrj.ks & pkjpkS?kkr vieku gks.ks- Hkjea & Hkze-½
T;kizek.ks eqqyhyk vkbZofMyakph dkGth o ek;k vlrs- R;kpizek.ks
oMhy lq)k eqyhph lnSo dkGth djhr vlrks- frP;k ?kjknkjkiklwu rj
diMÓkkyÙ;ki;±r cki tkx:d vlrks- ;k Hkkxkrhy vksO;k okpY;koj
rls okVrs- vkiY;k ofMyakcíyP;k ygkulgku xks‛Vhgh rh vksO;krwu
fL=;kaph xkFkk @30
cksywu nk[kfors- tkR;koj nG.k nGrkuk ofMyakcíyP;k Hkkouk frP;k
var%dj.kkrwu ckgsj ;srkr- ofMyakuh vkiY;kyk vakn.kkr xk; fnyh gksrh-
vkrk R;kps xks/ku >kys vkgs] gs rh eksBÓkk vfHkekukus lakxrs- rj yqxMs]
pksGh QkVyh vkf.k dkyp efuvkMZj vkyk] vlsgh rh lakxrs-
QkVya yqxMa A fdrh ek: xkBh
EkkgÓkk fiR;kP;k ukoklkBh AA 51 AA
QkVya yqxMa A uslyh vakx.kkra
ckokthP;k okMÓkkra A dks.ka xsya lakxra AA 52 AA
QkVya yqxMa A fdrhda d: naMh
?kMh ekgÓkk ofMykP;k eakMh AA 53 AA
¼?kMh & uohu yqxMÓkkph ?kMh- naMh & yqxMs e/;Hkkxh QkVY;koj R;kps
nksu Hkkx djrkr- uarj QkVysyk Hkkx dk<wu nksUgh Hkkx iqUgk ,d=
f’korkr- R;kyk naMh dj.ks Eg.krkr- iwohZ thou Qkj lq[kh uOgrs- xfjch
vlY;keqGs vls diMs yksd okijr- /kksrjkykgh naMh dsY;k tkr vls-½
QkVya yqxMa A fdrhda ikMw xkBh
?kMh ekgÓkk ckokthP;k gkrh AA 54 AA
QkVyh ekgh PkksGh A QkVwua >kyh fpa/kh
cSya >kyk uanh A lksMyk okMÓkkeanh AA 55 AA
QkVyh ekgh pksGh A tkR;kpa >kM.ka
vak/k.kkph xk;a A okMs Hkjys okljkua AA 56 AA
QkVyh ekgh pksGh A fu?kkyh ykya ykya
euhvkMZj vkyk dkya AA 57 AA
¼vksoh Ø- 55 e/khy ifgY;k vksGhpk vFkZ ykxrks] i.k nqlÚ;k vksGhpk
vFkZ dGr ukgh- okpdakuh vkiY;k erkus vFkZ ykokok- vksoh Ø- 51 rs
57 i;±r gs ,d vksohxhr letkos-½
fL=;kaph xkFkk @31
vkiY;k ckokthP;k lquk ikgk;yk d’kk lqanj o f’kdysY;k vkgsr]
gs lakxrkuk R;akP;k gkrkr ^nÅr ys[kU;k* vlk mYys[k rh djrs- eqyhauk
vkiY;k ofMyakP;k Jhearhcíy Qkj lakxkosls okVrs- vkiys oMhy lkljh
vkY;koj xkokr dlk xktkoktk gksrks] ;kps rh lqjs[k o.kZu djrs- rj d/kh
ckikyk dlk ikgq.kpkj dsyk] ;kpsgh rh o.kZu vksO;krwu djrkuk fnlrs-
ckokthua dsY;k lquk A ysdhijh xa ns[k.;k
l;s rqyk x dk;a lakxw A gkrh nÅra ys[kU;k AA 58AA
ckokth ikgq.ks A uxjhra iMyh [kwya
rakcMs cSya A oj js’kekph >wya AA 59 AA
ckokth ikgq.ks A uanckbZ lqxM.kh
ikiMa ykVtk A paæklwO;kZok.kh AA 60 AA
ikgq.;k ikgq.kpkj A dsyh eh f[kja iksbZ
[ksMÓkkxkokea/kh A ysda uaknrs fiR;k rqgh AA 61 AA
ekgs ckokth vkys ckbZ
dsyh ikgq.kpkj iksbZ AA 62 AA
¼vksoh Ø- 57 e/;s ^euhvkMZj* o vksoh Ø- 58 e/;s ^nÅr] ys[kU;k*]
R;kpizek.ks vksoh Ø- 68 e/;s ^lMdk ?kksVY;k f’kfeVku* vls ‘kCn
vkysys vkgsr- ;k ‘kCnko:u vls fnlwu ;srs dh] nSuanhu thoukrhy cny
yksdlkfgR;kr fnlwu ;srks- baxztakP;k dkGkr iks‛Vkph LFkkiuk >kyh] vkf.k
19 O;k ‘krdkr eqyh f’k{k.k ?;k;yk ykxY;k] o jLrs flesaVps cuys- ;k
cnyR;k lektthoukph uksan yksdlkfgR;kr ;srs- Eg.kwu yksdlkfgR;kyk
^lektthoukpk vkjlk* vls EgVY;kl uoy B: u;s- ¼vksoh Ø- 59 rs
vksoh Ø- 62 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs-½
vkiY;k ekgsjkps eqyhyk dkSrqd vlrs- frP;k ekgsjP;k o{kosyh
lq)k fdrh oSf’k‛VÓkiw.kZ vkgs] vls rh ‘kstkj.khyk lakxrs- vkiY;k
ofMykph ekMh fdrh map vkgs] gs lakxrkuk rh fpapsP;k >kMkph rqyuk
ekMh’kh djrs- vkiys oMhy dpsjhr xsY;koj lkgsckP;k toG clrkr]
fL=;kaph xkFkk @32
lkgsckizek.ks U;k; djrkr] ;kps fryk eksBsp Hkw‛k.k vkgs- vkiys oMhy
dpsjhr tkrkr Eg.kwu ljdkjus flesaVps jLrs r;kj dsY;kpsgh rh lakxrs-
dk;a lakxw lsthckbZ A ekgÓkk ekgsjps >kM>qMa
ekgÓkk ckokthP;k ?kjh A mPpa ekMhps dokMa AA 63 AA
dk;a lakxw lsthckbZ A ekgÓkk ekgsjkph fppa
ekgÓkk ckokthph ekMh A doykph mpa AA 64 AA
dk;a lakxw lsthckbZ A ekgÓkk ckikpa Hkw‛k.ka
dikGkpa dqadw A ek;a fnYyhpa fu’kk.ka AA 65 AA
¼vksoh Ø- 63 rs vksoh Ø- 65 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs-½
yksdlkfgR;kpk ,d fo’ks‛k Eg.kts R;kr tqus lanHkZ fVdwu jkgrkr-
o/kkZ ;k ‘kgjkps iwohZps uko ^ikydokMh* gksrs- iwohZ ikydokMh gs [ksMs
gksrs- baxztkP;k dkGkr ikydokMhps o/kkZ >kys( o ftYgÓkkph jkt/kkuh
Eg.kwu dpsjh vkyh- ^lMdk ?kksVY;k f’kfeVkua* ;k vksGhrwu flesaVps jLrs
r;kj >kY;kps lwfpr gksrs- ^tqus Bsowu uO;kpk Lohdkj* gs rÙo
yksdlkfgR;kps vkgs- cnyR;k yksdthoukps izfrfcac yksdlkfgR;kr ;srs-
Eg.kwu lekt’kkL=kpk vH;kl djrkuk yksdlkfgR;kpk vH;kl djkok
ykxrks- rsOgkp lektthou letwu ?ksrk ;srs- iq<hy vksO;k ikgk &
ikydokMhP;k dpsjhra A ikVhyiakMs >kys FkksMs
ekgk ckia U;k;a rksMs AA 66 AA
ikydokMhP;k dpsjhra A ikVhyiakMÓkkph >kyh nkVh
ckikP;k ekgÓkk ckbZ A [kqMph lk;ckP;k dkBh AA 67 AA
ikydokMhP;k dpsjhys A ekgÓkk ckikpa ;s.ktk.ka
lMdk ?kksVY;k flfeVkua AA 68 AA
ikydokMhP;k dpsjhys A ekgÓkk ckikpa tk.ka lnk
usyk #ekyh ok;nk AA 69 AA
fL=;kaph xkFkk @33
ikydokMhP;k dpsjhys A ekgÓkk ckikpa tk.ka fura
usyh pesyh mMora AA 70 AA
ikydokMhP;k dpsjhph A okVa letra ukgh eys
ckikP;k ekgÓkk tksMa A dk;ea gosyhys AA 71 AA
¼ok;nk & ‘ksrhojhy o ?kjkojhy ljdkjh dj- vksoh Ø- 66 rs vksoh Ø-
71 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs-½
Hkkjrh; laL”rhr eqyhyk vakn.k ¼yXukr HksV½ ns.;kph ijaijk Qkj
izkphu vkgs- eqyhpk uohu lalkj mHkk djrkuk oMhy fryk vko’;d rh
HkakMh nsr vls- eqyhyk vakn.kkr xk; ns.;kph izFkkgh iwohZiklwu pkyr
vkY;kps fnlrs- yXukr eqyhyk ofMyakdMwu dk; dk; feGrkr] ;kph
uksanp lkljh xsysY;k eqyhauh d:u Bsoyh vls okVrs- vksoh Ø- 72 rs
74 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs-
ldkGP;k ik;jh A ‘ks.kkua Hkjyk ik;a
fiR;k ekgÓkk ckokthua A vakn.ka fnyh xk;a AA 72 AA
ldkGP;k ik;jh A fiBkua Hkjyk gkra
fiR;k ekgÓkk ckokthua A vakn.ka fnya rkVa AA 73 AA
ldkGP;k ik;jh A ‘ks.kkua Hkjyh lkMh
fiR;k ekgÓkk ckokthua A vakn.ka fnyh tksMh AA 74 AA
eqyxh vkiY;k ofMykph Jhearh lakxr vlrkuk d/kh d/kh rh vkiY;k
ofMyakoj :lrs- oMhy Jhear vlwugh vkiY;kyk gydh lkMh ?ksryh]
Eg.kwu rh ukjktgh gksrs- gydh lkMh ^uslua ckokthP;k lquk*] vki.k rh
usl.kkj ukgh] vls rh Li‛V lakxrs- ijarq ;ke/;s ofMykcíypk jkx ukgh]
rj izseG :lok vkgs- oMhy ek= izsekus xksM cksywu eqyhyk letkorkr]
o eqyxh letrs- vkiY;k ilarhpk gÍ eqyh ofMyktoG djrkr- vkf.k
oMhy R;akpk gÍ iw.kZgh djrkr- lalkjkrhy ygku ygku xks‛Vh dkO;krwu
eakMwu fL=;akuh R;akpk lalkjp dkO;e; dsysyk vkgs- vksoh Ø- 75 rs 78
i;±r gs ,d vksohxhr ikgk &
fL=;kaph xkFkk @34
HkjY;k cktkjkra A ekgs ckokth ?kksMhoja
gkra Vkdrs lkMhoja A eksya djrs ?kMhoja AA 75 AA
HkjY;k cktkjkra A ekgk ckia iSlsokyk
lkMh Vkdwua ?ksrs okyk AA 76 AA
ckokthua ?ksryh lkMh A ukgh vkyh ekgÓkk euk
uslua ckokthP;k lquk AA 77 AA
ckokthua ?ksryh lkMh A inja bykua
fdrh ikgw fnok.ka A ukgh yksVra ek>a eua AA 78 AA
¼okyk & iapk] gyds oL=- fnok.k & jkts’kkgh njckj- byku & gyds
oL=] LoLr- yksVr & rIr gksr ukgh-½
iq<hy vksoh Ø- 79 vkf.k 80 pk vFkZ ikg.;klkBh vksoh Ø- 16 rs
vksoh Ø- 24 i;±rpk vFkZ ikgkok-
iksVkys ykxyh Hkwda A lkslw eh dksBojh
fiR;k ekgÓkk ckokthpa A ?kja ik.;kP;k okVsojh AA 79 AA
iksVkys ykxyh Hkwda A iksVkpa ca/kua
ckokthP;k okMÓkk A nkjh fidya xks/kua AA 80 AA
eqyxh fnlk;yk lqanj gksrh Eg.kwu fryk nqjps ikgq.ks ikgk;yk vkys- vkf.k
frpk fookg toGiklP;k xkokr u djrk fryk nwj nqljhdMs fnys- eqyh
lqanj vlY;k Eg.kts nwjnwjP;k fBdk.kph eaMGh ekx.kh ?kkyrkr- o.kh]
o:M gh rkyqD;kph xkos paæiwj ftYgÓkkr ;srkr- paæiwj gk egkjk‛Vªkrhy
,d ftYgk vkgs- toGph xkos lksMwu nwjP;k Hkkxkr eqyhpk fookg
dj.kkÚ;k ofMyakuk letko.kkjh gh ,d L=h vkgs- eqyxh toG vlyh rj
tkrk ;srk HksVrk ;sbZy- ukgh rj ^ckjk efg.;kph ,d ;sj>kja* jkghy-
ckikua fnY;k ysdh A o.kh o:M Vkdwua
:ia eSukpa ns[kwua AA 81 AA
fL=;kaph xkFkk @35
Ckkikua fnY;k ysdh A o.kh o:M paæiwja
Ukksdk eSukys nsÅ nwja AA 82 AA
Ckkikua fnY;k ysdh A xksaMkP;k eqy[kkra
rksÚ;k nkjhua lanqdkra AA 83 AA
ckokthua fnY;k ysdh A fnY;k nwjP;k nwja
ckjk efg.;kph ;sj>kja AA 84 AA
ckokthua fnY;k ysdh A lkrk leqækP;k vkMa
i= [kq’kkyhps /kkMa AA 85 AA
xMfpjksyh vkf.k paæiwj ;k Hkkxkr xksaM tekrhaP;k yksdakph oLrh vf/kd
izek.kkr vkgs- taxyakuh O;kiysyk Hkkx Eg.kwu ;k Hkkxkyk izkphu Hkkjrkr
>kMhiÍh] >kMheaMG ;k ukokus lacks/kys tkr gksrs- yksdlkfgR;kpk ,d
fo’ks‛k Eg.kts izknsf’kdrk gk gks;- iq<hy vksO;k ;k izknsf’kdrk n’kZfo.kkÚ;k
vkgsr- ;ko:u izkphu Hkwxksygh letwu ?ksrk ;srs- vksoh Ø- 81 rs vksoh
Ø- 91 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs-
¼eSuk & eqyxh- ejkBh yksdxhrkr eqyhlkBh eSuk o eqyklkBh ^jk?kks* gk
‘kCniz;ksx okijrkr- xksaMkP;k eqy[kkr & T;k izns’kkr xksaM Eg.ktsp
vkfnoklh yksdakph oLrh vkgs vlk izns’k- leqækP;k vkM & Qkj nwj½
?kjankt ?kjk.ks u ikgrk] R;k ?kjkrhy Jhearh o /ku ikgwu ofMykus
eqyhpk fookg dsyk- ijarq Jhear yksda ?kjankt jkgrkrp vls ukgh- Eg.kwu
Jhearhis{kk ?kjk.;kps uko o vcqz gh fdrh egÙokph vkgs] gs iq<hy
vksoho:u fnlrs- ?kjkP;k Jhearhis{kk R;k ?kjps yksda pakxys vlkos] vls
fL=;akuk usgeh okVrs- eqyhpk fookg gk ;ksX; ?kjh cÚ;kp osGk gksr ukgh-
eqyxh gh ijD;kps /ku vls letwu frpk fookg mjdo.ks gsp fiR;kyk
egÙokps vkgs- ^ysdh yksVY;k /kukoja*] ^ysda yksVyh paæHkkxk* ;k
vksGhrwu eqyhdMs ikg.;kpk Hkkjrh;akpk n‛Vhdks.k fuf’prp pakxyk ukgh-
gs nq%[k Hkkjrh; fL=;akuh vksohxhrkrwu O;Dr dsys vkgs- ?kjh r#.k eqyxh
Eg.kts ckikP;k MksD;koj Qkj eksBs vks>s- dsOgk ,dnk gs vks>s mrjrs] vls
ckikyk okVrs- ,dnk eqyhpk fookg >kyk dh] ckikyk xaxsr vak?kksG
fL=;kaph xkFkk @36
dsY;klkj[ks okVrs- gh ofMyakph Hkkouk iq<hy vksohrwu fnlwu ;srs- vksoh
Ø- 81 rs 91 i;±r gs ,d vksohxhr ikgk &
ckokthua fnY;k ysdh A ukgh ikghya ?kjnkja
ysdh yksVY;k /kukoja AA 86 AA
ckokthua fnY;k ysdh A ukgh ikgÓkyh tkxktqxk
ysda yksVyh paæHkkxk AA 87 AA
ckokthua fnY;k ysdh A ysdh nsÅua >kys ok.kh
yoaxk eakMY;k nqdkuh AA 88 AA
^fookg vkf.k eS=h* cjkscjhP;k lkscr djkoh] v’kh ,d Eg.k vkgs- tkobZ
Jhear o lkodkj vkgs- R;akP;k ?kjh ofMyakuk dqBsrjh ladksp okVrks- dkgh
dehtkLr >kys rj cksyk;phgh mtkfxjh jkgkr ukgh- iq<hy vksO;k lks;jk
cjkscjhpkp vlkok vls lakxrs- vksoh Ø- 81 rs vksoh Ø- 91 Ik;±r gs
,d vksohxhr vkgs-
ckokthua fnY;k ysdh A ysdh nsÅua >kys pksja
tkobZ lkodkja AA 89 AA
ckokthua fnY;k ysdh A ysdh nsÅua pqdys
HkkÅ cfg.khys ;sdys AA 90 AA
Jhear ?kjk.;krhy yksda ¼jkts] tgkxhjnkj] bZukenkj½ eqyhauk frP;k
fookgkr vakn.k Eg.kwu xko nsr vls- R;kph ekfgrh vksohxhrkrwu ;srs-
yksdthoukrhy dkgh #<h o ijaijakps n’kZugh vksohxhrkrwu gksrs-
R;kpizek.ks xrdkGkrhy lektthou dls gksrs] R;kphgh ekfgrh
vkiY;kyk feGrs-
Ckkikua fnY;k ysdh A pqyR;kua fnyk xkoa
dksÚ;k dkxnh eakMk ukoa AA 91 AA
eqyxh lkljh xsY;kojgh frpk vkiY;k vkbZofMyakcíypk ftOgkGk o izse
deh gksr ukgh- fookg >kY;kojgh rh vkiY;k ofMyakP;k vczqyk tirs-
fryk vkiY;k ekgsjpk eksBk vfHkeku vlrs- ofMyakP;k ?kjP;k ygku
fL=;kaph xkFkk @37
ygku xks‛Vh rh eksBÓkk izsekus lakxrs- vkiY;k ofMyakP;k ‘ksrkrhy ygÚ;k
ekjr vlysys xOgkps fidgh rh eksBÓkk vfHkekukus lakxrs-
po?;k cfg.kh A /kqÚ;koj mH;k jkgw
d’kk ygÚ;k ekjs A ekgÓkk ckokthpk xgw AA 92 AA
po?;k cfg.kh A pkja xkoh tkÅ
ukoa ckikpa pkyow AA 93 AA
iq<hy vksoh Ø- 94 o vksoh Ø- 95 gs ,d vksohxhr vkgs- ;k vksO;krwu
,d lwpd vFkZ lakfxrysyk vkgs- ^panukckbZpa [kksMa A HkqbZua xsya ;syk*]
;krwu ok<r tk.kkÚ;k dqVaqckps o jDrkP;k ukR;kps o.kZu fnlrs- vkiY;k
ofMyakeqGs vkiY;kyk iq‛dG ukR;kph ek.kls feGkyh vkgsr] gs eqyxh
eksBÓkk dykRed i)rhus lakxrs- vkiY;k ofMyakps ukrsokbZd xkokxkokr
vkgsr] gs eqyhyk lakxk;ps vkgs- R;klkBh frus okijysY;k ^panukckbZpa
[kksMa* o ^panukckbZph eqGh* ;k fulxZ izfrek Qkjp lqanj vkgs-
panukckbZpa [kksMa A HkqbZua xsya ;syk
fiR;k ekgÓkk ckokthua A x.kxksra tek dsyk AA 94 AA
panukckbZph eqGh A HkqbZua xsyh ;syk
fiR;k ekgÓkk ckokthua A xkoksxkoh bLrkja dsyk AA 95 AA
¼HkqbZua & tehu- ;syk & ok<.ks] QSy.ks- bLrkj & foLrkj-½
vksoh Ø- 96 o vksoh Ø- 97 Ikkgk- vksoh Ø- 96 P;k ifgY;k
v/;kZ pj.kkpk vFkZ cjkscj ykxr ukgh- ^ysda* ;k ‘kCnk,soth rsFks
dks.krkrjh nqljk o`{kokpd ‘kCn vlkok- okpdakuh vkiY;k erkus vFkZ
ykokok] o cny djkok- vksoh Ø- 97 e/;s ^xksi* vkf.k ^lk[kjnaMa* ;k
nksUgh ‘kCnkrwu vkbZofMyakps eqyakuk dls izse o laj{k.k vlrs] gs lwpfoys
vkgs- vkbZofMyaklkBh okijysY;k ^xksi vkf.k lk[kjnaMa* ;k izfrek Qkjp
lqjs[k vkgs- eksBeksBÓkk dohP;k dkO;kr vk<G.kkjs dkO;lkSan;Z vkiY;kyk
vksohxhrkrgh ikgk;yk feGrkr- vkbZofMyakP;k lkfé/;kr eqys fu/kkZLr
thou txrkr- vkbZofMyakcíypk ftOgkGk o izse eqyxh d’kh O;Dr
djrs] ikgk %&
fL=;kaph xkFkk @38
ckia ek>k ysda A ek;a ek>h fuacquh
d’kh eh tkÅ ckbZ A nksgh >kMkP;k ea/kkrquh AA 96 AA
ckia ek>k xksia A ek;a lk[kjnaMa
dsGhpa ikua #an A lkoyh dMhcana AA 97 AA
vksoh Ø- 98 rs vksoh Ø- 102 Ik;±r eqyhP;k vkiY;k ofMyakcíyP;k
Hkkouk O;Dr gksrkuk fnlrs- eqyxh ?kjkrhy dkek/kanÓkkr gq’kkj vlyh dh]
ofMykyk cjs okVrs- i.k eqyxh lkljh vlyh rjh vkiY;k ofMykph
vkBo.k djr vlrs- ?kjdkekr vlyh rjh frP;k ofMyakpk vkokt frP;k
dkukoj ;srks- ?kjkP;k ckgsj jLR;koj dks.khrjh ikgq.kk jkejke ?ksr vkgs-
¼yksdthoukr jkejke Eg.kwu o gkr tksMwu vfHkoknu djrkr-½ gk ek÷;k
ofMyklkj[kkp vkokt vkgs] vls eqyxh vksG[krs- vkf.k oMhy
vkiY;kyk ekgsjh U;k;yk vkys] vls fryk okVrs- loZ ukR;kr fryk
oMhyp ,d egÙokps okVrkr-
ckikyk ysda vkgs A /kanÓkkph xksMa
vxuhP;k iq<a A tGrhy vksys [kksMa AA 98 AA
?kjkra djrs /kank A ckgsja ek>s dkua
ek÷;k firkthP;k okuh A dks.ka ?ksrs jkejkea AA 99 AA
fiR;k ekgÓkk ckokthpk A lw;kZeq[kh okMk
eqD;k xkfo=hpk lMk AA 100AA
lkBa ‘kaHkj a x.kxksra A xksrkpa dk;a eys
tkbZua /kkora A fHkMhua ckokthys AA 101 AA
ekgk xsyk thoa A fiR;kP;k eakMhoj
uksdks oks yMw ek;s A rqys nqljh ysda vkgs AA 102 AA
lektthoukrY;k o lalkjkrY;k ygku ygku xks‛Vhgh ;k vksO;ke/kwu
fnlrkr- oMhy vak?kksGhyk unhoj tkr vkgs- R;akuh eqykpk eqyxk
[kaknÓkkoj ?ksryk] rj eqyhP;k eqykph djakxGh /k:u R;kyk ik;h ik;h
pkyor unhoj ?ksÅu tkr vkgs- okLrfod ikgrk nksugh ukrw- ijarq eqykpa
fL=;kaph xkFkk @39
dMsoj vkf.k eqyhpa ik;h ik;h- gk nqtkHkko eqyxh ikgkr vkgs- vkf.k rh
iz’u fopkjrs dh] ofMyaktoG vlk nqtkHkko dk\ yksdthoukrhy gs
lR;p yksdlkfgR;kr mrjrs- Eg.kwu yksdlkfgR;kyk lektthoukpk vkjlk
vls Eg.krkr- iq<hy vksO;krwu eqyxh gk Hkko O;Dr djrs &
iksjkpa dMh [kaknh A iksjhpa djakxGh
firk pkyyk vak?kksGh AA 103 AA
firk pkyyk vak?kksGhys A ysdkpa dMh [kaknh
iksjhpa ik;h ik;h A nqta dkowua ek;ckbZ AA 104 AA
3- ysdhP;k ek;ckik
¼ ;k Hkkxkr T;k vksO;k vkysY;k vkgsr] R;krwu vkiY;k eqyhcíy
ofMyakuk dk; okVrs] ;kps eksBs ân;ækod o.kZu vkysys vkgs- ½
ofMykyk vkiyh eqyxh eksBh lqanj] uktqd] xksM o fiz; okVrs-
Eg.kwup R;kyk frP;k thoukph dkGth vkgs- lklj EgVys dh] lklqjokl
frP;k okVÓkkyk ;s.kkj- lklw] lkljs] nhj] u.kan] tkok gh lkljph lxGh
eaMGh fryk lGks dh iGks d:u lksM.kkj- fryk vusd ladVakpk lkeuk
djkok ykx.kkj- vkf.k gs lxGs fryk ,dVhyk lkslkos ykx.kkj- vkiY;k
ykMkr ok<ysY;k ysdhyk v’kk #ikr ikgwu dks.kR;k ckikps dkGht
nq[kko.kkj ukgh- vkiY;k eqyhP;k okVÓkkyk vkrk nq%[kp ;s.kkj] Eg.kwu
oMhy eksBs dkGthr vkgs- fgÚ;klkj[kh lqanj eqyxh dks.kR;k ?kjh nsÅ
Eg.kts fryk d‛V o =kl gks.kkj ukgh] ;k fooapusr oMhy vkgs- Ckki
eqyhauk Eg.krks dh] rqeP;k thoukph eyk tUeHkj gqjgqj jkg.kkj vkgs-
jk=afnol eyk eqyhphp fpark lrkor jkg.kkj- eqyhpk lalkj vkuanh
vlyk rj ofMyakukgh vkuan gksrks- i.k rh nq%[kkr vlsy rj R;akukgh
rso<sp nq%[k gksrs- eqyhP;k lalkjkph ofMykyk ejsi;±r d’kh dkGth
vlrs- ;kps o.kZu ;k Hkkxkrhy vksO;krwu ikgk;yk feGrs-
eqyxh fookg;ksX; >kyh dh] frP;k ofMykyk frP;k yXukph
dkGth ykxwu jkgkrs- fgÚ;klkj[;k lqanj eqyhpk dks.kkP;k ?kjh fookg
djkok] gh fpark jk=afnol vkbZofMyakuk lrr vlrs- lkljps yksd
fL=;kaph xkFkk @40
vkiY;k eqyhyk dls okxorhy] ;k fparsr frps vkbZcki vlrkr- ckikyk
eqyhcíy okV.kkjh fpark Qkj vLoLFk djrs- ^fgjk o paægkj* tlk lqanj o
fiz;] r’kh eqyxh gh vkbZofMyaklkBh lqanj o fiz; vlrs- ijarq lkljh
fryk dkgh fdaer ukgh- lklqjokl gk frP;k ikpfoyk iwtysyk
vlY;keqGs vkbZofMyakuk eqyhaph eksBh dkGth okVrs- ikgk &
ysdhP;k ek;ckik A jk=afnola /kksduh
dqBa nsÅ eh fgjd.kh AA 105 AA
ysdhP;k ek;ckik jk=afnol fpark Qkja
dqBa nsÅ eh paægkj AA 106 AA
vksoh Ø- 105 rs vksoh Ø- 110 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs- ;sFks
eqyhlkBh okiysys ^fgjd.kh* o ^paægkj* gs ‘kCn eu eksgwu Vkd.kkjs vkgs-
fgjd.kh o paægkjk’kh dsysyh frph rqyuk lkfgfR;d n‛Vhrwu ifjiw.kZ vkgs-
¼/kksduh & fpark] gwjgwj- fgjd.kh & fgÚ;klkj[kh lqanj eqyxh-
paægkj & fL=;akP;k xGÓkkryk lksU;kpk vyadkj] lqanj eqyxh-½
eqqyxh EgVys dh ckikyk frph tUeHkj fpark- inksinh frP;kp
lalkjkph dkGth- eqyhpk lalkj vkuanh vlyk rj ofMykyk vkuan gksrks-
i.k rh nq%[kkr vlsy rj ofMykyk rso<sp d‛V gksrkr- Eg.kwu ckikyk
eqyxh udks’kh okVrs- rh ygkui.khp e:u tkoh v’kh cki vis{kk djrks-
R;kyk dkj.ks vusd vkgsr- iq<s frP;k lkljps yksda fryk dls okxorhy
;kcíyph fpark] o nqljs Eg.kts yXuklkBh iSlk- vkf.k ‘ksoVh frP;k
lalkjkph o frph tUeHkj dkGth- Eg.kwup vls fujk’k sps lwj ofMyakP;k
cksy.;krwu fu?krs ¼vkrk ek= ‘kgjkr o [ksMÓkkrgh iwohZlkj[kh ifjfLFkrh
jkfgysyh ukgh½-
Hkkjrh; yksdthoukr eqyhyk vktgh nq¸;e LFkku vkgs- frP;klkBh
ckikyk tUeHkj fpark ykxysyh vlrs- Eg.kwu oMhy R;akuk ^e:u tk*
vls Eg.krkr- ¼vkuankus uOgs] rj R;akpk lkljyk gks.kkjk NG vkiY;kyk
lgu gks.kkj ukgh Eg.kwu½- ijarq eqyh ek= vkEgh fookg >kY;koj
fpe.khlkj[;k mMwu tkÅ] vls ofMyakuk lakxrkr- ;sFks eqyhaP;k tx.;kph
ftí] o dks.krsgh d‛V lgu dj.;kph fgaer fnlrs-
fL=;kaph xkFkk @41
ckia eus ysdh A ejkejkua iki.kh
rqeP;k lalkjkph A eys tyea /kksd.kh AA 107 AA
ckia eus ysdh A ygkui.kh esyh ukgh
tgjkph iqMh A ok.;kua fnyh ukgh AA 108 AA
ckia eus ysdh A e:ua tk vkrk
vkEgh fpe.;kP;k >kik A mMwua tkrks vkrk AA 109 AA
¼ysdh & eqyxh- tyea & tUeHkj- /kksd.kh & fpark] gqjgwj- >kik & oj
mM.ks- ok.kh & nqdkunkj-½
fookg >kY;koj eqyxh lkljyk tk;yk fu?krs] R;kosGh ckikyk
dk; okVr vlsy\ vkiY;k ?kjh ykMkr ok<ysys ysd: vkrk ijD;k ?kjh
tk.kkj- fryk vkrk njjkst HksVrk ;s.kkj ukgh- vkiY;kiklwu frph rkVkrwV
gks.kkj] gh dYiukp lgu u gks.kkjh vkgs- dks.kR;kgh vkbZckikyk viR;kpk
fo;ksx lgu u gks.kkjk vkgs- Eg.kwup oMhy eqyhyk Eg.krkr dh] ^csVk]
,o<h ek;k rw ykow udks*- dkj.k rw tsOgk lkljyk tk’khy rsOgk eyk
rq>k fo;ksx lgu gks.kkj ukgh- oMhy Eg.krkr &
ckia eus csVk A ekgÓkk rkVkr tsow uksdks
tklhua ijnsla A ,o<h ek;k ykow uksdks AA 110 AA
ek;ysdhpk >xMk A nw/kkpa fojtua
fgjlkowua cksykors A rqys ijk;k ?kjh tk.ka AA 111 AA
ysdhP;k ckikpa A Nkrhpa >kya ik.kh
gqaMh ekstyh okGqok.kh AA 112 AA
Hkkjrh; lektkr gqaMk ns.ks o ?ks.ks gh #<h gksÅu clyh vkgs- eqyhP;k
ofMykdMwu oji{k iS’kkph ekx.kh djrkr- eqyhP;k ofMyakuh [kwi iSlk
gqaMÓkklkBh ekstyk] rsOgk frP;k ofMykph >kysyh voLFkk ^Nkrhpa >kya
ik.kh* ;k vksGhrwu lakfxrysyh vkgs- ;k Hkkxkrhy vksO;ake/kwu Hkkjrh;
laL”rhr pkyr vkysY;k #<h o ijaijkps n’kZu gksrs- rRdkyhu
lektthou dls gksrs] gsgh letwu ?ksrk ; srs-
fL=;kaph xkFkk @42
4- ek÷;k eSukys ikgw vkys
¼ vksoh Ø- 113 rs vksoh Ø- 130 i;±rP;k vksO;kr] eqyhyk ikgk;yk
vkY;koj vkbZyk dls okVrs] ;kps eksBs Hkkoiw.kZ o.kZu vkysys vkgs- ½
eqyxh fookg;ksX; >kyh dh] frP;klkBh vuq:i oj ‘kks/kkok ykxrks-
oji{kkdMhy ;s.kkjh eaMGh eqyhyk ikgrkr- ,dkp cSBdhr eqyhyk nksu]
rhu] rj d/kh pkj osGk cksykorkr- rsOgk eqyhP;k vkbZyk dk; okVr
vlsy\ R;kosGph eqyhP;k vkbZph eufLFkrh d’kh vlsy\ ;kph dYiuk
djrk ;s.kkj ukgh- eqyhP;k vkbZyk dk; okVrs] ;kps eksBsp Hkkoiw.kZ o.kZu
ek;ekÅY;akuh d:u Bsoys vkgs- nqlÚ;kyk eqyxh lqanj fnlr ulyh rjh
ek= vkbZyk rh lqanj fnlrs-
iq<hy vksO;krhy vkiY;k eqyhlkBh okijysyh ^lk[kjsph iqMh* o
^lqjO;kpa rst* gÓkk miek Qkjp eu eksgwu ?ks.kkÚ;k vkgs- R;krwu vkiyh
eqyxh fdrh lqanj o rstLoh vkgs] gs vkbZyk lakxk;ps vkgs- ¼yksdxhrkr
eqyhlkBh ^eSuk* o eqyklkBh ^jk?kks* gs ‘kCn okijrkr-½
ek÷;k eSukys ikgw vkys A dk;a ikgrk ?kMh ?kMh
eSuk lk[kjph iqMh AA 113 AA
ek÷;k eSukys ikgw vkys A dk;a ikgrk yow yow
ek>h lktjh vkgs cgw AA 114 AA
ek÷;k eSukys ikgw vkys A dk;a ikgrk jksta jksta
eSuk lqjO;kpa rsta AA 115 AA
ek÷;k eSukys ikgw vkys A dk;a ikgrk dqidkVh
ckbZ ekgh lktjh u[kcksVh AA 116 AA
¼yow & ckjhd] lw{e- cgw & [kwi] iq‛dG- lqjO;kpa rsta & lw;kZlkj[kh
rstLoh- dqidkVh & ckjhd] lq{e fujh{k.k- u[kcksVh & lok±x lqanj-½
eqykpk fookg djrkuk] lwu pakxyh feGkoh Eg.kwu eqykps
vkbZoMhy nwjnwj ikg.kh djrkr- o.kh] o:M ;k Hkkxkrwu ikgq.ks vkiY;k
eqyhyk ikgk;yk vkysys vkgsr- dk\ rj rh lqanj vkgs Eg.kwu- eqyhyk
fL=;kaph xkFkk @43
ikgk;yk vkysys ikgq.ks Jhear vkgs- R;akuk gqaMkgh nÓkkok ykx.kkj- Eg.kwu
fookg iDdk djrkuk lkljdMwu eqyhyk rksMs vkf.k iStu gs vyadkj
dj.;kph dcqyh djkoh] vls vkiY;k irhyk lakx.kkjh eqyhph vkbZ vkgs-
vkiY;k eqyhcíypk ftOgkGk o isze R;krwu O;Dr gksrs-
eqyhpk fookg Qkj yakc fBdk.kh d: udk Eg.kwu ,d ekÅyh
vkiY;k irhyk lakxrs- nwj fBdk.kh frpk fookg >kY;kl o‛kkZrwu ,d nksu
osGkp QDr frph HksV gksbZy- fryk okjaokj HksVrk ;s.kkj ukgh- ^leqækP;k
dkBh* ;k ‘kCnkrwu ^Qkj nwj varj* vlk vFkZ ?ksrk ;srks- vkiY;kiklwu
eqyxh Qkj nwj tkÅ u;s] vls vkbZyk okVrs- vksoh Ø- 117 rs vksoh Ø-
119 Ik;±r gs ,d vksohxhr vkgs-
ek÷;k eSukys ikgw vkys A o.kh o:Ma Vkdwua
eSuk lktjh ns[kwua AA 117 AA
ek÷;k eSukys ikgw vkys A vkys >kMhrys rsyh
djk rksMh;kph cksyh AA 118 AA
ek÷;k eSukys ikgw vkys A >kMhrys ekgktua
djk rksMÓkkoja iStua AA 119 AA
ek÷;k eSukys ikgw vkys A lkrk leqækP;k dkBh
ckjk efgU;kP;k nksua HksVh AA 120 AA
ek÷;k eSukys ikgw vkys A dkjata dksYgkiwja
udks nsÅ frrY;k nwja A ckjk efg.;kph ;sj>kja AA 121 AA
¼>kMhrys & paæiwj] xMfpjksyh] xksafn;k] HkaMkjk gs egkjk‛Vªkrhy ftYgÓks
vkgsr- ;k izknsf’kd Hkkxkyk fonHkkZr ^>kMh* vls Eg.krkr- ^>kMheaMG*
vlkgh ‘kCn izkphu ejkBh ok³~e;kP;k bfrgklkr eqd qanjktkP;k
tUeLFkkuklaca/kh vkysyk vkgs- o.kh] o:M & gh rkyqD;kph xkos paæiwj
ftYgÓkkrhy vkgsr- rsyh & gk ‘kCn rsyh tkrhP;k yksdaklkBh okijysyk
vkgs- egktu & eksBs yksd] Jhear-½
eqYkhyk ikgk;yk vkysys ikgq.ks Qkj ?kjankt fdaok Jhear ukgh- ijarq
eqyxk ek= f’kdysyk vkgs- ?kjnkj u ikgrk f’kdysY;k eqykyk eqyxh
fL=;kaph xkFkk @44
fnysyh vkgs- f’k{k.kkcíyph cnyysyh ekufldrk o f’k{k.kkyk fnysyk
lUeku iq<hy vksohrwu fnlrks- cnyR;k yksdthoukps izfrfcac
yksdlkfgR;kr fnlrs-
ek÷;k eSukys ikgw vkys A ukgh ikfgya ?kjnkja
oja ikfgyk ysgunkja AA 122 AA
¼ysgunkj & f’k{k.k ?ksrysyk½-
vksoh Ø- 123 rs vksoh Ø- 130 Ik;±r gs ,d vksohxhr vkgs- ;kr
gqaMÓkkph cSBd d’kh vlrs ;kps fp= fL=;akuh jaxoysys vkgs- Hkkjrh;
lektkr eqyhpk fookg BjY;kuarj ?ks.;kns.;kpk ¼gqaMk½ O;ogkj gksrks-
eqyhrQsZ frpk dkdk] ekek] vktk] HkkÅ] rj d/kh oMhy gqaMÓkkph cksy.kh
djrks- Hkkjrh; lektkr gqaMk ?ks.;kph o ns.;kph izFkk Qkj izkphu
dkGkiklwu pkyr vkysyh fnlrs- izkphu dkGkr lksus] paknh] oL=]
vyadkj] gÙkh] ?kksMs] xk;h] jFk] nkl] nklh ;k Lo#ikr gqaMk fnY;k o
?ksrY;k tkr gksrk] vls mYys[k yksdijaijsr pkyr vkysY;k yksddFkkr
;srkr- iq<hy vksO;k ikgk &
ek÷;k eSukys ikgw vkys A lijh Vkdk ikVa
euh fopkja djs ckia AA 123 AA
ek÷;k eSukys ikgw vkys A lrjaT;k xks.kk Vkdk
cksyh cksys uojhpk dkdk AA 124 AA
ek÷;k eSukys ikgw vkys A lrjaT;k Vkdk xks.kk
cksyh cksys uojhpk ekek AA 125 AA
ek÷;k eSukys ikgw vkys A lrjaT;k Vkdk ysia
cksyh cksys uojhpk ckia AA 126 AA
ek÷;k eSukys ikgw vkys A lrjaT;k Vkdk cktk
cksyh cksys e;ukpk vktk AA 127 AA
ek÷;k eSukys ikgw vkys A dk;a ikgkrk jkgw jkgw
gqaMh dcqys frpk HkkÅ AA 128 AA
fL=;kaph xkFkk @45
ek÷;k eSukys ikgw vkys A rqEgh lijh Vkdk xks.kk
gqaMh dcqyrs ekek AA 129 AA
ek÷;k eSukys ikgw vkys A rqEgh lijh Vkdk ysia
gqaMh dcqyrs ckia AA 130 AA
¼lijh & ?kjkrhy leksjP;k [kksyhr tfeuhoj- ysi & xknh- cktk &
[kkV] pkjikbZ] iyax- e;uk & eqyxh- dcqys & cksyh cksy.ks ½
5- ykMkP;k ysdhys A ykMdk /kank lakxk
¼ ek÷;k eqyhyk iszekus okxok] vls ,d ekÅyh vkiY;k eqyhP;k lklqyk
lakxr vkgs- ½
vkbZph ek;k eksBh osMh vlrs- vkiY;k viR;kcíypk ftOgkGk o
izse frP;k var%dj.kkr eqGpkp vlrks- eqyhpk fookg >kY;koj rh lkljh
tkrs- eqyxh ykMkr ok<oyh] i.k nqlÚ;kyk R;kph dk; fdaer dG.kkj-
vkbZ Eg.krs ek÷;k eqyhps rGgkr eksBs uktwd vkgs] i.k lklqyk ek=
R;kph dkGth ukgh- eqyhps rGgkr o rGik; eksBs uktwd vkgs] i.k
lklw fryk HkakMs /kqok;yk( o fofgjhoj ik.kh Hkjk;yk ikBfors- rsOgk vkbZps
ân; dklkohl gksrs- eqyhyk gks.kkjs d‛V vkbZyk ikgor ukgh- frps eu
rhGrhG rqVr vlrs- v’kk vk’k;kP;k vusd vksO;k ;k Hkkxkr vkysY;k
vkgsr- eqyhlkBh ^Qqykph ckx* vls ‘kCn oki:u frph ^uktqdrk o
lqanjrk* O;Dr dsyh vkgs- R;krwu vkbZpk vkiY;k eqyhcíypk ftOgkGk o
izse O;Dr gksrs- eqyhph vkbZ Eg.krs &
ykMkph ek>h ysda A lklw Eg.krs HkakMs ?kkla
ysdh ek÷;k eSusps xa A vkgs dksoGs rGgkra AA 131 AA
ykMkph ek>h ysda A lklw eurs ik.;k tk;a
ysdh ek÷;k eSusps xa A vkgs dksoGs rGik;a AA 132 AA
lklw eurs HkakMs mVa A eSukps dksoGs euxVa
lq[ka ekgsjh Hkksxys A vkys gkrkys ?kksxys AA 133 AA
fL=;kaph xkFkk @46
ykMkph ek>h ysda A ykMkys nsrks ckbZ
Qqykph ckxa ‘kkgh AA 134 AA
ykMkph ek>h ysda A nsrks okVP;k xkslkO;kys
vkgs iky[kh clk;kys AA 135 AA
¼tk; & tk- ?kksxys & QksM- ysd & eqyxh- okVP;k & jLR;kojP;k-½
vkbZyk vkiY;k eqyhph ek;k vlrs- rh lrr ek>h eqyxh] ek>h eqyxh
v’kh djrs- i.k ,d fnol frph eqyxh ¼ lxGÓakkP;kp ½ lkljh tkrs-
R;kosGh lwu ghp eqyxh Eg.kwu ?kjkr okojrs- eqyhoj fdrhgh ek;k dsyh
rjh fryk vkbZps ?kj lksMkosp ykxrs( o lwu ijdh vlyh rjh fryk
‘ksoVi; ±r lkljh jkgkos ykxrs- ^lquk ek;cfg.kh >kY;k* o ^lwua m’kkpk
Bkok >kyh* ;k vksGhr eksBk lwpd vFkZ lkekoysyk vkgs- ;krwu toGhd
o vkiqydh fnlwu ;srs-
ysdh ysdh djs A ysdh vkiY;k ?kjh xsY;k
lquk ek;cfg.kh >kY;k AA 136 AA
ysda ysda djs A ysda ijD;k ?kjh xsyh
lwua m’kkpk Bkok >kyh AA 137 AA
lkljP;k yksdakuk fouarhiwoZd lakx.kkjh eqyhph vkbZ ;k fBdk.kh fnlrs-
eqyhph vkbZ Eg.krs] ßek>h eqyxh eksBh uktwd o xksM vkgs- eksBh ykMdh
vkgs- rsOgk fryk Hkkjh dke lakxw udk- fryk nsoiwtk dj.;klkBh ik.kh
ekxkÞ- ^nsoiwtsyk ik.kh eakxk* ;k vksGhrwu fryk gyds dke lakxk] vls
lwpfoys vkgs- ^lwpdrk* gk lkfgR;kpk xq.k fL=;akuh vksohrwu lgt
gkrkGyk vkgs- eqyhph vkbZ frP;k lkljP;k yksdakuk Eg.krs &
ykMkP;k ysdhys A ykMdk /kank lakxk
nsoiwtsys ik.kh eakxk AA 138 AA
eqyxh eksBh uktqd o gMdqGh vkgs- i.k] rh lkljh xsY;koj ek= ?kjP;k
dkek/kanÓkkr dksBsgh deh iMyh ukgh- ;kps vkbZyk eksBs dkSrqd okVrs-
vkiY;k eqyhcíypk ftOgkGk o izse iq<hy vksohrwu O;Dr gksrs-
fL=;kaph xkFkk @47
^gMdqGh* o ^uktqdi.kk* lwpfo.;klkBh okijysyk ^dkjyh* gk ‘kCn eksBk
lqanj okVrks ¼fulxZ izfrek½- vkbZ vkiY;k eqyhcíy eksBÓkk dkSrqdkus lakxrs
ykMkph ek>h ysda A tUeyh dkjyh
ukgh dkek/kanÓkkys gkjyh AA 139 AA
¼dkjyh & gMdqGh] uktwd- dkjyhpk osy uktqd o ygkulk vlrks-½
eqyxh ykMdh vlY;keqGs ofMyakuh frpk fookg toGP;k xkokr dsyk-
dkj.k ;srktkrk eqyhph HksV ?ksrk ;sbZy- la/;kdkGh vkbZus nsoktoG fnok
ykoyk] o eqyhyk fujksi fnyk- Eg.kts fryk lkljh lkj dsyh-
ykMkP;k ysdhys A dkslkok.kh fnyh
fnok ykowua lkja dsyh AA 140 AA
¼dkslkok.kh & dkslHkj varj] nksu eSy- lkj & fujksi-½
Hkkjrkr dkgh tkrhr ^vkrks ?kjh Hkklh* ns.;kph izFkk vkgs- Eg.ktsp
vkR;kP;k ?kjh frP;k Hkkokph eqyxh ekfxrY;k tkrs- R;keqGs ukrslaca/k
fVdwu jkgrks- o Hkkph ghp lwu >kY;keqGs frP;kojph ek;kgh deh gksr
ukgh- ^?kakxÚ;k fioqf’kys* ;k ‘kCnkrwu HkkokP;k eqyh’kh vlysyh toGhd]
ukrs o ftOgkGk lwfpr dsysyk vkgs- ¼iwohZ fL=;k dkiMkph NksVhlh lqanj
fi’koh dejsyk [kkspr vls-½
ykMkph ek>h ysda A Hkklh ekgh eys
?kakxÚ;k fioqf’kys AA 141 AA
ykMkph ek>h ysda A vkys ikgq.ks ikgkys
Og;a nwjps ekjokMh A vkgs jkg.kkjs okMksokMh AA 142 AA
vkbZyk vkiY;k eqyhps xksjsi.k] o R;kr frus MksGÓkkyk ykoysys dktG
Qkjp lq[kkors- vkiY;k lqanj eqyhcíy okV.kkjk ftOgkGk o izse iq<hy
vksohrwu Qkjp lqanj o.kZu dsysyk vkgs-
dktGa ysyh xksjh A MksGÓkkP;k ySuk ySuk
xksÚ;k #ikph ekgh eSuk AA 143 AA
¼xksjh & xksÚ;k jaxkph- ySuk & MksGÓkkP;k dMsus- eSuk & eqyxh-½
fL=;kaph xkFkk @48
Hkkjrh; yksdijaijsr eqyxk gk ^oa’kkpk fnok* letY;k tkrks- R;kP;klkBh
;K o uol dsY;k tkrks- ijarq eqyhlkBh ek= dks.kh ;K fdaok uol
djrkuk fnlr ukgh- ijarq ,d ekÅyh ek= vkiY;kyk dU;knku djrk
;kos Eg.kwu eqyhlkBh uol djrkuk fnlrs- vkiY;k gkrwu dU;knku ?kMkos
v’kh frph bPNk vkgs- rh Eg.krs&
ysdk ijh;la A ysdhlkBh dsyk uola
vkgs dU;knkukph gkowla AA 144 AA
eqyhpk fookg >kY;kuarj ifgY;k vekoL;syk frpk ‘kjhjlaca/k frP;k
irh’kh ;sÅ nsÅ u;s] vlk ,d yksdlet vkgs- Hkkjrh; yksdthoukr
ikGko;kpk rks ,d ladsr vkgs- iq<hy vksohrwu ijaijsus pkyr vkysys
ladsr] #<h] fjrhfjokt] ijaijk ;akps egÙo vktgh lektthoukr fnlwu
;srkr- iq<hy vksoh ikgk &
lakxwua /kkMhua A fofg.khckbZ rqEgkyk
ykMkph ysda eyk A udk Ugkow volyk AA 145 AA
¼/kkMhu & ikBohu- volyk & vekoL;k- gkowl & gkSl-½
6- eSuk lklqÚ;kys tkrs
¼ ;k Hkkxkr eqyxh lkljh tkrkukps o.kZu vkgs- ½
eqyxh lkljh tkrkukpk izlax eksBkp Hkkowd vlrks- lkljh xsysyh eqyxh
l.kkokjkP;k fufeÙkkus ekgsjh ;srs- dkgh fnol ekgsjkyk vkuankr o lq[kkr
dk<Y;koj lkljh tk;yk fu?krs- frph vkbZ frP;klkBh f’knksjh cak/kwu nsrs(
o eqyxh vkiY;k ygku Hkkoklkscr lkljP;k jLR;kus fu?krs- eqyxh lkljh
tkr vlrkukps gs izR;{k o.kZu ek;ekÅY;akuh d:u Bsoysys vkgs-
^ikBhP;k cak/kokus A okVa fnlrs lktjh* ;k vksGhrwu xzkeh.k yksdthoukps
izR;{k fp=.k MksGÓkkleksj ;srs- uofookfgr eqyxh tsOgk ifgY;aknk lkljyk
tk;yk fu?krs rsOgk frph vksVh Hkjrkr] o fryk [kkÅ nsrkr- lkljh
tk.kkÚ;k eqyhyk vkbZ fujksi nsrs- xkokP;k ckgsj xsY;koj eqyhyk ,dk,dh
ofMykph vkBo.k ;srs- ofMykph vkBo.k frP;k eukrwu tkr ukgh-
fL=;kaph xkFkk @49
ofMykizek.ksp vkbZlkBhgh frps eu nkVwu ;srs- ;kps eksBs Hkkoiw.kZ o.kZu
fL=;akP;k vksohxhrkrwu vkysys vkgs- iq<hy vksO;k ikgk %&
eSuk lklqÚ;kys tkrs A ek;a cak/krs f’knksjh
ikBhP;k cak/kokus A okVa fnlrs lktjh AA 146 AA
eSuk lklqÚ;kys tkrs A pqyR;k dkD;kph ckbZ csVk
frP;k [kkT;kus ¼[kkŽ Hkjk oVÓkk AA 147 AA
ysdh eSukua lkja dsY;k A oyakMyk ekFkk
euh vkBoyk firk AA 148 AA
ysdh eSukua lkja dsY;k A e/kh vksyakMyh u;a
euh vkBoyh ek;a AA 149 AA
fL=;akP;k vksohxhrkrwu T;k izlaxkps o.kZu ;srs] rs izlax yksdthoukrhy
vuqHkokoj vk/kkjysys vlrkr- lalkjkrhy vusd izlaxkps izR;{k o.kZu
vksohxhrkrwu ;srs- R;krykp gk ,d izlax ikgk- lkljh tk.kkÚ;k eqyhyk
lkj djrkuk ?kjph eaMGh] vkf.k ‘kstkjP;k vk;kck;kgh ?kjktoG mH;k
jkgrkr] o fryk fujksi nsrkr- R;k izlaxkps izR;{k o.kZu ek;ekÅY;akuh
iq<hyizek.ks d:u Bsoysys vkgs-
eSuk vkiY;k ?kjh tkrs A lkja djkys vk;kck;k
jsa?khekxs Hkkot;k AA 150 AA
yksdthoukrhy dkgh izlax eksBs Hkkofud vlrkr- T;k eqyhyk dks.khgh
x.kxksr ukgh] v’kk osGh frpk ekuysyk HkkÅ ^paæ* vkdk’kkr fnlrks-
,dizdkjs rks fryk lkj djk;yk ;srks- Hkkjrh; fL=;k paækyk HkkÅ ekurkr-
vktgh HkkÅfctsP;k fnolh fL=;k vxksnj paækyk vksokGrkr] o ex
Hkkokyk vksokGrkr- gkp lanHkZ ;sFks tksMysyk vkgs-
eSuk vkiY;k ?kjh tkrs A lkja djkys ukgh dks.kh
paæ fua?kkyk okMÓkkrquh AA 151 AA
eqyxh lkljyk tkr vlrkuk vkbZofMyakuk eksBs nq%[k gksrs- HkkokP;kgh
MksGÓkkrwu vJw okgw ykxrkr- R;kykgh] cgh.k Hkkokph rkVkrwV gksrs Eg.kwu
fL=;kaph xkFkk @50
jMw ;srs- eqyxh lkljyk tkrkuk ts xaHkhj okrkoj.k vlrs] fdaok ts nq%[k
gksrs] rs ^okVsojpk oM A djrks QMQMa*] ;k fulxZ izfresrwu lakfxrysyss
vkgs- iq<hy vksO;k Qkjp dk#.;iw.kZ vkgs-
okVsojpk oMa A djrks QMQMa
cfg.khra dsY;k lkja A Hkkokys vkyk yMa AA 152 AA
okVsojpk oMa A okVksGÓkk ikukpk
cfg.khr dsY;k lkja A ca/kq dks.kR;k eukpk AA 153 AA
tsOgk eqyxh lkljyk tk;yk fu?krs] rsOgk fryk ekgsjP;k yksdakdMwu lkMh
pksGh uslowu cakxMÓkk Hkjrkr- dkgh oLrw HksV nsrkr- eqyhyk oLrw HksV
ns.;kph izFkk Qkj iwohZiklwu pkyr vkysyh vkgs- Hkkjrh; lektthoukpk
vH;kl djrkuk vls fnlrs dh] eqyhyk frP;k ofMyakdMwu ifjfLFkrhuqlkj
dkgh oLrw HksV Eg.kwu fnY;k tkr gksR;k- R;kr nqHkrh xk; o okl: HksV
ns.;kph ijaijk gksrh- vktgh dkgh ?kjk.;kr rh vkgs- ¼ek÷;k ofMyakuh
ek÷;k rhu cfg.khauk ,d ,d xk; fnyh gksrh-½
Hkkokua lkja dsyh A pqyR;kua mHkh dsyh
Ikky[khP;k iq<a A xk;a okljkph fnyh AA 154 AA
ysdh eSukys Hkjrks pqMk A lwua ckjtk :lyh
ckiw ekgÓkk cak/kokua A xkMh iMnÓkkph tqiyh AA 155 AA
¼iMnÓkkph xkMh & neuh- neuhP;k oj o cktwyk iMnk Vkdrkr- R;keqGs
vkr dks.k clysys vkgs rs ekfgr iMr ukgh- Jhear ?kjk.;kr v’kk
iMnÓkkP;k neU;k jkgkr gksR;k-½
eksBk ikÅla iMrs A bdMs frdMs
ysdh eSukP;k xkokdMs AA 156 AA
xkMÓkk eakxa xkMÓkk A ,d xkMh varjyh
eSuk HksVhys mrjyh AA 157 AA
fL=;kaph xkFkk @51
xkMÓkk eakxa xkMÓkk A ,dk xkMhys fuGk jax
eSuk ykMkph gksrh laxa AA 158 AA
yksdxhrkr eqyhlkBh ^eSuk* o eqyklkBh ^jk?kks* vlk ‘kCn
okijrkr- yksdthoukrhy pkyhfjrh( o xzkeh.k thoukps izfrfcac ;k
Hkkxkrhy vksO;ake/kwu fnlwu ;srs-
7- ek;a ckikP;k iksVh
¼ iq<hy vksO;kr pakxY;k o okbZV eqykeqyhaps o.kZu vkysys vkgsr ½
xzkeh.k thoukps izR;{k o.kZu ;k Hkkxkrhy vksO;krwu fnlwu ;srs- lkljh
xsysY;k vkiY;k eqyhcíy vkbZ lakxr vkgs- rh Eg.krs] ^ek>h eqyxh eksBh
uktqd o vaxdkBhus lMlMhr vkgs- ijarq lkljP;k ?kjh ?kjdkekr ek= rh
d/khp ekxs iMyh ukgh*- iwohZ tkR;koj nG.k nGrkuk fdaok Je djrkuk
fL=;k xk.kh Eg.kr vls- R;kr vkbZ vkiY;k eqyhauk O;ogkjKku lakxr
vkgs- eqyhauh dls okxkos] ts.ksd:u vkbZofMyakP;k ukokyk dyad ykx.kkj
ukgh- eqyhP;k tUekps vkbZyk nq%[k ukgh- ijarq vkbZ eqyhauk lakxrs dh]
tUekps lkFkZd djk- vkbZofMyakuk cêk ykxsy vls okxw udk- ukghrj
ftdMs frdMs rqeps uko cnuke gksbZy( o iq<s lks;Ú;k/kk;Ú;kr vkiY;kyk
yksda ukos Bsorhy- Eg.kwu vkbZ vkiY;k eqyhauk tks lgt mins’k djrs] rks
dks.kR;kgh rÙoKkukis{kk deh ukgh- iq<hy vksO;k ikgk %&
ek;a ckikP;k iksVh A tyeY;k ysdh
ysda tUeyh dkjyh A ukgh /kanÓkkys gkjyh AA 159 AA
ek;a ckikP;k iksVh A tyeY;k ysdh
nkgkyk ,da deh A ukoa xekow uksdk dks.kh AA 160 AA
ek;a ckikP;k iksVh A tyeY;k ysdh
tyequh djtk ukoa A iq<a lks;Ú;kpa xkoa AA 161 AA
¼vksoh Ø- 159 rs 162 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs- dkjyh & uktwd]
gMdqGh- dkjyhpk osy gh eksBh uktwd vkf.k ckjhd vlrs- ½
fL=;kaph xkFkk @52
Hkkjrh;akph eqyhdMs ikg.;kph n‛Vh Qkj ladqfpr vkgs- eqyxh Eg.kts
ijD;kps /ku] ckikyk [kpZ yko.kkjh] vls frps o.kZu dj.;kr ;srs- rksp
frP;koj izHkko iMrks] o frgh Lor%yk ^ckssjhckHkGhpk ikyk* letrs-
;kyk dkj.k /keZxzaFkkr frP;kcíy pqdhph letqr d:u Bsoysyh vkgs-
Hkkjrh;akph eqyhdMs ikgk.;kph n‛Vh d’kh vkgs] gs ^cksjhCkkHkGhpk ikyk*
;k fulxZ izfresrwu fnlwu gksrs-
ek;a ckikP;k iksVh A tueY;k ysdh
cksjh ckHkGhpk ikyk A ekgÓkk fiR;kys [kpZ vkyk AA 162 AA
lektkr pakxY;k eqyhps T;kizek.ks dkSrqd gksrs] R;kizek.ks okbZV eqyhcíy
frjLdkj mRié gksrks- vkbZofMyakps uko deko.kkÚ;k eqyh t’kk tUekyk
;srkr- r’kkp R;akps uko cqMfo.kkÚ;k eqyhgh tUekyk ;srkr- eqyxh ?kjankt
fu?kkyh ukgh Eg.kwu vkbZ vkiyh [kar cksywu nk[kfors- dkgh eqyh rhugh
dqGkpk m)kj djrkr o lektkr dkSrqdkpk fo‛k; curkr- dkgh eqyhauk
dkekpk eksBk daVkGk ;srks- v’kk eqyh lektkr o x.kxksrkr frjLdkjkpk
fo‛k; gksrkr- eqyhyk fnysyh ^/kkuok*] ^yowykB* o ^fpYgkVh* ;k miek
frjLdkj n’kZfo.kkÚ;k vkgs-
ek;a ckikP;k iksVh A ysda tUeyh /kkuok
frua ykoyk ouok AA 163 AA
ek;a ckikP;k iksVh A ysda tUeyh yowykBa
frys dkek/kanÓkkpk ykxs usVa AA 164 AA
ek;a ckikP;k iksVh A ysda tUeyh fpYgkVh
Mkxa ykoyk ‘ksoVh AA 165 AA
¼/kkuok & HkakM[kksj] rksaMkG- ykB & nakMxh- usV & daVkGk] ne- Mkx &
cnukeh] dyad- fpYgkVh & ,d dkVsjh >qMwi] fpYgkVhps >qMwi dkVsjh
vlY;keqGs R;kyk Li’kZ gksrkp R;k fBdk.kh dkVs Vksprkr- eqyxh tj
okgÓkkr fu?kkyh rj vkbZofMyakP;k dqGkyk Mkx ykxrks- okgÓkkr eqyhyk
fnysyh fpYgkVhP;k >kMkph miek Qkjp leiZd vkgs- vksoh Ø- 163 rs
167 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs-½
fL=;kaph xkFkk @53
T;kizek.ks eqyhaps R;kizek.ks eqyakpsgh o.kZu vksohxhrkrwu ;srs-
drZRooku eqykyk ^f’kjhjax* Eg.kts ”‛.k ekurkr- v’kk eqykps lektkr
dkSrqd gksrs- rks lok±P;k vknjkpk fo‛k; curks- rj okbZV eqykyk ^gsY;k*
fdaok ^jsMk* vls lacks/krkr- Eg.kts lektkr R;kpk frjLdkj dsY;k tkrks-
okbZV eqykyk fnysyh jsMÓkkph miekgh leiZd vkgs-
ek;a ckikP;k iksVh A tyeyk gY;k
usÅu cak/kyk fpph[kkY;k AA 166 AA
ek;a ckikP;k iksVh A ysda tyeyk f’kjhjax
;kus dpsjh dsyh naxa AA 167 AA
;k Hkkxkrhy vksO;krwu drZcxkj eqykeqyhaps dls dkSrqd gksrs( o dkepksj eqyakpk
dlk frjLdkj gksrks] ;kps o.kZu vkysys vkgs- dks.krsgh f’k{k.k u ?ksrysY;k
ek;ekÅY;akps gs rÙoKku vkgs- vktgh rs lektkyk mi;ksxh vkgs-
8- tojh ek;a ckia
¼vkbZofMyakP;k o HkkÅ&Hkkot;hP;k dkGkr eqyhyk ekgsjh
tk.koysyk cny ;k Hkkxkrhy vksO;kr vkysyk vkgs ½
vkbZoMhy tksi;±r ftoar vlrkr] rksi;±rp eqyhyk ekgsjps lq[k
Hkksxk;yk feGrs- l.kkokjkP;k fufeÙkkus dsOgkgh ekgsjkyk HksV nsrk ;srs-
vkbZoMhy g;kr ulrkuk ek= dks.kR;krjh dk;Zizlaxhp ekgsjkyk tkrk ;srs-
;sFks vkbZofMyakcíypk ftOgkGk eqyxh O;Dr djrkuk fnlrs- vkbZoMhy
ulsy rj ekgsjkps egÙo okVr ukgh- Eg.kwu vkbZofMyakP;k dkGkrp ekgsj
Hkksxk;ps vlrs- vkbZofMyakP;k dkGkr eqyxh ekgsjkyk fcu/kkLr okojrs-
fryk dks.krhgh eukbZ ulrs- vkbZoMhy xsY;koj ek= HkkÅ o Hkkot;hP;k
dkGkr eueksdGsi.kkus okxrk ;sr ukgh- vkbZofMyakP;k o HkkÅcfg.khP;k
dkGkr ekgsjh iM.kkjk Qjd eqyhyk fnlwu ;srks- vkbZP;k lkfé/;kr eqyhpk
dlk lq[kkpk dkG xsyk] ;kps o.kZu ^jkT; dsys jko.kkps* ;k vksGhrwu
dsys vkgs- iq<hy vksO;krwu thoukps lR; leksj ;srs- iq<hy vksO;k ikgk&
fL=;kaph xkFkk @54
tojh ek;a ckia A rojh ;s.ka tk.ka
eaxa dks.;k le;kua AA 168 AA
tojh ek;a ckia A rojh lÙkk eksBh
HkkÅ HkkotP;k jkth A mHkh /kMhP;k [kkyrh AA 169 AA
¼tojh & tksi;±r- rojh & rksi;±r- /kMh & ?kjkph ckgsjph iMoh- vksoh
Ø- 168 rs 171 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs-½
tkR;kyk l[kh letwu fL=;akuh vkiys lq[knq%[k R;kP;ktoG
lakfxrys vkgss- tkR;koj nG.k nGrkuk udGr R;akP;k rksaMwu ekgsjP;k
vkBo.kh fu?krkr- vkbZP;k ?kjh dls jktklkj[ks lq[k Hkksxys] tso.kkps rkV
lq)k mpyys ukgh] vls eqyxh lakxrs- Eg.kts vkbZP;k lkfé/;kr fnol
dls lq[kkps xsys] ;kP;k vkBo.kh fryk ;srkr- vkbZP;k ?kjh Hkksxysys lq[k
gs ^jkT; dsys jko.kkps* ;k vksGhrwu leiZdi.ks lwpfoys vkgs- vkbZckikP;k
dkGkr rqikph eukbZ uOgrh] i.k Hkkot;hP;k dkGkr ek= ik.;kphgh lÙkk
ukgh- ;ko:u vkbZ o Hkkot; ;akP;krhy Qjd o ifjfLFkrh iq<hy
vksO;ke/kwu fnlrs- vksoh Ø- 168 rs 171 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs-
Ekk;a x rq÷;k ?kjh A jkT; dsys jko.kkps
Ukkgh mpyys A iq<ps rkVa tso.kkps AA 170 AA
Ekk;a x rq÷;k ?kjh A lq[kkph pakn.kh
jkt.kkrya ik.kh A lw;Z Mksys eksjkokuh AA 171 AA
vls Eg.krkr dh] eqyhps vkbZoMhy xsY;koj frps ekgsj laiwu tkrs-
vkbZoMhy vkgs rksi;±r frps ekgsj vkgs- uarj Hkkot;hdMwu fryk th
okx.kwd feGrs] R;kps o.kZu ^uokMh dks.k vkyh* ;k vksGhrwu eqyhus
d:u Bsoysys vkgs- vkbZofMyakP;k o HkkÅHkkot;hP;k dkGkr eqyhyk
ekgsjh feG.kkjh okx.kwd iq<hy vksO;krwu fnlrs- vksoh Ø- 172 rs 174
i;±r gs ,d vksohxhr vkgs- iq<hy vksO;k ikgk &
ek;a ckia esY;kojh A xksjh ekgsjkys xsyh
iqlrh Hkkot;k A uokMh dks.ka vkyh AA 172 AA
fL=;kaph xkFkk @55
ek;a x rqgÓkk ?kjh A ukgh ;sra jksta jksta
nq/kMa Hkkot;h A ?kja ojtya rq>a AA 173 AA
vkbZ ckikP;k ?kjh A rakC;k rqikpk dsyk fjrk
Hkkot;hP;k jkT;kra A ik.;kph ukgh lÙkk AA 174 AA
Ekkgsjkyk HkkÅHkkot;hP;k dkGkr eqyhyk th ijdsi.kkph okx.kwd feGrs]
R;kizek.ksp fryk lkljyk lq)k ijdsi.kkph okx.kwd feGrs- vkbZofMyakP;k
?kjh eqyxh ykMkr ok<ysyh vlrs] i.k lkljyk ek= fryk nwjP;k ‘ksrkr
xksoÚ;k ospk;yk tkos ykxrs- lklj vkf.k ekgsj ;akP;kryk Qjd iq<hy
vksO;krwu fnlrks- ikgk &
Ekk;a ckikP;k jktkeanh A ukgh ospyh xksojh
xsyh dkslkP;k okojh AA 175 AA
Eg.kwu eqyhyk fdrhgh ukrsokbZd vlys rjh fryk ^vkbZ o oMhy* gsp
egÙokps xk.kxksr okVrkr- vkbZofMyakuk fnysyh o{kkph miek Qkjp lkFkZ
okVrs- o{k tlk nqlÚ;akuk lkoyh nsrks- R;kizek.ks vkbZofMyakP;k
N=Nk;s[kkyhp eqys ygkukph eksBh gksrkr- eqyhauh gs cjkscj tk.kysys
vkgs- R;akP;k vuqHkokps gs lkj vkgs- ikgk iq<hy vksO;k &
lkBa ‘kaHkja x.kxksra A ekrk firk nks?ka t.ka
>kMa b#{kkps nksua AA 176 AA
lkBa ‘kaHkja x.kxksra A xksra oyakMwu xsyh
pksGh ;sdhph ukgh vkyh AA 177 AA
¼tojh & tksi;±r- rojh & rksi;±r- le;ku & izlax] dk;Z- /kMh &
?kjkph ckgsjph iMoh- xksjh & eqyxh- uokMh & vuksG[kh] uohu-
nw/kM & okbZV- ojtya & Vkd.ks] lksM.ks] oT;Z dj.ks- dkslkP;k okojh &
nwjP;k ‘ksrkr- b:{k & o{k- ojakMwu & vksyakMwu-½
fL=;kaph xkFkk @56
9- vkyk ca/kqth ikOg.kk
¼ ;k Hkkxkr cgh.k&HkkokP;k ukR;krhy iszekps o.kZu vkysys vkgs ½
Hkkjrh; laL”rh o ijaijk Qkj fofo/krsus uVysY;k vkgsr- ;k laL”rhr
dkgh ukrh Qkjp ifo=] o fuLokFkZ izsekus HkjysY;k vkgsr- vusd
ukR;akiSdh ^cgh.k&HkkÅ* gs vls ,d ukrs vkgs- cfg.khyk Hkkokfo‛k;h
tso<h dkGth o ek;k vlrs] rso<hp Hkkokyk cfg.khph vlrs- vusd
L=hxhrkrwu cgh.k HkkokP;k izsekps o.kZu ân; gsykowu lksM.kkjs vkgs- ;k
Hkkxkrhy vksO;k ikfgY;koj ;kpk izR;; ;srks- cfg.khP;k ?kjh vkysyk
frpk HkkÅ frP;k n‛Vhus egÙokpk o ftOgkGÓkkpk ikgq.kk vkgs- v’kk gÓkk
ikgq.;kcíy ‘kstkjph ckbZ fopkjrs- dks.k jktk rq÷;kdMs eqôkekyk vkyk\
rsOgk cgh.k ‘kstkj.khyk lakxrs dh] rks jktk ukgh rj ek>k ca/kq vkgs-
vkiyk HkkÅ dlk jktklkj[kk fnlrks ;kpk cfg.khyk eksBkp
vfHkeku vkgs- cfg.khyk HkkÅ Eg.kts t.kw dkgh frP;k xGÓkkrhy rkbZr
vkgs- cfg.khlkBh HkkÅ Eg.kts ^uOga oj.ka Hkkdjhpk*] ^jktk uOga ca/kq
ek>k*] ^rkbZra ca/kq ek>k* vlk vkgs- ;k vksGhrwu cfg.khyk Hkkokcíy
okV.kkjk ftOgkGk o izse fnlwu ;srs- vksohxhrkrhy gs o.kZu Qkjp lqanj
vkgs- cgh.k Eg.krs &
vkyk ca/kqth ikOg.kk A uOga oj.ka Hkkdjhpk
R;kP;k tso.kkyk d: A iqykok lkdjhpk AA 178 AA
vkyk Cka/kqth ikOg.kk A ‘ksth eurs dks.ka jktk
‘ksth fdrh lakxw A jktk uOga ca/kq ek>k AA 179 AA
varjhpa nq%[ka A rqyk lakxrs [kkyh cla
rkbZra ca/kq ek>k A Hkfjyk us= iqla AA 180 AA
^jLR;kojps >kM vkf.k eqyhps ekgsj* rksMw u;s] vls yksdijaijsr vktgh
lakxrkr- R;kpizek.ks vkbZofMyakP;k eR;quarj Hkkokus cfg.khps ekgsj rksMw
u;s- vkbZofMykuarj Hkkokusp R;akph tkxk ?;koh( o cfg.khcíy ts drZO;
djk;ps vlsy] rs djkos- ek;ekÅY;akuh lxGÓkkp Hkkoakuk fnysyk gk ,d
fL=;kaph xkFkk @57
let vkgs- cfg.khyk Hkkokus ykFk ek: u;s- Hkkokus vls okx.ks e;kZnsyk
/k:u ukgh] vlk ‘kgk.ki.kkpk lYyk fL=;k iq#‛kakuk nsrkr- ikgk &
okVph ckHkwGa A ;sMÓkkua rksMw u;s
cfg.khph okVa A Hkkokua eksMw u;s AA 181 AA
udks ek: Hkkok A cfg.khys ykra
ykrqjP;k nsoGkra A cgh.ka Hkkokpa dorqda AA 182 AA
¼vksoh Ø- 182 e/;s ^ykrwj* ;k xzkeukekpk mYys[k vkysyk vkgs-
LFkGijRos ‘kgjkps o xkokps uko cnyr vlrs- cny gk yksdlkfgR;kpk
,d fo’ks‛k vkgs-½
lalkj EgVyk dh HkakM.k vkysp- cgh.k Hkkokps HkakM.k gs gksrp
vlrs( i.k rs dk;eps ulrs- ek.klkps eu dBksj vlrs] o fL=;akps eu
dksey vlrs- Eg.kwu R;akuk dBksj cksy.ks yodj ftOgkjh ykxrkr- ;sFksgh
HkkokP;k dBksj cksy.;kus cfg.khP;k MksGÓkkr vJq ;srkr- HkkokP;k
cksy.;kkus cfg.khyk nq%[k gksÅ u;s] myV frpk lUeku Ogkok] vls
‘kgk.ki.k fL=;akP;k vksohxhrkrwu fnlwu ;srs- cgh.k HkkokP;k HkakM.kkr vkbZ
ek= usgeh eqyhadMwu Hkkx ?ksrs- lalkjkrY;k njjkst ?kM.kkÚ;k ?kVuk fL=;akuh
dkO;krwu o.kZu dsysY;k vkgs- fL=;akph xhrs Eg.kts dkO;kRed nSuafnuhp
vkgs] vls okVrs-
cgh.ka Hkkokpk A >xMk jkucuh
Hkkokpa fucja eua A cfg.khP;k MksGk ik.kh AA 183 AA
cgh.ka Hkkokpk A >xMk ,dhdMs
ekrk f[ktyh ysdhdMs AA 184 AA
¼f[ktus & i{k ?ks.ks] fpM.ks½
cgh.kHkkÅ jLR;kus feGwu tkr vlsy rjhgh yksda R;akP;kdMs la’k;h
utjsus ikgrkr- Eg.kwu jLR;kus tk.kkjs cgh.kHkkÅ vkgs] dh vk.k[kh dks.kh
vkgs] gs letY;kf’kok; R;akP;kcíy vls cksyw u;s] v’kh f’kdo.k
vksohxhrkrwu feGrs-
fL=;kaph xkFkk @58
okVua pkyys A cgh.ka HkkoMa
txkys ckjk rksaMa A cksyrs ckjcaMa AA 185 AA
¼ckjcaM & gos rls cksyus½
vkiyk HkkÅ Eg.kts t.kq dkgh lkodkjkpk ysd vkgs] vls cfg.khyk
okVrs- vkiyk HkkÅ ,d #i;kpa iku [kkrks vkf.k jLR;kus fida Vkdrks-
;kr fryk vkiY;k Hkkokpk eksBsi.kk okVrks- ¼iwohZ xzkethoukr ,d #i;kps
iku [kkus] gs Jhearhps y{k.k letY;k tkr gksrs-½ cfg.khyk vkiY;k
HkkokP;k dks.kR;kgh xks‛Vhps eksBs dkSrqd okVr vlrs- ;kps o.kZu rh
vksohxhrkrwu djrs- ikgk iq<hy vksO;k &
ca/kq [kkrs ikua A :Ik;kpa ,da
okVsua Vkds fida A dks.;k lkodkjkpk ysda AA 186 AA
Hkkjrkr lxGÓkkp tkrh /kekZr ^u.kan&Hkkot;* gs ukrs dqizfl) vkgs-
ekgsjk vkysY;k cfg.khyk HkkÅ lkMh ?ksrks] rsOgk Hkkot;hyk ek= cjs okVr
ukgh- rh jkxs Hkjrs- Hkkot; jkxk vkyh Eg.kwu cfg.khyk lkMh uslkoh vls
okVr ukgh- vkbZofMyakP;k o HkkokP;k dkGkr ekgsjh dlk cny fnlwu
;srks] ;kps o.kZu fL=;akuh dsysys vkgs- lalkj EgVyk dh] :los Qqxos gs
vkysp- cfg.khyk gydh lkMh ?ksryh Eg.kwu cgh.k Hkkokoj :lyh-
cfg.khpk :lok gk {kf.kd vlrks- i.k R;kpsgh o.kZu fL=;akP;k xhrkrwu
;srs- lakxk;ps Eg.kts] lalkjkrhy ygkulgku izlaxkps o.kZugh vksohxhrkrwu
;srs- ¼vksoh Ø- 187 rs vksoh Ø- 189 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs-½
Hkkokus ?ksryh lkMh A Hkkot;a Hkjyh jkxa
eyk uslk;pk dks.krk yksHka AA 187 AA
HkkÅua ?ksryh lkMh A lkMhys ukgh tjh
cfg.kh :lY;k Hkkokojh AA 188 AA
ekgsjkyk vkysY;k vkiY;k cfg.khyk HkkÅ lkMhpksGh ?ksrks- cfg.khyk pksGh
ilar iMr ukgh- ijarq Hkkot; ek= frps eu oGors- ;so<Ókkusp dkgh
lxG >kya ukgh- iq<P;k osGsyk rqeP;k erkuqlkj gksbZy] v’kh letqr rh
fL=;kaph xkFkk @59
dk<rs- ;sFks lqlaL”r o letnkj Hkkot;hps fp= MksGÓkkleksj ;srs- ¼vksoh
Ø- 187 rs vksoh Ø- 189 i;±r gs ,d vksohxhr letkos½
Hkkokus ?ksryh lkMh A lkMh yk;da ukgh pksGh
eua eksMrs Hkkot;h A brD;k ys.;kua >kya ukgh AA 189 AA
¼ys.ks & vyadkj fdaok oL= /kkj.k dj.ks] Hkw‛kfo.ks-½
lklqjoklhu vlysY;k cfg.khps nq%[k iq<hy vksO;krwu fnlrs- iwohZ [ksMÓkkr
ikgq.kk vkyk dh] R;kyk tso.kklkBh ^‘kso;k] nw/k vkf.k lk[kj* nsr vls-
?kjh HkakMs HkjHk:u ‘kso;k vkgsr] i.k rh Hkkokyk tsok;yk nsÅ ‘kdyh
ukgh- ;kps nq%[k frP;k euke/;s vkgs- rsp nq%[k tkR;koj nG.k nGrkuk
frP;k var%dj.kkrwu ckgsj ;srs- rh Eg.krs &
?kjh ‘kso;k cksVqGÓkkP;k A vaxk’kh mrjaMÓkk
cfg.kkbZ lklqjoklh A ca/kq /kkMyk mik’kh AA 190 AA
?kjh ‘kso;k cksVqGÓkkP;k A mrjaMÓkk BslksBslh
cgh.ka lklqjoklh A HkkÅ /kkMyk mik’kh AA 191 AA
¼mrjaMÓkk & ,dkoj ,d HkakMh Bsoysyh vl.ks- cksVqGs & ckjhd i.k
vk[kqM ‘kso;k-½
HkkÅ cfg.khP;k ?kjh xsY;koj R;kpk ekulUeku Ogk;pk- tso.k
djk;P;k vxksnj xa/k] v{krk ykowu vkf.k ikVkoj clowu ikgq.kpkj dsyk
tk;pk- eqykP;k dikGkoj xa/kkpk fVGk c?kwu vkbZ fopkjrs dh] dks.kR;k
cfg.khdMs xsyk gksrkl- xrdkykrhy lektthou dls gksrs] gs letwu
?;k;ps vlsy rj L=hxhrakpk vH;kl Qkjp egÙokpk Bjrks- dkj.k R;kr
yksdthoukps vLly fp=.k vkysys vlrs-
HkkÅ cfg.khP;k ?kjh A xa/kkpk fVGk ysyk
Ekk;a fopkjrs ;so<k A ikgq.kpkja dks.kh dsyk AA 192 AA
Hkkokyk dkgh cjsokbZV >kys rj cfg.khyk nq%[k gksrs- vkf.k cgh.k ladVkr
lkiMY;koj HkkÅ frP;k enrhyk frP;k ikBhlh mHkk jkgrks- cfg.khps
laj{k.k dj.ks gsp leFkZ Hkkokps y{k.k vkgs- vksoh Ø- 193 o 194 e/;s
fL=;kaph xkFkk @60
cgh.k HkkokP;k izsekps o ftOgkGÓkkps o.kZu vkysys vkgs- ;k vksO;kr
vkysys ^ikoqyk] HkkÅyk* gs ‘kCn eksBs yMhokG o vFkZiw.kZ vkgs-
dkVk :r;yk A ca/kqP;k ikoqyk
laxa cgh.ka HkkÅyk AA 193 AA
dkVk :r;yk A cfg.khP;k ik;h
mHkk Bkdyk HkksjkbZ AA 194 AA
dksaMÓkkpk djrs eakMk A Hkkthph dsyh ‘kkda
ca/kq tsoquh ykta jk[ka AA 195 AA
¼HkksjkbZ & HkkÅ- ‘kkd & Hkkthikyk- dksaMk & /kkU;kP;k ojps VjQy-½
Hkkjrh; yksdijaijsr dkgh yksdletqrh vkgsr- tls vk<Ókkoj ldkGh
dkoGk dWko&dWko djr vlsy rj ikgq.ks ;s.kkj Eg.kwu ekurkr- ;k
letqrhizek.ksp iq<hy vksohrhy vk’k; vkgs- cfg.khP;k ftokyk cjs ukgh
gs Hkkokyk dls dGys\ rj fe=kr clyk vlrkuk R;kyk daVkGk vkyk-
fe=kr clysyk vlrkuk dks.kkykgh daVkGk ;sr ukgh- rls gks.ks Eg.kts
dkghrjh v’kqHk letY;k tkrs-
cgh.k HkkokP;k izsekph] R;krwu O;Dr gks.kkÚ;k ftOgkGÓkkph rqyuk
^fidY;k flrkQGk’kh* dsysyh vkgs- fidys flrkQG gs tls lk[kjslkj[ks
xksM o :pdj vlrs- rlsp cgh.k Hkkokps izse vlrs- fidysY;k
flrkQGklh dsysyh cgh.kHkkokP;k izsekph rqyuk Qkjp foyksHkuh; vkgs-
ftokyk ekÖ;k tMa A dla dGya varjkra
rkbZr ca/kq ek>k A >kya jathla eSrjkra AA 196 AA
cgh.ka HkkoaMkph A varj dkGtkph
fidys flrkQGa A R;kyk xksMkbZ lk[kjsph AA 197 AA
iq<hy vksohr cgh.k HkkokP;k HksVhps vkuankps o.kZu vkgs- lkljh vlysyh
cgh.k nq%[kkr vkgs] i.k vkiY;k Hkkokyk HksVY;koj fryk vkuan gksrks-
Hkkokyk ikfgY;koj cfg.khyk frP;k nq%[kkpsgh Hkku jkgkr ukgh- cgh.k
Hkkokps izsep eksBs fueZG o ifo= vlrs- Eg.kwup Hkkjrh; yksdthoukr
fL=;kaph xkFkk @61
Hkkokps egÙo lakfxrysys vkgs- HkkÅ vlyk dh] ekgsjkyk tkrk ;srs- ,d
fnol gôkpk eqôke o pksGhyqxMh feGrs- ftOgkGÓkkP;k yksdakph
R;kfufeÙ;kus HksV gksrs- ‘ksoVh HkkÅ rks HkkÅ- Eg.kwu osMk dk vlsuk] i.k
cfg.khyk HkkÅ vlkok] vls Hkkjrh; fL=;akuk okVr gksrs-
lq[ka lakxrkuk A nq%[kaaa Bsohya >kdquh
vkuanys eua A ekÖ;k ca/kqyk ns[kksuh AA 198 AA
eh x HkS;kyk lakxrs A ckjk l.kkyk usÅ udks
iapehyk js Bsow udks AA 199 AA
;sMk ckxMk HkkÅ A HkkÅ cfg.khyk vlkok
Pkkj vk.;kph pksGh A ,dk jk=hpk folkok AA 200 AA
Lkkljh vlysY;k eqyhyk ekgsjkyk ?ksÅu ;s.ks] gh Hkkjrh; yksdakph ijaijk
vkgs- yksdthoukrhy ,dk ,dk izlaxkps ftoar fp= MksGÓkkleksj fuekZ.k
dj.;kph fde;k fL=;akP;k vksohxhrkr vkgs- ikgk &
HkkÅ cfg.khys usÅ tkrks A ?kksMk cak/krks ‘ksoarhys
vk/kh vk.ktk us.krhys AA 201 AA
HkkÅ cfg.khys usÅ tkrks A ?kksMk cak/krks rqG’khys
vk/kh vk.ktks nwjfpys AA 202 AA
i{kakpk jktk eksj- R;kyk nq%[k >kys dh] rks ,dk tkX;koj mHkk jkgwu vJq
xkGrks- ;sFks eksjkP;k vJq xkG.;kph miek Hkkokyk fnysyh vkgs- cfg.khyk
lklqjokl gksrkuk Hkkokyk fnlrk s] i.k nq%[k O;Dr dj.;kf’kok; R;kyk
dkghgh djrk ;sr ukgh- cfg.khyk lklqjokl gksr vlrkuk Hkkokyk >kysys
nq%[k( o cgh.k ekgsjh tkrkuk fryk gks.kkjs nq%[k] ;akps o.kZu ,sdwu eu
xycywu vkY;kf’kok; jkgkr ukgh- ikgk &
cfg.kkbZys lklqjokla A HkkÅ vk;drs dqMdkuh
vk’kk xkjrs eksjkok.kh AA 203 AA
fL=;kaph xkFkk @62
cgh.ka vkiY;k ?kjh tkrs A jMrs eqjeqja
HkkÅ jsa?khph ?ksrs /kwja AA 204 AA
cfg.kkbZys lklqjokla A HkkÅ vk;drs xYyhgwua
tk.ka cfg.kkbZ e:ua A ukgh ik;ukja fQ:ua AA 205 AA
cfg.kk pkyyh vkiY;k ?kjk A HkkÅ >kMkP;k vkMa xsyk
‘k syk usrjh ykoyk AA 206 AA
¼dqMdkuh & nq:u- vk’kk xkj.ks & vJq xkG.ks- eksjkokuh & eksjkizek.ks]
pqipki- jsaxh & o:u vkPNknu vlysyh gydh ne.kh- vk;drs &
,sd.ks- ik;ukj & ikg.kkj- usrjh & us=] MksGs ½
HkkÅ gk cfg.khis{kk ygku vlyk rjh rks frP;kis{kkgh map fnlrks-
,o<s vlwugh rks frP;k toGp] frP;k vkKsr okxr vlrks- vkiY;k
Hkkokcíypk ftOgkGk dlk vlrks] gs iq<hy vksohr fnlrs&
/kkdVk HkkÅ ek>k A ekÖ;k ijla mPph fnls
ekÖ;k HkqtP;k [kkyh cls AA 207 AA
¼ijl & is{kk- mPp & map- HkqtP;k [kkyh cl.ks & erkizek.ks okx.ks ½
iq<hy vksohr cfg.kkckbZP;k ,soth cfg.kkbZys vlk ‘kCniz;ksx ;srks-
cfg.kkckbZ gs ,d mnkgj.k Eg.kwu ?ksrysys vkgs- lqusyk lklqjokl dj.ks gs
Hkkjrh; dqVqac O;oLFksr fnlwu ;srs- eksBeksBÓkakP;k ?kjhgh vlk lklqjokl
ikgk;yk feGrks] gs ^fHkjM lkxkP;k e;kyhys* ;k vksGho:u lwpfoysys
vkgs-
cfg.kkckbZys lklqjokla A HkY;kP;k ysdjkys
fHkjMa lkxkP;k e;kyhys AA 208 AA
¼fHkjM & dhM ykx.ks] iks[kj.ks-½
cfg.khyk vkiY;k Hkkokcíy vfHkeku rj vlrksp] i.k R;kP;k ‘ksrhcíy]
cSykcíygh rh HkjHk:u cksyrs- t.kq dkgh Hkkokpk thop frP;k ‘kjhjkr
vkgs- HkkokP;k ygku ygku xks‛Vhrgh fryk eksBs dqrqgy okVrs- iq<hy
vksoh ikgk &
fL=;kaph xkFkk @63
eksBs eksBs cbZya A dokMh nkVys
rq>s cbZya fnBkoys AA 209 AA
Hkkjrh; yksdijaijsr fnokGhP;k l.kkyk lkljh vlysY;k cfg.khyk ekgsjh
vk.kk;yk HkkÅ tk;pk- fryk ikgq.kpkj djk;pk] gDdkps yqxMs vkf.k
pksGh uslok;pk- ijarq ftyk HkkÅ ukgh] v’kh eqyxh ek= mnkl fnlk;ph-
HkkÅ ulY;keqGs nq%[kh o mnkl vlysY;k eqyhps eu iq<hy vksohrwu dls
O;Dr gksrs] ikgk &
ukgh cfg.kkbZys HkkÅ A okua ¼psgjk½ fnlrs m?kMa
vkyk fnokGhpk l.ka A dks.ka ?ksbZua yqxMa AA 210 AA
dks.kR;kgh ifjfLFkrhr lkljh vlysY;k cfg.khyk ekgsjkyk vk.kk;php]
vlk csr d:u xsysY;k ,dk eqykps dkSrqd R;kph vkbZ djr vkgs-
fnolHkjkP;k varjkua rks ‘ksoVh vkiY;k cfg.khyk ekgsjh ?ksÅu vkyk- ¼;sFks
R;kP;k gq’kkjhps o dkS’kY;kps dkSrqd vkgs- d/kh d/kh lkljph eaMGh
lqusyk ekgsjh ikBor ukgh-½
HkkÅ cfg.khP;k xkok xsyk A xsyk bjkP;k ykuhua
cgh.ka vk.kyh ck.khua AA 211 AA
¼bZj & fnol- ykuh & Qqjln] ‘ksoV- ck.khu & izfrKk-½
vxksnj ek÷;k Hkkokyk diMs ¼dksV½- uarj mjY;k dkiMkps eyk- cfg.khyk
Hkkokfo‛k;h okV.kkjs izse o ftOgkGk ;sFks fnlrks- vxksnj Hkkokyk o mjysys
eyk] vls Eg.k.kkjh cgh.k [kjsp egku o R;kxh vkgs- v’kk izseG o
Hkkokoj ek;k dj.kkÚ;k cfg.kh Hkkjrh; laL”rhps Hkw‛k.k vkgs-
nksua HkkÅ eys A nks?kkps nksua dksVa
mjY;kpk eys tksVa AA 212 AA
nks?ka eys HkkÅ A nks?kkps nksua ‘ksys
mjY;kph pksGh eys AA 213 AA
¼tksV fdaok tksB & tkM [kknhps iak?k:u-½
fL=;kaph xkFkk @64
eqyxh lkljh tkrkuk nq%[kh gksrs- vkbZ vlrs rksi;±r fryk letwu vkf.k
lakHkkGwu ?ksrs- vkrk ek= rh ijD;k ?kjkr uaknk;yk xsysyh vlrs- Eg.kwu
xkokP;k ckgsj iMY;koj rh vkiY;k vkbZyk o ofMykyk ueLdkj djrs-
R;kps eksBs Hkkoiw.kZ o.kZu vkysys vkgs-
cfg.kk vkiY;k ?kjh tkrk A xkoa oyakMyh [kkjh
gkra tksMhrs ekrs’ojh AA 214 AA
cfg.kk vkiY;k ?kjk tkrk A xkoa oyakMyk ekFkk
gkra tksMhrs ek÷;k fiR;k AA 215 AA
¼oyakMyh & vksyakM.ks- [kkjh & xkokyk ykxwu vlysys ‘ksr-½
u.kan Hkkot;hP;k ukR;krhy usgehpk nqjkok iq<hy vksohrwu fnlwu ;srks-
Hkkot; vkiY;k u.kanslkscr d’kh okxrs] ;kpk gk iqjkok- cgh.k vkyh
Eg.kwu frP;klkBh Hkkr dj] vls HkkÅ vkiY;k iRuhyk lakxrs- i.k
Hkkot; ek= dU;k jk/kars- ¼iwohZ Qkj xfjch vlY;keqGs l.kkokjkP;k fdaok
,[kknÓkk dk;Zizlaxh Hkkr tsok;yk feGr vls- xjhc yksdaklkBh Hkkr gk
jkstP;k tso.kkryk inkFkZ uOgrk- vkrk ek= ifjfLFkrh cnyysyh vkgs-
iq<hy vksohrwu iwohZ xzkethou dls gksrs] ;kph ekfgrh feGrs-½
HkkÅ cksy;rs A vkyh cfg.kkbZ dja Hkkra
csbZekua Hkkot;h A dU;k ojY;k pjohra AA 216 AA
¼d.;k & Tokjh tkMhHkjMh nGwu dsysyk Hkkr- ojY;k & r;kj dsY;k]½
loZ cfg.kh ,[kknÓkk izlaxkus tsOgk ekgsjh ,d= ;srkr- rsOgk lxGs ?kj
xtctwu tkrs- vkf.k lkljh tkrkuk ek= ?kj lquslqus gksrs- lkljh tkr
vlysY;k eqyhps dsla frph vkbZ eksBÓkk izsekus foap:u nsrs- vkf.k fryk
lkljh iksgkspfo.;klkBh cSy f’kuxkjys tkrkr-
iwohZ xzkethoukr jsa?kh o [kklj ghp nG.koG.kkph lk/kus gksrh-
xjhc ?kjP;k eqyh cSycaMhrwu vkf.k Jhear ?kjP;k eqyh ne.khrwu tkr
vls- eqyxh lkljyk tk;yk fu?kkyh dh] fryk fujksi nÓkk;yk lxGs
nkjkr mHks jkgkr gksrs- ‘kstkjP;k vk;kck;k] ?kjps yksd] eSf=.kh] uksdj]
fL=;kaph xkFkk @65
Hkkot; v’kh lxGh eaMGh fujksi nÓkk;ph- ¼fL=;akph vksohxhrs Eg.kts
,dk ,dk izlaxkph ftoar dfork okVrs½-
cfg.kk vkiY;k ?kjh tkrk A cfg.kh clY;k [kkljh
ca/kqph ek÷;k A lquh iMyh oljh AA 217 AA
cfg.kk vkiY;k ?kjh tkrk A lkja djkys vk;kck;k
xkMheakxa Hkkot;k AA 218 AA
cfg.kk vkiY;k ?kjh tkrk A ek;a djrh ;s.khQ.kh
ca/kqps ekgÓkk uanh A f’kuxkjys nksuh AA 219 AA
¼[kklj & caMh] cSycaMh- oljh & vksljh] iMoh- lkj & fujksi- xMh &
‘ksrkoj dke dj.kkjk uksdj- ;s.khQ.kh & os.kh ?kky.ks] dsla foap:u ns.ks-
uanh & cSy- f’kuxkjys & ltoys-½
lklqjoklhu fL=;akP;k O;Fkk vksohe/kwu O;Dr gksrkr- ?kjh ‘kso;k
vlwugh HkkoklkBh rh tsok;yk d: ‘kdr ukgh- vkf.k frpk HkkÅ mik’kh
fu?kwu tkrks- HkkÅ mik’kh xsY;kus cgh.k O;fFkr gksrs- Hkkjrh; lalkjkrhy gs
fp= Qkj tqus ukgh- vf/kd vFkkZlkBh vksoh Ø- 190 o 191 ikgk &
ckjhd ‘ksoGÓkk mdGY;krh
ca/kq pkyyk mioklh AA 220 AA
vkiY;k Hkkokph cnukeh gksÅ u;s Eg.kwu cgh.k dkGth ?ksr vlrs- HkkÅ
paælw;kZlkj[ks Eg.kts Jhear vkgs- vki.k nqlÚ;kP;k ?kjh dkgh ekxk;yk
xsys rj vkiY;k Hkkokph cnukeh gksbZy] v’kh fHkrh cfg.khyk okVrs-
R;kpizek.ks HkkÅ vkiyk vlyk rjh Hkkot; gh ijD;k ?kjph vlrs-
vkiY;k HkkoklkBh ofg.khphgh ethZ jk[kkoh] frpkgh eku Bsokok] vls
lalkjkps rÙoKku vksohxhrkrwu fnlrs-
iksVkys ykxyh Hkqda A eh dks.kkP;k ?kjh tkÅ
pakn lqosZ ekgs HkkÅ AA 221 AA
HkkÅ tjh vkeps A Hkkot;k R;k yksdakP;k
vkiqY;k HkkoklkBh A ethZ jk[kkO;k nks?kakP;k AA 222 AA
fL=;kaph xkFkk @66
Hkkokojph cfg.khph ek;k d’kh vlrs] ;kph rqyuk fuackP;k QksMh’kh
dsysyh vkgs- rh rqyuk ;ksX; okVrs- ekgsjkP;k okVsua pky.kkjk gk vkiyk
HkkÅ dlk Jhear o gkS’kh vkgs- gs lakxrkuk R;kP;k xGÓkkrhy fgÚ;kpk
mYys[k vkysyk vkgs- cfg.khpk vkiY;k Hkkokcíypk vfHkeku Bk;hBk;h
O;Dr gksrkuk fnlrs-
,dk fyackP;k dsY;k A vkB ngk QksMh
HkkÅjk;kojhy A cfg.khph ek;k osMh AA 223 AA
ekgsjkP;k okVs A dks.ka pkyrks rksykpk
gkS’kh ca/kq ek>k A fgjk >Gds eksykpk AA 224 AA
Hkkjrh; yksdthoukr ^u.kan&Hkkot;* gÓkk ukR;kr isze fnlwu ;sr ukgh-
vFkkZlkBh vksoh Ø- 216 ikgk- Hkkjrh; lektthoukps vusd iSyw
vkiY;kyk vksohxhrkrwu fnlwu ;srkr-
HkkÅ xsyk cktkjkra A Hkkot;a ekjh gkdk
vkiqY;k cfg.khlkBh A [k.ka Hkkjh ?ksÅ udk AA 225 AA
^u.kan Hkkot;* gs ukrs Qkjls izsekps fnlr ulys] rjh d/kh d/kh R;kr
ftOgkGk o izse fnlrs- vkiY;k Hkkokizek.ksp Hkkot; lq)k eksBh lqanj
vkgs- lksU;kP;k nkfxU;klkj[kh fryk tru djkoh] v’kh rh pakxyh vkgs-
vkiY;k Hkkokph dkGth ?ks.kkjh vkgs- vls frP;kcíyps xkSjokps mn~xkjgh
,sdk;yk feGrkr- iq<hy vksO;k Hkkokizek.ksp Hkkot;hpsgh o.kZu
dj.kkÚ;k] o fryk lUeku ns.kkÚ;k vkgs-
Hkkok x ijhla A Hkkot;a x jrua
lksU;kps nkfxus A fpa/kh djkoh trua AA 226 AA
ek÷;k ca/kqys jk= >kyh A dkSaM.;iwjP;k cktkjkra
jk.kh ekgh Hkkot;a A mHkh ekf.kd njokT;kra AA 227 AA
vkiY;k Hkkokpk ‘kkgh FkkV cgh.k o.kZu djrs- jkst lqxa/kh æO; diMÓkkyk
o vaxkyk yko.kkjk] o gtkjkus foMÓkkph ikus [kjsnh dj.kkjk vkiyk HkkÅ
dlk Jhear vkgs] ;kps eksBs lqanj o.kZu vksohxhrkrwu ;srs-
fL=;kaph xkFkk @67
vÙksja Qqysya A ek>k ca/kq jksta ysrs
okla ckbZ iyaxkpk ;srs AA 228 AA
Hkjyk cktkja A fgjok fgjok dtkja
ca/kq ek>k ikua ?ksrs A dso<k gtkja AA 229 AA
¼Qqysy & lqxaf/kr- Qysy & Qqykps-½
iq<hy vksO;krwu ckjk o‛kZ Hkkokph HksV u >kysY;k cfg.khps var%dj.k m?kM
gksrs- cgh.k vkiY;k HkkokP;k HksVhlkBh vkrwj vkgs- HksV >kY;koj HkkÅ
fryk pksGh cakxMh dj.kkj vlrks- vksoh Ø- 231 e/;s ^vatu* ;k
‘kCnk,soth ^ikrG* gk ‘kCn vkyk vkgs -
ckjk o‛kZ >kys A HkkÅ c;ukph HksVa ukgh
pksGh vatua ?ksra ukgh AA 230 AA
ckjk o‛kZ >kys A HkkÅ c;ukph HksVa ukgh
pksGh ikrGa ?ksr ukgh AA 231 AA
vksoh Ø- 232 rs 236 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs- cfg.kh cfg.khpk
ftOgkGk o izse ;k vksohxhrkrwu O;Dr gksrs- vkEgh pkjgh cfg.kh ikgk;yk
d’kk lkj[;kp fnlrks] vls R;k Eg.krkr- ^dqadw dsGhP;k ikukoj* ;k
vksGhrwu vkEgh ,dkp vkbZP;k vlY;keqGs vkbZlkj[;kp fnlk;yk
vkgksr] vlsgh ;krwu lwfpr gksrs- cfg.kh cfg.kh ygku vlrkuk LoIu
jaxorkr- vkEgh ,dkp xkokr jkgw- dkpkps caxys cak/kw- ,dkp xkokr
jkgk;yk ;sÅ- ,dkp fofgjhoj ik.kh Hkjk;yk ;sÅ- ik.kh Hkjrkuk vkEgh
,desdhauk c?kr tkÅ- vkiY;k ofMyakuk ‘ksrhP;k dkekr enr d:] vls
gs LoIu eqyh jaxorkr-
vkEgh po?;k cfg.kh A ,dkgh okukoja
dqadw dsGhP;k ikukoja AA 232 AA
vkEgh po?;k cfg.kh A ,dk xkoh uaknw
dkpkps caxys cak/kw A ukoa ckokthpa lakxw AA 233 AA
fL=;kaph xkFkk @68
vkEgh po?;k cfg.kh A ,dk xkoh clw
vkMoh ?kkyk dlw A ik.kh Hkjrkuk fnlw AA 234 AA
vkEgh po?;k cfg.kh A vk[kqMa yaC;k ck;k
pkyk [kja flik;k AA 235 AA
po?;k cfg.kkbZ A pkja xkokP;k }kjdk
HkkÅ cfg.khpk ykMdk AA 236 AA
¼dlw & ?kjkP;k lHkksorkyph fHkar- [kja & ‘ksrkrhy ,d xksy tfeuhpk
rqdMk ik.kh Vkdwu] lkjowu /kkU; dk<.;klkBh r;kj dsyk tkrks- okukoj
& psgÚ;koj- }kjdk & pkj xkoP;k ikVyh.kh-½
cgh.ka lkljh xsysyh vlyh rjh rh vkiY;k HkkokP;k ?kjkps] xkokps]
‘ksrkps usgeh dkSrqd djr vlrs- ikÅl lq+)k vkiY;k HkkokP;k xkokdMs
iMrs] gsgh rh lakxk;yk foljr ukgh- ;ko:u vkiY;k Hkkokcíy frps
izsep O;Dr gksrs- ikgk &
Ikk.kh iMrs A bdMa frdMa
ek÷;k ca/kqP;k xkokdMa AA 237 AA
ik.kh iMrs A eksR;kpk f’kjok
ckxa ca/kqpk fgjok AA 238 AA
¼f’kjok & ikolkP;k gyD;k ljh-½
iq<hy vksoh Ø- 239 rs vksoh Ø- 242 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs-
;kr fi<Ókkufi<Ókk ‘ksrdÚ;akph d’kh Qlo.kwd gksr xsyh] ;kps o.kZu vkys
vkgs- ‘ksrhr Hkj?kks‛k mRiUu vkys dh] O;kikjh ‘ksrdÚ;akph ukMo.kwd
djrks- ‘ksrhr jkc.kkÚ;k ‘ksrdÚ;kus eksBÓkk dkS’kY;kus ckjk uacjP;k frQuhus
dkiwl vkf.k rwj isjyh- [kwi dkiwl fidyk] rsOgk O;kikjh ?;k;yk r;kj
ukgh- ‘ksrdÚ;kP;k ?kjpk dkiwl ikgwu O;kikjh vk’p;Zpdhr >kyk] vkf.k
R;kus ‘kaHkj fdyksps eki ykoys- ‘ksrdjh esgur djrks- R;kph L=h dkiwl
osprs] i.k O;kikjh ek= vkiY;k erkus R;kpk Hkko Bjorks- izR;sd dkGkr
‘ksrdÚ;akph >kysyh Qlo.kwd o( lektthoukryk O;ogkj ;kphgh >yd
;sFks fnlrs-
fL=;kaph xkFkk @69
vkiY;k ca/kqpk ckbZ A gksrk uacja ckjk frQ.khpk
isjk isjyk ckbZ rwja iÚgkVhpk AA 239 AA
ckjk frQ.khP;k uacjkra A fidyk dkiwla y;a eksBk
vk‛Vhpk O;kikjh A dkiwl a ekstra uOgrk AA 240 AA
vk‛Vhpk O;kikjh A xsyk fdjtwua
ekia ykoys fDaoVykua AA 241 AA
dkiwla osprk A ;srks i;kVh /k:ua
dsya O;kikÚ;kua ;s.ka A ekia ykoya eukua AA 242 AA
¼vk‛Vh gs o/kkZ ftYgÓkkrhy rkyqD;kps fBdk.k vkgs- fdjtwu &
vk’p;Zpfdr- i;kVh & iÚgkVh] dkilkps >kM-½
cgh.k vkiY;k HkkokP;k ‘ksrkrhy fidkps o.kZu djhr vkgs- frP;k
HkkokP;k ‘ksrkrys tksa/kGÓkkps fid dsGhP;k [kakcklkj[ks eksBs vkf.k n.kdV
vkgs- iÚgkVhps fidgh ‘ksrkr Mksyr vkgs- Tokjhph mlklkscr rj iÚgkVhph
osyhlkscr dsysyh rqyuk Qkjp lqanj vkgs ¼fulxZ izfrek½- ‘ksrhps gs o.kZu
vxnh ftoar vlwu R;kyk vuqHkokph tksM vkgs- uSlfxZd o.kZukcjkscjp
vkiY;k Hkkokojph ek;k o vfHkeku ;k vksohrwu O;Dr gksrkuk fnlrs-
vksoh Ø- 243 rs vksoh Ø- 245 i;±r gs vksohxhr vkgs-
ik.kh iMrs A iS’kk ,o<kys Fksaca
ek÷;k ca/kqpk tksa/kGk A tlk dsGh [kakca AA 243 AA
pkykuk tkÅ ikgw A ek÷;k ca/kqph ‘ksrh
y;Ú;k ekjrs ijkVh AA 244 AA
pyk tkÅ ikgw A ca/kqpa fidik.kh
tokjh mlkokuh A ijkVh ;sykok.kh AA 245 AA
¼tksa/kGk & Tokjhps rkV] /kakMk- ;sykok.kh & osyhlkj[kh-½
xzkeh.k thoukps ftoar fp= iq<hy vksO;krwu mHks dsysys vkgs- ikolkGÓkkr
<x xtZuk djrkr- fotakpk dMdMkV ,sdw ;srks- v’kk osGh ikÅl vkyk
rj isj.kh Fkakcokoh ykxrs- vkiyk HkkÅgh dGackP;k >kMk[kkyh vkSr
fL=;kaph xkFkk @70
lksMwu mHkk vkgs- dkj.k ikolkeqGs vkSr pkyr ukgh- vkiY;k ca/kqps ‘ksr]
R;kps cSya] ;k lokZcíy cfg.khyk eksBk vkuan vlrks- ikolkGÓkkr
isj.khP;k osGps gs o.kZu dkVsdkji.ks mrjysys vkgs-
ik.kh iMrs A xjtw xjtw es?kk
l[kk frQ.kh[kkyh mHkk AA 246 AA
eksBk ikÅl iMrs A yks[kaM tMrs
dGackP;k >kMk[kkyh A ca/kq vkowra lksMrs AA 247 AA
¼es?kk & <x- frQ.k & isj.kh dj.;kps lk/ku- vkowr & vkSr-½
jLR;kus pky.kkÚ;k ygku eqyakps iq<hy o.kZu ikgk- nks?ks HkkÅ jLR;kus
pkyr vkgs( o R;akps gosus mM.kkjs dsl ikg.kkÚ;k fL=yk R;akP;k vkbZpk
eksBk gsok okVrks- thoukr nksu eqyakph vkbZ gks.ks] gk fdrh HkkX;kpk {k.k
vlrks] gs iq<hy vksohrwu fnlrs- ¼iwohZ rlh letwr gksrh- eqyhP;k
vkbZis{kk eqykP;k vkbZps tkLr dkSrqd gksr gksrs-½
okVua pkyys A dks.;k ekÅyhps iqra
>qyik mMrs okÚ;klqra AA 248 AA
¼>qyik & dsl- iqra & eqyxs½
Lor%yk uf’kcoku let.kkÚ;k fL=P;k gÓkk Hkkouk- fryk eksBk HkkÅ]
Hkkot; o ,d ygku HkkÅ vkgs- vki.k nksugh HkkokP;k e/;s tUekyk
vkys] Eg.kwu fryk R;kpk vkuan okVrks- eksBÓkkoj :lrk ;srs o ygk.;koj
jkxkork ;srs- ikgk &
HkkÅ Hkkot;h vkgs A dks.kkP;k uf’kckra
ikBpk ca/kqjkta [ksGrs vakx.kkra AA 249 AA
xzkeh.k Hkkxkrhy cktkjkr eky fod.kkjs mUgkiklwu laj{k.k feGkos Eg.kwu
dkiMkps iky o:u cak/krkr- cfg.khP;k nqdkuktoG frP;k Hkkokpsgh nqdku
vkgs- ijarq frpk HkkÅ vkiys nqdku ?ksÅu vtwu vkysyk ukgh] Eg.kwu
cgh.k dkGthr vkgs- ;sFks ^fo’kky* ukokpk rh HkkÅ Eg.kwu mYys[k djrs-
¼vksoh lakx.kkÚ;k fL=P;k Hkkokps gs uko vlw ‘kdrs- vksoh xk.kkjh L=h
vkiY;k Hkkokps uko R;kr xqaQr vlrs-½
fL=;kaph xkFkk @71
HkjY;k cktkjkra A ikyk’khua ikya
ca/kq ek÷;k fo’kkypa A nqdkua ukgh vkya AA 250 AA
10- /kkdVk ca/kq ek>k
¼ ;k Hkkxkr cgh.k HkkokP;k vksO;k vkgsr ½
iwohZ xzkeh.k Hkkxkr okgrqdhph lk/kus Eg.kts cSyxkMh] jsa?kh o ne.kh gksrh-
cSyakuk gkdk;yk rqrkjh lkscr vlk;ph- R;k rqrkjhus cSyakuk Vkspr vls-
Vksdnkj yks[kaMkpk f[kGk djdkP;k dkBhyk Vksdkoj cloysyk vlrks-
R;kyk rqrkjh vls Eg.krkr- cSyakuk vls Øqji.ks Vksp.ks fL=;akuk dlsrjhp
okVrs- cgh.k ysdqjokGh vkgs- lkscr ysd: vkgs] rsOgk izsekusp cSyakuk
gkdkos] R;akuk vk#us Vkspw udks] vlk izseG lYyk cgh.k vkiY;k Hkkokyk
nsrs- cSykyk vk#us Vkspus gs Øqjrsps y{k.k vkgs- eqD;k tukojkyk vkiY;k
gkSls[kkrj fiMk nsÅ u;s] gh furhph f’kdo.k ns.kkjh L=h vksohxhrkrwu
fnlrs- R;kpcjkscj xrdkGkrhy lektthou dls gksrs] ;kphgh ekfgrh
feGrs-
HkkÅ cfg.khP;k xkok xsyk A udks cbZyk ek: vk:
laxa cgh.ka ysd: AA 251 AA
HkkÅ cfg.khP;k xkok xsyk A udks cbZyk ek: <ksla
laxa cgh.ka fnola AA 252 AA
¼vk: & Vksdnkj yks[kaMkpk f[kGk- gk f[kGk djdkP;k dkBhyk Vksdkoj
cloysyk vlrks- R;kyk rqrkjh vls Eg.krkr- <ksl & rqrkjhP;k Vksdnkj
f[kGÓkkus cSykyk Vksp.ks-½
iwohZP;k dkGh izokl gk ik;h vlk;pk- cfg.khyk fdaok Hkkokyk
,desdakP;k xkokyk tk;ps vlsy rj ik;hp tkos ykxr gksrs- R;kpsgh
o.kZu vksohxhrkrwu foiwyrsus vk<Grs- cfg.khyk HkkÅ brdk toGpk
vlrks dh] rh R;kyk nq:ugh vksG[krs-
HkkÅ cfg.khP;k xkok xsyk A >kMk >qMikua >ydyk
R;kys pkyrk vksG[kyk AA 253 AA
fL=;kaph xkFkk @72
cfg.khP;k xkokyk neuh o uanÓkklkj[ks eksBs cSy ?ksÅu tk.kkÚ;k eqykyk
vkbZ letkowu lakxr vkgs- tkrkuk mUgkP;k vxksnj tkos] vls vkbZ
lakxrs- ;sFks Hkkjrh; lektthoukrhy ftoar fp= MksGÓkkleksj mHks jkgrs-
cfg.khP;k xkokyk tkrkuk jsa?kh ¼neuh] cksM[kh½ ?ksÅu tkos ykxr vls-
ckgsjxkoh tkrkuk Jhear yksd iak<js ‘kqHkz cSy tqaiwu tkr vls-
cSytksMho:u R;akph Jhearh fnlwu ;sr gksrh- xrdkyhu yksdthoukph
>yd iq<hy vksO;krwu fnlrs-
HkkÅ cfg.khP;k xkok xsyk A eksBs eksBs uanh
Tkktks nqikjbZP;k vaknh AA 254 AA
cfg.khP;k xkok tkrk A cbZya tqik xksjs
;stk nqikjP;k ;sjs AA 255 AA
¼uanh & cSy- vaknh & vxksnj- tqik & tqai.ks- xksjs & iak<js- ;sjs & osGh-
Ekkgsjk vkysyh eqyxh tsOgk lkljh tk;yk fu?krs] rsOgk rh vkiY;k
r;kjhyk ykxrs- ijarq fryk ek= lkljyk tkosls okVr ukgh- tkrkuk fryk
jMw ;srs- bdMs HkkÅ cXxh r;kj djk;yk ykxrks- ^ca/kq lokjbZrs ?kksMk^ ;k
vksGhrwu Jhear ?kjkph vksG[k gksrs- vksoh Ø- 256 rs vksoh Ø 259
i;±r gs ,d vksohxhr vkgs- ;k xhrkr eqyxh lkljh tkrkukps o.kZu vkgs-
;kr ”f=erk ulwu thoukpk vLly vuqHko vkgs-
cfg.kk vkiY;k ?kjk tkrk A ek;a djrs MksbZukMk
ca/kq lokjbZrs ?kksMk AA 256 AA
cgh.ka Hkkokph A eSuk jMrs eqjeqja
cla eqdqank /kqjoja AA 257 AA
cgh.ka Hkkokph yMrs A [kakc ekMhpk /kjrs
dsyh r;kjh eksMrs AA 258 AA
¼eqjeqja jM.ks & gelwu gelwu jM.ks- /kqjoja & iwohZ izokl gk jsa?kh cSykpk
fdaok cSycaMhpk vlk;pk- jsa?kh fdaok cSycaMh gkd.kkjk T;k fBdk.kh
clrks- R;k fBdk.kkyk /kwj vls Eg.krkr] o gkd.kkÚ;kyk /kqjdjh Eg.krkr½
fL=;kaph xkFkk @73
Hkkjrh; laL”rhr cgh.k Hkkokps izse Qkjp Hkkofud vlrs-
cfg.khyk HkkÅ Eg.kts Qkjp cgqeksykpk tlk dkgh fgjk- vkf.k tj rks
ygku vlsy rj iksVP;k eqykis{kkgh R;kyk tiys tkrs- frP;klkBh ygku
HkkÅ Eg.kts fryk fiz; vlysY;k eksR;kP;k ekGslkj[kk vkgs- ;krwu
cfg.khph ygku Hkkokojph ek;k fnlwu ;srs-
/kkdVk ca/kq ek>k A cfg.kkckbZpk ok.khfruh
vakck fidyk ikuksikuh AA 259 AA
/kkdVk ca/kq ek>k A cfg.kkckbZpk eksrhlja
dqaBa ykxyk m’khja AA 260 AA
¼ok.khfruh & cgqeksy] nqfeZG- eksrhlj & eksR;kph ekG] eksR;kpk gkj-½
cgh.k vkiY;k Hkkot;hyk Eg.krs dh] vkEgh cgh.k HkkÅ ,dkp
vkbZP;k iksVh tUekyk vkysyh HkkoaMs vkgksr- Eg.kwu ,dkp rksaMoGÓkkph
vkgksr- rsOgk rw vkeP;kr Qjd d: udksl- ^,dk xk;hps oklja* vkf.k
^xgw raknwG jk’khrys* ;k vksGhrwu ,dkp vkbZP;k iksVh tUe ?ksryk
vlY;kps lwpfoys vkgs- ,dkp vkbZP;k iksVh tUekyk vkysY;k cgh.k
HkkoklkBh okijysyh ^,dk xkbZps oklja* gh miek Qkjp foyksHkuh; vkf.k
lqanj vkgs- iq<hy vksO;k ikgk &
cgh.ka HkkoaMa A vkEgh ,dkpa dq’khrys
ek÷;k fiR;kus fuoMys A xgw raknqGa jkf’krys AA 261 AA
cgh.k HkkoaMa A ,dk xk;hps oklja
jk.kh Hkkot;a A udks useta nqlja AA 262 AA
ekgsjk vkysyh eqyxh tsOgk lkljyk tk;yk fu?krs- rsOgk frpk HkkÅ
ifjfLFkrhuqlkj fryk ikgq.kpkj o pksGh yqxMs ?ksrks- HkkÅ vkiY;k
ck;dksyk Hkkr djk;yk lakxrks] i.k Hkkot;h ek= TokjhP;k dU;k [kk;yk
djrs- yqxMs pksGh vk.kk;yk HkkÅ tsOgk cktkjkr tk;yk fu?krks] rsOgk
Hkkot;h R;kyk lakxrs dh] Qkj eksykps diMs vk.kw udk- Hkkot;hpk
u.kanscíypk nqtkHkko o ijdsi.kk iq<hy vksO;krwu fnlrks-
fL=;kaph xkFkk @74
cfg.kk pkyyh vkiY;k ?kjk A jk.kh djtks Hkkra
dU;k ojY;k xaxkjkra AA 263 AA
ca/kq pkyyk cktkjkys A Hkkot;h ekjs gkdk
Hkkjh eksykpa vk.kw uksdk AA 264 AA
¼jk.kh & iRuh- dU;k & Tokjh tkM nGwu dsY;k tkrs- xaxkjkr & ?kaxkG]
vak?kksG djk;ps HkakMs- ojY;k & cuoY;k ½
eqyxh ekgsjkyk vkyh dh] ekgsjph eaMGh fryk lkMhpksGh ?ksrkr-
Hkkokus vkiY;kyk Qkj egkx lkMh ?ksrY;kps cgh.k lakxr vkgs- ¼ckeukow
;k ‘kCnko:u mPpf’kf{kr o Jhear yksda tls diMs okijrkr rls- ;k
vksohr Hkkokph la[;k nksu vkgs- vksoh xk.kkjh L=h R;kr frP;k HkkokP;k
la[;suqlkj cny djr vlrs- ikgk vksoh Ø- 165½ ijarq cfg.khyk ek=
R;kis{kk tkLr ikfgts- Eg.kwu rh Eg.krs dh] ,o<Ókkus dk; gksbZy\ vkrk
rq÷;kdMwu xk; fdaok EgSl feGk;yk ikfgts- Hkkjrh; laL”rhr eqyhyk
xk;] EgSl ns.;kph i)r vlY;kps iqjkos yksdijaijsr pkyr vkysY;k
yksddFkkr vlY;kps vk<Grs- cgh.k Eg.krs &
ckbZ ok.;kP;k nqdkukra A tkÅu clys nks?ka HkkÅ
lkMh ?ksryh ckeukow AA 265 AA
ca/kq djrs cksjoua A pksGh yqxMÓkkua gksrs dk;a
lksMa xokuhph xk;a Aa 266 AA
ca/kq djrs cksjoua A pksGh yqxMÓkkua ukgh gksraa
lksMa xokuhph Egla AA 267 AA
¼cksjou & ikBo.kh dj.ks] fujksi ns.ks- xoku & T;kr xk;] cSya] EgSl b-
tukojakuk [kk.;klkBh pkjk Vkdrkr- Egla & EgSl ½
jLR;kus tk.kkjk r:.k gk vkiyk dks.k vkgs\ vls u.kan Hkkot;hyk
vksG[kk;yk lakxrs- u.kan Hkkot;hyk Eg.krs dh] gk ek>k HkkÅ ukgh\
vkrk rw vksG[k- fryk lakxk;ps vkgs dh] rks r:.k rq>k ¼Hkkot;hpk½
HkkÅ vkgs- ;k vksohrwu ,d lwpd vFkZ lakfxrysyk vkgs- HkkÅ dks.kkpkgh
fL=;kaph xkFkk @75
vlks cfg.khlkBh rks fiz;p vkgs- ^gkrh #ekya ‘ksoarhpk* ;k vksGhr wu
R;kph vkoM o R;kpk FkkV y{kkr ;srks-
ckbZ jLR;kua pkyyk A ca/kq gks;a ek>k uksgs
lakxa oj[ka Hkkot;s AA 268 AA
ckbZ okVsua pkyyk A ca/kq ek>k uorhpk
gkrh #ekya ‘ksoarhpk AA 269 AA
ckbZ okVsua pkyyk A ca/kq ek>k >M>Ma
gkrh #ekya >kyk tMa AA 270 AA
¼oj[k & vksG[k- uorhpk & uolkpk-½
iq<hy vksoh Ø- 271 rs 281 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs- ÅUgkGÓkkP;k
fnolkr pVds ykx.kkjs Åu vlrs- jLR;kus tkrkuk HkkÅ y{e.k cfg.khP;k
lkscr vkgs- vkiY;k Hkkokyk Åu ykxrs ;kps fryk okbZV okVrs- Hkkokyk
ftokikM ti.kkÚ;k cfg.khps eu iq<hy vksohxhrkrwu fnlrs- iq<s izR;sd
vksohr dkgh ukos cnyysyh vkgsr-
mUgkGÓkkph Åua A ykxrs p.kp.ka
laxa cksjkbZ y{ke.ka AA 271 AA
mUgkGÓkkph Åua A ykxrs ek;k ckik
mH;k lMdh ykok pkik AA 272 AA
mUgkGÓkkph Åua A ykxrs ek÷;k ca/kq
mH;k lMdh ykok >saMw AA 273 AA
mUgkGÓkkph Åua A ykxrs ek÷;k ckbZ
mH;k lMdh ykok tkbZ AA 274 AA
mUgkGÓkkph Åua A uksdks rkiw ÅuckbZ
ca/kq ek÷;k HkkÅjk;kua A N=h usyh ukgh AA 275 AA
mUgkGÓkkph Åua A ykxrs p.kp.ka
laxa HkkÅjk;k y{ke.ka AA 276 AA
fL=;kaph xkFkk @76
mUgkGÓkkph Åua A ykxrs pVdkph
oja lkoyh nqiêÓkkph AA 277 AA
mUgkGÓkkph Åua A ykxrs xkykys
daBh ‘kksHkrs ykykys AA 278 AA
mUgkGÓkkph Åua A ykxrs dikGkys
daBh ‘kksHkyh xksikGkys AA 279 AA
mUgkGÓkkph Åua A unhryh riyh okGw
pkya HkkÅjk;k Åua VkGw AA 280 AA
mUgkGÓkkph Åua A unhrys riys xksVs
pkya HkkÅjk;k Åua gksrs AA 281 AA
¼cksjkbZ & HkkÅ- ykykys & ;sFks HkkÅ vlk vFkZ ?ksrk ;sbZy- daBh &
xGÓkkrhy lksU;kph ekG-½
iwohZ xzkeh.k thoukr oL= ifj/kku dsY;koj R;kph ir Bjr gksrh-
u{khdke dsysys /kksrj usl.ks vkf.k fpU;k ik;?kksG Bso.ks gs Jhearhps y{k.k
letY;k tkr gksrs- R;krY;k R;kr rks dpsjhP;k iq<s mHkk vkgs] Eg.kts
egÙokP;k dkeklkBh rks ;sFks vkyk vkgs- ikVhy ;k ‘kCnko:ugh R;kps
egÙo dGrs- vkiyk HkkÅ dlk ikVhy o Jhear vkgs] ;kps o.kZu cgh.k
vksohxhrkrwu djrs- vkiyk HkkÅ odhy vlwu dpsjhr R;kP;k ukokpk
dlk ncnck vkgs] ;kpk fryk eksBkp vfHkeku vkgs-
vkiY;k Hkkokcíypk vfHkeku] izse] ftOgkGk cfg.khyk usgehp
okVr vlrks- R;kps iMlkn usgehp vksohxhrkrwu ;srs- vksoh Ø- 282 rs
vksoh Ø- 285 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs- ikgk &
dkGÓkk udhpa /kksrja A fpU;k R;kP;k ?kksja
ca/kq ek>k ikVhya A mHkk dpsjhP;k iq<a AA 282 AA
dkGÓkk udhpa /kksrja A fpU;kpa uslua
ca/kq ek÷;k cksjk;kpa A lnk [kqjphpa clua AA 283 AA
fL=;kaph xkFkk @77
dpsjhP;k iq<a A danhya dks.kkpk Mksyrs
ca/kq ek>k odhya A dlk dpsjh HkakMrs AA 284 AA
¼udhpa & u{khdke dsysys- fpU;k & fuÚ;k- cksjkbZ & HkkÅ-½
ijaijsus feGkysyh dyk] dkS’kys o ‘kgk.ki.k yksdthoukr dls fVdowu
Bsoys tkrs] gs iq<hy vksohrwu fnlwu ;srs- cgh.k vkiY;k Hkkokph R;kph
diMÓkkoj u{khdke dj.;kP;k dkS’kY;kph eksBh Lrqrh djrs- vkiY;k
Hkkokus ijaijsus gs Kku dls fVdowu Bsoys] gs rh lakxr vkgs-
dkGÓkk pksGhoja A df’kank f>jhfejh
trua dj.kkjh A ekgÓkk ca/kqph dkjkfxjh AA 285 AA
iq<hy vksO;k Qkjp lqanj vkgs- Hkkokyk cfg.khph ek;k vlrsp] i.k
gGwgGw rh ek;k deh gksr tkrs- Hkkokps yXu >kY;koj R;kyk tsOgk eqyh
gksrkr] rsOgk R;k eqyh cfg.khph m.kho Hk:u dk<rkr- cfg.khdMs lgtp
dkgh izek.kkr nqyZ{k gksrs- ijarq cfg.khcíyps izse laiwu tkrs vls ek= gksr
ukgh- ijarq cfg.khyk ek= R;kph tk.kho gksrs- vkiY;kdMs Hkkokps gks.kkjs
nqyZ{k gs ^fuackP;k fuacq.;k A fuackys >kY;k Hkkjh* ;k fulxZ izfresrwu Qkjp
lqanj fjrhus lakfxrysys vkgs-
fuackP;k fuacq.;k A fuackys >kY;k Hkkjh
Hkkokys >kY;k iksjh A vk’kk cfg.khph >kyh FkksMh AA 286 AA
fuackP;k fuacq.;k A fuacq.;k iljY;k
HkkÅ cfg.kh foljY;k AA 287 AA
jLR;kus pky.kkjh nksu eqys gs vkiys ykMkps HkkoaM vkgsr- gkrkr jcjkpk
csr vkgs] vkf.k rs ik[kjakuk mMfor pkyysys vkgsr- jLR;kus pky.kkÚ;k
eqykps dkSrqd ;sFks O;Dr gksrkuk fnlrs-
okVua pkyys A dks.;k ekÅyhps nks?ka
ca/kq ek÷;k ykyukps A ‘ksys mMrs okÚ;kckxa AA 288 AA
okVua pkyys A dks.;k ekÅyhps iqra
gkrh jcjkpk csra A pkys fpe.;k mMora AA 289 AA
fL=;kaph xkFkk @78
r:.k eqyxk o eqyxh jLR;kus cksyr tkr vlsy] rj ikg.kkjs R;akP;kdMs
osxGÓkk Hkkousus ikgrkr- cgh.k HkkÅ vlsy rjhgh R;akP;kdMs okbZV Hkkouk
eukr /k:u ikfgys tkrs - rsOgk jLR;kus tk.kkÚ;k eqyakdMs okbZV Hkkousus
ikgw u;s] vlk let vksohrwu fnysyk vkgs-
okVua pkyys A cgh.ka HkkoMa
txkyk ckjk rksaMa A ikia ykors mnaMa AA 290 AA
vkiY;k Hkkokcíypk vfHkeku ckGx.kkjh cgh.k] vksohxhrke/kwu vkiY;k
Hkkouk O;Dr djr vlrkuk frP;k ekgsjP;k xkokpk mYys[k ;srks- iq<hy
vksO;krwu ^VkdGh* o ^o/kkZ* ;k xkokpk mYys[k vkysyk vkgs- ^o/kkZ* gs
egkjk‛V ªkrhy ftYgÓkkps fBdk.k vkgs( vkf.k ^VkdGh* gs xzkeuke vkgs-
VkdGh ek>s ekgsja A o/kkZ vkgs ;srk tkrk
Ekk÷;k ca/kqyk jk= >kyh A gkVsykra ikua [kkrk AA 291 AA
VkdGh ek>s ekgsja A o/kkZ vkgs ;srk tkrk
Ekk÷;k fiR;kyk jk= >kyh A gkVsykra pkgk firk AA 292 AA
cfg.khpk vkiY;k Hkkokíypk vknj] ftOgkGk o izse vksohxhrkrwu O;Dr
gksrkuk fnlrks- ?kjkr dke djrkukgh ckgsjpk vkokt ,sdY;kcjkscj fryk
frP;k Hkkoklkj[kk vkokt ;srks- vkiyk HkkÅgh lHksr Hkk‛k.k ns.;k;so<k
gq’kkj vkgs] fdaok cksy.kkjk ek>k HkkÅp vkgs] vls fryk lwpok;ps vkgs-
?kjkea/kh djrks /kank A ckgsj x ek>a fpra
Ekk÷;k cak/kokP;k ok.kh A dks.ka cksyrs lHksra AA 293 AA
cfg.khP;k ftoklkBh A ykxs ftokys gwjgwja
ukgh lkiMya eyk A uorhpa tk;QGa AA 294 AA
11- fnokGh l.ka vkyk
Hkkjrh; laL”rhr l.kmRlokyk dkgh deh ukgh- ijarq fnokGhpk l.k
izR;sd Hkkjrh;aklkBh Qkj egÙokpk vlrks- ikp fnol pky.kkÚ;k ;k
fnokGhP;k l.kklkj[kk nqljk l.k ukgh- ;k l.kkps egÙo fL=;k vkf.k
fL=;kaph xkFkk @79
iq#‛kakuk lkj[ksp vlrs- fL=;akuk ek= gk l.k ,dk osxGÓkk vaxkus egÙokpk
okVrks- lkljh vlysY;k eqyh ;k l.kkyk ekgsjh ;srkr- iwohZ lklj EgVys
dh] lklqjokl vkykp- fryk nq%[k vkf.k d‛Vkrp fnol dk<kos ykxr
gksrs- v’kkosGh dkgh fnolklkBh eqyhyk ekgsjkyk vk.kr vls] fdaok
fnokGh l.kkyk vk.kY;k tkr- R;kfufeÙkkus R;akuk dkgh fnol ekgsjkps
lq[k Hkksxrk ;sr gksrs-
fL=;akP;k thoukr ;k l.kkps nqljs egÙo Eg.kts Hkkokyk vksokG.ks-
HkkÅgh fnokGhP;k l.kkyk cfg.khyk pksGhyqxMs ?ksr vls- ijarq cgh.k
pksGhyqxMÓkklkBhp Hkkokyk vksokGr gksR;k] vls Eg.k.ks pqdhps gksbZy-
HkkokP;k nh?kkZ;q‛;klkBh cgh.k nsokyk izkFkZuk djrs- R;kpizek.ks R;kps lq;’k
fparhrs- vkf.k HkkÅ ygku vlsy rj R;kyk vk’khokZn nsrs-
fnokGhP;k l.k vkyk dh] vkbZyk frP;k eqyhaph vkBo.k ;srs-
vkbZ vkiY;k eqyhalkBh dk; dk; r;kjh djrs] ;kpsgh eksBs Hkkoiw.kZ o.kZu
vksohxhrkrwu vkysys vkgs- ;k lxGÓkkrwu eqyhph vkiY;k ekgsjkcíy
okV.kkjh vkoM fnlrs- rlsp vkbZ] HkkÅ o ukR;krhy brjgh ek.klkcíy
izse O;Dr gksrs- vksoh Ø- 295 rs vksoh Ø- 315 e/kwu fnokGhP;k
l.kkyk okV ikg.kkÚ;k lkljh vlysY;k eqyhP;k Hkkouk O;Dr >kysY;k
vkgs-
fnokGhpk l.k vkyk dh] oMhy fdaok HkkÅ eqyhyk ekgsjh ?ksÅu
;sr vls- ;k izlaxkps o.kZu eukyk pVdk yko.kkjs vkgs- ;k Hkkxkrhy
vksO;krwu ekgsjkph okV ikg.kkÚ;k lklqjoklh.khps varjax vkiY;kyk fnlrs-
fnokGh l.kkyk lkljh xsysY;k eqyh ekgsjh tkrkr- ijarq v’kk vusd
eqyhaP;k ekgsjkdMps dks.khgh vkysys ukgh] Eg.kwu R;k Hkkokph okV ikgkr
vlrkr- R;akP;k eukph voLFkk d’kh gksrs] ;kps eksBs dk#.;e; o.kZu
vksohxhrkrwu ;srs- vkiY;kyk ekgsjh U;k;yk dks.khrjh ;sbZy] Eg.kwu
fnolHkj okVsdMs MksGs ykowu clysY;k eqyhP;k Hkkouk ikfgY;k Eg.kts
ân; xycywu tkrs- Hkkokus vkiY;kyk fnokGhP;k l.kkyk ekgsjkyk
us.;kph cksyhgh dsY;kph rh lakxrs- rh Eg.krs &
fnokGh l.ka vkyk A vk;kck;kps vkys HkkÅ
okVa xksfoank fdrh ikgw AA 295 AA
fL=;kaph xkFkk @80
fnokGh l.ka vkyk A vk;kck;kps vkys iksja
okVa ik;yh bjHkja AA 296 AA
fnokGh l.ka vkyk A okVdMa ikgw ikgw
MksGÓkkoja vkyh ykyh A xk cksyh fnokGhph dsyh AA 297 AA
¼xksfoank & HkkÅ- bjHkja & fnolHkj- vksoh Ø- 295 rs 301 i;±r gs ,d
vksohxhr letkos-½
iwohZ xzkeh.k Hkkxkr eqyhpk fookg ‘kstkjP;k fdaok toGP;kp xkokr
dsY;k tkr vls- R;keqGs cÚ;kp osGk oMhy] dkdk] ekek fdaok HkkÅ]
eqyhP;k lkljh tkÅu fryk ik;h ik;h ?ksÅu ;sr vls- okgrqdhph lk/kus
deh gksrh] o cSycaMh] jsa?kh fdaok neuh lxGÓkakdMs uOgrh- xjhc
yksdakdMsgh gh lk/kus uOgrh- thou tls gksrs rls o.kZu fL=;akP;k xhrkrwu
;srs- vksoh Ø- 298] 299 e/;s ;kps eksBs lqjs[k] lqanj o ftoar o.kZu
vkysys vkgs-
fnokGhpk l.k vkyk dh] vkbZ eqyhP;k lkljyk eqyhP;k ygku
Hkkokyk ikBor vls- d/kh d/kh ygku ygku nksu fdaok rhu HkkÅ
cfg.khyk vk.kk;yk tkr vls- ¼;k fr?kkr pqyr HkkÅgh vlk;pk-
cfg.khpk xko toGp vlY;keqGs gh eqys cfg.khyk vk.kk;yk ik;h Ikk;h
tkr] o fryk ?ksÅu ;sr vls- ys[kdkus gs izR;{k vkiY;k xkokyk
ikfgysys vkys-½ iq<hy vksO;ako:u R;k R;k dkGkrhy yksdthou dls
gksrs] ;kphgh ekfgrh feGrs- Eg.kwup lekt’kkL=kP;k vH;kldkyk
yksdlkfgR;kpk] vH;kl dj.ks vko’;d vkgs- iq<hy vksO;k ikgk &
fnokGh l.ka vkyk A ekgÓkk dk’khys eksBh ?kkbZ
/kkMs eqjkGh ik;h ik;h AA 298 AA
fnokGh l.ka vkyk A ek;k dk’khys yxcxa
/kkMs eqjkGh nks?ka fr?ka AA 299 AA
fnokGh l.ka vkyk A ek÷;k ekrsyk fpark
ca/kq ikBos us.krk AA 300 AA
¼eqÚgkjh & yXu >kysY;k eqyhpk ygku HkkÅ- us.krk & ygku] vKku-½
fL=;kaph xkFkk @81
fnokGhP;k l.kkyk HkkÅ cfg.khyk ekgsjh vk.kk;yk tkrks- cgh.k ?kjdkekr
vlrs- dks.khrjh ckgsj jkejke djr vlY;kpk vkokt ;srks- cfg.khyk gk
vkokt vkiY;k Hkkoklkj[kkp okVrks- Hkkjrh; yksdthoukr ,desdakuk
jkejke Eg.kwu( o gkr tksMwu vfHkoknu dj.;kph izFkk vkgs- fL=;akP;k
xhrkrwu ijaijsus pkyr vkysY;k #<h o ij aijkps n’kZu gksrs- gh fL=;akph
xhrs Eg.kts Hkkjrh; laL”rhpk vewY; Bsok vkgs-
fnokGh l.ka vkyk A ?kjkra ?kja dkea
ca/kqlkj[kk l[kk A ?ksrs jkejkea AA 301 AA
fnokGhP;k l.kkyk lkljh xsysY;k eqyahps HkkÅ R;akuk ekgsjh vk.kk;yk
tkrkr- ijarq T;k eqyhyk HkkÅ ukgh rh eqyxh dks.khrjh vkiY;kyk
?;k;yk ;sbZy Eg.kwu okV ikgkr clrs- Hkkokph okV ikg.kkjh cgh.k iq<hy
vksohrwu fnlrs-
fnokGh l.ka vkyk A ek÷;k ekrsua dsyk lkek
vkiY;k cfg.kh dja tek AA 302 AA
fnokGh l.kkys A U;k;kys HkkÅ ;srh
HkkÅjk;k ukgh A rqgh okVa ikgw fdrh AA 303 AA
¼lkek & tqGoktqGo dj.ks- xzkeh.k Hkkxkr dkgh dkj.kkeqGs fdaok
xfjcheqGs osGsoj oLrw feGr ukgh- Eg.kwu R;k oLrw vxksnjp tek djkO;k
ykxrkr- R;kyk lkek vls Eg.krkr-½
nljk o fnokGh vkf’ou efg.;kr ;srs- HkkÅfctsuarj dkfrZd
efg.;kph lq:okr gksrs- cfg.khyk vxksnjiklwup ekgsjkyk ;s.;kph mRdaBk
ykxysyh vlrs- Hkkjrh; laL”rhr izR;sd efg.;kyk l.k ;srks- izR;sd
efg.;kpk ,d l.k xghr /kjyk rjh ckjk gksrkr- i.k R;k lxGÓkkr
fnokGhps egÙo Qkj eksBs vkgs- Eg.kwu cgh.k Hkkokyk Eg.krs dh] ckjk
l.kkyk eyk ?;k;yk ukgh vkyk rjh pkysy- i.k fnokGhyk ek=
vkY;kf’kok; jkgw udks- fL=;akP;k thoukr fnokGh l.kkps egÙo fdrh eksBs
vkgs] gs R;akP;k vksohxhrkrwu Li‛V gksrs- R;k Eg.krkr &
fL=;kaph xkFkk @82
fnokGh nljk A dkrhpk efguk yakca
HkkÅjk;k d/kh A ;s’khua eys lakxa AA 304 AA
Lkakxrsjs ca/kqjk;k A ckjk l.kkyk usÅ uksdks
vkyh o‛kkZph fnokGh A okVa c?kk;k ykow udks AA 305 AA
Hkkjrh; l.kkr ikp fnol pky.kkÚ;k fnokGh l.kkps egÙo vf/kd vkgs-
fnokGhP;k l.kkyk vkiyk HkkÅ vkiY;kyk ?;k;yk njo‛khZ fu;fer ;srks-
Eg.kwu cgh.k R;kP;klkBh vukj’kkps ihB r;kj d:u Bsors- fnokGhP;k
l.kkyk iq‛dG dkes vlwugh] cgh.k ek= Hkkokyk vksokG.;klkBh
fnokGhlkj[kk nqljk l.k ukgh] vls Eg.krs- ijarq T;k Hkkokyk cgh.k ukgh
R;kyk dks.k vksokG.kkj\ Eg.kwu R;kP;k ?kjph fnokGh lquhlquh vkgs] vls
fL=;akuk okVrs- Hkkokps nq%[kgh rh cksywu nk[kors- ikgk iq<hy vksO;k &
dakM.ka dakfMrs A vukj’kkpa ihBa
fnokGhP;k fnlh A ca/kqth ;srh fura AA 306 AA
vkyk fnokGhpk l.ka A ek÷;k dkekpk ilkjk
ca/kq gkS’kkyk vksokGk;k A l.ka ukgh nqljk AA 307 AA
vkyk fnokGhpk l.ka A fnokGh lquequa
ukgh ca/kqys cgh.ka A vksokG.ka dks.ka AA 308 AA
fnokGh] nljk o brjgh l.kkyk vkbZyk eqyhph vkBo.k ;srs- vkf.k fryk
ekgsjh vk.k.;klkBh rh eqykyk ikBfors- ekgsjh us.;klkBh neuh ?ksÅu
cfg.khP;k ?kjh xsysY;k Hkkokps o.kZu vksohxhrkrwu vkysys vkgs- eqyxh
lq)k fnokGhP;k l.kkph okV ikgkr vlrs- ekgsjh yodj tkos vlh
eqyhph bPNk vlrs- rh Eg.krs &
fnokGh vkyk l.ka A fnokGh vkuankph
vakx.kkra ekgÓkk A xkMh lqVyh xksfoankph AA 309 AA
fnokGh nljk A ekgÓkk dk’khys vkBoyk
ca/kq cksjkbZ ikBoyk AA 310 AA
fL=;kaph xkFkk @83
;s fnokGh x ckbZ A rw fcxh fcxh ;soa
ek;ckikP;k x ?kjh A d/khiklwupa tkoa AA 311 AA
¼xksfoank & Hkkokps uko] fL=;k vkiY;k Hkkokps uko ?ksÅu gh vksoh
Eg.krkr] fdaok Eg.kw ‘kdrkr- dk’kh & vkbZ- cksjkbZ & HkkÅjk;k] HkkÅ]
ca/kq- fcxh fcxh & gGwgGw- ;soa & ;s-½
fnokGhpk l.k Hkkjrh;akP;k n‛Vhus Qkj eksykpk letyk tkrks-
HkkÅfctsP;k fno’kh cgh.k Hkkokyk vksokGrs- i.k T;kyk cgh.k ukgh
R;kyk dks.k vksokG.kkj- Eg.kwu cgh.k ulysY;k Hkkokph fnokGh lqulku
vlrs- HkkokP;k thoukr cfg.khps fdrh egÙo vkgs- i.k cfg.khyk HkkÅ
ulsy rj rh dks.kkyk vksokG.kkj\ ex fryk lkMh pksGh dks.k ?ks.kkj\
Eg.kwu cfg.khP;k thoukrgh Hkkokps egÙo vkgs-
vkyk fnokGhpk l.ka A fnokGh lquewua
ukgh ca/kqys cgh.ka A l[;k vksokG.ka dks.ka AA 312 AA
vkyk fnokGhpk l.ka A okua fnlrs m?kMa
ukgh cfg.kkbZys HkkÅ A dks.ka ?ksbZua yqxMa AA 313 AA
lquequa & lqulku- l[;k & HkkÅ- oku & psgjk-½
HkkÅ cfg.khP;k xkokyk vkY;koj fryk ekgsjh ?ksÅu tkrks- fryk ‘kstkjP;k
fL=;k fopkjrkr- rqyk fdrh HkkÅ o Hkkot;k vkgsr- R;koj cfg.khus nksu
HkkÅ vlY;kps lakfxrys- i.k rs lakxrkuk lwpd ‘kCnkr lakfxrys vkgs-
fnokGhP;k fno’kh A HkkÅ vkyk eaxGokjh
iqlrhya vk;kck;k A rqyk fdrh HkkÅ Hkkot;k
eksBÓkkph firakcjh A ygkU;kph [k.ka pksGh AA 314 AA
fnokGh l.kkys A HkkÅ vkyk ?;k;kys
ukgh tkra jkgkys A HkkÅ Hkkls ikgkys AA 315 AA
¼[k.k & iwohZ fL=;k pksGh vaxkr ?kkyk;P;k- pksGhP;k diMÓkkP;k
rqdMÓkkph f’kaxkMÓkklkj[kh f=dks.kh ?kMh djr vls- R;k diMÓkkP;k ?kMhyk
[k.k EgVY;k tkr vls-½
fL=;kaph xkFkk @84
Hkkjrh; yksdlaL”rhr fnokGh l.kkyk Qkj egÙo vkgs- fnO;akP;k
;k ikp fnolkyk dkgh uk dkgh pakxY;k ijaijk ykHkysY;k vkgsr- ;kr
,d fnol gk HkkÅfctspk vlrks- cgh.k Hkkokyk vksokGrs o R;kP;k
nh?kkZ;q‛;kps nku rh bZ’ojkyk ekxrs- fnokGhP;k fufeÙkkus vkbZ] oMhy
rlsp HkkÅ] ofg.kh o brjgh ekgsjP;k ek.klakph HksV gksrs- ;k Hkkxkrhy
vksohxhrkrwu fnokGhP;k l.kkps fL=;akP;k thoukr vlysys egÙo
lakfxrysys vkgs-
12- Ekk÷;k ?kjh ikgq.ks
¼ eqyhpk vkiY;k ekgsjP;k yksdakcíy vlysyk ftOgkGk ½
vls Eg.krkr dh] fL=;akuk lkljP;k ukryxkis{kk frP;k ekgsjph ek.kls
vf/kd fiz; vlrkr- ;kpk vuqHko iq#‛kakuk ;sr vlrks- ;kr uoy vls
dkghp ukgh- ekgsjph ek.kls rh ygkui.kkiklwu ikgkr vlrs- R;akP;kcíy
izse] ftOgkGk vkf.k vkoM vl.ks gk ekuoh LoHkko vkgs- lkljph eaMGh
R;kekukus mf’kjk frP;k thoukr ;srkr- Eg.kwu ekgsjP;k ek.klkcíy o
ukryxkcíy rh HkjHk:u cksyr vlrs- R;akP;kcíyps dkSrqd rh eksBÓkk
vfHkekukus lakxrs- ;k Hkkxkrhy vusd vksO;krwu ekgsjP;k ukR;krhy
,dk,dk ek.klakpk ifjp; ;srks-
HkkÅ cfg.khP;k ?kjh ikgq.kk Eg.kwu ;srks- cfg.khP;k ?kjh jk=Hkj
eqôke djrks- Hkkokps jktfcaMs :i ikgwu ‘kstkjh.k fopkjrs dh] ckbZ rq÷;k
?kjh dks.k jktk eqôkekyk vkyk- R;koj cgh.k ‘kstkjh.kyk lakxrs dh] rks
jktk ukgh rj Ekk>k HkkÅ vkgs- ¼ikgk vksoh Ø- 316½- ;k vksohrwu
vkiY;k Hkkokps jktfcaMs :i o FkkV ;kps o.kZu ;srs- R;kpk ifjp; d:u
nsrkuk frpk vfHkeku o vkuan ;kyk Hkjrs ;srs- vkiY;k Hkkokcíyps izse
o ftOgkGkgh ;sFks fnlrks- vksoh Ø- 316 rs 325 i;±r frP;k ?kjh
ekgsjko:u vkysY;k izR;sd ikgq.;akpk rh dkO;krwu ifjp; lakxrs-
,dk,dk ukryxkps uko ?ksÅu vksO;k xqaQr tkrs- vkf.k R;krwup ,d
vksohxhr tUekyk ;srs- iq<hy vksohxhr ikgk &
Ekk÷;k ?kjh ikgq.ks A ‘ksth iqlrs dks.ka jktk
fgjO;k ‘kkyhpk ca/kq ek>k AA 316 AA
fL=;kaph xkFkk @85
ek÷;k ?kjh ikgq.ks A ’ksth Eg.krs dks.ka cqok
ek>h cgh.ka HkkVok AA 317 AA
ek÷;k ?kjh ikgq.ks A ‘ksth eurs dks.ka rq>s
tUe ns.kkjs firk ek>s AA 318 AA
ek÷;k ?kjh ikgq.ks A ‘ksth eurs dks.ka rq>s
gks;a ikBps ca/kq ek>s AA 319 AA
ek÷;k ?kjh ikgq.ks A ‘ksth eurs dks.ka rq>h
tUe ns.kkjh ekrk ek>h AA 320 AA
ek÷;k ?kjh ikgq.ks A ‘ksth eurs dks.ka rq>h
gks;a ikBph cgh.ka ek>h AA 321 AA
ek÷;k ?kjh ikgq.ks A ‘ksth iqlrs dks.ka ckbZ
ek>s cgh.ka tokbZ AA 322 AA
ek÷;k ?kjh ikgq.ks A ‘ksth iqlrs dks.ka jktk
Og;s oMhya ca/kq ek>k AA 323 AA
ek÷;k ?kjh ikgq.ks A ‘ksth iqlrs dks.ka dks.ka
ekes Hkkls nks?ka t.ka AA 324 AA
cgh.k HkkokP;k vrqV izseHkkokps o.kZu BkbZBkbZ vksohxhrkrwu fnlrs- HkkÅ
cfg.khP;k xkokyk neuh ?ksÅu vkyk- R;kyk ikgrkp ‘kstkj.khP;k rksaMwu
‘kCn ckgsj iMys dh] cgh.k o HkkÅ nks?ksgh ,dkp okukoj vkgs- vksoh Ø-
325 e/kwu ‘kstkjh.kckbZus dsysys o.kZu cfg.khyk vkuan nsÅu tkrs- vkiyk
HkkÅ vkiY;klkj[kkp fnlr vlY;kpk fryk vfHkeku vkgs-
xkMhrwu mrjs ca/kq A ‘ksth iqlrs jkgw jkgw
,dk okukoj cgh.ka HkkÅ AA 325 AA
lklqph Fkêk djk;pk lqusyk vf/kdkj ukgh] fdaok rs f’k‛Vkpkjkyk /k:u
ukgh- i.k vksohxhrkrwu] fdaok ukVÓkkrwu rs O;Dr djrk ;srs- lklqph Fkêk
fL=;kaph xkFkk @86
d:u lwu vkiY;k eukryk lklwcíypk jkx O;Dr djrs- R;krwu FkksMk
fouksngh fuekZ.k gksrks-
ek÷;k ?kjh ikgq.ks A lklqckbZps lks;js
iyax Vkdkuk nksbjs AA 326 AA
ek÷;k ?kjh ikgq.ks A ‘kkda Hkkthyk ukgh dkgh
yl.ka fulkuk lklqckbZ AA 327 AA
yksdthoukr ?kjh vkysY;k ikgq.;kacíy ‘kstkjhiktkjh fopkjrkr- ikgq.ks
dksBps vkgsr- R;akpk ifjp; d:u ?ksrkr- xzkethoukrhy gh cksypkyhph
ijaijk vksohxhrkrwugh ikgk;yk feGrs- ;krhy vuqHko ”f=e ulwu ftoar
vkgs- yksdthoukr izR;sd Hkkjrh;akuh vlk vuqHko ?ksrysyk vkgs- Eg.kwu
vksohxhrs Eg.kts ,danj dqVqac thoukpk vkys[k vkgs- R;kr nSuafnu
?kMkeksMhps izfrfcac iMr vlrs-
ek÷;k ?kjh ikgq.ks A njoktk n.kk.kyk
HkkÅ uksgs Hkklk vkyk AA 328 AA
ek÷;k ?kjh ikgq.ks A nk;a ukgh ojukys
vk.kk pkjksGh iqj.kkys AA 329 AA
ek÷;k ?kjh ikgq.ks A ekukph nkGjksVh
ca/kq ekgk o‛kkZpk dks.;kdkBh AA 330 AA
ek÷;k ?kjh ikgq.ks A ekgÓks ckokth ns’keq[ka
djk ykMokpk ikda AA 331 AA
13- jk.kh ekgh Hkkot;a
¼ ;k Hkkxkr u.akn&Hkkot;hP;k vksO;k vkgsr ½
Hkkjrh; lektthoukr ^uank&Hkkotk* gs ukrs ,dk osxGÓkk ikrGhojps
vkgs- ;k ukR;kr izsekps laca/k deh o gsos&nkos] :los&Qqxos]
HkakM.k&raVsp tkLr ikgk;yk feGrkr- izkphu dkGhgh gs ukrs Qkj izsekps
gksrs] vls Eg.krk ;sr ukgh- Eg.kwu Hkkjrh; yksdthoukr ^u.kan&Hkkot;*
fL=;kaph xkFkk @87
gs ukrs dqizfl)p Eg.kkos ykxsy ¼dkgh viokn½- vls vlys rjh ;k
ukR;kr dkgh lq[kn izlaxkps o.kZugh vkgs- vkf.k gs o.kZu vR;ar Hkkoqd
vkgs- vksoh Ø- 332 rs 333 i;±rP;k vksO;kr ;kph lk{k iVrs-
Lkkljh xsysyh eqyxh ekgsjh ;srs- eqyhyk vkbZ ukgh- nksu fnol
ekgsjh jkfgY;koj rh lkljh tk;yk fu?krs- rsOgk rh vkiY;k Hkkot;hyk
Eg.krs dh] ßofg.kh rw FkksMÓkk osGklkBh ek>h vkbZ gks] vkf.k eyk dqadw
ykoÞ- Hkkjrh; laL”rhr eqyxh lkljh tkrkuk fryk vkbZ dqadw ykors-
dqadw gs lkSHkkX;orhP;k thoukpk vueksy nkfxuk vkgs] frps Hkw‛k.k vkgs-
Eg.kwu vkbZ gs dke djk;ph- vkbZ ulY;keqGs vkrk rh Hkkot;hyk lakxr
vkgs- ^rGgkrh dqadw ?kstks* ;ko:u R;akP;k ukR;krhy ca/kgh vkiY;k
utjsleksj ;srs- vksoh Ø- 332 e/;s lwpd vFkZ vkgs- lwpdrk gk
lkfgR;kpk ,d xq.k letyk tkrks- iq<hy vksO;k ikgk %&
jk.kh ekgh Hkkot;a A ?kMhph ek;a gkstks
njokT;k ckgsja ;stks A rGgkrh dqadw ?kstks AA 332 AA
Hkkjrh; yksdlaL”rhpk ,d fo’ks‛k Eg.kts] ik;k iMwu vk’khokZn ?ks.ks(
vkf.k ueLdkj d:u fujksi ns.ks- ygku o; vlysyk FkksjY;kyk ueLdkj
djrks fdaok ik;k iMrks- ekgsjps lq[k Hkksxwu lkljh tkr vlysY;k
u.aknsP;k Hkkot; ik;k iMrs- R;kosGh HkkotP;k dikGkps dqadw u.kansP;k
tksMO;kyk ykxrs- dqadw tksMO;kyk ykx.ks gs ‘kqHk y{k.k letY;k tkrs-
dqadw vkf.k tksMos gk lkSHkkX;orhpk vyadkj letY;k tkrks-
jk.;k ekgÓkk Hkkotps A ik;k ykxua pakxya
dikGkP;k daqdokua A ek>a tksMoa jaxya AA 333 AA
^uank&Hkkotk* gÓkk ukR;kr tlk ftOgkGk fnlrks] rlk frjLdkjgh ikgk;yk
feGrks- izsekis{kk frjLdkjp tkLr fnlrks- cgh.k ekgsjh vkyh Eg.kwu HkkÅ
vkiY;k iRuhyk iqj.kiksGhpk ikgq.kpkj djk;yk lakxrks- i.k Hkkot; ek=
iqj.kiksGh u djrk ^eksgkph iksGh* djrs- Eg.kwu vkbZph tkxk Hkkot; ?ksÅ
‘kdr ukgh] vls EgVys tkrs- ¼eksgkph iksGh & iqj.kiksGh djrkuk
gjHkÚ;kph fdaok rqjhph MkG f’ktokoh ykxrs- R;kr xqG fdaok lk[kj
?kkywu iksGh djrkr- ;k fBdk.kh MkGhP;k ,soth ^eksg* okijrkr- MkG
fL=;kaph xkFkk @88
Qkjp deh okijrkr- R;kph iksGh cuoY;k tkrs- xzkeh.k Hkkxkr
ikolkGÓkkr ikolkph >M ykxyh dh] ,[kkns osGh uOgkGh Eg.kwu eksgkph
iksGh dsY;k tkr gksrh- iqj.kiksGhph po ^eksg* ?kkywu dsysY;k iksGhyk
;sr ukgh- frpk ntkZ gydk vlrks-½ iq<hy vksohrwu u.kan Hkkot;hps ukrs
dls vkgs] gs lwpd vFkkZus lakfxrysys vkgs-
HkkÅ cksyrs A vkyh cfg.kkbZ dja iksbZ
csbZekua Hkkot;h A dsyh eksgkph ikuksbZ AA 334 AA
izse] ftOgkGk vkf.k frjLdkj ;kcjkscjp d/kh dkSrqdkpsgh o.kZu ;srs- i.k
gs o.kZu dj.kkjh cgh.k ¼u.kan½ vlrs- cfg.khyk vkiY;k Hkkot;hps eksBs
dkSrqd okVrs- vkiyh Hkkot; f’kdysyh vkgs] gs ^gkrh nowr ys[kU;k* ;k
vksGhrwu] rj R;k Jhear ?kjk.;krY;k o vk/kqfud jkg.kheku vl.kkÚ;k] gs
^ikBhoja os.;k pkcqdkP;k* ;k vksGhrwu lwpfoys vkgs- ¼iwohZ fL=;k dslakpk
vakckMk ikMr vls- eksBÓkk ?kjP;k o f’k{k.k ?ksrysY;k eqyh os.;k ?kkyhra½-
v’kkizdkjs Hkkot;hps dkSrqd dj.kkjh u.kan d/kh d/kh fryk izsekus letgh
nsr vlrs- vls gs ^u.kan Hkkot;hps* ukrs vkgs- ;k ukR;kps vusd iSyw
ek;ekÅY;akuh dkO;kP;k #ikr tru d:u Bsoys- ;kr Hkkouakpk ftoar
vuqHko vkgs- ”f=erk dqBsgh ukgh- Eg.kwu gÓkk vksO;k Eg.kts dkSVqafcd
thoukpk dkO;e; bfrgkl vkgs- vls EgVY;kl pwd gks.kkj ukgh-
HkkÅ lks;jk tksMhua A ckia eurs ukgh ckbZ
jk.;k rq÷;k Hkkot;k A ekua rq>k jk[kr ukgh AA 335 AA
jk.;k ekgÓkk Hkkot;k A jk.;k ekgÓkk jkorkP;k
;k;P;k ikBhoja A ;s.;k vkgs pkcqdkP;k AA 336 AA
jk.;k ekgÓkk HkkHkhthpkA /kank dkea >kyk ukgh
n;.ka jk/kaukys A m’khja >kyk ckbZ AA 337 AA
¼jk.;k & jk.khlkj[;k] eksBÓkk] Hkkokph ck;dks- jkorkP;k & JhearkP;k-
;k;P;k & ;akP;k- ;s.;k & os.;k- ikuksbZ & iksGh] iksbZ-½
fL=;kaph xkFkk @89
14- Ekkgsjk tkrks ckbZ
¼ ekgsjP;k ek.klakps o lq[kkps o.kZu ½
eqyxh Lor%P;k lalkjkr fdrhgh jeyh] rjh fryk ekgsjkph vkBo.k
vkY;kf’kok; jkgkr ukgh- ekgsjkyk fryk loZ lq[k Hkksxk;yk feGrs- vkbZ]
oMhy] cgh.k] HkkÅ v’kk ekgsjP;k] vkf.k brjgh ukR;krY;k ek.klakcjkscj
?kkyoysys fnol fryk vkBorkr- yXukuarj fryk lkljh tkos ykxrs- ijarq
ekgsjP;k vkBo.kh ân;kP;k ,dk dksiÚ;kr lrr jkgkr vlrkr- lkljh
vlrkukgh rh ekgsjP;k yksdakcíy lrr pkSdlh djhr vlrs- ekgsjkyk
xsY;koj fryk feG.kkjs lxGs lq[k rh vksohxhrkrwu lakxrs- vki.k ekgsjh
xsY;koj vkiY;kyk dls okxoys tkrs] R;k lxG;k izlaxkps o.kZu rh
d:u Bsors- ekgsjh xsY;koj vkiY;kyk dlk eku feGrks] dls okxfoys
tkrs- ;kpsgh rh eksBÓkk vfHkekukus o.kZu d:u lakxrs- rh Eg.krs &
Ekkgsjk tkrks ckbZ A clkys caxbZ
xks‛Vh lakxkys eSukckbZ AA 338 AA
ekgsjk tkrks ckbZ A clkys pojaxa
xks‛Vh lakxkys thoyxa AA 339 AA
ekgsjkyk tk.;kps rh ts dkj.k lakxrs] rs Qkjp osxGs vkgs- ekgsjkyk
okjaokj d’kkyk tkrsl\ vls dks.kh fopkjys rj HkkÅ vkf.k Hkkls ;akuk
HksVk;yk tkr vlY;kps rh lakxrs- vkiY;k cÚ;kp eSf=.kh ekgsjkyk
vkgsr- rsFks xsY;koj R;akP;k’kh xIikxks‛Vh gks.kkj] o osG dlk vkuankr
tk.kkj vkgs] ;kps ekfgrh rh ‘kstkj.khyk lakxr vkgs- ^xks‛Vh lakxkys
xksihdk* ;k vksGhrwu frus vkiyk Hkko O;Dr dsyk vkgs-
ekgsjk tkrks ckbZ A ukgh tkra eh jkgkys
HkkÅ Hkkls ikgkys AA 340 AA
ekgsjk tkrks ckbZ A ekgsjh ek;a edk
ik;a /kq;hua xksihdk AA 341 AA
fL=;kaph xkFkk @90
Ekkgsjk tkrks ckbZ A ekgsjh ekgÓkk edk
xks‛Vh lakxkys xksihdk AA 342 AA
ekgsjkyk xsY;koj vki.k Nku vakx.kkr clwu gosyhr tksMhps ikG.ks gyr
vlY;kps ikgw- dkj.k Hkkot; xjksnj vlY;kpk rh mYys[k djrs- tksM
ikG.ks ;kpk vFkZ ?kjh nksu ygku ckG vkgs- ygku ewy gs ifjiw.kZ ?kjkps
y{k.k letkos- ekgsjP;k ygku ygku izlaxkpsgh rh dkSrqdkus o.kZu djrs-
ekgsjh tkrks ckbZ A jk.kh Hkkot;a ykxs ik;k
ik;koj iMyk Hkkja A jk.kh Hkkota xjokja AA 343 AA
ekgsjk tkrks ckbZ A clhua vakx.kkra
tksMa ikG.ks gosyhra AA 344 AA
ekgsjh xsY;koj fryk vkrk dla lxGp vk;ra feG.kkj- Hkkot;k vkiY;k
lsosr jkgrhy- dkj.k vkbZ R;akuk dke lakxsy] o fryk dls lq[k feGsy]
gs iq<hy vksohrwu lwpd vFkkZus lakfxrys vkgs- vksoh Ø- 338 rs 345
i;±rP;k vksO;k ikgk- ¼iq<hy vksohr vkysyk ^dk’kh* ;k ‘kCnkpk vFkZ
^vkbZ* vlk ?;kok ½
ekgsjh tkrks ckbZ A ekgsja Hkksxkys
lquk dk’khP;k jkcokys AA 345 AA
eqyxh ekgsjh ;srkuk fryk unh ykxrs- unh vksyakMrkp eqyhyk vxksnj
vkiY;k vkbZph vkBo.k >kyh] o R;kuarj ofMyakph- vkbZcíy eqyhyk
fdrh izse vlrs] gs iq<hy vksohrwu fnlrs- rq÷;k ekgsjkyk vk.k[kh dks.k
dks.k vkgs\ vls fopkjY;koj HkkÅ o Hkklk vlY;kps rh lakxrs- R;keqGs
Hkkot;hpk mYys[k u gksrkgh rh vlY;kps lwfpr gksrs-
ekgsjh tkrks ckbZ A vksyakMyh u;a
euh vkBoyh ek;a AA 346 AA
ekgsjh tkrks ckbZ A vksyakMyk ekFkk
euh vkBoyk firk AA 347 AA
fL=;kaph xkFkk @91
ekgsjh tkrks ckbZ A ekgsjh dks.ka dks.ka
HkkÅ Hkkls nks?ka t.ka AA 348 AA
¼u;a & unh- ekFkk & Mksaxjkps f’k[kj] tfeuhpk VsdkM-½
Ekkgsjkyk tkrkukps lq[kn LoIu eqyxh jaxor vkgs- Ekkgsjkyk vkY;kojgh
vkiY;kyk foJakrh ulY;kps rh lakxrs- ijarq gh frph rØkj ukgh- fryk
R;kr eksBk vkuan vkgs- vkiY;k HkkL;kpk ikG.kk rh gyohr jkg.kkj
vkgs- ;krp fryk /kU;rk vkgs- ikG.kk gyfo.ks gs ,dk tkxsojps dke
vkgs- R;kyk d‛V iMr ukgh- ekgsjh xsY;koj vkiY;k ofMykiklh clwu
xIik djrk ;sbZy- vkbZ vkiY;kyk dks.krsgh dke lakx.kkj ukgh- ikVkoj
clwu uqlrs HkkL;kps dkSrqd ikgk;ps- ekgsjP;k v’kk vusd xksM vkBo.kh
eqyhyk Lejr vlrkr- dks.kR;kgh fL=yk ekgsj gs vkoMhpsp vlrs- vksoh
Ø- 338 rs 351 i;±rP;k vksO;k ikgk &
Ekkgsjh tkrks ckbZ A blkek d’kkpk
gkrh ikj.kk HkkL;kpk AA 349 AA
ekgsjh tkrks ckbZ A clhua ckikiklh
blkek nsrs dk’kh AA 350 AA
ekgsjh tkrks ckbZ A clkys ikVih<a
Hkklk vkoMhpk iq<a AA 351 AA
¼blkek & foJakrh- ikj.kk & ikG.kk- dk’kh & vkbZ- ikVfi<a & ikV-½
lkljh xsysY;k eqyhlkBh ekgsj Eg.kts vkuankpk Bsok vkgs- ekgsjkph izR;sd
xks‛V eqyhlkBh egÙokph vlrs- v’kk ;k ekgsjkP;k vusd vkBo.kh eqyxh
tru d:u Bsors- vkiyh ofg.kh eksBh ekulUeku dj.kkjh vkgs- ekgsjk
xsY;kcjkscj rh ik; /kqok;yk xje ik.kh nsbZy- vkiY;kyk dks.krsgh dke
djkos ykx.kkj ukgh- caxbZoj clwu QDr vkbZP;k xks‛Vh ,sdw- vkbZP;k
lkfé/;kr vkjkekr clk;yk feGsy- vkbZ izsekus toG ?ksÅu vkiyh
os.khQ.kh d:u nsbZy- ekgsjkpk ftOgkGk o vkbZps eqyhcíyps izse iq<hy
vksO;krwu fnlrs- vksoh Ø- 338 rs 355 i;±arP;k vksO;k ikgk-
fL=;kaph xkFkk @92
Ekkgsjh tkrks ckbZ A ik;a /kqokys riya ik.kh
ca/kq ek÷;k HkkÅjk;k A ekueksGh rqgh jk.kh AA 352 AA
ekgsjh tkrks ckbZ A clkys caxbZ
dkea djkys Hkkot;h A xks‛Vh lakxkys dk’kh ekgh AA 353AA
ekgsjk tkrks ckbZ A ekgsjh ek;a edk
jk.kh ekgh Hkkot;a A ik;a /kqokys xksihdk AA 354 AA
ekgsjk tkrks ckbZ A clkys Vkds ckta
ekrk ;s.khpk mdys lkta AA 355 AA
lkljh xsysyh eqyxh vkiY;k ofMyakP;k ¼ekgsjkP;k½ ‘ksrhcíygh dkSrqdkus
lakxr vlrs- vkiY;k ofMyakP;k ‘ksrhr vkysys dkilkps fid gs NkrhHkj
map ok<rkr( o iÚgkVhph ikus lq)k fdrhrjh #an vlrkr- ekgsjkyk
tkrkp xkMh lksM.;klkBh HkkÅ iq<s gtj gksrks] o Hkkokpk eqyxk iq<s
[ksGr vlrkuk R;kps eksBs dkSrqd okVrs- ekgsjkcíy okV.kkjk vfHkeku
iq<hy vksO;krwu fnlwu ;srks-
dk;a lakxw ckbZ A ekgÓkk ekgsjkph ‘ksrh
ijkVh Nkrh Nkrh A ikua #anhyk lakxw fdrh AA 356 AA
ekgsjk tkbZua A clkys ikVih<a
Hkklk dorhdspk iq<a AA 357 AA
Ekkgsjk tkrs ckbZ A Ukkgh eqjkGÓkkpa dksMa
ca/kq l;sP;k xkMhiq<a AA 358 AA
¼ijkVh & dkilkps >kM- dofrdspk & dkSSrqdkpk- l;sP;k & cfg.khP;k-
eqÚgkjh & yXu >kysY;k eqyhpk HkkÅ-½
lkljh xsysyh eqyxh vkiY;k ekgsjkP;k eksBsi.kkps xq.ko.kZu djhr vlrs-
ekgsjps eGs dls vksyhrkps vkgsr- vkf.k rsFks dsGhP;k ckxk vlY;kps rh
lakxrs- vkiY;k ekgsjkyk ;srkuk jLR;krp nq:u fryk vkiY;k ekgsjP;k
xkokP;k [kq.kk fnlrkr- HkkokP;k ekMhps njoktsgh nq:up fnlr vlY;kps
fL=;kaph xkFkk @93
rh lakxrs- vkiys ekgsj] HkkÅ] ekgsjkP;k ygkulgku oLrqgh lkljh
vlysY;k eqyhyk eksBÓkk fiz; okVrkr-
ekgsjkP;k okMÓkkra A ekGhua cksyrs ekGÓkk’kh
nakMkoj rqG’kh A ik.kh pkyya dsGk’kh AA 359 AA
nq:ua fnlrs A ekgÓkk ekgsjps >kMa >qMa
HkkÅth ikVykP;k A maPp ekMhps dokMa AA 360 AA
¼vksoh Ø- 360 e/;s vkysyk ^HkkÅth* gk ‘kCn HkkoklkBh okijysyk
vkgs- Hkkokyk vknjokpd dj.;klkBh o xk.;krhy y; lk/k.;klkBh
^th* gk vf/kdpk ‘kCn ykoyk vkgs-½
lkljh xsysyh eqyxh vkiY;k ekgsjkyk dls lq[kkps fnol gksrs] rs
lakxrs- i.k lkljh ek= fryk d‛V djkos ykxrkr- vksoh Ø- 362 e/;s
^Hkkph* ,soth ^Hkkpk* gk ‘kCn oki:ugh vksoh Eg.krk ;srs- vksoh Ø-
363 e/;s ^ca/kq cksjkbZ* ;k ‘kCnkr ca/kq Eg.kts HkkÅ o cksjkbZ Eg.ktsgh
HkkÅ] vlk vFkZ gksrks- xk;ukph y; lk/k.;klkBh gs nksu ‘kCn ,d=
vkysys vkgsr-
nG.kk dakM.;kus A vkys gkrkys ?kksxys
lq[ka ekgsjh Hkksxys AA 361 AA
ekgsjk tkbZua A ykMdh Hkklh eyk
rkoa ?ksbZua irakxhyk AA 362 AA
ekgsjkys tkrs ckbZ A ekrsys vkBoyk
ca/kq cksjkbZ ikBoyk AA 363 AA
xkokys tkrs ckbZ A clkys pojaxa
MkO;k cktqus iakMqjax AA 364 AA
iq<hy vksO;kr ,d lqanj vkf.k lwpd vFkZ nMysyk vkgs- lkljh uaknr
vlysyh gh ,d xjhc eqyxh vkgs- QkVds yqxMs vkf.k frpk lalkjgh
QkVdkp fnlrks- ekgsjkyk gh ckreh dGyh rj yxsp fryk ekgsjkyk usÅu
uohu yqxMs vkf.k pksGh ?ksrY;k tkbZy- Eg.kwu rh ekgsjkyk fpðh ikBok
fL=;kaph xkFkk @94
Eg.krs- ekgsjkyk vkY;koj oMhy eqyhyk uohu diMs ?ksrks- oMhy
ulY;kl gs dk;Z HkkÅ djrks- Hkkjrh; laL”rhpk rks fjokt vkgs- lksU;kph
fdYyh vkf.k dqywi vlysY;k ¼Eg.kts Qkj eksBÓkk½ nqdkukr HkkÅ lkMh
[kjsnh dj.;klkBh xsY;kps cgh.k lakxrs-
vkua QkVya yqxMa A fdrhda d: nksjk
fpðh ekgsjkys /kkMk AA 365 AA
ckbZ HkjY;k cktkjh A Hkkjh nqdkua dks.kkpa
fdYyh dqywia lksU;kpa AA 366 AA
okU;kP;k nqdkukra A tkÅua clyk ‘kadja
lkMh ?ksryh dadja AA 367 AA
xkoksxkoh /kkMhua fpBÓkk A ekgsjh esuk /kkMhua
ckokthP;k lquk A esU;kr clwua ;sbZua AA 368 AA
¼dadj & uoh dksjh- ‘kadj & Hkkokps uko- ‘kadj gs ys[kdkP;k ygku
Hkkokps uko vkgs- vkf.k gh vksoh ys[kdkP;k eksBÓkk cfg.khus lakfxryh
vkgs- ‘kadj ;k ukok,soth fL=;k vkiY;k Hkkokps uko ?ksÅu gh vksoh
Eg.krkr-½
dks.kR;kgh eqyhyk ekgsj gs izk.kklkj[ks fiz; vlrs- vkiY;k ekgsjkps
xq.kxku rh eksBÓkk izsekus o.kZu djrs- vki.k ekgsjh xsY;koj vki.k tksMhps
ikG.ks gyfor jkg.kkj- tksM ikG.ks Eg.kts ?kjh nksu ygku ckG vl.ks-
?kjh xsY;koj >qyk;yk caxbZ feGsy] rj xks‛Vh lakxk;yk vkbZ- gs frus
^clkys caxbZ A xks‛Vh lakxkys dk’kh ekgh* ;k vksGhrwu lakfxrys vkgs- osG
feGsy rsOgk vkbZ vkiyh os.kh ?kkywu nsbZy] rj ?kjkrhy eaMGh
vkiY;klkBh ckt vaFk:u nsbZy] gs frus ^clkys Vkds ckta A ekrk ;s.khpk
mdys lkt* ;k vksGhrwu O;Dr dsys vkgs- vkiY;k ekgsjkph ‘ksrh] HkkÅ]
Hkkpk] ekMh ;kpsgh rh eksBÓkk dkSrqdkus o.kZu djrs- vksyhrkph ‘ksrh]
iÚgkVh Nkrh Nkrh] vlk ekgsjpk efgek o.kZu djrkuk rh rYyhu gksrs-
;kr ftoar o.kZu vkysys vkgs- dksBsgh ”f=erk okVr ukgh-
fL=;kaph xkFkk @95
;k Hkkxkrhy vksohxhrkrwu yksdthoukps fp= vkiY;k MksGÓkkiq<s mHks
jkgkrs- dks.krsgh f’k{k.k u ?ksrysY;k ;k fL=;k Eg.kts izfrHkkoar dof;=h
vkgs] vls eyk Eg.kkosls okVrs- dkj.k izR;sd L=h gh vkiY;k ekgsjkps
o.kZu Qkj osxosXkGÓkk i)rhus djrs- ;kpk izR;; ;k Hkkxkrhy vksO;ke/kwu
;srks- xrdkykrhy yksdthou o lektthou] R;kpizek.ks dkSVqafcd thou
o ukrh ;akpk ân;kyk Li’kZ dj.kkjk laxe vksohxhrkrwu ;srks- ;krhy
izR;sd vksoh gh xkrk ;srs- dks.krsgh f’k{k.k u ?ksrysY;k fL=;akuh ;k
lkfgR;kph fufeZrh dsyh] ;kpsp eyk eksBs uoy okVrs-
15- ifgY;kua xjokja
¼ fL=;k xjksnj jkfgY;kojps vuqHko ;k Hkkxkr vkysys vkgs- ½
vkbZ gks.ks gk fL=;akP;k thoukryk vR;ar vkuankpk {k.k vkgs- Eg.kwu
ifgY;aknk vkbZ gks.kkÚ;k efgyakps eksBs dkSrqd dsys tkrs- lwu ifgY;aknk
xjksnj jkfgY;koj frP;kr vkf.k ?kjP;k yksdakP;k okx.;kr dk; cny
gksrkr] ;kps o.kZu vksohxhrkrwu ;srs- fnol jkfgY;koj dls cksykos] dls
okxkos] ?kjkr dks.krs dke djkos o dks.krs d: u;s] ;kcíyps O;ogkjKku]
fryk ?kjkrhy eksBÓkk vkf.k vuqHkoh ek.klakdMwu feGrs- xjksnj fL=yk
fdrh efgus >kys v’kh fopkj.kk ukR;krhy eaMGhdMwu o ‘kstkÚ;kdMwugh
gksrs- fo’ks‛kr% L=heaMGhdMwu gksrs- ?kjkrhy gk vkuan fL=;akuh dkO;e;
i)rhus tru d:u Bsoysyk vkgs- R;kr vuqHkokpk ftoari.kk vkgs-
ifgY;aknk xjksnj jkg.kkÚ;k lqusyk fdrh efgus >kys] vlk iz’u
lklw fopkjrs- iz’u lk/kk tjh vlyk] rjh rks dkO;e; Hkk‛ksr fopkjyk
vlY;keqGs R;krhy ftoari.kk izd‛kkZus tk.korks-
ifgY;kua xjokja A clyh laknqfHkrh
rqyk efgus >kys fdrh AA 369 AA
vksohxhrkrwu fL=;akP;k HkkoHkkouakpk vkfo‛dkj gksrks] gs iwohZ ys[kdkus
lakfxrysysp vkgs- fnol xsysY;k fL=;akP;k ‘kjhjkr vusd cny laHkorkr-
tls ik;koj lwt ;s.ks] lMikrGi.kk] yði.kk] psgÚ;koj ykyh bR;knh
cny tk.kors- ifgY;aknk fnol xsysY;k fL=yk [kk.;kph bPNk gksr ukgh-
fL=;kaph xkFkk @96
v™kkdMs ikfgY;koj fryk eGeGrs- ‘kjhj ckjhd gksÅu ukdkpk lj
fnlrks] ;k y{k.kko:u fryk brj ck;k fopkjrkr- fdrok efguk vkgs\
^vkrk fdrh efgus >kys* gs Qkjp dykRed vkf.k lwpd i)rhus
fopkjysys vkgs- iq<hy vksO;krwu ;kpk izR;; ;srks- ikgk &
ifgY;kua xjokja A rksaMkoj vkyh ykyh
dks.;k efgU;kys Ugkyh AA 370 AA
ifgY;kua xjokja A ukdkpk fnls lja
gqyd v™kkph A bys nMy;a xjokji.ka AA 371 AA
vkiY;k xjksnj vlysY;k lqusyk n‛V ykxsy Eg.kwu rh xjksnj ukgh] fryk
fnol xsysys ukgh] vls lklw brj ck;akuk lakxrs- i.k xHkZ mnjkr ok<r
vlrkuk dejspk o iksVkpk Hkkx ok<rks- dkgh ckch fdrhgh yio.;kpk
iz;Ru dsyk rjh yir ulrkr- ^lklw eurs ukgh ukgh A dacj nsrs Xokgh*]
;k v’kk izdkjP;k vksO;krwu xjksnji.kkr fL=;akP;k ‘kjhjkr gks.kkjk cny
laHkorks- rks cny dks.kR;k vo;okr >kyk ;kps lwpd o.kZu vksohxhrkrwu
;srs-
ifgY;kua xjokja A lklw eurs ukgh ukgh
fgph dacja nsrs Xokgh AA 372 AA
ifgY;kua xjokja A dacja #ankoyh
fgP;k xHkkZua tkxk dsyh AA 373 AA
yksdthoukr pkyr vkysY;k dkgh #<h o ijaijakph ekfgrh vksohxhrkrwu
vkiY;kyk feGrs- ?kjph lwu ifgY;aknk xjksnj vlsy rj fryk fgjoh lkMh
o pksGh ?ks.;kph ijaijk Hkkjrh; yksdthoukr gksrh- lklw lklÚ;kyk lakxrs
dh] lqusyk fnol xsysys vkgsr- vkrk fryk fgjoh lkMh o pksGh ?;k;yk
ikfgts ijaijk fVdfo.;kps gs yksdthoukrys izlax vkuan ns.kkjs vlrkr-
ifgY;kua xjokja A lklw iqls lklÚ;kys
lkMh pksGh dkehukys AA 374 AA
fL=;kaph xkFkk @97
lwu ifgY;aknk xjksnj jkfgY;koj lklw lklÚ;kyk tlk vkuan gksrks] rlkp
irhykgh gksrks- ^daFk jk.khpk ‘kgk.kk A eakMh iqLrdh efguk*] rks efgusokj
ukasn d:u Bsorks- ;sFks iqLrdkpk mYys[k vlyk rjh ogh fdaok jftLVj
letkos- uarjP;k dkGkr f’k{k.kkpk izlkj >kyk] R;kph uksan
yksdlkfgR;krwu ?ksryh xsysyh vkgs-
ifgY;kua xjokja A lklw djrs ck;uk
daFk jk.khpk ‘kgk.kk A eakMh iqLrdh efguk AA 375 AA
ifgY;kua xjokja A clyh vkMfHkrh
rqyk efgus >kys fdrh AA 376 AA
Hkkjrh; yksdthoukr dkgh ladsr o letqrh vkgsr- R;kps mYys[k
L=hxhrkrwu Hkjiwj izek.kkr ikgk;yk feGrkr- MkO;k dq’khr xHkZ vlsy rj
^eqyxh*] vkf.k mtO;k dq’khr xHkZ vlsy rj ^eqyxk*] v’kk yksdletqrh
yksdthoukr vk<Grkr- vktgh gs yksdlet lqf’kf{kr lektkrgh
ikgk;yk feGrkr- iq<hy vksO;k ikgk&
ifgY;kua xjokja A jk/kk mHkh fcaæko.kh
MkO;k dq’khra fgjd.kh AA 377 AA
ifgY;kua xjokja A jk/kk mHkh vax.kkr
mtO;k dq’khra j?kqukFka AA 378 AA
fL=;akuk xjksnji.kkr MksgkGs ykxrkr- ¼xHkkZps vkoMh ekrspk MksgGk &
rqdkjke egkjkt½- R;akuk dkgh [kk.;kph bPNk gksrs] rj dkgh fL=;akuk
[kk.;kP;k dkgh oLrqcíy ohV fdaok frjLdkj ;srks- xjksnj fL=;akuk lglk
vkacV [kk.;kph bPNk gksrs- ;sFksgh Q.kl] la=] cksja] vakck] fpapk] doV
v’kk pohyk vakcV vl.kkÚ;k QGkps o.kZu vkysys vkgs- rj dkgh
fL=;akuk v™kkph gqYyd Eg.kts v™kkdMs ikfgY;koj tho eGeGrks- vksoh
Ø- 379 rs 383 i;±r xjksnj fL=;akP;k [kk.;kP;k T;k bPNk vlrkr]
R;kps lqanj o.kZu ;k vksohxhrkrwu vkysys vkgs-
ifgY;kua xjokja A [kkÅ okVrs Q..kla
/kkMk iq.;kys ek.kwla AA 379 AA
fL=;kaph xkFkk @98
ifgY;kua xjokja A [kkÅ okVrs lar;ja
ckxa ekMhP;k var;ja AA 380 AA
ifgY;kua xjokja A HkkÅthph ukja
vo?kkrh eakxs cksja AA 381 AA
ifgY;kua xjokja A HkkÅthph jaHkk
vo?kkrh eakxs vakck AA 382 AA
ifgY;kua xjokja A HkkÅthph flrk
vo?kkrh eakxs fppk AA 383 AA
ifgY;kua xjokja A [kkÅ okVrs vakcVa
eakxs ikMkpa doVa AA 384 AA
fL=;akP;k mnjkr ckG vlys Eg.kts ekrsps xq.k/keZ R;kr mrjrkr] vls
yksdijaijk ekurs- Eg.kwu xjksnj fL=;akuh xjksnji.kkr nku/keZ djkok vlk
lYyk fryk ns.;kr ;srs- pakxys dk;Z dsY;kus pakxys QG feGsy] gs ;sFks
lwpok;ps vkgs- xjksnj fL=us njjkst ?kj] vakx.k >kMkos vlsgh lwpfoys
vkgs- R;kps dkj.k okdwu dke dsY;kus ckGari.k yodj gksrs] vlk let
yksdthoukr vkgs- xjksnj L=h ckGari.kkP;k osGh nsokyk gkr tksMwu izkFkZuk
djrs- fp[kykr QlysY;k xkbZpk tlk ‘ksoV gksrks] rls vkiY;k okVÓkkyk
;sÅ u;s] Eg.kwu ukjk;.kkyk izkFkZuk djrs- ckGari.kkrwu nsokus vkiyh
yodj lqVdk djkoh] lq[k:i ckGar Ogkos] vls fL=;k nsokyk ekx.ks
ekxrkr-
xjokÚ;k ukjh A /keZ /kkoquh djkoa
usVkpa >kM.ka A okVa ekjxh ykokoa AA 385 AA
xjokja ukja A gkra tksMwua clyh
/kkoa /kkoa ukjk;.kk A xk;a fp[kykra clyh AA 386 AA
xjksnji.kkr fL=;akP;k ‘kjhjkr tks cny fnlwu ;srks] R;kps ftoar fp=.k
vksohxhrkrwu ;srs- T;k ?kjh fL=;akuk fnol tkrkr] R;k ?kjh dkgh izFkk o
ijaijk ikGY;k tkrkr- R;k fnolkr djko;kph dkes] R;akP;k vkoMhfuoMh
fL=;kaph xkFkk @99
;k lxGÓkakps o.kZu vksohxhrkrwu vkysys vkgs- ;k Hkkxkrhy vksO;kdMs
utj Vkdyh rj vls fnlwu ;srs dh] ;kr dksBsgh ”f=e vls o.kZu ukgh-
;kr ts vkgs rs vLly [kjs vkgs- yksdthoukrhy nSuafnu izlax o.kZu
dj.;kps o R;kps fp= MksGÓkkiq<s mHks dj.;kps lkeF;Z fL=;akP;k
vksohxhrkr vkgs- dks.krsgh f’k{k.k u ?ksrysY;k fL=;akuh vkiyk lalkj ek=
dkO;e; d:u Bsoyk vkgs-
16- lklw djs lklqjokla
¼ iq<hy vksO;krwu fL=;akuh R;akuk gks.kkjk lklqjokl lakfxrysyk vkgs½
Hkkjrh; fL=;akuh vkiY;k vksohxhrkrwu R;akpk lalkj o.kZu dsysyk vkgs-
R;akP;k lalkjkrhy nSuafnu thoukps fp=.k R;krwu fnlrs- R;akP;k lalkjkps
fofo/k iSyw vkiY;kyk dkO;e; #ikr HksVrkr- thou txr vlrkuk
;s.kkjs vuqHko] lq[knq%[k R;akuh dkO;c) d:u Bsoys vkgs-
;k Hkkxkrhy vksO;krwu fL=;akuh R;akuk gks.kkjk lklqjokl lakfxrysyk
vkgs- Hkkjrh; yksdthoukr iwohZ lkljP;k yksdakdMwu lquspk NG dsY;k
tkr gksrk- vktgh gs fp= eksBÓkk izek.kkr ikgk;yk feGrs- eqyhyk gks.kkjk
lklqjokl rh fuewVi.ks lgu djrs- ijarq rh lkljP;k yksdakuk lakxr ukgh-
dkj.k frps ,sd.kkjs dks.khgh rsFks ulrkr- T;kyk lq[k fdaok nq%[k lakxkos
vls toGps eqyhyk vkbZckip vlrkr- Eg.kwu rh Eg.krs dh] tsOgk ek>s
oMhy eyk ekgsjkyk U;k;yk ;sbZy] rsOgk eh R;akP;ktoG gk lklqjokl
lakxhu- gs eukrys Hkko R;akuh tkR;kyk l[kh letwu lakfxrys vkgs-
vkiY;k var%dj.kkrY;k Hkkouakuk okV eksdGh d:u fnysyh vkgs- ,d
lklqjok’kh.k Eg.krs &
lklqjoklkP;k A cak/khua iqMÓkk iqMÓkk
;sbZua ckokth A lakxhua FkksMÓkk FkksMÓkk AA 387 AA
iwohZ xzkeh.k Hkkxkr eqyhpk fookg ’kstkjP;k xkokr fdaok toGP;k xkokrp
gksr vls- R;k dkGkr okgrqdhph lk/kus uOgrh- xjhc yksdakdMs rj jsa?kh]
neuh fdaok cSycaMhgh ¼[kklj½ ulk;ph- rsOgk oMhy vkiY;k eqyhyk
frP;k lkljo:u ik;h ik;h ekgsjkyk ?ksÅu ;sr vls- okVsrp eqyxh
fL=;kaph xkFkk @100
vkiY;k ofMyktoG fryk gksr vlysyk lklqjokl lakxr gksR;k- vksoh
Ø- 388 e/;s ;kps o.kZu vkysys vkgs- ;k Hkkxkrhy vksO;kr
xrdkGkrhy xzkeh.k thoukps fp= mHks jkgrs-
Lkklqjoklkps A Hkjys xksBkua
;sbZua ckokth A eax lakxhua okVsua AA 388 AA
iq<hy vksohxhrkyk iqjk.kkrhy lanHkZ vkysyk vkgs- ikgk vksoh Ø- 389-
iqjk.kkrhy jktk gfjÜpaæ jkT; fnY;kojgh lq[kh gksrk- R;kpizek.ks lklqpk
lklqjokl o uanktkokph NG.kwd vlwugh eqyxh lalkj djhr vkgs- frus
frps nq%[k jktk gfjÜpaækizek.ks fnlw fnys ukgh- eukr nq%[k i.k rs psgÚ;koj
fnlw u ns.kkjh eqyxh ckikyk Hkw‛k.k okVrs- ikgk &
lklqckbZpk lklqjokla A uanktkokph tkG.kwda
gfjÜpaækpa lakxs lq[ka A ukgh dksekoya :ia AA 389 AA
?kjkrhy nqljh lklw Eg.kts ^u.akn* gks;- gs ik= ?kjP;k lqusyk cjkp =kl
ns.kkjs vkgs- ¼lxGÓkkp u.aknk r’kk ulrkr½ gs ik= ?kjh vkY;koj dk;
dk; ?kMrs] ;kpsgh eksBs dkO;e; o.kZu vkysys vkgs- lklqjok’kh.k gs
lxGs eukr Bsors- fryk cksywu nk[kfork ;sr ukgh- tkR;ktoG xsY;koj
R;akP;k eukrys Hkko vkiksvkip ckgsj iMrkr- &
lklw djs lklqjokla A uankckbZph yko.kh
fnMa fnlkph iko.kh A eaxa tkbZua fua?kquh AA 390 AA
lklqpk lklqjokla A uansph yko;.kh
fnMk fnlkph iko.kh A mnÓkk ?kkyk usÅ;.kh AA 391 AA
ckbZ u.kana vkyh A fnMk fnlkph iko.kh
xsyh yko.;k ykoquh AA 392 AA
lklk lquspa HkkaM.k A udks cksyw uansckbZ
rqgÓkk HkakM.kkikbZ ca/kq cksjkbZ ;sra ukgh AA 393 AA
¼vksoh Ø- 393 e/;s ^ca/kq* vkf.k ^cksjkbZ* vls ‘kCn vkysys vkgsr- R;k
nksugh ‘kCnkpk vFkZ ^HkkÅ* vlkp gksrks-½ lqusyk viekukus cksy.ks dkgh
fL=;kaph xkFkk @101
uohu ukgh- rw fHkdkÚ;kph eqyxh vkgs] vls fryk fg.korkr- vkiY;k
cfg.khyk fdrh lklqjokl lgu djkok ykxr vkgs] gs HkkÅ ikgrks- vkf.k
Eg.krks dh] ;k lklqjoklkis{kk ej.k cjs- O;fFkr var%dj.kkus HkkÅ gs mn~xkj
dk<r vkgs- lklqdMwu feG.kkjh okbZV okx.kwd iq<hy vksO;krwu fnlrs-
lektthoukrhy lR; ;k vksohr vkysys vkgs- L=heukP;k Hkkouk iq<hy
vksO;krwu O;Dr gksrkr- vkiY;k ?kjkyk o ekgsjkyk cêk ykxw u;s] Eg.kwu
gÓkk loZ ;kruk fL=;k lgu djhr gksR;k- iq<hy vksO;k ikgk &
lklqckbZ nsrs f’kO;k A usgeh eurs fHkdkÚ;kph
frdwua ;srs xkMh A ca/kq ekgÓkk O;kikÚ;kph AA 394 AA
lklk lqukpa HkakM.ka A tk.ka cfg.kkbZ e:ua
ukgh ikg.kkja fQ:ua AA 395 AA
lklqpk lklqjokla A dVyk ftokojh
jkra dk<yh ‘ksokojh AA 396 AA
fL=;akP;k vksohxhrkrwu Hkkjrh; yksdthou letwu ?ksrk ;srs- yksdthoukr
^u.kan&Hkkot;* gs ukrs dls vkgs] ;kpk vuqHko Hkkjrh;akuk vkgs-
R;akP;krhy ukrslaca/k dls vkgs] ;kps o.kZu ojhy vksO;krwu vkysys vkgs-
vls Eg.krkr dh] eqyhyk rhu dqGkpk m)kj djkok ykxrks-
¼ofMyakP;k] ekekP;k o lkljP;k½- vkiY;k ?kjkyk o ekgsjkyk lq)k cêk
ykxw u;s] Eg.kwu gk lkjk NG fL=;k eqdkVÓkkus lgu djrkr-
17- Lkklw lklÚ;kpa A jkta fnlrs MksGÓkkua
¼ ;k Hkkxkrhy vksO;kr iszeG lklw&lklÚ;kps o.kZu vkgs-½
fL=;akuh lalkj djrk djrk vkiY;k thoukrhy osxosxGs izlax o.kZu d:u
Bsoys vkgs- lksGkO;k Hkkxkr lwu vkiyk lklqjokl lakxr vkgs- ;k Hkkxkr
ek= R;kP;k myV ifjfLFkrh fnlrs- ;sFks lwuckbZ vkiY;k lklw o
lklÚ;kcíy eksBs izsekps( o ftOgkGÓkkps o.kZu djr vkgs- vFkkZr nksugh
Hkkxkrhy vuqHko gs osxosxGÓkk fL=;akuk vkysys vkgsr- izR;sd L=h
vkiY;k thoukrhy lq[knq%[kkps izlax tkR;kyk l[kh letwu lakxrs-
fL=;kaph xkFkk @102
yksdxhrkpk ,d fo’ks‛k Eg.kts lektthoukr >kysY;k cnykph uksan
R;kr ?ksrY;k tkrs- iwohZ lklqyk ^vkR;kckbZ*] fdaok ^lklqckbZ* Eg.k.;kph
i)r gksrh- cnyR;k dkGkr lklqckbZ o vkR;kckbZ ;k ‘kCnk,soth ^vkbZ*]
o lklÚ;kyk ^ekekth* ,soth ^ckck* vls Eg.k.;kph izFkk iMyh- R;kps
izfrfcac vksohxhrkrwu ikgk;yk feGrkr- vkiyk lkljk dlk ?kjankt vkgs]
R;akP;kdMs yksd U;k;fuokMÓkklkBh ;srkr] vkf.k tkÅckbZ vkysY;k
eaMGhlkBh ikulqikjh nsrkr- xzkeh.k thoukrhy lq[kh dqVqackps o.kZu o
vkiY;k lklÚ;kcíypk vknj ;sFks O;Dr gksrks- lwuckbZ Eg.krs &
oMhya lkljk A useyk ckia ckbZ
gkda ekjrs lwuckbZ AA 397 AA
oMhya lkljk A pkja pkS?kkpk U;k;a rksMs
tkÅ fctqyk ikuQsMs AA 398 AA
¼ikuQsMs & iku $ QsMs- iku & foMÓkkph ikus- QsMs & ns.ks] nsÅu Vkd.ks-
fctqyk & HkklÚ;kph iRuh½
iq<hy vksO;ake/kwu rj ,[kknÓkk izseG ofMyklkj[kk vkiyk lkljk
vlY;kps lwuckbZus o.kZu dsysys vkgs- vkiyk lkljk dlk letnkj o
vknj.kh; vkgs] ;kps laqnj o.kZu vkysys vkgs- rj d/kh lklw o lkljs
ftoar jkgkos Eg.kwu nsoktoG izkFkZuk dj.kkjh lwu fnlrs- lklw&lkljs
vkiys vkbZoMhyp gks;] vls letys dh] lklj gsp ekgsj gksrs- vkf.k
vki.k lkljykp ekgsjkps lq[k Hkksxw ‘kdrks- Eg.kwu nsokyk lklw o lkljs
ekx.kkjh lwu Hkkjrh; laL”rhps Hkw‛k.k okVrs-
oMhya lkl;jk A ?kjkpk dkjHkkjh
lquk /kkMY;k ekgsjh AA 399 AA
lkljk ek>k dSokjh
lquk ikBoY;k ekgsjh AA 400 AA
lklqbZ lkljk A nsokyk ekxkos
R;k;P;k jktksVh A vki.ka ekgsja Hkksxkos AA 401 AA
fL=;kaph xkFkk @103
lalkj EgVyk dh] :los&Qqxos] jkx&yksHk ;srkrp- ygku’kk dkj.kko:u
lklqckbZ jkxs HkjY;k] o miklh >ksik;Y;k xsY;k- i.k lwu lklqyk
letkors] o Eg.krs dh] rqEgh miklh >ksiw udk- xkbZP;k nw/kklkscr cÙkkls
fHktw ?kkrysys vkgs- lklqckbZyk letko.kkjh izseG lwu vksohxhrkrwu fnlrs-
thou txr vlrkuk vusd ygku eksBÓkk ?kVuk ?kMr vlrkr- R;kps
izfrfcac vksohxhrkrwu fnlrs- iq<hy vksO;krwu ;kpk izR;; ;sbZy- ikgk &
Lkklw l;kckbZ A miklh udk futw
xkbZP;k nw/kkra A cÙkk’kk ?kkryk fHktw AA 402 AA
lklw lklÚ;kP;k dkGkrhy ¼ftoar vlsi;±r½ vkBo.kh lwuckbZ lakxrkuk
fnlrs- vkiY;k izseG lklqps o.kZu djrkuk frus okijysyh ^jRu pqMÓkkph
isoyh* gh miek Qkjp lqanj o yMhokG vkgs- lkljk gk egknsoklkj[kk
vkgs] rj lklw Eg.kts fxjtk- vkf.k vkiyk irh ljdkjh dpsjhryk
U;k;k/kh’k vkgs- vls gs lqnaj o.kZu rh lwpd ‘kCnkrwu lakxrs- ikgk &
lklqbZ lklÚ;kpa A jkta fnlrs ceZjk’kh
R;k;P;k gkrph A ekgÓkk vakx.kh rqG’kh AA 403 AA
LkklqbZ lklÚ;kpa A jkta fnlrs MksGÓkkua
R;k;P;k gkrpa A ekgÓkk ekMhys fu’kk.ka AA 404 AA
Lkklw u lkljs A nksua rqG’khps >kMa
R;k;P;k lkoyhua A fera ijk;k ?kjpa ckGa AA 405 AA
Lkkljk ekgknsoa A lklw ek>h ekÅyh
jRu pqMÓkkph isoyh A rqG’kh ckxkra Bsoyh AA 406 AA
lkljk ekgknsoa A lklw ekgh dejtk
dpsjh U;k;a rksMs A nksuh gkrkpk pqMk ek>k AA 407 AA
¼czEg & ijekRek] bZ’oj- jk’kh & <hx- ceZjk’kh & Qkj eksB s] Jhear FkkV-
isoyh & NksVhlh ykdMkph fdaok cakcqiklwu cuoysyh isVh fdaok Vksiyh-
dejtk & fxjtk-½
fL=;kaph xkFkk @104
izseG lklw lkljs feG.ks gs lquslkBh HkkX;kps y{k.k vkgs- lklw o
lkljs pkaxys feGkys dh] lkljykp ekgsjps lq[k feGrs- vkiY;k
lklÚ;akuh iq‛dG esgur d:u /ku dekoys vkgs- vkrk vki.k Je d:u
R;kr ok< djkoh] o R;akuk vkjke nÓkkok- ;k gsrwus ldkGhp gkrkr joh
nksj ?ksryk vkgs- Eg.kts rh dkekyk ykxY;kps lakxr vkgs- ^joh nksj* ;k
‘kCnkrwu ?kjh nw/knwHkrs vlY;kps lwfpr gksrs-
lklw u lkljs A gk;s nSokP;k ukjhys
ekgsja Hkksxw nÓkk xksjhys AA 408 AA
lklÚ;k ekekthph A dekbZ >kyh Qkja
ldkGh mBwua A gkrh ?ksryk joh nksja AA 409 AA
yksdijaijsrhy dkgh ladsr vksohxhrkrwu ikgk;yk feGrkr- xzkethoukr
nsoxkbZyk dks.khgh gVdr ukgh- ¼nsoxk; & nsokyk lksMysyh xk;- xzkeh.k
Hkkxkr nsokyk uol d:u xk; viZ.k djrkr- R;k xk;hyk nsoxk;
Eg.krkr-½ rh nsoxk; ‘ksrkr pjr vlyh rjhgh ‘ksrdjh fryk ‘ksrkP;k
ckgsj dk<r ukgh- fryk pkjk [kkÅ ?kky.ks] o ik.kh ikt.ks gs iq.;kps dke
letY;k tkrs- ldkGhlp gs iq.; feGfo.;kps dke dks.k lksM.kkj\
nsoxkbZyk ik.kh ikt.ks] fdaok dks.kR;kgh eqD;k tukojakuk ik.kh ikt.ks gs
iq.;kps dke vkgs- Eg.kwu ldkGP;k izgjh xksekrsyk o frP;k okljkyk
ik.kh ikt.ks] gs iq.;kps dke letys tkrs- yksdthoukr HkVD;k tukojakuk
ik.kh ikt.ks gsgh drZO; ekuY;k tkrs- Eg.kwu lquckbZ lakxrs dh] ek>k
lkljk o lklw eksBs izseG o iq.; dj.kkjs vkgs- lklw o lklÚ;kcíypk
vknj iq<hy vksO;krwu fnlrks-
ldkGh mBwua A gkda ekjrs lklqckbZ
ik.kh iktrs nsoxkbZ AA 410 AA
ldkGh mBquh A gkdk ekjrs lkljk
rakC;kP;k xaxkGh A ik.kh iktrs okljk AA 411 AA
iwohZ xzkethoukr ?kjkr tkrs] ikVk] m[kG gÓkk oLrqyk y{eh ekuY;k tkr
vls- ?kjkr gÓkk oLrw vl.ks Eg.kts lq[koLrw ?kjk.;kps y{k.k letY;k
fL=;kaph xkFkk @105
tkr vls- vkf.k vkiY;k ?kjkr gÓkk oLrw vlY;kpk lqusyk vrksukr
vkuan gksr gksrk- vkiys ?kj] vkiyk lkljk eksBk HkkX;oku vkgs] vls
lwuckbZyk okVrs- rh Eg.krs &
ek÷;k ?kjh tkra ikVk A gk tUekpk bljk
HkkX;oara lkljk AA 412 AA
lwu vkiY;k lklqyk fnokGhP;k l.kkyk ekgsjkyk tkÅ nÓkkos Eg.kwu fouarh
djhr vkgs- vkiyk HkkÅ ekgsjko:u vkysyk vkgs] vls rh lakxrs- ;sFks
lklw vkiys lklwi.k nk[kfors] vkf.k lqusyk ekgsjh tk.;kl eukbZ djrs-
Eg.kwu HkkÅ nq%[kh gksÅu f[k™k eukus tk;yk fu?kkyk- ek>h vkbZ d’kh okV
c?kr vkgs] vls lwu lklqyk lakxrs- fnokGhP;k l.kkyk lxGÓkk eqyh
ekgsjkyk ;srkr] i.k lklw d/kh d/kh lqusyk ekgsjkyk tk.;kl eukbZ djrs-
v’kk vksO;krwu L=hthoukps vuqHko O;Dr gksrkr-
xzkeh.k thoukpk gk vuqHko vusdakP;k okVÓkkyk vkysyk vkgs-
thoukpk vuqHkop ;k vksohrwu O;Dr gksrks- Eg.kwu yksdlkfgR;kr
yksdthoukps ftoar izfrfcac iMrs] vls Eg.krkr- ikgk &
Lkklw x vkR;kckbZ A ik;k ykxw nÓkk clwua
vkyh ojlkph fnokGh A ca/kq pkyys #lwua AA 413 AA
lklw x vkR;kckbZ A ik;k ykxw nÓkk ?kkbZ ?kkbZ
vkyh ojlkph fnokGh A okVa ikgkrs ek>h vkbZ AA 414 AA
vksoh Ø- 415 rs 417 i;±rP;k vksO;k ,d= okpkO;k- iwohZ xzkethoukr
ekrhph ?kjs vlk;ph- o fHkarhuk oLrw Bso.;klkBh dksukMs Bsok;ps- R;k
dksukMÓkkr ygku ygku oLrw BsoY;k tkr vls- xzkeh.k thoukps
ckjhdlkjhd o.kZu vksohxhrkrwu ;srs-
mBk uk vkR;kckbZ A lkjow nÓkk dksukMk
rqeP;k ysdkpk vkgs ikuiqMk AA 415 AA
mBk uk vkR;kckbZ A lkjow nÓkkuk oljh
rqeP;kpa ysdkph vkgs dpsjh AA 416 AA
fL=;kaph xkFkk @106
mBkuk lklqckbZ A lkjow nÓkk fcaækoua
xsys dk’khyk czkEg.ka AA 417 AA
¼dpsjh & vkWfQl] [ksMÓkkr yksdakph dkeklkBh ;s.;kph tkxk- oljh &
?kjkph leksjph cl.;kph tkxk-½
18- /kkdVk ek>k nsj
¼ ;k Hkkxkr fnjkcíP;k vksO;k vkysY;k vkgsr- ½
fL=;akP;k vksohxhrkrwu ukR;krY;k toGikl lxGÓkkp yksdakps o.kZu
R;akP;k LoHkkooSf’k‛VÓkklg ;srs- vusd ukR;kizek.ksp ^nhj&Hkkot;* gs
lq)k ,d dkSVqafcd ukrs vkgs- iwohZ /kkdVk nhj Eg.kts eqyklkj[kk] vls
Hkkot; ekur vls- Eg.kts ygkU;k fnjklkBh Hkkot; Eg.kts vkbZ- gs ukrs
v’kkizdkjps vlys] rjh R;kr FkêkeLdjh ¼vknj o lUeku Bsowu½ dsY;k
tkrs] gk Hkkx osxGk-
ofg.kh vkiY;k fnjkps dkSrqd djrkuk rks eksBk uV[kV vlY;kps
lakxrs- rj d/kh rks vkiY;k vaxkoj ik.kh mMor vlY;kpsgh rh lakxrs-
;k loZ o.kZukrwu ,d izdkjps vkiY;k fnjkcíyps ofg.khps izsep fnlwu
;srs- iwohZ yksdthoukr ofg.khP;k leksj fnjkpk tUe gksr gksrk- vkbZps loZ
drZO; Hkkot; ikj ikMr vls- frus R;kyk vaxk[kaknÓkkoj [ksGoysys vls-
nhj ygku vlyk Eg.kts R;kps dkSrqd gks.kkjp- v’kk ukR;krhy
ek.klkP;k vusd vksO;k fL=;akuh jpwu vkiyk lalkj dkO;e; dsyk-
fnjkcjkscj nsjk.khpkgh mYys[k vksohxhrkrwu ;srks- nsjk.khyk ekgsjh
tkÅ udks Eg.kwu lakx.kkjh tkÅckbZ fnlrs- vkiY;kyk ,dVs dje.kkj
ukgh] vls lakx.kkjh tkÅ gs izsekps ewfrZear mnkgj.k vkgs- ekMhoj nsjk.kh
>ksiyh vkgs] vkf.k tkÅ vkiY;k fnjkyk R;akuk nG.k nG.;kyk enr
dj.;klkBh mBok;yk lakxr vkgs- ^nsjk.khyk tkxh djk* ¼vksoh Ø- 421½
;k vksGho:u ,d= dqVqaci)rhpsgh n’kZu gksrs- iwohZ xzkethoukr ,d=
dqVqaci)rh] o ukR;krhy vusd yksd ,d= jkgkr vlY;kps o.kZugh
vksohxhrkrwu ;srs- iq<hy o.kZu ikgk &
fL=;kaph xkFkk @107
ygkuk ek>k nsja A eksBk udhrja
ik.;kP;k okVsoja A ekjya dcqrja AA 418 AA
/kkdVk ek>k nsja A vaxkoj >ksds ik.kh
pksGh fHktyh fujkFkkuh AA 419 AA
nsjk.;k cfg.kkckbZ A ekgsjh udk tkÅ
dkpkP;k ekgkykra A ,dyh d’kh jkgw AA 420 AA
fdrh gkdk ek: A ekMhojP;k nsjk
igkVsP;k nG.kkys A nsjk.kh tkxh djk AA 421 AA
/kkdVk ek>k nsja A /kanÓkkpk dkjs nsok
Rkqeh y{ke.k nsok A MksGÓkkpk jkca Bsok AA 422 AA
¼udhrj & uV[kV] fofp=- >ksds & Qsd.ks- fujkFkkuh & Nkrhoj-½
19- dk;a lakxw ckbZ A ekgÓkk njokT;kph ‘kksHkk
¼ eqyxk o lwu ;akuk foðy o :[kekbZ Eg.k.kkÚ;k izseG ekrsps n’kZu
gÓkk Hkkxkrhy vksO;krwu gksrs-½
yksdthoukrhy vusd izlax fL=;akP;k vksohxhrkrwu O;Dr gksrkr-
dqVqackrY;k vusd ukR;kiSdh ^lklw&lkljs*] ^eqyxk&lwu* gs ukrs Qkj
egÙokps vkgs- lklwdMwu lquspk tlk NG dsY;k tkrs] rlsp frps
dkSrqdgh gksrs- ifjfLFkrhuq:i o.kZu vksohxhrkrwu ikgk;yk feGrs- eqyxk o
lwu ;akuk foðy&:[kekbZ Eg.k.kkÚ;k ekrsps n’kZugh vksohxhrkrwu gksrs-
eqykyk foðy o lqusyk #[kekbZ Eg.k.ks gh izsekph mÙkqax voLFkk
vkgs- ^ekgÓkk ?kjh foðy j[kqekbZ* ¼vksoh Ø- 443½ ;k vksGhrwu rks Hkko
lwfpr gksrks- vkiY;k lq[kh vkf.k vkuanh ?kjkps o.kZu djrkuk ,d ekÅyh
Eg.krs dh] lwu vkf.k eqyxk Eg.kts vkiY;k ?kjkph ‘kku vkgs- ^lwua Hkjs
ik.kh A ysda ikpkea/kh mHkk* ;k vksohr lq[kh o lek/kkuh ekrsps fp=
MksGÓkkleksj ;srs- R;kpizek.ks eqykyk ^ckiw* vkf.k lqusyk ^ckbZ* Eg.k.kkjs
lklwlkljsgh dkgh deh ukgh- iq<hy vksO;k ikgk &
fL=;kaph xkFkk @108
ysdkys eurks ckiw A lwuys eurks ckbZ
Ekk÷;k ?kjh foðya :[kekbZ AA 443 AA
dk;a lakxw ckbZ A ekgÓkk njokT;kph ‘kksHkk
lwua Hkjs ik.kh A ysda ikpkea/kh mHkk AA 444 AA
lwuys eurks ckbZ A ysdkys eurks nknk
lq[kh Bsoa nsok A ekgk ekMhpk njoktk AA 445 AA
ysdkys eurks nknk A lquys eurks ckbZ
lq[kh Bsoa nsok A ekgh foðya j[kqekbZ AA 446 AA
vkiY;k ?kjh lwu gh y{ehP;k ikoykus ;koh] v’kh ?kjP;akph bPNk vlrs-
frP;k ik;kr tksMos dsys] vkrk rw HkkX;kph ykx] vls Eg.k.kkjh lklw gs
yksdthoukrhy usgehps ik= vkgs-
lwuackbZ rw y{eh A HkkX;kph ykxa ckbZ
dsys tMkow rq>s ik;h AA 447 AA
lwuackbZ rw y{eh A HkkX;kph ykxyh
uFka fiatÚ;kph dsyh AA 448 AA
vkS|ksfxd ØakfrP;k iwohZ lxGÓkkp ?kjP;k fL=;akuk tkR;koj nGkos ykxr
gksrs- okMÓkkryh lwu nGk;yk mByh] ;kpk vFkZ igkV >kyh vkgs] vlk
gksrks- iwohZ ihBfxj.;k ;k;P;k vxksnj igkVsP;k osGh fL=;k tkR;koj nG.k
nfGr gksR;k- R;kosGh R;k xk.kh Eg.kr- R;kr njjkstP;k thoukrys vuqHko
O;Dr gksr gksrs-
pakn iqls pakn.khys A jkrja fdrh >kyh
okMÓkkryh lwua A nGkys mByh AA 449 AA
laqnj lwu dks.kkyk udks vlrs- vkiY;kgh ?kjh eksxÚ;kP;k Qqyklkj[kh lwu
ikfgts] vls izR;sd lklw&lklÚ;kyk okVrs- vksoh Ø- 450 o 451 ;k
nksu vksO;ke/kwu gk Hkko lakfxryk vkgs-
fL=;kaph xkFkk @109
[kaknÓkkoj cnjh A fgaMhua uxjh
lwua ikghua lktjh AA 450 AA
[kaknÓkkoj cnjk A fgaMhua uxjk
lwua ikghua eksxjk AA 451 AA
¼cnjk & ?kksMÓkkojph xk.kh-½
20- ldkGP;k ik;jh
¼ ldkGP;k izgjh EgVY;k tk.kkÚ;k vksO;k ½
xzkethoukph lqjokr vxnh igkVsP;k osGh lq: gksrs- L=h&iq#‛k tkxs gksÅu
vkivkiY;k dkekyk ykxrkr- ldkGP;k osGh ^vy[k fujatu* Eg.kwu
xkslkoh nku ekxk;yk nkjkr ;srks- xfg.khyk /keZ ¼fHk{kk] nku½ ok<k;yk
m’khj >kyk dh] rks Eg.krks] eqyh yodj nku ns- iwohZ izcks/kukph dks.krhgh
vk/kqfud lk/kus uOgrh- R;kosGh ;k yksdlaL”rhP;k mikldakuh ¼Hkxrakuh½
nkjksnkjh tkÅu lektkyk /kkfeZd Kku ns.;kps] HkDrhph T;ksr rsor
Bso.;kps dk;Z dsys- R;kP;k cnY;kr lektkdMwu R;akP;k mnjfuokZgkph
lks; gksr gksrh- ldkGP;k izgjh nkjkr ;s.kkÚ;k vusd nsonsorakP;k Hkxrkaps
o.kZu yksdxhrkrwu ;srs- vksohxhrkrwugh R;akP;kcíyph ekfgrh feGrs-
¼xkslkoh iaFkkrhy lk/kq igkVsP;k osGh fHk{kk ekxr gksrs- cnyR;k ifjfLFkrhr
igkVsyk u ;srk ldkGh ;srkr- lar rqdkjke egkjktakps eksBs ca/kq lkoth gs
xkslkoh iaFkkr xsys gksrs] vls yksdijaijk ekurs-½ ;k yksdlaL”rhP;k
mikldakuh lektkyk /kkfeZd izcks/ku dsys- vksoh Ø- 452 rs 454 i;±r
gs ,d vksohxhr vkgs-
ldkGP;k ik;jh A xkslkoh jktkph vkyh Qsjh
/kjea ns.ka iksjh A mHka jkgw dksBojh AA 452 AA
ldkGP;k ik;jh A nsoa xkslkoh jktk vkyk
nksUgh gkrkpk /keZ dsyk AA 453 AA
ldkGP;k ik;jh A nso xkslkoh vkyk jktk
nksUgh gkrkpk /keZ ek>k AA 454 AA
fL=;kaph xkFkk @110
¼ik;jh & osGh] izgjh- /kje & fHk{kk] nku-½
ldkGP;k osGh eq[kektZu >kY;koj lMklkjo.kkph ?kkbZ fL=;akuk djkoh
ykxrs- ldkG >kY;koj rqG’kh onakou lkjo.ks] rqG’khyk ik.kh okg.ks]
mxoR;k lw;kZyk ueLdkj d:u vkiY;k dkekyk ykx.ks] v’kh dk;Z
dj.;kph xzkethoukph i)r vksohxhrkrwu ;srs- ^ldkGh mBwu nsokps uko
?;kos] o ex fparY;k dkek tkos] v’kh yksdthoukph lq#okr gksrs-
ldkGP;k izgjh xk;Y;k tk.kkÚ;k vksO;k gÓkk ikjaifjd o nsok/kekZP;k
vlrkr- R;kr dkGkuqlkj cny laHkorks-
ldkGP;k ik;jh A lMk lkjo.kkph ‘kksHkk
rqG’kh[kkyh jkea mHkk AA 455 AA
ldkGh mBwua A lMk lkjo.kkph ?kkbZ
jkea lHksys tkrs ckbZ AA 456 AA
ldkGh mBwua A lMk lkjo.kkph ‘kksHkk
jkea rqG’kh[kkyh mHkk AA 457 AA
ldkGh mBwua A lMk lkjo.kkph ?kkbZ
nsoa yadsyk tkrs ckbZ AA 458 AA
ldkGh mBwua A lMk lkjo.kkph ?kkbZ
fera iqtsys tkrks ckbZ AA 459 AA
ldkGP;k izgjh EgVY;k tk.kkÚ;k vksO;kr ^lMk lkjo.kkpk* ge[kkl
mYys[k ;srks- ?kj] rqG’khoankou] vakx.k] R;kpcjkscj ek#rhP;k nsoGkiq<s
lMk VkdY;kpk mYys[k ;srks- Hkkjrkr vusd xkokr ¼toGikl loZ½
ek#rhps eafnj vkgs- ;k eafnjkleksj lMklaektZu dj.;kps dke eafnjkP;k
toG ?kj vl.kkÚ;k fL=;k Lo[kq’khus djrkr- Eg.kwu ldkGps ifgys dke
eafnjkleksjps vlrs- R;keqGs iq.; feGrs] vlk fL=;akpk Hkko vlrks-
lMklaektZukps o.kZugh vksohxhrkrwu ;srs- efgyakuh R;akps thoup dkO;e;
d:u Bsoysys vkgs- Hkkjrh; lektthoukrhy L=h letwu ?;k;ph vlsy]
rj R;akph vksohxhrs okpY;kf’kok; dG.kkj ukgh- vksohxhrkrwu R;k vf/kd
[kqyrkr-
fL=;kaph xkFkk @111
ldkGh mBwua A ldk Vkdrs QMQMa
nsok ek#rh ?kjkiq<a AA 460 AA
ldkGh mBwua A lMk Vkdkok panukpk
fnola mxoyk vkuankpk AA 461 AA
ldkGh mBwua A lMk Vkdrks n.kn.ka
eqD;k xko=hpa ‘ks.ka AA 662 AA
ldkGh mBwua A lMk Vkdhua /kko/kqMh
nsok ukjk;.kkph ek÷;k A nkjkowua tkrs ?kksMh AA 463 AA
ldkGh mBwua A lMk Vkdhua xqaMkua
nksgh gkrkP;k naMkua AA 464 AA
¼xko=h & xk;- /kko/kqMh & yodj] ?kkbZr-½
Hkkjrh; yksdthoukph lq#okr lw;Z mxoY;kcjkscj Ogk;ph- ldkGh
lMk lkjo.k >kY;koj ex brj dkekyk lq#okr gksr gksrh- ;s.kkÚ;k izR;sd
fnolkps vkuankus Lokxr dj.;kph ijaijk xzkethoukr vkgs- ldkGh lMk
Vkdk;yk ‘ks.k ukgh Eg.kwu eqykyk xk;h lksMk;yk lakx.kkjh vkbZ fnlrs-
fdaok ek÷;k ofMyakP;k ?kjP;k xk;h nwj MksaxjkG izns’kkr ikBfoY;k vkgs]
Eg.kwu lMÓkkyk ‘ks.k ulY;kps rh lakxrs-
?kjP;k xk;h MksaxjkP;k izns’kkr xsY;k] gh vkxkow ekfgrh vkiY;kyk
feGrs- xzkethoukrhy toGikl lxGÓkkp xks‛Vh o ?kM.kkÚ;k ?kVuk
vkiY;kyk vksohxhrkrwu fnlrkr- vksohxhrkrwu ;s.kkjs lanHkZ cÚ;kp va’kh
[kjs vlrkr- Eg.kwu lektthoukpk vH;klgh vksohxhrkrwu djrk ;srks-
ldkGh mBwua A lMk Vkdhua panukpk
fnola fu?kkyk vkuankpk AA 465 AA
ldkGh mBwua A lMÓkkys ukgh dkgh
mBa xksfoank lksMa xk;h AA 466 AA
ldkGh mBwua A lMÓkkys ukgh ‘ks.ka
mBa xksfoank lksMa /kua AA 467 AA
fL=;kaph xkFkk @112
ldkGh mBwua A lMÓkkys ukgh ‘ks.ka
ckokthpa ekgÓkk A Mksaxjh xsya /kua AA 468 AA
¼/kua & xks/ku] ?kjh iq‛dG xk;h vlsy rj R;kyk /ku Eg.krkr- Mksaxjh xsya
/kua & ikolkGÓkkr dkgh ‘ksrdjh nwjP;k MksaxjkG Hkkxkr xk;h ikBorkr-
MksaxjkG izns’kkrhy xqjk[kh R;akph ns[kHkky djrks- rhu pkj efgU;akuh
¼fnokGhyk½ ex xk;h ijr vk.krkr- gh i)r ys[kdkP;k xkokr gksrh½-
xzkeh.k Hkkxkr vktgh dkfrZd efgU;kr dkdMvkjrhyk lq#okr gksrs-
R;kosGh HktueaMGh fnaMh ?ksÅu ldkGhp xkokr iznf{k.kk ?kkyrkr-
R;kosGh jLR;kr ts nsÅG ykxsy R;k nsorsph iwtkvpkZ djrkr- R;kosGh
xkokrhy fL=;k igkVsp lMk lkjo.k d:u nkjkleksj jakxksGh dk<rkr- gs
loZ ys[kdkP;k xkokr gksrs o vkgs- ygkui.kh eh ;kr Hkkx ?ksr gksrks-
iq<hy vksohrwu cgh.k vkiY;k Hkkokpk eksBsi.kk lakxr vkgs- ek÷;k
Hkkokph fnaMh ldkGhp ek÷;k vax.kkrwu tkrs- Eg.kwu eh igkVsp
lMklaektZu djr vlY;kps lakxrs- cgh.k vkiY;k Hkkokps eksBsi.k]
R;kP;kcíypk vfHkeku] izse] ftOgkGk iq<hy vksO;krwu O;Dr djrs-
ldkGh mBwua A lMk Vkdyk gklra
ca/kq ek÷;k ikVykph A fnaMh vkyh vakx.kkra AA 469 AA
ldkGh mBwua A lMÓkkosxGa lkjo.ka
ca/kq osxGa cyko.ka AA 470 AA
xzkethoukph lq#okrp jkeukekus gksrs- xzkethoukr ldkGh mBY;kcjkscj
dks.kkph HksV >kY;kl fdaok lkeksjs vkY;kl ^jkejke* Eg.kr vfHkoknu
djrkr- ldkGh mBY;kcjkscj nsokps uko ?ksÅu vkiY;k dkekyk ykxkos]
v’kh thoui)rhp xzkeh.k Hkkxkr vkgs- Hkkjrh; yksdthoukr ldkGh
nsokps ukeLej.k d:up ex fparY;k dkek tkos] vls lakxrkr- iRuhgh
vkiY;k irhyk rsp lakxrs- ldkGh mBY;kcjkscj jkekps uko ?;kos( o ex
tfeuhoj ikowy Vkdkos] vls rh lakxrs- rls dj.;kus fnol vkuankpk
tkrks] vls yksdijaijk ekurs- iq<hy vksohxhr ikgk &
fL=;kaph xkFkk @113
ldkGh mBwua A vaak/kh djkos jkejkea
eaxa djkos /kankdkea AA 471 AA
ldkGh mBwua A vaknh jkekpa ukoa ?kstk
eaxa /kjrjh ik;a nstk AA 472 AA
ldkGh mBwua A ukoa ?;koa jkekpa
iq<a ikÅya usekpa AA 473 AA
ldkGh mBwua A jkea jkea cksyk
jkea ân;h lkBfoyk AA 474 AA
xzkeh.k thou gs J)sus o HkDrhus Hkkjysys vlrs- nsokoj vikj J)k Bsors-
jke o ”‛.k gh Hkkjrh;akph nSors vkgsr- iwohZ yksdthoukrhy fL=;k
ldkGh lMklaektZu djrkuk o tkR;koj nGrkuk xk.kh xkra gksR;k-
ldkGh lw;Zukjk;.k gGqokji.ks iwoZ fn’ksyk ;sr- gk iwoZ fn’kspk lw;Z t.kw
dkgh dkSlY;spk jkep vkgs] vls ekur- ¼Hkxoar lw;kZP;k fBdk.kh fuR;
vkf.k laiw.kZ vlrks] vls yksdijaijk ekurs- rls KkusÜojhP;k uoO;k
v/;k;kr KkusÜoj egkjktakuh lakfxrysys vkgs-½
ldkGh fua?kkyk A fua?kkyk ukjk;.ka
fua?kk;yk f/kea A dkS’kY;kekrspk gks;a jkea AA 475 AA
ekuoh thoukps rÙoKku iq<hy vksoh lakxrs- eqyhps yXu >kys dh] rh
vkiY;k lalkjkr xqarwu iMrs- dkekP;k o eqykckGakP;k /kMkD;kr rh nsokps
ukogh ?;k;ps foljrs- lalkjkr iMysY;k ek.klkph lxGhdMs v’khp
fLFkrh vkgs-
ldkGh mBwua A ijiapkr xaqryh
ukoa jkekpa foljyh AA 476 AA
Hkkjrh; laL”rhr xkbZP;k ‘kjhjkr rsgrhl dksVh nsork okl djrkr] v’kh
J)k vkgs- ldkGh xkbZps n’kZu gksrkp rsgrhl dksVh nsokps n’kZu gksrs]
v’kh yksdthoukr J)k vkgs- R;kpizek.ks ldkGh eq[kektZu dsY;koj
vax.kkrY;k rqG’khyk ueLdkj djrkr- Hkkjrh; yksdthoukr rqGl( o
fL=;kaph xkFkk @114
xkbZyk ifo= ekuwu R;akph iwtk djrkr- xzkeh.k thoukps izfrfcac
vksohxhrkrwu ikgk;yk feGrs-
ldkGP;k ik;jh A eq[ka ikgkoa xk;hpa
ek÷;k vax.kh A fcaæko.ka rqGlkbZpa AA 477 AA
vksoh Ø- 478 rs 482 i;±rP;k vksO;k ikgk- ldkGP;k izgjh pky.kkÚ;k
dkedktkps ftoar o.kZu ;k vksO;kr vkgs- ldkGh lw;Zukjk;.k vkiY;k
vax.kkr mxoY;kps rh lakxrs- ^nso ukjk;.k mxoys pksjkokuh* ;k vksGhrwu
gGwp lw;Zfcac oj vkY;kps] fdaok vxnh ldkG >kY;kps lwfpr gksrs-
nku/keZ ekx.kkjs ldkGP;k osGhp ;srkr] o ysdqjokGÓkk fL=;akP;k ?kjh nku
ekxrkr- Hkkjrh; yksdthoukr vktgh ysdqjokGÓkk fL=pk eku vkgs-
ldkGP;k jkeizgjkr dksacMÓkkps ckx ns.ks] lw;kZps rakcwl dksoGs :i] lMk
laektZu] ldkGh fu?kukjh dkdM vkjrh] gs Hkkjrh; yksdthoukps gqcsgwc
fp=.k iq<hy vksO;krwu fnlrs-
ldkGP;k izgjh A mBa lksuqyk Vkda lMk
vakx.kh mHkk vkgs A nsoa ukjk;.kkpk ?kksMk AA 478 AA
ldkGP;k izgjh A mBa lksuqyk Hkja ik.kh
vakx.kh mHks vkgs A nsoa ukjk;.ka pksjkokuh AA 479 AA
ldkGP;k ik;jh A mBa lksuqyk /kq;a vakxa
vakx.kh mHks vkgs A nsoa ukjk;.ka ikBhekxa AA 480 AA
ldkGh mBwua A nkua ekxhua nkGhpa
?kja ysdqjokGhpa AA 481 AA
igkVsP;k vcksykra A dksacMk ckxa nsrs
ekgÓkk eSukys psoa ;srs AA 482 AA
¼vcksykr & ‘kakr okrkoj.k- ckx ns.ks & lkn ns.ks- pso ;s.ks &tkx ;s.ks-½
fL=;kaph xkFkk @115
21- nsok eys rw ns’khuxk
¼ fL=;k nsokyk ts ekx.ks ekxrkr R;kps o.kZu vkysys vkgs-½
;k Hkkxkrhy vksO;krwu nsokyk eqyxk ekx.kkÚ;k fL=;akP;k varjaxkps n’kZu
?kMrs- Hkkjrh; laL”rhr eqykyk ^oa’kkpk fnok*] o eqyhyk ^ijD;kps /ku*
EgVys tkrs- fuiqf=d fL=;akuk lektkr fg.koys tkrs- R;akuk Vkse.ks ekjys
tkrs- R;kpizek.ks eqyh vlwugh vkiY;kyk eqyxkp gok] v’khgh /kkj.kk
Hkkjrh; yksdakph vkgs- Eg.kwu eqyklkBh uol dsY;k tkrks- eqyhlkBh ek=
dks.khgh uol djr ukgh-
Ykksdijaijsrhy L=h nsokyk iq= ekxrkuk Eg.krs dh] nsok eyk tks
eqyxk ns’khy rks ukensoklkj[kk ns- ¼lar ukensoakpk tUe egkjk‛Vªkrhy
izfl) rhFkZ{ks= ia<jiwjyk rsjkO;k ‘krdkr ^nkek ‘ksVh o xks.kkbZ* ;k
nakiR;kP;k iksVh >kyk- R;akuh Hktu o dhrZukP;k ek/;ekrwu lektkyk
izcks/ku dsys] o HkDrhph T;ksr rsor Bsoyh- R;akuh okjdjh laiznk;kpk
izlkj o izpkj iatkc i;±r dsyk-½ vki.kkl gks.kkjk eqyxk xq.kh Ogkok] gh
izR;sd ekÅyhph bPNk vlrs- iq= Ogkok ,slk xaqMk A T;kpk frUgh yksdh
>saMk*] vls Eg.krkr rs mxhp ukgh- vkiY;k iksVh tUekyk ;s.kkjk eqyxk
drZcxkj vlkok] vls izR;sd vkbZyk okVrs- Eg.kwu rh Eg.krs &
nsok eys iq= nstks A udks nsÅ vlk rlk
xks.kkbZpk ukenso tlk AA 483 AA
nsok eys iq= nstks A ns’khua vlk xqaMk
fruh yksdh ykoua >saMk AA 484 AA
Hkkjrh; fL=;k Qkj laosnu{ke vlrkr- R;akuk eqyxk gok o HkkÅgh
ikfgts- Eg.kwu R;k nsokyk nku ekxrkuk HkkÅ o eqyxk nksUgh ekxrkr-
R;akP;k ers] gs nksu ukrs vlys Eg.kts nqlÚ;k ukR;kph xjt iMr ukgh-
iq:‛k iz/kku laL”rhr eqyxkp oa’kkpk fnok ekuyk tkrks- vkiY;k laiÙkhyk
okjl Eg.kwu eqyxkp ikfgts vls Hkkjrh; yksdakuk okVrs- rsp laLdkj
fL=;akoj >kysys vkgs- eqyhdMs oa’kkpk fnok Eg.kwu vktgh ikfgys tkr
ukgh-
fL=;kaph xkFkk @116
fera nsokyk ekx;rks A iksVh iqrja ikBh HkkÅ
vk’kk dks.kkph udks Bsow AA 485 AA
fera nsokyk ekx;rks A /ku laiÙkhyk jktk
lquk ekMhpk njoktk AA 486 AA
eqyxk Ogkok v’kh izkFkZuk nsokyk dsY;kuarj vkiY;k ?kjph lwu
fgjd.khlkj[kh lqanj feGw ns] vls nsokyk ekx.ks ekfxrys tkrs- bZ’ojkoj
ije J)k Bso.kkÚ;k lektkps varjax vksohxhrkrwu fnlrs- &
fera nsokyk ekx;rks A /kua laiÙkh fnyh dks.kh
lwua ekMhph fgjd.kh AA 487 AA
Hkkjrh; fL=;akuk Jhearh] /kulaiÙkh] iSlkvMdk ;kis{kk eqyxk vf/kd fiz;
vlrks- ,dk eqykus ?kj iw.kZ okVr ukgh] Eg.kwu vkiY;kyk nksu eqys
vlkoh] o rh fHkek&vtqZuklkj[kh vlkoh] vls nku nsokyk ekx.kkÚ;k
fL=;k deh ukghr- iq<hy vksO;k ikgk &
fera nsokyk ekx;rks A /kua laiÙkh FkksMh FkksMh
fHkek vtqZukph tksMh AA 488 AA
nsok eys rw ns’khuxk A ukgh eakxra lksua uk.ka
iksVh iqrjkpa nkua AA 489 AA
vls Eg.krkr dh] ekx.kkÚ;kpk yksHk d/kh iw.kZ gksr ukgh- fuiqf=d L=h
,dk eqykph vis{kk djrs- rj ,d eqyxk vl.kkjh vkbZ nqlÚ;k eqykph
vk’kk Bsors- vkf.k nksu eqys vl.kkjh L=h ,dk eqyhph vis{kk djrs- ?kjkr
jke&y{e.kkP;k tksMhcjkscjp ,d eqyxhgh goh] gs ^e/kh pquMhph js?ka* ;k
vksGhrwu lakfxrys vkgs- vls nsokyk nku ekx.kkÚ;k fL=;k dkgh deh
ukghr- nsokyk ekx.ks ekx.kkjh L=h ,dkp osGh eqyxk o HkkÅ ekxrs-
vkiY;kyk HkkÅ vlkok o iksVh iq=] ,o<s ekx.ks rh ekxrs- i.k gs
ekx.ks ek= Qkjp dykRed i)rhus ekfxrys vkgs- ^ikBa iksVa cjkcja* ;k
vksGhrwu rs lwpfoys vkgs- ikgk vksoh Ø- 491- /ku vkf.k iSlk gh
R;akP;klkBh ux.; xks‛V vkgs- iksVP;k eqykbrdsp fL=;akps Hkkokojgh izse
fL=;kaph xkFkk @117
vlrs- vki.k yqxMÓkklkBh Hkkokoj #lwu cl.kkj ukgh] vls rh Eg.krs-
,danjhr lklj o ekgsj nksUghdMs eqyxk Ogkok] v’kh R;akph eukiklwu
bPNk vlrs- iq<hy vksO;krwu iq#‛kiz/kku laL”rhph >yd ikgk;yk feGrs-
ikgk iq<hy vksO;k &
nsok eys rw ns’khuxk A vkoMhps nks?ka
e/kh pquMhph js?ka AA 490 AA
nsok eys rw ns’khuxk A ikBa iksVa cjkcja
ukgh eakxra mckja AA 491 AA
nsok ukjk;.kk A po?ka HkkÅ eys
pkS?kkps pkj ‘ksys A ukgh #lhu a yqxMÓkkys AA 492 AA
nsok ukjk;.kk A /kua laiÙkh FkksMh cgw
iksVh iqrja ikBh HkkÅ AA 493 AA
¼pquMhph js?ka & eqyxh- ikBa iksVa cjkcja & ;sFks ikBa Eg.kts ikBpk HkkÅ
o iksVa Eg.kts iksVpk eqyxk- mckja & gkrkrhy f’kYyd] /ku] iSlk½
?kjh fdrhgh laiÙkh vlsy( i.k eqyckG ulsy rj thou lkFkZ gksr
ukgh] v’kh yksdijaijsr /kkj.kk vkgs- Eg.kwu ,drjh eqyxk Ogkok ;klkBh
fL=;kizek.ks iq#‛kgh nsokyk uol djrkr- ^oa’k pkyfo.;klkBh ,drjh
eqyxk gok* vls Hkkjrh;akuk okVrs- rj yXu >kY;kcjkscj vkiY;kyk
ifgyk eqyxkp Ogkok] v’kh nsoktoG izkFkZuk dj.kkÚ;k fL=;k fnlrkr-
;ko:u Hkkjrh; yksdthoukr eqykyk fdrh egÙo vkgs] gs iq<hy
vksO;krwu fnlrs-
Hkkjrh; lektkpk vH;kl djk;pk vlsy] rj ifgys fL=;akP;k
vksohxhrakpk vH;kl djkok ykxsy- L=h&xhrakP;k vH;klkf’kok;
lekt’kkL=kpk vH;kl v/kqjk Bjrks- dkj.k xrdkykrhy lektthou gs
iw.kZi.ks fL=;akP;k xhrke/kwup fnlwu ;srs-
nsokP;k nsoGkra A iwtk djrs ;sdyk
,dk iq=klkBh Hkqdsyk AA 494 AA
fL=;kaph xkFkk @118
nsokP;k nsoGkra A iwtk djrs o;U;kra
iq= ekxrs i;Y;kra AA 495 AA
¼o;U;kr & r#.k o;kr- i;Y;kr & ifgY;k osGsl-½
izkphu Hkkjrh; laL”rhr eafnjkrhy iwtspk ifgyk eku jktkyk gksrk-
vktgh njo‛khZ ia<jiwjyk egkjk‛Vªkps eq[;ea=h liRuhd vk‛kk<hyk
Jhfoðykph eafnjkr iwtk djrkr- gkp lanHkZ iq<hy vksohrwu fnlrks- izkphu
thoukps vo’ks‛k fL=;akP;k vksohxhrkrwu ikgk;yk feGrkr-
nsokP;k nsoGkra A iwtk djrs jktkjk.kh
fnok tGrks fujatuh AA 496 AA
iq<hy vksO;krwu nsokyk gkr tksMwu fouarh dj.kkjh L=h fnlrs- gkr tksMwu
rh nsokph izkFkZuk djhr vkgs- rh d’kklkBh izkFkZuk djhr vkgs] gs ek= frus
lakfxrysys ukgh- ijarq vksoh Ø- 500 e/;s ek= frpk nsoGkr iwtk
dj.;kpk gsrw Li‛V fnlrks- nsokyk frus [kwi dkgh ekfxrysys vkgs- ^/ku
laiÙkhys jktk* ;k vksGhrwu vkiY;kyk ^okjhl* Eg.kts ^iq=* ekxr vkgs]
rj ^pqU;k xPphpk njoktk* ;k vksGhrwu ^ekMh* Eg.ktsp ^laiÙkh* ekxr
vkgs- gh vksoh lkfgfR;d xq.kkus ifjiw.kZ vkgs- deh ‘kCnkr tkLrhr tkLr
vFkZ lakx.ks gs Js‛B ntkZP;k dkO;kps y{k.k vkgs- vkf.k rs fL=;akP;k
vksohxhrkrwu inksinh fnlrs- iq<hy vksO;k ikgk &
nsokP;k nsoGkra A mHkh jkfgyh dokph
dsyh fouarh nsokph AA 497 AA
nsokP;k nsoGkra A mHkh eh dokph
dsyh fouarh nsokph AA 498 AA
nsokP;k nsoGkra A mHkh jk;yh ,dk ik;h
nsok fouarh dsyh rqgh AA 499 AA
nsok eys rw ns’khua A /kua laiÙkhys jktk
pqU;k xPphpk njoktk AA 500 AA
fL=;kaph xkFkk @119
Hkkjrkr osxosxGÓkk izdkjs nsokyk izlé dj.;kP;k i)rh vkgsr- nsokyk
gkr tksMwu fouarh dj.kkjh gh L=h ,dk ik;koj nsoGkr mHkh vkgs- ,dk
ik;koj mHks jkgwu HkDrh dj.ks] nsokps eafnj lkjowu LoPN dj.ks] R;kph
njjkst lkQlQkbZ Bso.ks] vlsgh dkes dsY;k tkrs- ;k v’kk dk;kZrwugh
nsokcíypk HkDrhHkko izxV dsY;k tkrks- ,o<s gksÅugh eqyxk >kyk ukgh
rj Hkkokpk eqyxk fdaok toGP;k ukR;krhy eqyxk nÙkd ?ksrY;k tkrks-
lektthoukr pkyr vkysY;k izFkk vksohxhrkrwu fnlwu ;srkr-vktgh gÓkk
izFkk ftoar vkgs- R;kps izfrfcac vksohxhrkrwu fnlrs-
nsokpa nsÅGa lkjoya dks.ka
iqrjklkBh ;equkua AA 501 AA
nsokP;k nsoGkra A fnok tGrs va/kda
iksVh ukgh iqrja A iqr.;k dsyk ysda AA 502 AA
nsokP;k nsoGkra A fera tkÅ dlh lMh
ckGa cfg.khpa ?ksrs dMh AA 503 AA
izkphu dkGh o vktgh vkiY;k ?kjh eqyxk tUekyk ;kok] Eg.kwu fL=;k
nsokyk uol djrkr] R;kyk fouarh djrkr- vkiY;k ?kjh eqyxh tUekyk
;koh Eg.kwu dks.khgh nsokyk uol djr ukgh- eqyxkp Ogkok ;klkBh
ukukizdkjs nsokpk iwtkikB dsY;k tkrks- T;k fL=;akuk eqyxk ukgh] R;k
fL=;k ,drjh eqyxk Ogkok Eg.kwu nsokyk fouo.kh djrkr-
nsokpk nsoikVa A Qqykua lkdkjyk
uola ckGklkBh dsyk AA 504 AA
nsokP;k nsoGkra A mHkh jkfgyh dojhda
rqyk ekx.kh djrks ,da A iksVh iqrja nstks ,d AA 505 AA
nsoGkr xsY;koj HkDr FkksMk osG lHkkeaMikr Fkakcrkr- HkDrakpk izlkn
okV.ks lq: vlrs- izlknkr eksrh feGkY;kps rh lakxrs- izlknkr eksrh
feG.ks gk ‘kqHk ‘kdwu letY;k tkrks- ^eksrh injkr iM.ks* Eg.kts
fL=;kaph xkFkk @120
vkiY;kyk eqyxk gks.kkj vls fryk okVrs- vksoh Ø- 507 e/;s ^eksrh o
yky* gs ‘kCn eqyklkBh okijysys vkgs-
nsokP;k nsoGkra A mHkh jkfgyh dokxra
eksrh vkyk izlknkra AA 506 AA
nsokP;k nsoGkra A xsyh gksrh dkya
lkiMyk eys A ,da eksrh nksua ykya AA 507 AA
nsokP;k nsoGkr xsY;koj vkiY;kyk dkghrjh feGrs] dkghrjh Qk;nk
gksrks- Eg.kwu yksda eafnjkr tkrkr- ,d L=h lakxrs dh] lHkkLFkkuh mHkh
jkfgyh vlrk ek÷;k injkr eksrh vkyk- bZ’ojkP;k lkfé/;kr dkgh rjh
ykHk gksrks] vlk :< ladsr Hkkjrh; laL”rhr vk<Grks- ^eksrh* gk ‘kCn
eqyklkBh okijY;k tkrks- vksoh Ø- 483 rs vksoh Ø- 509 ikgk-
nsokP;k eafnjkra A mHkh jk;yh ,dk ik;h
iksVh iqrjklkBh A dsyh fouarh nsok rq;h AA 508 AA
nsokP;k nsoGkra A mHkh jk;yh lHkkxra
eksrh vkyk;a injkra AA 509 AA
iwohZ eqyxk tUekyk ;kok Eg.kwu Hkkjrh; efgyk nsokyk uol djk;P;k-
ijarq eqyxh Ogkoh Eg.kwu dks.krhgh ekÅyh nsokyk uol djhr uOgrh-
eqykph vkbZ HkkX;oar letY;k tkrs] eqyhph ukgh- yksdijaijsr eqykP;k
vkbZyk eku feGr gksrk- izkphu lektthoukps dkgh iSyw fL=;akP;k
vksohxhrkrwu ikgk;yk feGrkr- iq<hy vksO;k ikgk &
nsokP;k nsoGkra A mHkh jk;yh dOgkph
iksVkP;k iqrjklkBh A dsyh fouarh nsokph AA 510 AA
nsokpk nsoikVa A Qqykus ‘kksfHkoara
ukja iqrjkph HkkX;oara AA 511 AA
iq<hy vksohr ;s’kw f£Lrkps uko ;srs- vksoh xk.kkÚ;k fL=P;k thoukr
vlysys ;s’kw f£Lrkps egÙo fnlrs- cqjkckbZ jWkcsy FkkWel vls vksoh
fL=;kaph xkFkk @121
lakx.kkÚ;k efgysps uko vlwu R;k EgkMk dWkyuh] lsokxzke jksM] o/kkZ ;sFks
jkgrkr- /keZ cnyY;keqGs rsFks ;s’kwps uko vkysys vkgs] vls okVrs-
nsokps nsÅGa A ik;ys xkoksxkoh
;s’kw f£LrkP;k lkj[ka A nsÅGa dqBa ukgh AA 512AA
Hkkjrh; L=h gh laiÙkhyk egÙo nsr ukgh- fryk QDr nksu eqyxs gos
vkgsr- yksdijaijsr dkgh Hkkoakph ukos eksBÓkk vknjkus ?ksrY;k tkrs-
jke&y{e.k] Hkhe&vtqZu] Jh”‛.k&cyjke bR;knh- vkiY;kgh ?kjh v’kh
eqys tUekyk ;koh] vls vkbZckiakps nsokyk ekx.ks vlrs- ijarq nsokyk eqys
ekxr vlrkuk xgw o tksaa/kGs nGk;yk feGkos] vlsgh ,d ekx.ks nsokyk
ekxrs- ‘ksrkr xgw vkf.k tksa/kGs Hkjiwj izek.kkr Ogkos( o ,d ckG vax.kkr
vlkos- lalkjh fL=yk vk.k[kh dk; gos- frus ,dkp osGh ckG( o
/ku/kkU;kph ekx.kh nsokyk dsysyh vkgs- xgw o tksa/kGs ‘ksrkr fid.ks Eg.kts
lqcÙksps y{k.k vkgs-
nsok rw ns’khua A /kua laiÙkh FkksMh cgw
fHkek vtqZua nks?ka HkkÅ AA 513 AA
nsok rw ns’khua A xgw tksa/kys nGkys
ckGa oljh [ksGkys AA 514 AA
lkSHkkX;orh L=h vkiY;k dikGkojps dqadw v[kaM jkgkos] vls ekx.ks
nsokyk ekxr vlrs- dqadw v[kaM vlkos] Eg.ktsp irh ftoar jkgkok- fdaok
irhP;k vxksnj ej.k ;kos] Eg.kwu ijes’ojkyk ek>s dqadw v[kaM Bso] R;kr
ukgh ukgh Eg.kw udks] v’kh fouarh rh nsokyk djhr vkgs-
nsok rw ns’khua A /kua laiÙkh ek>a dqdw
udks cksyw rw uksdw uksdw AA 515 AA
¼dqdw & dqadw- uksdw uksdw & ukgh ukgh-½
xzkeh.k yksdthoukP;k dkgh NVk vkiY;kyk fL=;akP;k vksohxhrkr
ikgk;yk feGrkr- xzkeh.k Hkkxkrhy efgyk la/;kdkGh ?k:u fnok ?ksÅu
nsoGkr tkrkr- R;kosGh ?kjh eqyxk vkf.k oMhy [ksG [ksGr clY;kpk
mYys[k ;srks- ^jktkjk.kh* ;kpk vFkZ irhiRuh vlk ?ksrk ;sbZy- ?kjh eqyxk
fL=;kaph xkFkk @122
o irh vkgs- lalkjkr jeek.k >kysY;k fL=P;k vkuankps gs o.kZu vkgs-
nsoGkr rqikpk fnok ykoyk vkgs( o ?kjh #I;kpk lanqd Eg.kts #I;kiklwu
cuoysyh isVh vkgs- ^rqikpk fnok* vkf.k ^#I;kpk lanqd* gs Jhearhps
y{k.k vkgs-
nsokP;k nsoGkra A fnok tGrs /kda /kda
lolja [ksGrs ckia ysda AA 516 AA
nsokP;k nsoGkra A fnok tGrs fujaktuh
lolja [ksGrs jktkjk.kh AA 517 AA
nsokP;k nsoGkra A fnok tGrs rqikpk
nkjh lanqda #I;kpk AA 518 AA
nsokP;k nsoGkra A fnok tGrs yks.kh;kpk
nkjh lanqd lksuh;kpk AA 519 AA
¼lolj & la/;kdkGh] ,d izdkjpk [ksG- lanqd & isVh- #I;kpk & ,d
ekSfyd /kkrw] tls lksus paknh] #is- lanqd & eksBh isVh-½
nsokpk nsoikV lqanj jhrhus lto.kkjh gh L=h Lor%yk HkkX;oku
letrs- dkj.k rh eqykph ¼eqyhph uOgs½ vkbZ vkgs- eqyxk vl.ks Eg.kts
Lor%yk HkkX;oku let.ks] gh Hkkjrh;akph laL”rh Qkj tquh vkgs- R;k
laL”rhps n’kZu vkiY;kyk iq<hy vksohrwu fnlrs- vksoh Ø- 504] 511]
520 e/;s gkp Hkko FkksMÓkkQkj Qjdkus lakfxrysyk vkgs-
nsokpk nsoikVa A fnlrks ‘kksfHkoara
ukja iq=kph HkkX;oara AA 520 AA
nsokph HkDrh dj.;kps vusd izdkj vkgsr- R;kr ,d ekÅyh ,dk ik;koj
mHkh jkgwu nsokyk izkFkZuk djhr vkgs- ,dk ik;koj mHks jkgwu vusd
_‛khequh auh ri’p;kZ dsY;kP;k dFkk yksdijaijsr lakfxrY;k tkrkr- nsokP;k
nsoGkr HkDr xnhZ djrkr- gh HkDrakph lHkk ,d ekÅyh ikgkr vkgs-
frP;k thoukr nsok/kekZyk Qkj eksBs LFkku vkgs- nsoGkr mHkh vlrkuk
fL=;kaph xkFkk @123
frP;k injkr eksrh iMyk vkgs- ^eksrh iM.ks* Eg.kts ‘kqHk’kdwu- fryk ts
ekxko;kps gksrs rs feGkys-
nsokP;k nsoGkra A mHkh jk;yh ,dkik;h
nsok fouarh dsyh rqgh AA 521 AA
nsokP;k nsoGkra A mHkh jk;yh dOgkph
lHkk Hkjyh nsokph AA 522 AA
nsokP;k nsoGkra A mHkh jk;yh lHkkxra
eksrh vkyk injkra AA 523 AA
iq<hy vksoh Ø- 524 ikgk- ifgY;k v/;kZ pj.kkpk vFkZ Eg.kts nsokus ts
fnys rs- frpk fookg Jhear dqVqackr >kysyk vkgs- ijarq ,o<s vlwugh rh
nsokyk dkghrjh ekx.ks ekxr vkgs- gs ekx.ks dks.krs vlkos rs Li‛V vkgs-
vksoh Ø- 483 rs 524 Ik;±rP;k vksO;kr rs lakfxrysys vkgs- vksoh Ø-
525 e/;s ek= rh nsokyk ts ekx.ks ekxr vkgs] rs Qkj osxGs vkgs- ;sFks
rh /ku] laiÙkh nsokyk ekxr ukgh- vki.k xfjckyk nq[kow u;s] Vkspwu cksyw
u;s] ;so<h ln~cq)h vkiY;kyk nÓkkoh] gs frps ekx.ks vkgs-
nsok rw nsua eys A lksuh;kpk fiatjk Mksys
laiÙkh ikgwua nsyh eys AA 524 AA
nsok rw nsua eys A /kua laiÙkh rqgh rqys
udks cksyw nqcGÓkkys AA 525 AA
vksoh Ø- 513] 514] 520 o 526 ;kr QDr ‘kCnkpk FkksMkQkj cny
vkgs- vFkZ ek= ,dp vkgs- yksdok³~e; ekSf[kd ijaijsus pkyr vkY;keqGs]
o rs ,dk fi<hiklwu nqlÚ;k fi<hi;±r tkr vlY;keqGs R;kr cny
gksrkr- d/kh rks cny ‘kCnkpk] rj d/kh iw.kZ vksGhpkgh vlw ‘kdrks-
nsok eys rw ns’khua A xgw tksa/kys nGkys
ckGa eafnjh [ksGkys AA 526 AA
fL=;kaph xkFkk @124
nsokpk nsoikVa A dsyk Qqykua ‘kksfHkoara
ukja iqrjkph HkkX;oara AA 527 AA
nsok ukjk;.kk A /kua laiÙkh FkksMh FkksMh
lq[kh Bsotks A fHkek vtqZukph tksMh AA 528 AA
tkR;koj nGwu >kY;koj fL=;k nsokyk vk’khokZn ekxrkr- vkiY;k
dqVqackizek.ksp vkiY;k ekgsjph eaMGh lq)k lq[kh jkgw ns- vlk vk’khokZn
ekx.kkjh gh Hkkjrh; L=h vkgs- fL=;akuk lklj vkf.k ekgsj nksugh lkj[ksp
fiz; vkgs- Eg.kwu ekxrkuk rh nksugh dqVqacklkBh ekxr vlrs-
nG.ka nfGrks A mjyk ,d nkuk
ek÷;k ekgsjkpk dkj[kkuk A lq[kh Bsotks ukjk;.kk AA 529 AA
iwohZ ygku o;kr yXu gksr gksrs- ifgyh eqyxh >kyh rj frpsgh yXu
yodjp Ogk;ps- vkbZyk o eqyhykgh eqya gks.ks lq: vlk;ps- fookg
>kysyh eqyxh vkiY;k vkbZyk eqyxk Ogkok ¼Eg.ktsp HkkŽ Eg.kwu
nsoktoG ekx.ks ekxhr vls- eqyxk gk oa’kkpk fnok] vlk Hkkjrh;
yksdakpk foÜokl vkgs- Eg.kwu ^iksVP;k ijhla ikBhpa nstks* Eg.kts HkkÅ
gksÅ ns] vls eksBh cgh.k ¼fookg >kysyh½ nsoktoG ekx.ks ekxrs-
xrdkGkrhy lektthou dls gksrs] gs ;k vksoho:u fnlwu ;srs-
R;kpcjkscj oa’kkpk fnok Eg.kwu eqykps egÙogh dGrs- ikgk &
iksVP;k ijla A ikBhpa nstks nsok
gks;a ekgsjpk fnok AA 530 AA
Hkkjrh; laL”rhr eqyklkBh uol dj.;kr ;srks] i.k eqyhlkBh ek= dks.kh
nsokyk uol djrkuk fnlr ukgh- ijarq dkgh xks‛Vh ;kyk viokn vkgsr-
,d ekÅyh ek= vkiY;kyk eqyxh Ogkoh Eg.kwu nsokyk ekx.ks ekxr vkgs-
R;k dkGkr eqyhlkBh nsokyk ekx.ks ekfxrys tkr gksrs] vls ;k
vksoho:u letk;yk gjdr ukgh-
nsok rw ns’khua A iqrjkpa ukgh m.ak
dU;k eakxryh vkoMhua AA 531 AA
fL=;kaph xkFkk @125
iwohZ eqyckG ulysY;k fL=;akuk lektkr eku feGr uOgrk- Eg.kwu
eqyckG gks.;klkBh ex iz;Ru dsys tk;ps- ,d ekÅyh njjkst nsokps
nsÅG lkjowu LoPN djrs- ;kekxs frpk mís’k gkp dh] nsokP;k ”isus
vkiY;kyk eqy Ogkos- fuiqf=d fL=ps eu ;k vksohrwu fnlrs- R;kpcjkscj
eqy >kY;kf’kok; iw.kZ fL=Ro ykHkr ukgh] vls R;akuk okVrs- Eg.kwu
ekÅyhps egÙo Hkkjrh; lektthoukr Qkj osxGs vkgs-
nsokps nsÅGa A lkjoya dks.ka
iqrjklkBh ;equkua AA 532 AA
nsokP;k n’kZukyk ,dVs tk.;kis{kk vkiY;k cfg.khps ygkuxs ?ksÅu rh
n’kZukyk tkrs- eafnjkr tkrkuk ygkulk eqyxk ?ksÅu tkos vls fryk
okVrs- fL=;akP;k thoukr ygku ckGkps fdrh egÙo vkgs] gs iq<hy
vksoho:u fnlrs- fuiqf=d fL=;akP;k eukrhy O;Fkk vksohxhrkrwu ;srkr-
eqyckG ukgh Eg.kwu frph tkÅckbZ fryk oka>ksVh Eg.krs- fryk gs cksy.ks
lgu gksr ukgh- vki.k dks.kR;k nsokph izkFkZuk djkoh Eg.kts vkiY;kyk
eqyckG gksbZy- vlk rh Lor%ykp iz’u fopkjrs- fuiqf=d fL=;akuk lekt
dks.kR;k utjsus ikgkr gksrk] o ikgrks rsgh fnlwu ;srs-
nsokP;k nsoGkra A d’kkyk tkÅ lMh
ek÷;k cfg.khpa usrs dMh AA 533 AA
iksVh ukgh iq=QGa A eys oak>ksVh eus tkÅ
dks.kR;k nsokpa ukoa ?ksÅ AA 534 AA
Hkkjrh; fL=;akP;k thoukr eqykyk o Hkkokyk Qkj eksBs LFkku vkgs-
Eg.kwup ^ikBpk* vkf.k ^iksVpk* vls R;k usgeh cksyr vlrkr- ‘ksoVP;k
foJakrhlkBh eqyxk] o ‘ksoVP;k yqxMÓkklkBh HkkÅ] gs frps Hkw‛k.k gks;-
fL=;akpk e`R;w >kyk dh] ‘ksoVpk vgsj gk ofMyakP;k ?k:u ;srks- oMhy
ulsy rj gs dk;Z Hkkokyk ikj ikMkos ykxrs- ¼blkek & Le’kkukr izsr
usrkuk Le’kkukP;k toG ,dnk rs [kkyh Bsorkr- R;kyk blkek vls
Eg.krkr- erkpk eqyxk R;kyk blkek nsrks- ;k fBdk.kh frjMhoj BsiysY;k
izsrkps rksaM cnyorkr- blkek & ‘ksoVph foJakrh ½-
fL=;kaph xkFkk @126
nsok eys ns’khuxk A iksVh iq= blkekys ikBh HkkÅ Hkw‛k.kkys AA 535 AA
viR;ghu fL=;akuk Hkkjrh; yksdthoukr ekukps LFkku ukgh- vkiY;kyk
viR;izkIrh Ogkoh ;klkBh fL=;k vusd uollk;kl d:u nsokyk ekx.ks
ekxrkr- viR; ulysY;k fL=;akP;k eukps nq%[k vusd vksO;krwu vkysys
vkgs- Eg.kwup vkiY;k irhlkscr rh nsokP;k n’kZukyk fu?krs] o eqyklkBh
nsokyk izkFkZuk djrs-
iksVP;k iqrjklkBh A ukja >kyh oSjkxhuk
laxa ?ksryk Hkjrkja A fgaMs nsok vakx.kk AA 536 AA
¼oSjkxhuk & ?kjnkj lksMwu ckgsj fu?k.ks- Hkjrkj & irh-½
xHkkZ’k;kr ckG ok<.ks Eg.kts ^va/kkÚ;k dksBMhr iqrGk ?kMfoyk* vlk
let- gk iqrGk dks.kh ?kMfoyk rj nsokus- Eg.kwu nsokph yhyk vxk/k
vkgs- Hkkjrh; fL=;akP;k thoukr nsokyk Qkj eksBs LFkku vkgs- R;kP;koj
fo’okl vkgs- vksoh Ø- 537 e/;s ^iqrGk* Eg.kts eqyxk] o vksoh Ø-
538 e/;s ^gfj.kh* Eg.kts eqyxh letkos-
dk;a lakxw ckbZ A nsokph yhyk
va/kkÚ;k dksBMhra A dlk iqrGk ?kMoyk AA 537 AA
dk;a lakxw ckbZ A nsokph dj.kh
va/kkÚ;k dksBMhra A d’kh ?kMoyh gfj.kh AA 538 AA
vkt eksBs dqVqac Qkj deh fnlrkr- vusd uofookfgr eqyhauk foHkDr
dqVqac gos vlrs- i.k ;sFks ek= vkiY;kyk eksBs dqVqac feGkos] dehr deh
,dk ik;yhP;k Hkkdjh fdaok iksGÓkk iqjsy vls eksBs dqVqac feGkos] ;klkBh
xfjckph eqyxh nsoktoG fouarh djhr vkgsr-
vkiY;kyk eqyxk Ogkok( o vkiY;k vkbZykgh eqyxk Ogkok] v’kh
izkFkZuk eqyxh nsokyk djrs- xrdkGkr o vktgh lektkr eqyxkp oa’kkpk
fnok Bjr vkgs- ;k Hkkxkrhy vksO;krwu yksdthoukr pkyr vkysY;k :<h
o ijaijakph ekfgrh feGrs- rlsp eqyxh udks rj eqyxkp ikfgts gh
Hkkjrh; yksdkaph /kkj.kkgh fnlrs-
fL=;kaph xkFkk @127
ik;yhP;k nG.kkys A ysda fHkdkÚ;kph yMs
dqVqaca nstks eys A gkra nsokiklh tksMs AA 539 AA
nsok eys rw ns’khua A iksVh iqrja ikBh HkkÅ
vk’kk dks.kkph uksdks ykow AA 540 AA
22- dikGkpa dqadw A uk;a iqlkoa ‘ksokua
¼ lkSHkkX;orhP;k thoukr vlysys dqadokps egÙo ½
Hkkjrh; laL”rhr dqadw gs lkSHkkX;orhps vueksy ys.ks vkgs- yksdijaijsrhy
fL=;k LoxkZrY;k nsokyk ¼baænsokyk½ izkFkZuk djrkr dh] eyk vk;q‛;Hkj
lkSHkkX;orh Bso- ;krwu nksu vFkZ ?ksrk ;sbZy- ,d Eg.kts irhP;k vk/kh
ej.k( o nqljs Eg.kts irhyk nh?kZ vk;q‛;- tksi;±r irh vkgs rksi;±r
dqadokps ys.ks vkgs- Eg.kwu vkiys dqadw v[kaM jkgkos ;klkBh izkFkZuk
dj.kkÚ;k fL=;k gÓkk eakxY;kps ewrhZear izrhd vkgs- Hkkjrh; laL”rhr
fo/kokis{kk lkSHkkX;orhauk eku fnY;k tkrks- ¼;k Hkkxkrhy vksO;kr ukrslaca/k
cnyysyk vkgs- ijarq vFkZ ek= Qkjlk cnyysyk fnlr ukgh- vksoh Ø-
543 rs 546 i;±ar vls fnlrs½-
LojxkP;k baænsok A rq>a ek>a opua
dikGkP;k dqadokua A fuR; tUekph loklhua AA 541 AA
LojxkP;k baænsok A eh gks;a rq>h ysda
dikGkpa dqadw A ek>a jk[ktks tUetksxa AA 542 AA
LojxkP;k baænsok A eh gks;s rq>h Hkklh
dikGkP;k dqadoklkBh A ek>h fouarh rq÷;kiklh AA 543 AA
LojxkP;k baænsok A eh gks;s ?kjekph Hkklh
dqadkP;k nkcY;kph A trua rq;kiklh AA 544 AA
LojxkP;k baænsok A eh gks;s /kjekph cgh.ka
dqadkP;k nkcY;kys A oja ia[;kpa >kd.ka AA 545 AA
fL=;kaph xkFkk @128
LojxkP;k baænsok A eh gks;s /kjekph ysda
dqadkP;k nkcY;kys A paknhph cSBda AA 546 AA
yksdthoukr ijaijsus pkyr vkysys dkgh ladsr fL=;akP;k vksohxhrkr
ikgk;yk feGrkr- ikgk vksoh Ø- 547- ^dikGkojps dqadw ?kkekus vksys
gks.ks* Eg.kts irhyk nqlÚ;k izns’kkr tk;yk Hkkx iM.ks] vlk R;kpk vFkZ
gksrks- vkiY;k irhcíypk ftOgkGk o izse ;sFks O;Dr gksrkuk fnlrs-
R;kpizek.ks lektthoukr ijaijsus pkyr vkysys ladsrgh ;sFks ikgk;yk
feGrkr-
fookgkP;k xkBh LoxkZr cak/kY;k tkrkr vlk ,d yksdlet
Hkkjrh; laL”rhr fnlwu ;srks- ^dikGkps dqadw iql.ks* Eg.kts irhiklwu
osxGs fdaok fo/kok cuwu jkgk.ks vlk vFkZ vkgs- i.k nsokusp tksMhnkj
Bjoysyk EgVY;koj vki.k rs Lohdkjkos] vlk ijaijkxr vFkZ vkgs- vksoh
Ø- 548 ikgk- ifjfLFkrh’kj.krk fdaok bZ’ojkpk gokyk nsÅu] vkgs R;kp
ifjfLFkrhr fnol dk<kos] vlsgh fnlrs-
dikGkpa dqadw A ?kkekua vksya >kya
dks.;k ns’kkys tk.ka vkya AA 547 AA
dikGkpa dqadw A uk;a iqlkoa ‘ksokua
tksMkys tksMa fyfgyk nsokua AA 548 AA
yfyr lkfgR;kpk ,d fo’ks‛k Eg.kts lwpdrk gks;- vFkZ ljG ljG u
lakxrk vkMoG.kkus lakx.ks- gk fo’ks‛k xq.k yksdlkfgR;krgh fnlwu ;srks-
fL=;akP;k vksohxhrkr rj rks fBdfBdk.kh fnlrks- fookg >kysyh eqyxh
vkiys euksxr O;Dr djrkuk Eg.krs dh] vkti;±r Lor%P;k erkus loZ
‘kh.kxkj dsyk- ijarq dikGkps dqadw ek= ek÷;k erkps ukgh- vksoh Ø-
549 ikgk- ek÷;k dikGkojps dqadw ofMyakP;k erkps vkgs- Eg.ktsp
vkiyk irh vkiY;k ofMyakuh fuoMyk fdaok ek>k fookg ek÷;k
ofMyakP;k erkus >kyk] vls fryk lakxk;ps vkgs-
brya ys.ka ysyh A vkiY;k rkjihpa
dikGkpa dqadw ekgÓkk A fiR;kP;k ikj[khpa AA 549 AA
fL=;kaph xkFkk @129
lkSHkkX;orh fL=;akP;k thoukrhy egÙokpk nkfxuk Eg.kts dqadw o cakxMÓkk-
fdrhgh ‘kaxkj dsyk vkf.k gÓkk nksu oLrw ulsy rj rks ‘kaxkj viqjk vkgs-
Eg.ktsp cakxMÓkk o dqadw gs lkSHkkX;orh fL=;akP;k thoukr fdrh egÙokP;k
vkgsr ;kph tk.kho gksrs- ijarq fL=;akP;k erkuqlkj fdrhgh ‘k`axkj dsyk]
i.k paægkj tj ulsy rj rks ‘kaxkj iw.kZ gksr ukgh- ^paægkj* gkp nkfx.;kr
eq[; vkgs] gs iq<hy vksohrwu lwfpr gksrs-
brya ys.ka ysyh A ukgh ysyh eh dkdua
dikGkpa dqadw ek>a A tMkow cklua AA 550 AA
brya ys.ka ysyh A ukgh ysyh paægkja
lxGÓkk ys.;kpk f’k.kxkja AA 551 AA
Hkkjrh; yksdthoukr lkSHkkX;orhyk eku vlrks- iq<hy vksO;krwu fioGk]
fgjok o yky jaxkpk mYys[k ;srks- gs loZ jax lkSHkkX;orhP;k ‘kaxkjklh
lacaf/kr vkgsr- ;kizdkjP;k vksO;krwu Hkkjrh; laL”rhps n’kZu gksrs-
R;kpizek.ks yksdthoukrhy dkgh ijaijkgh fnlwu ;srkr-
dikGkpa dqadw A ysyh gksrh eh ijok
paædksjhpk Mck vkgs ckbZ fgjok AA 553 AA
dikGkpa dqadw A ysyh eh usjok
paædksjhpk Mck gk;s fioGk AA 554 AA
¼loklhua & lkSHkkX;orh- /kjekph cgh.k & ekuysyh cgh.k- /kjekph
ysd & ekuysyh eqyxh- paknhph cSBd & paknhph Bso.k- uk; & ukgh-
iqlkoa & iqlwu Vkd.ks- ‘ksokua & injkua- tksMkys tksM & irhiRuhpk
tksMk- brya & brds- ys.ka ysyh & ‘kaxkj dsyk- rkjihpa & Lor%P;k
euklkj[ka- dkd.k & cakxMÓkk- tMkow & otunkj] egÙokps- ckl.k &
oLrw] lkeku-½
23- ysdqjokGh >kyh
Lkkljh xsysyh eqyxh okjaokj ekgsjkyk ;sr ulsy rj letkos dh] rh
vkiY;k lalkjkr jeyh vkgs- eqyhyk eqyckGa >kyh dh] rh vkiY;k
fL=;kaph xkFkk @130
dkek/kanÓkkr xqarwu iMrs- fryk ekgsjkph o nsokphgh vkBo.k jkgkr ukgh-
lalkj gk ek;ktky vkgs- ;kr xqarwu iMys dh] nqljhdMs y{k tkr ukgh-
R;kpizek.ks eqyxh ysdqjokGh >kyh dh] rh lalkjkr o vkiY;k eqykckGkr
d’kh jers] o ekgsj d’kh foljrs] ;kps o.kZu iq<hy vksO;krwu vkysys
vkgs-
ysdqjokGh >kyh A /kank dkekra xqaryh
ukoa nsokps foljyh AA 555 AA
ysdqjokGh >kyh A ?kjckjk xqryh
iksVP;k ckGÓkkus A ekgsja foljyh AA 556 AA
¼?kjckjk & ?kjknkjkr- xqryh & xqarwu iM.ks] je.ks-½
24- lks;jk ikghua
L=heukP;k fofo/k HkkoNVk vksohxhrkrwu ikgk;yk feGrkr- igkVsP;k osGh
tkR;koj nG.k nGrkuk yksdijaijsrhy fL=;k tkR;kyk ftokHkkokph l[kh
letwu frP;ktoG vkiys var%dj.k m?kM djrkr- R;kr lalkjkrhy vusd
izlaxkps o.kZu vkysys vkgs- eqyxh fookg;ksX; >kyh dh] frP;klkBh oj
la’kks/ku lq: gksrs- eqyhyk pakxys Jhear ?kj feGkos v’kk gsrwus oMhy
vkiY;k eqyhlkBh oj la’kks/ku djrkr- ijarq d/kh d/kh eqyhP;k vkbZph
bPNkgh O;Dr gksrs- rh Eg.krs dh] gks.kkjk lks;jk gk vkiY;kis{kk Jhear o
ekMhokyk ikghu- eqyhyk Jhear lklj feGkos v’kh izR;sd vkbZph bPNk
vlrs- rh eukrhy bPNkp cksywu nk[kfors-
lks;jk ikghua A vkiY;kgquh Vksystax
R;kP;k ekMhyk mnk jaxa AA 557 AA
lks;jk ikghua A ;sj.kxkopk ekjokMh
nsYyh :[karklax xkMh AA 558 AA
vksoh Ø- 558 e/;s ^;sj.kxkopk ekjokMh* vlk ‘kCn vkyk vkgs-
ekjokMh Eg.kts Jhear] vlk let fonHkkZr vkgs- ;sj.kxko gs ys[kdkps
fL=;kaph xkFkk @131
xko vlwu rs o/kkZ ftYgÓkkP;k fgax.k?kkV rkyqD;kr vkgs- ;sj.kxko ;k
xkok,soth vksoh Eg.k.kkjh L=h frP;k xkokpk mYys[k djr vlrs-
Hkkjrkr dkgh tkrhr ekekP;k eqyh’kh fookg dsY;k tkrks- vkiyh
eqyxh cfg.khP;k eqykyk fnyh rj fryk lklqjokl gks.kkj ukgh] o fryk
pakxys okxfoys tkbZy] v’khgh ,d vis{kk eqyhP;k ofMykyk vlrs- ikgk
vksoh Ø- 560- xkokrY;k xkokr o ukR;kr fookg dj.;kph izFkk
iwohZiklwu pkyr vkY;kps fnlrs- vksohxhrkpk vH;kl dsyk rj lalkjkr
?kM.kkÚ;k izR;sd ?kVuakph ekfgrh feGrs- fL=;akph vksohxhrs Eg.kts
lalkjkph xkFkk vkgs] vls EgVY;kl uoy okVw u;s-
oMhya cfg.kkbZ A lks;jk ik;a eys
ekgh dU;k >kyh mtokys AA 559 AA
xkokrY;k xkokeanh A iyax Vkdk f’kokbZ
HkkÅ djrs bokbZ AA 560 AA
¼f’kokbZ & f’ko.;klkBh] fo.k.;klkBh-½
25- ?kjph vLrqjh
¼ ;k Hkkxkr ?kjokyh o ckgsjokyh dj.kkÚ;k iq#‛kkps o.kZu vkgs- ½
vksoh Ø- 561 rs 567 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs- ekuoh thoukrhy
lR; ;k NksVÓkk’kk vksohxhrkr lakfxrys vkgs- ;k xhrkrhy lR; gs ,d
lkoZf=d lR; vkgs- ;k vksohxhrkr vkiyh iRuh lksMwu ijD;k fL=yk
ikgwu HkqyysY;k ek.klkps o.kZu vkgs- iRuhus lakfxrY;kojgh irh ?kjkr
Lo;aikdklkBh ykdMs vk.kwu nsr ukgh- ijarq ijD;k fL=lkBh ek= frP;k
vax.kkr ykdMs QksMwu nsrks- ;kpk vFkZ ?kjP;k L=hdMs nqyZ{k dj.;kph
ek.klkph izoÙkh fnlrs- eu ijD;k ckbZdMs vk”‛V >kys dh] euq‛;
fuyZTt curks- nqljhP;k ?kjh ykdMs Lor% QksMwu nsrkuk R;kyk ykt okVr
ukgh- ?kjh ek= rks vkiY;k ck;dksyk Lo;aikdklkBh ykdMs] dkMÓkk vk.kwu
nsr ukgh- ijD;k L=hdMs tk.kkÚ;k ek.klkP;k ?kjph fLFkrhgh Qkj okbZV
fL=;kaph xkFkk @132
curs- ijD;k ckbZdMs ikgwu HkqyysY;k ek.klkps o.kZu fL=;akuh iq<hyizek.ks
dsys vkgs- R;k Eg.krkr % &
?kjph vLrqjh A ba/kuklkBh yMs
ijk;k ukjhlkBh A lqMa panukph QksMs AA 561 AA
?kjph vLrqjh A ba/kuklkBh yMs
nklhP;k vax.kkra A fHkMa panukph QksMs AA 562 AA
¼vLrqjh & iRuh- lqMa & [kksM- nklhP;k & ijD;k ckbZP;k- fHkMa &
ykdMkpk eksBk vksaMdk-½
iq<hy vksohxhrkrwu fL=;akuh R;akP;k ifjfLFkrhps o.kZu Lor%p
d:u Bsoysys vkgs- ?kjph iRuh ^tyekpk tksMk*] ^dkilkps cksaM*]
^ryokjhph vuh*] ^yl.kkph dGh* vkgs- ijarq nqlÚ;k L=hdMs y{k
xsys dh] ?kjP;k fL=ps egÙo okVr ukgh- euq‛; Hkzfe‛V gksrks- pakxys
okbZV R;kyk dGr ukgh- ?kjP;k fL=lkBh okijysys ojhy ‘kCniz;ksx
?kjP;k fL=ps egÙo lakx.kkjs vkgs-
tUekph lkscrhu] dkilkps cksaM Eg.kts ikgk;yk vkd‛kZd]
/kkjnkj ukd vlysyh] yl.kkP;k dGhlkj[kh js[kho vlysyh iRuh-
i.k frps egÙo ek= yaiV iq#‛kakuk dGr ukgh- nqlÚ;k fL=lkBh
panukph ykdMs QksM.kkjk] frP;klkBh f[k’kkr ikukpk foMk us.kkjk]
véik.kh lksM.kkjk] ?kjkdMs nqyZ{k dj.kkjk] frP;klkBh jLR;kr rksaM
/kq.kkjk iq#‛k ikfgyk dh phM mRié gksrs-
iq#‛kiz/kku laL”rheqGs fL=;akuk ;kpk izfrdkj djrk ;sr ukgh-
ijarq R;akuk Hkkouk ukgh vlk R;kpk vFkZ gksr ukgh- R;akuh R;akP;k
eukrhy nq%[k o osnuk tiwu BsoY;k] o tkR;kyk l[kh letwu
frP;ktoG nGrkuk O;Dr dsY;k- ekuoh thoukps lR; ;k NksVÓkk’kk
vksohxhrkr vkgs- iq<hy vksohxhr ikgk &
?kjph vLrqjh A ryokjhph vuh
ijD;k ukjhlkBh A lksMya véik.kh AA 563 AA
fL=;kaph xkFkk @133
?kjph vLrqjh A tyekpk tksMk
ijD;k ukjhlkBh A f[k’kkra usrs foMk AA 564 AA
?kjph vLrqjh A dkilkpa cksaMa
ijD;k ukjhlkBh A jLR;kra /kqrs rksaMa AA 565 AA
?kjph vLrqjh A yl.kkph dGh
ijD;k ukjhlkBh A f[k’kkra usyh pksGh AA 566 AA
?kjph vLrqjh A ryokjhph /kkja
ijD;k ukjhlkBh A lksMya ?kjnkja AA 567 AA
vksoh Ø- 568 rs 570 i;±rps iq<hy vksohxhr ikgk- ;k xhrkr iRuh
ekgsjh xsY;koj iq#‛kkph d’kh voLFkk gksrs] ;kps eksBs lqanj fp=.k vkysys
vkgs- iwohZ Hkkjrh; yksdthoukr o xzkeh.k thoukr iq#‛kkP;k izR;sd dkekr
fL=;k enr djhr gksR;k- Eg.kwu irh o iRuh gh lalkj#ih jFkkph nksu
pkds vkgsr] vls EgVY;k tkr gksrs- ;krys ,d pkd tjh fu[kGys rj
jFkp dksyeMwu iMrks-
iRuh ekgsjk xsyh rsOgk irh njokT;kr dikGkoj gkr nsÅu clysyk
vkgs- ?kjkr fnokokr ukgh- fnok] rsy] okr] vkxisVh dksBs Bsoyh R;kyk
ekghr ukgh- dkj.k gh loZ dkes ?kjph ckbZ djrs- [kjh paæT;ksr ekgsjk
xsyh] vkrk R;kyk frps egÙo dGrs- lk/kh fnokokr dj.ksgh R;kyk ter
ukgh- fnokokr lksMk] vkrk Lo;aikd dlk djk;pk] ;k fopkjkus rks
dklkohl gksrks] o pqipki clrks- dkj.k ?kj/kuhu ekgsjk xsyh-
iwohZ xzkethoukr iRuh gh irhyk vak?kksGhyk xje ik.kh Luku?kjkr
usÅu nsr gksrh- vkt iRuh ekgsjkyk xsyh Eg.kwu ;kyk ik.kh xje djk;pk
daVkGk vkyk- ;s.kkj dlk ukgh- pqyhr ykdMs Vkdk- dkMÓkk Vkdk- pwy
isVok- vkrk MksGÓkkr /kwj tk.kkj- gs loZ rks lgu d: ‘kd.kkj ukgh-
Eg.kwu FkaMÓkk ik.;kus rks vak?kksG djrks- R;kph gh dsohyok.kh fLFkrh ikgwu
‘kstkjP;k fL=;k fopkjrkr- rq÷;k xaxkGkr FkaM ik.kh dk cjs\ ;kpk vFkZ
rq>h iRuh dksBs xsyh] gs R;akuk fopkjk;ps vkgs- iRuh ?kjh ulY;koj
iq#‛kkph d’kh Qftrh gksrs] rks iRuhf’kok; dlk jkgw ‘kdr ukgh\ ;kps
fL=;kaph xkFkk @134
lqanj o.kZu vxnh FkksMÓkk’kk ‘kCnkrwu fL=;akuh o.kZu dsysys vkgs- iq<hy
vksO;k ikgk &
vLrqjh iq#‛ka A dkowua clyk njokT;kra
xsyh ekgsjk paætksra A dks.ka dj.ka fnokokra AA 568 AA
vLrqjh iq#‛ka A dkgwua clyk xqjeqjk
xsyh ekgsjk paæfgjk AA 569 AA
vk;kck;k fopkjrs A dksBa xsyh rqgh yow
ik.kh xaxkjh BaMa cgw AA 570 AA
^paæfgjk*] ^paæT;ksr*] ^yow*] bR;knh ‘kCn Qkjp lqanj vkf.k yMhokG
vkgsr- ;krwu iRuhps egÙo] lkSan;Z] leiZ.k bR;knh Hkko fnlwu ;srkr-
¼vLrqjh & iRuh- lqMa & [kksM- vLrqjh iq#‛k & T;kyk iRuh vkgs
vlk iq#‛k- dkowu & dk\- paæfgjk & iRuh- xqjeqjk & pqipki] ukjkt-
dsfoyok.kk- yow & iRuh- xaxkj & ?kaxkG- cgw & [kwi ½-
26- fofo/k fo‛k;kojP;k vksO;k
iwohZ tkR;koj nG.k nGrkuk fL=;k xk.kh xkr gksR;k- d/kh d/kh ygku
eqyakuk eakMhoj ?ksÅu R;k nG.k nGk;P;k] rsOgk ygku eqykP;k o ”
‛.kkP;k vksO;kgh xkr gk sR;k- d/kh d/kh ;k vksO;akuk vk/;kfRed vFkZ
vlrks- vksoh Ø- 571 rs 573 i;±rP;k vksO;k ikgk-
fulxZfu;ekuqlkj loZ ltho gs iaprÙokiklwu mRiUu gksrkr- vXuh]
ok;w] ty] iFoh] vkdk’k gs rs ikp rÙo vkgsr- ;k ikp rÙokiklwu
euq‛;kph mRiÙkh gksrs- v/;kRe ekxkZe/;sgh gs ikp rÙo o.kZu dsysys vkgs-
nG.ka nGhrs A ikpa rÙokps ikpa nk.ks
ckGa ;’kksnsps rkUgs AA 571 AA
euq‛;kps ‘kjhj jt] re] lÙo v’kk rhu xq.kakuh ;qDr vlrs- rqdkjke
egkjkt Eg.krkr] ^jt] re] lÙo vkgs T;kps vaxh A R;kps xq.k txh ok;k
xsyk*- Eg.ktsp lÙoxq.k pakxyk vkgs- ijarq lkscr jtksxq.k o reksxq.k
fL=;kaph xkFkk @135
vlsy rj R;kpk lÙoxq.kgh ok;k tkrks- nsokps ukeLej.k dj.;klkBh
QDr lÙoxq.kp vaxh vlk;yk ikfgts- mjysys nksu xq.k dls ?kkyok;ps]
gs ,dukFk ekgkjktakuh vkiY;k vusd Hkk#Mkrwu lakfxrysys vkgs- nsokps
ukeLej.k dsY;kus jt o rexq.k yksi ikorkr] o lkfÙod xq.k ok<hl
ykxrks- gkp lans’k vksohxhrkrwu vkysyk vkgs-
nG.ka nGhrs A Vkdk lkfRoda oj.ka
djk gjhps Lej.ka AA 572 AA
Kkus’oj egkjktakuh Kkus’ojhr KkuksÙkj HkDrhps o.kZu dsys vkgs- ^vKkukph
HkDrh bfPNrh laiÙkh r;kph;s erh nso dSlk- vKkukP;k HkDrhyk nso
tjklkgh Fkakcr ukgh- Eg.kwu KkuekxZp Js‛B vkgs] vls lk/kqlar cksywu xsys
vkgs- Kkus’ojhP;k uoO;k o ckjkO;k v/;k;kr ;k Kkuh Ekk.klkps o.kZu
vkysys vkgs- gkp HkkokFkZ ;sFksgh fnlrks-
nG.ka nGhrs A KkuekxkZpk R;kyk [kqVk
euk vkuan >kyk eksBk AA 573 AA
vksohxhrkrwu L=hthoukps varjax myxMwu nk[kfoys vkgs- thoukrhy
fofo/k izlax fL=;akuh vksohc) Lo#ikr tru d:u Bsoys vkgs- igkVsP;k
osGpk izlax ;sFks vkgs- vkiys iSatu ‘kkyhr xqarY;kps rh lakxr vkgs-
‘kky Eg.kts euq‛;kus vaxkoj ?ks.;kps iak?k:u vkgs- Eg.ktsp irhlkscr rh
vkuankus >ksih xsyh gksrh- lq[kh o vkuanh thou ;krwu fnlrs- rj ^?kjps
jkt cqMkys* Eg.kwu ek;ysdh nGk;yk mBY;kps o.kZu vkys vkgs- iwohZ ?kjh
nG.k nG.;klkBh uksdjpkdj vlk;ps- ifjfLFkrh [kkykoyh Eg.kwu
ek;ysdh nGk;yk mBY;k- nSuafnu thoukps fp=.k vksohxhrkr ;srs- gh
vksohxhrs Eg.kts t.kw dkgh dkSVqafcd thoukpk vkjlk gks;- ikgk &
ik;VP;k nG.kkys A mBY;k lklklquk
‘kkya xqryh i;tuk AA 574 AA
ik;VP;k nG.kkys A mBY;k ek;ysdh
jkta cqMkys ,dk,dh AA 575 AA
fL=;kaph xkFkk @136
nG.ka nGhrks A ljya euw d’kh
ek>s ekgsja ijns’kh AA 576 AA
Jh”‛.k gs nSor Hkkjrh;akuh o.kZu dsysys vkgs- R;krY;k R;kr cky”‛.k
lxGÓkakP;k vkoMhpk vkgs- izR;sd vkbZyk vkiyk eqyxk ”‛.kklkj[kkp
okVrks- R;kyk lk[kjrqikps tso.k fnY;kps vkbZ lakxrs- vkiY;k eqykcíyps
izse o R;kph Jh”‛.kklkscr rqyuk iq<hy vksohrwu fnlrs- vksoh Ø- 577
rs 580 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs- iq<hy vksO;kr ygku eqyakuk tso.k
nsrkuk ts inkFkZ nsrkr] R;k inkFkkZph ukos vkgsr-
fdLukys nsrs tsow A fnyh lk[kja >ksdwua
oja rqikpa ek[kua AA 577 AA
fdLukys nsrs tsow A dsGkpa dkyo.ka
oja nqiqMhpa ikua AA 578 AA
fdLukys nsrs tsow A rkVbZHkja vukjls
oja ikiM >kys [kkls AA 579 AA
fdLukys nsrss tsow A f’kjh Hkkdja daknk
Qkja mÙke >kyk laknk AA 580 AA
vksoh Ø- 581 rs 584 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs- vksO;k lyx
Eg.kkO;k- iq<P;k vksO;kr ukrs cnyysys vkgsr- ?kjkP;k vk<Ókkoj dkoGk
dksdkor vlsy rj ikgq.ks ?kjh ;sr vlY;kpk ladsr letY;k tkrks-
jk/kklkj[;kp vkiY;k eqyh vkgs] gs ,d ekÅyh lakxr vkgs- jk/kk
gh ”‛.kkyk fiz; gksrh- frph cjkscjh nqfu;sr dks.kR;kgh fL=yk ;sr ukgh-
Eg.kwu jk/kk ghp loZJs‛B- R;k jk/kslkj[;kp vkiY;k eqyh vlY;kps
lakx.ks] Eg.kts vkbZps eqyhcíyps izse O;Dr dj.ks gks;-
dkoGk dksds’oja A pkpqra usyh ykgh
jk/kslkj[kh ek>h vkbZ AA 581 AA
dkoGk dksds’oja A pkpqra usyh yk[ka
”‛.kklkj[kk ek>k ckia AA 582 AA
fL=;kaph xkFkk @137
dkoGk dksds’oja A pkpqra usys eksrh
ijns’kkra ek>s irh AA 583 AA
dkoGk dksds’oja A pkpqra usY;k rqjh
jk/kklkj[;k ek÷;k iksjh AA 584 AA
tkR;koj nG.k nGrkuk fL=;k ifgys tkR;kyk ueLdkj djrkr- vkf.k
R;kyk fouo.kh djrkr dh] ek÷;k euxVkr cG ukgh- eh nqcGh vkgs-
vkrk eh ,dVh tkrs vks<r vkgs- ek÷;k lkscrhyk ek÷;k cjkscjhph ;sÅ
ns- fdaok ek÷;k lkscr nG.k nG.kkjh ygku vkgs] Eg.kwu rw vks<k;yk tM
tkÅ udks- yodjp ek>s nG.k nGw.k iw.kZ gksÅ ns- izR;sd L=h vkiY;k
eukrhy Hkko tkR;ktoG lakxrs fdaok R;kP;ktoG vkiys var%dj.k
eksdGs djrkr- dkgh Hkkxkr tkR;kyk y{eh ekurkr-
vksoh Ø- 589 e/;s ygku eqyhlkBh ^ek>h lakxkrh dksoGh* gk
okijysyk ‘kCn eksBk yksHklok.kk vkgs- vksohxhrkrwu xrdkGkrhy lektkps
izfrfcac fnlwu ;srs-
tkR;k ekgÓkk Jko.kk A /kjya rqys gkrh
,dk f[kukea/kh A Vksiyh dja fjrh AA 585 AA
tkR;k ek÷;k Jko.kk A ykxhua rq÷;k ik;k
noMhHkja nk.ks A gksÅ ns ygw ykgÓkk AA 586 AA
tkR;k ek÷;k Jko.kk A uksdks d: eqtjkbZ
ek÷;k euxVh cGa ukgh AA 587 AA
tkR;k ekuhua bZ’kojk A dkgwua tkrs tMa
;sÅ ns ek>k ikMa AA 588 AA
tkR;k ekuhua bZ’kojk A dkgwua tkrs Hkkjh
ek>h lakxkrh dksoGh AA 589 AA
¼Jko.kk & nsokyk mís’kwu- /kjya & idM.ks- ,dk f[kukea/kh & yodjp-
noMh & T;k Vksiyhr Hkkdjh BsoY;k tkrs fryk noMh vls Eg.krkr-
fL=;kaph xkFkk @138
ygqykgÓkk & ckjhd- eqtjkbZ & vks<k;yk tM tkÅ udks- bZ’kojk &
bZ’oj- ikMa & cjkscjhpk] rksykpk- dksoGh & ygku-½
fiBkP;k fxj.;k ;s.;kvxksnjps L=h&thou dls gksrs- gs letwu
?;k;ps vlsy rj L=h&xhrkrwu rs letwu ?ksrk ;srs- tkR;kojhy vksO;krwu
vkf.k vusd L=h&xhrkrwugh L=heu letwu ?ksrk ;srs- jkstps vuqHko R;k
tkR;ktoG lakxr vlrkr- iwohZ igkVsP;k osGh fL=;k tkR;ktoG clwu
nGr gksR;k- nGk;yk osG gksÅ u;s Eg.kwu nG.kkps Vksiys tkR;ktoGp
r;kj vlk;ps- d/kh d/kh rh lq)k tkR;ktoGp >ksik;ph- xrdkGkrhy
thou Qkj d‛Vkps gksrs] gs iq<hy vksohrwu fnlwu ;srs-
nG.kkph ikVh A Bsoyh tkR;kiklh
igkVsP;k nG.kklkBh A ukja futyh tkR;kiklh AA 590 AA
iq<hy vksO;krwu ukR;krhy dkgh yksdakpk mYys[k ;srks- Hkkpk o nhj ;akpk
mYys[k vkysyk vkgs- ¼gko’kh & gkSlh] mRlkgh- ‘ksja & ,dk ik;yhpk
poFkk Hkkx] /kkU; ekik;ps lokZr ygku eki-½
nG.ka nGrks A nGrks ilk ilk
gkolh ek>k Hkklk A l.kkokjkys Blk AA 591 AA
nG.ka nGrks A nGrks ‘ksja ‘ksja
gko’kh ekgk nsja A rukoja ykors dksja AA 592 AA
Jh”‛.k gs lxGÓkk Hkkjrh;akps nSor vkgs- vkiys HkkÅgh ”‛.kklkj[ksp
vkgsr] vls cfg.khyk okVrs- cfg.khyk HkkÅ fdrh fiz; vlrks gs
”‛.kklkscr rqyuk d:u frus lakfxrys vkgs- tkR;koj nG.k nGrkuk
fL=;k vkiY;k ygku eqyakuk eakMhoj ?ksrkr- vkbZ vksO;k xkr vlrkuk
ygkuX;akuk >ksi ;srs- rs vkbZP;k eakMhoj >ksih tkrs- vkbZ nG.k nGr
vlrkuk frP;k eakMhoj >ksiysY;k ckGkps n`’; eksBs yksHklok.ks fnlrs-
vksoh Ø- 593 rs 612 i;±rP;k vksO;kr ukR;krhy dkgh yksdakpk
mYys[k ;srks- ukR;krhy vusd ukoakph xqaQ.k d:u fL=;k gs vksohxhr
Eg.krkr- iq<hy vksO;kr HkkÅ] ekek vkf.k eqyxk ;akph ukos vkysyh
vkgs-
fL=;kaph xkFkk @139
nG.ka ljya A mjys ikpa xgw
fdluklkj[ks ek>s HkkÅ AA 593 AA
nG.ka nGya A mjys ikpa xgw
lakx ”‛.kk fdrh ek>s HkkÅ AA 594 AA
nG.ka ljya A mjys ikpa nk.ks
fdluklkj[ks ek>s ekes AA 595AA
nG.ka nGrk A mjyh FkksMh nkGa
”‛.kklkj[ks ek>s ckG a AA 596 AA
nG.ka nGrsss sss ckbZ A tkR;kpk ifgyk Qsja
lnÓkk futyk eakMhoja AA 597 AA
ukR;krhy ,dk ,dk ftOgkGÓkkP;k ek.klakpk mYys[k iq<hy vksO;krwu ;srks-
vkiY;k cfg.kh vkiY;kis{kkgh ikgk;yk xksÚ;k vkgs] vls rh tkR;ktoG
lakxrs- fL=;akuk vkiY;k :ioku cfg.khcíypk vfHkeku vlrks-
R;kpizek.ks R;akP;k eukrhy vkiY;k ekrscíyps _.kgh O;Dr gksrs-
ygkui.kh vkbZus nw/k iktwu ok<foys Eg.kwu eqyxh R;kps midkj ekurs- gk
frpk midkj d/khgh u fQV.kkjk vkgs- vkiY;k euxVkr vkbZps nw/k [ksGr
vkgs] vls rh ekurs- vkbZps nw/k Hkjiwj fiY;kojgh vkiyh vaxdkBh ek=
ckjhd vlY;kps rh lakxrs-
nG.ka nGh.ka A dqadokpk yksGk
ek÷;kgquh cfg.kh xksÚ;k AA 598 AA
nG.ka nGh.ka A vakxksVkpk usVa
ek;k dk’khpa nw/ka A [ksGrs euxVkr AA 599 AA
nG.ka nGh.ka A ikpa cksVkP;k lkeVh
ekrspa nw/ka isyh A vakxa ek>a fpykVh AA 600AA
¼dqadokpk yksGk & ckjhd- vakxksVkpk & vaxBÓkkpk- usV & d‛V] rkdn-
fpykVh & lMikrG-½
fL=;kaph xkFkk @140
yksdthoukrhy ijaijsus pkyr vkysys Kku] dkS’kY;] ‘kgk.ki.k
iq<hy vksohrwu fnlwu ;srs- ykMw r;kj dj.;klkBh vxksnj liVa r;kj
djkos ykxrs- liVa r;kj dj.;klkBh cjhp esgur ?;koh ykxrs-
lalkjkrhy cÚ;kp xks‛Vhph ekfgrh vksohxhrkrwu feGrs- ikgk &
nG.ka nGh.ka A nG.ka dqMokpa
liVa xkGhua ykMokpa AA 601 AA
tkR;koj nG.k nGrkuk ,dVÓkk fL=yk d‛V iMrkr- Eg.kwu dks.khrjh
ftOgkGÓkkph frP;k lkscrhyk ;srs- ;sFks u.kan vkf.k Hkkot;kph tksMh
nGrkuk fnlrs- u.kan vkf.k Hkkot; ,d= fnl.ks Eg.kts vkuankpk {k.k-
vksoh Ø- 597 o vksoh Ø- 603 ;kpk vFkZ toGikl lkj[kkp letkok-
vksoh Ø- 597 e/;s eqykps uko lnÓkk Eg.ktsp lnk’kho vkgs- vkiY;k
Lor%P;k eqykps uko ?ksÅugh gh vksoh xkrk ;srs-
nG.ka nGh.ka A vkoMh lkoMh
eanh fiBkph noMh A uank Hkkotkph tksMh AA 602 AA
ckbZ E;k nG.ka ?kkr;ya A xOgk;pa tkR;koja
tkR;kpk ifgyk Qsja A ”‛.k futyk eakMhoja AA 603 AA
vksoh Ø- 601 o 602 ikgk- iDoké r;kj dj.;klkBh vksY;k xOgkps
ihB vko’;d vkgs- vksys xgw nGk;yk tM tkrs- ijarq frP;k tkok loZ
dkekr eksBÓkk gq’kkj vkgsr] o Lo;aikdkr lqxj.kh vkgsr- iwohZ ?kjks?kjh
‘kso;k dsY;k tkr gksR;k- ?kjh vkysY;k ikgq.;kyk lk[kj] nw/k o rwi
vlysY;k ‘kso;kpk ikgq.kpkj dsY;k tkr gksrk- ,d= dqVqackps fp= ;k
vksohrwu fnlwu ;srs- jkstps izlax fL=;akuh vksohc) d:u Bsoys vkgs-
iq<hy vksO;k ikgk &
ckbZ E;k nG.ka ?kkr;ya A oysgh oys xgw
lqxjh.kh ek÷;k tkÅ AA 604 AA
oysgh oys xgw A ‘kso;klkBh dsys
ek>s iafMra tokbZ vkys AA 605 AA
fL=;kaph xkFkk @141
nG.k nGr vlrkuk gkrkyk QksM ;srkr- eqyhyk lkljh gs loZ djkos
ykxrs- ekgsjh vlrkuk eqyhph vkbZ eqyhyk gs dke d: nsr ukgh- R;keqGs
ekgsjh fryk lq[k feGrs- vkiY;k ekgsjkr rh d’kh lq[kkr gksrh] ;kph
vkBo.k fryk lkljh nG.k nGrkuk ;srs- thoukrhy loZ lq[knq%[kkps
izlax fL=;akuh vksohc) d:u Bsoys vkgs-
nG.ka nGrk A gkrkys vkys QksMa
lq[ka ekgsjps xksMa AA 606 AA
nG.ka nGrk A gkrkys vkys ?kksxys
lq[ka ekgsjh Hkksxys AA 607 AA
vkbZps nw/k ckGkyk loksZÙke vlrs- eqyakis{kk eqyxh ek= vkiY;k vkbZP;k
nq/kkyk tkxr vlrs- rh Eg.krs dh] ek÷;k vkbZP;k nw/kkus ek÷;k euxVkr
‘kDrh vkysyh vkgs- R;keqGs ^nG.kkpa tkra* fryk tM tkr ukgh-
vkiY;k ekrsps _.k eqyxh eksBh >kY;kojgh foljr ukgh- nGk;yk vkbZ
lkscr vlsy rj eqyhyk fgaer ;srs- vkbZlkscr nGk;yk d‛V iMr ukgh-
vksoh Ø- 609 e/;s ^dk’kh* gk ‘kCn vkbZlkBh okijysyk vkgs- ;sFks
vkiY;kgh vkbZps uko ?ksÅu gh vksoh xkrk ;srs-
nG.ka nGrk A euxVkpk usVa
nw/k xoG.khpa ykVa AA 608 AA
nG.ka nGrk A ikph cksVkP;k lkeVh
ek;k dk’khP;k fgerh AA 609 AA
¼usV & d‛V] Je- xoG.khpa & vkbZpa- dk’kh & vkbZ-½
tsOgk fiBkP;k fxj.;k uOgR;k] rsOgk nxMh tkR;koj fL=;k nG.k nGr
gksR;k- lkljh xsysyh eqyxh Hkkokyk Eg.krs dh] tkR;koj nG.k nGrkuk
[kwi d‛V gksrkr] gkr Fkdwu tkrkr- Eg.kwu rq÷;k ?kjP;k nklh ek÷;k ?kjh
dke djk;yk ikBo- HkkokP;k Jhearhcjkscjp vkiY;k ?kjph ifjfLFkrhgh
¼tkR;kyk ikow ukgh½ rh dkO;e; Hkk‛ksr o.kZu d:u Bsors- tkR;kyk ukgh
ikÅ ;k vksGhrwu xjhc ifjfLFkrhps n’kZu ?kMrs-
fL=;kaph xkFkk @142
nG.ka nGrk A f’k.kY;k ek÷;k ckgÓkk
nklh /kkMtks HkkÅjk;k AA 610 AA
nG.ka nGhrs A tkR;kyk ukgh ikow
?kjh ;s.kkja ek>h tkÅ AA 611 AA
¼Ikkow & tkR;kps nksu Hkkx vlrkr- [kkypk Hkkx tfeuhr xkMysyk
vlrks- R;kP;k ojpk Hkkx fQjr vlrks- rks mpywugh Bsork ;srks- ;k
ojP;k Hkkxkyk ikow vls Eg.krkr-½
vksoh Ø- 593] 594] 595 vkf.k 612 i;±rP;k vksO;kr ‘kCnkr
cny vlyk rjh vksO;akpk vFkZ toGikl lkj[kkp vkgs-
nG.ka nGya A mjys ngk nk.ks
lakxa dsOgk ”‛.kk A ;srhya ek>s ekes AA 612 AA
yksdthoukr tkR;kyk y{eh ekurkr- dkgh fBdk.kh R;kyk nso letwu
R;kph iwtk dj.;kph i)r vkgs- R;kps tso.k Eg.kts nk.ks- gs R;k nG.k
nG.kkjhP;k gkrkr vkgs- rh dks.kR;k nsokP;k vksO;k Eg.krs R;kpkgh frus
mYys[k dsysyk vkgs- tkR;kps tso.k Eg.kts nGrkuk R;kr Vkdys tk.kkjs
/kkU; gks;- ^tkR;kps Hkkstu* gh lqanj dYiuk vksohxhrkrwu fnlwu ;srs-
iq<hy vksO;k ikgk %&
tkra xtkuua A rq>a Hkkstua ek÷;k gkrh
fera xkoyh HkkxhjFkh AA 613 AA
tkra xtkuua A rq>a Hkkstua eyk Bkoa
o.kZ ?kkyhua euksHkkoa AA 614 AA
nG.ka nGhrks A mjyh vaktqGa
fera xkoyh eatqGa AA 615 AA
nG.ka nGhrks A mjyh jsoekrh
fera xkoyh HkkxhjFkh AA 616 AA
fL=;kaph xkFkk @143
¼o.kZ ?kky.ks Eg.kts nG.k nGrkuk tkR;kr eqBhus Vkdr vlysys /kkU;
gks;- vaktqG & vksatGhHkj nk.ks- jsoekrh & ‘ksoVps ckjhdlkjhd /kkU;-½
nG.k nGr vlrkuk vkbZ o eqyxh ;akuk feG.kkjk vkuan ;sFks
O;Dr gksrkuk fnlrks- nG.k nGrkuk ,dk,dh nG.kkus iw.kZ ikj Hkj.ks gs
‘kqHk y{k.k ekuys tkrs- lektthoukrhy pkyr vkysY;k ^letqrh*
yksdxhrkrgh ikgk;yk feGrkr- R;keqGs yksdxhrs Eg.kts dkgh izek.kkr
lektthoukps n’kZu ?kMfo.kkjk vkjlk letkok- nG.k nGrkukP;k
vksohxhrkr xzkethoukrhy lanHkZ ;srkr- ikolkGÓkkr unh nqFkMh Hkjyh
vlk mYys[k ;srks] rj d/kh vkbZP;k nw/kkps _.k eqyxh O;Dr djrs-
nG.ka nGrks A nGrks ek;ysdh
panukph ikja A Hkjyh ,dk,dh AA 617 AA
nG.ka nGrks A nGrks lklklquk
una Hkjyh ;equk AA 618 AA
nG.ka nGrks A vaxkP;k dljrhua
ekrk vatuhpa nw/ka A isyh eakMhoj clwua AA 619 AA
nG.k nGwu >kY;koj fL=;k ‘ksoVh nsonsorakP;k vksO;k Eg.krkr- Eg.kts
nG.kkpk ‘ksoV nsorakP;k vksO;kus gksrks- nG.k laik;P;k vxksnj egknsokyk
ueLdkj djrkr- R;kosGh brjgh nsonsorakP;k vksO;k EgVY;k tkrkr-
R;ke/;s ljLorh] ikoZrh v’kk ekrnsorspkgh mYys[k ;srks- vksoh Ø- 620
rs vksoh Ø- 624 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs-
nG.ka ljya A ljya ekgknsok
ifgyh vkjrh ekgknsok AA 620 AA
nG.ka ljya A ljya ljLorh
nqljh vkjrh ikoZrh AA 621 AA
Hkkjrh; yksdthoukr dkgh ladsr ijaijsus ikGys tkrkr- fL=;akP;k
vksohxhrkr R;kps BkbZBkbZ n’kZu gksrs- nG.k nGrkuk nG.k laiys vls
Eg.kw u;s] vlk ,d ladsr vkgs- rls EgVY;kl <ksY;krhy /kkU; o
fL=;kaph xkFkk @144
nGysys ihB yodj laiwu tkrs] vlk ,d yksdlet vkgs- Eg.kwu
ukjk;.kkps Eg.ktsp nsokps uko ?ksÅu fL=;k nGk;pa dke Fkakcorkr-
nG.kkP;k lq#okrhyk o ‘ksoVh bZ’ojkyk thoukr ;’kLoh gks.;kpk
vk’khokZn ekxrkr- xzkethoukr dks.kR;kgh dk;kZph lq#okr o ‘ksoV
bZ’kLroukus gksrks- iq<hy vksO;k ikgk &
nG.ka ljya A ljya Eg.kw u;s
nsoa ukjk;.ka iq<s vkgs AA 622 AA
nG.ka ljya A mjyk nk.kknq.kk
;’ka nstks ukjk;.kk AA 623 AA
nG.k nGY;kuarj FkksMs /kkU; f’kYyd jkfgys vkgs- ?kjps lxGs <ksys
f’kxks’khx Hkjysys vkgs- mjysys /kkU; dks.kR;k <ksY;kr Vkdkos ;k fooapusr
gh ?kj/kuh.k vkgs- ;k vksohrwu ,dk lq[kh o lalkjh fL=P;k Hkkouk O;Dr
gksrs-
tkR;koj nGrkuk fL=;k T;k vksO;k xkrkr] R;kr R;akP;k
ukR;kxksR;kP;k ek.klakpk mYys[k ;srks- R;kpizek.ks xzkeukekpk ns[khy
mYys[k ;srks- vksoh Ø- 625 e/;s ^;sj.kxko* ;k xkokpk mYys[k vkgs- gs
xko ys[kdkps vkgs- LFkkuijRos xkokps uko cnyrkr- vksohpk xkHkk ek=
cnyr ukgh- vkivkiY;k xkokps uko xqaQwu gh vksoh Eg.krk ;srs-
nG.ka nGhya A mjya dqBa Bsow
dks.;k <ksY;kys f’kxa nsÅ AA 624 AA
nG.ka nGhrs A mjys pkj xgw
;sj.kxkokys ek>s HkkÅ AA 625 AA
¼<ksyk & /kkU; lkBfo.;kph eksBh dksBh- gh cakcqP;k fNyD;kiklwu
cufoyh tkrs- f’kxa & dkBksdkB-½
tkR;kP;k ojP;k cktqr tks [kqaVk xkMysyk vkgs] rks cdk.khP;k >kMkP;k
eksBÓkk Qkanhiklwu cufoysyk vkgs] o tkrs vks<.kkjhpk gkr dakd.khpk
¼ftP;k gkrkr cakxMÓkk vkgs- gkrkrhy cakxMÓkk gs lkSHkkX;orhps y{k.k
vkgs-½ vkgs- tkR;kP;k ?kj?kjkVkcjkscjp eatqG vlk ?kakxÚ;kpk vkokt o
fL=;kaph xkFkk @145
o:u cakxMÓkkP;k vkoktkph tksM- R;kP;k laxhrkcjkscjp ek;ekÅY;akP;k
ân;krwu vkiksvki vksoh ckgsj iMrs- vkf.k tkR;kyk eS=h.k letwu
thoukrys loZ lq[knq%[k rh tkR;kyk lakxrs-
tkR;koj nG.k nGrkuk d/kh ,dVh] rj d/kh nqljhph enr ?;koh
ykxrs- nks?khaukgh tkrs vks<r ukgh Eg.kwu ex nks?khgh vkiY;k eS=huhauk
cksykowu vk.krkr- nGrkuk lkscr th nqljh jkgk;ph rh ,drj eqyxh
fdaok jDrkph ukryx vls- ;sFks ^dfyT;kph* ;k ‘kCnkrwu vR;ar
ftokHkkokph vlk vFkZ ?ksrk ;srks- xrdkykrhy Hkkjrh; yksdthou dls
gksrs- gs iq<hy vksO;krwu fnlwu ;srs- ¼^?kakxjh;kpa tkra* dh ^?kkxjh;kpa
tkra* ;kcíy erHksn vlw ‘kdrkr- okpdkus Lor% vFkZ ykoY;kl mÙke-½
vksoh Ø- 626 rs 630 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs-
ckbZ ?kakxjh;kpa tkra A ;kys [kqVk cdk.khpk
oja gkra dakd.khpk AA 626 AA
CkkbZ ?kakxjh;kpa tkra A o;Mrk tMa tk;s
gkra dfyT;kph ykos AA 628 AA
¼o<r & vks<r- ldqys & eS=h.k- cyokys & cksyko.ks- o;Mrk &
vks<rk- dfyT;kph & ftOgkGÓkkph] vR;ar fiz;] jDrkP;k ukR;kph-½
iwohZ xzkeh.k Hkkxkr ?kjks?kjh nG.;klkBh nxMkps tkrs vlk;ps- tkrs
gs usgeh lijkr ¼?kjkr fdaok ?kjkP;k iMohr½ jksoY;k tkr gksrs- nG.k
nGrkuk eqD;kus nGw u;s vlk vfyf[kr ladsr yksdthoukr ikGY;k
tkrks- vksoh Ø- 626 ikgk-
ckbZ ?kakxjh;kpa tkra A lijh jksow u;s
HkkokP;k cfg.khua eqD;kua nGw u;s AA 629 AA
ckbZ ?kakxjh;kpa tkra A uksdks ikgw ek>a fpÙk
,dk {k.kkph etyla AA 630 AA
¼lijkr & ?kjkckgsjP;k fdaok ?kjkP;k iMfor- etyl & ‘k soVpk VIik½
vksys xgw tkR;koj nGY;kuarj R;kyk iqUgk lqikus ?kksGrkr- R;krwu ykylj
dksaMk ckgsj dk<Y;koj mjysY;k ckjhd fiBkyk ^fiBh* vls Eg.krkr- ;k
fL=;kaph xkFkk @146
fiBheqGs iDoké iak<js ‘kqHkz fnlrkr- Hkkjrh; xzkeh.k thoukrhy ,d=
dqVqaci)rh] iDokés] pkyhjhrh] #<h] ijaijk iq<hy vksO;krwu fnlwu ;srs-
oys gh oys xgw A fdrhd ikMw fiBh
v’kk lqxj.kh ?kjkdkBh AA 631 AA
oys gh oys xgw A fdrhd ikMw jok
v’kk lqxj.kh ek÷;k tkok AA 632 AA
^dqMokpa nG.ka* ;k ‘kCnkrwu eksBk ifjokj fnlwu ;srks- T;kP;k ?kjh ckjk
cSy rks xkokryk lokZr Jhear O;Drh vlw ‘kdrks- ‘kstkj.khph utj ykxw
u;s fdaok frus >q: u;s] vls lakx.kkjh L=h yksdxhrkr fnlrs-
ek>a dqMokpa nG.ka A ckjkgh cSya ek>s
udks /kksdw ‘ksts A xaxkjh nk.kk fHkts AA 633 AA
¼/kksdw & utj yko.ks] eukrY;k eukr okbZV fparus- nk.kk & mUgkGÓkkr
rqjh] <si] dksaMk] eksg] gs inkFkZ ,d= fHktorkr] R;kyk ^nk.kk* vls
Eg.krkr- la/;kdkGh R;kps ygku xksGs d:u vkSrko:u vkysY;k cSykyk
[kkÅ ?kkyrkr- gh i)r ys[kdkP;k xkokr vkgs-½
lklw dMd o NG.kkjh vlyh dh] frP;kiq<s dks.kkpsgh pkyr
ukgh- frpk jkx ;srks] i.k jkxkork ;sr ukgh- v’kkosGh vksohxhrkrwu frph
fVaxy djrk ;srs- fouksnfufeZrh o eukryk jkx O;Dr dj.ks] gsp v’kk
izdkjP;k vksohps egÙo- iq<hy vksO;k ikgk &
nG.ka nGh.ka ek÷;k ?kjk A eakxa dksacMk ckxa nsrs
ek÷;k lklqys ok?ka [kkrs AA 634 AA
rqEgh ylua fulk lklqckbZ
rqeps vkys lks;js ckbZ AA 635 AA
vkiyk vkokt dlk xksM vkgs] gs lakxrkuk xk.kkÚ;k fL=pk vkRefo’okl
vkiY;kyk tk.korks- tkR;koj nG.k nGrkuk( o vksO;k xkr vlrkuk
jLR;kojpk okVl#gh vkiyk vkokt ,sdwu nax gksrks] vls rh Eg.krs-
vkiY;k vkoktkpk vkf.k xkudyspk vkRefo’okl frP;k cksy.;krwu
fL=;kaph xkFkk @147
fnlwu ;srks- ckjhd vkf.k eatqG vkoktkr xkr vlrkuk jktkyklq)k /;ku
ykxY;kps rh lakxrs- Eg.kts jktkykgh vkiY;k xGÓkkps dkSrqd vlY;kps
rh lakxrs-
yksdxhrkrwu d/kh d/kh dBksj cksy O;Dr gksrkuk fnlrkr- xk.ks
xkrk ;sr ukgh Eg.kwu fg.koys tkrs- fgyk mBowu vkiY;k cjkscjhph
cksyokoh vlkgh vkxzg /kjY;k tkrs- Lor%P;k xkudyspk vkRefo’okl
iq<hy vksO;krwu fnlrks-
nG.ka nGrks A ek>k xGk isVh rcY;koja ukna nsrs
jLR;kpk tkusokyk A ek÷;k xk.;kys nax gksrs AA 636 AA
nG.ka nGhrks A ek>k xGk fdaxjhokuh
jktk ekMhpk ykxs /;kuh AA 637 AA
nG.ka nGrks A byk ukgh xkua xGk
ekgÓkk rksykph cksyok A byk tkR;kowu mBok AA 638 AA
¼fdaxjhok.kh & gs ,d rarqoknÓk vkgs- ;kpk vkokt ckjhd vlrks-
^HkjkMh* yksddykoar ;k oknÓkkP;k lkFkhus xk.ks Eg.kwu fHk{kk ekxrkr-
rksykph & cjkscjhph-½
ek;ekÅY;k nG.k nGrkuk th xk.kh Eg.kr gksR;k] R;kr R;akP;k
lalkjkrhy ygku ygku izlaxkps o.kZu ;srs- cgh.k vkiY;k HkkokP;k
vkBo.kh lakxrs- ek>k HkkÅ eksBk gkS’kh vkgs] vls cgh.k lakxrs- ^gkrkr
jk?kkspk fiatjk* ;k vksGhrwu jafxY;k o gkS’kh ek.klkps fp= MksGÓkkleksj
fnlrs- iq<hy vksoh ikgk &
nG.ka nGrs A ek>k ca/kq x jaxhyk
gkrh jk?kkspk fiatjk AA 639 AA
tkR;kps nksu Hkkx vlrs- [kkypk Hkkx tfeuhr iDdk xkMysyk vlrks- rj
R;kP;k ojpk Hkkx fQjork ;sÅ ‘kdrks- rks ckgsj dk<rk ;srks- nG.k nGw.k
>kY;koj tkR;kP;k ;k ojP;k Hkkxkyk oj mpywu jkfgysys ihB dk<wu
?ksrkr- nG.k nGrkuk d/kh ek;ysdh rj d/kh uanktkok fnlrkr-
fL=;kaph xkFkk @148
nG.ka ljya A tkra >kMwua mHka djk
fera tkrs xq#P;k ueLdkjk AA 640 AA
nG.ka nGrks A nGrks ek;ysdh
ikow Hkjyh ,dk,dh AA 641 AA
nG.ka nGrks A nGrks uanktkok
gkrh fiBqyhpk jok AA 642 AA
¼fera & ;k ‘kCnkpk vFkZ ^eh* vlkp gksrks- ^r* gk o.kZ xk.;kph y;
lk/k.;klkBh ok<o.;kr vkysyk vkgs- ikow & nxMkP;k tkR;kpk [kkypk
o ojpk Hkkx] o R;ke/;s vlysyh iksdGh- fiBqyh & rknaGkps o lk[kjsps
ckjhd ihB ,d= nGrkr] R;kyk fiBqyh vls Eg.krkr-½
ojhy vksO;krwu lektthoukr ijaijsus pkyr vkysY;k iwohZP;k
pkyhjhrh] o iDoké r;kj dj.;klkBh ykx.kkÚ;k oLrqapk mYys[k ;srks-
vksohxhrkrwu ,dizdkjs yksdthoukpsp vax izrhr gksr vlrs] Eg.kwu
yksdxhrkyk lektkpk vkjlk EgVY;kl gjdr ulkoh-
27- vakC;kph vkejkbZ
Hkkjrh; yksdthoukrhy izFkk o ijaijk ;akps ftoar fp=.k L=h&xhrkrwu
vk<Grs- mUgkGÓkkr vakC;kP;k jlkP;k fufeÙkkus lkljh vlysY;k eqyhyk
^jlklkBh* ekgsjh vk.kY;k tk;ps- ‘k srkrhy vakC;kP;k >kMkyk vakcs
ykxys dh] vkbZyk eqyhph vkBo.k gksr gksrh- eqyxh lq)k i= ikBowu
rlh vkBo.k d:u nÓkk;ph- mUgkGÓkkr vakC;kP;k >kMkyk ^ikMkps vakcs*
ykxrkr- R;k fnolkr xzkeh.k Hkkxkrhy eqyakuk vkejkbZps Qkjp vkd‛kZ.k
vlrs-
vakC;kph vakcjkbZ A fidwua >kyh Ykkya
vkbZckikys i= /kkMa AA 643 AA
vakC;kph vakcjkbZ A fidwua >kyh lMk
vkbZckikys i= /kkMk AA 644 AA
fL=;kaph xkFkk @149
vakC;kyk vkyk ?kksla A vakC;k x iqjrk
ckokthph lja A ukgh djra pqyrk AA 645 AA
vakC;kph vakcjkbZ A fidwua >kyh lMk
ek;pk tho osMk A eSukys xkMh /kkMk AA 646 AA
xzkethoukr vkejkbZps Qkjp egÙo vlrs- mUgkGÓkkP;k fnolkr xkoktoG
vlysY;k vkejkbZr eqys [ksG [ksGrkr- R;kp lkoyhr tukojs folkok
?ksrkr- vakC;kP;k >kMkyk ykxysys ‘ksdMks vakcs yksacr vlrkuk Qkj lqanj
fnlrkr- vktgh vusd xkokr vkejkbZ fnlrs- iwohZ ek= izR;sd xkokr
vlk;ph- yksdthoukr ijaijsus pkyr vkysY;k loZ ckchaps o.kZu
vksohxhrkrwu ;srs- nSuafnu thoukrhy ygkulgku xks‛Vhps o.kZugh fL=;akuh
d:u Bsoysys vkgs- ikgk vksoh Ø- 643 rs 651-
vakC;kph vkejkbZ A ykoyh HkkÅua
Hkkls [ksGrs lkoyhua AA 647 AA
vakC;kph vakcjkbZ A ykoyh MkVMqVa
Hkklk [ksGrs pkSiVa AA 648 AA
ckbZ okVph vakcjkbZ A ykohua nkVowua
Hkkls [ksGrh lkoyhua AA 649 AA
vakC;kph vakcjkbZ A ykoyh dks.ka dks.ka
ekes Hkkls nks?ka t.ka AA 650 AA
ckbZ jLR;kua pkyys A pkyys ekes Hkkls
gkrh #ekya rek’kkps AA 651 AA
28- ekekthP;k ?kjh A HkkphckbZpa ik= iMs
¼ ;k Hkkxkr ekek vkf.k HkkphP;k ifo= ukR;kps o.kZu vkysys vkgs ½
Hkkjrh; laL”rhr ^ekek&Hkkpk* gs ukrs vR;ar ifo= o ftOgkGÓkkps ekuys
tkrs- HkkphP;k ?kjh ekekyk eksBk ekugh feGrks- Hkkphps yXu >kY;koj
fL=;kaph xkFkk @150
ekek frP;k xkokyk tkrks- vkf.k xkokrhy yksdakuk fopkjrks] ^ek÷;k
Hkkphps ?kj dks.krs vkgs*- R;koj R;akuk lakfxrys tkrs dh] T;k ?kjkP;k
njokT;koj fp= dk<ys vlsy fdaok T;k vax.kkr flrkQGkps >kM vlsy]
vkf.k tsFks firakcj okGr vlsy] rs rqeP;k Hkkphps ?kj letkos- vksoh Ø-
652 e/;s ^okMk* gk ‘kCn vkysyk vkgs- ^okMk* gÓkk ‘kCnkrwu Jhearh
fnlwu ;srs-
vksoh Ø- 652 rs 654 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs- gÓkk vksO;k
lkfgR;kP;k n‛Vhrwugh ifjiw.kZ vkgs- gÓkk vksO;krwu lwpdrk gk lkfgR;kpk
,d fo’ks‛k xq.k fnlwu ;srks- gÓkk vksohxhrkr vlkp lwpd vFkZ
lkekoysyk vkgs-
Ekkekth iqlrs A HkklhckbZpk dks.krk okMk
fp= fyfgys dokMk AA 652 AA
Ekkekth iqlrs A HkklhckbZpa dks.kra ?kja
vakx.kh flrkQGa A rsFks okGrs firakcja AA 653 AA
ekekth iqlrs A HkklhckbZph dks.krh [kksyh
pquk xtsph gosyh AA 654 AA
Hkkjrh; laL”rhr fganq yksdakr] ys[kdkP;k xkokdMs½ cfg.khP;k eqykyk o
eqyhyk eku fnY;k tkr gksrk o tkrs- ekek eksBk vlyk rjhgh Hkkpk o
HkkphP;k ¼ygku vlys rjh½ ik;kyk Li’kZ d:u ueLdkj djkok ykxrks-
Hkkjrh; fganw ijaijsr vlk let vkgs dh] Hkkph ikgq.kh Eg.kwu ?kjh vkyh]
o frP;k tso.kkps rkV ?kjh /kqrY;k xsys] rj dk’khph ;k=k dsY;kps iq.;
feGrs- Hkkjrh; lektkr pkyr vkysyh Hkkphcíyph /kkj.kk v’kh J)sph
vkgs- ekekP;k ?kjh Hkkphps tso.ks Eg.kts ekeklkBh iq.; feG.;kph ,d
la/kh vlrs- iq<hy vksO;k ikgk&
ekekthP;k ?kjh A HkklhckbZ ikgq.kh mrjyh
bLrkjyh rkVa A dk’kh v[kaMa ?kMyh AA 655 AA
ekekthP;k ?kjh A HkklhckbZpa ik= iMs
okVa iq.;kbZph ?kMs A iq.; ekekthys ?kMs AA 656 AA
fL=;kaph xkFkk @151
ckbZ ek>k ekek A vkyk ik;h ik;h
eyk ekgsjh ?ksÅua tkbZ AA 657 AA
¼bLrkj & rkV folG.ks] rkV /kq.ks- ik= & i=kG] rkV-½
29- udks ek: nsok A ysdjkph ek;a
¼ ;k Hkkxkrhy vksO;kr vkbZps vkiY;k eqykcíyps izse fnlwu ;srs-½
L=heukP;k ân;Li’khZ o fofo/k HkkoNVk vksohxhrkrwu ikgk;yk feGrkr-
jk.kh ej.k ikoyh rj jktkyk nqljh jk.kh feGsy- i.k ygku eqykph vkbZ
ej.k ikoyh rj R;k eqykyk vkbZ feG.kkj ukgh- irhyk nqljh iRuh
feGsy] i.k eqykyk vkbZ feG.kkj ukgh- vkf.k ckyi.kh vkbZ ulsy] rj
R;k eqykps thou dls jkghy] gs vki.k letw ‘kdrks- eksBeksBÓkk larakP;k
o dohP;k dkO;krwu O;Dr gks.kkjs rÙoKku] dks.krsgh f’k{k.k u ?ksrysY;k
fL=;akP;k xhrkrwugh O;Dr gksrkr- ;k Hkkxkrhy vksO;kr vkbZph
eqyakcíyph Hkkouk O;Dr >kysyh vkgs-
udks ek: nsok A ysdjkph ek;a
jktkys feGs jk.kh A ysdjk feGsuk ek;a AA 658 AA
Hkkjrh; laL”rhr o yksdthoukr oa’kkpk fnok Eg.kwu eqykyk egÙo fnY;k
xsys vkgs- ;sFksgh vkbZ vkiY;k eR;quarj vkiyk eqyxk vkiY;kyk eakMh
nsÅu clysyk vkgs] vls LoIu ikgrs- ikgk vksoh Ø 660- vkbZP;k
eR;quarj eqyxk vkiys ds’k oiu d:u vkbZP;k vLFkhlkscr unhr
foltZu djrks- ;k fo/khP;k osGh ukrsokbZd unhdkBkoj clrkr- eqyxk
ek= ik.;kr cq<h ek:u ds’k o vLFkh folthZr djrks- vkiY;k eR;quarj
eqyxkp gs drZO; dj.kkj vlY;kpsgh rh LoIu ikgrs-
eR;q >kY;koj dks.kR;kgh L=hiq#‛kkyk xkokP;k ckgsj ekrh nsrkr
fdaok vXuh nsrkr- ^[kqMa >kyh ‘ksuojh* ;k vksGhpk vFkZ ykxr ukgh-
dnkphr ‘kCnkr cny gksÅ ‘kdrks- okpdakuh vkiY;k erkus vFkZ ykokok-
^xkokP;k ckgsj tkukslk ns.ks* ;krwu xkokP;k ckgsj fryk ekrh fnyh] vlk
fL=;kaph xkFkk @152
vFkZ lwfpr gksrks- lwpdrk gk vksohxhrkpk ,d fo’ks‛k vkgs- iq<hy
vksohxhr ikgk &
thoa xsyk fu?kwua A [kqMa >kyh ‘ksuojh
tkukslk nsyk ckbZ A frys xkokP;k ckgsjh AA 659 AA
ek>kgh thoa xsyk A ftokiklh x ukgh dks.kh
iksVpk iqrja vkgs X;kuh AA 660 AA
ek>kgh thoa xsyk A tua clys FkMksFkMh
ek÷;k ek;spk ekjs cqMh AA 661 AA
ek>kgh thoa xsyk A tua clys dkBksdkBh
ek>k odhya yksVs ekrh AA 662 AA
ek>kgh thoa xsyk A vkxhua fnls ykya
dks.ka >ksdyk xqykya AA 663 AA
vkbZph eqyakcíyph ek;k o izse vusd vksohxhrkrwu O;Dr gksrkuk fnlrs-
vkiY;k eqyakcíy fryk eksBk vfHkeku okVrks- R;kP;k vusd xq.kkps o.kZu
rh d:u Bsors- vkiY;k eqykyk usgeh dpsjhr tkos ykxrs- dpsjhr lkgsc
R;kyk clk;yk [kqphZ nsrkr- gs lakxrkuk vkbZyk eksBk vkuan gksrks- R;kps
o.kZugh vksohxhrkrwu ;srs-
fgax.k?kkVP;k dpsjhra A ekgÓkk l[;kys tk.ka lnk
cak/ks injh ok;nk AA 664 AA
fgax.k?kkVP;k dpsjhra A ekgÓkk l[;kys lnk tk.ka
[kqphZ Vkdyh lkgsckua AA 665 AA
¼ok;nk & ljdkjh njckjh Hkjko;kpk ‘ksrhpk fdaok ?kjkpk dj- fgax.k?kkV gs
o/kkZ ftYgÓkkrhy rkyqD;kps ‘kgj vkgs- vkf.k gh vksoh lkax.kkjh ckbZgh
fgax.k?kkV rkyqD;krhy vkgs- vkiY;k xkoktoGhy rkyqD;kps uko xqaQwu
gh vksoh Eg.krk ;srs- izns’kijRos vkf.k LFkkuijRos cny yksdlkfgR;kr
fnlwu ;srks- izns’kijRos cny gk ,d yksdlkfgR;kpk fo’ks‛k vkgs- ½
fL=;kaph xkFkk @153
30- ufnys vkyk iwja
yksdlkfgR;kpk ,d fo’ks‛k Eg.kts R;kr izknsf’kdrk vlrs- yksdxhr]
yksddFkk] yksddFkkxhrs] vksohxhrs ;ke/;s R;k R;k Hkkxkrhy yksdthou]
lektthou] rsFkhy fulxZ ;kps izfrfcac iMr vlrs- unh] ukys] o{k]
Qqys] osyh] izk.kh] i{kh] Mksaxj] eafnj] l.k] mRlo] os’kHkw‛kk] #<h] ijaijk
vls izknsf’kdrk n’kZfo.kkjs o.kZu ;srs-
unhdkBP;k yksdakuk unhps vkd‛kZ.k okVrs] uOgs rh R;akph
thounkf;uh vkgs- frP;k ik=kr rs ygkukps eksBs gksrkr- frP;k ik.;koj
loZ l`‛Vh ik slY;k tkrs- Eg.kwu yksdthoukr unhyk lalkjkps ,d vaxp
ekurkr- ikolkGÓkkr fgp unh nqFkMh Hk:u okgkrs- rsOgk frps lkSan;Z
Hk;fefJr vlrs- frP;k iqjkps o.kZu vusd doh] ys[kd djrkr- ijarq
R;akps o.kZu vuqHko ulY;keqGs vLly o ftoar okVr ukgh- ufnP;k
dkBkoj jkg.kkjk tsOgk frps o.kZu djrks] rsOgk R;kr ftoari.kk okVrs- frps
‘kakr] lqanj rj d/kh Hk;fefJr :i MksGÓkkleksj ;srs-
;k Hkkxkrhy vksO;kr vlsp o.kZu vkysys vkgs- ;sFks ^oj/kk* vls
uke unhps vkysys vkgs- oj/kk Eg.kts ^o/kkZ unh* gs uko letkos- oj/kk
unhP;k ,soth R;k Hkkxkrhy unhps uko ?ksÅu ek;ekÅY;akuh vusd
vksO;akph fufeZrh dsyh vkgs- iq<hy vksO;k ;kph lk{k nsrkr-
una Hkjyh oj/kk A ik.kh ekjrs mdÚ;k
dk;ys vkyk HkkÅ A una Hkjyh mnÓkk tkÅ AA 667 AA
¼una & unh- oj/kk & o/kkZ unh- mdÚ;k & mlGÓkk-½
iq<hy vksohrwu ;equk unhP;k iqjkcíy ekfgrh feGrs- ;equk unh EgVys
dh Jh”‛.k ;srksp- ;equsyk nksugh FkMÓkk iwj vkysyk vkgs] i.k tsFks nsop
izR;{k igkjsnkj vkgs] R;k yksdakuk fHkrh dlyh\ nso Jh”‛.kp rsFkhy
yksdakps j{k.k djrks gk HkkokFkZ-
nksua FkMÓkk cjkscja A ;equsys vkyk iwja
nsoa flikbZ ik;jsnkja AA 668 AA
fL=;kaph xkFkk @154
T;kP;k HkkX;kr th oLrq ukgh- vkf.k tj rh R;kyk feGkyh rj R;kpk
vkuan dkgh osxGkp vlrks- viR; ulysY;k fL=yk unhr eksrh feGkyk
rj fryk R;kps eksBs uoy okVrs- vkiY;kyk gs dls feGkys gk frpk iz’u
vkgs- eqyckG ulysY;k fL=;akdMs ikg.;kph Hkkjrh; yksdakph n‛Vh Qkj
osxGh vkgs-
unhys vkyk iwja A okgwua vkyh jsrh
oak>Y;k ukjhys A dlk xolyk eksrh AA 669 AA
iq<hy vksohr paæHkkxk unhP;k iqjkps o.kZu vkgs- paæHkkxk unhps ik.kh
yks[kaMkP;k ygku ygku ‘ka[kyk VkdY;klkj[ks fnlrs- iwj vkyk Eg.kts
ik.;kP;k ykVk vxnh yks[kaMh lk[kGÓkk VkdY;klkj[;k fnlrkr- Eg.ktsp
lk[kGÓkk lkj[;k fnlrkr- gqcsgqc vkf.k ftoar o.kZu iq<hy vksohr
vkysys vkgsr-
unhys vkyk iwja A [kksy ik.kh ekjs mdÚ;k
paæHkkxsys VkdY;k lkdÚ;k AA 670 AA
ikolkGÓkkr unhyk iwj ;srks rsOgk ik.kh mlGÓkk ekjrs- rs n`’; ikfgY;koj
xkoxkMÓkkrY;k o ‘kgjh ¼T;kP;k xkokyk unh ukgh vlk euq‛;½
ek.klkP;k dkGtkps ik.kh >kY;kf’kok; jkgkr ukgh- unhdkBP;k yksdakuk
ek= R;kps dkgh okVr ukgh-
unh nqFkMh vksyakMwu okgkr vlsy] vkf.k frps ik.kh deh gksr ulsy] rj
xkkeh.k Hkkxkrhy unhdkBps yksd unhph iwtk djrkr- iwtk dsY;koj
frP;k ik=krhy ik.kh dkgh dwMo Hk:u dk<rkr- vls dsY;kus iwj vksljrks
v’kh yksdthoukr letwr vkgs- gs dk;Z iwohZ jktk djr vls fdaok
xkokrhy ikVhy djk;pk- ek= vkrk xkokrhy dks.khgh djrks-
iq<hy vksO;krwu izkphu lektthoukps vo’ks‛k ikgk;yk feGrkr-
iwokZikj pkyr vkysY;k #<h o ijaijakps n’kZu vksohxhrkrwu gksrs- Eg.kwu
lekt’kkL=K yksdlkfgR;kpk vH;kl egÙokpk ekurkr-
unhys vkyk iwja A unhek;ps [kMda okts
jktk dqMokua ik.kh eksts AA 671 AA
fL=;kaph xkFkk @155
unhys vkyk iwja A ik.kh djrs HkkykHkkyk
[ksMÓkkpk jkgk.ksokyk A ik.kh ikgwua naxa >kyk AA 672 AA
unhyk iwj vkyk dh] frps ik.kh ¼x<wG½ fioGs fnlrs- ik.kh d’kkeqGs
x<wG >kys] rj Jhfoðy ia<jiqjkr nsÅG cak/kr vkgs- nsÅG cak/kr
vlrkuk ekrh ik.;kpk fp[ky gksÅu fp[kykps ik.kh unhr xsys Eg.kwu
ik.kh x<wG >kys] vls HkDr lakxrkr- ;sFks Jhfoðykyk ek.kwl dYiwu
HkDr R;kpk eksBsi.kk o.kZu djhr vkgs- nsokykgh ek.kwl ikrGhoj dYiwu
rks ek.klklkj[ksp loZ dke djrks] vls o.kZu iq<hy vksohr vkysys vkgs-
unhys vkyk iwja A ik.kh dkowua Mowja
foBw cak/krs nsÅGa AA 673 AA
vksoh Ø- 674 rs 678 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs- ;k vksohxhrkr
ukR;krY;k ,dk ,dk ek.klkph ukos ?ksÅu xhrkph jpuk dsysyh vkgs-
unhyk iwj vkyk Eg.kwu vkt eqDdke djk] vkf.k mnÓkk xkokyk tk] vls
eqyxh vkiY;k ukR;krY;k yksdakuk lakxrs- iq<hy vksO;k ikgk &
ik.;k ikolkph A dk;ys vkyh vkth
unh Hkjyh xkok’ksth AA 674 AA
ik.;k ikolkph A dk;ys vkyh ek;a
una Hkjyh mnÓkk tk;a AA 675 AA
ik.;k ikolkpk A dk;ys vkyk HkkÅ
una Hkjyh mnÓkk tkÅ AA 676 AA
ik.;k ikolkpk A dk;ys vkyk ekek
una Hkjyh ;equk A 677 AA
unhys vkyk iwja A ukY;kys vkY;k dk’kk
rksaM /kqrs vkrksHkkL;k AA 678 AA
¼dk;ys & d’kklkBh- dk’kk & ,d izdkjps okGysys xor-½
fL=;kaph xkFkk @156
31- l[kw E;k tksMyh
¼ ;k Hkkxkr fL=;akP;k eS=hps o.kZu vkysys vkgs-½
eS=h gh laca/k ekuotkrhP;k ftOgkGÓkkpk fo‛k; vkgs- euq‛; tlk fe=
tksMrks] r’kh L=h lq)k vkiyh eS=h.k tksMrs- iq#‛kakP;k eS=hps vusd fdLls
jaxowu lakfxrys tkrkr- R;koj fp=iVgh fu?krks- iq#‛kakph eS=h gh dknacjh]
dFkk] dfork] ukVd] egkdkO; ;akpkgh fo‛k; curks- i.k fL=;akP;k
eS=hcíy Qkj ppkZ gksr ukgh- fL=;ake/;sgh enr dj.kkÚ;k o ladVkr
/kkÅu ;s.kkÚ;k eS=h.kh vlrkr- ikgk vksoh Ø- 680] 681-
eS=h[kkrj izlaxh thogh nÓkkok ykxrks- eS=he/;s ?ks.;kns.;kpk
O;ogkj ulrks- vlsy rh oLrw o feGsy rs] feGwu o okVwu ?ksrys tkrs-
;krp eS=hps lkFkZd vkgs- ^,da yoax nks?kh [kkÅ* ;k vksGhrwu xk< o
ftokHkkokP;k eS=hph dYiuk ;sÅ ‘kdrs-
l[kw E;k tksMyh A vkiY;k fnyktksxh
gkdk ekjhua frFka mHkh AA 679 AA
l[kw E;k tksMyh A vkiY;k o;hph
fpark iMyh pksGhph AA 680 AA
l[kw E;k tksMyh A vkiY;k eukph
fpark iMyh [k.kkph AA 681 AA
l[kw E;k tksMyh A l[kqys dk; nsÅ
,d yoax nks?kh [kkÅ AA 682 AA
eS=h gh dks.krhgh tkr fdaok /keZ ikgwu dsysyh ulrs- rj rh gksr vlrs-
,d czkEg.k eqyxh eS=h.k >kyh- frP;k os.khyk ‘kqHkz vlk Qqyakpk xtjk
ykoysyk vlrks- R;k Qqyakpk xtjk fdaok gkj pakn.;klkj[kk fnlrks- rh
pkj Qqyakph uFk ukdkr ?kkyrs] o frP;k gkrkr usgeh dqadw vkf.k esuiêh
vlrs- vls frps o.kZu dsysys vkgs- thoukrY;k ygku ygku ?kVuakps gs
o.kZu vksohxhrkrwu ;srs- ‘kkghj o egkdoh L=h&nsgkps o.kZu djrkr- ijarq
R;kr HkMdi.kk vlrks- ;sFks ek= loZ e;kZnk ikGY;k tkrkr- vksoh Ø-
683 rs 685 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs-
fL=;kaph xkFkk @157
Lk[kw E;k tksMyh A cke.kkph dU;k
frP;k ;s.khys pakn.;k AA 683 AA
l[kw E;k tksMyh A cke.kkph eqya
frP;k uFkhys poQwya AA 684 AA
l[kw E;k tksMyh A cke.kkph csVh
gkrh Mkcya esuiêh AA 685 AA
¼l[kw & eS=h.k] lkscrhu- ;s.kh & os.kh- Mkcya & dqadokph Mch- esuiêh
& fpdV ?ku inkFkZ- e/kkP;k iksGÓkkrwu e/k xkGY;kuarj tks eÅ o fpdV
?ku inkFkZ mjrks] R;kyk esuiêh Eg.krkr- dikGkoj dqadw ykok;P;k vxksnj
esuiêh R;k fBdk.kh ykorkr- R;keqGs daqdokpk Mkx dikGkoj iMr ukgh]
o dqadw yko.;kP;k tkxsoj [kkt lwVr ukgh-½
iq#‛kakph tlh eS=h vlrs rlh fL=;akph lq)k gksrs- ;sFks tkr ikr u
ikgrk ckÚ;kP;k eqyhcjkscj eS=h >kyh- vkrk frP;kcjkscjp njjkst
ikufoMk [kk.ks gksrs- O;olk;] tkr o eS=h ;kpk lqjs[k laxe iq<hy
vksohr vkyk vkgs- vksoh Ø- 686 rs 689 i;±r ,d vksohxhr vkgs-
l[kw E;k tksMyh A ckÚ;kph ;equk
ikukoj ykos pquk AA 686 AA
¼ckjh & foMÓkkph ikus fod.;kpk /kank dj.kkÚ;k yksdakuk ckjh Eg.krkr-½
eS=h gh ftokHkkokph o xk< vlyh dh] ?kklkryk ?kkl fnY;k tkrks-
ldkGiklwu eS=h.khph HksV >kyh ukgh] Eg.kwu ikukpk foMk fnolHkj
frP;klkBh jk[kwu Bsoyk- fe=kyk dk; nsrk ;kis{kk R;k ns.;kekxs rqeps izse
fdrh\ gs egÙokps vkgs-
vksoh Ø- 687] 688 ikgk- eS=h d’kh ftOgkGÓkkph vlrs] ;kps
lqanj mnkgj.k Eg.kts vksoh Ø- 689- eS=h.k toG ukgh rjh frps n’kZu
utjsr ?ksrk ;srs- fnolHkj frph vkBo.k gksrs] Eg.kwu rh jk=h LoIukr ;srs-
^euh vls rs LoIuh fnls* vls Eg.krkr rs [kksVs ukgh- gÓkk vksO;krwu
ftokHkkokP;k eS=hps n’kZu gksrs-
fL=;kaph xkFkk @158
l[kw E;k tksMyh A bjkP;k ukgh HksVh
l[kqP;k ftoklkBh A foMk okxfoyk iksVh AA 687 AA
l[kw l[kw djrk A l[kqP;k tkrks HksVh
foMk okxfors iksVh AA 688 AA
l[kw l[kw djrk A l[kw ekgÓkk n’kZukra
fnolkph ;srs ;kna A l[kw jk=h liukra AA 689 AA
¼bZjkP;k & fnolHkjkP;k- bZMk & ikukpk foMk- iksVh & dejsyk-½
eS=h gh tlh ftokHkkokph rlh rh LokFkhZ o erychgh vlw ‘kdrs- fe=
fdrhgh toGpk vlyk rjh Hkkoklkj[kk cuw ‘kdr ukgh- ikgk vksoh Ø-
690- lalkjkr okojrkuk vlsgh izlax vuqHkok;yk feGrkr- eS=h t’kh
uktwd /kkX;kus tqGrs r’kh rh rqVrsgh- frP;kr okdMsi.kkgh ;sÅ ‘kdrk s-
eS=hr vk<h iMyh dh] Qkj nq%[k gksrs- d/kh d/kh eS=hr fo’okl?kkrgh
dsY;k tkrks- iq<hy vksO;k ikgk &
l[kw E;k tksM;yh A fcuk iS’kkph gksr ukgh
lja cfg.khph ;sra ukgh AA 690 AA
l[kw cgh.ka tksMrs A l[kqua dk;a dsya
ikukP;k foMÓkkra tgja Vkdya AA 691 AA
l[kw E;k tksMyh A l[kwi.kkra iMyh vkMh
paæ pkywu xsyk ?kMh AA 692 AA
l[kw E;k tksMyh A l[kwi.kkra biVa
paæ pkyquh xsyk uhVa AA 693 AA
l[kqpk uojk A yVdh ykos ek;k
iq<a ik;a xksjs A rqgk lalkj tkrs ok;k AA 694 AA
;k Hkkxkrhy vksO;krwu fL=;akP;k eS=hP;k osxosxGÓkk NVk vksohc)
>kysY;k vkgs- eS=h gh thoukryk ,d vfoHkkT; Hkkx vkgs- R;kf’kok;
thou iw.kZ gksr ukgh- ;k loZ ckchps o.kZu fL=;akuh d:u Bsoys vkgs-
fL=;kaph xkFkk @159
nSuafnu thoukryk fo‛k;gh dkO;e; d:u fL=;akuh vkiyk lalkjp
dkO;e; dsyk] vls okVrs-
32- ckbZ ‘ksthP;k ?kjk xsyh
;k Hkkxkrhy vksO;kr ‘kstkjh jkg.kkÚ;k ckbZpk mYys[k vkgs- vksohxhrakpk
vH;kl djrkuk vls tk.kors dh] thoukpk dks.krkgh dksijk R;akuh fjdkek
Bsoyk ukgh- lalkjkr vlysY;k loZ ckchaps dkO;e; o.kZu vksohxhrkrwu
;srs- vksohxhrs Eg.kts fL=;akP;k lalkjkph xkFkk vkgs- R;akph Mk;jh
EgVY;kl pwd Bj.kkj ukgh- gh xkFkk [kÚ;k vuqHkoakuh o.kZu dsysyh vkgs-
[kksVÓkkpk ;sFks mYys[k ukgh- thou txrkuk ;s.kkjs ckjhd lkjhd izlaxgh
R;akuh o.kZu d:u Bsoysys vkgs- R;krhy ,d vuqHko ‘kstkjh jkg.kkÚ;k
ckbZpk vkgs-
fL=;akuk ‘k stkjh jkg.kkÚ;k fL=;akpk dlk vuqHko ;srks] ;kps o.kZu
iq<hy vksohr vkysys vkgs- d/kh d/kh dje.kqdhlkBh fL=;k ‘kstkjP;k ?kjh
tkrkr- i.k ‘kstkjh.k ckbZyk vls okVrs dh] gh dkghrjh ml.ks ekxk;yk
vkyh vkgs- ek.kwl gk fdrh O;ogkjh o ladksfpr oÙkhpk vkgs] gs iq<hy
vksoho:u dGrs-
‘ksthP;k ?kjh tkrks A thoa jeok;kys
‘ksth okVrs eukys A vkyh ml.ka ekxkys AA 695 AA
nSuanhu thoukr fL=;akuk ;s.kkÚ;k vuqHkokps R;akuh o.kZu d:u Bsoys vkgs-
gh ,d izdkjph R;akP;k vuqHkokph xkFkk vkgs- ‘kstkjh.kpk la’k;h vkf.k
nqlÚ;kyk Vkspw.k cksy.kkjk LoHkko vlY;keqGs frP;k ?kjh u tk.ksp dls
;ksX; vkgs] vls fryk okVrs- ‘kstkjh.kP;k ?kjh tk;yk fu?kkyh] ijarq frps
iwohZps cksy.ks vkBoY;keqGs rh ijr vkyh- xzkethoukpk Li’kZ vkf.k
yksdO;ogkj dlk vlrks] gs ;k vksO;ko:u dGrs- iq<hy vksoh ikgk &
‘ksthP;k ?kjh tkrks A iq<pk ik;a ekxa ?ksrks
frP;k cksy.;kph A ?kMh ?kMh ;kna ?ksrks AA 696 AA
fL=;kaph xkFkk @160
xfjch gk ,d ‘kki vkgs] vkf.k laiÙkh gs iki vkgs- /kulaiÙkhph ukjh
nqlÚ;k fL=;akuk d’kh viekukus okxfors] ;kpk vuqHko ?ks.kkÚ;k fL=;akuh
R;kps o.kZu d:u Bsoysys vkgs- ikgk vksoh Ø- 697- i.k xjhc L=h
Eg.krs dh] rq>h laiÙkh vkf.k ek>s dqadw gs ,dkp eksykps vkgs- ;ko:u
fL=;akuk laiÙkhcjkscjp R;kapk irhgh egÙokpk okVrks- L=h&thoukP;k v’kk
HkkojE; vusd NVk vksohxhrkrwu fnlwu ;srkr- ikgk &
‘kstkjh.ka ckbZ A udks cksyw Vkdw Vkdw
rq>h laiÙkh ek>a dqadw A ,dk rkxMhea/kh tks[kw AA 697 AA
lektkr jkgrkuk ‘kstkÚ;kyk enr djkoh] o ?;koh ykxrs- ?kjh ikgq.ks
vkys i.k ?kjkr nkG vkf.k xgw ukgh- Eg.kwu rh ‘kstkj.khyk ml.ks
ekxk;yk xsyh- ?kjh vkysys ikgq.ks dks.k vkgs] gs rh ‘kstkj.khyk lakxrs-
Qkjp lqanj] vFkZiw.kZ vkf.k lwpd ‘kCnkr ?kjh vkysys ikgq.ks dks.k\ gs
lakfxrysys vkgs- ^vkya dk’khpa ckGa*] ^ekgÓkk dk’khps vkys HkkÅ* ;k
vksGhr vkysys ‘kCn ikgk- dk’kh gk ‘kCn vkbZlkBh vkgs- frps ckG
Eg.kts eqyxk- vkbZpk eqyxk Eg.kts HkkÅ- vkf.k dk’khps Eg.ktsp vkbZps
HkkÅ Eg.kts ekek- ?kjh vkysys ikgq.ks gs frps ekek o HkkÅ vkgsr- i.k
gkp Hkko rh lwpd vFkkZus lakxrs rsOgk eu eksgwu tkrs- ykfyR; vkf.k
‘kCnlkSan;kZus uVysY;k gÓkk vksO;k ikfgY;k rj dks.kR;kgh lân;h
okpdkyk vkuan gks.kkjp-
‘kstkjh.ka ckbZ A ml.kh ns.ka nkGa
dk’khpa vkya ckGa A djrks ikgq.kpkja AA 698 AA
‘kstkj.kh ckbZ A ml.ks ns.ka xgw
EkkgÓkk dk’khps vkys HkkÅ AA 699 AA
izR;sd osGsyk ‘kstkÚ;kdMwu enr feGsy vlsgh ukgh- d/kh feGsy rj
d/kh ukgh- enr feGsy i.k nksu rqlMs ‘kCn ,sdkos ykx.kkj- ;kpkgh
vuqHko cÚ;kp fL=;akuk vkysyk vlsyp- vksoh Ø- 701 rs 703 ;krwu
R;kps o.kZu vkysys vkgs- fL=;akP;k vksohxhrkrhy vuqHko gk lkoZf=d
vkgs- Eg.kwup rks vktgh vLly o [kjk okVrks- Eg.kwup Hkkjrh; dkSaVqfcd
fL=;kaph xkFkk @161
thou letwu ?;k;ps vlsy rj rs fL=;akP;k vksohxhrkokpwu iw.kZ letwu
?ksrk ;sbZy] vls eyk okVr ukgh-
/kuk nkSyrhps ukjh A udks cksyw udw udw
rqgh laiÙkh ek>a dqadw A ,dk rkxMhus >kdw AA 700 AA
‘ksthP;k ?kjk xsyh A ml.;k dkj.ka
eukra ukgh ns.ka A fgpa xokZpa cksy.ka AA 701 AA
ckbZ ‘ksthP;k ?kjk xsyh A mlukbZP;k fela
‘ksth cksyyh jktla AA 702 AA
ckbZ ‘ksthP;k ?kjk xsyh A mlukbZP;k ijh
‘ksth cksyyh ukgh cjh AA 703 AA
/kua laiÙkhph ukja A laiÙkh ikgwu Hkqyyh
rksaM Vkdwua cksyyh AA 704 AA
¼‘ksth & ‘kstkj.kh- jeok;kys & dje.kqdhlkBh- ml.ka & m/kkj- rk?kMh &
rjktw- tks[kw & ekst.ks] eki.ks- dk’kh & vkbZ- dk’khpa ckGa & HkkÅ-
dk’khps HkkÅ & ekek- fela & fufeÙk] lcc- jktl & xokZus] jkxhV-½
33- ckj.kh cfg.kkckbZ
¼ foMÓkkph ikus fod.kkÚ;k ckbZlkscr >kysyk laokn vkgs- ½
fL=;akP;k vksohxhrkr lektthoukrhy pkyr vlysY;k vktqcktwP;k
?kVuk] o izlaxakph uksan vlrs- ts fofo/k izlax MksGÓkkleksj fnlrkr] R;k
lok±ps o.kZu vksohxhrkrwu ;srs- vksoh Ø- 705 rs vksoh Ø- 709 e/;s
xkokr foMÓkkph ikus fod.kkÚ;k ckbZpk mYys[k ;srks- iwohZ xzkethoukr
thouksi;ksxh oLraqph foØh dj.kkjs xkokrhy jLR;ko:u fQjr vls] o
vkiyk eky fodr vls- xzkeh.k Hkkxkr foMÓkkph ikus fod.kkÚ;k yksdakuk
^ckjh* fdaok ^ckjbZ* Eg.krkr- oa’kijaijsus foMÓkkph ikus fod.;kpk R;akpk
/kank vlrks- R;akP;k /kanÓkkr fL=;kgh enr djrkr- iq#‛kkyk ^ckjh* fdaok
^ckjbZ* rj fL=;akuk ^ckj.kh* Eg.krkr-
fL=;kaph xkFkk @162
v’khp ,d ckj.kh foMÓkkph ikus fodk;yk ?ksÅu ;srs- rsOgk
frP;k’kh gks.kkjk laokn dlk gksrks] fdaok foMÓkkph ikus ?ks.kkjs frP;k’kh dls
cksyrkr o O;ogkj djrkr] ;kps o.kZu ;k Hkkxkrhy vksO;krwu ;srs-
R;kpizek.ks xkoxkMÓkkrhy yksdO;ogkjkphgh dYiuk ;srs- iwohZ xzkethou
dls pkyr gksrs] gs fL=;akP;k vksO;ko:u letk;yk enr gksrs- fL=;akph
vksohxhrs Eg.kts ijaijkxr pkyr vkysys] o R;kr cny gksr vlrkuk
R;kph uksan ?ksÅu fVdowu Bsoysys] o o.kZu dsysys yksdthou vkgs-
ckj.kh cfg.kkckbZ A bdMwu uksdks tkÅ
pkSdhnkja ek>s HkkÅ A rq÷;k ikukpk ukla cgw AA 705 AA
ckj.kh cfg.kkckbZ A ikua ns.ka rw caxyk
foMk l[;kpk jaxyk AA 706 AA
ckj.kh cfg.kkckbZ A rakMkoj fnok ykoa
ikua gko’kkys nkoa AA 707 AA
ckj.kh cfg.kkckbZ A rakMkoj ;sdyh
ikua ekstrk pqdyh AA 708 AA
ckj.kh cfg.kkckbZ A ikua nstks bla rhla
ekgÓkk ca/kqph ,dknla A dok lqVua ckjla AA 709 AA
¼ckj.kh & foMÓkkph ikus fod.kkjh ckbZ- rakMk & ygku ygku ?kjkph oLrh
R;kyk rakMk Eg.krkr] ?kjkpk leksjpk Hkkx] leqnk;- gko’kk & ‘kkSdhu]
mRlkgh- bla & ohl-½
34- iksGh;kP;k fnlh
¼ ;k Hkkxkr iksGÓkkP;k l.kkps egÙo lakfxrys vkgs ½
lektthoukr pkyr vkysY;k #<h] ijaijk] l.k] mRlo bR;knhph uksan
yksdlkfgR;kr ?ksryh tkrs- #<h] ijaijk] l.k] mRlo gs xzkeh.k yksdakP;k
thou tx.;kpkp ,d Hkkx vkgs- R;akuk osxGs djrk ;sr ukgh- yksdthou
gs vusd ?kVuk] izlax vkf.k lq[knq%[kkus Hkjysys vkgs- rksgh R;akP;k
fL=;kaph xkFkk @163
tx.;kpkp ,d Hkkx vkgs- ckjk efgU;kr ;s.kkÚ;k l.k&mRlokph egrh
vksohxhrkrwu ;srs- fnokGh] nljk] clarkpk l.k] gksGh] ukxiapeh b-
l.kkps o.kZu ;k iqLrdkr brj= vkysys vkgsp-
iksGÓkkpk l.k gk [kkl xzkeh.k Hkkxkr jkg.kkÚ;k ‘ksrdÚ;aklkBh
egÙokpk vlrks- ;k fno’kh cSykyk ltowu iksGÓkkr usrkr- vknY;k
fno’kh okVcSykph ¼ekrhps cSy½ iwtk >kY;koj cSykph ^[kakn’ksd.kh* gksrs-
R;akP;k [kaknÓkkyk gGn o rwi pksGwu ^vkt vkoru ?;k] mnÓkk tsokys ;k*
vls Eg.kwu cSyakph ?kjekyd iwtk djrkr-
iksGh;kP;k fnlh A c;ykph nkVua
‘kkyw cak/ktks okVsua AA 710 AA
iksGÓkkr xsY;koj yksda egknsokph xk.kh Eg.krkr- ¼egknsokps okgu gs uanh
vkgs-½ rsFks ^>Mrh* ukokpk ,d xk.;kpk izdkj vlrks- >Mrhph jpuk
ea=kRed vlrs] o R;kr nsonsorakps ¼egknso] ikoZrh] x.kirh b-½ o.kZu
vlrs- ¼d/kh d/kh >MR;krhy ‘kCn v’yhy vlrkr-½ vkbZ vkiY;k
eqykyk iksGÓkkr >Mrh Eg.kk;yk lakxrs- yksdthoukr pkyr vkysY;k
ijaijk o R;kps egÙo iq<P;k fi<hyk lakfxrys tkrs-
iksGh;kP;k fnlh A cbZy xsys rksj.kk
>Mrh cksytks ukjk;.kk AA 711 AA
iksGÓkkP;k fno’kh cSykyk uojnsoklkj[ks ltoys tkrs- R;akP;koj pokjs]
>qyh Vkdwu f’kaxkyk csxM o xksans ykoY;k tkrs- iksGÓkkP;k fno’kh vls
djkos] gs iq<hy vksohr lakfxrys vkgs- ikgk &
iksGh;kP;k fnlh A c;ykys poja
xksans ‘kkyw A >kyja Vkda oja AA 712 AA
iksGÓkkrwu cSy ijr vkY;koj ?kj/kuh.k cSykph iwtk djrs( o cSyakuk
iwj.kiksGhpk uSos| [kkÅ ?kkyrs- ?kjkr vkysY;k uohu lqusyk lakfxrys tkrs
dh] frus vxksnj HkklÚ;kP;k cSykph iwtk djkoh- R;kuarj nhj o irhP;k
tksMhph iwtk djkoh- ¼Øe vlkp vlkok ;kps ca/ku ulkos-½ xkokrhy
brjgh o ukR;krhy yksdakps cSy ?kjh vkY;koj R;kphgh iwtk djrkr-
fL=;kaph xkFkk @164
fi<Ókkufi<Ókk pkyr vkysY;k yksdthoukrhy #<h o ijaijkps n’kZu
vksohxhrkrwu gksrs- R;kph f’kdo.k fnyh tkrs- R;kps laØe.k gksrs- R;k
lok±ps o.kZu ;sFks fnysys vkgs- iq<hy vksO;k ikgk %&
iksGh;kP;k fnlh A lkMh usltks fppqÚ;kph
tksMh iqattks HkklÚ;kph AA 713 AA
iksGh;kP;k fnlh A lkMh usltks ?ksjkph
tksMh iqattks nsjkph AA 714 AA
iksGh;kP;k fnlh A lkMh usltks ljnkjkph
tksMh iqattks Hkjrkjkph AA 715 AA
¼fppqÚ;kph & dkGiV dFF;k jaxkph- iqattks & iwtk djtks- tksMh &
cSytksMh- Hkjrkj & irh-½
35- l.kkea/kh l.ka A l.ka clara rMkD;kpk
vksoh Ø- 710 rs vksoh Ø- 715 i;±r iksGÓkkP;k l.kkP;k vksO;k vkgsr-
;k Hkkxkr gksGhP;k l.kklaca/kh dkgh vksO;k vkysY;k vkgsr- gksGhpk l.k
gk loZ Hkkjrh;ke/;s lktjk dsY;k tkrks- ;kp l.kkps fufeÙk lk/kwu fyackps
yks.kps cuo.;kph ijaijk dkgh Hkkxkr vkgs- fL=;akP;k vksohxhrkrwu ijaijsus
pkyr vkysY;k l.k&mRlokph ekfgrh feGrs- R;kpizek.ks dkgh Hkkxkrhy
lektthoukps n’kZu ?kMrs- vksoh Ø- 716 rs vksoh Ø- 718 i;±r gs ,d
ygkuls vksohxhr vkgs-
xksMa fuackpa jk;ra A ek;ckbZ rqEgh ?kkyk
l.ka clarkpk vkyk AA 716 AA
xksMa fuackpa jk;ra A ek;ckbZ rqeP;k ?kjh
l.ka clarkpk Hkkjh AA 717 AA
l.kkea/kh l.ka A l.ka clara rMkD;kpk
ek;ckbZpk egkya A vkgs lkrk f[kMD;akpk AA 718 AA
fL=;kaph xkFkk @165
36- xaxqyk
;k Hkkxkr xaxqyk ¼Eg.ktsp xaxwckbZ½ ukokph L=h ej.k ikoyh- frP;kcíyph
ekfgrh fL=;k lakxr vkgs- ;k vksohxhrkr xaxqykP;k ?kjps o.kZu vkysys
vkgs- R;kr frpk HkkÅ] irh] eqyxk] lwu] vkbZ] oMhy ;akP;k ukokpk
mYys[k ;srks- ek÷;k erkuqlkj gs ,d yksddFkkxhr vkgs- ;kr xaxqykP;k
,danj ifjfLFkrhps o.kZu vlkos- ;sFks vlysys vksohxhr viw.kZ vkgs] vls
eyk okVrs- gs vksohxhr Jherh fyykckbZ iqaMyhdjko lqjdkj] eq- iks-
oMusj] rk- fgax.k?kkV] ftYgk o/kkZ- ;akuh lakfxrys vkgs- ;k dFkkxhrkpk
‘kks/k ?ksrY;kl rs iw.kZ Lo#ikr feGw ‘kdrs-
gs ,d lqanj vkf.k eksBs vksohxhr vlkos- ;k vksohxhrkekxs ,[kkns
dFkkud vl.;kph ‘kD;rk ukdkjrk ;sr ukgh- ysd vkf.k lwu vlysY;k
gÓkk fL=pk e`R;q >kyk- rsOgk teysY;k vk;kck;k frP;kcíy lakxr vkgs-
fryk tkbZP;k cukr vXuh fnY;kps o.kZu vkgs- vksoh Ø- 719 rs vksoh
Ø- 724 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs- iq<hy vksO;k gÓkk lyx okpk-
ckbZ xaxqyk ej.ka esyh A vj/;k obZra
lj.ka tkbZP;k cukra AA 719 AA
xaxqyk gs ykMkus Eg.kko;kps uko- xaxqyk ej.k ikoY;koj frP;k eqykus
eakMh fnyh- rsFks vkysys yksda fryk Le’kkukr us.;klkBh ?kkbZ djhr vkgs-
i.k eqyxk vkbZyk eakMh nsÅu clyk vkgs-
ckbZ xaxqyk ej.ka esyh A yksda eurs mpyk
eakMh nsÅua clyk AA 720 AA
xaxqykyk ej.k vkY;koj frP;k ukR;kxksR;krhy ek.kls fryk HksVk;yk
vkyh- ekgsjko:u frpk HkkÅ ?kksMÓkkoj clwu vkyk- vkrk ek>h cgh.k
eyk dksBs ikgk;yk feGsy] vlk rks foyki djrks- cfg.khP;k eR;quarj
Hkkokyk >kysys nq%[k] o R;kus dsysyk foyki ;sFks fnlwu ;srs- Hkkokcjkscjp
xaxqykps oMhygh frP;k vaR;n’kZukyk vkysys vkgsr] vkf.k rsgh foyki
djhr vkgs- eqyhpk eR;q >kY;koj ofMyakuk >kysys nq%[k o R;akuh eqyhyk
fnysyh ‘ksoVph gkd] vls dk#.;e; o.kZu iq<hy vksohrwu fnlrs-
fL=;kaph xkFkk @166
xaxqyk ej.ka esyh A vkyk xaxqbZykpk HkkÅ
thua [kksxhja dksBa Bsow A ek÷;k xaxqyk dksBa ikgw AA 721 AA
xaxqyk ej.ka esyh A vkyk xaxqbZykpk ckia
xaxw euwua ekjs gkda AA 722 AA
xaxqykus vkiY;k eqykps yXu d:u fnys- lxGk xksrkoGk vkrk
frP;klkBh ,d= teyk vkgs- tho tk.;kP;k vxksnj xaxqus lakxwu Bsoysys
vkgs dh] ek÷;k eR;quarj eyk fuackP;k >kMk[kkyh ekrh nÓkkoh o ikua
¼lki pkoY;keqGs½ ykxY;keqGs vkiyk eR;w >kyk] vls lakxkos- gs rh
vkiY;k irhyk lakxr vkgs- ;sFks nqljkgh vFkZ ?ksrk ;srks- dks.khrjh nqljh
L=h cksyr vlY;kpsgh ukdkjrk ;sr ukgh-
xaxqyk ej.ka esyh A ysda ikslyk xaxqbZua
vkyh ijk;k ?kjph ukja A Hkjya lMÓkkpa vakx.ka AA 723 AA
xaxqyk ej.ka esyh A fuackbZ [kkyh ustk
ikua ykxya lakxtk AA 724 AA
37- cVkowpk ?kksMk
vksoh Ø- 725 rs vksoh Ø- 728 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs- R;kr
?kksMÓkko:u tk.kkjk uk;d gk ukf;dsP;k xkokyk tkr vkgs- ¼gs ,d lqanj
o eksBs dFkkxhr vlys ikfgts- ijarq iw.kZ vksohxhr feGkys ulY;keqGs ;k
vksohxhrkrwu lyx vFkZ ;sr ukgh-½ ?kksMÓkko:u jLR;kus tkr vlysY;k
ek.klkyk vkiY;k xkoko:u pky.;kl lakxr vkgs- i.k gk ?kksMÓkkojpk
ikgq.kk dks.k\ gs ek= dGr ukgh- ?kksMÓkko:u tk.kkÚ;k ikgq.;kyk vkiY;k
xkoko:u pky.;kph fouarh dj.kkjh gh dks.k\ rsgh dGr ukgh- fouarh
d:ugh vkf.k yxke vkoGwu /k:ugh] rks Fkakck;yk r;kj ukgh-
?kksMÓkko:u tk.kkjk Jhear uk;d ,dk lqanj o eksgd fL=pk iÙkk
fopkjr vkgs- LoSji.kkus /kko.kkÚ;k o f[kadkG.kkÚ;k ?kksMÓkko:u tks r:.k
tkr vkgs] rks lqanj fL=P;k iÙ;koj tkr vlY;kps fnlrs- ‘ksoVh rks R;k
lqanj fL=P;k xkokr iksgkspyk] ijarq rh ukf;dk xkokr ukgh-
fL=;kaph xkFkk @167
?kksMhpk yxkea A /kjyk vko:ua
Pkkya ek÷;k xkokgwua AA 725 AA
?kksMhpk yxkea A gkrh uk ekosuk
fourh dsY;kua jkgsuk AA 726 AA
cVkowpk ?kksMk A pkyyk fglra
ukja eksgua iqlra AA 727 AA
cVkowpk ?kksMk A pkyyk ?kkbZ ?kkbZ
ukja eksgua xkoh ukgh AA 728 AA
¼cVkow & LoSj- fglra & f[kadkGr- eksgu & eksgwu Vkd.kkjh] lqanj-½
38- lkseokjh
;k Hkkxkr lkseokjkP;k ozrkP;k vksO;k vkgsr- vksoh Ø- 729 rs vksoh Ø-
733 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs- ;kr nsokP;k ukokr cny >kysyk
fnlrks- dSykl gs egknsokps fuoklLFkku vkgs- i.k ;sFks jkekP;kgh
fuoklkyk dSykl EgVys vkgs-
;k vksohxhrkr lkseokjkps ozr dj.;klkBh dk; djk;ps] ;kps o.kZu
;k vksohxhrkrwu ;srs- ^lkseokj* ;k fnolkps egÙo o.kZu dsys vkgs-
nqlÚ;k lkseokjh ozr d:u lksU;kps nku nÓkkos- iq<hy vksohr lkjtk gs
uko vkysys vkgs- lkjtk ;k ‘kCnkpk vFkZ fxjtk vlk ?ksrk ;sbZy-
‘kadjkyk csy okgrkr- Eg.kwu lkseokjh ozr dsY;koj egknsokph iwtk
djkoh] R;kyk csy okgkok- ozrkph iwtk dsY;kuarj- ‘kadjkP;k n’kZuklkBh
tkos- o ‘ksoVh f’kjkiksGhpk uSos| ‘kadjkyk viZ.k djkok-
ifgY;k lkseokjh A jfgoklh rqGlhpk
mtsMa jkekP;k dSSyklkpk AA 729 AA
nqlÚ;k lkseokjh A lksU;kps dja nkua
csya okfgyk lkjtkua AA 730 AA
fL=;kaph xkFkk @168
frlÚ;k lkseokjh A csykys ukgh ikua
ozra eakMys fxjtkua AA 731 AA
poF;k lkseokjh A pkja cktw pkja jkeA
?kstks lackpa n’kZua AA 732 AA
ikpO;k lkseokjh A uSonÓkkyk f’kjk iksGh
jkekP;k cjkscjh A xsyh mik’kh f’kjksojh AA 733 AA
39- jk?kks eksBk Qanh
Ykksdxhrkr eqyklkBh ^jk?kks* o eqyhlkBh ^e;uk] eSuk* vls ‘kCn ;srkr-
vkbZ usgeh vkiY;k ygku eqykeqyhps dkSrqd djr vlrs- eqykeqyhyk
okVhr tsok;yk fnys- i.k eqyxk eksBk Mkockt- R;kus cfg.khyk xks‛Vhr
xqarowu Bsoyh( o Lor% lxGa [kkÅu Vkdya- vkiY;k Mkockt o /kwrZ
v’kk ygku eqykps vkbZyk eksBs dkSrqd okVrs-
lalkjkr jkg.kkÚ;k fL=;akuk ,d eqyxk o ,d eqyxh vlk ifjokj
gok vlrks- R;kr fryk eksBk vkuan feGrks- rh Eg.krs dh eqyxk ckgsj
[ksGk;yk tkbZu- rsOgk R;kyk ?kjh cksyko.;klkBh eqyhyk ikBohu- ,dk
lq[kh lalkjkps fp= ;k vksohr vlys] rjh yksdthoukrhy dkgh #<h o
ijaijkgh fnlrkr- mnk% eqyxh ?kjdkekr o eqyxk ckgsj [ksGk;yk- vls
fp= xzkeh.k lektkr ikgk;yk feGrs-
jk?kksgh e;uk A tsow ?kkyhua okVhra
jk?kks eksBk Qanh A e;uk xksoyh xksBhra AA 734 AA
jk?kksgh e;uk A nsokua fnys eyk
jk?kks /kkMhua [ksGkys A eSuk /kkMhua cyokys AA 735 AA
mlkP;k eGÓkkr cgh.k&HkkÅ [ksGrkukps o.kZu vkgs- mlkP;k eGÓkkr
[ksGrk [ksGrk R;akph eS=h teyh- R;akuk ,dkp rkVkr tsow ?kkyrs] vls
vkbZ lakxrs- ijarq eqyxk eksBk uV[kV vkgs] vls vkbZyk okVrs- eSukyk rks
pkiVh ekjrks o vkiyk jksc teorks- vkiY;k eqykps okx.ks vkbZyk eksBs
dkSrqdkps okVrs- ikgk vksoh Ø- 734 rs 738- vksoh Ø- 738 ;k
fL=;kaph xkFkk @169
vksohpk vFkZ ykorkuk dljr djkoh ykxrs- ;k vksohrhy dkgh ewG ‘kCn
cnyys vlw ‘kdrs- okpdakuh vkiY;k erkuqlkj vFkZ ykokok
jk?kw eSukph laxra A tMyh mlkra
jk?kw eSukpa djrks ,da rkVa AA 736 AA
jk?kw ekgk eksBk uVa
ekjs eSukys pkiVa AA 737 AA
e;uk yiyh fiatÚ;kra A jk?kw fua?kwua xsyk ns’kkra
frdwua e;uk vk.kyh fodra AA 738 AA
¼jk?kks & eqyxk- e;uk & eqyxh- Qanh & /kwrZ- xksoyh & xqarowu Bsoyh-
xksBhr & xks‛Vhr- uV & uV[kV-½
40- xq#th vkys ?kjk
xq#f’kok; f’k‛;kyk lUekxZ lkiMw ‘kdr ukgh] vls Hkkjrh; laL”rhr
EgVys vkgs- xq: gk vf/kdkjh iq#‛k vlrks- rks xkokrhy fdaok nwjP;k
xkokrhy] fdaok izns’kkrhy vlw ‘kdrks- xq#us f’k‛;kP;k ?kjh ;s.ks gk
f’k‛;kpk eksBk eku letyk tkrks- ijarq f’k‛; xjhc o nfjæh vlsy rj
R;kyk xq#ps ?kjh ;s.ks yTtkLin okVrs- xq#lkBh clk;yk ikVgh ulysY;k
L=h&iq#‛kakP;k O;Fkk lkj[;kp vlrkr- v’kkizdkjps eukrys Hkko fL=; akuh
tkR;koj nG.k nGrkuk O;Dr dsys vkgs- rh Eg.krs &
xq#th vkys ?kjk A clkys dk;a nsÅ
eys ykpkjh vkyh cgw AA 739 AA
xq#P;k lkfé/;kr f’k‛;kps dY;k.k gksrs] R;kps Hkys gksrs] vlk
yksdthoukr ,d let vkgs- Eg.kwu xq#P;k ‘ksY;kys vkiys u’khc tksMwu
ikg.;kpk iz;Ru lxGs L=h&iq#‛k djrkr- xq#eqGs thoukr cjsp dkgh izkIr
gksbZy] vlk vk’kkokngh vksohxhrkrwu fnlrks- xq: vdLekr f’k‛;kP;k ?kjh
vkys rj rks {k.k eksBk HkkX;kpk letyk tkrks- ,d f’k‛;k vkiY;k
?kjkrys eafnj lkjor vlrkuk frps xq: vpkud ?kjh vkY;kps rh lakxrs-
;k vksO;ko:u yksdthoukr vlysys xq#ps egÙo fnlwu ;srs-
fL=;kaph xkFkk @170
xq#th vkys ?kjk A ulhca ekgk Hkys
tksMwua ikghua A uke xq#P;k ‘ksY;kys AA 740 AA
xq#th vkys ?kjk A ulhca ekgk Fkksja
lkjora gksrh A dkiwja dLrqjh eafnja AA 741 AA
xq: f’k‛;kP;k ?kjh vkys rj R;akpk vknjlRdkj dsY;k tkrks- uarj xq:
,[kknÓkk v/;kfRed xzaFkkoj fdaok iksFkhoj izopu nsrkr- xq#thauk nqljh
iksFkh ns.;klkBh iRuh vkiY;k irhyk lakxrs- xq#cíy lektthoukr
pkyr vkysys vls vusd let vkiY;kyk vksohxhrkrwu fnlrs-
xq#th vkys ?kjk A clkys oljh
ek;k ukekph A iksFkh dk<tk nqljh AA 742 AA
xq: os’khr vkY;koj dks.kR;kgh f’k‛;kP;k ?kjh izos’k djr ukgh- dkgh
laiznk;kr gk fu;e ikGrkr- Eg.kwu lk/kq fdaok xq: xkokP;k ckgsjhy
,[kknÓkk ckxsr fdaok eafnjkr Fkakcrkr- R;akps eksBeksBs f’k‛; rsFks ‘kkfe;kuk
mHkkjrkr- Hkkjrh; yksdlaL”rhr xq#ps egÙo fdrh eksBs vkgs] gs iq<hy
vksO;krwu fnlwu ;srs-
pkyk ofg.kh A vkiys xq: ikgkys
ckxkra mrjys A lkgsckus Msjs fnys AA 743 AA
dkiwja dLrqja eafnjkys A lksU;kpk fxykok
ekgÓkk xq#P;k ukekpk A eys iMyk Hkqyok AA 744 AA
41- izkS< f’k{k.kkph uksan
lektthoukr ijaijsus pkyr vkysY;k #<h o ijaijkps tru yksdxhrkrwu
rj gksrsp( i.k lektthoukr ?kMysY;k cnykphgh uksan yksdlkfgR;krwu
?ksrY;k tkrs- yksdthoukrhy cnyysyh ekufldrk fL=;akP;k vksohxhrkrwu
fnlrs- izkS< f’k{k.kkpk dk;ZØe Hkkjr ljdkjus jkcfoyk gksrk- R;kr vusd
izkS<akuh lghiqjrs f’k{k.k ?ksrys- lwu ?kjdkekr vkf.k lklw v{kjkpk fdÙkk
fxjors- gk dk;ZØe gkL;kLingh Bjyk gksrk- i.k izkS< f’k{k.kkps egÙo( o
fL=;kaph xkFkk @171
cnyR;k lektkph uksan L=h&xhrakuh ?ksryh gksrh- fL=;akP;k xhrkrwu
cnyR;k lektkph ekufldrk fnlwu ;srs- izkphu Hkkjrh; lektthou
letwu ?;k;ps vlsy rj L=h&xhrakP;k vH;klkf’kok; rs letwu ?ksrk
;s.ks ‘kD; ukgh-
vkjksrs ckjksrs A flrkckbZ pkyyh /kqokys
dsxkbZ frph lklw A clyh v{kja fygkys AA 745 AA
vkjksrs ckjksrs A flrkckbZ /kqus /kqrs
dsxkbZ frph lklw A v{kja fyfgrs AA 746 AA
42- ;k Hkkxkr fofo/k izdkjP;k vksO;k vkgsr-
yksdthoukrhy vuqHkokps o.kZu iq<hy vksohrwu fnlrs- EgkrkÚ;k ek.klkps
cksy.ks gs egÙoiw.kZ vlrs- R;kyk vuqHkokpk Li’kZ >kysyk vlrks-
^rack[kkpa iqBMa* ;k ‘kCnkrwu ^R;kP;ktoGps Kku* vlk vFkZ lwfpr gksrks-
^fidY;k dslkpk lYyk ?;k* v’kh xzkethoukr ,d Eg.k iMysyh vkgs
rh mxhp uOgs-
ckbZ ekrkÚ;k ek.klkpa A cksy.ka gk;s fnekdkpa
cak/kya iqBMa rack[kkpa AA 747 AA
vksoh Ø- 748 e/;s jkekP;k f’k‛;kps uko lwfpr gksrs- R;kpk egky
cÙkhl [kakckpk ¼[kwi eksBk½ vkgs- f’k‛;kps uko dk;\ gk myxMk gksr
ukgh- yksdijaijsr JhjkekP;k f’k‛;ijaijspk bfrgkl ,sd.;kr vkysyk ukgh-
yksdijaijsr R;kP;k f’k‛;kps uko ekfgr vl.;kph ‘kD;rk ukdkjrk ;sr
ukgh- ¼;s’khr & os’khr½
;s’khra caxyk A cÙkhla [kakckpk
f’k‛;a uaknrs jkekpk AA 748 AA
iq<hy vksoh gh fouksnkus EgVyh tk.kkjh ,d vksoh vkgs- ?kjkr dke
ul.kkÚ;k fL=;k ,[kknhP;k vax.kkr clwu ,desdhaP;k pqxY;k djrkr-
R;akps cksy.ks dks.khgh y{kkr ?ksr ukgh- ‘kgjkr vkf.k [ksMÓkkrgh vls fp=
fL=;kaph xkFkk @172
ikgk;yk feGrs- dqVU;k ;k ‘kCnkpk vFkZ nqljkgh vlw ‘kdrs- okpd
vkiY;k erkus vFkZ ykow ‘kdrks-
dqVU;k dqVU;k A clY;k vakx.kh
fejxkpa ik.kh A xsY;k dqVU;k okgquh AA 749 AA
¼dqVU;k & pqxY;k dj.kkÚ;k] fjdkeVsdMÓkk- fe:x & e`x u{k=-½
vksoh Ø- 750 e/;s izR;{k foðyp #fDe.khyk Tokjhph ikys vk.kk;yk
‘ksrkr tkÅ vls Eg.krkr- HkDr ykSfdd ikrGho:u vkiY;k foðy o
:[kekbZyk ikgrkr- ¼tksa/kGÓkkph ikys & tksa/kGÓkkpk ckjhd /kakMk T;kyk
d.khl vkysys ulrs-½ iq<hy vksoh ikgk & ?ksryk bZjk nksjk A pkya #fDe.kh xorkys
ia<jhP;k Hkksorkya A gk;s tksa/kGÓkkph ikys AA 750 AA
iq<s ,d vksohxhr vkgs- i.k rs iw.kZi.ks dks.kR;kgh L=htoG ukgh- ts vkgs
rs rqVd Lo#ikr vkgs- rs ;k iqLrdkr nqlÚ;k ,dk fBdk.kh fnysys vkgs-
¼uana & u.kan½
tksxMÓkkP;k ?kjh tkrk A cksy.ka ekgh uana
lklÚ;kua dsyh nkua A tkrks tksxMÓkkP;k laxa AA 751 AA
iq<s vkysys iq.;kP;k isBsps gs o.kZu Jhearhps o ,s’o;Z;qDr vkgs- T;k
cktkjisBsr ik.;klkj[kk iSlk vkgs- rh [kjh iq.;kph isB vkgs] vls
letkos- yksdthoukrhy pkyhjhrh vkf.k njjkstP;k ?kVuk yksdlkfgR;kr
;srkr
HkjY;k cktkjkra A i;lk ikljh lkj[kk
isBa iq.;kph vksG[kk AA 752 AA
¼i;lk & iSlk- ikljh & ik.kh] [kwi iSlk-½
ldkGh dkoGk ?kjkP;k vk<Ókkoj clwu vksjMr vlsy] rj ikgq.ks ?kjh ;sr
vlY;kpk ladsr letrkr- vkf.k R;kus ¼dkoGÓkkus½ /kkU; usys rj rs
‘kqHk’kdwu ekurkr- vksoh Ø- 753 rs vksoh Ø- 756 i;±r gs ,d
fL=;kaph xkFkk @173
vksohxhr vkgs- ;k vksohxhrkr dkoGÓkkus pksphr usysY;k /kkU;kr cny
vkgs- R;kpizek.ks ukR;krhy ek.klkrhy cny vkgs-
dkoGk dksds’oja A R;kus pkpqra usys xgw
ijk;k ns’kkr vkgs ek>s HkkÅ AA 753 AA
dkoGk dksds’oja A pkpqra usys xgw
nwja ns’kkra ek>k HkkÅ AA 754 AA
dkoGk dksds’oja A pkpqra usrs nkGa
nwja ns’kkra ek>k ckGa AA 755 AA
dkoGk dksds’oja A pkpqra usrs nkus
ija eqy[kkra ek>s ekes AA 756 AA
iq<hy vksoh ikgk- ;k vksohrwu vlk dks.krkgh xgu vFkZ fu?kr ukgh-
vfr’k; gkSl vlysY;k fL=P;k vkoMhfuoMh frP;k eko’khys ekfgr vkgs-
R;k gkSlh fL=P;k lk/;k dejiêÓkkr lkB ?kakxÚ;k cak/kysY;k vkgsr-
¼vacjlk ;k ‘kCnkpk vFkZ izns’kkuqlkj cnyw ‘kdrks-½
gko’khpa ys.ka A eko’khys iqlk
lksU;kpk vcajlk A R;kys ?kakxÚ;k rhubZlk AA 757 AA
¼gkolh & gkSlh] mRlkgh] gkSl vlysyh- iqlk & fopkjk- vacjlk &
dejspk iêk- rhu blk & lkB½
fuiqf=d ckbZus nqlÚ;kP;k ygku eqykyk ekjys dh] fryk oak>ksVh
Eg.kwu frpk jkx djrkr- eqyckG ulysY;k fL=ph rqyuk fuacw ulysY;k
fuacks.khP;k >kMklh dsysyh vkgs- fuackP;k >kMkyk lnSo fuacw ykxrkr-
fuackf’kok; rs >kM jkgw ‘kdr ukgh- ¼Eg.kwu yksdthoukr ysdqjokGÓkk
ckbZph rqyuk fuacquhP;k >kMklh dsyh tkrs-½
ekGÓkkP;k ekGÓkkra A fuacw ukgh fuacquhys
ekjhyh pkiVa A ek;k ukgh oak>ksfVys AA 758 AA
?kjh vkysY;k ikgq.;kyk ikgq.kpkj dj.;kph Hkkjrh; yksdakph i)r Qkj
tquh vkgs- xjhc ?kj vlys rjhgh rs vkiY;k ijhus ikgq.;akps Lokxr
fL=;kaph xkFkk @174
djrkr- ^f’kGh Hkkdj a dlqaMh* ;k vksGhrwu xjhc ifjfLFkrhps n’kZu ?kMr s]
i.k mÙke cklqaMhpk ikgq.kpkjgh fnlrks-
ekgÓkk ?kjh ikgq.kpkja A f’kGh Hkkdja dlqaMh
dsyh mÙkea cklqaMh AA 759 AA
iq<hy vksohrwu Qkjp lwpd vFkZ fnysyk vkgs- nkjko:u iksiV tk.ks gs
‘kqHk y{k.k vkgs- R;krp rh Eg.krs dh] R;kp jaxkph lkMh ek÷;ktoG
vkgs] fdaok eyk r’kkp jaxkph lkMh ikfgts- iksiVkpk jax fgjok- fgjO;k
jaxkph lkMh gs lkSHkkX;kps y{k.k letY;k tkrs-
ek÷;k x nkjkowua A jk?kksps dGia xsys
r’kk jaxkph lkMh eys AA 760 AA
iwohZP;k dkGh ?kksMÓkko:u lokjh ¼Lokjh½ Eg.kts Jhearhps y{k.k gksrs-
lektkr R;kyk izfr‛Bk o eku gksrk- nkjkr yoaxk foyk;ph iM.ks Eg.kts
Qk;nk gks.ks gks;- ¼bja & fnol-½
ek÷;k x nkjkowua A dks.kkpk ?kksMk xsyk
yoaxa MksMÓkkpk lMk >kyk A eyk ;sprk bZja xsyk AA 761AA
vksoh Ø- 762 o 763 ;k nksu vksO;ke/kwu ckbZ Lor%pk ifjp; d:u
nsr vkgs- T;k ckbZP;k gkrkr nksu nksu cakxMÓkk vkgs] rh dks.k vkgs- rsOgk
eh egktukph lwu vkgs] vls rh lakxrs- ek>h okV vMow udks] vls
Eg.k.kkjh gh L=h- vki.k egktukP;k ?kjph lwu vkgks] vls lakxrs- Eg.kts
,dizdkjs ukoko:up ?kjk.;kph izfr‛Bk fnlwu ;srs- fdaok fryk ?kjk.;kcíy
lakxk;ps vkgs-
gkrkra cakxMÓkk nksua nksua
eh gks;s egktukph lwua AA 762 AA
tkÅ ns ekgÓkk Eg’kh xkbZ
eh gks;s egktukph ckbZ AA 763 AA
T;k ckbZP;k ?kjh frpk irh vMhp fdyks lqikjh usr vlrks] rh fdrh
HkkX;oku vkf.k Jhear vlsy- dks.kR;k fL=pk gk irh vlkok- iq<hy
fL=;kaph xkFkk @175
vksohrwu fL=P;k Jhearhph o frP;k HkkX;kph dYiuk ;srs- xzkeh.k Hkkxkrhy
yksda f[k’kkr lqikjh Bsorkr- ;s.kkÚ;k tk.kkÚ;k vksG[khP;k ek.klakuk rh
nsÅu] o d/kh ?ksÅu vkiyk Lusg o izse O;Dr djrkr- f[k’kkr lqikjh
yky gks.ks Eg.kts nks?kakph izseHksV >kY;kps lwpd vkgs- vksoh Ø- 764 rs
767 i;±r gs ,d yksdxhr vkgs-
ckbZ fpô.ka lqikjh A vk.ka /kMÓkkpa otua
dks.;k ukjhpk lktua AA 764 AA
vk.ka fpDd.ka lqikjh A /kMkbZ /kMk usrs
dks.;k ukjhys iqjfors AA 765 AA
fpDd.ka lqikjh A f[k’kkra nkV;yh
jk.kh jLR;kua HksV;yh AA 766 AA
fpDdua lqikjh A f[k’kkra >kyh ykya
jk.kh jLR;kua xsyh dkya AA 767 AA
¼,d /kMk & vMhp fdyks-½
xzkeh.k thoukps o.kZu dj.kkjh gh iq<hy vksoh ikgk- vkiY;kyk vusd
ukrsokbZd vkgs] vkf.k vki.k R;akps loZ dkgh djrks- vkiY;klkj[ks R;akps
ekulUeku dks.khgh dj.kkj ukgh] vls rh ‘kstkj.khyk lakxrs- vkdk’kkr
fQj.kkjh ?kkj tlh okjaokj vkiY;k fiYkktoG ;srs- rlsp fryk okjaokj
lxGÓkakps djkos ykxrs- vkiY;k ,o<k ek;ktky nqlÚ;k dks.kR;k fL=yk
vlsy dk;\ vls rh ‘kstkj.khyk fopkjrs-
ekgÓkk bZryk ek;ktkya A dks.ka djhya ‘ksth ukja
vkdk’kh fQjs ?kkja A >kik Vkdua ojpsoja AA 768 AA
ekgÓkk bryk ek;ktkya A dks.ka djsya eko’kh
fcuk ik.;kph rqG’kh A okGwua xsyh d’kh AA 769 AA
¼bryk & brdk- ek;ktky & ek;sph ek.kls-½
fookg vkf.k eS=h cjkscjhP;k yksdaklkscr djkoh] vls EgVys tkrs- xjhckph
eqyxh lqanj o xq.kh vlyh Eg.kts fryk JhearkP;k ?kjph ekx.kh ;srs- iq<s
fL=;kaph xkFkk @176
fookg >kY;koj ek= xjhc vkbZofMyakuk frP;k ?kjh tk.ks ;s.ks ijoM.kkjs
ulrs- dkj.k ;s.;ktk.;kojp Qkj iSlk [kpZ gksrks- lektthoukpk
vuqHkop iq<hy vksohrwu O;Dr gksrks-
xjhckph ysda A fnyh eksBÓkk yksdk
;s.;k tk.;kys iSlk ykxs eksBk AA 770 AA
Ykksdthoukrhy dkgh #<h o ijaijakps ikyu lekt djrkuk fnlrks- ;k
vksohr ijaijsus pkyr vkysykp vFkZ fnysyk vkgs- la/;kdkG >kY;koj
fnok ykowu ik.kh I;kos] vlk ,d let yksdijaijsr vkgs- vktgh
Hkkjrh; yksdthoukr la/;kdkGh ?kjkr] o rqG’khiq<s fnok ykorkr- fnok
ykxY;kcjkscj ¼la/;kdkGh½ fnO;kyk ueLdkj dj.;kph izFkk vktgh
Hkkjrh; lektkr fnlwu ;srs- ijaijsus pkyr vkysys ladsr yksdthoukr
fVdowu Bso.;kpk vkVksdkV iz;Ru dsY;k tkrks-
fnola cqMkyk A fnolkyk ekua nstk
fnok ykowua ik.kh istk AA 771 AA
dks.khrjh glÚ;k psgÚ;kpk ek.kwl jLR;kus pkyyk vkgs] i.k rks vkiY;k
psgÚ;kyk >kdwu pkyyk vkgs- ,dk vuksG[kh ek.klkps gs o.kZu vkgs- rj
jLR;kus tkrkuk ‘kakri.ks pkyr tkos] mxhp vakC;kP;k >kMkyk nxM ek:
udks] vls vkbZ vkiY;k eqykyk lakxrs-
okVua pkyyk A gklra R;kpk okua
inja eq[kkys ykowua AA 772 AA
okVua pkyyk A mxkeqxk tk;a
vaxk’kh vakck vkgs A xksVk ek:ua djra dk;a AA 773 AA
¼okua & psgjk- mxkeqxk & xqipki] pqipki-½
Ykksdthoukrhy ygku ygku xks‛Vhaps o.kZugh yksdxhrkr ;srkr- jLR;kus
pky.kkÚ;k xqtjkFkh czkEg.kkpk mYys[k] vkf.k R;kP;k gkrkrhy dkxn] gs
R;kps Kku lakx.kkjs vkgs- iq<hy vksO;k ikgk &
fL=;kaph xkFkk @177
okVua pkyys A xqtjkFkh cke.ka
gkrh iqLrdkps ikua AA 774 AA
lalkjkrhy vusd izlax fL=;k tru d:u Bsorkr- tkR;koj clY;kuarj
R;k izlaxakph xhrkr fufeZrh gksrs- ofMyakuh eqyhpk fookg Mksaxjh Hkkxkr
dsysyk vkgs- R;keqGs HkkÅ cfg.khdMs ;srkuk tj la/;kdkG >kyh] rj
danhy ykowu R;akuk tkos ykxY;kps iq<hy vksoh lakxrs- lklj tj Qkj
yakc vlsy] rj vkbZofMyakph o ekgsjP;k ek.klakph HksV yodj gksr
ukgh] v’kh [kar eqyxh cksywu nk[kfors- eqyhauk vkbZofMyakpk Qkj
ftOgkGk vlrks- R;keqGs R;akuk nwj fnysys vkoMr uOgrs- ¼vkrk ek= dkG
cnyyk vkgs-½
vkbZ ckikua fnY;k ysdh A cjMa ikgw ikgw
vkiys vkys HkkÅ A danhya ykow ykow AA 775 AA
vkbZ ckikua fnY;k ysdh A cYykj’kkP;k dkBh
ukgh gksra HksVh AA 776 AA
¼cjM & ekGtehu] MksaxjekF;kph tehu- cYykj’kkP;k dkBh & cYykj’kk
‘kgjkP;k toGikl] [kwi nwj- cYykj’kk gs egkjk‛Vªkrhy paæiwj ftYgÓkkrhy
,d izfl) o izkphu ‘kgj vkgs-½
Xkzkeh.k yksdthoukps fp= iq<hy vksohrwu fnlrs- vkbZps vuqdj.k
eqyxh djr vkgs- vkbZ cakxMÓkk Hkjrs Eg.kwu eqyxhgh cakxMÓkkpk gê /kjrs-
R;keqGs vkbZ dlkjkyk cakxMÓkkpk Hkko fopkjrs- vksoh Ø- 779 e/;s brj
eqyhcjkscj [ksGr vlysY;k Hkkphyk cakxMÓkk Hkj.;klkBh cksykoY;kps
o.kZu vkysys vkgs- ¼;sFks Hkkokph eqyxh fdaok u.kansph eqyxh Eg.kts Hkkph]
vlk vFkZ ?;kok-½ xzkeh.k lektkrhy O;ogkjkps fp= vksoh Ø- 777 rs
vksoh Ø- 779 i;±rP;k vksO;kr vkysys vkgs-
dlkj ekgÓkk nknk A cakxMhpk eksya lakxa
eSuk ykxyh ekgÓkk eakxa AA 777 AA
dlkja ekgÓkk nknk A fcYyksja Hkja eys
cank #i;k nsrks rqys AA 778 AA
fL=;kaph xkFkk @178
dlkj.kh ckbZ A cakxMh cksykoyh
Hkklh [ksGrk cykoyh AA 779 AA
¼dlkj & [ksMÓkkr ck;dakuk cakxMÓkk Hkj.kkjk ek.kwl- eksya & Hkko- eSuk&
eqyxh- fcYyksj & cakxMÓkk½
yksdthoukrhy L=h ygku ygku xks‛Vhykgh vkiY;k dkO;kpk
fo‛k; cuors- i.k rs dkO; ek= vFkZiw.kZ vlrs- Qkj lqanj dYiuk R;kr
xzfFkr dsysY;k vlrkr- ?kjko:u iksiVkps mM.ks gh dkgh uohu xks‛V ukgh-
i.k jaxhr gk ‘kCn vkf.k R;k jaxkph pksGh vkiY;kyk vlkoh] gh dYiuk
lqanj vkgs- iksiVkpk jax fgjok o pksp yky- fgjok o yky jax fL=;akuk
vkoMrks- pksGhP;k dkiMkpk jax fgjok o dkB yky] gs jaxkps lkSan;Z fryk
lakxk;ps vkgs-
ek÷;k x nkjkowua A jaxhra jk?kks xsys
R;kps jaxh pksGh eys AA 780 AA
¼ jk?kks & iksiV- pksGh & Cykowt] >akij- iwohZ uÅokjh yqxMs usl.kkÚ;k
fL=;k pksGh ?kkyk;P;k- ½
43- jktkbZ e/;s jkta A Hkjrkjkpa Hkkjh
¼ irhcíyP;k vksO;k ½
Hkkjrh; L=h irhyk Qkj egÙo nsrs- irh gk lkr tUekpk lkscrh vkgs] rks
ijes’oj vkgs] rks loZ dkgh vkgs] v’kh letwr Hkkjrh; fL=;akph >kysyh
vkgs- R;kP;k ftoar vl.;krp vkiys lkSHkkX; vkgs] v’kh frph letwr
vlY;keqGs fdaok frP;koj rls laLdkj dsY;keqGs] rh ijaijsus irhph lsok
djr vkysyh vkgs- frP;k eukr irhcíypk J)kHkko vktgh dk;e
vkgs-
iq<hy vksO;k ikgk- vksoh Ø- 781 rs vksoh Ø- 785 i;±r gs ,d
vksohxhr vkgs- ;k vksohxhrkr rh Eg.krs dh] lxGÓkk jkT;ke/;s irhps
jkT; Qkj pakxys vkf.k egÙokps vlrs- vkiY;k irhP;k jkT;kr
vkiY;kyk gO;k vlysY;k loZ oLrw feGw ‘kdrkr- vkiY;k bPNk iw.kZ
fL=;kaph xkFkk @179
gksÅ ‘kdrkr] vlk frpk vuqHko vlrks- ^dqadokph cksV* Eg.kts
lkSHkkX;kps y{k.k vkgs] vkf.k gsp frP;klkBh lokZr eksBs jkT; vkgs-
Eg.kwu rh Eg.krs &
jktkbZ e/;s jkta A Hkjrkjkpa eksBa
ysyh dqadokph cksVa AA 781 AA
jktkbZ e/;s jkta A Hkjrkjkpa Hkkjh
ysyh dqadokph fpjh AA 782 AA
¼jkt & jkT;- Hkjrkj & Hkzrkj] irh-½
irhcíyP;k HkkoHkkoukus vksFkacysY;k gÓkk vksO;k vkgs- iq<hy vksO;k
ikgk%& irhP;k jkT;kr vkcknh vkckn vkgs- Eg.ktsp lalkjkr irh
dkjHkkjh vkgs] o iRuh vkuankr vkgs- nqlÚ;k vksGhpk vFkZ ek= osxGk
?;kok ykxrks- ^Qwya mxoya ukgh* ;kpk vFkZ vtwu rh ysdqjokGh >kysyh
ukgh- i.k vk;kck;akuk lakx.;kbrir ek= rh irhP;k lalkjkr lq[kh vkgs-
irhfo‛k;hP;k v’kk vk’k;kP;k vksO;k ,dVÓkk fnlr vlY;k rjh R;akph
,d xqaQ.k vlrs] o rs ,d vksohxhr vlrs- vksoh Ø- 781 rs 785
i;±r ikgk- gs ,d vksohxhr vkgs-
Hkjrkjkpa jkta A lakxhua vkbZckbZ
jktuk[kkyh tkbZ A Qwya mxoya ukgh AA 783AA
lxGÓkk jkT;kr fL=yk dkgh vkoMr vlsy rj vkiY;k irhps jkT;-
vkiY;k irhP;k jkT;krp vki.k lxGÓkk gkSl iw.kZ d: ‘kdrks] vls
fryk okVrs- tjhpa ikrG uslwu irhP;k jkT;krp fejork ;srs- Eg.kts
tksi;±r irh rksi;±r lxGs dkgh frP;k euklkj[ks gksrs- ^xGk lksU;kus
fioGk* Eg.ktsp fryk lksU;kP;k nkfxU;akph dkghgh deh ukgh- ofMyakP;k
?kjh lk/ks lk/ks diMsgh feGr uOgrs- i.k irhP;k dkGkr ek= fryk
diMÓkakph okuok ukgh- i.k gs loZ rh vkiY;k irhP;k jkT;kr Hkksxr
vkgs- vkiY;k irhcíypk vknj] izse] ftOgkGk R;akP;k var%dj.kkrwu
O;Dr gksrks- iq<hy vksO;k lkfgfR;d xq.kakuh ifjiw.kZ vkgs- fL=;akuh
vkiY;k eukrhy Hkko lwpd vFkkZus lakxhryk vkgs-
fL=;kaph xkFkk @180
jktkea/kh jkta A jkta Hkjrkjkpa gks;a
tjhpa ikrGa uslyh ik;?kksGa AA 784 AA
Ekk;ckikP;k ?kjh A ukgh lkiMs iojk
HkjrkjkP;k jkth xGk lksU;kus fioGk AA 785 AA
Ekk;ckikP;k jkth A ukgh lkiMs ijdja
HkjrkjkP;k jkth fpU;k lksMY;k ik;?kksGa AA 786 AA
¼iojk & iksoGs- jkth & jkT;kr-½
fL=;k vkiY;k irhP;k izsekph Fkksjohgh eksBÓkk vkfRe;rsus o.kZu djrkr-
vkiyk irh vkiY;koj fdrh izse djrks ;kps eksBs jlHkjhr o.kZu ‘kaxkfjd
vksO;krwu fnlwu ;srs- vkiY;kyk mUgkrkUgkr d/kh dkekyk tkos ykxys
ukgh- R;akuh ¼irhus½ vxnh Qqyklkj[ks] rGgkrkP;k QksMklkj[ks vkiY;kyk
okxfoys] v’khHkkouk rh O;Dr djrs- ikgk &
Ekk;ckikpa jkta A [kkscÚ;kpa [kkta
Hkjrkjkpa jkta A lkoyh xgjsckta AA 787 AA
dk;a lakxw ckbZ A Hkjrkjkps xq.ka
gkrkph lkoyh A ukgh ykxw nsyh Åua AA 788 AA
¼jkt & jkT;] [kkta & [kkÅ] Hkkrda- Hkjrkj & irh-½
^ekgsj* Eg.kts izR;sd Hkkjrh; fL=;akps folkO;kps gDdkps fBdk.k- vkiY;k
ekgsjkcíy cksyr vlrkuk R;k jaxwu tkrkr- vkiY;k Hkkokps] ofMykps
R;k eksBÓkk dkSrqdkus o.kZu djrkr- gs lakxr vlrkukgh vkiY;k irhyk
^rqEgh doykph cak/kk ekMh* vls izksRlkgugh nsrkr-
dk;a lakxw ‘ksthckbZ A ekgÓkk ekgsjkpk vakck
rqEgk Eg.krks irhjktk A ekMh doykph cak/kk AA 789 AA
^Lokeh frUgh txkpk vkbZfouk fHkdkjh* v’kh ekÅyhph Fkksjoh Hkkjrh;
laL”r ok³~e;kr o yksdok³~e;krgh lakfxrysyh vkgs- ekÅyh tlh
vkiY;k rkUgqY;kps loZ dkgh djrs] R;kpizek.ks iRuh irhps loZ dkgh
ygku eqyklkj[ks djrs- R;akP;k vak?kksGhP;k ik.;kiklwu rks >ksisi;±r rh
fL=;kaph xkFkk @181
R;kph enr djr vlrs- R;kP;k lq[knq%[kkr rh paælw;kZizek.ks [kachji.ks
ikBh’kh mHkh jkgkrs- irh gk lkrk tUekpk lkscrh vkgs] irh gkp ijes’oj
vkgs] rks loZ dkgh vkgs] v’kh letwr Hkkjrh; fL=;akph vkgs- Eg.kwup
R;kP;k ftoar vl.;krp vkiys lkSHkkX; vkgs] vlh letwr vlY;keqGs
rh irhph ijaijsus lsok djr vkysyh vkgs- vkiY;k irhph bekus brckjs
lsok dj.kkjh] ik; /kqÅu ns.kkjh L=h vktgh Hkkjrkr vkgs-
Hkjrkjkph lsok A ekgÓkkua ukgh >kyh
nklh Bsoyh gkrk[kkyh AA 790 AA
Hkjrkjkph lsok A dks.ka djrs ekoyh
vak?kksGhys ik.kh A paælwO;kZph lkoyh AA 791 AA
Hkjrkjkph lsok A djhua bekukua
Ikk;a iqlhua #ekykua AA 792 AA
lkSHkkX;orh tkR;koj nG.k nGrkuk vkiys var%dj.k eksdGs djrs- rh
Eg.krs] eR;quarjgh nsokP;k ?kjh irhus ts lq[k vkiY;kyk fnys] R;kcíy
vki.k nsokyk lakxw- irhdMwu feGkysY;k lq[kkus vkuanhr >kysyh gh L=h
vkgs- irhus fryk ts lq[k fnys R;kcíy rh lxGhdMs lakxr vkgs-
^dqadokps Mkcys*] ^dqadokph iqMh* ;k ‘kCnkrwu vkiys lkSHkkX; v[kaM
jkgkos gh frph bPNk O;Dr gksrs- iq<hy vksO;k ikgk &
Hkjrkjkpa lq[ka A lq[ka lakxrks nsok?kjh
dqadokP;k MkcY;kys A dksukMs ukukijh AA 793 AA
Hkjrkjkpa lq[ka A lakxhua csnjh
dqadokph iqMh A fur~ ‘ksY;kP;k injh AA 794 AA
¼csnjh & bdMs frdMs-½
fL=;akuk vkiY;k irhcíypk xoZ vlrks- R;kP;k ikBhekxs vki.k lqjf{kr
vkgks] vls R;akuk okVrs- Eg.ktsp rks vkiyk laj{k.kdrkZ vkgs] v’kh
R;akph letwr vlrs- vkiY;k irhps dkSrqd djr vlrkuk rh
‘kstkj.khP;k irhyk ek= deh ys[kr vlrs- Lor%P;k irhcíypk vknj o
fL=;kaph xkFkk @182
eksBsi.kk] rlsp nqlÚ;k fL=P;k irhcíy Eg.ktsp ijiq#‛kkcíy frjLdkj
R;akP;k vksO;krwu O;Dr gksrkuk fnlrks- vkiyk irh Eg.kts fuacquhpk [kaknk
o nqljhpk irh Eg.kts vakx.kkryk iqatk- Lor%P;k irhcíypk tso<k vknj
rso<kp ijiq#‛kkcíypk frjLdkj fL=;akP;k eukr vlrks-
‘ksthpk Hkjrkja A ekgÓkk vakx.kkpk iqatk
vkiyk Hkjrkja A vkgs fuacquhpk [kaknk AA 795 AA
‘ksthpk Hkjrkja A ekgÓkk vakx.kkpk dsja
vkeps Hkjrkja A dks.;k fuacquhpa QGa AA 796 AA
‘ksthpk Hkjrkja A ekgÓkk vakx.kkpk xksVk
vkiyk Hkjrkja A vkgs tjhpk nqiêk AA 797 AA
fL=;akP;k vksohxhrkrwu Hkkjrh; laL”rhP;k vusd [kq.kk Mksdkorkuk
fnlrkr- xzkeh.k Hkkjrkrhy fL=;k ijiq#‛kk’kh cksy.ks Eg.kts lH;rsyk
lksMwu okx.ks vkgs] vls letrkr- vkiY;k irhf’kok; ijiq#‛k Eg.kts rh
iki letrs- ijiq#‛k fdrhgh Jhear vlyk rjh ‘ksoVh vkiY;k irhph
vkBo.kp egÙokph] vlk rh vkn’kZ ?kkywu nsrs- ;sFks ikfo«;] eakxY;]
lnkpkj] uSfrdrk v’kk lxGÓkk vkn’kkZpk ewrhZear ‘kgk.ki.kk R;akP;k
vksohxhrkrwu utjsr Hkjrks-
‘ksthP;k Hkjrkjklh A cksykph dks.krh xksMh
vkiY;k Hkjrkjkph A gkrjkoh ‘kkytksMh AA 798 AA
‘ksthpk Hkjrkja A ekgÓkk njokT;kpk xksVk
vkiY;k Hkjrkjkys A mHkh Bsohua xkoh tkrk AA 799 AA
Hkkjrh; laL”rhe/;s v’kk vusd xks‛Vh izpyhr gksR;k o vkgsr- iwohZ
xzkethoukr uohu fookg >kysY;k irhiRuhuh ?kjkrhy FkksjkeksBÓkakP;k ns[kr
vkilkr cksyw u;s] vlk vfyf[kr ladsr gksrk- rsOgk irhyk ikfgts
vlysyh oLrw rks [kw.k d:u lakxr gksrk] o fryk rs letr gksrs- v’kk
Lo#ikps eksBs lqanj o.kZu vksohxhrkrwu ;srs- vksohxhrkrwu fnl.kkjs vuqHko
fL=;kaph xkFkk @183
lk/ks vlys] rjh R;kyk Hkkjrh; laL”rhpk o ,danj yksdthoukpk lqokl
;srks-
irhf’kok; iRuhps o iRuhf’kok; irhps d/khp pkyk;ps ukgh-
irhiRuh gh jFkkph nksu pkds vkgsr- ?kjh vkY;kcjkscj iRuh dksBs vkgs]
vls irh fopkjrks- dkj.k R;kyk rgku ykxysyh vkgs- dkj.k rls
ygkulsp- Lor%gh rks ik.kh ?ksÅ ‘kdyk vlrk- i.k irhiRuhP;k
lgthoukpk vkuan dkgh osxGkp vlrks- Eg.kwu rks iRuhyk blkukyk ik.kh
ekxrks- irhiRuhP;k gÓkk izsekP;k jlHkjhr vksO;k vkgsr- ikgk vksoh Ø-
800 rs 803-
Hkjrkja ekjs gkdk A ‘ksthP;k ukokgwua
eueksguk ?kjh ;s.ka A >kjh Hk:ua ik.kh nsua AA 800 AA
Hkjrkja Eg.ks A dqBa xsyh ?kjokyh
gkrkra racw >kjh A ik.kh ikta eSuk ukjh AA 801 AA
blkuya ik.kh A xaxkjkys eksrh
gko’kh ekgs irh A blkua eakxs gkrh AA 802 AA
dkGÓkk pksGhoja A df’kank jkGhpk
daFk gko’kk ukjhpk AA 803 AA
¼>kjh & dkiMh ik.;kph fi’koh] T;kr ik.kh FkaMa jkgkrs- blkuya & FkaMa-
xaxkj & yks[kaMkps ,d iljV mHkkV HkakMs- T;kpk mi;ksx xzkeh.k Hkkxkr
vak?kksGhlkBh djrkr- df’knk & u{kh- jkGhpk & lksU;kpaknhpk- daFk &
irh- gko’kk & gkS’kh] mRlkgh] xaerh½
vksoh Ø- 804 rs 809 i;±rps gs ,d iq<hy vksohxhr ikgk-
fL=;akph eukrwu dks.krhgh bPNk vlyh] rjh irh iw.kZ djrsp vls ukgh-
rks eksBÓkk iz;Rukus] izsek.ks] glwu frph bPNk eksMwu Vkdrks- gs loZ rks
MksGÓkkP;k [kq.kakuh lakxrks- frph bPNk iw.kZ djhr ukgh] eksMwu Vkdrks- i.k
gs loZ glwu] [ksGwu djr vlY;keqGs iRuhyk R;kps okbZV okVr ukgh-
ijarq eukr ek= #[k#[k vkgs] gs frus iq<hy vksohrwu eksBÓkk [kqchus
lakfxrys vkgs- rh Eg.krs &
fL=;kaph xkFkk @184
Hkjrkjkph [kq.ka A MksGÓkkP;k iklwua
eua eksMrs gklwua AA 804 AA
dkgh xks‛Vh FkksjkeksBÓkakP;k ns[kr lakxk;P;k ukghr] v’kh ijaijk gksrh- irhus
iRuhlkscr vkbZoMhy vlrkuk Qkj cksyw u;s] v’khgh izFkk vkiY;k ns’kkr
gksrhp- irhyk lqikjh ikfgts] i.k rks fryk ekxw ‘kdr ukgh- rks MksGÓkkus
fryk b’kkjk djrks- gk lk/kk vuqHko vlyk] rjh Hkkjrh; laL”rhph ,d
fdukj R;kP;krwugh fnlwu ;srs-
Hkjrkjkph [kw.ka A MksGÓkkP;k vkMwua
eakxs lqikjh QksMwua AA 805 AA
Hkjrkjkph [kw.ka A MksGÓkkP;k iki.;k
eua eksM.kh iqr.;k AA 806 AA
Hkjrkjkph [kw.ka A eqaMÓkkP;k vkMwua
eakxs lqikjh QksMwua AA 807 AA
¼^eqaMÓkkP;k* ;k ‘kCnkpk vFkZ Eg.kts ykdMkpk [kakc vlk gksrks- tqU;k
dkGkrhy ?kjkpk ifgyk etyk vlk ykdMkP;k [kakckojp mHkk vlk;pk-
;kyk eqaMs o e;kyh vls Eg.kr½- irhus iRuhyk MksGÓkkP;k [kq.ksus dkghrjh
lakfxrys] ijarq R;kps lakx.ks fryk dGysp ukgh- vkiY;kyk irhph [kw.k
letyh ukgh] Eg.kwu fryk okbZV okVrs- iRuhP;k eukrhy nq%[k o gwjgwj
iq<hy vksO;krwu O;Dr gksrs- T;kP;klkscr frpk lalkj lq: vlrs- R;kP;k
lxGÓkk [kk.kk[kq.kk fryk ekfgr vlrkr- irhyk dsOgk] dls] o dk; gos
;k lxGÓkk xksf‛Vph fryk tk.kho vlrs- Eg.kwup irhyk Hkwd ykxY;koj
rh rkV ok<wu Bsors] o ik.;kus Hkjysyh >kjh us.;klkBh r;kj Bsors-
¼>kjh & ik.kh lkBo.;kph dkiMkph fi’koh-½
Hkjrkjkph [kw.ka A eyk vksG[kw ukgh vkyh
mHkh oljhP;k [kkyh AA 808 AA
Hkjrkjkph [kw.ka A ukjhys ekywea
bLrkjya rkVa A >kjh Bsoyh Hk:ua AA 809 AA
fL=;kaph xkFkk @185
irhP;k vxksnj vkiY;kyk ej.k ;kos gh Hkkjrh; fL=;akph bPNk vlrs-
vkiY;k izsrkyk ekrh nÓkkoh dk vXuh] v’kh bPNkgh vusd fL=;akuh
cksywu nk[kfoysyh vkgs- vkiY;kyk jLR;kP;k cktwykp ekrh nÓkkoh-
Eg.kts ;srktkrk vkiyh vkBo.k gksbZy] v’kkgh vkiY;k Hkkouk rh ck sywu
tkrs- e`R;quarjgh vkiyh vkBo.k dks.khrjh dk<koh] gh dso<h eksBh xks‛V
rh cksywu nk[kfors- irhP;k eakMhoj vkiyk tho tkok] eR;q ;srkuk irh
toG vlkok] v’kh frph vis{kk vlrs- eR;quarj irhus vkiY;k ‘ksY;kus
frpk psgjk >kdkok- vls gks.ks Eg.kts HkkX;] vls rh letrs- v’kk
izdkjP;k vksO;k ,sdrkuk MksGÓkkrwu vJq u vkys rj uoyp- lkÚ;k
var%dj.kkrwu ,d= vkysY;k Hkkouk rh vksohxhrkrwu O;Dr djrs- iq<hy
vksO;k ikgk &
ek>k thoa xsyk A HkjrkjkP;k eakMhojh
dksjk ‘ksyk rksaMkojh AA 810 AA
ek>k thoa xsyk A Hkjrkjk HkkX;oark
brY;kua >kya vkrk A lj.ka jprk lakxk dFkk AA 811 AA
ek>k thoa xsyk A ekrh nstk okVsoja
;srk tkrk vkBo.ka AA 812 AA
izR;sd /kekZe/;s izsrkph ln~xrh d’kh ykok;ph] ;kps fu;e Bjysys vkgs-
dkgh /kekZr izsrkyk vXuh nsrkr] rj dkgh /kekZr izsr ekrhr iqjrkr-
tkrhijRosgh gÓkk #<h cnyr vlrkr- vkiyk nQufo/kh dksBs djkok] gsgh
dkgh fL=;akuh lakxwu Bsoysys vkgs- e`R;quarj vkiY;kyk eksgkP;k
>kMk[kkyh nQu djkos vls ,d L=h lakxr vkgs- ¼eksgkps >kM gs dnkfpr
frP;k ‘ksrkrys vlkos-½
Xkksjhpk thoa xsyk A ekrh nstk eksgkra
Okk?khua xtZrs xkokra AA 813 AA
yksdthoukrhy vuqHko fL=;akP;k vksohxhrkrwu ;srkr- HkksL;kP;k >kMkdMs
¼‘keh o`{k½ ckjkgh efgus dks.kh y{k nsr ukgh] vkf.k R;kps ukogh dk<r
ukgh- lqrd vlY;kxr R;k o{kkph voLFkk- ijarq nlÚ;kP;k fno’kh ek=
fL=;kaph xkFkk @186
R;kps Qkj egÙo vlrs- R;k o{kkps i= lksus letwu ,desdakuk nsÅu
nlÚ;kP;k ‘kqHksPNk fnY;k tkrkr- ikgk &
Ckkjk efgus lqrqda A Hkks’kkP;k >kMkys
nlÚ;kP;k fnlh A lksua p<oya Hkjrkjkys AA 814 AA
irhoj izse dj.kkjh iRuh vlyh] Eg.kts fryk FkksMklkgh irhpk fojg
lgu gksr ukgh- irhokpwu rh FkksMsgh fnol osxGh jkgw ‘kdr ukgh- v’kk
uktqd izseca/kkP;k vusd vksO;k vk<Grkr- irh mUgkGÓkkP;k fnolkr
ckgsjxkoh xsys( i.k N=h usyh ukgh Eg.kwu gwjgwj dj.kkjh L=h vkiY;kyk
vksohxhrkrwu fnlrs- irh ckgsjxkoh xsY;koj iRuhP;k eukr dk; fopkj
vkys] vkf.k rks ?kjkr ulY;koj iRuhyk ?kjkr dk; cny tk.koyk] ;kps
o.kZu vksoh Ø- 815 rs vksoh Ø- 828 e/;s vkys vkgs- iq<hy vksO;krwu
;kph dYiuk ;sbZy- ikgk &
xkokyk xsys ckbZ A vtwua ukgh iÙkk
gkja xqaQyk ;srk tkrk AA 815 AA
xkokyk xsys ckbZ A xera ukgh eys
‘kkya Bsotk iak?kjkys AA 816 AA
Xkkokys xsys ckbZ A v|kia ukgh vkys
ckbZ xkokph ;kna eys AA 817 AA
L=heukP;k uktwd o lw{e HkkoNVk vksohxhrkrwu fnlwu ;srkr- irhiklwu
nwj jkgw ‘kdr ukgh Eg.kwu rh irhyk vkiY;k MksD;koj gkr BsÅu opu
ekxrs dh] vktp xkokyk tk vkf.k ijr ;k- lalkjkrhy lgthoukpk
vkuan dlk vlrks] gs iq<hy vksohrwu fnlrs-
xkokys xsys ckbZ A vkta tktk vk.ka ;stk
f’kjh opua eys nstk AA 818 AA
irh xkokyk xsys vlrk frP;k eukr dkgh ‘kadk fuekZ.k >kY;k- uos dksjs
/kksrj ,dk,dh tqus >kys- fryk gk ,d vi’kdwu okVrks- frP;k eukr
fL=;kaph xkFkk @187
dqBsrjh fHkrh fuekZ.k >kyh vkgs- yksdthoukrhy dkgh ladsr fL=;akP;k
vksohxhrkrwu fnlwu ;srkr-
xkokys xsys ckbZ A vl;a dla tk.ka
uoa /kksrja >kya tqua AA 819 AA
xkokyk xsys ckbZ A ?kMhP;k ?kVdkra
ckjk oktys ukVdkra AA 820 AA
xkokys xsys ckbZ A ukgh xsys lakxwua
gkja Bsoys Vakxwua AA 821 AA
xkokyk xsys ckbZ A ukgh xsys iqlwua
gkja Bsoys [kkslwua AA 822 AA
xkokys xsys ckbZ A xsys ,sua jkrh
ftych dsyh rkFkh AA 823 AA
xkokyk xsys ckbZ A xsys ,sua dkya
ftych dsyh ykya AA 824 AA
xkokyk xsys ckbZ A dks.kkys Vkdw ik.kh
lquh iMyh vakx/kquh AA 825 AA
xkokys xsys ckbZ A dks.kkys d: rkVa
lquk iMyk pkSjaxikVa AA 826 AA
xkokys xsys ckbZ A dks.kkys d: foMk
lquk iMyk ikuiqMk AA 827 AA
xkokys xsys ckbZ A dks.kkgh dks.kk lakxw
jlHkjya fuacw A dks.;k ekfyuhys eakxw AA 828 AA
fL=;akuk vkiY;k irhcíypk xoZ vlrks- vkiY;k irhps ‘kjhj >GkGr
vlY;kps rh lakxrs- vki.k R;kP;k lkoyhekxs mHkh vkgs] vls Eg.krs-
Eg.ktsp rks vkiyk laj{k.kdrkZ vkgs] o R;kP;kikBhekxs vki.k fuf’apr
fL=;kaph xkFkk @188
vkgks] gk Hkko- iRuhyk vkiY;k irhP;k lkÚ;kp xq.kkps o oLrqps dkSrqd
okVrs- vkiY;k irhph Vksih d’kh pednkj vkgs] gs rh vksohe/kwu O;Dr
djrs- ¼Vksih gh egkjk‛Vªh;u yksda okijrkr- ;k vksohrwu izknsf’kd iks‛kk[k
ijaijsus dlk gksrk] ;kpsgh n’kZu ?kMrs- lkaL”frd Bsok tru dj.;kps dke
;k vksohus dsysys vkgs-½
>yda >yda A ekgÓkk Hkjrkjkpa vakxa
mHkh ckbZ lkoyhP;k eakxa AA 829 AA
>ydh >ydh A ekgÓkk Hkjrkjkph Vksih
mHkh ckbZ lkoyhra gksrh AA 830 AA
vkiY;k irhph lrr dkGth dj.kkjh gh lalkjh L=h vkgs- ÅUgkGÓkkP;k
fnolkr irh dpsjhr dkekfufeÙk xsys vkgs- ijarq ÅUgkGk rkir vkgs]
vkf.k irh N=h U;k;yk foljyk vkgs- dso<h eksBh dkGth rh irhph
djr vkgs- irhcíypk ftOgkGk o izse iq<hy vksohrwu O;Dr gksrs-
mUgkGÓkkph Åua A rirs ykgh ykgh
dpsjh xsys ckbZ A gkrh N=h usyh ukgh AA 831 AA
irhcíyP;k vusd eksgd NVk fL=;akP;k vksohxhrkrwu ikgk;yk feGrkr-
irh jkxkoyk] ukjkt >kyk] :lyk vlsy] cksyr ukgh o letk;yk
r;kj ukgh- rsOgk rh R;kP;ktoG R;kps rkUgs ckG m’kklh Bsors- eksBh
ek.kls jkxkoyh rj R;akpk jkx yodj tkr ukgh- i.k ygku ckGkyk ikgwu
eksBh ek.kls loZ dkgh foljrkr- irhph v’kk rÚgsus letwr ?kkyk;ph
R;akph i)r R;akuh ‘kks/kwu dk<yh- gs lxGs o.kZu vkiY;kyk vksohxhrkrwu
fnlrs- izR;sd vksO;akuk Hkkouspk o vuqHkokpk Li’kZ >kysyk fnlrks-
Hkjrkja :lys A d’kkua letkow
mlaxh ckGa nsÅ AA 832 AA
Hkkjrh; L=h irhyk ijes’oj letr vlyh] rjh fryk ikfgts rso<k
lUeku iq#‛kakuh fnysyk ukgh- L=hoj vU;k;] vR;kpkj] NG] >kY;kph
mnkgj.ks dkgh deh ukghr- fryk NG.ks gk vkiyk t.kw dkgh tUefl)
gDd vkgs] vls letwu fdR;sd ‘krdkiklwu iq#‛k frpk NG djr
fL=;kaph xkFkk @189
vkysyk vkgs- ijarq rh loZ dkgh eqdkVÓkkus lgu djr vkysyh vkgs-
;kpk vFkZ fryk Hkkouk ukgh vlk gksr ukgh- iRuhyk NG.kkÚ;k irhph
iq<P;k tUekr nqnZ’kk gksrs- ^rks liZ gksrks* v’kk vk’k;kP;k fdR;sd
vksO;krwu R;akuh vkiY;k Hkkouakuk okV eksdGh d:u fnysyh vkgs- rh
Eg.krs &
vLrqjh xaktoyh A xaktow uksdks osMÓkk
liZ gkslhua ik.kcqMÓkk A eaxa fgaM’kh nqghFkMÓkk AA 833 AA
¼vLrqjh & iRuh] L=h- xakto.ks & NG.ks] =kl ns.ks- ik.kcqMÓkk & ik.;kr
jkg.kkjk] lkikph ,d dfu‛V ntkZph fcufo‛kkjh tkr-½
lalkj EgVyk dh irhiRuhps HkakM.k] :lok vkykp- d/kh d/kh
lalkjkr vlsgh izlax ;srkr dh] irhiRuhps dMkD;kps HkakM.k gksrs- v’kk
HkakM.kkr lH;rsP;k lxGÓkk e;kZnk vksykaMY;k tkrkr- irhyk jkxkus rh
^esyk*] ^tGkyk*] v’kh cksyrs- i.k rls cksy.ks dkgh cjs ukgh- dkj.k
nqljh L=h fryk letkors o lakxrs dh] ek;ckikP;k ?kjh eqyhpk ‘ksoV
gksr ukgh- ckbZpk ‘ksoV irhP;kp ?kjh gksrks- Eg.kwu irhcíy vls cksyw
u;s] vlk ‘kgk.ki.kkpk let rh nsrs- uhrh] vkn’kZ] eakxY;] ikfo«; gh
lxGh Hkkjrh; laL”rhph mnkÙk ewY;s vkiY;kyk fL=;akP;k vksohxhrkrwu
ikgk;yk feGrkr- xrdkyhu lektthou letwu ?;k;ps vlsy rj rs
fL=;akP;k vksohxhrkrwu vf/kd pakxys letrs-
udks euw ukjh A Hkjrkja esyk xsyk ek;ckik ?kjh A rqgk ‘ksoVa ukgh >kyk AA 834 AA
lalkjkr irhiRuh nks?ksgh pakxys okxr vlsy] rj d‛Vgh gyds okVrkr-
i.k nks?kkiSdh ,d tjh LoHkkokus cjkscj ulsy] rj ek= lalkj udkslk
gksrks- frpk irh pakxyk ukgh] Eg.kwu lalkj foLdGhr >kysyk vkgs- iq<hy
vksohrwu vkiyk izR;{k vuqHkop rh cksywu nk[kfor vkgs- ikgk&
okVsojpk oMa A djrs QMQMa
laxrh ukgh /kMa A ;srs lalkjkpk yMa AA 835 AA
¼/kM & pakxyk- laxrh & lkscr vlysyk ek.kwl] irh-½
fL=;kaph xkFkk @190
44- tko;kph tkra A lnk csbZekua
¼ ;k Hkkxkr tko;kP;k vksO;k vkgsr ½
Jh eg‛khZ O;klkus egkHkkjrkr fofo/k ik=akph fufeZrh dsysyh vkgs- dkgh
fon~okuakP;k ers ts egkHkkjrkr vkgs] rs vfLrÙokr vkgs- o ts egkHkkjrkr
ukgh rs thoukr ukgh- gs Eg.k.ks vxnh jkLr vkgs- O;kl equhauh vkiY;k
vn~Hkqr izfrHksus thoukrY;k lca/k O;fDrjs[k akps R;akP;k xq.knks‛kklg ts fp=
jaxfoys] rs vU;= dks.kR;kgh egkdkO;kr fnlwu ;sr ukgh- ijarq ,d ik=
R;akP;k utjsrwu lqVys vkgs- rs ik= Eg.kts ^tkobZ* gs gks;-
Hkkjrh; laL”rhr ^tkobZ* ukokps ik= eksBs fofp= vkgs-
egkHkkjrkrhy fofo/k ik=akps ts fofo/k LoHkko vkgs] rs lxGs LoHkko ;k
,dVÓkk ^tkobZ* ukokP;k ik=kr vkgs] vls Eg.k.ks /kkMlkps gks.kkj ukgh-
Eg.kwup yksdthoukr R;kpk vuqHko izR;sd dqVqackyk vkysyk vkgs- ;k
ik=kpk =kl fL=;akuk vf/kd izek.kkr tk.korks- gs ik= dls fofo/k jaxh o
cgq<axh vkgs] ;kps vuqHkoiw.kZ o ân;Li’khZ fp=.k fL=;akuh vkiY;k
vksohxhrkrwu dsysys vkgs- tkobZ gs ik= iq#‛k vlY;keqGs ;k ik=kdMs
iq#‛kakps nqyZ{k >kys] i.k fL=;akuh R;kP;k LoHkkokP;k fofo/k NVk vkiY;k
lgt o mitr izfrHksus ftoar dsysY;k vkgs- dkgh vksO;krwu R;kpk
vuqHko ;srks-
tkobZ vkf.k eqyxk ;akP;kryk Qjd Li‛V ‘kCnkr lwpfoysyk vkgs-
tkobZ ‘ksoVh tkobZ] o eqyxk rks eqyxk- eqyxk dlkgh vlyk rjh
‘ksoVP;k ?kVdsP;k osGh vkbZofMyakP;k eq[kkr rksp ik.kh Vkdrks- tko;kyk
rso<h ek;k ulrs- Eg.kwu ;sMkfilk dk vlsuk] i.k ‘ksoVh eqyxkp dkeh
iMyk- tko;kis{kk eqyxkp vkbZofMyakph vf/kd dkGth ?ksrks- gs lR;
iq<hy vksohrwu fnlrs- thoukP;k fofo/k HkkoNVk tko;kcíyP;k vksO;krwu
fnlwu ;srkr- fL=;akuh gs lxGs vuqHko ekSf[kd ijaijsus tru d:u Bsoysys
vkgs- iq<hy vksoh ikgk %&
tokbZ ikVhya A tkÅua clyk yksdkra
;sMkfilk ysda A ik.kh Vkdrs eq[kkra AA 836 AA
fL=;kaph xkFkk @191
Tkko;kph tkr gh eksBh yksHkh vlrs- R;kyk fdrhgh fnys rjh rks iRuhyk
f’kO;k nÓkk;yk dkgh deh djr ukgh- f’kO;k nsrkuk vkbZ cfg.khP;k f’kO;k
nsrkr] gs fryk lakxk;ps vkgs- Eg.kwu ^tko;kph tkr csbZeku* v’kh Eg.kp
vkiY;kdMs iMyh vkgs- tkobZ vkiY;k eqyhyk d’kk f’kO;k nsrs] R;kps
dkO;e; o.kZu eqyhaP;k vk;akuh d:u Bsoysys vkgs- iq<hy vksO;k lyx
okpY;kl R;kph dYiuk ;sbZy- vksoh Ø- 837 rs 840 i;±r gs ,d
vksohxhr vkgs-
tok;kph tkra A eksBh gk;s csbZekua
f’kO;k nsrs ek;owua AA 837 AA
tok;kph tkra A lnk csbZekua
f’kO;k nsrs cfg.khowua AA 838 AA
tok;kph tkra A eksBh gk;a xks;jh
f’kO;k nsrs nks;jh AA 839 AA
¼gk;s & vkgs- xks;jh & xqghjk] Mq[k /kj.kkjk- nks;jh & nksu vFkkZus-½
Hkkjrh; ijaijk vls lakxrs dh] tko;kph tkr csbZeku vlrs- R;kyk
fdrhgh fnys rjh dehp vkgs- ,d vkbZ vkiY;k tko;kcíy lakxr vkgs-
frps tkobZ gs frP;k eqyhyk usgeh f’kO;k nsr vlrkr] v’kh frph lkSE;
‘kCnkr rØkj vkgs- iq<hy vksoh ok³~e;kP;k vaxkus eksBh lqanj vkgs- tkobZ
frP;k eqyhyk nku nsrks- i.k rs nku mPp izrhps ulwu f’kO;kps vkgs] vls
rh mijksf/kri.ks lakxr vkgs- yksdok³~e;kr eqyhlkBh eSuk o eqyklkBh
jk?kks vlk ‘kCniz;ksx vk<Grks-
tko;kph tkra A eksBh csbZekua
yk[kksjh dsya nkua A eSukys cksy.ka AA 840 AA
tko;kyk fdrhgh fnys rjh R;kps lek/kku gksr ukgh- dkgh fnY;kps
Lej.kgh R;kyk jkgkr ukgh- R;kcíy rks ”rKrk ckGxr ukgh- Eg.kwup
^tko;kP;k tkrhyk uko ukgh* v’kh ,d Eg.k yksdthoukr iMysyh vkgs-
tkobZ yXukr #l.ks gk ,d fuR;kpkp izdkj Hkkjrkr gksrk o vkgs-
,[kknÓkk ygku oLrqlkBhgh tkobZ #lwu clrkr- lksU;kP;k vaxBhlkBh
fL=;kaph xkFkk @192
tkobZ #lwu clyk Eg.kwu R;kyk lksU;kph eksgksj gkrkr fnyh
¼vaxBhis{kkgh tkLr lksus fnys] vlk vFkZ½- ,dk ,dk oLrqlkBh tkobZ
dlk #lwu clrks] R;kps cksyds fp= vksoh Ø- 841 rs vksoh Ø- 846
i;±rP;k vksO;kr ikgk;yk feGrs- ikgk iq<hy vksO;k &
tokbZ ikVykys A loZ fnya ysdh ckbZ
ukoa tok;kys ukgh AA 841 AA
tokbZ #lys A lksU;kP;k eqanhlkBh
;so<h eksgksj fnyh gkrh AA 842 AA
tokbZ #lys A #lys iku [kkrk
eakxs lksU;kpk vkMfdÙkk AA 843 AA
tokbZ #lys A #lys vkiY;k ekuk
eakxs iyax fcNkuk AA 844 AA
tkobZ #lys A paknhP;k okVhys
nsYyk iyax ysdhys AA 845 AA
vkiyh eqyxh T;k iq#‛kkP;k cjkscj tUeHkj lalkj dj.kkj vkgs] R;kP;k
vgadkjkyk /kDdk ykork ;sr ukgh- FkksMsls deh tkLr >kys dh] rks
#l.kkj] Qqx.kkj] R;kpk jkx vkiY;k eqyhoj dk<.kkj- Eg.kwu R;kpk
ekuiku djkok ykxrks- vkiyh eqyxh lq[kkr jkgkoh] ;k ;so<Ókkp
dkj.kklkBh Hkkjrh; yksdthoukr R;kyk vrksukr egÙo fnysys vkgs-
vkiyh eqyxh lq[kkr jkgkoh Eg.kwu izR;sd eqyhP;k vkbZckikyk
tko;kph ojoj djkoh ykxrs- dkgh dkgh lektkr tko;kpk ekuiku
Qkjp eksBk vlrks- v’kkp ,dk tko;kph letwr eqyhph vkbZ dk<r
vkgs- rh Eg.krs yXukr dkgh dehtkLr >kys vlsy] rj ifgY;k fnokGhr
iw.kZ d:] vls eqyhph vkbZ tko;kyk lakxr vkgs- rh Eg.krs&
tokbZ #lys A vkiY;k eukys
vk.khua fnokGh l.kkys AA 846 AA
fL=;kaph xkFkk @193
ojhy xq.knks‛kkcjkscjp tko;kP;k lkSan;kps( o R;kP;k Jhearhpsgh o.kZu
vksohxhrkrwu ;srs- vkiys tkobZ gs xkops ikVhy vkgsr- xkoksxkops yksd
R;akpk dlk ekuiku djrkr- R;akps dls okMs vkgsr- rs igkVsp vak?kksG
d:u iwtkikrh djrkr] vlsgh o.kZu R;kr vkysys vkgsr- tko;kP;k
lkSan;kZps o.kZu gs ^gGnhP;k xkH;klkj[ks*] ^[kkscÚ;kP;k okVhlkj[ks*]
^jktgal* b- ‘kCnkrwu dsysys vkgs- rj vkiyh eqyxhgh d’kh lqanj vkgs]
o R;akuk ‘kksHk.kkjh vkgs] gs lakxrkuk frps o.kZu ^ek>h yoax lOokrksGk*]
^eSuk ekgh cfÙk’kkph xkBh*] ^tkbZ rqÚ;kys uktqda*] ^mPP;k eksykph yoax*
bR;knh vksGhrwu dsysys vkgs- iq<hy vksO;k ikgk &
tokbZ ikVhya A lktji.kkys xksjs xksjs
tkbZ rqÚ;kys ygÚ;k ekjs AA 847 AA
tokbZ ikVhya A lktji.kkys vf/kda
tkbZ rqÚ;kys uktqda AA 848 AA
tokbZ ikVhya A gGnhpk xkHkk
ek>h yoax nsrs ‘kksHkk AA 849 AA
tokbZ ikVhya A gGnhpk xksGk
ek>h yoax lOok rksGk AA 850 AA
tokbZ ikVhya A [kkscÚ;kph okVh
eSuk ekgh cfÙk’kkph xkBh AA 851 AA
tokbZ ikVhya A [kkscÚ;kpk Mksya
ykMkph ekgh eSuk A ckxkra eSnh ykya AA 852 AA
tokbZ ikVhya A poGhph ‘ksaxa
ekgh ykMkph e;uk A mPP;k eksykph yoaxa AA 853 AA
ykMkph eSuk ekgh A dks.;k ykMkys nsÅ ckbZ
jktgal tkobZ AA 854 AA
fL=;kaph xkFkk @194
¼lktji.kkys & ikgk;k] #ikus fnlk;yk- rqjk & ,d f’kjksHkw‛k.k- tkbZ &
,d yrk] frps Qwy-½
Hkkjrh; fL=;akuh vkiY;k tko;kP;k xq.kkps o.kZu dsysys vkgs-
vkiyk tkobZ igkVsP;k osGh vak?kksG djrks] o vkiyh eqyxh nq:u
vak?kksGhyk ik.kh vk.kwu nsrs- vak?kksGhuarj R;akph nsoiwtk lq: gksrs-
R;klkBh ek>h eqyxh csy vkf.k Qqys xksGk d:u vk.krs- irhiRuhpk
lalkj dlk lqanj vkgs] vkf.k nks?ksgh irhiRuh dls letnkj vkgs] ;kps
eksBsp foyksHkuh; o.kZu iq<hy vksO;krwu fnlrs- lgthoukpk vkuan dlk
vlrks] gs ikgk;ps vlsy rj iq<hy vksO;k okpk &
tokbZ ikVykph A igkVsph vak?kksGa
ek÷;k eSusyk ik.kh nwja A djh ‘ksokph pqacja AA 855 AA
tokbZ ikVykph A igkVsph iwtkikrh
eSuk fgaMrs QqyklkBh AA 856 AA
tokbZ ikVykph A igkVsph iwtkikrh
eSuk fgaMrs csyklkBh AA 857 AA
tko;kps vak?kksG dj.ks gs igkVsP;k osGps vlY;keqGs R;kP;k vxksnj rksaM
/kq.ks gs vkysp- ^m’kk[kkyh nkro.k* Bso.ks ;krwu R;akph dk;ZrRijrk fnlwu
;srs- ¼nkro.k & nkro.k ukokpk ,d jk[kMh jaxkpk ikoMj nkr
?kkl.;klkBh iwohZ feGr gksrk- nkro.k vkf.k eatu gs osxosxGs vkgsr-
m‛kk[kkyh & MksD;ktoG-½
tokbZ ikVykpa A igkVpa vakx/kqua
m’kk[kkyh nkro.ka AA 858 AA
iq<hy vksoh ikgk- lq[kh lalkjkr jeysY;k vkiY;k ysdhcíy ,d vkbZ
lakxr vkgs- vkiyk tkobZ xkopk ikVhy vkgs- R;akpk eksBk okMk vkgs-
R;k iwoZeq[kh okMÓkkr vkiyh eqyxh xqaMkua lMk Vkdr vkgs- tko;kph
foJakrh dj.;kph [kksyh gh iwoZ fn’ksyk vkgs- iwoZfn’ksyk [kksyhps }kj o
f[kMD;k vlY;keqGs igkVsph mxo.kkjh] iwoZfn’ksph pakn.kh fnlrs- ^ekgh
fL=;kaph xkFkk @195
pakn.kh mxoyh* ;kpk vFkZ frph eqyxh igkVsp tkxh >kysyh vkgs]
vlkgh ?ksrk ;srks- okpdakuh vkiY;k erkus vFkZ ykokok-
vkiY;k eqyhP;k lalkjkps dkO;e; o.kZu vkbZus dsysys vkgs- vksoh
Ø- 859 rs vksoh Ø- 863 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs-
tokbZ ikVykpk A lw;kZleksja gk;s okMk
ykMkph ekgh eSuk A xqaMkua Vkds lMk AA 859 AA
tokbZ ikVykph A lw;kZleksj gksrh Ugk.kh
ykMkph ekgh eSuk A xqaMk ?kkxjhua Hkjs ik.kh AA 860 AA
tokbZ ikVykph A lw;kZeq[ka [kksyh
tkbZ uktwda dksekoyh AA 861 AA
tko;k ikVykph A lw;kZeq[ka [kksyh
ekgh pakn.kh mxoyh AA 862 AA
tkobZ ikVykph A lqjO;keq[ka [kksyh
ekgh pakn.kh meyyh AA 863 AA
,d ekÅyh nqlÚ;k}kjs tko;kyk eqDdke djk;yk lakxr vkgs- frph
ykMkph ysd ekgsjh vkysyh vkgs] o tkobZ fryk U;k;yk vkysys vkgs-
tko;kus ,d fnol eqDdke djkok vls eqyhP;k vkbZyk okVrs- Eg.kwu rh
xkMh vkokjkr vk.kk;yk lakxr vkgs- Eg.kwu xkMh vkokjkr vk.k.ks Eg.kts
vax.kkr xkMh lksM.ks vlk vFkZ- ;sFks xkMh Eg.kts eksVkjlk;dy fdaok dkj
ulwu ^neuh* vkgs] vls letkos-
tkobZ iRuhyk ?;k;yk lkljyk vkY;koj eqyhph vkbZ tko;kyk
fouo.kh djrs- ^vktP;k fnola jk;a euk* Eg.krs- xkMh vax.kkr vk.kk;yk
rh lakxrs- o la/;kdkGh tsok;yk ikgq.kpkj djrs- ^lqrGh ‘kso;k rkVkra
mdMY;k A ysdhP;k ftoklkBh feark tko;kP;k dsY;k] vls lqanj] Hkkoiw.kZ
o.kZu fL=;akP;k xhrkr ;srs-
tokbZ ikVhya A vktP;k fnola jk;a euk
ykMkph ekgh eSuk A mnÓkk r;kj djrks esuk AA 864 AA
fL=;kaph xkFkk @196
tokbZ ikVhya A vktP;k fnola jk;a euk
xkMh vkokjkra vkua euk AA 865 AA
tko;k ikVykys A vktP;k fno’kh jk;a euk
mnÓkk r;kjh djrks euk AA 866 AA
¼vkPP;k & vktP;k- jk; & jkgk- euk & Eg.k.ks- esuk & iky[kh-
jkgÓk & jkgk- vkokjkr & vakx.kkr-½
iq<hy vksohr] vkiys tkobZ eksBs jkt?kjk.;krhy vkgs] vls ,dk
eqyhph vkbZ lakxr vkgs- T;akP;ktoG Lor%ps lSU; ¼y‛dj½ rks eksBk
ljnkj- ;k tko;kps y‛dj rgkuysys vkgs- vkf.k vkiyh eqyxh gÙkhP;k
vackjhr clysyh vkgs- vls o.kZu ;k vksohr vkgs- eqyxh ljnkj fdaok
jkt?kjk.;kr ,s’o;Z Hkksxr vkgs- gs frph vkbZ dkO;krwu O;Dr djr vkgs-
vksoh Ø- 867 rs vksoh Ø- 868 gÓkk vksO;k ,d= okpkO;k-
tokbZ ikVykpa A y‛dja djrs ik.kh ik.kh
ekgh gonÓkkrwua cksys jk.kh AA 867 AA
tokbZ ikVykpa A y‛dja rgkuya
pacq >kjhra ik.kh usya AA 868 AA
¼gkSnk & gÙkhoj cl.;kph m?kMh vackjh-½
vkiyk tkobZ dlk Jhear vkgs] ;kps dkO;e; o.kZu vkgs- vkiyk tkobZ
vusd xkokpk ikVhy vkgs- R;keqGs frph eqyxh gh esU;kr clwu fejors
vkgs- tkobZ xkoksxkops ekyxqtkj vlY;keqGs R;akP;kdMs ok;nk Hkjk;yk
yksda ;srkr- vkf.k jk/kk gh fg’kksc ikgk.;kps dke djrs- lq[kh o vkuanh
eqyhP;k lalkjkps fp= ekÅyh xkr vkgs- ¼esU;kr clwu fQj.ks gs vR;ar
Jhear ?kjk.;kps y{k.k vkgs-½
tokbZ ikVykyk A xkokxkokpa ikVhyi.ka
eSuk esU;kra lk;chua AA 869 AA
tok;k ikVykys A xkokxkokpk ok;nk
ekgh fglksca ?ksrs jk/kk AA 870 AA
fL=;kaph xkFkk @197
tok;k ikVykys A xkokxkokpa ikVhyi.ka
ekgh eSuk vkgs A esU;kra lk;chua AA 871 AA
¼lkfgchu & lkgsckph iRuh- eSuk & eqyxh- ok;nk & dj] VWDl-½
Pkakxyh iRuh feGkoh Eg.kwu ,d O;Drh xaxsdkBh ri djrks- vkiyh eqyxh
T;k xgLFkkyk iRuh Eg.kwu ykHkyh] R;k xgLFkkus lqanj eqyhlkBh xaxsdkBh
ri dsys gksrs] vls eqyhph vkbZ lakxr vkgs- iq<hy vksohr vkysyk
^pakn.kh* gk ‘kCn eqyhlkBh okijyk vkgs-
tkobZ xjLFkkua A ria dsya xaxsdkBh
pakn.khP;k #iklkBh AA 872 AA
tokbZ ikVhya A vkiY;k ek;sps tks’kh
ysda eSuk ekgh A iwtk djs rqG’khiklh AA 873 AA
iq<hy vksoh Qkjp lqanj vkgs- vkiY;k tko;kyk lebZph xjt okVr
ukgh- dkj.k frP;k ysdhpkp mtsM iMrks- vkiyh ysd fdrh lqanj vkgs]
gs ;k vksohrwu vizR;{ki.ks lwpfoysys vkgs- tko;kus lebZ usyh ukgh-
vkf.k frP;k tkxsoj frph ysd mHkh dsyh- lebZpk izdk’k iMrks vkf.k
vkiY;k ysdhpkgh izdk’k iMrks- Eg.ktsp rh fdrh lqanj vlsy] gs
lwpfoysys vkgs- vksoh Ø- 874 rs vksoh Ø- 877 i;±rP;k vksO;kr
^frph ysda fdrh lqanj vkgs* gsp lwpfoysys vkgs-
tko;k ikVhykys A lebZph ukgh pkMa
paæT;ksrhpk mtsMa AA 874 AA
tko;k ikVhykus A lebZ ukgh usyh
ekgh jkf/kdk mHkh dsyh AA 875 AA
tkobZ ikVykph A dkpkph eksjh okgs
ekgh jkf/kdk ik;a /kq;s AA 876 AA
tko;k ikVykph A dkpkph eksjh #ana
ekgh jkf/kdk /kq;s rksaMa AA 877 AA
fL=;kaph xkFkk @198
¼pkM & vkoM] xjt] bPNk- jkf/kdk & eqyxh-½
tkobZ EgVys dh] FkksMklk #ckc vkykp- ygku lgku xks‛Vhrgh tko;kph
gkthgkth djkoh ykxrs- ;sFks rj izR;{k vkiyh ysdp R;kP;k ?kjh vkgs-
,d ekÅyh tko;kyk letkor vkgs] R;akph eu/kj.kh djhr vkgs-
tko;klkBh ckjhd ‘kso;k r;kj dsysY;k vkgs- rkVkrhy ‘kso;k FkksMÓkk
[kkyh iMY;k dh tkobZ fuank djrks- Eg.kwu ?kjh tkobZ vkY;koj pakxyk
Lo;aikd djkok ykxrks- R;klkBh frus vkiyh cgh.k Lo;aikdklkBh
cksykoyh- tso.kkr dehtkLr >kys rj tkobZ fuank djrks- Eg.kwu
R;akP;klkBh [kkl lqxj.k cksyko.;kr vkyh- gs loZ eqyhlkBh djkos
ykxrs] vls eqyhph vkbZ lakxrs-
¼iwohZ xzkeh.k Hkkxkr nw/k ‘kso;k gk osGsojpk ikgq.kpkj vlk;pk-
vksoh Ø- 878 rs 880 i;±rP;k vksO;krwu yksdthoukps n’kZu ?kMrs-½
lqrGh ‘kso;k A rkVkra mdMY;k
ysdhP;k ftoklkBh A feark tko;kP;k dsY;k AA 878 AA
lqrGh ‘kso;k A rkVkP;k [kkyh xsY;k
fuank tko;kua dsY;k AA 879 AA
lqrGh ‘kso;k A jak/krk ukgh vkY;k
cfg.kh lqxj.kh cykoY;k AA 880 AA
¼feark & eu/kj.kh] fouo.kh- jak/kus & tso.k r;kj dj.ks-½
eqykyk fookgkr fnysyk gqaMk gk dcwy dsY;k tkrks- ijarq eqyhyk dk;
dj.kkj] fryk fdrh nkfxus ?ks.kkj] ;kph cksy.kh eqyhps oMhy gs eqykP;k
ofMyak’kh djhr ukgh- tko;kyk [kwi eksBÓkk izek.kkr gqaMk nsÅugh R;akuh
eqyhlkBh datq‛kh dsyh] vkf.k fryk lksus deh okfgys- gh [kar eqyhP;k
vkbZus cksywu nk[kfoyh vkgs- tkobZ Jhear vlwugh vkiY;k eqyhlkBh
R;akuh lksU;kph datq‛kh dsyh] o eqyhyk gkrkrhy ikVY;k vk.kY;k ukgh]
gs nq%[k eqyhph vkbZ cksywu nk[kfors- vkbZyk R;kps Qkj okbZV okVrs- fryk
R;kcíy tko;kyk tkc fopkjrk ;sr ukgh- i.k frP;k ysdhlkBh frpk
tho frGfrG rqVr vlrks- frP;k Hkkouk vksohxhrkrwu O;Dr gksrkr-
iq<hy vksohxhr ikgk &
fL=;kaph xkFkk @199
tokbZ ikVykua A lksU;kpa dsya m.ka
gqaMh ekstyh VksiY;kua AA 881 AA
tokbZ ikVykua A lksU;kph dsyh dksrh
ckbZ ekgh fcanY;ktksxh gksrh AA 882 AA
tok;k ikVhykua A lksU;kys dsya m.ka
ckbZps Vksiuktksxs dkua AA 883 AA
¼m.ka & deh- fcanyh fdaok fcanys & gkrkrhy ygku ikVyh- dksrh &
datq‛kh] deh- Vksi.ka & dkukryk ,d yksacrk vyadkj ½
tko;kP;k xq.kkcjkscjp R;akP;k dkgh nks‛kkpsgh o.kZu ;srs- vkiyk
tkobZ vkiY;k eqyhoj Qkj jkxkoyk ¼ekj.;klkBh gkr mxkjyk½ vkgsr]
vls eqyhph vkbZ lakxrs- tkobZ jkxkr vkys Eg.kwu ,d vkbZ vkiY;k
eqyhyk tkc fopkjrs- vkbZyk ekfgrh vkgs dh] ?kjpk euq‛; vkuanh jkfgyk
rjp ?kj vkuanh vlrs- gs R;k vkbZyk vkiY;k eqyhyk lwpok;ps vkgs-
tokbZ ikVykP;k A >YykjY;k Hkqtk
ysdh e;ukoja ek÷;k AA 884 AA
tokbZ ikVhya A jkfx‛V :æ >kys
ysdh vU;k;a dk;a dsys AA 885 AA
iq<hy vksohr lwpd vFkZ lkekoysyk vkgs- tko;kyk vksG[k.;kph [kw.k
vkbZ lakxr vkgs- T;kP;k N=h[kkyh frph ysd lkoyhr mHkh vkgs-
frP;ktoG mHks vlysys rs vkiys tkobZ] vlk lwpd vFkZ ;k vksohrwu
O;Dr gksrks- ^eqyxh N=h[kkyh mHkh vkgs* ;k vksohrwu irhP;k lkfé/;kr
rh vkuankr vkgs] vlk vFkZ-
tokbZ ikVykys A d’kkus vksG[kw
Nrjh[kkyh vkgs l[kw AA 886 AA
vkiY;k eqyhP;k xq.kkcjkscjp frps voxq.kgh vkbZus lakfxrys vkgs- vkiyh
eqyxh rksaMkG vlY;keqGs vkiY;kyk okjaokj tko;kph ekQh ekxkoh
fL=;kaph xkFkk @200
ykxrs] v’kh vkbZph rØkj vkgs- lalkjkrY;k vusd Hkkoiw.kZ NVk fL=;akP;k
vksohxhrkrwu fnlwu ;srkr- vkbZ Eg.krs &
tokbZ ikVykP;k A fdrhd ykxw ik;k
eSuk rksaMkua xsyh ok;k AA 887 AA
tkobZ gs ukrs eqyheqGs feGrs- tkobZ gs jDrkps ukrsokbZd gksr ukgh-
vkiyh lqanj eqyxh R;akP;koj ek;k djrs] Eg.kwup vki.k R;akuk vkiys
letrks- gs ,d lR; vkgs-
tokbZ ikVhya A vkiys gksrs dks.ka
e;k ykoyh jktlhua AA 888 AA
’kgjh yksdakP;k jkg.khekukrhy cny fL=;akP;k vksohxhrkr fnlwu ;srks-
yksdlkfgR;kpk ,d fo’ks‛k Eg.kts tqU;kph tru d:u uO;kpk Lohdkj
dj.ks gks;- lektthoukrhy vusd ?kVuakph uksan yksdlkfgR;kr feGrs-
tkobZ ikVhya A fnYyhps jfgoklh
dikus nw/k firh AA 889 AA
¼l[kw & eqyxh- e;k & ek;k] izse- jktlhua & lqdqekj o lqanj eqyxh-½
fL=;kaph xkFkk @201
Hkkx & 2
;k Hkkxkr nso] /keZ] izknsf’kd lk/kqlar] _‛khequh] iqjk.k
o Fkksj egkiq#‛kakP;k vksO;k vkysY;k vkgsr
fL=;kaph xkFkk @202
fL=;kaph xkFkk @203
45- foðy&j[kqekbZ&tukckbZ
¼ ;k Hkkxkrhy tkLrhr tkLr vksO;k lkS- eankckbZ egktu] ;akuh
lakfxrY;k- eq- ;sj.kxko] iks- fljlxko] rk- fgax.k?kkV] ft- o/kkZ-½
Jhfoðy gs nSor Qkj iwohZiklwu egkjk‛Vªkr vkgs- foðy gk }kikj ;qxkrhy
Jh”‛.k vkgs( o rks iqMafydkP;k HksVhlkBh ia<jiwjyk vkyk] v’kh
okjdÚ;akph o leLr foðy HkDrakph J)k vkgs- Jhfoðy o #fDe.kh gs
okjdÚ;akps nSor vkgs-
;k Hkkxkr vkysY;k vksO;ako:u vls fnlrs dh] fL=;akuh foðy o
#fDe.khyk ykSfdd ikrGhoj vk.kysys vkgs- R;akuh foðy o #fDe.khyk
lalkjh cuowu rs vkiY;klkj[ksp vkgs] vls letwu R;akps xq.ko.kZu dsysys
vkgs- lalkjh iq#‛kkizek.ksp foðykykgh jkx] } s‛k] vkuan] vkgkj] fuæk b-
Hkko vkgsr] vls letwu R;kps o.kZu dsys- nsokyk lalkjh cufoys ;krp
R;akpk eksBsi.kk o HkDrkph toGhd fnlwu ;srs- ;sFks nsokyk HksV.;klkBh
dks.krhgh vMp.k ukgh- rw nso o eh HkDr v’kh ;sFks fLFkrh fnlrs- dks.kh
Js‛B ukgh o dks.kh dfu‛B ukgh] vlk Hkko ;k vksO;krwu O;Dr gksrkuk
fnlrks- ,dk leku ikrGhoj nso o HkDr vl.ks gh foosdkph] ikfo«;kph
o J)sph mÙkqax flek vkgs-
fL=;akuh Jhfoðykyk lalkjh iq#‛k cufoY;keqGs R;kps nSuafnu
thoukr okx.ks] cksy.ks] dk;Z dj.ks bR;knh lkekU; ek.klklkj[ks vkysp-
miklrkikl dj.ks] ozroSdY;s] [ksG.ks] iRuhph ¼#fDe.khph½ xaer dj.ks]
frpk #lok dk<.ks] bR;knh izdkj gs yksdthoukrhy lkekU; ek.klklkj[ksp
vkgs- fL=;akuh T;kizek.ks foðykps] R;kpizek.ks #fDe.khpsgh ekuohdj.k
dsys- gÓkk txUekrsyk lalkjh L=h letwu frpk lalkj yksdthoukrhy
fL=;akuh o.kZu dsysyk vkgs- fL=;akuh jpysY;k vksO;krwu #fDe.kh gh
loZlkekU; iRuhizek.ksp okojrkuk fnlrs- Hkkjrh; fL=;kizek.ksp frykgh
irhph dkGth vkgs- foðykP;k Hkkstukph] QjkGkph dkGth dj.kkjh]
jkxyksHk vl.kkjh #fDe.kh ;k Hkkxkrhy vksohxhrkrwu feGsy-
#fDe.khyk ykSfdd ikrGhoj vk.kY;keqGs rh lalkjh >kyh- ex
frpk lalkj dlk vlsy- rks lalkj vki.k ikgkok gh loZlkekU; fL=;akph
bPNk vlrs- gh j[kqekckbZ loZlkekU; L=h fnlr vlyh rjh] rh
fL=;kaph xkFkk @204
foBwjk;kph egkjk.kh vkgs- gÓkk txUekrspk lalkj jk.khP;k inkyk
‘kksHk.kkjkp vkgs- ;kps lqanj o.kZu ;k Hkkxkrhy vksO;krwu vkysys vkgs-
Jhfoðy vkf.k #fDe.kh ;akP;k lkscr ;s.kkjs ,d ik= Eg.kts
tukckbZ- ek; esyh cki esyk A vkrk lakHkkGh foðyk] vls Eg.kr
tukckbZus vkiyk loZ Hkkj foðykoj Vkdyk- vkrk frph dkGth
foðykyk- foðygh vkiY;k HkDrkps leFkZi.ks laj{k.k djrks- R;akP;k
gkdsljlh mHkk jkgkrks- ex tukckbZcjkscj rks nGrks] dakM.k djrks] diMs
/kqrks] jkukr xksoÚ;k ospk;yk tkrks- frph vak?kksG d:u ns.;kiklwu rj
frps dsl foap:u ns.;ki;±r] rks loZ dkgh vkiY;k ygku viR;kizek.ks
djrks- bdMs #fDe.khyk ek= cjs okVr ukgh- vkiyk irh lnSo nqlÚ;k
fL=P;k lkfé/;kr jkgkrks] fryk enr djrks] gs fryk vkoMr ukgh- rh
foðykoj ‘kadk ?ksrs- okjaokj foðykyk tukckbZcíy fopkjrs- dks.kR;kgh
fL=P;k eukr ;s.kkÚ;k ‘kadk #fDe.khP;k eukr ;srkr- vkiyk irh usgeh
nqlÚ;k ckbZdMs tkr vlsy rj rs dks.kR;k iRuhyk vkoM.kkj- ijarq foðy
ek= #fDe.khph izsek.ks letwr dk<rks- ^tuh gs /kekZpa ysd:*] ^tuh
vkiyh ysda* vkgs] vls #fDe.khyk lakxrks- gs loZ o.kZu ;k Hkkxkrhy
vksO;ake/kwu vkysys vkgs- ejkBh fL=;akuh Jhfoðy o #fDe.khyk lalkjh
letwu R;kps loZ xq.knks‛kklg lqanj o.kZu dsysys vkgs- ,o<s vlwugh
R;akP;kcíy ek= dksBsgh vknj deh >kysyk ukgh- loZ e;kZnk lakHkkGwu
ek;ekÅY;akuh R;kyk vkGfoys vkgs-
foðykP;k ,dknlhyk QjkGklkBh #fDe.khus lOok [kaMhph iksgh
dsysyh vkgs- ;k fBdk.kh foðy vkf.k #fDe.khyk lalkjh ek.klkizek.ks
ekuoh thou O;rhr dj.kkjs nk[kfoys vkgs- irhpk miokl vlY;koj
iRuh tlh yxcxhus QjkGkps d:u nsrs- rksp Hkko ;k fBdk.kh o.kZu
dsysyk vkgs- yksdthoukr mikl] ozroSdY;s] J)k] HkDrh bR;knh xks‛Vhauk
egÙo vlrs- ¼yksdthoukr lOok ik;yh] lOok dqMa] lOok [kaMh v’kk
ekikyk egÙo vkgs ½- iq<hy vksohxhr ikgk &
foðykph ,dknla A #fDe.khys eksBh ?kkbZ
foðykP;k QjkGkys A lOok [kaMhph dsyh iksgh AA 890 AA
fL=;kaph xkFkk @205
foðykP;k ,dknlh A #fDe.khyk eksBh ?kkbZ
usyh rcdh ykgh iksgh AA 891 AA
foðykys ,dknlh A #fDe.kh djrs ?kkbZ ?kqbZ
lOok [kaMhph QksMs ykgh AA 892 AA
foðykys ,dknlh A #fDe.khys yxcxa
lOok [kaMhpk eksguHkksxa AA 893 AA
foðykph ,dknla A #fDe.khys yxcxa
foðykP;k QjkGkys A lOok [kaMhpk eksnda AA 894 AA
foðykph ,dknla A #fDe.khys ?kjnkja
foðykP;k QjkGkys A vk.kk dkthoa [kkscja AA 895 AA
foðykP;k ,dknlh A #fDe.kh djrs ;sj>kjk
usyk rcdh jktxhjk AA 896 AA
foðykyk ,dknlh A #fDe.kh djrs ;sj>kjk
QjkGklh jktfxjk AA 897 AA
foðykys ,dknlh A #fDe.kh djrs ;s.ktk.ka
usya rcdh csyikua AA 898 AA
foðykys ,dknlh A #fDe.kh djrs ;s.ktk.ka
usys rcdh ykMw nksua AA 899 AA
foðykP;k ,dknlh A QjkGkys vakck
eq[kh R;k;P;k yoaxk AA 900 AA
foðykyk ,dknlh A QjkGklh vkgs dana
eq[kh nsokP;k ts‛Bca/ka AA 901 AA
foðykys ,dknlh A QjkGklh vkgs dsGa
eq[kh nsokP;k tk;QGa AA 902 AA
foðykP;k ,dknlh A #fDe.kh ik[kMs cktjk
foBw Hktuh lktjk AA 903 AA
fL=;kaph xkFkk @206
¼lOok [kaMh & iapohl dqMa- ,d dqMa & vkB ik;Y;k- eksguHkksx & ,d
iDok™k- dana & jrkGs- ts‛Bca/k & ts‛Be/k-½
Jhfoðykps tso.k >kY;koj #fDe.kh lksU;kP;k ikunkukr foMk nsrs-
Hkkjrh; yksdthoukr Hkkstukuarj ikufoMk ?ksrY;k tkrks- Eg.kts ,danj
Hkkjrh; laL”rhps n’kZu ;k vksohxhrkrwu >kY;kf’kok; jkgkr ukgh- ;sFks
HkDr vkiY;k nsokyk lalkjh iq#‛kkizek.ks ekur vkgs-
lksU;kps ikunkua A R;koj xqykckps Bls
#fDe.kh nsrs foMk A iakMqjax nso gkls AA 904 AA
Hkkjrh; laL”rhe/;s ,dknlhyk Qkj egÙo vkgs- R;k fno’kh irhiRuhus
ozrLFk cuwu jkgkos ykxrs- iq<hy nksugh vksO;ke/;s #fDe.khdMwu pwd
>kyh] R;keqGs foðykph ,dknl eksMyh] vls o.kZu vkgs- Jhfoðy vkf.k
j[kqekbZyk ykSfdd thoukrhy lalkjh L=hiq#‛k letwu HkDrakuh R;akps o.kZu
dsys vkgs- iq<hy vksO;k ikgk &
foðykys ,dknlh A #fDe.kh iyaxkys ?kkys os<k
,dknlhys >kyk eksMk AA 905 AA
foðykys ,dknlh A #fDe.kh iyaxkys fHkMyh
,dknlh eksMyh AA 906 AA
Ckkxsr fQjr vlrkuk lksU;kP;k d.kZQqykph Bsi ¼ekxph isp½ iMwu xsyh-
R;keqGs >kysyh #fDe.khph voLFkk ;k vksohe/;s fViyh vkgs- iRuh jkxkr
vlY;keqGs irh frP;k jkxko.;kps dkj.k fopkjrks- ;sFks foðy&j[kqekbZyk
lalkjh i q#‛k letwu R;akukgh jkxyksHk vlrks] vls HkDr ekurkr- iq<hy
vksO;k ikgk % &
foðya Eg.krs A dkgwua #fDe.kh jkxkra
lksU;kP;k d.kZQqykph A Bsia iMyh ckxkra AA 907 AA
HkDrkpk esGkok ukpr] xkr] jer jkÅGkiklwu pkyysyk vkgs- R;kph
‘kksHkk #fDe.khus ikgkoh] vls foðynso lakxr vkgs-
fL=;kaph xkFkk @207
nsoa foðya eurs A ikgk #fDe.kh xaera
jkÅGkiklquh fnaMh pkyyh jera AA 908 AA
lxGÓkk HkDrakuk foðy&#fDe.kh gs vkbZofMyklkj[ks nSor okVrkr-
ek;cki okVrkr- R;k nks?kakps o.kZu djrkuk HkDrakP;k ftokyk vkjke
feGrks- ¼ijes’ojkps xq.kxku xkrkuk HkDr rYyhu gksrkr- R;akuk Fkdok
tk.kor ukgh- myV Fkdok ukghlk gksrks-½
foðya ek>k firk A foðya ek>h ekrk
gkjiyk fl.ka A nks?kkys o;h xkrk AA 909 AA
¼gkjiyk & ukghlk gks.ks- fl.ka & Fkdok] d‛V- o;h & vksoh-½
loZlk/kkj.k iRuhizek.ks #fDe.kh foðykyk fopkjrs dh] ‘ksyk d’kkus vksyk
>kyk\ ‘ksyk d’kkus QkVyk- R;kps dkj.k vksoh Ø- 910 o vksoh Ø-
911 e/;s foðykus lakfxrys vkgs- ;sFks rqG’kh oankoukr fQjr vlrkuk
okjk lqVyk] o >kMkP;k QkanÓkake/;s xqarwu ‘ksyk QkVyk] vls EgVys vkgs-
nqlÚ;k vksGhrwu lwpd vFkZ fnlwu ;srks- Hkkjrh; ijaijsr Jh”‛.k vkf.k
rqG’khps ukrs Qkj izfl) vkgs- ;sFks Jh”‛.k o Jhfoðy ,dp vkgs] vls
okjdÚ;akps Eg.k.ks vkgs-
#fDe.kh iqlrs A ‘ksyk d’kkus vksyk >kyk
rqG’khckxse/;s ikÅla cjlyk AA 910 AA
#fDe.kh iqlrs A ‘ksyk d’kkus QkVyk
rqG’khckxse/;s okjk eatqG lqVyk AA 911 AA
Jhfoðy vak?kksGhyk in~ea rGÓkkoj tkr vkgs- foðykP;k lkscr #fDe.kh
vkgs- vkf.k foðykps /kksrj #fDe.khP;k [kaknÓkkoj vkgs- ;k vksohr
foðy&#fDe.khps ekuohdj.k dsysys vkgs- firakcjkP;k tkxsoj /kksrj vkgs-
;k fBdk.kh foðykyk egkjk‛Vªh;u cuoysyk vkgs- iq<hy vksoh ikgk &
foðykph /kksrjtksMh A #fDe.khP;k [kaknÓkkojh
in~ea rGÓkkojh A nso fua?kkys vak?kksGh AA 912 AA
fL=;kaph xkFkk @208
foðykps HkDr foðykyk vchj] cqDdk] xqyky ykorkr- #fDe.khyk ek=
gs lgu gksr ukgh- Eg.kwu rh foðykP;k ekMhoj Eg.ktsp ?kjh lkscr jkgkr
ukgh- rlsp foðyktoG R;kP;k HkDrakph eksBh xnhZ vlrs- gs loZ
#fDe.khyk lgu gksr ukgh] Eg.kwu rh foðykP;k toG clr ukgh-
¼ia<jiwjyk Jhfoðykps eafnj o #fDe.khps eafnj osxosxGs vkgs- nks?ksgh
lkscr ukgh- foðy&#fDe.kh usgeh toG toG fnlrs- i.k ia<jiwjyk
osxosxGs vkgs- dkj.k dk;\ rj ek;ekÅY;akuh ojhy dkj.k lakfxrys-
foðy&#fDe.khps osxGsi.k gk lq)k R;akP;k dkO;kpk fo‛k; >kyk-½
foðykP;k ekMhojh A #fDe.kh clsuk
vchja cqdh;kph bZyk xjnh lkslsuk AA 913 AA
foðykP;k ‘ksth A #fDe.kh cls ukgh
vchj xqykykph A xjnh lksls ukgh AA 914 AA
¼vchj & ,d lqxa/kh iwM- xjnh & xnhZ-½
foðynso ?kjh ukgh Eg.kwu #fDe.kh foðykyk gkd ekjrs- nso dksBs vlkos\
rj nso tukckbZlkscr lMk lkjo.k djr vkgs- nso lnSo vkiY;k HkDrkph
dkGth okgrks] vls laregkRE;akuh lakfxrys vkgs-
foðyk foðyk A gkdk ekjrs rq>h jk.kh
vkgs lMÓkkP;k vakx.kh AA 915 AA
foðyk foðyk A gkdk ekjhrs rq>h jk.kh
vkgs tuhP;k Hktuh AA 916 AA
egkjk‛Vªkrhy okjdjh lareaMGhauh tls foðykP;k #ikps o.kZu dsys vkgs-
R;kpizek.ks ek;ekÅY;akuh lq)k JhfoðykP;k #ikps eksBs foyksHkuh; o.kZu
dsys vkgs- ia<jiwjpk foBksck dlk ikfgyk\ rj R;kP;k gkrkr lqanj dkBh
vlwu] rks paæHkkxsP;k okGoaVkr mHkk vkgs- R;kP;k ixMhoj rqG’khP;k
eatqGhPkk rqjk [kkspyk vkgs-
foðykP;k gkrh A ykya jaxhra dkBh
mHkk jkfgyk fHkojs okGoaVh AA 917 AA
fL=;kaph xkFkk @209
rqjk [kksfoyk A rqG’kh eatqGhpk
vlk foBksck nsf[kyk ia<jhpk AA 918 AA
¼fHkojs & fHkek unh] ;kp ufnyk paæHkkxk Eg.krkr-½
nw/kkyk ?kqlGwu ngh] rkd] yks.kh] rwi osxGs dsY;k tkrs- ijarq lq#okrhyk
gs lxGa ,d:i vlrs- T;kizek.ks lkork ekGÓkkyk eGk foðy:i fnlr
gksrk- R;kpizek.ks ngh] nw/k] rwi gs lq)k foðy:ip vkgs- ;sFks HkDrhr
jeek.k gks.;kph fLFkrh nk[kfoyh vkgs- iq<hy vksO;k ikgk &
?kqlG.ka ?kkyquh A dkgkMya rwia
nsoa foðya ,d:ia AA 919 AA
?kqlG.ka ?kkyquh A dkgkMya yks.kh
nsoa foðya ,dok.kh AA 920 AA
d/kh d/kh Jhfoðy vkiY;k HkDrklh laokn lk/krkuk fnlrks- HkDr
foðykyk fopkjrkr] nsok ‘ksyk d’kkus QkVyk \ nsokps mÙkj lwfpr vkgs-
#fDe.khus [ksG.;klkBh ‘ksY;kpk psaMw d syk- R;keqGs ‘ksyk QkVyk- iwohZ
xkokr [ksG.;klkBh diMÓkkpkp psaMw dsY;k tkr gksrk- izkphu
yksdthoukph vkBo.k ;kfBdk.kh gksrs- ¼ys[kd ygkui.kh xkokyk rlkp
dkiMkpk cuoysyk psaMw [ksGr gksrk-½
foðyk foðyk A ‘ksyk d’kkua QkVyk
#fDe.khua psaMw dsyk AA 921 AA
Jhfoðy&#fDe.kh gs nSor vlwugh Hkkjrh; fL=;k R;akuk lalkjh letrkr-
HkDrkykgh vkiY;k nsokpk lalkj ikgk;ph bPNk vlrs- L=h EgVys dh
lalkj gk vkykp- vkf.k ,desdhpk lalkj ikgk.ks gs R;akP;k vkoMhps- t.kw
dkgh #fDe.khykgh Lor%pk lalkj vkgs] vlk R;akpk let vkgs- ijarq rh
txUekrk vkgs- frpkgh lalkj ikgkok gh tulkekU; fL=ph bPNk- Eg.kwup
vkiY;k eukrhy bPNk rh cksywu nk[kfors- #fDe.khP;k ?kjkr ftdMs
frdMs eksR;kps rksj.k ykoysys vkgs- txUekrsps ?kj eksR;kus ltoysys
vlkos] gs frus cjkscj gsjysys vkgs- iq<hy vksO;krwu gs fnlwu ;srs-
fL=;kaph xkFkk @210
Pkkykua tkÅ ikgw A #[kekckbZpa ?kjnkja
Ekksrh ykoys pgqQsja AA 922 AA
pkykua tkÅ ikgw A #[kekckbZph jak/kua [kksyh
eksrh ykoys pgqQsjh AA 923 AA
pkyk u tkÅ ikgw A j[kekckbZpk lalkja
rakC;kP;k Hkj.;kyk eksR;kpk fl.kxkja AA 924 AA
¼jak/ku [kksyh & Lo;aikd ?kj-½
iq<hy vksohr ^lkoGk jke* Eg.kts Jh”‛.k vlk vFkZ ?;kok-
xksiky&”‛.k oankoukr xk;h pkj.;klkBh tkr vls- vkiY;k
loaxMÓkklkscr ngÓkknw/kkph pksjhgh djr vls- v’kk izdkjP;k dFkk
yksdijaijsr lkiMrkr- ;sFks #fDe.khyk lalkjh letwu rh ?kjh ngÓkknw/kkps
?kqlG.k djrs vlk HkkokFkZ-
lkoGÓkk jkekP;k A /koGÓkk xkbZ
?kqlG.ka ?kkrya j[kqekckbZ AA 925 AA
ia<jhpk foBksck vo?;k egkjk‛Vªkpk ykMdk- fL=;akpk dSokjh- vkf.k
#fDe.kh gh loZ fL=;akph ekrk- vkiY;k ekrsP;k vaxkoj vl.kkÚ;k
lksU;kP;k vyadkjkps o.kZu R;akuh iq<hy vksO;krwu dsysys vkgs- gÓkk
txUekrsP;k gkrkr ‘ksjHkj lksU;kps dakd.k vkgs- dkj.k foðy dkgh xjhc
ukgh- rks ia<jiwjpk Jhear O;Drh vkgs-
‘ksjHkÚ;k lksfu;kpa A j[kekckbZpa dkd.ka
nsoa foðykys A ia<jhpa iakMsi.ka AA 926 AA
‘ksjHkja lksfu;kph A j[kekckbZph ljh
nsoa foðykys A ia<jhph dkjkxhjh AA 927 AA
¼‘ksjHkj & vkrkpk ,d fdyks- baxzt ;s.;kP;k iwohZps gs Hkkjrh; eki gksrs-
ljh & ,dnkuh] xGlqjh-½
KkukP;k ckcrhr Js‛B dks.k\ vls yVds HkakM.k foðy o #fDe.khps
pkyysys vkgs- foðykyk Qkj Kku ukgh] vlsp #fDe.khyk lwpok;ps
fL=;kaph xkFkk @211
vkgs- ukjnkP;k lakx.;ko:u lR;Hkkekuh Jhd`‛.kkph rqyk dsyh- frus
toGps loZ vyadkj] lksus] fgjs] eksrh Vkdwugh ikjMs ojp jkfgys- uatj
:fDe.khus ikp rqG’khph ikus Vkdrkp ikjMs [kkyh vkys- v’kh dFkk
yksdthoukr lakfxrY;k tkrs- ikgk &
jkgh j[kekckbZ HkakMrs A foðykys dk;a X;kua
ikpa rqG’khps ikua A Hkkjh iMys otua AA 928 AA
ia<jiqjke/;s okjdÚ;akP;k fnaMÓkk fu?krkr- okjdjh /kqan gksÅu ^Kkuksck
rqdkjkekpk* t;?kks‛k djhr ukpr vlrkr- Jhfoðy gÓkk okjdÚ;akps ik;
/kq.;klkBh #fDe.khyk xMok o ik.kh ekxr vkgs- ;sFks foðykyk HkDrkph
dkGth vkgs- rks #fDe.khyk Xykl ekxrks- dkj.k HkDr rgkuysys vkgs-
¼xzkeh.k Hkkxkr fnaMhe/kY;k izR;sdkps ik; /kqÅu R;akuk xa/k] v{krk ykoY;k
tkrkr] o eksBÓkk J)sus R;akuk ueLdkj dsY;k tkrks- R;kpizek.ks R;akP;k
QjkGkph o tso.kkph O;oLFkk dj.ks gs iq.; letY;k tkrs-½
nsoa foðya cksyys A ns.ka #fDe.kh xMok
gksrks fnaMhys vkMok AA 929 AA
nsoa foðya cksyys A ns.ka #fDe.kh fxykla
vkyk fnaMhys mYgkla AA 930 AA
Jhfoðynso #fDe.khnsohyk gl.;kps dkj.k fopkjrkr- ia<jiwjyk fnaMh
fu?kkysyh vlrkuk fnaMhrhy okjdjh VkG o enaxkP;k rkykoj ukpr
vlrkr- rs n’; ikgrkuk #fDe.khyk eksBh ekSt okVrs- Eg.kwu rh glr
vlY;kps foðykyk lakxrs-
nsoa foðya cksyys A dkowua #fDe.kh gklra
fnaMh fua?kkyh ukpra AA 931 AA
ia<jiwjyk foðy vkf.k #fDe.khps nsÅG osxosxGs vkgs- foðy Eg.kts
txkpk firk( o #fDe.kh Eg.kts txkph ekrk- nks?kkr ,d:irk vkgs Eg.kwu
izsekpk lqxa/kh okjk lqVysyk vkgs-
fL=;kaph xkFkk @212
foðya foVsojh A #fDe.kh eafnjkra
nks?kkpa ,dera A okjk lqVyk ea/kkra AA 932 AA
foðynso #fDe.khyk lkMh [kjkc gks.;kps dkj.k fopkjrkr- rsOgk rh
txUekrk vkiY;k ckGkyk ¼HkDrkyk½ ?kqVh fnyh] o rs djrkuk lkMhoj
dkiwj] dLrqjh lakMY;kps lakxrs- ;sFks nsorkpsgh ekuohdj.k dsysys vkgs-
R;akukgh lalkj] ysdjs vlrkr] vls ekuysys vkgs-
vksoh Ø- 933 e/;s ^uÅokjh yqxMs* ;k ‘kCnk,soth ^lkMh* gk
‘kCn fnlrks- egkjk‛Vªkpk iks’kk[k /kksrj o yqxMs vkgs- dkGkuqlkj cny gk
yksdlkfgR;kpk fo’ks‛k vkgs- iq<hy vksoh ikgk &
nsoa foðya Eg.krs A lkMh d’kkua xknyh
ckGkyk ?kqVh fnyh A dkiwj dLrqjh lakMyh AA 933 AA
tukckbZyk tls ^foðy&#[kekbZ* ek;ckiklkj[ks gksrs- R;kpizek.ks Je
dj.kkÚ;k lalkjh fL=;akukgh foðy&#[kekbZ f’kok; toGps dks.k vkgs\
R;akpsp uke ?ksrkuk] o R;akukp oanu djrkuk R;akpk Fkdok ukghlk gksr
gksrk- iq<hy vksO;k ikgk %&
foðya ek>k firk A #fDe.kh ek>h ekrk
gkjiyk fl.ka A nks?kkys o;h xkrk AA 934 AA
HkDrakuh vkiY;k nsorsyk ykSfdd ikrGhoj vk.kysys vkgs- R;akukgh ?kj]
lalkj] ysdjs vlrkr] vls letwu R;akP;k’kh okrkZyki dsyk- iq<hy
vksohr foðy #fDe.khyk nqdkunkj cufoys vkgs- foðykyk gyokbZ
cufoys] o #fDe.kh nqdkukr dke djrs- nks?ksgh feGwu nqdku pkyorkr-
HkDr vkiY;k nsokyk vusd ukR;krwu vuqHkor vlrkr- R;kp R;akP;k
yhGk- ¼rkxMh & rjktw-½
ia<jiqjkea/kh A nsoa foðya gyokbZ
lksU;kP;k rkxMhua A is<s ekstrs j[kekckbZ AA 935 AA
vksoh Ø- 932 ikgk- rqG’khckxsP;k ,soth ;sFks tukckbZpk egky
nk[kfoysyk vkgs- Jh”‛.k pfj=kr rqGl o tukckbZP;k pfj=kr foðy
;akuk egÙokps LFkku vkgs- tukckbZlkscr nso ¼foðy½ nG.k nGr gksrk]
fL=;kaph xkFkk @213
vls tukckbZus vkiY;k vaHkxkr fyfgysys vkgs- rksp /kkxk idMwu
ek;ekÅY;kauh nG.k nGrkuk gÓkk vksO;k jpY;k-
tkR;koj nG.k nGrkuk vxksnj [ka qVk cGdV djkok ykxrks- [kqaVk
gyr vlsy rj lqrkjkdMwu rks etcqr d:u ?ksrY;k tkrks- ;sFks tukckbZ
nG.k nGr vkgs- vkf.k tkR;kpk [kaqVk fQjyk ¼lSy >kyk½ vkgs- rsOgk
ok<h ¼lqrkj½ cuwu Lor% foðyp tukckbZdMs ;srks] o [kqaVk ?kê clowu
nsrks- ^HkDrkP;k gkdsyk nso /kkorks] nso HkDrkph lxGh dkes djrks] gk
HkkokFkZ ;k vksohrwu O;Dr gksrks- nG.k nGwu laiya vkgs- gs dke foðykus
vkiY;k gkrkus dsys- vFkkZr tukckbZlkBh- iq<hy vksO;k ikgk&
#fDe.kh iqlrs foðyk A ‘ksyk d’kkus QkVyk
tukckbZP;k egkykra A okjk eatqGa lqVyk AA 936 AA
tuh clyh nGkys A lwia ?ksrya MkO;k vakxa
tlk nGw ykxs A tuklaxa iakMqjaxa AA 937 AA
tuh clyh nGkys A [kqVk fQjyk cdk.khpk
gkrh ?ksÅua oklyk A ok<h vkyk ia<jhpk AA 938 AA
nG.ka nGya A lqia >kMwua mHka dsya
ukoa foðykpa >kya AA 939 AA
ia<jiwj gs HkDrkP;k xnhZps fBdk.k- tukckbZ dks.kR;k okVsus ¼jLR;kus½ xsyh]
gs dkghp dGr ukgh- ;sFks tukckbZ gh ukensokph dh] vU; nqljh L=h] gs
dGr ukgh- i.k ia<jiwjpk mYys[k vkgs] Eg.kwu gh foðy HkDr ukensokph
letkoh-
ia<jiqjkea/kh A tukckbZ xsyh okVh
iÙkk ykxra ukgh dksBh AA 940 AA
¼okVh & okVsus] jLR;kus- dksBh & dksBs-½
loZlk/kkj.k fL=;kizek.ks #fDe.khgh foðykyk iz’u fopkjrs- /kksrj d’kkeqGs
Hkjys vkgs- R;koj foðynso Eg.kkys] eh tukckbZlkscr nG.k nGya Eg.kwu
/kksrj Hkjysys vkgs- foðy tukckbZlkscr nGwdakMw ykxr gksrk] frP;klkscr
fL=;kaph xkFkk @214
ik.kh Hkjr gksrk] vls tukckbZus vkiY;k vHkaxkr lakfxrys vkgs- okjdjh
ijaijkgh vlsp ekurs- rksp /kkxk idMwu iq<hy vksO;akph fufeZrh >kyh-
;sFks firakcj ;k ‘kCnk,soth egkjk‛Vªh;u ^/kksrj* gk ‘kCn vkyk vkgs-
#fDe.kh iqlrs foðykys A /kksrja d’kkua Hkjoya
tuhlaxs eh nGhya AA 941 AA
#fDe.kh iqlrs foðykys A /kksrja d’kkua vksya >kya
tuhlaxs eh ik.;k xsyks AA 942 AA
HkDr ¼fL=;k½ gs ^foðy&#fDe.khyk* lalkjh ekurkr- irhiRuhizek.ks ;k
fBdk.kh nsokps HkakM.k >kysys fnlrs- lalkjh dqVqacke/;s uojk ck;dksps
HkakM.k gh dkgh uohu xks‛V ukgh- i.k fL=;akuh nsokyk lq)k lalkjh cuowu
jkxkoysY;k #fDe.khyk letkok;yk ikBo.ks Eg.kts t.kw dkgh vkiY;k
lalkjklkj[kkp nsokpkgh lalkj vkgs] vls ekuus gks;- iq<hy vksohr
lalkjkph ,dk lqanj vkBo.khph xqaQ.k xqaQysyh vkgs- ¼ia<jiwjyk #fDe.khps
nsÅG osxGs vkgs- rksp ?kkxk idMwu gh vksoh fufeZyh xsY;kph ‘kD;rk
vkgs-½
#[kekckbZ #lyh A tkÅua clyh nsoGkekxa
frps fizrhps iakMqjaxa A letkokyk tkrs vaxa AA 943 AA
Jhfoðy gs #fDe.khyk vak?kksGhyk ik.kh Bsok;yk lakxrkr- uarj /kksrj
vk.kk;yk lakxrkr- rsOgk #fDe.kh foðykyk Eg.krs dh] rqEgh vkrk
tukckbZykp ik.kh Vkdk;yk lakxk( o frykp /kksrj ekxk- ;kps dkj.k vls
dh] foðy lrr tukckbZlkscr dke djrkuk fnlrks- tj ?kjpk iq#‛k ijL=h
cjkscj usgeh fnlr vlsy] rj iRuhP;k eukr ‘kadk ;s.kkjp- Eg.kwu
#fDe.kh r’kh cksyr vkgs- ;sFks foðy&#fDe.khyk lalkjh letwu o.kZu
dsys vkgs- ¼vksoh Ø- 944 rs vksoh Ø- 956 i;±r gs ,d vksohxhr
vkgs-½
nsoa foðya cksyys A #fDe.kh Vkda ik.kh
tuh rqeph gks;a jk.kh A fera d’kkyk Vkdw ik.kh AA 944 AA
fL=;kaph xkFkk @215
nsoa foðya cksyys A ns.ka #fDe.kh /kksrja
tuh rqeph pkrqja A eh d’kkyk nsÅ /kksrja AA 945 AA
vak?kksG >kY;koj Jhfoðy dikGkoj xa/kkpk fVGk yko.;klkBh #fDe.khyk
xa/k ekxrkr- rsOgk rqEgh tukckbZykp xa/k ekxk] vls #fDe.kh foðykyk
lakxrs- nso usgeh tukckbZyk enr djrks gs #fDe.khyk lgu gksr ukgh-
lalkjh L=hiq#‛kkizek.ks nsokykgh jkxyksHk oxSjs vlrkr] vls letwu R;akuk
yksdijaijsrhy fL=;akuh vkiyk dkO;fo‛k; dsys vkgs- ¼lanHkkZlkBh vksoh
Ø- 944 rs 956 i;±rP;k vksO;k ikgk- gs ,d vksohxhr vkgs-½
nsoa foðya cksyys A #fDe.kh ns.ka xa/ka
tuh rqeph gks;a Nana A eh d’kkyk nsÅ xa/ka AA 946 AA
vak?kksG vkf.k xa/k >kY;koj foðynso gs #fDe.khyk tso.k] ikufoMk o
uarj foJke dj.;klkBh ckt Vkdk;yk lakxrkr- ;kgh osGsl #fDe.kh gs
loZ djk;yk udkj nsrs- vkf.k rqEgh gs loZ tukckbZykp ekxk] vls lakxrs-
irh ijD;k L=hdMs xsY;keqGs iRuh jkxkr ;srs- rsOgk uoÚ;kph dks.krhp
xks‛V ,sd.;kdMs frpk udkj vlrks- ;sFks foðykyk tukckbZpk ltua
¼fiz;dj½ EgVY;koj #fDe.kh rjh d’kh tso.k ok<.kkj- foðy okjaokj
tukckbZdMs tkrkr] frph lxGh dkes djrkr] vls tukckbZusp vkiY;k
vHakxkr lakfxrys vkgs-
;sFks ek= fL=;akuh vkiY;k izfrHksus #fDe.khP;k eukr ‘kadk fuekZ.k
dsyh vkgs- vls laca/k ykSfdd ikrGhoj fnlrkr- ijarq R;akuh ¼fL=;akuh½
foðy&#fDe.khpk lalkjgh ,sfgd letyk- R;keqGs R;akuk
foðy&#fDe.khP;k vf/kd toG tkrk vkys- thou txr vlrkuk
lalkjkr vkysys vuqHko R;akuk foðykP;k dqVqacke/;sgh ikgk;yk feGkys-
¼vksoh Ø- 944 rs vksoh Ø- 956 i;±r vksO;k lyx okpk- dkj.k gs
,d vksohxhr vkgs-½
nsoa foðya cksyys A ns.ka #fDe.kh Hkkstua
tuh rqeph ltua A eh d’kkyk nsÅ Hkkstua AA 947 AA
fL=;kaph xkFkk @216
nsoa foðya cksyys A ns.ka #fDe.kh ikufoMk
rqeh tuhpk laxa lksMk A eh rqEgkyk nsrs foMk AA 948 AA
nsoa foðya cksyys A Vkda #fDe.kh ek>h ckta
tuh rqeph gks;a lsta A eh d’kkyk Vkdw ckta AA 949 AA
#fDe.kh foðykyk fopkjr vkgs dh] tukckbZ vkf.k rqeps ukrs dk; vkgs\
#fDe.khP;k eukr foðykfo‛k;h ‘kadk fuekZ.k gksrs- R;koj foðykus mÙkj
fnysys vkgs- rs vksoh Ø- 951] 952 e/;s vkysys vkgs- ¼vksoh Ø- 936
rs 956 i;±rP;k vksO;kr ,[kknÓkk dFkkxhrklkj[kh jpuk okVrs- vksO;k
Lora= vlY;k rjh rs ,d vksohxhr vkgs ½-
lq#okrhyk #fDe.khus foðykyk iz’u fopkjys- tukckbZcíy T;k
‘kadk gksR;k] R;kcíygh nsokyk fopkjys- uarj foðykP;k izR;sd xks‛Vhyk
udkj fnyk- ^rqEgh tuhpk lax lksMk*] ^tuh rqeph ltu*] ^tuh rqeph
gks; lst* bR;knh ‘kCnakuh tukckbZojps foðykps izse gs ^iki* letwu rh
ikgkr vkgs- ijarq foðynso #fDe.khph letwr dk<rs- tukckbZcíy eukr
iki ?ksÅ u;s] vlsgh rs #fDe.khyk lakxrkr- tuh gh nqljh dks.kh ulwu]
rh vkiyh ^/kekZph ysd* vkgs] vls lakxrkr ¼xzkeh.k Hkkxkr ekuysY;k
ukR;klkBh /kekZph] /kekZpk vls lacks/ku okijrkr½- ^ek; esyh cki esyk]
vkrk lakHkkGh foðyk* vls tukckbZus EgVY;koj foðykus fryk eqyxh
letwu frpk LakHkkG dsyk- gs loZ lar ok³~e;kr vkys vkgsp- iq<hy
vksO;k ikgk &
foðykps rGik;a A #fDe.kh pqjrs yks.;kua
[kja lakxkuk rqEgh nsok A tuh rqeph gksrs dks.ka AA 950 AA
T;kyk dks.kh ukgh R;kpk okyh nso vlrks- #fDe.khyk foðynso lakxrkr
dh] tukckbZ gs vkiya ysd: vkgs- ^ysd:* gk ‘kCn vR;ar yMhokG
vkgs- dqVqacoRly lalkjhdkP;k rksaMwu R;kph xksMh pk[kk;yk feGrs-
tukckbZcíy eukr iki /k: udks] vls foðy #fDe.khyk Eg.krkr-
tuhyk dks.khgh ulY;keqGs frus vkiyk loZ Hkkj vkiY;koj Vkdyk-
R;keqGs rh vkiyh eqyxh- Eg.ktsp ygku ysd: vkgs- vls lakxwu
#fDe.khpk #lok dk<rkr- ikgk &
fL=;kaph xkFkk @217
foðya cksyrs #fDe.khyk A uksdks #fDe.kh ykow ikia
tuh /kjekph ysda AA 951 AA
nsoa foðya cksyys A udks #fDe.kh ikia /k:
tuh /kekZpa ysd: AA 952 AA
nsoa foðya cksyys A udks #fDe.kh ikia /k:
tuh vkiya ysd: AA 953 AA
tukckbZps vkbZoMhy rh ygku vlrkukp okjys- v’kk iksjD;k iksjhyk
toGps ukrsokbZd ulY;keqGs nso foðyp frpk firk o ekrk cuwu] ygku
ysdjkizek.ks frph os.khQ.kh d:u nsr vkgs] vls tukckbZ Eg.krs- tukckbZ
,dnk vak?kksGhyk clyh o blku ¼FkaMa½ ik.kh ?;k;yk foljyh- rsOgk nso
?kkxj ?ksÅu ik.kh ?ksÅu ;srkr] o tukckbZph ¼vkiY;k ysdjkph½ vak?kksG
d:u nsrkr- vkbZ tlh vkiY;k eqyhph ikB ?kklwu nsrs- R;kizek.ks nsogh
tukckbZph vkbZ cuwu ikB ?kklwu nsrs-
tukckbZyk vkbZ ukgh- Eg.kwu frP;k vkbZps dke foBksckp djr
vkgs- frph os.kh ?kky.ks] vak?kksG d:u ns.ks] ikB ?kklwu ns.ks] fryk tso.k
pk:u ns.ks] gÓkk loZ xks‛Vh vkbZ vkiY;k eqyhP;k djr vlrkr-
vkbZf’kok; vls dks.kkyk dG.kkj- yksdijaijsrhy fL=;akuh gs loZ
vuqHkoysys vkgs- tukckbZ gh rj iksjdh iksj gksrh- Eg.kwup foðy
frP;klkBh ek; cuwu vkyk- ^ek; esyh cki esyk] vkrk lakHkkGh foðyk*
vls EgVY;koj foðykyk gs lxGs djkosp ykx.kkj gksrs- nso vkiY;k
HkDrkph fo’ks‛k dkGth ?ksrks- ;sFks nsokus tuhyk ysd ekuY;keqGs frph
fo’ks‛k dkGth ?ksrY;kps fnlrs- ikgk iq<hy vksO;k &
tuh tuh djs A tuhyk ukgh dks.kh
nsoa foðya ?kkys os.kh AA 954 AA
tuh tuh djs A tuhyk ukgh ckia
nsoa foðya ?kkls ikBa AA 955 AA
tuh tuh djs A tuhyk ukgh ek;a
nsoa foðya ?kkls ik;a AA 956 AA
fL=;kaph xkFkk @218
tuh tuh djs A tuhyk ukgh HkkÅ
nsoa foðya nsrs tsow AA 957 AA
vksoh Ø- 936 rs vksoh Ø- 957 i;±r gs ,d dFkkxhr ¼vksohxhr½ vkgs-
gÓkk vksO;k lyx okpY;kl okpdkyk R;kpk izR;; ;sbZy-
46- ia<jiwj
¼ ia<jiwj ;k {ks=kps egkRE; o.kZu dsysys vkgs ½
Øeakd 46 e/;s /kkfeZd o iqjk.kkrhy vksO;k vkysY;k vkgsr- R;kr
ia<jiwj] ukenso] xksikyiqjh] dkSaM.;iwj] iqaMfyd equh] paæHkkxk] foðy]
iakMqjax] #fDe.kh] tukckbZ] bZ’oj] rqGl b- ;k vksO;ke/kwu fL=;akuh R;akpk
efgek o.kZu dsysyk vkgs-
ia<jiwj gs loZ larakps ekgsj?kj vkgs- R;kpizek.ks foðy&#fDe.kh gsgh
egkjk‛Vªh;akph J)kLFkkus vkgsr- fgp J)k R;akuh R;akP;k eukr ftoar
Bsoyh vkgs- nG.k dakM.k djrkuk fdaok l.k] mRlo o ;k=sP;k osGh
;s.kkÚ;k xk.;krwu fL=;k vkiys var%dj.k myxMwu nk[kforkr- nGrkuk
tkR;kyk l[kh letwu R;k vkiY;k HkkoHkkouk xhrkrwu O;Dr djrkr-
;k Hkkxkrhy vksO;k ikfgY;k vlrk iqaMfydequh] foðy] #fDe.kh] tukckbZ
;akP;k cíyph J)k yksdijaijsr fdrh eksBh vkgs] ;kph ekfgrh feGrs-
ia<jiwjyk foðy&#[kekbZ gs nSor vlY;keqGs ia<jh ;k rhFkZ{ks=kph
Fkksjoh fL=;akuh R;akP;k vksohxhrkrwu xk;yh vkgs- ia<jiwjpk efgek xkrkuk(
o R;kps o.kZu djrkuk R;k rYyhu gksrkr- ia<jiwjps yksda] rsFkhy nsoGs]
rsFkhy jLrs] ;k lxGÓkakps o.kZu R;akuh vkiY;k vksohxhrkrwu dsysys vkgs-
T;akps okLrO; ia<jiwjyk vkgs] v’kk yksdakuk fuR; foðykps n’kZu ?kMrs-
paæHkkxk unhps ik.kh rhFkZ Eg.kwu izk’ku dsY;k tkrs- ijarq rs ik.kh
ia<jiwjP;k yksdakuk eqcyd izek.kkr feGrs- Eg.kwu ia<jiwjps yksd eksBs
HkkX;oku vkgs] vls R;akuk okVrs- ia<jiwj ;k {ks=kph egkurk o uxjkph
ifo=rk ;kpsgh n’kZu ?kMrs- R;kpizek.ks ia<jiwj gh uxjh foðykus cloyh]
vlkgh ,d mYys[k feGrks-
fL=;kaph xkFkk @219
foBqjk;kph uxjh Eg.kwu ia<jiwjyk eku feGkyk- i.k R;kp
foBqjk;kyk ia<jiwjyk vk.kwu foVsoj mHkk dj.kkjk iaqMfyd vkgs- iqaMfyd
gk lk/kk ek.kwl ukgh] rj rks ,d equh vkgs- vk‛kk<kr ia<jiwjyk xsys
vlrk iqaMfydkP;k nsoGkr ik.kh f’kjrs- d/kh d/kh rs nsÅG ik.;kr
cqMrs- gk loZ fo‛k; ek;ekÅY;akuh vksohc) dsyk vkgs- dqaMfyd HkkÅ]
dqaMfydkua ekMh v/;kZ /kkjsr cak/kyh] v’kk vusd vksO;krwu iqaMfydkps
n’kZu vkiY;kyk gksrs- iqaMfydkcjkscjp paæHkkxk unhykgh egÙo vkysys
vkgs- ,[kknÓkk LFkGh nso vorjys dh] rsFkhy ekrhgh cqDdk curs- foðy]
#fDe.kh] iqaMfyd ;kpcjkscj paæHkkxsphgh R;akuh egrh xkbZyh vkgs-
paæHkkxsr Luku dj.ks] fryk iSls] ukjG viZ.k dj.ks] R;kr [kqí #fDe.khus
fnok lksM.ks] v’kk fdrhrjh izlaxkps fL=;akuh dsysys o.kZu eu eksgwu
Vkdrkr-
foðy&#fDe.kh cjkscjp tukckbZP;kgh vksO;k ;k Hkkxkr vkysY;k
vkgsr- tukckbZ] foðy] #fDe.kh ;k fr?kakpsgh mYys[k gÓkk vksO;kr ;srkr-
gÓkk vksO;k Lora=i.ks ;sr vlY;k rjh rsFks ,d laiw.kZ vksohxhr fnlrs-
foðykps tukckbZlkscr dkedkt dj.ks] R;koj vk{ksi ?ksÅu #fDe.khus
foðykyk iz’u fopkj.ks] tukckbZcíy eukr ‘kadk mifLFkr dj.ks] foðykus
^tukckbZ vkiya /kekZpa ysd: vkgs* vls lakx.ks] bR;knh izlaxkps o.kZu
eksBs foyksHkuh; o cgkjnkj vkgs- gs loZ lalkjhd ikrGhojps vuqHko gksrs-
HkDrakuh rs R;akP;k nsokykgh ykowu ikfgys-
;k Hkkxkr lar ukensokP;k dkgh vksO;k vkgsr- ukenso f’kaih dk
>kyk\ ;kps mÙkj ek;ekÅY;akuh fnysys vkgs- Eg.ktsp ukenso] foðy]
#fDe.kh] tukckbZ] iqaMyhd gs lxGs ik=] vkf.k R;akps ,desdak’kh vlysys
Hkkofud ukrs] fL=;akuh vksohxhrkrwu lakfxrysys vkgs-
dkSaM.;iwj gs #fDe.khps ekgsj vlY;keqGs R;k uxjhykgh rhFkZ{ks=kps
egÙo izkIr >kysys vkgs- R;kpsgh o.kZu vksohxhrkrwu ;srs- v’kk J)sus
,dkis{kk ,d ljl vksO;k dks.krsgh f’k{k.k ulysY;k ek;ekÅY;akuh
dkO;c) d:u fi<Ókkufi<Ókk ikBakrjkP;k cGkoj fVdowu BsoY;k vkgs-
R;kr ftOgkGk vkgs] J)k vkgs] nsokfo‛k;h vikj vknjHkko vkf.k
HkDrhHkko vkgs- R;kpizek.ks lalkjkpk ftoar vuqHko vksohxhrkrwu
vkY;kf’kok; jkgkr ukgh- vlk gk Hkkjrh; laL”rhpk vewY; Bsok ijaijsus
fL=;kaph xkFkk @220
tru dj.kkÚ;k ek;ekÅY;akP;k drZcxkjhps dkSrqd okVY;kf’kok; jkgkr
ukgh- iq<hy vksO;k ikgk &
ia<jhps yksda A vkgs fdrh iq.;okua
lw;Z fua?krk djrs fura n’kZua AA 958 AA
ia<jh cloyh A jQkMa ikgwua
nsok ek÷;k foðykua A VkG e`nqax ykowua AA 959 AA
ia<jhps yksda A eksBs X;kuh /;kuh
paæHkkxsps ik.kh A fura R;k;P;k jkt.kh AA 960 AA
¼jQkM & likV fdaok eksdGh tkxk- jkt.kh & jakt.k] ik.kh lkBoko;kps
eksBs ekrhps mHkV o iljV HkakMs½
vksoh Ø- 961 ikgk- gh vksoh lkfgR;kP;k vaxkus Qkj lqanj vkgs-
ia<jiqjke/;s ^lksU;kph tksMos* ?kkrysyh gh L=h dks.k\ ;kps mÙkj rh
foðykph iRuh vkgs] vls ljG u lakxrk lwpd vFkkZus lwpfoys vkgs-
^lwpdrk* gk dkO;kpk ,d fo’ks‛k xq.k vkgs- vksohxhrkr rks fBdfBdk.kh
ikgk;yk feGrks-
ia<jiqjkea/kh A dks.ka lksU;kP;k tksMO;kph
ukja foðy cMO;kph AA 961 AA
¼ia<jiwjP;k eafnjkr jkgk.kkÚ;k iqtkÚ;kauk cMos Eg.krkr-½
iq<hy vksO;kr nksu fpðÓkkpk mYys[k vkysyk vkgs- ;sFks nksu fpðÓkkpk
vFkZ nksu izdkjs ykokok ykxrks- ,d Eg.kts foðy o #fDe.kh ;akP;kdMwu
,d ,d fpðh- vkf.k nqljk vFkZ Eg.kts foðykdMwu irh o iRuhlkBh
¼HkDr½ nksu fpðÓkk- eukr ia<jiwjyk tk.;kph bPNk ukgh- dkj.k dkghgh
vlw ‘kdrs- lalkjkr vusd vMp.kh ;srkr- Eg.kwu ia<jiwjyk tk.kkÚ;k
okjdÚ;akdMwu foðykyk fujksi nsrkuk HkDr Eg.krkr dh] ;kosGh ek>s
n’kZukyk ;s.ks gksr ukgh- iq<hy vksO;ko:u vls fnlwu ;srs dh] nso
vkiY;k HkDrkyk i= ikBorks- ;ko:u nsokyk HkDrkph fdrh dkGth
vkgs] gs fnlwu ;srs-
fL=;kaph xkFkk @221
ia<jh tk;kys A uOgra ek>a eua
nsok foðykua A fpðÓkk ikBfoY;k nksua AA 962 AA
ia<jhph fpðh A cak/khua f’kD;kikbZ
nsok foðykys lakxk A ekgk ;s.ka gksra ukgh AA 963 AA
vk‛kk<h vkf.k dkfrZdhyk ia<jiwje/;s okjdÚ;akph xnhZ gksrs- R;k xnhZr
Lor% foðynso vkiY;k HkDrakuk lk[kj okVrks- ;sFks izR;{k HkDr vkf.k
Hkxoku ;akpk laca/k vkgs- yksdthoukr vkuankP;k {k.kh lk[kj okV.;kph
izFkk vkgs- ;sFks HkDr fnlY;koj foðykyk vkuan gksrks- R;k vkuanke/;s nso
foðy lk[kj okVrks- iq<hy vksoh ikgk &
ia<jh ia<jh A ukokua nkVyh
nsok foðykua A lk[kja eqBhua okVyh AA 964 AA
vksoh Ø- 965 Qkj egÙokph vkgs- ;k fBdk.kh foðy vkf.k lar
ukensokps ukrs lakfxrysys vkgs- lar ukenso gk tkrhus f’kaih gksrk- R;kus
Lor%gwu ;k tkrhr tUe ?ksryk- R;kps dkj.k ek;ekÅY;akuh vkiY;k
izfrHksus iq<hyizek.ks lakfxrysys vkgs- ukensokus ;k txUekrsph ¼#fDe.kh½
pksGh f’ko.;klkBhp vkiyk tUe f’kaI;kP;k tkrhr ?ksryk] vls lakfxrys
vkgs- iq<hy vksoh ikgk &
ia<jiqjke/;s A d’kkpk xycyk
j[kekckbZP;k pksGhlkBh A ukensoa f’kaih >kyk AA 965 AA
#fDe.kh Eg.kts lxGÓkk txkph ekrk- rh ys.ka ysgr ¼’kaxkj½ vlrk lxGs
HkDr ¼fL=;k½ fryk ikg.;klkBh xydk djrkr- Jhfoðynso Eg.kts txkpk
firk o #fDe.kh Eg.kts txkph ekrk- gh txUekrk fgjok pqMk Hkjr vkgs-
fgjok pqMk gs lkSHkkXÓkkps fpUg vkgs- txr~fiR;kcjkscj txUekrspk fookg
>kyk- R;kph lxGh ns.kh jhrhfjoktkuqlkj irhp ¼Jhfoðy½ ns.kkj- gk
lksgGk ikg.;klkBh ia<jiwjyk Eg.kts HkDrakP;k uxjhr xnhZ gksrs- R;kps
o.kZu fL=;akuh vkiY;k vksO;ke/kwu dsysys vkgs- iq<hy vksO;krwu fnl.kkjs
gs o.kZu ikgk &
fL=;kaph xkFkk @222
ia<jiqjke/;s A d’kkpk dYyk gksrs
j[kekckbZ pqMk ysrs AA 966 AA
ia<jiqjke/;sA dk;pk dYyk gksrs
#fDe.kh pqMk ysrs A foðya ckdh nsrs- AA 967 AA
ia<jiqjke/;s vla[; HkDr teysys vlrkr- foðykP;k n’kZuklkBh Qkj
eksBh ckjh ¼jakx½ ykxrs- izpaM xnhZ gksrs- nq:u ikg.kkÚ;k HkDrkyk ekjkekjh
>kY;klkj[ks fnlrs- ijarq rls ukgh- nsokP;k n’kZuklkBh] fdaok nsokpk
lksgGk ikg.;klkBh mMkysyh rh >qacM vlrs-
ia<jiqjkea/;s A dk;ph gk.kkekjh
xnhZ lqVyh nsokojh AA 968 AA
ia<jiqjkea/kh A VkGa e`nax oktrs
yxua nsokps ykxrs AA 969 AA
iq<hy vksohr ia<jiwjps egkRE; lakfxrys vkgs- foðykP;k uxjhr ?kjks?kjh
dhrZu lq: vkgs- vkf.k HkDrkyk >ksi ykxyh- dhrZukpk ykHk ?ksrk vkyk
ukgh- vkiY;kyk dks.kkpk rjh ‘kki vlsy Eg.kwu dhrZukpk ykHk ?ksrk
vkyk ukgh] v’kh [kar HkDr ¼L=h½ O;Dr djrkr-
ia<jiqjkea/kh A ?kjks?kjh dhrZua
>ksia ykxyh ljkihua AA 970 AA
iq<s vksoh Ø- 971 e/;s ^pqU;kP;k lMdk* vlk mYys[k ;srks- iwohZ
flesaVP;k ,soth pqU;kpk okij gksr vls- ia<jiwjps jLrs vxnh xqGxqGhr
vkf.k eksBs vkgsr- R;k uxjhP;k lMdk pqU;kus ?kksVysY;k vkf.k LoPN
vlY;kps o.kZu fL=;akP;k vksohxhrkrwu ;srkr- foBqjk;kph uxjh gh lqanj
vl.kkjp- ikgk iq<hy vksO;k &
ia<jhph okVa A pqU;kua ?kksVyh
ykya canh meVyh AA 971 AA
fL=;kaph xkFkk @223
ia<jhph okVa A ukgh [kMk xksVk
jLrk ekjxkpk eksBk AA 972 AA
ia<jhP;k okVa A ukgh dkMh eksMh
jLrk js’kekph [kksMh AA 973 AA
irhus iRuhP;k dks.kR;kgh oLrqph [kksMh dsyh dh] iRuh vkdakr dj.kkjp-
foðykus #fDe.khP;k pksGhpk [ksG.;klkBh psaMw dsyk- Eg.kwu #fDe.khus
vkdakr dsyk- iwohZ xzkeh.k Hkkxkrhy eqys [ksG [ksG.;klkBh diMÓkkpk psaMw
djr vls- ;k fBdk.kh foðy&#fDe.khyk lk/kkj.k ekuo Eg.kwu nk[kfoys
vkgs- nso vkf.k HkDrkpk gkp [kjk efgek gks;-
ia<jiqjkea/kh A dk;pk dYyk >kyk
#fDe.khP;k pksGhpk A foðykua psaMw dsyk AA 974 AA
;sFks fL=;k vkiY;k vkbZph ¼#fDe.khph½ d#.kk Hkkdr vkgs- ia<jiwjyk
tkrkuk okVsus ik; Hkktrkr- Eg.kwu nsokus R;kph O;oLFkk djkoh- ik; Hkktw
u;s Eg.kwu ik.;kpk nakM ¼’ksrdjh ik.kh vksyrkuk nakM dk<rkr- R;k
nakMkus fofgjhps ik.kh okgrs-½ ykokok] vls HkDr vkiY;k nsokyk lakxrkr-
Eg.kts pkyrkuk ik; Hkkt.kkj ukgh- ,dnk nsokyk ‘kj.k xsys dh] HkDr
vkiyk lxGk Hkkj nsokoj Vkdrkr-
ia<jhP;k okVsua A tGrhua ekgs ik;a
#fDe.kh ekgh ek;a A ik.;kpk nakMa ykoa AA 975 AA
ia<jhP;k okVsua A tGrhua ekgÓkk Vkdk
#fDe.kh ekgh ekrk A ik.;kpk f’kjok Vkdk AA 976 AA
vksoh Ø- 977 e/;s ia<jiwjP;k Jhearhps o.kZu dsys vkgs- ia<jiwjP;k
foBksckP;k eafnjkpk dGl gk ekrhpk ulwu lksU;kpk vkgs- fdaok ia<jiwjph
lxGhp ?kjs flesaV foVkph vkgs- vkf.k ;kfBdk.kh nsodhps Hkkjh nqdku
vkgs- ;kpk vFkZ ftdMsfrdMs nsokpsp nqdku FkkVysys vkgs- Eg.kts izR;sd
nqdkukr fod.;klkBh nso Bsoysys vkgs- i.k ;sFks ek= lxGhdMs xnhZ-
Eg.kwu dks.khgh vksG[khps fnlr ukgh-
fL=;kaph xkFkk @224
ia<jiqjkys A ekrh ukgh jkÅGkys
lksU;kpk dGla A foðykP;k nsoGkys AA 977 AA
ia<jiqjkra A dks.kh ukgh vksG[khpa
Hkkjh nqdkua nsodhpa AA 978 AA
¼nsodhpa & nqdkukr nso fodk;yk vl.ks½
iq<hy vksoh Qkj osxGÓkk vFkkZph vkgs- foðy eafnjkr izlkn okV.;kps
dke gs cMO;kps- ijarq ;sFks pks[kksck egkjkt lksU;kP;k ikunkuke/;s nsokpk
izlkn HkDrakuk okVr vkgs- pks[kksck vLi’; tkrhps vkgs- ijarq larkP;k
esGkO;kr vLi’;rsyk Fkkjk ukgh- lareaMGkr R;akukgh eksBs LFkku vkgs-
¼pks[kksck egkjktakuk ek= izR;{k eafnjkr izos’k fnyk uOgrk-½
ia<jiqjkra A cMO;kys dk;a dkea
lksU;kP;k ikunkuh A izlkn okVyk pks[kksckua AA 979 AA
iq<hy vksO;krwu ia<jiwjpk efgek o.kZu dsysyk vkgs- R;kr ia<jiwjps o.kZu
dj.kkjs frps vktksck] ekek] oMhy o HkkÅ vkgsr- ;k lok±uh R;k {ks=kyk
HksV fnY;keqGs] R;akuh rsFks ts ikfgys R;kps o.kZu d:u rs brjakuk lakxrkr-
rs lakxrkr dh] ikaMqjaxkP;k nsoGkr ¼,sd’ks lkB] ,d’ks uŽ fnos tGr
vkgsr- rsFks fHkek ufnyk ikolkGÓkkr iwj vlrks- foðykP;k jkÅGkys
lksU;kpaknhpk njoktk cloysyk vkgs- ia<jiwj ;sFks ftdMs frdMs xqyky]
cqDdk o dqadokps nqdku FkkVysys vkgs- v’kk izdkjps ia<jhps o.kZu dsysys
vkgs- iq<hy vksO;k ikgk%&
ia<jiqjkea/kh A dqadow dks.;k vksGh
vchja xqykykua A xknyh ek>h pksGh AA 980 AA
ia<jiwjpk efgek A lakxrs ek>k ekek
una Hkjyh fHkek AA 981 AA
ia<jhpk efgek A lakxrs ek>k ckia
foðykP;k jkÅGkra A fnos tGrs ,d’ks lkBa AA 982 AA
fL=;kaph xkFkk @225
ia<jhpk efgek A lakxrs ek>k HkkÅ
foðykP;k jkÅGkra A fnos tGrs ,d’ks uÅ AA 983 AA
ia<jhpk efgek A lakxrs ek>k vktk
foðykP;k jkÅGkys A lksU;kpaknhpk njoktk AA 984 AA
ia<jiwjP;k okVs A d’kkph BksdihVa
foðykP;k jkÅGkys A uohua cak/krs pkSiVa AA 985 AA
ia<jiqjkea/;s A ia<jh ykya ykya
dks.ka >ksdyk xqykya AA 986 AA
ia<jh ia<jh A fnlrs fgjohxkja
vkyk rqG’khys ckja AA 987 AA
ia<jh ia<jh A fnlrs lksU;kokuh
frFka uaknrs jktkjk.kh AA 988 AA
vk‛kk<h o dkfrZdhyk ia<jiwjyk Qkj eksBh t=k Hkjrs- rsFks vusd lk/kqlar
foðykP;k n’kZukyk ;srkr- njo‛khZ ik;h okjhyk tk.kkjs dkgh deh ukgh-
foðykps vls vusd HkDr ia<jiqjke/;s ;srkr- Eg.kwu R;k fBdk.kh
lk/kqlarakps n’kZu vkiksvki gksrs- okVsr lk/kq HksV.ks Eg.kts HkkX;] i.k
ia<jiwjyk ek= fouklk;kl lk/kqps n’kZu gksrs- vkf.k lk/kqP;k laxrhr
jkfgY;keqGs dkghrjh ykHkgh gksrks- iq<hy vksO;k ikgk &
ia<jhP;k okVs A eksdGk ek>k tqMk
lk/kq HksVys gkra tksMk AA 989 AA
ia<jhP;k okVs A eksdGh ek>h os.kh
lk/kq HksVys nsokokuh AA 990 AA
ia<jhP;k okVs A eksdGs ek>s dsla
lk/kqP;k laxrhua A ?kMyh ,dknla AA 991 AA
vksoh Ø- 992 rs vksoh Ø- 995 i;±r gs ,d dFkkxhr ikgk- ;kr
#fDe.khP;k ekgsjkpk mYys[k vkysyk vkgs- vksoh Ø- 993 e/;s
fL=;kaph xkFkk @226
foBqjk;kph uxjh jkeVsdkP;k cktqyk vlY;kpk mYys[k vkgs- jkeVsdP;k
,soth rsFks nqlÚ;k ,[kknÓkk xkokps uko vlw ‘kdrs- R;kp vksohr vkysys
doaMyiwj gs xzkeuke dkSaM.;iwj gks;- gh Hkhed jktkph uxjh gksrh- gsp
#fDe.khps ekgsj gks;- iq<hy vksO;k ikgk &
ia<jhP;k yksdk A fdrh ek: ;k gkdk
iS’kkpk vchja cqDdk A frFks uaknrs ekgk l[kk AA 992 AA
ia<jh ia<jh A ukgh ikfgyh vtquh
Og;a foBqph uxjh A gk;s jkeVsdkP;k cktquh AA 993 AA
R;kP;kckbZ leksja A gk;s xkoa doaMyiwja
Og;a #fDe.khpa ekgsja AA 994 AA
rsFka rh fgjok pqMk ysyh
vkbZ ckikps ?kjk xsyh AA 995 AA
iq<hy vksO;kr ia<jiwj uxjhr xktkoktk gksr vlY;kpk mYys[k vkgs- rh
foBqjk;kph uxjh vlY;keqGs rsFks ygku lgku xks‛Vhpkgh dYyk gksrks-
HkDrkyk vkiY;k nsokP;k loZ yhyk vkoMr vlY;keqGs R;kps o.kZu
fL=;akP;k vksohxhrkr vkysys vkgs- iq<hy vksO;k ikgk &
ckbZ ia<jiqjkeanh A dk;pk xktkoktk
uohua cloyk njoktk AA 996 AA
ia<jiqjkeanh A dk; oktrs xktrs
lksU;kpa ckf’kax A yxua nsokpa ykxrs AA 997 AA
xksikGiqjh ojh A xksiky dkyk gksrs
ngh nw/kkpk ijlkna A okV.kh ukgh ;srs AA 998 AA
iq<s vksoh Ø- 999 rs vksoh Ø- 1001 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs- ;k
xhrkr ts rhFkZ;k=syk tkrkr R;akuk ,d lans’k vkgs- rhFkZ;k=syk tkrkuk
vkiY;klkscr Qkj lkeku ?ksÅu tkÅ u;s- ukgh rj loZ osG rs lkeku
lakHkkG.;krp [kpZ gksbZy- ex pakxY;k rÚgsus nson’kZu djrk ;s.kkj ukgh-
fL=;kaph xkFkk @227
egÙokps lakxk;ps Eg.kts rhFkZ;k=syk tkrkuk loZ y{k nsokdMsp vlys
ikfgts- ukgh rj ^nso nsoGkr o fpr [ksVjkr* vls gksbZy- Eg.kwu
rhFkZ;k=syk tkrkuk lalkjkrhy eksg FkksMk cktwyk Bsokok] gsp ;k xhrkrwu
lakxk;ps vkgs- iq<hy vksO;k ikgk &
ia<jhyk tkrk A d’kkyk usrk gÙkh
paæHkkxsyk ik.kh fdrh AA 999 AA
ia<jiwjyk tkrk A d’kkyk usrk ?kksMa
paæHkkxsyk ik.kh FkksMa AA 1000 AA
ia<jhyk tkrk A d’kkyk usrk xk;a
paæHkkxsyk ik.kh y;a AA 1001 AA
47- paæHkkxk o iqaMfyd equh
¼ vksoh Ø- 958 rs 1001 ;k Hkkxkrhy vksO;akph izLrkouk ikgk½
vk‛kk<hyk ia<jiwj ;sFks Qkj eksBh t=k Hkjrs- ikolkGÓkkps fnol
vlY;keqGs paæHkkxsyk iwj ;srks- R;k iqjkr iqaMfydkps nsÅG ik.;kr cqMrs-
Lor% ys[kdkus ;kpk vuqHko ?ksrysyk vkgs- iqaMfydkps nsÅG unhP;k iqjkr
cqMrs Eg.kwu ^v/;kZ /kkjhr Msjk fnyk* vls o.kZu fL=;akP;k vksohxhrkrwu
;srs- Jhfoðy Eg.kts }kikj;qxhpk Jh”‛.k vkgs] vkf.k iqaMfyd equheqGsp
rks }kjdsgwu ia<jiwjyk vkyk] vlk loZ okjdÚ;akpk let vkgs- ;sFks
iqaMfydkP;k fuHkZ;rsps o.kZu vkysys vkgs- ikolkGÓkkr iqaMfydkps nsÅG
unhP;k iqjkr cqMr vlrs- iqaMfyd equh ¼_‛kh½ vlY;keqGs R;kus vkiyk
eB unhP;k v/;kZ /kkjsr cak/kyk vls o.kZu ;srs- _`‛khequh Qkj dBksj
riÜp;kZ djhr gksrs- rs gB;ksxh vlY;keqGs R;akP;k riÜp;kZgh osxosxGÓkk
fBdk.kh vlk;P;k- iq<hy vksO;k ikgk &
paæHkkxsys vkyk iwja A ik.kh djrs Hkkyk Hkkyk
ukgh daqMfyda nsoa Hksyk A v/;kZ /kkjhr Msjk fnyk AA 1002 AA
fL=;kaph xkFkk @228
paæHkkxsys vkyk iwja A ik.kh mMrs gkra gkra
vlk dqaMfyda f/kVa A /kkjse/;s cak/ks eB AA 1003 AA
?kMh ?kMh ;kna ;srs A Vkysxkoa ekgsjkph
Ikk.;ke/;s ekMh A ek÷;k dqaMfyda Hkkokph AA 1004 AA
paæHkkxsyk vkyk iwja A ik.kh fnlrs MowGa
ea/kh dqaMfydkps nsÅGa AA 1005 AA
paæHkkxsyk vkyk iwja A ik.kh Vsdya oMkys
nsoa dqaMfyda cqMkys AA 1006 AA
paæHkkxsP;k iqjkr iqaMfydkps nsÅG cqMr vlrs- ijarq iqaMfyd nso cqMkys
vls o.kZu ;srs- ;sFks iqaMfydkyk nso cufoys vkgs- unhyk iwj dkgh uohu
xks‛V ukgh- rks dkO;kpk fo‛k; gksbZy vlsgh ukgh- i.k foBksckps xko o
R;k xkoph unh] rsFkhy ekrh ;k lok±psp eksBs dkO;e; o.kZu
ek;ekÅY;akuh dsysys vkgs- vksoh Ø- 1007 o vksoh Ø- 1008 ikgk- ;k
nksu vksO;kr ^ltu* o ^lks;jk* vls nksu ‘kCn vkys vkgs- gs nksugh ‘kCn
foðykykp mís’kwu EgVys vkgs- foðykps HkDr foðykyk loZ ukR;krwu
vkGorkr- iq<hy vksO;k ikgk &
paæHkkxsyk vkyk iwja A ik.kh Vsdya vakx.kkys
gkda ekjtk ltukys AA 1007 AA
paæHkkxsyk vkyk iwja A ik.kh Vsdya ik;Ú;kys
gkda ekjtk lks;Ú;kys AA 1008 AA
unhyk iwj vkyk Eg.kts ik.;kP;k ykVk v’kk dkgh fnlrkr t.kw dkgh
unhe/;s lk[kGnaM lksMysys vkgs- ;sFks ^ykVk* ;k ‘kCnk,soth ^mdGÓkk* gk
‘kCn ;kstwu fL=;akuh vkiY;k doheukpk ifjp; d:u fnyk- ik.kh
mdGY;koj tls fnlrs rls unhyk iwj vkY;koj ykVk fnlrkr- paæHkkxsyk
iwj vkyk Eg.kts ik.kh MowG fnlrs- R;k MowG fioGÓkk ik.;kykp ^mnk*
jax izkIr gksr vlrks- ijarq rs ik.kh iqjkeqGs ^mnÓkk* jaxkps >kys ulwu dks.kh
fL=;kaph xkFkk @229
R;kr nghnw/k QsdY;keqGs vlk jax ik.;kyk feGkyk] v’kh dYiuk dsysyh
vkgs-
paæHkkxsyk vkyk iwja A ik.kh ekjrs mdÚ;k
unh ek;syk lkdÚ;k AA 1009 AA
paæHkkxsyk vkyk iwja A ik.kh fnlrs mna mna
dks.ka Qsdya ngh nw/ka AA 1010 AA
oS‛.ko laiznk;kr rqG’khyk Qkj egÙo vkgs- unhP;k iqjke/;sgh nso
rqG’khP;k dkMhyk /k:u mHks vkgsr- iqjk.kkr ^fo‛.kw vkf.k rqGl* gh dFkk
vkysyhp vkgs- nso lnSo rqG’khtoG jkgrkr vlk HkkokFkZ-
paæHkkxsys vkyk iwja A ik.kh Vsdys >kMhys
nsoa ckbZ Hkxokua A mHks rqG’khP;k dkMhys AA 1011 AA
paæHkkxsys vkyk iwja A ik.kh Vsdys ckHkwGcuk
vk.ka rsFka osGqpk ikG.kk AA 1012 AA
paæHkkxsyk vkyk iwja A vkyh okgqua fHkaxh ekrh
lksU;kP;k foVsoja A mHks #DekbZ rq>s irh AA 1013 AA
Hkkjrh; yksdthoukr unhr fnok lksM.;kph ijaijk Qkj izkphu vkgs-
unhyk fnok eksBÓkk J)sus viZ.k dj.ks eksBs iq.; letY;k tkrs- ;sFks
lk{kkr #fDe.khusp fnok paæHkkxsyk viZ.k dsY;keqGs frP;k dkBkoj mtsM
fnlwu iMyk- Hkkjrh; fL=;akuh vkiY;k ijaijsps tk.khoiwoZd laj{k.k dsys
vkgs] o rh mnkÙk ijaijk dkO;krgh vtjkej d:u Bsoyh vkgs- iq<hy
vksO;k ikgk &
paæHkkxsdkBh A mtsMa d’kkpk iMyk
jkgh #[kekckbZ A fnok ik.;kra lksMyk AA 1014 AA
¼jkgh & jk/kk- jkgh & :fDe.kh- :fDe.kh o jk/kklkBh jkgh gk ‘kCn
okijrkr- vkjrhe/;sgh jkgh :[kekckbZ vlk mYys[k ;srks-½
fL=;kaph xkFkk @230
48- ukukth egkjkt
ukukth egkjktakps HkO; vls eafnj o/kkZ unhP;k dkBkoj vkgs- ¼xko &
dkilh] rk- fgax.k?kkV] ftYgk o/kkZ] egkjk‛Vª jkT;½- njo‛khZ ek?k ‘kq) lkr]
jFklIrehyk ¼Qsczqokjh efguk½ nghgakMh QksMwu ;k=syk izkjaHk gksrks- gh ;k=k
o/kkZ unhP;k dkBkoj 15 fnol Hkjrs- ys[kd Lor% ;k fBdk.kh vusdnk
tkÅu vkysys vkgs- ;k=spk brdk lqanj ns[kkok vkti;±r dksBsgh ikfgysyk
ukgh-
nghgakMh o dkY;kP;k fnolh dkilh ;k xkokr vusd fnaMÓkk ;srkr-
HkDr ;k fnaMÓkke/;s Hktu o uR; djrkr- gk lksgGk ikg.;klkBh
vktwcktwP;k ifjljkrhy HkDr Qkj eksBÓkk la[;sus mifLFkr jkgrkr- xksiky
dkY;kP;k osGh ÅUg >kyh Eg.kwu fnaMÓkk lkoyhu fu?kkY;kps o.kZu vkgs-
ukukth egkjkt dkilh ifjljkrhy izfl) lRiq#‛k gksÅu xsys-
R;akP;kcíyph J)k R;k ifjljkrhy yksdakP;k euke/;s vktgh dk;e
vkgs- izR;sd dk;kZr ukukth egkjktakps uko ?ksrY;kf’kok; R;akps dks.krsp
dk;Z lq: gksr ukgh- R;akuh lektkyk tks mins’k fnyk R;krwu lektkpk
Qkj eksBk Qk;nk >kyk- xzkeh.k yksdthouke/;s izknsf’kd lk/kqlarakps egÙo
gs nsokbrdsp eksBs vlrs- ikgk vksoh Ø- 1015 rs 1027-
ukukth egkjkt dFkk o dhrZukP;k ek/;ekrwu yksdakuk mins’k djr
vls] gs ^>kyh dhrZukph nkVh* ;k vksGho:u lwfpr gksrs- rs mÙke
dhrZudkj gksrs o dhrZukyk Qkj nwjo:u yksd ;sr vlkos] vls Eg.kkos
ykxsy- xrdkGkr gfjdFkk o dhrZukP;k ek/;ekrwu lk/kqlarakuh
lekttkx`rh dsyh- ukukth egkjktakpk okoj ,ds fBdk.kh uOgrk- rs
toGiklP;k ifjljkr Hktu dhrZuklkBh tkr gksrs- tsOgk rs ,[kknÓkk
xkoktoG gfjdFkk o dhrZuklkBh mrjk;ps] rsOgk R;akP;k n’kZukyk R;akps
f’k‛;] HkDr o ygkuFkksj xnhZ djhr gksrs] vls R;akP;kcíyP;k vksO;ako:u
fnlrs- ukukth egkjktakps HkDr [kqí ukukth egkjktkojp ,d tckcnkjh
Vkdrkr- R;akuhp vkiY;k xkokps j{k.k djkos] vls Eg.krkr- ukukth
egkjktakoj turspk fdrh fo’okl gksrk] gs ;k Hkkxkrhy vksO;ko:u fnlrs-
yksdlkfgR;kr vusd izknsf’kd lk/kql arkaps mYys[k vk<rkr- v’kk
lk/kqlarkacÌy yksdthouke/;s dekyhpk vknj ikgk;yk feGrks- ikgk &
fL=;kaph xkFkk @231
Ukkukth egkjkta A lakxwua xsys dk;a
Ukkgh lksMkos R;k;ps ik;a AA 1015 AA
dkilh xkoP;k okVsua A iGla nkVys
ukukth egkjkta A nsoa okVsoja HksVys AA 1016 AA
ukukth egkjkta A lakxwua xsys jkrh
>kyh dhrZukph nkVh AA 1017 AA
Ukkukth egkjkta A nsoa mrjys xksBkuh
R;k;P;k n’kZukys A f’k‛; tkrh yksVakx.kh AA 1018 AA
Ukkukth egkjktkP;k A dkY;kys >kyh ÅUga
fnaMÓkk pkyY;k lkoyhua AA 1029 AA
vakC;kpa jk;ra A rakC;kP;k ?kkxjhra
ukukth egkjktkpkA oja ckxa uxjhra AA 1020 AA
ckbZ ek÷;k pqMÓkkys A f[kGs Qkls cjkscjh
/kU; nsokph dkjkxhjh AA 1021 AA
Ekk>k ueLdkja A ukukth egkjktkys lakxk
Tkkxk ik;jhiklh eakxk AA 1022 AA
ukukth egkjktk A mrjk ik;jhP;k [kkY;k
djk oLrhP;k j[kokY;k AA 1023 AA
ukukth egkjkta A mrjys dkslkekuh
R;k;ps f’k‛; ckyds A tkrhya yksVakx.kh AA 1024 AA
ljya ek>a nG.ka A mjyk ‘ksjilk
ifgY;k vksohpk use dlk AA 1025 AA
ljya ek>a nG.ka A lwia >kMwua mHka dsya
ukoa ukukth egkjktkpa vkya AA 1026 AA
fL=;kaph xkFkk @232
nG.ka nGya A ljya euw u;s
ukukth egkjktkph A ns.kxh eys vkgs AA 1027 AA
xzkethoukr vlysY;k lk/kqlarkcíypk vknj] HkDrhHkko o J)k ;k
Hkkxkrhy vksO;kr fnlwu ;srks- v’kk lk/kqlarakcíypk R;akpk Hkko] R;akuk
thoukr uoh izsj.kk nsrs] tx.;kyk cG nsrs] vlsp Eg.kkos ykxsy-
49- vuql;k o nÙkk=;
¼ ;k Hkkxkr ekgwjxMph vuql;k o JhnÙkkP;k vksO;k vkgsr- Jherh
‘kdqarykckbZ esgjs] xak/khuxj] o/kkZ ;akuh gÓkk vksO;k lakfxrY;k-½
Ekgkjk‛Vªkr th rhFkZ{ks=s vkgsr] R;kr ekgwj gs Js‛B rhFkZJs= Eg.kwu
R;kpk cksyckyk vkgs- ekgwjyk nsohps izfl) eafnj vkgs- ekrkiwj vFkkZr
ekgwj gs nsohP;k lkMsrhu ‘kDrhihBkiSdh ,d vkgs- R;kyk izzkphu nÙk{ks=
Eg.kwugh vksG[kY;k tkrs- ekgwj xkokiklwu pkj ikp fdyksehVj varjkoj
nÙkf’k[kj vkgs- rsFks ngk ckjk QwV maphps eafnj vkgs- ¼maph] yakch] #anh 10
rs 12 QwV vankts½- nÙkLFkkukiklwu eSyHkj varjkoj lrh vuql;sps eafnj
vkgs- toGp v=h _‛khpk vkJe o iknqdk vkgs- nÙk njjkst ekrk
vuql;sP;k dq’khr fuæk ?ks.;klkBh ;srks] v’kh yksdletwr vkgs-
nÙk vorkj Eg.kts czEgk] fo‛.kq o egs’k ;k rhu nsorsps ,dRo
gks;] vls yksdijaijk ekurs- nÙk laiznk; gk toGikl ,d gtkj o‛kkZiklwu
dk;Zjr vlkok- vo/kwr gk JhnÙkkpkp mYys[k vkgs- ¼vo/kwr Eg.kts
laU;LFk ofÙkpk fl)iq#‛k½- Jhxq#] ;ksxhjkt] v=hojn] fl)jkt] Kkulkxj]
vkfnxq# gh nÙkk=;kph ukos vkgsr- vo/kwr iaFkkykp ^nÙkiaFk* vls
Eg.krkr- yksdijaijsrhy fL=;akuh gk ekgwjxMpk efgek vkiY;k
vksohxhrkrwu xkf;ysyk vkgs- iq<hy vksO;k ikgk &
pkykuk tkÅ ikgw A ekgwjxMph vuql;k ekÅyh
rGgkrkph lkÅyh AA 1028 AA
pkykuk tkÅ ikgw A ekgwjxMph vuql;k
rGgkrkoja xq#jk;k AA 1029 AA
fL=;kaph xkFkk @233
v=h _‛kh xsys A cfædk vkJekra
v=h _‛khph T;ksra A vuql;kP;k vak?kksGhra AA 1030 AA
ukjnequhdMwu vuql;kP;k lrhÙokpk xkSjo mek] jek o lkfo=h ;akP;kleksj
gksrks- ¼mek] jek o lkfo=h gÓkk ‘kadj] fo‛.kw o czEgnso ;akP;k ck;dk½-
R;keqGs fr?khaukgh vuql;spk eRlj okVrks- Eg.kwu R;akuh vkiY;k irhyk
vuql;sps lRo gj.k dj.;klkBh ikBfoys- czEgk] fo‛.kq o egs’k gs rhugh
nso v=h _‛khP;k vkJekr vkys- R;kosGh v=h _‛kh vkJekr uOgrs- rs
ckgsj xsysys gksrs- lrh vuql;sus R;akpk vknj lRdkj dsyk] vkf.k
tso.kklkBh rkV ok<ys- ijarq rw vkEgkyk uXu gksÅu tso.k ok<’khy rjp
vkEgh Hkkstu d:] vls rs rhugh nso vuql;syk Eg.kkys- R;akps diV
vuql;sP;k y{kkr vkys- frus vkiY;k irhP;k ik;kps rhFkZ R;k rhugh
nsokoj f’kaiMY;koj R;akps ygku ckydkr #iakrj >kys- uarj frus R;k
nsoakuk ekrHkkousus Hkkstu nsÅu ikG.;kr >ksifoys-
frdMs vkiys irh ?kjh vkys ukgh] Eg.kwu R;k frugh nsokP;k
ck;dk dkGthr iMY;k- R;akuh {kek;kpuk dsY;koj vuql;sus R;k nsoakuk
eqGps :i izkIr d:u fnys- i.k R;akuh vkiY;k iksVh tUe ?;kok v’kh
,d vV eakMyh- R;kuqlkj vuql;kyk rhu iq= >kys- rs Eg.kts JhnÙk]
nwokZl vkf.k lkse ¼paæ½ gks;- fo‛.kwpk va’k JhnÙkkr] f’kokpk va’k n wokZl]
rj czEgkpk va’k lkse ;akP;kr vorjysyk vkgs] vls yksdijaijk ekurs- ;k
yksdijaijsrhy dFkk fL=;akuh vksohxhrkP;k ek/;ekrwu lakxryh vkgs-
czEgk fo‛.kq egknsoa A vuql;kP;k ?kjh xsys
lgk efg.;kps ckGa dsys A ikG.;kra >ksioys
vksG[kw ukgh vkys AA 1031 AA
Hkkjrkr Mksaxjkoj fdaok map igkMkoj vusd eafnj mHkh vkgsr- iwohZ v’kk
fBdk.kh fi.;kps ik.kh feG.ks lksis uOgrs- v’kkosGh dks.khrjh /keZnkrk
v’kk xMkoj] fdaok map fBdk.kh HkDrakuk fi.;kP;k ik.;kph O;oLFkk
djhr vls- ;sFks ek= izR;{k nsokusp ¼nÙkk=;kus½ vkiY;k HkDrakuk ik.;kph
O;oLFkk dsysyh vkgs- R;kpizek.ks /keZ’kkGk cak/kwu R;akph jkg.;kphgh
O;oLFkk dsysyh vkgs- vksoh Ø- 1032 e/;s ifgY;k o nqlÚ;k vksGhpk
fL=;kaph xkFkk @234
;ed cjkscj tqGyk ukgh- dkgh ‘kCnakph QsjQkj >kyh vlkoh] vls eyk
okVrs- dkj.k T;akuh gh vksoh lakfxryh R;akps o; 85 P;k toGikl gksrs-
ekgwja xMkojh A ik.;kpa eksBa lq[ka
nsok ekgÓkk nÙkk=;kua A cak/kya xk;eq[ka AA 1032 AA
ekgwja xMkojh A ik.;kpk eksBk dkGa
nsok nÙkk=;kua A ykoyh /keZ’kkGk AA 1033 AA
fj)iwj gs JhxksfoanizHkqps fuoklLFkku gksrs- fj)iwjyk fonHkkZrhy dk’kh Eg.kwu
vksG[kY;k tkr gksrs- gs xko vejkorh ftYgÓkkr vkgs- egkuqHkko
laiznk;kps izorZd Jh pØ/kj Lokeh ;akps xq# JhxksfoanizHkw gks;- egkuqHkko
laiznk;kr nÙkk=;kyk Jh”‛.kkpk vorkj ekurkr- R;kfBdk.kh okg.kkÚ;k
unhP;k izokgkr nÙkk=;kps ckjk ?kksMs vkjkekr ik.kh firkr vlk mYys[k
vksohxhrkr vkysyk vkgs- nÙkk=;kps eafnj ekgwjyk xMkoj vkgs- ;k map
fBdk.kh p<.;klkBh HkDrkyk cÚ;kp ik;Ú;k p<wu tkos ykxrs- R;klkBh
nÙkk=;kus xMkoj ^fru’ks lkB ik;Ú;k* cak/kysY;k vkgs- ¼yksdxhrkr 360]
800] 900 v’kk la[;kph cjhp jsypsy vlrs½- HkDr ifgY;k ik;jhoj]
fdaok R;akP;k izFksuqlkj dks.kR;kgh ik;jhoj dkiwj o mn ykorkr- dkiwj o
mn nsokyk fiz; vlrs- dkiwj o mn tkGY;kuarj R;kpk lqxa/k iljrks- ijarq
gs fuR; gksr vlY;keqGs ik;Ú;akuk mn o dkijkpk lqxa/k ;sr vlY;kpk
mYys[k vkysyk vkgs- vusd HkDr ik;jhoj iS’kkph] fdaok #is] lksus ;kph
eqæk ykorkr- vusd izkphu eafnjkr gs n’; ikgk;yk feGrs- ¼f’k[kkP;k
xq#}kjkr lksU;kps N=gh ikgk;yk feGrs-½ iwohZ nÙkk=;kP;k eafnjkP;k
ik;Ú;koj lksU;kP;k eqæk ykoysY;k vlkO;k] vls gÓkk vksohrwu tk.kors-
fj)iwj dk’kh A dk’kh ok;rs FkksI;kua
nÙkkps ckjk ?kksMs A ik.kh isrs fuparhua AA 1034 AA
nsok nÙkk=;kP;k A ik;Ú;k fru’ks lkBa
fuR;a n’kZukph okVa AA 1035 AA
nsok nÙkk=;kP;kA ik;Ú;k vklikla
mna dkijkpk okla AA 1036 AA
fL=;kaph xkFkk @235
nsok nÙkk=;kP;k A ik;jhys lksua
fuR;a n’kZukys tk.ka AA 1037 AA
¼fuparhua & vkjkekr] lkodk’k ½
50- vknk’kkpk x.kirh
¼ ;k Hkkxkr vknk’kkP;k x.kirhP;k vksO;k vkgsr-½
yksdxhrkps ,d oSf’k‛VÓk Eg.kts izknsf’kdrk gks;- R;k R;k izns’kkrhy
fulxZ] unÓkk] ou] m|kus] ckxcxhps] o{k] osyh] izk.kh] i{kh] fids] l.k]
mRlo] os’kHkw‛kk] lk/kqlar] nsonsoGs bR;knh yksdxhrkr ;sr vlrkr-
fL=;akP;k vksohxhrkrgh izknsf’kdrk gk xq.k fnlwu ;srks- ;k Hkkxkrhy
vksO;kr ukxiwj ftYgÓkkrhy nksu xkoakpk] vkf.k R;k fBdk.kh vlysY;k
nsorakpk mYys[k vkgs- ukxiwj ftYgÓkkr dGes’oj gs rkyqD;kps fBdk.k
vkgs- dGes’ojtoG ^vknk’kk* ukokps xko vkgs- ¼dGes’oj rkyqD;krhy
Jh{ks= vknklk ;sFkhy oØrqaM ‘kehfo?us’k fonHkkZrhy v‛Vfouk;dkaiSdh
frljk x.kirh- vBjk QwV map] lkr QwV :an vkf.k vkB gkrkaph
x.kirhph ewrhZ vkgs- lad‛Vh prqFkhZyk ;sFks eksBh t=k Hkjrs-½
ukxiwj ftYgÓkkrp dGes’oj rglhy toG ^/kkisokMk* gs xko vkgs-
;k fBdk.kh foðy&#fDe.khps izfl) eafnj vkgs- vk‛kk<hph ia<jiwjph ;k=k
>kyh dh] /kkisokMÓkkpk mRlo lq: gksrks- Eg.kts gh ;k=k ia<jiwjP;k
;k=suarj lq: gksrs- R;k Hkkxkrhy okjdjh o vusd HkDr /kkisokMÓkkyk
tkÅu foðy #fDe.khps n’kZu ?ksrkr- ;sFks HkDrakph Qkj eksBh xnhZ vlrs-
/kkisokMÓkkyk ^fonHkkZrhy ia<jiwj* letrkr-
vknk’kk vkf.k /kkisokMk gh nksugh xkos ojhyizek.k s izfl) vkgsr-
R;kps mYys[k vkf.k o.kZu fL=;akP;k vksohxhrkrwu feGrs- R;kr dksBsgh
”f=erk ukgh- ts vkgs] ts ikfgys] ts vfLrÙokr vkgs] R;kps o.kZu
fL=;akP;k vksohxhrkrwu ;srs- izkphu lektthou letwu ?;k;ps vlsy rj
fL=xhrakpk vH;kl dsY;kf’kok; rs iw.kZi.ks letwu ?ksrk ;s.kkj ukgh-
L=h&xhrkrwu rs to<s vkdyu gksrs rs dks.kR;kgh vU; ek/;ekrwu letwu
?ksrk ;s.kkj ukgh] ,so<s ek= [kjs-
fL=;kaph xkFkk @236
¼vksoh Ø- 1040 o vksoh Ø- 1041 e/;s nqlÚ;k vksGhr ^taxyh
x.kjk;k* vlk ‘kCn vkysyk vkgs- R;krhy taxyh ;k ‘kCnkpk vFkZ cjkscj
ykxr ukgh- R;k fBdk.kh nqljk ‘kCn vlw ‘kdrks-½ iq<hy vksO;k ikgk &
Pkkykuk tkÅ ikgw A vknk’kkpk x.kirh
/kkisokMÓkkyk efgek eksBh AA 1038 AA
pkykuk tkÅ ikgw A vknk’kkpk x.kjk;k
iksVh iqrja ykxs ik;k AA 1039 AA
pkykuk tkÅ ikgw A vknk’kkph ik;jh
Hkklk ekxhua ekgsjh AA 1040 AA
ik.kh iMrs A es?kkP;k ykxhua ik;k
ek;k taxyh x.kjk;k AA 1041 AA
ik.kh iMrs A gkra es?kkys tksMhua
ek;k taxyh xtkuua AA 1042 AA
51- lar rqdkjke egkjkt
txn~xq# larJs‛B rqdkjke egkjkt ;akP;koj vusd fon~okuakuh fy[kk.k
dsysys vkgs- R;akP;k thoukrhy dkgh izlaxkr] dkgh dhrZudkjakuh o
ys[kdakuh R;akP;k iRuhps fp=gh js[kkVys vkgs- R;kr frps dsysys o.kZu
frP;koj vU;k; dj.kkjs vkgs- rqdkjke egkjktakoj izHkkr daiuhus ,d
fp=iVgh dk<ysyk gksrk- R;k fp=iVkrwu nk[kfoysyh rqdkjkeakph izfrek
R;akP;k O;fDrÙokyk ‘kksHk.kkjh ukgh- R;krY;k R;kr R;akP;k iRuhyk
¼vkoyh½ HkakM[kksj Eg.kwu nk[koyh vkgs- iq<s vusd dhrZudkjakuh o
ys[kdakuhgh frph r’khp izfrek jaxoyh- ;k yksdakP;k erkuqlkj
rqdkjkeakP;k thoukr fttkckbZ Eg.kts [kyukf;dk cuyh-
lalkj EgVys dh irhiRuhe/;s :los Qqxos gksrkrp- vkf.k irh tj
?kjkr y{k nsr ulsy rj dks.krh iRuh eqdkVÓkkus jkghy- dhrZudkj o
fp=iVke/kwu fttkckbZph th izfrek jaxoyh] iq<s R;kpsp iMlkn yksdxhrkr
fL=;kaph xkFkk @237
meVysys fnlrkr- fL=;akuh rqdkjkekoj T;k vksO;k jpY;k R;kr vlk okn
fnlrks- ijarq rqdkjkeakP;k thoukr ek= rls dkgh uOgrs- myV rh
rqdkjkeakph tkLr dkGth djk;ph-
lalkjh iq#‛kkP;k okVÓkkyk ;s.kkjs loZ rqdkjkeakP;kgh okVÓkkyk vkys
fdaok rqdkjkekpk lalkj vkiY;klkj[kkp vkgs] vls letwu fL=;akuh R;akps
fp= vksohxhrkrwu jaxfoysys vkgs-
lar rqdkjkea xsys ia<jhys A fttkckbZ rw ?kjh jk;a
?kjh nqirhph xk;a AA 1043 AA
lara rqdkjkea egkjktkys A rqikph vkoMh
lkoGÓkk fttkckbZua dsyh A fpp;sph d<h AA 1044
lar rqdkjke egkjktkys A rqikph vkoMh dkja
lkoGÓkk fttkbZua A dsyk fppkoa lkja AA 1045 AA
52- egkiq#‛kakps mYys[k
¼ ‘kkgw egkjkt] lar pks[kksck egkjkt] Jko.kckG] gklsu&gqlsu]
lqHkk‛kpaæ cksl] vtZqu] ;qf/k‛Bhj] ækSinh] fHk‛e] cq)] tkslsQ] ;s’kw
f[zkLr] egkRek xak/kh] baæ] paæ] Hkkxor xzaFk ;akP;k vksO;k vkgsr-½
;k Hkkxkr vusd egkiq#‛kakps o oLrqaps mYys[k vkysys vkgsr-
N=irh ‘kkgw egkjkt jkT; djhr vlrkukpk mYys[k ;srks- yksdlkfgR;kpk
,d fo’ks‛k Eg.kts R;kr cnyR;k dkGkph ukasn ;sr vlrs- Eg.kwup
yksdlkfgR; Eg.kts yksdthoukpk vkjlk vkgs] vls Eg.krkr- tqus fVdowu
Bso.ks( o R;kr uO;kph Hkj Vkd.ks] gk yksdlkfgR;kpk ,d egÙokpk xq.k
Eg.kkok ykxsy-
Hkkjrkr T;k ekstD;k jktakpk mYys[k eksBÓkk xkSjokus dsY;k tkrks]
R;kr N=irh ‘kkgw egkjkt gs ,d vkgsr- egkjk‛Vªkr N=irh f’kokth
egkjktkuarj ‘kkgw egkjktakpk mYys[k yksdjktk] j;rspk jktk] iztsps
dY;k.k dj.kkjk dY;k.kdkjh jktk Eg.kwu ;srks- lekt izcks/kukP;k
pGoGhrgh R;akpk eksBÓkk lUekukus mYys[k dsY;k tkrks- dksYgkiwj
fL=;kaph xkFkk @238
laLFkkukr xjhc] nfyr] ‘kksf‛kr o ihfMr lektkP;k eqyaklkBh eksQr
Nk=ky; o f’k{k.kkph lks; R;akuh dsyh- vusd dY;k.kdkjh ;kstuk
jkcoY;k- R;keqGs ‘kkgw egkjkt j;rsr fiz; >kys- R;akps dk;Z gs
lxGÓkakP;k dY;k.kkps gksrs- Eg.kwup rs tulkekU;akP;k dkO;kpk fo‛k;
cuys- yksdijaijsr ^cGh* jkTkkuarj ‘kkgw egkjktakoj fL=;akuh vksO;k jpwu
R;akP;kcíypk lUeku o vknj O;Dr dsyk-
Ekk÷;k x nkjkowua A ?kksMk dks.kkpk xsyk
‘kkgw x jktk xsyk AA 1046 AA
Okkjdjh lareaMGhr pks[kksck egkjktakpk mYys[k eksBÓkk lUekukus dsY;k
tkrks- ia<jiwjyk u tk.kkÚ;akuk foðy eafnjkph dYiuk djrk ;s.kkj ukgh-
ijarq pks[kksckcíyP;k vksohrwu rh dj.ks ‘kD; vkgs- pks[kksck egkjktakph
lek/kh foðy eafnjkP;k vxnh iq<sp vkgs- pks[kkscakP;k ik;jhps n’kZu
?ksÅup foðykP;k eafnjkr izos’k djkok ykxrks- gqcsgqc o.kZu d:u
MksGÓkkleksj fp= mHks dj.;kr yksdxhrkapk gkr[kaMk vkgs- fL=;akP;k
vksohxhrkrwu vkiY;kyk ;kpk izR;; ;srks- ¼ vksoh Ø- 1047 ikgk- ^xsyh
dkoM dk’khojh* ;k vksGhpk vFkZ ojP;k vksGh’kh tqGrkuk fnlr ukgh]
ijarq rks vksoh Ø- 1048 ;k vksohlkscr tqGrks-½
foðya foVsojh A pks[kksck ik;jh
xsyh dkoMa dk’khojh AA 1047 AA
Ekk;ekÅY;akuh vkiY;k izfrHksus T;akps pfj= xk;ys] R;kr ,d Jko.kckG
vkgs- vkiY;k va/k o o) vkbZofMyakuk dkoMhr ?ksÅu Jko.kckG
dk’khyk fu?kkyk- vkbZofMyakuk rgku ykxyh Eg.kwu dkoM >kMkP;k
lkoyhr Bsowu ik.kh vk.k.;klkBh rks unhoj xsyk- vkf.k n’kjFk jkTkkP;k
ck.kkus eR;q ikoyk- ekrfir`HkDrhpk ftoar >jk Jko.kckGkP;k #ikus
yksdijaijsus tiwu Bsoyk vkgs- ek;ekÅY;akP;k utjsrwu rks dlk lqV.kkj-
vkbZckikph dkoMa A csykP;k >kMkys
Jko.k ckGa xsyk A ik.;kP;k ‘kks/kkys AA 1048 AA
gklsu&gqlsucíy eqfLye leqnk;kr dekyhpk vknj vkgs- R;akP;kcíyP;k
nksu vksO;k eqfLye ulysY;k ckbZus lakfxrY;k- gs nks?ksgh eksgaEen iSxacjkps
fL=;kaph xkFkk @239
ukrw gksrs- gklsu&gqlsucíypk vkn’kZ] ftOgkGk] o isze vktgh eqlyeku
lektkr vkgs- yksdlkfgR; gs loZ dkGkr] loZ lektkr o loZ /kekZr
ijaijsus pkyr vkysys vkgs-
gklsua gqlsua A gk;s ykMkps ckbZ
gk;s mijkbZps HkkbZ AA 1049 AA
gklsua gqlsua A Og;a jlqbZYykps iksja
Og;a nks?khps nksua iksja AA 1050 AA
ojhy vksohr ^mijkbZ* vlk ‘kCn vkyk vkgs- mijkbZ gs xko vejkorh
ftYgÓkkr vkgs- rsFks ,d ef’kn vlwu] vusd fganw yksdakps rs dqynSor
vkgs-
^vk>kn fgan lsusps* usrÙo dj.kkjs usrkth lqHkklpaæ cksl gs
baxztkP;k utjdSnsr vlrkuk os‛kakrj d:u xqIr >kys- yksdakuk R;akP;kcíy
cjsp fnol ekfgrh feGkyh uOgrh- ,ds fnolh vpkud jsfMvksoj R;akps
Hkk‛k.k >kys] vkf.k Hkkjrh;akuk vkuan >kyk- gs o.kZu eyk iLrhl o‛kkZiwohZ
frljhP;k ^Fkksjakph vksG[k* ;k iqLrdkr okpysys vkBors- gsp fp=.k
FkksMÓkk’kk vFkZ Qjdkus vksohrwu fnlrs- iq<hy vksoh ikgk &
lqHkk‛kckcqph dFkk A ,sdrks ik.;k tkrk
eafnjh jsMw gksrk AA 1051 AA
cnyR;k lektkph uksan yksdlkfgR;kr d’kh ?ksrY;k tkrs] ;kps mÙke
mnkgj.k Eg.kts vksoh Ø- 1052 gks;- jsfMvks xkokr vkY;kph uksan
fL=;akP;k vksO;krwu vkysyh vkgs- xkokr ik.;kph lkoZtfud foghj
vlk;ph- ik.kh Hkjk;yk tkrkuk fL=;k jsfMvksoj ykxysys xk.ks ,sdrs] o
xk.ks xk.kkjhpk xGk eh ?ksbZu] Eg.kts frP;klkj[ksp rkyklqjkr eh xk.kkj
vlY;kps lakxrs- T;kyk dks.kkyk xkrk ;sr ulsy R;kus vkeP;kdMs ;kos-
vkEgh R;kyk xk;yk f’kdow] vlk ;k vksohpk vFkZ- iwohZ xkokr jsfMvks
vkyk rsOgk rks ikVykP;k ?kjh fdaok xzke iapk;rhP;k bekjrhoj vlk;pk-
dkgh xkokr lkoZtfud eafnjkoj vlk;pk- cnyR;k dkGkph uksan ;k
vksohxhrkrwu ?ksrysyh fnlwu ;srs-
fL=;kaph xkFkk @240
xk.kkjhpk xGk A fera ?ksbZua ik.;k tkrk
eafnjh jsMw gksrk AA 1052 AA
T;kys ukgh xk.ks dGk A R;kus ;kos vkEgkiklh
xGk nsbZua eh R;klh AA 1053 AA
Hkkjrh; lektthoukr vkBoMÓkkpk izR;sd fnol dks.kR;krjh nsok’kh
laca/khr vkgs- R;k fnolh HkDr vkiY;k nsorslkBh Lor% miokl Bsorkr-
;k Hkkxkr cq)kcíyP;k vksO;k vkgsr- cq)kyk nso letwu loZ deZdakM
dsysys vkgs- vksoh Ø- 1054 rs vksoh Ø- 1056 gs ,d vksohxhr vkgs-
;kr cq)kyk nso letwu R;akph iwtk dsyh vkgs- ¼;k fBdk.kh cq)kP;k
,soth fganw nsorspk mYys[k vlkok] vls okVrs- i.k gh ‘kD;rk vkgs-½
ifgyk eaxGokja A djrs ekgk ckia
rakC;kP;k xaxkjkra A cq)nsokps /kqok gkra AA 1054 AA
nqljk eaxGokja A djrs ek>h ek;a
dk’kkP;k rkVkra A cq)nsokps /kqok ik;a AA 1055 AA
frljk eaxGokja A djrs ek>k HkkÅ
dk’kkP;k rkVkra A cq)nsokys ?kkyk tsow AA 1056 AA
egkHkkjrkrhy dkgh ik=akps mYys[k fL=;akP;k vksohxhrkrwu ;srkr- ækSinh gh
ikp iakMoakph iRuh gksrh- ikpgh Hkkok’kh frus lalkj dsysyk vkgs- R;kpsgh
o.kZu fL=;akP;k vksohxhrkrwu vkysys vkgs- ækSinh] vtqZu] ;qf/kf‛Bj] ;akps
mYys[k ;srkr- vksoh Ø- 1057 rs vksoh Ø- 1059 ikgk- gs ,d
vksohxhr vkgs-
ækSinhph [kksyh A pqU;kua lkjoyh
frP;k ‘kstsojh A bPNk vtqZukph >kyh AA 1057 AA
ækSinhph [kksyh A pqU;kpa lkjo.ka
frP;k ‘kstsojh A >ksih xsys vtqZua AA 1058 AA
fL=;kaph xkFkk @241
ækSinhP;k [kksyhys A paknhpk njoktk
frP;k ‘kstsojh A >ksih xsys /keZjktk AA 1059 AA
dkSjo&iakMo ;q)kr vtqZukP;k ck.kkus firkeg fHk‛e j.kakx.kkr ck.kkP;k
‘k¸;soj ?kk;kG gksÅu iMY;koj] R;akph rgku Hkkxfo.;klkBh vtqZukus ,d
ck.k /kjrhoj ek:u ik.;kph xaxk fHk‛ekP;k eq[kkr Vkdyh- ,dk vFkkZus
xaxk R;akP;k toG vk.kyh- R;akP;k ekusyk vk/kkj ns.;klkBh vtqZukus
R;akP;k ekus[kkyh ck.kkph m’kh r;kj dsyh] v’kh yksdijaijsr o
egkHkkjrkr dFkk vkgs- fL=;akuh gh dFkk ekSf[kd ijaijsus vksohxhrkrwu tru
d:u Bsoyh vkgs-
fHk‛e iMys ‘kjiatjh A nsoa djrs ik.kh ik.kh
nsok vtqZukua A xaxk [kaknyh ,dk ck.kh AA 1060AA
fHk‛e iMys ‘kjiatjh A Hk qbZ’kh yksGs ekua
nsok vtqZuk m’kh vk.k a AA 1061 AA
¼‘kj & ck.k- ‘kjiatjh & ck.kakpk fiatjk( T;kP;k vaxkl iq‛dG ck.k
ykxys vkgsr vlk- [kaknyh & [kksn.ks-½
vksoh Ø- 1063 e/;s tkslsQ ;k f£Lrh larkps uko vkysys vkgs-
yksdlkfgR;kpk izHkko loZ /kfeZ;koj lkj[kkp iMysyk fnlrks- gh vksoh
lakx.kkÚ;k cqjkckbZ jkWcsy FkkWel ;akuh f£’pu /keZ Lohdkjysyk vkgs-
tkslsQ gs uko uarj vkysys fnlrs- tkslsQ ;k ukok,soth rsFks /k`ockGkps
uko vl.;kpk laHko ukdkjrk ;sr ukgh- vksoh Ø- 1063 e/;s ;s’kw
f£LrkP;k nsoGkpk mYys[k vkgs- ;s’kw f£Lrkcíy frP;k eukr vlysyk
vknj iq<hy vksohrwu O;Dr gksrks- ikgk &
jkuh ouh xsyk A ukgh vkljk dks.kkpk
tkslsQ ekgk HkkÅ A /kkok djs bZ’ojkpk AA 1062 AA
nsokpa nsÅGa A ik;ys xkoksxkoh
;s’kw f£LrkP;k lkj[ka A nsÅG dksBa ukgh AA 1063 AA
fL=;kaph xkFkk @242
iq<hy vksohxhr egkRek xak/khP;k gR;suarj jpysys vkgs- gs xhr Jherh
paæHkkxkckbZ jkenklth vrdj ¼eq- ;sj.kxko] iks- fljlxko] rk- fgax.k?kkV]
ft- o/kkZ½ ;akuh lakfxrys- gs ,d vksohxhr vkgs- ijarq R;kpk dks.khrjh
drkZ vlkok] vls ;k vksohxhrkP;k Hkk‛kso:u eyk okVrs- uDdh R;kcíy
ekfgr ulY;keqGs R;kfo‛k;h eh vf/kd Hkk‛; djhr ukgh- R;koj dks.kh
vkiyk gDd lakfxryk] rj R;koj ek>k vk{ksi jkg.kkj ukgh-
ifgyh ek>h vksoh xa A xak/khthyk ikghua
fnYyhyk tkbZua A xak/khthyk ikghua AA 1064 AA
vkck Eg.ks xak/khyk A usys gksrs izkFkZusyk
xksM’kkus dsyk th ueLdkja xak/khyk AA 1065 AA
iq<s mHkk jkgquh gkra ?kkys f[k’kkra
xksM’kkus xksGÓkk ekjhY;k xak/khthP;k Nkrhra AA 1066 AA
ifgyh xksGh Nkrhra A nqljh xksGh iksVkra
fu?kwua xsys LoxkZra A t; fgana t; fgana AA 1067 AA
iq<s vkysY;k ,dk vksohr egknso ikoZrhpk mYys[k vkgs- dqMhrY;k
vkRekjkek] baæ] paæ ;akP;k mYys[kkcjkscjp yksdthoukr vlysys Hkkxor
xzaFkkps egÙogh o.kZu dsysys vkgs- iq<hy vksO;k ikgk &
ljya nG.ka A ljya ljLorh
vakx.kh mHkh gksrh A ekgknsoa ikjcrh AA 1068 AA
dqMhrY;k vkRekjkek A vkys ek>s pqyrs
banja panja nsok A tYnh tk;kps djrs AA 1069 AA
dqMhrY;k vkRekjkek A vkyh ek>h ekrk
banja panja nsok A nkjk’kh mHkk gksrk AA 1070 AA
dqMhrY;k vkRekjkek A lkÚ;klax >kY;k HksVh
oMhya ek>h cgh.ka A yMrs ik.kh nkVh AA 1071 AA
fL=;kaph xkFkk @243
dqMhrY;k vkRekjkek A rq÷;kiklwua ;s.ktk.ka
banja panja nsok A #bZ Qqykpa gkrj.ka AA 1072 AA
dqMhrY;k vkRekjkek A rq÷;kiklwua ek>h [kq’kh
banja panja nsok A #bZ Qqykph dsyh m’kh AA 1073 AA
dqMhrY;k vkRekjkek A rq÷;kiklwua ek>a cja
banja panja nsok A #bZ Qqykpa dsya ?kja AA 1074 AA
dqMhrY;k vkRekjkek A vkys ek>s ckia HkkÅ
tynh tk;ph udk ykow AA 1075 AA
xksrkeanh xksra A ek;ckbZ xksra
iksFkheanh Hkkxor fnls ‘kksHkhoara AA 1076 AA
lksU;kpk danhya A jRutMhrkph okra
ckgkÙkja dksBMhpa A okpra gksrs Hkkxora AA 1077 AA
53- rqGl
¼ rqG’khP;k vksO;k ½
Hkkjrh; yksdthoukr ?kjkP;k vax.kkr rqG’khps oankou vlrs- ldkGh
vak?kksG dsY;kuarj rqG’khyk ik.kh ?kkywu frph iwtk dsyh tkrs- rj
la/;kdkGh frP;ktoG Hkkjrh; fL=;k fnok ykorkr- iq#‛k eaMGhgh
rqG’khph iwtk djrkr- frph ekG xGÓkkr ?kkyrkr- Jh”‛.kkP;k o
foðykP;k xGÓkkr rqG’khph ekG vlY;kps yksdijaijk ekurs-
Jh”‛.kklkscr rqG’khpk fookg yko.;kph ijaijk Hkkjrkr vkgs- rqG’khph
dFkk iqjk.kkr vkysyh vkgs- rh tkyanj jktkph iRuh gksrh] vlk R;kr
mYys[k vkysyk vkgs- vf/kd ekfgrhlkBh MWk- vk- g- lkGqa[ks ;akps
^rqG’khps yXu* gk xzaFk okpk- iq<hy vksO;k gÓkk dks.kR;kgh ,dk ckbZtoG
feGkY;k ukgh- vusd fL=;akP;k toG R;k FkksMÓkk FkkMÓkk feGkY;k- uarj
,d= d:u R;k ;k Hkkxkr eakMY;k-
fL=;kaph xkFkk @244
rqGlkoa ckbZ A rw gks;s eksBÓkkph Hkklh
rqbZ eatqGh xsyh dk’kh AA 1078 AA
rqGlkoa ckbZ A rq>h oyh oyh ekrh
xksfoan rq>s irh A ik.kh ?kkywua xsys jkrh AA 1079 AA
rqGlkoa ckbZ A fgaMw ukgh jkuksjkuh
pkya ckbZ ek÷;k okMÓkk A tkxk nsrks fcanzkouh AA 1080 AA
vakx.kh rqGlkckbZ A ’ksaMk d’kkus ckxyk
inja tuhpk ykxyk AA 1081 AA
vakx.kh rqGlkckbZ A fioGk fioGk jla
jke xksfoank >kys [kqla AA 1082 AA
rqGlk ek;ackbZ A dkowua ok<Y;k [kakckokuh
fu’kkuh ykowua A nsoa foðya ?kkys ik.kh AA 1083 AA
fgojh rqGlkckbZ A fioGh rqgh tkuh
rqGlkckbZps A yXu >kys ygkui.kh AA 1084 AA
rqGlkckbZpk [kaknk A ycyca ckxs
foðykyk gok ykxs AA 1085 AA
dkgwua rqGlkckbZ A fgaMrs jkuhckuh
pkya lMÓkkP;k vakx.kh A tkxk nsrks fcaækouh AA 1086 AA
ekgÓkk vakx.kkra A rqGlkckbZpk vkgs vksVk
oja jkekpk eq[koVk AA 1087 AA
ekgÓkk vakx.kkra A rqGlkckbZpa vkgs cksgya
oja jkekps ikÅya AA 1088 AA
rqra rqGlkoa ckbZ A dkowua yksGrk vakx.kh
tkxk nsrs eh fcaækouh AA 1089 AA
fL=;kaph xkFkk @245
rqra rqGlkoa ckbZ A rw dkowua dksekoyh
rqgh eatqGh dks.ka usyh AA 1090 AA
rqra rqGlkoa ckbZ A okÚ;kua gkyw ukgh
rq>h ckbZ eatqGh A ik;nsgh ?kkyw ukgh AA 1091 AA
fgojh rqGlkckbZ A fioGk frpk jla
ea/ksjh xsyk okla A nsoa xksfoan >kys [kqla AA 1092 AA
rqGlk okGwua >kyh dkMÓkk A nsok ekgÓkk egkjktkua
gkrh /kjkys dsY;k NMÓkk AA 1093 AA
cke.kkps iksjh A ckjk jkstkps Mkcja
gkrh rakC;k >kjh A mHkh rqG’khP;k eksja AA 1094 AA
ldkGP;k ikjh A djkuk mBkmBh
rqGlkckbZ >kMkiklh A jkepaæ ?ksrh HksVh AA 1095 AA
rqra rqGlkoa ckbZ A dkowua okgkMyh
irhozrkua lsok dsyh AA 1096 AA
rqGlk ek;ckbZpa A ok<wua vkya [kksMa
nsoackbZ ukjk;.ka A f’kMÓkk ykowua eatqGÓkk rksMa AA 1097 AA
rqra rqGlkoa ckbZ A dkgwua fgaMrs jkukra
tkxk nsrs eh vakx.kkra AA 1098 AA
rqra rqGlkoa ckbZ A dkowua fgaMrs jkukscuh
tkxk nsrs eh vakx.kh AA 1099 AA
rwra rqGlkoa ckbZ A dkgwua ckx;yh
ykra nsokph ykx;yh AA 1100 AA
rqra rqGlkoa ckbZ A dkgwua okGyh
ykra nsokua ekjyh AA 1101 AA
fL=;kaph xkFkk @246
rqra rqGlkockbZ A dkowua fpac;yh
ek÷;k dks.kR;k ckGkua A rq>h eatqGh rksMyh AA 1102 AA
rqGlkoa ckbZ A okGwua >kyh [kksMa
ek÷;k us.kR;k ckGkua A clkys dsya fi<a AA 1103 AA
rqGlk ek;ckbZ A okGwua >kyh [kksMa
rq÷;k x iwtslkBh A dsya dkrhoa fi<a AA 1104 AA
rqGlk ek;ckbZ A okGwua >kyh eqbZ
rq÷;k x iwtslkBh A dsyh dkrhoa lebZ AA 1105 AA
rqGlk ek;ckbZ A okGwua >qedk xsyh
rq÷;k eatqGhph A foðykus ekGa dsyh AA 1106 AA
lksU;kps ikunkua A eksR;kps ikpa os<s
ik.kh rqGlkckbZyk p<s A gkra ukjk;.kkys tksMs AA 1107 AA
54- lw;Z ukjk;.k
¼ mxoR;k lw;kZyk nso letwu R;kps egkRE; o.kZu dsysys vkgs-½
vksoh Ø- 1108 rs vksoh Ø- 1143 e/;s yksdthoukr vlysys] mxoR;k
lw;kZps egÙo lakfxrysys vkgs- lw;Z Eg.ktsp bZ’ojkps iw.kZ :i vkgs] vls
letwu Hkkjrh; yksdijaijsr mxoR;k lw;kZps n’kZu >kys dh] bZ’ojkps n’kZu
>kY;kps ekurkr- Eg.kwup Hkkjrh; yksdthoukrhy fL=;k lw;Znsokyk
Eg.krkr dh] vxksnj vkiY;k ?kjh ;sÅu U;kgkjh djkoh( o ex laiw.kZ
iFoh fQjkoh- ¼xhrsP;k uoO;k v/;k;kr Jh”‛.k vtqZukyk lakxrkr dh] eh
laiw.kZ o fuR; lw;ZfcackP;k fBdk.kh vlrks-½
ldkGh mBwua A lMk Vkdrs n.kn.ka
nsoa mxoys ukjk;.ka AA 1108 AA
mxoyk ukjk;.ka A vk/kh mxoa ek÷;k nkjh
exa nqfu;k fgaMa lkjh AA 1109 AA
fL=;kaph xkFkk @247
mxoyk ukjk;.ka A vk/kh mxoa ek÷;k nkjh
ek÷;k ;k ckGklaxa A dja nw/kk rqikph U;kgkjh AA 1110 AA
l[;k ukjk;.kk A vak/kh ;s ek÷;k nkjh
nghHkkrkph U;kgkjh A eaxa i`Fkoh /kqaMa lkjh AA 1111 AA
mxoR;k lw;kZyk J)sus ueLdkj dj.kkÚ;k ;k yksdthoukrhy vksO;k
vkgsr- ldkGpk lw;Zukjk;.k vxksnj ek÷;k nkjkr fnlkok] v’kh bPNk
Hkkjrh; yksdijaijsrhy L=h cksywu nk[kfors- R;kr lw;Zukjk;.kkcíypk
vknj o J)k fnlwu ;srs- ^ifgys ek÷;k nkjkr o ex nqfu;k fgaMr cl*]
vls rh Eg.krs- Hkkjrh; yksdthoukr mxoR;k lw;kZps n’kZu ?ks.;kph izFkk
vktgh izpfyr vkgs-
ldkGh mBY;koj lw;Znso vkiY;k nkjkrwu fnlrks- t.kw dkgh rks
vkiyh okV ikgrks- lw;Z mxorkuk dks.krkgh vkokt gksr ukgh- Eg.kwu
nsoukjk;.k ¼lw;Z½ pksjklkj[ks ¼ikoyakpk vkokt u djrk½ mHks vkgsr- v’kh
lqanj dYiuk fL=;akuh dsysyh vkgs- iq<hy vksO;k ikgk &
fua?kyk ukjk;.ka A fua?krk fnlyk
csya raknwGa okVyk AA 1112 AA
ldkGh mBwua A lksuqyk Vkda lMk
nso ukjk;.kkpk A vakx.kh mHkk ?kksMk AA 1113 AA
ldkGh mBwua A lksuqyk mVa HkakMs
nsoa ukjk;.ka A mHks jkfgys nsliakMs AA 1114 AA
ldkGh mBwua A lksuqyk Hkja ik.kh
nsoa ukjk;.ka A mHks jkfgys pksjkok.kh AA 1115 AA
lw;kZyk bZ’oj letwu R;kyk Hkkjrh; fL=;k vkiY;k irhyk vk;q‛;
ekxrkr- rj vkiY;k eqykyk ;’k feGkos] ;klkBhgh R;k izkFkZuk djrkr-
;kps dkj.k lq#okrhyk lakfxrys vkgsp-
ldkGh mBwua A gkra tksMhua ukjk;.kkys
;la nstks nsok A ek÷;k iksVP;k iq=kys AA 1116 AA
fL=;kaph xkFkk @248
ldkGh mBwua A gkra tksMhua ukjk;.kkys
;sla jk.khP;k pqMh;kys AA 1117 AA
mxoR;k lw;kZps o.kZu Hkkjrh; fL=;akuh Qkj lqanj js[kkVys vkgs- lw;Z
mxoY;kcjkscj rks fdrh eksBk o dlk fnlrks] ;kps dYiusus dsysys gs
o.kZu vkgs- lq#okrhyk pkdk,so<k] ukxkP;k QMhlkj[kk mxorkuk fnlrks-
nw/kkP;k rGÓkkoj ¼{khjlkxj½ ukx tlk /kqRdkj lksMhr tkrks] rlkp lw;Z
ykyhyky gksÅu iq<s ljdr tkrks- R;kps gs iq<hy o.kZu ikgk &
fua?kkyk ukjk;.ka A vo?;k iFkohpk jktk
i;yk ueLdkja ek>k AA 1118 AA
mxoyk ukjk;.ka A vkgs vXuhpk HkMdk
”‛.k ekrspk ykMdk AA 1119 AA
fua?kkyk ukjk;.ka A R;kph pkdk;so<h QqVa
nw/kGÓkk rGÓkkojh A xsyk /kqudkÚ;k ekjra AA 1120 AA
Hkkjrh; yksdthoukrhy fL=;k J)kGw vkgsr- lw;Z mxoY;kcjkscj rks
vkiY;k vax.kkr ;srks v’kh R;akph /kkj.kk vkgs- R;kP;k ik;kyk [kMk Vkspw
u;s Eg.kwu vxksnj vakx.k >kMwu LoPN djkos] vls lakx.kkjh L=h
yksdijaijsr fnlrs- lw;Znso mxoY;kcjkscj vkiY;k vax.kkr mHkk jkgkrks] gh
R;akph J)k vkgs- iq<hy vksO;k ikgk &
ldkGh mBwua A vakx.k >kMa ek;ckbZ
fua?kkyk ukjk;.ka A [kMs :rrs R;kP;kik;h AA 1121 AA
lw;Ziwtsr dk; vlkos ;kps o.kZu Hkkjrh; fL=;akP;k vksohxhrkr ;srs-
csykps iku] raknwG vkf.k nouk lw;Ziwtsr okijrkr- ¼^nouk* gh ,d
ygku’kh ouLirh vkg s- rh lw;Ziwtsr o egknsokP;k iwtsr okijrkr½- iq<hy
vksO;k ikgk &
fua?kkyk ukjk;.ka A fua?krk ns[khua
csya raknwGa Qsdhua AA 1122 AA
fL=;kaph xkFkk @249
fua?kkyk ukjk;.ka A fua?krk ikghua
csya raknwGa okghua AA 1123 AA
Hkkjrh; yksdthoukrhy L=h rGiR;k lw;kZyk fouarh djrs- vkf.k R;kyk
lakxrs dh] ckxspk ekGh xkokyk xsyk vkgs- Eg.kwu rw [kwi rkiw udks- gs
lakxrkuk vkiyk Hkko rh lwpd ‘kCnkr lakxrs- lwpdrk gk lkfgR;kpk ,d
xq.k vkgs- v’kk lkfgfR;d xq.kkph izfprh vksohxhrkrwu BkbZBkbZ fnlwu ;srs-
lw;kZcíyph J)k] vknj] ftOgkGk o izsegh ;k Hkkxkrhy vksO;ake/kwu
fnlrs-
lqjO;k ukjk;.kk A dkgwua rirs lksGkdGh
xsyk xkokyk QwyekGh AA 1124 AA
lqjO;k ukjk;.kk A ?kMhHkja ria
ek>a noU;kpa jksia A okGwua xsya lqda AA 1125 AA
¼^nouk* gh ,d ygku’kh ouLirh vkgs- rh lw;Ziwtsr o egknsokP;k iwtsr
okijrkr ½-
iq<hy vksoh Ø- 1126 rs 1130 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs- ;k vksohr
lw;Zukjk;.k dks.kkyk mís’kwu EgVys vkgs] rs cjkscj y{kkr ?;kos ykxrs- ;k
vksohrhy lw;Zukjk;.k vkf.k R;kph iRuh lksuqyk ;akP;k lalkjkps o.kZu
vkgs- lw;Znsokykgh lalkj vlY;kps dYiwu R;kyk dkO;fo‛k; dsys vkgs-
lw;Z ukjk;.kkph A lksuqyk Og;s jk.kh
eqD;kua Vkds ik.kh AA 1126 AA
lw;Z ukjk;.kkph A lksuqyk pkrqja
eqD;kua nsrs /kksrja AA 1127 AA
lw;Z ukjk;.kkph A lksuqyk ltua
eqD;kua nsrs Hkkstua AA 1128 AA
lw;Z ukjk;.kkph A lksuqyk Og;s tksMk
eqD;kua nsrs foMk AA 1129 AA
fL=;kaph xkFkk @250
lw;Z ukjk;.kkph A lksuqyk Og;s lsta
frus eqD;kua dsys jkta AA 1130 AA
mxoyk ukjk;.ka A mxork ikghua
csya raknwGa okghua AA 1131 AA
lw;Z mxorkuk FkksMk eksBk fnlrks- ;sFks rks ygku pkdklkj[kk fnlrks vls
EgVys vkgs- ijarq ,o<klk lw;Z vkiY;k izdk’kkus nqfu;k >GkGr vlrks-
mxoR;k lw;kZph ygku pkdklkscr dsysyh rqyuk lqanj vkgs-
mxoyk ukjk;.ka A mxork ikfgyk
csya nouk Qsfdyk AA 1132 AA
mxoyk ukjk;.ka A pkdkph pkdqyh
;so<h nqfu;k >kdyh AA 1133 AA
mxoyk ukjk;.ka A mxoyk pkdk;so<k
;so<Ókk nquhea/kh A rq>k izdkl dso<k AA 1134 AA
iq<hy vksohr lqanj dYiuk dsysyh vkgs- lw;Z mxoY;kcjkscj ek÷;k ?kjh
vkyk- R;kyk nso letwu R;kph iwtk dsyh- R;kyk xa/k] v{krk vkf.k
dqadw ykoY;keqGs rks yky >kyk vkgs] gh doh dYiuk dsysyh vkgs- lw;Z
mxoY;kcjkscj ^yky* fnlrks- mxoR;k lw;kZP;k gkrkr t.kw dkgh ^yky
dMs* vkgsr ¼nksjh½ vls okVrs- lw;Z xksy fnlrks Eg.kwu gkrkr lksU;kps dMs
?kkrys vlkos] vlk Hkko- ldkGh mxo.kkjk lw;Z gk dkO;kpk fo‛k;
>kysyk vkgs- Hkkjrh; fL=;akuh nSuafnu thoukrys izlaxgh dkO;#ikr tru
d:u Bsoysys vkgs-
l[;k ukjk;.kk A vk/kh ek÷;k ?kjh vkyk
dqadokus ykya dsyk AA 1135 AA
mxoyk ukjk;.ka A ykya ykya HkMdk
gkrh lksU;kP;k lMdk AA 1136 AA
fL=;kaph xkFkk @251
mxoyk ukjk;.ka A mxork ikghua
csya nouk okghua AA 1137 AA
ldkGh mxo.kkjk lw;Z ykylj rakcwl jaxkpk fnlrks- rakcwl jax Eg.kts t.kw
dkgh R;kph T;ksr vkgs] gh doh dYiuk ;sFks fnlrs- ldkGh mxorkuk
t.kw dkgh rks ygÚ;k ekjhr vkgs] vls fnlrs- mxoR;k lw;kZph iwtk
dj.;kph ijaijk Hkkjrh; laL”rhr vktgh ikgk;yk feGrs- lw;Z iwosZyk
mxorks vkf.k if’pesyk ekoGrks v’kh J)k gksrh- Eg.kwup lw;Z oj p<r
vlrkuk >kMk>qMkoj p<Y;klkj[kk fnlrks- v’kh dYiuk dsysyh vkgs-
lw;kZph iwtk djrkuk fL=;k R;kyk vk’khokZn ekxrkr- vkiys lkSHkkX;
ekxrkr- R;kpizek.ks vkiyh ifjfLFkrhgh cnysy v’kh vk’kk djrkr-
iq<hy vksO;k ikgk &
mxoyk ukjk;.ka A ykya rakcMh R;kph T;ksra
vkyk ygÚ;k ekjra AA 1138 AA
mxoyk ukjk;.ka A ykya rakcMh R;kph dk;k
gkSnkojP;k Hkkot;k A dqadw ekfxryaa ysgÓkk AA 1139 AA
mxoyk ukjk;.ka A p<s >kMk>qMkojh
rsta jk.khP;k pqMÓkkojh AA 1140 AA
rkVkra ?ksrks nkGa A okVhr ?ksrks Hkkth
nsok eurks ukjk;.kk A n’kk ikyVua ek>h AA 1141 AA
fua?kkyk ukjk;.ka A fioGh R;kph dk;k
nsoa tUeys jkejk;k AA 1142 AA
fua?kkyk ukjk;.ka A fioGh R;kph mua
nsoa tUeys y{kqe.ka AA 1143 AA
¼vak/kh & vxksnj- /kaqM & fQj.ks] fgaM.ks- ukjk;.k & lw;Z- lksuqyk & ckbZps
uko- nsoukjk;.k & lw;Z- mV & /kqÅu Vkd.ks] /kq.ks- i;yk & ifgyk- QwV
& Q.kk] Q.kh ¼ukxkpk½- fiojh & fioGh- pkrqj & iRuh- ltu & iRuh-
tksMk & iRuh- ysgÓkk & yko.;klkBh- lksGkdGh & paæ lksGk dyakuh
fL=;kaph xkFkk @252
;qDr vlrks- lksGkdGh ri.ks & [kwi rki.ks- nouk & gh ,d ygku’kh
ouLirh vkgs- ‘kadjkP;k iwtsrgh nouk okgrkr- n’kk & ifjfLFkrh- ½
55- /kuq‛;ck.k
¼ ikolkGÓkkr vkdk'kkr fnl.kkÚ;k /kuq‛;ck.kkpk mYys[k vkgs ½
ikolkGÓkkr fnolk ikÅl ;sÅu xsY;koj vkdk’kkr lIrjaxh /kuq‛; fnlrks-
R;k lIrjaxh /kuq‛; fnl.;kyk dkgh ‘kkL=h; dkj.kgh vkgs- ijarq
yksdthoukr ek= rks nsok?kjpk /kuq‛; vkgs] v’kh J)k vkgs- vkdk’kkryk
lIrjaxh /kuq‛; o iFoh gh ck.k vkgs] vls yksdthoukr ekurkr- nsok?kjPkk
/kuq‛; mxoY;keqGs R;kyk ikgrkp csy] Qwy] raknwG b- iwtsps inkFkZ R;kyk
viZ.k d:u ueLdkj djrkr- d/kh d/kh dkghgh viZ.k u djrk yksd
J)sus R;k lIrjaxh /kuq‛;klkj[;k fnl.kkÚ;k js‛kakuk ueLdkj djrkr-
fulxkZcíyph J)kgh R;kekxs vlw ‘kdrs-
,dk nqlÚ;k vksohr lIrjaxh /kuq‛;kyk cksV nk[kow u;s- R;kyk gVd ykow
u;s- ¼R;kP;kcíy cksyw u;s- QDr eqdkVÓkkus ikgkos½] vlsgh yksdijaijk
lakxrs- ^gVd uksdk ykow A flrk ljki nsrs cgw* ;k vksGhrwu ojhyizek.ks
gVd ykoY;kl flrk ‘kki nsrs] v’kh yksdletwr vkgs- ;k vksohr
flrkckbZpk mYys[k vkysyk vkgs- frpk o /kuq‛;ck.kkpk rlk laca/k
jkek;.kkr vkysyk vkgs- ij’kqjkekpk f’ko/kuq‛; ?kksMk?kksMk Eg.kwu rh
ygkui.kh [ksGr gksrh- v’kh dFkk yksdijaijsr vktgh lakxrkr- R;kP;kekxs
nqljh ,[kknh dFkkgh vlw ‘kdrs- ijarq /kuq‛;ck.k fu?kkY;koj R;kyk gVd
ykow u;s( o R;kyk cksV nk[kow u;s] v’kh yksdakph J)k vkgs- dkj.k
flrk ‘kki nsbZy Eg.kwu rls d: u;s] gk vFkZ ?;kok- yksdthoukrhy
vusd ladsr o letqrh fL=;akP;k vksohxhrkr ikgk;yk feGrkr- iq<hy
vksO;k ikgk &
fua?kkyk /kuq‛;ck.ka A fua?krk ikghua
csya raknwGa okghua AA 1144 AA
fua?kkyk /kuq‛;ck.ka A gVda uksdk ykow
flrk ljkia nsrs cgw AA 1145 AA
fL=;kaph xkFkk @253
fua?kkyk /kuq‛;ck.ka A fua?krkuk ikfgyk
csya v{knk okfgY;k AA 1146 AA
fua?kkyk /kuq‛;ck.ka A fua?krkuk ikfg;syk
ck.kk lsanjh usl;yk AA 1147 AA
56- Jh”‛.k
Ykksdijaijsr Jh”‛.kkP;k vusd ckyyhyk o.kZu dsysY;k vkgsr- Jh”‛.k
xksdqGkr vlrkuk jk/ksoj izse djhr gksrs] vls lakfxrys tkrs- R;kps
mYys[k yksdijaijsr feGrkr- Hkkjrh; fL=;akuh ”‛.kkph ckyyhyk
vksO;krwu o.kZu dsysyh vkgs- jk/kk”‛.kkP;k izseyhyk o.kZu dj.ks gk
Hkkjrh;akpk vkoMrk fo‛k; vkgs- R;kr egkdoh] lar] ‘kkghj dksBsgh deh
iMr ukgh- yksdthoukr gs jk/kk”‛.kkps vrwV ukrs fL=;akuh ekSf[kd ijaijsus
tru d:u Bsoysys vkgs- Jh”‛.kp jk/ksP;k iszekr iMys ;k vk’k;kP;k
vusd vksO;k tkR;koj nG.k nGrkuk fL=;k xkr vlrkr-
Ckkyi.kh Jh”‛.k dlk [kksMÓkk djhr gksrk] ;kps lqanj o.kZu
vksohxhrkr lkiMrs- xoG.khaps ngÓkknw/kkps ekB QksM.ks vkf.k vkiY;k fiz;
jk/ksP;k [kksMÓkk dj.ks] v’kk vFkkZP;k vusd vksO;k fL=;k xkrkr- Jh”‛.k
tsOgk [kksMÓkk djrks rsOgk xoG.kh ;’kksnsdMs rØkj djk;yk ;srkr- vkf.k
R;kus dk; dk; [kksMÓkk dsY;k rs lakxrkr- gs lakxr vlrkukps eksBs
foyksHkuh; o.kZu vksohxhrkrwu ikgk;yk feGrs-
izR;{k Jh”‛.kkP;k thoukr jk/kk ukokps ik= dksBsgh fnlr ukgh-
Jh”‛.kkps pfj= pkj xzaFkkr vkysys vkgs- Jhen~Hkkxoriqjk.k] czEgoSorZiqjk.k]
gfjoa’k vkf.k egkHkkjr- ;k pkjgh xzaFkkr Jh”‛.kklkscr dksBsgh jk/kk ukgh-
uarjP;k dkGkr t;nso dohP;k ^xhr xksfoan* ;k ”‛.kpfj=ij xzaFkkr dohus
jk/kk gs ik= dYiusus jaxfoysys vkgs- ¼dnkfpr R;kus yksdijaijsrhy gÓkk
dFkk ,sdysY;k vlkO;k ½- Hkkjrh; egkdkO;kr vls vusd osGk ?kMY;kps
nk[kfoys vkgs- lq#okrhyk Hkkjrh; egkdkO; gs ekSf[kd ijaijsus pkyr
vkysys vlkos( o uarj R;koj egkdohus vkiY;k izfrHkspk lkt
fL=;kaph xkFkk @254
p<foY;kps ukdkjrk ;sr ukgh- jk/kk”‛.kkpk izHkko Hkkjrh; yksdeukoj
vktgh fojkteku vkgs-
Hkkjrh; laL”rhr Jh”‛.k vkf.k R;kP;k ckyyhyk eksBÓkk dkSrqdkpk
fo‛k; vkgs- fL=;k tkR;koj vksO;k xkrkuk vkiyk eqyxk Jh”‛.kklkj[kk
letwu R;kps o.kZu djrkr- ftdMs frdMs Jh”‛.kkps vfLrRo vkgs] vls
letwu R;kyk tsok;yk nsrkr- R;kr egkjk‛Vªh;u inkFkk ±ps o.kZu vkysys
vkgs- yksdlkfgR;kyk LFkydkykP;k e;kZnk iMr ukgh gsp [kjs- vls gs
Jh”‛.ko.kZu Hkkjrh; ekrakuh ekSf[kd ijaijsus tru d:u Bsoysys vkgs-
Jh”‛.kkP;k vusd ckyyhyk vktgh yksdthoukr eksBÓkk J)sus
lakfxrY;k o ,sdY;k tkrkr- ”‛.kklkscr jk/kk gs vtksM ukrs vkgs-
ckyi.kh R;kP;k ckljhoj jk/kk yqC/k gksrh] vls o.kZu vksohxhrkrwu ;srs-
jk/kk ”‛.kkps gs isze fL=;akuh ekSf[kd ijaijsus tru d:u Bsoysys vkgs-
Jh”‛.k&jk/ksP;k izsekr iMys] v’kk vk’k;kP;k vusd vksO;k tkR;koj
nG.k nGrkuk fL=;k xkr vlrkr- vksoh Ø- 1148 rs vksoh Ø- 1151
i;±r gs ,d vksohxhr vkgs- iq<hy vksO;k ikgk &
”‛.k oktos ckljh A oktos jaxa jaxa
jk/kk xoGÓkkph >kyh naxa AA 1148 AA
”‛.k oktos ckljh A oktos jkgw jkgw
jk/kk xoGÓkkph ikgw ikgw AA 1149 AA
lkoGk fdLunsoa A vkMok ysyk xa/ka
R;kyk jk/kdhpk Nana AA 1150 AA
lkoGk fdLunsoa A vkMok ysyk fpjh
mHkk jk/kdhP;k ?kjh AA 1151 AA
xksdqGkr vlrkuk Jh”‛.k xoG.khaP;k [kksMÓkk djk;pk- rsOgk R;k xoG.kh
;’kksnsdMs ”‛.kkps xkÚgk.ks lakxk;P;k] v’kk vk’k;kps o.kZu fL=;akP;k
xhrkr lkiMrs- ;’kksnsyk xoG.kh lakxr vkgs dh] rq÷;k ”‛.kkyk
letkowu lakx- vkt ;kus jk/kspa ngh lakMoya vkgs- iq<P;k vksO;kr rkd]
yks.kh] ngh vkf.k nw/kkpk mYys[k ;srks- ;sFks ;’kksnsP;k ,soth nsodhps uko
fL=;kaph xkFkk @255
vkysys vkgs- nksugh Jh”‛.kkP;k ekrk vkgs- iq<hy vksO;k gÓkk lqVÓkk
fnlr vlY;k rjh vksoh Ø- 1152 rs vksoh Ø- 1155 i;±r gs ,d
vksohxhr vkgs- gÓkk vksohxhrkr FkksMÓkkQkj Qjdkus dkgh inkFkZ vkysys
vkgsr- iq<hy vksO;k ikgk &
nsodkckbZ rq÷;k ”‛.kkua A [kjkca dsya yks.kh
xoGÓkkP;k jkf/kdsph A ;kus vks<;syh ;s.kh AA 1152 AA
rqra nsodkockb± A rq÷;k ”‛.kkys lakxa dkgh
xoGÓkkP;k jkf/kdspa A ;kua mcMya ngh AA 1153 AA
rqra nsodkockbZ A rq÷;k ”‛.kkys lakxa /kkda
xoGÓkkP;k jkf/kdspa A ;kua mcMya rkda AA 1154 AA
rqra nsodkockbZ A rq÷;k ”‛.kkys lakxa euh
xoGÓkkP;k jkf/kdspa A ;kua mcMya yks.kh AA 1155 AA
vksoh Ø- 1156 rs vksoh Ø- 1160 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs- Hkkjrh;
yksdijaijsr Jh”‛.kkP;k ckyyhyk eksBÓkk vkoMhus lakfxrY;k o ,sdY;k
tkrkr- ygkui.kh ”‛.k eksBk [kksMdj gksrk] vls R;kP;k pfj=ko:u
okVrs- xoG.kh ?kjh ;sÅu Jh”‛.kkP;k [kksMÓkk R;kP;k vkbZyk lakxr vkgs-
jk/ksyk rks jLR;koj vkMok gksrks o frP;k [kksMÓkk djrks] vls xoG.kh
lakxrkr- ok?kkps uanh d:u rks dks.kkP;k rjh ckxsr pjko;kl lksMrks-
;krwu [kksMÓkk dj.ks gk ,dp mís’k vkgs-
Hkkjrh; yksdijaijsus Jh”‛.kkcjkscj jk/ksyk vk.kysys vkgs- Jh”‛.k
ckljh cktor vlrkuk lxGh l`‛Vh ea=eqX/k Ogk;ph- jk/kk lq)k
”‛.kkph ckljh Fkakcwu ,sdr- v’kk vusd ”‛.kkP;k ckyyhyk izfl) vkgs-
Jh”‛.k xksdqGkr vlrkuk R;kus vusd xkSG.khcjkscj jklfØMk dsY;k-
R;ke/;s ,d jkbZ o nqljh jk/kk gksrh-
¼jklfØMk Eg.kts xoGÓkakps orqZGkdkj uR;- jkbZ gk ‘kCn jk/kklkBhgh
okijrkr- jkgh j[kqekckbZ vlkgh ‘kCniz;ksx izpfyr vkgs½- rqra gk ‘kCn
xk.;kph y; lk/k.;klkBh vkysyk vkgs- vkf.k ;’kksnk o nsodh gs ‘kCn
vkyVwu ikyVwu okijysys vkgs-½
fL=;kaph xkFkk @256
rqra nsodkockbZ A rq>k ”‛.k [kjk pksja
xoGÓkkP;k jkf/kdsyk A gksrks vkMok jLR;koja AA 1156 AA
rqra nsodkockbZ A rq>k ”‛.k eksBk Qanh
xoGÓkkP;k ysdhlquk A ;kua jks[kY;k ckxkeanh AA 1157 AA
rwra nsodkockbZ A rq>k fdLua eksBk Qanh
ok?kkps dsys uanh A lksMys ckxkeanh AA 1158 AA
rwra nsodkockbZ A rqgk fdLua ighyokua
xoGÓkkP;k jkf/kdsyk A eqjyh oktoh Fkakcowua AA 1159 AA
;’kksnkckbZ rqgk fdLua A jkbZckbZys eurs l[kw
xoGÓkkP;k jkf/kdsys A ekx;rs dqdw AA 1160 AA
fdlukys ikgq.kpkja A Hkkth Hkkdjhpk
Nan ykxyk jkf/kdspk AA 1161 AA
Hkkjrh;kuh Jh”‛.kkyk vusd #ike/;s vkGfoysys vkgs- xksiky”‛.k]
pØorhZ lezkV] ijes’oj] uV[kV bR;knh- iq<hy vksohr rj rks nghnw/k o
Hkkthikyk fod.kkjk ek.kwl Eg.kwu R;kps o.kZu dsysys vkgs- jk/ksyk
HksV.;klkBh rks ngh o Hkkth fod.;kP;k fufeÙkkus cktkjkr tkrks- i.k jk/kk
ek= R;kyk vksG[kw ‘kdr ukgh- vksoh Ø- 1162 o vksoh Ø- 1163 ;k
vksO;k ,d= okpk-
HkjY;k cktkjkra A ”‛.k djrks ngh ngh
xoGÓkkP;k jkf/kdsyk A vksG[kw vkyk ukgh AA 1162 AA
HkjY;k cktkjkra A ”‛.k bdrs Hkkthikyk
xoGÓkkP;k jkf/kdsyk A vksG[kw ukgh vkyk AA 1163 AA
yksdthoukr Jh”‛.kkP;k T;k ckyyhyk lakfxrY;k tkrkr] R;kr ,d
dkfy;k ukxkcíyph vkgs- psaMw [ksG.;kP;k fufeÙ;kus ”‛.kkus psaMw ;equsP;k
Mksgkr Qsdyk- uarj Mksgkr mMh ek:u] vkf.k dkfy;k ukxk’kh ;q) d:u
R;kpk ijkHko dsyk- bdMs ek= ”‛.kkP;k loaxMÓkakuh xksdqGkr tkÅu gh
fL=;kaph xkFkk @257
ckreh fnyh- xksdqGoklh ;equsP;k MksgktoG vkys rsOgk Jh”‛.k R;kP;k
QMÓkkoj ¼Q.kk½ uR; djr gksrk-
xaxk unh fgp dkfyanhP;k #ikus vkyh- dkfyanhpsp nqljs uko ;equk
vls yksdijaijk ekurs- dkfy;kP;k enZuklkBh tsOgk Jh”‛.k ;equsP;k
Mksgkr mMh ?ksrkr- rsOgk R;kps loaxMh xksdqGkr gh ckreh lakxrkr- lxGs
xksdqGoklh ;equsP;k MksgkdMs /kkor ;srkr- Jh”‛.kkP;k Li’kkZus ;equk
‘kgkjyh ¼Eg.kts fryk vkuan >kyk½ vlk vFkZ yksdijaijsr lakfxryk
tkrks- vksoh Ø- 1164 rs vksoh Ø- 1167 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs-
ikgk &
”‛.k [ksGrs psaMw QGh A psaMw xsyk ;equsyk
laxs xksikGkpk esGk A R;kus xycyk epoyk AA 1164 AA
”‛.kkua Vkdyh mMh A psaMokP;k fela
xaxk ;equspa ik.kh dla AA 1165 AA
”‛.kkua Vkdyh mMh A xaxk ;equk Fkjkjyh
gkda xksdqGkra xsyh AA 1166 AA
”‛.kkua Vkdyh mMh A d’kh Vkdyh d’kh ukgh
R;kP;k Hkksorkya xk;h AA 1167 AA
Jh”‛.k gs Hkkjrh;akps nSor vkgs- R;kP;k ckyyhyk gÓkk lok±P;k dkSrqdkpk
fo‛k; vlrks- xksiky”‛.k xksdqGkr vlrkuk loaxMÓkklkscr xk;h
pkj.;klkBh oukr tkrks- R;kP;k lkscrhyk ckljh vlrsp- Jh”‛.k gk
uanyky ;k eq[kh;kpk eqyxk gksrk- R;keqGs R;kP;k ckljhyk lksU;kph
dykdqlj vkgs vls o.kZu vksohxhrkrwu ;srs- xksiky”‛.k gk Hkkjrh;
fL=;akP;k dkO;kpk fo‛k; >kysyk vkgs-
”‛.knsoa pkjs xk;h A pkjrk >kyh mua
R;kP;k ckljhys lksua AA 1168 AA
¼f+L=;kaP;k vksohxhrkr Jhd`‛.kkps ts o.kZu vkysys vkgs- rs xksikGd‛.kkps
vkgs- Eg.ktsp ckyi.kkps vkgs- rks onkaoukr xk;h pkjk;yk vkiY;k
loaxMÓkklkscr tkr gksrk] R;k o;krhy gs o.kZu vk<Grs-½
fL=;kaph xkFkk @258
Ckky”‛.kkP;k thoukr jk/ksps LFkku Qkjp ?kê >kysys vkgs- Jh”‛.k o jk/kk
;akP;k jklfØMakps o.kZu Hkkjrh;akuh dsysys vkgs- fL=;akP;k rj rks vkoMhpk
fo‛k; gks;-
”‛.knsoa pkjs xk;h A pkjrk >kyh jkra
jk/kk >ksihP;k veykra AA 1169 AA
Hkkjrh; yksdthoukr Jh”‛.k vkf.k R;kP;k ckyyhyk gk eksBÓkk dkSrqdkpk
fo‛k; vkgs- tkR;koj clwu fL=;k xk.kh xkrkuk vkiyk eqyxk Jh”‛.k
letwu R;kyk tso.k nsrkr- okLrfod ikgrk Jh”‛.k vls tso.k tsor
gksrk dk;\ gk iz’u vuqÙkjhr vkgs- i.k R;kP;kcíy vikj HkDrh o J)k
vlY;keqGs vls o.kZu fnlwu ;srs- Jh”‛.kkyk tsok;yk nsrkuk ^dsGkps
dkyou* o ^nqiksMh iksGh* R;kph vkbZ nsrs- ;sFks ”‛.k Eg.kts vkiyk
Lor%pk eqyxk letwu R;kP;k’kh ,d:i >kY;kus ;k vksO;k R;akP;k
var%dj.kkrwu ckgsj vkysY;k vkgs-
Jh”‛.k mÙkj Hkkjrkryk vkgs- i.k ;k vksohxhrkrhy Hkkstukps inkFkZ
ek= vLly egkjk‛Vªh;u vkgs- yksdlkfgR;kyk LFkydkykP;k flek ck/kr
ukgh gsp [kjs- vksoh Ø- 1170 rs vksoh Ø- 1182 i;±r gs ,d vksohxhr
vkgs- ;k vksohxhrkr QDr tso.kkps inkFkZ cnyysys vkgs- tso.kkps inkFkZ
lk/ks vlys rjh R;kr fofo/krk vkgs- gs ,d laqnj vksohxhr vkgs &
”‛.kkyk eh nsrs tsow A f’kGh Hkkdja f’kGÓkk oMÓkk
”‛.ka tsors ekydMÓkk AA 1170 AA
”‛.kkyk eh nsrs tsow A dsGkps dkyo.ka
oja nqiksMhps ikua AA 1171 AA
”‛.kkyk eh nsrs tsow A rkVa Hk:ua ykMw
oja cÙkkls fdrh QksMw AA 1172 AA
”‛.kkyk eh nsrs tsow A rkVHkjgh is<s
oja ftysch rkja rksMs AA 1173 AA
fL=;kaph xkFkk @259
”‛.kkys nsrs tsow A lk[kja Vkdquh cksVqGs
ykMw cqanhps okVqGs AA 1174 AA
”‛.kkys nsrs tsow A rkVHkja ykgÓkk
oja cÙkkls xsys ok;k AA 1175 AA
”‛.kkys nsrs tsow A f’kGh Hkkdja daknk
oja tuhpk xqGeakMk AA 1176 AA
fdlukys nsrs tsow A f’kGh Hkkdja dkjya
nw/ka Hkjya ukjGa AA 1177 AA
fdlukys nsrs tsow A f’kGh Hkkdja dlqaMh
Qkja mÙke cklqaMh AA 1178 AA
fdlukys nsrs tsow A iqj.kkph iksGh
Hkkra eksxÚ;kph dGh AA 1179 AA
fdlukys nsrs tsow A [kklh djaT;k vukjls
fdluk ikiMa >kys dls AA 1180 AA
fdlukys nsrs tsow A rkVa uk rkVa ykMw
fdluk ftysch fdrh ok<w AA 1181 AA
fdlukys nsrs tsow A dsGkpa dkyo.ka
oja rqikpa lk/kua AA 1182 AA
okjdjh laiznk;kr Jhfoðykyk }kikj;qxhpk Jh”‛.k letrkr- okjdÚ;akph
r’kh J)k vkgs- gÓkk foðykps Eg.ktsp Jh”‛.kkps yXu vkgs- vkf.k
R;kP;k yXukr vxf.kr vls oÚgkMh vkgs- Jh”‛.k gk }kjdspk jktk
vlY;keqGs eksBÓkk la[;sus oÚgkMh jkg.kkjp- Jh”‛.k gk Hkkjrh;akP;k
ânÓkkoj fojkteku vkgs- rks b Z’oj:i letwu R;kpk ekuoklh dlk laca/k
;srks] gs yksdthoukrwu ikgk;yk feGrs- fL=;akpk HkkoLi’khZ fo‛k; Eg.kts
Jh”‛.kkfo‛k;hP;k vksO;k vkgsr- iq<hy vksO;k ikgk &
fL=;kaph xkFkk @260
foðykP;k yxukys A eqaX;kps lSU; pkys
”‛.k }kjdsps vkys AA 1183 AA
foðykP;k yxukys A eqaX;kps lSU;a nkVa
”‛.k }kjdsph okVa AA 1184 AA
¼eqaX;kps lSU; & la[;sus foiwy] eksBÓkk izek.kkr-½
iwohZ xzkeh.k Hkkxkr MksGÓkkph lkFk vkyh dh] R;kyk dkgh iF; ikGk;yk
ykok;ps- ;sFks Jh”‛.kkps ekuohdj.k dsysys vkgs- Jh”‛.k gk lk/kkj.k
ek.kwl letwu R;kykgh cky] r#.k] ok/kZD; v’kk voLFkk vkgs] vls
o.kZu dsys vkgs- Jh”‛.k gk xzkeh.k fL=;akP;k J)spk o dkO;kpk fo‛k;gh
>kysyk vkgs- vksoh Ø- 1186 e/;s iF; Qkj Hkkjh vkgs] vls EgVysys
vkgs- MksGs vkY;koj iF; dks.krs gs ek= lakfxrysys ukgh- i.k tso.k
^xqGvakck o f’kjkiqjh* dsysys vkgs- Hkkjrh; fL=;akuh Jh”‛.k gk t.kw dkgh
vkiykp eqyxk vkgs vls letwu R;kP;koj isze dsys vkgs- gh ,d
izdkjph Jh”‛.k HkDrhp vkgs- xhrsP;k uoO;k v/;k;kr rlk mYys[k
;srks- iq<hy vksO;k ikgk &
fdlukps vkys MksGs A MksGÓkkph x ira lakxk
fdluk tsoyk xqGvakck AA 1185 AA
fdlukps vkys MksGs A MksGÓkkph x ira lakxk
MksGÓkkph ira Hkkjh A fdluk tsoyk f’kjkiqjh AA 1186 AA
Ykksdthoukrhy fL=;k ?kjdke djr vlrkuk xk.kh Eg.krkr- rls dsY;kus
Je gyds gksrkr- iwohZ nG.k nGr vlrkuk Hkkjrh; fL=;k T;k vksO;k
xkr vlr- R;kr lk/kqlar o nsok/kekZP;k rlsp ukR;krhy yksdakps Hkkoiw.kZ
o.kZu gksrs- R;k vksO;k xkr vlrkuk R;k cjsp osGk rYyhu gksr gksR;k-
R;kpsgh o.kZu vksohxhrkrwu vkysys vkgs-
nG.ka nGhrk A MksGÓkkleksja ?ku’kkea
ckbZ eh foljyh ?kjdkea AA 1187 AA
fL=;kaph xkFkk @261
nG.ka nGh;rs A nG.kkrys ikpa nk.ks
”‛.kklkj[ks ek>s ekes AA 1188 AA
iq<hy vksO;krwu Jh”‛.kkps ckyi.k o.kZu dsysys vkgs- yksdijaijsr
Jh”‛.kkpk tUe xksdqG v‛VehP;k fno’kh >kyk] vls lakfxrys vkgs- ijarq
nsodh ekrsP;k iksVh Hkxoar vorkj ?ks.kkj vkgs- v’kh vkdk’kok.kh
vxksnjp >kysyh gksrh- xjksnj ckbZP;k MkO;k dq’khoj mtsM iM.ks gk ‘kqHk
‘kdwu vkgs- Hkkjrh; fL=;ake/;s v’kh J)k vkgs dh] MkO;k dq’khrys ckG
gs eqyxk( o mtO;k dq’khrys ckG gs eqyxh vlrs- iq<hy vksO;k ikgk &
”‛.kkpk tUe >kyk A xksdqG v‛VehP;k fnlh
mtsMa iMyk A nsodhP;k MkO;k dqlh AA 1189 AA
”‛.k jMs nsodhpk A Og;a dk’khpk j?kqukFka
/kjrks nksUgh gkra A Vkdrks ikG.;kra AA 1190 AA
Jh”‛.k ygku vlrkuk xksdqGkrhy brj eqyakcjkscj rks xk;h pkj.;klkBh
jkukr tkr gksrk- [kaknÓkkoj ?kksaxMh o gkrkr dkBh gs xksiky”‛.kkps :i
vkgs- R;kP;k :ikdMs ikgwu xk; fHkrhus iGwu xsyh- rsOgk ”‛.kkps loaxMh
R;kyk Eg.krkr dh] rq>h ?kksaxMh vkeP;kdMs ns] vkf.k iGwu xsysY;k
xk;hyk rw oGowu vk.k- Jh”‛.kkyk ygkui.kh R;kps loaxMh
vkiY;klkj[kkp letr gksrs- iq<hy vksO;k ikgk &
”‛.kk nsoMh ns ?kksaxMh A rq÷;k ?kksaxMhP;k ?kMh
xk;a dihyk cqtkMyh AA 1191 AA
”‛.kk nsoMh ns ?kksaxMh A rq÷;k ?kksaxMhph nlh
xk;h xsY;k ;s’khdk’kh AA 1192 AA
¼ysyk & /kkj.k dsyk] dikGkoj vkMos xa/k yko.ks- ;s.kh & os.kh- rqra &
rw] rqra gk ‘kCn xk.;kph y; lk/k.;klkBh vkysyk vkgs- mcMya &
lakMo.ks] [kkyh ikM.ks- fela & fufeÙk- ekydMÓkk & [kk.;kP;k inkFkkZps
uko- dsGkps dkyo.k & dsGh] nw/k o lk[kj ,d= d:u dsysys feJ.k-
nqiksMhps iku & rsy ykowu dsysY;k nksu ikR;kP;k iksGÓkk- okVqGs & xksy-
fL=;kaph xkFkk @262
cksVqGs & xOgkP;k d.kdsiklwu cufoysyk ‘kso;klkj[kk [kk.;kpk inkFkZ-
dlqaMh & fr[kV- ir & iF;- nso<h & okdMh] eksBh] iq‛dG- dfiyk &
fiaxV jax] Hkqjdk jax- cqtkMyh & ?kkcj.ks- n’kh & oL=kph u fouysyh
ykscarh lqrs- ;s’khdk’kh & os’khiklh] os’khtoG-½
57- vatuk o ekjksrh
¼ vatuk o frpk iq= guqeku ;akP;kcíyP;k vksO;k ½
ek#rhP;k tUekph ,d dFkk yksdijaijsr pkyr vkysyh vkgs- _`‛khus
fnysyk fiaM n’kjFk jktkus vkiY;k jk.;akuk fnyk- dSd;hpk fiaM ?kkjhus
mpywu usyk- frdMs lw;kZyk gkr tksMwu mH;k vlysY;k vatuhP;k gkrkr
?kkjhus usysyk fiaM fulVwu iMyk- rks fiaM frus Hk{k.k dsY;koj fryk fnol
xsys] o R;krwu ek#rhpk tUe >kyk- gh dFkk vktgh yksdijaijsr lakfxryh
tkrs-
Hkkjrh; yksddFkakpk vH;kl dsY;koj vls fnlwu ;srs dh]
yksdijaijsr T;k dFkk pkyr vkysY;k vkgsr] R;kr mRiÙkh dFkk o nSor
dFkk Qkj eksBÓkk izek.kkr izpfyr vkgs- mRiÙkh dFkkr x.kirhpk tUe
ikoZrhP;k vaxkP;k eGkiklwu >kY;kps lakfxrys tkrs- R;kpizek.ks flrk]
frpk eqyxk yodq’k] ækSinh] ;akpk tUegh v’kkp i)rhus >kysyk vkgs-
;sFks ofMykf’kok; eqykpk tUe fdaok vkbZofMykokpwu tUe nk[kfoysyk
vkgs- laHkksxkf’kok; iq+=izkIrh] ekrsf’kok; tUe gÓkk ckch mRiÙkh dFkkr
¼nSordFkk½ ikgk;yk feGrkr- ek#rhpk tUegh v’kkp izdkjs >kY;kps
yksdijaijk ekurs- v’kk izdkjP;k dFkk yksdijaijsr fdR;sd ‘krdkiklwu
pkyr vkysY;k vkgsr- ;k Hkkxkr ek#rhP;k tUekP;k osGh vatukckbZP;k
eufLFkrhps o.kZu fL=;akP;k vksohxhrkrwu ;srs-
nqlÚ;k Hkkxkr ek#rhcíyP;k vksO;k vkgsr- guqekukcíyP;k fdaok
ek#rhjk;kcíyP;k vksO;k brj=gh vkysY;k vkgsr- guqeku gh ‘kDrhph
nsork vkgs- cy’kkyh] j.k xktfo.kkjs] ifgyoku] eYy gs ek#rhph
mikluk djrkr- izR;sd xkokr ek#rhps nsÅG vk<Grs- rks xkokps j{k.k
djrks] HkDrakuk cG nsrks] v’kh J)k vkgs- fL=;akP;k vksohxhrkrwu
R;kP;kcíypk vknj] HkDrh o J)k fnlwu ;srs- iq<hy vksO;k ikgk &
fL=;kaph xkFkk @263
rGÓkkP;k rGikjh A dSd;h >ksih xsyh
dks.khdq.ka ?kkja vkyh A fiaMa mpywua usyh AA 1193 AA
dSd;hpk fiaMa A ?kkjhckbZP;k gkrh
ifgY;k fiaMkps ekjksrh AA 1194 AA
‘ksjHkja lksU;kpa A ekgÓkk vatuhpa dkd.ka
nsoa ek#rh vkgs A ia<jhpk jk[k.ka AA 1195 AA
‘ksjHkja lksua A vatuhpk >xk
nsoa ek#rh vkgs A ia<jhpk jktk AA 1196 AA
vatuh ekrk Eg.ks A eh dk /kj.khpk dsja
vkiY;k utjsua A ukgh ik;yk Hkjrkja AA 1197 AA
vatuk ekrk A rw dk >kyh osMh
fiR;kP;k okpwua A uoa efgus gksrks dqMh AA 1198 AA
vatuk ekrk A rw dk >kyh filh
uo efgus gksrh dq’kh AA 1199 AA
‘kqØokja fnola xsyk A ‘kuhokja fnola vkyk
nsok ekgÓkk ek#rhpk A ik;jh[kkyh tyea >kyk AA 1200 AA
gkra eh tksMhrs A ik.kdj.kh ck;kys
ifgyk ek>k xqaMa A ek#rhjk;kys AA 1201 AA
ekjksrh ekjksrh A gkdk ekjrs loZ xkoa
ekjksrhph ekrk A vatuh frps ukoa AA 1202 AA
ekjksrhph lsok A dks.ka djrs m.khra
iq= ekxrs eukra AA 1203 AA
ek#rhph lsok A dks.ka djrs yo;kua
iq= ekxrs ifgY;kua AA 1204 AA
fL=;kaph xkFkk @264
>kMkowua mMÓkk A dks.ka Vkdrs ;sdyk
vatuhpk iq= A nsoa ekjksrh nsf[kyk AA 1205 AA
ek#rh jk;kpk A lksU;kpk dacjdapa
yads’kh tkÅuh A >saMk ykoyk mapa AA 1206 AA
ek#rh jk;kph A lksuh;kph eakMh
ekf.kda eksR;kua A Hkjyh nsodqaMh AA 1207 AA
ykya ykya xqatk A ek#rhps MksGs
iwatk djrk ?kkea xGs AA 1208 AA
ykya ykya xqatk A ekgÓkk ek#rhps iksVa
iwatk djrs ckiysda AA 1209 AA
ykya ykya xqatk A ekgÓkk ek#rhP;k eakMÓkk
iwtk djrs nsliakMÓkk AA 1210 AA
¼‘ksjHkj & ,d fdyks] fdyksxzke ;s.;kvxksnj gs eki Hkkjrkr gksrs- rs
yks[kaMkiklwu xksy cuoysys gksrs- R;kpk vkdkj ,d fdyks otuklkj[kkp
gksrk- vktgh rs dkgh ?kjh tqus otu Eg.kwu tru dsysys vkgs- dqMh &
‘kjhj- yo;ku & vFkZ cjkscj ykxr ukgh- dnkfpr rsFks osxGkgh ‘kCn
vlw ‘kdrs- iawtk & iwtk-½
fL=;kaph xkFkk @265
Hkkx & 3
;k Hkkxkr fL=;akuh vksoh#ikus xk;ysys jkek;.k ¼viw.kZ½ vkgs-
fL=;kaph xkFkk @266
fL=;kaph xkFkk @267
58- yksdjkek;.k
;k Hkkxkr fL=;akuh xk;ysys jkek;.k vkgs- vFkkZr gs jkek;.k viw.kZ vkgs-
dkgh o‛kkZvk/kh R;kpk ‘kks/k ?ksryk vlrk rj rs iw.kZ Lo#ikr feGw ‘kdys
vlrs- ijarq rs vkrk feGsy vls eyk okVr ukgh- dkj.k vkrk rs jkek;.k
lakx.kkÚ;k fL=;k ;k txkr ukgh ¼dnkfpr vlsygh½-
gh vksohxhrakps ladyu djrkuk] eyk vlk vuqHko vkysyk vkgs
dh] ^ek÷;k lklqyk xk.ks ;sr gksrs] i.k vkrk R;k ukghr*] vlsp cksyus
,sdk;yk feGkys- gh vksohxhrs lakx.kkÚ;k fL=;akps o; gs lkB o‛kkZP;k
ojps gksrs- gs jkek;.k dks.kR;kgh ,dk ckbZtoG laiw.kZ Lo#ikr fdaok
lyxi.ks feGr ukgh- rs rqVd Lo#ikr feGrs- rs rqVysys /kkxs tqGoys
dh] ,d dFkkud vkiY;k gkrkyk ykxrs- ;k jkek;.kkrhy vksO;kcíygh
vlsp Eg.krk ;sbZy-
egkdkO;kcíy vls Eg.krkr dh] egkdkO;kps dFkkud yksdijaijsr
ekSf[kd i)rhus pkyr vkysys vlrs- gh dFkk Eg.kts ekxs dsOgk rjh
?kMwu xsysyk bfrgkl vlrks- R;kr lR;rk vlrs- ijarq dkgh dkGkuarj
egkdoh vkiY;k izfrHksus R;koj lkt’k`axkj d:u eksBÓkk dkO;kph fufeZrh
djrkr- vls vlys rjh R;akP;k dkO;kpk vk/kkj yksdijaijsrhy dFkkud
vlrs- gÓkk yksdijaijsrhy dFksoj lR; vkf.k dYiuk ;akps feJ.k d:u
egkdoh egkdkO;kph fufeZrh djrkr- ijarq egkdkO;kyk ykx.kkjk dPpk
eky ek= yksdijaijsr vlrks- iokZikj pkyr vkysys yksdlkfgR; gsp
[kÚ;k vFkkZus egkdohyk ekfgrh iqjfor vlrkr- Eg.kwu yksdlkfgR; gs
vusd izdkjP;k lkfgR;kph o dysph xaxks=h vkgs] mxe vkgs] vls Eg.kkos
ykxsy-
jkedFkk gh lq#okrhyk fL=;akuh vksohxhrkrwu xk;yh vlkoh] vls
eyk okVrs- R;krgh ^flrk* gs ik= Eg.kts Hkkjrh; fL=;akps izfrfuf/kd vkgs-
flrkckbZyk >kysyk ouokl] vfXuijh{kk] ouoklkr vlrkuk ckGari.k
vl s nq%[k] d‛V frus Hkksxys- Hkkjrh; L=h ‘ksdMks o‛kkZiklwu gs d‛V Hkksxrsp
vkgs- Eg.kwu Hkkjrh; fL=;k vkf.k flrk ;kr lkj[ksi.kk vkgs- nq%[k] d‛V
lgu dj.ks] irhyk ijes’oj ekuwu R;kph lsok dj.ks- gs R;akuh ijaijsus
fL=;kaph xkFkk @268
dsysys vkgs- ;k jkedFksr flrkP;k nq%[kkyk [kÚ;k vFkkZus okpk QksMyh rh
yksdijaijsrhy fL=;akuh-
yksdthoukr jkedFkk gh lq#okrhyk ekSf[kd ijaijsus pkyr vkysyh
gksrh- gh jkedFkk fL=;akuh ijaijsus vksoh#ikus xk;ysyh fnlrs- uarjP;k
dkGkr eg‛khZ okfYedhus vkiY;k izfrHksus jkedFksph fufeZrh d:u R;kps
egkdkO;kr #iakrj dsys vlkos] vls eyk okVrs- ¼vFkkZr] gs ek>s Lor%ps
er vkgs] ek>sp Eg.k.ks [kjs vkgs] vls dks.kh letw u;s- izR;sdkus vkiyh
ers cuokoh-½
;k Hkkxkr vkysys jkek;.k gs rqVd Lo#ikr vkgs] laiw.kZ ukgh- ijarq
R;kpk ‘kks/k ?ksrY;kl vksoh#ikus jkek;.kkph dFkk feGw ‘kdrs gs iwohZ
lakfxrysys vkgsp- jkedFkk gh ekSf[kd ijaijsus pkyr vkysyh vlkoh-
ijarq R;kdMs nqyZ{k >kY;keqGs rh vkt feGr ukgh- tso<h feGrs R;ko:u
cjhp’kh ekfgrh feGrs- vusd fBdk.kP;k vksO;k xksGk dsY;koj eh R;kph
laxrh ykoyh vkgs- laiw.kZ jkek;.kkph vksohc) dFkk dks.kR;kgh ,dk
L=htoG feGkyh ukgh- R;akP;ktoG jkek;.kkP;k FkksMÓkk FkksMÓkk vksO;k
feGrkr- R;k ,d= d:u] o R;kph tqGo.kh d:u gs yksdjkek;.k
¼viw.kZ½ r;kj >kys vkgs- tso<Ókk vksO;k feGkY;k R;ko:u tqGfoysys gs
yksdjkek;.k iq<s nsr vkgks-
n’kjFk jktkus egkjk.kh dSd;hyk ts oj fnys gksrs] rs frus ekfxrys-
ifgyk oj ekxrkuk frus Hkjrkyk jktxknh ekfxryh] rj nqljk oj ekxrkuk
frus jkekyk pkSnk o‛ksZ ouokl ekfxryk- vkiyk eqyxk xknhoj clrkuk
jkekdMwu fojks/k gksÅ ‘kdrks] Eg.kwu jkekus ouoklkr tkos Eg.kts jktxknh
fu‛daVd gksbZy] gk frpk gsrw gksrk- vkiyk eqyxk xknhoj cl.kkj
vlY;kpk fryk vkuan gksrks- iq<hy vksO;k ikgk &
jkea xsys ouoklk A dSd;hys ;srs gklk
Hkjra ‘k=q?kua A rqEgh xknhojh clk AA 1211 AA
jkea vkf.k y{ke.ka A nks?khps nks?kst.ka
dSd;hps Hkjra ‘k=q?kua AA 1212 AA
fL=;kaph xkFkk @269
¼Hkjr tj xknhoj clyk vlrk rj rks jktk] o dSd;h jktekrk >kyh
vlrh- vkiY;k eqykyk jktin feGowu ns.kkjh egkjk.kh Eg.kwu frpk xkSjo
>kyk vlrk- bfrgklkusgh fryk xkSjfoys vlrs- vkiyk eqyxk xknhoj
clkok v’kh izR;sd jk.khph bPNk vlrs- dSd;h R;kyk viokn ukgh-
Eg.kwu la/kh feGrkp R;kps frus lksus dsys- dSd;h gh [kjsp izfrHkkoku L=h
gksrh- ijarq frP;k okVÓkkyk ek= cnukeh feGkyh-½
n’kjFk jktkP;k eR;wP;k osGh jke o y{e.k ouoklkr gksrs- vkf.k
Hkjr o ‘k=q?u ekekP;k xkokyk gksrs- Hkkjrh; laL”rhr eqyxk ‘ksoVP;k
{k.kh ckikP;k eq[kkr ik.kh Vkdrks- i.k n’kjFk jktkP;k HkkX;kr rso<sgh
uOgrs- pkj eqys vlwugh ‘ksoVh n’kjFk jktkyk ‘ksoVP;k {k.kh R;kpk
^iz/kku* ik.kh iktrks- ^rw iq=kfouk rMQ’khy* vlk ‘kki Jko.kckGkP;k
va/k o o) ekrkfiR;akuh n’kjFk jktkyk fnyk gksrk] vls yksdijaijk
lakxrs- R;kpkp lanHkZ ;sFks vkysyk vkgs-
jke gh y{ke.ka A Hkjra ‘k=q?kua
v[ksjP;k osGh A ik.kh iktrs ij/kkua AA 1213 AA
jkekyk pkSnk o‛kkZpk ouokl dSd;hus ekfxryk- fiR;kus fnysyk oj( o
dSd;hph bPNk iw.kZ dj.;klkBh jke ouoklkr tk;yk fu?kkys] rsOgk
R;akP;kcjkscj enrhyk y{e.k vkys- ex flrkgh jkekP;k ekxs ;sÅu mHkh
jkfgyh- v;ks/;kuxjh jke&y{e.kkyk fouo.kh djhr vkgs dh] flrkyk
oukr usÅ udk- dkj.k pkSnk o‛kkZpk ouokl fryk lgu gks.kkj ukgh-
jkea gh y{ke.ka A fua?kkys ouoklk
oukps d‛V Hkkjh A flrk tkudh Bsok ?kjh AA 1214 AA
jkea gh y{ke.ka A fua?kkys ouoklk
oukps d‛Va cgw A flrk tkudh udk usÅ AA 1215 AA
irhiRuhP;k thoukrhy lk/kslk/ks izlaxgh fL=;akuh vksohc) d:u Bsoysys
vkgs- jke vkf.k flrk jFkkr clwu fu?kkys- jFk gk ikowyokVsus pkyyk vkgs-
jkekyk ?kke vkyk rsOgk flrk vkiY;k injkus rks iqlwu Vkdrs- ;sFks
Jhjkekojps flrsps izse dls mRdV vkgs] gs fL=;akuh dkO;krwu eakMysys
fL=;kaph xkFkk @270
vkgs- lalkjkrgh irhiRuhe/;s vls gksr vlrs- i.k rks dkO;kpk fo‛k; gksr
ukgh-
jkekys vkyk ?kkea A flrk iqlrs injkua
jFka pkyyk lxjkua AA 1216 AA
jko.kkP;k cfg.khph] ‘kwiZ.k[ksph foVacuk jke o y{e.kkus dsyh- frps ukd]
dku dkiY;koj] rh vkiY;k HkkokdMs ¼jko.kkdMs½ vkyh- vkiY;koj
>kysY;k vR;kpkjkpk cnyk ?ks.;kl rh vkiyk HkkÅ jko.kkyk lakxrs-
frph gdhdr ,sdY;koj jko.kkusgh i.k cak/kyk- ,d osG rjh flrk yadsyk
?ksÅu ;sbZy] v’kh ?kks‛k.kk R;kus fe’khoj rko nsr jktlHksr dsyh- flrkps
vigj.k gks.;kP;k vxksnjp jko.kkus gk i.k cak/kyk gksrk- v’kk vk’k;kph
dFkk yksdijaijsr ,sdk;yk feGrs- iq<hy vksO;k ikgk &
yadspk jko.ka A fe’khoja nsrks rkoa
tudkph flrkckbZ A usbZua eurks ,da Mkoa AA 1217 AA
yadspk jko.ka A ?kMh ?kMh ;srs
flrk usbZua eurs AA 1218 AA
vkiY;k cfg.khpk cnyk ?ks.;klkBh jko.k flrsyk iGowu us.;klkBh vkyk-
rsOgk R;kus lk/kqpk os’k /kkj.k dsyk gksrk- fof’k‛V izdkjpk os‛k laU;klh
fdaok lk/kq /kkj.k d:u fHk{kk ekxrkr- jko.kgh vlkp iks‛kk[k d:u
jkekP;k iapoVhr ;srks o flrsyk fHk{kk ekxrks- gk izlax fL=;akuh eksBk lqanj
o.kZu dsysyk vkgs-
ekGhpkjkus lqo.kZexkps :i /kkj.k d:u jkekyk nwj vj.;kr usys-
y{e.kk /kko] y{e.kk /kko vlk vkokt ;srkp y{e.kkus flrkP;k
lqj{kslkBh ,d js‛kk dqVhP;k Hkksorh vks<yh] o jkekP;k enrhyk fu?kwu
xsyk- jko.k fHk{kqdkps lksax ?ksÅu fHk{kk ekxw ykxyk- flrkus dqVhP;k ckgsj
;sÅu fHk{kk ok<koh v’kh vV R;kus fryk ?kkryh- fHk{kqd fHk{ksfouk tkÅ
u;s Eg.kwu rh dqVhP;k ckgsj vkyh- jko.k ;kp ?kMhph okV ikgkr gksrk-
fL=;akuh gÓkk izlaxkps gqcsgqc o.kZu dsys vkgs- gs o.kZu vxnh [kjs okVrs-
iq<hy o.kZu ikgk %&
fL=;kaph xkFkk @271
yadspk jko.ka A vy[ka eus ekbZ
fHk{kk ok<ua flrkekbZ AA 1219 AA
yadspk jko.ka A /kjea ?ksra ukgh
fdjhP;k ckgsja A ikÅya Vkdrs flrkekbZ AA 1220 AA
¼vy[k & czEg] vy{;] vn’;- dkgh iaFkkr fHk{kk ekxrkuk ^vy[k
fujatu* vls Eg.krkr- ¼fujatu & ijczEg] loZ=] ‘kq)½ ^vy[k fujatu*
;kpk vFkZ ^czEg gsp lR; vkgs* vlk vFkZ gksbZy- fdjhP;k & js‛ksP;k]
y{e.k js‛kk- /kje & fHk{kk- /keZ dj.ks & xjtoarkyk nku ns.ks] ¼v™k] oL=]
ty] xkoHkkstu bR;knh- ;kyk Hkkjrh; yksdijaijsr ^/keZ dj.ks* vls
letrkr-½
flrsyk iGowu usrkuk jko.k xkslkO;kps :i ?ksÅu iapoVhr vkyk]
o fHk{kk ekx.;kps lksax dsys- flrk jko.kkyk fHk{kk ok<r vlrkuk R;kus
frps vigj.k dsys] v’kh dFkk yksdijaijsr vkysyh vkgs- jko.kkus flrsps
vigj.k dsys( o rks iq‛id foekukr clwu yadsyk xsyk] v’kh dFkk
okfYedh jkek;.kkr vkysyh vkgs- yksdijaijsr ek= flrsyk foekukus u
usrk jko.kkus ik;hp pkyor usys] vlk mYys[k ;srks- vkf.k rs [kjsgh
okVrs- dkj.k rsOgk foekukpk ‘kks/k ykxysyk uOgrk- ^iq‛id foeku* gh
dohph dYiuk vkgs] vls eyk okVrs- okfYed equhps jkek;.k ‘yksdc)
vkgs] rj yksdijaijsrhy fL=;akuh jpysys jkek;.k vksohc) vkgs- vk/kh
yksdijaijsrhy jkek;.k o uarj ‘yksdc) jkek;.k v’khgh dYiuk dj.ks
‘kD; vkg s- iq<hy vksO;k ikgk &
yadspk jko.ka A xkslkbZ >kyk gksrk
iapoVhgwua flrk A usyh nkua nsrk nsrk AA 1221 AA
yadspk jko.ka A iapoVhr mHkk gksrk
jkekph usyh flrk A /kjea ?ksrk ?ksrk AA 1222 AA
yadspk jko.ka A xkslkoh >kyk ckbZ
flrk usyh ik;h ik;h AA 1223 AA
fL=;kaph xkFkk @272
Hkkjrh; yksdthoukr nqlÚ;kph iRuh pks:u us.kkÚ;kyk nq‛V o ikih EgVys
tkrs- rls dj.ks Eg.kts iki dj.ks ekuys tkrs- nqlÚ;kph iRuh iGowu
us.kkÚ;kpk rhjLdkj dsY;k tkrks- ;sFksgh flrsyk iGowu usY;kcíy jko.kkyk
^tUekpk pksj* vls lacks/kwu R;kP;kfo‛k;h ,d izdkjpk vuknjp fL=;akuh
O;Dr dsysyk vkgs- nqlÚ;kph iRuh iGowu us.kkÚ;kpk f/kDdkj vktgh
lekt djrks- vkf.k jko.kkps dk;Z rlsp vlY;keqGs yksdijaijsr R;kph
dqps‛Vk dj.;kr vkyh-
yadspk jko.ka A tuekpk ikih nq‛Va
R;kus jkekph usyh vLra A nsoa ekjksrh ?kkys xLra AA 1224 AA
yadspk jko.ka A tyekpk pksja
usyh jkekph flrk ukja AA 1225 AA
vksoh Ø- 1126 o vksoh Ø- 1127 gÓkk nksu vksO;k Qkj egÙokP;k
vkgsr- ^flrk >ksbZr okxoyh* ;kpk vFkZ jko.kkus frph fo’ks‛k dkGth
?ksryh] fryk tiys vlk gksrks- jke o y{e.kkizek.ks jko.kkus flrsph
foVacuk dsysyh ukgh- frpk dks.krkgh vuknj dsysyk ukgh- ,dk n‛Vhus
fL=;akuk okx.kwd ns.;kP;k ckcrhr jkekis{kk jko.kp Js‛B vkgs] vls
Eg.krk ;sbZy- iq<hy vksO;k ikgk &
yadsP;k jko.kkua A yadk tkxoyh
flrk >ksbZra okxoyh AA 1226 AA
Hk;kuk oukeanh A yadk xktoyh
flrk >ksGhra okxoyh AA 1227 AA
jko.kkph yadk gh lksU;kph gksrh] vls yksdijaijsr lakfxrys tkrs- ns’k tj
lksU;kpk vlsy rj rsFkhy ?kjsgh lksU;kphp jkg.kkj ¼;kpk vFkZ rks ns’k Qkj
lq[kh o le) gksrk] vlk ?ksrk ;sbZy½- jko.kkpk jktokMk gk lksU;kpk
gksrk- R;kP;k ik;Ú;kgh lksU;kpk vlY;kpk mYys[k yksdijaijsr vkgs- i.k
flrk ek= dqVhr ¼i.kZdqVhr½ gksrh- rh v’kksdoukr ,dk xq aQsr gksrh- frpk
‘kks/k ?k s.;klkBh ekjksrh yadsyk xsys o rsFks frpk ‘kks/k ?ksryk- frpk ‘kks/k
?ks.;klkBh ek#rhjk;kus yadsyk iw.kZ Qsjh ekjyh o rh dksBs vkgs] vlk
fL=;kaph xkFkk @273
‘kks/k ?ksryk- ‘kks/k ?ksr vlrkuk t.kw rs xLr ¼igkjk½ nsr vkgs] vls okVr
gksrs- iq<hy vksO;krwu fL=;akuh gs fp= Qkj lqanj jaxoysys vkgs-
yadsP;k jko.kkph A lksU;kph ik;jh
flrk xqaQsP;k ckgsjh AA 1228 AA
yadsP;k jko.kkua A usyh jkekph I;kjh
nsoa ekjksrh czEgpkjh A yadsys ?kkys Qsjh AA 1229 AA
yadsP;k jko.kkua A jkekph usyh oLra
nsoa ek#rh tcjnLra A yadsys ?kkys xLra AA 1230 AA
jko.kkus flrsyk iGowu usY;koj frpk ‘kks/k ?ks.;klkBh guqeku yadsyk xsys-
rsFks R;akuh v’kksdoukr frpk ‘kks/k ?ksryk- jkxkus csHkku gksÅu R;kus R;k
oukpk uk’k dsyk- R;kpizek.ks yadsyk vkx ykowu rks ijr vkyk- v’kk
vk’k;kph dFkk yksdijaijsr lakfxryh tkrs- iq<hy vksO;kr R;kpk izR;;
;srks- iq<hy vksO;k ikgk &
flrkP;k ftoklkBh A ek#rh >kyk cgh cgh
yadk tkGwua dsyk gksGh AA 1231 AA
flrkP;k ftoklkBh A ek#rh >kyk ckia
yadk tkGwua dsyh [kkda AA 1232 AA
flrkP;k ftoklkBh A ek#rh >kyk firk
yadk tkGwua vkys vkrk AA 1233 AA
yadk tkGwua dsyh jkua
flrk vk.kyh ‘kks/kwua AA 1234 AA
jke] flrk o y{e.k ouoklkr vlrkuk oukr i.kZdqVh cak/kwu jkgw ykxys-
flrkus jkekps diMs /kqÅu okG.;klkBh Vkdys vkgs] o jke f’kdkjhyk
tkr vkgs] vls o.kZu ;srs- vksoh Ø- 1235 e/kwu lwpd vFkZ fnlwu ;srks-
oukr dks.kkps /kksrj] o jkekpk f’kdkjhlkBh tk.;kpk mYys[k- Eg.ktsp
jke] y{e.k o flrk gs fr?ksgh Hk;ku ouke/;s jkgkr vlY;kps lwpfoys
fL=;kaph xkFkk @274
vkgs- ikj/kh gk taxykr ‘okinkpk ‘kks/k ?ksr vlrks- R;akps diMs vR;ar
lk/ks o rksdMs vlrs- jke o y{e.kkus lq)k tkMs HkjMs o rksdMs oL=
uslysys gksrs- vkf.k rsgh flrspk ‘kks/k ?ksr oukr fQjr gksrs- Eg.kwu R;akuk
^ikj/kh* >kys vls EgVys vkgs- dkj.k taxykr ikj/;kps o jke&y{e.kkps
thou lkj[ksp gksrs-
Hk;kuk oukea/kh A /kksrja dks.kkps okGrs
jkea f’kdkjhys tkrs AA 1235 AA
jkea gh y{ke.ka A nks?ka >kys ikj/kh
flrspk ‘kks/k dsyk A oukP;k ekjxh AA 1236 AA
ijhVkus flrsoj ,d ‘akdk ?ksryh rsOgkp jkekus flrsyk oukr ?ksÅu tk] o
frpk f’kjPNsn dj v’kh vkKk y{e.kkyk fnyh- R;kizek.ks y{e.k flrkyk
?ksÅu Hk;ku vj.;kr xsyk- jFk ;so<k osxkr gksrk dh] flrk R;k /kDD;kus
ekxsiq<s gksr gksrh- jFkkrwu tkrkuk rh y{e.kkyk ek÷;k dkukrhy fcjh
jkekP;k iyaxkoj foljys vkgs] vls lakxrs( o jFk gGw pkyok vls
Eg.krs- dkj.k rh xjksnj vkgs- ikgk vksoh Ø- 1242 o vksoh Ø- 1243-
Hk;kuk oukeanh A jFka gk.kyk xMkxMa
flrk tkudh ekxiq<a AA 1237 AA
y{ke.ka nsjk A jFka gk.ktks f/kjh f/kjh
jkekP;k iyaxkojh A frFka foljyh fcjh AA 1238 AA
y{ke.ka nsjk A jFka gk.ktk fcxh fcxh
jkekP;k iyaxkojh A frFka foljyh Mch AA 1239 AA
ekgsjkyk tk.;kP;k fufeÙkkus flrkckbZyk Bkj ekj.;klkBh y{e.k jFk ?ksÅu
oukr xsyk- gs loZ jke jktkP;k vkKsus >kys- gh ek÷;k ekgsjkph okV
ukgh\ rw eyk dksBs ?ksÅu pkyykl\ rq÷;k eukr dkghrjh okbZV Hkkouk
vkysyh vkgs\ vls flrk y{e.kkyk Eg.krs- jkekP;k vkKso:u iq<s dk;
gks.kkj\ ;kph fryk dYiuk uOgrh- v’kk vk’k;kph dFkk yksdijaijsr
lakfxryh tkrs- jkek;.k vxksnj ekSf[kd ijaijsus pkyr vkysys vlkos( o
fL=;kaph xkFkk @275
uarj eg‛khZ okfYedhauh R;kyk fyihc) dsys vl.;kph ‘kD;rk ukdkjrk
;sr ukgh- iq<hy vksO;k ikgk &
y{ke.ka nsjk A rq÷;k eukra diVa
uksgs ekgsjkph okVa AA 1240 AA
y{ke.ka nsjk A rq÷;k eukra vk<h xqMh
ekgsjkph okVa A fopkjrs ?kMh ?kMh AA 1241 AA
,dk ijhVkP;k cksy.;ko:u jkekus flrkoj la’k; O;Dr dsyk- vkf.k fryk
oukr usÅu Bkj ekj.;kph vkKk y{e.kkyk fnyh- gh dFkk vktgh Hkkjrh;
yksdijaijsr lakfxryh tkrs- flrsyk oukr usrkuk rh ikp efg.;kph xjksnj
gksrh] vls iq<hy vksO;k lakxrs- v’kk osGsl fL=yk irhph o lqjf{krrsph
vR;ar vko’;drk vlrs- vls vlrkuk fryk oukr dk usrk fdaok usÅ
u;s] vlk lwpd vFkZ lakfxrysyk vkgs- fryk oukr us.;kph vkKk
y{e.kkyk ns.;kr vkyh- Eg.kwu fL=;akuh y{e.kkykp gk iz’u fopkjysyk
vkgs- dkj.k flrsyk ;k xks‛Vhph ekfgrh uOgrh] vls yksdijaijk ekurs-
Ykksdijaijsrhy dFkkuqlkj oukr tkrkuk flrk ikp efg.;kph xjksnj gksrh]
vls lakfxrys vkgs- ikgk &
y{ke.ka nsjk A flrkys usrs ouk
ikpa efgU;kpk xHkZ rkuk AA 1242 AA
y{ke.ka nsjk A flrkys usrks dksBh
ikpa efgU;kpk xHkZ iksVh AA 1243 AA
v;ks/;srY;k ,dk ijhVkps cksy.ks ,sdY;koj jke O;fFkr >kys- R;akuh
y{e.kkyk cksykoys- vkf.k flrsyk oukr ?ksÅu tk( o frpk f’kjPNsn dj
v’kh vkKk R;akuh y{e.kkyk fnyh- y{e.k flrkyk oukr ?ksÅu xsyk-
ijarq yksdijaijk vls lakxrs dh] ekgsjkyk tk.;kP;k fufeÙkkus y{e.k
flrsyk oukr ?ksÅu xsyk- i.k y{e.k flrkyk Bkj u ekjrk oukr lksMwu
nsrks] o ,d gfj.kh ek:u frps jDr ryokjhyk ykowu] rh ryokj jkekyk
nk[korks- gh dFkk yksdijaijsr vktgh lkafxryh tkrs-
fL=;kaph xkFkk @276
;sFks ek= leLr fL=;akpk iz’u y{e.kkyk vkgs- oukr usÅu rw
flrkps dk; dsys\ d’kklkBh fryk Bkj ekjys\ vktgh gk iz’u ?ksÅu
Hkkjrh; fL=;k y{e.kkP;k njckjkr mH;k vkgs- iq<hy vksO;k ikgk &
y{ke.ka nsjk A y{ka dk;ua dksekoyh
Hk;kuk oukeanh A flrk o/kquh dk; dsyh AA 1244 AA
Hk;kuk oukeanh A flrk o/kwua dk;a dsyh
ekgsjkP;k fela A flrk ouoklk xsyh AA 1245 AA
flrk pkyyh ouoklk A f’kdkja lk/kyh
gj.kh fiYY;kph o/kyh AA 1246 AA
,dk jk=h Jhjke os‛kakrj d:u vkiY;k v;ks/;k uxjhr fQjr vlrkuk]
,dk ijhVkps cksy.ks R;akP;k dkukoj vkys- rks ijhV vkiY;k iRuhoj
la’k; ?ksr gksrk- vkf.k fryk Eg.kr gksrk dh] rqyk ?kjkr ?;k;yk eh dkgh
jke jktk ukgh- R;k ijhVkps cksyus ,sdwu jkekyk Qkj okbZV okVys vkf.k
R;akuh y{e.kkyk vkKk dsyh dh] rw flrsyk oukr usÅu Bkj dj- T;kosGh
flrkyk gh f’k{kk ns.;kr vkyh rsOgk rh xjksnj gksrh- xjksnji.kkr fL=yk
irhP;k enrhph xjt vlrkuk fryk oukr lksMwu ns.ks] gh dYiukp
vlgÓk vkgs- Eg.kwu lca/k txrkrys L=heu dGoGwu mBys- gs frps
¼flrkps½ nq%[k txkrhy fL=;k vktgh foljY;k ukghr- jkekyk FkksMhgh
n;k dk vkyh ukgh\ gk R;akpk iz’u vkgs- flrkP;k okVÓkkyk vkysys nq%[k
gs Hkkjrh; fL=;akP;k okVÓkkyk vkysys vkgs- flrk gs Hkkjrh; fL=;akps
izfrfuf/kd :i vkgs- iq<hy vksO;k ikgk &
flrkys ouokla A jkekys ukgh ek;k
iksVh xjHkkph Nk;k AA 1247 AA
flrk fua?kkyh ouoklk A jkekys ukgh n;k
iksVh xjHkkph Nk;k AA 1248 AA
jkekph vkKk izek.k ekuwu y{e.k flrsyk ?ksÅu oukr xsyk- gh dFkk
yksdijaijsr vkysyh vkgsp- flrk ouoklkr ikBoyh rsOgk jkekyk tso.k
fL=;kaph xkFkk @277
dks.k ok<.kkj\ irhph lxGh dkGth iRuhyk gksrh- irhiRuhps eksBs izseG
ukrs vlrs- iRuhyk irhP;k tso.kkiklwu rj vaFk#.kki;±r lxGs dkgh
r;kj d:u nÓkkos ykxrs- flrk ouoklkr tk;yk fu?kkyh- vkrk jkekph
ckt ¼fcNkuk½ dks.k Vkdwu nsbZu] vlk fopkj frP;k eukr vkyk-
jkekP;k jkT;kr uksdjkyk dkgh deh uOgrh- fcNkus vaFkj.kkjs ‘ksdMks lsod
gkr tksMwu gtj gksrs- i.k yksdijaijsrhy fL=;akuh jke vkf.k flrk ;akps
iw.kZi.ks ekuohdj.k dsys- rs jktkjk.kh vlwu o vkiY;klkj[ks lkekU;
letwu R;akuh jkedFkk vksoh#ikus xk;yh- Hkkjrh; dkSVqafcd thoukph ,d
>yd vkiY;kyk ;sFks ikgk;yk feGrs-
jkeklkj[kk Hkjrkja A flrklkj[kh yow
flrk fua?kkyh ouoklk A dks.k jkekys nsbZua tsow AA 1249 AA
jkeklkj[kk Hkjrkja A flrklkj[kh lsta
flrk fua?kkyh ouoklk A dks.k jkekph Vkd.ka ckta AA 1250 AA
jkekus ouokl lakfxrY;koj flrk ouoklkyk fua?kkyh- R;kosGh lxGs
uxjtu xksGk >kys- v;ks/;k uxjhrhy fL=;k nq%[kh >kY;k- lxGÓkk fL=;k
jFkkP;k toG vkY;k- R;akuh flrkyk nq%[kn vJquh fujksi fnyk- xk;h lq)k
vkMO;k gksÅu fryk fopkjr vkgs dh] flrkckbZ rqEgh dksBs tkr vkgs-
flrk ouoklkyk tkr vlrkuk uxjkrhy fL=;akcjkscjp eqD;k ftokuakgh
nq%[k >kysys vkgs- iq<hy vksO;k ikgk &
flrk pkyyh ouoklk A lkja djkys vk;kck;k
xkMh lstwua Hkkot;k AA 1251 AA
flrk pkyyh ouoklk A vkMO;k >kY;k xkbZ
dqBa tkrk flrkekbZ AA 1252 AA
Hkkjrh; fL=;akuh Lor%ps izfrfu/khd :i flrke/;s ikfgys vkgs- jkedFksr
vusdnk flrkyk viekfur dj.;kr vkys- frph foVacuk dj.;kr vkyh-
fryk xjksnji.kkr ouoklkr tkos ykxys- frFksgh fryk d‛Vp injkr iMys-
v;ks/;k uxjhph egkjk.kh Hk;ku oukr nq%[kh d‛Vh gksÅu fQjr vkgs- gk
jkx lca/k fL=;k O;Dr djrkr- vkf.k gÓkk jkxkP;k Hkjkr ^jkekP;k
fL=;kaph xkFkk @278
jktokMÓkkyk vkx ykxks*] vls Eg.krkr- v’kk vksO;k jkxkP;k Hkjkr
vkY;k vlY;k rjh] gk jke jktkpk ,dizdkjs fL=;akuh dsysyk fu‛ks/k vkgs-
flrk fua?kkyh ouoklk A vaxqBÓkk :ryh dkMh
tGks jkekph ekgkyekMh AA 1253 AA
flrk fua?kkyh ouoklk A vakxqBÓkk ykxyh Bsla
tGks jkekpk ouokla AA 1254 AA
jkekP;k lakx.;ko:u y{e.k flrkyk oukr usÅu lksMrks- ijarq rh irhfu‛B
o jkekph vgksjk= lsok dj.kkjh gksrh- R;akph dkGth ?ks.kkjh gksrh-
ouoklkr tkrkuk jktokMÓkkr dke dj.kkÚ;k fL=;akuk jkekph lsok d’kh
djkoh fdaok jkekyk njjkst ykx.kkÚ;k lsok dks.kR;k] gs rh lakxwu tkrs-
jkekP;k ygku ygku lo;h flrsyk ekfgr gksR;k- vkiY;kuarj rs dke rh
okVwu nsr vkgs- mnk% ‘kst vaFkj.ks] vak?kksGhyk ik.kh ns.ks] nsoiwtslkBh
Qqys] diMs /kq.ks bR;knh- yksdthoukr gh dkes ?kjph iRuh djrs- ;k
vksO;ako:u rRdkyhu lektjpusrhy dk;Zi)rh fnlwu ;srs- ikgk &
flrk pkyyh ouoklk A ‘kkck lakxrs oðhuhyk
lkcua ykotks jkekP;k /kksrjkyk AA 1255 AA
flrk fua?kkyh ouoklk A ‘kkck lakxrs vk;kck;k
ukgh jkekys ;sra n;k AA 1256 AA
flrk pkyyh ouoklk A ‘kkck lakxrs xksaMhuhys
ik.kh jkekP;k vak?kksGhys AA 1257 AA
flrk fua?kkyh ouoklk A ‘kkck lakxrs ekGhuhys
Qwya jkekP;k iwtukys AA 1258 AA
tsOgk jkekus flrsyk oukr usÅu Bkj ekj.;kph vkKk y{e.kkyk fnyh]
rsOgk flrk R;kosGh xjksnj gksrh- y{e.kkus fryk Bkj u ekjrk oukr lksMwu
fnys- v’kk vk’k;kph dFkk yksdijaijsr vktgh lakfxryh tkrs- ,o<Ókk
Hk;ku taxykr fryk dks.kkphgh lkscr ukgh- rsOgk R;k taxykrhy cksjh o
ckHkGh gÓkk ek;cfg.kh Eg.kwu leksj vkY;k- fryk taxykrhy
fL=;kaph xkFkk @279
o{kosyhf’kok; dks.khgh lkscr uOgr s gk R;kpk vFkZ- flrkpk gk ouokl
Hkkjrh; fL=;akps nq%[kp izdV djrks- flrk gh Hkkjrh; L=h&thoukph
izfrfu/kh vkgs- dkj.k frP;k okVÓkkyk vkysys nq%[k gs Hkkjrh; fL=;akps
nq%[k vkgs-
Hk;kuk oukeanh A flrkys ukgh dks.kh
cksjh ckHkGh ek;cfg.kh AA 1259 AA
flrsyk oukr lksMwu y{e.k v;ks/;sdMs ijr fu?kkyk- frdMs ek= flrk
Hk;ku vj.;kr ,dVhp jMr clyh- R;k Hk;ku oukr cksjh vkf.k
ckHkGhph >kMs fL=;k cuwu frps jM.ks ,sdr vkgs- flrkps nq%[k ikgwu
oul`‛Vhgh nq%[kh >kyh- rh vj.;kr ,dVh vlrkuk cksjh vkf.k ckHkGhp
frP;k l[;k >kY;k- oukr izk.kh vkf.k o{kosyh fryk enr djrkr-
flrkP;k tso.kklkBh macj yncnwu fidyh- oul`‛Vh flrkyk d’kh enr
djrs] gs iq<hy vksO;krwu nk[kfoysys vkgs-
¼yksdlkfgR;kpk ,d fo’ks‛k Eg.kts R;kr izknsf’kdrsps o.kZu ;srs-
izknsf’kdrk Eg.kts R;k R;k Hkkxkrhy fulxZ] unÓkk] ioZr] Mksaxj] ‘ksrh]
fids- o`{k] osyh] os’kHkw‛kk] l.k] mRlo] uxjh] bR;knh- cksjh] ckHkGh o
macj gs o{k izknsf’kdrk nk[kfo.kkjs vkgs-½
Hk;kuk oukeanh A cksjh ckHkwGa ck;dk
flrk yMrs vk;dk AA 1260 AA
Hk;kuk oukeanh A flrkekbZ ;sdyh
nsok macja fidyh AA 1261 AA
Hkkjrh; fL=;akuh jkedFkk ekSf[kd ijaijsus tru d:u Bsoyh vkgs- jkekP;k
vkKso:u y{e.k flrsyk oukr ?ksÅu xsyk- rsOgk rh xjksnj gksrh- Hk;ku
oukr ,dVhp vlrkuk ,[kknÓkk likV ik‛kk.kkoj rh >ksiyh] vkf.k fryk
xk< >ksi ykxyh- ouoklkr vlrkukps gs o.kZu vkgs- jk=hP;k va/kkjkr paæ
frP;klkBh fnok cuwu izdk’k nsrks- ¼vksoh Ø- 1264 e/khy dYiuk Qkjp
lqjs[k vkgs-½ jkekP;k vkKseqGsp frP;koj ouokl vkyk- v;ks/;k uxjhph
ts‛B dqyo/kw( o tud jktkph ykMdh jktdU;k ouoklh cuwu thou
fL=;kaph xkFkk @280
txr vkgs- frps nq%[k Hkkjrh; fL=;akuk cjkscj dGys- irhP;k oSrkxkeqGs
fryk >ksi ykxyh- Hkkjrkr vktgh vusd flrk nxMkP;k vaFk#.kkoj
>ksiysY;k fnlrhy- nks?khapsgh nq%[k vuknh dkGkiklwu vkgs- iq<hy
vksO;krwu R;kpk izR;; vkY;kokpwu jkgkr ukgh- ikgk &
flrkP;k lakxMhys A xksVÓkkpa gkFk:ua
ykxquh xsyh >ksia A jkekP;k oSrkxkua AA 1262 AA
/kjrhph dsyh xknh A ik‛kk.kkph dsyh m’kh
rqyk >ksia ykx.ka d’kh AA 1263 AA
vkdk’kkph dsyh lebZ A paækph dkMokra
flrk ,dVh vj.;kra AA 1264 AA
flrk ouoklkr vlrkuk rkrksckP;k ¼of’k‛B _‛kh½ vkJekr jkfgyh- frps
ckGari.k >kys rsOgk frP;ktoG dks.krhgh L=h uOgrh- R;k egku _‛khus
frps ckGari.k lq[k:i dsys( o frph iksVP;k eqyhlkj[kh dkGth ?ksryh-
ckGarh.k ckbZyk dk; gos udks rs fnys- fryk iF; fnyh- ikgk &
flrk >kyh ckGkrhua A ukgh toG dks.kh ;sra
nso rkrksck nsrs iFka AA 1265 AA
flrk >kyh ckGkrhua A rkrksckP;k vkJekra
flrk toG ukgh dks.kh A nsoa rkrksck nsrs ik.kh AA 1266 AA
v;ks/;k uxjhph egkjk.kh ?kunkV vj.;kr thou ?kkyor vkgs- rsFks
dks.krhgh lqfo/kk ukgh- >ksik;yk tfeuhph xknh o MksD;k[kkyh nxMkph
m’kh- paækpk fnok] o cksjh ckHkGhps o`{k gÓkk l[;k o ek;cfg.kh- v’kk
fLFkrhr vadq’kkpk tUe- R;kr Hkj yodq’kkph- flrkek;hlkBh nks?ksgh
lkj[ksp- ,d dekZpk o nqljk /kekZpk- R;k vj.;kr flrk vkiY;k ygku
ckGklkBh xorkps ¼r.kkps½ vaFk:u djrs- R;kP;koj frps nksugh ckG >ksih
tkrs- ,d egkjk.kh o nksu ygku jktdqekj vj.;kr vR;ar [kMrj thou
txr vkgs- R;akP;k ftokph dks.kkykgh dkGth ukgh- fL=;akP;k jkedFksrhy
gk dFkkHkkx eksBk ân;Li’khZ vkgs- Hkkjrh; fL=;akuh ;kyk vkiY;k
fL=;kaph xkFkk @281
vksO;krwu dkO;c) d:u L=h&thoukph O;Fkkp cksywu nk[kfoyh vkgs-
vksoh Ø- 1267 rs vksoh Ø- 1269 i;±r vksO;k lyx okpkO;k-
Hk;kuk oukea/kh A rukph dsyh ‘ksta
ygq vadq’k ckGk futa A rqeP;k ftokph ukgh ota AA 1267 AA
rkrksckP;k ¼of’k‛B _‛kh½ vkJekr flrkP;k iksVh vadq’kkpk tUe >kyk-
yodq’kkP;k tUekph dFkk yksdijaijse/;s iq<hyizek.ks lakfxryh tkrs- rh
FkksMD;kr v’kh %& vkiY;k ygku ckGkdMs _`‛khyk y{k Bsok;yk lakxwu
flrk unhoj diMs /kqok;yk xsyh- ijarq frps lxGs fpÙk frP;k ckGkdMs
gksrs- _`‛khyk dnkphr >ksi ykxyh rj\ ;k dYiusus fryk fHkrh okVyh( o
rh ijr vkJekr vkyh- rsOgk fryk _`‛kh >ksiysys fnlys- frus ckGkyk
vyxn mpywu vkiY;klkscr usys- bdMs _`‛kh tkxs >kys rsOgk ikG.;kr
ckG uOgrs- vkrk flrk vkiY;kyk dk; Eg.ksy] Eg.kwu R;akuh yOgkGÓkkr
vkiY;k toGP;k fl)hus tho vksrwu rlsp ckG r;kj d:u ikG.;kr
>ksifoys- flrk ?kjh vkY;koj fryk ikG.;kr ckG fnlys- uarj [kjh xks‛V
_`‛khauh fryk lakfxryh] o gk lq)k rq>kp ckG vkgs] vls lakxwu R;kpkgh
lakHkkG dj] vls lakfxrys- vkrk vkbZckikfouk tUe >kysyk gk eqyxk
flrkckbZus lakHkkGyk- gk eqyxk dks.kkpk] vlk iz’u dks.kh fopkjyk rj
R;kyk dk; mÙkj nÓkk;ps] gk frP;kiq<s iz’u vkgs- gh dFkk yksdijaijsr
izpyhr vkgs-
vadq’k ckbZ A flrkekbZP;k djekpk
yow ckbZ /kjekpk AA 1268 AA
Hk;kuk oukeanh A ygqck dMsojh
vadq’k ik;h ik;h A ckG dks.kkps lakxw ckbZ AA 1269 AA
y{e.kkus flrkyk oukr usÅu lksMY;koj tsFks vadq’k o yodq’kkpk tUe
>kyk- ¼R;akP;k tUekph dFkk yksdijaijsuqlkj ekxs fnysyh vkgsp½-
rkrksckP;k vkJekr rs nks?ksgh loZ fo|k f’kdys- tsOgk jkekus v’oes/k ;K
djk;ps Bjfoys R;kosGh jkekpk ?kksMk vadq’k&yodq’kkus vMfoyk] o
y{e.kkcjkscj ;q) dsys- /kuqfoZ|sr ikjaxr v’kh ckyds vkiY;k ‘k=qoj
fL=;kaph xkFkk @282
v/kk’kklkj[ks ck.k lksMr gksrh- v’kh dFkk yksdijaijsr l akfxryh tkrs-
iq<hy vksO;k ikgk &
yogh vadq’k A flrkek;ps ysdja
ck.ka ekjrkuk A >kys v/kklh ik[kja AA 1270 AA
flrk Hk;ku oukr ,dVh gksrh- R;k fBdk.kh fryk vusd vMp.khauk lkeksjs
tkos ykxys- vuok.kh pkyrkuk vaxBÓkkyk Bsp ykxwu jDr ykxys- ,d
egkjk.kh oukr fujk/kkj thou txr gksrh- R;kyk dkj.k Eg.kts jkekus
fnysyk ouokl gksrk- Hkkjrh; fL=;akuh lxGk nks‛k jkekP;k injkr fnysyk
vkgs-
vkiY;k cfg.khyk lklqjokl gksr vlY;kph ekfgrh dks.kR;kgh
HkkokP;k dkukoj xsY;koj] R;kP;k rGik;kph vkx eLrdkr xsY;kf’kok;
jkgkr ukgh- ;sFksgh flrspk lklqjokl ,sdY;koj frP;k Hkkokpk Øks/k
mQkGwu vkY;kps fnlrs- Hkkjrh; lektthoukps Lo#i ;ko:u letwu
?ksrk ;sbZy-
flrkckbZyk lklqjokla A vaxqBÓkk ykxs Bsla
lnk jkekpk ouokla AA 1271 AA
flrkys lklqjokla A HkkokP;k dkuh xsyk
vXuhpk ck.ka >kyk AA 1272 AA
fdYyh&dqyikr loZ oLrw Bsowu ?kjP;k lqusyk R;k oLrqiklwu nwj Bso.ks]
gk lq)k ,d izdkjpk NGp vkgs- Hkkjrh; yksdthoukr fL=;akP;k ckcrhr
v’kk xks‛Vh ?kMr gksR;k- gh dkgh uohu xks‛V ukgh- ijarq HkkÅ yks[kaMkpk
?ku ?ksÅu dqywi QksMk;yk mnkj gksÅu ;srks- ;sFks cfg.khpk ¼lklqjoklkyk½
NG gksrkuk HkkÅ eqdkVÓkkus lgu d: ‘kdr ukgh- cgh.k Hkkokps ,d
vrqV izsekps ukrs gh vksoh cksywu tkrs- flrkpk lklqjokl gk ,dk
egkjk.khpk lklqjokl vkgs- flrspk jkekdMwu vusdnk NG >kysyk vkgs]
vls yksdijaijk lakxrs- tsFks lkxkP;k ykdMkyk fdMk iks[kjrks rsFks
vkMtkrhP;k ykdMkpk dk; ikM- lklqjokl gk Hkkjrh; fL=;akP;k thoukr
uohu ukgh- ijarq ,dk egkjk.khpk NG dk; lwporks-
fL=;kaph xkFkk @283
flrkys lklqjokla A fdYyh dqywia ykowua
yks[kaMkpk ?kua A HkkÅ vkys oSjkxh gksÅua AA 1273 AA
flrkckbZys lklqjokla A HkY;kP;k ysdjkys
fHkjMa lkxkP;k ykdMkys AA 1274 AA
flrkys lklqjokla A vkgs jkekP;k varjkpk
ckxa okGyk larjkpk AA 1275 AA
?kjkr lqusyk NG.kkjk dks.khrjh vlrksp- d/kh lklw rj d/kh u.akn rj
d/kh eko’kh] ukghrj vk.k[kh dks.kh- R;akuk MksD;kyk rsygh yko.;kph
mtkxhjh uOgrh rj cksyk;ph dksBwu- R;akuk izR;sd oLrq okij.;kph eukbZ
gksrh- fdaok ?kjP;k yksdakP;k ijokuxhph vko’drk gksrh- L=h Eg.kts nklh
letwu frpk vufUor NG gksr vkysyk vkgs- ;sFks flrk gs Hkkjrh;
fL=;akps izfrfu/khd :i vkgs- fL=;akuh flrkP;k fBdk.kh Lor%yk dYiwu
R;akP;k lklqjoklkps fp= jaxfoys vkgs- ;krwu Hkkjrh; lektkr fL=;akps
LFkku dls gksrs] gs fnlwu ;srs- yksdlkfgR; gs yksdthoukpk vkjlk vlrks]
vls ts EgVY;k tkrs rs ;keqGsp- iq<hy vksO;k ikgk &
ckbZ flrkys lklqjokla A jkekP;k eko’khpk
ckx okGyk rqG’khpk AA 1276 AA
ckbZ flrkys lklqjokla A gk;s MksbZP;k rsykpk
ukgh gqtwja cksykpk AA 1277 AA
flrkys lklqjokla A >kMkyk ukgh ikyk
flrkP;k ftoklkBh A iGljkea vkyk AA 1278 AA
flrkys lklqjokla A vkgs MksbZP;k rqikpk
ukgh laca/k lq[kkok AA 1279 AA
flrkckbZyk lklqjokla A udks d: ek;ekrk
vkiyk jkea gksrk A Eg.kwua vkyh ijk;kph flrk AA 1280 AA
fL=;kaph xkFkk @284
vksoh Ø- 1281 ikgk- flrkyk tksMO;kpk lklqjokl gksrk Eg.kwu rh tksMos
ik;kr ?kkyr ukgh- vlk vFkZ ojoj fnlr vlyk rjh ?kjks?kjP;k flrkph
gfddr letwu ?;koh ykxrs- vktgh Hkkjrh; fL=;akuk ygku ygku
xks‛Vhpk lklqjokl vkgs- Eg.kwu Lor%ps nq%[k lakxrkuk yksdthoukrhy
fL=;k flrkyk iq<s djrkr- flrk gs nq%[kkps izfrd vkgs- dkj.k flrkps
nq%[k vkf.k loZlkekU; fL=;akps nq%[k lkj[ksp vkgs-
flrkys lklqjokla A tksMO;kP;k ik;h
flrk tksMoa ysra ukgh AA 1281 AA
flrkys lklqjokla A dqadokP;k ikbZ
flrk dqadw ysra ukgh AA 1282 AA
vksoh Ø- 1276 iklwu rj vksoh Ø- 1285 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs-
vksO;k osxosxGÓkk fnlr vlY;k rjh rs ,d vksohxhr vkgs- izR;{kkr
flrkyk dks.khgh lklqjokl dsysyk uOgrk- frph foVacuk ek= >kysyh
gksrh- ifgys jko.kkdMwu o uarj izR;{k frpk irh jkekdMwu- v’kh foVacuk
Hkkjrh; fL=;akP;k okVÓkkyk fdR;sd ‘krdkiklwu vkysyh vkgs- foVacuk
vkf.k lklqjokl R;akpk fiPNk lksMrkuk fnlr ukgh- izR;{k thoukr lklw]
lkljs] nhj] Hkkljs] u.kank] tkok b- dqVqackrys fdaok nwjP;k ukR;krysgh
fryk NGk;yk deh djr ukgh- Eg.kwu Hkkjrh; fL=;k flrsyk vkiY;k
fBdk.kh dYiwu gGgG O;Dr djrs- izR;{kkr gs R;akpsp vuqHko flrkoj
vkjksfir dsysys vkgs- dkj.k flrkP;kgh okVÓkkyk dBksj nq%[k vkysys
gksrsp-
flrkckbZys lklqjokla A vlk xk dlk >kyk
ukgh >kMkys >kMikyk AA 1283 AA
lquspk NG dj.ks] fryk lklqjokl dj.ks] gh Hkkjrh; yksdakph ,d okbZV
izoÙkh Eg.kkoh ykxsy- L=h ghp fL=yk NGr vlrs- i.k dkgh letwrnkj
fL=;k vlrkr- R;k NG.kkjhyk ‘kgk.ki.k lakxrs- vkiyk eqyxk gksrk
Eg.kwup ijD;kph ysd vkiY;k ?kjh vkyh- vki.kgwu dks.krhgh eqyxh
nqlÚ;kP;k ?kjh tkr ukgh- ^vkiyk jke gksrk Eg.kwu vkyh ijk;kph flrk*]
fL=;kaph xkFkk @285
fdaok ^vkiyk jke gksrk Eg.kwu vkyh ijk;kph tkbZ* gh vksG ‘kgk.ki.kk
lwpfo.kkjh vkgs- ;k vksohr jkedFkspk vk/kkj vlyk rjh vFkZ ek=
lalkfjd vkgs-
;so<k ouokla A udks d: rw ek;ckbZ
vkiyk jkea gksrk A vkyh ijk;kph tkbZ AA 1284 AA
;so<k ouokla A udks d: rw ek;ekrk
vkiyk jkea gksrk A vkyh ijk;kph flrk AA 1285 AA
ik‛kk.kkrwu e wrhZ dksjrkuk ?ku] gkrksMk] Néh bR;knhpk mi;ksx djkok
ykxrks- jkekP;k ewrhZcjkscj flrsphgh ewrhZ djkoh ykxyh- Vkdhps ?kko
lkslY;keqGs flrkckbZyk nsoi.k vkys vlk vFkZ- fdaok ;k vksohpk nqljkgh
vFkZ ?ksrk ;sbZy- rks vFkZ Eg.kts] flrkyk tks ouokl Hkksxkok ykxyk] o ts
nq%[k frP;k okVÓkkyk vkys- rs Hkksxk;yk rh dqBsgh deh iMyh ukgh- fdaok
frus rs eqdkVÓkkus lgu dsys- ‘ksoVh rh dlksVhyk iw.kZ mrjyh Eg.kwu fryk
nsoi.k izkIr >kys] vlk vFkZ ?ksrk ;sbZy- nsokP;k lkfé/;kr lnk jkfgY;kus
HkDrkykgh nsoi.k izkIr gksrs- jkekP;k cjkscjhus flrkckbZykgh nsoi.k izkIr
>kys- ;kiSdh dks.krkgh vFkZ ?ksrk ;sbZy- fdaok okpdakuh vkiY;k erkus
vFkZ ykokok- iq<hy vksO;k ikgk-
flrkyk ekja nsyk A yks[kaMkps ?kua
jkekP;k cjkscjh A flrkckbZys nsoi.ka AA 1286 AA
flrkys ekja nsyk A yks[kaMkP;k dakch
jkekP;k cjkscjh A flrkckbZ nsoyach AA 1287 AA
flrkph x.kuk irhozrk fL=;ake/;s dsysyh vkgs- rh irh’kh ,dfu‛B gksrh]
;kps vusd nk[kys yksdijaijsr lakfxrY;k tkrs- rh ouoklkr vlrkukgh
frP;k eukr irhf’kok; dks.krkgh nqljk fopkj uOgrk- T;kosGh jko.kkpk
;q)kr ijkHko >kyk- R;kuarj jkekus frph lÙoijh{kk ?ksryh- rsOgk frP;k
MksGÓkkrwu vJqps yksV okgkr xaxsr xsys- ¼;sFks nqljkgh vFkZ vl.;kph
‘kD;rk ukdkjrk ;sr ukgh-½ xaxsps ik.kh tls fueZG vkf.k ifo= ekuys
fL=;kaph xkFkk @286
tkrs- flrkpsgh ikfo«; xaxslkj[ksp gksrs] vlk HkkokFkZ iq<hy vksohrwu
O;Dr gksrks-
flrkekbZ lRokph A ukgh cksyra dks.kklh
?ksryk ijosla ;sdY;k jkekph AA 1288 AA
flrkckbZpa lra A gk;s y;a eksBa
frP;k vlqnkps A xaxsra xsys yksVa AA 1289 AA
flrkckbZpa lra A gk;s eksBa Hkkjh
frP;k vlqnkP;kA xaxsra xsY;k /kkjh AA 1290 AA
jke tsOgk yadsoj Lokjh dj.;kdfjrk fu?kkys] R;kosGh R;akP;klkscr ^okuj
oa’kkps* vusd ohj o ;ks)s gksrs- frdMs ek= flrk ,dVhp jko.kkP;k
v’kksdoukr nq%[kkus jMr gksrh- vksoh Ø- 1291 e/;s vkysY;k ^?kksMs* ;k
‘kCnkpk vFkZ lsuk] ;ks)s fdaok ohj vlk gksrks- ¼?kksMs ;k ‘kCnk,soth rsFks
nqljk ‘kCn vl.;kph ‘kD;rk ukdkjrk ;sr ukgh- ikgk vksoh Ø- 1292-
;k vksohr okuj oa’kkrhy lSfudakuk o ;ks)Ókakuk dkSlY;kekrsps eqya vls
lacks/kys vkgs- izkphu Hkkjrkr ukx] jk{kl] vlwj] okuj] bR;knh oa’k gksrs-
okyh gk okuj oa’kkpk ‘k wj jktk gksrk] lqxzho gk R;kpk HkkÅ gksrk] vkf.k
guqeku gk R;akpk ea=h gksrk-½
lkBa ‘kaHkja okusja A jkekps gks;a ?kksMs
flrk xqaQsea/kh yMs AA 1291 AA
lkBa ‘kaHkja okusja A Qwya lakMys tkbZps
eqya dkS’kY;kckbZps AA 1292 AA
la/;kdkGh rqG’khtoG fnok yko.;kph izFkk Hkkjrkr gksrh- vktgh rh
izFkk lq: fnlrs- ^pkjh laktk >kY;k* vlk okD;iz;ksx xzkethoukr izpfyr
vkgs- la/;kdkGh ?kjkr fnok ykowu R;kyk ueLdkj dj.;kph izFkk vkgsp-
;kposGh jkukrwu xk;h ?kjh ;srkr- ;sFks xkbZpk ekyd jke] o flrk gh
?kj/k.khu vkgs- ¼vksoh Ø- 1293 rs vksoh Ø- 1295 i;±r gs ,d
vksohxhr vkgs½- la/;kdkGh jkekP;k xk;h] Eg’kh jkukrwu p:u ?kjh
fL=;kaph xkFkk @287
vkY;k- rsOgk y{e.k okVsr vkMok >kyk] o xk;h vkiY;k xkS’kkGsr ?ksÅu
xsyk-
xzkeh.k Hkkxkr xqjk[kh tsOgk xkbZ] Eg’kh jkukrwu la/;kdkGh xkokr
vk.krks- rsOgk yksdakuk vkiY;k Lor%P;k ?kjkleksj jLR;koj vkMos gksÅu
vkiY;k xk;h] Eg’kh xksBÓkkr gkdykO;k ykxrkr- ¼ys[kdkus gs Lor%
vuqHkoys vkgs½ yksdthoukps vusd izlax fL=;akP;k vksohxhrkrwu vkysys
vkgs- fL=;akph xhrs Eg.kts Hkkjrh; yksdthoukph xkFkk vkgs- iq<hy izlax
ikgk &
fnola cqMkyk A jkekP;k vkY;k xkbZ
fnok ykotk flrkckbZ AA 1293 AA
fnola cqMkyk A jkekP;k vkY;k Eg’kh
fnok ykotk rqG’khiklh AA 1294 AA
fnola cqMkyk A jkekpa vkya /kua
>kyk vkMok y{ke.ka AA 1295 AA
Hkkjrh; yksdijaijsr xzkeh.k Hkkxkr guqekuthP;k eafnjkr jkek;.k lakx.;kph
izFkk vkgs- jkek;.k lakxrkuk vxksnj R;k xzaFkkph iwtk o mncÙkh ykoY;k
tkrs- uarj eksBÓkk J)sus R;kps okpu d:u Hkkfodakuk R;kpk HkkokFkZ
lakfxrY;k tkrks- vksoh Ø- 1297 Qkj egÙokph vkgs- ;k vksohr
cnyR;k lektkph uksan vkysyh vkgs- vejkorh ‘kgjkr l#ps nksu o{k
ykoY;kpk lanHkZ ;srks- baxzt yksdakuh gh >kMs ykoY;kpk mYys[k vkysyk
vkgs- cnyR;k lektkps lanHkZ yksdthoukr ijaijsus ;srkr- yksdlkfgR;
Eg.kts t.kw dkgh lektkpk vkjlk vkgs- ;k vksohr flrspk mYys[k
vlyk rjh baxztkpkgh mYys[k vkgs- iq<hy vksO;k ikgk&
jkekpa jkek;.ka A ekjksrhP;k ikjkojh
ykoY;k mndkMÓkk A l#P;k >kMkojh AA 1296 AA
vejkorh ‘kgjkra A l#ps nksua >kMa
ykoys baxztkua A flrkckbZ lqxzbZua AA 1297 AA
fL=;kaph xkFkk @288
¼ij/kku & jktkpk iz/kku- tkudh & tud jktkph eqyxh] flrk- lxj &
ikÅyokV- ,d Mko & ,d osG] dsOgk rjh- fdjhP;k & js‛ksP;k- /kje &
fHk{kk- /keZ dj.ks & xjtoarkyk nku ns.ks ¼v™k] oL=] ty] xkoHkkstu
bR;knh ½- xkslkoh & xkslkoh iaFkkrhy lk/kqpk os’k ?ks.ks- >ksbZr & fHk{kk
ekxrkuk okij.;kph >ksGh- oLrw & dMwu- cgh cgh & csHkku]
osMÓkklkj[kk- nsjk & nhj- fcjh & dkukr ?kkyko;kpk vyadkj- fcxh fcxh
& gGwgGw- uks; & ukgh- rq;k & rq÷;k- dksBh & dksBs- fela & fufeÙkkus-
ykow & yko.;] lqanj] lkSToG- lkj djkys & fujksi nÓkk;yk- lstwu &
toG- ‘kkck & L=h- iFk & iF;- ‘kst & vaFk:u- ot & dkGth-
vXuhpk ck.k gks.ks & vR;ar Øks/khr gks.ks- ys.ks & yko.ks- lr~ & lÙo-
vlqn & vJw- yMs & jMs- /kua & ?kjh vlysY;k xk;h xqjakuk /ku vls
Eg.krkr- l: & MkSynkj [kakcklkj[ks ok<.kkjs ,d >kM] R;kyk
dkVlkojhps >kM Eg.krkr-½
fL=;kaph xkFkk @289
Hkkx & 4
¼ ;k Hkkxkr ygku ckGkyk >ksiforkuk EgVysyh
vaxkbZxhrs vkgsr ½
fL=;kaph xkFkk @290
fL=;kaph xkFkk @291
59- vaxkbZxhrs
¼ ygku ckGkyk ikG.;kr >ksiforkuk Eg.kko;kph xk.kh ½
;k Hkkxkr ;s.kkÚ;k vksO;k ek;ekÅY;akuh vkiY;k rkUgqY;kyk
>ksifo.;klkBh xkf;ysY;k vkgsr- ckGkyk >ksiforkuk vkbZ th xk.kh xkrs-
R;k xk.;kr frP;k lalkjkps( o ygku ckGkps o.kZu ;srs- vaxkbZ xhrkyk
vFkZ ulrks vls Eg.krkr( i.k loZp vaxkbZ xhrkyk vFkZ vlrks] vls eyk
okVrs- vFkZ Qkj Hkkoiw.kZ] xgu vkf.k lkfgfR;d vaxkus vkyk ulsygh] i.k
rks fuOoG Vkdkow vkgs] vls Eg.krk ;s.kkj ukgh-
vaxkbZ xhrkr ¼ygku ckGkyk >ksiforkuk Eg.krkr rh xk.kh½ okjaokj
xk;hpk mYys[k ;srks- vusd vaxkbZ xhrkr ¼[kÚ;k vFkkZus R;k vksO;k
vkgsr½ xk; o xksBk.kkps o.kZu ;srs- vls o.kZu dk ;kos\ gk ,d iz’up
vkgs- eyk usgeh vls okVrs dh] rkUgÓkk ckGkps vkf.k xk;hps Qkj
ftOgkGÓkkps ukrs vkgs- vktgh T;k rkUgÓkk eqykP;k vkbZpk eR;q gksrks]
R;k rkUgÓkk eqykps thou xk;hP;k nw/kkojp ikslys tkrs- vkbZuarj R;kps
thou xk; iw.kZ djrs- vFkkZr vkbZph tkxk xk; ?ksrs- Eg.kwup Hkkjrh;
laL”rhr xk;hyk ^xksekrk* vls lacks/kys tkr vlkos-
eqys FkksMh eksBh >kyh dh] brj eqyakcjkscj rs ckgsj [ksGk;yk
tkrkr- xzkeh.k Hkkxkr psaMw [ksG.;klkBh eksdGh tkxk Eg.kts xkbZps
xksBk.k- ¼xksBk.k & xqjk[kh xkokrhy xk;h pkjk;yk jkukr usrks- R;kvxksnj
xkokrhy loZ xk;hxqjs ,dk fBdk.kh xksGk djrks- R;k fBdk.kkyk ^xksBk.k*
vls Eg.krkr- gs xksBk.k xkokyk ykxwu fdaok xkokP;k toGp vlrs-½ R;k
xksBk.kkoj eqys tkrkr vkf.k rsFks vkiys [ksG [ksGrkr- ;k [ksGkps eksBs
dkO;e; o.kZu vaxkbZ xhrkr ;srs- R;kpk vFkZgh dGrks- i.k R;klkBh
xzkethoukpk vuqHko vlk;yk ikfgts-
vaxkbZ xhrkr ;s.kkjk nqljk Hkko Eg.kts ygku eqyakpk gê- gê dj.ks
gk ygku eqyakpk LoHkko vlrks- R;kyk ts ikfgts rs rks gkrik; vkiVwu]
jMwu ekxwu ?ksrks- gê dsY;kus vkiY;kyk ikfgts rs feGrs] vlk R;kpk
let vlrks- d/kh rks ^mMrs ik[k:* ekxrks] rj d/kh ^paæ*- yky jaxkps
¼brjgh jaxkps½ R;kyk eksBs vkd‛kZ.k vlrs- vls vusd vaxkbZ xhrko:u
fnlrs- eqys vkiY;k vkbZyk jaxhr xksGÓkk] MkfGac ekxr vlrkr- ,d
fL=;kaph xkFkk @292
xks‛V izd‛kkZus tk.kors rh gh dh] gk gê QDr rks vkbZtoGp djrks- vkbZ
gs loZ eksBÓkk dkSrqdkus dkO;c) d:u xkr vlrs-
ckG jakxk;yk >kys dh] R;kyk [ksG.ks nÓkkos ykxrs- R;k
[ksG.;kpsgh o.kZu vaxkbZxhrkrwu ;srs- ygkui.kh ckGkps dsl ok<ysys
vlrkr- gk R;kP;k MksD;kojpk tkoGkpk Hkkj ikgwu vkbZyk vkiys ckG
gs Jh”‛.kklkj[ks okVrs- ckG ygkukps eksBs gksbZi;±rps o.kZu vaxkbZxhrkrwu
;srs- cÚ;kp osGk eqykps fdaok eqyhpsgh o.kZu ;srs- R;akps fnl.ks] pky.ks]
ikg.ks] cksy.ks vls eu eksgwu Vkd.kkjs o.kZu vksohxhrkrwu ;srs- gh fofo/k
izdkjph vksohxhrs ikfgY;kuarj vls okVrs dh] izR;sd vkbZ gh ,d
tUetkr dof;=h vkgs- vkiY;k rkUgqY;kcíyP;k Hkkouk] izse] ftOgkGk
dlk vlrks] gs ikgk;ps vlsy rj vaxkbZxhrkrwu vkiY;kyk ikgrk ;sbZy-
vksoh Ø- 1298 ikgk- ;k vksohr rkUgÓkk ckGkpk laca/k vkbZ vkf.k
xk;hlkscr nk[kfoysyk vkgs- tsOgk vkbZps nw/k dkgh dkj.kkus miyC/k gksr
ukgh] rsOgk R;kyk xkbZP;k nw/kkoj voyacwu jkgkos ykxrs- ckGkyk vkbZ
ulsy rj R;kps thou loZLoh xkbZoj voyacwu vlrs- vkbZuarj ^xk;* gh
ygku ckGkph ekrk vlrs- Eg.kwup] rkUgÓkk ysdjkph ek; ?kjh ukgh]
Eg.kwu xkbZyk yodj ?kjh ;s.;kl lakfxrys vkgs- R;kps dkj.k ekxs
vkysysp vkgs- ijarq gs lwpd ‘kCnkr lakfxrysys vkgs- lwpdrk gk
lkfgR;kpk ,d fo’ks‛k xq.k vkgs- vkf.k gk fo’ks‛k xq.k vaxkbZxhrkrwugh
fnlwu ;srks- ;krhy vksoh nksu pj.kkph vlyh rjh vFkkZus ifjiw.kZ vkgs] o
lkfgR;kus uVysyh vkgs- iq<hy vksoh ikgk &
rkU;k x ysdjkph A ek;a ukgh ?kjh
;s x xk;h rw yodjh AA 1298 AA
¼rkU;k & rkUgÓkk] ygku ckG½
iq<hy vksoh Ø- 1299 rs vksoh Ø- 1305 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs-
ygku ysd: eksBs gêh vlrs- vki.k ts ekfxrys rs vkiY;kyk feGrs
vlk R;akpk let vlrks- d/kh rks paæ] rj d/kh mMrs ik[k: vkiY;k
vkbZyk ekxr vlrs- R;k oLrw feGkY;k ukgh dh] R;kps jM.ks lq: gksrs-
R;kpizek.ks gkrh vkysY;k oLraqphgh rks QsdkQsd djrks- R;kyk jaxkpsgh
rso<sp vkd‛kZ.k vlrs- d/kh d/kh ygku eqys v’kk dkgh oLrw ekxrkr
fL=;kaph xkFkk @293
dh] R;kyk R;k nsrk ;sr ukgh fdaok R;k lgt miyC/k gks.kkÚ;k ulrkr-
Eg.kwu d/kh R;kauk ,[kknh jaxhr oLrw nsÅu letwr dk<koh ykxrs- iq<hy
vksohxhrkr ygkuX;kus dsysY;k ckygêkps o.kZu vkbZus dsysys vkgs- gk
vuqHko loZp ekÅY;akuk vkysyk vlrks- iq<hy vksohxhr ikgk &
rkU;k x ysdjkph A vkGa dlh letkow
ykya Qwya gkrh nsÅ AA 1299 AA
rkU;k x ysdjkua A vkGa ?ksryh cgw
nkGh felGys xgw AA 1300 AA
rkU;k x ysdjkua A vkGa ?ksryh jkrh
paæ eakxs rGgkrh AA 1301 AA
rkU;k x ysdjkua A vkGa ?ksryh dkowua
okVh nw/kkph ikgwua AA 1302 AA
rkU;k ckbZ ysdjkua A vkGa ?ksryh yMwua
eakxs nkfGac rksMwua AA 1304 AA
rkUga ckbZ ysd: A yMrs dk;a d:
eakxs mMra ik[k: AA 1305 AA
¼vkG & gê- dkowu & dk cjs-½
ygku eqykyk dks.kR;k oLrwcjkscj [ksGkos gs dGr ukgh- ekrh] ygku
nxM] jaxhr dkpsP;k xksGÓkk] jaxhr euh] ykdMkps fjax.ks ;klkscr rks
[ksGrks- ¼ckG gs fjax.;klkscr jakxr vlrkukp [ksGrks½- R;kP;k
[ksG.;kpsgh vkbZyk eksBs dkSrqd okVrs- ygku ckGkP;k o;kcjkscj R;kps
[ksG.ks cnyrs- ckG FkksMs eksBs >kys dh] rs ‘kstkjh [ksGk;yk tkrs- gGwgGw
loZ xYyhr [ksGk;yk tkrs- ckGkP;k tUekiklwu rj ckgsj [ksGk;yk
tkbZi;±rP;k dkGkrY;k R;kP;k yhGk vkbZ eksBÓkk dkSrqdkus ikgkr vlrs-
vkf.k rs ikgkr vlrkuk R;kyk dkO;c) djrs- Eg.kwup Eg.kkosls okVrs
dh] izR;sd vkbZe/;s ,d dof;=h nMysyh vkgs- vksoh Ø- 1306 rs
fL=;kaph xkFkk @294
vksoh Ø- 1308 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs- [ksGr vlysY;k ckGkps
o.kZu iq<hyizek.ks vksohxhrkrwu ;srs- ikgk &
rkU;k ckbZ ckGkpa A [ksG.ka xksVk ekrh
jaxhra xksGÓkk gkrh AA 1306 AA
rkua x ckGa ek>a A [ksGk;yk xsys nqjh
R;kps ikowya xYyhHkjh AA 1307 AA
rkU;k ckbZ ckGkpa A [ksG.ka fjax.;kpa
lksua >Gds fcanY;kpa AA 1308 AA
¼fcanyh & ygku ckGkP;k gkrkrys dMs- fjax.ka fdaok jakx.ka & vxnh
ygkuls MacsyP;k vkdkjkps ykdMh jaxhr [ksG.ks-½
ygku eqykps tkoG ok<ys dh] dslkpk Hkkj MksD;koj fnlrks-
xksiky”‛.kkP;k MksD;koj vlysY;k dslklkj[ks R;kps dsl fnlrkr- Eg.kwu
vkiY;k eqykph rqyuk vkbZ cky”‛.kk’kh djrs- vkiyk eqyxk Eg.kts t.kw
dkgh ”‛.kp vkgs fd aok ”‛.kklkj[kkp vkgs] vls ckGkP;k vkbZyk okVrs-
rkU;k x ckGkpk A tkoGkpk Hkkja
Jh”‛.kkpk vorkja AA 1309 AA
vksoh Ø- 1310 ikgk- gh vksoh rkUgÓkk ckGkyk >ksifo.;klkBh EgVysyh
vkgs- ;k vksohpk vFkZ let.;klkBh ;k vksohekxhy ik’oZHkweh letwu
?;koh ykxrs- xzkeh.k Hkkxkr L=h ckGar >kY;koj dkgh fnolkrp vkiY;k
‘ksrkoj dkekyk tk;ph( o nqikjh ckGkyk nw/k iktk;yk ;k;ph- ckGkyk
lakHkkG.;kps] o ikG.kk gyfo.;kps dke ?kjkrhy Egkrkjh ek.kls djhr
gksrh- vkbZyk nqikjh ?kjh ;s.;kyk m’khj ykxyk rj ckG Hkqdsus dklkohl
gksÅu jMr vlrkr- rsOgk R;kpk ikG.kk gyorkuk R;kph vkbZ dksBs xsyh]
gs eksBÓkk lqanj 'kCnkr o dkO;kr lakfxrysys vkgs- Hkkjrh; yksdthoukr gs
iwohZ ?kMr gksrs- ys[kdkusgh ygkui.kh vkiY;k xkokr gs n’; vuqHkoysys
vkgs- ;k xhrkr ;s.kkjs o.kZu gs iw.kZi.ks vLly o [kjs vkgs- ;kr dksBsgh
d`f=erk ukgh- thou tls vkgs rls o.kZu dsys vkgs- iq<hy vksohxhrkrwu
;kph vuqHkwrh vkY;kf’kok; jkgkr ukgh- ikgk&
fL=;kaph xkFkk @295
rkU;k ckbZ ysdjkph A ek;a xsyh okojk
>kyk Hkqdspk doGk AA 1310 AA
rkU;k ckbZ ysdjkph A ek;a xsyh ik.;k
nw/ka lk[kja vk.ka ok.;k AA 1311 AA
rkugh ek>s ckGa A xq.ka djrs cgw
okVhra eakxs tsow AA 1312 AA
rkUgÓkk ckbZ ysdjkph A ek;a lkjors
ok.kh lk[kja iqjors AA 1313 AA
rkU;k ckbZ ysdjkph A ek;a dksBs xsyh
ckGkP;k Hkqdsph osG >kyh AA 1314 AA
¼okoj & ‘ksr- doGk & Hkqdsus dkojkckojk gks.ks fdaok ?kkcj.ks-½
ckG tls eksBs gksrs rls R;kP;k ckyyhyk lq: gksrkr- ,dk ,dk
oLrwlkBh R;kpk gê lq: gksrks- vkbZyk ek= frP;k ckGkps eksBs dkSrqd
okVrs- ;k lok±ps rh eksBÓkk iszekus dkO;e; Hkk‛ksr o.kZu d:u Bsors-
iq<hy vksO;k ikgk- &
rkU;k ckbZ ysdjkpk A vkgs tkoGkpk Hkkja
l[ks ”‛.kkpk vorkja AA 1315 AA
rkugh ckGa ek>a A [ksGkys dksBs usÅ
Qwya eksxÚ;kpa nsÅ AA 1316 AA
vkbZ vkiY;k ygku ckGkps dkSrqd djrkuk R;kyk jktk Eg.krs- dkj.k
ckGi.kh R;kyk jktklkj[ksp gos rs feGr vlrs- R;kP;k ik;krhy
iStukpk lqe/kqj ukn ;srks- vkbZyk gk ukn okta«;kP;k ok|klkj[kk okVrks-
ckG tsOgk ckikP;k iq<s pkyk;yk ykxrks] rsOgk R;kP;k vkbZyk R;kps eksBs
dkSrqd okVrs- iq<hy vksO;k ikgk %&
rkua ckbZ ysd: A rkuai.kh vkgs jktk
ik;h iStukpk oktk AA 1317 AA
fL=;kaph xkFkk @296
rkU;k x ysdjkP;k A ik;kra dMs rksMs
ckGa pkyrs ckikiq<s AA 1318 AA
ygku ckGkps MksGs Qkjp lqanj fnlrkr- R;kyk dq.kkph n‛V ykxw u;s
Eg.kwu R;kph ekeh n`‛V dk<rs- Hkkjrh; yksdthoukr ygku eqykph n‛V
dk<.;kph izFkk vktgh fnlwu ;srs- njjkst ?kM.kkÚ;k ?kMkeksMhps o.kZugh
L=hxhrkrwu ikgk;yk feGrs- R;kpcjkscj yksdthoukr iwokZikj pkyr
vkysY;k yksdletqrh o yksdladsr ;akphgh ekfgrh feGrs- &
rkU;k x ckGkpsA MksGs x ukeh ukeh
n`‛V dk<rs rq>h ekeh AA 1319 AA
iq<hy vksohxhrkrwu vkbZP;k vkiY;k ygkuX;kcíyP;k Hkkouk d’kk O;Dr
gksrkr] R;kps eksBsp lqanj o.kZu vkysys vkgs- vkbZ Eg.krs dh] ek÷;k
ckGkyk [ksGw nÓkk- vkf.k rs jMk;yk ykxys dh] R;kyk dMsoj mpywu
?;k- Eg.kts rh frP;k ckGkyk FkksMslsgh jMw nsr ukgh- R;kpizek.ks ckG
jakxk;yk ykxys dh] rs ?kjkP;k ckgsj tk.kkj- Eg.kwu ?kjkHkksorh fHkar
cak/kk;yk ,d ekÅyh vkiY;k irhyk lakxr vkgs- ikgk &
rkusgh ckGa ek>s A [ksGrs [ksGw nstk
yMw uksdk nstk A mpywua dMh ?kstk AA 1320 AA
rkUga ckbZ ysd: A >kya ekgk jakxkys
dlw ?kkytk vakx.kkys AA 1321 AA
rkugh ek>a ckGa A rkugh euoya
nw/ka euxVh tk.koya AA 1322 AA
ckGa >kys jakxk;ys
dlw ?kkytk vakx.kkys AA 1323 AA
¼dlw & ?kjkP;k lHkksorkyph fHkar½
xzkeh.k Hkkxkr rkUgs ckG vlysyh L=h ?kjh jkgk;ph( o ?kjph lxGh
ek.kls ‘ksrkr dkekyk tk;ph- gh ysdqjokGh L=h ?kjh vlrkuk ?kjps lxGs
dke djk;ph- xkokr fi.;kP;k ik.;kph ,d lkoZtfud foghj vlk;ph-
fL=;kaph xkFkk @297
R;krp fi.;kps ik.kh vk.k.;klkBh rh fofgjhoj tkrkuk toGiklP;k
ygku eqyakuk fd aok ,[kknÓkk Egkrkjhyk] fdaok ‘kstkjP;k ckbZyk ckGkdMs
y{k Bsok;yk lakxk;ph- rksp Hkko R;akP;k xhrkr vkysyk vkgs- njjkstP;k
thoukrys vuqHko fL=;akuh o.kZu d:u Bsoysys vkgs- vksoh Ø- 1324 o
vksoh Ø- 1325 e/;s FkksMk cny >kyk vkgs- yksdxhr xk.kkjk R;kr dlk
cny djrks] ;kps gs mÙke mnkgj.k vkgs- gk cny ekSf[kd ijaijseqGs gksrks-
;k vksO;ke/;s vkysyk ysdqjokGh gk ‘kCn vR;ar yMhokG o eu eksgwu
?ks.kkjk vkgs- iq<hy vksO;k ikgk &
ikG.;kph nksjh A gkyok iksjhckjh
xsyh ik.;kys ysdqjokGh AA 1324 AA
ikG.;kph nksjh A gkyotk iksjhckjh
ik.;k xsyh xk ysdqjokjh AA 1325 AA
Hkkjrh; fL=;k vkiY;k ckGkyk usgeh Jh”‛.kkph miek nsrkr- vkiyk
eqyxk Jh”‛.kp vkgs vls letwu R;akps vaxkbZxhr lq: gksrs- T;akP;k ?kjh
ckG vkgs] R;akP;k ?kjh ikG.;kyk nksjh ykoysyh vlrs- ygku ckG ek=
vkiY;k ckyØhMakuh lxGÓkakps y{k os/kwu ?ksr vlrs- vksoh Ø- 1328
ikgk- ;k vksohr ckG >ksiY;kps lwfpr gksrs- ^pjk;jh* ;k ‘kCnkpk vFkZcks/k
gksr ukgh- R;kr o.kZcny gks.;kph ‘kD;rk ukdkjrk ;sr ukgh- fdaok rks
xk.;kph y; lk/k.;klkBh vkysyk vlkok- okpdkus vkiY;k erkus vFkZ
ykokok- ¼vksoh Ø- 1326 rs 1329 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs½- ikgk&
ikG.;kph nksjh A gkyos ukukijh
ckGa >ksiys Jhgjh AA 1326 AA
ikG.;kph nksjh A lnk ckbZ yksacra
?kjh ”‛.kkph xaera AA 1327 AA
ikG.;kph nksjh A yach pjk;jh
”‛.k >ksiyk eqjk;jh AA 1328 AA
fL=;kaph xkFkk @298
ikG.;kph nksjh A lnk ckbZ yksacra
ekgÓkk ”‛.kkph xaera AA 1329 AA
ckG >ksiY;koj vkbZ ?kjkrhy dke/kank djrs- ^nksjh lSy lqV.ks* ;kpk vFkZ
ckG >ksiY;kps lwfpr gksrs- ^ckG vkrk >ksiysys vkgs* gs eksBÓkk lqanj o
lwpd ‘kCnkr lakfxrysys vkgs- xzkeh.k Hkkxkr L=h ckGar >kY;koj FkksMsp
fnol ?kjh jkgkr vls- ijarq R;kgh osGkr rh ?kjkrhy ygkulgku dke
djhr vls- xkoke/;s fi.;kP;k ik.;klkBh lkoZtfud foghj vlk;ph-
ckGar >kysyh L=h tesy rls ?kjps dke djk;ph- dkj.k ?kjph eaMGh
‘ksrkr tkr vls- v’khp ,d fxjtk ¼L=h½ la/;kdkGP;k Lo;aikdklkBh]
fi.;kps ik.kh vk.k.;klkBh fofgjhoj xsysyh vkgs- Eg.kwu dks.khrjh ygku
ckGkyk >ksdk nstk vls lakxr vkgs- xzkethoukps gs ftoar fp=.k vkgs-
xrdkyhu lektthoukph >yd iq<hy vksO;krwu ikgk;yk feGrs-
ikG.;kph nksjh A lbZya lqVyh
jk/kk /kanÓkkys xqryh AA 1330 AA
ikG.;kph nksjh A gkyowua nstk
xsyh ik.;kys fxjtk AA 1331 AA
iq<hy vksohxhrkrwu vLly xzkeh.k thoukps fp= MksGÓkkleksj mHks jkgkrs-
tsOgk eqys ‘kkGsr tkÅu f’k{k.k ?ksr uOgrh- rsOgk R;akuk ygkui.khp
‘ksrhP;k dkekr enr djkoh ykxr vls- ygku eqyakuk xqjkdMs ykoY;k
tkr- xkbZ pkjk;yk tkrkuk nqikjP;k tso.kklkBh R;akP;ktoG f’knksjh jkgkr
gksrh- R;akP;k f’knksjhoj vkbZus lk[kjvakck fnY;kps o.kZu ;srs- f’knksjh
ikBhekxs dkBhyk yVdowu rks jkukr tk;pk- gs fp= vkbZ MksGÓkkr lkBowu
Bsor vls- R;kpsp #iakrj xk.;kr gksbZ- xzkeh.k yksdthoukps ftoar
izfrfcac vksohxhrkrwu fnlrs- vksoh Ø- 1332 rs vksoh Ø- 1334 i;±r gs
,d vksohxhr vkgs-
xk;hra xk;h xk;h A xk;h xsY;k ,dk vakxa
f’knksjh cak/ks ikBheakxa AA 1332 AA
fL=;kaph xkFkk @299
xoGÓkkP;k xk;h A xk;h xsY;k dGack
R;kP;k f’knksjhoja lk[kja vakck AA 1333 AA
Xkk;hra xk;h xk;h A xk;hra xsY;k nwja
R;kP;k f’knksjhoja xwGa AA 1334 AA
¼dGack & T;k jkukr dGackph >kMs vkgsr- xkbZr & ^xkbZ* vkf.k ^r* gs
nksu vf/kdps o.kZ xk.;kph y; lk/k.;klkBh vkysys vkgsr½-
yksdthoukrhy L=h vaxkbZ xhr xkrkuk vkiY;k lHkksorkyP;k ifjfLFkrhps
o.kZu djr vlrs- v’kkrp ,d ekÅyh vkiys ckG vtwu >ksih xsysys
ukgh Eg.kwu lakxrs-
Xkk;h x xk;h d: A xk;h x xsY;k nqjh
futa ckGk rw yodjh AA 1335 AA
xk;h x xk;h xk;h A xk;h x fdrh d:
ukgh futra ysd: AA 1336 AA
xk;h x xk;h d: A xk;h x xsY;k jkuk
nw/ka dkoMhua vk.kk AA 1337 AA
Hkkjrh; yksdthoukr Jh”‛.kkyk bZ’ojkpk vorkj ekuysyk vkgs- R;kP;k
ckGØhMk vktgh eksBÓkk J)sus ,sdY;k o lakfxrY;k tkrkr- vaxkbZ xhrkr
”‛.kkpk mYys[k okjaokj ;srks- dkj.k Hkkjrh; fL=;k vkiY;k ckGkph
rqyuk xksiky”‛.kklkscr djrkr- Jh”‛.kkpk o xkbZpk toGpk laca/k vkgs-
xkbZ pkjk;yk us.;kP;k vxksnj xqjk[kh xkokrhy lxGÓkk xkbZ ,d= djrks-
T;k fBdk.kh xkokrhy loZ xkbZ ,d= vk.krkr R;k fBdk.kkyk ^xksBk.k*
vls Eg.krkr- rsFksp nw/kkP;k xkbZ fuoMwu ?ksrY;kpk mYys[k vkgs- ygku
ckGkpk o nw/kkP;k xkbZpk eksBk Hkkofud laca/k vkgs- gs iwohZ lakfxrys
vkgsp- iq<hy vksO;k ikgk &
Xkk;h x xk;h d: A xk;h x xsY;k jkuk
oljhra jakxs A ckGa ;’kksnspk rkUgk AA 1338 AA
fL=;kaph xkFkk @300
xk;h x xk;h xk;h A xk;h xksBk.kh mH;k dsY;k
xk;h nw/kkP;k fuoMY;k AA 1339 AA
iq<hy vksoh Ø- 1340 rs vksoh Ø- 1343 ikgk- ;k pkj vksO;krhy Hkk‛kk
cksyhHkk‛kk okVr ukgh- R;koj izek.k ¼’kgjh½ Hkk‛kspk izHkko tk.korks-
R;keqGs ewG xhrkrhy xksMok gjoY;klkj[kk okVrks- vkiys ewy >ksir
ukgh Eg.kwu vkbZyk FkksMk =kl gksr vkgs- xk.ks Eg.kwu xGk lqdyk] i.k
ewy >ksiysys ukgh] Eg.kwu fryk Qkj daVkGk vkysyk vkgs- rh dsohyok.kh
gksÅu eqykyk >ksik;yk lakxr vkgs- T;kP;k ?kjh ckG vkgs R;kyk ;kr ”
f=erk okV.kkj ukgh- ygku ckGkyk lakHkkGrkuk vkbZyk fdrh dljr
djkoh ykxrs] gs lalkjh yksdakuk ekfgr vkgs- ;kps o.kZu iq<hy vksO;krwu
fnlwu ;srs-
xk;h x fdrh d: A ukgh futra ysd:
xk;h xsY;k nwja nwja A euh okVrs gwja gwja AA 1340 AA
xk;h x fdrh d: A ukgh futra ysd:
futa js futa ckGk A ykxw ns rq>k MksGk AA 1341 AA
xk;h eh fdrh d: A xk;h xsY;k jkuhouh
okl: ikgs gac#uh AA 1342 AA
xk;h eh fdrh d: A xk;h djrk daBa lqdyk
futa js futa ckGk AA 1343 AA
ygku ckGakuk ikG.;kr >ksiorkuk th xk.kh Eg.krkr] R;kr ^xkbZpk*
mYys[k foiwy izek.kkr vk<Grks- ^xk; o rkUgs ckG* ;akpk Qkj toGpk
Hkkofud laca/k vkgs- iwohZ vkf.k vktgh nqnSZokus ygku ckGkph vkbZ ej.k
ikoyh rj ckGkyk xk;p txors- tsOgk vkbZps nw/k ulsy rsOgk xkbZps nw/k
ckGklkBh mÙke vlrs- ;sFks ^vkbZyk rkUgs ckG* o ^xkbZyk rkUgs okl:
vkgs*- nksugh vk;k o nks?khykgh rkUgs ckG- nks?khgh ysdqjokGÓkk- i.k
R;kryh ,d vkbZ vkiY;k ckGklkscrp nqljhps ckGgh txors- Eg.kwu
frykgh vkbZ ¼xksekrk½ EgVys tkrs-
fL=;kaph xkFkk @301
rkU;k ckbZ xk;h;pa A nw/k ik.;kokuh
xk;a okljkph rkUgh AA 1344 AA
xzkeh.k Hkkxkr ldkGh ngk rs lkMsngkP;k njE;ku xkokrhy xkbZ] xqjs
pkj.;klkBh jkukr usrkr- xkbZ pkjk;yk us.kkjk xqjk[kh ¼xoGh½ lxGÓkk xkbZ
xksBk.kkoj mHkk djrks- uarj R;kyk okVsy R;k Hkkxkyk pkjk;yk ?ksÅu
tkrks- yksdthoukr T;kP;k xksBÓkkr xkbZ rks HkkX;oku letrkr-
xoGÓkkP;k xksBÓkkr iq‛dG xkbZ vkgsr] gk Hkko ^xksfe=kpa rGa* ;k
‘kCnkrwu lwpfoysyk vkgs- iq<hy vksO;krwu xzkeh.k lektthoukps fofo/k
iSyw fnlrkr- vksoh Ø- 1345 rs 1348 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs-
xk;hP;k xksBk;uh A xoGÓkkpa /kua
dks.kh rksMya cksjhcua AA 1345 AA
xk;hP;k xksBk.kh A xksfe=kpa rGa
fHkts xoGÓkkpa /kksrja AA 1346 AA
xk;hP;k xksBk.kh A xksfe=kph xaxk
‘kkya fHktyh iakMqjaxk AA 1347 AA
Xkk;hP;k xksBk.kh A xkserhjkph xaxk
/kksrja fHktys iakMqjaxk AA 1348 AA
¼cksjhcu & T;k taxykr cksjhph [kwi >kMs vlrkr] R;kyk cksjhcu vls
Eg.krkr- /ku & xk;h] Eg’khps dGi- xksBk.k & xkokrhy xkbZ jkukr
pjk;yk tk.;kP;k vxksnj T;k fBdk.kh ,d= terkr R;k fBdk.kkyk
xksBk.k vls Eg.krkr- xksfe=] xkserhj & xksew=-½
xkbZps xksBk.k gs xkokyxr vlrs- xkokrhy ygku eqys xkbZ jkukr
pjk;yk fu?kwu xsY;koj xksBk.k >kMwu Vkdrkr- Eg.kts eqys vkiY;k
[ksG.;kiqjrh tkxk LoPN djrkr- uarj R;k fBdk.kh R;akpk [ksG lq: gksrks-
xzkeh.k lektthoukps n’kZu fL=;akP;k vksohxhrkrwu gksrs- Eg.kwup fL=;akph
vksohxhrs Eg.kts xzkeh.k Hkkjrh; laL”rhpk vewY; Bsok vkgs- ¼vkt vusd
xkokrwu xkbZps xksBk.k fnlr ukgh- dkgh fnolkauh xksBk.k gk ‘kCn
dkxnkojp fnlsy vls okVrs- dkj.k ek÷;k xkokr vkt xksBk.k ukgh- ½
fL=;kaph xkFkk @302
Xkk;hpa xksBk.ka A >kMwua jQkMa
psaMw [ksGrs xksikGa AA 1349 AA
¼xksBk.k & T;k fBdk.kh xkbZ ,d= ;srkr rh xkokyxrph eksdGh tkxk-
jQkM & eksdGs eSnku- xksikG & xkokrhy ygku eqys-½
iwohZ xzkeh.k fL=;k ekgsjh tkrkuk fdaok lkljh tkrkuk xksBÓkkrhy xkbZyk
dqadw ykor gksR;k] o fryk ueLdkj djhr gksR;k- vktgh xzkethoukr
xkbZph iwtk gksrs- xkbZP;k fBdk.kh lxGs nso okl djrkr v’kh fganw
yksdakph J)k vkgs- xkbZps vkf.k fL=;akps ukrsgh eksBs ftOgkGÓkkps vkgs-
xk;hP;k xksBk.kh A lakMya dqadw ik.kh
lklÚ;k xsyh rkuh AA 1350 AA
¼xksBk.kh & xksBk- rkuh & ygku ckG vlysyh L=h-½
ygku ewy [ksGr vlys dh] R;kP;k vkbZyk R;kps eksBs dkSrqd okVrs-
vkiY;k ckGkP;k lkSan;kZpsgh vkbZyk eksBs uoy vkgs- ygku eqyakP;k
?kksGD;kr vkiys ckG dls mBwu fnlrs] gs ^ekgh fudky vkgs paknh* ;k
vksGhrwu lwfpr dsys vkgs- iq<hy vksoh ikgk &
ckGa [ksGrs vkanh iaknh A ekgh fudkya vkgs paknh
ukgh ‘kksHkra rqEgk ea/kh AA 1351 AA
ygku eqykyk dk; [ksGk;yk vkoMrs] gs iq<hy vksohrwu lwpfoysys vkgs-
eqyxk ^fHkrhpk fHknok* [ksGr vlY;kps vkbZ lakxrs- lksU;klkj[ks frps
ckG] i.k rs fp[ky o ekrh [ksGr vkgs- ygku ckGkps xq.kxkSjo
vksohxhrke/kwu R;kph vkbZ iq<hyizek.ks djrs-
ckGa ekgk [ksGrs A fHkrhpk fHknok
ek>a lksU;kpa jtok AA 1352 AA
¼fHknok & ?kjkP;k /kkC;koj iljfo.;kph ekrh½-
ygku ckGkP;k ik;kr iSatu fdaok okGk ¼okds½ ?kkrysyk vlrks- [ksGrkuk
fdaok pkyrkuk R;kpk eatqG ukn ,sdk;yk ;srks- rks ukn Qkj yakcoj
,sdk;yk tkrks] vls vkbZyk okVrs- vkiY;k ckGkP;k ygkulgku
xks‛Vhpsgh vkbZyk eksBs dkSrqd okVrs- gs dkSrqd vkiY;kyk vksohxhrkrwu
fL=;kaph xkFkk @303
ikgk;yk feGrs- v’kkp ygku ygku xks‛Vh dkO;krwu lakxrkuk lqanj
okVrkr- iq<hy vksO;krwu ;kph izphrh ;srs-
ckGa ekgk [ksGrs A ik;h iStukps dMs
ukna cq#tkojh iMs AA 1353 AA
vksoh Ø- 1354 rs vksoh Ø- 1356 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs- ;k
xhrkr ek#rh ;k nsokcíyph J)k fnlwu ;srs- ek#rh gk ‘kDrhpk nso
vkgs- ‘kfDrph mikluk dj.kkjs ekjksrhph ¼guqekukph½ HkDrh djrkr-
Hkkjrh; yksdijaijsr gh Ükz)k vktgh ikgk;yk feGrs- vkiY;k eqykoj
lnSo ek#rhjk;kph ”ik vkgs] rksp R;kpk j{k.kdrkZ vkgs] vls izR;sd
ekÅyhyk okVrs-
vksoh Ø- 1355 o vksoh Ø- 1356 ikgk- ;k vksohr dkgh ‘kCn
vf/kdps vkys vkgsr- ckGkyk >ksiforkuk xk.kh xkoh ykxrkr- xk.ks xkr
vlrkuk o pkyh clorkuk d/kh vf/kdps Loj fdaok ‘kCn ;srkr- R;k
‘kCnakuk vFkZ vlrksp vls letw u;s- rs ‘kCn fdaok Loj xk.;kph y;
lk/k.;klkBh ;srkr- vksoh Ø- 1355 o vksoh Ø- 1356 ;akpk vFkZ
lkj[kkp vkgs- ek= vksoh Ø- 1355 e/;s ,d vksG vf/kdph vkysyh
vkgs- ikgk&
ckGa ekgk [ksGrs A [ksGrs jak/kksfHkrh
rqyk jk[k.ka ek#rh AA 1354 AA
ckGa ekgk [ksGrs A ek#rh ikjkojh
lkjaxh rcyk okts A ”‛.k [ksGkys usrs jk/ks AA 1355 AA
ek#rh ikjkojh A lkjaxh rcyk okts
”‛.k [ksGkys usrs jk/ks AA 1356 AA
¼ekgk & ek>s- jak/kksfHkrh & dMÓkkdikfjr] xYyhcksGkr-½
ygku ewy tls tls ok<r tkrs] rls rls R;kP;k vkbZps eu vkuankus
Hk:u ;srs- fryk R;kps eksBs dqrwgy okVrs- izFke ?kjkr] vkf.k ex ?kjkrwu
vakxukr vkf.k iq<s vakxukrwu ckgsj] vlk ygku ckGkpk izokl gksrks-
vkiyk eqyxk ?kjkP;k ckgsj iMw u;s] vls vkbZyk okVrs- Eg.kwu rh
fL=;kaph xkFkk @304
vkiY;k ?kjkP;k pkjgh cktwyk pcqrjs cak/kkos vls irhyk lakxrs- vkbZyk
frpk eqyxk eksBk xq.kkpk okVrks- rks jLR;kojP;k /kqGhr [ksGrkuk R;kP;k
ikoykP;k boY;k’kk ikÅy[kq.kk meVrkr- R;kps rs /kqGhr meVysys boysls
ikÅy vkbZyk eksBsp lqanj okVrs- lksU;klkj[ks eqy ekrhr [ksGr vlys]
rjh vkbZyk eksBk vkuanp okVrks- gÓkk ygkui.khP;k R;kP;k ckyyhyakps
o.kZu vksohxhrkrwu ;srs-
vksoh Ø- 1358 e/;s lksU;kP;k ikG.;kpk mYys[k vkysyk vkgs-
d/kh d/kh yksdxhrkrhy o.kZu ,s’o;kZus uVysys vlrs- vksoh Ø- 1357
rs vksoh Ø- 1360 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs- iq<hy vksohxhr ikgk&
ckGa ekgk [ksG;rs A vakx.k ukgh iqjs
cak/kk dkpkph pgqrjs AA 1357 AA
ckGa ckbZ ek>k A vkgs eksBk xq.kkpk
R;kpk ikG.kk lksuh;kpk AA 1358 AA
ckGa ekgk [ksGrs A iaknhpk xkxjk
ik;a fnlrs lktjk AA 1359 AA
ckGa ekgk [ksGrs A fHkrhpk fHknok
ek>a lksU;kpa jtok AA 1360 AA
¼iakn.k & ekrhpk dPpk jLrk- xkxjk & /kwG- fcnok & ?kjkP;k /kkC;koj
iljfo.;kph ekrh- jtok & ckG-½
vkiY;k ckGkcíyph dkGth vkbZ iq<hyizek.ks O;Dr djrs- ek÷;k
eqykdMs dks.khgh Vd ykowu ikgw udk] vls rh Eg.krs- R;kps dkj.k dh]
frP;k ckGkyk ikg.kkÚ;kph “‛V ykxsy- iq<hy vksoh vusd vaxkus
egÙokph vkgs- ;k vksohrwu Hkkjrh; yksdthoukr ijaijsus pkyr vkysY;k
yksd:<h o yksdletqrhps n’kZu gksrs- lektkr pkyr vkysY;k vusd
xks‛Vhapk myxMk fL=;akP;k vksohxhrkrwu gksrks- Hkkjrh; fL=;akph vksohxhrs
Eg.kts yksdthoukph xkFkk vkgs] vls eyk okVrs-
ckGa ckbZ ek>a A vkgs eksBa xq.kh
fnVa ykow uksdk dks.kh AA 1361 AA
fL=;kaph xkFkk @305
Hkkjrh; yksdijaijsr ekek&Hkkpk gs ukrs Qkj osxGÓkk ftOgkGÓkkps vkgs-
vusd yksdxhrkrwu ;kps o.kZu ;srs- vf/kd ekfgrh ^ekek&Hkkpk* ¼vksoh
Ø- 652 rs vksoh Ø- 657½ ;k Hkkxkrhy vksO;kr vkysyh vkgsp-
ckGa ekgk [ksGrs A vakx.ka >kya FkksMa
ckiwP;k ekekthua ykoys Qqy>kMa AA 1362 AA
ik;krys iStua A oktrs >q.k>q.ka
vkyk ekekP;k okMÓkkrwua AA 1363 AA
?kjkr ygku ewy vlys rjhgh vkbZyk ?kjkrhy dkes djkohp ykxrkr-
ysdqjokGÓkk ckbZyk ?kjdke dj.;kl m’khj >kyk- gk m’khj gks.;kps dkj.k
frus lakfxrys vkgs- tksi;±r ygku eqyxk >ksir ukgh] rksi;±r vkbZyk
?kjdke djk;yk osG feGr ukgh- eqyxk FkksMklk >ksiyk dh] ?kkbZxMcMhus
fryk ?kjdke iw.kZ djkos ykxrs- ysdqjokGÓkk fL=;akuk d’kh mlar jkgkr
ukgh] gs iq<hy vksO;krwu lakfxrys vkgs-
ckbZ ysdqjokGhpk A /kank ?kkbZ?kqbZ
m’khja >kyk ckbZ A jktxuhlkP;k ikbZ AA 1364 AA
ckbZ ysdqjokGhpk A /kank rkrMhpk
”‛.k >ksiyk nsodhpk AA 1365 AA
¼jktxuhlkP;k & ckGkP;k- rkrMhpk & ?kkbZ?kqbZpk] ?kkbZxMcMhpk-½
vksoh Ø- 1366 rs vksoh Ø- 1368 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs- ckGkpk
os‛k Eg.kts vakxMs Vksijs- gk ckuk f[k#fVyk yVdowu Bsoysyk vkgs] vkf.k
ckG m?kMk vkgs- eqyxk fcukdiMÓkkus dlk x.kirhlkj[kk fnlrks] ;kps
ckGkP;k vkbZyk eksBs uoy okVrs- vkiyk eqyxk dlkgh vlyk rjh
vkbZyk Rkks eksBk lqanj fnlrks- ckGkps diMs Eg.kts vakxMs Vksijs- ts diMs
fnlrkr rs R;kP;k ekekus f’koysys vkgs- vkiyk HkkÅ dlk dkjkxhj vkgs]
gsgh ckGkph vkbZ lakxk;yk foljyh ukgh-
iwohZ diMÓkkph Qkj dkGth ?ksrY;k tkr uls- ygku eqykP;k
vakxMÓkkyk ¼vaxj[kk½ cVuk ulk;P;k fdaok R;k rqVwu xsysY;k vlk;P;k-
ekek vkf.k Hkkpk ;akP;k o;krgh Qkj varj ulk;ps- fdR;sd ?kjh Hkkpk gk
fL=;kaph xkFkk @306
ekekis{kk eksBk vlk;pk- Eg.kwu gh tksMh lkscr lkscr [ksGk;ph- R;akP;k
[ksG.;kpsgh o.kZu dkO;krwu dsysys vkgs- iq<hy vksO;k ikgk &
vakxMa Vksija A f[k#fVys lkta
ek>k m?kMk x.kjkta AA 1366 AA
vakxMa Vksija A f[k#fVys ckuk
dkjkxhja A rq>k ekek AA 1367 AA
vakxMs R;kps dls A mMrs okÚ;kHkkxa
Hkklk [ksGrs ekE;kekxa AA 1368 AA
¼lkt & vyadkj] os‛k- x.kjkt & eqyxk- vakxMa & vaxj[kk- Vksija &
ckGkP;k MksD;kr ?kkyko;kps Vksijs- ckuk & isgjko] os’kHkw‛kk-½
Hkkjrh; yksdthoukr dkgh yksdletqrh] yksdHkze] izFkk ijaijsus
pkyr vkysY;k vkgsr- R;krhy lok±P;k ifjp;kP;k Eg.kts utj ykx.ks
¼“‛V½] lVokbZpk Qsjk] tknwVks.kk bR;knh- ygku ckGkyk cjs ulys rj
R;kph vkbZ R;kph “‛V dk<rs- ckGkph vkbZ ehBfejP;k ?ksÅu R;k
ckGko:u vksokGwu pqyhr Vkdrkr- gh izFkk vktgh lqf’kf{kr lektkrgh
fnlwu ;srs- T;k ckbZph “‛V ykxyh fryk ikfi.kh] pakMkG.kh vls
frjLdkjkus fdaok jkxkus EgVys tkrs- Hkkjrh; lektthoukr lq: vlysY;k
#<h o ijaijkps n’kZu vkiY;kyk fL=;akP;k vksohxhrkrwu ikgk;yk feGrs-
vksoh Ø- 1371 e/;s ifgY;k o nqlÚ;k vksGhpk ;ed tqGr
ukgh- ifgY;k vksGhrhy ‘ksoVpk ‘kCn cnyysyk vlw ‘kdrks- ;k
vksohxhrkr vkysys ^jktl*] ^fnBqyh feBqyh* g s ‘kCn eksBs yfMokG o
yksHkl okVrkr- vksoh Ø- 1369 rs vksoh Ø- 1371 i;±r gs ,d
vksohxhr vkgs-
Ikkfi.kh pakMkG.kh A dk;ys ?kjk vkyh
fnBa ek;k jktlkys >kyh AA 1369 AA
fnBqyh feBqyh A dks.;k ikfi.khph >kyh
lqjra ckGkph dksekoyh AA 1370 AA
fL=;kaph xkFkk @307
fnBqyh feBqyh A fnBqyhra fnok
nkjkoja mHkk ”‛.k ekgk AA 1371 AA
¼dk;ys & d’kklkBh- jktl & ygku eqyxk- fnB & “‛V- fnBqyh feBqyh
& “‛V-½
ygku eqyxk ikG.;kr >ksiorkuk vkbZ th xk.kh Eg.krs] R;kr rh vkiY;k
eqykyk fofo/k ukokus] vkf.k eksBÓkk yfMokGi.ks gkdk ekjhr vlrs- vaxkbZ
xhrkr R;k R;k osGh fof’k‛V uko ;srs- vksoh Ø- 1372 o vksoh Ø-
1373 e/;s nksu osxGh ukos vkgsr- R;kr vkysyh j?kqukFk o ukjk;.k gh
ukos nsorakph vkgsr- gh ukos ?ksÅu vksohpk ;ed lk/k.;kl enr gksrs-
iwohZ eqyakps uko gs dks.kR;krjh nsokP;k ukoko:u Bsoysys vls- vkbZ
vkiY;k ckGkps uko ?ksÅu gÓkk vksO;k xkrkr- vksoh Ø- 1372 rs vksoh
Ø- 1376 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs- iq<hy vksO;k ikgk &
naMkP;k ikG.;kys A lkxkps vkMxkla
ek>k futyk j?kqukFka AA 1372 AA
naMkP;k ikG.;kys A lkxkpa lkek;ua
>ksih xsyk ekgk ukjk;.ka AA 1373 AA
¼naMkpk ikG.kk & tks ikG.kk ykdwM o yks[kaM ;akuh cufoysyk vlrks-
rks yks[kaMkP;k lGk[khus yks[kaMkP;k dMhyk ¼dqykC;kyk½ yVdoysyk
vlrks- ;kykp lk[kGnaM vls Eg.krkr-½
T;k ikG.;kr ckG >ksiysys vlrs] R;k ikG.;kpsgh o.kZu xk.;kr
;srs- ikG.kk dlk ltfoyk ;kps oSHko’kkyh o.kZu dsys vkgs- ^eksR;kps
?kksl* ;k ‘kCnkrwu Jhearhps n’kZu gksrs- yksdthoukrhy xhrs Jhearhus o
oSHkokus uVysyh vlrkr- ;kps ftoar mnkgj.k Eg.kts gs vksohxhr vkgs-
d/kh d/kh dqVqackrhy yksdakpsgh o.kZu ;srs- ;sFks vkthps uko vkysys vkgs-
fxjtkps ukrw vlk mYys[k ;kr vkysyk vkgs- ;sFks ^fxjtkP;k tkxh*
nqlÚ;k ckbZps uko ?kkywu vksoh Eg.krk ;srs- xk.kkjh vkiY;k eukizek.ks
R;kr uko ?ksÅ ‘kdrs- vksoh Ø- 1372 rs vksoh Ø- 1376 gs ,d
vksohxhr vkgs- iq<hy vksohxhr ikgk &
fL=;kaph xkFkk @308
naMkP;k ikG.;kys A eksR;kps ?kksla R;kys
jk/kk gkyos xksfoankys AA 1374 AA
naMkP;k ikG.;kps A dqykcs f>tys
ukrw fxjtkps futys AA 1375 AA
naMkP;k ikG.;kps A dqykcs >kys tqus
ukrw fxjtkps rkus AA 1376 AA
ckGkph vkbZ vaxkbZxhr xkrkuk ikG.;kps o.kZu vlrs- frpk ns[k.kk eqyxk
lksU;kP;k ikG.;kr >ksiyk vkgs- vkf.k R;k ikG.;kps lk[kGnaMgh
eksR;kps vkgs- yksdxhrkrhy gs o.kZu ,s’o;Z;qDr vkgs ¼ikgk vksoh Ø-
1374½- gk ikG.kk ckGkP;k ekekus fnyk] vls o.kZu R;k xhrkr ;srs-
ikG.;kyk nksjh cak/kwu R;kyk >ksdk fnyk tkrks] rsOgk ikG.;kpk dkjdhj
vlk vkokt ;srks- T;k ?kjkr vlk vkokt ;sr vlsy] R;k ?kjh ygku
ckG vkgs vls letkos- ygku ckGkf’kok; ?kjkyk ‘kksHkk ;sr ukgh] vls
yksdthoukr EgVys tkrs- rksp HkkokFkZ iq<hy vksO;krwu O;Dr gksrks-
lksU;kpk ikG.kk A eksR;kps lk[kGnaMa
ysd: jktfcaMa AA 1377 AA
lksU;kpk ikG.kk A eksR;kps lk[kGnaMa
ek÷;k x ysdjkys A vk;q‛; ns mnaMa AA 1378 AA
ikVkph caxbZ A naMa oktrs dkjdhja
ckbZps ekekth dkjkxhja AA 1379 AA
ikVkpk ikG.kk A gyds gyds >qys
ckGa ”‛.k futys AA 1380 AA
ikVkpk ikG.kk A R;kyk cak/kk nksjh
ikG.;kra >ksis xksjh AA 1381 AA
ikG.;kps naMa A oktrs dkjdhja
‘kksHkk nsrs ?kjnkja AA 1382 AA
fL=;kaph xkFkk @309
¼caxbZ & ykdMh ikV vlysyk( o eksBÓkk lk[kGnaMkus yVdfoysyk >qyk-
naMa & T;k >qY;kyk yks[kaMh lGk[khus yVdorkr R;k lGk[khyk
lk[kGnaM fdaok naMa Eg.krkr- dkjdhj & djdj okt.ks- xksjh & eqyxh ½
la/;kdkGP;k osGh loZ= va/kkj >kysyk vlrks- ukjk;.kkps Eg.ktsp
nsokps uko ?ksÅu fu?kkos Eg.kts nsop vkiys j{k.k djrks] vls vkiY;k
eqykyk vkbZ lakxrs- bZ’oj lok ±ps j{k.k djrks- Eg.kwu R;kps Lej.k djkos]
gh /kkj.kk iwohZiklwu Hkkjrh; lektkr pkyr vkysyh vkgs- R;kpizek.ks
la/;kdkG >kyh dh] jkukrwu xqjs ?kjh ;srkr- ygku eqys R;akP;k dpkVÓkkr
lkiMw ‘kdrkr- Eg.kwu vkbZ vkiY;k ygkuX;kyk ?kjh [ksG.;kpk lYyk
nsrs- vkbZyk vkiY;k eqykph eksBhp dkGth vlrs- vkbZ vkiY;k ckGkyk
ygku ygku xks‛Vh vuisf{kri.ks f’kdfor vlrs- vizR;{ki.ks f’kdo.k ns.ks
gk yksdlkfgR;kpk ,d fo’ks‛k vkgs-
la/;kdkGph osG gh frUgh laktsph osG vlrs- ;kosGh ygku
ckGakuk ?kjkr Bsorkr- la/;kdkGh lxGh xqjs<ksjs o ek.kls jkukrwu xkokr
;srkr- R;akP;k dpkVÓkkr ygku ewy lkiMw u;s Eg.kwu] fdaok R;akP;k
ikoykcjkscj dkgh Hkwrck/kk xkokr izos’k djrkr- R;keqGs ygku ckGakuk
ik;oj ¼n‛V ykxrs½ gksrks] vlk yksdlet vkgs-
latwjlja >kyh A dk;spa ukgh Hksoa
?kstks ukjk;.kkpa ukoa AA 1383 AA
latwjlja >kyh A ykxyk /kkj.kk
?kjh [ksya rw ukjk;.kk AA 1384 AA
latwjlja >kyh A <ksjk;pk ;sd;sjk
?kjh [ksGa rw ysd;jk A 1385 AA
<ksjk okljkph ;sjk
rqra ysdjk ;s.ka ?kjk AA 1386 AA
ckGkP;k nw/kklkBh A latwjljph vkyh
ckGkys fnVa >kyh AA 1387 AA
fL=;kaph xkFkk @310
¼latwjlj & la/;kdkGph osG- <ksjk;pk & tukojkpk- ;sd;jk & ;s.;kph
osG- ysd;jk & ysdjk] eqyk] ckGk- <ksjokljs & xqjs<ksjs] tukojs- vksoh
Ø- 1386 ikgk- ;k vksohr ^rqra* gk vf/kdpk ‘kCn xk.;kph y;
lk/k.;klkBh vkysyk vkgs-½
rkUgs ckG ?kjh vlY;keqGs vkbZyk ?kjh jkgkos ykxrs- rh ?kjh
vlY;koj ?kjkrhy lxGh dkes djr vlrs- iwohZ xkokr fi.;kP;k
ik.;kph ,d lkoZtfud foghj vlk;ph- ik.kh vk.kk;yk R;kfBdk.kh tkos
ykxr vls- ckGkph vkbZ ik.kh vk.k.;klkBh fofgjhoj tkrkuk ‘kstkjP;k
ckbZyk lakxwu tkrs dh] ek>s ckG tj jMk;yk ykxys rj R;kP;k
ikG.;kyk >ksdk ns- xzkeh.k yksdthoukr gs ?kMr vlrs-
thou txr vlrkukpk loZ vuqHko fL=;akuh dkO;c) dsysyk
vkgs- ;krwu xrdkykrhy lektthou dls gksrs- ;kph ekfgrh feGrs-
Eg.kwu fL=;akph vksohxhrs Eg.kts ^xzkeh.k yksdthoukpk vkjlk vkgs*] vls
eyk okVrs-
vaxkbZ xhrkr fL=;akuh Jh”‛.kkps cky:i o.kZu dsysys vkgs- vkiyk
eqyxkgh ”‛.kklkj[kkp vkgs] vls R;k ekÅY;akuk okVrs- xksiky”‛.k o
frpk ”‛.k fryk lkj[k sp fiz; vlrkr- ckG lqanj vkgs Eg.kwu R;kyk
ckgsj tkLr osG jkgw nsÅ u;s- dkj.k R;kyk n‛V ykxsy vls fL=;akuk
okVrs- ^injkr fgjk >kda* ;k vksGhrwu ckG fdrh lqanj vkgs] ;kpk cks/k
gksrks- eh ulrkuk ek÷;k ckGkdMs y{k Bso.;kl rh d/kh ‘kstkj.khyk
lakxr vlrs- gÓkk lok±ps vksohxhrkrwu vkysys o.kZu eksBs yksHklok.ks vkgs-
vksoh Ø- 1388 rs vksoh Ø- 1399 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs- iq<hy
vksO;k ikgk &
rqra ‘kstkj.kh ckbZ A ek÷;k ?kjkdMs ik;tks
Ekk÷;k ckGkys >ksdk nstks AA 1388 AA
rqra ‘kstkj.kh ckbZ A ‘kstkja ek>k lksik
EkkgÓkk ”".kkys nstks >ksdk AA 1389 AA
rqra ‘kstkj.kh ckbZ A rq>k ‘kstkja cjok jk[ka
injkra fgjk >kda AA 1390 AA
fL=;kaph xkFkk @311
rqra ‘kstkj.kh ckbZ A ;srk tkrk nstks >ksdk
Ekk>k ikG.;kr xksik AA 1391 AA
¼fgjk & eqyxk- xksik & rkUgs ckG] eqyxk- rqra & rw] ^rqra* ;k ‘kCnkr
^r* gk o.kZ xk.;kP;k y;hlkBh vkysyk vkgs-½s
ygku ysdjkpk jkx ekuw u;s] vls Eg.krkr- eqys Eg.kts nsok?kjph
Qqys] vls ukxj lektgh ekurks- ckGkus [ksGwu ‘kstkj.khps vakx.k [kjkc
dsys] Eg.kwu ek÷;k eqykoj jkxkow udks] vls ckGkph vkbZ nqlÚ;k ckbZyk
lakxrs- ygku eqyxk [ksGr vlrkuk R;kP;k gkrwu nqlÚ;kP;k ?kjP;k dkgh
oLrw QqV.;kph ‘kD;rk ukdkjrk ;sr ukgh- i.k rks tk.kwucqtwu QksMrks
vls Eg.krk ;sr ukgh- R;keqGs rks [ksGr vlrkuk vki.kp lakHkkGwu
jkgkos] vlk izseG lYyk ygku ckGkph vkbZ nqlÚ;k ‘kstkjP;k ckbZyk
lakxrs- iq<hy vksO;k ikgk &
rqra ‘kstkj.kh ckbZ A lakHkkGa x ekFkua
ek÷;k x ysdjkpk A psaMw ;srks ckxsrwua AA 1392 AA
rqra ‘kstkj.kh ckbZ A dyiw udks euh
ckGa [ksGys vax.kh AA 1393 AA
¼dyiw & eukr jkx /k:u Bso.ks- ^rqra* gk ‘kCn xk.;kph y;
lk/k.;klkBh okij.;kr vkysyk vkgs- ;k ‘kCnkpk vFkZ ^rw* fdaok ^rqyk*
vlk vkgs-½
iwohZ xzkeh.k Hkkxkr ygku eqykph vkbZ ‘ksrkr dkekyk tk;ph-
vkf.k ygku ewy brj eqyakcjkscj xkokr vlk;ps- R;k eqyakdMs y{k
ns.;klkBh ,[kknh Egkrkjh ?kjh vlk;ph- vkiY;k ukrokcjkscj rh
‘kstkÚ;akP;k eqyakdMsgh y{k Bsor vls- ‘kstkjP;k fL=;k vkiys ckG o
R;akps tso.k ‘kstkÚ;kdMs Bsor vls- ¼ys[kdkus gs Lor% vkiY;k xkokr
ikfgysys vkgs- ‘kstkjP;k ygku ygku eqykaps tsou ek÷;k ?kjh Bsowu ck;k
‘ksrkoj dkekyk tkr gksR;k- gs eh izR;{k ygki.kh ikfgysys vkgs½- ,d
ekÅyh vkiY;k ckGkps tso.k ¼nw/kkus Hkjysyh okVh½ ‘k stkjh.k ckbZP;k ?kjh
Bsor vkgs- xrdkGkrhy lektthoukph ,d NVk ;sFks vkiY;kyk
ikgk;yk feGrs-
fL=;kaph xkFkk @312
rqra ‘kstkj.kh ckbZ A m?kMa >ksiMiêh
ckGkP;k tso.kkph A nw/kk Hkjyh okVh AA 1394 AA
ckG FkksMs pkyk;yk ykxys dh] rs vkbZpk fiPNk lksMr ukgh- iwohZ
xzkethoukr ik.kh Hkj.;klkBh unhoj fdaok fofgjhoj nwj tkos ykxr gksrs-
v’kkosGh ygku eqys lkscr tk.;kpk gê djrkr] ekxkowu iGwu ;srkr-
Eg.kwu ,d ekÅyh ik.kh Hkjk;yk tkr vlrkuk vkiY;k ckGkyk idMwu
Bso.;kl nqlÚ;k ckbZyk laakxr vkgs-
xzkeh.k Hkkxkr ygku eqys vkbZP;k ikBhekxwu /kkor tkrkr] gs lR;
vkgs- ‘kgjh Hkkxgh ;kyk viokn ulkok- fL=;akP;k xhrkr lalkjkrhy
?kMysY;k vusd xks‛Vhaps o.kZu vk<Grs- Eg.kwu fL=;akph xhrs Eg.kts
lektkP;k thou tx.;kph uksan vkgs] vls Eg.kkosls okVrs- iq<hy vksO;k
ikgk &
rqra ‘kstkj.kh ckbZ A fera ik.;kys tkrks nwja
ek÷;k eakxpk ”‛.k /kja AA 1395 AA
rqra ‘kstkjh.ka ckbZ A lMk Vkdtks nkVnwVa
ek÷;k ”‛.kkph vkgs okVa AA 1396 AA
ygku ygku eqyakps psaMwlkBh fdaok vU; dks.kR;kgh {kqYyd xks‛VhlkBh
HkakM.k gksr vlrs- gk vuqHko izR;sd vkbZofMyakuk ;sr vlrks- ygku
ygku eqys ,d= vkys dh] R;akps [ksG lq: gksrkr- d/kh d/kh vkdk’kkr
oj map psaMw Qsd.;kph ‘k;Zr ykxrs- ek;ekÅY;k gs loZ xk.;krwu tru
d:u Bsorkr- R;kps R;akuk eksBs dkSrqd okVrs-
ysdjk ysdjkph A epyh dykxra
psaMw vkyk cxyra AA 1397 AA
ysdjk ysdjkph A epyh bukckuh
psaMw Qsdyk xax.kh AA 1398 AA
¼epyh & >kyh] gks.ks- dykxr & HkakM.k- bukckuh & ‘k;Zr- xax.kh &
vkdk’k] xxu-½
fL=;kaph xkFkk @313
vksoh Ø- 1399 rs vksoh Ø- 1401 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs-
gs xhr iz’uksÙkj Lo#ikps okVrs- xk.;kP;k ifgY;k pj.kkr iz’u vkf.k
nqlÚ;k pj.kkr R;kps mÙkj vkgs- vkiY;k eqykP;k vakxMÓkk VksiÚ;kps
vkbZyk eksBsp dkSrqd okVrs- R;kph Vksih vfr’k; dykdqljhus cuoysyh
vlY;kps rh lakxrs- ckGkP;k Vksihoj vusd rkjs eksBÓkk dkS’kY;kus
fo.kysys vkgs- ckGkP;k Vksihojhy gh u{kh dks.kR;k uxjkrY;k f’kaI;kus
dk<ysyh vlsy\ ;k iz’ukps mÙkj iq<P;k vksohr fnysys vkgs- gh u{kh
dk<.kkjk nqljk frljk dks.khgh ulwu izR;{k nsop vkgs- gh Vksih izR;{k t.kw
dkgh nsokusp fouyh vkgs] vlk Hkko ;krwu fuekZ.k dsysyk vkgs- rkjakx.k
gs nsokps vkgs] vkf.k bZ’oj R;kpk fuekZrk vkg s] v’kh J)k yksdijaijsr
vkgs-
vkrk nsokusp v’kh Vksih cufoY;kuarj ckG gs lqanj fnl.kkjp-
vkf.k lqanj ckGkyk dks.kkph rjh n‛V ykx.kkjp- Vksih eksBh lqanj vkgs
fdaok VksiÚ;kr CkkG lqanj fnlr gksrs] Eg.kwu R;kyk nq‛V ykxyh] v’kh
vkbZph letwr >kysyh vkgs- lektthoukr ijaijsus pkyr vkysY;k
yksdletqrh] J)k] ladsr ;kpsgh n’kZu fL=;akP;k xhrkr wu gksrs- iq<hy xhr
ikgk &
ysdjkph Vksih A rkja rkja xqaQh
dks.;k uxjkpk f’kaih AA 1399 AA
ysdjkph Vksih A vkgs rkjakx.ka
nsok fouyh ukjk;.kkua AA 1400 AA
ysdjkph Vksih A vkgs ckbZ ikukph
fnVa >kyh dks.kkph AA 1401 AA
¼rkj & rarq] LoPN] pdpdhr- iku & diMk] xzkeh.k Hkkxkr /kksrjkP;k
tksMhrhy ,dk /kksrjkyk iku vls Eg.krkr- fnB & “‛V-½
T;kizek.ks nf{k.k Hkkjrkr eafnjkyk vusd iMO;k vlysys egk}kj
vlrs] R;kpizek.ks xzkeh.k Hkkxkr JhearkP;k ?kjh vax.kkP;k eq[; nkjktoG
vlrs- ¼rqyusus ygku vlrs- R;kyk nSyt fdaok n;yt vls Eg.krkr-½
ckG eksBs >kys dh] rs ?kjkP;k ckgsj vax.kkr [ksGk;yk ;srs- rsFkwu ckgsj
fL=;kaph xkFkk @314
tkrs- ckGkP;k ok<R;k o;kuqlkj R;kP;k xjtk vlrkr- R;kph vkbZ
R;kP;k ofMyakuk gs loZ lakxr vlrs- iq<hy vksoh ikgk &
[ksyR;k ysdjkys A vakx.ka >kya FkksMa
Ckak/kk nSyta okMÓkkiq<a AA 1402 AA
ygku eqys T;k jLR;koj [ksGrkr rks jLrk jgnkjhpk vlrks- vkbZyk
vkiY;k ygku eqykps [ksG ikg.;kr eksBs dkSrqd okVrs- frpk ckG
ckgs:u [ksGwu vkyk- R;kyk ikgkrkp dMsoj mpykoa vkf.k iVkiV R;kps
eqds ?;kos] vls vkbZyk okVrs- ^jko* vkf.k ^xksihpan* gs eqyklkBh
okijysys ‘kCn eksBs yksHklok.ks vkgs-
eqykcjkscjp eqyhojgh vkbZps rso<sp isze vkgs- vkiyh eqyxh tkbZ]
tqbZ o eksxÚ;kP;k >kMk[kkywu [ksGwu vkyh- vkf.k frP;k ckyyhyk
ikg.;krp vkbZyk dke dj.;kl m’khj >kyk- ^jaHkk*] ^ekyu* vkf.k
^jkgh* gs ‘kCn eqyhlkBh okijysys vkgs- rs Qkjp yfMokG vkgs-
iq<s vksoh Ø- 1403 rs vksoh Ø- 1408 i;±r ,d vksohxhr vkgs-
iq<hy xhr ikgk- ;k xhrkr izR;sd vksohP;k izkjaHkh ^ckbZ* gk ‘kCn vkysyk
vkgs- rks xk.;kph y; lk/k.;klkBh vf/kdpk ?ksrysyk vkgs- R;kpk ;k
xk.;kr dks.krkgh vFkZ ukgh- R;kpizek.ks izR;sd vksohr [ksywu ;k
‘kCnklkscr ^ekywu* gk ‘kCn vkysyk vkgs- R;kpk vFkZ ^ekrhus Hkjysyk*
vlk ?ksrk ;sbZy- fdaok rks ^vH;Lr* ‘kCn letkok- ikgk &
ckbZ ysdjkpk [ksya A [ksya xYyh iaknh
okVsua xsys uanh AA 1403 AA
ckbZ [ksywua ekywua A vkyk ekgk jkoa
dMh mpywua ?;koa AA 1404 AA
ckbZ [ksywua ekywua A vkyk ekgk xksihpana
R;kys ikG.kk djk #ana AA 1405 AA
ckbZ [ksywua ekywua A vkyh ekgh jaHkk
dsyk dkekpk [kksGack AA 1406 AA
fL=;kaph xkFkk @315
ckbZ [ksywua ekywua A vkyh ekgh ekyua
tkbZ eksxÚ;k [kkywua AA 1407 AA
ckbZ [ksywua ekywua A vkyh ekgh jkbZ
frua dkekph dsyh ?kkbZ AA 1408 AA
¼jkoa & eqyxk] xksihpan & eqyxk- ekyw & fpd.k fdaok iak<jh ekrh- jaHkk
& vIljslkj[kh lqanj- ekyu & vfr’k; lqanj- jkbZ & eqyxh- jk/kslkBh
vkf.k #fDe.khlkBh jkbZ fdaok jkgh gk ‘kCn okijY;k tkrks-½
iq<s vksoh Ø- 1409 rs vksoh Ø- 1412 i;±r gs ,d vksohxhr
vkgs- gs vksohxhr ikgk- gÓkk vksohxhrkr thoukps Qkj eksBs rÙoKku vkgs-
rs rÙoKku Eg.kts ^bZ’oj loZ= vl.;kps*- bZ’oj gk loZ pjkpjkr
lkekoysyk vkgs- rks loZ fBdk.kh vkgs] loZdkgh tk.k.kkjk vkgs- rks nq:u
ikgkr vlrks- Eg.kwu nqlÚ;kP;k eqykyk ek: u;s] vls o.kZu fL=;akP;k
vksohxhrkr ;srs- ygku eqykyk dkghgh dGr ukgh- Eg.kwu R;kyk fpeVs
dk<.kkjs vusd vlrkr- R;akuk okVrs dks.kkP;kgh y{kkr ;sr ukgh- ijarq
dks.kkps y{k ulys rjh nsokps ek= y{k vlrs- Eg.kwu nqlÚ;kP;k eqykyk
ek: u;s] R;kP;koj jkxkow u;s- R;kyk vkiY;k eqyklkj[ksp letwu
R;kP;koj yksHk djkok- vkiyk ijdk vlk Hksn d: u;s- ¼n;k dj.ks ts
iq=klh A rsph nklk vkf.k nklh A rqdk Eg.ks lakxw fdrh A rksph HkxoarkP;k
ewrhZ A & lar rqdkjke ½
^ygku eqys gh nsok?kjph Qqys* vlrkr- Eg.kwu ygku ysdjkoj
jkxkow u;s- myV R;akP;koj izsekpk o‛kkZo djkok] vlk eksykpk lYyk gÓkk
xhrkrwu feGrks- dks.krsgh f’k{k.k u ?ksrysY;k gÓkk ek;ekÅY;akuh lar
rqdkjke vkf.k lar Kkus’ojklkj[ks rÙoKku vxnh lgti.ks vkf.k dks.krsgh
vk<sos<s u ?ksrk lakfxrysys vkgs- iq<hy vksO;k ikgk &
yksdkP;k ysdjkys A ukgh ekjkoa pks:ua
nsoa ikgkrs nq:ua AA 1409 AA
yksdkpa ysd: A vkiya ekukoa
vkiY;k ckGkP;k cjkscjh A R;kyk pkSjaxh ukgkoa AA 1410 AA
fL=;kaph xkFkk @316
yksdkP;k ysdjkys A ukgh ekjkos ikpa cksVa
nsoa ikgkrs dkSrqda AA 1411 AA
udks d: ukjh A ysdjkpk jkxa
nsok?kjpk ckxa A R;kys ik.kh ?kkyw ykxa AA 1412 AA
nqlÚ;k eqyakP;k cjkscjhus vkiykgh eqyxk eksBk >kY;kps gh vkbZ lakxr
vkgs- ?kjkrwu eqyxk vkrk ckgsj [ksGk;yk tk.kkj vkgs- R;kps laoxMh
R;kyk cjkscj ?ksÅu tk.kkj vlY;kps vkbZ lakxrs-
yksdkps ysdja A ;sbZua cyokys
ek;k l[;kys [ksGokys AA 1413 AA
;sFks ,d xks‛V y{kkr ?ks.ks vko’;d vkgs- rh Eg.kts lxGÓkkp
ckyxhrkyk vFkZ vlrksp vls ukgh- ijarq ygku ckGkyk Hkjorkuk
¼tso.k nsrkuk½ fpÅ dkÅ Eg.kwup Hkjokos ykxrs- dks.krs rjh ckyxhr
xkÅup R;kyk tsow ?kkykos ykxrs- d/kh ckGkyk Hkjorkuk] rj d/kh
ikG.;kr >ksiorkuk vkbZ vls xhr xkr vlrs- iq<s ts fnlsy R;kps o.kZu
xk.;krwu djr ckGkyk >ksiok;ps vlrs- iq<hy nksu vksO;k ikgk- R;kr
;ed lk/kysyk vkgs- dq=k] eaktj gs ckGkyk ifjp;kps vkgs- R;akuk
ikgkrp rks ygkukpk eksBk gksrks- vaxkbZ xhrkr R;akps o.kZu usgeh ;srs-
;sjs ;sjs dkÅnknk A ;sxa ;sxa fpÅrkbZ
ckGkyk xkbZ vaxkbZ AA 1414 AA
gkMa js dqrÚ;k A flja x feuqckbZ
MksGÓkkyk >ksia ukgh AA 1415 AA
ckGkyk “‛V ykxw u;s Eg.kwu] R;kP;k xkykoj dkGk fVGk yko.;kph
i)r Hkkjrh; yksdkr vkgs- lqf’kf{kr lektkrgh gk let dk;e vkgs-
ckGkP;k xkykoj dktGkpk ygkulk fVGk ykoyk dh] R;kyk “‛V ykxr
ukgh] vls yksdijaijk ekurs- lektthoukr ijaijsus pkyr vkysY;k dkgh
izFkk o letqrh yksdxhrkrwu ikgk;yk feGrkr- ikgk &
fL=;kaph xkFkk @317
ckGa ek>a vkgs f/kVa
ykok dktGkph frVa AA 1416 AA
xksÚ;k xksÚ;k xkykojh A ykok dktGkph frVa
ykow uksdk dks.kh fnBa AA 1417 AA
¼frVa & fVGk] fVdk- fnB & n‛V ykx.ks fdaok utj ykx.ks-½
,[kknÓkkP;k vax.kkr ‘kstkjph ygku ygku eqys ,d= ;srkr( o vkiyk
[ksG eakMrkr- ‘kstkjP;k ckbZyk ikp eqys vkgsr- vkf.k R;akP;k lkscr
frpk eqyxk [ksGr vkgs- i.k vkiyk eqyxk R;k ikpgh eqykis{kk lqanj
vkgs] vls vkbZyk okVrs- dks.kR;kgh ekrsyk frpk eqyxk eksBk lqanj o
xq.kh okVrks- rks rlk vlsyp vls ukgh] i.k vkbZps isze gs vak/kGs vlrs-
ek÷;k x vax.kkra A ‘ksthph ikpa eqya
[ksGrs ckbZ ek>a A xqykckpa Qqya AA 1418 AA
ygku ckG tsor vlrkukps o.kZu vaxkbZ xhrkr usgeh ;sr vlrs- paknhpk
ikV o lksU;kps rkV vlk ,danjhr FkkV fnlrks- vaxkbZxhrkrhy gs o.kZu
eksBs Jhearhps o ,s’o;Z;qDr vkgs- iq<hy vksohr pj.kkP;k ‘ksoVh vkysys
^ikV] rkV] FkkV* gs ‘kCn eksBs cgkjnkj vkgs-
Pkaknhpk eakMh ikVa A lksU;kps fnys rkVa
c?kk tso.kkpk FkkVa AA 1419 AA
Hkkjrh; yksdthoukr ekek&HkkP;kP;k ukR;kyk Qkj egÙo vkgs- ¼ys[kd
T;k Hkkxkr jkgkrks R;k Hkkxkr ekekyk HkkP;kP;k ik;k iMwu ueLdkj
djkok ykxrks- Hkkpk ygku vlyk rjh ekekykp ik;k iMkos ykxrs-½ ekek
gk HkkP;kph dkGth djr vlrks- ekekP;k xkokyk xsY;koj Hkkpk lkoyhr
[ksGrks- ekek Jhear vkgs o R;akP;k ‘ksrkr vkejkbZ vkgs] vlk Hkko-
iq<hy vksoh ikgk &
vakC;kph vakcjkbZ A ykoyh ekekthua
Hkklk [ksGrs lkoyhua AA 1420 AA
fL=;kaph xkFkk @318
d/kh d/kh uolkps ckG vlys Eg.kts tkoG mf’kjk dk<kos ykxrs- R;kps
dsl ok<Y;keqGs vkbZus ckGkP;k eko’khyk os.kh ?kkyk;yk cksykoys-
ckGkps o eko’khps ukrs vR;ar ftOgkGÓkkps vkgs- Eg.kwup ^ek; ejks] i.k
eko’kh okpks* v’kh Eg.k iMysyh vkgs-
tkoGkph os.kh A ?kkyrk ukgh vkyh
eko’kh cksykoyh AA 1421 AA
iq<hy vksohr eksBh lqanj dYiuk dsysyh vkgs- ckG ikG.;kr >ksiys
vlrk] ikG.;kr izdk’k iMkok Eg.kwu] ikG.;kP;k lHkksorky eksR;kps
?kksl ykokos fdaok cak/kkos] vls ckGkph vkbZ lakxrs- ikG.;koj izdk’k
ikM.;klkBh fnok u ykork eksR;kps ?kksl cak/kkos] gh dYiukp Qkj HkO;
vkgs- egkdohP;k dkO;kr vk<G.kkjh v’kh HkO; dYiuk vaxkbZ xhrkrgh
fnlwu ;srs- iq<hy vksoh ikgk &
ikG.;k ijdkla A eksR;kps ykok ?kksla
ckGa >ksiyk jktla AA 1422 AA
¼ ijdkla & izdk’k] mtsM- ½
fL=;kaph xkFkk @319
Hkkx & 5
¼ ;k Hkkxkr fookg lekjaHkkr Eg.kko;kph xk.kh vkgsr-½
fL=;kaph xkFkk @320
fL=;kaph xkFkk @321
fookg lekjaHkkrhy vksO;k
;k Hkkxkr fookg lekjaHkkr ijaijsus pkyr ;s.kkÚ;k xhrakpk lekos’k vkgs-
gh fookgxhrs ikfgyh Eg.kts vkiY;kyk R;k R;k izknsf’kd Hkkxkr yXu
lekjaHk d’kk izdkjs ikj iMk;pk ;kph dYiuk ;srs- fL=;akuh EgVysY;k ;k
fookgxhrkrwu okpdakP;k MksGÓkkleksj lca/k yXulksgGk mHkk jkgrks- brds
gs vLly o ftoar fp=.k vkgs- ;kr dksBsgh ”f=erk ukgh- yXueaMikr
?kMr vlysY;k vusd egŸoiw.kZ izlaxkps o.kZu vksohxhrkrwu vkysys
vkgsr- xzkethoukr d’kk izdkjs fookg lksgGk ikj iMr gksrk ;kps gqcsgwc
fp=.k fL=;akuh js[kkVysys vkgs-
;k Hkkxkr tso<Ókk vksO;k vkysY;k vkgsr] R;k dks.kR;kgh ,dk
efgysus lakfxrysY;k ukgh- vusd efgyakdMwu FkksMÓkkFkksMÓkk vksO;k
feGkY;k- ys[kdkus R;kph laxrh ykowu R;kps Øeokj vusd Hkkx ikMys-
ys[kdkP;k ifjljkr T;k izdkjpk fookg lksgGk gksrks] rks MksGÓkkleksj
Bsowu] rs rs izlax Øeokj ?ksrys- ;ke/;s fookg lekjaHkkr eyk u
myxM.kkÚ;k pkjnksu izlaxkps o.kZu vkysys vkgsr- R;kpk vFkZ eyk ek÷;k
eksBÓkk cfg.khus o ukR;krhy fL=;akuh lakfxrysyk vkgs-
60- uojhP;k ckik &
vksoh Ø- 1423 rs vksoh Ø- 1428 i;±arP;k vksO;kr vkbZofMyakps
vkiY;k viR;kcíyps izse O;Dr gksrkuk fnlrs- lq#okrhP;k vksO;kr
ofMyakpk vkiY;k eqyhcíypk ftOgkGk O;Dr >kysyk vkgs- eqyxh
fookg;ksX; >kyh dh] ckikyk eksBh fpark okVrs- vkiY;k eqyhyk lklj
dls feGsy] R;k ?kjps yksda dls vlsy] frP;k’kh dlk O;ogkj dsyk
tkbZy] fryk lkljh lq[k feGsy dh ukgh] ;k fparsr eqyhps oMhy
vlrkr- ^dqBa iM.ka rqG’kh jksia* fdaok ^dqBa iM.ka fgjd.kh* ;k vksGhrwu
eqyhcíyP;k ofMyakP;k Hkkouk d’kk vkgs] ;kpk vankt ;srks- ân;
fiGoVwu Vkd.kkÚ;k gÓkk vksO;k vkgsr- eqyhlkBh okijysyh ^r qG’kh jksi*]
^fgjd.kh* gÓkk izfrek Qkjp lqanj vkgs- eqyhph rqG’khP;k jksiklh dsysyh
fL=;kaph xkFkk @322
rqyuk ân;kyk Li’kZ dj.kkjh vkgs- eqyhP;k ofMykP;k eukr pkyysY;k
fopkjkps fp=.k fL=;akuh cjkscj vksG[kysys vkgsr- iq<hy vksO;k ikgk &
uojhP;k ckik A MksGÓkkys ukgh >ksia
dqBa iM.ka rqG’kh jksia AA 1423 AA
uojhP;k ckik A ftokys /kksd.kh
dqBa iM.ka fgjd.kh AA 1424 AA
¼fgjd.kh & ygku fgjk-½
61- ek÷;k eSukys ikgw vkys &
T;kizek.ks ofMyakuk eqyhph dkGth vlrs] R;kizek.ks vkbZykgh vlrs-
eqyhyk ikgk;yk vkY;koj eqykdMhy eaMGh frP;kr dkghrjh nks‛k
ikgrkr fdaok nk[kforkr- eqyhP;k vkbZyk ek= R;kps Qkj okbZV okVrs-
vkbZlkBh eqyxh Eg.kts frps nqljs :i vlrs- eqyxh Eg.ktsp ^xqykckph
NMh*] ^lkcukph oMh* vls vkbZyk okVrs- frP;klkBh eqyxh Eg.kts frps
ân; vkgs- izR;sdp vkbZlkBh viR; gs ftokis{kkgh fiz; vlrs- gs
viR;isze fBdfBdk.kh vkbZP;k rksaMwu fu?kr vlrs- vusd vksohxhrkrhy
Hkko ikfgyk rj vkbZofMyakph ek;k BkbZBkbZ O;Dr gksrkuk fnlrs- iq<hy
vksohxhr ikgk &
Ekk÷;k eSukys ikgw vkys A dk;a ikgrk ?kMh ?kMh
eSuk xqykckph NMh AA 1425 AA
ek÷;k eSukys ikgw vkys A dk;a ikgrk ?kMh ?kMh
eSuk lkcukph oMh AA 1426 AA
ek÷;k eSukys ikgw vkys A dk;a ikgrk dqidkVh
ekgh e;uk lktjh eksBh AA 1427 AA
ek÷;k eSukys ikgw vkys A o.kh o:Ma paæiwja
uksdk eSukys nsÅ nwja AA 1428 AA
fL=;kaph xkFkk @323
¼paæiwj gk egkjk‛Vªkrhy ,d ftYgk vkgs( o R;krhy rkyqD;kps fBdk.k
Eg.kts o.kh o o:M vkgs- eqyhyk Qkj nwj nsÅ u;s] vls vkbZyk okVrs-
;srktkrk eqyhyk HksVrk ;kos] gh ekrsph bPNk vlrs½-
62- i;yh irjhdk A nstk ?kjP;k nsokys
Hkkjrh; yksdijaijsrhy vusd pkyhjhrhps n’kZu vkiY;kyk fL=;akP;k
xhrkrwu gksrs- ?kjh eqykps fdaok eqyhps yXu tqGys dh] lxGÓkk
vkIrLodh; o b‛Vfe=akuk yXukP;k if=dk ikBokO;k ykxrkr-
fookgdk;kZr lxGhp dkes fo/khiwoZd o iwtk d:u lq: djrkr- R;kr
yXukP;k if=dkgh viokn ukgh-
vksoh Ø- 1429 rs vksoh Ø- 1433 i;±r if=dk okV.;kpk Øe
lwpfoysyk vkgs- ifgyh if=dk foðynsokyk- R;kuarj ?kjkP;k nsOgkÚ;kr
Bsokoh( o ex xkokrY;k ek#rhP;k ukokus fygkoh- nsoakph if=dk nsÅu
>kY;koj ex ukrslaca/kkrhy yksdakuk if=dk okVkoh vls lwpfoysys vkgs-
eko’khP;k ?kjh Lor% if=dk ?ksÅu tkos- R;kpizek.ks FkksjY;k cfg.khP;k
?kjhgh Lor% if=dk ?ksÅu tkoh- dkj.k gk R;akPkk eku letyk tkrks-
if=dsph xks‛V vxnh lk/kh vlyh] rjhgh R;kph lq#okr fo/khor o
iwtk d:up gksrs- vktgh dkgh ?kjh nsokyk] xkoP;k eafnjkr] ?kjkP;k
nsOgkÚ;kr ifgys if=dk Bsorkr( o uarj ukR;kxksR;krhy eaMGhauk okVrkr-
xrdkGkrhy vusd pkyhfjrh vktgh ftoar vkgsr- lektthoukr pkyr
vkysY;k v’kk ftoar pkyhfjrhauk ^lthoko’ks‛k* vls Eg.krkr- iwohZ
yksdthou dls gksrs\ lektkrhy pkyhfjrh d’kk gksR;k\ gs letwu
?;k;ps vlsy rj fL=;akph vksohxhrs okpkoh ykxsy- R;akpk vH;kl djkok
ykxsy- L=hxhrakP;k vH;klkf’kok; Hkkjrh; lektthou letwu ?ksrk ;s.kkj
ukgh- vksoh Ø- 1429 rs vksoh Ø- 1433 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs-
i;yh irjhdk A nsoa foðykys nstk
nsok foðyk ek÷;k A eSukys lq[kh Bsotk AA 1429 AA
i;yh irjhdk A nstk ?kjP;k nsokys
eaxa nstk lks;Ú;kys AA 1430 AA
fL=;kaph xkFkk @324
i;yh irjhdk A nstk xkoP;k ekjksrhys
eaxa lenÓkk ukryxkys AA 1431 AA
if=dk ?ksÅua A tktk eko’khP;k ?kjk
frpk eksR;kua Hkakxa Hkjk AA 1432 AA
if=dk ?ksÅua A tktk cfg.khP;k ?kjk
frP;k gkrkua ekueksjk AA 1433 AA
63- lqiY;k VksiY;kpk A cqjMkP;k ?kjh lkek
¼vksoh Ø- 1434 rs vksoh Ø- 1446 e/;s ckjk cyqrsnkjakiSdh dkghapk
mYys[k vkgs- vBjkixM tkrhrhy yksdthou ,desdakuk dls iwjd gksrs]
;kph ekfgrh fL=;akP;k xhrkrwu feGrs-½
Hkkjrh; laL”rhr fookg i)rh fofo/krsus lktjh dsY;k tkrs-
yXu?kjh eakMo mHkkj.;kiklwu rj eakMo mdysi;Z±r vusd fo/kh o izlax
R;kr djkos ykxrkr- gs fo/kh o izlax Qkj xqarkxqarhps] d/kh lksis] ljG rj
d/kh oSfp«;iw.kZ vlrs-
iwohZ xzkethou gs Lokoyach gksrs- xkokrhy O;ogkj xkokrp iw.kZ
gksr gksrs- R;klkBh ckjk cyqrsnkj o vBjkixM tkrh gksR;k- R;k ,d
nqlÚ;akuk iwjd vlk O;ogkj djhr- O;ogkj gk /kkU;] diMk vkf.k
oLrqP;k Lo#ikr gksr gksrk-
¼cyqrsnkj & 1 yksgkj] 2 lqrkj] 3 egkj] 4 eakx] 5 dqaHkkj] 6 pakHkkj] 7
ijhV] 8 Ugkoh] 9 HkV] 10 xqjo] 11 eqyk.kh] 12 dksGh ½-
¼vyqrsnkj & 1 rsyh] 2 rakcksGh] 3 lkGh] 4 ekGh] 5 taxe]
6 dGoar] 7 noaMÓkk] 8 Bkdwj] 9 /kM’kh] 10 rjkj] 11 lksukj]
12 pkSxqyk ½-
fookg dk;kZr ykx.kkÚ;k lkekukph ;knh dsyh rj Qkjp yakc
gksbZy] vls okVrs- lwia] Vksiys] xkMxs] eMds] MsGekFkuh v’kk u ,sdysY;k
oLrq yXukr lekfo‛B gksR;k- cqjMkP;k ?k:u lqia o VksiY;k] lqrkjkdMwu
^fi<s*] pakHkkjkdMwu uojnso uojhyk ^tksMk o pIiy*] dqaHkkjkdMwu
fL=;kaph xkFkk @325
^MsGekFku o exjekFkuh*] ekGÓkkP;k ?k:u yXuklkBh ^gkj o Qqys*]
ok.;kdMwu ^/kkU;*] dklkjkdMwu ^cakxMÓkk*] o brjgh tkrhP;k yksdakdMwu
fookgksi;ksxh lkeku vk.kY;k tkr gksrs- R;k oLrw cufo.;klkBh R;akuk
blkj ¼vWMOgakl½ nÓkkok ykxr gksrk-
R;kiwohZ R;akpk eku Eg.kwu o blkj ¼vWMOgakl½ Eg.kwu QDr ikufoMk
fnY;k tkr gksrk- xkoxkMÓkkrhy gs lxGs yksda fookgklkBh ykx.kkjs
lkfgR; r;kj djhr gksrs- dks.kkph dqjdqj ukgh- dks.khgh :Ik;k iS’kklkBh
vMwu clY;kpk mYys[k ;sr ukgh- v’kh gksrh xzkethoukph laL”rh-
^,desdk lkgÓk d:] vo?ks /k: lqiaFk*- v’kh gh i)r fL=;akuh vkiY;k
vksohxhrkrwu o.kZu d:u Bsoysyh vkgs- ;sFkwu i™kkl o‛kZs ekxs xsyks rj
R;kdkGkrhy yksdthou dls gksrs] ;kph ekfgrh vkiY;kyk feGrs-
xrdkykrhy yksdthou letwu ?ks.;kl enr gksrs- ¼vf/kd ekfgrhlkBh
iq<hy Ø- 64 ph izLrkouk ikgk½-
vksoh Ø- 1434 rs 1439 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs- vksO;k
Lora= vlY;k rjh R;kph ,d lk[kGh gksÅu xhr r;kj gksrs-
lqiY;k VksiY;kpk A cqjMkP;k ?kjh O;kia
ckiwpk bZlkja nsrs ckia AA 1434 AA
lqiY;k VksiY;kyk A cqjMkP;k ?kjh tkÅ
ckiwpk bZlkja nsrs HkkÅ AA 1435 AA
lqiY;k VksiY;kpk A cqjMkP;k ?kjh lkek
ckiwpk bZlkja nsrs ekek AA 1436 AA
lqiY;k VksiY;kpk A cqjMkP;k ?kjh O;kia
ckbZpk bZlkja nsrs ckia AA 1437 AA
lqiY;k VksiY;kyk A cqjMkP;k ?kjh tkÅ
ckbZpk bZlkja nsrs HkkÅ AA 1438 AA
lqiY;k VksiY;kpk A cqjMkP;k ?kjh lkek
ckbZpk bZlkja nsrs ekek AA 1439 AA
fL=;kaph xkFkk @326
¼cqjMa & cqjM ukokph tekr- gÓkk tekrhps yksda lwia] VksiY;k] nqjMÓkk]
ijMs cuowu fodrkr- R;akpk gk ijaijkxr /kank vkgs- ckbZpk & uojhupk-
ckiwpk & uojnsokpk- eqyhpk fookg vlsy rj eqyhdMP;k vksO;k] vkf.k
eqykpk fookg vlsy rj eqykdMP;k vksO;k xkrkr-½
vksoh Ø- 1140 rs vksoh Ø- 1446 i;±rP;k vksO;kr
xkoxkMÓkkrhy ckjk cyqrsnkjkiSdh dkghapk mYys[k vkysyk vkgs-
lqiY;k VksiY;kpk A f’k/kk nsrks ekGh;kys
vk.kk gkja xtjs yxukys AA 1440 AA
lqiY;k VksiY;kpk A f’k/kk nsrks dlkjkys
vk.kk fgjok pqMk uojhys AA 1441 AA
lqiY;k VksiY;kpk A f’k/kk nsrks lqrkjkys
vk.kk yxufi<s yxukys AA 1442 AA
lqiY;k VksiY;kpk A f’k/kk nsrks nqdkunkjkys
nsstk vukta yxukys AA 1443 AA
lqiY;k VksiY;kpk A f’k/kk nsrks dqaHkkjky s
MsGa ekFkua yxukys AA 1444 AA
dqaHkkj.kh ckbZ A pko#rkpa eksya lakxa
lklw lkljs vkgs laxa AA 1445 AA
dqaHkkj.kh ckbZP;k A dqaHkkjokMÓkk tkÅ
laxa vk.kys nsja tkow AA 1446 AA
¼fi<s & fi<s gs takHkGhP;k fdaok iGlkP;k >kMkP;k eksBÓkk QaknÓkkiklwu
rklwu cuorkr- R;k ygku ygku ikVÓkk vlrkr- yXu ykorkuk R;koj
ojo/kw mHks djrkr- Ugk.kksÚ;krgh o/kwoj R;koj mHks jkgrkr- MsGekFku
Eg.kts cksgY;kP;k ekxs Bsoysys ygku o eksBÓkk vkdkjkps eMds- pkoGqr
& yXukrhy cksgY;kP;k ekxph xkMxh] eMdh- Ugk.kksÚ;krhy ?kaxkG]
ygku xkMxs] ;sj.;k] lqrkus cak/krkr] R;k lok±uk pkoGqr Eg.krkr- gs
pkoGqr ns.;kps dke iwohZ xkokrhy dqaHkkj djr gksrk-½
fL=;kaph xkFkk @327
64- ikpk ikuk;pk foMk
xzkethoukrhy dkgh #<h] fo/kh o ijaijakpk mYys[k vksohxhrkrwu ;srks- T;k
?kjh fookg vlsy] R;k ?kjh vusd izdkjP;k fo/kh o iwtk dsY;k tkrkr-
ijaijsus pkyr vkysys dkgh ladsr] o letqrhpsgh ikyu djkos ykxrs-
uojnso ?k:u fu?kkY;koj ek#rhP;k nsoGkr tkrks- rsFks ek#rhleksj ikp
ikukpk foMk BsoY;k tkrks- gk R;k nsokpk eku vlrks- R;k nsorsleksj
vkiyh J)k O;Dr dsY;k tkrs- R;kus lok±ps j{k.k djkos] gh R;kekxph
Hkkouk vlrs- ek#rh gk ‘kfDrps izrhd vkgs- uojnso nsoGkr xsY;koj
R;kpk vk’khokZn ?k srks- uojnsokps R;kus j{k.k djkos v’kk Hkkousrwu R;kyk
vkGoys tkrs- guqekukizek.ksp brj nsorkukgh ikufoMk fnY;k tkrks-
R;keqGs nsokpk vknj O;Dr gksrks] o R;akP;kcíyph J)k vckf/kr jkgkrs-
nsonsorsizek.ksp ckjk cyqrsnkjkiSdh dkghauk ikufoMk nsÅu R;akpkgh
ekuiku dsY;k tkr vlY;kps mYys[k fL=;akP;k vksohxhrkrwu ;srkr- iwohZ
yXudk;kZr ykx.kkjs lkfgR; gs xzkethoukrhy ckjk cyqrsnkj o vBjkixM
tkrhrhy yksd r;kj djhr- xkokrhy lxGs O;ogkj xkokrp iw.kZ gksr
gksrs- uojnsokpk tksMk xkokrhy pakHkkj cuor gksrk- rsOgk R;kykgh foMk
nsÅu R;kpk ekuiku dsY;k tkr gksrk- dklkj] lqrkj] pakHkkj] daqHkkj] ekGh
bR;knhdMwu yXuklkBh vko’;d R;k oLrw vk.kkO;k ykxr gksR;k- Eg.kwu
R;akpkgh ekuiku djkok ykxr gksrk- xzkethoukr v’kk yksdakuk ikufoMk
nsÅu R;akpk vknj dsY;k tkr gksrk- vkf.k R;akP;kdMwu yXukyk ikfgts
R;k oLrw ?ksrY;k tkr gksR;k-
¼fookg?kjh vkysY;k efgyk ikgq.;akuk o ‘k stkjP;k fL=;akuk cakxMÓkk
Hkj.;kph ijaijk vktgh vkgs- rsOgk yksdijaijsryk cakxMÓkk Hkj.kkjk ^dlkj*
;kyk ikufoMk nsÅu R;k fno’kh yXueaMikr cksykoY;k tkrs-
yksdthoukrhy #<h] izFkk o ijaijkps n’kZu vksohxhrkrwu ?kMrs-
xrdkGkrhy lektthou vksohxhrkrwu let.;kl enr gksrs- vksoh Ø-
1450 rs vksoh Ø- 1453 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs-½
vksoh Ø- 1448 e/;s uojnso ^rkUgk* vlY;kpk mYys[k vkysyk
vkgs- ;ko:u iwohZ ckyi.kh fookg dj.;kph izFkk vkiY;k ns’kkr gksrh] gs
fl) gksrs- vktgh d/khd/kh ckyfookg gksrkuk fnlrkr-
fL=;kaph xkFkk @328
fL=;akuh fookgkr pky.kkÚ;k loZ izlaxkps o fof/kps o.kZu d:u
Bsoys vkgs- R;keqGs iwokZikj pkyr vkysY;k xzkethoukps n’kZu fL=;akP;k
vksohxhrkrwu gksrs- iq<hy vksO;k ikgk &
Ikkpk ikuk;pk foMk A ?;k ekjksrh vkiyk ekua
uojk tkrs ijk;.ka AA 1447 AA
ikpk ikuk;pk foMk A foMk Bsfoyk guqekuk
uojnsoa iky[kheanh rkuk AA 1448 AA
ikpk ikuk;pk foMk A lxGh lqikjh
uojnsoa guqearkP;k ik;jh AA 1449 AA
ikpk ikuk;pk foMk A nsÅ dsyk paHkkjkys
ykya tksMk xaHkhjkys AA 1450 AA
ikpk ikuk;pk foMk A nsÅ dsyk dlkjkyk
pqMk vk.ktk yxukyk AA 1451 AA
ikpk ikuk;pk foMk A nsÅ dsyk ok<Ókkyk
fi<s vk.ktk yxukyk AA 1452 AA
ikpk ikuk;pk foMk A dqaHkkjokMÓkk ustk
xkMÓkk pkoGqrkP;k ?kstk AA 1453 AA
¼ijk;.k & iG.ks] fu?k.ks- ok<Ókkyk & ok<h] lqrkj- fi<s & lqyXu
ykorkuk o Ugk.kksjk djrkuk ojo/kqyk R;koj mHks djrkr- fi<s o pkoGqr
;kpk vFkZ ekxP;k 63 O;k Øeakdke/;s fnysyk vkgs-½
65- takckP;k [kkljkys A js’kbZekps nksja
iwohZ [ksMsxkokr fookg?kjh ¼o/kqP;k½ Msjhpk eakMo ?kkrY;k tkr gksrk-
lkoyhlkBh R;k eakMokoj takHkwG] iGl] vakck] macj] jksgu bR;knh
>kMkP;k QaknÓkk VkdY;k tkr gksR;k- iwohZ ikyiMnÓkkph lks; uOgrh-
takHkwG] vakck] iGlkP;k QaknÓkk jkukrwu [kkljkr ¼cSycaMh½ Hk:u
fL=;kaph xkFkk @329
oktrxktr xkokr vk.kY;k tkr gksR;k] R;kykp ^takc* vls Eg.kr vls-
takc vk.krkuk cSykP;k ikBhoj >qyh fdaok pokjs VkdY;k tkr gksrs- takc
vk.kk;yk th ek.kls jkukr tk;ph R;akP;klkBh ‘kso;k] lk[kj] rwi o
iksGh v’kh U;kgkjh ikBokoh ykxs- takckpk xkMk ¼[kklj] cSycaMh½ ?kjh
vkY;koj ?kj/k.khu R;kph iwtk djk;ph- cSykps ik; /kqÅu R;akuk ‘kso;k o
lk[kjrqikpk uSos| nÓkk;ph- /kqjdjh o lkscr tk.kkÚ;akuk v{krk ykowu
/kqjdÚ;kyk ikufoMk o lOok :i;k vksokG.kh fnY;k tkr gksrh- R;kuarj
takc eakMokoj VkdY;k tk;ph-
;k Hkkxkrhy vksO;krwu ^takc* Eg.kts dk;\ gh ekfgrh feGrs-
vkt gh i)r Qkj deh izpfyr vkgs- vkrk xzkeh.k Hkkxkrgh fookg
lekjaHk gs eaxy dk;kZy;kr djrkr- fdaok iMnÓkkpk eakMo cuforkr-
v’kk izdkjP;k vksO;krwu xrdkGkrhy lektthou dls gksrs] gs letwu
?ks.;kl enr gksrs-
¼takc o eakMokcíyph lfoLrj ekfgrh 66 ØeakdkP;k izkLrkfodkr
lfoLrj vkysyh vkgs- ikgk vksoh Ø- 1458 rs 1484 ½-
takckP;k xkMÓkkys A lksusjh f’kojk
eksBs yksda lks;jk AA 1454 AA
takckP;k cSykys A js’keh dkljs
eksBs yksda lkljs AA 1455 AA
takckP;k xkMÓkkoja A clys x.kirh
iwtk djrs ljLorh AA 1456 AA
takckP;k [kkljkys A js’kbZekps nksja
dks.;k ukjhys vkyk oja AA 1457 AA
66- eakMoa ?kkytk A ?kkytk uok Msjh
izkphu Hkkjrh; fookg i)rh d’kh gksrh] gs letwu ?;k;ps vlsy rj
L=h&xhrakpk vH;kl dj.ks vko’;d vkgs- fL=;akph vksohxhrs okpY;koj
vkiY;kyk xrdkykrhy yXui)rh letwu ?ksrk ;sbZy- iwohZ [ksMÓkkr eaxy
dk;kZy; uOgrs- R;kosGh ?kjkP;k leksj eakMo ?kkrY;k tkr gksrk- xzkeh.k
fL=;kaph xkFkk @330
Hkkxkrhy fookg mUgkGÓkkP;k fnolkr Ogk;ps- ,fizy vkf.k es ;k efgU;kr
dMd mUgkGk vlY;keqGs mUgkpk Hk;adj =kl gksrks- ;kiklwu okp.;klkBh(
o oÚgkMh eaMGhaph xSjlks; gksÅ u;s- Eg.kwu uojhP;k ?kjh eksBk eakMo
dj.;kph izFkk gksrh- R;kekxs mís’k ,dp- rks Eg.kts lok±uk lkoyh- gk
eakMo fof/kor mHkkjyk tk;pk- tkxsph iwtk d:u ifgyh Msj ¼ykdMh
[kakc½ xkMk;ph- uarj ikfgts rso<Ókk Msjh xkMk;P;k- o:u cakcw Vkdk;ps-
rs ,desdakuk nksjhus ?kê cak/kY;koj R;koj takc Vkdk;ph- ¼takc & takHkwG]
vakck] iGl] macj] jksg.k v’kk >kMkP;k fgjO;kdap QaknÓkk rksMwu
vk.kk;P;k] vkf.k R;k eakMokoj Vkdk;P;k- R;keqGs eakMokP;k [kkyh
lkoyh jkgkr gksrh- ;kp eakMokr yXukrhy vusd fo/kh o izlax lktjs
dsY;k tkr gksrs-½
takc rksMwu vk.krkuk lq)k lq#okrhyk >kMkph v{krk ykowu iwtk
djk;ph- >kMkyk ueLdkj d:u] uarj R;k >kMkP;k QaknÓkk rksMwu] ,d
fdaok nksu [kkljkr Hk:u BsoY;k tkr- bdMs xkokdMwu takcklkBh xsysY;k
yksdakuk U;kgkjh U;k;ph- R;klkBh lk[kj] ’kso;k o rwi fnY;k tkr vls-
U;kgkjh >kY;koj cSycaMh ?ksÅu xkokr ;sr- JhearkP;k ?kjh takc oktr
xktr vk.kr gksrs- takckps [kklj nkjkr vkY;koj ?kjph L=h takckP;k
[kkljkP;k cSykyk] /kqjdÚ;kyk o lkscrP;k yksdakuk v{krk ykowu] cSyakuk
ueLdkj djhr- loZ iwtkvpkZ >kY;koj takc eakMokoj VkdY;k tkr gksrh-
uarjP;k dkGkr iMns] >kyjh yko.;kph izFkk vkyh- R;kpsgh o.kZu
fL=;akuh d:u Bsoysys vkgs- eakMo tlk fof/kiwoZd mHkkjr gksrk] rlsp rks
mdyY;k tkr gksrk- uarjP;k dkGkr eakMokr dykdqlj ;sÅ ykxY;kps
o.kZugh vksohxhrkrwu ;srs-
;k Hkkxkrhy vksO;k fofo/krkiw.kZ vkgs- uojhP;k o uojnsokP;k
?kjP;k eakMoklkBh osxosxGÓkk vksO;k xk;ysY;k vkgsr- ;k vksO;kr
uojhulkBh ^ckbZpk* o uojnsoklkBh ^ckiwpk* vlk mYys[k ;srks- tqU;kps
tru d:u uohu lanHkZ fL=;akP;k vksohxhrkr ;srkr- fookgkpk laiw.kZ
lksgGkp t.kw dkgh fL=;akuh o.kZu d:u Bsoysyk vkgs vls okVrs-
fookgkP;k vksO;k Eg.kts eqyxh ikgk;yk ;s.;kiklwu rj ‘ksoVh eakMo
mdysi;±r loZ izlax R;akuh vksoh#ikus xkf;ysys vkgsr-
fL=;kaph xkFkk @331
xrdkGkrhy fookgi)rhps ftoar fp=.k vksohxhrkrwu ikgk;yk
feGrs- fL=;akph fookgxhrs Eg.kts t.kw dkgh ,d pyfp=iV okVrks- vusd
vkuankps o xaerhps izlax vksohxhrkrwu fnlrkr- vksoh Ø- 1458 rs vksoh
Ø- 1484 ikgk &
T;k ?kjh eqyhpk fdaok eqykpk fookg vlrks] R;k ?kjh eakMo
?kkrY;k tkrks- uojhps ukrsokbZd eksBÓkk la[;sus vlY;keqGs R;akP;klkBh
clk;yk eksBk eaMi Vkdk] vls o.kZu ;srs- xzkeh.k Hkkxkr fookg eaMikps
Qkj egÙo gksrs o vkgs- lqanj eakMo r;kj djrkuk R;kyk fBdfBdk.kh gkj
o dkjats ykowu lq’kksfHkr dsY;kps o.kZu vk<Grs- ekek] pqyrk] ekolk gh
egÙokph o ftOgkGÓkkph ek.kls fookg lekjaHkkr iw.kZ osG [kiwu fookg
lekjaHk ikj ikM.;kl enr djhr vlrkr] fdaok ‘ksoVi; ±r >Vrkr- ;k
lok±ps o.kZu iq<hy vksohxhrkr vkysys vkgs-
eakMoa ?kkytk A ?kkytk uok Msjh
xksra ckbZpa ¼uojhpa½ vkgs Hkkjh AA 1458 AA
eakMoa f’kotk A f’kotk iGlik;a
xksra ckbZpa y;a gk;a AA 1459 AA
eakMoa f’koyk A ukxqyhP;k nsBk
ckbZpk gko’kh pqyrk AA 1460 AA
eakMokP;k nkjh A dkjata Qqyrs
ckbZps oÚgkMh pqyrs AA 1461 AA
eakMokP;k nkjh A uqija xsY;k takck
ckbZps ekekth ykos vakck AA 1462 AA
eakMokP;k nkjh A uqija xsY;k Msjh
ckbZps ekekth ykos dsGh AA 1463 AA
eakMoa f’koyk A ukxqyhP;k ikuk
ckbZpk gko’kh nkjekek AA 1465 AA
fL=;kaph xkFkk @332
dkiMh eakMoa A dks.;k f’kaI;kua f’koyk
iSlk ekE;kua ykoyk AA 1466 AA
vksoh Ø- 1458 rs vksoh Ø- 1466 i;±r uojhdMhy ¼o/kqdMhy½
eaMGhapk mYys[k eakMo ?kkyrkuk ;srks- rj vksoh Ø- 2467 rs vksoh Ø-
1471 i;±r ¼eqykdMP;k½ uojnsokP;k ukrsokbZdakpk mYys[k eakMo
Vkdrkuk ;srks- vksO;ke/;s ckbZps Eg.ktsp uojhups o ckiwps Eg.ktsp
uojnsokdMps vlk vFkZ ?;kok-
eakMoa ?kkytk A ?kkytk uok Msjh
xksra ckiwpa ¼uojnsokpa½ vkgs Hkkjh AA 1467 AA
eakMoa f’koyk A f’koyk iGlik;a
xksra ekgÓkk ckiwpa y;a gk;a AA 1468 AA
eakMoa f’koyk A dkjata Qqyrs
ckiwps oÚgkMh pqyrs AA 1469 AA
eakMoa f’koyk A ukxksyhP;k nsBk
ckiwpk gko’kh pqyrk AA 1470 AA
eakMoa f’koyk A ukxksyhP;k ikuk
ckiwpk gko’kh nkjekek AA 1471 AA
uojhP;k ckik A eakMoa ?kkytks xYyksxYyh
rwua ifgyh dU;k mtoyh AA 1472 AA
eakMoa f’koyk A f’koyk oY;k ijlkua
dU;k mtoyh xjLrkuaAA 1473 AA
eakMoa f’koyk A f’koyk takcqGtkbZ
dU;k mtokys dsyh ?kkbZ AA 1474 AA
eakMoa ?kkryk A ckbZ fuOoGa tkbZpk
Nan uoÚ;kP;k vkbZpk AA 1475 AA
fL=;kaph xkFkk @333
eakMoa f’koyk A f’koyk dsGhua
;so<h gko’kh cgh.ka AA 1476 AA
eakMoa f’koyk A mPp ?kstk dkpok
cyok ekukP;k vkrok AA 1477 AA
eakMoa f’koyk A f’koyk nksMD;kpk
vkyk uojnsoa /kMkD;kpk AA 1478 AA
uojhP;k Hkkok A eakMoa ?kkytks tkbZtqbZpk
uojnsoa vkyk ?kkbZ?kqbZpk AA 1479 AA
eakMokP;k nkjh A uojnsokps oÚgkMh
?kkekus xnZ >kys A tkGh ykotk eakMokys AA 1480 AA
eakMokP;k nkjh A mPp ?kstk c™kkVh
ckbZP;k ekukP;k cfg.kh ;srh AA 1481 AA
eakMokP;k nkjh A takckpa vkya [kklja
lwua y{eh gq’kkja AA 1482 AA
eakMokP;k nkjh A jakxqGa podkph
ojek;a dk ysdjkph AA 1483 AA
eakMokP;k nkjh A jakxksGa pdjkph
ojek;a dk ysdjkph AA 1484 AA
¼xksra & ukryx- uokMsjh & uÅ [kakckpk- uwij & deh- Msjh & ykdMh
[kakc- eakMo f’koyk & >kdyk- oY;k ijlkua & iGlkP;k fgjO;k ygku
o dksoGÓkk QaknÓkk] MgkGÓkk- mtoyh & fookg dsyk- xjLrkua & xgLr]
oMhy- cékVh & map dkBh- podkph & pkSdVhph- pdjkph & pØkph-
vksoh Ø- 1483 o 1484 e/;s ^dk* gk vf/kdpk ‘kCn xk.;kph y;
lk/k.;klkBh vkysyk vkgs-½
fL=;kaph xkFkk @334
67- ikpa t.kh x lokluh
Hkkjrh; yksdthoukr T;k ?kjh fookg lekjaHk vkgs] R;k ?kjh eakMo ?kkrY;k
tkr gksrk o tkrks- R;k eakMokr pkyysY;k loZ fo/kh o izlaxkps o.kZu
fL=;akP;k vksohxhrkrwu ikgk;yk feGrkr- eqyhps ?kj vlsy rj ^xk.kh
uojhph xkok*] vkf.k eqykps ?kj vlsy rj ^xk.kh uojnsokph xkok*] ;k
vksGhiklwu iq<s pky.kkÚ;k izlaxkps o.kZu ;srs- yXu?kjh gGn nGkoh
ykxrs- R;kpizek.ks nsokyk dkgh uSos| nÓkk;pk vlY;kl dkgh xgw]
raknwGgh nGkos ykxrkr- ¼;k nG.;kyk fdDlk fdaok f[kDlk nG.ks vls
Eg.krkr½- nG.k nGrkuk ikp lkSHkkX;orh fL=;k tkR;kyk gkr ykorkr-
;kosGh vusd fL=;k o eqyh isz{kd vlrkr- gs nG.k nGrkuk uojhph
fdaok uojnsokph xk.kh xk;Y;k tkrs- fL=;aklkBh gk izlax eksBk xaerhpk o
vkuannk;h vlrks-
uojhyk fdaok uojnsokyk gGn ykxY;koj ^rsy p<o.ks* o ^rsy
mrjo.ks* gk lekjaHk gksrks- R;kpsgh eksBs lqanj o.kZu vksohxhrkrwu vkysys
vkgs- rsy p<o.;kpk dk;ZØe >kyk] dh uojhyk fgjO;k cakxMÓkk Hkjrkr-
R;kpsgh o.kZu vksohxhrkrwu ;srs- gGn yko.ks] Ugk.kksjk] fioGh lkMh]
fgjO;k cakxMÓkk] rsy p<o.ks bR;knh loZ izlaxkps Øeokj o.kZu
vksohxhrkrwu ;srs- gÓkk vksO;k okprkuk MksGÓkkleksj R;k izlaxkps n’; mHks
jkgkrs- xrdkGkrhy lektthou] yksdthou letwu ?ks.;kl enr gksrs-
ikgk vksoh Ø- 1485 rs vksoh Ø- 1498-
vksoh Ø- 1485 ikgk- T;k jFkkrwu uojnso fu?krks] R;k jFkkyk ikp
lkSHkkX;orh fL=;k gkr ykorkr- ikp lkSHkkX;orhps jFkkyk gkr yko.ks gs
‘kqHk letY;k tkrs- ;sFks uojnsokps uko dk’khukFk vkgs- T;kpk fookg
vlsy R;kps uko ;k vksohr xqaQwu gh vksoh xkrk ;srs-
vksoh Ø- 1489 e/khy lanHkZ Qkj egÙokps vkgs- ;kr ^oj.ka* gk
‘kCn vkysyk vkgs- R;kpk lanHkZ iq<hyizek.ks % iwohZ [ksMsxkokr eaxy
dk;kZy; uOgrs- rsOgk Msjhpk eaMi mHkk djkok ykxr vls- ;k eaMikoj
lkoyhlkBh takc Vkdkoh ykxs- ¼takc Eg.kts iGlkP;k] vakC;kP;k]
takHkGhP;k] macj] VsaHkq.khZP;k MgkGÓkk eakMo >kd.;klkBh okijrkr] R;kyk
takc vls Eg.krkr½- gh takc rksMwu vk.k.;klkBh dkgh ek.kls ldkGh
fL=;kaph xkFkk @335
cSycaMh ?ksÅu jkukr tkrkr- R;akP;k f’knksjhlkBh tkR;koj lOok ik;yh
xgw ikp lkSHkkX;orh fL=;k nGrkr- uarj R;kP;k iksGÓkk d:u lkscr
‘kso;k] lk[kj] rwi bR;knh nsrkr- R;k nG.kkyk ^oj.ka fdaok o.kZ* vls
Eg.krkr- gs nG.k nGrkuk lq#okrhyk R;akP;k gkrkr foMk vlrkr- rks
vxksnj tkR;kyk nsrkr o ex iq<s nGrkr- R;kP;kuarj fioGs dsysys
tksa/kGs nGrkr o xk.kh xkrkr- R;kyk ^fdDlk fdaok f[kdlk* vls
Eg.krkr- rs nGY;kf’kok; yXukrhy oÚgkMÓkklkBh iq<ps nG.k nGr ukgh-
Eg.kwu R;kyk eku vlrks-
vksoh Ø- 1492 rs vksoh Ø- 1494 ikgk- fookg?kjh fdaok eakMokr
o/kqyk o ojkyk gGn ykoY;koj fryk fdaok R;kyk pkSjaxkoj clowu ikp
fookfgr fL=;k foMÓkkph ikus gkrkr ?ksrkr- ikukps Vksd FkksMsls rsykr
cqMowu ik;kdMwu MksD;ki;±r usrkr] R;kyk ^rsy p<o.ks* Eg.krkr- uarj
ikp lkSHkkX;orh fgp fØ;k MksD;kdMwu ik;kdMs djrkr- R;kyk ^rsy
mrjo.ks* Eg.krkr- rsy p<orkuk ukxosyhP;k ikukauk dktGkpk fVGk
ykorkr- R;kpk mís’k n‛V dk<.ks fdaok ojkyk vkf.k o/kqyk utj ykxw
u;s] vlk vlkok- ¼rsy p<orkuk th xk.kh Eg.krkr rh Øeakd 100 e/;s
fnysyh vkgs½-
o/kqyk gGn ykoY;kuarj ikp fookfgr fL=;k frph vak?kksG d:u
nsrkr- R;kuarj fioGh lkMh uslk;yk ykorkr- ‘ksoVh rsy p<o.;kpk
dk;ZØe >kyk dh] fryk fgjok pqMk Hkjrkr- gs loZ Øekuqlkj gksr vlrs-
Hkkjrh; yksdthoukr vktgh gh izFkk ikgk;yk feGrs- ¼izR;sd tkrhP;k
izFkk osxosxGÓkk vlY;k] rjh R;krhy izlaxkps Øe ek= Bjysys vlrkr-½
ikpa >.kh x lokluh A tkR;kys gkra ykok
xk.ks uojhys xkok AA 1485 AA
ikpa >.kh x lokluh A tkR;kys gkra ykok
uojnsokph xk.kh xkok AA 1486 AA
ikpa >.kh x lokluh A gkrkua ikyoY;k
gGnh dqadokys cykoY;k AA 1487 AA
fL=;kaph xkFkk @336
ikpa >.kh x lokluh A jFkkyk ykok gkFk
uojnsoa dk’khukFka AA 1488 AA
ikpa >.kh x lokluh A ?kkyk tkR;kys oj.ka
lHkkeaMih cak/kk rksj.ka AA 1489 AA
ikpa >.kh x lokluh A cqjMkP;k ?kjh tkÅ
bZlkja nsrs HkkÅ AA 1490 AA
ikpa >.kh x lokluh A R;klh oj.;kpk ekua
gkrh ukxosyhps ikua AA 1491 AA
ikpa >.kh x lokluh A ekukP;k ifgY;k gkstk
rsya p<okys ;stk AA 1492 AA
ikpa >.kh x lokluh A jFkkP;k ifgY;k
rsya p<okys vkY;k AA 1493 AA
ikpa >.kh x lokluh A uojhyk UgkÅ ?kkyk
fioGh lkMh nÓkk uslk;yk AA 1494 AA
ikpa >.kh x lokluh A rsya p<ok uojhyk
fgjok pqMk nÓkk ?kkyk;yk AA 1495 AA
ikpa >.kh x lokluh A ukuksÚ;kra ukgktk
rsya p<okys ;stk AA 1496 AA
ikpa >.kh x lokluh A takckpk vkyk xkMk
lwua lk;f=ys /kkMk AA 1497 AA
takckP;k [kkljkys A eksBs eksBs uanh
fuona pkjys rqikeanh AA 1498 AA
¼loklhu & lok’kh.k] lkSHkkX;orh- R;klh & R;akuk- oj.ka fdaok o.kZ &
67 O;k Øeakdkph izLrkouk ikgk- takc & 65 o 66 O;k Øeakdkph
izLrkouk ikgk- fuon & uSos|-½
fL=;kaph xkFkk @337
68- cksgY;kps isaMa A Vkdrs ckjk t.ka
Hkkjrh; laL”rhr loZ /keZ] lekt] tkrh ;akP;k fujfujkGÓkk ijaijk vkgsr-
gÓkkp ijaijk R;akP;k l.k] mRlo] lekjaHk] fookg] dqVqac bR;knh fBdk.kh
fnlwu ;srkr- T;k ?kjh fookg vlsy rsFks cksgY;kyk Qkj egÙo vlrs-
o/kqP;k ?kjh o ojkP;k ?kjhgh cksgys r;kj dsys tkrs- ¼izR;sd /kekZr fdaok
izR;sd tkrhr ^cksgys* ?kkyrkrp vls ukgh-½ nksUghgh ?kjh fookg eaMikr
,dk cktwyk cksgys ?kkrys tkrs- cksgY;koj dkgh dk;ZØe gksr vlrkr-
o/kqP;k ?kjP;k cksgY;koj yXu ykxY;kuarj o/kwojkyk clorkr- rsFks R;akuk
‘kso;k [kkÅ ?kkyrkr- rj uojnsokP;k ?kjh yXukuarj R;koj dkgh fo/khor
iwtk djrkr-
yksdijaijsr cksgys ?kky.;kpk eku ekekyk fnY;k tkrks- R;ko:u
ekek gs ik= fookgdk;kZr fdrh egÙokps vkgs] gs /;kukr ;srs- cksgY;kps
ifgys isaM ¼ekrhps½ ekek Vkdrks- uarj R;krhy dkgh dq’ky yksd cksgys
r;kj dj.;kyk gkrHkkj ykorkr- dkgh Hkkxkr cksgys dj.;klkBhpk eqgwrZ
dk<rkr- cksgys dks.kR;k Hkkxkyk vlkos] vls fopkjY;k tkrs- cksgys
cufo.;kph ijaijk vktgh ftoar vkgs- ;kyk vusd ‘krdakph ijaijk vkgs-
cksgY;kP;k vksO;krwu ekekpk mYys[k vusdnk ;srks-
cksgY;kP;k ekxs ygkueksBs dkgh eMds o R;koj ekrhP;k >kd.;k
vlrkr- cksgys dkjkfxjhus jaxfoys tkrs- cksgY;kP;k ekxs th xkMxh eMdh
vlrkr R;kyk ^MsGekFku*] o ^exjekFkuh* vls Eg.krkr- cksgY;kP;k
vksO;kr cjspnk lkj[ksi.kk ;srks- uojhuP;k ekekpk mYys[k frP;k ?kjh
cksgys cuforkuk ;srks- uojhulkBh ^ckbZps ekek* o uojnsoklkBh ^ckiwps
ekek* vlk mYys[k vksohxhrkr vkysyk vkgs-
yXukpk eqgwrZ A tks’khnknk rqra lakxa
ckbZ uojhpa A cksgya dks.;k vakxa AA 1499 AA
yXukpk eqgwrZ A tks’khnknk rqra lakxa
ckbZ uojnsokpa A cksgya dks.;k vakxa AA 1500 AA
fL=;kaph xkFkk @338
cksgY;kps isaMa A Vkdtk R;kgh R;kgh
ekes ckbZps ‘kstsxkoh AA 1501 AA
cksgY;kps isaMa A Vkdtk R;kgh R;kgh
ekes ckiwps ‘kstsxkoh AA 1502 AA
cksgY;kps isaMa A Vkdrs ckjk t.ka
ckbZps ekek egktua AA 1503 AA
cksgY;kps isaMa A Vkdrs ckjk tua
ckiwps ekek egktua AA 1504 AA
cksgY;kps isaMa A Vkdtk n.kn.k
ekes ckbZps egktua AA 1505 AA
cksgY;kps isaMa A Vkdtk n.kn.ka
ekes ckiwps egktua AA 1506 AA
cksgY;kps isaMa A [klw [klw tkrs
ekes dkjkxhja ;srs AA 1507 AA
eakMokP;k nkjh A cke.ka cksgY;koja
v{knk iMY;k A eSukP;k MksD;koja AA 1508 AA
eakMokP;k nkjh A djaxGh ckbZ /kja
p<a ckbZ cksgY;koja AA 1509 AA
yxukP;k osGh A cksgY;k vkyh mua
‘kkyqus >kdk lwua AA 1510 AA
eakMokP;k nkjh A cksoY;k vkyh mua
>kdk ‘kkyhua ysda lwua AA 1511 AA
rksMÓkk iStukpk A cksgY;k nsrs ik;a
dGla okgkrs ckiek;a AA 1512 AA
fL=;kaph xkFkk @339
exja ekFkuhrya A ik.kh vkgs f’krGa
lksua okghya firGa ¼udyh½ AA 1513 AA
exja ekFkuhrya A ik.kh vkgs FkaMa
lksua okghya yks[kaMa AA 1514 AA
exja ekFkuhrya A ik.kh gk;s xjea
lksua okghya ujea AA 1515 AA
MsGa ekFkuhrya A ik.kh vkgs FkaMxkja
Ekk;k eSukys paægkja AA 1516 AA
¼R;kgh R;kgh & dks.khgh- lksua okghya firGa & udyh]½
69- i;yh gGna A xkoP;k ekjksrhyk
vksoh Ø- 1517 rs vksoh Ø- 1525 i;±rP;k vksO;kr o/kwojkyk gGn
yko.;kpk mYys[k ;srks- Hkkjrh; fookg ijaijsr yXukP;k vxksnjP;k
fno’kh gGn yko.;kpk dk;ZØe gksrks- gk izlax eksBk /kwe/kMkD;kr lktjk
dsY;k tkrks- o/kqyk fdaok ojkyk gGn ykxk;P;k vxksnj nsokyk gGn
okfgY;k tkrs- ;k dk;ZØekP;k fno’kh ldkGh fL=;k iwtsph vkjrh ?ksÅu
xkokrY;k loZ nsoGkr tkrkr- rsFks nsokph iwtk d:u R;akuk gGn
ykorkr- uarj o/kw o ojkyk R;akP;k R;akP;k ?kjh gGn yko.;kpk dk;ZØe
gksrks- eyk feGkysY;k vksO;kr gGn ykorkuk nsorakpk Øe fnysyk vkgs-
vusd Hkkxkr ;k nsoakuk gGn yko.;kP;k Øekr cny gksÅ ‘kdrks- ifgyh
gGn ekjksrhyk] nqljh x.kirhyk] frljh y{ehvkbZyk] poFkh ?kjP;k
dqynsokyk] vkf.k ikpoh vkrhikrhyk vlk Øe vk<Grks-
^vkrhikrh* gÓkk ekr`&nsorsps Lora= Bk.ks izR;sd xkokr vlrs- gh
,d izdkjs ‘kDrhph nsork vlkoh- ¼ys[kdkP;k xkokyk gs vls Bk.ks gksrs-
uarjP;k dkGkr ‘kstkjh jkg.kkÚ;k dqVqackus rsFks vfrØe.k dsY;kps fnlys-
Bk.ks Eg.kts ngk QwV yakch] #anh o maph vlysyh ,d ygku’kh [kksyh½-
vkrhikrhyk gGn ykoY;koj lxGÓkk nsorakuk gGn ykoY;klkj[ks gksrs-
^lxGs nsork vkys gkrh* ;k vksGho:u vkrhikrh ;k nsohps egÙo
fL=;kaph xkFkk @340
letrs- lxGÓkk nsoakuk gGn ykoY;koj R;akpk vk’khokZn ?ksÅu] dkgh
gGn ijr vk.krkr- R;kr dkgh izek.kkr iqUgk gGn Vkdwu o/kw fdaok
ojkyk ykorkr- uarj teysY;k ukR;kxksR;krhy loZ eaMGhauk gGn
ykorkr- uarj Ugk.kksÚ;kpk dk;ZØe lq: gksrks- ¼Ugk.kksÚgÓkkps o.kZu 71 O;k
ØeakdkP;k izkLrkfodkr vkysys vkgs-½
xzkethoukr pkyr vkysY;k fo/kh] #<h o ijaijk ;akps n’kZu ;k
vksohxhrkrwu gksrs- vktgh gh izFkk xzkeh.k o ‘kgjh Hkkxkr ftoar vkgs-
xrdkykrhy yksdthou letwu ?ks.;kl vksohxhrakpk vH;kl mi;qDr
Bjrks- R;kpizek.ks lekt’kkL=kP;k vH;kldakukgh R;kpk mi;ksx gksrks-
¼;k Hkkxkr lkj[;k vksO;k fnlrkr- ijarq o/kqP;k ?kjh Eg.krkuk eqyhps
uko] rj uojnsokdMs Eg.krkuk eqykps uko ?ksÅu gÓkk vksO;k EgVY;k
tkrkr- ;kyk iqu#fDrpk nks‛k Eg.krk ;s.kkj ukgh-½
i;yh gGna A xkoP;k ekjksrhyk
eaxa uoÚ;k iksjh;yk AA 1517 AA
nqljh gGna A xkoP;k x.kirhyk
eaxa uoÚ;k iksjh;yk AA 1518 AA
frljh gGna A xkoP;k vkbZyk
eaxa uoÚ;k iksjh;yk AA 1519 AA
poFkh gGna A ?kjP;k dqynsokyk
eaxa uoÚ;k iksjh;yk AA 1520 AA
ikpoh gGna A xkoP;k vkrhikrh
lkjs nsork vkys gkrh AA 1521 AA
¼vksoh Ø- 1517 rs 1521 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs- R;kpizek.ks iq<s
vksoh Ø- 1522 rs 1525 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs-½ iq<hy vksO;kr
uoÚ;k eqykps uko ?ksÅu vksO;k xk;ysY;k vkgsr-
i;yh gGna A xkoP;k ekjksrhyk
eaxa uoÚ;k iksjk;yk AA 1522 AA
fL=;kaph xkFkk @341
nqljh gGna A xkoP;k x.kirhyk
eaxa uoÚ;k iksjk;yk AA 1523 AA
frljh gGna A xkoP;k vkbZyk
eaxa uoÚ;k iksjk;yk AA 1524 AA
poFkh gGna A ?kjP;k dqynsokyk
eaxa uoÚ;k iksjk;yk AA 1525 AA
70- pqMk Hkjtk iapjaxh
fookg lekjaHk T;k ?kjh vlsy] R;k ?kjh ,d egÙokpk izlax Eg.kts
fL=;akuk cakxMÓkk Hkj.;kpk- Hkkjrh; yksdijaijsr yXudk;kZr ts vusd
laLdkj ikj ikMY;k tkrkr] R;krhy gk ,d laLdkj vkgs- fookg ?kjh
¼o/kqP;k o ojkP;k½ yXukP;k vxksnjP;k fnolh teysY;k loZ fL=;akuk
cakxMÓkk Hkj.;kph izFkk vkgs- eakMokr eksBh lrjath fdaok xks.kk vaFk:u
R;koj pkSjaxikV Bsorkr- izFke uojhyk dlkj fgjok pqMk Hkjrks- uarj
o;kuqlkj o ekukuqlkj izR;sd fL=;akuk pqMk Hkjrkr-
gh i)r vktgh fookg lekjaHkkr fVdwu vkgs- ;kr ygku
eqyhiklwu rj eksBÓkk fL=;aki;±r loZ efgyk pqMk Hkjrkr- pqMk Hkjrkukpk
gk lksgGk Hkkjrh; yksdijaijsrhy fL=;akuh dkO;#ikus tru d:u Bsoysyk
vkgs- fL=;akP;k vksohxhrkrwu izkphu #<h o ijaijkps n’kZu vkiY;kyk
?kMrs- iwohZ lektthou dls gksrs gs letwu ?ks.;kl enr gksrs- ;k
Hkkxkrhy vksO;kr xrdkykrhy lektthoukps dkgh va’k vkiY;kyk
feGrkr- iq<hy vksO;k ikgk &
fgjO;k eakMokra A gkrjyk xks.kk
pqMk ysrs lklklquk AA 1526 AA
fgjO;k eakMokra A gkrjyk xks.kk
pqMk Hkjrs lkÚ;k lquk AA 1527 AA
fL=;kaph xkFkk @342
eakMokP;k nkjh A lrjath Vkdk xks.kk
pqMk ysrs lklklquk AA 1528 AA
fgjO;k eakMokra A Vkdtk lrjath
pqMk Hkjtk iapjaxh AA 1529 AA
71- Ugk.kksÚ;kP;k vksO;k
Hkkjrh; fookg i)rh eksBhp fofo/krkiw.kZ vkgs- eakMokph es< jkso.;kiklwu
rj eakMo mdysi;±r vusd fo/kh o izlax yXu?kjh gksr vlrs- R;krhy
,d egÙokpk o vkuankpk izlax Eg.kts Ugk.kksjk gks;- yXukP;k vknY;k
fnolh uojnso vkf.k uojhyk R;akP;k R;akP;k ?kjh pkSjaxikVkoj clowu
fL=;k gGn ykorkr- uarj R;kyk fdaok fryk ckgsj fi<s Bsowu R;koj
clorkr- ¼fi<s gs takHkGhP;k fdaok iGlkP;k >kMkP;k eksBÓkk QaknÓkkiklwu
rklwu cuorkr- R;k ygku ygku ikVÓkk vlrkr- yXu ykorkuk R;koj
ojo/kw mHks djrkr- Ugk.kksÚ;krgh o/kwoj R;koj mHks jkgrkr-½ uarj ?kjP;k
brj eaMGhauk gGn ykorkr- R;kosGh okta«;kP;k fdaok <ksyrk’kkP;k
xtjkr ukpxk.;kpk dk;ZØegh gksrks- gGn ykoY;kuarj oj fdaok o/kwlkscr
eakMokr tksMI;ktksMI;kus vak?kksG djrkr- R;kyk Ugk.kksjk Eg.krkr- ;kr
vxksnj uojnso fdaok uojhuyk vak?kksG ?kkrY;k tkrs- R;kuarj vkbZoMhy
fdaok vkthvktkscakuk eku fnY;k tkrks- o;kuqlkj o toGP;k ukR;kuqlkj
;kr vusd tksMih vak?kksG djrkr- ¼R;akph vak?kksG d:u fnY;k tkrs ½-
fookg laiY;koj o/kwojkpk ,d= Ugk.kksjk dsY;k tkrks- ;krgh gkS’kh
eaMGh iqUgk tksMI;kus ,d= vak?kksG djrkr- gk lksgGkp vkuan ns.kkjk
vkgs- fL=;akuh gk loZ izlax vksoh#ikus o.kZu d:u Bsoysyk vkgs- ;krgh
dkO; vkgs- lwpdrk gk dkO;kpk xq.k vksohxhrkr fBdfBdk.kh vk<Grks-
Hkkjrh; lekt thoukps vusd iSyw vksohxhrkr lkiMrkr-
vksoh Ø- 1530 rs vksoh Ø- 1537 e/;s dks.kkdks.kkyk o
dks.khdks.kh gGn ykoyh] rlsp dks.k dks.k ;k Ugk.kksÚ;kr lgHkkxh >kys]
;kps dkO;e; o.kZu ;srs- Ugk.kksÚ;kP;k vksO;k okprkuk MksGÓkkleksj izR;{k
izlax mHkk >kY;kf’kok; jkgkr ukgh- xrdkykrhy oSHkokph lk{k gk
fL=;kaph xkFkk @343
vksohc) bfrgkl nsrks- fookgkpk bfrgklp t.kw vksohxhrkrwu vkiY;k
leksj ;srks- T;kyk lekt’kkL=kpk vH;kl djk;pk vlsy R;akuk
vksohxhrakpk vH;kl dsY;kf’kok; xrdkykrhy lektthou pakxys letwu
?ksrk ;s.kkj ukgh- iq<hy vksO;k ikgk &
eakMokP;k nkjh A fioGs ek>s ik;a
eh Ugk.kyh ojek;a AA 1530 AA
eakMokP;k nkjh A fioGs >kys ik;a
fera Ugk.kyh ojek;a AA 1531 AA
eakMokP;k nkjh A fioGs >kys gkra
eh Ugk.kyk ojckia AA 1532 AA
eakMokP;k nkjh A fioGs ek>s gkra
fera Ugk.kyk ojckia AA 1533 AA
eakMokP;k nkjh A fioGh >kyh pksGh
eh Ugk.kyh uojh AA 1534 AA
eakMokP;k nkjh A fioGk ek>k ‘ksoa
eh Ugk.kyk uojnsoa AA 1535 AA
eakMokP;k nkjh A fp[kqya d’kh;kpk >kyk
uojnsokpk ckia Ugkyk AA 1536 AA
eakMokP;k nkjh A fp[kqya d’kh;kpk >kyk
ckia uojhpk Ugkyk AA 1537 AA
¼Ugk.kyh & Luku d:u ns.ks] vak?kksG d:u ns.ks- ‘kso & inj- d’kh;kpk
& d’kkpk- fp[kqy & fp[ky- Ugkyk & vak?kksG dsyh-½
72- vgsja ek÷;k ckokthpk Hkkjh
;k Hkkxkr vgsjkP;k vksO;k vkysY;k vkgsr- Hkkjrh; yksdthoukr fookg
izlaxh ^vgsj ns.;kph o vgsj ?ks.;kph* izFkk Qkj iwohZiklwu pkyr vkysyh
fL=;kaph xkFkk @344
vkgs- T;akP;k ?kjh fookg vlrks] R;k ?kjph L=h toGP;k ukR;krhy
yksdakuk vgsj djrs- frykgh vkIrLodh; o izsekps yksd vgsj djrkr-
ijarq fL=;akuk ek= vkiY;k ekgsjpkp vgsj egÙokpk okVrks- frP;k ekgsjh
fookg vlyk rj rh vkbZofMyakuk izFke vgsj djrs- vkf.k lkljyk fookg
vlsy rj rh vkbZofMyakpk vgsj izFke ?ksrs- vgsj ns.;kpk o ?ks.;kpk Øe
ekxsiq<s gksÅ ‘kdrks- ijarq fL=;k ek= vkiY;k ofMyakpk fdaok rs g;kr
ulsy rj vkiY;k HkkokP;k ?kjP;k vgsjkph okV ikgkr vlrkr-
vgsj fdrhgh vkys] rjh eh vkiY;k ofMyakP;k fdaok ca/kqP;k
?kjpkp uslhu] vls fL=;k Eg.krkr- ^;stk nsorkP;k ;sja* ¼ikgk vksoh Ø-
1545½ ;k vksGhrwu rh vkiY;k ofMyakuk lakxrs dh] rqEgh ;sbZi;±r eh
tqU;k diMÓkkus okojhu- ¼uslhua dkjesja] vksoh Ø- 1545½- iwtsP;k
osGsi;±r rqeph okV ikghu] vls eqyxh Eg.krs- oMhy xjhc vlsy rj rs
Qkj eksykpk vgsj ?ksÅ ‘kdr ukgh- ijarq ckikP;k ?kjpk vgsj dlkgh
vlyk] rjh eqyhyk rksp vkoMrks- dkj.k R;kr izse o ftOgkGk vksrizksr
Hkjysyk vlrks- Eg.kwu rh ofMyakP;k ?kjpkp vgsj uslrs-
eqyxh usgehp vkiY;k ofMyakP;k ?kjP;k vgsjkph Lrqrh djrkuk
fnlrs- ^ykya x firakcjh*] ^vgsja ek÷;k ckokthpk Hkkjh* ¼vksoh Ø-
1550] 1551½] ^ek÷;k ca/kqph ‘kkypksGh* ¼vksoh Ø- 1547½ fdaok ^ukgh
clra vgsjh A ek>s ckokth ;srojh* ¼vksoh Ø- 1549½- ;k v’kk
vksO;krwu ekgsjpk ftOgkGk o ofMyakcíyps izse O;Dr gksrs- v’kk vusd
vksO;akuk Hkkouspk Li’kZ >kysyk vkgs- ^vkiyk ekukpk mdyhu* ¼vksoh Ø-
1553½] ^vgsj ca/kqpk mdyhua* ¼vksoh Ø- 1554½ bR;knh vksO;krwu
Hkkokcíypk o ofMyakcíypk ftOgkGk o izse O;Dr gksrs-
xkokrp u.kansps ?kj vkgs- R;akP;kdMwugh ^xksylkMh* vgsj vkY;kps
rh lakxrs- ^vgsj vk.kyk xksylkMh* ¼vksoh Ø- 1558] 1559½ ;k
vksohrwu cnyR;k lektkps fp=gh vkiY;kyk ikgk;yk feGrs-
^yqxMs&pksGh* gk egkjk‛Vªh;u fL=;akpk ck.kk vkgs- vk/kqfudrsdMs oGr
vlrkuk yqxMÓkkP;k tkxsoj ^xksylkMh* ;sr vlY;kps lwfpr gksrs-
yksdthoukr gksr vlysY;k cnykph uksan yksdlkfgR;kr fnlrs- Eg.kwu
yksdlkfgR; Eg.kts thou tx.;kps lk/ku vkgs- xrdkykrhy thou o
R;kr gksr vlysyk cnygh iq‛dG osGk yksdlkfgR;krwu ikgk;yk feGrs-
fL=;kaph xkFkk @345
tqus fVdowu uO;kph R;kr Hkj Vkd.ks] gs yksdlkfgR;kps ,d oSf’k‛VÓk
vkgs- fL=;akP;k xhrkr lektcnykP;k vusd ?kVuakph uksan vk<Grs-
R;ko:u xrdkykrhy lektthou dls gksrs] gs vkiY;kyk fL=;akP;k
vksohxhrkrwu letwu ?ksrk ;srs-
;k Hkkxkr vkysY;k vgsjkP;k vksO;k vR;ar ân;Li’khZ vlwu R;kr
ek;spk vksykok vkgs- fL=;akph vksohxhrs Eg.kts vkiyk lakL”frd okjlk
vkgs- Eg.kwu rks tru d:u Bso.;kph furakr xjt vkgs- iq<hy vksO;k
ikgk%&
eakMokP;k nkjh A oktk oktrks lubZpk
ifgyk vgsja cfg.khpk AA 1538 AA
eakMokP;k nkjh A oktk oktrks lubZpk
vkyk vgsja eko’khpk AA 1539 AA
eakMokP;k nkjh A oktk oktrks ckgsja
vkyk fiR;kpk vgsja AA 1540 AA
eakMokP;k nkjh A oktk oktrs jkgw jkgw
v;jh clys nks?ka HkkÅ AA 1541 AA
fgjO;k eakMokra A vgsjkus Hkjys Mkys
uojhps xksra vkys AA 1542 AA
eakMokP;k nkjh A vgsjk ekxs vgsja
vgsjkua Hkjya Mkya A loZ x.kxksra vkya AA 1543 AA
fgjO;k eakMokra A vgsjkus Hkjys rkVa
ikgs eko’khph okVa AA 1544 AA
eakMokP;k nkjh A uslhua dkjaesja
;stk nsorkP;k ;sja AA 1545 AA
eakMokP;k nkjh A dks.kkph uslw lkMh
vgsja Hkkjh Hkkjh A ykya x firakcjh AA 1546 AA
fL=;kaph xkFkk @346
eakMokP;k nkjh A vgsja vksGh vksGh
vksG[ka ‘ksthckbZ A ek÷;k ca/kqph ‘kkypksGh AA 1547 AA
v;sjkikBh v;sja A uslhua dkja esja
;stk nsorkP;k ;sja AA 1548 AA
vgsjkikBh vgsja A ukgh clra vgsjh
ek>s ckokth ;srojh AA 1549 AA
v;jkikBh v;sja A fgjoa ikrGa fgjoh pksGh
v;sja ek÷;k ckokthpk Hkkjh AA 1550 AA
vgsjkikBh vgsja A vgsjkoja dkGh pksGh
vgsja ek÷;k ckokthpk Hkkjh AA 1551 AA
fgjO;k eakMokra A vgsjkus Hkjys rkVa
eqaxh iSB.kh dksijkra AA 1552 AA
v;jkikBh v;sja A T;kpk R;kys eh eksdyhua
vkiyk ekukpk mdyhua AA 1553 AA
vgsjkikBh vgsja A T;kpk R;kys eksdyhua
vgsja ca/kqpk mdyhua AA 1554 AA
vgsjkdkBh vgsja A vgsjkps ckjk rkVa
ikghua iMqY;kph okVa AA 1555 AA
vgsjkikBh vgsja A vgsjkph f<ya >kyh
xkMh cak/kokph vkyh AA 1556 AA
vgsja vkyk gksrk A ikpgh ca/kqpk
lkgkok uan;kpk A firakcja dkjatkpk AA 1557 AA
xkokrY;k xkokeanh A vkgs uan;kph ekMh
vgsja vk.kyk xksylkMh AA 1558 AA
fL=;kaph xkFkk @347
xkokrY;k xkokeanh A vkgs uan;kpa ?kja
vgsja vk.kys ik;?kksja AA 1559 AA
xkokrY;k xkokeanh A vkgs uan;kpa ukra
vgsja vk.kys iky[khra AA 1559 AA
yxukP;k fnlh A uslyh lsanjh
ikBP;k ca/kqph A okVa ikgkrs laktojh AA 1560 AA
yxukP;k fnlh A uslyh dkjesja
ikBpk ca/kqjk;k A vkyk nsorkP;k ;sja AA 1561 AA
ek÷;k ?kjh dkedkta A /kkMk if=dk fygwua
vkyk vgsja ekgs:ua AA 1562 AA
ek÷;k ?kjh dkedkta A /kkMk if=dk gkrksgkrh
vkyk vgsja jkrksjkrh AA 1563 AA
¼oktk & okta=] c¡M- Mkys & eksBs iljV Vksiys- dkjesja & tqus- ;sja &
osGh- nsorkP;k ;sja & nksu ek.kls uohu diMs ?kkywu eakMokyk lqrkus
xqaQrkr- uarj uojnso eakMokP;k ckgsj iMrks- ;srojh & ;sbZi;±r- eqaxh
iSB.kh & eqaX;k jaxkph iSB.kh ¼ eqaxk [kMÓkkP;k jaxkph ½- iMqya & HkkokP;k
?kjpa yqxMa-½
73- ifgyh vksokG.kh
;k Hkkxkr uojh fdaok uojnso ;akuk vksokG.kh djrkukP;k vksO;k vkgsr-
fookg eaMikr uojnsokyk R;kP;k ?kjh( o uojhyk frP;k ?kjh vksokGrkr-
R;akP;ko:u vkjrh vksokGrkr- dkgh inkFkZ vkf.k oLrw vksokGwu Qsdrkr
fdaok dks.kkyk rjh nsrkr- vksokGrkuk vkjrhP;k rkVkr dkgh xksM inkFkZ
Bsorkr- lksU;kpk ygkulk nkfxukgh Bsorkr- rks nkfxukgh R;akP;ko:u
vksokGrkr- ;k nksu vksO;kr vkbZ vkf.k cgh.k gs dke djhr vkgs-
iDok™kkps uko cnyrkr] nkfxukgh cnyrks] i.k Hkko ek= cnyr ukgh-
fL=;kaph xkFkk @348
ifgyh vksokG.kh A cgh.ka ?kkyrs ykMokph
gkrh eqfædk tMkokph AA 1564 AA
nqljh vksokG.kh A ek;a ?kkyrs Hkkrkph
gkrh eqfædk dkpkph AA 1565 AA
¼eqfædk & vaxBh- tMko & dksanukr fgjs clo.;klkBh dsysys dke-½
74- ?kMh ?kMh fuacyks.ka
eqykyk gGn ykxyh dh] R;kyk uojnsokpk lkt p<orkr- gGn
ykxysY;k uojnsokyk dkgh ckgsjck/kk] Hkwrck/kk gksÅ u;s fdaok dks.kkph
utj ykxw u;s] Eg.kwu R;kP;ko:u ehB] fejP;k] dMqfuackph ikus vksokGwu
Vkdrkr- R;kyk ^fuacyks.k* dj.ks] vls Eg.krkr- uojnso pkSjaxikVkoj mHkk
vlrkuk R;kph vkbZ R;kP;ko:u ehB] fejP;k] dMqfyackph ikus fdaok
nghHkkr vksokGwu Qsdrs- vktgh gh izFkk ‘kgjh o xzkeh.k Hkkxkr ftoar
vkgs- uojnsokph vkbZ] eko’kh] cfg.kh] Hkkot;k o R;kP;koj ek;k
dj.kkÚ;k ftOgkGÓkkP;k fL=;k R;kP;ko:u fuacyks.k djrkr-
;k vksO;akuk lektthoukpk o vuqHkokpk Li’kZ >kysyk vkgs- ;k
vksohrwu vkbZps] cfg.khps] eko’khps o Hkkot;hpsgh R;kP;kojhy izse
O;Dr gksrkuk fnlrs- yksdthoukr izpfyr vlysY;k pkyhjhrh] #<h o
ijaijk ;k v’kk izdkjP;k vksO;krwu fnlwu ;srkr- vksoh Ø- 1566 rs
1569 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs- ¼fuacyks.k dsY;kus uojnso fdaok
uojhyk dq.kkph okbZV utj] Hkwrck/kk] ckgsjck/kk gksr ukgh] v’kh ,d
yksdletwr vkgs-½ iq<hy vksO;k ikgk &
eksBs yksdkpk uojnsoa A pkSjaxh mHkk jkgs
?kMh ?kMh fuacyks.ka A djrs ojek;s AA 1566AA
okVhra fuacyks.ka A dks.ka djrs gko’kh
uojnsokph eko’kh AA 1567 AA
?kMh ?kMh fuacyks.ka A dks.ka djrs v;hua
uojnsokph cgh.ka AA 1568 AA
fL=;kaph xkFkk @349
?kMh ?kMh fuacyks.ka A dks.ka djrs izk.kl;k
uojnsokP;k Hkkot;k AA 1569 AA
¼fuacyks.ka & ehB] fejps o dMqfuackph ikus vksokGwu Vkd.ks- gko’kh &
gkSlh] mRlkgh- v;hua & ,sfVr-½
75- eksBÓkk yksdkpk uojnso
^eksBÓkk yksdkpk uojnso* ;k vksGhiklwu ;k Hkkxkrhy vksO;akph lq#okr
gksrs- ;k Hkkxkr eqykyk gGn ykxY;koj R;kyk ckf’kax cak/krkr- R;kP;k
dk[ksr vlysY;k pkeMh iêÓkkr dVÓkkj yVdoysyh vlrs- R;k
dVÓkkjhP;k Vksdkoj fuacw Vkspysys vlrs- uojnso lqanj oL= ifj/kku dsysyk
vlrks- MksD;koj Vksih fdaok ixMh] xGÓkkr daBh] eksR;kP;k ekGk] xksQ]
vaxBh vlk FkkVckV vlysyk uojnso vlrks- T;akP;k ?kjh fookg vlrks]
R;akP;k ?kjph ukR;kxksR;krhy eaMGh eksBh vkuanh vlrs- R;krY;k R;kr
HkkÅ uojnso >kY;kpk vkuan cfg.khyk vf/kd gksrks- dkj.k frp ,d
R;kP;k toGph fiz; ukryx vlrs- R;kpk fookg gks.kkj Eg.kwu cfg.khyk
g‛kZ gksrks- R;kosGh uojnsokP;k cfg.khdMwu oÚgkMh eaMGhauk ikulqikjh
ns.;kr ;srs- iwohZ yksdthoukr oÚgkMh eaMGhauk ikulqikjh nsÅu R;akpk
ekuiku dsY;k tkr gksrk-
uojnso ?k:u fu?kk;P;k vxksnj R;kP;k cfg.kh R;kyk vksokGrkr-
¼R;kP;ko:u :i;kph vksokG.kh ?kkyrkr- ikgk vksoh Ø- 1573- iwohZ
,d :i;kps eksy Qkj eksBs gksrs- :i;kph vksokG.kh ?kky.ks Eg.kts
Jhearhps y{k.k gksrs-½ R;kuarj rks ek#rhP;k eafnjkr tkrks- ek#rhyk
ueLdkj dsY;koj vkiY;k gkrkryk foMk R;kP;k leksj Bsorks- nso
vkiY;k ikBh’kh mHkk vlkok gk mís’k R;kekxs vkgs- vktgh ghp izFkk
vkgs- uarj ofMyakuk ueLdkj d:u ?kksMÓkkoj clrks- fookg izlaxkrhy gÓkk
lxGÓkkps o.kZu fL=;akP;k vksohxhrkrwu ;srs-
;k Hkkxkr uojnsokpk cki eksBk ,sVhr xks‛Vh lakxrkukps o.kZu
vkysys vkgs- fookg lekjaHkkr uojnsokP;k ofMyakuk eksBk eku vlrks-
R;kpk Qk;nk ?ks.;kpk R;akpk iz;Ru vlrks- uojnsokdMhy eaMGhgh
Lor%yk FkksMh tkLrp letrkr- ¼QDr yXukP;k fnolh ½-
fL=;kaph xkFkk @350
fL=;akuh vksohxhrkrwu dsysys uojnsokps o.kZu Qkj lqjs[k vkgs- gs
o.kZu lwpd ‘kCnkr wu vkysys vkgs- ^uojk gk;srh ckthjkÅ* ¼vksoh Ø-
1575½ ;k vksGhrwu ,s’kksvkjkeh fdaok Jhearhpk FkkV vlysyk eqyxk]
vlk gksrks- uojnso fu?krkuk ^?kksMÓkkoj lokj gksrs* fdaok ^vkyk
>yE;kP;k xkMhea/kh* vls o.kZu vkysys vkgs ¼vksoh Ø- 1580] 1582]
1576½- ;ko:u iwohZ uojnso esuk] ?kksMk fdaok ne.khe/;s clwu tkr gksrk-
^rkQk nksbZjk ykoyk* ;k vksGho:u nksu okta«;akP;k ikVÓkkZ gksR;k] vlk
vFkZ ?ksrk ;srks- ^lksU;kps ckf’kax >Gdrs ‘kkyhrwu*] ^ckf’kaxkys eksrh;kps
lj* ¼ikgk vksoh Ø- 1578] 1581] 1584] 1585] 1587 ½ bR;knh
vksGhrwu uojnso dlk Jhearkpk vkgs] gs lwfpr gksrs- v’kk eksBÓkk yksdkpk
uojnso vlyk Eg.kts R;kpk FkkVgh vlkp ,sVckt vlrks- v’kk
ltysY;k uojnsokyk eqyhauk ek= toG tkÅu ikgkrk ;sr ukgh- Eg.kwu
R;k eqyh uojnsokyk xPpho:u ikgrkr] gs lR; vkgs- Eg.kwup ;k
vksO;akph lq#okr ^eksBÓkk yksdkpk uojnsoa* ;k vksGhiklwu >kysyh vkgs-
uojnso ?k:u fu?kr vlrkukP;k o.kZukr] ,d ftoar fp= vkiY;k
MksGÓkkleksj mHks dj.;kph fde;k] ;k nksu vksGhP;k vksO;ke/;s vkgs-
R;kpizek.ks yksdthoukrhy pkyhjhrhps n’kZugh v’kk vksohxhrkrwu gksrs-
Eg.kwu fL=;aakph vksohxhrs Eg.kts R;akP;k thou tx.;kph ,d uksan vkgs]
vls eyk okVrs-
eksBÓkk yksdkpk uojnsoa A mrjyk nqikjh
R;kP;k ekukP;k cfg.kh A eqBhua okVs lqikjh AA 1570 AA
eksBÓkk yksdkpk uojnsoa A ijuq fua?kkyk nqikjh
ekunkja cfg.kh A okVs eqBhua lqikjh AA 1571 AA
eksBs yksdkpk uojnsoa A fua?kkyk f’kjk;.kh
R;kP;k uktqda cfg.kh A ?kkys :i;k vksokG.kh AA 1572 AA
eksBÓkk yksdkpk uojnsoa A ijuq fua?kkyk f’kjkuh
ekuokbZda cfg.kh A ?kkys :i;k vksokG.kh AA 1573 AA
fL=;kaph xkFkk @351
eksBs yksdkpk uojnsoa A fua?kkyk v;Vhua
uojnsokpk ckbZ ckia A xks‛Vh lakxrs fnek[kkua AA 1547 AA
eksBÓkk yksdkpk uojnsoa A cksyh djrks R;kpk HkkÅ
uojk gk;srh ckthjkÅ AA 1575 AA
eksBs yksdkpk uojnsoa A ckjk Hkks;kpk vkgs esuk
blkek eakxrs A xkoa toGa lakxrs AA 1576 AA
Fkksjkpk uo;jk A dlk tk;kpk ekMhrwua
l[;k c?krkra >kMhrwua AA 1577 AA
uojnsokP;k eakxa A dkowua jk;yk
rkQk nksbZjk ykoyk AA 1578 AA
eksBs yksdkpk uojnsoa A uojhP;k nkjh cksys
R;kP;k dVÓkkjh fuacw Mksys AA 1579 AA
eksBs yksdkpk uojnsoa A ?kksMÓkkoja lokja gksrs
R;kP;k ckf’kaxkps eksrh A ekekth lokjrs AA 1580 AA
eksBÓkk yksdkpk uojnsoa A ijuq fu?kkyk [kkjhrwua
;kps lksU;kps ckf’kaxa A >Gdrs ‘kkyhrwua AA 1581 AA
eksBÓkk yksdkpk uojnsoa A ijuq xsyk flanh
vkyk >yE;kP;k xkMheanh AA 1582 AA
eksBÓkk yksdkpk uojnsoa A ijuq xsyk usjh
R;kus yqVyh xésjh AA 1583 AA
eksBÓkk yksdkpk uojnsoa A ijuq xsyk jkrh
R;kP;k ckf’kaxkys eksrh AA 1584 AA
eksBÓkk yksdkpk uojnsoa A ijuq xsyk dkya
R;kP;k f[k’kkra gksrk ykya AA 1585 AA
fL=;kaph xkFkk @352
uojnsoa ijuq tkrs A lqikjhpk Mkoa
frFka uojk egknsoa AA 1586 AA
uojnsoa ijuq tkrs A ,o<Ókk jkrh
lksU;kps dMs gkrh AA 1587 AA
ijuq tkrk osGs A ckf’kaxkys eksrh;kps lja
dks.;k ukjhoja tkrs oja AA 1588 AA
ijuq tkrk osGs A MkO;k cktwyk ekjksrh
uojnsokP;k foMk gkrh AA 1589 AA
ijuq tkrk osGs A ofMykP;k ik;k iMa
eaxa cltks ?kksMÓkkoja AA 1590 AA
¼mrjyk & yXuxkoh iksgkspyk- ijuq & iG.ks] iGwu tk.ks] fu?k.ks-
f’kjk;.kh & lkoyh- ckthjkÅ & Jhear FkkVkpk- blkek & foJakrh- esuk
& iky[kh- rkQk & c¡M ikVhZ] okta=h- nksbZjk & nksu- [kkjh & xkokyk
ykxwu vlysY;k ‘ksrkyk [kkjh Eg.krkr- v’kk ‘ksrkrwu jLrk vlrks-
>yE;k & ne.khyk iky[khlkj[kh >y>y ltoyh tkrs- flanh & o/kkZ
ftYgÓkkrhy rkyqD;kps xko- flanh gÓkk xkokP;k ,soth nqlÚ;k xkokps uko
?ksÅugh gh vksoh xk;Y;k tkÅ ‘kdrs- usjh & gs paæiwj ftYgÓkkrhy
rkyqD;kps fBdk.k vkgs- egknso & uojnsokps uko- ;k ukok,soth nqlÚ;k
uojnsokps uko ?ksÅugh gh vksoh xk;Y;k tkrs ½-
76- ckjk Hkks;kph iky[kh
;k Hkkxkr vkysY;k vksO;krwu izkphu Hkkjrkrhy yksdthou dls gksrs] gs
let.;kl enr gksrs- Hkkjrh; fookg laL”rhr Jhear dqVqackrhy uojnso
iky[khr clwu o/kqP;k ?kjh tkr vls- iky[khrwu uojnso us.;kph izFkk
vktgh dkgh jkT;kr dehvf/kd izek.kkr fdaok gkSl Eg.kwugh izpfyr
vkgs- iwohZ xzkeh.k Hkkxkr iky[kh okgwu us.;kps dke ijaijsus ^HkksbZ*
lektkrhy yksda djhr vls- uojnso o/kqP;k ?kjh tlk iky[khrwu tkrks]
fL=;kaph xkFkk @353
R;kpizek.ks fookgkP;k vxksnjP;k fnolh rks ekekP;k ?kjh iky[khrwu tkr
vlY;kps o.kZu ;srs- ekekP;k ?kjh HkkP;kyk ‘kso;kps tso.k o diMs nsrkr-
uojnso ygku vlsy rj ¼iwohZ ygkui.khp yXu gksr vls½ iky[khps HkksbZ
yodj yodj pkyrkr- ^’kky fHktyh ?kkekus* ;k vksGhrwu iky[kh
okgk.ks gs dke fdrh d‛Vkps vkgs] ;kph tk.kho gksrs-
iky[kh okgwu U;k;yk tso<s HkksbZ tkLr] rso<s :i;sgh tkLr ekstkos
ykx.kkj- R;ko:u ?kjk.;kps eksBsi.k fnlwu ;srs- ^ckjk Hkks;kph iky[kh* ;k
vksGhrwu Jhear dqVqackpk FkkV fnlwu ;srks- ^daBh ykykph rqVyh* ;k
vksGho:u iwohZ jkts] egkjkts] ljnkj] lkodkj yksda xGÓkkrhy daBh
iky[kh okg.kkÚ;k yksdakuk c{khl Eg.kwu ns.;kph i)r gksrh] vls fnlrs-
v’kk izdkjP;k vksO;krwu xrdkGkrhy lektkps oSHkogh fnlwu ;srs- ikgk
vksoh Ø- 1591 rs vksoh Ø- 1596-
Ikky[khps HkksbZ A blkek eakxrs
Xkkoa toGa lakxrs AA 1591 AA
Ikky[khps HkksbZ A iky[khys ykok
uojnsoa tkrs ekesxkok AA 1592 AA
ckjk Hkks;kph iky[kh A njokT;k nkVyh
daBh ykykph rqVyh AA 1593 AA
ckjk Hkks;kph iky[kh A njokT;k nkVyh
daBh ckiwph rqVyh AA 1594 AA
iky[khps HkksbZ A pkyys n.kn.ka
cgw uojnsoa ygkua AA 1595 AA
iky[khps HkksbZ A pkyys nekua
‘kkya fHktyh ?kkekua AA 1596 AA
¼blkek & foJkarh- ykykph & uojnsokph- iwohZ uojnso gk iky[khe/;s
clwu fookg?kjh tkr vls- ;sFks uojnso gk [kwi ygku vkgs] vlk mYys[k
;srks- ;ko:u ygkui.kh fookg dj.;kph izFkk Hkkjrkr vlY;kps fnlrs-½
fL=;kaph xkFkk @354
77- foðy&#fDe.khP;k fookgkP;k vksO;k
vksoh Ø- 1597 rs 1601 i;±rP;k vksO;kr Jhfoðy&#fDe.khP;k
fookgkP;k vksO;k vkgsr- ¼foðy&#fDe.khP;k vksO;k ,dk Lora= Hkkxkr
vkysY;k vkgs- ikgk Hkkx 2- vksoh Ø- 890 rs vksoh Ø- 957- ;k
izdj.kkr fookg lekjaHkkP;k vksO;k vlY;keqGs ;sFks R;k nsr vkgks½-
foðy&#fDe.kh gs okjdÚ;akps nSor vkgs- R;kpizek.ks egkjk‛Vªh;akpk o
brjgh izakrkrhy yksdakpk foBksck gk ykMdk vkgs- R;kph egrh larkauh
o.kZu dsysyh vkgs- lkgftdp foBksck vo?;k egkjk‛VªkP;k ân;kr
fHkuysyk vkgs- yksdthoukr ?kjks?kjh R;kph iwtk dsyh tkrs- tukckbZus rj
foðykyk loZ ukR;krwu vkGfoys vkgs- R;kyk rqeP;k vkeP;klkj[kk
lalkjh iq#‛k cufoysys vkgs- R;kps lalkjhdj.k dsysys vkgs- Eg.kwup
foðykps yXu] R;kph ‘kkyeqanh] gs R;kpsp nÓkksrd vkgs-
HkDrakuh vkiY;k nsokyk vykSfddkP;k ikrGho:u ykSfdd
ikrGhoj vk.kys vkgs- HkDr vkiY;k nsokyk lalkjkP;k ikrGho:u
vuqHkorkr] gs Qkj pakxys vkgs- rks nso vlyk rjh vkiY;kyk enr
dj.kkjk] gkdsyk lkn ns.kkjk( o ladVkr /kkÅu ;s.kkjk vkgs- HkDr o
Hkxoar vlk gk ukrslaca/k vkgs- HkDrkyk nwj Bso.kkjk] o iqtkÚ;akP;k
rkoMhr lkiMysyk gk foðy ukgh- rj HkDr o Hkxoar gs leku ikrGhoj
vkgs] vls letwu yksdthoukrhy fL=;akuh Jhfoðykyk vkGfoys vkgs-
vksoh Ø- 1597] 1598] 1599 ikgk- ;k vksO;kr foðykyk
uojnso o #fDe.khyk uojhu letwu] R;akps yXu yko.;kps dke R;akps
HkDr djrkr- ,d izdkjs nsorakP;k fookgkpk lksgGk izR;{k vuqHkok;pk
vlrks- R;klkBh foðy gs uojnso cuwu paæHkkxsP;k dkBkus fu?kkys vkgsr]
o HkDr gs foðykps oÚgkMh cuwu gk lksgGk vuqHkor vkgs- gs LoIujatu
letkos- vksoh Ø- 1597 rs vksoh Ø- 1601 i;±rP;k vksO;k lyx
okpY;k rj vkiY;k y{kkr ;sbZy dh] gs ,d vksohxhr vkgs-
Okkta= oktrs A ia<jiqjkP;k vanheanh
foðykph ‘kkyeqanh AA 1597 AA
fL=;kaph xkFkk @355
okta= oktrs A ia<jiqjkP;k podMk
#fDe.khpk lk[kjiqMk AA 1598 AA
Okkta= oktrs A paæHkkxsP;k dkBkua
nsoa foðya pkyys FkkVkua AA 1599 AA
ukxeksMÓkk ckf’kaxkys A ckf’kaxkys gk;s eksrh
#fDe.khps Og;s irh AA 1600 AA
ukxeksMÓkk ckf’kaxkys A eksR;kps gk;s lja
#fDe.khpk Og;a oja AA 1601 AA
¼podMk & pkjgh dMsus] pkjgh cktwus-½
78- okta= oktrs A ;sj.kxkoP;k y;uh
¼ oktr xktr ;s.kkÚ;k uojnsokps o.kZu ½
;k Hkkxkr o/kqP;k ?kjh oktr xktr ;s.kkÚ;k uojnsokP;k o.kZukP;k vksO;k
vkgsr- vkt T;k i)rhus uojnso o R;akps vkIrLodh;] fe=eaMGh
o/kweaMih ;srkr- frp izFkk iwohZgh yksdthoukr gksrh- uojnso fu?kkyk dh]
fL=;k ?kjkrwu ckgsj ;sÅu R;kyk c?krkr- ex R;kP;kcíy o ojkrhcíy
ppkZ lq: gksrs- ?k:u uojnso fu?krkuk rks ?kksMÓkkoj vkgs] dk iky[khr
vkgs] ;kps o.kZu vksohxhrkrwu ;srs- ^eksBs yksdkpk vkyk fgjk*] ¼vksoh Ø-
1604] 1605½ fdaok ^eksBs yksdkpk vkyk eksrh* ¼vksoh Ø- 1606½ v’kk
o.kZukrwu uojnso dlk vkgs] ;kph cjhp dYiuk ;srs- ^?kksMÓkkoj vkyk
Lokj*] ¼vksoh Ø- 1611½ fdaok ^uojnso lksU;kP;k N=h[kkyh* ¼vksoh Ø-
1609½ v’kk vksGhrwu R;kph Jhearh fnlwu ;srs- rj ^dks.;k l[khpa vkya
ckGa* ¼vksoh Ø- 1602½ ;k vksGhrwu uojnsokP;k vkbZpk vknj dsY;k
tkrks- uojnso ?k:u fu?krkukpk dlk izlax vlrks] ;kps ftoar fp=.k ;k
Hkkxkrhy vksO;krwu vkysys vkgs-
iwohZ uojnso T;k i)rhus oÚgkMh eaMGhlkscr fu?kr gksrk]
R;kpi)rhus vktgh rks fu?kr vlrks- iwokZikj pkyr vkysY;k dkgh izFkk
o ijaijk yksdthoukr t’kkP;k r’kk fnlrkr- R;kr cny >kysyk fnlr
fL=;kaph xkFkk @356
ukgh- yksdijaijsrhy gk okjlk vusd ‘krd akiklwu pkyr vkY;kph ekfgrh
vksohxhrkrwu vkiY;kyk feGrs-
oktra xktra A dks.;k l[khpa vkya ckGa
mBa jk/ks ?kkya ekGa AA 1602 AA
oktra xktra A lsthpa vkya ckGa
gkrh ?ksÅua l[kh ekGa AA 1603 AA
oktra xktra A dks.;k l[khpk vkyk fgjk
paækoGa mHkh djk AA 1604 AA
oktra xktra A eksBs yksdkpk vkyk fgjk
ckbZ eSukys mHkh djk AA 1605 AA
oktra xktra A ‘ksthckbZpk vkyk eksrh
gkja ?ksÅua mHkh gksrh AA 1606 AA
oktra xktra A ‘ksthckbZpk vkyk fgjk
paæT;ksrhyk mHkh djkAA 1607 AA
okta= okt;rs A ijuq fua?kkyk ”‛.kukFka
>kyh xjnh podkra AA 1608 AA
Okkta= oktrkrh A ikua eGÓkkP;k fVijh[kkyh
uojk lksU;kP;k N=h[kkyh AA 1609 AA
oktra xktra A ojkra vkyh os’kh
oja ek;ys ,dknlh AA 1610 AA
oktra xktra A ?kksMÓkkoja vkyk Lokja
djk nsohyk ueLdkja AA 1611 AA
oktra xktra A #[koara ‘kso;k
lkoGÓkk uojhP;k A ekukP;k Hkkot;k AA 1612 AA
fL=;kaph xkFkk @357
oktra xktra A canqdh Hkjk ckja
?kksMÓkkojrh vkyk Lokja AA 1613 AA
otak= oktfors A o/ksZP;k f’koua
lkoGs uojnsoa A vkys y{eh ?ksÅua AA 1614 AA
oktk okt;rs A Me: xjtrs
eSuk lklqÚ;kys tkrs AA 1615 AA
okta= oktrs A ;sj.kxkoP;k y;uh
xsyk y{eh ?ksÅuh AA 1616 AA
oktk oktrks pkS?kMk
uojhckbZpk lk[kjiqMk AA 1617 AA
oktk oktrks vanheanh
uojnsokph ‘kkyeqanh AA 1618 AA
oktra xktra A oja ek;ys ,dknlh
vk/kh dja dU;knkua A eaxa lksMa ,dknlh AA 1619 AA
79- fookg lekjaHkkr ck:n mMfo.;kpk mYys[k
iq<s vksoh Ø- 1620 rs 1623 i;±r ck:n mMo.;kps o.kZu vkysys vkgs-
fookg lekjaHk EgVyk dh] vkuankyk ikjkokj ulrs- R;kr Lo;alsod deh
vkf.k ikg.kkÚ;akps izek.k vf/kd vlrs- lksgGÓkkpk vkuan yqV.kkjsgh iq‛dG
vlrkr- v’kk lekjaHkkr lxGs vkIrLodh; o b‛Vfe= ,d= ;srkr-
uojnsokdMhy i{k rj vR;ar mRlkgh vlrks- rsOgk v’kk vkuankP;k
lksgGÓkkr ck:n mMfoY;k tkrs- Hkkjrkr Qkj iwohZiklwu gk izdkj lq:
vlY;kps fnlrs- jktk fot;h gksÅu uxjhr ijrY;koj R;kP;k fot;h
fejo.kqdhr ck:n o ok|akpk xtj vlk;pk- vkt ck#nhph tkxk
QVkD;akuh ?ksryh vkgs-
;k Hkkxkrhy vksO;kr ^xtjxksVk* gk ‘kCn vkysyk vkgs- iwohZ
xzkeh.k Hkkxkr QVkD;kP;k ,soth xtxksVk fdaok xtjxksVk QksMwu eksBk
vkokt dsY;k tkr gksrk- yks[kaMkP;k ,dk iksdG uGhr ck:n Hk:u]
fL=;kaph xkFkk @358
o:u yks[kaMh eksBk nakMk R;k uGhr Vkdk;pk] o tehuhoj tksjkr
vknGk;ps- rsOgk uGhrhy ck#nhoj yks[kaMkpk nakMk vknGrkp R;kpk
LQksV gksÅu eksBk vkokt Ogk;pk- fookg lekjaHkkr uojnsokpk HkkÅ] ekek
fdaok toGps ukryx gk vkuan yqVk;ps- ¼ys[kdkus gs vkiY;k ygkui.kh
xkokyk ikfgysys vkgs½-
iwohZP;k dkgh izFkk o izlax dls gksrs] ;kph ekfgrh vksohxhrkrwu
feGrs- xrdkGkrhy yksdthoukps ftoar fp= MksGÓkkleksj mHks jkgkrs-
Hkkjrh; fL=;akph fookgxhrs Eg.kts fookg lekjaHkkpk ,d pyfp=iV vkgs]
vls EgVY;kl uoy okVw u;s-
eakMokP;k nkjh A xtj xksVÓkkpk dsyk psaMw
rq>k gko’kh nkjca/kq AA 1620 AA
eakMokP;k nkjh A xtja xksVÓkkpk dsyk psaMw
ckbZpk gko’kh nkjca/kq AA 1621 AA
eakMokP;k nkjh A xtj xksVÓkkpk n.kk.kk
ckbZpk gko’kh nkj ekek AA 1622 AA
eakMokP;k nkjh A xtja xksVÓkkpk n.kk.kk
rq>k gkolh nkjekek AA 1623 AA
¼ rq>k & uojnsokpk- ckbZpk & uojhpk- nkj & ,sirokyk] Jhear- ½
80- uojhph ek;a A clyh nkV.kh
fookg izlax EgVyk dh] vusd ukR;kxksR;krhy o toGps ukrsokbZd o
b‛Vfe= ,d= ;srkr- rsFks uojnso fdaok uojhP;k vkbZoMhy o
cgh.kHkkokcíy dqrwgy vlrs- R;kr uojhph vkbZ dks.krh\ ;kdMs fL=;akps
y{k ykxysys vlrs- ;k Hkkxkr uojhP;k vkbZyk dls vksG[kys] ;kps lqanj
o.kZu vkysys vkgs- T;k ckbZP;k gkrkyk dkd.k ¼dakd.k½ cak/kysys vkgs]
rh uojhph vkbZ vkgs fdaok ftP;k xGÓkkr uojRukpk gkj( o gkrkr
uojRukpk pqMk ] rh uojhph vkbZ vkgs- vls lwpd vFkkZus lwpfoys vkgs-
dkd.k Eg.kts ikukpk foMk gGn ykoysY;k lqrkus uojnso fdaok
uojhP;k gkrkyk cak/krkr- R;kuarj vkbZofMyakP;k gkrkyk cak/krkr- R;kyk
fL=;kaph xkFkk @359
^dkd.k cak/k.ks* vls Eg.krkr- vkbZofMyakP;k ,soth dkd.k cak/k.;kpk eku
ekek] dkdk fdaok toGps ukrsokbZd ?ksÅ ‘kdrkr- dkd.k cak/kysY;k
tksMI;kyk vusd izlaxkr fdaok fof/kr eku vlrks- ijaijsus pkyr vkysY;k
yksdthoukrhy #<h o izlax vkiY;kyk fL=;akP;k vksohxhrkrwu vuqHkork
;srs-
uojhph ek;a A clyh nkV.kh
frys oj[kyh dkd.kh AA 1624 AA
uojhph ek;a A vksG[kw dks.;k nkjh
uojRukpk pqMk gkjh AA 1625 AA
81- ojek;ys tkxh djk
Hkkjrh; yksdthoukr dkgh #<h gÓkk ijaijsus pkyr vkysY;k vkgs- gÓkk
#<h o ijaijk /kekZP;k] lektkP;k] tkrhP;k fdaok ?kjk.;kP;k vlrkr-
v’kkp ,dk ijaijspk mYys[k ;k Hkkxkr vkysyk vkgs- Hkkjrh; lekt gk
vusd tkrh o tekrhr foHkkxysyk vkgs- R;keqGs vusd tkrh&tekrhr
fookg lekjaHk gk R;akP;k ijaijsuqlkj pkyrks-
dkgh tkrhr uojnsoklkscr R;kph vkbZ jkgkr ukgh- rh vkiY;k
eqykpk fookg lksgGk ikgw ‘kdr ukgh- fookgkP;k fnolh uojnsokph vkbZ]
o toGP;k jDrkP;k ukR;krhy dkgh fL=;kgh uojnsokP;k lkscr tkr
ukgh- dkj.k R;akP;kr vkbZus eqykps yXu ykxrkuk ikgw u;s] vlk ladsr
vkgs- R;k fnolh uojnsokph vkbZ ?kjh miokl djrs] o nsoktoG fnok
ykowu clrs- la/;kdkGh ojkr vkY;koj ek= fryk egÙo izkIr gksrs- v’kk
vk’k;kP;k dkgh vksO;k ;k Hkkxkr vkysY;k vkgs-
xzkethoukr xkokrY;k xkokr vusd fookg gksr vls- :[koar ?kjh
?ksÅu vkY;koj eqykP;k vkbZus rs ikgkos( o R;koj lek/kku O;Dr djkos]
;k gsrwus fryk nk[kfoY;k tkr vls- fdaok rks frpk eku letY;k tkr
gksR;k- fookg lekjaHkkrhy izR;sd izlaxkps o fof/kps dkO;e; o.kZu
vksohxhrkrwu ;srs- izkphu Hkkjrh; yksdthoukps vusd iSyw vksohxhrkrwu
fnlrkr- R;kpizek.ks izR;sd ?kjk.;kP;k dkgh :<h o ijaijkgh ekfgr
gksrkr- gÓkk #<h o ijaijk vktgh ftoar vkgsr-
fL=;kaph xkFkk @360
oktra xktra A #[kara vkya ?kjk
ojek;ys tkxh djk AA 1626 AA
oktra xktra A #[kara vkya ;slh
ojek;ys ,dknlh AA 1627 AA
¼;slh & os’kh] ljgí] e;kZnk-½
82- uojhpk ckia A bFka frFka mHkk jkgs
uojhps oMhy yXudk;kZr usgeh nMi.kk[kkyh jkgrkr- oÚgkMh eaMGhauk
tkukslk dksBs nÓkkok gh dkGth eqyhP;k ofMyakuk iMrs- iwohZ uoÚ;k
eqykdMhy ojkr o/kqP;k xkokyk tkrkuk cSycaMh] jsa?kh fdaok neuhpk okij
djhr vls- oÚgkMh eaMGh vknY;k jk=hp fu?kk;ph- ldkGh o/kqP;k
xkoyk xsY;koj o/kwfirk R;akP;k eqDdkekph tkxk pakxY;k fBdk.kh djhr
gksrk- rsFks ojkdMhy eaMGh vak?kksG] QjkG o FkksMkosG foJakrh ?ksr vls-
eqDdkekph tkxk xSjlksbZph vlyh] rj R;ko:u HkakM.k] raVk]
:los] Qqxos gksr gksrs- Eg.kwu gs loZ VkG.;klkBh o/kwfirk ikgq.;akP;k
eqDdkeklkBh pakxyh tkxk ‘kks/kr vls- T;k fBdk.kh oÚgkMh eaMGahP;k
Fkakc.;kph tkxk vls] R;k tkxsyk ^tkukslk* vls Eg.kr- gk tkukslk
dks.kR;k fBdk.kh nÓkkok gÓkk fooapusr vlysY;k o/kwfiR;kps o.kZu
vksohxhrkrwu ;srs- xrdkykr tkuks’kkps egÙogh dls gksrs] rsgh letrs-
vksoh Ø- 1628 rs 1630 i;±rP;k vksO;kr uojhP;k ckikP;k eufLFkrhps(
o R;kP;koj vl.kkÚ;k nMi.kkps o.kZu ;srs- Hkkjrh; yksdthoukr eqyhpk
fookg yodjkr yodj Ogkok] o vki.k eksdGs Ogkos vls eqyhP;k
ofMykyk okVrs- fookgkP;k osGhgh o/kwfirk ?kkbZ djrkuk fnlrks- eqyhP;k
ofMyakP;k Hkkoeqæk( o R;kP;k eu%fLFkrhps o.kZu fnlwu ;srs-
Hkkjrh; yksdijaijsr fookgkP;k vusd rÚgk vkgsr- R;kr vusd
fo/kh dsys tkrkr- #<h] ijaijk ;k loZ xks‛Vh dVk{kkus ikGY;k tkrkr-
R;krykp ,d izlax Ugk.kksÚ;kpk vkgs- Ugk.kksÚ;kr vak?kksG djrkuk ?kaxkGkr
ifjfLFkrhuqlkj uk.ks] iSls Vkdys tkrkr- xrdkykrhy fookg i)rh d’kh
gksrh] gs letwu ?;k;ps vlsy] rj fL=;akP;k vksohxhrkrwup gs ‘kD;
vkgs- R;kf’kok; nqljk dks.krkgh ekxZ miyC/k ukgh- vksohxhrkrwu vkysys
o.kZu gs vLly vkgs- R;kr ”f=erk ukgh-
fL=;kaph xkFkk @361
uojhpk ckia A bFka frFka mHkk jkgs
tkxk tkuks’kkys ikgs AA 1628 AA
uojhpk ckia A mHkk jkfgyk tkbZtqbZ
djs yxukph ?kkbZ AA 1629 AA
uojhpk ckia A ukgh uk;yk ukuqÚ;kra
eks;jk VkdY;k xaxkjkra AA 1630 AA
83- oÚgkMa mrjya A ;sj.kxkoP;k Hkksorkya
;k Hkkxkr o/kqP;k ?kjh ojkdMhy oÚgkMh eaMGh vkY;koj o/kwfirk dk;
djrks] R;kps o.kZu vkgs- iwohZ oÚgkMh eaMGh cSycaMh] jsa?kh] neuh o ik;h
;sr vls- izoklkph vk/kqfud lk/kus uOgrh- oÚgkMh eaMGhlkscrp jsa?kh o
neuhps cSy lq)k eksBÓkk la[;sus vlk;ps- oÚgkMh eaMGhauk Fkakc.;klkBh
tkukslk] rj cSycaMh] ne.kh o jsa?kh ;akP;klkBh toGP;k ‘ksrkr tkxk
fnY;k tkr gksrh- R;kr cSyakuk ykx.kkÚ;k fi.;kP;k ik.;kph O;oLFkk
ikgwup rh tkxk fuoMyh tk;ph-
oÚgkM T;k xkokyk ;sr] R;k xkokps ukogh vksohxhrkrwu ;srs- iwohZ
fookg EgVyk dh] ?kjP;k eaMGhaph eksBh rkjakcG mMr gksrh- R;klkBh
dk; dk; O;oLFkk djkoh ykxk;ph] ;kps o.kZu fL=;akP;k vksohxhrkrwu
;srs- eqyhP;k yXukr lokZr tkLr dkGth gh o/kwfiR;kyk vlrs-
yXulekjaHk ikj iMsi;±r eqyhP;k vkbZofMyakuk dkGth ykxwu jkfgysyh
vlrs- oÚgkM xkokyk vkY;koj R;akP;k O;oLFksph tckcnkjh ;sÅu iMrs-
oÚgkM o/kwfiR;kdMs ;s.ks gk izlax vkuankpk rlsp o/kwfiR;koj nMi.k
vk.k.kkjk vkgs-
vksoh Ø- 1632 e/;s ^;sj.kxko* gs xzkeuke vkysys vkgs- gs xko
egkjk‛Vªkrhy o/kkZ ftYgÓkkP;k fgax.k?kkV rkyqD;kr vkgs- fookg xhrkr
lHkksorkyP;k xkokps] fulxkZps] pkyhfjrhps o.kZu ;srs- oÚgkMh T;k xkokyk
mrjys rsFks R;akP;k jkgk.;klkBh lqanj v’kk racqph O;oLFkk dsY;kps o.kZu
vkysys vkgs-
fL=;kaph xkFkk @362
oÚgkMa mrjya A xkoP;k Hkksorkya
ckia ik;rs cqjtkowua A ek;a ik;rs f[kMdhrwua AA 1631 AA
oÚgkMa mrjya A ;sj.kxkoP;k Hkksorkya
fnys cékVhps ikya AA 1632 AA
yxua mrjya A ik.;kP;k vklzokua
dkjata ykoya A uojnsokP;k lklÚ;kua AA 1633 AA
oÚgkMa mrjya A mrjya u;h
daBh xksikpk tokbZ AA 1634 AA
oÚgkMa mrjya A dkÚ;k okojkra
uojnsoa fioÚ;k Msjh;kra AA 1635 AA
¼c™kkVhps & lqanj dkiMkps- iky & Msjk] racw- vklzoku & vkJ;kus-
dkjata & dkjats- u;h & unh- fioÚ;k & fioGÓkk-½
84- ysdh eSukpa vakn.ka A ikpa xk;h ikpa Eg’kh
Hkkjrh; laL”rhr eqyhP;k yXukr fryk vakn.k ns.;kph izFkk vkgs- ;k
Hkkxkr eqyhyk feG.kkÚ;k vakn.kkpk mYys[k ;srks- cki vkiY;k ‘kDrhuqlkj
eqyhyk vakn.k nsrks- iwohZ ofMykdMwu eqyhyk ikp HkakMs] xk;] EgSl
bR;knh ns.;kr ;sr vls- Hkjtjh oL=] vyadkj] xkbZ] cSy] ?kksMs] maV]
gÙkh] nkl o nklh lq)k vakn.kkr ns.;kph izFkk gksrh] vls fdrhrjh
mYys[k yksddFkkr ;srkr- v’kk izdkjps mYys[k fL=;akP;kgh vksohxhrkr
vkysys vkgs- Hkkjrh; yksdkr yXukr HksVoLrw ?ks.;kpk o ns.;kpk fjokt
vkgs- vkIrtu o fe=eaMGh eqyhyk vk’khokZn nsÅu dkgh HksVoLrw nsrkr-
eqyhyk HksVoLrw deh vkY;k] vls ofMyakuk okVys] rj rs Lor% iqUgk
eqyhyk dkgh lalkjksi;ksxh oLrw ?ksÅu nsrkr-
iwohZP;k dkGh eqyhyk vakn.kkr ^xk;* ns.;kph izFkk gksrh- ikp
xk;h o ikp Eglh vakn.kkr ns.ks Eg.kts ?kjk.ks Jhear- vk.k[kh o:u
Hkkokus cfg.khP;k lkscr nklh ikBfoY;k- Hkkjrkr jkt?kjk.;kr o Jhear
?kjk.;kr vlk izdkj pkyr gksrk- Hkkjrkr Qkj izkphu dkGkiklwu eqyhyk
vakn.kkr xk; ns.;kph ijaijk vlY;kps] ;k Hkkxkrhy vksO;ko:u fnlrs-
fL=;kaph xkFkk @363
vksoh Ø- 1636 rs 1639 i;±rP;k vksO;krwu izkphu lekt
thoukrhy ftoar vo’ks‛k vktgh dehvf/kd izek.kkr ikgk;yk feGrkr-
izkphu dkGkrhy lektthou dls gksrs] gs letwu ?ksrk ;srs- R;kpizek.ks
tqU;k #<h o ijaijk d’kk gksR;k] ;kphgh ekfgrh feGrs- fL=;akP;k xhrkr
yksdthoukps izfrfcac fnlrs- fL=;akph xk.kh Eg.kts vkiyk oSHko’kkyh
okjlk vkgs- R;akuh rks tru dsyk- R;kpizek.ks cnyR;k lektkph >ydgh
vksohxhrkrwu ikgk;yk feGrs- fL=;akph vksohxhrs Eg.kts R;akP;k lalkjkpk
dkO;e; bfrgkl okVrks-
ysdh eSukpa vakn.ka A ikpa xk;h ikpa Eg’kh
bZP;k x Hkkokua A ik.kh Hkjkys fnY;k nklh AA 1636 AA
uojhys nsÅ dsys A ikpa xaxkGa ikpa xk;h
brY;kua >kya ukgh A oja lksU;kph lebZ AA 1637 AA
uojhpa vakn.ka A ekyk Hk:ua lakMhua
uojhP;k Hkkokua A ykoya VkD;kyk xks/kua AA 1638 AA
eakMokP;k nkjh A vakn.ka >kya FkksMa
lksMk ckxhrya ?kksMa A NfcU;kP;k iq<a AA 1639 AA
¼vksoh Ø- 1638 e/;s ^ekyk* gk ‘kCn vkysyk vkgs- i.k R;kpk ;k
vksohlh Qkjlk vFkZ tqGr ukgh- R;k,soth rsFks ^xkMk* gk ‘kCn vlkok]
vls eyk okVrs- xkMk & cSycaMh- ekyk & ekG] gkj] jakx- VkD;kyk &
Vkd.ks] lksM.ks- xks/ku & eksBÓkk la[;sus vlysyk xkbZpk dGi- Nfcuk &
fejo.kwd] ojkr-½
85- uojnso uojhph rqyuk
vksoh Ø- 1640 rs 1642 i;±rP;k vksO;kr uojnso o uojh ;akP;kr
rqyuk dsysyh vkgs- uojnsokis{kk uojh ljl vlY;kps o.kZu iq<hy
Hkkxkrhy vksO;krwu vkysys vkgs- iq#‛kiz/kku laL”rhr iq#‛k akps opZLo
nk[kfoysys vlrs- lkgftdp T;k fBdk.kh fL=;akph xhrs vkgsr]
R;kfBdk.kh uojhp lqanj jkg.kkj ;kr uoy ukgh- rs dkghgh vlks- i.k
fL=;akuh th o/kwojkph rqyuk dsysyh vkgs] rh Qkjp lqanj vkgs- ^ekgh
fL=;kaph xkFkk @364
uojh vkgs xksjh*] ^ekgh uojh vkgs nkuk* ;k v’kk vksGhrwu frph dsysyh
rqyuk lkfgfR;d n`‛Vhrwugh Qkj Js‛B ntkZph mrjyh vkgs-
Hkkjrkr fookgkP;k osGh xk.kh Eg.k.;kph iajijk vk<Grs- R;k
xk.;kps fofo/k fo‛k; vlrkr- R;krp ^uojnso&uojhu* ;akph rqyukgh
djrkr- uojk&uojhr lqanj dks.k\ v’kk vk’k;kph rh xhrs vlrkr-
iq<hy vksO;ke/;s uoÚ;k eqykis{kk uojh eqyxh ^xksjhiku] xq.koku o ljl
vkgs] vls frps o.kZu vkysys vkgs- iq<hy vksO;k ikgk &
uojnsok ijla A ek>h uojh vkgs xksjh
fryk gGna ykok FkksMh AA 1640 AA
uojnsok ijla A ek>h uojh vkgs nkuk
rqeh lksU;kph fcanyh vk.kk AA 1641 AA
uojnsok ijla A ek>h uojh ljla
ykok cksoY;k dGla AA 1642 AA
¼nkuk & xq.koku] mÙke- cksoY;k & cksgys-½
86- uojhyk ikgk;yk vkysys ikgq.ks
fookg lekjaHk EgVyk dh] nksu ik=s egÙokph vlrkr- ,d ik= Eg.kts
uojhu] o nqljs ik= Eg.kts uojnso- gÓkk nksu egÙokP;k ik=kdMsp
lxGÓkakP;k utjk ykxrkr- R;kr lxGÓkakph utj gh uojhudMsp vlrs-
yXu ykxk;P;k vxksnj uojh eqyxh d’kh vkgs] ;kph ppkZ lq: gksrs-
ck;dkeaMGhr frP;k vaxkoj lksU;kps fdrh nkfx.ks vkgs] ;koj ppkZ
vlrs- dkghauk frP;kr dehvf/kd izek.kkr xq.knks‛k fnlrkr- ijarq uojhP;k
vkbZyk ek= frph eqyxh :ioku fnlrs- txkr dksBsgh ikgk- izR;sd vkbZyk
frph eqyxh lqanj] lq’khy vkf.k :ioku fnlrs- eqyhcíypk ftOgkGk o
izse vkbZf’kok; dksBs feG.kkj- ;k lok±ps Hkkoiw.kZ o.kZu vksohxhrkrwu ;srs-
eqyhcíy vkbZyk dk; okVrs ;kps o.kZu ^ek>h lktjh #ikgquh*] o ^ek>h
lktjh u[kcksVh* ;k vksGhrwu vki.k letwu ?ksÅ ‘kdrks-
yXu tqGY;kuarjgh eqyhyk ikgk;ph oji{kkdMhy eaMGhph bPNk
vlrs- ex dks.kR;kgh fufeÙ;kus fryk ikgk;yk eaMGh tkrkr- rsOgk
fL=;kaph xkFkk @365
eqyhph vkbZ Eg.krs dh] izR;sd osGh vls dk ikgrk\ eqyxh eko’khP;k
?kjh xsysyh vkgs-
uojhP;k vaxkojhy nkfx.ks ikg.ks gh Hkkjrh; fL=;akph [kkl vkoM
vkgs- fL=;akuk oL= o vyadkjkph vkoM vlrs] gs dkgh [kksVs ukgh-
ekgsjP;k o lkljP;k yksdakuh uojhyk fdrh lksus okfgys] ;kph lq)k
fL=;k fopkjiwl djrkr- iq<hy vksO;k ikgk &
uojh ikgw vkys A lksik p<quh ekMh xsys
uojh ikgquh naxa >kys AA 1643 AA
uojhyk ikgw vkys A dk;a ikgrk dqikgquh
ek>h lktjh #ikgquh AA 1644 AA
uojhyk ikgw vkys A dk;a ikgrk dqidkVh
ek>h fioGh u[kcksVh AA 1645 AA
uojh ikgw vkys A dk;a ikgrk ?kMh ?kMh
uojh eko’khP;k ?kjh AA 1646 AA
uojh ikgw vkys A ikrkGkps yksda
udk nsÅ rsFka A rksaMh vkgs fo’oa AA 1647 AA
uojhyk ikgw vkys A dk;a ikgrk uojhpa
lksua >Gdrs ekgsjpa AA 1648 AA
¼dqikgquh & nq:u] ckjhdlkjhd- #ikgquh & :i-½
87- uojnso ikgk;yk vkysys ikgq.ks
Øeakd 86 e/;s ¼vksoh Ø- 1643 rs 1648 i;±r½ uojh eqyxh
ikgrkukpk mYys[k vkgs- ;k Hkkxke/khy vksO;krhy Hkko ekxhy Hkkxkrhy
vksO;kis{kk Hkkousus deh vkgsr- ikgk Hkkx Ø- 86- ;sFks uojnso ikgk;yk
vkY;kpk mYys[k vkgs- ikgk iq<hy vksO;k &
uojk ikgw vkys A dk;a ikgrk okMk?kksMk
uojk gk;s tkMktqMk AA 1649 AA
fL=;kaph xkFkk @366
uojnsoa ikgw vkys A vakx.kh Vkdk xks.ks
dk;a cksyys R;kps ekes AA 1650 AA
uojnsoa ikgw vkys A vakx.kh Vkdk cktk
dk;a cksyyk R;kpk vktk AA 1651 AA
88- gqaMk ?ks.;kph o ns.;kph izFkk
Hkkjr ns’kkr gqaMk ?ks.;kph o ns.;kph ijaijk Qkj iqjkru vkgs- izkphu
Hkkjrkr gqaMk gk lksus] paknh] vyadkj] oL=] jFk] nkl] nklh] ikGho izk.kh
¼xk;] EgSl] cSy] gÙkh] ?kksMs] maV-½ ;k Lo#ikr fnY;k o ?ksrY;k tkr
gksrk- vktgh gh izFkk ftoar vkgs- ojhyizek.ksp gaqMÓkkph gh i)r vktgh
dk;e vkgs- QDr frps Lo:i cnyysys vkgs- ikGho izk.;akP;k tkxh
dkxnkP;k uksVk] o jFkkP;k tkxh eksVkj xkMÓkk vkysY;k vkgs-
gqaMk ?ks.kkÚ;akuk vkuan] rj ns.kkÚ;akuk nq%[k gksrs- izpaM esgur d:u
iSlk teokok ykxrks- rks ,dkp osGh nsrkuk ^Nkrh djrs /kMa /kMa* ;k
vksGhizek.ks gqaMk ns.kkÚ;k o/kwfiR;kph voLFkk gksrs- gqaMk ?ksrkuk vkuan] i.k
ns.kkÚ;kP;k ftokyk ek= Qkj nq%[k gksrs- ^>kya dkGtkpa ik.kh* ;k
vksGhrwu gqaMk ns.kkÚ;kP;k eukph voLFkk y{kkr ;srs- ?ks.kkjk vksVÓkkr
ekstwu ?ksrks] rj ns.kkjk dksiÚ;kr mHkk jkgrks- ,dkyk vkuan rj nqlÚ;kyk
nq%[k gksrs- gk vuqHko cÚ;kp yksdakuk vkysyk vkgs-
dkgh dkgh ?kjh gqaMk fnyk ukgh rj eqyhpk NG djrkr- lxGÓkkp
fBdk.kh NG gksrks vls Eg.krk ;s.kkj ukgh- i.k eqyhps thou frP;k
lkljh vkuankr tkos] fryk dks.kR;kgh izdkjpk =kl gksÅ u;s- ;klkBhgh
gqaMk nÓkkok ykxrks- gqaMÓkkph jDde vusd yksdakleksj ikunkukr
Lohdkjrkr- d/kh d/kh eqykP;k dr`ZRokuqlkj R;kyk gqaMk fnY;kps o.kZu
;srs- fL=;akuh vksohxhrkrwu lektkph thou tx.;kph i)rhp t.kw dkgh
o.kZu d:u Bsoyh vkgs] vls okVrs-
Hkkjrh; fL=;akuh fookgkrhy loZp izlaxkps o.kZu d:u Bsoysys
vkgs- gqaMk ns.kkÚ;kph o ?ks.kkÚ;kph eufLFkrh d’kh gksrs] ;kps vpwd o.kZu
vksohxhrkrwu ;srs- lektthoukr pkyr vkysY;k #<h o ijaijk ;akph
ekfgrh gksrs- R;keqGs xrdkyhu yksdthou o lektthou dls gksrs] gs
fL=;kaph xkFkk @367
letwu ?ksrk ;srs- ,d ,d izlax MksGÓkkleksj mHks dj.;kps lkeF;Z ;k
vksohxhrkr vkgs- gÓkk vksohxhrkrwu Hkkjrh; laL”rhps n’kZu gksrs- R;kr
ftoari.kk vkgs- HkkoHkkouakps feJ.k vkgs- R;kr dksBsgh ”f=erk ukgh-
Eg.kwup ,so<s nSU;] nq%[k vkf.k xfjch vlrkukgh thou lq[ke; >kys-
R;kps Js; fL=;akuk nÓkkosp ykxsy-
uojhpk ckia A clyk dksuVÓkkra
uojnsokpk ckia A gqaMk ekstrs oVÓkkra AA 1652 AA
dkiMh eakMokys A f[kMdh gk;s ,da
gqaMk ekstrs ckiysda AA 1653 AA
uojhpk ckbZ HkkÅ A uksVk ekstrs dMa dMa
Nkrh djrs /kMa /kMa AA 1654 AA
eakMokP;k nkjh A gqaMh ekstyh ok#okuh
>kya dkGtkpa ik.kh AA 1655 AA
eakMokP;k nkjh A tk x eSuk vkuankra
gqaMk ekstyk ikunkukra AA 1656 AA
eakMokP;k nkjh A gGnhckbZpk ?kksMk xsyk
uojk ikgquh gqaMk fnyk AA 1657 AA
89- fookg lekjaHkkr ekekps egÙo
yXudk;kZr ts dks.kh dkjHkkjh eaMGh vlrkr] R;kr ekek ukokps ,d ik=
vkgs- Hkkjrh; yksdthoukr ekek&HkkP;kps ukrs Qkj ifo= ekuys tkrs-
fookg lekjaHkkr izR;sd osGh oji{k o o/kwi{k ;k nks?kakukgh ekekps dke
iMrs- cksgys ?kky.;kiklwu rj yXukr v{krk okV.;kpk ekugh ekekykp
fnY;k tkrks- v{krk okVrkuk uojnso o uojhP;k ekekyk cksykorkr-
pkSjaxikVkoj R;akuk clowu rs ,desdakps dqG fopkjrkr- nks?ksgh ¼uojhps o
uojnsokps ekek½ ,desdakuk xqG o [kkscjs [kkÅ ?kkyrkr- uarj ,desdakP;k
vksVÓkkr v{krk nsrkr- uarj nks?ksgh ekek v{krk okVrkr- ¼ikgk vksoh Ø-
1660½- fookg lekjaHkkrhy ,dk ,dk izlaxkps izR;{k n’kZu fL=;akP;k
fL=;kaph xkFkk @368
vksohxhrkrwu gksrs- fookg lekjaHkkP;k vksO;k Eg.kts t.kw dkgh pyfp=kph
,d ,d ekfydk okVrs-
Hkkjrh; laL”rhr dU;knku dj.;kph izFkk Qkj iwohZiklwu pkyr
vkysyh vkgs- uojnso gk fo‛.kqpk vorkj letwu oMhy vkiyh eqyxh
¼y{eh letwu½ R;kyk nku djrks- yksdijaijsr gs loZJs‛B nku letY;k
tkrs- ijarq dkghaP;k ers nku QDr oLrqps fdaok /kukps dsys tkrs- eqyxh
gh dkgh oLrw ukgh- Eg.kwu oMhy frps dU;knku djr ukgh- i.k
ijaijsuqlkj yXukr dU;knku djkos ykxrs- ijaijk ikG.;klkBh ex
ofMyakP;k ,soth ekek] dkdk] ekolk fdaok T;akuk eqyxh ukgh vlk
,[kknk toGpk ukryx dU;knku djrks ¼ikgk vksoh Ø- 1668½-
dkgh Hkkxkr eqyhps oMhy Lor% dU;knku djr ukgh- ^nku*
fnY;koj R;kph vis{kk Bsork ;sr ukgh- nku fnY;koj R;kP;kdMs ikgw u;s]
fdaok rs vkiys jkgkr ukgh- R;kP;koj vkiyk dks.krkgh vf/kdkj ulrks-
Eg.kwu ofMyakP;k tkxh ^ekek* dU;knku djrks- ¼ys[kdkP;k ?kjh vls
?kMysys vkgs-½ Hkkphps dU;knku dj.;kpk eku gk ekekyk feGrks- Eg.kwu
ekekyk iq.;oku EgVys vkgs- ;ko:u ekekyk fdrh egÙo vkgs] gs y{kkr
;srs- lektkP;k #<h o ijaijk] dkgh Hkkxkr R;kr vlysyk cny dlk
vlrks] ;kpsgh n’kZu gksrs ¼ikgk vksoh Ø- 1666½-
fookg eqgwrkZP;k osGh uojh FkksMh ckojysyh vlrs- fryk diMs
nsrkuk] vksVhps lkeku nsrkuk ekek toG vlrks- vkbZofMyakP;k uarj fryk
ekekph fgaer vlrs- ¼vksoh Ø- 1663] 1664- 1667] 1668-½
fookg eaMikr cksgys ?kky.;kP;k osGh lq)k ekekyk eku fnY;k tk;pk-
cksgys cufo.;kph lq#okr ekekiklwu Ogk;ph- T;akuk l[[kk ekek ulrks]
fdaok ,[kkns osGh ekek ;sÅ ‘kdr ukgh- rsOgk ekuysyk ¼/kekZpk½ ekek gs
dk;Z djrks- ¼ikgk vksoh Ø- 1662½- eqyhyk oMhy ulsy rj lxGs
lksiLdkj ekek iw.kZ djrks- ^ekekP;k rGgkrk* ;k vksGhrwu ekekpk
Hkkphcíypk ftOgkGk O;Dr gksrks- paækizek.ksp rh lqanj vlY;kps o.kZugh
;srs ¼vksoh Ø- 1658½- d/kh d/kh eqyhyk nk[kfo.;kpk lekjaHk ekekP;k
?kjh >kysyk fnlwu ;srks- Hkkjrh; yksdthoukr ,o<s egÙo ekekyk fnysys
vkgs-
HkkP;kps yXu tqGY;koj R;kyk ekek vkiY;k ?kjh cksykorks-
‘kso;k&lk[kjsps tso.k nsrks( o uohu diMs nsrks- fookg lekjaHkkr] o v’kk
fL=;kaph xkFkk @369
vusd lekjaHkkr ekekps egÙo vlrs- xrdkGkrhy lektthou letwu
?ks.;klkBh fL=;akph xhrs Qkjp mi;ksxh iMrkr- dkj.k R;kr thoukps
izfrfcac fnlwu ;srs- vksoh Ø- 1658 rs 1682 e/;s fookg lekjaHkkr
ekekps egÙo o.kZu dsys vkgs- iq<hy vksO;k ikgk &
yxua tqMya A ekekP;k rGgkrk
Hkklh panjkpk ekFkk AA 1658 AA
uojh ekxw vkys A ekE;kP;k ekMhoja
Hkklh panjkph dksja AA 1659 AA
yxua ykxrk A ekekth [kkrs xqGa
iqls uojnsokps ekesdqGa AA 1660 AA
yxukP;k osGh A dks.ka iqlrs ekesdqGa
rq>s ekekth [kkrs xqGa AA 1661 AA
yxukP;k osGh A lxk ekek ukgh vkyk
/kjekpk mHkk dsyk AA 1662 AA
yxukP;k osGsoja A FkjkjY;k Hkqtk
ikBhlh ekek rq>k AA 1663 AA
yxua ykxrk A QMQMrs nksuh Hkqtk
oja ikBhlh ekek rq>k AA 1664 AA
eakMo f’ko;yk A ukxqyhP;k ikuk
v‛ViqrGh ?ksrs ekek AA 1665 AA
ekek clyk iq.;okua & iq.;okua
djrs Hkklhpa dU;knkua & dU;knkua AA 1666 AA
ngk o‛kkZph ek>h mek & ek>h mek
oVh lokjrs ekek & lokjrs ekek AA 1667 AA
fL=;kaph xkFkk @370
ikpisMh os.kh ckbZ A ekekuh mdyyh
dU;knkukyk mHkh dsyh AA 1668 AA
eakMokP;k nkjh A nG.ka nGys
mjys ikpa nk.ks A dkjkxhja ek>s ekes AA 1669 AA
eakMokP;k nkjh A ekekth [kkrs ikuaa
vak/kh ykotk yxua A eaxa djtk dU;knkua AA 1670 AA
eksBÓkk yksdkpk uojnsoa A ?kksMÓkkojrh ijuq tkrs
R;kP;k ckf’kaxkps eksrh A ekekth lokjrs AA 1671 AA
Ikky[khps HkksbZ A iky[khys ykok
Tkkrs uojk ekesxkok AA 1672 AA
fgjO;k eakMokra A FkjkjY;k nksUgh Hkwtk
ikBheakxa ekek mHkk AA 1673 AA
¼vksoh Ø- 1674 rs vksoh Ø- 1678 e/;s cksgys ?kkyrkuk ekekps egÙo
o.kZu dsysys vkgs-½
cksgY;kps isaMa A jprs nknk’kkgh
uojhpk ekekA jkgkrs ‘kstsxkoh AA 1674 AA
cksgY;kps isaMa A jprs nknk’kkgh
uojnsokpk ekek A jkgkrs ‘kstsxkoh AA 1675 AA
cksgY;kps isaMa A [klw [klw xsys
ekes dkjkxhja vkys AA 1676 AA
eakMokP;k nkjh A isaMa mpyrh ngk tua
ekes uojhps egktua AA 1677 AA
eakMokP;k nkjh A isaMa mpyrh ngk tua
ekes uojnsokps egktua AA 1678 AA
fL=;kaph xkFkk @371
eakMokP;k nkjh A xtj xksVÓkkpk n.kk.kk
ckbZpk gko’kh nkjekek AA 1679 AA
eakMokP;k nkjh A ykok dkjata gkjksgkjh
ckbZps ekek dkjHkkjh AA 1680 AA
eakMoa f’koyk A ykok dkjata gkjksgkjh
ckiwps ekek dkjHkkjh AA 1681 AA
uojhyk ikgw vkys A ljokP;k vkyh euk
iqla ekekthph ?ksuk AA 1682 AA
¼iqls & fopkj.ks- ;sjh & osGh- ekesdqG & ekekps vkMuko- /kjekpk &
ekuysyk- iqrGh & iwohZps ,d lksU;kps uk.ks- ijuq tk.ks & fu?k.ks- isaM &
vksY;k ekrhpk eksBk xksGk- ‘kkgh & ‘kkunkj- ‘kstsxkoh & ‘kstkjP;k
xkokyk- ljokP;k & lok±P;k- iqla & fopkj.ks] iql.ks-½
90- fookg lekjaHkkr #lwu cl.kkjs dkgh ik=
izR;sd /kekZP;k] lektkP;k] tkrhP;k fookg i)rhr FkksMÓkk Qkj izek.kkr
osxGsi.kk vk<Grks- T;k Hkkxkr fookg gksrks- rsFks vk<G.kkÚ;k
yksdxhrke/;s R;k R;k Hkkxkrhy yksdthou o fjrhfjoktkps o.kZu ;srs-
fookg lekjaHkkr oji{kkdMhy eaMGh rksÚ;kr vlrkr- o/kwi{kkdMhy
yksdakuk R;kaps vkxrLokxr o pks[k O;oLFkk djkoh ykxrs-
Hkkjrkr yXu EgVys dh] lxGs vkIrLodh; o b‛Vfe=akuk
cksyko.;kph i)rh vkgs- R;keqGs ,o<Ókk eksBÓkk la[;sus vkysY;k
ikgq.;akuk lakHkkG.ks uojhP;k ofMyakuk ‘kD; ukgh- ex R;krwu :los]
Qqxos] Dofpr HkakM.kraVkgh ikgk;yk feGrks- ¼d/kh d/kh ekjkekjhgh
fnlrs½- ijarq fookg lekjaHkkr #lwu cl.ks gs fuR;kpsp vkgs- Qkjls egÙo
ul.kkjh ek.klsgh ;kosGh Hkko [kkÅu tkrkr- ijarq fookg lekjaHkkrhy
fL=;akuh th xk.kh xkf;yh vkgsr] R;ko:u vls fnlrs dh] QDr
ojkdMhy eaMGhp tkLr :lysyh o Qqxysyh fnlrkr- vkf.k uojhdMhy
eaMGh R;akph ^pwdHkwy {kek djk* Eg.kwu fouarh djrkuk fnlrs- ;k Hkkxkr
fL=;kaph xkFkk @372
#lwu cl.kkÚ;k eaMGhaph ;knh ikfgyh Eg.kts vkiY;k y{kkr ;sbZy dh]
vktgh gk izdkj iwohZlkj[kkp lq: vkgs-
iwohZ yXukr uojnso :l.;kpk izdkj dkgh uohu uOgrk- o/kwP;k
ofMykdMwu dkgh tkLr ekxwu ?ks.;klkBh uojnso :lr vls o vlrks-
uojnso d’kklkBh #lwu clr gksrk] ;kps o.kZu ;k Hkkxkrhy vksO;krwu
vkysys vkgs-
Hkkjrh; yksdthoukr eqyhP;k yXukr oMhy ikp HkakMs vakn.k
Eg.kwu ?ksr vls- vxksnjp eqyhP;k yXukr [kwi iSlk [kpZ Ogk;pk- Eg.kwu
oMhy frP;klkBh rkV] okVh] xMok] Xykl o pEep vls ikp HkakMs nsr
vls- yksdthoukr ¼dkgh Hkkxkr½ gh ijaijk pkyr vkysyh gksrh-
ifjfLFkrhuqlkj oMhy gs loZ djhr vls- ;k vksohr ¼vksoh Ø- 1692½
eqyxh vkiY;k ofMyakuk ik.kh Hkjk;pk xqaM ekxrs- ¼R;k dkGkr firGspk
^xqaM* gs vakn.k vxnh toGP;k jDrkP;k ukR;krys yksdp ?ksr gksrs- dkj.k
xqaM ?ks.ks gs ijoM.;klkj[ks vakn.k uOgrs- yksda Qkj rj Xykl vkf.k okVh
?ksr vls-½
iwohZP;k dkGkr ifjfLFkrhuqlkj oL=] vyadkj] /kkU;] ?kksMs] xkbZ]
gÙkh] nkl] nklh] tehu b- ns.;kph i)r gksrh- uojh eqyxhgh vkiY;k
ofMykyk vakn.kkr xk; ekxk;ph- eqyhyk xk; ns.;kph izFkk Qkj
iwohZiklwu pkyr vkysyh vkgs- ¼ek÷;k ofMyakuh ek÷;k rhu cfg.;akuk
R;akP;k fookgkuarj xkbZ fnY;k gksR;k- ;kyk rhl o‛kZ >kys vlkos-½
uojnsokdMph eaMGh uojhdMP;k eaMGhoj ygku ygku xks‛VhlkBh
vMwu clrkr- pakxY;k fBdk.kh ¼fdYY;koj½ tkuks’kkph tkxk ikfgts]
Eg.kwu uojnsokph vkbZ jkxs Hkjyh- d/kh uojnsokph ekehgh jkxs Hkjr gksrh-
vksoh Ø- 1683 rs vksoh Ø- 1703 e/kwu fookg lekjaHkkr usgeh o lgt
?kM.kkÚ;k xks‛Vho:u vMwu cl.kkÚ;k ik=akps o.kZu vkgs- iwohZ okgrqdhph
dks.krhgh lk/kus uOgrh- R;keqGs cSycaMh o jsa?khus izokl djkok ykxr vls-
tkuks’kkP;k fBdk.kh uojnsokdMhy eaMGh pgk] QjkG] vak?kksG djr vls-
tkuks’kkps fBdk.k xSjlksbZps vlY;koj usgeh okn gksr vls- vktP;k
cnyR;k dkGkr tkuks’kkyk Qkj egÙo jkfgysys ukgh- R;ko:u okn deh
gksrkr- i.k uohu okn gksrp jkgkrkr-
;k Hkkxkrhy vksO;krwu fookg lekjaHkkrhy :l.kkÚ;akps] o rs
d’kklkBh #lwu clrkr] ;kp s o.kZu iq<s vkysys vkgsr- ikgk &
fL=;kaph xkFkk @373
eksBÓkk yksdkpk uojnsoa A ukgh ;saxr ik;jh
daBh eakxrs nks;jh AA 1683 AA
eksBs yksdkpk uojnsoa A xjhckph csVh
jktk :lyk daBhlkBh AA 1684 AA
eksBÓkk yksdkpk uojnsoa A xjhckph dkja
jktk :lyk ekSuekGa AA 1685 AA
eksBs yksdkpk uojnsoaA eafnjkr :l;yk
eakxs pkSjax clk;yk AA 1686 AA
eksBs yksdkpk uojnsoa A #lyk eafnjkra
vk.kk lksuh;kps rkVa AA 1687 AA
eksBs yksdkpk uojnsoa A vakxBh ikfgts eus eyk
uojhpk ckbZ ckia A fououh djs R;kyk AA 1688 AA
eakMokP;k nkjh A iaxrh ok<Y;k rkVokVh
uojnsoa :lyk pkSjaxklkBh AA 1689 AA
eakMokP;k nkjh A pqda Hkwya ekQa djk
pkyk rqEgh tsok;yk AA 1690 AA
eakMokP;k nkjh A udk #lw osGsoja
loZ >kys gks r;kja AA 1691 AA
ysdh eSukys vakn.ka A rkVa xMok okVh
uojh lalkjkph yksHkh A fgra jMrs xqaMklkBh AA 1692 AA
uojhyk vakn.ka A xMok fxykla rkVokVh
ckbZ uojhua A vVa eakMyh xkbZlkBh AA 1693 AA
vakn.kke/;s vakn.ka A vakn.kkra dk;a dk;a
vakn.kkra rkVokVh A ysda :lyh xkbZlkBh AA 1694 AA
fL=;kaph xkFkk @374
eakMokP;k nkjh A vakn.ka ?ksrya xMw rkVa
uojh ekxrs pkSjaxikVa AA 1695 AA
eksBÓkk yksdkpk uojnsoa A mrjyk ckxkra
ekekth [kkrs ikua A pqyrs jkxkra AA 1696 AA
eakMokP;k nkjh A ckia #lwua clyk
ekek letkokyk xsyk AA 1697 AA
uojnsokph ek;a A :lyh frys iqlk
eakxs fdYY;koja tkukslkAA 1698 AA
uojnsokph ojek;a A :lyh gkjkMsjk
frpk eksR;kua Hkakxa Hkjk AA 1699 AA
mIija tkuolk A dks.ka ekxrs gko’kh
uoÚ;k ckGkph eko’kh AA 1700 AA
mIija tkuolk A dks.ka ekxrs xoG.ka
uoÚ;k ckGkph ekoG.ka AA 1701 AA
ikpa nqjMÓkk #[koara A lkgkoh nqjMh ekukph
pqyrh :lyh ekukph AA 1702 AA
oÚgkMh lkjs ckbZ A okVa ikgwua Fkdys
udk #lw ckiw A rqeh pkyk yxukys AA 1703 AA
¼;saxr & p<r] p<.ks- daBh & iq#‛kkP;k xGÓkkryk vyadkj] xksQ- nks;jh
& nksu injkph- dkja & eqyxh- ekSuekG & xGÓkkr ?kkryh vlrk
cschi;±r yksac.kkjh lksU;kph ekG- xMw & xMok] yksVk- gko’kh & gkS’kh]
mRlkgh- ekoG.k & ekeh- nqjMÓkk & Vksiyh½-
91- Hkkokpk vkf.k dqVhP;k [kkljkpk mYys[k
;k Hkkxkr T;k vksO;k vkysY;k vkgsr] R;krwu Hkkokcíy cfg.khyk
okV.kkjk vfHkeku fnlwu ;srks- ^ca/kq ekgk dkjkxhja A eksBÓkk eksBÓkkP;k ?ksrs
fL=;kaph xkFkk @375
HksVh* ;k vksGhrwu frP;k HkkokP;k eksBeksBÓkk yksdaklkscr vlysY;k
vksG[kh] o R;keqGs izR;sd fBdk.kh Fkakcwu] R;kps yksdak’kh cksy.ks] gs
cfg.khyk eksBs vfHkekukps okVrs- eqyxh lkljh xsysyh vlyh rjh fryk
frP;k vkbZofMyakcíy o ekgsjP;k ek.klakcíy ftOgkGk vlrks- fookg
dk;Zizlaxh oMhy ulys] rj frpk HkkÅ tkrks- ^njoktk n.kk.kyk* ;k
vksGhrwu HkkÅ ?kjh vkY;kcjkscj ?kjkr mRlkg lapkjyk] vls fryk lakxk;ps
vkgs-
;k Hkkxkr ,dk uohu xks‛Vhpk ifjp;gh gksrks- ^dqVhP;k [kkljkpk*
mYys[k vksoh Ø- 1704 e/;s vkysyk vkgs- R;kpk vFkZ ikg.ks Qkj
egÙokps vkgs- iwohZ yXukph ojkr cSycaMh] jsa?kh] neuh ;akuh fu?kr vls-
ojkrhr lokZr leksj neuh] R;kekxs jsa?kh o uarj [kklj vlk Øe
vlk;pk- okVsr ,[kkns xko ykxys dh] iq<s okta=h oktk oktor- ojkrhpk
Øe ekxs lakfxrY;kizek.ks pkyk;pk- ;k Øekr lokZr ‘ksoVh vlk;ps
dqVhps [kklj- iwohZ dks.krhgh izoklkph vk/kqfud lk/kus ulY;keqGs
vxksnjP;k jk=hp ojkr fu?kk;ph- R;keqGs jLR;kr U;kgkjhlkBh ojkrhrhy
yksdakuk iqjsy ;so<Ókk iksGÓkk] cslu] dakns] fr[kV] ehB gs lkeku vlk;ps-
gs lkeku T;k cSyxkMhr vlk;ps] R;kyk ^dqVhps [kklj* Eg.kr vls-
jLR;kr ,[kknh foghj ikgwu yksd FkksMh FkksMh U;kgkjh djr vls( o ojkr
iq<P;k izoklkyk fu?kr vls- ¼gs ys[kdkus Lor% vuqHkoysys vkgs-½ iLrhl
pkGhl o‛kkZiwohZps xzkeh.k Hkkxkrhy thou gs vls gksrs-½
;k vksO;krwu xrdkykrhy lektthou dls gksrs] ;kph ekfgrh
feGrs- lekt’kkL=kpk vH;kl dj.;klkBh v’kk vksO;k Qkj egÙokP;k
vlrkr- gh fL=;akph xhrs Eg.kts xrdkykrhy yksdthoukps izR;{k vkf.k
gqcsgwc fp=.k vkgs- R;kr ”f=erk ulwu vLly [kjsi.kk vkgs-
dqVhP;k [kkljkys A xksVÓkkP;k ykok mVh
ca/kq ekgk dkjkxhja A eksBÓkkeksBÓkkP;k ?ksrs HksVh AA 1704 AA
ekgÓkk ?kjh dkj;k A ckia ukgh HkkÅ vkyk
ekgk njoktk n.kk.kyk AA 1705 AA
¼dqVhps [kklj & ;k Hkkxkph ojhy izLrkouk okpk- mVh & [kklj
FkakcY;koj rs ekxs ljdw u;s] Eg.kwu pkdkyk [kkywu vMdu ykorkr-
dkj;k & dk;Z] dk;ZØe] lekjaHk ½-
fL=;kaph xkFkk @376
92- eqyxh uojhu cuY;koj vkbZofMyakuk dk; okVrs
eqyxh tsOgk uojhu curs rsOgk vkbZofMyakuk dk; okVr vlsy] R;k
HkkofLFkrhps eksBs Hkkowd o.kZu fL=;akuh vksohxhrkrwu d:u Bsoysys vkgs-
uojh vBjk o‛kkZph >kysyh vkgs] i.k vkbZofMyakuk ek= rh vtwugh
ygkuls ckG okVrs- vkrk rh ijD;k ?kjh tk.kkj- vkiY;kiklwu nqjko.kkj
;kps nq%[k R;akuk gksrs- vkbZoMhy vkiY;k viR;akuk rGgkrkP;k
QksMkizek.ks tirkr- izR;sd osGh lakHkkGrkr- Eg.kwu fookg eaMikr
okta«;akuh oktk oktorkp vkbZP;k MksGÓkkr vJq ;srs-
vkiY;k r:.k eqyhlkBh okijysyk ^rkusckbZ* ¼rkUgh½ gÓkk ‘kCnkpk
Hkko QDr vkbZykp dGsy- R;k ‘kCnkrwu vkbZph vkiY;k eqyhcíyph
ek;k fnlwu ;srs- vksoh Ø- 1706 rs vksoh Ø- 1709 e/;s rRdkyhu
yksdthoukP;k dkgh izFkk o ijaijk fnlwu ;srkr- ikpk o‛kkZpk uojnso a A
vMhp o‛kkZph rkusckbZ A oVh lokjr a ukgh- ;k vksohrwu iwohZ ckyfookgkph
izFkk Hkkjrkr gksrh] vls fnlrs- ¼ikgk vksoh Ø- 1708½-
vkbZoMhy eqyhyk ygk.;kph eksBh djrkr- frP;koj ek;k
ykorkr] i.k ,d fnol fryk vkiY;k irhlkscr tkos ykxrs- Eg.kwup
Eg.krkr uk ^eqyxh Eg.kts ijD;kps /ku*- vksoh Ø- 1706 rs vksoh Ø-
1709 i;±rP;k iq<hy vksO;k ikgk %&
vBjk o‛kkZph uojh >kyh A vkbZ ckikys vkgs rkuh
oktk okt;rk A MksGÓkkys vkya ik.kh AA 1706 AA
vBjk o‛kkZph uojh >kyh A vkbZckikys >kyh tMa
oktk okt;rk A Nkrh djrs /kMa /kMa AA 1707 AA
ikpk o‛kkZpk uojnsoa A vMhpa o‛kkZph rkusckbZ
oVh lokjra ukgh AA 1708 AA
ygkU;kph eksBh dsyh A ek;ph ek;k ok;k xsyh
T;kph gksrh R;kua usyh AA 1709 AA
fL=;kaph xkFkk @377
93- ykMkph eSuk ekgh A ykMkps dkea lakxk
eqyhpk fookg >kY;kuarjgh vkbZyk eqyhph fdrh dkGth vlrs] gs
rsgfrlkO;k Øeakdkrhy vksO;ake/kwu fnlwu ;srs- lkljh tk.kkÚ;k eqyhP;k
lklwckbZyk] eqyhph vkbZ lakxrs dh] ^fofg.khckbZ ek÷;k eqyhyk pakxys
okxok- ek>h eqyxh eksBh uktwd vkgs- rh ?kjkrhy dke/kank gGwgGw djrs-
?kkbZxMcMhus dke dj.ks fryk ter ukgh- Eg.kwu fryk jkxkow udk- f’kok;
fryk lksis dke lakxk*- ^nsoiwtsyk ik.kh eakxk* ;k vksGho:u fryk dls
dke lakxkos] gs vkbZ lwpfor vkgs- eqyhlkBh okijysys ^pesyh*] ^ykMkph
eSuk* gs ‘kCn vR;ar yMhokG vkgs- ;krwu eqyhcíyps vkbZps izse O;Dr
gksrs- vkbZyk ejsi;±r eqyhph dkGth vlrs] vls ts Eg.krkr R;kr lR;
vkgs-
vksoh Ø- 1710 rs vksoh Ø- 1712 i;±r gs ,d laqnj vksohxhr
vkgs- ;k vksohxhrkrwu ekr`ân;kps n’kZu gksrs-
Lkakxwua ikBforks A fofg.khckbZ lkGw
Ekk÷;k eSukpk /kank gGw AA 1710 AA
lakxwu ikBforks A fofg.khckbZys
pakxys okxok A ek÷;k pesyhys AA 1711 AA
ykMkph eSuk ekgh A ykMkps dkea lakxk
nsoiwtsys ik.kh eakxk AA 1712 AA
¼lkGw & fofg.khckbZps uko- /kank & ?kjpk dke/kank-½
94- eqyxh lkljyk fu?krkukP;k izlaxkps o.kZu
Hkkjrh; fookg i)rh Qkjp fofo/krkiw.kZ vkgs- nksu rs ikp fnol
pky.kkÚ;k gÓkk dk;kZr vusd fo/kh o izlax vlrkr- fookg lekjaHkkrhy
‘ksoVpk izlax Eg.kts gkjkMsjk- ;kosGh fookg eaMikr o/kwojkdMhy usedh(
o toGph eaMGh Fkakcysyh vlrs- gk izlax eksBk Hkkowd vlrks- dkj.k
vkrk ofMyakP;k ?k:u eqyxh vkiY;k lkljyk dk;eph tk.kkj vkgs-
rsOgk uojh eqyxh lok±P;k ik;k iMwu ueLdkj djrs- lxGs fryk
vk’khokZn nsrkr- uarj eqyxh vkiY;k irhcjkscj lkljyk tkrs- lkljh
fL=;kaph xkFkk @378
tkrkuk ekgsjP;k vkBo.khauh fryk xycywu ;srs- ;kosGh rh lkj[kh vJq
xkGhr vlrs- frP;kcjkscjp frph vkbZ] cgh.k] HkkÅ o brjgh x.kxksr
Hkkowd gksrkr- ek;ysdjkph ;sFks rkVkrwV gksrs- gk fo;ksx o nq%[k QDr rksp
letw ‘kdrks] T;kus ;kpk vuqHko ?ksryk-
;k Hkkxkr eqyxh fookg eaMikrwu lkljyk tkr vlrkukP;k izlaxkps
o.kZu fL=;akuh vksohxhrkrwu dsysys vkgs- ¼vksoh Ø- 1713 rs 1721½-
R;kr ”f=e o.kZu ulwu thoukpk vLly vuqHko vkgs- ikgk&
ojkra fua?ks osGh A MksGÓkkyk ;srs ik.kh
[kkyh ik;a ek;cfg.kh AA 1713 AA
Ckkjkgh ojls A eSSukys okxork
usrjh vkya ik.kh A mlaxh ?kkyrk AA 1714 AA
/kkoquh /kqoquh A dk; d: vkrk
f’kdoyh i<oyh A eSuk tkrs vkrk AA 1715 AA
yxua lai;ya A laiya loZ dkGa
>kyh ojkrhph osGa AA 1716 AA
ojkra fua?kkyh A pkykoks rqeh pkyk
lkja djk eSukyk AA 1717 AA
ojkra fua?kkyh A oktrs ckl;jh
ykMkph ekgh eSuk A fua?kkyh lkl;jh AA 1718 AA
ojkra fua?kkyh A ueLdkja ckikyk
nÓkk vk’khokZna eyk AA 1719 AA
vkbZ oMhya lkja djs A ykMD;k eSusyk
lq[kh jk;a rw lkljyk A gkpa vk’khokZna rqyk AA 1720 AA
ykMkph eSuk ekgh A djs ueLdkja vkbZyk
/kkjk ykxY;k us=kyk AA 1721 AA
¼ojls & o‛kZ- mlaxh & yksV.ks] nqljhdMs ikBo.ks Eg.kts lkljh-½
fL=;kaph xkFkk @379
95- datq"kh dj.kkÚ;k uojnsokP;k vkbZckikps o.kZu
vksoh Ø- 1722 rs vksoh Ø- 1728 i;±rP;k vksO;krwu fouksn fuekZ.k
>kysyk vkgs- fookg lekjaHk EgVyk dh] oji{kkph gkthgkth djkoh
ykxrs- oji{kkdMhy Qkj egÙo ul.kkjh ek.kls lq)k R;kosGh Qkj xokZus
o vgadkjkus okxrkr- izR;{kkr ek= R;akph ?kjph ifjfLFkrh Eg.kts ^’kku
ck’’kkph o nqdku QqVk.;kpa* v’kh vlrs- vls vlys rjh ojkdMhy
eaMGhauk dkghgh cksyrk ;sr ukgh- izlaxh viekugh lgu djkok ykxrks]
gh lR; ifjfLFkrh vkgs- o/kwi{kkdMhy eaMGhaP;k eukr gk vlarks‛k o jkx
vlrks- ijarq rks jkx O;Dr djrk ;sr ukgh- ex R;akP;kr dkgh m.khok
fnlY;k dh] R;akph Vj mMowu( o xaer d:u lek/kku d:u ?ksrk ;srs-
uojnsokP;k ukR;kdMhy eaMGhph ex vksohxhrkrwu Fkêk dsY;k tkrs-
R;akph xaer dsY;k tkrs-
yXudk;kZr FkêkeLdjh pkyrkr- i.k uojnsokP;k vkbZph] ofMykph
o vkT;kph Fkêk gk usgehpkp fo‛k; gksÅu clysyk vlrks- T;kcíy
usedsi.kkus cksyY;k tkrs] rks ,d izR;{k vuqHkop vlrks- fL=;akuh
vksohP;k ek/;ekrwu R;k m.khokoj cksV Bsowu R;kyk gkL;kLin dsysys
vkgs- yXukr okta«;klkBh eksBh jDde ekstkoh ykxrs- dkgh xjhc yksda
okta= u djrkp uojnso ?ksÅu tkrkr- fdaok deh jDde nsÅu nksu pkj
okt«;akph ikVhZ ?ksÅu tkrkr- v’kk ojfiR;kph fVaxyVokGh dsyh tkrs-
datq‛kh dj.kkÚ;k O;Drh frjLdkjkpk fo‛k; curkr- v’kk vksO;krwu fouksn
fufeZrh >kysyh vkgs- iq<hy vksoh ikgk%
uojnsokpk ckia A okta=kys dk; Hksyk
fiik oktora usyk AA 1722 AA
eksBeksBÓkk xks‛Vh lakx.kkjs yksdgh dkgh dkgh xks‛Vhr datq‛kh djrkr-
eksBeksBÓkk xks‛Vh lakx.kkjh uojnsokph vkbZ ek= iaDrhr f’kGÓkk iksGÓkk
ok<rs- ;sFks uojnsokP;k vkbZph Fkêk dsysyh vkgs- ,[kknÓkkps voxq.kgh
vksohxhrkrwu nk[kfork ;srs- eukryk jkx O;Dr dj.ks] fdaok fouksn fufeZrh
dj.ks gk mís’k ;sFks lQy gksrks- iq<hy vksO;k ikgk &
uojnsokph ek;a A xks‛Vh lakxrs eksBÓkk eksBÓkk
iaxrh ok<rs f’kÚ;k jksVÓkk AA 1723 AA
fL=;kaph xkFkk @380
uojnsokph ek;a A xks‛Vh lakxrs cMÓkk cMÓkk
iaxrh ok<rs f’kÚ;k oMÓkk AA 1724 AA
uojnsokP;k ek;ua A dksrh xqykykph dsyh
dlqaMh mMoyh AA 1725 AA
^fogh.k & bZokgh ¼O;kgh½* ;akph Fkêk gk usgehpkp fo‛k; vlrks-
bZokghcqokyk nkr ukghr] gs lwpo.;klkBh ^tkra* gk ‘kCn okijysyk vkgs-
¼ikgk vksoh Ø- 1726½- tkrs nG.kkps ihB djrs- rj nkra tso.kkps rqdMs
djrs- nkrklkBh ^tkra* gk ‘kCn okij.ks gs mPp izfrHksps y{k.k vkgs- ikgk
iq<hy vksO;k %&
lksU;kpk [kycÙkk A dkiMh eakMokra
bZokbZcqokP;k eq[kkra ukgh tkra AA 1726 AA
uojnsokP;k vkT;kph A caxkyh gO;kus mMrs
uojnsokph vktkvkth A ukuqÚ;kra ukgkrs AA 1727 AA
uojhP;k ckikus A vékph dsyh dksrh
ojek;a rkoa mMorh AA 1728 AA
;k Hkkxkrhy vksO;krwu FkêkeLdjh o R;krwu fuekZ.k gks.kkjk fouksn ,o<kp
vlyk] rjh izR;{k yksdthoukrhy dkgh izlaxgh vkiY;k MksGÓkkleksj mHks
jkgkrkr- fL=;akuh yXudk;kZr o.kZu dsysyh vksohxhrs Eg.kts yXukps ,d
ftoar pyfp=p vkiY;k MksGÓkkleksj mHks jkgkrs- xrdkykrhy
lektthoukph rh ,d Mk;jh vkgs] vls eyk okVrs-
96- fookg lekjaHkkr ?kM.kkÚ;k fofo/k izlaxkps o.kZu
¼ ;k Hkkxkrhy vksO;akP;k ‘ksoVh dkgh ‘kCnakps vFkZ fnysys vkgsr ½
;k Hkkxkr fookg eaMikr pky.kkÚ;k fofo/k izlaxkps o.kZu vkysys vkgs-
iwohZ xzkeh.k Hkkxkr eaxy dk;kZy; uOgrs- rsOgk ?kjkP;k leksjhy jLR;kojp
Msjhpk eakMo ?kkywu( o R;koj takc Vkdwu fookg lekjaHk Ogk;pk- takc
VkdY;kiklwu toGikl nksurhu fnol] vusd fo/kh o izlax fookg eaMikr
iw.kZ gksr gkssrs- R;k izR;sd fof/kaP;k ekxs dkgh mís’k vkgs- rks iw.kZ djkok
fL=;kaph xkFkk @381
ykxrks- yXukpk gk lksgGkp vR;ar vkuankpk vlrks- lxGs x.kxksr ,d=
;srkr- R;kosGh fo/kh ikj ikMrkuk lkgftdp fL=;k xk.kh xkrkr- rh xk.kh
vuqHkokrwu lkdkj >kysyh vlrkr] ”f=e ulrkr- Eg.kwu fookgxhrs
Eg.kts xrdkykrhy laL”rhps n’kZu vlrs- fL=;akP;k ;k vksohxhrkrwu
xrdkykrhy yksdthou o yksdlaL”rh letwu ?ksrk ;srs-
Hkkjrh; lektthoukr] fookgkps vusd laLdkj] vusd izdkjs lktjs
dsys tkrkr- R;kr vusd #<h] izFkk o ijaijk ;akps ikyu dsY;k tkrs-
eqykpk fookg tqGyk dh] R;kyk toGP;k ukR;krhy o iszelaca/kkP;k ?kjh
tso.k fnY;k tkrs- R;k tso.kkyk ^rkVokVh* fdaok ^dsGo.k* Eg.krkr- gh
izFkk vktgh xzkeh.k o ‘kgjh Hkkxkr fnlwu ;srs-
eakMokP;k nkjh A gGnhckbZpa okGoua
uoÚ;k ckGkpa dsGoua AA 1729 AA
iwohZ yXu lekjaHkkr pakxY;k tkuks’kklkBh vusd osGk oji{kkdMwu vkxzg
dsyk tk;pk- [ksMÓkkr tkuks’kklkBh pakxys LFkG feGsyp vls uOgrs-
Eg.kwu R;klkBh :los&Qqxos gksr gksrs- ;sFks uoÚ;k eqykph cgh.k ekMhoj
tkukslk ekxr vlY;kps o.kZu ;srs-
eakMokP;k nkjh A djoyhpk y;h Blk
ekMh ekxrh tkuolk AA 1730 AA
d/kh d/kh eqyhpk fookg xkokrY;k xkokr pkj ?kjkP;k varjkoj Ogk;pk-
rsOgk eqyxhp vkbZph ‘kstkjh cuk;ph- Hkkjrh; yksdthoukr v’kk xks‛Vh
?kMY;k o ?kMr vkgsr- lektthoukps izfrfcac vksohxhrkrwu fnlwu ;srs-
eakMokP;k nkjh A v;j.ka iktoyh
eSuk ‘kstkjhua >kyh AA 1731 AA
T;k eqyhpk fookg gks.kkj vkgs] rh ekekph ykMdh Hkkph ,o<kp ;k
vksohrwu vFkZ fu?krks- ekek&HkkP;kps ifo= ukrs] o R;k ukR;kps egÙo ;k
vksohrwu fnlrs-
eakMokP;k nkjh A jFk vkyk ‘kkgh
uojh HkklhckbZ AA 1732 AA
fL=;kaph xkFkk @382
uoÚ;k eqykdMhy oÚgkMh y{kkr ?ksÅu o/kqP;k ?kjh eaMi ?kkryk tkrks-
uojnsokcjkscj rh lkljh tkrs- R;kosGh fryk dkgh toGps yksd izsekpk
lYyk nsrkr- nsokph iwtk djkoh( o vkiY;k lalkjkr vkuanh jkgkos] v’kh
f’kdo.k usgeh oMhy/kkÚ;kdMwu fnY;k tkrs- iq<hy vksO;k ikgk&
eakMokph es<a ckbZ A tksrk lksMquh ,da gkra
uoÚ;k ckGkpa ybZ xksra AA 1733 AA
eakMokP;k nkjh A nsokyk Qqya okgk
lalkjkra lq[kh jkgk AA 1734 AA
la/;kdkGh yXu lekjaHk vkVksiY;koj o/kw gh ojkP;k ?kjh ;srs- lkljph
eaMGh uoo/kwyk ?kjizos’k djrs osGh vax.kkiklwu ?kjkP;k nkjki;±r gGnhps
iats Vkdrkr- R;ko:u uojnso o uojh pkyr xgizos’k djrs- Hkkjrh;
yksdijaijsr dkgh #<h o ijaijakps ikyu dsY;k tkrs- yXueaMikr izos’k
djrkuk mtok ik; vxksnj Vkdkok vlk ladsr vkgs- pkSjaxkoj
clrkuklq)k vxksnj mtok ik;] o uarj Mkok ik; Bsowu cl.;kph izFkk
vktgh vkiY;k lektkr vkgs- R;kpizek.ks yXueaMikr uojnso vkY;koj
R;kP;ko:u nghHkkr vksokGwu Qsdrkr- gh izFkk vktgh Hkkjrh; lektkr
izpfyr vkgs- nghHkkr vksokGwu QsdY;kus R;kyk Hkwrck/kk gksr ukgh]
dks.kkph n‛V ykxr ukgh] vlk let vkgs- iq<hy vksO;k ikgk &
eakMokP;k nkjh A gGnhps iats Vkda iq<s
uojnsoa uojh pkyrs ekxsiq<s AA 1735 AA
eakMokP;k nkjh A oktra xktra vkyh ojkra
mtok ik;a Vkda nkjkra AA 1736 AA
eakMokP;k nkjh A oktra xktra vkyh ojkra
rqEgh vksokGk nghHkkra AA 1737 AA
vusd gkSlh uojnso fookg eaMikr ?kksMÓkko:u ;srkr- f’kdfoysys ?kksMs
,dk tkxsoj FkqbZFkqbZ ukprkr- uojnsokph ?kksMÓkko:u ;s.;kph izFkk Qkj
izkphu vkgs- uojnso ek= ?kksMÓkko:u [kkyh ;k;yk r;kj ukgh- ;sFks gkSlh
uojnsokph xaer dsysyh vkgs- fookg lekjaHkkr tso.kkoGh gksrkr- R;kosGh
vusdnk ,[kknk [kk.;kpk inkFkZ deh iMrks- iwohZ vkf.k vktgh [ksMÓkkr
fL=;kaph xkFkk @383
cqanhP;k ykMokyk Qkj egÙo gksrs- ykMw deh iMys Eg.kwu vkrk vkEgh
dk; ok<kos] v’kk fooapusr eaMGh vlrs- ^vkrk vkEgh dk; ok<w* ;k
vksGhrwu xaerhpkgh cks/k gksrks-
eakMokP;k nkjh A ?kksMk ukprks Fk;Fk;k
uojk mBsuk ik.kh I;k;k AA 1738 AA
eakMokP;k nkjh A iaxrh okf<;sY;k
uwija xsys ykMw A vkrk vkEgh dk;a ok<w AA 1739 AA
fookgkP;k ‘ksoVh gkjkMsjk fu?krks- R;kosGh o/kw gelwu gelwu jMrs- fryk
vJq vkojrk ;sr ukgh- bdMs HkkÅgh vJq xkGrks- gs Hkkoiw.kZ o.kZu vkgs-
vksoh Ø- 1741 o vksoh Ø- 1737 pk vFkZ toGikl lkj[kk vkgs-
iq<hy vksO;k ikgk &
eakMokP;k nkjh A jMrk jMa vkojsuk
frpk HkkÅ x lkojsuk AA 1740 AA
eakMokP;k nkjh A vksokGhrs nghHkkra
uojnsoa xsyk eaMikra AA 1741 AA
yXu lekjaHkkr dkgh ukrs Qkjp ftOgkGÓkkps o egÙokps vlrkr- R;kr
,d ukrs Eg.kts ^ekek*- uojnsokpk ekek osGsi;±r vkyk ukgh] Eg.kwu
R;kph vkbZ eaMikr ;sÅu okVsdMs ikgkr vkgs- dkj.k frpk HkkÅ vtwu
;k;pk vkgs- HkkÅ&cfg.khP;k ukR;kpk ftOgkGk ;krwu fnlrks- rlsp
ekekps egÙogh ;krwu fnlwu ;srs-
eakMokP;k nkjh A uojnsokph ek;a
eakMokra mHkh jkgs A okVa ca/kq;ph ikgs AA 1742 AA
uojnso ;s.;kP;k vxksnj uojhyk diMs] nkfxus nsrkr- R;kyk ^rakcqG*
Eg.krkr- fookg eaMikr czkEg.k eaxyk‛Vd Eg.krks- R;kP;k vxksnj dkgh
fo/kh gksrkr- rakcqG gk R;krykp ,d fo/kh vkgs- eqyhps rakcqG >kys dh]
fryk uojnsokiq<s ÅHkh djrkr- uarj eaxyk‛Vd EgVY;koj fookg ykxrks-
R;kr o/kwojkyk dkgh lwpuk o ‘kiFkk fnysY;k vlrkr-
fL=;kaph xkFkk @384
eakMokP;k nkjh A cke.ka cksyrs eaxGa
ysdh eSukpa rakcqGa AA 1743 AA
eakMokP;k nkjh A cke.ka cksyrs eaxGa
ysdh cfg.khps rakcqGa AA 1744 AA
eakMokP;k nkjh A cke.ka cksyrs eaxyeksrh
dkua nsÅua vkbZda ysdh A tksMk tUekpk lakxkrh AA 1745 AA
fookg lekjaHkkr vusd lksiLdkj ikj ikMY;k tkrkr- fL=;akpk ;kr eksBk
lgHkkx vlrks- fookgkP;k vxksnjP;k fnolh loZ ikgq.;k( o toGP;k
fL=;akuk cakxMÓkk HkjY;k tkrkr- lqjokrhyk yXueaMikr jkaxksGh dk<wu
R;koj pkSjaxikV Bsorkr- ekukuqlkj o o;kuqlkj ex lxGÓkakuk cakxMÓkk
HkjY;k tkrkr- ifgyk eku ojkP;k fdaok o/kwP;k vkbZyk fnY;k tkrks-
^ojek; nsjk;ph* ;k vksGhr uojnsokP;k vkbZyk nhj vkgsr] vls o.kZu
vkgs- Eg.kts uoÚ;k eqykyk dkdk vkgsr] gs ljG u lakxrk vkMoG.kkus
lakfxrys vkgs- lwpdrk gk ,d dkO;kpk xq.k ;sFksgh ikgko;kl feGrks-
eakMokP;k nkjh A jakxksGa dks.ka dsyh
ojek;a pqMk ysyh AA 1746 AA
eakMokP;k nkjh A jakxksGa eksjk;ph
ojek;a nsjk;ph AA 1747 AA
eakMokP;k nkjh A pkSdk jakxqGa eksjk;ph
ojek;a iksjk;ph AA 1748 AA
dkgh o‛kkZiwohZ dqVqac fu;kstu ulY;keqGs fL=;akuk vusd eqys Ogk;ph- ekek
ygku o Hkkpk eksBk vls vusd ?kjh fnlwu ;sr- uojnsokph ek; ckGarh.k
vlY;keqGs uojnsokph ekolh iq<s gksÅu lxGs laLdkj djrs- lxGk
ekuiku djrs o ?ksrs- ;k izdkjP;k vksO;ke/kwu Hkkjrh; lektkrhy
dqVqaci)rhps n’kZu gksrs- xrdkykrhy lektthou letwu ?ks.;kl enr
gksrs- yksdlkfgR;krwu R;k R;k dkGkrhy yksdthou dls gksrs gs letwu
?ksrk ;srs- lektthoukps LoPN izfrfcac yksdlkfgR;kr ikgk;yk feGrs-
Eg.kwup yksdlkfgR;kyk lektthoukpk vkjlk EgVys vkgs
fL=;kaph xkFkk @385
eakMokP;k nkjh A ojek;a ckGarh.ka
ekua ?ksryk eko’khua AA 1749 AA
iwohZ eqyhpk fookg ygkui.khp gksr gksrk- fookg Eg.kts dk;\ gsgh fryk
letr uOgrs- rsOgk rh #lwu clk;ph fdaok ?kkcjk;ph- R;kosGh eqyhpk
eksBk HkkÅ frph letwr dk<k;pk- yXu?kVh toG vkyh dh] eaxYkk‛Vd
Ogk;ps- i.k eqyxh ek= vJq xkGhr jkgk;ph- vkbZckikiklwu nwj tkos
ykx.kkj Eg.kwu rh nq%[kh vlk;ph- gk izlax fL=;akuh vksohc) d:u
Bsoyk vkgs-
eakMokP;k nkjh A HkkÅ letkos cfg.khyk
pkya cfg.kk rw yxukyk AA 1750 AA
eakMokP;k nkjh A uojnsoa uojh mHks >kys
cke.ka eaxyk‛Vda cksys AA 1751 AA
eakMokP;k nkjh A ighya eaxya
vkyh yXu?kVh A ckbZps vklos iMs vksBh AA 1752 AA
iwohZ yXu?kjh Msjhpk eakMo ?kkrY;k tkr gksrk- R;kyk o:u takckus f’koyk
tkrks- ¼eakMokP;k oj vakck] macj] iGl] takHkwG b- >kMkP;k MkgkGÓkk
lkoyhlkBh VkdY;k tkr gksR;k- R;kyk takc Vkd.ks Eg.kr-½ ;k eakMokr
yXu?kjps vusd fo/kh o laLdkj dsY;k tkrkr- R;krp fdDlk ¼f[kDlk½
nG.ks] gGn nG.ks bR;knh dk;ZØe dsys tkrkr- ikp lkSHkkX;orh
tkR;kyk gkr ykowu nGrkr- R;kosGh xk.kh xkrkr- xkrkuk yXukrhy
vusd izlaxkps o.kZu ;srs- iq<hy vksO;k ikgk &
eakMokP;k nkjh A nG.ka nGh;ys ikpa xgw
uojhys nks?ks HkkÅ AA 1753 AA
eakMokP;k nkjh A ijuq tkrk osGs
vkbZP;k ik;k iMs A gkrh ukjGa rst p<s AA 1754 AA
eakMokP;k nkjh A rsykph dsyh dksrh
rqikph pjoh gkrh AA 1755 AA
fL=;kaph xkFkk @386
eakMokP;k nkjh A o/kwckia mHkk jkgs
tkxk tkuks’kkys ikgs AA 1756 AA
eakMokP;k nkjh A dk;a ik;rk dqikowua
uojh vkgs :iokua AA 1757 AA
eakMokP;k nkjh A fioGs >kys vaxa
vktiklwua lqVyk A vkbZofMykpk laxa AA 1758 AA
eakMokP;k nkjh A dk<a ekgs:ua ik;a
lklw lkljs leta A rq>spa ckiek;a AA 1759 AA
eakMokP;k nkjh A ojkra fua?kkyh gGwgGw
udks ikgw rw oGwoGw AA 1760 AA
eakMokP;k nkjh A lksMa vkbZckikyk
ns lkgkjk irhyk AA 1761 AA
ighya yxua A ykors ek;ckia
vksokG.kh ckbZ fryk A ‘kaHkjkph Vkds uksVa AA 1762 AA
eakMokP;k nkjh A nqljk ekua ?ksjs HkkÅ
udks jMw rw jkgw jkgw AA 1763 AA
eakMokP;k nkjh A tk x rw uksdks mHkh jkgw
ijlkowua ikgkrs rq>s HkkÅ AA 1764 AA
eakMokP;k nkjh A udks ikgw rw oGwua
xsyh gfj.kh dGikrwua AA 1765 AA
ckia ik;rs cqjtkgwua A ek;a ik;rs f[kMdhrwua
usyh gj.kh dGikrwua AA 1766 AA
eakMokP;k nkjh A uojh yMrs Qqlkowua
eksBs yksdkpk ckbZ csVk A ikgkrs Vksdkowua AA 1767 AA
fL=;kaph xkFkk @387
eakMokP;k nkjh A oktk oktrs vanheanh
ekgÓkk eSukph ‘kkyeqanh AA 1768 AA
eakMokP;k nkjh A dks.ka ;saxyk gko’kk
cyok ekukP;k eko’kk AA 1769 AA
eakMokP;k nkjh A lqikjh foMk ?ksrs
uojhpk HkkÅ A lkfgR; fpÙk nsrs AA 1770 AA
eakMokP;k nkjh A uojhpk HkkÅ vanheanh
dsyh fxyVkph eqanh AA 1771 AA
eakMokP;k nkjh A gGnh dqadokpk ukla
uojhpk ckia A ykos iS’kkpk rkla AA 1772 AA
fgjO;k eakMokra A uojh dksekoyh
frph eko’kh ukgh vkyh AA 1773 AA
yxukP;k osGh A Fkjkjys gkra
ikBh’kh rq>k ckia AA 1774 AA
¼okGo.ka & okGo.ks] lqdo.ks- djoyh & yXukr o/kw fdaok ojkph cgh.k
fdaok ekukph L=h- tkuolk & tkukslk] oÚgkM Fkakc.;kph tkxk- es<a &
eq[; [kakc- rakcqG & uojnso ;s.;kP;k vxksnj uojhyk diMs] nkfxus
nsrkr] R;kyk rakcqG Eg.krkr- eksjk;ph & eksjkph- iksjk;ph & eqykph-
pkSdk & pkSdkr- dkowu & dk cjs- dqikowu & nq:u ,dlkj[ks ikg.ks]
okjaokj ikg.ks- ik;rs & ikgrs- gj.kh & eqyxh- dGikrwu &
ukR;kxksR;krhy yksdake/kwu- Qqlkowu & gelwu gelwu jM.ks- ijl &
?kjkP;k ekxps vakx.k- gj.kh & eqyxh- ;sax.ks & p<.ks- gko’kk & gkS’kh]
mRlkgh- fxyVkph eqanh & yks[kaMkoj ikWfyl nsÅu dsysyh vaxBh½-
97- yXu lekjaHkkr gks.kkÚ;k vusd izlaxkps o
ukR;krhy yksdakps mYys[k
¼ ;k Hkkxkrhy vksO;akP;k ‘ksoVh dkgh ‘kCnakps vFkZ fnysys vkgsr ½
fL=;kaph xkFkk @388
Jhear ?kjk.;krhy uojnsokP;k ofMyakpk FkkV( o ,sVckti.kk vktgh
Hkkjrh; lektkr fnlwu ;srs- iwohZ okta«;kpk rkQk eksBk vlsy rj rks
Jhearkpk uojnso letY;k tkr vls- lqusyk eksguekG ?ks.ks gs vR;ar
Jhearhps y{k.k letY;k tk;ps- iq<hy vksohrwu Jhear ?kjk.;krhy
uojnsokps n’kZu ?kMrs-
uojnsokpk ckbZ ckia A vkyk pkS?kMk >ksMhra
lksU;kph eksguekGa A lwua jk/kkP;k xGÓkkra AA 1775 AA
vksoh Ø- 1776 e/;s egktu vkf.k isVdj gs vkMuko vkysys vkgs-
egktu vkf.k isVdj ;k vkMukokP;k ,soth nqlÚ;k dks.kkpsgh vkMuko
Vkdwu gh vksoh xkrk ;srs- yky ixMh vkf.k js’keh oL= uslysyk
egktukpk uojnso isVdjkP;k nkjkr vkysyk vkgs- vksoh Ø- 1776 rs
1777 i;±r vksO;k ,d= okpkO;k- gs nksugh dqGuke ys[kdkP;k xkops
vkgs- vkf.k gh vksoh lakx.kkjh L=h lq)k ys[kdkP;k xkoph vkgs-
egktukpk uojnsoa A isVdjkP;k nkjh mHkk
ykya ixMh js’keh ckuk AA 1776 AA
egktukph gks;a dkja A isVdjkpk gk;s eksrh
gkja ?ksÅuh mHkh gksrh AA 1777 AA
iwohZ xzkeh.k Hkkxkr] cÚ;kp osGh eqyhpk fookg xkokrhyp pakxY;k
eqyklkscr ykowu fnY;k tkr gksrk- vktgh gh i)r vkgsp- vkiyh
eqyxh xkokrp] vkf.k ‘kstkjP;k ?kjhp fnyh vlY;keqGs] rh vkrk
‘kstkjh.k >kyh] vls vkbZyk okVrs-
lkjk lksgGk laiknwua A lksGk lqiY;kpa ok.ka
l[kh >kyh ‘kstkjh.k a AA 1778 AA
fookg lksgGÓkkrhy ‘ksoVpk izlax Eg.kts uojhu eqyhph vksVh Hkj.ks( o
fryk fujksi ns.ks- eqyhpk fookg >kY;keqGs rh vkrk nqlÚ;k ?kjkr
¼dqGkr½ tk.kkj- Eg.kwu rh ijxksrh >kyh] vls EgVys vkgs- vksoh Ø-
1780 e/;s ^nkbZlkbZ* gk ‘kCn vkysyk vkgs- ;k ‘kCnkpk vFkZ ekfgr
ulY;keqGs vksohpk iw.kZ vFkZcks/k gksr ukgh- uojhP;k ukR;krhy yksdakuk
fL=;kaph xkFkk @389
xkMÓkk ikBok] o R;akuk lUekuiwoZd vk.kk gk vFkZ ykxrks- ifgY;k
vksGhrhy nkbZlkbZ gs uko iDokukps vlkos] vls okVrs- okpdkus Lor%
vFkZ ykokok-
lkjk lksgGk laiknwua A ekya R;kus Hkjk vksVh
l[kh >kyh ijxksrh AA 1779 AA
vkrk djk nkbZ lkbZ A eaxa djk eqaxoMÓkk
ckbZ uojhP;k A xksrkyk /kkMk xkMÓkk AA 1780 AA
irhps ?kj ikgwu nax >kysY;k uoo/kwps gs iq<hy o.kZu vkgs- ekgsj vR;ar
xjhc ifjfLFkrhr xsys( i.k lklj ek= Jhear feGkys- >ksiMhrwu egkykr
tk.kkÚ;kph th fLFkrh gksrs] rh uO;k uojhph >kysyh vkgs- ¼^rqaC;kua rkd
fi.ks* Eg.kts vR;ar xfjchr thou dk<.ks gks;-½
y{keh vkyh ?kjk A rqaC;kua rkda isyh
okMk ikgwua ¼uojnsokpk½ nax >kyh AA 1781 AA
fgjok pqMk gs lkSHkkX;orhps vkf.k uoo/kwps oSf’k‛VÓk vkgs- rh Eg.kts
¼lwu dh L=h½ nsokP;k nsoGkr vlysY;k ‘kksfHkoar ewfrZlkj[kh vkgs- iq<hy
vksohrwu uoo/kwP;k lqanj :ikps o.kZu dsysys vk<Grkr- frps :i
nsoGkrY;k ewfrZlkj[ks fnlrs gk HkkokFkZ-
rq÷;k gkrkryk A fgjok pqMk >Gdrks
rq>s :ia fnls A nsokP;k nsoGkra AA 1782 AA
yXu >kY;kuarj lwu ?kjkr ;srs- uohu ?kjkr vkysyh lwu HkkX;kph ykHkkoh]
vls lkljP;k izR;sdkykp okVrs- lklqckbZus rj gs cksywup nk[kfoys vkgs-
,dizdkjs Hkkjrkrhy lklwckbZps gs fopkj ;k vksohrwu fnlwu ;srs- d/khd/kh
lklqckbZdMwu lquckbZps dkSrqdgh gksrs-
cke.ka cksyrs A gksÅ nÓkk lko/kkua
yxua ykok loZtua AA 1783 AA
rqyk Eg.krks lwuckbZ A HkkX;kph ykxa eys
lksU;kpa dkjya A rq÷;k eksguaekGhys AA 1784 AA
fL=;kaph xkFkk @390
lwuckbZ vkyh A lksU;kP;k ikoykua
rq>s ikÅya fygw fdrh A jakxqGa ?kkyrs nsokiklh AA 1785 AA
iwohZ Hkkjrkr iq#‛kkpk tUe Js‛B] o fL=;akpk tUe dfu‛B let.;kr ;sr
gksrk- iq#‛k iz/kku laL”rhr vls gksr vlrs- Eg.kwu uojnso gk vkiY;k
uf’kcku a >kyk- ijarq rks uezrsus okxrks] nqlÚ;akuk okdwu ueLdkj djrks-
R;kph uezrk ;k fBdk.kh o.kZu dsysyh vkgs- ;k uojnsokP;k ckf’kaxkyk
eksR;kpk lj ykoysyk vkgs- ckf’kaxkyk eksrh Eg.kts Jhearhpk FkkV- vlk
gk uojnso dks.kR;k L=hlkscr fookg djr vlsy] vls ikg.kkÚ;kyk okVrs-
rh L=h fdrh HkkX;oku vkgs] vls ;k vksohrwu lwpok;ps vkgs- iq<hy
vksO;k ikgk &
uojk >kyk euw A >kyk vkiqY;k uf’kckua
ik;k iMrks ckf’kaxkua AA 1786 AA
ukxeksMÓkk ckf’kaxkys A eksrh;kpk lja
dks.;k ukjhys tkrs oja AA 1787 AA
ukxeksMÓkk ckf’kaxkys A raknGkps lja
dks.;k ukjhoja tkrs Lokja AA 1788 AA
iwohZ izoklkph dks.krhgh vk/kqfud lk/kus uOgrh- rsOgk jsa?kh] cSycaMh o
ne.kh v’kk lk/kukus izokl gksr vls- jLrsgh iDds uOgrs- xkoktoGP;k
‘ksrkrwu jLrk tkr vls- uojnsokyk iq‛dG ukrsokbZd vlY;keqGs neuh]
jsa?kh o cSycaMhph la[;kgh vf/kd vlk;ph- gh izoklkph tquh lk/kus
gksrh- gs loZ ,dkekxwu ,d pkyr vlY;keqGs R;k jLR;kus /kqG r;kj gksr
vls- iwohZ uojnsokph ojkr d’kkus tk;ph] gs iq<hy vksohr lakfxrys
vkgs- xrdkykrhy yksdthoukps o.kZu ;sFks vkgs- R;ko:u iwohZ
lektthou dls gksrs] gs letwu ?ksrk ;srs-
[kkljk c;ykph A jsoa iMyh okojk
cgw xksrkpk uojk AA 1789 AA
Hkkjrh; yksdthoukr vls Eg.krkr dh] eqyhyk rhu dqGkpk m)kj djkok
ykxrks- ofMykP;k] ekekP;k vkf.k irhP;k dqGkpk- lks;Ú;k/kk;Ú;kr dks.kh
fL=;kaph xkFkk @391
vkiyk vieku d: u;s] Eg.kwu eqyhus lkljh O;ofLFkr lalkj djkok]
vls ofMyakuk okVrs- iq<hy vksoh ikgk- R;ko:u eqyhaoj fdrh eksBh
tckcnkjh vlrs] gs lwpfoysys vkgs-
vkbZ ckikua fnY;k ysdh A uaknwua djtk ukoa
iq<s lks;Ú;kpa xkoa A frFka fua?kua ek> ukoa AA 1790 AA
iwohZ eqykeqyhapk fookg ygkui.kh dj.;kph izFkk gksrh- ckjk o‛kkZpk eqyxk
o ikp o‛kkZph eqyxh] vls nks?kakps o; vlk;ps- ikp o‛kkZP;k eqyhyk
‘kkyw usloyk tk;pk- ygku o;kr rs vks>s isy.ks ‘kD; ukgh-
xrdkGkrhy lektthoukP;k #<h o ijaijk fL=;akP;k vksohxhrkrwu
ikgk;yk feGrs- fL=;akph vksohxhrs Eg.kts R;k R;k dkGkph ekSf[kd c[kj
vkgs] vls eyk okVrs-
ckjk o‛kkZpk lktua A ikpk o‛kkZph uojhckbZ
‘kkyw lokjra ukgh AA 1791 AA
Hkkjrh; fganw /kekZr vusd ozr lakfxrysys vkgs- R;kiSdh fL=;akuh djko;kps
gs ,d ^dksfdGk ozr* vkgs- gs ozr dsY;kl lqanj o pakxyk irh feGrks]
v’kh letwr vkgs- vkiY;k eqyhpk irh Eg.ktsp tkobZ] gk fp=’kkGsrY;k
ckgqY;klkj[kk] Eg.ktsp vR;ar js[kho o dksjho vaxdkBhpk vkgs- R;kps
dkj.k lakxrkuk frus dsysY;k dksfdGk ozrkeqGs gs ?kMY;kps lakfxrys vkgs-
Hkkjrh; lektkr ozrkyk vlysys egÙo o J)k ojhy vksohrwu O;Dr
gksrs-
Xkksjs x tkobZ A fp=’kkGspa ckgqya
l[khua dksfdGk ozra dsya AA 1792 AA
d/khd/kh cgh.k&Hkkokps HkakM.k gksrs- R;kr d/kh HkkÅ vkiY;k cfg.khyk
jkxkowu cksyrks- ^rq>k fg’kksc iqjk >kyk* ;k vksGhrwu rq>s vkrk ekgsjkps
laca/k laiysys vkgs] vls R;kyk lwpok;ps vkgs-
HkkÅ eurs cfg.khyk
rqq>k fg’kksc a iqjk >kyk AA 1793 AA
fL=;kaph xkFkk @392
iq<hy vksohrwu ,d lwpd vFkZ lakfxrysyk vkgs- ;sFks vlysyk pksj
Eg.kts uojnso vkgs- vkf.k R;kus uojhyk frP;k ukR;kxksR;krhy yksdake/kwu
usysys vkgs- o/kw gh lkljh tk.kkjp vlrs- i.k gkp Hkko ykfyR;kP;k
vaxkus lakfxryk rj R;kyk dyk”rhph >GkGh ;srs-
pksjkua pksjh dsyh A ukgh usya paknh lksua
usyh e;uk dGikrwua AA 1794 AA
fookg lekjaHkkr pky.kkÚ;k izlaxkps o.kZu fL=;akP;k xhrkrwu ikgk;yk
feGrs- R;kr dkgh yksdiz;ksT; dyakpkgh varHkkZo vlrks- uojhP;k ekehuh
fHkarh lkjowu R;koj xoG.khaps fp= dk<ys vkgs- fookg ?kjh ojkrhph]
eakMokph] uojnso ?kksMÓkkoj clysyh] esuk okgwu usrkukph] v’kh vusd
fp=s pquk o xs#us dk<yh tkr gksrh- R;kpsgh o.kZu vksO;krwu vkysys
vkgs- v’kk izdkjP;k vksO;krwu Hkkjrh; laL”rh o ijaijkps n’kZu gksrs-
R;krwu rRdkyhu yksdthou letwu ?ksrk ;srss- ikgk%
nksLra fopkjs nksLrkys A dkowua fioGk
ek;k jk.khpk lksgGk AA 1795 AA
lkjoY;k fHkrh A oja dk<Y;k xoG.kh
gk;s gko’khP;k ekoG.kh AA 1796 AA
vksY;k gGnhpa okGo.ka A lbZ ?kkrya vax.kh
dsya dsGo.ka xksrkuh AA 1797 AA
¼ckuk & isgjko] iks’kk[k- dkja & eqyxh- eksrh & eqyxk- ekyR;kus &
ykMoklkj[kk inkFkZ] fdaerh oLrw- l[kh & eqyxh- ijxksrh & nqlÚ;k
xksrkph- rqach & dMw HkksiGÓkkiklwu dsysys ik=- eksguekG & xGÓkkr
?kkyk;pk fL=;akpk ,d vyadkj] R;krp lksU;kps dkjys vksoys tkrs- lokja
& uojnso- jso & xkxjk] /kqG- lktu & uojnso- e;uk & eqyxh-
jk.khpk & eqyhpk- ekoG.k & ekeh- gkolh & uojh eqyxh- okGo.k &
okGo.ks] lqdo.ks- lbZ & eS=h.k- dsGo.k & yXukP;k vxksnj fnysys
tso.k fdaok estokuh ½
fL=;kaph xkFkk @393
98- yXu?kjh nGrkuk ^uojnso uojhpk* mYys[k-
¼ iq<s ;s.kkÚ;k vksO;krhy dkgh ‘kCnakps vFkZ vksO;kuarj fnysys vkgs ½
T;k ?kjh fookg lekjaHk vlrks] R;k ?kjh fookgkrhy vusd fo/kh ikj
ikMY;k tkrkr- ijaijsus pkyr vkysY;k dkgh izFkk o #<h ;akpsgh ikyu
dsY;k tkrs- yXukr dkgh inkFkZ cuforkr- rs inkFkZ cufo.;klkBh ykx.kkjs
ihB gs tkR;kojp nGysys vlkos] v’kh izFkk vkgs- ex R;klkBh fL=;k
tkR;koj nGrkuk fookgkrhy izlaxkyk vuq:i xk.kh Eg.krkr- R;kr vusd
izlaxkps o.kZu vlrs- ;k Hkkxkrhy vksO;kr osxosxGs izlaxkuq:i o.kZu
vkys vkgs- ifgY;k nksu vksO;kr uojnso lqanj vlY;kpk mYys[k vkgs-
R;kph rqyuk ^eksR;kpk ?kksl*] ^eksR;kpk nkuk* bR;knh ‘kCnkrwu dsysyh
vkgs- R;kyk vusd ukrsokbZd vkgs] vlkgh mYys[k vkgs- uojhyk gGn
ykxY;kpkgh mYys[k ;srks-
xzkeh.k Hkkxkr /kkU; lkBfo.;klkBh cakcqP;k ikrG dakchiklwu <ksyh
¼<ksyk½ cuforkr- ikgk vksoh Ø- 1801- ?kjh <ksykHkj fdaok <ksyhHkj /kkU;
vl.ks Eg.kts ifjfLFkrh le) vl.ks gks;- ;k vksohr lOok [kaMh raknqG
?kjh Hk:u BsoY;kps lakxrs- ?kjh Jhearh vlY;keqGs eqykps x.kxksr lq)k
tkLrp jkgk.kkj- lq[kh] le) o ukR;kxksR;krY;k lq[kh ifjokjkps fp=
iq<hy vksohrwu fnlwu ;srs- ,danjhr lq[koLrq dqVqackrhy gk yXulksgGk
okVrks- vksoh Ø- 1798 rs vksoh Ø- 1805 e/;s fofo/k izlaxkuq:i
vksO;k vkysY;k vkgsr-
tkR;k rw bZ’kojk A rqyk ca’kh xOgkpk ?kkla
uojk eksrh;kpk ?kksla AA 1798 AA
tkR;k rw bZ’kojk A rqyk frGa raknGkpk ?kkuk
uojk eksrh;kpk nkuk AA 1799 AA
tkR;k rw bZ’kojk A rqyk lqikjh cak/kyh
gGna uojhyk ykxyh AA 1800 AA
?kkuk x Hkjh;syk A lOok [kaMh Hkkrkpk
uojk mnaM xksrkpk AA 1801 AA
fL=;kaph xkFkk @394
?kkuk x Hkjh;syk A [kaMhHkja xOgkpk
eaMia ‘kksfHkoara nsokpk AA 1802 AA
?kkuk x Hkjh;syk A [kaMhHkja ftÚ;kpk
eaMia ?kkryk fgÚ;kpk AA 1803 AA
oÚgkMh lakxw tkrks A eh cyohua ekukP;k
Hkkot;k ekgÓkk dkekP;k AA 1804 AA
oÚgkMh lakxw tkrks A cfg.kkckbZ rq÷;k ;sFka
ifgY;k >ksihP;k Hkjakrhra AA 1805 AA
¼blojk & bZ’oj- ?kk.kk & ?kkU; Bso.;klkBh cufoysyh eksBh <ksyh-
ifgY;k >ksihP;k Hkjakrhr & vxnh ldkGh-½
99- HkkÅ lks;jk djhua
vksoh Ø- 1806 rs 1814 i;±r gs ,d vksohxhr vkgs- ;k vksohxhrkpk
vk’k; ikfgY;kl vkiY;kyk Hkkjrh; lektthoukrhy dkgh #<h o
ijaijkpkgh ifjp; gksrks] o xrdkykrhy yksdthou dls gksrs] gsgh letwu
?ksrk ;srs- Hkkjrh; lektthoukr dkgh tkrhr] Hkkokph eqyxh cfg.khP;k
eqykyk ns.;kph ijaijk vkgs- ;k vksohxhrkr cgh.k vkiY;k Hkkokph eqyxh
lwu Eg.kwu dj.;kph bPNk O;Dr djrs- rh Hkkokyk Eg.krs dh] eyk
rq÷;kdMwu gqaMk fdok :i;s dkghgh udks- QDr rw nsoktoG fnok
yko.;klkBh ,d lksU;kph lebZ ns- vgsj rj rw eyk ?ks.kkjp vkgs- rsOgk
eh rqyk FkksMla vk.k[kh ekx.kkj vkgs- ek÷;k eqykyk yXukr daBhdMs
¼lksU;kpk xksQ½ ns] vkf.k eyk fgjos ikrG i.k ?ks- eyk vk.k[kh dkgh
udks] vls Eg.kr vlrkuk rh csyckGÓkk ¼dkukr ?kkyko;kpk vyadkj½
vkf.k cktwca/k eyk ?kkyk;yk vkoMrs] vlsgh rh Hkkokyk cksywu nk[kfors-
R;kpizek.ks uojhyk paægkj vkf.k rksMs o uojnsokyk daBh o xksQ ?;k;yk
lakxrs- eyk dkgh udks] vls vkiY;k Hkkokyk lakx.kkjh cgh.k ek= ,d,d
oLrw d’kh ekxr vkgs] ;kps lqanj o.kZu ;k vksohxhrkr vkysys vkgs-
iq<hy vksO;k ikgk %&
fL=;kaph xkFkk @395
HkkÅ lks;jk djhua A d: dks.;k isBh;spk
ifgyk ekua eh ?ksbZua A lkMh pksGh;pk AA 1806 AA
HkkÅ lks;jk djrks A fera ekxra ukgh dkgh
nstk lksU;kph lebZ AA 1807 AA
fera ekxrs FkksMa FkksMa A ek÷;k ckGkys daBhdMa
daBhdMÓkkys ykya xksaMs A fgjos ikrGa eyk naMa AA 1809 AA
fgjO;k ikrGkP;k fpU;kA :rrs ek÷;k iksVh
eyk ‘kksHkrs ykya /kVh AA 1810 AA
ykya /kVhys dbZdGÓkk A eyk ‘kksHkrs csyckGÓkk
csyckGÓkkps Qkls #ana A eyk ‘kksHkrs cktwca/ka AA 1811 AA
uojhys ‘kksHks rksMs A uojnsokyk daBh xksQa
daBh xksQkph gkÅla Qkja A uojhyk paægkja AA 1812 AA
paægkjkys nldGÓkk A uojhyk csyckGÓkk
csyckGÓkkpk eksrh [kksVk A uojnsokpk gÙkh eksBk AA 1813 AA
gÙ;koja vack;jh A uojh tkrs uojnsok ?kjh
T;kph gksrh R;kua usyh A uojh ikgq.khua >kyh AA 1814 AA
100- ;k Hkkxkr pkj vksohxhrs vkgsr-
pkGhlkO;k Hkkxkr ,dwu fookgkrhy pkj vksohxhrs vkysyh vkgsr- ifgY;k
vksohxhrkr HkkÅ vkiY;k cfg.khyk ts ekxrks] R;kps o.kZu vkysys vkgs-
¼Øeakd uO;k..koe/;s] cgh.k vkiY;k Hkkokyk ,d ,d oLrw ekxrs- ;k
Hkkxkrhy ifgY;k xk.;kr HkkÅ vkiY;k cfg.khyk dkgh oLrw ekxrks- gh
nksu xk.kh }a}xhrklkj[kh vkgs- ikgk 99 o 100 ;k Øeakdkph xk.kh-½
nqlÚ;k vksohxhrkr HkkxsjFkkph dFkk vksoh#ikus vkysyh vkgs- ijarq
rh rqVd Lo#ikr vkgs- rh laiw.kZ dFkk ukgh- gs ,d eksBs dFkkxhr vlkos]
vls eyk okVrs- i.k vkt rjh rs eyk miyC/k >kys ukgh-
fL=;kaph xkFkk @396
frljs vksohxhr #<h o ijaijsyk /k:u vkgs- uojhyk gGn
ykxY;koj fL=;k fryk pkSjaxikVkoj clorkr- nsoktoGpk fnok vk.krkr-
R;krhy okr foMÓkkP;k ikukoj Bsorkr- R;kP;koj dkGk fVGk ykorkr( o
rh ikukojph tGrh tksr uojhP;k vaxko:u ikp osGk oj] o ikp osGk
[kkyh mrjorkr- ¼MksD;ko:u ik;ki;±r o ik;kiklwu MksD;ki;±r½ rsOgk gh
xk.kh Eg.krkr- fonHkkZrhy toGikl loZp ftYgÓkkr] dkgh tkrhr gh izFkk
vkgs- uojhyk fdaok uojnsokyk dks.kkph utj ykxw u;s] R;klkBh rsy
p<o.;kpk o mrjo.;kpk fo/kh gksrks-
v½- Fkakca Fkakca fofg.khckbZ] fofg.khckbZ
Fkakca Fkakca fofg.khckbZ] fofg.khckbZ
rqEgk eakxra ukgh dkgh] ukgh dkgh
rqEgk ekxrs #Gk rksMs] #Gk rksMs
#Gk rksMÓkkph gkSla Qkja] gkSla Qkja
uojhys paægkja] paægkja
paægkjkpk eksrh [kksVk] eksrh [kksVk
uojnsokpk gÙkh eksBk] gÙkh eksBk
gÙ;koja vack;jh] vack;jh
uojk uojh tkrk ?kjh] tkrk ?kjh
ek; ik;rs f[kMdhrwua] f[kMdhrwu
ckia ik;rs xYyhrwua] xYyhrwua
T;kph gksrh R;kua usyh] R;kua usyh
vkiyh ek;k O;FkZ xsyh] O;FkZ xsyh
vk½- HkkfxjFkkps xhr
,dk vf/k;ra vkyh Qsjh] vkyh Qsjh
Lkklw Egkrkjh gksrh ?kjh] gksrh ?kjh
nsua HkkxsjFkk lwua] HkkxsjFkk lwua
HkkxsjFkk lwua A yksdkph ysdckja
fL=;kaph xkFkk @397
d’kh nsÅ nkukoja] nkukoja
HkkxsjFkk lwua A yksdkph gks;a flrk
Ekkgh ns.;kph dks.krh lÙkk] dks.krh lÙkk
ckia ysdkph cksyh >kyh
lwua HkkxsjFkk nsÅ dsyh
lkljh ekekthph ula
iq<P;k gkVk xsyh
ekxs ri’khy fuoMys xsys
oja okyh;kpk [k.ka
HkkxsjFkkph cksjo.ka
lwua HkkxsjFkk cksy;yh
rqEgk eurs ekekth
vakx /kqokys Vkdys ik.kh
ljyh HkkxsjFkk ;sFkwua ;s.kh
rqEgk eurs lklwckbZ
vki.k tsow ,dk rkVh
ljY;k ;sFkwua iaxrh
b½- uojnso o uojhyk rsy p<orkuk
rsya ckbZ rsya] ‘kkisjh rsya
y{eh loklhua p<ors rsya
lksU;kP;k okVhra ukxksyhps ikua
y{eh loklhua p<ors rsya
uojnsokP;k cfg.khua
rsya p<ok;pk ?ksryk ifgyk ekua
lksU;kph okVh] frGkps rsya] ukxksyhps ikua
rsya p<ors y{eh loklhua AA 03 AA
fL=;kaph xkFkk @398
bZ½- [k.k[k.k dqnGh] e.ke.k ekrh]
[k.k[k.k dqnGh] e.ke.k ekrh]
pakn.;k jkrh
dqaHkkjnknk] dqaHkkjh.kckbZ
vk/kh ?kMotks ekukpk gkjkMsjk
eax ?kMotks exja ekFkuh
eax ?kMotks ekukps v;xa ¼xkMxs½
y{eh loklhua vk;oksGa fua?kkyh
ik;kph /;qnyk /kqYMÓkkua xktoyh
dik;kpa dqadw ?kkek>ksdya >kya
dk[khrya ckGa fuæk xsya AA 04 AA
fL=;kaph xkFkk @399
Hkkx & 6
;k Hkkxkr mf’kjk feGkysY;k vksO;k o vksohxhrs vkgsr
fL=;kaph xkFkk @400
fL=;kaph xkFkk @401
101- ckjk efg.;kps l.k
gs xhr lkS- dykckbZ Hkxokuth lkVks.ks ;akuh lakfxrys- ;k xhrkr ckjk efg.;kr
;s.kkÚ;k l.kkph ukos vkysyh vkgs-
vkyh vkyh v[kkMh] loZ l.k gdkyh
lol vkyh thorh] thoR;k iqatw jkrh
ekxs fygw fHkrh] lola vkyh iksorh
ukxksckP;k Hkksorh] ukxksckus mpyyh QMh
dkukscs clrhy nkjh] dkuksC;kpk ekueksjk
lol vkyk iksGk] iksGÓkkyk cSy tsorh
lol vkyh dktGrh] dktGrhP;k dkgs.;k
ts‛Bk vkY;k ikgq.;k] ts‛BkckbZys vakchyQGa
x.kirh clys vkl.kh] nlÚ;k ekjys oSjh
vklhuckbZ lks;jh] vkBk fnlk vkBoh
HkqykbZ ik.;k lkBoh] lol vkyh fnokGh]
paæ fnlrhy dbZ] ysdja djrhy ?kkbZ
y{ehiwtu la/;kdkGh] ldkGh mBwu [ksGrhy xk;h
cgh.k Hkkokyk vksokGh] dejsr iSls FkksMs
[kpkZpk fglksc tksMs] cfg.khph okpk tMa
Hkkokpa esya ?kksMa] lol vkyh ukxfnokGh
ukxfnokGhyk mtGyh tksra] lol vkyh frGlaØakr
frGlaØkfryk okVys okua] lol vkyh f’kojk=h
ikG.;kyk yksd egknsok tkbZ] f’keX;kph vkyh gksGh
cgh.k HkkokP;k vkyh ?kjh] ekaMo’khph mHkkjyh xq<h
pS=kua Vkdyh mMh] rG.ka djrk jk= dVyh
vk[kkMhys vk[kkMh usVyh] oVlkfo=hph nkG okVyh-
fL=;kaph xkFkk @402
102- osGsoj feGkysY;k vksO;k
iq<hy vksO;k Jherh lqHkækckbZ ns’keq[k] eaxGokj isB] mejsM] ftYgk
ukxiwj ;akuh lakfxrY;k- ¼R;kosGh R;akps o; iaPpkgkRrjP;k oj vlkos-
fcNÓkkU;koj f[kGysY;k vlrkukp R;akuh vksO;k lakfxrY;k- yxsp rhu
efg.;akuh R;akps fu/ku >kys-½ ;k Hkkxkrhy vksO;k vxnh ‘ksoVP;k {k.kh
feGkY;k- R;keqGs R;k ;sFks nsr vkgks- ;krhy fo‛k; fofo/k vkgs- i.k eqG
lafgrk r;kj >kyh vlY;keqGs] gÓkk vksO;k ewG Hkkxkr Vkdrk vkY;k
ukgh- ;krhy fo‛k; ekxhy Hkkxkr vkysys vkgsp- gÓkk vksO;k e/;s
VkdY;k vlR;k rj vxksnjP;k vksO;akpk Øe fc?kMyk vlrk- Eg.kwu R;k
Lora= fnY;k vkgs- vksO;akpk Øe ek= iq<s tk.kkjk vkgs-
iksjhP;k ysdjkph A ?kMhph xaera
iksjkP;k ysdjkph A nkjh clyh iaxra AA 1815 AA
ysdhpa ysd: A ia<jhpk iksgk
ysdkpa ysd: A yko.ka nsOgkÚ;koj fnok AA 1816 AA
ek;ph ek;a xsyh A dU;kph okQa xsyh
ckikph ek;a xsyh A dfyT;kph vkxa >kyh AA 1817 AA
jktk j?kqth e:ua A j;rhpa >kya oua
dqyia ykoys baxztkua AA 1818 AA
jktk j?kqth e:ua A j;rhpa >kya [kkra
jktk j?kqthps dkxna xsys uanukr AA 1819 AA
¼ uanukra & T;kP;k R;kP;k dkukoj ½
dqMhrY;k vkRekjkek A tjklh f/kja /kja
ek>s eqya fua?kkys ekfdZVkrwu A vkgs rglhyh toGa AA 1820 AA
nykykP;k iksjk A rwua nykyh d’kh dsyh
oja ukxhua ;sY;k xsyh A pksGh nqdkukra bljyh AA 1821 AA
T;k xkokys ukgh >kM>qMa A Fkks xkoa fnlrs mtkMa
Hkkokfcuk dks.ka ?ksbZua yqxMa AA 1822 AA
fL=;kaph xkFkk @403
T;kys ukgh cgh.ka A R;kph obZ xkoua dks.ka
iSlk rakC;kpk ?ksÅua A iksFkh vk;dkys tk.ka AA 1823 AA
T;kys ukgh cgh.ka A rks xko fnlrs lquk
HkkÅ dksBh tkbZua ikgq.kk AA 1824 AA
cfg.khP;k xkok tkrk A taxya eksBk nkVa
Hkkokua usyh ckjk iksyhlkph xkBa AA 1825 AA
cfg.khP;k ftoklkBh A HkkÅ >kyk HkksbZ
tkja Vkdrs u;h u;h ¼unh½ AA 1826 AA
cfg.khP;k ftoklkBh A HkkÅ >kyk f<oja
dsyh lakxMa r;kja AA 1827 AA
¼lakxM & eklGÓkk idM.;klkBh lqrkP;k tkGhiklwu r;kj dsY;k tkrs½
cfg.khP;k ftoklkBh A gksrh ftokys /kksd.kh
dks.ka ukgh lakfxryh A gal eksjkph ckr.kh AA 1828 AA
cfg.khP;k ftoklkBh A ykxs ftokys gwjgwja
ukgh lkiMya eyk A uorhpa tk;QGa AA 1829 AA
cgh.k HkkokP;k ?kjk xsyh A HkkÅ eurs dja jksVh
Hkkota eurs A xgw vkgs tfeuhP;k iksVh AA 1830 AA
ysda ysda djs A ysdhpa djrs dk;a
lwua uaknowu ik;a AA 1831 AA
ysda ysda djs A ysda laiÙkhpk jktk
lwuckbZ gksrh A ek;k ekMhpk njoktk AA 1832 AA
,o<k cksya cksya A uksdk cksyw lklqckbZ
rqekys cgq’kk ysdh ukgh AA 1833 AA
iksVh vkY;k ysdh A ysdh nsÅua >kyk pksja
tko;kph tkra A m’kk [kkyph ryokja AA 1834 AA
fL=;kaph xkFkk @404
xaxsys vkyk iwja A mrkja dks.;k dkBh
tk.ka vkgs eyk A ;equsP;k HksVh AA 1835 AA
ek÷;k xkokgwua A rqepk xkoa vkgs yakca
dOgk ;kua eys lakxa AA 1836 AA
ek÷;k xkokgwua A rqepk xko vkgs nwja
xaxsys vkyk iwja AA 1837 AA
ek; ckikP;k ?kjh A ukgh lkiMs okfHkVa
HkjrkjkP;k ?kjh A cqMos rqikea/;s cksVa AA 1838 AA
Ekk; ckikP;k ?kjh A ukgh lkiMs cksFkjh
HkjrkjkP;k ?kjh A ysia nqgsjh gkrjh AA 1839 AA
Ekk;ckikP;k ?kjh A ukgh lkiMs dU;k
HkjrkjkP;k ?kjh gkyors fpU;k AA 1840 AA
Ekkgsjh ukgh tkra A lklqjh nkos jhra
/kuxjkph esa<h A ;sÅua iMyh ekgkykra AA 1841 AA
lqVyh vXuxkMh A ckjk dkslkpk Qklyk
dja nkcrs nqljk A dks.ka Ncsyk clyk AA 1842 AA
¼dja & dG- Ncsyk & eqyxk½
lqVyh vXuxkMh A djrs ik.kh ik.kh
iq<P;k MC;kea/kh clyh NcsY;kph jk.kh AA 1843 AA
cksya cksyrs A uksdks cksyw gyds ukjh
dks.;k le;kP;k f’kjh A xkBa iMyh ‘kstkjh AA 1844 AA
oukryk ok?ka A rukea/kh yksjs
ysdhpa ukgh cja A cki eukea/kh >qjs AA 1845 AA
ok?ka ekjyk ok?knkjh A llk ekjyk ;srk tkrk
eksja ekjyk ik.kh isrk AA 1846 AA
fL=;kaph xkFkk @405
ok?ka ekjyk ok?knkjh A llk ekjyk dVkjh
Hkklk ekE;kP;k ;sVkjh AA 1847 AA
Okk?ka ekjyk ok?knkjh A llk ekjyk >sywua
vkys f’kdkja [ksywua AA 1848 AA
Okk?ka ek: xsys A eksBÓkk ?kjkpa fiyakx.ka
Okk?k ekjyk fdYY;kowua AA 1849 AA
Ikkgq.;kys ikgq.kpkja A dsyh iqj.kkph iksbZ
[ksMÓkkph oLrh ekgh A ikua foMÓkkys ukgh ckbZ AA 1850 AA
fidya baæoua ¼QGa½ A [kkÅ’kk ykxs eua
iksVh Hkjya dMqi.ka AA 1851 AA
fidya baæko.ka A QksMwua ikgÓkya
lkja cksywua nkoya AA 1852 AA
fidya baækoua A fgjO;k fioGÓkk js?kk
ukgh lkiMyk eys A HkkÅ ftOgkGÓkkpk lxk AA 1853 AA
ek÷;k ?kjh ikgq.ks A dkyP;k dkya >kyk
ek÷;k ftohpk l[kk vkyk AA 1854 AA
ek÷;k ?kjh ikgq.ks A ‘kkdHkkthys ukgh dkgh
yoaxk rksMkuk tkÅckbZ AA 1855 AA
Ekk÷;k ?kjh ikgq.ks A ‘kkdHkkthys VksaMjs
Lkkjs cxhps <qaMys AA 1856 AA
Ekk÷;k ?kjh ikgq.ks A ‘kkdHkkthys dkjys
Lkkjs cxhps okjys AA 1857 AA
Ekk÷;k ?kjh ikgq.kk A cuoyh nkjjksVh
cfg.khP;k ftoklkBh A ân; mdyk uksdks dksBh AA 1858 AA
fnol cqMkyk A fgax.k?kkVP;k oMk[kkyh
cgh.ka eksMk ?kkyh A udks tkÅ la/;k >kyh AA 1859 AA
fL=;kaph xkFkk @406
HkkÅ vkiyk A jk.kh Hkkot; yksdkph
xks‛V lakxk ykxrs yksHkkph AA 1860 AA
xkopk ekjksrh A ‘ksanjkua ykya
iwtk d:ua vkyks dkya AA 1861 AA
xkopk ekjksrh A d’kkua iMyk dkjk
R;kys lksU;kua ik.kh /kkjk AA 1862 AA
xsyh nsokP;k nsoGkra A gksrh iq=kph ?kM.ka
fgjs ?ksrys fuoMwua AA 1863 AA
nsokP;k nsoGkra A ckbZ clyh usVwua
frP;k uf’kckra ukgh A nsoa nsbZua dksBwua AA 1864 AA
‘ksth vkyh >xMra A eh fua?kkys gklra
R;kpk vU;k;a iqlraAA 1865 AA
‘ksth vkyh >xMra A mxh jk;a cktkj.kh
ek>k eqyxk vakx.kh A ?kkys rqG’khys ik.kh AA 1866 AA
jk.khP;k ftoklkBh A gÙ;kph >kyh ekrh
jktk pkyyk mejkorh AA 1867 AA
jk.khP;k ftoklkBh A gÙkh lksaMkua Qsds ok:
R;kpk dkfQyk pkys g: AA 1868 AA
Yksda laiÙkhpk /kuh A ysdh e;ukokpwua
Ikk.kh iktya ukgh dks.ka AA 1869 AA
Ekk÷;k eSukys eakxw vkys A ysda dks.kkph nsÅ ckbZ
frps dkdkth xkoh ukgh AA 1870 AA
ek÷;k eSukys eakxw vkys A ckia eurs ukgh nsra
ekes cksyys frÚgkbZra AA 1871 AA
fL=;kaph xkFkk @407
vksoh Øeakd 1872 rs 1887 i;ZaP;k vksO;k osGsoj feGkY;k vlY;keqGs R;k
‘ksoVh fnysY;k vkgs- gÓkk vksO;k lkS- foey tkujkoth ns’keq[k] fgan uxj]
fla/kh ukdk] ijns’khiqÚ;ktoG] okMZ Ø- 35] o/kkZ-
Hk;kuk oukeanh A mnkpk okla ;srs
jkekph flrkckbZ A n’kkgkja ukgkrs AA 1872 AA
tVk;w ik[kjkP;k A Hkqtk eksMY;k jko.kkua
daBh ykxyk R;kpk izk.k A eaxa djs jkekpa lqfejua AA 1873 AA
n’kjFkkP;k ?kjh A pkja ikG.ks ‘kstkjh
gkyfors nksjh A dkS’kY;k lqanjh AA 1874 AA
flrsP;k Lo;aojkyk A ns’kksns’khps jkts vkys
tudkP;k tkudhua A jkeizHkw fuoMys AA 1875 AA
lHkk eaMih A flrk mHkh gkja ?ksÅua
jkekus eksMyk /kuq‛;ck.ka A flrsus gkja okfgyk tkÅua AA 1876 AA
Qqya rksMrk rksMrk A flrk ikgkrs jkekyk
flrk lakxrs l[khyk A n’kjFka uanua vkyk AA 1877 AA
”‚.kkpk tUe >kyk A vkdk’kh okts VkGa
nsodhyk >kya ckGa AA 1878 AA
”‚.kkpk tUe >kyk A vkdk’kh okts Hksjh
>kyk vkuan ?kjks?kjh AA 1879 AA
”‚.kkpk tUe >kyk A vkdk’kh xq<Ókk rksj.ka
nsodh djs fo‛.kqpa Lej.ka AA 1880 AA
”‚.kkpk tUe >kyk A vkdk’kh okts ?kaVk
Okklqnsokys vkuan eksBk AA 1881 AA
ckbZ xk;hpa xksBk.ka A >kMwua lkjowua Bsoya
ckGa [ksGk;k ykoya AA 1882 AA
fL=;kaph xkFkk @408
ykMda ckGa ek>a A [ksGkys xsya jkrh
R;kP;k iStukys eksrh AA 1883 AA
ykMda ckGa ek>a A [ksGk;k xsya dqBh
ok.;k lk[kja nstks eqBh AA 1884 AA
ykMda ckGa ek>a A [ksGk;k xsya ckbZ
vtwua vkya ukgh AA 1885 AA
ykMda ckGa ek>a A yMrs jkgw jkgw
okVhra eakxs xwGa cgw AA 1886 AA
nsokpk nsoikVa A Bsoyk E;k ?kklwua
nsodhpk dkUgk clyk yks.;klkBh :lwua AA 1887 AA
¼n’kkgkjk & ts‛B ‘kq- 1 iklwu ngk fnol gks.kkjk xaxksRlo- lqehju &
Lej.k- Hksjh & uxkjs- ½
fL=;kaph xkFkk @409
Hkkx & 7
;k Hkkxkr ck#yk] tSrqyk o jkf/kdk gh rhu yksddFkkxhrs vkgsr-
fL=;kaph xkFkk @410
fL=;kaph xkFkk @411
ck#yk] tSrqyk o jkf/kdk
;k Hkkxkr ck#yk] tSrqyk o jkf/kdk gh rhu yksddFkkxhrs vkysyh vkgsr-
gh yksddFkkxhrs Jherh vatukckbZ fctkjketh egktu o lkS- paæHkkxkckbZ
txujko lsydj ¼eq- ;sj.kxko] iks- fljlxko] rk- fgax.k?kkV] ft- o/kkZ½
;akuh lakfxryh- R;akuh gh dFkkxhrs vkf’ou efgU;kr HkqykckbZP;k l.kkP;k
osGh xkr vlY;kps lakfxrys-
ek÷;k xkokr HkqykckbZph LFkkiuk Ogk;ph- ikp rs lgk fnol
xkokrhy fL=;k o eqyh ,d= ;sÅu xk.kh Eg.kk;P;k- xkokr R;kosGh rhu
pkj fBdk.kh vkdk’k ikG.ks cak/kys tk;ps- R;kosGh dkgh fL=;k udykgh
djk;P;k- R;krhy dkgh lksaxs dk<k;P;k- ‘ksoVP;k pkjikp jk=hr R;k
dFkkxhrs Eg.kk;P;k- R;kosGh HkqykckbZP;k xk.;klkscrp gh rhu dFkkxhrs
R;k Eg.kr vlY;kps lakfxrys- ¼gh loZ ekfgrh ys[kdkyk R;akP;k vkbZus
lakfxryh vkgs½-
gh dFkkxhrs ekSf[kd ijaijsus pkyr vkysyh vlY;keqGs( o yakc
vlY;keqGs QDr nks?khaukp rh ;sr gksrh- vkt R;akps o; 75 P;k oj
vkgs- gh rhu dFkkxhrs paæHkkxkckbZ o vatukckbZ ;akuh R;akP;k ekgsjko:u
vk.kY;kps lakfxrys- R;k ygku vlrkuk R;akP;k ekgsjh gh xk.kh R;k
Eg.kr o ,sdr gksR;k- nks?khapsgh ekgsj o/kkZ ftYgÓkkr vkgs- gh rhugh
dFkkxhrs ,dkp izknsf’kd Hkkxkr tUekyk vkysyh vlY;keqGs ;k rhugh
dFkkxhrakph Hkk‛kk lkj[kh vkgs-
Ckk#yk gs ,d yksddFkkxhr vkgs- ;k dFkkxhrkP;k ukf;dsps uko
ck#yk vkgs- ;kr ck#ykph dFkk xhr#ikus vkysyh vkgs- Hkkjrkr xhr#ikus
dFkk lakx.;kph ijaijk gksrh- gs ;k dFkkxhrko:u fnlrs- FkksMD;kr gh
dFkk iq<hyizek.ks %&
xksfoank gk ck#ykpk ¼ck#ckbZpk½ eksBk HkkÅ vkgs- R;kP;k ‘k srkr
,d cak/k ¼cak/k & T;kyk ik;Ú;kph foghj Eg.krkr½ vkgs- i.k R;k
cak/kkyk ¼fofgjhyk½ ik.kh ukgh- R;kyk dks.khrjh lakfxrys dh] cak/kkoj
dks.kkpk rjh cGh fnY;kl cak/kkyk ik.kh ykxsy- Eg.kwu rks vkiY;k
cfg.khyk ¼ck#ykyk½ cGh ns.;kps Bjforks- fnokGhP;k l.kkP;k fufeÙ;kus
fL=;kaph xkFkk @412
rks ck#ckbZP;k xkokyk tkrks- ck#ykyk HkkÅ vkY;kpk eksBk vkuan gksrks-
rh R;kps eksBÓkk izsekus Lokxr djrs- R;kP;klkBh tso.k r;kj djrs-
ck#ykyk ,d ygku eqyxk vlrks- R;kps uko ^rqj’khckG* vkgs-
rqj’khckGkps MksGs vkY;keqGs] ckGklkBh ikG.kk dj.;kdfjrk frps irh
osGw vk.k.;klkBh ckgsjxkoh tkrkr- bdMs ck#ykpk HkkÅ xksfoank vkiY;k
cfg.khyk] o HkkP;kyk ?ksÅu ekgsjh vk.k.;kP;k fufeÙ;kus jFkkr clorks-
lq#okrhyk ck#yk ekgsjkyk tk;yk r;kj gksr ukgh- fryk dkghrjh
v?kVhr ?kM.kkj vlkos vls fnlrs- Eg.kwu rh vkiY;k lklqyk vkiY;kyk
ekgsjh ikBow udk Eg.kwu lakxrs- i.k rq>k ,dqyrk ,d HkkÅ rqyk U;k;yk
vkyk vkgs] R;kyk eh fjdkE;k gkrkus dlk ikBow] vls Eg.kwu lklqckbZgh
fryk ekgsjkyk tk.;kl lakxrs- HkkÅ vkiY;k ‘ksrkdMs jFk ?ksÅu tkrks-
vkf.k ck#yk o frP;k ckGkpk cGh ca/kkyk nsrks- ;kps eksBs ân;ækod
o.kZu ;k dFkkxhrkr vkysys vkgs-
ck#yk o frP;k ygku eqykyk ?ksÅu cGh ns.;klkBh xksfoank
¼ck#ykpk HkkŽ fofgjhr mrjrks- fofgjhr mrjrkp fofgjhyk ik>j QqVrks(
vkf.k ik.kh oj ;sÅ ykxrs- tlsgh ik.kh oj ?kksVÓkki;±r ;sÅ ykxrs] rlsp
rh vkiY;k ckGkyk mpywu dMsoj ?ksrs- gGwgGw cak/kkps ¼fofgjhps½ ik.kh
ok<r tkrs- vk/kh ?kksVÓkki;±r] ex xq<X;ki;±r o uarj dejsi;±r ik.;kph
ikrGh ok<rs- dejsi;±r ik.;kph ikrGh ok<Y;kuarj ck#yk vkiY;k
eqykyk [kaknÓkkoj ?ksrs- tlh tlh ik.;kph ikrGh ok<r tkrs] rlh rlh
ck#yk vkiY;k eqykyk oj oj ?ksrs- ‘ksoVh xGÓkki; ±r ik.kh vkY;koj
ck#ckbZ vkiY;k Hkkokyk fouarh djrs dh] ek÷;k ckGkyk rjh ?kjh ?ksÅu
tk- ijarq frP;k Hkkokus nks?kakpkgh cGh ns.;kps Bjoys vkgs- R;keqGs rks
frph fouo.kh /kqMdkowu ykorks- ek÷;klkscr vkrk ek>s ckGgh ej.kkj]
Eg.kwu rh gGgG O;Dr djrs- frpk tho dklkohl gksrks- vkiY;kleksj
vkiys rkUgqys cqMwu ej.kkj] gh dYiukp vkbZyk lgu gksr ukgh- ;kps
eksBs ân;ækod o.kZu ;k xk.;kr vkysys vkgs- gs o.kZu ,sdwu fL=;akP;k
MksGÓkkr vJw ;srkr- iq<hy vksGh ikgk&
i;;Y;k ;k ik;jhys oks
ik.kh >kya ;k ?kksVk ?kksVk oks
rqj’khckGkpk yksHk eksBk oks
fL=;kaph xkFkk @413
nql;Ú;k ;k ik;jhys oks
ik.kh >kya ;k eakMh eakMh oks
rqj’khckGa ;k dMh[kaknh oks
frl;Ú;k ;k ik;jhys oks
ik.kh >kya ;k Nkrh Nkrh oks
rqj’khckGkph gksrs ekrh oks
po;F;k ;k ik;jhys xk
ik.kh >kya ;k xjk xjk xk
rqj’khckGkys us.ka ?kjk xk
HkkÅ uksgs rw oSjh [kjk xk
Ikkp;O;k ;k ik;jhys oks
Ckk: Mqcyh cak/kk;ra oks
Ukkgh ‘kkghP;k n;okra oks
¼i;;Y;k] nql;Ú;k] frl;Ú;k] po;F;k] ikpO;;k gÓkk ‘kCnkr ^;* gk
vf/kdpk ‘kCn xk.;kph y; lk/k.;klkBh vkysyk vkgs- cak/kkr &
ik;Ú;kph foghj- ‘kkgh & irh] ekyd- n;okr & HkkX;kr] uf’kckr]½
Ckk#ykpk o frP;k eqykpk cGh fnY;kuarj] R;k fofgjhr dkghrjh
pdkdr vlrkuk yksdakuk fnlrs- ck#yk lkljo:u fu?krkuk ts vyadkj
o nkxnkfxus vaxkoj ?kkywu fu?kkyh gksrh] rs nkfxus yksdakuk fofgjhr
pedrkuk fnlrkr- ijarq rs nkfxus pedr ulwu cak/kkph ¼ foghj ½ MkxMqxh
dsysyh vkgs] R;kps f[kGsQkls] R;kP;k uohu ik;Ú;k pedrkr] vls
ck#ykpk HkkÅ yksdakuk lakxrks- ijarq ck#ykpk [kwu >kyk v’kh dq.kdq.k
fL=;ake/;s iljyh gksrh- ;k lok±ps o.kZu vkysys vkgs- ,d,d nkfxuk
pedrkuk fnlrks- R;koj HkkÅ cak/kkP;k ,dk,dk Hkkxkps o.kZu d:u
lakxrks- R;kps eksBs lqjs[k o.kZu vkysys vkgs- iq<hy o.kZu ikgk &
ckbZ >ybZ >ya djs oks
ek;k ck#bZykpk gla oks
¼gla & xGÓkkryk vyadkj½
uks;a ck#bZykpk gla oks
fL=;kaph xkFkk @414
dsyk cak/kkpk cankscLra oks
ckbZ >ybZ >ya djs oks
ek;k ck#bZykph ljh oks
uks;a ck#bZykph ljh oks
uohua cak/kkph ik;;jh oks
ckbZ >ybZ >ya djs oks
ek;k ck#bZykP;k ikVY;k oks
uks;a ck#bZykP;k ikVY;k oks
cak/k f[kÚ;kua ekB;yk oks
ckbZ >ybZ >ya djs oks
ek;k ck#bZykP;k ekBÓkk oks
uks;a ck#bZykP;k ekBÓkk oks
uohua cak/kkP;k gks; ikVÓkk oks
¼ekBÓkk & ikVY;kP;k ekxs ?kkyk;P;k eksBÓkk cakxMÓkk½
ckbZ >ybZ >ya djs oks
ek;k ck#bZykps rksMs oks
uks;s ck#bZykps rksMs oks
gks;s cak/kkps dMnqMs oks
ckbZ >ybZ >ya djs oks
rqj’khckGkps dMs rksMs oks
R;kys ekstrk bZja iMs oks
R;kys ekstrk bZja iMs oks
ckbZ >ybZ >ya djs oks
rqj’khckGkps i;tua oks
Ckk#ykpk o frP;k eqykpk cGh fnY;kuarj xksfoank ?kjkdMs fu?krks- vkbZ
R;kyk fopkjrs] rw ,dVkp dlk- rw rj vkiY;k cfg.khyk vk.kk;yk xsyk
gksrkl- i.k rks vkbZph letwr dk<rks- rh ekxkgwu ;s.kkj vlY;kps lakxrks-
R;kpsgh xk.;krhy o.kZu Qkjp lqjs[k mrjysys vkgsr- ck#ykph vkbZ
frP;k eqykyk fopkjrs &
fL=;kaph xkFkk @415
xsyk okMÓkkP;k to;jh oks
ekrk fua?kkyh ckgs;jh oks
dkowua xksfoank jFka [kkyh xk
dkowua ;sdyk ik;a /kqrs xk
ck: cfg.kkbZ ukgh vkyh xk
ck: cfg.kkbZ eakxwu ;srs oks
ck: cfg.kkbZ eakxwu ;srs oks
dkgh fnolakuh ck#yk vkiY;k vkbZP;k LoIukr tkrs- vkf.k vkEgh nks?ksgh
ek;ysdja ;k fofgjhr vkgks] vls lakxrs- ldkGh mBY;kcjkscj ck#ykph
vkbZ vkiY;k eqykyk iMysys LoIu lakxrs- i.k ^LoIukf’kok; jk= ukgh*]
vls lakxwu rks vkbZph letwr dk<rks-
vkbZP;k LoIukr xsY;kuarj] rh irhP;k LoIukr tkrs- o R;kyk
?kMysyh ?kVuk lakxrs- R;kuarj ldkG gksrkp frpk irh ck#ykP;k ekgsjkyk
;srks- lklw ik; /kqok;yk ik.kh Bsors- i.k vxksnj ek>s ckG dksBs vkgs rs
nk[kok] vls rks vkiY;k lklqyk Eg.krks- gk laokngh xk.;krwu vkysyk
vkgs- vkf.k rks ikg.;klkj[kk vkgs- iq<hy ^lklw vkf.k tkobZ* ;akpk gk
laokn ikgk &
lklw fua?kkyh ckgs;jh oks
ik;a /kqokys nsYya ik.kh oks
ik;a /kqokpa ukgh dkea th
rqj’khckGa dk /kkMwua nsukth
rlh np;dyh lklw oks
rqepa ckja dk rqeP;k iklh oks
xkMh vkyh dk iyVwua th
dk;a lakxw eh op;ua th
rqeps ckG rqeP;k ?kjhp vkgs] vls EgVY;koj ck#ykpk irh xksfoankpk
‘kks/k ?ksrks- R;kyk jFkkr clowu cak/kktoG vk.krks- rsFks R;kyk cak/k ik.;kus
rqMqac Hkjysyk fnlrks- rsFks rks ik.kh dk<r vlrkuk R;kyk cknyhe/;s Qwya
fnlrkr- rsFkwu rks yxsp vkiY;k ?kjh ;srks( o ?kMysyh loZ ?kVuk vkiY;k
cfg.khyk lakxrks- uarj ck#ykpk irh vkiY;k cfg.khyk ?ksÅu cak/kktoG
fL=;kaph xkFkk @416
;srks- feGkysY;k Qqykoj ck#ykph u.kan vkiyh djakxGh dkiwu jDr
f’kaiMrs- R;krwu ck#yk ltho gksrs- frpk irh lq)k vkiyh djakxGh
dkiwu mjysY;k Qqykoj jDr f’kaiMrs- vkf.k R;krwu rqj’khckG ftoar gksrks-
‘ksoVh lxGs feGwu vkiY;k ?kjh ;srkr- v’kk rÚgsus ;k dFkkxhrkpk ‘ksoV
lq[kkr gksrks-
;k dFkkxhrkyk ,d lk/kh lksih pky vkgs- T;akuk gs xk.ks ;srs] R;k
fL=;k iq<s Eg.krkr- ckdh ekxkowu Eg.krkr- izR;sd pj.k R;k nksunk
Eg.krkr- e/;sp xk.ks Fkakcowu dFkkps Li‛Vhdj.k lakxrkr- gs dFkkxhr xkr
vlY;keqGs ;k xhrkP;k izR;sd vksGhP;k ‘ksoVh ^oks*] ^xk* gs vf/kdps
‘kCn xk.;kph y; lk/k.;klkBh vkysys vkgsr- ;k xhrkph Hkk‛kk
fonHkkZrhy cksyhHkk‛kk vkgs- laiw.kZ dFkkxhr iq<s fnysys vkgs &
Ckk#yk HkkÅ xksfoan cksy;yk oks
nsua ekrkbZ eys tsow oks
ek>k lkjo;h.kkpk gkra xk
gk;s f’kD;koj nghHkkra xk
ikp ?kkla ;k tso;yk oks
eq[kh ikukpk foMk ?ksryk oks
xsyk ?kksMÓkkP;k ?kksMikxk oks
xsyk ?kksMÓkkP;k ?kksMikxk oks
rsth ?kksMk ;k fuoMyk oks
thua [kksxhja p<oyk oks
jFka ekjxh ykx;yk oks
ck#ykP;k ;k okMÓkk xsyk oks
lkrk [k.kkP;k ekMhoja oks
nG.ka njrs ck#ckbZ oks
nG.ka njrs ck#ckbZ oks
gkdk ekjrs vkR;kckbZ oks
rq>s xksfoan vkys HkkbZ oks
fL=;kaph xkFkk @417
ikpk cksVkP;k dsY;k dkMÓkk oks
rjik;kph dsyh pwy oks
vkO;k nw/kkph dsyh f[kja oks
ca/kq tsoyk iksVHkj oks
rqEgk eurks lklqckbZth
uksdk /kkMw dk ekgsjkys th
dkGa ;sbZua ftok;ys th
dkGa ;sbZua ftok;ys th
rqEgk eurks lklqckbZth
vkyk fnokGh;pk l.ka th
ek÷;k okMÓkkys ysg.ka dks.ka th
ek÷;k okMÓkkys ysg.ka dks.ka th
rqj’khckGkps vkys MksGs th
‘kkgh xsys dk ;sjokys th
t’kk naMkP;k ikj.;kys th
nklh BsoY;k gkyokys th
uksdk /kkMw dk ekgsjkys th
uksdk /kkMw dk ekgsjkys th
rq>k ;sdyk ;sda ca/kq oks
fera iyVwua dlk ykow oks
lkBh pkSdhP;k iMY;k xkBh th
brY;k HksVhua >kY;k HksVh th
‘kkckj lakxrks lklqckbZ th
rqeP;k ysdkpa /kksr;jth
gk;s iyaxkP;k xkFkkojth
ik;k ykxw nÓkk lklqckbZth
iyVqua okMÓkkys ;s.ka ukgh th
fua?kyh okMÓkkP;k ckgs;ja th
fua?kyh okMÓkkP;k ckgs;ja th
xksfoan Hkkokua tso.ka dsya oks
fL=;kaph xkFkk @418
eq[kh ikukpk foMk ?ksryk oks
xsyk ?kksMÓkkP;k ?kksMikxk oks
rsth ?kksMk ;k fuoMyk oks
thua [kksxhja p<oyk oks
thua [kksxhja p<oyk oks
eks;ja clyk xksfoanHkkÅ oks
eakxa clyh ck#ckbZ oks
ea/kkr clyk rqj’kh Hkklk oks
jFk dk;ghMyk dlk oks
okVa ekjxh ykx;ys oks
;da oua ;k p;Mrk oks
nqljk oua ;k mrjrk oks
vk;k ck;k dk fopkjrs xk
rq;k eakxph dks.ka gks;a xk
ekgh ck#yk cgh;.ka oks
eakxa ik;rs fQ:;ua oks
vkyk ân;a Hk:;ua oks
vkyk ân;a Hk:;ua oks
dkowua ck#yk MksGs ykya oks
ek;k ekMhpk dksaMk;ya ¼/kqGa½ oks
ck: clyh jFkk;ra xk
jFka gdkya tynhua xk
eys ykxyh rgk;ua xk
eys ykxyh rgk;ua xk
cak/k vkyk dk to;Gh oks
ik.kh nsrks eh fujeGh oks
rgkua ykxyh ljko.kk xk
vaktqGhpk rw dj Mks.kk xk
ekgh vaktqGa gk;s ygkua
ukgh tk.kkja rqgh rgkua
fL=;kaph xkFkk @419
cak/k vkyk dk to;Gh oks
ik.kh nsrks eh fujeGh oks
xksfoank ca/kq xk ykxyh rgkua
iq<a vakC;kps >kMa nksua xk
rsFkya ik.khr oaxkjok.ka oks
ukgh tk.kkja rqgh rgkua
vkyk cak/k dk to;Gh oks
ik.kh nsrks eh fujeGh oks
cak/ka [kaknyk ;s:Hkja oks
ik.kh uks;ra >kjhHkj oks
dk;a lakxw eh cfg.kkckbZ oks
rqys cak/kkys nsÅ dsyh oks
xsys cak/kkP;k to;jh oks
xsys cak/kkP;k to;jh oks
i;;Y;k ;k ik;jhys oks
ik.kh >kya ;k ?kksVk ?kksVk oks
rqj’khckGkpk yksHk eksBk oks
nql;Ú;k ;k ik;jhys oks
ik.kh >kya ;k eakMh eakMh oks
rqj’khckGa ;k dMh[kaknh oks
frl;Ú;k ;k ik;jhys oks
ik.kh >kya ;k Nkrh Nkrh oks
rqj’khckGkph gksrs ekrh oks
po;F;k ;k ik;jhys xk
ik.kh >kya ;k xjk xjk xk
rqj’khckGkys us.ka ?kjk xk
HkkÅ uksgs rw oSjh [kjk xk
Ikkp;O;k ;k ik;jhys oks
Ckk: Mqcyh cak/kk;ra oks
Ukkgh ‘kkghP;k n;okra oks
fL=;kaph xkFkk @420
¼ ’kkgh & irh] ekyd ½
Hkkotk djrh /kqu/kqua oks
>kyk ck#bZykpk [kwu oks
;kra xksfoan Hkkok;ua oks
jFk xkMh ;k dk;Myh oks
ykxyk xkokP;k ekj;xh oks
xsyk xkokP;k to;jh oks
xsyk okMÓkkP;k to;jh oks
ekrk fua?kkyh ckgs;jh oks
dkowua xksfoank jFka [kkyh xk
dkowua ;sdyk ik;a /kqrs xk
ck: cfg.kkbZ ukgh vkyh xk
ck: cfg.kkbZ eakxwu ;srs oks
ck: cfg.kkbZ eakxwu ;srs oks
vk;k ck;kys fnok;jh oks
HkkÅ c;uhpk o;;jh oks
ckbZ >ybZ >ya djs oks
ek;k ck#bZykpk gla oks
¼gla & xGÓkkryk vyadkj½
uks;a ck#bZykpk gla oks
dsyk cak/kkpk cankscLra oks
ckbZ >ybZ >ya djs oks
ek;k ck#bZykph ljh oks
uks;a ck#bZykph ljh oks
uohua cak/kkph ik;;jh oks
ckbZ >ybZ >ya djs oks
ek;k ck#bZykP;k ikVY;k oks
uks;a ck#bZykP;k ikVY;k oks
cak/k f[kÚ;kua ekB;yk oks
ckbZ >ybZ >ya djs oks
fL=;kaph xkFkk @421
ek;k ck#bZykP;k ekBÓkk oks
uks;a ck#bZykP;k ekBÓkk oks
uohua cak/kkP;k gks; ikVÓkk oks
¼ekBÓkk & ikVY;kP;k ekxs ?kkyk;P;k eksBÓkk cakxMÓkk½
ckbZ >ybZ >ya djs oks
ek;k ck#bZykps rksMs oks
uks;s ck#bZykps rksMs oks
gks;s cak/kkps dMnqMs oks
ckbZ >ybZ >ya djs oks
rqj’kh ckjkps dMs rksMs oks
R;kys ekstrk bZja iMs oks
R;kys ekstrk bZja iMs oks
ckbZ >ybZ >ya djs oks
rqj’khckGkps i;tua oks
>kys ikVhya ek;tua oks
>kys ikVhya ek;tua oks
¼;sFki;±rps xk.ks Jherh vatukckbZ fctkjketh egktu ;akuh lakfxrys-
R;kiq<ps R;akuk vkBor uOgrs- ;sFkwu iq<pk Hkkx lkS- paæHkkxkckbZ txujko
lsydj ;akuh lakfxryk- R;akP;kcíy vf/kd ekfgrh euksxrke/;s fnysyh
vkgs-½
tlk fnola cqM;yk oks
v/khZ jkrja dV;yh oks
rqys eurks ekrsljh oks
rqra >ksiyh iyaxkojh oks
fera gk;s dk cak/kkojh oks
fera gk;s dk cak/kkojh oks
tlk fnola fua?k;yk oks
>kMk >VbZdkys xsyk oks
rksaMa eSnkuh /kqr;yk oks
dpsjhr dk ;sÅua clyk oks
fL=;kaph xkFkk @422
rqys eurks xksfo;ank xk
liua dkowua iM;ya xk
rqys eurks ekrsljh oks
liuk;xja jkra ukgh oks
tlk fnol cqM;yk oks
v/khZ jkrja dV;yh oks
eurks rqekys ‘kkbZ;jh ¼irh½ th
rqeh >ksiys iyaxkojh th
rqj’khckGa dk cak/kkojh th
rqj’khckGa dk cak/kkojh th
cak/ka [kaknyk ;s#Hkja th
ik.kh uks;ra >kjh Hkja th
ca/kq ek;k dk cksjk;kua th
nsÅ dsyh dk cak/kk;ys th
rqeh ;kos dk ekgÓkkojh th
rqeh ;kos dk ekgÓkkojh th
tlk fnola mxoyk oks
>kMk >VbZdkys xsyk oks
rksaMa eSnkuh /kqr;yk oks
iyaxkoja dk cl;yk oks
rqys eurks ekrsljh oks
ikpa xaxkjh rkoa ik.kh oks
ikpa xaxkjh lkjya ik.kh oks
nsua ekrkbZ eys tsow oks
ek>k lkjobZ.kkpk gkra xk
f’kD;koj gk;s ngh Hkkra xk
rqys eurks ekrsljh oks
rqj’khckGkys vk.kw tkrks oks
xsyh fnokjh l.kk;ys xk
rw dk tkrs r vk.kk;ys xk
fL=;kaph xkFkk @423
rqj’khckGkph vkyh ;kna oks
ukgh jkgkra ekgkykra oks
xsyk ?kksMÓkkP;k ?kksMikxk oks
rsth ?kksMk ;k fuoMyk oks
thua [kksxhja p<oyk oks
xksfoankP;k ;k xkok xsyk oks
lklw fua?kkyh ckgs;jh oks
ik;a /kqokys nsYya ik.kh oks
ik;a /kqokpa ukgh dkea th
rqj’khckGa dk /kkMwua nsukth
rlh np;dyh lklw oks
rqepa ckja dk rqeP;k iklh oks
xkMh vkyh dk iyVwua th
dk;a lakxw eh op;ua th
dksBa xsyk rks xksfo;ank th
vk.kk R;kys dk cykowuth
vkyk xksfoank ?kjkdMs xk
pkya xksfoank cak/kkdMs xk
cla ekgÓkk rw xkMhoja xk
cla ekgÓkk rw xkMhoja xk
lkys HkkVos cl;ys oks
xkMh gkdyh cak/kkojh oks
ik.kh fnlya tyktea xk
ik.kh isrks eh ?kqVHkja xk
i;yh >kjh ;k dkgkMyh oks
i;Y;k >kjhua /kqrys gkra oks
nqljh >kjh ;k dkgkMyh oks
nqlÚ;k >kjhua /kqrys ik;a oks
frljh >kjh ;k dkgkMyh oks
frlÚ;k >kjhua /kqrya rksaMa oks
fL=;kaph xkFkk @424
poFkh >kjh ;k dkgkMyh oks
poFkh >kjh ;k isowua ?ksryh oks
ikpoh >kjh ;k dkgkMyh oks
ikpO;kra dk vkys Qqya oks
dksjk diMk gkrjyk oks
R;kP;koja dk Bsoys Qqya oks
jFka rlkpa gkdyyk oks
xkoh vkiY;k okil vkyk oks
ldq cfg.khP;k ?kjk xsyk oks
dk;a djrs ldqckbZ oks
ck: gk;s dk cak/kkoja oks
rqj’khckGa gk;s cak/kkoja oks
ikpk cksVkP;k dsY;k okrh oks
rjgkrkph fnoyua dsyh oks
pkya cak/kkP;k to:ua xk
pkya cak/kkP;k to:ua xk
;da vkYyksjh Bksd;yh oks
[kja lakxa rw ck#ckbZ oks
fera vkyh dk rqgÓkkojh oks
vkyh cak/kkP;k to;jh oks
[kj[kja jFkkrwua mrjyh oks
dksjk ‘ksyk dk m?kMyk oks
Qqya ik;ys utjua oks
djdj djkaxh dki;yh oks
ck:;yk dk mHkh jk;yh oks
ck:;yk dk mHkh jk;yh oks
R;kua dkiyh djakxjh oks
rqj’khckj dk lthoa >kyk oks
Pkkyk jFkkra clw;ua oks
loZ vkys ;k clw;ua oks
fL=;kaph xkFkk @425
;k yksddFkkxhrkpk v/kkZ Hkkx Jherh vatukckbZ fctkjketh egktu ;akuh
lakfxryk- R;kP;kiq<s fryk vkBor uOgrs- uarjpk Hkkx lkS- paæHkkxkckbZ
txujko lsydj ;akuh lakfxryk- i.k rks dkgh xk.;kr vkf.k dkgh
dFkk#ikr- dkj.k frykgh xk.ks cjkscj vkBor uOgrs- ex ‘ksoVP;k dkgh
Hkkxkrhy xk.;kpk ;ed ys[kdkus tqGfoysyk vkgs- R;ke/;s FkksMhlh
m.kho tk.kors- ‘ksoVh gs dFkkxhr iw.kZ >kys- T;akuh gs yksddFkkxhr
lakfxrys R;k nks?khapk iŸkk & eq- ;sj.kxko] iks- fljlxko] rk- fgax.k?kkV]
ftYgk o/kkZ- vlk vkgs-
fL=;kaph xkFkk @426
tSrqyk
gs ukf;dkiz/kku yksddFkkxhr vkgs- ;k dFkkxhrkP;k eq[; ukf;dsps uko
tSrqyk vkgs- frP;k okVÓkkyk vkysys d‛V o ouokl ;k dFkkxhrkr o.kZu
dsysyk vkgs- ,dk ygku’kk pqdheqGs fdaok dkj.kkeqGs frP;koj v’kh osG
vkyh] dh fryk vkiY;k irhps ?kj lksMwu tkos ykxys- tsOgk rh irhps
?kj lksMrs R;kosGh frpk ckG gk nw/kfirk] Eg.ktsp rkUgk vlrks- ;k
dFkkxhrkr tSrqykps eksBs dk#.;e; o.kZu vkysys vkgs- tSrqykph dFkk
FkksMD;kr iq<hyizek.ks %&
xkokr ,d xksokjh [ksG nk[kfo.;klkBh vkysyk vlrks- rks [ksG
ikgk;yk xkokrhy lxGs yksd tkrkr- tSrqykP;k dkgh l[;k fryk rks
[ksG ikg.;klkBh] o lkscr ;s.;klkBh vkxzg djrkr- ijarq tSrqyk ek=
udkj nsrs- ek>k dke/kank >kysyk ukgh] vkf.k ckGkpsgh loZ dkgh djk;ps
vkgs] Eg.kwu vkiY;kyk ;srk ;s.kkj ukgh] vlsgh rh vkiY;k l[;akuk
lakxrs- frP;k lkscrh.kh frpk dke/kank d: ykxrkr- ckGkphgh r;kjh
d:u nsrkr] vkf.k pky.;kpk vkxzg djrkr- frgh tk.;kpk fopkj djrs-
?k:u fu?krkuk frpk inj ckGkP;k ikG.;kyk vMdrks- gk vi’kdwu vkgs
vls tSrqykyk okVrs- Eg.kwu eyk ;srk ;s.kkj ukgh] vls rh vkiY;k
l[;akuk lakxrs- ijarq frP;k l[;akP;k vkxzgkeqGs rh xksokÚ;kP;k <kyhpk
[ksG ikgk;yk tkrs- R;k <kyhoj lxGs L=hiq#‛k dkgh uk dkgh HksV oLrq
Vkdr vlrkr- ijarq tSrqyk frP;ktoG vlysY;k pksGhpk psaMw djrs] o
rh R;k <kyhoj Vkdrs- R;k pksGhpk psaMw frP;k irhP;k iq<s iMrks- dkj.k
rksgh rsFks [ksG ikgk;yk vkysyk vlrks- rks frph pksGh vksG[krks] o rh
?ksÅu rks ?kjh ;srks- tSrqykyk ek= gs ekfgr ulrs- vkf.k ;sFkwup frP;k
nq%[kkyk lq#okr gksrs- fryk vusd ladVakpk lkeuk djkok ykxrks-
?kMysY;k izlaxkpk tSrqykP;k irhyk eksBk vieku okVrks- tSrqykP;k
vxksnjp rks ?kjh iksgksprks- tSrqyk ?kjh vkY;koj fryk ?kjkpk njoktk can
fnlrks- rh vkiY;k irhyk nkj m?kMk;yk lakxrs] rsOgk ^m?kMu <kyhpk
xksokjh* vls Eg.kwu rks frpk vieku djrks- xkokr vkysyk xksokjh gk eyk
ofMykizek.ks vkgs] vls Eg.kwu rh vkiY;k irhph letwr dk<rs- i.k
fL=;kaph xkFkk @427
frpk irh izR;sd osGsyk xksokÚ;kps uko ?ksÅu fryk iki ykors- R;keqGs
tSrqykyk ?kj lksMkos ykxrs-
irhP;k v’kk lrrP;k ck sy.;keqGs tSrqyk ?kj lksMwu fu?kwu tkrs-
rh ?k:u fu?krkuk QkVds oL= ifj/kku djrs] o ‘ksrkrwu vackMhph Hkkth
vk.k.;kP;k fufeR;kus ?kjkrwu ckgsj iMrs- rh nwj pkyr xsY;koj frP;k
ekgsjkP;k toG iksgksprs- ekgsjP;k f’kokjkr xk;h] cSy] ‘ksGÓkkesa<Ókk
pkj.kkjs frP;k ekgsjps uksdj fryk HksVrkr- R;akuk rh lkeksjs tkrs- vkiY;k
vkbZofMyakcíy R;k uksdjakuk lakxrs- rh Eg.krs &
panu jktk dk ekgk firk xk
vackckbZ dk ekgh ekrk xk
geth death ek>s HkkbZ xk
lkjtk ckjtk Hkko;tk xk
i.k dks.khgh fryk vksG[kr ukgh- tSrqyk gh vR;ar Jhear ?kjk.;kryh
vlY;keqGs v’kk xjhc o nfjæh vorkjkr fryk dks.k vksG[k.kkj\ panu
jktkph vkf.k vackekrsph rh ykMdh dU;k gksrh- frps lkljgh Jhear gksrs-
vki.k panu jktkph o vackekrsph eqyxh vkgks] vls tSrqykus lakxwugh]
jktokMÓkkrhy uksdjakuh fryk vksG[kys ukgh- myV frP;kdMs nqyZ{k dsys-
‘ksoVh ekgsjkyk vkY;koj vkiY;kyk dks.khgh vksG[kys ukgh]
ekgsjph ek.klsgh vkiY;kyk vksG[k.kkj ukgh] Eg.kwu tSrqyk unhP;k
dkBkoj tkÅu jMr clrs- rsFks frP;k ekgsjP;k ?kjP;k nklh ik.kh Hkjk;yk
;srkr- R;k nklh frph fopkjiwl djrkr- ckbZ rw dks.k vkgsl\ rw dqBwu
vkysyh vkgsl\ v’kh fopkj.kk djrkr- ;koj ^eh ,d xjhc vkf.k
vHkkxh dq.kchu vkgs] ,o<sp tSrqyk R;k eksydj.khauk lakxrs- eksydj.kh
ik.kh ?ksÅu ijr okMÓkkr vkY;koj vackekrsyk ¼tSrqykph vkbZ½ lakxrkr
dh] ,d ckbZ unhoj jMr clyh vkgs] vkf.k rh gqcsgqc vkiY;k
tSrqyklkj[khp fnlrs- i.k vackckbZyk rs [kjs okVr ukgh- dkj.k tSrqyk gh
Jhear ?kjk.;kr vlwu] rh rsFks lq[kkr jkT; djr vkgs- gs lakxrkuk
vackekrk Eg.krs &
lkrk [k.kkph egkyekMh oks
uok [k.kkph nkeksnjh oks
rsFks tSrqyk jkT; djh oks
fL=;kaph xkFkk @428
rh ;sFks d’kh ;s.kkj\ gh uokMh ckbZ vkiyh tSrqyk ukgh] Eg.kwu R;k
uo[;k ckbZdMs frP;k ekgsjps lxGsp nqyZ{k djrkr- ‘ksoVh okMÓkkr dke
dj.kkÚ;k eksydj.kh vackckbZyk fopk:u fryk okMÓkkr vk.krkr- rsFks
tSrqyk gh vkiY;k vkbZP;k ?kjhp eksydjh.k Eg.kwu dke djrs-
tSrqykoj vR;kpkj dj.kkjk frP;k ekgsjP;k okMÓkkrhy ifgyk iq#‛k
Eg.kts frpk HkkÅ- R;kps uko geath vkgs- gh vkiyh cgh.k ukgh vls
letwu rks frP;k’kh okxrks- rh okMÓkkrhy uksdj letwu frP;k’kh O;ogkj
djrks- R;kP;k vak?kksGhyk ik.kh Vkdr vlrkuk rks tSrqykpk gkr /kjrks-
tSrqyk R;kyk f>Mdkjrs- lkgftdp R;kpk R;kyk vieku okVrks- uarj
R;kpk cnyk ?ks.;kP;k mís’kkus rks vkiY;k vkbZyk ¼vackekrsyk½ lakxwu]
tSrqykyk vusd dBh.k vls v’kD; dkes lakxrks-
rsykr diMs cqMowu rks tSrqykyk /kqowu vk.kk;yk lakxrks- R;kosGh
rh unhoj tkrs o jMr clrs- rso<Ókkr cxGÓkakpk ,d Fkok rsFks mrjrks-
cxGs fryk jM.;kps dkj.k fopkjrkr- cxGs fryk lakxrkr dh] rw diMs
[kkyh iljowu ns- vkEgh R;k diMÓkakuk iak<js d:u nsrks- iloysY;k
diMÓkkoj rs cxGs yksG.k ?ksrkr- rsOgk diMs iak<js gksrkr- ;kizek.ks brjgh
dkes rks lakxrks- fcuk ik.;kus o ‘ks.kkus dqM lkjo.ks] VkD;kyk fNæ ikMwu
ik.kh Hkjk;yk lakx.ks- fcuk m[kGkus o fcuk eqlGkus /kku dakMwu raknqG
djk;yk lakx.ks] fcuk nksjhus eksGh vk.kk;yk lakx.ks] vls v’kD; dkes rks
fryk lakxrks- R;kpk mís’k cnyk ?ks.ks gk vlrks- R;kosGh fulxkZrhy izk.kh
o i{kh tSrqykP;k enrhyk dls /kkÅu ;srkr- ;kps eksBs lqanj o
dk#.;e; o.kZu ;k dFkkxhrkr vkysys vkgs-
‘ksoVh rh nG.k nGk;yk ‘kstkjP;k okMÓkkr tkrs o nGk;yk
clrs- ‘kstkjP;k okMÓkkrhy ckbZ tSrqykyk Eg.krs dh] eqD;kus nGk;ps
ukgh- xk.ks xkr nGk;ps vlrs- tSrqyk Eg.krs dh] ckbZ ^ek÷;k ftokpsp
xk.ks >kysys vkgs] rsOgk eh dk; xk.ks Eg.kw*\ vls Eg.kwu nGk;yk ykxrs-
rsOgk ‘kstkjP;k okMÓkkrhy ckbZ frpk gkr /kjrs] o xk.ks Eg.k’khu rjp nGw
nsrs] vU;Fkk ukgh] vls lqukors- nks?khapk xk.;krhy laokn ikgk &
‘kstkjhuP;k ;k ?kjk xsyh oks
Xkk.ks eulhua r n: nsrks oks
fL=;kaph xkFkk @429
eys xk.ks dk ;sra ukgh oks
rqys n: eh nsra ukgh oks
rsOgk tSrqyk xk.ks Eg.kr nGk;yk lq#okr djrs- ^panu jktk dk ekgk firk
oks A vackckbZ dk ekgh ekrk oks A geath death ek>s HkkbZ oks A lkjtk
ckjtk Hkkot;k oks*- frP;k thoukrhy lxGh gdhdr rh xk.;kr lakxrs-
gs ,sdY;koj ‘kstkjh.k vackekrsP;k ?kjh tkrs o fryk cksykors- uarj lxGs
fryk vksG[krkr- frpk NG dj.kkjk HkkÅ rj vkRegR;k djk;yk fu?krks]
i.k tSrqyk R;kyk {kek djrs] R;kyk e: nsr ukgh-
bdMs frP;k irhph lxGh laiÙkh [kpZ gksrs- R;kP;koj fHkd
ekx.;kph osG ;srs- ‘ksoVh rks fHkd ekxr ekxr tSrqykP;k ekgsjkyk ;srks-
R;kpk fHkdkÚ;kpk vorkj ikgwu tSrqykP;k ekgsjps dks.khgh R;kyk vksG[kr
ukgh- okMÓkkrhy fL=;k R;kyk fHk{kk ok<k;yk ;srkr] i.k rks fHk{kk ?ksr
ukgh- vki.k tSrqykP;k gkrwu fHk{kk ?ks.kkj vls lakxrks- tSrqyk fHk{kk ?ksÅu
ckgsj ok<k;yk ;srs- rsOgk rh vkiY;k irhyk o ygku eqykyk vksG[krs-
rh vkiY;k eqykyk toG ?ksrs- R;kyk dqjokGrs- v’kkrÚgsus ;k
dFkkxhrkpk ‘ksoV ek= lq[kkr gksrks-
¼;k xk.;kr dkgh tkrhapk mYys[k vkysyk vkgs- T;k xkokr T;k
tkrhps yksd jkgrkr] R;akP;k tkrhpk mYys[k ;srks½- gs xhr lq#okrhiklwu
okpys Eg.kts dFkkud y{kkr ;srs- gs xhr lewgkus xkrkr- dkgh fL=;k o
eqyh lq#okrhyk Eg.krkr- ckdhP;k ekxkgwu R;akuk lkFk nsrkr- e/;s e/;s
xk.ks Fkakcowu Li‛Vhdj.k dsys tkrs- laiw.kZ dFkkxhr iq<hyizek.ks vkgs &
v/;kZ iksjh ;k rsyh;kP;k oks
v/;kZ iksjh ;k ekGh;kP;k oks
v/;kZ iksjh ;k dquC;kP;k oks
v/;kZ iksjh ;k xksaMk;P;k oks
v/;kZ iksjh ;k xksokÚ;kP;k oks
v/;kZ iksjh ;k xksokÚ;kP;k oks
l;k ldok fej;Y;k oks
tSrqykP;k ;k okMÓkk xsY;k oks
pkyua tSrqyk ikgk;ys oks
fL=;kaph xkFkk @430
pkyua tSrqyk ikgk;ys oks
ekgk /kank dk >kyk ukgh oks
ukgh ;sra eh ikgk;ys oks
ukgh ;sra eh ikgk;ys oks
dks.ka >kMwua Vkd;ya oks
dks.ka lkjowua Vkd;ya oks
dks.ka HkakMs ;k /kqr;ys oks
ikpa gakMs ;k ik.kh rkoya oks
ikpa xaxkjh lkjya ik.kh oks
fgjoa ikrja usl;yh oks
vakxh dakpksjh ?kkr;yh oks
frjraknwj ckjk;ph oks
frua vak?kksbZ;ja dsyh oks
diMs vakxh dk p<oys oks
ckja ikj.;kra Vkd;ys oks
ckja ikj.;kra Vkd;ys oks
loZ /kankbZ rqgk >kyk oks
l;k ldok fej;Y;k oks
pkyua tSrqyk ikgk;ys oks
>ksD;k inja fgyaxyk oks
l;k ldok;P;k ?kjk xsyh oks
ukgh ;sra eh ikgk;ys oks
eys vil;k ¼vi’kdqua½ xq.ka >kyk oks
eys vil;k ¼vi’kdqua½ xq.ka >kyk oks
pkyua tSrqyk ikgk;ys oks
[ksya pakxbZ;yk vkyk oks
l;k ldok fej;Y;k oks
xsY;k <kyhoja ikgk;ys oks
dks.kh ik;rs clY;kua oks
dks.kh ik;rs mH;k;ua oks
fL=;kaph xkFkk @431
tSrqyk ik;rs ik;krwua oks
dkMyh vakxkryh dapks;jh oks
frpk dsyk dk xqaMk;jk oks
Qsdyk xksokÚ;kP;k <kyhoja oks
Qsdyk xksokÚ;kP;k <kyhoja oks
xksfoan jktkP;k iq<a iMyk oks
R;kua mdywua ik;;yk oks
okVa ekjxh ykx;yk oks
vkiY;k okMÓkkbZ;ys vkyk oks
vkyh tSrqyk ikgw;ua oks
vkyh tSrqyk ikgw;ua oks
dqyia dokMa yko;ys oks
dokMa dk;Mkuk jktsljh th
dk;Mua <kyhpk xksok;jh oks
<kyhpk xksokjh ckia HkkbZ th
Ikkia uksdkbZ ykow ‘kk;h th
dokMa dk;Mkuk jktsljh th
dokMa dk;Mkuk jktsljh th
dqyia dokMa dk;Mys oks
tSrqykua ;k ik;a /kqrys oks
frjraknwj ckjk;ys oks
frua toja ?ksr;ya oks
l;k ldok;ua ?ksrya ?kja oks
dk<rs okMÓkkP;k ckgs;ja oks
ikpa gakMs ;k ik.kh rkoya ok s
vakxa /kqok uk jktsljh th
/kqbZua <kyhpk xksok;jh oks
<kyhpk xksokjh ckia HkkbZ th
Ikkia uksdkbZ ykow ‘kk;h th
ikpa iDoké l;ikda dsyk oks
fL=;kaph xkFkk @432
tso.ka djk uk jktsljh th
tso.ka <kyhpk xksok;jh oks
<kyhpk xksokjh ckia HkkbZ th
Ikkia uksdkbZ ykow ‘kk;h th
vl;a d:ua tso.ka dsya oks
eq[kh ikukpk foMk ?ksryk oks
frjraknwj ckjk;ys oks
frua nw/k ;k ikt;ya oks
brY;k nw/kkua nw/k >kya xk
l;k ldok;ua ?ksrya ?kja xk
R;kys ikj.;kra >ksioya oks
futa futa js fpy;k ckGk xk
fera tkrks dk ckgs;ja xk
nkxnkfxus mrjoys oks
fiojk firakcja lksM;yk oks
QkVda yqxMa usl;yh oks
QkVdh dapksjh usl;yh oks
l;k ldok;P;k ?kjk xsyh oks
frjraknwja ckjk;ys oks
ekgÓkk ckjkys ik;;tk oks
dksBa tkrs rw t;rqyk oks
tkrks vakckMhP;k Hkkth;ys oks
okVa ekjxh ykx;yh oks
,da oua dk p;Mrk oks
nqljk oua dk mrjrk oks
ikMY;k rukbZ;P;k xkBh oks
jpY;k xksVÓkkP;k mrjaMh oks
ijlikukpk f’koyk Mks.kk oks
frua nw/ka ;k Hkj;ya oks
frjraknwj ek>a ckja oks
fL=;kaph xkFkk @433
ek>a ckja dk ;sbZ;ua oks
rsFka nw/ka ;k isbZ;ua oks
xsyh xkokP;k f’kooja oks
vkyk cSyk;pk dj;ia oks
;kgh djia dks.kk;pk xk
gks;a panua jkth;kpk oks
vackckbZ ;k ekrs;pk oks
panu jktk dk ekgk firk xk
vackckbZ dk ekgh ekrk xk
geth death ek>s HkkbZ xk
lkjtk ckjtk Hkkot;k xk
tj xksokÚ;k rqgh gsVh xk
vara ykxra ukgh dksBh xk
vkyk e’kk;pk dj;i a oks
;kgh djia dks.kk;pk xk
gks;a panu jkth;kpk oks
vackckbZ ;k ekrs;pk oks
panu jktk dk ekgk firk xk
vackckbZ dk ekgh ekrk xk
geth death ek>s HkkbZ xk
lkjtk ckjtk Hkko;tk xk
tj xksokÚ;k rqgh gsVh xk
vara ykxra ukgh dksBh xk
vkyk xk;k;pk dj;ia oks
;kgh djia dks.kk;pk xk
gks;a panu jkth;kpk oks
vackckbZ ;k ekrs;pk oks
panu jktk dk ekgk firk xk
vackckbZ dk ekgh ekrk xk
geth death ek>s HkkbZ xk
fL=;kaph xkFkk @434
lkjtk ckjtk Hkko;tk xk
tj xksokÚ;k rqgh gsVh xk
vara ykxra ukgh dksBh xk
vkyk ‘ksÏÓkk;pk dj;ia oks
;kgh djia dks.kk;pk xk
gks;a panua jkth;kpk oks
vackckbZ ;k ekrs;pk oks
panua jktk dk ekgk firk xk
vackckbZ dk ekgh ekrk xk
geth death ek>s HkkbZ xk
lkjtk ckjtk Hkkot;k xk
tja xksokÚ;k rqgh gsVh xk
var ykxra ukgh dksBh xk
vkyk ,MD;k;pk dj;ia oks
;kgh djia dks.kk;pk xk
gks;a panua jkth;kpk oks
vackckbZ ;k ekrs;pk oks
panua jktk dk ekgk firk xk
vackckbZ dk ekgh ekrk xk
geth death ek>s HkkbZ xk
lkjtk ckjtk Hkkot;k xk
tja xksokÚ;k rqgh gsVh xk
vara ykxra ukgh dksBh xk
rsFkwu tSrqyk iyVyh oks
xsyh xkokP;k f’koojh oks
xsyh xkokP;k xaxsojh oks
gsydj.kh ik.;k vkY;k oks
dks.;k xkoph gks;a ckbZ oks
gks;a eh uokMh dq.kchua oks
gsydj.kh okMÓkk vkY;k oks
fL=;kaph xkFkk @435
rqys eurks vackekrs oks
vkiY;k tSrqykokuh gk;s oks
vkiY;k tSrqykokuh gk;s oks
lkrk [k.kkph gk;s ekMh oks
uok [k.kkph nkeksnjh oks
rsFka tSrqyk jkT; djh oks
rqys eurks ekrsljh oks
F;k dk dq.kfcuys vkEgh vk.krks oks
F;k dk dq.kfcuys vkEgh vk.krks oks
gsydj.kh xsY;k ik.;k oks
dks.;k xkoph gks;a ckbZ oks
gks;a eh uokMh dq.kchua oks
vkeP;k okMÓkkyk pkya ckbZ oks
gsydj.;k;ua okMÓkk vk.kyh oks
rqys eurks ekrsljh oks
gÓkk dk uokMÓkk dq.kchuys oks
bys ik.khl Vkda euk oks
xsyh ik.kh ;k Vkdk;ys oks
R;kua gkra dk /kj;yk oks
frua gethys vksG[kyk oks
frua vklqMk ekj;yk oks
rsFkwu dq.kchua okMÓkk vkyh oks
rqys eurks ekrsljh oks
dqjis dkjis tsow nsua oks
dqjis dkjis tsow nsYys oks
rqys eurks ekrsljh oks
gÓkk dk uokMÓkk dq.kchuys oks
diMs /kqÅua vk.ka euk oks
rsykr diMs fHktoys oks
nksua xðs ;k cak/k;ys oks
fL=;kaph xkFkk @436
xsyh xaxsoja /kqok;ys oks
rsFka yMra cl;yh oks
vkyk cxY;kbZ;pk dj;ia oks
dkowu ckbZ rw yM;rs oks
;kua diMs fHktoys xk
Ikak<js pcqda /kw eurs xk
cxY;kok.kh dk ik;ts eurs xk
F;k dk cxY;k;ys dhoa vkyh oks
Fkakc ckbZ rw uksdks yMw oks
nsua diMs i?k:ua oks
frua diMs i?kjoys oks
Fks dk cxys yksj;ys oks
iak<js pcqda diMs dsys oks
frua diMs tek dsys oks
frua diMs okjoys oks
frua xðs dk cak/k;ys oks
F;k dk dq.kfcuua xðs vk.kys oks
F;k dk dk gethua ik;;ys oks
rqys eurks ekrsljh oks
dqjis dkjis tsow nsua oks
dqjis dkjis tso;yh oks
dqjis dkjis tso;yh oks
F;k dk uokMÓkk dq.kfcuys oks
rqys eurks ekrsljh oks
bys lkjo;bZ euk oks
;sFka fcua dk ik.;k;ua oks
;sFka fcua dk ‘ks.kk;ua oks
clyh dq.kchua yM;ra oks
vkyk ‘ksÏÓkk;pk dj;ia oks
dkowu ckbZ rw yM;rs oks
fL=;kaph xkFkk @437
fcua ;kra ;k ‘ks.kk;ua oks
fcua ;kra ;k ik.;k;ua oks
eys dqMa ;k lkjoa eurs oks
F;k dk cdÚ;k;ys dhoa vkyh oks
¼rsFks ‘ksjMakuh eyew= foltZu dsys½
F;k dk cdÚ;k;ua dqMa lkjoyk oks
frua dqMa dk lkjoyk oks
F;k dk gethua ikfg;yk oks
rqys eurks ekrsljh oks
dqjis dkjis tsow nsua oks
dqjis dkjis tsow nsYya oks
rqys eurks ekrsljh oks
gÓkk dk uokMÓkk dq.kfcys oks
bys Vkda ;k Hkja euk oks
ikMys VkD;kys Nsn;ja oks
xsyh dq.kchua ik.;k;ys oks
clyh xaxsoj yM;ra oks
vkyk esuD;k;pk dj;ia oks
dkowu ckbZ rw yM;rs oks
ikMys VkD;kys Nsn;ja oks
eys eurs ik.kh Hkj oks
F;k dk esuD;k;ys fdoa vkyh oks
esuD;k xsY;k ;k xqaMk;ra oks
xqaMa ik.;kua Hkj;yk oks
vkyh xqaMa ;k ?ksÅ;ua oks
esuD;k clY;k Nsnjkra oks
F;k dk dqufc.kua Vkda Hkjya oks
Fks dk gethua ikfg;ya oks
rqys eurks ekrsljh oks
dqjis dkjis tsow nsua oks
fL=;kaph xkFkk @438
dqjis dkjis tsow nsYys oks
Hkjys /kkuk;ps Vksi;ys oks
rqys eurks ekrsljh oks
fcua ;ku dk m[kjkua oks
fcua ;ku dk eqljkua oks
gÓkk dk uokMÓkk dq.kfcys oks
bys raknwj dja euk oks
lxjs lksykls dja euk oks
¼lksykls & nksUgh vU;k cjkscj] u rqVrk½
‘kstkjhuP;k ;k ?kjk xsyh oks
frua Vksiys Bso;ys oks
rsFka yMra cl;yh oks
vkyk fpe.;k;pk dj;ia oks
dkowua ckbZ rw yM;rs oks
;kra fcua ;k m[kjkua oks
;kra fcua ;k eqljkua oks
eys raknwj dja eurs oks
lxjs lksykls dja eurs oks
F;k dk fpe.;k;ys dhoa vkyh oks
nsua /kkua rw i?k:ua oks
nsYys /kku dk i?k:ua oks
R;k;ua raknwja d:ua nsYys oks
F;k dk gethua ik;;ys oks
F;k dk gethua ekst;ys oks
,d raknwja deh Hkjyk oks
R;k dk gethua ikfg;yk oks
rqys eurks ekrsljh oks
frys raknwj vk.ka euk oks
‘kstkjhuP;k ;k ?kjk xsyh oks
clyh dq.kchua yM;ra oks
fL=;kaph xkFkk @439
vkyk fpe.;k;pk dj;ia oks
dkowua ckbZ rw yM;rs oks
,da raknwja deh Hkjyk oks
,dk fpe.khua dk;Mwua fnyk oks ¼iksVkrwu½
F;k dk dq.kchuua vk.kwua fnyk oks
F;k dk gethua ikfg;yk oks
rqys eurks ekrsljh oks
dqjis dkjis tsow nsua oks
dqjis dkjis tsow nsYys oks
rqys eurks ekrsljh oks
fcu;kra dk ca/kukua oks
bys eua dk eksjh vkua oks
xsyh oukP;k ekjxkua oks
clyh yMra oukea/kh oks
vkyk ljik;pk dj;ia oks
dkowu ckbZ rw yM;rs oks
fcu;kra dk ca/k;kua xk
eys eurs eksjh vk.ka xk
fera d’kh ;k eksjh usÅ xk
F;k dk ljik;ys dhoa vkyh oks
rqys eubZ;rks ckbZ oks
;Fka eksjh ;k jpa ckbZ oks
vkEgh eksjhys xqaMkjrks oks
Fks dk xqaMys lj;ia oks
frua vkubZ;yh eksjh oks
ljia xsys ;k nkukQkua oks
F;k dk gethua ikfg;ys oks
rqys eurks ekrsljh oks
dqjis dkjis tsow nsua oks
dqjis dkjis tsow nsYys oks
fL=;kaph xkFkk @440
rqys eurks ekrsljh oks
F;k dk uokMÓkk dqufcuhys oks
bys n:ua vk.ka euk oks
Hkjys nk.;kps Vksi;ys oks
‘kstkjhuP;k ;k ?kjk xsyh oks
Xkk.ks eulhuar n: nsrks oks
eys xk.ks dk ;sra ukgh oks
rqys n: eh nsra ukgh oks
rqys n: eh nsra ukgh oks
panu jktk dk ek>k firk oks
vackckbZ dk ek>h ekrk oks
geth death ek>s HkkbZ oks
lkjtk ckjtk Hkkot;k oks
nksua Vksiys Hkj;ys oks
vackekrsP;k okMÓkk vkyh oks
rqys eurks vackekrk oks
vkiyh t;bZrqyk gks; oks
lkrk [k.kkph frph ekMh oks
uok [k.kkph nkeksnjh oks
rsFka t;rqyk jkT; djh oks
dk;ys ;sbZua t;rqyk oks
l;k ldok;ua ?ksrya ?kja oks
dk<yh okMÓkkP;k ckgs;ja oks
tja xqokÚ;k rq;h gsVh xk
vara ykxra ukgh dksBh xk
‘kstkjhuP;k ;k ?kjk xsyk oks
R;kua xk.ka dk vk;dy oks
panu jktk dk ekgk firk oks
vackckbZ dk ekgh ekrk oks
geth death ek>s HkkbZ oks
fL=;kaph xkFkk @441
lkjtk ckjtk Hkkot;k oks
o/kja ekMhoja ;sax;yk oks
[kj[kja [katja dkgkMyk oks
vkiyk thoa eh Bsora ukgh oks
vkiyk tho eh o/k;rks oks
rq÷;k cksy.;kpk jkxa ukgh xk
rq÷;k ikBph eh cfg.kkbZ xk
rqua gkra ekgk /kj;yk xk
E;kra vklqMk ekj;yk xk
eys oubZokl nsYyk xk
rq÷;k cksy.;kpk jkxa ukgh xk
o/kq uksdks rw vkiyk thoa xk
jkT; dja rw [kMk[kMh xk
Fkksra xkokra fgaM;yk oks
?kjkua ?kja Fkks fgaM;yk oks
vack ekrsP;k okMÓkk vkyk oks
lkjtk /keZ ;k ?ksÅu xsyh oks
rq÷;k gkrpk ?ksra ukgh oks
t;rqykP;k eh gkrpk ?ksrks oks
xksfoan jktkys oj[kyk oks
frjraknwja ckjk;ys oks
frua toja ?ksr;yk oks
frua fijla vkjla dsyk oks
l;k ldok;ua ?ksrya ?kja oks
dk<yh okMÓkkP;k ckgs;ja oks
lkrk [k.kkph ek>h ekMh oks
uok [k.kkph nkeksnjh oks
rsFka tSrqyk jkT; djh oks
rsFkwu geth fua?k;yk oks
xsyk ekyh;kP;k ?kjk oks
fL=;kaph xkFkk @442
R;kus ekyh;k cksyoyk oks
R;kph gtkbZera dsyh oks
Ikkpa gakMs ;k ik.kh rkoya oks
Ikkpa xaxkjh lkjya ik.kh oks
dkiwja dLrqjh mV.ka dsya oks
fioja firakcj usloya oks
ikpa iDoké l;ikd dsyk oks
ikpa ?kkla ;k Hkkstu dsya oks
eq[kh ikukpk bZMk ?ksryk oks
Fks dk cgh.k Hkko;aMa oks
loZ fe#bZ;ua jk;ys oks
loZ fe#bZ;ua jk;ys oks
gs dFkkxhr Jherh vatukckbZ fctkjketh egktu ;akuh lakfxrys- ygkui.kh
R;k vkiY;k ekgsjkyk Eg.kr gksR;k- Eg.ktsp gs xhr R;akP;k ekgsjko:u
lkljyk vkys] vls Eg.kk;yk gjdr ukgh- ;k xhrkph Hkk‛kk fonHkkZrhy
cksyhHkk‛kk vkgs- ¼fgax.k?kkV ifjljkrhy xzkeh.k cksyh vkgs½-
fL=;kaph xkFkk @443
jkf/kdk
gs ,d yksddFkkxhr vkgs- ;k xhrkph eq[; ukf;dk jkf/kdk ukokph L=h
vkgs- frP;k irhpk eR;w liZna’kkus gksrks- ijarq rh irhozrk vlY;keqGs
vkiY;k irhyk lj.kko:u ftoar d:u ?kjh vk.krs- ;kps eksBs lqanj o.kZu
;k xhrkr vkysys vkgs-
;k dFkkxhrkr ijaijsus pkyr vkysY;k dkgh yksdletqrh o ladsr
;akphgh ekfgrh feGrs- tls lkikyk nxM ekjY;kl rks Mw[k /kjrks] o
cnyk ?ksrks- ;k xhrkps xk;u fL=;k o eqyh lkewfgd Lo#ikr djrkr- nksu
fL=;k fdaok eqyh fdaok T;akuk gs xhr ;srs R;k iq<s Eg.krkr] o brj fL=;k
ekxkgwu R;akuk lkFk nsrkr- e/;sp xk.ks Fkakcowu xhrkps Li‛Vhdj.k dsY;k
tkrs( o vFkZ lakfxryk tkrks- ;k xhrkph Hkk‛kk fonHkkZrhy cksyhHkk‛kk vkgs-
xsyk vtqZuk okojkdMs oks
xsyk vtqZuk okojkdMs oks
ikp [kMs ;k ;p;ys oks
Qsdwu ekjys ukfxuhys oks
cja cja rw vjtquk xk
eh dk ukokph ukxh;ua xk
Mkoa vkiyk ?ksbZ;ua xk
Mkoa vkiyk ?ksbZ;ua xk
vkiY;k okMîkkys okil vkyk oks
rqys eurks ekrsljh oks
ikpa gakMs rw ik.kh rkoa oks
vlk dkowua eu;rs xk
eys rlpa fnl;rs oks
ikpa xaxkjh lkjya ik.kh oks
ikpa iDok™k l;ikd dja oks
ikpa ?kkla ;k Hkkstua dsya oks
o/kja ekMhoj ;sax;yk oks
Fkksdk iyaxh >ksi;yk oks
fL=;kaph xkFkk @444
frFkwua ukxhua iyVyh oks
xsyh c;ykP;k xok.khra oks
c;ykua cbZya U;kgkjyk oks
rsFka ukgh ;k vjtquk oks
eh dk ukokph ukxh;ua xk
Mkoa vkiyk ?ksbZ;ua xk
rsFkwu ukxhua iyVyh oks
xsyh xk;k;P;k okMX;kr oks
xkbZua xk;a ;k U;kgkjyh oks
;sFkgh ukgh ;k vjtquk xk
eh dk ukokph ukxh;ua xk
Mkoa vkiyk ?ksbZ;ua xk
rsFkwua ukxhua iyVyh oks
xsyh Eg’kk;P;k [kksMX;kra oks
Eg’khua Egla ;k U;kgkjyh oks
rsFkgh ukgh ;k vjtquk xk
fera ukokph ukxh;ua xk
Mkoa vkiyk ?ksbZ;ua xk
rsFkwua ukxhua iyVyh oks
xsyh ukxhua okMîkkea/kh oks
frua okMk ;k U;kgkjyk oks
rsFkgh ukgh ;k vjtquk xk
eh dk ukokph ukxh;ua xk
Mkoa vkiyk ?ksbZ;ua xk
rsFkwua ukxhua iyVyh oks
ik;Ú;koja ;k ;sax;yh oks
o/kja ekMhoj ;sax;yh oks
Fkks dk iyaxh >ksiw;ua oks
>kyh Molua eaP;k cksVh oks
vtqZukys ;k psoa vkyk oks
fL=;kaph xkFkk @445
Fkks dk ekMhowua mrjyk oks
rqys eurks ekrsljh oks
ekyekY;kP;k ?kjk tk.ka oks
vlk dkowua eu;rs xk
eys rlpa fnl;rs oks
ekyekY;kP;k ?kjk xsyh oks
ekyekyh dk ?kjh vkyk oks
xsyk ?kksMîkkP;k ?kksMikxk oks
rsth ?kksMk ;k fuoMyk oks
thua [kkssxhja p<oyk oks
okVa ekjxh ykx;yk oks
,da oua ;k p;Mrk oks
,da Mksaxja mrjrk oks
jk/ksdhP;k ;k okMîkk xsyk oks
rsFka FkMdwua f’kda vkyh oks
[kja lakxa rw ekyekY;k xk
[kja lakxrks jk/kkckbZ oks
jktk tkrs dk trjys oks
laxa usrs dk jk/ksdhys oks
rsFkwua jkf/kdk iyVyh oks
dksLVîkk;P;k dk okMîkk xsyh oks
rsFka FkMdwua f’kda vkyh oks
[kja lakxa rw ekyekY;k xk
[kja lakxrks jk/kkckbZ oks
jktk tkrs ;k trjys oks
laxa usrs ;k jkf/kdhys oks
rsFkwua jkf/kdk iyVyh oks
gGnh dqdokP;k okMîkk xsyh oks
dksja dqdw dk eys nsua xk
;so<îkk jkrjh dks.kra dke oks
fL=;kaph xkFkk @446
rsFka FkMdwua f’kda vkyh oks
[kja lakxa rw ekyekY;k xk
[kja lakxrks jk/kkckbZ oks
jktk tkrs ;k trjys oks
laxa usrs ;k jk/kdhys oks
dlkjkP;k ;k okMîkk xsyh oks
cakx;Mîkk dk Hkja eys xk
fgjok pqMk dk nsua eys xk
;so<îkk jkrjh dks.kra dkea oks
rsFkagh FkMdwua f’kda >kyh oks
[kja lakxa rw ekyekY;k xk
[kja lakxrks jk/kkckbZ oks
jktk tkrs ;k trjys oks
laxa usrs ;k jk/kdhys oks
frFkwu jkf/kdk iyVyh oks
Fks dk ekrsP;k okMÓkk xsyh oks
Ikkpa gakMs rw ik.kh rkoa oks
vla dkowu eu;rs oks
eys rlpa fnl;rs oks
ikpa xaxkjh lkjya ik.kh oks
fioja firakcj usl;yh oks
vakxh dapksjh ?kkr;yh oks
fgjok pqMk dk p<oyk oks
lokZ f’kuxkja r;kj dsyk oks
ikpa ?kkla dk Hkkstua dsya oks
eq[kh ikukpk bZMk ?ksryk oks
jFkxkMh ;k ltoyh oks
okVa ekjxh ykx;yh oks
rsFkgh FkMdqua f’kda vkyh oks
[kja lakxa rw ekyekY;k xk
fL=;kaph xkFkk @447
[kja lakxrks jk/kkckbZ oks
jktk tkrs ;k trjys oks
laxa usrs ;k jkf/kdhys oks
okVa ekjxh ykx;yh oks
vkyh xkokP;k to;jh oks
rsFka fnlys cksM[ks yksda oks
[kja lakxa rw eky ekY;k xk
[kja lakxrks jk/kkckbZ oks
jktk tkrs dk trjys oks
laxa usrs dk jkf/kdhys oks
okVa ekjxh ykx;yh oks
vkiY;k okMÓkkbZ;ys vkyh oks
fioja ik.kh ;k dk;pa gks;a xk
vkiyk vjtqukbZ esyk oks
R;kys ;sFka ;k ukgk;yk oks
R;kpa fiojlja ik.kh oks
rsFkwu jkf/kdk iyVyh oks
lj.kkP;k dk toja xsyh oks
‘ksoa dacjh [kksl;yk oks
Ikkpa ;sMs dk ekj;ys oks
Mkoh djkaxh dki;yh oks
frua lj.ka fo>oya oks
vtqZukys ;k ve`r iktya oks
vtqZukys ;k ltho dsyk oks
nks?ka fe:ua ?kjk vkys oks
nks?ka fe:ua ?kjk vkys oks
¼[kksMX;kr & T;k xksBÓkkr Eg’kh cak/krkr- ekyekY;k & Ugkoh] dkgh
Hkkxkr R;akuk Egkyh Eg.krkr- ;k xk.;kr Egkyh ;kp vFkkZus gk ‘kCn
vkysyk vkgs- xhr xkr vlrkuk ;ed tqG.;klkBh EgkyekY;k]
ekyekY;k] egkyekY;k v’kk rÚgsus rks ‘kCn okijY;k tkrks-½
fL=;kaph xkFkk @448
gs yksddFkkxhr Jherh vatukckbZ fctkjketh egktu ;akuh
lakfxrys- R;akpk iŸkk & eq- ;sj.kxko] iks- fljlxko] rk- fgax.k?kkV] ftYgk
o/kkZ-
nq#Lrh
Øeakd lqVysY;k vksO;k & 26
¼ vksoh Ø- 423 rs 442] 552] 627] 667] 1464] 1808-½
nqckj Øeakd vkysY;k vksO;k & 1
¼ vksoh Øeakd 1559-½