atha navamo’dhyäyaù

Verse 1

é[q>aGavaNa( ovac wd& Tau Tae GauùTaMa& Pa[v+YaaMYaNaSaUYave )

jaNa& ivjaNaSaihTa& YaJjaTva Maae+YaSae_Xau>aaTa( ))1))

çré-bhagavän uväca idaà tu te guhyatamaà pravakñyämy anasüyave |

jïänaà vijïäna-sahitaà yaj jïätvä mokñyase 'çubhät ||1||

çrédharaù –

pareçaù präpyate çuddha-bhaktyeti sthitam añöame | navame tu tad-aiçvaryam atyäçcaryaà prapaïcyate ||

evaà tävat saptamäñöamayoù svéyaà pärameçvaraà tattvaà bhaktyaiva sulabhaà nänyathä ity uktvä idäném acintyaà svakéyam aiçvaryaà bhakteç cäsädhäraëaà prabhäva`aprapaïcayiñyan bhagavän uväca idam iti | viçeñeëa jïäyate’neneti vijïänam upäsanam | tat-sahitaà jïänam éçvara-viñayam | idaà tv anusüyave punaù punaù sva-mähätmyam evopadiçatéty evaà parama-käruëike mayi doña-dåñöi-rahitäya | tubhyaà vakñyämi | tu-çabdo vaiçiñöye ||1|| madhusüdanaù – pürvädhyäye mürdhany anäòé-dvärakeëa hådaya-kaëöha-bhrü-madhyädi-dhäraëä-sahitena sarvendriya-dvära-saàyama-guëakena yogena svecchayotkränta-präëasyärcir-ädi-märgeëa brahma-lokaà prayätasya tatra samyag-jïänodayena kalpänte para-brahma-präpti-lakñaëä krama-muktir vyäkhyätä | tatra cänenaiva prakäreëa muktir labhyate nänayathety äçaìkya— ananya-cetäù satataà yo mäà smarati nityaçaù | tasyähaà sulabhaù ity ädinä bhagavat-tattva-vijïänät säkñän mokña-präptir abhihitä | tatra cänanyä bhaktir asädhäraëo hetur ity uktaà puruñaù sa paraù pärtha bhaktyä labhyas tv ananyayä iti | tatra pürvokta-yoga-dhäraëä-pürva-präëotkramaëärcir-ädi-märga-gamana-käla-vilambädi-kleçam antareëaiva säkñän mokña-präptaye bhagavat-tattvasya tad-bhakteç ca vistareëa jïäpanäya navamo’dhyäya ärabhyate | añöame dhyeya-brahma-nirüpaëena tad-dhyäna-niñöhasya gatir uktä | navame tu jïeya-brahma-nirüpaëena jïäna-niñöhasya gatir ucyata iti saìkñepaù | tatra vakñyamäëa-jïäna-stuty-arthäs trén çlokän | idaà präg bahudhoktam agre ca vakñyamäëam adhunocyamänaà jïänaà çabda-pramäëakaà brahma-tattva-viñayakaà te tubhyaà pravakñyämi | tu-çabdaù pürvädhyäyoktäd dhyänäj jïänasya vailakñaëyam äha | idam eva samyag-jïänaà säkñän mokña-präpti-sädhanaà na tu dhyänaà tasyäjïänänivartakatvät | tat tv

antaùkaraëa-çuddhi-dväredam eva jïänaà sampädya krameëa mokñaà janayatéty uktam | kédåçaà jïänaà guhyatamaà gopanéyatamam atirahasyatvät | yato vijïäna-sahitaà brahmänubhava-paryantam | édåçam atirahasyam apy ahaà çiñya-guëädhikyäd vakñyämi tubhyam anasüyave | asüyä guëeñu doña-dåñöis tad-äviñkaraëädi-phalä | sarvadäyam ätmaiçvarya-khyäpanenätmänaà praçaàsati mat-purastäd ity evaà rüpä tad-rahitäya | anenärjuava-saàyamäv api çiñya-guëau vyäkhyätau | punaù kédåçaà jïänaà yaj jïätvä präpya mokñyase sadya eva saàsära-bandhanäd açubhät sarva-duùkha-hetoù ||1|| viçvanäthaù ---

ärädhyatve prabhor däsair aiçvaryaà yad apekñitam | tat çuddha-bhakter utkarñaç cocyate navame sphuöam ||

karma-jïäna-yogädibhyaù sakäçät bhakter eve utkarñaù | sä ca bhaktiù pradhänébhütä kevalä ceti saptamäñöamayor uktam | taträpi kevaläyä atiprabaläyä jïänavad antaùkaraëa-çuddhy-ädy-anapekñinyä bhakteù spañöatayä eva sarvotkarñaù | tasyäm apekñitam aiçvaryaà ca vaktuà navamo’dhyäya ärabhyate | sarva-çästra-sära-bhütasya gétä-çästrasyäpi madhyam adhyäya-ñaökam eva säram | tasyäpi madhyamau navama-daçamäv eva säräv ity ato’tra nirüpayiñyamäëam arthaà stauti idaà tv iti tribhiù | dvitéya-tåtéyädhyäyädiñu yad uktaà mokñopayogi-jïänaà guhyam | saptamäñöamayor mat-präpty-upayogi-jïänaà jïäyate’nena bhagavat-tattvam iti jïänaà bhakti-tattvaà guhyataram | atra tu kevala-çuddha-bhakti-lakñaëaà jïänaà guhyatamaà prakarñeëaiva tubhyaà vakñyämi | atra tu jïäna-çabdena bhaktir avaçyaà vyäkhyeyä, na tu prathama-ñaökoktaà prasiddhaà jïänam | para-çloke’vyayam anaçvaram iti viçeñaëa-dänäd guëätétatva-läbhäd guëätétä bhaktir eva | na tu jïänam, tasya sättvikatvät | açraddadhänäù puruñä dharmasyäsya ity agrima-çloke dharma-çabdenäpi bhaktir evocyate | anasüyave’matsaräyety anyo’pédam amatsaräyaivopadiçed iti vidhir vyaïjitaù | vijïäna-sahitaà mad-aparokñänubhava-paryantam ity arthaù | açubhät saàsäräd bhakti-pratibandhakäd antaräyäd vä ||1|| baladevaù – bhakty-uddépti-karaà svasya päramaiçvaryam adbhutam | sva-bhakteç ca mahotkarñaà navame harir ücivän || vijïänänanda-ghano’saìkhyeya-kalyäëa-guëa-ratnälayaù sarveçvaro’haà çuddha-bhakti-sulabha iti saptamädibhyäm abhidhäyedänéà bhakter uddépakaà nijaiçvaryaà tasyäù prabhäva`acäbhidhäsyann ädau täà stauti idam iti tribhiù | idaà jïänaà mat-kértanädi-lakñaëa-bhakti-rüpam | paratra dharmasyäsya ity ukteù | kértanädeç cic-chakti-våttitvät | jïäyate’nena iti nirukteç ca | tat kila guhyatamam | dvitéyädäv upadiñöaà mad-aiçvarya-jïänaà guhyataram ity arthaù | navamädäv upadeçyaà tu

kevala-bhakti-lakñaëam idaà jïänaà guhyatamam ity arthaù | tac ca vijïäna-sahitaà mad-anubhavävasänaà te vakñyämi | kédåçäyety äha anasüyava iti | mad-guëeñu doñäropa-rahitäya durgamasya sva-rahasyasyänukampayopadeñöari mayi nijaiçvarya-prakhyäpanenätmänaà praçaàsaséti doña-dåñöi-çünyäyety arthaù | tenänyo’py etad anasüyaà prati brüyäd iti darçitam | yaj jïätvä tvam açubhät saàsärän mokñyase ||1||

Verse 2

raJaivÛa raJaGauù& Paiv}aiMadMautaMaMa( ) Pa[TYa+aavGaMa& DaMYa| SauSau%& k-TauRMaVYaYaMa( ))2))

räja-vidyä räja-guhyaà pavitram idam uttamam |

pratyakñävagamaà dharmyaà susukhaà kartum avyayam ||2|| çrédharaù – kià ca räjavidyeti | idaà jïänaà räja-vidyä vidyänäà räjä | räja-guhyaà guhyänäà ca räjä | vidyäsu gopyeñu ca atirahasyaà çreñöham ity arthaù | räja-dantäditväd upasarjanasya paratvam | räjïäà vidyä räjïäà guhyam iti vä | uttamaà pavitram idam atyanta-pävanam | jïäninäà pratyakñävagamaà ca | pratyakñaù spañöo’vagamo’vabodho yasya tat pratyakñävagamam | dåñöa-phalam ity arthaù | dharmyaà dharmäd anapetam | vedokta-sarva-dharma-phalatvät | kartuà ca susukhaà kartuà çakyam ity arthaù | avyayaà cäkñaya-phalatvät ||2|| madhusüdanaù – punas tadäbhimukhyäya taj-jïänaà stauti räjeti | räja-vidyä sarväsäà vidyänäà räjä sarvävidyänäçakatvät | vidyäntarasyävidyaika-deça-virodhitvät | tathä räja-guhyaà sarveñäà guhyänäà räjä | aneka-janma-kåta-sukåta-sädhyatvena bahubhir ajïätatvät | räja-dantäditväd upasarjanasya para-nipätaù | pavitram idam uttamaà präyaçcittair hi kiàcid ekam eva päpaà nivartyate | nivåttaà ca tat-sva-käraëe sükñma-rüpeëa tiñöhaty eva | yataù punas tat-päpam upacinoti puruñaù | idaà tv aneka-janma-sahasra-saïcitänäà sarveñäm api päpänäà sthüla-sükñmävasthänäà tat-käraëasya cäjïänasya ca sadya evocchedakam | ataù sarvottamaà pävanam idam eva | na cäténdriye dharma ivätra kasyacit sandehaù svarüpataù phalataç ca pratyakñatäd ity äha pratyakñävagamam avagamyate,nenety avagamo mänam avagamyate präpyata ity avagamaù phalaà pratyakñävagamo mänam asminn iti svarüpataù säkñi-pratyakñatvam | pratyakño’vagamo’syeti phalataù säkñi-pratyakñatvam | mayedaà viditvam ato nañöam idäném atra mamäjïänam iti hi särvalaukikaù säkñy-anubhavaù | evaà lokänubhava-siddhatve’pi taj-jïänaà dharmyaà dharmäd anapetam aneka-janma-saàcita-niñkäma-dharma-phalam | tarhi duùsampädaà syän nety äha | susukhaà kartuà gurüpadarçita-vicära-sahakåtena vedänta-väkyena sukhena kartuà çakyaà na deça-kälädi-vyavadhänam apekñate pramäëa-vastu-paratantratväj jïänasya | evam anäyäsa-sädhyatve svalpa-phalatvaà syäd atyäyäsa-sädhyänäm eva karmaëäà

mahä-phalatva-darçanäd iti nety äha avyayam | evam anäyäsa-sädhyasyäpy asya phalato vyahto nästéty avyayam akñaya-phalam ity arthaù | karmaëä tv atimahatäm api kñayi-phalatvam eva yo vä etad akñaraà gärgy aviditväsmil loke juhoti yajate tapas tapyate bahüni varña-sahasräëy antavad eväsya tad bhavati iti [BAU 3.7.10] çruteù | tasmät sarvotkåñöatväc chraddheyam evätma-jïänam ||2|| viçvanäthaù --- kià ca | idaà jïänaà räja-vidyä vidyä upäsanä vividhä eva bhaktayaù täsäà räjä | räja-dantäditväd para-nipätaù | guhyänäà räjeti bhakti-mätram evätiguhyaà tasya bahuvidhasyäpi räjä iti atiguhyatamam | pavitram idam iti sarva-päpa-präyaçcittatvät tvaà padärtah-jïänäc ca sakäçäd api pävitrya-karam | aneka-janma-sahasra-saïcitänäà sarveñäm api päpänäà sthüla-sükñmävasthänäà tat-käraëasya cäjïänasya ca sadya evocchedakam | ataù sarvottamaà pävanam idam eva iti madhusüdana sarasvatépädäù | pratyakña evävagamo’nubhavo yasya tat |

bhaktiù pareçänubhavo viraktir anyatra caiña trika eka-kälaù | prapadyamänasya yathäçnataù syus tuñöiù puñöiù kñud-apäyo 'nu-ghäsam || [BhP 11.2.42]

ity ekädaçoketù pratipadam eva bhajanänurüpa-bhagavad-anubhava-läbhät | dharmyaà dharmäd anapetaà sarva-dharmäkaraëe’pi sarva-dharma-siddheù –

yathä taror müla-niñecanena tåpyanti tat-skandha-bhujopaçäkhäù | präëopahäräc ca yathendriyäëäà tathaiva sarvärhaëam acyutejyä || [BhP 4.31.14] iti näradokteù |

kartuà susukham iti karma-jïänädäv iva nätra ko’pi kära-väì-mänasa-kleçätiçayaù çravaëa-kértanädi-bhakteù çroträdéndriya-vyäpära-mätratvät | avyayaà karma-jïänädivan na naçvaraà nirguëatvät ||2|| baladevaù – räja-vidyeti | vidyänäà çäëòilya-vaiçvänara-daharädi-çabda-pürväëäà räjä räja-vidyä | guhyänäà jévätma-yäthätmyädi-rahasyänäà räjä räja-guhyam idaà bhakti-rüpaà jïänam | räja-dantäditväd upasarjanasya para-nipätaù | tathätve pratipädayituà viçinañöi – uttamaà pavitraà liìga-deha-paryanta-sarva-päpa-praçamanät | yad uktaà pädme—

aprärabdha-phalaà päpaà küöaà béjaà phalonmukham | krameëaiva praléyante viñëu-bhakti-ratätmanäm || iti |

kramo’tra parëa-çataka-vedhavad bodhyaù | pratyakñävagamam avagamyata ity avagamo viñayaù | sa yasmin pratyakñe’sti çravaëädike’bhyastyamäne tasmiàs tad-viñayaù puruñottamo’ham ävirbhavämi | evam äha sütrakäraù – prakäçaç ca karmaëy abhyäsät iti | dharmyaà dharmäd anapetaà guru-çuçrüñädi-dharmair nityaà puñyamäëam | çrutiç ca äcäryavän puruño veda ity ädyä |

kartuà susukhaà sukha-sädhyam | çroträdi-vyäpära-mätratvät tulasé-päträmbu-culuka-mätropakaraëatväc ca | avyayam avinäçi-mokñe’pi tasyänuvåtteù | evaà vakñyati bhaktyä mäm abhijänäti ity ädinä | karma-yogädikaà tu nedåçam ato’sya räja-vidyätvam | taträhuù räjïäà vidyä, räjïäà guhyam iti räjïäm ivodära-cetasäà käruëikänäm iva divam api tucchékurvatäm iyaù vidyä na tu çéghraà puträdi-lipsayä devän abhyarcatäà déna-cetasäà karmiëäm | räjäno hi mahäratnädi-sampad apy anihnuvänäù sva-mantraà yathätiyatnän nihnüyate tathänyäà vidyäm anihnuvänä mad-bhaktä etäm atiyatnän nihnuvérann iti | samänam anyat ||2||

Verse 3

Aé[ÕDaaNaa" Pauåza DaMaRSYaaSYa Par&TaPa ) APa[aPYa Maa& iNavTaRNTae Ma*TYauSa&SaarvTMaRiNa ))3))

açraddadhänäù puruñä dharmasyäsya paraàtapa |

apräpya mäà nivartante måtyu-saàsära-vartmani ||3||

çrédharaù – nanv evam asyätisukaratve ke näma saàsäriëaù syuù | taträha açraddadhänä iti | asya bhakti-sahita-jïäna-lakñaëasya | dharmasyeti karmaëi ñañöhé | imaà dharmam açraddadhänä ästikyenäsvékurvanta upäyäntarair mat-präptaye kåta-prayatnä api mäm apräpya måtyu-yukte saàsära-vartmani nimitte nivartante | måtyu-vyäpte saàsära-märge paribhramantéty arthaù ||3|| madhusüdanaù – evam asya sukaratve sarvotkåñöatve ca sarve’pi kuto’tra na pravartante, tathä ca na ko’pi saàsäré syäd ity ata äha açraddadhänä iti | asyätma-jïänäkhyasya dharmasya svarüpe sädhane phale ca çästra-pratipädite’pi açraddadhänä veda-virodhi-kuhetu-darçana-düñitäntaùkaraëatayä prämäëyam amanyamänäù päpa-käriëo’sura-sampadam ärüòhäù sva-mati-kalpitenopäyena kathaàcid yatamänä api çästra-vihitopäyäbhäväd apräpya mäà mat-präpti-sädhanam apy alabdhvä nivartante niçcayena vartante | kva måtyu-yukte saàsära-vartmani sarvadä janana-maraëa-prabandhena näraki-tiryag-ädi-yoniñv eva bhramantéty arthaù ||3|| viçvanäthaù --- nanv evam asyätisukha-karatve sati ko näma saàsäré syät | taträha açraddadhänä iti | asyeti karmaëi ñañöhé ärñé | imaà dharmam açraddadhänäù çästra-väkyaiù pratipäditaà bhakteù sarvotkarñaà stuty-artha-vädam eva manyamänä ästikyena na svékurvanti ye, ta upäyäntarair mat-präptaye kåta-prayatnä api mäm apräpya måtyu-vyäpte saàsära-vartmani nitaräm atiçayena vartante ||3|| baladevaù -- nanv evaà sukare dharme sthite na ko’pi saàsäred iti cet taträha açraddadhänä iti | dharmasyeti karmaëi ñañöhé | imaà mad-bhakti-lakñaëaà dharmam çruty-ädi-prasiddha-prabhävam apy açraddadhänä dåòha-viçväsena tam agåhëataù stuti-mätram evaitad iti ye manyante, te mat-präptaye sädhanäntaräëy anutiñöhanto’pi bhakty-avahelanän mäm apräpya måtyu-yukte saàsära-vartmani nitaräm vartante ||3||

Verse 4

MaYaa TaTaiMad& Sav| JaGadVYa¢-MaUiTaRNaa ) MaTSQaaiNa SavR>aUTaaiNa Na cah& TaeZvviSQaTa" ))4))

mayä tatam idaà sarvaà jagad avyakta-mürtinä |

mat-sthäni sarva-bhütäni na cähaà teñv avasthitaù ||4||

çrédharaù – tad evaà vaktavyatayä prastutasya jïänasya stutyä çrotäram abhimukhékåtya tad eva jïänaà kathayati mayeti dväbhyäm | avyaktä’téndriyä mürtiù svarüpaà yasya | tädåçena mayä käraëa-bhütena sarvam idaà jagat tataà vyäptam | tat såñövä tad evänupräviçat ity ädi çruteù | ataeva käraëa-bhüte mayi tiñöhantéti mat-sthäni sarväëi bhütäni caräcaräëi | evam api ghaöädiñu käryeñu måttikeva teñu bhüteñu näham avasthitaù | äkäçavad asaìgatvät ||4|| madhusüdanaù – tad evaà vaktavyatayä pratijïätasya jïänasya vidhi-mukhenetara-niñedha-mukhena ca stutyäbhimukhékåtam arjunaà prati tad eväha dväbhyäm mayeti | idaà jagat sarvaà bhüta-bhautika-tat-käraëa-rüpaà dåçya-jätaà mad-ajïäna-kalpitaà mäyädhiñöhänena paramärtha-satä sad-rüpeëa sphuraëa-rüpeëa ca tataà vyäptaà rajju-khaëòeneva tad-ajïäna-kalpitaà sarpa-dhärädi | tvayä väsudevena paricchinnena sarvaà jagat kathaà vyäptaà pratyakña-virodhäd iti nety äha avyaktä sarva-karaëägocarébhütä sva-prakäçädvaya-caitanya-sad-änanda-rüpä mürtir yasya tena mayä vyäptam idaà sarvaà na tv anena dehenety arthaù | ata eva santéva sphurantéva mad-rüpeëa sthitäni mat-sthäni sarva-bhütäni sthävaräëi jaìgamäni ca | paramârthatas tu na ca naivähaà teñu kalpiteñu bhütesv avasthitaù kalpitäkalpitayoù sambandhäyogät | ataevoktaà yatra yad adhyastaà tat-kåtena guëena doñeëa väëu-mätreëäpi na sa sambadhyata iti ||4|| viçvanäthaù --- yad däsya-bhaktäv etan-mätraà mad-aiçvarya-jïänaà mad-bhaktair apekñitavyam ity äha saptabhiù | avyaktä’téndriyä mürtiù svarüpaà yasya tena mayä käraëa-bhütena sarvam idaà jagat tataà vyäptam | ataeva mat-sthäni mayi käraëa-bhüte pürëa-caitanya-svarüpe sthitäni sarväëi bhütäni caräcaräëi santi | evam api ghaöädiñu sva-käryeñu mågädivatteñu bhüteñu näham avasthito’saìgatvät ||4|| baladevaù – atha sva-bhakty-uddépakam adbhuta-svaiçvaryam äha mayeti | avyaktä indriyägrähyä mürtiù svarüpaà yasya tena mayä sarvam idaà jagat tataà dhartuà niyantuà ca vyäptam | ataeva sarväëi caräcaräëi bhütäni vyäpake dhärake niyämake ca mayi sthitäni bhavantéti teñäà sthitis tad-adhénä nety arthaù | iha nikhila-jagad-antaryämiëä sväàçenäntaù praviçya niyacchämi dadhämi cety uktam | äha caivaà çrutiù yaù påthivyäà tiñöhat ity ädinä | ihäpi vakñyati viñöabhyäham idaà kåtsnam ity ädi ||4||

Verse 5

Na c MaTSQaaiNa >aUTaaiNa PaXYa Mae YaaeGaMaEìrMa( ) >aUTa>a*Na( Na c >aUTaSQaae MaMaaTMaa >aUTa>aavNa" ))5))

na ca mat-sthäni bhütäni paçya me yogam aiçvaram |

bhüta-bhån na ca bhüta-stho mamätmä bhüta-bhävanaù ||5||

çrédharaù – kià ca na ceti | na ca mayi sthitäni bhütäni | asaìgatväd eva mama | nanu tarhi vyäpakatvam äçrayatvaà ca pürvoktaà viruddham ity äçaìkyäha paçyeti | me mama aiçvaryam asädhäraëaà yogaà yuktim aghaöana-ghaöanä-cäturyaà paçya | madéya-yoga-mäyä-vaibhavasyävirtarkyatvän na kiïcid viruddham ity arthaù | anyad apy äçcaryaà paçyety äha bhüteti | bhütäni bibharti dhärayatéti bhüta-bhåt | bhütäni bhävayati pälayatéti bhüta-bhävanaù | evaà bhüto’pi mamätmä paraà svarüpaà bhütastho na bhavatéti | ayaà bhävaù – yathä dehaà bibhrat pälayaàç ca jévo’haìkäreëa tat-saàçliñöas tiñöhaty evam ahaà bhütäni dhärayan pälayann api teñu na tiñöhämi | nirahaìkäratväd iti ||5|| madhusüdanaù – ataeva na ceti | diviñöha iväditye kalpitäni jala-calanädéni mayi kalpitäni bhütäni paramärthato mayi na santi | tvam arjunaù präkåtéà manuñya-buddhià hitvä paçya paryälocaya me yogaà prabhävam aiçvaram aghaöana-ghaöanä-cäturyaà mäyävina iva mamävalokayety arthaù | nähaà kasyacid ädheyo näpi kaasyacid ädhäras tathäpy ahaà sarveñu bhüteñu mayi ca sarväëi bhütänéti mahatéyaà mäyä | yato bhütäni sarväëi käryäëy upädänatayä bibharti dhärayati poñayatéti ca bhüta-bhåt | bhütäni sarväëi kartåtayotpädayatéti bhüta-bhävanaù | evam abhinna-nimittopädäna-bhüto’pi mamätmä mama parmaärtha-svarüpa-bhütaù sac-cid-änanda-ghano’saìgädvitéya-svarüpatväc ca bhütasthaù paramärthato na bhüta-sambandhé svapna-dåg iva na paramärthataù sva-kalpita-sambandhéty arthaù | mamätmeti rähoù çira itivat kalpanayä ñañöhé ||5|| viçvanäthaù --- tata eva mayi sthitäny api bhütäni na mat-sthäni mamäsaìgatväd eveti bhävaù | nanu tarhi tava jagad-vyäpakatvam jagad-äçrayatvaà ca pürvoktaà viruddham ity äha paçya me yogam aiçvaram asädhäraëaà yogaiçvaryam aghaöita-ghaöanä-cäturya-mayam | anyad apy äçcaryaà paçyety äha bhütäni bibharti dhärayatéti bhüta-bhåt | bhütäni bhävayati pälayatéti bhüta-bhävanaù | evaà bhüto’pi mamätmä bhüta-stho na bhavatéti mameti bhagavati deha-dehi-vibhägäbhävät | rähoù çiraù itivad abhede’pi ñañöhé | ayaà bhävaù – yathä jévo dehaà dadhat pälayann api tasmin äsaktyä deha-stha eva bhavati, evam ahaà bhütäni dadhat pälayann api mäyika-sarva-bhüta-çaréro’pi na tatrastho niùsaìgatväd iti ||5|| baladevaù – nanv atiguruà bhäraà vahatas te mahän khedaù syäd iti cet taträha na ceti | ghaöädäv udakädénéva bhära-bhütäni cabhütäni saàsåñöäni mayi na santi | tarhi mat-sthäni saarva-bhütänéty-ukti-viruddheteti mayi na santi | tarhi mat-sthäni sarva-

bhütänéty-uktir viruddheteti cet tatraha paçyeti | mamaiçvaraà mad-asädhäraëaà yogaà paçya jänéhi yujyate’nena durghaöeñu käryeñu iti nirukter yogo’vicintya-çakti-vapuù satya-saìkalpatä-lakñaëo dharamas tam ity arthaù | etad eva visphuöayati bhüta-bhåd iti bhüta-bhåt bhütänäà dhärakaù pälakaç cähaà bhütastho bhüta-saàpåkto naiva bhavämi | yato mäm ätmä mana eva bhüta-bhävanaù satya-saìkalpatä –lakñaëenaiçvareëa yogenaivähaà bhütänäà dhäraëaà pälanaà ca karomi, na tu sva-mürti-vyäpäreëety arthaù | çrutiç caivam äha – etasya vä akñarasya praçäsane gärgi süryäcandram asau vidhåtau tiñöhata etasya vä akñarasya praçäsane gärgi dyäv äpåthivyau vidhåte tiñöhataù [BAU 3.7.9] ity ädinä | yadyapi svarüpän na mano bhinnaà, tathäpi sattä satéty ädivad viçeñäd västavaà bheda-käryam ädäyaiva tathoktaà bodhyam ||5||

Verse 6

YaQaak-aXaiSQaTaae iNaTYa& vaYau" SavR}aGaae MahaNa( ) TaQaa SavaRi<a >aUTaaiNa MaTSQaaNaqTYauPaDaarYa ))6))

yathäkäça-sthito nityaà väyuù sarvatra-go mahän | tathä sarväëi bhütäni mat-sthänéty upadhäraya ||6||

çrédharaù – asaàçliñöayor apy ädhärädheya-bhävaà dåñöäntenäha yayeti | avakäçaà vinävasthänänupapatter nityam äkäçe sthito väyuù sarvatra-go’pi mahän api näkäçena saàçliñyate | niravayavatvena saàçleñäyogät | tathä sarväëi bhütäni mayi sthitänéti jänéhi ||6|| madhusüdanaù – asaàçliñöayor apy ädhärädheya-bhävaà dåñöäntenäha yatheti | yathaiväsaìga-svabhäva äkäçe sthito nityaà sarvadotpatti-sthiti-saàhära-käleñu vätéti väyuù sarvadä calana-svabhävaù | ataeva sarvatra gacchatéti sarvatra-gaù | mahän parimäëataù | etädåço’pi na na kadäpy äkäçena saha saàsåjyate | tathaiväsaìga-svabhäve mayi saàçleñam antareëaiva sarväëi bhütäny äkäçädéni mahänti sarvatragäni ca sthitäni näpi sthitänéty upadhäraya vimåçyävadhäraya ||6|| viçvanäthaù --- asaìge mayi bhütäni sthitäny api na sthitäni, teñv apy ahaà sthito’pi na sthita ity atra dåñöäntam äha yatheti | yathaiväsaìga-svabhäve äkäçe nityaà vätéti väyuù sarvadä calana-svabhävaù | ataeva sarvatra gacchatéti sarvatra-go mahän parimäëataù yathä sväkäçasya asaìgatvät tatra sthito’pi na sthitaù | äkäço’pi väyau sthito’pi na sthito’saìgatväd eva tathaiväsaìga-svabhäve mayi sarväëi bhütäni äkäçädéni mahänti sarvatragäni sthitäni näpi sthitänéty upadhäraya vimåçya niçcinu | nanu tarhi paçya me yogam aiçvaram iti bhagavad-uktaà yogaiçvaryasyätarkyatvaà kathaà siddham abhüt ? dåñöänta-läbhät | ucyate – äkäçasya jaòatvä eväsaìgatvam | cetanasya tv asaìgatvaà jagad-adhiñöhänädhiñöhätåtve parameçvaraà vinä nänyaträstéty atarkyatvaà siddham eva | tad apy äkäça-dåñöänto loka-buddhi-praveçärtha eva jïeyaù ||6||

baladevaù – caräcaräëäà sarveñäà bhütänäà mat-saìkalpäyattä sthitir våttiç cety atra dåñöäntam äha yatheti | yathä nirälambe mahaty äkäçe nirälambo mahän väyuù sthitaù sarvatra gacchati | tasya tasya ca nirälambatayä sthitir mat-saìkalpäd eva pravåttiç cety antaryämi-brähmaëät yad bhéñä vätaù pavate iti çruty-antaräc copadhärayeti, tathä sarväëi sthira-caräëi bhütäni mat-sthäni tair ansaàtuñöe mayi sthitäni mayaiva saìkalpa-mätreëa dhåtäni nityamitäni cety upadhäraya | anyathä äkäçädéni vibhraàçerann iti ||6||

Verse 7

SavR>aUTaaiNa k-aENTaeYa Pa[k*-iTa& YaaiNTa MaaiMak-aMa( ) k-LPa+aYae PauNaSTaaiNa k-LPaadaE ivSa*JaaMYahMa( ))7))

sarva-bhütäni kaunteya prakåtià yänti mämikäm |

kalpa-kñaye punas täni kalpädau visåjämy aham ||7||

çrédharaù – tad evam asaìgasyaiva yogamäyayä sthiti-hetutvam uktam | tayaiva såñöi-prayala-hetutvaà cäha sarveti | kalpa-kñaye pralaya-käle sarväëi bhütäni prakåtià yänti | triguëätmikäyäà mäyäyäà léyante | punaù kalpädau såñöi-käle täni visåjämi viçeñeëa såjämi ||7|| madhusüdanaù – evam utpatti-käle sthiti-käle ca kalpitena prapaïcenäsaìgasyätmano’saàçleñam uktvä pralaye’pi tam äha sarvetei | sarväëi bhütäni kalpa-kñaye pralaya-käle mämikäà mac-chaktitvena kalpitäà prakåtià triguëätmikäà mäyäà sva-käraëa-bhütäà yänti tatraiva sükñma-rüpeëa léyanta ity arthaù | he kaunteyety uktärtham | punas täni kalpädau sarga-käle visåjämi prakåtäv avibhägäpannäni vyanajmi ahaà sarvajïaù sarva-çaktir éçvaraù ||7|| viçvanäthaù --- nanv adhunä dåçyamäny etäni bhütäni tvayi sthitänéty avagamyate | mahä-pralaye kva yäsyantéty apekñäyäm äha sarveti | mämikäà madéyäà mama triguëätmikäyäà mäyä-çaktau léyanta ity arthaù | punaù kalpa-kñaye pralayänte såñöi-käle täni viçeñeëa såjämi ||7|| baladevaù – sva-saìkalpäd eva bhütänäà sthitir uktä | atha tasmäd eva teñäà sarga-pralayäv äha sarveti | he kaunteya ! kalpa-kñaye caturmukhävasäna-käle sarväëi bhütäni mat-saìkalpäd eva mämikäà prakåtià yänit | prakåti-çaktike mayi viléyante kalpädau punas täny aham eva bahu syäm iti saìkalpa-mätreëa vaividhyena såjämi ||7||

Verse 8

Pa[k*-iTa& SvaMaví>Ya ivSa*JaaiMa PauNa" PauNa" ) >aUTaGa]aMaiMaMa& k*-TòMavXa& Pa[k*-TaevRXaaTa( ))8))

prakåtià sväm avañöabhya visåjämi punaù punaù |

bhüta-grämam imaà kåtsnam avaçaà prakåter vaçät ||8||

çrédharaù – nanv asaìgo nirvikäraç ca tvaà kathaà såjaséty apekñäyäm äha – prakåtim iti | sväà svéyäà svädhénäà prakåtim avañöabhyädhiñöhäya | pralaye lénaà santaà caturvidham imaà sarvaà bhüta-grämaà karmädi-paravaçaà punaù punar vividhaà såjämi | viçeñeëa såjämi iti vä | katham ? prakåter vaçät präcéna-karma-nimitta-tat-tat-svabhäva-vaçät ||8|| madhusüdanaù – kià-nimittä parameçvara-stheyaà såñöir na tävat sva-bhogärthä tasya sarva-säkñi-bhüta-caitanya-mätrasya bhoktåtväbhävät tathätve vä saàsäritveneçvaratva-vyäghätät | näpy anyo bhoktä yad artheyaà såñöiù | cetanäntaräbhävät | éçvarasyaiva sarvatra jéva-rüpeëa sthitatvät | acetanasya cäbhoktåtvät | ataeva näpavargärthäpi såñöiù | bandhäbhäväd apavarga-virodhitväc cety ädy-anupapattiù såñöer mäyä-mayatvaà sädhayanté näsmäkaà pratikületi na parihartavyety abhipretya mäyämayatvän mithyätvaà prapaïcasya vaktum ärabhate tribhiù prakåtim iti | prakåtià mäyäkhyäm anirvacanéyäà sväà svasmin kalpitäm avañöabhya svasattä-sphürtibhyäà dåòhékåtya tasyäù prakåter mäyäyä vaçäd avidyäsmitä-räga-dveñäbhiniveça-käraëävaraëa-vikñepätmaka-çakti-prabhäväj jäyamänam imaà sarva-pramäëa-saànidhäpitaà bhüta-grämam äkäçädi-bhüta-samudäyam ahaà mäyävéva punaù punar visåjämi vividhaà såjämi kalpanä-mätreëa svapna-dåg iva ca svapna-prapaïcam ||8|| viçvanäthaù --- nanv asaìgo nirvikäraç ca tvaà kathaà såjaséty apekñäyäm äha – prakåtim iti | sväà svéyäm avañöabhyädhiñöhäya prakåter vaçät svéya-svabhäva-vaçät präcéna-karma-nimittäd iti yävat | avaçaà karmädi-paratantram ||8|| baladevaù -- prakåtim iti | sväm ätméyäà tri-guëäà prakåtim avañöabhyädhiñöhäya saìkalpa-mätreëa mahad-ädyän manä pariëamayyemaà caturvidham bhüta-grämaà visåjämi punaù punaù käle käle | kédåçam ity äha prakåteù präcéna-karma-väsanäyä vaçät prabhäväd avaçaà paratantraà tathä cäcintya-çakter asaìga-svabhävasya mama saìkalpa-mätreëa tat tat kurvato na tat-saàsarga-gandho na ca ko’pi kheda-leça iti ||8||

Verse 9

Na c Maa& TaaiNa k-MaaRi<a iNabDNaiNTa DaNa&JaYa ) odaSaqNavdaSaqNaMaSa¢&- Taezu k-MaRSau ))9))

na ca mäà täni karmäëi nibadhnanti dhanaàjaya |

udäsénavad äsénam asaktaà teñu karmasu ||9||

çrédharaù – nanv evaà nänä-vidhäni karmäëi kurvatas tava jévavad-bandhaù kathaà na syäd iti ? ata äha na ca mäm iti | täni viçva-såñöy-ädéni karmäëi mäà na nibadhnanti | karmäsaktir hi baddha-hetuù sä cäpta-kämatvän mama nästi | ata udäsénatvänupapatter udäsénavat sthitam ity uktam ||9|| madhusüdanaù – ataù na ceti | na ca naiva såñöi-sthiti-pralayäkhyäni täni mäyävineva svapna-dåçeva ca mayä kriyamäëäni mäà nibandhnanti anugraha-nigrahäbhyäà na sukåta-duñkåta-bhäginaà kurvanti mithyä-bhütatvät | he dhanaïjaya yudhiñöhira-räjasüyärthaà sarvän räjïo jitvä dhanam ähåtavän iti mahän prabhävaù sücitaù protsähanärtham | täni karmäëi kuto na badhnanti taträha udäsénavad äsénam | yathä kaçcid upekñako dvayor vivadamänayor jaya-paräjayäsaàsargé tat-kåta-harña-viñädäbhyäm asaàsåñöo nirvikära äste tadvan nirvikäratayäsénam | dvayor vivadamänayor ihäbhäväd upekñakatva-mätra-sädharmyeëa vati-pratyayaù | ataeva nirvikäratvät teñu såñöy-ädi-karmasv asaktam ahaà karométy abhimäna-lakñeëa saìgena rahitaà mäà na nibadnanti karmäëéti yuktam eva | anyasyäpi hi kartåtväbhäve phala-saìgäbhäve ca karmäëi na bandha-käraëänéty uktam anena | tad-ubhaya-sattve tu koça-kära iva karmabhir badhyate müòha ity abhipräyaù ||9|| viçvanäthaù --- nanv evaà ca nänä-karmäëi kurvatas tava jévavad-bandhaù kathaà na syäd ? ata äha na ceti | täni såñöy-ädéni | karmäsaktir hi baddha-hetuù sä cäpta-kämatvän mama nästi | udäsénavad iti | anya udäséno yathä vivadamänänäà duùkha-çokädi-saàsåñöo na bhavati tathaiväham ity arthaù ||9|| baladevaù -- nanu viñamäëi såñöi-poälana-lakñaëäni vaiñamyädinä tväà badhnéyur iti cet taträha na ceti | täni viñama-såñöy-ädéni karmäëi na mayi vaiñamyädi-prasaïjayanti | tatra hetu-garbha-viçeñaëam udäsénavad iti | jévänäà deva-mänava-tiryag-ädi-bhäve tat-tad-abhyudaya-täratamye ca teñäà pürvärjitäni karmäëy eva käraëäni | ahaà tu teñu viñameñu karmasv audäényena sthito’sakta iti na mayi vaiñamyädi-doña-gandhaù | evam äha sütrakäraù vaiñamya-nairghåëye na [Vs. 2.1.35] ity ädinä | udäsénatve kartåtvaà na siddhyed ata uktam udäsénavad iti ||9||

Verse 10

MaYaaDYa+ae<a Pa[k*-iTa" SaUYaTae SacracrMa( ) heTauNaaNaeNa k-aENTaeYa JaGaiÜPairvTaRTae ))10))

mayädhyakñeëa prakåtiù süyate sa-caräcaram | hetunänena kaunteya jagad viparivartate ||10||

çrédharaù – tad evopapädayati mayeti | mayädhyakñeëädhiñöhäträ nimitta-bhütena prakåtiù sa-caräcaraà viçvaà süyate janayati | anena mad-adhiñöhänena hetunedaà jagad viparivartate punaù punar jäyate | sannidhi-mätreëädhiñöhätåtvät kartåtvam udäsénatvaà cäviruddham iti bhävaù ||10|| madhusüdanaù – bhüta-grämam imaà visåjämy udäsénavad äsénam iti ca paraspara-viruddham iti çaìkä-parihärärthaà punar mäyämayatvam eva prakaöayati mayeti | mayä sarvato-dåçi-mätra-svarüpeëävikriyeëädhyakñeëa niyanträ bhäsakenävabhäsitä prakåtis triguëätmikä sattväsattvädibhir anirväcyä mäyä süyata utpädayati sa-caräcaraà jagan mäyävinädhiñöhiteva mäyä kalpita-gaja-turagädikam | na tv ahaà sva-kärya-mäyäbhäsanam antareëa karomi vyäpäräntaram | hetunä nimittenänenädhyakñatvena he kaunteya ! jagat sa-caräcaraà viparivartate vividhaà parivartate janmädi-vinäçäntaà dity-äder iva kartåtväbhäväd udäsénavad äsénam ity uktam iti na virodhaù | tad uktam –

asya dvaitendra-jälasya yad upädäna-käraëam | ajïänaà tad upäçritya brahma käraëam ucyate || iti |

çruti-småti-vädäç cäträrthe sahasraça udähäryäù ||10|| viçvanäthaù --- nanu såñöy-ädi-kartus tavedam audäsényaà na pratyeméty ata äha mayeti | adhyakñeëa mayä nimitta-bhütena prakåtiù sa-caräcaraà jagat süyate | prakåtir eva jagat janayati | mamäträdhyakñatä-mätram | yathä kasyacid ambaréñäder iva bhüpateù prakåtibhir eva räjya-kåtyaà nirvähyate | atrodäsénasya bhüpateù sattä-mätram iti yathä tasya räja-siàhäsane sattä-mätreëa vinä prakåtibhiù kim api na çakyate kartum | tathaiva mamädhiñöhäna-lakñaëam adhyakñatvaà vinä prakåtir api jaòä kim api kartuà na çaknotéti bhävaù | anena mad-adhiñöhänena hetunedaà jagat viparivartate punaù punar jäyate ||10|| baladevaù – tat pratipädayati mayeti | satya-saìkalpena prakåty-adhyakñeëa mayä sarveçvareëa jéva-pürva-pürva-karmänuguëatayä vékñitä prakåtiù sa-caräcaraà jagat süyate janayati | viñama-guëä saté anena jéva-pürva-karmänuguëena mad-vékñaëena hetunä taj jagad viparivartate punaù punar udbhavati | he kaunteya | çrutiç caivam äha–

vikära-jananém ajïäm añöa-rüpäm ajäà dhruväm | dhyäyate’dhyäsitä tena tanyate preritä punaù | süyate puruñärthaà ca tenaivädhiñöhitä jagat ||

iti sannidhi-mätreëädhiñöhätåtvät kartåtvam udäsanià ca na viruddham | yathä sannidhi-mätreëagandhaù kñobhäya jäyate ity ädi smaraëäc caitad evaà mad-adhiñöhätå-mätraà khalu prekåter apekñyam | mad-vinä kim api kartuà na sä prabhavet na hy asati räjïaù siàhäsanädhiñöhätåtve tad-amätyäù kärye prabhavaù ||10||

Verse 11

AvJaaNaiNTa Maa& MaU!a MaaNauzq& TaNauMaaié[TaMa( ) Par& >aavMaJaaNaNTaae MaMa >aUTaMaheìrMa( ))11))

avajänanti mäà müòhä mänuñéà tanum äçritam |

paraà bhävam ajänanto mama bhüta-maheçvaram ||11||

çrédharaù – nanv evaàbhütaà parameçvaraà tväà kim iti kecin nädriyante ? taträha avajänantéti dväbhyäm | sarva-bhüta-maheçvara-rüpaà madéyaà paraà bhävaà tattvam ajänanto müòhä mürkhä mäm avajänanti mäm avamanyante | avajïäne hetuù çuddha-sattva-mayém api tanuà bhaktecchä-vaçän manuñyäkäräm äçritavantam iti ||11|| madhusüdanaù – evaà nitya-çuddha-buddha-mukta-svabhävaà sarva-jantünäm ätmänam änanda-ghanam anantam api santam avajänantéti | avajänanti mäà säkñäd éçvaro’yam iti nädriyante nindanti vä müòhä avivekino janäù | teñäm avajïä-hetuà bhramaà sücayati mänuñéà tanum äçritaà manuñyatayä pratéyamänäà mürtim ätmecchayä bhaktänugrahärthaà gåhétavantaà manuñyatayä pratéyamänena dehena vyavaharantam iti yävat | tataç ca manuñyo’yam iti bhräntyäcchäditäntaùkaraëä mama paraà bhävaà prakåñöaà paäramarthikaà tattvaà sarva-bhütänäà mahäntarm éçvaram ajänanto yan nädriyante nindanti vä tad-anurüpam eva müòhatvasya ||11|| viçvanäthaù --- nanu ca satyam ananta-koöi-brahmäëòa-vyäpé saccid-änanda-vigrahaù käraëärëava-çäyé mahä-puruñaù sva-prakåtyä jagat såjatéti yaù prasiddhaù | sa eva hi bhavän | kintu vasudeva-sünos taveyaà mänuñé tanur ity etad-aàçenaiva kecit tava nikarñaà vadantéty ata äha avajänantéti | mama mänuñyäs tanor asyä paraà bhävaà käraëärëava-çäyi-mahä-puruñädibhyo’py utkåñöaà svarüpam ajänanta eva te | kédåçam ? bhütaà satyaà yad brahma tac ca tan maheçvaraà ceti | tan maheçvara-padaà satyäntara-vyävartakam atra jïeyam yukte kñmädävåte bhütam iti amaraù |

tam ekaà govindaà sac-cid-änanda-vigrahaà våndävana-sura-bhüruha-bhävanäsénaà satataà sa-marud-gaëo’haà paramayä stutyä toñayämi iti (GTU 1.33) çruteù |1 naräkåti para-brahma iti småteç ca |

mamäsyä mänuñyäs tanoù saccid-änanda-mayatvaà mad-abhijëa-bhaktair ucyata eva, tathä sarva-brahmäëòa-vyäpitvaà ca bälye yan-mäträ çré-yaçodayä dåñöam eva | yad vä mänuñéà tanum eva viçinañöi param utkåñöaà bhävaà sattäà viçuddhaà sattvaà saccidänanda-svarüpam ity arthaù | bhävaù sattä svabhäväbhipräyaù ity amaraù |

1 tam ekaà govindaà sac-cid-änanda-vigraham païca-padaà våndävana-sura-bhüruha-taläsénaà satataà sa-marud-gaëo’haà paramayä stutyä toñayämi |

paraà bhävam api viçinañöi mama bhüta-maheçvaraà mama såjyäni bhütäni ye brahmädyäs teñäm api mahäntam éçvaram | tasmät jévasyeva mama parameçvarasya tanur na bhinnä | tanur eväham | aham eva tanuù säkñäd brahmaiva çäbdaà brahma dadhad vapuù [BhP 3.21.8] iti mad-abhijïa-çukokter iti bhavädåçais tu viçvasyatäm iti bhävaù ||11|| baladevaù – nanv édåça-mahimänaà tväà kim iti kecin nädriyante ? taträha avajänantéti | bhüta-maheçvaraà nikhila-jagad-eka-sväminaà satya-saìkalpaà sarvajïaà mahä-käruëikaà ca mäà müòhäs te’vajänanti | atra prakäraà darçayan viçinañöi mänuñém iti mänuña-sanniveçinéà mänuña-ceñöä-bahuläà tanuà çré-mürtim äçritaà tädätmya-sambandhena nityaà präptaà mäm itara-räja-kumära-tulyaù kaçcid ugra-puëyo manuñyo’yam iti buddhyävamanyanta ity arthaù | mänuñé tanuù khalu päïcabhautikyena na ca bhagavat-tanus tädåk sac-cid-änanda-rüpäya kåñëäya iti, tam ekaà govindaà sac-cid-änanda-vigraham iti çravaëät | tathätve tad-avajïätèëäà mauòhyändhya-yogäd brahmädi-vandyatväyogäc ca | evaà buddhis teñäà kuto yayä te müòhä bhaëyante ? taträha param iti | param asädhäraëaà bhävaà svabhävam ajänantaù mänuñäkåtes tasya jïänänndätmatva-sarveçatva-mokñadatvädi-svabhävänabhijïänäd ity arthaù | evaà ca sati tanum äçritam ity ukti-viçeña-vibhätaà bheda-käryam ädäya bodhyä | yat tu vasudeva-sünor dvärakädhipateù sütikä-gåhävirbhütam eva svarüpaà naijaà caturbhujatvät tato vrajaà gacchataù svarüpaà tu mänuñaà dvibhujatväd ata uktam babhüva präkåtaù çiçuù itivat | asti tan-niravadhänam mänuñéà tanum äçritam iti tad-ukteù | tenaiva rüpeëa catur-bhujena iti pärtha-väkyäc ca tasmän mänuñya-saàniveçitvam eva tat-tanor manuñyatvam ity uktam yaträvatérëaà kåñëäkhyaà paraà brahma naräkåti iti çré-vaiñëave | güòhaà paraà brahma manuñya-liìgam iti çré-bhägavate ca | manuñya-ceñöä-präcyuryäc ca tasyäs tattvam | yathä manuñyo’pi räjä devavat siàhavac ca viceñöanän nå-devo nå-siàhaç ca vyapadiçyate | tasmäd dvibhujaç caturbhujaç ca sa manuñya-bhävenokta-hetu-dvayäd vyapadiçyaù | na khalu bhuja-bhümnä pareçatvam | kärtavéryädau vyabhicärät | vibhu-caitanyatvaà jagaj janmädi-hetutvaà vä paraçatvam | tac ca dvibhuje tasminn asty eva tac chrutaà na ca dvibhujatvaà sädi –

sat-puëòaréka-nayanaà meghäbhaà vaidyutämbaram | dvi-bhujaà mauna-mudräòhyaà vana-mälinam éçvaram || [GTU 1.9]

iti tasyänädi-siddhatva-çravaëät präkåtaù çiçur ity atra prakåtyä svarüpeëaiva vyaktaù çiçur ity evärthaù | tasmäd vaidürya-maëau nänä-rüpäëi iva tasmin dvibhujatvädéni yugapat siddhäny eva yathärucy-upäsyänéti çäntoditatva-nityoditatva-kalpanä dürotsäritä ||11||

Verse 12

MaaegaaXaa Maaegak-MaaR<aae MaaegajaNaa ivceTaSa" ) ra+aSaqMaaSaurq& cEv Pa[k*-iTa& MaaeihNaq& ié[Taa" ))12))

moghäçä mogha-karmäëo mogha-jïänä vicetasaù |

räkñasém äsuréà caiva prakåtià mohinéà çritäù ||12||

çrédharaù – kià ca moghäçä iti | matto’nyad devatäntaraà kñipraà phalaà däsyatéty evaà bhütä moghä niñphalaiväçä yeñäà te | ataeva mad-vimukhatvän moghäni niñphaläni karmäëi yeñäà te | mogham eva nänä-kutarkäçritaà çästra-jïänaà yeñäà te | ataeva vicetaso vikñipta-cittäù | sarvatra hetuù räkñaséà tämaséà hiàsädi-pracuräm äsuréà ca räjaséà käma-darpädi-bahuläà mohinéà buddhi-bhraàça-karéà prakåtià svabhävaà çritä äçritäù santaù | mäm avajänantéti pürveëänvayaù ||12|| madhusüdanaù – te ca bhagavad-avajïäna-nindana-janita-mahä-durita-pratibaddha-buddhayo nirantaraà niraya-niväsärhä eva moghäçä iti | éçvaram antareëa karmäëy eva naù phalaà däsyantéty evaàrüpä moghä niñphalaiväçä phala-prärthanä yeñäà te | ataeveçvara-vimukhatvän moghäni çrama-mätra-rüpäëy agnihoträdéni karmäëi yeñäà te | tathä mogham éçvaräpratipädaka-kutarka-çästra-janitaà jïänaà yeñäà te | kuta evaà yato vicetaso bhagavad-avajïäna-janita-durita-pratibaddha-viveka-vijïätäù | kià ca te bhagavad-avajïäna-vaçäd räkñaséà tämasém avihita-hiàsä-hetu-dveña-pradhänäm äsuréà ca räjaséà çästränabhyanujïäta-viñaya-bhoga-hetu-räga-pradhänäà ca mohinéà çästréya-jïäna-bhraàça-hetuà prakåtià svabhävam äçritä eva bhavanti | tataç ca – trividhaà narakasyedaà dväraà näçanam ätmanaù | kämaù krodhas tathä lobhaù ity ukta-naraka-dvära-bhägitayä naraka-yätanäm eva te satatam anubhavantéty arthaù ||12|| viçvanäthaù --- nanu ye mänuñéà mäyä-mayéà tanum äçrito’yam éçvara iti matvä tväm avajänanti | teñäà kä gatis taträha moghäçä iti | yadi bhaktä api syus tad api moghäçä bhavanti | mat-sälokyädim abhiväïchitaà na präpnuvanti | yadi te karmiëas tadä mogha-karmäëaù karma-phalaà svargädikaà na labhante | yadi te jïäninas tarhi mogha-jïänä jïäna-phalaà mokñaà na vidanti | tarhi te kià präpunvantéty ata äha räkñasém iti | te räkñaséà prakåtià räkñasänäà svabhävaà çritäù präptä bhavantéty arthaù ||12|| baladevaù -- nanu päïcabhautika-mänuña-tanum änugra-puëyaù puru-tejäù ko’py ayam iti bhävena tväm avajänatäà kä gatiù syät taträha mogheti | yadi te éçvara-bhaktä api syus tad api moghäçä niñphala-mokña-väïchäù syuù | yadi te’gni-hoträdi-karma-niñöhäs tadä mogha-karmäëaù pariçrama-rüpägnihoträdikäù syuù | yadi te jïänäya vedäntädi-çästra-pariçélanas tadä mogha-jïänä niñphala-tad-bodhäù syuù | evaà kutaù ? yatas te vicetasaù | nitya-siddha-manuñya-saàniveçi-säkñät-para-brahma-mad-avajïä-janita-päpa-pratibaddha-viveka-jïänä ity arthaù | ataevam uktaà båhad-vaiñëave— yo vetti bhautikaà dehaà kåñëasya paramätmanaù |

sa sarvasmäd bahiñkäryaù çrauta-smärt a-vidhänataù | mukhaà tasyävalokyäpi sa-celaà snänam äcaret || iti |

tarhi te kià phalaà labhante ? taträha räkñaséà hiàsädi-pracuräm tämasém äsuréà käma-garvädi-pracuräà räjaséà mohinéà viveka-vilopinà prakåtià svabhävaà çritä narake niväsärhäs tiñöhanti ||12||

Verse 13

MahaTMaaNaSTau Maa& PaaQaR dEvq& Pa[k*-iTaMaaié[Taa" ) >aJaNTYaNaNYaMaNaSaae jaTva >aUTaaidMaVYaYaMa( ))13))

mahätmänas tu mäà pärtha daivéà prakåtim äçritäù |

bhajanty ananya-manaso jïätvä bhütädim avyayam ||13||

çrédharaù – ke tarhi tväm ärädhayantéti | ata äha – mahätmäna iti | mahätmänaù kämädy-anabhibhüta-cittäù | ataeva madh-vyatirekena nästy anyasmin mano yeñäm | te tu bhütädià jagat-käraëam avyayaà ca mäà jïätvä bhajanti ||13|| madhusüdanaù – bhagavad-vimukhänäà phala-kämanäyäs tat-prayuktasya nitya-naimittika-kämya-karmänuñöhänasya tat-prayuktasya çästréya-jïänasya ca vaiyarthyät päralaukika-phala-tat-sädhana-çünyäs te | näpy aihalaukikaà kiàcit phalam asti teñäà viveka-vijïäna-çünyatayä vicetaso hi te | ataù sarva-puruñärtha-bähyäù çocyä eva sarveñäà te varäkä ity uktam | adhunä ke sarva-puruñärtha-bhäjo’çocyä ye bhagavad-eka-çaraëä ityucyate mahätmäna iti | mahän aneka-janma-kåta-sukåtaiù saàskåtaù kñudra-kämädy-anabhibhüta ätmäntaùkaraëaà yeñäà te’ataeva abhayaà sattva-saàçuddhiù ity ädi-vakñyamäëäà daivéà sättvikéà prakåtim äçritäù | ataevänyasmin mad-vyatirikte nästi mano yeñäà te bhütädià sarva-jagat-käraëam avyayam avinäçinaà ca mäm éçvaraà jïätvä bhajanti sevante ||13|| viçvanätha – tasmäd ye mahätmäno yädåcchika-mad-bhakta-kåpayä mahätmatvaà präptäs te tu mänuñä api daivéà prakåtià devänäà svabhävaà präptäù satto mäà mänuñäkäram eva bhajante | na vidyate’nyatra jïäna-karmäëy akämanädau mano yeñäà te | mäà bhütädià mayä tatam idaà sarvaà ity ädi mad-aiçvarya-jïänena bhütänäà brahmädi-stamba-paryantänäà käraëam | avyayaà saccidänanda-vigrahatväd anaçvaraà jïätveti mamävyayatve mad-bhaktair etävan-mätraà maj-jïänam apekñitavyam | iyam eva tvaà padärtha-jïäna-karmädy-anapekñä bhaktir ananyä sarva-çreñöhä räja-vidyä räja-guhyam iti drañöavyam ||13|| baladevaù – tarhi ke tväm ädiryante ? taträha mahätmäna iti | ye naräkåti-para-brahma-mat-tattvavit sat-prasaìgena tädåça-man-niñöhayä vistérëägädha-manaso madéye’pi sahasra-çérñädy-äkäre’rucayas te manuñyä api daivéà prakåtim äçritäù santo

naräkåtià mäà madhya-bhütädi-vidhi-rudrädi-sarva-käraëam avyayaà nityaà ca jïätvä niçcitya bhajanti sevante | ananya-manaso naräkära eva mayi nikhäta-cittäù ||13||

Verse 14

SaTaTa& k-ITaRYaNTaae Maa& YaTaNTaê d*!v]Taa" ) NaMaSYaNTaê Maa& >a¢-ya iNaTYaYau¢-a oPaaSaTae ))14 ))

satataà kértayanto mäà yatantaç ca dåòhavratäù |

namasyantaç ca mäà bhaktyä nityayuktä upäsate || 14 || çrédharaù – teñäà bhajana-prakäram äha satatam iti dväbhyäm | satataà sarvadä stotra-manträdibhiù kértayantaù kecin mäm upäsate sevante | dåòhäni vratäni niyamä yeñäà tädåçäù santaù | yatantaç ca éçvara-püjädiñu indiryopasaàhärädiñu prayatnaà kurvantaù | kecid bhaktyä namasyantaù praëamantaç ca | anye nitya-yuktä anavaratam avahitä sevante | bhaktyeti nitya-yuktä iti ca kértanädiñv api drañöavyam ||14|| madhusüdanaù – te kena prakäreëa bhajantéty ucyate dväbhyäm satatam iti | satataà sarvadä brahma-niñöhaà gurum upasåtya vedänta-väkya-vicäreëa gurüpasadanetara-käle ca praëava-japopaniñad-ävartanädibhir mäà sarvopaniñat-pratipädyaà brahma-svarüpaà kértayanto vedänta-çästrädhyayana-rüpa-çravaëa-vyäpära-viñayékurvanta iti yävat | tatha dåòha-vratä dåòhäni pratipakñaiç cälayitum açakyäni ahiàsä-satyästeya-brahmacaryäparigrahädéni vratäni yeñäà te çama-damädi-sädhana-sampannä iti yävat | tathä coktaà pataïjalinä ahiàsästayästeya-brahmacaryäparigrahä yamäù [Ys 2.30] te ty jäti-deça-käla-samayänavacchinnäù särvabhaumä mahä-vratam [Ys 2.31] iti | jätyä brähmaëatvädikayä deçena tértyädinä kälena caturdaçyädinä samayena yajïädy-anyatvenänavacchinnä ahiàsädayaù särvabhaumäù kñipta-müòha-vikñipta-bhümiñv api bhävyamänäù kasyäm api jätau kasminn api deçe kasminn api käle yajïädi-prayojane’pi hiàsäà na kariñyäméty evaà-rüpeëa kiàcid apy aparyudasya sämänyena pravåttä ete mahä-vratam ity ucyante ity arthaù | tathä namasyantaç ca mäà käya-väì-manobhir namaskurvantaç ca mäà bhagavantaà väsudevaà sakala-kalyäëa-guëa-nidhänam iñöa-devatä-rüpeëa guru-rüpeëa ca sthitam | ca-kärät—

çravaëaà kértanaà viñëoù smaraëaà päda-sevanam | arcanaà vandanaà däsyaà sakhyam ätma-nivedanam || [BhP 7.5.23]

iti vandana-sahacaritaà çravaëädy api bodhavyam | arcanaà päda-sevanam ity api guru-rüpe tasmin sukaram eva |

atra mäm iti punar vacanaà sa-guëa-rüpa-parämarçärtham | anyathä vaiyarthya-prasaìgät | tathä bhaktyä mad-viñayeëa pareëa premëä nitya-yuktäù sarvadä saàyuktäù etena sarva-sädhana-pauñkalyaà pratibandhakäbhävaç ca darçitaù |

yasya deve parä bhaktiù yathä deve tathä gurau | tasyaite kathitä hy arthäù prakäçante mahätmanaù || [ÇvetU 6.23]

pataïjalinä coktaà tataù pratyak-cetanädhigamo’py antaräyäbhävaç ca [Ys 1.29] iti | tata éçvara-praëidhänät pratyak-cetanasya tvaà-poada-lakñyasyädhigamaù säkñätkäro bhavati | antaräyäëäà vighnänäà cäbhävo bhavatéti sütrasyärthaù | tad evaà çama-damädi-sädhana-sampannä vedänta-çravaëa-manana-paräyaëäù parameçvare parama-gurau premëä namaskärädinä ca vigata-vighnäù paripürëa-sarva-sädhanäù santo mäm upäsate vijätéya-pratyayänantaritena sajätéya-pratyaya-praväheëa çravaëa-mananottara-bhävinä satataà cintayanti mahätmänaù | anena nididhyäsanaà carama-sädhanaà darçitam | etädåça-sädhana-pauñkalye sati yad vedänta-väkyajam akhaëòa-gocaraà säkñätkära-rüpam ahaà brahmäsméti jïänaà tat-sarva-çaìkä-kalaìkäspañöaà sarva-sädhana-phala-bhütaà svotpatti-mätreëa dépa iva tamaù sakalam ajïänaà tat-käryaà ca näçayatéti nirapekñam eva säkñän-mokña-hetur na tu bhümi-jaya-krameëa bhrü-madhye präëa-praveçanaà mürdhanyayä näòyä präëotkramaëam arcir-ädi-märgeëa brahma-loka-gamanaà tad-bhogänta-käla-vilambaà vä pratékñate | ato yat-präk-pratijïätam idaà tu te guhyatamaà pravakñyämy uanasüyave jïänam iti tad etad uktam | phalaà cäsyäçubhän mokñaëaà präg uktam evetéha punar noktam | evam aträyaà gambhéro bhagavato’bhipräyaù | uttänärthyas tu prakaöa eva ||14|| viçvanäthaù – bhajantéty uktam | tad-bhajanam eva kim ity ata äha satataà sadeti nätra karma-yoga iva käla-deça-pätra-çuddhädy-apekñä kartavyety arthaù |

na deça-niyamas tatra na käla-niyamas tatha | nocchiñöhädau niñedho' sti çré-harer nämni lubdhaka || iti småteù |

yatanto yatamänaù | yathä kuöumba-pälanärthaà dénä gåhasthä dhanika-dvärädau dhanärthaà yatante, tathaiva mad-bhaktäù kértanädi-bhakti-präpty-arthaà bhakta-sabhädau yatante. präpya ca bhaktim adhéyamänam çästram paöhata iva punaù punar abhyasyanti ca | etävanti näma-grahaëäni, etävatyaù praëatayaù, etävatyaù paricaryäç cävaçya-kartavyä ity evaà dåòhäni vratäni niyamä yeñäà te. yad vä, dåòhäny apatitäny ekädaçy-ädi-vratäni niyamä yeñäà te.| namasyantaç ca ca-käraù çravaëa-päda-sevanädy-anukta-sarva-bhakti-saìgrahärthaù | nitya-yuktä bhävinaà man-nitya-saàyogam äkäìkñanta äçaàsäyäà bhütavac ceti vartamäne’pi bhüta-kälikaù kta-pratyayaù | atra mäà kértayanta eva mäm upäsata iti mat-kértanädikam eva mad-upäsanam iti väkyärthaù | ato mäm iti na paunruktyam äçaìkanéyam ||14|| baladevaù – bhakti-prakäram äha satatam iti dvayena | satataà sarvadä deça-kälädi-viçuddhi-nairapekñeëa mäà kértayantaù sudhä-madhuräëi mama kalyäëa-guëa-

karmänubandhéni govinda-govardhanoddharaëädéni nämäny uccair uccärayanto mäm upäsate | namasyantaçc a mad-arcanä-niketeñu gatvä dhüli-paìkäpteñu bhü-taleñu daëòavat-praëipatanto bhaktyä préti-bhareëa | kértayanto mäm upäsata iti mat-kértanädikam eva mad-upäsanam iti väkyärthaù | ato mäm iti na paunaruktyam | ca-çabdo’nuktänäà çravaëärcana-vandanädénäà samuccäyakaù | yatantaù samänäçayaiù sädhubhiù särdhaà mat-svarüpa-guëädi-yäthätmya-nirëayäya yatamänäù | dåòha-vratä dåòhäny askhalitäny ekädaçé-janmäñöamy-upoñaëädéni vratäni yeñäà te | nitya-yuktä bhävinaà man-nitya-saàyogaà väïchantaù äçaàsäyäà bhütavac ca [Päë 3.3.132] iti süträd vartamäne’pi bhüta-kälika-kta-pratyayaù ||14||

Verse 15

jaNaYajeNa caPYaNYae YaJaNTaae MaaMauPaaSaTae ) Wk-TveNa Pa*Qa¤e-Na bhuDaa ivìTaaeMau%Ma( ))15))

jïäna-yajïena cäpy anye yajanto mäm upäsate |

ekatvena påthaktvena bahudhä viçvato-mukham ||15|| çrédharaù – kià ca jïäneti | väsudevaù sarvam ity evaà sarvätmatva-darçanaà jïänam | tad eva yajïaù | tena jïäna-yajïena mäà yajantaà püjayanto’nye’py upäsate | taträpi kecid ekatvenäbheda-bhävanayä | kecit påthaktvena påthag-bhävanayä däso’ham iti | kecit tu viçvato-mukhaà sarvätmakaà mäà bahudhä brahma-rudrädi-rüpeëopäsate ||15|| madhusüdanaù – idänéà ye evam ukta-çravaëa-manana-nididhyäsanäsamarthäs te’pi vividhä uttamä madhyamä mandäç ceti sarve’pi svänurüpyeëa mäm upäsata ity äha jïäna-yajïeneti | anye pürvokta-sädhanänuñöhänäsamarthä jïäna-yajïena tvaà vä aham asmi bhagavo devate ahaà vai tvam asi ity ädi-çruty-uktam ahaìgrahopäsanaà jïänaà sa eva parameçvara-yajana-rüpatväd yajïas tena | ca-kära evärthe | api-çabdaù sädhanäntara-tyägärthaù | kecit sädhanäntara-nispåhäù santa upäsyopäsakäbheda-cintä-rüpeëa jïäna-yajïenaikatvena bheda-vyävåttyä mäm evopäsate cintayanty uttamäù | anye tu kecin madhyamäù påthaktvenopäsyopäsakayor bhedena ädityo brahmety ädeçaù [ChäU 3.19.1] ity ädi-çruty-uktena pratékopäsana-rüpeëa jïäna-yajïena mäm evopäsate | anye tv ahaìgrahopäsane pratékopäsane väsamarthäù kecin mandä käàcid anyäà devatäà copäsénäù känicit karmäëi vä kurväëä bahudhä tais tair bahubhiù prakärair viçva-rüpaà sarvätmänaà mäma evopäsate | tena tena jïäna-yajïeneti uttarottaräëäà krameëa pürva-pürva-bhümi-läbhaù ||15|| viçvanäthaù --- tad evam aträdhyäye pürvädhyäye cänanya-bhakta eva mahätma-çabda-väcya ärtädi-sarva-bhaktebhyo nyünäù | ahaìgrahopäsakäù pratékopäsakä viçvarüpopäsakäs tän darçayati jïäna-yajïeneti | anye na mahätmanaù pürvokta-sädhanänuñöhänäsamarthaù ity arthaù | jïäna-yajïena tvaà vä aham asmi bhagavo devatä ahaà vai tvam asi ity ädi çruty-uktam ahaìgrahopäsanaà jïänam | sa eva parameçvara-yajana-rüpatväd yajïas tena | ca-kära evärthe | api çabdaù sädhanäntara-

tyägärthaù | ekatvena upäsyopäsakayor abheda-cintana-rüpeëa | tato’pi nyünä anye påthaktvena bheda-cintana-rüpeëa ädityo brahmety-ädeçaù [ChäU 3.19.1] ity ädi çruty-uktena pratékopäsanena jïäna-yajïena | anye tato’pi mandä bahudhä bahubhiù prakärair viçvatomukhaà viçva-rüpaà sarvätmänaà mäma evopäsate iti madhusüdana-sarasvaté-pädänäà vyäkhyä | atra nädevo devam arcayet iti täntrika-dåñöyä gopälo’ham iti bhävanävattve yä gopälopäsanä sä ahaìgrahopäsanä | tathä yaù parameçvaro viñëuù sa hi sürya eña nänyaù | sa hi indra eva nänyaù | sa hi soma eva nänyaù ity evaà bhedenaikasyä eva bhagavad-vibhüter yä upäsanä sä pratékopäsanä | viñëuù sarva iti samasta-vibhüty-upäsanä viçvarüpopäsaneti jïäna-yajïasya traividhyam | yad vä ekatvena påthaktvena ity eka eva ahaìgrahopäsanä gopälo’haà gopälasya däso’ham ity ubhaya-bhävanä-mayé samudra-gäminé nadéva samudra-bhinno’bhinnä ceti | tadä ca jïäna-yajïasya traividhyam ||15|| baladevaù -- evaà kevala-svarüpa-niñöhän kértanädi-çuddha-bhakti-pradhänän mahätma-çabditän abhidhäya guëé-bhüta-tat-kértanädi-jïäna-pradhänän bhaktän äha jïäneti | pürvato’nye kecana bhaktäù pürvoktena kértanädi-jïäna-yajïena ca yajanto mäm upäsate | tatra prakäram äha bahudhä bahu-prakäreëa påthaktvena prapaïcäkäreëa pradhäna-mahad-ädyätmanä viçvatomukham indrädi-daivatätmanä cävasthitaà mäm ekatvenopäsate | ayam atra niñkarñaù – sükñma-cid-acic-chaktimän satya-saìkalpaù kåñëo bahu syäm iti svéyena saìkalpena sthüla-cid-acic-chaktimän eka eva brahmädi-stambänta-vicitra-jagad-rüpatayävatiñöhata ity anusandhinä tädåçasya mama kértanädinä ca mäm upäsata iti ||15||

Verses 16-19

Ah& §-Taurh& Yaj" SvDaahMahMaaEzDaMa( MaN}aae_hMahMaevaJYaMahMaiGanrh& huTaMa( ))16)) iPaTaahMaSYa JaGaTaae MaaTaa DaaTaa iPaTaaMah" )

veÛ& Paiv}aMaae&k-ar ‰k( SaaMa YaJaurev c ))17)) GaiTa>aRTaaR Pa[>au" Saa+aq iNavaSa" Xar<a& SauôTa( )

Pa[>av" Pa[l/Ya" SQaaNa& iNaDaaNa& bqJaMaVYaYaMa( ))18)) TaPaaMYahMah& vz| iNaGa*õaMYauTSa*JaaiMa c ) AMa*Ta& cEv Ma*TYauê SadSaÀahMaJauRNa ))19))

ahaà kratur ahaà yajïaù svadhäham aham auñadham

mantro 'ham aham eväjyam aham agnir ahaà hutam ||16|| pitäham asya jagato mätä dhätä pitämahaù |

vedyaà pavitram oàkära åk säma yajur eva ca ||17|| gatir bhartä prabhuù säkñé niväsaù çaraëaà suhåt |

prabhavaù pralayaù sthänaà nidhänaà béjam avyayam ||18|| tapämy aham ahaà varñaà nigåhëämy utsåjämi ca | amåtaà caiva måtyuç ca sad asac cäham arjuna ||19||

çrédharaù – sarvätmatäà prapaïcayati ahaà kratur iti caturbhiù | kratuù çrauto’gniñöomädiù | yajïaù smärtaù païca-mahä-yajïädiù | svadhä pitry-arthaà çräddhädiù | auñadham auñadhi-prabhavam annam | bheñajaà vä | mantro yäjya-purodho-väkyädiù | äjyaà homädi-sädhanam | agnir ähavanéyädiù | hutaà homaù | etat sarvam aham eva ||16|| kià ca piteti | dhätä karma-phala-vidhätä | vedyaà jïeyaà vastu | pavitraà çodhakam | präyaçcittätmakaà vä | oìkäraù praëavaù | åg-ädayo vedäç cäham eva | spañöam anyat ||17|| kià ca gatir iti | gamyata iti gatiù phalam | bhartä poñaëa-kartä | prabhur niyantä | säkñé çubhäçubha-drañöä | niväso bhoga-sthänam | çaraëaà rakñakaù | suhåd dhita-kartä | prakarñeëa bhavaty aneneti prabhavaù srañöä | praléyate’neneti pralayaù saàhartä | tiñöhaty asminn iti sthänam ädhäraù | nidhéyate’sminn iti nidhänaà laya-sthänam | béjaà käraëam | tathäpy avyayam avinäçi | na tu bréhy-ädi-béjavan naçvaram ity arthaù ||18|| kià ca tapämy aham iti | ädityätmanä sthitvä nidägha-käle tapämi jagatas täpaà karomi | våñöi-samaye ca varñam utsåjämi vimuïcämi | kadäcit tu varñaà nigåhëämy äkarñämi | amåtaà jévanaà måtyuç ca näçaù | sat sthülaà dåçyam | asac ca sükñma-dåçyam | etaà sarvam aham eveti | evaà matvä mäm eva bahudhopäsata iti pürvenaivänvayaù ||19|| madhusüdanaù – yadi bahudhopäsate tarhi kathaà tväm evety äçaìkyätmano viçvarüpatvaà prapaïcayati caturbhiù aham iti | sarvasva-rüpo’ham iti vaktavye tat tad eka-deça-kathanam avayutyänuvädena vaiçvänare dvädaçaka-päle’ñöäkapälatvädi-kathanavat | kratuù çrauto’gniñöomädiù | yajïäù smärto vaiçvadevädir mahä-yajïatvena çruti-småti-prasiddhaù | svadhä’nnaà pitåbhyo déyamänam | auñadham auñadhi-prabhavam annaà sarvaiù präëibhir bhujyamänaà bheñajaà vä | mantro yäjyäpuronuväkyädir yenoddiçya havir déyate devebhyaù | äjyaà ghåtaà sarva-havir upalakñaëam idam | agnir ähavanéyädir haviñprakñepädhikaraëam | hutaà havanaà haviñprakñepaù etat sarvam ahaà parameçvara eva | etad ekaika-jïänam api bhagavad-upäsanam iti kathayituà pratyekam ahaà-çabdaù | kriyä-käraka-phala-jätaà kim api bhagavad atiriktaà nästéti saumäyärthaù ||16|| kià ca | asya jagataù sarvasya präëi-jätasya pitä janayitä | mätä janayitré | dhätä poñayitä tat-tat-karma-phala-vidhätä vä | pitämahaù pituù pitä | vedyaà vedayitavyaà vastu | püyate’neneti pavitraà pävanaà çuddhi-hetur gaìgä-snäna-gäyatré-japädi | veditavye brahmaëi vedana-sädhanam oàkäraù | niyatäkñara-pädä åk | géti-viçiñöä saiva säma | säma-padaà tu géti-mätrasyaiväbhidhäyakam ity anyat | géti-rahitam

aniyatäkñaraà yajuù | etat trividhaà mantra-jätaà karmopayogi | ca-käräd atharväìgiraso’pi gåhyante | eva-käro’ham evety avadhäraëärthaù ||17|| kià ca gatir iti | gamyata iti gatiù karma-phalam |

brahmä viçva-såjo dharmo mahän avyaktam eva ca | uttamäà sättvikém etäà gatim ähur manéñiëaù || ity [Manu 12.50] evaà manvädy-uktam |

bhartä poñöä sukha-sädhanasyaiva dätä | prabhuù svämé madéyo’yam iti svékartä | säkñé sarva-präëinäà çubhäçubha-drañöä | nivasanty asminn iti niväso bhoga-sthänam | çéryate duùkham asminn iti çaraëaà prapannänäm ärti-håt | suhåt pratyupakäränapekñaù sannupakäré | prabhava utpattiù | pralayo vinäçaù | sthänaà sthitù | yad vä prakarñeëa bhavanty aneneti prabhavaù srañöä | prakarñeëa léyante’neneti pralayaù saàhartä | tiñöhanty asminn iti sthänam ädhäraù | nidhéyate nikñipyate tat-käla-bhogyatayä käläntaropabhogyaà vastv asminn iti nidhänaà sükñma-rüpa-sarva-vastv-adhikaraëaà pralaya-sthänam iti yävat | çaìkha-padmädi-nidhir vä | béjam utpatti-käraëam | avyayam avinäçi na tu bréhy-ädivad vinaçvaram | tenänädy-anantaà yat käraëaà tad apy aham eveti pürveëaiva sambandhaù ||18|| kià ca tapämy aham iti | tapämy aham ädityaù san | tataç ca täpa-vaçäd ahaà varñaà pürva-våñöi-rüpaà rasaà påthivyä nigåhëämy äkarñämi kaiçcid raçmibhir añöasu mäseñu | punas tam eva nigåhétaà rasaà caturñu mäseñu kaiçcid raçmibhir utsåjämi ca våñöi-rüpeëa prakñipämi ca bhümau | amåtaà ca devänäà sarva-präëinäà jévanaà vä | eva-kärasyäham ity anena sambandhaù | måtyuç ca martyänäà sarva-präëinäà vinäço vä | sat yat sambandhitayä yad vidyate tat tatra sat | asac ca yat-sambandhitayä yac ca vidyate tat taträsat | etaà sarvam aham eva he’rjuna | tasmät sarvätmänaà mäà viditvä sva-svädhikäränusäreëa bahubhiù prakärair mäm evopäsata ity upapannam ||19|| viçvanäthaù --- bahudhopäsate kathaà tväm evety äçaìkyätmano viçvarüpatvaà prapaïcayati caturbhiù | kratuù çrauto’gniñöomädiù yajïaù smärto vaiçvadevädiù | auñadham auñadhi-prabhavam annam | pitä vyañöi-samañöi-sarva-jagad-utpädanät | mätä jagato’sya svakukñi-madhya eva dhäraëät | dhätä jagato’sya poñaëät | pitämahaù jagat srañöuù brahmaëo’pi janakatvät | vedyaà jïeyaà vastu | pavitraà çodhakaà vastu | gatiù phalam | bhartä patiù | prabhur niyantä | säkñé çubhäçubha-drañöä | niväsa äspadam | çaraëaà vipadbhyas trätä | suhån nirupädhi-hita-käré | prabhavädyäù såñöi-saàhära-sthitayaù kriyäç cäham | nidhänaà nidhiù padma-çaìkhädiù | béjaà käraëam | avyayam avinäçi na tu bréhy-ädivan naçvaram ||16-18|| ädityo bhütvä nidäghe tapämi prävåñi varñam utsåjämi | kadäcic caiva graha-rüpeëa varñaà nigåhëämi ca | amåtaà mokñaà måtyuù saàsäraù | sad asat sthüla-sükñmaù | etat sarvam aham eveti matvä viçvatomukhaà mäm upäsata iti pürvenänvayaù ||19||

baladevaù – aham eva jaga-rüpatayävasthita ity etat pradarçayati aham iti caturbhiù | kratur jyotiñöomädiù çrauto, yajïo vaiçvadevädiù smärtaù | svadhä pitr-arthe çräddhädiù | auñadham bheñajam auñadhi-prabhavam annaà vä | mantro yäjyäpuro nu väkyädir yenoddiçya havir devebhyo déyate | äjyaà ghåta-homädi-sädhanam | agnir homädi-käraëam ähavanéyädiù | hutaà homo haviù-prakñepaù | etat sarvätmanäham evästhitaù | pitäham iti | asya sthira-carasya jagatas tatra tatra pitåtvena mätåtvena pitämahatvena cäham eva sthitaù | dhätä dhärakatvena poñakatvena ca tatra tatra sthito räjädiç cäham eva cid-acic-chaktimatas tad-antaryämiëo mat teñäm anatirekät vedyaà jïeyaà vastu pavitraà çuddhikaraà gaìgädi-väri | jïeye brahmaëi jïäna-hetur oìkäraù sarva-veda-béja-bhütaù | åg-ädis trividho vedaç ca-çabdäd atharva ca grähyam | teñu niyatäkñaraù pädä åk, saiva géti-viçiñöä säma, säma-padaà tu gétimätrasyaiva väcakam ity anyat | géti-çünyam amitäkñaraà yajuù | etat trividhaà karmopayogi-mantra-jätam aham evety arthaù | gatiù sädhya-sädhana-bhütä gamyata iyam anayä ca iti nirukteù | bhartä patiù | prabhur niyantä | säkñé çubhäçubha-drañöä | niväso bhoga-sthänaà nivasaty atra iti nirukteù | çaraëaà prapannärti-håta çérñyate duùkham asmin iti nirukteù | suhån nimitta-hita-kåt | prabhavädyäù svarga-pralaya-sthitayaù kriyäù | nidhänaà nidhir mahä-padmädir nava-vidhaù | béjaà käraëam avyayam avinäçi | na tu bréhy-ädivad vinäçi | tapäméti | sürya-rüpeëäham eva nidäghe jagat tapämi | prävåñi varñam jalaà visåjämi megha-rüpeëa varñaà nigåhëämi äkarñämi | amåtaà mokñaà | måtyuù saàsäraù | sat sthülaà | asat sükñmam | etat sarvam aham eva tathä caivaà bahuvidha-näma-rüpävastha-nikhila-jagad-rüpatayä sthita eka eva çaktimän väsudeva ity ekatvänusandhinä jïäna-yajïena caike yajanto mäm upäsate ||16-19||

Verse 20

}aEivÛa Maa& SaaeMaPaa" PaUTaPaaPaa YajEirîa SvGaRiTa& Pa[aQaRYaNTae ) Tae Pau<YaMaaSaaÛ SaureNd]l/aek-Ma(

AéniNTa idVYaaNa( idiv dev>aaeGaaNa( ))20))

traividyä mäà somapäù püta-päpä yajïair iñövä svar-gatià prärthayante |

te puëyam äsädya surendra-lokam açnanti divyän divi deva-bhogän ||20||

çrédharaù – tad evam avajänanti mäà müòhä ity ädi çloka-dvayena kñipra-phaläçayä devatäntaraà yajanto mäà nädriyanta ity abhaktä darçitäù | mahätmänas tu mäà pärthety ädinä ca mad-bhaktä uktäù | tatraikatvena påthaktvena vä ye parameçvaraà

na bhajanti teñäà janma-måtyu-praväho durvära ity äha traividyä iti dväbhyäm | åg yajuù säma lakñaëäs tisro vidyäyeñäà te trividyäù | trividyä eva traividyäù | svärthe tad-dhitaù | trisro vidyä adhéyate jänanti vä | traividyä veda-trayokta-karma-paräù ity arthaù | veda-traya-vihita-yajïair mäm iñövä mamaiva rüpaà devatänataram ity ajänanto’pi vastuta indrädi-rüpeëa mäm eveñövä sampüjya | yajïa-çeñaà somaà pibantéti somapäù | tenaiva püta-päpäù çodhita-kalmañäù santaù svargatià svargaà prati gatià ye prärthayante te puëya-phala-rüpaà surendra-lokaà svargam äsädya präpya | divi svarge | divyänuttamän devänäà bhogän | açnanti bhuïjate ||20|| madhusüdanaù – evam ekatvena påthaktvena bahudhä ceti trividhä api niñkämäù santo bhagavantam upäsénäù sattva-çuddhi-jïänotpatti-dväreëa krameëa mucyante | ye tu sakämäù santo na kenäpi prakäreëa bhagavantam upäsate kintu sva-sva-käma-sädhanäni kämyäny eva karmäëy anutiñöhanti te sattva-çodhakäbhävena jïäna-sädhanam anadhirüëäù punaù punar janma-maraëa-prabandhena sarvadä saàsära-duùkham evänubhavantéty äha traividyeti dväbhyäm | åg-veda-yajur-veda-säma-veda-lakñaëä hauträdhvarya-vaudgätra-pratipatti-hetavas tisro vidyä yeñäà te tri-vidyäs tri-vidyä eva svärthika-tad-dhitena traividyäs tisro vidyä vidantét vä veda-traya-vido yäjïikä yajïair agniñöomädibhiù krameëa savana-traye vasu-rudräd ity arüpiëaà mäm éçvaram iñövä tad-rüpeëa mäm ajänanto’pi vastu-våttena püjayitväbhiñutya hutvä ca somaà pibantéti somapäù santas tenaiva soma-pänena püta-päpä nirasta-svarga-bhoga-pratibandhaka-päpäù sakämatayä svar-gatià prärthayante na tu sattva-çuddhi-jïänotpatty-ädi | te divi svarge loke puëyaà puëya-phalaà sarvotkåñöaà surendra-lokaà çata-kratoù sthänam äsädya divyän manuñyair alabhyän deva-bhogän deva-dehopabhogyän kämän açnanti bhuïjate ||20|| viçvanäthaù --- evaà trividhopäsanävanto’pi bhaktä eva mäm eva parameçvaraà jänanto mucyante | ye tu karmiëas te na mucyanta evety äha dväbhyäà traividyä iti | åg-yajuù-säma-lakñaëäs tisro vidyä adhéyante jänanti vä traividyä veda-trayokta-karma-parä ity arthaù | yajïair mäm iñövendrädayo mamaiva rüpäëi ity ajänanto’pi vastuta indrädi-rüpeëa mäm eveñövä yajïa-çeñaà somaà pibantéti somapäs te puëyaà präpya ||20|| baladevaù – evaà svabhaktänäà våttam abhidhäya teñäm eva viçeñaà bodhayituà sva-vimukhänäà våttim äha traividyä iti dväbhyäm | tisèëäà vidyänäà samähäras trividyaà | tad ye’dhéyante vidanti ca te traividyäù | tad adhéte tad veda iti süträd aë | åg-yajuù-sämokta-karma-parä ity arthaù | trayé-vihitair jyotiñöomädibhir yajïair mäm iñövendrädayo mamaiva rüpäëy avidvanto’pi vastutas tat-tad-rüpeëävasthitaà mäm eväradhyety arthaù | somapä yajïa-çeñaà somaà pibantaù | püta-päpä vinañö-svargädi-präpti-virodha-kalmañäù santo ye svargatià prärthayante te puëyam ity ädi visphuöärthaù | mayaiva dattam iti çeñaù ||20||

Verse 21

Tae Ta& >au¤-a SvGaRl/aek&- ivXaal&/ +aq<ae Pau<Yae MaTYaRl/aek&- ivXaiNTa )

Wv& }aYaqDaMaRMaNauPa[Paàa GaTaaGaTa& k-aMak-aMaa l/>aNTae ))21))

te taà bhuktvä svarga-lokaà viçälaà kñéëe puëye martya-lokaà viçanti | evaà trayé-dharmam anuprapannä

gatägataà käma-kämä labhante ||21||

çrédharaù – tataç ca te tam iti | te svarga-kämäs taà prärthitaà vipulaà svarga-lokaà tat-sukhaà bhuktvä bhoga-präpake puëye kñéëe sati martya-lokaà viçanti | punar apy evam eva veda-traya-vihitaà dharmam anugatäù käma-kämä bhogän kämayamänä gatägataà yätäyätaà labhante ||21|| madhusüdanaù – tataù kim aniñöam iti tadäha te tam iti | te sakämäs taà kämyena puëyena präptaà viçälaà vistérëaà svarga-lokaà bhuktvä tad-bhoga-janake puëye kñéëe sati tad-deha-näçät punar deha-grahaëäya martya-lokaà viçanti punar garbha-väsädi-yätanä anubhavantéty arthaù | punaù punar evam ukta-prakäreëa | hiù prasiddhy-arthaù | traidharmyaà hauträdhvaryavaudgätra-dharma-trayäha jyotirñöomädikaà kämyaà karma | trayé-dharmam iti päöhe’pi trayyä veda-trayeëa pratipäditaà dharmam iti sa evärthaù | anupapannä anädau saàsäre pürva-pratipatty-apekñayänu-çabdaù | pürva-pratipatty-anantaraà manuñya-lokam ägatya punaù pratipannäù | käma-kämä divyän bhogän kämayamänä evaà gatägataà labhante karma kåtvä svargaà yänti tata ägatya punaù karma kurvantéty evaà garbha-väsädi-yätanä-pravähas teñäm aniçam anuvartata ity abhipräyaù ||21|| viçvanäthaù --- gatägataà punaù punar måtyu-janmané ||21|| baladevaù – tataç ca te tam iti te svarga-prärthakäù prärthitaà taà svarga-lokaà bhuktvä tat-präpake puëye kñéëe sati martya-lokaà viçanti païcägni-vidyokta-rétyä bhuvi brähmaëädi-janmäni labhante punar apy evam eva trayé-vihitaà dharmam anutiñöhantaù käma-kämäù svarga-bhogecchavo gatägataà labhante saàsarantéty arthaù ||21||

Verse 22

ANaNYaaiêNTaYaNTaae Maa& Yae JaNaa" PaYauRPaaSaTae )

Taeza& iNaTYaai>aYau¢-aNaa& YaaeGa+aeMa& vhaMYahMa( ))22))

ananyäç cintayanto mäà ye janäù paryupäsate | teñäà nityäbhiyuktänäà yoga-kñemaà vahämy aham ||22||

çrédharaù – mad-bhaktäs tu mat-prasädena kåtärthä bhavantéty äha ananyäù iti | ananyä nästi mad-vyatirekeëänyat kämayaà yeñäà te | tathäbhütä ye janä mäà cintayantaù sevante teñäà nityäbhiyuktänäà sarvadä mad-eka-niñöhänäà yogaà dhanädi-läbhaà kñemaà ca tat-pälanaà mokñaà vä | tair aprärthitam apy aham eva vahämi präpayämi ||22|| madhusüdanaù – niñkämäù samyag-darçinas tu ananyä iti | anyo bheda-dåñöi-viñayo na vidyate yañäà te’nanyäù sarvädvaita-darçinaù sarva-bhoga-niùspåhäù | aham eva bhagavän väsudevaù sarvätmä na mad-vyatiriktaà kiàcid astéti jïätvä tam eva pratyaïcaà sadä cintayanto mäà näräyaëam ätatvena ye janäù sädhana-catuñöaya-sampannäù saànyäsinaù pari sarvato’navacchinnatayä paçyanti te mad-ananyatayä kåtakåtyä eveti çeñaù | advaita-darçana-niñöhänäm atyanta-niñkämänäà teñäà svayam aprayatamänäà kathaà yoga-kñemau syätäm ity ata äha teñäà nityäbhiyuktänäà nityam anavaratam ädareëa dhyäne vyäpåtänäà deha-yäträ-mäträrtham apy aprayatamänänäà yogaà ca kñemaà ca | alabdhasya läbhaà labdhasya parirakñaëaà ca çaréra-sthity-arthaà yoga-kñemam akämayamänänäm api vahämi präpayämy ahaà sarveçvaraù | teñäà jïäné nitya-yukta eka-bhaktir viçiñyate | priyo hi jïänino’tyartham ahaà sa ca mama priyaù || [Gétä 7.17] iti hy uktam | yadyapi sarveñäm api yoga-kñemaà vahati bhägaväàs tathäpy anyeñäà prayatnam utpädya tad-dvärä vahati jïäninäà tu tad-arthaà prayatnam utpädya vahatéti viçeñaù ||22|| viçvanäthaù --- mad-ananya-bhaktänäà sukhaà tu na karma-präpyaà kintu mad-dattam evety äha ananyä iti | nityam eva sadaiväbhiyuktänäà paëòitänäm iti tad anye nityam apaëòitä iti bhävaù | yad vä nitya-saàyoga-spåhävatäà yogo dhanädi-läbhaù kñemaà tat-pälanaà ca tair tair anapekñitam apy aham eva vahämy atra karométy aprayujya vahäméti prayogät teñäà çaréra-poñaëa-bhäro mayaivohyate yathä svakalatra-puträdi-poñaëa-bhäro gåhastheneti bhävaù | na ca anyeñäm iva teñäm api yoga-kñemaà karma-präpyam evety ata ätmärämasya sarvetodäsénasya parameçvarasya tava kià tad-vahaneneti väcyam | bhaktir asya bhajanaà tad ihämutropädhi-nairäsyenämuñmin manaù-kalpanam etad eva naiñkarmyam | iti çruter mad-anya-bhaktänäà niñkämatvena naiñkarmyät teñu dåñöaà sukhaà mad-dattam eva | tatra mama sarvatrodäsénasyäpi sva-bhakta-vätsalyam eva hetur jïeyaù | na caivaà tvayi sveñöa-deve sva-nirväha-bhäraà dadänäs te bhaktäù prema-çünyä iti väcyam | tair mayi sva-bhärasya sarvathaivänarpaëät mayaiva svecchayä grahaëät | na ca saìkalpa-mätreëa viçva-såñöy-ädi kartuà mamäyaà bhäro jïeyaù | yad vä bhakta-

janäsaktasya mama sva-bhogya-käntäbhära-vahanam iva tadéya-yoga-kñema-vahanam atisukha-pradam iti ||22|| baladevaù – atha sva-bhaktänäà viçeñaa nirüpayati ananyä iti | ye janä ananyä mad-eka-prayojanä mäà cintayanto dhyäyantaù paritaù kalyäëa-guëa-ratnäçrayatayä viciträdbhuta-lélä-péyüñäçrayatayä divya-vihbüty-äçrayatayä copäsate bhajanti teñäà nityaà sarvadaiva mayy abhiyuktänäà vismåta-deha-yäträëäm aham eva yoga-kñemam annädy-äharaëaà tat-saàrakñaëaà ca vahämi | atra karométy anuktvä vahäméty uktis tu tat-poñaëa-bhäro mayaiva voòhavyo gåhasthasyeva kuöumba-poñaëa-bhära iti vyanakti | evam äha sütrakäraù sväminaù phala-çruter ity ätreyaù [Vs 3.4.44] iti | aträhuù teñäà nityaà mayä särdham abhiyogaà väïchatäà yogaà mat-präpti-lakñaëaà kñemaà ca matto’punar-ävåtti-lakñaëam aham eva vahämi | teñäà mat-präpaëa-bhäro mamaiva | na tv arcir-äder deva-gaëasyeti | evam evâbhidhäsyati dvädaçe – ye tu sarväëi karmäëi ity ädi-dvayena | sütrakäro’py evam äha viçeñaà ca darçayati [Vs 4.3.16] iti ||22||

Verse 23

Yae_PYaNYadevTaa>a¢-a YaJaNTae é[ÖYaaiNvTaa" )

Tae_iPa MaaMaev k-aENTaeYa YaJaNTYaiviDaPaUvRk-Ma( ))23))

ye 'py anya-devatä-bhaktä yajante çraddhayänvitäù | te 'pi mäm eva kaunteya yajanty avidhi-pürvakam ||23||

çrédharaù – nanu ca tvad-vyatirekeëa vastuto devatäntarasyäbhävädindrädi-sevino’pi tvad-bhaktä eveti kathaà te gatägataà labheran ? taträha ye’péti | çraddhayopetä bhaktäù santo ye janä anya-devatä indrädi-rüpä yajante te’pi mäm eva yajantéti satyaà kintu avidhi-pürvakam | mokña-präpakaà vidhià vinä yajanti | atas te punar ävartante ||23|| madhusüdanaù – nanv anyä api devatäs tvam eva tvad-vyatiriktasya vastv-antarasyäbhävät | tathä ca devatäntara-bhaktä api tväm eva bhajanta iti na ko’pi viçeñaù syät | tena gatägataà käma-kämä vasu-rudrädityädi-bhaktä labhante | ananyäç cintayanto mäà tu kåta-kåtyä iti katham uktaà taträha ye’péti | yathä mad-bhaktä mäm eva yajanti tathä ye’nya-devatänäà vasv-ädénäà bhaktä yajante jyotiñöomädibhiù çraddhayästikya-buddhyä’nvitäù | te’pi mad-bhaktä iva he kaunteya tat-tad-devatä-rüpeëa sthitaà mäm eva yajanti püjayanti | avidhi-pürvakam avidhir ajïänaà tat-pürvakaà sarvätmatvena mäm ajïätvä mad-bhinnatvena vastv-ädén kalapayitvä yajantéty arthaù ||23|| viçvanäthaù --- nanu ca jïäna-yajïena cäpy anye ity anena tvayä svasyaivopäsanä trividhoktä | tatra bahudhä viçvato-mukham iti tåtéyäyä upäsanäyä jïäpanärtham |

ahaà kratur ahaà yajïaù ity ädi svasya viçva-rüpatvaà darçitaà | ataù karma-yogena karmäìga-bhütendrädi-yäjakäs tathä prädhänyenaiva devatäntara-bhaktä api tvad-bhaktä eva | kathaà tarhi te na mucyante ? yad uktaà tvayä gatägataà käma-kämä labhante iti | antavat tu phalaà teñäm iti ca | taträha ye’péti satyaà mäm eva yajantéti | kintv avidhi-pürvakam mat-präpakaà vidhià vinaiva yajanty ataù punar ävartante ||23|| baladevaù – nanv indrädi-yäjino’pi vastutas tvad-yäjina eva teñäà kuto gatägatam iti cet taträha ye’péti | ye janä anya-devatä-bhaktäù kevaleñv indrädiñu bhaktimantaù çraddhayä ataeva phala-pradä iti dåòha-viçväsenopetäù santo yajante yajïais tän arcayanti | te’pi mäm eva yajanti iti satyam etat | kintv avidhi-pürvakaà te yajanti yena vidhinä gatägata-nivartakä mat-präptiù syät taà vidhià vinaiva | atas tat te labhante ||23||

Verse 24

Ah& ih SavRYajaNaa& >aae¢-a c Pa[>aurev c )

Na Tau MaaMai>aJaaNaiNTa TatveNaaTaêyviNTa Tae ))24))

ahaà hi sarva-yajïänäà bhoktä ca prabhur eva ca | na tu mäm abhijänanti tattvenätaç cyavanti te ||24||

çrédharaù – etad eva vivåëoti aham iti | sarveñäà yajïänäà tat-tad-devatä-rüpeëäham eva bhoktä | prabhuç ca svämé | phala-dätä cäpy aham evety arthaù | evambhütaà mäà te tattvena yathävan näbhijänanti | ataç cyavanti pracyavante punar ävartante | ye tu sarva-devatäsu mäm evätaryäminaà paçyanto yajanti te tu nävartante ||24|| madhusüdanaù – avidhi-pürvakatvaà vivåëvan phala-pracyutim améñäm äha aham héti | ahaà bhagavän väsudeva eva sarveñäà yajïänäà çrautänäà smärtänäà ca tat-tad-devatä-rüpeëa bhoktä ca svenäntaryämi-rüpeëädhiyajïatvät prabhuç ca phala-dätä ceti prasiddham etat | devatäntara-yäjinas tu mäm édåçaà tattvena bhoktåtvena prabhutvena ca bhagavän väsudeva eva vastv-ädi-rüpeëa yajïänäà bhoktä svena rüpeëa ca phala-dätä na tad-anyo’sti kaçcid ärädhya ity evaà-rüpeëa na jänanti | ato mat-svarüpäparijïänän mahatäyäseneñöväpi mayy anarpita-karmäëas tat-tad-deva-lokaà dhümädi-märgeëa gatvä tad-bhogänte cyavanti pracyavante tad-bhoga-janaka-karma-kñayät tad-dehädi-viyuktäù punar deha-grahaëäya manuñya-lokaà pratyävartante | ye tu tat-tad-devatäsu bhagavantam eva sarväntaryämiëaà paçyanto yajante te bhagavad-arpita-karmäëas tad-vidyä-sahita-karma-vaçäd arcir-ädi-märgeëa brahma-lokaà gatvä tatrotpanna-samyag-darçanäs tad-bhogänte mucyanta iti vivekaù ||24|| viçvanäthaù --- avidhi-pürvakatvaà eväha aham iti | devatântara-rüpeëäham eva bhoktä prabhuù svämé phala-dätä cäham evati | mäà tu tattvena na jänanti | yathä

süryasyäham upäsakaù | sürya eva mayi prasédatu | sürya eva mad-abhéñöaà phalaà dadätu | sürya eva parameçvara iti teñäà buddhiù | na tu parameçvaro näräyaëa eva süryaù | sa eva tädåça-çraddhotpädakaù | sa eva mahyaà süryopäsanä-phala-pradaù | iti buddhi-ratas tattvato mad-abhijïänäbhävät te cyavante | bhagavän näräyaëa eva süryädi-rüpeëärädhyate iti bhävanayä viçvato-mukhaà mäm upäsénäs tu mucyanta eva | tasmän mad-vibhütiñu süryädiñu püjä mad-vibhüti-jïäna-pürvikaiva kartavyä | na tv anyathä iti dyotitam ||24|| baladevaù – avidhi-pürvakatäà darçayati ahaà héti | aham evendrädi-rüpeëa sarveñäà yajïänäà bhoktä prabhuù svämé pälakaù phaladaç cety evaà tattvena mäà näbhijänanti | atas te cyavanti saàsaranti ||24||

Verse 25

YaaiNTa devv]Taa devaNa( iPaTa›Na( YaaiNTa iPaTa*v]Taa" )

>aUTaaiNa YaaiNTa >aUTaeJYaa YaaiNTa MaÛaiJaNaae_iPa MaaMa( ))25))

yänti deva-vratä devän pitèn yänti pitå-vratäù | bhütäni yänti bhütejyä yänti mad-yäjino 'pi mäm ||25||

çrédharaù – tad evopapädayati yäntéti | deveñv indrädiñu vrataà niyamo yeñäà te antavanto devän yänti | ataù punar ävartante | pitèñu vrataà yeñäà çräddhädi-kriyä-paräëäà te pitèn yänti | bhüteñu vinärakamätåpaëädiñu ijyä püjä yeñäà te bhütejyä bhütäni yänti | mäà yañöuà çélaà yeñäà te mad-yäjinaù | te mäm eväkñayaà paramänanda-svarüpaà yänti ||25|| madhusüdanaù – devatäntara-yäjinäm anävåtti-phaläbhäve’pi tat-tad-devatäyäm änurüpa-kñudra-phaläväptir dhruveti vadan bhagavad-yäjinäà tebhyo vailakñaëyam äha yäntéti | avidhi-pürvaka-yäjino hi trividhä antaùkaraëopädhi-guëa-traya-bhedät | tatra sättvikä deva-vratäù | devä vasu-rudrädityädayas tat-sambandhi-vrataà baly-upahära-pradakñiëa-prahvé-bhävädi-rüpaà püjanaà yeñäà te tän eva devän yänti taà yathä yathopäsate tad eva bhavati iti çruteù | räjasäs tu pitå-vratäù çräddhädi-kriyäbhir agniñv ättädénäà pitèëäm ärädhakäs tän eva pitèn yänti | tathä tämasä bhütejyä yakña-rakño-vinäyaka-mätå-gaëädénäà bhütänäà püjakäs täny eva bhütäni yänti | atra deva-pitå-bhüta-çabdänäà tat-sambandhi-lakñaëayoñöra-mukha-nyäyena samäsaù | madhyama-pada-lopi-samäsänaìgékärän prakåti-vikåti-bhäväbhävena ca tädarthya-caturthé-samäsäyogät | ante ca püjäväcéjyäçabda-prayogät pürva-paryäya-dvaye’pi vrata-çabdaù püjä-para eva | evaà devatäntarärädhanasya tat-tad-devatä-rüpatvam antavat phalam uktvä bhagavad-ärädhanasya bhagavad-rüpatvam anantaà phalam äha mäà bhagavantaà yañöuà püjayituà çélaà yeñäà te mad-yäjinaù sarväsu devatäsu bhagavad-bhäva-darçino bhagavad-ärädhana-paräyaëä mäà bhagavantam eva yänti | samäne’py äyäse

bhagavantam anataryämiëam ananta-phala-dam anärädhya devatäntaram ärädhyäntavat-phalaà yäntéty aho durdaiva-vaibhavam ajïänäm ity abhipräyaù ||25|| viçvanäthaù --- nanu ca tat-tad-devatä-püjä-paddhatau yo yo vidhir uktas tenaiva vidhinä sä sä devatä püjyata eva | yathä viñëu-püjä-paddhatau ya eva vidhis tenaiva vaiñëavä viñëuà püjayanti | ato devatäntara-bhaktänäà ko doña iti cet satyam | tarhi täà täà devatäà tad-bhaktäù präpnuvanty eva ity ayaà nyäya eva ity äha yäntéti | tena tat-tad-devatänäm api naçvaratvät tat-tad-devatä-bhaktäù katham anaçvaro bhavantu ? ahaà tv anaçvaro nityo mad-bhaktä apy anaçvaräù iti te nityä eveti dyotitam | bhavän ekaù çiñyate çeña-saàjïaù [BhP 10.3.25] iti | eko näräyaëa eväsén na brahmä na ca çaìkaraù iti | parärdhänte so’budhyata gopa-rüpo me purastäd ävirbabhüva [GTU 1.25] iti | na cyavante ca mad-bhaktä mahati pralaye’pi [SkandaP Käçé-khaëòe] ity ädi çruti-småtibhyaù ||25|| baladevaù – vastuto mama tat tad devatädi-rüpatayä sthitatve’pi tad-rüpatayä maj-jïänäbhäväd eva temäà näpnuvantéty äha yäntéti | aträdy-apaaryäye vrata-çabdaù püjäbhidhäyé paratrejyä-çabdät | deva-vratä deva-püjakäù sättvika-darça-paurëamäsy-ädi-karmabhir indrädén yajantas tän eva yänti | pitå-vratä räjasäù çräddhädi-karmabhiù pitèn yajantas tän eva yänti | bhütejyäs tämasäs tat-tad-balibhir yakña-rakño-vinäyakän püjayantas täny eva bhütäni yänti | mad-yäjinas tu nirguëäù sulabhair dravyair mäm arcayanto mäm eva yänti | apir avadhäraëe | ayam arthaù – indrädénäà vayam upäsakäs ta eväsmäkam éçvaräù püjäbhiù prasédantaù phaläny abhéñ¨täni dadyur iti mad-anya-deva-sevakänäà bhävanä | sarva-çaktiù sarveçvaro väsudevas tad-devatädi-rüpeëävasthito’smat-svämé sulabhopacäraiù karmabhir ärädhitaù sarväëy asmad-abhéñöäni dadyäd iti mat-sevakänäà bhävanä | tataç ca samänäny eva karmäëy anutiñöhanto’pi devädi-sevino mad-bhävanä-vaimukhyät tän nijeñöän eväciräyuño’lpa-vibhütén äsädya taiù saha parimitän bhogän bhuktvä tad-vinäçe vinaçyanti | mat-sevinas tu mäm anädi-nidhanaà satya-saìkalpam ananta-vibhütià vijïänänanda-mayaà bhakta-vatsalaà sarveçvaraà präpya mattaù punar na nivartante | mayä säkam anantäni sukhäni anubhavante mad-dhämni divye vilasantéti ||25||

Verse 26

Pa}a& PauZPa& f-l&/ TaaeYa& Yaae Mae >a¢-ya Pa[YaC^iTa ) Tadh& >a¢-yuPaôTaMaénaiMa Pa[YaTaaTMaNa" ))26))

patraà puñpaà phalaà toyaà yo me bhaktyä prayacchati |

tad ahaà bhakty-upahåtam açnämi prayatätmanaù ||26||

çrédharaù – tad evaà sva-bhaktänäm akñaya-phalam uktam | anäyäsatvaà ca sva-bhakter darçayati patram iti | patra-puñpädi-mätram api mahyaà bhaktyä prétyä yaù prayacchati tasy aprayatätmanaù çuddha-cittasya niñkäma-bhaktasya tat-patra-puñpädikaà bhaktyä tena upahåtaà samarpitam aham açnämi | na hi mahä-vibhüti-

pateù parameçvarasya mama kñudra-devatänäm iva bahu-vitta-sädhya-yogädibhiù paritoñaù syät | kintu bhakti-mätreëa | ato bhaktena samarpitaà yat kiïcit paträdi-mätram api tad-anugrahärtham eväçnäméti bhävaù ||26|| madhusüdanaù – tad evaà devatäntaräëi parityajyänanta-phalatväd bhagavata evärädhanaà kartavyam atisukaratväc cety äha patram iti | patraà puñpaà phalaà toyam anyad vänäyäsa-labhyaà yat kiàcid vastu yaù kaçcid api naro me mahyam ananta-mahä-vibhüti-pataye parameçvaräya bhaktyä na väsudevät param asti kiàcit iti buddhi-pürvikayä prétyä pracchatéçvaräya bhåtyavad upakalpayati mat-svatvänä äspada-dravyäbhävät sarvasyäpi jagato mayaivärjitatvät | ato madéyam eva sarvaà mahyam arpayati janaù | tasya prétyä prayacchataù prayatätmanaù çuddha-buddhes tat-patra-puñpädi-tuccham api vastu ahaà sarveçvaro’çnämi açanavat prétyä svékåtya tåpyämi | atra väcasyätyanta-tiraskäräd açana-lakñitena svékära-viçeñeëa préty-atiçaya-hetutvaà vyajyate | na ha vai devä açnanti na pibanty etad evämåtaà dåñövä tåpyanti iti çruteù | kasmät tuccham api tad açnäsi ? yasmäd bhakty-upahåtaà bhaktyä prétyä samarpitaà tena prétyä samarpaëaà mat-svékära-nimittam ity arthaù | atra bhaktyä prayacchatéty uktvä punar bhakty-upahåtam iti vadann abhaktasya brähmaëatva-tapasvitvädi mat-svékära-nimittaà na bhavatéti parisaìkhyäà sücayati | çrédäma-brähmaëänéta-taëòula-kaëa-bhakñaëavat préti-viçeña-pratibaddha-bhakñyäbhakñya-vijïäno bäla iva mäträdy-arpitaà patra-puñpädi bhaktärpitaà säkñäd eva bhakñayäméti vä | tena bhaktir eva mat-paritoña-nimittaà na tu devatäntaravad baly-upahärädi bahu-vitta-vyayäyäsa-sädhyaà kiàcid iti devatäntaram apahäya mäm eva bhajetety abhipräyaù ||26|| viçvanäthaù --- varaà deväntara-bhaktäväyäsädhikyaà na tu mad-bhaktäv ity äha patram iti | atra bhaktyeti karaëam | tåtéyäyäà bhakty-upahåtam iti paunaruktaà syät | ataù sahärthe tåtéyä | bhaktyä sahito mad-bhaktä ity arthaù | tena mad-bhakta-bhinno janas tätkälikyä bhaktyä yat prayacchati tat tenopahåtam api patra-puñpädikaà naiväçnäméti dyotitam | tataç ca mad-bhakta eva paträdikaà yad dadäti tat tasyäham açnämi yathocitam upayuïje | kédåçam ? bhaktyopahåtam | na tu kasyacid anurodhädinä dattam ity arthaù | kià ca mad-bhaktasyäpy apavitra-çarératve sati näçnäméty äha prayatätmanaù çuddha-çarérasyeti rajaùsvalädayo vyävåttäù | yad vä prayatätmanaù çuddhäntaùkaraëasya mad-bhaktaà vinä nänyaù çuddhäntaùkaraëa iti | dhautätmä puruñaù kåñëa-päda-mülaà na muïcati [BhP 2.8.5] iti parékñid-ukter mat-päda-sevä-tyägäsämärthyam eva çuddha-cittatva-cihnam | ataù kvacit käma-krodhädi-sattve’pi utkhäta-daàñöroraga-daàçavat tasyäkiàcit-karatvaà jïeyam ||26|| baladevaù – evam akñayänanta-phalatvän mad-bhaktiù käryety uktvä sukha-sädhyatväc ca sä käryety äha patram iti | patraà vä puñpaà vänyad vä | yat sulabhaà vastu yo bhaktyä préti-bhareëa me sarveçvaräya prayacchati, tasya bhakty-upahåtaà préty-arpitaà tat-tad-ananta-vibhütiù pürëa-kämo’py aham açnämi yathocitam upabhuïje | tat-préty-udita-kñut-tåñëaù san tad-bhaktyäveçät tat sarvam adméti vä | tasya kédåçasyety äha prayatätmano viçuddha-manaso niñkämasyety arthaù | tath¸a ca niñkämeëa mad-anuraktenärpitaà tad açnämi | tad-viparétenärpitaà tu näçnäméty

uktam | bhaktyä ity uktväpi punar bhakty-upahåtam ity uktir bhaktir eva mat-toñikä | na tu divjatva-tapasvitväd iti sücayati | iha satatam ananyaù patram ity ädibhis tribhir uktä kértanädi-rüpa-viçuddha-bhaktir arpitaiva kriyeta, na tu kåtvärpiteti |

iti puàsärpitä viñëau bhaktiç cen nava-lakñaëä | kriyeta bhagavaty addhä tan manye’dhétam uttamam [BhP 7.5.19]

iti prahläda-väkyät | atas tathätra nokteù ||26||

Verse 27

YaTk-raeiz YadénaiSa YaÂuhaeiz ddaiSa YaTa( )

YataPaSYaiSa k-aENTaeYa TaTku-åZv MadPaR<aMa( ))27))

yat karoñi yad açnäsi yaj juhoñi dadäsi yat | yat tapasyasi kaunteya tat kuruñva mad-arpaëam ||27||

çrédharaù – na ca patra-puñpädikam api yajïärtha-paçu-somädi-dravyavan mad-artham evodyamair äpädya samarpaëéyam | kià tarhi ? yat karoñéti svabhävataù çästrato vä yat kiïcit karma karoñi | tathä yad açnäsi | yaj juhoñi | yad dadäsi | yat tapasyasi tapaù karoñi | tat sarvaà mayy arpitaà yathä bhavaty evaà kuruñva ||27|| madhusüdanaù – kédåçaà te bhajanaà tad äha yat karoñéti | yat karoñi çästräd åte’pi rägät präptaà gamanädi yad açnäsi svayaà tåpty-arthaà karma-siddhy-arthaà vä | tathä yaj juhoñi çästra-balän nityam agnihoträdi-homaà nirvartayasi | çrauta-smärta-sarva-homopalakñaëam etat | tathä yad dadäsi atithi-brähmaëädibhyo’nna-hiraëyädi | tathä yat tapasyasi pratisaàvatsaram ajïäta-prämädika-päpa-nivåttaye cändräyaëädi carasi ucchåìkhala-pravåtti-niräsäya çarérendriya-saàghätaà saàyamayaséti vä | etac ca sarveñäà nitya-naimittika-karmaëäm upalakñaëam | tena yat tava präëi-svabhäva-vaçäd vinäpi çästram avaçyambhävi gamanäçanädi, yac ca çästra-vaçäd avaçyambhävi homa-dänädi he kaunteya tat sarvaà laukikaà vaidikaà ca karmänyenaiva nimittena kriyamäëaà mad-arpaëaà mayy arpitaà yathä syät tathä kuruñva | ätmanepadena samarpaka-niñöham eva samarpaëa-phalaà na tu mayi kiàcid iti darçayati | avaçyambhävinäà karmaëäà mayi parama-gurau samarpaëam eva mad-bhajanaà na tu tad-arthaà påthag-vyäpäraù kaçcit kartavya ity abhipräyaù ||27|| viçvanäthaù --- nanu ca ärto jijïäsur arthärthé jïäné ity ärabhya etävatéñu tvad-uktäsu bhaktiñu madhye khalv ahaà käà bhaktià karavai ? ity apekñäyäà bho arjuna sämprataà tävat tava karma-jïänädénäà tyaktum açakyatvät sarvotkåñöäyäà kevaläyäm ananya-bhaktau nädhikäro näpi nikåñöäyäà sakäma-bhaktau | tasmät tvaà niñkämäà karma-jïäna-miçräà pradhäné-bhütäm eva bhaktià kurv ity äha yat karoñéti dväbhyäm | laukikaà vaidikaà vä yat karma tvaà karoñi | yad açnäsi vyavahärato bhojana-pänädikaà yat karoñi tat tapasyasi tapaù karoñi tat sarvaà mayy

eväpaëaà yasya tad yathä syät tathä kuru | na cäyaà niñkäma-karma-yyoga eva, na tu bhakti-yoga iti väcyam | niñkäma-karmibhiù çästra-vihitaà karmaiva bhagavaty arpyate, na tu vyavahärikaà kim api kåtam | tathaiva sarvatra dåñöeù | bhaktais tu svätma-manaù-präëendriya-vyäpära-mätram eva sveñöa-deve bhagavaty arpyate | yad uktaà bhakti-prakaraëa eva – käyena väcä manasendriyair vä

buddhyätmanä vänusåta-svabhävät | karoti yad yat sakalaà parasmai näräyaëäyeti samarpayet tam || [BhP 11.2.34] iti |

nanu ca juhoñéti havanam idam arcana-bhakty-aìga-bhütaà viñëüddeçayakam eva | tapasyaséti | tapo’py etad ekädaçy-ädi-vrata-rüpam eva | ata iyam ananyaiva bhaktiù kim iti nocyate ? satyam ananyä bhaktir hi kåtväpi na bhagavaty arpyate, kintu bhagavaty arpitaiva jïäyate | yad uktaà çré-prahlädena – çravaëaà kértanaà viñëoù smaraëam ity atra iti puàsärpitä viñëau bhaktiç cen nava-lakñaëä kriyeta [BhP 7.5.18-19] ity asya vyäkhyä ca çré-svämi-caraëänäà bhagavati viñëau bhaktiù kriyate, sä cärpitaivaa saté yadi kriyeta, na tu kåtä saté paçcäd arpyate ity ataù padyam idaà na kevaläyäà paryavased iti ||27|| baladevaù – satatam ity ädibhir nirapekñäëäà bhaktir mayä tväà praty uktä | tvayä tu pariniñöhitena kértanädikäà bhaktià kurvatäpi loka-saìgrahäya nikhila-karmärpaëän mamâpi bhaktiù käryeti bhävenäh yad iti | yat tvaà deha-yäträ-sädhakaà laukikaà karma karoñi, yac ca deha-dhäraëärtham annädikam açnäsi, tathä yaj juhoñi vaidikam agnihoträdi-homam anutiñöhasi, yac ca sat-pätrebhyo’nna-hiraëyädikaà dadäsi, pratyabdam ajïäta-durita-kñataye cändräyaëädy äcarasi, tat sarvaà mad-arpaëaà yathä syät tathä kuruñva | tena man-nimittasyäsya lokasya saìkgrahät tvayi mat-prasädo bhüyän bhävéti | na ceyaà sarva-karmärpaëa-rüypä bhaktiù sa-niñöhänäm iti väcyam, tair vaidikänäm eva taträrpyamäëät | kintu pariniñöhitänäm eveyam | tair yat karoñi ity ädi svämi-nirdeçena sarva-karmaëäà taträrpaëät | te hi svämino loka-saìgrahaà prayäsam apaninéñavas tathä täny äcarantas taà prasädayantéti ||27||

Verse 28

Xau>aaXau>af-lE/rev& Maae+YaSae k-MaRbNDaNaE" )

Sa&NYaaSaYaaeGaYau¢-aTMaa ivMau¢-ae MaaMauPaEZYaiSa ))28))

çubhäçubha-phalair evaà mokñyase karma-bandhanaiù | saànyäsa-yoga-yuktätmä vimukto mäm upaiñyasi ||28||

çrédharaù – evaà ca yat phalaà präpsyasi tat çåëu çubhäçubheti | evaà kurvan karma-bandhanaiù karma-nimittair iñöäniñöa-phalairmukto bhaviñyasi karmaëäà mayi samarpitatvena tava tat-phala-sambandhänupapatteù | taiç ca vimuktaù san |

saànyäsa-yoga-yuktätmä saànyäsaù karmaëäà mad-arpaëam | sa eva yogaù | tena yukta ätmä cittaà yasya | tathäbhütas tvaà mäà präpsyasi ||28|| madhusüdanaù – etädåçasya bhajanasya phalam äha çubhäçubheti | evam anäyäsa-siddhe’pi sarva-karma-samarpaëa-rüpe mad-bhajane sati çubhäçubhe iñöäniñöhe phale yeñäà taiù karma-bandhanair bandha-rüpaiù karmabhir mokñyase mayi samarpitaatvät tava tat-sambandhänupapatteù karmabhis tat-phalaiç ca na saàsrakñyase | tataç ca saànyäsa-yoga-yuktätmä saànyäsaù sarva-karmaëäà bhagavati samarpaëaà sa eva yoga iva citta-çodhakatväd yogas tena yuktaù çodhita ätmäntaùkaraëaà yasya sa tvaà tyakta-sarva-karmä vä karma-bandhanair jévann eva vimuktaù san samyag-darçanenäjïänävaraëa-nivåttyä mäm upaiñyasi säkñät-kariñyasy ahaà brahmäsméti | tataù prärabdha-karma-kñayät patite’smin çarére videha-kaivalya-rüpaà mäm upaiñyasi | idäném api mad-rüpaù san sarvopädhi-nivåttyä mäyika-bheda-vyavahära-viñayo na bhaviñyaséty arthaù ||28|| viçvanäthaù --- çubhäçubha-phalair anantaiù karma-rüpair bandhanair vimokñyase | bhaktir asya bhajanam | tad ihämutropädhi-nairäsyenaivämuñmin manaù-kalpanam | etad eva ca naiñkarmyam [GTU 1.14] iti çruteù | saànyäsaù karma-phala-tyägaù sa eva yogas tena yukta ätmä mano yasya saù | na kevalaà mukta eva bhaviñyasy api tu vimukto mukteñv api viçiñöaù san mäm upaiñyasi säkñät paricarituà man-nikaöam eñyasi –

muktänäm api siddhänäà näräyaëa-paräyaëaù sudurlabhaù praçäntätmä koöiñv api mahämune || [BhP 6.14.5] iti småteù |

muktià dadäti karhicit sma na bhakti-yogam [BhP 5.6.18] iti çukokteù |

mukteù sakäçäd api säkñän mat-prema-seväyä utkarño’yam eveti bhävaù ||28|| baladevaù –édåça-bhakteù phalam äha çubheti | evaà man-nideça-kåtäyäà sarva-karmärpaëa-lakñaëäyäà bhaktau satyäà karma-rüpair bandhanais tvaà mokñyase | kédåçair ity äha çubhetéñöäniñöa-phalais tat-präpti-pratépaiù präcénair ity arthaù | kédåças tvam ity äha saànyäseti mayi karmärpaëaà saànyäsaù | sa eva citta-viçodhakatväd yogas tad-yukta ätmä mano yasya saù | na kevalaà mukta eva karmabhir bhaviñyasy api tu vimuktaù san mäm upaiñyasi | mukteñu viçiñöaù san mäà säkñät sevituà mad-antikaà präpsyasi ||28||

Verse 29

SaMaae_h& SavR>aUTaezu Na Mae ÜeZYaae_iSTa Na iPa[Ya" ) Yae >aJaiNTa Tau Maa& >a¢-ya MaiYa Tae Taezu caPYahMa( ))29))

samo 'haà sarvabhüteñu na me dveñyo 'sti na priyaù |

ye bhajanti tu mäà bhaktyä mayi te teñu cäpy aham ||29|| çrédharaù – yadi bhaktebhya eva mokñaà dadäsi näbhaktebhyas tarhi taväpi kià räda-dveñädi-kåtaà vaiñamyam asti ? nety äha samo’ham iti | samo’haà sarveñv api bhüteñu | ato me mama priyaç ca dveñyaç ca nästy eva | evaà saty api ye mäà bhajanti te bhaktä mayi vartante | aham api teñv anugrähakatayä varte | ayaà bhävaù – yathä agneù svalevakeñv eva tamaù-çétädi-duùkham apäkurvato’pi na vaiñamyam | yathä vä kalpa-våkñasya | tathaiva bhakta-pakña-pätino’pi mama vaiñamyaà nästy eva | kintu mad-bhakter eväyaà mahimeti ||29|| madhusüdanaù – yadi bhaktän evänugåhëäsi näbhaktän | tato räga-dveñavattvena kathaà parameçvaraù syä iti nety äha samo’ham iti | sarveñu präëiñu samas tulyo’haà sad-rüpeëa sphuraëa-rüpeëänanda-rüpeëa ca sväbhävikenaupädhikena cäntaryämitvena | ato namama dveña-viñayaù préti-viñayo vä kaçcid asti sävitrasyeva gagana-maëòala-vyäpinaù prakäçäsya | tarhi kathaà bhaktäbhaktayoù phala-vaiñamyaà taträha ye bhajanti tu ye tu bhajanti sevante mäà sarva-karma-samarpaëa-rüpayä bhaktyä | abhaktäpekñayä bhaktänäà viçeña-dyotanärthas tu-çabdaù | ko’sau ? mayi te ye mad-arpitair niñkämaiù karmabhiù çodhitäntaùkaraëäs te nirasta-samasta-rajas-tamo-malasya sattvodrekeëätisvacchasyäntaùkaraëasya sadä mad-äkärä våttim upainpan-mänenotpädayanto mayi vartante | aham apy atisvacchäyäà tadéya-citta-våttau pratibimbitas teñu varte | ca-käro’vadhäraëärthas ta eva mayi teñv eväham iti | svacchasya hi dravyasyäyam eva svabhävo yena sambadhyate tad-äkäraà gåhëätéti | svaccha-dravya-sambaddhasya ca vastuna eña eva svabhävo yat tatra pratiphalatéti | tathäsvaccha-dravyasyäpy eña eva svabhävo yat sva-sambaddhasyäkäraà na gåhëätéti | asvaccha-dravya-sambaddhasya ca vastuna eña eva svabhävo yat tatra na pratiphalatéti | yathä hi sarvatra vidyamäno’pi sävitraù prakäçaù svacche darpaëädäv eväbhivyajyate na tv asvacche ghaöädau | tävatä na darpaëe rajyati na vä dveñöi ghaöam | evaà sarvatra samo’pi svacche bhakta-citte’bhivyajyamäno’svacche cäbhakti-citte ’nabhivyajya-mäno’haà na rajyämi kutracit | na vä dveñmi kaàcit | sämagré-maryädayä jäyamänasya käraysäparyanuyojyatvät | vahnivat kalpa-taruvac cävaiñamyaà vyäkhyeyam ||29|| viçvanätha – nanu bhaktän eva vimuktékåtya svaà präpayasi | na tv abhaktän iti cet tarhi taväpi kià räga-dveñädi-kåtaà vaiñamyam asti ? nety äha samo’ham iti | te bhaktä mayi vartante’ham api teñu varta iti vyäkhyäne bhagavaty eva sarva-jagad vartata eva | bhagavän api sarva-jagatsu vartata eveti nästi viçeñaù | tasmät ye yathä mäà prapadyante täàs tathaiva bhajämy aham [Gétä 4.11] iti nyäyena | mayi te äsaktä bhaktä vartante yathä tathähamapi teñv äsakta iti vyäkhyeyam | atra kalpa-våkñädi-dåñöäntas tv ekäàçenaiva jïeyaù | na hi kalpa-våkña-phaläkäìkñayä tad äçritä äsajjanti | näpi kalpa-våkñaù sväçriteñv äsaktaù | näpi sa äçritasya vairiëo dveñöi | bhagaväàs tu svabhakta-vairiëaà svahastenaiva hinasti | yad uktaà prahrädäya yadä druhyed dhaniñye 'pi varorjitam [BhP 7.4.28] iti kecit tu tu-kärasya bhinnopakramärthatvam äkhyäya bhakta-vätsalya-lakñaëaà tu vaiñamyaà mayi vidyata eveti tac ca bhagavato bhüñaëaà, na tu düñaëam iti vyäcakñate | tathä hi bhagavato bhakta-vätsalyam eva prasiddham | na tu jïäni-vätsalyaà yogi-vätsalyaà vä, yathä hy anyo janaù sva-däseñv

eva vatsalo nänya-däseñu, tathaiva bhagavän api sva-bhakteñv eva vatsalo na rudra-bhakteñu näpi devé-bhakteñv iti ||29|| baladevaù -- nanu bhaktän eva vimocyäntikaà nayasi | näbhaktän iti taväpi kià sarveçvarasya räga-dveña-kåtaà vaiñamyam asti ? taträha samo’ham iti | deva-manuñya-tiryak-sthävarädiñu jätyäkåti-svabhävair viñameñu sarveñu bhüteñu tat-tat-karmänuguëyena såñöi-pälana-kåt sarveçvaro’haàsamaù parjanya iva nänä-vidheñu tat-tad-béjeñu, na teñu me ko’pi dveñyaù priyo vety arthaù | bhaktänäm abhaktebhyo viçesaà bodhayitum iha tu-çabdaù | ye tu mäà bhajanti çravaëädi-bhaktibhir anukülayanti, te bhaktyänuraktyä mayi vartante | teñv ahaà ca sarveçvaro’pi bhaktyä varte, maëi-suvarëa-nyäyena bhagavato’pi bhakteñu bhaktir asti | bahgavän bhakta-bhaktimän ity ädi çré-çuka-väkyäd iti premëä mitho vartana-viçeño darçitaù | anyathä tv aviçeñäpattiù | tasya pratijïä tv édåçy evävagamyate ye yathä mäm ity ädinä | kalpa-druma-dåñöänto’py aträàçika eva | tatra mithaù prétya-apratéteù pakñapätäpratéteç ca | tathä ca sarvaträviñame’pi mayi sväçrita-vätsalya-lakñaëaà vaiñamyam astéty uktam | evam äha sütrakäraù upapadyate cäbhyupalabhyate ca [Vs 2.1.37] iti | nanu bhakter api karmatvänusäreëa teñu tad-vätsalyän na tal-lakñaëe tad iti | cen maivam etat | svarüpa-çakti-våtter bhakteù karmänyatvät | çrutiç ca sac-cid-änandaika-rase bhakti-yoge tiñöhati [GTU 2.78] iti | na ca svarüpa-prayuktatväd düñaëam etad iti väcyam | guëa-çreñöhatvena stüyamänatvät ||29||

Verse 30

AiPa ceTSauduracarae >aJaTae MaaMaNaNYa>aak( ) SaaDaurev Sa MaNTaVYa" SaMYaGVYaviSaTaae ih Sa" ))30))

api cet suduräcäro bhajate mäm ananya-bhäk |

sädhur eva sa mantavyaù samyag vyavasito hi saù ||30|| çrédhara: api ca mad-bhakter eväyam avitarkyaà prabhäva iti darçayann äha api ced iti | atyantaà duräcäro’pi naro yadyap apåthaktvena påthag-devatäpi väsudeva eveti buddhyä devatäntara-bhaktim akurvan mäm eva parameçvaraà bhajate tarhi sädhuù çreñöha eva sa mantavyaù | yato’sau samyag-vyavasitaù parameçvara-bhajanenaiva kåtärtho bhaviñyäméti çobhanam adhyavasäyaà kåtavän ||30|| madhusüdanaù –kià ca mad-bhakter eväyaà mahimä yat same’pi vaiñamyam äpädayati çåëu tan-mahimänam api ced iti | yaù kaçcit suduräcäro’pi ced ajämilädir ivänanya-bhäk san mäà bhajate kutaçcid bhägyodayät sevate sa präg asädhur api sädhur eva mantavyaù | hi yasmät samyag-vyavasitaù sädhu-niçcayavän saù ||30|| viçvanätha : sva-bhakteñv äsaktir mama sväbhäviky eva bhavati, sä duräcäre’pi bhakte näpayäti | tam apy utkåñöam eva karométy äha api ced iti | suduräcäraù para-hiàsä para-dära-para-dravyädi-grahaëa-paräyaëe’pi mäà bhajate cet, kédåg-bhajanavän ity

ata äha, ananya-bhäk matto’nya-devatäntaram | mad-bhakter anyat karma-jïänädikam, mat-kämanäto’nyäà räjyädi-kämanäà na bhajate, sa sädhuù | nanv etädåçe kadäcäre dåñöe sati, kathaà sädhutvam ? taträha, mantavyo mananéyaù | sädhutvenaiva sa jïeya iti yävat | mantavyam iti vidhi-väkyam anyathä pratyaväyaù syät | atra mad-äjïaiva pramäëam iti bhävaù | nanu tväà bhajate ity etad-aàçena sädhuù para-därädi-grahaëäàçenäsädhuç ca sa mantavyas taträha eveti | sarveëäpy aàçena sädhur eva mantavyaù | kadäpi tasyäsädhutvaà na drañöavyam iti bhävaù | samyag vyavasitaà niçcayo yasya saù | dustyajena sva-päpena narakaà tiryag-yonir vä yämi aikäntikaà çré-kåñëa-bhajanaà tu naiva jihäsäméti sa çobhanam adhyavasäyaà kåtavän ity arthaù ||30|| baladevaù – mama çuddha-bhakti-vaçyatä-lakñaëaù svabhävo dustyaja eva | yad ahaà jugupsita-karmaëy api bhakte’nurajyaàs tam utkarñayäméti pürvärthaà puñëann äha api ced iti | ananya-bhäk janaç cet suduräcäro’tivigarhita-karmäpi san mäà bhajate mat-kértanädibhir mäà sevate tad api sa sädhur eva mantavyaù | matto’nyäà devatäà na bhajty äçrayatéti mad-ekânté mäm eva sväminaà parama-pumarthaà ca jänann ity arthaù | ubhayathä vartamäno’pi sädhutvena sa püjya iti bodhayitum eva-käraù | tasya tathätve manane mantavya iti sva-nideça-rüpo vidhiç ca darçitaù | itarathä pratyaväyäd iti bhävaù | ubhayathäpi vartamänasya sädhutvam evety atroktaà hetuà puñëann äha samyag iti | yad asau samyag-vyavasito mad-ekänta-niñöhä-rüpa-çreñöha-niçcayavän ity arthaù | evam uktaà närasiàhe—

bhagavati ca haräv ananya-cetä bhåçam alino’pi viräjate manuñyaù | na hi çaça-kaluña-cchaviù kadäcit timira-paräbhavatäm upaiti candraù || iti ||30||

Verse 31

i+aPa[& >aviTa DaMaaRTMaa XaìC^aiNTa& iNaGaC^ ) K-aENTaeYa Pa[iTaJaaNaqih Na Mae >a¢-" Pa[<aXYaiTa ))31))

kñipraà bhavati dharmätmä çaçvacchäntià nigacchati |

kaunteya pratijänéhi na me bhaktaù praëaçyati ||31||

çrédharaù – nanu kathaà samécénädhyavasäya-mätreëa sädhur mantavyaù ? taträha kñipram iti | suduräcäro’pi mäà bhajan çéghraà dharma-citto bhavati | tataç ca çaçvac-chäntià cittopaplavoparama-rüpäà parameçvara-niñöhäà nitaräà gacchati präpnoti | kutarka-karkaça-vädino naitätmanyerann iti çaìkäkulam arjunaà protsähayati he kaunteya paöahädi-mahä-ghoña-pürvakaà vivadamänänäà sabhäà gatvä bähum utkñipya niùçaìkaà pratijänéhi pratijïäà kuru | katham ? me parameçvarasya bhaktaù

suduräcäro’pi na praëaçyati | api tu kåtärtha eva bhavatéti | tataç ca te taà prauòhi-vijåmbha-vidhvaàsita-kutarkäù santo niùsaàçayaà tväm eva gurutvenäçrayeran ||31|| madhusüdanaù – asmäd eva samyag-vyavasäyät sa hitvä duräcäratäà kñipram iti | cira-kälam adharmätmäpi mad-bhajana-mahimnä kñipraà çéghram eva bhavati dharmätmä dharmänugat-citto duräcäratvaà jhaöity eva tyaktvä sad-äcäro bhavatéty arthaù | kià ca çaçvan nityaà çäntià viñaya-bhogaspåhä-nivåttià nigacchati nitaräà präpnoty atinirvedät | kaçcit tvad-bhaktaù präg abhyastaà duräcäratvam atyajan na bhaved api dharmätmä | tathä ca sa naçyed eveti nety äha bhaktänukampäparavaçatayä kupita iva bhagavän | naitad äçcaryaà manvéthä he kaunteya niçcitam evedåçaà mad-bhakter mähätmyam | ato vipratipannänäà purastäd api tvaà pratijänéhi sävajïaà sa-garvaà ca pratijïäà kuru | na me väsudevasya bhatko’tiduräcäro’pi präëa-saìkaöam äpanno’pi sudurlabham ayogyaù san prärtahaymäno’pi atimüòho’çaraëo’pi na praëaçyati kià tu kåtärtha eva bhavatéti | dåñöäntäç cäjämila-prahläda-dhruva-gajendrädayaù prasiddhä eva | çästraà ca na väsudeva-bhaktänäm açubhaà vidyate kvacit iti ||31|| viçvanäthaù --- nanu tädåçasyädharmiëaù kathaà bhajanaà tvaà gåhëäsi ? käma-krodhädi-düñitäntaùkaraëena niveditam anna-pänädikaà katham açnäséty ata äha kñipraà çéghram eva sa dharmätmä bhavati | atra kñipraà bhävé sa dharmätmä çaçvac-chäntià gamiñyatéti aprayujya bhavati gacchatéti vartamäna-prayogät adharma-karaëänantaram eva mäm anusmåtya kåtänutäpaù kñipram eva dharmätmä bhavati | hanta hanta mat-tulyaù ko’pi bhakta-lokaà kalaìkayann adhamo nästi | tad vidyäm iti çaçvat punaù punar api çäntià nirvedaà nitaräà gacchati | yad vä kiyataù samayäd anantaraà tasya bhävi dharmätmatvaà tadäném api sükñma-rüpeëa vartata evaà tan manasi bhakteù preveçät yathä péte mahauñadhi sati tadänéà kiya-käla-paryantaà naçyad-avastho jvara-däho viña-däho vä vartamäno’pi na gaëyata iti dhvaniù | tataç ca tasya bhaktasya duräcäratva-gamakäù käma-krodhädyä utkhäta-daàñöroraga-daàçavad akiïcitkarä eva jïeyä iti anudhvaniù | ataeva çaçvat sarvadaiva çäntià käma-krodhädy-upaçamaà nitaräà gacchaty atiçayena präpnotéti duräcäratva-daçäyäm api sa çuddhäntaùkaraëa eva ucyata iti bhävaù | nanu yadi sa dharmätmä syät tadä nästi ko’pi vivädaù | kintu kaçcid duräcära-bhakto maraëa-paryantam api duräcäratvaà na jahäti, tasya kä värtä ity ato bhakta-vatsalo bhagavän sa-prauòhi sa-kopam iväha kaunteyeti | mama bhakto na praëaçyati | tad api präëa-näçe adhaùpätaà na yäti | kutarka-karkaça-vädino naitan manyerann iti çoka-çaìkä-vyäkulam arjunaà protsähayati he kaunteya paöahakähalädi-mahä-ghoña-pürvakaà vivadamänänäà sabhäà gatvä bähum utkñipya niùçaìkaà pratijänéhi pratijïäà kuru | katham ? me mama parameçvarasya bhakto duräcäro’pi na praëeçyety api tu kåtärtha eva bhavati | tataç ca te taà prauòhi-vijåmbhita-vidhvaàsita-kutarkäù santo niùsaàçayaà tväm eva gurutvenäçrayeran iti svämi-caraëäù |

nanu kathaà bhagavän svayam apratijïäya pratijïätum arjunam evätidideça | yathaivägre mäm evaiñyasi satyaà te pratijäne priyo’si me iti vakñyate | tathaiväträpi kaunteya pratijäne’haà na me bhaktaù praëaçyati iti kathaà noktam ? ucyate – bhagavatä tadäném eva vicäritaà bhakta-vatsalena mayä sva-bhaktäpakarña-leçam apy asahiñëunä sva-pratijïäà khaëòayitväpi sväpa-karñam aìgékåtyäpi bhakta-pratijïaiva rakñitä bahutra | yathä tatraiva bhéñma-yuddhe sva-pratijïäm apy apäkåtya bhéñma-pratijïaiva rakñiñyate, bahirmukhä vädino vaitaëòikä mat-pratijïäà çrutvä hasiñyanti arjuna-pratijïä tu päñäëa-rekhaiveti te pratiyanti | ato’rjunam eva pratijïäà kärayäméti | atra etädåça-duräcärasyäpi ananya-bhakti-çravaëäd ananya-bhaktäbhidhäyaka-väkyeñu sarvatra na vidyate’nyat-stré-puträdyäsakti-vidharma-çoka-moha-käma-krodhädikaà yatreti kupaëòita-vyäkhyä na grähyeti ||31|| baladevaù -- iti | suduräcäro’pi mäà bhajan çéghraà dharma-citto bhavati | tataç ca çaçvac- chäntià cittopaplavoparama-rüpäà parameçvara-niñöhäà nitaräà gacchati präpnoti | kutarka-karkaça-vädino naitätmanyerann iti çaìkäkulam arjunaà protsähayati he kaunteya paöahädi-mahä-ghoña-pürvakaà vivadamänänäà sabhäà gatvä bähum utkñipya niùçaìkaà pratijänéhi pratijïäà kuru | katham ? me parameçvarasya bhaktaù suduräcäro’pi na praëaçyati | api tu kåtärtha eva bhavatéti | tataç ca te tvat prauòhi-vijåmbha-vidhvaàsita-kutarkäù santo niùsaàçayaà tväm eva gurutvenäçrayeran ||31||

Verse 32

Maa& ih PaaQaR VYaPaaié[TYa Yae_iPa SYau" PaaPaYaaeNaYa" ) vEXYaaSTaQaa XaUd]aSTae_iPa YaaiNTa Para& GaiTaMa())32))

mäà hi pärtha vyapäçritya ye 'pi syuù päpayonayaù |

striyo vaiçyäs tathä çüdräs te 'pi yänti paräà gatim ||32||

çrédharaù – sväcära-bhrañöaà mad-bhaktiù pavitrékarotéti kim atra citram ? yato mad-bhaktir duñkulän apy anadhikäriëo’pi saàsärän mocayatéty äha mäà héti | ye’pi päpa-yonayaù syur nikåñöa-janmäno’ntyajädayo bhaveyuù | ye’pi vaiçyäù kevalaà kåñyädi-niratäù | striyaù çüdräç cäpy adhyayanädi-rahitäù | te’pi mäà vyäpäçritya saàsevya paräà gatià yänti | hi niçcitam ||32|| madhusüdanaù – evam ägantuka-doñeëa duñöänäà bhagavad-bhakti-prabhävän nistäram uktvä sväbhävika-doñeëa duñöänäm api tam äha mäà héti | hi niçcitaà he pärtha mäà vyapäçcitya çaraëam ägatya ye’pi syuù päpa-yonayo’ntyajäs tiryaïco vä jäti-doñeëa duñöäù | tath¸a vedädhyayanädi-çünyatayä nikåñöäù striyo vaiçyäù kåñyädi-mätra-ratäù | tathä çüdrä jätito’dhyayanädy-abhävena ca parama-gaty-ayogyäs te’pi yänti paräà gatim | api-çabdät präg-ukta-duräcärä api ||32||

viçvanäthaù --- evaà karmaëä duräcäräëäm ägantukän doñän mad-bhaktir na gaëayati iti kià citram ? yato jätyaiva duräcäräëäà sväbhävikän api doñän mad-bhaktir na gaëayatéty äha mäm iti | päpa-yonayo’ntyajä mlecchä api | yad uktam—

kiräta-hüëändhra-pulinda-pulkaçä äbhéra-çumbhä yavanäù khasädayaù | ye’nye ca päpä yad-apäçrayäçrayäù çudhyanti tasmai prabhaviñëave namaù || [BhP 2.4.18] iti |

aho bata çva-paco’to garéyän yaj-jihvägre vartate näma tubhyam | tepus tapas te juhuvuù sasnur äryä brahmänücur näma gåëanti ye te || [BhP 3.33.6-7]

kià punaù stré-vaiçyädyä açuddhy-alékädimantaù ||32|| baladevaù – mahä-ghoña-pürvakaà vivadamänänäà sabhäà gatvä bähum utkñipya niùçaìkaà pratijänéhi pratijïäà kuru sarveçvaro’haà mad-ekäntinäà ägantuka-doñän vidhunométi kià citram ? yad atipäpino’pi mad-bhakta-prasaìgäd vidhütävidyä vimucyanta ity äha mäàhéti | ye päpa-yonayo’ntyajäù sahaja-duräcäräù syus te’pi mad-bhakta-prasaìgena mäà sarveçaà vasudeva-sutaà vyapäçritya çaraëam ägatya paräà yogi-durlabhäà gatià mat-präptià yänti hi niçcitam etat | evam äha çrémän çukaù—

kiräta-hüëändhra-pulinda-pulkaçä äbhéra-çumbhä yavanäù khasädayaù | ye’nye ca päpä yad-apäçrayäçrayäù çudhyanti tasmai prabhaviñëave namaù || [BhP 2.4.18] iti |

aträsya lokasyänityatvaà kaëöhato bruvan harir mithyätvaà tasya niräsät ||32||

Verse 33

ik&- PauNab]aRø<aa" Pau<Yaa >a¢-a raJazRYaSTaQaa ) %& l/aek-iMaMa& Pa[aPYa >aJaSv MaaMa( ))33))

kià punar brähmaëäù puëyä bhaktä räjarñayas tathä |

anityam asukhaà lokam imaà präpya bhajasva mäm ||33||

çrédharaù – yadaivaà tadä sat-kuläù sad-äcäräç ca mad-bhaktäù paräà gatià yänti iti kià vaktavyam ity äha kià punar iti | puëyäù sukåtino brähmaëäù | tathä räjänaç ca ta åñayaç ca kñatriyäù | evaà bhütäù paräà gatià yäntéti kià punar vaktavyam ity arthaù | atas tvam imaà räjarñi-rüpaà dehaà präpya labdhvä mäà bhajasva | kiàcänityam

adhruvam asukhaà sukha-rahitaà cemaà martya-lokaà präpya anityatväd vilambam akurvan asukhatväc ca sukhärtham udyamaà hitvä mäm eva bhajasvety arthaù ||33|| madhusüdanaù – evaà cet puëyäù sadäcärä uttama-yonayaç ca brähmaëäs tathä räjarñayaù sükñma-vastu-vivekinaù kñatriyä mama bhaktäù paräà gatià yäntéti kià punar väcyam atra kasyacid api sandehäbhäväd ity arthaù | yato mad-bhakter édåço mahimäto mahatä pratnenemaà lokaà sarva-puruñärtha-sädhana-yogyam atidurlabhaà ca mauñya-deham anityam äçu-vinäçinam asukhaà garbha-väsädy-aneka-duùkha-bahulaà labdhvä yävad ayaà na naçyati tävad atiçéghram eva bhajasva mäà çaraëam äçrayasva | anityatväd aukhatväc cäsya vilambaà sukhärtham udyamaà ca mä kärñés tvaà ca räjarñir ato mad-bhajanenätmänaà saphalaà kuru | anyathä hy etädåçaà janma niñphalam eva te syäd ity arthaù ||33|| viçvanäthaù --- tato’pi kià punar brähmaëäù puëyäù sat-kuläù sadäcäräç ca ye bhaktäù | tasmät tvaà mäà bhajasva ||33|| baladevaù – kim iti | yady evaà tarhi brähmaëä räjarñayaù kñatriyäç ca sat-kuläù puëyäù sad-äcäriëo bhaktäù santaù paräà gatià yäntéti kià punar väcyam ? nästy atra saàçaya-leço’pi | tasmät tvam api räjarñir imaà lokaà präpya mäà bhajasva anityaà naçvaram asukham éñat sukhaà vinäçiny alpa-sukhe’smin loke räjya-spåhäà vihäya nityam anantänandaà mäm upäsya präpnuhéti tvarätra vyajyate | aträsya lokasyänityatvaà kaëöhato bruvan harir mithyätvaà tasya niräsät ||33||

Verse 34

MaNMaNaa >av MaÙ¢-ae MaÛaJaq Maa& NaMaSku-å ) Yau¤E-vMaaTMaaNa& MaTParaYa<a" ))34))

man-manä bhava mad-bhakto mad-yäjé mäà namaskuru | mäm evaiñyasi yuktvaivam ätmänaà mat-paräyaëaù ||34||

çrédharaù – bhajana-prakäraà daçrayann upasaàharati man-manä iti | mayy eva mano yasya sa man-manäù tädåças tvaà bhava | tathä mamaiva bhaktaù sevako bhava | mad-yäjé mat-püjana-çélo bhava | mäm eva ca namaskuru | evam ebhiù prakärair mat-paräyaëaù sann ätmänaà mano mayi yuktvä samädhäya mäm eva paramänanda-rüpam eñyasi präpsyasi ||34||

nijam aiçvaryam äçcaryaà bhakteç cädbhuta-vaibhavam | navame räja-guhyäkhye kåpayävocad acyutaù ||

iti çré-çrédhara-svämi-kåtäyäà bhagavad-gétä-öékäyäà subodhinyäà

räja-vidyä-räja-guhya-yogo näma navamo'dhyäyaù ||9||

madhusüdanaù – bhajana-prakäraà darçayann upasaàharati man-manä bhaveti | räja-bhaktasyäpi räja-bhåtyasya puträdau manas tathä sa tan-manä api na tad-bhakta ity ata uktaà man-manä bhava mad-bhakta iti | tathä mad-yäjé mat-püjana-çélo mäà namaskuru mano-väk-käyaiù | evam ebhiù prakärair mat-paräyaëo mad-eka-çaraëaù sann ätmänam antaùkaraëaà yuktvä mayi samädhäya mäm eva paramänanda-ghanaà sva-prakäçaà sarvopadrava-çünyam abhayam eñyasi präpsyasi ||34||

çré-govinda-padäravinda-makarandäsväda-çuddhäçayäù saàsärämbudhim uttaranti sahasä paçyanti pürëaà mahaù | vedäntair avadhärayanti paramaà çreyas tyajanti bhramaà

dvaitaà svapna-samaà vidanti vimaläà vindanti cänandatäm ||

iti çrémat-paramahaàsa-parivräjakäcärya-çré-viçveçvara-sarasvaté-päda-çiñya-çré-madhusüdana-sarasvaté-viracitäyäà çrémad-bhagavad-gétä-

güòhärtha-dépikäyäm adhikäri-bhedena räja-vidyä-räja-guhya-yogo näma navamo’dhyäyaù

||9||

viçvanäthaù --- bhajana-prakäraà darçayann upasaàharati man-manä iti | evam ätmänaà mano dehaà ca yuktvä mayi niyojya ||34||

päträpätra-vicäritvaà sva-sparçät sarva-çodhanam | bhakter evätraitad asyäù räja-guhyatvam ékñyate || iti särärtha-varñiëyäà harñiëyäà bhakta-cetasäm | gétäsu navamo’dhyäyaù saìgataù saìgataù satäm ||

||9|| baladevaù – atha pariniñöhitasyärjunasyäbhéñöäà çuddhäà bhaktim upadiçann upasaàharati man-manä iti | räja-bhakto’pi räja-bhåtyaù patnyädi-manäs tathä sa tan-manä api na tad-bhakto bhavati | tvaà tu tad-vilakñaëa-bhävena man-manä mad-bhakto bhava | mayi nélotpala-çyämalatvädi-guëavati vasudeva-sünau sva-svämitva-sva-pumarthatva-buddhyänavacchinna-madhu-dhärävat satataà mano yasya saù | tathä mad-yäjé tädåçasyätimätra-priyasya mamärcane nirato bhava | tädåçaà mäm atipremëä namaskuru daëòavat praëama | evam ätmänaà mano dehaà ca yuktä mayi nivedya mat-paräyaëo mad-ekäçrayaù san mäm upaiñyasi | eñä bhaktir arpitaiva kriyeteti bodhyam ||34||

päträpätra-dhiyä çünyä sparçät sarvägha-näçiné | gaìgeva bhaktir eveti räja-guhyam iha småtä ||

iti çrémad-bhagavad-gétopaniñad-bhäñye navamo'dhyäyaù

||9||