इच्छा—स्वातंत्र्यवाद(libertarianism)

28
धर और अभजन ससभ—15 इचछ-सछतछद (Libertarianism) समरछनजनस जन जन सछ एसरछ रछसछ त , कससो छभन र प चछओ, तस सो सब दो, जो उससी अपन सरछई त . 1 अलपभनस(170—235 ईस). रनुष स सभ सी सछन त . पर रनछ उससछ सछ न त . सछरछजजसछ सी छनछ उसर स और सुरकछ सी चछ स सछथ त . इस बोध स त कअपन छररस और बदस सरछओ स बच अपन भए स सुख सछ बध सरन अकर त . अपरछबोध स रनुष सी सरसछ न त . सभ र र सोई कसस न कससछर स अपरछबोध छरछ स त . उस स छ र रछ, कर और ब स सभ स अनस रछदछओ स आब ो त . जतस सरज सरछनुसछर उद-अस ोछ त . ऋुए सर स अनुप बद ह . नसपभछ भनधछर सर प- . ऐस रनुष सी रछदछए भनधछर ह . सरछज रछदछओ सछ सछसथछभनस प ; सभछ और ससभ उनसी छरमछ सी सछस छछ . इस सछसछछ सी उपजलध र रनुष सी जर सछ ब बछ ोगदछन त . रनुष सी आशसछए स जतस न ह . बदस छर ोन स नछ आशसछओ सछ सजन सरछ त . षछ उससो अन छजर स अग सर त . रनुष थछ ष छजर र अर सछ आधछर त . दसर छर छ उनछ अजज सर ह , जनछ उनस छतसछभस ोग स भए जर ो. अपन सछद और भच स अनुसछर जन तछर न सर . ष सी ओर गग भनजच ो ह . रनुष स सछथ ऐसछ न त . उस सभ सी ओर सरभ सछ उपछर भरछ आ त . उससी रदद स अनु सो सज ससछ त . छजरजग र सबस -रछर रजसषस सछ सछर त . अनु सछ शषर, सशषर आकद सर, उनस सख ससछ त . गुर उससो श उतपछदस बनछछ . एस उतपछदस स प र अपन छतसछभस आशसछ स अभधस अजज सरन र सकर ोछ त . रनुष सी षछ उससी सुदर सछसभस छछ सछ आधछर र त . एस और त जजस र

Upload: omprakash-kashyap

Post on 20-Jan-2016

38 views

Category:

Documents


1 download

DESCRIPTION

इच्छा-स्वातंत्र्यवाद के प्रमुख विचारक जॉन हॉस्पर्स(1918—2011) तथा राबर्ट नॉजिक(1938—2002) रहे हैं. अपनी पुस्तक ‘लिबरटेरियन मेनीफेस्टो’ में हॉस्पर्स लिखता है—‘प्रत्येक मनुष्य अपना स्वामी है. सभी स्वतंत्र हैं. किसी को किसी पर अधिकार नहीं है.’ उसके अनुसार प्रत्येक मनुष्य अपनी रुचि एवं जरूरत के अनुसार कार्य करने के लिए स्वतंत्र है, बशर्ते उस कदम से किसी दूसरे व्यक्ति के जीवन में किसी प्रकार का अवांछित हस्तक्षेप न होता हो. न ही उस व्यक्ति को लगे कि उसकी उपेक्षा की जा रही है. वह इस बात पर जोर देता है कि समाज में न तो कोई स्वामी है, न दास. या तो सभी स्वामी हैं अथवा सभी दास. दूसरे शब्दों में प्रत्येक मनुष्य अपना स्वामी है. इसलिए किसी भी मनुष्य को यह अधिकार नहीं है कि वह दूसरे के जीवन में हस्तक्षेप कर सके. यह स्वतंत्रताबोध ही इच्छा-स्वातंत्र्यवाद की आधारशिला है. रूसो से लेकर लॉक तक इसी का समर्थन करते आए हैं.

TRANSCRIPT

Page 1: इच्छा—स्वातंत्र्यवाद(Libertarianism)

धरम और अभभिजन ससससकभmdash15

इचछ-सछसततरयछद(Libertarianism)

समरछनजनस जजीन जजीनन सछ एसरछतर रछसछ हत कससजी सो हछभन र पहसचछओ

परततरयनस वतरयकतवयकति सो ह सब दो जो उससी अपनजी सरछई हत1

अलपजीभनतरयस(170mdash235 ईसजी)

रनषतरय ससतर परसकभ सी ससतर ससछन हत परसतर रहनछ उससछ सभिछ नह स हत सछरछजजसछ सी भिछनछ उसर कतनस और सरकछ सी चछह सन सछथ फथ फटी हत इस बोध सन फथ फटी हत कस अपनजी शाछर रिरस और बदकतधिस सजीरछओस सन बजीच ह अपनन भलिए सभिजी सखखो सछ परबसध सरनन र अकर हत तरयह अपथ फरमछबोध सनलि रनषतरय सी सरसतरयछ नह स हत परसकभ र हर सोई कससजी न कससजी परसछर सन अपथ फरमछबोध दछरछ गरस हत उसजी सन परभिछ र कतरछटी कतलिकर और बजीतरय सन ससतर परसकभ सतरयस अननस रतरयछमदछओस सन आबधि होजी हत जतसन सथ फरज सरतरयछनसछर उदतरय-अस होछ हत ऋएस तरय सरतरय सन अनरप बदलिजी हह नसपभतरयछस भनधछमरिर सरतरय पर फलिजी-फथ फलिजी हह ऐसन ह रनषतरय सी रतरयछमदछएस भिजी भनधछमरिर हह सरछज रतरयछमदछओस सछ सछससथछभनस रप हत सभतरयछ और ससससकभ उनसी छरमतरयछ सी कतसछस तरयछतरछ इस कतसछसतरयछतरछ सी उपलिजलधतरयखो र रनषतरय सी जररखो सछ बह बड़ा योगदछ तरयोगदछन हत रनषतरय सी आशतरयसछएस सनलि जतकतस नह स हह बदकतधिस परछरजी होनन सन नछन ह आशतरयसछओस सछ सकजन भिजी सरछ हत तरयह कतशानषछ उससो अनतरय परछजरतरयखो सन अलिग सरजी हत तरयह रनषतरय थछ शानष परछजरतरयखो र असर सछ आधछर हत दथ फसरन परछरजी परछतरयरायः उनछ अजजम सरन हह जजनछ उनसन छतसछभलिस भिोग सन भलिए जरर हो अपनन सछद और रभच सन अनसछर न वतरयसजन ततरयछर नह स सरन भिकतषतरय सी ओर सन न लिगभिग भनजचस होन हह रनषतरय सन सछथ ऐसछ नह स हत उसन परसकभ सी ओर सन सरकभ सछ उपहछर भरलिछ हआ हत उससी रदद सन ह अनभिखो सो सहनज ससछ हत परछजरजग र सबसन नज-रछमर रजसषस सछ ह सछरजी हत अनभिखो सछ कतशनषर ससशनषर आकद सर ह उनसन सजीख लिन ससछ हत तरयह गर उससो शनषठ उतपछदस बनछछ हत एस उतपछदस सन रप र ह अपनजी छतसछभलिस आशतरयसछ सन अभधस अजजम सरनन र सकर होछ हत रनषतरय सी तरयह कतशानषछ उससी सद रम सछसससकभस तरयछतरछ सछ आधछर रह हत एस परशन और भिजी हत जजसन हर

उपतरयमवयकति कतशानषछ सी भनषपकतषपतति सह ससन हह परशन स तरयखो हत कस रनषतरय तरयकद शनषठ उतपछदस हत ो उससन अभरिरवयकति शर-सदशालि सछ लिछभि कससन परछपत होनछ चछकहए रनषतरय सो जजसनन अपनजी सथ फझबथ फझ और सकिन परिरशर सन उतपछदन सो ससभि बनछतरयछ हत अथछ उस सरछज सो जजससछ ह सदसतरय हत जजसर रहसर ह जछनछनभि गरहर सरछ हत अपनजी भनरसरछ र जो रनषतरय सन भशाकर-परभशाकर एस रछनजीसरर र सहछतरयस होछ हत जजससन परन रनषतरय सी अपनजी रहषपततिछ शाथ फनतरय हत जो उससी अजसरछ उससन आतरगदर सछ परिरचछतरयस हत थछ जजससन आधछर पर ह परछजरजग सन अलिग और कतभशाषट होनन सछ दछछ सरछ हत लिछभि तरयकद रनषतरय सो भरलिनछ चछकहए ो कसस अनपछ र

तरयह परशन आज सछ नह स हत सभतरयछसरर सन आरसभि सन ह उतपछदन पर अभधसछर थछ उससन नतरयछतरयपथ फरम कतरर सो लिनसर एस चनदजी इससछन सन सछरनन हरनशाछ रह हत कतदछनखो सन बजीच इसन लिनसर रभिनद हह एस गम सछ रछननछ हत कस रनषतरय सन शर-लिछभि पर सबसन पहलिछ अभधसछर शर-सछम सछ ह होछ हत दनसछर रनषतरय अपनन शर एस बकतधिबलि दछरछ जो भिजी अजजम सरछ हत उससछ लिछभि उससो भरलिनछ ह चछकहए तरयह सम अपनन आप र रहतपथ फरम हह लिनकसन रनषतरयछ सी कतकतधछ तचछरिरस सछसततरय र भिजी हत कतदछनखो सन दथ फसरन गम सछ रछननछ हत कस सससछर अनभिखो सछ कतशाछलि रहछसछगर हत इस रहछसछगर र पजीढ़ -दर-पजीढ़ नतरयछ जलि असरिर होछ रहछ हत नई पजीढ़ अपनन अनभिखो सछ सफर हछस सन आरसभि सरजी हत जहछस उससी कतपलिजी पजीढ़ नन ोड़ा योगदछ थछ इस आधछर पर परततरयनस पजीढ़ परछनजी पजीढ़ सी सजमरसद होजी हत ह जजस अनभि और जछन-ससपदछ सन बलि पर आगन बढ़जी हत ह कतपलिजी पजीकढ़तरयखो सी ओर सन सभतरयछ ससससकभ एस ससभच जछन-ससपदछ सन रप र परछपत होछ हत इनह सहनजनन छलिजी वतरयसथछ सछ नछर ह सरछज हत ह परसपरछ एस सछसससकभस परछह सन बजीच मरछन सी तरयछतरछ और भिकतषतरय सछ सपनछ हत उससछ दछभतरयत रनषतरय सो ससरकर परदछन सरनछ थछ कतसछस हन अनसथ फलि छछरर सछ सकजन सरनछ हत सछथ र उसन भिछनछतरस रप सन सरकधि सरन रहनछ हत छकस ह तरयोगतरय नछगरिरस बनसर सरछज-कतसछस र अपनछ अभधसर तरयोगदछन दन ससन अगर सरछज तरयह सब न सरन अगर ह अपनजी जजमरनदछर सन पजीन हटी जछए ब हछलिछसकस सरछज सन भलिए ऐसछ सरनछ आसछन नह स होगछ कतरयखोकस रनषतरय उससी रचनछ सछ आधछरसो हत उससी उपनकछ सरनछ खद सो सससटी र डाछलिनछ होगछ तरयकद ऐसछ हो जछए ो सरछज अजसतह न हो जछएगछ कतबनछ सरछज सन रनषतरय और पशा सन बजीच कससजी परसछर सछ असर ह न रहनगछ इसभलिए रनषतरय सछ समवतरय हत कस ह सरछज जजसनन उससी सदर-सदर पर सहछतरयछ सी हतmdashसन कतसछस र अपनछ भिरपथ फर तरयोगदछन दन इस गम सछ रछननछ हत कस सरस सससछधन सरछज सी सछसझजी धरोहर हह उनसन उपतरयोग अथछ परिरशाोधन दछरछ रनषतरय जो अजजम सरछ हत उसपर ससपथ फरम सरछज सछ अभधसछर होछ हत सभतरयछ सन आरसभभिस षरषो सन लिनसर आजस सछरछजजस नतरयछतरय सन नछर पर जजनन भिजी कतचछर जनरन हह सभिजी सससछधनखो और असरखो सन नतरयछभतरयस कतरर सी रछसग सरन आए हह उनर दशतरयरछन असर सछ आधछर सससछधनखो सन कतरर थछ वतरयकतवयकति-

सछसततरय सो लिनसर उनसन ससतर दकतषटसोर हह

अपनजी सजीरछओस र रनषतरय सरछज सन सछरसजसतरय बनछए रखनन सछ तरयथछससभि परतरयतन सरछ हत ससतर सछरछजजस इसछई सन रप र ह परछतरयरायः तरयह चछहछ हत कस अपनन तरयोगदछन सन रप र स न स आनन छलिजी पजीकढ़तरयखो सन भलिए भिजी ोड़ा योगदछ चलिन स ऐसछ सरन जो सरछज सन अभधसर गरषो सन भलिए लिछभिसछर हो सह ससन हह कस रनषतरय सरछज सन तरयकद स गरहर सरछ हत ो सदछभच परिरषसक-परिरभधम रप र स न स लिदटीछ भिजी दनछ हत इसन रछटी सछ सजम उछरनछ सह ससन हह सछरछजजसछ सन भनछमह सन भलिए तरयह जरर भिजी हत रगर इस दछभतरयत सछ इसरफछ भनबछह सरछसर अससभि हत तरयह िीस हत कस रनषतरय सन दछभतरयत बड़ा योगदन हह उनसन ह भिछग नह स ससछ उनसछ अनपछलिन सरनछ रनषतरयछ सछ लिकर हत लिनकसन इससन सरछज सी जजमरनदछरिरतरयछस सर होनन सन बजछतरय और भिजी बढ़ जछजी हह सरछजजीसरर सी परकरकरितरयछ र रनषतरय सो अपनजी आजछद सछ एस असशा सबछमन सरनछ पड़ा योगदछ हत तरयह असशा सरछज एस शाछसन सो शाकतवयकतिशाछलिजी बनछनन र रदद सरछ हत इस रह रछजतरय सी सलि शाकतवयकति उनसन नछगरिरसखो सछ कतभशाषट परदनतरय होजी हह इससी सफलिछ हन वतरयकतवयकति सो सरछज सन सछथ कहखो सछ अनसथ फलिन भिजी सरनछ पड़ा योगदछ हत दथ फसरन शालदखो र सरछज सन जड़ा योगदनछ भिलिन ह रनषतरय सी अपनजी आशतरयसछ हो समथछ भनरायःशालस नह स होछ अपनजी ससतरछ सन एस कहससन सन रप र रनषतरय सन उससी सीर चसछनजी पड़ा योगदजी हत तरयह सछतरयम ह सरछज सी रतरयछमदछ उसर सख और शाछसभ सी सथछपनछ सन भलिए सरछ हत इसभलिए सरछज सछ समवतरय हत कस वतरयकतवयकति-कहखो सछ धतरयछन रखन ऐसजी वतरयसथछ बनछए छकस ससबसभध इसछइतरयछस उससन जड़ा योगदछ होनन पर गम सछ अनभि सर बड़ा योगद ससगकि इसछई होनन सन नछन सरछज सन दछभतरयत भिजी बड़ा योगदन हह उससछ समपरथर दछभतरयत हत कस ह अपनजी सदसतरय इसछइतरयखो सन सख सछ खतरयछलि रखन उनह सभिजी अनतरयछतरय सी परजीभ न होनन दन उदछरछपथ फमस उनसी ससतरछ सन अभधसछर सो बनछए रखन धतरयछन रखन कस शाछसभ और वतरयसथछ हन लिोसकह र सछनथ फन आशतरयस हह कसस रनषतरयछ कससजी भिजी परसछर सन सछनथ फन सन ऊपर हत सछनथ फनखो सछ अभसत रनषतरय सन हत रनषतरय उनपर भनभिमर नह स हत रछनजीतरय अजसरछ एस ससतरछ सन आगन हर सछनथ फन बदनछ हत अलपजीभनतरयस सी तरयह ननस सलिछह रहतपथ फरम हत कस परिरजसथभतरयछस चछहन जो भिजी हखो रनषतरय सी lsquoससतरछ सो सछनथ फन सन आबधि नह स होनछ चछकहएrsquo2

सछनथ फन सछ धतरयनतरय होनछ चछकहए अभधसर लिोगखो सछ अभधसर सख और ससतरछ सो सभनजच सरनछ ऐसन छछरर सछ भनरछमर सरनछ जजसर रनषतरय अभधसर ससतरछ सन सछथ अभधसर सखोपभिोग सर ससन तरयह भिजी ससभि हत जब सरछज अपनजी परततरयनस इसछई सी इचछओस सछ समरछन सरन वतरयकतवयकति सो अपनछ रसवतरय खलिसर परसटी सरनन सी आजछद हो

उषपततिरोषपततिर बढ़जी सछरछजजस जकटीलिछओस सन बजीच जहछस आधभनसीसरर और सभतरयछसरर सन नछर पर भनरसर नई सससथछओस सछ गिन होछ रहछ हो हछस रछनजीतरय ससतरछ सछ ससरकर अससभि भिलिन न हो रगर चनदजी-भिरछ सछतरयम हत इसभलिए भिजी कस सभतरयछसरर सन नछर पर नई

सससथछओस और कतधछनखो सछ गिन जजनजी जलदबछजजी सन सछथ होछ हत तसजी जलदबछजजी लिोगखो सो उससन परचछनन नई वतरयसथछ सन उससछ अनसथ फलिन सरनन हन नह स सी जछजी जन और अभभिजन र कतभिछजज सरछजखो र उससन भलिए सोई सोभशाशा भिजी नह स होजी रछनजीसरर सी सोभशाशाखो सो पथ फर रह परिरजसथभ सन भिरोसन ोड़ा योगद कदतरयछ जछछ हत परिररछरसरप तरयथछथम एस आदशाम तरयछनजी lsquoजो हतrsquo और lsquoजो होनछ चछकहएrsquomdashसछ असरछलि भनरसर बढ़छ ह जछछ हत लिोस-सछसततरय एस रछनछभधसछरिरछ सन पक र बढ़जी रछसगखो सन दबछ र शाछसन और शाजीषमसथ अभभिजन भरलिसर भनगरछनजी सससथछएस ो खड़ा योगद सर दनन हह कसस उनसन भशाखर पर उनह स चमससछर शाकतवयकतितरयखो सछ सलजछ होछ हत जो जनसछधछरर सन दरन और ददमशाछ सन भलिए जजमरनदछर रह हह थछ जजनसन रकतवयकति सी सछरनछ उन सससथछओस सन गिन सछ रथ फलि उदनशतरय होछ हत जजससी रनरछनजी सन चलिन वतरयसथछ सछ अभभिजछ ससससकभ सी ओर झसछ षम-दर-षम बढ़छ ह जछछ हत जजससन आरजन सन भलिए नतरयछतरय भनरसर दलिमभि और दरह होनन लिगछ हत सरसतरयछ हत कस न ो तरयह परककतषपतति नई हत न सससथछएस आज पतदछ हई हह इभहछस सछकजी हत कस सरछजजीसरर सन आरसभि सन ह वतरयसथछ सछ चरिरतर रथ फलिरायः लिोस-कतरोधजी रहछ हत उससन पहलिन परिरछर ह सरछज थछ उससछ रजखतरयछ रतरयछमदछएस भनधछमरिर सर लिनछ थछ जनससखतरयछ सर थजी जरर सजीभर ऊपर सन पथ फरमरायः परसकभ-आधछरिर जजीन सी अभनजचछ इससन बछजथ फद परिरछर तरयछ सबजीलिछई गटी र बसटीन रनषतरय आपसजी ससबसधखो सछ तरयकतवयकति-तरयवयकति ढसग सन भनछमह सर लिनन थन

जररखो सो भरलि-बछसटीसर पथ फरछ सरनन सी परककतषपतति सरछजजीसरर सी आरसभभिस परनररछ थजी सछलिछसर र जनससखतरयछ बढ़ जरर कतसछर लिनजी गई वतरयकतवयकति एस सथछन पर कटीससर रहनन लिगछ ब सरसतरयछ सन भनदछन सन भलिए वतरयकतवयकति सी आधतरयछजतरस जजजछसछ सछरछजजस आचछरससकहछ थछ सछरछनतरय नतभसछ सन तरयोग सन धरम सछ गिन कसतरयछ गतरयछ जो एस समथछ सजलप सभथरप सन सछमभधस शाकतवयकतिशाछलिजी और सर सरवसछम पररछतरछ सी रनरछनजी सन इदम-भगदम रथ फरछ हत परसकभ सन डारन अशाजीजक जनसरछज र धरम सो पथ फर जगह भरलिजी बछद र ो उसन बलिछ त थोपछ जछनन लिगछ थछ रछजसषपततिछ और धरमसषपततिछ सन ससतरयवयकति परतरयछसखो सन परिररछरसरप रछजछ सो धरजी पर ईशवर सछ परभभनभध रछन भलितरयछ गतरयछ अपनजी रथ फलि परककतषपतति र धरम िनि सछरसछद थछ अपनजी कतभशाषट ससरचनछ सन सछरर ह ह भशाखर सी ओर दनखछ थछ भशाखरसथ अभभिजन उसर लिछभि सी असथछ र थन धरम सी चमसछद सदोनरखजी परसपरछनतरयछतरयजी परककतषपतति नन ह सछरछजजस सर सरर और ऊसच-नजीच सी भिछनछ सो सथछभतरयत दननन सछ सछर कसतरयछ थछ लिोग धजीरन-धजीरन उसजी र रगन होन गए इस बजीच सरछज और रनषतरय सी जररखो सछ दछतरयरछ और भिजी फतलिछ गतरयछ पसदहजीस शाछलद सन तजछभनस परबोधन स तरयह भसलिभसलिछ अबछध चलिछ रहछ उससन बछद धछभरमस सससथछओस सन औभचततरय पर जोर-शाोर सन सछलि उिछए जछनन लिगन थन नए जछन सी रोशानजी र धरम सन भलिए तरयह ससभि न रहछ कस ह सरछज सो पथ फर रह अनशाछभस रख ससन

उस जरर नन आभथमस सछमछजतरयछद सन कतचछर सो जनर कदतरयछ बहरहछलि सभतरयछ सी तरयछतरछ र रनषतरय भनरसर नई-ननलिजी सससथछएस गढ़छ गतरयछ उनसन ससलिन बनछए सी चछह र रनषतरय सो हर बछर नई अनशाछसन पररछलिजी सो अपनछनछ पड़ा योगदछ हर बछर उसन अपनजी ससतरछ सन एस कहससन सी बभलि दननजी पड़ा योगद तरयह जछनन हए भिजी कस lsquoपरततरयनस वतरयकतवयकति सो उससन अभधसछर कदलिछनन सी दढ़ और सथछतरयजी इचछ ह नतरयछतरय हतrsquo3 सरछज अपनजी सभिजी इसछइतरयखो सो एससरछन नतरयछतरय उपलिलध सरछनन उससी ससतरछ सन अभधसर सर सो अकणण रर रखनन सन अपनन रथ फलिभिथ फ धतरयनतरय सन भनरसर दथ फर होछ गतरयछ

सछरछनतरय परिरजसथभतरयखो र रनषतरय दो परसछर सी ससतरछ सी परिरसलपनछ सरछ हत पहलिजी रछजनजीभस ससतरछ तरयछनजी सछरछजजस रतरयछमदछओस सन भिजीर ससतर नछगरिरस जजीन जजीनन सी ससतरछ ससतर सछरछजजस जजीन सन भलिए अथम भिजी रहतपथ फरम होछ हत अए आभथमस ससतरछ सछ भिछ भिजी इसजी र सजननकह हत दनसछर दथ फसर ससतरछ हत असरखो सी सरछनछ सन बजीच कतभधपथ फरम ढसग सन ससपकतषपतति उपछजमन सरनन थछ उससछ बगतर कससजी परभबसध सन इचछनसछर भिोग सरनन सी ससतरछ अपनन नछगरिरसखो सन भलिए दोनखो ससतरछओस सो सभनजच सरनछ कससजी भिजी सलतरयछर रछजतरय सछ परथर-सससलप होनछ चछकहए नतरयछतरय सन इस रप सी वतरयछखतरयछ सो इचछ-सछसततरयछद तरयछ lsquoभलिबरटीनरिरतरयभनजरrsquo सहछ जछछ हत इस नतरयछतरयछद कतचछरधछरछ सन अनसछर सभिजी रनषतरय एससरछन हत अए रछजतरय सछ समवतरय हत कस ह वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ सो बनछए रखन तरयहछस ससतरछ सछ अथम उससन सछरछनतरय अथरषो सन सह स वतरयछपस हत उसर अभभिवतरयकतवयकति सछसततरय असरखो सी सरछनछ सन सछथ ससपकतषपतति अभधसछर भिजी सजमरभलि हह इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन अनसछर आभथमस ससतरछ एस उपतरयवयकति ससपकतषपतति परछभधसछर सन बगतर रछजनजीभस ससतरछ अथमह न हत इसभलिए परततरयनस वतरयकतवयकति सो अपनजी करछ सन अनसछर ससपकतषपतति अजजम सरनन थछ उससछ इचछनसछर भिोग सरनन सछ अभधसछर भरलिनछ ह चछकहए जछन हछसपसम सन अनसछर परततरयनस वतरयकतवयकति अपनन जजीन सछ सछरजी हत कससजी भिजी वतरयकतवयकति सो कससजी दथ फसरन सन जजीन सछ सछभरत हछभसलि नह स हत इसभलिए एस वतरयकतवयकति सछ दथ फसरन सन जजीन र अछसभ हसकनप समथछ अनभच हत इचछ-सछसततरयछद आधभनस रछनछछद दशामन हत परछनजी कतचछरधछरछओस सन हटीसर lsquoपरछचजीन एस आधभनस रछजनजीभस भसधिछस परसपरछग रप सन इस बछ पर धतरयछन दनन थन कस सदन सछरजी होगछ और सदन दछस और सदन दछसrsquo4 इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन अनसछर lsquoन ो सोई कससजी सछ सछरजी हत न ह सोई कससजी सछ दछस जजस परसछर अपनन बछरन र एसरछतर रझन तरयह तरय सरनन सछ अभधसछर हत कस रनरछ जजीन कसस परसछर सछ हो उसजी परसछर मह अपनन जजीन सन बछरन र भनरमतरय लिननन सछ पथ फरछ-पथ फरछ अभधसछर हत रह चछहन जजनछ शाकतवयकतिशाछलिजी होऊस तरयछ कफर सषपततिछ रनर रटिी र हो इससन बछजथ फद मह दछस बनछसर महछरछ सछरजी बन बतिनन सछ सई अभधसछर नह स हत इसजी रह मह भिजी तरयह अभधसछर नह स हत कस रझन गलिछर बनछसर रनरन हछकसर बन जछओ दछसछ बलिछ त छबनदछर हतrsquo5

अए परततरयनस वतरयकतवयकति सो तरयह अभधसछर हत कस ह अपनन पससद दछ सछतरयमकनतर सो चनन और

इचछनसछर सछर भिजी सरन बशार सरव उससन सछतरयम सन कससजी अनतरय वतरयकतवयकति सी ससतरछ परभिछकत न होजी हो

इचछ-सछसततरयछद सछ जनर बजीसजीस शाछलद सन उस ददर र हआ जब पथ फसजजीछद सरछजछभथमस एस रछजनजीभस सषपततिछओस पर अपनछ परभित जरछ चसछ थछ सछमछजतरयछद अपनन परछभि सन ददर र थछ तजछभनस परबोधन सन बजीच परछनजी कतचछरधछरछओस सन आगन परशन-भचहन लिग चसछ थछ नई परददोभगसी सन आगरन सन परसपरछग उतपछदन परकतभधतरयखो पर सससटी रसडारछनन लिगछ थछ बड़ा योगद पथ फसजजीपभ ससपभनतरयछस लिोगखो सन कदलिो-कदरछग पर सलजछ सर उससो अनगछरजी उपभिोवयकतिछ र ढछलि दननछ चछहजी थजीस रछजनजीभस अजसथरछ एस अदथ फरदभशामछ सन बजीच रहतपथ फरम भनरमतरयखो पर पथ फसजजीपभ ररछनखो सछ असर सछफ नजर आनन लिगछ थछ उनसी ओर सन भनकह सछथम हन उपभिोवयकतिछसरर सछ अभभितरयछन जोर-शाोर सन चलिछतरयछ जछ रहछ थछ नजजी सन उभिरछ रजीकडातरयछ उनसछ सबसन बड़ा योगदछ रददगछर बनछ हआ थछ ऐसन परलिोभिनसछर परिरनशा र रनषतरय सी भिदभस इचछओस सछ फतलिछ अशतरयसभिछजी थछ तरयह पथ फसजजीछद शाकतवयकतितरयछस भिजी चछहजी थजीस कस रनषतरय परसपरछग कतधछनखो कतशानषसर उन वतरयसथछओस सन जो उसन ससतरयर और ततरयछग सछ पछि पढ़छजी हह सछससछरिरस सखछरोदखो सो भनससछर सरझजी हहmdashसन भनतरयसतरर सन रवयकति हो उससन पहलिन धरम और सछरसजी ससससछरखो सन रप र अननस बनकड़ा योगदतरयछस रनषतरय अननस सो जसड़ा योगदन हए थजी कतचछरसखो सछ बड़ा योगदछ गम उनसन बछहर लिछनन सो सकटीबधि थछ फलिसरप बजीसजीस शाछलद स रछनजीतरय ससतरछ और सरछनछ सन पक र रछहदलि पथ फर रह बन चसछ थछ नए कतचछरखो सन आलिोस र कतशव-भिर र लिोसछसकततरस सससथछएस रजबथ फ हई उनसछ ससरषम कससजी भिजी परसछर सन चमसछद सन कतरधि थछ इस बजीच अपनजी अनसथ फलिनछद परककतषपतति सन सछरर पथ फसजजीछद छस भिजी लिोसछसकततरस परिरनशा सछ लिछभि उिछनन र सछरतरयछब हई शाजी सन रधतरयछहन स पथ फसजजीछद दभनतरयछ सन आधन सन अभधस दनशाखो सो अपनन परभिछ र लिन चसछ थछ दथ फसरन कतशवतरयधि र हई भिजीषर जनहछभन और पचछछपगरस रछजनजीभ नन उसन अपनन पछस फतलिछनन सछ स और रदसछ कदतरयछ फलिसरप रछनछभधसछर सरथमस ऐसन अननस बकतधिजजीजी परसछशा र आए जो पथ फसजजीछद सी चरस-दरस सन परभिछकत थन और उसजी र रछनजीतरय सरसतरयछओस सछ हलि खोजन थन इचछ-सछसततरयछद जतसजी रखर कतचछरधछरछओस सछ उभिछर उसजी ददर सी रटीनछ हत

lsquoइचछ-सछसततरयछदrsquo सछ अभभिपरछतरय सनलि रभचतरयखो सी ससतरछ पर कतचछर सरनछ नह स हत अपनन सरथमसखो सी भनगछह र तरयह सछरछजजस नतरयछतरय सी उदछषपतति भिछनछ पर सकद वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ सभनजच सरनन सछ कतधछन हत आदरजी ससतर होगछ भिजी ह सतरयस सो अभभिवतरयवयकति सरनन सछ सछहस जटीछ पछएगछ भिजी ह अभधसर इचछओस सो अभभिवतरयवयकति सर उनसी पथ फभम सन भलिए आजखर स सरकतपम भिछ सन सछर सरनन र सकर होगछ इचछ-सछसततरयछद नछगरिरसखो सो तचछरिरस आजछद दनछ हत उनसछ कतनसीसरर सर ससतरछ सन परनर सरनछ भसखछछ हत

उसर रनषतरय सो कतशवछस होछ हत कस सरछज र उससी इचछ सन कतरधि तरयकद स भिजी अकतपरतरय होगछ ो पथ फरछ सरछज रददगछर सी भिथ फभरसछ र उससन सछथ खड़ा योगदछ नजर आएगछ सनचछनसछर तरय सी गई रतरयछमदछओस सन बछजथ फद ह इनछ सछधजीन और रवयकति होगछ कस बगतर कससजी बछहर परभबसधखो सन अपनन लिकतरय सछ भनधछमरर सर ससन इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सछ रछननछ हत कस उस वतरयसथछ र परततरयनस वतरयकतवयकति हर ह स परछपत सरनन र सकर होगछ जजससो ह अपनन भलिए जरर रछनछ हत उसन अपनन भिकतषतरय सो ऐजचस कदशाछ दननन सी भिरपथ फर ससतरछ होगजी रछजतरय सछ एसरछतर उदनशतरय अपनन नछगरिरसखो सन कहखो सी सरकछ सरनछ हत तरयह सछतरयम रनषतरय सी अभधसर ससतरछ सो सरजक रखनन सी भिछनछ सन सछथ कसतरयछ जछनछ चछकहए इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन अनसछर परततरयनस नछगरिरस सन सछरछनतरय अभधसछर होन हह ह सलतरयछररछजतरय सी परिरसलपनछ सो सछसछर सरनन र सकर हत उनसन अनसछर रछनछभधसछर सनलि रनषतरय सो उससन नछगरिरस अभधसछरखो सन ह नह स परचछन उनसी उपजसथभ दथ फसरन वतरयकतवयकतितरयखो सो भिजी उनन ह अभधसछर दनजी हत जजनन रनषतरय सो ससतर और समरछनजनस जजीन जजीनन सन भलिए आशतरयस हखो उनह lsquoसदरजी रछजतरयrsquo सी सचदछछद अधछररछ कतपरतरय हत उसन न रछजतरय सन नतरयथ फनर भनतरयसतरर सन बजीच आधभनस रछष-रछजतरयछद चननछओस सन बजीच भिजी जजलिछए रखनछ चछहन हह परसछरछसर र न सचसद आचरर तरयछनजी ससतरछ सो सचसदछ रछन लिननन सन भिजी रोसन हह रगर ससतरछ सोई नतरयछ परततरयतरय नह स हत लिॉस सी lsquoपरछसकभस रछजतरयrsquo सी अधछररछ सन अनसछर ह रनषतरय सो जनर सन ह परछपत होजी हत उसजी रह ससपकतषपतति भिजी परसकभ सछ असशा हत ससतरछ सन भसधिछस सन अनसछर दथ फसरखो पर अभधसर सरनछ भिजी अनभच एस परसकभ-कतरधि आचरर हत कफर इचछ-सछसततरयछद अभभिवतरयकतवयकति और ससपकतषपतति अभधसछर सी ससतरछ पर इनछ जोर कतरयखो दनन हह उनर और दथ फसरन ससतरछछकदतरयखो र पररख असर कतरयछ हह इसपर कतचछर सरनन सन भलिए इचछ-सछसततरयछद सी तचछरिरसी र गहरन उरनछ पड़ा योगदनगछ

इचछ-सछसततरयछद सन पररख कतचछरस जॉन हॉसपसम(1918mdash2011) थछ रछबटीम नॉजजस(1938mdash2002) रहन हह अपनजी पसस lsquoभलिबरटीनरिरतरयन रननजीफनसटीोrsquo र हॉसपसम भलिखछ हतmdashlsquoपरततरयनस रनषतरय अपनछ सछरजी हत सभिजी ससतर हह कससजी सो कससजी पर अभधसछर नह स हतrsquo उससन अनसछर परततरयनस रनषतरय अपनजी रभच एस जरर सन अनसछर सछतरयम सरनन सन भलिए ससतर हत बशार सरव उस सदर सन कससजी दथ फसरन वतरयकतवयकति सन जजीन र कससजी परसछर सछ अछसभ हसकनप न होछ हो न ह उस वतरयकतवयकति सो लिगन कस उससी उपनकछ सी जछ रह हत ह इस बछ पर जोर दनछ हत कस सरछज र न ो सोई सछरजी हत न दछस तरयछ ो सभिजी सछरजी हह अथछ सभिजी दछस दथ फसरन शालदखो र परततरयनस रनषतरय अपनछ सछरजी हत इसभलिए कससजी भिजी रनषतरय सो तरयह अभधसछर नह स हत कस ह दथ फसरन सन जजीन र हसकनप सर ससन तरयह ससतरछबोध ह इचछ-सछसततरयछद सी आधछरभशालिछ हत रसो सन लिनसर लिॉस स इसजी सछ सरथमन सरन आए हह इचछ-सछसततरयछद कतचछरस इससछ जोरदछर सरथमन सरन हह इनछ कस सई बछर उनसछ सछसततरयबोध नसछरछतरस

कदखनन लिगछ हत अभधसछरखो सो लिनसर भिजी इचछ-सछसततरयछद सछफी उदछर हह उसर न सभिजी अभधसछर सजमरभलि हह जजनह आधभनस कतचछरस रछनछभधसछर सन असगम सजमरभलि सरन हह उनसछ रछननछ हत कस रनषतरय सो ससपकतषपतति अजजम सरनन सछ पथ फरछ अभधसछर परछपत होनछ चछकहए परसछरछसर र उनह पथ फसजजीछद सन भिजी परहनज नह स हह ससपकतषपतति अभधसछर सो न रछनजीतरय ससतरछ और अजसरछ सी सरकछ सन भलिए अभनछतरयम रछनन हह उनसन भलिए ससपकतषपतति अभधसछर सन बगतर नछगरिरस अभधसछर सी परिरसलपनछ अनदभचततरयपथ फरम हत

इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन भलिए ससपकतषपतति सछ आशातरय रहज जरजीन-जछतरयदछद तरयछ नसद स सजीभर नह स हत उनसन भलिए हर ह स जजसन सोई वतरयकतवयकति अपनछ होनन सछ दछछ सरन हए गछमनभिथ फभ सरछ हतmdashससपकतषपतति सी शनरजी र आजी हत जतसन आभिथ फषर पसस सछभिरर आकद तरयह नह स जछन सलिछ-सदशालि कनतर-कतशानष र अजजम कतशानष तरयोगतरयछ और बदकतधिस ससपदछ सो भिजी न ससपकतषपतति सी शनरजी र रखन हह उनसन अनसछर ऐसजी बह-सजी चजीज ससपकतषपतति सह जछ ससजी हह जजनह सनलि स चनन हए लिोग पससद सरन हखो उनह लिनसर सरछज र बह सपधछम सी भिछनछ भिजी न हो चथ फसकस उनसन होनन सन वतरयकतवयकति सो स होनन सी गछमनभिथ फभ होनन लिगजी हत इसभलिए न ससपकतषपतति सछ ह अपररप हह कतचछरधछरछ सन रप र इचछ-सछसततरयछद सछ उदभ बजीसजीस शाछलद सन उषपततिरछधम र अरनरिरसछ र हआ ब स लिोससतर पर पथ फसजजीछद छस अपनछ परभित जरछ चसी थजीस लिोसछसकततरस सससथछओस पर सछरपोरनटी ससससकभ सछ असर सछफ कदखनन लिगछ थछ ससभिरायः उसजी सन समरोकह इचछ-सछसततरयछद कतचछरस वतरयकतवयकतिछद सछ रकहरछ-रसडान सरन हए समसछसततरय सी भिछनछ सो उदछर-सरछज सन पररख लिकर सन रप र दनखन हह लिनकसन कससजी भिजी कतचछर सो सछरछजजस रछनतरयछ कदलिछनछ सछरछनतरय नतभसछ सो बजीच र लिछए कतबनछ अससभि हत दनसछर ससपकतषपतति पर अभधसछर सछ आशातरय तरयह हरभगज नह स हत कस कससजी सी भिजी ससपकतषपतति सो सलजछसर उसपर अपनछ दछछ िोस कदतरयछ जछए जतसछ कस परछचजीन सछलि र सछमछजतरयछद सोच सन चलिन होछ थछ जब सोई समछटी अपनजी सतनतरय-शाकतवयकति तरयछ सथ फटीनजीभ दछरछ कससजी रछजतरय पर सलजछ सर लिन ो ह उससछ अभधसछर रछन भलितरयछ जछछ थछ ससपकतषपतति अभधसछर सी परछचजीन परिरभिछषछ र ह उभच रछनछ जछछ हत इचछ-सछसततरयछद इस रछतरयनन र वतरयछहछरिरस नतभसछ सछ सरथमन सरन हए नजर आन हह उनसन अनसछर ससपकतषपतति अभधसछरिरछ सछ अभभिपरछतरय तध र सखो दछरछ अजजम ससपकतषपतति पर अभधसछर कफर उससछ ससछरछतरस ढसग सन सरछज सी सलि उतपछदन करछ र ककतधि हन उपतरयोग कसए जछनन सन हत छकस सरछज कतसछस सी ओर अगरसर रह ससन सलि भरलिछसर ससपकतषपतति सन उनसछ आशातरय उस धन सन हत जो आसछनजी सन सतजचस आदछन-परदछन सी सजीरछ र आछ हत और उसपर अभधसछरिरछ सन रछतरयनन ससपकतषपतति सछ अपनन ससपथ फरम सछररतरयम सन अपनन सछथ-सछथ लिोसकह र उपतरयोग सरनन सन हत लिोगखो सो ससपकतषपतति अभधसछर सन सभच सरनछ उनसन उनसन रथ फलिभिथ फ अभधसछर जो उनह रनषतरय होनन सछ बोध सरछन हहmdashीन लिननछ हत वतरयकतवयकतिरछतर सन भलिए ससतरछ अपनन भिकतषतरय सी बनहर सन भलिए सोचनन थछ उससन भलिए पतरयछमपत तरयोजनछएस कतसभस सरनन र दनखजी जछजी हत

इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन अनसछर रछनजीतरय इचछ और समवतरय सो भनधछमरिर सरनन छलिन अभधसछर उदछर होनन चछकहए उनसछ सरप ऐसछ होनछ चछकहए कस सरछज सछ सरजोर सन सरजोर वतरयकतवयकति उनसछ लिछभि उिछ ससन ससपकतषपतति जटीछनन थछ उससन हसछसरर ससबसधजी अभधसछर रनषतरय सी पससद थछ उससी सछतरयमशातलिजी सी ससतरछ सन भलिए आशतरयस हह तरयकद वतरयकतवयकति सो अपनन जजीन सन बछरन र उपतरयवयकति भनरमतरय लिननन कतसछस सन भलिए तरयोजनछएस बनछनन तरयछ अपनन ह शर सन लिछभिखो सन सभच सर कदतरयछ जछए तरयकद उससो ससतर बछन हए उससन अभभिवतरयकतवयकति सन अभधसछर सो ह ीन भलितरयछ जछए उस असथछ र ससतरछ और सरछनछ सन सोई रछतरयनन ह नह स रहगन तरयहछस कतचछररजीतरय हत कस बदकतधिस ससपदछ भशालप-सदशालि वतरयछसछभतरयस हनर शर आकद सो ोड़ा योगद कदतरयछ जछए ो ससपकतषपतति परछतरयरायः परसकभ सछ कहससछ होजी हत इस नछन ह पथ फरन सरछज सी हत बजलस उन सरछजखो सी हत जो धरजी पर सह स भिजी कससजी भिजी रप र रदजथ फद हह जड़ा योगद सओस सी भिछसभ रनषतरय भिजी सह स न सह स परसकभ सन भनतरयरखो सन अनशाछभस होछ हत सछलि हत कस कतरयछ एस परछसकभस स तरयछ परछरजी सछ दथ फसर परछसकभस स तरयछ परछरजी पर अभधसछर नतरयछतरयोभच हत बजीसजीस शाछलद र जजनजी भिजी रछनछछद कतचछरधछरछएस उभिर स न इस इससन पक कतपक और सरनतरय सछ ह लिनखछ हह रनषतरय हछलिछसकस अनतरय परछजरतरयखो और सजग सी भिछसभ परसकभ सछ ह कहससछ हह रषमर जड़ा योगदत गरतछसषमर आकद परभिछ जतसन जड़ा योगद सओस और जजीजग सो परभिछकत सरन हह रनषतरय भिजी उनसन उसजी रह परभिछकत होछ हत असर सनलि इनछ हत कस सहसछजलदतरयखो सन असरछलि र रनषतरय नन अपनजी बकतधि कतसभस सी हत तरयह ह गर हत जजससन आधछर पर ह शानष परछजरतरयखो और सजग पर अपनजी शनषठछ भसधि सरछ आतरयछ हत उसजी सन आधछर पर ह परछसकभस सससछधनखो सछ अपनन कह र शाोधन परिरशाोधन सरछ रहछ हत चथ फसकस परततरयनस रनषतरय सछ बदकतधिस सछररतरयम और सरछज भनरछमर र उससछ तरयोगदछन भभिनन होछ हत तरयह रनषतरय सी अपनजी तरयोगतरयछ पर भिजी भनभिमर सरछ आतरयछ हत इसभलिए रनषतरय सन ससबसध र ससपकतषपतति अभधसछरखो सी ससतर वतरयछखतरयछ सी आशतरयसछ हरनशाछ रह हत रनषतरय सी सजीरछ हत कस ह परसकभ र रदजथ फद पदछथम सो सनलि स र बदलि ससछ हत उससछ शाोधन-परिरशाोधन सर ससछ हत पदछथम सो बनछ नह स ससछ तरयकद कससजी रनषतरय सछ ससपकतषपतति पर अभधसछर हत ो ह ससबसभध स सन शाोधन-परशाोधन र कसए गए तरयोगदछन स सजीभर रहनछ चछकहए जॉन लिॉस सी ओर सन आए तरयन कतचछर सछलिछसर र इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सी परनररछ बनन उनर सन अभधसछसशा सछ रछननछ थछ कस अभभिवतरयकतवयकति तरयछ अभभिर सन अभधसछर सन कतबनछ ससतरछ अससभि हत इसभलिए ससपकतषपतति अभधसछरखो सी रपरनखछ तरयोजनछधि र सन सन सलि सरछज सन द रमसछभलिस कहखो सो धतरयछन र रखसर बनछई जछनजी चछकहए तरयह धतरयछन रखनछ चछकहए कस कससजी सछ ससपकतषपतति अभधसछर दथ फसरखो सन अभधसछर र बछधछ न बनन

इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन अनसछर ससपकतषपतति उपछजमन सी दो रछनतरय कतभधतरयछस हह पहलिछ दो वतरयकतवयकतितरयखो अथछ दो सरथ फहखो अथछ वतरयकतवयकति और सरथ फह सन बजीच हआ असरर उससन अनसछर

ससपकतषपतति सछ तरयह असरर नतरयछतरयससग होनछ चछकहए सरछज दछरछ रोकतष ऐसन र सन सन ससपकतषपतति असरर ह सछनथ फन समर सहछ जछएगछ जजसर रकरिनछ और कतरकरिनछ दोनखो सन बजीच कतशवछस सी भिछनछ हो असरर सन बछद भिजी रकरिनछ सो लिगन कस उससन सछथ सोई धोखछ तरयछ लि नह स हआ हत ह स कतरकरिनछ सो तरयह कतशवछस होनछ चछकहए कस ह कसए गए भिगछन सन बदलिन उपतरयवयकति रथ फलतरय सी ससपकतषपतति परछपत सर चसछ हत शर बदकतधिस ससपदछ थछ ऐसन सभिजी उपछजमन जो पथ फरम ससपकतषपतति-परछभधसछर सन सछथ ससपनन होन हह इसजी शनरजी र आन हह उपछजमन सी दथ फसर शनरजी र असछभरत तरयवयकति ससपकतषपतति सन सछभरत तरयवयकति ससपकतषपतति सछ असरर आछ हत तरयछनजी ऐसछ उपछजमन जो कससजी वतरयकतवयकति दछरछ ऐसजी ससपकतषपतति सन रछधतरयर सन कसतरयछ गतरयछ हो जजससछ ह सछरजी ह नह स हत उललिनखनजीतरय हत कस शर पर सबसन पहलिछ अभधसछर शभरस सछ होछ हत तरयकद सोई वतरयकतवयकति शर सछ छजजब रथ फलतरय तरयछनजी शर सन रथ फलतरयछससन सछ अभधसछर ीनसर उससन उतपछद पर सलजछ सर लिनछ हत ब उससछ रछरलिछ दथ फसर शनरजी र आछ हत तरयह स ऐसछ ह हत जतसन सोई जरजीसदछर उस जरजीन सी फसलि सो रर लिन जछए जो उसनन अपनजी दबसगई सन आधछर पर सलजछई हई हत इचछ-सछसततरयछद सन अनसछर वतरयकतवयकति सछ ससपकतषपतति पर अभधसछर भिजी रछनतरय हत जब उसन कतभध-रछनतरय र सखो दछरछ अजजम कसतरयछ गतरयछ हो इसर नतरयछतरयपथ फरम आधछर पर अजजम ससपकतषपतति सन न सभिजी अपररप सजमरभलि हह जजनह रनषतरय इस शनरजी र सजमरभलि सरछ आतरयछ हत उनसी भनगछह र ससपकतषपतति अजमन सछ दथ फसरछ र सछ भनसकषट हत तरयह रछनजीतरय ससतरछ सन दछतरयरन र अनछशतरयस और अनभच हसकनप सरछ हत तरयकद ससपकतषपतति सछ असरर नतरयछतरयपथ फरम ढसग सन हआ हत ो उससन आधछर पर सरछज र असरछन आभथमस कतरर सो भिजी रछनतरयछ दननजी होगजी इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सो ऐसजी आभथमस असरछनछ सन भिजी गरनज नह स हत तरयहछस न रछनजीतरय इचछ सन भनरछमर र उन चमससछर शाकतवयकतितरयखो सी अदशतरय भिथ फभरसछ सी उपनकछ सर दनन हह जो सरछजछभथमस असरछनछ थछ जजभन ऊसच-नजीच सी भिछनछ सन छसकतस सछरर होन हह न सछरछजजस असरछनछओस सी बजीच पनपन हह थछ रनषतरय सन सोच पर नसछरछतरस असर डाछलिन हह जजनसन चलिन शभरस सन उससन शर सन रथ फलतरयछससन सछ तध अभधसछर दनखन ह दनखन ीन भलितरयछ जछछ हत उससन अभिछ र रनषतरय सछ सछसततरय-बोध शाजीषमसथ शाकतवयकतितरयखो सछ कतशानषछभधसछर उनसी अनससपछ स भसरटी जछछ हत दनसछर इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन भलिए ससपकतषपतति सछ असरछन कतरर सोई रहत नह स रखछ चछहन हर वतरयकतवयकति सो उससी आशतरयसछनरप ससपकतषपतति परछपत हो अथछ ह सनस हछथखो र भसरटी जछए न इसन वतरयकतवयकति-सछसततरय सन उपहछर सन रप र दनखन हह

इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सी दकतषट र भनतरयोजज अथमवतरयसथछ उनजी रहतपथ फरम नह स हत जजनजी भनजजी ससतरछ थछ वतरयकतवयकतिग ससपकतषपतति सी अधछररछ सछ रछन-समरछन उसर वतरयकतवयकति सो न सनलि ससपकतषपतति-अभधसछर बजलस ससगिन बनछनन रवयकति वतरयछपछर सरनन सी आजछद परछपत होजी हत शाम सनलि इनजी हत कस उससन दछरछ कसतरयछ गतरयछ सछतरयम कतभध-समर होनछ चछकहए भनजजी-अभधसछरिरछ पर जरछ-सछ अससशा रछरथ फलिजी भनतरयसतरर उनह सजीसछतरयम नह स हत पथ फसजजीछद भिजी स

ऐसछ ह चछहछ हत उनसछ रछननछ हत कस वतरयकतवयकति जजनछ भनतरयसतरर रवयकति होगछ उनछ उससन उपभिोवयकतिछसरर र आसछनजी रहनगजी तरयकद ह असनलिछपन अनभि सरनगछ ो उससन खछलिजीपन सो भिरनन सन भलिए नई सओस सछ बछजछर बढ़नगछ इससन सलि भरलिछसर पथ फसजजीपभतरयखो सछ ह लिछभि होगछ उललिनखनजीतरय हत कस उनजीसजीस शाछलद र सखछद कतचछरस भिजी पथ फसजजीछद सो वतरयकतवयकतिरछतर सन सख सन कतसछर सन भलिए जरर रछनन थन उनसछ रछननछ थछ कस पथ फसजजीछद अथमवतरयसथछ सन सरछज-सलतरयछर र ककतधि होगजी और सख जो परततरयनस रनषतरय सन जजीन सछ धतरयनतरय हत उससछ लिोग अभधसछभधस भिोग सर ससगन इचछ-सछसततरयछद भिजी पथ फसजजीछद सछ सरथमन सरन हह लिनकसन सनलि सख सन भलिए नह स उनसी दकतषट र वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ रथ फलतरय lsquoवतरयकतवयकतिरछतर सन सखrsquo सन सह स अभधस हत अभधसछरखो सी सरछनछ सो बढ़छछ कदए बगतर भरषटछचछर धोखछदड़ा योगद और बछजछर सी रनरछभनतरयखो पर रोसथछर अससभि हत इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सो सलतरयछर रछजतरय सी अधछररछ भिजी अरछनतरय हत सलतरयछर रछजतरय सन रथ फलि लिकतरय अथछम लिोगखो सन भिलिन सन भलिए अभनछतरयम सससथछओस सछ गिन सछरछजजस सरकछ शर-सलतरयछर सछसरतरय ससबसधजी दनखभिछलि सछसरतरय बजीरछ रसगभिनद थछ लिहभगस पकपछ पर रोसथछर छलिन सछनथ फन बनछ दननन सन उनह ससोष नह स हत इससन बजछतरय न वतरयकतवयकतिरछतर सी ससपथ फरम ससतरछ पर जोर दनन हह सब आजछद हखोगन परसपर बरछबर हखोगन ो सरछज र शाोषर सन भलिए जगह न बचनगजीmdashऐसछ न रछनन हह उनसछ तरयह भिजी रछननछ हत कस लिोगखो सो पथ फरम ससपकतषपतति अभधसछर दननन सन सछथ-सछथ इचछनसछर ससगिन बनछनन अपनजी भनभधतरयखो सछ अपनन भिलिन सन भलिए उपतरयोग सरनन सी ससपथ फरम आजछद होनजी चछकहए रगर उनसी सरजोर हत कस वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ पक लिनन-लिनन सई बछर न अपनजी सजीरछ सन पछर भनसलि जछन हह lsquoअभ समतर जतरयनrsquo सी चनछनजी उनह तरयछद नह स रहजी तरयकद सोई वतरयकतवयकति रसगभिनद सरथमस सोच सन सछरर अपनन सससथछन र सनलि गोरखो सो नदसर पर रखनछ चछहछ हत ो इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन अनसछर उसन इससछ भिजी अभधसछर हत शानष सरछज सो उससन अभधसछर सछ समरछन सरनछ चछकहए बशार सरव उससन सकततरय सन कससजी कहससस वतरयहछर तरयछ दथ फसरखो सन जजीन र हसकनप न होछ हो ऐसन ह तरयकद सोई गकह-सछरजी अपनन भिन सो अपनन ह रम सन कससजी वतरयकतवयकति सो बनचनछ चछहछ हत ो उससो भिजी इससछ अभधसछर हत उनसन अनसछर नतरयछतरय सी रछसग हत कस तरयह अभधसछर उनह भरलिनछ ह चछकहए बशार सरव ह दथ फसरखो सन जजीन सछ उनछ ह समरछन सरछ हो जजनन समरछन सी अपनकछ ह दथ फसरखो सन अपनन भलिए रखछ हत तरयहछस न भिथ फलि जछन हह कस रमभिनद तरयछ कससजी अनतरय परछसकभस तरयछ सछरछजजस सछरर जो वतरयकतवयकति सन भनतरयसतरर र न हो सन लिोगखो सो उनसन छजजब अभधसछरखो सन सभच सर दननछmdashउनसन जजीन र अपरततरयक हसकनप हत चथ फसकस सोई वतरयकतवयकति नह स चछहछ कस उसन उन सछररखो सन भलिए दसकडा कसतरयछ जछए जो परछसकभस होनन सन सछरर उससन भनतरयसतरर सन बछहर हह इसभलिए इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सी ससतरछ ससबसधजी अधछररछ र कससभच दोषपथ फरम नजर आजी हत

इचछ-सछसततरयछद सी कतशानषछ जजसन उससछ नसछरछतरस पक सहछ जछएगछ तरयह हत कस रसगभिनद जछभ धरम अथछ कनतरजीतरयछ सी भिछनछ सन गरस सोई वतरयकतवयकति तरयकद अपनजी इचछ और

अभभिवतरयकतवयकति-सछसततरय सन बहछनन कससजी परसछर सछ पथ फछमगरह रखछ हत ो इचछ-सछसततरयछद उसन वतरयकतवयकति-सछसततरय सी सजीरछ र रखसर सजीसछतरयम रछन लिनछ हत वतरयकतवयकति रसगभिनद सी भिछनछओस सन रवयकति हो इससन भलिए भिजी वतरयकतवयकति-सछसततरय सी भिछनछ सो परर सन सर स ऊपर उिछनछ होगछ तरयह सनलि वतरयकतवयकति सी जजमरनदछर नह स हत सरछज सछ भिजी दछभतरयत हत कस ह ऐसछ छछरर भनभरम सरन जजसर परततरयनस वतरयकतवयकति अपनजी ससतरछ और सरछनछ सछ अभधसर आनसद लिन ससन आशातरय तरयह हत कस रनषतरय अचन हखो इससन भलिए सरछज सो अपनजी अचछई सन उचच रछपदसडा सथछकतप सरनन हखोगन छकस उससन सदसतरय अपनन भिजीर सन ह परनररछएस गरहर सर सस सरछज र सरछनछ एस ससतरछ सछ उचचर सर बनछ रहछ ो वतरयकतवयकति सी रसग अथछ भलिसग सन आधछर पर पकपछपथ फरम भनरमतरय लिननन सी इचछ ह नह स रहनगजी इस रह इचछ-सछसततरयछद कतचछरस रछन-रछतर सन सख सी सलपनछ सरन हए उससन आधछर पर आदशाम सरछज सी रचनछ सछ सपनछ दनखन हह अपनजी कतचछरधछरछ सन परभ उनसछ गजब सछ समरोहन हत रछनन हह कस इचछ-सछसततरयछद सन रछधतरयर सन ह रछनजीसरर सन उचचर लिकतरय सो परछपत कसतरयछ जछ ससछ हत दथ फसर ओर उससन आलिोचसखो सछ रछननछ हत कस ह वतरयकतवयकति-सछसततरय सी आड़ा योगद र रसग-भिनद लिहभगस असरछनछ आकद सछ सरथमन सर परोक रप र नसछरछतरस अभधसछरखो सी सथछपनछ सरछ हत इचछ-सछसततरयछद कतचछरस अथमवतरयसथछ सन उदछर सरर थछ रवयकति बछजछर वतरयसथछ सछ अभ सी सजीरछ स सरथमन सरन हह lsquoलिनजनज फनतरयरrsquo उनसन भलिए न सनलि अथमवतरयसथछ बजलस रछजनजीभ और सरछज सन भलिए भिजी सछमभधस अपनजक दशामन हत वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ सरथमन सरन-सरन न अपरसटी रप र लिोस-भशाकछ भनतरयोजज अथमवतरयसथछ लिोससतर आकद सो ह नसछरनन लिगन हह तरयह उनसी कतशानषछ हत और सदछभच तरयह उनसी सजीरछ भिजी

इचछ-सछसततरयछद सन सरथमस कतदछनखो र जॉन हछसपसम सन अलिछछ रछबटीम नॉजजस सछ नछर भिजी भलितरयछ जछ ससछ हत बजीसजीस शाछलद सछ तरयह अरछजसछछद कतचछरस नतरयछतरय सी सथछपनछ सन भलिए ससपथ फरम सछधजीनछ सछ सरथमन सरछ हत इस लिकतरय-परछभपत सी रछह र ह रछजतरय सी सजीभर भिथ फभरसछ सछ सरथमन सरछ हत इसभलिए स कतदछन उसन अधम-अरछजसछछद भिजी रछनन हह जॉन हॉसपसम पथ फरम ससतरछ सछ सरथमस थछ उसनन जोर दनसर सहछ थछ कस अपनन जजीन पर सछमभधस अभधसछर ससबसभध वतरयकतवयकति सछ हत परिरछर सरछज और दनशा बछद र आन हह वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ आधछर ह तरयह भिछनछ हत कस परततरयनस वतरयकतवयकति सो अपनजी इचछ सछ रछन रखनन उससो लिकतरय रछनसर उससन अनरप आचरर सरनन सछ पथ फरछ-पथ फरछ अभधसछर हत तरयह एस वतरयकतवयकतिछद दकतषटसोर हत चथ फसकस सखछद और वतरयकतवयकतिछद परसपर पथ फरस और सहछतरयस कतचछरधछरछएस हह इसभलिए अभधसछसशा इचछ-सछसततरयछद कतचछरस सतरयस सो सखछद दशामन सन सर ब रछनन थन न पथ फसजजीछद सछ सजीधन सरथमन नह स सरन सम-सछसततरय सछ पक एस रवयकति आतरभनरमतरयजी वतरयकतवयकति और सरछज सी रचनछ उनसछ धतरयनतरय हत लिनकसन पथ फसजजी सन आधछर पर सरछज र जजस परसछर सछ कतभिछजन सछभिछकतस रप सन आ जछछ हत उसपर भिजी ह सोई कतचछर नह स सरन

इस रह न जछनन-अनजछनन पथ फसजजीछद सछ अपरततरयक सरथमन सरन हए नजर आन हह न सखछद सछ सरथमन भिजी इसभलिए सरन हह कतरयखोकस तरयह वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ सी रछह सो आसछन बनछछ हत रगर सोरन सखछद दकतषटसोर सन सरछज र नतरयछतरय सी सथछपनछ अससभि हत रछबटीम नॉजजस सतरयस तरयह रछनछ थछ कस सखछद नतरयछतरय सी रछह सछ सबसन बड़ा योगदछ पतथर हत तरयकद सब अपनन-अपनन सख सी सपधछम र हखोगन ो उन लिोगखो सन सख सी भचसछ जो कससजी सछररशा ददड़ा योगद सन बछहर हह अथछ ददड़ा योगद र कतपड़ा योगद चसन हहmdashसदन सरनगछ इस सम सन सछथ नॉजजस सखछद दशामन सो कतशानषसर नतरयछतरय सन ससदभिम र सर ब-सर ब नसछर ह दनछ हत उससी पसस lsquoअनछस सटीनटी और तरयथ फटीोकतपतरयछrsquo जॉन लिछस(1632mdash1704) सन रछनछभधसछर ससबसधजी कतचछरखो सन आगन सछ भचसन हत रछजनजीभस दशामन सन असगम रछनछभधसछरखो सछ पक लिनन हए उसनन भलिखछ थछ कस रनषतरय परसकभ सन ह रवयकति और सरछन होछ हत परसकभ सन उसन जजीन ससतरछ ससपकतषपतति-ससबसधजी अभधसछर परछपत होन हह उनह स सन आधछर पर ह सरछज सन जड़ा योगदछ हत सरछज वतरयकतवयकति सी भनजजी एस सछमजभनस इचछ-आसछसकछओस सछ कतसछर हत उससी जसथरछ ससपननछ थछ अपनजी सछधजीनछ सन सखरतरय भिोग हन रनषतरय अपनजी नतसभगमस ससतरछ सन एस कहससन सो सरछज और सरसछर सो ससौप दनछ हत उसजी सन उन दोनखो सो तधछ और छस परछपत होजी हत चथ फसकस सरसछर लिोगखो सी इचछ सन बनजी थछ उनसी सहरभ सन चलिजी हत इसभलिए उससछ परथर समवतरय लिोगखो सी सछधजीनछ थछ अभधसछरखो सी रकछ सरनछ हत रछबटीम नॉजजस जॉन लिॉस सन परछसकभस अभधसछरखो सो सजीसछरछ हत उससन अनसछर तरयन अभधसछर रनषतरय होनन सी ससदटी हह इसभलिए इनसछ कससजी परसछर सन उललिसरन रनषतरयछ सन परभ अकमतरय अपरछध हत चथ फसकस सभिजी सन जजीन-ससबसधजी अभधसछर बरछबर हह इसभलिए रनषतरय सन ससपकतषपतति-ससबसधजी अभधसछर सछरछजजस नतभसछ सन बसधन होन हह न भिजी स रछनतरय हह जब स ससपकतषपतति सछ अजमन और हसछसरर कतभधरछनतरय र सन सन बगतर कससजी कहससछ धोखछदड़ा योगद और कोभि सन ससभि हो ससन नॉजजस सन अनसछर ससपकतषपतति अभधसछर थछ उनसन असरर सी ससबसधजी नतरयछतरय सन तससबसधजी जीन सछरछनतरय भसधिछसखो दछरछ सरझजी जछ ससजी हतmdash

1 तरयकद सोई वतरयकतवयकति नतरयछतरय सन भसधिछसखो सन अनसछर ससपकतषपतति अजजम सरछ हत ो उससो अजजम ससपकतषपतति सो अपनन अधजीन रखनन सछ अभधसछर हत अथछ

2 सोई वतरयकतवयकति कससजी ससपकतषपतति सो नतरयछतरय सन भसधिछस सन अनसछर ऐसन वतरयकतवयकति सी ओर सन असरर सन ददरछन परछपत सरछ हत जजससछ उस ससपकतषपतति पर कतभधस अभधसछर थछ ब भिजी

परछपतसछम अजजम ससपकतषपतति सो अपनन अधजीन रखनन सछ अभधसछर हत3 उपतरयमवयकति दो परकतभधतरयखो सन अलिछछ कससजी भिजी अनतरय र सन सन अजजम सी गई ससपकतषपतति

अनछभधसक सलजन सन भिजीर रछनजी जछएगजी

नॉजजस सरछधछन वतरयसथछ सछ कतरोध सरछ हत सरसछर और परशाछसन दछरछ उससन पक र कदए जछनन छलिन अननस सरषो सन बछजथ फद ह इसन लिछगथ फ रखनन सन भलिए सई ततरयछर नह स थछ उससन

अनसछर सरछधछन सी पधिभ ह दोषपथ फरम हत ह रनषतरय सी ससतरछ और ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो र सध लिगछजी हत ऐसछ परजी होछ हत कस ह सरछधछन सो एस परसछर सी चोर रछनछ हत ऐसजी चोर जो सरसछर अथछ रछजतरय दछरछ सछनथ फन और अभधसछर सन नछर पर सी जछजी हत सरसछर टीतकस सथ फलिनन सन भलिए बलिपरतरयोग सछ सहछरछ लिन ससजी हत उससन अनसछर रनषतरय सन तध ससपकतषपतति-अभधसछर पर उससी इचछ सन बगतर हसकनप सरनन सछ अभधसछर सरसछर सरन कससजी सो भिजी नह स हत दनसछर गर बखो सन भलिए भनरायःशालस भशाकछ सछसरतरय परिरहन भिोजन आछस आकद ससबसधजी सोई भिजी गभकतभध जो सरछधछन सन नछर पर जनछ सन बलिपथ फमस ऐसिी गई धनरछभशा दछरछ ससचछभलि हत अतध रछनजी जछएगजी अरछजसछछद नॉजजस सछ रछननछ थछ कस रछजतरय सो अलपछभधसछर ससपनन होनछ चछकहए उससछ दछभतरयत नछगरिरस-सलतरयछर सन भलिए बनछए गए कतधछन सो लिछगथ फ सरनछ थछ अपरछध जतसन डासतजी चोर धोखछदड़ा योगद लिथ फटी-खसोटी रछरपजीटी आकद सन रछरलिखो र सरछज सी रकछ स सजीभर हत बछसी दछभतरयत नछगरिरसखो दछरछ अपनन कतनस ससगिन सहसछर सछसततरयबोध एस सरछनछ सी भिछनछ सन ससपनन होनन चछकहए नॉजजस सन तरयन कतचछर हछसपसम सी भिछनछओस सन रनलि खछन हह उससन अनसछर lsquoसरसछर सी जरर सनलि कतदोह तरयछ उपद सो शाछस सरनन सन भलिए पड़ा योगदजी हत कतसछस अथछ दभनतरयछ सो बनहर बनछनन जतसन सछतरयरषो र उससी सोई भिथ फभरसछ नह स हत न ह सरसछर सछ सछर फतसलिछ सरनछ हत कस उसन कसस वतरयसछतरय सन कसनछ रनछफछ भरलि ससछ हत उससछ सछतरयम सछनथ फन सी सहछतरयछ सन आरकरिछरस सछतरयमछह सो भनतरयसकततर सरनछ हतrsquo6

इन कतचछरखो पर हर lsquoलितजनज फनतरयरrsquo सी छतरयछ दनख ससन हह नॉजजस सन अनसछर lsquoरछजनजीभस दशामन सी रथ फलिभिथ फ सरसतरयछrsquo इस रतरय पर कतचछर सरनछ नह स हत कस lsquoसरसछर सछ सरप सतसछ होनछ चछकहएrsquo बजलस तरयह दनखनछ हत कस lsquoकतरयछ सभिजी सन भलिए एस रछजतरय होनछ चछकहएrsquo नॉजजस रछजतरय सन औभचततरय पर हछलिछसकस उनजी गसभिजीरछ सन सछलि नह स उिछछ जजस रह कतपतरयरन जोसनफ परथ फधखो भरखछइलि बसभनन जतसन अरछजसछछद उिछन हह रगर नछगरिरस सलतरयछर और कतसछस सन कनतर र उससी भिथ फभरसछ सो बह सजीभर सर दननछ चछहछ हत नॉजजस रछजतरय थछ उससन उदनशतरयखो सी सरजीकछ सो आधभनस रछजनजीभस दशामन सी पररख सरसतरयछ रछनछ थछ इस ससबसध र ह सरहजीस शाछलद सन रहछन अनभिछद दछशामभनस जॉन लिॉस सन बनहद सर ब थछ लिॉस सछ सहनछ थछmdashlsquoसदरजी रछजतरय सो शाछभस सरनन सन भलिए परसकभ सन अपनन भनतरयर होन हहrsquo7

लिॉस सन अनसछर ह भनतरयर हतmdashlsquoनतरयछतरयrsquo जछकहर हत कस नतरयछतरय तरयहछस वतरयछपस ससदभिरषो र परतरयवयकति हआ हत उससछ रथ फलि ससदनशा हत कस दभनतरयछ र lsquoकससजी सो भिजी दथ फसरन सन जजीन ससतरछ थछ ससपकतषपतति सो हछभन पहसचछनन सछ सोई अभधसछर नह स हत rsquo8 lsquoसदरजी रछजतरयrsquo सी अधछररछ सो आगन बढ़छन हए नॉजजस आधभनस रछष-रछजतरय सन अभधसछरकनतर र सटीदजी सछ सझछ दनछ हत उससछ सहनछ थछ कस नछगरिरसखो र तरयह भरर नह स फतलिछतरयछ जछनछ चछकहए कस उनसी सरकछ सरसछर सन शाकतवयकतिशाछलिजी होनन पर भनभिमर हत और सरसछर जतसन-जतसन शाकतवयकतिशाछलिजी होगजी उनसी ससतरछ सरकछ और सरककतधि उसजी अनपछ र बढ़जी जछएसगजी रनषतरय दथ फसरन रनषतरय सन रछजतरय सन आधछर पर नह स

रखतरयरायः परसकभ सरछज थछ अपनजी जररखो सन आधछर पर जड़ा योगदछ होछ हत उससन अनसछर रछजतरय सी शाकतवयकतितरयखो सछ उपतरयोग नछगरिरसखो सो एस-दथ फसरन सी रदद सरनन अपनन कहखो सी सतरयस सरकछ सरनन सी सहज-सछभिछकतस परककतषपतति सन उतपरनरस सन रप र कसतरयछ जछनछ चछकहए न कस उनसन कतरधि अरोधस शाकतवयकति सन रप र वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ थछ अपनन सससछधनखो सछ अपनन सख और ससतरछ सन भलिए परतरयोग कसए जछनन सन अभधसछर सो ह जखलिछड़ा योगद सछ उदछहरर दनसर सरझछनन सी सोभशाशा सरछ हतmdashlsquoरछन लिजीजजए सोई वतरयछसछभतरयस जखलिछड़ा योगद कससजी टी र सन भलिए अपनजी शारषो पर खनलिनन सन भलिए ततरयछर होछ हत शाम सन अनसछर ह तरय सर लिनछ हत कस ह खनलि सन भलिए कतबसन कटीसटीखो सन परछपत धनरछभशा सछ पछसच परभशा लिनगछ आतरयोजस जखलिछड़ा योगद सन रछनदनतरय तरयछ सरजीशान सो लिनसर सददनबछजजी सर ससन हह लिनकसन बछद र अनबसध सन असगम परछपत होनन छलिजी धनरछभशा सो इचछनसछर खचम सरनन सछ सछमभधसछर सनलि उस जखलिछड़ा योगद सो होगछ एस बछर अनबसध सर लिननन सन बछद टी र परबसधन अथछ कससजी भिजी अनतरय सो तरयह अभधसछर नह स रह जछछ कस ह जखलिछड़ा योगद सन अनबसध सन ह भरलिनन छलिजी धनरछभशा सन खचम सो लिनसर कससजी परसछर सछ सछलि-जछब सरनrsquo

बजीसजीस शाछलद र पथ फसजजीछद सन औभचततरय सो दशाछमनन सन भलिए उससो रछनजीतरय ससतरछ सन सछथ जोड़ा योगदसर दनखनन सी सोभशाशा लिगछछर होनन लिगजी थजीस रनषतरय ससतर हत ह अपनजी रजजी सछ रछभलिस हत उससन अपनन अभधसछर हह कससजी सो उससी ससतरछ र दखलि दननन सछ अभधसछर नह स हतmdashरछनजीतरय ससतरछ और अजसरछ सन नछर पर तरयन बछ खथ फब उछलिजी जछ रह थजीस रछजतरय चथ फसकस जनछ सी सछरथ फकहस इचछ सछ परभभनभधत सरछ हत इसभलिए वतरयकतवयकति-सछसततरय सन नछर पर वतरयकतवयकतिछद सछ नछरछ भिजी सफलि हो ससछ थछ जब रछजतरय सन अभधसछर कनतर सो सजीभर सर कदतरयछ जछए तरयकद वतरयकतवयकतिरछतर अपनन अभधसछरखो सन परभ जछगरस हत ह स-चनछ स-अनशाछभस हत ो रछजतरय सी भिथ फभरसछ अपनन आप ह भसरटी जछजी हत लिनकसन आजछद सछ अभभिपरछतरय तरयकद सनलि अपनजी ससपकतषपतति और सससछधनखो सछ रनरछनछ उपतरयोग हत ब तरयह रछनछ जछएगछ कस वतरयकतवयकति सी ससतरछ सछ उपतरयोग उससो पथ फसजजीछद छसखो सन हछथखो सछ जखलिदनछ बनछनन सन भलिए कसतरयछ जछ रहछ हत नॉजजस वतरयकतवयकति सो अपनजी ससपकतषपतति और सससछधनखो सन भनबक निरबध उपतरयोग सछ अभधसछर दननन सछ जोरदछर सरथमन सरछ हत अपरततरयक रप सन ह सजीसछर लिनछ हत कस रनषतरय असनलिछ हत ह भिथ फलि जछछ हत कस ससतरछ सछ धतरयनतरय वतरयकतवयकति सो उससी भनजछ सन दछतरयरन र सतद सर दननछ नह स हत बजलस सरछज र सबसन सछथ रहन हए अपनन समरछन अजसरछबोध एस अभभिवतरयकतवयकति सदशालि सो बचछए रखनन सछ अभधसछर हत तरयह ससतरछ सी नसछरछतरस वतरयछखतरयछ हत इसपर कतचछर सरन सरतरय नॉजजस सरछज सलतरयछर भशाकछ जतसन ससछरछतरस रथ फलतरयखो सी एसछएस उपनकछ सर दनछ हत दथ फसरन इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सी भिछसभ सरछधछन पररछलिजी सी आलिोचनछ सरन हए ह उससो सरसछर सी ओर सन अरोधस सछरमछह रछन लिनछ हत जो उससन अनसछर ससपकतषपतति पर रनषतरय सन नतभस अभधसछर र सटीदजी सछ सछर सरजी हत ो कतरयछ सरछज सलतरयछर जतसजी सोई अधछररछ नह स हत और जो सपधछम र

कससजी सछरर कतपड़ा योगद चसन हह उनसन कतसछस सो लिनसर रछजतरय और सरछज सी सोई जजमरनदछर नह स हत नॉजजस इन परशनखो सो नजरसदछज सर जछछ हत उससछ रछननछ हत कस जब रछजतरय सी ओर सन नतरयथ फनर परभबसध हखोगन रनषतरय-रछतर सो अपनन दछरछ अजजम सी गई ससपदछ पर अभधसछर होगछ ब सभिजी लिोग अपनन-अपनन कतसछस सन भलिए सरकतपम भिछ सन सछतरयम सरगन सरछज र सभिजी सो कतसछस सन सरछन असर और ससतरछ रहनगजी ो एस भिजी वतरयकतवयकति कतसछस सन लिछभिखो सन सभच न रहनगछ और सरछज उस आदशाम सी ओर अगरसर होगछ जो रनषतरयछ सछ सबसन बड़ा योगदछ सपनछ हत इससन भलिए ह रनषतरय सन अभधसछरखो सी वतरयछखतरयछ सरछ हत सहनन सी आशतरयसछ नह स हत कस नॉजजस सी रछनछभधसछर ससबसधजी अधछररछ रखतरयरायः ससपकतषपतति पर अभधसछर एस तससबसधजी ससतरछ पर सकद हत

इचछ-सछसततरयछद एस रछनछभधसछर

वतरयकतवयकति कतशानष सन ससदभिम र ससतरछ समरछनजनस वतरयहछर जजीन-सरकछ असरखो सी सरछनछ अभभिवतरयकतवयकति थछ अजजम ससपकतषपतति सन ऐजचस उपतरयोग सछ अभधसछर हत कससजी सरछज र इन अभधसछरखो सी अनपजसथभ र रछनछ जछएगछ कस हछस वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ खरन र हह तरयहछस जजन अभधसछरखो सो ससतरछ सछ पतरयछमतरय रछनछ गतरयछ हत न वतरयकतवयकति सन रथ फलिभिथ फ अभधसछर हह सरछज र सजमरभलि होनन सन पथ फम भिजी न रनषतरय सो परछपत होन हह सरछजजीसरर सी आनपछभस सफलिछ सरछज र नछगरिरस अभधसछरखो सी उपलिलधछ सन सर पर भनभिमर सरजी हत उसजी सन सरछज र नतरयछतरय सी पति सछ अनरछन लिगछतरयछ जछ ससछ हत दथ फसरन शालदखो र अभधसछर सरछज र नतरयछतरय सी सथछपनछ सो ससभि बनछन हह चथ फसकस तरयन वतरयकतवयकति सन रदभलिस अभधसछर हह इसभलिए वतरयकतवयकति सो उनसन भलिए आछज उिछनन थछ आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर ससरषम सरनन सछ अभधसछर भिजी सहज परछपत होछ हत नॉजजस सरछज र नतरयछतरय सन सरप सो लिनसर बह सपषट न हो कसस अभधसछरखो सी उसनन जोरदछर सछलि सी हत ह अभधसछरखो सो नतरयछतरय सछ पतरयछमतरय रछनछ हह सरछज र lsquoनतरयछतरय सी पसड़ा योगद भिजी स ससभि हत जब स हछस रछनछभधसछरखो सछ समरछन होछ हतrsquo9mdashतरयह बछ उसनन अननस ससदभिरषो सन सछथ सई बछर-ररछ-कफरछसर सह हत उससछ रछननछ हत कस अभधसछर रनषतरय सी ससतरछ सछ परजीस हह आदशाम सरछज र तरयन वतरयकतवयकति सो सहजरप र परछपत होनन चछकहए इचछ-सछसततरयछद कतचछरस इसर अभभिवतरयकतवयकति सी ससतरछ थछ ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो जतरयछदछ रहत दनन हह उनसछ रछननछ हत कस अजजम ससपकतषपतति पर रनषतरय सछ पथ फरछ अभधसछर हत और रछजतरय सरन कससजी सो भिजी इस अभधसछर र हसकनप सरनन सछ अभधसछर नह स हत जो सछनथ फनजी रप सन जजससछ हत ह उससो सहज-सछभिछकतस रप र परछपत होmdashतरयह इचछ-सछसततरयछद नतरयछतरय सछ आधछर-भसधिछस हत ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो सो लिनसर उनसछ आगरह इनछ अभधस हत कस अभभिवतरयकतवयकति सछसततरय जो

रछनजीतरय ससतरछ सछ असलिजी पहचछन हत सदछभच पजीन थ फ टीछ परजी होछ हत आगन हर नॉजजस सी नतरयछतरयछधछरिर सरछज सी परिरसलपनछ र अभधसछरखो सन रहत पर कतचछर सरगन तरयह जछननन सी सोभशाशा सरगन कस उससी lsquoसतrsquo अथछ lsquoआतर-सछभरतrsquo सी सतधिछसभसी कतरयछ हत सछथ ह हर इसपर भिजी कतचछर सरगन कस नॉजजस सन भलिए ससपकतषपतति अभधसछर ससपकतषपतति सन रछतरयनन थछ उससी कतभशाषटतरयछस कतरयछ हह

1 समसलिभि रदभलिस अभधसछर

नॉजजस सन भलिए नतरयछतरयछधछरिर सरछज सी पहलिजी कतशानषछ हत कस उसर वतरयकतवयकति सन रथ फलिभिथ फ अभधसछर सरजक होनन चछकहए हछलिछसकस हछस उससछ भचसन सनलि ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो सी कतनचनछ स सजीभर होसर रह जछछ हत उससन अनसछर परततरयनस रनषतरय सछ अजजम ससपकतषपतति पर पथ फरछमभधसछर हत ह उससो अपनजी रजजी सन अनसछर खचम सर ससछ हत दछन र दन ससछ हत इचछ-सछ सततरयछद कतचछरस रछन न आए हह कस रनषतरय अपनछ रछभलिस सतरयस होछ हत नॉजजस सी पसस lsquoअनछस सटीनटी एसडा तरयथ फटीोकतपतरयछrsquo र lsquoआतर-सछभरतrsquo(सनलफ आनरभशाप) शालद सनलि एस बछर उस सरतरय आछ हत जब ह सरछधछन और बनगछर पर चचछम सरछ हत उससी परिरभिछषछ र आतर-सछभरत ह असथछ हत जब सछरजी और स एस और सरछन हो अपनन शार र पर सबसन पहलिछ अभधसछर रनषतरय सछ हत अपनन शर एस तरयोगतरयछ सन बलि पर ह जो भिजी अजजम सरछ हत उससछ लिछभि उसन भरलिनछ ह चछकहए आतरसछभरत सन अलिछछ ह lsquoससपथ फरम सछभरतrsquo सी अधछररछ सो भिजी सपषट सरछ हत उससन अनसछर सरछज र नतरयछतरय सी उपजसथभ भिजी ससभि हत जब वतरयकतवयकति सो अपनन सरछई पर पथ फरछ अभधसछर हो ह अजजम ससपकतषपतति सो बनचनन असरिर सरनन सो पथ फर रह स सतर हो आतररकछ और ससपकतषपतति सी सरकछ सन भलिए शातर सछ परभसछर सरनन कहससछ सो टीछलिनन नससछन सी तध र सखो सन भिरपछई सरनन सछ अभधसछर वतरयकतवयकति सो भरलिनछ चछकहए तरयह भिजी lsquoससपथ फरम सछभरत सी शनरजी र आछ हत ससपथ फरम सछभरत सी दथ फसर रटीनछएस ससपकतषपतति सन असरर सरकछ दसगखो थछ कससजी भिजी अनतरय परसछर सी आपदछ सन ससपकतषपतति सो होनन छलिन नससछन सन बचछ सन अभधसछर सन रप र आछ हत तरयह ससपकतषपतति अभधसछर सन परभ दथ फसरखो सी कतनम सहरभ नतभस सछररतरयम थछ ससपकतषपतति सन उपतरयोग सो लिनसर सछरजी सन असजीभर अभधसछर सछ परजीस होजी हत लिनकसन lsquoससपथ फरम सछभरतrsquo सछ आशातरय अजजम ससपकतषपतति सन रनरछनन परतरयोग सछ अभधसछर नह स हत हछसी जखलिछड़ा योगद सो रतदछन र इस बछ सछ पथ फरछ अभधसछर होछ हत कस ह अपनजी जसटीस सछ सरछलि कदखछसर परभकदसद टी र सो रतदछन र पथ फर रह सछ

दन उससन लिगछछर गोलि दछगन लिनकसन उससो हछसी जसटीस सन परभकदसद सछ भसर फोड़ा योगदनन सछ अभधसछर नह स कदतरयछ जछ ससछ वतरयकतवयकति इस बछ सन भलिए पथ फरम स सतर हत कस अजजम ससपकतषपतति सछ कतभधरछनतरय ढसग सन अपनन सख एस स सतरछ सन कतसछर हन परतरयोग सरन लिनकसन दथ फसरखो सो उससन रछधतरयर सन हछभन पहसचछए तरयह स सतरछ उसन हरभगज नह स द जछ ससजी कतरयखोकस परसछरछसर र ऐसछ सरनछ दथ फसरखो सन जजीन र अछसभ हसकनप हत जजससछ इचछ-सछ सततरयछद कतचछरस कतरोध सर न हह सछफ हत कस ससपकतषपतति पर ससपथ फरम अभधसछरिरछ सछ भिछ भिजी दथ फसरन सन अभधसछर और जजीन सछ समरछन सरनन सी भिछनछ सन जड़ा योगदछ हत उसर सनलि न तध उपतरयोग सजमरभलि हह जो कतबनछ दथ फसरन सन जजीन और स सतरछ र अछसभ अनछभधसछर हसकनप कसए बगतर कतभधरछनतरय ढसग सन परदछन कसए जछ न हह इसभलिए ससपथ फरम सछभरत भिजी सरछज दछरछ रतरयछमकद भनतरयसकततर उपतरयोग भलिए होछ हत इसभलिए स कतदछनखो नन इससन भलिए lsquoसजीभर भनजजी-सछभरतrsquo भिजी सहछ हत हछलिछसकस सतरयस नॉजजस इस शालद-तरयगर सन परतरयोग सन बचछ हत ह भनजजी ससपकतषपतति सो जरर रछनछ हत उससछ जोरदछर र सन सन सरथमन भिजी सरछ हत सछथ ह जोड़ा योगद दनछ हत कस वतरयकतवयकति कतबनछ दथ फसरखो सो कससजी भिजी परसछर भिजी परसछर सी कभ पहसचछए उगरछ कदखछए तरयछ दथ फसरखो सी स सतरछ सो बछभध कसए भनजजी ससपकतषपतति सन उपतरयोग हन पथ फर रह स सतर हत

2 नतरयछतरयससग अभधगरहर

ससपकतषपतति सन अजमन सो लिनसर इचछ-सछसततरयछद दकतषटसोर पथ फर रह सपषट हत रनषतरय सछ सनलि उसजी ससपकतषपतति सन उपतरयोग पर नतभस अभधसछर हत जो उसनन नतरयछतरय ससग ढसग सन अजजम सी हो ऐसजी ससपकतषपतति जो उसनन बलिपथ फमस हभथतरयछई गई हो जजससन अजमन र उससछ सोई तरयोगदछन न हो उससन उपतरयोग सछ वतरयकतवयकति सो सोई नतभस अभधसछर नह स हत रगर सरछज र हर बछर आदशाम सन सछर नह स चलिछतरयछ जछ ससछ स वतरयछहछरिरस दकतषटसोर भिजी अपनछनछ पड़ा योगदछ हत रनषतरय दथ फसरन सन शर सन सन अजजम स सछ उपतरयोग सरन तरयह उभच नह स हत कसस तरयकद उस असछभरत तरयवयकति सससछधनखो तरयछनजी ऐसन सससछधनखो दछरछ जजनपर वतरयकतवयकति सछ तध अभधसछर न हो सी रदद सन तरयकद ह स अजजम सरछ हत ब उस उतपछद पर कसससछ अभधसछर रछनछ जछएगछ नतरयछतरयससग अभधगरहर र इसजी पर कतचछर कसतरयछ गतरयछ हत उससन अनसछर ऐसछ परततरयनस वतरयकतवयकति जो असछभरततरयवयकति ससपकतषपतति पर अपनछ दछछ सरन हए उससन स अजजम सरछ हत उससन भलिए उभच हत कस अजजम उतपछद सन बड़ा योगदन कहससन सो द थ फसरखो सन भलिए ोड़ा योगद दन तरयह सजीधछ-सछ वतरयछहछरिरस दकतषटसोर हत जजससो रछनजीतरय सरजोरिरतरयखो सन बजीच सछरसजसतरय थछ सरछज र शाछसभ और वतरयसथछ बनछए रखनन सी अनसररजीतरय सोभशाशा सन रप र भिजी दनख ससन हह तरयह वतरयछहछरिरसछ सन दबछ ह हह कस परछतरयरायः सभिजी इचछ-सछसततरयछद कतदछन असछभरततरयवयकति ससपकतषपतति

पर सलजन सी जसथभ सो सजीसछरन हह लिनकसन न उस असथछतरयजी अभधसछर तरयछ वतरयसथछ सो उसजी सजीरछ स रछनतरयछ दनन हह जब स ह स नतरयथ फनर शारषो सछ पछलिन सरछ हत उनसन इस दकतषटसोर सी आलिोचनछ भिजी होजी रह हत lsquoअनछभधसक ससपकतषपतति पर अभधसछरrsquo सी जीन भभिनन जसथभतरयखो सी चचछम इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो नन सी हत उनसन अनसछर रछन लिजीजजए सोई वतरयकतवयकति कससजी ऐसन सससछधन पर जो उससन सछभरत सन बछहर हत शर सरन हए स अजजम सरछ हत अथछ जजससछ ह सससछधन हत उससन सछथ भरलिसर शर सरन हए उतपछदन र सहछतरयस बनछ हतmdashब उससछ उस उतपछद पर कसनछ और कसस सजीरछ स अभधसछर होगछ

कतबलिसलि भिजी नह सशाथ फनतरयrsquo आलिोचस खरछ जछब दनन हह उनसन अनसछर तरयकद सोई वतरयकतवयकति चतरछहन पर खड़ा योगद सछर सन शाजीशाखो सी बगतर उससन सछरजी सी अनरभ सन आसर सफछई सरनन लिगन ो उससो उस सछर सछ सछभरत नह स कदतरयछ जछ ससछ इससन सरथमन र तरयकद सोई तरयह दछछ सरन कस इस परसछर भरलिछ-जलिछ शर आशतरयस हत और सरछज र कतबनछ शर सछ सछझछ कसए सछर नह स चलिछ ब ो नतरयछतरय-ससग अभधसछरिरछ सी अधछररछ ह अथमह न होसर रह जछएगजी कतरयखोकस जीसरछ अचछनस बजीच र आसर दथ फसरन वतरयकतवयकति दछरछ ससपकतषपतति पर बलिछ त सलजन सो भिजी बतध रोकतष सर ससछ हत इससन उस वतरयकतवयकति सन अभधसछरखो सछ सजीधछ हनन होगछ जो उतपछदन सन भलिए छसई जजमरनदछर हत दथ फसरन वतरयकतवयकति नन दबसगई कदखछसर जजससन उतपछद सो सलजछनन सी सोभशाशा सी हत रछजशाछह और सछमछजतरयछद र तरयह होछ थछ अपनन समछटी तरयछ आशतरयदछछ सो परसनन सरनन सन भलिए ऐसछ सझछ उनसन रसह-लिगन दरबछर परछतरयरायः दनन ह रहन थन तरयछतरछ सन ददरछन जसगलि र एस रछ कतबछ लिननन सछ रलिब तरयह नह स हत कस आप उसपर सछभरत सछ दछछ िोसनन लिग जीसरन अभधगरहर अथछ सलजन सन रछधतरयर सन अजजम ससपकतषपतति पर आशतरयस नह स कस ह आपसन ससपथ फरम सछभरत छलिजी ह हो उनसन सछभरत सो लिनसर दथ फसरन लिोगखो सी भिजी तसजी ह दछनदछर ससभि हत उस असथछ र छसकतस सछरजी जछनबथ फझसर तरयछ अनजछनन ह अपनजी दछनदछर पनशा सरनन र चथ फस भिजी ससछ हत सछफ हत कस सछससछरिरस सओस पर ससपकतषपतति अभधसछरिरछ ऐभहछभसस ससदभिम भलिए रहन हह तरयह सरसतरयछएस इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन सरक पहलिन सन ह थजीस नॉजजस नन उससी सरलि और सटी स कतनचनछ सी हत

ससपकतषपतति अभधगरहर सो लिनसर रछबटीम नॉजजस िोस नजीजन पर नह स पहसच पछछ इस कतषतरय र उससछ रन ससशातरयगरस हत ह लिॉस सन सहरभ दशाछमन हए शर सन सजमरशर पर अपनछ धतरयछन सकद रखछ हत उललिनखनजीतरय हत कस ईसछई परसपरछ र सरस भिथ फभर पररछतरछ सी रछनजी जछजी हत रछजछ धरजी पर पररछतरछ सन परर-पतर सछ परभभनभध हत रछजछ सो दतजीतरय-अभधसछर सन ससपनन रछननन छलिन सोलिहजीस शाछलद सन असगरनजजी लिनखस रछबटीम कफलरर नन भलिखछ थछ कस पररछतरछ नन सरस भिथ फभर ईसछ रसजीह सो ससौपजी थजी रसजीह नन उससो नछगरिरसखो सन बजीच कतभिछजज सर कदतरयछ कफलरर सन सथन कस पररछतरछ नन ससपथ फरम धरछ ईशवर सन परभभनभध तरयछनजी

रछजछ सो ससौपजी गई थजी सछ कतरोध सरन हए लिॉस नन lsquoसतकससडा कटीट ज आन गनमरटीrsquo र भलिखछ कस ईशवर सन सछरनन रछजछ और परजछ सन परशन उिछनन सछ सोई औभचततरय नह स हत उससन अनसछर पररछतरछ नन जरजीन सजीधन जनसछधछरर सो उससी सछरछनतरय दनखभिछलि सन भलिए ससौपजी थजी इसभलिए ह सछभरत सन परन हत परततरयनस वतरयकतवयकति सछ उसपर उनछ ह अभधसछर हत जजनछ कससजी दथ फसरन सछ हत कससजी वतरयकतवयकति दछरछ शानष सरछज सी रजजी सन बगतर परछसकभस ससपकतषपतति और सससछधनखो पर कससजी भिजी परसछर सी दछनदछर अतध सह जछएगजी ब रनषतरय सन बस र कतरयछ हत भिथ फ-उतपछद पर उससी दछनदछर सछ आधछर कतरयछ हो लिॉस सछ रछननछ हत कस रनषतरय परिरशर सन जरिरतरयन असछभरत तरयवयकति धरछ पर भनजजी अभधसछरिरछ सछ दछछ सर ससछ हत lsquoसतकससडा कटटी ज आन कद भसकतलि गनमरटीrsquo सन पछसचन अधतरयछतरय र ह सम दनछ हतmdash

1 तरयकद सोई वतरयकतवयकति अपनन सछभरत तरयवयकति स सो कससजी ऐसजी स र भरलिछछ हत जजससछ सोई सछरजी नह स हत ो ह स उस वतरयकतवयकति सी रछन लिजी जछजी हत2 परततरयनस रनषतरय सो अपनन शर पर पथ फरछ अभधसछर हत3 इसभलिए जब सोई वतरयकतवयकति अपनन शर सो जजससछ ह सछरजी हत असछभरत तरयवयकति

भिथ फभर सन तरयोग सरछ हत ो ह उसपर सछभरत परछपत सर लिनछ हत11

लिॉस सछ lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर ससपकतषपतति-अभधसछर सन पक र कदतरयछ गतरयछ तरयह सम दोषपथ फरम थछ चथ फसकस अनतरयछनतरय परछजरतरयखो सजग सी भिछसभ रनषतरय भिजी परसकभ सछ ह कहससछ हत इसभलिए शाोधन परिरशाोधन अथछ रपछसरर सन बहछनन वतरयकतवयकति दछरछ परछसकभस सससछधनखो पर जजन सरषो सन आधछर पर भनजजी अभधसछरिरछ सछ दछनदछर सी जछजी हत उसजी रह उनह स सरषो सन आधछर पर परछसकभस ससपदछ होनन सन सछरर रनषतरय पर भिजी परसकभ तरयछ सरछज सी दछनदछर ससभि हत उस असथछ र रनषतरय सी अकतसलि ससतरछ सी अधछररछ खटीछई र पड़ा योगद ससजी हत इन सभरतरयखो सन बछजथ फद लिॉस सछ कतचछर आधभनस इचछ-सछसततरयछद कतदछनखो सो आसकतषम सरछ हत सतरयस नॉजजस नन भिजी शर-सजमरशर सन कतचछर सो दोषपथ फरम रछनछ थछ हछलिछसकस ह उससछ सछथमस कतसलप दननन र असरथम रहछ थछ नॉजजस सन अनसछर lsquoशर-सजमरशरrsquo सन भसधिछस सी सरजोर हत कस इस आधछर पर हए ससपकतषपतति असरर पर सछभरत सी सजीरछ सन बछरन र िोस सरछधछन नह स दनछ उदछहरर सन भलिए रछन लिजीजजए रसगलिगरह सी तरयछतरछ पर भनसलिछ तरयछतरजी उस गरह पर उरनन र सछरतरयछब हो जछछ हत रसगलि सी सह पर उरनन सन बछद ह उस सथलि सी सफछई सरछ हत लिसबन परिरशर सन बछद ह उस सथलि सो सछफ और सरलि सरनन र सछरतरयछब हो जछछ हत अब तरयकद रसगलिगरह पर उरनन छलिछ ह पहलिछ असरिरक तरयछतरजी हत ो सछलि उिछ हत कस शर-सजमरशर सन भसधिछस सन अनसछर उससछ कसनजी भिथ फभर पर अभधसछर होगछ कतरयछ पथ फरछ रसगलि गरह उससछ रछन भलितरयछ जछनछ चछकहए अथछ सनलि ह सथलि जजनछ उसनन सछफ कसतरयछ हत नॉजजस इस परशन सो तरयह स ोड़ा योगद दनछ हत उषपततिर नह स दनछ उससी ओर एस सझछ तरयह भिजी आछ हत कस lsquoशर-सजमरशरrsquo सन कतचछर सो ह

कसनछरन सर अभधसछरिरछ सी सरसतरयछ पर वतरयकतवयकतिरछतर सी रदजथ फदगजी थछ उससी रथ फलिभिथ फ आशतरयसछ सो धतरयछन र रख उपतरयोभगछछद दकतषटसोर सन कतचछर कसतरयछ जछए

आगन बढ़नन सन पहलिन उभच होगछ कस उस सरसतरयछ पर कतचछर सर भलितरयछ जछए जजससछ हरनन ऊपर उललिनख कसतरयछ हत तरयछनजी असछभरततरयवयकति तरयछनजी नतसभगमस ससपदछ पर भनजजी अभधसछरिरछ सो कसस परसछर परिरभिछकतष कसतरयछ जछए उससन गजीसरर सछ आधछर कतरयछ हो lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर वतरयकतवयकति सी ससपकतषपतति कसनजी और कसस सजीरछ स उभच हत स कतदछन इसन सजीरछह न रछनन हह उनसन अनसछर तरयह रनषतरय पर हत कस अपनजी तरयोगतरयछ और सछररतरयम सन बलि पर ह असछभरततरयवयकति सओस सन जजनन बड़ा योगदन कहससन पर दछछ िखोस ससछ हत ह उससछ अभधसछर हतmdashजो उससो भरलिनछ ह चछकहए लिनकसन उनसन आगन भिजी वतरयछहछरिरस सरसतरयछएस सर नह स हत lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर रनषतरय जजस ससपकतषपतति पर अपनजी दछनदछर परस सरनछ चछहछ हत ससभि हत उससन पहलिन सन ह लिोग उससछ कससजी ओर रप र उपतरयोग सर चसन हखो उदछहरर सन भलिए एस कससछन जसगलि सो सछफ सर उससो खनजी लिछतरयस बनछछ हत ह सछफ सी गई जरजीन पर अपनन सछभरत सछ दछछ भिजी सरछ हत लिनकसन कससछन जरजीन सो उपतरयोग र लिछनन छलिछ असनलिछ पहलिछ वतरयकतवयकति नह स हत तरयह पथ फर रह ससभि हत कस उससन पहलिन भिजी स लिोग उससछ उपतरयोग सर चसन हखो गछस सन आसपछस खछलिजी पड़ा योगद जरजीन सछ उपतरयोग लिोग पशाओस सो बछसधनन उपलिन थछपनन सन भलिए सरन हह बछद र उस जरजीन पर सोई वतरयकतवयकति रर बनछ लिनछ हत अथछ खनजी तरयछ स और सरनन लिगछ हत तरयकद परथर उपतरयोग ह सछभरत सी शाम हत ो बछद र जजसनन उस जरजीन पर गकह-भनरछमर कसतरयछ हत उससछ अभधसछर अतध रछनछ जछनछ चछकहए कसस अतध सहन जछनन सी बछ ब स भनरछधछर हत जब स कस बछसी लिोगखो सो उससन सोई आपकतषपतति न हो तरयकद ह सरछज दछरछ रछनतरय चलिन हत ो ऐसन ससपकतषपतति अभधसछर सो रछनतरयछ दननजी होगजी हछलिछसकस तरयह भिजी ससभिछनछ हत कस उस ससपकतषपतति अभधसछर सन शानष लिोगखो सो सोई भशासछतरय न हो कसस हरनशाछ ह उनह सोई भशासछतरय तरयछ नससछन न होगछ तरयह सहनछ बह ह सकिन हत तरयह भिजी ससभि हत कस उस सलजन सन सनलि ससबसभध वतरयकतवयकति सो लिछभि हो जबकस बछसी गछस छलिखो सो नससछन उिछनछ पड़ा योगद रहछ हो कतरयछ उस असथछ र भिजी उस वतरयकतवयकति सन ससपकतषपतति परछभधसछर सो तध रछनछ जछएगछ इस सम सन बछद सरछधछन सन भलिए नॉजजस पनरायः लिॉस सी ओर दनखनन लिगछ हत और लिॉस ऐसन ससपकतषपतति परछभधसछर सो जजससन दथ फसरखो सो हछभन पहसचनन सी ससभिछनछ हो इस शाम सन सछथ सजीसकभ दनछ हत कस दथ फसरखो सन भलिए भिजी शनषठ और पतरयछमपत कहससछ ोड़ा योगद कदतरयछ जछनछ चछकहएmdash

lsquoबहजी नद सन पछनजी पजी लिननन सन कससजी सो नससछन पहसच ससछ हत इससी सोई सलपनछ भिजी नह स सर ससछ भिलिन कससजी नन उससन आससि जलि कतपतरयछ हो कतरयखोकस नद तसजी सी तसजी हछस होगजी दोनखो सी पतरयछस बझछनन सन भलिए पतरयछमपत तरयकद बछ दोनखो सन भलिए िीस-िछस पतरयछमपत रछतरछ र उपलिलध भिथ फभर सन बछरन र भिजी सह जछ ससजी हतrsquo12 नॉजजस सन अनसछर असछभरततरयवयकति

ससपकतषपतति पर अभधसछर दशाछमनन सन भलिए लिॉस सन उपतरयमवयकति परभबसध सछ पछलिन कसतरयछ जछनछ चछकहए हछलिछसकस इस सम र इनजी खछभरतरयछस हह कस सतरयस नॉजजस ह उससन ससषट नह स हो पछछ अपनन सम सो आगन बढ़छछ हआ ह भलिखछ हत lsquoकससजी भिजी वतरयकतवयकति सछ सछभरत उससन अभधस भिलिछ कतरयखो हो जजनछ उसनन कससजी पदछथम सी रथ फलतरयषपततिछ सो बढ़छनन र तरयोगदछन कदतरयछ हतrsquo13 असभर भनषसषम पर पहसचनन सन पहलिन ह जसथभ सी पथ फर वतरयछखतरयछ सरछ हत सोई वतरयकतवयकति कससजी स सछ सछभरत हछभसलि सरनन सन भलिए अपनछ शर कतरयखो लिगछछ हत शाछतरयद इसभलिए कस उससन पछस सनलि उससछ शर हत उसजी सन रछधतरयर सन ह अपनजी उपतरयोभगछ दशाछम ससछ हत जब सोई वतरयकतवयकति असछभरततरयवयकति स पर अपनछ शर लिगछछ हत जो उससछ शर उस स पर छ जछछ हत उससछ परभिछ स पर सपषट झलिसनन लिगछ हत शर सन पचछ स िीस पहलिन जतसजी नह स रहजी शर सछ तरयह परसछर दथ फसरखो सन रसछबलिन स पर शभरस सी दछनदछर सो पषट सरछ हत लिनकसन शर सछ सरप कतरयछ हो कतरयछ कससजी भिजी परसछर सन शर सन स पर दछनदछर सर पछनछ नतभस होगछ नॉजजस इस एस उदछहरर सन रछधतरयर सन सपषट सरछ हत lsquoरछन लिजीजजए रनरन हछथ र टीरछटीर सन सथ फप सन भिर एस सनन हत उस सनन सो रह तरयकद सरद सी लिहरखो पर बहछ दथ फस ो सथ फप सन सर सरद र द थ फर स फतलि जछएसगन कतरयछ उससन आधछर पर सरद सन उनन कहससन पर जहछस स टीरछटीर सथ फप सन सर फतलिन हह रह अपनन सछभरत सछ दछछ सर ससछ हथ फस जछकहर हत तरयह रथ फखमछपथ फरम बछ होगजीrsquo इससन बछद ह भनषसषम पर आछ हत कस ह शर सछभरत कदलिछनन र सहछतरयस हत जजससन स सन रथ फलतरय र ककतधि होजी हत ह अपनजी और सरछज सी नजरखो र अभधस रथ फलतरयछन होछ हो तरयह एस रहतपथ फरम भनषसषम हत जो जजीन सन उदनशतरय थछ सरछज र रनषतरय सी उपतरयोभगछ सन भलिए रछगमदशामस सछ सछर सरछ हत सोई सछतरयम जो सनलि वतरयकतवयकति कतशानष सन भलिए रथ फलतरयछन हत बछसी लिोगखो सन भलिए वतरयथम बजलस नससछनदनह ो उससछ सससछर र उससछ छसकतस रथ फलतरय शाथ फनतरय हत उदछहरर सन भलिए उपतरयमवयकति उदछहरर र ऐसछ हो ससछ हत कस टीरछटीर सथ फप सो पछनजी पर बहछनछ कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए खनलि हो उसन उससन खशाजी भरलिजी हो लिनकसन तरयकद उससन सरद र कससजी परसछर सछ परदथ फषर फतलिछ हत ो उससछ नससछन पथ फरन सरछज सो होगछ जछकहर हत कस वतरयकतवयकति सछ शर-उतपछद न सनलि उससन भलिए बजलस बछसी सरछज उपतरयोगजी होनछ चछकहए भिजी वतरयकतवयकति सी उसपर दछनदछर तध रछनजी जछएगजी शर सछ ससछरछतरस उपतरयोग अपनन सछथ-सछथ दथ फसरखो सछ भिजी भिलिछ दनखनछ ह सतछभधसछर सी पहलिजी और आजखर शाम हत

3 नतरयछतरयससग असरर

नतरयछतरयससग असरर ससपकतषपतति पर ससपथ फरम सछभरत सी जसथभ सो दशाछमछ हत सरछज र ससपकतषपतति असरर सन भनसकषट रप भिजी परचभलि हह उदछहरर सन भलिए स वतरयकतवयकति चोर सर दथ फसरन सन धन सो रर लिन आन हह स ऐसन लिोग भिजी हह जो इससन भलिए धोखछदड़ा योगद जतसन आसछन कसस हनतरय रछसन सछ चतरयन सरन हह इससन ससपकतषपतति असरिर होसर उनसन सलजन र चलिजी जछजी हत लिनकसन

उसपर नतरयछभतरयस दछनदछर ससभि नह स हत चोर तरयह सहसर कस उसनन ससपकतषपतति ससचतरय सन भलिए चोर सछ सहछरछ भलितरयछ हत उसपर अपनजी दछनदछर नह स सर ससछ न ह सोई धोखनबछज वतरयकतवयकति दथ फसरखो सन सछथ लि-परपसच सन आधछर पर जटीछई गई ससपकतषपतति सो अपनछ बनछ ससछ हत इसजी परसछर तरयकद सोई ससपकतषपतति सछ सछरजी हत रगर उससन असरर सन भलिए ततरयछर नह स हत उससी असहरभ सन बछजथ फद तरयकद उसन ससपकतषपतति-असरर हन बछधतरय कसतरयछ जछछ हत ो उस असथछ र भिलिन ह असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हो सछरजी सन इचछ-कतरधि स सन असरर सो नतरयछभतरयस नह स सहछ जछ ससछ तरयकद उस स सन वतरयछपस लिोसकह जड़ा योगदन हह थछ असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हत ब भिजी वतरयकतवयकति सो उस असरर सन भलिए रछजजी सरनछ नतरयछतरय-भिछनछ सन अनसछर अपनजक होगछ ऐसन रछजतरय र जो नतरयछतरय-रछगम पर होनन सी दछनदछर सरछ हत असरर हन तध परकरकरितरयछ सछ पछलिन सरनछ जरर हत दनसछर ससपकतषपतति पर सछभरत सन असरर सन भलिए आशतरयस हत कस उसन सनचछपथ फमस तध नतरयछतरय-समर परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन ससपनन कसतरयछ जछए तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी ससपकतषपतति तरयछ सससछधन पर अभधसछर रखछ हत उससछ अभधसछर कतभधसमर थछ सरछज दछरछ रछनतरय हत भिजी ह उससो कससजी दथ फसरन सो असरिर सरनन सछ अभधसछर भिजी रखछ हत शभरस सन रछरलिन र तरयकद सोई शभरस कससजी सछतरयम सो सनचछपथ फमस सरनन सन भलिए ततरयछर नह स हत ब उससी रजजी सन कतबनछ सछतरयम सरनन सन भलिए बछधतरय कसतरयछ जछनछ इस कतचछरधछरछ सन असगम अरछनतरय हत

एस जसथभ तरयह भिजी हो ससजी हत कस सोई वतरयकतवयकति अपनन सछभरततरयवयकति स सो नतरयछभतरयस परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन कससजी वतरयकतवयकति सो असरिर सरनछ चछहछ हो कसस दथ फसरछ वतरयकतवयकति उसन लिननन सन भलिए ततरयछर न हो नॉजजस जोर दनसर सहछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी तधछ हन दछछ सी सहरभ अभनछतरयम हत लिनकसन लिननन छलिन सी सहरभ तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी दछन तरयछ उपहछर सो लिननछ न चछहन ब इस जसथभ सो ह पथ फर रह सपषट नह स सर पछछ लिनकसन ह जोर दनसर सहछ हत कस रकरिनछ सो उस असर पर उपजसथ अशतरय होनछ चछकहए रदन सो सहरभ सछ पतरयछमतरय रछनन हए ह इस भनरमतरय पर पहसचछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी परकरकरितरयछ सन ददरछन रकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयछनजी सोई वतरयकतवयकति सहन कस उसनन ससपकतषपतति सछ सनचछपथ फमस असरर कसतरयछ हत रगर ससबसभध वतरयकतवयकति उसन सजीसछर सरनन सन इनसछर सर दन ब असरर सी परकरकरितरयछ सो अपथ फरम रछनछ जछएगछ दथ फसरन शालदखो र असरर-परकरकरितरयछ सो भिलिजी-भिछसभ ससपनन होनन सन भलिए रकरिनछ सन सछथ-सछथ कतरकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयह सछतरयम दोनखो सन कहखो सो धतरयछन र रखसर शाछसभपथ फमस और कतभधसमर ढसग सन कसतरयछ जछनछ चछकहए नॉजजस सन अनसछर जो शात कससजी स सन अजमन पर लिछगथ फ होजी हह ह शात उससी कतबरकरिी तरयछ अनतरय कससजी असरर पर भिजी लिछगथ फ होजी हह उदछहरर सन भलिए तरयकद कससजी शाम सन अधजीन कससजी सो दभनतरयछ र सह स सन भिजी पनतरयजलि लिननन सन परभबसभध सर कदतरयछ हत ो इस भनतरयर सी पथ फछमपनकछ और शाम सन अनसछर उस वतरयकतवयकति सन भलिए पनतरयजलि सी कतबरकरिी भिजी सछभिछकतस रप सन परभबसभध होगजी दथ फसरन शालदखो र तरयकद कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए सोई स भनकतषधि रछन लिजी गई हत ो उससन

उपतरयोग सी थ फ टी उस वतरयकतवयकति सो कससजी भिजी परसछर सन नह स द जछ ससजी स सथछनखो पर हर नॉजजस सो असपषट और धसधलिछ पछन हह सकतशानष सन सछभरत सो लिनसर तरयह दछछ परछतरयरायः कसतरयछ जछछ हत कस उसर सभिजी अभधसछर पथ फरम असररजीतरय हह लिनकसन तरयह सोचछ-कतचछरछ सततरय नह स हत ऐसन अननस उदछहरर खोजन जछ ससन हह जजससन अनसछर वतरयकतवयकति सन पछस कससजी स सो अपनन पछस रखनन सछ अभधसछर हो कसस उससन असरर सछ अभधसछर उससन पछस न हो रसलिन कसरछतरयन सछ रसछन जजसर वतरयकतवयकति रह ससछ हत उसपर अपनन छतसछभलिस सलजन सी दछनदछर सर ससछ हत अपनन सछररतरयम सन अनसछर उससी ररमर सजछटी आकद पर धनरछभशा भिजी खचम सर ससछ हत कसस उसन बनचनछ उससन अभधसछर कनतर सन बछहर होछ हत आशातरय हत कस तरयकद वतरयकतवयकति सछ ससपथ फरम सछभरत कससजी स पर हत भिजी उसन उस स सो बनचनन अथछ इचछनसछर असरिर सरनन सन छजजब अभधसछर परछपत हखोगन एस रह सन ह स उससी दछस सन सरछन होगजी उससन बछरन र ससपथ फरम भनरमतरय लिननन सछ अभधसछर उससछ सछरजी होनन सन सछरर उससन पछस रछनछ जछएगछ कससजी सो अनछभधसछर बनचनछ अथछ तध सछरजी सी इचछ सन कतबनछ स सछ रथ फलतरय चसछए बगतर उसन अपनन सछभरत र लिननछ अनतभस एस सछभरत सन भसधिछस सछ उललिसरन हत दथ फसरन शालदखो र स सछ ससपथ फरम सछभरत परछपत सरनन सन भलिए स सन मरछन सछरजी सी सहरभ जटीछनछ कफर उससछ उपतरयवयकति रथ फलतरय चसछनछ आशतरयस हत इनर सन एस भिजी अभिछ अथछ आसभशास कतचलिन सन भिजी ससपथ फरम सछभरत खरन र पड़ा योगद ससछ हत नतरयछतरय सी रछसग हत कस स सछ असरर ससपथ फरम सछभरत सन ससपथ फरम सछभरत सन भलिए हो तरयकद सोई सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रखतरय उदनशतरय स-कतशानष पर ससपथ फरम सछभरत सी रकछ सरनछ अथछ सछभरत सो बढ़छछ दननछ अथछ उससन भलिए परभिछजी सोभशाशा सरनछ हत उस असथछ र सतजचस दछसत सरसतरयछ हो ससजी हत इसपर तरयकद सोई तरयह सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रथ फलि उदनशतरय सनलि सछतरयषपततिछ सो बचछए रखनन सी सछतरयद हत ब भिजी ह गलिजी पर हत उदछहरर सन भलिए अपनन परिरछर सी जररखो सो पथ फरछ सरनन सन भलिए सोच-सरझसर खद सी बोलिजी लिगछनछ खद सी नजीलिछरजी पर उर आनछmdashसनलि सछतरयषपततिछ सी सछतरयद रछनजी जछएगजी हछलिछसकस इस रह सन कससजी वतरयकतवयकति दछरछ अपनजी सछतरयषपततिछ सन कतचछर सो लिछगथ फ सरनछ उससी चरर सछरमछह सहछ जछएगछ आदशाम सरछज र ऐसजी जसथभ सी सलपनछ भिजी नह स सी जछ ससजी

4 नतरयछभतरयस ससशाोधन एस भनछरर

नतरयछतरय सदगछ नह स हत न ह सरछज र हरनशाछ सब स शाभि और शाछसभरतरय होछ हत परततरयनस सरतरय सरछज र अनसथ फलि एस कतरोधजी शाकतवयकतितरयछस सछतरयमर रहजी हह न सभिजी रनषतरय सन समवतरय पछलिन र सहछतरयस बनजी हह ो सभिजी कतरोध पर उर आजी हह इसभलिए नतरयछतरय सछ एस रप ससरषम सछ भिजी हत सरछज चछहछ हत कस हछस नतरयछतरय सन भलिए सभिजी सोई खरछ न हो तरयछनजी न

ो वतरयकतवयकति कससजी दथ फसरन सन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सछ सछरर बनन न ह सोई उससन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सी जरजीन ततरयछर सरन तरयह आदशाम जसथभ हत वतरयहछर र सरछज र ससरषम सी जसथभतरयछस बनजी रहजी हह रछज सरछज कससजी सन भलिए भिजी तरयह ससभि नह स होछ कस ह चतबजीस रसटीन वतरयकतवयकति सन अभधसछर-ससरकर थछ समवतरयपछलिन सन परनररछ र लिगछ रहन इसभलिए वतरयकतवयकति सो अपनन अभधसछरखो और अजसत पर सससटी सन सरतरय आतररकछ अथ ससपकतषपतति सी सरकछ सन भलिए सरतरयछनसछर परभसछर सरनन सी थ फ टी दन द जछजी हत तरयह सछरछजजस गभकतभधतरयखो र ससशाोधन एस भनछरर सन ददरछन नतरयछतरय सी जसथभ सो दशाछमजी हत रछबटीम नॉजजस सन अनसछर वतरयकतवयकतिरछतर सो तरयह आजछद होजी हत कस ह अपनन अभधसछर ससपकतषपतति और जजीन सी रकछ सन भलिए आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर उपतरयवयकति बलिपरतरयोग सर ससन रगर तरयह धतरयछन रखन हए कस सससटी अथछ आसनन आपदछ सी जसथभ र दथ फसरखो सो भिजी ह अभधसछर उपलिलध हखोगन तरयकद lsquoसrsquo सो lsquoखrsquo दछरछ कसए गए दरछचरर सन नससछन उिछनछ पड़ा योगदछ हत ब lsquoसrsquo सो उससछ सरतरयछनसछर परभरोध सरनन थछ नससछन सी जसथभ र lsquoखrsquo सन कभपथ फभम सछ दछछ सरनन सछ पथ फरछ अभधसछर होगछ इससन बछजथ फद तरयकद lsquoखrsquo सछ दरछचरर बनछ रहछ हत ब lsquoसrsquo सो उसन सछनथ फन दछरछ अथछ सजीधन ह दरछचरर सन भलिए दसकडा सरनन सछ अभधसछर होगछ तरयन अभधसछर सछरछजजसछ सी नजीस हह थछ सभिजी सदसतरयखो सो बरछबर होन हह उपतरयमवयकति उदछहरर सी ह बछ सर ो तरयकद कससजी भिजी कर lsquoसrsquo lsquoखrsquo सन सछथ दरछचरर र भलिपत पछतरयछ जछछ हत ो lsquoखrsquo सो भिजी अभधसछर होगछ कस ह lsquoसrsquo सो दसकडा सर ससन और तरयकद उससन आचरर सन उससो कभ पहसचजी हत ो अपनजी कभपथ फभम सन भलिए दछछ सर ससन

नॉजजस सी खथ फबजी हत कस अपनन कतनचन र ह न सनलि रछन-वतरयहछर सी दबमलिछओस पर कतचछर सरछ हत बजलस रछनजीतरय ससतरछ सन दछतरयरन र उनसछ सरछधछन भिजी सझछछ हत अपनन सथ फकर कतनचन सछररतरयम सन ह जहछस अननस गसभिजीर रदखो सछ सरछधछन दनछ हत ह स स रदखो सो अनसलिझछ ह ोड़ा योगद जछछ हत वतरयकतवयकति सो अपनजी परछररकछ ससपकतषपतति रकछ सछ अभधसछर हत आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर ह अपनन ऊपर होनन छलिन कससजी भिजी परसछर सन हरलिन सछ परभसछर सर ससछ हत और तरयकद कससजी सन आचरर सन उससो नससछन पहसचछ हत ो उस नससछन सी भिरपछई सी दछनदछर भिजी सर ससछ हत रनषतरय सो तरयन अभधसछर सनस परसपरछग सरछजखो सो ोड़ा योगदसर परछतरयरायः सभिजी आधभनस सरछजखो र परछपत हह इससन बछजथ फद कतदछनखो सन एस गम सो नॉजजस सन अभ-वतरयकतवयकतिछद सोच सन आपकतषपतति हत तरयह आपकतषपतति असनलिन नॉजजस सन नह स लिगभिग सभिजी इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन हत उनह लिगछ हत कस ससपकतषपतति अभधसछर सो लिनसर वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ सरथमन सरन हए न इनजी आगन भनसलि जछन हह कस उससन कतचछरखो र वतरयकतवयकतिछद उनरवयकति और उचसखलि कदखनन लिगछ हत इससन भिजी इनसछर नह स कसतरयछ जछ ससछ कस परततरयनस वतरयकतवयकति सो अपनजी कभपथ फभम सी दछनदछर सछ अभधसछर हत लिनकसन कभपथ फभम सी सजीरछ कतरयछ हो इससो तरय सरनन सछ अभधसछर कससन होगछ कतरयछ सनलि उससो जजसन कभ पहसचजी हत तरयकद ह अपनजी कभ सछ बढ़-चढ़सर रथ फलतरयछससन सरछ हत ब कतरयछ होगछ ऐसन र तरयकद सरसछर

सछनथ फन सन रछधतरयर सन हसकनप सरजी हत ो कतरयछ उससछ परतरयछस वतरयकतवयकति-सछसततरय सन दछतरयरन र अनछशतरयस रछनछ जछएगछ ऐसन परशनखो पर परभकरकरितरयछ बह कतलिसब सन भरलि पछजी हत रछबटीम नॉजजस सी ओर सन अपरछध सन भलिए दथ फसरन सो दसकडा सरनन सछ सझछ पर बहखो सो आपकतषपतति हत उनसन अनसछर वतरयकतवयकति सो अपनन ह सर पर दसडा सनछनन सछ सोई अभधसछर नह स हत कतरयखोकस नससछन सी भिरपछई कसस सजीरछ स हो तरयकद तरयह उस वतरयकतवयकति पर ोड़ा योगद द जछए जजससछ नससछन हआ हत ो ह सह हत तरयछ गलि इससछ भनरमतरय सदन सरनगछ अभभितरयवयकति सो दसकडा सरनन सछ अभधसछर परभिछकत रनषतरय सो एसछएस नह स कदतरयछ जछछ ऐसन रछरलिखो र रछजतरय सी उपजसथभ जरर रछननन सन हछलिछसकस वतरयकतवयकति-सछसततरय सी भिछनछ सो िनस पहसच ससजी हत लिनकसन इससन सछथम सन शाजीभिथ फ हो एस वतरयकतवयकति दछरछ दथ फसरन सो हछभन पहसचछए जछनन सी ससभिछनछ र भिजी सरजी आजी हत तरयह ऐसछ रोड़ा योगद हत जहछस इचछ-सछसततरयछद सी सजीरछ सछफ नजर आनन लिगजी हत नॉजजस बड़ा योगदन परिरशर सन वतरयकतवयकतिरछतर सन ससपथ फरम सछसततरय सछ पक लिनछ हत कसस ससपकतषपतति सन ससरकर थछ सरसतरयछओस सन सजीधन भनछरर र इचछ-सछसततरयछद सी जो दबमलिछएस हह न थोड़ा योगदछ-सछ कतचछर सरनन पर सछरनन आ ह जछजी हह

रछबटीम नॉजजस नन सरछधछन पधिभ सी आलिोचनछ सी हत लिोगखो सन सरछधछन जटीछसर उसजी धनरछभशा सन पभलिस सो पोसनछ तरयह लिोगखो सी नतसभगमस सछधजीनछ पर डाछसछ डाछलिनछ हत लिनकसन शाछसन और सरसछर चलिछनन सन भलिए ो धन चछकहए नॉजजस इससन भलिए लिोगखो सो जछगरस सरनन सी बछ सरछ हत लिोगखो सो अपनन अभधसछरखो और समवतरयखो सछ बोध होगछ सछथ र तरयह कतशवछस होगछ कस उनसी सछधजीनछ अकणण रर हत सरछज र रहसर उनसी ससपकतषपतति और अभधसछरखो सो सोई खरछ नह स हत ो न सतरयस अनशाछभस होसर सछर सरगन लिनकसन सरछज र अनशाछसन और शाछसभ-वतरयसथछ बनछए रखनन सन अभरिरवयकति रछजतरय सन और भिजी दछभतरयत होन हह भशाकछ सछसरतरय ससससकभ अभभिरकछ जतसन बह सन रछरलिन हह जजनह बढ़छछ दननछ रछजतरय सछ पनजी समवतरय रछनछ जछछ हत उनसन भलिए धन सी आपथ फभम सहछस सन होगजी नॉजजस इससन भलिए दछन और सतजचस सहतरयोग सछ सरथमन सरछ हत तरयहछस नॉजजस और हछसपसम सन कतचछरखो र सरछनछ दनखजी जछ ससजी हत जॉन हछसपसम भिजी रछनछ थछ कस सरसछर सछ एसरछतर सछतरयम lsquoउपद आकद सन सरतरय लिोगखो सन जछन-रछलि सी रकछ सरनछ हतrsquo लिनकसन उपदकततरयखो पर सछबथ फ पछनन सन सरसछर सन पछस सरभच शाकतवयकति और अभधसछरखो सछ होनछ जरर हत छकस असर पड़ा योगदनन पर ह नतरयछतरयसछम सी भिथ फभरसछ भिजी भनभिछ ससन इन सब सछतरयरषो सन भलिए सरसछर सन पछस धन आनछ चछकहए हछसपसम सन अनसछर उपतरयवयकति ो तरयह हत कस सछनथ फन और वतरयसथछ सन भलिए सरसछर सो धन सी आपथ फभम नछगरिरसखो सन सतजचस सहतरयोग और दछन सी भिछनछ सन हो तरयकद सरछधछन सछ सहछरछ लिनजी हत ो सर-रछभशा सछ उपतरयोग सनलि सरछज र शाछसभ और सरकछ सन कतसछर सन भलिए कसतरयछ जछनछ चछकहए ह जोर दनसर सहछ हतmdashlsquoसरछज र सछनथ फन और वतरयसथछ सछतरयर रखनन सन अलिछछ कससजी और सछतरयम सन भलिए जनछ सन धन जटीछनन सछ सरसछर सो सोई अभधसछर नह स हतrsquo नॉजजस सछ नतरयछतरयदशामन एस आदशामछद उदछर हत एस भिछस रन

सछ समशाधिछछद सपनछ एस ऐसछ कतचछर जजसन रछनछछद सरतरय-सरतरय पर दनखन आए हह उससी स सजीरछएस हह अननस सरसतरयछएस ऐसजी हह जजनपर नॉजजस कतचछर सरनन सन बचछ हत इससन बछजथ फद उससन कतचछरखो र एस आदशाम रछनछछद सरछज सन गिन सछ सपनछ रदजथ फद हत सलि भरलिछसर इचछ-सछसततरयछद रनषतरय सन अभधसछर ससतरछ और एस आदशाम सरछज सन सपनन सो बह ह आसछन भिछषछ र दभनतरयछ सन सछरनन लिछछ हत नथछभनतरयलि बछसडानन सन शालदखो र lsquoइचछ-सछसततरयछद बह सरलि सपषट आसछन भिछषछ र भलिखछ हआ दशामन हत जजसन सरझनन सन भलिए कससजी कतशानष सनजीसी तरयोगतरयछ सी आशतरयसछ नह स हत तरयह जछनसछर परस और आनसददछतरयस पछि हतrsquo14

copy ओरपरसछशा सशतरयप

ससदभिछमनरकरिरजरसछ

1 To live honorably to harm no one to give to each his own Ulpianus in Digesta of Justinianus

Augustus 11101

2 The sovereign is not bound by the laws-Ulpianus Digesta 1331

3 Justice is the constant and perpetual will to render to every man his due Digesta 1110

4 Political theories past and present have traditionally been concerned with who should be the

master (usually the king the dictator or government bureaucracy) and who should be the slaves -John

Hospers What Libertarianism Is

5 No one is anyone else master and no one is anyone else slave Since I am the one to decide how my

life is to be conducted just as you decide about yours I have no right (even if I had the power) to

make you my slave and be your master nor have you the right to become the master by enslaving me

Slavery is forced servitude Ibid

6 Government should intervene only in a RETALIATORY situation The government must never

INITIATE an action to create a better world mdash it is not the business of government to make an

advance decision about what counts as benefit Through laws government can prohibit various

aggressive actions but it cannot require the bringing about of supposedly beneficial ones John

Hospers What Libertarianism Is

7 The state of Nature has a law of Nature to govern it- John Locke Second Treatise on Civil

Government

8 no one ought to harm another in his life liberty and or property-Ibid

9 justice to hold just in case rights are respected -Peter Vallentyne in Nozickrsquos Libertarian Theory of

Justice

10 a right is something for which one can demand or enforce compliancerdquo Nozick in Philosophical

Explanations 1981 p 499

11 a If one mixes what one owns with something that is unowned one thereby comes to own the

unowned thing

b Each person owns her own labor

c If one mixes onersquos labor with unowned land one thereby comes to own the land

12 No body could think himself injured by the drinking of another man though he took a good

drought who had a whole river of the same water left him to quench his thirst and the case of land and

water where there is enough of both is perfectly the same-John Locke Second Treatise of Civil

Government Chapter 5

13 Why should onersquos entitlement extend to the whole object rather than just to the added value

onersquos labor has produced- Nozick Anarchy State and Utopia p 175

14 ldquoLibertarianism is very simply and clearly written and requires no technical knowledge on the part of

the reader Enjoyable informative readingrdquo- Nathaniel Branden as quoted by John Hospers in

Libertarianism A Political Philosophy for Tomorrow

Page 2: इच्छा—स्वातंत्र्यवाद(Libertarianism)

उपतरयमवयकति कतशानषछ सी भनषपकतषपतति सह ससन हह परशन स तरयखो हत कस रनषतरय तरयकद शनषठ उतपछदस हत ो उससन अभरिरवयकति शर-सदशालि सछ लिछभि कससन परछपत होनछ चछकहए रनषतरय सो जजसनन अपनजी सथ फझबथ फझ और सकिन परिरशर सन उतपछदन सो ससभि बनछतरयछ हत अथछ उस सरछज सो जजससछ ह सदसतरय हत जजसर रहसर ह जछनछनभि गरहर सरछ हत अपनजी भनरसरछ र जो रनषतरय सन भशाकर-परभशाकर एस रछनजीसरर र सहछतरयस होछ हत जजससन परन रनषतरय सी अपनजी रहषपततिछ शाथ फनतरय हत जो उससी अजसरछ उससन आतरगदर सछ परिरचछतरयस हत थछ जजससन आधछर पर ह परछजरजग सन अलिग और कतभशाषट होनन सछ दछछ सरछ हत लिछभि तरयकद रनषतरय सो भरलिनछ चछकहए ो कसस अनपछ र

तरयह परशन आज सछ नह स हत सभतरयछसरर सन आरसभि सन ह उतपछदन पर अभधसछर थछ उससन नतरयछतरयपथ फरम कतरर सो लिनसर एस चनदजी इससछन सन सछरनन हरनशाछ रह हत कतदछनखो सन बजीच इसन लिनसर रभिनद हह एस गम सछ रछननछ हत कस रनषतरय सन शर-लिछभि पर सबसन पहलिछ अभधसछर शर-सछम सछ ह होछ हत दनसछर रनषतरय अपनन शर एस बकतधिबलि दछरछ जो भिजी अजजम सरछ हत उससछ लिछभि उससो भरलिनछ ह चछकहए तरयह सम अपनन आप र रहतपथ फरम हह लिनकसन रनषतरयछ सी कतकतधछ तचछरिरस सछसततरय र भिजी हत कतदछनखो सन दथ फसरन गम सछ रछननछ हत कस सससछर अनभिखो सछ कतशाछलि रहछसछगर हत इस रहछसछगर र पजीढ़ -दर-पजीढ़ नतरयछ जलि असरिर होछ रहछ हत नई पजीढ़ अपनन अनभिखो सछ सफर हछस सन आरसभि सरजी हत जहछस उससी कतपलिजी पजीढ़ नन ोड़ा योगदछ थछ इस आधछर पर परततरयनस पजीढ़ परछनजी पजीढ़ सी सजमरसद होजी हत ह जजस अनभि और जछन-ससपदछ सन बलि पर आगन बढ़जी हत ह कतपलिजी पजीकढ़तरयखो सी ओर सन सभतरयछ ससससकभ एस ससभच जछन-ससपदछ सन रप र परछपत होछ हत इनह सहनजनन छलिजी वतरयसथछ सछ नछर ह सरछज हत ह परसपरछ एस सछसससकभस परछह सन बजीच मरछन सी तरयछतरछ और भिकतषतरय सछ सपनछ हत उससछ दछभतरयत रनषतरय सो ससरकर परदछन सरनछ थछ कतसछस हन अनसथ फलि छछरर सछ सकजन सरनछ हत सछथ र उसन भिछनछतरस रप सन सरकधि सरन रहनछ हत छकस ह तरयोगतरय नछगरिरस बनसर सरछज-कतसछस र अपनछ अभधसर तरयोगदछन दन ससन अगर सरछज तरयह सब न सरन अगर ह अपनजी जजमरनदछर सन पजीन हटी जछए ब हछलिछसकस सरछज सन भलिए ऐसछ सरनछ आसछन नह स होगछ कतरयखोकस रनषतरय उससी रचनछ सछ आधछरसो हत उससी उपनकछ सरनछ खद सो सससटी र डाछलिनछ होगछ तरयकद ऐसछ हो जछए ो सरछज अजसतह न हो जछएगछ कतबनछ सरछज सन रनषतरय और पशा सन बजीच कससजी परसछर सछ असर ह न रहनगछ इसभलिए रनषतरय सछ समवतरय हत कस ह सरछज जजसनन उससी सदर-सदर पर सहछतरयछ सी हतmdashसन कतसछस र अपनछ भिरपथ फर तरयोगदछन दन इस गम सछ रछननछ हत कस सरस सससछधन सरछज सी सछसझजी धरोहर हह उनसन उपतरयोग अथछ परिरशाोधन दछरछ रनषतरय जो अजजम सरछ हत उसपर ससपथ फरम सरछज सछ अभधसछर होछ हत सभतरयछ सन आरसभभिस षरषो सन लिनसर आजस सछरछजजस नतरयछतरय सन नछर पर जजनन भिजी कतचछर जनरन हह सभिजी सससछधनखो और असरखो सन नतरयछभतरयस कतरर सी रछसग सरन आए हह उनर दशतरयरछन असर सछ आधछर सससछधनखो सन कतरर थछ वतरयकतवयकति-

सछसततरय सो लिनसर उनसन ससतर दकतषटसोर हह

अपनजी सजीरछओस र रनषतरय सरछज सन सछरसजसतरय बनछए रखनन सछ तरयथछससभि परतरयतन सरछ हत ससतर सछरछजजस इसछई सन रप र ह परछतरयरायः तरयह चछहछ हत कस अपनन तरयोगदछन सन रप र स न स आनन छलिजी पजीकढ़तरयखो सन भलिए भिजी ोड़ा योगदछ चलिन स ऐसछ सरन जो सरछज सन अभधसर गरषो सन भलिए लिछभिसछर हो सह ससन हह कस रनषतरय सरछज सन तरयकद स गरहर सरछ हत ो सदछभच परिरषसक-परिरभधम रप र स न स लिदटीछ भिजी दनछ हत इसन रछटी सछ सजम उछरनछ सह ससन हह सछरछजजसछ सन भनछमह सन भलिए तरयह जरर भिजी हत रगर इस दछभतरयत सछ इसरफछ भनबछह सरछसर अससभि हत तरयह िीस हत कस रनषतरय सन दछभतरयत बड़ा योगदन हह उनसन ह भिछग नह स ससछ उनसछ अनपछलिन सरनछ रनषतरयछ सछ लिकर हत लिनकसन इससन सरछज सी जजमरनदछरिरतरयछस सर होनन सन बजछतरय और भिजी बढ़ जछजी हह सरछजजीसरर सी परकरकरितरयछ र रनषतरय सो अपनजी आजछद सछ एस असशा सबछमन सरनछ पड़ा योगदछ हत तरयह असशा सरछज एस शाछसन सो शाकतवयकतिशाछलिजी बनछनन र रदद सरछ हत इस रह रछजतरय सी सलि शाकतवयकति उनसन नछगरिरसखो सछ कतभशाषट परदनतरय होजी हह इससी सफलिछ हन वतरयकतवयकति सो सरछज सन सछथ कहखो सछ अनसथ फलिन भिजी सरनछ पड़ा योगदछ हत दथ फसरन शालदखो र सरछज सन जड़ा योगदनछ भिलिन ह रनषतरय सी अपनजी आशतरयसछ हो समथछ भनरायःशालस नह स होछ अपनजी ससतरछ सन एस कहससन सन रप र रनषतरय सन उससी सीर चसछनजी पड़ा योगदजी हत तरयह सछतरयम ह सरछज सी रतरयछमदछ उसर सख और शाछसभ सी सथछपनछ सन भलिए सरछ हत इसभलिए सरछज सछ समवतरय हत कस वतरयकतवयकति-कहखो सछ धतरयछन रखन ऐसजी वतरयसथछ बनछए छकस ससबसभध इसछइतरयछस उससन जड़ा योगदछ होनन पर गम सछ अनभि सर बड़ा योगद ससगकि इसछई होनन सन नछन सरछज सन दछभतरयत भिजी बड़ा योगदन हह उससछ समपरथर दछभतरयत हत कस ह अपनजी सदसतरय इसछइतरयखो सन सख सछ खतरयछलि रखन उनह सभिजी अनतरयछतरय सी परजीभ न होनन दन उदछरछपथ फमस उनसी ससतरछ सन अभधसछर सो बनछए रखन धतरयछन रखन कस शाछसभ और वतरयसथछ हन लिोसकह र सछनथ फन आशतरयस हह कसस रनषतरयछ कससजी भिजी परसछर सन सछनथ फन सन ऊपर हत सछनथ फनखो सछ अभसत रनषतरय सन हत रनषतरय उनपर भनभिमर नह स हत रछनजीतरय अजसरछ एस ससतरछ सन आगन हर सछनथ फन बदनछ हत अलपजीभनतरयस सी तरयह ननस सलिछह रहतपथ फरम हत कस परिरजसथभतरयछस चछहन जो भिजी हखो रनषतरय सी lsquoससतरछ सो सछनथ फन सन आबधि नह स होनछ चछकहएrsquo2

सछनथ फन सछ धतरयनतरय होनछ चछकहए अभधसर लिोगखो सछ अभधसर सख और ससतरछ सो सभनजच सरनछ ऐसन छछरर सछ भनरछमर सरनछ जजसर रनषतरय अभधसर ससतरछ सन सछथ अभधसर सखोपभिोग सर ससन तरयह भिजी ससभि हत जब सरछज अपनजी परततरयनस इसछई सी इचछओस सछ समरछन सरन वतरयकतवयकति सो अपनछ रसवतरय खलिसर परसटी सरनन सी आजछद हो

उषपततिरोषपततिर बढ़जी सछरछजजस जकटीलिछओस सन बजीच जहछस आधभनसीसरर और सभतरयछसरर सन नछर पर भनरसर नई सससथछओस सछ गिन होछ रहछ हो हछस रछनजीतरय ससतरछ सछ ससरकर अससभि भिलिन न हो रगर चनदजी-भिरछ सछतरयम हत इसभलिए भिजी कस सभतरयछसरर सन नछर पर नई

सससथछओस और कतधछनखो सछ गिन जजनजी जलदबछजजी सन सछथ होछ हत तसजी जलदबछजजी लिोगखो सो उससन परचछनन नई वतरयसथछ सन उससछ अनसथ फलिन सरनन हन नह स सी जछजी जन और अभभिजन र कतभिछजज सरछजखो र उससन भलिए सोई सोभशाशा भिजी नह स होजी रछनजीसरर सी सोभशाशाखो सो पथ फर रह परिरजसथभ सन भिरोसन ोड़ा योगद कदतरयछ जछछ हत परिररछरसरप तरयथछथम एस आदशाम तरयछनजी lsquoजो हतrsquo और lsquoजो होनछ चछकहएrsquomdashसछ असरछलि भनरसर बढ़छ ह जछछ हत लिोस-सछसततरय एस रछनछभधसछरिरछ सन पक र बढ़जी रछसगखो सन दबछ र शाछसन और शाजीषमसथ अभभिजन भरलिसर भनगरछनजी सससथछएस ो खड़ा योगद सर दनन हह कसस उनसन भशाखर पर उनह स चमससछर शाकतवयकतितरयखो सछ सलजछ होछ हत जो जनसछधछरर सन दरन और ददमशाछ सन भलिए जजमरनदछर रह हह थछ जजनसन रकतवयकति सी सछरनछ उन सससथछओस सन गिन सछ रथ फलि उदनशतरय होछ हत जजससी रनरछनजी सन चलिन वतरयसथछ सछ अभभिजछ ससससकभ सी ओर झसछ षम-दर-षम बढ़छ ह जछछ हत जजससन आरजन सन भलिए नतरयछतरय भनरसर दलिमभि और दरह होनन लिगछ हत सरसतरयछ हत कस न ो तरयह परककतषपतति नई हत न सससथछएस आज पतदछ हई हह इभहछस सछकजी हत कस सरछजजीसरर सन आरसभि सन ह वतरयसथछ सछ चरिरतर रथ फलिरायः लिोस-कतरोधजी रहछ हत उससन पहलिन परिरछर ह सरछज थछ उससछ रजखतरयछ रतरयछमदछएस भनधछमरिर सर लिनछ थछ जनससखतरयछ सर थजी जरर सजीभर ऊपर सन पथ फरमरायः परसकभ-आधछरिर जजीन सी अभनजचछ इससन बछजथ फद परिरछर तरयछ सबजीलिछई गटी र बसटीन रनषतरय आपसजी ससबसधखो सछ तरयकतवयकति-तरयवयकति ढसग सन भनछमह सर लिनन थन

जररखो सो भरलि-बछसटीसर पथ फरछ सरनन सी परककतषपतति सरछजजीसरर सी आरसभभिस परनररछ थजी सछलिछसर र जनससखतरयछ बढ़ जरर कतसछर लिनजी गई वतरयकतवयकति एस सथछन पर कटीससर रहनन लिगछ ब सरसतरयछ सन भनदछन सन भलिए वतरयकतवयकति सी आधतरयछजतरस जजजछसछ सछरछजजस आचछरससकहछ थछ सछरछनतरय नतभसछ सन तरयोग सन धरम सछ गिन कसतरयछ गतरयछ जो एस समथछ सजलप सभथरप सन सछमभधस शाकतवयकतिशाछलिजी और सर सरवसछम पररछतरछ सी रनरछनजी सन इदम-भगदम रथ फरछ हत परसकभ सन डारन अशाजीजक जनसरछज र धरम सो पथ फर जगह भरलिजी बछद र ो उसन बलिछ त थोपछ जछनन लिगछ थछ रछजसषपततिछ और धरमसषपततिछ सन ससतरयवयकति परतरयछसखो सन परिररछरसरप रछजछ सो धरजी पर ईशवर सछ परभभनभध रछन भलितरयछ गतरयछ अपनजी रथ फलि परककतषपतति र धरम िनि सछरसछद थछ अपनजी कतभशाषट ससरचनछ सन सछरर ह ह भशाखर सी ओर दनखछ थछ भशाखरसथ अभभिजन उसर लिछभि सी असथछ र थन धरम सी चमसछद सदोनरखजी परसपरछनतरयछतरयजी परककतषपतति नन ह सछरछजजस सर सरर और ऊसच-नजीच सी भिछनछ सो सथछभतरयत दननन सछ सछर कसतरयछ थछ लिोग धजीरन-धजीरन उसजी र रगन होन गए इस बजीच सरछज और रनषतरय सी जररखो सछ दछतरयरछ और भिजी फतलिछ गतरयछ पसदहजीस शाछलद सन तजछभनस परबोधन स तरयह भसलिभसलिछ अबछध चलिछ रहछ उससन बछद धछभरमस सससथछओस सन औभचततरय पर जोर-शाोर सन सछलि उिछए जछनन लिगन थन नए जछन सी रोशानजी र धरम सन भलिए तरयह ससभि न रहछ कस ह सरछज सो पथ फर रह अनशाछभस रख ससन

उस जरर नन आभथमस सछमछजतरयछद सन कतचछर सो जनर कदतरयछ बहरहछलि सभतरयछ सी तरयछतरछ र रनषतरय भनरसर नई-ननलिजी सससथछएस गढ़छ गतरयछ उनसन ससलिन बनछए सी चछह र रनषतरय सो हर बछर नई अनशाछसन पररछलिजी सो अपनछनछ पड़ा योगदछ हर बछर उसन अपनजी ससतरछ सन एस कहससन सी बभलि दननजी पड़ा योगद तरयह जछनन हए भिजी कस lsquoपरततरयनस वतरयकतवयकति सो उससन अभधसछर कदलिछनन सी दढ़ और सथछतरयजी इचछ ह नतरयछतरय हतrsquo3 सरछज अपनजी सभिजी इसछइतरयखो सो एससरछन नतरयछतरय उपलिलध सरछनन उससी ससतरछ सन अभधसर सर सो अकणण रर रखनन सन अपनन रथ फलिभिथ फ धतरयनतरय सन भनरसर दथ फर होछ गतरयछ

सछरछनतरय परिरजसथभतरयखो र रनषतरय दो परसछर सी ससतरछ सी परिरसलपनछ सरछ हत पहलिजी रछजनजीभस ससतरछ तरयछनजी सछरछजजस रतरयछमदछओस सन भिजीर ससतर नछगरिरस जजीन जजीनन सी ससतरछ ससतर सछरछजजस जजीन सन भलिए अथम भिजी रहतपथ फरम होछ हत अए आभथमस ससतरछ सछ भिछ भिजी इसजी र सजननकह हत दनसछर दथ फसर ससतरछ हत असरखो सी सरछनछ सन बजीच कतभधपथ फरम ढसग सन ससपकतषपतति उपछजमन सरनन थछ उससछ बगतर कससजी परभबसध सन इचछनसछर भिोग सरनन सी ससतरछ अपनन नछगरिरसखो सन भलिए दोनखो ससतरछओस सो सभनजच सरनछ कससजी भिजी सलतरयछर रछजतरय सछ परथर-सससलप होनछ चछकहए नतरयछतरय सन इस रप सी वतरयछखतरयछ सो इचछ-सछसततरयछद तरयछ lsquoभलिबरटीनरिरतरयभनजरrsquo सहछ जछछ हत इस नतरयछतरयछद कतचछरधछरछ सन अनसछर सभिजी रनषतरय एससरछन हत अए रछजतरय सछ समवतरय हत कस ह वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ सो बनछए रखन तरयहछस ससतरछ सछ अथम उससन सछरछनतरय अथरषो सन सह स वतरयछपस हत उसर अभभिवतरयकतवयकति सछसततरय असरखो सी सरछनछ सन सछथ ससपकतषपतति अभधसछर भिजी सजमरभलि हह इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन अनसछर आभथमस ससतरछ एस उपतरयवयकति ससपकतषपतति परछभधसछर सन बगतर रछजनजीभस ससतरछ अथमह न हत इसभलिए परततरयनस वतरयकतवयकति सो अपनजी करछ सन अनसछर ससपकतषपतति अजजम सरनन थछ उससछ इचछनसछर भिोग सरनन सछ अभधसछर भरलिनछ ह चछकहए जछन हछसपसम सन अनसछर परततरयनस वतरयकतवयकति अपनन जजीन सछ सछरजी हत कससजी भिजी वतरयकतवयकति सो कससजी दथ फसरन सन जजीन सछ सछभरत हछभसलि नह स हत इसभलिए एस वतरयकतवयकति सछ दथ फसरन सन जजीन र अछसभ हसकनप समथछ अनभच हत इचछ-सछसततरयछद आधभनस रछनछछद दशामन हत परछनजी कतचछरधछरछओस सन हटीसर lsquoपरछचजीन एस आधभनस रछजनजीभस भसधिछस परसपरछग रप सन इस बछ पर धतरयछन दनन थन कस सदन सछरजी होगछ और सदन दछस और सदन दछसrsquo4 इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन अनसछर lsquoन ो सोई कससजी सछ सछरजी हत न ह सोई कससजी सछ दछस जजस परसछर अपनन बछरन र एसरछतर रझन तरयह तरय सरनन सछ अभधसछर हत कस रनरछ जजीन कसस परसछर सछ हो उसजी परसछर मह अपनन जजीन सन बछरन र भनरमतरय लिननन सछ पथ फरछ-पथ फरछ अभधसछर हत रह चछहन जजनछ शाकतवयकतिशाछलिजी होऊस तरयछ कफर सषपततिछ रनर रटिी र हो इससन बछजथ फद मह दछस बनछसर महछरछ सछरजी बन बतिनन सछ सई अभधसछर नह स हत इसजी रह मह भिजी तरयह अभधसछर नह स हत कस रझन गलिछर बनछसर रनरन हछकसर बन जछओ दछसछ बलिछ त छबनदछर हतrsquo5

अए परततरयनस वतरयकतवयकति सो तरयह अभधसछर हत कस ह अपनन पससद दछ सछतरयमकनतर सो चनन और

इचछनसछर सछर भिजी सरन बशार सरव उससन सछतरयम सन कससजी अनतरय वतरयकतवयकति सी ससतरछ परभिछकत न होजी हो

इचछ-सछसततरयछद सछ जनर बजीसजीस शाछलद सन उस ददर र हआ जब पथ फसजजीछद सरछजछभथमस एस रछजनजीभस सषपततिछओस पर अपनछ परभित जरछ चसछ थछ सछमछजतरयछद अपनन परछभि सन ददर र थछ तजछभनस परबोधन सन बजीच परछनजी कतचछरधछरछओस सन आगन परशन-भचहन लिग चसछ थछ नई परददोभगसी सन आगरन सन परसपरछग उतपछदन परकतभधतरयखो पर सससटी रसडारछनन लिगछ थछ बड़ा योगद पथ फसजजीपभ ससपभनतरयछस लिोगखो सन कदलिो-कदरछग पर सलजछ सर उससो अनगछरजी उपभिोवयकतिछ र ढछलि दननछ चछहजी थजीस रछजनजीभस अजसथरछ एस अदथ फरदभशामछ सन बजीच रहतपथ फरम भनरमतरयखो पर पथ फसजजीपभ ररछनखो सछ असर सछफ नजर आनन लिगछ थछ उनसी ओर सन भनकह सछथम हन उपभिोवयकतिछसरर सछ अभभितरयछन जोर-शाोर सन चलिछतरयछ जछ रहछ थछ नजजी सन उभिरछ रजीकडातरयछ उनसछ सबसन बड़ा योगदछ रददगछर बनछ हआ थछ ऐसन परलिोभिनसछर परिरनशा र रनषतरय सी भिदभस इचछओस सछ फतलिछ अशतरयसभिछजी थछ तरयह पथ फसजजीछद शाकतवयकतितरयछस भिजी चछहजी थजीस कस रनषतरय परसपरछग कतधछनखो कतशानषसर उन वतरयसथछओस सन जो उसन ससतरयर और ततरयछग सछ पछि पढ़छजी हह सछससछरिरस सखछरोदखो सो भनससछर सरझजी हहmdashसन भनतरयसतरर सन रवयकति हो उससन पहलिन धरम और सछरसजी ससससछरखो सन रप र अननस बनकड़ा योगदतरयछस रनषतरय अननस सो जसड़ा योगदन हए थजी कतचछरसखो सछ बड़ा योगदछ गम उनसन बछहर लिछनन सो सकटीबधि थछ फलिसरप बजीसजीस शाछलद स रछनजीतरय ससतरछ और सरछनछ सन पक र रछहदलि पथ फर रह बन चसछ थछ नए कतचछरखो सन आलिोस र कतशव-भिर र लिोसछसकततरस सससथछएस रजबथ फ हई उनसछ ससरषम कससजी भिजी परसछर सन चमसछद सन कतरधि थछ इस बजीच अपनजी अनसथ फलिनछद परककतषपतति सन सछरर पथ फसजजीछद छस भिजी लिोसछसकततरस परिरनशा सछ लिछभि उिछनन र सछरतरयछब हई शाजी सन रधतरयछहन स पथ फसजजीछद दभनतरयछ सन आधन सन अभधस दनशाखो सो अपनन परभिछ र लिन चसछ थछ दथ फसरन कतशवतरयधि र हई भिजीषर जनहछभन और पचछछपगरस रछजनजीभ नन उसन अपनन पछस फतलिछनन सछ स और रदसछ कदतरयछ फलिसरप रछनछभधसछर सरथमस ऐसन अननस बकतधिजजीजी परसछशा र आए जो पथ फसजजीछद सी चरस-दरस सन परभिछकत थन और उसजी र रछनजीतरय सरसतरयछओस सछ हलि खोजन थन इचछ-सछसततरयछद जतसजी रखर कतचछरधछरछओस सछ उभिछर उसजी ददर सी रटीनछ हत

lsquoइचछ-सछसततरयछदrsquo सछ अभभिपरछतरय सनलि रभचतरयखो सी ससतरछ पर कतचछर सरनछ नह स हत अपनन सरथमसखो सी भनगछह र तरयह सछरछजजस नतरयछतरय सी उदछषपतति भिछनछ पर सकद वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ सभनजच सरनन सछ कतधछन हत आदरजी ससतर होगछ भिजी ह सतरयस सो अभभिवतरयवयकति सरनन सछ सछहस जटीछ पछएगछ भिजी ह अभधसर इचछओस सो अभभिवतरयवयकति सर उनसी पथ फभम सन भलिए आजखर स सरकतपम भिछ सन सछर सरनन र सकर होगछ इचछ-सछसततरयछद नछगरिरसखो सो तचछरिरस आजछद दनछ हत उनसछ कतनसीसरर सर ससतरछ सन परनर सरनछ भसखछछ हत

उसर रनषतरय सो कतशवछस होछ हत कस सरछज र उससी इचछ सन कतरधि तरयकद स भिजी अकतपरतरय होगछ ो पथ फरछ सरछज रददगछर सी भिथ फभरसछ र उससन सछथ खड़ा योगदछ नजर आएगछ सनचछनसछर तरय सी गई रतरयछमदछओस सन बछजथ फद ह इनछ सछधजीन और रवयकति होगछ कस बगतर कससजी बछहर परभबसधखो सन अपनन लिकतरय सछ भनधछमरर सर ससन इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सछ रछननछ हत कस उस वतरयसथछ र परततरयनस वतरयकतवयकति हर ह स परछपत सरनन र सकर होगछ जजससो ह अपनन भलिए जरर रछनछ हत उसन अपनन भिकतषतरय सो ऐजचस कदशाछ दननन सी भिरपथ फर ससतरछ होगजी रछजतरय सछ एसरछतर उदनशतरय अपनन नछगरिरसखो सन कहखो सी सरकछ सरनछ हत तरयह सछतरयम रनषतरय सी अभधसर ससतरछ सो सरजक रखनन सी भिछनछ सन सछथ कसतरयछ जछनछ चछकहए इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन अनसछर परततरयनस नछगरिरस सन सछरछनतरय अभधसछर होन हह ह सलतरयछररछजतरय सी परिरसलपनछ सो सछसछर सरनन र सकर हत उनसन अनसछर रछनछभधसछर सनलि रनषतरय सो उससन नछगरिरस अभधसछरखो सन ह नह स परचछन उनसी उपजसथभ दथ फसरन वतरयकतवयकतितरयखो सो भिजी उनन ह अभधसछर दनजी हत जजनन रनषतरय सो ससतर और समरछनजनस जजीन जजीनन सन भलिए आशतरयस हखो उनह lsquoसदरजी रछजतरयrsquo सी सचदछछद अधछररछ कतपरतरय हत उसन न रछजतरय सन नतरयथ फनर भनतरयसतरर सन बजीच आधभनस रछष-रछजतरयछद चननछओस सन बजीच भिजी जजलिछए रखनछ चछहन हह परसछरछसर र न सचसद आचरर तरयछनजी ससतरछ सो सचसदछ रछन लिननन सन भिजी रोसन हह रगर ससतरछ सोई नतरयछ परततरयतरय नह स हत लिॉस सी lsquoपरछसकभस रछजतरयrsquo सी अधछररछ सन अनसछर ह रनषतरय सो जनर सन ह परछपत होजी हत उसजी रह ससपकतषपतति भिजी परसकभ सछ असशा हत ससतरछ सन भसधिछस सन अनसछर दथ फसरखो पर अभधसर सरनछ भिजी अनभच एस परसकभ-कतरधि आचरर हत कफर इचछ-सछसततरयछद अभभिवतरयकतवयकति और ससपकतषपतति अभधसछर सी ससतरछ पर इनछ जोर कतरयखो दनन हह उनर और दथ फसरन ससतरछछकदतरयखो र पररख असर कतरयछ हह इसपर कतचछर सरनन सन भलिए इचछ-सछसततरयछद सी तचछरिरसी र गहरन उरनछ पड़ा योगदनगछ

इचछ-सछसततरयछद सन पररख कतचछरस जॉन हॉसपसम(1918mdash2011) थछ रछबटीम नॉजजस(1938mdash2002) रहन हह अपनजी पसस lsquoभलिबरटीनरिरतरयन रननजीफनसटीोrsquo र हॉसपसम भलिखछ हतmdashlsquoपरततरयनस रनषतरय अपनछ सछरजी हत सभिजी ससतर हह कससजी सो कससजी पर अभधसछर नह स हतrsquo उससन अनसछर परततरयनस रनषतरय अपनजी रभच एस जरर सन अनसछर सछतरयम सरनन सन भलिए ससतर हत बशार सरव उस सदर सन कससजी दथ फसरन वतरयकतवयकति सन जजीन र कससजी परसछर सछ अछसभ हसकनप न होछ हो न ह उस वतरयकतवयकति सो लिगन कस उससी उपनकछ सी जछ रह हत ह इस बछ पर जोर दनछ हत कस सरछज र न ो सोई सछरजी हत न दछस तरयछ ो सभिजी सछरजी हह अथछ सभिजी दछस दथ फसरन शालदखो र परततरयनस रनषतरय अपनछ सछरजी हत इसभलिए कससजी भिजी रनषतरय सो तरयह अभधसछर नह स हत कस ह दथ फसरन सन जजीन र हसकनप सर ससन तरयह ससतरछबोध ह इचछ-सछसततरयछद सी आधछरभशालिछ हत रसो सन लिनसर लिॉस स इसजी सछ सरथमन सरन आए हह इचछ-सछसततरयछद कतचछरस इससछ जोरदछर सरथमन सरन हह इनछ कस सई बछर उनसछ सछसततरयबोध नसछरछतरस

कदखनन लिगछ हत अभधसछरखो सो लिनसर भिजी इचछ-सछसततरयछद सछफी उदछर हह उसर न सभिजी अभधसछर सजमरभलि हह जजनह आधभनस कतचछरस रछनछभधसछर सन असगम सजमरभलि सरन हह उनसछ रछननछ हत कस रनषतरय सो ससपकतषपतति अजजम सरनन सछ पथ फरछ अभधसछर परछपत होनछ चछकहए परसछरछसर र उनह पथ फसजजीछद सन भिजी परहनज नह स हह ससपकतषपतति अभधसछर सो न रछनजीतरय ससतरछ और अजसरछ सी सरकछ सन भलिए अभनछतरयम रछनन हह उनसन भलिए ससपकतषपतति अभधसछर सन बगतर नछगरिरस अभधसछर सी परिरसलपनछ अनदभचततरयपथ फरम हत

इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन भलिए ससपकतषपतति सछ आशातरय रहज जरजीन-जछतरयदछद तरयछ नसद स सजीभर नह स हत उनसन भलिए हर ह स जजसन सोई वतरयकतवयकति अपनछ होनन सछ दछछ सरन हए गछमनभिथ फभ सरछ हतmdashससपकतषपतति सी शनरजी र आजी हत जतसन आभिथ फषर पसस सछभिरर आकद तरयह नह स जछन सलिछ-सदशालि कनतर-कतशानष र अजजम कतशानष तरयोगतरयछ और बदकतधिस ससपदछ सो भिजी न ससपकतषपतति सी शनरजी र रखन हह उनसन अनसछर ऐसजी बह-सजी चजीज ससपकतषपतति सह जछ ससजी हह जजनह सनलि स चनन हए लिोग पससद सरन हखो उनह लिनसर सरछज र बह सपधछम सी भिछनछ भिजी न हो चथ फसकस उनसन होनन सन वतरयकतवयकति सो स होनन सी गछमनभिथ फभ होनन लिगजी हत इसभलिए न ससपकतषपतति सछ ह अपररप हह कतचछरधछरछ सन रप र इचछ-सछसततरयछद सछ उदभ बजीसजीस शाछलद सन उषपततिरछधम र अरनरिरसछ र हआ ब स लिोससतर पर पथ फसजजीछद छस अपनछ परभित जरछ चसी थजीस लिोसछसकततरस सससथछओस पर सछरपोरनटी ससससकभ सछ असर सछफ कदखनन लिगछ थछ ससभिरायः उसजी सन समरोकह इचछ-सछसततरयछद कतचछरस वतरयकतवयकतिछद सछ रकहरछ-रसडान सरन हए समसछसततरय सी भिछनछ सो उदछर-सरछज सन पररख लिकर सन रप र दनखन हह लिनकसन कससजी भिजी कतचछर सो सछरछजजस रछनतरयछ कदलिछनछ सछरछनतरय नतभसछ सो बजीच र लिछए कतबनछ अससभि हत दनसछर ससपकतषपतति पर अभधसछर सछ आशातरय तरयह हरभगज नह स हत कस कससजी सी भिजी ससपकतषपतति सो सलजछसर उसपर अपनछ दछछ िोस कदतरयछ जछए जतसछ कस परछचजीन सछलि र सछमछजतरयछद सोच सन चलिन होछ थछ जब सोई समछटी अपनजी सतनतरय-शाकतवयकति तरयछ सथ फटीनजीभ दछरछ कससजी रछजतरय पर सलजछ सर लिन ो ह उससछ अभधसछर रछन भलितरयछ जछछ थछ ससपकतषपतति अभधसछर सी परछचजीन परिरभिछषछ र ह उभच रछनछ जछछ हत इचछ-सछसततरयछद इस रछतरयनन र वतरयछहछरिरस नतभसछ सछ सरथमन सरन हए नजर आन हह उनसन अनसछर ससपकतषपतति अभधसछरिरछ सछ अभभिपरछतरय तध र सखो दछरछ अजजम ससपकतषपतति पर अभधसछर कफर उससछ ससछरछतरस ढसग सन सरछज सी सलि उतपछदन करछ र ककतधि हन उपतरयोग कसए जछनन सन हत छकस सरछज कतसछस सी ओर अगरसर रह ससन सलि भरलिछसर ससपकतषपतति सन उनसछ आशातरय उस धन सन हत जो आसछनजी सन सतजचस आदछन-परदछन सी सजीरछ र आछ हत और उसपर अभधसछरिरछ सन रछतरयनन ससपकतषपतति सछ अपनन ससपथ फरम सछररतरयम सन अपनन सछथ-सछथ लिोसकह र उपतरयोग सरनन सन हत लिोगखो सो ससपकतषपतति अभधसछर सन सभच सरनछ उनसन उनसन रथ फलिभिथ फ अभधसछर जो उनह रनषतरय होनन सछ बोध सरछन हहmdashीन लिननछ हत वतरयकतवयकतिरछतर सन भलिए ससतरछ अपनन भिकतषतरय सी बनहर सन भलिए सोचनन थछ उससन भलिए पतरयछमपत तरयोजनछएस कतसभस सरनन र दनखजी जछजी हत

इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन अनसछर रछनजीतरय इचछ और समवतरय सो भनधछमरिर सरनन छलिन अभधसछर उदछर होनन चछकहए उनसछ सरप ऐसछ होनछ चछकहए कस सरछज सछ सरजोर सन सरजोर वतरयकतवयकति उनसछ लिछभि उिछ ससन ससपकतषपतति जटीछनन थछ उससन हसछसरर ससबसधजी अभधसछर रनषतरय सी पससद थछ उससी सछतरयमशातलिजी सी ससतरछ सन भलिए आशतरयस हह तरयकद वतरयकतवयकति सो अपनन जजीन सन बछरन र उपतरयवयकति भनरमतरय लिननन कतसछस सन भलिए तरयोजनछएस बनछनन तरयछ अपनन ह शर सन लिछभिखो सन सभच सर कदतरयछ जछए तरयकद उससो ससतर बछन हए उससन अभभिवतरयकतवयकति सन अभधसछर सो ह ीन भलितरयछ जछए उस असथछ र ससतरछ और सरछनछ सन सोई रछतरयनन ह नह स रहगन तरयहछस कतचछररजीतरय हत कस बदकतधिस ससपदछ भशालप-सदशालि वतरयछसछभतरयस हनर शर आकद सो ोड़ा योगद कदतरयछ जछए ो ससपकतषपतति परछतरयरायः परसकभ सछ कहससछ होजी हत इस नछन ह पथ फरन सरछज सी हत बजलस उन सरछजखो सी हत जो धरजी पर सह स भिजी कससजी भिजी रप र रदजथ फद हह जड़ा योगद सओस सी भिछसभ रनषतरय भिजी सह स न सह स परसकभ सन भनतरयरखो सन अनशाछभस होछ हत सछलि हत कस कतरयछ एस परछसकभस स तरयछ परछरजी सछ दथ फसर परछसकभस स तरयछ परछरजी पर अभधसछर नतरयछतरयोभच हत बजीसजीस शाछलद र जजनजी भिजी रछनछछद कतचछरधछरछएस उभिर स न इस इससन पक कतपक और सरनतरय सछ ह लिनखछ हह रनषतरय हछलिछसकस अनतरय परछजरतरयखो और सजग सी भिछसभ परसकभ सछ ह कहससछ हह रषमर जड़ा योगदत गरतछसषमर आकद परभिछ जतसन जड़ा योगद सओस और जजीजग सो परभिछकत सरन हह रनषतरय भिजी उनसन उसजी रह परभिछकत होछ हत असर सनलि इनछ हत कस सहसछजलदतरयखो सन असरछलि र रनषतरय नन अपनजी बकतधि कतसभस सी हत तरयह ह गर हत जजससन आधछर पर ह शानष परछजरतरयखो और सजग पर अपनजी शनषठछ भसधि सरछ आतरयछ हत उसजी सन आधछर पर ह परछसकभस सससछधनखो सछ अपनन कह र शाोधन परिरशाोधन सरछ रहछ हत चथ फसकस परततरयनस रनषतरय सछ बदकतधिस सछररतरयम और सरछज भनरछमर र उससछ तरयोगदछन भभिनन होछ हत तरयह रनषतरय सी अपनजी तरयोगतरयछ पर भिजी भनभिमर सरछ आतरयछ हत इसभलिए रनषतरय सन ससबसध र ससपकतषपतति अभधसछरखो सी ससतर वतरयछखतरयछ सी आशतरयसछ हरनशाछ रह हत रनषतरय सी सजीरछ हत कस ह परसकभ र रदजथ फद पदछथम सो सनलि स र बदलि ससछ हत उससछ शाोधन-परिरशाोधन सर ससछ हत पदछथम सो बनछ नह स ससछ तरयकद कससजी रनषतरय सछ ससपकतषपतति पर अभधसछर हत ो ह ससबसभध स सन शाोधन-परशाोधन र कसए गए तरयोगदछन स सजीभर रहनछ चछकहए जॉन लिॉस सी ओर सन आए तरयन कतचछर सछलिछसर र इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सी परनररछ बनन उनर सन अभधसछसशा सछ रछननछ थछ कस अभभिवतरयकतवयकति तरयछ अभभिर सन अभधसछर सन कतबनछ ससतरछ अससभि हत इसभलिए ससपकतषपतति अभधसछरखो सी रपरनखछ तरयोजनछधि र सन सन सलि सरछज सन द रमसछभलिस कहखो सो धतरयछन र रखसर बनछई जछनजी चछकहए तरयह धतरयछन रखनछ चछकहए कस कससजी सछ ससपकतषपतति अभधसछर दथ फसरखो सन अभधसछर र बछधछ न बनन

इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन अनसछर ससपकतषपतति उपछजमन सी दो रछनतरय कतभधतरयछस हह पहलिछ दो वतरयकतवयकतितरयखो अथछ दो सरथ फहखो अथछ वतरयकतवयकति और सरथ फह सन बजीच हआ असरर उससन अनसछर

ससपकतषपतति सछ तरयह असरर नतरयछतरयससग होनछ चछकहए सरछज दछरछ रोकतष ऐसन र सन सन ससपकतषपतति असरर ह सछनथ फन समर सहछ जछएगछ जजसर रकरिनछ और कतरकरिनछ दोनखो सन बजीच कतशवछस सी भिछनछ हो असरर सन बछद भिजी रकरिनछ सो लिगन कस उससन सछथ सोई धोखछ तरयछ लि नह स हआ हत ह स कतरकरिनछ सो तरयह कतशवछस होनछ चछकहए कस ह कसए गए भिगछन सन बदलिन उपतरयवयकति रथ फलतरय सी ससपकतषपतति परछपत सर चसछ हत शर बदकतधिस ससपदछ थछ ऐसन सभिजी उपछजमन जो पथ फरम ससपकतषपतति-परछभधसछर सन सछथ ससपनन होन हह इसजी शनरजी र आन हह उपछजमन सी दथ फसर शनरजी र असछभरत तरयवयकति ससपकतषपतति सन सछभरत तरयवयकति ससपकतषपतति सछ असरर आछ हत तरयछनजी ऐसछ उपछजमन जो कससजी वतरयकतवयकति दछरछ ऐसजी ससपकतषपतति सन रछधतरयर सन कसतरयछ गतरयछ हो जजससछ ह सछरजी ह नह स हत उललिनखनजीतरय हत कस शर पर सबसन पहलिछ अभधसछर शभरस सछ होछ हत तरयकद सोई वतरयकतवयकति शर सछ छजजब रथ फलतरय तरयछनजी शर सन रथ फलतरयछससन सछ अभधसछर ीनसर उससन उतपछद पर सलजछ सर लिनछ हत ब उससछ रछरलिछ दथ फसर शनरजी र आछ हत तरयह स ऐसछ ह हत जतसन सोई जरजीसदछर उस जरजीन सी फसलि सो रर लिन जछए जो उसनन अपनजी दबसगई सन आधछर पर सलजछई हई हत इचछ-सछसततरयछद सन अनसछर वतरयकतवयकति सछ ससपकतषपतति पर अभधसछर भिजी रछनतरय हत जब उसन कतभध-रछनतरय र सखो दछरछ अजजम कसतरयछ गतरयछ हो इसर नतरयछतरयपथ फरम आधछर पर अजजम ससपकतषपतति सन न सभिजी अपररप सजमरभलि हह जजनह रनषतरय इस शनरजी र सजमरभलि सरछ आतरयछ हत उनसी भनगछह र ससपकतषपतति अजमन सछ दथ फसरछ र सछ भनसकषट हत तरयह रछनजीतरय ससतरछ सन दछतरयरन र अनछशतरयस और अनभच हसकनप सरछ हत तरयकद ससपकतषपतति सछ असरर नतरयछतरयपथ फरम ढसग सन हआ हत ो उससन आधछर पर सरछज र असरछन आभथमस कतरर सो भिजी रछनतरयछ दननजी होगजी इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सो ऐसजी आभथमस असरछनछ सन भिजी गरनज नह स हत तरयहछस न रछनजीतरय इचछ सन भनरछमर र उन चमससछर शाकतवयकतितरयखो सी अदशतरय भिथ फभरसछ सी उपनकछ सर दनन हह जो सरछजछभथमस असरछनछ थछ जजभन ऊसच-नजीच सी भिछनछ सन छसकतस सछरर होन हह न सछरछजजस असरछनछओस सी बजीच पनपन हह थछ रनषतरय सन सोच पर नसछरछतरस असर डाछलिन हह जजनसन चलिन शभरस सन उससन शर सन रथ फलतरयछससन सछ तध अभधसछर दनखन ह दनखन ीन भलितरयछ जछछ हत उससन अभिछ र रनषतरय सछ सछसततरय-बोध शाजीषमसथ शाकतवयकतितरयखो सछ कतशानषछभधसछर उनसी अनससपछ स भसरटी जछछ हत दनसछर इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन भलिए ससपकतषपतति सछ असरछन कतरर सोई रहत नह स रखछ चछहन हर वतरयकतवयकति सो उससी आशतरयसछनरप ससपकतषपतति परछपत हो अथछ ह सनस हछथखो र भसरटी जछए न इसन वतरयकतवयकति-सछसततरय सन उपहछर सन रप र दनखन हह

इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सी दकतषट र भनतरयोजज अथमवतरयसथछ उनजी रहतपथ फरम नह स हत जजनजी भनजजी ससतरछ थछ वतरयकतवयकतिग ससपकतषपतति सी अधछररछ सछ रछन-समरछन उसर वतरयकतवयकति सो न सनलि ससपकतषपतति-अभधसछर बजलस ससगिन बनछनन रवयकति वतरयछपछर सरनन सी आजछद परछपत होजी हत शाम सनलि इनजी हत कस उससन दछरछ कसतरयछ गतरयछ सछतरयम कतभध-समर होनछ चछकहए भनजजी-अभधसछरिरछ पर जरछ-सछ अससशा रछरथ फलिजी भनतरयसतरर उनह सजीसछतरयम नह स हत पथ फसजजीछद भिजी स

ऐसछ ह चछहछ हत उनसछ रछननछ हत कस वतरयकतवयकति जजनछ भनतरयसतरर रवयकति होगछ उनछ उससन उपभिोवयकतिछसरर र आसछनजी रहनगजी तरयकद ह असनलिछपन अनभि सरनगछ ो उससन खछलिजीपन सो भिरनन सन भलिए नई सओस सछ बछजछर बढ़नगछ इससन सलि भरलिछसर पथ फसजजीपभतरयखो सछ ह लिछभि होगछ उललिनखनजीतरय हत कस उनजीसजीस शाछलद र सखछद कतचछरस भिजी पथ फसजजीछद सो वतरयकतवयकतिरछतर सन सख सन कतसछर सन भलिए जरर रछनन थन उनसछ रछननछ थछ कस पथ फसजजीछद अथमवतरयसथछ सन सरछज-सलतरयछर र ककतधि होगजी और सख जो परततरयनस रनषतरय सन जजीन सछ धतरयनतरय हत उससछ लिोग अभधसछभधस भिोग सर ससगन इचछ-सछसततरयछद भिजी पथ फसजजीछद सछ सरथमन सरन हह लिनकसन सनलि सख सन भलिए नह स उनसी दकतषट र वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ रथ फलतरय lsquoवतरयकतवयकतिरछतर सन सखrsquo सन सह स अभधस हत अभधसछरखो सी सरछनछ सो बढ़छछ कदए बगतर भरषटछचछर धोखछदड़ा योगद और बछजछर सी रनरछभनतरयखो पर रोसथछर अससभि हत इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सो सलतरयछर रछजतरय सी अधछररछ भिजी अरछनतरय हत सलतरयछर रछजतरय सन रथ फलि लिकतरय अथछम लिोगखो सन भिलिन सन भलिए अभनछतरयम सससथछओस सछ गिन सछरछजजस सरकछ शर-सलतरयछर सछसरतरय ससबसधजी दनखभिछलि सछसरतरय बजीरछ रसगभिनद थछ लिहभगस पकपछ पर रोसथछर छलिन सछनथ फन बनछ दननन सन उनह ससोष नह स हत इससन बजछतरय न वतरयकतवयकतिरछतर सी ससपथ फरम ससतरछ पर जोर दनन हह सब आजछद हखोगन परसपर बरछबर हखोगन ो सरछज र शाोषर सन भलिए जगह न बचनगजीmdashऐसछ न रछनन हह उनसछ तरयह भिजी रछननछ हत कस लिोगखो सो पथ फरम ससपकतषपतति अभधसछर दननन सन सछथ-सछथ इचछनसछर ससगिन बनछनन अपनजी भनभधतरयखो सछ अपनन भिलिन सन भलिए उपतरयोग सरनन सी ससपथ फरम आजछद होनजी चछकहए रगर उनसी सरजोर हत कस वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ पक लिनन-लिनन सई बछर न अपनजी सजीरछ सन पछर भनसलि जछन हह lsquoअभ समतर जतरयनrsquo सी चनछनजी उनह तरयछद नह स रहजी तरयकद सोई वतरयकतवयकति रसगभिनद सरथमस सोच सन सछरर अपनन सससथछन र सनलि गोरखो सो नदसर पर रखनछ चछहछ हत ो इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन अनसछर उसन इससछ भिजी अभधसछर हत शानष सरछज सो उससन अभधसछर सछ समरछन सरनछ चछकहए बशार सरव उससन सकततरय सन कससजी कहससस वतरयहछर तरयछ दथ फसरखो सन जजीन र हसकनप न होछ हो ऐसन ह तरयकद सोई गकह-सछरजी अपनन भिन सो अपनन ह रम सन कससजी वतरयकतवयकति सो बनचनछ चछहछ हत ो उससो भिजी इससछ अभधसछर हत उनसन अनसछर नतरयछतरय सी रछसग हत कस तरयह अभधसछर उनह भरलिनछ ह चछकहए बशार सरव ह दथ फसरखो सन जजीन सछ उनछ ह समरछन सरछ हो जजनन समरछन सी अपनकछ ह दथ फसरखो सन अपनन भलिए रखछ हत तरयहछस न भिथ फलि जछन हह कस रमभिनद तरयछ कससजी अनतरय परछसकभस तरयछ सछरछजजस सछरर जो वतरयकतवयकति सन भनतरयसतरर र न हो सन लिोगखो सो उनसन छजजब अभधसछरखो सन सभच सर दननछmdashउनसन जजीन र अपरततरयक हसकनप हत चथ फसकस सोई वतरयकतवयकति नह स चछहछ कस उसन उन सछररखो सन भलिए दसकडा कसतरयछ जछए जो परछसकभस होनन सन सछरर उससन भनतरयसतरर सन बछहर हह इसभलिए इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सी ससतरछ ससबसधजी अधछररछ र कससभच दोषपथ फरम नजर आजी हत

इचछ-सछसततरयछद सी कतशानषछ जजसन उससछ नसछरछतरस पक सहछ जछएगछ तरयह हत कस रसगभिनद जछभ धरम अथछ कनतरजीतरयछ सी भिछनछ सन गरस सोई वतरयकतवयकति तरयकद अपनजी इचछ और

अभभिवतरयकतवयकति-सछसततरय सन बहछनन कससजी परसछर सछ पथ फछमगरह रखछ हत ो इचछ-सछसततरयछद उसन वतरयकतवयकति-सछसततरय सी सजीरछ र रखसर सजीसछतरयम रछन लिनछ हत वतरयकतवयकति रसगभिनद सी भिछनछओस सन रवयकति हो इससन भलिए भिजी वतरयकतवयकति-सछसततरय सी भिछनछ सो परर सन सर स ऊपर उिछनछ होगछ तरयह सनलि वतरयकतवयकति सी जजमरनदछर नह स हत सरछज सछ भिजी दछभतरयत हत कस ह ऐसछ छछरर भनभरम सरन जजसर परततरयनस वतरयकतवयकति अपनजी ससतरछ और सरछनछ सछ अभधसर आनसद लिन ससन आशातरय तरयह हत कस रनषतरय अचन हखो इससन भलिए सरछज सो अपनजी अचछई सन उचच रछपदसडा सथछकतप सरनन हखोगन छकस उससन सदसतरय अपनन भिजीर सन ह परनररछएस गरहर सर सस सरछज र सरछनछ एस ससतरछ सछ उचचर सर बनछ रहछ ो वतरयकतवयकति सी रसग अथछ भलिसग सन आधछर पर पकपछपथ फरम भनरमतरय लिननन सी इचछ ह नह स रहनगजी इस रह इचछ-सछसततरयछद कतचछरस रछन-रछतर सन सख सी सलपनछ सरन हए उससन आधछर पर आदशाम सरछज सी रचनछ सछ सपनछ दनखन हह अपनजी कतचछरधछरछ सन परभ उनसछ गजब सछ समरोहन हत रछनन हह कस इचछ-सछसततरयछद सन रछधतरयर सन ह रछनजीसरर सन उचचर लिकतरय सो परछपत कसतरयछ जछ ससछ हत दथ फसर ओर उससन आलिोचसखो सछ रछननछ हत कस ह वतरयकतवयकति-सछसततरय सी आड़ा योगद र रसग-भिनद लिहभगस असरछनछ आकद सछ सरथमन सर परोक रप र नसछरछतरस अभधसछरखो सी सथछपनछ सरछ हत इचछ-सछसततरयछद कतचछरस अथमवतरयसथछ सन उदछर सरर थछ रवयकति बछजछर वतरयसथछ सछ अभ सी सजीरछ स सरथमन सरन हह lsquoलिनजनज फनतरयरrsquo उनसन भलिए न सनलि अथमवतरयसथछ बजलस रछजनजीभ और सरछज सन भलिए भिजी सछमभधस अपनजक दशामन हत वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ सरथमन सरन-सरन न अपरसटी रप र लिोस-भशाकछ भनतरयोजज अथमवतरयसथछ लिोससतर आकद सो ह नसछरनन लिगन हह तरयह उनसी कतशानषछ हत और सदछभच तरयह उनसी सजीरछ भिजी

इचछ-सछसततरयछद सन सरथमस कतदछनखो र जॉन हछसपसम सन अलिछछ रछबटीम नॉजजस सछ नछर भिजी भलितरयछ जछ ससछ हत बजीसजीस शाछलद सछ तरयह अरछजसछछद कतचछरस नतरयछतरय सी सथछपनछ सन भलिए ससपथ फरम सछधजीनछ सछ सरथमन सरछ हत इस लिकतरय-परछभपत सी रछह र ह रछजतरय सी सजीभर भिथ फभरसछ सछ सरथमन सरछ हत इसभलिए स कतदछन उसन अधम-अरछजसछछद भिजी रछनन हह जॉन हॉसपसम पथ फरम ससतरछ सछ सरथमस थछ उसनन जोर दनसर सहछ थछ कस अपनन जजीन पर सछमभधस अभधसछर ससबसभध वतरयकतवयकति सछ हत परिरछर सरछज और दनशा बछद र आन हह वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ आधछर ह तरयह भिछनछ हत कस परततरयनस वतरयकतवयकति सो अपनजी इचछ सछ रछन रखनन उससो लिकतरय रछनसर उससन अनरप आचरर सरनन सछ पथ फरछ-पथ फरछ अभधसछर हत तरयह एस वतरयकतवयकतिछद दकतषटसोर हत चथ फसकस सखछद और वतरयकतवयकतिछद परसपर पथ फरस और सहछतरयस कतचछरधछरछएस हह इसभलिए अभधसछसशा इचछ-सछसततरयछद कतचछरस सतरयस सो सखछद दशामन सन सर ब रछनन थन न पथ फसजजीछद सछ सजीधन सरथमन नह स सरन सम-सछसततरय सछ पक एस रवयकति आतरभनरमतरयजी वतरयकतवयकति और सरछज सी रचनछ उनसछ धतरयनतरय हत लिनकसन पथ फसजजी सन आधछर पर सरछज र जजस परसछर सछ कतभिछजन सछभिछकतस रप सन आ जछछ हत उसपर भिजी ह सोई कतचछर नह स सरन

इस रह न जछनन-अनजछनन पथ फसजजीछद सछ अपरततरयक सरथमन सरन हए नजर आन हह न सखछद सछ सरथमन भिजी इसभलिए सरन हह कतरयखोकस तरयह वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ सी रछह सो आसछन बनछछ हत रगर सोरन सखछद दकतषटसोर सन सरछज र नतरयछतरय सी सथछपनछ अससभि हत रछबटीम नॉजजस सतरयस तरयह रछनछ थछ कस सखछद नतरयछतरय सी रछह सछ सबसन बड़ा योगदछ पतथर हत तरयकद सब अपनन-अपनन सख सी सपधछम र हखोगन ो उन लिोगखो सन सख सी भचसछ जो कससजी सछररशा ददड़ा योगद सन बछहर हह अथछ ददड़ा योगद र कतपड़ा योगद चसन हहmdashसदन सरनगछ इस सम सन सछथ नॉजजस सखछद दशामन सो कतशानषसर नतरयछतरय सन ससदभिम र सर ब-सर ब नसछर ह दनछ हत उससी पसस lsquoअनछस सटीनटी और तरयथ फटीोकतपतरयछrsquo जॉन लिछस(1632mdash1704) सन रछनछभधसछर ससबसधजी कतचछरखो सन आगन सछ भचसन हत रछजनजीभस दशामन सन असगम रछनछभधसछरखो सछ पक लिनन हए उसनन भलिखछ थछ कस रनषतरय परसकभ सन ह रवयकति और सरछन होछ हत परसकभ सन उसन जजीन ससतरछ ससपकतषपतति-ससबसधजी अभधसछर परछपत होन हह उनह स सन आधछर पर ह सरछज सन जड़ा योगदछ हत सरछज वतरयकतवयकति सी भनजजी एस सछमजभनस इचछ-आसछसकछओस सछ कतसछर हत उससी जसथरछ ससपननछ थछ अपनजी सछधजीनछ सन सखरतरय भिोग हन रनषतरय अपनजी नतसभगमस ससतरछ सन एस कहससन सो सरछज और सरसछर सो ससौप दनछ हत उसजी सन उन दोनखो सो तधछ और छस परछपत होजी हत चथ फसकस सरसछर लिोगखो सी इचछ सन बनजी थछ उनसी सहरभ सन चलिजी हत इसभलिए उससछ परथर समवतरय लिोगखो सी सछधजीनछ थछ अभधसछरखो सी रकछ सरनछ हत रछबटीम नॉजजस जॉन लिॉस सन परछसकभस अभधसछरखो सो सजीसछरछ हत उससन अनसछर तरयन अभधसछर रनषतरय होनन सी ससदटी हह इसभलिए इनसछ कससजी परसछर सन उललिसरन रनषतरयछ सन परभ अकमतरय अपरछध हत चथ फसकस सभिजी सन जजीन-ससबसधजी अभधसछर बरछबर हह इसभलिए रनषतरय सन ससपकतषपतति-ससबसधजी अभधसछर सछरछजजस नतभसछ सन बसधन होन हह न भिजी स रछनतरय हह जब स ससपकतषपतति सछ अजमन और हसछसरर कतभधरछनतरय र सन सन बगतर कससजी कहससछ धोखछदड़ा योगद और कोभि सन ससभि हो ससन नॉजजस सन अनसछर ससपकतषपतति अभधसछर थछ उनसन असरर सी ससबसधजी नतरयछतरय सन तससबसधजी जीन सछरछनतरय भसधिछसखो दछरछ सरझजी जछ ससजी हतmdash

1 तरयकद सोई वतरयकतवयकति नतरयछतरय सन भसधिछसखो सन अनसछर ससपकतषपतति अजजम सरछ हत ो उससो अजजम ससपकतषपतति सो अपनन अधजीन रखनन सछ अभधसछर हत अथछ

2 सोई वतरयकतवयकति कससजी ससपकतषपतति सो नतरयछतरय सन भसधिछस सन अनसछर ऐसन वतरयकतवयकति सी ओर सन असरर सन ददरछन परछपत सरछ हत जजससछ उस ससपकतषपतति पर कतभधस अभधसछर थछ ब भिजी

परछपतसछम अजजम ससपकतषपतति सो अपनन अधजीन रखनन सछ अभधसछर हत3 उपतरयमवयकति दो परकतभधतरयखो सन अलिछछ कससजी भिजी अनतरय र सन सन अजजम सी गई ससपकतषपतति

अनछभधसक सलजन सन भिजीर रछनजी जछएगजी

नॉजजस सरछधछन वतरयसथछ सछ कतरोध सरछ हत सरसछर और परशाछसन दछरछ उससन पक र कदए जछनन छलिन अननस सरषो सन बछजथ फद ह इसन लिछगथ फ रखनन सन भलिए सई ततरयछर नह स थछ उससन

अनसछर सरछधछन सी पधिभ ह दोषपथ फरम हत ह रनषतरय सी ससतरछ और ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो र सध लिगछजी हत ऐसछ परजी होछ हत कस ह सरछधछन सो एस परसछर सी चोर रछनछ हत ऐसजी चोर जो सरसछर अथछ रछजतरय दछरछ सछनथ फन और अभधसछर सन नछर पर सी जछजी हत सरसछर टीतकस सथ फलिनन सन भलिए बलिपरतरयोग सछ सहछरछ लिन ससजी हत उससन अनसछर रनषतरय सन तध ससपकतषपतति-अभधसछर पर उससी इचछ सन बगतर हसकनप सरनन सछ अभधसछर सरसछर सरन कससजी सो भिजी नह स हत दनसछर गर बखो सन भलिए भनरायःशालस भशाकछ सछसरतरय परिरहन भिोजन आछस आकद ससबसधजी सोई भिजी गभकतभध जो सरछधछन सन नछर पर जनछ सन बलिपथ फमस ऐसिी गई धनरछभशा दछरछ ससचछभलि हत अतध रछनजी जछएगजी अरछजसछछद नॉजजस सछ रछननछ थछ कस रछजतरय सो अलपछभधसछर ससपनन होनछ चछकहए उससछ दछभतरयत नछगरिरस-सलतरयछर सन भलिए बनछए गए कतधछन सो लिछगथ फ सरनछ थछ अपरछध जतसन डासतजी चोर धोखछदड़ा योगद लिथ फटी-खसोटी रछरपजीटी आकद सन रछरलिखो र सरछज सी रकछ स सजीभर हत बछसी दछभतरयत नछगरिरसखो दछरछ अपनन कतनस ससगिन सहसछर सछसततरयबोध एस सरछनछ सी भिछनछ सन ससपनन होनन चछकहए नॉजजस सन तरयन कतचछर हछसपसम सी भिछनछओस सन रनलि खछन हह उससन अनसछर lsquoसरसछर सी जरर सनलि कतदोह तरयछ उपद सो शाछस सरनन सन भलिए पड़ा योगदजी हत कतसछस अथछ दभनतरयछ सो बनहर बनछनन जतसन सछतरयरषो र उससी सोई भिथ फभरसछ नह स हत न ह सरसछर सछ सछर फतसलिछ सरनछ हत कस उसन कसस वतरयसछतरय सन कसनछ रनछफछ भरलि ससछ हत उससछ सछतरयम सछनथ फन सी सहछतरयछ सन आरकरिछरस सछतरयमछह सो भनतरयसकततर सरनछ हतrsquo6

इन कतचछरखो पर हर lsquoलितजनज फनतरयरrsquo सी छतरयछ दनख ससन हह नॉजजस सन अनसछर lsquoरछजनजीभस दशामन सी रथ फलिभिथ फ सरसतरयछrsquo इस रतरय पर कतचछर सरनछ नह स हत कस lsquoसरसछर सछ सरप सतसछ होनछ चछकहएrsquo बजलस तरयह दनखनछ हत कस lsquoकतरयछ सभिजी सन भलिए एस रछजतरय होनछ चछकहएrsquo नॉजजस रछजतरय सन औभचततरय पर हछलिछसकस उनजी गसभिजीरछ सन सछलि नह स उिछछ जजस रह कतपतरयरन जोसनफ परथ फधखो भरखछइलि बसभनन जतसन अरछजसछछद उिछन हह रगर नछगरिरस सलतरयछर और कतसछस सन कनतर र उससी भिथ फभरसछ सो बह सजीभर सर दननछ चछहछ हत नॉजजस रछजतरय थछ उससन उदनशतरयखो सी सरजीकछ सो आधभनस रछजनजीभस दशामन सी पररख सरसतरयछ रछनछ थछ इस ससबसध र ह सरहजीस शाछलद सन रहछन अनभिछद दछशामभनस जॉन लिॉस सन बनहद सर ब थछ लिॉस सछ सहनछ थछmdashlsquoसदरजी रछजतरय सो शाछभस सरनन सन भलिए परसकभ सन अपनन भनतरयर होन हहrsquo7

लिॉस सन अनसछर ह भनतरयर हतmdashlsquoनतरयछतरयrsquo जछकहर हत कस नतरयछतरय तरयहछस वतरयछपस ससदभिरषो र परतरयवयकति हआ हत उससछ रथ फलि ससदनशा हत कस दभनतरयछ र lsquoकससजी सो भिजी दथ फसरन सन जजीन ससतरछ थछ ससपकतषपतति सो हछभन पहसचछनन सछ सोई अभधसछर नह स हत rsquo8 lsquoसदरजी रछजतरयrsquo सी अधछररछ सो आगन बढ़छन हए नॉजजस आधभनस रछष-रछजतरय सन अभधसछरकनतर र सटीदजी सछ सझछ दनछ हत उससछ सहनछ थछ कस नछगरिरसखो र तरयह भरर नह स फतलिछतरयछ जछनछ चछकहए कस उनसी सरकछ सरसछर सन शाकतवयकतिशाछलिजी होनन पर भनभिमर हत और सरसछर जतसन-जतसन शाकतवयकतिशाछलिजी होगजी उनसी ससतरछ सरकछ और सरककतधि उसजी अनपछ र बढ़जी जछएसगजी रनषतरय दथ फसरन रनषतरय सन रछजतरय सन आधछर पर नह स

रखतरयरायः परसकभ सरछज थछ अपनजी जररखो सन आधछर पर जड़ा योगदछ होछ हत उससन अनसछर रछजतरय सी शाकतवयकतितरयखो सछ उपतरयोग नछगरिरसखो सो एस-दथ फसरन सी रदद सरनन अपनन कहखो सी सतरयस सरकछ सरनन सी सहज-सछभिछकतस परककतषपतति सन उतपरनरस सन रप र कसतरयछ जछनछ चछकहए न कस उनसन कतरधि अरोधस शाकतवयकति सन रप र वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ थछ अपनन सससछधनखो सछ अपनन सख और ससतरछ सन भलिए परतरयोग कसए जछनन सन अभधसछर सो ह जखलिछड़ा योगद सछ उदछहरर दनसर सरझछनन सी सोभशाशा सरछ हतmdashlsquoरछन लिजीजजए सोई वतरयछसछभतरयस जखलिछड़ा योगद कससजी टी र सन भलिए अपनजी शारषो पर खनलिनन सन भलिए ततरयछर होछ हत शाम सन अनसछर ह तरय सर लिनछ हत कस ह खनलि सन भलिए कतबसन कटीसटीखो सन परछपत धनरछभशा सछ पछसच परभशा लिनगछ आतरयोजस जखलिछड़ा योगद सन रछनदनतरय तरयछ सरजीशान सो लिनसर सददनबछजजी सर ससन हह लिनकसन बछद र अनबसध सन असगम परछपत होनन छलिजी धनरछभशा सो इचछनसछर खचम सरनन सछ सछमभधसछर सनलि उस जखलिछड़ा योगद सो होगछ एस बछर अनबसध सर लिननन सन बछद टी र परबसधन अथछ कससजी भिजी अनतरय सो तरयह अभधसछर नह स रह जछछ कस ह जखलिछड़ा योगद सन अनबसध सन ह भरलिनन छलिजी धनरछभशा सन खचम सो लिनसर कससजी परसछर सछ सछलि-जछब सरनrsquo

बजीसजीस शाछलद र पथ फसजजीछद सन औभचततरय सो दशाछमनन सन भलिए उससो रछनजीतरय ससतरछ सन सछथ जोड़ा योगदसर दनखनन सी सोभशाशा लिगछछर होनन लिगजी थजीस रनषतरय ससतर हत ह अपनजी रजजी सछ रछभलिस हत उससन अपनन अभधसछर हह कससजी सो उससी ससतरछ र दखलि दननन सछ अभधसछर नह स हतmdashरछनजीतरय ससतरछ और अजसरछ सन नछर पर तरयन बछ खथ फब उछलिजी जछ रह थजीस रछजतरय चथ फसकस जनछ सी सछरथ फकहस इचछ सछ परभभनभधत सरछ हत इसभलिए वतरयकतवयकति-सछसततरय सन नछर पर वतरयकतवयकतिछद सछ नछरछ भिजी सफलि हो ससछ थछ जब रछजतरय सन अभधसछर कनतर सो सजीभर सर कदतरयछ जछए तरयकद वतरयकतवयकतिरछतर अपनन अभधसछरखो सन परभ जछगरस हत ह स-चनछ स-अनशाछभस हत ो रछजतरय सी भिथ फभरसछ अपनन आप ह भसरटी जछजी हत लिनकसन आजछद सछ अभभिपरछतरय तरयकद सनलि अपनजी ससपकतषपतति और सससछधनखो सछ रनरछनछ उपतरयोग हत ब तरयह रछनछ जछएगछ कस वतरयकतवयकति सी ससतरछ सछ उपतरयोग उससो पथ फसजजीछद छसखो सन हछथखो सछ जखलिदनछ बनछनन सन भलिए कसतरयछ जछ रहछ हत नॉजजस वतरयकतवयकति सो अपनजी ससपकतषपतति और सससछधनखो सन भनबक निरबध उपतरयोग सछ अभधसछर दननन सछ जोरदछर सरथमन सरछ हत अपरततरयक रप सन ह सजीसछर लिनछ हत कस रनषतरय असनलिछ हत ह भिथ फलि जछछ हत कस ससतरछ सछ धतरयनतरय वतरयकतवयकति सो उससी भनजछ सन दछतरयरन र सतद सर दननछ नह स हत बजलस सरछज र सबसन सछथ रहन हए अपनन समरछन अजसरछबोध एस अभभिवतरयकतवयकति सदशालि सो बचछए रखनन सछ अभधसछर हत तरयह ससतरछ सी नसछरछतरस वतरयछखतरयछ हत इसपर कतचछर सरन सरतरय नॉजजस सरछज सलतरयछर भशाकछ जतसन ससछरछतरस रथ फलतरयखो सी एसछएस उपनकछ सर दनछ हत दथ फसरन इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सी भिछसभ सरछधछन पररछलिजी सी आलिोचनछ सरन हए ह उससो सरसछर सी ओर सन अरोधस सछरमछह रछन लिनछ हत जो उससन अनसछर ससपकतषपतति पर रनषतरय सन नतभस अभधसछर र सटीदजी सछ सछर सरजी हत ो कतरयछ सरछज सलतरयछर जतसजी सोई अधछररछ नह स हत और जो सपधछम र

कससजी सछरर कतपड़ा योगद चसन हह उनसन कतसछस सो लिनसर रछजतरय और सरछज सी सोई जजमरनदछर नह स हत नॉजजस इन परशनखो सो नजरसदछज सर जछछ हत उससछ रछननछ हत कस जब रछजतरय सी ओर सन नतरयथ फनर परभबसध हखोगन रनषतरय-रछतर सो अपनन दछरछ अजजम सी गई ससपदछ पर अभधसछर होगछ ब सभिजी लिोग अपनन-अपनन कतसछस सन भलिए सरकतपम भिछ सन सछतरयम सरगन सरछज र सभिजी सो कतसछस सन सरछन असर और ससतरछ रहनगजी ो एस भिजी वतरयकतवयकति कतसछस सन लिछभिखो सन सभच न रहनगछ और सरछज उस आदशाम सी ओर अगरसर होगछ जो रनषतरयछ सछ सबसन बड़ा योगदछ सपनछ हत इससन भलिए ह रनषतरय सन अभधसछरखो सी वतरयछखतरयछ सरछ हत सहनन सी आशतरयसछ नह स हत कस नॉजजस सी रछनछभधसछर ससबसधजी अधछररछ रखतरयरायः ससपकतषपतति पर अभधसछर एस तससबसधजी ससतरछ पर सकद हत

इचछ-सछसततरयछद एस रछनछभधसछर

वतरयकतवयकति कतशानष सन ससदभिम र ससतरछ समरछनजनस वतरयहछर जजीन-सरकछ असरखो सी सरछनछ अभभिवतरयकतवयकति थछ अजजम ससपकतषपतति सन ऐजचस उपतरयोग सछ अभधसछर हत कससजी सरछज र इन अभधसछरखो सी अनपजसथभ र रछनछ जछएगछ कस हछस वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ खरन र हह तरयहछस जजन अभधसछरखो सो ससतरछ सछ पतरयछमतरय रछनछ गतरयछ हत न वतरयकतवयकति सन रथ फलिभिथ फ अभधसछर हह सरछज र सजमरभलि होनन सन पथ फम भिजी न रनषतरय सो परछपत होन हह सरछजजीसरर सी आनपछभस सफलिछ सरछज र नछगरिरस अभधसछरखो सी उपलिलधछ सन सर पर भनभिमर सरजी हत उसजी सन सरछज र नतरयछतरय सी पति सछ अनरछन लिगछतरयछ जछ ससछ हत दथ फसरन शालदखो र अभधसछर सरछज र नतरयछतरय सी सथछपनछ सो ससभि बनछन हह चथ फसकस तरयन वतरयकतवयकति सन रदभलिस अभधसछर हह इसभलिए वतरयकतवयकति सो उनसन भलिए आछज उिछनन थछ आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर ससरषम सरनन सछ अभधसछर भिजी सहज परछपत होछ हत नॉजजस सरछज र नतरयछतरय सन सरप सो लिनसर बह सपषट न हो कसस अभधसछरखो सी उसनन जोरदछर सछलि सी हत ह अभधसछरखो सो नतरयछतरय सछ पतरयछमतरय रछनछ हह सरछज र lsquoनतरयछतरय सी पसड़ा योगद भिजी स ससभि हत जब स हछस रछनछभधसछरखो सछ समरछन होछ हतrsquo9mdashतरयह बछ उसनन अननस ससदभिरषो सन सछथ सई बछर-ररछ-कफरछसर सह हत उससछ रछननछ हत कस अभधसछर रनषतरय सी ससतरछ सछ परजीस हह आदशाम सरछज र तरयन वतरयकतवयकति सो सहजरप र परछपत होनन चछकहए इचछ-सछसततरयछद कतचछरस इसर अभभिवतरयकतवयकति सी ससतरछ थछ ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो जतरयछदछ रहत दनन हह उनसछ रछननछ हत कस अजजम ससपकतषपतति पर रनषतरय सछ पथ फरछ अभधसछर हत और रछजतरय सरन कससजी सो भिजी इस अभधसछर र हसकनप सरनन सछ अभधसछर नह स हत जो सछनथ फनजी रप सन जजससछ हत ह उससो सहज-सछभिछकतस रप र परछपत होmdashतरयह इचछ-सछसततरयछद नतरयछतरय सछ आधछर-भसधिछस हत ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो सो लिनसर उनसछ आगरह इनछ अभधस हत कस अभभिवतरयकतवयकति सछसततरय जो

रछनजीतरय ससतरछ सछ असलिजी पहचछन हत सदछभच पजीन थ फ टीछ परजी होछ हत आगन हर नॉजजस सी नतरयछतरयछधछरिर सरछज सी परिरसलपनछ र अभधसछरखो सन रहत पर कतचछर सरगन तरयह जछननन सी सोभशाशा सरगन कस उससी lsquoसतrsquo अथछ lsquoआतर-सछभरतrsquo सी सतधिछसभसी कतरयछ हत सछथ ह हर इसपर भिजी कतचछर सरगन कस नॉजजस सन भलिए ससपकतषपतति अभधसछर ससपकतषपतति सन रछतरयनन थछ उससी कतभशाषटतरयछस कतरयछ हह

1 समसलिभि रदभलिस अभधसछर

नॉजजस सन भलिए नतरयछतरयछधछरिर सरछज सी पहलिजी कतशानषछ हत कस उसर वतरयकतवयकति सन रथ फलिभिथ फ अभधसछर सरजक होनन चछकहए हछलिछसकस हछस उससछ भचसन सनलि ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो सी कतनचनछ स सजीभर होसर रह जछछ हत उससन अनसछर परततरयनस रनषतरय सछ अजजम ससपकतषपतति पर पथ फरछमभधसछर हत ह उससो अपनजी रजजी सन अनसछर खचम सर ससछ हत दछन र दन ससछ हत इचछ-सछ सततरयछद कतचछरस रछन न आए हह कस रनषतरय अपनछ रछभलिस सतरयस होछ हत नॉजजस सी पसस lsquoअनछस सटीनटी एसडा तरयथ फटीोकतपतरयछrsquo र lsquoआतर-सछभरतrsquo(सनलफ आनरभशाप) शालद सनलि एस बछर उस सरतरय आछ हत जब ह सरछधछन और बनगछर पर चचछम सरछ हत उससी परिरभिछषछ र आतर-सछभरत ह असथछ हत जब सछरजी और स एस और सरछन हो अपनन शार र पर सबसन पहलिछ अभधसछर रनषतरय सछ हत अपनन शर एस तरयोगतरयछ सन बलि पर ह जो भिजी अजजम सरछ हत उससछ लिछभि उसन भरलिनछ ह चछकहए आतरसछभरत सन अलिछछ ह lsquoससपथ फरम सछभरतrsquo सी अधछररछ सो भिजी सपषट सरछ हत उससन अनसछर सरछज र नतरयछतरय सी उपजसथभ भिजी ससभि हत जब वतरयकतवयकति सो अपनन सरछई पर पथ फरछ अभधसछर हो ह अजजम ससपकतषपतति सो बनचनन असरिर सरनन सो पथ फर रह स सतर हो आतररकछ और ससपकतषपतति सी सरकछ सन भलिए शातर सछ परभसछर सरनन कहससछ सो टीछलिनन नससछन सी तध र सखो सन भिरपछई सरनन सछ अभधसछर वतरयकतवयकति सो भरलिनछ चछकहए तरयह भिजी lsquoससपथ फरम सछभरत सी शनरजी र आछ हत ससपथ फरम सछभरत सी दथ फसर रटीनछएस ससपकतषपतति सन असरर सरकछ दसगखो थछ कससजी भिजी अनतरय परसछर सी आपदछ सन ससपकतषपतति सो होनन छलिन नससछन सन बचछ सन अभधसछर सन रप र आछ हत तरयह ससपकतषपतति अभधसछर सन परभ दथ फसरखो सी कतनम सहरभ नतभस सछररतरयम थछ ससपकतषपतति सन उपतरयोग सो लिनसर सछरजी सन असजीभर अभधसछर सछ परजीस होजी हत लिनकसन lsquoससपथ फरम सछभरतrsquo सछ आशातरय अजजम ससपकतषपतति सन रनरछनन परतरयोग सछ अभधसछर नह स हत हछसी जखलिछड़ा योगद सो रतदछन र इस बछ सछ पथ फरछ अभधसछर होछ हत कस ह अपनजी जसटीस सछ सरछलि कदखछसर परभकदसद टी र सो रतदछन र पथ फर रह सछ

दन उससन लिगछछर गोलि दछगन लिनकसन उससो हछसी जसटीस सन परभकदसद सछ भसर फोड़ा योगदनन सछ अभधसछर नह स कदतरयछ जछ ससछ वतरयकतवयकति इस बछ सन भलिए पथ फरम स सतर हत कस अजजम ससपकतषपतति सछ कतभधरछनतरय ढसग सन अपनन सख एस स सतरछ सन कतसछर हन परतरयोग सरन लिनकसन दथ फसरखो सो उससन रछधतरयर सन हछभन पहसचछए तरयह स सतरछ उसन हरभगज नह स द जछ ससजी कतरयखोकस परसछरछसर र ऐसछ सरनछ दथ फसरखो सन जजीन र अछसभ हसकनप हत जजससछ इचछ-सछ सततरयछद कतचछरस कतरोध सर न हह सछफ हत कस ससपकतषपतति पर ससपथ फरम अभधसछरिरछ सछ भिछ भिजी दथ फसरन सन अभधसछर और जजीन सछ समरछन सरनन सी भिछनछ सन जड़ा योगदछ हत उसर सनलि न तध उपतरयोग सजमरभलि हह जो कतबनछ दथ फसरन सन जजीन और स सतरछ र अछसभ अनछभधसछर हसकनप कसए बगतर कतभधरछनतरय ढसग सन परदछन कसए जछ न हह इसभलिए ससपथ फरम सछभरत भिजी सरछज दछरछ रतरयछमकद भनतरयसकततर उपतरयोग भलिए होछ हत इसभलिए स कतदछनखो नन इससन भलिए lsquoसजीभर भनजजी-सछभरतrsquo भिजी सहछ हत हछलिछसकस सतरयस नॉजजस इस शालद-तरयगर सन परतरयोग सन बचछ हत ह भनजजी ससपकतषपतति सो जरर रछनछ हत उससछ जोरदछर र सन सन सरथमन भिजी सरछ हत सछथ ह जोड़ा योगद दनछ हत कस वतरयकतवयकति कतबनछ दथ फसरखो सो कससजी भिजी परसछर भिजी परसछर सी कभ पहसचछए उगरछ कदखछए तरयछ दथ फसरखो सी स सतरछ सो बछभध कसए भनजजी ससपकतषपतति सन उपतरयोग हन पथ फर रह स सतर हत

2 नतरयछतरयससग अभधगरहर

ससपकतषपतति सन अजमन सो लिनसर इचछ-सछसततरयछद दकतषटसोर पथ फर रह सपषट हत रनषतरय सछ सनलि उसजी ससपकतषपतति सन उपतरयोग पर नतभस अभधसछर हत जो उसनन नतरयछतरय ससग ढसग सन अजजम सी हो ऐसजी ससपकतषपतति जो उसनन बलिपथ फमस हभथतरयछई गई हो जजससन अजमन र उससछ सोई तरयोगदछन न हो उससन उपतरयोग सछ वतरयकतवयकति सो सोई नतभस अभधसछर नह स हत रगर सरछज र हर बछर आदशाम सन सछर नह स चलिछतरयछ जछ ससछ स वतरयछहछरिरस दकतषटसोर भिजी अपनछनछ पड़ा योगदछ हत रनषतरय दथ फसरन सन शर सन सन अजजम स सछ उपतरयोग सरन तरयह उभच नह स हत कसस तरयकद उस असछभरत तरयवयकति सससछधनखो तरयछनजी ऐसन सससछधनखो दछरछ जजनपर वतरयकतवयकति सछ तध अभधसछर न हो सी रदद सन तरयकद ह स अजजम सरछ हत ब उस उतपछद पर कसससछ अभधसछर रछनछ जछएगछ नतरयछतरयससग अभधगरहर र इसजी पर कतचछर कसतरयछ गतरयछ हत उससन अनसछर ऐसछ परततरयनस वतरयकतवयकति जो असछभरततरयवयकति ससपकतषपतति पर अपनछ दछछ सरन हए उससन स अजजम सरछ हत उससन भलिए उभच हत कस अजजम उतपछद सन बड़ा योगदन कहससन सो द थ फसरखो सन भलिए ोड़ा योगद दन तरयह सजीधछ-सछ वतरयछहछरिरस दकतषटसोर हत जजससो रछनजीतरय सरजोरिरतरयखो सन बजीच सछरसजसतरय थछ सरछज र शाछसभ और वतरयसथछ बनछए रखनन सी अनसररजीतरय सोभशाशा सन रप र भिजी दनख ससन हह तरयह वतरयछहछरिरसछ सन दबछ ह हह कस परछतरयरायः सभिजी इचछ-सछसततरयछद कतदछन असछभरततरयवयकति ससपकतषपतति

पर सलजन सी जसथभ सो सजीसछरन हह लिनकसन न उस असथछतरयजी अभधसछर तरयछ वतरयसथछ सो उसजी सजीरछ स रछनतरयछ दनन हह जब स ह स नतरयथ फनर शारषो सछ पछलिन सरछ हत उनसन इस दकतषटसोर सी आलिोचनछ भिजी होजी रह हत lsquoअनछभधसक ससपकतषपतति पर अभधसछरrsquo सी जीन भभिनन जसथभतरयखो सी चचछम इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो नन सी हत उनसन अनसछर रछन लिजीजजए सोई वतरयकतवयकति कससजी ऐसन सससछधन पर जो उससन सछभरत सन बछहर हत शर सरन हए स अजजम सरछ हत अथछ जजससछ ह सससछधन हत उससन सछथ भरलिसर शर सरन हए उतपछदन र सहछतरयस बनछ हतmdashब उससछ उस उतपछद पर कसनछ और कसस सजीरछ स अभधसछर होगछ

कतबलिसलि भिजी नह सशाथ फनतरयrsquo आलिोचस खरछ जछब दनन हह उनसन अनसछर तरयकद सोई वतरयकतवयकति चतरछहन पर खड़ा योगद सछर सन शाजीशाखो सी बगतर उससन सछरजी सी अनरभ सन आसर सफछई सरनन लिगन ो उससो उस सछर सछ सछभरत नह स कदतरयछ जछ ससछ इससन सरथमन र तरयकद सोई तरयह दछछ सरन कस इस परसछर भरलिछ-जलिछ शर आशतरयस हत और सरछज र कतबनछ शर सछ सछझछ कसए सछर नह स चलिछ ब ो नतरयछतरय-ससग अभधसछरिरछ सी अधछररछ ह अथमह न होसर रह जछएगजी कतरयखोकस जीसरछ अचछनस बजीच र आसर दथ फसरन वतरयकतवयकति दछरछ ससपकतषपतति पर बलिछ त सलजन सो भिजी बतध रोकतष सर ससछ हत इससन उस वतरयकतवयकति सन अभधसछरखो सछ सजीधछ हनन होगछ जो उतपछदन सन भलिए छसई जजमरनदछर हत दथ फसरन वतरयकतवयकति नन दबसगई कदखछसर जजससन उतपछद सो सलजछनन सी सोभशाशा सी हत रछजशाछह और सछमछजतरयछद र तरयह होछ थछ अपनन समछटी तरयछ आशतरयदछछ सो परसनन सरनन सन भलिए ऐसछ सझछ उनसन रसह-लिगन दरबछर परछतरयरायः दनन ह रहन थन तरयछतरछ सन ददरछन जसगलि र एस रछ कतबछ लिननन सछ रलिब तरयह नह स हत कस आप उसपर सछभरत सछ दछछ िोसनन लिग जीसरन अभधगरहर अथछ सलजन सन रछधतरयर सन अजजम ससपकतषपतति पर आशतरयस नह स कस ह आपसन ससपथ फरम सछभरत छलिजी ह हो उनसन सछभरत सो लिनसर दथ फसरन लिोगखो सी भिजी तसजी ह दछनदछर ससभि हत उस असथछ र छसकतस सछरजी जछनबथ फझसर तरयछ अनजछनन ह अपनजी दछनदछर पनशा सरनन र चथ फस भिजी ससछ हत सछफ हत कस सछससछरिरस सओस पर ससपकतषपतति अभधसछरिरछ ऐभहछभसस ससदभिम भलिए रहन हह तरयह सरसतरयछएस इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन सरक पहलिन सन ह थजीस नॉजजस नन उससी सरलि और सटी स कतनचनछ सी हत

ससपकतषपतति अभधगरहर सो लिनसर रछबटीम नॉजजस िोस नजीजन पर नह स पहसच पछछ इस कतषतरय र उससछ रन ससशातरयगरस हत ह लिॉस सन सहरभ दशाछमन हए शर सन सजमरशर पर अपनछ धतरयछन सकद रखछ हत उललिनखनजीतरय हत कस ईसछई परसपरछ र सरस भिथ फभर पररछतरछ सी रछनजी जछजी हत रछजछ धरजी पर पररछतरछ सन परर-पतर सछ परभभनभध हत रछजछ सो दतजीतरय-अभधसछर सन ससपनन रछननन छलिन सोलिहजीस शाछलद सन असगरनजजी लिनखस रछबटीम कफलरर नन भलिखछ थछ कस पररछतरछ नन सरस भिथ फभर ईसछ रसजीह सो ससौपजी थजी रसजीह नन उससो नछगरिरसखो सन बजीच कतभिछजज सर कदतरयछ कफलरर सन सथन कस पररछतरछ नन ससपथ फरम धरछ ईशवर सन परभभनभध तरयछनजी

रछजछ सो ससौपजी गई थजी सछ कतरोध सरन हए लिॉस नन lsquoसतकससडा कटीट ज आन गनमरटीrsquo र भलिखछ कस ईशवर सन सछरनन रछजछ और परजछ सन परशन उिछनन सछ सोई औभचततरय नह स हत उससन अनसछर पररछतरछ नन जरजीन सजीधन जनसछधछरर सो उससी सछरछनतरय दनखभिछलि सन भलिए ससौपजी थजी इसभलिए ह सछभरत सन परन हत परततरयनस वतरयकतवयकति सछ उसपर उनछ ह अभधसछर हत जजनछ कससजी दथ फसरन सछ हत कससजी वतरयकतवयकति दछरछ शानष सरछज सी रजजी सन बगतर परछसकभस ससपकतषपतति और सससछधनखो पर कससजी भिजी परसछर सी दछनदछर अतध सह जछएगजी ब रनषतरय सन बस र कतरयछ हत भिथ फ-उतपछद पर उससी दछनदछर सछ आधछर कतरयछ हो लिॉस सछ रछननछ हत कस रनषतरय परिरशर सन जरिरतरयन असछभरत तरयवयकति धरछ पर भनजजी अभधसछरिरछ सछ दछछ सर ससछ हत lsquoसतकससडा कटटी ज आन कद भसकतलि गनमरटीrsquo सन पछसचन अधतरयछतरय र ह सम दनछ हतmdash

1 तरयकद सोई वतरयकतवयकति अपनन सछभरत तरयवयकति स सो कससजी ऐसजी स र भरलिछछ हत जजससछ सोई सछरजी नह स हत ो ह स उस वतरयकतवयकति सी रछन लिजी जछजी हत2 परततरयनस रनषतरय सो अपनन शर पर पथ फरछ अभधसछर हत3 इसभलिए जब सोई वतरयकतवयकति अपनन शर सो जजससछ ह सछरजी हत असछभरत तरयवयकति

भिथ फभर सन तरयोग सरछ हत ो ह उसपर सछभरत परछपत सर लिनछ हत11

लिॉस सछ lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर ससपकतषपतति-अभधसछर सन पक र कदतरयछ गतरयछ तरयह सम दोषपथ फरम थछ चथ फसकस अनतरयछनतरय परछजरतरयखो सजग सी भिछसभ रनषतरय भिजी परसकभ सछ ह कहससछ हत इसभलिए शाोधन परिरशाोधन अथछ रपछसरर सन बहछनन वतरयकतवयकति दछरछ परछसकभस सससछधनखो पर जजन सरषो सन आधछर पर भनजजी अभधसछरिरछ सछ दछनदछर सी जछजी हत उसजी रह उनह स सरषो सन आधछर पर परछसकभस ससपदछ होनन सन सछरर रनषतरय पर भिजी परसकभ तरयछ सरछज सी दछनदछर ससभि हत उस असथछ र रनषतरय सी अकतसलि ससतरछ सी अधछररछ खटीछई र पड़ा योगद ससजी हत इन सभरतरयखो सन बछजथ फद लिॉस सछ कतचछर आधभनस इचछ-सछसततरयछद कतदछनखो सो आसकतषम सरछ हत सतरयस नॉजजस नन भिजी शर-सजमरशर सन कतचछर सो दोषपथ फरम रछनछ थछ हछलिछसकस ह उससछ सछथमस कतसलप दननन र असरथम रहछ थछ नॉजजस सन अनसछर lsquoशर-सजमरशरrsquo सन भसधिछस सी सरजोर हत कस इस आधछर पर हए ससपकतषपतति असरर पर सछभरत सी सजीरछ सन बछरन र िोस सरछधछन नह स दनछ उदछहरर सन भलिए रछन लिजीजजए रसगलिगरह सी तरयछतरछ पर भनसलिछ तरयछतरजी उस गरह पर उरनन र सछरतरयछब हो जछछ हत रसगलि सी सह पर उरनन सन बछद ह उस सथलि सी सफछई सरछ हत लिसबन परिरशर सन बछद ह उस सथलि सो सछफ और सरलि सरनन र सछरतरयछब हो जछछ हत अब तरयकद रसगलिगरह पर उरनन छलिछ ह पहलिछ असरिरक तरयछतरजी हत ो सछलि उिछ हत कस शर-सजमरशर सन भसधिछस सन अनसछर उससछ कसनजी भिथ फभर पर अभधसछर होगछ कतरयछ पथ फरछ रसगलि गरह उससछ रछन भलितरयछ जछनछ चछकहए अथछ सनलि ह सथलि जजनछ उसनन सछफ कसतरयछ हत नॉजजस इस परशन सो तरयह स ोड़ा योगद दनछ हत उषपततिर नह स दनछ उससी ओर एस सझछ तरयह भिजी आछ हत कस lsquoशर-सजमरशरrsquo सन कतचछर सो ह

कसनछरन सर अभधसछरिरछ सी सरसतरयछ पर वतरयकतवयकतिरछतर सी रदजथ फदगजी थछ उससी रथ फलिभिथ फ आशतरयसछ सो धतरयछन र रख उपतरयोभगछछद दकतषटसोर सन कतचछर कसतरयछ जछए

आगन बढ़नन सन पहलिन उभच होगछ कस उस सरसतरयछ पर कतचछर सर भलितरयछ जछए जजससछ हरनन ऊपर उललिनख कसतरयछ हत तरयछनजी असछभरततरयवयकति तरयछनजी नतसभगमस ससपदछ पर भनजजी अभधसछरिरछ सो कसस परसछर परिरभिछकतष कसतरयछ जछए उससन गजीसरर सछ आधछर कतरयछ हो lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर वतरयकतवयकति सी ससपकतषपतति कसनजी और कसस सजीरछ स उभच हत स कतदछन इसन सजीरछह न रछनन हह उनसन अनसछर तरयह रनषतरय पर हत कस अपनजी तरयोगतरयछ और सछररतरयम सन बलि पर ह असछभरततरयवयकति सओस सन जजनन बड़ा योगदन कहससन पर दछछ िखोस ससछ हत ह उससछ अभधसछर हतmdashजो उससो भरलिनछ ह चछकहए लिनकसन उनसन आगन भिजी वतरयछहछरिरस सरसतरयछएस सर नह स हत lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर रनषतरय जजस ससपकतषपतति पर अपनजी दछनदछर परस सरनछ चछहछ हत ससभि हत उससन पहलिन सन ह लिोग उससछ कससजी ओर रप र उपतरयोग सर चसन हखो उदछहरर सन भलिए एस कससछन जसगलि सो सछफ सर उससो खनजी लिछतरयस बनछछ हत ह सछफ सी गई जरजीन पर अपनन सछभरत सछ दछछ भिजी सरछ हत लिनकसन कससछन जरजीन सो उपतरयोग र लिछनन छलिछ असनलिछ पहलिछ वतरयकतवयकति नह स हत तरयह पथ फर रह ससभि हत कस उससन पहलिन भिजी स लिोग उससछ उपतरयोग सर चसन हखो गछस सन आसपछस खछलिजी पड़ा योगद जरजीन सछ उपतरयोग लिोग पशाओस सो बछसधनन उपलिन थछपनन सन भलिए सरन हह बछद र उस जरजीन पर सोई वतरयकतवयकति रर बनछ लिनछ हत अथछ खनजी तरयछ स और सरनन लिगछ हत तरयकद परथर उपतरयोग ह सछभरत सी शाम हत ो बछद र जजसनन उस जरजीन पर गकह-भनरछमर कसतरयछ हत उससछ अभधसछर अतध रछनछ जछनछ चछकहए कसस अतध सहन जछनन सी बछ ब स भनरछधछर हत जब स कस बछसी लिोगखो सो उससन सोई आपकतषपतति न हो तरयकद ह सरछज दछरछ रछनतरय चलिन हत ो ऐसन ससपकतषपतति अभधसछर सो रछनतरयछ दननजी होगजी हछलिछसकस तरयह भिजी ससभिछनछ हत कस उस ससपकतषपतति अभधसछर सन शानष लिोगखो सो सोई भशासछतरय न हो कसस हरनशाछ ह उनह सोई भशासछतरय तरयछ नससछन न होगछ तरयह सहनछ बह ह सकिन हत तरयह भिजी ससभि हत कस उस सलजन सन सनलि ससबसभध वतरयकतवयकति सो लिछभि हो जबकस बछसी गछस छलिखो सो नससछन उिछनछ पड़ा योगद रहछ हो कतरयछ उस असथछ र भिजी उस वतरयकतवयकति सन ससपकतषपतति परछभधसछर सो तध रछनछ जछएगछ इस सम सन बछद सरछधछन सन भलिए नॉजजस पनरायः लिॉस सी ओर दनखनन लिगछ हत और लिॉस ऐसन ससपकतषपतति परछभधसछर सो जजससन दथ फसरखो सो हछभन पहसचनन सी ससभिछनछ हो इस शाम सन सछथ सजीसकभ दनछ हत कस दथ फसरखो सन भलिए भिजी शनषठ और पतरयछमपत कहससछ ोड़ा योगद कदतरयछ जछनछ चछकहएmdash

lsquoबहजी नद सन पछनजी पजी लिननन सन कससजी सो नससछन पहसच ससछ हत इससी सोई सलपनछ भिजी नह स सर ससछ भिलिन कससजी नन उससन आससि जलि कतपतरयछ हो कतरयखोकस नद तसजी सी तसजी हछस होगजी दोनखो सी पतरयछस बझछनन सन भलिए पतरयछमपत तरयकद बछ दोनखो सन भलिए िीस-िछस पतरयछमपत रछतरछ र उपलिलध भिथ फभर सन बछरन र भिजी सह जछ ससजी हतrsquo12 नॉजजस सन अनसछर असछभरततरयवयकति

ससपकतषपतति पर अभधसछर दशाछमनन सन भलिए लिॉस सन उपतरयमवयकति परभबसध सछ पछलिन कसतरयछ जछनछ चछकहए हछलिछसकस इस सम र इनजी खछभरतरयछस हह कस सतरयस नॉजजस ह उससन ससषट नह स हो पछछ अपनन सम सो आगन बढ़छछ हआ ह भलिखछ हत lsquoकससजी भिजी वतरयकतवयकति सछ सछभरत उससन अभधस भिलिछ कतरयखो हो जजनछ उसनन कससजी पदछथम सी रथ फलतरयषपततिछ सो बढ़छनन र तरयोगदछन कदतरयछ हतrsquo13 असभर भनषसषम पर पहसचनन सन पहलिन ह जसथभ सी पथ फर वतरयछखतरयछ सरछ हत सोई वतरयकतवयकति कससजी स सछ सछभरत हछभसलि सरनन सन भलिए अपनछ शर कतरयखो लिगछछ हत शाछतरयद इसभलिए कस उससन पछस सनलि उससछ शर हत उसजी सन रछधतरयर सन ह अपनजी उपतरयोभगछ दशाछम ससछ हत जब सोई वतरयकतवयकति असछभरततरयवयकति स पर अपनछ शर लिगछछ हत जो उससछ शर उस स पर छ जछछ हत उससछ परभिछ स पर सपषट झलिसनन लिगछ हत शर सन पचछ स िीस पहलिन जतसजी नह स रहजी शर सछ तरयह परसछर दथ फसरखो सन रसछबलिन स पर शभरस सी दछनदछर सो पषट सरछ हत लिनकसन शर सछ सरप कतरयछ हो कतरयछ कससजी भिजी परसछर सन शर सन स पर दछनदछर सर पछनछ नतभस होगछ नॉजजस इस एस उदछहरर सन रछधतरयर सन सपषट सरछ हत lsquoरछन लिजीजजए रनरन हछथ र टीरछटीर सन सथ फप सन भिर एस सनन हत उस सनन सो रह तरयकद सरद सी लिहरखो पर बहछ दथ फस ो सथ फप सन सर सरद र द थ फर स फतलि जछएसगन कतरयछ उससन आधछर पर सरद सन उनन कहससन पर जहछस स टीरछटीर सथ फप सन सर फतलिन हह रह अपनन सछभरत सछ दछछ सर ससछ हथ फस जछकहर हत तरयह रथ फखमछपथ फरम बछ होगजीrsquo इससन बछद ह भनषसषम पर आछ हत कस ह शर सछभरत कदलिछनन र सहछतरयस हत जजससन स सन रथ फलतरय र ककतधि होजी हत ह अपनजी और सरछज सी नजरखो र अभधस रथ फलतरयछन होछ हो तरयह एस रहतपथ फरम भनषसषम हत जो जजीन सन उदनशतरय थछ सरछज र रनषतरय सी उपतरयोभगछ सन भलिए रछगमदशामस सछ सछर सरछ हत सोई सछतरयम जो सनलि वतरयकतवयकति कतशानष सन भलिए रथ फलतरयछन हत बछसी लिोगखो सन भलिए वतरयथम बजलस नससछनदनह ो उससछ सससछर र उससछ छसकतस रथ फलतरय शाथ फनतरय हत उदछहरर सन भलिए उपतरयमवयकति उदछहरर र ऐसछ हो ससछ हत कस टीरछटीर सथ फप सो पछनजी पर बहछनछ कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए खनलि हो उसन उससन खशाजी भरलिजी हो लिनकसन तरयकद उससन सरद र कससजी परसछर सछ परदथ फषर फतलिछ हत ो उससछ नससछन पथ फरन सरछज सो होगछ जछकहर हत कस वतरयकतवयकति सछ शर-उतपछद न सनलि उससन भलिए बजलस बछसी सरछज उपतरयोगजी होनछ चछकहए भिजी वतरयकतवयकति सी उसपर दछनदछर तध रछनजी जछएगजी शर सछ ससछरछतरस उपतरयोग अपनन सछथ-सछथ दथ फसरखो सछ भिजी भिलिछ दनखनछ ह सतछभधसछर सी पहलिजी और आजखर शाम हत

3 नतरयछतरयससग असरर

नतरयछतरयससग असरर ससपकतषपतति पर ससपथ फरम सछभरत सी जसथभ सो दशाछमछ हत सरछज र ससपकतषपतति असरर सन भनसकषट रप भिजी परचभलि हह उदछहरर सन भलिए स वतरयकतवयकति चोर सर दथ फसरन सन धन सो रर लिन आन हह स ऐसन लिोग भिजी हह जो इससन भलिए धोखछदड़ा योगद जतसन आसछन कसस हनतरय रछसन सछ चतरयन सरन हह इससन ससपकतषपतति असरिर होसर उनसन सलजन र चलिजी जछजी हत लिनकसन

उसपर नतरयछभतरयस दछनदछर ससभि नह स हत चोर तरयह सहसर कस उसनन ससपकतषपतति ससचतरय सन भलिए चोर सछ सहछरछ भलितरयछ हत उसपर अपनजी दछनदछर नह स सर ससछ न ह सोई धोखनबछज वतरयकतवयकति दथ फसरखो सन सछथ लि-परपसच सन आधछर पर जटीछई गई ससपकतषपतति सो अपनछ बनछ ससछ हत इसजी परसछर तरयकद सोई ससपकतषपतति सछ सछरजी हत रगर उससन असरर सन भलिए ततरयछर नह स हत उससी असहरभ सन बछजथ फद तरयकद उसन ससपकतषपतति-असरर हन बछधतरय कसतरयछ जछछ हत ो उस असथछ र भिलिन ह असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हो सछरजी सन इचछ-कतरधि स सन असरर सो नतरयछभतरयस नह स सहछ जछ ससछ तरयकद उस स सन वतरयछपस लिोसकह जड़ा योगदन हह थछ असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हत ब भिजी वतरयकतवयकति सो उस असरर सन भलिए रछजजी सरनछ नतरयछतरय-भिछनछ सन अनसछर अपनजक होगछ ऐसन रछजतरय र जो नतरयछतरय-रछगम पर होनन सी दछनदछर सरछ हत असरर हन तध परकरकरितरयछ सछ पछलिन सरनछ जरर हत दनसछर ससपकतषपतति पर सछभरत सन असरर सन भलिए आशतरयस हत कस उसन सनचछपथ फमस तध नतरयछतरय-समर परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन ससपनन कसतरयछ जछए तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी ससपकतषपतति तरयछ सससछधन पर अभधसछर रखछ हत उससछ अभधसछर कतभधसमर थछ सरछज दछरछ रछनतरय हत भिजी ह उससो कससजी दथ फसरन सो असरिर सरनन सछ अभधसछर भिजी रखछ हत शभरस सन रछरलिन र तरयकद सोई शभरस कससजी सछतरयम सो सनचछपथ फमस सरनन सन भलिए ततरयछर नह स हत ब उससी रजजी सन कतबनछ सछतरयम सरनन सन भलिए बछधतरय कसतरयछ जछनछ इस कतचछरधछरछ सन असगम अरछनतरय हत

एस जसथभ तरयह भिजी हो ससजी हत कस सोई वतरयकतवयकति अपनन सछभरततरयवयकति स सो नतरयछभतरयस परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन कससजी वतरयकतवयकति सो असरिर सरनछ चछहछ हो कसस दथ फसरछ वतरयकतवयकति उसन लिननन सन भलिए ततरयछर न हो नॉजजस जोर दनसर सहछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी तधछ हन दछछ सी सहरभ अभनछतरयम हत लिनकसन लिननन छलिन सी सहरभ तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी दछन तरयछ उपहछर सो लिननछ न चछहन ब इस जसथभ सो ह पथ फर रह सपषट नह स सर पछछ लिनकसन ह जोर दनसर सहछ हत कस रकरिनछ सो उस असर पर उपजसथ अशतरय होनछ चछकहए रदन सो सहरभ सछ पतरयछमतरय रछनन हए ह इस भनरमतरय पर पहसचछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी परकरकरितरयछ सन ददरछन रकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयछनजी सोई वतरयकतवयकति सहन कस उसनन ससपकतषपतति सछ सनचछपथ फमस असरर कसतरयछ हत रगर ससबसभध वतरयकतवयकति उसन सजीसछर सरनन सन इनसछर सर दन ब असरर सी परकरकरितरयछ सो अपथ फरम रछनछ जछएगछ दथ फसरन शालदखो र असरर-परकरकरितरयछ सो भिलिजी-भिछसभ ससपनन होनन सन भलिए रकरिनछ सन सछथ-सछथ कतरकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयह सछतरयम दोनखो सन कहखो सो धतरयछन र रखसर शाछसभपथ फमस और कतभधसमर ढसग सन कसतरयछ जछनछ चछकहए नॉजजस सन अनसछर जो शात कससजी स सन अजमन पर लिछगथ फ होजी हह ह शात उससी कतबरकरिी तरयछ अनतरय कससजी असरर पर भिजी लिछगथ फ होजी हह उदछहरर सन भलिए तरयकद कससजी शाम सन अधजीन कससजी सो दभनतरयछ र सह स सन भिजी पनतरयजलि लिननन सन परभबसभध सर कदतरयछ हत ो इस भनतरयर सी पथ फछमपनकछ और शाम सन अनसछर उस वतरयकतवयकति सन भलिए पनतरयजलि सी कतबरकरिी भिजी सछभिछकतस रप सन परभबसभध होगजी दथ फसरन शालदखो र तरयकद कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए सोई स भनकतषधि रछन लिजी गई हत ो उससन

उपतरयोग सी थ फ टी उस वतरयकतवयकति सो कससजी भिजी परसछर सन नह स द जछ ससजी स सथछनखो पर हर नॉजजस सो असपषट और धसधलिछ पछन हह सकतशानष सन सछभरत सो लिनसर तरयह दछछ परछतरयरायः कसतरयछ जछछ हत कस उसर सभिजी अभधसछर पथ फरम असररजीतरय हह लिनकसन तरयह सोचछ-कतचछरछ सततरय नह स हत ऐसन अननस उदछहरर खोजन जछ ससन हह जजससन अनसछर वतरयकतवयकति सन पछस कससजी स सो अपनन पछस रखनन सछ अभधसछर हो कसस उससन असरर सछ अभधसछर उससन पछस न हो रसलिन कसरछतरयन सछ रसछन जजसर वतरयकतवयकति रह ससछ हत उसपर अपनन छतसछभलिस सलजन सी दछनदछर सर ससछ हत अपनन सछररतरयम सन अनसछर उससी ररमर सजछटी आकद पर धनरछभशा भिजी खचम सर ससछ हत कसस उसन बनचनछ उससन अभधसछर कनतर सन बछहर होछ हत आशातरय हत कस तरयकद वतरयकतवयकति सछ ससपथ फरम सछभरत कससजी स पर हत भिजी उसन उस स सो बनचनन अथछ इचछनसछर असरिर सरनन सन छजजब अभधसछर परछपत हखोगन एस रह सन ह स उससी दछस सन सरछन होगजी उससन बछरन र ससपथ फरम भनरमतरय लिननन सछ अभधसछर उससछ सछरजी होनन सन सछरर उससन पछस रछनछ जछएगछ कससजी सो अनछभधसछर बनचनछ अथछ तध सछरजी सी इचछ सन कतबनछ स सछ रथ फलतरय चसछए बगतर उसन अपनन सछभरत र लिननछ अनतभस एस सछभरत सन भसधिछस सछ उललिसरन हत दथ फसरन शालदखो र स सछ ससपथ फरम सछभरत परछपत सरनन सन भलिए स सन मरछन सछरजी सी सहरभ जटीछनछ कफर उससछ उपतरयवयकति रथ फलतरय चसछनछ आशतरयस हत इनर सन एस भिजी अभिछ अथछ आसभशास कतचलिन सन भिजी ससपथ फरम सछभरत खरन र पड़ा योगद ससछ हत नतरयछतरय सी रछसग हत कस स सछ असरर ससपथ फरम सछभरत सन ससपथ फरम सछभरत सन भलिए हो तरयकद सोई सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रखतरय उदनशतरय स-कतशानष पर ससपथ फरम सछभरत सी रकछ सरनछ अथछ सछभरत सो बढ़छछ दननछ अथछ उससन भलिए परभिछजी सोभशाशा सरनछ हत उस असथछ र सतजचस दछसत सरसतरयछ हो ससजी हत इसपर तरयकद सोई तरयह सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रथ फलि उदनशतरय सनलि सछतरयषपततिछ सो बचछए रखनन सी सछतरयद हत ब भिजी ह गलिजी पर हत उदछहरर सन भलिए अपनन परिरछर सी जररखो सो पथ फरछ सरनन सन भलिए सोच-सरझसर खद सी बोलिजी लिगछनछ खद सी नजीलिछरजी पर उर आनछmdashसनलि सछतरयषपततिछ सी सछतरयद रछनजी जछएगजी हछलिछसकस इस रह सन कससजी वतरयकतवयकति दछरछ अपनजी सछतरयषपततिछ सन कतचछर सो लिछगथ फ सरनछ उससी चरर सछरमछह सहछ जछएगछ आदशाम सरछज र ऐसजी जसथभ सी सलपनछ भिजी नह स सी जछ ससजी

4 नतरयछभतरयस ससशाोधन एस भनछरर

नतरयछतरय सदगछ नह स हत न ह सरछज र हरनशाछ सब स शाभि और शाछसभरतरय होछ हत परततरयनस सरतरय सरछज र अनसथ फलि एस कतरोधजी शाकतवयकतितरयछस सछतरयमर रहजी हह न सभिजी रनषतरय सन समवतरय पछलिन र सहछतरयस बनजी हह ो सभिजी कतरोध पर उर आजी हह इसभलिए नतरयछतरय सछ एस रप ससरषम सछ भिजी हत सरछज चछहछ हत कस हछस नतरयछतरय सन भलिए सभिजी सोई खरछ न हो तरयछनजी न

ो वतरयकतवयकति कससजी दथ फसरन सन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सछ सछरर बनन न ह सोई उससन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सी जरजीन ततरयछर सरन तरयह आदशाम जसथभ हत वतरयहछर र सरछज र ससरषम सी जसथभतरयछस बनजी रहजी हह रछज सरछज कससजी सन भलिए भिजी तरयह ससभि नह स होछ कस ह चतबजीस रसटीन वतरयकतवयकति सन अभधसछर-ससरकर थछ समवतरयपछलिन सन परनररछ र लिगछ रहन इसभलिए वतरयकतवयकति सो अपनन अभधसछरखो और अजसत पर सससटी सन सरतरय आतररकछ अथ ससपकतषपतति सी सरकछ सन भलिए सरतरयछनसछर परभसछर सरनन सी थ फ टी दन द जछजी हत तरयह सछरछजजस गभकतभधतरयखो र ससशाोधन एस भनछरर सन ददरछन नतरयछतरय सी जसथभ सो दशाछमजी हत रछबटीम नॉजजस सन अनसछर वतरयकतवयकतिरछतर सो तरयह आजछद होजी हत कस ह अपनन अभधसछर ससपकतषपतति और जजीन सी रकछ सन भलिए आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर उपतरयवयकति बलिपरतरयोग सर ससन रगर तरयह धतरयछन रखन हए कस सससटी अथछ आसनन आपदछ सी जसथभ र दथ फसरखो सो भिजी ह अभधसछर उपलिलध हखोगन तरयकद lsquoसrsquo सो lsquoखrsquo दछरछ कसए गए दरछचरर सन नससछन उिछनछ पड़ा योगदछ हत ब lsquoसrsquo सो उससछ सरतरयछनसछर परभरोध सरनन थछ नससछन सी जसथभ र lsquoखrsquo सन कभपथ फभम सछ दछछ सरनन सछ पथ फरछ अभधसछर होगछ इससन बछजथ फद तरयकद lsquoखrsquo सछ दरछचरर बनछ रहछ हत ब lsquoसrsquo सो उसन सछनथ फन दछरछ अथछ सजीधन ह दरछचरर सन भलिए दसकडा सरनन सछ अभधसछर होगछ तरयन अभधसछर सछरछजजसछ सी नजीस हह थछ सभिजी सदसतरयखो सो बरछबर होन हह उपतरयमवयकति उदछहरर सी ह बछ सर ो तरयकद कससजी भिजी कर lsquoसrsquo lsquoखrsquo सन सछथ दरछचरर र भलिपत पछतरयछ जछछ हत ो lsquoखrsquo सो भिजी अभधसछर होगछ कस ह lsquoसrsquo सो दसकडा सर ससन और तरयकद उससन आचरर सन उससो कभ पहसचजी हत ो अपनजी कभपथ फभम सन भलिए दछछ सर ससन

नॉजजस सी खथ फबजी हत कस अपनन कतनचन र ह न सनलि रछन-वतरयहछर सी दबमलिछओस पर कतचछर सरछ हत बजलस रछनजीतरय ससतरछ सन दछतरयरन र उनसछ सरछधछन भिजी सझछछ हत अपनन सथ फकर कतनचन सछररतरयम सन ह जहछस अननस गसभिजीर रदखो सछ सरछधछन दनछ हत ह स स रदखो सो अनसलिझछ ह ोड़ा योगद जछछ हत वतरयकतवयकति सो अपनजी परछररकछ ससपकतषपतति रकछ सछ अभधसछर हत आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर ह अपनन ऊपर होनन छलिन कससजी भिजी परसछर सन हरलिन सछ परभसछर सर ससछ हत और तरयकद कससजी सन आचरर सन उससो नससछन पहसचछ हत ो उस नससछन सी भिरपछई सी दछनदछर भिजी सर ससछ हत रनषतरय सो तरयन अभधसछर सनस परसपरछग सरछजखो सो ोड़ा योगदसर परछतरयरायः सभिजी आधभनस सरछजखो र परछपत हह इससन बछजथ फद कतदछनखो सन एस गम सो नॉजजस सन अभ-वतरयकतवयकतिछद सोच सन आपकतषपतति हत तरयह आपकतषपतति असनलिन नॉजजस सन नह स लिगभिग सभिजी इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन हत उनह लिगछ हत कस ससपकतषपतति अभधसछर सो लिनसर वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ सरथमन सरन हए न इनजी आगन भनसलि जछन हह कस उससन कतचछरखो र वतरयकतवयकतिछद उनरवयकति और उचसखलि कदखनन लिगछ हत इससन भिजी इनसछर नह स कसतरयछ जछ ससछ कस परततरयनस वतरयकतवयकति सो अपनजी कभपथ फभम सी दछनदछर सछ अभधसछर हत लिनकसन कभपथ फभम सी सजीरछ कतरयछ हो इससो तरय सरनन सछ अभधसछर कससन होगछ कतरयछ सनलि उससो जजसन कभ पहसचजी हत तरयकद ह अपनजी कभ सछ बढ़-चढ़सर रथ फलतरयछससन सरछ हत ब कतरयछ होगछ ऐसन र तरयकद सरसछर

सछनथ फन सन रछधतरयर सन हसकनप सरजी हत ो कतरयछ उससछ परतरयछस वतरयकतवयकति-सछसततरय सन दछतरयरन र अनछशतरयस रछनछ जछएगछ ऐसन परशनखो पर परभकरकरितरयछ बह कतलिसब सन भरलि पछजी हत रछबटीम नॉजजस सी ओर सन अपरछध सन भलिए दथ फसरन सो दसकडा सरनन सछ सझछ पर बहखो सो आपकतषपतति हत उनसन अनसछर वतरयकतवयकति सो अपनन ह सर पर दसडा सनछनन सछ सोई अभधसछर नह स हत कतरयखोकस नससछन सी भिरपछई कसस सजीरछ स हो तरयकद तरयह उस वतरयकतवयकति पर ोड़ा योगद द जछए जजससछ नससछन हआ हत ो ह सह हत तरयछ गलि इससछ भनरमतरय सदन सरनगछ अभभितरयवयकति सो दसकडा सरनन सछ अभधसछर परभिछकत रनषतरय सो एसछएस नह स कदतरयछ जछछ ऐसन रछरलिखो र रछजतरय सी उपजसथभ जरर रछननन सन हछलिछसकस वतरयकतवयकति-सछसततरय सी भिछनछ सो िनस पहसच ससजी हत लिनकसन इससन सछथम सन शाजीभिथ फ हो एस वतरयकतवयकति दछरछ दथ फसरन सो हछभन पहसचछए जछनन सी ससभिछनछ र भिजी सरजी आजी हत तरयह ऐसछ रोड़ा योगद हत जहछस इचछ-सछसततरयछद सी सजीरछ सछफ नजर आनन लिगजी हत नॉजजस बड़ा योगदन परिरशर सन वतरयकतवयकतिरछतर सन ससपथ फरम सछसततरय सछ पक लिनछ हत कसस ससपकतषपतति सन ससरकर थछ सरसतरयछओस सन सजीधन भनछरर र इचछ-सछसततरयछद सी जो दबमलिछएस हह न थोड़ा योगदछ-सछ कतचछर सरनन पर सछरनन आ ह जछजी हह

रछबटीम नॉजजस नन सरछधछन पधिभ सी आलिोचनछ सी हत लिोगखो सन सरछधछन जटीछसर उसजी धनरछभशा सन पभलिस सो पोसनछ तरयह लिोगखो सी नतसभगमस सछधजीनछ पर डाछसछ डाछलिनछ हत लिनकसन शाछसन और सरसछर चलिछनन सन भलिए ो धन चछकहए नॉजजस इससन भलिए लिोगखो सो जछगरस सरनन सी बछ सरछ हत लिोगखो सो अपनन अभधसछरखो और समवतरयखो सछ बोध होगछ सछथ र तरयह कतशवछस होगछ कस उनसी सछधजीनछ अकणण रर हत सरछज र रहसर उनसी ससपकतषपतति और अभधसछरखो सो सोई खरछ नह स हत ो न सतरयस अनशाछभस होसर सछर सरगन लिनकसन सरछज र अनशाछसन और शाछसभ-वतरयसथछ बनछए रखनन सन अभरिरवयकति रछजतरय सन और भिजी दछभतरयत होन हह भशाकछ सछसरतरय ससससकभ अभभिरकछ जतसन बह सन रछरलिन हह जजनह बढ़छछ दननछ रछजतरय सछ पनजी समवतरय रछनछ जछछ हत उनसन भलिए धन सी आपथ फभम सहछस सन होगजी नॉजजस इससन भलिए दछन और सतजचस सहतरयोग सछ सरथमन सरछ हत तरयहछस नॉजजस और हछसपसम सन कतचछरखो र सरछनछ दनखजी जछ ससजी हत जॉन हछसपसम भिजी रछनछ थछ कस सरसछर सछ एसरछतर सछतरयम lsquoउपद आकद सन सरतरय लिोगखो सन जछन-रछलि सी रकछ सरनछ हतrsquo लिनकसन उपदकततरयखो पर सछबथ फ पछनन सन सरसछर सन पछस सरभच शाकतवयकति और अभधसछरखो सछ होनछ जरर हत छकस असर पड़ा योगदनन पर ह नतरयछतरयसछम सी भिथ फभरसछ भिजी भनभिछ ससन इन सब सछतरयरषो सन भलिए सरसछर सन पछस धन आनछ चछकहए हछसपसम सन अनसछर उपतरयवयकति ो तरयह हत कस सछनथ फन और वतरयसथछ सन भलिए सरसछर सो धन सी आपथ फभम नछगरिरसखो सन सतजचस सहतरयोग और दछन सी भिछनछ सन हो तरयकद सरछधछन सछ सहछरछ लिनजी हत ो सर-रछभशा सछ उपतरयोग सनलि सरछज र शाछसभ और सरकछ सन कतसछर सन भलिए कसतरयछ जछनछ चछकहए ह जोर दनसर सहछ हतmdashlsquoसरछज र सछनथ फन और वतरयसथछ सछतरयर रखनन सन अलिछछ कससजी और सछतरयम सन भलिए जनछ सन धन जटीछनन सछ सरसछर सो सोई अभधसछर नह स हतrsquo नॉजजस सछ नतरयछतरयदशामन एस आदशामछद उदछर हत एस भिछस रन

सछ समशाधिछछद सपनछ एस ऐसछ कतचछर जजसन रछनछछद सरतरय-सरतरय पर दनखन आए हह उससी स सजीरछएस हह अननस सरसतरयछएस ऐसजी हह जजनपर नॉजजस कतचछर सरनन सन बचछ हत इससन बछजथ फद उससन कतचछरखो र एस आदशाम रछनछछद सरछज सन गिन सछ सपनछ रदजथ फद हत सलि भरलिछसर इचछ-सछसततरयछद रनषतरय सन अभधसछर ससतरछ और एस आदशाम सरछज सन सपनन सो बह ह आसछन भिछषछ र दभनतरयछ सन सछरनन लिछछ हत नथछभनतरयलि बछसडानन सन शालदखो र lsquoइचछ-सछसततरयछद बह सरलि सपषट आसछन भिछषछ र भलिखछ हआ दशामन हत जजसन सरझनन सन भलिए कससजी कतशानष सनजीसी तरयोगतरयछ सी आशतरयसछ नह स हत तरयह जछनसछर परस और आनसददछतरयस पछि हतrsquo14

copy ओरपरसछशा सशतरयप

ससदभिछमनरकरिरजरसछ

1 To live honorably to harm no one to give to each his own Ulpianus in Digesta of Justinianus

Augustus 11101

2 The sovereign is not bound by the laws-Ulpianus Digesta 1331

3 Justice is the constant and perpetual will to render to every man his due Digesta 1110

4 Political theories past and present have traditionally been concerned with who should be the

master (usually the king the dictator or government bureaucracy) and who should be the slaves -John

Hospers What Libertarianism Is

5 No one is anyone else master and no one is anyone else slave Since I am the one to decide how my

life is to be conducted just as you decide about yours I have no right (even if I had the power) to

make you my slave and be your master nor have you the right to become the master by enslaving me

Slavery is forced servitude Ibid

6 Government should intervene only in a RETALIATORY situation The government must never

INITIATE an action to create a better world mdash it is not the business of government to make an

advance decision about what counts as benefit Through laws government can prohibit various

aggressive actions but it cannot require the bringing about of supposedly beneficial ones John

Hospers What Libertarianism Is

7 The state of Nature has a law of Nature to govern it- John Locke Second Treatise on Civil

Government

8 no one ought to harm another in his life liberty and or property-Ibid

9 justice to hold just in case rights are respected -Peter Vallentyne in Nozickrsquos Libertarian Theory of

Justice

10 a right is something for which one can demand or enforce compliancerdquo Nozick in Philosophical

Explanations 1981 p 499

11 a If one mixes what one owns with something that is unowned one thereby comes to own the

unowned thing

b Each person owns her own labor

c If one mixes onersquos labor with unowned land one thereby comes to own the land

12 No body could think himself injured by the drinking of another man though he took a good

drought who had a whole river of the same water left him to quench his thirst and the case of land and

water where there is enough of both is perfectly the same-John Locke Second Treatise of Civil

Government Chapter 5

13 Why should onersquos entitlement extend to the whole object rather than just to the added value

onersquos labor has produced- Nozick Anarchy State and Utopia p 175

14 ldquoLibertarianism is very simply and clearly written and requires no technical knowledge on the part of

the reader Enjoyable informative readingrdquo- Nathaniel Branden as quoted by John Hospers in

Libertarianism A Political Philosophy for Tomorrow

Page 3: इच्छा—स्वातंत्र्यवाद(Libertarianism)

सछसततरय सो लिनसर उनसन ससतर दकतषटसोर हह

अपनजी सजीरछओस र रनषतरय सरछज सन सछरसजसतरय बनछए रखनन सछ तरयथछससभि परतरयतन सरछ हत ससतर सछरछजजस इसछई सन रप र ह परछतरयरायः तरयह चछहछ हत कस अपनन तरयोगदछन सन रप र स न स आनन छलिजी पजीकढ़तरयखो सन भलिए भिजी ोड़ा योगदछ चलिन स ऐसछ सरन जो सरछज सन अभधसर गरषो सन भलिए लिछभिसछर हो सह ससन हह कस रनषतरय सरछज सन तरयकद स गरहर सरछ हत ो सदछभच परिरषसक-परिरभधम रप र स न स लिदटीछ भिजी दनछ हत इसन रछटी सछ सजम उछरनछ सह ससन हह सछरछजजसछ सन भनछमह सन भलिए तरयह जरर भिजी हत रगर इस दछभतरयत सछ इसरफछ भनबछह सरछसर अससभि हत तरयह िीस हत कस रनषतरय सन दछभतरयत बड़ा योगदन हह उनसन ह भिछग नह स ससछ उनसछ अनपछलिन सरनछ रनषतरयछ सछ लिकर हत लिनकसन इससन सरछज सी जजमरनदछरिरतरयछस सर होनन सन बजछतरय और भिजी बढ़ जछजी हह सरछजजीसरर सी परकरकरितरयछ र रनषतरय सो अपनजी आजछद सछ एस असशा सबछमन सरनछ पड़ा योगदछ हत तरयह असशा सरछज एस शाछसन सो शाकतवयकतिशाछलिजी बनछनन र रदद सरछ हत इस रह रछजतरय सी सलि शाकतवयकति उनसन नछगरिरसखो सछ कतभशाषट परदनतरय होजी हह इससी सफलिछ हन वतरयकतवयकति सो सरछज सन सछथ कहखो सछ अनसथ फलिन भिजी सरनछ पड़ा योगदछ हत दथ फसरन शालदखो र सरछज सन जड़ा योगदनछ भिलिन ह रनषतरय सी अपनजी आशतरयसछ हो समथछ भनरायःशालस नह स होछ अपनजी ससतरछ सन एस कहससन सन रप र रनषतरय सन उससी सीर चसछनजी पड़ा योगदजी हत तरयह सछतरयम ह सरछज सी रतरयछमदछ उसर सख और शाछसभ सी सथछपनछ सन भलिए सरछ हत इसभलिए सरछज सछ समवतरय हत कस वतरयकतवयकति-कहखो सछ धतरयछन रखन ऐसजी वतरयसथछ बनछए छकस ससबसभध इसछइतरयछस उससन जड़ा योगदछ होनन पर गम सछ अनभि सर बड़ा योगद ससगकि इसछई होनन सन नछन सरछज सन दछभतरयत भिजी बड़ा योगदन हह उससछ समपरथर दछभतरयत हत कस ह अपनजी सदसतरय इसछइतरयखो सन सख सछ खतरयछलि रखन उनह सभिजी अनतरयछतरय सी परजीभ न होनन दन उदछरछपथ फमस उनसी ससतरछ सन अभधसछर सो बनछए रखन धतरयछन रखन कस शाछसभ और वतरयसथछ हन लिोसकह र सछनथ फन आशतरयस हह कसस रनषतरयछ कससजी भिजी परसछर सन सछनथ फन सन ऊपर हत सछनथ फनखो सछ अभसत रनषतरय सन हत रनषतरय उनपर भनभिमर नह स हत रछनजीतरय अजसरछ एस ससतरछ सन आगन हर सछनथ फन बदनछ हत अलपजीभनतरयस सी तरयह ननस सलिछह रहतपथ फरम हत कस परिरजसथभतरयछस चछहन जो भिजी हखो रनषतरय सी lsquoससतरछ सो सछनथ फन सन आबधि नह स होनछ चछकहएrsquo2

सछनथ फन सछ धतरयनतरय होनछ चछकहए अभधसर लिोगखो सछ अभधसर सख और ससतरछ सो सभनजच सरनछ ऐसन छछरर सछ भनरछमर सरनछ जजसर रनषतरय अभधसर ससतरछ सन सछथ अभधसर सखोपभिोग सर ससन तरयह भिजी ससभि हत जब सरछज अपनजी परततरयनस इसछई सी इचछओस सछ समरछन सरन वतरयकतवयकति सो अपनछ रसवतरय खलिसर परसटी सरनन सी आजछद हो

उषपततिरोषपततिर बढ़जी सछरछजजस जकटीलिछओस सन बजीच जहछस आधभनसीसरर और सभतरयछसरर सन नछर पर भनरसर नई सससथछओस सछ गिन होछ रहछ हो हछस रछनजीतरय ससतरछ सछ ससरकर अससभि भिलिन न हो रगर चनदजी-भिरछ सछतरयम हत इसभलिए भिजी कस सभतरयछसरर सन नछर पर नई

सससथछओस और कतधछनखो सछ गिन जजनजी जलदबछजजी सन सछथ होछ हत तसजी जलदबछजजी लिोगखो सो उससन परचछनन नई वतरयसथछ सन उससछ अनसथ फलिन सरनन हन नह स सी जछजी जन और अभभिजन र कतभिछजज सरछजखो र उससन भलिए सोई सोभशाशा भिजी नह स होजी रछनजीसरर सी सोभशाशाखो सो पथ फर रह परिरजसथभ सन भिरोसन ोड़ा योगद कदतरयछ जछछ हत परिररछरसरप तरयथछथम एस आदशाम तरयछनजी lsquoजो हतrsquo और lsquoजो होनछ चछकहएrsquomdashसछ असरछलि भनरसर बढ़छ ह जछछ हत लिोस-सछसततरय एस रछनछभधसछरिरछ सन पक र बढ़जी रछसगखो सन दबछ र शाछसन और शाजीषमसथ अभभिजन भरलिसर भनगरछनजी सससथछएस ो खड़ा योगद सर दनन हह कसस उनसन भशाखर पर उनह स चमससछर शाकतवयकतितरयखो सछ सलजछ होछ हत जो जनसछधछरर सन दरन और ददमशाछ सन भलिए जजमरनदछर रह हह थछ जजनसन रकतवयकति सी सछरनछ उन सससथछओस सन गिन सछ रथ फलि उदनशतरय होछ हत जजससी रनरछनजी सन चलिन वतरयसथछ सछ अभभिजछ ससससकभ सी ओर झसछ षम-दर-षम बढ़छ ह जछछ हत जजससन आरजन सन भलिए नतरयछतरय भनरसर दलिमभि और दरह होनन लिगछ हत सरसतरयछ हत कस न ो तरयह परककतषपतति नई हत न सससथछएस आज पतदछ हई हह इभहछस सछकजी हत कस सरछजजीसरर सन आरसभि सन ह वतरयसथछ सछ चरिरतर रथ फलिरायः लिोस-कतरोधजी रहछ हत उससन पहलिन परिरछर ह सरछज थछ उससछ रजखतरयछ रतरयछमदछएस भनधछमरिर सर लिनछ थछ जनससखतरयछ सर थजी जरर सजीभर ऊपर सन पथ फरमरायः परसकभ-आधछरिर जजीन सी अभनजचछ इससन बछजथ फद परिरछर तरयछ सबजीलिछई गटी र बसटीन रनषतरय आपसजी ससबसधखो सछ तरयकतवयकति-तरयवयकति ढसग सन भनछमह सर लिनन थन

जररखो सो भरलि-बछसटीसर पथ फरछ सरनन सी परककतषपतति सरछजजीसरर सी आरसभभिस परनररछ थजी सछलिछसर र जनससखतरयछ बढ़ जरर कतसछर लिनजी गई वतरयकतवयकति एस सथछन पर कटीससर रहनन लिगछ ब सरसतरयछ सन भनदछन सन भलिए वतरयकतवयकति सी आधतरयछजतरस जजजछसछ सछरछजजस आचछरससकहछ थछ सछरछनतरय नतभसछ सन तरयोग सन धरम सछ गिन कसतरयछ गतरयछ जो एस समथछ सजलप सभथरप सन सछमभधस शाकतवयकतिशाछलिजी और सर सरवसछम पररछतरछ सी रनरछनजी सन इदम-भगदम रथ फरछ हत परसकभ सन डारन अशाजीजक जनसरछज र धरम सो पथ फर जगह भरलिजी बछद र ो उसन बलिछ त थोपछ जछनन लिगछ थछ रछजसषपततिछ और धरमसषपततिछ सन ससतरयवयकति परतरयछसखो सन परिररछरसरप रछजछ सो धरजी पर ईशवर सछ परभभनभध रछन भलितरयछ गतरयछ अपनजी रथ फलि परककतषपतति र धरम िनि सछरसछद थछ अपनजी कतभशाषट ससरचनछ सन सछरर ह ह भशाखर सी ओर दनखछ थछ भशाखरसथ अभभिजन उसर लिछभि सी असथछ र थन धरम सी चमसछद सदोनरखजी परसपरछनतरयछतरयजी परककतषपतति नन ह सछरछजजस सर सरर और ऊसच-नजीच सी भिछनछ सो सथछभतरयत दननन सछ सछर कसतरयछ थछ लिोग धजीरन-धजीरन उसजी र रगन होन गए इस बजीच सरछज और रनषतरय सी जररखो सछ दछतरयरछ और भिजी फतलिछ गतरयछ पसदहजीस शाछलद सन तजछभनस परबोधन स तरयह भसलिभसलिछ अबछध चलिछ रहछ उससन बछद धछभरमस सससथछओस सन औभचततरय पर जोर-शाोर सन सछलि उिछए जछनन लिगन थन नए जछन सी रोशानजी र धरम सन भलिए तरयह ससभि न रहछ कस ह सरछज सो पथ फर रह अनशाछभस रख ससन

उस जरर नन आभथमस सछमछजतरयछद सन कतचछर सो जनर कदतरयछ बहरहछलि सभतरयछ सी तरयछतरछ र रनषतरय भनरसर नई-ननलिजी सससथछएस गढ़छ गतरयछ उनसन ससलिन बनछए सी चछह र रनषतरय सो हर बछर नई अनशाछसन पररछलिजी सो अपनछनछ पड़ा योगदछ हर बछर उसन अपनजी ससतरछ सन एस कहससन सी बभलि दननजी पड़ा योगद तरयह जछनन हए भिजी कस lsquoपरततरयनस वतरयकतवयकति सो उससन अभधसछर कदलिछनन सी दढ़ और सथछतरयजी इचछ ह नतरयछतरय हतrsquo3 सरछज अपनजी सभिजी इसछइतरयखो सो एससरछन नतरयछतरय उपलिलध सरछनन उससी ससतरछ सन अभधसर सर सो अकणण रर रखनन सन अपनन रथ फलिभिथ फ धतरयनतरय सन भनरसर दथ फर होछ गतरयछ

सछरछनतरय परिरजसथभतरयखो र रनषतरय दो परसछर सी ससतरछ सी परिरसलपनछ सरछ हत पहलिजी रछजनजीभस ससतरछ तरयछनजी सछरछजजस रतरयछमदछओस सन भिजीर ससतर नछगरिरस जजीन जजीनन सी ससतरछ ससतर सछरछजजस जजीन सन भलिए अथम भिजी रहतपथ फरम होछ हत अए आभथमस ससतरछ सछ भिछ भिजी इसजी र सजननकह हत दनसछर दथ फसर ससतरछ हत असरखो सी सरछनछ सन बजीच कतभधपथ फरम ढसग सन ससपकतषपतति उपछजमन सरनन थछ उससछ बगतर कससजी परभबसध सन इचछनसछर भिोग सरनन सी ससतरछ अपनन नछगरिरसखो सन भलिए दोनखो ससतरछओस सो सभनजच सरनछ कससजी भिजी सलतरयछर रछजतरय सछ परथर-सससलप होनछ चछकहए नतरयछतरय सन इस रप सी वतरयछखतरयछ सो इचछ-सछसततरयछद तरयछ lsquoभलिबरटीनरिरतरयभनजरrsquo सहछ जछछ हत इस नतरयछतरयछद कतचछरधछरछ सन अनसछर सभिजी रनषतरय एससरछन हत अए रछजतरय सछ समवतरय हत कस ह वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ सो बनछए रखन तरयहछस ससतरछ सछ अथम उससन सछरछनतरय अथरषो सन सह स वतरयछपस हत उसर अभभिवतरयकतवयकति सछसततरय असरखो सी सरछनछ सन सछथ ससपकतषपतति अभधसछर भिजी सजमरभलि हह इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन अनसछर आभथमस ससतरछ एस उपतरयवयकति ससपकतषपतति परछभधसछर सन बगतर रछजनजीभस ससतरछ अथमह न हत इसभलिए परततरयनस वतरयकतवयकति सो अपनजी करछ सन अनसछर ससपकतषपतति अजजम सरनन थछ उससछ इचछनसछर भिोग सरनन सछ अभधसछर भरलिनछ ह चछकहए जछन हछसपसम सन अनसछर परततरयनस वतरयकतवयकति अपनन जजीन सछ सछरजी हत कससजी भिजी वतरयकतवयकति सो कससजी दथ फसरन सन जजीन सछ सछभरत हछभसलि नह स हत इसभलिए एस वतरयकतवयकति सछ दथ फसरन सन जजीन र अछसभ हसकनप समथछ अनभच हत इचछ-सछसततरयछद आधभनस रछनछछद दशामन हत परछनजी कतचछरधछरछओस सन हटीसर lsquoपरछचजीन एस आधभनस रछजनजीभस भसधिछस परसपरछग रप सन इस बछ पर धतरयछन दनन थन कस सदन सछरजी होगछ और सदन दछस और सदन दछसrsquo4 इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन अनसछर lsquoन ो सोई कससजी सछ सछरजी हत न ह सोई कससजी सछ दछस जजस परसछर अपनन बछरन र एसरछतर रझन तरयह तरय सरनन सछ अभधसछर हत कस रनरछ जजीन कसस परसछर सछ हो उसजी परसछर मह अपनन जजीन सन बछरन र भनरमतरय लिननन सछ पथ फरछ-पथ फरछ अभधसछर हत रह चछहन जजनछ शाकतवयकतिशाछलिजी होऊस तरयछ कफर सषपततिछ रनर रटिी र हो इससन बछजथ फद मह दछस बनछसर महछरछ सछरजी बन बतिनन सछ सई अभधसछर नह स हत इसजी रह मह भिजी तरयह अभधसछर नह स हत कस रझन गलिछर बनछसर रनरन हछकसर बन जछओ दछसछ बलिछ त छबनदछर हतrsquo5

अए परततरयनस वतरयकतवयकति सो तरयह अभधसछर हत कस ह अपनन पससद दछ सछतरयमकनतर सो चनन और

इचछनसछर सछर भिजी सरन बशार सरव उससन सछतरयम सन कससजी अनतरय वतरयकतवयकति सी ससतरछ परभिछकत न होजी हो

इचछ-सछसततरयछद सछ जनर बजीसजीस शाछलद सन उस ददर र हआ जब पथ फसजजीछद सरछजछभथमस एस रछजनजीभस सषपततिछओस पर अपनछ परभित जरछ चसछ थछ सछमछजतरयछद अपनन परछभि सन ददर र थछ तजछभनस परबोधन सन बजीच परछनजी कतचछरधछरछओस सन आगन परशन-भचहन लिग चसछ थछ नई परददोभगसी सन आगरन सन परसपरछग उतपछदन परकतभधतरयखो पर सससटी रसडारछनन लिगछ थछ बड़ा योगद पथ फसजजीपभ ससपभनतरयछस लिोगखो सन कदलिो-कदरछग पर सलजछ सर उससो अनगछरजी उपभिोवयकतिछ र ढछलि दननछ चछहजी थजीस रछजनजीभस अजसथरछ एस अदथ फरदभशामछ सन बजीच रहतपथ फरम भनरमतरयखो पर पथ फसजजीपभ ररछनखो सछ असर सछफ नजर आनन लिगछ थछ उनसी ओर सन भनकह सछथम हन उपभिोवयकतिछसरर सछ अभभितरयछन जोर-शाोर सन चलिछतरयछ जछ रहछ थछ नजजी सन उभिरछ रजीकडातरयछ उनसछ सबसन बड़ा योगदछ रददगछर बनछ हआ थछ ऐसन परलिोभिनसछर परिरनशा र रनषतरय सी भिदभस इचछओस सछ फतलिछ अशतरयसभिछजी थछ तरयह पथ फसजजीछद शाकतवयकतितरयछस भिजी चछहजी थजीस कस रनषतरय परसपरछग कतधछनखो कतशानषसर उन वतरयसथछओस सन जो उसन ससतरयर और ततरयछग सछ पछि पढ़छजी हह सछससछरिरस सखछरोदखो सो भनससछर सरझजी हहmdashसन भनतरयसतरर सन रवयकति हो उससन पहलिन धरम और सछरसजी ससससछरखो सन रप र अननस बनकड़ा योगदतरयछस रनषतरय अननस सो जसड़ा योगदन हए थजी कतचछरसखो सछ बड़ा योगदछ गम उनसन बछहर लिछनन सो सकटीबधि थछ फलिसरप बजीसजीस शाछलद स रछनजीतरय ससतरछ और सरछनछ सन पक र रछहदलि पथ फर रह बन चसछ थछ नए कतचछरखो सन आलिोस र कतशव-भिर र लिोसछसकततरस सससथछएस रजबथ फ हई उनसछ ससरषम कससजी भिजी परसछर सन चमसछद सन कतरधि थछ इस बजीच अपनजी अनसथ फलिनछद परककतषपतति सन सछरर पथ फसजजीछद छस भिजी लिोसछसकततरस परिरनशा सछ लिछभि उिछनन र सछरतरयछब हई शाजी सन रधतरयछहन स पथ फसजजीछद दभनतरयछ सन आधन सन अभधस दनशाखो सो अपनन परभिछ र लिन चसछ थछ दथ फसरन कतशवतरयधि र हई भिजीषर जनहछभन और पचछछपगरस रछजनजीभ नन उसन अपनन पछस फतलिछनन सछ स और रदसछ कदतरयछ फलिसरप रछनछभधसछर सरथमस ऐसन अननस बकतधिजजीजी परसछशा र आए जो पथ फसजजीछद सी चरस-दरस सन परभिछकत थन और उसजी र रछनजीतरय सरसतरयछओस सछ हलि खोजन थन इचछ-सछसततरयछद जतसजी रखर कतचछरधछरछओस सछ उभिछर उसजी ददर सी रटीनछ हत

lsquoइचछ-सछसततरयछदrsquo सछ अभभिपरछतरय सनलि रभचतरयखो सी ससतरछ पर कतचछर सरनछ नह स हत अपनन सरथमसखो सी भनगछह र तरयह सछरछजजस नतरयछतरय सी उदछषपतति भिछनछ पर सकद वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ सभनजच सरनन सछ कतधछन हत आदरजी ससतर होगछ भिजी ह सतरयस सो अभभिवतरयवयकति सरनन सछ सछहस जटीछ पछएगछ भिजी ह अभधसर इचछओस सो अभभिवतरयवयकति सर उनसी पथ फभम सन भलिए आजखर स सरकतपम भिछ सन सछर सरनन र सकर होगछ इचछ-सछसततरयछद नछगरिरसखो सो तचछरिरस आजछद दनछ हत उनसछ कतनसीसरर सर ससतरछ सन परनर सरनछ भसखछछ हत

उसर रनषतरय सो कतशवछस होछ हत कस सरछज र उससी इचछ सन कतरधि तरयकद स भिजी अकतपरतरय होगछ ो पथ फरछ सरछज रददगछर सी भिथ फभरसछ र उससन सछथ खड़ा योगदछ नजर आएगछ सनचछनसछर तरय सी गई रतरयछमदछओस सन बछजथ फद ह इनछ सछधजीन और रवयकति होगछ कस बगतर कससजी बछहर परभबसधखो सन अपनन लिकतरय सछ भनधछमरर सर ससन इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सछ रछननछ हत कस उस वतरयसथछ र परततरयनस वतरयकतवयकति हर ह स परछपत सरनन र सकर होगछ जजससो ह अपनन भलिए जरर रछनछ हत उसन अपनन भिकतषतरय सो ऐजचस कदशाछ दननन सी भिरपथ फर ससतरछ होगजी रछजतरय सछ एसरछतर उदनशतरय अपनन नछगरिरसखो सन कहखो सी सरकछ सरनछ हत तरयह सछतरयम रनषतरय सी अभधसर ससतरछ सो सरजक रखनन सी भिछनछ सन सछथ कसतरयछ जछनछ चछकहए इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन अनसछर परततरयनस नछगरिरस सन सछरछनतरय अभधसछर होन हह ह सलतरयछररछजतरय सी परिरसलपनछ सो सछसछर सरनन र सकर हत उनसन अनसछर रछनछभधसछर सनलि रनषतरय सो उससन नछगरिरस अभधसछरखो सन ह नह स परचछन उनसी उपजसथभ दथ फसरन वतरयकतवयकतितरयखो सो भिजी उनन ह अभधसछर दनजी हत जजनन रनषतरय सो ससतर और समरछनजनस जजीन जजीनन सन भलिए आशतरयस हखो उनह lsquoसदरजी रछजतरयrsquo सी सचदछछद अधछररछ कतपरतरय हत उसन न रछजतरय सन नतरयथ फनर भनतरयसतरर सन बजीच आधभनस रछष-रछजतरयछद चननछओस सन बजीच भिजी जजलिछए रखनछ चछहन हह परसछरछसर र न सचसद आचरर तरयछनजी ससतरछ सो सचसदछ रछन लिननन सन भिजी रोसन हह रगर ससतरछ सोई नतरयछ परततरयतरय नह स हत लिॉस सी lsquoपरछसकभस रछजतरयrsquo सी अधछररछ सन अनसछर ह रनषतरय सो जनर सन ह परछपत होजी हत उसजी रह ससपकतषपतति भिजी परसकभ सछ असशा हत ससतरछ सन भसधिछस सन अनसछर दथ फसरखो पर अभधसर सरनछ भिजी अनभच एस परसकभ-कतरधि आचरर हत कफर इचछ-सछसततरयछद अभभिवतरयकतवयकति और ससपकतषपतति अभधसछर सी ससतरछ पर इनछ जोर कतरयखो दनन हह उनर और दथ फसरन ससतरछछकदतरयखो र पररख असर कतरयछ हह इसपर कतचछर सरनन सन भलिए इचछ-सछसततरयछद सी तचछरिरसी र गहरन उरनछ पड़ा योगदनगछ

इचछ-सछसततरयछद सन पररख कतचछरस जॉन हॉसपसम(1918mdash2011) थछ रछबटीम नॉजजस(1938mdash2002) रहन हह अपनजी पसस lsquoभलिबरटीनरिरतरयन रननजीफनसटीोrsquo र हॉसपसम भलिखछ हतmdashlsquoपरततरयनस रनषतरय अपनछ सछरजी हत सभिजी ससतर हह कससजी सो कससजी पर अभधसछर नह स हतrsquo उससन अनसछर परततरयनस रनषतरय अपनजी रभच एस जरर सन अनसछर सछतरयम सरनन सन भलिए ससतर हत बशार सरव उस सदर सन कससजी दथ फसरन वतरयकतवयकति सन जजीन र कससजी परसछर सछ अछसभ हसकनप न होछ हो न ह उस वतरयकतवयकति सो लिगन कस उससी उपनकछ सी जछ रह हत ह इस बछ पर जोर दनछ हत कस सरछज र न ो सोई सछरजी हत न दछस तरयछ ो सभिजी सछरजी हह अथछ सभिजी दछस दथ फसरन शालदखो र परततरयनस रनषतरय अपनछ सछरजी हत इसभलिए कससजी भिजी रनषतरय सो तरयह अभधसछर नह स हत कस ह दथ फसरन सन जजीन र हसकनप सर ससन तरयह ससतरछबोध ह इचछ-सछसततरयछद सी आधछरभशालिछ हत रसो सन लिनसर लिॉस स इसजी सछ सरथमन सरन आए हह इचछ-सछसततरयछद कतचछरस इससछ जोरदछर सरथमन सरन हह इनछ कस सई बछर उनसछ सछसततरयबोध नसछरछतरस

कदखनन लिगछ हत अभधसछरखो सो लिनसर भिजी इचछ-सछसततरयछद सछफी उदछर हह उसर न सभिजी अभधसछर सजमरभलि हह जजनह आधभनस कतचछरस रछनछभधसछर सन असगम सजमरभलि सरन हह उनसछ रछननछ हत कस रनषतरय सो ससपकतषपतति अजजम सरनन सछ पथ फरछ अभधसछर परछपत होनछ चछकहए परसछरछसर र उनह पथ फसजजीछद सन भिजी परहनज नह स हह ससपकतषपतति अभधसछर सो न रछनजीतरय ससतरछ और अजसरछ सी सरकछ सन भलिए अभनछतरयम रछनन हह उनसन भलिए ससपकतषपतति अभधसछर सन बगतर नछगरिरस अभधसछर सी परिरसलपनछ अनदभचततरयपथ फरम हत

इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन भलिए ससपकतषपतति सछ आशातरय रहज जरजीन-जछतरयदछद तरयछ नसद स सजीभर नह स हत उनसन भलिए हर ह स जजसन सोई वतरयकतवयकति अपनछ होनन सछ दछछ सरन हए गछमनभिथ फभ सरछ हतmdashससपकतषपतति सी शनरजी र आजी हत जतसन आभिथ फषर पसस सछभिरर आकद तरयह नह स जछन सलिछ-सदशालि कनतर-कतशानष र अजजम कतशानष तरयोगतरयछ और बदकतधिस ससपदछ सो भिजी न ससपकतषपतति सी शनरजी र रखन हह उनसन अनसछर ऐसजी बह-सजी चजीज ससपकतषपतति सह जछ ससजी हह जजनह सनलि स चनन हए लिोग पससद सरन हखो उनह लिनसर सरछज र बह सपधछम सी भिछनछ भिजी न हो चथ फसकस उनसन होनन सन वतरयकतवयकति सो स होनन सी गछमनभिथ फभ होनन लिगजी हत इसभलिए न ससपकतषपतति सछ ह अपररप हह कतचछरधछरछ सन रप र इचछ-सछसततरयछद सछ उदभ बजीसजीस शाछलद सन उषपततिरछधम र अरनरिरसछ र हआ ब स लिोससतर पर पथ फसजजीछद छस अपनछ परभित जरछ चसी थजीस लिोसछसकततरस सससथछओस पर सछरपोरनटी ससससकभ सछ असर सछफ कदखनन लिगछ थछ ससभिरायः उसजी सन समरोकह इचछ-सछसततरयछद कतचछरस वतरयकतवयकतिछद सछ रकहरछ-रसडान सरन हए समसछसततरय सी भिछनछ सो उदछर-सरछज सन पररख लिकर सन रप र दनखन हह लिनकसन कससजी भिजी कतचछर सो सछरछजजस रछनतरयछ कदलिछनछ सछरछनतरय नतभसछ सो बजीच र लिछए कतबनछ अससभि हत दनसछर ससपकतषपतति पर अभधसछर सछ आशातरय तरयह हरभगज नह स हत कस कससजी सी भिजी ससपकतषपतति सो सलजछसर उसपर अपनछ दछछ िोस कदतरयछ जछए जतसछ कस परछचजीन सछलि र सछमछजतरयछद सोच सन चलिन होछ थछ जब सोई समछटी अपनजी सतनतरय-शाकतवयकति तरयछ सथ फटीनजीभ दछरछ कससजी रछजतरय पर सलजछ सर लिन ो ह उससछ अभधसछर रछन भलितरयछ जछछ थछ ससपकतषपतति अभधसछर सी परछचजीन परिरभिछषछ र ह उभच रछनछ जछछ हत इचछ-सछसततरयछद इस रछतरयनन र वतरयछहछरिरस नतभसछ सछ सरथमन सरन हए नजर आन हह उनसन अनसछर ससपकतषपतति अभधसछरिरछ सछ अभभिपरछतरय तध र सखो दछरछ अजजम ससपकतषपतति पर अभधसछर कफर उससछ ससछरछतरस ढसग सन सरछज सी सलि उतपछदन करछ र ककतधि हन उपतरयोग कसए जछनन सन हत छकस सरछज कतसछस सी ओर अगरसर रह ससन सलि भरलिछसर ससपकतषपतति सन उनसछ आशातरय उस धन सन हत जो आसछनजी सन सतजचस आदछन-परदछन सी सजीरछ र आछ हत और उसपर अभधसछरिरछ सन रछतरयनन ससपकतषपतति सछ अपनन ससपथ फरम सछररतरयम सन अपनन सछथ-सछथ लिोसकह र उपतरयोग सरनन सन हत लिोगखो सो ससपकतषपतति अभधसछर सन सभच सरनछ उनसन उनसन रथ फलिभिथ फ अभधसछर जो उनह रनषतरय होनन सछ बोध सरछन हहmdashीन लिननछ हत वतरयकतवयकतिरछतर सन भलिए ससतरछ अपनन भिकतषतरय सी बनहर सन भलिए सोचनन थछ उससन भलिए पतरयछमपत तरयोजनछएस कतसभस सरनन र दनखजी जछजी हत

इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन अनसछर रछनजीतरय इचछ और समवतरय सो भनधछमरिर सरनन छलिन अभधसछर उदछर होनन चछकहए उनसछ सरप ऐसछ होनछ चछकहए कस सरछज सछ सरजोर सन सरजोर वतरयकतवयकति उनसछ लिछभि उिछ ससन ससपकतषपतति जटीछनन थछ उससन हसछसरर ससबसधजी अभधसछर रनषतरय सी पससद थछ उससी सछतरयमशातलिजी सी ससतरछ सन भलिए आशतरयस हह तरयकद वतरयकतवयकति सो अपनन जजीन सन बछरन र उपतरयवयकति भनरमतरय लिननन कतसछस सन भलिए तरयोजनछएस बनछनन तरयछ अपनन ह शर सन लिछभिखो सन सभच सर कदतरयछ जछए तरयकद उससो ससतर बछन हए उससन अभभिवतरयकतवयकति सन अभधसछर सो ह ीन भलितरयछ जछए उस असथछ र ससतरछ और सरछनछ सन सोई रछतरयनन ह नह स रहगन तरयहछस कतचछररजीतरय हत कस बदकतधिस ससपदछ भशालप-सदशालि वतरयछसछभतरयस हनर शर आकद सो ोड़ा योगद कदतरयछ जछए ो ससपकतषपतति परछतरयरायः परसकभ सछ कहससछ होजी हत इस नछन ह पथ फरन सरछज सी हत बजलस उन सरछजखो सी हत जो धरजी पर सह स भिजी कससजी भिजी रप र रदजथ फद हह जड़ा योगद सओस सी भिछसभ रनषतरय भिजी सह स न सह स परसकभ सन भनतरयरखो सन अनशाछभस होछ हत सछलि हत कस कतरयछ एस परछसकभस स तरयछ परछरजी सछ दथ फसर परछसकभस स तरयछ परछरजी पर अभधसछर नतरयछतरयोभच हत बजीसजीस शाछलद र जजनजी भिजी रछनछछद कतचछरधछरछएस उभिर स न इस इससन पक कतपक और सरनतरय सछ ह लिनखछ हह रनषतरय हछलिछसकस अनतरय परछजरतरयखो और सजग सी भिछसभ परसकभ सछ ह कहससछ हह रषमर जड़ा योगदत गरतछसषमर आकद परभिछ जतसन जड़ा योगद सओस और जजीजग सो परभिछकत सरन हह रनषतरय भिजी उनसन उसजी रह परभिछकत होछ हत असर सनलि इनछ हत कस सहसछजलदतरयखो सन असरछलि र रनषतरय नन अपनजी बकतधि कतसभस सी हत तरयह ह गर हत जजससन आधछर पर ह शानष परछजरतरयखो और सजग पर अपनजी शनषठछ भसधि सरछ आतरयछ हत उसजी सन आधछर पर ह परछसकभस सससछधनखो सछ अपनन कह र शाोधन परिरशाोधन सरछ रहछ हत चथ फसकस परततरयनस रनषतरय सछ बदकतधिस सछररतरयम और सरछज भनरछमर र उससछ तरयोगदछन भभिनन होछ हत तरयह रनषतरय सी अपनजी तरयोगतरयछ पर भिजी भनभिमर सरछ आतरयछ हत इसभलिए रनषतरय सन ससबसध र ससपकतषपतति अभधसछरखो सी ससतर वतरयछखतरयछ सी आशतरयसछ हरनशाछ रह हत रनषतरय सी सजीरछ हत कस ह परसकभ र रदजथ फद पदछथम सो सनलि स र बदलि ससछ हत उससछ शाोधन-परिरशाोधन सर ससछ हत पदछथम सो बनछ नह स ससछ तरयकद कससजी रनषतरय सछ ससपकतषपतति पर अभधसछर हत ो ह ससबसभध स सन शाोधन-परशाोधन र कसए गए तरयोगदछन स सजीभर रहनछ चछकहए जॉन लिॉस सी ओर सन आए तरयन कतचछर सछलिछसर र इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सी परनररछ बनन उनर सन अभधसछसशा सछ रछननछ थछ कस अभभिवतरयकतवयकति तरयछ अभभिर सन अभधसछर सन कतबनछ ससतरछ अससभि हत इसभलिए ससपकतषपतति अभधसछरखो सी रपरनखछ तरयोजनछधि र सन सन सलि सरछज सन द रमसछभलिस कहखो सो धतरयछन र रखसर बनछई जछनजी चछकहए तरयह धतरयछन रखनछ चछकहए कस कससजी सछ ससपकतषपतति अभधसछर दथ फसरखो सन अभधसछर र बछधछ न बनन

इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन अनसछर ससपकतषपतति उपछजमन सी दो रछनतरय कतभधतरयछस हह पहलिछ दो वतरयकतवयकतितरयखो अथछ दो सरथ फहखो अथछ वतरयकतवयकति और सरथ फह सन बजीच हआ असरर उससन अनसछर

ससपकतषपतति सछ तरयह असरर नतरयछतरयससग होनछ चछकहए सरछज दछरछ रोकतष ऐसन र सन सन ससपकतषपतति असरर ह सछनथ फन समर सहछ जछएगछ जजसर रकरिनछ और कतरकरिनछ दोनखो सन बजीच कतशवछस सी भिछनछ हो असरर सन बछद भिजी रकरिनछ सो लिगन कस उससन सछथ सोई धोखछ तरयछ लि नह स हआ हत ह स कतरकरिनछ सो तरयह कतशवछस होनछ चछकहए कस ह कसए गए भिगछन सन बदलिन उपतरयवयकति रथ फलतरय सी ससपकतषपतति परछपत सर चसछ हत शर बदकतधिस ससपदछ थछ ऐसन सभिजी उपछजमन जो पथ फरम ससपकतषपतति-परछभधसछर सन सछथ ससपनन होन हह इसजी शनरजी र आन हह उपछजमन सी दथ फसर शनरजी र असछभरत तरयवयकति ससपकतषपतति सन सछभरत तरयवयकति ससपकतषपतति सछ असरर आछ हत तरयछनजी ऐसछ उपछजमन जो कससजी वतरयकतवयकति दछरछ ऐसजी ससपकतषपतति सन रछधतरयर सन कसतरयछ गतरयछ हो जजससछ ह सछरजी ह नह स हत उललिनखनजीतरय हत कस शर पर सबसन पहलिछ अभधसछर शभरस सछ होछ हत तरयकद सोई वतरयकतवयकति शर सछ छजजब रथ फलतरय तरयछनजी शर सन रथ फलतरयछससन सछ अभधसछर ीनसर उससन उतपछद पर सलजछ सर लिनछ हत ब उससछ रछरलिछ दथ फसर शनरजी र आछ हत तरयह स ऐसछ ह हत जतसन सोई जरजीसदछर उस जरजीन सी फसलि सो रर लिन जछए जो उसनन अपनजी दबसगई सन आधछर पर सलजछई हई हत इचछ-सछसततरयछद सन अनसछर वतरयकतवयकति सछ ससपकतषपतति पर अभधसछर भिजी रछनतरय हत जब उसन कतभध-रछनतरय र सखो दछरछ अजजम कसतरयछ गतरयछ हो इसर नतरयछतरयपथ फरम आधछर पर अजजम ससपकतषपतति सन न सभिजी अपररप सजमरभलि हह जजनह रनषतरय इस शनरजी र सजमरभलि सरछ आतरयछ हत उनसी भनगछह र ससपकतषपतति अजमन सछ दथ फसरछ र सछ भनसकषट हत तरयह रछनजीतरय ससतरछ सन दछतरयरन र अनछशतरयस और अनभच हसकनप सरछ हत तरयकद ससपकतषपतति सछ असरर नतरयछतरयपथ फरम ढसग सन हआ हत ो उससन आधछर पर सरछज र असरछन आभथमस कतरर सो भिजी रछनतरयछ दननजी होगजी इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सो ऐसजी आभथमस असरछनछ सन भिजी गरनज नह स हत तरयहछस न रछनजीतरय इचछ सन भनरछमर र उन चमससछर शाकतवयकतितरयखो सी अदशतरय भिथ फभरसछ सी उपनकछ सर दनन हह जो सरछजछभथमस असरछनछ थछ जजभन ऊसच-नजीच सी भिछनछ सन छसकतस सछरर होन हह न सछरछजजस असरछनछओस सी बजीच पनपन हह थछ रनषतरय सन सोच पर नसछरछतरस असर डाछलिन हह जजनसन चलिन शभरस सन उससन शर सन रथ फलतरयछससन सछ तध अभधसछर दनखन ह दनखन ीन भलितरयछ जछछ हत उससन अभिछ र रनषतरय सछ सछसततरय-बोध शाजीषमसथ शाकतवयकतितरयखो सछ कतशानषछभधसछर उनसी अनससपछ स भसरटी जछछ हत दनसछर इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन भलिए ससपकतषपतति सछ असरछन कतरर सोई रहत नह स रखछ चछहन हर वतरयकतवयकति सो उससी आशतरयसछनरप ससपकतषपतति परछपत हो अथछ ह सनस हछथखो र भसरटी जछए न इसन वतरयकतवयकति-सछसततरय सन उपहछर सन रप र दनखन हह

इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सी दकतषट र भनतरयोजज अथमवतरयसथछ उनजी रहतपथ फरम नह स हत जजनजी भनजजी ससतरछ थछ वतरयकतवयकतिग ससपकतषपतति सी अधछररछ सछ रछन-समरछन उसर वतरयकतवयकति सो न सनलि ससपकतषपतति-अभधसछर बजलस ससगिन बनछनन रवयकति वतरयछपछर सरनन सी आजछद परछपत होजी हत शाम सनलि इनजी हत कस उससन दछरछ कसतरयछ गतरयछ सछतरयम कतभध-समर होनछ चछकहए भनजजी-अभधसछरिरछ पर जरछ-सछ अससशा रछरथ फलिजी भनतरयसतरर उनह सजीसछतरयम नह स हत पथ फसजजीछद भिजी स

ऐसछ ह चछहछ हत उनसछ रछननछ हत कस वतरयकतवयकति जजनछ भनतरयसतरर रवयकति होगछ उनछ उससन उपभिोवयकतिछसरर र आसछनजी रहनगजी तरयकद ह असनलिछपन अनभि सरनगछ ो उससन खछलिजीपन सो भिरनन सन भलिए नई सओस सछ बछजछर बढ़नगछ इससन सलि भरलिछसर पथ फसजजीपभतरयखो सछ ह लिछभि होगछ उललिनखनजीतरय हत कस उनजीसजीस शाछलद र सखछद कतचछरस भिजी पथ फसजजीछद सो वतरयकतवयकतिरछतर सन सख सन कतसछर सन भलिए जरर रछनन थन उनसछ रछननछ थछ कस पथ फसजजीछद अथमवतरयसथछ सन सरछज-सलतरयछर र ककतधि होगजी और सख जो परततरयनस रनषतरय सन जजीन सछ धतरयनतरय हत उससछ लिोग अभधसछभधस भिोग सर ससगन इचछ-सछसततरयछद भिजी पथ फसजजीछद सछ सरथमन सरन हह लिनकसन सनलि सख सन भलिए नह स उनसी दकतषट र वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ रथ फलतरय lsquoवतरयकतवयकतिरछतर सन सखrsquo सन सह स अभधस हत अभधसछरखो सी सरछनछ सो बढ़छछ कदए बगतर भरषटछचछर धोखछदड़ा योगद और बछजछर सी रनरछभनतरयखो पर रोसथछर अससभि हत इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सो सलतरयछर रछजतरय सी अधछररछ भिजी अरछनतरय हत सलतरयछर रछजतरय सन रथ फलि लिकतरय अथछम लिोगखो सन भिलिन सन भलिए अभनछतरयम सससथछओस सछ गिन सछरछजजस सरकछ शर-सलतरयछर सछसरतरय ससबसधजी दनखभिछलि सछसरतरय बजीरछ रसगभिनद थछ लिहभगस पकपछ पर रोसथछर छलिन सछनथ फन बनछ दननन सन उनह ससोष नह स हत इससन बजछतरय न वतरयकतवयकतिरछतर सी ससपथ फरम ससतरछ पर जोर दनन हह सब आजछद हखोगन परसपर बरछबर हखोगन ो सरछज र शाोषर सन भलिए जगह न बचनगजीmdashऐसछ न रछनन हह उनसछ तरयह भिजी रछननछ हत कस लिोगखो सो पथ फरम ससपकतषपतति अभधसछर दननन सन सछथ-सछथ इचछनसछर ससगिन बनछनन अपनजी भनभधतरयखो सछ अपनन भिलिन सन भलिए उपतरयोग सरनन सी ससपथ फरम आजछद होनजी चछकहए रगर उनसी सरजोर हत कस वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ पक लिनन-लिनन सई बछर न अपनजी सजीरछ सन पछर भनसलि जछन हह lsquoअभ समतर जतरयनrsquo सी चनछनजी उनह तरयछद नह स रहजी तरयकद सोई वतरयकतवयकति रसगभिनद सरथमस सोच सन सछरर अपनन सससथछन र सनलि गोरखो सो नदसर पर रखनछ चछहछ हत ो इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन अनसछर उसन इससछ भिजी अभधसछर हत शानष सरछज सो उससन अभधसछर सछ समरछन सरनछ चछकहए बशार सरव उससन सकततरय सन कससजी कहससस वतरयहछर तरयछ दथ फसरखो सन जजीन र हसकनप न होछ हो ऐसन ह तरयकद सोई गकह-सछरजी अपनन भिन सो अपनन ह रम सन कससजी वतरयकतवयकति सो बनचनछ चछहछ हत ो उससो भिजी इससछ अभधसछर हत उनसन अनसछर नतरयछतरय सी रछसग हत कस तरयह अभधसछर उनह भरलिनछ ह चछकहए बशार सरव ह दथ फसरखो सन जजीन सछ उनछ ह समरछन सरछ हो जजनन समरछन सी अपनकछ ह दथ फसरखो सन अपनन भलिए रखछ हत तरयहछस न भिथ फलि जछन हह कस रमभिनद तरयछ कससजी अनतरय परछसकभस तरयछ सछरछजजस सछरर जो वतरयकतवयकति सन भनतरयसतरर र न हो सन लिोगखो सो उनसन छजजब अभधसछरखो सन सभच सर दननछmdashउनसन जजीन र अपरततरयक हसकनप हत चथ फसकस सोई वतरयकतवयकति नह स चछहछ कस उसन उन सछररखो सन भलिए दसकडा कसतरयछ जछए जो परछसकभस होनन सन सछरर उससन भनतरयसतरर सन बछहर हह इसभलिए इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सी ससतरछ ससबसधजी अधछररछ र कससभच दोषपथ फरम नजर आजी हत

इचछ-सछसततरयछद सी कतशानषछ जजसन उससछ नसछरछतरस पक सहछ जछएगछ तरयह हत कस रसगभिनद जछभ धरम अथछ कनतरजीतरयछ सी भिछनछ सन गरस सोई वतरयकतवयकति तरयकद अपनजी इचछ और

अभभिवतरयकतवयकति-सछसततरय सन बहछनन कससजी परसछर सछ पथ फछमगरह रखछ हत ो इचछ-सछसततरयछद उसन वतरयकतवयकति-सछसततरय सी सजीरछ र रखसर सजीसछतरयम रछन लिनछ हत वतरयकतवयकति रसगभिनद सी भिछनछओस सन रवयकति हो इससन भलिए भिजी वतरयकतवयकति-सछसततरय सी भिछनछ सो परर सन सर स ऊपर उिछनछ होगछ तरयह सनलि वतरयकतवयकति सी जजमरनदछर नह स हत सरछज सछ भिजी दछभतरयत हत कस ह ऐसछ छछरर भनभरम सरन जजसर परततरयनस वतरयकतवयकति अपनजी ससतरछ और सरछनछ सछ अभधसर आनसद लिन ससन आशातरय तरयह हत कस रनषतरय अचन हखो इससन भलिए सरछज सो अपनजी अचछई सन उचच रछपदसडा सथछकतप सरनन हखोगन छकस उससन सदसतरय अपनन भिजीर सन ह परनररछएस गरहर सर सस सरछज र सरछनछ एस ससतरछ सछ उचचर सर बनछ रहछ ो वतरयकतवयकति सी रसग अथछ भलिसग सन आधछर पर पकपछपथ फरम भनरमतरय लिननन सी इचछ ह नह स रहनगजी इस रह इचछ-सछसततरयछद कतचछरस रछन-रछतर सन सख सी सलपनछ सरन हए उससन आधछर पर आदशाम सरछज सी रचनछ सछ सपनछ दनखन हह अपनजी कतचछरधछरछ सन परभ उनसछ गजब सछ समरोहन हत रछनन हह कस इचछ-सछसततरयछद सन रछधतरयर सन ह रछनजीसरर सन उचचर लिकतरय सो परछपत कसतरयछ जछ ससछ हत दथ फसर ओर उससन आलिोचसखो सछ रछननछ हत कस ह वतरयकतवयकति-सछसततरय सी आड़ा योगद र रसग-भिनद लिहभगस असरछनछ आकद सछ सरथमन सर परोक रप र नसछरछतरस अभधसछरखो सी सथछपनछ सरछ हत इचछ-सछसततरयछद कतचछरस अथमवतरयसथछ सन उदछर सरर थछ रवयकति बछजछर वतरयसथछ सछ अभ सी सजीरछ स सरथमन सरन हह lsquoलिनजनज फनतरयरrsquo उनसन भलिए न सनलि अथमवतरयसथछ बजलस रछजनजीभ और सरछज सन भलिए भिजी सछमभधस अपनजक दशामन हत वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ सरथमन सरन-सरन न अपरसटी रप र लिोस-भशाकछ भनतरयोजज अथमवतरयसथछ लिोससतर आकद सो ह नसछरनन लिगन हह तरयह उनसी कतशानषछ हत और सदछभच तरयह उनसी सजीरछ भिजी

इचछ-सछसततरयछद सन सरथमस कतदछनखो र जॉन हछसपसम सन अलिछछ रछबटीम नॉजजस सछ नछर भिजी भलितरयछ जछ ससछ हत बजीसजीस शाछलद सछ तरयह अरछजसछछद कतचछरस नतरयछतरय सी सथछपनछ सन भलिए ससपथ फरम सछधजीनछ सछ सरथमन सरछ हत इस लिकतरय-परछभपत सी रछह र ह रछजतरय सी सजीभर भिथ फभरसछ सछ सरथमन सरछ हत इसभलिए स कतदछन उसन अधम-अरछजसछछद भिजी रछनन हह जॉन हॉसपसम पथ फरम ससतरछ सछ सरथमस थछ उसनन जोर दनसर सहछ थछ कस अपनन जजीन पर सछमभधस अभधसछर ससबसभध वतरयकतवयकति सछ हत परिरछर सरछज और दनशा बछद र आन हह वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ आधछर ह तरयह भिछनछ हत कस परततरयनस वतरयकतवयकति सो अपनजी इचछ सछ रछन रखनन उससो लिकतरय रछनसर उससन अनरप आचरर सरनन सछ पथ फरछ-पथ फरछ अभधसछर हत तरयह एस वतरयकतवयकतिछद दकतषटसोर हत चथ फसकस सखछद और वतरयकतवयकतिछद परसपर पथ फरस और सहछतरयस कतचछरधछरछएस हह इसभलिए अभधसछसशा इचछ-सछसततरयछद कतचछरस सतरयस सो सखछद दशामन सन सर ब रछनन थन न पथ फसजजीछद सछ सजीधन सरथमन नह स सरन सम-सछसततरय सछ पक एस रवयकति आतरभनरमतरयजी वतरयकतवयकति और सरछज सी रचनछ उनसछ धतरयनतरय हत लिनकसन पथ फसजजी सन आधछर पर सरछज र जजस परसछर सछ कतभिछजन सछभिछकतस रप सन आ जछछ हत उसपर भिजी ह सोई कतचछर नह स सरन

इस रह न जछनन-अनजछनन पथ फसजजीछद सछ अपरततरयक सरथमन सरन हए नजर आन हह न सखछद सछ सरथमन भिजी इसभलिए सरन हह कतरयखोकस तरयह वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ सी रछह सो आसछन बनछछ हत रगर सोरन सखछद दकतषटसोर सन सरछज र नतरयछतरय सी सथछपनछ अससभि हत रछबटीम नॉजजस सतरयस तरयह रछनछ थछ कस सखछद नतरयछतरय सी रछह सछ सबसन बड़ा योगदछ पतथर हत तरयकद सब अपनन-अपनन सख सी सपधछम र हखोगन ो उन लिोगखो सन सख सी भचसछ जो कससजी सछररशा ददड़ा योगद सन बछहर हह अथछ ददड़ा योगद र कतपड़ा योगद चसन हहmdashसदन सरनगछ इस सम सन सछथ नॉजजस सखछद दशामन सो कतशानषसर नतरयछतरय सन ससदभिम र सर ब-सर ब नसछर ह दनछ हत उससी पसस lsquoअनछस सटीनटी और तरयथ फटीोकतपतरयछrsquo जॉन लिछस(1632mdash1704) सन रछनछभधसछर ससबसधजी कतचछरखो सन आगन सछ भचसन हत रछजनजीभस दशामन सन असगम रछनछभधसछरखो सछ पक लिनन हए उसनन भलिखछ थछ कस रनषतरय परसकभ सन ह रवयकति और सरछन होछ हत परसकभ सन उसन जजीन ससतरछ ससपकतषपतति-ससबसधजी अभधसछर परछपत होन हह उनह स सन आधछर पर ह सरछज सन जड़ा योगदछ हत सरछज वतरयकतवयकति सी भनजजी एस सछमजभनस इचछ-आसछसकछओस सछ कतसछर हत उससी जसथरछ ससपननछ थछ अपनजी सछधजीनछ सन सखरतरय भिोग हन रनषतरय अपनजी नतसभगमस ससतरछ सन एस कहससन सो सरछज और सरसछर सो ससौप दनछ हत उसजी सन उन दोनखो सो तधछ और छस परछपत होजी हत चथ फसकस सरसछर लिोगखो सी इचछ सन बनजी थछ उनसी सहरभ सन चलिजी हत इसभलिए उससछ परथर समवतरय लिोगखो सी सछधजीनछ थछ अभधसछरखो सी रकछ सरनछ हत रछबटीम नॉजजस जॉन लिॉस सन परछसकभस अभधसछरखो सो सजीसछरछ हत उससन अनसछर तरयन अभधसछर रनषतरय होनन सी ससदटी हह इसभलिए इनसछ कससजी परसछर सन उललिसरन रनषतरयछ सन परभ अकमतरय अपरछध हत चथ फसकस सभिजी सन जजीन-ससबसधजी अभधसछर बरछबर हह इसभलिए रनषतरय सन ससपकतषपतति-ससबसधजी अभधसछर सछरछजजस नतभसछ सन बसधन होन हह न भिजी स रछनतरय हह जब स ससपकतषपतति सछ अजमन और हसछसरर कतभधरछनतरय र सन सन बगतर कससजी कहससछ धोखछदड़ा योगद और कोभि सन ससभि हो ससन नॉजजस सन अनसछर ससपकतषपतति अभधसछर थछ उनसन असरर सी ससबसधजी नतरयछतरय सन तससबसधजी जीन सछरछनतरय भसधिछसखो दछरछ सरझजी जछ ससजी हतmdash

1 तरयकद सोई वतरयकतवयकति नतरयछतरय सन भसधिछसखो सन अनसछर ससपकतषपतति अजजम सरछ हत ो उससो अजजम ससपकतषपतति सो अपनन अधजीन रखनन सछ अभधसछर हत अथछ

2 सोई वतरयकतवयकति कससजी ससपकतषपतति सो नतरयछतरय सन भसधिछस सन अनसछर ऐसन वतरयकतवयकति सी ओर सन असरर सन ददरछन परछपत सरछ हत जजससछ उस ससपकतषपतति पर कतभधस अभधसछर थछ ब भिजी

परछपतसछम अजजम ससपकतषपतति सो अपनन अधजीन रखनन सछ अभधसछर हत3 उपतरयमवयकति दो परकतभधतरयखो सन अलिछछ कससजी भिजी अनतरय र सन सन अजजम सी गई ससपकतषपतति

अनछभधसक सलजन सन भिजीर रछनजी जछएगजी

नॉजजस सरछधछन वतरयसथछ सछ कतरोध सरछ हत सरसछर और परशाछसन दछरछ उससन पक र कदए जछनन छलिन अननस सरषो सन बछजथ फद ह इसन लिछगथ फ रखनन सन भलिए सई ततरयछर नह स थछ उससन

अनसछर सरछधछन सी पधिभ ह दोषपथ फरम हत ह रनषतरय सी ससतरछ और ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो र सध लिगछजी हत ऐसछ परजी होछ हत कस ह सरछधछन सो एस परसछर सी चोर रछनछ हत ऐसजी चोर जो सरसछर अथछ रछजतरय दछरछ सछनथ फन और अभधसछर सन नछर पर सी जछजी हत सरसछर टीतकस सथ फलिनन सन भलिए बलिपरतरयोग सछ सहछरछ लिन ससजी हत उससन अनसछर रनषतरय सन तध ससपकतषपतति-अभधसछर पर उससी इचछ सन बगतर हसकनप सरनन सछ अभधसछर सरसछर सरन कससजी सो भिजी नह स हत दनसछर गर बखो सन भलिए भनरायःशालस भशाकछ सछसरतरय परिरहन भिोजन आछस आकद ससबसधजी सोई भिजी गभकतभध जो सरछधछन सन नछर पर जनछ सन बलिपथ फमस ऐसिी गई धनरछभशा दछरछ ससचछभलि हत अतध रछनजी जछएगजी अरछजसछछद नॉजजस सछ रछननछ थछ कस रछजतरय सो अलपछभधसछर ससपनन होनछ चछकहए उससछ दछभतरयत नछगरिरस-सलतरयछर सन भलिए बनछए गए कतधछन सो लिछगथ फ सरनछ थछ अपरछध जतसन डासतजी चोर धोखछदड़ा योगद लिथ फटी-खसोटी रछरपजीटी आकद सन रछरलिखो र सरछज सी रकछ स सजीभर हत बछसी दछभतरयत नछगरिरसखो दछरछ अपनन कतनस ससगिन सहसछर सछसततरयबोध एस सरछनछ सी भिछनछ सन ससपनन होनन चछकहए नॉजजस सन तरयन कतचछर हछसपसम सी भिछनछओस सन रनलि खछन हह उससन अनसछर lsquoसरसछर सी जरर सनलि कतदोह तरयछ उपद सो शाछस सरनन सन भलिए पड़ा योगदजी हत कतसछस अथछ दभनतरयछ सो बनहर बनछनन जतसन सछतरयरषो र उससी सोई भिथ फभरसछ नह स हत न ह सरसछर सछ सछर फतसलिछ सरनछ हत कस उसन कसस वतरयसछतरय सन कसनछ रनछफछ भरलि ससछ हत उससछ सछतरयम सछनथ फन सी सहछतरयछ सन आरकरिछरस सछतरयमछह सो भनतरयसकततर सरनछ हतrsquo6

इन कतचछरखो पर हर lsquoलितजनज फनतरयरrsquo सी छतरयछ दनख ससन हह नॉजजस सन अनसछर lsquoरछजनजीभस दशामन सी रथ फलिभिथ फ सरसतरयछrsquo इस रतरय पर कतचछर सरनछ नह स हत कस lsquoसरसछर सछ सरप सतसछ होनछ चछकहएrsquo बजलस तरयह दनखनछ हत कस lsquoकतरयछ सभिजी सन भलिए एस रछजतरय होनछ चछकहएrsquo नॉजजस रछजतरय सन औभचततरय पर हछलिछसकस उनजी गसभिजीरछ सन सछलि नह स उिछछ जजस रह कतपतरयरन जोसनफ परथ फधखो भरखछइलि बसभनन जतसन अरछजसछछद उिछन हह रगर नछगरिरस सलतरयछर और कतसछस सन कनतर र उससी भिथ फभरसछ सो बह सजीभर सर दननछ चछहछ हत नॉजजस रछजतरय थछ उससन उदनशतरयखो सी सरजीकछ सो आधभनस रछजनजीभस दशामन सी पररख सरसतरयछ रछनछ थछ इस ससबसध र ह सरहजीस शाछलद सन रहछन अनभिछद दछशामभनस जॉन लिॉस सन बनहद सर ब थछ लिॉस सछ सहनछ थछmdashlsquoसदरजी रछजतरय सो शाछभस सरनन सन भलिए परसकभ सन अपनन भनतरयर होन हहrsquo7

लिॉस सन अनसछर ह भनतरयर हतmdashlsquoनतरयछतरयrsquo जछकहर हत कस नतरयछतरय तरयहछस वतरयछपस ससदभिरषो र परतरयवयकति हआ हत उससछ रथ फलि ससदनशा हत कस दभनतरयछ र lsquoकससजी सो भिजी दथ फसरन सन जजीन ससतरछ थछ ससपकतषपतति सो हछभन पहसचछनन सछ सोई अभधसछर नह स हत rsquo8 lsquoसदरजी रछजतरयrsquo सी अधछररछ सो आगन बढ़छन हए नॉजजस आधभनस रछष-रछजतरय सन अभधसछरकनतर र सटीदजी सछ सझछ दनछ हत उससछ सहनछ थछ कस नछगरिरसखो र तरयह भरर नह स फतलिछतरयछ जछनछ चछकहए कस उनसी सरकछ सरसछर सन शाकतवयकतिशाछलिजी होनन पर भनभिमर हत और सरसछर जतसन-जतसन शाकतवयकतिशाछलिजी होगजी उनसी ससतरछ सरकछ और सरककतधि उसजी अनपछ र बढ़जी जछएसगजी रनषतरय दथ फसरन रनषतरय सन रछजतरय सन आधछर पर नह स

रखतरयरायः परसकभ सरछज थछ अपनजी जररखो सन आधछर पर जड़ा योगदछ होछ हत उससन अनसछर रछजतरय सी शाकतवयकतितरयखो सछ उपतरयोग नछगरिरसखो सो एस-दथ फसरन सी रदद सरनन अपनन कहखो सी सतरयस सरकछ सरनन सी सहज-सछभिछकतस परककतषपतति सन उतपरनरस सन रप र कसतरयछ जछनछ चछकहए न कस उनसन कतरधि अरोधस शाकतवयकति सन रप र वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ थछ अपनन सससछधनखो सछ अपनन सख और ससतरछ सन भलिए परतरयोग कसए जछनन सन अभधसछर सो ह जखलिछड़ा योगद सछ उदछहरर दनसर सरझछनन सी सोभशाशा सरछ हतmdashlsquoरछन लिजीजजए सोई वतरयछसछभतरयस जखलिछड़ा योगद कससजी टी र सन भलिए अपनजी शारषो पर खनलिनन सन भलिए ततरयछर होछ हत शाम सन अनसछर ह तरय सर लिनछ हत कस ह खनलि सन भलिए कतबसन कटीसटीखो सन परछपत धनरछभशा सछ पछसच परभशा लिनगछ आतरयोजस जखलिछड़ा योगद सन रछनदनतरय तरयछ सरजीशान सो लिनसर सददनबछजजी सर ससन हह लिनकसन बछद र अनबसध सन असगम परछपत होनन छलिजी धनरछभशा सो इचछनसछर खचम सरनन सछ सछमभधसछर सनलि उस जखलिछड़ा योगद सो होगछ एस बछर अनबसध सर लिननन सन बछद टी र परबसधन अथछ कससजी भिजी अनतरय सो तरयह अभधसछर नह स रह जछछ कस ह जखलिछड़ा योगद सन अनबसध सन ह भरलिनन छलिजी धनरछभशा सन खचम सो लिनसर कससजी परसछर सछ सछलि-जछब सरनrsquo

बजीसजीस शाछलद र पथ फसजजीछद सन औभचततरय सो दशाछमनन सन भलिए उससो रछनजीतरय ससतरछ सन सछथ जोड़ा योगदसर दनखनन सी सोभशाशा लिगछछर होनन लिगजी थजीस रनषतरय ससतर हत ह अपनजी रजजी सछ रछभलिस हत उससन अपनन अभधसछर हह कससजी सो उससी ससतरछ र दखलि दननन सछ अभधसछर नह स हतmdashरछनजीतरय ससतरछ और अजसरछ सन नछर पर तरयन बछ खथ फब उछलिजी जछ रह थजीस रछजतरय चथ फसकस जनछ सी सछरथ फकहस इचछ सछ परभभनभधत सरछ हत इसभलिए वतरयकतवयकति-सछसततरय सन नछर पर वतरयकतवयकतिछद सछ नछरछ भिजी सफलि हो ससछ थछ जब रछजतरय सन अभधसछर कनतर सो सजीभर सर कदतरयछ जछए तरयकद वतरयकतवयकतिरछतर अपनन अभधसछरखो सन परभ जछगरस हत ह स-चनछ स-अनशाछभस हत ो रछजतरय सी भिथ फभरसछ अपनन आप ह भसरटी जछजी हत लिनकसन आजछद सछ अभभिपरछतरय तरयकद सनलि अपनजी ससपकतषपतति और सससछधनखो सछ रनरछनछ उपतरयोग हत ब तरयह रछनछ जछएगछ कस वतरयकतवयकति सी ससतरछ सछ उपतरयोग उससो पथ फसजजीछद छसखो सन हछथखो सछ जखलिदनछ बनछनन सन भलिए कसतरयछ जछ रहछ हत नॉजजस वतरयकतवयकति सो अपनजी ससपकतषपतति और सससछधनखो सन भनबक निरबध उपतरयोग सछ अभधसछर दननन सछ जोरदछर सरथमन सरछ हत अपरततरयक रप सन ह सजीसछर लिनछ हत कस रनषतरय असनलिछ हत ह भिथ फलि जछछ हत कस ससतरछ सछ धतरयनतरय वतरयकतवयकति सो उससी भनजछ सन दछतरयरन र सतद सर दननछ नह स हत बजलस सरछज र सबसन सछथ रहन हए अपनन समरछन अजसरछबोध एस अभभिवतरयकतवयकति सदशालि सो बचछए रखनन सछ अभधसछर हत तरयह ससतरछ सी नसछरछतरस वतरयछखतरयछ हत इसपर कतचछर सरन सरतरय नॉजजस सरछज सलतरयछर भशाकछ जतसन ससछरछतरस रथ फलतरयखो सी एसछएस उपनकछ सर दनछ हत दथ फसरन इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सी भिछसभ सरछधछन पररछलिजी सी आलिोचनछ सरन हए ह उससो सरसछर सी ओर सन अरोधस सछरमछह रछन लिनछ हत जो उससन अनसछर ससपकतषपतति पर रनषतरय सन नतभस अभधसछर र सटीदजी सछ सछर सरजी हत ो कतरयछ सरछज सलतरयछर जतसजी सोई अधछररछ नह स हत और जो सपधछम र

कससजी सछरर कतपड़ा योगद चसन हह उनसन कतसछस सो लिनसर रछजतरय और सरछज सी सोई जजमरनदछर नह स हत नॉजजस इन परशनखो सो नजरसदछज सर जछछ हत उससछ रछननछ हत कस जब रछजतरय सी ओर सन नतरयथ फनर परभबसध हखोगन रनषतरय-रछतर सो अपनन दछरछ अजजम सी गई ससपदछ पर अभधसछर होगछ ब सभिजी लिोग अपनन-अपनन कतसछस सन भलिए सरकतपम भिछ सन सछतरयम सरगन सरछज र सभिजी सो कतसछस सन सरछन असर और ससतरछ रहनगजी ो एस भिजी वतरयकतवयकति कतसछस सन लिछभिखो सन सभच न रहनगछ और सरछज उस आदशाम सी ओर अगरसर होगछ जो रनषतरयछ सछ सबसन बड़ा योगदछ सपनछ हत इससन भलिए ह रनषतरय सन अभधसछरखो सी वतरयछखतरयछ सरछ हत सहनन सी आशतरयसछ नह स हत कस नॉजजस सी रछनछभधसछर ससबसधजी अधछररछ रखतरयरायः ससपकतषपतति पर अभधसछर एस तससबसधजी ससतरछ पर सकद हत

इचछ-सछसततरयछद एस रछनछभधसछर

वतरयकतवयकति कतशानष सन ससदभिम र ससतरछ समरछनजनस वतरयहछर जजीन-सरकछ असरखो सी सरछनछ अभभिवतरयकतवयकति थछ अजजम ससपकतषपतति सन ऐजचस उपतरयोग सछ अभधसछर हत कससजी सरछज र इन अभधसछरखो सी अनपजसथभ र रछनछ जछएगछ कस हछस वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ खरन र हह तरयहछस जजन अभधसछरखो सो ससतरछ सछ पतरयछमतरय रछनछ गतरयछ हत न वतरयकतवयकति सन रथ फलिभिथ फ अभधसछर हह सरछज र सजमरभलि होनन सन पथ फम भिजी न रनषतरय सो परछपत होन हह सरछजजीसरर सी आनपछभस सफलिछ सरछज र नछगरिरस अभधसछरखो सी उपलिलधछ सन सर पर भनभिमर सरजी हत उसजी सन सरछज र नतरयछतरय सी पति सछ अनरछन लिगछतरयछ जछ ससछ हत दथ फसरन शालदखो र अभधसछर सरछज र नतरयछतरय सी सथछपनछ सो ससभि बनछन हह चथ फसकस तरयन वतरयकतवयकति सन रदभलिस अभधसछर हह इसभलिए वतरयकतवयकति सो उनसन भलिए आछज उिछनन थछ आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर ससरषम सरनन सछ अभधसछर भिजी सहज परछपत होछ हत नॉजजस सरछज र नतरयछतरय सन सरप सो लिनसर बह सपषट न हो कसस अभधसछरखो सी उसनन जोरदछर सछलि सी हत ह अभधसछरखो सो नतरयछतरय सछ पतरयछमतरय रछनछ हह सरछज र lsquoनतरयछतरय सी पसड़ा योगद भिजी स ससभि हत जब स हछस रछनछभधसछरखो सछ समरछन होछ हतrsquo9mdashतरयह बछ उसनन अननस ससदभिरषो सन सछथ सई बछर-ररछ-कफरछसर सह हत उससछ रछननछ हत कस अभधसछर रनषतरय सी ससतरछ सछ परजीस हह आदशाम सरछज र तरयन वतरयकतवयकति सो सहजरप र परछपत होनन चछकहए इचछ-सछसततरयछद कतचछरस इसर अभभिवतरयकतवयकति सी ससतरछ थछ ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो जतरयछदछ रहत दनन हह उनसछ रछननछ हत कस अजजम ससपकतषपतति पर रनषतरय सछ पथ फरछ अभधसछर हत और रछजतरय सरन कससजी सो भिजी इस अभधसछर र हसकनप सरनन सछ अभधसछर नह स हत जो सछनथ फनजी रप सन जजससछ हत ह उससो सहज-सछभिछकतस रप र परछपत होmdashतरयह इचछ-सछसततरयछद नतरयछतरय सछ आधछर-भसधिछस हत ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो सो लिनसर उनसछ आगरह इनछ अभधस हत कस अभभिवतरयकतवयकति सछसततरय जो

रछनजीतरय ससतरछ सछ असलिजी पहचछन हत सदछभच पजीन थ फ टीछ परजी होछ हत आगन हर नॉजजस सी नतरयछतरयछधछरिर सरछज सी परिरसलपनछ र अभधसछरखो सन रहत पर कतचछर सरगन तरयह जछननन सी सोभशाशा सरगन कस उससी lsquoसतrsquo अथछ lsquoआतर-सछभरतrsquo सी सतधिछसभसी कतरयछ हत सछथ ह हर इसपर भिजी कतचछर सरगन कस नॉजजस सन भलिए ससपकतषपतति अभधसछर ससपकतषपतति सन रछतरयनन थछ उससी कतभशाषटतरयछस कतरयछ हह

1 समसलिभि रदभलिस अभधसछर

नॉजजस सन भलिए नतरयछतरयछधछरिर सरछज सी पहलिजी कतशानषछ हत कस उसर वतरयकतवयकति सन रथ फलिभिथ फ अभधसछर सरजक होनन चछकहए हछलिछसकस हछस उससछ भचसन सनलि ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो सी कतनचनछ स सजीभर होसर रह जछछ हत उससन अनसछर परततरयनस रनषतरय सछ अजजम ससपकतषपतति पर पथ फरछमभधसछर हत ह उससो अपनजी रजजी सन अनसछर खचम सर ससछ हत दछन र दन ससछ हत इचछ-सछ सततरयछद कतचछरस रछन न आए हह कस रनषतरय अपनछ रछभलिस सतरयस होछ हत नॉजजस सी पसस lsquoअनछस सटीनटी एसडा तरयथ फटीोकतपतरयछrsquo र lsquoआतर-सछभरतrsquo(सनलफ आनरभशाप) शालद सनलि एस बछर उस सरतरय आछ हत जब ह सरछधछन और बनगछर पर चचछम सरछ हत उससी परिरभिछषछ र आतर-सछभरत ह असथछ हत जब सछरजी और स एस और सरछन हो अपनन शार र पर सबसन पहलिछ अभधसछर रनषतरय सछ हत अपनन शर एस तरयोगतरयछ सन बलि पर ह जो भिजी अजजम सरछ हत उससछ लिछभि उसन भरलिनछ ह चछकहए आतरसछभरत सन अलिछछ ह lsquoससपथ फरम सछभरतrsquo सी अधछररछ सो भिजी सपषट सरछ हत उससन अनसछर सरछज र नतरयछतरय सी उपजसथभ भिजी ससभि हत जब वतरयकतवयकति सो अपनन सरछई पर पथ फरछ अभधसछर हो ह अजजम ससपकतषपतति सो बनचनन असरिर सरनन सो पथ फर रह स सतर हो आतररकछ और ससपकतषपतति सी सरकछ सन भलिए शातर सछ परभसछर सरनन कहससछ सो टीछलिनन नससछन सी तध र सखो सन भिरपछई सरनन सछ अभधसछर वतरयकतवयकति सो भरलिनछ चछकहए तरयह भिजी lsquoससपथ फरम सछभरत सी शनरजी र आछ हत ससपथ फरम सछभरत सी दथ फसर रटीनछएस ससपकतषपतति सन असरर सरकछ दसगखो थछ कससजी भिजी अनतरय परसछर सी आपदछ सन ससपकतषपतति सो होनन छलिन नससछन सन बचछ सन अभधसछर सन रप र आछ हत तरयह ससपकतषपतति अभधसछर सन परभ दथ फसरखो सी कतनम सहरभ नतभस सछररतरयम थछ ससपकतषपतति सन उपतरयोग सो लिनसर सछरजी सन असजीभर अभधसछर सछ परजीस होजी हत लिनकसन lsquoससपथ फरम सछभरतrsquo सछ आशातरय अजजम ससपकतषपतति सन रनरछनन परतरयोग सछ अभधसछर नह स हत हछसी जखलिछड़ा योगद सो रतदछन र इस बछ सछ पथ फरछ अभधसछर होछ हत कस ह अपनजी जसटीस सछ सरछलि कदखछसर परभकदसद टी र सो रतदछन र पथ फर रह सछ

दन उससन लिगछछर गोलि दछगन लिनकसन उससो हछसी जसटीस सन परभकदसद सछ भसर फोड़ा योगदनन सछ अभधसछर नह स कदतरयछ जछ ससछ वतरयकतवयकति इस बछ सन भलिए पथ फरम स सतर हत कस अजजम ससपकतषपतति सछ कतभधरछनतरय ढसग सन अपनन सख एस स सतरछ सन कतसछर हन परतरयोग सरन लिनकसन दथ फसरखो सो उससन रछधतरयर सन हछभन पहसचछए तरयह स सतरछ उसन हरभगज नह स द जछ ससजी कतरयखोकस परसछरछसर र ऐसछ सरनछ दथ फसरखो सन जजीन र अछसभ हसकनप हत जजससछ इचछ-सछ सततरयछद कतचछरस कतरोध सर न हह सछफ हत कस ससपकतषपतति पर ससपथ फरम अभधसछरिरछ सछ भिछ भिजी दथ फसरन सन अभधसछर और जजीन सछ समरछन सरनन सी भिछनछ सन जड़ा योगदछ हत उसर सनलि न तध उपतरयोग सजमरभलि हह जो कतबनछ दथ फसरन सन जजीन और स सतरछ र अछसभ अनछभधसछर हसकनप कसए बगतर कतभधरछनतरय ढसग सन परदछन कसए जछ न हह इसभलिए ससपथ फरम सछभरत भिजी सरछज दछरछ रतरयछमकद भनतरयसकततर उपतरयोग भलिए होछ हत इसभलिए स कतदछनखो नन इससन भलिए lsquoसजीभर भनजजी-सछभरतrsquo भिजी सहछ हत हछलिछसकस सतरयस नॉजजस इस शालद-तरयगर सन परतरयोग सन बचछ हत ह भनजजी ससपकतषपतति सो जरर रछनछ हत उससछ जोरदछर र सन सन सरथमन भिजी सरछ हत सछथ ह जोड़ा योगद दनछ हत कस वतरयकतवयकति कतबनछ दथ फसरखो सो कससजी भिजी परसछर भिजी परसछर सी कभ पहसचछए उगरछ कदखछए तरयछ दथ फसरखो सी स सतरछ सो बछभध कसए भनजजी ससपकतषपतति सन उपतरयोग हन पथ फर रह स सतर हत

2 नतरयछतरयससग अभधगरहर

ससपकतषपतति सन अजमन सो लिनसर इचछ-सछसततरयछद दकतषटसोर पथ फर रह सपषट हत रनषतरय सछ सनलि उसजी ससपकतषपतति सन उपतरयोग पर नतभस अभधसछर हत जो उसनन नतरयछतरय ससग ढसग सन अजजम सी हो ऐसजी ससपकतषपतति जो उसनन बलिपथ फमस हभथतरयछई गई हो जजससन अजमन र उससछ सोई तरयोगदछन न हो उससन उपतरयोग सछ वतरयकतवयकति सो सोई नतभस अभधसछर नह स हत रगर सरछज र हर बछर आदशाम सन सछर नह स चलिछतरयछ जछ ससछ स वतरयछहछरिरस दकतषटसोर भिजी अपनछनछ पड़ा योगदछ हत रनषतरय दथ फसरन सन शर सन सन अजजम स सछ उपतरयोग सरन तरयह उभच नह स हत कसस तरयकद उस असछभरत तरयवयकति सससछधनखो तरयछनजी ऐसन सससछधनखो दछरछ जजनपर वतरयकतवयकति सछ तध अभधसछर न हो सी रदद सन तरयकद ह स अजजम सरछ हत ब उस उतपछद पर कसससछ अभधसछर रछनछ जछएगछ नतरयछतरयससग अभधगरहर र इसजी पर कतचछर कसतरयछ गतरयछ हत उससन अनसछर ऐसछ परततरयनस वतरयकतवयकति जो असछभरततरयवयकति ससपकतषपतति पर अपनछ दछछ सरन हए उससन स अजजम सरछ हत उससन भलिए उभच हत कस अजजम उतपछद सन बड़ा योगदन कहससन सो द थ फसरखो सन भलिए ोड़ा योगद दन तरयह सजीधछ-सछ वतरयछहछरिरस दकतषटसोर हत जजससो रछनजीतरय सरजोरिरतरयखो सन बजीच सछरसजसतरय थछ सरछज र शाछसभ और वतरयसथछ बनछए रखनन सी अनसररजीतरय सोभशाशा सन रप र भिजी दनख ससन हह तरयह वतरयछहछरिरसछ सन दबछ ह हह कस परछतरयरायः सभिजी इचछ-सछसततरयछद कतदछन असछभरततरयवयकति ससपकतषपतति

पर सलजन सी जसथभ सो सजीसछरन हह लिनकसन न उस असथछतरयजी अभधसछर तरयछ वतरयसथछ सो उसजी सजीरछ स रछनतरयछ दनन हह जब स ह स नतरयथ फनर शारषो सछ पछलिन सरछ हत उनसन इस दकतषटसोर सी आलिोचनछ भिजी होजी रह हत lsquoअनछभधसक ससपकतषपतति पर अभधसछरrsquo सी जीन भभिनन जसथभतरयखो सी चचछम इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो नन सी हत उनसन अनसछर रछन लिजीजजए सोई वतरयकतवयकति कससजी ऐसन सससछधन पर जो उससन सछभरत सन बछहर हत शर सरन हए स अजजम सरछ हत अथछ जजससछ ह सससछधन हत उससन सछथ भरलिसर शर सरन हए उतपछदन र सहछतरयस बनछ हतmdashब उससछ उस उतपछद पर कसनछ और कसस सजीरछ स अभधसछर होगछ

कतबलिसलि भिजी नह सशाथ फनतरयrsquo आलिोचस खरछ जछब दनन हह उनसन अनसछर तरयकद सोई वतरयकतवयकति चतरछहन पर खड़ा योगद सछर सन शाजीशाखो सी बगतर उससन सछरजी सी अनरभ सन आसर सफछई सरनन लिगन ो उससो उस सछर सछ सछभरत नह स कदतरयछ जछ ससछ इससन सरथमन र तरयकद सोई तरयह दछछ सरन कस इस परसछर भरलिछ-जलिछ शर आशतरयस हत और सरछज र कतबनछ शर सछ सछझछ कसए सछर नह स चलिछ ब ो नतरयछतरय-ससग अभधसछरिरछ सी अधछररछ ह अथमह न होसर रह जछएगजी कतरयखोकस जीसरछ अचछनस बजीच र आसर दथ फसरन वतरयकतवयकति दछरछ ससपकतषपतति पर बलिछ त सलजन सो भिजी बतध रोकतष सर ससछ हत इससन उस वतरयकतवयकति सन अभधसछरखो सछ सजीधछ हनन होगछ जो उतपछदन सन भलिए छसई जजमरनदछर हत दथ फसरन वतरयकतवयकति नन दबसगई कदखछसर जजससन उतपछद सो सलजछनन सी सोभशाशा सी हत रछजशाछह और सछमछजतरयछद र तरयह होछ थछ अपनन समछटी तरयछ आशतरयदछछ सो परसनन सरनन सन भलिए ऐसछ सझछ उनसन रसह-लिगन दरबछर परछतरयरायः दनन ह रहन थन तरयछतरछ सन ददरछन जसगलि र एस रछ कतबछ लिननन सछ रलिब तरयह नह स हत कस आप उसपर सछभरत सछ दछछ िोसनन लिग जीसरन अभधगरहर अथछ सलजन सन रछधतरयर सन अजजम ससपकतषपतति पर आशतरयस नह स कस ह आपसन ससपथ फरम सछभरत छलिजी ह हो उनसन सछभरत सो लिनसर दथ फसरन लिोगखो सी भिजी तसजी ह दछनदछर ससभि हत उस असथछ र छसकतस सछरजी जछनबथ फझसर तरयछ अनजछनन ह अपनजी दछनदछर पनशा सरनन र चथ फस भिजी ससछ हत सछफ हत कस सछससछरिरस सओस पर ससपकतषपतति अभधसछरिरछ ऐभहछभसस ससदभिम भलिए रहन हह तरयह सरसतरयछएस इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन सरक पहलिन सन ह थजीस नॉजजस नन उससी सरलि और सटी स कतनचनछ सी हत

ससपकतषपतति अभधगरहर सो लिनसर रछबटीम नॉजजस िोस नजीजन पर नह स पहसच पछछ इस कतषतरय र उससछ रन ससशातरयगरस हत ह लिॉस सन सहरभ दशाछमन हए शर सन सजमरशर पर अपनछ धतरयछन सकद रखछ हत उललिनखनजीतरय हत कस ईसछई परसपरछ र सरस भिथ फभर पररछतरछ सी रछनजी जछजी हत रछजछ धरजी पर पररछतरछ सन परर-पतर सछ परभभनभध हत रछजछ सो दतजीतरय-अभधसछर सन ससपनन रछननन छलिन सोलिहजीस शाछलद सन असगरनजजी लिनखस रछबटीम कफलरर नन भलिखछ थछ कस पररछतरछ नन सरस भिथ फभर ईसछ रसजीह सो ससौपजी थजी रसजीह नन उससो नछगरिरसखो सन बजीच कतभिछजज सर कदतरयछ कफलरर सन सथन कस पररछतरछ नन ससपथ फरम धरछ ईशवर सन परभभनभध तरयछनजी

रछजछ सो ससौपजी गई थजी सछ कतरोध सरन हए लिॉस नन lsquoसतकससडा कटीट ज आन गनमरटीrsquo र भलिखछ कस ईशवर सन सछरनन रछजछ और परजछ सन परशन उिछनन सछ सोई औभचततरय नह स हत उससन अनसछर पररछतरछ नन जरजीन सजीधन जनसछधछरर सो उससी सछरछनतरय दनखभिछलि सन भलिए ससौपजी थजी इसभलिए ह सछभरत सन परन हत परततरयनस वतरयकतवयकति सछ उसपर उनछ ह अभधसछर हत जजनछ कससजी दथ फसरन सछ हत कससजी वतरयकतवयकति दछरछ शानष सरछज सी रजजी सन बगतर परछसकभस ससपकतषपतति और सससछधनखो पर कससजी भिजी परसछर सी दछनदछर अतध सह जछएगजी ब रनषतरय सन बस र कतरयछ हत भिथ फ-उतपछद पर उससी दछनदछर सछ आधछर कतरयछ हो लिॉस सछ रछननछ हत कस रनषतरय परिरशर सन जरिरतरयन असछभरत तरयवयकति धरछ पर भनजजी अभधसछरिरछ सछ दछछ सर ससछ हत lsquoसतकससडा कटटी ज आन कद भसकतलि गनमरटीrsquo सन पछसचन अधतरयछतरय र ह सम दनछ हतmdash

1 तरयकद सोई वतरयकतवयकति अपनन सछभरत तरयवयकति स सो कससजी ऐसजी स र भरलिछछ हत जजससछ सोई सछरजी नह स हत ो ह स उस वतरयकतवयकति सी रछन लिजी जछजी हत2 परततरयनस रनषतरय सो अपनन शर पर पथ फरछ अभधसछर हत3 इसभलिए जब सोई वतरयकतवयकति अपनन शर सो जजससछ ह सछरजी हत असछभरत तरयवयकति

भिथ फभर सन तरयोग सरछ हत ो ह उसपर सछभरत परछपत सर लिनछ हत11

लिॉस सछ lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर ससपकतषपतति-अभधसछर सन पक र कदतरयछ गतरयछ तरयह सम दोषपथ फरम थछ चथ फसकस अनतरयछनतरय परछजरतरयखो सजग सी भिछसभ रनषतरय भिजी परसकभ सछ ह कहससछ हत इसभलिए शाोधन परिरशाोधन अथछ रपछसरर सन बहछनन वतरयकतवयकति दछरछ परछसकभस सससछधनखो पर जजन सरषो सन आधछर पर भनजजी अभधसछरिरछ सछ दछनदछर सी जछजी हत उसजी रह उनह स सरषो सन आधछर पर परछसकभस ससपदछ होनन सन सछरर रनषतरय पर भिजी परसकभ तरयछ सरछज सी दछनदछर ससभि हत उस असथछ र रनषतरय सी अकतसलि ससतरछ सी अधछररछ खटीछई र पड़ा योगद ससजी हत इन सभरतरयखो सन बछजथ फद लिॉस सछ कतचछर आधभनस इचछ-सछसततरयछद कतदछनखो सो आसकतषम सरछ हत सतरयस नॉजजस नन भिजी शर-सजमरशर सन कतचछर सो दोषपथ फरम रछनछ थछ हछलिछसकस ह उससछ सछथमस कतसलप दननन र असरथम रहछ थछ नॉजजस सन अनसछर lsquoशर-सजमरशरrsquo सन भसधिछस सी सरजोर हत कस इस आधछर पर हए ससपकतषपतति असरर पर सछभरत सी सजीरछ सन बछरन र िोस सरछधछन नह स दनछ उदछहरर सन भलिए रछन लिजीजजए रसगलिगरह सी तरयछतरछ पर भनसलिछ तरयछतरजी उस गरह पर उरनन र सछरतरयछब हो जछछ हत रसगलि सी सह पर उरनन सन बछद ह उस सथलि सी सफछई सरछ हत लिसबन परिरशर सन बछद ह उस सथलि सो सछफ और सरलि सरनन र सछरतरयछब हो जछछ हत अब तरयकद रसगलिगरह पर उरनन छलिछ ह पहलिछ असरिरक तरयछतरजी हत ो सछलि उिछ हत कस शर-सजमरशर सन भसधिछस सन अनसछर उससछ कसनजी भिथ फभर पर अभधसछर होगछ कतरयछ पथ फरछ रसगलि गरह उससछ रछन भलितरयछ जछनछ चछकहए अथछ सनलि ह सथलि जजनछ उसनन सछफ कसतरयछ हत नॉजजस इस परशन सो तरयह स ोड़ा योगद दनछ हत उषपततिर नह स दनछ उससी ओर एस सझछ तरयह भिजी आछ हत कस lsquoशर-सजमरशरrsquo सन कतचछर सो ह

कसनछरन सर अभधसछरिरछ सी सरसतरयछ पर वतरयकतवयकतिरछतर सी रदजथ फदगजी थछ उससी रथ फलिभिथ फ आशतरयसछ सो धतरयछन र रख उपतरयोभगछछद दकतषटसोर सन कतचछर कसतरयछ जछए

आगन बढ़नन सन पहलिन उभच होगछ कस उस सरसतरयछ पर कतचछर सर भलितरयछ जछए जजससछ हरनन ऊपर उललिनख कसतरयछ हत तरयछनजी असछभरततरयवयकति तरयछनजी नतसभगमस ससपदछ पर भनजजी अभधसछरिरछ सो कसस परसछर परिरभिछकतष कसतरयछ जछए उससन गजीसरर सछ आधछर कतरयछ हो lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर वतरयकतवयकति सी ससपकतषपतति कसनजी और कसस सजीरछ स उभच हत स कतदछन इसन सजीरछह न रछनन हह उनसन अनसछर तरयह रनषतरय पर हत कस अपनजी तरयोगतरयछ और सछररतरयम सन बलि पर ह असछभरततरयवयकति सओस सन जजनन बड़ा योगदन कहससन पर दछछ िखोस ससछ हत ह उससछ अभधसछर हतmdashजो उससो भरलिनछ ह चछकहए लिनकसन उनसन आगन भिजी वतरयछहछरिरस सरसतरयछएस सर नह स हत lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर रनषतरय जजस ससपकतषपतति पर अपनजी दछनदछर परस सरनछ चछहछ हत ससभि हत उससन पहलिन सन ह लिोग उससछ कससजी ओर रप र उपतरयोग सर चसन हखो उदछहरर सन भलिए एस कससछन जसगलि सो सछफ सर उससो खनजी लिछतरयस बनछछ हत ह सछफ सी गई जरजीन पर अपनन सछभरत सछ दछछ भिजी सरछ हत लिनकसन कससछन जरजीन सो उपतरयोग र लिछनन छलिछ असनलिछ पहलिछ वतरयकतवयकति नह स हत तरयह पथ फर रह ससभि हत कस उससन पहलिन भिजी स लिोग उससछ उपतरयोग सर चसन हखो गछस सन आसपछस खछलिजी पड़ा योगद जरजीन सछ उपतरयोग लिोग पशाओस सो बछसधनन उपलिन थछपनन सन भलिए सरन हह बछद र उस जरजीन पर सोई वतरयकतवयकति रर बनछ लिनछ हत अथछ खनजी तरयछ स और सरनन लिगछ हत तरयकद परथर उपतरयोग ह सछभरत सी शाम हत ो बछद र जजसनन उस जरजीन पर गकह-भनरछमर कसतरयछ हत उससछ अभधसछर अतध रछनछ जछनछ चछकहए कसस अतध सहन जछनन सी बछ ब स भनरछधछर हत जब स कस बछसी लिोगखो सो उससन सोई आपकतषपतति न हो तरयकद ह सरछज दछरछ रछनतरय चलिन हत ो ऐसन ससपकतषपतति अभधसछर सो रछनतरयछ दननजी होगजी हछलिछसकस तरयह भिजी ससभिछनछ हत कस उस ससपकतषपतति अभधसछर सन शानष लिोगखो सो सोई भशासछतरय न हो कसस हरनशाछ ह उनह सोई भशासछतरय तरयछ नससछन न होगछ तरयह सहनछ बह ह सकिन हत तरयह भिजी ससभि हत कस उस सलजन सन सनलि ससबसभध वतरयकतवयकति सो लिछभि हो जबकस बछसी गछस छलिखो सो नससछन उिछनछ पड़ा योगद रहछ हो कतरयछ उस असथछ र भिजी उस वतरयकतवयकति सन ससपकतषपतति परछभधसछर सो तध रछनछ जछएगछ इस सम सन बछद सरछधछन सन भलिए नॉजजस पनरायः लिॉस सी ओर दनखनन लिगछ हत और लिॉस ऐसन ससपकतषपतति परछभधसछर सो जजससन दथ फसरखो सो हछभन पहसचनन सी ससभिछनछ हो इस शाम सन सछथ सजीसकभ दनछ हत कस दथ फसरखो सन भलिए भिजी शनषठ और पतरयछमपत कहससछ ोड़ा योगद कदतरयछ जछनछ चछकहएmdash

lsquoबहजी नद सन पछनजी पजी लिननन सन कससजी सो नससछन पहसच ससछ हत इससी सोई सलपनछ भिजी नह स सर ससछ भिलिन कससजी नन उससन आससि जलि कतपतरयछ हो कतरयखोकस नद तसजी सी तसजी हछस होगजी दोनखो सी पतरयछस बझछनन सन भलिए पतरयछमपत तरयकद बछ दोनखो सन भलिए िीस-िछस पतरयछमपत रछतरछ र उपलिलध भिथ फभर सन बछरन र भिजी सह जछ ससजी हतrsquo12 नॉजजस सन अनसछर असछभरततरयवयकति

ससपकतषपतति पर अभधसछर दशाछमनन सन भलिए लिॉस सन उपतरयमवयकति परभबसध सछ पछलिन कसतरयछ जछनछ चछकहए हछलिछसकस इस सम र इनजी खछभरतरयछस हह कस सतरयस नॉजजस ह उससन ससषट नह स हो पछछ अपनन सम सो आगन बढ़छछ हआ ह भलिखछ हत lsquoकससजी भिजी वतरयकतवयकति सछ सछभरत उससन अभधस भिलिछ कतरयखो हो जजनछ उसनन कससजी पदछथम सी रथ फलतरयषपततिछ सो बढ़छनन र तरयोगदछन कदतरयछ हतrsquo13 असभर भनषसषम पर पहसचनन सन पहलिन ह जसथभ सी पथ फर वतरयछखतरयछ सरछ हत सोई वतरयकतवयकति कससजी स सछ सछभरत हछभसलि सरनन सन भलिए अपनछ शर कतरयखो लिगछछ हत शाछतरयद इसभलिए कस उससन पछस सनलि उससछ शर हत उसजी सन रछधतरयर सन ह अपनजी उपतरयोभगछ दशाछम ससछ हत जब सोई वतरयकतवयकति असछभरततरयवयकति स पर अपनछ शर लिगछछ हत जो उससछ शर उस स पर छ जछछ हत उससछ परभिछ स पर सपषट झलिसनन लिगछ हत शर सन पचछ स िीस पहलिन जतसजी नह स रहजी शर सछ तरयह परसछर दथ फसरखो सन रसछबलिन स पर शभरस सी दछनदछर सो पषट सरछ हत लिनकसन शर सछ सरप कतरयछ हो कतरयछ कससजी भिजी परसछर सन शर सन स पर दछनदछर सर पछनछ नतभस होगछ नॉजजस इस एस उदछहरर सन रछधतरयर सन सपषट सरछ हत lsquoरछन लिजीजजए रनरन हछथ र टीरछटीर सन सथ फप सन भिर एस सनन हत उस सनन सो रह तरयकद सरद सी लिहरखो पर बहछ दथ फस ो सथ फप सन सर सरद र द थ फर स फतलि जछएसगन कतरयछ उससन आधछर पर सरद सन उनन कहससन पर जहछस स टीरछटीर सथ फप सन सर फतलिन हह रह अपनन सछभरत सछ दछछ सर ससछ हथ फस जछकहर हत तरयह रथ फखमछपथ फरम बछ होगजीrsquo इससन बछद ह भनषसषम पर आछ हत कस ह शर सछभरत कदलिछनन र सहछतरयस हत जजससन स सन रथ फलतरय र ककतधि होजी हत ह अपनजी और सरछज सी नजरखो र अभधस रथ फलतरयछन होछ हो तरयह एस रहतपथ फरम भनषसषम हत जो जजीन सन उदनशतरय थछ सरछज र रनषतरय सी उपतरयोभगछ सन भलिए रछगमदशामस सछ सछर सरछ हत सोई सछतरयम जो सनलि वतरयकतवयकति कतशानष सन भलिए रथ फलतरयछन हत बछसी लिोगखो सन भलिए वतरयथम बजलस नससछनदनह ो उससछ सससछर र उससछ छसकतस रथ फलतरय शाथ फनतरय हत उदछहरर सन भलिए उपतरयमवयकति उदछहरर र ऐसछ हो ससछ हत कस टीरछटीर सथ फप सो पछनजी पर बहछनछ कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए खनलि हो उसन उससन खशाजी भरलिजी हो लिनकसन तरयकद उससन सरद र कससजी परसछर सछ परदथ फषर फतलिछ हत ो उससछ नससछन पथ फरन सरछज सो होगछ जछकहर हत कस वतरयकतवयकति सछ शर-उतपछद न सनलि उससन भलिए बजलस बछसी सरछज उपतरयोगजी होनछ चछकहए भिजी वतरयकतवयकति सी उसपर दछनदछर तध रछनजी जछएगजी शर सछ ससछरछतरस उपतरयोग अपनन सछथ-सछथ दथ फसरखो सछ भिजी भिलिछ दनखनछ ह सतछभधसछर सी पहलिजी और आजखर शाम हत

3 नतरयछतरयससग असरर

नतरयछतरयससग असरर ससपकतषपतति पर ससपथ फरम सछभरत सी जसथभ सो दशाछमछ हत सरछज र ससपकतषपतति असरर सन भनसकषट रप भिजी परचभलि हह उदछहरर सन भलिए स वतरयकतवयकति चोर सर दथ फसरन सन धन सो रर लिन आन हह स ऐसन लिोग भिजी हह जो इससन भलिए धोखछदड़ा योगद जतसन आसछन कसस हनतरय रछसन सछ चतरयन सरन हह इससन ससपकतषपतति असरिर होसर उनसन सलजन र चलिजी जछजी हत लिनकसन

उसपर नतरयछभतरयस दछनदछर ससभि नह स हत चोर तरयह सहसर कस उसनन ससपकतषपतति ससचतरय सन भलिए चोर सछ सहछरछ भलितरयछ हत उसपर अपनजी दछनदछर नह स सर ससछ न ह सोई धोखनबछज वतरयकतवयकति दथ फसरखो सन सछथ लि-परपसच सन आधछर पर जटीछई गई ससपकतषपतति सो अपनछ बनछ ससछ हत इसजी परसछर तरयकद सोई ससपकतषपतति सछ सछरजी हत रगर उससन असरर सन भलिए ततरयछर नह स हत उससी असहरभ सन बछजथ फद तरयकद उसन ससपकतषपतति-असरर हन बछधतरय कसतरयछ जछछ हत ो उस असथछ र भिलिन ह असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हो सछरजी सन इचछ-कतरधि स सन असरर सो नतरयछभतरयस नह स सहछ जछ ससछ तरयकद उस स सन वतरयछपस लिोसकह जड़ा योगदन हह थछ असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हत ब भिजी वतरयकतवयकति सो उस असरर सन भलिए रछजजी सरनछ नतरयछतरय-भिछनछ सन अनसछर अपनजक होगछ ऐसन रछजतरय र जो नतरयछतरय-रछगम पर होनन सी दछनदछर सरछ हत असरर हन तध परकरकरितरयछ सछ पछलिन सरनछ जरर हत दनसछर ससपकतषपतति पर सछभरत सन असरर सन भलिए आशतरयस हत कस उसन सनचछपथ फमस तध नतरयछतरय-समर परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन ससपनन कसतरयछ जछए तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी ससपकतषपतति तरयछ सससछधन पर अभधसछर रखछ हत उससछ अभधसछर कतभधसमर थछ सरछज दछरछ रछनतरय हत भिजी ह उससो कससजी दथ फसरन सो असरिर सरनन सछ अभधसछर भिजी रखछ हत शभरस सन रछरलिन र तरयकद सोई शभरस कससजी सछतरयम सो सनचछपथ फमस सरनन सन भलिए ततरयछर नह स हत ब उससी रजजी सन कतबनछ सछतरयम सरनन सन भलिए बछधतरय कसतरयछ जछनछ इस कतचछरधछरछ सन असगम अरछनतरय हत

एस जसथभ तरयह भिजी हो ससजी हत कस सोई वतरयकतवयकति अपनन सछभरततरयवयकति स सो नतरयछभतरयस परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन कससजी वतरयकतवयकति सो असरिर सरनछ चछहछ हो कसस दथ फसरछ वतरयकतवयकति उसन लिननन सन भलिए ततरयछर न हो नॉजजस जोर दनसर सहछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी तधछ हन दछछ सी सहरभ अभनछतरयम हत लिनकसन लिननन छलिन सी सहरभ तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी दछन तरयछ उपहछर सो लिननछ न चछहन ब इस जसथभ सो ह पथ फर रह सपषट नह स सर पछछ लिनकसन ह जोर दनसर सहछ हत कस रकरिनछ सो उस असर पर उपजसथ अशतरय होनछ चछकहए रदन सो सहरभ सछ पतरयछमतरय रछनन हए ह इस भनरमतरय पर पहसचछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी परकरकरितरयछ सन ददरछन रकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयछनजी सोई वतरयकतवयकति सहन कस उसनन ससपकतषपतति सछ सनचछपथ फमस असरर कसतरयछ हत रगर ससबसभध वतरयकतवयकति उसन सजीसछर सरनन सन इनसछर सर दन ब असरर सी परकरकरितरयछ सो अपथ फरम रछनछ जछएगछ दथ फसरन शालदखो र असरर-परकरकरितरयछ सो भिलिजी-भिछसभ ससपनन होनन सन भलिए रकरिनछ सन सछथ-सछथ कतरकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयह सछतरयम दोनखो सन कहखो सो धतरयछन र रखसर शाछसभपथ फमस और कतभधसमर ढसग सन कसतरयछ जछनछ चछकहए नॉजजस सन अनसछर जो शात कससजी स सन अजमन पर लिछगथ फ होजी हह ह शात उससी कतबरकरिी तरयछ अनतरय कससजी असरर पर भिजी लिछगथ फ होजी हह उदछहरर सन भलिए तरयकद कससजी शाम सन अधजीन कससजी सो दभनतरयछ र सह स सन भिजी पनतरयजलि लिननन सन परभबसभध सर कदतरयछ हत ो इस भनतरयर सी पथ फछमपनकछ और शाम सन अनसछर उस वतरयकतवयकति सन भलिए पनतरयजलि सी कतबरकरिी भिजी सछभिछकतस रप सन परभबसभध होगजी दथ फसरन शालदखो र तरयकद कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए सोई स भनकतषधि रछन लिजी गई हत ो उससन

उपतरयोग सी थ फ टी उस वतरयकतवयकति सो कससजी भिजी परसछर सन नह स द जछ ससजी स सथछनखो पर हर नॉजजस सो असपषट और धसधलिछ पछन हह सकतशानष सन सछभरत सो लिनसर तरयह दछछ परछतरयरायः कसतरयछ जछछ हत कस उसर सभिजी अभधसछर पथ फरम असररजीतरय हह लिनकसन तरयह सोचछ-कतचछरछ सततरय नह स हत ऐसन अननस उदछहरर खोजन जछ ससन हह जजससन अनसछर वतरयकतवयकति सन पछस कससजी स सो अपनन पछस रखनन सछ अभधसछर हो कसस उससन असरर सछ अभधसछर उससन पछस न हो रसलिन कसरछतरयन सछ रसछन जजसर वतरयकतवयकति रह ससछ हत उसपर अपनन छतसछभलिस सलजन सी दछनदछर सर ससछ हत अपनन सछररतरयम सन अनसछर उससी ररमर सजछटी आकद पर धनरछभशा भिजी खचम सर ससछ हत कसस उसन बनचनछ उससन अभधसछर कनतर सन बछहर होछ हत आशातरय हत कस तरयकद वतरयकतवयकति सछ ससपथ फरम सछभरत कससजी स पर हत भिजी उसन उस स सो बनचनन अथछ इचछनसछर असरिर सरनन सन छजजब अभधसछर परछपत हखोगन एस रह सन ह स उससी दछस सन सरछन होगजी उससन बछरन र ससपथ फरम भनरमतरय लिननन सछ अभधसछर उससछ सछरजी होनन सन सछरर उससन पछस रछनछ जछएगछ कससजी सो अनछभधसछर बनचनछ अथछ तध सछरजी सी इचछ सन कतबनछ स सछ रथ फलतरय चसछए बगतर उसन अपनन सछभरत र लिननछ अनतभस एस सछभरत सन भसधिछस सछ उललिसरन हत दथ फसरन शालदखो र स सछ ससपथ फरम सछभरत परछपत सरनन सन भलिए स सन मरछन सछरजी सी सहरभ जटीछनछ कफर उससछ उपतरयवयकति रथ फलतरय चसछनछ आशतरयस हत इनर सन एस भिजी अभिछ अथछ आसभशास कतचलिन सन भिजी ससपथ फरम सछभरत खरन र पड़ा योगद ससछ हत नतरयछतरय सी रछसग हत कस स सछ असरर ससपथ फरम सछभरत सन ससपथ फरम सछभरत सन भलिए हो तरयकद सोई सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रखतरय उदनशतरय स-कतशानष पर ससपथ फरम सछभरत सी रकछ सरनछ अथछ सछभरत सो बढ़छछ दननछ अथछ उससन भलिए परभिछजी सोभशाशा सरनछ हत उस असथछ र सतजचस दछसत सरसतरयछ हो ससजी हत इसपर तरयकद सोई तरयह सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रथ फलि उदनशतरय सनलि सछतरयषपततिछ सो बचछए रखनन सी सछतरयद हत ब भिजी ह गलिजी पर हत उदछहरर सन भलिए अपनन परिरछर सी जररखो सो पथ फरछ सरनन सन भलिए सोच-सरझसर खद सी बोलिजी लिगछनछ खद सी नजीलिछरजी पर उर आनछmdashसनलि सछतरयषपततिछ सी सछतरयद रछनजी जछएगजी हछलिछसकस इस रह सन कससजी वतरयकतवयकति दछरछ अपनजी सछतरयषपततिछ सन कतचछर सो लिछगथ फ सरनछ उससी चरर सछरमछह सहछ जछएगछ आदशाम सरछज र ऐसजी जसथभ सी सलपनछ भिजी नह स सी जछ ससजी

4 नतरयछभतरयस ससशाोधन एस भनछरर

नतरयछतरय सदगछ नह स हत न ह सरछज र हरनशाछ सब स शाभि और शाछसभरतरय होछ हत परततरयनस सरतरय सरछज र अनसथ फलि एस कतरोधजी शाकतवयकतितरयछस सछतरयमर रहजी हह न सभिजी रनषतरय सन समवतरय पछलिन र सहछतरयस बनजी हह ो सभिजी कतरोध पर उर आजी हह इसभलिए नतरयछतरय सछ एस रप ससरषम सछ भिजी हत सरछज चछहछ हत कस हछस नतरयछतरय सन भलिए सभिजी सोई खरछ न हो तरयछनजी न

ो वतरयकतवयकति कससजी दथ फसरन सन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सछ सछरर बनन न ह सोई उससन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सी जरजीन ततरयछर सरन तरयह आदशाम जसथभ हत वतरयहछर र सरछज र ससरषम सी जसथभतरयछस बनजी रहजी हह रछज सरछज कससजी सन भलिए भिजी तरयह ससभि नह स होछ कस ह चतबजीस रसटीन वतरयकतवयकति सन अभधसछर-ससरकर थछ समवतरयपछलिन सन परनररछ र लिगछ रहन इसभलिए वतरयकतवयकति सो अपनन अभधसछरखो और अजसत पर सससटी सन सरतरय आतररकछ अथ ससपकतषपतति सी सरकछ सन भलिए सरतरयछनसछर परभसछर सरनन सी थ फ टी दन द जछजी हत तरयह सछरछजजस गभकतभधतरयखो र ससशाोधन एस भनछरर सन ददरछन नतरयछतरय सी जसथभ सो दशाछमजी हत रछबटीम नॉजजस सन अनसछर वतरयकतवयकतिरछतर सो तरयह आजछद होजी हत कस ह अपनन अभधसछर ससपकतषपतति और जजीन सी रकछ सन भलिए आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर उपतरयवयकति बलिपरतरयोग सर ससन रगर तरयह धतरयछन रखन हए कस सससटी अथछ आसनन आपदछ सी जसथभ र दथ फसरखो सो भिजी ह अभधसछर उपलिलध हखोगन तरयकद lsquoसrsquo सो lsquoखrsquo दछरछ कसए गए दरछचरर सन नससछन उिछनछ पड़ा योगदछ हत ब lsquoसrsquo सो उससछ सरतरयछनसछर परभरोध सरनन थछ नससछन सी जसथभ र lsquoखrsquo सन कभपथ फभम सछ दछछ सरनन सछ पथ फरछ अभधसछर होगछ इससन बछजथ फद तरयकद lsquoखrsquo सछ दरछचरर बनछ रहछ हत ब lsquoसrsquo सो उसन सछनथ फन दछरछ अथछ सजीधन ह दरछचरर सन भलिए दसकडा सरनन सछ अभधसछर होगछ तरयन अभधसछर सछरछजजसछ सी नजीस हह थछ सभिजी सदसतरयखो सो बरछबर होन हह उपतरयमवयकति उदछहरर सी ह बछ सर ो तरयकद कससजी भिजी कर lsquoसrsquo lsquoखrsquo सन सछथ दरछचरर र भलिपत पछतरयछ जछछ हत ो lsquoखrsquo सो भिजी अभधसछर होगछ कस ह lsquoसrsquo सो दसकडा सर ससन और तरयकद उससन आचरर सन उससो कभ पहसचजी हत ो अपनजी कभपथ फभम सन भलिए दछछ सर ससन

नॉजजस सी खथ फबजी हत कस अपनन कतनचन र ह न सनलि रछन-वतरयहछर सी दबमलिछओस पर कतचछर सरछ हत बजलस रछनजीतरय ससतरछ सन दछतरयरन र उनसछ सरछधछन भिजी सझछछ हत अपनन सथ फकर कतनचन सछररतरयम सन ह जहछस अननस गसभिजीर रदखो सछ सरछधछन दनछ हत ह स स रदखो सो अनसलिझछ ह ोड़ा योगद जछछ हत वतरयकतवयकति सो अपनजी परछररकछ ससपकतषपतति रकछ सछ अभधसछर हत आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर ह अपनन ऊपर होनन छलिन कससजी भिजी परसछर सन हरलिन सछ परभसछर सर ससछ हत और तरयकद कससजी सन आचरर सन उससो नससछन पहसचछ हत ो उस नससछन सी भिरपछई सी दछनदछर भिजी सर ससछ हत रनषतरय सो तरयन अभधसछर सनस परसपरछग सरछजखो सो ोड़ा योगदसर परछतरयरायः सभिजी आधभनस सरछजखो र परछपत हह इससन बछजथ फद कतदछनखो सन एस गम सो नॉजजस सन अभ-वतरयकतवयकतिछद सोच सन आपकतषपतति हत तरयह आपकतषपतति असनलिन नॉजजस सन नह स लिगभिग सभिजी इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन हत उनह लिगछ हत कस ससपकतषपतति अभधसछर सो लिनसर वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ सरथमन सरन हए न इनजी आगन भनसलि जछन हह कस उससन कतचछरखो र वतरयकतवयकतिछद उनरवयकति और उचसखलि कदखनन लिगछ हत इससन भिजी इनसछर नह स कसतरयछ जछ ससछ कस परततरयनस वतरयकतवयकति सो अपनजी कभपथ फभम सी दछनदछर सछ अभधसछर हत लिनकसन कभपथ फभम सी सजीरछ कतरयछ हो इससो तरय सरनन सछ अभधसछर कससन होगछ कतरयछ सनलि उससो जजसन कभ पहसचजी हत तरयकद ह अपनजी कभ सछ बढ़-चढ़सर रथ फलतरयछससन सरछ हत ब कतरयछ होगछ ऐसन र तरयकद सरसछर

सछनथ फन सन रछधतरयर सन हसकनप सरजी हत ो कतरयछ उससछ परतरयछस वतरयकतवयकति-सछसततरय सन दछतरयरन र अनछशतरयस रछनछ जछएगछ ऐसन परशनखो पर परभकरकरितरयछ बह कतलिसब सन भरलि पछजी हत रछबटीम नॉजजस सी ओर सन अपरछध सन भलिए दथ फसरन सो दसकडा सरनन सछ सझछ पर बहखो सो आपकतषपतति हत उनसन अनसछर वतरयकतवयकति सो अपनन ह सर पर दसडा सनछनन सछ सोई अभधसछर नह स हत कतरयखोकस नससछन सी भिरपछई कसस सजीरछ स हो तरयकद तरयह उस वतरयकतवयकति पर ोड़ा योगद द जछए जजससछ नससछन हआ हत ो ह सह हत तरयछ गलि इससछ भनरमतरय सदन सरनगछ अभभितरयवयकति सो दसकडा सरनन सछ अभधसछर परभिछकत रनषतरय सो एसछएस नह स कदतरयछ जछछ ऐसन रछरलिखो र रछजतरय सी उपजसथभ जरर रछननन सन हछलिछसकस वतरयकतवयकति-सछसततरय सी भिछनछ सो िनस पहसच ससजी हत लिनकसन इससन सछथम सन शाजीभिथ फ हो एस वतरयकतवयकति दछरछ दथ फसरन सो हछभन पहसचछए जछनन सी ससभिछनछ र भिजी सरजी आजी हत तरयह ऐसछ रोड़ा योगद हत जहछस इचछ-सछसततरयछद सी सजीरछ सछफ नजर आनन लिगजी हत नॉजजस बड़ा योगदन परिरशर सन वतरयकतवयकतिरछतर सन ससपथ फरम सछसततरय सछ पक लिनछ हत कसस ससपकतषपतति सन ससरकर थछ सरसतरयछओस सन सजीधन भनछरर र इचछ-सछसततरयछद सी जो दबमलिछएस हह न थोड़ा योगदछ-सछ कतचछर सरनन पर सछरनन आ ह जछजी हह

रछबटीम नॉजजस नन सरछधछन पधिभ सी आलिोचनछ सी हत लिोगखो सन सरछधछन जटीछसर उसजी धनरछभशा सन पभलिस सो पोसनछ तरयह लिोगखो सी नतसभगमस सछधजीनछ पर डाछसछ डाछलिनछ हत लिनकसन शाछसन और सरसछर चलिछनन सन भलिए ो धन चछकहए नॉजजस इससन भलिए लिोगखो सो जछगरस सरनन सी बछ सरछ हत लिोगखो सो अपनन अभधसछरखो और समवतरयखो सछ बोध होगछ सछथ र तरयह कतशवछस होगछ कस उनसी सछधजीनछ अकणण रर हत सरछज र रहसर उनसी ससपकतषपतति और अभधसछरखो सो सोई खरछ नह स हत ो न सतरयस अनशाछभस होसर सछर सरगन लिनकसन सरछज र अनशाछसन और शाछसभ-वतरयसथछ बनछए रखनन सन अभरिरवयकति रछजतरय सन और भिजी दछभतरयत होन हह भशाकछ सछसरतरय ससससकभ अभभिरकछ जतसन बह सन रछरलिन हह जजनह बढ़छछ दननछ रछजतरय सछ पनजी समवतरय रछनछ जछछ हत उनसन भलिए धन सी आपथ फभम सहछस सन होगजी नॉजजस इससन भलिए दछन और सतजचस सहतरयोग सछ सरथमन सरछ हत तरयहछस नॉजजस और हछसपसम सन कतचछरखो र सरछनछ दनखजी जछ ससजी हत जॉन हछसपसम भिजी रछनछ थछ कस सरसछर सछ एसरछतर सछतरयम lsquoउपद आकद सन सरतरय लिोगखो सन जछन-रछलि सी रकछ सरनछ हतrsquo लिनकसन उपदकततरयखो पर सछबथ फ पछनन सन सरसछर सन पछस सरभच शाकतवयकति और अभधसछरखो सछ होनछ जरर हत छकस असर पड़ा योगदनन पर ह नतरयछतरयसछम सी भिथ फभरसछ भिजी भनभिछ ससन इन सब सछतरयरषो सन भलिए सरसछर सन पछस धन आनछ चछकहए हछसपसम सन अनसछर उपतरयवयकति ो तरयह हत कस सछनथ फन और वतरयसथछ सन भलिए सरसछर सो धन सी आपथ फभम नछगरिरसखो सन सतजचस सहतरयोग और दछन सी भिछनछ सन हो तरयकद सरछधछन सछ सहछरछ लिनजी हत ो सर-रछभशा सछ उपतरयोग सनलि सरछज र शाछसभ और सरकछ सन कतसछर सन भलिए कसतरयछ जछनछ चछकहए ह जोर दनसर सहछ हतmdashlsquoसरछज र सछनथ फन और वतरयसथछ सछतरयर रखनन सन अलिछछ कससजी और सछतरयम सन भलिए जनछ सन धन जटीछनन सछ सरसछर सो सोई अभधसछर नह स हतrsquo नॉजजस सछ नतरयछतरयदशामन एस आदशामछद उदछर हत एस भिछस रन

सछ समशाधिछछद सपनछ एस ऐसछ कतचछर जजसन रछनछछद सरतरय-सरतरय पर दनखन आए हह उससी स सजीरछएस हह अननस सरसतरयछएस ऐसजी हह जजनपर नॉजजस कतचछर सरनन सन बचछ हत इससन बछजथ फद उससन कतचछरखो र एस आदशाम रछनछछद सरछज सन गिन सछ सपनछ रदजथ फद हत सलि भरलिछसर इचछ-सछसततरयछद रनषतरय सन अभधसछर ससतरछ और एस आदशाम सरछज सन सपनन सो बह ह आसछन भिछषछ र दभनतरयछ सन सछरनन लिछछ हत नथछभनतरयलि बछसडानन सन शालदखो र lsquoइचछ-सछसततरयछद बह सरलि सपषट आसछन भिछषछ र भलिखछ हआ दशामन हत जजसन सरझनन सन भलिए कससजी कतशानष सनजीसी तरयोगतरयछ सी आशतरयसछ नह स हत तरयह जछनसछर परस और आनसददछतरयस पछि हतrsquo14

copy ओरपरसछशा सशतरयप

ससदभिछमनरकरिरजरसछ

1 To live honorably to harm no one to give to each his own Ulpianus in Digesta of Justinianus

Augustus 11101

2 The sovereign is not bound by the laws-Ulpianus Digesta 1331

3 Justice is the constant and perpetual will to render to every man his due Digesta 1110

4 Political theories past and present have traditionally been concerned with who should be the

master (usually the king the dictator or government bureaucracy) and who should be the slaves -John

Hospers What Libertarianism Is

5 No one is anyone else master and no one is anyone else slave Since I am the one to decide how my

life is to be conducted just as you decide about yours I have no right (even if I had the power) to

make you my slave and be your master nor have you the right to become the master by enslaving me

Slavery is forced servitude Ibid

6 Government should intervene only in a RETALIATORY situation The government must never

INITIATE an action to create a better world mdash it is not the business of government to make an

advance decision about what counts as benefit Through laws government can prohibit various

aggressive actions but it cannot require the bringing about of supposedly beneficial ones John

Hospers What Libertarianism Is

7 The state of Nature has a law of Nature to govern it- John Locke Second Treatise on Civil

Government

8 no one ought to harm another in his life liberty and or property-Ibid

9 justice to hold just in case rights are respected -Peter Vallentyne in Nozickrsquos Libertarian Theory of

Justice

10 a right is something for which one can demand or enforce compliancerdquo Nozick in Philosophical

Explanations 1981 p 499

11 a If one mixes what one owns with something that is unowned one thereby comes to own the

unowned thing

b Each person owns her own labor

c If one mixes onersquos labor with unowned land one thereby comes to own the land

12 No body could think himself injured by the drinking of another man though he took a good

drought who had a whole river of the same water left him to quench his thirst and the case of land and

water where there is enough of both is perfectly the same-John Locke Second Treatise of Civil

Government Chapter 5

13 Why should onersquos entitlement extend to the whole object rather than just to the added value

onersquos labor has produced- Nozick Anarchy State and Utopia p 175

14 ldquoLibertarianism is very simply and clearly written and requires no technical knowledge on the part of

the reader Enjoyable informative readingrdquo- Nathaniel Branden as quoted by John Hospers in

Libertarianism A Political Philosophy for Tomorrow

Page 4: इच्छा—स्वातंत्र्यवाद(Libertarianism)

सससथछओस और कतधछनखो सछ गिन जजनजी जलदबछजजी सन सछथ होछ हत तसजी जलदबछजजी लिोगखो सो उससन परचछनन नई वतरयसथछ सन उससछ अनसथ फलिन सरनन हन नह स सी जछजी जन और अभभिजन र कतभिछजज सरछजखो र उससन भलिए सोई सोभशाशा भिजी नह स होजी रछनजीसरर सी सोभशाशाखो सो पथ फर रह परिरजसथभ सन भिरोसन ोड़ा योगद कदतरयछ जछछ हत परिररछरसरप तरयथछथम एस आदशाम तरयछनजी lsquoजो हतrsquo और lsquoजो होनछ चछकहएrsquomdashसछ असरछलि भनरसर बढ़छ ह जछछ हत लिोस-सछसततरय एस रछनछभधसछरिरछ सन पक र बढ़जी रछसगखो सन दबछ र शाछसन और शाजीषमसथ अभभिजन भरलिसर भनगरछनजी सससथछएस ो खड़ा योगद सर दनन हह कसस उनसन भशाखर पर उनह स चमससछर शाकतवयकतितरयखो सछ सलजछ होछ हत जो जनसछधछरर सन दरन और ददमशाछ सन भलिए जजमरनदछर रह हह थछ जजनसन रकतवयकति सी सछरनछ उन सससथछओस सन गिन सछ रथ फलि उदनशतरय होछ हत जजससी रनरछनजी सन चलिन वतरयसथछ सछ अभभिजछ ससससकभ सी ओर झसछ षम-दर-षम बढ़छ ह जछछ हत जजससन आरजन सन भलिए नतरयछतरय भनरसर दलिमभि और दरह होनन लिगछ हत सरसतरयछ हत कस न ो तरयह परककतषपतति नई हत न सससथछएस आज पतदछ हई हह इभहछस सछकजी हत कस सरछजजीसरर सन आरसभि सन ह वतरयसथछ सछ चरिरतर रथ फलिरायः लिोस-कतरोधजी रहछ हत उससन पहलिन परिरछर ह सरछज थछ उससछ रजखतरयछ रतरयछमदछएस भनधछमरिर सर लिनछ थछ जनससखतरयछ सर थजी जरर सजीभर ऊपर सन पथ फरमरायः परसकभ-आधछरिर जजीन सी अभनजचछ इससन बछजथ फद परिरछर तरयछ सबजीलिछई गटी र बसटीन रनषतरय आपसजी ससबसधखो सछ तरयकतवयकति-तरयवयकति ढसग सन भनछमह सर लिनन थन

जररखो सो भरलि-बछसटीसर पथ फरछ सरनन सी परककतषपतति सरछजजीसरर सी आरसभभिस परनररछ थजी सछलिछसर र जनससखतरयछ बढ़ जरर कतसछर लिनजी गई वतरयकतवयकति एस सथछन पर कटीससर रहनन लिगछ ब सरसतरयछ सन भनदछन सन भलिए वतरयकतवयकति सी आधतरयछजतरस जजजछसछ सछरछजजस आचछरससकहछ थछ सछरछनतरय नतभसछ सन तरयोग सन धरम सछ गिन कसतरयछ गतरयछ जो एस समथछ सजलप सभथरप सन सछमभधस शाकतवयकतिशाछलिजी और सर सरवसछम पररछतरछ सी रनरछनजी सन इदम-भगदम रथ फरछ हत परसकभ सन डारन अशाजीजक जनसरछज र धरम सो पथ फर जगह भरलिजी बछद र ो उसन बलिछ त थोपछ जछनन लिगछ थछ रछजसषपततिछ और धरमसषपततिछ सन ससतरयवयकति परतरयछसखो सन परिररछरसरप रछजछ सो धरजी पर ईशवर सछ परभभनभध रछन भलितरयछ गतरयछ अपनजी रथ फलि परककतषपतति र धरम िनि सछरसछद थछ अपनजी कतभशाषट ससरचनछ सन सछरर ह ह भशाखर सी ओर दनखछ थछ भशाखरसथ अभभिजन उसर लिछभि सी असथछ र थन धरम सी चमसछद सदोनरखजी परसपरछनतरयछतरयजी परककतषपतति नन ह सछरछजजस सर सरर और ऊसच-नजीच सी भिछनछ सो सथछभतरयत दननन सछ सछर कसतरयछ थछ लिोग धजीरन-धजीरन उसजी र रगन होन गए इस बजीच सरछज और रनषतरय सी जररखो सछ दछतरयरछ और भिजी फतलिछ गतरयछ पसदहजीस शाछलद सन तजछभनस परबोधन स तरयह भसलिभसलिछ अबछध चलिछ रहछ उससन बछद धछभरमस सससथछओस सन औभचततरय पर जोर-शाोर सन सछलि उिछए जछनन लिगन थन नए जछन सी रोशानजी र धरम सन भलिए तरयह ससभि न रहछ कस ह सरछज सो पथ फर रह अनशाछभस रख ससन

उस जरर नन आभथमस सछमछजतरयछद सन कतचछर सो जनर कदतरयछ बहरहछलि सभतरयछ सी तरयछतरछ र रनषतरय भनरसर नई-ननलिजी सससथछएस गढ़छ गतरयछ उनसन ससलिन बनछए सी चछह र रनषतरय सो हर बछर नई अनशाछसन पररछलिजी सो अपनछनछ पड़ा योगदछ हर बछर उसन अपनजी ससतरछ सन एस कहससन सी बभलि दननजी पड़ा योगद तरयह जछनन हए भिजी कस lsquoपरततरयनस वतरयकतवयकति सो उससन अभधसछर कदलिछनन सी दढ़ और सथछतरयजी इचछ ह नतरयछतरय हतrsquo3 सरछज अपनजी सभिजी इसछइतरयखो सो एससरछन नतरयछतरय उपलिलध सरछनन उससी ससतरछ सन अभधसर सर सो अकणण रर रखनन सन अपनन रथ फलिभिथ फ धतरयनतरय सन भनरसर दथ फर होछ गतरयछ

सछरछनतरय परिरजसथभतरयखो र रनषतरय दो परसछर सी ससतरछ सी परिरसलपनछ सरछ हत पहलिजी रछजनजीभस ससतरछ तरयछनजी सछरछजजस रतरयछमदछओस सन भिजीर ससतर नछगरिरस जजीन जजीनन सी ससतरछ ससतर सछरछजजस जजीन सन भलिए अथम भिजी रहतपथ फरम होछ हत अए आभथमस ससतरछ सछ भिछ भिजी इसजी र सजननकह हत दनसछर दथ फसर ससतरछ हत असरखो सी सरछनछ सन बजीच कतभधपथ फरम ढसग सन ससपकतषपतति उपछजमन सरनन थछ उससछ बगतर कससजी परभबसध सन इचछनसछर भिोग सरनन सी ससतरछ अपनन नछगरिरसखो सन भलिए दोनखो ससतरछओस सो सभनजच सरनछ कससजी भिजी सलतरयछर रछजतरय सछ परथर-सससलप होनछ चछकहए नतरयछतरय सन इस रप सी वतरयछखतरयछ सो इचछ-सछसततरयछद तरयछ lsquoभलिबरटीनरिरतरयभनजरrsquo सहछ जछछ हत इस नतरयछतरयछद कतचछरधछरछ सन अनसछर सभिजी रनषतरय एससरछन हत अए रछजतरय सछ समवतरय हत कस ह वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ सो बनछए रखन तरयहछस ससतरछ सछ अथम उससन सछरछनतरय अथरषो सन सह स वतरयछपस हत उसर अभभिवतरयकतवयकति सछसततरय असरखो सी सरछनछ सन सछथ ससपकतषपतति अभधसछर भिजी सजमरभलि हह इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन अनसछर आभथमस ससतरछ एस उपतरयवयकति ससपकतषपतति परछभधसछर सन बगतर रछजनजीभस ससतरछ अथमह न हत इसभलिए परततरयनस वतरयकतवयकति सो अपनजी करछ सन अनसछर ससपकतषपतति अजजम सरनन थछ उससछ इचछनसछर भिोग सरनन सछ अभधसछर भरलिनछ ह चछकहए जछन हछसपसम सन अनसछर परततरयनस वतरयकतवयकति अपनन जजीन सछ सछरजी हत कससजी भिजी वतरयकतवयकति सो कससजी दथ फसरन सन जजीन सछ सछभरत हछभसलि नह स हत इसभलिए एस वतरयकतवयकति सछ दथ फसरन सन जजीन र अछसभ हसकनप समथछ अनभच हत इचछ-सछसततरयछद आधभनस रछनछछद दशामन हत परछनजी कतचछरधछरछओस सन हटीसर lsquoपरछचजीन एस आधभनस रछजनजीभस भसधिछस परसपरछग रप सन इस बछ पर धतरयछन दनन थन कस सदन सछरजी होगछ और सदन दछस और सदन दछसrsquo4 इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन अनसछर lsquoन ो सोई कससजी सछ सछरजी हत न ह सोई कससजी सछ दछस जजस परसछर अपनन बछरन र एसरछतर रझन तरयह तरय सरनन सछ अभधसछर हत कस रनरछ जजीन कसस परसछर सछ हो उसजी परसछर मह अपनन जजीन सन बछरन र भनरमतरय लिननन सछ पथ फरछ-पथ फरछ अभधसछर हत रह चछहन जजनछ शाकतवयकतिशाछलिजी होऊस तरयछ कफर सषपततिछ रनर रटिी र हो इससन बछजथ फद मह दछस बनछसर महछरछ सछरजी बन बतिनन सछ सई अभधसछर नह स हत इसजी रह मह भिजी तरयह अभधसछर नह स हत कस रझन गलिछर बनछसर रनरन हछकसर बन जछओ दछसछ बलिछ त छबनदछर हतrsquo5

अए परततरयनस वतरयकतवयकति सो तरयह अभधसछर हत कस ह अपनन पससद दछ सछतरयमकनतर सो चनन और

इचछनसछर सछर भिजी सरन बशार सरव उससन सछतरयम सन कससजी अनतरय वतरयकतवयकति सी ससतरछ परभिछकत न होजी हो

इचछ-सछसततरयछद सछ जनर बजीसजीस शाछलद सन उस ददर र हआ जब पथ फसजजीछद सरछजछभथमस एस रछजनजीभस सषपततिछओस पर अपनछ परभित जरछ चसछ थछ सछमछजतरयछद अपनन परछभि सन ददर र थछ तजछभनस परबोधन सन बजीच परछनजी कतचछरधछरछओस सन आगन परशन-भचहन लिग चसछ थछ नई परददोभगसी सन आगरन सन परसपरछग उतपछदन परकतभधतरयखो पर सससटी रसडारछनन लिगछ थछ बड़ा योगद पथ फसजजीपभ ससपभनतरयछस लिोगखो सन कदलिो-कदरछग पर सलजछ सर उससो अनगछरजी उपभिोवयकतिछ र ढछलि दननछ चछहजी थजीस रछजनजीभस अजसथरछ एस अदथ फरदभशामछ सन बजीच रहतपथ फरम भनरमतरयखो पर पथ फसजजीपभ ररछनखो सछ असर सछफ नजर आनन लिगछ थछ उनसी ओर सन भनकह सछथम हन उपभिोवयकतिछसरर सछ अभभितरयछन जोर-शाोर सन चलिछतरयछ जछ रहछ थछ नजजी सन उभिरछ रजीकडातरयछ उनसछ सबसन बड़ा योगदछ रददगछर बनछ हआ थछ ऐसन परलिोभिनसछर परिरनशा र रनषतरय सी भिदभस इचछओस सछ फतलिछ अशतरयसभिछजी थछ तरयह पथ फसजजीछद शाकतवयकतितरयछस भिजी चछहजी थजीस कस रनषतरय परसपरछग कतधछनखो कतशानषसर उन वतरयसथछओस सन जो उसन ससतरयर और ततरयछग सछ पछि पढ़छजी हह सछससछरिरस सखछरोदखो सो भनससछर सरझजी हहmdashसन भनतरयसतरर सन रवयकति हो उससन पहलिन धरम और सछरसजी ससससछरखो सन रप र अननस बनकड़ा योगदतरयछस रनषतरय अननस सो जसड़ा योगदन हए थजी कतचछरसखो सछ बड़ा योगदछ गम उनसन बछहर लिछनन सो सकटीबधि थछ फलिसरप बजीसजीस शाछलद स रछनजीतरय ससतरछ और सरछनछ सन पक र रछहदलि पथ फर रह बन चसछ थछ नए कतचछरखो सन आलिोस र कतशव-भिर र लिोसछसकततरस सससथछएस रजबथ फ हई उनसछ ससरषम कससजी भिजी परसछर सन चमसछद सन कतरधि थछ इस बजीच अपनजी अनसथ फलिनछद परककतषपतति सन सछरर पथ फसजजीछद छस भिजी लिोसछसकततरस परिरनशा सछ लिछभि उिछनन र सछरतरयछब हई शाजी सन रधतरयछहन स पथ फसजजीछद दभनतरयछ सन आधन सन अभधस दनशाखो सो अपनन परभिछ र लिन चसछ थछ दथ फसरन कतशवतरयधि र हई भिजीषर जनहछभन और पचछछपगरस रछजनजीभ नन उसन अपनन पछस फतलिछनन सछ स और रदसछ कदतरयछ फलिसरप रछनछभधसछर सरथमस ऐसन अननस बकतधिजजीजी परसछशा र आए जो पथ फसजजीछद सी चरस-दरस सन परभिछकत थन और उसजी र रछनजीतरय सरसतरयछओस सछ हलि खोजन थन इचछ-सछसततरयछद जतसजी रखर कतचछरधछरछओस सछ उभिछर उसजी ददर सी रटीनछ हत

lsquoइचछ-सछसततरयछदrsquo सछ अभभिपरछतरय सनलि रभचतरयखो सी ससतरछ पर कतचछर सरनछ नह स हत अपनन सरथमसखो सी भनगछह र तरयह सछरछजजस नतरयछतरय सी उदछषपतति भिछनछ पर सकद वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ सभनजच सरनन सछ कतधछन हत आदरजी ससतर होगछ भिजी ह सतरयस सो अभभिवतरयवयकति सरनन सछ सछहस जटीछ पछएगछ भिजी ह अभधसर इचछओस सो अभभिवतरयवयकति सर उनसी पथ फभम सन भलिए आजखर स सरकतपम भिछ सन सछर सरनन र सकर होगछ इचछ-सछसततरयछद नछगरिरसखो सो तचछरिरस आजछद दनछ हत उनसछ कतनसीसरर सर ससतरछ सन परनर सरनछ भसखछछ हत

उसर रनषतरय सो कतशवछस होछ हत कस सरछज र उससी इचछ सन कतरधि तरयकद स भिजी अकतपरतरय होगछ ो पथ फरछ सरछज रददगछर सी भिथ फभरसछ र उससन सछथ खड़ा योगदछ नजर आएगछ सनचछनसछर तरय सी गई रतरयछमदछओस सन बछजथ फद ह इनछ सछधजीन और रवयकति होगछ कस बगतर कससजी बछहर परभबसधखो सन अपनन लिकतरय सछ भनधछमरर सर ससन इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सछ रछननछ हत कस उस वतरयसथछ र परततरयनस वतरयकतवयकति हर ह स परछपत सरनन र सकर होगछ जजससो ह अपनन भलिए जरर रछनछ हत उसन अपनन भिकतषतरय सो ऐजचस कदशाछ दननन सी भिरपथ फर ससतरछ होगजी रछजतरय सछ एसरछतर उदनशतरय अपनन नछगरिरसखो सन कहखो सी सरकछ सरनछ हत तरयह सछतरयम रनषतरय सी अभधसर ससतरछ सो सरजक रखनन सी भिछनछ सन सछथ कसतरयछ जछनछ चछकहए इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन अनसछर परततरयनस नछगरिरस सन सछरछनतरय अभधसछर होन हह ह सलतरयछररछजतरय सी परिरसलपनछ सो सछसछर सरनन र सकर हत उनसन अनसछर रछनछभधसछर सनलि रनषतरय सो उससन नछगरिरस अभधसछरखो सन ह नह स परचछन उनसी उपजसथभ दथ फसरन वतरयकतवयकतितरयखो सो भिजी उनन ह अभधसछर दनजी हत जजनन रनषतरय सो ससतर और समरछनजनस जजीन जजीनन सन भलिए आशतरयस हखो उनह lsquoसदरजी रछजतरयrsquo सी सचदछछद अधछररछ कतपरतरय हत उसन न रछजतरय सन नतरयथ फनर भनतरयसतरर सन बजीच आधभनस रछष-रछजतरयछद चननछओस सन बजीच भिजी जजलिछए रखनछ चछहन हह परसछरछसर र न सचसद आचरर तरयछनजी ससतरछ सो सचसदछ रछन लिननन सन भिजी रोसन हह रगर ससतरछ सोई नतरयछ परततरयतरय नह स हत लिॉस सी lsquoपरछसकभस रछजतरयrsquo सी अधछररछ सन अनसछर ह रनषतरय सो जनर सन ह परछपत होजी हत उसजी रह ससपकतषपतति भिजी परसकभ सछ असशा हत ससतरछ सन भसधिछस सन अनसछर दथ फसरखो पर अभधसर सरनछ भिजी अनभच एस परसकभ-कतरधि आचरर हत कफर इचछ-सछसततरयछद अभभिवतरयकतवयकति और ससपकतषपतति अभधसछर सी ससतरछ पर इनछ जोर कतरयखो दनन हह उनर और दथ फसरन ससतरछछकदतरयखो र पररख असर कतरयछ हह इसपर कतचछर सरनन सन भलिए इचछ-सछसततरयछद सी तचछरिरसी र गहरन उरनछ पड़ा योगदनगछ

इचछ-सछसततरयछद सन पररख कतचछरस जॉन हॉसपसम(1918mdash2011) थछ रछबटीम नॉजजस(1938mdash2002) रहन हह अपनजी पसस lsquoभलिबरटीनरिरतरयन रननजीफनसटीोrsquo र हॉसपसम भलिखछ हतmdashlsquoपरततरयनस रनषतरय अपनछ सछरजी हत सभिजी ससतर हह कससजी सो कससजी पर अभधसछर नह स हतrsquo उससन अनसछर परततरयनस रनषतरय अपनजी रभच एस जरर सन अनसछर सछतरयम सरनन सन भलिए ससतर हत बशार सरव उस सदर सन कससजी दथ फसरन वतरयकतवयकति सन जजीन र कससजी परसछर सछ अछसभ हसकनप न होछ हो न ह उस वतरयकतवयकति सो लिगन कस उससी उपनकछ सी जछ रह हत ह इस बछ पर जोर दनछ हत कस सरछज र न ो सोई सछरजी हत न दछस तरयछ ो सभिजी सछरजी हह अथछ सभिजी दछस दथ फसरन शालदखो र परततरयनस रनषतरय अपनछ सछरजी हत इसभलिए कससजी भिजी रनषतरय सो तरयह अभधसछर नह स हत कस ह दथ फसरन सन जजीन र हसकनप सर ससन तरयह ससतरछबोध ह इचछ-सछसततरयछद सी आधछरभशालिछ हत रसो सन लिनसर लिॉस स इसजी सछ सरथमन सरन आए हह इचछ-सछसततरयछद कतचछरस इससछ जोरदछर सरथमन सरन हह इनछ कस सई बछर उनसछ सछसततरयबोध नसछरछतरस

कदखनन लिगछ हत अभधसछरखो सो लिनसर भिजी इचछ-सछसततरयछद सछफी उदछर हह उसर न सभिजी अभधसछर सजमरभलि हह जजनह आधभनस कतचछरस रछनछभधसछर सन असगम सजमरभलि सरन हह उनसछ रछननछ हत कस रनषतरय सो ससपकतषपतति अजजम सरनन सछ पथ फरछ अभधसछर परछपत होनछ चछकहए परसछरछसर र उनह पथ फसजजीछद सन भिजी परहनज नह स हह ससपकतषपतति अभधसछर सो न रछनजीतरय ससतरछ और अजसरछ सी सरकछ सन भलिए अभनछतरयम रछनन हह उनसन भलिए ससपकतषपतति अभधसछर सन बगतर नछगरिरस अभधसछर सी परिरसलपनछ अनदभचततरयपथ फरम हत

इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन भलिए ससपकतषपतति सछ आशातरय रहज जरजीन-जछतरयदछद तरयछ नसद स सजीभर नह स हत उनसन भलिए हर ह स जजसन सोई वतरयकतवयकति अपनछ होनन सछ दछछ सरन हए गछमनभिथ फभ सरछ हतmdashससपकतषपतति सी शनरजी र आजी हत जतसन आभिथ फषर पसस सछभिरर आकद तरयह नह स जछन सलिछ-सदशालि कनतर-कतशानष र अजजम कतशानष तरयोगतरयछ और बदकतधिस ससपदछ सो भिजी न ससपकतषपतति सी शनरजी र रखन हह उनसन अनसछर ऐसजी बह-सजी चजीज ससपकतषपतति सह जछ ससजी हह जजनह सनलि स चनन हए लिोग पससद सरन हखो उनह लिनसर सरछज र बह सपधछम सी भिछनछ भिजी न हो चथ फसकस उनसन होनन सन वतरयकतवयकति सो स होनन सी गछमनभिथ फभ होनन लिगजी हत इसभलिए न ससपकतषपतति सछ ह अपररप हह कतचछरधछरछ सन रप र इचछ-सछसततरयछद सछ उदभ बजीसजीस शाछलद सन उषपततिरछधम र अरनरिरसछ र हआ ब स लिोससतर पर पथ फसजजीछद छस अपनछ परभित जरछ चसी थजीस लिोसछसकततरस सससथछओस पर सछरपोरनटी ससससकभ सछ असर सछफ कदखनन लिगछ थछ ससभिरायः उसजी सन समरोकह इचछ-सछसततरयछद कतचछरस वतरयकतवयकतिछद सछ रकहरछ-रसडान सरन हए समसछसततरय सी भिछनछ सो उदछर-सरछज सन पररख लिकर सन रप र दनखन हह लिनकसन कससजी भिजी कतचछर सो सछरछजजस रछनतरयछ कदलिछनछ सछरछनतरय नतभसछ सो बजीच र लिछए कतबनछ अससभि हत दनसछर ससपकतषपतति पर अभधसछर सछ आशातरय तरयह हरभगज नह स हत कस कससजी सी भिजी ससपकतषपतति सो सलजछसर उसपर अपनछ दछछ िोस कदतरयछ जछए जतसछ कस परछचजीन सछलि र सछमछजतरयछद सोच सन चलिन होछ थछ जब सोई समछटी अपनजी सतनतरय-शाकतवयकति तरयछ सथ फटीनजीभ दछरछ कससजी रछजतरय पर सलजछ सर लिन ो ह उससछ अभधसछर रछन भलितरयछ जछछ थछ ससपकतषपतति अभधसछर सी परछचजीन परिरभिछषछ र ह उभच रछनछ जछछ हत इचछ-सछसततरयछद इस रछतरयनन र वतरयछहछरिरस नतभसछ सछ सरथमन सरन हए नजर आन हह उनसन अनसछर ससपकतषपतति अभधसछरिरछ सछ अभभिपरछतरय तध र सखो दछरछ अजजम ससपकतषपतति पर अभधसछर कफर उससछ ससछरछतरस ढसग सन सरछज सी सलि उतपछदन करछ र ककतधि हन उपतरयोग कसए जछनन सन हत छकस सरछज कतसछस सी ओर अगरसर रह ससन सलि भरलिछसर ससपकतषपतति सन उनसछ आशातरय उस धन सन हत जो आसछनजी सन सतजचस आदछन-परदछन सी सजीरछ र आछ हत और उसपर अभधसछरिरछ सन रछतरयनन ससपकतषपतति सछ अपनन ससपथ फरम सछररतरयम सन अपनन सछथ-सछथ लिोसकह र उपतरयोग सरनन सन हत लिोगखो सो ससपकतषपतति अभधसछर सन सभच सरनछ उनसन उनसन रथ फलिभिथ फ अभधसछर जो उनह रनषतरय होनन सछ बोध सरछन हहmdashीन लिननछ हत वतरयकतवयकतिरछतर सन भलिए ससतरछ अपनन भिकतषतरय सी बनहर सन भलिए सोचनन थछ उससन भलिए पतरयछमपत तरयोजनछएस कतसभस सरनन र दनखजी जछजी हत

इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन अनसछर रछनजीतरय इचछ और समवतरय सो भनधछमरिर सरनन छलिन अभधसछर उदछर होनन चछकहए उनसछ सरप ऐसछ होनछ चछकहए कस सरछज सछ सरजोर सन सरजोर वतरयकतवयकति उनसछ लिछभि उिछ ससन ससपकतषपतति जटीछनन थछ उससन हसछसरर ससबसधजी अभधसछर रनषतरय सी पससद थछ उससी सछतरयमशातलिजी सी ससतरछ सन भलिए आशतरयस हह तरयकद वतरयकतवयकति सो अपनन जजीन सन बछरन र उपतरयवयकति भनरमतरय लिननन कतसछस सन भलिए तरयोजनछएस बनछनन तरयछ अपनन ह शर सन लिछभिखो सन सभच सर कदतरयछ जछए तरयकद उससो ससतर बछन हए उससन अभभिवतरयकतवयकति सन अभधसछर सो ह ीन भलितरयछ जछए उस असथछ र ससतरछ और सरछनछ सन सोई रछतरयनन ह नह स रहगन तरयहछस कतचछररजीतरय हत कस बदकतधिस ससपदछ भशालप-सदशालि वतरयछसछभतरयस हनर शर आकद सो ोड़ा योगद कदतरयछ जछए ो ससपकतषपतति परछतरयरायः परसकभ सछ कहससछ होजी हत इस नछन ह पथ फरन सरछज सी हत बजलस उन सरछजखो सी हत जो धरजी पर सह स भिजी कससजी भिजी रप र रदजथ फद हह जड़ा योगद सओस सी भिछसभ रनषतरय भिजी सह स न सह स परसकभ सन भनतरयरखो सन अनशाछभस होछ हत सछलि हत कस कतरयछ एस परछसकभस स तरयछ परछरजी सछ दथ फसर परछसकभस स तरयछ परछरजी पर अभधसछर नतरयछतरयोभच हत बजीसजीस शाछलद र जजनजी भिजी रछनछछद कतचछरधछरछएस उभिर स न इस इससन पक कतपक और सरनतरय सछ ह लिनखछ हह रनषतरय हछलिछसकस अनतरय परछजरतरयखो और सजग सी भिछसभ परसकभ सछ ह कहससछ हह रषमर जड़ा योगदत गरतछसषमर आकद परभिछ जतसन जड़ा योगद सओस और जजीजग सो परभिछकत सरन हह रनषतरय भिजी उनसन उसजी रह परभिछकत होछ हत असर सनलि इनछ हत कस सहसछजलदतरयखो सन असरछलि र रनषतरय नन अपनजी बकतधि कतसभस सी हत तरयह ह गर हत जजससन आधछर पर ह शानष परछजरतरयखो और सजग पर अपनजी शनषठछ भसधि सरछ आतरयछ हत उसजी सन आधछर पर ह परछसकभस सससछधनखो सछ अपनन कह र शाोधन परिरशाोधन सरछ रहछ हत चथ फसकस परततरयनस रनषतरय सछ बदकतधिस सछररतरयम और सरछज भनरछमर र उससछ तरयोगदछन भभिनन होछ हत तरयह रनषतरय सी अपनजी तरयोगतरयछ पर भिजी भनभिमर सरछ आतरयछ हत इसभलिए रनषतरय सन ससबसध र ससपकतषपतति अभधसछरखो सी ससतर वतरयछखतरयछ सी आशतरयसछ हरनशाछ रह हत रनषतरय सी सजीरछ हत कस ह परसकभ र रदजथ फद पदछथम सो सनलि स र बदलि ससछ हत उससछ शाोधन-परिरशाोधन सर ससछ हत पदछथम सो बनछ नह स ससछ तरयकद कससजी रनषतरय सछ ससपकतषपतति पर अभधसछर हत ो ह ससबसभध स सन शाोधन-परशाोधन र कसए गए तरयोगदछन स सजीभर रहनछ चछकहए जॉन लिॉस सी ओर सन आए तरयन कतचछर सछलिछसर र इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सी परनररछ बनन उनर सन अभधसछसशा सछ रछननछ थछ कस अभभिवतरयकतवयकति तरयछ अभभिर सन अभधसछर सन कतबनछ ससतरछ अससभि हत इसभलिए ससपकतषपतति अभधसछरखो सी रपरनखछ तरयोजनछधि र सन सन सलि सरछज सन द रमसछभलिस कहखो सो धतरयछन र रखसर बनछई जछनजी चछकहए तरयह धतरयछन रखनछ चछकहए कस कससजी सछ ससपकतषपतति अभधसछर दथ फसरखो सन अभधसछर र बछधछ न बनन

इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन अनसछर ससपकतषपतति उपछजमन सी दो रछनतरय कतभधतरयछस हह पहलिछ दो वतरयकतवयकतितरयखो अथछ दो सरथ फहखो अथछ वतरयकतवयकति और सरथ फह सन बजीच हआ असरर उससन अनसछर

ससपकतषपतति सछ तरयह असरर नतरयछतरयससग होनछ चछकहए सरछज दछरछ रोकतष ऐसन र सन सन ससपकतषपतति असरर ह सछनथ फन समर सहछ जछएगछ जजसर रकरिनछ और कतरकरिनछ दोनखो सन बजीच कतशवछस सी भिछनछ हो असरर सन बछद भिजी रकरिनछ सो लिगन कस उससन सछथ सोई धोखछ तरयछ लि नह स हआ हत ह स कतरकरिनछ सो तरयह कतशवछस होनछ चछकहए कस ह कसए गए भिगछन सन बदलिन उपतरयवयकति रथ फलतरय सी ससपकतषपतति परछपत सर चसछ हत शर बदकतधिस ससपदछ थछ ऐसन सभिजी उपछजमन जो पथ फरम ससपकतषपतति-परछभधसछर सन सछथ ससपनन होन हह इसजी शनरजी र आन हह उपछजमन सी दथ फसर शनरजी र असछभरत तरयवयकति ससपकतषपतति सन सछभरत तरयवयकति ससपकतषपतति सछ असरर आछ हत तरयछनजी ऐसछ उपछजमन जो कससजी वतरयकतवयकति दछरछ ऐसजी ससपकतषपतति सन रछधतरयर सन कसतरयछ गतरयछ हो जजससछ ह सछरजी ह नह स हत उललिनखनजीतरय हत कस शर पर सबसन पहलिछ अभधसछर शभरस सछ होछ हत तरयकद सोई वतरयकतवयकति शर सछ छजजब रथ फलतरय तरयछनजी शर सन रथ फलतरयछससन सछ अभधसछर ीनसर उससन उतपछद पर सलजछ सर लिनछ हत ब उससछ रछरलिछ दथ फसर शनरजी र आछ हत तरयह स ऐसछ ह हत जतसन सोई जरजीसदछर उस जरजीन सी फसलि सो रर लिन जछए जो उसनन अपनजी दबसगई सन आधछर पर सलजछई हई हत इचछ-सछसततरयछद सन अनसछर वतरयकतवयकति सछ ससपकतषपतति पर अभधसछर भिजी रछनतरय हत जब उसन कतभध-रछनतरय र सखो दछरछ अजजम कसतरयछ गतरयछ हो इसर नतरयछतरयपथ फरम आधछर पर अजजम ससपकतषपतति सन न सभिजी अपररप सजमरभलि हह जजनह रनषतरय इस शनरजी र सजमरभलि सरछ आतरयछ हत उनसी भनगछह र ससपकतषपतति अजमन सछ दथ फसरछ र सछ भनसकषट हत तरयह रछनजीतरय ससतरछ सन दछतरयरन र अनछशतरयस और अनभच हसकनप सरछ हत तरयकद ससपकतषपतति सछ असरर नतरयछतरयपथ फरम ढसग सन हआ हत ो उससन आधछर पर सरछज र असरछन आभथमस कतरर सो भिजी रछनतरयछ दननजी होगजी इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सो ऐसजी आभथमस असरछनछ सन भिजी गरनज नह स हत तरयहछस न रछनजीतरय इचछ सन भनरछमर र उन चमससछर शाकतवयकतितरयखो सी अदशतरय भिथ फभरसछ सी उपनकछ सर दनन हह जो सरछजछभथमस असरछनछ थछ जजभन ऊसच-नजीच सी भिछनछ सन छसकतस सछरर होन हह न सछरछजजस असरछनछओस सी बजीच पनपन हह थछ रनषतरय सन सोच पर नसछरछतरस असर डाछलिन हह जजनसन चलिन शभरस सन उससन शर सन रथ फलतरयछससन सछ तध अभधसछर दनखन ह दनखन ीन भलितरयछ जछछ हत उससन अभिछ र रनषतरय सछ सछसततरय-बोध शाजीषमसथ शाकतवयकतितरयखो सछ कतशानषछभधसछर उनसी अनससपछ स भसरटी जछछ हत दनसछर इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन भलिए ससपकतषपतति सछ असरछन कतरर सोई रहत नह स रखछ चछहन हर वतरयकतवयकति सो उससी आशतरयसछनरप ससपकतषपतति परछपत हो अथछ ह सनस हछथखो र भसरटी जछए न इसन वतरयकतवयकति-सछसततरय सन उपहछर सन रप र दनखन हह

इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सी दकतषट र भनतरयोजज अथमवतरयसथछ उनजी रहतपथ फरम नह स हत जजनजी भनजजी ससतरछ थछ वतरयकतवयकतिग ससपकतषपतति सी अधछररछ सछ रछन-समरछन उसर वतरयकतवयकति सो न सनलि ससपकतषपतति-अभधसछर बजलस ससगिन बनछनन रवयकति वतरयछपछर सरनन सी आजछद परछपत होजी हत शाम सनलि इनजी हत कस उससन दछरछ कसतरयछ गतरयछ सछतरयम कतभध-समर होनछ चछकहए भनजजी-अभधसछरिरछ पर जरछ-सछ अससशा रछरथ फलिजी भनतरयसतरर उनह सजीसछतरयम नह स हत पथ फसजजीछद भिजी स

ऐसछ ह चछहछ हत उनसछ रछननछ हत कस वतरयकतवयकति जजनछ भनतरयसतरर रवयकति होगछ उनछ उससन उपभिोवयकतिछसरर र आसछनजी रहनगजी तरयकद ह असनलिछपन अनभि सरनगछ ो उससन खछलिजीपन सो भिरनन सन भलिए नई सओस सछ बछजछर बढ़नगछ इससन सलि भरलिछसर पथ फसजजीपभतरयखो सछ ह लिछभि होगछ उललिनखनजीतरय हत कस उनजीसजीस शाछलद र सखछद कतचछरस भिजी पथ फसजजीछद सो वतरयकतवयकतिरछतर सन सख सन कतसछर सन भलिए जरर रछनन थन उनसछ रछननछ थछ कस पथ फसजजीछद अथमवतरयसथछ सन सरछज-सलतरयछर र ककतधि होगजी और सख जो परततरयनस रनषतरय सन जजीन सछ धतरयनतरय हत उससछ लिोग अभधसछभधस भिोग सर ससगन इचछ-सछसततरयछद भिजी पथ फसजजीछद सछ सरथमन सरन हह लिनकसन सनलि सख सन भलिए नह स उनसी दकतषट र वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ रथ फलतरय lsquoवतरयकतवयकतिरछतर सन सखrsquo सन सह स अभधस हत अभधसछरखो सी सरछनछ सो बढ़छछ कदए बगतर भरषटछचछर धोखछदड़ा योगद और बछजछर सी रनरछभनतरयखो पर रोसथछर अससभि हत इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सो सलतरयछर रछजतरय सी अधछररछ भिजी अरछनतरय हत सलतरयछर रछजतरय सन रथ फलि लिकतरय अथछम लिोगखो सन भिलिन सन भलिए अभनछतरयम सससथछओस सछ गिन सछरछजजस सरकछ शर-सलतरयछर सछसरतरय ससबसधजी दनखभिछलि सछसरतरय बजीरछ रसगभिनद थछ लिहभगस पकपछ पर रोसथछर छलिन सछनथ फन बनछ दननन सन उनह ससोष नह स हत इससन बजछतरय न वतरयकतवयकतिरछतर सी ससपथ फरम ससतरछ पर जोर दनन हह सब आजछद हखोगन परसपर बरछबर हखोगन ो सरछज र शाोषर सन भलिए जगह न बचनगजीmdashऐसछ न रछनन हह उनसछ तरयह भिजी रछननछ हत कस लिोगखो सो पथ फरम ससपकतषपतति अभधसछर दननन सन सछथ-सछथ इचछनसछर ससगिन बनछनन अपनजी भनभधतरयखो सछ अपनन भिलिन सन भलिए उपतरयोग सरनन सी ससपथ फरम आजछद होनजी चछकहए रगर उनसी सरजोर हत कस वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ पक लिनन-लिनन सई बछर न अपनजी सजीरछ सन पछर भनसलि जछन हह lsquoअभ समतर जतरयनrsquo सी चनछनजी उनह तरयछद नह स रहजी तरयकद सोई वतरयकतवयकति रसगभिनद सरथमस सोच सन सछरर अपनन सससथछन र सनलि गोरखो सो नदसर पर रखनछ चछहछ हत ो इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन अनसछर उसन इससछ भिजी अभधसछर हत शानष सरछज सो उससन अभधसछर सछ समरछन सरनछ चछकहए बशार सरव उससन सकततरय सन कससजी कहससस वतरयहछर तरयछ दथ फसरखो सन जजीन र हसकनप न होछ हो ऐसन ह तरयकद सोई गकह-सछरजी अपनन भिन सो अपनन ह रम सन कससजी वतरयकतवयकति सो बनचनछ चछहछ हत ो उससो भिजी इससछ अभधसछर हत उनसन अनसछर नतरयछतरय सी रछसग हत कस तरयह अभधसछर उनह भरलिनछ ह चछकहए बशार सरव ह दथ फसरखो सन जजीन सछ उनछ ह समरछन सरछ हो जजनन समरछन सी अपनकछ ह दथ फसरखो सन अपनन भलिए रखछ हत तरयहछस न भिथ फलि जछन हह कस रमभिनद तरयछ कससजी अनतरय परछसकभस तरयछ सछरछजजस सछरर जो वतरयकतवयकति सन भनतरयसतरर र न हो सन लिोगखो सो उनसन छजजब अभधसछरखो सन सभच सर दननछmdashउनसन जजीन र अपरततरयक हसकनप हत चथ फसकस सोई वतरयकतवयकति नह स चछहछ कस उसन उन सछररखो सन भलिए दसकडा कसतरयछ जछए जो परछसकभस होनन सन सछरर उससन भनतरयसतरर सन बछहर हह इसभलिए इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सी ससतरछ ससबसधजी अधछररछ र कससभच दोषपथ फरम नजर आजी हत

इचछ-सछसततरयछद सी कतशानषछ जजसन उससछ नसछरछतरस पक सहछ जछएगछ तरयह हत कस रसगभिनद जछभ धरम अथछ कनतरजीतरयछ सी भिछनछ सन गरस सोई वतरयकतवयकति तरयकद अपनजी इचछ और

अभभिवतरयकतवयकति-सछसततरय सन बहछनन कससजी परसछर सछ पथ फछमगरह रखछ हत ो इचछ-सछसततरयछद उसन वतरयकतवयकति-सछसततरय सी सजीरछ र रखसर सजीसछतरयम रछन लिनछ हत वतरयकतवयकति रसगभिनद सी भिछनछओस सन रवयकति हो इससन भलिए भिजी वतरयकतवयकति-सछसततरय सी भिछनछ सो परर सन सर स ऊपर उिछनछ होगछ तरयह सनलि वतरयकतवयकति सी जजमरनदछर नह स हत सरछज सछ भिजी दछभतरयत हत कस ह ऐसछ छछरर भनभरम सरन जजसर परततरयनस वतरयकतवयकति अपनजी ससतरछ और सरछनछ सछ अभधसर आनसद लिन ससन आशातरय तरयह हत कस रनषतरय अचन हखो इससन भलिए सरछज सो अपनजी अचछई सन उचच रछपदसडा सथछकतप सरनन हखोगन छकस उससन सदसतरय अपनन भिजीर सन ह परनररछएस गरहर सर सस सरछज र सरछनछ एस ससतरछ सछ उचचर सर बनछ रहछ ो वतरयकतवयकति सी रसग अथछ भलिसग सन आधछर पर पकपछपथ फरम भनरमतरय लिननन सी इचछ ह नह स रहनगजी इस रह इचछ-सछसततरयछद कतचछरस रछन-रछतर सन सख सी सलपनछ सरन हए उससन आधछर पर आदशाम सरछज सी रचनछ सछ सपनछ दनखन हह अपनजी कतचछरधछरछ सन परभ उनसछ गजब सछ समरोहन हत रछनन हह कस इचछ-सछसततरयछद सन रछधतरयर सन ह रछनजीसरर सन उचचर लिकतरय सो परछपत कसतरयछ जछ ससछ हत दथ फसर ओर उससन आलिोचसखो सछ रछननछ हत कस ह वतरयकतवयकति-सछसततरय सी आड़ा योगद र रसग-भिनद लिहभगस असरछनछ आकद सछ सरथमन सर परोक रप र नसछरछतरस अभधसछरखो सी सथछपनछ सरछ हत इचछ-सछसततरयछद कतचछरस अथमवतरयसथछ सन उदछर सरर थछ रवयकति बछजछर वतरयसथछ सछ अभ सी सजीरछ स सरथमन सरन हह lsquoलिनजनज फनतरयरrsquo उनसन भलिए न सनलि अथमवतरयसथछ बजलस रछजनजीभ और सरछज सन भलिए भिजी सछमभधस अपनजक दशामन हत वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ सरथमन सरन-सरन न अपरसटी रप र लिोस-भशाकछ भनतरयोजज अथमवतरयसथछ लिोससतर आकद सो ह नसछरनन लिगन हह तरयह उनसी कतशानषछ हत और सदछभच तरयह उनसी सजीरछ भिजी

इचछ-सछसततरयछद सन सरथमस कतदछनखो र जॉन हछसपसम सन अलिछछ रछबटीम नॉजजस सछ नछर भिजी भलितरयछ जछ ससछ हत बजीसजीस शाछलद सछ तरयह अरछजसछछद कतचछरस नतरयछतरय सी सथछपनछ सन भलिए ससपथ फरम सछधजीनछ सछ सरथमन सरछ हत इस लिकतरय-परछभपत सी रछह र ह रछजतरय सी सजीभर भिथ फभरसछ सछ सरथमन सरछ हत इसभलिए स कतदछन उसन अधम-अरछजसछछद भिजी रछनन हह जॉन हॉसपसम पथ फरम ससतरछ सछ सरथमस थछ उसनन जोर दनसर सहछ थछ कस अपनन जजीन पर सछमभधस अभधसछर ससबसभध वतरयकतवयकति सछ हत परिरछर सरछज और दनशा बछद र आन हह वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ आधछर ह तरयह भिछनछ हत कस परततरयनस वतरयकतवयकति सो अपनजी इचछ सछ रछन रखनन उससो लिकतरय रछनसर उससन अनरप आचरर सरनन सछ पथ फरछ-पथ फरछ अभधसछर हत तरयह एस वतरयकतवयकतिछद दकतषटसोर हत चथ फसकस सखछद और वतरयकतवयकतिछद परसपर पथ फरस और सहछतरयस कतचछरधछरछएस हह इसभलिए अभधसछसशा इचछ-सछसततरयछद कतचछरस सतरयस सो सखछद दशामन सन सर ब रछनन थन न पथ फसजजीछद सछ सजीधन सरथमन नह स सरन सम-सछसततरय सछ पक एस रवयकति आतरभनरमतरयजी वतरयकतवयकति और सरछज सी रचनछ उनसछ धतरयनतरय हत लिनकसन पथ फसजजी सन आधछर पर सरछज र जजस परसछर सछ कतभिछजन सछभिछकतस रप सन आ जछछ हत उसपर भिजी ह सोई कतचछर नह स सरन

इस रह न जछनन-अनजछनन पथ फसजजीछद सछ अपरततरयक सरथमन सरन हए नजर आन हह न सखछद सछ सरथमन भिजी इसभलिए सरन हह कतरयखोकस तरयह वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ सी रछह सो आसछन बनछछ हत रगर सोरन सखछद दकतषटसोर सन सरछज र नतरयछतरय सी सथछपनछ अससभि हत रछबटीम नॉजजस सतरयस तरयह रछनछ थछ कस सखछद नतरयछतरय सी रछह सछ सबसन बड़ा योगदछ पतथर हत तरयकद सब अपनन-अपनन सख सी सपधछम र हखोगन ो उन लिोगखो सन सख सी भचसछ जो कससजी सछररशा ददड़ा योगद सन बछहर हह अथछ ददड़ा योगद र कतपड़ा योगद चसन हहmdashसदन सरनगछ इस सम सन सछथ नॉजजस सखछद दशामन सो कतशानषसर नतरयछतरय सन ससदभिम र सर ब-सर ब नसछर ह दनछ हत उससी पसस lsquoअनछस सटीनटी और तरयथ फटीोकतपतरयछrsquo जॉन लिछस(1632mdash1704) सन रछनछभधसछर ससबसधजी कतचछरखो सन आगन सछ भचसन हत रछजनजीभस दशामन सन असगम रछनछभधसछरखो सछ पक लिनन हए उसनन भलिखछ थछ कस रनषतरय परसकभ सन ह रवयकति और सरछन होछ हत परसकभ सन उसन जजीन ससतरछ ससपकतषपतति-ससबसधजी अभधसछर परछपत होन हह उनह स सन आधछर पर ह सरछज सन जड़ा योगदछ हत सरछज वतरयकतवयकति सी भनजजी एस सछमजभनस इचछ-आसछसकछओस सछ कतसछर हत उससी जसथरछ ससपननछ थछ अपनजी सछधजीनछ सन सखरतरय भिोग हन रनषतरय अपनजी नतसभगमस ससतरछ सन एस कहससन सो सरछज और सरसछर सो ससौप दनछ हत उसजी सन उन दोनखो सो तधछ और छस परछपत होजी हत चथ फसकस सरसछर लिोगखो सी इचछ सन बनजी थछ उनसी सहरभ सन चलिजी हत इसभलिए उससछ परथर समवतरय लिोगखो सी सछधजीनछ थछ अभधसछरखो सी रकछ सरनछ हत रछबटीम नॉजजस जॉन लिॉस सन परछसकभस अभधसछरखो सो सजीसछरछ हत उससन अनसछर तरयन अभधसछर रनषतरय होनन सी ससदटी हह इसभलिए इनसछ कससजी परसछर सन उललिसरन रनषतरयछ सन परभ अकमतरय अपरछध हत चथ फसकस सभिजी सन जजीन-ससबसधजी अभधसछर बरछबर हह इसभलिए रनषतरय सन ससपकतषपतति-ससबसधजी अभधसछर सछरछजजस नतभसछ सन बसधन होन हह न भिजी स रछनतरय हह जब स ससपकतषपतति सछ अजमन और हसछसरर कतभधरछनतरय र सन सन बगतर कससजी कहससछ धोखछदड़ा योगद और कोभि सन ससभि हो ससन नॉजजस सन अनसछर ससपकतषपतति अभधसछर थछ उनसन असरर सी ससबसधजी नतरयछतरय सन तससबसधजी जीन सछरछनतरय भसधिछसखो दछरछ सरझजी जछ ससजी हतmdash

1 तरयकद सोई वतरयकतवयकति नतरयछतरय सन भसधिछसखो सन अनसछर ससपकतषपतति अजजम सरछ हत ो उससो अजजम ससपकतषपतति सो अपनन अधजीन रखनन सछ अभधसछर हत अथछ

2 सोई वतरयकतवयकति कससजी ससपकतषपतति सो नतरयछतरय सन भसधिछस सन अनसछर ऐसन वतरयकतवयकति सी ओर सन असरर सन ददरछन परछपत सरछ हत जजससछ उस ससपकतषपतति पर कतभधस अभधसछर थछ ब भिजी

परछपतसछम अजजम ससपकतषपतति सो अपनन अधजीन रखनन सछ अभधसछर हत3 उपतरयमवयकति दो परकतभधतरयखो सन अलिछछ कससजी भिजी अनतरय र सन सन अजजम सी गई ससपकतषपतति

अनछभधसक सलजन सन भिजीर रछनजी जछएगजी

नॉजजस सरछधछन वतरयसथछ सछ कतरोध सरछ हत सरसछर और परशाछसन दछरछ उससन पक र कदए जछनन छलिन अननस सरषो सन बछजथ फद ह इसन लिछगथ फ रखनन सन भलिए सई ततरयछर नह स थछ उससन

अनसछर सरछधछन सी पधिभ ह दोषपथ फरम हत ह रनषतरय सी ससतरछ और ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो र सध लिगछजी हत ऐसछ परजी होछ हत कस ह सरछधछन सो एस परसछर सी चोर रछनछ हत ऐसजी चोर जो सरसछर अथछ रछजतरय दछरछ सछनथ फन और अभधसछर सन नछर पर सी जछजी हत सरसछर टीतकस सथ फलिनन सन भलिए बलिपरतरयोग सछ सहछरछ लिन ससजी हत उससन अनसछर रनषतरय सन तध ससपकतषपतति-अभधसछर पर उससी इचछ सन बगतर हसकनप सरनन सछ अभधसछर सरसछर सरन कससजी सो भिजी नह स हत दनसछर गर बखो सन भलिए भनरायःशालस भशाकछ सछसरतरय परिरहन भिोजन आछस आकद ससबसधजी सोई भिजी गभकतभध जो सरछधछन सन नछर पर जनछ सन बलिपथ फमस ऐसिी गई धनरछभशा दछरछ ससचछभलि हत अतध रछनजी जछएगजी अरछजसछछद नॉजजस सछ रछननछ थछ कस रछजतरय सो अलपछभधसछर ससपनन होनछ चछकहए उससछ दछभतरयत नछगरिरस-सलतरयछर सन भलिए बनछए गए कतधछन सो लिछगथ फ सरनछ थछ अपरछध जतसन डासतजी चोर धोखछदड़ा योगद लिथ फटी-खसोटी रछरपजीटी आकद सन रछरलिखो र सरछज सी रकछ स सजीभर हत बछसी दछभतरयत नछगरिरसखो दछरछ अपनन कतनस ससगिन सहसछर सछसततरयबोध एस सरछनछ सी भिछनछ सन ससपनन होनन चछकहए नॉजजस सन तरयन कतचछर हछसपसम सी भिछनछओस सन रनलि खछन हह उससन अनसछर lsquoसरसछर सी जरर सनलि कतदोह तरयछ उपद सो शाछस सरनन सन भलिए पड़ा योगदजी हत कतसछस अथछ दभनतरयछ सो बनहर बनछनन जतसन सछतरयरषो र उससी सोई भिथ फभरसछ नह स हत न ह सरसछर सछ सछर फतसलिछ सरनछ हत कस उसन कसस वतरयसछतरय सन कसनछ रनछफछ भरलि ससछ हत उससछ सछतरयम सछनथ फन सी सहछतरयछ सन आरकरिछरस सछतरयमछह सो भनतरयसकततर सरनछ हतrsquo6

इन कतचछरखो पर हर lsquoलितजनज फनतरयरrsquo सी छतरयछ दनख ससन हह नॉजजस सन अनसछर lsquoरछजनजीभस दशामन सी रथ फलिभिथ फ सरसतरयछrsquo इस रतरय पर कतचछर सरनछ नह स हत कस lsquoसरसछर सछ सरप सतसछ होनछ चछकहएrsquo बजलस तरयह दनखनछ हत कस lsquoकतरयछ सभिजी सन भलिए एस रछजतरय होनछ चछकहएrsquo नॉजजस रछजतरय सन औभचततरय पर हछलिछसकस उनजी गसभिजीरछ सन सछलि नह स उिछछ जजस रह कतपतरयरन जोसनफ परथ फधखो भरखछइलि बसभनन जतसन अरछजसछछद उिछन हह रगर नछगरिरस सलतरयछर और कतसछस सन कनतर र उससी भिथ फभरसछ सो बह सजीभर सर दननछ चछहछ हत नॉजजस रछजतरय थछ उससन उदनशतरयखो सी सरजीकछ सो आधभनस रछजनजीभस दशामन सी पररख सरसतरयछ रछनछ थछ इस ससबसध र ह सरहजीस शाछलद सन रहछन अनभिछद दछशामभनस जॉन लिॉस सन बनहद सर ब थछ लिॉस सछ सहनछ थछmdashlsquoसदरजी रछजतरय सो शाछभस सरनन सन भलिए परसकभ सन अपनन भनतरयर होन हहrsquo7

लिॉस सन अनसछर ह भनतरयर हतmdashlsquoनतरयछतरयrsquo जछकहर हत कस नतरयछतरय तरयहछस वतरयछपस ससदभिरषो र परतरयवयकति हआ हत उससछ रथ फलि ससदनशा हत कस दभनतरयछ र lsquoकससजी सो भिजी दथ फसरन सन जजीन ससतरछ थछ ससपकतषपतति सो हछभन पहसचछनन सछ सोई अभधसछर नह स हत rsquo8 lsquoसदरजी रछजतरयrsquo सी अधछररछ सो आगन बढ़छन हए नॉजजस आधभनस रछष-रछजतरय सन अभधसछरकनतर र सटीदजी सछ सझछ दनछ हत उससछ सहनछ थछ कस नछगरिरसखो र तरयह भरर नह स फतलिछतरयछ जछनछ चछकहए कस उनसी सरकछ सरसछर सन शाकतवयकतिशाछलिजी होनन पर भनभिमर हत और सरसछर जतसन-जतसन शाकतवयकतिशाछलिजी होगजी उनसी ससतरछ सरकछ और सरककतधि उसजी अनपछ र बढ़जी जछएसगजी रनषतरय दथ फसरन रनषतरय सन रछजतरय सन आधछर पर नह स

रखतरयरायः परसकभ सरछज थछ अपनजी जररखो सन आधछर पर जड़ा योगदछ होछ हत उससन अनसछर रछजतरय सी शाकतवयकतितरयखो सछ उपतरयोग नछगरिरसखो सो एस-दथ फसरन सी रदद सरनन अपनन कहखो सी सतरयस सरकछ सरनन सी सहज-सछभिछकतस परककतषपतति सन उतपरनरस सन रप र कसतरयछ जछनछ चछकहए न कस उनसन कतरधि अरोधस शाकतवयकति सन रप र वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ थछ अपनन सससछधनखो सछ अपनन सख और ससतरछ सन भलिए परतरयोग कसए जछनन सन अभधसछर सो ह जखलिछड़ा योगद सछ उदछहरर दनसर सरझछनन सी सोभशाशा सरछ हतmdashlsquoरछन लिजीजजए सोई वतरयछसछभतरयस जखलिछड़ा योगद कससजी टी र सन भलिए अपनजी शारषो पर खनलिनन सन भलिए ततरयछर होछ हत शाम सन अनसछर ह तरय सर लिनछ हत कस ह खनलि सन भलिए कतबसन कटीसटीखो सन परछपत धनरछभशा सछ पछसच परभशा लिनगछ आतरयोजस जखलिछड़ा योगद सन रछनदनतरय तरयछ सरजीशान सो लिनसर सददनबछजजी सर ससन हह लिनकसन बछद र अनबसध सन असगम परछपत होनन छलिजी धनरछभशा सो इचछनसछर खचम सरनन सछ सछमभधसछर सनलि उस जखलिछड़ा योगद सो होगछ एस बछर अनबसध सर लिननन सन बछद टी र परबसधन अथछ कससजी भिजी अनतरय सो तरयह अभधसछर नह स रह जछछ कस ह जखलिछड़ा योगद सन अनबसध सन ह भरलिनन छलिजी धनरछभशा सन खचम सो लिनसर कससजी परसछर सछ सछलि-जछब सरनrsquo

बजीसजीस शाछलद र पथ फसजजीछद सन औभचततरय सो दशाछमनन सन भलिए उससो रछनजीतरय ससतरछ सन सछथ जोड़ा योगदसर दनखनन सी सोभशाशा लिगछछर होनन लिगजी थजीस रनषतरय ससतर हत ह अपनजी रजजी सछ रछभलिस हत उससन अपनन अभधसछर हह कससजी सो उससी ससतरछ र दखलि दननन सछ अभधसछर नह स हतmdashरछनजीतरय ससतरछ और अजसरछ सन नछर पर तरयन बछ खथ फब उछलिजी जछ रह थजीस रछजतरय चथ फसकस जनछ सी सछरथ फकहस इचछ सछ परभभनभधत सरछ हत इसभलिए वतरयकतवयकति-सछसततरय सन नछर पर वतरयकतवयकतिछद सछ नछरछ भिजी सफलि हो ससछ थछ जब रछजतरय सन अभधसछर कनतर सो सजीभर सर कदतरयछ जछए तरयकद वतरयकतवयकतिरछतर अपनन अभधसछरखो सन परभ जछगरस हत ह स-चनछ स-अनशाछभस हत ो रछजतरय सी भिथ फभरसछ अपनन आप ह भसरटी जछजी हत लिनकसन आजछद सछ अभभिपरछतरय तरयकद सनलि अपनजी ससपकतषपतति और सससछधनखो सछ रनरछनछ उपतरयोग हत ब तरयह रछनछ जछएगछ कस वतरयकतवयकति सी ससतरछ सछ उपतरयोग उससो पथ फसजजीछद छसखो सन हछथखो सछ जखलिदनछ बनछनन सन भलिए कसतरयछ जछ रहछ हत नॉजजस वतरयकतवयकति सो अपनजी ससपकतषपतति और सससछधनखो सन भनबक निरबध उपतरयोग सछ अभधसछर दननन सछ जोरदछर सरथमन सरछ हत अपरततरयक रप सन ह सजीसछर लिनछ हत कस रनषतरय असनलिछ हत ह भिथ फलि जछछ हत कस ससतरछ सछ धतरयनतरय वतरयकतवयकति सो उससी भनजछ सन दछतरयरन र सतद सर दननछ नह स हत बजलस सरछज र सबसन सछथ रहन हए अपनन समरछन अजसरछबोध एस अभभिवतरयकतवयकति सदशालि सो बचछए रखनन सछ अभधसछर हत तरयह ससतरछ सी नसछरछतरस वतरयछखतरयछ हत इसपर कतचछर सरन सरतरय नॉजजस सरछज सलतरयछर भशाकछ जतसन ससछरछतरस रथ फलतरयखो सी एसछएस उपनकछ सर दनछ हत दथ फसरन इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सी भिछसभ सरछधछन पररछलिजी सी आलिोचनछ सरन हए ह उससो सरसछर सी ओर सन अरोधस सछरमछह रछन लिनछ हत जो उससन अनसछर ससपकतषपतति पर रनषतरय सन नतभस अभधसछर र सटीदजी सछ सछर सरजी हत ो कतरयछ सरछज सलतरयछर जतसजी सोई अधछररछ नह स हत और जो सपधछम र

कससजी सछरर कतपड़ा योगद चसन हह उनसन कतसछस सो लिनसर रछजतरय और सरछज सी सोई जजमरनदछर नह स हत नॉजजस इन परशनखो सो नजरसदछज सर जछछ हत उससछ रछननछ हत कस जब रछजतरय सी ओर सन नतरयथ फनर परभबसध हखोगन रनषतरय-रछतर सो अपनन दछरछ अजजम सी गई ससपदछ पर अभधसछर होगछ ब सभिजी लिोग अपनन-अपनन कतसछस सन भलिए सरकतपम भिछ सन सछतरयम सरगन सरछज र सभिजी सो कतसछस सन सरछन असर और ससतरछ रहनगजी ो एस भिजी वतरयकतवयकति कतसछस सन लिछभिखो सन सभच न रहनगछ और सरछज उस आदशाम सी ओर अगरसर होगछ जो रनषतरयछ सछ सबसन बड़ा योगदछ सपनछ हत इससन भलिए ह रनषतरय सन अभधसछरखो सी वतरयछखतरयछ सरछ हत सहनन सी आशतरयसछ नह स हत कस नॉजजस सी रछनछभधसछर ससबसधजी अधछररछ रखतरयरायः ससपकतषपतति पर अभधसछर एस तससबसधजी ससतरछ पर सकद हत

इचछ-सछसततरयछद एस रछनछभधसछर

वतरयकतवयकति कतशानष सन ससदभिम र ससतरछ समरछनजनस वतरयहछर जजीन-सरकछ असरखो सी सरछनछ अभभिवतरयकतवयकति थछ अजजम ससपकतषपतति सन ऐजचस उपतरयोग सछ अभधसछर हत कससजी सरछज र इन अभधसछरखो सी अनपजसथभ र रछनछ जछएगछ कस हछस वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ खरन र हह तरयहछस जजन अभधसछरखो सो ससतरछ सछ पतरयछमतरय रछनछ गतरयछ हत न वतरयकतवयकति सन रथ फलिभिथ फ अभधसछर हह सरछज र सजमरभलि होनन सन पथ फम भिजी न रनषतरय सो परछपत होन हह सरछजजीसरर सी आनपछभस सफलिछ सरछज र नछगरिरस अभधसछरखो सी उपलिलधछ सन सर पर भनभिमर सरजी हत उसजी सन सरछज र नतरयछतरय सी पति सछ अनरछन लिगछतरयछ जछ ससछ हत दथ फसरन शालदखो र अभधसछर सरछज र नतरयछतरय सी सथछपनछ सो ससभि बनछन हह चथ फसकस तरयन वतरयकतवयकति सन रदभलिस अभधसछर हह इसभलिए वतरयकतवयकति सो उनसन भलिए आछज उिछनन थछ आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर ससरषम सरनन सछ अभधसछर भिजी सहज परछपत होछ हत नॉजजस सरछज र नतरयछतरय सन सरप सो लिनसर बह सपषट न हो कसस अभधसछरखो सी उसनन जोरदछर सछलि सी हत ह अभधसछरखो सो नतरयछतरय सछ पतरयछमतरय रछनछ हह सरछज र lsquoनतरयछतरय सी पसड़ा योगद भिजी स ससभि हत जब स हछस रछनछभधसछरखो सछ समरछन होछ हतrsquo9mdashतरयह बछ उसनन अननस ससदभिरषो सन सछथ सई बछर-ररछ-कफरछसर सह हत उससछ रछननछ हत कस अभधसछर रनषतरय सी ससतरछ सछ परजीस हह आदशाम सरछज र तरयन वतरयकतवयकति सो सहजरप र परछपत होनन चछकहए इचछ-सछसततरयछद कतचछरस इसर अभभिवतरयकतवयकति सी ससतरछ थछ ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो जतरयछदछ रहत दनन हह उनसछ रछननछ हत कस अजजम ससपकतषपतति पर रनषतरय सछ पथ फरछ अभधसछर हत और रछजतरय सरन कससजी सो भिजी इस अभधसछर र हसकनप सरनन सछ अभधसछर नह स हत जो सछनथ फनजी रप सन जजससछ हत ह उससो सहज-सछभिछकतस रप र परछपत होmdashतरयह इचछ-सछसततरयछद नतरयछतरय सछ आधछर-भसधिछस हत ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो सो लिनसर उनसछ आगरह इनछ अभधस हत कस अभभिवतरयकतवयकति सछसततरय जो

रछनजीतरय ससतरछ सछ असलिजी पहचछन हत सदछभच पजीन थ फ टीछ परजी होछ हत आगन हर नॉजजस सी नतरयछतरयछधछरिर सरछज सी परिरसलपनछ र अभधसछरखो सन रहत पर कतचछर सरगन तरयह जछननन सी सोभशाशा सरगन कस उससी lsquoसतrsquo अथछ lsquoआतर-सछभरतrsquo सी सतधिछसभसी कतरयछ हत सछथ ह हर इसपर भिजी कतचछर सरगन कस नॉजजस सन भलिए ससपकतषपतति अभधसछर ससपकतषपतति सन रछतरयनन थछ उससी कतभशाषटतरयछस कतरयछ हह

1 समसलिभि रदभलिस अभधसछर

नॉजजस सन भलिए नतरयछतरयछधछरिर सरछज सी पहलिजी कतशानषछ हत कस उसर वतरयकतवयकति सन रथ फलिभिथ फ अभधसछर सरजक होनन चछकहए हछलिछसकस हछस उससछ भचसन सनलि ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो सी कतनचनछ स सजीभर होसर रह जछछ हत उससन अनसछर परततरयनस रनषतरय सछ अजजम ससपकतषपतति पर पथ फरछमभधसछर हत ह उससो अपनजी रजजी सन अनसछर खचम सर ससछ हत दछन र दन ससछ हत इचछ-सछ सततरयछद कतचछरस रछन न आए हह कस रनषतरय अपनछ रछभलिस सतरयस होछ हत नॉजजस सी पसस lsquoअनछस सटीनटी एसडा तरयथ फटीोकतपतरयछrsquo र lsquoआतर-सछभरतrsquo(सनलफ आनरभशाप) शालद सनलि एस बछर उस सरतरय आछ हत जब ह सरछधछन और बनगछर पर चचछम सरछ हत उससी परिरभिछषछ र आतर-सछभरत ह असथछ हत जब सछरजी और स एस और सरछन हो अपनन शार र पर सबसन पहलिछ अभधसछर रनषतरय सछ हत अपनन शर एस तरयोगतरयछ सन बलि पर ह जो भिजी अजजम सरछ हत उससछ लिछभि उसन भरलिनछ ह चछकहए आतरसछभरत सन अलिछछ ह lsquoससपथ फरम सछभरतrsquo सी अधछररछ सो भिजी सपषट सरछ हत उससन अनसछर सरछज र नतरयछतरय सी उपजसथभ भिजी ससभि हत जब वतरयकतवयकति सो अपनन सरछई पर पथ फरछ अभधसछर हो ह अजजम ससपकतषपतति सो बनचनन असरिर सरनन सो पथ फर रह स सतर हो आतररकछ और ससपकतषपतति सी सरकछ सन भलिए शातर सछ परभसछर सरनन कहससछ सो टीछलिनन नससछन सी तध र सखो सन भिरपछई सरनन सछ अभधसछर वतरयकतवयकति सो भरलिनछ चछकहए तरयह भिजी lsquoससपथ फरम सछभरत सी शनरजी र आछ हत ससपथ फरम सछभरत सी दथ फसर रटीनछएस ससपकतषपतति सन असरर सरकछ दसगखो थछ कससजी भिजी अनतरय परसछर सी आपदछ सन ससपकतषपतति सो होनन छलिन नससछन सन बचछ सन अभधसछर सन रप र आछ हत तरयह ससपकतषपतति अभधसछर सन परभ दथ फसरखो सी कतनम सहरभ नतभस सछररतरयम थछ ससपकतषपतति सन उपतरयोग सो लिनसर सछरजी सन असजीभर अभधसछर सछ परजीस होजी हत लिनकसन lsquoससपथ फरम सछभरतrsquo सछ आशातरय अजजम ससपकतषपतति सन रनरछनन परतरयोग सछ अभधसछर नह स हत हछसी जखलिछड़ा योगद सो रतदछन र इस बछ सछ पथ फरछ अभधसछर होछ हत कस ह अपनजी जसटीस सछ सरछलि कदखछसर परभकदसद टी र सो रतदछन र पथ फर रह सछ

दन उससन लिगछछर गोलि दछगन लिनकसन उससो हछसी जसटीस सन परभकदसद सछ भसर फोड़ा योगदनन सछ अभधसछर नह स कदतरयछ जछ ससछ वतरयकतवयकति इस बछ सन भलिए पथ फरम स सतर हत कस अजजम ससपकतषपतति सछ कतभधरछनतरय ढसग सन अपनन सख एस स सतरछ सन कतसछर हन परतरयोग सरन लिनकसन दथ फसरखो सो उससन रछधतरयर सन हछभन पहसचछए तरयह स सतरछ उसन हरभगज नह स द जछ ससजी कतरयखोकस परसछरछसर र ऐसछ सरनछ दथ फसरखो सन जजीन र अछसभ हसकनप हत जजससछ इचछ-सछ सततरयछद कतचछरस कतरोध सर न हह सछफ हत कस ससपकतषपतति पर ससपथ फरम अभधसछरिरछ सछ भिछ भिजी दथ फसरन सन अभधसछर और जजीन सछ समरछन सरनन सी भिछनछ सन जड़ा योगदछ हत उसर सनलि न तध उपतरयोग सजमरभलि हह जो कतबनछ दथ फसरन सन जजीन और स सतरछ र अछसभ अनछभधसछर हसकनप कसए बगतर कतभधरछनतरय ढसग सन परदछन कसए जछ न हह इसभलिए ससपथ फरम सछभरत भिजी सरछज दछरछ रतरयछमकद भनतरयसकततर उपतरयोग भलिए होछ हत इसभलिए स कतदछनखो नन इससन भलिए lsquoसजीभर भनजजी-सछभरतrsquo भिजी सहछ हत हछलिछसकस सतरयस नॉजजस इस शालद-तरयगर सन परतरयोग सन बचछ हत ह भनजजी ससपकतषपतति सो जरर रछनछ हत उससछ जोरदछर र सन सन सरथमन भिजी सरछ हत सछथ ह जोड़ा योगद दनछ हत कस वतरयकतवयकति कतबनछ दथ फसरखो सो कससजी भिजी परसछर भिजी परसछर सी कभ पहसचछए उगरछ कदखछए तरयछ दथ फसरखो सी स सतरछ सो बछभध कसए भनजजी ससपकतषपतति सन उपतरयोग हन पथ फर रह स सतर हत

2 नतरयछतरयससग अभधगरहर

ससपकतषपतति सन अजमन सो लिनसर इचछ-सछसततरयछद दकतषटसोर पथ फर रह सपषट हत रनषतरय सछ सनलि उसजी ससपकतषपतति सन उपतरयोग पर नतभस अभधसछर हत जो उसनन नतरयछतरय ससग ढसग सन अजजम सी हो ऐसजी ससपकतषपतति जो उसनन बलिपथ फमस हभथतरयछई गई हो जजससन अजमन र उससछ सोई तरयोगदछन न हो उससन उपतरयोग सछ वतरयकतवयकति सो सोई नतभस अभधसछर नह स हत रगर सरछज र हर बछर आदशाम सन सछर नह स चलिछतरयछ जछ ससछ स वतरयछहछरिरस दकतषटसोर भिजी अपनछनछ पड़ा योगदछ हत रनषतरय दथ फसरन सन शर सन सन अजजम स सछ उपतरयोग सरन तरयह उभच नह स हत कसस तरयकद उस असछभरत तरयवयकति सससछधनखो तरयछनजी ऐसन सससछधनखो दछरछ जजनपर वतरयकतवयकति सछ तध अभधसछर न हो सी रदद सन तरयकद ह स अजजम सरछ हत ब उस उतपछद पर कसससछ अभधसछर रछनछ जछएगछ नतरयछतरयससग अभधगरहर र इसजी पर कतचछर कसतरयछ गतरयछ हत उससन अनसछर ऐसछ परततरयनस वतरयकतवयकति जो असछभरततरयवयकति ससपकतषपतति पर अपनछ दछछ सरन हए उससन स अजजम सरछ हत उससन भलिए उभच हत कस अजजम उतपछद सन बड़ा योगदन कहससन सो द थ फसरखो सन भलिए ोड़ा योगद दन तरयह सजीधछ-सछ वतरयछहछरिरस दकतषटसोर हत जजससो रछनजीतरय सरजोरिरतरयखो सन बजीच सछरसजसतरय थछ सरछज र शाछसभ और वतरयसथछ बनछए रखनन सी अनसररजीतरय सोभशाशा सन रप र भिजी दनख ससन हह तरयह वतरयछहछरिरसछ सन दबछ ह हह कस परछतरयरायः सभिजी इचछ-सछसततरयछद कतदछन असछभरततरयवयकति ससपकतषपतति

पर सलजन सी जसथभ सो सजीसछरन हह लिनकसन न उस असथछतरयजी अभधसछर तरयछ वतरयसथछ सो उसजी सजीरछ स रछनतरयछ दनन हह जब स ह स नतरयथ फनर शारषो सछ पछलिन सरछ हत उनसन इस दकतषटसोर सी आलिोचनछ भिजी होजी रह हत lsquoअनछभधसक ससपकतषपतति पर अभधसछरrsquo सी जीन भभिनन जसथभतरयखो सी चचछम इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो नन सी हत उनसन अनसछर रछन लिजीजजए सोई वतरयकतवयकति कससजी ऐसन सससछधन पर जो उससन सछभरत सन बछहर हत शर सरन हए स अजजम सरछ हत अथछ जजससछ ह सससछधन हत उससन सछथ भरलिसर शर सरन हए उतपछदन र सहछतरयस बनछ हतmdashब उससछ उस उतपछद पर कसनछ और कसस सजीरछ स अभधसछर होगछ

कतबलिसलि भिजी नह सशाथ फनतरयrsquo आलिोचस खरछ जछब दनन हह उनसन अनसछर तरयकद सोई वतरयकतवयकति चतरछहन पर खड़ा योगद सछर सन शाजीशाखो सी बगतर उससन सछरजी सी अनरभ सन आसर सफछई सरनन लिगन ो उससो उस सछर सछ सछभरत नह स कदतरयछ जछ ससछ इससन सरथमन र तरयकद सोई तरयह दछछ सरन कस इस परसछर भरलिछ-जलिछ शर आशतरयस हत और सरछज र कतबनछ शर सछ सछझछ कसए सछर नह स चलिछ ब ो नतरयछतरय-ससग अभधसछरिरछ सी अधछररछ ह अथमह न होसर रह जछएगजी कतरयखोकस जीसरछ अचछनस बजीच र आसर दथ फसरन वतरयकतवयकति दछरछ ससपकतषपतति पर बलिछ त सलजन सो भिजी बतध रोकतष सर ससछ हत इससन उस वतरयकतवयकति सन अभधसछरखो सछ सजीधछ हनन होगछ जो उतपछदन सन भलिए छसई जजमरनदछर हत दथ फसरन वतरयकतवयकति नन दबसगई कदखछसर जजससन उतपछद सो सलजछनन सी सोभशाशा सी हत रछजशाछह और सछमछजतरयछद र तरयह होछ थछ अपनन समछटी तरयछ आशतरयदछछ सो परसनन सरनन सन भलिए ऐसछ सझछ उनसन रसह-लिगन दरबछर परछतरयरायः दनन ह रहन थन तरयछतरछ सन ददरछन जसगलि र एस रछ कतबछ लिननन सछ रलिब तरयह नह स हत कस आप उसपर सछभरत सछ दछछ िोसनन लिग जीसरन अभधगरहर अथछ सलजन सन रछधतरयर सन अजजम ससपकतषपतति पर आशतरयस नह स कस ह आपसन ससपथ फरम सछभरत छलिजी ह हो उनसन सछभरत सो लिनसर दथ फसरन लिोगखो सी भिजी तसजी ह दछनदछर ससभि हत उस असथछ र छसकतस सछरजी जछनबथ फझसर तरयछ अनजछनन ह अपनजी दछनदछर पनशा सरनन र चथ फस भिजी ससछ हत सछफ हत कस सछससछरिरस सओस पर ससपकतषपतति अभधसछरिरछ ऐभहछभसस ससदभिम भलिए रहन हह तरयह सरसतरयछएस इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन सरक पहलिन सन ह थजीस नॉजजस नन उससी सरलि और सटी स कतनचनछ सी हत

ससपकतषपतति अभधगरहर सो लिनसर रछबटीम नॉजजस िोस नजीजन पर नह स पहसच पछछ इस कतषतरय र उससछ रन ससशातरयगरस हत ह लिॉस सन सहरभ दशाछमन हए शर सन सजमरशर पर अपनछ धतरयछन सकद रखछ हत उललिनखनजीतरय हत कस ईसछई परसपरछ र सरस भिथ फभर पररछतरछ सी रछनजी जछजी हत रछजछ धरजी पर पररछतरछ सन परर-पतर सछ परभभनभध हत रछजछ सो दतजीतरय-अभधसछर सन ससपनन रछननन छलिन सोलिहजीस शाछलद सन असगरनजजी लिनखस रछबटीम कफलरर नन भलिखछ थछ कस पररछतरछ नन सरस भिथ फभर ईसछ रसजीह सो ससौपजी थजी रसजीह नन उससो नछगरिरसखो सन बजीच कतभिछजज सर कदतरयछ कफलरर सन सथन कस पररछतरछ नन ससपथ फरम धरछ ईशवर सन परभभनभध तरयछनजी

रछजछ सो ससौपजी गई थजी सछ कतरोध सरन हए लिॉस नन lsquoसतकससडा कटीट ज आन गनमरटीrsquo र भलिखछ कस ईशवर सन सछरनन रछजछ और परजछ सन परशन उिछनन सछ सोई औभचततरय नह स हत उससन अनसछर पररछतरछ नन जरजीन सजीधन जनसछधछरर सो उससी सछरछनतरय दनखभिछलि सन भलिए ससौपजी थजी इसभलिए ह सछभरत सन परन हत परततरयनस वतरयकतवयकति सछ उसपर उनछ ह अभधसछर हत जजनछ कससजी दथ फसरन सछ हत कससजी वतरयकतवयकति दछरछ शानष सरछज सी रजजी सन बगतर परछसकभस ससपकतषपतति और सससछधनखो पर कससजी भिजी परसछर सी दछनदछर अतध सह जछएगजी ब रनषतरय सन बस र कतरयछ हत भिथ फ-उतपछद पर उससी दछनदछर सछ आधछर कतरयछ हो लिॉस सछ रछननछ हत कस रनषतरय परिरशर सन जरिरतरयन असछभरत तरयवयकति धरछ पर भनजजी अभधसछरिरछ सछ दछछ सर ससछ हत lsquoसतकससडा कटटी ज आन कद भसकतलि गनमरटीrsquo सन पछसचन अधतरयछतरय र ह सम दनछ हतmdash

1 तरयकद सोई वतरयकतवयकति अपनन सछभरत तरयवयकति स सो कससजी ऐसजी स र भरलिछछ हत जजससछ सोई सछरजी नह स हत ो ह स उस वतरयकतवयकति सी रछन लिजी जछजी हत2 परततरयनस रनषतरय सो अपनन शर पर पथ फरछ अभधसछर हत3 इसभलिए जब सोई वतरयकतवयकति अपनन शर सो जजससछ ह सछरजी हत असछभरत तरयवयकति

भिथ फभर सन तरयोग सरछ हत ो ह उसपर सछभरत परछपत सर लिनछ हत11

लिॉस सछ lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर ससपकतषपतति-अभधसछर सन पक र कदतरयछ गतरयछ तरयह सम दोषपथ फरम थछ चथ फसकस अनतरयछनतरय परछजरतरयखो सजग सी भिछसभ रनषतरय भिजी परसकभ सछ ह कहससछ हत इसभलिए शाोधन परिरशाोधन अथछ रपछसरर सन बहछनन वतरयकतवयकति दछरछ परछसकभस सससछधनखो पर जजन सरषो सन आधछर पर भनजजी अभधसछरिरछ सछ दछनदछर सी जछजी हत उसजी रह उनह स सरषो सन आधछर पर परछसकभस ससपदछ होनन सन सछरर रनषतरय पर भिजी परसकभ तरयछ सरछज सी दछनदछर ससभि हत उस असथछ र रनषतरय सी अकतसलि ससतरछ सी अधछररछ खटीछई र पड़ा योगद ससजी हत इन सभरतरयखो सन बछजथ फद लिॉस सछ कतचछर आधभनस इचछ-सछसततरयछद कतदछनखो सो आसकतषम सरछ हत सतरयस नॉजजस नन भिजी शर-सजमरशर सन कतचछर सो दोषपथ फरम रछनछ थछ हछलिछसकस ह उससछ सछथमस कतसलप दननन र असरथम रहछ थछ नॉजजस सन अनसछर lsquoशर-सजमरशरrsquo सन भसधिछस सी सरजोर हत कस इस आधछर पर हए ससपकतषपतति असरर पर सछभरत सी सजीरछ सन बछरन र िोस सरछधछन नह स दनछ उदछहरर सन भलिए रछन लिजीजजए रसगलिगरह सी तरयछतरछ पर भनसलिछ तरयछतरजी उस गरह पर उरनन र सछरतरयछब हो जछछ हत रसगलि सी सह पर उरनन सन बछद ह उस सथलि सी सफछई सरछ हत लिसबन परिरशर सन बछद ह उस सथलि सो सछफ और सरलि सरनन र सछरतरयछब हो जछछ हत अब तरयकद रसगलिगरह पर उरनन छलिछ ह पहलिछ असरिरक तरयछतरजी हत ो सछलि उिछ हत कस शर-सजमरशर सन भसधिछस सन अनसछर उससछ कसनजी भिथ फभर पर अभधसछर होगछ कतरयछ पथ फरछ रसगलि गरह उससछ रछन भलितरयछ जछनछ चछकहए अथछ सनलि ह सथलि जजनछ उसनन सछफ कसतरयछ हत नॉजजस इस परशन सो तरयह स ोड़ा योगद दनछ हत उषपततिर नह स दनछ उससी ओर एस सझछ तरयह भिजी आछ हत कस lsquoशर-सजमरशरrsquo सन कतचछर सो ह

कसनछरन सर अभधसछरिरछ सी सरसतरयछ पर वतरयकतवयकतिरछतर सी रदजथ फदगजी थछ उससी रथ फलिभिथ फ आशतरयसछ सो धतरयछन र रख उपतरयोभगछछद दकतषटसोर सन कतचछर कसतरयछ जछए

आगन बढ़नन सन पहलिन उभच होगछ कस उस सरसतरयछ पर कतचछर सर भलितरयछ जछए जजससछ हरनन ऊपर उललिनख कसतरयछ हत तरयछनजी असछभरततरयवयकति तरयछनजी नतसभगमस ससपदछ पर भनजजी अभधसछरिरछ सो कसस परसछर परिरभिछकतष कसतरयछ जछए उससन गजीसरर सछ आधछर कतरयछ हो lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर वतरयकतवयकति सी ससपकतषपतति कसनजी और कसस सजीरछ स उभच हत स कतदछन इसन सजीरछह न रछनन हह उनसन अनसछर तरयह रनषतरय पर हत कस अपनजी तरयोगतरयछ और सछररतरयम सन बलि पर ह असछभरततरयवयकति सओस सन जजनन बड़ा योगदन कहससन पर दछछ िखोस ससछ हत ह उससछ अभधसछर हतmdashजो उससो भरलिनछ ह चछकहए लिनकसन उनसन आगन भिजी वतरयछहछरिरस सरसतरयछएस सर नह स हत lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर रनषतरय जजस ससपकतषपतति पर अपनजी दछनदछर परस सरनछ चछहछ हत ससभि हत उससन पहलिन सन ह लिोग उससछ कससजी ओर रप र उपतरयोग सर चसन हखो उदछहरर सन भलिए एस कससछन जसगलि सो सछफ सर उससो खनजी लिछतरयस बनछछ हत ह सछफ सी गई जरजीन पर अपनन सछभरत सछ दछछ भिजी सरछ हत लिनकसन कससछन जरजीन सो उपतरयोग र लिछनन छलिछ असनलिछ पहलिछ वतरयकतवयकति नह स हत तरयह पथ फर रह ससभि हत कस उससन पहलिन भिजी स लिोग उससछ उपतरयोग सर चसन हखो गछस सन आसपछस खछलिजी पड़ा योगद जरजीन सछ उपतरयोग लिोग पशाओस सो बछसधनन उपलिन थछपनन सन भलिए सरन हह बछद र उस जरजीन पर सोई वतरयकतवयकति रर बनछ लिनछ हत अथछ खनजी तरयछ स और सरनन लिगछ हत तरयकद परथर उपतरयोग ह सछभरत सी शाम हत ो बछद र जजसनन उस जरजीन पर गकह-भनरछमर कसतरयछ हत उससछ अभधसछर अतध रछनछ जछनछ चछकहए कसस अतध सहन जछनन सी बछ ब स भनरछधछर हत जब स कस बछसी लिोगखो सो उससन सोई आपकतषपतति न हो तरयकद ह सरछज दछरछ रछनतरय चलिन हत ो ऐसन ससपकतषपतति अभधसछर सो रछनतरयछ दननजी होगजी हछलिछसकस तरयह भिजी ससभिछनछ हत कस उस ससपकतषपतति अभधसछर सन शानष लिोगखो सो सोई भशासछतरय न हो कसस हरनशाछ ह उनह सोई भशासछतरय तरयछ नससछन न होगछ तरयह सहनछ बह ह सकिन हत तरयह भिजी ससभि हत कस उस सलजन सन सनलि ससबसभध वतरयकतवयकति सो लिछभि हो जबकस बछसी गछस छलिखो सो नससछन उिछनछ पड़ा योगद रहछ हो कतरयछ उस असथछ र भिजी उस वतरयकतवयकति सन ससपकतषपतति परछभधसछर सो तध रछनछ जछएगछ इस सम सन बछद सरछधछन सन भलिए नॉजजस पनरायः लिॉस सी ओर दनखनन लिगछ हत और लिॉस ऐसन ससपकतषपतति परछभधसछर सो जजससन दथ फसरखो सो हछभन पहसचनन सी ससभिछनछ हो इस शाम सन सछथ सजीसकभ दनछ हत कस दथ फसरखो सन भलिए भिजी शनषठ और पतरयछमपत कहससछ ोड़ा योगद कदतरयछ जछनछ चछकहएmdash

lsquoबहजी नद सन पछनजी पजी लिननन सन कससजी सो नससछन पहसच ससछ हत इससी सोई सलपनछ भिजी नह स सर ससछ भिलिन कससजी नन उससन आससि जलि कतपतरयछ हो कतरयखोकस नद तसजी सी तसजी हछस होगजी दोनखो सी पतरयछस बझछनन सन भलिए पतरयछमपत तरयकद बछ दोनखो सन भलिए िीस-िछस पतरयछमपत रछतरछ र उपलिलध भिथ फभर सन बछरन र भिजी सह जछ ससजी हतrsquo12 नॉजजस सन अनसछर असछभरततरयवयकति

ससपकतषपतति पर अभधसछर दशाछमनन सन भलिए लिॉस सन उपतरयमवयकति परभबसध सछ पछलिन कसतरयछ जछनछ चछकहए हछलिछसकस इस सम र इनजी खछभरतरयछस हह कस सतरयस नॉजजस ह उससन ससषट नह स हो पछछ अपनन सम सो आगन बढ़छछ हआ ह भलिखछ हत lsquoकससजी भिजी वतरयकतवयकति सछ सछभरत उससन अभधस भिलिछ कतरयखो हो जजनछ उसनन कससजी पदछथम सी रथ फलतरयषपततिछ सो बढ़छनन र तरयोगदछन कदतरयछ हतrsquo13 असभर भनषसषम पर पहसचनन सन पहलिन ह जसथभ सी पथ फर वतरयछखतरयछ सरछ हत सोई वतरयकतवयकति कससजी स सछ सछभरत हछभसलि सरनन सन भलिए अपनछ शर कतरयखो लिगछछ हत शाछतरयद इसभलिए कस उससन पछस सनलि उससछ शर हत उसजी सन रछधतरयर सन ह अपनजी उपतरयोभगछ दशाछम ससछ हत जब सोई वतरयकतवयकति असछभरततरयवयकति स पर अपनछ शर लिगछछ हत जो उससछ शर उस स पर छ जछछ हत उससछ परभिछ स पर सपषट झलिसनन लिगछ हत शर सन पचछ स िीस पहलिन जतसजी नह स रहजी शर सछ तरयह परसछर दथ फसरखो सन रसछबलिन स पर शभरस सी दछनदछर सो पषट सरछ हत लिनकसन शर सछ सरप कतरयछ हो कतरयछ कससजी भिजी परसछर सन शर सन स पर दछनदछर सर पछनछ नतभस होगछ नॉजजस इस एस उदछहरर सन रछधतरयर सन सपषट सरछ हत lsquoरछन लिजीजजए रनरन हछथ र टीरछटीर सन सथ फप सन भिर एस सनन हत उस सनन सो रह तरयकद सरद सी लिहरखो पर बहछ दथ फस ो सथ फप सन सर सरद र द थ फर स फतलि जछएसगन कतरयछ उससन आधछर पर सरद सन उनन कहससन पर जहछस स टीरछटीर सथ फप सन सर फतलिन हह रह अपनन सछभरत सछ दछछ सर ससछ हथ फस जछकहर हत तरयह रथ फखमछपथ फरम बछ होगजीrsquo इससन बछद ह भनषसषम पर आछ हत कस ह शर सछभरत कदलिछनन र सहछतरयस हत जजससन स सन रथ फलतरय र ककतधि होजी हत ह अपनजी और सरछज सी नजरखो र अभधस रथ फलतरयछन होछ हो तरयह एस रहतपथ फरम भनषसषम हत जो जजीन सन उदनशतरय थछ सरछज र रनषतरय सी उपतरयोभगछ सन भलिए रछगमदशामस सछ सछर सरछ हत सोई सछतरयम जो सनलि वतरयकतवयकति कतशानष सन भलिए रथ फलतरयछन हत बछसी लिोगखो सन भलिए वतरयथम बजलस नससछनदनह ो उससछ सससछर र उससछ छसकतस रथ फलतरय शाथ फनतरय हत उदछहरर सन भलिए उपतरयमवयकति उदछहरर र ऐसछ हो ससछ हत कस टीरछटीर सथ फप सो पछनजी पर बहछनछ कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए खनलि हो उसन उससन खशाजी भरलिजी हो लिनकसन तरयकद उससन सरद र कससजी परसछर सछ परदथ फषर फतलिछ हत ो उससछ नससछन पथ फरन सरछज सो होगछ जछकहर हत कस वतरयकतवयकति सछ शर-उतपछद न सनलि उससन भलिए बजलस बछसी सरछज उपतरयोगजी होनछ चछकहए भिजी वतरयकतवयकति सी उसपर दछनदछर तध रछनजी जछएगजी शर सछ ससछरछतरस उपतरयोग अपनन सछथ-सछथ दथ फसरखो सछ भिजी भिलिछ दनखनछ ह सतछभधसछर सी पहलिजी और आजखर शाम हत

3 नतरयछतरयससग असरर

नतरयछतरयससग असरर ससपकतषपतति पर ससपथ फरम सछभरत सी जसथभ सो दशाछमछ हत सरछज र ससपकतषपतति असरर सन भनसकषट रप भिजी परचभलि हह उदछहरर सन भलिए स वतरयकतवयकति चोर सर दथ फसरन सन धन सो रर लिन आन हह स ऐसन लिोग भिजी हह जो इससन भलिए धोखछदड़ा योगद जतसन आसछन कसस हनतरय रछसन सछ चतरयन सरन हह इससन ससपकतषपतति असरिर होसर उनसन सलजन र चलिजी जछजी हत लिनकसन

उसपर नतरयछभतरयस दछनदछर ससभि नह स हत चोर तरयह सहसर कस उसनन ससपकतषपतति ससचतरय सन भलिए चोर सछ सहछरछ भलितरयछ हत उसपर अपनजी दछनदछर नह स सर ससछ न ह सोई धोखनबछज वतरयकतवयकति दथ फसरखो सन सछथ लि-परपसच सन आधछर पर जटीछई गई ससपकतषपतति सो अपनछ बनछ ससछ हत इसजी परसछर तरयकद सोई ससपकतषपतति सछ सछरजी हत रगर उससन असरर सन भलिए ततरयछर नह स हत उससी असहरभ सन बछजथ फद तरयकद उसन ससपकतषपतति-असरर हन बछधतरय कसतरयछ जछछ हत ो उस असथछ र भिलिन ह असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हो सछरजी सन इचछ-कतरधि स सन असरर सो नतरयछभतरयस नह स सहछ जछ ससछ तरयकद उस स सन वतरयछपस लिोसकह जड़ा योगदन हह थछ असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हत ब भिजी वतरयकतवयकति सो उस असरर सन भलिए रछजजी सरनछ नतरयछतरय-भिछनछ सन अनसछर अपनजक होगछ ऐसन रछजतरय र जो नतरयछतरय-रछगम पर होनन सी दछनदछर सरछ हत असरर हन तध परकरकरितरयछ सछ पछलिन सरनछ जरर हत दनसछर ससपकतषपतति पर सछभरत सन असरर सन भलिए आशतरयस हत कस उसन सनचछपथ फमस तध नतरयछतरय-समर परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन ससपनन कसतरयछ जछए तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी ससपकतषपतति तरयछ सससछधन पर अभधसछर रखछ हत उससछ अभधसछर कतभधसमर थछ सरछज दछरछ रछनतरय हत भिजी ह उससो कससजी दथ फसरन सो असरिर सरनन सछ अभधसछर भिजी रखछ हत शभरस सन रछरलिन र तरयकद सोई शभरस कससजी सछतरयम सो सनचछपथ फमस सरनन सन भलिए ततरयछर नह स हत ब उससी रजजी सन कतबनछ सछतरयम सरनन सन भलिए बछधतरय कसतरयछ जछनछ इस कतचछरधछरछ सन असगम अरछनतरय हत

एस जसथभ तरयह भिजी हो ससजी हत कस सोई वतरयकतवयकति अपनन सछभरततरयवयकति स सो नतरयछभतरयस परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन कससजी वतरयकतवयकति सो असरिर सरनछ चछहछ हो कसस दथ फसरछ वतरयकतवयकति उसन लिननन सन भलिए ततरयछर न हो नॉजजस जोर दनसर सहछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी तधछ हन दछछ सी सहरभ अभनछतरयम हत लिनकसन लिननन छलिन सी सहरभ तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी दछन तरयछ उपहछर सो लिननछ न चछहन ब इस जसथभ सो ह पथ फर रह सपषट नह स सर पछछ लिनकसन ह जोर दनसर सहछ हत कस रकरिनछ सो उस असर पर उपजसथ अशतरय होनछ चछकहए रदन सो सहरभ सछ पतरयछमतरय रछनन हए ह इस भनरमतरय पर पहसचछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी परकरकरितरयछ सन ददरछन रकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयछनजी सोई वतरयकतवयकति सहन कस उसनन ससपकतषपतति सछ सनचछपथ फमस असरर कसतरयछ हत रगर ससबसभध वतरयकतवयकति उसन सजीसछर सरनन सन इनसछर सर दन ब असरर सी परकरकरितरयछ सो अपथ फरम रछनछ जछएगछ दथ फसरन शालदखो र असरर-परकरकरितरयछ सो भिलिजी-भिछसभ ससपनन होनन सन भलिए रकरिनछ सन सछथ-सछथ कतरकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयह सछतरयम दोनखो सन कहखो सो धतरयछन र रखसर शाछसभपथ फमस और कतभधसमर ढसग सन कसतरयछ जछनछ चछकहए नॉजजस सन अनसछर जो शात कससजी स सन अजमन पर लिछगथ फ होजी हह ह शात उससी कतबरकरिी तरयछ अनतरय कससजी असरर पर भिजी लिछगथ फ होजी हह उदछहरर सन भलिए तरयकद कससजी शाम सन अधजीन कससजी सो दभनतरयछ र सह स सन भिजी पनतरयजलि लिननन सन परभबसभध सर कदतरयछ हत ो इस भनतरयर सी पथ फछमपनकछ और शाम सन अनसछर उस वतरयकतवयकति सन भलिए पनतरयजलि सी कतबरकरिी भिजी सछभिछकतस रप सन परभबसभध होगजी दथ फसरन शालदखो र तरयकद कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए सोई स भनकतषधि रछन लिजी गई हत ो उससन

उपतरयोग सी थ फ टी उस वतरयकतवयकति सो कससजी भिजी परसछर सन नह स द जछ ससजी स सथछनखो पर हर नॉजजस सो असपषट और धसधलिछ पछन हह सकतशानष सन सछभरत सो लिनसर तरयह दछछ परछतरयरायः कसतरयछ जछछ हत कस उसर सभिजी अभधसछर पथ फरम असररजीतरय हह लिनकसन तरयह सोचछ-कतचछरछ सततरय नह स हत ऐसन अननस उदछहरर खोजन जछ ससन हह जजससन अनसछर वतरयकतवयकति सन पछस कससजी स सो अपनन पछस रखनन सछ अभधसछर हो कसस उससन असरर सछ अभधसछर उससन पछस न हो रसलिन कसरछतरयन सछ रसछन जजसर वतरयकतवयकति रह ससछ हत उसपर अपनन छतसछभलिस सलजन सी दछनदछर सर ससछ हत अपनन सछररतरयम सन अनसछर उससी ररमर सजछटी आकद पर धनरछभशा भिजी खचम सर ससछ हत कसस उसन बनचनछ उससन अभधसछर कनतर सन बछहर होछ हत आशातरय हत कस तरयकद वतरयकतवयकति सछ ससपथ फरम सछभरत कससजी स पर हत भिजी उसन उस स सो बनचनन अथछ इचछनसछर असरिर सरनन सन छजजब अभधसछर परछपत हखोगन एस रह सन ह स उससी दछस सन सरछन होगजी उससन बछरन र ससपथ फरम भनरमतरय लिननन सछ अभधसछर उससछ सछरजी होनन सन सछरर उससन पछस रछनछ जछएगछ कससजी सो अनछभधसछर बनचनछ अथछ तध सछरजी सी इचछ सन कतबनछ स सछ रथ फलतरय चसछए बगतर उसन अपनन सछभरत र लिननछ अनतभस एस सछभरत सन भसधिछस सछ उललिसरन हत दथ फसरन शालदखो र स सछ ससपथ फरम सछभरत परछपत सरनन सन भलिए स सन मरछन सछरजी सी सहरभ जटीछनछ कफर उससछ उपतरयवयकति रथ फलतरय चसछनछ आशतरयस हत इनर सन एस भिजी अभिछ अथछ आसभशास कतचलिन सन भिजी ससपथ फरम सछभरत खरन र पड़ा योगद ससछ हत नतरयछतरय सी रछसग हत कस स सछ असरर ससपथ फरम सछभरत सन ससपथ फरम सछभरत सन भलिए हो तरयकद सोई सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रखतरय उदनशतरय स-कतशानष पर ससपथ फरम सछभरत सी रकछ सरनछ अथछ सछभरत सो बढ़छछ दननछ अथछ उससन भलिए परभिछजी सोभशाशा सरनछ हत उस असथछ र सतजचस दछसत सरसतरयछ हो ससजी हत इसपर तरयकद सोई तरयह सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रथ फलि उदनशतरय सनलि सछतरयषपततिछ सो बचछए रखनन सी सछतरयद हत ब भिजी ह गलिजी पर हत उदछहरर सन भलिए अपनन परिरछर सी जररखो सो पथ फरछ सरनन सन भलिए सोच-सरझसर खद सी बोलिजी लिगछनछ खद सी नजीलिछरजी पर उर आनछmdashसनलि सछतरयषपततिछ सी सछतरयद रछनजी जछएगजी हछलिछसकस इस रह सन कससजी वतरयकतवयकति दछरछ अपनजी सछतरयषपततिछ सन कतचछर सो लिछगथ फ सरनछ उससी चरर सछरमछह सहछ जछएगछ आदशाम सरछज र ऐसजी जसथभ सी सलपनछ भिजी नह स सी जछ ससजी

4 नतरयछभतरयस ससशाोधन एस भनछरर

नतरयछतरय सदगछ नह स हत न ह सरछज र हरनशाछ सब स शाभि और शाछसभरतरय होछ हत परततरयनस सरतरय सरछज र अनसथ फलि एस कतरोधजी शाकतवयकतितरयछस सछतरयमर रहजी हह न सभिजी रनषतरय सन समवतरय पछलिन र सहछतरयस बनजी हह ो सभिजी कतरोध पर उर आजी हह इसभलिए नतरयछतरय सछ एस रप ससरषम सछ भिजी हत सरछज चछहछ हत कस हछस नतरयछतरय सन भलिए सभिजी सोई खरछ न हो तरयछनजी न

ो वतरयकतवयकति कससजी दथ फसरन सन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सछ सछरर बनन न ह सोई उससन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सी जरजीन ततरयछर सरन तरयह आदशाम जसथभ हत वतरयहछर र सरछज र ससरषम सी जसथभतरयछस बनजी रहजी हह रछज सरछज कससजी सन भलिए भिजी तरयह ससभि नह स होछ कस ह चतबजीस रसटीन वतरयकतवयकति सन अभधसछर-ससरकर थछ समवतरयपछलिन सन परनररछ र लिगछ रहन इसभलिए वतरयकतवयकति सो अपनन अभधसछरखो और अजसत पर सससटी सन सरतरय आतररकछ अथ ससपकतषपतति सी सरकछ सन भलिए सरतरयछनसछर परभसछर सरनन सी थ फ टी दन द जछजी हत तरयह सछरछजजस गभकतभधतरयखो र ससशाोधन एस भनछरर सन ददरछन नतरयछतरय सी जसथभ सो दशाछमजी हत रछबटीम नॉजजस सन अनसछर वतरयकतवयकतिरछतर सो तरयह आजछद होजी हत कस ह अपनन अभधसछर ससपकतषपतति और जजीन सी रकछ सन भलिए आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर उपतरयवयकति बलिपरतरयोग सर ससन रगर तरयह धतरयछन रखन हए कस सससटी अथछ आसनन आपदछ सी जसथभ र दथ फसरखो सो भिजी ह अभधसछर उपलिलध हखोगन तरयकद lsquoसrsquo सो lsquoखrsquo दछरछ कसए गए दरछचरर सन नससछन उिछनछ पड़ा योगदछ हत ब lsquoसrsquo सो उससछ सरतरयछनसछर परभरोध सरनन थछ नससछन सी जसथभ र lsquoखrsquo सन कभपथ फभम सछ दछछ सरनन सछ पथ फरछ अभधसछर होगछ इससन बछजथ फद तरयकद lsquoखrsquo सछ दरछचरर बनछ रहछ हत ब lsquoसrsquo सो उसन सछनथ फन दछरछ अथछ सजीधन ह दरछचरर सन भलिए दसकडा सरनन सछ अभधसछर होगछ तरयन अभधसछर सछरछजजसछ सी नजीस हह थछ सभिजी सदसतरयखो सो बरछबर होन हह उपतरयमवयकति उदछहरर सी ह बछ सर ो तरयकद कससजी भिजी कर lsquoसrsquo lsquoखrsquo सन सछथ दरछचरर र भलिपत पछतरयछ जछछ हत ो lsquoखrsquo सो भिजी अभधसछर होगछ कस ह lsquoसrsquo सो दसकडा सर ससन और तरयकद उससन आचरर सन उससो कभ पहसचजी हत ो अपनजी कभपथ फभम सन भलिए दछछ सर ससन

नॉजजस सी खथ फबजी हत कस अपनन कतनचन र ह न सनलि रछन-वतरयहछर सी दबमलिछओस पर कतचछर सरछ हत बजलस रछनजीतरय ससतरछ सन दछतरयरन र उनसछ सरछधछन भिजी सझछछ हत अपनन सथ फकर कतनचन सछररतरयम सन ह जहछस अननस गसभिजीर रदखो सछ सरछधछन दनछ हत ह स स रदखो सो अनसलिझछ ह ोड़ा योगद जछछ हत वतरयकतवयकति सो अपनजी परछररकछ ससपकतषपतति रकछ सछ अभधसछर हत आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर ह अपनन ऊपर होनन छलिन कससजी भिजी परसछर सन हरलिन सछ परभसछर सर ससछ हत और तरयकद कससजी सन आचरर सन उससो नससछन पहसचछ हत ो उस नससछन सी भिरपछई सी दछनदछर भिजी सर ससछ हत रनषतरय सो तरयन अभधसछर सनस परसपरछग सरछजखो सो ोड़ा योगदसर परछतरयरायः सभिजी आधभनस सरछजखो र परछपत हह इससन बछजथ फद कतदछनखो सन एस गम सो नॉजजस सन अभ-वतरयकतवयकतिछद सोच सन आपकतषपतति हत तरयह आपकतषपतति असनलिन नॉजजस सन नह स लिगभिग सभिजी इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन हत उनह लिगछ हत कस ससपकतषपतति अभधसछर सो लिनसर वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ सरथमन सरन हए न इनजी आगन भनसलि जछन हह कस उससन कतचछरखो र वतरयकतवयकतिछद उनरवयकति और उचसखलि कदखनन लिगछ हत इससन भिजी इनसछर नह स कसतरयछ जछ ससछ कस परततरयनस वतरयकतवयकति सो अपनजी कभपथ फभम सी दछनदछर सछ अभधसछर हत लिनकसन कभपथ फभम सी सजीरछ कतरयछ हो इससो तरय सरनन सछ अभधसछर कससन होगछ कतरयछ सनलि उससो जजसन कभ पहसचजी हत तरयकद ह अपनजी कभ सछ बढ़-चढ़सर रथ फलतरयछससन सरछ हत ब कतरयछ होगछ ऐसन र तरयकद सरसछर

सछनथ फन सन रछधतरयर सन हसकनप सरजी हत ो कतरयछ उससछ परतरयछस वतरयकतवयकति-सछसततरय सन दछतरयरन र अनछशतरयस रछनछ जछएगछ ऐसन परशनखो पर परभकरकरितरयछ बह कतलिसब सन भरलि पछजी हत रछबटीम नॉजजस सी ओर सन अपरछध सन भलिए दथ फसरन सो दसकडा सरनन सछ सझछ पर बहखो सो आपकतषपतति हत उनसन अनसछर वतरयकतवयकति सो अपनन ह सर पर दसडा सनछनन सछ सोई अभधसछर नह स हत कतरयखोकस नससछन सी भिरपछई कसस सजीरछ स हो तरयकद तरयह उस वतरयकतवयकति पर ोड़ा योगद द जछए जजससछ नससछन हआ हत ो ह सह हत तरयछ गलि इससछ भनरमतरय सदन सरनगछ अभभितरयवयकति सो दसकडा सरनन सछ अभधसछर परभिछकत रनषतरय सो एसछएस नह स कदतरयछ जछछ ऐसन रछरलिखो र रछजतरय सी उपजसथभ जरर रछननन सन हछलिछसकस वतरयकतवयकति-सछसततरय सी भिछनछ सो िनस पहसच ससजी हत लिनकसन इससन सछथम सन शाजीभिथ फ हो एस वतरयकतवयकति दछरछ दथ फसरन सो हछभन पहसचछए जछनन सी ससभिछनछ र भिजी सरजी आजी हत तरयह ऐसछ रोड़ा योगद हत जहछस इचछ-सछसततरयछद सी सजीरछ सछफ नजर आनन लिगजी हत नॉजजस बड़ा योगदन परिरशर सन वतरयकतवयकतिरछतर सन ससपथ फरम सछसततरय सछ पक लिनछ हत कसस ससपकतषपतति सन ससरकर थछ सरसतरयछओस सन सजीधन भनछरर र इचछ-सछसततरयछद सी जो दबमलिछएस हह न थोड़ा योगदछ-सछ कतचछर सरनन पर सछरनन आ ह जछजी हह

रछबटीम नॉजजस नन सरछधछन पधिभ सी आलिोचनछ सी हत लिोगखो सन सरछधछन जटीछसर उसजी धनरछभशा सन पभलिस सो पोसनछ तरयह लिोगखो सी नतसभगमस सछधजीनछ पर डाछसछ डाछलिनछ हत लिनकसन शाछसन और सरसछर चलिछनन सन भलिए ो धन चछकहए नॉजजस इससन भलिए लिोगखो सो जछगरस सरनन सी बछ सरछ हत लिोगखो सो अपनन अभधसछरखो और समवतरयखो सछ बोध होगछ सछथ र तरयह कतशवछस होगछ कस उनसी सछधजीनछ अकणण रर हत सरछज र रहसर उनसी ससपकतषपतति और अभधसछरखो सो सोई खरछ नह स हत ो न सतरयस अनशाछभस होसर सछर सरगन लिनकसन सरछज र अनशाछसन और शाछसभ-वतरयसथछ बनछए रखनन सन अभरिरवयकति रछजतरय सन और भिजी दछभतरयत होन हह भशाकछ सछसरतरय ससससकभ अभभिरकछ जतसन बह सन रछरलिन हह जजनह बढ़छछ दननछ रछजतरय सछ पनजी समवतरय रछनछ जछछ हत उनसन भलिए धन सी आपथ फभम सहछस सन होगजी नॉजजस इससन भलिए दछन और सतजचस सहतरयोग सछ सरथमन सरछ हत तरयहछस नॉजजस और हछसपसम सन कतचछरखो र सरछनछ दनखजी जछ ससजी हत जॉन हछसपसम भिजी रछनछ थछ कस सरसछर सछ एसरछतर सछतरयम lsquoउपद आकद सन सरतरय लिोगखो सन जछन-रछलि सी रकछ सरनछ हतrsquo लिनकसन उपदकततरयखो पर सछबथ फ पछनन सन सरसछर सन पछस सरभच शाकतवयकति और अभधसछरखो सछ होनछ जरर हत छकस असर पड़ा योगदनन पर ह नतरयछतरयसछम सी भिथ फभरसछ भिजी भनभिछ ससन इन सब सछतरयरषो सन भलिए सरसछर सन पछस धन आनछ चछकहए हछसपसम सन अनसछर उपतरयवयकति ो तरयह हत कस सछनथ फन और वतरयसथछ सन भलिए सरसछर सो धन सी आपथ फभम नछगरिरसखो सन सतजचस सहतरयोग और दछन सी भिछनछ सन हो तरयकद सरछधछन सछ सहछरछ लिनजी हत ो सर-रछभशा सछ उपतरयोग सनलि सरछज र शाछसभ और सरकछ सन कतसछर सन भलिए कसतरयछ जछनछ चछकहए ह जोर दनसर सहछ हतmdashlsquoसरछज र सछनथ फन और वतरयसथछ सछतरयर रखनन सन अलिछछ कससजी और सछतरयम सन भलिए जनछ सन धन जटीछनन सछ सरसछर सो सोई अभधसछर नह स हतrsquo नॉजजस सछ नतरयछतरयदशामन एस आदशामछद उदछर हत एस भिछस रन

सछ समशाधिछछद सपनछ एस ऐसछ कतचछर जजसन रछनछछद सरतरय-सरतरय पर दनखन आए हह उससी स सजीरछएस हह अननस सरसतरयछएस ऐसजी हह जजनपर नॉजजस कतचछर सरनन सन बचछ हत इससन बछजथ फद उससन कतचछरखो र एस आदशाम रछनछछद सरछज सन गिन सछ सपनछ रदजथ फद हत सलि भरलिछसर इचछ-सछसततरयछद रनषतरय सन अभधसछर ससतरछ और एस आदशाम सरछज सन सपनन सो बह ह आसछन भिछषछ र दभनतरयछ सन सछरनन लिछछ हत नथछभनतरयलि बछसडानन सन शालदखो र lsquoइचछ-सछसततरयछद बह सरलि सपषट आसछन भिछषछ र भलिखछ हआ दशामन हत जजसन सरझनन सन भलिए कससजी कतशानष सनजीसी तरयोगतरयछ सी आशतरयसछ नह स हत तरयह जछनसछर परस और आनसददछतरयस पछि हतrsquo14

copy ओरपरसछशा सशतरयप

ससदभिछमनरकरिरजरसछ

1 To live honorably to harm no one to give to each his own Ulpianus in Digesta of Justinianus

Augustus 11101

2 The sovereign is not bound by the laws-Ulpianus Digesta 1331

3 Justice is the constant and perpetual will to render to every man his due Digesta 1110

4 Political theories past and present have traditionally been concerned with who should be the

master (usually the king the dictator or government bureaucracy) and who should be the slaves -John

Hospers What Libertarianism Is

5 No one is anyone else master and no one is anyone else slave Since I am the one to decide how my

life is to be conducted just as you decide about yours I have no right (even if I had the power) to

make you my slave and be your master nor have you the right to become the master by enslaving me

Slavery is forced servitude Ibid

6 Government should intervene only in a RETALIATORY situation The government must never

INITIATE an action to create a better world mdash it is not the business of government to make an

advance decision about what counts as benefit Through laws government can prohibit various

aggressive actions but it cannot require the bringing about of supposedly beneficial ones John

Hospers What Libertarianism Is

7 The state of Nature has a law of Nature to govern it- John Locke Second Treatise on Civil

Government

8 no one ought to harm another in his life liberty and or property-Ibid

9 justice to hold just in case rights are respected -Peter Vallentyne in Nozickrsquos Libertarian Theory of

Justice

10 a right is something for which one can demand or enforce compliancerdquo Nozick in Philosophical

Explanations 1981 p 499

11 a If one mixes what one owns with something that is unowned one thereby comes to own the

unowned thing

b Each person owns her own labor

c If one mixes onersquos labor with unowned land one thereby comes to own the land

12 No body could think himself injured by the drinking of another man though he took a good

drought who had a whole river of the same water left him to quench his thirst and the case of land and

water where there is enough of both is perfectly the same-John Locke Second Treatise of Civil

Government Chapter 5

13 Why should onersquos entitlement extend to the whole object rather than just to the added value

onersquos labor has produced- Nozick Anarchy State and Utopia p 175

14 ldquoLibertarianism is very simply and clearly written and requires no technical knowledge on the part of

the reader Enjoyable informative readingrdquo- Nathaniel Branden as quoted by John Hospers in

Libertarianism A Political Philosophy for Tomorrow

Page 5: इच्छा—स्वातंत्र्यवाद(Libertarianism)

उस जरर नन आभथमस सछमछजतरयछद सन कतचछर सो जनर कदतरयछ बहरहछलि सभतरयछ सी तरयछतरछ र रनषतरय भनरसर नई-ननलिजी सससथछएस गढ़छ गतरयछ उनसन ससलिन बनछए सी चछह र रनषतरय सो हर बछर नई अनशाछसन पररछलिजी सो अपनछनछ पड़ा योगदछ हर बछर उसन अपनजी ससतरछ सन एस कहससन सी बभलि दननजी पड़ा योगद तरयह जछनन हए भिजी कस lsquoपरततरयनस वतरयकतवयकति सो उससन अभधसछर कदलिछनन सी दढ़ और सथछतरयजी इचछ ह नतरयछतरय हतrsquo3 सरछज अपनजी सभिजी इसछइतरयखो सो एससरछन नतरयछतरय उपलिलध सरछनन उससी ससतरछ सन अभधसर सर सो अकणण रर रखनन सन अपनन रथ फलिभिथ फ धतरयनतरय सन भनरसर दथ फर होछ गतरयछ

सछरछनतरय परिरजसथभतरयखो र रनषतरय दो परसछर सी ससतरछ सी परिरसलपनछ सरछ हत पहलिजी रछजनजीभस ससतरछ तरयछनजी सछरछजजस रतरयछमदछओस सन भिजीर ससतर नछगरिरस जजीन जजीनन सी ससतरछ ससतर सछरछजजस जजीन सन भलिए अथम भिजी रहतपथ फरम होछ हत अए आभथमस ससतरछ सछ भिछ भिजी इसजी र सजननकह हत दनसछर दथ फसर ससतरछ हत असरखो सी सरछनछ सन बजीच कतभधपथ फरम ढसग सन ससपकतषपतति उपछजमन सरनन थछ उससछ बगतर कससजी परभबसध सन इचछनसछर भिोग सरनन सी ससतरछ अपनन नछगरिरसखो सन भलिए दोनखो ससतरछओस सो सभनजच सरनछ कससजी भिजी सलतरयछर रछजतरय सछ परथर-सससलप होनछ चछकहए नतरयछतरय सन इस रप सी वतरयछखतरयछ सो इचछ-सछसततरयछद तरयछ lsquoभलिबरटीनरिरतरयभनजरrsquo सहछ जछछ हत इस नतरयछतरयछद कतचछरधछरछ सन अनसछर सभिजी रनषतरय एससरछन हत अए रछजतरय सछ समवतरय हत कस ह वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ सो बनछए रखन तरयहछस ससतरछ सछ अथम उससन सछरछनतरय अथरषो सन सह स वतरयछपस हत उसर अभभिवतरयकतवयकति सछसततरय असरखो सी सरछनछ सन सछथ ससपकतषपतति अभधसछर भिजी सजमरभलि हह इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन अनसछर आभथमस ससतरछ एस उपतरयवयकति ससपकतषपतति परछभधसछर सन बगतर रछजनजीभस ससतरछ अथमह न हत इसभलिए परततरयनस वतरयकतवयकति सो अपनजी करछ सन अनसछर ससपकतषपतति अजजम सरनन थछ उससछ इचछनसछर भिोग सरनन सछ अभधसछर भरलिनछ ह चछकहए जछन हछसपसम सन अनसछर परततरयनस वतरयकतवयकति अपनन जजीन सछ सछरजी हत कससजी भिजी वतरयकतवयकति सो कससजी दथ फसरन सन जजीन सछ सछभरत हछभसलि नह स हत इसभलिए एस वतरयकतवयकति सछ दथ फसरन सन जजीन र अछसभ हसकनप समथछ अनभच हत इचछ-सछसततरयछद आधभनस रछनछछद दशामन हत परछनजी कतचछरधछरछओस सन हटीसर lsquoपरछचजीन एस आधभनस रछजनजीभस भसधिछस परसपरछग रप सन इस बछ पर धतरयछन दनन थन कस सदन सछरजी होगछ और सदन दछस और सदन दछसrsquo4 इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन अनसछर lsquoन ो सोई कससजी सछ सछरजी हत न ह सोई कससजी सछ दछस जजस परसछर अपनन बछरन र एसरछतर रझन तरयह तरय सरनन सछ अभधसछर हत कस रनरछ जजीन कसस परसछर सछ हो उसजी परसछर मह अपनन जजीन सन बछरन र भनरमतरय लिननन सछ पथ फरछ-पथ फरछ अभधसछर हत रह चछहन जजनछ शाकतवयकतिशाछलिजी होऊस तरयछ कफर सषपततिछ रनर रटिी र हो इससन बछजथ फद मह दछस बनछसर महछरछ सछरजी बन बतिनन सछ सई अभधसछर नह स हत इसजी रह मह भिजी तरयह अभधसछर नह स हत कस रझन गलिछर बनछसर रनरन हछकसर बन जछओ दछसछ बलिछ त छबनदछर हतrsquo5

अए परततरयनस वतरयकतवयकति सो तरयह अभधसछर हत कस ह अपनन पससद दछ सछतरयमकनतर सो चनन और

इचछनसछर सछर भिजी सरन बशार सरव उससन सछतरयम सन कससजी अनतरय वतरयकतवयकति सी ससतरछ परभिछकत न होजी हो

इचछ-सछसततरयछद सछ जनर बजीसजीस शाछलद सन उस ददर र हआ जब पथ फसजजीछद सरछजछभथमस एस रछजनजीभस सषपततिछओस पर अपनछ परभित जरछ चसछ थछ सछमछजतरयछद अपनन परछभि सन ददर र थछ तजछभनस परबोधन सन बजीच परछनजी कतचछरधछरछओस सन आगन परशन-भचहन लिग चसछ थछ नई परददोभगसी सन आगरन सन परसपरछग उतपछदन परकतभधतरयखो पर सससटी रसडारछनन लिगछ थछ बड़ा योगद पथ फसजजीपभ ससपभनतरयछस लिोगखो सन कदलिो-कदरछग पर सलजछ सर उससो अनगछरजी उपभिोवयकतिछ र ढछलि दननछ चछहजी थजीस रछजनजीभस अजसथरछ एस अदथ फरदभशामछ सन बजीच रहतपथ फरम भनरमतरयखो पर पथ फसजजीपभ ररछनखो सछ असर सछफ नजर आनन लिगछ थछ उनसी ओर सन भनकह सछथम हन उपभिोवयकतिछसरर सछ अभभितरयछन जोर-शाोर सन चलिछतरयछ जछ रहछ थछ नजजी सन उभिरछ रजीकडातरयछ उनसछ सबसन बड़ा योगदछ रददगछर बनछ हआ थछ ऐसन परलिोभिनसछर परिरनशा र रनषतरय सी भिदभस इचछओस सछ फतलिछ अशतरयसभिछजी थछ तरयह पथ फसजजीछद शाकतवयकतितरयछस भिजी चछहजी थजीस कस रनषतरय परसपरछग कतधछनखो कतशानषसर उन वतरयसथछओस सन जो उसन ससतरयर और ततरयछग सछ पछि पढ़छजी हह सछससछरिरस सखछरोदखो सो भनससछर सरझजी हहmdashसन भनतरयसतरर सन रवयकति हो उससन पहलिन धरम और सछरसजी ससससछरखो सन रप र अननस बनकड़ा योगदतरयछस रनषतरय अननस सो जसड़ा योगदन हए थजी कतचछरसखो सछ बड़ा योगदछ गम उनसन बछहर लिछनन सो सकटीबधि थछ फलिसरप बजीसजीस शाछलद स रछनजीतरय ससतरछ और सरछनछ सन पक र रछहदलि पथ फर रह बन चसछ थछ नए कतचछरखो सन आलिोस र कतशव-भिर र लिोसछसकततरस सससथछएस रजबथ फ हई उनसछ ससरषम कससजी भिजी परसछर सन चमसछद सन कतरधि थछ इस बजीच अपनजी अनसथ फलिनछद परककतषपतति सन सछरर पथ फसजजीछद छस भिजी लिोसछसकततरस परिरनशा सछ लिछभि उिछनन र सछरतरयछब हई शाजी सन रधतरयछहन स पथ फसजजीछद दभनतरयछ सन आधन सन अभधस दनशाखो सो अपनन परभिछ र लिन चसछ थछ दथ फसरन कतशवतरयधि र हई भिजीषर जनहछभन और पचछछपगरस रछजनजीभ नन उसन अपनन पछस फतलिछनन सछ स और रदसछ कदतरयछ फलिसरप रछनछभधसछर सरथमस ऐसन अननस बकतधिजजीजी परसछशा र आए जो पथ फसजजीछद सी चरस-दरस सन परभिछकत थन और उसजी र रछनजीतरय सरसतरयछओस सछ हलि खोजन थन इचछ-सछसततरयछद जतसजी रखर कतचछरधछरछओस सछ उभिछर उसजी ददर सी रटीनछ हत

lsquoइचछ-सछसततरयछदrsquo सछ अभभिपरछतरय सनलि रभचतरयखो सी ससतरछ पर कतचछर सरनछ नह स हत अपनन सरथमसखो सी भनगछह र तरयह सछरछजजस नतरयछतरय सी उदछषपतति भिछनछ पर सकद वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ सभनजच सरनन सछ कतधछन हत आदरजी ससतर होगछ भिजी ह सतरयस सो अभभिवतरयवयकति सरनन सछ सछहस जटीछ पछएगछ भिजी ह अभधसर इचछओस सो अभभिवतरयवयकति सर उनसी पथ फभम सन भलिए आजखर स सरकतपम भिछ सन सछर सरनन र सकर होगछ इचछ-सछसततरयछद नछगरिरसखो सो तचछरिरस आजछद दनछ हत उनसछ कतनसीसरर सर ससतरछ सन परनर सरनछ भसखछछ हत

उसर रनषतरय सो कतशवछस होछ हत कस सरछज र उससी इचछ सन कतरधि तरयकद स भिजी अकतपरतरय होगछ ो पथ फरछ सरछज रददगछर सी भिथ फभरसछ र उससन सछथ खड़ा योगदछ नजर आएगछ सनचछनसछर तरय सी गई रतरयछमदछओस सन बछजथ फद ह इनछ सछधजीन और रवयकति होगछ कस बगतर कससजी बछहर परभबसधखो सन अपनन लिकतरय सछ भनधछमरर सर ससन इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सछ रछननछ हत कस उस वतरयसथछ र परततरयनस वतरयकतवयकति हर ह स परछपत सरनन र सकर होगछ जजससो ह अपनन भलिए जरर रछनछ हत उसन अपनन भिकतषतरय सो ऐजचस कदशाछ दननन सी भिरपथ फर ससतरछ होगजी रछजतरय सछ एसरछतर उदनशतरय अपनन नछगरिरसखो सन कहखो सी सरकछ सरनछ हत तरयह सछतरयम रनषतरय सी अभधसर ससतरछ सो सरजक रखनन सी भिछनछ सन सछथ कसतरयछ जछनछ चछकहए इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन अनसछर परततरयनस नछगरिरस सन सछरछनतरय अभधसछर होन हह ह सलतरयछररछजतरय सी परिरसलपनछ सो सछसछर सरनन र सकर हत उनसन अनसछर रछनछभधसछर सनलि रनषतरय सो उससन नछगरिरस अभधसछरखो सन ह नह स परचछन उनसी उपजसथभ दथ फसरन वतरयकतवयकतितरयखो सो भिजी उनन ह अभधसछर दनजी हत जजनन रनषतरय सो ससतर और समरछनजनस जजीन जजीनन सन भलिए आशतरयस हखो उनह lsquoसदरजी रछजतरयrsquo सी सचदछछद अधछररछ कतपरतरय हत उसन न रछजतरय सन नतरयथ फनर भनतरयसतरर सन बजीच आधभनस रछष-रछजतरयछद चननछओस सन बजीच भिजी जजलिछए रखनछ चछहन हह परसछरछसर र न सचसद आचरर तरयछनजी ससतरछ सो सचसदछ रछन लिननन सन भिजी रोसन हह रगर ससतरछ सोई नतरयछ परततरयतरय नह स हत लिॉस सी lsquoपरछसकभस रछजतरयrsquo सी अधछररछ सन अनसछर ह रनषतरय सो जनर सन ह परछपत होजी हत उसजी रह ससपकतषपतति भिजी परसकभ सछ असशा हत ससतरछ सन भसधिछस सन अनसछर दथ फसरखो पर अभधसर सरनछ भिजी अनभच एस परसकभ-कतरधि आचरर हत कफर इचछ-सछसततरयछद अभभिवतरयकतवयकति और ससपकतषपतति अभधसछर सी ससतरछ पर इनछ जोर कतरयखो दनन हह उनर और दथ फसरन ससतरछछकदतरयखो र पररख असर कतरयछ हह इसपर कतचछर सरनन सन भलिए इचछ-सछसततरयछद सी तचछरिरसी र गहरन उरनछ पड़ा योगदनगछ

इचछ-सछसततरयछद सन पररख कतचछरस जॉन हॉसपसम(1918mdash2011) थछ रछबटीम नॉजजस(1938mdash2002) रहन हह अपनजी पसस lsquoभलिबरटीनरिरतरयन रननजीफनसटीोrsquo र हॉसपसम भलिखछ हतmdashlsquoपरततरयनस रनषतरय अपनछ सछरजी हत सभिजी ससतर हह कससजी सो कससजी पर अभधसछर नह स हतrsquo उससन अनसछर परततरयनस रनषतरय अपनजी रभच एस जरर सन अनसछर सछतरयम सरनन सन भलिए ससतर हत बशार सरव उस सदर सन कससजी दथ फसरन वतरयकतवयकति सन जजीन र कससजी परसछर सछ अछसभ हसकनप न होछ हो न ह उस वतरयकतवयकति सो लिगन कस उससी उपनकछ सी जछ रह हत ह इस बछ पर जोर दनछ हत कस सरछज र न ो सोई सछरजी हत न दछस तरयछ ो सभिजी सछरजी हह अथछ सभिजी दछस दथ फसरन शालदखो र परततरयनस रनषतरय अपनछ सछरजी हत इसभलिए कससजी भिजी रनषतरय सो तरयह अभधसछर नह स हत कस ह दथ फसरन सन जजीन र हसकनप सर ससन तरयह ससतरछबोध ह इचछ-सछसततरयछद सी आधछरभशालिछ हत रसो सन लिनसर लिॉस स इसजी सछ सरथमन सरन आए हह इचछ-सछसततरयछद कतचछरस इससछ जोरदछर सरथमन सरन हह इनछ कस सई बछर उनसछ सछसततरयबोध नसछरछतरस

कदखनन लिगछ हत अभधसछरखो सो लिनसर भिजी इचछ-सछसततरयछद सछफी उदछर हह उसर न सभिजी अभधसछर सजमरभलि हह जजनह आधभनस कतचछरस रछनछभधसछर सन असगम सजमरभलि सरन हह उनसछ रछननछ हत कस रनषतरय सो ससपकतषपतति अजजम सरनन सछ पथ फरछ अभधसछर परछपत होनछ चछकहए परसछरछसर र उनह पथ फसजजीछद सन भिजी परहनज नह स हह ससपकतषपतति अभधसछर सो न रछनजीतरय ससतरछ और अजसरछ सी सरकछ सन भलिए अभनछतरयम रछनन हह उनसन भलिए ससपकतषपतति अभधसछर सन बगतर नछगरिरस अभधसछर सी परिरसलपनछ अनदभचततरयपथ फरम हत

इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन भलिए ससपकतषपतति सछ आशातरय रहज जरजीन-जछतरयदछद तरयछ नसद स सजीभर नह स हत उनसन भलिए हर ह स जजसन सोई वतरयकतवयकति अपनछ होनन सछ दछछ सरन हए गछमनभिथ फभ सरछ हतmdashससपकतषपतति सी शनरजी र आजी हत जतसन आभिथ फषर पसस सछभिरर आकद तरयह नह स जछन सलिछ-सदशालि कनतर-कतशानष र अजजम कतशानष तरयोगतरयछ और बदकतधिस ससपदछ सो भिजी न ससपकतषपतति सी शनरजी र रखन हह उनसन अनसछर ऐसजी बह-सजी चजीज ससपकतषपतति सह जछ ससजी हह जजनह सनलि स चनन हए लिोग पससद सरन हखो उनह लिनसर सरछज र बह सपधछम सी भिछनछ भिजी न हो चथ फसकस उनसन होनन सन वतरयकतवयकति सो स होनन सी गछमनभिथ फभ होनन लिगजी हत इसभलिए न ससपकतषपतति सछ ह अपररप हह कतचछरधछरछ सन रप र इचछ-सछसततरयछद सछ उदभ बजीसजीस शाछलद सन उषपततिरछधम र अरनरिरसछ र हआ ब स लिोससतर पर पथ फसजजीछद छस अपनछ परभित जरछ चसी थजीस लिोसछसकततरस सससथछओस पर सछरपोरनटी ससससकभ सछ असर सछफ कदखनन लिगछ थछ ससभिरायः उसजी सन समरोकह इचछ-सछसततरयछद कतचछरस वतरयकतवयकतिछद सछ रकहरछ-रसडान सरन हए समसछसततरय सी भिछनछ सो उदछर-सरछज सन पररख लिकर सन रप र दनखन हह लिनकसन कससजी भिजी कतचछर सो सछरछजजस रछनतरयछ कदलिछनछ सछरछनतरय नतभसछ सो बजीच र लिछए कतबनछ अससभि हत दनसछर ससपकतषपतति पर अभधसछर सछ आशातरय तरयह हरभगज नह स हत कस कससजी सी भिजी ससपकतषपतति सो सलजछसर उसपर अपनछ दछछ िोस कदतरयछ जछए जतसछ कस परछचजीन सछलि र सछमछजतरयछद सोच सन चलिन होछ थछ जब सोई समछटी अपनजी सतनतरय-शाकतवयकति तरयछ सथ फटीनजीभ दछरछ कससजी रछजतरय पर सलजछ सर लिन ो ह उससछ अभधसछर रछन भलितरयछ जछछ थछ ससपकतषपतति अभधसछर सी परछचजीन परिरभिछषछ र ह उभच रछनछ जछछ हत इचछ-सछसततरयछद इस रछतरयनन र वतरयछहछरिरस नतभसछ सछ सरथमन सरन हए नजर आन हह उनसन अनसछर ससपकतषपतति अभधसछरिरछ सछ अभभिपरछतरय तध र सखो दछरछ अजजम ससपकतषपतति पर अभधसछर कफर उससछ ससछरछतरस ढसग सन सरछज सी सलि उतपछदन करछ र ककतधि हन उपतरयोग कसए जछनन सन हत छकस सरछज कतसछस सी ओर अगरसर रह ससन सलि भरलिछसर ससपकतषपतति सन उनसछ आशातरय उस धन सन हत जो आसछनजी सन सतजचस आदछन-परदछन सी सजीरछ र आछ हत और उसपर अभधसछरिरछ सन रछतरयनन ससपकतषपतति सछ अपनन ससपथ फरम सछररतरयम सन अपनन सछथ-सछथ लिोसकह र उपतरयोग सरनन सन हत लिोगखो सो ससपकतषपतति अभधसछर सन सभच सरनछ उनसन उनसन रथ फलिभिथ फ अभधसछर जो उनह रनषतरय होनन सछ बोध सरछन हहmdashीन लिननछ हत वतरयकतवयकतिरछतर सन भलिए ससतरछ अपनन भिकतषतरय सी बनहर सन भलिए सोचनन थछ उससन भलिए पतरयछमपत तरयोजनछएस कतसभस सरनन र दनखजी जछजी हत

इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन अनसछर रछनजीतरय इचछ और समवतरय सो भनधछमरिर सरनन छलिन अभधसछर उदछर होनन चछकहए उनसछ सरप ऐसछ होनछ चछकहए कस सरछज सछ सरजोर सन सरजोर वतरयकतवयकति उनसछ लिछभि उिछ ससन ससपकतषपतति जटीछनन थछ उससन हसछसरर ससबसधजी अभधसछर रनषतरय सी पससद थछ उससी सछतरयमशातलिजी सी ससतरछ सन भलिए आशतरयस हह तरयकद वतरयकतवयकति सो अपनन जजीन सन बछरन र उपतरयवयकति भनरमतरय लिननन कतसछस सन भलिए तरयोजनछएस बनछनन तरयछ अपनन ह शर सन लिछभिखो सन सभच सर कदतरयछ जछए तरयकद उससो ससतर बछन हए उससन अभभिवतरयकतवयकति सन अभधसछर सो ह ीन भलितरयछ जछए उस असथछ र ससतरछ और सरछनछ सन सोई रछतरयनन ह नह स रहगन तरयहछस कतचछररजीतरय हत कस बदकतधिस ससपदछ भशालप-सदशालि वतरयछसछभतरयस हनर शर आकद सो ोड़ा योगद कदतरयछ जछए ो ससपकतषपतति परछतरयरायः परसकभ सछ कहससछ होजी हत इस नछन ह पथ फरन सरछज सी हत बजलस उन सरछजखो सी हत जो धरजी पर सह स भिजी कससजी भिजी रप र रदजथ फद हह जड़ा योगद सओस सी भिछसभ रनषतरय भिजी सह स न सह स परसकभ सन भनतरयरखो सन अनशाछभस होछ हत सछलि हत कस कतरयछ एस परछसकभस स तरयछ परछरजी सछ दथ फसर परछसकभस स तरयछ परछरजी पर अभधसछर नतरयछतरयोभच हत बजीसजीस शाछलद र जजनजी भिजी रछनछछद कतचछरधछरछएस उभिर स न इस इससन पक कतपक और सरनतरय सछ ह लिनखछ हह रनषतरय हछलिछसकस अनतरय परछजरतरयखो और सजग सी भिछसभ परसकभ सछ ह कहससछ हह रषमर जड़ा योगदत गरतछसषमर आकद परभिछ जतसन जड़ा योगद सओस और जजीजग सो परभिछकत सरन हह रनषतरय भिजी उनसन उसजी रह परभिछकत होछ हत असर सनलि इनछ हत कस सहसछजलदतरयखो सन असरछलि र रनषतरय नन अपनजी बकतधि कतसभस सी हत तरयह ह गर हत जजससन आधछर पर ह शानष परछजरतरयखो और सजग पर अपनजी शनषठछ भसधि सरछ आतरयछ हत उसजी सन आधछर पर ह परछसकभस सससछधनखो सछ अपनन कह र शाोधन परिरशाोधन सरछ रहछ हत चथ फसकस परततरयनस रनषतरय सछ बदकतधिस सछररतरयम और सरछज भनरछमर र उससछ तरयोगदछन भभिनन होछ हत तरयह रनषतरय सी अपनजी तरयोगतरयछ पर भिजी भनभिमर सरछ आतरयछ हत इसभलिए रनषतरय सन ससबसध र ससपकतषपतति अभधसछरखो सी ससतर वतरयछखतरयछ सी आशतरयसछ हरनशाछ रह हत रनषतरय सी सजीरछ हत कस ह परसकभ र रदजथ फद पदछथम सो सनलि स र बदलि ससछ हत उससछ शाोधन-परिरशाोधन सर ससछ हत पदछथम सो बनछ नह स ससछ तरयकद कससजी रनषतरय सछ ससपकतषपतति पर अभधसछर हत ो ह ससबसभध स सन शाोधन-परशाोधन र कसए गए तरयोगदछन स सजीभर रहनछ चछकहए जॉन लिॉस सी ओर सन आए तरयन कतचछर सछलिछसर र इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सी परनररछ बनन उनर सन अभधसछसशा सछ रछननछ थछ कस अभभिवतरयकतवयकति तरयछ अभभिर सन अभधसछर सन कतबनछ ससतरछ अससभि हत इसभलिए ससपकतषपतति अभधसछरखो सी रपरनखछ तरयोजनछधि र सन सन सलि सरछज सन द रमसछभलिस कहखो सो धतरयछन र रखसर बनछई जछनजी चछकहए तरयह धतरयछन रखनछ चछकहए कस कससजी सछ ससपकतषपतति अभधसछर दथ फसरखो सन अभधसछर र बछधछ न बनन

इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन अनसछर ससपकतषपतति उपछजमन सी दो रछनतरय कतभधतरयछस हह पहलिछ दो वतरयकतवयकतितरयखो अथछ दो सरथ फहखो अथछ वतरयकतवयकति और सरथ फह सन बजीच हआ असरर उससन अनसछर

ससपकतषपतति सछ तरयह असरर नतरयछतरयससग होनछ चछकहए सरछज दछरछ रोकतष ऐसन र सन सन ससपकतषपतति असरर ह सछनथ फन समर सहछ जछएगछ जजसर रकरिनछ और कतरकरिनछ दोनखो सन बजीच कतशवछस सी भिछनछ हो असरर सन बछद भिजी रकरिनछ सो लिगन कस उससन सछथ सोई धोखछ तरयछ लि नह स हआ हत ह स कतरकरिनछ सो तरयह कतशवछस होनछ चछकहए कस ह कसए गए भिगछन सन बदलिन उपतरयवयकति रथ फलतरय सी ससपकतषपतति परछपत सर चसछ हत शर बदकतधिस ससपदछ थछ ऐसन सभिजी उपछजमन जो पथ फरम ससपकतषपतति-परछभधसछर सन सछथ ससपनन होन हह इसजी शनरजी र आन हह उपछजमन सी दथ फसर शनरजी र असछभरत तरयवयकति ससपकतषपतति सन सछभरत तरयवयकति ससपकतषपतति सछ असरर आछ हत तरयछनजी ऐसछ उपछजमन जो कससजी वतरयकतवयकति दछरछ ऐसजी ससपकतषपतति सन रछधतरयर सन कसतरयछ गतरयछ हो जजससछ ह सछरजी ह नह स हत उललिनखनजीतरय हत कस शर पर सबसन पहलिछ अभधसछर शभरस सछ होछ हत तरयकद सोई वतरयकतवयकति शर सछ छजजब रथ फलतरय तरयछनजी शर सन रथ फलतरयछससन सछ अभधसछर ीनसर उससन उतपछद पर सलजछ सर लिनछ हत ब उससछ रछरलिछ दथ फसर शनरजी र आछ हत तरयह स ऐसछ ह हत जतसन सोई जरजीसदछर उस जरजीन सी फसलि सो रर लिन जछए जो उसनन अपनजी दबसगई सन आधछर पर सलजछई हई हत इचछ-सछसततरयछद सन अनसछर वतरयकतवयकति सछ ससपकतषपतति पर अभधसछर भिजी रछनतरय हत जब उसन कतभध-रछनतरय र सखो दछरछ अजजम कसतरयछ गतरयछ हो इसर नतरयछतरयपथ फरम आधछर पर अजजम ससपकतषपतति सन न सभिजी अपररप सजमरभलि हह जजनह रनषतरय इस शनरजी र सजमरभलि सरछ आतरयछ हत उनसी भनगछह र ससपकतषपतति अजमन सछ दथ फसरछ र सछ भनसकषट हत तरयह रछनजीतरय ससतरछ सन दछतरयरन र अनछशतरयस और अनभच हसकनप सरछ हत तरयकद ससपकतषपतति सछ असरर नतरयछतरयपथ फरम ढसग सन हआ हत ो उससन आधछर पर सरछज र असरछन आभथमस कतरर सो भिजी रछनतरयछ दननजी होगजी इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सो ऐसजी आभथमस असरछनछ सन भिजी गरनज नह स हत तरयहछस न रछनजीतरय इचछ सन भनरछमर र उन चमससछर शाकतवयकतितरयखो सी अदशतरय भिथ फभरसछ सी उपनकछ सर दनन हह जो सरछजछभथमस असरछनछ थछ जजभन ऊसच-नजीच सी भिछनछ सन छसकतस सछरर होन हह न सछरछजजस असरछनछओस सी बजीच पनपन हह थछ रनषतरय सन सोच पर नसछरछतरस असर डाछलिन हह जजनसन चलिन शभरस सन उससन शर सन रथ फलतरयछससन सछ तध अभधसछर दनखन ह दनखन ीन भलितरयछ जछछ हत उससन अभिछ र रनषतरय सछ सछसततरय-बोध शाजीषमसथ शाकतवयकतितरयखो सछ कतशानषछभधसछर उनसी अनससपछ स भसरटी जछछ हत दनसछर इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन भलिए ससपकतषपतति सछ असरछन कतरर सोई रहत नह स रखछ चछहन हर वतरयकतवयकति सो उससी आशतरयसछनरप ससपकतषपतति परछपत हो अथछ ह सनस हछथखो र भसरटी जछए न इसन वतरयकतवयकति-सछसततरय सन उपहछर सन रप र दनखन हह

इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सी दकतषट र भनतरयोजज अथमवतरयसथछ उनजी रहतपथ फरम नह स हत जजनजी भनजजी ससतरछ थछ वतरयकतवयकतिग ससपकतषपतति सी अधछररछ सछ रछन-समरछन उसर वतरयकतवयकति सो न सनलि ससपकतषपतति-अभधसछर बजलस ससगिन बनछनन रवयकति वतरयछपछर सरनन सी आजछद परछपत होजी हत शाम सनलि इनजी हत कस उससन दछरछ कसतरयछ गतरयछ सछतरयम कतभध-समर होनछ चछकहए भनजजी-अभधसछरिरछ पर जरछ-सछ अससशा रछरथ फलिजी भनतरयसतरर उनह सजीसछतरयम नह स हत पथ फसजजीछद भिजी स

ऐसछ ह चछहछ हत उनसछ रछननछ हत कस वतरयकतवयकति जजनछ भनतरयसतरर रवयकति होगछ उनछ उससन उपभिोवयकतिछसरर र आसछनजी रहनगजी तरयकद ह असनलिछपन अनभि सरनगछ ो उससन खछलिजीपन सो भिरनन सन भलिए नई सओस सछ बछजछर बढ़नगछ इससन सलि भरलिछसर पथ फसजजीपभतरयखो सछ ह लिछभि होगछ उललिनखनजीतरय हत कस उनजीसजीस शाछलद र सखछद कतचछरस भिजी पथ फसजजीछद सो वतरयकतवयकतिरछतर सन सख सन कतसछर सन भलिए जरर रछनन थन उनसछ रछननछ थछ कस पथ फसजजीछद अथमवतरयसथछ सन सरछज-सलतरयछर र ककतधि होगजी और सख जो परततरयनस रनषतरय सन जजीन सछ धतरयनतरय हत उससछ लिोग अभधसछभधस भिोग सर ससगन इचछ-सछसततरयछद भिजी पथ फसजजीछद सछ सरथमन सरन हह लिनकसन सनलि सख सन भलिए नह स उनसी दकतषट र वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ रथ फलतरय lsquoवतरयकतवयकतिरछतर सन सखrsquo सन सह स अभधस हत अभधसछरखो सी सरछनछ सो बढ़छछ कदए बगतर भरषटछचछर धोखछदड़ा योगद और बछजछर सी रनरछभनतरयखो पर रोसथछर अससभि हत इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सो सलतरयछर रछजतरय सी अधछररछ भिजी अरछनतरय हत सलतरयछर रछजतरय सन रथ फलि लिकतरय अथछम लिोगखो सन भिलिन सन भलिए अभनछतरयम सससथछओस सछ गिन सछरछजजस सरकछ शर-सलतरयछर सछसरतरय ससबसधजी दनखभिछलि सछसरतरय बजीरछ रसगभिनद थछ लिहभगस पकपछ पर रोसथछर छलिन सछनथ फन बनछ दननन सन उनह ससोष नह स हत इससन बजछतरय न वतरयकतवयकतिरछतर सी ससपथ फरम ससतरछ पर जोर दनन हह सब आजछद हखोगन परसपर बरछबर हखोगन ो सरछज र शाोषर सन भलिए जगह न बचनगजीmdashऐसछ न रछनन हह उनसछ तरयह भिजी रछननछ हत कस लिोगखो सो पथ फरम ससपकतषपतति अभधसछर दननन सन सछथ-सछथ इचछनसछर ससगिन बनछनन अपनजी भनभधतरयखो सछ अपनन भिलिन सन भलिए उपतरयोग सरनन सी ससपथ फरम आजछद होनजी चछकहए रगर उनसी सरजोर हत कस वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ पक लिनन-लिनन सई बछर न अपनजी सजीरछ सन पछर भनसलि जछन हह lsquoअभ समतर जतरयनrsquo सी चनछनजी उनह तरयछद नह स रहजी तरयकद सोई वतरयकतवयकति रसगभिनद सरथमस सोच सन सछरर अपनन सससथछन र सनलि गोरखो सो नदसर पर रखनछ चछहछ हत ो इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन अनसछर उसन इससछ भिजी अभधसछर हत शानष सरछज सो उससन अभधसछर सछ समरछन सरनछ चछकहए बशार सरव उससन सकततरय सन कससजी कहससस वतरयहछर तरयछ दथ फसरखो सन जजीन र हसकनप न होछ हो ऐसन ह तरयकद सोई गकह-सछरजी अपनन भिन सो अपनन ह रम सन कससजी वतरयकतवयकति सो बनचनछ चछहछ हत ो उससो भिजी इससछ अभधसछर हत उनसन अनसछर नतरयछतरय सी रछसग हत कस तरयह अभधसछर उनह भरलिनछ ह चछकहए बशार सरव ह दथ फसरखो सन जजीन सछ उनछ ह समरछन सरछ हो जजनन समरछन सी अपनकछ ह दथ फसरखो सन अपनन भलिए रखछ हत तरयहछस न भिथ फलि जछन हह कस रमभिनद तरयछ कससजी अनतरय परछसकभस तरयछ सछरछजजस सछरर जो वतरयकतवयकति सन भनतरयसतरर र न हो सन लिोगखो सो उनसन छजजब अभधसछरखो सन सभच सर दननछmdashउनसन जजीन र अपरततरयक हसकनप हत चथ फसकस सोई वतरयकतवयकति नह स चछहछ कस उसन उन सछररखो सन भलिए दसकडा कसतरयछ जछए जो परछसकभस होनन सन सछरर उससन भनतरयसतरर सन बछहर हह इसभलिए इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सी ससतरछ ससबसधजी अधछररछ र कससभच दोषपथ फरम नजर आजी हत

इचछ-सछसततरयछद सी कतशानषछ जजसन उससछ नसछरछतरस पक सहछ जछएगछ तरयह हत कस रसगभिनद जछभ धरम अथछ कनतरजीतरयछ सी भिछनछ सन गरस सोई वतरयकतवयकति तरयकद अपनजी इचछ और

अभभिवतरयकतवयकति-सछसततरय सन बहछनन कससजी परसछर सछ पथ फछमगरह रखछ हत ो इचछ-सछसततरयछद उसन वतरयकतवयकति-सछसततरय सी सजीरछ र रखसर सजीसछतरयम रछन लिनछ हत वतरयकतवयकति रसगभिनद सी भिछनछओस सन रवयकति हो इससन भलिए भिजी वतरयकतवयकति-सछसततरय सी भिछनछ सो परर सन सर स ऊपर उिछनछ होगछ तरयह सनलि वतरयकतवयकति सी जजमरनदछर नह स हत सरछज सछ भिजी दछभतरयत हत कस ह ऐसछ छछरर भनभरम सरन जजसर परततरयनस वतरयकतवयकति अपनजी ससतरछ और सरछनछ सछ अभधसर आनसद लिन ससन आशातरय तरयह हत कस रनषतरय अचन हखो इससन भलिए सरछज सो अपनजी अचछई सन उचच रछपदसडा सथछकतप सरनन हखोगन छकस उससन सदसतरय अपनन भिजीर सन ह परनररछएस गरहर सर सस सरछज र सरछनछ एस ससतरछ सछ उचचर सर बनछ रहछ ो वतरयकतवयकति सी रसग अथछ भलिसग सन आधछर पर पकपछपथ फरम भनरमतरय लिननन सी इचछ ह नह स रहनगजी इस रह इचछ-सछसततरयछद कतचछरस रछन-रछतर सन सख सी सलपनछ सरन हए उससन आधछर पर आदशाम सरछज सी रचनछ सछ सपनछ दनखन हह अपनजी कतचछरधछरछ सन परभ उनसछ गजब सछ समरोहन हत रछनन हह कस इचछ-सछसततरयछद सन रछधतरयर सन ह रछनजीसरर सन उचचर लिकतरय सो परछपत कसतरयछ जछ ससछ हत दथ फसर ओर उससन आलिोचसखो सछ रछननछ हत कस ह वतरयकतवयकति-सछसततरय सी आड़ा योगद र रसग-भिनद लिहभगस असरछनछ आकद सछ सरथमन सर परोक रप र नसछरछतरस अभधसछरखो सी सथछपनछ सरछ हत इचछ-सछसततरयछद कतचछरस अथमवतरयसथछ सन उदछर सरर थछ रवयकति बछजछर वतरयसथछ सछ अभ सी सजीरछ स सरथमन सरन हह lsquoलिनजनज फनतरयरrsquo उनसन भलिए न सनलि अथमवतरयसथछ बजलस रछजनजीभ और सरछज सन भलिए भिजी सछमभधस अपनजक दशामन हत वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ सरथमन सरन-सरन न अपरसटी रप र लिोस-भशाकछ भनतरयोजज अथमवतरयसथछ लिोससतर आकद सो ह नसछरनन लिगन हह तरयह उनसी कतशानषछ हत और सदछभच तरयह उनसी सजीरछ भिजी

इचछ-सछसततरयछद सन सरथमस कतदछनखो र जॉन हछसपसम सन अलिछछ रछबटीम नॉजजस सछ नछर भिजी भलितरयछ जछ ससछ हत बजीसजीस शाछलद सछ तरयह अरछजसछछद कतचछरस नतरयछतरय सी सथछपनछ सन भलिए ससपथ फरम सछधजीनछ सछ सरथमन सरछ हत इस लिकतरय-परछभपत सी रछह र ह रछजतरय सी सजीभर भिथ फभरसछ सछ सरथमन सरछ हत इसभलिए स कतदछन उसन अधम-अरछजसछछद भिजी रछनन हह जॉन हॉसपसम पथ फरम ससतरछ सछ सरथमस थछ उसनन जोर दनसर सहछ थछ कस अपनन जजीन पर सछमभधस अभधसछर ससबसभध वतरयकतवयकति सछ हत परिरछर सरछज और दनशा बछद र आन हह वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ आधछर ह तरयह भिछनछ हत कस परततरयनस वतरयकतवयकति सो अपनजी इचछ सछ रछन रखनन उससो लिकतरय रछनसर उससन अनरप आचरर सरनन सछ पथ फरछ-पथ फरछ अभधसछर हत तरयह एस वतरयकतवयकतिछद दकतषटसोर हत चथ फसकस सखछद और वतरयकतवयकतिछद परसपर पथ फरस और सहछतरयस कतचछरधछरछएस हह इसभलिए अभधसछसशा इचछ-सछसततरयछद कतचछरस सतरयस सो सखछद दशामन सन सर ब रछनन थन न पथ फसजजीछद सछ सजीधन सरथमन नह स सरन सम-सछसततरय सछ पक एस रवयकति आतरभनरमतरयजी वतरयकतवयकति और सरछज सी रचनछ उनसछ धतरयनतरय हत लिनकसन पथ फसजजी सन आधछर पर सरछज र जजस परसछर सछ कतभिछजन सछभिछकतस रप सन आ जछछ हत उसपर भिजी ह सोई कतचछर नह स सरन

इस रह न जछनन-अनजछनन पथ फसजजीछद सछ अपरततरयक सरथमन सरन हए नजर आन हह न सखछद सछ सरथमन भिजी इसभलिए सरन हह कतरयखोकस तरयह वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ सी रछह सो आसछन बनछछ हत रगर सोरन सखछद दकतषटसोर सन सरछज र नतरयछतरय सी सथछपनछ अससभि हत रछबटीम नॉजजस सतरयस तरयह रछनछ थछ कस सखछद नतरयछतरय सी रछह सछ सबसन बड़ा योगदछ पतथर हत तरयकद सब अपनन-अपनन सख सी सपधछम र हखोगन ो उन लिोगखो सन सख सी भचसछ जो कससजी सछररशा ददड़ा योगद सन बछहर हह अथछ ददड़ा योगद र कतपड़ा योगद चसन हहmdashसदन सरनगछ इस सम सन सछथ नॉजजस सखछद दशामन सो कतशानषसर नतरयछतरय सन ससदभिम र सर ब-सर ब नसछर ह दनछ हत उससी पसस lsquoअनछस सटीनटी और तरयथ फटीोकतपतरयछrsquo जॉन लिछस(1632mdash1704) सन रछनछभधसछर ससबसधजी कतचछरखो सन आगन सछ भचसन हत रछजनजीभस दशामन सन असगम रछनछभधसछरखो सछ पक लिनन हए उसनन भलिखछ थछ कस रनषतरय परसकभ सन ह रवयकति और सरछन होछ हत परसकभ सन उसन जजीन ससतरछ ससपकतषपतति-ससबसधजी अभधसछर परछपत होन हह उनह स सन आधछर पर ह सरछज सन जड़ा योगदछ हत सरछज वतरयकतवयकति सी भनजजी एस सछमजभनस इचछ-आसछसकछओस सछ कतसछर हत उससी जसथरछ ससपननछ थछ अपनजी सछधजीनछ सन सखरतरय भिोग हन रनषतरय अपनजी नतसभगमस ससतरछ सन एस कहससन सो सरछज और सरसछर सो ससौप दनछ हत उसजी सन उन दोनखो सो तधछ और छस परछपत होजी हत चथ फसकस सरसछर लिोगखो सी इचछ सन बनजी थछ उनसी सहरभ सन चलिजी हत इसभलिए उससछ परथर समवतरय लिोगखो सी सछधजीनछ थछ अभधसछरखो सी रकछ सरनछ हत रछबटीम नॉजजस जॉन लिॉस सन परछसकभस अभधसछरखो सो सजीसछरछ हत उससन अनसछर तरयन अभधसछर रनषतरय होनन सी ससदटी हह इसभलिए इनसछ कससजी परसछर सन उललिसरन रनषतरयछ सन परभ अकमतरय अपरछध हत चथ फसकस सभिजी सन जजीन-ससबसधजी अभधसछर बरछबर हह इसभलिए रनषतरय सन ससपकतषपतति-ससबसधजी अभधसछर सछरछजजस नतभसछ सन बसधन होन हह न भिजी स रछनतरय हह जब स ससपकतषपतति सछ अजमन और हसछसरर कतभधरछनतरय र सन सन बगतर कससजी कहससछ धोखछदड़ा योगद और कोभि सन ससभि हो ससन नॉजजस सन अनसछर ससपकतषपतति अभधसछर थछ उनसन असरर सी ससबसधजी नतरयछतरय सन तससबसधजी जीन सछरछनतरय भसधिछसखो दछरछ सरझजी जछ ससजी हतmdash

1 तरयकद सोई वतरयकतवयकति नतरयछतरय सन भसधिछसखो सन अनसछर ससपकतषपतति अजजम सरछ हत ो उससो अजजम ससपकतषपतति सो अपनन अधजीन रखनन सछ अभधसछर हत अथछ

2 सोई वतरयकतवयकति कससजी ससपकतषपतति सो नतरयछतरय सन भसधिछस सन अनसछर ऐसन वतरयकतवयकति सी ओर सन असरर सन ददरछन परछपत सरछ हत जजससछ उस ससपकतषपतति पर कतभधस अभधसछर थछ ब भिजी

परछपतसछम अजजम ससपकतषपतति सो अपनन अधजीन रखनन सछ अभधसछर हत3 उपतरयमवयकति दो परकतभधतरयखो सन अलिछछ कससजी भिजी अनतरय र सन सन अजजम सी गई ससपकतषपतति

अनछभधसक सलजन सन भिजीर रछनजी जछएगजी

नॉजजस सरछधछन वतरयसथछ सछ कतरोध सरछ हत सरसछर और परशाछसन दछरछ उससन पक र कदए जछनन छलिन अननस सरषो सन बछजथ फद ह इसन लिछगथ फ रखनन सन भलिए सई ततरयछर नह स थछ उससन

अनसछर सरछधछन सी पधिभ ह दोषपथ फरम हत ह रनषतरय सी ससतरछ और ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो र सध लिगछजी हत ऐसछ परजी होछ हत कस ह सरछधछन सो एस परसछर सी चोर रछनछ हत ऐसजी चोर जो सरसछर अथछ रछजतरय दछरछ सछनथ फन और अभधसछर सन नछर पर सी जछजी हत सरसछर टीतकस सथ फलिनन सन भलिए बलिपरतरयोग सछ सहछरछ लिन ससजी हत उससन अनसछर रनषतरय सन तध ससपकतषपतति-अभधसछर पर उससी इचछ सन बगतर हसकनप सरनन सछ अभधसछर सरसछर सरन कससजी सो भिजी नह स हत दनसछर गर बखो सन भलिए भनरायःशालस भशाकछ सछसरतरय परिरहन भिोजन आछस आकद ससबसधजी सोई भिजी गभकतभध जो सरछधछन सन नछर पर जनछ सन बलिपथ फमस ऐसिी गई धनरछभशा दछरछ ससचछभलि हत अतध रछनजी जछएगजी अरछजसछछद नॉजजस सछ रछननछ थछ कस रछजतरय सो अलपछभधसछर ससपनन होनछ चछकहए उससछ दछभतरयत नछगरिरस-सलतरयछर सन भलिए बनछए गए कतधछन सो लिछगथ फ सरनछ थछ अपरछध जतसन डासतजी चोर धोखछदड़ा योगद लिथ फटी-खसोटी रछरपजीटी आकद सन रछरलिखो र सरछज सी रकछ स सजीभर हत बछसी दछभतरयत नछगरिरसखो दछरछ अपनन कतनस ससगिन सहसछर सछसततरयबोध एस सरछनछ सी भिछनछ सन ससपनन होनन चछकहए नॉजजस सन तरयन कतचछर हछसपसम सी भिछनछओस सन रनलि खछन हह उससन अनसछर lsquoसरसछर सी जरर सनलि कतदोह तरयछ उपद सो शाछस सरनन सन भलिए पड़ा योगदजी हत कतसछस अथछ दभनतरयछ सो बनहर बनछनन जतसन सछतरयरषो र उससी सोई भिथ फभरसछ नह स हत न ह सरसछर सछ सछर फतसलिछ सरनछ हत कस उसन कसस वतरयसछतरय सन कसनछ रनछफछ भरलि ससछ हत उससछ सछतरयम सछनथ फन सी सहछतरयछ सन आरकरिछरस सछतरयमछह सो भनतरयसकततर सरनछ हतrsquo6

इन कतचछरखो पर हर lsquoलितजनज फनतरयरrsquo सी छतरयछ दनख ससन हह नॉजजस सन अनसछर lsquoरछजनजीभस दशामन सी रथ फलिभिथ फ सरसतरयछrsquo इस रतरय पर कतचछर सरनछ नह स हत कस lsquoसरसछर सछ सरप सतसछ होनछ चछकहएrsquo बजलस तरयह दनखनछ हत कस lsquoकतरयछ सभिजी सन भलिए एस रछजतरय होनछ चछकहएrsquo नॉजजस रछजतरय सन औभचततरय पर हछलिछसकस उनजी गसभिजीरछ सन सछलि नह स उिछछ जजस रह कतपतरयरन जोसनफ परथ फधखो भरखछइलि बसभनन जतसन अरछजसछछद उिछन हह रगर नछगरिरस सलतरयछर और कतसछस सन कनतर र उससी भिथ फभरसछ सो बह सजीभर सर दननछ चछहछ हत नॉजजस रछजतरय थछ उससन उदनशतरयखो सी सरजीकछ सो आधभनस रछजनजीभस दशामन सी पररख सरसतरयछ रछनछ थछ इस ससबसध र ह सरहजीस शाछलद सन रहछन अनभिछद दछशामभनस जॉन लिॉस सन बनहद सर ब थछ लिॉस सछ सहनछ थछmdashlsquoसदरजी रछजतरय सो शाछभस सरनन सन भलिए परसकभ सन अपनन भनतरयर होन हहrsquo7

लिॉस सन अनसछर ह भनतरयर हतmdashlsquoनतरयछतरयrsquo जछकहर हत कस नतरयछतरय तरयहछस वतरयछपस ससदभिरषो र परतरयवयकति हआ हत उससछ रथ फलि ससदनशा हत कस दभनतरयछ र lsquoकससजी सो भिजी दथ फसरन सन जजीन ससतरछ थछ ससपकतषपतति सो हछभन पहसचछनन सछ सोई अभधसछर नह स हत rsquo8 lsquoसदरजी रछजतरयrsquo सी अधछररछ सो आगन बढ़छन हए नॉजजस आधभनस रछष-रछजतरय सन अभधसछरकनतर र सटीदजी सछ सझछ दनछ हत उससछ सहनछ थछ कस नछगरिरसखो र तरयह भरर नह स फतलिछतरयछ जछनछ चछकहए कस उनसी सरकछ सरसछर सन शाकतवयकतिशाछलिजी होनन पर भनभिमर हत और सरसछर जतसन-जतसन शाकतवयकतिशाछलिजी होगजी उनसी ससतरछ सरकछ और सरककतधि उसजी अनपछ र बढ़जी जछएसगजी रनषतरय दथ फसरन रनषतरय सन रछजतरय सन आधछर पर नह स

रखतरयरायः परसकभ सरछज थछ अपनजी जररखो सन आधछर पर जड़ा योगदछ होछ हत उससन अनसछर रछजतरय सी शाकतवयकतितरयखो सछ उपतरयोग नछगरिरसखो सो एस-दथ फसरन सी रदद सरनन अपनन कहखो सी सतरयस सरकछ सरनन सी सहज-सछभिछकतस परककतषपतति सन उतपरनरस सन रप र कसतरयछ जछनछ चछकहए न कस उनसन कतरधि अरोधस शाकतवयकति सन रप र वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ थछ अपनन सससछधनखो सछ अपनन सख और ससतरछ सन भलिए परतरयोग कसए जछनन सन अभधसछर सो ह जखलिछड़ा योगद सछ उदछहरर दनसर सरझछनन सी सोभशाशा सरछ हतmdashlsquoरछन लिजीजजए सोई वतरयछसछभतरयस जखलिछड़ा योगद कससजी टी र सन भलिए अपनजी शारषो पर खनलिनन सन भलिए ततरयछर होछ हत शाम सन अनसछर ह तरय सर लिनछ हत कस ह खनलि सन भलिए कतबसन कटीसटीखो सन परछपत धनरछभशा सछ पछसच परभशा लिनगछ आतरयोजस जखलिछड़ा योगद सन रछनदनतरय तरयछ सरजीशान सो लिनसर सददनबछजजी सर ससन हह लिनकसन बछद र अनबसध सन असगम परछपत होनन छलिजी धनरछभशा सो इचछनसछर खचम सरनन सछ सछमभधसछर सनलि उस जखलिछड़ा योगद सो होगछ एस बछर अनबसध सर लिननन सन बछद टी र परबसधन अथछ कससजी भिजी अनतरय सो तरयह अभधसछर नह स रह जछछ कस ह जखलिछड़ा योगद सन अनबसध सन ह भरलिनन छलिजी धनरछभशा सन खचम सो लिनसर कससजी परसछर सछ सछलि-जछब सरनrsquo

बजीसजीस शाछलद र पथ फसजजीछद सन औभचततरय सो दशाछमनन सन भलिए उससो रछनजीतरय ससतरछ सन सछथ जोड़ा योगदसर दनखनन सी सोभशाशा लिगछछर होनन लिगजी थजीस रनषतरय ससतर हत ह अपनजी रजजी सछ रछभलिस हत उससन अपनन अभधसछर हह कससजी सो उससी ससतरछ र दखलि दननन सछ अभधसछर नह स हतmdashरछनजीतरय ससतरछ और अजसरछ सन नछर पर तरयन बछ खथ फब उछलिजी जछ रह थजीस रछजतरय चथ फसकस जनछ सी सछरथ फकहस इचछ सछ परभभनभधत सरछ हत इसभलिए वतरयकतवयकति-सछसततरय सन नछर पर वतरयकतवयकतिछद सछ नछरछ भिजी सफलि हो ससछ थछ जब रछजतरय सन अभधसछर कनतर सो सजीभर सर कदतरयछ जछए तरयकद वतरयकतवयकतिरछतर अपनन अभधसछरखो सन परभ जछगरस हत ह स-चनछ स-अनशाछभस हत ो रछजतरय सी भिथ फभरसछ अपनन आप ह भसरटी जछजी हत लिनकसन आजछद सछ अभभिपरछतरय तरयकद सनलि अपनजी ससपकतषपतति और सससछधनखो सछ रनरछनछ उपतरयोग हत ब तरयह रछनछ जछएगछ कस वतरयकतवयकति सी ससतरछ सछ उपतरयोग उससो पथ फसजजीछद छसखो सन हछथखो सछ जखलिदनछ बनछनन सन भलिए कसतरयछ जछ रहछ हत नॉजजस वतरयकतवयकति सो अपनजी ससपकतषपतति और सससछधनखो सन भनबक निरबध उपतरयोग सछ अभधसछर दननन सछ जोरदछर सरथमन सरछ हत अपरततरयक रप सन ह सजीसछर लिनछ हत कस रनषतरय असनलिछ हत ह भिथ फलि जछछ हत कस ससतरछ सछ धतरयनतरय वतरयकतवयकति सो उससी भनजछ सन दछतरयरन र सतद सर दननछ नह स हत बजलस सरछज र सबसन सछथ रहन हए अपनन समरछन अजसरछबोध एस अभभिवतरयकतवयकति सदशालि सो बचछए रखनन सछ अभधसछर हत तरयह ससतरछ सी नसछरछतरस वतरयछखतरयछ हत इसपर कतचछर सरन सरतरय नॉजजस सरछज सलतरयछर भशाकछ जतसन ससछरछतरस रथ फलतरयखो सी एसछएस उपनकछ सर दनछ हत दथ फसरन इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सी भिछसभ सरछधछन पररछलिजी सी आलिोचनछ सरन हए ह उससो सरसछर सी ओर सन अरोधस सछरमछह रछन लिनछ हत जो उससन अनसछर ससपकतषपतति पर रनषतरय सन नतभस अभधसछर र सटीदजी सछ सछर सरजी हत ो कतरयछ सरछज सलतरयछर जतसजी सोई अधछररछ नह स हत और जो सपधछम र

कससजी सछरर कतपड़ा योगद चसन हह उनसन कतसछस सो लिनसर रछजतरय और सरछज सी सोई जजमरनदछर नह स हत नॉजजस इन परशनखो सो नजरसदछज सर जछछ हत उससछ रछननछ हत कस जब रछजतरय सी ओर सन नतरयथ फनर परभबसध हखोगन रनषतरय-रछतर सो अपनन दछरछ अजजम सी गई ससपदछ पर अभधसछर होगछ ब सभिजी लिोग अपनन-अपनन कतसछस सन भलिए सरकतपम भिछ सन सछतरयम सरगन सरछज र सभिजी सो कतसछस सन सरछन असर और ससतरछ रहनगजी ो एस भिजी वतरयकतवयकति कतसछस सन लिछभिखो सन सभच न रहनगछ और सरछज उस आदशाम सी ओर अगरसर होगछ जो रनषतरयछ सछ सबसन बड़ा योगदछ सपनछ हत इससन भलिए ह रनषतरय सन अभधसछरखो सी वतरयछखतरयछ सरछ हत सहनन सी आशतरयसछ नह स हत कस नॉजजस सी रछनछभधसछर ससबसधजी अधछररछ रखतरयरायः ससपकतषपतति पर अभधसछर एस तससबसधजी ससतरछ पर सकद हत

इचछ-सछसततरयछद एस रछनछभधसछर

वतरयकतवयकति कतशानष सन ससदभिम र ससतरछ समरछनजनस वतरयहछर जजीन-सरकछ असरखो सी सरछनछ अभभिवतरयकतवयकति थछ अजजम ससपकतषपतति सन ऐजचस उपतरयोग सछ अभधसछर हत कससजी सरछज र इन अभधसछरखो सी अनपजसथभ र रछनछ जछएगछ कस हछस वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ खरन र हह तरयहछस जजन अभधसछरखो सो ससतरछ सछ पतरयछमतरय रछनछ गतरयछ हत न वतरयकतवयकति सन रथ फलिभिथ फ अभधसछर हह सरछज र सजमरभलि होनन सन पथ फम भिजी न रनषतरय सो परछपत होन हह सरछजजीसरर सी आनपछभस सफलिछ सरछज र नछगरिरस अभधसछरखो सी उपलिलधछ सन सर पर भनभिमर सरजी हत उसजी सन सरछज र नतरयछतरय सी पति सछ अनरछन लिगछतरयछ जछ ससछ हत दथ फसरन शालदखो र अभधसछर सरछज र नतरयछतरय सी सथछपनछ सो ससभि बनछन हह चथ फसकस तरयन वतरयकतवयकति सन रदभलिस अभधसछर हह इसभलिए वतरयकतवयकति सो उनसन भलिए आछज उिछनन थछ आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर ससरषम सरनन सछ अभधसछर भिजी सहज परछपत होछ हत नॉजजस सरछज र नतरयछतरय सन सरप सो लिनसर बह सपषट न हो कसस अभधसछरखो सी उसनन जोरदछर सछलि सी हत ह अभधसछरखो सो नतरयछतरय सछ पतरयछमतरय रछनछ हह सरछज र lsquoनतरयछतरय सी पसड़ा योगद भिजी स ससभि हत जब स हछस रछनछभधसछरखो सछ समरछन होछ हतrsquo9mdashतरयह बछ उसनन अननस ससदभिरषो सन सछथ सई बछर-ररछ-कफरछसर सह हत उससछ रछननछ हत कस अभधसछर रनषतरय सी ससतरछ सछ परजीस हह आदशाम सरछज र तरयन वतरयकतवयकति सो सहजरप र परछपत होनन चछकहए इचछ-सछसततरयछद कतचछरस इसर अभभिवतरयकतवयकति सी ससतरछ थछ ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो जतरयछदछ रहत दनन हह उनसछ रछननछ हत कस अजजम ससपकतषपतति पर रनषतरय सछ पथ फरछ अभधसछर हत और रछजतरय सरन कससजी सो भिजी इस अभधसछर र हसकनप सरनन सछ अभधसछर नह स हत जो सछनथ फनजी रप सन जजससछ हत ह उससो सहज-सछभिछकतस रप र परछपत होmdashतरयह इचछ-सछसततरयछद नतरयछतरय सछ आधछर-भसधिछस हत ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो सो लिनसर उनसछ आगरह इनछ अभधस हत कस अभभिवतरयकतवयकति सछसततरय जो

रछनजीतरय ससतरछ सछ असलिजी पहचछन हत सदछभच पजीन थ फ टीछ परजी होछ हत आगन हर नॉजजस सी नतरयछतरयछधछरिर सरछज सी परिरसलपनछ र अभधसछरखो सन रहत पर कतचछर सरगन तरयह जछननन सी सोभशाशा सरगन कस उससी lsquoसतrsquo अथछ lsquoआतर-सछभरतrsquo सी सतधिछसभसी कतरयछ हत सछथ ह हर इसपर भिजी कतचछर सरगन कस नॉजजस सन भलिए ससपकतषपतति अभधसछर ससपकतषपतति सन रछतरयनन थछ उससी कतभशाषटतरयछस कतरयछ हह

1 समसलिभि रदभलिस अभधसछर

नॉजजस सन भलिए नतरयछतरयछधछरिर सरछज सी पहलिजी कतशानषछ हत कस उसर वतरयकतवयकति सन रथ फलिभिथ फ अभधसछर सरजक होनन चछकहए हछलिछसकस हछस उससछ भचसन सनलि ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो सी कतनचनछ स सजीभर होसर रह जछछ हत उससन अनसछर परततरयनस रनषतरय सछ अजजम ससपकतषपतति पर पथ फरछमभधसछर हत ह उससो अपनजी रजजी सन अनसछर खचम सर ससछ हत दछन र दन ससछ हत इचछ-सछ सततरयछद कतचछरस रछन न आए हह कस रनषतरय अपनछ रछभलिस सतरयस होछ हत नॉजजस सी पसस lsquoअनछस सटीनटी एसडा तरयथ फटीोकतपतरयछrsquo र lsquoआतर-सछभरतrsquo(सनलफ आनरभशाप) शालद सनलि एस बछर उस सरतरय आछ हत जब ह सरछधछन और बनगछर पर चचछम सरछ हत उससी परिरभिछषछ र आतर-सछभरत ह असथछ हत जब सछरजी और स एस और सरछन हो अपनन शार र पर सबसन पहलिछ अभधसछर रनषतरय सछ हत अपनन शर एस तरयोगतरयछ सन बलि पर ह जो भिजी अजजम सरछ हत उससछ लिछभि उसन भरलिनछ ह चछकहए आतरसछभरत सन अलिछछ ह lsquoससपथ फरम सछभरतrsquo सी अधछररछ सो भिजी सपषट सरछ हत उससन अनसछर सरछज र नतरयछतरय सी उपजसथभ भिजी ससभि हत जब वतरयकतवयकति सो अपनन सरछई पर पथ फरछ अभधसछर हो ह अजजम ससपकतषपतति सो बनचनन असरिर सरनन सो पथ फर रह स सतर हो आतररकछ और ससपकतषपतति सी सरकछ सन भलिए शातर सछ परभसछर सरनन कहससछ सो टीछलिनन नससछन सी तध र सखो सन भिरपछई सरनन सछ अभधसछर वतरयकतवयकति सो भरलिनछ चछकहए तरयह भिजी lsquoससपथ फरम सछभरत सी शनरजी र आछ हत ससपथ फरम सछभरत सी दथ फसर रटीनछएस ससपकतषपतति सन असरर सरकछ दसगखो थछ कससजी भिजी अनतरय परसछर सी आपदछ सन ससपकतषपतति सो होनन छलिन नससछन सन बचछ सन अभधसछर सन रप र आछ हत तरयह ससपकतषपतति अभधसछर सन परभ दथ फसरखो सी कतनम सहरभ नतभस सछररतरयम थछ ससपकतषपतति सन उपतरयोग सो लिनसर सछरजी सन असजीभर अभधसछर सछ परजीस होजी हत लिनकसन lsquoससपथ फरम सछभरतrsquo सछ आशातरय अजजम ससपकतषपतति सन रनरछनन परतरयोग सछ अभधसछर नह स हत हछसी जखलिछड़ा योगद सो रतदछन र इस बछ सछ पथ फरछ अभधसछर होछ हत कस ह अपनजी जसटीस सछ सरछलि कदखछसर परभकदसद टी र सो रतदछन र पथ फर रह सछ

दन उससन लिगछछर गोलि दछगन लिनकसन उससो हछसी जसटीस सन परभकदसद सछ भसर फोड़ा योगदनन सछ अभधसछर नह स कदतरयछ जछ ससछ वतरयकतवयकति इस बछ सन भलिए पथ फरम स सतर हत कस अजजम ससपकतषपतति सछ कतभधरछनतरय ढसग सन अपनन सख एस स सतरछ सन कतसछर हन परतरयोग सरन लिनकसन दथ फसरखो सो उससन रछधतरयर सन हछभन पहसचछए तरयह स सतरछ उसन हरभगज नह स द जछ ससजी कतरयखोकस परसछरछसर र ऐसछ सरनछ दथ फसरखो सन जजीन र अछसभ हसकनप हत जजससछ इचछ-सछ सततरयछद कतचछरस कतरोध सर न हह सछफ हत कस ससपकतषपतति पर ससपथ फरम अभधसछरिरछ सछ भिछ भिजी दथ फसरन सन अभधसछर और जजीन सछ समरछन सरनन सी भिछनछ सन जड़ा योगदछ हत उसर सनलि न तध उपतरयोग सजमरभलि हह जो कतबनछ दथ फसरन सन जजीन और स सतरछ र अछसभ अनछभधसछर हसकनप कसए बगतर कतभधरछनतरय ढसग सन परदछन कसए जछ न हह इसभलिए ससपथ फरम सछभरत भिजी सरछज दछरछ रतरयछमकद भनतरयसकततर उपतरयोग भलिए होछ हत इसभलिए स कतदछनखो नन इससन भलिए lsquoसजीभर भनजजी-सछभरतrsquo भिजी सहछ हत हछलिछसकस सतरयस नॉजजस इस शालद-तरयगर सन परतरयोग सन बचछ हत ह भनजजी ससपकतषपतति सो जरर रछनछ हत उससछ जोरदछर र सन सन सरथमन भिजी सरछ हत सछथ ह जोड़ा योगद दनछ हत कस वतरयकतवयकति कतबनछ दथ फसरखो सो कससजी भिजी परसछर भिजी परसछर सी कभ पहसचछए उगरछ कदखछए तरयछ दथ फसरखो सी स सतरछ सो बछभध कसए भनजजी ससपकतषपतति सन उपतरयोग हन पथ फर रह स सतर हत

2 नतरयछतरयससग अभधगरहर

ससपकतषपतति सन अजमन सो लिनसर इचछ-सछसततरयछद दकतषटसोर पथ फर रह सपषट हत रनषतरय सछ सनलि उसजी ससपकतषपतति सन उपतरयोग पर नतभस अभधसछर हत जो उसनन नतरयछतरय ससग ढसग सन अजजम सी हो ऐसजी ससपकतषपतति जो उसनन बलिपथ फमस हभथतरयछई गई हो जजससन अजमन र उससछ सोई तरयोगदछन न हो उससन उपतरयोग सछ वतरयकतवयकति सो सोई नतभस अभधसछर नह स हत रगर सरछज र हर बछर आदशाम सन सछर नह स चलिछतरयछ जछ ससछ स वतरयछहछरिरस दकतषटसोर भिजी अपनछनछ पड़ा योगदछ हत रनषतरय दथ फसरन सन शर सन सन अजजम स सछ उपतरयोग सरन तरयह उभच नह स हत कसस तरयकद उस असछभरत तरयवयकति सससछधनखो तरयछनजी ऐसन सससछधनखो दछरछ जजनपर वतरयकतवयकति सछ तध अभधसछर न हो सी रदद सन तरयकद ह स अजजम सरछ हत ब उस उतपछद पर कसससछ अभधसछर रछनछ जछएगछ नतरयछतरयससग अभधगरहर र इसजी पर कतचछर कसतरयछ गतरयछ हत उससन अनसछर ऐसछ परततरयनस वतरयकतवयकति जो असछभरततरयवयकति ससपकतषपतति पर अपनछ दछछ सरन हए उससन स अजजम सरछ हत उससन भलिए उभच हत कस अजजम उतपछद सन बड़ा योगदन कहससन सो द थ फसरखो सन भलिए ोड़ा योगद दन तरयह सजीधछ-सछ वतरयछहछरिरस दकतषटसोर हत जजससो रछनजीतरय सरजोरिरतरयखो सन बजीच सछरसजसतरय थछ सरछज र शाछसभ और वतरयसथछ बनछए रखनन सी अनसररजीतरय सोभशाशा सन रप र भिजी दनख ससन हह तरयह वतरयछहछरिरसछ सन दबछ ह हह कस परछतरयरायः सभिजी इचछ-सछसततरयछद कतदछन असछभरततरयवयकति ससपकतषपतति

पर सलजन सी जसथभ सो सजीसछरन हह लिनकसन न उस असथछतरयजी अभधसछर तरयछ वतरयसथछ सो उसजी सजीरछ स रछनतरयछ दनन हह जब स ह स नतरयथ फनर शारषो सछ पछलिन सरछ हत उनसन इस दकतषटसोर सी आलिोचनछ भिजी होजी रह हत lsquoअनछभधसक ससपकतषपतति पर अभधसछरrsquo सी जीन भभिनन जसथभतरयखो सी चचछम इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो नन सी हत उनसन अनसछर रछन लिजीजजए सोई वतरयकतवयकति कससजी ऐसन सससछधन पर जो उससन सछभरत सन बछहर हत शर सरन हए स अजजम सरछ हत अथछ जजससछ ह सससछधन हत उससन सछथ भरलिसर शर सरन हए उतपछदन र सहछतरयस बनछ हतmdashब उससछ उस उतपछद पर कसनछ और कसस सजीरछ स अभधसछर होगछ

कतबलिसलि भिजी नह सशाथ फनतरयrsquo आलिोचस खरछ जछब दनन हह उनसन अनसछर तरयकद सोई वतरयकतवयकति चतरछहन पर खड़ा योगद सछर सन शाजीशाखो सी बगतर उससन सछरजी सी अनरभ सन आसर सफछई सरनन लिगन ो उससो उस सछर सछ सछभरत नह स कदतरयछ जछ ससछ इससन सरथमन र तरयकद सोई तरयह दछछ सरन कस इस परसछर भरलिछ-जलिछ शर आशतरयस हत और सरछज र कतबनछ शर सछ सछझछ कसए सछर नह स चलिछ ब ो नतरयछतरय-ससग अभधसछरिरछ सी अधछररछ ह अथमह न होसर रह जछएगजी कतरयखोकस जीसरछ अचछनस बजीच र आसर दथ फसरन वतरयकतवयकति दछरछ ससपकतषपतति पर बलिछ त सलजन सो भिजी बतध रोकतष सर ससछ हत इससन उस वतरयकतवयकति सन अभधसछरखो सछ सजीधछ हनन होगछ जो उतपछदन सन भलिए छसई जजमरनदछर हत दथ फसरन वतरयकतवयकति नन दबसगई कदखछसर जजससन उतपछद सो सलजछनन सी सोभशाशा सी हत रछजशाछह और सछमछजतरयछद र तरयह होछ थछ अपनन समछटी तरयछ आशतरयदछछ सो परसनन सरनन सन भलिए ऐसछ सझछ उनसन रसह-लिगन दरबछर परछतरयरायः दनन ह रहन थन तरयछतरछ सन ददरछन जसगलि र एस रछ कतबछ लिननन सछ रलिब तरयह नह स हत कस आप उसपर सछभरत सछ दछछ िोसनन लिग जीसरन अभधगरहर अथछ सलजन सन रछधतरयर सन अजजम ससपकतषपतति पर आशतरयस नह स कस ह आपसन ससपथ फरम सछभरत छलिजी ह हो उनसन सछभरत सो लिनसर दथ फसरन लिोगखो सी भिजी तसजी ह दछनदछर ससभि हत उस असथछ र छसकतस सछरजी जछनबथ फझसर तरयछ अनजछनन ह अपनजी दछनदछर पनशा सरनन र चथ फस भिजी ससछ हत सछफ हत कस सछससछरिरस सओस पर ससपकतषपतति अभधसछरिरछ ऐभहछभसस ससदभिम भलिए रहन हह तरयह सरसतरयछएस इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन सरक पहलिन सन ह थजीस नॉजजस नन उससी सरलि और सटी स कतनचनछ सी हत

ससपकतषपतति अभधगरहर सो लिनसर रछबटीम नॉजजस िोस नजीजन पर नह स पहसच पछछ इस कतषतरय र उससछ रन ससशातरयगरस हत ह लिॉस सन सहरभ दशाछमन हए शर सन सजमरशर पर अपनछ धतरयछन सकद रखछ हत उललिनखनजीतरय हत कस ईसछई परसपरछ र सरस भिथ फभर पररछतरछ सी रछनजी जछजी हत रछजछ धरजी पर पररछतरछ सन परर-पतर सछ परभभनभध हत रछजछ सो दतजीतरय-अभधसछर सन ससपनन रछननन छलिन सोलिहजीस शाछलद सन असगरनजजी लिनखस रछबटीम कफलरर नन भलिखछ थछ कस पररछतरछ नन सरस भिथ फभर ईसछ रसजीह सो ससौपजी थजी रसजीह नन उससो नछगरिरसखो सन बजीच कतभिछजज सर कदतरयछ कफलरर सन सथन कस पररछतरछ नन ससपथ फरम धरछ ईशवर सन परभभनभध तरयछनजी

रछजछ सो ससौपजी गई थजी सछ कतरोध सरन हए लिॉस नन lsquoसतकससडा कटीट ज आन गनमरटीrsquo र भलिखछ कस ईशवर सन सछरनन रछजछ और परजछ सन परशन उिछनन सछ सोई औभचततरय नह स हत उससन अनसछर पररछतरछ नन जरजीन सजीधन जनसछधछरर सो उससी सछरछनतरय दनखभिछलि सन भलिए ससौपजी थजी इसभलिए ह सछभरत सन परन हत परततरयनस वतरयकतवयकति सछ उसपर उनछ ह अभधसछर हत जजनछ कससजी दथ फसरन सछ हत कससजी वतरयकतवयकति दछरछ शानष सरछज सी रजजी सन बगतर परछसकभस ससपकतषपतति और सससछधनखो पर कससजी भिजी परसछर सी दछनदछर अतध सह जछएगजी ब रनषतरय सन बस र कतरयछ हत भिथ फ-उतपछद पर उससी दछनदछर सछ आधछर कतरयछ हो लिॉस सछ रछननछ हत कस रनषतरय परिरशर सन जरिरतरयन असछभरत तरयवयकति धरछ पर भनजजी अभधसछरिरछ सछ दछछ सर ससछ हत lsquoसतकससडा कटटी ज आन कद भसकतलि गनमरटीrsquo सन पछसचन अधतरयछतरय र ह सम दनछ हतmdash

1 तरयकद सोई वतरयकतवयकति अपनन सछभरत तरयवयकति स सो कससजी ऐसजी स र भरलिछछ हत जजससछ सोई सछरजी नह स हत ो ह स उस वतरयकतवयकति सी रछन लिजी जछजी हत2 परततरयनस रनषतरय सो अपनन शर पर पथ फरछ अभधसछर हत3 इसभलिए जब सोई वतरयकतवयकति अपनन शर सो जजससछ ह सछरजी हत असछभरत तरयवयकति

भिथ फभर सन तरयोग सरछ हत ो ह उसपर सछभरत परछपत सर लिनछ हत11

लिॉस सछ lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर ससपकतषपतति-अभधसछर सन पक र कदतरयछ गतरयछ तरयह सम दोषपथ फरम थछ चथ फसकस अनतरयछनतरय परछजरतरयखो सजग सी भिछसभ रनषतरय भिजी परसकभ सछ ह कहससछ हत इसभलिए शाोधन परिरशाोधन अथछ रपछसरर सन बहछनन वतरयकतवयकति दछरछ परछसकभस सससछधनखो पर जजन सरषो सन आधछर पर भनजजी अभधसछरिरछ सछ दछनदछर सी जछजी हत उसजी रह उनह स सरषो सन आधछर पर परछसकभस ससपदछ होनन सन सछरर रनषतरय पर भिजी परसकभ तरयछ सरछज सी दछनदछर ससभि हत उस असथछ र रनषतरय सी अकतसलि ससतरछ सी अधछररछ खटीछई र पड़ा योगद ससजी हत इन सभरतरयखो सन बछजथ फद लिॉस सछ कतचछर आधभनस इचछ-सछसततरयछद कतदछनखो सो आसकतषम सरछ हत सतरयस नॉजजस नन भिजी शर-सजमरशर सन कतचछर सो दोषपथ फरम रछनछ थछ हछलिछसकस ह उससछ सछथमस कतसलप दननन र असरथम रहछ थछ नॉजजस सन अनसछर lsquoशर-सजमरशरrsquo सन भसधिछस सी सरजोर हत कस इस आधछर पर हए ससपकतषपतति असरर पर सछभरत सी सजीरछ सन बछरन र िोस सरछधछन नह स दनछ उदछहरर सन भलिए रछन लिजीजजए रसगलिगरह सी तरयछतरछ पर भनसलिछ तरयछतरजी उस गरह पर उरनन र सछरतरयछब हो जछछ हत रसगलि सी सह पर उरनन सन बछद ह उस सथलि सी सफछई सरछ हत लिसबन परिरशर सन बछद ह उस सथलि सो सछफ और सरलि सरनन र सछरतरयछब हो जछछ हत अब तरयकद रसगलिगरह पर उरनन छलिछ ह पहलिछ असरिरक तरयछतरजी हत ो सछलि उिछ हत कस शर-सजमरशर सन भसधिछस सन अनसछर उससछ कसनजी भिथ फभर पर अभधसछर होगछ कतरयछ पथ फरछ रसगलि गरह उससछ रछन भलितरयछ जछनछ चछकहए अथछ सनलि ह सथलि जजनछ उसनन सछफ कसतरयछ हत नॉजजस इस परशन सो तरयह स ोड़ा योगद दनछ हत उषपततिर नह स दनछ उससी ओर एस सझछ तरयह भिजी आछ हत कस lsquoशर-सजमरशरrsquo सन कतचछर सो ह

कसनछरन सर अभधसछरिरछ सी सरसतरयछ पर वतरयकतवयकतिरछतर सी रदजथ फदगजी थछ उससी रथ फलिभिथ फ आशतरयसछ सो धतरयछन र रख उपतरयोभगछछद दकतषटसोर सन कतचछर कसतरयछ जछए

आगन बढ़नन सन पहलिन उभच होगछ कस उस सरसतरयछ पर कतचछर सर भलितरयछ जछए जजससछ हरनन ऊपर उललिनख कसतरयछ हत तरयछनजी असछभरततरयवयकति तरयछनजी नतसभगमस ससपदछ पर भनजजी अभधसछरिरछ सो कसस परसछर परिरभिछकतष कसतरयछ जछए उससन गजीसरर सछ आधछर कतरयछ हो lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर वतरयकतवयकति सी ससपकतषपतति कसनजी और कसस सजीरछ स उभच हत स कतदछन इसन सजीरछह न रछनन हह उनसन अनसछर तरयह रनषतरय पर हत कस अपनजी तरयोगतरयछ और सछररतरयम सन बलि पर ह असछभरततरयवयकति सओस सन जजनन बड़ा योगदन कहससन पर दछछ िखोस ससछ हत ह उससछ अभधसछर हतmdashजो उससो भरलिनछ ह चछकहए लिनकसन उनसन आगन भिजी वतरयछहछरिरस सरसतरयछएस सर नह स हत lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर रनषतरय जजस ससपकतषपतति पर अपनजी दछनदछर परस सरनछ चछहछ हत ससभि हत उससन पहलिन सन ह लिोग उससछ कससजी ओर रप र उपतरयोग सर चसन हखो उदछहरर सन भलिए एस कससछन जसगलि सो सछफ सर उससो खनजी लिछतरयस बनछछ हत ह सछफ सी गई जरजीन पर अपनन सछभरत सछ दछछ भिजी सरछ हत लिनकसन कससछन जरजीन सो उपतरयोग र लिछनन छलिछ असनलिछ पहलिछ वतरयकतवयकति नह स हत तरयह पथ फर रह ससभि हत कस उससन पहलिन भिजी स लिोग उससछ उपतरयोग सर चसन हखो गछस सन आसपछस खछलिजी पड़ा योगद जरजीन सछ उपतरयोग लिोग पशाओस सो बछसधनन उपलिन थछपनन सन भलिए सरन हह बछद र उस जरजीन पर सोई वतरयकतवयकति रर बनछ लिनछ हत अथछ खनजी तरयछ स और सरनन लिगछ हत तरयकद परथर उपतरयोग ह सछभरत सी शाम हत ो बछद र जजसनन उस जरजीन पर गकह-भनरछमर कसतरयछ हत उससछ अभधसछर अतध रछनछ जछनछ चछकहए कसस अतध सहन जछनन सी बछ ब स भनरछधछर हत जब स कस बछसी लिोगखो सो उससन सोई आपकतषपतति न हो तरयकद ह सरछज दछरछ रछनतरय चलिन हत ो ऐसन ससपकतषपतति अभधसछर सो रछनतरयछ दननजी होगजी हछलिछसकस तरयह भिजी ससभिछनछ हत कस उस ससपकतषपतति अभधसछर सन शानष लिोगखो सो सोई भशासछतरय न हो कसस हरनशाछ ह उनह सोई भशासछतरय तरयछ नससछन न होगछ तरयह सहनछ बह ह सकिन हत तरयह भिजी ससभि हत कस उस सलजन सन सनलि ससबसभध वतरयकतवयकति सो लिछभि हो जबकस बछसी गछस छलिखो सो नससछन उिछनछ पड़ा योगद रहछ हो कतरयछ उस असथछ र भिजी उस वतरयकतवयकति सन ससपकतषपतति परछभधसछर सो तध रछनछ जछएगछ इस सम सन बछद सरछधछन सन भलिए नॉजजस पनरायः लिॉस सी ओर दनखनन लिगछ हत और लिॉस ऐसन ससपकतषपतति परछभधसछर सो जजससन दथ फसरखो सो हछभन पहसचनन सी ससभिछनछ हो इस शाम सन सछथ सजीसकभ दनछ हत कस दथ फसरखो सन भलिए भिजी शनषठ और पतरयछमपत कहससछ ोड़ा योगद कदतरयछ जछनछ चछकहएmdash

lsquoबहजी नद सन पछनजी पजी लिननन सन कससजी सो नससछन पहसच ससछ हत इससी सोई सलपनछ भिजी नह स सर ससछ भिलिन कससजी नन उससन आससि जलि कतपतरयछ हो कतरयखोकस नद तसजी सी तसजी हछस होगजी दोनखो सी पतरयछस बझछनन सन भलिए पतरयछमपत तरयकद बछ दोनखो सन भलिए िीस-िछस पतरयछमपत रछतरछ र उपलिलध भिथ फभर सन बछरन र भिजी सह जछ ससजी हतrsquo12 नॉजजस सन अनसछर असछभरततरयवयकति

ससपकतषपतति पर अभधसछर दशाछमनन सन भलिए लिॉस सन उपतरयमवयकति परभबसध सछ पछलिन कसतरयछ जछनछ चछकहए हछलिछसकस इस सम र इनजी खछभरतरयछस हह कस सतरयस नॉजजस ह उससन ससषट नह स हो पछछ अपनन सम सो आगन बढ़छछ हआ ह भलिखछ हत lsquoकससजी भिजी वतरयकतवयकति सछ सछभरत उससन अभधस भिलिछ कतरयखो हो जजनछ उसनन कससजी पदछथम सी रथ फलतरयषपततिछ सो बढ़छनन र तरयोगदछन कदतरयछ हतrsquo13 असभर भनषसषम पर पहसचनन सन पहलिन ह जसथभ सी पथ फर वतरयछखतरयछ सरछ हत सोई वतरयकतवयकति कससजी स सछ सछभरत हछभसलि सरनन सन भलिए अपनछ शर कतरयखो लिगछछ हत शाछतरयद इसभलिए कस उससन पछस सनलि उससछ शर हत उसजी सन रछधतरयर सन ह अपनजी उपतरयोभगछ दशाछम ससछ हत जब सोई वतरयकतवयकति असछभरततरयवयकति स पर अपनछ शर लिगछछ हत जो उससछ शर उस स पर छ जछछ हत उससछ परभिछ स पर सपषट झलिसनन लिगछ हत शर सन पचछ स िीस पहलिन जतसजी नह स रहजी शर सछ तरयह परसछर दथ फसरखो सन रसछबलिन स पर शभरस सी दछनदछर सो पषट सरछ हत लिनकसन शर सछ सरप कतरयछ हो कतरयछ कससजी भिजी परसछर सन शर सन स पर दछनदछर सर पछनछ नतभस होगछ नॉजजस इस एस उदछहरर सन रछधतरयर सन सपषट सरछ हत lsquoरछन लिजीजजए रनरन हछथ र टीरछटीर सन सथ फप सन भिर एस सनन हत उस सनन सो रह तरयकद सरद सी लिहरखो पर बहछ दथ फस ो सथ फप सन सर सरद र द थ फर स फतलि जछएसगन कतरयछ उससन आधछर पर सरद सन उनन कहससन पर जहछस स टीरछटीर सथ फप सन सर फतलिन हह रह अपनन सछभरत सछ दछछ सर ससछ हथ फस जछकहर हत तरयह रथ फखमछपथ फरम बछ होगजीrsquo इससन बछद ह भनषसषम पर आछ हत कस ह शर सछभरत कदलिछनन र सहछतरयस हत जजससन स सन रथ फलतरय र ककतधि होजी हत ह अपनजी और सरछज सी नजरखो र अभधस रथ फलतरयछन होछ हो तरयह एस रहतपथ फरम भनषसषम हत जो जजीन सन उदनशतरय थछ सरछज र रनषतरय सी उपतरयोभगछ सन भलिए रछगमदशामस सछ सछर सरछ हत सोई सछतरयम जो सनलि वतरयकतवयकति कतशानष सन भलिए रथ फलतरयछन हत बछसी लिोगखो सन भलिए वतरयथम बजलस नससछनदनह ो उससछ सससछर र उससछ छसकतस रथ फलतरय शाथ फनतरय हत उदछहरर सन भलिए उपतरयमवयकति उदछहरर र ऐसछ हो ससछ हत कस टीरछटीर सथ फप सो पछनजी पर बहछनछ कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए खनलि हो उसन उससन खशाजी भरलिजी हो लिनकसन तरयकद उससन सरद र कससजी परसछर सछ परदथ फषर फतलिछ हत ो उससछ नससछन पथ फरन सरछज सो होगछ जछकहर हत कस वतरयकतवयकति सछ शर-उतपछद न सनलि उससन भलिए बजलस बछसी सरछज उपतरयोगजी होनछ चछकहए भिजी वतरयकतवयकति सी उसपर दछनदछर तध रछनजी जछएगजी शर सछ ससछरछतरस उपतरयोग अपनन सछथ-सछथ दथ फसरखो सछ भिजी भिलिछ दनखनछ ह सतछभधसछर सी पहलिजी और आजखर शाम हत

3 नतरयछतरयससग असरर

नतरयछतरयससग असरर ससपकतषपतति पर ससपथ फरम सछभरत सी जसथभ सो दशाछमछ हत सरछज र ससपकतषपतति असरर सन भनसकषट रप भिजी परचभलि हह उदछहरर सन भलिए स वतरयकतवयकति चोर सर दथ फसरन सन धन सो रर लिन आन हह स ऐसन लिोग भिजी हह जो इससन भलिए धोखछदड़ा योगद जतसन आसछन कसस हनतरय रछसन सछ चतरयन सरन हह इससन ससपकतषपतति असरिर होसर उनसन सलजन र चलिजी जछजी हत लिनकसन

उसपर नतरयछभतरयस दछनदछर ससभि नह स हत चोर तरयह सहसर कस उसनन ससपकतषपतति ससचतरय सन भलिए चोर सछ सहछरछ भलितरयछ हत उसपर अपनजी दछनदछर नह स सर ससछ न ह सोई धोखनबछज वतरयकतवयकति दथ फसरखो सन सछथ लि-परपसच सन आधछर पर जटीछई गई ससपकतषपतति सो अपनछ बनछ ससछ हत इसजी परसछर तरयकद सोई ससपकतषपतति सछ सछरजी हत रगर उससन असरर सन भलिए ततरयछर नह स हत उससी असहरभ सन बछजथ फद तरयकद उसन ससपकतषपतति-असरर हन बछधतरय कसतरयछ जछछ हत ो उस असथछ र भिलिन ह असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हो सछरजी सन इचछ-कतरधि स सन असरर सो नतरयछभतरयस नह स सहछ जछ ससछ तरयकद उस स सन वतरयछपस लिोसकह जड़ा योगदन हह थछ असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हत ब भिजी वतरयकतवयकति सो उस असरर सन भलिए रछजजी सरनछ नतरयछतरय-भिछनछ सन अनसछर अपनजक होगछ ऐसन रछजतरय र जो नतरयछतरय-रछगम पर होनन सी दछनदछर सरछ हत असरर हन तध परकरकरितरयछ सछ पछलिन सरनछ जरर हत दनसछर ससपकतषपतति पर सछभरत सन असरर सन भलिए आशतरयस हत कस उसन सनचछपथ फमस तध नतरयछतरय-समर परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन ससपनन कसतरयछ जछए तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी ससपकतषपतति तरयछ सससछधन पर अभधसछर रखछ हत उससछ अभधसछर कतभधसमर थछ सरछज दछरछ रछनतरय हत भिजी ह उससो कससजी दथ फसरन सो असरिर सरनन सछ अभधसछर भिजी रखछ हत शभरस सन रछरलिन र तरयकद सोई शभरस कससजी सछतरयम सो सनचछपथ फमस सरनन सन भलिए ततरयछर नह स हत ब उससी रजजी सन कतबनछ सछतरयम सरनन सन भलिए बछधतरय कसतरयछ जछनछ इस कतचछरधछरछ सन असगम अरछनतरय हत

एस जसथभ तरयह भिजी हो ससजी हत कस सोई वतरयकतवयकति अपनन सछभरततरयवयकति स सो नतरयछभतरयस परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन कससजी वतरयकतवयकति सो असरिर सरनछ चछहछ हो कसस दथ फसरछ वतरयकतवयकति उसन लिननन सन भलिए ततरयछर न हो नॉजजस जोर दनसर सहछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी तधछ हन दछछ सी सहरभ अभनछतरयम हत लिनकसन लिननन छलिन सी सहरभ तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी दछन तरयछ उपहछर सो लिननछ न चछहन ब इस जसथभ सो ह पथ फर रह सपषट नह स सर पछछ लिनकसन ह जोर दनसर सहछ हत कस रकरिनछ सो उस असर पर उपजसथ अशतरय होनछ चछकहए रदन सो सहरभ सछ पतरयछमतरय रछनन हए ह इस भनरमतरय पर पहसचछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी परकरकरितरयछ सन ददरछन रकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयछनजी सोई वतरयकतवयकति सहन कस उसनन ससपकतषपतति सछ सनचछपथ फमस असरर कसतरयछ हत रगर ससबसभध वतरयकतवयकति उसन सजीसछर सरनन सन इनसछर सर दन ब असरर सी परकरकरितरयछ सो अपथ फरम रछनछ जछएगछ दथ फसरन शालदखो र असरर-परकरकरितरयछ सो भिलिजी-भिछसभ ससपनन होनन सन भलिए रकरिनछ सन सछथ-सछथ कतरकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयह सछतरयम दोनखो सन कहखो सो धतरयछन र रखसर शाछसभपथ फमस और कतभधसमर ढसग सन कसतरयछ जछनछ चछकहए नॉजजस सन अनसछर जो शात कससजी स सन अजमन पर लिछगथ फ होजी हह ह शात उससी कतबरकरिी तरयछ अनतरय कससजी असरर पर भिजी लिछगथ फ होजी हह उदछहरर सन भलिए तरयकद कससजी शाम सन अधजीन कससजी सो दभनतरयछ र सह स सन भिजी पनतरयजलि लिननन सन परभबसभध सर कदतरयछ हत ो इस भनतरयर सी पथ फछमपनकछ और शाम सन अनसछर उस वतरयकतवयकति सन भलिए पनतरयजलि सी कतबरकरिी भिजी सछभिछकतस रप सन परभबसभध होगजी दथ फसरन शालदखो र तरयकद कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए सोई स भनकतषधि रछन लिजी गई हत ो उससन

उपतरयोग सी थ फ टी उस वतरयकतवयकति सो कससजी भिजी परसछर सन नह स द जछ ससजी स सथछनखो पर हर नॉजजस सो असपषट और धसधलिछ पछन हह सकतशानष सन सछभरत सो लिनसर तरयह दछछ परछतरयरायः कसतरयछ जछछ हत कस उसर सभिजी अभधसछर पथ फरम असररजीतरय हह लिनकसन तरयह सोचछ-कतचछरछ सततरय नह स हत ऐसन अननस उदछहरर खोजन जछ ससन हह जजससन अनसछर वतरयकतवयकति सन पछस कससजी स सो अपनन पछस रखनन सछ अभधसछर हो कसस उससन असरर सछ अभधसछर उससन पछस न हो रसलिन कसरछतरयन सछ रसछन जजसर वतरयकतवयकति रह ससछ हत उसपर अपनन छतसछभलिस सलजन सी दछनदछर सर ससछ हत अपनन सछररतरयम सन अनसछर उससी ररमर सजछटी आकद पर धनरछभशा भिजी खचम सर ससछ हत कसस उसन बनचनछ उससन अभधसछर कनतर सन बछहर होछ हत आशातरय हत कस तरयकद वतरयकतवयकति सछ ससपथ फरम सछभरत कससजी स पर हत भिजी उसन उस स सो बनचनन अथछ इचछनसछर असरिर सरनन सन छजजब अभधसछर परछपत हखोगन एस रह सन ह स उससी दछस सन सरछन होगजी उससन बछरन र ससपथ फरम भनरमतरय लिननन सछ अभधसछर उससछ सछरजी होनन सन सछरर उससन पछस रछनछ जछएगछ कससजी सो अनछभधसछर बनचनछ अथछ तध सछरजी सी इचछ सन कतबनछ स सछ रथ फलतरय चसछए बगतर उसन अपनन सछभरत र लिननछ अनतभस एस सछभरत सन भसधिछस सछ उललिसरन हत दथ फसरन शालदखो र स सछ ससपथ फरम सछभरत परछपत सरनन सन भलिए स सन मरछन सछरजी सी सहरभ जटीछनछ कफर उससछ उपतरयवयकति रथ फलतरय चसछनछ आशतरयस हत इनर सन एस भिजी अभिछ अथछ आसभशास कतचलिन सन भिजी ससपथ फरम सछभरत खरन र पड़ा योगद ससछ हत नतरयछतरय सी रछसग हत कस स सछ असरर ससपथ फरम सछभरत सन ससपथ फरम सछभरत सन भलिए हो तरयकद सोई सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रखतरय उदनशतरय स-कतशानष पर ससपथ फरम सछभरत सी रकछ सरनछ अथछ सछभरत सो बढ़छछ दननछ अथछ उससन भलिए परभिछजी सोभशाशा सरनछ हत उस असथछ र सतजचस दछसत सरसतरयछ हो ससजी हत इसपर तरयकद सोई तरयह सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रथ फलि उदनशतरय सनलि सछतरयषपततिछ सो बचछए रखनन सी सछतरयद हत ब भिजी ह गलिजी पर हत उदछहरर सन भलिए अपनन परिरछर सी जररखो सो पथ फरछ सरनन सन भलिए सोच-सरझसर खद सी बोलिजी लिगछनछ खद सी नजीलिछरजी पर उर आनछmdashसनलि सछतरयषपततिछ सी सछतरयद रछनजी जछएगजी हछलिछसकस इस रह सन कससजी वतरयकतवयकति दछरछ अपनजी सछतरयषपततिछ सन कतचछर सो लिछगथ फ सरनछ उससी चरर सछरमछह सहछ जछएगछ आदशाम सरछज र ऐसजी जसथभ सी सलपनछ भिजी नह स सी जछ ससजी

4 नतरयछभतरयस ससशाोधन एस भनछरर

नतरयछतरय सदगछ नह स हत न ह सरछज र हरनशाछ सब स शाभि और शाछसभरतरय होछ हत परततरयनस सरतरय सरछज र अनसथ फलि एस कतरोधजी शाकतवयकतितरयछस सछतरयमर रहजी हह न सभिजी रनषतरय सन समवतरय पछलिन र सहछतरयस बनजी हह ो सभिजी कतरोध पर उर आजी हह इसभलिए नतरयछतरय सछ एस रप ससरषम सछ भिजी हत सरछज चछहछ हत कस हछस नतरयछतरय सन भलिए सभिजी सोई खरछ न हो तरयछनजी न

ो वतरयकतवयकति कससजी दथ फसरन सन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सछ सछरर बनन न ह सोई उससन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सी जरजीन ततरयछर सरन तरयह आदशाम जसथभ हत वतरयहछर र सरछज र ससरषम सी जसथभतरयछस बनजी रहजी हह रछज सरछज कससजी सन भलिए भिजी तरयह ससभि नह स होछ कस ह चतबजीस रसटीन वतरयकतवयकति सन अभधसछर-ससरकर थछ समवतरयपछलिन सन परनररछ र लिगछ रहन इसभलिए वतरयकतवयकति सो अपनन अभधसछरखो और अजसत पर सससटी सन सरतरय आतररकछ अथ ससपकतषपतति सी सरकछ सन भलिए सरतरयछनसछर परभसछर सरनन सी थ फ टी दन द जछजी हत तरयह सछरछजजस गभकतभधतरयखो र ससशाोधन एस भनछरर सन ददरछन नतरयछतरय सी जसथभ सो दशाछमजी हत रछबटीम नॉजजस सन अनसछर वतरयकतवयकतिरछतर सो तरयह आजछद होजी हत कस ह अपनन अभधसछर ससपकतषपतति और जजीन सी रकछ सन भलिए आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर उपतरयवयकति बलिपरतरयोग सर ससन रगर तरयह धतरयछन रखन हए कस सससटी अथछ आसनन आपदछ सी जसथभ र दथ फसरखो सो भिजी ह अभधसछर उपलिलध हखोगन तरयकद lsquoसrsquo सो lsquoखrsquo दछरछ कसए गए दरछचरर सन नससछन उिछनछ पड़ा योगदछ हत ब lsquoसrsquo सो उससछ सरतरयछनसछर परभरोध सरनन थछ नससछन सी जसथभ र lsquoखrsquo सन कभपथ फभम सछ दछछ सरनन सछ पथ फरछ अभधसछर होगछ इससन बछजथ फद तरयकद lsquoखrsquo सछ दरछचरर बनछ रहछ हत ब lsquoसrsquo सो उसन सछनथ फन दछरछ अथछ सजीधन ह दरछचरर सन भलिए दसकडा सरनन सछ अभधसछर होगछ तरयन अभधसछर सछरछजजसछ सी नजीस हह थछ सभिजी सदसतरयखो सो बरछबर होन हह उपतरयमवयकति उदछहरर सी ह बछ सर ो तरयकद कससजी भिजी कर lsquoसrsquo lsquoखrsquo सन सछथ दरछचरर र भलिपत पछतरयछ जछछ हत ो lsquoखrsquo सो भिजी अभधसछर होगछ कस ह lsquoसrsquo सो दसकडा सर ससन और तरयकद उससन आचरर सन उससो कभ पहसचजी हत ो अपनजी कभपथ फभम सन भलिए दछछ सर ससन

नॉजजस सी खथ फबजी हत कस अपनन कतनचन र ह न सनलि रछन-वतरयहछर सी दबमलिछओस पर कतचछर सरछ हत बजलस रछनजीतरय ससतरछ सन दछतरयरन र उनसछ सरछधछन भिजी सझछछ हत अपनन सथ फकर कतनचन सछररतरयम सन ह जहछस अननस गसभिजीर रदखो सछ सरछधछन दनछ हत ह स स रदखो सो अनसलिझछ ह ोड़ा योगद जछछ हत वतरयकतवयकति सो अपनजी परछररकछ ससपकतषपतति रकछ सछ अभधसछर हत आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर ह अपनन ऊपर होनन छलिन कससजी भिजी परसछर सन हरलिन सछ परभसछर सर ससछ हत और तरयकद कससजी सन आचरर सन उससो नससछन पहसचछ हत ो उस नससछन सी भिरपछई सी दछनदछर भिजी सर ससछ हत रनषतरय सो तरयन अभधसछर सनस परसपरछग सरछजखो सो ोड़ा योगदसर परछतरयरायः सभिजी आधभनस सरछजखो र परछपत हह इससन बछजथ फद कतदछनखो सन एस गम सो नॉजजस सन अभ-वतरयकतवयकतिछद सोच सन आपकतषपतति हत तरयह आपकतषपतति असनलिन नॉजजस सन नह स लिगभिग सभिजी इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन हत उनह लिगछ हत कस ससपकतषपतति अभधसछर सो लिनसर वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ सरथमन सरन हए न इनजी आगन भनसलि जछन हह कस उससन कतचछरखो र वतरयकतवयकतिछद उनरवयकति और उचसखलि कदखनन लिगछ हत इससन भिजी इनसछर नह स कसतरयछ जछ ससछ कस परततरयनस वतरयकतवयकति सो अपनजी कभपथ फभम सी दछनदछर सछ अभधसछर हत लिनकसन कभपथ फभम सी सजीरछ कतरयछ हो इससो तरय सरनन सछ अभधसछर कससन होगछ कतरयछ सनलि उससो जजसन कभ पहसचजी हत तरयकद ह अपनजी कभ सछ बढ़-चढ़सर रथ फलतरयछससन सरछ हत ब कतरयछ होगछ ऐसन र तरयकद सरसछर

सछनथ फन सन रछधतरयर सन हसकनप सरजी हत ो कतरयछ उससछ परतरयछस वतरयकतवयकति-सछसततरय सन दछतरयरन र अनछशतरयस रछनछ जछएगछ ऐसन परशनखो पर परभकरकरितरयछ बह कतलिसब सन भरलि पछजी हत रछबटीम नॉजजस सी ओर सन अपरछध सन भलिए दथ फसरन सो दसकडा सरनन सछ सझछ पर बहखो सो आपकतषपतति हत उनसन अनसछर वतरयकतवयकति सो अपनन ह सर पर दसडा सनछनन सछ सोई अभधसछर नह स हत कतरयखोकस नससछन सी भिरपछई कसस सजीरछ स हो तरयकद तरयह उस वतरयकतवयकति पर ोड़ा योगद द जछए जजससछ नससछन हआ हत ो ह सह हत तरयछ गलि इससछ भनरमतरय सदन सरनगछ अभभितरयवयकति सो दसकडा सरनन सछ अभधसछर परभिछकत रनषतरय सो एसछएस नह स कदतरयछ जछछ ऐसन रछरलिखो र रछजतरय सी उपजसथभ जरर रछननन सन हछलिछसकस वतरयकतवयकति-सछसततरय सी भिछनछ सो िनस पहसच ससजी हत लिनकसन इससन सछथम सन शाजीभिथ फ हो एस वतरयकतवयकति दछरछ दथ फसरन सो हछभन पहसचछए जछनन सी ससभिछनछ र भिजी सरजी आजी हत तरयह ऐसछ रोड़ा योगद हत जहछस इचछ-सछसततरयछद सी सजीरछ सछफ नजर आनन लिगजी हत नॉजजस बड़ा योगदन परिरशर सन वतरयकतवयकतिरछतर सन ससपथ फरम सछसततरय सछ पक लिनछ हत कसस ससपकतषपतति सन ससरकर थछ सरसतरयछओस सन सजीधन भनछरर र इचछ-सछसततरयछद सी जो दबमलिछएस हह न थोड़ा योगदछ-सछ कतचछर सरनन पर सछरनन आ ह जछजी हह

रछबटीम नॉजजस नन सरछधछन पधिभ सी आलिोचनछ सी हत लिोगखो सन सरछधछन जटीछसर उसजी धनरछभशा सन पभलिस सो पोसनछ तरयह लिोगखो सी नतसभगमस सछधजीनछ पर डाछसछ डाछलिनछ हत लिनकसन शाछसन और सरसछर चलिछनन सन भलिए ो धन चछकहए नॉजजस इससन भलिए लिोगखो सो जछगरस सरनन सी बछ सरछ हत लिोगखो सो अपनन अभधसछरखो और समवतरयखो सछ बोध होगछ सछथ र तरयह कतशवछस होगछ कस उनसी सछधजीनछ अकणण रर हत सरछज र रहसर उनसी ससपकतषपतति और अभधसछरखो सो सोई खरछ नह स हत ो न सतरयस अनशाछभस होसर सछर सरगन लिनकसन सरछज र अनशाछसन और शाछसभ-वतरयसथछ बनछए रखनन सन अभरिरवयकति रछजतरय सन और भिजी दछभतरयत होन हह भशाकछ सछसरतरय ससससकभ अभभिरकछ जतसन बह सन रछरलिन हह जजनह बढ़छछ दननछ रछजतरय सछ पनजी समवतरय रछनछ जछछ हत उनसन भलिए धन सी आपथ फभम सहछस सन होगजी नॉजजस इससन भलिए दछन और सतजचस सहतरयोग सछ सरथमन सरछ हत तरयहछस नॉजजस और हछसपसम सन कतचछरखो र सरछनछ दनखजी जछ ससजी हत जॉन हछसपसम भिजी रछनछ थछ कस सरसछर सछ एसरछतर सछतरयम lsquoउपद आकद सन सरतरय लिोगखो सन जछन-रछलि सी रकछ सरनछ हतrsquo लिनकसन उपदकततरयखो पर सछबथ फ पछनन सन सरसछर सन पछस सरभच शाकतवयकति और अभधसछरखो सछ होनछ जरर हत छकस असर पड़ा योगदनन पर ह नतरयछतरयसछम सी भिथ फभरसछ भिजी भनभिछ ससन इन सब सछतरयरषो सन भलिए सरसछर सन पछस धन आनछ चछकहए हछसपसम सन अनसछर उपतरयवयकति ो तरयह हत कस सछनथ फन और वतरयसथछ सन भलिए सरसछर सो धन सी आपथ फभम नछगरिरसखो सन सतजचस सहतरयोग और दछन सी भिछनछ सन हो तरयकद सरछधछन सछ सहछरछ लिनजी हत ो सर-रछभशा सछ उपतरयोग सनलि सरछज र शाछसभ और सरकछ सन कतसछर सन भलिए कसतरयछ जछनछ चछकहए ह जोर दनसर सहछ हतmdashlsquoसरछज र सछनथ फन और वतरयसथछ सछतरयर रखनन सन अलिछछ कससजी और सछतरयम सन भलिए जनछ सन धन जटीछनन सछ सरसछर सो सोई अभधसछर नह स हतrsquo नॉजजस सछ नतरयछतरयदशामन एस आदशामछद उदछर हत एस भिछस रन

सछ समशाधिछछद सपनछ एस ऐसछ कतचछर जजसन रछनछछद सरतरय-सरतरय पर दनखन आए हह उससी स सजीरछएस हह अननस सरसतरयछएस ऐसजी हह जजनपर नॉजजस कतचछर सरनन सन बचछ हत इससन बछजथ फद उससन कतचछरखो र एस आदशाम रछनछछद सरछज सन गिन सछ सपनछ रदजथ फद हत सलि भरलिछसर इचछ-सछसततरयछद रनषतरय सन अभधसछर ससतरछ और एस आदशाम सरछज सन सपनन सो बह ह आसछन भिछषछ र दभनतरयछ सन सछरनन लिछछ हत नथछभनतरयलि बछसडानन सन शालदखो र lsquoइचछ-सछसततरयछद बह सरलि सपषट आसछन भिछषछ र भलिखछ हआ दशामन हत जजसन सरझनन सन भलिए कससजी कतशानष सनजीसी तरयोगतरयछ सी आशतरयसछ नह स हत तरयह जछनसछर परस और आनसददछतरयस पछि हतrsquo14

copy ओरपरसछशा सशतरयप

ससदभिछमनरकरिरजरसछ

1 To live honorably to harm no one to give to each his own Ulpianus in Digesta of Justinianus

Augustus 11101

2 The sovereign is not bound by the laws-Ulpianus Digesta 1331

3 Justice is the constant and perpetual will to render to every man his due Digesta 1110

4 Political theories past and present have traditionally been concerned with who should be the

master (usually the king the dictator or government bureaucracy) and who should be the slaves -John

Hospers What Libertarianism Is

5 No one is anyone else master and no one is anyone else slave Since I am the one to decide how my

life is to be conducted just as you decide about yours I have no right (even if I had the power) to

make you my slave and be your master nor have you the right to become the master by enslaving me

Slavery is forced servitude Ibid

6 Government should intervene only in a RETALIATORY situation The government must never

INITIATE an action to create a better world mdash it is not the business of government to make an

advance decision about what counts as benefit Through laws government can prohibit various

aggressive actions but it cannot require the bringing about of supposedly beneficial ones John

Hospers What Libertarianism Is

7 The state of Nature has a law of Nature to govern it- John Locke Second Treatise on Civil

Government

8 no one ought to harm another in his life liberty and or property-Ibid

9 justice to hold just in case rights are respected -Peter Vallentyne in Nozickrsquos Libertarian Theory of

Justice

10 a right is something for which one can demand or enforce compliancerdquo Nozick in Philosophical

Explanations 1981 p 499

11 a If one mixes what one owns with something that is unowned one thereby comes to own the

unowned thing

b Each person owns her own labor

c If one mixes onersquos labor with unowned land one thereby comes to own the land

12 No body could think himself injured by the drinking of another man though he took a good

drought who had a whole river of the same water left him to quench his thirst and the case of land and

water where there is enough of both is perfectly the same-John Locke Second Treatise of Civil

Government Chapter 5

13 Why should onersquos entitlement extend to the whole object rather than just to the added value

onersquos labor has produced- Nozick Anarchy State and Utopia p 175

14 ldquoLibertarianism is very simply and clearly written and requires no technical knowledge on the part of

the reader Enjoyable informative readingrdquo- Nathaniel Branden as quoted by John Hospers in

Libertarianism A Political Philosophy for Tomorrow

Page 6: इच्छा—स्वातंत्र्यवाद(Libertarianism)

इचछनसछर सछर भिजी सरन बशार सरव उससन सछतरयम सन कससजी अनतरय वतरयकतवयकति सी ससतरछ परभिछकत न होजी हो

इचछ-सछसततरयछद सछ जनर बजीसजीस शाछलद सन उस ददर र हआ जब पथ फसजजीछद सरछजछभथमस एस रछजनजीभस सषपततिछओस पर अपनछ परभित जरछ चसछ थछ सछमछजतरयछद अपनन परछभि सन ददर र थछ तजछभनस परबोधन सन बजीच परछनजी कतचछरधछरछओस सन आगन परशन-भचहन लिग चसछ थछ नई परददोभगसी सन आगरन सन परसपरछग उतपछदन परकतभधतरयखो पर सससटी रसडारछनन लिगछ थछ बड़ा योगद पथ फसजजीपभ ससपभनतरयछस लिोगखो सन कदलिो-कदरछग पर सलजछ सर उससो अनगछरजी उपभिोवयकतिछ र ढछलि दननछ चछहजी थजीस रछजनजीभस अजसथरछ एस अदथ फरदभशामछ सन बजीच रहतपथ फरम भनरमतरयखो पर पथ फसजजीपभ ररछनखो सछ असर सछफ नजर आनन लिगछ थछ उनसी ओर सन भनकह सछथम हन उपभिोवयकतिछसरर सछ अभभितरयछन जोर-शाोर सन चलिछतरयछ जछ रहछ थछ नजजी सन उभिरछ रजीकडातरयछ उनसछ सबसन बड़ा योगदछ रददगछर बनछ हआ थछ ऐसन परलिोभिनसछर परिरनशा र रनषतरय सी भिदभस इचछओस सछ फतलिछ अशतरयसभिछजी थछ तरयह पथ फसजजीछद शाकतवयकतितरयछस भिजी चछहजी थजीस कस रनषतरय परसपरछग कतधछनखो कतशानषसर उन वतरयसथछओस सन जो उसन ससतरयर और ततरयछग सछ पछि पढ़छजी हह सछससछरिरस सखछरोदखो सो भनससछर सरझजी हहmdashसन भनतरयसतरर सन रवयकति हो उससन पहलिन धरम और सछरसजी ससससछरखो सन रप र अननस बनकड़ा योगदतरयछस रनषतरय अननस सो जसड़ा योगदन हए थजी कतचछरसखो सछ बड़ा योगदछ गम उनसन बछहर लिछनन सो सकटीबधि थछ फलिसरप बजीसजीस शाछलद स रछनजीतरय ससतरछ और सरछनछ सन पक र रछहदलि पथ फर रह बन चसछ थछ नए कतचछरखो सन आलिोस र कतशव-भिर र लिोसछसकततरस सससथछएस रजबथ फ हई उनसछ ससरषम कससजी भिजी परसछर सन चमसछद सन कतरधि थछ इस बजीच अपनजी अनसथ फलिनछद परककतषपतति सन सछरर पथ फसजजीछद छस भिजी लिोसछसकततरस परिरनशा सछ लिछभि उिछनन र सछरतरयछब हई शाजी सन रधतरयछहन स पथ फसजजीछद दभनतरयछ सन आधन सन अभधस दनशाखो सो अपनन परभिछ र लिन चसछ थछ दथ फसरन कतशवतरयधि र हई भिजीषर जनहछभन और पचछछपगरस रछजनजीभ नन उसन अपनन पछस फतलिछनन सछ स और रदसछ कदतरयछ फलिसरप रछनछभधसछर सरथमस ऐसन अननस बकतधिजजीजी परसछशा र आए जो पथ फसजजीछद सी चरस-दरस सन परभिछकत थन और उसजी र रछनजीतरय सरसतरयछओस सछ हलि खोजन थन इचछ-सछसततरयछद जतसजी रखर कतचछरधछरछओस सछ उभिछर उसजी ददर सी रटीनछ हत

lsquoइचछ-सछसततरयछदrsquo सछ अभभिपरछतरय सनलि रभचतरयखो सी ससतरछ पर कतचछर सरनछ नह स हत अपनन सरथमसखो सी भनगछह र तरयह सछरछजजस नतरयछतरय सी उदछषपतति भिछनछ पर सकद वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ सभनजच सरनन सछ कतधछन हत आदरजी ससतर होगछ भिजी ह सतरयस सो अभभिवतरयवयकति सरनन सछ सछहस जटीछ पछएगछ भिजी ह अभधसर इचछओस सो अभभिवतरयवयकति सर उनसी पथ फभम सन भलिए आजखर स सरकतपम भिछ सन सछर सरनन र सकर होगछ इचछ-सछसततरयछद नछगरिरसखो सो तचछरिरस आजछद दनछ हत उनसछ कतनसीसरर सर ससतरछ सन परनर सरनछ भसखछछ हत

उसर रनषतरय सो कतशवछस होछ हत कस सरछज र उससी इचछ सन कतरधि तरयकद स भिजी अकतपरतरय होगछ ो पथ फरछ सरछज रददगछर सी भिथ फभरसछ र उससन सछथ खड़ा योगदछ नजर आएगछ सनचछनसछर तरय सी गई रतरयछमदछओस सन बछजथ फद ह इनछ सछधजीन और रवयकति होगछ कस बगतर कससजी बछहर परभबसधखो सन अपनन लिकतरय सछ भनधछमरर सर ससन इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सछ रछननछ हत कस उस वतरयसथछ र परततरयनस वतरयकतवयकति हर ह स परछपत सरनन र सकर होगछ जजससो ह अपनन भलिए जरर रछनछ हत उसन अपनन भिकतषतरय सो ऐजचस कदशाछ दननन सी भिरपथ फर ससतरछ होगजी रछजतरय सछ एसरछतर उदनशतरय अपनन नछगरिरसखो सन कहखो सी सरकछ सरनछ हत तरयह सछतरयम रनषतरय सी अभधसर ससतरछ सो सरजक रखनन सी भिछनछ सन सछथ कसतरयछ जछनछ चछकहए इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन अनसछर परततरयनस नछगरिरस सन सछरछनतरय अभधसछर होन हह ह सलतरयछररछजतरय सी परिरसलपनछ सो सछसछर सरनन र सकर हत उनसन अनसछर रछनछभधसछर सनलि रनषतरय सो उससन नछगरिरस अभधसछरखो सन ह नह स परचछन उनसी उपजसथभ दथ फसरन वतरयकतवयकतितरयखो सो भिजी उनन ह अभधसछर दनजी हत जजनन रनषतरय सो ससतर और समरछनजनस जजीन जजीनन सन भलिए आशतरयस हखो उनह lsquoसदरजी रछजतरयrsquo सी सचदछछद अधछररछ कतपरतरय हत उसन न रछजतरय सन नतरयथ फनर भनतरयसतरर सन बजीच आधभनस रछष-रछजतरयछद चननछओस सन बजीच भिजी जजलिछए रखनछ चछहन हह परसछरछसर र न सचसद आचरर तरयछनजी ससतरछ सो सचसदछ रछन लिननन सन भिजी रोसन हह रगर ससतरछ सोई नतरयछ परततरयतरय नह स हत लिॉस सी lsquoपरछसकभस रछजतरयrsquo सी अधछररछ सन अनसछर ह रनषतरय सो जनर सन ह परछपत होजी हत उसजी रह ससपकतषपतति भिजी परसकभ सछ असशा हत ससतरछ सन भसधिछस सन अनसछर दथ फसरखो पर अभधसर सरनछ भिजी अनभच एस परसकभ-कतरधि आचरर हत कफर इचछ-सछसततरयछद अभभिवतरयकतवयकति और ससपकतषपतति अभधसछर सी ससतरछ पर इनछ जोर कतरयखो दनन हह उनर और दथ फसरन ससतरछछकदतरयखो र पररख असर कतरयछ हह इसपर कतचछर सरनन सन भलिए इचछ-सछसततरयछद सी तचछरिरसी र गहरन उरनछ पड़ा योगदनगछ

इचछ-सछसततरयछद सन पररख कतचछरस जॉन हॉसपसम(1918mdash2011) थछ रछबटीम नॉजजस(1938mdash2002) रहन हह अपनजी पसस lsquoभलिबरटीनरिरतरयन रननजीफनसटीोrsquo र हॉसपसम भलिखछ हतmdashlsquoपरततरयनस रनषतरय अपनछ सछरजी हत सभिजी ससतर हह कससजी सो कससजी पर अभधसछर नह स हतrsquo उससन अनसछर परततरयनस रनषतरय अपनजी रभच एस जरर सन अनसछर सछतरयम सरनन सन भलिए ससतर हत बशार सरव उस सदर सन कससजी दथ फसरन वतरयकतवयकति सन जजीन र कससजी परसछर सछ अछसभ हसकनप न होछ हो न ह उस वतरयकतवयकति सो लिगन कस उससी उपनकछ सी जछ रह हत ह इस बछ पर जोर दनछ हत कस सरछज र न ो सोई सछरजी हत न दछस तरयछ ो सभिजी सछरजी हह अथछ सभिजी दछस दथ फसरन शालदखो र परततरयनस रनषतरय अपनछ सछरजी हत इसभलिए कससजी भिजी रनषतरय सो तरयह अभधसछर नह स हत कस ह दथ फसरन सन जजीन र हसकनप सर ससन तरयह ससतरछबोध ह इचछ-सछसततरयछद सी आधछरभशालिछ हत रसो सन लिनसर लिॉस स इसजी सछ सरथमन सरन आए हह इचछ-सछसततरयछद कतचछरस इससछ जोरदछर सरथमन सरन हह इनछ कस सई बछर उनसछ सछसततरयबोध नसछरछतरस

कदखनन लिगछ हत अभधसछरखो सो लिनसर भिजी इचछ-सछसततरयछद सछफी उदछर हह उसर न सभिजी अभधसछर सजमरभलि हह जजनह आधभनस कतचछरस रछनछभधसछर सन असगम सजमरभलि सरन हह उनसछ रछननछ हत कस रनषतरय सो ससपकतषपतति अजजम सरनन सछ पथ फरछ अभधसछर परछपत होनछ चछकहए परसछरछसर र उनह पथ फसजजीछद सन भिजी परहनज नह स हह ससपकतषपतति अभधसछर सो न रछनजीतरय ससतरछ और अजसरछ सी सरकछ सन भलिए अभनछतरयम रछनन हह उनसन भलिए ससपकतषपतति अभधसछर सन बगतर नछगरिरस अभधसछर सी परिरसलपनछ अनदभचततरयपथ फरम हत

इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन भलिए ससपकतषपतति सछ आशातरय रहज जरजीन-जछतरयदछद तरयछ नसद स सजीभर नह स हत उनसन भलिए हर ह स जजसन सोई वतरयकतवयकति अपनछ होनन सछ दछछ सरन हए गछमनभिथ फभ सरछ हतmdashससपकतषपतति सी शनरजी र आजी हत जतसन आभिथ फषर पसस सछभिरर आकद तरयह नह स जछन सलिछ-सदशालि कनतर-कतशानष र अजजम कतशानष तरयोगतरयछ और बदकतधिस ससपदछ सो भिजी न ससपकतषपतति सी शनरजी र रखन हह उनसन अनसछर ऐसजी बह-सजी चजीज ससपकतषपतति सह जछ ससजी हह जजनह सनलि स चनन हए लिोग पससद सरन हखो उनह लिनसर सरछज र बह सपधछम सी भिछनछ भिजी न हो चथ फसकस उनसन होनन सन वतरयकतवयकति सो स होनन सी गछमनभिथ फभ होनन लिगजी हत इसभलिए न ससपकतषपतति सछ ह अपररप हह कतचछरधछरछ सन रप र इचछ-सछसततरयछद सछ उदभ बजीसजीस शाछलद सन उषपततिरछधम र अरनरिरसछ र हआ ब स लिोससतर पर पथ फसजजीछद छस अपनछ परभित जरछ चसी थजीस लिोसछसकततरस सससथछओस पर सछरपोरनटी ससससकभ सछ असर सछफ कदखनन लिगछ थछ ससभिरायः उसजी सन समरोकह इचछ-सछसततरयछद कतचछरस वतरयकतवयकतिछद सछ रकहरछ-रसडान सरन हए समसछसततरय सी भिछनछ सो उदछर-सरछज सन पररख लिकर सन रप र दनखन हह लिनकसन कससजी भिजी कतचछर सो सछरछजजस रछनतरयछ कदलिछनछ सछरछनतरय नतभसछ सो बजीच र लिछए कतबनछ अससभि हत दनसछर ससपकतषपतति पर अभधसछर सछ आशातरय तरयह हरभगज नह स हत कस कससजी सी भिजी ससपकतषपतति सो सलजछसर उसपर अपनछ दछछ िोस कदतरयछ जछए जतसछ कस परछचजीन सछलि र सछमछजतरयछद सोच सन चलिन होछ थछ जब सोई समछटी अपनजी सतनतरय-शाकतवयकति तरयछ सथ फटीनजीभ दछरछ कससजी रछजतरय पर सलजछ सर लिन ो ह उससछ अभधसछर रछन भलितरयछ जछछ थछ ससपकतषपतति अभधसछर सी परछचजीन परिरभिछषछ र ह उभच रछनछ जछछ हत इचछ-सछसततरयछद इस रछतरयनन र वतरयछहछरिरस नतभसछ सछ सरथमन सरन हए नजर आन हह उनसन अनसछर ससपकतषपतति अभधसछरिरछ सछ अभभिपरछतरय तध र सखो दछरछ अजजम ससपकतषपतति पर अभधसछर कफर उससछ ससछरछतरस ढसग सन सरछज सी सलि उतपछदन करछ र ककतधि हन उपतरयोग कसए जछनन सन हत छकस सरछज कतसछस सी ओर अगरसर रह ससन सलि भरलिछसर ससपकतषपतति सन उनसछ आशातरय उस धन सन हत जो आसछनजी सन सतजचस आदछन-परदछन सी सजीरछ र आछ हत और उसपर अभधसछरिरछ सन रछतरयनन ससपकतषपतति सछ अपनन ससपथ फरम सछररतरयम सन अपनन सछथ-सछथ लिोसकह र उपतरयोग सरनन सन हत लिोगखो सो ससपकतषपतति अभधसछर सन सभच सरनछ उनसन उनसन रथ फलिभिथ फ अभधसछर जो उनह रनषतरय होनन सछ बोध सरछन हहmdashीन लिननछ हत वतरयकतवयकतिरछतर सन भलिए ससतरछ अपनन भिकतषतरय सी बनहर सन भलिए सोचनन थछ उससन भलिए पतरयछमपत तरयोजनछएस कतसभस सरनन र दनखजी जछजी हत

इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन अनसछर रछनजीतरय इचछ और समवतरय सो भनधछमरिर सरनन छलिन अभधसछर उदछर होनन चछकहए उनसछ सरप ऐसछ होनछ चछकहए कस सरछज सछ सरजोर सन सरजोर वतरयकतवयकति उनसछ लिछभि उिछ ससन ससपकतषपतति जटीछनन थछ उससन हसछसरर ससबसधजी अभधसछर रनषतरय सी पससद थछ उससी सछतरयमशातलिजी सी ससतरछ सन भलिए आशतरयस हह तरयकद वतरयकतवयकति सो अपनन जजीन सन बछरन र उपतरयवयकति भनरमतरय लिननन कतसछस सन भलिए तरयोजनछएस बनछनन तरयछ अपनन ह शर सन लिछभिखो सन सभच सर कदतरयछ जछए तरयकद उससो ससतर बछन हए उससन अभभिवतरयकतवयकति सन अभधसछर सो ह ीन भलितरयछ जछए उस असथछ र ससतरछ और सरछनछ सन सोई रछतरयनन ह नह स रहगन तरयहछस कतचछररजीतरय हत कस बदकतधिस ससपदछ भशालप-सदशालि वतरयछसछभतरयस हनर शर आकद सो ोड़ा योगद कदतरयछ जछए ो ससपकतषपतति परछतरयरायः परसकभ सछ कहससछ होजी हत इस नछन ह पथ फरन सरछज सी हत बजलस उन सरछजखो सी हत जो धरजी पर सह स भिजी कससजी भिजी रप र रदजथ फद हह जड़ा योगद सओस सी भिछसभ रनषतरय भिजी सह स न सह स परसकभ सन भनतरयरखो सन अनशाछभस होछ हत सछलि हत कस कतरयछ एस परछसकभस स तरयछ परछरजी सछ दथ फसर परछसकभस स तरयछ परछरजी पर अभधसछर नतरयछतरयोभच हत बजीसजीस शाछलद र जजनजी भिजी रछनछछद कतचछरधछरछएस उभिर स न इस इससन पक कतपक और सरनतरय सछ ह लिनखछ हह रनषतरय हछलिछसकस अनतरय परछजरतरयखो और सजग सी भिछसभ परसकभ सछ ह कहससछ हह रषमर जड़ा योगदत गरतछसषमर आकद परभिछ जतसन जड़ा योगद सओस और जजीजग सो परभिछकत सरन हह रनषतरय भिजी उनसन उसजी रह परभिछकत होछ हत असर सनलि इनछ हत कस सहसछजलदतरयखो सन असरछलि र रनषतरय नन अपनजी बकतधि कतसभस सी हत तरयह ह गर हत जजससन आधछर पर ह शानष परछजरतरयखो और सजग पर अपनजी शनषठछ भसधि सरछ आतरयछ हत उसजी सन आधछर पर ह परछसकभस सससछधनखो सछ अपनन कह र शाोधन परिरशाोधन सरछ रहछ हत चथ फसकस परततरयनस रनषतरय सछ बदकतधिस सछररतरयम और सरछज भनरछमर र उससछ तरयोगदछन भभिनन होछ हत तरयह रनषतरय सी अपनजी तरयोगतरयछ पर भिजी भनभिमर सरछ आतरयछ हत इसभलिए रनषतरय सन ससबसध र ससपकतषपतति अभधसछरखो सी ससतर वतरयछखतरयछ सी आशतरयसछ हरनशाछ रह हत रनषतरय सी सजीरछ हत कस ह परसकभ र रदजथ फद पदछथम सो सनलि स र बदलि ससछ हत उससछ शाोधन-परिरशाोधन सर ससछ हत पदछथम सो बनछ नह स ससछ तरयकद कससजी रनषतरय सछ ससपकतषपतति पर अभधसछर हत ो ह ससबसभध स सन शाोधन-परशाोधन र कसए गए तरयोगदछन स सजीभर रहनछ चछकहए जॉन लिॉस सी ओर सन आए तरयन कतचछर सछलिछसर र इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सी परनररछ बनन उनर सन अभधसछसशा सछ रछननछ थछ कस अभभिवतरयकतवयकति तरयछ अभभिर सन अभधसछर सन कतबनछ ससतरछ अससभि हत इसभलिए ससपकतषपतति अभधसछरखो सी रपरनखछ तरयोजनछधि र सन सन सलि सरछज सन द रमसछभलिस कहखो सो धतरयछन र रखसर बनछई जछनजी चछकहए तरयह धतरयछन रखनछ चछकहए कस कससजी सछ ससपकतषपतति अभधसछर दथ फसरखो सन अभधसछर र बछधछ न बनन

इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन अनसछर ससपकतषपतति उपछजमन सी दो रछनतरय कतभधतरयछस हह पहलिछ दो वतरयकतवयकतितरयखो अथछ दो सरथ फहखो अथछ वतरयकतवयकति और सरथ फह सन बजीच हआ असरर उससन अनसछर

ससपकतषपतति सछ तरयह असरर नतरयछतरयससग होनछ चछकहए सरछज दछरछ रोकतष ऐसन र सन सन ससपकतषपतति असरर ह सछनथ फन समर सहछ जछएगछ जजसर रकरिनछ और कतरकरिनछ दोनखो सन बजीच कतशवछस सी भिछनछ हो असरर सन बछद भिजी रकरिनछ सो लिगन कस उससन सछथ सोई धोखछ तरयछ लि नह स हआ हत ह स कतरकरिनछ सो तरयह कतशवछस होनछ चछकहए कस ह कसए गए भिगछन सन बदलिन उपतरयवयकति रथ फलतरय सी ससपकतषपतति परछपत सर चसछ हत शर बदकतधिस ससपदछ थछ ऐसन सभिजी उपछजमन जो पथ फरम ससपकतषपतति-परछभधसछर सन सछथ ससपनन होन हह इसजी शनरजी र आन हह उपछजमन सी दथ फसर शनरजी र असछभरत तरयवयकति ससपकतषपतति सन सछभरत तरयवयकति ससपकतषपतति सछ असरर आछ हत तरयछनजी ऐसछ उपछजमन जो कससजी वतरयकतवयकति दछरछ ऐसजी ससपकतषपतति सन रछधतरयर सन कसतरयछ गतरयछ हो जजससछ ह सछरजी ह नह स हत उललिनखनजीतरय हत कस शर पर सबसन पहलिछ अभधसछर शभरस सछ होछ हत तरयकद सोई वतरयकतवयकति शर सछ छजजब रथ फलतरय तरयछनजी शर सन रथ फलतरयछससन सछ अभधसछर ीनसर उससन उतपछद पर सलजछ सर लिनछ हत ब उससछ रछरलिछ दथ फसर शनरजी र आछ हत तरयह स ऐसछ ह हत जतसन सोई जरजीसदछर उस जरजीन सी फसलि सो रर लिन जछए जो उसनन अपनजी दबसगई सन आधछर पर सलजछई हई हत इचछ-सछसततरयछद सन अनसछर वतरयकतवयकति सछ ससपकतषपतति पर अभधसछर भिजी रछनतरय हत जब उसन कतभध-रछनतरय र सखो दछरछ अजजम कसतरयछ गतरयछ हो इसर नतरयछतरयपथ फरम आधछर पर अजजम ससपकतषपतति सन न सभिजी अपररप सजमरभलि हह जजनह रनषतरय इस शनरजी र सजमरभलि सरछ आतरयछ हत उनसी भनगछह र ससपकतषपतति अजमन सछ दथ फसरछ र सछ भनसकषट हत तरयह रछनजीतरय ससतरछ सन दछतरयरन र अनछशतरयस और अनभच हसकनप सरछ हत तरयकद ससपकतषपतति सछ असरर नतरयछतरयपथ फरम ढसग सन हआ हत ो उससन आधछर पर सरछज र असरछन आभथमस कतरर सो भिजी रछनतरयछ दननजी होगजी इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सो ऐसजी आभथमस असरछनछ सन भिजी गरनज नह स हत तरयहछस न रछनजीतरय इचछ सन भनरछमर र उन चमससछर शाकतवयकतितरयखो सी अदशतरय भिथ फभरसछ सी उपनकछ सर दनन हह जो सरछजछभथमस असरछनछ थछ जजभन ऊसच-नजीच सी भिछनछ सन छसकतस सछरर होन हह न सछरछजजस असरछनछओस सी बजीच पनपन हह थछ रनषतरय सन सोच पर नसछरछतरस असर डाछलिन हह जजनसन चलिन शभरस सन उससन शर सन रथ फलतरयछससन सछ तध अभधसछर दनखन ह दनखन ीन भलितरयछ जछछ हत उससन अभिछ र रनषतरय सछ सछसततरय-बोध शाजीषमसथ शाकतवयकतितरयखो सछ कतशानषछभधसछर उनसी अनससपछ स भसरटी जछछ हत दनसछर इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन भलिए ससपकतषपतति सछ असरछन कतरर सोई रहत नह स रखछ चछहन हर वतरयकतवयकति सो उससी आशतरयसछनरप ससपकतषपतति परछपत हो अथछ ह सनस हछथखो र भसरटी जछए न इसन वतरयकतवयकति-सछसततरय सन उपहछर सन रप र दनखन हह

इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सी दकतषट र भनतरयोजज अथमवतरयसथछ उनजी रहतपथ फरम नह स हत जजनजी भनजजी ससतरछ थछ वतरयकतवयकतिग ससपकतषपतति सी अधछररछ सछ रछन-समरछन उसर वतरयकतवयकति सो न सनलि ससपकतषपतति-अभधसछर बजलस ससगिन बनछनन रवयकति वतरयछपछर सरनन सी आजछद परछपत होजी हत शाम सनलि इनजी हत कस उससन दछरछ कसतरयछ गतरयछ सछतरयम कतभध-समर होनछ चछकहए भनजजी-अभधसछरिरछ पर जरछ-सछ अससशा रछरथ फलिजी भनतरयसतरर उनह सजीसछतरयम नह स हत पथ फसजजीछद भिजी स

ऐसछ ह चछहछ हत उनसछ रछननछ हत कस वतरयकतवयकति जजनछ भनतरयसतरर रवयकति होगछ उनछ उससन उपभिोवयकतिछसरर र आसछनजी रहनगजी तरयकद ह असनलिछपन अनभि सरनगछ ो उससन खछलिजीपन सो भिरनन सन भलिए नई सओस सछ बछजछर बढ़नगछ इससन सलि भरलिछसर पथ फसजजीपभतरयखो सछ ह लिछभि होगछ उललिनखनजीतरय हत कस उनजीसजीस शाछलद र सखछद कतचछरस भिजी पथ फसजजीछद सो वतरयकतवयकतिरछतर सन सख सन कतसछर सन भलिए जरर रछनन थन उनसछ रछननछ थछ कस पथ फसजजीछद अथमवतरयसथछ सन सरछज-सलतरयछर र ककतधि होगजी और सख जो परततरयनस रनषतरय सन जजीन सछ धतरयनतरय हत उससछ लिोग अभधसछभधस भिोग सर ससगन इचछ-सछसततरयछद भिजी पथ फसजजीछद सछ सरथमन सरन हह लिनकसन सनलि सख सन भलिए नह स उनसी दकतषट र वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ रथ फलतरय lsquoवतरयकतवयकतिरछतर सन सखrsquo सन सह स अभधस हत अभधसछरखो सी सरछनछ सो बढ़छछ कदए बगतर भरषटछचछर धोखछदड़ा योगद और बछजछर सी रनरछभनतरयखो पर रोसथछर अससभि हत इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सो सलतरयछर रछजतरय सी अधछररछ भिजी अरछनतरय हत सलतरयछर रछजतरय सन रथ फलि लिकतरय अथछम लिोगखो सन भिलिन सन भलिए अभनछतरयम सससथछओस सछ गिन सछरछजजस सरकछ शर-सलतरयछर सछसरतरय ससबसधजी दनखभिछलि सछसरतरय बजीरछ रसगभिनद थछ लिहभगस पकपछ पर रोसथछर छलिन सछनथ फन बनछ दननन सन उनह ससोष नह स हत इससन बजछतरय न वतरयकतवयकतिरछतर सी ससपथ फरम ससतरछ पर जोर दनन हह सब आजछद हखोगन परसपर बरछबर हखोगन ो सरछज र शाोषर सन भलिए जगह न बचनगजीmdashऐसछ न रछनन हह उनसछ तरयह भिजी रछननछ हत कस लिोगखो सो पथ फरम ससपकतषपतति अभधसछर दननन सन सछथ-सछथ इचछनसछर ससगिन बनछनन अपनजी भनभधतरयखो सछ अपनन भिलिन सन भलिए उपतरयोग सरनन सी ससपथ फरम आजछद होनजी चछकहए रगर उनसी सरजोर हत कस वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ पक लिनन-लिनन सई बछर न अपनजी सजीरछ सन पछर भनसलि जछन हह lsquoअभ समतर जतरयनrsquo सी चनछनजी उनह तरयछद नह स रहजी तरयकद सोई वतरयकतवयकति रसगभिनद सरथमस सोच सन सछरर अपनन सससथछन र सनलि गोरखो सो नदसर पर रखनछ चछहछ हत ो इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन अनसछर उसन इससछ भिजी अभधसछर हत शानष सरछज सो उससन अभधसछर सछ समरछन सरनछ चछकहए बशार सरव उससन सकततरय सन कससजी कहससस वतरयहछर तरयछ दथ फसरखो सन जजीन र हसकनप न होछ हो ऐसन ह तरयकद सोई गकह-सछरजी अपनन भिन सो अपनन ह रम सन कससजी वतरयकतवयकति सो बनचनछ चछहछ हत ो उससो भिजी इससछ अभधसछर हत उनसन अनसछर नतरयछतरय सी रछसग हत कस तरयह अभधसछर उनह भरलिनछ ह चछकहए बशार सरव ह दथ फसरखो सन जजीन सछ उनछ ह समरछन सरछ हो जजनन समरछन सी अपनकछ ह दथ फसरखो सन अपनन भलिए रखछ हत तरयहछस न भिथ फलि जछन हह कस रमभिनद तरयछ कससजी अनतरय परछसकभस तरयछ सछरछजजस सछरर जो वतरयकतवयकति सन भनतरयसतरर र न हो सन लिोगखो सो उनसन छजजब अभधसछरखो सन सभच सर दननछmdashउनसन जजीन र अपरततरयक हसकनप हत चथ फसकस सोई वतरयकतवयकति नह स चछहछ कस उसन उन सछररखो सन भलिए दसकडा कसतरयछ जछए जो परछसकभस होनन सन सछरर उससन भनतरयसतरर सन बछहर हह इसभलिए इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सी ससतरछ ससबसधजी अधछररछ र कससभच दोषपथ फरम नजर आजी हत

इचछ-सछसततरयछद सी कतशानषछ जजसन उससछ नसछरछतरस पक सहछ जछएगछ तरयह हत कस रसगभिनद जछभ धरम अथछ कनतरजीतरयछ सी भिछनछ सन गरस सोई वतरयकतवयकति तरयकद अपनजी इचछ और

अभभिवतरयकतवयकति-सछसततरय सन बहछनन कससजी परसछर सछ पथ फछमगरह रखछ हत ो इचछ-सछसततरयछद उसन वतरयकतवयकति-सछसततरय सी सजीरछ र रखसर सजीसछतरयम रछन लिनछ हत वतरयकतवयकति रसगभिनद सी भिछनछओस सन रवयकति हो इससन भलिए भिजी वतरयकतवयकति-सछसततरय सी भिछनछ सो परर सन सर स ऊपर उिछनछ होगछ तरयह सनलि वतरयकतवयकति सी जजमरनदछर नह स हत सरछज सछ भिजी दछभतरयत हत कस ह ऐसछ छछरर भनभरम सरन जजसर परततरयनस वतरयकतवयकति अपनजी ससतरछ और सरछनछ सछ अभधसर आनसद लिन ससन आशातरय तरयह हत कस रनषतरय अचन हखो इससन भलिए सरछज सो अपनजी अचछई सन उचच रछपदसडा सथछकतप सरनन हखोगन छकस उससन सदसतरय अपनन भिजीर सन ह परनररछएस गरहर सर सस सरछज र सरछनछ एस ससतरछ सछ उचचर सर बनछ रहछ ो वतरयकतवयकति सी रसग अथछ भलिसग सन आधछर पर पकपछपथ फरम भनरमतरय लिननन सी इचछ ह नह स रहनगजी इस रह इचछ-सछसततरयछद कतचछरस रछन-रछतर सन सख सी सलपनछ सरन हए उससन आधछर पर आदशाम सरछज सी रचनछ सछ सपनछ दनखन हह अपनजी कतचछरधछरछ सन परभ उनसछ गजब सछ समरोहन हत रछनन हह कस इचछ-सछसततरयछद सन रछधतरयर सन ह रछनजीसरर सन उचचर लिकतरय सो परछपत कसतरयछ जछ ससछ हत दथ फसर ओर उससन आलिोचसखो सछ रछननछ हत कस ह वतरयकतवयकति-सछसततरय सी आड़ा योगद र रसग-भिनद लिहभगस असरछनछ आकद सछ सरथमन सर परोक रप र नसछरछतरस अभधसछरखो सी सथछपनछ सरछ हत इचछ-सछसततरयछद कतचछरस अथमवतरयसथछ सन उदछर सरर थछ रवयकति बछजछर वतरयसथछ सछ अभ सी सजीरछ स सरथमन सरन हह lsquoलिनजनज फनतरयरrsquo उनसन भलिए न सनलि अथमवतरयसथछ बजलस रछजनजीभ और सरछज सन भलिए भिजी सछमभधस अपनजक दशामन हत वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ सरथमन सरन-सरन न अपरसटी रप र लिोस-भशाकछ भनतरयोजज अथमवतरयसथछ लिोससतर आकद सो ह नसछरनन लिगन हह तरयह उनसी कतशानषछ हत और सदछभच तरयह उनसी सजीरछ भिजी

इचछ-सछसततरयछद सन सरथमस कतदछनखो र जॉन हछसपसम सन अलिछछ रछबटीम नॉजजस सछ नछर भिजी भलितरयछ जछ ससछ हत बजीसजीस शाछलद सछ तरयह अरछजसछछद कतचछरस नतरयछतरय सी सथछपनछ सन भलिए ससपथ फरम सछधजीनछ सछ सरथमन सरछ हत इस लिकतरय-परछभपत सी रछह र ह रछजतरय सी सजीभर भिथ फभरसछ सछ सरथमन सरछ हत इसभलिए स कतदछन उसन अधम-अरछजसछछद भिजी रछनन हह जॉन हॉसपसम पथ फरम ससतरछ सछ सरथमस थछ उसनन जोर दनसर सहछ थछ कस अपनन जजीन पर सछमभधस अभधसछर ससबसभध वतरयकतवयकति सछ हत परिरछर सरछज और दनशा बछद र आन हह वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ आधछर ह तरयह भिछनछ हत कस परततरयनस वतरयकतवयकति सो अपनजी इचछ सछ रछन रखनन उससो लिकतरय रछनसर उससन अनरप आचरर सरनन सछ पथ फरछ-पथ फरछ अभधसछर हत तरयह एस वतरयकतवयकतिछद दकतषटसोर हत चथ फसकस सखछद और वतरयकतवयकतिछद परसपर पथ फरस और सहछतरयस कतचछरधछरछएस हह इसभलिए अभधसछसशा इचछ-सछसततरयछद कतचछरस सतरयस सो सखछद दशामन सन सर ब रछनन थन न पथ फसजजीछद सछ सजीधन सरथमन नह स सरन सम-सछसततरय सछ पक एस रवयकति आतरभनरमतरयजी वतरयकतवयकति और सरछज सी रचनछ उनसछ धतरयनतरय हत लिनकसन पथ फसजजी सन आधछर पर सरछज र जजस परसछर सछ कतभिछजन सछभिछकतस रप सन आ जछछ हत उसपर भिजी ह सोई कतचछर नह स सरन

इस रह न जछनन-अनजछनन पथ फसजजीछद सछ अपरततरयक सरथमन सरन हए नजर आन हह न सखछद सछ सरथमन भिजी इसभलिए सरन हह कतरयखोकस तरयह वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ सी रछह सो आसछन बनछछ हत रगर सोरन सखछद दकतषटसोर सन सरछज र नतरयछतरय सी सथछपनछ अससभि हत रछबटीम नॉजजस सतरयस तरयह रछनछ थछ कस सखछद नतरयछतरय सी रछह सछ सबसन बड़ा योगदछ पतथर हत तरयकद सब अपनन-अपनन सख सी सपधछम र हखोगन ो उन लिोगखो सन सख सी भचसछ जो कससजी सछररशा ददड़ा योगद सन बछहर हह अथछ ददड़ा योगद र कतपड़ा योगद चसन हहmdashसदन सरनगछ इस सम सन सछथ नॉजजस सखछद दशामन सो कतशानषसर नतरयछतरय सन ससदभिम र सर ब-सर ब नसछर ह दनछ हत उससी पसस lsquoअनछस सटीनटी और तरयथ फटीोकतपतरयछrsquo जॉन लिछस(1632mdash1704) सन रछनछभधसछर ससबसधजी कतचछरखो सन आगन सछ भचसन हत रछजनजीभस दशामन सन असगम रछनछभधसछरखो सछ पक लिनन हए उसनन भलिखछ थछ कस रनषतरय परसकभ सन ह रवयकति और सरछन होछ हत परसकभ सन उसन जजीन ससतरछ ससपकतषपतति-ससबसधजी अभधसछर परछपत होन हह उनह स सन आधछर पर ह सरछज सन जड़ा योगदछ हत सरछज वतरयकतवयकति सी भनजजी एस सछमजभनस इचछ-आसछसकछओस सछ कतसछर हत उससी जसथरछ ससपननछ थछ अपनजी सछधजीनछ सन सखरतरय भिोग हन रनषतरय अपनजी नतसभगमस ससतरछ सन एस कहससन सो सरछज और सरसछर सो ससौप दनछ हत उसजी सन उन दोनखो सो तधछ और छस परछपत होजी हत चथ फसकस सरसछर लिोगखो सी इचछ सन बनजी थछ उनसी सहरभ सन चलिजी हत इसभलिए उससछ परथर समवतरय लिोगखो सी सछधजीनछ थछ अभधसछरखो सी रकछ सरनछ हत रछबटीम नॉजजस जॉन लिॉस सन परछसकभस अभधसछरखो सो सजीसछरछ हत उससन अनसछर तरयन अभधसछर रनषतरय होनन सी ससदटी हह इसभलिए इनसछ कससजी परसछर सन उललिसरन रनषतरयछ सन परभ अकमतरय अपरछध हत चथ फसकस सभिजी सन जजीन-ससबसधजी अभधसछर बरछबर हह इसभलिए रनषतरय सन ससपकतषपतति-ससबसधजी अभधसछर सछरछजजस नतभसछ सन बसधन होन हह न भिजी स रछनतरय हह जब स ससपकतषपतति सछ अजमन और हसछसरर कतभधरछनतरय र सन सन बगतर कससजी कहससछ धोखछदड़ा योगद और कोभि सन ससभि हो ससन नॉजजस सन अनसछर ससपकतषपतति अभधसछर थछ उनसन असरर सी ससबसधजी नतरयछतरय सन तससबसधजी जीन सछरछनतरय भसधिछसखो दछरछ सरझजी जछ ससजी हतmdash

1 तरयकद सोई वतरयकतवयकति नतरयछतरय सन भसधिछसखो सन अनसछर ससपकतषपतति अजजम सरछ हत ो उससो अजजम ससपकतषपतति सो अपनन अधजीन रखनन सछ अभधसछर हत अथछ

2 सोई वतरयकतवयकति कससजी ससपकतषपतति सो नतरयछतरय सन भसधिछस सन अनसछर ऐसन वतरयकतवयकति सी ओर सन असरर सन ददरछन परछपत सरछ हत जजससछ उस ससपकतषपतति पर कतभधस अभधसछर थछ ब भिजी

परछपतसछम अजजम ससपकतषपतति सो अपनन अधजीन रखनन सछ अभधसछर हत3 उपतरयमवयकति दो परकतभधतरयखो सन अलिछछ कससजी भिजी अनतरय र सन सन अजजम सी गई ससपकतषपतति

अनछभधसक सलजन सन भिजीर रछनजी जछएगजी

नॉजजस सरछधछन वतरयसथछ सछ कतरोध सरछ हत सरसछर और परशाछसन दछरछ उससन पक र कदए जछनन छलिन अननस सरषो सन बछजथ फद ह इसन लिछगथ फ रखनन सन भलिए सई ततरयछर नह स थछ उससन

अनसछर सरछधछन सी पधिभ ह दोषपथ फरम हत ह रनषतरय सी ससतरछ और ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो र सध लिगछजी हत ऐसछ परजी होछ हत कस ह सरछधछन सो एस परसछर सी चोर रछनछ हत ऐसजी चोर जो सरसछर अथछ रछजतरय दछरछ सछनथ फन और अभधसछर सन नछर पर सी जछजी हत सरसछर टीतकस सथ फलिनन सन भलिए बलिपरतरयोग सछ सहछरछ लिन ससजी हत उससन अनसछर रनषतरय सन तध ससपकतषपतति-अभधसछर पर उससी इचछ सन बगतर हसकनप सरनन सछ अभधसछर सरसछर सरन कससजी सो भिजी नह स हत दनसछर गर बखो सन भलिए भनरायःशालस भशाकछ सछसरतरय परिरहन भिोजन आछस आकद ससबसधजी सोई भिजी गभकतभध जो सरछधछन सन नछर पर जनछ सन बलिपथ फमस ऐसिी गई धनरछभशा दछरछ ससचछभलि हत अतध रछनजी जछएगजी अरछजसछछद नॉजजस सछ रछननछ थछ कस रछजतरय सो अलपछभधसछर ससपनन होनछ चछकहए उससछ दछभतरयत नछगरिरस-सलतरयछर सन भलिए बनछए गए कतधछन सो लिछगथ फ सरनछ थछ अपरछध जतसन डासतजी चोर धोखछदड़ा योगद लिथ फटी-खसोटी रछरपजीटी आकद सन रछरलिखो र सरछज सी रकछ स सजीभर हत बछसी दछभतरयत नछगरिरसखो दछरछ अपनन कतनस ससगिन सहसछर सछसततरयबोध एस सरछनछ सी भिछनछ सन ससपनन होनन चछकहए नॉजजस सन तरयन कतचछर हछसपसम सी भिछनछओस सन रनलि खछन हह उससन अनसछर lsquoसरसछर सी जरर सनलि कतदोह तरयछ उपद सो शाछस सरनन सन भलिए पड़ा योगदजी हत कतसछस अथछ दभनतरयछ सो बनहर बनछनन जतसन सछतरयरषो र उससी सोई भिथ फभरसछ नह स हत न ह सरसछर सछ सछर फतसलिछ सरनछ हत कस उसन कसस वतरयसछतरय सन कसनछ रनछफछ भरलि ससछ हत उससछ सछतरयम सछनथ फन सी सहछतरयछ सन आरकरिछरस सछतरयमछह सो भनतरयसकततर सरनछ हतrsquo6

इन कतचछरखो पर हर lsquoलितजनज फनतरयरrsquo सी छतरयछ दनख ससन हह नॉजजस सन अनसछर lsquoरछजनजीभस दशामन सी रथ फलिभिथ फ सरसतरयछrsquo इस रतरय पर कतचछर सरनछ नह स हत कस lsquoसरसछर सछ सरप सतसछ होनछ चछकहएrsquo बजलस तरयह दनखनछ हत कस lsquoकतरयछ सभिजी सन भलिए एस रछजतरय होनछ चछकहएrsquo नॉजजस रछजतरय सन औभचततरय पर हछलिछसकस उनजी गसभिजीरछ सन सछलि नह स उिछछ जजस रह कतपतरयरन जोसनफ परथ फधखो भरखछइलि बसभनन जतसन अरछजसछछद उिछन हह रगर नछगरिरस सलतरयछर और कतसछस सन कनतर र उससी भिथ फभरसछ सो बह सजीभर सर दननछ चछहछ हत नॉजजस रछजतरय थछ उससन उदनशतरयखो सी सरजीकछ सो आधभनस रछजनजीभस दशामन सी पररख सरसतरयछ रछनछ थछ इस ससबसध र ह सरहजीस शाछलद सन रहछन अनभिछद दछशामभनस जॉन लिॉस सन बनहद सर ब थछ लिॉस सछ सहनछ थछmdashlsquoसदरजी रछजतरय सो शाछभस सरनन सन भलिए परसकभ सन अपनन भनतरयर होन हहrsquo7

लिॉस सन अनसछर ह भनतरयर हतmdashlsquoनतरयछतरयrsquo जछकहर हत कस नतरयछतरय तरयहछस वतरयछपस ससदभिरषो र परतरयवयकति हआ हत उससछ रथ फलि ससदनशा हत कस दभनतरयछ र lsquoकससजी सो भिजी दथ फसरन सन जजीन ससतरछ थछ ससपकतषपतति सो हछभन पहसचछनन सछ सोई अभधसछर नह स हत rsquo8 lsquoसदरजी रछजतरयrsquo सी अधछररछ सो आगन बढ़छन हए नॉजजस आधभनस रछष-रछजतरय सन अभधसछरकनतर र सटीदजी सछ सझछ दनछ हत उससछ सहनछ थछ कस नछगरिरसखो र तरयह भरर नह स फतलिछतरयछ जछनछ चछकहए कस उनसी सरकछ सरसछर सन शाकतवयकतिशाछलिजी होनन पर भनभिमर हत और सरसछर जतसन-जतसन शाकतवयकतिशाछलिजी होगजी उनसी ससतरछ सरकछ और सरककतधि उसजी अनपछ र बढ़जी जछएसगजी रनषतरय दथ फसरन रनषतरय सन रछजतरय सन आधछर पर नह स

रखतरयरायः परसकभ सरछज थछ अपनजी जररखो सन आधछर पर जड़ा योगदछ होछ हत उससन अनसछर रछजतरय सी शाकतवयकतितरयखो सछ उपतरयोग नछगरिरसखो सो एस-दथ फसरन सी रदद सरनन अपनन कहखो सी सतरयस सरकछ सरनन सी सहज-सछभिछकतस परककतषपतति सन उतपरनरस सन रप र कसतरयछ जछनछ चछकहए न कस उनसन कतरधि अरोधस शाकतवयकति सन रप र वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ थछ अपनन सससछधनखो सछ अपनन सख और ससतरछ सन भलिए परतरयोग कसए जछनन सन अभधसछर सो ह जखलिछड़ा योगद सछ उदछहरर दनसर सरझछनन सी सोभशाशा सरछ हतmdashlsquoरछन लिजीजजए सोई वतरयछसछभतरयस जखलिछड़ा योगद कससजी टी र सन भलिए अपनजी शारषो पर खनलिनन सन भलिए ततरयछर होछ हत शाम सन अनसछर ह तरय सर लिनछ हत कस ह खनलि सन भलिए कतबसन कटीसटीखो सन परछपत धनरछभशा सछ पछसच परभशा लिनगछ आतरयोजस जखलिछड़ा योगद सन रछनदनतरय तरयछ सरजीशान सो लिनसर सददनबछजजी सर ससन हह लिनकसन बछद र अनबसध सन असगम परछपत होनन छलिजी धनरछभशा सो इचछनसछर खचम सरनन सछ सछमभधसछर सनलि उस जखलिछड़ा योगद सो होगछ एस बछर अनबसध सर लिननन सन बछद टी र परबसधन अथछ कससजी भिजी अनतरय सो तरयह अभधसछर नह स रह जछछ कस ह जखलिछड़ा योगद सन अनबसध सन ह भरलिनन छलिजी धनरछभशा सन खचम सो लिनसर कससजी परसछर सछ सछलि-जछब सरनrsquo

बजीसजीस शाछलद र पथ फसजजीछद सन औभचततरय सो दशाछमनन सन भलिए उससो रछनजीतरय ससतरछ सन सछथ जोड़ा योगदसर दनखनन सी सोभशाशा लिगछछर होनन लिगजी थजीस रनषतरय ससतर हत ह अपनजी रजजी सछ रछभलिस हत उससन अपनन अभधसछर हह कससजी सो उससी ससतरछ र दखलि दननन सछ अभधसछर नह स हतmdashरछनजीतरय ससतरछ और अजसरछ सन नछर पर तरयन बछ खथ फब उछलिजी जछ रह थजीस रछजतरय चथ फसकस जनछ सी सछरथ फकहस इचछ सछ परभभनभधत सरछ हत इसभलिए वतरयकतवयकति-सछसततरय सन नछर पर वतरयकतवयकतिछद सछ नछरछ भिजी सफलि हो ससछ थछ जब रछजतरय सन अभधसछर कनतर सो सजीभर सर कदतरयछ जछए तरयकद वतरयकतवयकतिरछतर अपनन अभधसछरखो सन परभ जछगरस हत ह स-चनछ स-अनशाछभस हत ो रछजतरय सी भिथ फभरसछ अपनन आप ह भसरटी जछजी हत लिनकसन आजछद सछ अभभिपरछतरय तरयकद सनलि अपनजी ससपकतषपतति और सससछधनखो सछ रनरछनछ उपतरयोग हत ब तरयह रछनछ जछएगछ कस वतरयकतवयकति सी ससतरछ सछ उपतरयोग उससो पथ फसजजीछद छसखो सन हछथखो सछ जखलिदनछ बनछनन सन भलिए कसतरयछ जछ रहछ हत नॉजजस वतरयकतवयकति सो अपनजी ससपकतषपतति और सससछधनखो सन भनबक निरबध उपतरयोग सछ अभधसछर दननन सछ जोरदछर सरथमन सरछ हत अपरततरयक रप सन ह सजीसछर लिनछ हत कस रनषतरय असनलिछ हत ह भिथ फलि जछछ हत कस ससतरछ सछ धतरयनतरय वतरयकतवयकति सो उससी भनजछ सन दछतरयरन र सतद सर दननछ नह स हत बजलस सरछज र सबसन सछथ रहन हए अपनन समरछन अजसरछबोध एस अभभिवतरयकतवयकति सदशालि सो बचछए रखनन सछ अभधसछर हत तरयह ससतरछ सी नसछरछतरस वतरयछखतरयछ हत इसपर कतचछर सरन सरतरय नॉजजस सरछज सलतरयछर भशाकछ जतसन ससछरछतरस रथ फलतरयखो सी एसछएस उपनकछ सर दनछ हत दथ फसरन इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सी भिछसभ सरछधछन पररछलिजी सी आलिोचनछ सरन हए ह उससो सरसछर सी ओर सन अरोधस सछरमछह रछन लिनछ हत जो उससन अनसछर ससपकतषपतति पर रनषतरय सन नतभस अभधसछर र सटीदजी सछ सछर सरजी हत ो कतरयछ सरछज सलतरयछर जतसजी सोई अधछररछ नह स हत और जो सपधछम र

कससजी सछरर कतपड़ा योगद चसन हह उनसन कतसछस सो लिनसर रछजतरय और सरछज सी सोई जजमरनदछर नह स हत नॉजजस इन परशनखो सो नजरसदछज सर जछछ हत उससछ रछननछ हत कस जब रछजतरय सी ओर सन नतरयथ फनर परभबसध हखोगन रनषतरय-रछतर सो अपनन दछरछ अजजम सी गई ससपदछ पर अभधसछर होगछ ब सभिजी लिोग अपनन-अपनन कतसछस सन भलिए सरकतपम भिछ सन सछतरयम सरगन सरछज र सभिजी सो कतसछस सन सरछन असर और ससतरछ रहनगजी ो एस भिजी वतरयकतवयकति कतसछस सन लिछभिखो सन सभच न रहनगछ और सरछज उस आदशाम सी ओर अगरसर होगछ जो रनषतरयछ सछ सबसन बड़ा योगदछ सपनछ हत इससन भलिए ह रनषतरय सन अभधसछरखो सी वतरयछखतरयछ सरछ हत सहनन सी आशतरयसछ नह स हत कस नॉजजस सी रछनछभधसछर ससबसधजी अधछररछ रखतरयरायः ससपकतषपतति पर अभधसछर एस तससबसधजी ससतरछ पर सकद हत

इचछ-सछसततरयछद एस रछनछभधसछर

वतरयकतवयकति कतशानष सन ससदभिम र ससतरछ समरछनजनस वतरयहछर जजीन-सरकछ असरखो सी सरछनछ अभभिवतरयकतवयकति थछ अजजम ससपकतषपतति सन ऐजचस उपतरयोग सछ अभधसछर हत कससजी सरछज र इन अभधसछरखो सी अनपजसथभ र रछनछ जछएगछ कस हछस वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ खरन र हह तरयहछस जजन अभधसछरखो सो ससतरछ सछ पतरयछमतरय रछनछ गतरयछ हत न वतरयकतवयकति सन रथ फलिभिथ फ अभधसछर हह सरछज र सजमरभलि होनन सन पथ फम भिजी न रनषतरय सो परछपत होन हह सरछजजीसरर सी आनपछभस सफलिछ सरछज र नछगरिरस अभधसछरखो सी उपलिलधछ सन सर पर भनभिमर सरजी हत उसजी सन सरछज र नतरयछतरय सी पति सछ अनरछन लिगछतरयछ जछ ससछ हत दथ फसरन शालदखो र अभधसछर सरछज र नतरयछतरय सी सथछपनछ सो ससभि बनछन हह चथ फसकस तरयन वतरयकतवयकति सन रदभलिस अभधसछर हह इसभलिए वतरयकतवयकति सो उनसन भलिए आछज उिछनन थछ आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर ससरषम सरनन सछ अभधसछर भिजी सहज परछपत होछ हत नॉजजस सरछज र नतरयछतरय सन सरप सो लिनसर बह सपषट न हो कसस अभधसछरखो सी उसनन जोरदछर सछलि सी हत ह अभधसछरखो सो नतरयछतरय सछ पतरयछमतरय रछनछ हह सरछज र lsquoनतरयछतरय सी पसड़ा योगद भिजी स ससभि हत जब स हछस रछनछभधसछरखो सछ समरछन होछ हतrsquo9mdashतरयह बछ उसनन अननस ससदभिरषो सन सछथ सई बछर-ररछ-कफरछसर सह हत उससछ रछननछ हत कस अभधसछर रनषतरय सी ससतरछ सछ परजीस हह आदशाम सरछज र तरयन वतरयकतवयकति सो सहजरप र परछपत होनन चछकहए इचछ-सछसततरयछद कतचछरस इसर अभभिवतरयकतवयकति सी ससतरछ थछ ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो जतरयछदछ रहत दनन हह उनसछ रछननछ हत कस अजजम ससपकतषपतति पर रनषतरय सछ पथ फरछ अभधसछर हत और रछजतरय सरन कससजी सो भिजी इस अभधसछर र हसकनप सरनन सछ अभधसछर नह स हत जो सछनथ फनजी रप सन जजससछ हत ह उससो सहज-सछभिछकतस रप र परछपत होmdashतरयह इचछ-सछसततरयछद नतरयछतरय सछ आधछर-भसधिछस हत ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो सो लिनसर उनसछ आगरह इनछ अभधस हत कस अभभिवतरयकतवयकति सछसततरय जो

रछनजीतरय ससतरछ सछ असलिजी पहचछन हत सदछभच पजीन थ फ टीछ परजी होछ हत आगन हर नॉजजस सी नतरयछतरयछधछरिर सरछज सी परिरसलपनछ र अभधसछरखो सन रहत पर कतचछर सरगन तरयह जछननन सी सोभशाशा सरगन कस उससी lsquoसतrsquo अथछ lsquoआतर-सछभरतrsquo सी सतधिछसभसी कतरयछ हत सछथ ह हर इसपर भिजी कतचछर सरगन कस नॉजजस सन भलिए ससपकतषपतति अभधसछर ससपकतषपतति सन रछतरयनन थछ उससी कतभशाषटतरयछस कतरयछ हह

1 समसलिभि रदभलिस अभधसछर

नॉजजस सन भलिए नतरयछतरयछधछरिर सरछज सी पहलिजी कतशानषछ हत कस उसर वतरयकतवयकति सन रथ फलिभिथ फ अभधसछर सरजक होनन चछकहए हछलिछसकस हछस उससछ भचसन सनलि ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो सी कतनचनछ स सजीभर होसर रह जछछ हत उससन अनसछर परततरयनस रनषतरय सछ अजजम ससपकतषपतति पर पथ फरछमभधसछर हत ह उससो अपनजी रजजी सन अनसछर खचम सर ससछ हत दछन र दन ससछ हत इचछ-सछ सततरयछद कतचछरस रछन न आए हह कस रनषतरय अपनछ रछभलिस सतरयस होछ हत नॉजजस सी पसस lsquoअनछस सटीनटी एसडा तरयथ फटीोकतपतरयछrsquo र lsquoआतर-सछभरतrsquo(सनलफ आनरभशाप) शालद सनलि एस बछर उस सरतरय आछ हत जब ह सरछधछन और बनगछर पर चचछम सरछ हत उससी परिरभिछषछ र आतर-सछभरत ह असथछ हत जब सछरजी और स एस और सरछन हो अपनन शार र पर सबसन पहलिछ अभधसछर रनषतरय सछ हत अपनन शर एस तरयोगतरयछ सन बलि पर ह जो भिजी अजजम सरछ हत उससछ लिछभि उसन भरलिनछ ह चछकहए आतरसछभरत सन अलिछछ ह lsquoससपथ फरम सछभरतrsquo सी अधछररछ सो भिजी सपषट सरछ हत उससन अनसछर सरछज र नतरयछतरय सी उपजसथभ भिजी ससभि हत जब वतरयकतवयकति सो अपनन सरछई पर पथ फरछ अभधसछर हो ह अजजम ससपकतषपतति सो बनचनन असरिर सरनन सो पथ फर रह स सतर हो आतररकछ और ससपकतषपतति सी सरकछ सन भलिए शातर सछ परभसछर सरनन कहससछ सो टीछलिनन नससछन सी तध र सखो सन भिरपछई सरनन सछ अभधसछर वतरयकतवयकति सो भरलिनछ चछकहए तरयह भिजी lsquoससपथ फरम सछभरत सी शनरजी र आछ हत ससपथ फरम सछभरत सी दथ फसर रटीनछएस ससपकतषपतति सन असरर सरकछ दसगखो थछ कससजी भिजी अनतरय परसछर सी आपदछ सन ससपकतषपतति सो होनन छलिन नससछन सन बचछ सन अभधसछर सन रप र आछ हत तरयह ससपकतषपतति अभधसछर सन परभ दथ फसरखो सी कतनम सहरभ नतभस सछररतरयम थछ ससपकतषपतति सन उपतरयोग सो लिनसर सछरजी सन असजीभर अभधसछर सछ परजीस होजी हत लिनकसन lsquoससपथ फरम सछभरतrsquo सछ आशातरय अजजम ससपकतषपतति सन रनरछनन परतरयोग सछ अभधसछर नह स हत हछसी जखलिछड़ा योगद सो रतदछन र इस बछ सछ पथ फरछ अभधसछर होछ हत कस ह अपनजी जसटीस सछ सरछलि कदखछसर परभकदसद टी र सो रतदछन र पथ फर रह सछ

दन उससन लिगछछर गोलि दछगन लिनकसन उससो हछसी जसटीस सन परभकदसद सछ भसर फोड़ा योगदनन सछ अभधसछर नह स कदतरयछ जछ ससछ वतरयकतवयकति इस बछ सन भलिए पथ फरम स सतर हत कस अजजम ससपकतषपतति सछ कतभधरछनतरय ढसग सन अपनन सख एस स सतरछ सन कतसछर हन परतरयोग सरन लिनकसन दथ फसरखो सो उससन रछधतरयर सन हछभन पहसचछए तरयह स सतरछ उसन हरभगज नह स द जछ ससजी कतरयखोकस परसछरछसर र ऐसछ सरनछ दथ फसरखो सन जजीन र अछसभ हसकनप हत जजससछ इचछ-सछ सततरयछद कतचछरस कतरोध सर न हह सछफ हत कस ससपकतषपतति पर ससपथ फरम अभधसछरिरछ सछ भिछ भिजी दथ फसरन सन अभधसछर और जजीन सछ समरछन सरनन सी भिछनछ सन जड़ा योगदछ हत उसर सनलि न तध उपतरयोग सजमरभलि हह जो कतबनछ दथ फसरन सन जजीन और स सतरछ र अछसभ अनछभधसछर हसकनप कसए बगतर कतभधरछनतरय ढसग सन परदछन कसए जछ न हह इसभलिए ससपथ फरम सछभरत भिजी सरछज दछरछ रतरयछमकद भनतरयसकततर उपतरयोग भलिए होछ हत इसभलिए स कतदछनखो नन इससन भलिए lsquoसजीभर भनजजी-सछभरतrsquo भिजी सहछ हत हछलिछसकस सतरयस नॉजजस इस शालद-तरयगर सन परतरयोग सन बचछ हत ह भनजजी ससपकतषपतति सो जरर रछनछ हत उससछ जोरदछर र सन सन सरथमन भिजी सरछ हत सछथ ह जोड़ा योगद दनछ हत कस वतरयकतवयकति कतबनछ दथ फसरखो सो कससजी भिजी परसछर भिजी परसछर सी कभ पहसचछए उगरछ कदखछए तरयछ दथ फसरखो सी स सतरछ सो बछभध कसए भनजजी ससपकतषपतति सन उपतरयोग हन पथ फर रह स सतर हत

2 नतरयछतरयससग अभधगरहर

ससपकतषपतति सन अजमन सो लिनसर इचछ-सछसततरयछद दकतषटसोर पथ फर रह सपषट हत रनषतरय सछ सनलि उसजी ससपकतषपतति सन उपतरयोग पर नतभस अभधसछर हत जो उसनन नतरयछतरय ससग ढसग सन अजजम सी हो ऐसजी ससपकतषपतति जो उसनन बलिपथ फमस हभथतरयछई गई हो जजससन अजमन र उससछ सोई तरयोगदछन न हो उससन उपतरयोग सछ वतरयकतवयकति सो सोई नतभस अभधसछर नह स हत रगर सरछज र हर बछर आदशाम सन सछर नह स चलिछतरयछ जछ ससछ स वतरयछहछरिरस दकतषटसोर भिजी अपनछनछ पड़ा योगदछ हत रनषतरय दथ फसरन सन शर सन सन अजजम स सछ उपतरयोग सरन तरयह उभच नह स हत कसस तरयकद उस असछभरत तरयवयकति सससछधनखो तरयछनजी ऐसन सससछधनखो दछरछ जजनपर वतरयकतवयकति सछ तध अभधसछर न हो सी रदद सन तरयकद ह स अजजम सरछ हत ब उस उतपछद पर कसससछ अभधसछर रछनछ जछएगछ नतरयछतरयससग अभधगरहर र इसजी पर कतचछर कसतरयछ गतरयछ हत उससन अनसछर ऐसछ परततरयनस वतरयकतवयकति जो असछभरततरयवयकति ससपकतषपतति पर अपनछ दछछ सरन हए उससन स अजजम सरछ हत उससन भलिए उभच हत कस अजजम उतपछद सन बड़ा योगदन कहससन सो द थ फसरखो सन भलिए ोड़ा योगद दन तरयह सजीधछ-सछ वतरयछहछरिरस दकतषटसोर हत जजससो रछनजीतरय सरजोरिरतरयखो सन बजीच सछरसजसतरय थछ सरछज र शाछसभ और वतरयसथछ बनछए रखनन सी अनसररजीतरय सोभशाशा सन रप र भिजी दनख ससन हह तरयह वतरयछहछरिरसछ सन दबछ ह हह कस परछतरयरायः सभिजी इचछ-सछसततरयछद कतदछन असछभरततरयवयकति ससपकतषपतति

पर सलजन सी जसथभ सो सजीसछरन हह लिनकसन न उस असथछतरयजी अभधसछर तरयछ वतरयसथछ सो उसजी सजीरछ स रछनतरयछ दनन हह जब स ह स नतरयथ फनर शारषो सछ पछलिन सरछ हत उनसन इस दकतषटसोर सी आलिोचनछ भिजी होजी रह हत lsquoअनछभधसक ससपकतषपतति पर अभधसछरrsquo सी जीन भभिनन जसथभतरयखो सी चचछम इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो नन सी हत उनसन अनसछर रछन लिजीजजए सोई वतरयकतवयकति कससजी ऐसन सससछधन पर जो उससन सछभरत सन बछहर हत शर सरन हए स अजजम सरछ हत अथछ जजससछ ह सससछधन हत उससन सछथ भरलिसर शर सरन हए उतपछदन र सहछतरयस बनछ हतmdashब उससछ उस उतपछद पर कसनछ और कसस सजीरछ स अभधसछर होगछ

कतबलिसलि भिजी नह सशाथ फनतरयrsquo आलिोचस खरछ जछब दनन हह उनसन अनसछर तरयकद सोई वतरयकतवयकति चतरछहन पर खड़ा योगद सछर सन शाजीशाखो सी बगतर उससन सछरजी सी अनरभ सन आसर सफछई सरनन लिगन ो उससो उस सछर सछ सछभरत नह स कदतरयछ जछ ससछ इससन सरथमन र तरयकद सोई तरयह दछछ सरन कस इस परसछर भरलिछ-जलिछ शर आशतरयस हत और सरछज र कतबनछ शर सछ सछझछ कसए सछर नह स चलिछ ब ो नतरयछतरय-ससग अभधसछरिरछ सी अधछररछ ह अथमह न होसर रह जछएगजी कतरयखोकस जीसरछ अचछनस बजीच र आसर दथ फसरन वतरयकतवयकति दछरछ ससपकतषपतति पर बलिछ त सलजन सो भिजी बतध रोकतष सर ससछ हत इससन उस वतरयकतवयकति सन अभधसछरखो सछ सजीधछ हनन होगछ जो उतपछदन सन भलिए छसई जजमरनदछर हत दथ फसरन वतरयकतवयकति नन दबसगई कदखछसर जजससन उतपछद सो सलजछनन सी सोभशाशा सी हत रछजशाछह और सछमछजतरयछद र तरयह होछ थछ अपनन समछटी तरयछ आशतरयदछछ सो परसनन सरनन सन भलिए ऐसछ सझछ उनसन रसह-लिगन दरबछर परछतरयरायः दनन ह रहन थन तरयछतरछ सन ददरछन जसगलि र एस रछ कतबछ लिननन सछ रलिब तरयह नह स हत कस आप उसपर सछभरत सछ दछछ िोसनन लिग जीसरन अभधगरहर अथछ सलजन सन रछधतरयर सन अजजम ससपकतषपतति पर आशतरयस नह स कस ह आपसन ससपथ फरम सछभरत छलिजी ह हो उनसन सछभरत सो लिनसर दथ फसरन लिोगखो सी भिजी तसजी ह दछनदछर ससभि हत उस असथछ र छसकतस सछरजी जछनबथ फझसर तरयछ अनजछनन ह अपनजी दछनदछर पनशा सरनन र चथ फस भिजी ससछ हत सछफ हत कस सछससछरिरस सओस पर ससपकतषपतति अभधसछरिरछ ऐभहछभसस ससदभिम भलिए रहन हह तरयह सरसतरयछएस इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन सरक पहलिन सन ह थजीस नॉजजस नन उससी सरलि और सटी स कतनचनछ सी हत

ससपकतषपतति अभधगरहर सो लिनसर रछबटीम नॉजजस िोस नजीजन पर नह स पहसच पछछ इस कतषतरय र उससछ रन ससशातरयगरस हत ह लिॉस सन सहरभ दशाछमन हए शर सन सजमरशर पर अपनछ धतरयछन सकद रखछ हत उललिनखनजीतरय हत कस ईसछई परसपरछ र सरस भिथ फभर पररछतरछ सी रछनजी जछजी हत रछजछ धरजी पर पररछतरछ सन परर-पतर सछ परभभनभध हत रछजछ सो दतजीतरय-अभधसछर सन ससपनन रछननन छलिन सोलिहजीस शाछलद सन असगरनजजी लिनखस रछबटीम कफलरर नन भलिखछ थछ कस पररछतरछ नन सरस भिथ फभर ईसछ रसजीह सो ससौपजी थजी रसजीह नन उससो नछगरिरसखो सन बजीच कतभिछजज सर कदतरयछ कफलरर सन सथन कस पररछतरछ नन ससपथ फरम धरछ ईशवर सन परभभनभध तरयछनजी

रछजछ सो ससौपजी गई थजी सछ कतरोध सरन हए लिॉस नन lsquoसतकससडा कटीट ज आन गनमरटीrsquo र भलिखछ कस ईशवर सन सछरनन रछजछ और परजछ सन परशन उिछनन सछ सोई औभचततरय नह स हत उससन अनसछर पररछतरछ नन जरजीन सजीधन जनसछधछरर सो उससी सछरछनतरय दनखभिछलि सन भलिए ससौपजी थजी इसभलिए ह सछभरत सन परन हत परततरयनस वतरयकतवयकति सछ उसपर उनछ ह अभधसछर हत जजनछ कससजी दथ फसरन सछ हत कससजी वतरयकतवयकति दछरछ शानष सरछज सी रजजी सन बगतर परछसकभस ससपकतषपतति और सससछधनखो पर कससजी भिजी परसछर सी दछनदछर अतध सह जछएगजी ब रनषतरय सन बस र कतरयछ हत भिथ फ-उतपछद पर उससी दछनदछर सछ आधछर कतरयछ हो लिॉस सछ रछननछ हत कस रनषतरय परिरशर सन जरिरतरयन असछभरत तरयवयकति धरछ पर भनजजी अभधसछरिरछ सछ दछछ सर ससछ हत lsquoसतकससडा कटटी ज आन कद भसकतलि गनमरटीrsquo सन पछसचन अधतरयछतरय र ह सम दनछ हतmdash

1 तरयकद सोई वतरयकतवयकति अपनन सछभरत तरयवयकति स सो कससजी ऐसजी स र भरलिछछ हत जजससछ सोई सछरजी नह स हत ो ह स उस वतरयकतवयकति सी रछन लिजी जछजी हत2 परततरयनस रनषतरय सो अपनन शर पर पथ फरछ अभधसछर हत3 इसभलिए जब सोई वतरयकतवयकति अपनन शर सो जजससछ ह सछरजी हत असछभरत तरयवयकति

भिथ फभर सन तरयोग सरछ हत ो ह उसपर सछभरत परछपत सर लिनछ हत11

लिॉस सछ lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर ससपकतषपतति-अभधसछर सन पक र कदतरयछ गतरयछ तरयह सम दोषपथ फरम थछ चथ फसकस अनतरयछनतरय परछजरतरयखो सजग सी भिछसभ रनषतरय भिजी परसकभ सछ ह कहससछ हत इसभलिए शाोधन परिरशाोधन अथछ रपछसरर सन बहछनन वतरयकतवयकति दछरछ परछसकभस सससछधनखो पर जजन सरषो सन आधछर पर भनजजी अभधसछरिरछ सछ दछनदछर सी जछजी हत उसजी रह उनह स सरषो सन आधछर पर परछसकभस ससपदछ होनन सन सछरर रनषतरय पर भिजी परसकभ तरयछ सरछज सी दछनदछर ससभि हत उस असथछ र रनषतरय सी अकतसलि ससतरछ सी अधछररछ खटीछई र पड़ा योगद ससजी हत इन सभरतरयखो सन बछजथ फद लिॉस सछ कतचछर आधभनस इचछ-सछसततरयछद कतदछनखो सो आसकतषम सरछ हत सतरयस नॉजजस नन भिजी शर-सजमरशर सन कतचछर सो दोषपथ फरम रछनछ थछ हछलिछसकस ह उससछ सछथमस कतसलप दननन र असरथम रहछ थछ नॉजजस सन अनसछर lsquoशर-सजमरशरrsquo सन भसधिछस सी सरजोर हत कस इस आधछर पर हए ससपकतषपतति असरर पर सछभरत सी सजीरछ सन बछरन र िोस सरछधछन नह स दनछ उदछहरर सन भलिए रछन लिजीजजए रसगलिगरह सी तरयछतरछ पर भनसलिछ तरयछतरजी उस गरह पर उरनन र सछरतरयछब हो जछछ हत रसगलि सी सह पर उरनन सन बछद ह उस सथलि सी सफछई सरछ हत लिसबन परिरशर सन बछद ह उस सथलि सो सछफ और सरलि सरनन र सछरतरयछब हो जछछ हत अब तरयकद रसगलिगरह पर उरनन छलिछ ह पहलिछ असरिरक तरयछतरजी हत ो सछलि उिछ हत कस शर-सजमरशर सन भसधिछस सन अनसछर उससछ कसनजी भिथ फभर पर अभधसछर होगछ कतरयछ पथ फरछ रसगलि गरह उससछ रछन भलितरयछ जछनछ चछकहए अथछ सनलि ह सथलि जजनछ उसनन सछफ कसतरयछ हत नॉजजस इस परशन सो तरयह स ोड़ा योगद दनछ हत उषपततिर नह स दनछ उससी ओर एस सझछ तरयह भिजी आछ हत कस lsquoशर-सजमरशरrsquo सन कतचछर सो ह

कसनछरन सर अभधसछरिरछ सी सरसतरयछ पर वतरयकतवयकतिरछतर सी रदजथ फदगजी थछ उससी रथ फलिभिथ फ आशतरयसछ सो धतरयछन र रख उपतरयोभगछछद दकतषटसोर सन कतचछर कसतरयछ जछए

आगन बढ़नन सन पहलिन उभच होगछ कस उस सरसतरयछ पर कतचछर सर भलितरयछ जछए जजससछ हरनन ऊपर उललिनख कसतरयछ हत तरयछनजी असछभरततरयवयकति तरयछनजी नतसभगमस ससपदछ पर भनजजी अभधसछरिरछ सो कसस परसछर परिरभिछकतष कसतरयछ जछए उससन गजीसरर सछ आधछर कतरयछ हो lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर वतरयकतवयकति सी ससपकतषपतति कसनजी और कसस सजीरछ स उभच हत स कतदछन इसन सजीरछह न रछनन हह उनसन अनसछर तरयह रनषतरय पर हत कस अपनजी तरयोगतरयछ और सछररतरयम सन बलि पर ह असछभरततरयवयकति सओस सन जजनन बड़ा योगदन कहससन पर दछछ िखोस ससछ हत ह उससछ अभधसछर हतmdashजो उससो भरलिनछ ह चछकहए लिनकसन उनसन आगन भिजी वतरयछहछरिरस सरसतरयछएस सर नह स हत lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर रनषतरय जजस ससपकतषपतति पर अपनजी दछनदछर परस सरनछ चछहछ हत ससभि हत उससन पहलिन सन ह लिोग उससछ कससजी ओर रप र उपतरयोग सर चसन हखो उदछहरर सन भलिए एस कससछन जसगलि सो सछफ सर उससो खनजी लिछतरयस बनछछ हत ह सछफ सी गई जरजीन पर अपनन सछभरत सछ दछछ भिजी सरछ हत लिनकसन कससछन जरजीन सो उपतरयोग र लिछनन छलिछ असनलिछ पहलिछ वतरयकतवयकति नह स हत तरयह पथ फर रह ससभि हत कस उससन पहलिन भिजी स लिोग उससछ उपतरयोग सर चसन हखो गछस सन आसपछस खछलिजी पड़ा योगद जरजीन सछ उपतरयोग लिोग पशाओस सो बछसधनन उपलिन थछपनन सन भलिए सरन हह बछद र उस जरजीन पर सोई वतरयकतवयकति रर बनछ लिनछ हत अथछ खनजी तरयछ स और सरनन लिगछ हत तरयकद परथर उपतरयोग ह सछभरत सी शाम हत ो बछद र जजसनन उस जरजीन पर गकह-भनरछमर कसतरयछ हत उससछ अभधसछर अतध रछनछ जछनछ चछकहए कसस अतध सहन जछनन सी बछ ब स भनरछधछर हत जब स कस बछसी लिोगखो सो उससन सोई आपकतषपतति न हो तरयकद ह सरछज दछरछ रछनतरय चलिन हत ो ऐसन ससपकतषपतति अभधसछर सो रछनतरयछ दननजी होगजी हछलिछसकस तरयह भिजी ससभिछनछ हत कस उस ससपकतषपतति अभधसछर सन शानष लिोगखो सो सोई भशासछतरय न हो कसस हरनशाछ ह उनह सोई भशासछतरय तरयछ नससछन न होगछ तरयह सहनछ बह ह सकिन हत तरयह भिजी ससभि हत कस उस सलजन सन सनलि ससबसभध वतरयकतवयकति सो लिछभि हो जबकस बछसी गछस छलिखो सो नससछन उिछनछ पड़ा योगद रहछ हो कतरयछ उस असथछ र भिजी उस वतरयकतवयकति सन ससपकतषपतति परछभधसछर सो तध रछनछ जछएगछ इस सम सन बछद सरछधछन सन भलिए नॉजजस पनरायः लिॉस सी ओर दनखनन लिगछ हत और लिॉस ऐसन ससपकतषपतति परछभधसछर सो जजससन दथ फसरखो सो हछभन पहसचनन सी ससभिछनछ हो इस शाम सन सछथ सजीसकभ दनछ हत कस दथ फसरखो सन भलिए भिजी शनषठ और पतरयछमपत कहससछ ोड़ा योगद कदतरयछ जछनछ चछकहएmdash

lsquoबहजी नद सन पछनजी पजी लिननन सन कससजी सो नससछन पहसच ससछ हत इससी सोई सलपनछ भिजी नह स सर ससछ भिलिन कससजी नन उससन आससि जलि कतपतरयछ हो कतरयखोकस नद तसजी सी तसजी हछस होगजी दोनखो सी पतरयछस बझछनन सन भलिए पतरयछमपत तरयकद बछ दोनखो सन भलिए िीस-िछस पतरयछमपत रछतरछ र उपलिलध भिथ फभर सन बछरन र भिजी सह जछ ससजी हतrsquo12 नॉजजस सन अनसछर असछभरततरयवयकति

ससपकतषपतति पर अभधसछर दशाछमनन सन भलिए लिॉस सन उपतरयमवयकति परभबसध सछ पछलिन कसतरयछ जछनछ चछकहए हछलिछसकस इस सम र इनजी खछभरतरयछस हह कस सतरयस नॉजजस ह उससन ससषट नह स हो पछछ अपनन सम सो आगन बढ़छछ हआ ह भलिखछ हत lsquoकससजी भिजी वतरयकतवयकति सछ सछभरत उससन अभधस भिलिछ कतरयखो हो जजनछ उसनन कससजी पदछथम सी रथ फलतरयषपततिछ सो बढ़छनन र तरयोगदछन कदतरयछ हतrsquo13 असभर भनषसषम पर पहसचनन सन पहलिन ह जसथभ सी पथ फर वतरयछखतरयछ सरछ हत सोई वतरयकतवयकति कससजी स सछ सछभरत हछभसलि सरनन सन भलिए अपनछ शर कतरयखो लिगछछ हत शाछतरयद इसभलिए कस उससन पछस सनलि उससछ शर हत उसजी सन रछधतरयर सन ह अपनजी उपतरयोभगछ दशाछम ससछ हत जब सोई वतरयकतवयकति असछभरततरयवयकति स पर अपनछ शर लिगछछ हत जो उससछ शर उस स पर छ जछछ हत उससछ परभिछ स पर सपषट झलिसनन लिगछ हत शर सन पचछ स िीस पहलिन जतसजी नह स रहजी शर सछ तरयह परसछर दथ फसरखो सन रसछबलिन स पर शभरस सी दछनदछर सो पषट सरछ हत लिनकसन शर सछ सरप कतरयछ हो कतरयछ कससजी भिजी परसछर सन शर सन स पर दछनदछर सर पछनछ नतभस होगछ नॉजजस इस एस उदछहरर सन रछधतरयर सन सपषट सरछ हत lsquoरछन लिजीजजए रनरन हछथ र टीरछटीर सन सथ फप सन भिर एस सनन हत उस सनन सो रह तरयकद सरद सी लिहरखो पर बहछ दथ फस ो सथ फप सन सर सरद र द थ फर स फतलि जछएसगन कतरयछ उससन आधछर पर सरद सन उनन कहससन पर जहछस स टीरछटीर सथ फप सन सर फतलिन हह रह अपनन सछभरत सछ दछछ सर ससछ हथ फस जछकहर हत तरयह रथ फखमछपथ फरम बछ होगजीrsquo इससन बछद ह भनषसषम पर आछ हत कस ह शर सछभरत कदलिछनन र सहछतरयस हत जजससन स सन रथ फलतरय र ककतधि होजी हत ह अपनजी और सरछज सी नजरखो र अभधस रथ फलतरयछन होछ हो तरयह एस रहतपथ फरम भनषसषम हत जो जजीन सन उदनशतरय थछ सरछज र रनषतरय सी उपतरयोभगछ सन भलिए रछगमदशामस सछ सछर सरछ हत सोई सछतरयम जो सनलि वतरयकतवयकति कतशानष सन भलिए रथ फलतरयछन हत बछसी लिोगखो सन भलिए वतरयथम बजलस नससछनदनह ो उससछ सससछर र उससछ छसकतस रथ फलतरय शाथ फनतरय हत उदछहरर सन भलिए उपतरयमवयकति उदछहरर र ऐसछ हो ससछ हत कस टीरछटीर सथ फप सो पछनजी पर बहछनछ कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए खनलि हो उसन उससन खशाजी भरलिजी हो लिनकसन तरयकद उससन सरद र कससजी परसछर सछ परदथ फषर फतलिछ हत ो उससछ नससछन पथ फरन सरछज सो होगछ जछकहर हत कस वतरयकतवयकति सछ शर-उतपछद न सनलि उससन भलिए बजलस बछसी सरछज उपतरयोगजी होनछ चछकहए भिजी वतरयकतवयकति सी उसपर दछनदछर तध रछनजी जछएगजी शर सछ ससछरछतरस उपतरयोग अपनन सछथ-सछथ दथ फसरखो सछ भिजी भिलिछ दनखनछ ह सतछभधसछर सी पहलिजी और आजखर शाम हत

3 नतरयछतरयससग असरर

नतरयछतरयससग असरर ससपकतषपतति पर ससपथ फरम सछभरत सी जसथभ सो दशाछमछ हत सरछज र ससपकतषपतति असरर सन भनसकषट रप भिजी परचभलि हह उदछहरर सन भलिए स वतरयकतवयकति चोर सर दथ फसरन सन धन सो रर लिन आन हह स ऐसन लिोग भिजी हह जो इससन भलिए धोखछदड़ा योगद जतसन आसछन कसस हनतरय रछसन सछ चतरयन सरन हह इससन ससपकतषपतति असरिर होसर उनसन सलजन र चलिजी जछजी हत लिनकसन

उसपर नतरयछभतरयस दछनदछर ससभि नह स हत चोर तरयह सहसर कस उसनन ससपकतषपतति ससचतरय सन भलिए चोर सछ सहछरछ भलितरयछ हत उसपर अपनजी दछनदछर नह स सर ससछ न ह सोई धोखनबछज वतरयकतवयकति दथ फसरखो सन सछथ लि-परपसच सन आधछर पर जटीछई गई ससपकतषपतति सो अपनछ बनछ ससछ हत इसजी परसछर तरयकद सोई ससपकतषपतति सछ सछरजी हत रगर उससन असरर सन भलिए ततरयछर नह स हत उससी असहरभ सन बछजथ फद तरयकद उसन ससपकतषपतति-असरर हन बछधतरय कसतरयछ जछछ हत ो उस असथछ र भिलिन ह असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हो सछरजी सन इचछ-कतरधि स सन असरर सो नतरयछभतरयस नह स सहछ जछ ससछ तरयकद उस स सन वतरयछपस लिोसकह जड़ा योगदन हह थछ असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हत ब भिजी वतरयकतवयकति सो उस असरर सन भलिए रछजजी सरनछ नतरयछतरय-भिछनछ सन अनसछर अपनजक होगछ ऐसन रछजतरय र जो नतरयछतरय-रछगम पर होनन सी दछनदछर सरछ हत असरर हन तध परकरकरितरयछ सछ पछलिन सरनछ जरर हत दनसछर ससपकतषपतति पर सछभरत सन असरर सन भलिए आशतरयस हत कस उसन सनचछपथ फमस तध नतरयछतरय-समर परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन ससपनन कसतरयछ जछए तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी ससपकतषपतति तरयछ सससछधन पर अभधसछर रखछ हत उससछ अभधसछर कतभधसमर थछ सरछज दछरछ रछनतरय हत भिजी ह उससो कससजी दथ फसरन सो असरिर सरनन सछ अभधसछर भिजी रखछ हत शभरस सन रछरलिन र तरयकद सोई शभरस कससजी सछतरयम सो सनचछपथ फमस सरनन सन भलिए ततरयछर नह स हत ब उससी रजजी सन कतबनछ सछतरयम सरनन सन भलिए बछधतरय कसतरयछ जछनछ इस कतचछरधछरछ सन असगम अरछनतरय हत

एस जसथभ तरयह भिजी हो ससजी हत कस सोई वतरयकतवयकति अपनन सछभरततरयवयकति स सो नतरयछभतरयस परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन कससजी वतरयकतवयकति सो असरिर सरनछ चछहछ हो कसस दथ फसरछ वतरयकतवयकति उसन लिननन सन भलिए ततरयछर न हो नॉजजस जोर दनसर सहछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी तधछ हन दछछ सी सहरभ अभनछतरयम हत लिनकसन लिननन छलिन सी सहरभ तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी दछन तरयछ उपहछर सो लिननछ न चछहन ब इस जसथभ सो ह पथ फर रह सपषट नह स सर पछछ लिनकसन ह जोर दनसर सहछ हत कस रकरिनछ सो उस असर पर उपजसथ अशतरय होनछ चछकहए रदन सो सहरभ सछ पतरयछमतरय रछनन हए ह इस भनरमतरय पर पहसचछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी परकरकरितरयछ सन ददरछन रकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयछनजी सोई वतरयकतवयकति सहन कस उसनन ससपकतषपतति सछ सनचछपथ फमस असरर कसतरयछ हत रगर ससबसभध वतरयकतवयकति उसन सजीसछर सरनन सन इनसछर सर दन ब असरर सी परकरकरितरयछ सो अपथ फरम रछनछ जछएगछ दथ फसरन शालदखो र असरर-परकरकरितरयछ सो भिलिजी-भिछसभ ससपनन होनन सन भलिए रकरिनछ सन सछथ-सछथ कतरकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयह सछतरयम दोनखो सन कहखो सो धतरयछन र रखसर शाछसभपथ फमस और कतभधसमर ढसग सन कसतरयछ जछनछ चछकहए नॉजजस सन अनसछर जो शात कससजी स सन अजमन पर लिछगथ फ होजी हह ह शात उससी कतबरकरिी तरयछ अनतरय कससजी असरर पर भिजी लिछगथ फ होजी हह उदछहरर सन भलिए तरयकद कससजी शाम सन अधजीन कससजी सो दभनतरयछ र सह स सन भिजी पनतरयजलि लिननन सन परभबसभध सर कदतरयछ हत ो इस भनतरयर सी पथ फछमपनकछ और शाम सन अनसछर उस वतरयकतवयकति सन भलिए पनतरयजलि सी कतबरकरिी भिजी सछभिछकतस रप सन परभबसभध होगजी दथ फसरन शालदखो र तरयकद कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए सोई स भनकतषधि रछन लिजी गई हत ो उससन

उपतरयोग सी थ फ टी उस वतरयकतवयकति सो कससजी भिजी परसछर सन नह स द जछ ससजी स सथछनखो पर हर नॉजजस सो असपषट और धसधलिछ पछन हह सकतशानष सन सछभरत सो लिनसर तरयह दछछ परछतरयरायः कसतरयछ जछछ हत कस उसर सभिजी अभधसछर पथ फरम असररजीतरय हह लिनकसन तरयह सोचछ-कतचछरछ सततरय नह स हत ऐसन अननस उदछहरर खोजन जछ ससन हह जजससन अनसछर वतरयकतवयकति सन पछस कससजी स सो अपनन पछस रखनन सछ अभधसछर हो कसस उससन असरर सछ अभधसछर उससन पछस न हो रसलिन कसरछतरयन सछ रसछन जजसर वतरयकतवयकति रह ससछ हत उसपर अपनन छतसछभलिस सलजन सी दछनदछर सर ससछ हत अपनन सछररतरयम सन अनसछर उससी ररमर सजछटी आकद पर धनरछभशा भिजी खचम सर ससछ हत कसस उसन बनचनछ उससन अभधसछर कनतर सन बछहर होछ हत आशातरय हत कस तरयकद वतरयकतवयकति सछ ससपथ फरम सछभरत कससजी स पर हत भिजी उसन उस स सो बनचनन अथछ इचछनसछर असरिर सरनन सन छजजब अभधसछर परछपत हखोगन एस रह सन ह स उससी दछस सन सरछन होगजी उससन बछरन र ससपथ फरम भनरमतरय लिननन सछ अभधसछर उससछ सछरजी होनन सन सछरर उससन पछस रछनछ जछएगछ कससजी सो अनछभधसछर बनचनछ अथछ तध सछरजी सी इचछ सन कतबनछ स सछ रथ फलतरय चसछए बगतर उसन अपनन सछभरत र लिननछ अनतभस एस सछभरत सन भसधिछस सछ उललिसरन हत दथ फसरन शालदखो र स सछ ससपथ फरम सछभरत परछपत सरनन सन भलिए स सन मरछन सछरजी सी सहरभ जटीछनछ कफर उससछ उपतरयवयकति रथ फलतरय चसछनछ आशतरयस हत इनर सन एस भिजी अभिछ अथछ आसभशास कतचलिन सन भिजी ससपथ फरम सछभरत खरन र पड़ा योगद ससछ हत नतरयछतरय सी रछसग हत कस स सछ असरर ससपथ फरम सछभरत सन ससपथ फरम सछभरत सन भलिए हो तरयकद सोई सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रखतरय उदनशतरय स-कतशानष पर ससपथ फरम सछभरत सी रकछ सरनछ अथछ सछभरत सो बढ़छछ दननछ अथछ उससन भलिए परभिछजी सोभशाशा सरनछ हत उस असथछ र सतजचस दछसत सरसतरयछ हो ससजी हत इसपर तरयकद सोई तरयह सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रथ फलि उदनशतरय सनलि सछतरयषपततिछ सो बचछए रखनन सी सछतरयद हत ब भिजी ह गलिजी पर हत उदछहरर सन भलिए अपनन परिरछर सी जररखो सो पथ फरछ सरनन सन भलिए सोच-सरझसर खद सी बोलिजी लिगछनछ खद सी नजीलिछरजी पर उर आनछmdashसनलि सछतरयषपततिछ सी सछतरयद रछनजी जछएगजी हछलिछसकस इस रह सन कससजी वतरयकतवयकति दछरछ अपनजी सछतरयषपततिछ सन कतचछर सो लिछगथ फ सरनछ उससी चरर सछरमछह सहछ जछएगछ आदशाम सरछज र ऐसजी जसथभ सी सलपनछ भिजी नह स सी जछ ससजी

4 नतरयछभतरयस ससशाोधन एस भनछरर

नतरयछतरय सदगछ नह स हत न ह सरछज र हरनशाछ सब स शाभि और शाछसभरतरय होछ हत परततरयनस सरतरय सरछज र अनसथ फलि एस कतरोधजी शाकतवयकतितरयछस सछतरयमर रहजी हह न सभिजी रनषतरय सन समवतरय पछलिन र सहछतरयस बनजी हह ो सभिजी कतरोध पर उर आजी हह इसभलिए नतरयछतरय सछ एस रप ससरषम सछ भिजी हत सरछज चछहछ हत कस हछस नतरयछतरय सन भलिए सभिजी सोई खरछ न हो तरयछनजी न

ो वतरयकतवयकति कससजी दथ फसरन सन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सछ सछरर बनन न ह सोई उससन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सी जरजीन ततरयछर सरन तरयह आदशाम जसथभ हत वतरयहछर र सरछज र ससरषम सी जसथभतरयछस बनजी रहजी हह रछज सरछज कससजी सन भलिए भिजी तरयह ससभि नह स होछ कस ह चतबजीस रसटीन वतरयकतवयकति सन अभधसछर-ससरकर थछ समवतरयपछलिन सन परनररछ र लिगछ रहन इसभलिए वतरयकतवयकति सो अपनन अभधसछरखो और अजसत पर सससटी सन सरतरय आतररकछ अथ ससपकतषपतति सी सरकछ सन भलिए सरतरयछनसछर परभसछर सरनन सी थ फ टी दन द जछजी हत तरयह सछरछजजस गभकतभधतरयखो र ससशाोधन एस भनछरर सन ददरछन नतरयछतरय सी जसथभ सो दशाछमजी हत रछबटीम नॉजजस सन अनसछर वतरयकतवयकतिरछतर सो तरयह आजछद होजी हत कस ह अपनन अभधसछर ससपकतषपतति और जजीन सी रकछ सन भलिए आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर उपतरयवयकति बलिपरतरयोग सर ससन रगर तरयह धतरयछन रखन हए कस सससटी अथछ आसनन आपदछ सी जसथभ र दथ फसरखो सो भिजी ह अभधसछर उपलिलध हखोगन तरयकद lsquoसrsquo सो lsquoखrsquo दछरछ कसए गए दरछचरर सन नससछन उिछनछ पड़ा योगदछ हत ब lsquoसrsquo सो उससछ सरतरयछनसछर परभरोध सरनन थछ नससछन सी जसथभ र lsquoखrsquo सन कभपथ फभम सछ दछछ सरनन सछ पथ फरछ अभधसछर होगछ इससन बछजथ फद तरयकद lsquoखrsquo सछ दरछचरर बनछ रहछ हत ब lsquoसrsquo सो उसन सछनथ फन दछरछ अथछ सजीधन ह दरछचरर सन भलिए दसकडा सरनन सछ अभधसछर होगछ तरयन अभधसछर सछरछजजसछ सी नजीस हह थछ सभिजी सदसतरयखो सो बरछबर होन हह उपतरयमवयकति उदछहरर सी ह बछ सर ो तरयकद कससजी भिजी कर lsquoसrsquo lsquoखrsquo सन सछथ दरछचरर र भलिपत पछतरयछ जछछ हत ो lsquoखrsquo सो भिजी अभधसछर होगछ कस ह lsquoसrsquo सो दसकडा सर ससन और तरयकद उससन आचरर सन उससो कभ पहसचजी हत ो अपनजी कभपथ फभम सन भलिए दछछ सर ससन

नॉजजस सी खथ फबजी हत कस अपनन कतनचन र ह न सनलि रछन-वतरयहछर सी दबमलिछओस पर कतचछर सरछ हत बजलस रछनजीतरय ससतरछ सन दछतरयरन र उनसछ सरछधछन भिजी सझछछ हत अपनन सथ फकर कतनचन सछररतरयम सन ह जहछस अननस गसभिजीर रदखो सछ सरछधछन दनछ हत ह स स रदखो सो अनसलिझछ ह ोड़ा योगद जछछ हत वतरयकतवयकति सो अपनजी परछररकछ ससपकतषपतति रकछ सछ अभधसछर हत आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर ह अपनन ऊपर होनन छलिन कससजी भिजी परसछर सन हरलिन सछ परभसछर सर ससछ हत और तरयकद कससजी सन आचरर सन उससो नससछन पहसचछ हत ो उस नससछन सी भिरपछई सी दछनदछर भिजी सर ससछ हत रनषतरय सो तरयन अभधसछर सनस परसपरछग सरछजखो सो ोड़ा योगदसर परछतरयरायः सभिजी आधभनस सरछजखो र परछपत हह इससन बछजथ फद कतदछनखो सन एस गम सो नॉजजस सन अभ-वतरयकतवयकतिछद सोच सन आपकतषपतति हत तरयह आपकतषपतति असनलिन नॉजजस सन नह स लिगभिग सभिजी इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन हत उनह लिगछ हत कस ससपकतषपतति अभधसछर सो लिनसर वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ सरथमन सरन हए न इनजी आगन भनसलि जछन हह कस उससन कतचछरखो र वतरयकतवयकतिछद उनरवयकति और उचसखलि कदखनन लिगछ हत इससन भिजी इनसछर नह स कसतरयछ जछ ससछ कस परततरयनस वतरयकतवयकति सो अपनजी कभपथ फभम सी दछनदछर सछ अभधसछर हत लिनकसन कभपथ फभम सी सजीरछ कतरयछ हो इससो तरय सरनन सछ अभधसछर कससन होगछ कतरयछ सनलि उससो जजसन कभ पहसचजी हत तरयकद ह अपनजी कभ सछ बढ़-चढ़सर रथ फलतरयछससन सरछ हत ब कतरयछ होगछ ऐसन र तरयकद सरसछर

सछनथ फन सन रछधतरयर सन हसकनप सरजी हत ो कतरयछ उससछ परतरयछस वतरयकतवयकति-सछसततरय सन दछतरयरन र अनछशतरयस रछनछ जछएगछ ऐसन परशनखो पर परभकरकरितरयछ बह कतलिसब सन भरलि पछजी हत रछबटीम नॉजजस सी ओर सन अपरछध सन भलिए दथ फसरन सो दसकडा सरनन सछ सझछ पर बहखो सो आपकतषपतति हत उनसन अनसछर वतरयकतवयकति सो अपनन ह सर पर दसडा सनछनन सछ सोई अभधसछर नह स हत कतरयखोकस नससछन सी भिरपछई कसस सजीरछ स हो तरयकद तरयह उस वतरयकतवयकति पर ोड़ा योगद द जछए जजससछ नससछन हआ हत ो ह सह हत तरयछ गलि इससछ भनरमतरय सदन सरनगछ अभभितरयवयकति सो दसकडा सरनन सछ अभधसछर परभिछकत रनषतरय सो एसछएस नह स कदतरयछ जछछ ऐसन रछरलिखो र रछजतरय सी उपजसथभ जरर रछननन सन हछलिछसकस वतरयकतवयकति-सछसततरय सी भिछनछ सो िनस पहसच ससजी हत लिनकसन इससन सछथम सन शाजीभिथ फ हो एस वतरयकतवयकति दछरछ दथ फसरन सो हछभन पहसचछए जछनन सी ससभिछनछ र भिजी सरजी आजी हत तरयह ऐसछ रोड़ा योगद हत जहछस इचछ-सछसततरयछद सी सजीरछ सछफ नजर आनन लिगजी हत नॉजजस बड़ा योगदन परिरशर सन वतरयकतवयकतिरछतर सन ससपथ फरम सछसततरय सछ पक लिनछ हत कसस ससपकतषपतति सन ससरकर थछ सरसतरयछओस सन सजीधन भनछरर र इचछ-सछसततरयछद सी जो दबमलिछएस हह न थोड़ा योगदछ-सछ कतचछर सरनन पर सछरनन आ ह जछजी हह

रछबटीम नॉजजस नन सरछधछन पधिभ सी आलिोचनछ सी हत लिोगखो सन सरछधछन जटीछसर उसजी धनरछभशा सन पभलिस सो पोसनछ तरयह लिोगखो सी नतसभगमस सछधजीनछ पर डाछसछ डाछलिनछ हत लिनकसन शाछसन और सरसछर चलिछनन सन भलिए ो धन चछकहए नॉजजस इससन भलिए लिोगखो सो जछगरस सरनन सी बछ सरछ हत लिोगखो सो अपनन अभधसछरखो और समवतरयखो सछ बोध होगछ सछथ र तरयह कतशवछस होगछ कस उनसी सछधजीनछ अकणण रर हत सरछज र रहसर उनसी ससपकतषपतति और अभधसछरखो सो सोई खरछ नह स हत ो न सतरयस अनशाछभस होसर सछर सरगन लिनकसन सरछज र अनशाछसन और शाछसभ-वतरयसथछ बनछए रखनन सन अभरिरवयकति रछजतरय सन और भिजी दछभतरयत होन हह भशाकछ सछसरतरय ससससकभ अभभिरकछ जतसन बह सन रछरलिन हह जजनह बढ़छछ दननछ रछजतरय सछ पनजी समवतरय रछनछ जछछ हत उनसन भलिए धन सी आपथ फभम सहछस सन होगजी नॉजजस इससन भलिए दछन और सतजचस सहतरयोग सछ सरथमन सरछ हत तरयहछस नॉजजस और हछसपसम सन कतचछरखो र सरछनछ दनखजी जछ ससजी हत जॉन हछसपसम भिजी रछनछ थछ कस सरसछर सछ एसरछतर सछतरयम lsquoउपद आकद सन सरतरय लिोगखो सन जछन-रछलि सी रकछ सरनछ हतrsquo लिनकसन उपदकततरयखो पर सछबथ फ पछनन सन सरसछर सन पछस सरभच शाकतवयकति और अभधसछरखो सछ होनछ जरर हत छकस असर पड़ा योगदनन पर ह नतरयछतरयसछम सी भिथ फभरसछ भिजी भनभिछ ससन इन सब सछतरयरषो सन भलिए सरसछर सन पछस धन आनछ चछकहए हछसपसम सन अनसछर उपतरयवयकति ो तरयह हत कस सछनथ फन और वतरयसथछ सन भलिए सरसछर सो धन सी आपथ फभम नछगरिरसखो सन सतजचस सहतरयोग और दछन सी भिछनछ सन हो तरयकद सरछधछन सछ सहछरछ लिनजी हत ो सर-रछभशा सछ उपतरयोग सनलि सरछज र शाछसभ और सरकछ सन कतसछर सन भलिए कसतरयछ जछनछ चछकहए ह जोर दनसर सहछ हतmdashlsquoसरछज र सछनथ फन और वतरयसथछ सछतरयर रखनन सन अलिछछ कससजी और सछतरयम सन भलिए जनछ सन धन जटीछनन सछ सरसछर सो सोई अभधसछर नह स हतrsquo नॉजजस सछ नतरयछतरयदशामन एस आदशामछद उदछर हत एस भिछस रन

सछ समशाधिछछद सपनछ एस ऐसछ कतचछर जजसन रछनछछद सरतरय-सरतरय पर दनखन आए हह उससी स सजीरछएस हह अननस सरसतरयछएस ऐसजी हह जजनपर नॉजजस कतचछर सरनन सन बचछ हत इससन बछजथ फद उससन कतचछरखो र एस आदशाम रछनछछद सरछज सन गिन सछ सपनछ रदजथ फद हत सलि भरलिछसर इचछ-सछसततरयछद रनषतरय सन अभधसछर ससतरछ और एस आदशाम सरछज सन सपनन सो बह ह आसछन भिछषछ र दभनतरयछ सन सछरनन लिछछ हत नथछभनतरयलि बछसडानन सन शालदखो र lsquoइचछ-सछसततरयछद बह सरलि सपषट आसछन भिछषछ र भलिखछ हआ दशामन हत जजसन सरझनन सन भलिए कससजी कतशानष सनजीसी तरयोगतरयछ सी आशतरयसछ नह स हत तरयह जछनसछर परस और आनसददछतरयस पछि हतrsquo14

copy ओरपरसछशा सशतरयप

ससदभिछमनरकरिरजरसछ

1 To live honorably to harm no one to give to each his own Ulpianus in Digesta of Justinianus

Augustus 11101

2 The sovereign is not bound by the laws-Ulpianus Digesta 1331

3 Justice is the constant and perpetual will to render to every man his due Digesta 1110

4 Political theories past and present have traditionally been concerned with who should be the

master (usually the king the dictator or government bureaucracy) and who should be the slaves -John

Hospers What Libertarianism Is

5 No one is anyone else master and no one is anyone else slave Since I am the one to decide how my

life is to be conducted just as you decide about yours I have no right (even if I had the power) to

make you my slave and be your master nor have you the right to become the master by enslaving me

Slavery is forced servitude Ibid

6 Government should intervene only in a RETALIATORY situation The government must never

INITIATE an action to create a better world mdash it is not the business of government to make an

advance decision about what counts as benefit Through laws government can prohibit various

aggressive actions but it cannot require the bringing about of supposedly beneficial ones John

Hospers What Libertarianism Is

7 The state of Nature has a law of Nature to govern it- John Locke Second Treatise on Civil

Government

8 no one ought to harm another in his life liberty and or property-Ibid

9 justice to hold just in case rights are respected -Peter Vallentyne in Nozickrsquos Libertarian Theory of

Justice

10 a right is something for which one can demand or enforce compliancerdquo Nozick in Philosophical

Explanations 1981 p 499

11 a If one mixes what one owns with something that is unowned one thereby comes to own the

unowned thing

b Each person owns her own labor

c If one mixes onersquos labor with unowned land one thereby comes to own the land

12 No body could think himself injured by the drinking of another man though he took a good

drought who had a whole river of the same water left him to quench his thirst and the case of land and

water where there is enough of both is perfectly the same-John Locke Second Treatise of Civil

Government Chapter 5

13 Why should onersquos entitlement extend to the whole object rather than just to the added value

onersquos labor has produced- Nozick Anarchy State and Utopia p 175

14 ldquoLibertarianism is very simply and clearly written and requires no technical knowledge on the part of

the reader Enjoyable informative readingrdquo- Nathaniel Branden as quoted by John Hospers in

Libertarianism A Political Philosophy for Tomorrow

Page 7: इच्छा—स्वातंत्र्यवाद(Libertarianism)

उसर रनषतरय सो कतशवछस होछ हत कस सरछज र उससी इचछ सन कतरधि तरयकद स भिजी अकतपरतरय होगछ ो पथ फरछ सरछज रददगछर सी भिथ फभरसछ र उससन सछथ खड़ा योगदछ नजर आएगछ सनचछनसछर तरय सी गई रतरयछमदछओस सन बछजथ फद ह इनछ सछधजीन और रवयकति होगछ कस बगतर कससजी बछहर परभबसधखो सन अपनन लिकतरय सछ भनधछमरर सर ससन इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सछ रछननछ हत कस उस वतरयसथछ र परततरयनस वतरयकतवयकति हर ह स परछपत सरनन र सकर होगछ जजससो ह अपनन भलिए जरर रछनछ हत उसन अपनन भिकतषतरय सो ऐजचस कदशाछ दननन सी भिरपथ फर ससतरछ होगजी रछजतरय सछ एसरछतर उदनशतरय अपनन नछगरिरसखो सन कहखो सी सरकछ सरनछ हत तरयह सछतरयम रनषतरय सी अभधसर ससतरछ सो सरजक रखनन सी भिछनछ सन सछथ कसतरयछ जछनछ चछकहए इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन अनसछर परततरयनस नछगरिरस सन सछरछनतरय अभधसछर होन हह ह सलतरयछररछजतरय सी परिरसलपनछ सो सछसछर सरनन र सकर हत उनसन अनसछर रछनछभधसछर सनलि रनषतरय सो उससन नछगरिरस अभधसछरखो सन ह नह स परचछन उनसी उपजसथभ दथ फसरन वतरयकतवयकतितरयखो सो भिजी उनन ह अभधसछर दनजी हत जजनन रनषतरय सो ससतर और समरछनजनस जजीन जजीनन सन भलिए आशतरयस हखो उनह lsquoसदरजी रछजतरयrsquo सी सचदछछद अधछररछ कतपरतरय हत उसन न रछजतरय सन नतरयथ फनर भनतरयसतरर सन बजीच आधभनस रछष-रछजतरयछद चननछओस सन बजीच भिजी जजलिछए रखनछ चछहन हह परसछरछसर र न सचसद आचरर तरयछनजी ससतरछ सो सचसदछ रछन लिननन सन भिजी रोसन हह रगर ससतरछ सोई नतरयछ परततरयतरय नह स हत लिॉस सी lsquoपरछसकभस रछजतरयrsquo सी अधछररछ सन अनसछर ह रनषतरय सो जनर सन ह परछपत होजी हत उसजी रह ससपकतषपतति भिजी परसकभ सछ असशा हत ससतरछ सन भसधिछस सन अनसछर दथ फसरखो पर अभधसर सरनछ भिजी अनभच एस परसकभ-कतरधि आचरर हत कफर इचछ-सछसततरयछद अभभिवतरयकतवयकति और ससपकतषपतति अभधसछर सी ससतरछ पर इनछ जोर कतरयखो दनन हह उनर और दथ फसरन ससतरछछकदतरयखो र पररख असर कतरयछ हह इसपर कतचछर सरनन सन भलिए इचछ-सछसततरयछद सी तचछरिरसी र गहरन उरनछ पड़ा योगदनगछ

इचछ-सछसततरयछद सन पररख कतचछरस जॉन हॉसपसम(1918mdash2011) थछ रछबटीम नॉजजस(1938mdash2002) रहन हह अपनजी पसस lsquoभलिबरटीनरिरतरयन रननजीफनसटीोrsquo र हॉसपसम भलिखछ हतmdashlsquoपरततरयनस रनषतरय अपनछ सछरजी हत सभिजी ससतर हह कससजी सो कससजी पर अभधसछर नह स हतrsquo उससन अनसछर परततरयनस रनषतरय अपनजी रभच एस जरर सन अनसछर सछतरयम सरनन सन भलिए ससतर हत बशार सरव उस सदर सन कससजी दथ फसरन वतरयकतवयकति सन जजीन र कससजी परसछर सछ अछसभ हसकनप न होछ हो न ह उस वतरयकतवयकति सो लिगन कस उससी उपनकछ सी जछ रह हत ह इस बछ पर जोर दनछ हत कस सरछज र न ो सोई सछरजी हत न दछस तरयछ ो सभिजी सछरजी हह अथछ सभिजी दछस दथ फसरन शालदखो र परततरयनस रनषतरय अपनछ सछरजी हत इसभलिए कससजी भिजी रनषतरय सो तरयह अभधसछर नह स हत कस ह दथ फसरन सन जजीन र हसकनप सर ससन तरयह ससतरछबोध ह इचछ-सछसततरयछद सी आधछरभशालिछ हत रसो सन लिनसर लिॉस स इसजी सछ सरथमन सरन आए हह इचछ-सछसततरयछद कतचछरस इससछ जोरदछर सरथमन सरन हह इनछ कस सई बछर उनसछ सछसततरयबोध नसछरछतरस

कदखनन लिगछ हत अभधसछरखो सो लिनसर भिजी इचछ-सछसततरयछद सछफी उदछर हह उसर न सभिजी अभधसछर सजमरभलि हह जजनह आधभनस कतचछरस रछनछभधसछर सन असगम सजमरभलि सरन हह उनसछ रछननछ हत कस रनषतरय सो ससपकतषपतति अजजम सरनन सछ पथ फरछ अभधसछर परछपत होनछ चछकहए परसछरछसर र उनह पथ फसजजीछद सन भिजी परहनज नह स हह ससपकतषपतति अभधसछर सो न रछनजीतरय ससतरछ और अजसरछ सी सरकछ सन भलिए अभनछतरयम रछनन हह उनसन भलिए ससपकतषपतति अभधसछर सन बगतर नछगरिरस अभधसछर सी परिरसलपनछ अनदभचततरयपथ फरम हत

इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन भलिए ससपकतषपतति सछ आशातरय रहज जरजीन-जछतरयदछद तरयछ नसद स सजीभर नह स हत उनसन भलिए हर ह स जजसन सोई वतरयकतवयकति अपनछ होनन सछ दछछ सरन हए गछमनभिथ फभ सरछ हतmdashससपकतषपतति सी शनरजी र आजी हत जतसन आभिथ फषर पसस सछभिरर आकद तरयह नह स जछन सलिछ-सदशालि कनतर-कतशानष र अजजम कतशानष तरयोगतरयछ और बदकतधिस ससपदछ सो भिजी न ससपकतषपतति सी शनरजी र रखन हह उनसन अनसछर ऐसजी बह-सजी चजीज ससपकतषपतति सह जछ ससजी हह जजनह सनलि स चनन हए लिोग पससद सरन हखो उनह लिनसर सरछज र बह सपधछम सी भिछनछ भिजी न हो चथ फसकस उनसन होनन सन वतरयकतवयकति सो स होनन सी गछमनभिथ फभ होनन लिगजी हत इसभलिए न ससपकतषपतति सछ ह अपररप हह कतचछरधछरछ सन रप र इचछ-सछसततरयछद सछ उदभ बजीसजीस शाछलद सन उषपततिरछधम र अरनरिरसछ र हआ ब स लिोससतर पर पथ फसजजीछद छस अपनछ परभित जरछ चसी थजीस लिोसछसकततरस सससथछओस पर सछरपोरनटी ससससकभ सछ असर सछफ कदखनन लिगछ थछ ससभिरायः उसजी सन समरोकह इचछ-सछसततरयछद कतचछरस वतरयकतवयकतिछद सछ रकहरछ-रसडान सरन हए समसछसततरय सी भिछनछ सो उदछर-सरछज सन पररख लिकर सन रप र दनखन हह लिनकसन कससजी भिजी कतचछर सो सछरछजजस रछनतरयछ कदलिछनछ सछरछनतरय नतभसछ सो बजीच र लिछए कतबनछ अससभि हत दनसछर ससपकतषपतति पर अभधसछर सछ आशातरय तरयह हरभगज नह स हत कस कससजी सी भिजी ससपकतषपतति सो सलजछसर उसपर अपनछ दछछ िोस कदतरयछ जछए जतसछ कस परछचजीन सछलि र सछमछजतरयछद सोच सन चलिन होछ थछ जब सोई समछटी अपनजी सतनतरय-शाकतवयकति तरयछ सथ फटीनजीभ दछरछ कससजी रछजतरय पर सलजछ सर लिन ो ह उससछ अभधसछर रछन भलितरयछ जछछ थछ ससपकतषपतति अभधसछर सी परछचजीन परिरभिछषछ र ह उभच रछनछ जछछ हत इचछ-सछसततरयछद इस रछतरयनन र वतरयछहछरिरस नतभसछ सछ सरथमन सरन हए नजर आन हह उनसन अनसछर ससपकतषपतति अभधसछरिरछ सछ अभभिपरछतरय तध र सखो दछरछ अजजम ससपकतषपतति पर अभधसछर कफर उससछ ससछरछतरस ढसग सन सरछज सी सलि उतपछदन करछ र ककतधि हन उपतरयोग कसए जछनन सन हत छकस सरछज कतसछस सी ओर अगरसर रह ससन सलि भरलिछसर ससपकतषपतति सन उनसछ आशातरय उस धन सन हत जो आसछनजी सन सतजचस आदछन-परदछन सी सजीरछ र आछ हत और उसपर अभधसछरिरछ सन रछतरयनन ससपकतषपतति सछ अपनन ससपथ फरम सछररतरयम सन अपनन सछथ-सछथ लिोसकह र उपतरयोग सरनन सन हत लिोगखो सो ससपकतषपतति अभधसछर सन सभच सरनछ उनसन उनसन रथ फलिभिथ फ अभधसछर जो उनह रनषतरय होनन सछ बोध सरछन हहmdashीन लिननछ हत वतरयकतवयकतिरछतर सन भलिए ससतरछ अपनन भिकतषतरय सी बनहर सन भलिए सोचनन थछ उससन भलिए पतरयछमपत तरयोजनछएस कतसभस सरनन र दनखजी जछजी हत

इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन अनसछर रछनजीतरय इचछ और समवतरय सो भनधछमरिर सरनन छलिन अभधसछर उदछर होनन चछकहए उनसछ सरप ऐसछ होनछ चछकहए कस सरछज सछ सरजोर सन सरजोर वतरयकतवयकति उनसछ लिछभि उिछ ससन ससपकतषपतति जटीछनन थछ उससन हसछसरर ससबसधजी अभधसछर रनषतरय सी पससद थछ उससी सछतरयमशातलिजी सी ससतरछ सन भलिए आशतरयस हह तरयकद वतरयकतवयकति सो अपनन जजीन सन बछरन र उपतरयवयकति भनरमतरय लिननन कतसछस सन भलिए तरयोजनछएस बनछनन तरयछ अपनन ह शर सन लिछभिखो सन सभच सर कदतरयछ जछए तरयकद उससो ससतर बछन हए उससन अभभिवतरयकतवयकति सन अभधसछर सो ह ीन भलितरयछ जछए उस असथछ र ससतरछ और सरछनछ सन सोई रछतरयनन ह नह स रहगन तरयहछस कतचछररजीतरय हत कस बदकतधिस ससपदछ भशालप-सदशालि वतरयछसछभतरयस हनर शर आकद सो ोड़ा योगद कदतरयछ जछए ो ससपकतषपतति परछतरयरायः परसकभ सछ कहससछ होजी हत इस नछन ह पथ फरन सरछज सी हत बजलस उन सरछजखो सी हत जो धरजी पर सह स भिजी कससजी भिजी रप र रदजथ फद हह जड़ा योगद सओस सी भिछसभ रनषतरय भिजी सह स न सह स परसकभ सन भनतरयरखो सन अनशाछभस होछ हत सछलि हत कस कतरयछ एस परछसकभस स तरयछ परछरजी सछ दथ फसर परछसकभस स तरयछ परछरजी पर अभधसछर नतरयछतरयोभच हत बजीसजीस शाछलद र जजनजी भिजी रछनछछद कतचछरधछरछएस उभिर स न इस इससन पक कतपक और सरनतरय सछ ह लिनखछ हह रनषतरय हछलिछसकस अनतरय परछजरतरयखो और सजग सी भिछसभ परसकभ सछ ह कहससछ हह रषमर जड़ा योगदत गरतछसषमर आकद परभिछ जतसन जड़ा योगद सओस और जजीजग सो परभिछकत सरन हह रनषतरय भिजी उनसन उसजी रह परभिछकत होछ हत असर सनलि इनछ हत कस सहसछजलदतरयखो सन असरछलि र रनषतरय नन अपनजी बकतधि कतसभस सी हत तरयह ह गर हत जजससन आधछर पर ह शानष परछजरतरयखो और सजग पर अपनजी शनषठछ भसधि सरछ आतरयछ हत उसजी सन आधछर पर ह परछसकभस सससछधनखो सछ अपनन कह र शाोधन परिरशाोधन सरछ रहछ हत चथ फसकस परततरयनस रनषतरय सछ बदकतधिस सछररतरयम और सरछज भनरछमर र उससछ तरयोगदछन भभिनन होछ हत तरयह रनषतरय सी अपनजी तरयोगतरयछ पर भिजी भनभिमर सरछ आतरयछ हत इसभलिए रनषतरय सन ससबसध र ससपकतषपतति अभधसछरखो सी ससतर वतरयछखतरयछ सी आशतरयसछ हरनशाछ रह हत रनषतरय सी सजीरछ हत कस ह परसकभ र रदजथ फद पदछथम सो सनलि स र बदलि ससछ हत उससछ शाोधन-परिरशाोधन सर ससछ हत पदछथम सो बनछ नह स ससछ तरयकद कससजी रनषतरय सछ ससपकतषपतति पर अभधसछर हत ो ह ससबसभध स सन शाोधन-परशाोधन र कसए गए तरयोगदछन स सजीभर रहनछ चछकहए जॉन लिॉस सी ओर सन आए तरयन कतचछर सछलिछसर र इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सी परनररछ बनन उनर सन अभधसछसशा सछ रछननछ थछ कस अभभिवतरयकतवयकति तरयछ अभभिर सन अभधसछर सन कतबनछ ससतरछ अससभि हत इसभलिए ससपकतषपतति अभधसछरखो सी रपरनखछ तरयोजनछधि र सन सन सलि सरछज सन द रमसछभलिस कहखो सो धतरयछन र रखसर बनछई जछनजी चछकहए तरयह धतरयछन रखनछ चछकहए कस कससजी सछ ससपकतषपतति अभधसछर दथ फसरखो सन अभधसछर र बछधछ न बनन

इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन अनसछर ससपकतषपतति उपछजमन सी दो रछनतरय कतभधतरयछस हह पहलिछ दो वतरयकतवयकतितरयखो अथछ दो सरथ फहखो अथछ वतरयकतवयकति और सरथ फह सन बजीच हआ असरर उससन अनसछर

ससपकतषपतति सछ तरयह असरर नतरयछतरयससग होनछ चछकहए सरछज दछरछ रोकतष ऐसन र सन सन ससपकतषपतति असरर ह सछनथ फन समर सहछ जछएगछ जजसर रकरिनछ और कतरकरिनछ दोनखो सन बजीच कतशवछस सी भिछनछ हो असरर सन बछद भिजी रकरिनछ सो लिगन कस उससन सछथ सोई धोखछ तरयछ लि नह स हआ हत ह स कतरकरिनछ सो तरयह कतशवछस होनछ चछकहए कस ह कसए गए भिगछन सन बदलिन उपतरयवयकति रथ फलतरय सी ससपकतषपतति परछपत सर चसछ हत शर बदकतधिस ससपदछ थछ ऐसन सभिजी उपछजमन जो पथ फरम ससपकतषपतति-परछभधसछर सन सछथ ससपनन होन हह इसजी शनरजी र आन हह उपछजमन सी दथ फसर शनरजी र असछभरत तरयवयकति ससपकतषपतति सन सछभरत तरयवयकति ससपकतषपतति सछ असरर आछ हत तरयछनजी ऐसछ उपछजमन जो कससजी वतरयकतवयकति दछरछ ऐसजी ससपकतषपतति सन रछधतरयर सन कसतरयछ गतरयछ हो जजससछ ह सछरजी ह नह स हत उललिनखनजीतरय हत कस शर पर सबसन पहलिछ अभधसछर शभरस सछ होछ हत तरयकद सोई वतरयकतवयकति शर सछ छजजब रथ फलतरय तरयछनजी शर सन रथ फलतरयछससन सछ अभधसछर ीनसर उससन उतपछद पर सलजछ सर लिनछ हत ब उससछ रछरलिछ दथ फसर शनरजी र आछ हत तरयह स ऐसछ ह हत जतसन सोई जरजीसदछर उस जरजीन सी फसलि सो रर लिन जछए जो उसनन अपनजी दबसगई सन आधछर पर सलजछई हई हत इचछ-सछसततरयछद सन अनसछर वतरयकतवयकति सछ ससपकतषपतति पर अभधसछर भिजी रछनतरय हत जब उसन कतभध-रछनतरय र सखो दछरछ अजजम कसतरयछ गतरयछ हो इसर नतरयछतरयपथ फरम आधछर पर अजजम ससपकतषपतति सन न सभिजी अपररप सजमरभलि हह जजनह रनषतरय इस शनरजी र सजमरभलि सरछ आतरयछ हत उनसी भनगछह र ससपकतषपतति अजमन सछ दथ फसरछ र सछ भनसकषट हत तरयह रछनजीतरय ससतरछ सन दछतरयरन र अनछशतरयस और अनभच हसकनप सरछ हत तरयकद ससपकतषपतति सछ असरर नतरयछतरयपथ फरम ढसग सन हआ हत ो उससन आधछर पर सरछज र असरछन आभथमस कतरर सो भिजी रछनतरयछ दननजी होगजी इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सो ऐसजी आभथमस असरछनछ सन भिजी गरनज नह स हत तरयहछस न रछनजीतरय इचछ सन भनरछमर र उन चमससछर शाकतवयकतितरयखो सी अदशतरय भिथ फभरसछ सी उपनकछ सर दनन हह जो सरछजछभथमस असरछनछ थछ जजभन ऊसच-नजीच सी भिछनछ सन छसकतस सछरर होन हह न सछरछजजस असरछनछओस सी बजीच पनपन हह थछ रनषतरय सन सोच पर नसछरछतरस असर डाछलिन हह जजनसन चलिन शभरस सन उससन शर सन रथ फलतरयछससन सछ तध अभधसछर दनखन ह दनखन ीन भलितरयछ जछछ हत उससन अभिछ र रनषतरय सछ सछसततरय-बोध शाजीषमसथ शाकतवयकतितरयखो सछ कतशानषछभधसछर उनसी अनससपछ स भसरटी जछछ हत दनसछर इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन भलिए ससपकतषपतति सछ असरछन कतरर सोई रहत नह स रखछ चछहन हर वतरयकतवयकति सो उससी आशतरयसछनरप ससपकतषपतति परछपत हो अथछ ह सनस हछथखो र भसरटी जछए न इसन वतरयकतवयकति-सछसततरय सन उपहछर सन रप र दनखन हह

इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सी दकतषट र भनतरयोजज अथमवतरयसथछ उनजी रहतपथ फरम नह स हत जजनजी भनजजी ससतरछ थछ वतरयकतवयकतिग ससपकतषपतति सी अधछररछ सछ रछन-समरछन उसर वतरयकतवयकति सो न सनलि ससपकतषपतति-अभधसछर बजलस ससगिन बनछनन रवयकति वतरयछपछर सरनन सी आजछद परछपत होजी हत शाम सनलि इनजी हत कस उससन दछरछ कसतरयछ गतरयछ सछतरयम कतभध-समर होनछ चछकहए भनजजी-अभधसछरिरछ पर जरछ-सछ अससशा रछरथ फलिजी भनतरयसतरर उनह सजीसछतरयम नह स हत पथ फसजजीछद भिजी स

ऐसछ ह चछहछ हत उनसछ रछननछ हत कस वतरयकतवयकति जजनछ भनतरयसतरर रवयकति होगछ उनछ उससन उपभिोवयकतिछसरर र आसछनजी रहनगजी तरयकद ह असनलिछपन अनभि सरनगछ ो उससन खछलिजीपन सो भिरनन सन भलिए नई सओस सछ बछजछर बढ़नगछ इससन सलि भरलिछसर पथ फसजजीपभतरयखो सछ ह लिछभि होगछ उललिनखनजीतरय हत कस उनजीसजीस शाछलद र सखछद कतचछरस भिजी पथ फसजजीछद सो वतरयकतवयकतिरछतर सन सख सन कतसछर सन भलिए जरर रछनन थन उनसछ रछननछ थछ कस पथ फसजजीछद अथमवतरयसथछ सन सरछज-सलतरयछर र ककतधि होगजी और सख जो परततरयनस रनषतरय सन जजीन सछ धतरयनतरय हत उससछ लिोग अभधसछभधस भिोग सर ससगन इचछ-सछसततरयछद भिजी पथ फसजजीछद सछ सरथमन सरन हह लिनकसन सनलि सख सन भलिए नह स उनसी दकतषट र वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ रथ फलतरय lsquoवतरयकतवयकतिरछतर सन सखrsquo सन सह स अभधस हत अभधसछरखो सी सरछनछ सो बढ़छछ कदए बगतर भरषटछचछर धोखछदड़ा योगद और बछजछर सी रनरछभनतरयखो पर रोसथछर अससभि हत इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सो सलतरयछर रछजतरय सी अधछररछ भिजी अरछनतरय हत सलतरयछर रछजतरय सन रथ फलि लिकतरय अथछम लिोगखो सन भिलिन सन भलिए अभनछतरयम सससथछओस सछ गिन सछरछजजस सरकछ शर-सलतरयछर सछसरतरय ससबसधजी दनखभिछलि सछसरतरय बजीरछ रसगभिनद थछ लिहभगस पकपछ पर रोसथछर छलिन सछनथ फन बनछ दननन सन उनह ससोष नह स हत इससन बजछतरय न वतरयकतवयकतिरछतर सी ससपथ फरम ससतरछ पर जोर दनन हह सब आजछद हखोगन परसपर बरछबर हखोगन ो सरछज र शाोषर सन भलिए जगह न बचनगजीmdashऐसछ न रछनन हह उनसछ तरयह भिजी रछननछ हत कस लिोगखो सो पथ फरम ससपकतषपतति अभधसछर दननन सन सछथ-सछथ इचछनसछर ससगिन बनछनन अपनजी भनभधतरयखो सछ अपनन भिलिन सन भलिए उपतरयोग सरनन सी ससपथ फरम आजछद होनजी चछकहए रगर उनसी सरजोर हत कस वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ पक लिनन-लिनन सई बछर न अपनजी सजीरछ सन पछर भनसलि जछन हह lsquoअभ समतर जतरयनrsquo सी चनछनजी उनह तरयछद नह स रहजी तरयकद सोई वतरयकतवयकति रसगभिनद सरथमस सोच सन सछरर अपनन सससथछन र सनलि गोरखो सो नदसर पर रखनछ चछहछ हत ो इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन अनसछर उसन इससछ भिजी अभधसछर हत शानष सरछज सो उससन अभधसछर सछ समरछन सरनछ चछकहए बशार सरव उससन सकततरय सन कससजी कहससस वतरयहछर तरयछ दथ फसरखो सन जजीन र हसकनप न होछ हो ऐसन ह तरयकद सोई गकह-सछरजी अपनन भिन सो अपनन ह रम सन कससजी वतरयकतवयकति सो बनचनछ चछहछ हत ो उससो भिजी इससछ अभधसछर हत उनसन अनसछर नतरयछतरय सी रछसग हत कस तरयह अभधसछर उनह भरलिनछ ह चछकहए बशार सरव ह दथ फसरखो सन जजीन सछ उनछ ह समरछन सरछ हो जजनन समरछन सी अपनकछ ह दथ फसरखो सन अपनन भलिए रखछ हत तरयहछस न भिथ फलि जछन हह कस रमभिनद तरयछ कससजी अनतरय परछसकभस तरयछ सछरछजजस सछरर जो वतरयकतवयकति सन भनतरयसतरर र न हो सन लिोगखो सो उनसन छजजब अभधसछरखो सन सभच सर दननछmdashउनसन जजीन र अपरततरयक हसकनप हत चथ फसकस सोई वतरयकतवयकति नह स चछहछ कस उसन उन सछररखो सन भलिए दसकडा कसतरयछ जछए जो परछसकभस होनन सन सछरर उससन भनतरयसतरर सन बछहर हह इसभलिए इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सी ससतरछ ससबसधजी अधछररछ र कससभच दोषपथ फरम नजर आजी हत

इचछ-सछसततरयछद सी कतशानषछ जजसन उससछ नसछरछतरस पक सहछ जछएगछ तरयह हत कस रसगभिनद जछभ धरम अथछ कनतरजीतरयछ सी भिछनछ सन गरस सोई वतरयकतवयकति तरयकद अपनजी इचछ और

अभभिवतरयकतवयकति-सछसततरय सन बहछनन कससजी परसछर सछ पथ फछमगरह रखछ हत ो इचछ-सछसततरयछद उसन वतरयकतवयकति-सछसततरय सी सजीरछ र रखसर सजीसछतरयम रछन लिनछ हत वतरयकतवयकति रसगभिनद सी भिछनछओस सन रवयकति हो इससन भलिए भिजी वतरयकतवयकति-सछसततरय सी भिछनछ सो परर सन सर स ऊपर उिछनछ होगछ तरयह सनलि वतरयकतवयकति सी जजमरनदछर नह स हत सरछज सछ भिजी दछभतरयत हत कस ह ऐसछ छछरर भनभरम सरन जजसर परततरयनस वतरयकतवयकति अपनजी ससतरछ और सरछनछ सछ अभधसर आनसद लिन ससन आशातरय तरयह हत कस रनषतरय अचन हखो इससन भलिए सरछज सो अपनजी अचछई सन उचच रछपदसडा सथछकतप सरनन हखोगन छकस उससन सदसतरय अपनन भिजीर सन ह परनररछएस गरहर सर सस सरछज र सरछनछ एस ससतरछ सछ उचचर सर बनछ रहछ ो वतरयकतवयकति सी रसग अथछ भलिसग सन आधछर पर पकपछपथ फरम भनरमतरय लिननन सी इचछ ह नह स रहनगजी इस रह इचछ-सछसततरयछद कतचछरस रछन-रछतर सन सख सी सलपनछ सरन हए उससन आधछर पर आदशाम सरछज सी रचनछ सछ सपनछ दनखन हह अपनजी कतचछरधछरछ सन परभ उनसछ गजब सछ समरोहन हत रछनन हह कस इचछ-सछसततरयछद सन रछधतरयर सन ह रछनजीसरर सन उचचर लिकतरय सो परछपत कसतरयछ जछ ससछ हत दथ फसर ओर उससन आलिोचसखो सछ रछननछ हत कस ह वतरयकतवयकति-सछसततरय सी आड़ा योगद र रसग-भिनद लिहभगस असरछनछ आकद सछ सरथमन सर परोक रप र नसछरछतरस अभधसछरखो सी सथछपनछ सरछ हत इचछ-सछसततरयछद कतचछरस अथमवतरयसथछ सन उदछर सरर थछ रवयकति बछजछर वतरयसथछ सछ अभ सी सजीरछ स सरथमन सरन हह lsquoलिनजनज फनतरयरrsquo उनसन भलिए न सनलि अथमवतरयसथछ बजलस रछजनजीभ और सरछज सन भलिए भिजी सछमभधस अपनजक दशामन हत वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ सरथमन सरन-सरन न अपरसटी रप र लिोस-भशाकछ भनतरयोजज अथमवतरयसथछ लिोससतर आकद सो ह नसछरनन लिगन हह तरयह उनसी कतशानषछ हत और सदछभच तरयह उनसी सजीरछ भिजी

इचछ-सछसततरयछद सन सरथमस कतदछनखो र जॉन हछसपसम सन अलिछछ रछबटीम नॉजजस सछ नछर भिजी भलितरयछ जछ ससछ हत बजीसजीस शाछलद सछ तरयह अरछजसछछद कतचछरस नतरयछतरय सी सथछपनछ सन भलिए ससपथ फरम सछधजीनछ सछ सरथमन सरछ हत इस लिकतरय-परछभपत सी रछह र ह रछजतरय सी सजीभर भिथ फभरसछ सछ सरथमन सरछ हत इसभलिए स कतदछन उसन अधम-अरछजसछछद भिजी रछनन हह जॉन हॉसपसम पथ फरम ससतरछ सछ सरथमस थछ उसनन जोर दनसर सहछ थछ कस अपनन जजीन पर सछमभधस अभधसछर ससबसभध वतरयकतवयकति सछ हत परिरछर सरछज और दनशा बछद र आन हह वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ आधछर ह तरयह भिछनछ हत कस परततरयनस वतरयकतवयकति सो अपनजी इचछ सछ रछन रखनन उससो लिकतरय रछनसर उससन अनरप आचरर सरनन सछ पथ फरछ-पथ फरछ अभधसछर हत तरयह एस वतरयकतवयकतिछद दकतषटसोर हत चथ फसकस सखछद और वतरयकतवयकतिछद परसपर पथ फरस और सहछतरयस कतचछरधछरछएस हह इसभलिए अभधसछसशा इचछ-सछसततरयछद कतचछरस सतरयस सो सखछद दशामन सन सर ब रछनन थन न पथ फसजजीछद सछ सजीधन सरथमन नह स सरन सम-सछसततरय सछ पक एस रवयकति आतरभनरमतरयजी वतरयकतवयकति और सरछज सी रचनछ उनसछ धतरयनतरय हत लिनकसन पथ फसजजी सन आधछर पर सरछज र जजस परसछर सछ कतभिछजन सछभिछकतस रप सन आ जछछ हत उसपर भिजी ह सोई कतचछर नह स सरन

इस रह न जछनन-अनजछनन पथ फसजजीछद सछ अपरततरयक सरथमन सरन हए नजर आन हह न सखछद सछ सरथमन भिजी इसभलिए सरन हह कतरयखोकस तरयह वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ सी रछह सो आसछन बनछछ हत रगर सोरन सखछद दकतषटसोर सन सरछज र नतरयछतरय सी सथछपनछ अससभि हत रछबटीम नॉजजस सतरयस तरयह रछनछ थछ कस सखछद नतरयछतरय सी रछह सछ सबसन बड़ा योगदछ पतथर हत तरयकद सब अपनन-अपनन सख सी सपधछम र हखोगन ो उन लिोगखो सन सख सी भचसछ जो कससजी सछररशा ददड़ा योगद सन बछहर हह अथछ ददड़ा योगद र कतपड़ा योगद चसन हहmdashसदन सरनगछ इस सम सन सछथ नॉजजस सखछद दशामन सो कतशानषसर नतरयछतरय सन ससदभिम र सर ब-सर ब नसछर ह दनछ हत उससी पसस lsquoअनछस सटीनटी और तरयथ फटीोकतपतरयछrsquo जॉन लिछस(1632mdash1704) सन रछनछभधसछर ससबसधजी कतचछरखो सन आगन सछ भचसन हत रछजनजीभस दशामन सन असगम रछनछभधसछरखो सछ पक लिनन हए उसनन भलिखछ थछ कस रनषतरय परसकभ सन ह रवयकति और सरछन होछ हत परसकभ सन उसन जजीन ससतरछ ससपकतषपतति-ससबसधजी अभधसछर परछपत होन हह उनह स सन आधछर पर ह सरछज सन जड़ा योगदछ हत सरछज वतरयकतवयकति सी भनजजी एस सछमजभनस इचछ-आसछसकछओस सछ कतसछर हत उससी जसथरछ ससपननछ थछ अपनजी सछधजीनछ सन सखरतरय भिोग हन रनषतरय अपनजी नतसभगमस ससतरछ सन एस कहससन सो सरछज और सरसछर सो ससौप दनछ हत उसजी सन उन दोनखो सो तधछ और छस परछपत होजी हत चथ फसकस सरसछर लिोगखो सी इचछ सन बनजी थछ उनसी सहरभ सन चलिजी हत इसभलिए उससछ परथर समवतरय लिोगखो सी सछधजीनछ थछ अभधसछरखो सी रकछ सरनछ हत रछबटीम नॉजजस जॉन लिॉस सन परछसकभस अभधसछरखो सो सजीसछरछ हत उससन अनसछर तरयन अभधसछर रनषतरय होनन सी ससदटी हह इसभलिए इनसछ कससजी परसछर सन उललिसरन रनषतरयछ सन परभ अकमतरय अपरछध हत चथ फसकस सभिजी सन जजीन-ससबसधजी अभधसछर बरछबर हह इसभलिए रनषतरय सन ससपकतषपतति-ससबसधजी अभधसछर सछरछजजस नतभसछ सन बसधन होन हह न भिजी स रछनतरय हह जब स ससपकतषपतति सछ अजमन और हसछसरर कतभधरछनतरय र सन सन बगतर कससजी कहससछ धोखछदड़ा योगद और कोभि सन ससभि हो ससन नॉजजस सन अनसछर ससपकतषपतति अभधसछर थछ उनसन असरर सी ससबसधजी नतरयछतरय सन तससबसधजी जीन सछरछनतरय भसधिछसखो दछरछ सरझजी जछ ससजी हतmdash

1 तरयकद सोई वतरयकतवयकति नतरयछतरय सन भसधिछसखो सन अनसछर ससपकतषपतति अजजम सरछ हत ो उससो अजजम ससपकतषपतति सो अपनन अधजीन रखनन सछ अभधसछर हत अथछ

2 सोई वतरयकतवयकति कससजी ससपकतषपतति सो नतरयछतरय सन भसधिछस सन अनसछर ऐसन वतरयकतवयकति सी ओर सन असरर सन ददरछन परछपत सरछ हत जजससछ उस ससपकतषपतति पर कतभधस अभधसछर थछ ब भिजी

परछपतसछम अजजम ससपकतषपतति सो अपनन अधजीन रखनन सछ अभधसछर हत3 उपतरयमवयकति दो परकतभधतरयखो सन अलिछछ कससजी भिजी अनतरय र सन सन अजजम सी गई ससपकतषपतति

अनछभधसक सलजन सन भिजीर रछनजी जछएगजी

नॉजजस सरछधछन वतरयसथछ सछ कतरोध सरछ हत सरसछर और परशाछसन दछरछ उससन पक र कदए जछनन छलिन अननस सरषो सन बछजथ फद ह इसन लिछगथ फ रखनन सन भलिए सई ततरयछर नह स थछ उससन

अनसछर सरछधछन सी पधिभ ह दोषपथ फरम हत ह रनषतरय सी ससतरछ और ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो र सध लिगछजी हत ऐसछ परजी होछ हत कस ह सरछधछन सो एस परसछर सी चोर रछनछ हत ऐसजी चोर जो सरसछर अथछ रछजतरय दछरछ सछनथ फन और अभधसछर सन नछर पर सी जछजी हत सरसछर टीतकस सथ फलिनन सन भलिए बलिपरतरयोग सछ सहछरछ लिन ससजी हत उससन अनसछर रनषतरय सन तध ससपकतषपतति-अभधसछर पर उससी इचछ सन बगतर हसकनप सरनन सछ अभधसछर सरसछर सरन कससजी सो भिजी नह स हत दनसछर गर बखो सन भलिए भनरायःशालस भशाकछ सछसरतरय परिरहन भिोजन आछस आकद ससबसधजी सोई भिजी गभकतभध जो सरछधछन सन नछर पर जनछ सन बलिपथ फमस ऐसिी गई धनरछभशा दछरछ ससचछभलि हत अतध रछनजी जछएगजी अरछजसछछद नॉजजस सछ रछननछ थछ कस रछजतरय सो अलपछभधसछर ससपनन होनछ चछकहए उससछ दछभतरयत नछगरिरस-सलतरयछर सन भलिए बनछए गए कतधछन सो लिछगथ फ सरनछ थछ अपरछध जतसन डासतजी चोर धोखछदड़ा योगद लिथ फटी-खसोटी रछरपजीटी आकद सन रछरलिखो र सरछज सी रकछ स सजीभर हत बछसी दछभतरयत नछगरिरसखो दछरछ अपनन कतनस ससगिन सहसछर सछसततरयबोध एस सरछनछ सी भिछनछ सन ससपनन होनन चछकहए नॉजजस सन तरयन कतचछर हछसपसम सी भिछनछओस सन रनलि खछन हह उससन अनसछर lsquoसरसछर सी जरर सनलि कतदोह तरयछ उपद सो शाछस सरनन सन भलिए पड़ा योगदजी हत कतसछस अथछ दभनतरयछ सो बनहर बनछनन जतसन सछतरयरषो र उससी सोई भिथ फभरसछ नह स हत न ह सरसछर सछ सछर फतसलिछ सरनछ हत कस उसन कसस वतरयसछतरय सन कसनछ रनछफछ भरलि ससछ हत उससछ सछतरयम सछनथ फन सी सहछतरयछ सन आरकरिछरस सछतरयमछह सो भनतरयसकततर सरनछ हतrsquo6

इन कतचछरखो पर हर lsquoलितजनज फनतरयरrsquo सी छतरयछ दनख ससन हह नॉजजस सन अनसछर lsquoरछजनजीभस दशामन सी रथ फलिभिथ फ सरसतरयछrsquo इस रतरय पर कतचछर सरनछ नह स हत कस lsquoसरसछर सछ सरप सतसछ होनछ चछकहएrsquo बजलस तरयह दनखनछ हत कस lsquoकतरयछ सभिजी सन भलिए एस रछजतरय होनछ चछकहएrsquo नॉजजस रछजतरय सन औभचततरय पर हछलिछसकस उनजी गसभिजीरछ सन सछलि नह स उिछछ जजस रह कतपतरयरन जोसनफ परथ फधखो भरखछइलि बसभनन जतसन अरछजसछछद उिछन हह रगर नछगरिरस सलतरयछर और कतसछस सन कनतर र उससी भिथ फभरसछ सो बह सजीभर सर दननछ चछहछ हत नॉजजस रछजतरय थछ उससन उदनशतरयखो सी सरजीकछ सो आधभनस रछजनजीभस दशामन सी पररख सरसतरयछ रछनछ थछ इस ससबसध र ह सरहजीस शाछलद सन रहछन अनभिछद दछशामभनस जॉन लिॉस सन बनहद सर ब थछ लिॉस सछ सहनछ थछmdashlsquoसदरजी रछजतरय सो शाछभस सरनन सन भलिए परसकभ सन अपनन भनतरयर होन हहrsquo7

लिॉस सन अनसछर ह भनतरयर हतmdashlsquoनतरयछतरयrsquo जछकहर हत कस नतरयछतरय तरयहछस वतरयछपस ससदभिरषो र परतरयवयकति हआ हत उससछ रथ फलि ससदनशा हत कस दभनतरयछ र lsquoकससजी सो भिजी दथ फसरन सन जजीन ससतरछ थछ ससपकतषपतति सो हछभन पहसचछनन सछ सोई अभधसछर नह स हत rsquo8 lsquoसदरजी रछजतरयrsquo सी अधछररछ सो आगन बढ़छन हए नॉजजस आधभनस रछष-रछजतरय सन अभधसछरकनतर र सटीदजी सछ सझछ दनछ हत उससछ सहनछ थछ कस नछगरिरसखो र तरयह भरर नह स फतलिछतरयछ जछनछ चछकहए कस उनसी सरकछ सरसछर सन शाकतवयकतिशाछलिजी होनन पर भनभिमर हत और सरसछर जतसन-जतसन शाकतवयकतिशाछलिजी होगजी उनसी ससतरछ सरकछ और सरककतधि उसजी अनपछ र बढ़जी जछएसगजी रनषतरय दथ फसरन रनषतरय सन रछजतरय सन आधछर पर नह स

रखतरयरायः परसकभ सरछज थछ अपनजी जररखो सन आधछर पर जड़ा योगदछ होछ हत उससन अनसछर रछजतरय सी शाकतवयकतितरयखो सछ उपतरयोग नछगरिरसखो सो एस-दथ फसरन सी रदद सरनन अपनन कहखो सी सतरयस सरकछ सरनन सी सहज-सछभिछकतस परककतषपतति सन उतपरनरस सन रप र कसतरयछ जछनछ चछकहए न कस उनसन कतरधि अरोधस शाकतवयकति सन रप र वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ थछ अपनन सससछधनखो सछ अपनन सख और ससतरछ सन भलिए परतरयोग कसए जछनन सन अभधसछर सो ह जखलिछड़ा योगद सछ उदछहरर दनसर सरझछनन सी सोभशाशा सरछ हतmdashlsquoरछन लिजीजजए सोई वतरयछसछभतरयस जखलिछड़ा योगद कससजी टी र सन भलिए अपनजी शारषो पर खनलिनन सन भलिए ततरयछर होछ हत शाम सन अनसछर ह तरय सर लिनछ हत कस ह खनलि सन भलिए कतबसन कटीसटीखो सन परछपत धनरछभशा सछ पछसच परभशा लिनगछ आतरयोजस जखलिछड़ा योगद सन रछनदनतरय तरयछ सरजीशान सो लिनसर सददनबछजजी सर ससन हह लिनकसन बछद र अनबसध सन असगम परछपत होनन छलिजी धनरछभशा सो इचछनसछर खचम सरनन सछ सछमभधसछर सनलि उस जखलिछड़ा योगद सो होगछ एस बछर अनबसध सर लिननन सन बछद टी र परबसधन अथछ कससजी भिजी अनतरय सो तरयह अभधसछर नह स रह जछछ कस ह जखलिछड़ा योगद सन अनबसध सन ह भरलिनन छलिजी धनरछभशा सन खचम सो लिनसर कससजी परसछर सछ सछलि-जछब सरनrsquo

बजीसजीस शाछलद र पथ फसजजीछद सन औभचततरय सो दशाछमनन सन भलिए उससो रछनजीतरय ससतरछ सन सछथ जोड़ा योगदसर दनखनन सी सोभशाशा लिगछछर होनन लिगजी थजीस रनषतरय ससतर हत ह अपनजी रजजी सछ रछभलिस हत उससन अपनन अभधसछर हह कससजी सो उससी ससतरछ र दखलि दननन सछ अभधसछर नह स हतmdashरछनजीतरय ससतरछ और अजसरछ सन नछर पर तरयन बछ खथ फब उछलिजी जछ रह थजीस रछजतरय चथ फसकस जनछ सी सछरथ फकहस इचछ सछ परभभनभधत सरछ हत इसभलिए वतरयकतवयकति-सछसततरय सन नछर पर वतरयकतवयकतिछद सछ नछरछ भिजी सफलि हो ससछ थछ जब रछजतरय सन अभधसछर कनतर सो सजीभर सर कदतरयछ जछए तरयकद वतरयकतवयकतिरछतर अपनन अभधसछरखो सन परभ जछगरस हत ह स-चनछ स-अनशाछभस हत ो रछजतरय सी भिथ फभरसछ अपनन आप ह भसरटी जछजी हत लिनकसन आजछद सछ अभभिपरछतरय तरयकद सनलि अपनजी ससपकतषपतति और सससछधनखो सछ रनरछनछ उपतरयोग हत ब तरयह रछनछ जछएगछ कस वतरयकतवयकति सी ससतरछ सछ उपतरयोग उससो पथ फसजजीछद छसखो सन हछथखो सछ जखलिदनछ बनछनन सन भलिए कसतरयछ जछ रहछ हत नॉजजस वतरयकतवयकति सो अपनजी ससपकतषपतति और सससछधनखो सन भनबक निरबध उपतरयोग सछ अभधसछर दननन सछ जोरदछर सरथमन सरछ हत अपरततरयक रप सन ह सजीसछर लिनछ हत कस रनषतरय असनलिछ हत ह भिथ फलि जछछ हत कस ससतरछ सछ धतरयनतरय वतरयकतवयकति सो उससी भनजछ सन दछतरयरन र सतद सर दननछ नह स हत बजलस सरछज र सबसन सछथ रहन हए अपनन समरछन अजसरछबोध एस अभभिवतरयकतवयकति सदशालि सो बचछए रखनन सछ अभधसछर हत तरयह ससतरछ सी नसछरछतरस वतरयछखतरयछ हत इसपर कतचछर सरन सरतरय नॉजजस सरछज सलतरयछर भशाकछ जतसन ससछरछतरस रथ फलतरयखो सी एसछएस उपनकछ सर दनछ हत दथ फसरन इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सी भिछसभ सरछधछन पररछलिजी सी आलिोचनछ सरन हए ह उससो सरसछर सी ओर सन अरोधस सछरमछह रछन लिनछ हत जो उससन अनसछर ससपकतषपतति पर रनषतरय सन नतभस अभधसछर र सटीदजी सछ सछर सरजी हत ो कतरयछ सरछज सलतरयछर जतसजी सोई अधछररछ नह स हत और जो सपधछम र

कससजी सछरर कतपड़ा योगद चसन हह उनसन कतसछस सो लिनसर रछजतरय और सरछज सी सोई जजमरनदछर नह स हत नॉजजस इन परशनखो सो नजरसदछज सर जछछ हत उससछ रछननछ हत कस जब रछजतरय सी ओर सन नतरयथ फनर परभबसध हखोगन रनषतरय-रछतर सो अपनन दछरछ अजजम सी गई ससपदछ पर अभधसछर होगछ ब सभिजी लिोग अपनन-अपनन कतसछस सन भलिए सरकतपम भिछ सन सछतरयम सरगन सरछज र सभिजी सो कतसछस सन सरछन असर और ससतरछ रहनगजी ो एस भिजी वतरयकतवयकति कतसछस सन लिछभिखो सन सभच न रहनगछ और सरछज उस आदशाम सी ओर अगरसर होगछ जो रनषतरयछ सछ सबसन बड़ा योगदछ सपनछ हत इससन भलिए ह रनषतरय सन अभधसछरखो सी वतरयछखतरयछ सरछ हत सहनन सी आशतरयसछ नह स हत कस नॉजजस सी रछनछभधसछर ससबसधजी अधछररछ रखतरयरायः ससपकतषपतति पर अभधसछर एस तससबसधजी ससतरछ पर सकद हत

इचछ-सछसततरयछद एस रछनछभधसछर

वतरयकतवयकति कतशानष सन ससदभिम र ससतरछ समरछनजनस वतरयहछर जजीन-सरकछ असरखो सी सरछनछ अभभिवतरयकतवयकति थछ अजजम ससपकतषपतति सन ऐजचस उपतरयोग सछ अभधसछर हत कससजी सरछज र इन अभधसछरखो सी अनपजसथभ र रछनछ जछएगछ कस हछस वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ खरन र हह तरयहछस जजन अभधसछरखो सो ससतरछ सछ पतरयछमतरय रछनछ गतरयछ हत न वतरयकतवयकति सन रथ फलिभिथ फ अभधसछर हह सरछज र सजमरभलि होनन सन पथ फम भिजी न रनषतरय सो परछपत होन हह सरछजजीसरर सी आनपछभस सफलिछ सरछज र नछगरिरस अभधसछरखो सी उपलिलधछ सन सर पर भनभिमर सरजी हत उसजी सन सरछज र नतरयछतरय सी पति सछ अनरछन लिगछतरयछ जछ ससछ हत दथ फसरन शालदखो र अभधसछर सरछज र नतरयछतरय सी सथछपनछ सो ससभि बनछन हह चथ फसकस तरयन वतरयकतवयकति सन रदभलिस अभधसछर हह इसभलिए वतरयकतवयकति सो उनसन भलिए आछज उिछनन थछ आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर ससरषम सरनन सछ अभधसछर भिजी सहज परछपत होछ हत नॉजजस सरछज र नतरयछतरय सन सरप सो लिनसर बह सपषट न हो कसस अभधसछरखो सी उसनन जोरदछर सछलि सी हत ह अभधसछरखो सो नतरयछतरय सछ पतरयछमतरय रछनछ हह सरछज र lsquoनतरयछतरय सी पसड़ा योगद भिजी स ससभि हत जब स हछस रछनछभधसछरखो सछ समरछन होछ हतrsquo9mdashतरयह बछ उसनन अननस ससदभिरषो सन सछथ सई बछर-ररछ-कफरछसर सह हत उससछ रछननछ हत कस अभधसछर रनषतरय सी ससतरछ सछ परजीस हह आदशाम सरछज र तरयन वतरयकतवयकति सो सहजरप र परछपत होनन चछकहए इचछ-सछसततरयछद कतचछरस इसर अभभिवतरयकतवयकति सी ससतरछ थछ ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो जतरयछदछ रहत दनन हह उनसछ रछननछ हत कस अजजम ससपकतषपतति पर रनषतरय सछ पथ फरछ अभधसछर हत और रछजतरय सरन कससजी सो भिजी इस अभधसछर र हसकनप सरनन सछ अभधसछर नह स हत जो सछनथ फनजी रप सन जजससछ हत ह उससो सहज-सछभिछकतस रप र परछपत होmdashतरयह इचछ-सछसततरयछद नतरयछतरय सछ आधछर-भसधिछस हत ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो सो लिनसर उनसछ आगरह इनछ अभधस हत कस अभभिवतरयकतवयकति सछसततरय जो

रछनजीतरय ससतरछ सछ असलिजी पहचछन हत सदछभच पजीन थ फ टीछ परजी होछ हत आगन हर नॉजजस सी नतरयछतरयछधछरिर सरछज सी परिरसलपनछ र अभधसछरखो सन रहत पर कतचछर सरगन तरयह जछननन सी सोभशाशा सरगन कस उससी lsquoसतrsquo अथछ lsquoआतर-सछभरतrsquo सी सतधिछसभसी कतरयछ हत सछथ ह हर इसपर भिजी कतचछर सरगन कस नॉजजस सन भलिए ससपकतषपतति अभधसछर ससपकतषपतति सन रछतरयनन थछ उससी कतभशाषटतरयछस कतरयछ हह

1 समसलिभि रदभलिस अभधसछर

नॉजजस सन भलिए नतरयछतरयछधछरिर सरछज सी पहलिजी कतशानषछ हत कस उसर वतरयकतवयकति सन रथ फलिभिथ फ अभधसछर सरजक होनन चछकहए हछलिछसकस हछस उससछ भचसन सनलि ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो सी कतनचनछ स सजीभर होसर रह जछछ हत उससन अनसछर परततरयनस रनषतरय सछ अजजम ससपकतषपतति पर पथ फरछमभधसछर हत ह उससो अपनजी रजजी सन अनसछर खचम सर ससछ हत दछन र दन ससछ हत इचछ-सछ सततरयछद कतचछरस रछन न आए हह कस रनषतरय अपनछ रछभलिस सतरयस होछ हत नॉजजस सी पसस lsquoअनछस सटीनटी एसडा तरयथ फटीोकतपतरयछrsquo र lsquoआतर-सछभरतrsquo(सनलफ आनरभशाप) शालद सनलि एस बछर उस सरतरय आछ हत जब ह सरछधछन और बनगछर पर चचछम सरछ हत उससी परिरभिछषछ र आतर-सछभरत ह असथछ हत जब सछरजी और स एस और सरछन हो अपनन शार र पर सबसन पहलिछ अभधसछर रनषतरय सछ हत अपनन शर एस तरयोगतरयछ सन बलि पर ह जो भिजी अजजम सरछ हत उससछ लिछभि उसन भरलिनछ ह चछकहए आतरसछभरत सन अलिछछ ह lsquoससपथ फरम सछभरतrsquo सी अधछररछ सो भिजी सपषट सरछ हत उससन अनसछर सरछज र नतरयछतरय सी उपजसथभ भिजी ससभि हत जब वतरयकतवयकति सो अपनन सरछई पर पथ फरछ अभधसछर हो ह अजजम ससपकतषपतति सो बनचनन असरिर सरनन सो पथ फर रह स सतर हो आतररकछ और ससपकतषपतति सी सरकछ सन भलिए शातर सछ परभसछर सरनन कहससछ सो टीछलिनन नससछन सी तध र सखो सन भिरपछई सरनन सछ अभधसछर वतरयकतवयकति सो भरलिनछ चछकहए तरयह भिजी lsquoससपथ फरम सछभरत सी शनरजी र आछ हत ससपथ फरम सछभरत सी दथ फसर रटीनछएस ससपकतषपतति सन असरर सरकछ दसगखो थछ कससजी भिजी अनतरय परसछर सी आपदछ सन ससपकतषपतति सो होनन छलिन नससछन सन बचछ सन अभधसछर सन रप र आछ हत तरयह ससपकतषपतति अभधसछर सन परभ दथ फसरखो सी कतनम सहरभ नतभस सछररतरयम थछ ससपकतषपतति सन उपतरयोग सो लिनसर सछरजी सन असजीभर अभधसछर सछ परजीस होजी हत लिनकसन lsquoससपथ फरम सछभरतrsquo सछ आशातरय अजजम ससपकतषपतति सन रनरछनन परतरयोग सछ अभधसछर नह स हत हछसी जखलिछड़ा योगद सो रतदछन र इस बछ सछ पथ फरछ अभधसछर होछ हत कस ह अपनजी जसटीस सछ सरछलि कदखछसर परभकदसद टी र सो रतदछन र पथ फर रह सछ

दन उससन लिगछछर गोलि दछगन लिनकसन उससो हछसी जसटीस सन परभकदसद सछ भसर फोड़ा योगदनन सछ अभधसछर नह स कदतरयछ जछ ससछ वतरयकतवयकति इस बछ सन भलिए पथ फरम स सतर हत कस अजजम ससपकतषपतति सछ कतभधरछनतरय ढसग सन अपनन सख एस स सतरछ सन कतसछर हन परतरयोग सरन लिनकसन दथ फसरखो सो उससन रछधतरयर सन हछभन पहसचछए तरयह स सतरछ उसन हरभगज नह स द जछ ससजी कतरयखोकस परसछरछसर र ऐसछ सरनछ दथ फसरखो सन जजीन र अछसभ हसकनप हत जजससछ इचछ-सछ सततरयछद कतचछरस कतरोध सर न हह सछफ हत कस ससपकतषपतति पर ससपथ फरम अभधसछरिरछ सछ भिछ भिजी दथ फसरन सन अभधसछर और जजीन सछ समरछन सरनन सी भिछनछ सन जड़ा योगदछ हत उसर सनलि न तध उपतरयोग सजमरभलि हह जो कतबनछ दथ फसरन सन जजीन और स सतरछ र अछसभ अनछभधसछर हसकनप कसए बगतर कतभधरछनतरय ढसग सन परदछन कसए जछ न हह इसभलिए ससपथ फरम सछभरत भिजी सरछज दछरछ रतरयछमकद भनतरयसकततर उपतरयोग भलिए होछ हत इसभलिए स कतदछनखो नन इससन भलिए lsquoसजीभर भनजजी-सछभरतrsquo भिजी सहछ हत हछलिछसकस सतरयस नॉजजस इस शालद-तरयगर सन परतरयोग सन बचछ हत ह भनजजी ससपकतषपतति सो जरर रछनछ हत उससछ जोरदछर र सन सन सरथमन भिजी सरछ हत सछथ ह जोड़ा योगद दनछ हत कस वतरयकतवयकति कतबनछ दथ फसरखो सो कससजी भिजी परसछर भिजी परसछर सी कभ पहसचछए उगरछ कदखछए तरयछ दथ फसरखो सी स सतरछ सो बछभध कसए भनजजी ससपकतषपतति सन उपतरयोग हन पथ फर रह स सतर हत

2 नतरयछतरयससग अभधगरहर

ससपकतषपतति सन अजमन सो लिनसर इचछ-सछसततरयछद दकतषटसोर पथ फर रह सपषट हत रनषतरय सछ सनलि उसजी ससपकतषपतति सन उपतरयोग पर नतभस अभधसछर हत जो उसनन नतरयछतरय ससग ढसग सन अजजम सी हो ऐसजी ससपकतषपतति जो उसनन बलिपथ फमस हभथतरयछई गई हो जजससन अजमन र उससछ सोई तरयोगदछन न हो उससन उपतरयोग सछ वतरयकतवयकति सो सोई नतभस अभधसछर नह स हत रगर सरछज र हर बछर आदशाम सन सछर नह स चलिछतरयछ जछ ससछ स वतरयछहछरिरस दकतषटसोर भिजी अपनछनछ पड़ा योगदछ हत रनषतरय दथ फसरन सन शर सन सन अजजम स सछ उपतरयोग सरन तरयह उभच नह स हत कसस तरयकद उस असछभरत तरयवयकति सससछधनखो तरयछनजी ऐसन सससछधनखो दछरछ जजनपर वतरयकतवयकति सछ तध अभधसछर न हो सी रदद सन तरयकद ह स अजजम सरछ हत ब उस उतपछद पर कसससछ अभधसछर रछनछ जछएगछ नतरयछतरयससग अभधगरहर र इसजी पर कतचछर कसतरयछ गतरयछ हत उससन अनसछर ऐसछ परततरयनस वतरयकतवयकति जो असछभरततरयवयकति ससपकतषपतति पर अपनछ दछछ सरन हए उससन स अजजम सरछ हत उससन भलिए उभच हत कस अजजम उतपछद सन बड़ा योगदन कहससन सो द थ फसरखो सन भलिए ोड़ा योगद दन तरयह सजीधछ-सछ वतरयछहछरिरस दकतषटसोर हत जजससो रछनजीतरय सरजोरिरतरयखो सन बजीच सछरसजसतरय थछ सरछज र शाछसभ और वतरयसथछ बनछए रखनन सी अनसररजीतरय सोभशाशा सन रप र भिजी दनख ससन हह तरयह वतरयछहछरिरसछ सन दबछ ह हह कस परछतरयरायः सभिजी इचछ-सछसततरयछद कतदछन असछभरततरयवयकति ससपकतषपतति

पर सलजन सी जसथभ सो सजीसछरन हह लिनकसन न उस असथछतरयजी अभधसछर तरयछ वतरयसथछ सो उसजी सजीरछ स रछनतरयछ दनन हह जब स ह स नतरयथ फनर शारषो सछ पछलिन सरछ हत उनसन इस दकतषटसोर सी आलिोचनछ भिजी होजी रह हत lsquoअनछभधसक ससपकतषपतति पर अभधसछरrsquo सी जीन भभिनन जसथभतरयखो सी चचछम इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो नन सी हत उनसन अनसछर रछन लिजीजजए सोई वतरयकतवयकति कससजी ऐसन सससछधन पर जो उससन सछभरत सन बछहर हत शर सरन हए स अजजम सरछ हत अथछ जजससछ ह सससछधन हत उससन सछथ भरलिसर शर सरन हए उतपछदन र सहछतरयस बनछ हतmdashब उससछ उस उतपछद पर कसनछ और कसस सजीरछ स अभधसछर होगछ

कतबलिसलि भिजी नह सशाथ फनतरयrsquo आलिोचस खरछ जछब दनन हह उनसन अनसछर तरयकद सोई वतरयकतवयकति चतरछहन पर खड़ा योगद सछर सन शाजीशाखो सी बगतर उससन सछरजी सी अनरभ सन आसर सफछई सरनन लिगन ो उससो उस सछर सछ सछभरत नह स कदतरयछ जछ ससछ इससन सरथमन र तरयकद सोई तरयह दछछ सरन कस इस परसछर भरलिछ-जलिछ शर आशतरयस हत और सरछज र कतबनछ शर सछ सछझछ कसए सछर नह स चलिछ ब ो नतरयछतरय-ससग अभधसछरिरछ सी अधछररछ ह अथमह न होसर रह जछएगजी कतरयखोकस जीसरछ अचछनस बजीच र आसर दथ फसरन वतरयकतवयकति दछरछ ससपकतषपतति पर बलिछ त सलजन सो भिजी बतध रोकतष सर ससछ हत इससन उस वतरयकतवयकति सन अभधसछरखो सछ सजीधछ हनन होगछ जो उतपछदन सन भलिए छसई जजमरनदछर हत दथ फसरन वतरयकतवयकति नन दबसगई कदखछसर जजससन उतपछद सो सलजछनन सी सोभशाशा सी हत रछजशाछह और सछमछजतरयछद र तरयह होछ थछ अपनन समछटी तरयछ आशतरयदछछ सो परसनन सरनन सन भलिए ऐसछ सझछ उनसन रसह-लिगन दरबछर परछतरयरायः दनन ह रहन थन तरयछतरछ सन ददरछन जसगलि र एस रछ कतबछ लिननन सछ रलिब तरयह नह स हत कस आप उसपर सछभरत सछ दछछ िोसनन लिग जीसरन अभधगरहर अथछ सलजन सन रछधतरयर सन अजजम ससपकतषपतति पर आशतरयस नह स कस ह आपसन ससपथ फरम सछभरत छलिजी ह हो उनसन सछभरत सो लिनसर दथ फसरन लिोगखो सी भिजी तसजी ह दछनदछर ससभि हत उस असथछ र छसकतस सछरजी जछनबथ फझसर तरयछ अनजछनन ह अपनजी दछनदछर पनशा सरनन र चथ फस भिजी ससछ हत सछफ हत कस सछससछरिरस सओस पर ससपकतषपतति अभधसछरिरछ ऐभहछभसस ससदभिम भलिए रहन हह तरयह सरसतरयछएस इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन सरक पहलिन सन ह थजीस नॉजजस नन उससी सरलि और सटी स कतनचनछ सी हत

ससपकतषपतति अभधगरहर सो लिनसर रछबटीम नॉजजस िोस नजीजन पर नह स पहसच पछछ इस कतषतरय र उससछ रन ससशातरयगरस हत ह लिॉस सन सहरभ दशाछमन हए शर सन सजमरशर पर अपनछ धतरयछन सकद रखछ हत उललिनखनजीतरय हत कस ईसछई परसपरछ र सरस भिथ फभर पररछतरछ सी रछनजी जछजी हत रछजछ धरजी पर पररछतरछ सन परर-पतर सछ परभभनभध हत रछजछ सो दतजीतरय-अभधसछर सन ससपनन रछननन छलिन सोलिहजीस शाछलद सन असगरनजजी लिनखस रछबटीम कफलरर नन भलिखछ थछ कस पररछतरछ नन सरस भिथ फभर ईसछ रसजीह सो ससौपजी थजी रसजीह नन उससो नछगरिरसखो सन बजीच कतभिछजज सर कदतरयछ कफलरर सन सथन कस पररछतरछ नन ससपथ फरम धरछ ईशवर सन परभभनभध तरयछनजी

रछजछ सो ससौपजी गई थजी सछ कतरोध सरन हए लिॉस नन lsquoसतकससडा कटीट ज आन गनमरटीrsquo र भलिखछ कस ईशवर सन सछरनन रछजछ और परजछ सन परशन उिछनन सछ सोई औभचततरय नह स हत उससन अनसछर पररछतरछ नन जरजीन सजीधन जनसछधछरर सो उससी सछरछनतरय दनखभिछलि सन भलिए ससौपजी थजी इसभलिए ह सछभरत सन परन हत परततरयनस वतरयकतवयकति सछ उसपर उनछ ह अभधसछर हत जजनछ कससजी दथ फसरन सछ हत कससजी वतरयकतवयकति दछरछ शानष सरछज सी रजजी सन बगतर परछसकभस ससपकतषपतति और सससछधनखो पर कससजी भिजी परसछर सी दछनदछर अतध सह जछएगजी ब रनषतरय सन बस र कतरयछ हत भिथ फ-उतपछद पर उससी दछनदछर सछ आधछर कतरयछ हो लिॉस सछ रछननछ हत कस रनषतरय परिरशर सन जरिरतरयन असछभरत तरयवयकति धरछ पर भनजजी अभधसछरिरछ सछ दछछ सर ससछ हत lsquoसतकससडा कटटी ज आन कद भसकतलि गनमरटीrsquo सन पछसचन अधतरयछतरय र ह सम दनछ हतmdash

1 तरयकद सोई वतरयकतवयकति अपनन सछभरत तरयवयकति स सो कससजी ऐसजी स र भरलिछछ हत जजससछ सोई सछरजी नह स हत ो ह स उस वतरयकतवयकति सी रछन लिजी जछजी हत2 परततरयनस रनषतरय सो अपनन शर पर पथ फरछ अभधसछर हत3 इसभलिए जब सोई वतरयकतवयकति अपनन शर सो जजससछ ह सछरजी हत असछभरत तरयवयकति

भिथ फभर सन तरयोग सरछ हत ो ह उसपर सछभरत परछपत सर लिनछ हत11

लिॉस सछ lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर ससपकतषपतति-अभधसछर सन पक र कदतरयछ गतरयछ तरयह सम दोषपथ फरम थछ चथ फसकस अनतरयछनतरय परछजरतरयखो सजग सी भिछसभ रनषतरय भिजी परसकभ सछ ह कहससछ हत इसभलिए शाोधन परिरशाोधन अथछ रपछसरर सन बहछनन वतरयकतवयकति दछरछ परछसकभस सससछधनखो पर जजन सरषो सन आधछर पर भनजजी अभधसछरिरछ सछ दछनदछर सी जछजी हत उसजी रह उनह स सरषो सन आधछर पर परछसकभस ससपदछ होनन सन सछरर रनषतरय पर भिजी परसकभ तरयछ सरछज सी दछनदछर ससभि हत उस असथछ र रनषतरय सी अकतसलि ससतरछ सी अधछररछ खटीछई र पड़ा योगद ससजी हत इन सभरतरयखो सन बछजथ फद लिॉस सछ कतचछर आधभनस इचछ-सछसततरयछद कतदछनखो सो आसकतषम सरछ हत सतरयस नॉजजस नन भिजी शर-सजमरशर सन कतचछर सो दोषपथ फरम रछनछ थछ हछलिछसकस ह उससछ सछथमस कतसलप दननन र असरथम रहछ थछ नॉजजस सन अनसछर lsquoशर-सजमरशरrsquo सन भसधिछस सी सरजोर हत कस इस आधछर पर हए ससपकतषपतति असरर पर सछभरत सी सजीरछ सन बछरन र िोस सरछधछन नह स दनछ उदछहरर सन भलिए रछन लिजीजजए रसगलिगरह सी तरयछतरछ पर भनसलिछ तरयछतरजी उस गरह पर उरनन र सछरतरयछब हो जछछ हत रसगलि सी सह पर उरनन सन बछद ह उस सथलि सी सफछई सरछ हत लिसबन परिरशर सन बछद ह उस सथलि सो सछफ और सरलि सरनन र सछरतरयछब हो जछछ हत अब तरयकद रसगलिगरह पर उरनन छलिछ ह पहलिछ असरिरक तरयछतरजी हत ो सछलि उिछ हत कस शर-सजमरशर सन भसधिछस सन अनसछर उससछ कसनजी भिथ फभर पर अभधसछर होगछ कतरयछ पथ फरछ रसगलि गरह उससछ रछन भलितरयछ जछनछ चछकहए अथछ सनलि ह सथलि जजनछ उसनन सछफ कसतरयछ हत नॉजजस इस परशन सो तरयह स ोड़ा योगद दनछ हत उषपततिर नह स दनछ उससी ओर एस सझछ तरयह भिजी आछ हत कस lsquoशर-सजमरशरrsquo सन कतचछर सो ह

कसनछरन सर अभधसछरिरछ सी सरसतरयछ पर वतरयकतवयकतिरछतर सी रदजथ फदगजी थछ उससी रथ फलिभिथ फ आशतरयसछ सो धतरयछन र रख उपतरयोभगछछद दकतषटसोर सन कतचछर कसतरयछ जछए

आगन बढ़नन सन पहलिन उभच होगछ कस उस सरसतरयछ पर कतचछर सर भलितरयछ जछए जजससछ हरनन ऊपर उललिनख कसतरयछ हत तरयछनजी असछभरततरयवयकति तरयछनजी नतसभगमस ससपदछ पर भनजजी अभधसछरिरछ सो कसस परसछर परिरभिछकतष कसतरयछ जछए उससन गजीसरर सछ आधछर कतरयछ हो lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर वतरयकतवयकति सी ससपकतषपतति कसनजी और कसस सजीरछ स उभच हत स कतदछन इसन सजीरछह न रछनन हह उनसन अनसछर तरयह रनषतरय पर हत कस अपनजी तरयोगतरयछ और सछररतरयम सन बलि पर ह असछभरततरयवयकति सओस सन जजनन बड़ा योगदन कहससन पर दछछ िखोस ससछ हत ह उससछ अभधसछर हतmdashजो उससो भरलिनछ ह चछकहए लिनकसन उनसन आगन भिजी वतरयछहछरिरस सरसतरयछएस सर नह स हत lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर रनषतरय जजस ससपकतषपतति पर अपनजी दछनदछर परस सरनछ चछहछ हत ससभि हत उससन पहलिन सन ह लिोग उससछ कससजी ओर रप र उपतरयोग सर चसन हखो उदछहरर सन भलिए एस कससछन जसगलि सो सछफ सर उससो खनजी लिछतरयस बनछछ हत ह सछफ सी गई जरजीन पर अपनन सछभरत सछ दछछ भिजी सरछ हत लिनकसन कससछन जरजीन सो उपतरयोग र लिछनन छलिछ असनलिछ पहलिछ वतरयकतवयकति नह स हत तरयह पथ फर रह ससभि हत कस उससन पहलिन भिजी स लिोग उससछ उपतरयोग सर चसन हखो गछस सन आसपछस खछलिजी पड़ा योगद जरजीन सछ उपतरयोग लिोग पशाओस सो बछसधनन उपलिन थछपनन सन भलिए सरन हह बछद र उस जरजीन पर सोई वतरयकतवयकति रर बनछ लिनछ हत अथछ खनजी तरयछ स और सरनन लिगछ हत तरयकद परथर उपतरयोग ह सछभरत सी शाम हत ो बछद र जजसनन उस जरजीन पर गकह-भनरछमर कसतरयछ हत उससछ अभधसछर अतध रछनछ जछनछ चछकहए कसस अतध सहन जछनन सी बछ ब स भनरछधछर हत जब स कस बछसी लिोगखो सो उससन सोई आपकतषपतति न हो तरयकद ह सरछज दछरछ रछनतरय चलिन हत ो ऐसन ससपकतषपतति अभधसछर सो रछनतरयछ दननजी होगजी हछलिछसकस तरयह भिजी ससभिछनछ हत कस उस ससपकतषपतति अभधसछर सन शानष लिोगखो सो सोई भशासछतरय न हो कसस हरनशाछ ह उनह सोई भशासछतरय तरयछ नससछन न होगछ तरयह सहनछ बह ह सकिन हत तरयह भिजी ससभि हत कस उस सलजन सन सनलि ससबसभध वतरयकतवयकति सो लिछभि हो जबकस बछसी गछस छलिखो सो नससछन उिछनछ पड़ा योगद रहछ हो कतरयछ उस असथछ र भिजी उस वतरयकतवयकति सन ससपकतषपतति परछभधसछर सो तध रछनछ जछएगछ इस सम सन बछद सरछधछन सन भलिए नॉजजस पनरायः लिॉस सी ओर दनखनन लिगछ हत और लिॉस ऐसन ससपकतषपतति परछभधसछर सो जजससन दथ फसरखो सो हछभन पहसचनन सी ससभिछनछ हो इस शाम सन सछथ सजीसकभ दनछ हत कस दथ फसरखो सन भलिए भिजी शनषठ और पतरयछमपत कहससछ ोड़ा योगद कदतरयछ जछनछ चछकहएmdash

lsquoबहजी नद सन पछनजी पजी लिननन सन कससजी सो नससछन पहसच ससछ हत इससी सोई सलपनछ भिजी नह स सर ससछ भिलिन कससजी नन उससन आससि जलि कतपतरयछ हो कतरयखोकस नद तसजी सी तसजी हछस होगजी दोनखो सी पतरयछस बझछनन सन भलिए पतरयछमपत तरयकद बछ दोनखो सन भलिए िीस-िछस पतरयछमपत रछतरछ र उपलिलध भिथ फभर सन बछरन र भिजी सह जछ ससजी हतrsquo12 नॉजजस सन अनसछर असछभरततरयवयकति

ससपकतषपतति पर अभधसछर दशाछमनन सन भलिए लिॉस सन उपतरयमवयकति परभबसध सछ पछलिन कसतरयछ जछनछ चछकहए हछलिछसकस इस सम र इनजी खछभरतरयछस हह कस सतरयस नॉजजस ह उससन ससषट नह स हो पछछ अपनन सम सो आगन बढ़छछ हआ ह भलिखछ हत lsquoकससजी भिजी वतरयकतवयकति सछ सछभरत उससन अभधस भिलिछ कतरयखो हो जजनछ उसनन कससजी पदछथम सी रथ फलतरयषपततिछ सो बढ़छनन र तरयोगदछन कदतरयछ हतrsquo13 असभर भनषसषम पर पहसचनन सन पहलिन ह जसथभ सी पथ फर वतरयछखतरयछ सरछ हत सोई वतरयकतवयकति कससजी स सछ सछभरत हछभसलि सरनन सन भलिए अपनछ शर कतरयखो लिगछछ हत शाछतरयद इसभलिए कस उससन पछस सनलि उससछ शर हत उसजी सन रछधतरयर सन ह अपनजी उपतरयोभगछ दशाछम ससछ हत जब सोई वतरयकतवयकति असछभरततरयवयकति स पर अपनछ शर लिगछछ हत जो उससछ शर उस स पर छ जछछ हत उससछ परभिछ स पर सपषट झलिसनन लिगछ हत शर सन पचछ स िीस पहलिन जतसजी नह स रहजी शर सछ तरयह परसछर दथ फसरखो सन रसछबलिन स पर शभरस सी दछनदछर सो पषट सरछ हत लिनकसन शर सछ सरप कतरयछ हो कतरयछ कससजी भिजी परसछर सन शर सन स पर दछनदछर सर पछनछ नतभस होगछ नॉजजस इस एस उदछहरर सन रछधतरयर सन सपषट सरछ हत lsquoरछन लिजीजजए रनरन हछथ र टीरछटीर सन सथ फप सन भिर एस सनन हत उस सनन सो रह तरयकद सरद सी लिहरखो पर बहछ दथ फस ो सथ फप सन सर सरद र द थ फर स फतलि जछएसगन कतरयछ उससन आधछर पर सरद सन उनन कहससन पर जहछस स टीरछटीर सथ फप सन सर फतलिन हह रह अपनन सछभरत सछ दछछ सर ससछ हथ फस जछकहर हत तरयह रथ फखमछपथ फरम बछ होगजीrsquo इससन बछद ह भनषसषम पर आछ हत कस ह शर सछभरत कदलिछनन र सहछतरयस हत जजससन स सन रथ फलतरय र ककतधि होजी हत ह अपनजी और सरछज सी नजरखो र अभधस रथ फलतरयछन होछ हो तरयह एस रहतपथ फरम भनषसषम हत जो जजीन सन उदनशतरय थछ सरछज र रनषतरय सी उपतरयोभगछ सन भलिए रछगमदशामस सछ सछर सरछ हत सोई सछतरयम जो सनलि वतरयकतवयकति कतशानष सन भलिए रथ फलतरयछन हत बछसी लिोगखो सन भलिए वतरयथम बजलस नससछनदनह ो उससछ सससछर र उससछ छसकतस रथ फलतरय शाथ फनतरय हत उदछहरर सन भलिए उपतरयमवयकति उदछहरर र ऐसछ हो ससछ हत कस टीरछटीर सथ फप सो पछनजी पर बहछनछ कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए खनलि हो उसन उससन खशाजी भरलिजी हो लिनकसन तरयकद उससन सरद र कससजी परसछर सछ परदथ फषर फतलिछ हत ो उससछ नससछन पथ फरन सरछज सो होगछ जछकहर हत कस वतरयकतवयकति सछ शर-उतपछद न सनलि उससन भलिए बजलस बछसी सरछज उपतरयोगजी होनछ चछकहए भिजी वतरयकतवयकति सी उसपर दछनदछर तध रछनजी जछएगजी शर सछ ससछरछतरस उपतरयोग अपनन सछथ-सछथ दथ फसरखो सछ भिजी भिलिछ दनखनछ ह सतछभधसछर सी पहलिजी और आजखर शाम हत

3 नतरयछतरयससग असरर

नतरयछतरयससग असरर ससपकतषपतति पर ससपथ फरम सछभरत सी जसथभ सो दशाछमछ हत सरछज र ससपकतषपतति असरर सन भनसकषट रप भिजी परचभलि हह उदछहरर सन भलिए स वतरयकतवयकति चोर सर दथ फसरन सन धन सो रर लिन आन हह स ऐसन लिोग भिजी हह जो इससन भलिए धोखछदड़ा योगद जतसन आसछन कसस हनतरय रछसन सछ चतरयन सरन हह इससन ससपकतषपतति असरिर होसर उनसन सलजन र चलिजी जछजी हत लिनकसन

उसपर नतरयछभतरयस दछनदछर ससभि नह स हत चोर तरयह सहसर कस उसनन ससपकतषपतति ससचतरय सन भलिए चोर सछ सहछरछ भलितरयछ हत उसपर अपनजी दछनदछर नह स सर ससछ न ह सोई धोखनबछज वतरयकतवयकति दथ फसरखो सन सछथ लि-परपसच सन आधछर पर जटीछई गई ससपकतषपतति सो अपनछ बनछ ससछ हत इसजी परसछर तरयकद सोई ससपकतषपतति सछ सछरजी हत रगर उससन असरर सन भलिए ततरयछर नह स हत उससी असहरभ सन बछजथ फद तरयकद उसन ससपकतषपतति-असरर हन बछधतरय कसतरयछ जछछ हत ो उस असथछ र भिलिन ह असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हो सछरजी सन इचछ-कतरधि स सन असरर सो नतरयछभतरयस नह स सहछ जछ ससछ तरयकद उस स सन वतरयछपस लिोसकह जड़ा योगदन हह थछ असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हत ब भिजी वतरयकतवयकति सो उस असरर सन भलिए रछजजी सरनछ नतरयछतरय-भिछनछ सन अनसछर अपनजक होगछ ऐसन रछजतरय र जो नतरयछतरय-रछगम पर होनन सी दछनदछर सरछ हत असरर हन तध परकरकरितरयछ सछ पछलिन सरनछ जरर हत दनसछर ससपकतषपतति पर सछभरत सन असरर सन भलिए आशतरयस हत कस उसन सनचछपथ फमस तध नतरयछतरय-समर परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन ससपनन कसतरयछ जछए तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी ससपकतषपतति तरयछ सससछधन पर अभधसछर रखछ हत उससछ अभधसछर कतभधसमर थछ सरछज दछरछ रछनतरय हत भिजी ह उससो कससजी दथ फसरन सो असरिर सरनन सछ अभधसछर भिजी रखछ हत शभरस सन रछरलिन र तरयकद सोई शभरस कससजी सछतरयम सो सनचछपथ फमस सरनन सन भलिए ततरयछर नह स हत ब उससी रजजी सन कतबनछ सछतरयम सरनन सन भलिए बछधतरय कसतरयछ जछनछ इस कतचछरधछरछ सन असगम अरछनतरय हत

एस जसथभ तरयह भिजी हो ससजी हत कस सोई वतरयकतवयकति अपनन सछभरततरयवयकति स सो नतरयछभतरयस परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन कससजी वतरयकतवयकति सो असरिर सरनछ चछहछ हो कसस दथ फसरछ वतरयकतवयकति उसन लिननन सन भलिए ततरयछर न हो नॉजजस जोर दनसर सहछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी तधछ हन दछछ सी सहरभ अभनछतरयम हत लिनकसन लिननन छलिन सी सहरभ तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी दछन तरयछ उपहछर सो लिननछ न चछहन ब इस जसथभ सो ह पथ फर रह सपषट नह स सर पछछ लिनकसन ह जोर दनसर सहछ हत कस रकरिनछ सो उस असर पर उपजसथ अशतरय होनछ चछकहए रदन सो सहरभ सछ पतरयछमतरय रछनन हए ह इस भनरमतरय पर पहसचछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी परकरकरितरयछ सन ददरछन रकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयछनजी सोई वतरयकतवयकति सहन कस उसनन ससपकतषपतति सछ सनचछपथ फमस असरर कसतरयछ हत रगर ससबसभध वतरयकतवयकति उसन सजीसछर सरनन सन इनसछर सर दन ब असरर सी परकरकरितरयछ सो अपथ फरम रछनछ जछएगछ दथ फसरन शालदखो र असरर-परकरकरितरयछ सो भिलिजी-भिछसभ ससपनन होनन सन भलिए रकरिनछ सन सछथ-सछथ कतरकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयह सछतरयम दोनखो सन कहखो सो धतरयछन र रखसर शाछसभपथ फमस और कतभधसमर ढसग सन कसतरयछ जछनछ चछकहए नॉजजस सन अनसछर जो शात कससजी स सन अजमन पर लिछगथ फ होजी हह ह शात उससी कतबरकरिी तरयछ अनतरय कससजी असरर पर भिजी लिछगथ फ होजी हह उदछहरर सन भलिए तरयकद कससजी शाम सन अधजीन कससजी सो दभनतरयछ र सह स सन भिजी पनतरयजलि लिननन सन परभबसभध सर कदतरयछ हत ो इस भनतरयर सी पथ फछमपनकछ और शाम सन अनसछर उस वतरयकतवयकति सन भलिए पनतरयजलि सी कतबरकरिी भिजी सछभिछकतस रप सन परभबसभध होगजी दथ फसरन शालदखो र तरयकद कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए सोई स भनकतषधि रछन लिजी गई हत ो उससन

उपतरयोग सी थ फ टी उस वतरयकतवयकति सो कससजी भिजी परसछर सन नह स द जछ ससजी स सथछनखो पर हर नॉजजस सो असपषट और धसधलिछ पछन हह सकतशानष सन सछभरत सो लिनसर तरयह दछछ परछतरयरायः कसतरयछ जछछ हत कस उसर सभिजी अभधसछर पथ फरम असररजीतरय हह लिनकसन तरयह सोचछ-कतचछरछ सततरय नह स हत ऐसन अननस उदछहरर खोजन जछ ससन हह जजससन अनसछर वतरयकतवयकति सन पछस कससजी स सो अपनन पछस रखनन सछ अभधसछर हो कसस उससन असरर सछ अभधसछर उससन पछस न हो रसलिन कसरछतरयन सछ रसछन जजसर वतरयकतवयकति रह ससछ हत उसपर अपनन छतसछभलिस सलजन सी दछनदछर सर ससछ हत अपनन सछररतरयम सन अनसछर उससी ररमर सजछटी आकद पर धनरछभशा भिजी खचम सर ससछ हत कसस उसन बनचनछ उससन अभधसछर कनतर सन बछहर होछ हत आशातरय हत कस तरयकद वतरयकतवयकति सछ ससपथ फरम सछभरत कससजी स पर हत भिजी उसन उस स सो बनचनन अथछ इचछनसछर असरिर सरनन सन छजजब अभधसछर परछपत हखोगन एस रह सन ह स उससी दछस सन सरछन होगजी उससन बछरन र ससपथ फरम भनरमतरय लिननन सछ अभधसछर उससछ सछरजी होनन सन सछरर उससन पछस रछनछ जछएगछ कससजी सो अनछभधसछर बनचनछ अथछ तध सछरजी सी इचछ सन कतबनछ स सछ रथ फलतरय चसछए बगतर उसन अपनन सछभरत र लिननछ अनतभस एस सछभरत सन भसधिछस सछ उललिसरन हत दथ फसरन शालदखो र स सछ ससपथ फरम सछभरत परछपत सरनन सन भलिए स सन मरछन सछरजी सी सहरभ जटीछनछ कफर उससछ उपतरयवयकति रथ फलतरय चसछनछ आशतरयस हत इनर सन एस भिजी अभिछ अथछ आसभशास कतचलिन सन भिजी ससपथ फरम सछभरत खरन र पड़ा योगद ससछ हत नतरयछतरय सी रछसग हत कस स सछ असरर ससपथ फरम सछभरत सन ससपथ फरम सछभरत सन भलिए हो तरयकद सोई सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रखतरय उदनशतरय स-कतशानष पर ससपथ फरम सछभरत सी रकछ सरनछ अथछ सछभरत सो बढ़छछ दननछ अथछ उससन भलिए परभिछजी सोभशाशा सरनछ हत उस असथछ र सतजचस दछसत सरसतरयछ हो ससजी हत इसपर तरयकद सोई तरयह सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रथ फलि उदनशतरय सनलि सछतरयषपततिछ सो बचछए रखनन सी सछतरयद हत ब भिजी ह गलिजी पर हत उदछहरर सन भलिए अपनन परिरछर सी जररखो सो पथ फरछ सरनन सन भलिए सोच-सरझसर खद सी बोलिजी लिगछनछ खद सी नजीलिछरजी पर उर आनछmdashसनलि सछतरयषपततिछ सी सछतरयद रछनजी जछएगजी हछलिछसकस इस रह सन कससजी वतरयकतवयकति दछरछ अपनजी सछतरयषपततिछ सन कतचछर सो लिछगथ फ सरनछ उससी चरर सछरमछह सहछ जछएगछ आदशाम सरछज र ऐसजी जसथभ सी सलपनछ भिजी नह स सी जछ ससजी

4 नतरयछभतरयस ससशाोधन एस भनछरर

नतरयछतरय सदगछ नह स हत न ह सरछज र हरनशाछ सब स शाभि और शाछसभरतरय होछ हत परततरयनस सरतरय सरछज र अनसथ फलि एस कतरोधजी शाकतवयकतितरयछस सछतरयमर रहजी हह न सभिजी रनषतरय सन समवतरय पछलिन र सहछतरयस बनजी हह ो सभिजी कतरोध पर उर आजी हह इसभलिए नतरयछतरय सछ एस रप ससरषम सछ भिजी हत सरछज चछहछ हत कस हछस नतरयछतरय सन भलिए सभिजी सोई खरछ न हो तरयछनजी न

ो वतरयकतवयकति कससजी दथ फसरन सन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सछ सछरर बनन न ह सोई उससन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सी जरजीन ततरयछर सरन तरयह आदशाम जसथभ हत वतरयहछर र सरछज र ससरषम सी जसथभतरयछस बनजी रहजी हह रछज सरछज कससजी सन भलिए भिजी तरयह ससभि नह स होछ कस ह चतबजीस रसटीन वतरयकतवयकति सन अभधसछर-ससरकर थछ समवतरयपछलिन सन परनररछ र लिगछ रहन इसभलिए वतरयकतवयकति सो अपनन अभधसछरखो और अजसत पर सससटी सन सरतरय आतररकछ अथ ससपकतषपतति सी सरकछ सन भलिए सरतरयछनसछर परभसछर सरनन सी थ फ टी दन द जछजी हत तरयह सछरछजजस गभकतभधतरयखो र ससशाोधन एस भनछरर सन ददरछन नतरयछतरय सी जसथभ सो दशाछमजी हत रछबटीम नॉजजस सन अनसछर वतरयकतवयकतिरछतर सो तरयह आजछद होजी हत कस ह अपनन अभधसछर ससपकतषपतति और जजीन सी रकछ सन भलिए आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर उपतरयवयकति बलिपरतरयोग सर ससन रगर तरयह धतरयछन रखन हए कस सससटी अथछ आसनन आपदछ सी जसथभ र दथ फसरखो सो भिजी ह अभधसछर उपलिलध हखोगन तरयकद lsquoसrsquo सो lsquoखrsquo दछरछ कसए गए दरछचरर सन नससछन उिछनछ पड़ा योगदछ हत ब lsquoसrsquo सो उससछ सरतरयछनसछर परभरोध सरनन थछ नससछन सी जसथभ र lsquoखrsquo सन कभपथ फभम सछ दछछ सरनन सछ पथ फरछ अभधसछर होगछ इससन बछजथ फद तरयकद lsquoखrsquo सछ दरछचरर बनछ रहछ हत ब lsquoसrsquo सो उसन सछनथ फन दछरछ अथछ सजीधन ह दरछचरर सन भलिए दसकडा सरनन सछ अभधसछर होगछ तरयन अभधसछर सछरछजजसछ सी नजीस हह थछ सभिजी सदसतरयखो सो बरछबर होन हह उपतरयमवयकति उदछहरर सी ह बछ सर ो तरयकद कससजी भिजी कर lsquoसrsquo lsquoखrsquo सन सछथ दरछचरर र भलिपत पछतरयछ जछछ हत ो lsquoखrsquo सो भिजी अभधसछर होगछ कस ह lsquoसrsquo सो दसकडा सर ससन और तरयकद उससन आचरर सन उससो कभ पहसचजी हत ो अपनजी कभपथ फभम सन भलिए दछछ सर ससन

नॉजजस सी खथ फबजी हत कस अपनन कतनचन र ह न सनलि रछन-वतरयहछर सी दबमलिछओस पर कतचछर सरछ हत बजलस रछनजीतरय ससतरछ सन दछतरयरन र उनसछ सरछधछन भिजी सझछछ हत अपनन सथ फकर कतनचन सछररतरयम सन ह जहछस अननस गसभिजीर रदखो सछ सरछधछन दनछ हत ह स स रदखो सो अनसलिझछ ह ोड़ा योगद जछछ हत वतरयकतवयकति सो अपनजी परछररकछ ससपकतषपतति रकछ सछ अभधसछर हत आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर ह अपनन ऊपर होनन छलिन कससजी भिजी परसछर सन हरलिन सछ परभसछर सर ससछ हत और तरयकद कससजी सन आचरर सन उससो नससछन पहसचछ हत ो उस नससछन सी भिरपछई सी दछनदछर भिजी सर ससछ हत रनषतरय सो तरयन अभधसछर सनस परसपरछग सरछजखो सो ोड़ा योगदसर परछतरयरायः सभिजी आधभनस सरछजखो र परछपत हह इससन बछजथ फद कतदछनखो सन एस गम सो नॉजजस सन अभ-वतरयकतवयकतिछद सोच सन आपकतषपतति हत तरयह आपकतषपतति असनलिन नॉजजस सन नह स लिगभिग सभिजी इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन हत उनह लिगछ हत कस ससपकतषपतति अभधसछर सो लिनसर वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ सरथमन सरन हए न इनजी आगन भनसलि जछन हह कस उससन कतचछरखो र वतरयकतवयकतिछद उनरवयकति और उचसखलि कदखनन लिगछ हत इससन भिजी इनसछर नह स कसतरयछ जछ ससछ कस परततरयनस वतरयकतवयकति सो अपनजी कभपथ फभम सी दछनदछर सछ अभधसछर हत लिनकसन कभपथ फभम सी सजीरछ कतरयछ हो इससो तरय सरनन सछ अभधसछर कससन होगछ कतरयछ सनलि उससो जजसन कभ पहसचजी हत तरयकद ह अपनजी कभ सछ बढ़-चढ़सर रथ फलतरयछससन सरछ हत ब कतरयछ होगछ ऐसन र तरयकद सरसछर

सछनथ फन सन रछधतरयर सन हसकनप सरजी हत ो कतरयछ उससछ परतरयछस वतरयकतवयकति-सछसततरय सन दछतरयरन र अनछशतरयस रछनछ जछएगछ ऐसन परशनखो पर परभकरकरितरयछ बह कतलिसब सन भरलि पछजी हत रछबटीम नॉजजस सी ओर सन अपरछध सन भलिए दथ फसरन सो दसकडा सरनन सछ सझछ पर बहखो सो आपकतषपतति हत उनसन अनसछर वतरयकतवयकति सो अपनन ह सर पर दसडा सनछनन सछ सोई अभधसछर नह स हत कतरयखोकस नससछन सी भिरपछई कसस सजीरछ स हो तरयकद तरयह उस वतरयकतवयकति पर ोड़ा योगद द जछए जजससछ नससछन हआ हत ो ह सह हत तरयछ गलि इससछ भनरमतरय सदन सरनगछ अभभितरयवयकति सो दसकडा सरनन सछ अभधसछर परभिछकत रनषतरय सो एसछएस नह स कदतरयछ जछछ ऐसन रछरलिखो र रछजतरय सी उपजसथभ जरर रछननन सन हछलिछसकस वतरयकतवयकति-सछसततरय सी भिछनछ सो िनस पहसच ससजी हत लिनकसन इससन सछथम सन शाजीभिथ फ हो एस वतरयकतवयकति दछरछ दथ फसरन सो हछभन पहसचछए जछनन सी ससभिछनछ र भिजी सरजी आजी हत तरयह ऐसछ रोड़ा योगद हत जहछस इचछ-सछसततरयछद सी सजीरछ सछफ नजर आनन लिगजी हत नॉजजस बड़ा योगदन परिरशर सन वतरयकतवयकतिरछतर सन ससपथ फरम सछसततरय सछ पक लिनछ हत कसस ससपकतषपतति सन ससरकर थछ सरसतरयछओस सन सजीधन भनछरर र इचछ-सछसततरयछद सी जो दबमलिछएस हह न थोड़ा योगदछ-सछ कतचछर सरनन पर सछरनन आ ह जछजी हह

रछबटीम नॉजजस नन सरछधछन पधिभ सी आलिोचनछ सी हत लिोगखो सन सरछधछन जटीछसर उसजी धनरछभशा सन पभलिस सो पोसनछ तरयह लिोगखो सी नतसभगमस सछधजीनछ पर डाछसछ डाछलिनछ हत लिनकसन शाछसन और सरसछर चलिछनन सन भलिए ो धन चछकहए नॉजजस इससन भलिए लिोगखो सो जछगरस सरनन सी बछ सरछ हत लिोगखो सो अपनन अभधसछरखो और समवतरयखो सछ बोध होगछ सछथ र तरयह कतशवछस होगछ कस उनसी सछधजीनछ अकणण रर हत सरछज र रहसर उनसी ससपकतषपतति और अभधसछरखो सो सोई खरछ नह स हत ो न सतरयस अनशाछभस होसर सछर सरगन लिनकसन सरछज र अनशाछसन और शाछसभ-वतरयसथछ बनछए रखनन सन अभरिरवयकति रछजतरय सन और भिजी दछभतरयत होन हह भशाकछ सछसरतरय ससससकभ अभभिरकछ जतसन बह सन रछरलिन हह जजनह बढ़छछ दननछ रछजतरय सछ पनजी समवतरय रछनछ जछछ हत उनसन भलिए धन सी आपथ फभम सहछस सन होगजी नॉजजस इससन भलिए दछन और सतजचस सहतरयोग सछ सरथमन सरछ हत तरयहछस नॉजजस और हछसपसम सन कतचछरखो र सरछनछ दनखजी जछ ससजी हत जॉन हछसपसम भिजी रछनछ थछ कस सरसछर सछ एसरछतर सछतरयम lsquoउपद आकद सन सरतरय लिोगखो सन जछन-रछलि सी रकछ सरनछ हतrsquo लिनकसन उपदकततरयखो पर सछबथ फ पछनन सन सरसछर सन पछस सरभच शाकतवयकति और अभधसछरखो सछ होनछ जरर हत छकस असर पड़ा योगदनन पर ह नतरयछतरयसछम सी भिथ फभरसछ भिजी भनभिछ ससन इन सब सछतरयरषो सन भलिए सरसछर सन पछस धन आनछ चछकहए हछसपसम सन अनसछर उपतरयवयकति ो तरयह हत कस सछनथ फन और वतरयसथछ सन भलिए सरसछर सो धन सी आपथ फभम नछगरिरसखो सन सतजचस सहतरयोग और दछन सी भिछनछ सन हो तरयकद सरछधछन सछ सहछरछ लिनजी हत ो सर-रछभशा सछ उपतरयोग सनलि सरछज र शाछसभ और सरकछ सन कतसछर सन भलिए कसतरयछ जछनछ चछकहए ह जोर दनसर सहछ हतmdashlsquoसरछज र सछनथ फन और वतरयसथछ सछतरयर रखनन सन अलिछछ कससजी और सछतरयम सन भलिए जनछ सन धन जटीछनन सछ सरसछर सो सोई अभधसछर नह स हतrsquo नॉजजस सछ नतरयछतरयदशामन एस आदशामछद उदछर हत एस भिछस रन

सछ समशाधिछछद सपनछ एस ऐसछ कतचछर जजसन रछनछछद सरतरय-सरतरय पर दनखन आए हह उससी स सजीरछएस हह अननस सरसतरयछएस ऐसजी हह जजनपर नॉजजस कतचछर सरनन सन बचछ हत इससन बछजथ फद उससन कतचछरखो र एस आदशाम रछनछछद सरछज सन गिन सछ सपनछ रदजथ फद हत सलि भरलिछसर इचछ-सछसततरयछद रनषतरय सन अभधसछर ससतरछ और एस आदशाम सरछज सन सपनन सो बह ह आसछन भिछषछ र दभनतरयछ सन सछरनन लिछछ हत नथछभनतरयलि बछसडानन सन शालदखो र lsquoइचछ-सछसततरयछद बह सरलि सपषट आसछन भिछषछ र भलिखछ हआ दशामन हत जजसन सरझनन सन भलिए कससजी कतशानष सनजीसी तरयोगतरयछ सी आशतरयसछ नह स हत तरयह जछनसछर परस और आनसददछतरयस पछि हतrsquo14

copy ओरपरसछशा सशतरयप

ससदभिछमनरकरिरजरसछ

1 To live honorably to harm no one to give to each his own Ulpianus in Digesta of Justinianus

Augustus 11101

2 The sovereign is not bound by the laws-Ulpianus Digesta 1331

3 Justice is the constant and perpetual will to render to every man his due Digesta 1110

4 Political theories past and present have traditionally been concerned with who should be the

master (usually the king the dictator or government bureaucracy) and who should be the slaves -John

Hospers What Libertarianism Is

5 No one is anyone else master and no one is anyone else slave Since I am the one to decide how my

life is to be conducted just as you decide about yours I have no right (even if I had the power) to

make you my slave and be your master nor have you the right to become the master by enslaving me

Slavery is forced servitude Ibid

6 Government should intervene only in a RETALIATORY situation The government must never

INITIATE an action to create a better world mdash it is not the business of government to make an

advance decision about what counts as benefit Through laws government can prohibit various

aggressive actions but it cannot require the bringing about of supposedly beneficial ones John

Hospers What Libertarianism Is

7 The state of Nature has a law of Nature to govern it- John Locke Second Treatise on Civil

Government

8 no one ought to harm another in his life liberty and or property-Ibid

9 justice to hold just in case rights are respected -Peter Vallentyne in Nozickrsquos Libertarian Theory of

Justice

10 a right is something for which one can demand or enforce compliancerdquo Nozick in Philosophical

Explanations 1981 p 499

11 a If one mixes what one owns with something that is unowned one thereby comes to own the

unowned thing

b Each person owns her own labor

c If one mixes onersquos labor with unowned land one thereby comes to own the land

12 No body could think himself injured by the drinking of another man though he took a good

drought who had a whole river of the same water left him to quench his thirst and the case of land and

water where there is enough of both is perfectly the same-John Locke Second Treatise of Civil

Government Chapter 5

13 Why should onersquos entitlement extend to the whole object rather than just to the added value

onersquos labor has produced- Nozick Anarchy State and Utopia p 175

14 ldquoLibertarianism is very simply and clearly written and requires no technical knowledge on the part of

the reader Enjoyable informative readingrdquo- Nathaniel Branden as quoted by John Hospers in

Libertarianism A Political Philosophy for Tomorrow

Page 8: इच्छा—स्वातंत्र्यवाद(Libertarianism)

कदखनन लिगछ हत अभधसछरखो सो लिनसर भिजी इचछ-सछसततरयछद सछफी उदछर हह उसर न सभिजी अभधसछर सजमरभलि हह जजनह आधभनस कतचछरस रछनछभधसछर सन असगम सजमरभलि सरन हह उनसछ रछननछ हत कस रनषतरय सो ससपकतषपतति अजजम सरनन सछ पथ फरछ अभधसछर परछपत होनछ चछकहए परसछरछसर र उनह पथ फसजजीछद सन भिजी परहनज नह स हह ससपकतषपतति अभधसछर सो न रछनजीतरय ससतरछ और अजसरछ सी सरकछ सन भलिए अभनछतरयम रछनन हह उनसन भलिए ससपकतषपतति अभधसछर सन बगतर नछगरिरस अभधसछर सी परिरसलपनछ अनदभचततरयपथ फरम हत

इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन भलिए ससपकतषपतति सछ आशातरय रहज जरजीन-जछतरयदछद तरयछ नसद स सजीभर नह स हत उनसन भलिए हर ह स जजसन सोई वतरयकतवयकति अपनछ होनन सछ दछछ सरन हए गछमनभिथ फभ सरछ हतmdashससपकतषपतति सी शनरजी र आजी हत जतसन आभिथ फषर पसस सछभिरर आकद तरयह नह स जछन सलिछ-सदशालि कनतर-कतशानष र अजजम कतशानष तरयोगतरयछ और बदकतधिस ससपदछ सो भिजी न ससपकतषपतति सी शनरजी र रखन हह उनसन अनसछर ऐसजी बह-सजी चजीज ससपकतषपतति सह जछ ससजी हह जजनह सनलि स चनन हए लिोग पससद सरन हखो उनह लिनसर सरछज र बह सपधछम सी भिछनछ भिजी न हो चथ फसकस उनसन होनन सन वतरयकतवयकति सो स होनन सी गछमनभिथ फभ होनन लिगजी हत इसभलिए न ससपकतषपतति सछ ह अपररप हह कतचछरधछरछ सन रप र इचछ-सछसततरयछद सछ उदभ बजीसजीस शाछलद सन उषपततिरछधम र अरनरिरसछ र हआ ब स लिोससतर पर पथ फसजजीछद छस अपनछ परभित जरछ चसी थजीस लिोसछसकततरस सससथछओस पर सछरपोरनटी ससससकभ सछ असर सछफ कदखनन लिगछ थछ ससभिरायः उसजी सन समरोकह इचछ-सछसततरयछद कतचछरस वतरयकतवयकतिछद सछ रकहरछ-रसडान सरन हए समसछसततरय सी भिछनछ सो उदछर-सरछज सन पररख लिकर सन रप र दनखन हह लिनकसन कससजी भिजी कतचछर सो सछरछजजस रछनतरयछ कदलिछनछ सछरछनतरय नतभसछ सो बजीच र लिछए कतबनछ अससभि हत दनसछर ससपकतषपतति पर अभधसछर सछ आशातरय तरयह हरभगज नह स हत कस कससजी सी भिजी ससपकतषपतति सो सलजछसर उसपर अपनछ दछछ िोस कदतरयछ जछए जतसछ कस परछचजीन सछलि र सछमछजतरयछद सोच सन चलिन होछ थछ जब सोई समछटी अपनजी सतनतरय-शाकतवयकति तरयछ सथ फटीनजीभ दछरछ कससजी रछजतरय पर सलजछ सर लिन ो ह उससछ अभधसछर रछन भलितरयछ जछछ थछ ससपकतषपतति अभधसछर सी परछचजीन परिरभिछषछ र ह उभच रछनछ जछछ हत इचछ-सछसततरयछद इस रछतरयनन र वतरयछहछरिरस नतभसछ सछ सरथमन सरन हए नजर आन हह उनसन अनसछर ससपकतषपतति अभधसछरिरछ सछ अभभिपरछतरय तध र सखो दछरछ अजजम ससपकतषपतति पर अभधसछर कफर उससछ ससछरछतरस ढसग सन सरछज सी सलि उतपछदन करछ र ककतधि हन उपतरयोग कसए जछनन सन हत छकस सरछज कतसछस सी ओर अगरसर रह ससन सलि भरलिछसर ससपकतषपतति सन उनसछ आशातरय उस धन सन हत जो आसछनजी सन सतजचस आदछन-परदछन सी सजीरछ र आछ हत और उसपर अभधसछरिरछ सन रछतरयनन ससपकतषपतति सछ अपनन ससपथ फरम सछररतरयम सन अपनन सछथ-सछथ लिोसकह र उपतरयोग सरनन सन हत लिोगखो सो ससपकतषपतति अभधसछर सन सभच सरनछ उनसन उनसन रथ फलिभिथ फ अभधसछर जो उनह रनषतरय होनन सछ बोध सरछन हहmdashीन लिननछ हत वतरयकतवयकतिरछतर सन भलिए ससतरछ अपनन भिकतषतरय सी बनहर सन भलिए सोचनन थछ उससन भलिए पतरयछमपत तरयोजनछएस कतसभस सरनन र दनखजी जछजी हत

इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन अनसछर रछनजीतरय इचछ और समवतरय सो भनधछमरिर सरनन छलिन अभधसछर उदछर होनन चछकहए उनसछ सरप ऐसछ होनछ चछकहए कस सरछज सछ सरजोर सन सरजोर वतरयकतवयकति उनसछ लिछभि उिछ ससन ससपकतषपतति जटीछनन थछ उससन हसछसरर ससबसधजी अभधसछर रनषतरय सी पससद थछ उससी सछतरयमशातलिजी सी ससतरछ सन भलिए आशतरयस हह तरयकद वतरयकतवयकति सो अपनन जजीन सन बछरन र उपतरयवयकति भनरमतरय लिननन कतसछस सन भलिए तरयोजनछएस बनछनन तरयछ अपनन ह शर सन लिछभिखो सन सभच सर कदतरयछ जछए तरयकद उससो ससतर बछन हए उससन अभभिवतरयकतवयकति सन अभधसछर सो ह ीन भलितरयछ जछए उस असथछ र ससतरछ और सरछनछ सन सोई रछतरयनन ह नह स रहगन तरयहछस कतचछररजीतरय हत कस बदकतधिस ससपदछ भशालप-सदशालि वतरयछसछभतरयस हनर शर आकद सो ोड़ा योगद कदतरयछ जछए ो ससपकतषपतति परछतरयरायः परसकभ सछ कहससछ होजी हत इस नछन ह पथ फरन सरछज सी हत बजलस उन सरछजखो सी हत जो धरजी पर सह स भिजी कससजी भिजी रप र रदजथ फद हह जड़ा योगद सओस सी भिछसभ रनषतरय भिजी सह स न सह स परसकभ सन भनतरयरखो सन अनशाछभस होछ हत सछलि हत कस कतरयछ एस परछसकभस स तरयछ परछरजी सछ दथ फसर परछसकभस स तरयछ परछरजी पर अभधसछर नतरयछतरयोभच हत बजीसजीस शाछलद र जजनजी भिजी रछनछछद कतचछरधछरछएस उभिर स न इस इससन पक कतपक और सरनतरय सछ ह लिनखछ हह रनषतरय हछलिछसकस अनतरय परछजरतरयखो और सजग सी भिछसभ परसकभ सछ ह कहससछ हह रषमर जड़ा योगदत गरतछसषमर आकद परभिछ जतसन जड़ा योगद सओस और जजीजग सो परभिछकत सरन हह रनषतरय भिजी उनसन उसजी रह परभिछकत होछ हत असर सनलि इनछ हत कस सहसछजलदतरयखो सन असरछलि र रनषतरय नन अपनजी बकतधि कतसभस सी हत तरयह ह गर हत जजससन आधछर पर ह शानष परछजरतरयखो और सजग पर अपनजी शनषठछ भसधि सरछ आतरयछ हत उसजी सन आधछर पर ह परछसकभस सससछधनखो सछ अपनन कह र शाोधन परिरशाोधन सरछ रहछ हत चथ फसकस परततरयनस रनषतरय सछ बदकतधिस सछररतरयम और सरछज भनरछमर र उससछ तरयोगदछन भभिनन होछ हत तरयह रनषतरय सी अपनजी तरयोगतरयछ पर भिजी भनभिमर सरछ आतरयछ हत इसभलिए रनषतरय सन ससबसध र ससपकतषपतति अभधसछरखो सी ससतर वतरयछखतरयछ सी आशतरयसछ हरनशाछ रह हत रनषतरय सी सजीरछ हत कस ह परसकभ र रदजथ फद पदछथम सो सनलि स र बदलि ससछ हत उससछ शाोधन-परिरशाोधन सर ससछ हत पदछथम सो बनछ नह स ससछ तरयकद कससजी रनषतरय सछ ससपकतषपतति पर अभधसछर हत ो ह ससबसभध स सन शाोधन-परशाोधन र कसए गए तरयोगदछन स सजीभर रहनछ चछकहए जॉन लिॉस सी ओर सन आए तरयन कतचछर सछलिछसर र इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सी परनररछ बनन उनर सन अभधसछसशा सछ रछननछ थछ कस अभभिवतरयकतवयकति तरयछ अभभिर सन अभधसछर सन कतबनछ ससतरछ अससभि हत इसभलिए ससपकतषपतति अभधसछरखो सी रपरनखछ तरयोजनछधि र सन सन सलि सरछज सन द रमसछभलिस कहखो सो धतरयछन र रखसर बनछई जछनजी चछकहए तरयह धतरयछन रखनछ चछकहए कस कससजी सछ ससपकतषपतति अभधसछर दथ फसरखो सन अभधसछर र बछधछ न बनन

इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन अनसछर ससपकतषपतति उपछजमन सी दो रछनतरय कतभधतरयछस हह पहलिछ दो वतरयकतवयकतितरयखो अथछ दो सरथ फहखो अथछ वतरयकतवयकति और सरथ फह सन बजीच हआ असरर उससन अनसछर

ससपकतषपतति सछ तरयह असरर नतरयछतरयससग होनछ चछकहए सरछज दछरछ रोकतष ऐसन र सन सन ससपकतषपतति असरर ह सछनथ फन समर सहछ जछएगछ जजसर रकरिनछ और कतरकरिनछ दोनखो सन बजीच कतशवछस सी भिछनछ हो असरर सन बछद भिजी रकरिनछ सो लिगन कस उससन सछथ सोई धोखछ तरयछ लि नह स हआ हत ह स कतरकरिनछ सो तरयह कतशवछस होनछ चछकहए कस ह कसए गए भिगछन सन बदलिन उपतरयवयकति रथ फलतरय सी ससपकतषपतति परछपत सर चसछ हत शर बदकतधिस ससपदछ थछ ऐसन सभिजी उपछजमन जो पथ फरम ससपकतषपतति-परछभधसछर सन सछथ ससपनन होन हह इसजी शनरजी र आन हह उपछजमन सी दथ फसर शनरजी र असछभरत तरयवयकति ससपकतषपतति सन सछभरत तरयवयकति ससपकतषपतति सछ असरर आछ हत तरयछनजी ऐसछ उपछजमन जो कससजी वतरयकतवयकति दछरछ ऐसजी ससपकतषपतति सन रछधतरयर सन कसतरयछ गतरयछ हो जजससछ ह सछरजी ह नह स हत उललिनखनजीतरय हत कस शर पर सबसन पहलिछ अभधसछर शभरस सछ होछ हत तरयकद सोई वतरयकतवयकति शर सछ छजजब रथ फलतरय तरयछनजी शर सन रथ फलतरयछससन सछ अभधसछर ीनसर उससन उतपछद पर सलजछ सर लिनछ हत ब उससछ रछरलिछ दथ फसर शनरजी र आछ हत तरयह स ऐसछ ह हत जतसन सोई जरजीसदछर उस जरजीन सी फसलि सो रर लिन जछए जो उसनन अपनजी दबसगई सन आधछर पर सलजछई हई हत इचछ-सछसततरयछद सन अनसछर वतरयकतवयकति सछ ससपकतषपतति पर अभधसछर भिजी रछनतरय हत जब उसन कतभध-रछनतरय र सखो दछरछ अजजम कसतरयछ गतरयछ हो इसर नतरयछतरयपथ फरम आधछर पर अजजम ससपकतषपतति सन न सभिजी अपररप सजमरभलि हह जजनह रनषतरय इस शनरजी र सजमरभलि सरछ आतरयछ हत उनसी भनगछह र ससपकतषपतति अजमन सछ दथ फसरछ र सछ भनसकषट हत तरयह रछनजीतरय ससतरछ सन दछतरयरन र अनछशतरयस और अनभच हसकनप सरछ हत तरयकद ससपकतषपतति सछ असरर नतरयछतरयपथ फरम ढसग सन हआ हत ो उससन आधछर पर सरछज र असरछन आभथमस कतरर सो भिजी रछनतरयछ दननजी होगजी इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सो ऐसजी आभथमस असरछनछ सन भिजी गरनज नह स हत तरयहछस न रछनजीतरय इचछ सन भनरछमर र उन चमससछर शाकतवयकतितरयखो सी अदशतरय भिथ फभरसछ सी उपनकछ सर दनन हह जो सरछजछभथमस असरछनछ थछ जजभन ऊसच-नजीच सी भिछनछ सन छसकतस सछरर होन हह न सछरछजजस असरछनछओस सी बजीच पनपन हह थछ रनषतरय सन सोच पर नसछरछतरस असर डाछलिन हह जजनसन चलिन शभरस सन उससन शर सन रथ फलतरयछससन सछ तध अभधसछर दनखन ह दनखन ीन भलितरयछ जछछ हत उससन अभिछ र रनषतरय सछ सछसततरय-बोध शाजीषमसथ शाकतवयकतितरयखो सछ कतशानषछभधसछर उनसी अनससपछ स भसरटी जछछ हत दनसछर इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन भलिए ससपकतषपतति सछ असरछन कतरर सोई रहत नह स रखछ चछहन हर वतरयकतवयकति सो उससी आशतरयसछनरप ससपकतषपतति परछपत हो अथछ ह सनस हछथखो र भसरटी जछए न इसन वतरयकतवयकति-सछसततरय सन उपहछर सन रप र दनखन हह

इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सी दकतषट र भनतरयोजज अथमवतरयसथछ उनजी रहतपथ फरम नह स हत जजनजी भनजजी ससतरछ थछ वतरयकतवयकतिग ससपकतषपतति सी अधछररछ सछ रछन-समरछन उसर वतरयकतवयकति सो न सनलि ससपकतषपतति-अभधसछर बजलस ससगिन बनछनन रवयकति वतरयछपछर सरनन सी आजछद परछपत होजी हत शाम सनलि इनजी हत कस उससन दछरछ कसतरयछ गतरयछ सछतरयम कतभध-समर होनछ चछकहए भनजजी-अभधसछरिरछ पर जरछ-सछ अससशा रछरथ फलिजी भनतरयसतरर उनह सजीसछतरयम नह स हत पथ फसजजीछद भिजी स

ऐसछ ह चछहछ हत उनसछ रछननछ हत कस वतरयकतवयकति जजनछ भनतरयसतरर रवयकति होगछ उनछ उससन उपभिोवयकतिछसरर र आसछनजी रहनगजी तरयकद ह असनलिछपन अनभि सरनगछ ो उससन खछलिजीपन सो भिरनन सन भलिए नई सओस सछ बछजछर बढ़नगछ इससन सलि भरलिछसर पथ फसजजीपभतरयखो सछ ह लिछभि होगछ उललिनखनजीतरय हत कस उनजीसजीस शाछलद र सखछद कतचछरस भिजी पथ फसजजीछद सो वतरयकतवयकतिरछतर सन सख सन कतसछर सन भलिए जरर रछनन थन उनसछ रछननछ थछ कस पथ फसजजीछद अथमवतरयसथछ सन सरछज-सलतरयछर र ककतधि होगजी और सख जो परततरयनस रनषतरय सन जजीन सछ धतरयनतरय हत उससछ लिोग अभधसछभधस भिोग सर ससगन इचछ-सछसततरयछद भिजी पथ फसजजीछद सछ सरथमन सरन हह लिनकसन सनलि सख सन भलिए नह स उनसी दकतषट र वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ रथ फलतरय lsquoवतरयकतवयकतिरछतर सन सखrsquo सन सह स अभधस हत अभधसछरखो सी सरछनछ सो बढ़छछ कदए बगतर भरषटछचछर धोखछदड़ा योगद और बछजछर सी रनरछभनतरयखो पर रोसथछर अससभि हत इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सो सलतरयछर रछजतरय सी अधछररछ भिजी अरछनतरय हत सलतरयछर रछजतरय सन रथ फलि लिकतरय अथछम लिोगखो सन भिलिन सन भलिए अभनछतरयम सससथछओस सछ गिन सछरछजजस सरकछ शर-सलतरयछर सछसरतरय ससबसधजी दनखभिछलि सछसरतरय बजीरछ रसगभिनद थछ लिहभगस पकपछ पर रोसथछर छलिन सछनथ फन बनछ दननन सन उनह ससोष नह स हत इससन बजछतरय न वतरयकतवयकतिरछतर सी ससपथ फरम ससतरछ पर जोर दनन हह सब आजछद हखोगन परसपर बरछबर हखोगन ो सरछज र शाोषर सन भलिए जगह न बचनगजीmdashऐसछ न रछनन हह उनसछ तरयह भिजी रछननछ हत कस लिोगखो सो पथ फरम ससपकतषपतति अभधसछर दननन सन सछथ-सछथ इचछनसछर ससगिन बनछनन अपनजी भनभधतरयखो सछ अपनन भिलिन सन भलिए उपतरयोग सरनन सी ससपथ फरम आजछद होनजी चछकहए रगर उनसी सरजोर हत कस वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ पक लिनन-लिनन सई बछर न अपनजी सजीरछ सन पछर भनसलि जछन हह lsquoअभ समतर जतरयनrsquo सी चनछनजी उनह तरयछद नह स रहजी तरयकद सोई वतरयकतवयकति रसगभिनद सरथमस सोच सन सछरर अपनन सससथछन र सनलि गोरखो सो नदसर पर रखनछ चछहछ हत ो इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन अनसछर उसन इससछ भिजी अभधसछर हत शानष सरछज सो उससन अभधसछर सछ समरछन सरनछ चछकहए बशार सरव उससन सकततरय सन कससजी कहससस वतरयहछर तरयछ दथ फसरखो सन जजीन र हसकनप न होछ हो ऐसन ह तरयकद सोई गकह-सछरजी अपनन भिन सो अपनन ह रम सन कससजी वतरयकतवयकति सो बनचनछ चछहछ हत ो उससो भिजी इससछ अभधसछर हत उनसन अनसछर नतरयछतरय सी रछसग हत कस तरयह अभधसछर उनह भरलिनछ ह चछकहए बशार सरव ह दथ फसरखो सन जजीन सछ उनछ ह समरछन सरछ हो जजनन समरछन सी अपनकछ ह दथ फसरखो सन अपनन भलिए रखछ हत तरयहछस न भिथ फलि जछन हह कस रमभिनद तरयछ कससजी अनतरय परछसकभस तरयछ सछरछजजस सछरर जो वतरयकतवयकति सन भनतरयसतरर र न हो सन लिोगखो सो उनसन छजजब अभधसछरखो सन सभच सर दननछmdashउनसन जजीन र अपरततरयक हसकनप हत चथ फसकस सोई वतरयकतवयकति नह स चछहछ कस उसन उन सछररखो सन भलिए दसकडा कसतरयछ जछए जो परछसकभस होनन सन सछरर उससन भनतरयसतरर सन बछहर हह इसभलिए इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सी ससतरछ ससबसधजी अधछररछ र कससभच दोषपथ फरम नजर आजी हत

इचछ-सछसततरयछद सी कतशानषछ जजसन उससछ नसछरछतरस पक सहछ जछएगछ तरयह हत कस रसगभिनद जछभ धरम अथछ कनतरजीतरयछ सी भिछनछ सन गरस सोई वतरयकतवयकति तरयकद अपनजी इचछ और

अभभिवतरयकतवयकति-सछसततरय सन बहछनन कससजी परसछर सछ पथ फछमगरह रखछ हत ो इचछ-सछसततरयछद उसन वतरयकतवयकति-सछसततरय सी सजीरछ र रखसर सजीसछतरयम रछन लिनछ हत वतरयकतवयकति रसगभिनद सी भिछनछओस सन रवयकति हो इससन भलिए भिजी वतरयकतवयकति-सछसततरय सी भिछनछ सो परर सन सर स ऊपर उिछनछ होगछ तरयह सनलि वतरयकतवयकति सी जजमरनदछर नह स हत सरछज सछ भिजी दछभतरयत हत कस ह ऐसछ छछरर भनभरम सरन जजसर परततरयनस वतरयकतवयकति अपनजी ससतरछ और सरछनछ सछ अभधसर आनसद लिन ससन आशातरय तरयह हत कस रनषतरय अचन हखो इससन भलिए सरछज सो अपनजी अचछई सन उचच रछपदसडा सथछकतप सरनन हखोगन छकस उससन सदसतरय अपनन भिजीर सन ह परनररछएस गरहर सर सस सरछज र सरछनछ एस ससतरछ सछ उचचर सर बनछ रहछ ो वतरयकतवयकति सी रसग अथछ भलिसग सन आधछर पर पकपछपथ फरम भनरमतरय लिननन सी इचछ ह नह स रहनगजी इस रह इचछ-सछसततरयछद कतचछरस रछन-रछतर सन सख सी सलपनछ सरन हए उससन आधछर पर आदशाम सरछज सी रचनछ सछ सपनछ दनखन हह अपनजी कतचछरधछरछ सन परभ उनसछ गजब सछ समरोहन हत रछनन हह कस इचछ-सछसततरयछद सन रछधतरयर सन ह रछनजीसरर सन उचचर लिकतरय सो परछपत कसतरयछ जछ ससछ हत दथ फसर ओर उससन आलिोचसखो सछ रछननछ हत कस ह वतरयकतवयकति-सछसततरय सी आड़ा योगद र रसग-भिनद लिहभगस असरछनछ आकद सछ सरथमन सर परोक रप र नसछरछतरस अभधसछरखो सी सथछपनछ सरछ हत इचछ-सछसततरयछद कतचछरस अथमवतरयसथछ सन उदछर सरर थछ रवयकति बछजछर वतरयसथछ सछ अभ सी सजीरछ स सरथमन सरन हह lsquoलिनजनज फनतरयरrsquo उनसन भलिए न सनलि अथमवतरयसथछ बजलस रछजनजीभ और सरछज सन भलिए भिजी सछमभधस अपनजक दशामन हत वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ सरथमन सरन-सरन न अपरसटी रप र लिोस-भशाकछ भनतरयोजज अथमवतरयसथछ लिोससतर आकद सो ह नसछरनन लिगन हह तरयह उनसी कतशानषछ हत और सदछभच तरयह उनसी सजीरछ भिजी

इचछ-सछसततरयछद सन सरथमस कतदछनखो र जॉन हछसपसम सन अलिछछ रछबटीम नॉजजस सछ नछर भिजी भलितरयछ जछ ससछ हत बजीसजीस शाछलद सछ तरयह अरछजसछछद कतचछरस नतरयछतरय सी सथछपनछ सन भलिए ससपथ फरम सछधजीनछ सछ सरथमन सरछ हत इस लिकतरय-परछभपत सी रछह र ह रछजतरय सी सजीभर भिथ फभरसछ सछ सरथमन सरछ हत इसभलिए स कतदछन उसन अधम-अरछजसछछद भिजी रछनन हह जॉन हॉसपसम पथ फरम ससतरछ सछ सरथमस थछ उसनन जोर दनसर सहछ थछ कस अपनन जजीन पर सछमभधस अभधसछर ससबसभध वतरयकतवयकति सछ हत परिरछर सरछज और दनशा बछद र आन हह वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ आधछर ह तरयह भिछनछ हत कस परततरयनस वतरयकतवयकति सो अपनजी इचछ सछ रछन रखनन उससो लिकतरय रछनसर उससन अनरप आचरर सरनन सछ पथ फरछ-पथ फरछ अभधसछर हत तरयह एस वतरयकतवयकतिछद दकतषटसोर हत चथ फसकस सखछद और वतरयकतवयकतिछद परसपर पथ फरस और सहछतरयस कतचछरधछरछएस हह इसभलिए अभधसछसशा इचछ-सछसततरयछद कतचछरस सतरयस सो सखछद दशामन सन सर ब रछनन थन न पथ फसजजीछद सछ सजीधन सरथमन नह स सरन सम-सछसततरय सछ पक एस रवयकति आतरभनरमतरयजी वतरयकतवयकति और सरछज सी रचनछ उनसछ धतरयनतरय हत लिनकसन पथ फसजजी सन आधछर पर सरछज र जजस परसछर सछ कतभिछजन सछभिछकतस रप सन आ जछछ हत उसपर भिजी ह सोई कतचछर नह स सरन

इस रह न जछनन-अनजछनन पथ फसजजीछद सछ अपरततरयक सरथमन सरन हए नजर आन हह न सखछद सछ सरथमन भिजी इसभलिए सरन हह कतरयखोकस तरयह वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ सी रछह सो आसछन बनछछ हत रगर सोरन सखछद दकतषटसोर सन सरछज र नतरयछतरय सी सथछपनछ अससभि हत रछबटीम नॉजजस सतरयस तरयह रछनछ थछ कस सखछद नतरयछतरय सी रछह सछ सबसन बड़ा योगदछ पतथर हत तरयकद सब अपनन-अपनन सख सी सपधछम र हखोगन ो उन लिोगखो सन सख सी भचसछ जो कससजी सछररशा ददड़ा योगद सन बछहर हह अथछ ददड़ा योगद र कतपड़ा योगद चसन हहmdashसदन सरनगछ इस सम सन सछथ नॉजजस सखछद दशामन सो कतशानषसर नतरयछतरय सन ससदभिम र सर ब-सर ब नसछर ह दनछ हत उससी पसस lsquoअनछस सटीनटी और तरयथ फटीोकतपतरयछrsquo जॉन लिछस(1632mdash1704) सन रछनछभधसछर ससबसधजी कतचछरखो सन आगन सछ भचसन हत रछजनजीभस दशामन सन असगम रछनछभधसछरखो सछ पक लिनन हए उसनन भलिखछ थछ कस रनषतरय परसकभ सन ह रवयकति और सरछन होछ हत परसकभ सन उसन जजीन ससतरछ ससपकतषपतति-ससबसधजी अभधसछर परछपत होन हह उनह स सन आधछर पर ह सरछज सन जड़ा योगदछ हत सरछज वतरयकतवयकति सी भनजजी एस सछमजभनस इचछ-आसछसकछओस सछ कतसछर हत उससी जसथरछ ससपननछ थछ अपनजी सछधजीनछ सन सखरतरय भिोग हन रनषतरय अपनजी नतसभगमस ससतरछ सन एस कहससन सो सरछज और सरसछर सो ससौप दनछ हत उसजी सन उन दोनखो सो तधछ और छस परछपत होजी हत चथ फसकस सरसछर लिोगखो सी इचछ सन बनजी थछ उनसी सहरभ सन चलिजी हत इसभलिए उससछ परथर समवतरय लिोगखो सी सछधजीनछ थछ अभधसछरखो सी रकछ सरनछ हत रछबटीम नॉजजस जॉन लिॉस सन परछसकभस अभधसछरखो सो सजीसछरछ हत उससन अनसछर तरयन अभधसछर रनषतरय होनन सी ससदटी हह इसभलिए इनसछ कससजी परसछर सन उललिसरन रनषतरयछ सन परभ अकमतरय अपरछध हत चथ फसकस सभिजी सन जजीन-ससबसधजी अभधसछर बरछबर हह इसभलिए रनषतरय सन ससपकतषपतति-ससबसधजी अभधसछर सछरछजजस नतभसछ सन बसधन होन हह न भिजी स रछनतरय हह जब स ससपकतषपतति सछ अजमन और हसछसरर कतभधरछनतरय र सन सन बगतर कससजी कहससछ धोखछदड़ा योगद और कोभि सन ससभि हो ससन नॉजजस सन अनसछर ससपकतषपतति अभधसछर थछ उनसन असरर सी ससबसधजी नतरयछतरय सन तससबसधजी जीन सछरछनतरय भसधिछसखो दछरछ सरझजी जछ ससजी हतmdash

1 तरयकद सोई वतरयकतवयकति नतरयछतरय सन भसधिछसखो सन अनसछर ससपकतषपतति अजजम सरछ हत ो उससो अजजम ससपकतषपतति सो अपनन अधजीन रखनन सछ अभधसछर हत अथछ

2 सोई वतरयकतवयकति कससजी ससपकतषपतति सो नतरयछतरय सन भसधिछस सन अनसछर ऐसन वतरयकतवयकति सी ओर सन असरर सन ददरछन परछपत सरछ हत जजससछ उस ससपकतषपतति पर कतभधस अभधसछर थछ ब भिजी

परछपतसछम अजजम ससपकतषपतति सो अपनन अधजीन रखनन सछ अभधसछर हत3 उपतरयमवयकति दो परकतभधतरयखो सन अलिछछ कससजी भिजी अनतरय र सन सन अजजम सी गई ससपकतषपतति

अनछभधसक सलजन सन भिजीर रछनजी जछएगजी

नॉजजस सरछधछन वतरयसथछ सछ कतरोध सरछ हत सरसछर और परशाछसन दछरछ उससन पक र कदए जछनन छलिन अननस सरषो सन बछजथ फद ह इसन लिछगथ फ रखनन सन भलिए सई ततरयछर नह स थछ उससन

अनसछर सरछधछन सी पधिभ ह दोषपथ फरम हत ह रनषतरय सी ससतरछ और ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो र सध लिगछजी हत ऐसछ परजी होछ हत कस ह सरछधछन सो एस परसछर सी चोर रछनछ हत ऐसजी चोर जो सरसछर अथछ रछजतरय दछरछ सछनथ फन और अभधसछर सन नछर पर सी जछजी हत सरसछर टीतकस सथ फलिनन सन भलिए बलिपरतरयोग सछ सहछरछ लिन ससजी हत उससन अनसछर रनषतरय सन तध ससपकतषपतति-अभधसछर पर उससी इचछ सन बगतर हसकनप सरनन सछ अभधसछर सरसछर सरन कससजी सो भिजी नह स हत दनसछर गर बखो सन भलिए भनरायःशालस भशाकछ सछसरतरय परिरहन भिोजन आछस आकद ससबसधजी सोई भिजी गभकतभध जो सरछधछन सन नछर पर जनछ सन बलिपथ फमस ऐसिी गई धनरछभशा दछरछ ससचछभलि हत अतध रछनजी जछएगजी अरछजसछछद नॉजजस सछ रछननछ थछ कस रछजतरय सो अलपछभधसछर ससपनन होनछ चछकहए उससछ दछभतरयत नछगरिरस-सलतरयछर सन भलिए बनछए गए कतधछन सो लिछगथ फ सरनछ थछ अपरछध जतसन डासतजी चोर धोखछदड़ा योगद लिथ फटी-खसोटी रछरपजीटी आकद सन रछरलिखो र सरछज सी रकछ स सजीभर हत बछसी दछभतरयत नछगरिरसखो दछरछ अपनन कतनस ससगिन सहसछर सछसततरयबोध एस सरछनछ सी भिछनछ सन ससपनन होनन चछकहए नॉजजस सन तरयन कतचछर हछसपसम सी भिछनछओस सन रनलि खछन हह उससन अनसछर lsquoसरसछर सी जरर सनलि कतदोह तरयछ उपद सो शाछस सरनन सन भलिए पड़ा योगदजी हत कतसछस अथछ दभनतरयछ सो बनहर बनछनन जतसन सछतरयरषो र उससी सोई भिथ फभरसछ नह स हत न ह सरसछर सछ सछर फतसलिछ सरनछ हत कस उसन कसस वतरयसछतरय सन कसनछ रनछफछ भरलि ससछ हत उससछ सछतरयम सछनथ फन सी सहछतरयछ सन आरकरिछरस सछतरयमछह सो भनतरयसकततर सरनछ हतrsquo6

इन कतचछरखो पर हर lsquoलितजनज फनतरयरrsquo सी छतरयछ दनख ससन हह नॉजजस सन अनसछर lsquoरछजनजीभस दशामन सी रथ फलिभिथ फ सरसतरयछrsquo इस रतरय पर कतचछर सरनछ नह स हत कस lsquoसरसछर सछ सरप सतसछ होनछ चछकहएrsquo बजलस तरयह दनखनछ हत कस lsquoकतरयछ सभिजी सन भलिए एस रछजतरय होनछ चछकहएrsquo नॉजजस रछजतरय सन औभचततरय पर हछलिछसकस उनजी गसभिजीरछ सन सछलि नह स उिछछ जजस रह कतपतरयरन जोसनफ परथ फधखो भरखछइलि बसभनन जतसन अरछजसछछद उिछन हह रगर नछगरिरस सलतरयछर और कतसछस सन कनतर र उससी भिथ फभरसछ सो बह सजीभर सर दननछ चछहछ हत नॉजजस रछजतरय थछ उससन उदनशतरयखो सी सरजीकछ सो आधभनस रछजनजीभस दशामन सी पररख सरसतरयछ रछनछ थछ इस ससबसध र ह सरहजीस शाछलद सन रहछन अनभिछद दछशामभनस जॉन लिॉस सन बनहद सर ब थछ लिॉस सछ सहनछ थछmdashlsquoसदरजी रछजतरय सो शाछभस सरनन सन भलिए परसकभ सन अपनन भनतरयर होन हहrsquo7

लिॉस सन अनसछर ह भनतरयर हतmdashlsquoनतरयछतरयrsquo जछकहर हत कस नतरयछतरय तरयहछस वतरयछपस ससदभिरषो र परतरयवयकति हआ हत उससछ रथ फलि ससदनशा हत कस दभनतरयछ र lsquoकससजी सो भिजी दथ फसरन सन जजीन ससतरछ थछ ससपकतषपतति सो हछभन पहसचछनन सछ सोई अभधसछर नह स हत rsquo8 lsquoसदरजी रछजतरयrsquo सी अधछररछ सो आगन बढ़छन हए नॉजजस आधभनस रछष-रछजतरय सन अभधसछरकनतर र सटीदजी सछ सझछ दनछ हत उससछ सहनछ थछ कस नछगरिरसखो र तरयह भरर नह स फतलिछतरयछ जछनछ चछकहए कस उनसी सरकछ सरसछर सन शाकतवयकतिशाछलिजी होनन पर भनभिमर हत और सरसछर जतसन-जतसन शाकतवयकतिशाछलिजी होगजी उनसी ससतरछ सरकछ और सरककतधि उसजी अनपछ र बढ़जी जछएसगजी रनषतरय दथ फसरन रनषतरय सन रछजतरय सन आधछर पर नह स

रखतरयरायः परसकभ सरछज थछ अपनजी जररखो सन आधछर पर जड़ा योगदछ होछ हत उससन अनसछर रछजतरय सी शाकतवयकतितरयखो सछ उपतरयोग नछगरिरसखो सो एस-दथ फसरन सी रदद सरनन अपनन कहखो सी सतरयस सरकछ सरनन सी सहज-सछभिछकतस परककतषपतति सन उतपरनरस सन रप र कसतरयछ जछनछ चछकहए न कस उनसन कतरधि अरोधस शाकतवयकति सन रप र वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ थछ अपनन सससछधनखो सछ अपनन सख और ससतरछ सन भलिए परतरयोग कसए जछनन सन अभधसछर सो ह जखलिछड़ा योगद सछ उदछहरर दनसर सरझछनन सी सोभशाशा सरछ हतmdashlsquoरछन लिजीजजए सोई वतरयछसछभतरयस जखलिछड़ा योगद कससजी टी र सन भलिए अपनजी शारषो पर खनलिनन सन भलिए ततरयछर होछ हत शाम सन अनसछर ह तरय सर लिनछ हत कस ह खनलि सन भलिए कतबसन कटीसटीखो सन परछपत धनरछभशा सछ पछसच परभशा लिनगछ आतरयोजस जखलिछड़ा योगद सन रछनदनतरय तरयछ सरजीशान सो लिनसर सददनबछजजी सर ससन हह लिनकसन बछद र अनबसध सन असगम परछपत होनन छलिजी धनरछभशा सो इचछनसछर खचम सरनन सछ सछमभधसछर सनलि उस जखलिछड़ा योगद सो होगछ एस बछर अनबसध सर लिननन सन बछद टी र परबसधन अथछ कससजी भिजी अनतरय सो तरयह अभधसछर नह स रह जछछ कस ह जखलिछड़ा योगद सन अनबसध सन ह भरलिनन छलिजी धनरछभशा सन खचम सो लिनसर कससजी परसछर सछ सछलि-जछब सरनrsquo

बजीसजीस शाछलद र पथ फसजजीछद सन औभचततरय सो दशाछमनन सन भलिए उससो रछनजीतरय ससतरछ सन सछथ जोड़ा योगदसर दनखनन सी सोभशाशा लिगछछर होनन लिगजी थजीस रनषतरय ससतर हत ह अपनजी रजजी सछ रछभलिस हत उससन अपनन अभधसछर हह कससजी सो उससी ससतरछ र दखलि दननन सछ अभधसछर नह स हतmdashरछनजीतरय ससतरछ और अजसरछ सन नछर पर तरयन बछ खथ फब उछलिजी जछ रह थजीस रछजतरय चथ फसकस जनछ सी सछरथ फकहस इचछ सछ परभभनभधत सरछ हत इसभलिए वतरयकतवयकति-सछसततरय सन नछर पर वतरयकतवयकतिछद सछ नछरछ भिजी सफलि हो ससछ थछ जब रछजतरय सन अभधसछर कनतर सो सजीभर सर कदतरयछ जछए तरयकद वतरयकतवयकतिरछतर अपनन अभधसछरखो सन परभ जछगरस हत ह स-चनछ स-अनशाछभस हत ो रछजतरय सी भिथ फभरसछ अपनन आप ह भसरटी जछजी हत लिनकसन आजछद सछ अभभिपरछतरय तरयकद सनलि अपनजी ससपकतषपतति और सससछधनखो सछ रनरछनछ उपतरयोग हत ब तरयह रछनछ जछएगछ कस वतरयकतवयकति सी ससतरछ सछ उपतरयोग उससो पथ फसजजीछद छसखो सन हछथखो सछ जखलिदनछ बनछनन सन भलिए कसतरयछ जछ रहछ हत नॉजजस वतरयकतवयकति सो अपनजी ससपकतषपतति और सससछधनखो सन भनबक निरबध उपतरयोग सछ अभधसछर दननन सछ जोरदछर सरथमन सरछ हत अपरततरयक रप सन ह सजीसछर लिनछ हत कस रनषतरय असनलिछ हत ह भिथ फलि जछछ हत कस ससतरछ सछ धतरयनतरय वतरयकतवयकति सो उससी भनजछ सन दछतरयरन र सतद सर दननछ नह स हत बजलस सरछज र सबसन सछथ रहन हए अपनन समरछन अजसरछबोध एस अभभिवतरयकतवयकति सदशालि सो बचछए रखनन सछ अभधसछर हत तरयह ससतरछ सी नसछरछतरस वतरयछखतरयछ हत इसपर कतचछर सरन सरतरय नॉजजस सरछज सलतरयछर भशाकछ जतसन ससछरछतरस रथ फलतरयखो सी एसछएस उपनकछ सर दनछ हत दथ फसरन इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सी भिछसभ सरछधछन पररछलिजी सी आलिोचनछ सरन हए ह उससो सरसछर सी ओर सन अरोधस सछरमछह रछन लिनछ हत जो उससन अनसछर ससपकतषपतति पर रनषतरय सन नतभस अभधसछर र सटीदजी सछ सछर सरजी हत ो कतरयछ सरछज सलतरयछर जतसजी सोई अधछररछ नह स हत और जो सपधछम र

कससजी सछरर कतपड़ा योगद चसन हह उनसन कतसछस सो लिनसर रछजतरय और सरछज सी सोई जजमरनदछर नह स हत नॉजजस इन परशनखो सो नजरसदछज सर जछछ हत उससछ रछननछ हत कस जब रछजतरय सी ओर सन नतरयथ फनर परभबसध हखोगन रनषतरय-रछतर सो अपनन दछरछ अजजम सी गई ससपदछ पर अभधसछर होगछ ब सभिजी लिोग अपनन-अपनन कतसछस सन भलिए सरकतपम भिछ सन सछतरयम सरगन सरछज र सभिजी सो कतसछस सन सरछन असर और ससतरछ रहनगजी ो एस भिजी वतरयकतवयकति कतसछस सन लिछभिखो सन सभच न रहनगछ और सरछज उस आदशाम सी ओर अगरसर होगछ जो रनषतरयछ सछ सबसन बड़ा योगदछ सपनछ हत इससन भलिए ह रनषतरय सन अभधसछरखो सी वतरयछखतरयछ सरछ हत सहनन सी आशतरयसछ नह स हत कस नॉजजस सी रछनछभधसछर ससबसधजी अधछररछ रखतरयरायः ससपकतषपतति पर अभधसछर एस तससबसधजी ससतरछ पर सकद हत

इचछ-सछसततरयछद एस रछनछभधसछर

वतरयकतवयकति कतशानष सन ससदभिम र ससतरछ समरछनजनस वतरयहछर जजीन-सरकछ असरखो सी सरछनछ अभभिवतरयकतवयकति थछ अजजम ससपकतषपतति सन ऐजचस उपतरयोग सछ अभधसछर हत कससजी सरछज र इन अभधसछरखो सी अनपजसथभ र रछनछ जछएगछ कस हछस वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ खरन र हह तरयहछस जजन अभधसछरखो सो ससतरछ सछ पतरयछमतरय रछनछ गतरयछ हत न वतरयकतवयकति सन रथ फलिभिथ फ अभधसछर हह सरछज र सजमरभलि होनन सन पथ फम भिजी न रनषतरय सो परछपत होन हह सरछजजीसरर सी आनपछभस सफलिछ सरछज र नछगरिरस अभधसछरखो सी उपलिलधछ सन सर पर भनभिमर सरजी हत उसजी सन सरछज र नतरयछतरय सी पति सछ अनरछन लिगछतरयछ जछ ससछ हत दथ फसरन शालदखो र अभधसछर सरछज र नतरयछतरय सी सथछपनछ सो ससभि बनछन हह चथ फसकस तरयन वतरयकतवयकति सन रदभलिस अभधसछर हह इसभलिए वतरयकतवयकति सो उनसन भलिए आछज उिछनन थछ आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर ससरषम सरनन सछ अभधसछर भिजी सहज परछपत होछ हत नॉजजस सरछज र नतरयछतरय सन सरप सो लिनसर बह सपषट न हो कसस अभधसछरखो सी उसनन जोरदछर सछलि सी हत ह अभधसछरखो सो नतरयछतरय सछ पतरयछमतरय रछनछ हह सरछज र lsquoनतरयछतरय सी पसड़ा योगद भिजी स ससभि हत जब स हछस रछनछभधसछरखो सछ समरछन होछ हतrsquo9mdashतरयह बछ उसनन अननस ससदभिरषो सन सछथ सई बछर-ररछ-कफरछसर सह हत उससछ रछननछ हत कस अभधसछर रनषतरय सी ससतरछ सछ परजीस हह आदशाम सरछज र तरयन वतरयकतवयकति सो सहजरप र परछपत होनन चछकहए इचछ-सछसततरयछद कतचछरस इसर अभभिवतरयकतवयकति सी ससतरछ थछ ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो जतरयछदछ रहत दनन हह उनसछ रछननछ हत कस अजजम ससपकतषपतति पर रनषतरय सछ पथ फरछ अभधसछर हत और रछजतरय सरन कससजी सो भिजी इस अभधसछर र हसकनप सरनन सछ अभधसछर नह स हत जो सछनथ फनजी रप सन जजससछ हत ह उससो सहज-सछभिछकतस रप र परछपत होmdashतरयह इचछ-सछसततरयछद नतरयछतरय सछ आधछर-भसधिछस हत ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो सो लिनसर उनसछ आगरह इनछ अभधस हत कस अभभिवतरयकतवयकति सछसततरय जो

रछनजीतरय ससतरछ सछ असलिजी पहचछन हत सदछभच पजीन थ फ टीछ परजी होछ हत आगन हर नॉजजस सी नतरयछतरयछधछरिर सरछज सी परिरसलपनछ र अभधसछरखो सन रहत पर कतचछर सरगन तरयह जछननन सी सोभशाशा सरगन कस उससी lsquoसतrsquo अथछ lsquoआतर-सछभरतrsquo सी सतधिछसभसी कतरयछ हत सछथ ह हर इसपर भिजी कतचछर सरगन कस नॉजजस सन भलिए ससपकतषपतति अभधसछर ससपकतषपतति सन रछतरयनन थछ उससी कतभशाषटतरयछस कतरयछ हह

1 समसलिभि रदभलिस अभधसछर

नॉजजस सन भलिए नतरयछतरयछधछरिर सरछज सी पहलिजी कतशानषछ हत कस उसर वतरयकतवयकति सन रथ फलिभिथ फ अभधसछर सरजक होनन चछकहए हछलिछसकस हछस उससछ भचसन सनलि ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो सी कतनचनछ स सजीभर होसर रह जछछ हत उससन अनसछर परततरयनस रनषतरय सछ अजजम ससपकतषपतति पर पथ फरछमभधसछर हत ह उससो अपनजी रजजी सन अनसछर खचम सर ससछ हत दछन र दन ससछ हत इचछ-सछ सततरयछद कतचछरस रछन न आए हह कस रनषतरय अपनछ रछभलिस सतरयस होछ हत नॉजजस सी पसस lsquoअनछस सटीनटी एसडा तरयथ फटीोकतपतरयछrsquo र lsquoआतर-सछभरतrsquo(सनलफ आनरभशाप) शालद सनलि एस बछर उस सरतरय आछ हत जब ह सरछधछन और बनगछर पर चचछम सरछ हत उससी परिरभिछषछ र आतर-सछभरत ह असथछ हत जब सछरजी और स एस और सरछन हो अपनन शार र पर सबसन पहलिछ अभधसछर रनषतरय सछ हत अपनन शर एस तरयोगतरयछ सन बलि पर ह जो भिजी अजजम सरछ हत उससछ लिछभि उसन भरलिनछ ह चछकहए आतरसछभरत सन अलिछछ ह lsquoससपथ फरम सछभरतrsquo सी अधछररछ सो भिजी सपषट सरछ हत उससन अनसछर सरछज र नतरयछतरय सी उपजसथभ भिजी ससभि हत जब वतरयकतवयकति सो अपनन सरछई पर पथ फरछ अभधसछर हो ह अजजम ससपकतषपतति सो बनचनन असरिर सरनन सो पथ फर रह स सतर हो आतररकछ और ससपकतषपतति सी सरकछ सन भलिए शातर सछ परभसछर सरनन कहससछ सो टीछलिनन नससछन सी तध र सखो सन भिरपछई सरनन सछ अभधसछर वतरयकतवयकति सो भरलिनछ चछकहए तरयह भिजी lsquoससपथ फरम सछभरत सी शनरजी र आछ हत ससपथ फरम सछभरत सी दथ फसर रटीनछएस ससपकतषपतति सन असरर सरकछ दसगखो थछ कससजी भिजी अनतरय परसछर सी आपदछ सन ससपकतषपतति सो होनन छलिन नससछन सन बचछ सन अभधसछर सन रप र आछ हत तरयह ससपकतषपतति अभधसछर सन परभ दथ फसरखो सी कतनम सहरभ नतभस सछररतरयम थछ ससपकतषपतति सन उपतरयोग सो लिनसर सछरजी सन असजीभर अभधसछर सछ परजीस होजी हत लिनकसन lsquoससपथ फरम सछभरतrsquo सछ आशातरय अजजम ससपकतषपतति सन रनरछनन परतरयोग सछ अभधसछर नह स हत हछसी जखलिछड़ा योगद सो रतदछन र इस बछ सछ पथ फरछ अभधसछर होछ हत कस ह अपनजी जसटीस सछ सरछलि कदखछसर परभकदसद टी र सो रतदछन र पथ फर रह सछ

दन उससन लिगछछर गोलि दछगन लिनकसन उससो हछसी जसटीस सन परभकदसद सछ भसर फोड़ा योगदनन सछ अभधसछर नह स कदतरयछ जछ ससछ वतरयकतवयकति इस बछ सन भलिए पथ फरम स सतर हत कस अजजम ससपकतषपतति सछ कतभधरछनतरय ढसग सन अपनन सख एस स सतरछ सन कतसछर हन परतरयोग सरन लिनकसन दथ फसरखो सो उससन रछधतरयर सन हछभन पहसचछए तरयह स सतरछ उसन हरभगज नह स द जछ ससजी कतरयखोकस परसछरछसर र ऐसछ सरनछ दथ फसरखो सन जजीन र अछसभ हसकनप हत जजससछ इचछ-सछ सततरयछद कतचछरस कतरोध सर न हह सछफ हत कस ससपकतषपतति पर ससपथ फरम अभधसछरिरछ सछ भिछ भिजी दथ फसरन सन अभधसछर और जजीन सछ समरछन सरनन सी भिछनछ सन जड़ा योगदछ हत उसर सनलि न तध उपतरयोग सजमरभलि हह जो कतबनछ दथ फसरन सन जजीन और स सतरछ र अछसभ अनछभधसछर हसकनप कसए बगतर कतभधरछनतरय ढसग सन परदछन कसए जछ न हह इसभलिए ससपथ फरम सछभरत भिजी सरछज दछरछ रतरयछमकद भनतरयसकततर उपतरयोग भलिए होछ हत इसभलिए स कतदछनखो नन इससन भलिए lsquoसजीभर भनजजी-सछभरतrsquo भिजी सहछ हत हछलिछसकस सतरयस नॉजजस इस शालद-तरयगर सन परतरयोग सन बचछ हत ह भनजजी ससपकतषपतति सो जरर रछनछ हत उससछ जोरदछर र सन सन सरथमन भिजी सरछ हत सछथ ह जोड़ा योगद दनछ हत कस वतरयकतवयकति कतबनछ दथ फसरखो सो कससजी भिजी परसछर भिजी परसछर सी कभ पहसचछए उगरछ कदखछए तरयछ दथ फसरखो सी स सतरछ सो बछभध कसए भनजजी ससपकतषपतति सन उपतरयोग हन पथ फर रह स सतर हत

2 नतरयछतरयससग अभधगरहर

ससपकतषपतति सन अजमन सो लिनसर इचछ-सछसततरयछद दकतषटसोर पथ फर रह सपषट हत रनषतरय सछ सनलि उसजी ससपकतषपतति सन उपतरयोग पर नतभस अभधसछर हत जो उसनन नतरयछतरय ससग ढसग सन अजजम सी हो ऐसजी ससपकतषपतति जो उसनन बलिपथ फमस हभथतरयछई गई हो जजससन अजमन र उससछ सोई तरयोगदछन न हो उससन उपतरयोग सछ वतरयकतवयकति सो सोई नतभस अभधसछर नह स हत रगर सरछज र हर बछर आदशाम सन सछर नह स चलिछतरयछ जछ ससछ स वतरयछहछरिरस दकतषटसोर भिजी अपनछनछ पड़ा योगदछ हत रनषतरय दथ फसरन सन शर सन सन अजजम स सछ उपतरयोग सरन तरयह उभच नह स हत कसस तरयकद उस असछभरत तरयवयकति सससछधनखो तरयछनजी ऐसन सससछधनखो दछरछ जजनपर वतरयकतवयकति सछ तध अभधसछर न हो सी रदद सन तरयकद ह स अजजम सरछ हत ब उस उतपछद पर कसससछ अभधसछर रछनछ जछएगछ नतरयछतरयससग अभधगरहर र इसजी पर कतचछर कसतरयछ गतरयछ हत उससन अनसछर ऐसछ परततरयनस वतरयकतवयकति जो असछभरततरयवयकति ससपकतषपतति पर अपनछ दछछ सरन हए उससन स अजजम सरछ हत उससन भलिए उभच हत कस अजजम उतपछद सन बड़ा योगदन कहससन सो द थ फसरखो सन भलिए ोड़ा योगद दन तरयह सजीधछ-सछ वतरयछहछरिरस दकतषटसोर हत जजससो रछनजीतरय सरजोरिरतरयखो सन बजीच सछरसजसतरय थछ सरछज र शाछसभ और वतरयसथछ बनछए रखनन सी अनसररजीतरय सोभशाशा सन रप र भिजी दनख ससन हह तरयह वतरयछहछरिरसछ सन दबछ ह हह कस परछतरयरायः सभिजी इचछ-सछसततरयछद कतदछन असछभरततरयवयकति ससपकतषपतति

पर सलजन सी जसथभ सो सजीसछरन हह लिनकसन न उस असथछतरयजी अभधसछर तरयछ वतरयसथछ सो उसजी सजीरछ स रछनतरयछ दनन हह जब स ह स नतरयथ फनर शारषो सछ पछलिन सरछ हत उनसन इस दकतषटसोर सी आलिोचनछ भिजी होजी रह हत lsquoअनछभधसक ससपकतषपतति पर अभधसछरrsquo सी जीन भभिनन जसथभतरयखो सी चचछम इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो नन सी हत उनसन अनसछर रछन लिजीजजए सोई वतरयकतवयकति कससजी ऐसन सससछधन पर जो उससन सछभरत सन बछहर हत शर सरन हए स अजजम सरछ हत अथछ जजससछ ह सससछधन हत उससन सछथ भरलिसर शर सरन हए उतपछदन र सहछतरयस बनछ हतmdashब उससछ उस उतपछद पर कसनछ और कसस सजीरछ स अभधसछर होगछ

कतबलिसलि भिजी नह सशाथ फनतरयrsquo आलिोचस खरछ जछब दनन हह उनसन अनसछर तरयकद सोई वतरयकतवयकति चतरछहन पर खड़ा योगद सछर सन शाजीशाखो सी बगतर उससन सछरजी सी अनरभ सन आसर सफछई सरनन लिगन ो उससो उस सछर सछ सछभरत नह स कदतरयछ जछ ससछ इससन सरथमन र तरयकद सोई तरयह दछछ सरन कस इस परसछर भरलिछ-जलिछ शर आशतरयस हत और सरछज र कतबनछ शर सछ सछझछ कसए सछर नह स चलिछ ब ो नतरयछतरय-ससग अभधसछरिरछ सी अधछररछ ह अथमह न होसर रह जछएगजी कतरयखोकस जीसरछ अचछनस बजीच र आसर दथ फसरन वतरयकतवयकति दछरछ ससपकतषपतति पर बलिछ त सलजन सो भिजी बतध रोकतष सर ससछ हत इससन उस वतरयकतवयकति सन अभधसछरखो सछ सजीधछ हनन होगछ जो उतपछदन सन भलिए छसई जजमरनदछर हत दथ फसरन वतरयकतवयकति नन दबसगई कदखछसर जजससन उतपछद सो सलजछनन सी सोभशाशा सी हत रछजशाछह और सछमछजतरयछद र तरयह होछ थछ अपनन समछटी तरयछ आशतरयदछछ सो परसनन सरनन सन भलिए ऐसछ सझछ उनसन रसह-लिगन दरबछर परछतरयरायः दनन ह रहन थन तरयछतरछ सन ददरछन जसगलि र एस रछ कतबछ लिननन सछ रलिब तरयह नह स हत कस आप उसपर सछभरत सछ दछछ िोसनन लिग जीसरन अभधगरहर अथछ सलजन सन रछधतरयर सन अजजम ससपकतषपतति पर आशतरयस नह स कस ह आपसन ससपथ फरम सछभरत छलिजी ह हो उनसन सछभरत सो लिनसर दथ फसरन लिोगखो सी भिजी तसजी ह दछनदछर ससभि हत उस असथछ र छसकतस सछरजी जछनबथ फझसर तरयछ अनजछनन ह अपनजी दछनदछर पनशा सरनन र चथ फस भिजी ससछ हत सछफ हत कस सछससछरिरस सओस पर ससपकतषपतति अभधसछरिरछ ऐभहछभसस ससदभिम भलिए रहन हह तरयह सरसतरयछएस इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन सरक पहलिन सन ह थजीस नॉजजस नन उससी सरलि और सटी स कतनचनछ सी हत

ससपकतषपतति अभधगरहर सो लिनसर रछबटीम नॉजजस िोस नजीजन पर नह स पहसच पछछ इस कतषतरय र उससछ रन ससशातरयगरस हत ह लिॉस सन सहरभ दशाछमन हए शर सन सजमरशर पर अपनछ धतरयछन सकद रखछ हत उललिनखनजीतरय हत कस ईसछई परसपरछ र सरस भिथ फभर पररछतरछ सी रछनजी जछजी हत रछजछ धरजी पर पररछतरछ सन परर-पतर सछ परभभनभध हत रछजछ सो दतजीतरय-अभधसछर सन ससपनन रछननन छलिन सोलिहजीस शाछलद सन असगरनजजी लिनखस रछबटीम कफलरर नन भलिखछ थछ कस पररछतरछ नन सरस भिथ फभर ईसछ रसजीह सो ससौपजी थजी रसजीह नन उससो नछगरिरसखो सन बजीच कतभिछजज सर कदतरयछ कफलरर सन सथन कस पररछतरछ नन ससपथ फरम धरछ ईशवर सन परभभनभध तरयछनजी

रछजछ सो ससौपजी गई थजी सछ कतरोध सरन हए लिॉस नन lsquoसतकससडा कटीट ज आन गनमरटीrsquo र भलिखछ कस ईशवर सन सछरनन रछजछ और परजछ सन परशन उिछनन सछ सोई औभचततरय नह स हत उससन अनसछर पररछतरछ नन जरजीन सजीधन जनसछधछरर सो उससी सछरछनतरय दनखभिछलि सन भलिए ससौपजी थजी इसभलिए ह सछभरत सन परन हत परततरयनस वतरयकतवयकति सछ उसपर उनछ ह अभधसछर हत जजनछ कससजी दथ फसरन सछ हत कससजी वतरयकतवयकति दछरछ शानष सरछज सी रजजी सन बगतर परछसकभस ससपकतषपतति और सससछधनखो पर कससजी भिजी परसछर सी दछनदछर अतध सह जछएगजी ब रनषतरय सन बस र कतरयछ हत भिथ फ-उतपछद पर उससी दछनदछर सछ आधछर कतरयछ हो लिॉस सछ रछननछ हत कस रनषतरय परिरशर सन जरिरतरयन असछभरत तरयवयकति धरछ पर भनजजी अभधसछरिरछ सछ दछछ सर ससछ हत lsquoसतकससडा कटटी ज आन कद भसकतलि गनमरटीrsquo सन पछसचन अधतरयछतरय र ह सम दनछ हतmdash

1 तरयकद सोई वतरयकतवयकति अपनन सछभरत तरयवयकति स सो कससजी ऐसजी स र भरलिछछ हत जजससछ सोई सछरजी नह स हत ो ह स उस वतरयकतवयकति सी रछन लिजी जछजी हत2 परततरयनस रनषतरय सो अपनन शर पर पथ फरछ अभधसछर हत3 इसभलिए जब सोई वतरयकतवयकति अपनन शर सो जजससछ ह सछरजी हत असछभरत तरयवयकति

भिथ फभर सन तरयोग सरछ हत ो ह उसपर सछभरत परछपत सर लिनछ हत11

लिॉस सछ lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर ससपकतषपतति-अभधसछर सन पक र कदतरयछ गतरयछ तरयह सम दोषपथ फरम थछ चथ फसकस अनतरयछनतरय परछजरतरयखो सजग सी भिछसभ रनषतरय भिजी परसकभ सछ ह कहससछ हत इसभलिए शाोधन परिरशाोधन अथछ रपछसरर सन बहछनन वतरयकतवयकति दछरछ परछसकभस सससछधनखो पर जजन सरषो सन आधछर पर भनजजी अभधसछरिरछ सछ दछनदछर सी जछजी हत उसजी रह उनह स सरषो सन आधछर पर परछसकभस ससपदछ होनन सन सछरर रनषतरय पर भिजी परसकभ तरयछ सरछज सी दछनदछर ससभि हत उस असथछ र रनषतरय सी अकतसलि ससतरछ सी अधछररछ खटीछई र पड़ा योगद ससजी हत इन सभरतरयखो सन बछजथ फद लिॉस सछ कतचछर आधभनस इचछ-सछसततरयछद कतदछनखो सो आसकतषम सरछ हत सतरयस नॉजजस नन भिजी शर-सजमरशर सन कतचछर सो दोषपथ फरम रछनछ थछ हछलिछसकस ह उससछ सछथमस कतसलप दननन र असरथम रहछ थछ नॉजजस सन अनसछर lsquoशर-सजमरशरrsquo सन भसधिछस सी सरजोर हत कस इस आधछर पर हए ससपकतषपतति असरर पर सछभरत सी सजीरछ सन बछरन र िोस सरछधछन नह स दनछ उदछहरर सन भलिए रछन लिजीजजए रसगलिगरह सी तरयछतरछ पर भनसलिछ तरयछतरजी उस गरह पर उरनन र सछरतरयछब हो जछछ हत रसगलि सी सह पर उरनन सन बछद ह उस सथलि सी सफछई सरछ हत लिसबन परिरशर सन बछद ह उस सथलि सो सछफ और सरलि सरनन र सछरतरयछब हो जछछ हत अब तरयकद रसगलिगरह पर उरनन छलिछ ह पहलिछ असरिरक तरयछतरजी हत ो सछलि उिछ हत कस शर-सजमरशर सन भसधिछस सन अनसछर उससछ कसनजी भिथ फभर पर अभधसछर होगछ कतरयछ पथ फरछ रसगलि गरह उससछ रछन भलितरयछ जछनछ चछकहए अथछ सनलि ह सथलि जजनछ उसनन सछफ कसतरयछ हत नॉजजस इस परशन सो तरयह स ोड़ा योगद दनछ हत उषपततिर नह स दनछ उससी ओर एस सझछ तरयह भिजी आछ हत कस lsquoशर-सजमरशरrsquo सन कतचछर सो ह

कसनछरन सर अभधसछरिरछ सी सरसतरयछ पर वतरयकतवयकतिरछतर सी रदजथ फदगजी थछ उससी रथ फलिभिथ फ आशतरयसछ सो धतरयछन र रख उपतरयोभगछछद दकतषटसोर सन कतचछर कसतरयछ जछए

आगन बढ़नन सन पहलिन उभच होगछ कस उस सरसतरयछ पर कतचछर सर भलितरयछ जछए जजससछ हरनन ऊपर उललिनख कसतरयछ हत तरयछनजी असछभरततरयवयकति तरयछनजी नतसभगमस ससपदछ पर भनजजी अभधसछरिरछ सो कसस परसछर परिरभिछकतष कसतरयछ जछए उससन गजीसरर सछ आधछर कतरयछ हो lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर वतरयकतवयकति सी ससपकतषपतति कसनजी और कसस सजीरछ स उभच हत स कतदछन इसन सजीरछह न रछनन हह उनसन अनसछर तरयह रनषतरय पर हत कस अपनजी तरयोगतरयछ और सछररतरयम सन बलि पर ह असछभरततरयवयकति सओस सन जजनन बड़ा योगदन कहससन पर दछछ िखोस ससछ हत ह उससछ अभधसछर हतmdashजो उससो भरलिनछ ह चछकहए लिनकसन उनसन आगन भिजी वतरयछहछरिरस सरसतरयछएस सर नह स हत lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर रनषतरय जजस ससपकतषपतति पर अपनजी दछनदछर परस सरनछ चछहछ हत ससभि हत उससन पहलिन सन ह लिोग उससछ कससजी ओर रप र उपतरयोग सर चसन हखो उदछहरर सन भलिए एस कससछन जसगलि सो सछफ सर उससो खनजी लिछतरयस बनछछ हत ह सछफ सी गई जरजीन पर अपनन सछभरत सछ दछछ भिजी सरछ हत लिनकसन कससछन जरजीन सो उपतरयोग र लिछनन छलिछ असनलिछ पहलिछ वतरयकतवयकति नह स हत तरयह पथ फर रह ससभि हत कस उससन पहलिन भिजी स लिोग उससछ उपतरयोग सर चसन हखो गछस सन आसपछस खछलिजी पड़ा योगद जरजीन सछ उपतरयोग लिोग पशाओस सो बछसधनन उपलिन थछपनन सन भलिए सरन हह बछद र उस जरजीन पर सोई वतरयकतवयकति रर बनछ लिनछ हत अथछ खनजी तरयछ स और सरनन लिगछ हत तरयकद परथर उपतरयोग ह सछभरत सी शाम हत ो बछद र जजसनन उस जरजीन पर गकह-भनरछमर कसतरयछ हत उससछ अभधसछर अतध रछनछ जछनछ चछकहए कसस अतध सहन जछनन सी बछ ब स भनरछधछर हत जब स कस बछसी लिोगखो सो उससन सोई आपकतषपतति न हो तरयकद ह सरछज दछरछ रछनतरय चलिन हत ो ऐसन ससपकतषपतति अभधसछर सो रछनतरयछ दननजी होगजी हछलिछसकस तरयह भिजी ससभिछनछ हत कस उस ससपकतषपतति अभधसछर सन शानष लिोगखो सो सोई भशासछतरय न हो कसस हरनशाछ ह उनह सोई भशासछतरय तरयछ नससछन न होगछ तरयह सहनछ बह ह सकिन हत तरयह भिजी ससभि हत कस उस सलजन सन सनलि ससबसभध वतरयकतवयकति सो लिछभि हो जबकस बछसी गछस छलिखो सो नससछन उिछनछ पड़ा योगद रहछ हो कतरयछ उस असथछ र भिजी उस वतरयकतवयकति सन ससपकतषपतति परछभधसछर सो तध रछनछ जछएगछ इस सम सन बछद सरछधछन सन भलिए नॉजजस पनरायः लिॉस सी ओर दनखनन लिगछ हत और लिॉस ऐसन ससपकतषपतति परछभधसछर सो जजससन दथ फसरखो सो हछभन पहसचनन सी ससभिछनछ हो इस शाम सन सछथ सजीसकभ दनछ हत कस दथ फसरखो सन भलिए भिजी शनषठ और पतरयछमपत कहससछ ोड़ा योगद कदतरयछ जछनछ चछकहएmdash

lsquoबहजी नद सन पछनजी पजी लिननन सन कससजी सो नससछन पहसच ससछ हत इससी सोई सलपनछ भिजी नह स सर ससछ भिलिन कससजी नन उससन आससि जलि कतपतरयछ हो कतरयखोकस नद तसजी सी तसजी हछस होगजी दोनखो सी पतरयछस बझछनन सन भलिए पतरयछमपत तरयकद बछ दोनखो सन भलिए िीस-िछस पतरयछमपत रछतरछ र उपलिलध भिथ फभर सन बछरन र भिजी सह जछ ससजी हतrsquo12 नॉजजस सन अनसछर असछभरततरयवयकति

ससपकतषपतति पर अभधसछर दशाछमनन सन भलिए लिॉस सन उपतरयमवयकति परभबसध सछ पछलिन कसतरयछ जछनछ चछकहए हछलिछसकस इस सम र इनजी खछभरतरयछस हह कस सतरयस नॉजजस ह उससन ससषट नह स हो पछछ अपनन सम सो आगन बढ़छछ हआ ह भलिखछ हत lsquoकससजी भिजी वतरयकतवयकति सछ सछभरत उससन अभधस भिलिछ कतरयखो हो जजनछ उसनन कससजी पदछथम सी रथ फलतरयषपततिछ सो बढ़छनन र तरयोगदछन कदतरयछ हतrsquo13 असभर भनषसषम पर पहसचनन सन पहलिन ह जसथभ सी पथ फर वतरयछखतरयछ सरछ हत सोई वतरयकतवयकति कससजी स सछ सछभरत हछभसलि सरनन सन भलिए अपनछ शर कतरयखो लिगछछ हत शाछतरयद इसभलिए कस उससन पछस सनलि उससछ शर हत उसजी सन रछधतरयर सन ह अपनजी उपतरयोभगछ दशाछम ससछ हत जब सोई वतरयकतवयकति असछभरततरयवयकति स पर अपनछ शर लिगछछ हत जो उससछ शर उस स पर छ जछछ हत उससछ परभिछ स पर सपषट झलिसनन लिगछ हत शर सन पचछ स िीस पहलिन जतसजी नह स रहजी शर सछ तरयह परसछर दथ फसरखो सन रसछबलिन स पर शभरस सी दछनदछर सो पषट सरछ हत लिनकसन शर सछ सरप कतरयछ हो कतरयछ कससजी भिजी परसछर सन शर सन स पर दछनदछर सर पछनछ नतभस होगछ नॉजजस इस एस उदछहरर सन रछधतरयर सन सपषट सरछ हत lsquoरछन लिजीजजए रनरन हछथ र टीरछटीर सन सथ फप सन भिर एस सनन हत उस सनन सो रह तरयकद सरद सी लिहरखो पर बहछ दथ फस ो सथ फप सन सर सरद र द थ फर स फतलि जछएसगन कतरयछ उससन आधछर पर सरद सन उनन कहससन पर जहछस स टीरछटीर सथ फप सन सर फतलिन हह रह अपनन सछभरत सछ दछछ सर ससछ हथ फस जछकहर हत तरयह रथ फखमछपथ फरम बछ होगजीrsquo इससन बछद ह भनषसषम पर आछ हत कस ह शर सछभरत कदलिछनन र सहछतरयस हत जजससन स सन रथ फलतरय र ककतधि होजी हत ह अपनजी और सरछज सी नजरखो र अभधस रथ फलतरयछन होछ हो तरयह एस रहतपथ फरम भनषसषम हत जो जजीन सन उदनशतरय थछ सरछज र रनषतरय सी उपतरयोभगछ सन भलिए रछगमदशामस सछ सछर सरछ हत सोई सछतरयम जो सनलि वतरयकतवयकति कतशानष सन भलिए रथ फलतरयछन हत बछसी लिोगखो सन भलिए वतरयथम बजलस नससछनदनह ो उससछ सससछर र उससछ छसकतस रथ फलतरय शाथ फनतरय हत उदछहरर सन भलिए उपतरयमवयकति उदछहरर र ऐसछ हो ससछ हत कस टीरछटीर सथ फप सो पछनजी पर बहछनछ कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए खनलि हो उसन उससन खशाजी भरलिजी हो लिनकसन तरयकद उससन सरद र कससजी परसछर सछ परदथ फषर फतलिछ हत ो उससछ नससछन पथ फरन सरछज सो होगछ जछकहर हत कस वतरयकतवयकति सछ शर-उतपछद न सनलि उससन भलिए बजलस बछसी सरछज उपतरयोगजी होनछ चछकहए भिजी वतरयकतवयकति सी उसपर दछनदछर तध रछनजी जछएगजी शर सछ ससछरछतरस उपतरयोग अपनन सछथ-सछथ दथ फसरखो सछ भिजी भिलिछ दनखनछ ह सतछभधसछर सी पहलिजी और आजखर शाम हत

3 नतरयछतरयससग असरर

नतरयछतरयससग असरर ससपकतषपतति पर ससपथ फरम सछभरत सी जसथभ सो दशाछमछ हत सरछज र ससपकतषपतति असरर सन भनसकषट रप भिजी परचभलि हह उदछहरर सन भलिए स वतरयकतवयकति चोर सर दथ फसरन सन धन सो रर लिन आन हह स ऐसन लिोग भिजी हह जो इससन भलिए धोखछदड़ा योगद जतसन आसछन कसस हनतरय रछसन सछ चतरयन सरन हह इससन ससपकतषपतति असरिर होसर उनसन सलजन र चलिजी जछजी हत लिनकसन

उसपर नतरयछभतरयस दछनदछर ससभि नह स हत चोर तरयह सहसर कस उसनन ससपकतषपतति ससचतरय सन भलिए चोर सछ सहछरछ भलितरयछ हत उसपर अपनजी दछनदछर नह स सर ससछ न ह सोई धोखनबछज वतरयकतवयकति दथ फसरखो सन सछथ लि-परपसच सन आधछर पर जटीछई गई ससपकतषपतति सो अपनछ बनछ ससछ हत इसजी परसछर तरयकद सोई ससपकतषपतति सछ सछरजी हत रगर उससन असरर सन भलिए ततरयछर नह स हत उससी असहरभ सन बछजथ फद तरयकद उसन ससपकतषपतति-असरर हन बछधतरय कसतरयछ जछछ हत ो उस असथछ र भिलिन ह असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हो सछरजी सन इचछ-कतरधि स सन असरर सो नतरयछभतरयस नह स सहछ जछ ससछ तरयकद उस स सन वतरयछपस लिोसकह जड़ा योगदन हह थछ असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हत ब भिजी वतरयकतवयकति सो उस असरर सन भलिए रछजजी सरनछ नतरयछतरय-भिछनछ सन अनसछर अपनजक होगछ ऐसन रछजतरय र जो नतरयछतरय-रछगम पर होनन सी दछनदछर सरछ हत असरर हन तध परकरकरितरयछ सछ पछलिन सरनछ जरर हत दनसछर ससपकतषपतति पर सछभरत सन असरर सन भलिए आशतरयस हत कस उसन सनचछपथ फमस तध नतरयछतरय-समर परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन ससपनन कसतरयछ जछए तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी ससपकतषपतति तरयछ सससछधन पर अभधसछर रखछ हत उससछ अभधसछर कतभधसमर थछ सरछज दछरछ रछनतरय हत भिजी ह उससो कससजी दथ फसरन सो असरिर सरनन सछ अभधसछर भिजी रखछ हत शभरस सन रछरलिन र तरयकद सोई शभरस कससजी सछतरयम सो सनचछपथ फमस सरनन सन भलिए ततरयछर नह स हत ब उससी रजजी सन कतबनछ सछतरयम सरनन सन भलिए बछधतरय कसतरयछ जछनछ इस कतचछरधछरछ सन असगम अरछनतरय हत

एस जसथभ तरयह भिजी हो ससजी हत कस सोई वतरयकतवयकति अपनन सछभरततरयवयकति स सो नतरयछभतरयस परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन कससजी वतरयकतवयकति सो असरिर सरनछ चछहछ हो कसस दथ फसरछ वतरयकतवयकति उसन लिननन सन भलिए ततरयछर न हो नॉजजस जोर दनसर सहछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी तधछ हन दछछ सी सहरभ अभनछतरयम हत लिनकसन लिननन छलिन सी सहरभ तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी दछन तरयछ उपहछर सो लिननछ न चछहन ब इस जसथभ सो ह पथ फर रह सपषट नह स सर पछछ लिनकसन ह जोर दनसर सहछ हत कस रकरिनछ सो उस असर पर उपजसथ अशतरय होनछ चछकहए रदन सो सहरभ सछ पतरयछमतरय रछनन हए ह इस भनरमतरय पर पहसचछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी परकरकरितरयछ सन ददरछन रकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयछनजी सोई वतरयकतवयकति सहन कस उसनन ससपकतषपतति सछ सनचछपथ फमस असरर कसतरयछ हत रगर ससबसभध वतरयकतवयकति उसन सजीसछर सरनन सन इनसछर सर दन ब असरर सी परकरकरितरयछ सो अपथ फरम रछनछ जछएगछ दथ फसरन शालदखो र असरर-परकरकरितरयछ सो भिलिजी-भिछसभ ससपनन होनन सन भलिए रकरिनछ सन सछथ-सछथ कतरकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयह सछतरयम दोनखो सन कहखो सो धतरयछन र रखसर शाछसभपथ फमस और कतभधसमर ढसग सन कसतरयछ जछनछ चछकहए नॉजजस सन अनसछर जो शात कससजी स सन अजमन पर लिछगथ फ होजी हह ह शात उससी कतबरकरिी तरयछ अनतरय कससजी असरर पर भिजी लिछगथ फ होजी हह उदछहरर सन भलिए तरयकद कससजी शाम सन अधजीन कससजी सो दभनतरयछ र सह स सन भिजी पनतरयजलि लिननन सन परभबसभध सर कदतरयछ हत ो इस भनतरयर सी पथ फछमपनकछ और शाम सन अनसछर उस वतरयकतवयकति सन भलिए पनतरयजलि सी कतबरकरिी भिजी सछभिछकतस रप सन परभबसभध होगजी दथ फसरन शालदखो र तरयकद कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए सोई स भनकतषधि रछन लिजी गई हत ो उससन

उपतरयोग सी थ फ टी उस वतरयकतवयकति सो कससजी भिजी परसछर सन नह स द जछ ससजी स सथछनखो पर हर नॉजजस सो असपषट और धसधलिछ पछन हह सकतशानष सन सछभरत सो लिनसर तरयह दछछ परछतरयरायः कसतरयछ जछछ हत कस उसर सभिजी अभधसछर पथ फरम असररजीतरय हह लिनकसन तरयह सोचछ-कतचछरछ सततरय नह स हत ऐसन अननस उदछहरर खोजन जछ ससन हह जजससन अनसछर वतरयकतवयकति सन पछस कससजी स सो अपनन पछस रखनन सछ अभधसछर हो कसस उससन असरर सछ अभधसछर उससन पछस न हो रसलिन कसरछतरयन सछ रसछन जजसर वतरयकतवयकति रह ससछ हत उसपर अपनन छतसछभलिस सलजन सी दछनदछर सर ससछ हत अपनन सछररतरयम सन अनसछर उससी ररमर सजछटी आकद पर धनरछभशा भिजी खचम सर ससछ हत कसस उसन बनचनछ उससन अभधसछर कनतर सन बछहर होछ हत आशातरय हत कस तरयकद वतरयकतवयकति सछ ससपथ फरम सछभरत कससजी स पर हत भिजी उसन उस स सो बनचनन अथछ इचछनसछर असरिर सरनन सन छजजब अभधसछर परछपत हखोगन एस रह सन ह स उससी दछस सन सरछन होगजी उससन बछरन र ससपथ फरम भनरमतरय लिननन सछ अभधसछर उससछ सछरजी होनन सन सछरर उससन पछस रछनछ जछएगछ कससजी सो अनछभधसछर बनचनछ अथछ तध सछरजी सी इचछ सन कतबनछ स सछ रथ फलतरय चसछए बगतर उसन अपनन सछभरत र लिननछ अनतभस एस सछभरत सन भसधिछस सछ उललिसरन हत दथ फसरन शालदखो र स सछ ससपथ फरम सछभरत परछपत सरनन सन भलिए स सन मरछन सछरजी सी सहरभ जटीछनछ कफर उससछ उपतरयवयकति रथ फलतरय चसछनछ आशतरयस हत इनर सन एस भिजी अभिछ अथछ आसभशास कतचलिन सन भिजी ससपथ फरम सछभरत खरन र पड़ा योगद ससछ हत नतरयछतरय सी रछसग हत कस स सछ असरर ससपथ फरम सछभरत सन ससपथ फरम सछभरत सन भलिए हो तरयकद सोई सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रखतरय उदनशतरय स-कतशानष पर ससपथ फरम सछभरत सी रकछ सरनछ अथछ सछभरत सो बढ़छछ दननछ अथछ उससन भलिए परभिछजी सोभशाशा सरनछ हत उस असथछ र सतजचस दछसत सरसतरयछ हो ससजी हत इसपर तरयकद सोई तरयह सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रथ फलि उदनशतरय सनलि सछतरयषपततिछ सो बचछए रखनन सी सछतरयद हत ब भिजी ह गलिजी पर हत उदछहरर सन भलिए अपनन परिरछर सी जररखो सो पथ फरछ सरनन सन भलिए सोच-सरझसर खद सी बोलिजी लिगछनछ खद सी नजीलिछरजी पर उर आनछmdashसनलि सछतरयषपततिछ सी सछतरयद रछनजी जछएगजी हछलिछसकस इस रह सन कससजी वतरयकतवयकति दछरछ अपनजी सछतरयषपततिछ सन कतचछर सो लिछगथ फ सरनछ उससी चरर सछरमछह सहछ जछएगछ आदशाम सरछज र ऐसजी जसथभ सी सलपनछ भिजी नह स सी जछ ससजी

4 नतरयछभतरयस ससशाोधन एस भनछरर

नतरयछतरय सदगछ नह स हत न ह सरछज र हरनशाछ सब स शाभि और शाछसभरतरय होछ हत परततरयनस सरतरय सरछज र अनसथ फलि एस कतरोधजी शाकतवयकतितरयछस सछतरयमर रहजी हह न सभिजी रनषतरय सन समवतरय पछलिन र सहछतरयस बनजी हह ो सभिजी कतरोध पर उर आजी हह इसभलिए नतरयछतरय सछ एस रप ससरषम सछ भिजी हत सरछज चछहछ हत कस हछस नतरयछतरय सन भलिए सभिजी सोई खरछ न हो तरयछनजी न

ो वतरयकतवयकति कससजी दथ फसरन सन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सछ सछरर बनन न ह सोई उससन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सी जरजीन ततरयछर सरन तरयह आदशाम जसथभ हत वतरयहछर र सरछज र ससरषम सी जसथभतरयछस बनजी रहजी हह रछज सरछज कससजी सन भलिए भिजी तरयह ससभि नह स होछ कस ह चतबजीस रसटीन वतरयकतवयकति सन अभधसछर-ससरकर थछ समवतरयपछलिन सन परनररछ र लिगछ रहन इसभलिए वतरयकतवयकति सो अपनन अभधसछरखो और अजसत पर सससटी सन सरतरय आतररकछ अथ ससपकतषपतति सी सरकछ सन भलिए सरतरयछनसछर परभसछर सरनन सी थ फ टी दन द जछजी हत तरयह सछरछजजस गभकतभधतरयखो र ससशाोधन एस भनछरर सन ददरछन नतरयछतरय सी जसथभ सो दशाछमजी हत रछबटीम नॉजजस सन अनसछर वतरयकतवयकतिरछतर सो तरयह आजछद होजी हत कस ह अपनन अभधसछर ससपकतषपतति और जजीन सी रकछ सन भलिए आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर उपतरयवयकति बलिपरतरयोग सर ससन रगर तरयह धतरयछन रखन हए कस सससटी अथछ आसनन आपदछ सी जसथभ र दथ फसरखो सो भिजी ह अभधसछर उपलिलध हखोगन तरयकद lsquoसrsquo सो lsquoखrsquo दछरछ कसए गए दरछचरर सन नससछन उिछनछ पड़ा योगदछ हत ब lsquoसrsquo सो उससछ सरतरयछनसछर परभरोध सरनन थछ नससछन सी जसथभ र lsquoखrsquo सन कभपथ फभम सछ दछछ सरनन सछ पथ फरछ अभधसछर होगछ इससन बछजथ फद तरयकद lsquoखrsquo सछ दरछचरर बनछ रहछ हत ब lsquoसrsquo सो उसन सछनथ फन दछरछ अथछ सजीधन ह दरछचरर सन भलिए दसकडा सरनन सछ अभधसछर होगछ तरयन अभधसछर सछरछजजसछ सी नजीस हह थछ सभिजी सदसतरयखो सो बरछबर होन हह उपतरयमवयकति उदछहरर सी ह बछ सर ो तरयकद कससजी भिजी कर lsquoसrsquo lsquoखrsquo सन सछथ दरछचरर र भलिपत पछतरयछ जछछ हत ो lsquoखrsquo सो भिजी अभधसछर होगछ कस ह lsquoसrsquo सो दसकडा सर ससन और तरयकद उससन आचरर सन उससो कभ पहसचजी हत ो अपनजी कभपथ फभम सन भलिए दछछ सर ससन

नॉजजस सी खथ फबजी हत कस अपनन कतनचन र ह न सनलि रछन-वतरयहछर सी दबमलिछओस पर कतचछर सरछ हत बजलस रछनजीतरय ससतरछ सन दछतरयरन र उनसछ सरछधछन भिजी सझछछ हत अपनन सथ फकर कतनचन सछररतरयम सन ह जहछस अननस गसभिजीर रदखो सछ सरछधछन दनछ हत ह स स रदखो सो अनसलिझछ ह ोड़ा योगद जछछ हत वतरयकतवयकति सो अपनजी परछररकछ ससपकतषपतति रकछ सछ अभधसछर हत आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर ह अपनन ऊपर होनन छलिन कससजी भिजी परसछर सन हरलिन सछ परभसछर सर ससछ हत और तरयकद कससजी सन आचरर सन उससो नससछन पहसचछ हत ो उस नससछन सी भिरपछई सी दछनदछर भिजी सर ससछ हत रनषतरय सो तरयन अभधसछर सनस परसपरछग सरछजखो सो ोड़ा योगदसर परछतरयरायः सभिजी आधभनस सरछजखो र परछपत हह इससन बछजथ फद कतदछनखो सन एस गम सो नॉजजस सन अभ-वतरयकतवयकतिछद सोच सन आपकतषपतति हत तरयह आपकतषपतति असनलिन नॉजजस सन नह स लिगभिग सभिजी इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन हत उनह लिगछ हत कस ससपकतषपतति अभधसछर सो लिनसर वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ सरथमन सरन हए न इनजी आगन भनसलि जछन हह कस उससन कतचछरखो र वतरयकतवयकतिछद उनरवयकति और उचसखलि कदखनन लिगछ हत इससन भिजी इनसछर नह स कसतरयछ जछ ससछ कस परततरयनस वतरयकतवयकति सो अपनजी कभपथ फभम सी दछनदछर सछ अभधसछर हत लिनकसन कभपथ फभम सी सजीरछ कतरयछ हो इससो तरय सरनन सछ अभधसछर कससन होगछ कतरयछ सनलि उससो जजसन कभ पहसचजी हत तरयकद ह अपनजी कभ सछ बढ़-चढ़सर रथ फलतरयछससन सरछ हत ब कतरयछ होगछ ऐसन र तरयकद सरसछर

सछनथ फन सन रछधतरयर सन हसकनप सरजी हत ो कतरयछ उससछ परतरयछस वतरयकतवयकति-सछसततरय सन दछतरयरन र अनछशतरयस रछनछ जछएगछ ऐसन परशनखो पर परभकरकरितरयछ बह कतलिसब सन भरलि पछजी हत रछबटीम नॉजजस सी ओर सन अपरछध सन भलिए दथ फसरन सो दसकडा सरनन सछ सझछ पर बहखो सो आपकतषपतति हत उनसन अनसछर वतरयकतवयकति सो अपनन ह सर पर दसडा सनछनन सछ सोई अभधसछर नह स हत कतरयखोकस नससछन सी भिरपछई कसस सजीरछ स हो तरयकद तरयह उस वतरयकतवयकति पर ोड़ा योगद द जछए जजससछ नससछन हआ हत ो ह सह हत तरयछ गलि इससछ भनरमतरय सदन सरनगछ अभभितरयवयकति सो दसकडा सरनन सछ अभधसछर परभिछकत रनषतरय सो एसछएस नह स कदतरयछ जछछ ऐसन रछरलिखो र रछजतरय सी उपजसथभ जरर रछननन सन हछलिछसकस वतरयकतवयकति-सछसततरय सी भिछनछ सो िनस पहसच ससजी हत लिनकसन इससन सछथम सन शाजीभिथ फ हो एस वतरयकतवयकति दछरछ दथ फसरन सो हछभन पहसचछए जछनन सी ससभिछनछ र भिजी सरजी आजी हत तरयह ऐसछ रोड़ा योगद हत जहछस इचछ-सछसततरयछद सी सजीरछ सछफ नजर आनन लिगजी हत नॉजजस बड़ा योगदन परिरशर सन वतरयकतवयकतिरछतर सन ससपथ फरम सछसततरय सछ पक लिनछ हत कसस ससपकतषपतति सन ससरकर थछ सरसतरयछओस सन सजीधन भनछरर र इचछ-सछसततरयछद सी जो दबमलिछएस हह न थोड़ा योगदछ-सछ कतचछर सरनन पर सछरनन आ ह जछजी हह

रछबटीम नॉजजस नन सरछधछन पधिभ सी आलिोचनछ सी हत लिोगखो सन सरछधछन जटीछसर उसजी धनरछभशा सन पभलिस सो पोसनछ तरयह लिोगखो सी नतसभगमस सछधजीनछ पर डाछसछ डाछलिनछ हत लिनकसन शाछसन और सरसछर चलिछनन सन भलिए ो धन चछकहए नॉजजस इससन भलिए लिोगखो सो जछगरस सरनन सी बछ सरछ हत लिोगखो सो अपनन अभधसछरखो और समवतरयखो सछ बोध होगछ सछथ र तरयह कतशवछस होगछ कस उनसी सछधजीनछ अकणण रर हत सरछज र रहसर उनसी ससपकतषपतति और अभधसछरखो सो सोई खरछ नह स हत ो न सतरयस अनशाछभस होसर सछर सरगन लिनकसन सरछज र अनशाछसन और शाछसभ-वतरयसथछ बनछए रखनन सन अभरिरवयकति रछजतरय सन और भिजी दछभतरयत होन हह भशाकछ सछसरतरय ससससकभ अभभिरकछ जतसन बह सन रछरलिन हह जजनह बढ़छछ दननछ रछजतरय सछ पनजी समवतरय रछनछ जछछ हत उनसन भलिए धन सी आपथ फभम सहछस सन होगजी नॉजजस इससन भलिए दछन और सतजचस सहतरयोग सछ सरथमन सरछ हत तरयहछस नॉजजस और हछसपसम सन कतचछरखो र सरछनछ दनखजी जछ ससजी हत जॉन हछसपसम भिजी रछनछ थछ कस सरसछर सछ एसरछतर सछतरयम lsquoउपद आकद सन सरतरय लिोगखो सन जछन-रछलि सी रकछ सरनछ हतrsquo लिनकसन उपदकततरयखो पर सछबथ फ पछनन सन सरसछर सन पछस सरभच शाकतवयकति और अभधसछरखो सछ होनछ जरर हत छकस असर पड़ा योगदनन पर ह नतरयछतरयसछम सी भिथ फभरसछ भिजी भनभिछ ससन इन सब सछतरयरषो सन भलिए सरसछर सन पछस धन आनछ चछकहए हछसपसम सन अनसछर उपतरयवयकति ो तरयह हत कस सछनथ फन और वतरयसथछ सन भलिए सरसछर सो धन सी आपथ फभम नछगरिरसखो सन सतजचस सहतरयोग और दछन सी भिछनछ सन हो तरयकद सरछधछन सछ सहछरछ लिनजी हत ो सर-रछभशा सछ उपतरयोग सनलि सरछज र शाछसभ और सरकछ सन कतसछर सन भलिए कसतरयछ जछनछ चछकहए ह जोर दनसर सहछ हतmdashlsquoसरछज र सछनथ फन और वतरयसथछ सछतरयर रखनन सन अलिछछ कससजी और सछतरयम सन भलिए जनछ सन धन जटीछनन सछ सरसछर सो सोई अभधसछर नह स हतrsquo नॉजजस सछ नतरयछतरयदशामन एस आदशामछद उदछर हत एस भिछस रन

सछ समशाधिछछद सपनछ एस ऐसछ कतचछर जजसन रछनछछद सरतरय-सरतरय पर दनखन आए हह उससी स सजीरछएस हह अननस सरसतरयछएस ऐसजी हह जजनपर नॉजजस कतचछर सरनन सन बचछ हत इससन बछजथ फद उससन कतचछरखो र एस आदशाम रछनछछद सरछज सन गिन सछ सपनछ रदजथ फद हत सलि भरलिछसर इचछ-सछसततरयछद रनषतरय सन अभधसछर ससतरछ और एस आदशाम सरछज सन सपनन सो बह ह आसछन भिछषछ र दभनतरयछ सन सछरनन लिछछ हत नथछभनतरयलि बछसडानन सन शालदखो र lsquoइचछ-सछसततरयछद बह सरलि सपषट आसछन भिछषछ र भलिखछ हआ दशामन हत जजसन सरझनन सन भलिए कससजी कतशानष सनजीसी तरयोगतरयछ सी आशतरयसछ नह स हत तरयह जछनसछर परस और आनसददछतरयस पछि हतrsquo14

copy ओरपरसछशा सशतरयप

ससदभिछमनरकरिरजरसछ

1 To live honorably to harm no one to give to each his own Ulpianus in Digesta of Justinianus

Augustus 11101

2 The sovereign is not bound by the laws-Ulpianus Digesta 1331

3 Justice is the constant and perpetual will to render to every man his due Digesta 1110

4 Political theories past and present have traditionally been concerned with who should be the

master (usually the king the dictator or government bureaucracy) and who should be the slaves -John

Hospers What Libertarianism Is

5 No one is anyone else master and no one is anyone else slave Since I am the one to decide how my

life is to be conducted just as you decide about yours I have no right (even if I had the power) to

make you my slave and be your master nor have you the right to become the master by enslaving me

Slavery is forced servitude Ibid

6 Government should intervene only in a RETALIATORY situation The government must never

INITIATE an action to create a better world mdash it is not the business of government to make an

advance decision about what counts as benefit Through laws government can prohibit various

aggressive actions but it cannot require the bringing about of supposedly beneficial ones John

Hospers What Libertarianism Is

7 The state of Nature has a law of Nature to govern it- John Locke Second Treatise on Civil

Government

8 no one ought to harm another in his life liberty and or property-Ibid

9 justice to hold just in case rights are respected -Peter Vallentyne in Nozickrsquos Libertarian Theory of

Justice

10 a right is something for which one can demand or enforce compliancerdquo Nozick in Philosophical

Explanations 1981 p 499

11 a If one mixes what one owns with something that is unowned one thereby comes to own the

unowned thing

b Each person owns her own labor

c If one mixes onersquos labor with unowned land one thereby comes to own the land

12 No body could think himself injured by the drinking of another man though he took a good

drought who had a whole river of the same water left him to quench his thirst and the case of land and

water where there is enough of both is perfectly the same-John Locke Second Treatise of Civil

Government Chapter 5

13 Why should onersquos entitlement extend to the whole object rather than just to the added value

onersquos labor has produced- Nozick Anarchy State and Utopia p 175

14 ldquoLibertarianism is very simply and clearly written and requires no technical knowledge on the part of

the reader Enjoyable informative readingrdquo- Nathaniel Branden as quoted by John Hospers in

Libertarianism A Political Philosophy for Tomorrow

Page 9: इच्छा—स्वातंत्र्यवाद(Libertarianism)

इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन अनसछर रछनजीतरय इचछ और समवतरय सो भनधछमरिर सरनन छलिन अभधसछर उदछर होनन चछकहए उनसछ सरप ऐसछ होनछ चछकहए कस सरछज सछ सरजोर सन सरजोर वतरयकतवयकति उनसछ लिछभि उिछ ससन ससपकतषपतति जटीछनन थछ उससन हसछसरर ससबसधजी अभधसछर रनषतरय सी पससद थछ उससी सछतरयमशातलिजी सी ससतरछ सन भलिए आशतरयस हह तरयकद वतरयकतवयकति सो अपनन जजीन सन बछरन र उपतरयवयकति भनरमतरय लिननन कतसछस सन भलिए तरयोजनछएस बनछनन तरयछ अपनन ह शर सन लिछभिखो सन सभच सर कदतरयछ जछए तरयकद उससो ससतर बछन हए उससन अभभिवतरयकतवयकति सन अभधसछर सो ह ीन भलितरयछ जछए उस असथछ र ससतरछ और सरछनछ सन सोई रछतरयनन ह नह स रहगन तरयहछस कतचछररजीतरय हत कस बदकतधिस ससपदछ भशालप-सदशालि वतरयछसछभतरयस हनर शर आकद सो ोड़ा योगद कदतरयछ जछए ो ससपकतषपतति परछतरयरायः परसकभ सछ कहससछ होजी हत इस नछन ह पथ फरन सरछज सी हत बजलस उन सरछजखो सी हत जो धरजी पर सह स भिजी कससजी भिजी रप र रदजथ फद हह जड़ा योगद सओस सी भिछसभ रनषतरय भिजी सह स न सह स परसकभ सन भनतरयरखो सन अनशाछभस होछ हत सछलि हत कस कतरयछ एस परछसकभस स तरयछ परछरजी सछ दथ फसर परछसकभस स तरयछ परछरजी पर अभधसछर नतरयछतरयोभच हत बजीसजीस शाछलद र जजनजी भिजी रछनछछद कतचछरधछरछएस उभिर स न इस इससन पक कतपक और सरनतरय सछ ह लिनखछ हह रनषतरय हछलिछसकस अनतरय परछजरतरयखो और सजग सी भिछसभ परसकभ सछ ह कहससछ हह रषमर जड़ा योगदत गरतछसषमर आकद परभिछ जतसन जड़ा योगद सओस और जजीजग सो परभिछकत सरन हह रनषतरय भिजी उनसन उसजी रह परभिछकत होछ हत असर सनलि इनछ हत कस सहसछजलदतरयखो सन असरछलि र रनषतरय नन अपनजी बकतधि कतसभस सी हत तरयह ह गर हत जजससन आधछर पर ह शानष परछजरतरयखो और सजग पर अपनजी शनषठछ भसधि सरछ आतरयछ हत उसजी सन आधछर पर ह परछसकभस सससछधनखो सछ अपनन कह र शाोधन परिरशाोधन सरछ रहछ हत चथ फसकस परततरयनस रनषतरय सछ बदकतधिस सछररतरयम और सरछज भनरछमर र उससछ तरयोगदछन भभिनन होछ हत तरयह रनषतरय सी अपनजी तरयोगतरयछ पर भिजी भनभिमर सरछ आतरयछ हत इसभलिए रनषतरय सन ससबसध र ससपकतषपतति अभधसछरखो सी ससतर वतरयछखतरयछ सी आशतरयसछ हरनशाछ रह हत रनषतरय सी सजीरछ हत कस ह परसकभ र रदजथ फद पदछथम सो सनलि स र बदलि ससछ हत उससछ शाोधन-परिरशाोधन सर ससछ हत पदछथम सो बनछ नह स ससछ तरयकद कससजी रनषतरय सछ ससपकतषपतति पर अभधसछर हत ो ह ससबसभध स सन शाोधन-परशाोधन र कसए गए तरयोगदछन स सजीभर रहनछ चछकहए जॉन लिॉस सी ओर सन आए तरयन कतचछर सछलिछसर र इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सी परनररछ बनन उनर सन अभधसछसशा सछ रछननछ थछ कस अभभिवतरयकतवयकति तरयछ अभभिर सन अभधसछर सन कतबनछ ससतरछ अससभि हत इसभलिए ससपकतषपतति अभधसछरखो सी रपरनखछ तरयोजनछधि र सन सन सलि सरछज सन द रमसछभलिस कहखो सो धतरयछन र रखसर बनछई जछनजी चछकहए तरयह धतरयछन रखनछ चछकहए कस कससजी सछ ससपकतषपतति अभधसछर दथ फसरखो सन अभधसछर र बछधछ न बनन

इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन अनसछर ससपकतषपतति उपछजमन सी दो रछनतरय कतभधतरयछस हह पहलिछ दो वतरयकतवयकतितरयखो अथछ दो सरथ फहखो अथछ वतरयकतवयकति और सरथ फह सन बजीच हआ असरर उससन अनसछर

ससपकतषपतति सछ तरयह असरर नतरयछतरयससग होनछ चछकहए सरछज दछरछ रोकतष ऐसन र सन सन ससपकतषपतति असरर ह सछनथ फन समर सहछ जछएगछ जजसर रकरिनछ और कतरकरिनछ दोनखो सन बजीच कतशवछस सी भिछनछ हो असरर सन बछद भिजी रकरिनछ सो लिगन कस उससन सछथ सोई धोखछ तरयछ लि नह स हआ हत ह स कतरकरिनछ सो तरयह कतशवछस होनछ चछकहए कस ह कसए गए भिगछन सन बदलिन उपतरयवयकति रथ फलतरय सी ससपकतषपतति परछपत सर चसछ हत शर बदकतधिस ससपदछ थछ ऐसन सभिजी उपछजमन जो पथ फरम ससपकतषपतति-परछभधसछर सन सछथ ससपनन होन हह इसजी शनरजी र आन हह उपछजमन सी दथ फसर शनरजी र असछभरत तरयवयकति ससपकतषपतति सन सछभरत तरयवयकति ससपकतषपतति सछ असरर आछ हत तरयछनजी ऐसछ उपछजमन जो कससजी वतरयकतवयकति दछरछ ऐसजी ससपकतषपतति सन रछधतरयर सन कसतरयछ गतरयछ हो जजससछ ह सछरजी ह नह स हत उललिनखनजीतरय हत कस शर पर सबसन पहलिछ अभधसछर शभरस सछ होछ हत तरयकद सोई वतरयकतवयकति शर सछ छजजब रथ फलतरय तरयछनजी शर सन रथ फलतरयछससन सछ अभधसछर ीनसर उससन उतपछद पर सलजछ सर लिनछ हत ब उससछ रछरलिछ दथ फसर शनरजी र आछ हत तरयह स ऐसछ ह हत जतसन सोई जरजीसदछर उस जरजीन सी फसलि सो रर लिन जछए जो उसनन अपनजी दबसगई सन आधछर पर सलजछई हई हत इचछ-सछसततरयछद सन अनसछर वतरयकतवयकति सछ ससपकतषपतति पर अभधसछर भिजी रछनतरय हत जब उसन कतभध-रछनतरय र सखो दछरछ अजजम कसतरयछ गतरयछ हो इसर नतरयछतरयपथ फरम आधछर पर अजजम ससपकतषपतति सन न सभिजी अपररप सजमरभलि हह जजनह रनषतरय इस शनरजी र सजमरभलि सरछ आतरयछ हत उनसी भनगछह र ससपकतषपतति अजमन सछ दथ फसरछ र सछ भनसकषट हत तरयह रछनजीतरय ससतरछ सन दछतरयरन र अनछशतरयस और अनभच हसकनप सरछ हत तरयकद ससपकतषपतति सछ असरर नतरयछतरयपथ फरम ढसग सन हआ हत ो उससन आधछर पर सरछज र असरछन आभथमस कतरर सो भिजी रछनतरयछ दननजी होगजी इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सो ऐसजी आभथमस असरछनछ सन भिजी गरनज नह स हत तरयहछस न रछनजीतरय इचछ सन भनरछमर र उन चमससछर शाकतवयकतितरयखो सी अदशतरय भिथ फभरसछ सी उपनकछ सर दनन हह जो सरछजछभथमस असरछनछ थछ जजभन ऊसच-नजीच सी भिछनछ सन छसकतस सछरर होन हह न सछरछजजस असरछनछओस सी बजीच पनपन हह थछ रनषतरय सन सोच पर नसछरछतरस असर डाछलिन हह जजनसन चलिन शभरस सन उससन शर सन रथ फलतरयछससन सछ तध अभधसछर दनखन ह दनखन ीन भलितरयछ जछछ हत उससन अभिछ र रनषतरय सछ सछसततरय-बोध शाजीषमसथ शाकतवयकतितरयखो सछ कतशानषछभधसछर उनसी अनससपछ स भसरटी जछछ हत दनसछर इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन भलिए ससपकतषपतति सछ असरछन कतरर सोई रहत नह स रखछ चछहन हर वतरयकतवयकति सो उससी आशतरयसछनरप ससपकतषपतति परछपत हो अथछ ह सनस हछथखो र भसरटी जछए न इसन वतरयकतवयकति-सछसततरय सन उपहछर सन रप र दनखन हह

इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सी दकतषट र भनतरयोजज अथमवतरयसथछ उनजी रहतपथ फरम नह स हत जजनजी भनजजी ससतरछ थछ वतरयकतवयकतिग ससपकतषपतति सी अधछररछ सछ रछन-समरछन उसर वतरयकतवयकति सो न सनलि ससपकतषपतति-अभधसछर बजलस ससगिन बनछनन रवयकति वतरयछपछर सरनन सी आजछद परछपत होजी हत शाम सनलि इनजी हत कस उससन दछरछ कसतरयछ गतरयछ सछतरयम कतभध-समर होनछ चछकहए भनजजी-अभधसछरिरछ पर जरछ-सछ अससशा रछरथ फलिजी भनतरयसतरर उनह सजीसछतरयम नह स हत पथ फसजजीछद भिजी स

ऐसछ ह चछहछ हत उनसछ रछननछ हत कस वतरयकतवयकति जजनछ भनतरयसतरर रवयकति होगछ उनछ उससन उपभिोवयकतिछसरर र आसछनजी रहनगजी तरयकद ह असनलिछपन अनभि सरनगछ ो उससन खछलिजीपन सो भिरनन सन भलिए नई सओस सछ बछजछर बढ़नगछ इससन सलि भरलिछसर पथ फसजजीपभतरयखो सछ ह लिछभि होगछ उललिनखनजीतरय हत कस उनजीसजीस शाछलद र सखछद कतचछरस भिजी पथ फसजजीछद सो वतरयकतवयकतिरछतर सन सख सन कतसछर सन भलिए जरर रछनन थन उनसछ रछननछ थछ कस पथ फसजजीछद अथमवतरयसथछ सन सरछज-सलतरयछर र ककतधि होगजी और सख जो परततरयनस रनषतरय सन जजीन सछ धतरयनतरय हत उससछ लिोग अभधसछभधस भिोग सर ससगन इचछ-सछसततरयछद भिजी पथ फसजजीछद सछ सरथमन सरन हह लिनकसन सनलि सख सन भलिए नह स उनसी दकतषट र वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ रथ फलतरय lsquoवतरयकतवयकतिरछतर सन सखrsquo सन सह स अभधस हत अभधसछरखो सी सरछनछ सो बढ़छछ कदए बगतर भरषटछचछर धोखछदड़ा योगद और बछजछर सी रनरछभनतरयखो पर रोसथछर अससभि हत इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सो सलतरयछर रछजतरय सी अधछररछ भिजी अरछनतरय हत सलतरयछर रछजतरय सन रथ फलि लिकतरय अथछम लिोगखो सन भिलिन सन भलिए अभनछतरयम सससथछओस सछ गिन सछरछजजस सरकछ शर-सलतरयछर सछसरतरय ससबसधजी दनखभिछलि सछसरतरय बजीरछ रसगभिनद थछ लिहभगस पकपछ पर रोसथछर छलिन सछनथ फन बनछ दननन सन उनह ससोष नह स हत इससन बजछतरय न वतरयकतवयकतिरछतर सी ससपथ फरम ससतरछ पर जोर दनन हह सब आजछद हखोगन परसपर बरछबर हखोगन ो सरछज र शाोषर सन भलिए जगह न बचनगजीmdashऐसछ न रछनन हह उनसछ तरयह भिजी रछननछ हत कस लिोगखो सो पथ फरम ससपकतषपतति अभधसछर दननन सन सछथ-सछथ इचछनसछर ससगिन बनछनन अपनजी भनभधतरयखो सछ अपनन भिलिन सन भलिए उपतरयोग सरनन सी ससपथ फरम आजछद होनजी चछकहए रगर उनसी सरजोर हत कस वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ पक लिनन-लिनन सई बछर न अपनजी सजीरछ सन पछर भनसलि जछन हह lsquoअभ समतर जतरयनrsquo सी चनछनजी उनह तरयछद नह स रहजी तरयकद सोई वतरयकतवयकति रसगभिनद सरथमस सोच सन सछरर अपनन सससथछन र सनलि गोरखो सो नदसर पर रखनछ चछहछ हत ो इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन अनसछर उसन इससछ भिजी अभधसछर हत शानष सरछज सो उससन अभधसछर सछ समरछन सरनछ चछकहए बशार सरव उससन सकततरय सन कससजी कहससस वतरयहछर तरयछ दथ फसरखो सन जजीन र हसकनप न होछ हो ऐसन ह तरयकद सोई गकह-सछरजी अपनन भिन सो अपनन ह रम सन कससजी वतरयकतवयकति सो बनचनछ चछहछ हत ो उससो भिजी इससछ अभधसछर हत उनसन अनसछर नतरयछतरय सी रछसग हत कस तरयह अभधसछर उनह भरलिनछ ह चछकहए बशार सरव ह दथ फसरखो सन जजीन सछ उनछ ह समरछन सरछ हो जजनन समरछन सी अपनकछ ह दथ फसरखो सन अपनन भलिए रखछ हत तरयहछस न भिथ फलि जछन हह कस रमभिनद तरयछ कससजी अनतरय परछसकभस तरयछ सछरछजजस सछरर जो वतरयकतवयकति सन भनतरयसतरर र न हो सन लिोगखो सो उनसन छजजब अभधसछरखो सन सभच सर दननछmdashउनसन जजीन र अपरततरयक हसकनप हत चथ फसकस सोई वतरयकतवयकति नह स चछहछ कस उसन उन सछररखो सन भलिए दसकडा कसतरयछ जछए जो परछसकभस होनन सन सछरर उससन भनतरयसतरर सन बछहर हह इसभलिए इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सी ससतरछ ससबसधजी अधछररछ र कससभच दोषपथ फरम नजर आजी हत

इचछ-सछसततरयछद सी कतशानषछ जजसन उससछ नसछरछतरस पक सहछ जछएगछ तरयह हत कस रसगभिनद जछभ धरम अथछ कनतरजीतरयछ सी भिछनछ सन गरस सोई वतरयकतवयकति तरयकद अपनजी इचछ और

अभभिवतरयकतवयकति-सछसततरय सन बहछनन कससजी परसछर सछ पथ फछमगरह रखछ हत ो इचछ-सछसततरयछद उसन वतरयकतवयकति-सछसततरय सी सजीरछ र रखसर सजीसछतरयम रछन लिनछ हत वतरयकतवयकति रसगभिनद सी भिछनछओस सन रवयकति हो इससन भलिए भिजी वतरयकतवयकति-सछसततरय सी भिछनछ सो परर सन सर स ऊपर उिछनछ होगछ तरयह सनलि वतरयकतवयकति सी जजमरनदछर नह स हत सरछज सछ भिजी दछभतरयत हत कस ह ऐसछ छछरर भनभरम सरन जजसर परततरयनस वतरयकतवयकति अपनजी ससतरछ और सरछनछ सछ अभधसर आनसद लिन ससन आशातरय तरयह हत कस रनषतरय अचन हखो इससन भलिए सरछज सो अपनजी अचछई सन उचच रछपदसडा सथछकतप सरनन हखोगन छकस उससन सदसतरय अपनन भिजीर सन ह परनररछएस गरहर सर सस सरछज र सरछनछ एस ससतरछ सछ उचचर सर बनछ रहछ ो वतरयकतवयकति सी रसग अथछ भलिसग सन आधछर पर पकपछपथ फरम भनरमतरय लिननन सी इचछ ह नह स रहनगजी इस रह इचछ-सछसततरयछद कतचछरस रछन-रछतर सन सख सी सलपनछ सरन हए उससन आधछर पर आदशाम सरछज सी रचनछ सछ सपनछ दनखन हह अपनजी कतचछरधछरछ सन परभ उनसछ गजब सछ समरोहन हत रछनन हह कस इचछ-सछसततरयछद सन रछधतरयर सन ह रछनजीसरर सन उचचर लिकतरय सो परछपत कसतरयछ जछ ससछ हत दथ फसर ओर उससन आलिोचसखो सछ रछननछ हत कस ह वतरयकतवयकति-सछसततरय सी आड़ा योगद र रसग-भिनद लिहभगस असरछनछ आकद सछ सरथमन सर परोक रप र नसछरछतरस अभधसछरखो सी सथछपनछ सरछ हत इचछ-सछसततरयछद कतचछरस अथमवतरयसथछ सन उदछर सरर थछ रवयकति बछजछर वतरयसथछ सछ अभ सी सजीरछ स सरथमन सरन हह lsquoलिनजनज फनतरयरrsquo उनसन भलिए न सनलि अथमवतरयसथछ बजलस रछजनजीभ और सरछज सन भलिए भिजी सछमभधस अपनजक दशामन हत वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ सरथमन सरन-सरन न अपरसटी रप र लिोस-भशाकछ भनतरयोजज अथमवतरयसथछ लिोससतर आकद सो ह नसछरनन लिगन हह तरयह उनसी कतशानषछ हत और सदछभच तरयह उनसी सजीरछ भिजी

इचछ-सछसततरयछद सन सरथमस कतदछनखो र जॉन हछसपसम सन अलिछछ रछबटीम नॉजजस सछ नछर भिजी भलितरयछ जछ ससछ हत बजीसजीस शाछलद सछ तरयह अरछजसछछद कतचछरस नतरयछतरय सी सथछपनछ सन भलिए ससपथ फरम सछधजीनछ सछ सरथमन सरछ हत इस लिकतरय-परछभपत सी रछह र ह रछजतरय सी सजीभर भिथ फभरसछ सछ सरथमन सरछ हत इसभलिए स कतदछन उसन अधम-अरछजसछछद भिजी रछनन हह जॉन हॉसपसम पथ फरम ससतरछ सछ सरथमस थछ उसनन जोर दनसर सहछ थछ कस अपनन जजीन पर सछमभधस अभधसछर ससबसभध वतरयकतवयकति सछ हत परिरछर सरछज और दनशा बछद र आन हह वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ आधछर ह तरयह भिछनछ हत कस परततरयनस वतरयकतवयकति सो अपनजी इचछ सछ रछन रखनन उससो लिकतरय रछनसर उससन अनरप आचरर सरनन सछ पथ फरछ-पथ फरछ अभधसछर हत तरयह एस वतरयकतवयकतिछद दकतषटसोर हत चथ फसकस सखछद और वतरयकतवयकतिछद परसपर पथ फरस और सहछतरयस कतचछरधछरछएस हह इसभलिए अभधसछसशा इचछ-सछसततरयछद कतचछरस सतरयस सो सखछद दशामन सन सर ब रछनन थन न पथ फसजजीछद सछ सजीधन सरथमन नह स सरन सम-सछसततरय सछ पक एस रवयकति आतरभनरमतरयजी वतरयकतवयकति और सरछज सी रचनछ उनसछ धतरयनतरय हत लिनकसन पथ फसजजी सन आधछर पर सरछज र जजस परसछर सछ कतभिछजन सछभिछकतस रप सन आ जछछ हत उसपर भिजी ह सोई कतचछर नह स सरन

इस रह न जछनन-अनजछनन पथ फसजजीछद सछ अपरततरयक सरथमन सरन हए नजर आन हह न सखछद सछ सरथमन भिजी इसभलिए सरन हह कतरयखोकस तरयह वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ सी रछह सो आसछन बनछछ हत रगर सोरन सखछद दकतषटसोर सन सरछज र नतरयछतरय सी सथछपनछ अससभि हत रछबटीम नॉजजस सतरयस तरयह रछनछ थछ कस सखछद नतरयछतरय सी रछह सछ सबसन बड़ा योगदछ पतथर हत तरयकद सब अपनन-अपनन सख सी सपधछम र हखोगन ो उन लिोगखो सन सख सी भचसछ जो कससजी सछररशा ददड़ा योगद सन बछहर हह अथछ ददड़ा योगद र कतपड़ा योगद चसन हहmdashसदन सरनगछ इस सम सन सछथ नॉजजस सखछद दशामन सो कतशानषसर नतरयछतरय सन ससदभिम र सर ब-सर ब नसछर ह दनछ हत उससी पसस lsquoअनछस सटीनटी और तरयथ फटीोकतपतरयछrsquo जॉन लिछस(1632mdash1704) सन रछनछभधसछर ससबसधजी कतचछरखो सन आगन सछ भचसन हत रछजनजीभस दशामन सन असगम रछनछभधसछरखो सछ पक लिनन हए उसनन भलिखछ थछ कस रनषतरय परसकभ सन ह रवयकति और सरछन होछ हत परसकभ सन उसन जजीन ससतरछ ससपकतषपतति-ससबसधजी अभधसछर परछपत होन हह उनह स सन आधछर पर ह सरछज सन जड़ा योगदछ हत सरछज वतरयकतवयकति सी भनजजी एस सछमजभनस इचछ-आसछसकछओस सछ कतसछर हत उससी जसथरछ ससपननछ थछ अपनजी सछधजीनछ सन सखरतरय भिोग हन रनषतरय अपनजी नतसभगमस ससतरछ सन एस कहससन सो सरछज और सरसछर सो ससौप दनछ हत उसजी सन उन दोनखो सो तधछ और छस परछपत होजी हत चथ फसकस सरसछर लिोगखो सी इचछ सन बनजी थछ उनसी सहरभ सन चलिजी हत इसभलिए उससछ परथर समवतरय लिोगखो सी सछधजीनछ थछ अभधसछरखो सी रकछ सरनछ हत रछबटीम नॉजजस जॉन लिॉस सन परछसकभस अभधसछरखो सो सजीसछरछ हत उससन अनसछर तरयन अभधसछर रनषतरय होनन सी ससदटी हह इसभलिए इनसछ कससजी परसछर सन उललिसरन रनषतरयछ सन परभ अकमतरय अपरछध हत चथ फसकस सभिजी सन जजीन-ससबसधजी अभधसछर बरछबर हह इसभलिए रनषतरय सन ससपकतषपतति-ससबसधजी अभधसछर सछरछजजस नतभसछ सन बसधन होन हह न भिजी स रछनतरय हह जब स ससपकतषपतति सछ अजमन और हसछसरर कतभधरछनतरय र सन सन बगतर कससजी कहससछ धोखछदड़ा योगद और कोभि सन ससभि हो ससन नॉजजस सन अनसछर ससपकतषपतति अभधसछर थछ उनसन असरर सी ससबसधजी नतरयछतरय सन तससबसधजी जीन सछरछनतरय भसधिछसखो दछरछ सरझजी जछ ससजी हतmdash

1 तरयकद सोई वतरयकतवयकति नतरयछतरय सन भसधिछसखो सन अनसछर ससपकतषपतति अजजम सरछ हत ो उससो अजजम ससपकतषपतति सो अपनन अधजीन रखनन सछ अभधसछर हत अथछ

2 सोई वतरयकतवयकति कससजी ससपकतषपतति सो नतरयछतरय सन भसधिछस सन अनसछर ऐसन वतरयकतवयकति सी ओर सन असरर सन ददरछन परछपत सरछ हत जजससछ उस ससपकतषपतति पर कतभधस अभधसछर थछ ब भिजी

परछपतसछम अजजम ससपकतषपतति सो अपनन अधजीन रखनन सछ अभधसछर हत3 उपतरयमवयकति दो परकतभधतरयखो सन अलिछछ कससजी भिजी अनतरय र सन सन अजजम सी गई ससपकतषपतति

अनछभधसक सलजन सन भिजीर रछनजी जछएगजी

नॉजजस सरछधछन वतरयसथछ सछ कतरोध सरछ हत सरसछर और परशाछसन दछरछ उससन पक र कदए जछनन छलिन अननस सरषो सन बछजथ फद ह इसन लिछगथ फ रखनन सन भलिए सई ततरयछर नह स थछ उससन

अनसछर सरछधछन सी पधिभ ह दोषपथ फरम हत ह रनषतरय सी ससतरछ और ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो र सध लिगछजी हत ऐसछ परजी होछ हत कस ह सरछधछन सो एस परसछर सी चोर रछनछ हत ऐसजी चोर जो सरसछर अथछ रछजतरय दछरछ सछनथ फन और अभधसछर सन नछर पर सी जछजी हत सरसछर टीतकस सथ फलिनन सन भलिए बलिपरतरयोग सछ सहछरछ लिन ससजी हत उससन अनसछर रनषतरय सन तध ससपकतषपतति-अभधसछर पर उससी इचछ सन बगतर हसकनप सरनन सछ अभधसछर सरसछर सरन कससजी सो भिजी नह स हत दनसछर गर बखो सन भलिए भनरायःशालस भशाकछ सछसरतरय परिरहन भिोजन आछस आकद ससबसधजी सोई भिजी गभकतभध जो सरछधछन सन नछर पर जनछ सन बलिपथ फमस ऐसिी गई धनरछभशा दछरछ ससचछभलि हत अतध रछनजी जछएगजी अरछजसछछद नॉजजस सछ रछननछ थछ कस रछजतरय सो अलपछभधसछर ससपनन होनछ चछकहए उससछ दछभतरयत नछगरिरस-सलतरयछर सन भलिए बनछए गए कतधछन सो लिछगथ फ सरनछ थछ अपरछध जतसन डासतजी चोर धोखछदड़ा योगद लिथ फटी-खसोटी रछरपजीटी आकद सन रछरलिखो र सरछज सी रकछ स सजीभर हत बछसी दछभतरयत नछगरिरसखो दछरछ अपनन कतनस ससगिन सहसछर सछसततरयबोध एस सरछनछ सी भिछनछ सन ससपनन होनन चछकहए नॉजजस सन तरयन कतचछर हछसपसम सी भिछनछओस सन रनलि खछन हह उससन अनसछर lsquoसरसछर सी जरर सनलि कतदोह तरयछ उपद सो शाछस सरनन सन भलिए पड़ा योगदजी हत कतसछस अथछ दभनतरयछ सो बनहर बनछनन जतसन सछतरयरषो र उससी सोई भिथ फभरसछ नह स हत न ह सरसछर सछ सछर फतसलिछ सरनछ हत कस उसन कसस वतरयसछतरय सन कसनछ रनछफछ भरलि ससछ हत उससछ सछतरयम सछनथ फन सी सहछतरयछ सन आरकरिछरस सछतरयमछह सो भनतरयसकततर सरनछ हतrsquo6

इन कतचछरखो पर हर lsquoलितजनज फनतरयरrsquo सी छतरयछ दनख ससन हह नॉजजस सन अनसछर lsquoरछजनजीभस दशामन सी रथ फलिभिथ फ सरसतरयछrsquo इस रतरय पर कतचछर सरनछ नह स हत कस lsquoसरसछर सछ सरप सतसछ होनछ चछकहएrsquo बजलस तरयह दनखनछ हत कस lsquoकतरयछ सभिजी सन भलिए एस रछजतरय होनछ चछकहएrsquo नॉजजस रछजतरय सन औभचततरय पर हछलिछसकस उनजी गसभिजीरछ सन सछलि नह स उिछछ जजस रह कतपतरयरन जोसनफ परथ फधखो भरखछइलि बसभनन जतसन अरछजसछछद उिछन हह रगर नछगरिरस सलतरयछर और कतसछस सन कनतर र उससी भिथ फभरसछ सो बह सजीभर सर दननछ चछहछ हत नॉजजस रछजतरय थछ उससन उदनशतरयखो सी सरजीकछ सो आधभनस रछजनजीभस दशामन सी पररख सरसतरयछ रछनछ थछ इस ससबसध र ह सरहजीस शाछलद सन रहछन अनभिछद दछशामभनस जॉन लिॉस सन बनहद सर ब थछ लिॉस सछ सहनछ थछmdashlsquoसदरजी रछजतरय सो शाछभस सरनन सन भलिए परसकभ सन अपनन भनतरयर होन हहrsquo7

लिॉस सन अनसछर ह भनतरयर हतmdashlsquoनतरयछतरयrsquo जछकहर हत कस नतरयछतरय तरयहछस वतरयछपस ससदभिरषो र परतरयवयकति हआ हत उससछ रथ फलि ससदनशा हत कस दभनतरयछ र lsquoकससजी सो भिजी दथ फसरन सन जजीन ससतरछ थछ ससपकतषपतति सो हछभन पहसचछनन सछ सोई अभधसछर नह स हत rsquo8 lsquoसदरजी रछजतरयrsquo सी अधछररछ सो आगन बढ़छन हए नॉजजस आधभनस रछष-रछजतरय सन अभधसछरकनतर र सटीदजी सछ सझछ दनछ हत उससछ सहनछ थछ कस नछगरिरसखो र तरयह भरर नह स फतलिछतरयछ जछनछ चछकहए कस उनसी सरकछ सरसछर सन शाकतवयकतिशाछलिजी होनन पर भनभिमर हत और सरसछर जतसन-जतसन शाकतवयकतिशाछलिजी होगजी उनसी ससतरछ सरकछ और सरककतधि उसजी अनपछ र बढ़जी जछएसगजी रनषतरय दथ फसरन रनषतरय सन रछजतरय सन आधछर पर नह स

रखतरयरायः परसकभ सरछज थछ अपनजी जररखो सन आधछर पर जड़ा योगदछ होछ हत उससन अनसछर रछजतरय सी शाकतवयकतितरयखो सछ उपतरयोग नछगरिरसखो सो एस-दथ फसरन सी रदद सरनन अपनन कहखो सी सतरयस सरकछ सरनन सी सहज-सछभिछकतस परककतषपतति सन उतपरनरस सन रप र कसतरयछ जछनछ चछकहए न कस उनसन कतरधि अरोधस शाकतवयकति सन रप र वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ थछ अपनन सससछधनखो सछ अपनन सख और ससतरछ सन भलिए परतरयोग कसए जछनन सन अभधसछर सो ह जखलिछड़ा योगद सछ उदछहरर दनसर सरझछनन सी सोभशाशा सरछ हतmdashlsquoरछन लिजीजजए सोई वतरयछसछभतरयस जखलिछड़ा योगद कससजी टी र सन भलिए अपनजी शारषो पर खनलिनन सन भलिए ततरयछर होछ हत शाम सन अनसछर ह तरय सर लिनछ हत कस ह खनलि सन भलिए कतबसन कटीसटीखो सन परछपत धनरछभशा सछ पछसच परभशा लिनगछ आतरयोजस जखलिछड़ा योगद सन रछनदनतरय तरयछ सरजीशान सो लिनसर सददनबछजजी सर ससन हह लिनकसन बछद र अनबसध सन असगम परछपत होनन छलिजी धनरछभशा सो इचछनसछर खचम सरनन सछ सछमभधसछर सनलि उस जखलिछड़ा योगद सो होगछ एस बछर अनबसध सर लिननन सन बछद टी र परबसधन अथछ कससजी भिजी अनतरय सो तरयह अभधसछर नह स रह जछछ कस ह जखलिछड़ा योगद सन अनबसध सन ह भरलिनन छलिजी धनरछभशा सन खचम सो लिनसर कससजी परसछर सछ सछलि-जछब सरनrsquo

बजीसजीस शाछलद र पथ फसजजीछद सन औभचततरय सो दशाछमनन सन भलिए उससो रछनजीतरय ससतरछ सन सछथ जोड़ा योगदसर दनखनन सी सोभशाशा लिगछछर होनन लिगजी थजीस रनषतरय ससतर हत ह अपनजी रजजी सछ रछभलिस हत उससन अपनन अभधसछर हह कससजी सो उससी ससतरछ र दखलि दननन सछ अभधसछर नह स हतmdashरछनजीतरय ससतरछ और अजसरछ सन नछर पर तरयन बछ खथ फब उछलिजी जछ रह थजीस रछजतरय चथ फसकस जनछ सी सछरथ फकहस इचछ सछ परभभनभधत सरछ हत इसभलिए वतरयकतवयकति-सछसततरय सन नछर पर वतरयकतवयकतिछद सछ नछरछ भिजी सफलि हो ससछ थछ जब रछजतरय सन अभधसछर कनतर सो सजीभर सर कदतरयछ जछए तरयकद वतरयकतवयकतिरछतर अपनन अभधसछरखो सन परभ जछगरस हत ह स-चनछ स-अनशाछभस हत ो रछजतरय सी भिथ फभरसछ अपनन आप ह भसरटी जछजी हत लिनकसन आजछद सछ अभभिपरछतरय तरयकद सनलि अपनजी ससपकतषपतति और सससछधनखो सछ रनरछनछ उपतरयोग हत ब तरयह रछनछ जछएगछ कस वतरयकतवयकति सी ससतरछ सछ उपतरयोग उससो पथ फसजजीछद छसखो सन हछथखो सछ जखलिदनछ बनछनन सन भलिए कसतरयछ जछ रहछ हत नॉजजस वतरयकतवयकति सो अपनजी ससपकतषपतति और सससछधनखो सन भनबक निरबध उपतरयोग सछ अभधसछर दननन सछ जोरदछर सरथमन सरछ हत अपरततरयक रप सन ह सजीसछर लिनछ हत कस रनषतरय असनलिछ हत ह भिथ फलि जछछ हत कस ससतरछ सछ धतरयनतरय वतरयकतवयकति सो उससी भनजछ सन दछतरयरन र सतद सर दननछ नह स हत बजलस सरछज र सबसन सछथ रहन हए अपनन समरछन अजसरछबोध एस अभभिवतरयकतवयकति सदशालि सो बचछए रखनन सछ अभधसछर हत तरयह ससतरछ सी नसछरछतरस वतरयछखतरयछ हत इसपर कतचछर सरन सरतरय नॉजजस सरछज सलतरयछर भशाकछ जतसन ससछरछतरस रथ फलतरयखो सी एसछएस उपनकछ सर दनछ हत दथ फसरन इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सी भिछसभ सरछधछन पररछलिजी सी आलिोचनछ सरन हए ह उससो सरसछर सी ओर सन अरोधस सछरमछह रछन लिनछ हत जो उससन अनसछर ससपकतषपतति पर रनषतरय सन नतभस अभधसछर र सटीदजी सछ सछर सरजी हत ो कतरयछ सरछज सलतरयछर जतसजी सोई अधछररछ नह स हत और जो सपधछम र

कससजी सछरर कतपड़ा योगद चसन हह उनसन कतसछस सो लिनसर रछजतरय और सरछज सी सोई जजमरनदछर नह स हत नॉजजस इन परशनखो सो नजरसदछज सर जछछ हत उससछ रछननछ हत कस जब रछजतरय सी ओर सन नतरयथ फनर परभबसध हखोगन रनषतरय-रछतर सो अपनन दछरछ अजजम सी गई ससपदछ पर अभधसछर होगछ ब सभिजी लिोग अपनन-अपनन कतसछस सन भलिए सरकतपम भिछ सन सछतरयम सरगन सरछज र सभिजी सो कतसछस सन सरछन असर और ससतरछ रहनगजी ो एस भिजी वतरयकतवयकति कतसछस सन लिछभिखो सन सभच न रहनगछ और सरछज उस आदशाम सी ओर अगरसर होगछ जो रनषतरयछ सछ सबसन बड़ा योगदछ सपनछ हत इससन भलिए ह रनषतरय सन अभधसछरखो सी वतरयछखतरयछ सरछ हत सहनन सी आशतरयसछ नह स हत कस नॉजजस सी रछनछभधसछर ससबसधजी अधछररछ रखतरयरायः ससपकतषपतति पर अभधसछर एस तससबसधजी ससतरछ पर सकद हत

इचछ-सछसततरयछद एस रछनछभधसछर

वतरयकतवयकति कतशानष सन ससदभिम र ससतरछ समरछनजनस वतरयहछर जजीन-सरकछ असरखो सी सरछनछ अभभिवतरयकतवयकति थछ अजजम ससपकतषपतति सन ऐजचस उपतरयोग सछ अभधसछर हत कससजी सरछज र इन अभधसछरखो सी अनपजसथभ र रछनछ जछएगछ कस हछस वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ खरन र हह तरयहछस जजन अभधसछरखो सो ससतरछ सछ पतरयछमतरय रछनछ गतरयछ हत न वतरयकतवयकति सन रथ फलिभिथ फ अभधसछर हह सरछज र सजमरभलि होनन सन पथ फम भिजी न रनषतरय सो परछपत होन हह सरछजजीसरर सी आनपछभस सफलिछ सरछज र नछगरिरस अभधसछरखो सी उपलिलधछ सन सर पर भनभिमर सरजी हत उसजी सन सरछज र नतरयछतरय सी पति सछ अनरछन लिगछतरयछ जछ ससछ हत दथ फसरन शालदखो र अभधसछर सरछज र नतरयछतरय सी सथछपनछ सो ससभि बनछन हह चथ फसकस तरयन वतरयकतवयकति सन रदभलिस अभधसछर हह इसभलिए वतरयकतवयकति सो उनसन भलिए आछज उिछनन थछ आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर ससरषम सरनन सछ अभधसछर भिजी सहज परछपत होछ हत नॉजजस सरछज र नतरयछतरय सन सरप सो लिनसर बह सपषट न हो कसस अभधसछरखो सी उसनन जोरदछर सछलि सी हत ह अभधसछरखो सो नतरयछतरय सछ पतरयछमतरय रछनछ हह सरछज र lsquoनतरयछतरय सी पसड़ा योगद भिजी स ससभि हत जब स हछस रछनछभधसछरखो सछ समरछन होछ हतrsquo9mdashतरयह बछ उसनन अननस ससदभिरषो सन सछथ सई बछर-ररछ-कफरछसर सह हत उससछ रछननछ हत कस अभधसछर रनषतरय सी ससतरछ सछ परजीस हह आदशाम सरछज र तरयन वतरयकतवयकति सो सहजरप र परछपत होनन चछकहए इचछ-सछसततरयछद कतचछरस इसर अभभिवतरयकतवयकति सी ससतरछ थछ ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो जतरयछदछ रहत दनन हह उनसछ रछननछ हत कस अजजम ससपकतषपतति पर रनषतरय सछ पथ फरछ अभधसछर हत और रछजतरय सरन कससजी सो भिजी इस अभधसछर र हसकनप सरनन सछ अभधसछर नह स हत जो सछनथ फनजी रप सन जजससछ हत ह उससो सहज-सछभिछकतस रप र परछपत होmdashतरयह इचछ-सछसततरयछद नतरयछतरय सछ आधछर-भसधिछस हत ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो सो लिनसर उनसछ आगरह इनछ अभधस हत कस अभभिवतरयकतवयकति सछसततरय जो

रछनजीतरय ससतरछ सछ असलिजी पहचछन हत सदछभच पजीन थ फ टीछ परजी होछ हत आगन हर नॉजजस सी नतरयछतरयछधछरिर सरछज सी परिरसलपनछ र अभधसछरखो सन रहत पर कतचछर सरगन तरयह जछननन सी सोभशाशा सरगन कस उससी lsquoसतrsquo अथछ lsquoआतर-सछभरतrsquo सी सतधिछसभसी कतरयछ हत सछथ ह हर इसपर भिजी कतचछर सरगन कस नॉजजस सन भलिए ससपकतषपतति अभधसछर ससपकतषपतति सन रछतरयनन थछ उससी कतभशाषटतरयछस कतरयछ हह

1 समसलिभि रदभलिस अभधसछर

नॉजजस सन भलिए नतरयछतरयछधछरिर सरछज सी पहलिजी कतशानषछ हत कस उसर वतरयकतवयकति सन रथ फलिभिथ फ अभधसछर सरजक होनन चछकहए हछलिछसकस हछस उससछ भचसन सनलि ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो सी कतनचनछ स सजीभर होसर रह जछछ हत उससन अनसछर परततरयनस रनषतरय सछ अजजम ससपकतषपतति पर पथ फरछमभधसछर हत ह उससो अपनजी रजजी सन अनसछर खचम सर ससछ हत दछन र दन ससछ हत इचछ-सछ सततरयछद कतचछरस रछन न आए हह कस रनषतरय अपनछ रछभलिस सतरयस होछ हत नॉजजस सी पसस lsquoअनछस सटीनटी एसडा तरयथ फटीोकतपतरयछrsquo र lsquoआतर-सछभरतrsquo(सनलफ आनरभशाप) शालद सनलि एस बछर उस सरतरय आछ हत जब ह सरछधछन और बनगछर पर चचछम सरछ हत उससी परिरभिछषछ र आतर-सछभरत ह असथछ हत जब सछरजी और स एस और सरछन हो अपनन शार र पर सबसन पहलिछ अभधसछर रनषतरय सछ हत अपनन शर एस तरयोगतरयछ सन बलि पर ह जो भिजी अजजम सरछ हत उससछ लिछभि उसन भरलिनछ ह चछकहए आतरसछभरत सन अलिछछ ह lsquoससपथ फरम सछभरतrsquo सी अधछररछ सो भिजी सपषट सरछ हत उससन अनसछर सरछज र नतरयछतरय सी उपजसथभ भिजी ससभि हत जब वतरयकतवयकति सो अपनन सरछई पर पथ फरछ अभधसछर हो ह अजजम ससपकतषपतति सो बनचनन असरिर सरनन सो पथ फर रह स सतर हो आतररकछ और ससपकतषपतति सी सरकछ सन भलिए शातर सछ परभसछर सरनन कहससछ सो टीछलिनन नससछन सी तध र सखो सन भिरपछई सरनन सछ अभधसछर वतरयकतवयकति सो भरलिनछ चछकहए तरयह भिजी lsquoससपथ फरम सछभरत सी शनरजी र आछ हत ससपथ फरम सछभरत सी दथ फसर रटीनछएस ससपकतषपतति सन असरर सरकछ दसगखो थछ कससजी भिजी अनतरय परसछर सी आपदछ सन ससपकतषपतति सो होनन छलिन नससछन सन बचछ सन अभधसछर सन रप र आछ हत तरयह ससपकतषपतति अभधसछर सन परभ दथ फसरखो सी कतनम सहरभ नतभस सछररतरयम थछ ससपकतषपतति सन उपतरयोग सो लिनसर सछरजी सन असजीभर अभधसछर सछ परजीस होजी हत लिनकसन lsquoससपथ फरम सछभरतrsquo सछ आशातरय अजजम ससपकतषपतति सन रनरछनन परतरयोग सछ अभधसछर नह स हत हछसी जखलिछड़ा योगद सो रतदछन र इस बछ सछ पथ फरछ अभधसछर होछ हत कस ह अपनजी जसटीस सछ सरछलि कदखछसर परभकदसद टी र सो रतदछन र पथ फर रह सछ

दन उससन लिगछछर गोलि दछगन लिनकसन उससो हछसी जसटीस सन परभकदसद सछ भसर फोड़ा योगदनन सछ अभधसछर नह स कदतरयछ जछ ससछ वतरयकतवयकति इस बछ सन भलिए पथ फरम स सतर हत कस अजजम ससपकतषपतति सछ कतभधरछनतरय ढसग सन अपनन सख एस स सतरछ सन कतसछर हन परतरयोग सरन लिनकसन दथ फसरखो सो उससन रछधतरयर सन हछभन पहसचछए तरयह स सतरछ उसन हरभगज नह स द जछ ससजी कतरयखोकस परसछरछसर र ऐसछ सरनछ दथ फसरखो सन जजीन र अछसभ हसकनप हत जजससछ इचछ-सछ सततरयछद कतचछरस कतरोध सर न हह सछफ हत कस ससपकतषपतति पर ससपथ फरम अभधसछरिरछ सछ भिछ भिजी दथ फसरन सन अभधसछर और जजीन सछ समरछन सरनन सी भिछनछ सन जड़ा योगदछ हत उसर सनलि न तध उपतरयोग सजमरभलि हह जो कतबनछ दथ फसरन सन जजीन और स सतरछ र अछसभ अनछभधसछर हसकनप कसए बगतर कतभधरछनतरय ढसग सन परदछन कसए जछ न हह इसभलिए ससपथ फरम सछभरत भिजी सरछज दछरछ रतरयछमकद भनतरयसकततर उपतरयोग भलिए होछ हत इसभलिए स कतदछनखो नन इससन भलिए lsquoसजीभर भनजजी-सछभरतrsquo भिजी सहछ हत हछलिछसकस सतरयस नॉजजस इस शालद-तरयगर सन परतरयोग सन बचछ हत ह भनजजी ससपकतषपतति सो जरर रछनछ हत उससछ जोरदछर र सन सन सरथमन भिजी सरछ हत सछथ ह जोड़ा योगद दनछ हत कस वतरयकतवयकति कतबनछ दथ फसरखो सो कससजी भिजी परसछर भिजी परसछर सी कभ पहसचछए उगरछ कदखछए तरयछ दथ फसरखो सी स सतरछ सो बछभध कसए भनजजी ससपकतषपतति सन उपतरयोग हन पथ फर रह स सतर हत

2 नतरयछतरयससग अभधगरहर

ससपकतषपतति सन अजमन सो लिनसर इचछ-सछसततरयछद दकतषटसोर पथ फर रह सपषट हत रनषतरय सछ सनलि उसजी ससपकतषपतति सन उपतरयोग पर नतभस अभधसछर हत जो उसनन नतरयछतरय ससग ढसग सन अजजम सी हो ऐसजी ससपकतषपतति जो उसनन बलिपथ फमस हभथतरयछई गई हो जजससन अजमन र उससछ सोई तरयोगदछन न हो उससन उपतरयोग सछ वतरयकतवयकति सो सोई नतभस अभधसछर नह स हत रगर सरछज र हर बछर आदशाम सन सछर नह स चलिछतरयछ जछ ससछ स वतरयछहछरिरस दकतषटसोर भिजी अपनछनछ पड़ा योगदछ हत रनषतरय दथ फसरन सन शर सन सन अजजम स सछ उपतरयोग सरन तरयह उभच नह स हत कसस तरयकद उस असछभरत तरयवयकति सससछधनखो तरयछनजी ऐसन सससछधनखो दछरछ जजनपर वतरयकतवयकति सछ तध अभधसछर न हो सी रदद सन तरयकद ह स अजजम सरछ हत ब उस उतपछद पर कसससछ अभधसछर रछनछ जछएगछ नतरयछतरयससग अभधगरहर र इसजी पर कतचछर कसतरयछ गतरयछ हत उससन अनसछर ऐसछ परततरयनस वतरयकतवयकति जो असछभरततरयवयकति ससपकतषपतति पर अपनछ दछछ सरन हए उससन स अजजम सरछ हत उससन भलिए उभच हत कस अजजम उतपछद सन बड़ा योगदन कहससन सो द थ फसरखो सन भलिए ोड़ा योगद दन तरयह सजीधछ-सछ वतरयछहछरिरस दकतषटसोर हत जजससो रछनजीतरय सरजोरिरतरयखो सन बजीच सछरसजसतरय थछ सरछज र शाछसभ और वतरयसथछ बनछए रखनन सी अनसररजीतरय सोभशाशा सन रप र भिजी दनख ससन हह तरयह वतरयछहछरिरसछ सन दबछ ह हह कस परछतरयरायः सभिजी इचछ-सछसततरयछद कतदछन असछभरततरयवयकति ससपकतषपतति

पर सलजन सी जसथभ सो सजीसछरन हह लिनकसन न उस असथछतरयजी अभधसछर तरयछ वतरयसथछ सो उसजी सजीरछ स रछनतरयछ दनन हह जब स ह स नतरयथ फनर शारषो सछ पछलिन सरछ हत उनसन इस दकतषटसोर सी आलिोचनछ भिजी होजी रह हत lsquoअनछभधसक ससपकतषपतति पर अभधसछरrsquo सी जीन भभिनन जसथभतरयखो सी चचछम इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो नन सी हत उनसन अनसछर रछन लिजीजजए सोई वतरयकतवयकति कससजी ऐसन सससछधन पर जो उससन सछभरत सन बछहर हत शर सरन हए स अजजम सरछ हत अथछ जजससछ ह सससछधन हत उससन सछथ भरलिसर शर सरन हए उतपछदन र सहछतरयस बनछ हतmdashब उससछ उस उतपछद पर कसनछ और कसस सजीरछ स अभधसछर होगछ

कतबलिसलि भिजी नह सशाथ फनतरयrsquo आलिोचस खरछ जछब दनन हह उनसन अनसछर तरयकद सोई वतरयकतवयकति चतरछहन पर खड़ा योगद सछर सन शाजीशाखो सी बगतर उससन सछरजी सी अनरभ सन आसर सफछई सरनन लिगन ो उससो उस सछर सछ सछभरत नह स कदतरयछ जछ ससछ इससन सरथमन र तरयकद सोई तरयह दछछ सरन कस इस परसछर भरलिछ-जलिछ शर आशतरयस हत और सरछज र कतबनछ शर सछ सछझछ कसए सछर नह स चलिछ ब ो नतरयछतरय-ससग अभधसछरिरछ सी अधछररछ ह अथमह न होसर रह जछएगजी कतरयखोकस जीसरछ अचछनस बजीच र आसर दथ फसरन वतरयकतवयकति दछरछ ससपकतषपतति पर बलिछ त सलजन सो भिजी बतध रोकतष सर ससछ हत इससन उस वतरयकतवयकति सन अभधसछरखो सछ सजीधछ हनन होगछ जो उतपछदन सन भलिए छसई जजमरनदछर हत दथ फसरन वतरयकतवयकति नन दबसगई कदखछसर जजससन उतपछद सो सलजछनन सी सोभशाशा सी हत रछजशाछह और सछमछजतरयछद र तरयह होछ थछ अपनन समछटी तरयछ आशतरयदछछ सो परसनन सरनन सन भलिए ऐसछ सझछ उनसन रसह-लिगन दरबछर परछतरयरायः दनन ह रहन थन तरयछतरछ सन ददरछन जसगलि र एस रछ कतबछ लिननन सछ रलिब तरयह नह स हत कस आप उसपर सछभरत सछ दछछ िोसनन लिग जीसरन अभधगरहर अथछ सलजन सन रछधतरयर सन अजजम ससपकतषपतति पर आशतरयस नह स कस ह आपसन ससपथ फरम सछभरत छलिजी ह हो उनसन सछभरत सो लिनसर दथ फसरन लिोगखो सी भिजी तसजी ह दछनदछर ससभि हत उस असथछ र छसकतस सछरजी जछनबथ फझसर तरयछ अनजछनन ह अपनजी दछनदछर पनशा सरनन र चथ फस भिजी ससछ हत सछफ हत कस सछससछरिरस सओस पर ससपकतषपतति अभधसछरिरछ ऐभहछभसस ससदभिम भलिए रहन हह तरयह सरसतरयछएस इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन सरक पहलिन सन ह थजीस नॉजजस नन उससी सरलि और सटी स कतनचनछ सी हत

ससपकतषपतति अभधगरहर सो लिनसर रछबटीम नॉजजस िोस नजीजन पर नह स पहसच पछछ इस कतषतरय र उससछ रन ससशातरयगरस हत ह लिॉस सन सहरभ दशाछमन हए शर सन सजमरशर पर अपनछ धतरयछन सकद रखछ हत उललिनखनजीतरय हत कस ईसछई परसपरछ र सरस भिथ फभर पररछतरछ सी रछनजी जछजी हत रछजछ धरजी पर पररछतरछ सन परर-पतर सछ परभभनभध हत रछजछ सो दतजीतरय-अभधसछर सन ससपनन रछननन छलिन सोलिहजीस शाछलद सन असगरनजजी लिनखस रछबटीम कफलरर नन भलिखछ थछ कस पररछतरछ नन सरस भिथ फभर ईसछ रसजीह सो ससौपजी थजी रसजीह नन उससो नछगरिरसखो सन बजीच कतभिछजज सर कदतरयछ कफलरर सन सथन कस पररछतरछ नन ससपथ फरम धरछ ईशवर सन परभभनभध तरयछनजी

रछजछ सो ससौपजी गई थजी सछ कतरोध सरन हए लिॉस नन lsquoसतकससडा कटीट ज आन गनमरटीrsquo र भलिखछ कस ईशवर सन सछरनन रछजछ और परजछ सन परशन उिछनन सछ सोई औभचततरय नह स हत उससन अनसछर पररछतरछ नन जरजीन सजीधन जनसछधछरर सो उससी सछरछनतरय दनखभिछलि सन भलिए ससौपजी थजी इसभलिए ह सछभरत सन परन हत परततरयनस वतरयकतवयकति सछ उसपर उनछ ह अभधसछर हत जजनछ कससजी दथ फसरन सछ हत कससजी वतरयकतवयकति दछरछ शानष सरछज सी रजजी सन बगतर परछसकभस ससपकतषपतति और सससछधनखो पर कससजी भिजी परसछर सी दछनदछर अतध सह जछएगजी ब रनषतरय सन बस र कतरयछ हत भिथ फ-उतपछद पर उससी दछनदछर सछ आधछर कतरयछ हो लिॉस सछ रछननछ हत कस रनषतरय परिरशर सन जरिरतरयन असछभरत तरयवयकति धरछ पर भनजजी अभधसछरिरछ सछ दछछ सर ससछ हत lsquoसतकससडा कटटी ज आन कद भसकतलि गनमरटीrsquo सन पछसचन अधतरयछतरय र ह सम दनछ हतmdash

1 तरयकद सोई वतरयकतवयकति अपनन सछभरत तरयवयकति स सो कससजी ऐसजी स र भरलिछछ हत जजससछ सोई सछरजी नह स हत ो ह स उस वतरयकतवयकति सी रछन लिजी जछजी हत2 परततरयनस रनषतरय सो अपनन शर पर पथ फरछ अभधसछर हत3 इसभलिए जब सोई वतरयकतवयकति अपनन शर सो जजससछ ह सछरजी हत असछभरत तरयवयकति

भिथ फभर सन तरयोग सरछ हत ो ह उसपर सछभरत परछपत सर लिनछ हत11

लिॉस सछ lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर ससपकतषपतति-अभधसछर सन पक र कदतरयछ गतरयछ तरयह सम दोषपथ फरम थछ चथ फसकस अनतरयछनतरय परछजरतरयखो सजग सी भिछसभ रनषतरय भिजी परसकभ सछ ह कहससछ हत इसभलिए शाोधन परिरशाोधन अथछ रपछसरर सन बहछनन वतरयकतवयकति दछरछ परछसकभस सससछधनखो पर जजन सरषो सन आधछर पर भनजजी अभधसछरिरछ सछ दछनदछर सी जछजी हत उसजी रह उनह स सरषो सन आधछर पर परछसकभस ससपदछ होनन सन सछरर रनषतरय पर भिजी परसकभ तरयछ सरछज सी दछनदछर ससभि हत उस असथछ र रनषतरय सी अकतसलि ससतरछ सी अधछररछ खटीछई र पड़ा योगद ससजी हत इन सभरतरयखो सन बछजथ फद लिॉस सछ कतचछर आधभनस इचछ-सछसततरयछद कतदछनखो सो आसकतषम सरछ हत सतरयस नॉजजस नन भिजी शर-सजमरशर सन कतचछर सो दोषपथ फरम रछनछ थछ हछलिछसकस ह उससछ सछथमस कतसलप दननन र असरथम रहछ थछ नॉजजस सन अनसछर lsquoशर-सजमरशरrsquo सन भसधिछस सी सरजोर हत कस इस आधछर पर हए ससपकतषपतति असरर पर सछभरत सी सजीरछ सन बछरन र िोस सरछधछन नह स दनछ उदछहरर सन भलिए रछन लिजीजजए रसगलिगरह सी तरयछतरछ पर भनसलिछ तरयछतरजी उस गरह पर उरनन र सछरतरयछब हो जछछ हत रसगलि सी सह पर उरनन सन बछद ह उस सथलि सी सफछई सरछ हत लिसबन परिरशर सन बछद ह उस सथलि सो सछफ और सरलि सरनन र सछरतरयछब हो जछछ हत अब तरयकद रसगलिगरह पर उरनन छलिछ ह पहलिछ असरिरक तरयछतरजी हत ो सछलि उिछ हत कस शर-सजमरशर सन भसधिछस सन अनसछर उससछ कसनजी भिथ फभर पर अभधसछर होगछ कतरयछ पथ फरछ रसगलि गरह उससछ रछन भलितरयछ जछनछ चछकहए अथछ सनलि ह सथलि जजनछ उसनन सछफ कसतरयछ हत नॉजजस इस परशन सो तरयह स ोड़ा योगद दनछ हत उषपततिर नह स दनछ उससी ओर एस सझछ तरयह भिजी आछ हत कस lsquoशर-सजमरशरrsquo सन कतचछर सो ह

कसनछरन सर अभधसछरिरछ सी सरसतरयछ पर वतरयकतवयकतिरछतर सी रदजथ फदगजी थछ उससी रथ फलिभिथ फ आशतरयसछ सो धतरयछन र रख उपतरयोभगछछद दकतषटसोर सन कतचछर कसतरयछ जछए

आगन बढ़नन सन पहलिन उभच होगछ कस उस सरसतरयछ पर कतचछर सर भलितरयछ जछए जजससछ हरनन ऊपर उललिनख कसतरयछ हत तरयछनजी असछभरततरयवयकति तरयछनजी नतसभगमस ससपदछ पर भनजजी अभधसछरिरछ सो कसस परसछर परिरभिछकतष कसतरयछ जछए उससन गजीसरर सछ आधछर कतरयछ हो lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर वतरयकतवयकति सी ससपकतषपतति कसनजी और कसस सजीरछ स उभच हत स कतदछन इसन सजीरछह न रछनन हह उनसन अनसछर तरयह रनषतरय पर हत कस अपनजी तरयोगतरयछ और सछररतरयम सन बलि पर ह असछभरततरयवयकति सओस सन जजनन बड़ा योगदन कहससन पर दछछ िखोस ससछ हत ह उससछ अभधसछर हतmdashजो उससो भरलिनछ ह चछकहए लिनकसन उनसन आगन भिजी वतरयछहछरिरस सरसतरयछएस सर नह स हत lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर रनषतरय जजस ससपकतषपतति पर अपनजी दछनदछर परस सरनछ चछहछ हत ससभि हत उससन पहलिन सन ह लिोग उससछ कससजी ओर रप र उपतरयोग सर चसन हखो उदछहरर सन भलिए एस कससछन जसगलि सो सछफ सर उससो खनजी लिछतरयस बनछछ हत ह सछफ सी गई जरजीन पर अपनन सछभरत सछ दछछ भिजी सरछ हत लिनकसन कससछन जरजीन सो उपतरयोग र लिछनन छलिछ असनलिछ पहलिछ वतरयकतवयकति नह स हत तरयह पथ फर रह ससभि हत कस उससन पहलिन भिजी स लिोग उससछ उपतरयोग सर चसन हखो गछस सन आसपछस खछलिजी पड़ा योगद जरजीन सछ उपतरयोग लिोग पशाओस सो बछसधनन उपलिन थछपनन सन भलिए सरन हह बछद र उस जरजीन पर सोई वतरयकतवयकति रर बनछ लिनछ हत अथछ खनजी तरयछ स और सरनन लिगछ हत तरयकद परथर उपतरयोग ह सछभरत सी शाम हत ो बछद र जजसनन उस जरजीन पर गकह-भनरछमर कसतरयछ हत उससछ अभधसछर अतध रछनछ जछनछ चछकहए कसस अतध सहन जछनन सी बछ ब स भनरछधछर हत जब स कस बछसी लिोगखो सो उससन सोई आपकतषपतति न हो तरयकद ह सरछज दछरछ रछनतरय चलिन हत ो ऐसन ससपकतषपतति अभधसछर सो रछनतरयछ दननजी होगजी हछलिछसकस तरयह भिजी ससभिछनछ हत कस उस ससपकतषपतति अभधसछर सन शानष लिोगखो सो सोई भशासछतरय न हो कसस हरनशाछ ह उनह सोई भशासछतरय तरयछ नससछन न होगछ तरयह सहनछ बह ह सकिन हत तरयह भिजी ससभि हत कस उस सलजन सन सनलि ससबसभध वतरयकतवयकति सो लिछभि हो जबकस बछसी गछस छलिखो सो नससछन उिछनछ पड़ा योगद रहछ हो कतरयछ उस असथछ र भिजी उस वतरयकतवयकति सन ससपकतषपतति परछभधसछर सो तध रछनछ जछएगछ इस सम सन बछद सरछधछन सन भलिए नॉजजस पनरायः लिॉस सी ओर दनखनन लिगछ हत और लिॉस ऐसन ससपकतषपतति परछभधसछर सो जजससन दथ फसरखो सो हछभन पहसचनन सी ससभिछनछ हो इस शाम सन सछथ सजीसकभ दनछ हत कस दथ फसरखो सन भलिए भिजी शनषठ और पतरयछमपत कहससछ ोड़ा योगद कदतरयछ जछनछ चछकहएmdash

lsquoबहजी नद सन पछनजी पजी लिननन सन कससजी सो नससछन पहसच ससछ हत इससी सोई सलपनछ भिजी नह स सर ससछ भिलिन कससजी नन उससन आससि जलि कतपतरयछ हो कतरयखोकस नद तसजी सी तसजी हछस होगजी दोनखो सी पतरयछस बझछनन सन भलिए पतरयछमपत तरयकद बछ दोनखो सन भलिए िीस-िछस पतरयछमपत रछतरछ र उपलिलध भिथ फभर सन बछरन र भिजी सह जछ ससजी हतrsquo12 नॉजजस सन अनसछर असछभरततरयवयकति

ससपकतषपतति पर अभधसछर दशाछमनन सन भलिए लिॉस सन उपतरयमवयकति परभबसध सछ पछलिन कसतरयछ जछनछ चछकहए हछलिछसकस इस सम र इनजी खछभरतरयछस हह कस सतरयस नॉजजस ह उससन ससषट नह स हो पछछ अपनन सम सो आगन बढ़छछ हआ ह भलिखछ हत lsquoकससजी भिजी वतरयकतवयकति सछ सछभरत उससन अभधस भिलिछ कतरयखो हो जजनछ उसनन कससजी पदछथम सी रथ फलतरयषपततिछ सो बढ़छनन र तरयोगदछन कदतरयछ हतrsquo13 असभर भनषसषम पर पहसचनन सन पहलिन ह जसथभ सी पथ फर वतरयछखतरयछ सरछ हत सोई वतरयकतवयकति कससजी स सछ सछभरत हछभसलि सरनन सन भलिए अपनछ शर कतरयखो लिगछछ हत शाछतरयद इसभलिए कस उससन पछस सनलि उससछ शर हत उसजी सन रछधतरयर सन ह अपनजी उपतरयोभगछ दशाछम ससछ हत जब सोई वतरयकतवयकति असछभरततरयवयकति स पर अपनछ शर लिगछछ हत जो उससछ शर उस स पर छ जछछ हत उससछ परभिछ स पर सपषट झलिसनन लिगछ हत शर सन पचछ स िीस पहलिन जतसजी नह स रहजी शर सछ तरयह परसछर दथ फसरखो सन रसछबलिन स पर शभरस सी दछनदछर सो पषट सरछ हत लिनकसन शर सछ सरप कतरयछ हो कतरयछ कससजी भिजी परसछर सन शर सन स पर दछनदछर सर पछनछ नतभस होगछ नॉजजस इस एस उदछहरर सन रछधतरयर सन सपषट सरछ हत lsquoरछन लिजीजजए रनरन हछथ र टीरछटीर सन सथ फप सन भिर एस सनन हत उस सनन सो रह तरयकद सरद सी लिहरखो पर बहछ दथ फस ो सथ फप सन सर सरद र द थ फर स फतलि जछएसगन कतरयछ उससन आधछर पर सरद सन उनन कहससन पर जहछस स टीरछटीर सथ फप सन सर फतलिन हह रह अपनन सछभरत सछ दछछ सर ससछ हथ फस जछकहर हत तरयह रथ फखमछपथ फरम बछ होगजीrsquo इससन बछद ह भनषसषम पर आछ हत कस ह शर सछभरत कदलिछनन र सहछतरयस हत जजससन स सन रथ फलतरय र ककतधि होजी हत ह अपनजी और सरछज सी नजरखो र अभधस रथ फलतरयछन होछ हो तरयह एस रहतपथ फरम भनषसषम हत जो जजीन सन उदनशतरय थछ सरछज र रनषतरय सी उपतरयोभगछ सन भलिए रछगमदशामस सछ सछर सरछ हत सोई सछतरयम जो सनलि वतरयकतवयकति कतशानष सन भलिए रथ फलतरयछन हत बछसी लिोगखो सन भलिए वतरयथम बजलस नससछनदनह ो उससछ सससछर र उससछ छसकतस रथ फलतरय शाथ फनतरय हत उदछहरर सन भलिए उपतरयमवयकति उदछहरर र ऐसछ हो ससछ हत कस टीरछटीर सथ फप सो पछनजी पर बहछनछ कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए खनलि हो उसन उससन खशाजी भरलिजी हो लिनकसन तरयकद उससन सरद र कससजी परसछर सछ परदथ फषर फतलिछ हत ो उससछ नससछन पथ फरन सरछज सो होगछ जछकहर हत कस वतरयकतवयकति सछ शर-उतपछद न सनलि उससन भलिए बजलस बछसी सरछज उपतरयोगजी होनछ चछकहए भिजी वतरयकतवयकति सी उसपर दछनदछर तध रछनजी जछएगजी शर सछ ससछरछतरस उपतरयोग अपनन सछथ-सछथ दथ फसरखो सछ भिजी भिलिछ दनखनछ ह सतछभधसछर सी पहलिजी और आजखर शाम हत

3 नतरयछतरयससग असरर

नतरयछतरयससग असरर ससपकतषपतति पर ससपथ फरम सछभरत सी जसथभ सो दशाछमछ हत सरछज र ससपकतषपतति असरर सन भनसकषट रप भिजी परचभलि हह उदछहरर सन भलिए स वतरयकतवयकति चोर सर दथ फसरन सन धन सो रर लिन आन हह स ऐसन लिोग भिजी हह जो इससन भलिए धोखछदड़ा योगद जतसन आसछन कसस हनतरय रछसन सछ चतरयन सरन हह इससन ससपकतषपतति असरिर होसर उनसन सलजन र चलिजी जछजी हत लिनकसन

उसपर नतरयछभतरयस दछनदछर ससभि नह स हत चोर तरयह सहसर कस उसनन ससपकतषपतति ससचतरय सन भलिए चोर सछ सहछरछ भलितरयछ हत उसपर अपनजी दछनदछर नह स सर ससछ न ह सोई धोखनबछज वतरयकतवयकति दथ फसरखो सन सछथ लि-परपसच सन आधछर पर जटीछई गई ससपकतषपतति सो अपनछ बनछ ससछ हत इसजी परसछर तरयकद सोई ससपकतषपतति सछ सछरजी हत रगर उससन असरर सन भलिए ततरयछर नह स हत उससी असहरभ सन बछजथ फद तरयकद उसन ससपकतषपतति-असरर हन बछधतरय कसतरयछ जछछ हत ो उस असथछ र भिलिन ह असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हो सछरजी सन इचछ-कतरधि स सन असरर सो नतरयछभतरयस नह स सहछ जछ ससछ तरयकद उस स सन वतरयछपस लिोसकह जड़ा योगदन हह थछ असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हत ब भिजी वतरयकतवयकति सो उस असरर सन भलिए रछजजी सरनछ नतरयछतरय-भिछनछ सन अनसछर अपनजक होगछ ऐसन रछजतरय र जो नतरयछतरय-रछगम पर होनन सी दछनदछर सरछ हत असरर हन तध परकरकरितरयछ सछ पछलिन सरनछ जरर हत दनसछर ससपकतषपतति पर सछभरत सन असरर सन भलिए आशतरयस हत कस उसन सनचछपथ फमस तध नतरयछतरय-समर परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन ससपनन कसतरयछ जछए तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी ससपकतषपतति तरयछ सससछधन पर अभधसछर रखछ हत उससछ अभधसछर कतभधसमर थछ सरछज दछरछ रछनतरय हत भिजी ह उससो कससजी दथ फसरन सो असरिर सरनन सछ अभधसछर भिजी रखछ हत शभरस सन रछरलिन र तरयकद सोई शभरस कससजी सछतरयम सो सनचछपथ फमस सरनन सन भलिए ततरयछर नह स हत ब उससी रजजी सन कतबनछ सछतरयम सरनन सन भलिए बछधतरय कसतरयछ जछनछ इस कतचछरधछरछ सन असगम अरछनतरय हत

एस जसथभ तरयह भिजी हो ससजी हत कस सोई वतरयकतवयकति अपनन सछभरततरयवयकति स सो नतरयछभतरयस परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन कससजी वतरयकतवयकति सो असरिर सरनछ चछहछ हो कसस दथ फसरछ वतरयकतवयकति उसन लिननन सन भलिए ततरयछर न हो नॉजजस जोर दनसर सहछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी तधछ हन दछछ सी सहरभ अभनछतरयम हत लिनकसन लिननन छलिन सी सहरभ तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी दछन तरयछ उपहछर सो लिननछ न चछहन ब इस जसथभ सो ह पथ फर रह सपषट नह स सर पछछ लिनकसन ह जोर दनसर सहछ हत कस रकरिनछ सो उस असर पर उपजसथ अशतरय होनछ चछकहए रदन सो सहरभ सछ पतरयछमतरय रछनन हए ह इस भनरमतरय पर पहसचछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी परकरकरितरयछ सन ददरछन रकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयछनजी सोई वतरयकतवयकति सहन कस उसनन ससपकतषपतति सछ सनचछपथ फमस असरर कसतरयछ हत रगर ससबसभध वतरयकतवयकति उसन सजीसछर सरनन सन इनसछर सर दन ब असरर सी परकरकरितरयछ सो अपथ फरम रछनछ जछएगछ दथ फसरन शालदखो र असरर-परकरकरितरयछ सो भिलिजी-भिछसभ ससपनन होनन सन भलिए रकरिनछ सन सछथ-सछथ कतरकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयह सछतरयम दोनखो सन कहखो सो धतरयछन र रखसर शाछसभपथ फमस और कतभधसमर ढसग सन कसतरयछ जछनछ चछकहए नॉजजस सन अनसछर जो शात कससजी स सन अजमन पर लिछगथ फ होजी हह ह शात उससी कतबरकरिी तरयछ अनतरय कससजी असरर पर भिजी लिछगथ फ होजी हह उदछहरर सन भलिए तरयकद कससजी शाम सन अधजीन कससजी सो दभनतरयछ र सह स सन भिजी पनतरयजलि लिननन सन परभबसभध सर कदतरयछ हत ो इस भनतरयर सी पथ फछमपनकछ और शाम सन अनसछर उस वतरयकतवयकति सन भलिए पनतरयजलि सी कतबरकरिी भिजी सछभिछकतस रप सन परभबसभध होगजी दथ फसरन शालदखो र तरयकद कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए सोई स भनकतषधि रछन लिजी गई हत ो उससन

उपतरयोग सी थ फ टी उस वतरयकतवयकति सो कससजी भिजी परसछर सन नह स द जछ ससजी स सथछनखो पर हर नॉजजस सो असपषट और धसधलिछ पछन हह सकतशानष सन सछभरत सो लिनसर तरयह दछछ परछतरयरायः कसतरयछ जछछ हत कस उसर सभिजी अभधसछर पथ फरम असररजीतरय हह लिनकसन तरयह सोचछ-कतचछरछ सततरय नह स हत ऐसन अननस उदछहरर खोजन जछ ससन हह जजससन अनसछर वतरयकतवयकति सन पछस कससजी स सो अपनन पछस रखनन सछ अभधसछर हो कसस उससन असरर सछ अभधसछर उससन पछस न हो रसलिन कसरछतरयन सछ रसछन जजसर वतरयकतवयकति रह ससछ हत उसपर अपनन छतसछभलिस सलजन सी दछनदछर सर ससछ हत अपनन सछररतरयम सन अनसछर उससी ररमर सजछटी आकद पर धनरछभशा भिजी खचम सर ससछ हत कसस उसन बनचनछ उससन अभधसछर कनतर सन बछहर होछ हत आशातरय हत कस तरयकद वतरयकतवयकति सछ ससपथ फरम सछभरत कससजी स पर हत भिजी उसन उस स सो बनचनन अथछ इचछनसछर असरिर सरनन सन छजजब अभधसछर परछपत हखोगन एस रह सन ह स उससी दछस सन सरछन होगजी उससन बछरन र ससपथ फरम भनरमतरय लिननन सछ अभधसछर उससछ सछरजी होनन सन सछरर उससन पछस रछनछ जछएगछ कससजी सो अनछभधसछर बनचनछ अथछ तध सछरजी सी इचछ सन कतबनछ स सछ रथ फलतरय चसछए बगतर उसन अपनन सछभरत र लिननछ अनतभस एस सछभरत सन भसधिछस सछ उललिसरन हत दथ फसरन शालदखो र स सछ ससपथ फरम सछभरत परछपत सरनन सन भलिए स सन मरछन सछरजी सी सहरभ जटीछनछ कफर उससछ उपतरयवयकति रथ फलतरय चसछनछ आशतरयस हत इनर सन एस भिजी अभिछ अथछ आसभशास कतचलिन सन भिजी ससपथ फरम सछभरत खरन र पड़ा योगद ससछ हत नतरयछतरय सी रछसग हत कस स सछ असरर ससपथ फरम सछभरत सन ससपथ फरम सछभरत सन भलिए हो तरयकद सोई सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रखतरय उदनशतरय स-कतशानष पर ससपथ फरम सछभरत सी रकछ सरनछ अथछ सछभरत सो बढ़छछ दननछ अथछ उससन भलिए परभिछजी सोभशाशा सरनछ हत उस असथछ र सतजचस दछसत सरसतरयछ हो ससजी हत इसपर तरयकद सोई तरयह सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रथ फलि उदनशतरय सनलि सछतरयषपततिछ सो बचछए रखनन सी सछतरयद हत ब भिजी ह गलिजी पर हत उदछहरर सन भलिए अपनन परिरछर सी जररखो सो पथ फरछ सरनन सन भलिए सोच-सरझसर खद सी बोलिजी लिगछनछ खद सी नजीलिछरजी पर उर आनछmdashसनलि सछतरयषपततिछ सी सछतरयद रछनजी जछएगजी हछलिछसकस इस रह सन कससजी वतरयकतवयकति दछरछ अपनजी सछतरयषपततिछ सन कतचछर सो लिछगथ फ सरनछ उससी चरर सछरमछह सहछ जछएगछ आदशाम सरछज र ऐसजी जसथभ सी सलपनछ भिजी नह स सी जछ ससजी

4 नतरयछभतरयस ससशाोधन एस भनछरर

नतरयछतरय सदगछ नह स हत न ह सरछज र हरनशाछ सब स शाभि और शाछसभरतरय होछ हत परततरयनस सरतरय सरछज र अनसथ फलि एस कतरोधजी शाकतवयकतितरयछस सछतरयमर रहजी हह न सभिजी रनषतरय सन समवतरय पछलिन र सहछतरयस बनजी हह ो सभिजी कतरोध पर उर आजी हह इसभलिए नतरयछतरय सछ एस रप ससरषम सछ भिजी हत सरछज चछहछ हत कस हछस नतरयछतरय सन भलिए सभिजी सोई खरछ न हो तरयछनजी न

ो वतरयकतवयकति कससजी दथ फसरन सन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सछ सछरर बनन न ह सोई उससन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सी जरजीन ततरयछर सरन तरयह आदशाम जसथभ हत वतरयहछर र सरछज र ससरषम सी जसथभतरयछस बनजी रहजी हह रछज सरछज कससजी सन भलिए भिजी तरयह ससभि नह स होछ कस ह चतबजीस रसटीन वतरयकतवयकति सन अभधसछर-ससरकर थछ समवतरयपछलिन सन परनररछ र लिगछ रहन इसभलिए वतरयकतवयकति सो अपनन अभधसछरखो और अजसत पर सससटी सन सरतरय आतररकछ अथ ससपकतषपतति सी सरकछ सन भलिए सरतरयछनसछर परभसछर सरनन सी थ फ टी दन द जछजी हत तरयह सछरछजजस गभकतभधतरयखो र ससशाोधन एस भनछरर सन ददरछन नतरयछतरय सी जसथभ सो दशाछमजी हत रछबटीम नॉजजस सन अनसछर वतरयकतवयकतिरछतर सो तरयह आजछद होजी हत कस ह अपनन अभधसछर ससपकतषपतति और जजीन सी रकछ सन भलिए आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर उपतरयवयकति बलिपरतरयोग सर ससन रगर तरयह धतरयछन रखन हए कस सससटी अथछ आसनन आपदछ सी जसथभ र दथ फसरखो सो भिजी ह अभधसछर उपलिलध हखोगन तरयकद lsquoसrsquo सो lsquoखrsquo दछरछ कसए गए दरछचरर सन नससछन उिछनछ पड़ा योगदछ हत ब lsquoसrsquo सो उससछ सरतरयछनसछर परभरोध सरनन थछ नससछन सी जसथभ र lsquoखrsquo सन कभपथ फभम सछ दछछ सरनन सछ पथ फरछ अभधसछर होगछ इससन बछजथ फद तरयकद lsquoखrsquo सछ दरछचरर बनछ रहछ हत ब lsquoसrsquo सो उसन सछनथ फन दछरछ अथछ सजीधन ह दरछचरर सन भलिए दसकडा सरनन सछ अभधसछर होगछ तरयन अभधसछर सछरछजजसछ सी नजीस हह थछ सभिजी सदसतरयखो सो बरछबर होन हह उपतरयमवयकति उदछहरर सी ह बछ सर ो तरयकद कससजी भिजी कर lsquoसrsquo lsquoखrsquo सन सछथ दरछचरर र भलिपत पछतरयछ जछछ हत ो lsquoखrsquo सो भिजी अभधसछर होगछ कस ह lsquoसrsquo सो दसकडा सर ससन और तरयकद उससन आचरर सन उससो कभ पहसचजी हत ो अपनजी कभपथ फभम सन भलिए दछछ सर ससन

नॉजजस सी खथ फबजी हत कस अपनन कतनचन र ह न सनलि रछन-वतरयहछर सी दबमलिछओस पर कतचछर सरछ हत बजलस रछनजीतरय ससतरछ सन दछतरयरन र उनसछ सरछधछन भिजी सझछछ हत अपनन सथ फकर कतनचन सछररतरयम सन ह जहछस अननस गसभिजीर रदखो सछ सरछधछन दनछ हत ह स स रदखो सो अनसलिझछ ह ोड़ा योगद जछछ हत वतरयकतवयकति सो अपनजी परछररकछ ससपकतषपतति रकछ सछ अभधसछर हत आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर ह अपनन ऊपर होनन छलिन कससजी भिजी परसछर सन हरलिन सछ परभसछर सर ससछ हत और तरयकद कससजी सन आचरर सन उससो नससछन पहसचछ हत ो उस नससछन सी भिरपछई सी दछनदछर भिजी सर ससछ हत रनषतरय सो तरयन अभधसछर सनस परसपरछग सरछजखो सो ोड़ा योगदसर परछतरयरायः सभिजी आधभनस सरछजखो र परछपत हह इससन बछजथ फद कतदछनखो सन एस गम सो नॉजजस सन अभ-वतरयकतवयकतिछद सोच सन आपकतषपतति हत तरयह आपकतषपतति असनलिन नॉजजस सन नह स लिगभिग सभिजी इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन हत उनह लिगछ हत कस ससपकतषपतति अभधसछर सो लिनसर वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ सरथमन सरन हए न इनजी आगन भनसलि जछन हह कस उससन कतचछरखो र वतरयकतवयकतिछद उनरवयकति और उचसखलि कदखनन लिगछ हत इससन भिजी इनसछर नह स कसतरयछ जछ ससछ कस परततरयनस वतरयकतवयकति सो अपनजी कभपथ फभम सी दछनदछर सछ अभधसछर हत लिनकसन कभपथ फभम सी सजीरछ कतरयछ हो इससो तरय सरनन सछ अभधसछर कससन होगछ कतरयछ सनलि उससो जजसन कभ पहसचजी हत तरयकद ह अपनजी कभ सछ बढ़-चढ़सर रथ फलतरयछससन सरछ हत ब कतरयछ होगछ ऐसन र तरयकद सरसछर

सछनथ फन सन रछधतरयर सन हसकनप सरजी हत ो कतरयछ उससछ परतरयछस वतरयकतवयकति-सछसततरय सन दछतरयरन र अनछशतरयस रछनछ जछएगछ ऐसन परशनखो पर परभकरकरितरयछ बह कतलिसब सन भरलि पछजी हत रछबटीम नॉजजस सी ओर सन अपरछध सन भलिए दथ फसरन सो दसकडा सरनन सछ सझछ पर बहखो सो आपकतषपतति हत उनसन अनसछर वतरयकतवयकति सो अपनन ह सर पर दसडा सनछनन सछ सोई अभधसछर नह स हत कतरयखोकस नससछन सी भिरपछई कसस सजीरछ स हो तरयकद तरयह उस वतरयकतवयकति पर ोड़ा योगद द जछए जजससछ नससछन हआ हत ो ह सह हत तरयछ गलि इससछ भनरमतरय सदन सरनगछ अभभितरयवयकति सो दसकडा सरनन सछ अभधसछर परभिछकत रनषतरय सो एसछएस नह स कदतरयछ जछछ ऐसन रछरलिखो र रछजतरय सी उपजसथभ जरर रछननन सन हछलिछसकस वतरयकतवयकति-सछसततरय सी भिछनछ सो िनस पहसच ससजी हत लिनकसन इससन सछथम सन शाजीभिथ फ हो एस वतरयकतवयकति दछरछ दथ फसरन सो हछभन पहसचछए जछनन सी ससभिछनछ र भिजी सरजी आजी हत तरयह ऐसछ रोड़ा योगद हत जहछस इचछ-सछसततरयछद सी सजीरछ सछफ नजर आनन लिगजी हत नॉजजस बड़ा योगदन परिरशर सन वतरयकतवयकतिरछतर सन ससपथ फरम सछसततरय सछ पक लिनछ हत कसस ससपकतषपतति सन ससरकर थछ सरसतरयछओस सन सजीधन भनछरर र इचछ-सछसततरयछद सी जो दबमलिछएस हह न थोड़ा योगदछ-सछ कतचछर सरनन पर सछरनन आ ह जछजी हह

रछबटीम नॉजजस नन सरछधछन पधिभ सी आलिोचनछ सी हत लिोगखो सन सरछधछन जटीछसर उसजी धनरछभशा सन पभलिस सो पोसनछ तरयह लिोगखो सी नतसभगमस सछधजीनछ पर डाछसछ डाछलिनछ हत लिनकसन शाछसन और सरसछर चलिछनन सन भलिए ो धन चछकहए नॉजजस इससन भलिए लिोगखो सो जछगरस सरनन सी बछ सरछ हत लिोगखो सो अपनन अभधसछरखो और समवतरयखो सछ बोध होगछ सछथ र तरयह कतशवछस होगछ कस उनसी सछधजीनछ अकणण रर हत सरछज र रहसर उनसी ससपकतषपतति और अभधसछरखो सो सोई खरछ नह स हत ो न सतरयस अनशाछभस होसर सछर सरगन लिनकसन सरछज र अनशाछसन और शाछसभ-वतरयसथछ बनछए रखनन सन अभरिरवयकति रछजतरय सन और भिजी दछभतरयत होन हह भशाकछ सछसरतरय ससससकभ अभभिरकछ जतसन बह सन रछरलिन हह जजनह बढ़छछ दननछ रछजतरय सछ पनजी समवतरय रछनछ जछछ हत उनसन भलिए धन सी आपथ फभम सहछस सन होगजी नॉजजस इससन भलिए दछन और सतजचस सहतरयोग सछ सरथमन सरछ हत तरयहछस नॉजजस और हछसपसम सन कतचछरखो र सरछनछ दनखजी जछ ससजी हत जॉन हछसपसम भिजी रछनछ थछ कस सरसछर सछ एसरछतर सछतरयम lsquoउपद आकद सन सरतरय लिोगखो सन जछन-रछलि सी रकछ सरनछ हतrsquo लिनकसन उपदकततरयखो पर सछबथ फ पछनन सन सरसछर सन पछस सरभच शाकतवयकति और अभधसछरखो सछ होनछ जरर हत छकस असर पड़ा योगदनन पर ह नतरयछतरयसछम सी भिथ फभरसछ भिजी भनभिछ ससन इन सब सछतरयरषो सन भलिए सरसछर सन पछस धन आनछ चछकहए हछसपसम सन अनसछर उपतरयवयकति ो तरयह हत कस सछनथ फन और वतरयसथछ सन भलिए सरसछर सो धन सी आपथ फभम नछगरिरसखो सन सतजचस सहतरयोग और दछन सी भिछनछ सन हो तरयकद सरछधछन सछ सहछरछ लिनजी हत ो सर-रछभशा सछ उपतरयोग सनलि सरछज र शाछसभ और सरकछ सन कतसछर सन भलिए कसतरयछ जछनछ चछकहए ह जोर दनसर सहछ हतmdashlsquoसरछज र सछनथ फन और वतरयसथछ सछतरयर रखनन सन अलिछछ कससजी और सछतरयम सन भलिए जनछ सन धन जटीछनन सछ सरसछर सो सोई अभधसछर नह स हतrsquo नॉजजस सछ नतरयछतरयदशामन एस आदशामछद उदछर हत एस भिछस रन

सछ समशाधिछछद सपनछ एस ऐसछ कतचछर जजसन रछनछछद सरतरय-सरतरय पर दनखन आए हह उससी स सजीरछएस हह अननस सरसतरयछएस ऐसजी हह जजनपर नॉजजस कतचछर सरनन सन बचछ हत इससन बछजथ फद उससन कतचछरखो र एस आदशाम रछनछछद सरछज सन गिन सछ सपनछ रदजथ फद हत सलि भरलिछसर इचछ-सछसततरयछद रनषतरय सन अभधसछर ससतरछ और एस आदशाम सरछज सन सपनन सो बह ह आसछन भिछषछ र दभनतरयछ सन सछरनन लिछछ हत नथछभनतरयलि बछसडानन सन शालदखो र lsquoइचछ-सछसततरयछद बह सरलि सपषट आसछन भिछषछ र भलिखछ हआ दशामन हत जजसन सरझनन सन भलिए कससजी कतशानष सनजीसी तरयोगतरयछ सी आशतरयसछ नह स हत तरयह जछनसछर परस और आनसददछतरयस पछि हतrsquo14

copy ओरपरसछशा सशतरयप

ससदभिछमनरकरिरजरसछ

1 To live honorably to harm no one to give to each his own Ulpianus in Digesta of Justinianus

Augustus 11101

2 The sovereign is not bound by the laws-Ulpianus Digesta 1331

3 Justice is the constant and perpetual will to render to every man his due Digesta 1110

4 Political theories past and present have traditionally been concerned with who should be the

master (usually the king the dictator or government bureaucracy) and who should be the slaves -John

Hospers What Libertarianism Is

5 No one is anyone else master and no one is anyone else slave Since I am the one to decide how my

life is to be conducted just as you decide about yours I have no right (even if I had the power) to

make you my slave and be your master nor have you the right to become the master by enslaving me

Slavery is forced servitude Ibid

6 Government should intervene only in a RETALIATORY situation The government must never

INITIATE an action to create a better world mdash it is not the business of government to make an

advance decision about what counts as benefit Through laws government can prohibit various

aggressive actions but it cannot require the bringing about of supposedly beneficial ones John

Hospers What Libertarianism Is

7 The state of Nature has a law of Nature to govern it- John Locke Second Treatise on Civil

Government

8 no one ought to harm another in his life liberty and or property-Ibid

9 justice to hold just in case rights are respected -Peter Vallentyne in Nozickrsquos Libertarian Theory of

Justice

10 a right is something for which one can demand or enforce compliancerdquo Nozick in Philosophical

Explanations 1981 p 499

11 a If one mixes what one owns with something that is unowned one thereby comes to own the

unowned thing

b Each person owns her own labor

c If one mixes onersquos labor with unowned land one thereby comes to own the land

12 No body could think himself injured by the drinking of another man though he took a good

drought who had a whole river of the same water left him to quench his thirst and the case of land and

water where there is enough of both is perfectly the same-John Locke Second Treatise of Civil

Government Chapter 5

13 Why should onersquos entitlement extend to the whole object rather than just to the added value

onersquos labor has produced- Nozick Anarchy State and Utopia p 175

14 ldquoLibertarianism is very simply and clearly written and requires no technical knowledge on the part of

the reader Enjoyable informative readingrdquo- Nathaniel Branden as quoted by John Hospers in

Libertarianism A Political Philosophy for Tomorrow

Page 10: इच्छा—स्वातंत्र्यवाद(Libertarianism)

ससपकतषपतति सछ तरयह असरर नतरयछतरयससग होनछ चछकहए सरछज दछरछ रोकतष ऐसन र सन सन ससपकतषपतति असरर ह सछनथ फन समर सहछ जछएगछ जजसर रकरिनछ और कतरकरिनछ दोनखो सन बजीच कतशवछस सी भिछनछ हो असरर सन बछद भिजी रकरिनछ सो लिगन कस उससन सछथ सोई धोखछ तरयछ लि नह स हआ हत ह स कतरकरिनछ सो तरयह कतशवछस होनछ चछकहए कस ह कसए गए भिगछन सन बदलिन उपतरयवयकति रथ फलतरय सी ससपकतषपतति परछपत सर चसछ हत शर बदकतधिस ससपदछ थछ ऐसन सभिजी उपछजमन जो पथ फरम ससपकतषपतति-परछभधसछर सन सछथ ससपनन होन हह इसजी शनरजी र आन हह उपछजमन सी दथ फसर शनरजी र असछभरत तरयवयकति ससपकतषपतति सन सछभरत तरयवयकति ससपकतषपतति सछ असरर आछ हत तरयछनजी ऐसछ उपछजमन जो कससजी वतरयकतवयकति दछरछ ऐसजी ससपकतषपतति सन रछधतरयर सन कसतरयछ गतरयछ हो जजससछ ह सछरजी ह नह स हत उललिनखनजीतरय हत कस शर पर सबसन पहलिछ अभधसछर शभरस सछ होछ हत तरयकद सोई वतरयकतवयकति शर सछ छजजब रथ फलतरय तरयछनजी शर सन रथ फलतरयछससन सछ अभधसछर ीनसर उससन उतपछद पर सलजछ सर लिनछ हत ब उससछ रछरलिछ दथ फसर शनरजी र आछ हत तरयह स ऐसछ ह हत जतसन सोई जरजीसदछर उस जरजीन सी फसलि सो रर लिन जछए जो उसनन अपनजी दबसगई सन आधछर पर सलजछई हई हत इचछ-सछसततरयछद सन अनसछर वतरयकतवयकति सछ ससपकतषपतति पर अभधसछर भिजी रछनतरय हत जब उसन कतभध-रछनतरय र सखो दछरछ अजजम कसतरयछ गतरयछ हो इसर नतरयछतरयपथ फरम आधछर पर अजजम ससपकतषपतति सन न सभिजी अपररप सजमरभलि हह जजनह रनषतरय इस शनरजी र सजमरभलि सरछ आतरयछ हत उनसी भनगछह र ससपकतषपतति अजमन सछ दथ फसरछ र सछ भनसकषट हत तरयह रछनजीतरय ससतरछ सन दछतरयरन र अनछशतरयस और अनभच हसकनप सरछ हत तरयकद ससपकतषपतति सछ असरर नतरयछतरयपथ फरम ढसग सन हआ हत ो उससन आधछर पर सरछज र असरछन आभथमस कतरर सो भिजी रछनतरयछ दननजी होगजी इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सो ऐसजी आभथमस असरछनछ सन भिजी गरनज नह स हत तरयहछस न रछनजीतरय इचछ सन भनरछमर र उन चमससछर शाकतवयकतितरयखो सी अदशतरय भिथ फभरसछ सी उपनकछ सर दनन हह जो सरछजछभथमस असरछनछ थछ जजभन ऊसच-नजीच सी भिछनछ सन छसकतस सछरर होन हह न सछरछजजस असरछनछओस सी बजीच पनपन हह थछ रनषतरय सन सोच पर नसछरछतरस असर डाछलिन हह जजनसन चलिन शभरस सन उससन शर सन रथ फलतरयछससन सछ तध अभधसछर दनखन ह दनखन ीन भलितरयछ जछछ हत उससन अभिछ र रनषतरय सछ सछसततरय-बोध शाजीषमसथ शाकतवयकतितरयखो सछ कतशानषछभधसछर उनसी अनससपछ स भसरटी जछछ हत दनसछर इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन भलिए ससपकतषपतति सछ असरछन कतरर सोई रहत नह स रखछ चछहन हर वतरयकतवयकति सो उससी आशतरयसछनरप ससपकतषपतति परछपत हो अथछ ह सनस हछथखो र भसरटी जछए न इसन वतरयकतवयकति-सछसततरय सन उपहछर सन रप र दनखन हह

इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सी दकतषट र भनतरयोजज अथमवतरयसथछ उनजी रहतपथ फरम नह स हत जजनजी भनजजी ससतरछ थछ वतरयकतवयकतिग ससपकतषपतति सी अधछररछ सछ रछन-समरछन उसर वतरयकतवयकति सो न सनलि ससपकतषपतति-अभधसछर बजलस ससगिन बनछनन रवयकति वतरयछपछर सरनन सी आजछद परछपत होजी हत शाम सनलि इनजी हत कस उससन दछरछ कसतरयछ गतरयछ सछतरयम कतभध-समर होनछ चछकहए भनजजी-अभधसछरिरछ पर जरछ-सछ अससशा रछरथ फलिजी भनतरयसतरर उनह सजीसछतरयम नह स हत पथ फसजजीछद भिजी स

ऐसछ ह चछहछ हत उनसछ रछननछ हत कस वतरयकतवयकति जजनछ भनतरयसतरर रवयकति होगछ उनछ उससन उपभिोवयकतिछसरर र आसछनजी रहनगजी तरयकद ह असनलिछपन अनभि सरनगछ ो उससन खछलिजीपन सो भिरनन सन भलिए नई सओस सछ बछजछर बढ़नगछ इससन सलि भरलिछसर पथ फसजजीपभतरयखो सछ ह लिछभि होगछ उललिनखनजीतरय हत कस उनजीसजीस शाछलद र सखछद कतचछरस भिजी पथ फसजजीछद सो वतरयकतवयकतिरछतर सन सख सन कतसछर सन भलिए जरर रछनन थन उनसछ रछननछ थछ कस पथ फसजजीछद अथमवतरयसथछ सन सरछज-सलतरयछर र ककतधि होगजी और सख जो परततरयनस रनषतरय सन जजीन सछ धतरयनतरय हत उससछ लिोग अभधसछभधस भिोग सर ससगन इचछ-सछसततरयछद भिजी पथ फसजजीछद सछ सरथमन सरन हह लिनकसन सनलि सख सन भलिए नह स उनसी दकतषट र वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ रथ फलतरय lsquoवतरयकतवयकतिरछतर सन सखrsquo सन सह स अभधस हत अभधसछरखो सी सरछनछ सो बढ़छछ कदए बगतर भरषटछचछर धोखछदड़ा योगद और बछजछर सी रनरछभनतरयखो पर रोसथछर अससभि हत इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सो सलतरयछर रछजतरय सी अधछररछ भिजी अरछनतरय हत सलतरयछर रछजतरय सन रथ फलि लिकतरय अथछम लिोगखो सन भिलिन सन भलिए अभनछतरयम सससथछओस सछ गिन सछरछजजस सरकछ शर-सलतरयछर सछसरतरय ससबसधजी दनखभिछलि सछसरतरय बजीरछ रसगभिनद थछ लिहभगस पकपछ पर रोसथछर छलिन सछनथ फन बनछ दननन सन उनह ससोष नह स हत इससन बजछतरय न वतरयकतवयकतिरछतर सी ससपथ फरम ससतरछ पर जोर दनन हह सब आजछद हखोगन परसपर बरछबर हखोगन ो सरछज र शाोषर सन भलिए जगह न बचनगजीmdashऐसछ न रछनन हह उनसछ तरयह भिजी रछननछ हत कस लिोगखो सो पथ फरम ससपकतषपतति अभधसछर दननन सन सछथ-सछथ इचछनसछर ससगिन बनछनन अपनजी भनभधतरयखो सछ अपनन भिलिन सन भलिए उपतरयोग सरनन सी ससपथ फरम आजछद होनजी चछकहए रगर उनसी सरजोर हत कस वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ पक लिनन-लिनन सई बछर न अपनजी सजीरछ सन पछर भनसलि जछन हह lsquoअभ समतर जतरयनrsquo सी चनछनजी उनह तरयछद नह स रहजी तरयकद सोई वतरयकतवयकति रसगभिनद सरथमस सोच सन सछरर अपनन सससथछन र सनलि गोरखो सो नदसर पर रखनछ चछहछ हत ो इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन अनसछर उसन इससछ भिजी अभधसछर हत शानष सरछज सो उससन अभधसछर सछ समरछन सरनछ चछकहए बशार सरव उससन सकततरय सन कससजी कहससस वतरयहछर तरयछ दथ फसरखो सन जजीन र हसकनप न होछ हो ऐसन ह तरयकद सोई गकह-सछरजी अपनन भिन सो अपनन ह रम सन कससजी वतरयकतवयकति सो बनचनछ चछहछ हत ो उससो भिजी इससछ अभधसछर हत उनसन अनसछर नतरयछतरय सी रछसग हत कस तरयह अभधसछर उनह भरलिनछ ह चछकहए बशार सरव ह दथ फसरखो सन जजीन सछ उनछ ह समरछन सरछ हो जजनन समरछन सी अपनकछ ह दथ फसरखो सन अपनन भलिए रखछ हत तरयहछस न भिथ फलि जछन हह कस रमभिनद तरयछ कससजी अनतरय परछसकभस तरयछ सछरछजजस सछरर जो वतरयकतवयकति सन भनतरयसतरर र न हो सन लिोगखो सो उनसन छजजब अभधसछरखो सन सभच सर दननछmdashउनसन जजीन र अपरततरयक हसकनप हत चथ फसकस सोई वतरयकतवयकति नह स चछहछ कस उसन उन सछररखो सन भलिए दसकडा कसतरयछ जछए जो परछसकभस होनन सन सछरर उससन भनतरयसतरर सन बछहर हह इसभलिए इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सी ससतरछ ससबसधजी अधछररछ र कससभच दोषपथ फरम नजर आजी हत

इचछ-सछसततरयछद सी कतशानषछ जजसन उससछ नसछरछतरस पक सहछ जछएगछ तरयह हत कस रसगभिनद जछभ धरम अथछ कनतरजीतरयछ सी भिछनछ सन गरस सोई वतरयकतवयकति तरयकद अपनजी इचछ और

अभभिवतरयकतवयकति-सछसततरय सन बहछनन कससजी परसछर सछ पथ फछमगरह रखछ हत ो इचछ-सछसततरयछद उसन वतरयकतवयकति-सछसततरय सी सजीरछ र रखसर सजीसछतरयम रछन लिनछ हत वतरयकतवयकति रसगभिनद सी भिछनछओस सन रवयकति हो इससन भलिए भिजी वतरयकतवयकति-सछसततरय सी भिछनछ सो परर सन सर स ऊपर उिछनछ होगछ तरयह सनलि वतरयकतवयकति सी जजमरनदछर नह स हत सरछज सछ भिजी दछभतरयत हत कस ह ऐसछ छछरर भनभरम सरन जजसर परततरयनस वतरयकतवयकति अपनजी ससतरछ और सरछनछ सछ अभधसर आनसद लिन ससन आशातरय तरयह हत कस रनषतरय अचन हखो इससन भलिए सरछज सो अपनजी अचछई सन उचच रछपदसडा सथछकतप सरनन हखोगन छकस उससन सदसतरय अपनन भिजीर सन ह परनररछएस गरहर सर सस सरछज र सरछनछ एस ससतरछ सछ उचचर सर बनछ रहछ ो वतरयकतवयकति सी रसग अथछ भलिसग सन आधछर पर पकपछपथ फरम भनरमतरय लिननन सी इचछ ह नह स रहनगजी इस रह इचछ-सछसततरयछद कतचछरस रछन-रछतर सन सख सी सलपनछ सरन हए उससन आधछर पर आदशाम सरछज सी रचनछ सछ सपनछ दनखन हह अपनजी कतचछरधछरछ सन परभ उनसछ गजब सछ समरोहन हत रछनन हह कस इचछ-सछसततरयछद सन रछधतरयर सन ह रछनजीसरर सन उचचर लिकतरय सो परछपत कसतरयछ जछ ससछ हत दथ फसर ओर उससन आलिोचसखो सछ रछननछ हत कस ह वतरयकतवयकति-सछसततरय सी आड़ा योगद र रसग-भिनद लिहभगस असरछनछ आकद सछ सरथमन सर परोक रप र नसछरछतरस अभधसछरखो सी सथछपनछ सरछ हत इचछ-सछसततरयछद कतचछरस अथमवतरयसथछ सन उदछर सरर थछ रवयकति बछजछर वतरयसथछ सछ अभ सी सजीरछ स सरथमन सरन हह lsquoलिनजनज फनतरयरrsquo उनसन भलिए न सनलि अथमवतरयसथछ बजलस रछजनजीभ और सरछज सन भलिए भिजी सछमभधस अपनजक दशामन हत वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ सरथमन सरन-सरन न अपरसटी रप र लिोस-भशाकछ भनतरयोजज अथमवतरयसथछ लिोससतर आकद सो ह नसछरनन लिगन हह तरयह उनसी कतशानषछ हत और सदछभच तरयह उनसी सजीरछ भिजी

इचछ-सछसततरयछद सन सरथमस कतदछनखो र जॉन हछसपसम सन अलिछछ रछबटीम नॉजजस सछ नछर भिजी भलितरयछ जछ ससछ हत बजीसजीस शाछलद सछ तरयह अरछजसछछद कतचछरस नतरयछतरय सी सथछपनछ सन भलिए ससपथ फरम सछधजीनछ सछ सरथमन सरछ हत इस लिकतरय-परछभपत सी रछह र ह रछजतरय सी सजीभर भिथ फभरसछ सछ सरथमन सरछ हत इसभलिए स कतदछन उसन अधम-अरछजसछछद भिजी रछनन हह जॉन हॉसपसम पथ फरम ससतरछ सछ सरथमस थछ उसनन जोर दनसर सहछ थछ कस अपनन जजीन पर सछमभधस अभधसछर ससबसभध वतरयकतवयकति सछ हत परिरछर सरछज और दनशा बछद र आन हह वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ आधछर ह तरयह भिछनछ हत कस परततरयनस वतरयकतवयकति सो अपनजी इचछ सछ रछन रखनन उससो लिकतरय रछनसर उससन अनरप आचरर सरनन सछ पथ फरछ-पथ फरछ अभधसछर हत तरयह एस वतरयकतवयकतिछद दकतषटसोर हत चथ फसकस सखछद और वतरयकतवयकतिछद परसपर पथ फरस और सहछतरयस कतचछरधछरछएस हह इसभलिए अभधसछसशा इचछ-सछसततरयछद कतचछरस सतरयस सो सखछद दशामन सन सर ब रछनन थन न पथ फसजजीछद सछ सजीधन सरथमन नह स सरन सम-सछसततरय सछ पक एस रवयकति आतरभनरमतरयजी वतरयकतवयकति और सरछज सी रचनछ उनसछ धतरयनतरय हत लिनकसन पथ फसजजी सन आधछर पर सरछज र जजस परसछर सछ कतभिछजन सछभिछकतस रप सन आ जछछ हत उसपर भिजी ह सोई कतचछर नह स सरन

इस रह न जछनन-अनजछनन पथ फसजजीछद सछ अपरततरयक सरथमन सरन हए नजर आन हह न सखछद सछ सरथमन भिजी इसभलिए सरन हह कतरयखोकस तरयह वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ सी रछह सो आसछन बनछछ हत रगर सोरन सखछद दकतषटसोर सन सरछज र नतरयछतरय सी सथछपनछ अससभि हत रछबटीम नॉजजस सतरयस तरयह रछनछ थछ कस सखछद नतरयछतरय सी रछह सछ सबसन बड़ा योगदछ पतथर हत तरयकद सब अपनन-अपनन सख सी सपधछम र हखोगन ो उन लिोगखो सन सख सी भचसछ जो कससजी सछररशा ददड़ा योगद सन बछहर हह अथछ ददड़ा योगद र कतपड़ा योगद चसन हहmdashसदन सरनगछ इस सम सन सछथ नॉजजस सखछद दशामन सो कतशानषसर नतरयछतरय सन ससदभिम र सर ब-सर ब नसछर ह दनछ हत उससी पसस lsquoअनछस सटीनटी और तरयथ फटीोकतपतरयछrsquo जॉन लिछस(1632mdash1704) सन रछनछभधसछर ससबसधजी कतचछरखो सन आगन सछ भचसन हत रछजनजीभस दशामन सन असगम रछनछभधसछरखो सछ पक लिनन हए उसनन भलिखछ थछ कस रनषतरय परसकभ सन ह रवयकति और सरछन होछ हत परसकभ सन उसन जजीन ससतरछ ससपकतषपतति-ससबसधजी अभधसछर परछपत होन हह उनह स सन आधछर पर ह सरछज सन जड़ा योगदछ हत सरछज वतरयकतवयकति सी भनजजी एस सछमजभनस इचछ-आसछसकछओस सछ कतसछर हत उससी जसथरछ ससपननछ थछ अपनजी सछधजीनछ सन सखरतरय भिोग हन रनषतरय अपनजी नतसभगमस ससतरछ सन एस कहससन सो सरछज और सरसछर सो ससौप दनछ हत उसजी सन उन दोनखो सो तधछ और छस परछपत होजी हत चथ फसकस सरसछर लिोगखो सी इचछ सन बनजी थछ उनसी सहरभ सन चलिजी हत इसभलिए उससछ परथर समवतरय लिोगखो सी सछधजीनछ थछ अभधसछरखो सी रकछ सरनछ हत रछबटीम नॉजजस जॉन लिॉस सन परछसकभस अभधसछरखो सो सजीसछरछ हत उससन अनसछर तरयन अभधसछर रनषतरय होनन सी ससदटी हह इसभलिए इनसछ कससजी परसछर सन उललिसरन रनषतरयछ सन परभ अकमतरय अपरछध हत चथ फसकस सभिजी सन जजीन-ससबसधजी अभधसछर बरछबर हह इसभलिए रनषतरय सन ससपकतषपतति-ससबसधजी अभधसछर सछरछजजस नतभसछ सन बसधन होन हह न भिजी स रछनतरय हह जब स ससपकतषपतति सछ अजमन और हसछसरर कतभधरछनतरय र सन सन बगतर कससजी कहससछ धोखछदड़ा योगद और कोभि सन ससभि हो ससन नॉजजस सन अनसछर ससपकतषपतति अभधसछर थछ उनसन असरर सी ससबसधजी नतरयछतरय सन तससबसधजी जीन सछरछनतरय भसधिछसखो दछरछ सरझजी जछ ससजी हतmdash

1 तरयकद सोई वतरयकतवयकति नतरयछतरय सन भसधिछसखो सन अनसछर ससपकतषपतति अजजम सरछ हत ो उससो अजजम ससपकतषपतति सो अपनन अधजीन रखनन सछ अभधसछर हत अथछ

2 सोई वतरयकतवयकति कससजी ससपकतषपतति सो नतरयछतरय सन भसधिछस सन अनसछर ऐसन वतरयकतवयकति सी ओर सन असरर सन ददरछन परछपत सरछ हत जजससछ उस ससपकतषपतति पर कतभधस अभधसछर थछ ब भिजी

परछपतसछम अजजम ससपकतषपतति सो अपनन अधजीन रखनन सछ अभधसछर हत3 उपतरयमवयकति दो परकतभधतरयखो सन अलिछछ कससजी भिजी अनतरय र सन सन अजजम सी गई ससपकतषपतति

अनछभधसक सलजन सन भिजीर रछनजी जछएगजी

नॉजजस सरछधछन वतरयसथछ सछ कतरोध सरछ हत सरसछर और परशाछसन दछरछ उससन पक र कदए जछनन छलिन अननस सरषो सन बछजथ फद ह इसन लिछगथ फ रखनन सन भलिए सई ततरयछर नह स थछ उससन

अनसछर सरछधछन सी पधिभ ह दोषपथ फरम हत ह रनषतरय सी ससतरछ और ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो र सध लिगछजी हत ऐसछ परजी होछ हत कस ह सरछधछन सो एस परसछर सी चोर रछनछ हत ऐसजी चोर जो सरसछर अथछ रछजतरय दछरछ सछनथ फन और अभधसछर सन नछर पर सी जछजी हत सरसछर टीतकस सथ फलिनन सन भलिए बलिपरतरयोग सछ सहछरछ लिन ससजी हत उससन अनसछर रनषतरय सन तध ससपकतषपतति-अभधसछर पर उससी इचछ सन बगतर हसकनप सरनन सछ अभधसछर सरसछर सरन कससजी सो भिजी नह स हत दनसछर गर बखो सन भलिए भनरायःशालस भशाकछ सछसरतरय परिरहन भिोजन आछस आकद ससबसधजी सोई भिजी गभकतभध जो सरछधछन सन नछर पर जनछ सन बलिपथ फमस ऐसिी गई धनरछभशा दछरछ ससचछभलि हत अतध रछनजी जछएगजी अरछजसछछद नॉजजस सछ रछननछ थछ कस रछजतरय सो अलपछभधसछर ससपनन होनछ चछकहए उससछ दछभतरयत नछगरिरस-सलतरयछर सन भलिए बनछए गए कतधछन सो लिछगथ फ सरनछ थछ अपरछध जतसन डासतजी चोर धोखछदड़ा योगद लिथ फटी-खसोटी रछरपजीटी आकद सन रछरलिखो र सरछज सी रकछ स सजीभर हत बछसी दछभतरयत नछगरिरसखो दछरछ अपनन कतनस ससगिन सहसछर सछसततरयबोध एस सरछनछ सी भिछनछ सन ससपनन होनन चछकहए नॉजजस सन तरयन कतचछर हछसपसम सी भिछनछओस सन रनलि खछन हह उससन अनसछर lsquoसरसछर सी जरर सनलि कतदोह तरयछ उपद सो शाछस सरनन सन भलिए पड़ा योगदजी हत कतसछस अथछ दभनतरयछ सो बनहर बनछनन जतसन सछतरयरषो र उससी सोई भिथ फभरसछ नह स हत न ह सरसछर सछ सछर फतसलिछ सरनछ हत कस उसन कसस वतरयसछतरय सन कसनछ रनछफछ भरलि ससछ हत उससछ सछतरयम सछनथ फन सी सहछतरयछ सन आरकरिछरस सछतरयमछह सो भनतरयसकततर सरनछ हतrsquo6

इन कतचछरखो पर हर lsquoलितजनज फनतरयरrsquo सी छतरयछ दनख ससन हह नॉजजस सन अनसछर lsquoरछजनजीभस दशामन सी रथ फलिभिथ फ सरसतरयछrsquo इस रतरय पर कतचछर सरनछ नह स हत कस lsquoसरसछर सछ सरप सतसछ होनछ चछकहएrsquo बजलस तरयह दनखनछ हत कस lsquoकतरयछ सभिजी सन भलिए एस रछजतरय होनछ चछकहएrsquo नॉजजस रछजतरय सन औभचततरय पर हछलिछसकस उनजी गसभिजीरछ सन सछलि नह स उिछछ जजस रह कतपतरयरन जोसनफ परथ फधखो भरखछइलि बसभनन जतसन अरछजसछछद उिछन हह रगर नछगरिरस सलतरयछर और कतसछस सन कनतर र उससी भिथ फभरसछ सो बह सजीभर सर दननछ चछहछ हत नॉजजस रछजतरय थछ उससन उदनशतरयखो सी सरजीकछ सो आधभनस रछजनजीभस दशामन सी पररख सरसतरयछ रछनछ थछ इस ससबसध र ह सरहजीस शाछलद सन रहछन अनभिछद दछशामभनस जॉन लिॉस सन बनहद सर ब थछ लिॉस सछ सहनछ थछmdashlsquoसदरजी रछजतरय सो शाछभस सरनन सन भलिए परसकभ सन अपनन भनतरयर होन हहrsquo7

लिॉस सन अनसछर ह भनतरयर हतmdashlsquoनतरयछतरयrsquo जछकहर हत कस नतरयछतरय तरयहछस वतरयछपस ससदभिरषो र परतरयवयकति हआ हत उससछ रथ फलि ससदनशा हत कस दभनतरयछ र lsquoकससजी सो भिजी दथ फसरन सन जजीन ससतरछ थछ ससपकतषपतति सो हछभन पहसचछनन सछ सोई अभधसछर नह स हत rsquo8 lsquoसदरजी रछजतरयrsquo सी अधछररछ सो आगन बढ़छन हए नॉजजस आधभनस रछष-रछजतरय सन अभधसछरकनतर र सटीदजी सछ सझछ दनछ हत उससछ सहनछ थछ कस नछगरिरसखो र तरयह भरर नह स फतलिछतरयछ जछनछ चछकहए कस उनसी सरकछ सरसछर सन शाकतवयकतिशाछलिजी होनन पर भनभिमर हत और सरसछर जतसन-जतसन शाकतवयकतिशाछलिजी होगजी उनसी ससतरछ सरकछ और सरककतधि उसजी अनपछ र बढ़जी जछएसगजी रनषतरय दथ फसरन रनषतरय सन रछजतरय सन आधछर पर नह स

रखतरयरायः परसकभ सरछज थछ अपनजी जररखो सन आधछर पर जड़ा योगदछ होछ हत उससन अनसछर रछजतरय सी शाकतवयकतितरयखो सछ उपतरयोग नछगरिरसखो सो एस-दथ फसरन सी रदद सरनन अपनन कहखो सी सतरयस सरकछ सरनन सी सहज-सछभिछकतस परककतषपतति सन उतपरनरस सन रप र कसतरयछ जछनछ चछकहए न कस उनसन कतरधि अरोधस शाकतवयकति सन रप र वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ थछ अपनन सससछधनखो सछ अपनन सख और ससतरछ सन भलिए परतरयोग कसए जछनन सन अभधसछर सो ह जखलिछड़ा योगद सछ उदछहरर दनसर सरझछनन सी सोभशाशा सरछ हतmdashlsquoरछन लिजीजजए सोई वतरयछसछभतरयस जखलिछड़ा योगद कससजी टी र सन भलिए अपनजी शारषो पर खनलिनन सन भलिए ततरयछर होछ हत शाम सन अनसछर ह तरय सर लिनछ हत कस ह खनलि सन भलिए कतबसन कटीसटीखो सन परछपत धनरछभशा सछ पछसच परभशा लिनगछ आतरयोजस जखलिछड़ा योगद सन रछनदनतरय तरयछ सरजीशान सो लिनसर सददनबछजजी सर ससन हह लिनकसन बछद र अनबसध सन असगम परछपत होनन छलिजी धनरछभशा सो इचछनसछर खचम सरनन सछ सछमभधसछर सनलि उस जखलिछड़ा योगद सो होगछ एस बछर अनबसध सर लिननन सन बछद टी र परबसधन अथछ कससजी भिजी अनतरय सो तरयह अभधसछर नह स रह जछछ कस ह जखलिछड़ा योगद सन अनबसध सन ह भरलिनन छलिजी धनरछभशा सन खचम सो लिनसर कससजी परसछर सछ सछलि-जछब सरनrsquo

बजीसजीस शाछलद र पथ फसजजीछद सन औभचततरय सो दशाछमनन सन भलिए उससो रछनजीतरय ससतरछ सन सछथ जोड़ा योगदसर दनखनन सी सोभशाशा लिगछछर होनन लिगजी थजीस रनषतरय ससतर हत ह अपनजी रजजी सछ रछभलिस हत उससन अपनन अभधसछर हह कससजी सो उससी ससतरछ र दखलि दननन सछ अभधसछर नह स हतmdashरछनजीतरय ससतरछ और अजसरछ सन नछर पर तरयन बछ खथ फब उछलिजी जछ रह थजीस रछजतरय चथ फसकस जनछ सी सछरथ फकहस इचछ सछ परभभनभधत सरछ हत इसभलिए वतरयकतवयकति-सछसततरय सन नछर पर वतरयकतवयकतिछद सछ नछरछ भिजी सफलि हो ससछ थछ जब रछजतरय सन अभधसछर कनतर सो सजीभर सर कदतरयछ जछए तरयकद वतरयकतवयकतिरछतर अपनन अभधसछरखो सन परभ जछगरस हत ह स-चनछ स-अनशाछभस हत ो रछजतरय सी भिथ फभरसछ अपनन आप ह भसरटी जछजी हत लिनकसन आजछद सछ अभभिपरछतरय तरयकद सनलि अपनजी ससपकतषपतति और सससछधनखो सछ रनरछनछ उपतरयोग हत ब तरयह रछनछ जछएगछ कस वतरयकतवयकति सी ससतरछ सछ उपतरयोग उससो पथ फसजजीछद छसखो सन हछथखो सछ जखलिदनछ बनछनन सन भलिए कसतरयछ जछ रहछ हत नॉजजस वतरयकतवयकति सो अपनजी ससपकतषपतति और सससछधनखो सन भनबक निरबध उपतरयोग सछ अभधसछर दननन सछ जोरदछर सरथमन सरछ हत अपरततरयक रप सन ह सजीसछर लिनछ हत कस रनषतरय असनलिछ हत ह भिथ फलि जछछ हत कस ससतरछ सछ धतरयनतरय वतरयकतवयकति सो उससी भनजछ सन दछतरयरन र सतद सर दननछ नह स हत बजलस सरछज र सबसन सछथ रहन हए अपनन समरछन अजसरछबोध एस अभभिवतरयकतवयकति सदशालि सो बचछए रखनन सछ अभधसछर हत तरयह ससतरछ सी नसछरछतरस वतरयछखतरयछ हत इसपर कतचछर सरन सरतरय नॉजजस सरछज सलतरयछर भशाकछ जतसन ससछरछतरस रथ फलतरयखो सी एसछएस उपनकछ सर दनछ हत दथ फसरन इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सी भिछसभ सरछधछन पररछलिजी सी आलिोचनछ सरन हए ह उससो सरसछर सी ओर सन अरोधस सछरमछह रछन लिनछ हत जो उससन अनसछर ससपकतषपतति पर रनषतरय सन नतभस अभधसछर र सटीदजी सछ सछर सरजी हत ो कतरयछ सरछज सलतरयछर जतसजी सोई अधछररछ नह स हत और जो सपधछम र

कससजी सछरर कतपड़ा योगद चसन हह उनसन कतसछस सो लिनसर रछजतरय और सरछज सी सोई जजमरनदछर नह स हत नॉजजस इन परशनखो सो नजरसदछज सर जछछ हत उससछ रछननछ हत कस जब रछजतरय सी ओर सन नतरयथ फनर परभबसध हखोगन रनषतरय-रछतर सो अपनन दछरछ अजजम सी गई ससपदछ पर अभधसछर होगछ ब सभिजी लिोग अपनन-अपनन कतसछस सन भलिए सरकतपम भिछ सन सछतरयम सरगन सरछज र सभिजी सो कतसछस सन सरछन असर और ससतरछ रहनगजी ो एस भिजी वतरयकतवयकति कतसछस सन लिछभिखो सन सभच न रहनगछ और सरछज उस आदशाम सी ओर अगरसर होगछ जो रनषतरयछ सछ सबसन बड़ा योगदछ सपनछ हत इससन भलिए ह रनषतरय सन अभधसछरखो सी वतरयछखतरयछ सरछ हत सहनन सी आशतरयसछ नह स हत कस नॉजजस सी रछनछभधसछर ससबसधजी अधछररछ रखतरयरायः ससपकतषपतति पर अभधसछर एस तससबसधजी ससतरछ पर सकद हत

इचछ-सछसततरयछद एस रछनछभधसछर

वतरयकतवयकति कतशानष सन ससदभिम र ससतरछ समरछनजनस वतरयहछर जजीन-सरकछ असरखो सी सरछनछ अभभिवतरयकतवयकति थछ अजजम ससपकतषपतति सन ऐजचस उपतरयोग सछ अभधसछर हत कससजी सरछज र इन अभधसछरखो सी अनपजसथभ र रछनछ जछएगछ कस हछस वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ खरन र हह तरयहछस जजन अभधसछरखो सो ससतरछ सछ पतरयछमतरय रछनछ गतरयछ हत न वतरयकतवयकति सन रथ फलिभिथ फ अभधसछर हह सरछज र सजमरभलि होनन सन पथ फम भिजी न रनषतरय सो परछपत होन हह सरछजजीसरर सी आनपछभस सफलिछ सरछज र नछगरिरस अभधसछरखो सी उपलिलधछ सन सर पर भनभिमर सरजी हत उसजी सन सरछज र नतरयछतरय सी पति सछ अनरछन लिगछतरयछ जछ ससछ हत दथ फसरन शालदखो र अभधसछर सरछज र नतरयछतरय सी सथछपनछ सो ससभि बनछन हह चथ फसकस तरयन वतरयकतवयकति सन रदभलिस अभधसछर हह इसभलिए वतरयकतवयकति सो उनसन भलिए आछज उिछनन थछ आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर ससरषम सरनन सछ अभधसछर भिजी सहज परछपत होछ हत नॉजजस सरछज र नतरयछतरय सन सरप सो लिनसर बह सपषट न हो कसस अभधसछरखो सी उसनन जोरदछर सछलि सी हत ह अभधसछरखो सो नतरयछतरय सछ पतरयछमतरय रछनछ हह सरछज र lsquoनतरयछतरय सी पसड़ा योगद भिजी स ससभि हत जब स हछस रछनछभधसछरखो सछ समरछन होछ हतrsquo9mdashतरयह बछ उसनन अननस ससदभिरषो सन सछथ सई बछर-ररछ-कफरछसर सह हत उससछ रछननछ हत कस अभधसछर रनषतरय सी ससतरछ सछ परजीस हह आदशाम सरछज र तरयन वतरयकतवयकति सो सहजरप र परछपत होनन चछकहए इचछ-सछसततरयछद कतचछरस इसर अभभिवतरयकतवयकति सी ससतरछ थछ ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो जतरयछदछ रहत दनन हह उनसछ रछननछ हत कस अजजम ससपकतषपतति पर रनषतरय सछ पथ फरछ अभधसछर हत और रछजतरय सरन कससजी सो भिजी इस अभधसछर र हसकनप सरनन सछ अभधसछर नह स हत जो सछनथ फनजी रप सन जजससछ हत ह उससो सहज-सछभिछकतस रप र परछपत होmdashतरयह इचछ-सछसततरयछद नतरयछतरय सछ आधछर-भसधिछस हत ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो सो लिनसर उनसछ आगरह इनछ अभधस हत कस अभभिवतरयकतवयकति सछसततरय जो

रछनजीतरय ससतरछ सछ असलिजी पहचछन हत सदछभच पजीन थ फ टीछ परजी होछ हत आगन हर नॉजजस सी नतरयछतरयछधछरिर सरछज सी परिरसलपनछ र अभधसछरखो सन रहत पर कतचछर सरगन तरयह जछननन सी सोभशाशा सरगन कस उससी lsquoसतrsquo अथछ lsquoआतर-सछभरतrsquo सी सतधिछसभसी कतरयछ हत सछथ ह हर इसपर भिजी कतचछर सरगन कस नॉजजस सन भलिए ससपकतषपतति अभधसछर ससपकतषपतति सन रछतरयनन थछ उससी कतभशाषटतरयछस कतरयछ हह

1 समसलिभि रदभलिस अभधसछर

नॉजजस सन भलिए नतरयछतरयछधछरिर सरछज सी पहलिजी कतशानषछ हत कस उसर वतरयकतवयकति सन रथ फलिभिथ फ अभधसछर सरजक होनन चछकहए हछलिछसकस हछस उससछ भचसन सनलि ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो सी कतनचनछ स सजीभर होसर रह जछछ हत उससन अनसछर परततरयनस रनषतरय सछ अजजम ससपकतषपतति पर पथ फरछमभधसछर हत ह उससो अपनजी रजजी सन अनसछर खचम सर ससछ हत दछन र दन ससछ हत इचछ-सछ सततरयछद कतचछरस रछन न आए हह कस रनषतरय अपनछ रछभलिस सतरयस होछ हत नॉजजस सी पसस lsquoअनछस सटीनटी एसडा तरयथ फटीोकतपतरयछrsquo र lsquoआतर-सछभरतrsquo(सनलफ आनरभशाप) शालद सनलि एस बछर उस सरतरय आछ हत जब ह सरछधछन और बनगछर पर चचछम सरछ हत उससी परिरभिछषछ र आतर-सछभरत ह असथछ हत जब सछरजी और स एस और सरछन हो अपनन शार र पर सबसन पहलिछ अभधसछर रनषतरय सछ हत अपनन शर एस तरयोगतरयछ सन बलि पर ह जो भिजी अजजम सरछ हत उससछ लिछभि उसन भरलिनछ ह चछकहए आतरसछभरत सन अलिछछ ह lsquoससपथ फरम सछभरतrsquo सी अधछररछ सो भिजी सपषट सरछ हत उससन अनसछर सरछज र नतरयछतरय सी उपजसथभ भिजी ससभि हत जब वतरयकतवयकति सो अपनन सरछई पर पथ फरछ अभधसछर हो ह अजजम ससपकतषपतति सो बनचनन असरिर सरनन सो पथ फर रह स सतर हो आतररकछ और ससपकतषपतति सी सरकछ सन भलिए शातर सछ परभसछर सरनन कहससछ सो टीछलिनन नससछन सी तध र सखो सन भिरपछई सरनन सछ अभधसछर वतरयकतवयकति सो भरलिनछ चछकहए तरयह भिजी lsquoससपथ फरम सछभरत सी शनरजी र आछ हत ससपथ फरम सछभरत सी दथ फसर रटीनछएस ससपकतषपतति सन असरर सरकछ दसगखो थछ कससजी भिजी अनतरय परसछर सी आपदछ सन ससपकतषपतति सो होनन छलिन नससछन सन बचछ सन अभधसछर सन रप र आछ हत तरयह ससपकतषपतति अभधसछर सन परभ दथ फसरखो सी कतनम सहरभ नतभस सछररतरयम थछ ससपकतषपतति सन उपतरयोग सो लिनसर सछरजी सन असजीभर अभधसछर सछ परजीस होजी हत लिनकसन lsquoससपथ फरम सछभरतrsquo सछ आशातरय अजजम ससपकतषपतति सन रनरछनन परतरयोग सछ अभधसछर नह स हत हछसी जखलिछड़ा योगद सो रतदछन र इस बछ सछ पथ फरछ अभधसछर होछ हत कस ह अपनजी जसटीस सछ सरछलि कदखछसर परभकदसद टी र सो रतदछन र पथ फर रह सछ

दन उससन लिगछछर गोलि दछगन लिनकसन उससो हछसी जसटीस सन परभकदसद सछ भसर फोड़ा योगदनन सछ अभधसछर नह स कदतरयछ जछ ससछ वतरयकतवयकति इस बछ सन भलिए पथ फरम स सतर हत कस अजजम ससपकतषपतति सछ कतभधरछनतरय ढसग सन अपनन सख एस स सतरछ सन कतसछर हन परतरयोग सरन लिनकसन दथ फसरखो सो उससन रछधतरयर सन हछभन पहसचछए तरयह स सतरछ उसन हरभगज नह स द जछ ससजी कतरयखोकस परसछरछसर र ऐसछ सरनछ दथ फसरखो सन जजीन र अछसभ हसकनप हत जजससछ इचछ-सछ सततरयछद कतचछरस कतरोध सर न हह सछफ हत कस ससपकतषपतति पर ससपथ फरम अभधसछरिरछ सछ भिछ भिजी दथ फसरन सन अभधसछर और जजीन सछ समरछन सरनन सी भिछनछ सन जड़ा योगदछ हत उसर सनलि न तध उपतरयोग सजमरभलि हह जो कतबनछ दथ फसरन सन जजीन और स सतरछ र अछसभ अनछभधसछर हसकनप कसए बगतर कतभधरछनतरय ढसग सन परदछन कसए जछ न हह इसभलिए ससपथ फरम सछभरत भिजी सरछज दछरछ रतरयछमकद भनतरयसकततर उपतरयोग भलिए होछ हत इसभलिए स कतदछनखो नन इससन भलिए lsquoसजीभर भनजजी-सछभरतrsquo भिजी सहछ हत हछलिछसकस सतरयस नॉजजस इस शालद-तरयगर सन परतरयोग सन बचछ हत ह भनजजी ससपकतषपतति सो जरर रछनछ हत उससछ जोरदछर र सन सन सरथमन भिजी सरछ हत सछथ ह जोड़ा योगद दनछ हत कस वतरयकतवयकति कतबनछ दथ फसरखो सो कससजी भिजी परसछर भिजी परसछर सी कभ पहसचछए उगरछ कदखछए तरयछ दथ फसरखो सी स सतरछ सो बछभध कसए भनजजी ससपकतषपतति सन उपतरयोग हन पथ फर रह स सतर हत

2 नतरयछतरयससग अभधगरहर

ससपकतषपतति सन अजमन सो लिनसर इचछ-सछसततरयछद दकतषटसोर पथ फर रह सपषट हत रनषतरय सछ सनलि उसजी ससपकतषपतति सन उपतरयोग पर नतभस अभधसछर हत जो उसनन नतरयछतरय ससग ढसग सन अजजम सी हो ऐसजी ससपकतषपतति जो उसनन बलिपथ फमस हभथतरयछई गई हो जजससन अजमन र उससछ सोई तरयोगदछन न हो उससन उपतरयोग सछ वतरयकतवयकति सो सोई नतभस अभधसछर नह स हत रगर सरछज र हर बछर आदशाम सन सछर नह स चलिछतरयछ जछ ससछ स वतरयछहछरिरस दकतषटसोर भिजी अपनछनछ पड़ा योगदछ हत रनषतरय दथ फसरन सन शर सन सन अजजम स सछ उपतरयोग सरन तरयह उभच नह स हत कसस तरयकद उस असछभरत तरयवयकति सससछधनखो तरयछनजी ऐसन सससछधनखो दछरछ जजनपर वतरयकतवयकति सछ तध अभधसछर न हो सी रदद सन तरयकद ह स अजजम सरछ हत ब उस उतपछद पर कसससछ अभधसछर रछनछ जछएगछ नतरयछतरयससग अभधगरहर र इसजी पर कतचछर कसतरयछ गतरयछ हत उससन अनसछर ऐसछ परततरयनस वतरयकतवयकति जो असछभरततरयवयकति ससपकतषपतति पर अपनछ दछछ सरन हए उससन स अजजम सरछ हत उससन भलिए उभच हत कस अजजम उतपछद सन बड़ा योगदन कहससन सो द थ फसरखो सन भलिए ोड़ा योगद दन तरयह सजीधछ-सछ वतरयछहछरिरस दकतषटसोर हत जजससो रछनजीतरय सरजोरिरतरयखो सन बजीच सछरसजसतरय थछ सरछज र शाछसभ और वतरयसथछ बनछए रखनन सी अनसररजीतरय सोभशाशा सन रप र भिजी दनख ससन हह तरयह वतरयछहछरिरसछ सन दबछ ह हह कस परछतरयरायः सभिजी इचछ-सछसततरयछद कतदछन असछभरततरयवयकति ससपकतषपतति

पर सलजन सी जसथभ सो सजीसछरन हह लिनकसन न उस असथछतरयजी अभधसछर तरयछ वतरयसथछ सो उसजी सजीरछ स रछनतरयछ दनन हह जब स ह स नतरयथ फनर शारषो सछ पछलिन सरछ हत उनसन इस दकतषटसोर सी आलिोचनछ भिजी होजी रह हत lsquoअनछभधसक ससपकतषपतति पर अभधसछरrsquo सी जीन भभिनन जसथभतरयखो सी चचछम इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो नन सी हत उनसन अनसछर रछन लिजीजजए सोई वतरयकतवयकति कससजी ऐसन सससछधन पर जो उससन सछभरत सन बछहर हत शर सरन हए स अजजम सरछ हत अथछ जजससछ ह सससछधन हत उससन सछथ भरलिसर शर सरन हए उतपछदन र सहछतरयस बनछ हतmdashब उससछ उस उतपछद पर कसनछ और कसस सजीरछ स अभधसछर होगछ

कतबलिसलि भिजी नह सशाथ फनतरयrsquo आलिोचस खरछ जछब दनन हह उनसन अनसछर तरयकद सोई वतरयकतवयकति चतरछहन पर खड़ा योगद सछर सन शाजीशाखो सी बगतर उससन सछरजी सी अनरभ सन आसर सफछई सरनन लिगन ो उससो उस सछर सछ सछभरत नह स कदतरयछ जछ ससछ इससन सरथमन र तरयकद सोई तरयह दछछ सरन कस इस परसछर भरलिछ-जलिछ शर आशतरयस हत और सरछज र कतबनछ शर सछ सछझछ कसए सछर नह स चलिछ ब ो नतरयछतरय-ससग अभधसछरिरछ सी अधछररछ ह अथमह न होसर रह जछएगजी कतरयखोकस जीसरछ अचछनस बजीच र आसर दथ फसरन वतरयकतवयकति दछरछ ससपकतषपतति पर बलिछ त सलजन सो भिजी बतध रोकतष सर ससछ हत इससन उस वतरयकतवयकति सन अभधसछरखो सछ सजीधछ हनन होगछ जो उतपछदन सन भलिए छसई जजमरनदछर हत दथ फसरन वतरयकतवयकति नन दबसगई कदखछसर जजससन उतपछद सो सलजछनन सी सोभशाशा सी हत रछजशाछह और सछमछजतरयछद र तरयह होछ थछ अपनन समछटी तरयछ आशतरयदछछ सो परसनन सरनन सन भलिए ऐसछ सझछ उनसन रसह-लिगन दरबछर परछतरयरायः दनन ह रहन थन तरयछतरछ सन ददरछन जसगलि र एस रछ कतबछ लिननन सछ रलिब तरयह नह स हत कस आप उसपर सछभरत सछ दछछ िोसनन लिग जीसरन अभधगरहर अथछ सलजन सन रछधतरयर सन अजजम ससपकतषपतति पर आशतरयस नह स कस ह आपसन ससपथ फरम सछभरत छलिजी ह हो उनसन सछभरत सो लिनसर दथ फसरन लिोगखो सी भिजी तसजी ह दछनदछर ससभि हत उस असथछ र छसकतस सछरजी जछनबथ फझसर तरयछ अनजछनन ह अपनजी दछनदछर पनशा सरनन र चथ फस भिजी ससछ हत सछफ हत कस सछससछरिरस सओस पर ससपकतषपतति अभधसछरिरछ ऐभहछभसस ससदभिम भलिए रहन हह तरयह सरसतरयछएस इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन सरक पहलिन सन ह थजीस नॉजजस नन उससी सरलि और सटी स कतनचनछ सी हत

ससपकतषपतति अभधगरहर सो लिनसर रछबटीम नॉजजस िोस नजीजन पर नह स पहसच पछछ इस कतषतरय र उससछ रन ससशातरयगरस हत ह लिॉस सन सहरभ दशाछमन हए शर सन सजमरशर पर अपनछ धतरयछन सकद रखछ हत उललिनखनजीतरय हत कस ईसछई परसपरछ र सरस भिथ फभर पररछतरछ सी रछनजी जछजी हत रछजछ धरजी पर पररछतरछ सन परर-पतर सछ परभभनभध हत रछजछ सो दतजीतरय-अभधसछर सन ससपनन रछननन छलिन सोलिहजीस शाछलद सन असगरनजजी लिनखस रछबटीम कफलरर नन भलिखछ थछ कस पररछतरछ नन सरस भिथ फभर ईसछ रसजीह सो ससौपजी थजी रसजीह नन उससो नछगरिरसखो सन बजीच कतभिछजज सर कदतरयछ कफलरर सन सथन कस पररछतरछ नन ससपथ फरम धरछ ईशवर सन परभभनभध तरयछनजी

रछजछ सो ससौपजी गई थजी सछ कतरोध सरन हए लिॉस नन lsquoसतकससडा कटीट ज आन गनमरटीrsquo र भलिखछ कस ईशवर सन सछरनन रछजछ और परजछ सन परशन उिछनन सछ सोई औभचततरय नह स हत उससन अनसछर पररछतरछ नन जरजीन सजीधन जनसछधछरर सो उससी सछरछनतरय दनखभिछलि सन भलिए ससौपजी थजी इसभलिए ह सछभरत सन परन हत परततरयनस वतरयकतवयकति सछ उसपर उनछ ह अभधसछर हत जजनछ कससजी दथ फसरन सछ हत कससजी वतरयकतवयकति दछरछ शानष सरछज सी रजजी सन बगतर परछसकभस ससपकतषपतति और सससछधनखो पर कससजी भिजी परसछर सी दछनदछर अतध सह जछएगजी ब रनषतरय सन बस र कतरयछ हत भिथ फ-उतपछद पर उससी दछनदछर सछ आधछर कतरयछ हो लिॉस सछ रछननछ हत कस रनषतरय परिरशर सन जरिरतरयन असछभरत तरयवयकति धरछ पर भनजजी अभधसछरिरछ सछ दछछ सर ससछ हत lsquoसतकससडा कटटी ज आन कद भसकतलि गनमरटीrsquo सन पछसचन अधतरयछतरय र ह सम दनछ हतmdash

1 तरयकद सोई वतरयकतवयकति अपनन सछभरत तरयवयकति स सो कससजी ऐसजी स र भरलिछछ हत जजससछ सोई सछरजी नह स हत ो ह स उस वतरयकतवयकति सी रछन लिजी जछजी हत2 परततरयनस रनषतरय सो अपनन शर पर पथ फरछ अभधसछर हत3 इसभलिए जब सोई वतरयकतवयकति अपनन शर सो जजससछ ह सछरजी हत असछभरत तरयवयकति

भिथ फभर सन तरयोग सरछ हत ो ह उसपर सछभरत परछपत सर लिनछ हत11

लिॉस सछ lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर ससपकतषपतति-अभधसछर सन पक र कदतरयछ गतरयछ तरयह सम दोषपथ फरम थछ चथ फसकस अनतरयछनतरय परछजरतरयखो सजग सी भिछसभ रनषतरय भिजी परसकभ सछ ह कहससछ हत इसभलिए शाोधन परिरशाोधन अथछ रपछसरर सन बहछनन वतरयकतवयकति दछरछ परछसकभस सससछधनखो पर जजन सरषो सन आधछर पर भनजजी अभधसछरिरछ सछ दछनदछर सी जछजी हत उसजी रह उनह स सरषो सन आधछर पर परछसकभस ससपदछ होनन सन सछरर रनषतरय पर भिजी परसकभ तरयछ सरछज सी दछनदछर ससभि हत उस असथछ र रनषतरय सी अकतसलि ससतरछ सी अधछररछ खटीछई र पड़ा योगद ससजी हत इन सभरतरयखो सन बछजथ फद लिॉस सछ कतचछर आधभनस इचछ-सछसततरयछद कतदछनखो सो आसकतषम सरछ हत सतरयस नॉजजस नन भिजी शर-सजमरशर सन कतचछर सो दोषपथ फरम रछनछ थछ हछलिछसकस ह उससछ सछथमस कतसलप दननन र असरथम रहछ थछ नॉजजस सन अनसछर lsquoशर-सजमरशरrsquo सन भसधिछस सी सरजोर हत कस इस आधछर पर हए ससपकतषपतति असरर पर सछभरत सी सजीरछ सन बछरन र िोस सरछधछन नह स दनछ उदछहरर सन भलिए रछन लिजीजजए रसगलिगरह सी तरयछतरछ पर भनसलिछ तरयछतरजी उस गरह पर उरनन र सछरतरयछब हो जछछ हत रसगलि सी सह पर उरनन सन बछद ह उस सथलि सी सफछई सरछ हत लिसबन परिरशर सन बछद ह उस सथलि सो सछफ और सरलि सरनन र सछरतरयछब हो जछछ हत अब तरयकद रसगलिगरह पर उरनन छलिछ ह पहलिछ असरिरक तरयछतरजी हत ो सछलि उिछ हत कस शर-सजमरशर सन भसधिछस सन अनसछर उससछ कसनजी भिथ फभर पर अभधसछर होगछ कतरयछ पथ फरछ रसगलि गरह उससछ रछन भलितरयछ जछनछ चछकहए अथछ सनलि ह सथलि जजनछ उसनन सछफ कसतरयछ हत नॉजजस इस परशन सो तरयह स ोड़ा योगद दनछ हत उषपततिर नह स दनछ उससी ओर एस सझछ तरयह भिजी आछ हत कस lsquoशर-सजमरशरrsquo सन कतचछर सो ह

कसनछरन सर अभधसछरिरछ सी सरसतरयछ पर वतरयकतवयकतिरछतर सी रदजथ फदगजी थछ उससी रथ फलिभिथ फ आशतरयसछ सो धतरयछन र रख उपतरयोभगछछद दकतषटसोर सन कतचछर कसतरयछ जछए

आगन बढ़नन सन पहलिन उभच होगछ कस उस सरसतरयछ पर कतचछर सर भलितरयछ जछए जजससछ हरनन ऊपर उललिनख कसतरयछ हत तरयछनजी असछभरततरयवयकति तरयछनजी नतसभगमस ससपदछ पर भनजजी अभधसछरिरछ सो कसस परसछर परिरभिछकतष कसतरयछ जछए उससन गजीसरर सछ आधछर कतरयछ हो lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर वतरयकतवयकति सी ससपकतषपतति कसनजी और कसस सजीरछ स उभच हत स कतदछन इसन सजीरछह न रछनन हह उनसन अनसछर तरयह रनषतरय पर हत कस अपनजी तरयोगतरयछ और सछररतरयम सन बलि पर ह असछभरततरयवयकति सओस सन जजनन बड़ा योगदन कहससन पर दछछ िखोस ससछ हत ह उससछ अभधसछर हतmdashजो उससो भरलिनछ ह चछकहए लिनकसन उनसन आगन भिजी वतरयछहछरिरस सरसतरयछएस सर नह स हत lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर रनषतरय जजस ससपकतषपतति पर अपनजी दछनदछर परस सरनछ चछहछ हत ससभि हत उससन पहलिन सन ह लिोग उससछ कससजी ओर रप र उपतरयोग सर चसन हखो उदछहरर सन भलिए एस कससछन जसगलि सो सछफ सर उससो खनजी लिछतरयस बनछछ हत ह सछफ सी गई जरजीन पर अपनन सछभरत सछ दछछ भिजी सरछ हत लिनकसन कससछन जरजीन सो उपतरयोग र लिछनन छलिछ असनलिछ पहलिछ वतरयकतवयकति नह स हत तरयह पथ फर रह ससभि हत कस उससन पहलिन भिजी स लिोग उससछ उपतरयोग सर चसन हखो गछस सन आसपछस खछलिजी पड़ा योगद जरजीन सछ उपतरयोग लिोग पशाओस सो बछसधनन उपलिन थछपनन सन भलिए सरन हह बछद र उस जरजीन पर सोई वतरयकतवयकति रर बनछ लिनछ हत अथछ खनजी तरयछ स और सरनन लिगछ हत तरयकद परथर उपतरयोग ह सछभरत सी शाम हत ो बछद र जजसनन उस जरजीन पर गकह-भनरछमर कसतरयछ हत उससछ अभधसछर अतध रछनछ जछनछ चछकहए कसस अतध सहन जछनन सी बछ ब स भनरछधछर हत जब स कस बछसी लिोगखो सो उससन सोई आपकतषपतति न हो तरयकद ह सरछज दछरछ रछनतरय चलिन हत ो ऐसन ससपकतषपतति अभधसछर सो रछनतरयछ दननजी होगजी हछलिछसकस तरयह भिजी ससभिछनछ हत कस उस ससपकतषपतति अभधसछर सन शानष लिोगखो सो सोई भशासछतरय न हो कसस हरनशाछ ह उनह सोई भशासछतरय तरयछ नससछन न होगछ तरयह सहनछ बह ह सकिन हत तरयह भिजी ससभि हत कस उस सलजन सन सनलि ससबसभध वतरयकतवयकति सो लिछभि हो जबकस बछसी गछस छलिखो सो नससछन उिछनछ पड़ा योगद रहछ हो कतरयछ उस असथछ र भिजी उस वतरयकतवयकति सन ससपकतषपतति परछभधसछर सो तध रछनछ जछएगछ इस सम सन बछद सरछधछन सन भलिए नॉजजस पनरायः लिॉस सी ओर दनखनन लिगछ हत और लिॉस ऐसन ससपकतषपतति परछभधसछर सो जजससन दथ फसरखो सो हछभन पहसचनन सी ससभिछनछ हो इस शाम सन सछथ सजीसकभ दनछ हत कस दथ फसरखो सन भलिए भिजी शनषठ और पतरयछमपत कहससछ ोड़ा योगद कदतरयछ जछनछ चछकहएmdash

lsquoबहजी नद सन पछनजी पजी लिननन सन कससजी सो नससछन पहसच ससछ हत इससी सोई सलपनछ भिजी नह स सर ससछ भिलिन कससजी नन उससन आससि जलि कतपतरयछ हो कतरयखोकस नद तसजी सी तसजी हछस होगजी दोनखो सी पतरयछस बझछनन सन भलिए पतरयछमपत तरयकद बछ दोनखो सन भलिए िीस-िछस पतरयछमपत रछतरछ र उपलिलध भिथ फभर सन बछरन र भिजी सह जछ ससजी हतrsquo12 नॉजजस सन अनसछर असछभरततरयवयकति

ससपकतषपतति पर अभधसछर दशाछमनन सन भलिए लिॉस सन उपतरयमवयकति परभबसध सछ पछलिन कसतरयछ जछनछ चछकहए हछलिछसकस इस सम र इनजी खछभरतरयछस हह कस सतरयस नॉजजस ह उससन ससषट नह स हो पछछ अपनन सम सो आगन बढ़छछ हआ ह भलिखछ हत lsquoकससजी भिजी वतरयकतवयकति सछ सछभरत उससन अभधस भिलिछ कतरयखो हो जजनछ उसनन कससजी पदछथम सी रथ फलतरयषपततिछ सो बढ़छनन र तरयोगदछन कदतरयछ हतrsquo13 असभर भनषसषम पर पहसचनन सन पहलिन ह जसथभ सी पथ फर वतरयछखतरयछ सरछ हत सोई वतरयकतवयकति कससजी स सछ सछभरत हछभसलि सरनन सन भलिए अपनछ शर कतरयखो लिगछछ हत शाछतरयद इसभलिए कस उससन पछस सनलि उससछ शर हत उसजी सन रछधतरयर सन ह अपनजी उपतरयोभगछ दशाछम ससछ हत जब सोई वतरयकतवयकति असछभरततरयवयकति स पर अपनछ शर लिगछछ हत जो उससछ शर उस स पर छ जछछ हत उससछ परभिछ स पर सपषट झलिसनन लिगछ हत शर सन पचछ स िीस पहलिन जतसजी नह स रहजी शर सछ तरयह परसछर दथ फसरखो सन रसछबलिन स पर शभरस सी दछनदछर सो पषट सरछ हत लिनकसन शर सछ सरप कतरयछ हो कतरयछ कससजी भिजी परसछर सन शर सन स पर दछनदछर सर पछनछ नतभस होगछ नॉजजस इस एस उदछहरर सन रछधतरयर सन सपषट सरछ हत lsquoरछन लिजीजजए रनरन हछथ र टीरछटीर सन सथ फप सन भिर एस सनन हत उस सनन सो रह तरयकद सरद सी लिहरखो पर बहछ दथ फस ो सथ फप सन सर सरद र द थ फर स फतलि जछएसगन कतरयछ उससन आधछर पर सरद सन उनन कहससन पर जहछस स टीरछटीर सथ फप सन सर फतलिन हह रह अपनन सछभरत सछ दछछ सर ससछ हथ फस जछकहर हत तरयह रथ फखमछपथ फरम बछ होगजीrsquo इससन बछद ह भनषसषम पर आछ हत कस ह शर सछभरत कदलिछनन र सहछतरयस हत जजससन स सन रथ फलतरय र ककतधि होजी हत ह अपनजी और सरछज सी नजरखो र अभधस रथ फलतरयछन होछ हो तरयह एस रहतपथ फरम भनषसषम हत जो जजीन सन उदनशतरय थछ सरछज र रनषतरय सी उपतरयोभगछ सन भलिए रछगमदशामस सछ सछर सरछ हत सोई सछतरयम जो सनलि वतरयकतवयकति कतशानष सन भलिए रथ फलतरयछन हत बछसी लिोगखो सन भलिए वतरयथम बजलस नससछनदनह ो उससछ सससछर र उससछ छसकतस रथ फलतरय शाथ फनतरय हत उदछहरर सन भलिए उपतरयमवयकति उदछहरर र ऐसछ हो ससछ हत कस टीरछटीर सथ फप सो पछनजी पर बहछनछ कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए खनलि हो उसन उससन खशाजी भरलिजी हो लिनकसन तरयकद उससन सरद र कससजी परसछर सछ परदथ फषर फतलिछ हत ो उससछ नससछन पथ फरन सरछज सो होगछ जछकहर हत कस वतरयकतवयकति सछ शर-उतपछद न सनलि उससन भलिए बजलस बछसी सरछज उपतरयोगजी होनछ चछकहए भिजी वतरयकतवयकति सी उसपर दछनदछर तध रछनजी जछएगजी शर सछ ससछरछतरस उपतरयोग अपनन सछथ-सछथ दथ फसरखो सछ भिजी भिलिछ दनखनछ ह सतछभधसछर सी पहलिजी और आजखर शाम हत

3 नतरयछतरयससग असरर

नतरयछतरयससग असरर ससपकतषपतति पर ससपथ फरम सछभरत सी जसथभ सो दशाछमछ हत सरछज र ससपकतषपतति असरर सन भनसकषट रप भिजी परचभलि हह उदछहरर सन भलिए स वतरयकतवयकति चोर सर दथ फसरन सन धन सो रर लिन आन हह स ऐसन लिोग भिजी हह जो इससन भलिए धोखछदड़ा योगद जतसन आसछन कसस हनतरय रछसन सछ चतरयन सरन हह इससन ससपकतषपतति असरिर होसर उनसन सलजन र चलिजी जछजी हत लिनकसन

उसपर नतरयछभतरयस दछनदछर ससभि नह स हत चोर तरयह सहसर कस उसनन ससपकतषपतति ससचतरय सन भलिए चोर सछ सहछरछ भलितरयछ हत उसपर अपनजी दछनदछर नह स सर ससछ न ह सोई धोखनबछज वतरयकतवयकति दथ फसरखो सन सछथ लि-परपसच सन आधछर पर जटीछई गई ससपकतषपतति सो अपनछ बनछ ससछ हत इसजी परसछर तरयकद सोई ससपकतषपतति सछ सछरजी हत रगर उससन असरर सन भलिए ततरयछर नह स हत उससी असहरभ सन बछजथ फद तरयकद उसन ससपकतषपतति-असरर हन बछधतरय कसतरयछ जछछ हत ो उस असथछ र भिलिन ह असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हो सछरजी सन इचछ-कतरधि स सन असरर सो नतरयछभतरयस नह स सहछ जछ ससछ तरयकद उस स सन वतरयछपस लिोसकह जड़ा योगदन हह थछ असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हत ब भिजी वतरयकतवयकति सो उस असरर सन भलिए रछजजी सरनछ नतरयछतरय-भिछनछ सन अनसछर अपनजक होगछ ऐसन रछजतरय र जो नतरयछतरय-रछगम पर होनन सी दछनदछर सरछ हत असरर हन तध परकरकरितरयछ सछ पछलिन सरनछ जरर हत दनसछर ससपकतषपतति पर सछभरत सन असरर सन भलिए आशतरयस हत कस उसन सनचछपथ फमस तध नतरयछतरय-समर परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन ससपनन कसतरयछ जछए तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी ससपकतषपतति तरयछ सससछधन पर अभधसछर रखछ हत उससछ अभधसछर कतभधसमर थछ सरछज दछरछ रछनतरय हत भिजी ह उससो कससजी दथ फसरन सो असरिर सरनन सछ अभधसछर भिजी रखछ हत शभरस सन रछरलिन र तरयकद सोई शभरस कससजी सछतरयम सो सनचछपथ फमस सरनन सन भलिए ततरयछर नह स हत ब उससी रजजी सन कतबनछ सछतरयम सरनन सन भलिए बछधतरय कसतरयछ जछनछ इस कतचछरधछरछ सन असगम अरछनतरय हत

एस जसथभ तरयह भिजी हो ससजी हत कस सोई वतरयकतवयकति अपनन सछभरततरयवयकति स सो नतरयछभतरयस परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन कससजी वतरयकतवयकति सो असरिर सरनछ चछहछ हो कसस दथ फसरछ वतरयकतवयकति उसन लिननन सन भलिए ततरयछर न हो नॉजजस जोर दनसर सहछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी तधछ हन दछछ सी सहरभ अभनछतरयम हत लिनकसन लिननन छलिन सी सहरभ तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी दछन तरयछ उपहछर सो लिननछ न चछहन ब इस जसथभ सो ह पथ फर रह सपषट नह स सर पछछ लिनकसन ह जोर दनसर सहछ हत कस रकरिनछ सो उस असर पर उपजसथ अशतरय होनछ चछकहए रदन सो सहरभ सछ पतरयछमतरय रछनन हए ह इस भनरमतरय पर पहसचछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी परकरकरितरयछ सन ददरछन रकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयछनजी सोई वतरयकतवयकति सहन कस उसनन ससपकतषपतति सछ सनचछपथ फमस असरर कसतरयछ हत रगर ससबसभध वतरयकतवयकति उसन सजीसछर सरनन सन इनसछर सर दन ब असरर सी परकरकरितरयछ सो अपथ फरम रछनछ जछएगछ दथ फसरन शालदखो र असरर-परकरकरितरयछ सो भिलिजी-भिछसभ ससपनन होनन सन भलिए रकरिनछ सन सछथ-सछथ कतरकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयह सछतरयम दोनखो सन कहखो सो धतरयछन र रखसर शाछसभपथ फमस और कतभधसमर ढसग सन कसतरयछ जछनछ चछकहए नॉजजस सन अनसछर जो शात कससजी स सन अजमन पर लिछगथ फ होजी हह ह शात उससी कतबरकरिी तरयछ अनतरय कससजी असरर पर भिजी लिछगथ फ होजी हह उदछहरर सन भलिए तरयकद कससजी शाम सन अधजीन कससजी सो दभनतरयछ र सह स सन भिजी पनतरयजलि लिननन सन परभबसभध सर कदतरयछ हत ो इस भनतरयर सी पथ फछमपनकछ और शाम सन अनसछर उस वतरयकतवयकति सन भलिए पनतरयजलि सी कतबरकरिी भिजी सछभिछकतस रप सन परभबसभध होगजी दथ फसरन शालदखो र तरयकद कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए सोई स भनकतषधि रछन लिजी गई हत ो उससन

उपतरयोग सी थ फ टी उस वतरयकतवयकति सो कससजी भिजी परसछर सन नह स द जछ ससजी स सथछनखो पर हर नॉजजस सो असपषट और धसधलिछ पछन हह सकतशानष सन सछभरत सो लिनसर तरयह दछछ परछतरयरायः कसतरयछ जछछ हत कस उसर सभिजी अभधसछर पथ फरम असररजीतरय हह लिनकसन तरयह सोचछ-कतचछरछ सततरय नह स हत ऐसन अननस उदछहरर खोजन जछ ससन हह जजससन अनसछर वतरयकतवयकति सन पछस कससजी स सो अपनन पछस रखनन सछ अभधसछर हो कसस उससन असरर सछ अभधसछर उससन पछस न हो रसलिन कसरछतरयन सछ रसछन जजसर वतरयकतवयकति रह ससछ हत उसपर अपनन छतसछभलिस सलजन सी दछनदछर सर ससछ हत अपनन सछररतरयम सन अनसछर उससी ररमर सजछटी आकद पर धनरछभशा भिजी खचम सर ससछ हत कसस उसन बनचनछ उससन अभधसछर कनतर सन बछहर होछ हत आशातरय हत कस तरयकद वतरयकतवयकति सछ ससपथ फरम सछभरत कससजी स पर हत भिजी उसन उस स सो बनचनन अथछ इचछनसछर असरिर सरनन सन छजजब अभधसछर परछपत हखोगन एस रह सन ह स उससी दछस सन सरछन होगजी उससन बछरन र ससपथ फरम भनरमतरय लिननन सछ अभधसछर उससछ सछरजी होनन सन सछरर उससन पछस रछनछ जछएगछ कससजी सो अनछभधसछर बनचनछ अथछ तध सछरजी सी इचछ सन कतबनछ स सछ रथ फलतरय चसछए बगतर उसन अपनन सछभरत र लिननछ अनतभस एस सछभरत सन भसधिछस सछ उललिसरन हत दथ फसरन शालदखो र स सछ ससपथ फरम सछभरत परछपत सरनन सन भलिए स सन मरछन सछरजी सी सहरभ जटीछनछ कफर उससछ उपतरयवयकति रथ फलतरय चसछनछ आशतरयस हत इनर सन एस भिजी अभिछ अथछ आसभशास कतचलिन सन भिजी ससपथ फरम सछभरत खरन र पड़ा योगद ससछ हत नतरयछतरय सी रछसग हत कस स सछ असरर ससपथ फरम सछभरत सन ससपथ फरम सछभरत सन भलिए हो तरयकद सोई सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रखतरय उदनशतरय स-कतशानष पर ससपथ फरम सछभरत सी रकछ सरनछ अथछ सछभरत सो बढ़छछ दननछ अथछ उससन भलिए परभिछजी सोभशाशा सरनछ हत उस असथछ र सतजचस दछसत सरसतरयछ हो ससजी हत इसपर तरयकद सोई तरयह सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रथ फलि उदनशतरय सनलि सछतरयषपततिछ सो बचछए रखनन सी सछतरयद हत ब भिजी ह गलिजी पर हत उदछहरर सन भलिए अपनन परिरछर सी जररखो सो पथ फरछ सरनन सन भलिए सोच-सरझसर खद सी बोलिजी लिगछनछ खद सी नजीलिछरजी पर उर आनछmdashसनलि सछतरयषपततिछ सी सछतरयद रछनजी जछएगजी हछलिछसकस इस रह सन कससजी वतरयकतवयकति दछरछ अपनजी सछतरयषपततिछ सन कतचछर सो लिछगथ फ सरनछ उससी चरर सछरमछह सहछ जछएगछ आदशाम सरछज र ऐसजी जसथभ सी सलपनछ भिजी नह स सी जछ ससजी

4 नतरयछभतरयस ससशाोधन एस भनछरर

नतरयछतरय सदगछ नह स हत न ह सरछज र हरनशाछ सब स शाभि और शाछसभरतरय होछ हत परततरयनस सरतरय सरछज र अनसथ फलि एस कतरोधजी शाकतवयकतितरयछस सछतरयमर रहजी हह न सभिजी रनषतरय सन समवतरय पछलिन र सहछतरयस बनजी हह ो सभिजी कतरोध पर उर आजी हह इसभलिए नतरयछतरय सछ एस रप ससरषम सछ भिजी हत सरछज चछहछ हत कस हछस नतरयछतरय सन भलिए सभिजी सोई खरछ न हो तरयछनजी न

ो वतरयकतवयकति कससजी दथ फसरन सन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सछ सछरर बनन न ह सोई उससन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सी जरजीन ततरयछर सरन तरयह आदशाम जसथभ हत वतरयहछर र सरछज र ससरषम सी जसथभतरयछस बनजी रहजी हह रछज सरछज कससजी सन भलिए भिजी तरयह ससभि नह स होछ कस ह चतबजीस रसटीन वतरयकतवयकति सन अभधसछर-ससरकर थछ समवतरयपछलिन सन परनररछ र लिगछ रहन इसभलिए वतरयकतवयकति सो अपनन अभधसछरखो और अजसत पर सससटी सन सरतरय आतररकछ अथ ससपकतषपतति सी सरकछ सन भलिए सरतरयछनसछर परभसछर सरनन सी थ फ टी दन द जछजी हत तरयह सछरछजजस गभकतभधतरयखो र ससशाोधन एस भनछरर सन ददरछन नतरयछतरय सी जसथभ सो दशाछमजी हत रछबटीम नॉजजस सन अनसछर वतरयकतवयकतिरछतर सो तरयह आजछद होजी हत कस ह अपनन अभधसछर ससपकतषपतति और जजीन सी रकछ सन भलिए आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर उपतरयवयकति बलिपरतरयोग सर ससन रगर तरयह धतरयछन रखन हए कस सससटी अथछ आसनन आपदछ सी जसथभ र दथ फसरखो सो भिजी ह अभधसछर उपलिलध हखोगन तरयकद lsquoसrsquo सो lsquoखrsquo दछरछ कसए गए दरछचरर सन नससछन उिछनछ पड़ा योगदछ हत ब lsquoसrsquo सो उससछ सरतरयछनसछर परभरोध सरनन थछ नससछन सी जसथभ र lsquoखrsquo सन कभपथ फभम सछ दछछ सरनन सछ पथ फरछ अभधसछर होगछ इससन बछजथ फद तरयकद lsquoखrsquo सछ दरछचरर बनछ रहछ हत ब lsquoसrsquo सो उसन सछनथ फन दछरछ अथछ सजीधन ह दरछचरर सन भलिए दसकडा सरनन सछ अभधसछर होगछ तरयन अभधसछर सछरछजजसछ सी नजीस हह थछ सभिजी सदसतरयखो सो बरछबर होन हह उपतरयमवयकति उदछहरर सी ह बछ सर ो तरयकद कससजी भिजी कर lsquoसrsquo lsquoखrsquo सन सछथ दरछचरर र भलिपत पछतरयछ जछछ हत ो lsquoखrsquo सो भिजी अभधसछर होगछ कस ह lsquoसrsquo सो दसकडा सर ससन और तरयकद उससन आचरर सन उससो कभ पहसचजी हत ो अपनजी कभपथ फभम सन भलिए दछछ सर ससन

नॉजजस सी खथ फबजी हत कस अपनन कतनचन र ह न सनलि रछन-वतरयहछर सी दबमलिछओस पर कतचछर सरछ हत बजलस रछनजीतरय ससतरछ सन दछतरयरन र उनसछ सरछधछन भिजी सझछछ हत अपनन सथ फकर कतनचन सछररतरयम सन ह जहछस अननस गसभिजीर रदखो सछ सरछधछन दनछ हत ह स स रदखो सो अनसलिझछ ह ोड़ा योगद जछछ हत वतरयकतवयकति सो अपनजी परछररकछ ससपकतषपतति रकछ सछ अभधसछर हत आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर ह अपनन ऊपर होनन छलिन कससजी भिजी परसछर सन हरलिन सछ परभसछर सर ससछ हत और तरयकद कससजी सन आचरर सन उससो नससछन पहसचछ हत ो उस नससछन सी भिरपछई सी दछनदछर भिजी सर ससछ हत रनषतरय सो तरयन अभधसछर सनस परसपरछग सरछजखो सो ोड़ा योगदसर परछतरयरायः सभिजी आधभनस सरछजखो र परछपत हह इससन बछजथ फद कतदछनखो सन एस गम सो नॉजजस सन अभ-वतरयकतवयकतिछद सोच सन आपकतषपतति हत तरयह आपकतषपतति असनलिन नॉजजस सन नह स लिगभिग सभिजी इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन हत उनह लिगछ हत कस ससपकतषपतति अभधसछर सो लिनसर वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ सरथमन सरन हए न इनजी आगन भनसलि जछन हह कस उससन कतचछरखो र वतरयकतवयकतिछद उनरवयकति और उचसखलि कदखनन लिगछ हत इससन भिजी इनसछर नह स कसतरयछ जछ ससछ कस परततरयनस वतरयकतवयकति सो अपनजी कभपथ फभम सी दछनदछर सछ अभधसछर हत लिनकसन कभपथ फभम सी सजीरछ कतरयछ हो इससो तरय सरनन सछ अभधसछर कससन होगछ कतरयछ सनलि उससो जजसन कभ पहसचजी हत तरयकद ह अपनजी कभ सछ बढ़-चढ़सर रथ फलतरयछससन सरछ हत ब कतरयछ होगछ ऐसन र तरयकद सरसछर

सछनथ फन सन रछधतरयर सन हसकनप सरजी हत ो कतरयछ उससछ परतरयछस वतरयकतवयकति-सछसततरय सन दछतरयरन र अनछशतरयस रछनछ जछएगछ ऐसन परशनखो पर परभकरकरितरयछ बह कतलिसब सन भरलि पछजी हत रछबटीम नॉजजस सी ओर सन अपरछध सन भलिए दथ फसरन सो दसकडा सरनन सछ सझछ पर बहखो सो आपकतषपतति हत उनसन अनसछर वतरयकतवयकति सो अपनन ह सर पर दसडा सनछनन सछ सोई अभधसछर नह स हत कतरयखोकस नससछन सी भिरपछई कसस सजीरछ स हो तरयकद तरयह उस वतरयकतवयकति पर ोड़ा योगद द जछए जजससछ नससछन हआ हत ो ह सह हत तरयछ गलि इससछ भनरमतरय सदन सरनगछ अभभितरयवयकति सो दसकडा सरनन सछ अभधसछर परभिछकत रनषतरय सो एसछएस नह स कदतरयछ जछछ ऐसन रछरलिखो र रछजतरय सी उपजसथभ जरर रछननन सन हछलिछसकस वतरयकतवयकति-सछसततरय सी भिछनछ सो िनस पहसच ससजी हत लिनकसन इससन सछथम सन शाजीभिथ फ हो एस वतरयकतवयकति दछरछ दथ फसरन सो हछभन पहसचछए जछनन सी ससभिछनछ र भिजी सरजी आजी हत तरयह ऐसछ रोड़ा योगद हत जहछस इचछ-सछसततरयछद सी सजीरछ सछफ नजर आनन लिगजी हत नॉजजस बड़ा योगदन परिरशर सन वतरयकतवयकतिरछतर सन ससपथ फरम सछसततरय सछ पक लिनछ हत कसस ससपकतषपतति सन ससरकर थछ सरसतरयछओस सन सजीधन भनछरर र इचछ-सछसततरयछद सी जो दबमलिछएस हह न थोड़ा योगदछ-सछ कतचछर सरनन पर सछरनन आ ह जछजी हह

रछबटीम नॉजजस नन सरछधछन पधिभ सी आलिोचनछ सी हत लिोगखो सन सरछधछन जटीछसर उसजी धनरछभशा सन पभलिस सो पोसनछ तरयह लिोगखो सी नतसभगमस सछधजीनछ पर डाछसछ डाछलिनछ हत लिनकसन शाछसन और सरसछर चलिछनन सन भलिए ो धन चछकहए नॉजजस इससन भलिए लिोगखो सो जछगरस सरनन सी बछ सरछ हत लिोगखो सो अपनन अभधसछरखो और समवतरयखो सछ बोध होगछ सछथ र तरयह कतशवछस होगछ कस उनसी सछधजीनछ अकणण रर हत सरछज र रहसर उनसी ससपकतषपतति और अभधसछरखो सो सोई खरछ नह स हत ो न सतरयस अनशाछभस होसर सछर सरगन लिनकसन सरछज र अनशाछसन और शाछसभ-वतरयसथछ बनछए रखनन सन अभरिरवयकति रछजतरय सन और भिजी दछभतरयत होन हह भशाकछ सछसरतरय ससससकभ अभभिरकछ जतसन बह सन रछरलिन हह जजनह बढ़छछ दननछ रछजतरय सछ पनजी समवतरय रछनछ जछछ हत उनसन भलिए धन सी आपथ फभम सहछस सन होगजी नॉजजस इससन भलिए दछन और सतजचस सहतरयोग सछ सरथमन सरछ हत तरयहछस नॉजजस और हछसपसम सन कतचछरखो र सरछनछ दनखजी जछ ससजी हत जॉन हछसपसम भिजी रछनछ थछ कस सरसछर सछ एसरछतर सछतरयम lsquoउपद आकद सन सरतरय लिोगखो सन जछन-रछलि सी रकछ सरनछ हतrsquo लिनकसन उपदकततरयखो पर सछबथ फ पछनन सन सरसछर सन पछस सरभच शाकतवयकति और अभधसछरखो सछ होनछ जरर हत छकस असर पड़ा योगदनन पर ह नतरयछतरयसछम सी भिथ फभरसछ भिजी भनभिछ ससन इन सब सछतरयरषो सन भलिए सरसछर सन पछस धन आनछ चछकहए हछसपसम सन अनसछर उपतरयवयकति ो तरयह हत कस सछनथ फन और वतरयसथछ सन भलिए सरसछर सो धन सी आपथ फभम नछगरिरसखो सन सतजचस सहतरयोग और दछन सी भिछनछ सन हो तरयकद सरछधछन सछ सहछरछ लिनजी हत ो सर-रछभशा सछ उपतरयोग सनलि सरछज र शाछसभ और सरकछ सन कतसछर सन भलिए कसतरयछ जछनछ चछकहए ह जोर दनसर सहछ हतmdashlsquoसरछज र सछनथ फन और वतरयसथछ सछतरयर रखनन सन अलिछछ कससजी और सछतरयम सन भलिए जनछ सन धन जटीछनन सछ सरसछर सो सोई अभधसछर नह स हतrsquo नॉजजस सछ नतरयछतरयदशामन एस आदशामछद उदछर हत एस भिछस रन

सछ समशाधिछछद सपनछ एस ऐसछ कतचछर जजसन रछनछछद सरतरय-सरतरय पर दनखन आए हह उससी स सजीरछएस हह अननस सरसतरयछएस ऐसजी हह जजनपर नॉजजस कतचछर सरनन सन बचछ हत इससन बछजथ फद उससन कतचछरखो र एस आदशाम रछनछछद सरछज सन गिन सछ सपनछ रदजथ फद हत सलि भरलिछसर इचछ-सछसततरयछद रनषतरय सन अभधसछर ससतरछ और एस आदशाम सरछज सन सपनन सो बह ह आसछन भिछषछ र दभनतरयछ सन सछरनन लिछछ हत नथछभनतरयलि बछसडानन सन शालदखो र lsquoइचछ-सछसततरयछद बह सरलि सपषट आसछन भिछषछ र भलिखछ हआ दशामन हत जजसन सरझनन सन भलिए कससजी कतशानष सनजीसी तरयोगतरयछ सी आशतरयसछ नह स हत तरयह जछनसछर परस और आनसददछतरयस पछि हतrsquo14

copy ओरपरसछशा सशतरयप

ससदभिछमनरकरिरजरसछ

1 To live honorably to harm no one to give to each his own Ulpianus in Digesta of Justinianus

Augustus 11101

2 The sovereign is not bound by the laws-Ulpianus Digesta 1331

3 Justice is the constant and perpetual will to render to every man his due Digesta 1110

4 Political theories past and present have traditionally been concerned with who should be the

master (usually the king the dictator or government bureaucracy) and who should be the slaves -John

Hospers What Libertarianism Is

5 No one is anyone else master and no one is anyone else slave Since I am the one to decide how my

life is to be conducted just as you decide about yours I have no right (even if I had the power) to

make you my slave and be your master nor have you the right to become the master by enslaving me

Slavery is forced servitude Ibid

6 Government should intervene only in a RETALIATORY situation The government must never

INITIATE an action to create a better world mdash it is not the business of government to make an

advance decision about what counts as benefit Through laws government can prohibit various

aggressive actions but it cannot require the bringing about of supposedly beneficial ones John

Hospers What Libertarianism Is

7 The state of Nature has a law of Nature to govern it- John Locke Second Treatise on Civil

Government

8 no one ought to harm another in his life liberty and or property-Ibid

9 justice to hold just in case rights are respected -Peter Vallentyne in Nozickrsquos Libertarian Theory of

Justice

10 a right is something for which one can demand or enforce compliancerdquo Nozick in Philosophical

Explanations 1981 p 499

11 a If one mixes what one owns with something that is unowned one thereby comes to own the

unowned thing

b Each person owns her own labor

c If one mixes onersquos labor with unowned land one thereby comes to own the land

12 No body could think himself injured by the drinking of another man though he took a good

drought who had a whole river of the same water left him to quench his thirst and the case of land and

water where there is enough of both is perfectly the same-John Locke Second Treatise of Civil

Government Chapter 5

13 Why should onersquos entitlement extend to the whole object rather than just to the added value

onersquos labor has produced- Nozick Anarchy State and Utopia p 175

14 ldquoLibertarianism is very simply and clearly written and requires no technical knowledge on the part of

the reader Enjoyable informative readingrdquo- Nathaniel Branden as quoted by John Hospers in

Libertarianism A Political Philosophy for Tomorrow

Page 11: इच्छा—स्वातंत्र्यवाद(Libertarianism)

ऐसछ ह चछहछ हत उनसछ रछननछ हत कस वतरयकतवयकति जजनछ भनतरयसतरर रवयकति होगछ उनछ उससन उपभिोवयकतिछसरर र आसछनजी रहनगजी तरयकद ह असनलिछपन अनभि सरनगछ ो उससन खछलिजीपन सो भिरनन सन भलिए नई सओस सछ बछजछर बढ़नगछ इससन सलि भरलिछसर पथ फसजजीपभतरयखो सछ ह लिछभि होगछ उललिनखनजीतरय हत कस उनजीसजीस शाछलद र सखछद कतचछरस भिजी पथ फसजजीछद सो वतरयकतवयकतिरछतर सन सख सन कतसछर सन भलिए जरर रछनन थन उनसछ रछननछ थछ कस पथ फसजजीछद अथमवतरयसथछ सन सरछज-सलतरयछर र ककतधि होगजी और सख जो परततरयनस रनषतरय सन जजीन सछ धतरयनतरय हत उससछ लिोग अभधसछभधस भिोग सर ससगन इचछ-सछसततरयछद भिजी पथ फसजजीछद सछ सरथमन सरन हह लिनकसन सनलि सख सन भलिए नह स उनसी दकतषट र वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ रथ फलतरय lsquoवतरयकतवयकतिरछतर सन सखrsquo सन सह स अभधस हत अभधसछरखो सी सरछनछ सो बढ़छछ कदए बगतर भरषटछचछर धोखछदड़ा योगद और बछजछर सी रनरछभनतरयखो पर रोसथछर अससभि हत इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सो सलतरयछर रछजतरय सी अधछररछ भिजी अरछनतरय हत सलतरयछर रछजतरय सन रथ फलि लिकतरय अथछम लिोगखो सन भिलिन सन भलिए अभनछतरयम सससथछओस सछ गिन सछरछजजस सरकछ शर-सलतरयछर सछसरतरय ससबसधजी दनखभिछलि सछसरतरय बजीरछ रसगभिनद थछ लिहभगस पकपछ पर रोसथछर छलिन सछनथ फन बनछ दननन सन उनह ससोष नह स हत इससन बजछतरय न वतरयकतवयकतिरछतर सी ससपथ फरम ससतरछ पर जोर दनन हह सब आजछद हखोगन परसपर बरछबर हखोगन ो सरछज र शाोषर सन भलिए जगह न बचनगजीmdashऐसछ न रछनन हह उनसछ तरयह भिजी रछननछ हत कस लिोगखो सो पथ फरम ससपकतषपतति अभधसछर दननन सन सछथ-सछथ इचछनसछर ससगिन बनछनन अपनजी भनभधतरयखो सछ अपनन भिलिन सन भलिए उपतरयोग सरनन सी ससपथ फरम आजछद होनजी चछकहए रगर उनसी सरजोर हत कस वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ पक लिनन-लिनन सई बछर न अपनजी सजीरछ सन पछर भनसलि जछन हह lsquoअभ समतर जतरयनrsquo सी चनछनजी उनह तरयछद नह स रहजी तरयकद सोई वतरयकतवयकति रसगभिनद सरथमस सोच सन सछरर अपनन सससथछन र सनलि गोरखो सो नदसर पर रखनछ चछहछ हत ो इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सन अनसछर उसन इससछ भिजी अभधसछर हत शानष सरछज सो उससन अभधसछर सछ समरछन सरनछ चछकहए बशार सरव उससन सकततरय सन कससजी कहससस वतरयहछर तरयछ दथ फसरखो सन जजीन र हसकनप न होछ हो ऐसन ह तरयकद सोई गकह-सछरजी अपनन भिन सो अपनन ह रम सन कससजी वतरयकतवयकति सो बनचनछ चछहछ हत ो उससो भिजी इससछ अभधसछर हत उनसन अनसछर नतरयछतरय सी रछसग हत कस तरयह अभधसछर उनह भरलिनछ ह चछकहए बशार सरव ह दथ फसरखो सन जजीन सछ उनछ ह समरछन सरछ हो जजनन समरछन सी अपनकछ ह दथ फसरखो सन अपनन भलिए रखछ हत तरयहछस न भिथ फलि जछन हह कस रमभिनद तरयछ कससजी अनतरय परछसकभस तरयछ सछरछजजस सछरर जो वतरयकतवयकति सन भनतरयसतरर र न हो सन लिोगखो सो उनसन छजजब अभधसछरखो सन सभच सर दननछmdashउनसन जजीन र अपरततरयक हसकनप हत चथ फसकस सोई वतरयकतवयकति नह स चछहछ कस उसन उन सछररखो सन भलिए दसकडा कसतरयछ जछए जो परछसकभस होनन सन सछरर उससन भनतरयसतरर सन बछहर हह इसभलिए इचछ-सछसततरयछकदतरयखो सी ससतरछ ससबसधजी अधछररछ र कससभच दोषपथ फरम नजर आजी हत

इचछ-सछसततरयछद सी कतशानषछ जजसन उससछ नसछरछतरस पक सहछ जछएगछ तरयह हत कस रसगभिनद जछभ धरम अथछ कनतरजीतरयछ सी भिछनछ सन गरस सोई वतरयकतवयकति तरयकद अपनजी इचछ और

अभभिवतरयकतवयकति-सछसततरय सन बहछनन कससजी परसछर सछ पथ फछमगरह रखछ हत ो इचछ-सछसततरयछद उसन वतरयकतवयकति-सछसततरय सी सजीरछ र रखसर सजीसछतरयम रछन लिनछ हत वतरयकतवयकति रसगभिनद सी भिछनछओस सन रवयकति हो इससन भलिए भिजी वतरयकतवयकति-सछसततरय सी भिछनछ सो परर सन सर स ऊपर उिछनछ होगछ तरयह सनलि वतरयकतवयकति सी जजमरनदछर नह स हत सरछज सछ भिजी दछभतरयत हत कस ह ऐसछ छछरर भनभरम सरन जजसर परततरयनस वतरयकतवयकति अपनजी ससतरछ और सरछनछ सछ अभधसर आनसद लिन ससन आशातरय तरयह हत कस रनषतरय अचन हखो इससन भलिए सरछज सो अपनजी अचछई सन उचच रछपदसडा सथछकतप सरनन हखोगन छकस उससन सदसतरय अपनन भिजीर सन ह परनररछएस गरहर सर सस सरछज र सरछनछ एस ससतरछ सछ उचचर सर बनछ रहछ ो वतरयकतवयकति सी रसग अथछ भलिसग सन आधछर पर पकपछपथ फरम भनरमतरय लिननन सी इचछ ह नह स रहनगजी इस रह इचछ-सछसततरयछद कतचछरस रछन-रछतर सन सख सी सलपनछ सरन हए उससन आधछर पर आदशाम सरछज सी रचनछ सछ सपनछ दनखन हह अपनजी कतचछरधछरछ सन परभ उनसछ गजब सछ समरोहन हत रछनन हह कस इचछ-सछसततरयछद सन रछधतरयर सन ह रछनजीसरर सन उचचर लिकतरय सो परछपत कसतरयछ जछ ससछ हत दथ फसर ओर उससन आलिोचसखो सछ रछननछ हत कस ह वतरयकतवयकति-सछसततरय सी आड़ा योगद र रसग-भिनद लिहभगस असरछनछ आकद सछ सरथमन सर परोक रप र नसछरछतरस अभधसछरखो सी सथछपनछ सरछ हत इचछ-सछसततरयछद कतचछरस अथमवतरयसथछ सन उदछर सरर थछ रवयकति बछजछर वतरयसथछ सछ अभ सी सजीरछ स सरथमन सरन हह lsquoलिनजनज फनतरयरrsquo उनसन भलिए न सनलि अथमवतरयसथछ बजलस रछजनजीभ और सरछज सन भलिए भिजी सछमभधस अपनजक दशामन हत वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ सरथमन सरन-सरन न अपरसटी रप र लिोस-भशाकछ भनतरयोजज अथमवतरयसथछ लिोससतर आकद सो ह नसछरनन लिगन हह तरयह उनसी कतशानषछ हत और सदछभच तरयह उनसी सजीरछ भिजी

इचछ-सछसततरयछद सन सरथमस कतदछनखो र जॉन हछसपसम सन अलिछछ रछबटीम नॉजजस सछ नछर भिजी भलितरयछ जछ ससछ हत बजीसजीस शाछलद सछ तरयह अरछजसछछद कतचछरस नतरयछतरय सी सथछपनछ सन भलिए ससपथ फरम सछधजीनछ सछ सरथमन सरछ हत इस लिकतरय-परछभपत सी रछह र ह रछजतरय सी सजीभर भिथ फभरसछ सछ सरथमन सरछ हत इसभलिए स कतदछन उसन अधम-अरछजसछछद भिजी रछनन हह जॉन हॉसपसम पथ फरम ससतरछ सछ सरथमस थछ उसनन जोर दनसर सहछ थछ कस अपनन जजीन पर सछमभधस अभधसछर ससबसभध वतरयकतवयकति सछ हत परिरछर सरछज और दनशा बछद र आन हह वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ आधछर ह तरयह भिछनछ हत कस परततरयनस वतरयकतवयकति सो अपनजी इचछ सछ रछन रखनन उससो लिकतरय रछनसर उससन अनरप आचरर सरनन सछ पथ फरछ-पथ फरछ अभधसछर हत तरयह एस वतरयकतवयकतिछद दकतषटसोर हत चथ फसकस सखछद और वतरयकतवयकतिछद परसपर पथ फरस और सहछतरयस कतचछरधछरछएस हह इसभलिए अभधसछसशा इचछ-सछसततरयछद कतचछरस सतरयस सो सखछद दशामन सन सर ब रछनन थन न पथ फसजजीछद सछ सजीधन सरथमन नह स सरन सम-सछसततरय सछ पक एस रवयकति आतरभनरमतरयजी वतरयकतवयकति और सरछज सी रचनछ उनसछ धतरयनतरय हत लिनकसन पथ फसजजी सन आधछर पर सरछज र जजस परसछर सछ कतभिछजन सछभिछकतस रप सन आ जछछ हत उसपर भिजी ह सोई कतचछर नह स सरन

इस रह न जछनन-अनजछनन पथ फसजजीछद सछ अपरततरयक सरथमन सरन हए नजर आन हह न सखछद सछ सरथमन भिजी इसभलिए सरन हह कतरयखोकस तरयह वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ सी रछह सो आसछन बनछछ हत रगर सोरन सखछद दकतषटसोर सन सरछज र नतरयछतरय सी सथछपनछ अससभि हत रछबटीम नॉजजस सतरयस तरयह रछनछ थछ कस सखछद नतरयछतरय सी रछह सछ सबसन बड़ा योगदछ पतथर हत तरयकद सब अपनन-अपनन सख सी सपधछम र हखोगन ो उन लिोगखो सन सख सी भचसछ जो कससजी सछररशा ददड़ा योगद सन बछहर हह अथछ ददड़ा योगद र कतपड़ा योगद चसन हहmdashसदन सरनगछ इस सम सन सछथ नॉजजस सखछद दशामन सो कतशानषसर नतरयछतरय सन ससदभिम र सर ब-सर ब नसछर ह दनछ हत उससी पसस lsquoअनछस सटीनटी और तरयथ फटीोकतपतरयछrsquo जॉन लिछस(1632mdash1704) सन रछनछभधसछर ससबसधजी कतचछरखो सन आगन सछ भचसन हत रछजनजीभस दशामन सन असगम रछनछभधसछरखो सछ पक लिनन हए उसनन भलिखछ थछ कस रनषतरय परसकभ सन ह रवयकति और सरछन होछ हत परसकभ सन उसन जजीन ससतरछ ससपकतषपतति-ससबसधजी अभधसछर परछपत होन हह उनह स सन आधछर पर ह सरछज सन जड़ा योगदछ हत सरछज वतरयकतवयकति सी भनजजी एस सछमजभनस इचछ-आसछसकछओस सछ कतसछर हत उससी जसथरछ ससपननछ थछ अपनजी सछधजीनछ सन सखरतरय भिोग हन रनषतरय अपनजी नतसभगमस ससतरछ सन एस कहससन सो सरछज और सरसछर सो ससौप दनछ हत उसजी सन उन दोनखो सो तधछ और छस परछपत होजी हत चथ फसकस सरसछर लिोगखो सी इचछ सन बनजी थछ उनसी सहरभ सन चलिजी हत इसभलिए उससछ परथर समवतरय लिोगखो सी सछधजीनछ थछ अभधसछरखो सी रकछ सरनछ हत रछबटीम नॉजजस जॉन लिॉस सन परछसकभस अभधसछरखो सो सजीसछरछ हत उससन अनसछर तरयन अभधसछर रनषतरय होनन सी ससदटी हह इसभलिए इनसछ कससजी परसछर सन उललिसरन रनषतरयछ सन परभ अकमतरय अपरछध हत चथ फसकस सभिजी सन जजीन-ससबसधजी अभधसछर बरछबर हह इसभलिए रनषतरय सन ससपकतषपतति-ससबसधजी अभधसछर सछरछजजस नतभसछ सन बसधन होन हह न भिजी स रछनतरय हह जब स ससपकतषपतति सछ अजमन और हसछसरर कतभधरछनतरय र सन सन बगतर कससजी कहससछ धोखछदड़ा योगद और कोभि सन ससभि हो ससन नॉजजस सन अनसछर ससपकतषपतति अभधसछर थछ उनसन असरर सी ससबसधजी नतरयछतरय सन तससबसधजी जीन सछरछनतरय भसधिछसखो दछरछ सरझजी जछ ससजी हतmdash

1 तरयकद सोई वतरयकतवयकति नतरयछतरय सन भसधिछसखो सन अनसछर ससपकतषपतति अजजम सरछ हत ो उससो अजजम ससपकतषपतति सो अपनन अधजीन रखनन सछ अभधसछर हत अथछ

2 सोई वतरयकतवयकति कससजी ससपकतषपतति सो नतरयछतरय सन भसधिछस सन अनसछर ऐसन वतरयकतवयकति सी ओर सन असरर सन ददरछन परछपत सरछ हत जजससछ उस ससपकतषपतति पर कतभधस अभधसछर थछ ब भिजी

परछपतसछम अजजम ससपकतषपतति सो अपनन अधजीन रखनन सछ अभधसछर हत3 उपतरयमवयकति दो परकतभधतरयखो सन अलिछछ कससजी भिजी अनतरय र सन सन अजजम सी गई ससपकतषपतति

अनछभधसक सलजन सन भिजीर रछनजी जछएगजी

नॉजजस सरछधछन वतरयसथछ सछ कतरोध सरछ हत सरसछर और परशाछसन दछरछ उससन पक र कदए जछनन छलिन अननस सरषो सन बछजथ फद ह इसन लिछगथ फ रखनन सन भलिए सई ततरयछर नह स थछ उससन

अनसछर सरछधछन सी पधिभ ह दोषपथ फरम हत ह रनषतरय सी ससतरछ और ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो र सध लिगछजी हत ऐसछ परजी होछ हत कस ह सरछधछन सो एस परसछर सी चोर रछनछ हत ऐसजी चोर जो सरसछर अथछ रछजतरय दछरछ सछनथ फन और अभधसछर सन नछर पर सी जछजी हत सरसछर टीतकस सथ फलिनन सन भलिए बलिपरतरयोग सछ सहछरछ लिन ससजी हत उससन अनसछर रनषतरय सन तध ससपकतषपतति-अभधसछर पर उससी इचछ सन बगतर हसकनप सरनन सछ अभधसछर सरसछर सरन कससजी सो भिजी नह स हत दनसछर गर बखो सन भलिए भनरायःशालस भशाकछ सछसरतरय परिरहन भिोजन आछस आकद ससबसधजी सोई भिजी गभकतभध जो सरछधछन सन नछर पर जनछ सन बलिपथ फमस ऐसिी गई धनरछभशा दछरछ ससचछभलि हत अतध रछनजी जछएगजी अरछजसछछद नॉजजस सछ रछननछ थछ कस रछजतरय सो अलपछभधसछर ससपनन होनछ चछकहए उससछ दछभतरयत नछगरिरस-सलतरयछर सन भलिए बनछए गए कतधछन सो लिछगथ फ सरनछ थछ अपरछध जतसन डासतजी चोर धोखछदड़ा योगद लिथ फटी-खसोटी रछरपजीटी आकद सन रछरलिखो र सरछज सी रकछ स सजीभर हत बछसी दछभतरयत नछगरिरसखो दछरछ अपनन कतनस ससगिन सहसछर सछसततरयबोध एस सरछनछ सी भिछनछ सन ससपनन होनन चछकहए नॉजजस सन तरयन कतचछर हछसपसम सी भिछनछओस सन रनलि खछन हह उससन अनसछर lsquoसरसछर सी जरर सनलि कतदोह तरयछ उपद सो शाछस सरनन सन भलिए पड़ा योगदजी हत कतसछस अथछ दभनतरयछ सो बनहर बनछनन जतसन सछतरयरषो र उससी सोई भिथ फभरसछ नह स हत न ह सरसछर सछ सछर फतसलिछ सरनछ हत कस उसन कसस वतरयसछतरय सन कसनछ रनछफछ भरलि ससछ हत उससछ सछतरयम सछनथ फन सी सहछतरयछ सन आरकरिछरस सछतरयमछह सो भनतरयसकततर सरनछ हतrsquo6

इन कतचछरखो पर हर lsquoलितजनज फनतरयरrsquo सी छतरयछ दनख ससन हह नॉजजस सन अनसछर lsquoरछजनजीभस दशामन सी रथ फलिभिथ फ सरसतरयछrsquo इस रतरय पर कतचछर सरनछ नह स हत कस lsquoसरसछर सछ सरप सतसछ होनछ चछकहएrsquo बजलस तरयह दनखनछ हत कस lsquoकतरयछ सभिजी सन भलिए एस रछजतरय होनछ चछकहएrsquo नॉजजस रछजतरय सन औभचततरय पर हछलिछसकस उनजी गसभिजीरछ सन सछलि नह स उिछछ जजस रह कतपतरयरन जोसनफ परथ फधखो भरखछइलि बसभनन जतसन अरछजसछछद उिछन हह रगर नछगरिरस सलतरयछर और कतसछस सन कनतर र उससी भिथ फभरसछ सो बह सजीभर सर दननछ चछहछ हत नॉजजस रछजतरय थछ उससन उदनशतरयखो सी सरजीकछ सो आधभनस रछजनजीभस दशामन सी पररख सरसतरयछ रछनछ थछ इस ससबसध र ह सरहजीस शाछलद सन रहछन अनभिछद दछशामभनस जॉन लिॉस सन बनहद सर ब थछ लिॉस सछ सहनछ थछmdashlsquoसदरजी रछजतरय सो शाछभस सरनन सन भलिए परसकभ सन अपनन भनतरयर होन हहrsquo7

लिॉस सन अनसछर ह भनतरयर हतmdashlsquoनतरयछतरयrsquo जछकहर हत कस नतरयछतरय तरयहछस वतरयछपस ससदभिरषो र परतरयवयकति हआ हत उससछ रथ फलि ससदनशा हत कस दभनतरयछ र lsquoकससजी सो भिजी दथ फसरन सन जजीन ससतरछ थछ ससपकतषपतति सो हछभन पहसचछनन सछ सोई अभधसछर नह स हत rsquo8 lsquoसदरजी रछजतरयrsquo सी अधछररछ सो आगन बढ़छन हए नॉजजस आधभनस रछष-रछजतरय सन अभधसछरकनतर र सटीदजी सछ सझछ दनछ हत उससछ सहनछ थछ कस नछगरिरसखो र तरयह भरर नह स फतलिछतरयछ जछनछ चछकहए कस उनसी सरकछ सरसछर सन शाकतवयकतिशाछलिजी होनन पर भनभिमर हत और सरसछर जतसन-जतसन शाकतवयकतिशाछलिजी होगजी उनसी ससतरछ सरकछ और सरककतधि उसजी अनपछ र बढ़जी जछएसगजी रनषतरय दथ फसरन रनषतरय सन रछजतरय सन आधछर पर नह स

रखतरयरायः परसकभ सरछज थछ अपनजी जररखो सन आधछर पर जड़ा योगदछ होछ हत उससन अनसछर रछजतरय सी शाकतवयकतितरयखो सछ उपतरयोग नछगरिरसखो सो एस-दथ फसरन सी रदद सरनन अपनन कहखो सी सतरयस सरकछ सरनन सी सहज-सछभिछकतस परककतषपतति सन उतपरनरस सन रप र कसतरयछ जछनछ चछकहए न कस उनसन कतरधि अरोधस शाकतवयकति सन रप र वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ थछ अपनन सससछधनखो सछ अपनन सख और ससतरछ सन भलिए परतरयोग कसए जछनन सन अभधसछर सो ह जखलिछड़ा योगद सछ उदछहरर दनसर सरझछनन सी सोभशाशा सरछ हतmdashlsquoरछन लिजीजजए सोई वतरयछसछभतरयस जखलिछड़ा योगद कससजी टी र सन भलिए अपनजी शारषो पर खनलिनन सन भलिए ततरयछर होछ हत शाम सन अनसछर ह तरय सर लिनछ हत कस ह खनलि सन भलिए कतबसन कटीसटीखो सन परछपत धनरछभशा सछ पछसच परभशा लिनगछ आतरयोजस जखलिछड़ा योगद सन रछनदनतरय तरयछ सरजीशान सो लिनसर सददनबछजजी सर ससन हह लिनकसन बछद र अनबसध सन असगम परछपत होनन छलिजी धनरछभशा सो इचछनसछर खचम सरनन सछ सछमभधसछर सनलि उस जखलिछड़ा योगद सो होगछ एस बछर अनबसध सर लिननन सन बछद टी र परबसधन अथछ कससजी भिजी अनतरय सो तरयह अभधसछर नह स रह जछछ कस ह जखलिछड़ा योगद सन अनबसध सन ह भरलिनन छलिजी धनरछभशा सन खचम सो लिनसर कससजी परसछर सछ सछलि-जछब सरनrsquo

बजीसजीस शाछलद र पथ फसजजीछद सन औभचततरय सो दशाछमनन सन भलिए उससो रछनजीतरय ससतरछ सन सछथ जोड़ा योगदसर दनखनन सी सोभशाशा लिगछछर होनन लिगजी थजीस रनषतरय ससतर हत ह अपनजी रजजी सछ रछभलिस हत उससन अपनन अभधसछर हह कससजी सो उससी ससतरछ र दखलि दननन सछ अभधसछर नह स हतmdashरछनजीतरय ससतरछ और अजसरछ सन नछर पर तरयन बछ खथ फब उछलिजी जछ रह थजीस रछजतरय चथ फसकस जनछ सी सछरथ फकहस इचछ सछ परभभनभधत सरछ हत इसभलिए वतरयकतवयकति-सछसततरय सन नछर पर वतरयकतवयकतिछद सछ नछरछ भिजी सफलि हो ससछ थछ जब रछजतरय सन अभधसछर कनतर सो सजीभर सर कदतरयछ जछए तरयकद वतरयकतवयकतिरछतर अपनन अभधसछरखो सन परभ जछगरस हत ह स-चनछ स-अनशाछभस हत ो रछजतरय सी भिथ फभरसछ अपनन आप ह भसरटी जछजी हत लिनकसन आजछद सछ अभभिपरछतरय तरयकद सनलि अपनजी ससपकतषपतति और सससछधनखो सछ रनरछनछ उपतरयोग हत ब तरयह रछनछ जछएगछ कस वतरयकतवयकति सी ससतरछ सछ उपतरयोग उससो पथ फसजजीछद छसखो सन हछथखो सछ जखलिदनछ बनछनन सन भलिए कसतरयछ जछ रहछ हत नॉजजस वतरयकतवयकति सो अपनजी ससपकतषपतति और सससछधनखो सन भनबक निरबध उपतरयोग सछ अभधसछर दननन सछ जोरदछर सरथमन सरछ हत अपरततरयक रप सन ह सजीसछर लिनछ हत कस रनषतरय असनलिछ हत ह भिथ फलि जछछ हत कस ससतरछ सछ धतरयनतरय वतरयकतवयकति सो उससी भनजछ सन दछतरयरन र सतद सर दननछ नह स हत बजलस सरछज र सबसन सछथ रहन हए अपनन समरछन अजसरछबोध एस अभभिवतरयकतवयकति सदशालि सो बचछए रखनन सछ अभधसछर हत तरयह ससतरछ सी नसछरछतरस वतरयछखतरयछ हत इसपर कतचछर सरन सरतरय नॉजजस सरछज सलतरयछर भशाकछ जतसन ससछरछतरस रथ फलतरयखो सी एसछएस उपनकछ सर दनछ हत दथ फसरन इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सी भिछसभ सरछधछन पररछलिजी सी आलिोचनछ सरन हए ह उससो सरसछर सी ओर सन अरोधस सछरमछह रछन लिनछ हत जो उससन अनसछर ससपकतषपतति पर रनषतरय सन नतभस अभधसछर र सटीदजी सछ सछर सरजी हत ो कतरयछ सरछज सलतरयछर जतसजी सोई अधछररछ नह स हत और जो सपधछम र

कससजी सछरर कतपड़ा योगद चसन हह उनसन कतसछस सो लिनसर रछजतरय और सरछज सी सोई जजमरनदछर नह स हत नॉजजस इन परशनखो सो नजरसदछज सर जछछ हत उससछ रछननछ हत कस जब रछजतरय सी ओर सन नतरयथ फनर परभबसध हखोगन रनषतरय-रछतर सो अपनन दछरछ अजजम सी गई ससपदछ पर अभधसछर होगछ ब सभिजी लिोग अपनन-अपनन कतसछस सन भलिए सरकतपम भिछ सन सछतरयम सरगन सरछज र सभिजी सो कतसछस सन सरछन असर और ससतरछ रहनगजी ो एस भिजी वतरयकतवयकति कतसछस सन लिछभिखो सन सभच न रहनगछ और सरछज उस आदशाम सी ओर अगरसर होगछ जो रनषतरयछ सछ सबसन बड़ा योगदछ सपनछ हत इससन भलिए ह रनषतरय सन अभधसछरखो सी वतरयछखतरयछ सरछ हत सहनन सी आशतरयसछ नह स हत कस नॉजजस सी रछनछभधसछर ससबसधजी अधछररछ रखतरयरायः ससपकतषपतति पर अभधसछर एस तससबसधजी ससतरछ पर सकद हत

इचछ-सछसततरयछद एस रछनछभधसछर

वतरयकतवयकति कतशानष सन ससदभिम र ससतरछ समरछनजनस वतरयहछर जजीन-सरकछ असरखो सी सरछनछ अभभिवतरयकतवयकति थछ अजजम ससपकतषपतति सन ऐजचस उपतरयोग सछ अभधसछर हत कससजी सरछज र इन अभधसछरखो सी अनपजसथभ र रछनछ जछएगछ कस हछस वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ खरन र हह तरयहछस जजन अभधसछरखो सो ससतरछ सछ पतरयछमतरय रछनछ गतरयछ हत न वतरयकतवयकति सन रथ फलिभिथ फ अभधसछर हह सरछज र सजमरभलि होनन सन पथ फम भिजी न रनषतरय सो परछपत होन हह सरछजजीसरर सी आनपछभस सफलिछ सरछज र नछगरिरस अभधसछरखो सी उपलिलधछ सन सर पर भनभिमर सरजी हत उसजी सन सरछज र नतरयछतरय सी पति सछ अनरछन लिगछतरयछ जछ ससछ हत दथ फसरन शालदखो र अभधसछर सरछज र नतरयछतरय सी सथछपनछ सो ससभि बनछन हह चथ फसकस तरयन वतरयकतवयकति सन रदभलिस अभधसछर हह इसभलिए वतरयकतवयकति सो उनसन भलिए आछज उिछनन थछ आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर ससरषम सरनन सछ अभधसछर भिजी सहज परछपत होछ हत नॉजजस सरछज र नतरयछतरय सन सरप सो लिनसर बह सपषट न हो कसस अभधसछरखो सी उसनन जोरदछर सछलि सी हत ह अभधसछरखो सो नतरयछतरय सछ पतरयछमतरय रछनछ हह सरछज र lsquoनतरयछतरय सी पसड़ा योगद भिजी स ससभि हत जब स हछस रछनछभधसछरखो सछ समरछन होछ हतrsquo9mdashतरयह बछ उसनन अननस ससदभिरषो सन सछथ सई बछर-ररछ-कफरछसर सह हत उससछ रछननछ हत कस अभधसछर रनषतरय सी ससतरछ सछ परजीस हह आदशाम सरछज र तरयन वतरयकतवयकति सो सहजरप र परछपत होनन चछकहए इचछ-सछसततरयछद कतचछरस इसर अभभिवतरयकतवयकति सी ससतरछ थछ ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो जतरयछदछ रहत दनन हह उनसछ रछननछ हत कस अजजम ससपकतषपतति पर रनषतरय सछ पथ फरछ अभधसछर हत और रछजतरय सरन कससजी सो भिजी इस अभधसछर र हसकनप सरनन सछ अभधसछर नह स हत जो सछनथ फनजी रप सन जजससछ हत ह उससो सहज-सछभिछकतस रप र परछपत होmdashतरयह इचछ-सछसततरयछद नतरयछतरय सछ आधछर-भसधिछस हत ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो सो लिनसर उनसछ आगरह इनछ अभधस हत कस अभभिवतरयकतवयकति सछसततरय जो

रछनजीतरय ससतरछ सछ असलिजी पहचछन हत सदछभच पजीन थ फ टीछ परजी होछ हत आगन हर नॉजजस सी नतरयछतरयछधछरिर सरछज सी परिरसलपनछ र अभधसछरखो सन रहत पर कतचछर सरगन तरयह जछननन सी सोभशाशा सरगन कस उससी lsquoसतrsquo अथछ lsquoआतर-सछभरतrsquo सी सतधिछसभसी कतरयछ हत सछथ ह हर इसपर भिजी कतचछर सरगन कस नॉजजस सन भलिए ससपकतषपतति अभधसछर ससपकतषपतति सन रछतरयनन थछ उससी कतभशाषटतरयछस कतरयछ हह

1 समसलिभि रदभलिस अभधसछर

नॉजजस सन भलिए नतरयछतरयछधछरिर सरछज सी पहलिजी कतशानषछ हत कस उसर वतरयकतवयकति सन रथ फलिभिथ फ अभधसछर सरजक होनन चछकहए हछलिछसकस हछस उससछ भचसन सनलि ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो सी कतनचनछ स सजीभर होसर रह जछछ हत उससन अनसछर परततरयनस रनषतरय सछ अजजम ससपकतषपतति पर पथ फरछमभधसछर हत ह उससो अपनजी रजजी सन अनसछर खचम सर ससछ हत दछन र दन ससछ हत इचछ-सछ सततरयछद कतचछरस रछन न आए हह कस रनषतरय अपनछ रछभलिस सतरयस होछ हत नॉजजस सी पसस lsquoअनछस सटीनटी एसडा तरयथ फटीोकतपतरयछrsquo र lsquoआतर-सछभरतrsquo(सनलफ आनरभशाप) शालद सनलि एस बछर उस सरतरय आछ हत जब ह सरछधछन और बनगछर पर चचछम सरछ हत उससी परिरभिछषछ र आतर-सछभरत ह असथछ हत जब सछरजी और स एस और सरछन हो अपनन शार र पर सबसन पहलिछ अभधसछर रनषतरय सछ हत अपनन शर एस तरयोगतरयछ सन बलि पर ह जो भिजी अजजम सरछ हत उससछ लिछभि उसन भरलिनछ ह चछकहए आतरसछभरत सन अलिछछ ह lsquoससपथ फरम सछभरतrsquo सी अधछररछ सो भिजी सपषट सरछ हत उससन अनसछर सरछज र नतरयछतरय सी उपजसथभ भिजी ससभि हत जब वतरयकतवयकति सो अपनन सरछई पर पथ फरछ अभधसछर हो ह अजजम ससपकतषपतति सो बनचनन असरिर सरनन सो पथ फर रह स सतर हो आतररकछ और ससपकतषपतति सी सरकछ सन भलिए शातर सछ परभसछर सरनन कहससछ सो टीछलिनन नससछन सी तध र सखो सन भिरपछई सरनन सछ अभधसछर वतरयकतवयकति सो भरलिनछ चछकहए तरयह भिजी lsquoससपथ फरम सछभरत सी शनरजी र आछ हत ससपथ फरम सछभरत सी दथ फसर रटीनछएस ससपकतषपतति सन असरर सरकछ दसगखो थछ कससजी भिजी अनतरय परसछर सी आपदछ सन ससपकतषपतति सो होनन छलिन नससछन सन बचछ सन अभधसछर सन रप र आछ हत तरयह ससपकतषपतति अभधसछर सन परभ दथ फसरखो सी कतनम सहरभ नतभस सछररतरयम थछ ससपकतषपतति सन उपतरयोग सो लिनसर सछरजी सन असजीभर अभधसछर सछ परजीस होजी हत लिनकसन lsquoससपथ फरम सछभरतrsquo सछ आशातरय अजजम ससपकतषपतति सन रनरछनन परतरयोग सछ अभधसछर नह स हत हछसी जखलिछड़ा योगद सो रतदछन र इस बछ सछ पथ फरछ अभधसछर होछ हत कस ह अपनजी जसटीस सछ सरछलि कदखछसर परभकदसद टी र सो रतदछन र पथ फर रह सछ

दन उससन लिगछछर गोलि दछगन लिनकसन उससो हछसी जसटीस सन परभकदसद सछ भसर फोड़ा योगदनन सछ अभधसछर नह स कदतरयछ जछ ससछ वतरयकतवयकति इस बछ सन भलिए पथ फरम स सतर हत कस अजजम ससपकतषपतति सछ कतभधरछनतरय ढसग सन अपनन सख एस स सतरछ सन कतसछर हन परतरयोग सरन लिनकसन दथ फसरखो सो उससन रछधतरयर सन हछभन पहसचछए तरयह स सतरछ उसन हरभगज नह स द जछ ससजी कतरयखोकस परसछरछसर र ऐसछ सरनछ दथ फसरखो सन जजीन र अछसभ हसकनप हत जजससछ इचछ-सछ सततरयछद कतचछरस कतरोध सर न हह सछफ हत कस ससपकतषपतति पर ससपथ फरम अभधसछरिरछ सछ भिछ भिजी दथ फसरन सन अभधसछर और जजीन सछ समरछन सरनन सी भिछनछ सन जड़ा योगदछ हत उसर सनलि न तध उपतरयोग सजमरभलि हह जो कतबनछ दथ फसरन सन जजीन और स सतरछ र अछसभ अनछभधसछर हसकनप कसए बगतर कतभधरछनतरय ढसग सन परदछन कसए जछ न हह इसभलिए ससपथ फरम सछभरत भिजी सरछज दछरछ रतरयछमकद भनतरयसकततर उपतरयोग भलिए होछ हत इसभलिए स कतदछनखो नन इससन भलिए lsquoसजीभर भनजजी-सछभरतrsquo भिजी सहछ हत हछलिछसकस सतरयस नॉजजस इस शालद-तरयगर सन परतरयोग सन बचछ हत ह भनजजी ससपकतषपतति सो जरर रछनछ हत उससछ जोरदछर र सन सन सरथमन भिजी सरछ हत सछथ ह जोड़ा योगद दनछ हत कस वतरयकतवयकति कतबनछ दथ फसरखो सो कससजी भिजी परसछर भिजी परसछर सी कभ पहसचछए उगरछ कदखछए तरयछ दथ फसरखो सी स सतरछ सो बछभध कसए भनजजी ससपकतषपतति सन उपतरयोग हन पथ फर रह स सतर हत

2 नतरयछतरयससग अभधगरहर

ससपकतषपतति सन अजमन सो लिनसर इचछ-सछसततरयछद दकतषटसोर पथ फर रह सपषट हत रनषतरय सछ सनलि उसजी ससपकतषपतति सन उपतरयोग पर नतभस अभधसछर हत जो उसनन नतरयछतरय ससग ढसग सन अजजम सी हो ऐसजी ससपकतषपतति जो उसनन बलिपथ फमस हभथतरयछई गई हो जजससन अजमन र उससछ सोई तरयोगदछन न हो उससन उपतरयोग सछ वतरयकतवयकति सो सोई नतभस अभधसछर नह स हत रगर सरछज र हर बछर आदशाम सन सछर नह स चलिछतरयछ जछ ससछ स वतरयछहछरिरस दकतषटसोर भिजी अपनछनछ पड़ा योगदछ हत रनषतरय दथ फसरन सन शर सन सन अजजम स सछ उपतरयोग सरन तरयह उभच नह स हत कसस तरयकद उस असछभरत तरयवयकति सससछधनखो तरयछनजी ऐसन सससछधनखो दछरछ जजनपर वतरयकतवयकति सछ तध अभधसछर न हो सी रदद सन तरयकद ह स अजजम सरछ हत ब उस उतपछद पर कसससछ अभधसछर रछनछ जछएगछ नतरयछतरयससग अभधगरहर र इसजी पर कतचछर कसतरयछ गतरयछ हत उससन अनसछर ऐसछ परततरयनस वतरयकतवयकति जो असछभरततरयवयकति ससपकतषपतति पर अपनछ दछछ सरन हए उससन स अजजम सरछ हत उससन भलिए उभच हत कस अजजम उतपछद सन बड़ा योगदन कहससन सो द थ फसरखो सन भलिए ोड़ा योगद दन तरयह सजीधछ-सछ वतरयछहछरिरस दकतषटसोर हत जजससो रछनजीतरय सरजोरिरतरयखो सन बजीच सछरसजसतरय थछ सरछज र शाछसभ और वतरयसथछ बनछए रखनन सी अनसररजीतरय सोभशाशा सन रप र भिजी दनख ससन हह तरयह वतरयछहछरिरसछ सन दबछ ह हह कस परछतरयरायः सभिजी इचछ-सछसततरयछद कतदछन असछभरततरयवयकति ससपकतषपतति

पर सलजन सी जसथभ सो सजीसछरन हह लिनकसन न उस असथछतरयजी अभधसछर तरयछ वतरयसथछ सो उसजी सजीरछ स रछनतरयछ दनन हह जब स ह स नतरयथ फनर शारषो सछ पछलिन सरछ हत उनसन इस दकतषटसोर सी आलिोचनछ भिजी होजी रह हत lsquoअनछभधसक ससपकतषपतति पर अभधसछरrsquo सी जीन भभिनन जसथभतरयखो सी चचछम इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो नन सी हत उनसन अनसछर रछन लिजीजजए सोई वतरयकतवयकति कससजी ऐसन सससछधन पर जो उससन सछभरत सन बछहर हत शर सरन हए स अजजम सरछ हत अथछ जजससछ ह सससछधन हत उससन सछथ भरलिसर शर सरन हए उतपछदन र सहछतरयस बनछ हतmdashब उससछ उस उतपछद पर कसनछ और कसस सजीरछ स अभधसछर होगछ

कतबलिसलि भिजी नह सशाथ फनतरयrsquo आलिोचस खरछ जछब दनन हह उनसन अनसछर तरयकद सोई वतरयकतवयकति चतरछहन पर खड़ा योगद सछर सन शाजीशाखो सी बगतर उससन सछरजी सी अनरभ सन आसर सफछई सरनन लिगन ो उससो उस सछर सछ सछभरत नह स कदतरयछ जछ ससछ इससन सरथमन र तरयकद सोई तरयह दछछ सरन कस इस परसछर भरलिछ-जलिछ शर आशतरयस हत और सरछज र कतबनछ शर सछ सछझछ कसए सछर नह स चलिछ ब ो नतरयछतरय-ससग अभधसछरिरछ सी अधछररछ ह अथमह न होसर रह जछएगजी कतरयखोकस जीसरछ अचछनस बजीच र आसर दथ फसरन वतरयकतवयकति दछरछ ससपकतषपतति पर बलिछ त सलजन सो भिजी बतध रोकतष सर ससछ हत इससन उस वतरयकतवयकति सन अभधसछरखो सछ सजीधछ हनन होगछ जो उतपछदन सन भलिए छसई जजमरनदछर हत दथ फसरन वतरयकतवयकति नन दबसगई कदखछसर जजससन उतपछद सो सलजछनन सी सोभशाशा सी हत रछजशाछह और सछमछजतरयछद र तरयह होछ थछ अपनन समछटी तरयछ आशतरयदछछ सो परसनन सरनन सन भलिए ऐसछ सझछ उनसन रसह-लिगन दरबछर परछतरयरायः दनन ह रहन थन तरयछतरछ सन ददरछन जसगलि र एस रछ कतबछ लिननन सछ रलिब तरयह नह स हत कस आप उसपर सछभरत सछ दछछ िोसनन लिग जीसरन अभधगरहर अथछ सलजन सन रछधतरयर सन अजजम ससपकतषपतति पर आशतरयस नह स कस ह आपसन ससपथ फरम सछभरत छलिजी ह हो उनसन सछभरत सो लिनसर दथ फसरन लिोगखो सी भिजी तसजी ह दछनदछर ससभि हत उस असथछ र छसकतस सछरजी जछनबथ फझसर तरयछ अनजछनन ह अपनजी दछनदछर पनशा सरनन र चथ फस भिजी ससछ हत सछफ हत कस सछससछरिरस सओस पर ससपकतषपतति अभधसछरिरछ ऐभहछभसस ससदभिम भलिए रहन हह तरयह सरसतरयछएस इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन सरक पहलिन सन ह थजीस नॉजजस नन उससी सरलि और सटी स कतनचनछ सी हत

ससपकतषपतति अभधगरहर सो लिनसर रछबटीम नॉजजस िोस नजीजन पर नह स पहसच पछछ इस कतषतरय र उससछ रन ससशातरयगरस हत ह लिॉस सन सहरभ दशाछमन हए शर सन सजमरशर पर अपनछ धतरयछन सकद रखछ हत उललिनखनजीतरय हत कस ईसछई परसपरछ र सरस भिथ फभर पररछतरछ सी रछनजी जछजी हत रछजछ धरजी पर पररछतरछ सन परर-पतर सछ परभभनभध हत रछजछ सो दतजीतरय-अभधसछर सन ससपनन रछननन छलिन सोलिहजीस शाछलद सन असगरनजजी लिनखस रछबटीम कफलरर नन भलिखछ थछ कस पररछतरछ नन सरस भिथ फभर ईसछ रसजीह सो ससौपजी थजी रसजीह नन उससो नछगरिरसखो सन बजीच कतभिछजज सर कदतरयछ कफलरर सन सथन कस पररछतरछ नन ससपथ फरम धरछ ईशवर सन परभभनभध तरयछनजी

रछजछ सो ससौपजी गई थजी सछ कतरोध सरन हए लिॉस नन lsquoसतकससडा कटीट ज आन गनमरटीrsquo र भलिखछ कस ईशवर सन सछरनन रछजछ और परजछ सन परशन उिछनन सछ सोई औभचततरय नह स हत उससन अनसछर पररछतरछ नन जरजीन सजीधन जनसछधछरर सो उससी सछरछनतरय दनखभिछलि सन भलिए ससौपजी थजी इसभलिए ह सछभरत सन परन हत परततरयनस वतरयकतवयकति सछ उसपर उनछ ह अभधसछर हत जजनछ कससजी दथ फसरन सछ हत कससजी वतरयकतवयकति दछरछ शानष सरछज सी रजजी सन बगतर परछसकभस ससपकतषपतति और सससछधनखो पर कससजी भिजी परसछर सी दछनदछर अतध सह जछएगजी ब रनषतरय सन बस र कतरयछ हत भिथ फ-उतपछद पर उससी दछनदछर सछ आधछर कतरयछ हो लिॉस सछ रछननछ हत कस रनषतरय परिरशर सन जरिरतरयन असछभरत तरयवयकति धरछ पर भनजजी अभधसछरिरछ सछ दछछ सर ससछ हत lsquoसतकससडा कटटी ज आन कद भसकतलि गनमरटीrsquo सन पछसचन अधतरयछतरय र ह सम दनछ हतmdash

1 तरयकद सोई वतरयकतवयकति अपनन सछभरत तरयवयकति स सो कससजी ऐसजी स र भरलिछछ हत जजससछ सोई सछरजी नह स हत ो ह स उस वतरयकतवयकति सी रछन लिजी जछजी हत2 परततरयनस रनषतरय सो अपनन शर पर पथ फरछ अभधसछर हत3 इसभलिए जब सोई वतरयकतवयकति अपनन शर सो जजससछ ह सछरजी हत असछभरत तरयवयकति

भिथ फभर सन तरयोग सरछ हत ो ह उसपर सछभरत परछपत सर लिनछ हत11

लिॉस सछ lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर ससपकतषपतति-अभधसछर सन पक र कदतरयछ गतरयछ तरयह सम दोषपथ फरम थछ चथ फसकस अनतरयछनतरय परछजरतरयखो सजग सी भिछसभ रनषतरय भिजी परसकभ सछ ह कहससछ हत इसभलिए शाोधन परिरशाोधन अथछ रपछसरर सन बहछनन वतरयकतवयकति दछरछ परछसकभस सससछधनखो पर जजन सरषो सन आधछर पर भनजजी अभधसछरिरछ सछ दछनदछर सी जछजी हत उसजी रह उनह स सरषो सन आधछर पर परछसकभस ससपदछ होनन सन सछरर रनषतरय पर भिजी परसकभ तरयछ सरछज सी दछनदछर ससभि हत उस असथछ र रनषतरय सी अकतसलि ससतरछ सी अधछररछ खटीछई र पड़ा योगद ससजी हत इन सभरतरयखो सन बछजथ फद लिॉस सछ कतचछर आधभनस इचछ-सछसततरयछद कतदछनखो सो आसकतषम सरछ हत सतरयस नॉजजस नन भिजी शर-सजमरशर सन कतचछर सो दोषपथ फरम रछनछ थछ हछलिछसकस ह उससछ सछथमस कतसलप दननन र असरथम रहछ थछ नॉजजस सन अनसछर lsquoशर-सजमरशरrsquo सन भसधिछस सी सरजोर हत कस इस आधछर पर हए ससपकतषपतति असरर पर सछभरत सी सजीरछ सन बछरन र िोस सरछधछन नह स दनछ उदछहरर सन भलिए रछन लिजीजजए रसगलिगरह सी तरयछतरछ पर भनसलिछ तरयछतरजी उस गरह पर उरनन र सछरतरयछब हो जछछ हत रसगलि सी सह पर उरनन सन बछद ह उस सथलि सी सफछई सरछ हत लिसबन परिरशर सन बछद ह उस सथलि सो सछफ और सरलि सरनन र सछरतरयछब हो जछछ हत अब तरयकद रसगलिगरह पर उरनन छलिछ ह पहलिछ असरिरक तरयछतरजी हत ो सछलि उिछ हत कस शर-सजमरशर सन भसधिछस सन अनसछर उससछ कसनजी भिथ फभर पर अभधसछर होगछ कतरयछ पथ फरछ रसगलि गरह उससछ रछन भलितरयछ जछनछ चछकहए अथछ सनलि ह सथलि जजनछ उसनन सछफ कसतरयछ हत नॉजजस इस परशन सो तरयह स ोड़ा योगद दनछ हत उषपततिर नह स दनछ उससी ओर एस सझछ तरयह भिजी आछ हत कस lsquoशर-सजमरशरrsquo सन कतचछर सो ह

कसनछरन सर अभधसछरिरछ सी सरसतरयछ पर वतरयकतवयकतिरछतर सी रदजथ फदगजी थछ उससी रथ फलिभिथ फ आशतरयसछ सो धतरयछन र रख उपतरयोभगछछद दकतषटसोर सन कतचछर कसतरयछ जछए

आगन बढ़नन सन पहलिन उभच होगछ कस उस सरसतरयछ पर कतचछर सर भलितरयछ जछए जजससछ हरनन ऊपर उललिनख कसतरयछ हत तरयछनजी असछभरततरयवयकति तरयछनजी नतसभगमस ससपदछ पर भनजजी अभधसछरिरछ सो कसस परसछर परिरभिछकतष कसतरयछ जछए उससन गजीसरर सछ आधछर कतरयछ हो lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर वतरयकतवयकति सी ससपकतषपतति कसनजी और कसस सजीरछ स उभच हत स कतदछन इसन सजीरछह न रछनन हह उनसन अनसछर तरयह रनषतरय पर हत कस अपनजी तरयोगतरयछ और सछररतरयम सन बलि पर ह असछभरततरयवयकति सओस सन जजनन बड़ा योगदन कहससन पर दछछ िखोस ससछ हत ह उससछ अभधसछर हतmdashजो उससो भरलिनछ ह चछकहए लिनकसन उनसन आगन भिजी वतरयछहछरिरस सरसतरयछएस सर नह स हत lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर रनषतरय जजस ससपकतषपतति पर अपनजी दछनदछर परस सरनछ चछहछ हत ससभि हत उससन पहलिन सन ह लिोग उससछ कससजी ओर रप र उपतरयोग सर चसन हखो उदछहरर सन भलिए एस कससछन जसगलि सो सछफ सर उससो खनजी लिछतरयस बनछछ हत ह सछफ सी गई जरजीन पर अपनन सछभरत सछ दछछ भिजी सरछ हत लिनकसन कससछन जरजीन सो उपतरयोग र लिछनन छलिछ असनलिछ पहलिछ वतरयकतवयकति नह स हत तरयह पथ फर रह ससभि हत कस उससन पहलिन भिजी स लिोग उससछ उपतरयोग सर चसन हखो गछस सन आसपछस खछलिजी पड़ा योगद जरजीन सछ उपतरयोग लिोग पशाओस सो बछसधनन उपलिन थछपनन सन भलिए सरन हह बछद र उस जरजीन पर सोई वतरयकतवयकति रर बनछ लिनछ हत अथछ खनजी तरयछ स और सरनन लिगछ हत तरयकद परथर उपतरयोग ह सछभरत सी शाम हत ो बछद र जजसनन उस जरजीन पर गकह-भनरछमर कसतरयछ हत उससछ अभधसछर अतध रछनछ जछनछ चछकहए कसस अतध सहन जछनन सी बछ ब स भनरछधछर हत जब स कस बछसी लिोगखो सो उससन सोई आपकतषपतति न हो तरयकद ह सरछज दछरछ रछनतरय चलिन हत ो ऐसन ससपकतषपतति अभधसछर सो रछनतरयछ दननजी होगजी हछलिछसकस तरयह भिजी ससभिछनछ हत कस उस ससपकतषपतति अभधसछर सन शानष लिोगखो सो सोई भशासछतरय न हो कसस हरनशाछ ह उनह सोई भशासछतरय तरयछ नससछन न होगछ तरयह सहनछ बह ह सकिन हत तरयह भिजी ससभि हत कस उस सलजन सन सनलि ससबसभध वतरयकतवयकति सो लिछभि हो जबकस बछसी गछस छलिखो सो नससछन उिछनछ पड़ा योगद रहछ हो कतरयछ उस असथछ र भिजी उस वतरयकतवयकति सन ससपकतषपतति परछभधसछर सो तध रछनछ जछएगछ इस सम सन बछद सरछधछन सन भलिए नॉजजस पनरायः लिॉस सी ओर दनखनन लिगछ हत और लिॉस ऐसन ससपकतषपतति परछभधसछर सो जजससन दथ फसरखो सो हछभन पहसचनन सी ससभिछनछ हो इस शाम सन सछथ सजीसकभ दनछ हत कस दथ फसरखो सन भलिए भिजी शनषठ और पतरयछमपत कहससछ ोड़ा योगद कदतरयछ जछनछ चछकहएmdash

lsquoबहजी नद सन पछनजी पजी लिननन सन कससजी सो नससछन पहसच ससछ हत इससी सोई सलपनछ भिजी नह स सर ससछ भिलिन कससजी नन उससन आससि जलि कतपतरयछ हो कतरयखोकस नद तसजी सी तसजी हछस होगजी दोनखो सी पतरयछस बझछनन सन भलिए पतरयछमपत तरयकद बछ दोनखो सन भलिए िीस-िछस पतरयछमपत रछतरछ र उपलिलध भिथ फभर सन बछरन र भिजी सह जछ ससजी हतrsquo12 नॉजजस सन अनसछर असछभरततरयवयकति

ससपकतषपतति पर अभधसछर दशाछमनन सन भलिए लिॉस सन उपतरयमवयकति परभबसध सछ पछलिन कसतरयछ जछनछ चछकहए हछलिछसकस इस सम र इनजी खछभरतरयछस हह कस सतरयस नॉजजस ह उससन ससषट नह स हो पछछ अपनन सम सो आगन बढ़छछ हआ ह भलिखछ हत lsquoकससजी भिजी वतरयकतवयकति सछ सछभरत उससन अभधस भिलिछ कतरयखो हो जजनछ उसनन कससजी पदछथम सी रथ फलतरयषपततिछ सो बढ़छनन र तरयोगदछन कदतरयछ हतrsquo13 असभर भनषसषम पर पहसचनन सन पहलिन ह जसथभ सी पथ फर वतरयछखतरयछ सरछ हत सोई वतरयकतवयकति कससजी स सछ सछभरत हछभसलि सरनन सन भलिए अपनछ शर कतरयखो लिगछछ हत शाछतरयद इसभलिए कस उससन पछस सनलि उससछ शर हत उसजी सन रछधतरयर सन ह अपनजी उपतरयोभगछ दशाछम ससछ हत जब सोई वतरयकतवयकति असछभरततरयवयकति स पर अपनछ शर लिगछछ हत जो उससछ शर उस स पर छ जछछ हत उससछ परभिछ स पर सपषट झलिसनन लिगछ हत शर सन पचछ स िीस पहलिन जतसजी नह स रहजी शर सछ तरयह परसछर दथ फसरखो सन रसछबलिन स पर शभरस सी दछनदछर सो पषट सरछ हत लिनकसन शर सछ सरप कतरयछ हो कतरयछ कससजी भिजी परसछर सन शर सन स पर दछनदछर सर पछनछ नतभस होगछ नॉजजस इस एस उदछहरर सन रछधतरयर सन सपषट सरछ हत lsquoरछन लिजीजजए रनरन हछथ र टीरछटीर सन सथ फप सन भिर एस सनन हत उस सनन सो रह तरयकद सरद सी लिहरखो पर बहछ दथ फस ो सथ फप सन सर सरद र द थ फर स फतलि जछएसगन कतरयछ उससन आधछर पर सरद सन उनन कहससन पर जहछस स टीरछटीर सथ फप सन सर फतलिन हह रह अपनन सछभरत सछ दछछ सर ससछ हथ फस जछकहर हत तरयह रथ फखमछपथ फरम बछ होगजीrsquo इससन बछद ह भनषसषम पर आछ हत कस ह शर सछभरत कदलिछनन र सहछतरयस हत जजससन स सन रथ फलतरय र ककतधि होजी हत ह अपनजी और सरछज सी नजरखो र अभधस रथ फलतरयछन होछ हो तरयह एस रहतपथ फरम भनषसषम हत जो जजीन सन उदनशतरय थछ सरछज र रनषतरय सी उपतरयोभगछ सन भलिए रछगमदशामस सछ सछर सरछ हत सोई सछतरयम जो सनलि वतरयकतवयकति कतशानष सन भलिए रथ फलतरयछन हत बछसी लिोगखो सन भलिए वतरयथम बजलस नससछनदनह ो उससछ सससछर र उससछ छसकतस रथ फलतरय शाथ फनतरय हत उदछहरर सन भलिए उपतरयमवयकति उदछहरर र ऐसछ हो ससछ हत कस टीरछटीर सथ फप सो पछनजी पर बहछनछ कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए खनलि हो उसन उससन खशाजी भरलिजी हो लिनकसन तरयकद उससन सरद र कससजी परसछर सछ परदथ फषर फतलिछ हत ो उससछ नससछन पथ फरन सरछज सो होगछ जछकहर हत कस वतरयकतवयकति सछ शर-उतपछद न सनलि उससन भलिए बजलस बछसी सरछज उपतरयोगजी होनछ चछकहए भिजी वतरयकतवयकति सी उसपर दछनदछर तध रछनजी जछएगजी शर सछ ससछरछतरस उपतरयोग अपनन सछथ-सछथ दथ फसरखो सछ भिजी भिलिछ दनखनछ ह सतछभधसछर सी पहलिजी और आजखर शाम हत

3 नतरयछतरयससग असरर

नतरयछतरयससग असरर ससपकतषपतति पर ससपथ फरम सछभरत सी जसथभ सो दशाछमछ हत सरछज र ससपकतषपतति असरर सन भनसकषट रप भिजी परचभलि हह उदछहरर सन भलिए स वतरयकतवयकति चोर सर दथ फसरन सन धन सो रर लिन आन हह स ऐसन लिोग भिजी हह जो इससन भलिए धोखछदड़ा योगद जतसन आसछन कसस हनतरय रछसन सछ चतरयन सरन हह इससन ससपकतषपतति असरिर होसर उनसन सलजन र चलिजी जछजी हत लिनकसन

उसपर नतरयछभतरयस दछनदछर ससभि नह स हत चोर तरयह सहसर कस उसनन ससपकतषपतति ससचतरय सन भलिए चोर सछ सहछरछ भलितरयछ हत उसपर अपनजी दछनदछर नह स सर ससछ न ह सोई धोखनबछज वतरयकतवयकति दथ फसरखो सन सछथ लि-परपसच सन आधछर पर जटीछई गई ससपकतषपतति सो अपनछ बनछ ससछ हत इसजी परसछर तरयकद सोई ससपकतषपतति सछ सछरजी हत रगर उससन असरर सन भलिए ततरयछर नह स हत उससी असहरभ सन बछजथ फद तरयकद उसन ससपकतषपतति-असरर हन बछधतरय कसतरयछ जछछ हत ो उस असथछ र भिलिन ह असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हो सछरजी सन इचछ-कतरधि स सन असरर सो नतरयछभतरयस नह स सहछ जछ ससछ तरयकद उस स सन वतरयछपस लिोसकह जड़ा योगदन हह थछ असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हत ब भिजी वतरयकतवयकति सो उस असरर सन भलिए रछजजी सरनछ नतरयछतरय-भिछनछ सन अनसछर अपनजक होगछ ऐसन रछजतरय र जो नतरयछतरय-रछगम पर होनन सी दछनदछर सरछ हत असरर हन तध परकरकरितरयछ सछ पछलिन सरनछ जरर हत दनसछर ससपकतषपतति पर सछभरत सन असरर सन भलिए आशतरयस हत कस उसन सनचछपथ फमस तध नतरयछतरय-समर परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन ससपनन कसतरयछ जछए तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी ससपकतषपतति तरयछ सससछधन पर अभधसछर रखछ हत उससछ अभधसछर कतभधसमर थछ सरछज दछरछ रछनतरय हत भिजी ह उससो कससजी दथ फसरन सो असरिर सरनन सछ अभधसछर भिजी रखछ हत शभरस सन रछरलिन र तरयकद सोई शभरस कससजी सछतरयम सो सनचछपथ फमस सरनन सन भलिए ततरयछर नह स हत ब उससी रजजी सन कतबनछ सछतरयम सरनन सन भलिए बछधतरय कसतरयछ जछनछ इस कतचछरधछरछ सन असगम अरछनतरय हत

एस जसथभ तरयह भिजी हो ससजी हत कस सोई वतरयकतवयकति अपनन सछभरततरयवयकति स सो नतरयछभतरयस परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन कससजी वतरयकतवयकति सो असरिर सरनछ चछहछ हो कसस दथ फसरछ वतरयकतवयकति उसन लिननन सन भलिए ततरयछर न हो नॉजजस जोर दनसर सहछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी तधछ हन दछछ सी सहरभ अभनछतरयम हत लिनकसन लिननन छलिन सी सहरभ तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी दछन तरयछ उपहछर सो लिननछ न चछहन ब इस जसथभ सो ह पथ फर रह सपषट नह स सर पछछ लिनकसन ह जोर दनसर सहछ हत कस रकरिनछ सो उस असर पर उपजसथ अशतरय होनछ चछकहए रदन सो सहरभ सछ पतरयछमतरय रछनन हए ह इस भनरमतरय पर पहसचछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी परकरकरितरयछ सन ददरछन रकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयछनजी सोई वतरयकतवयकति सहन कस उसनन ससपकतषपतति सछ सनचछपथ फमस असरर कसतरयछ हत रगर ससबसभध वतरयकतवयकति उसन सजीसछर सरनन सन इनसछर सर दन ब असरर सी परकरकरितरयछ सो अपथ फरम रछनछ जछएगछ दथ फसरन शालदखो र असरर-परकरकरितरयछ सो भिलिजी-भिछसभ ससपनन होनन सन भलिए रकरिनछ सन सछथ-सछथ कतरकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयह सछतरयम दोनखो सन कहखो सो धतरयछन र रखसर शाछसभपथ फमस और कतभधसमर ढसग सन कसतरयछ जछनछ चछकहए नॉजजस सन अनसछर जो शात कससजी स सन अजमन पर लिछगथ फ होजी हह ह शात उससी कतबरकरिी तरयछ अनतरय कससजी असरर पर भिजी लिछगथ फ होजी हह उदछहरर सन भलिए तरयकद कससजी शाम सन अधजीन कससजी सो दभनतरयछ र सह स सन भिजी पनतरयजलि लिननन सन परभबसभध सर कदतरयछ हत ो इस भनतरयर सी पथ फछमपनकछ और शाम सन अनसछर उस वतरयकतवयकति सन भलिए पनतरयजलि सी कतबरकरिी भिजी सछभिछकतस रप सन परभबसभध होगजी दथ फसरन शालदखो र तरयकद कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए सोई स भनकतषधि रछन लिजी गई हत ो उससन

उपतरयोग सी थ फ टी उस वतरयकतवयकति सो कससजी भिजी परसछर सन नह स द जछ ससजी स सथछनखो पर हर नॉजजस सो असपषट और धसधलिछ पछन हह सकतशानष सन सछभरत सो लिनसर तरयह दछछ परछतरयरायः कसतरयछ जछछ हत कस उसर सभिजी अभधसछर पथ फरम असररजीतरय हह लिनकसन तरयह सोचछ-कतचछरछ सततरय नह स हत ऐसन अननस उदछहरर खोजन जछ ससन हह जजससन अनसछर वतरयकतवयकति सन पछस कससजी स सो अपनन पछस रखनन सछ अभधसछर हो कसस उससन असरर सछ अभधसछर उससन पछस न हो रसलिन कसरछतरयन सछ रसछन जजसर वतरयकतवयकति रह ससछ हत उसपर अपनन छतसछभलिस सलजन सी दछनदछर सर ससछ हत अपनन सछररतरयम सन अनसछर उससी ररमर सजछटी आकद पर धनरछभशा भिजी खचम सर ससछ हत कसस उसन बनचनछ उससन अभधसछर कनतर सन बछहर होछ हत आशातरय हत कस तरयकद वतरयकतवयकति सछ ससपथ फरम सछभरत कससजी स पर हत भिजी उसन उस स सो बनचनन अथछ इचछनसछर असरिर सरनन सन छजजब अभधसछर परछपत हखोगन एस रह सन ह स उससी दछस सन सरछन होगजी उससन बछरन र ससपथ फरम भनरमतरय लिननन सछ अभधसछर उससछ सछरजी होनन सन सछरर उससन पछस रछनछ जछएगछ कससजी सो अनछभधसछर बनचनछ अथछ तध सछरजी सी इचछ सन कतबनछ स सछ रथ फलतरय चसछए बगतर उसन अपनन सछभरत र लिननछ अनतभस एस सछभरत सन भसधिछस सछ उललिसरन हत दथ फसरन शालदखो र स सछ ससपथ फरम सछभरत परछपत सरनन सन भलिए स सन मरछन सछरजी सी सहरभ जटीछनछ कफर उससछ उपतरयवयकति रथ फलतरय चसछनछ आशतरयस हत इनर सन एस भिजी अभिछ अथछ आसभशास कतचलिन सन भिजी ससपथ फरम सछभरत खरन र पड़ा योगद ससछ हत नतरयछतरय सी रछसग हत कस स सछ असरर ससपथ फरम सछभरत सन ससपथ फरम सछभरत सन भलिए हो तरयकद सोई सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रखतरय उदनशतरय स-कतशानष पर ससपथ फरम सछभरत सी रकछ सरनछ अथछ सछभरत सो बढ़छछ दननछ अथछ उससन भलिए परभिछजी सोभशाशा सरनछ हत उस असथछ र सतजचस दछसत सरसतरयछ हो ससजी हत इसपर तरयकद सोई तरयह सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रथ फलि उदनशतरय सनलि सछतरयषपततिछ सो बचछए रखनन सी सछतरयद हत ब भिजी ह गलिजी पर हत उदछहरर सन भलिए अपनन परिरछर सी जररखो सो पथ फरछ सरनन सन भलिए सोच-सरझसर खद सी बोलिजी लिगछनछ खद सी नजीलिछरजी पर उर आनछmdashसनलि सछतरयषपततिछ सी सछतरयद रछनजी जछएगजी हछलिछसकस इस रह सन कससजी वतरयकतवयकति दछरछ अपनजी सछतरयषपततिछ सन कतचछर सो लिछगथ फ सरनछ उससी चरर सछरमछह सहछ जछएगछ आदशाम सरछज र ऐसजी जसथभ सी सलपनछ भिजी नह स सी जछ ससजी

4 नतरयछभतरयस ससशाोधन एस भनछरर

नतरयछतरय सदगछ नह स हत न ह सरछज र हरनशाछ सब स शाभि और शाछसभरतरय होछ हत परततरयनस सरतरय सरछज र अनसथ फलि एस कतरोधजी शाकतवयकतितरयछस सछतरयमर रहजी हह न सभिजी रनषतरय सन समवतरय पछलिन र सहछतरयस बनजी हह ो सभिजी कतरोध पर उर आजी हह इसभलिए नतरयछतरय सछ एस रप ससरषम सछ भिजी हत सरछज चछहछ हत कस हछस नतरयछतरय सन भलिए सभिजी सोई खरछ न हो तरयछनजी न

ो वतरयकतवयकति कससजी दथ फसरन सन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सछ सछरर बनन न ह सोई उससन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सी जरजीन ततरयछर सरन तरयह आदशाम जसथभ हत वतरयहछर र सरछज र ससरषम सी जसथभतरयछस बनजी रहजी हह रछज सरछज कससजी सन भलिए भिजी तरयह ससभि नह स होछ कस ह चतबजीस रसटीन वतरयकतवयकति सन अभधसछर-ससरकर थछ समवतरयपछलिन सन परनररछ र लिगछ रहन इसभलिए वतरयकतवयकति सो अपनन अभधसछरखो और अजसत पर सससटी सन सरतरय आतररकछ अथ ससपकतषपतति सी सरकछ सन भलिए सरतरयछनसछर परभसछर सरनन सी थ फ टी दन द जछजी हत तरयह सछरछजजस गभकतभधतरयखो र ससशाोधन एस भनछरर सन ददरछन नतरयछतरय सी जसथभ सो दशाछमजी हत रछबटीम नॉजजस सन अनसछर वतरयकतवयकतिरछतर सो तरयह आजछद होजी हत कस ह अपनन अभधसछर ससपकतषपतति और जजीन सी रकछ सन भलिए आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर उपतरयवयकति बलिपरतरयोग सर ससन रगर तरयह धतरयछन रखन हए कस सससटी अथछ आसनन आपदछ सी जसथभ र दथ फसरखो सो भिजी ह अभधसछर उपलिलध हखोगन तरयकद lsquoसrsquo सो lsquoखrsquo दछरछ कसए गए दरछचरर सन नससछन उिछनछ पड़ा योगदछ हत ब lsquoसrsquo सो उससछ सरतरयछनसछर परभरोध सरनन थछ नससछन सी जसथभ र lsquoखrsquo सन कभपथ फभम सछ दछछ सरनन सछ पथ फरछ अभधसछर होगछ इससन बछजथ फद तरयकद lsquoखrsquo सछ दरछचरर बनछ रहछ हत ब lsquoसrsquo सो उसन सछनथ फन दछरछ अथछ सजीधन ह दरछचरर सन भलिए दसकडा सरनन सछ अभधसछर होगछ तरयन अभधसछर सछरछजजसछ सी नजीस हह थछ सभिजी सदसतरयखो सो बरछबर होन हह उपतरयमवयकति उदछहरर सी ह बछ सर ो तरयकद कससजी भिजी कर lsquoसrsquo lsquoखrsquo सन सछथ दरछचरर र भलिपत पछतरयछ जछछ हत ो lsquoखrsquo सो भिजी अभधसछर होगछ कस ह lsquoसrsquo सो दसकडा सर ससन और तरयकद उससन आचरर सन उससो कभ पहसचजी हत ो अपनजी कभपथ फभम सन भलिए दछछ सर ससन

नॉजजस सी खथ फबजी हत कस अपनन कतनचन र ह न सनलि रछन-वतरयहछर सी दबमलिछओस पर कतचछर सरछ हत बजलस रछनजीतरय ससतरछ सन दछतरयरन र उनसछ सरछधछन भिजी सझछछ हत अपनन सथ फकर कतनचन सछररतरयम सन ह जहछस अननस गसभिजीर रदखो सछ सरछधछन दनछ हत ह स स रदखो सो अनसलिझछ ह ोड़ा योगद जछछ हत वतरयकतवयकति सो अपनजी परछररकछ ससपकतषपतति रकछ सछ अभधसछर हत आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर ह अपनन ऊपर होनन छलिन कससजी भिजी परसछर सन हरलिन सछ परभसछर सर ससछ हत और तरयकद कससजी सन आचरर सन उससो नससछन पहसचछ हत ो उस नससछन सी भिरपछई सी दछनदछर भिजी सर ससछ हत रनषतरय सो तरयन अभधसछर सनस परसपरछग सरछजखो सो ोड़ा योगदसर परछतरयरायः सभिजी आधभनस सरछजखो र परछपत हह इससन बछजथ फद कतदछनखो सन एस गम सो नॉजजस सन अभ-वतरयकतवयकतिछद सोच सन आपकतषपतति हत तरयह आपकतषपतति असनलिन नॉजजस सन नह स लिगभिग सभिजी इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन हत उनह लिगछ हत कस ससपकतषपतति अभधसछर सो लिनसर वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ सरथमन सरन हए न इनजी आगन भनसलि जछन हह कस उससन कतचछरखो र वतरयकतवयकतिछद उनरवयकति और उचसखलि कदखनन लिगछ हत इससन भिजी इनसछर नह स कसतरयछ जछ ससछ कस परततरयनस वतरयकतवयकति सो अपनजी कभपथ फभम सी दछनदछर सछ अभधसछर हत लिनकसन कभपथ फभम सी सजीरछ कतरयछ हो इससो तरय सरनन सछ अभधसछर कससन होगछ कतरयछ सनलि उससो जजसन कभ पहसचजी हत तरयकद ह अपनजी कभ सछ बढ़-चढ़सर रथ फलतरयछससन सरछ हत ब कतरयछ होगछ ऐसन र तरयकद सरसछर

सछनथ फन सन रछधतरयर सन हसकनप सरजी हत ो कतरयछ उससछ परतरयछस वतरयकतवयकति-सछसततरय सन दछतरयरन र अनछशतरयस रछनछ जछएगछ ऐसन परशनखो पर परभकरकरितरयछ बह कतलिसब सन भरलि पछजी हत रछबटीम नॉजजस सी ओर सन अपरछध सन भलिए दथ फसरन सो दसकडा सरनन सछ सझछ पर बहखो सो आपकतषपतति हत उनसन अनसछर वतरयकतवयकति सो अपनन ह सर पर दसडा सनछनन सछ सोई अभधसछर नह स हत कतरयखोकस नससछन सी भिरपछई कसस सजीरछ स हो तरयकद तरयह उस वतरयकतवयकति पर ोड़ा योगद द जछए जजससछ नससछन हआ हत ो ह सह हत तरयछ गलि इससछ भनरमतरय सदन सरनगछ अभभितरयवयकति सो दसकडा सरनन सछ अभधसछर परभिछकत रनषतरय सो एसछएस नह स कदतरयछ जछछ ऐसन रछरलिखो र रछजतरय सी उपजसथभ जरर रछननन सन हछलिछसकस वतरयकतवयकति-सछसततरय सी भिछनछ सो िनस पहसच ससजी हत लिनकसन इससन सछथम सन शाजीभिथ फ हो एस वतरयकतवयकति दछरछ दथ फसरन सो हछभन पहसचछए जछनन सी ससभिछनछ र भिजी सरजी आजी हत तरयह ऐसछ रोड़ा योगद हत जहछस इचछ-सछसततरयछद सी सजीरछ सछफ नजर आनन लिगजी हत नॉजजस बड़ा योगदन परिरशर सन वतरयकतवयकतिरछतर सन ससपथ फरम सछसततरय सछ पक लिनछ हत कसस ससपकतषपतति सन ससरकर थछ सरसतरयछओस सन सजीधन भनछरर र इचछ-सछसततरयछद सी जो दबमलिछएस हह न थोड़ा योगदछ-सछ कतचछर सरनन पर सछरनन आ ह जछजी हह

रछबटीम नॉजजस नन सरछधछन पधिभ सी आलिोचनछ सी हत लिोगखो सन सरछधछन जटीछसर उसजी धनरछभशा सन पभलिस सो पोसनछ तरयह लिोगखो सी नतसभगमस सछधजीनछ पर डाछसछ डाछलिनछ हत लिनकसन शाछसन और सरसछर चलिछनन सन भलिए ो धन चछकहए नॉजजस इससन भलिए लिोगखो सो जछगरस सरनन सी बछ सरछ हत लिोगखो सो अपनन अभधसछरखो और समवतरयखो सछ बोध होगछ सछथ र तरयह कतशवछस होगछ कस उनसी सछधजीनछ अकणण रर हत सरछज र रहसर उनसी ससपकतषपतति और अभधसछरखो सो सोई खरछ नह स हत ो न सतरयस अनशाछभस होसर सछर सरगन लिनकसन सरछज र अनशाछसन और शाछसभ-वतरयसथछ बनछए रखनन सन अभरिरवयकति रछजतरय सन और भिजी दछभतरयत होन हह भशाकछ सछसरतरय ससससकभ अभभिरकछ जतसन बह सन रछरलिन हह जजनह बढ़छछ दननछ रछजतरय सछ पनजी समवतरय रछनछ जछछ हत उनसन भलिए धन सी आपथ फभम सहछस सन होगजी नॉजजस इससन भलिए दछन और सतजचस सहतरयोग सछ सरथमन सरछ हत तरयहछस नॉजजस और हछसपसम सन कतचछरखो र सरछनछ दनखजी जछ ससजी हत जॉन हछसपसम भिजी रछनछ थछ कस सरसछर सछ एसरछतर सछतरयम lsquoउपद आकद सन सरतरय लिोगखो सन जछन-रछलि सी रकछ सरनछ हतrsquo लिनकसन उपदकततरयखो पर सछबथ फ पछनन सन सरसछर सन पछस सरभच शाकतवयकति और अभधसछरखो सछ होनछ जरर हत छकस असर पड़ा योगदनन पर ह नतरयछतरयसछम सी भिथ फभरसछ भिजी भनभिछ ससन इन सब सछतरयरषो सन भलिए सरसछर सन पछस धन आनछ चछकहए हछसपसम सन अनसछर उपतरयवयकति ो तरयह हत कस सछनथ फन और वतरयसथछ सन भलिए सरसछर सो धन सी आपथ फभम नछगरिरसखो सन सतजचस सहतरयोग और दछन सी भिछनछ सन हो तरयकद सरछधछन सछ सहछरछ लिनजी हत ो सर-रछभशा सछ उपतरयोग सनलि सरछज र शाछसभ और सरकछ सन कतसछर सन भलिए कसतरयछ जछनछ चछकहए ह जोर दनसर सहछ हतmdashlsquoसरछज र सछनथ फन और वतरयसथछ सछतरयर रखनन सन अलिछछ कससजी और सछतरयम सन भलिए जनछ सन धन जटीछनन सछ सरसछर सो सोई अभधसछर नह स हतrsquo नॉजजस सछ नतरयछतरयदशामन एस आदशामछद उदछर हत एस भिछस रन

सछ समशाधिछछद सपनछ एस ऐसछ कतचछर जजसन रछनछछद सरतरय-सरतरय पर दनखन आए हह उससी स सजीरछएस हह अननस सरसतरयछएस ऐसजी हह जजनपर नॉजजस कतचछर सरनन सन बचछ हत इससन बछजथ फद उससन कतचछरखो र एस आदशाम रछनछछद सरछज सन गिन सछ सपनछ रदजथ फद हत सलि भरलिछसर इचछ-सछसततरयछद रनषतरय सन अभधसछर ससतरछ और एस आदशाम सरछज सन सपनन सो बह ह आसछन भिछषछ र दभनतरयछ सन सछरनन लिछछ हत नथछभनतरयलि बछसडानन सन शालदखो र lsquoइचछ-सछसततरयछद बह सरलि सपषट आसछन भिछषछ र भलिखछ हआ दशामन हत जजसन सरझनन सन भलिए कससजी कतशानष सनजीसी तरयोगतरयछ सी आशतरयसछ नह स हत तरयह जछनसछर परस और आनसददछतरयस पछि हतrsquo14

copy ओरपरसछशा सशतरयप

ससदभिछमनरकरिरजरसछ

1 To live honorably to harm no one to give to each his own Ulpianus in Digesta of Justinianus

Augustus 11101

2 The sovereign is not bound by the laws-Ulpianus Digesta 1331

3 Justice is the constant and perpetual will to render to every man his due Digesta 1110

4 Political theories past and present have traditionally been concerned with who should be the

master (usually the king the dictator or government bureaucracy) and who should be the slaves -John

Hospers What Libertarianism Is

5 No one is anyone else master and no one is anyone else slave Since I am the one to decide how my

life is to be conducted just as you decide about yours I have no right (even if I had the power) to

make you my slave and be your master nor have you the right to become the master by enslaving me

Slavery is forced servitude Ibid

6 Government should intervene only in a RETALIATORY situation The government must never

INITIATE an action to create a better world mdash it is not the business of government to make an

advance decision about what counts as benefit Through laws government can prohibit various

aggressive actions but it cannot require the bringing about of supposedly beneficial ones John

Hospers What Libertarianism Is

7 The state of Nature has a law of Nature to govern it- John Locke Second Treatise on Civil

Government

8 no one ought to harm another in his life liberty and or property-Ibid

9 justice to hold just in case rights are respected -Peter Vallentyne in Nozickrsquos Libertarian Theory of

Justice

10 a right is something for which one can demand or enforce compliancerdquo Nozick in Philosophical

Explanations 1981 p 499

11 a If one mixes what one owns with something that is unowned one thereby comes to own the

unowned thing

b Each person owns her own labor

c If one mixes onersquos labor with unowned land one thereby comes to own the land

12 No body could think himself injured by the drinking of another man though he took a good

drought who had a whole river of the same water left him to quench his thirst and the case of land and

water where there is enough of both is perfectly the same-John Locke Second Treatise of Civil

Government Chapter 5

13 Why should onersquos entitlement extend to the whole object rather than just to the added value

onersquos labor has produced- Nozick Anarchy State and Utopia p 175

14 ldquoLibertarianism is very simply and clearly written and requires no technical knowledge on the part of

the reader Enjoyable informative readingrdquo- Nathaniel Branden as quoted by John Hospers in

Libertarianism A Political Philosophy for Tomorrow

Page 12: इच्छा—स्वातंत्र्यवाद(Libertarianism)

अभभिवतरयकतवयकति-सछसततरय सन बहछनन कससजी परसछर सछ पथ फछमगरह रखछ हत ो इचछ-सछसततरयछद उसन वतरयकतवयकति-सछसततरय सी सजीरछ र रखसर सजीसछतरयम रछन लिनछ हत वतरयकतवयकति रसगभिनद सी भिछनछओस सन रवयकति हो इससन भलिए भिजी वतरयकतवयकति-सछसततरय सी भिछनछ सो परर सन सर स ऊपर उिछनछ होगछ तरयह सनलि वतरयकतवयकति सी जजमरनदछर नह स हत सरछज सछ भिजी दछभतरयत हत कस ह ऐसछ छछरर भनभरम सरन जजसर परततरयनस वतरयकतवयकति अपनजी ससतरछ और सरछनछ सछ अभधसर आनसद लिन ससन आशातरय तरयह हत कस रनषतरय अचन हखो इससन भलिए सरछज सो अपनजी अचछई सन उचच रछपदसडा सथछकतप सरनन हखोगन छकस उससन सदसतरय अपनन भिजीर सन ह परनररछएस गरहर सर सस सरछज र सरछनछ एस ससतरछ सछ उचचर सर बनछ रहछ ो वतरयकतवयकति सी रसग अथछ भलिसग सन आधछर पर पकपछपथ फरम भनरमतरय लिननन सी इचछ ह नह स रहनगजी इस रह इचछ-सछसततरयछद कतचछरस रछन-रछतर सन सख सी सलपनछ सरन हए उससन आधछर पर आदशाम सरछज सी रचनछ सछ सपनछ दनखन हह अपनजी कतचछरधछरछ सन परभ उनसछ गजब सछ समरोहन हत रछनन हह कस इचछ-सछसततरयछद सन रछधतरयर सन ह रछनजीसरर सन उचचर लिकतरय सो परछपत कसतरयछ जछ ससछ हत दथ फसर ओर उससन आलिोचसखो सछ रछननछ हत कस ह वतरयकतवयकति-सछसततरय सी आड़ा योगद र रसग-भिनद लिहभगस असरछनछ आकद सछ सरथमन सर परोक रप र नसछरछतरस अभधसछरखो सी सथछपनछ सरछ हत इचछ-सछसततरयछद कतचछरस अथमवतरयसथछ सन उदछर सरर थछ रवयकति बछजछर वतरयसथछ सछ अभ सी सजीरछ स सरथमन सरन हह lsquoलिनजनज फनतरयरrsquo उनसन भलिए न सनलि अथमवतरयसथछ बजलस रछजनजीभ और सरछज सन भलिए भिजी सछमभधस अपनजक दशामन हत वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ सरथमन सरन-सरन न अपरसटी रप र लिोस-भशाकछ भनतरयोजज अथमवतरयसथछ लिोससतर आकद सो ह नसछरनन लिगन हह तरयह उनसी कतशानषछ हत और सदछभच तरयह उनसी सजीरछ भिजी

इचछ-सछसततरयछद सन सरथमस कतदछनखो र जॉन हछसपसम सन अलिछछ रछबटीम नॉजजस सछ नछर भिजी भलितरयछ जछ ससछ हत बजीसजीस शाछलद सछ तरयह अरछजसछछद कतचछरस नतरयछतरय सी सथछपनछ सन भलिए ससपथ फरम सछधजीनछ सछ सरथमन सरछ हत इस लिकतरय-परछभपत सी रछह र ह रछजतरय सी सजीभर भिथ फभरसछ सछ सरथमन सरछ हत इसभलिए स कतदछन उसन अधम-अरछजसछछद भिजी रछनन हह जॉन हॉसपसम पथ फरम ससतरछ सछ सरथमस थछ उसनन जोर दनसर सहछ थछ कस अपनन जजीन पर सछमभधस अभधसछर ससबसभध वतरयकतवयकति सछ हत परिरछर सरछज और दनशा बछद र आन हह वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ आधछर ह तरयह भिछनछ हत कस परततरयनस वतरयकतवयकति सो अपनजी इचछ सछ रछन रखनन उससो लिकतरय रछनसर उससन अनरप आचरर सरनन सछ पथ फरछ-पथ फरछ अभधसछर हत तरयह एस वतरयकतवयकतिछद दकतषटसोर हत चथ फसकस सखछद और वतरयकतवयकतिछद परसपर पथ फरस और सहछतरयस कतचछरधछरछएस हह इसभलिए अभधसछसशा इचछ-सछसततरयछद कतचछरस सतरयस सो सखछद दशामन सन सर ब रछनन थन न पथ फसजजीछद सछ सजीधन सरथमन नह स सरन सम-सछसततरय सछ पक एस रवयकति आतरभनरमतरयजी वतरयकतवयकति और सरछज सी रचनछ उनसछ धतरयनतरय हत लिनकसन पथ फसजजी सन आधछर पर सरछज र जजस परसछर सछ कतभिछजन सछभिछकतस रप सन आ जछछ हत उसपर भिजी ह सोई कतचछर नह स सरन

इस रह न जछनन-अनजछनन पथ फसजजीछद सछ अपरततरयक सरथमन सरन हए नजर आन हह न सखछद सछ सरथमन भिजी इसभलिए सरन हह कतरयखोकस तरयह वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ सी रछह सो आसछन बनछछ हत रगर सोरन सखछद दकतषटसोर सन सरछज र नतरयछतरय सी सथछपनछ अससभि हत रछबटीम नॉजजस सतरयस तरयह रछनछ थछ कस सखछद नतरयछतरय सी रछह सछ सबसन बड़ा योगदछ पतथर हत तरयकद सब अपनन-अपनन सख सी सपधछम र हखोगन ो उन लिोगखो सन सख सी भचसछ जो कससजी सछररशा ददड़ा योगद सन बछहर हह अथछ ददड़ा योगद र कतपड़ा योगद चसन हहmdashसदन सरनगछ इस सम सन सछथ नॉजजस सखछद दशामन सो कतशानषसर नतरयछतरय सन ससदभिम र सर ब-सर ब नसछर ह दनछ हत उससी पसस lsquoअनछस सटीनटी और तरयथ फटीोकतपतरयछrsquo जॉन लिछस(1632mdash1704) सन रछनछभधसछर ससबसधजी कतचछरखो सन आगन सछ भचसन हत रछजनजीभस दशामन सन असगम रछनछभधसछरखो सछ पक लिनन हए उसनन भलिखछ थछ कस रनषतरय परसकभ सन ह रवयकति और सरछन होछ हत परसकभ सन उसन जजीन ससतरछ ससपकतषपतति-ससबसधजी अभधसछर परछपत होन हह उनह स सन आधछर पर ह सरछज सन जड़ा योगदछ हत सरछज वतरयकतवयकति सी भनजजी एस सछमजभनस इचछ-आसछसकछओस सछ कतसछर हत उससी जसथरछ ससपननछ थछ अपनजी सछधजीनछ सन सखरतरय भिोग हन रनषतरय अपनजी नतसभगमस ससतरछ सन एस कहससन सो सरछज और सरसछर सो ससौप दनछ हत उसजी सन उन दोनखो सो तधछ और छस परछपत होजी हत चथ फसकस सरसछर लिोगखो सी इचछ सन बनजी थछ उनसी सहरभ सन चलिजी हत इसभलिए उससछ परथर समवतरय लिोगखो सी सछधजीनछ थछ अभधसछरखो सी रकछ सरनछ हत रछबटीम नॉजजस जॉन लिॉस सन परछसकभस अभधसछरखो सो सजीसछरछ हत उससन अनसछर तरयन अभधसछर रनषतरय होनन सी ससदटी हह इसभलिए इनसछ कससजी परसछर सन उललिसरन रनषतरयछ सन परभ अकमतरय अपरछध हत चथ फसकस सभिजी सन जजीन-ससबसधजी अभधसछर बरछबर हह इसभलिए रनषतरय सन ससपकतषपतति-ससबसधजी अभधसछर सछरछजजस नतभसछ सन बसधन होन हह न भिजी स रछनतरय हह जब स ससपकतषपतति सछ अजमन और हसछसरर कतभधरछनतरय र सन सन बगतर कससजी कहससछ धोखछदड़ा योगद और कोभि सन ससभि हो ससन नॉजजस सन अनसछर ससपकतषपतति अभधसछर थछ उनसन असरर सी ससबसधजी नतरयछतरय सन तससबसधजी जीन सछरछनतरय भसधिछसखो दछरछ सरझजी जछ ससजी हतmdash

1 तरयकद सोई वतरयकतवयकति नतरयछतरय सन भसधिछसखो सन अनसछर ससपकतषपतति अजजम सरछ हत ो उससो अजजम ससपकतषपतति सो अपनन अधजीन रखनन सछ अभधसछर हत अथछ

2 सोई वतरयकतवयकति कससजी ससपकतषपतति सो नतरयछतरय सन भसधिछस सन अनसछर ऐसन वतरयकतवयकति सी ओर सन असरर सन ददरछन परछपत सरछ हत जजससछ उस ससपकतषपतति पर कतभधस अभधसछर थछ ब भिजी

परछपतसछम अजजम ससपकतषपतति सो अपनन अधजीन रखनन सछ अभधसछर हत3 उपतरयमवयकति दो परकतभधतरयखो सन अलिछछ कससजी भिजी अनतरय र सन सन अजजम सी गई ससपकतषपतति

अनछभधसक सलजन सन भिजीर रछनजी जछएगजी

नॉजजस सरछधछन वतरयसथछ सछ कतरोध सरछ हत सरसछर और परशाछसन दछरछ उससन पक र कदए जछनन छलिन अननस सरषो सन बछजथ फद ह इसन लिछगथ फ रखनन सन भलिए सई ततरयछर नह स थछ उससन

अनसछर सरछधछन सी पधिभ ह दोषपथ फरम हत ह रनषतरय सी ससतरछ और ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो र सध लिगछजी हत ऐसछ परजी होछ हत कस ह सरछधछन सो एस परसछर सी चोर रछनछ हत ऐसजी चोर जो सरसछर अथछ रछजतरय दछरछ सछनथ फन और अभधसछर सन नछर पर सी जछजी हत सरसछर टीतकस सथ फलिनन सन भलिए बलिपरतरयोग सछ सहछरछ लिन ससजी हत उससन अनसछर रनषतरय सन तध ससपकतषपतति-अभधसछर पर उससी इचछ सन बगतर हसकनप सरनन सछ अभधसछर सरसछर सरन कससजी सो भिजी नह स हत दनसछर गर बखो सन भलिए भनरायःशालस भशाकछ सछसरतरय परिरहन भिोजन आछस आकद ससबसधजी सोई भिजी गभकतभध जो सरछधछन सन नछर पर जनछ सन बलिपथ फमस ऐसिी गई धनरछभशा दछरछ ससचछभलि हत अतध रछनजी जछएगजी अरछजसछछद नॉजजस सछ रछननछ थछ कस रछजतरय सो अलपछभधसछर ससपनन होनछ चछकहए उससछ दछभतरयत नछगरिरस-सलतरयछर सन भलिए बनछए गए कतधछन सो लिछगथ फ सरनछ थछ अपरछध जतसन डासतजी चोर धोखछदड़ा योगद लिथ फटी-खसोटी रछरपजीटी आकद सन रछरलिखो र सरछज सी रकछ स सजीभर हत बछसी दछभतरयत नछगरिरसखो दछरछ अपनन कतनस ससगिन सहसछर सछसततरयबोध एस सरछनछ सी भिछनछ सन ससपनन होनन चछकहए नॉजजस सन तरयन कतचछर हछसपसम सी भिछनछओस सन रनलि खछन हह उससन अनसछर lsquoसरसछर सी जरर सनलि कतदोह तरयछ उपद सो शाछस सरनन सन भलिए पड़ा योगदजी हत कतसछस अथछ दभनतरयछ सो बनहर बनछनन जतसन सछतरयरषो र उससी सोई भिथ फभरसछ नह स हत न ह सरसछर सछ सछर फतसलिछ सरनछ हत कस उसन कसस वतरयसछतरय सन कसनछ रनछफछ भरलि ससछ हत उससछ सछतरयम सछनथ फन सी सहछतरयछ सन आरकरिछरस सछतरयमछह सो भनतरयसकततर सरनछ हतrsquo6

इन कतचछरखो पर हर lsquoलितजनज फनतरयरrsquo सी छतरयछ दनख ससन हह नॉजजस सन अनसछर lsquoरछजनजीभस दशामन सी रथ फलिभिथ फ सरसतरयछrsquo इस रतरय पर कतचछर सरनछ नह स हत कस lsquoसरसछर सछ सरप सतसछ होनछ चछकहएrsquo बजलस तरयह दनखनछ हत कस lsquoकतरयछ सभिजी सन भलिए एस रछजतरय होनछ चछकहएrsquo नॉजजस रछजतरय सन औभचततरय पर हछलिछसकस उनजी गसभिजीरछ सन सछलि नह स उिछछ जजस रह कतपतरयरन जोसनफ परथ फधखो भरखछइलि बसभनन जतसन अरछजसछछद उिछन हह रगर नछगरिरस सलतरयछर और कतसछस सन कनतर र उससी भिथ फभरसछ सो बह सजीभर सर दननछ चछहछ हत नॉजजस रछजतरय थछ उससन उदनशतरयखो सी सरजीकछ सो आधभनस रछजनजीभस दशामन सी पररख सरसतरयछ रछनछ थछ इस ससबसध र ह सरहजीस शाछलद सन रहछन अनभिछद दछशामभनस जॉन लिॉस सन बनहद सर ब थछ लिॉस सछ सहनछ थछmdashlsquoसदरजी रछजतरय सो शाछभस सरनन सन भलिए परसकभ सन अपनन भनतरयर होन हहrsquo7

लिॉस सन अनसछर ह भनतरयर हतmdashlsquoनतरयछतरयrsquo जछकहर हत कस नतरयछतरय तरयहछस वतरयछपस ससदभिरषो र परतरयवयकति हआ हत उससछ रथ फलि ससदनशा हत कस दभनतरयछ र lsquoकससजी सो भिजी दथ फसरन सन जजीन ससतरछ थछ ससपकतषपतति सो हछभन पहसचछनन सछ सोई अभधसछर नह स हत rsquo8 lsquoसदरजी रछजतरयrsquo सी अधछररछ सो आगन बढ़छन हए नॉजजस आधभनस रछष-रछजतरय सन अभधसछरकनतर र सटीदजी सछ सझछ दनछ हत उससछ सहनछ थछ कस नछगरिरसखो र तरयह भरर नह स फतलिछतरयछ जछनछ चछकहए कस उनसी सरकछ सरसछर सन शाकतवयकतिशाछलिजी होनन पर भनभिमर हत और सरसछर जतसन-जतसन शाकतवयकतिशाछलिजी होगजी उनसी ससतरछ सरकछ और सरककतधि उसजी अनपछ र बढ़जी जछएसगजी रनषतरय दथ फसरन रनषतरय सन रछजतरय सन आधछर पर नह स

रखतरयरायः परसकभ सरछज थछ अपनजी जररखो सन आधछर पर जड़ा योगदछ होछ हत उससन अनसछर रछजतरय सी शाकतवयकतितरयखो सछ उपतरयोग नछगरिरसखो सो एस-दथ फसरन सी रदद सरनन अपनन कहखो सी सतरयस सरकछ सरनन सी सहज-सछभिछकतस परककतषपतति सन उतपरनरस सन रप र कसतरयछ जछनछ चछकहए न कस उनसन कतरधि अरोधस शाकतवयकति सन रप र वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ थछ अपनन सससछधनखो सछ अपनन सख और ससतरछ सन भलिए परतरयोग कसए जछनन सन अभधसछर सो ह जखलिछड़ा योगद सछ उदछहरर दनसर सरझछनन सी सोभशाशा सरछ हतmdashlsquoरछन लिजीजजए सोई वतरयछसछभतरयस जखलिछड़ा योगद कससजी टी र सन भलिए अपनजी शारषो पर खनलिनन सन भलिए ततरयछर होछ हत शाम सन अनसछर ह तरय सर लिनछ हत कस ह खनलि सन भलिए कतबसन कटीसटीखो सन परछपत धनरछभशा सछ पछसच परभशा लिनगछ आतरयोजस जखलिछड़ा योगद सन रछनदनतरय तरयछ सरजीशान सो लिनसर सददनबछजजी सर ससन हह लिनकसन बछद र अनबसध सन असगम परछपत होनन छलिजी धनरछभशा सो इचछनसछर खचम सरनन सछ सछमभधसछर सनलि उस जखलिछड़ा योगद सो होगछ एस बछर अनबसध सर लिननन सन बछद टी र परबसधन अथछ कससजी भिजी अनतरय सो तरयह अभधसछर नह स रह जछछ कस ह जखलिछड़ा योगद सन अनबसध सन ह भरलिनन छलिजी धनरछभशा सन खचम सो लिनसर कससजी परसछर सछ सछलि-जछब सरनrsquo

बजीसजीस शाछलद र पथ फसजजीछद सन औभचततरय सो दशाछमनन सन भलिए उससो रछनजीतरय ससतरछ सन सछथ जोड़ा योगदसर दनखनन सी सोभशाशा लिगछछर होनन लिगजी थजीस रनषतरय ससतर हत ह अपनजी रजजी सछ रछभलिस हत उससन अपनन अभधसछर हह कससजी सो उससी ससतरछ र दखलि दननन सछ अभधसछर नह स हतmdashरछनजीतरय ससतरछ और अजसरछ सन नछर पर तरयन बछ खथ फब उछलिजी जछ रह थजीस रछजतरय चथ फसकस जनछ सी सछरथ फकहस इचछ सछ परभभनभधत सरछ हत इसभलिए वतरयकतवयकति-सछसततरय सन नछर पर वतरयकतवयकतिछद सछ नछरछ भिजी सफलि हो ससछ थछ जब रछजतरय सन अभधसछर कनतर सो सजीभर सर कदतरयछ जछए तरयकद वतरयकतवयकतिरछतर अपनन अभधसछरखो सन परभ जछगरस हत ह स-चनछ स-अनशाछभस हत ो रछजतरय सी भिथ फभरसछ अपनन आप ह भसरटी जछजी हत लिनकसन आजछद सछ अभभिपरछतरय तरयकद सनलि अपनजी ससपकतषपतति और सससछधनखो सछ रनरछनछ उपतरयोग हत ब तरयह रछनछ जछएगछ कस वतरयकतवयकति सी ससतरछ सछ उपतरयोग उससो पथ फसजजीछद छसखो सन हछथखो सछ जखलिदनछ बनछनन सन भलिए कसतरयछ जछ रहछ हत नॉजजस वतरयकतवयकति सो अपनजी ससपकतषपतति और सससछधनखो सन भनबक निरबध उपतरयोग सछ अभधसछर दननन सछ जोरदछर सरथमन सरछ हत अपरततरयक रप सन ह सजीसछर लिनछ हत कस रनषतरय असनलिछ हत ह भिथ फलि जछछ हत कस ससतरछ सछ धतरयनतरय वतरयकतवयकति सो उससी भनजछ सन दछतरयरन र सतद सर दननछ नह स हत बजलस सरछज र सबसन सछथ रहन हए अपनन समरछन अजसरछबोध एस अभभिवतरयकतवयकति सदशालि सो बचछए रखनन सछ अभधसछर हत तरयह ससतरछ सी नसछरछतरस वतरयछखतरयछ हत इसपर कतचछर सरन सरतरय नॉजजस सरछज सलतरयछर भशाकछ जतसन ससछरछतरस रथ फलतरयखो सी एसछएस उपनकछ सर दनछ हत दथ फसरन इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सी भिछसभ सरछधछन पररछलिजी सी आलिोचनछ सरन हए ह उससो सरसछर सी ओर सन अरोधस सछरमछह रछन लिनछ हत जो उससन अनसछर ससपकतषपतति पर रनषतरय सन नतभस अभधसछर र सटीदजी सछ सछर सरजी हत ो कतरयछ सरछज सलतरयछर जतसजी सोई अधछररछ नह स हत और जो सपधछम र

कससजी सछरर कतपड़ा योगद चसन हह उनसन कतसछस सो लिनसर रछजतरय और सरछज सी सोई जजमरनदछर नह स हत नॉजजस इन परशनखो सो नजरसदछज सर जछछ हत उससछ रछननछ हत कस जब रछजतरय सी ओर सन नतरयथ फनर परभबसध हखोगन रनषतरय-रछतर सो अपनन दछरछ अजजम सी गई ससपदछ पर अभधसछर होगछ ब सभिजी लिोग अपनन-अपनन कतसछस सन भलिए सरकतपम भिछ सन सछतरयम सरगन सरछज र सभिजी सो कतसछस सन सरछन असर और ससतरछ रहनगजी ो एस भिजी वतरयकतवयकति कतसछस सन लिछभिखो सन सभच न रहनगछ और सरछज उस आदशाम सी ओर अगरसर होगछ जो रनषतरयछ सछ सबसन बड़ा योगदछ सपनछ हत इससन भलिए ह रनषतरय सन अभधसछरखो सी वतरयछखतरयछ सरछ हत सहनन सी आशतरयसछ नह स हत कस नॉजजस सी रछनछभधसछर ससबसधजी अधछररछ रखतरयरायः ससपकतषपतति पर अभधसछर एस तससबसधजी ससतरछ पर सकद हत

इचछ-सछसततरयछद एस रछनछभधसछर

वतरयकतवयकति कतशानष सन ससदभिम र ससतरछ समरछनजनस वतरयहछर जजीन-सरकछ असरखो सी सरछनछ अभभिवतरयकतवयकति थछ अजजम ससपकतषपतति सन ऐजचस उपतरयोग सछ अभधसछर हत कससजी सरछज र इन अभधसछरखो सी अनपजसथभ र रछनछ जछएगछ कस हछस वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ खरन र हह तरयहछस जजन अभधसछरखो सो ससतरछ सछ पतरयछमतरय रछनछ गतरयछ हत न वतरयकतवयकति सन रथ फलिभिथ फ अभधसछर हह सरछज र सजमरभलि होनन सन पथ फम भिजी न रनषतरय सो परछपत होन हह सरछजजीसरर सी आनपछभस सफलिछ सरछज र नछगरिरस अभधसछरखो सी उपलिलधछ सन सर पर भनभिमर सरजी हत उसजी सन सरछज र नतरयछतरय सी पति सछ अनरछन लिगछतरयछ जछ ससछ हत दथ फसरन शालदखो र अभधसछर सरछज र नतरयछतरय सी सथछपनछ सो ससभि बनछन हह चथ फसकस तरयन वतरयकतवयकति सन रदभलिस अभधसछर हह इसभलिए वतरयकतवयकति सो उनसन भलिए आछज उिछनन थछ आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर ससरषम सरनन सछ अभधसछर भिजी सहज परछपत होछ हत नॉजजस सरछज र नतरयछतरय सन सरप सो लिनसर बह सपषट न हो कसस अभधसछरखो सी उसनन जोरदछर सछलि सी हत ह अभधसछरखो सो नतरयछतरय सछ पतरयछमतरय रछनछ हह सरछज र lsquoनतरयछतरय सी पसड़ा योगद भिजी स ससभि हत जब स हछस रछनछभधसछरखो सछ समरछन होछ हतrsquo9mdashतरयह बछ उसनन अननस ससदभिरषो सन सछथ सई बछर-ररछ-कफरछसर सह हत उससछ रछननछ हत कस अभधसछर रनषतरय सी ससतरछ सछ परजीस हह आदशाम सरछज र तरयन वतरयकतवयकति सो सहजरप र परछपत होनन चछकहए इचछ-सछसततरयछद कतचछरस इसर अभभिवतरयकतवयकति सी ससतरछ थछ ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो जतरयछदछ रहत दनन हह उनसछ रछननछ हत कस अजजम ससपकतषपतति पर रनषतरय सछ पथ फरछ अभधसछर हत और रछजतरय सरन कससजी सो भिजी इस अभधसछर र हसकनप सरनन सछ अभधसछर नह स हत जो सछनथ फनजी रप सन जजससछ हत ह उससो सहज-सछभिछकतस रप र परछपत होmdashतरयह इचछ-सछसततरयछद नतरयछतरय सछ आधछर-भसधिछस हत ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो सो लिनसर उनसछ आगरह इनछ अभधस हत कस अभभिवतरयकतवयकति सछसततरय जो

रछनजीतरय ससतरछ सछ असलिजी पहचछन हत सदछभच पजीन थ फ टीछ परजी होछ हत आगन हर नॉजजस सी नतरयछतरयछधछरिर सरछज सी परिरसलपनछ र अभधसछरखो सन रहत पर कतचछर सरगन तरयह जछननन सी सोभशाशा सरगन कस उससी lsquoसतrsquo अथछ lsquoआतर-सछभरतrsquo सी सतधिछसभसी कतरयछ हत सछथ ह हर इसपर भिजी कतचछर सरगन कस नॉजजस सन भलिए ससपकतषपतति अभधसछर ससपकतषपतति सन रछतरयनन थछ उससी कतभशाषटतरयछस कतरयछ हह

1 समसलिभि रदभलिस अभधसछर

नॉजजस सन भलिए नतरयछतरयछधछरिर सरछज सी पहलिजी कतशानषछ हत कस उसर वतरयकतवयकति सन रथ फलिभिथ फ अभधसछर सरजक होनन चछकहए हछलिछसकस हछस उससछ भचसन सनलि ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो सी कतनचनछ स सजीभर होसर रह जछछ हत उससन अनसछर परततरयनस रनषतरय सछ अजजम ससपकतषपतति पर पथ फरछमभधसछर हत ह उससो अपनजी रजजी सन अनसछर खचम सर ससछ हत दछन र दन ससछ हत इचछ-सछ सततरयछद कतचछरस रछन न आए हह कस रनषतरय अपनछ रछभलिस सतरयस होछ हत नॉजजस सी पसस lsquoअनछस सटीनटी एसडा तरयथ फटीोकतपतरयछrsquo र lsquoआतर-सछभरतrsquo(सनलफ आनरभशाप) शालद सनलि एस बछर उस सरतरय आछ हत जब ह सरछधछन और बनगछर पर चचछम सरछ हत उससी परिरभिछषछ र आतर-सछभरत ह असथछ हत जब सछरजी और स एस और सरछन हो अपनन शार र पर सबसन पहलिछ अभधसछर रनषतरय सछ हत अपनन शर एस तरयोगतरयछ सन बलि पर ह जो भिजी अजजम सरछ हत उससछ लिछभि उसन भरलिनछ ह चछकहए आतरसछभरत सन अलिछछ ह lsquoससपथ फरम सछभरतrsquo सी अधछररछ सो भिजी सपषट सरछ हत उससन अनसछर सरछज र नतरयछतरय सी उपजसथभ भिजी ससभि हत जब वतरयकतवयकति सो अपनन सरछई पर पथ फरछ अभधसछर हो ह अजजम ससपकतषपतति सो बनचनन असरिर सरनन सो पथ फर रह स सतर हो आतररकछ और ससपकतषपतति सी सरकछ सन भलिए शातर सछ परभसछर सरनन कहससछ सो टीछलिनन नससछन सी तध र सखो सन भिरपछई सरनन सछ अभधसछर वतरयकतवयकति सो भरलिनछ चछकहए तरयह भिजी lsquoससपथ फरम सछभरत सी शनरजी र आछ हत ससपथ फरम सछभरत सी दथ फसर रटीनछएस ससपकतषपतति सन असरर सरकछ दसगखो थछ कससजी भिजी अनतरय परसछर सी आपदछ सन ससपकतषपतति सो होनन छलिन नससछन सन बचछ सन अभधसछर सन रप र आछ हत तरयह ससपकतषपतति अभधसछर सन परभ दथ फसरखो सी कतनम सहरभ नतभस सछररतरयम थछ ससपकतषपतति सन उपतरयोग सो लिनसर सछरजी सन असजीभर अभधसछर सछ परजीस होजी हत लिनकसन lsquoससपथ फरम सछभरतrsquo सछ आशातरय अजजम ससपकतषपतति सन रनरछनन परतरयोग सछ अभधसछर नह स हत हछसी जखलिछड़ा योगद सो रतदछन र इस बछ सछ पथ फरछ अभधसछर होछ हत कस ह अपनजी जसटीस सछ सरछलि कदखछसर परभकदसद टी र सो रतदछन र पथ फर रह सछ

दन उससन लिगछछर गोलि दछगन लिनकसन उससो हछसी जसटीस सन परभकदसद सछ भसर फोड़ा योगदनन सछ अभधसछर नह स कदतरयछ जछ ससछ वतरयकतवयकति इस बछ सन भलिए पथ फरम स सतर हत कस अजजम ससपकतषपतति सछ कतभधरछनतरय ढसग सन अपनन सख एस स सतरछ सन कतसछर हन परतरयोग सरन लिनकसन दथ फसरखो सो उससन रछधतरयर सन हछभन पहसचछए तरयह स सतरछ उसन हरभगज नह स द जछ ससजी कतरयखोकस परसछरछसर र ऐसछ सरनछ दथ फसरखो सन जजीन र अछसभ हसकनप हत जजससछ इचछ-सछ सततरयछद कतचछरस कतरोध सर न हह सछफ हत कस ससपकतषपतति पर ससपथ फरम अभधसछरिरछ सछ भिछ भिजी दथ फसरन सन अभधसछर और जजीन सछ समरछन सरनन सी भिछनछ सन जड़ा योगदछ हत उसर सनलि न तध उपतरयोग सजमरभलि हह जो कतबनछ दथ फसरन सन जजीन और स सतरछ र अछसभ अनछभधसछर हसकनप कसए बगतर कतभधरछनतरय ढसग सन परदछन कसए जछ न हह इसभलिए ससपथ फरम सछभरत भिजी सरछज दछरछ रतरयछमकद भनतरयसकततर उपतरयोग भलिए होछ हत इसभलिए स कतदछनखो नन इससन भलिए lsquoसजीभर भनजजी-सछभरतrsquo भिजी सहछ हत हछलिछसकस सतरयस नॉजजस इस शालद-तरयगर सन परतरयोग सन बचछ हत ह भनजजी ससपकतषपतति सो जरर रछनछ हत उससछ जोरदछर र सन सन सरथमन भिजी सरछ हत सछथ ह जोड़ा योगद दनछ हत कस वतरयकतवयकति कतबनछ दथ फसरखो सो कससजी भिजी परसछर भिजी परसछर सी कभ पहसचछए उगरछ कदखछए तरयछ दथ फसरखो सी स सतरछ सो बछभध कसए भनजजी ससपकतषपतति सन उपतरयोग हन पथ फर रह स सतर हत

2 नतरयछतरयससग अभधगरहर

ससपकतषपतति सन अजमन सो लिनसर इचछ-सछसततरयछद दकतषटसोर पथ फर रह सपषट हत रनषतरय सछ सनलि उसजी ससपकतषपतति सन उपतरयोग पर नतभस अभधसछर हत जो उसनन नतरयछतरय ससग ढसग सन अजजम सी हो ऐसजी ससपकतषपतति जो उसनन बलिपथ फमस हभथतरयछई गई हो जजससन अजमन र उससछ सोई तरयोगदछन न हो उससन उपतरयोग सछ वतरयकतवयकति सो सोई नतभस अभधसछर नह स हत रगर सरछज र हर बछर आदशाम सन सछर नह स चलिछतरयछ जछ ससछ स वतरयछहछरिरस दकतषटसोर भिजी अपनछनछ पड़ा योगदछ हत रनषतरय दथ फसरन सन शर सन सन अजजम स सछ उपतरयोग सरन तरयह उभच नह स हत कसस तरयकद उस असछभरत तरयवयकति सससछधनखो तरयछनजी ऐसन सससछधनखो दछरछ जजनपर वतरयकतवयकति सछ तध अभधसछर न हो सी रदद सन तरयकद ह स अजजम सरछ हत ब उस उतपछद पर कसससछ अभधसछर रछनछ जछएगछ नतरयछतरयससग अभधगरहर र इसजी पर कतचछर कसतरयछ गतरयछ हत उससन अनसछर ऐसछ परततरयनस वतरयकतवयकति जो असछभरततरयवयकति ससपकतषपतति पर अपनछ दछछ सरन हए उससन स अजजम सरछ हत उससन भलिए उभच हत कस अजजम उतपछद सन बड़ा योगदन कहससन सो द थ फसरखो सन भलिए ोड़ा योगद दन तरयह सजीधछ-सछ वतरयछहछरिरस दकतषटसोर हत जजससो रछनजीतरय सरजोरिरतरयखो सन बजीच सछरसजसतरय थछ सरछज र शाछसभ और वतरयसथछ बनछए रखनन सी अनसररजीतरय सोभशाशा सन रप र भिजी दनख ससन हह तरयह वतरयछहछरिरसछ सन दबछ ह हह कस परछतरयरायः सभिजी इचछ-सछसततरयछद कतदछन असछभरततरयवयकति ससपकतषपतति

पर सलजन सी जसथभ सो सजीसछरन हह लिनकसन न उस असथछतरयजी अभधसछर तरयछ वतरयसथछ सो उसजी सजीरछ स रछनतरयछ दनन हह जब स ह स नतरयथ फनर शारषो सछ पछलिन सरछ हत उनसन इस दकतषटसोर सी आलिोचनछ भिजी होजी रह हत lsquoअनछभधसक ससपकतषपतति पर अभधसछरrsquo सी जीन भभिनन जसथभतरयखो सी चचछम इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो नन सी हत उनसन अनसछर रछन लिजीजजए सोई वतरयकतवयकति कससजी ऐसन सससछधन पर जो उससन सछभरत सन बछहर हत शर सरन हए स अजजम सरछ हत अथछ जजससछ ह सससछधन हत उससन सछथ भरलिसर शर सरन हए उतपछदन र सहछतरयस बनछ हतmdashब उससछ उस उतपछद पर कसनछ और कसस सजीरछ स अभधसछर होगछ

कतबलिसलि भिजी नह सशाथ फनतरयrsquo आलिोचस खरछ जछब दनन हह उनसन अनसछर तरयकद सोई वतरयकतवयकति चतरछहन पर खड़ा योगद सछर सन शाजीशाखो सी बगतर उससन सछरजी सी अनरभ सन आसर सफछई सरनन लिगन ो उससो उस सछर सछ सछभरत नह स कदतरयछ जछ ससछ इससन सरथमन र तरयकद सोई तरयह दछछ सरन कस इस परसछर भरलिछ-जलिछ शर आशतरयस हत और सरछज र कतबनछ शर सछ सछझछ कसए सछर नह स चलिछ ब ो नतरयछतरय-ससग अभधसछरिरछ सी अधछररछ ह अथमह न होसर रह जछएगजी कतरयखोकस जीसरछ अचछनस बजीच र आसर दथ फसरन वतरयकतवयकति दछरछ ससपकतषपतति पर बलिछ त सलजन सो भिजी बतध रोकतष सर ससछ हत इससन उस वतरयकतवयकति सन अभधसछरखो सछ सजीधछ हनन होगछ जो उतपछदन सन भलिए छसई जजमरनदछर हत दथ फसरन वतरयकतवयकति नन दबसगई कदखछसर जजससन उतपछद सो सलजछनन सी सोभशाशा सी हत रछजशाछह और सछमछजतरयछद र तरयह होछ थछ अपनन समछटी तरयछ आशतरयदछछ सो परसनन सरनन सन भलिए ऐसछ सझछ उनसन रसह-लिगन दरबछर परछतरयरायः दनन ह रहन थन तरयछतरछ सन ददरछन जसगलि र एस रछ कतबछ लिननन सछ रलिब तरयह नह स हत कस आप उसपर सछभरत सछ दछछ िोसनन लिग जीसरन अभधगरहर अथछ सलजन सन रछधतरयर सन अजजम ससपकतषपतति पर आशतरयस नह स कस ह आपसन ससपथ फरम सछभरत छलिजी ह हो उनसन सछभरत सो लिनसर दथ फसरन लिोगखो सी भिजी तसजी ह दछनदछर ससभि हत उस असथछ र छसकतस सछरजी जछनबथ फझसर तरयछ अनजछनन ह अपनजी दछनदछर पनशा सरनन र चथ फस भिजी ससछ हत सछफ हत कस सछससछरिरस सओस पर ससपकतषपतति अभधसछरिरछ ऐभहछभसस ससदभिम भलिए रहन हह तरयह सरसतरयछएस इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन सरक पहलिन सन ह थजीस नॉजजस नन उससी सरलि और सटी स कतनचनछ सी हत

ससपकतषपतति अभधगरहर सो लिनसर रछबटीम नॉजजस िोस नजीजन पर नह स पहसच पछछ इस कतषतरय र उससछ रन ससशातरयगरस हत ह लिॉस सन सहरभ दशाछमन हए शर सन सजमरशर पर अपनछ धतरयछन सकद रखछ हत उललिनखनजीतरय हत कस ईसछई परसपरछ र सरस भिथ फभर पररछतरछ सी रछनजी जछजी हत रछजछ धरजी पर पररछतरछ सन परर-पतर सछ परभभनभध हत रछजछ सो दतजीतरय-अभधसछर सन ससपनन रछननन छलिन सोलिहजीस शाछलद सन असगरनजजी लिनखस रछबटीम कफलरर नन भलिखछ थछ कस पररछतरछ नन सरस भिथ फभर ईसछ रसजीह सो ससौपजी थजी रसजीह नन उससो नछगरिरसखो सन बजीच कतभिछजज सर कदतरयछ कफलरर सन सथन कस पररछतरछ नन ससपथ फरम धरछ ईशवर सन परभभनभध तरयछनजी

रछजछ सो ससौपजी गई थजी सछ कतरोध सरन हए लिॉस नन lsquoसतकससडा कटीट ज आन गनमरटीrsquo र भलिखछ कस ईशवर सन सछरनन रछजछ और परजछ सन परशन उिछनन सछ सोई औभचततरय नह स हत उससन अनसछर पररछतरछ नन जरजीन सजीधन जनसछधछरर सो उससी सछरछनतरय दनखभिछलि सन भलिए ससौपजी थजी इसभलिए ह सछभरत सन परन हत परततरयनस वतरयकतवयकति सछ उसपर उनछ ह अभधसछर हत जजनछ कससजी दथ फसरन सछ हत कससजी वतरयकतवयकति दछरछ शानष सरछज सी रजजी सन बगतर परछसकभस ससपकतषपतति और सससछधनखो पर कससजी भिजी परसछर सी दछनदछर अतध सह जछएगजी ब रनषतरय सन बस र कतरयछ हत भिथ फ-उतपछद पर उससी दछनदछर सछ आधछर कतरयछ हो लिॉस सछ रछननछ हत कस रनषतरय परिरशर सन जरिरतरयन असछभरत तरयवयकति धरछ पर भनजजी अभधसछरिरछ सछ दछछ सर ससछ हत lsquoसतकससडा कटटी ज आन कद भसकतलि गनमरटीrsquo सन पछसचन अधतरयछतरय र ह सम दनछ हतmdash

1 तरयकद सोई वतरयकतवयकति अपनन सछभरत तरयवयकति स सो कससजी ऐसजी स र भरलिछछ हत जजससछ सोई सछरजी नह स हत ो ह स उस वतरयकतवयकति सी रछन लिजी जछजी हत2 परततरयनस रनषतरय सो अपनन शर पर पथ फरछ अभधसछर हत3 इसभलिए जब सोई वतरयकतवयकति अपनन शर सो जजससछ ह सछरजी हत असछभरत तरयवयकति

भिथ फभर सन तरयोग सरछ हत ो ह उसपर सछभरत परछपत सर लिनछ हत11

लिॉस सछ lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर ससपकतषपतति-अभधसछर सन पक र कदतरयछ गतरयछ तरयह सम दोषपथ फरम थछ चथ फसकस अनतरयछनतरय परछजरतरयखो सजग सी भिछसभ रनषतरय भिजी परसकभ सछ ह कहससछ हत इसभलिए शाोधन परिरशाोधन अथछ रपछसरर सन बहछनन वतरयकतवयकति दछरछ परछसकभस सससछधनखो पर जजन सरषो सन आधछर पर भनजजी अभधसछरिरछ सछ दछनदछर सी जछजी हत उसजी रह उनह स सरषो सन आधछर पर परछसकभस ससपदछ होनन सन सछरर रनषतरय पर भिजी परसकभ तरयछ सरछज सी दछनदछर ससभि हत उस असथछ र रनषतरय सी अकतसलि ससतरछ सी अधछररछ खटीछई र पड़ा योगद ससजी हत इन सभरतरयखो सन बछजथ फद लिॉस सछ कतचछर आधभनस इचछ-सछसततरयछद कतदछनखो सो आसकतषम सरछ हत सतरयस नॉजजस नन भिजी शर-सजमरशर सन कतचछर सो दोषपथ फरम रछनछ थछ हछलिछसकस ह उससछ सछथमस कतसलप दननन र असरथम रहछ थछ नॉजजस सन अनसछर lsquoशर-सजमरशरrsquo सन भसधिछस सी सरजोर हत कस इस आधछर पर हए ससपकतषपतति असरर पर सछभरत सी सजीरछ सन बछरन र िोस सरछधछन नह स दनछ उदछहरर सन भलिए रछन लिजीजजए रसगलिगरह सी तरयछतरछ पर भनसलिछ तरयछतरजी उस गरह पर उरनन र सछरतरयछब हो जछछ हत रसगलि सी सह पर उरनन सन बछद ह उस सथलि सी सफछई सरछ हत लिसबन परिरशर सन बछद ह उस सथलि सो सछफ और सरलि सरनन र सछरतरयछब हो जछछ हत अब तरयकद रसगलिगरह पर उरनन छलिछ ह पहलिछ असरिरक तरयछतरजी हत ो सछलि उिछ हत कस शर-सजमरशर सन भसधिछस सन अनसछर उससछ कसनजी भिथ फभर पर अभधसछर होगछ कतरयछ पथ फरछ रसगलि गरह उससछ रछन भलितरयछ जछनछ चछकहए अथछ सनलि ह सथलि जजनछ उसनन सछफ कसतरयछ हत नॉजजस इस परशन सो तरयह स ोड़ा योगद दनछ हत उषपततिर नह स दनछ उससी ओर एस सझछ तरयह भिजी आछ हत कस lsquoशर-सजमरशरrsquo सन कतचछर सो ह

कसनछरन सर अभधसछरिरछ सी सरसतरयछ पर वतरयकतवयकतिरछतर सी रदजथ फदगजी थछ उससी रथ फलिभिथ फ आशतरयसछ सो धतरयछन र रख उपतरयोभगछछद दकतषटसोर सन कतचछर कसतरयछ जछए

आगन बढ़नन सन पहलिन उभच होगछ कस उस सरसतरयछ पर कतचछर सर भलितरयछ जछए जजससछ हरनन ऊपर उललिनख कसतरयछ हत तरयछनजी असछभरततरयवयकति तरयछनजी नतसभगमस ससपदछ पर भनजजी अभधसछरिरछ सो कसस परसछर परिरभिछकतष कसतरयछ जछए उससन गजीसरर सछ आधछर कतरयछ हो lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर वतरयकतवयकति सी ससपकतषपतति कसनजी और कसस सजीरछ स उभच हत स कतदछन इसन सजीरछह न रछनन हह उनसन अनसछर तरयह रनषतरय पर हत कस अपनजी तरयोगतरयछ और सछररतरयम सन बलि पर ह असछभरततरयवयकति सओस सन जजनन बड़ा योगदन कहससन पर दछछ िखोस ससछ हत ह उससछ अभधसछर हतmdashजो उससो भरलिनछ ह चछकहए लिनकसन उनसन आगन भिजी वतरयछहछरिरस सरसतरयछएस सर नह स हत lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर रनषतरय जजस ससपकतषपतति पर अपनजी दछनदछर परस सरनछ चछहछ हत ससभि हत उससन पहलिन सन ह लिोग उससछ कससजी ओर रप र उपतरयोग सर चसन हखो उदछहरर सन भलिए एस कससछन जसगलि सो सछफ सर उससो खनजी लिछतरयस बनछछ हत ह सछफ सी गई जरजीन पर अपनन सछभरत सछ दछछ भिजी सरछ हत लिनकसन कससछन जरजीन सो उपतरयोग र लिछनन छलिछ असनलिछ पहलिछ वतरयकतवयकति नह स हत तरयह पथ फर रह ससभि हत कस उससन पहलिन भिजी स लिोग उससछ उपतरयोग सर चसन हखो गछस सन आसपछस खछलिजी पड़ा योगद जरजीन सछ उपतरयोग लिोग पशाओस सो बछसधनन उपलिन थछपनन सन भलिए सरन हह बछद र उस जरजीन पर सोई वतरयकतवयकति रर बनछ लिनछ हत अथछ खनजी तरयछ स और सरनन लिगछ हत तरयकद परथर उपतरयोग ह सछभरत सी शाम हत ो बछद र जजसनन उस जरजीन पर गकह-भनरछमर कसतरयछ हत उससछ अभधसछर अतध रछनछ जछनछ चछकहए कसस अतध सहन जछनन सी बछ ब स भनरछधछर हत जब स कस बछसी लिोगखो सो उससन सोई आपकतषपतति न हो तरयकद ह सरछज दछरछ रछनतरय चलिन हत ो ऐसन ससपकतषपतति अभधसछर सो रछनतरयछ दननजी होगजी हछलिछसकस तरयह भिजी ससभिछनछ हत कस उस ससपकतषपतति अभधसछर सन शानष लिोगखो सो सोई भशासछतरय न हो कसस हरनशाछ ह उनह सोई भशासछतरय तरयछ नससछन न होगछ तरयह सहनछ बह ह सकिन हत तरयह भिजी ससभि हत कस उस सलजन सन सनलि ससबसभध वतरयकतवयकति सो लिछभि हो जबकस बछसी गछस छलिखो सो नससछन उिछनछ पड़ा योगद रहछ हो कतरयछ उस असथछ र भिजी उस वतरयकतवयकति सन ससपकतषपतति परछभधसछर सो तध रछनछ जछएगछ इस सम सन बछद सरछधछन सन भलिए नॉजजस पनरायः लिॉस सी ओर दनखनन लिगछ हत और लिॉस ऐसन ससपकतषपतति परछभधसछर सो जजससन दथ फसरखो सो हछभन पहसचनन सी ससभिछनछ हो इस शाम सन सछथ सजीसकभ दनछ हत कस दथ फसरखो सन भलिए भिजी शनषठ और पतरयछमपत कहससछ ोड़ा योगद कदतरयछ जछनछ चछकहएmdash

lsquoबहजी नद सन पछनजी पजी लिननन सन कससजी सो नससछन पहसच ससछ हत इससी सोई सलपनछ भिजी नह स सर ससछ भिलिन कससजी नन उससन आससि जलि कतपतरयछ हो कतरयखोकस नद तसजी सी तसजी हछस होगजी दोनखो सी पतरयछस बझछनन सन भलिए पतरयछमपत तरयकद बछ दोनखो सन भलिए िीस-िछस पतरयछमपत रछतरछ र उपलिलध भिथ फभर सन बछरन र भिजी सह जछ ससजी हतrsquo12 नॉजजस सन अनसछर असछभरततरयवयकति

ससपकतषपतति पर अभधसछर दशाछमनन सन भलिए लिॉस सन उपतरयमवयकति परभबसध सछ पछलिन कसतरयछ जछनछ चछकहए हछलिछसकस इस सम र इनजी खछभरतरयछस हह कस सतरयस नॉजजस ह उससन ससषट नह स हो पछछ अपनन सम सो आगन बढ़छछ हआ ह भलिखछ हत lsquoकससजी भिजी वतरयकतवयकति सछ सछभरत उससन अभधस भिलिछ कतरयखो हो जजनछ उसनन कससजी पदछथम सी रथ फलतरयषपततिछ सो बढ़छनन र तरयोगदछन कदतरयछ हतrsquo13 असभर भनषसषम पर पहसचनन सन पहलिन ह जसथभ सी पथ फर वतरयछखतरयछ सरछ हत सोई वतरयकतवयकति कससजी स सछ सछभरत हछभसलि सरनन सन भलिए अपनछ शर कतरयखो लिगछछ हत शाछतरयद इसभलिए कस उससन पछस सनलि उससछ शर हत उसजी सन रछधतरयर सन ह अपनजी उपतरयोभगछ दशाछम ससछ हत जब सोई वतरयकतवयकति असछभरततरयवयकति स पर अपनछ शर लिगछछ हत जो उससछ शर उस स पर छ जछछ हत उससछ परभिछ स पर सपषट झलिसनन लिगछ हत शर सन पचछ स िीस पहलिन जतसजी नह स रहजी शर सछ तरयह परसछर दथ फसरखो सन रसछबलिन स पर शभरस सी दछनदछर सो पषट सरछ हत लिनकसन शर सछ सरप कतरयछ हो कतरयछ कससजी भिजी परसछर सन शर सन स पर दछनदछर सर पछनछ नतभस होगछ नॉजजस इस एस उदछहरर सन रछधतरयर सन सपषट सरछ हत lsquoरछन लिजीजजए रनरन हछथ र टीरछटीर सन सथ फप सन भिर एस सनन हत उस सनन सो रह तरयकद सरद सी लिहरखो पर बहछ दथ फस ो सथ फप सन सर सरद र द थ फर स फतलि जछएसगन कतरयछ उससन आधछर पर सरद सन उनन कहससन पर जहछस स टीरछटीर सथ फप सन सर फतलिन हह रह अपनन सछभरत सछ दछछ सर ससछ हथ फस जछकहर हत तरयह रथ फखमछपथ फरम बछ होगजीrsquo इससन बछद ह भनषसषम पर आछ हत कस ह शर सछभरत कदलिछनन र सहछतरयस हत जजससन स सन रथ फलतरय र ककतधि होजी हत ह अपनजी और सरछज सी नजरखो र अभधस रथ फलतरयछन होछ हो तरयह एस रहतपथ फरम भनषसषम हत जो जजीन सन उदनशतरय थछ सरछज र रनषतरय सी उपतरयोभगछ सन भलिए रछगमदशामस सछ सछर सरछ हत सोई सछतरयम जो सनलि वतरयकतवयकति कतशानष सन भलिए रथ फलतरयछन हत बछसी लिोगखो सन भलिए वतरयथम बजलस नससछनदनह ो उससछ सससछर र उससछ छसकतस रथ फलतरय शाथ फनतरय हत उदछहरर सन भलिए उपतरयमवयकति उदछहरर र ऐसछ हो ससछ हत कस टीरछटीर सथ फप सो पछनजी पर बहछनछ कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए खनलि हो उसन उससन खशाजी भरलिजी हो लिनकसन तरयकद उससन सरद र कससजी परसछर सछ परदथ फषर फतलिछ हत ो उससछ नससछन पथ फरन सरछज सो होगछ जछकहर हत कस वतरयकतवयकति सछ शर-उतपछद न सनलि उससन भलिए बजलस बछसी सरछज उपतरयोगजी होनछ चछकहए भिजी वतरयकतवयकति सी उसपर दछनदछर तध रछनजी जछएगजी शर सछ ससछरछतरस उपतरयोग अपनन सछथ-सछथ दथ फसरखो सछ भिजी भिलिछ दनखनछ ह सतछभधसछर सी पहलिजी और आजखर शाम हत

3 नतरयछतरयससग असरर

नतरयछतरयससग असरर ससपकतषपतति पर ससपथ फरम सछभरत सी जसथभ सो दशाछमछ हत सरछज र ससपकतषपतति असरर सन भनसकषट रप भिजी परचभलि हह उदछहरर सन भलिए स वतरयकतवयकति चोर सर दथ फसरन सन धन सो रर लिन आन हह स ऐसन लिोग भिजी हह जो इससन भलिए धोखछदड़ा योगद जतसन आसछन कसस हनतरय रछसन सछ चतरयन सरन हह इससन ससपकतषपतति असरिर होसर उनसन सलजन र चलिजी जछजी हत लिनकसन

उसपर नतरयछभतरयस दछनदछर ससभि नह स हत चोर तरयह सहसर कस उसनन ससपकतषपतति ससचतरय सन भलिए चोर सछ सहछरछ भलितरयछ हत उसपर अपनजी दछनदछर नह स सर ससछ न ह सोई धोखनबछज वतरयकतवयकति दथ फसरखो सन सछथ लि-परपसच सन आधछर पर जटीछई गई ससपकतषपतति सो अपनछ बनछ ससछ हत इसजी परसछर तरयकद सोई ससपकतषपतति सछ सछरजी हत रगर उससन असरर सन भलिए ततरयछर नह स हत उससी असहरभ सन बछजथ फद तरयकद उसन ससपकतषपतति-असरर हन बछधतरय कसतरयछ जछछ हत ो उस असथछ र भिलिन ह असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हो सछरजी सन इचछ-कतरधि स सन असरर सो नतरयछभतरयस नह स सहछ जछ ससछ तरयकद उस स सन वतरयछपस लिोसकह जड़ा योगदन हह थछ असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हत ब भिजी वतरयकतवयकति सो उस असरर सन भलिए रछजजी सरनछ नतरयछतरय-भिछनछ सन अनसछर अपनजक होगछ ऐसन रछजतरय र जो नतरयछतरय-रछगम पर होनन सी दछनदछर सरछ हत असरर हन तध परकरकरितरयछ सछ पछलिन सरनछ जरर हत दनसछर ससपकतषपतति पर सछभरत सन असरर सन भलिए आशतरयस हत कस उसन सनचछपथ फमस तध नतरयछतरय-समर परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन ससपनन कसतरयछ जछए तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी ससपकतषपतति तरयछ सससछधन पर अभधसछर रखछ हत उससछ अभधसछर कतभधसमर थछ सरछज दछरछ रछनतरय हत भिजी ह उससो कससजी दथ फसरन सो असरिर सरनन सछ अभधसछर भिजी रखछ हत शभरस सन रछरलिन र तरयकद सोई शभरस कससजी सछतरयम सो सनचछपथ फमस सरनन सन भलिए ततरयछर नह स हत ब उससी रजजी सन कतबनछ सछतरयम सरनन सन भलिए बछधतरय कसतरयछ जछनछ इस कतचछरधछरछ सन असगम अरछनतरय हत

एस जसथभ तरयह भिजी हो ससजी हत कस सोई वतरयकतवयकति अपनन सछभरततरयवयकति स सो नतरयछभतरयस परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन कससजी वतरयकतवयकति सो असरिर सरनछ चछहछ हो कसस दथ फसरछ वतरयकतवयकति उसन लिननन सन भलिए ततरयछर न हो नॉजजस जोर दनसर सहछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी तधछ हन दछछ सी सहरभ अभनछतरयम हत लिनकसन लिननन छलिन सी सहरभ तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी दछन तरयछ उपहछर सो लिननछ न चछहन ब इस जसथभ सो ह पथ फर रह सपषट नह स सर पछछ लिनकसन ह जोर दनसर सहछ हत कस रकरिनछ सो उस असर पर उपजसथ अशतरय होनछ चछकहए रदन सो सहरभ सछ पतरयछमतरय रछनन हए ह इस भनरमतरय पर पहसचछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी परकरकरितरयछ सन ददरछन रकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयछनजी सोई वतरयकतवयकति सहन कस उसनन ससपकतषपतति सछ सनचछपथ फमस असरर कसतरयछ हत रगर ससबसभध वतरयकतवयकति उसन सजीसछर सरनन सन इनसछर सर दन ब असरर सी परकरकरितरयछ सो अपथ फरम रछनछ जछएगछ दथ फसरन शालदखो र असरर-परकरकरितरयछ सो भिलिजी-भिछसभ ससपनन होनन सन भलिए रकरिनछ सन सछथ-सछथ कतरकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयह सछतरयम दोनखो सन कहखो सो धतरयछन र रखसर शाछसभपथ फमस और कतभधसमर ढसग सन कसतरयछ जछनछ चछकहए नॉजजस सन अनसछर जो शात कससजी स सन अजमन पर लिछगथ फ होजी हह ह शात उससी कतबरकरिी तरयछ अनतरय कससजी असरर पर भिजी लिछगथ फ होजी हह उदछहरर सन भलिए तरयकद कससजी शाम सन अधजीन कससजी सो दभनतरयछ र सह स सन भिजी पनतरयजलि लिननन सन परभबसभध सर कदतरयछ हत ो इस भनतरयर सी पथ फछमपनकछ और शाम सन अनसछर उस वतरयकतवयकति सन भलिए पनतरयजलि सी कतबरकरिी भिजी सछभिछकतस रप सन परभबसभध होगजी दथ फसरन शालदखो र तरयकद कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए सोई स भनकतषधि रछन लिजी गई हत ो उससन

उपतरयोग सी थ फ टी उस वतरयकतवयकति सो कससजी भिजी परसछर सन नह स द जछ ससजी स सथछनखो पर हर नॉजजस सो असपषट और धसधलिछ पछन हह सकतशानष सन सछभरत सो लिनसर तरयह दछछ परछतरयरायः कसतरयछ जछछ हत कस उसर सभिजी अभधसछर पथ फरम असररजीतरय हह लिनकसन तरयह सोचछ-कतचछरछ सततरय नह स हत ऐसन अननस उदछहरर खोजन जछ ससन हह जजससन अनसछर वतरयकतवयकति सन पछस कससजी स सो अपनन पछस रखनन सछ अभधसछर हो कसस उससन असरर सछ अभधसछर उससन पछस न हो रसलिन कसरछतरयन सछ रसछन जजसर वतरयकतवयकति रह ससछ हत उसपर अपनन छतसछभलिस सलजन सी दछनदछर सर ससछ हत अपनन सछररतरयम सन अनसछर उससी ररमर सजछटी आकद पर धनरछभशा भिजी खचम सर ससछ हत कसस उसन बनचनछ उससन अभधसछर कनतर सन बछहर होछ हत आशातरय हत कस तरयकद वतरयकतवयकति सछ ससपथ फरम सछभरत कससजी स पर हत भिजी उसन उस स सो बनचनन अथछ इचछनसछर असरिर सरनन सन छजजब अभधसछर परछपत हखोगन एस रह सन ह स उससी दछस सन सरछन होगजी उससन बछरन र ससपथ फरम भनरमतरय लिननन सछ अभधसछर उससछ सछरजी होनन सन सछरर उससन पछस रछनछ जछएगछ कससजी सो अनछभधसछर बनचनछ अथछ तध सछरजी सी इचछ सन कतबनछ स सछ रथ फलतरय चसछए बगतर उसन अपनन सछभरत र लिननछ अनतभस एस सछभरत सन भसधिछस सछ उललिसरन हत दथ फसरन शालदखो र स सछ ससपथ फरम सछभरत परछपत सरनन सन भलिए स सन मरछन सछरजी सी सहरभ जटीछनछ कफर उससछ उपतरयवयकति रथ फलतरय चसछनछ आशतरयस हत इनर सन एस भिजी अभिछ अथछ आसभशास कतचलिन सन भिजी ससपथ फरम सछभरत खरन र पड़ा योगद ससछ हत नतरयछतरय सी रछसग हत कस स सछ असरर ससपथ फरम सछभरत सन ससपथ फरम सछभरत सन भलिए हो तरयकद सोई सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रखतरय उदनशतरय स-कतशानष पर ससपथ फरम सछभरत सी रकछ सरनछ अथछ सछभरत सो बढ़छछ दननछ अथछ उससन भलिए परभिछजी सोभशाशा सरनछ हत उस असथछ र सतजचस दछसत सरसतरयछ हो ससजी हत इसपर तरयकद सोई तरयह सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रथ फलि उदनशतरय सनलि सछतरयषपततिछ सो बचछए रखनन सी सछतरयद हत ब भिजी ह गलिजी पर हत उदछहरर सन भलिए अपनन परिरछर सी जररखो सो पथ फरछ सरनन सन भलिए सोच-सरझसर खद सी बोलिजी लिगछनछ खद सी नजीलिछरजी पर उर आनछmdashसनलि सछतरयषपततिछ सी सछतरयद रछनजी जछएगजी हछलिछसकस इस रह सन कससजी वतरयकतवयकति दछरछ अपनजी सछतरयषपततिछ सन कतचछर सो लिछगथ फ सरनछ उससी चरर सछरमछह सहछ जछएगछ आदशाम सरछज र ऐसजी जसथभ सी सलपनछ भिजी नह स सी जछ ससजी

4 नतरयछभतरयस ससशाोधन एस भनछरर

नतरयछतरय सदगछ नह स हत न ह सरछज र हरनशाछ सब स शाभि और शाछसभरतरय होछ हत परततरयनस सरतरय सरछज र अनसथ फलि एस कतरोधजी शाकतवयकतितरयछस सछतरयमर रहजी हह न सभिजी रनषतरय सन समवतरय पछलिन र सहछतरयस बनजी हह ो सभिजी कतरोध पर उर आजी हह इसभलिए नतरयछतरय सछ एस रप ससरषम सछ भिजी हत सरछज चछहछ हत कस हछस नतरयछतरय सन भलिए सभिजी सोई खरछ न हो तरयछनजी न

ो वतरयकतवयकति कससजी दथ फसरन सन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सछ सछरर बनन न ह सोई उससन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सी जरजीन ततरयछर सरन तरयह आदशाम जसथभ हत वतरयहछर र सरछज र ससरषम सी जसथभतरयछस बनजी रहजी हह रछज सरछज कससजी सन भलिए भिजी तरयह ससभि नह स होछ कस ह चतबजीस रसटीन वतरयकतवयकति सन अभधसछर-ससरकर थछ समवतरयपछलिन सन परनररछ र लिगछ रहन इसभलिए वतरयकतवयकति सो अपनन अभधसछरखो और अजसत पर सससटी सन सरतरय आतररकछ अथ ससपकतषपतति सी सरकछ सन भलिए सरतरयछनसछर परभसछर सरनन सी थ फ टी दन द जछजी हत तरयह सछरछजजस गभकतभधतरयखो र ससशाोधन एस भनछरर सन ददरछन नतरयछतरय सी जसथभ सो दशाछमजी हत रछबटीम नॉजजस सन अनसछर वतरयकतवयकतिरछतर सो तरयह आजछद होजी हत कस ह अपनन अभधसछर ससपकतषपतति और जजीन सी रकछ सन भलिए आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर उपतरयवयकति बलिपरतरयोग सर ससन रगर तरयह धतरयछन रखन हए कस सससटी अथछ आसनन आपदछ सी जसथभ र दथ फसरखो सो भिजी ह अभधसछर उपलिलध हखोगन तरयकद lsquoसrsquo सो lsquoखrsquo दछरछ कसए गए दरछचरर सन नससछन उिछनछ पड़ा योगदछ हत ब lsquoसrsquo सो उससछ सरतरयछनसछर परभरोध सरनन थछ नससछन सी जसथभ र lsquoखrsquo सन कभपथ फभम सछ दछछ सरनन सछ पथ फरछ अभधसछर होगछ इससन बछजथ फद तरयकद lsquoखrsquo सछ दरछचरर बनछ रहछ हत ब lsquoसrsquo सो उसन सछनथ फन दछरछ अथछ सजीधन ह दरछचरर सन भलिए दसकडा सरनन सछ अभधसछर होगछ तरयन अभधसछर सछरछजजसछ सी नजीस हह थछ सभिजी सदसतरयखो सो बरछबर होन हह उपतरयमवयकति उदछहरर सी ह बछ सर ो तरयकद कससजी भिजी कर lsquoसrsquo lsquoखrsquo सन सछथ दरछचरर र भलिपत पछतरयछ जछछ हत ो lsquoखrsquo सो भिजी अभधसछर होगछ कस ह lsquoसrsquo सो दसकडा सर ससन और तरयकद उससन आचरर सन उससो कभ पहसचजी हत ो अपनजी कभपथ फभम सन भलिए दछछ सर ससन

नॉजजस सी खथ फबजी हत कस अपनन कतनचन र ह न सनलि रछन-वतरयहछर सी दबमलिछओस पर कतचछर सरछ हत बजलस रछनजीतरय ससतरछ सन दछतरयरन र उनसछ सरछधछन भिजी सझछछ हत अपनन सथ फकर कतनचन सछररतरयम सन ह जहछस अननस गसभिजीर रदखो सछ सरछधछन दनछ हत ह स स रदखो सो अनसलिझछ ह ोड़ा योगद जछछ हत वतरयकतवयकति सो अपनजी परछररकछ ससपकतषपतति रकछ सछ अभधसछर हत आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर ह अपनन ऊपर होनन छलिन कससजी भिजी परसछर सन हरलिन सछ परभसछर सर ससछ हत और तरयकद कससजी सन आचरर सन उससो नससछन पहसचछ हत ो उस नससछन सी भिरपछई सी दछनदछर भिजी सर ससछ हत रनषतरय सो तरयन अभधसछर सनस परसपरछग सरछजखो सो ोड़ा योगदसर परछतरयरायः सभिजी आधभनस सरछजखो र परछपत हह इससन बछजथ फद कतदछनखो सन एस गम सो नॉजजस सन अभ-वतरयकतवयकतिछद सोच सन आपकतषपतति हत तरयह आपकतषपतति असनलिन नॉजजस सन नह स लिगभिग सभिजी इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन हत उनह लिगछ हत कस ससपकतषपतति अभधसछर सो लिनसर वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ सरथमन सरन हए न इनजी आगन भनसलि जछन हह कस उससन कतचछरखो र वतरयकतवयकतिछद उनरवयकति और उचसखलि कदखनन लिगछ हत इससन भिजी इनसछर नह स कसतरयछ जछ ससछ कस परततरयनस वतरयकतवयकति सो अपनजी कभपथ फभम सी दछनदछर सछ अभधसछर हत लिनकसन कभपथ फभम सी सजीरछ कतरयछ हो इससो तरय सरनन सछ अभधसछर कससन होगछ कतरयछ सनलि उससो जजसन कभ पहसचजी हत तरयकद ह अपनजी कभ सछ बढ़-चढ़सर रथ फलतरयछससन सरछ हत ब कतरयछ होगछ ऐसन र तरयकद सरसछर

सछनथ फन सन रछधतरयर सन हसकनप सरजी हत ो कतरयछ उससछ परतरयछस वतरयकतवयकति-सछसततरय सन दछतरयरन र अनछशतरयस रछनछ जछएगछ ऐसन परशनखो पर परभकरकरितरयछ बह कतलिसब सन भरलि पछजी हत रछबटीम नॉजजस सी ओर सन अपरछध सन भलिए दथ फसरन सो दसकडा सरनन सछ सझछ पर बहखो सो आपकतषपतति हत उनसन अनसछर वतरयकतवयकति सो अपनन ह सर पर दसडा सनछनन सछ सोई अभधसछर नह स हत कतरयखोकस नससछन सी भिरपछई कसस सजीरछ स हो तरयकद तरयह उस वतरयकतवयकति पर ोड़ा योगद द जछए जजससछ नससछन हआ हत ो ह सह हत तरयछ गलि इससछ भनरमतरय सदन सरनगछ अभभितरयवयकति सो दसकडा सरनन सछ अभधसछर परभिछकत रनषतरय सो एसछएस नह स कदतरयछ जछछ ऐसन रछरलिखो र रछजतरय सी उपजसथभ जरर रछननन सन हछलिछसकस वतरयकतवयकति-सछसततरय सी भिछनछ सो िनस पहसच ससजी हत लिनकसन इससन सछथम सन शाजीभिथ फ हो एस वतरयकतवयकति दछरछ दथ फसरन सो हछभन पहसचछए जछनन सी ससभिछनछ र भिजी सरजी आजी हत तरयह ऐसछ रोड़ा योगद हत जहछस इचछ-सछसततरयछद सी सजीरछ सछफ नजर आनन लिगजी हत नॉजजस बड़ा योगदन परिरशर सन वतरयकतवयकतिरछतर सन ससपथ फरम सछसततरय सछ पक लिनछ हत कसस ससपकतषपतति सन ससरकर थछ सरसतरयछओस सन सजीधन भनछरर र इचछ-सछसततरयछद सी जो दबमलिछएस हह न थोड़ा योगदछ-सछ कतचछर सरनन पर सछरनन आ ह जछजी हह

रछबटीम नॉजजस नन सरछधछन पधिभ सी आलिोचनछ सी हत लिोगखो सन सरछधछन जटीछसर उसजी धनरछभशा सन पभलिस सो पोसनछ तरयह लिोगखो सी नतसभगमस सछधजीनछ पर डाछसछ डाछलिनछ हत लिनकसन शाछसन और सरसछर चलिछनन सन भलिए ो धन चछकहए नॉजजस इससन भलिए लिोगखो सो जछगरस सरनन सी बछ सरछ हत लिोगखो सो अपनन अभधसछरखो और समवतरयखो सछ बोध होगछ सछथ र तरयह कतशवछस होगछ कस उनसी सछधजीनछ अकणण रर हत सरछज र रहसर उनसी ससपकतषपतति और अभधसछरखो सो सोई खरछ नह स हत ो न सतरयस अनशाछभस होसर सछर सरगन लिनकसन सरछज र अनशाछसन और शाछसभ-वतरयसथछ बनछए रखनन सन अभरिरवयकति रछजतरय सन और भिजी दछभतरयत होन हह भशाकछ सछसरतरय ससससकभ अभभिरकछ जतसन बह सन रछरलिन हह जजनह बढ़छछ दननछ रछजतरय सछ पनजी समवतरय रछनछ जछछ हत उनसन भलिए धन सी आपथ फभम सहछस सन होगजी नॉजजस इससन भलिए दछन और सतजचस सहतरयोग सछ सरथमन सरछ हत तरयहछस नॉजजस और हछसपसम सन कतचछरखो र सरछनछ दनखजी जछ ससजी हत जॉन हछसपसम भिजी रछनछ थछ कस सरसछर सछ एसरछतर सछतरयम lsquoउपद आकद सन सरतरय लिोगखो सन जछन-रछलि सी रकछ सरनछ हतrsquo लिनकसन उपदकततरयखो पर सछबथ फ पछनन सन सरसछर सन पछस सरभच शाकतवयकति और अभधसछरखो सछ होनछ जरर हत छकस असर पड़ा योगदनन पर ह नतरयछतरयसछम सी भिथ फभरसछ भिजी भनभिछ ससन इन सब सछतरयरषो सन भलिए सरसछर सन पछस धन आनछ चछकहए हछसपसम सन अनसछर उपतरयवयकति ो तरयह हत कस सछनथ फन और वतरयसथछ सन भलिए सरसछर सो धन सी आपथ फभम नछगरिरसखो सन सतजचस सहतरयोग और दछन सी भिछनछ सन हो तरयकद सरछधछन सछ सहछरछ लिनजी हत ो सर-रछभशा सछ उपतरयोग सनलि सरछज र शाछसभ और सरकछ सन कतसछर सन भलिए कसतरयछ जछनछ चछकहए ह जोर दनसर सहछ हतmdashlsquoसरछज र सछनथ फन और वतरयसथछ सछतरयर रखनन सन अलिछछ कससजी और सछतरयम सन भलिए जनछ सन धन जटीछनन सछ सरसछर सो सोई अभधसछर नह स हतrsquo नॉजजस सछ नतरयछतरयदशामन एस आदशामछद उदछर हत एस भिछस रन

सछ समशाधिछछद सपनछ एस ऐसछ कतचछर जजसन रछनछछद सरतरय-सरतरय पर दनखन आए हह उससी स सजीरछएस हह अननस सरसतरयछएस ऐसजी हह जजनपर नॉजजस कतचछर सरनन सन बचछ हत इससन बछजथ फद उससन कतचछरखो र एस आदशाम रछनछछद सरछज सन गिन सछ सपनछ रदजथ फद हत सलि भरलिछसर इचछ-सछसततरयछद रनषतरय सन अभधसछर ससतरछ और एस आदशाम सरछज सन सपनन सो बह ह आसछन भिछषछ र दभनतरयछ सन सछरनन लिछछ हत नथछभनतरयलि बछसडानन सन शालदखो र lsquoइचछ-सछसततरयछद बह सरलि सपषट आसछन भिछषछ र भलिखछ हआ दशामन हत जजसन सरझनन सन भलिए कससजी कतशानष सनजीसी तरयोगतरयछ सी आशतरयसछ नह स हत तरयह जछनसछर परस और आनसददछतरयस पछि हतrsquo14

copy ओरपरसछशा सशतरयप

ससदभिछमनरकरिरजरसछ

1 To live honorably to harm no one to give to each his own Ulpianus in Digesta of Justinianus

Augustus 11101

2 The sovereign is not bound by the laws-Ulpianus Digesta 1331

3 Justice is the constant and perpetual will to render to every man his due Digesta 1110

4 Political theories past and present have traditionally been concerned with who should be the

master (usually the king the dictator or government bureaucracy) and who should be the slaves -John

Hospers What Libertarianism Is

5 No one is anyone else master and no one is anyone else slave Since I am the one to decide how my

life is to be conducted just as you decide about yours I have no right (even if I had the power) to

make you my slave and be your master nor have you the right to become the master by enslaving me

Slavery is forced servitude Ibid

6 Government should intervene only in a RETALIATORY situation The government must never

INITIATE an action to create a better world mdash it is not the business of government to make an

advance decision about what counts as benefit Through laws government can prohibit various

aggressive actions but it cannot require the bringing about of supposedly beneficial ones John

Hospers What Libertarianism Is

7 The state of Nature has a law of Nature to govern it- John Locke Second Treatise on Civil

Government

8 no one ought to harm another in his life liberty and or property-Ibid

9 justice to hold just in case rights are respected -Peter Vallentyne in Nozickrsquos Libertarian Theory of

Justice

10 a right is something for which one can demand or enforce compliancerdquo Nozick in Philosophical

Explanations 1981 p 499

11 a If one mixes what one owns with something that is unowned one thereby comes to own the

unowned thing

b Each person owns her own labor

c If one mixes onersquos labor with unowned land one thereby comes to own the land

12 No body could think himself injured by the drinking of another man though he took a good

drought who had a whole river of the same water left him to quench his thirst and the case of land and

water where there is enough of both is perfectly the same-John Locke Second Treatise of Civil

Government Chapter 5

13 Why should onersquos entitlement extend to the whole object rather than just to the added value

onersquos labor has produced- Nozick Anarchy State and Utopia p 175

14 ldquoLibertarianism is very simply and clearly written and requires no technical knowledge on the part of

the reader Enjoyable informative readingrdquo- Nathaniel Branden as quoted by John Hospers in

Libertarianism A Political Philosophy for Tomorrow

Page 13: इच्छा—स्वातंत्र्यवाद(Libertarianism)

इस रह न जछनन-अनजछनन पथ फसजजीछद सछ अपरततरयक सरथमन सरन हए नजर आन हह न सखछद सछ सरथमन भिजी इसभलिए सरन हह कतरयखोकस तरयह वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ सी रछह सो आसछन बनछछ हत रगर सोरन सखछद दकतषटसोर सन सरछज र नतरयछतरय सी सथछपनछ अससभि हत रछबटीम नॉजजस सतरयस तरयह रछनछ थछ कस सखछद नतरयछतरय सी रछह सछ सबसन बड़ा योगदछ पतथर हत तरयकद सब अपनन-अपनन सख सी सपधछम र हखोगन ो उन लिोगखो सन सख सी भचसछ जो कससजी सछररशा ददड़ा योगद सन बछहर हह अथछ ददड़ा योगद र कतपड़ा योगद चसन हहmdashसदन सरनगछ इस सम सन सछथ नॉजजस सखछद दशामन सो कतशानषसर नतरयछतरय सन ससदभिम र सर ब-सर ब नसछर ह दनछ हत उससी पसस lsquoअनछस सटीनटी और तरयथ फटीोकतपतरयछrsquo जॉन लिछस(1632mdash1704) सन रछनछभधसछर ससबसधजी कतचछरखो सन आगन सछ भचसन हत रछजनजीभस दशामन सन असगम रछनछभधसछरखो सछ पक लिनन हए उसनन भलिखछ थछ कस रनषतरय परसकभ सन ह रवयकति और सरछन होछ हत परसकभ सन उसन जजीन ससतरछ ससपकतषपतति-ससबसधजी अभधसछर परछपत होन हह उनह स सन आधछर पर ह सरछज सन जड़ा योगदछ हत सरछज वतरयकतवयकति सी भनजजी एस सछमजभनस इचछ-आसछसकछओस सछ कतसछर हत उससी जसथरछ ससपननछ थछ अपनजी सछधजीनछ सन सखरतरय भिोग हन रनषतरय अपनजी नतसभगमस ससतरछ सन एस कहससन सो सरछज और सरसछर सो ससौप दनछ हत उसजी सन उन दोनखो सो तधछ और छस परछपत होजी हत चथ फसकस सरसछर लिोगखो सी इचछ सन बनजी थछ उनसी सहरभ सन चलिजी हत इसभलिए उससछ परथर समवतरय लिोगखो सी सछधजीनछ थछ अभधसछरखो सी रकछ सरनछ हत रछबटीम नॉजजस जॉन लिॉस सन परछसकभस अभधसछरखो सो सजीसछरछ हत उससन अनसछर तरयन अभधसछर रनषतरय होनन सी ससदटी हह इसभलिए इनसछ कससजी परसछर सन उललिसरन रनषतरयछ सन परभ अकमतरय अपरछध हत चथ फसकस सभिजी सन जजीन-ससबसधजी अभधसछर बरछबर हह इसभलिए रनषतरय सन ससपकतषपतति-ससबसधजी अभधसछर सछरछजजस नतभसछ सन बसधन होन हह न भिजी स रछनतरय हह जब स ससपकतषपतति सछ अजमन और हसछसरर कतभधरछनतरय र सन सन बगतर कससजी कहससछ धोखछदड़ा योगद और कोभि सन ससभि हो ससन नॉजजस सन अनसछर ससपकतषपतति अभधसछर थछ उनसन असरर सी ससबसधजी नतरयछतरय सन तससबसधजी जीन सछरछनतरय भसधिछसखो दछरछ सरझजी जछ ससजी हतmdash

1 तरयकद सोई वतरयकतवयकति नतरयछतरय सन भसधिछसखो सन अनसछर ससपकतषपतति अजजम सरछ हत ो उससो अजजम ससपकतषपतति सो अपनन अधजीन रखनन सछ अभधसछर हत अथछ

2 सोई वतरयकतवयकति कससजी ससपकतषपतति सो नतरयछतरय सन भसधिछस सन अनसछर ऐसन वतरयकतवयकति सी ओर सन असरर सन ददरछन परछपत सरछ हत जजससछ उस ससपकतषपतति पर कतभधस अभधसछर थछ ब भिजी

परछपतसछम अजजम ससपकतषपतति सो अपनन अधजीन रखनन सछ अभधसछर हत3 उपतरयमवयकति दो परकतभधतरयखो सन अलिछछ कससजी भिजी अनतरय र सन सन अजजम सी गई ससपकतषपतति

अनछभधसक सलजन सन भिजीर रछनजी जछएगजी

नॉजजस सरछधछन वतरयसथछ सछ कतरोध सरछ हत सरसछर और परशाछसन दछरछ उससन पक र कदए जछनन छलिन अननस सरषो सन बछजथ फद ह इसन लिछगथ फ रखनन सन भलिए सई ततरयछर नह स थछ उससन

अनसछर सरछधछन सी पधिभ ह दोषपथ फरम हत ह रनषतरय सी ससतरछ और ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो र सध लिगछजी हत ऐसछ परजी होछ हत कस ह सरछधछन सो एस परसछर सी चोर रछनछ हत ऐसजी चोर जो सरसछर अथछ रछजतरय दछरछ सछनथ फन और अभधसछर सन नछर पर सी जछजी हत सरसछर टीतकस सथ फलिनन सन भलिए बलिपरतरयोग सछ सहछरछ लिन ससजी हत उससन अनसछर रनषतरय सन तध ससपकतषपतति-अभधसछर पर उससी इचछ सन बगतर हसकनप सरनन सछ अभधसछर सरसछर सरन कससजी सो भिजी नह स हत दनसछर गर बखो सन भलिए भनरायःशालस भशाकछ सछसरतरय परिरहन भिोजन आछस आकद ससबसधजी सोई भिजी गभकतभध जो सरछधछन सन नछर पर जनछ सन बलिपथ फमस ऐसिी गई धनरछभशा दछरछ ससचछभलि हत अतध रछनजी जछएगजी अरछजसछछद नॉजजस सछ रछननछ थछ कस रछजतरय सो अलपछभधसछर ससपनन होनछ चछकहए उससछ दछभतरयत नछगरिरस-सलतरयछर सन भलिए बनछए गए कतधछन सो लिछगथ फ सरनछ थछ अपरछध जतसन डासतजी चोर धोखछदड़ा योगद लिथ फटी-खसोटी रछरपजीटी आकद सन रछरलिखो र सरछज सी रकछ स सजीभर हत बछसी दछभतरयत नछगरिरसखो दछरछ अपनन कतनस ससगिन सहसछर सछसततरयबोध एस सरछनछ सी भिछनछ सन ससपनन होनन चछकहए नॉजजस सन तरयन कतचछर हछसपसम सी भिछनछओस सन रनलि खछन हह उससन अनसछर lsquoसरसछर सी जरर सनलि कतदोह तरयछ उपद सो शाछस सरनन सन भलिए पड़ा योगदजी हत कतसछस अथछ दभनतरयछ सो बनहर बनछनन जतसन सछतरयरषो र उससी सोई भिथ फभरसछ नह स हत न ह सरसछर सछ सछर फतसलिछ सरनछ हत कस उसन कसस वतरयसछतरय सन कसनछ रनछफछ भरलि ससछ हत उससछ सछतरयम सछनथ फन सी सहछतरयछ सन आरकरिछरस सछतरयमछह सो भनतरयसकततर सरनछ हतrsquo6

इन कतचछरखो पर हर lsquoलितजनज फनतरयरrsquo सी छतरयछ दनख ससन हह नॉजजस सन अनसछर lsquoरछजनजीभस दशामन सी रथ फलिभिथ फ सरसतरयछrsquo इस रतरय पर कतचछर सरनछ नह स हत कस lsquoसरसछर सछ सरप सतसछ होनछ चछकहएrsquo बजलस तरयह दनखनछ हत कस lsquoकतरयछ सभिजी सन भलिए एस रछजतरय होनछ चछकहएrsquo नॉजजस रछजतरय सन औभचततरय पर हछलिछसकस उनजी गसभिजीरछ सन सछलि नह स उिछछ जजस रह कतपतरयरन जोसनफ परथ फधखो भरखछइलि बसभनन जतसन अरछजसछछद उिछन हह रगर नछगरिरस सलतरयछर और कतसछस सन कनतर र उससी भिथ फभरसछ सो बह सजीभर सर दननछ चछहछ हत नॉजजस रछजतरय थछ उससन उदनशतरयखो सी सरजीकछ सो आधभनस रछजनजीभस दशामन सी पररख सरसतरयछ रछनछ थछ इस ससबसध र ह सरहजीस शाछलद सन रहछन अनभिछद दछशामभनस जॉन लिॉस सन बनहद सर ब थछ लिॉस सछ सहनछ थछmdashlsquoसदरजी रछजतरय सो शाछभस सरनन सन भलिए परसकभ सन अपनन भनतरयर होन हहrsquo7

लिॉस सन अनसछर ह भनतरयर हतmdashlsquoनतरयछतरयrsquo जछकहर हत कस नतरयछतरय तरयहछस वतरयछपस ससदभिरषो र परतरयवयकति हआ हत उससछ रथ फलि ससदनशा हत कस दभनतरयछ र lsquoकससजी सो भिजी दथ फसरन सन जजीन ससतरछ थछ ससपकतषपतति सो हछभन पहसचछनन सछ सोई अभधसछर नह स हत rsquo8 lsquoसदरजी रछजतरयrsquo सी अधछररछ सो आगन बढ़छन हए नॉजजस आधभनस रछष-रछजतरय सन अभधसछरकनतर र सटीदजी सछ सझछ दनछ हत उससछ सहनछ थछ कस नछगरिरसखो र तरयह भरर नह स फतलिछतरयछ जछनछ चछकहए कस उनसी सरकछ सरसछर सन शाकतवयकतिशाछलिजी होनन पर भनभिमर हत और सरसछर जतसन-जतसन शाकतवयकतिशाछलिजी होगजी उनसी ससतरछ सरकछ और सरककतधि उसजी अनपछ र बढ़जी जछएसगजी रनषतरय दथ फसरन रनषतरय सन रछजतरय सन आधछर पर नह स

रखतरयरायः परसकभ सरछज थछ अपनजी जररखो सन आधछर पर जड़ा योगदछ होछ हत उससन अनसछर रछजतरय सी शाकतवयकतितरयखो सछ उपतरयोग नछगरिरसखो सो एस-दथ फसरन सी रदद सरनन अपनन कहखो सी सतरयस सरकछ सरनन सी सहज-सछभिछकतस परककतषपतति सन उतपरनरस सन रप र कसतरयछ जछनछ चछकहए न कस उनसन कतरधि अरोधस शाकतवयकति सन रप र वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ थछ अपनन सससछधनखो सछ अपनन सख और ससतरछ सन भलिए परतरयोग कसए जछनन सन अभधसछर सो ह जखलिछड़ा योगद सछ उदछहरर दनसर सरझछनन सी सोभशाशा सरछ हतmdashlsquoरछन लिजीजजए सोई वतरयछसछभतरयस जखलिछड़ा योगद कससजी टी र सन भलिए अपनजी शारषो पर खनलिनन सन भलिए ततरयछर होछ हत शाम सन अनसछर ह तरय सर लिनछ हत कस ह खनलि सन भलिए कतबसन कटीसटीखो सन परछपत धनरछभशा सछ पछसच परभशा लिनगछ आतरयोजस जखलिछड़ा योगद सन रछनदनतरय तरयछ सरजीशान सो लिनसर सददनबछजजी सर ससन हह लिनकसन बछद र अनबसध सन असगम परछपत होनन छलिजी धनरछभशा सो इचछनसछर खचम सरनन सछ सछमभधसछर सनलि उस जखलिछड़ा योगद सो होगछ एस बछर अनबसध सर लिननन सन बछद टी र परबसधन अथछ कससजी भिजी अनतरय सो तरयह अभधसछर नह स रह जछछ कस ह जखलिछड़ा योगद सन अनबसध सन ह भरलिनन छलिजी धनरछभशा सन खचम सो लिनसर कससजी परसछर सछ सछलि-जछब सरनrsquo

बजीसजीस शाछलद र पथ फसजजीछद सन औभचततरय सो दशाछमनन सन भलिए उससो रछनजीतरय ससतरछ सन सछथ जोड़ा योगदसर दनखनन सी सोभशाशा लिगछछर होनन लिगजी थजीस रनषतरय ससतर हत ह अपनजी रजजी सछ रछभलिस हत उससन अपनन अभधसछर हह कससजी सो उससी ससतरछ र दखलि दननन सछ अभधसछर नह स हतmdashरछनजीतरय ससतरछ और अजसरछ सन नछर पर तरयन बछ खथ फब उछलिजी जछ रह थजीस रछजतरय चथ फसकस जनछ सी सछरथ फकहस इचछ सछ परभभनभधत सरछ हत इसभलिए वतरयकतवयकति-सछसततरय सन नछर पर वतरयकतवयकतिछद सछ नछरछ भिजी सफलि हो ससछ थछ जब रछजतरय सन अभधसछर कनतर सो सजीभर सर कदतरयछ जछए तरयकद वतरयकतवयकतिरछतर अपनन अभधसछरखो सन परभ जछगरस हत ह स-चनछ स-अनशाछभस हत ो रछजतरय सी भिथ फभरसछ अपनन आप ह भसरटी जछजी हत लिनकसन आजछद सछ अभभिपरछतरय तरयकद सनलि अपनजी ससपकतषपतति और सससछधनखो सछ रनरछनछ उपतरयोग हत ब तरयह रछनछ जछएगछ कस वतरयकतवयकति सी ससतरछ सछ उपतरयोग उससो पथ फसजजीछद छसखो सन हछथखो सछ जखलिदनछ बनछनन सन भलिए कसतरयछ जछ रहछ हत नॉजजस वतरयकतवयकति सो अपनजी ससपकतषपतति और सससछधनखो सन भनबक निरबध उपतरयोग सछ अभधसछर दननन सछ जोरदछर सरथमन सरछ हत अपरततरयक रप सन ह सजीसछर लिनछ हत कस रनषतरय असनलिछ हत ह भिथ फलि जछछ हत कस ससतरछ सछ धतरयनतरय वतरयकतवयकति सो उससी भनजछ सन दछतरयरन र सतद सर दननछ नह स हत बजलस सरछज र सबसन सछथ रहन हए अपनन समरछन अजसरछबोध एस अभभिवतरयकतवयकति सदशालि सो बचछए रखनन सछ अभधसछर हत तरयह ससतरछ सी नसछरछतरस वतरयछखतरयछ हत इसपर कतचछर सरन सरतरय नॉजजस सरछज सलतरयछर भशाकछ जतसन ससछरछतरस रथ फलतरयखो सी एसछएस उपनकछ सर दनछ हत दथ फसरन इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सी भिछसभ सरछधछन पररछलिजी सी आलिोचनछ सरन हए ह उससो सरसछर सी ओर सन अरोधस सछरमछह रछन लिनछ हत जो उससन अनसछर ससपकतषपतति पर रनषतरय सन नतभस अभधसछर र सटीदजी सछ सछर सरजी हत ो कतरयछ सरछज सलतरयछर जतसजी सोई अधछररछ नह स हत और जो सपधछम र

कससजी सछरर कतपड़ा योगद चसन हह उनसन कतसछस सो लिनसर रछजतरय और सरछज सी सोई जजमरनदछर नह स हत नॉजजस इन परशनखो सो नजरसदछज सर जछछ हत उससछ रछननछ हत कस जब रछजतरय सी ओर सन नतरयथ फनर परभबसध हखोगन रनषतरय-रछतर सो अपनन दछरछ अजजम सी गई ससपदछ पर अभधसछर होगछ ब सभिजी लिोग अपनन-अपनन कतसछस सन भलिए सरकतपम भिछ सन सछतरयम सरगन सरछज र सभिजी सो कतसछस सन सरछन असर और ससतरछ रहनगजी ो एस भिजी वतरयकतवयकति कतसछस सन लिछभिखो सन सभच न रहनगछ और सरछज उस आदशाम सी ओर अगरसर होगछ जो रनषतरयछ सछ सबसन बड़ा योगदछ सपनछ हत इससन भलिए ह रनषतरय सन अभधसछरखो सी वतरयछखतरयछ सरछ हत सहनन सी आशतरयसछ नह स हत कस नॉजजस सी रछनछभधसछर ससबसधजी अधछररछ रखतरयरायः ससपकतषपतति पर अभधसछर एस तससबसधजी ससतरछ पर सकद हत

इचछ-सछसततरयछद एस रछनछभधसछर

वतरयकतवयकति कतशानष सन ससदभिम र ससतरछ समरछनजनस वतरयहछर जजीन-सरकछ असरखो सी सरछनछ अभभिवतरयकतवयकति थछ अजजम ससपकतषपतति सन ऐजचस उपतरयोग सछ अभधसछर हत कससजी सरछज र इन अभधसछरखो सी अनपजसथभ र रछनछ जछएगछ कस हछस वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ खरन र हह तरयहछस जजन अभधसछरखो सो ससतरछ सछ पतरयछमतरय रछनछ गतरयछ हत न वतरयकतवयकति सन रथ फलिभिथ फ अभधसछर हह सरछज र सजमरभलि होनन सन पथ फम भिजी न रनषतरय सो परछपत होन हह सरछजजीसरर सी आनपछभस सफलिछ सरछज र नछगरिरस अभधसछरखो सी उपलिलधछ सन सर पर भनभिमर सरजी हत उसजी सन सरछज र नतरयछतरय सी पति सछ अनरछन लिगछतरयछ जछ ससछ हत दथ फसरन शालदखो र अभधसछर सरछज र नतरयछतरय सी सथछपनछ सो ससभि बनछन हह चथ फसकस तरयन वतरयकतवयकति सन रदभलिस अभधसछर हह इसभलिए वतरयकतवयकति सो उनसन भलिए आछज उिछनन थछ आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर ससरषम सरनन सछ अभधसछर भिजी सहज परछपत होछ हत नॉजजस सरछज र नतरयछतरय सन सरप सो लिनसर बह सपषट न हो कसस अभधसछरखो सी उसनन जोरदछर सछलि सी हत ह अभधसछरखो सो नतरयछतरय सछ पतरयछमतरय रछनछ हह सरछज र lsquoनतरयछतरय सी पसड़ा योगद भिजी स ससभि हत जब स हछस रछनछभधसछरखो सछ समरछन होछ हतrsquo9mdashतरयह बछ उसनन अननस ससदभिरषो सन सछथ सई बछर-ररछ-कफरछसर सह हत उससछ रछननछ हत कस अभधसछर रनषतरय सी ससतरछ सछ परजीस हह आदशाम सरछज र तरयन वतरयकतवयकति सो सहजरप र परछपत होनन चछकहए इचछ-सछसततरयछद कतचछरस इसर अभभिवतरयकतवयकति सी ससतरछ थछ ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो जतरयछदछ रहत दनन हह उनसछ रछननछ हत कस अजजम ससपकतषपतति पर रनषतरय सछ पथ फरछ अभधसछर हत और रछजतरय सरन कससजी सो भिजी इस अभधसछर र हसकनप सरनन सछ अभधसछर नह स हत जो सछनथ फनजी रप सन जजससछ हत ह उससो सहज-सछभिछकतस रप र परछपत होmdashतरयह इचछ-सछसततरयछद नतरयछतरय सछ आधछर-भसधिछस हत ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो सो लिनसर उनसछ आगरह इनछ अभधस हत कस अभभिवतरयकतवयकति सछसततरय जो

रछनजीतरय ससतरछ सछ असलिजी पहचछन हत सदछभच पजीन थ फ टीछ परजी होछ हत आगन हर नॉजजस सी नतरयछतरयछधछरिर सरछज सी परिरसलपनछ र अभधसछरखो सन रहत पर कतचछर सरगन तरयह जछननन सी सोभशाशा सरगन कस उससी lsquoसतrsquo अथछ lsquoआतर-सछभरतrsquo सी सतधिछसभसी कतरयछ हत सछथ ह हर इसपर भिजी कतचछर सरगन कस नॉजजस सन भलिए ससपकतषपतति अभधसछर ससपकतषपतति सन रछतरयनन थछ उससी कतभशाषटतरयछस कतरयछ हह

1 समसलिभि रदभलिस अभधसछर

नॉजजस सन भलिए नतरयछतरयछधछरिर सरछज सी पहलिजी कतशानषछ हत कस उसर वतरयकतवयकति सन रथ फलिभिथ फ अभधसछर सरजक होनन चछकहए हछलिछसकस हछस उससछ भचसन सनलि ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो सी कतनचनछ स सजीभर होसर रह जछछ हत उससन अनसछर परततरयनस रनषतरय सछ अजजम ससपकतषपतति पर पथ फरछमभधसछर हत ह उससो अपनजी रजजी सन अनसछर खचम सर ससछ हत दछन र दन ससछ हत इचछ-सछ सततरयछद कतचछरस रछन न आए हह कस रनषतरय अपनछ रछभलिस सतरयस होछ हत नॉजजस सी पसस lsquoअनछस सटीनटी एसडा तरयथ फटीोकतपतरयछrsquo र lsquoआतर-सछभरतrsquo(सनलफ आनरभशाप) शालद सनलि एस बछर उस सरतरय आछ हत जब ह सरछधछन और बनगछर पर चचछम सरछ हत उससी परिरभिछषछ र आतर-सछभरत ह असथछ हत जब सछरजी और स एस और सरछन हो अपनन शार र पर सबसन पहलिछ अभधसछर रनषतरय सछ हत अपनन शर एस तरयोगतरयछ सन बलि पर ह जो भिजी अजजम सरछ हत उससछ लिछभि उसन भरलिनछ ह चछकहए आतरसछभरत सन अलिछछ ह lsquoससपथ फरम सछभरतrsquo सी अधछररछ सो भिजी सपषट सरछ हत उससन अनसछर सरछज र नतरयछतरय सी उपजसथभ भिजी ससभि हत जब वतरयकतवयकति सो अपनन सरछई पर पथ फरछ अभधसछर हो ह अजजम ससपकतषपतति सो बनचनन असरिर सरनन सो पथ फर रह स सतर हो आतररकछ और ससपकतषपतति सी सरकछ सन भलिए शातर सछ परभसछर सरनन कहससछ सो टीछलिनन नससछन सी तध र सखो सन भिरपछई सरनन सछ अभधसछर वतरयकतवयकति सो भरलिनछ चछकहए तरयह भिजी lsquoससपथ फरम सछभरत सी शनरजी र आछ हत ससपथ फरम सछभरत सी दथ फसर रटीनछएस ससपकतषपतति सन असरर सरकछ दसगखो थछ कससजी भिजी अनतरय परसछर सी आपदछ सन ससपकतषपतति सो होनन छलिन नससछन सन बचछ सन अभधसछर सन रप र आछ हत तरयह ससपकतषपतति अभधसछर सन परभ दथ फसरखो सी कतनम सहरभ नतभस सछररतरयम थछ ससपकतषपतति सन उपतरयोग सो लिनसर सछरजी सन असजीभर अभधसछर सछ परजीस होजी हत लिनकसन lsquoससपथ फरम सछभरतrsquo सछ आशातरय अजजम ससपकतषपतति सन रनरछनन परतरयोग सछ अभधसछर नह स हत हछसी जखलिछड़ा योगद सो रतदछन र इस बछ सछ पथ फरछ अभधसछर होछ हत कस ह अपनजी जसटीस सछ सरछलि कदखछसर परभकदसद टी र सो रतदछन र पथ फर रह सछ

दन उससन लिगछछर गोलि दछगन लिनकसन उससो हछसी जसटीस सन परभकदसद सछ भसर फोड़ा योगदनन सछ अभधसछर नह स कदतरयछ जछ ससछ वतरयकतवयकति इस बछ सन भलिए पथ फरम स सतर हत कस अजजम ससपकतषपतति सछ कतभधरछनतरय ढसग सन अपनन सख एस स सतरछ सन कतसछर हन परतरयोग सरन लिनकसन दथ फसरखो सो उससन रछधतरयर सन हछभन पहसचछए तरयह स सतरछ उसन हरभगज नह स द जछ ससजी कतरयखोकस परसछरछसर र ऐसछ सरनछ दथ फसरखो सन जजीन र अछसभ हसकनप हत जजससछ इचछ-सछ सततरयछद कतचछरस कतरोध सर न हह सछफ हत कस ससपकतषपतति पर ससपथ फरम अभधसछरिरछ सछ भिछ भिजी दथ फसरन सन अभधसछर और जजीन सछ समरछन सरनन सी भिछनछ सन जड़ा योगदछ हत उसर सनलि न तध उपतरयोग सजमरभलि हह जो कतबनछ दथ फसरन सन जजीन और स सतरछ र अछसभ अनछभधसछर हसकनप कसए बगतर कतभधरछनतरय ढसग सन परदछन कसए जछ न हह इसभलिए ससपथ फरम सछभरत भिजी सरछज दछरछ रतरयछमकद भनतरयसकततर उपतरयोग भलिए होछ हत इसभलिए स कतदछनखो नन इससन भलिए lsquoसजीभर भनजजी-सछभरतrsquo भिजी सहछ हत हछलिछसकस सतरयस नॉजजस इस शालद-तरयगर सन परतरयोग सन बचछ हत ह भनजजी ससपकतषपतति सो जरर रछनछ हत उससछ जोरदछर र सन सन सरथमन भिजी सरछ हत सछथ ह जोड़ा योगद दनछ हत कस वतरयकतवयकति कतबनछ दथ फसरखो सो कससजी भिजी परसछर भिजी परसछर सी कभ पहसचछए उगरछ कदखछए तरयछ दथ फसरखो सी स सतरछ सो बछभध कसए भनजजी ससपकतषपतति सन उपतरयोग हन पथ फर रह स सतर हत

2 नतरयछतरयससग अभधगरहर

ससपकतषपतति सन अजमन सो लिनसर इचछ-सछसततरयछद दकतषटसोर पथ फर रह सपषट हत रनषतरय सछ सनलि उसजी ससपकतषपतति सन उपतरयोग पर नतभस अभधसछर हत जो उसनन नतरयछतरय ससग ढसग सन अजजम सी हो ऐसजी ससपकतषपतति जो उसनन बलिपथ फमस हभथतरयछई गई हो जजससन अजमन र उससछ सोई तरयोगदछन न हो उससन उपतरयोग सछ वतरयकतवयकति सो सोई नतभस अभधसछर नह स हत रगर सरछज र हर बछर आदशाम सन सछर नह स चलिछतरयछ जछ ससछ स वतरयछहछरिरस दकतषटसोर भिजी अपनछनछ पड़ा योगदछ हत रनषतरय दथ फसरन सन शर सन सन अजजम स सछ उपतरयोग सरन तरयह उभच नह स हत कसस तरयकद उस असछभरत तरयवयकति सससछधनखो तरयछनजी ऐसन सससछधनखो दछरछ जजनपर वतरयकतवयकति सछ तध अभधसछर न हो सी रदद सन तरयकद ह स अजजम सरछ हत ब उस उतपछद पर कसससछ अभधसछर रछनछ जछएगछ नतरयछतरयससग अभधगरहर र इसजी पर कतचछर कसतरयछ गतरयछ हत उससन अनसछर ऐसछ परततरयनस वतरयकतवयकति जो असछभरततरयवयकति ससपकतषपतति पर अपनछ दछछ सरन हए उससन स अजजम सरछ हत उससन भलिए उभच हत कस अजजम उतपछद सन बड़ा योगदन कहससन सो द थ फसरखो सन भलिए ोड़ा योगद दन तरयह सजीधछ-सछ वतरयछहछरिरस दकतषटसोर हत जजससो रछनजीतरय सरजोरिरतरयखो सन बजीच सछरसजसतरय थछ सरछज र शाछसभ और वतरयसथछ बनछए रखनन सी अनसररजीतरय सोभशाशा सन रप र भिजी दनख ससन हह तरयह वतरयछहछरिरसछ सन दबछ ह हह कस परछतरयरायः सभिजी इचछ-सछसततरयछद कतदछन असछभरततरयवयकति ससपकतषपतति

पर सलजन सी जसथभ सो सजीसछरन हह लिनकसन न उस असथछतरयजी अभधसछर तरयछ वतरयसथछ सो उसजी सजीरछ स रछनतरयछ दनन हह जब स ह स नतरयथ फनर शारषो सछ पछलिन सरछ हत उनसन इस दकतषटसोर सी आलिोचनछ भिजी होजी रह हत lsquoअनछभधसक ससपकतषपतति पर अभधसछरrsquo सी जीन भभिनन जसथभतरयखो सी चचछम इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो नन सी हत उनसन अनसछर रछन लिजीजजए सोई वतरयकतवयकति कससजी ऐसन सससछधन पर जो उससन सछभरत सन बछहर हत शर सरन हए स अजजम सरछ हत अथछ जजससछ ह सससछधन हत उससन सछथ भरलिसर शर सरन हए उतपछदन र सहछतरयस बनछ हतmdashब उससछ उस उतपछद पर कसनछ और कसस सजीरछ स अभधसछर होगछ

कतबलिसलि भिजी नह सशाथ फनतरयrsquo आलिोचस खरछ जछब दनन हह उनसन अनसछर तरयकद सोई वतरयकतवयकति चतरछहन पर खड़ा योगद सछर सन शाजीशाखो सी बगतर उससन सछरजी सी अनरभ सन आसर सफछई सरनन लिगन ो उससो उस सछर सछ सछभरत नह स कदतरयछ जछ ससछ इससन सरथमन र तरयकद सोई तरयह दछछ सरन कस इस परसछर भरलिछ-जलिछ शर आशतरयस हत और सरछज र कतबनछ शर सछ सछझछ कसए सछर नह स चलिछ ब ो नतरयछतरय-ससग अभधसछरिरछ सी अधछररछ ह अथमह न होसर रह जछएगजी कतरयखोकस जीसरछ अचछनस बजीच र आसर दथ फसरन वतरयकतवयकति दछरछ ससपकतषपतति पर बलिछ त सलजन सो भिजी बतध रोकतष सर ससछ हत इससन उस वतरयकतवयकति सन अभधसछरखो सछ सजीधछ हनन होगछ जो उतपछदन सन भलिए छसई जजमरनदछर हत दथ फसरन वतरयकतवयकति नन दबसगई कदखछसर जजससन उतपछद सो सलजछनन सी सोभशाशा सी हत रछजशाछह और सछमछजतरयछद र तरयह होछ थछ अपनन समछटी तरयछ आशतरयदछछ सो परसनन सरनन सन भलिए ऐसछ सझछ उनसन रसह-लिगन दरबछर परछतरयरायः दनन ह रहन थन तरयछतरछ सन ददरछन जसगलि र एस रछ कतबछ लिननन सछ रलिब तरयह नह स हत कस आप उसपर सछभरत सछ दछछ िोसनन लिग जीसरन अभधगरहर अथछ सलजन सन रछधतरयर सन अजजम ससपकतषपतति पर आशतरयस नह स कस ह आपसन ससपथ फरम सछभरत छलिजी ह हो उनसन सछभरत सो लिनसर दथ फसरन लिोगखो सी भिजी तसजी ह दछनदछर ससभि हत उस असथछ र छसकतस सछरजी जछनबथ फझसर तरयछ अनजछनन ह अपनजी दछनदछर पनशा सरनन र चथ फस भिजी ससछ हत सछफ हत कस सछससछरिरस सओस पर ससपकतषपतति अभधसछरिरछ ऐभहछभसस ससदभिम भलिए रहन हह तरयह सरसतरयछएस इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन सरक पहलिन सन ह थजीस नॉजजस नन उससी सरलि और सटी स कतनचनछ सी हत

ससपकतषपतति अभधगरहर सो लिनसर रछबटीम नॉजजस िोस नजीजन पर नह स पहसच पछछ इस कतषतरय र उससछ रन ससशातरयगरस हत ह लिॉस सन सहरभ दशाछमन हए शर सन सजमरशर पर अपनछ धतरयछन सकद रखछ हत उललिनखनजीतरय हत कस ईसछई परसपरछ र सरस भिथ फभर पररछतरछ सी रछनजी जछजी हत रछजछ धरजी पर पररछतरछ सन परर-पतर सछ परभभनभध हत रछजछ सो दतजीतरय-अभधसछर सन ससपनन रछननन छलिन सोलिहजीस शाछलद सन असगरनजजी लिनखस रछबटीम कफलरर नन भलिखछ थछ कस पररछतरछ नन सरस भिथ फभर ईसछ रसजीह सो ससौपजी थजी रसजीह नन उससो नछगरिरसखो सन बजीच कतभिछजज सर कदतरयछ कफलरर सन सथन कस पररछतरछ नन ससपथ फरम धरछ ईशवर सन परभभनभध तरयछनजी

रछजछ सो ससौपजी गई थजी सछ कतरोध सरन हए लिॉस नन lsquoसतकससडा कटीट ज आन गनमरटीrsquo र भलिखछ कस ईशवर सन सछरनन रछजछ और परजछ सन परशन उिछनन सछ सोई औभचततरय नह स हत उससन अनसछर पररछतरछ नन जरजीन सजीधन जनसछधछरर सो उससी सछरछनतरय दनखभिछलि सन भलिए ससौपजी थजी इसभलिए ह सछभरत सन परन हत परततरयनस वतरयकतवयकति सछ उसपर उनछ ह अभधसछर हत जजनछ कससजी दथ फसरन सछ हत कससजी वतरयकतवयकति दछरछ शानष सरछज सी रजजी सन बगतर परछसकभस ससपकतषपतति और सससछधनखो पर कससजी भिजी परसछर सी दछनदछर अतध सह जछएगजी ब रनषतरय सन बस र कतरयछ हत भिथ फ-उतपछद पर उससी दछनदछर सछ आधछर कतरयछ हो लिॉस सछ रछननछ हत कस रनषतरय परिरशर सन जरिरतरयन असछभरत तरयवयकति धरछ पर भनजजी अभधसछरिरछ सछ दछछ सर ससछ हत lsquoसतकससडा कटटी ज आन कद भसकतलि गनमरटीrsquo सन पछसचन अधतरयछतरय र ह सम दनछ हतmdash

1 तरयकद सोई वतरयकतवयकति अपनन सछभरत तरयवयकति स सो कससजी ऐसजी स र भरलिछछ हत जजससछ सोई सछरजी नह स हत ो ह स उस वतरयकतवयकति सी रछन लिजी जछजी हत2 परततरयनस रनषतरय सो अपनन शर पर पथ फरछ अभधसछर हत3 इसभलिए जब सोई वतरयकतवयकति अपनन शर सो जजससछ ह सछरजी हत असछभरत तरयवयकति

भिथ फभर सन तरयोग सरछ हत ो ह उसपर सछभरत परछपत सर लिनछ हत11

लिॉस सछ lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर ससपकतषपतति-अभधसछर सन पक र कदतरयछ गतरयछ तरयह सम दोषपथ फरम थछ चथ फसकस अनतरयछनतरय परछजरतरयखो सजग सी भिछसभ रनषतरय भिजी परसकभ सछ ह कहससछ हत इसभलिए शाोधन परिरशाोधन अथछ रपछसरर सन बहछनन वतरयकतवयकति दछरछ परछसकभस सससछधनखो पर जजन सरषो सन आधछर पर भनजजी अभधसछरिरछ सछ दछनदछर सी जछजी हत उसजी रह उनह स सरषो सन आधछर पर परछसकभस ससपदछ होनन सन सछरर रनषतरय पर भिजी परसकभ तरयछ सरछज सी दछनदछर ससभि हत उस असथछ र रनषतरय सी अकतसलि ससतरछ सी अधछररछ खटीछई र पड़ा योगद ससजी हत इन सभरतरयखो सन बछजथ फद लिॉस सछ कतचछर आधभनस इचछ-सछसततरयछद कतदछनखो सो आसकतषम सरछ हत सतरयस नॉजजस नन भिजी शर-सजमरशर सन कतचछर सो दोषपथ फरम रछनछ थछ हछलिछसकस ह उससछ सछथमस कतसलप दननन र असरथम रहछ थछ नॉजजस सन अनसछर lsquoशर-सजमरशरrsquo सन भसधिछस सी सरजोर हत कस इस आधछर पर हए ससपकतषपतति असरर पर सछभरत सी सजीरछ सन बछरन र िोस सरछधछन नह स दनछ उदछहरर सन भलिए रछन लिजीजजए रसगलिगरह सी तरयछतरछ पर भनसलिछ तरयछतरजी उस गरह पर उरनन र सछरतरयछब हो जछछ हत रसगलि सी सह पर उरनन सन बछद ह उस सथलि सी सफछई सरछ हत लिसबन परिरशर सन बछद ह उस सथलि सो सछफ और सरलि सरनन र सछरतरयछब हो जछछ हत अब तरयकद रसगलिगरह पर उरनन छलिछ ह पहलिछ असरिरक तरयछतरजी हत ो सछलि उिछ हत कस शर-सजमरशर सन भसधिछस सन अनसछर उससछ कसनजी भिथ फभर पर अभधसछर होगछ कतरयछ पथ फरछ रसगलि गरह उससछ रछन भलितरयछ जछनछ चछकहए अथछ सनलि ह सथलि जजनछ उसनन सछफ कसतरयछ हत नॉजजस इस परशन सो तरयह स ोड़ा योगद दनछ हत उषपततिर नह स दनछ उससी ओर एस सझछ तरयह भिजी आछ हत कस lsquoशर-सजमरशरrsquo सन कतचछर सो ह

कसनछरन सर अभधसछरिरछ सी सरसतरयछ पर वतरयकतवयकतिरछतर सी रदजथ फदगजी थछ उससी रथ फलिभिथ फ आशतरयसछ सो धतरयछन र रख उपतरयोभगछछद दकतषटसोर सन कतचछर कसतरयछ जछए

आगन बढ़नन सन पहलिन उभच होगछ कस उस सरसतरयछ पर कतचछर सर भलितरयछ जछए जजससछ हरनन ऊपर उललिनख कसतरयछ हत तरयछनजी असछभरततरयवयकति तरयछनजी नतसभगमस ससपदछ पर भनजजी अभधसछरिरछ सो कसस परसछर परिरभिछकतष कसतरयछ जछए उससन गजीसरर सछ आधछर कतरयछ हो lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर वतरयकतवयकति सी ससपकतषपतति कसनजी और कसस सजीरछ स उभच हत स कतदछन इसन सजीरछह न रछनन हह उनसन अनसछर तरयह रनषतरय पर हत कस अपनजी तरयोगतरयछ और सछररतरयम सन बलि पर ह असछभरततरयवयकति सओस सन जजनन बड़ा योगदन कहससन पर दछछ िखोस ससछ हत ह उससछ अभधसछर हतmdashजो उससो भरलिनछ ह चछकहए लिनकसन उनसन आगन भिजी वतरयछहछरिरस सरसतरयछएस सर नह स हत lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर रनषतरय जजस ससपकतषपतति पर अपनजी दछनदछर परस सरनछ चछहछ हत ससभि हत उससन पहलिन सन ह लिोग उससछ कससजी ओर रप र उपतरयोग सर चसन हखो उदछहरर सन भलिए एस कससछन जसगलि सो सछफ सर उससो खनजी लिछतरयस बनछछ हत ह सछफ सी गई जरजीन पर अपनन सछभरत सछ दछछ भिजी सरछ हत लिनकसन कससछन जरजीन सो उपतरयोग र लिछनन छलिछ असनलिछ पहलिछ वतरयकतवयकति नह स हत तरयह पथ फर रह ससभि हत कस उससन पहलिन भिजी स लिोग उससछ उपतरयोग सर चसन हखो गछस सन आसपछस खछलिजी पड़ा योगद जरजीन सछ उपतरयोग लिोग पशाओस सो बछसधनन उपलिन थछपनन सन भलिए सरन हह बछद र उस जरजीन पर सोई वतरयकतवयकति रर बनछ लिनछ हत अथछ खनजी तरयछ स और सरनन लिगछ हत तरयकद परथर उपतरयोग ह सछभरत सी शाम हत ो बछद र जजसनन उस जरजीन पर गकह-भनरछमर कसतरयछ हत उससछ अभधसछर अतध रछनछ जछनछ चछकहए कसस अतध सहन जछनन सी बछ ब स भनरछधछर हत जब स कस बछसी लिोगखो सो उससन सोई आपकतषपतति न हो तरयकद ह सरछज दछरछ रछनतरय चलिन हत ो ऐसन ससपकतषपतति अभधसछर सो रछनतरयछ दननजी होगजी हछलिछसकस तरयह भिजी ससभिछनछ हत कस उस ससपकतषपतति अभधसछर सन शानष लिोगखो सो सोई भशासछतरय न हो कसस हरनशाछ ह उनह सोई भशासछतरय तरयछ नससछन न होगछ तरयह सहनछ बह ह सकिन हत तरयह भिजी ससभि हत कस उस सलजन सन सनलि ससबसभध वतरयकतवयकति सो लिछभि हो जबकस बछसी गछस छलिखो सो नससछन उिछनछ पड़ा योगद रहछ हो कतरयछ उस असथछ र भिजी उस वतरयकतवयकति सन ससपकतषपतति परछभधसछर सो तध रछनछ जछएगछ इस सम सन बछद सरछधछन सन भलिए नॉजजस पनरायः लिॉस सी ओर दनखनन लिगछ हत और लिॉस ऐसन ससपकतषपतति परछभधसछर सो जजससन दथ फसरखो सो हछभन पहसचनन सी ससभिछनछ हो इस शाम सन सछथ सजीसकभ दनछ हत कस दथ फसरखो सन भलिए भिजी शनषठ और पतरयछमपत कहससछ ोड़ा योगद कदतरयछ जछनछ चछकहएmdash

lsquoबहजी नद सन पछनजी पजी लिननन सन कससजी सो नससछन पहसच ससछ हत इससी सोई सलपनछ भिजी नह स सर ससछ भिलिन कससजी नन उससन आससि जलि कतपतरयछ हो कतरयखोकस नद तसजी सी तसजी हछस होगजी दोनखो सी पतरयछस बझछनन सन भलिए पतरयछमपत तरयकद बछ दोनखो सन भलिए िीस-िछस पतरयछमपत रछतरछ र उपलिलध भिथ फभर सन बछरन र भिजी सह जछ ससजी हतrsquo12 नॉजजस सन अनसछर असछभरततरयवयकति

ससपकतषपतति पर अभधसछर दशाछमनन सन भलिए लिॉस सन उपतरयमवयकति परभबसध सछ पछलिन कसतरयछ जछनछ चछकहए हछलिछसकस इस सम र इनजी खछभरतरयछस हह कस सतरयस नॉजजस ह उससन ससषट नह स हो पछछ अपनन सम सो आगन बढ़छछ हआ ह भलिखछ हत lsquoकससजी भिजी वतरयकतवयकति सछ सछभरत उससन अभधस भिलिछ कतरयखो हो जजनछ उसनन कससजी पदछथम सी रथ फलतरयषपततिछ सो बढ़छनन र तरयोगदछन कदतरयछ हतrsquo13 असभर भनषसषम पर पहसचनन सन पहलिन ह जसथभ सी पथ फर वतरयछखतरयछ सरछ हत सोई वतरयकतवयकति कससजी स सछ सछभरत हछभसलि सरनन सन भलिए अपनछ शर कतरयखो लिगछछ हत शाछतरयद इसभलिए कस उससन पछस सनलि उससछ शर हत उसजी सन रछधतरयर सन ह अपनजी उपतरयोभगछ दशाछम ससछ हत जब सोई वतरयकतवयकति असछभरततरयवयकति स पर अपनछ शर लिगछछ हत जो उससछ शर उस स पर छ जछछ हत उससछ परभिछ स पर सपषट झलिसनन लिगछ हत शर सन पचछ स िीस पहलिन जतसजी नह स रहजी शर सछ तरयह परसछर दथ फसरखो सन रसछबलिन स पर शभरस सी दछनदछर सो पषट सरछ हत लिनकसन शर सछ सरप कतरयछ हो कतरयछ कससजी भिजी परसछर सन शर सन स पर दछनदछर सर पछनछ नतभस होगछ नॉजजस इस एस उदछहरर सन रछधतरयर सन सपषट सरछ हत lsquoरछन लिजीजजए रनरन हछथ र टीरछटीर सन सथ फप सन भिर एस सनन हत उस सनन सो रह तरयकद सरद सी लिहरखो पर बहछ दथ फस ो सथ फप सन सर सरद र द थ फर स फतलि जछएसगन कतरयछ उससन आधछर पर सरद सन उनन कहससन पर जहछस स टीरछटीर सथ फप सन सर फतलिन हह रह अपनन सछभरत सछ दछछ सर ससछ हथ फस जछकहर हत तरयह रथ फखमछपथ फरम बछ होगजीrsquo इससन बछद ह भनषसषम पर आछ हत कस ह शर सछभरत कदलिछनन र सहछतरयस हत जजससन स सन रथ फलतरय र ककतधि होजी हत ह अपनजी और सरछज सी नजरखो र अभधस रथ फलतरयछन होछ हो तरयह एस रहतपथ फरम भनषसषम हत जो जजीन सन उदनशतरय थछ सरछज र रनषतरय सी उपतरयोभगछ सन भलिए रछगमदशामस सछ सछर सरछ हत सोई सछतरयम जो सनलि वतरयकतवयकति कतशानष सन भलिए रथ फलतरयछन हत बछसी लिोगखो सन भलिए वतरयथम बजलस नससछनदनह ो उससछ सससछर र उससछ छसकतस रथ फलतरय शाथ फनतरय हत उदछहरर सन भलिए उपतरयमवयकति उदछहरर र ऐसछ हो ससछ हत कस टीरछटीर सथ फप सो पछनजी पर बहछनछ कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए खनलि हो उसन उससन खशाजी भरलिजी हो लिनकसन तरयकद उससन सरद र कससजी परसछर सछ परदथ फषर फतलिछ हत ो उससछ नससछन पथ फरन सरछज सो होगछ जछकहर हत कस वतरयकतवयकति सछ शर-उतपछद न सनलि उससन भलिए बजलस बछसी सरछज उपतरयोगजी होनछ चछकहए भिजी वतरयकतवयकति सी उसपर दछनदछर तध रछनजी जछएगजी शर सछ ससछरछतरस उपतरयोग अपनन सछथ-सछथ दथ फसरखो सछ भिजी भिलिछ दनखनछ ह सतछभधसछर सी पहलिजी और आजखर शाम हत

3 नतरयछतरयससग असरर

नतरयछतरयससग असरर ससपकतषपतति पर ससपथ फरम सछभरत सी जसथभ सो दशाछमछ हत सरछज र ससपकतषपतति असरर सन भनसकषट रप भिजी परचभलि हह उदछहरर सन भलिए स वतरयकतवयकति चोर सर दथ फसरन सन धन सो रर लिन आन हह स ऐसन लिोग भिजी हह जो इससन भलिए धोखछदड़ा योगद जतसन आसछन कसस हनतरय रछसन सछ चतरयन सरन हह इससन ससपकतषपतति असरिर होसर उनसन सलजन र चलिजी जछजी हत लिनकसन

उसपर नतरयछभतरयस दछनदछर ससभि नह स हत चोर तरयह सहसर कस उसनन ससपकतषपतति ससचतरय सन भलिए चोर सछ सहछरछ भलितरयछ हत उसपर अपनजी दछनदछर नह स सर ससछ न ह सोई धोखनबछज वतरयकतवयकति दथ फसरखो सन सछथ लि-परपसच सन आधछर पर जटीछई गई ससपकतषपतति सो अपनछ बनछ ससछ हत इसजी परसछर तरयकद सोई ससपकतषपतति सछ सछरजी हत रगर उससन असरर सन भलिए ततरयछर नह स हत उससी असहरभ सन बछजथ फद तरयकद उसन ससपकतषपतति-असरर हन बछधतरय कसतरयछ जछछ हत ो उस असथछ र भिलिन ह असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हो सछरजी सन इचछ-कतरधि स सन असरर सो नतरयछभतरयस नह स सहछ जछ ससछ तरयकद उस स सन वतरयछपस लिोसकह जड़ा योगदन हह थछ असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हत ब भिजी वतरयकतवयकति सो उस असरर सन भलिए रछजजी सरनछ नतरयछतरय-भिछनछ सन अनसछर अपनजक होगछ ऐसन रछजतरय र जो नतरयछतरय-रछगम पर होनन सी दछनदछर सरछ हत असरर हन तध परकरकरितरयछ सछ पछलिन सरनछ जरर हत दनसछर ससपकतषपतति पर सछभरत सन असरर सन भलिए आशतरयस हत कस उसन सनचछपथ फमस तध नतरयछतरय-समर परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन ससपनन कसतरयछ जछए तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी ससपकतषपतति तरयछ सससछधन पर अभधसछर रखछ हत उससछ अभधसछर कतभधसमर थछ सरछज दछरछ रछनतरय हत भिजी ह उससो कससजी दथ फसरन सो असरिर सरनन सछ अभधसछर भिजी रखछ हत शभरस सन रछरलिन र तरयकद सोई शभरस कससजी सछतरयम सो सनचछपथ फमस सरनन सन भलिए ततरयछर नह स हत ब उससी रजजी सन कतबनछ सछतरयम सरनन सन भलिए बछधतरय कसतरयछ जछनछ इस कतचछरधछरछ सन असगम अरछनतरय हत

एस जसथभ तरयह भिजी हो ससजी हत कस सोई वतरयकतवयकति अपनन सछभरततरयवयकति स सो नतरयछभतरयस परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन कससजी वतरयकतवयकति सो असरिर सरनछ चछहछ हो कसस दथ फसरछ वतरयकतवयकति उसन लिननन सन भलिए ततरयछर न हो नॉजजस जोर दनसर सहछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी तधछ हन दछछ सी सहरभ अभनछतरयम हत लिनकसन लिननन छलिन सी सहरभ तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी दछन तरयछ उपहछर सो लिननछ न चछहन ब इस जसथभ सो ह पथ फर रह सपषट नह स सर पछछ लिनकसन ह जोर दनसर सहछ हत कस रकरिनछ सो उस असर पर उपजसथ अशतरय होनछ चछकहए रदन सो सहरभ सछ पतरयछमतरय रछनन हए ह इस भनरमतरय पर पहसचछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी परकरकरितरयछ सन ददरछन रकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयछनजी सोई वतरयकतवयकति सहन कस उसनन ससपकतषपतति सछ सनचछपथ फमस असरर कसतरयछ हत रगर ससबसभध वतरयकतवयकति उसन सजीसछर सरनन सन इनसछर सर दन ब असरर सी परकरकरितरयछ सो अपथ फरम रछनछ जछएगछ दथ फसरन शालदखो र असरर-परकरकरितरयछ सो भिलिजी-भिछसभ ससपनन होनन सन भलिए रकरिनछ सन सछथ-सछथ कतरकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयह सछतरयम दोनखो सन कहखो सो धतरयछन र रखसर शाछसभपथ फमस और कतभधसमर ढसग सन कसतरयछ जछनछ चछकहए नॉजजस सन अनसछर जो शात कससजी स सन अजमन पर लिछगथ फ होजी हह ह शात उससी कतबरकरिी तरयछ अनतरय कससजी असरर पर भिजी लिछगथ फ होजी हह उदछहरर सन भलिए तरयकद कससजी शाम सन अधजीन कससजी सो दभनतरयछ र सह स सन भिजी पनतरयजलि लिननन सन परभबसभध सर कदतरयछ हत ो इस भनतरयर सी पथ फछमपनकछ और शाम सन अनसछर उस वतरयकतवयकति सन भलिए पनतरयजलि सी कतबरकरिी भिजी सछभिछकतस रप सन परभबसभध होगजी दथ फसरन शालदखो र तरयकद कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए सोई स भनकतषधि रछन लिजी गई हत ो उससन

उपतरयोग सी थ फ टी उस वतरयकतवयकति सो कससजी भिजी परसछर सन नह स द जछ ससजी स सथछनखो पर हर नॉजजस सो असपषट और धसधलिछ पछन हह सकतशानष सन सछभरत सो लिनसर तरयह दछछ परछतरयरायः कसतरयछ जछछ हत कस उसर सभिजी अभधसछर पथ फरम असररजीतरय हह लिनकसन तरयह सोचछ-कतचछरछ सततरय नह स हत ऐसन अननस उदछहरर खोजन जछ ससन हह जजससन अनसछर वतरयकतवयकति सन पछस कससजी स सो अपनन पछस रखनन सछ अभधसछर हो कसस उससन असरर सछ अभधसछर उससन पछस न हो रसलिन कसरछतरयन सछ रसछन जजसर वतरयकतवयकति रह ससछ हत उसपर अपनन छतसछभलिस सलजन सी दछनदछर सर ससछ हत अपनन सछररतरयम सन अनसछर उससी ररमर सजछटी आकद पर धनरछभशा भिजी खचम सर ससछ हत कसस उसन बनचनछ उससन अभधसछर कनतर सन बछहर होछ हत आशातरय हत कस तरयकद वतरयकतवयकति सछ ससपथ फरम सछभरत कससजी स पर हत भिजी उसन उस स सो बनचनन अथछ इचछनसछर असरिर सरनन सन छजजब अभधसछर परछपत हखोगन एस रह सन ह स उससी दछस सन सरछन होगजी उससन बछरन र ससपथ फरम भनरमतरय लिननन सछ अभधसछर उससछ सछरजी होनन सन सछरर उससन पछस रछनछ जछएगछ कससजी सो अनछभधसछर बनचनछ अथछ तध सछरजी सी इचछ सन कतबनछ स सछ रथ फलतरय चसछए बगतर उसन अपनन सछभरत र लिननछ अनतभस एस सछभरत सन भसधिछस सछ उललिसरन हत दथ फसरन शालदखो र स सछ ससपथ फरम सछभरत परछपत सरनन सन भलिए स सन मरछन सछरजी सी सहरभ जटीछनछ कफर उससछ उपतरयवयकति रथ फलतरय चसछनछ आशतरयस हत इनर सन एस भिजी अभिछ अथछ आसभशास कतचलिन सन भिजी ससपथ फरम सछभरत खरन र पड़ा योगद ससछ हत नतरयछतरय सी रछसग हत कस स सछ असरर ससपथ फरम सछभरत सन ससपथ फरम सछभरत सन भलिए हो तरयकद सोई सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रखतरय उदनशतरय स-कतशानष पर ससपथ फरम सछभरत सी रकछ सरनछ अथछ सछभरत सो बढ़छछ दननछ अथछ उससन भलिए परभिछजी सोभशाशा सरनछ हत उस असथछ र सतजचस दछसत सरसतरयछ हो ससजी हत इसपर तरयकद सोई तरयह सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रथ फलि उदनशतरय सनलि सछतरयषपततिछ सो बचछए रखनन सी सछतरयद हत ब भिजी ह गलिजी पर हत उदछहरर सन भलिए अपनन परिरछर सी जररखो सो पथ फरछ सरनन सन भलिए सोच-सरझसर खद सी बोलिजी लिगछनछ खद सी नजीलिछरजी पर उर आनछmdashसनलि सछतरयषपततिछ सी सछतरयद रछनजी जछएगजी हछलिछसकस इस रह सन कससजी वतरयकतवयकति दछरछ अपनजी सछतरयषपततिछ सन कतचछर सो लिछगथ फ सरनछ उससी चरर सछरमछह सहछ जछएगछ आदशाम सरछज र ऐसजी जसथभ सी सलपनछ भिजी नह स सी जछ ससजी

4 नतरयछभतरयस ससशाोधन एस भनछरर

नतरयछतरय सदगछ नह स हत न ह सरछज र हरनशाछ सब स शाभि और शाछसभरतरय होछ हत परततरयनस सरतरय सरछज र अनसथ फलि एस कतरोधजी शाकतवयकतितरयछस सछतरयमर रहजी हह न सभिजी रनषतरय सन समवतरय पछलिन र सहछतरयस बनजी हह ो सभिजी कतरोध पर उर आजी हह इसभलिए नतरयछतरय सछ एस रप ससरषम सछ भिजी हत सरछज चछहछ हत कस हछस नतरयछतरय सन भलिए सभिजी सोई खरछ न हो तरयछनजी न

ो वतरयकतवयकति कससजी दथ फसरन सन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सछ सछरर बनन न ह सोई उससन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सी जरजीन ततरयछर सरन तरयह आदशाम जसथभ हत वतरयहछर र सरछज र ससरषम सी जसथभतरयछस बनजी रहजी हह रछज सरछज कससजी सन भलिए भिजी तरयह ससभि नह स होछ कस ह चतबजीस रसटीन वतरयकतवयकति सन अभधसछर-ससरकर थछ समवतरयपछलिन सन परनररछ र लिगछ रहन इसभलिए वतरयकतवयकति सो अपनन अभधसछरखो और अजसत पर सससटी सन सरतरय आतररकछ अथ ससपकतषपतति सी सरकछ सन भलिए सरतरयछनसछर परभसछर सरनन सी थ फ टी दन द जछजी हत तरयह सछरछजजस गभकतभधतरयखो र ससशाोधन एस भनछरर सन ददरछन नतरयछतरय सी जसथभ सो दशाछमजी हत रछबटीम नॉजजस सन अनसछर वतरयकतवयकतिरछतर सो तरयह आजछद होजी हत कस ह अपनन अभधसछर ससपकतषपतति और जजीन सी रकछ सन भलिए आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर उपतरयवयकति बलिपरतरयोग सर ससन रगर तरयह धतरयछन रखन हए कस सससटी अथछ आसनन आपदछ सी जसथभ र दथ फसरखो सो भिजी ह अभधसछर उपलिलध हखोगन तरयकद lsquoसrsquo सो lsquoखrsquo दछरछ कसए गए दरछचरर सन नससछन उिछनछ पड़ा योगदछ हत ब lsquoसrsquo सो उससछ सरतरयछनसछर परभरोध सरनन थछ नससछन सी जसथभ र lsquoखrsquo सन कभपथ फभम सछ दछछ सरनन सछ पथ फरछ अभधसछर होगछ इससन बछजथ फद तरयकद lsquoखrsquo सछ दरछचरर बनछ रहछ हत ब lsquoसrsquo सो उसन सछनथ फन दछरछ अथछ सजीधन ह दरछचरर सन भलिए दसकडा सरनन सछ अभधसछर होगछ तरयन अभधसछर सछरछजजसछ सी नजीस हह थछ सभिजी सदसतरयखो सो बरछबर होन हह उपतरयमवयकति उदछहरर सी ह बछ सर ो तरयकद कससजी भिजी कर lsquoसrsquo lsquoखrsquo सन सछथ दरछचरर र भलिपत पछतरयछ जछछ हत ो lsquoखrsquo सो भिजी अभधसछर होगछ कस ह lsquoसrsquo सो दसकडा सर ससन और तरयकद उससन आचरर सन उससो कभ पहसचजी हत ो अपनजी कभपथ फभम सन भलिए दछछ सर ससन

नॉजजस सी खथ फबजी हत कस अपनन कतनचन र ह न सनलि रछन-वतरयहछर सी दबमलिछओस पर कतचछर सरछ हत बजलस रछनजीतरय ससतरछ सन दछतरयरन र उनसछ सरछधछन भिजी सझछछ हत अपनन सथ फकर कतनचन सछररतरयम सन ह जहछस अननस गसभिजीर रदखो सछ सरछधछन दनछ हत ह स स रदखो सो अनसलिझछ ह ोड़ा योगद जछछ हत वतरयकतवयकति सो अपनजी परछररकछ ससपकतषपतति रकछ सछ अभधसछर हत आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर ह अपनन ऊपर होनन छलिन कससजी भिजी परसछर सन हरलिन सछ परभसछर सर ससछ हत और तरयकद कससजी सन आचरर सन उससो नससछन पहसचछ हत ो उस नससछन सी भिरपछई सी दछनदछर भिजी सर ससछ हत रनषतरय सो तरयन अभधसछर सनस परसपरछग सरछजखो सो ोड़ा योगदसर परछतरयरायः सभिजी आधभनस सरछजखो र परछपत हह इससन बछजथ फद कतदछनखो सन एस गम सो नॉजजस सन अभ-वतरयकतवयकतिछद सोच सन आपकतषपतति हत तरयह आपकतषपतति असनलिन नॉजजस सन नह स लिगभिग सभिजी इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन हत उनह लिगछ हत कस ससपकतषपतति अभधसछर सो लिनसर वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ सरथमन सरन हए न इनजी आगन भनसलि जछन हह कस उससन कतचछरखो र वतरयकतवयकतिछद उनरवयकति और उचसखलि कदखनन लिगछ हत इससन भिजी इनसछर नह स कसतरयछ जछ ससछ कस परततरयनस वतरयकतवयकति सो अपनजी कभपथ फभम सी दछनदछर सछ अभधसछर हत लिनकसन कभपथ फभम सी सजीरछ कतरयछ हो इससो तरय सरनन सछ अभधसछर कससन होगछ कतरयछ सनलि उससो जजसन कभ पहसचजी हत तरयकद ह अपनजी कभ सछ बढ़-चढ़सर रथ फलतरयछससन सरछ हत ब कतरयछ होगछ ऐसन र तरयकद सरसछर

सछनथ फन सन रछधतरयर सन हसकनप सरजी हत ो कतरयछ उससछ परतरयछस वतरयकतवयकति-सछसततरय सन दछतरयरन र अनछशतरयस रछनछ जछएगछ ऐसन परशनखो पर परभकरकरितरयछ बह कतलिसब सन भरलि पछजी हत रछबटीम नॉजजस सी ओर सन अपरछध सन भलिए दथ फसरन सो दसकडा सरनन सछ सझछ पर बहखो सो आपकतषपतति हत उनसन अनसछर वतरयकतवयकति सो अपनन ह सर पर दसडा सनछनन सछ सोई अभधसछर नह स हत कतरयखोकस नससछन सी भिरपछई कसस सजीरछ स हो तरयकद तरयह उस वतरयकतवयकति पर ोड़ा योगद द जछए जजससछ नससछन हआ हत ो ह सह हत तरयछ गलि इससछ भनरमतरय सदन सरनगछ अभभितरयवयकति सो दसकडा सरनन सछ अभधसछर परभिछकत रनषतरय सो एसछएस नह स कदतरयछ जछछ ऐसन रछरलिखो र रछजतरय सी उपजसथभ जरर रछननन सन हछलिछसकस वतरयकतवयकति-सछसततरय सी भिछनछ सो िनस पहसच ससजी हत लिनकसन इससन सछथम सन शाजीभिथ फ हो एस वतरयकतवयकति दछरछ दथ फसरन सो हछभन पहसचछए जछनन सी ससभिछनछ र भिजी सरजी आजी हत तरयह ऐसछ रोड़ा योगद हत जहछस इचछ-सछसततरयछद सी सजीरछ सछफ नजर आनन लिगजी हत नॉजजस बड़ा योगदन परिरशर सन वतरयकतवयकतिरछतर सन ससपथ फरम सछसततरय सछ पक लिनछ हत कसस ससपकतषपतति सन ससरकर थछ सरसतरयछओस सन सजीधन भनछरर र इचछ-सछसततरयछद सी जो दबमलिछएस हह न थोड़ा योगदछ-सछ कतचछर सरनन पर सछरनन आ ह जछजी हह

रछबटीम नॉजजस नन सरछधछन पधिभ सी आलिोचनछ सी हत लिोगखो सन सरछधछन जटीछसर उसजी धनरछभशा सन पभलिस सो पोसनछ तरयह लिोगखो सी नतसभगमस सछधजीनछ पर डाछसछ डाछलिनछ हत लिनकसन शाछसन और सरसछर चलिछनन सन भलिए ो धन चछकहए नॉजजस इससन भलिए लिोगखो सो जछगरस सरनन सी बछ सरछ हत लिोगखो सो अपनन अभधसछरखो और समवतरयखो सछ बोध होगछ सछथ र तरयह कतशवछस होगछ कस उनसी सछधजीनछ अकणण रर हत सरछज र रहसर उनसी ससपकतषपतति और अभधसछरखो सो सोई खरछ नह स हत ो न सतरयस अनशाछभस होसर सछर सरगन लिनकसन सरछज र अनशाछसन और शाछसभ-वतरयसथछ बनछए रखनन सन अभरिरवयकति रछजतरय सन और भिजी दछभतरयत होन हह भशाकछ सछसरतरय ससससकभ अभभिरकछ जतसन बह सन रछरलिन हह जजनह बढ़छछ दननछ रछजतरय सछ पनजी समवतरय रछनछ जछछ हत उनसन भलिए धन सी आपथ फभम सहछस सन होगजी नॉजजस इससन भलिए दछन और सतजचस सहतरयोग सछ सरथमन सरछ हत तरयहछस नॉजजस और हछसपसम सन कतचछरखो र सरछनछ दनखजी जछ ससजी हत जॉन हछसपसम भिजी रछनछ थछ कस सरसछर सछ एसरछतर सछतरयम lsquoउपद आकद सन सरतरय लिोगखो सन जछन-रछलि सी रकछ सरनछ हतrsquo लिनकसन उपदकततरयखो पर सछबथ फ पछनन सन सरसछर सन पछस सरभच शाकतवयकति और अभधसछरखो सछ होनछ जरर हत छकस असर पड़ा योगदनन पर ह नतरयछतरयसछम सी भिथ फभरसछ भिजी भनभिछ ससन इन सब सछतरयरषो सन भलिए सरसछर सन पछस धन आनछ चछकहए हछसपसम सन अनसछर उपतरयवयकति ो तरयह हत कस सछनथ फन और वतरयसथछ सन भलिए सरसछर सो धन सी आपथ फभम नछगरिरसखो सन सतजचस सहतरयोग और दछन सी भिछनछ सन हो तरयकद सरछधछन सछ सहछरछ लिनजी हत ो सर-रछभशा सछ उपतरयोग सनलि सरछज र शाछसभ और सरकछ सन कतसछर सन भलिए कसतरयछ जछनछ चछकहए ह जोर दनसर सहछ हतmdashlsquoसरछज र सछनथ फन और वतरयसथछ सछतरयर रखनन सन अलिछछ कससजी और सछतरयम सन भलिए जनछ सन धन जटीछनन सछ सरसछर सो सोई अभधसछर नह स हतrsquo नॉजजस सछ नतरयछतरयदशामन एस आदशामछद उदछर हत एस भिछस रन

सछ समशाधिछछद सपनछ एस ऐसछ कतचछर जजसन रछनछछद सरतरय-सरतरय पर दनखन आए हह उससी स सजीरछएस हह अननस सरसतरयछएस ऐसजी हह जजनपर नॉजजस कतचछर सरनन सन बचछ हत इससन बछजथ फद उससन कतचछरखो र एस आदशाम रछनछछद सरछज सन गिन सछ सपनछ रदजथ फद हत सलि भरलिछसर इचछ-सछसततरयछद रनषतरय सन अभधसछर ससतरछ और एस आदशाम सरछज सन सपनन सो बह ह आसछन भिछषछ र दभनतरयछ सन सछरनन लिछछ हत नथछभनतरयलि बछसडानन सन शालदखो र lsquoइचछ-सछसततरयछद बह सरलि सपषट आसछन भिछषछ र भलिखछ हआ दशामन हत जजसन सरझनन सन भलिए कससजी कतशानष सनजीसी तरयोगतरयछ सी आशतरयसछ नह स हत तरयह जछनसछर परस और आनसददछतरयस पछि हतrsquo14

copy ओरपरसछशा सशतरयप

ससदभिछमनरकरिरजरसछ

1 To live honorably to harm no one to give to each his own Ulpianus in Digesta of Justinianus

Augustus 11101

2 The sovereign is not bound by the laws-Ulpianus Digesta 1331

3 Justice is the constant and perpetual will to render to every man his due Digesta 1110

4 Political theories past and present have traditionally been concerned with who should be the

master (usually the king the dictator or government bureaucracy) and who should be the slaves -John

Hospers What Libertarianism Is

5 No one is anyone else master and no one is anyone else slave Since I am the one to decide how my

life is to be conducted just as you decide about yours I have no right (even if I had the power) to

make you my slave and be your master nor have you the right to become the master by enslaving me

Slavery is forced servitude Ibid

6 Government should intervene only in a RETALIATORY situation The government must never

INITIATE an action to create a better world mdash it is not the business of government to make an

advance decision about what counts as benefit Through laws government can prohibit various

aggressive actions but it cannot require the bringing about of supposedly beneficial ones John

Hospers What Libertarianism Is

7 The state of Nature has a law of Nature to govern it- John Locke Second Treatise on Civil

Government

8 no one ought to harm another in his life liberty and or property-Ibid

9 justice to hold just in case rights are respected -Peter Vallentyne in Nozickrsquos Libertarian Theory of

Justice

10 a right is something for which one can demand or enforce compliancerdquo Nozick in Philosophical

Explanations 1981 p 499

11 a If one mixes what one owns with something that is unowned one thereby comes to own the

unowned thing

b Each person owns her own labor

c If one mixes onersquos labor with unowned land one thereby comes to own the land

12 No body could think himself injured by the drinking of another man though he took a good

drought who had a whole river of the same water left him to quench his thirst and the case of land and

water where there is enough of both is perfectly the same-John Locke Second Treatise of Civil

Government Chapter 5

13 Why should onersquos entitlement extend to the whole object rather than just to the added value

onersquos labor has produced- Nozick Anarchy State and Utopia p 175

14 ldquoLibertarianism is very simply and clearly written and requires no technical knowledge on the part of

the reader Enjoyable informative readingrdquo- Nathaniel Branden as quoted by John Hospers in

Libertarianism A Political Philosophy for Tomorrow

Page 14: इच्छा—स्वातंत्र्यवाद(Libertarianism)

अनसछर सरछधछन सी पधिभ ह दोषपथ फरम हत ह रनषतरय सी ससतरछ और ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो र सध लिगछजी हत ऐसछ परजी होछ हत कस ह सरछधछन सो एस परसछर सी चोर रछनछ हत ऐसजी चोर जो सरसछर अथछ रछजतरय दछरछ सछनथ फन और अभधसछर सन नछर पर सी जछजी हत सरसछर टीतकस सथ फलिनन सन भलिए बलिपरतरयोग सछ सहछरछ लिन ससजी हत उससन अनसछर रनषतरय सन तध ससपकतषपतति-अभधसछर पर उससी इचछ सन बगतर हसकनप सरनन सछ अभधसछर सरसछर सरन कससजी सो भिजी नह स हत दनसछर गर बखो सन भलिए भनरायःशालस भशाकछ सछसरतरय परिरहन भिोजन आछस आकद ससबसधजी सोई भिजी गभकतभध जो सरछधछन सन नछर पर जनछ सन बलिपथ फमस ऐसिी गई धनरछभशा दछरछ ससचछभलि हत अतध रछनजी जछएगजी अरछजसछछद नॉजजस सछ रछननछ थछ कस रछजतरय सो अलपछभधसछर ससपनन होनछ चछकहए उससछ दछभतरयत नछगरिरस-सलतरयछर सन भलिए बनछए गए कतधछन सो लिछगथ फ सरनछ थछ अपरछध जतसन डासतजी चोर धोखछदड़ा योगद लिथ फटी-खसोटी रछरपजीटी आकद सन रछरलिखो र सरछज सी रकछ स सजीभर हत बछसी दछभतरयत नछगरिरसखो दछरछ अपनन कतनस ससगिन सहसछर सछसततरयबोध एस सरछनछ सी भिछनछ सन ससपनन होनन चछकहए नॉजजस सन तरयन कतचछर हछसपसम सी भिछनछओस सन रनलि खछन हह उससन अनसछर lsquoसरसछर सी जरर सनलि कतदोह तरयछ उपद सो शाछस सरनन सन भलिए पड़ा योगदजी हत कतसछस अथछ दभनतरयछ सो बनहर बनछनन जतसन सछतरयरषो र उससी सोई भिथ फभरसछ नह स हत न ह सरसछर सछ सछर फतसलिछ सरनछ हत कस उसन कसस वतरयसछतरय सन कसनछ रनछफछ भरलि ससछ हत उससछ सछतरयम सछनथ फन सी सहछतरयछ सन आरकरिछरस सछतरयमछह सो भनतरयसकततर सरनछ हतrsquo6

इन कतचछरखो पर हर lsquoलितजनज फनतरयरrsquo सी छतरयछ दनख ससन हह नॉजजस सन अनसछर lsquoरछजनजीभस दशामन सी रथ फलिभिथ फ सरसतरयछrsquo इस रतरय पर कतचछर सरनछ नह स हत कस lsquoसरसछर सछ सरप सतसछ होनछ चछकहएrsquo बजलस तरयह दनखनछ हत कस lsquoकतरयछ सभिजी सन भलिए एस रछजतरय होनछ चछकहएrsquo नॉजजस रछजतरय सन औभचततरय पर हछलिछसकस उनजी गसभिजीरछ सन सछलि नह स उिछछ जजस रह कतपतरयरन जोसनफ परथ फधखो भरखछइलि बसभनन जतसन अरछजसछछद उिछन हह रगर नछगरिरस सलतरयछर और कतसछस सन कनतर र उससी भिथ फभरसछ सो बह सजीभर सर दननछ चछहछ हत नॉजजस रछजतरय थछ उससन उदनशतरयखो सी सरजीकछ सो आधभनस रछजनजीभस दशामन सी पररख सरसतरयछ रछनछ थछ इस ससबसध र ह सरहजीस शाछलद सन रहछन अनभिछद दछशामभनस जॉन लिॉस सन बनहद सर ब थछ लिॉस सछ सहनछ थछmdashlsquoसदरजी रछजतरय सो शाछभस सरनन सन भलिए परसकभ सन अपनन भनतरयर होन हहrsquo7

लिॉस सन अनसछर ह भनतरयर हतmdashlsquoनतरयछतरयrsquo जछकहर हत कस नतरयछतरय तरयहछस वतरयछपस ससदभिरषो र परतरयवयकति हआ हत उससछ रथ फलि ससदनशा हत कस दभनतरयछ र lsquoकससजी सो भिजी दथ फसरन सन जजीन ससतरछ थछ ससपकतषपतति सो हछभन पहसचछनन सछ सोई अभधसछर नह स हत rsquo8 lsquoसदरजी रछजतरयrsquo सी अधछररछ सो आगन बढ़छन हए नॉजजस आधभनस रछष-रछजतरय सन अभधसछरकनतर र सटीदजी सछ सझछ दनछ हत उससछ सहनछ थछ कस नछगरिरसखो र तरयह भरर नह स फतलिछतरयछ जछनछ चछकहए कस उनसी सरकछ सरसछर सन शाकतवयकतिशाछलिजी होनन पर भनभिमर हत और सरसछर जतसन-जतसन शाकतवयकतिशाछलिजी होगजी उनसी ससतरछ सरकछ और सरककतधि उसजी अनपछ र बढ़जी जछएसगजी रनषतरय दथ फसरन रनषतरय सन रछजतरय सन आधछर पर नह स

रखतरयरायः परसकभ सरछज थछ अपनजी जररखो सन आधछर पर जड़ा योगदछ होछ हत उससन अनसछर रछजतरय सी शाकतवयकतितरयखो सछ उपतरयोग नछगरिरसखो सो एस-दथ फसरन सी रदद सरनन अपनन कहखो सी सतरयस सरकछ सरनन सी सहज-सछभिछकतस परककतषपतति सन उतपरनरस सन रप र कसतरयछ जछनछ चछकहए न कस उनसन कतरधि अरोधस शाकतवयकति सन रप र वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ थछ अपनन सससछधनखो सछ अपनन सख और ससतरछ सन भलिए परतरयोग कसए जछनन सन अभधसछर सो ह जखलिछड़ा योगद सछ उदछहरर दनसर सरझछनन सी सोभशाशा सरछ हतmdashlsquoरछन लिजीजजए सोई वतरयछसछभतरयस जखलिछड़ा योगद कससजी टी र सन भलिए अपनजी शारषो पर खनलिनन सन भलिए ततरयछर होछ हत शाम सन अनसछर ह तरय सर लिनछ हत कस ह खनलि सन भलिए कतबसन कटीसटीखो सन परछपत धनरछभशा सछ पछसच परभशा लिनगछ आतरयोजस जखलिछड़ा योगद सन रछनदनतरय तरयछ सरजीशान सो लिनसर सददनबछजजी सर ससन हह लिनकसन बछद र अनबसध सन असगम परछपत होनन छलिजी धनरछभशा सो इचछनसछर खचम सरनन सछ सछमभधसछर सनलि उस जखलिछड़ा योगद सो होगछ एस बछर अनबसध सर लिननन सन बछद टी र परबसधन अथछ कससजी भिजी अनतरय सो तरयह अभधसछर नह स रह जछछ कस ह जखलिछड़ा योगद सन अनबसध सन ह भरलिनन छलिजी धनरछभशा सन खचम सो लिनसर कससजी परसछर सछ सछलि-जछब सरनrsquo

बजीसजीस शाछलद र पथ फसजजीछद सन औभचततरय सो दशाछमनन सन भलिए उससो रछनजीतरय ससतरछ सन सछथ जोड़ा योगदसर दनखनन सी सोभशाशा लिगछछर होनन लिगजी थजीस रनषतरय ससतर हत ह अपनजी रजजी सछ रछभलिस हत उससन अपनन अभधसछर हह कससजी सो उससी ससतरछ र दखलि दननन सछ अभधसछर नह स हतmdashरछनजीतरय ससतरछ और अजसरछ सन नछर पर तरयन बछ खथ फब उछलिजी जछ रह थजीस रछजतरय चथ फसकस जनछ सी सछरथ फकहस इचछ सछ परभभनभधत सरछ हत इसभलिए वतरयकतवयकति-सछसततरय सन नछर पर वतरयकतवयकतिछद सछ नछरछ भिजी सफलि हो ससछ थछ जब रछजतरय सन अभधसछर कनतर सो सजीभर सर कदतरयछ जछए तरयकद वतरयकतवयकतिरछतर अपनन अभधसछरखो सन परभ जछगरस हत ह स-चनछ स-अनशाछभस हत ो रछजतरय सी भिथ फभरसछ अपनन आप ह भसरटी जछजी हत लिनकसन आजछद सछ अभभिपरछतरय तरयकद सनलि अपनजी ससपकतषपतति और सससछधनखो सछ रनरछनछ उपतरयोग हत ब तरयह रछनछ जछएगछ कस वतरयकतवयकति सी ससतरछ सछ उपतरयोग उससो पथ फसजजीछद छसखो सन हछथखो सछ जखलिदनछ बनछनन सन भलिए कसतरयछ जछ रहछ हत नॉजजस वतरयकतवयकति सो अपनजी ससपकतषपतति और सससछधनखो सन भनबक निरबध उपतरयोग सछ अभधसछर दननन सछ जोरदछर सरथमन सरछ हत अपरततरयक रप सन ह सजीसछर लिनछ हत कस रनषतरय असनलिछ हत ह भिथ फलि जछछ हत कस ससतरछ सछ धतरयनतरय वतरयकतवयकति सो उससी भनजछ सन दछतरयरन र सतद सर दननछ नह स हत बजलस सरछज र सबसन सछथ रहन हए अपनन समरछन अजसरछबोध एस अभभिवतरयकतवयकति सदशालि सो बचछए रखनन सछ अभधसछर हत तरयह ससतरछ सी नसछरछतरस वतरयछखतरयछ हत इसपर कतचछर सरन सरतरय नॉजजस सरछज सलतरयछर भशाकछ जतसन ससछरछतरस रथ फलतरयखो सी एसछएस उपनकछ सर दनछ हत दथ फसरन इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सी भिछसभ सरछधछन पररछलिजी सी आलिोचनछ सरन हए ह उससो सरसछर सी ओर सन अरोधस सछरमछह रछन लिनछ हत जो उससन अनसछर ससपकतषपतति पर रनषतरय सन नतभस अभधसछर र सटीदजी सछ सछर सरजी हत ो कतरयछ सरछज सलतरयछर जतसजी सोई अधछररछ नह स हत और जो सपधछम र

कससजी सछरर कतपड़ा योगद चसन हह उनसन कतसछस सो लिनसर रछजतरय और सरछज सी सोई जजमरनदछर नह स हत नॉजजस इन परशनखो सो नजरसदछज सर जछछ हत उससछ रछननछ हत कस जब रछजतरय सी ओर सन नतरयथ फनर परभबसध हखोगन रनषतरय-रछतर सो अपनन दछरछ अजजम सी गई ससपदछ पर अभधसछर होगछ ब सभिजी लिोग अपनन-अपनन कतसछस सन भलिए सरकतपम भिछ सन सछतरयम सरगन सरछज र सभिजी सो कतसछस सन सरछन असर और ससतरछ रहनगजी ो एस भिजी वतरयकतवयकति कतसछस सन लिछभिखो सन सभच न रहनगछ और सरछज उस आदशाम सी ओर अगरसर होगछ जो रनषतरयछ सछ सबसन बड़ा योगदछ सपनछ हत इससन भलिए ह रनषतरय सन अभधसछरखो सी वतरयछखतरयछ सरछ हत सहनन सी आशतरयसछ नह स हत कस नॉजजस सी रछनछभधसछर ससबसधजी अधछररछ रखतरयरायः ससपकतषपतति पर अभधसछर एस तससबसधजी ससतरछ पर सकद हत

इचछ-सछसततरयछद एस रछनछभधसछर

वतरयकतवयकति कतशानष सन ससदभिम र ससतरछ समरछनजनस वतरयहछर जजीन-सरकछ असरखो सी सरछनछ अभभिवतरयकतवयकति थछ अजजम ससपकतषपतति सन ऐजचस उपतरयोग सछ अभधसछर हत कससजी सरछज र इन अभधसछरखो सी अनपजसथभ र रछनछ जछएगछ कस हछस वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ खरन र हह तरयहछस जजन अभधसछरखो सो ससतरछ सछ पतरयछमतरय रछनछ गतरयछ हत न वतरयकतवयकति सन रथ फलिभिथ फ अभधसछर हह सरछज र सजमरभलि होनन सन पथ फम भिजी न रनषतरय सो परछपत होन हह सरछजजीसरर सी आनपछभस सफलिछ सरछज र नछगरिरस अभधसछरखो सी उपलिलधछ सन सर पर भनभिमर सरजी हत उसजी सन सरछज र नतरयछतरय सी पति सछ अनरछन लिगछतरयछ जछ ससछ हत दथ फसरन शालदखो र अभधसछर सरछज र नतरयछतरय सी सथछपनछ सो ससभि बनछन हह चथ फसकस तरयन वतरयकतवयकति सन रदभलिस अभधसछर हह इसभलिए वतरयकतवयकति सो उनसन भलिए आछज उिछनन थछ आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर ससरषम सरनन सछ अभधसछर भिजी सहज परछपत होछ हत नॉजजस सरछज र नतरयछतरय सन सरप सो लिनसर बह सपषट न हो कसस अभधसछरखो सी उसनन जोरदछर सछलि सी हत ह अभधसछरखो सो नतरयछतरय सछ पतरयछमतरय रछनछ हह सरछज र lsquoनतरयछतरय सी पसड़ा योगद भिजी स ससभि हत जब स हछस रछनछभधसछरखो सछ समरछन होछ हतrsquo9mdashतरयह बछ उसनन अननस ससदभिरषो सन सछथ सई बछर-ररछ-कफरछसर सह हत उससछ रछननछ हत कस अभधसछर रनषतरय सी ससतरछ सछ परजीस हह आदशाम सरछज र तरयन वतरयकतवयकति सो सहजरप र परछपत होनन चछकहए इचछ-सछसततरयछद कतचछरस इसर अभभिवतरयकतवयकति सी ससतरछ थछ ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो जतरयछदछ रहत दनन हह उनसछ रछननछ हत कस अजजम ससपकतषपतति पर रनषतरय सछ पथ फरछ अभधसछर हत और रछजतरय सरन कससजी सो भिजी इस अभधसछर र हसकनप सरनन सछ अभधसछर नह स हत जो सछनथ फनजी रप सन जजससछ हत ह उससो सहज-सछभिछकतस रप र परछपत होmdashतरयह इचछ-सछसततरयछद नतरयछतरय सछ आधछर-भसधिछस हत ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो सो लिनसर उनसछ आगरह इनछ अभधस हत कस अभभिवतरयकतवयकति सछसततरय जो

रछनजीतरय ससतरछ सछ असलिजी पहचछन हत सदछभच पजीन थ फ टीछ परजी होछ हत आगन हर नॉजजस सी नतरयछतरयछधछरिर सरछज सी परिरसलपनछ र अभधसछरखो सन रहत पर कतचछर सरगन तरयह जछननन सी सोभशाशा सरगन कस उससी lsquoसतrsquo अथछ lsquoआतर-सछभरतrsquo सी सतधिछसभसी कतरयछ हत सछथ ह हर इसपर भिजी कतचछर सरगन कस नॉजजस सन भलिए ससपकतषपतति अभधसछर ससपकतषपतति सन रछतरयनन थछ उससी कतभशाषटतरयछस कतरयछ हह

1 समसलिभि रदभलिस अभधसछर

नॉजजस सन भलिए नतरयछतरयछधछरिर सरछज सी पहलिजी कतशानषछ हत कस उसर वतरयकतवयकति सन रथ फलिभिथ फ अभधसछर सरजक होनन चछकहए हछलिछसकस हछस उससछ भचसन सनलि ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो सी कतनचनछ स सजीभर होसर रह जछछ हत उससन अनसछर परततरयनस रनषतरय सछ अजजम ससपकतषपतति पर पथ फरछमभधसछर हत ह उससो अपनजी रजजी सन अनसछर खचम सर ससछ हत दछन र दन ससछ हत इचछ-सछ सततरयछद कतचछरस रछन न आए हह कस रनषतरय अपनछ रछभलिस सतरयस होछ हत नॉजजस सी पसस lsquoअनछस सटीनटी एसडा तरयथ फटीोकतपतरयछrsquo र lsquoआतर-सछभरतrsquo(सनलफ आनरभशाप) शालद सनलि एस बछर उस सरतरय आछ हत जब ह सरछधछन और बनगछर पर चचछम सरछ हत उससी परिरभिछषछ र आतर-सछभरत ह असथछ हत जब सछरजी और स एस और सरछन हो अपनन शार र पर सबसन पहलिछ अभधसछर रनषतरय सछ हत अपनन शर एस तरयोगतरयछ सन बलि पर ह जो भिजी अजजम सरछ हत उससछ लिछभि उसन भरलिनछ ह चछकहए आतरसछभरत सन अलिछछ ह lsquoससपथ फरम सछभरतrsquo सी अधछररछ सो भिजी सपषट सरछ हत उससन अनसछर सरछज र नतरयछतरय सी उपजसथभ भिजी ससभि हत जब वतरयकतवयकति सो अपनन सरछई पर पथ फरछ अभधसछर हो ह अजजम ससपकतषपतति सो बनचनन असरिर सरनन सो पथ फर रह स सतर हो आतररकछ और ससपकतषपतति सी सरकछ सन भलिए शातर सछ परभसछर सरनन कहससछ सो टीछलिनन नससछन सी तध र सखो सन भिरपछई सरनन सछ अभधसछर वतरयकतवयकति सो भरलिनछ चछकहए तरयह भिजी lsquoससपथ फरम सछभरत सी शनरजी र आछ हत ससपथ फरम सछभरत सी दथ फसर रटीनछएस ससपकतषपतति सन असरर सरकछ दसगखो थछ कससजी भिजी अनतरय परसछर सी आपदछ सन ससपकतषपतति सो होनन छलिन नससछन सन बचछ सन अभधसछर सन रप र आछ हत तरयह ससपकतषपतति अभधसछर सन परभ दथ फसरखो सी कतनम सहरभ नतभस सछररतरयम थछ ससपकतषपतति सन उपतरयोग सो लिनसर सछरजी सन असजीभर अभधसछर सछ परजीस होजी हत लिनकसन lsquoससपथ फरम सछभरतrsquo सछ आशातरय अजजम ससपकतषपतति सन रनरछनन परतरयोग सछ अभधसछर नह स हत हछसी जखलिछड़ा योगद सो रतदछन र इस बछ सछ पथ फरछ अभधसछर होछ हत कस ह अपनजी जसटीस सछ सरछलि कदखछसर परभकदसद टी र सो रतदछन र पथ फर रह सछ

दन उससन लिगछछर गोलि दछगन लिनकसन उससो हछसी जसटीस सन परभकदसद सछ भसर फोड़ा योगदनन सछ अभधसछर नह स कदतरयछ जछ ससछ वतरयकतवयकति इस बछ सन भलिए पथ फरम स सतर हत कस अजजम ससपकतषपतति सछ कतभधरछनतरय ढसग सन अपनन सख एस स सतरछ सन कतसछर हन परतरयोग सरन लिनकसन दथ फसरखो सो उससन रछधतरयर सन हछभन पहसचछए तरयह स सतरछ उसन हरभगज नह स द जछ ससजी कतरयखोकस परसछरछसर र ऐसछ सरनछ दथ फसरखो सन जजीन र अछसभ हसकनप हत जजससछ इचछ-सछ सततरयछद कतचछरस कतरोध सर न हह सछफ हत कस ससपकतषपतति पर ससपथ फरम अभधसछरिरछ सछ भिछ भिजी दथ फसरन सन अभधसछर और जजीन सछ समरछन सरनन सी भिछनछ सन जड़ा योगदछ हत उसर सनलि न तध उपतरयोग सजमरभलि हह जो कतबनछ दथ फसरन सन जजीन और स सतरछ र अछसभ अनछभधसछर हसकनप कसए बगतर कतभधरछनतरय ढसग सन परदछन कसए जछ न हह इसभलिए ससपथ फरम सछभरत भिजी सरछज दछरछ रतरयछमकद भनतरयसकततर उपतरयोग भलिए होछ हत इसभलिए स कतदछनखो नन इससन भलिए lsquoसजीभर भनजजी-सछभरतrsquo भिजी सहछ हत हछलिछसकस सतरयस नॉजजस इस शालद-तरयगर सन परतरयोग सन बचछ हत ह भनजजी ससपकतषपतति सो जरर रछनछ हत उससछ जोरदछर र सन सन सरथमन भिजी सरछ हत सछथ ह जोड़ा योगद दनछ हत कस वतरयकतवयकति कतबनछ दथ फसरखो सो कससजी भिजी परसछर भिजी परसछर सी कभ पहसचछए उगरछ कदखछए तरयछ दथ फसरखो सी स सतरछ सो बछभध कसए भनजजी ससपकतषपतति सन उपतरयोग हन पथ फर रह स सतर हत

2 नतरयछतरयससग अभधगरहर

ससपकतषपतति सन अजमन सो लिनसर इचछ-सछसततरयछद दकतषटसोर पथ फर रह सपषट हत रनषतरय सछ सनलि उसजी ससपकतषपतति सन उपतरयोग पर नतभस अभधसछर हत जो उसनन नतरयछतरय ससग ढसग सन अजजम सी हो ऐसजी ससपकतषपतति जो उसनन बलिपथ फमस हभथतरयछई गई हो जजससन अजमन र उससछ सोई तरयोगदछन न हो उससन उपतरयोग सछ वतरयकतवयकति सो सोई नतभस अभधसछर नह स हत रगर सरछज र हर बछर आदशाम सन सछर नह स चलिछतरयछ जछ ससछ स वतरयछहछरिरस दकतषटसोर भिजी अपनछनछ पड़ा योगदछ हत रनषतरय दथ फसरन सन शर सन सन अजजम स सछ उपतरयोग सरन तरयह उभच नह स हत कसस तरयकद उस असछभरत तरयवयकति सससछधनखो तरयछनजी ऐसन सससछधनखो दछरछ जजनपर वतरयकतवयकति सछ तध अभधसछर न हो सी रदद सन तरयकद ह स अजजम सरछ हत ब उस उतपछद पर कसससछ अभधसछर रछनछ जछएगछ नतरयछतरयससग अभधगरहर र इसजी पर कतचछर कसतरयछ गतरयछ हत उससन अनसछर ऐसछ परततरयनस वतरयकतवयकति जो असछभरततरयवयकति ससपकतषपतति पर अपनछ दछछ सरन हए उससन स अजजम सरछ हत उससन भलिए उभच हत कस अजजम उतपछद सन बड़ा योगदन कहससन सो द थ फसरखो सन भलिए ोड़ा योगद दन तरयह सजीधछ-सछ वतरयछहछरिरस दकतषटसोर हत जजससो रछनजीतरय सरजोरिरतरयखो सन बजीच सछरसजसतरय थछ सरछज र शाछसभ और वतरयसथछ बनछए रखनन सी अनसररजीतरय सोभशाशा सन रप र भिजी दनख ससन हह तरयह वतरयछहछरिरसछ सन दबछ ह हह कस परछतरयरायः सभिजी इचछ-सछसततरयछद कतदछन असछभरततरयवयकति ससपकतषपतति

पर सलजन सी जसथभ सो सजीसछरन हह लिनकसन न उस असथछतरयजी अभधसछर तरयछ वतरयसथछ सो उसजी सजीरछ स रछनतरयछ दनन हह जब स ह स नतरयथ फनर शारषो सछ पछलिन सरछ हत उनसन इस दकतषटसोर सी आलिोचनछ भिजी होजी रह हत lsquoअनछभधसक ससपकतषपतति पर अभधसछरrsquo सी जीन भभिनन जसथभतरयखो सी चचछम इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो नन सी हत उनसन अनसछर रछन लिजीजजए सोई वतरयकतवयकति कससजी ऐसन सससछधन पर जो उससन सछभरत सन बछहर हत शर सरन हए स अजजम सरछ हत अथछ जजससछ ह सससछधन हत उससन सछथ भरलिसर शर सरन हए उतपछदन र सहछतरयस बनछ हतmdashब उससछ उस उतपछद पर कसनछ और कसस सजीरछ स अभधसछर होगछ

कतबलिसलि भिजी नह सशाथ फनतरयrsquo आलिोचस खरछ जछब दनन हह उनसन अनसछर तरयकद सोई वतरयकतवयकति चतरछहन पर खड़ा योगद सछर सन शाजीशाखो सी बगतर उससन सछरजी सी अनरभ सन आसर सफछई सरनन लिगन ो उससो उस सछर सछ सछभरत नह स कदतरयछ जछ ससछ इससन सरथमन र तरयकद सोई तरयह दछछ सरन कस इस परसछर भरलिछ-जलिछ शर आशतरयस हत और सरछज र कतबनछ शर सछ सछझछ कसए सछर नह स चलिछ ब ो नतरयछतरय-ससग अभधसछरिरछ सी अधछररछ ह अथमह न होसर रह जछएगजी कतरयखोकस जीसरछ अचछनस बजीच र आसर दथ फसरन वतरयकतवयकति दछरछ ससपकतषपतति पर बलिछ त सलजन सो भिजी बतध रोकतष सर ससछ हत इससन उस वतरयकतवयकति सन अभधसछरखो सछ सजीधछ हनन होगछ जो उतपछदन सन भलिए छसई जजमरनदछर हत दथ फसरन वतरयकतवयकति नन दबसगई कदखछसर जजससन उतपछद सो सलजछनन सी सोभशाशा सी हत रछजशाछह और सछमछजतरयछद र तरयह होछ थछ अपनन समछटी तरयछ आशतरयदछछ सो परसनन सरनन सन भलिए ऐसछ सझछ उनसन रसह-लिगन दरबछर परछतरयरायः दनन ह रहन थन तरयछतरछ सन ददरछन जसगलि र एस रछ कतबछ लिननन सछ रलिब तरयह नह स हत कस आप उसपर सछभरत सछ दछछ िोसनन लिग जीसरन अभधगरहर अथछ सलजन सन रछधतरयर सन अजजम ससपकतषपतति पर आशतरयस नह स कस ह आपसन ससपथ फरम सछभरत छलिजी ह हो उनसन सछभरत सो लिनसर दथ फसरन लिोगखो सी भिजी तसजी ह दछनदछर ससभि हत उस असथछ र छसकतस सछरजी जछनबथ फझसर तरयछ अनजछनन ह अपनजी दछनदछर पनशा सरनन र चथ फस भिजी ससछ हत सछफ हत कस सछससछरिरस सओस पर ससपकतषपतति अभधसछरिरछ ऐभहछभसस ससदभिम भलिए रहन हह तरयह सरसतरयछएस इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन सरक पहलिन सन ह थजीस नॉजजस नन उससी सरलि और सटी स कतनचनछ सी हत

ससपकतषपतति अभधगरहर सो लिनसर रछबटीम नॉजजस िोस नजीजन पर नह स पहसच पछछ इस कतषतरय र उससछ रन ससशातरयगरस हत ह लिॉस सन सहरभ दशाछमन हए शर सन सजमरशर पर अपनछ धतरयछन सकद रखछ हत उललिनखनजीतरय हत कस ईसछई परसपरछ र सरस भिथ फभर पररछतरछ सी रछनजी जछजी हत रछजछ धरजी पर पररछतरछ सन परर-पतर सछ परभभनभध हत रछजछ सो दतजीतरय-अभधसछर सन ससपनन रछननन छलिन सोलिहजीस शाछलद सन असगरनजजी लिनखस रछबटीम कफलरर नन भलिखछ थछ कस पररछतरछ नन सरस भिथ फभर ईसछ रसजीह सो ससौपजी थजी रसजीह नन उससो नछगरिरसखो सन बजीच कतभिछजज सर कदतरयछ कफलरर सन सथन कस पररछतरछ नन ससपथ फरम धरछ ईशवर सन परभभनभध तरयछनजी

रछजछ सो ससौपजी गई थजी सछ कतरोध सरन हए लिॉस नन lsquoसतकससडा कटीट ज आन गनमरटीrsquo र भलिखछ कस ईशवर सन सछरनन रछजछ और परजछ सन परशन उिछनन सछ सोई औभचततरय नह स हत उससन अनसछर पररछतरछ नन जरजीन सजीधन जनसछधछरर सो उससी सछरछनतरय दनखभिछलि सन भलिए ससौपजी थजी इसभलिए ह सछभरत सन परन हत परततरयनस वतरयकतवयकति सछ उसपर उनछ ह अभधसछर हत जजनछ कससजी दथ फसरन सछ हत कससजी वतरयकतवयकति दछरछ शानष सरछज सी रजजी सन बगतर परछसकभस ससपकतषपतति और सससछधनखो पर कससजी भिजी परसछर सी दछनदछर अतध सह जछएगजी ब रनषतरय सन बस र कतरयछ हत भिथ फ-उतपछद पर उससी दछनदछर सछ आधछर कतरयछ हो लिॉस सछ रछननछ हत कस रनषतरय परिरशर सन जरिरतरयन असछभरत तरयवयकति धरछ पर भनजजी अभधसछरिरछ सछ दछछ सर ससछ हत lsquoसतकससडा कटटी ज आन कद भसकतलि गनमरटीrsquo सन पछसचन अधतरयछतरय र ह सम दनछ हतmdash

1 तरयकद सोई वतरयकतवयकति अपनन सछभरत तरयवयकति स सो कससजी ऐसजी स र भरलिछछ हत जजससछ सोई सछरजी नह स हत ो ह स उस वतरयकतवयकति सी रछन लिजी जछजी हत2 परततरयनस रनषतरय सो अपनन शर पर पथ फरछ अभधसछर हत3 इसभलिए जब सोई वतरयकतवयकति अपनन शर सो जजससछ ह सछरजी हत असछभरत तरयवयकति

भिथ फभर सन तरयोग सरछ हत ो ह उसपर सछभरत परछपत सर लिनछ हत11

लिॉस सछ lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर ससपकतषपतति-अभधसछर सन पक र कदतरयछ गतरयछ तरयह सम दोषपथ फरम थछ चथ फसकस अनतरयछनतरय परछजरतरयखो सजग सी भिछसभ रनषतरय भिजी परसकभ सछ ह कहससछ हत इसभलिए शाोधन परिरशाोधन अथछ रपछसरर सन बहछनन वतरयकतवयकति दछरछ परछसकभस सससछधनखो पर जजन सरषो सन आधछर पर भनजजी अभधसछरिरछ सछ दछनदछर सी जछजी हत उसजी रह उनह स सरषो सन आधछर पर परछसकभस ससपदछ होनन सन सछरर रनषतरय पर भिजी परसकभ तरयछ सरछज सी दछनदछर ससभि हत उस असथछ र रनषतरय सी अकतसलि ससतरछ सी अधछररछ खटीछई र पड़ा योगद ससजी हत इन सभरतरयखो सन बछजथ फद लिॉस सछ कतचछर आधभनस इचछ-सछसततरयछद कतदछनखो सो आसकतषम सरछ हत सतरयस नॉजजस नन भिजी शर-सजमरशर सन कतचछर सो दोषपथ फरम रछनछ थछ हछलिछसकस ह उससछ सछथमस कतसलप दननन र असरथम रहछ थछ नॉजजस सन अनसछर lsquoशर-सजमरशरrsquo सन भसधिछस सी सरजोर हत कस इस आधछर पर हए ससपकतषपतति असरर पर सछभरत सी सजीरछ सन बछरन र िोस सरछधछन नह स दनछ उदछहरर सन भलिए रछन लिजीजजए रसगलिगरह सी तरयछतरछ पर भनसलिछ तरयछतरजी उस गरह पर उरनन र सछरतरयछब हो जछछ हत रसगलि सी सह पर उरनन सन बछद ह उस सथलि सी सफछई सरछ हत लिसबन परिरशर सन बछद ह उस सथलि सो सछफ और सरलि सरनन र सछरतरयछब हो जछछ हत अब तरयकद रसगलिगरह पर उरनन छलिछ ह पहलिछ असरिरक तरयछतरजी हत ो सछलि उिछ हत कस शर-सजमरशर सन भसधिछस सन अनसछर उससछ कसनजी भिथ फभर पर अभधसछर होगछ कतरयछ पथ फरछ रसगलि गरह उससछ रछन भलितरयछ जछनछ चछकहए अथछ सनलि ह सथलि जजनछ उसनन सछफ कसतरयछ हत नॉजजस इस परशन सो तरयह स ोड़ा योगद दनछ हत उषपततिर नह स दनछ उससी ओर एस सझछ तरयह भिजी आछ हत कस lsquoशर-सजमरशरrsquo सन कतचछर सो ह

कसनछरन सर अभधसछरिरछ सी सरसतरयछ पर वतरयकतवयकतिरछतर सी रदजथ फदगजी थछ उससी रथ फलिभिथ फ आशतरयसछ सो धतरयछन र रख उपतरयोभगछछद दकतषटसोर सन कतचछर कसतरयछ जछए

आगन बढ़नन सन पहलिन उभच होगछ कस उस सरसतरयछ पर कतचछर सर भलितरयछ जछए जजससछ हरनन ऊपर उललिनख कसतरयछ हत तरयछनजी असछभरततरयवयकति तरयछनजी नतसभगमस ससपदछ पर भनजजी अभधसछरिरछ सो कसस परसछर परिरभिछकतष कसतरयछ जछए उससन गजीसरर सछ आधछर कतरयछ हो lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर वतरयकतवयकति सी ससपकतषपतति कसनजी और कसस सजीरछ स उभच हत स कतदछन इसन सजीरछह न रछनन हह उनसन अनसछर तरयह रनषतरय पर हत कस अपनजी तरयोगतरयछ और सछररतरयम सन बलि पर ह असछभरततरयवयकति सओस सन जजनन बड़ा योगदन कहससन पर दछछ िखोस ससछ हत ह उससछ अभधसछर हतmdashजो उससो भरलिनछ ह चछकहए लिनकसन उनसन आगन भिजी वतरयछहछरिरस सरसतरयछएस सर नह स हत lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर रनषतरय जजस ससपकतषपतति पर अपनजी दछनदछर परस सरनछ चछहछ हत ससभि हत उससन पहलिन सन ह लिोग उससछ कससजी ओर रप र उपतरयोग सर चसन हखो उदछहरर सन भलिए एस कससछन जसगलि सो सछफ सर उससो खनजी लिछतरयस बनछछ हत ह सछफ सी गई जरजीन पर अपनन सछभरत सछ दछछ भिजी सरछ हत लिनकसन कससछन जरजीन सो उपतरयोग र लिछनन छलिछ असनलिछ पहलिछ वतरयकतवयकति नह स हत तरयह पथ फर रह ससभि हत कस उससन पहलिन भिजी स लिोग उससछ उपतरयोग सर चसन हखो गछस सन आसपछस खछलिजी पड़ा योगद जरजीन सछ उपतरयोग लिोग पशाओस सो बछसधनन उपलिन थछपनन सन भलिए सरन हह बछद र उस जरजीन पर सोई वतरयकतवयकति रर बनछ लिनछ हत अथछ खनजी तरयछ स और सरनन लिगछ हत तरयकद परथर उपतरयोग ह सछभरत सी शाम हत ो बछद र जजसनन उस जरजीन पर गकह-भनरछमर कसतरयछ हत उससछ अभधसछर अतध रछनछ जछनछ चछकहए कसस अतध सहन जछनन सी बछ ब स भनरछधछर हत जब स कस बछसी लिोगखो सो उससन सोई आपकतषपतति न हो तरयकद ह सरछज दछरछ रछनतरय चलिन हत ो ऐसन ससपकतषपतति अभधसछर सो रछनतरयछ दननजी होगजी हछलिछसकस तरयह भिजी ससभिछनछ हत कस उस ससपकतषपतति अभधसछर सन शानष लिोगखो सो सोई भशासछतरय न हो कसस हरनशाछ ह उनह सोई भशासछतरय तरयछ नससछन न होगछ तरयह सहनछ बह ह सकिन हत तरयह भिजी ससभि हत कस उस सलजन सन सनलि ससबसभध वतरयकतवयकति सो लिछभि हो जबकस बछसी गछस छलिखो सो नससछन उिछनछ पड़ा योगद रहछ हो कतरयछ उस असथछ र भिजी उस वतरयकतवयकति सन ससपकतषपतति परछभधसछर सो तध रछनछ जछएगछ इस सम सन बछद सरछधछन सन भलिए नॉजजस पनरायः लिॉस सी ओर दनखनन लिगछ हत और लिॉस ऐसन ससपकतषपतति परछभधसछर सो जजससन दथ फसरखो सो हछभन पहसचनन सी ससभिछनछ हो इस शाम सन सछथ सजीसकभ दनछ हत कस दथ फसरखो सन भलिए भिजी शनषठ और पतरयछमपत कहससछ ोड़ा योगद कदतरयछ जछनछ चछकहएmdash

lsquoबहजी नद सन पछनजी पजी लिननन सन कससजी सो नससछन पहसच ससछ हत इससी सोई सलपनछ भिजी नह स सर ससछ भिलिन कससजी नन उससन आससि जलि कतपतरयछ हो कतरयखोकस नद तसजी सी तसजी हछस होगजी दोनखो सी पतरयछस बझछनन सन भलिए पतरयछमपत तरयकद बछ दोनखो सन भलिए िीस-िछस पतरयछमपत रछतरछ र उपलिलध भिथ फभर सन बछरन र भिजी सह जछ ससजी हतrsquo12 नॉजजस सन अनसछर असछभरततरयवयकति

ससपकतषपतति पर अभधसछर दशाछमनन सन भलिए लिॉस सन उपतरयमवयकति परभबसध सछ पछलिन कसतरयछ जछनछ चछकहए हछलिछसकस इस सम र इनजी खछभरतरयछस हह कस सतरयस नॉजजस ह उससन ससषट नह स हो पछछ अपनन सम सो आगन बढ़छछ हआ ह भलिखछ हत lsquoकससजी भिजी वतरयकतवयकति सछ सछभरत उससन अभधस भिलिछ कतरयखो हो जजनछ उसनन कससजी पदछथम सी रथ फलतरयषपततिछ सो बढ़छनन र तरयोगदछन कदतरयछ हतrsquo13 असभर भनषसषम पर पहसचनन सन पहलिन ह जसथभ सी पथ फर वतरयछखतरयछ सरछ हत सोई वतरयकतवयकति कससजी स सछ सछभरत हछभसलि सरनन सन भलिए अपनछ शर कतरयखो लिगछछ हत शाछतरयद इसभलिए कस उससन पछस सनलि उससछ शर हत उसजी सन रछधतरयर सन ह अपनजी उपतरयोभगछ दशाछम ससछ हत जब सोई वतरयकतवयकति असछभरततरयवयकति स पर अपनछ शर लिगछछ हत जो उससछ शर उस स पर छ जछछ हत उससछ परभिछ स पर सपषट झलिसनन लिगछ हत शर सन पचछ स िीस पहलिन जतसजी नह स रहजी शर सछ तरयह परसछर दथ फसरखो सन रसछबलिन स पर शभरस सी दछनदछर सो पषट सरछ हत लिनकसन शर सछ सरप कतरयछ हो कतरयछ कससजी भिजी परसछर सन शर सन स पर दछनदछर सर पछनछ नतभस होगछ नॉजजस इस एस उदछहरर सन रछधतरयर सन सपषट सरछ हत lsquoरछन लिजीजजए रनरन हछथ र टीरछटीर सन सथ फप सन भिर एस सनन हत उस सनन सो रह तरयकद सरद सी लिहरखो पर बहछ दथ फस ो सथ फप सन सर सरद र द थ फर स फतलि जछएसगन कतरयछ उससन आधछर पर सरद सन उनन कहससन पर जहछस स टीरछटीर सथ फप सन सर फतलिन हह रह अपनन सछभरत सछ दछछ सर ससछ हथ फस जछकहर हत तरयह रथ फखमछपथ फरम बछ होगजीrsquo इससन बछद ह भनषसषम पर आछ हत कस ह शर सछभरत कदलिछनन र सहछतरयस हत जजससन स सन रथ फलतरय र ककतधि होजी हत ह अपनजी और सरछज सी नजरखो र अभधस रथ फलतरयछन होछ हो तरयह एस रहतपथ फरम भनषसषम हत जो जजीन सन उदनशतरय थछ सरछज र रनषतरय सी उपतरयोभगछ सन भलिए रछगमदशामस सछ सछर सरछ हत सोई सछतरयम जो सनलि वतरयकतवयकति कतशानष सन भलिए रथ फलतरयछन हत बछसी लिोगखो सन भलिए वतरयथम बजलस नससछनदनह ो उससछ सससछर र उससछ छसकतस रथ फलतरय शाथ फनतरय हत उदछहरर सन भलिए उपतरयमवयकति उदछहरर र ऐसछ हो ससछ हत कस टीरछटीर सथ फप सो पछनजी पर बहछनछ कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए खनलि हो उसन उससन खशाजी भरलिजी हो लिनकसन तरयकद उससन सरद र कससजी परसछर सछ परदथ फषर फतलिछ हत ो उससछ नससछन पथ फरन सरछज सो होगछ जछकहर हत कस वतरयकतवयकति सछ शर-उतपछद न सनलि उससन भलिए बजलस बछसी सरछज उपतरयोगजी होनछ चछकहए भिजी वतरयकतवयकति सी उसपर दछनदछर तध रछनजी जछएगजी शर सछ ससछरछतरस उपतरयोग अपनन सछथ-सछथ दथ फसरखो सछ भिजी भिलिछ दनखनछ ह सतछभधसछर सी पहलिजी और आजखर शाम हत

3 नतरयछतरयससग असरर

नतरयछतरयससग असरर ससपकतषपतति पर ससपथ फरम सछभरत सी जसथभ सो दशाछमछ हत सरछज र ससपकतषपतति असरर सन भनसकषट रप भिजी परचभलि हह उदछहरर सन भलिए स वतरयकतवयकति चोर सर दथ फसरन सन धन सो रर लिन आन हह स ऐसन लिोग भिजी हह जो इससन भलिए धोखछदड़ा योगद जतसन आसछन कसस हनतरय रछसन सछ चतरयन सरन हह इससन ससपकतषपतति असरिर होसर उनसन सलजन र चलिजी जछजी हत लिनकसन

उसपर नतरयछभतरयस दछनदछर ससभि नह स हत चोर तरयह सहसर कस उसनन ससपकतषपतति ससचतरय सन भलिए चोर सछ सहछरछ भलितरयछ हत उसपर अपनजी दछनदछर नह स सर ससछ न ह सोई धोखनबछज वतरयकतवयकति दथ फसरखो सन सछथ लि-परपसच सन आधछर पर जटीछई गई ससपकतषपतति सो अपनछ बनछ ससछ हत इसजी परसछर तरयकद सोई ससपकतषपतति सछ सछरजी हत रगर उससन असरर सन भलिए ततरयछर नह स हत उससी असहरभ सन बछजथ फद तरयकद उसन ससपकतषपतति-असरर हन बछधतरय कसतरयछ जछछ हत ो उस असथछ र भिलिन ह असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हो सछरजी सन इचछ-कतरधि स सन असरर सो नतरयछभतरयस नह स सहछ जछ ससछ तरयकद उस स सन वतरयछपस लिोसकह जड़ा योगदन हह थछ असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हत ब भिजी वतरयकतवयकति सो उस असरर सन भलिए रछजजी सरनछ नतरयछतरय-भिछनछ सन अनसछर अपनजक होगछ ऐसन रछजतरय र जो नतरयछतरय-रछगम पर होनन सी दछनदछर सरछ हत असरर हन तध परकरकरितरयछ सछ पछलिन सरनछ जरर हत दनसछर ससपकतषपतति पर सछभरत सन असरर सन भलिए आशतरयस हत कस उसन सनचछपथ फमस तध नतरयछतरय-समर परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन ससपनन कसतरयछ जछए तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी ससपकतषपतति तरयछ सससछधन पर अभधसछर रखछ हत उससछ अभधसछर कतभधसमर थछ सरछज दछरछ रछनतरय हत भिजी ह उससो कससजी दथ फसरन सो असरिर सरनन सछ अभधसछर भिजी रखछ हत शभरस सन रछरलिन र तरयकद सोई शभरस कससजी सछतरयम सो सनचछपथ फमस सरनन सन भलिए ततरयछर नह स हत ब उससी रजजी सन कतबनछ सछतरयम सरनन सन भलिए बछधतरय कसतरयछ जछनछ इस कतचछरधछरछ सन असगम अरछनतरय हत

एस जसथभ तरयह भिजी हो ससजी हत कस सोई वतरयकतवयकति अपनन सछभरततरयवयकति स सो नतरयछभतरयस परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन कससजी वतरयकतवयकति सो असरिर सरनछ चछहछ हो कसस दथ फसरछ वतरयकतवयकति उसन लिननन सन भलिए ततरयछर न हो नॉजजस जोर दनसर सहछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी तधछ हन दछछ सी सहरभ अभनछतरयम हत लिनकसन लिननन छलिन सी सहरभ तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी दछन तरयछ उपहछर सो लिननछ न चछहन ब इस जसथभ सो ह पथ फर रह सपषट नह स सर पछछ लिनकसन ह जोर दनसर सहछ हत कस रकरिनछ सो उस असर पर उपजसथ अशतरय होनछ चछकहए रदन सो सहरभ सछ पतरयछमतरय रछनन हए ह इस भनरमतरय पर पहसचछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी परकरकरितरयछ सन ददरछन रकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयछनजी सोई वतरयकतवयकति सहन कस उसनन ससपकतषपतति सछ सनचछपथ फमस असरर कसतरयछ हत रगर ससबसभध वतरयकतवयकति उसन सजीसछर सरनन सन इनसछर सर दन ब असरर सी परकरकरितरयछ सो अपथ फरम रछनछ जछएगछ दथ फसरन शालदखो र असरर-परकरकरितरयछ सो भिलिजी-भिछसभ ससपनन होनन सन भलिए रकरिनछ सन सछथ-सछथ कतरकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयह सछतरयम दोनखो सन कहखो सो धतरयछन र रखसर शाछसभपथ फमस और कतभधसमर ढसग सन कसतरयछ जछनछ चछकहए नॉजजस सन अनसछर जो शात कससजी स सन अजमन पर लिछगथ फ होजी हह ह शात उससी कतबरकरिी तरयछ अनतरय कससजी असरर पर भिजी लिछगथ फ होजी हह उदछहरर सन भलिए तरयकद कससजी शाम सन अधजीन कससजी सो दभनतरयछ र सह स सन भिजी पनतरयजलि लिननन सन परभबसभध सर कदतरयछ हत ो इस भनतरयर सी पथ फछमपनकछ और शाम सन अनसछर उस वतरयकतवयकति सन भलिए पनतरयजलि सी कतबरकरिी भिजी सछभिछकतस रप सन परभबसभध होगजी दथ फसरन शालदखो र तरयकद कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए सोई स भनकतषधि रछन लिजी गई हत ो उससन

उपतरयोग सी थ फ टी उस वतरयकतवयकति सो कससजी भिजी परसछर सन नह स द जछ ससजी स सथछनखो पर हर नॉजजस सो असपषट और धसधलिछ पछन हह सकतशानष सन सछभरत सो लिनसर तरयह दछछ परछतरयरायः कसतरयछ जछछ हत कस उसर सभिजी अभधसछर पथ फरम असररजीतरय हह लिनकसन तरयह सोचछ-कतचछरछ सततरय नह स हत ऐसन अननस उदछहरर खोजन जछ ससन हह जजससन अनसछर वतरयकतवयकति सन पछस कससजी स सो अपनन पछस रखनन सछ अभधसछर हो कसस उससन असरर सछ अभधसछर उससन पछस न हो रसलिन कसरछतरयन सछ रसछन जजसर वतरयकतवयकति रह ससछ हत उसपर अपनन छतसछभलिस सलजन सी दछनदछर सर ससछ हत अपनन सछररतरयम सन अनसछर उससी ररमर सजछटी आकद पर धनरछभशा भिजी खचम सर ससछ हत कसस उसन बनचनछ उससन अभधसछर कनतर सन बछहर होछ हत आशातरय हत कस तरयकद वतरयकतवयकति सछ ससपथ फरम सछभरत कससजी स पर हत भिजी उसन उस स सो बनचनन अथछ इचछनसछर असरिर सरनन सन छजजब अभधसछर परछपत हखोगन एस रह सन ह स उससी दछस सन सरछन होगजी उससन बछरन र ससपथ फरम भनरमतरय लिननन सछ अभधसछर उससछ सछरजी होनन सन सछरर उससन पछस रछनछ जछएगछ कससजी सो अनछभधसछर बनचनछ अथछ तध सछरजी सी इचछ सन कतबनछ स सछ रथ फलतरय चसछए बगतर उसन अपनन सछभरत र लिननछ अनतभस एस सछभरत सन भसधिछस सछ उललिसरन हत दथ फसरन शालदखो र स सछ ससपथ फरम सछभरत परछपत सरनन सन भलिए स सन मरछन सछरजी सी सहरभ जटीछनछ कफर उससछ उपतरयवयकति रथ फलतरय चसछनछ आशतरयस हत इनर सन एस भिजी अभिछ अथछ आसभशास कतचलिन सन भिजी ससपथ फरम सछभरत खरन र पड़ा योगद ससछ हत नतरयछतरय सी रछसग हत कस स सछ असरर ससपथ फरम सछभरत सन ससपथ फरम सछभरत सन भलिए हो तरयकद सोई सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रखतरय उदनशतरय स-कतशानष पर ससपथ फरम सछभरत सी रकछ सरनछ अथछ सछभरत सो बढ़छछ दननछ अथछ उससन भलिए परभिछजी सोभशाशा सरनछ हत उस असथछ र सतजचस दछसत सरसतरयछ हो ससजी हत इसपर तरयकद सोई तरयह सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रथ फलि उदनशतरय सनलि सछतरयषपततिछ सो बचछए रखनन सी सछतरयद हत ब भिजी ह गलिजी पर हत उदछहरर सन भलिए अपनन परिरछर सी जररखो सो पथ फरछ सरनन सन भलिए सोच-सरझसर खद सी बोलिजी लिगछनछ खद सी नजीलिछरजी पर उर आनछmdashसनलि सछतरयषपततिछ सी सछतरयद रछनजी जछएगजी हछलिछसकस इस रह सन कससजी वतरयकतवयकति दछरछ अपनजी सछतरयषपततिछ सन कतचछर सो लिछगथ फ सरनछ उससी चरर सछरमछह सहछ जछएगछ आदशाम सरछज र ऐसजी जसथभ सी सलपनछ भिजी नह स सी जछ ससजी

4 नतरयछभतरयस ससशाोधन एस भनछरर

नतरयछतरय सदगछ नह स हत न ह सरछज र हरनशाछ सब स शाभि और शाछसभरतरय होछ हत परततरयनस सरतरय सरछज र अनसथ फलि एस कतरोधजी शाकतवयकतितरयछस सछतरयमर रहजी हह न सभिजी रनषतरय सन समवतरय पछलिन र सहछतरयस बनजी हह ो सभिजी कतरोध पर उर आजी हह इसभलिए नतरयछतरय सछ एस रप ससरषम सछ भिजी हत सरछज चछहछ हत कस हछस नतरयछतरय सन भलिए सभिजी सोई खरछ न हो तरयछनजी न

ो वतरयकतवयकति कससजी दथ फसरन सन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सछ सछरर बनन न ह सोई उससन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सी जरजीन ततरयछर सरन तरयह आदशाम जसथभ हत वतरयहछर र सरछज र ससरषम सी जसथभतरयछस बनजी रहजी हह रछज सरछज कससजी सन भलिए भिजी तरयह ससभि नह स होछ कस ह चतबजीस रसटीन वतरयकतवयकति सन अभधसछर-ससरकर थछ समवतरयपछलिन सन परनररछ र लिगछ रहन इसभलिए वतरयकतवयकति सो अपनन अभधसछरखो और अजसत पर सससटी सन सरतरय आतररकछ अथ ससपकतषपतति सी सरकछ सन भलिए सरतरयछनसछर परभसछर सरनन सी थ फ टी दन द जछजी हत तरयह सछरछजजस गभकतभधतरयखो र ससशाोधन एस भनछरर सन ददरछन नतरयछतरय सी जसथभ सो दशाछमजी हत रछबटीम नॉजजस सन अनसछर वतरयकतवयकतिरछतर सो तरयह आजछद होजी हत कस ह अपनन अभधसछर ससपकतषपतति और जजीन सी रकछ सन भलिए आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर उपतरयवयकति बलिपरतरयोग सर ससन रगर तरयह धतरयछन रखन हए कस सससटी अथछ आसनन आपदछ सी जसथभ र दथ फसरखो सो भिजी ह अभधसछर उपलिलध हखोगन तरयकद lsquoसrsquo सो lsquoखrsquo दछरछ कसए गए दरछचरर सन नससछन उिछनछ पड़ा योगदछ हत ब lsquoसrsquo सो उससछ सरतरयछनसछर परभरोध सरनन थछ नससछन सी जसथभ र lsquoखrsquo सन कभपथ फभम सछ दछछ सरनन सछ पथ फरछ अभधसछर होगछ इससन बछजथ फद तरयकद lsquoखrsquo सछ दरछचरर बनछ रहछ हत ब lsquoसrsquo सो उसन सछनथ फन दछरछ अथछ सजीधन ह दरछचरर सन भलिए दसकडा सरनन सछ अभधसछर होगछ तरयन अभधसछर सछरछजजसछ सी नजीस हह थछ सभिजी सदसतरयखो सो बरछबर होन हह उपतरयमवयकति उदछहरर सी ह बछ सर ो तरयकद कससजी भिजी कर lsquoसrsquo lsquoखrsquo सन सछथ दरछचरर र भलिपत पछतरयछ जछछ हत ो lsquoखrsquo सो भिजी अभधसछर होगछ कस ह lsquoसrsquo सो दसकडा सर ससन और तरयकद उससन आचरर सन उससो कभ पहसचजी हत ो अपनजी कभपथ फभम सन भलिए दछछ सर ससन

नॉजजस सी खथ फबजी हत कस अपनन कतनचन र ह न सनलि रछन-वतरयहछर सी दबमलिछओस पर कतचछर सरछ हत बजलस रछनजीतरय ससतरछ सन दछतरयरन र उनसछ सरछधछन भिजी सझछछ हत अपनन सथ फकर कतनचन सछररतरयम सन ह जहछस अननस गसभिजीर रदखो सछ सरछधछन दनछ हत ह स स रदखो सो अनसलिझछ ह ोड़ा योगद जछछ हत वतरयकतवयकति सो अपनजी परछररकछ ससपकतषपतति रकछ सछ अभधसछर हत आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर ह अपनन ऊपर होनन छलिन कससजी भिजी परसछर सन हरलिन सछ परभसछर सर ससछ हत और तरयकद कससजी सन आचरर सन उससो नससछन पहसचछ हत ो उस नससछन सी भिरपछई सी दछनदछर भिजी सर ससछ हत रनषतरय सो तरयन अभधसछर सनस परसपरछग सरछजखो सो ोड़ा योगदसर परछतरयरायः सभिजी आधभनस सरछजखो र परछपत हह इससन बछजथ फद कतदछनखो सन एस गम सो नॉजजस सन अभ-वतरयकतवयकतिछद सोच सन आपकतषपतति हत तरयह आपकतषपतति असनलिन नॉजजस सन नह स लिगभिग सभिजी इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन हत उनह लिगछ हत कस ससपकतषपतति अभधसछर सो लिनसर वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ सरथमन सरन हए न इनजी आगन भनसलि जछन हह कस उससन कतचछरखो र वतरयकतवयकतिछद उनरवयकति और उचसखलि कदखनन लिगछ हत इससन भिजी इनसछर नह स कसतरयछ जछ ससछ कस परततरयनस वतरयकतवयकति सो अपनजी कभपथ फभम सी दछनदछर सछ अभधसछर हत लिनकसन कभपथ फभम सी सजीरछ कतरयछ हो इससो तरय सरनन सछ अभधसछर कससन होगछ कतरयछ सनलि उससो जजसन कभ पहसचजी हत तरयकद ह अपनजी कभ सछ बढ़-चढ़सर रथ फलतरयछससन सरछ हत ब कतरयछ होगछ ऐसन र तरयकद सरसछर

सछनथ फन सन रछधतरयर सन हसकनप सरजी हत ो कतरयछ उससछ परतरयछस वतरयकतवयकति-सछसततरय सन दछतरयरन र अनछशतरयस रछनछ जछएगछ ऐसन परशनखो पर परभकरकरितरयछ बह कतलिसब सन भरलि पछजी हत रछबटीम नॉजजस सी ओर सन अपरछध सन भलिए दथ फसरन सो दसकडा सरनन सछ सझछ पर बहखो सो आपकतषपतति हत उनसन अनसछर वतरयकतवयकति सो अपनन ह सर पर दसडा सनछनन सछ सोई अभधसछर नह स हत कतरयखोकस नससछन सी भिरपछई कसस सजीरछ स हो तरयकद तरयह उस वतरयकतवयकति पर ोड़ा योगद द जछए जजससछ नससछन हआ हत ो ह सह हत तरयछ गलि इससछ भनरमतरय सदन सरनगछ अभभितरयवयकति सो दसकडा सरनन सछ अभधसछर परभिछकत रनषतरय सो एसछएस नह स कदतरयछ जछछ ऐसन रछरलिखो र रछजतरय सी उपजसथभ जरर रछननन सन हछलिछसकस वतरयकतवयकति-सछसततरय सी भिछनछ सो िनस पहसच ससजी हत लिनकसन इससन सछथम सन शाजीभिथ फ हो एस वतरयकतवयकति दछरछ दथ फसरन सो हछभन पहसचछए जछनन सी ससभिछनछ र भिजी सरजी आजी हत तरयह ऐसछ रोड़ा योगद हत जहछस इचछ-सछसततरयछद सी सजीरछ सछफ नजर आनन लिगजी हत नॉजजस बड़ा योगदन परिरशर सन वतरयकतवयकतिरछतर सन ससपथ फरम सछसततरय सछ पक लिनछ हत कसस ससपकतषपतति सन ससरकर थछ सरसतरयछओस सन सजीधन भनछरर र इचछ-सछसततरयछद सी जो दबमलिछएस हह न थोड़ा योगदछ-सछ कतचछर सरनन पर सछरनन आ ह जछजी हह

रछबटीम नॉजजस नन सरछधछन पधिभ सी आलिोचनछ सी हत लिोगखो सन सरछधछन जटीछसर उसजी धनरछभशा सन पभलिस सो पोसनछ तरयह लिोगखो सी नतसभगमस सछधजीनछ पर डाछसछ डाछलिनछ हत लिनकसन शाछसन और सरसछर चलिछनन सन भलिए ो धन चछकहए नॉजजस इससन भलिए लिोगखो सो जछगरस सरनन सी बछ सरछ हत लिोगखो सो अपनन अभधसछरखो और समवतरयखो सछ बोध होगछ सछथ र तरयह कतशवछस होगछ कस उनसी सछधजीनछ अकणण रर हत सरछज र रहसर उनसी ससपकतषपतति और अभधसछरखो सो सोई खरछ नह स हत ो न सतरयस अनशाछभस होसर सछर सरगन लिनकसन सरछज र अनशाछसन और शाछसभ-वतरयसथछ बनछए रखनन सन अभरिरवयकति रछजतरय सन और भिजी दछभतरयत होन हह भशाकछ सछसरतरय ससससकभ अभभिरकछ जतसन बह सन रछरलिन हह जजनह बढ़छछ दननछ रछजतरय सछ पनजी समवतरय रछनछ जछछ हत उनसन भलिए धन सी आपथ फभम सहछस सन होगजी नॉजजस इससन भलिए दछन और सतजचस सहतरयोग सछ सरथमन सरछ हत तरयहछस नॉजजस और हछसपसम सन कतचछरखो र सरछनछ दनखजी जछ ससजी हत जॉन हछसपसम भिजी रछनछ थछ कस सरसछर सछ एसरछतर सछतरयम lsquoउपद आकद सन सरतरय लिोगखो सन जछन-रछलि सी रकछ सरनछ हतrsquo लिनकसन उपदकततरयखो पर सछबथ फ पछनन सन सरसछर सन पछस सरभच शाकतवयकति और अभधसछरखो सछ होनछ जरर हत छकस असर पड़ा योगदनन पर ह नतरयछतरयसछम सी भिथ फभरसछ भिजी भनभिछ ससन इन सब सछतरयरषो सन भलिए सरसछर सन पछस धन आनछ चछकहए हछसपसम सन अनसछर उपतरयवयकति ो तरयह हत कस सछनथ फन और वतरयसथछ सन भलिए सरसछर सो धन सी आपथ फभम नछगरिरसखो सन सतजचस सहतरयोग और दछन सी भिछनछ सन हो तरयकद सरछधछन सछ सहछरछ लिनजी हत ो सर-रछभशा सछ उपतरयोग सनलि सरछज र शाछसभ और सरकछ सन कतसछर सन भलिए कसतरयछ जछनछ चछकहए ह जोर दनसर सहछ हतmdashlsquoसरछज र सछनथ फन और वतरयसथछ सछतरयर रखनन सन अलिछछ कससजी और सछतरयम सन भलिए जनछ सन धन जटीछनन सछ सरसछर सो सोई अभधसछर नह स हतrsquo नॉजजस सछ नतरयछतरयदशामन एस आदशामछद उदछर हत एस भिछस रन

सछ समशाधिछछद सपनछ एस ऐसछ कतचछर जजसन रछनछछद सरतरय-सरतरय पर दनखन आए हह उससी स सजीरछएस हह अननस सरसतरयछएस ऐसजी हह जजनपर नॉजजस कतचछर सरनन सन बचछ हत इससन बछजथ फद उससन कतचछरखो र एस आदशाम रछनछछद सरछज सन गिन सछ सपनछ रदजथ फद हत सलि भरलिछसर इचछ-सछसततरयछद रनषतरय सन अभधसछर ससतरछ और एस आदशाम सरछज सन सपनन सो बह ह आसछन भिछषछ र दभनतरयछ सन सछरनन लिछछ हत नथछभनतरयलि बछसडानन सन शालदखो र lsquoइचछ-सछसततरयछद बह सरलि सपषट आसछन भिछषछ र भलिखछ हआ दशामन हत जजसन सरझनन सन भलिए कससजी कतशानष सनजीसी तरयोगतरयछ सी आशतरयसछ नह स हत तरयह जछनसछर परस और आनसददछतरयस पछि हतrsquo14

copy ओरपरसछशा सशतरयप

ससदभिछमनरकरिरजरसछ

1 To live honorably to harm no one to give to each his own Ulpianus in Digesta of Justinianus

Augustus 11101

2 The sovereign is not bound by the laws-Ulpianus Digesta 1331

3 Justice is the constant and perpetual will to render to every man his due Digesta 1110

4 Political theories past and present have traditionally been concerned with who should be the

master (usually the king the dictator or government bureaucracy) and who should be the slaves -John

Hospers What Libertarianism Is

5 No one is anyone else master and no one is anyone else slave Since I am the one to decide how my

life is to be conducted just as you decide about yours I have no right (even if I had the power) to

make you my slave and be your master nor have you the right to become the master by enslaving me

Slavery is forced servitude Ibid

6 Government should intervene only in a RETALIATORY situation The government must never

INITIATE an action to create a better world mdash it is not the business of government to make an

advance decision about what counts as benefit Through laws government can prohibit various

aggressive actions but it cannot require the bringing about of supposedly beneficial ones John

Hospers What Libertarianism Is

7 The state of Nature has a law of Nature to govern it- John Locke Second Treatise on Civil

Government

8 no one ought to harm another in his life liberty and or property-Ibid

9 justice to hold just in case rights are respected -Peter Vallentyne in Nozickrsquos Libertarian Theory of

Justice

10 a right is something for which one can demand or enforce compliancerdquo Nozick in Philosophical

Explanations 1981 p 499

11 a If one mixes what one owns with something that is unowned one thereby comes to own the

unowned thing

b Each person owns her own labor

c If one mixes onersquos labor with unowned land one thereby comes to own the land

12 No body could think himself injured by the drinking of another man though he took a good

drought who had a whole river of the same water left him to quench his thirst and the case of land and

water where there is enough of both is perfectly the same-John Locke Second Treatise of Civil

Government Chapter 5

13 Why should onersquos entitlement extend to the whole object rather than just to the added value

onersquos labor has produced- Nozick Anarchy State and Utopia p 175

14 ldquoLibertarianism is very simply and clearly written and requires no technical knowledge on the part of

the reader Enjoyable informative readingrdquo- Nathaniel Branden as quoted by John Hospers in

Libertarianism A Political Philosophy for Tomorrow

Page 15: इच्छा—स्वातंत्र्यवाद(Libertarianism)

रखतरयरायः परसकभ सरछज थछ अपनजी जररखो सन आधछर पर जड़ा योगदछ होछ हत उससन अनसछर रछजतरय सी शाकतवयकतितरयखो सछ उपतरयोग नछगरिरसखो सो एस-दथ फसरन सी रदद सरनन अपनन कहखो सी सतरयस सरकछ सरनन सी सहज-सछभिछकतस परककतषपतति सन उतपरनरस सन रप र कसतरयछ जछनछ चछकहए न कस उनसन कतरधि अरोधस शाकतवयकति सन रप र वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ थछ अपनन सससछधनखो सछ अपनन सख और ससतरछ सन भलिए परतरयोग कसए जछनन सन अभधसछर सो ह जखलिछड़ा योगद सछ उदछहरर दनसर सरझछनन सी सोभशाशा सरछ हतmdashlsquoरछन लिजीजजए सोई वतरयछसछभतरयस जखलिछड़ा योगद कससजी टी र सन भलिए अपनजी शारषो पर खनलिनन सन भलिए ततरयछर होछ हत शाम सन अनसछर ह तरय सर लिनछ हत कस ह खनलि सन भलिए कतबसन कटीसटीखो सन परछपत धनरछभशा सछ पछसच परभशा लिनगछ आतरयोजस जखलिछड़ा योगद सन रछनदनतरय तरयछ सरजीशान सो लिनसर सददनबछजजी सर ससन हह लिनकसन बछद र अनबसध सन असगम परछपत होनन छलिजी धनरछभशा सो इचछनसछर खचम सरनन सछ सछमभधसछर सनलि उस जखलिछड़ा योगद सो होगछ एस बछर अनबसध सर लिननन सन बछद टी र परबसधन अथछ कससजी भिजी अनतरय सो तरयह अभधसछर नह स रह जछछ कस ह जखलिछड़ा योगद सन अनबसध सन ह भरलिनन छलिजी धनरछभशा सन खचम सो लिनसर कससजी परसछर सछ सछलि-जछब सरनrsquo

बजीसजीस शाछलद र पथ फसजजीछद सन औभचततरय सो दशाछमनन सन भलिए उससो रछनजीतरय ससतरछ सन सछथ जोड़ा योगदसर दनखनन सी सोभशाशा लिगछछर होनन लिगजी थजीस रनषतरय ससतर हत ह अपनजी रजजी सछ रछभलिस हत उससन अपनन अभधसछर हह कससजी सो उससी ससतरछ र दखलि दननन सछ अभधसछर नह स हतmdashरछनजीतरय ससतरछ और अजसरछ सन नछर पर तरयन बछ खथ फब उछलिजी जछ रह थजीस रछजतरय चथ फसकस जनछ सी सछरथ फकहस इचछ सछ परभभनभधत सरछ हत इसभलिए वतरयकतवयकति-सछसततरय सन नछर पर वतरयकतवयकतिछद सछ नछरछ भिजी सफलि हो ससछ थछ जब रछजतरय सन अभधसछर कनतर सो सजीभर सर कदतरयछ जछए तरयकद वतरयकतवयकतिरछतर अपनन अभधसछरखो सन परभ जछगरस हत ह स-चनछ स-अनशाछभस हत ो रछजतरय सी भिथ फभरसछ अपनन आप ह भसरटी जछजी हत लिनकसन आजछद सछ अभभिपरछतरय तरयकद सनलि अपनजी ससपकतषपतति और सससछधनखो सछ रनरछनछ उपतरयोग हत ब तरयह रछनछ जछएगछ कस वतरयकतवयकति सी ससतरछ सछ उपतरयोग उससो पथ फसजजीछद छसखो सन हछथखो सछ जखलिदनछ बनछनन सन भलिए कसतरयछ जछ रहछ हत नॉजजस वतरयकतवयकति सो अपनजी ससपकतषपतति और सससछधनखो सन भनबक निरबध उपतरयोग सछ अभधसछर दननन सछ जोरदछर सरथमन सरछ हत अपरततरयक रप सन ह सजीसछर लिनछ हत कस रनषतरय असनलिछ हत ह भिथ फलि जछछ हत कस ससतरछ सछ धतरयनतरय वतरयकतवयकति सो उससी भनजछ सन दछतरयरन र सतद सर दननछ नह स हत बजलस सरछज र सबसन सछथ रहन हए अपनन समरछन अजसरछबोध एस अभभिवतरयकतवयकति सदशालि सो बचछए रखनन सछ अभधसछर हत तरयह ससतरछ सी नसछरछतरस वतरयछखतरयछ हत इसपर कतचछर सरन सरतरय नॉजजस सरछज सलतरयछर भशाकछ जतसन ससछरछतरस रथ फलतरयखो सी एसछएस उपनकछ सर दनछ हत दथ फसरन इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सी भिछसभ सरछधछन पररछलिजी सी आलिोचनछ सरन हए ह उससो सरसछर सी ओर सन अरोधस सछरमछह रछन लिनछ हत जो उससन अनसछर ससपकतषपतति पर रनषतरय सन नतभस अभधसछर र सटीदजी सछ सछर सरजी हत ो कतरयछ सरछज सलतरयछर जतसजी सोई अधछररछ नह स हत और जो सपधछम र

कससजी सछरर कतपड़ा योगद चसन हह उनसन कतसछस सो लिनसर रछजतरय और सरछज सी सोई जजमरनदछर नह स हत नॉजजस इन परशनखो सो नजरसदछज सर जछछ हत उससछ रछननछ हत कस जब रछजतरय सी ओर सन नतरयथ फनर परभबसध हखोगन रनषतरय-रछतर सो अपनन दछरछ अजजम सी गई ससपदछ पर अभधसछर होगछ ब सभिजी लिोग अपनन-अपनन कतसछस सन भलिए सरकतपम भिछ सन सछतरयम सरगन सरछज र सभिजी सो कतसछस सन सरछन असर और ससतरछ रहनगजी ो एस भिजी वतरयकतवयकति कतसछस सन लिछभिखो सन सभच न रहनगछ और सरछज उस आदशाम सी ओर अगरसर होगछ जो रनषतरयछ सछ सबसन बड़ा योगदछ सपनछ हत इससन भलिए ह रनषतरय सन अभधसछरखो सी वतरयछखतरयछ सरछ हत सहनन सी आशतरयसछ नह स हत कस नॉजजस सी रछनछभधसछर ससबसधजी अधछररछ रखतरयरायः ससपकतषपतति पर अभधसछर एस तससबसधजी ससतरछ पर सकद हत

इचछ-सछसततरयछद एस रछनछभधसछर

वतरयकतवयकति कतशानष सन ससदभिम र ससतरछ समरछनजनस वतरयहछर जजीन-सरकछ असरखो सी सरछनछ अभभिवतरयकतवयकति थछ अजजम ससपकतषपतति सन ऐजचस उपतरयोग सछ अभधसछर हत कससजी सरछज र इन अभधसछरखो सी अनपजसथभ र रछनछ जछएगछ कस हछस वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ खरन र हह तरयहछस जजन अभधसछरखो सो ससतरछ सछ पतरयछमतरय रछनछ गतरयछ हत न वतरयकतवयकति सन रथ फलिभिथ फ अभधसछर हह सरछज र सजमरभलि होनन सन पथ फम भिजी न रनषतरय सो परछपत होन हह सरछजजीसरर सी आनपछभस सफलिछ सरछज र नछगरिरस अभधसछरखो सी उपलिलधछ सन सर पर भनभिमर सरजी हत उसजी सन सरछज र नतरयछतरय सी पति सछ अनरछन लिगछतरयछ जछ ससछ हत दथ फसरन शालदखो र अभधसछर सरछज र नतरयछतरय सी सथछपनछ सो ससभि बनछन हह चथ फसकस तरयन वतरयकतवयकति सन रदभलिस अभधसछर हह इसभलिए वतरयकतवयकति सो उनसन भलिए आछज उिछनन थछ आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर ससरषम सरनन सछ अभधसछर भिजी सहज परछपत होछ हत नॉजजस सरछज र नतरयछतरय सन सरप सो लिनसर बह सपषट न हो कसस अभधसछरखो सी उसनन जोरदछर सछलि सी हत ह अभधसछरखो सो नतरयछतरय सछ पतरयछमतरय रछनछ हह सरछज र lsquoनतरयछतरय सी पसड़ा योगद भिजी स ससभि हत जब स हछस रछनछभधसछरखो सछ समरछन होछ हतrsquo9mdashतरयह बछ उसनन अननस ससदभिरषो सन सछथ सई बछर-ररछ-कफरछसर सह हत उससछ रछननछ हत कस अभधसछर रनषतरय सी ससतरछ सछ परजीस हह आदशाम सरछज र तरयन वतरयकतवयकति सो सहजरप र परछपत होनन चछकहए इचछ-सछसततरयछद कतचछरस इसर अभभिवतरयकतवयकति सी ससतरछ थछ ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो जतरयछदछ रहत दनन हह उनसछ रछननछ हत कस अजजम ससपकतषपतति पर रनषतरय सछ पथ फरछ अभधसछर हत और रछजतरय सरन कससजी सो भिजी इस अभधसछर र हसकनप सरनन सछ अभधसछर नह स हत जो सछनथ फनजी रप सन जजससछ हत ह उससो सहज-सछभिछकतस रप र परछपत होmdashतरयह इचछ-सछसततरयछद नतरयछतरय सछ आधछर-भसधिछस हत ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो सो लिनसर उनसछ आगरह इनछ अभधस हत कस अभभिवतरयकतवयकति सछसततरय जो

रछनजीतरय ससतरछ सछ असलिजी पहचछन हत सदछभच पजीन थ फ टीछ परजी होछ हत आगन हर नॉजजस सी नतरयछतरयछधछरिर सरछज सी परिरसलपनछ र अभधसछरखो सन रहत पर कतचछर सरगन तरयह जछननन सी सोभशाशा सरगन कस उससी lsquoसतrsquo अथछ lsquoआतर-सछभरतrsquo सी सतधिछसभसी कतरयछ हत सछथ ह हर इसपर भिजी कतचछर सरगन कस नॉजजस सन भलिए ससपकतषपतति अभधसछर ससपकतषपतति सन रछतरयनन थछ उससी कतभशाषटतरयछस कतरयछ हह

1 समसलिभि रदभलिस अभधसछर

नॉजजस सन भलिए नतरयछतरयछधछरिर सरछज सी पहलिजी कतशानषछ हत कस उसर वतरयकतवयकति सन रथ फलिभिथ फ अभधसछर सरजक होनन चछकहए हछलिछसकस हछस उससछ भचसन सनलि ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो सी कतनचनछ स सजीभर होसर रह जछछ हत उससन अनसछर परततरयनस रनषतरय सछ अजजम ससपकतषपतति पर पथ फरछमभधसछर हत ह उससो अपनजी रजजी सन अनसछर खचम सर ससछ हत दछन र दन ससछ हत इचछ-सछ सततरयछद कतचछरस रछन न आए हह कस रनषतरय अपनछ रछभलिस सतरयस होछ हत नॉजजस सी पसस lsquoअनछस सटीनटी एसडा तरयथ फटीोकतपतरयछrsquo र lsquoआतर-सछभरतrsquo(सनलफ आनरभशाप) शालद सनलि एस बछर उस सरतरय आछ हत जब ह सरछधछन और बनगछर पर चचछम सरछ हत उससी परिरभिछषछ र आतर-सछभरत ह असथछ हत जब सछरजी और स एस और सरछन हो अपनन शार र पर सबसन पहलिछ अभधसछर रनषतरय सछ हत अपनन शर एस तरयोगतरयछ सन बलि पर ह जो भिजी अजजम सरछ हत उससछ लिछभि उसन भरलिनछ ह चछकहए आतरसछभरत सन अलिछछ ह lsquoससपथ फरम सछभरतrsquo सी अधछररछ सो भिजी सपषट सरछ हत उससन अनसछर सरछज र नतरयछतरय सी उपजसथभ भिजी ससभि हत जब वतरयकतवयकति सो अपनन सरछई पर पथ फरछ अभधसछर हो ह अजजम ससपकतषपतति सो बनचनन असरिर सरनन सो पथ फर रह स सतर हो आतररकछ और ससपकतषपतति सी सरकछ सन भलिए शातर सछ परभसछर सरनन कहससछ सो टीछलिनन नससछन सी तध र सखो सन भिरपछई सरनन सछ अभधसछर वतरयकतवयकति सो भरलिनछ चछकहए तरयह भिजी lsquoससपथ फरम सछभरत सी शनरजी र आछ हत ससपथ फरम सछभरत सी दथ फसर रटीनछएस ससपकतषपतति सन असरर सरकछ दसगखो थछ कससजी भिजी अनतरय परसछर सी आपदछ सन ससपकतषपतति सो होनन छलिन नससछन सन बचछ सन अभधसछर सन रप र आछ हत तरयह ससपकतषपतति अभधसछर सन परभ दथ फसरखो सी कतनम सहरभ नतभस सछररतरयम थछ ससपकतषपतति सन उपतरयोग सो लिनसर सछरजी सन असजीभर अभधसछर सछ परजीस होजी हत लिनकसन lsquoससपथ फरम सछभरतrsquo सछ आशातरय अजजम ससपकतषपतति सन रनरछनन परतरयोग सछ अभधसछर नह स हत हछसी जखलिछड़ा योगद सो रतदछन र इस बछ सछ पथ फरछ अभधसछर होछ हत कस ह अपनजी जसटीस सछ सरछलि कदखछसर परभकदसद टी र सो रतदछन र पथ फर रह सछ

दन उससन लिगछछर गोलि दछगन लिनकसन उससो हछसी जसटीस सन परभकदसद सछ भसर फोड़ा योगदनन सछ अभधसछर नह स कदतरयछ जछ ससछ वतरयकतवयकति इस बछ सन भलिए पथ फरम स सतर हत कस अजजम ससपकतषपतति सछ कतभधरछनतरय ढसग सन अपनन सख एस स सतरछ सन कतसछर हन परतरयोग सरन लिनकसन दथ फसरखो सो उससन रछधतरयर सन हछभन पहसचछए तरयह स सतरछ उसन हरभगज नह स द जछ ससजी कतरयखोकस परसछरछसर र ऐसछ सरनछ दथ फसरखो सन जजीन र अछसभ हसकनप हत जजससछ इचछ-सछ सततरयछद कतचछरस कतरोध सर न हह सछफ हत कस ससपकतषपतति पर ससपथ फरम अभधसछरिरछ सछ भिछ भिजी दथ फसरन सन अभधसछर और जजीन सछ समरछन सरनन सी भिछनछ सन जड़ा योगदछ हत उसर सनलि न तध उपतरयोग सजमरभलि हह जो कतबनछ दथ फसरन सन जजीन और स सतरछ र अछसभ अनछभधसछर हसकनप कसए बगतर कतभधरछनतरय ढसग सन परदछन कसए जछ न हह इसभलिए ससपथ फरम सछभरत भिजी सरछज दछरछ रतरयछमकद भनतरयसकततर उपतरयोग भलिए होछ हत इसभलिए स कतदछनखो नन इससन भलिए lsquoसजीभर भनजजी-सछभरतrsquo भिजी सहछ हत हछलिछसकस सतरयस नॉजजस इस शालद-तरयगर सन परतरयोग सन बचछ हत ह भनजजी ससपकतषपतति सो जरर रछनछ हत उससछ जोरदछर र सन सन सरथमन भिजी सरछ हत सछथ ह जोड़ा योगद दनछ हत कस वतरयकतवयकति कतबनछ दथ फसरखो सो कससजी भिजी परसछर भिजी परसछर सी कभ पहसचछए उगरछ कदखछए तरयछ दथ फसरखो सी स सतरछ सो बछभध कसए भनजजी ससपकतषपतति सन उपतरयोग हन पथ फर रह स सतर हत

2 नतरयछतरयससग अभधगरहर

ससपकतषपतति सन अजमन सो लिनसर इचछ-सछसततरयछद दकतषटसोर पथ फर रह सपषट हत रनषतरय सछ सनलि उसजी ससपकतषपतति सन उपतरयोग पर नतभस अभधसछर हत जो उसनन नतरयछतरय ससग ढसग सन अजजम सी हो ऐसजी ससपकतषपतति जो उसनन बलिपथ फमस हभथतरयछई गई हो जजससन अजमन र उससछ सोई तरयोगदछन न हो उससन उपतरयोग सछ वतरयकतवयकति सो सोई नतभस अभधसछर नह स हत रगर सरछज र हर बछर आदशाम सन सछर नह स चलिछतरयछ जछ ससछ स वतरयछहछरिरस दकतषटसोर भिजी अपनछनछ पड़ा योगदछ हत रनषतरय दथ फसरन सन शर सन सन अजजम स सछ उपतरयोग सरन तरयह उभच नह स हत कसस तरयकद उस असछभरत तरयवयकति सससछधनखो तरयछनजी ऐसन सससछधनखो दछरछ जजनपर वतरयकतवयकति सछ तध अभधसछर न हो सी रदद सन तरयकद ह स अजजम सरछ हत ब उस उतपछद पर कसससछ अभधसछर रछनछ जछएगछ नतरयछतरयससग अभधगरहर र इसजी पर कतचछर कसतरयछ गतरयछ हत उससन अनसछर ऐसछ परततरयनस वतरयकतवयकति जो असछभरततरयवयकति ससपकतषपतति पर अपनछ दछछ सरन हए उससन स अजजम सरछ हत उससन भलिए उभच हत कस अजजम उतपछद सन बड़ा योगदन कहससन सो द थ फसरखो सन भलिए ोड़ा योगद दन तरयह सजीधछ-सछ वतरयछहछरिरस दकतषटसोर हत जजससो रछनजीतरय सरजोरिरतरयखो सन बजीच सछरसजसतरय थछ सरछज र शाछसभ और वतरयसथछ बनछए रखनन सी अनसररजीतरय सोभशाशा सन रप र भिजी दनख ससन हह तरयह वतरयछहछरिरसछ सन दबछ ह हह कस परछतरयरायः सभिजी इचछ-सछसततरयछद कतदछन असछभरततरयवयकति ससपकतषपतति

पर सलजन सी जसथभ सो सजीसछरन हह लिनकसन न उस असथछतरयजी अभधसछर तरयछ वतरयसथछ सो उसजी सजीरछ स रछनतरयछ दनन हह जब स ह स नतरयथ फनर शारषो सछ पछलिन सरछ हत उनसन इस दकतषटसोर सी आलिोचनछ भिजी होजी रह हत lsquoअनछभधसक ससपकतषपतति पर अभधसछरrsquo सी जीन भभिनन जसथभतरयखो सी चचछम इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो नन सी हत उनसन अनसछर रछन लिजीजजए सोई वतरयकतवयकति कससजी ऐसन सससछधन पर जो उससन सछभरत सन बछहर हत शर सरन हए स अजजम सरछ हत अथछ जजससछ ह सससछधन हत उससन सछथ भरलिसर शर सरन हए उतपछदन र सहछतरयस बनछ हतmdashब उससछ उस उतपछद पर कसनछ और कसस सजीरछ स अभधसछर होगछ

कतबलिसलि भिजी नह सशाथ फनतरयrsquo आलिोचस खरछ जछब दनन हह उनसन अनसछर तरयकद सोई वतरयकतवयकति चतरछहन पर खड़ा योगद सछर सन शाजीशाखो सी बगतर उससन सछरजी सी अनरभ सन आसर सफछई सरनन लिगन ो उससो उस सछर सछ सछभरत नह स कदतरयछ जछ ससछ इससन सरथमन र तरयकद सोई तरयह दछछ सरन कस इस परसछर भरलिछ-जलिछ शर आशतरयस हत और सरछज र कतबनछ शर सछ सछझछ कसए सछर नह स चलिछ ब ो नतरयछतरय-ससग अभधसछरिरछ सी अधछररछ ह अथमह न होसर रह जछएगजी कतरयखोकस जीसरछ अचछनस बजीच र आसर दथ फसरन वतरयकतवयकति दछरछ ससपकतषपतति पर बलिछ त सलजन सो भिजी बतध रोकतष सर ससछ हत इससन उस वतरयकतवयकति सन अभधसछरखो सछ सजीधछ हनन होगछ जो उतपछदन सन भलिए छसई जजमरनदछर हत दथ फसरन वतरयकतवयकति नन दबसगई कदखछसर जजससन उतपछद सो सलजछनन सी सोभशाशा सी हत रछजशाछह और सछमछजतरयछद र तरयह होछ थछ अपनन समछटी तरयछ आशतरयदछछ सो परसनन सरनन सन भलिए ऐसछ सझछ उनसन रसह-लिगन दरबछर परछतरयरायः दनन ह रहन थन तरयछतरछ सन ददरछन जसगलि र एस रछ कतबछ लिननन सछ रलिब तरयह नह स हत कस आप उसपर सछभरत सछ दछछ िोसनन लिग जीसरन अभधगरहर अथछ सलजन सन रछधतरयर सन अजजम ससपकतषपतति पर आशतरयस नह स कस ह आपसन ससपथ फरम सछभरत छलिजी ह हो उनसन सछभरत सो लिनसर दथ फसरन लिोगखो सी भिजी तसजी ह दछनदछर ससभि हत उस असथछ र छसकतस सछरजी जछनबथ फझसर तरयछ अनजछनन ह अपनजी दछनदछर पनशा सरनन र चथ फस भिजी ससछ हत सछफ हत कस सछससछरिरस सओस पर ससपकतषपतति अभधसछरिरछ ऐभहछभसस ससदभिम भलिए रहन हह तरयह सरसतरयछएस इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन सरक पहलिन सन ह थजीस नॉजजस नन उससी सरलि और सटी स कतनचनछ सी हत

ससपकतषपतति अभधगरहर सो लिनसर रछबटीम नॉजजस िोस नजीजन पर नह स पहसच पछछ इस कतषतरय र उससछ रन ससशातरयगरस हत ह लिॉस सन सहरभ दशाछमन हए शर सन सजमरशर पर अपनछ धतरयछन सकद रखछ हत उललिनखनजीतरय हत कस ईसछई परसपरछ र सरस भिथ फभर पररछतरछ सी रछनजी जछजी हत रछजछ धरजी पर पररछतरछ सन परर-पतर सछ परभभनभध हत रछजछ सो दतजीतरय-अभधसछर सन ससपनन रछननन छलिन सोलिहजीस शाछलद सन असगरनजजी लिनखस रछबटीम कफलरर नन भलिखछ थछ कस पररछतरछ नन सरस भिथ फभर ईसछ रसजीह सो ससौपजी थजी रसजीह नन उससो नछगरिरसखो सन बजीच कतभिछजज सर कदतरयछ कफलरर सन सथन कस पररछतरछ नन ससपथ फरम धरछ ईशवर सन परभभनभध तरयछनजी

रछजछ सो ससौपजी गई थजी सछ कतरोध सरन हए लिॉस नन lsquoसतकससडा कटीट ज आन गनमरटीrsquo र भलिखछ कस ईशवर सन सछरनन रछजछ और परजछ सन परशन उिछनन सछ सोई औभचततरय नह स हत उससन अनसछर पररछतरछ नन जरजीन सजीधन जनसछधछरर सो उससी सछरछनतरय दनखभिछलि सन भलिए ससौपजी थजी इसभलिए ह सछभरत सन परन हत परततरयनस वतरयकतवयकति सछ उसपर उनछ ह अभधसछर हत जजनछ कससजी दथ फसरन सछ हत कससजी वतरयकतवयकति दछरछ शानष सरछज सी रजजी सन बगतर परछसकभस ससपकतषपतति और सससछधनखो पर कससजी भिजी परसछर सी दछनदछर अतध सह जछएगजी ब रनषतरय सन बस र कतरयछ हत भिथ फ-उतपछद पर उससी दछनदछर सछ आधछर कतरयछ हो लिॉस सछ रछननछ हत कस रनषतरय परिरशर सन जरिरतरयन असछभरत तरयवयकति धरछ पर भनजजी अभधसछरिरछ सछ दछछ सर ससछ हत lsquoसतकससडा कटटी ज आन कद भसकतलि गनमरटीrsquo सन पछसचन अधतरयछतरय र ह सम दनछ हतmdash

1 तरयकद सोई वतरयकतवयकति अपनन सछभरत तरयवयकति स सो कससजी ऐसजी स र भरलिछछ हत जजससछ सोई सछरजी नह स हत ो ह स उस वतरयकतवयकति सी रछन लिजी जछजी हत2 परततरयनस रनषतरय सो अपनन शर पर पथ फरछ अभधसछर हत3 इसभलिए जब सोई वतरयकतवयकति अपनन शर सो जजससछ ह सछरजी हत असछभरत तरयवयकति

भिथ फभर सन तरयोग सरछ हत ो ह उसपर सछभरत परछपत सर लिनछ हत11

लिॉस सछ lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर ससपकतषपतति-अभधसछर सन पक र कदतरयछ गतरयछ तरयह सम दोषपथ फरम थछ चथ फसकस अनतरयछनतरय परछजरतरयखो सजग सी भिछसभ रनषतरय भिजी परसकभ सछ ह कहससछ हत इसभलिए शाोधन परिरशाोधन अथछ रपछसरर सन बहछनन वतरयकतवयकति दछरछ परछसकभस सससछधनखो पर जजन सरषो सन आधछर पर भनजजी अभधसछरिरछ सछ दछनदछर सी जछजी हत उसजी रह उनह स सरषो सन आधछर पर परछसकभस ससपदछ होनन सन सछरर रनषतरय पर भिजी परसकभ तरयछ सरछज सी दछनदछर ससभि हत उस असथछ र रनषतरय सी अकतसलि ससतरछ सी अधछररछ खटीछई र पड़ा योगद ससजी हत इन सभरतरयखो सन बछजथ फद लिॉस सछ कतचछर आधभनस इचछ-सछसततरयछद कतदछनखो सो आसकतषम सरछ हत सतरयस नॉजजस नन भिजी शर-सजमरशर सन कतचछर सो दोषपथ फरम रछनछ थछ हछलिछसकस ह उससछ सछथमस कतसलप दननन र असरथम रहछ थछ नॉजजस सन अनसछर lsquoशर-सजमरशरrsquo सन भसधिछस सी सरजोर हत कस इस आधछर पर हए ससपकतषपतति असरर पर सछभरत सी सजीरछ सन बछरन र िोस सरछधछन नह स दनछ उदछहरर सन भलिए रछन लिजीजजए रसगलिगरह सी तरयछतरछ पर भनसलिछ तरयछतरजी उस गरह पर उरनन र सछरतरयछब हो जछछ हत रसगलि सी सह पर उरनन सन बछद ह उस सथलि सी सफछई सरछ हत लिसबन परिरशर सन बछद ह उस सथलि सो सछफ और सरलि सरनन र सछरतरयछब हो जछछ हत अब तरयकद रसगलिगरह पर उरनन छलिछ ह पहलिछ असरिरक तरयछतरजी हत ो सछलि उिछ हत कस शर-सजमरशर सन भसधिछस सन अनसछर उससछ कसनजी भिथ फभर पर अभधसछर होगछ कतरयछ पथ फरछ रसगलि गरह उससछ रछन भलितरयछ जछनछ चछकहए अथछ सनलि ह सथलि जजनछ उसनन सछफ कसतरयछ हत नॉजजस इस परशन सो तरयह स ोड़ा योगद दनछ हत उषपततिर नह स दनछ उससी ओर एस सझछ तरयह भिजी आछ हत कस lsquoशर-सजमरशरrsquo सन कतचछर सो ह

कसनछरन सर अभधसछरिरछ सी सरसतरयछ पर वतरयकतवयकतिरछतर सी रदजथ फदगजी थछ उससी रथ फलिभिथ फ आशतरयसछ सो धतरयछन र रख उपतरयोभगछछद दकतषटसोर सन कतचछर कसतरयछ जछए

आगन बढ़नन सन पहलिन उभच होगछ कस उस सरसतरयछ पर कतचछर सर भलितरयछ जछए जजससछ हरनन ऊपर उललिनख कसतरयछ हत तरयछनजी असछभरततरयवयकति तरयछनजी नतसभगमस ससपदछ पर भनजजी अभधसछरिरछ सो कसस परसछर परिरभिछकतष कसतरयछ जछए उससन गजीसरर सछ आधछर कतरयछ हो lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर वतरयकतवयकति सी ससपकतषपतति कसनजी और कसस सजीरछ स उभच हत स कतदछन इसन सजीरछह न रछनन हह उनसन अनसछर तरयह रनषतरय पर हत कस अपनजी तरयोगतरयछ और सछररतरयम सन बलि पर ह असछभरततरयवयकति सओस सन जजनन बड़ा योगदन कहससन पर दछछ िखोस ससछ हत ह उससछ अभधसछर हतmdashजो उससो भरलिनछ ह चछकहए लिनकसन उनसन आगन भिजी वतरयछहछरिरस सरसतरयछएस सर नह स हत lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर रनषतरय जजस ससपकतषपतति पर अपनजी दछनदछर परस सरनछ चछहछ हत ससभि हत उससन पहलिन सन ह लिोग उससछ कससजी ओर रप र उपतरयोग सर चसन हखो उदछहरर सन भलिए एस कससछन जसगलि सो सछफ सर उससो खनजी लिछतरयस बनछछ हत ह सछफ सी गई जरजीन पर अपनन सछभरत सछ दछछ भिजी सरछ हत लिनकसन कससछन जरजीन सो उपतरयोग र लिछनन छलिछ असनलिछ पहलिछ वतरयकतवयकति नह स हत तरयह पथ फर रह ससभि हत कस उससन पहलिन भिजी स लिोग उससछ उपतरयोग सर चसन हखो गछस सन आसपछस खछलिजी पड़ा योगद जरजीन सछ उपतरयोग लिोग पशाओस सो बछसधनन उपलिन थछपनन सन भलिए सरन हह बछद र उस जरजीन पर सोई वतरयकतवयकति रर बनछ लिनछ हत अथछ खनजी तरयछ स और सरनन लिगछ हत तरयकद परथर उपतरयोग ह सछभरत सी शाम हत ो बछद र जजसनन उस जरजीन पर गकह-भनरछमर कसतरयछ हत उससछ अभधसछर अतध रछनछ जछनछ चछकहए कसस अतध सहन जछनन सी बछ ब स भनरछधछर हत जब स कस बछसी लिोगखो सो उससन सोई आपकतषपतति न हो तरयकद ह सरछज दछरछ रछनतरय चलिन हत ो ऐसन ससपकतषपतति अभधसछर सो रछनतरयछ दननजी होगजी हछलिछसकस तरयह भिजी ससभिछनछ हत कस उस ससपकतषपतति अभधसछर सन शानष लिोगखो सो सोई भशासछतरय न हो कसस हरनशाछ ह उनह सोई भशासछतरय तरयछ नससछन न होगछ तरयह सहनछ बह ह सकिन हत तरयह भिजी ससभि हत कस उस सलजन सन सनलि ससबसभध वतरयकतवयकति सो लिछभि हो जबकस बछसी गछस छलिखो सो नससछन उिछनछ पड़ा योगद रहछ हो कतरयछ उस असथछ र भिजी उस वतरयकतवयकति सन ससपकतषपतति परछभधसछर सो तध रछनछ जछएगछ इस सम सन बछद सरछधछन सन भलिए नॉजजस पनरायः लिॉस सी ओर दनखनन लिगछ हत और लिॉस ऐसन ससपकतषपतति परछभधसछर सो जजससन दथ फसरखो सो हछभन पहसचनन सी ससभिछनछ हो इस शाम सन सछथ सजीसकभ दनछ हत कस दथ फसरखो सन भलिए भिजी शनषठ और पतरयछमपत कहससछ ोड़ा योगद कदतरयछ जछनछ चछकहएmdash

lsquoबहजी नद सन पछनजी पजी लिननन सन कससजी सो नससछन पहसच ससछ हत इससी सोई सलपनछ भिजी नह स सर ससछ भिलिन कससजी नन उससन आससि जलि कतपतरयछ हो कतरयखोकस नद तसजी सी तसजी हछस होगजी दोनखो सी पतरयछस बझछनन सन भलिए पतरयछमपत तरयकद बछ दोनखो सन भलिए िीस-िछस पतरयछमपत रछतरछ र उपलिलध भिथ फभर सन बछरन र भिजी सह जछ ससजी हतrsquo12 नॉजजस सन अनसछर असछभरततरयवयकति

ससपकतषपतति पर अभधसछर दशाछमनन सन भलिए लिॉस सन उपतरयमवयकति परभबसध सछ पछलिन कसतरयछ जछनछ चछकहए हछलिछसकस इस सम र इनजी खछभरतरयछस हह कस सतरयस नॉजजस ह उससन ससषट नह स हो पछछ अपनन सम सो आगन बढ़छछ हआ ह भलिखछ हत lsquoकससजी भिजी वतरयकतवयकति सछ सछभरत उससन अभधस भिलिछ कतरयखो हो जजनछ उसनन कससजी पदछथम सी रथ फलतरयषपततिछ सो बढ़छनन र तरयोगदछन कदतरयछ हतrsquo13 असभर भनषसषम पर पहसचनन सन पहलिन ह जसथभ सी पथ फर वतरयछखतरयछ सरछ हत सोई वतरयकतवयकति कससजी स सछ सछभरत हछभसलि सरनन सन भलिए अपनछ शर कतरयखो लिगछछ हत शाछतरयद इसभलिए कस उससन पछस सनलि उससछ शर हत उसजी सन रछधतरयर सन ह अपनजी उपतरयोभगछ दशाछम ससछ हत जब सोई वतरयकतवयकति असछभरततरयवयकति स पर अपनछ शर लिगछछ हत जो उससछ शर उस स पर छ जछछ हत उससछ परभिछ स पर सपषट झलिसनन लिगछ हत शर सन पचछ स िीस पहलिन जतसजी नह स रहजी शर सछ तरयह परसछर दथ फसरखो सन रसछबलिन स पर शभरस सी दछनदछर सो पषट सरछ हत लिनकसन शर सछ सरप कतरयछ हो कतरयछ कससजी भिजी परसछर सन शर सन स पर दछनदछर सर पछनछ नतभस होगछ नॉजजस इस एस उदछहरर सन रछधतरयर सन सपषट सरछ हत lsquoरछन लिजीजजए रनरन हछथ र टीरछटीर सन सथ फप सन भिर एस सनन हत उस सनन सो रह तरयकद सरद सी लिहरखो पर बहछ दथ फस ो सथ फप सन सर सरद र द थ फर स फतलि जछएसगन कतरयछ उससन आधछर पर सरद सन उनन कहससन पर जहछस स टीरछटीर सथ फप सन सर फतलिन हह रह अपनन सछभरत सछ दछछ सर ससछ हथ फस जछकहर हत तरयह रथ फखमछपथ फरम बछ होगजीrsquo इससन बछद ह भनषसषम पर आछ हत कस ह शर सछभरत कदलिछनन र सहछतरयस हत जजससन स सन रथ फलतरय र ककतधि होजी हत ह अपनजी और सरछज सी नजरखो र अभधस रथ फलतरयछन होछ हो तरयह एस रहतपथ फरम भनषसषम हत जो जजीन सन उदनशतरय थछ सरछज र रनषतरय सी उपतरयोभगछ सन भलिए रछगमदशामस सछ सछर सरछ हत सोई सछतरयम जो सनलि वतरयकतवयकति कतशानष सन भलिए रथ फलतरयछन हत बछसी लिोगखो सन भलिए वतरयथम बजलस नससछनदनह ो उससछ सससछर र उससछ छसकतस रथ फलतरय शाथ फनतरय हत उदछहरर सन भलिए उपतरयमवयकति उदछहरर र ऐसछ हो ससछ हत कस टीरछटीर सथ फप सो पछनजी पर बहछनछ कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए खनलि हो उसन उससन खशाजी भरलिजी हो लिनकसन तरयकद उससन सरद र कससजी परसछर सछ परदथ फषर फतलिछ हत ो उससछ नससछन पथ फरन सरछज सो होगछ जछकहर हत कस वतरयकतवयकति सछ शर-उतपछद न सनलि उससन भलिए बजलस बछसी सरछज उपतरयोगजी होनछ चछकहए भिजी वतरयकतवयकति सी उसपर दछनदछर तध रछनजी जछएगजी शर सछ ससछरछतरस उपतरयोग अपनन सछथ-सछथ दथ फसरखो सछ भिजी भिलिछ दनखनछ ह सतछभधसछर सी पहलिजी और आजखर शाम हत

3 नतरयछतरयससग असरर

नतरयछतरयससग असरर ससपकतषपतति पर ससपथ फरम सछभरत सी जसथभ सो दशाछमछ हत सरछज र ससपकतषपतति असरर सन भनसकषट रप भिजी परचभलि हह उदछहरर सन भलिए स वतरयकतवयकति चोर सर दथ फसरन सन धन सो रर लिन आन हह स ऐसन लिोग भिजी हह जो इससन भलिए धोखछदड़ा योगद जतसन आसछन कसस हनतरय रछसन सछ चतरयन सरन हह इससन ससपकतषपतति असरिर होसर उनसन सलजन र चलिजी जछजी हत लिनकसन

उसपर नतरयछभतरयस दछनदछर ससभि नह स हत चोर तरयह सहसर कस उसनन ससपकतषपतति ससचतरय सन भलिए चोर सछ सहछरछ भलितरयछ हत उसपर अपनजी दछनदछर नह स सर ससछ न ह सोई धोखनबछज वतरयकतवयकति दथ फसरखो सन सछथ लि-परपसच सन आधछर पर जटीछई गई ससपकतषपतति सो अपनछ बनछ ससछ हत इसजी परसछर तरयकद सोई ससपकतषपतति सछ सछरजी हत रगर उससन असरर सन भलिए ततरयछर नह स हत उससी असहरभ सन बछजथ फद तरयकद उसन ससपकतषपतति-असरर हन बछधतरय कसतरयछ जछछ हत ो उस असथछ र भिलिन ह असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हो सछरजी सन इचछ-कतरधि स सन असरर सो नतरयछभतरयस नह स सहछ जछ ससछ तरयकद उस स सन वतरयछपस लिोसकह जड़ा योगदन हह थछ असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हत ब भिजी वतरयकतवयकति सो उस असरर सन भलिए रछजजी सरनछ नतरयछतरय-भिछनछ सन अनसछर अपनजक होगछ ऐसन रछजतरय र जो नतरयछतरय-रछगम पर होनन सी दछनदछर सरछ हत असरर हन तध परकरकरितरयछ सछ पछलिन सरनछ जरर हत दनसछर ससपकतषपतति पर सछभरत सन असरर सन भलिए आशतरयस हत कस उसन सनचछपथ फमस तध नतरयछतरय-समर परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन ससपनन कसतरयछ जछए तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी ससपकतषपतति तरयछ सससछधन पर अभधसछर रखछ हत उससछ अभधसछर कतभधसमर थछ सरछज दछरछ रछनतरय हत भिजी ह उससो कससजी दथ फसरन सो असरिर सरनन सछ अभधसछर भिजी रखछ हत शभरस सन रछरलिन र तरयकद सोई शभरस कससजी सछतरयम सो सनचछपथ फमस सरनन सन भलिए ततरयछर नह स हत ब उससी रजजी सन कतबनछ सछतरयम सरनन सन भलिए बछधतरय कसतरयछ जछनछ इस कतचछरधछरछ सन असगम अरछनतरय हत

एस जसथभ तरयह भिजी हो ससजी हत कस सोई वतरयकतवयकति अपनन सछभरततरयवयकति स सो नतरयछभतरयस परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन कससजी वतरयकतवयकति सो असरिर सरनछ चछहछ हो कसस दथ फसरछ वतरयकतवयकति उसन लिननन सन भलिए ततरयछर न हो नॉजजस जोर दनसर सहछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी तधछ हन दछछ सी सहरभ अभनछतरयम हत लिनकसन लिननन छलिन सी सहरभ तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी दछन तरयछ उपहछर सो लिननछ न चछहन ब इस जसथभ सो ह पथ फर रह सपषट नह स सर पछछ लिनकसन ह जोर दनसर सहछ हत कस रकरिनछ सो उस असर पर उपजसथ अशतरय होनछ चछकहए रदन सो सहरभ सछ पतरयछमतरय रछनन हए ह इस भनरमतरय पर पहसचछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी परकरकरितरयछ सन ददरछन रकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयछनजी सोई वतरयकतवयकति सहन कस उसनन ससपकतषपतति सछ सनचछपथ फमस असरर कसतरयछ हत रगर ससबसभध वतरयकतवयकति उसन सजीसछर सरनन सन इनसछर सर दन ब असरर सी परकरकरितरयछ सो अपथ फरम रछनछ जछएगछ दथ फसरन शालदखो र असरर-परकरकरितरयछ सो भिलिजी-भिछसभ ससपनन होनन सन भलिए रकरिनछ सन सछथ-सछथ कतरकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयह सछतरयम दोनखो सन कहखो सो धतरयछन र रखसर शाछसभपथ फमस और कतभधसमर ढसग सन कसतरयछ जछनछ चछकहए नॉजजस सन अनसछर जो शात कससजी स सन अजमन पर लिछगथ फ होजी हह ह शात उससी कतबरकरिी तरयछ अनतरय कससजी असरर पर भिजी लिछगथ फ होजी हह उदछहरर सन भलिए तरयकद कससजी शाम सन अधजीन कससजी सो दभनतरयछ र सह स सन भिजी पनतरयजलि लिननन सन परभबसभध सर कदतरयछ हत ो इस भनतरयर सी पथ फछमपनकछ और शाम सन अनसछर उस वतरयकतवयकति सन भलिए पनतरयजलि सी कतबरकरिी भिजी सछभिछकतस रप सन परभबसभध होगजी दथ फसरन शालदखो र तरयकद कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए सोई स भनकतषधि रछन लिजी गई हत ो उससन

उपतरयोग सी थ फ टी उस वतरयकतवयकति सो कससजी भिजी परसछर सन नह स द जछ ससजी स सथछनखो पर हर नॉजजस सो असपषट और धसधलिछ पछन हह सकतशानष सन सछभरत सो लिनसर तरयह दछछ परछतरयरायः कसतरयछ जछछ हत कस उसर सभिजी अभधसछर पथ फरम असररजीतरय हह लिनकसन तरयह सोचछ-कतचछरछ सततरय नह स हत ऐसन अननस उदछहरर खोजन जछ ससन हह जजससन अनसछर वतरयकतवयकति सन पछस कससजी स सो अपनन पछस रखनन सछ अभधसछर हो कसस उससन असरर सछ अभधसछर उससन पछस न हो रसलिन कसरछतरयन सछ रसछन जजसर वतरयकतवयकति रह ससछ हत उसपर अपनन छतसछभलिस सलजन सी दछनदछर सर ससछ हत अपनन सछररतरयम सन अनसछर उससी ररमर सजछटी आकद पर धनरछभशा भिजी खचम सर ससछ हत कसस उसन बनचनछ उससन अभधसछर कनतर सन बछहर होछ हत आशातरय हत कस तरयकद वतरयकतवयकति सछ ससपथ फरम सछभरत कससजी स पर हत भिजी उसन उस स सो बनचनन अथछ इचछनसछर असरिर सरनन सन छजजब अभधसछर परछपत हखोगन एस रह सन ह स उससी दछस सन सरछन होगजी उससन बछरन र ससपथ फरम भनरमतरय लिननन सछ अभधसछर उससछ सछरजी होनन सन सछरर उससन पछस रछनछ जछएगछ कससजी सो अनछभधसछर बनचनछ अथछ तध सछरजी सी इचछ सन कतबनछ स सछ रथ फलतरय चसछए बगतर उसन अपनन सछभरत र लिननछ अनतभस एस सछभरत सन भसधिछस सछ उललिसरन हत दथ फसरन शालदखो र स सछ ससपथ फरम सछभरत परछपत सरनन सन भलिए स सन मरछन सछरजी सी सहरभ जटीछनछ कफर उससछ उपतरयवयकति रथ फलतरय चसछनछ आशतरयस हत इनर सन एस भिजी अभिछ अथछ आसभशास कतचलिन सन भिजी ससपथ फरम सछभरत खरन र पड़ा योगद ससछ हत नतरयछतरय सी रछसग हत कस स सछ असरर ससपथ फरम सछभरत सन ससपथ फरम सछभरत सन भलिए हो तरयकद सोई सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रखतरय उदनशतरय स-कतशानष पर ससपथ फरम सछभरत सी रकछ सरनछ अथछ सछभरत सो बढ़छछ दननछ अथछ उससन भलिए परभिछजी सोभशाशा सरनछ हत उस असथछ र सतजचस दछसत सरसतरयछ हो ससजी हत इसपर तरयकद सोई तरयह सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रथ फलि उदनशतरय सनलि सछतरयषपततिछ सो बचछए रखनन सी सछतरयद हत ब भिजी ह गलिजी पर हत उदछहरर सन भलिए अपनन परिरछर सी जररखो सो पथ फरछ सरनन सन भलिए सोच-सरझसर खद सी बोलिजी लिगछनछ खद सी नजीलिछरजी पर उर आनछmdashसनलि सछतरयषपततिछ सी सछतरयद रछनजी जछएगजी हछलिछसकस इस रह सन कससजी वतरयकतवयकति दछरछ अपनजी सछतरयषपततिछ सन कतचछर सो लिछगथ फ सरनछ उससी चरर सछरमछह सहछ जछएगछ आदशाम सरछज र ऐसजी जसथभ सी सलपनछ भिजी नह स सी जछ ससजी

4 नतरयछभतरयस ससशाोधन एस भनछरर

नतरयछतरय सदगछ नह स हत न ह सरछज र हरनशाछ सब स शाभि और शाछसभरतरय होछ हत परततरयनस सरतरय सरछज र अनसथ फलि एस कतरोधजी शाकतवयकतितरयछस सछतरयमर रहजी हह न सभिजी रनषतरय सन समवतरय पछलिन र सहछतरयस बनजी हह ो सभिजी कतरोध पर उर आजी हह इसभलिए नतरयछतरय सछ एस रप ससरषम सछ भिजी हत सरछज चछहछ हत कस हछस नतरयछतरय सन भलिए सभिजी सोई खरछ न हो तरयछनजी न

ो वतरयकतवयकति कससजी दथ फसरन सन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सछ सछरर बनन न ह सोई उससन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सी जरजीन ततरयछर सरन तरयह आदशाम जसथभ हत वतरयहछर र सरछज र ससरषम सी जसथभतरयछस बनजी रहजी हह रछज सरछज कससजी सन भलिए भिजी तरयह ससभि नह स होछ कस ह चतबजीस रसटीन वतरयकतवयकति सन अभधसछर-ससरकर थछ समवतरयपछलिन सन परनररछ र लिगछ रहन इसभलिए वतरयकतवयकति सो अपनन अभधसछरखो और अजसत पर सससटी सन सरतरय आतररकछ अथ ससपकतषपतति सी सरकछ सन भलिए सरतरयछनसछर परभसछर सरनन सी थ फ टी दन द जछजी हत तरयह सछरछजजस गभकतभधतरयखो र ससशाोधन एस भनछरर सन ददरछन नतरयछतरय सी जसथभ सो दशाछमजी हत रछबटीम नॉजजस सन अनसछर वतरयकतवयकतिरछतर सो तरयह आजछद होजी हत कस ह अपनन अभधसछर ससपकतषपतति और जजीन सी रकछ सन भलिए आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर उपतरयवयकति बलिपरतरयोग सर ससन रगर तरयह धतरयछन रखन हए कस सससटी अथछ आसनन आपदछ सी जसथभ र दथ फसरखो सो भिजी ह अभधसछर उपलिलध हखोगन तरयकद lsquoसrsquo सो lsquoखrsquo दछरछ कसए गए दरछचरर सन नससछन उिछनछ पड़ा योगदछ हत ब lsquoसrsquo सो उससछ सरतरयछनसछर परभरोध सरनन थछ नससछन सी जसथभ र lsquoखrsquo सन कभपथ फभम सछ दछछ सरनन सछ पथ फरछ अभधसछर होगछ इससन बछजथ फद तरयकद lsquoखrsquo सछ दरछचरर बनछ रहछ हत ब lsquoसrsquo सो उसन सछनथ फन दछरछ अथछ सजीधन ह दरछचरर सन भलिए दसकडा सरनन सछ अभधसछर होगछ तरयन अभधसछर सछरछजजसछ सी नजीस हह थछ सभिजी सदसतरयखो सो बरछबर होन हह उपतरयमवयकति उदछहरर सी ह बछ सर ो तरयकद कससजी भिजी कर lsquoसrsquo lsquoखrsquo सन सछथ दरछचरर र भलिपत पछतरयछ जछछ हत ो lsquoखrsquo सो भिजी अभधसछर होगछ कस ह lsquoसrsquo सो दसकडा सर ससन और तरयकद उससन आचरर सन उससो कभ पहसचजी हत ो अपनजी कभपथ फभम सन भलिए दछछ सर ससन

नॉजजस सी खथ फबजी हत कस अपनन कतनचन र ह न सनलि रछन-वतरयहछर सी दबमलिछओस पर कतचछर सरछ हत बजलस रछनजीतरय ससतरछ सन दछतरयरन र उनसछ सरछधछन भिजी सझछछ हत अपनन सथ फकर कतनचन सछररतरयम सन ह जहछस अननस गसभिजीर रदखो सछ सरछधछन दनछ हत ह स स रदखो सो अनसलिझछ ह ोड़ा योगद जछछ हत वतरयकतवयकति सो अपनजी परछररकछ ससपकतषपतति रकछ सछ अभधसछर हत आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर ह अपनन ऊपर होनन छलिन कससजी भिजी परसछर सन हरलिन सछ परभसछर सर ससछ हत और तरयकद कससजी सन आचरर सन उससो नससछन पहसचछ हत ो उस नससछन सी भिरपछई सी दछनदछर भिजी सर ससछ हत रनषतरय सो तरयन अभधसछर सनस परसपरछग सरछजखो सो ोड़ा योगदसर परछतरयरायः सभिजी आधभनस सरछजखो र परछपत हह इससन बछजथ फद कतदछनखो सन एस गम सो नॉजजस सन अभ-वतरयकतवयकतिछद सोच सन आपकतषपतति हत तरयह आपकतषपतति असनलिन नॉजजस सन नह स लिगभिग सभिजी इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन हत उनह लिगछ हत कस ससपकतषपतति अभधसछर सो लिनसर वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ सरथमन सरन हए न इनजी आगन भनसलि जछन हह कस उससन कतचछरखो र वतरयकतवयकतिछद उनरवयकति और उचसखलि कदखनन लिगछ हत इससन भिजी इनसछर नह स कसतरयछ जछ ससछ कस परततरयनस वतरयकतवयकति सो अपनजी कभपथ फभम सी दछनदछर सछ अभधसछर हत लिनकसन कभपथ फभम सी सजीरछ कतरयछ हो इससो तरय सरनन सछ अभधसछर कससन होगछ कतरयछ सनलि उससो जजसन कभ पहसचजी हत तरयकद ह अपनजी कभ सछ बढ़-चढ़सर रथ फलतरयछससन सरछ हत ब कतरयछ होगछ ऐसन र तरयकद सरसछर

सछनथ फन सन रछधतरयर सन हसकनप सरजी हत ो कतरयछ उससछ परतरयछस वतरयकतवयकति-सछसततरय सन दछतरयरन र अनछशतरयस रछनछ जछएगछ ऐसन परशनखो पर परभकरकरितरयछ बह कतलिसब सन भरलि पछजी हत रछबटीम नॉजजस सी ओर सन अपरछध सन भलिए दथ फसरन सो दसकडा सरनन सछ सझछ पर बहखो सो आपकतषपतति हत उनसन अनसछर वतरयकतवयकति सो अपनन ह सर पर दसडा सनछनन सछ सोई अभधसछर नह स हत कतरयखोकस नससछन सी भिरपछई कसस सजीरछ स हो तरयकद तरयह उस वतरयकतवयकति पर ोड़ा योगद द जछए जजससछ नससछन हआ हत ो ह सह हत तरयछ गलि इससछ भनरमतरय सदन सरनगछ अभभितरयवयकति सो दसकडा सरनन सछ अभधसछर परभिछकत रनषतरय सो एसछएस नह स कदतरयछ जछछ ऐसन रछरलिखो र रछजतरय सी उपजसथभ जरर रछननन सन हछलिछसकस वतरयकतवयकति-सछसततरय सी भिछनछ सो िनस पहसच ससजी हत लिनकसन इससन सछथम सन शाजीभिथ फ हो एस वतरयकतवयकति दछरछ दथ फसरन सो हछभन पहसचछए जछनन सी ससभिछनछ र भिजी सरजी आजी हत तरयह ऐसछ रोड़ा योगद हत जहछस इचछ-सछसततरयछद सी सजीरछ सछफ नजर आनन लिगजी हत नॉजजस बड़ा योगदन परिरशर सन वतरयकतवयकतिरछतर सन ससपथ फरम सछसततरय सछ पक लिनछ हत कसस ससपकतषपतति सन ससरकर थछ सरसतरयछओस सन सजीधन भनछरर र इचछ-सछसततरयछद सी जो दबमलिछएस हह न थोड़ा योगदछ-सछ कतचछर सरनन पर सछरनन आ ह जछजी हह

रछबटीम नॉजजस नन सरछधछन पधिभ सी आलिोचनछ सी हत लिोगखो सन सरछधछन जटीछसर उसजी धनरछभशा सन पभलिस सो पोसनछ तरयह लिोगखो सी नतसभगमस सछधजीनछ पर डाछसछ डाछलिनछ हत लिनकसन शाछसन और सरसछर चलिछनन सन भलिए ो धन चछकहए नॉजजस इससन भलिए लिोगखो सो जछगरस सरनन सी बछ सरछ हत लिोगखो सो अपनन अभधसछरखो और समवतरयखो सछ बोध होगछ सछथ र तरयह कतशवछस होगछ कस उनसी सछधजीनछ अकणण रर हत सरछज र रहसर उनसी ससपकतषपतति और अभधसछरखो सो सोई खरछ नह स हत ो न सतरयस अनशाछभस होसर सछर सरगन लिनकसन सरछज र अनशाछसन और शाछसभ-वतरयसथछ बनछए रखनन सन अभरिरवयकति रछजतरय सन और भिजी दछभतरयत होन हह भशाकछ सछसरतरय ससससकभ अभभिरकछ जतसन बह सन रछरलिन हह जजनह बढ़छछ दननछ रछजतरय सछ पनजी समवतरय रछनछ जछछ हत उनसन भलिए धन सी आपथ फभम सहछस सन होगजी नॉजजस इससन भलिए दछन और सतजचस सहतरयोग सछ सरथमन सरछ हत तरयहछस नॉजजस और हछसपसम सन कतचछरखो र सरछनछ दनखजी जछ ससजी हत जॉन हछसपसम भिजी रछनछ थछ कस सरसछर सछ एसरछतर सछतरयम lsquoउपद आकद सन सरतरय लिोगखो सन जछन-रछलि सी रकछ सरनछ हतrsquo लिनकसन उपदकततरयखो पर सछबथ फ पछनन सन सरसछर सन पछस सरभच शाकतवयकति और अभधसछरखो सछ होनछ जरर हत छकस असर पड़ा योगदनन पर ह नतरयछतरयसछम सी भिथ फभरसछ भिजी भनभिछ ससन इन सब सछतरयरषो सन भलिए सरसछर सन पछस धन आनछ चछकहए हछसपसम सन अनसछर उपतरयवयकति ो तरयह हत कस सछनथ फन और वतरयसथछ सन भलिए सरसछर सो धन सी आपथ फभम नछगरिरसखो सन सतजचस सहतरयोग और दछन सी भिछनछ सन हो तरयकद सरछधछन सछ सहछरछ लिनजी हत ो सर-रछभशा सछ उपतरयोग सनलि सरछज र शाछसभ और सरकछ सन कतसछर सन भलिए कसतरयछ जछनछ चछकहए ह जोर दनसर सहछ हतmdashlsquoसरछज र सछनथ फन और वतरयसथछ सछतरयर रखनन सन अलिछछ कससजी और सछतरयम सन भलिए जनछ सन धन जटीछनन सछ सरसछर सो सोई अभधसछर नह स हतrsquo नॉजजस सछ नतरयछतरयदशामन एस आदशामछद उदछर हत एस भिछस रन

सछ समशाधिछछद सपनछ एस ऐसछ कतचछर जजसन रछनछछद सरतरय-सरतरय पर दनखन आए हह उससी स सजीरछएस हह अननस सरसतरयछएस ऐसजी हह जजनपर नॉजजस कतचछर सरनन सन बचछ हत इससन बछजथ फद उससन कतचछरखो र एस आदशाम रछनछछद सरछज सन गिन सछ सपनछ रदजथ फद हत सलि भरलिछसर इचछ-सछसततरयछद रनषतरय सन अभधसछर ससतरछ और एस आदशाम सरछज सन सपनन सो बह ह आसछन भिछषछ र दभनतरयछ सन सछरनन लिछछ हत नथछभनतरयलि बछसडानन सन शालदखो र lsquoइचछ-सछसततरयछद बह सरलि सपषट आसछन भिछषछ र भलिखछ हआ दशामन हत जजसन सरझनन सन भलिए कससजी कतशानष सनजीसी तरयोगतरयछ सी आशतरयसछ नह स हत तरयह जछनसछर परस और आनसददछतरयस पछि हतrsquo14

copy ओरपरसछशा सशतरयप

ससदभिछमनरकरिरजरसछ

1 To live honorably to harm no one to give to each his own Ulpianus in Digesta of Justinianus

Augustus 11101

2 The sovereign is not bound by the laws-Ulpianus Digesta 1331

3 Justice is the constant and perpetual will to render to every man his due Digesta 1110

4 Political theories past and present have traditionally been concerned with who should be the

master (usually the king the dictator or government bureaucracy) and who should be the slaves -John

Hospers What Libertarianism Is

5 No one is anyone else master and no one is anyone else slave Since I am the one to decide how my

life is to be conducted just as you decide about yours I have no right (even if I had the power) to

make you my slave and be your master nor have you the right to become the master by enslaving me

Slavery is forced servitude Ibid

6 Government should intervene only in a RETALIATORY situation The government must never

INITIATE an action to create a better world mdash it is not the business of government to make an

advance decision about what counts as benefit Through laws government can prohibit various

aggressive actions but it cannot require the bringing about of supposedly beneficial ones John

Hospers What Libertarianism Is

7 The state of Nature has a law of Nature to govern it- John Locke Second Treatise on Civil

Government

8 no one ought to harm another in his life liberty and or property-Ibid

9 justice to hold just in case rights are respected -Peter Vallentyne in Nozickrsquos Libertarian Theory of

Justice

10 a right is something for which one can demand or enforce compliancerdquo Nozick in Philosophical

Explanations 1981 p 499

11 a If one mixes what one owns with something that is unowned one thereby comes to own the

unowned thing

b Each person owns her own labor

c If one mixes onersquos labor with unowned land one thereby comes to own the land

12 No body could think himself injured by the drinking of another man though he took a good

drought who had a whole river of the same water left him to quench his thirst and the case of land and

water where there is enough of both is perfectly the same-John Locke Second Treatise of Civil

Government Chapter 5

13 Why should onersquos entitlement extend to the whole object rather than just to the added value

onersquos labor has produced- Nozick Anarchy State and Utopia p 175

14 ldquoLibertarianism is very simply and clearly written and requires no technical knowledge on the part of

the reader Enjoyable informative readingrdquo- Nathaniel Branden as quoted by John Hospers in

Libertarianism A Political Philosophy for Tomorrow

Page 16: इच्छा—स्वातंत्र्यवाद(Libertarianism)

कससजी सछरर कतपड़ा योगद चसन हह उनसन कतसछस सो लिनसर रछजतरय और सरछज सी सोई जजमरनदछर नह स हत नॉजजस इन परशनखो सो नजरसदछज सर जछछ हत उससछ रछननछ हत कस जब रछजतरय सी ओर सन नतरयथ फनर परभबसध हखोगन रनषतरय-रछतर सो अपनन दछरछ अजजम सी गई ससपदछ पर अभधसछर होगछ ब सभिजी लिोग अपनन-अपनन कतसछस सन भलिए सरकतपम भिछ सन सछतरयम सरगन सरछज र सभिजी सो कतसछस सन सरछन असर और ससतरछ रहनगजी ो एस भिजी वतरयकतवयकति कतसछस सन लिछभिखो सन सभच न रहनगछ और सरछज उस आदशाम सी ओर अगरसर होगछ जो रनषतरयछ सछ सबसन बड़ा योगदछ सपनछ हत इससन भलिए ह रनषतरय सन अभधसछरखो सी वतरयछखतरयछ सरछ हत सहनन सी आशतरयसछ नह स हत कस नॉजजस सी रछनछभधसछर ससबसधजी अधछररछ रखतरयरायः ससपकतषपतति पर अभधसछर एस तससबसधजी ससतरछ पर सकद हत

इचछ-सछसततरयछद एस रछनछभधसछर

वतरयकतवयकति कतशानष सन ससदभिम र ससतरछ समरछनजनस वतरयहछर जजीन-सरकछ असरखो सी सरछनछ अभभिवतरयकतवयकति थछ अजजम ससपकतषपतति सन ऐजचस उपतरयोग सछ अभधसछर हत कससजी सरछज र इन अभधसछरखो सी अनपजसथभ र रछनछ जछएगछ कस हछस वतरयकतवयकतिरछतर सी ससतरछ खरन र हह तरयहछस जजन अभधसछरखो सो ससतरछ सछ पतरयछमतरय रछनछ गतरयछ हत न वतरयकतवयकति सन रथ फलिभिथ फ अभधसछर हह सरछज र सजमरभलि होनन सन पथ फम भिजी न रनषतरय सो परछपत होन हह सरछजजीसरर सी आनपछभस सफलिछ सरछज र नछगरिरस अभधसछरखो सी उपलिलधछ सन सर पर भनभिमर सरजी हत उसजी सन सरछज र नतरयछतरय सी पति सछ अनरछन लिगछतरयछ जछ ससछ हत दथ फसरन शालदखो र अभधसछर सरछज र नतरयछतरय सी सथछपनछ सो ससभि बनछन हह चथ फसकस तरयन वतरयकतवयकति सन रदभलिस अभधसछर हह इसभलिए वतरयकतवयकति सो उनसन भलिए आछज उिछनन थछ आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर ससरषम सरनन सछ अभधसछर भिजी सहज परछपत होछ हत नॉजजस सरछज र नतरयछतरय सन सरप सो लिनसर बह सपषट न हो कसस अभधसछरखो सी उसनन जोरदछर सछलि सी हत ह अभधसछरखो सो नतरयछतरय सछ पतरयछमतरय रछनछ हह सरछज र lsquoनतरयछतरय सी पसड़ा योगद भिजी स ससभि हत जब स हछस रछनछभधसछरखो सछ समरछन होछ हतrsquo9mdashतरयह बछ उसनन अननस ससदभिरषो सन सछथ सई बछर-ररछ-कफरछसर सह हत उससछ रछननछ हत कस अभधसछर रनषतरय सी ससतरछ सछ परजीस हह आदशाम सरछज र तरयन वतरयकतवयकति सो सहजरप र परछपत होनन चछकहए इचछ-सछसततरयछद कतचछरस इसर अभभिवतरयकतवयकति सी ससतरछ थछ ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो जतरयछदछ रहत दनन हह उनसछ रछननछ हत कस अजजम ससपकतषपतति पर रनषतरय सछ पथ फरछ अभधसछर हत और रछजतरय सरन कससजी सो भिजी इस अभधसछर र हसकनप सरनन सछ अभधसछर नह स हत जो सछनथ फनजी रप सन जजससछ हत ह उससो सहज-सछभिछकतस रप र परछपत होmdashतरयह इचछ-सछसततरयछद नतरयछतरय सछ आधछर-भसधिछस हत ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो सो लिनसर उनसछ आगरह इनछ अभधस हत कस अभभिवतरयकतवयकति सछसततरय जो

रछनजीतरय ससतरछ सछ असलिजी पहचछन हत सदछभच पजीन थ फ टीछ परजी होछ हत आगन हर नॉजजस सी नतरयछतरयछधछरिर सरछज सी परिरसलपनछ र अभधसछरखो सन रहत पर कतचछर सरगन तरयह जछननन सी सोभशाशा सरगन कस उससी lsquoसतrsquo अथछ lsquoआतर-सछभरतrsquo सी सतधिछसभसी कतरयछ हत सछथ ह हर इसपर भिजी कतचछर सरगन कस नॉजजस सन भलिए ससपकतषपतति अभधसछर ससपकतषपतति सन रछतरयनन थछ उससी कतभशाषटतरयछस कतरयछ हह

1 समसलिभि रदभलिस अभधसछर

नॉजजस सन भलिए नतरयछतरयछधछरिर सरछज सी पहलिजी कतशानषछ हत कस उसर वतरयकतवयकति सन रथ फलिभिथ फ अभधसछर सरजक होनन चछकहए हछलिछसकस हछस उससछ भचसन सनलि ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो सी कतनचनछ स सजीभर होसर रह जछछ हत उससन अनसछर परततरयनस रनषतरय सछ अजजम ससपकतषपतति पर पथ फरछमभधसछर हत ह उससो अपनजी रजजी सन अनसछर खचम सर ससछ हत दछन र दन ससछ हत इचछ-सछ सततरयछद कतचछरस रछन न आए हह कस रनषतरय अपनछ रछभलिस सतरयस होछ हत नॉजजस सी पसस lsquoअनछस सटीनटी एसडा तरयथ फटीोकतपतरयछrsquo र lsquoआतर-सछभरतrsquo(सनलफ आनरभशाप) शालद सनलि एस बछर उस सरतरय आछ हत जब ह सरछधछन और बनगछर पर चचछम सरछ हत उससी परिरभिछषछ र आतर-सछभरत ह असथछ हत जब सछरजी और स एस और सरछन हो अपनन शार र पर सबसन पहलिछ अभधसछर रनषतरय सछ हत अपनन शर एस तरयोगतरयछ सन बलि पर ह जो भिजी अजजम सरछ हत उससछ लिछभि उसन भरलिनछ ह चछकहए आतरसछभरत सन अलिछछ ह lsquoससपथ फरम सछभरतrsquo सी अधछररछ सो भिजी सपषट सरछ हत उससन अनसछर सरछज र नतरयछतरय सी उपजसथभ भिजी ससभि हत जब वतरयकतवयकति सो अपनन सरछई पर पथ फरछ अभधसछर हो ह अजजम ससपकतषपतति सो बनचनन असरिर सरनन सो पथ फर रह स सतर हो आतररकछ और ससपकतषपतति सी सरकछ सन भलिए शातर सछ परभसछर सरनन कहससछ सो टीछलिनन नससछन सी तध र सखो सन भिरपछई सरनन सछ अभधसछर वतरयकतवयकति सो भरलिनछ चछकहए तरयह भिजी lsquoससपथ फरम सछभरत सी शनरजी र आछ हत ससपथ फरम सछभरत सी दथ फसर रटीनछएस ससपकतषपतति सन असरर सरकछ दसगखो थछ कससजी भिजी अनतरय परसछर सी आपदछ सन ससपकतषपतति सो होनन छलिन नससछन सन बचछ सन अभधसछर सन रप र आछ हत तरयह ससपकतषपतति अभधसछर सन परभ दथ फसरखो सी कतनम सहरभ नतभस सछररतरयम थछ ससपकतषपतति सन उपतरयोग सो लिनसर सछरजी सन असजीभर अभधसछर सछ परजीस होजी हत लिनकसन lsquoससपथ फरम सछभरतrsquo सछ आशातरय अजजम ससपकतषपतति सन रनरछनन परतरयोग सछ अभधसछर नह स हत हछसी जखलिछड़ा योगद सो रतदछन र इस बछ सछ पथ फरछ अभधसछर होछ हत कस ह अपनजी जसटीस सछ सरछलि कदखछसर परभकदसद टी र सो रतदछन र पथ फर रह सछ

दन उससन लिगछछर गोलि दछगन लिनकसन उससो हछसी जसटीस सन परभकदसद सछ भसर फोड़ा योगदनन सछ अभधसछर नह स कदतरयछ जछ ससछ वतरयकतवयकति इस बछ सन भलिए पथ फरम स सतर हत कस अजजम ससपकतषपतति सछ कतभधरछनतरय ढसग सन अपनन सख एस स सतरछ सन कतसछर हन परतरयोग सरन लिनकसन दथ फसरखो सो उससन रछधतरयर सन हछभन पहसचछए तरयह स सतरछ उसन हरभगज नह स द जछ ससजी कतरयखोकस परसछरछसर र ऐसछ सरनछ दथ फसरखो सन जजीन र अछसभ हसकनप हत जजससछ इचछ-सछ सततरयछद कतचछरस कतरोध सर न हह सछफ हत कस ससपकतषपतति पर ससपथ फरम अभधसछरिरछ सछ भिछ भिजी दथ फसरन सन अभधसछर और जजीन सछ समरछन सरनन सी भिछनछ सन जड़ा योगदछ हत उसर सनलि न तध उपतरयोग सजमरभलि हह जो कतबनछ दथ फसरन सन जजीन और स सतरछ र अछसभ अनछभधसछर हसकनप कसए बगतर कतभधरछनतरय ढसग सन परदछन कसए जछ न हह इसभलिए ससपथ फरम सछभरत भिजी सरछज दछरछ रतरयछमकद भनतरयसकततर उपतरयोग भलिए होछ हत इसभलिए स कतदछनखो नन इससन भलिए lsquoसजीभर भनजजी-सछभरतrsquo भिजी सहछ हत हछलिछसकस सतरयस नॉजजस इस शालद-तरयगर सन परतरयोग सन बचछ हत ह भनजजी ससपकतषपतति सो जरर रछनछ हत उससछ जोरदछर र सन सन सरथमन भिजी सरछ हत सछथ ह जोड़ा योगद दनछ हत कस वतरयकतवयकति कतबनछ दथ फसरखो सो कससजी भिजी परसछर भिजी परसछर सी कभ पहसचछए उगरछ कदखछए तरयछ दथ फसरखो सी स सतरछ सो बछभध कसए भनजजी ससपकतषपतति सन उपतरयोग हन पथ फर रह स सतर हत

2 नतरयछतरयससग अभधगरहर

ससपकतषपतति सन अजमन सो लिनसर इचछ-सछसततरयछद दकतषटसोर पथ फर रह सपषट हत रनषतरय सछ सनलि उसजी ससपकतषपतति सन उपतरयोग पर नतभस अभधसछर हत जो उसनन नतरयछतरय ससग ढसग सन अजजम सी हो ऐसजी ससपकतषपतति जो उसनन बलिपथ फमस हभथतरयछई गई हो जजससन अजमन र उससछ सोई तरयोगदछन न हो उससन उपतरयोग सछ वतरयकतवयकति सो सोई नतभस अभधसछर नह स हत रगर सरछज र हर बछर आदशाम सन सछर नह स चलिछतरयछ जछ ससछ स वतरयछहछरिरस दकतषटसोर भिजी अपनछनछ पड़ा योगदछ हत रनषतरय दथ फसरन सन शर सन सन अजजम स सछ उपतरयोग सरन तरयह उभच नह स हत कसस तरयकद उस असछभरत तरयवयकति सससछधनखो तरयछनजी ऐसन सससछधनखो दछरछ जजनपर वतरयकतवयकति सछ तध अभधसछर न हो सी रदद सन तरयकद ह स अजजम सरछ हत ब उस उतपछद पर कसससछ अभधसछर रछनछ जछएगछ नतरयछतरयससग अभधगरहर र इसजी पर कतचछर कसतरयछ गतरयछ हत उससन अनसछर ऐसछ परततरयनस वतरयकतवयकति जो असछभरततरयवयकति ससपकतषपतति पर अपनछ दछछ सरन हए उससन स अजजम सरछ हत उससन भलिए उभच हत कस अजजम उतपछद सन बड़ा योगदन कहससन सो द थ फसरखो सन भलिए ोड़ा योगद दन तरयह सजीधछ-सछ वतरयछहछरिरस दकतषटसोर हत जजससो रछनजीतरय सरजोरिरतरयखो सन बजीच सछरसजसतरय थछ सरछज र शाछसभ और वतरयसथछ बनछए रखनन सी अनसररजीतरय सोभशाशा सन रप र भिजी दनख ससन हह तरयह वतरयछहछरिरसछ सन दबछ ह हह कस परछतरयरायः सभिजी इचछ-सछसततरयछद कतदछन असछभरततरयवयकति ससपकतषपतति

पर सलजन सी जसथभ सो सजीसछरन हह लिनकसन न उस असथछतरयजी अभधसछर तरयछ वतरयसथछ सो उसजी सजीरछ स रछनतरयछ दनन हह जब स ह स नतरयथ फनर शारषो सछ पछलिन सरछ हत उनसन इस दकतषटसोर सी आलिोचनछ भिजी होजी रह हत lsquoअनछभधसक ससपकतषपतति पर अभधसछरrsquo सी जीन भभिनन जसथभतरयखो सी चचछम इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो नन सी हत उनसन अनसछर रछन लिजीजजए सोई वतरयकतवयकति कससजी ऐसन सससछधन पर जो उससन सछभरत सन बछहर हत शर सरन हए स अजजम सरछ हत अथछ जजससछ ह सससछधन हत उससन सछथ भरलिसर शर सरन हए उतपछदन र सहछतरयस बनछ हतmdashब उससछ उस उतपछद पर कसनछ और कसस सजीरछ स अभधसछर होगछ

कतबलिसलि भिजी नह सशाथ फनतरयrsquo आलिोचस खरछ जछब दनन हह उनसन अनसछर तरयकद सोई वतरयकतवयकति चतरछहन पर खड़ा योगद सछर सन शाजीशाखो सी बगतर उससन सछरजी सी अनरभ सन आसर सफछई सरनन लिगन ो उससो उस सछर सछ सछभरत नह स कदतरयछ जछ ससछ इससन सरथमन र तरयकद सोई तरयह दछछ सरन कस इस परसछर भरलिछ-जलिछ शर आशतरयस हत और सरछज र कतबनछ शर सछ सछझछ कसए सछर नह स चलिछ ब ो नतरयछतरय-ससग अभधसछरिरछ सी अधछररछ ह अथमह न होसर रह जछएगजी कतरयखोकस जीसरछ अचछनस बजीच र आसर दथ फसरन वतरयकतवयकति दछरछ ससपकतषपतति पर बलिछ त सलजन सो भिजी बतध रोकतष सर ससछ हत इससन उस वतरयकतवयकति सन अभधसछरखो सछ सजीधछ हनन होगछ जो उतपछदन सन भलिए छसई जजमरनदछर हत दथ फसरन वतरयकतवयकति नन दबसगई कदखछसर जजससन उतपछद सो सलजछनन सी सोभशाशा सी हत रछजशाछह और सछमछजतरयछद र तरयह होछ थछ अपनन समछटी तरयछ आशतरयदछछ सो परसनन सरनन सन भलिए ऐसछ सझछ उनसन रसह-लिगन दरबछर परछतरयरायः दनन ह रहन थन तरयछतरछ सन ददरछन जसगलि र एस रछ कतबछ लिननन सछ रलिब तरयह नह स हत कस आप उसपर सछभरत सछ दछछ िोसनन लिग जीसरन अभधगरहर अथछ सलजन सन रछधतरयर सन अजजम ससपकतषपतति पर आशतरयस नह स कस ह आपसन ससपथ फरम सछभरत छलिजी ह हो उनसन सछभरत सो लिनसर दथ फसरन लिोगखो सी भिजी तसजी ह दछनदछर ससभि हत उस असथछ र छसकतस सछरजी जछनबथ फझसर तरयछ अनजछनन ह अपनजी दछनदछर पनशा सरनन र चथ फस भिजी ससछ हत सछफ हत कस सछससछरिरस सओस पर ससपकतषपतति अभधसछरिरछ ऐभहछभसस ससदभिम भलिए रहन हह तरयह सरसतरयछएस इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन सरक पहलिन सन ह थजीस नॉजजस नन उससी सरलि और सटी स कतनचनछ सी हत

ससपकतषपतति अभधगरहर सो लिनसर रछबटीम नॉजजस िोस नजीजन पर नह स पहसच पछछ इस कतषतरय र उससछ रन ससशातरयगरस हत ह लिॉस सन सहरभ दशाछमन हए शर सन सजमरशर पर अपनछ धतरयछन सकद रखछ हत उललिनखनजीतरय हत कस ईसछई परसपरछ र सरस भिथ फभर पररछतरछ सी रछनजी जछजी हत रछजछ धरजी पर पररछतरछ सन परर-पतर सछ परभभनभध हत रछजछ सो दतजीतरय-अभधसछर सन ससपनन रछननन छलिन सोलिहजीस शाछलद सन असगरनजजी लिनखस रछबटीम कफलरर नन भलिखछ थछ कस पररछतरछ नन सरस भिथ फभर ईसछ रसजीह सो ससौपजी थजी रसजीह नन उससो नछगरिरसखो सन बजीच कतभिछजज सर कदतरयछ कफलरर सन सथन कस पररछतरछ नन ससपथ फरम धरछ ईशवर सन परभभनभध तरयछनजी

रछजछ सो ससौपजी गई थजी सछ कतरोध सरन हए लिॉस नन lsquoसतकससडा कटीट ज आन गनमरटीrsquo र भलिखछ कस ईशवर सन सछरनन रछजछ और परजछ सन परशन उिछनन सछ सोई औभचततरय नह स हत उससन अनसछर पररछतरछ नन जरजीन सजीधन जनसछधछरर सो उससी सछरछनतरय दनखभिछलि सन भलिए ससौपजी थजी इसभलिए ह सछभरत सन परन हत परततरयनस वतरयकतवयकति सछ उसपर उनछ ह अभधसछर हत जजनछ कससजी दथ फसरन सछ हत कससजी वतरयकतवयकति दछरछ शानष सरछज सी रजजी सन बगतर परछसकभस ससपकतषपतति और सससछधनखो पर कससजी भिजी परसछर सी दछनदछर अतध सह जछएगजी ब रनषतरय सन बस र कतरयछ हत भिथ फ-उतपछद पर उससी दछनदछर सछ आधछर कतरयछ हो लिॉस सछ रछननछ हत कस रनषतरय परिरशर सन जरिरतरयन असछभरत तरयवयकति धरछ पर भनजजी अभधसछरिरछ सछ दछछ सर ससछ हत lsquoसतकससडा कटटी ज आन कद भसकतलि गनमरटीrsquo सन पछसचन अधतरयछतरय र ह सम दनछ हतmdash

1 तरयकद सोई वतरयकतवयकति अपनन सछभरत तरयवयकति स सो कससजी ऐसजी स र भरलिछछ हत जजससछ सोई सछरजी नह स हत ो ह स उस वतरयकतवयकति सी रछन लिजी जछजी हत2 परततरयनस रनषतरय सो अपनन शर पर पथ फरछ अभधसछर हत3 इसभलिए जब सोई वतरयकतवयकति अपनन शर सो जजससछ ह सछरजी हत असछभरत तरयवयकति

भिथ फभर सन तरयोग सरछ हत ो ह उसपर सछभरत परछपत सर लिनछ हत11

लिॉस सछ lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर ससपकतषपतति-अभधसछर सन पक र कदतरयछ गतरयछ तरयह सम दोषपथ फरम थछ चथ फसकस अनतरयछनतरय परछजरतरयखो सजग सी भिछसभ रनषतरय भिजी परसकभ सछ ह कहससछ हत इसभलिए शाोधन परिरशाोधन अथछ रपछसरर सन बहछनन वतरयकतवयकति दछरछ परछसकभस सससछधनखो पर जजन सरषो सन आधछर पर भनजजी अभधसछरिरछ सछ दछनदछर सी जछजी हत उसजी रह उनह स सरषो सन आधछर पर परछसकभस ससपदछ होनन सन सछरर रनषतरय पर भिजी परसकभ तरयछ सरछज सी दछनदछर ससभि हत उस असथछ र रनषतरय सी अकतसलि ससतरछ सी अधछररछ खटीछई र पड़ा योगद ससजी हत इन सभरतरयखो सन बछजथ फद लिॉस सछ कतचछर आधभनस इचछ-सछसततरयछद कतदछनखो सो आसकतषम सरछ हत सतरयस नॉजजस नन भिजी शर-सजमरशर सन कतचछर सो दोषपथ फरम रछनछ थछ हछलिछसकस ह उससछ सछथमस कतसलप दननन र असरथम रहछ थछ नॉजजस सन अनसछर lsquoशर-सजमरशरrsquo सन भसधिछस सी सरजोर हत कस इस आधछर पर हए ससपकतषपतति असरर पर सछभरत सी सजीरछ सन बछरन र िोस सरछधछन नह स दनछ उदछहरर सन भलिए रछन लिजीजजए रसगलिगरह सी तरयछतरछ पर भनसलिछ तरयछतरजी उस गरह पर उरनन र सछरतरयछब हो जछछ हत रसगलि सी सह पर उरनन सन बछद ह उस सथलि सी सफछई सरछ हत लिसबन परिरशर सन बछद ह उस सथलि सो सछफ और सरलि सरनन र सछरतरयछब हो जछछ हत अब तरयकद रसगलिगरह पर उरनन छलिछ ह पहलिछ असरिरक तरयछतरजी हत ो सछलि उिछ हत कस शर-सजमरशर सन भसधिछस सन अनसछर उससछ कसनजी भिथ फभर पर अभधसछर होगछ कतरयछ पथ फरछ रसगलि गरह उससछ रछन भलितरयछ जछनछ चछकहए अथछ सनलि ह सथलि जजनछ उसनन सछफ कसतरयछ हत नॉजजस इस परशन सो तरयह स ोड़ा योगद दनछ हत उषपततिर नह स दनछ उससी ओर एस सझछ तरयह भिजी आछ हत कस lsquoशर-सजमरशरrsquo सन कतचछर सो ह

कसनछरन सर अभधसछरिरछ सी सरसतरयछ पर वतरयकतवयकतिरछतर सी रदजथ फदगजी थछ उससी रथ फलिभिथ फ आशतरयसछ सो धतरयछन र रख उपतरयोभगछछद दकतषटसोर सन कतचछर कसतरयछ जछए

आगन बढ़नन सन पहलिन उभच होगछ कस उस सरसतरयछ पर कतचछर सर भलितरयछ जछए जजससछ हरनन ऊपर उललिनख कसतरयछ हत तरयछनजी असछभरततरयवयकति तरयछनजी नतसभगमस ससपदछ पर भनजजी अभधसछरिरछ सो कसस परसछर परिरभिछकतष कसतरयछ जछए उससन गजीसरर सछ आधछर कतरयछ हो lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर वतरयकतवयकति सी ससपकतषपतति कसनजी और कसस सजीरछ स उभच हत स कतदछन इसन सजीरछह न रछनन हह उनसन अनसछर तरयह रनषतरय पर हत कस अपनजी तरयोगतरयछ और सछररतरयम सन बलि पर ह असछभरततरयवयकति सओस सन जजनन बड़ा योगदन कहससन पर दछछ िखोस ससछ हत ह उससछ अभधसछर हतmdashजो उससो भरलिनछ ह चछकहए लिनकसन उनसन आगन भिजी वतरयछहछरिरस सरसतरयछएस सर नह स हत lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर रनषतरय जजस ससपकतषपतति पर अपनजी दछनदछर परस सरनछ चछहछ हत ससभि हत उससन पहलिन सन ह लिोग उससछ कससजी ओर रप र उपतरयोग सर चसन हखो उदछहरर सन भलिए एस कससछन जसगलि सो सछफ सर उससो खनजी लिछतरयस बनछछ हत ह सछफ सी गई जरजीन पर अपनन सछभरत सछ दछछ भिजी सरछ हत लिनकसन कससछन जरजीन सो उपतरयोग र लिछनन छलिछ असनलिछ पहलिछ वतरयकतवयकति नह स हत तरयह पथ फर रह ससभि हत कस उससन पहलिन भिजी स लिोग उससछ उपतरयोग सर चसन हखो गछस सन आसपछस खछलिजी पड़ा योगद जरजीन सछ उपतरयोग लिोग पशाओस सो बछसधनन उपलिन थछपनन सन भलिए सरन हह बछद र उस जरजीन पर सोई वतरयकतवयकति रर बनछ लिनछ हत अथछ खनजी तरयछ स और सरनन लिगछ हत तरयकद परथर उपतरयोग ह सछभरत सी शाम हत ो बछद र जजसनन उस जरजीन पर गकह-भनरछमर कसतरयछ हत उससछ अभधसछर अतध रछनछ जछनछ चछकहए कसस अतध सहन जछनन सी बछ ब स भनरछधछर हत जब स कस बछसी लिोगखो सो उससन सोई आपकतषपतति न हो तरयकद ह सरछज दछरछ रछनतरय चलिन हत ो ऐसन ससपकतषपतति अभधसछर सो रछनतरयछ दननजी होगजी हछलिछसकस तरयह भिजी ससभिछनछ हत कस उस ससपकतषपतति अभधसछर सन शानष लिोगखो सो सोई भशासछतरय न हो कसस हरनशाछ ह उनह सोई भशासछतरय तरयछ नससछन न होगछ तरयह सहनछ बह ह सकिन हत तरयह भिजी ससभि हत कस उस सलजन सन सनलि ससबसभध वतरयकतवयकति सो लिछभि हो जबकस बछसी गछस छलिखो सो नससछन उिछनछ पड़ा योगद रहछ हो कतरयछ उस असथछ र भिजी उस वतरयकतवयकति सन ससपकतषपतति परछभधसछर सो तध रछनछ जछएगछ इस सम सन बछद सरछधछन सन भलिए नॉजजस पनरायः लिॉस सी ओर दनखनन लिगछ हत और लिॉस ऐसन ससपकतषपतति परछभधसछर सो जजससन दथ फसरखो सो हछभन पहसचनन सी ससभिछनछ हो इस शाम सन सछथ सजीसकभ दनछ हत कस दथ फसरखो सन भलिए भिजी शनषठ और पतरयछमपत कहससछ ोड़ा योगद कदतरयछ जछनछ चछकहएmdash

lsquoबहजी नद सन पछनजी पजी लिननन सन कससजी सो नससछन पहसच ससछ हत इससी सोई सलपनछ भिजी नह स सर ससछ भिलिन कससजी नन उससन आससि जलि कतपतरयछ हो कतरयखोकस नद तसजी सी तसजी हछस होगजी दोनखो सी पतरयछस बझछनन सन भलिए पतरयछमपत तरयकद बछ दोनखो सन भलिए िीस-िछस पतरयछमपत रछतरछ र उपलिलध भिथ फभर सन बछरन र भिजी सह जछ ससजी हतrsquo12 नॉजजस सन अनसछर असछभरततरयवयकति

ससपकतषपतति पर अभधसछर दशाछमनन सन भलिए लिॉस सन उपतरयमवयकति परभबसध सछ पछलिन कसतरयछ जछनछ चछकहए हछलिछसकस इस सम र इनजी खछभरतरयछस हह कस सतरयस नॉजजस ह उससन ससषट नह स हो पछछ अपनन सम सो आगन बढ़छछ हआ ह भलिखछ हत lsquoकससजी भिजी वतरयकतवयकति सछ सछभरत उससन अभधस भिलिछ कतरयखो हो जजनछ उसनन कससजी पदछथम सी रथ फलतरयषपततिछ सो बढ़छनन र तरयोगदछन कदतरयछ हतrsquo13 असभर भनषसषम पर पहसचनन सन पहलिन ह जसथभ सी पथ फर वतरयछखतरयछ सरछ हत सोई वतरयकतवयकति कससजी स सछ सछभरत हछभसलि सरनन सन भलिए अपनछ शर कतरयखो लिगछछ हत शाछतरयद इसभलिए कस उससन पछस सनलि उससछ शर हत उसजी सन रछधतरयर सन ह अपनजी उपतरयोभगछ दशाछम ससछ हत जब सोई वतरयकतवयकति असछभरततरयवयकति स पर अपनछ शर लिगछछ हत जो उससछ शर उस स पर छ जछछ हत उससछ परभिछ स पर सपषट झलिसनन लिगछ हत शर सन पचछ स िीस पहलिन जतसजी नह स रहजी शर सछ तरयह परसछर दथ फसरखो सन रसछबलिन स पर शभरस सी दछनदछर सो पषट सरछ हत लिनकसन शर सछ सरप कतरयछ हो कतरयछ कससजी भिजी परसछर सन शर सन स पर दछनदछर सर पछनछ नतभस होगछ नॉजजस इस एस उदछहरर सन रछधतरयर सन सपषट सरछ हत lsquoरछन लिजीजजए रनरन हछथ र टीरछटीर सन सथ फप सन भिर एस सनन हत उस सनन सो रह तरयकद सरद सी लिहरखो पर बहछ दथ फस ो सथ फप सन सर सरद र द थ फर स फतलि जछएसगन कतरयछ उससन आधछर पर सरद सन उनन कहससन पर जहछस स टीरछटीर सथ फप सन सर फतलिन हह रह अपनन सछभरत सछ दछछ सर ससछ हथ फस जछकहर हत तरयह रथ फखमछपथ फरम बछ होगजीrsquo इससन बछद ह भनषसषम पर आछ हत कस ह शर सछभरत कदलिछनन र सहछतरयस हत जजससन स सन रथ फलतरय र ककतधि होजी हत ह अपनजी और सरछज सी नजरखो र अभधस रथ फलतरयछन होछ हो तरयह एस रहतपथ फरम भनषसषम हत जो जजीन सन उदनशतरय थछ सरछज र रनषतरय सी उपतरयोभगछ सन भलिए रछगमदशामस सछ सछर सरछ हत सोई सछतरयम जो सनलि वतरयकतवयकति कतशानष सन भलिए रथ फलतरयछन हत बछसी लिोगखो सन भलिए वतरयथम बजलस नससछनदनह ो उससछ सससछर र उससछ छसकतस रथ फलतरय शाथ फनतरय हत उदछहरर सन भलिए उपतरयमवयकति उदछहरर र ऐसछ हो ससछ हत कस टीरछटीर सथ फप सो पछनजी पर बहछनछ कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए खनलि हो उसन उससन खशाजी भरलिजी हो लिनकसन तरयकद उससन सरद र कससजी परसछर सछ परदथ फषर फतलिछ हत ो उससछ नससछन पथ फरन सरछज सो होगछ जछकहर हत कस वतरयकतवयकति सछ शर-उतपछद न सनलि उससन भलिए बजलस बछसी सरछज उपतरयोगजी होनछ चछकहए भिजी वतरयकतवयकति सी उसपर दछनदछर तध रछनजी जछएगजी शर सछ ससछरछतरस उपतरयोग अपनन सछथ-सछथ दथ फसरखो सछ भिजी भिलिछ दनखनछ ह सतछभधसछर सी पहलिजी और आजखर शाम हत

3 नतरयछतरयससग असरर

नतरयछतरयससग असरर ससपकतषपतति पर ससपथ फरम सछभरत सी जसथभ सो दशाछमछ हत सरछज र ससपकतषपतति असरर सन भनसकषट रप भिजी परचभलि हह उदछहरर सन भलिए स वतरयकतवयकति चोर सर दथ फसरन सन धन सो रर लिन आन हह स ऐसन लिोग भिजी हह जो इससन भलिए धोखछदड़ा योगद जतसन आसछन कसस हनतरय रछसन सछ चतरयन सरन हह इससन ससपकतषपतति असरिर होसर उनसन सलजन र चलिजी जछजी हत लिनकसन

उसपर नतरयछभतरयस दछनदछर ससभि नह स हत चोर तरयह सहसर कस उसनन ससपकतषपतति ससचतरय सन भलिए चोर सछ सहछरछ भलितरयछ हत उसपर अपनजी दछनदछर नह स सर ससछ न ह सोई धोखनबछज वतरयकतवयकति दथ फसरखो सन सछथ लि-परपसच सन आधछर पर जटीछई गई ससपकतषपतति सो अपनछ बनछ ससछ हत इसजी परसछर तरयकद सोई ससपकतषपतति सछ सछरजी हत रगर उससन असरर सन भलिए ततरयछर नह स हत उससी असहरभ सन बछजथ फद तरयकद उसन ससपकतषपतति-असरर हन बछधतरय कसतरयछ जछछ हत ो उस असथछ र भिलिन ह असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हो सछरजी सन इचछ-कतरधि स सन असरर सो नतरयछभतरयस नह स सहछ जछ ससछ तरयकद उस स सन वतरयछपस लिोसकह जड़ा योगदन हह थछ असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हत ब भिजी वतरयकतवयकति सो उस असरर सन भलिए रछजजी सरनछ नतरयछतरय-भिछनछ सन अनसछर अपनजक होगछ ऐसन रछजतरय र जो नतरयछतरय-रछगम पर होनन सी दछनदछर सरछ हत असरर हन तध परकरकरितरयछ सछ पछलिन सरनछ जरर हत दनसछर ससपकतषपतति पर सछभरत सन असरर सन भलिए आशतरयस हत कस उसन सनचछपथ फमस तध नतरयछतरय-समर परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन ससपनन कसतरयछ जछए तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी ससपकतषपतति तरयछ सससछधन पर अभधसछर रखछ हत उससछ अभधसछर कतभधसमर थछ सरछज दछरछ रछनतरय हत भिजी ह उससो कससजी दथ फसरन सो असरिर सरनन सछ अभधसछर भिजी रखछ हत शभरस सन रछरलिन र तरयकद सोई शभरस कससजी सछतरयम सो सनचछपथ फमस सरनन सन भलिए ततरयछर नह स हत ब उससी रजजी सन कतबनछ सछतरयम सरनन सन भलिए बछधतरय कसतरयछ जछनछ इस कतचछरधछरछ सन असगम अरछनतरय हत

एस जसथभ तरयह भिजी हो ससजी हत कस सोई वतरयकतवयकति अपनन सछभरततरयवयकति स सो नतरयछभतरयस परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन कससजी वतरयकतवयकति सो असरिर सरनछ चछहछ हो कसस दथ फसरछ वतरयकतवयकति उसन लिननन सन भलिए ततरयछर न हो नॉजजस जोर दनसर सहछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी तधछ हन दछछ सी सहरभ अभनछतरयम हत लिनकसन लिननन छलिन सी सहरभ तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी दछन तरयछ उपहछर सो लिननछ न चछहन ब इस जसथभ सो ह पथ फर रह सपषट नह स सर पछछ लिनकसन ह जोर दनसर सहछ हत कस रकरिनछ सो उस असर पर उपजसथ अशतरय होनछ चछकहए रदन सो सहरभ सछ पतरयछमतरय रछनन हए ह इस भनरमतरय पर पहसचछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी परकरकरितरयछ सन ददरछन रकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयछनजी सोई वतरयकतवयकति सहन कस उसनन ससपकतषपतति सछ सनचछपथ फमस असरर कसतरयछ हत रगर ससबसभध वतरयकतवयकति उसन सजीसछर सरनन सन इनसछर सर दन ब असरर सी परकरकरितरयछ सो अपथ फरम रछनछ जछएगछ दथ फसरन शालदखो र असरर-परकरकरितरयछ सो भिलिजी-भिछसभ ससपनन होनन सन भलिए रकरिनछ सन सछथ-सछथ कतरकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयह सछतरयम दोनखो सन कहखो सो धतरयछन र रखसर शाछसभपथ फमस और कतभधसमर ढसग सन कसतरयछ जछनछ चछकहए नॉजजस सन अनसछर जो शात कससजी स सन अजमन पर लिछगथ फ होजी हह ह शात उससी कतबरकरिी तरयछ अनतरय कससजी असरर पर भिजी लिछगथ फ होजी हह उदछहरर सन भलिए तरयकद कससजी शाम सन अधजीन कससजी सो दभनतरयछ र सह स सन भिजी पनतरयजलि लिननन सन परभबसभध सर कदतरयछ हत ो इस भनतरयर सी पथ फछमपनकछ और शाम सन अनसछर उस वतरयकतवयकति सन भलिए पनतरयजलि सी कतबरकरिी भिजी सछभिछकतस रप सन परभबसभध होगजी दथ फसरन शालदखो र तरयकद कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए सोई स भनकतषधि रछन लिजी गई हत ो उससन

उपतरयोग सी थ फ टी उस वतरयकतवयकति सो कससजी भिजी परसछर सन नह स द जछ ससजी स सथछनखो पर हर नॉजजस सो असपषट और धसधलिछ पछन हह सकतशानष सन सछभरत सो लिनसर तरयह दछछ परछतरयरायः कसतरयछ जछछ हत कस उसर सभिजी अभधसछर पथ फरम असररजीतरय हह लिनकसन तरयह सोचछ-कतचछरछ सततरय नह स हत ऐसन अननस उदछहरर खोजन जछ ससन हह जजससन अनसछर वतरयकतवयकति सन पछस कससजी स सो अपनन पछस रखनन सछ अभधसछर हो कसस उससन असरर सछ अभधसछर उससन पछस न हो रसलिन कसरछतरयन सछ रसछन जजसर वतरयकतवयकति रह ससछ हत उसपर अपनन छतसछभलिस सलजन सी दछनदछर सर ससछ हत अपनन सछररतरयम सन अनसछर उससी ररमर सजछटी आकद पर धनरछभशा भिजी खचम सर ससछ हत कसस उसन बनचनछ उससन अभधसछर कनतर सन बछहर होछ हत आशातरय हत कस तरयकद वतरयकतवयकति सछ ससपथ फरम सछभरत कससजी स पर हत भिजी उसन उस स सो बनचनन अथछ इचछनसछर असरिर सरनन सन छजजब अभधसछर परछपत हखोगन एस रह सन ह स उससी दछस सन सरछन होगजी उससन बछरन र ससपथ फरम भनरमतरय लिननन सछ अभधसछर उससछ सछरजी होनन सन सछरर उससन पछस रछनछ जछएगछ कससजी सो अनछभधसछर बनचनछ अथछ तध सछरजी सी इचछ सन कतबनछ स सछ रथ फलतरय चसछए बगतर उसन अपनन सछभरत र लिननछ अनतभस एस सछभरत सन भसधिछस सछ उललिसरन हत दथ फसरन शालदखो र स सछ ससपथ फरम सछभरत परछपत सरनन सन भलिए स सन मरछन सछरजी सी सहरभ जटीछनछ कफर उससछ उपतरयवयकति रथ फलतरय चसछनछ आशतरयस हत इनर सन एस भिजी अभिछ अथछ आसभशास कतचलिन सन भिजी ससपथ फरम सछभरत खरन र पड़ा योगद ससछ हत नतरयछतरय सी रछसग हत कस स सछ असरर ससपथ फरम सछभरत सन ससपथ फरम सछभरत सन भलिए हो तरयकद सोई सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रखतरय उदनशतरय स-कतशानष पर ससपथ फरम सछभरत सी रकछ सरनछ अथछ सछभरत सो बढ़छछ दननछ अथछ उससन भलिए परभिछजी सोभशाशा सरनछ हत उस असथछ र सतजचस दछसत सरसतरयछ हो ससजी हत इसपर तरयकद सोई तरयह सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रथ फलि उदनशतरय सनलि सछतरयषपततिछ सो बचछए रखनन सी सछतरयद हत ब भिजी ह गलिजी पर हत उदछहरर सन भलिए अपनन परिरछर सी जररखो सो पथ फरछ सरनन सन भलिए सोच-सरझसर खद सी बोलिजी लिगछनछ खद सी नजीलिछरजी पर उर आनछmdashसनलि सछतरयषपततिछ सी सछतरयद रछनजी जछएगजी हछलिछसकस इस रह सन कससजी वतरयकतवयकति दछरछ अपनजी सछतरयषपततिछ सन कतचछर सो लिछगथ फ सरनछ उससी चरर सछरमछह सहछ जछएगछ आदशाम सरछज र ऐसजी जसथभ सी सलपनछ भिजी नह स सी जछ ससजी

4 नतरयछभतरयस ससशाोधन एस भनछरर

नतरयछतरय सदगछ नह स हत न ह सरछज र हरनशाछ सब स शाभि और शाछसभरतरय होछ हत परततरयनस सरतरय सरछज र अनसथ फलि एस कतरोधजी शाकतवयकतितरयछस सछतरयमर रहजी हह न सभिजी रनषतरय सन समवतरय पछलिन र सहछतरयस बनजी हह ो सभिजी कतरोध पर उर आजी हह इसभलिए नतरयछतरय सछ एस रप ससरषम सछ भिजी हत सरछज चछहछ हत कस हछस नतरयछतरय सन भलिए सभिजी सोई खरछ न हो तरयछनजी न

ो वतरयकतवयकति कससजी दथ फसरन सन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सछ सछरर बनन न ह सोई उससन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सी जरजीन ततरयछर सरन तरयह आदशाम जसथभ हत वतरयहछर र सरछज र ससरषम सी जसथभतरयछस बनजी रहजी हह रछज सरछज कससजी सन भलिए भिजी तरयह ससभि नह स होछ कस ह चतबजीस रसटीन वतरयकतवयकति सन अभधसछर-ससरकर थछ समवतरयपछलिन सन परनररछ र लिगछ रहन इसभलिए वतरयकतवयकति सो अपनन अभधसछरखो और अजसत पर सससटी सन सरतरय आतररकछ अथ ससपकतषपतति सी सरकछ सन भलिए सरतरयछनसछर परभसछर सरनन सी थ फ टी दन द जछजी हत तरयह सछरछजजस गभकतभधतरयखो र ससशाोधन एस भनछरर सन ददरछन नतरयछतरय सी जसथभ सो दशाछमजी हत रछबटीम नॉजजस सन अनसछर वतरयकतवयकतिरछतर सो तरयह आजछद होजी हत कस ह अपनन अभधसछर ससपकतषपतति और जजीन सी रकछ सन भलिए आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर उपतरयवयकति बलिपरतरयोग सर ससन रगर तरयह धतरयछन रखन हए कस सससटी अथछ आसनन आपदछ सी जसथभ र दथ फसरखो सो भिजी ह अभधसछर उपलिलध हखोगन तरयकद lsquoसrsquo सो lsquoखrsquo दछरछ कसए गए दरछचरर सन नससछन उिछनछ पड़ा योगदछ हत ब lsquoसrsquo सो उससछ सरतरयछनसछर परभरोध सरनन थछ नससछन सी जसथभ र lsquoखrsquo सन कभपथ फभम सछ दछछ सरनन सछ पथ फरछ अभधसछर होगछ इससन बछजथ फद तरयकद lsquoखrsquo सछ दरछचरर बनछ रहछ हत ब lsquoसrsquo सो उसन सछनथ फन दछरछ अथछ सजीधन ह दरछचरर सन भलिए दसकडा सरनन सछ अभधसछर होगछ तरयन अभधसछर सछरछजजसछ सी नजीस हह थछ सभिजी सदसतरयखो सो बरछबर होन हह उपतरयमवयकति उदछहरर सी ह बछ सर ो तरयकद कससजी भिजी कर lsquoसrsquo lsquoखrsquo सन सछथ दरछचरर र भलिपत पछतरयछ जछछ हत ो lsquoखrsquo सो भिजी अभधसछर होगछ कस ह lsquoसrsquo सो दसकडा सर ससन और तरयकद उससन आचरर सन उससो कभ पहसचजी हत ो अपनजी कभपथ फभम सन भलिए दछछ सर ससन

नॉजजस सी खथ फबजी हत कस अपनन कतनचन र ह न सनलि रछन-वतरयहछर सी दबमलिछओस पर कतचछर सरछ हत बजलस रछनजीतरय ससतरछ सन दछतरयरन र उनसछ सरछधछन भिजी सझछछ हत अपनन सथ फकर कतनचन सछररतरयम सन ह जहछस अननस गसभिजीर रदखो सछ सरछधछन दनछ हत ह स स रदखो सो अनसलिझछ ह ोड़ा योगद जछछ हत वतरयकतवयकति सो अपनजी परछररकछ ससपकतषपतति रकछ सछ अभधसछर हत आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर ह अपनन ऊपर होनन छलिन कससजी भिजी परसछर सन हरलिन सछ परभसछर सर ससछ हत और तरयकद कससजी सन आचरर सन उससो नससछन पहसचछ हत ो उस नससछन सी भिरपछई सी दछनदछर भिजी सर ससछ हत रनषतरय सो तरयन अभधसछर सनस परसपरछग सरछजखो सो ोड़ा योगदसर परछतरयरायः सभिजी आधभनस सरछजखो र परछपत हह इससन बछजथ फद कतदछनखो सन एस गम सो नॉजजस सन अभ-वतरयकतवयकतिछद सोच सन आपकतषपतति हत तरयह आपकतषपतति असनलिन नॉजजस सन नह स लिगभिग सभिजी इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन हत उनह लिगछ हत कस ससपकतषपतति अभधसछर सो लिनसर वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ सरथमन सरन हए न इनजी आगन भनसलि जछन हह कस उससन कतचछरखो र वतरयकतवयकतिछद उनरवयकति और उचसखलि कदखनन लिगछ हत इससन भिजी इनसछर नह स कसतरयछ जछ ससछ कस परततरयनस वतरयकतवयकति सो अपनजी कभपथ फभम सी दछनदछर सछ अभधसछर हत लिनकसन कभपथ फभम सी सजीरछ कतरयछ हो इससो तरय सरनन सछ अभधसछर कससन होगछ कतरयछ सनलि उससो जजसन कभ पहसचजी हत तरयकद ह अपनजी कभ सछ बढ़-चढ़सर रथ फलतरयछससन सरछ हत ब कतरयछ होगछ ऐसन र तरयकद सरसछर

सछनथ फन सन रछधतरयर सन हसकनप सरजी हत ो कतरयछ उससछ परतरयछस वतरयकतवयकति-सछसततरय सन दछतरयरन र अनछशतरयस रछनछ जछएगछ ऐसन परशनखो पर परभकरकरितरयछ बह कतलिसब सन भरलि पछजी हत रछबटीम नॉजजस सी ओर सन अपरछध सन भलिए दथ फसरन सो दसकडा सरनन सछ सझछ पर बहखो सो आपकतषपतति हत उनसन अनसछर वतरयकतवयकति सो अपनन ह सर पर दसडा सनछनन सछ सोई अभधसछर नह स हत कतरयखोकस नससछन सी भिरपछई कसस सजीरछ स हो तरयकद तरयह उस वतरयकतवयकति पर ोड़ा योगद द जछए जजससछ नससछन हआ हत ो ह सह हत तरयछ गलि इससछ भनरमतरय सदन सरनगछ अभभितरयवयकति सो दसकडा सरनन सछ अभधसछर परभिछकत रनषतरय सो एसछएस नह स कदतरयछ जछछ ऐसन रछरलिखो र रछजतरय सी उपजसथभ जरर रछननन सन हछलिछसकस वतरयकतवयकति-सछसततरय सी भिछनछ सो िनस पहसच ससजी हत लिनकसन इससन सछथम सन शाजीभिथ फ हो एस वतरयकतवयकति दछरछ दथ फसरन सो हछभन पहसचछए जछनन सी ससभिछनछ र भिजी सरजी आजी हत तरयह ऐसछ रोड़ा योगद हत जहछस इचछ-सछसततरयछद सी सजीरछ सछफ नजर आनन लिगजी हत नॉजजस बड़ा योगदन परिरशर सन वतरयकतवयकतिरछतर सन ससपथ फरम सछसततरय सछ पक लिनछ हत कसस ससपकतषपतति सन ससरकर थछ सरसतरयछओस सन सजीधन भनछरर र इचछ-सछसततरयछद सी जो दबमलिछएस हह न थोड़ा योगदछ-सछ कतचछर सरनन पर सछरनन आ ह जछजी हह

रछबटीम नॉजजस नन सरछधछन पधिभ सी आलिोचनछ सी हत लिोगखो सन सरछधछन जटीछसर उसजी धनरछभशा सन पभलिस सो पोसनछ तरयह लिोगखो सी नतसभगमस सछधजीनछ पर डाछसछ डाछलिनछ हत लिनकसन शाछसन और सरसछर चलिछनन सन भलिए ो धन चछकहए नॉजजस इससन भलिए लिोगखो सो जछगरस सरनन सी बछ सरछ हत लिोगखो सो अपनन अभधसछरखो और समवतरयखो सछ बोध होगछ सछथ र तरयह कतशवछस होगछ कस उनसी सछधजीनछ अकणण रर हत सरछज र रहसर उनसी ससपकतषपतति और अभधसछरखो सो सोई खरछ नह स हत ो न सतरयस अनशाछभस होसर सछर सरगन लिनकसन सरछज र अनशाछसन और शाछसभ-वतरयसथछ बनछए रखनन सन अभरिरवयकति रछजतरय सन और भिजी दछभतरयत होन हह भशाकछ सछसरतरय ससससकभ अभभिरकछ जतसन बह सन रछरलिन हह जजनह बढ़छछ दननछ रछजतरय सछ पनजी समवतरय रछनछ जछछ हत उनसन भलिए धन सी आपथ फभम सहछस सन होगजी नॉजजस इससन भलिए दछन और सतजचस सहतरयोग सछ सरथमन सरछ हत तरयहछस नॉजजस और हछसपसम सन कतचछरखो र सरछनछ दनखजी जछ ससजी हत जॉन हछसपसम भिजी रछनछ थछ कस सरसछर सछ एसरछतर सछतरयम lsquoउपद आकद सन सरतरय लिोगखो सन जछन-रछलि सी रकछ सरनछ हतrsquo लिनकसन उपदकततरयखो पर सछबथ फ पछनन सन सरसछर सन पछस सरभच शाकतवयकति और अभधसछरखो सछ होनछ जरर हत छकस असर पड़ा योगदनन पर ह नतरयछतरयसछम सी भिथ फभरसछ भिजी भनभिछ ससन इन सब सछतरयरषो सन भलिए सरसछर सन पछस धन आनछ चछकहए हछसपसम सन अनसछर उपतरयवयकति ो तरयह हत कस सछनथ फन और वतरयसथछ सन भलिए सरसछर सो धन सी आपथ फभम नछगरिरसखो सन सतजचस सहतरयोग और दछन सी भिछनछ सन हो तरयकद सरछधछन सछ सहछरछ लिनजी हत ो सर-रछभशा सछ उपतरयोग सनलि सरछज र शाछसभ और सरकछ सन कतसछर सन भलिए कसतरयछ जछनछ चछकहए ह जोर दनसर सहछ हतmdashlsquoसरछज र सछनथ फन और वतरयसथछ सछतरयर रखनन सन अलिछछ कससजी और सछतरयम सन भलिए जनछ सन धन जटीछनन सछ सरसछर सो सोई अभधसछर नह स हतrsquo नॉजजस सछ नतरयछतरयदशामन एस आदशामछद उदछर हत एस भिछस रन

सछ समशाधिछछद सपनछ एस ऐसछ कतचछर जजसन रछनछछद सरतरय-सरतरय पर दनखन आए हह उससी स सजीरछएस हह अननस सरसतरयछएस ऐसजी हह जजनपर नॉजजस कतचछर सरनन सन बचछ हत इससन बछजथ फद उससन कतचछरखो र एस आदशाम रछनछछद सरछज सन गिन सछ सपनछ रदजथ फद हत सलि भरलिछसर इचछ-सछसततरयछद रनषतरय सन अभधसछर ससतरछ और एस आदशाम सरछज सन सपनन सो बह ह आसछन भिछषछ र दभनतरयछ सन सछरनन लिछछ हत नथछभनतरयलि बछसडानन सन शालदखो र lsquoइचछ-सछसततरयछद बह सरलि सपषट आसछन भिछषछ र भलिखछ हआ दशामन हत जजसन सरझनन सन भलिए कससजी कतशानष सनजीसी तरयोगतरयछ सी आशतरयसछ नह स हत तरयह जछनसछर परस और आनसददछतरयस पछि हतrsquo14

copy ओरपरसछशा सशतरयप

ससदभिछमनरकरिरजरसछ

1 To live honorably to harm no one to give to each his own Ulpianus in Digesta of Justinianus

Augustus 11101

2 The sovereign is not bound by the laws-Ulpianus Digesta 1331

3 Justice is the constant and perpetual will to render to every man his due Digesta 1110

4 Political theories past and present have traditionally been concerned with who should be the

master (usually the king the dictator or government bureaucracy) and who should be the slaves -John

Hospers What Libertarianism Is

5 No one is anyone else master and no one is anyone else slave Since I am the one to decide how my

life is to be conducted just as you decide about yours I have no right (even if I had the power) to

make you my slave and be your master nor have you the right to become the master by enslaving me

Slavery is forced servitude Ibid

6 Government should intervene only in a RETALIATORY situation The government must never

INITIATE an action to create a better world mdash it is not the business of government to make an

advance decision about what counts as benefit Through laws government can prohibit various

aggressive actions but it cannot require the bringing about of supposedly beneficial ones John

Hospers What Libertarianism Is

7 The state of Nature has a law of Nature to govern it- John Locke Second Treatise on Civil

Government

8 no one ought to harm another in his life liberty and or property-Ibid

9 justice to hold just in case rights are respected -Peter Vallentyne in Nozickrsquos Libertarian Theory of

Justice

10 a right is something for which one can demand or enforce compliancerdquo Nozick in Philosophical

Explanations 1981 p 499

11 a If one mixes what one owns with something that is unowned one thereby comes to own the

unowned thing

b Each person owns her own labor

c If one mixes onersquos labor with unowned land one thereby comes to own the land

12 No body could think himself injured by the drinking of another man though he took a good

drought who had a whole river of the same water left him to quench his thirst and the case of land and

water where there is enough of both is perfectly the same-John Locke Second Treatise of Civil

Government Chapter 5

13 Why should onersquos entitlement extend to the whole object rather than just to the added value

onersquos labor has produced- Nozick Anarchy State and Utopia p 175

14 ldquoLibertarianism is very simply and clearly written and requires no technical knowledge on the part of

the reader Enjoyable informative readingrdquo- Nathaniel Branden as quoted by John Hospers in

Libertarianism A Political Philosophy for Tomorrow

Page 17: इच्छा—स्वातंत्र्यवाद(Libertarianism)

रछनजीतरय ससतरछ सछ असलिजी पहचछन हत सदछभच पजीन थ फ टीछ परजी होछ हत आगन हर नॉजजस सी नतरयछतरयछधछरिर सरछज सी परिरसलपनछ र अभधसछरखो सन रहत पर कतचछर सरगन तरयह जछननन सी सोभशाशा सरगन कस उससी lsquoसतrsquo अथछ lsquoआतर-सछभरतrsquo सी सतधिछसभसी कतरयछ हत सछथ ह हर इसपर भिजी कतचछर सरगन कस नॉजजस सन भलिए ससपकतषपतति अभधसछर ससपकतषपतति सन रछतरयनन थछ उससी कतभशाषटतरयछस कतरयछ हह

1 समसलिभि रदभलिस अभधसछर

नॉजजस सन भलिए नतरयछतरयछधछरिर सरछज सी पहलिजी कतशानषछ हत कस उसर वतरयकतवयकति सन रथ फलिभिथ फ अभधसछर सरजक होनन चछकहए हछलिछसकस हछस उससछ भचसन सनलि ससपकतषपतति ससबसधजी अभधसछरखो सी कतनचनछ स सजीभर होसर रह जछछ हत उससन अनसछर परततरयनस रनषतरय सछ अजजम ससपकतषपतति पर पथ फरछमभधसछर हत ह उससो अपनजी रजजी सन अनसछर खचम सर ससछ हत दछन र दन ससछ हत इचछ-सछ सततरयछद कतचछरस रछन न आए हह कस रनषतरय अपनछ रछभलिस सतरयस होछ हत नॉजजस सी पसस lsquoअनछस सटीनटी एसडा तरयथ फटीोकतपतरयछrsquo र lsquoआतर-सछभरतrsquo(सनलफ आनरभशाप) शालद सनलि एस बछर उस सरतरय आछ हत जब ह सरछधछन और बनगछर पर चचछम सरछ हत उससी परिरभिछषछ र आतर-सछभरत ह असथछ हत जब सछरजी और स एस और सरछन हो अपनन शार र पर सबसन पहलिछ अभधसछर रनषतरय सछ हत अपनन शर एस तरयोगतरयछ सन बलि पर ह जो भिजी अजजम सरछ हत उससछ लिछभि उसन भरलिनछ ह चछकहए आतरसछभरत सन अलिछछ ह lsquoससपथ फरम सछभरतrsquo सी अधछररछ सो भिजी सपषट सरछ हत उससन अनसछर सरछज र नतरयछतरय सी उपजसथभ भिजी ससभि हत जब वतरयकतवयकति सो अपनन सरछई पर पथ फरछ अभधसछर हो ह अजजम ससपकतषपतति सो बनचनन असरिर सरनन सो पथ फर रह स सतर हो आतररकछ और ससपकतषपतति सी सरकछ सन भलिए शातर सछ परभसछर सरनन कहससछ सो टीछलिनन नससछन सी तध र सखो सन भिरपछई सरनन सछ अभधसछर वतरयकतवयकति सो भरलिनछ चछकहए तरयह भिजी lsquoससपथ फरम सछभरत सी शनरजी र आछ हत ससपथ फरम सछभरत सी दथ फसर रटीनछएस ससपकतषपतति सन असरर सरकछ दसगखो थछ कससजी भिजी अनतरय परसछर सी आपदछ सन ससपकतषपतति सो होनन छलिन नससछन सन बचछ सन अभधसछर सन रप र आछ हत तरयह ससपकतषपतति अभधसछर सन परभ दथ फसरखो सी कतनम सहरभ नतभस सछररतरयम थछ ससपकतषपतति सन उपतरयोग सो लिनसर सछरजी सन असजीभर अभधसछर सछ परजीस होजी हत लिनकसन lsquoससपथ फरम सछभरतrsquo सछ आशातरय अजजम ससपकतषपतति सन रनरछनन परतरयोग सछ अभधसछर नह स हत हछसी जखलिछड़ा योगद सो रतदछन र इस बछ सछ पथ फरछ अभधसछर होछ हत कस ह अपनजी जसटीस सछ सरछलि कदखछसर परभकदसद टी र सो रतदछन र पथ फर रह सछ

दन उससन लिगछछर गोलि दछगन लिनकसन उससो हछसी जसटीस सन परभकदसद सछ भसर फोड़ा योगदनन सछ अभधसछर नह स कदतरयछ जछ ससछ वतरयकतवयकति इस बछ सन भलिए पथ फरम स सतर हत कस अजजम ससपकतषपतति सछ कतभधरछनतरय ढसग सन अपनन सख एस स सतरछ सन कतसछर हन परतरयोग सरन लिनकसन दथ फसरखो सो उससन रछधतरयर सन हछभन पहसचछए तरयह स सतरछ उसन हरभगज नह स द जछ ससजी कतरयखोकस परसछरछसर र ऐसछ सरनछ दथ फसरखो सन जजीन र अछसभ हसकनप हत जजससछ इचछ-सछ सततरयछद कतचछरस कतरोध सर न हह सछफ हत कस ससपकतषपतति पर ससपथ फरम अभधसछरिरछ सछ भिछ भिजी दथ फसरन सन अभधसछर और जजीन सछ समरछन सरनन सी भिछनछ सन जड़ा योगदछ हत उसर सनलि न तध उपतरयोग सजमरभलि हह जो कतबनछ दथ फसरन सन जजीन और स सतरछ र अछसभ अनछभधसछर हसकनप कसए बगतर कतभधरछनतरय ढसग सन परदछन कसए जछ न हह इसभलिए ससपथ फरम सछभरत भिजी सरछज दछरछ रतरयछमकद भनतरयसकततर उपतरयोग भलिए होछ हत इसभलिए स कतदछनखो नन इससन भलिए lsquoसजीभर भनजजी-सछभरतrsquo भिजी सहछ हत हछलिछसकस सतरयस नॉजजस इस शालद-तरयगर सन परतरयोग सन बचछ हत ह भनजजी ससपकतषपतति सो जरर रछनछ हत उससछ जोरदछर र सन सन सरथमन भिजी सरछ हत सछथ ह जोड़ा योगद दनछ हत कस वतरयकतवयकति कतबनछ दथ फसरखो सो कससजी भिजी परसछर भिजी परसछर सी कभ पहसचछए उगरछ कदखछए तरयछ दथ फसरखो सी स सतरछ सो बछभध कसए भनजजी ससपकतषपतति सन उपतरयोग हन पथ फर रह स सतर हत

2 नतरयछतरयससग अभधगरहर

ससपकतषपतति सन अजमन सो लिनसर इचछ-सछसततरयछद दकतषटसोर पथ फर रह सपषट हत रनषतरय सछ सनलि उसजी ससपकतषपतति सन उपतरयोग पर नतभस अभधसछर हत जो उसनन नतरयछतरय ससग ढसग सन अजजम सी हो ऐसजी ससपकतषपतति जो उसनन बलिपथ फमस हभथतरयछई गई हो जजससन अजमन र उससछ सोई तरयोगदछन न हो उससन उपतरयोग सछ वतरयकतवयकति सो सोई नतभस अभधसछर नह स हत रगर सरछज र हर बछर आदशाम सन सछर नह स चलिछतरयछ जछ ससछ स वतरयछहछरिरस दकतषटसोर भिजी अपनछनछ पड़ा योगदछ हत रनषतरय दथ फसरन सन शर सन सन अजजम स सछ उपतरयोग सरन तरयह उभच नह स हत कसस तरयकद उस असछभरत तरयवयकति सससछधनखो तरयछनजी ऐसन सससछधनखो दछरछ जजनपर वतरयकतवयकति सछ तध अभधसछर न हो सी रदद सन तरयकद ह स अजजम सरछ हत ब उस उतपछद पर कसससछ अभधसछर रछनछ जछएगछ नतरयछतरयससग अभधगरहर र इसजी पर कतचछर कसतरयछ गतरयछ हत उससन अनसछर ऐसछ परततरयनस वतरयकतवयकति जो असछभरततरयवयकति ससपकतषपतति पर अपनछ दछछ सरन हए उससन स अजजम सरछ हत उससन भलिए उभच हत कस अजजम उतपछद सन बड़ा योगदन कहससन सो द थ फसरखो सन भलिए ोड़ा योगद दन तरयह सजीधछ-सछ वतरयछहछरिरस दकतषटसोर हत जजससो रछनजीतरय सरजोरिरतरयखो सन बजीच सछरसजसतरय थछ सरछज र शाछसभ और वतरयसथछ बनछए रखनन सी अनसररजीतरय सोभशाशा सन रप र भिजी दनख ससन हह तरयह वतरयछहछरिरसछ सन दबछ ह हह कस परछतरयरायः सभिजी इचछ-सछसततरयछद कतदछन असछभरततरयवयकति ससपकतषपतति

पर सलजन सी जसथभ सो सजीसछरन हह लिनकसन न उस असथछतरयजी अभधसछर तरयछ वतरयसथछ सो उसजी सजीरछ स रछनतरयछ दनन हह जब स ह स नतरयथ फनर शारषो सछ पछलिन सरछ हत उनसन इस दकतषटसोर सी आलिोचनछ भिजी होजी रह हत lsquoअनछभधसक ससपकतषपतति पर अभधसछरrsquo सी जीन भभिनन जसथभतरयखो सी चचछम इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो नन सी हत उनसन अनसछर रछन लिजीजजए सोई वतरयकतवयकति कससजी ऐसन सससछधन पर जो उससन सछभरत सन बछहर हत शर सरन हए स अजजम सरछ हत अथछ जजससछ ह सससछधन हत उससन सछथ भरलिसर शर सरन हए उतपछदन र सहछतरयस बनछ हतmdashब उससछ उस उतपछद पर कसनछ और कसस सजीरछ स अभधसछर होगछ

कतबलिसलि भिजी नह सशाथ फनतरयrsquo आलिोचस खरछ जछब दनन हह उनसन अनसछर तरयकद सोई वतरयकतवयकति चतरछहन पर खड़ा योगद सछर सन शाजीशाखो सी बगतर उससन सछरजी सी अनरभ सन आसर सफछई सरनन लिगन ो उससो उस सछर सछ सछभरत नह स कदतरयछ जछ ससछ इससन सरथमन र तरयकद सोई तरयह दछछ सरन कस इस परसछर भरलिछ-जलिछ शर आशतरयस हत और सरछज र कतबनछ शर सछ सछझछ कसए सछर नह स चलिछ ब ो नतरयछतरय-ससग अभधसछरिरछ सी अधछररछ ह अथमह न होसर रह जछएगजी कतरयखोकस जीसरछ अचछनस बजीच र आसर दथ फसरन वतरयकतवयकति दछरछ ससपकतषपतति पर बलिछ त सलजन सो भिजी बतध रोकतष सर ससछ हत इससन उस वतरयकतवयकति सन अभधसछरखो सछ सजीधछ हनन होगछ जो उतपछदन सन भलिए छसई जजमरनदछर हत दथ फसरन वतरयकतवयकति नन दबसगई कदखछसर जजससन उतपछद सो सलजछनन सी सोभशाशा सी हत रछजशाछह और सछमछजतरयछद र तरयह होछ थछ अपनन समछटी तरयछ आशतरयदछछ सो परसनन सरनन सन भलिए ऐसछ सझछ उनसन रसह-लिगन दरबछर परछतरयरायः दनन ह रहन थन तरयछतरछ सन ददरछन जसगलि र एस रछ कतबछ लिननन सछ रलिब तरयह नह स हत कस आप उसपर सछभरत सछ दछछ िोसनन लिग जीसरन अभधगरहर अथछ सलजन सन रछधतरयर सन अजजम ससपकतषपतति पर आशतरयस नह स कस ह आपसन ससपथ फरम सछभरत छलिजी ह हो उनसन सछभरत सो लिनसर दथ फसरन लिोगखो सी भिजी तसजी ह दछनदछर ससभि हत उस असथछ र छसकतस सछरजी जछनबथ फझसर तरयछ अनजछनन ह अपनजी दछनदछर पनशा सरनन र चथ फस भिजी ससछ हत सछफ हत कस सछससछरिरस सओस पर ससपकतषपतति अभधसछरिरछ ऐभहछभसस ससदभिम भलिए रहन हह तरयह सरसतरयछएस इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन सरक पहलिन सन ह थजीस नॉजजस नन उससी सरलि और सटी स कतनचनछ सी हत

ससपकतषपतति अभधगरहर सो लिनसर रछबटीम नॉजजस िोस नजीजन पर नह स पहसच पछछ इस कतषतरय र उससछ रन ससशातरयगरस हत ह लिॉस सन सहरभ दशाछमन हए शर सन सजमरशर पर अपनछ धतरयछन सकद रखछ हत उललिनखनजीतरय हत कस ईसछई परसपरछ र सरस भिथ फभर पररछतरछ सी रछनजी जछजी हत रछजछ धरजी पर पररछतरछ सन परर-पतर सछ परभभनभध हत रछजछ सो दतजीतरय-अभधसछर सन ससपनन रछननन छलिन सोलिहजीस शाछलद सन असगरनजजी लिनखस रछबटीम कफलरर नन भलिखछ थछ कस पररछतरछ नन सरस भिथ फभर ईसछ रसजीह सो ससौपजी थजी रसजीह नन उससो नछगरिरसखो सन बजीच कतभिछजज सर कदतरयछ कफलरर सन सथन कस पररछतरछ नन ससपथ फरम धरछ ईशवर सन परभभनभध तरयछनजी

रछजछ सो ससौपजी गई थजी सछ कतरोध सरन हए लिॉस नन lsquoसतकससडा कटीट ज आन गनमरटीrsquo र भलिखछ कस ईशवर सन सछरनन रछजछ और परजछ सन परशन उिछनन सछ सोई औभचततरय नह स हत उससन अनसछर पररछतरछ नन जरजीन सजीधन जनसछधछरर सो उससी सछरछनतरय दनखभिछलि सन भलिए ससौपजी थजी इसभलिए ह सछभरत सन परन हत परततरयनस वतरयकतवयकति सछ उसपर उनछ ह अभधसछर हत जजनछ कससजी दथ फसरन सछ हत कससजी वतरयकतवयकति दछरछ शानष सरछज सी रजजी सन बगतर परछसकभस ससपकतषपतति और सससछधनखो पर कससजी भिजी परसछर सी दछनदछर अतध सह जछएगजी ब रनषतरय सन बस र कतरयछ हत भिथ फ-उतपछद पर उससी दछनदछर सछ आधछर कतरयछ हो लिॉस सछ रछननछ हत कस रनषतरय परिरशर सन जरिरतरयन असछभरत तरयवयकति धरछ पर भनजजी अभधसछरिरछ सछ दछछ सर ससछ हत lsquoसतकससडा कटटी ज आन कद भसकतलि गनमरटीrsquo सन पछसचन अधतरयछतरय र ह सम दनछ हतmdash

1 तरयकद सोई वतरयकतवयकति अपनन सछभरत तरयवयकति स सो कससजी ऐसजी स र भरलिछछ हत जजससछ सोई सछरजी नह स हत ो ह स उस वतरयकतवयकति सी रछन लिजी जछजी हत2 परततरयनस रनषतरय सो अपनन शर पर पथ फरछ अभधसछर हत3 इसभलिए जब सोई वतरयकतवयकति अपनन शर सो जजससछ ह सछरजी हत असछभरत तरयवयकति

भिथ फभर सन तरयोग सरछ हत ो ह उसपर सछभरत परछपत सर लिनछ हत11

लिॉस सछ lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर ससपकतषपतति-अभधसछर सन पक र कदतरयछ गतरयछ तरयह सम दोषपथ फरम थछ चथ फसकस अनतरयछनतरय परछजरतरयखो सजग सी भिछसभ रनषतरय भिजी परसकभ सछ ह कहससछ हत इसभलिए शाोधन परिरशाोधन अथछ रपछसरर सन बहछनन वतरयकतवयकति दछरछ परछसकभस सससछधनखो पर जजन सरषो सन आधछर पर भनजजी अभधसछरिरछ सछ दछनदछर सी जछजी हत उसजी रह उनह स सरषो सन आधछर पर परछसकभस ससपदछ होनन सन सछरर रनषतरय पर भिजी परसकभ तरयछ सरछज सी दछनदछर ससभि हत उस असथछ र रनषतरय सी अकतसलि ससतरछ सी अधछररछ खटीछई र पड़ा योगद ससजी हत इन सभरतरयखो सन बछजथ फद लिॉस सछ कतचछर आधभनस इचछ-सछसततरयछद कतदछनखो सो आसकतषम सरछ हत सतरयस नॉजजस नन भिजी शर-सजमरशर सन कतचछर सो दोषपथ फरम रछनछ थछ हछलिछसकस ह उससछ सछथमस कतसलप दननन र असरथम रहछ थछ नॉजजस सन अनसछर lsquoशर-सजमरशरrsquo सन भसधिछस सी सरजोर हत कस इस आधछर पर हए ससपकतषपतति असरर पर सछभरत सी सजीरछ सन बछरन र िोस सरछधछन नह स दनछ उदछहरर सन भलिए रछन लिजीजजए रसगलिगरह सी तरयछतरछ पर भनसलिछ तरयछतरजी उस गरह पर उरनन र सछरतरयछब हो जछछ हत रसगलि सी सह पर उरनन सन बछद ह उस सथलि सी सफछई सरछ हत लिसबन परिरशर सन बछद ह उस सथलि सो सछफ और सरलि सरनन र सछरतरयछब हो जछछ हत अब तरयकद रसगलिगरह पर उरनन छलिछ ह पहलिछ असरिरक तरयछतरजी हत ो सछलि उिछ हत कस शर-सजमरशर सन भसधिछस सन अनसछर उससछ कसनजी भिथ फभर पर अभधसछर होगछ कतरयछ पथ फरछ रसगलि गरह उससछ रछन भलितरयछ जछनछ चछकहए अथछ सनलि ह सथलि जजनछ उसनन सछफ कसतरयछ हत नॉजजस इस परशन सो तरयह स ोड़ा योगद दनछ हत उषपततिर नह स दनछ उससी ओर एस सझछ तरयह भिजी आछ हत कस lsquoशर-सजमरशरrsquo सन कतचछर सो ह

कसनछरन सर अभधसछरिरछ सी सरसतरयछ पर वतरयकतवयकतिरछतर सी रदजथ फदगजी थछ उससी रथ फलिभिथ फ आशतरयसछ सो धतरयछन र रख उपतरयोभगछछद दकतषटसोर सन कतचछर कसतरयछ जछए

आगन बढ़नन सन पहलिन उभच होगछ कस उस सरसतरयछ पर कतचछर सर भलितरयछ जछए जजससछ हरनन ऊपर उललिनख कसतरयछ हत तरयछनजी असछभरततरयवयकति तरयछनजी नतसभगमस ससपदछ पर भनजजी अभधसछरिरछ सो कसस परसछर परिरभिछकतष कसतरयछ जछए उससन गजीसरर सछ आधछर कतरयछ हो lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर वतरयकतवयकति सी ससपकतषपतति कसनजी और कसस सजीरछ स उभच हत स कतदछन इसन सजीरछह न रछनन हह उनसन अनसछर तरयह रनषतरय पर हत कस अपनजी तरयोगतरयछ और सछररतरयम सन बलि पर ह असछभरततरयवयकति सओस सन जजनन बड़ा योगदन कहससन पर दछछ िखोस ससछ हत ह उससछ अभधसछर हतmdashजो उससो भरलिनछ ह चछकहए लिनकसन उनसन आगन भिजी वतरयछहछरिरस सरसतरयछएस सर नह स हत lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर रनषतरय जजस ससपकतषपतति पर अपनजी दछनदछर परस सरनछ चछहछ हत ससभि हत उससन पहलिन सन ह लिोग उससछ कससजी ओर रप र उपतरयोग सर चसन हखो उदछहरर सन भलिए एस कससछन जसगलि सो सछफ सर उससो खनजी लिछतरयस बनछछ हत ह सछफ सी गई जरजीन पर अपनन सछभरत सछ दछछ भिजी सरछ हत लिनकसन कससछन जरजीन सो उपतरयोग र लिछनन छलिछ असनलिछ पहलिछ वतरयकतवयकति नह स हत तरयह पथ फर रह ससभि हत कस उससन पहलिन भिजी स लिोग उससछ उपतरयोग सर चसन हखो गछस सन आसपछस खछलिजी पड़ा योगद जरजीन सछ उपतरयोग लिोग पशाओस सो बछसधनन उपलिन थछपनन सन भलिए सरन हह बछद र उस जरजीन पर सोई वतरयकतवयकति रर बनछ लिनछ हत अथछ खनजी तरयछ स और सरनन लिगछ हत तरयकद परथर उपतरयोग ह सछभरत सी शाम हत ो बछद र जजसनन उस जरजीन पर गकह-भनरछमर कसतरयछ हत उससछ अभधसछर अतध रछनछ जछनछ चछकहए कसस अतध सहन जछनन सी बछ ब स भनरछधछर हत जब स कस बछसी लिोगखो सो उससन सोई आपकतषपतति न हो तरयकद ह सरछज दछरछ रछनतरय चलिन हत ो ऐसन ससपकतषपतति अभधसछर सो रछनतरयछ दननजी होगजी हछलिछसकस तरयह भिजी ससभिछनछ हत कस उस ससपकतषपतति अभधसछर सन शानष लिोगखो सो सोई भशासछतरय न हो कसस हरनशाछ ह उनह सोई भशासछतरय तरयछ नससछन न होगछ तरयह सहनछ बह ह सकिन हत तरयह भिजी ससभि हत कस उस सलजन सन सनलि ससबसभध वतरयकतवयकति सो लिछभि हो जबकस बछसी गछस छलिखो सो नससछन उिछनछ पड़ा योगद रहछ हो कतरयछ उस असथछ र भिजी उस वतरयकतवयकति सन ससपकतषपतति परछभधसछर सो तध रछनछ जछएगछ इस सम सन बछद सरछधछन सन भलिए नॉजजस पनरायः लिॉस सी ओर दनखनन लिगछ हत और लिॉस ऐसन ससपकतषपतति परछभधसछर सो जजससन दथ फसरखो सो हछभन पहसचनन सी ससभिछनछ हो इस शाम सन सछथ सजीसकभ दनछ हत कस दथ फसरखो सन भलिए भिजी शनषठ और पतरयछमपत कहससछ ोड़ा योगद कदतरयछ जछनछ चछकहएmdash

lsquoबहजी नद सन पछनजी पजी लिननन सन कससजी सो नससछन पहसच ससछ हत इससी सोई सलपनछ भिजी नह स सर ससछ भिलिन कससजी नन उससन आससि जलि कतपतरयछ हो कतरयखोकस नद तसजी सी तसजी हछस होगजी दोनखो सी पतरयछस बझछनन सन भलिए पतरयछमपत तरयकद बछ दोनखो सन भलिए िीस-िछस पतरयछमपत रछतरछ र उपलिलध भिथ फभर सन बछरन र भिजी सह जछ ससजी हतrsquo12 नॉजजस सन अनसछर असछभरततरयवयकति

ससपकतषपतति पर अभधसछर दशाछमनन सन भलिए लिॉस सन उपतरयमवयकति परभबसध सछ पछलिन कसतरयछ जछनछ चछकहए हछलिछसकस इस सम र इनजी खछभरतरयछस हह कस सतरयस नॉजजस ह उससन ससषट नह स हो पछछ अपनन सम सो आगन बढ़छछ हआ ह भलिखछ हत lsquoकससजी भिजी वतरयकतवयकति सछ सछभरत उससन अभधस भिलिछ कतरयखो हो जजनछ उसनन कससजी पदछथम सी रथ फलतरयषपततिछ सो बढ़छनन र तरयोगदछन कदतरयछ हतrsquo13 असभर भनषसषम पर पहसचनन सन पहलिन ह जसथभ सी पथ फर वतरयछखतरयछ सरछ हत सोई वतरयकतवयकति कससजी स सछ सछभरत हछभसलि सरनन सन भलिए अपनछ शर कतरयखो लिगछछ हत शाछतरयद इसभलिए कस उससन पछस सनलि उससछ शर हत उसजी सन रछधतरयर सन ह अपनजी उपतरयोभगछ दशाछम ससछ हत जब सोई वतरयकतवयकति असछभरततरयवयकति स पर अपनछ शर लिगछछ हत जो उससछ शर उस स पर छ जछछ हत उससछ परभिछ स पर सपषट झलिसनन लिगछ हत शर सन पचछ स िीस पहलिन जतसजी नह स रहजी शर सछ तरयह परसछर दथ फसरखो सन रसछबलिन स पर शभरस सी दछनदछर सो पषट सरछ हत लिनकसन शर सछ सरप कतरयछ हो कतरयछ कससजी भिजी परसछर सन शर सन स पर दछनदछर सर पछनछ नतभस होगछ नॉजजस इस एस उदछहरर सन रछधतरयर सन सपषट सरछ हत lsquoरछन लिजीजजए रनरन हछथ र टीरछटीर सन सथ फप सन भिर एस सनन हत उस सनन सो रह तरयकद सरद सी लिहरखो पर बहछ दथ फस ो सथ फप सन सर सरद र द थ फर स फतलि जछएसगन कतरयछ उससन आधछर पर सरद सन उनन कहससन पर जहछस स टीरछटीर सथ फप सन सर फतलिन हह रह अपनन सछभरत सछ दछछ सर ससछ हथ फस जछकहर हत तरयह रथ फखमछपथ फरम बछ होगजीrsquo इससन बछद ह भनषसषम पर आछ हत कस ह शर सछभरत कदलिछनन र सहछतरयस हत जजससन स सन रथ फलतरय र ककतधि होजी हत ह अपनजी और सरछज सी नजरखो र अभधस रथ फलतरयछन होछ हो तरयह एस रहतपथ फरम भनषसषम हत जो जजीन सन उदनशतरय थछ सरछज र रनषतरय सी उपतरयोभगछ सन भलिए रछगमदशामस सछ सछर सरछ हत सोई सछतरयम जो सनलि वतरयकतवयकति कतशानष सन भलिए रथ फलतरयछन हत बछसी लिोगखो सन भलिए वतरयथम बजलस नससछनदनह ो उससछ सससछर र उससछ छसकतस रथ फलतरय शाथ फनतरय हत उदछहरर सन भलिए उपतरयमवयकति उदछहरर र ऐसछ हो ससछ हत कस टीरछटीर सथ फप सो पछनजी पर बहछनछ कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए खनलि हो उसन उससन खशाजी भरलिजी हो लिनकसन तरयकद उससन सरद र कससजी परसछर सछ परदथ फषर फतलिछ हत ो उससछ नससछन पथ फरन सरछज सो होगछ जछकहर हत कस वतरयकतवयकति सछ शर-उतपछद न सनलि उससन भलिए बजलस बछसी सरछज उपतरयोगजी होनछ चछकहए भिजी वतरयकतवयकति सी उसपर दछनदछर तध रछनजी जछएगजी शर सछ ससछरछतरस उपतरयोग अपनन सछथ-सछथ दथ फसरखो सछ भिजी भिलिछ दनखनछ ह सतछभधसछर सी पहलिजी और आजखर शाम हत

3 नतरयछतरयससग असरर

नतरयछतरयससग असरर ससपकतषपतति पर ससपथ फरम सछभरत सी जसथभ सो दशाछमछ हत सरछज र ससपकतषपतति असरर सन भनसकषट रप भिजी परचभलि हह उदछहरर सन भलिए स वतरयकतवयकति चोर सर दथ फसरन सन धन सो रर लिन आन हह स ऐसन लिोग भिजी हह जो इससन भलिए धोखछदड़ा योगद जतसन आसछन कसस हनतरय रछसन सछ चतरयन सरन हह इससन ससपकतषपतति असरिर होसर उनसन सलजन र चलिजी जछजी हत लिनकसन

उसपर नतरयछभतरयस दछनदछर ससभि नह स हत चोर तरयह सहसर कस उसनन ससपकतषपतति ससचतरय सन भलिए चोर सछ सहछरछ भलितरयछ हत उसपर अपनजी दछनदछर नह स सर ससछ न ह सोई धोखनबछज वतरयकतवयकति दथ फसरखो सन सछथ लि-परपसच सन आधछर पर जटीछई गई ससपकतषपतति सो अपनछ बनछ ससछ हत इसजी परसछर तरयकद सोई ससपकतषपतति सछ सछरजी हत रगर उससन असरर सन भलिए ततरयछर नह स हत उससी असहरभ सन बछजथ फद तरयकद उसन ससपकतषपतति-असरर हन बछधतरय कसतरयछ जछछ हत ो उस असथछ र भिलिन ह असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हो सछरजी सन इचछ-कतरधि स सन असरर सो नतरयछभतरयस नह स सहछ जछ ससछ तरयकद उस स सन वतरयछपस लिोसकह जड़ा योगदन हह थछ असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हत ब भिजी वतरयकतवयकति सो उस असरर सन भलिए रछजजी सरनछ नतरयछतरय-भिछनछ सन अनसछर अपनजक होगछ ऐसन रछजतरय र जो नतरयछतरय-रछगम पर होनन सी दछनदछर सरछ हत असरर हन तध परकरकरितरयछ सछ पछलिन सरनछ जरर हत दनसछर ससपकतषपतति पर सछभरत सन असरर सन भलिए आशतरयस हत कस उसन सनचछपथ फमस तध नतरयछतरय-समर परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन ससपनन कसतरयछ जछए तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी ससपकतषपतति तरयछ सससछधन पर अभधसछर रखछ हत उससछ अभधसछर कतभधसमर थछ सरछज दछरछ रछनतरय हत भिजी ह उससो कससजी दथ फसरन सो असरिर सरनन सछ अभधसछर भिजी रखछ हत शभरस सन रछरलिन र तरयकद सोई शभरस कससजी सछतरयम सो सनचछपथ फमस सरनन सन भलिए ततरयछर नह स हत ब उससी रजजी सन कतबनछ सछतरयम सरनन सन भलिए बछधतरय कसतरयछ जछनछ इस कतचछरधछरछ सन असगम अरछनतरय हत

एस जसथभ तरयह भिजी हो ससजी हत कस सोई वतरयकतवयकति अपनन सछभरततरयवयकति स सो नतरयछभतरयस परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन कससजी वतरयकतवयकति सो असरिर सरनछ चछहछ हो कसस दथ फसरछ वतरयकतवयकति उसन लिननन सन भलिए ततरयछर न हो नॉजजस जोर दनसर सहछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी तधछ हन दछछ सी सहरभ अभनछतरयम हत लिनकसन लिननन छलिन सी सहरभ तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी दछन तरयछ उपहछर सो लिननछ न चछहन ब इस जसथभ सो ह पथ फर रह सपषट नह स सर पछछ लिनकसन ह जोर दनसर सहछ हत कस रकरिनछ सो उस असर पर उपजसथ अशतरय होनछ चछकहए रदन सो सहरभ सछ पतरयछमतरय रछनन हए ह इस भनरमतरय पर पहसचछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी परकरकरितरयछ सन ददरछन रकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयछनजी सोई वतरयकतवयकति सहन कस उसनन ससपकतषपतति सछ सनचछपथ फमस असरर कसतरयछ हत रगर ससबसभध वतरयकतवयकति उसन सजीसछर सरनन सन इनसछर सर दन ब असरर सी परकरकरितरयछ सो अपथ फरम रछनछ जछएगछ दथ फसरन शालदखो र असरर-परकरकरितरयछ सो भिलिजी-भिछसभ ससपनन होनन सन भलिए रकरिनछ सन सछथ-सछथ कतरकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयह सछतरयम दोनखो सन कहखो सो धतरयछन र रखसर शाछसभपथ फमस और कतभधसमर ढसग सन कसतरयछ जछनछ चछकहए नॉजजस सन अनसछर जो शात कससजी स सन अजमन पर लिछगथ फ होजी हह ह शात उससी कतबरकरिी तरयछ अनतरय कससजी असरर पर भिजी लिछगथ फ होजी हह उदछहरर सन भलिए तरयकद कससजी शाम सन अधजीन कससजी सो दभनतरयछ र सह स सन भिजी पनतरयजलि लिननन सन परभबसभध सर कदतरयछ हत ो इस भनतरयर सी पथ फछमपनकछ और शाम सन अनसछर उस वतरयकतवयकति सन भलिए पनतरयजलि सी कतबरकरिी भिजी सछभिछकतस रप सन परभबसभध होगजी दथ फसरन शालदखो र तरयकद कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए सोई स भनकतषधि रछन लिजी गई हत ो उससन

उपतरयोग सी थ फ टी उस वतरयकतवयकति सो कससजी भिजी परसछर सन नह स द जछ ससजी स सथछनखो पर हर नॉजजस सो असपषट और धसधलिछ पछन हह सकतशानष सन सछभरत सो लिनसर तरयह दछछ परछतरयरायः कसतरयछ जछछ हत कस उसर सभिजी अभधसछर पथ फरम असररजीतरय हह लिनकसन तरयह सोचछ-कतचछरछ सततरय नह स हत ऐसन अननस उदछहरर खोजन जछ ससन हह जजससन अनसछर वतरयकतवयकति सन पछस कससजी स सो अपनन पछस रखनन सछ अभधसछर हो कसस उससन असरर सछ अभधसछर उससन पछस न हो रसलिन कसरछतरयन सछ रसछन जजसर वतरयकतवयकति रह ससछ हत उसपर अपनन छतसछभलिस सलजन सी दछनदछर सर ससछ हत अपनन सछररतरयम सन अनसछर उससी ररमर सजछटी आकद पर धनरछभशा भिजी खचम सर ससछ हत कसस उसन बनचनछ उससन अभधसछर कनतर सन बछहर होछ हत आशातरय हत कस तरयकद वतरयकतवयकति सछ ससपथ फरम सछभरत कससजी स पर हत भिजी उसन उस स सो बनचनन अथछ इचछनसछर असरिर सरनन सन छजजब अभधसछर परछपत हखोगन एस रह सन ह स उससी दछस सन सरछन होगजी उससन बछरन र ससपथ फरम भनरमतरय लिननन सछ अभधसछर उससछ सछरजी होनन सन सछरर उससन पछस रछनछ जछएगछ कससजी सो अनछभधसछर बनचनछ अथछ तध सछरजी सी इचछ सन कतबनछ स सछ रथ फलतरय चसछए बगतर उसन अपनन सछभरत र लिननछ अनतभस एस सछभरत सन भसधिछस सछ उललिसरन हत दथ फसरन शालदखो र स सछ ससपथ फरम सछभरत परछपत सरनन सन भलिए स सन मरछन सछरजी सी सहरभ जटीछनछ कफर उससछ उपतरयवयकति रथ फलतरय चसछनछ आशतरयस हत इनर सन एस भिजी अभिछ अथछ आसभशास कतचलिन सन भिजी ससपथ फरम सछभरत खरन र पड़ा योगद ससछ हत नतरयछतरय सी रछसग हत कस स सछ असरर ससपथ फरम सछभरत सन ससपथ फरम सछभरत सन भलिए हो तरयकद सोई सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रखतरय उदनशतरय स-कतशानष पर ससपथ फरम सछभरत सी रकछ सरनछ अथछ सछभरत सो बढ़छछ दननछ अथछ उससन भलिए परभिछजी सोभशाशा सरनछ हत उस असथछ र सतजचस दछसत सरसतरयछ हो ससजी हत इसपर तरयकद सोई तरयह सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रथ फलि उदनशतरय सनलि सछतरयषपततिछ सो बचछए रखनन सी सछतरयद हत ब भिजी ह गलिजी पर हत उदछहरर सन भलिए अपनन परिरछर सी जररखो सो पथ फरछ सरनन सन भलिए सोच-सरझसर खद सी बोलिजी लिगछनछ खद सी नजीलिछरजी पर उर आनछmdashसनलि सछतरयषपततिछ सी सछतरयद रछनजी जछएगजी हछलिछसकस इस रह सन कससजी वतरयकतवयकति दछरछ अपनजी सछतरयषपततिछ सन कतचछर सो लिछगथ फ सरनछ उससी चरर सछरमछह सहछ जछएगछ आदशाम सरछज र ऐसजी जसथभ सी सलपनछ भिजी नह स सी जछ ससजी

4 नतरयछभतरयस ससशाोधन एस भनछरर

नतरयछतरय सदगछ नह स हत न ह सरछज र हरनशाछ सब स शाभि और शाछसभरतरय होछ हत परततरयनस सरतरय सरछज र अनसथ फलि एस कतरोधजी शाकतवयकतितरयछस सछतरयमर रहजी हह न सभिजी रनषतरय सन समवतरय पछलिन र सहछतरयस बनजी हह ो सभिजी कतरोध पर उर आजी हह इसभलिए नतरयछतरय सछ एस रप ससरषम सछ भिजी हत सरछज चछहछ हत कस हछस नतरयछतरय सन भलिए सभिजी सोई खरछ न हो तरयछनजी न

ो वतरयकतवयकति कससजी दथ फसरन सन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सछ सछरर बनन न ह सोई उससन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सी जरजीन ततरयछर सरन तरयह आदशाम जसथभ हत वतरयहछर र सरछज र ससरषम सी जसथभतरयछस बनजी रहजी हह रछज सरछज कससजी सन भलिए भिजी तरयह ससभि नह स होछ कस ह चतबजीस रसटीन वतरयकतवयकति सन अभधसछर-ससरकर थछ समवतरयपछलिन सन परनररछ र लिगछ रहन इसभलिए वतरयकतवयकति सो अपनन अभधसछरखो और अजसत पर सससटी सन सरतरय आतररकछ अथ ससपकतषपतति सी सरकछ सन भलिए सरतरयछनसछर परभसछर सरनन सी थ फ टी दन द जछजी हत तरयह सछरछजजस गभकतभधतरयखो र ससशाोधन एस भनछरर सन ददरछन नतरयछतरय सी जसथभ सो दशाछमजी हत रछबटीम नॉजजस सन अनसछर वतरयकतवयकतिरछतर सो तरयह आजछद होजी हत कस ह अपनन अभधसछर ससपकतषपतति और जजीन सी रकछ सन भलिए आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर उपतरयवयकति बलिपरतरयोग सर ससन रगर तरयह धतरयछन रखन हए कस सससटी अथछ आसनन आपदछ सी जसथभ र दथ फसरखो सो भिजी ह अभधसछर उपलिलध हखोगन तरयकद lsquoसrsquo सो lsquoखrsquo दछरछ कसए गए दरछचरर सन नससछन उिछनछ पड़ा योगदछ हत ब lsquoसrsquo सो उससछ सरतरयछनसछर परभरोध सरनन थछ नससछन सी जसथभ र lsquoखrsquo सन कभपथ फभम सछ दछछ सरनन सछ पथ फरछ अभधसछर होगछ इससन बछजथ फद तरयकद lsquoखrsquo सछ दरछचरर बनछ रहछ हत ब lsquoसrsquo सो उसन सछनथ फन दछरछ अथछ सजीधन ह दरछचरर सन भलिए दसकडा सरनन सछ अभधसछर होगछ तरयन अभधसछर सछरछजजसछ सी नजीस हह थछ सभिजी सदसतरयखो सो बरछबर होन हह उपतरयमवयकति उदछहरर सी ह बछ सर ो तरयकद कससजी भिजी कर lsquoसrsquo lsquoखrsquo सन सछथ दरछचरर र भलिपत पछतरयछ जछछ हत ो lsquoखrsquo सो भिजी अभधसछर होगछ कस ह lsquoसrsquo सो दसकडा सर ससन और तरयकद उससन आचरर सन उससो कभ पहसचजी हत ो अपनजी कभपथ फभम सन भलिए दछछ सर ससन

नॉजजस सी खथ फबजी हत कस अपनन कतनचन र ह न सनलि रछन-वतरयहछर सी दबमलिछओस पर कतचछर सरछ हत बजलस रछनजीतरय ससतरछ सन दछतरयरन र उनसछ सरछधछन भिजी सझछछ हत अपनन सथ फकर कतनचन सछररतरयम सन ह जहछस अननस गसभिजीर रदखो सछ सरछधछन दनछ हत ह स स रदखो सो अनसलिझछ ह ोड़ा योगद जछछ हत वतरयकतवयकति सो अपनजी परछररकछ ससपकतषपतति रकछ सछ अभधसछर हत आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर ह अपनन ऊपर होनन छलिन कससजी भिजी परसछर सन हरलिन सछ परभसछर सर ससछ हत और तरयकद कससजी सन आचरर सन उससो नससछन पहसचछ हत ो उस नससछन सी भिरपछई सी दछनदछर भिजी सर ससछ हत रनषतरय सो तरयन अभधसछर सनस परसपरछग सरछजखो सो ोड़ा योगदसर परछतरयरायः सभिजी आधभनस सरछजखो र परछपत हह इससन बछजथ फद कतदछनखो सन एस गम सो नॉजजस सन अभ-वतरयकतवयकतिछद सोच सन आपकतषपतति हत तरयह आपकतषपतति असनलिन नॉजजस सन नह स लिगभिग सभिजी इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन हत उनह लिगछ हत कस ससपकतषपतति अभधसछर सो लिनसर वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ सरथमन सरन हए न इनजी आगन भनसलि जछन हह कस उससन कतचछरखो र वतरयकतवयकतिछद उनरवयकति और उचसखलि कदखनन लिगछ हत इससन भिजी इनसछर नह स कसतरयछ जछ ससछ कस परततरयनस वतरयकतवयकति सो अपनजी कभपथ फभम सी दछनदछर सछ अभधसछर हत लिनकसन कभपथ फभम सी सजीरछ कतरयछ हो इससो तरय सरनन सछ अभधसछर कससन होगछ कतरयछ सनलि उससो जजसन कभ पहसचजी हत तरयकद ह अपनजी कभ सछ बढ़-चढ़सर रथ फलतरयछससन सरछ हत ब कतरयछ होगछ ऐसन र तरयकद सरसछर

सछनथ फन सन रछधतरयर सन हसकनप सरजी हत ो कतरयछ उससछ परतरयछस वतरयकतवयकति-सछसततरय सन दछतरयरन र अनछशतरयस रछनछ जछएगछ ऐसन परशनखो पर परभकरकरितरयछ बह कतलिसब सन भरलि पछजी हत रछबटीम नॉजजस सी ओर सन अपरछध सन भलिए दथ फसरन सो दसकडा सरनन सछ सझछ पर बहखो सो आपकतषपतति हत उनसन अनसछर वतरयकतवयकति सो अपनन ह सर पर दसडा सनछनन सछ सोई अभधसछर नह स हत कतरयखोकस नससछन सी भिरपछई कसस सजीरछ स हो तरयकद तरयह उस वतरयकतवयकति पर ोड़ा योगद द जछए जजससछ नससछन हआ हत ो ह सह हत तरयछ गलि इससछ भनरमतरय सदन सरनगछ अभभितरयवयकति सो दसकडा सरनन सछ अभधसछर परभिछकत रनषतरय सो एसछएस नह स कदतरयछ जछछ ऐसन रछरलिखो र रछजतरय सी उपजसथभ जरर रछननन सन हछलिछसकस वतरयकतवयकति-सछसततरय सी भिछनछ सो िनस पहसच ससजी हत लिनकसन इससन सछथम सन शाजीभिथ फ हो एस वतरयकतवयकति दछरछ दथ फसरन सो हछभन पहसचछए जछनन सी ससभिछनछ र भिजी सरजी आजी हत तरयह ऐसछ रोड़ा योगद हत जहछस इचछ-सछसततरयछद सी सजीरछ सछफ नजर आनन लिगजी हत नॉजजस बड़ा योगदन परिरशर सन वतरयकतवयकतिरछतर सन ससपथ फरम सछसततरय सछ पक लिनछ हत कसस ससपकतषपतति सन ससरकर थछ सरसतरयछओस सन सजीधन भनछरर र इचछ-सछसततरयछद सी जो दबमलिछएस हह न थोड़ा योगदछ-सछ कतचछर सरनन पर सछरनन आ ह जछजी हह

रछबटीम नॉजजस नन सरछधछन पधिभ सी आलिोचनछ सी हत लिोगखो सन सरछधछन जटीछसर उसजी धनरछभशा सन पभलिस सो पोसनछ तरयह लिोगखो सी नतसभगमस सछधजीनछ पर डाछसछ डाछलिनछ हत लिनकसन शाछसन और सरसछर चलिछनन सन भलिए ो धन चछकहए नॉजजस इससन भलिए लिोगखो सो जछगरस सरनन सी बछ सरछ हत लिोगखो सो अपनन अभधसछरखो और समवतरयखो सछ बोध होगछ सछथ र तरयह कतशवछस होगछ कस उनसी सछधजीनछ अकणण रर हत सरछज र रहसर उनसी ससपकतषपतति और अभधसछरखो सो सोई खरछ नह स हत ो न सतरयस अनशाछभस होसर सछर सरगन लिनकसन सरछज र अनशाछसन और शाछसभ-वतरयसथछ बनछए रखनन सन अभरिरवयकति रछजतरय सन और भिजी दछभतरयत होन हह भशाकछ सछसरतरय ससससकभ अभभिरकछ जतसन बह सन रछरलिन हह जजनह बढ़छछ दननछ रछजतरय सछ पनजी समवतरय रछनछ जछछ हत उनसन भलिए धन सी आपथ फभम सहछस सन होगजी नॉजजस इससन भलिए दछन और सतजचस सहतरयोग सछ सरथमन सरछ हत तरयहछस नॉजजस और हछसपसम सन कतचछरखो र सरछनछ दनखजी जछ ससजी हत जॉन हछसपसम भिजी रछनछ थछ कस सरसछर सछ एसरछतर सछतरयम lsquoउपद आकद सन सरतरय लिोगखो सन जछन-रछलि सी रकछ सरनछ हतrsquo लिनकसन उपदकततरयखो पर सछबथ फ पछनन सन सरसछर सन पछस सरभच शाकतवयकति और अभधसछरखो सछ होनछ जरर हत छकस असर पड़ा योगदनन पर ह नतरयछतरयसछम सी भिथ फभरसछ भिजी भनभिछ ससन इन सब सछतरयरषो सन भलिए सरसछर सन पछस धन आनछ चछकहए हछसपसम सन अनसछर उपतरयवयकति ो तरयह हत कस सछनथ फन और वतरयसथछ सन भलिए सरसछर सो धन सी आपथ फभम नछगरिरसखो सन सतजचस सहतरयोग और दछन सी भिछनछ सन हो तरयकद सरछधछन सछ सहछरछ लिनजी हत ो सर-रछभशा सछ उपतरयोग सनलि सरछज र शाछसभ और सरकछ सन कतसछर सन भलिए कसतरयछ जछनछ चछकहए ह जोर दनसर सहछ हतmdashlsquoसरछज र सछनथ फन और वतरयसथछ सछतरयर रखनन सन अलिछछ कससजी और सछतरयम सन भलिए जनछ सन धन जटीछनन सछ सरसछर सो सोई अभधसछर नह स हतrsquo नॉजजस सछ नतरयछतरयदशामन एस आदशामछद उदछर हत एस भिछस रन

सछ समशाधिछछद सपनछ एस ऐसछ कतचछर जजसन रछनछछद सरतरय-सरतरय पर दनखन आए हह उससी स सजीरछएस हह अननस सरसतरयछएस ऐसजी हह जजनपर नॉजजस कतचछर सरनन सन बचछ हत इससन बछजथ फद उससन कतचछरखो र एस आदशाम रछनछछद सरछज सन गिन सछ सपनछ रदजथ फद हत सलि भरलिछसर इचछ-सछसततरयछद रनषतरय सन अभधसछर ससतरछ और एस आदशाम सरछज सन सपनन सो बह ह आसछन भिछषछ र दभनतरयछ सन सछरनन लिछछ हत नथछभनतरयलि बछसडानन सन शालदखो र lsquoइचछ-सछसततरयछद बह सरलि सपषट आसछन भिछषछ र भलिखछ हआ दशामन हत जजसन सरझनन सन भलिए कससजी कतशानष सनजीसी तरयोगतरयछ सी आशतरयसछ नह स हत तरयह जछनसछर परस और आनसददछतरयस पछि हतrsquo14

copy ओरपरसछशा सशतरयप

ससदभिछमनरकरिरजरसछ

1 To live honorably to harm no one to give to each his own Ulpianus in Digesta of Justinianus

Augustus 11101

2 The sovereign is not bound by the laws-Ulpianus Digesta 1331

3 Justice is the constant and perpetual will to render to every man his due Digesta 1110

4 Political theories past and present have traditionally been concerned with who should be the

master (usually the king the dictator or government bureaucracy) and who should be the slaves -John

Hospers What Libertarianism Is

5 No one is anyone else master and no one is anyone else slave Since I am the one to decide how my

life is to be conducted just as you decide about yours I have no right (even if I had the power) to

make you my slave and be your master nor have you the right to become the master by enslaving me

Slavery is forced servitude Ibid

6 Government should intervene only in a RETALIATORY situation The government must never

INITIATE an action to create a better world mdash it is not the business of government to make an

advance decision about what counts as benefit Through laws government can prohibit various

aggressive actions but it cannot require the bringing about of supposedly beneficial ones John

Hospers What Libertarianism Is

7 The state of Nature has a law of Nature to govern it- John Locke Second Treatise on Civil

Government

8 no one ought to harm another in his life liberty and or property-Ibid

9 justice to hold just in case rights are respected -Peter Vallentyne in Nozickrsquos Libertarian Theory of

Justice

10 a right is something for which one can demand or enforce compliancerdquo Nozick in Philosophical

Explanations 1981 p 499

11 a If one mixes what one owns with something that is unowned one thereby comes to own the

unowned thing

b Each person owns her own labor

c If one mixes onersquos labor with unowned land one thereby comes to own the land

12 No body could think himself injured by the drinking of another man though he took a good

drought who had a whole river of the same water left him to quench his thirst and the case of land and

water where there is enough of both is perfectly the same-John Locke Second Treatise of Civil

Government Chapter 5

13 Why should onersquos entitlement extend to the whole object rather than just to the added value

onersquos labor has produced- Nozick Anarchy State and Utopia p 175

14 ldquoLibertarianism is very simply and clearly written and requires no technical knowledge on the part of

the reader Enjoyable informative readingrdquo- Nathaniel Branden as quoted by John Hospers in

Libertarianism A Political Philosophy for Tomorrow

Page 18: इच्छा—स्वातंत्र्यवाद(Libertarianism)

दन उससन लिगछछर गोलि दछगन लिनकसन उससो हछसी जसटीस सन परभकदसद सछ भसर फोड़ा योगदनन सछ अभधसछर नह स कदतरयछ जछ ससछ वतरयकतवयकति इस बछ सन भलिए पथ फरम स सतर हत कस अजजम ससपकतषपतति सछ कतभधरछनतरय ढसग सन अपनन सख एस स सतरछ सन कतसछर हन परतरयोग सरन लिनकसन दथ फसरखो सो उससन रछधतरयर सन हछभन पहसचछए तरयह स सतरछ उसन हरभगज नह स द जछ ससजी कतरयखोकस परसछरछसर र ऐसछ सरनछ दथ फसरखो सन जजीन र अछसभ हसकनप हत जजससछ इचछ-सछ सततरयछद कतचछरस कतरोध सर न हह सछफ हत कस ससपकतषपतति पर ससपथ फरम अभधसछरिरछ सछ भिछ भिजी दथ फसरन सन अभधसछर और जजीन सछ समरछन सरनन सी भिछनछ सन जड़ा योगदछ हत उसर सनलि न तध उपतरयोग सजमरभलि हह जो कतबनछ दथ फसरन सन जजीन और स सतरछ र अछसभ अनछभधसछर हसकनप कसए बगतर कतभधरछनतरय ढसग सन परदछन कसए जछ न हह इसभलिए ससपथ फरम सछभरत भिजी सरछज दछरछ रतरयछमकद भनतरयसकततर उपतरयोग भलिए होछ हत इसभलिए स कतदछनखो नन इससन भलिए lsquoसजीभर भनजजी-सछभरतrsquo भिजी सहछ हत हछलिछसकस सतरयस नॉजजस इस शालद-तरयगर सन परतरयोग सन बचछ हत ह भनजजी ससपकतषपतति सो जरर रछनछ हत उससछ जोरदछर र सन सन सरथमन भिजी सरछ हत सछथ ह जोड़ा योगद दनछ हत कस वतरयकतवयकति कतबनछ दथ फसरखो सो कससजी भिजी परसछर भिजी परसछर सी कभ पहसचछए उगरछ कदखछए तरयछ दथ फसरखो सी स सतरछ सो बछभध कसए भनजजी ससपकतषपतति सन उपतरयोग हन पथ फर रह स सतर हत

2 नतरयछतरयससग अभधगरहर

ससपकतषपतति सन अजमन सो लिनसर इचछ-सछसततरयछद दकतषटसोर पथ फर रह सपषट हत रनषतरय सछ सनलि उसजी ससपकतषपतति सन उपतरयोग पर नतभस अभधसछर हत जो उसनन नतरयछतरय ससग ढसग सन अजजम सी हो ऐसजी ससपकतषपतति जो उसनन बलिपथ फमस हभथतरयछई गई हो जजससन अजमन र उससछ सोई तरयोगदछन न हो उससन उपतरयोग सछ वतरयकतवयकति सो सोई नतभस अभधसछर नह स हत रगर सरछज र हर बछर आदशाम सन सछर नह स चलिछतरयछ जछ ससछ स वतरयछहछरिरस दकतषटसोर भिजी अपनछनछ पड़ा योगदछ हत रनषतरय दथ फसरन सन शर सन सन अजजम स सछ उपतरयोग सरन तरयह उभच नह स हत कसस तरयकद उस असछभरत तरयवयकति सससछधनखो तरयछनजी ऐसन सससछधनखो दछरछ जजनपर वतरयकतवयकति सछ तध अभधसछर न हो सी रदद सन तरयकद ह स अजजम सरछ हत ब उस उतपछद पर कसससछ अभधसछर रछनछ जछएगछ नतरयछतरयससग अभधगरहर र इसजी पर कतचछर कसतरयछ गतरयछ हत उससन अनसछर ऐसछ परततरयनस वतरयकतवयकति जो असछभरततरयवयकति ससपकतषपतति पर अपनछ दछछ सरन हए उससन स अजजम सरछ हत उससन भलिए उभच हत कस अजजम उतपछद सन बड़ा योगदन कहससन सो द थ फसरखो सन भलिए ोड़ा योगद दन तरयह सजीधछ-सछ वतरयछहछरिरस दकतषटसोर हत जजससो रछनजीतरय सरजोरिरतरयखो सन बजीच सछरसजसतरय थछ सरछज र शाछसभ और वतरयसथछ बनछए रखनन सी अनसररजीतरय सोभशाशा सन रप र भिजी दनख ससन हह तरयह वतरयछहछरिरसछ सन दबछ ह हह कस परछतरयरायः सभिजी इचछ-सछसततरयछद कतदछन असछभरततरयवयकति ससपकतषपतति

पर सलजन सी जसथभ सो सजीसछरन हह लिनकसन न उस असथछतरयजी अभधसछर तरयछ वतरयसथछ सो उसजी सजीरछ स रछनतरयछ दनन हह जब स ह स नतरयथ फनर शारषो सछ पछलिन सरछ हत उनसन इस दकतषटसोर सी आलिोचनछ भिजी होजी रह हत lsquoअनछभधसक ससपकतषपतति पर अभधसछरrsquo सी जीन भभिनन जसथभतरयखो सी चचछम इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो नन सी हत उनसन अनसछर रछन लिजीजजए सोई वतरयकतवयकति कससजी ऐसन सससछधन पर जो उससन सछभरत सन बछहर हत शर सरन हए स अजजम सरछ हत अथछ जजससछ ह सससछधन हत उससन सछथ भरलिसर शर सरन हए उतपछदन र सहछतरयस बनछ हतmdashब उससछ उस उतपछद पर कसनछ और कसस सजीरछ स अभधसछर होगछ

कतबलिसलि भिजी नह सशाथ फनतरयrsquo आलिोचस खरछ जछब दनन हह उनसन अनसछर तरयकद सोई वतरयकतवयकति चतरछहन पर खड़ा योगद सछर सन शाजीशाखो सी बगतर उससन सछरजी सी अनरभ सन आसर सफछई सरनन लिगन ो उससो उस सछर सछ सछभरत नह स कदतरयछ जछ ससछ इससन सरथमन र तरयकद सोई तरयह दछछ सरन कस इस परसछर भरलिछ-जलिछ शर आशतरयस हत और सरछज र कतबनछ शर सछ सछझछ कसए सछर नह स चलिछ ब ो नतरयछतरय-ससग अभधसछरिरछ सी अधछररछ ह अथमह न होसर रह जछएगजी कतरयखोकस जीसरछ अचछनस बजीच र आसर दथ फसरन वतरयकतवयकति दछरछ ससपकतषपतति पर बलिछ त सलजन सो भिजी बतध रोकतष सर ससछ हत इससन उस वतरयकतवयकति सन अभधसछरखो सछ सजीधछ हनन होगछ जो उतपछदन सन भलिए छसई जजमरनदछर हत दथ फसरन वतरयकतवयकति नन दबसगई कदखछसर जजससन उतपछद सो सलजछनन सी सोभशाशा सी हत रछजशाछह और सछमछजतरयछद र तरयह होछ थछ अपनन समछटी तरयछ आशतरयदछछ सो परसनन सरनन सन भलिए ऐसछ सझछ उनसन रसह-लिगन दरबछर परछतरयरायः दनन ह रहन थन तरयछतरछ सन ददरछन जसगलि र एस रछ कतबछ लिननन सछ रलिब तरयह नह स हत कस आप उसपर सछभरत सछ दछछ िोसनन लिग जीसरन अभधगरहर अथछ सलजन सन रछधतरयर सन अजजम ससपकतषपतति पर आशतरयस नह स कस ह आपसन ससपथ फरम सछभरत छलिजी ह हो उनसन सछभरत सो लिनसर दथ फसरन लिोगखो सी भिजी तसजी ह दछनदछर ससभि हत उस असथछ र छसकतस सछरजी जछनबथ फझसर तरयछ अनजछनन ह अपनजी दछनदछर पनशा सरनन र चथ फस भिजी ससछ हत सछफ हत कस सछससछरिरस सओस पर ससपकतषपतति अभधसछरिरछ ऐभहछभसस ससदभिम भलिए रहन हह तरयह सरसतरयछएस इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन सरक पहलिन सन ह थजीस नॉजजस नन उससी सरलि और सटी स कतनचनछ सी हत

ससपकतषपतति अभधगरहर सो लिनसर रछबटीम नॉजजस िोस नजीजन पर नह स पहसच पछछ इस कतषतरय र उससछ रन ससशातरयगरस हत ह लिॉस सन सहरभ दशाछमन हए शर सन सजमरशर पर अपनछ धतरयछन सकद रखछ हत उललिनखनजीतरय हत कस ईसछई परसपरछ र सरस भिथ फभर पररछतरछ सी रछनजी जछजी हत रछजछ धरजी पर पररछतरछ सन परर-पतर सछ परभभनभध हत रछजछ सो दतजीतरय-अभधसछर सन ससपनन रछननन छलिन सोलिहजीस शाछलद सन असगरनजजी लिनखस रछबटीम कफलरर नन भलिखछ थछ कस पररछतरछ नन सरस भिथ फभर ईसछ रसजीह सो ससौपजी थजी रसजीह नन उससो नछगरिरसखो सन बजीच कतभिछजज सर कदतरयछ कफलरर सन सथन कस पररछतरछ नन ससपथ फरम धरछ ईशवर सन परभभनभध तरयछनजी

रछजछ सो ससौपजी गई थजी सछ कतरोध सरन हए लिॉस नन lsquoसतकससडा कटीट ज आन गनमरटीrsquo र भलिखछ कस ईशवर सन सछरनन रछजछ और परजछ सन परशन उिछनन सछ सोई औभचततरय नह स हत उससन अनसछर पररछतरछ नन जरजीन सजीधन जनसछधछरर सो उससी सछरछनतरय दनखभिछलि सन भलिए ससौपजी थजी इसभलिए ह सछभरत सन परन हत परततरयनस वतरयकतवयकति सछ उसपर उनछ ह अभधसछर हत जजनछ कससजी दथ फसरन सछ हत कससजी वतरयकतवयकति दछरछ शानष सरछज सी रजजी सन बगतर परछसकभस ससपकतषपतति और सससछधनखो पर कससजी भिजी परसछर सी दछनदछर अतध सह जछएगजी ब रनषतरय सन बस र कतरयछ हत भिथ फ-उतपछद पर उससी दछनदछर सछ आधछर कतरयछ हो लिॉस सछ रछननछ हत कस रनषतरय परिरशर सन जरिरतरयन असछभरत तरयवयकति धरछ पर भनजजी अभधसछरिरछ सछ दछछ सर ससछ हत lsquoसतकससडा कटटी ज आन कद भसकतलि गनमरटीrsquo सन पछसचन अधतरयछतरय र ह सम दनछ हतmdash

1 तरयकद सोई वतरयकतवयकति अपनन सछभरत तरयवयकति स सो कससजी ऐसजी स र भरलिछछ हत जजससछ सोई सछरजी नह स हत ो ह स उस वतरयकतवयकति सी रछन लिजी जछजी हत2 परततरयनस रनषतरय सो अपनन शर पर पथ फरछ अभधसछर हत3 इसभलिए जब सोई वतरयकतवयकति अपनन शर सो जजससछ ह सछरजी हत असछभरत तरयवयकति

भिथ फभर सन तरयोग सरछ हत ो ह उसपर सछभरत परछपत सर लिनछ हत11

लिॉस सछ lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर ससपकतषपतति-अभधसछर सन पक र कदतरयछ गतरयछ तरयह सम दोषपथ फरम थछ चथ फसकस अनतरयछनतरय परछजरतरयखो सजग सी भिछसभ रनषतरय भिजी परसकभ सछ ह कहससछ हत इसभलिए शाोधन परिरशाोधन अथछ रपछसरर सन बहछनन वतरयकतवयकति दछरछ परछसकभस सससछधनखो पर जजन सरषो सन आधछर पर भनजजी अभधसछरिरछ सछ दछनदछर सी जछजी हत उसजी रह उनह स सरषो सन आधछर पर परछसकभस ससपदछ होनन सन सछरर रनषतरय पर भिजी परसकभ तरयछ सरछज सी दछनदछर ससभि हत उस असथछ र रनषतरय सी अकतसलि ससतरछ सी अधछररछ खटीछई र पड़ा योगद ससजी हत इन सभरतरयखो सन बछजथ फद लिॉस सछ कतचछर आधभनस इचछ-सछसततरयछद कतदछनखो सो आसकतषम सरछ हत सतरयस नॉजजस नन भिजी शर-सजमरशर सन कतचछर सो दोषपथ फरम रछनछ थछ हछलिछसकस ह उससछ सछथमस कतसलप दननन र असरथम रहछ थछ नॉजजस सन अनसछर lsquoशर-सजमरशरrsquo सन भसधिछस सी सरजोर हत कस इस आधछर पर हए ससपकतषपतति असरर पर सछभरत सी सजीरछ सन बछरन र िोस सरछधछन नह स दनछ उदछहरर सन भलिए रछन लिजीजजए रसगलिगरह सी तरयछतरछ पर भनसलिछ तरयछतरजी उस गरह पर उरनन र सछरतरयछब हो जछछ हत रसगलि सी सह पर उरनन सन बछद ह उस सथलि सी सफछई सरछ हत लिसबन परिरशर सन बछद ह उस सथलि सो सछफ और सरलि सरनन र सछरतरयछब हो जछछ हत अब तरयकद रसगलिगरह पर उरनन छलिछ ह पहलिछ असरिरक तरयछतरजी हत ो सछलि उिछ हत कस शर-सजमरशर सन भसधिछस सन अनसछर उससछ कसनजी भिथ फभर पर अभधसछर होगछ कतरयछ पथ फरछ रसगलि गरह उससछ रछन भलितरयछ जछनछ चछकहए अथछ सनलि ह सथलि जजनछ उसनन सछफ कसतरयछ हत नॉजजस इस परशन सो तरयह स ोड़ा योगद दनछ हत उषपततिर नह स दनछ उससी ओर एस सझछ तरयह भिजी आछ हत कस lsquoशर-सजमरशरrsquo सन कतचछर सो ह

कसनछरन सर अभधसछरिरछ सी सरसतरयछ पर वतरयकतवयकतिरछतर सी रदजथ फदगजी थछ उससी रथ फलिभिथ फ आशतरयसछ सो धतरयछन र रख उपतरयोभगछछद दकतषटसोर सन कतचछर कसतरयछ जछए

आगन बढ़नन सन पहलिन उभच होगछ कस उस सरसतरयछ पर कतचछर सर भलितरयछ जछए जजससछ हरनन ऊपर उललिनख कसतरयछ हत तरयछनजी असछभरततरयवयकति तरयछनजी नतसभगमस ससपदछ पर भनजजी अभधसछरिरछ सो कसस परसछर परिरभिछकतष कसतरयछ जछए उससन गजीसरर सछ आधछर कतरयछ हो lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर वतरयकतवयकति सी ससपकतषपतति कसनजी और कसस सजीरछ स उभच हत स कतदछन इसन सजीरछह न रछनन हह उनसन अनसछर तरयह रनषतरय पर हत कस अपनजी तरयोगतरयछ और सछररतरयम सन बलि पर ह असछभरततरयवयकति सओस सन जजनन बड़ा योगदन कहससन पर दछछ िखोस ससछ हत ह उससछ अभधसछर हतmdashजो उससो भरलिनछ ह चछकहए लिनकसन उनसन आगन भिजी वतरयछहछरिरस सरसतरयछएस सर नह स हत lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर रनषतरय जजस ससपकतषपतति पर अपनजी दछनदछर परस सरनछ चछहछ हत ससभि हत उससन पहलिन सन ह लिोग उससछ कससजी ओर रप र उपतरयोग सर चसन हखो उदछहरर सन भलिए एस कससछन जसगलि सो सछफ सर उससो खनजी लिछतरयस बनछछ हत ह सछफ सी गई जरजीन पर अपनन सछभरत सछ दछछ भिजी सरछ हत लिनकसन कससछन जरजीन सो उपतरयोग र लिछनन छलिछ असनलिछ पहलिछ वतरयकतवयकति नह स हत तरयह पथ फर रह ससभि हत कस उससन पहलिन भिजी स लिोग उससछ उपतरयोग सर चसन हखो गछस सन आसपछस खछलिजी पड़ा योगद जरजीन सछ उपतरयोग लिोग पशाओस सो बछसधनन उपलिन थछपनन सन भलिए सरन हह बछद र उस जरजीन पर सोई वतरयकतवयकति रर बनछ लिनछ हत अथछ खनजी तरयछ स और सरनन लिगछ हत तरयकद परथर उपतरयोग ह सछभरत सी शाम हत ो बछद र जजसनन उस जरजीन पर गकह-भनरछमर कसतरयछ हत उससछ अभधसछर अतध रछनछ जछनछ चछकहए कसस अतध सहन जछनन सी बछ ब स भनरछधछर हत जब स कस बछसी लिोगखो सो उससन सोई आपकतषपतति न हो तरयकद ह सरछज दछरछ रछनतरय चलिन हत ो ऐसन ससपकतषपतति अभधसछर सो रछनतरयछ दननजी होगजी हछलिछसकस तरयह भिजी ससभिछनछ हत कस उस ससपकतषपतति अभधसछर सन शानष लिोगखो सो सोई भशासछतरय न हो कसस हरनशाछ ह उनह सोई भशासछतरय तरयछ नससछन न होगछ तरयह सहनछ बह ह सकिन हत तरयह भिजी ससभि हत कस उस सलजन सन सनलि ससबसभध वतरयकतवयकति सो लिछभि हो जबकस बछसी गछस छलिखो सो नससछन उिछनछ पड़ा योगद रहछ हो कतरयछ उस असथछ र भिजी उस वतरयकतवयकति सन ससपकतषपतति परछभधसछर सो तध रछनछ जछएगछ इस सम सन बछद सरछधछन सन भलिए नॉजजस पनरायः लिॉस सी ओर दनखनन लिगछ हत और लिॉस ऐसन ससपकतषपतति परछभधसछर सो जजससन दथ फसरखो सो हछभन पहसचनन सी ससभिछनछ हो इस शाम सन सछथ सजीसकभ दनछ हत कस दथ फसरखो सन भलिए भिजी शनषठ और पतरयछमपत कहससछ ोड़ा योगद कदतरयछ जछनछ चछकहएmdash

lsquoबहजी नद सन पछनजी पजी लिननन सन कससजी सो नससछन पहसच ससछ हत इससी सोई सलपनछ भिजी नह स सर ससछ भिलिन कससजी नन उससन आससि जलि कतपतरयछ हो कतरयखोकस नद तसजी सी तसजी हछस होगजी दोनखो सी पतरयछस बझछनन सन भलिए पतरयछमपत तरयकद बछ दोनखो सन भलिए िीस-िछस पतरयछमपत रछतरछ र उपलिलध भिथ फभर सन बछरन र भिजी सह जछ ससजी हतrsquo12 नॉजजस सन अनसछर असछभरततरयवयकति

ससपकतषपतति पर अभधसछर दशाछमनन सन भलिए लिॉस सन उपतरयमवयकति परभबसध सछ पछलिन कसतरयछ जछनछ चछकहए हछलिछसकस इस सम र इनजी खछभरतरयछस हह कस सतरयस नॉजजस ह उससन ससषट नह स हो पछछ अपनन सम सो आगन बढ़छछ हआ ह भलिखछ हत lsquoकससजी भिजी वतरयकतवयकति सछ सछभरत उससन अभधस भिलिछ कतरयखो हो जजनछ उसनन कससजी पदछथम सी रथ फलतरयषपततिछ सो बढ़छनन र तरयोगदछन कदतरयछ हतrsquo13 असभर भनषसषम पर पहसचनन सन पहलिन ह जसथभ सी पथ फर वतरयछखतरयछ सरछ हत सोई वतरयकतवयकति कससजी स सछ सछभरत हछभसलि सरनन सन भलिए अपनछ शर कतरयखो लिगछछ हत शाछतरयद इसभलिए कस उससन पछस सनलि उससछ शर हत उसजी सन रछधतरयर सन ह अपनजी उपतरयोभगछ दशाछम ससछ हत जब सोई वतरयकतवयकति असछभरततरयवयकति स पर अपनछ शर लिगछछ हत जो उससछ शर उस स पर छ जछछ हत उससछ परभिछ स पर सपषट झलिसनन लिगछ हत शर सन पचछ स िीस पहलिन जतसजी नह स रहजी शर सछ तरयह परसछर दथ फसरखो सन रसछबलिन स पर शभरस सी दछनदछर सो पषट सरछ हत लिनकसन शर सछ सरप कतरयछ हो कतरयछ कससजी भिजी परसछर सन शर सन स पर दछनदछर सर पछनछ नतभस होगछ नॉजजस इस एस उदछहरर सन रछधतरयर सन सपषट सरछ हत lsquoरछन लिजीजजए रनरन हछथ र टीरछटीर सन सथ फप सन भिर एस सनन हत उस सनन सो रह तरयकद सरद सी लिहरखो पर बहछ दथ फस ो सथ फप सन सर सरद र द थ फर स फतलि जछएसगन कतरयछ उससन आधछर पर सरद सन उनन कहससन पर जहछस स टीरछटीर सथ फप सन सर फतलिन हह रह अपनन सछभरत सछ दछछ सर ससछ हथ फस जछकहर हत तरयह रथ फखमछपथ फरम बछ होगजीrsquo इससन बछद ह भनषसषम पर आछ हत कस ह शर सछभरत कदलिछनन र सहछतरयस हत जजससन स सन रथ फलतरय र ककतधि होजी हत ह अपनजी और सरछज सी नजरखो र अभधस रथ फलतरयछन होछ हो तरयह एस रहतपथ फरम भनषसषम हत जो जजीन सन उदनशतरय थछ सरछज र रनषतरय सी उपतरयोभगछ सन भलिए रछगमदशामस सछ सछर सरछ हत सोई सछतरयम जो सनलि वतरयकतवयकति कतशानष सन भलिए रथ फलतरयछन हत बछसी लिोगखो सन भलिए वतरयथम बजलस नससछनदनह ो उससछ सससछर र उससछ छसकतस रथ फलतरय शाथ फनतरय हत उदछहरर सन भलिए उपतरयमवयकति उदछहरर र ऐसछ हो ससछ हत कस टीरछटीर सथ फप सो पछनजी पर बहछनछ कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए खनलि हो उसन उससन खशाजी भरलिजी हो लिनकसन तरयकद उससन सरद र कससजी परसछर सछ परदथ फषर फतलिछ हत ो उससछ नससछन पथ फरन सरछज सो होगछ जछकहर हत कस वतरयकतवयकति सछ शर-उतपछद न सनलि उससन भलिए बजलस बछसी सरछज उपतरयोगजी होनछ चछकहए भिजी वतरयकतवयकति सी उसपर दछनदछर तध रछनजी जछएगजी शर सछ ससछरछतरस उपतरयोग अपनन सछथ-सछथ दथ फसरखो सछ भिजी भिलिछ दनखनछ ह सतछभधसछर सी पहलिजी और आजखर शाम हत

3 नतरयछतरयससग असरर

नतरयछतरयससग असरर ससपकतषपतति पर ससपथ फरम सछभरत सी जसथभ सो दशाछमछ हत सरछज र ससपकतषपतति असरर सन भनसकषट रप भिजी परचभलि हह उदछहरर सन भलिए स वतरयकतवयकति चोर सर दथ फसरन सन धन सो रर लिन आन हह स ऐसन लिोग भिजी हह जो इससन भलिए धोखछदड़ा योगद जतसन आसछन कसस हनतरय रछसन सछ चतरयन सरन हह इससन ससपकतषपतति असरिर होसर उनसन सलजन र चलिजी जछजी हत लिनकसन

उसपर नतरयछभतरयस दछनदछर ससभि नह स हत चोर तरयह सहसर कस उसनन ससपकतषपतति ससचतरय सन भलिए चोर सछ सहछरछ भलितरयछ हत उसपर अपनजी दछनदछर नह स सर ससछ न ह सोई धोखनबछज वतरयकतवयकति दथ फसरखो सन सछथ लि-परपसच सन आधछर पर जटीछई गई ससपकतषपतति सो अपनछ बनछ ससछ हत इसजी परसछर तरयकद सोई ससपकतषपतति सछ सछरजी हत रगर उससन असरर सन भलिए ततरयछर नह स हत उससी असहरभ सन बछजथ फद तरयकद उसन ससपकतषपतति-असरर हन बछधतरय कसतरयछ जछछ हत ो उस असथछ र भिलिन ह असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हो सछरजी सन इचछ-कतरधि स सन असरर सो नतरयछभतरयस नह स सहछ जछ ससछ तरयकद उस स सन वतरयछपस लिोसकह जड़ा योगदन हह थछ असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हत ब भिजी वतरयकतवयकति सो उस असरर सन भलिए रछजजी सरनछ नतरयछतरय-भिछनछ सन अनसछर अपनजक होगछ ऐसन रछजतरय र जो नतरयछतरय-रछगम पर होनन सी दछनदछर सरछ हत असरर हन तध परकरकरितरयछ सछ पछलिन सरनछ जरर हत दनसछर ससपकतषपतति पर सछभरत सन असरर सन भलिए आशतरयस हत कस उसन सनचछपथ फमस तध नतरयछतरय-समर परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन ससपनन कसतरयछ जछए तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी ससपकतषपतति तरयछ सससछधन पर अभधसछर रखछ हत उससछ अभधसछर कतभधसमर थछ सरछज दछरछ रछनतरय हत भिजी ह उससो कससजी दथ फसरन सो असरिर सरनन सछ अभधसछर भिजी रखछ हत शभरस सन रछरलिन र तरयकद सोई शभरस कससजी सछतरयम सो सनचछपथ फमस सरनन सन भलिए ततरयछर नह स हत ब उससी रजजी सन कतबनछ सछतरयम सरनन सन भलिए बछधतरय कसतरयछ जछनछ इस कतचछरधछरछ सन असगम अरछनतरय हत

एस जसथभ तरयह भिजी हो ससजी हत कस सोई वतरयकतवयकति अपनन सछभरततरयवयकति स सो नतरयछभतरयस परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन कससजी वतरयकतवयकति सो असरिर सरनछ चछहछ हो कसस दथ फसरछ वतरयकतवयकति उसन लिननन सन भलिए ततरयछर न हो नॉजजस जोर दनसर सहछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी तधछ हन दछछ सी सहरभ अभनछतरयम हत लिनकसन लिननन छलिन सी सहरभ तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी दछन तरयछ उपहछर सो लिननछ न चछहन ब इस जसथभ सो ह पथ फर रह सपषट नह स सर पछछ लिनकसन ह जोर दनसर सहछ हत कस रकरिनछ सो उस असर पर उपजसथ अशतरय होनछ चछकहए रदन सो सहरभ सछ पतरयछमतरय रछनन हए ह इस भनरमतरय पर पहसचछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी परकरकरितरयछ सन ददरछन रकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयछनजी सोई वतरयकतवयकति सहन कस उसनन ससपकतषपतति सछ सनचछपथ फमस असरर कसतरयछ हत रगर ससबसभध वतरयकतवयकति उसन सजीसछर सरनन सन इनसछर सर दन ब असरर सी परकरकरितरयछ सो अपथ फरम रछनछ जछएगछ दथ फसरन शालदखो र असरर-परकरकरितरयछ सो भिलिजी-भिछसभ ससपनन होनन सन भलिए रकरिनछ सन सछथ-सछथ कतरकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयह सछतरयम दोनखो सन कहखो सो धतरयछन र रखसर शाछसभपथ फमस और कतभधसमर ढसग सन कसतरयछ जछनछ चछकहए नॉजजस सन अनसछर जो शात कससजी स सन अजमन पर लिछगथ फ होजी हह ह शात उससी कतबरकरिी तरयछ अनतरय कससजी असरर पर भिजी लिछगथ फ होजी हह उदछहरर सन भलिए तरयकद कससजी शाम सन अधजीन कससजी सो दभनतरयछ र सह स सन भिजी पनतरयजलि लिननन सन परभबसभध सर कदतरयछ हत ो इस भनतरयर सी पथ फछमपनकछ और शाम सन अनसछर उस वतरयकतवयकति सन भलिए पनतरयजलि सी कतबरकरिी भिजी सछभिछकतस रप सन परभबसभध होगजी दथ फसरन शालदखो र तरयकद कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए सोई स भनकतषधि रछन लिजी गई हत ो उससन

उपतरयोग सी थ फ टी उस वतरयकतवयकति सो कससजी भिजी परसछर सन नह स द जछ ससजी स सथछनखो पर हर नॉजजस सो असपषट और धसधलिछ पछन हह सकतशानष सन सछभरत सो लिनसर तरयह दछछ परछतरयरायः कसतरयछ जछछ हत कस उसर सभिजी अभधसछर पथ फरम असररजीतरय हह लिनकसन तरयह सोचछ-कतचछरछ सततरय नह स हत ऐसन अननस उदछहरर खोजन जछ ससन हह जजससन अनसछर वतरयकतवयकति सन पछस कससजी स सो अपनन पछस रखनन सछ अभधसछर हो कसस उससन असरर सछ अभधसछर उससन पछस न हो रसलिन कसरछतरयन सछ रसछन जजसर वतरयकतवयकति रह ससछ हत उसपर अपनन छतसछभलिस सलजन सी दछनदछर सर ससछ हत अपनन सछररतरयम सन अनसछर उससी ररमर सजछटी आकद पर धनरछभशा भिजी खचम सर ससछ हत कसस उसन बनचनछ उससन अभधसछर कनतर सन बछहर होछ हत आशातरय हत कस तरयकद वतरयकतवयकति सछ ससपथ फरम सछभरत कससजी स पर हत भिजी उसन उस स सो बनचनन अथछ इचछनसछर असरिर सरनन सन छजजब अभधसछर परछपत हखोगन एस रह सन ह स उससी दछस सन सरछन होगजी उससन बछरन र ससपथ फरम भनरमतरय लिननन सछ अभधसछर उससछ सछरजी होनन सन सछरर उससन पछस रछनछ जछएगछ कससजी सो अनछभधसछर बनचनछ अथछ तध सछरजी सी इचछ सन कतबनछ स सछ रथ फलतरय चसछए बगतर उसन अपनन सछभरत र लिननछ अनतभस एस सछभरत सन भसधिछस सछ उललिसरन हत दथ फसरन शालदखो र स सछ ससपथ फरम सछभरत परछपत सरनन सन भलिए स सन मरछन सछरजी सी सहरभ जटीछनछ कफर उससछ उपतरयवयकति रथ फलतरय चसछनछ आशतरयस हत इनर सन एस भिजी अभिछ अथछ आसभशास कतचलिन सन भिजी ससपथ फरम सछभरत खरन र पड़ा योगद ससछ हत नतरयछतरय सी रछसग हत कस स सछ असरर ससपथ फरम सछभरत सन ससपथ फरम सछभरत सन भलिए हो तरयकद सोई सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रखतरय उदनशतरय स-कतशानष पर ससपथ फरम सछभरत सी रकछ सरनछ अथछ सछभरत सो बढ़छछ दननछ अथछ उससन भलिए परभिछजी सोभशाशा सरनछ हत उस असथछ र सतजचस दछसत सरसतरयछ हो ससजी हत इसपर तरयकद सोई तरयह सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रथ फलि उदनशतरय सनलि सछतरयषपततिछ सो बचछए रखनन सी सछतरयद हत ब भिजी ह गलिजी पर हत उदछहरर सन भलिए अपनन परिरछर सी जररखो सो पथ फरछ सरनन सन भलिए सोच-सरझसर खद सी बोलिजी लिगछनछ खद सी नजीलिछरजी पर उर आनछmdashसनलि सछतरयषपततिछ सी सछतरयद रछनजी जछएगजी हछलिछसकस इस रह सन कससजी वतरयकतवयकति दछरछ अपनजी सछतरयषपततिछ सन कतचछर सो लिछगथ फ सरनछ उससी चरर सछरमछह सहछ जछएगछ आदशाम सरछज र ऐसजी जसथभ सी सलपनछ भिजी नह स सी जछ ससजी

4 नतरयछभतरयस ससशाोधन एस भनछरर

नतरयछतरय सदगछ नह स हत न ह सरछज र हरनशाछ सब स शाभि और शाछसभरतरय होछ हत परततरयनस सरतरय सरछज र अनसथ फलि एस कतरोधजी शाकतवयकतितरयछस सछतरयमर रहजी हह न सभिजी रनषतरय सन समवतरय पछलिन र सहछतरयस बनजी हह ो सभिजी कतरोध पर उर आजी हह इसभलिए नतरयछतरय सछ एस रप ससरषम सछ भिजी हत सरछज चछहछ हत कस हछस नतरयछतरय सन भलिए सभिजी सोई खरछ न हो तरयछनजी न

ो वतरयकतवयकति कससजी दथ फसरन सन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सछ सछरर बनन न ह सोई उससन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सी जरजीन ततरयछर सरन तरयह आदशाम जसथभ हत वतरयहछर र सरछज र ससरषम सी जसथभतरयछस बनजी रहजी हह रछज सरछज कससजी सन भलिए भिजी तरयह ससभि नह स होछ कस ह चतबजीस रसटीन वतरयकतवयकति सन अभधसछर-ससरकर थछ समवतरयपछलिन सन परनररछ र लिगछ रहन इसभलिए वतरयकतवयकति सो अपनन अभधसछरखो और अजसत पर सससटी सन सरतरय आतररकछ अथ ससपकतषपतति सी सरकछ सन भलिए सरतरयछनसछर परभसछर सरनन सी थ फ टी दन द जछजी हत तरयह सछरछजजस गभकतभधतरयखो र ससशाोधन एस भनछरर सन ददरछन नतरयछतरय सी जसथभ सो दशाछमजी हत रछबटीम नॉजजस सन अनसछर वतरयकतवयकतिरछतर सो तरयह आजछद होजी हत कस ह अपनन अभधसछर ससपकतषपतति और जजीन सी रकछ सन भलिए आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर उपतरयवयकति बलिपरतरयोग सर ससन रगर तरयह धतरयछन रखन हए कस सससटी अथछ आसनन आपदछ सी जसथभ र दथ फसरखो सो भिजी ह अभधसछर उपलिलध हखोगन तरयकद lsquoसrsquo सो lsquoखrsquo दछरछ कसए गए दरछचरर सन नससछन उिछनछ पड़ा योगदछ हत ब lsquoसrsquo सो उससछ सरतरयछनसछर परभरोध सरनन थछ नससछन सी जसथभ र lsquoखrsquo सन कभपथ फभम सछ दछछ सरनन सछ पथ फरछ अभधसछर होगछ इससन बछजथ फद तरयकद lsquoखrsquo सछ दरछचरर बनछ रहछ हत ब lsquoसrsquo सो उसन सछनथ फन दछरछ अथछ सजीधन ह दरछचरर सन भलिए दसकडा सरनन सछ अभधसछर होगछ तरयन अभधसछर सछरछजजसछ सी नजीस हह थछ सभिजी सदसतरयखो सो बरछबर होन हह उपतरयमवयकति उदछहरर सी ह बछ सर ो तरयकद कससजी भिजी कर lsquoसrsquo lsquoखrsquo सन सछथ दरछचरर र भलिपत पछतरयछ जछछ हत ो lsquoखrsquo सो भिजी अभधसछर होगछ कस ह lsquoसrsquo सो दसकडा सर ससन और तरयकद उससन आचरर सन उससो कभ पहसचजी हत ो अपनजी कभपथ फभम सन भलिए दछछ सर ससन

नॉजजस सी खथ फबजी हत कस अपनन कतनचन र ह न सनलि रछन-वतरयहछर सी दबमलिछओस पर कतचछर सरछ हत बजलस रछनजीतरय ससतरछ सन दछतरयरन र उनसछ सरछधछन भिजी सझछछ हत अपनन सथ फकर कतनचन सछररतरयम सन ह जहछस अननस गसभिजीर रदखो सछ सरछधछन दनछ हत ह स स रदखो सो अनसलिझछ ह ोड़ा योगद जछछ हत वतरयकतवयकति सो अपनजी परछररकछ ससपकतषपतति रकछ सछ अभधसछर हत आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर ह अपनन ऊपर होनन छलिन कससजी भिजी परसछर सन हरलिन सछ परभसछर सर ससछ हत और तरयकद कससजी सन आचरर सन उससो नससछन पहसचछ हत ो उस नससछन सी भिरपछई सी दछनदछर भिजी सर ससछ हत रनषतरय सो तरयन अभधसछर सनस परसपरछग सरछजखो सो ोड़ा योगदसर परछतरयरायः सभिजी आधभनस सरछजखो र परछपत हह इससन बछजथ फद कतदछनखो सन एस गम सो नॉजजस सन अभ-वतरयकतवयकतिछद सोच सन आपकतषपतति हत तरयह आपकतषपतति असनलिन नॉजजस सन नह स लिगभिग सभिजी इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन हत उनह लिगछ हत कस ससपकतषपतति अभधसछर सो लिनसर वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ सरथमन सरन हए न इनजी आगन भनसलि जछन हह कस उससन कतचछरखो र वतरयकतवयकतिछद उनरवयकति और उचसखलि कदखनन लिगछ हत इससन भिजी इनसछर नह स कसतरयछ जछ ससछ कस परततरयनस वतरयकतवयकति सो अपनजी कभपथ फभम सी दछनदछर सछ अभधसछर हत लिनकसन कभपथ फभम सी सजीरछ कतरयछ हो इससो तरय सरनन सछ अभधसछर कससन होगछ कतरयछ सनलि उससो जजसन कभ पहसचजी हत तरयकद ह अपनजी कभ सछ बढ़-चढ़सर रथ फलतरयछससन सरछ हत ब कतरयछ होगछ ऐसन र तरयकद सरसछर

सछनथ फन सन रछधतरयर सन हसकनप सरजी हत ो कतरयछ उससछ परतरयछस वतरयकतवयकति-सछसततरय सन दछतरयरन र अनछशतरयस रछनछ जछएगछ ऐसन परशनखो पर परभकरकरितरयछ बह कतलिसब सन भरलि पछजी हत रछबटीम नॉजजस सी ओर सन अपरछध सन भलिए दथ फसरन सो दसकडा सरनन सछ सझछ पर बहखो सो आपकतषपतति हत उनसन अनसछर वतरयकतवयकति सो अपनन ह सर पर दसडा सनछनन सछ सोई अभधसछर नह स हत कतरयखोकस नससछन सी भिरपछई कसस सजीरछ स हो तरयकद तरयह उस वतरयकतवयकति पर ोड़ा योगद द जछए जजससछ नससछन हआ हत ो ह सह हत तरयछ गलि इससछ भनरमतरय सदन सरनगछ अभभितरयवयकति सो दसकडा सरनन सछ अभधसछर परभिछकत रनषतरय सो एसछएस नह स कदतरयछ जछछ ऐसन रछरलिखो र रछजतरय सी उपजसथभ जरर रछननन सन हछलिछसकस वतरयकतवयकति-सछसततरय सी भिछनछ सो िनस पहसच ससजी हत लिनकसन इससन सछथम सन शाजीभिथ फ हो एस वतरयकतवयकति दछरछ दथ फसरन सो हछभन पहसचछए जछनन सी ससभिछनछ र भिजी सरजी आजी हत तरयह ऐसछ रोड़ा योगद हत जहछस इचछ-सछसततरयछद सी सजीरछ सछफ नजर आनन लिगजी हत नॉजजस बड़ा योगदन परिरशर सन वतरयकतवयकतिरछतर सन ससपथ फरम सछसततरय सछ पक लिनछ हत कसस ससपकतषपतति सन ससरकर थछ सरसतरयछओस सन सजीधन भनछरर र इचछ-सछसततरयछद सी जो दबमलिछएस हह न थोड़ा योगदछ-सछ कतचछर सरनन पर सछरनन आ ह जछजी हह

रछबटीम नॉजजस नन सरछधछन पधिभ सी आलिोचनछ सी हत लिोगखो सन सरछधछन जटीछसर उसजी धनरछभशा सन पभलिस सो पोसनछ तरयह लिोगखो सी नतसभगमस सछधजीनछ पर डाछसछ डाछलिनछ हत लिनकसन शाछसन और सरसछर चलिछनन सन भलिए ो धन चछकहए नॉजजस इससन भलिए लिोगखो सो जछगरस सरनन सी बछ सरछ हत लिोगखो सो अपनन अभधसछरखो और समवतरयखो सछ बोध होगछ सछथ र तरयह कतशवछस होगछ कस उनसी सछधजीनछ अकणण रर हत सरछज र रहसर उनसी ससपकतषपतति और अभधसछरखो सो सोई खरछ नह स हत ो न सतरयस अनशाछभस होसर सछर सरगन लिनकसन सरछज र अनशाछसन और शाछसभ-वतरयसथछ बनछए रखनन सन अभरिरवयकति रछजतरय सन और भिजी दछभतरयत होन हह भशाकछ सछसरतरय ससससकभ अभभिरकछ जतसन बह सन रछरलिन हह जजनह बढ़छछ दननछ रछजतरय सछ पनजी समवतरय रछनछ जछछ हत उनसन भलिए धन सी आपथ फभम सहछस सन होगजी नॉजजस इससन भलिए दछन और सतजचस सहतरयोग सछ सरथमन सरछ हत तरयहछस नॉजजस और हछसपसम सन कतचछरखो र सरछनछ दनखजी जछ ससजी हत जॉन हछसपसम भिजी रछनछ थछ कस सरसछर सछ एसरछतर सछतरयम lsquoउपद आकद सन सरतरय लिोगखो सन जछन-रछलि सी रकछ सरनछ हतrsquo लिनकसन उपदकततरयखो पर सछबथ फ पछनन सन सरसछर सन पछस सरभच शाकतवयकति और अभधसछरखो सछ होनछ जरर हत छकस असर पड़ा योगदनन पर ह नतरयछतरयसछम सी भिथ फभरसछ भिजी भनभिछ ससन इन सब सछतरयरषो सन भलिए सरसछर सन पछस धन आनछ चछकहए हछसपसम सन अनसछर उपतरयवयकति ो तरयह हत कस सछनथ फन और वतरयसथछ सन भलिए सरसछर सो धन सी आपथ फभम नछगरिरसखो सन सतजचस सहतरयोग और दछन सी भिछनछ सन हो तरयकद सरछधछन सछ सहछरछ लिनजी हत ो सर-रछभशा सछ उपतरयोग सनलि सरछज र शाछसभ और सरकछ सन कतसछर सन भलिए कसतरयछ जछनछ चछकहए ह जोर दनसर सहछ हतmdashlsquoसरछज र सछनथ फन और वतरयसथछ सछतरयर रखनन सन अलिछछ कससजी और सछतरयम सन भलिए जनछ सन धन जटीछनन सछ सरसछर सो सोई अभधसछर नह स हतrsquo नॉजजस सछ नतरयछतरयदशामन एस आदशामछद उदछर हत एस भिछस रन

सछ समशाधिछछद सपनछ एस ऐसछ कतचछर जजसन रछनछछद सरतरय-सरतरय पर दनखन आए हह उससी स सजीरछएस हह अननस सरसतरयछएस ऐसजी हह जजनपर नॉजजस कतचछर सरनन सन बचछ हत इससन बछजथ फद उससन कतचछरखो र एस आदशाम रछनछछद सरछज सन गिन सछ सपनछ रदजथ फद हत सलि भरलिछसर इचछ-सछसततरयछद रनषतरय सन अभधसछर ससतरछ और एस आदशाम सरछज सन सपनन सो बह ह आसछन भिछषछ र दभनतरयछ सन सछरनन लिछछ हत नथछभनतरयलि बछसडानन सन शालदखो र lsquoइचछ-सछसततरयछद बह सरलि सपषट आसछन भिछषछ र भलिखछ हआ दशामन हत जजसन सरझनन सन भलिए कससजी कतशानष सनजीसी तरयोगतरयछ सी आशतरयसछ नह स हत तरयह जछनसछर परस और आनसददछतरयस पछि हतrsquo14

copy ओरपरसछशा सशतरयप

ससदभिछमनरकरिरजरसछ

1 To live honorably to harm no one to give to each his own Ulpianus in Digesta of Justinianus

Augustus 11101

2 The sovereign is not bound by the laws-Ulpianus Digesta 1331

3 Justice is the constant and perpetual will to render to every man his due Digesta 1110

4 Political theories past and present have traditionally been concerned with who should be the

master (usually the king the dictator or government bureaucracy) and who should be the slaves -John

Hospers What Libertarianism Is

5 No one is anyone else master and no one is anyone else slave Since I am the one to decide how my

life is to be conducted just as you decide about yours I have no right (even if I had the power) to

make you my slave and be your master nor have you the right to become the master by enslaving me

Slavery is forced servitude Ibid

6 Government should intervene only in a RETALIATORY situation The government must never

INITIATE an action to create a better world mdash it is not the business of government to make an

advance decision about what counts as benefit Through laws government can prohibit various

aggressive actions but it cannot require the bringing about of supposedly beneficial ones John

Hospers What Libertarianism Is

7 The state of Nature has a law of Nature to govern it- John Locke Second Treatise on Civil

Government

8 no one ought to harm another in his life liberty and or property-Ibid

9 justice to hold just in case rights are respected -Peter Vallentyne in Nozickrsquos Libertarian Theory of

Justice

10 a right is something for which one can demand or enforce compliancerdquo Nozick in Philosophical

Explanations 1981 p 499

11 a If one mixes what one owns with something that is unowned one thereby comes to own the

unowned thing

b Each person owns her own labor

c If one mixes onersquos labor with unowned land one thereby comes to own the land

12 No body could think himself injured by the drinking of another man though he took a good

drought who had a whole river of the same water left him to quench his thirst and the case of land and

water where there is enough of both is perfectly the same-John Locke Second Treatise of Civil

Government Chapter 5

13 Why should onersquos entitlement extend to the whole object rather than just to the added value

onersquos labor has produced- Nozick Anarchy State and Utopia p 175

14 ldquoLibertarianism is very simply and clearly written and requires no technical knowledge on the part of

the reader Enjoyable informative readingrdquo- Nathaniel Branden as quoted by John Hospers in

Libertarianism A Political Philosophy for Tomorrow

Page 19: इच्छा—स्वातंत्र्यवाद(Libertarianism)

पर सलजन सी जसथभ सो सजीसछरन हह लिनकसन न उस असथछतरयजी अभधसछर तरयछ वतरयसथछ सो उसजी सजीरछ स रछनतरयछ दनन हह जब स ह स नतरयथ फनर शारषो सछ पछलिन सरछ हत उनसन इस दकतषटसोर सी आलिोचनछ भिजी होजी रह हत lsquoअनछभधसक ससपकतषपतति पर अभधसछरrsquo सी जीन भभिनन जसथभतरयखो सी चचछम इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो नन सी हत उनसन अनसछर रछन लिजीजजए सोई वतरयकतवयकति कससजी ऐसन सससछधन पर जो उससन सछभरत सन बछहर हत शर सरन हए स अजजम सरछ हत अथछ जजससछ ह सससछधन हत उससन सछथ भरलिसर शर सरन हए उतपछदन र सहछतरयस बनछ हतmdashब उससछ उस उतपछद पर कसनछ और कसस सजीरछ स अभधसछर होगछ

कतबलिसलि भिजी नह सशाथ फनतरयrsquo आलिोचस खरछ जछब दनन हह उनसन अनसछर तरयकद सोई वतरयकतवयकति चतरछहन पर खड़ा योगद सछर सन शाजीशाखो सी बगतर उससन सछरजी सी अनरभ सन आसर सफछई सरनन लिगन ो उससो उस सछर सछ सछभरत नह स कदतरयछ जछ ससछ इससन सरथमन र तरयकद सोई तरयह दछछ सरन कस इस परसछर भरलिछ-जलिछ शर आशतरयस हत और सरछज र कतबनछ शर सछ सछझछ कसए सछर नह स चलिछ ब ो नतरयछतरय-ससग अभधसछरिरछ सी अधछररछ ह अथमह न होसर रह जछएगजी कतरयखोकस जीसरछ अचछनस बजीच र आसर दथ फसरन वतरयकतवयकति दछरछ ससपकतषपतति पर बलिछ त सलजन सो भिजी बतध रोकतष सर ससछ हत इससन उस वतरयकतवयकति सन अभधसछरखो सछ सजीधछ हनन होगछ जो उतपछदन सन भलिए छसई जजमरनदछर हत दथ फसरन वतरयकतवयकति नन दबसगई कदखछसर जजससन उतपछद सो सलजछनन सी सोभशाशा सी हत रछजशाछह और सछमछजतरयछद र तरयह होछ थछ अपनन समछटी तरयछ आशतरयदछछ सो परसनन सरनन सन भलिए ऐसछ सझछ उनसन रसह-लिगन दरबछर परछतरयरायः दनन ह रहन थन तरयछतरछ सन ददरछन जसगलि र एस रछ कतबछ लिननन सछ रलिब तरयह नह स हत कस आप उसपर सछभरत सछ दछछ िोसनन लिग जीसरन अभधगरहर अथछ सलजन सन रछधतरयर सन अजजम ससपकतषपतति पर आशतरयस नह स कस ह आपसन ससपथ फरम सछभरत छलिजी ह हो उनसन सछभरत सो लिनसर दथ फसरन लिोगखो सी भिजी तसजी ह दछनदछर ससभि हत उस असथछ र छसकतस सछरजी जछनबथ फझसर तरयछ अनजछनन ह अपनजी दछनदछर पनशा सरनन र चथ फस भिजी ससछ हत सछफ हत कस सछससछरिरस सओस पर ससपकतषपतति अभधसछरिरछ ऐभहछभसस ससदभिम भलिए रहन हह तरयह सरसतरयछएस इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन सरक पहलिन सन ह थजीस नॉजजस नन उससी सरलि और सटी स कतनचनछ सी हत

ससपकतषपतति अभधगरहर सो लिनसर रछबटीम नॉजजस िोस नजीजन पर नह स पहसच पछछ इस कतषतरय र उससछ रन ससशातरयगरस हत ह लिॉस सन सहरभ दशाछमन हए शर सन सजमरशर पर अपनछ धतरयछन सकद रखछ हत उललिनखनजीतरय हत कस ईसछई परसपरछ र सरस भिथ फभर पररछतरछ सी रछनजी जछजी हत रछजछ धरजी पर पररछतरछ सन परर-पतर सछ परभभनभध हत रछजछ सो दतजीतरय-अभधसछर सन ससपनन रछननन छलिन सोलिहजीस शाछलद सन असगरनजजी लिनखस रछबटीम कफलरर नन भलिखछ थछ कस पररछतरछ नन सरस भिथ फभर ईसछ रसजीह सो ससौपजी थजी रसजीह नन उससो नछगरिरसखो सन बजीच कतभिछजज सर कदतरयछ कफलरर सन सथन कस पररछतरछ नन ससपथ फरम धरछ ईशवर सन परभभनभध तरयछनजी

रछजछ सो ससौपजी गई थजी सछ कतरोध सरन हए लिॉस नन lsquoसतकससडा कटीट ज आन गनमरटीrsquo र भलिखछ कस ईशवर सन सछरनन रछजछ और परजछ सन परशन उिछनन सछ सोई औभचततरय नह स हत उससन अनसछर पररछतरछ नन जरजीन सजीधन जनसछधछरर सो उससी सछरछनतरय दनखभिछलि सन भलिए ससौपजी थजी इसभलिए ह सछभरत सन परन हत परततरयनस वतरयकतवयकति सछ उसपर उनछ ह अभधसछर हत जजनछ कससजी दथ फसरन सछ हत कससजी वतरयकतवयकति दछरछ शानष सरछज सी रजजी सन बगतर परछसकभस ससपकतषपतति और सससछधनखो पर कससजी भिजी परसछर सी दछनदछर अतध सह जछएगजी ब रनषतरय सन बस र कतरयछ हत भिथ फ-उतपछद पर उससी दछनदछर सछ आधछर कतरयछ हो लिॉस सछ रछननछ हत कस रनषतरय परिरशर सन जरिरतरयन असछभरत तरयवयकति धरछ पर भनजजी अभधसछरिरछ सछ दछछ सर ससछ हत lsquoसतकससडा कटटी ज आन कद भसकतलि गनमरटीrsquo सन पछसचन अधतरयछतरय र ह सम दनछ हतmdash

1 तरयकद सोई वतरयकतवयकति अपनन सछभरत तरयवयकति स सो कससजी ऐसजी स र भरलिछछ हत जजससछ सोई सछरजी नह स हत ो ह स उस वतरयकतवयकति सी रछन लिजी जछजी हत2 परततरयनस रनषतरय सो अपनन शर पर पथ फरछ अभधसछर हत3 इसभलिए जब सोई वतरयकतवयकति अपनन शर सो जजससछ ह सछरजी हत असछभरत तरयवयकति

भिथ फभर सन तरयोग सरछ हत ो ह उसपर सछभरत परछपत सर लिनछ हत11

लिॉस सछ lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर ससपकतषपतति-अभधसछर सन पक र कदतरयछ गतरयछ तरयह सम दोषपथ फरम थछ चथ फसकस अनतरयछनतरय परछजरतरयखो सजग सी भिछसभ रनषतरय भिजी परसकभ सछ ह कहससछ हत इसभलिए शाोधन परिरशाोधन अथछ रपछसरर सन बहछनन वतरयकतवयकति दछरछ परछसकभस सससछधनखो पर जजन सरषो सन आधछर पर भनजजी अभधसछरिरछ सछ दछनदछर सी जछजी हत उसजी रह उनह स सरषो सन आधछर पर परछसकभस ससपदछ होनन सन सछरर रनषतरय पर भिजी परसकभ तरयछ सरछज सी दछनदछर ससभि हत उस असथछ र रनषतरय सी अकतसलि ससतरछ सी अधछररछ खटीछई र पड़ा योगद ससजी हत इन सभरतरयखो सन बछजथ फद लिॉस सछ कतचछर आधभनस इचछ-सछसततरयछद कतदछनखो सो आसकतषम सरछ हत सतरयस नॉजजस नन भिजी शर-सजमरशर सन कतचछर सो दोषपथ फरम रछनछ थछ हछलिछसकस ह उससछ सछथमस कतसलप दननन र असरथम रहछ थछ नॉजजस सन अनसछर lsquoशर-सजमरशरrsquo सन भसधिछस सी सरजोर हत कस इस आधछर पर हए ससपकतषपतति असरर पर सछभरत सी सजीरछ सन बछरन र िोस सरछधछन नह स दनछ उदछहरर सन भलिए रछन लिजीजजए रसगलिगरह सी तरयछतरछ पर भनसलिछ तरयछतरजी उस गरह पर उरनन र सछरतरयछब हो जछछ हत रसगलि सी सह पर उरनन सन बछद ह उस सथलि सी सफछई सरछ हत लिसबन परिरशर सन बछद ह उस सथलि सो सछफ और सरलि सरनन र सछरतरयछब हो जछछ हत अब तरयकद रसगलिगरह पर उरनन छलिछ ह पहलिछ असरिरक तरयछतरजी हत ो सछलि उिछ हत कस शर-सजमरशर सन भसधिछस सन अनसछर उससछ कसनजी भिथ फभर पर अभधसछर होगछ कतरयछ पथ फरछ रसगलि गरह उससछ रछन भलितरयछ जछनछ चछकहए अथछ सनलि ह सथलि जजनछ उसनन सछफ कसतरयछ हत नॉजजस इस परशन सो तरयह स ोड़ा योगद दनछ हत उषपततिर नह स दनछ उससी ओर एस सझछ तरयह भिजी आछ हत कस lsquoशर-सजमरशरrsquo सन कतचछर सो ह

कसनछरन सर अभधसछरिरछ सी सरसतरयछ पर वतरयकतवयकतिरछतर सी रदजथ फदगजी थछ उससी रथ फलिभिथ फ आशतरयसछ सो धतरयछन र रख उपतरयोभगछछद दकतषटसोर सन कतचछर कसतरयछ जछए

आगन बढ़नन सन पहलिन उभच होगछ कस उस सरसतरयछ पर कतचछर सर भलितरयछ जछए जजससछ हरनन ऊपर उललिनख कसतरयछ हत तरयछनजी असछभरततरयवयकति तरयछनजी नतसभगमस ससपदछ पर भनजजी अभधसछरिरछ सो कसस परसछर परिरभिछकतष कसतरयछ जछए उससन गजीसरर सछ आधछर कतरयछ हो lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर वतरयकतवयकति सी ससपकतषपतति कसनजी और कसस सजीरछ स उभच हत स कतदछन इसन सजीरछह न रछनन हह उनसन अनसछर तरयह रनषतरय पर हत कस अपनजी तरयोगतरयछ और सछररतरयम सन बलि पर ह असछभरततरयवयकति सओस सन जजनन बड़ा योगदन कहससन पर दछछ िखोस ससछ हत ह उससछ अभधसछर हतmdashजो उससो भरलिनछ ह चछकहए लिनकसन उनसन आगन भिजी वतरयछहछरिरस सरसतरयछएस सर नह स हत lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर रनषतरय जजस ससपकतषपतति पर अपनजी दछनदछर परस सरनछ चछहछ हत ससभि हत उससन पहलिन सन ह लिोग उससछ कससजी ओर रप र उपतरयोग सर चसन हखो उदछहरर सन भलिए एस कससछन जसगलि सो सछफ सर उससो खनजी लिछतरयस बनछछ हत ह सछफ सी गई जरजीन पर अपनन सछभरत सछ दछछ भिजी सरछ हत लिनकसन कससछन जरजीन सो उपतरयोग र लिछनन छलिछ असनलिछ पहलिछ वतरयकतवयकति नह स हत तरयह पथ फर रह ससभि हत कस उससन पहलिन भिजी स लिोग उससछ उपतरयोग सर चसन हखो गछस सन आसपछस खछलिजी पड़ा योगद जरजीन सछ उपतरयोग लिोग पशाओस सो बछसधनन उपलिन थछपनन सन भलिए सरन हह बछद र उस जरजीन पर सोई वतरयकतवयकति रर बनछ लिनछ हत अथछ खनजी तरयछ स और सरनन लिगछ हत तरयकद परथर उपतरयोग ह सछभरत सी शाम हत ो बछद र जजसनन उस जरजीन पर गकह-भनरछमर कसतरयछ हत उससछ अभधसछर अतध रछनछ जछनछ चछकहए कसस अतध सहन जछनन सी बछ ब स भनरछधछर हत जब स कस बछसी लिोगखो सो उससन सोई आपकतषपतति न हो तरयकद ह सरछज दछरछ रछनतरय चलिन हत ो ऐसन ससपकतषपतति अभधसछर सो रछनतरयछ दननजी होगजी हछलिछसकस तरयह भिजी ससभिछनछ हत कस उस ससपकतषपतति अभधसछर सन शानष लिोगखो सो सोई भशासछतरय न हो कसस हरनशाछ ह उनह सोई भशासछतरय तरयछ नससछन न होगछ तरयह सहनछ बह ह सकिन हत तरयह भिजी ससभि हत कस उस सलजन सन सनलि ससबसभध वतरयकतवयकति सो लिछभि हो जबकस बछसी गछस छलिखो सो नससछन उिछनछ पड़ा योगद रहछ हो कतरयछ उस असथछ र भिजी उस वतरयकतवयकति सन ससपकतषपतति परछभधसछर सो तध रछनछ जछएगछ इस सम सन बछद सरछधछन सन भलिए नॉजजस पनरायः लिॉस सी ओर दनखनन लिगछ हत और लिॉस ऐसन ससपकतषपतति परछभधसछर सो जजससन दथ फसरखो सो हछभन पहसचनन सी ससभिछनछ हो इस शाम सन सछथ सजीसकभ दनछ हत कस दथ फसरखो सन भलिए भिजी शनषठ और पतरयछमपत कहससछ ोड़ा योगद कदतरयछ जछनछ चछकहएmdash

lsquoबहजी नद सन पछनजी पजी लिननन सन कससजी सो नससछन पहसच ससछ हत इससी सोई सलपनछ भिजी नह स सर ससछ भिलिन कससजी नन उससन आससि जलि कतपतरयछ हो कतरयखोकस नद तसजी सी तसजी हछस होगजी दोनखो सी पतरयछस बझछनन सन भलिए पतरयछमपत तरयकद बछ दोनखो सन भलिए िीस-िछस पतरयछमपत रछतरछ र उपलिलध भिथ फभर सन बछरन र भिजी सह जछ ससजी हतrsquo12 नॉजजस सन अनसछर असछभरततरयवयकति

ससपकतषपतति पर अभधसछर दशाछमनन सन भलिए लिॉस सन उपतरयमवयकति परभबसध सछ पछलिन कसतरयछ जछनछ चछकहए हछलिछसकस इस सम र इनजी खछभरतरयछस हह कस सतरयस नॉजजस ह उससन ससषट नह स हो पछछ अपनन सम सो आगन बढ़छछ हआ ह भलिखछ हत lsquoकससजी भिजी वतरयकतवयकति सछ सछभरत उससन अभधस भिलिछ कतरयखो हो जजनछ उसनन कससजी पदछथम सी रथ फलतरयषपततिछ सो बढ़छनन र तरयोगदछन कदतरयछ हतrsquo13 असभर भनषसषम पर पहसचनन सन पहलिन ह जसथभ सी पथ फर वतरयछखतरयछ सरछ हत सोई वतरयकतवयकति कससजी स सछ सछभरत हछभसलि सरनन सन भलिए अपनछ शर कतरयखो लिगछछ हत शाछतरयद इसभलिए कस उससन पछस सनलि उससछ शर हत उसजी सन रछधतरयर सन ह अपनजी उपतरयोभगछ दशाछम ससछ हत जब सोई वतरयकतवयकति असछभरततरयवयकति स पर अपनछ शर लिगछछ हत जो उससछ शर उस स पर छ जछछ हत उससछ परभिछ स पर सपषट झलिसनन लिगछ हत शर सन पचछ स िीस पहलिन जतसजी नह स रहजी शर सछ तरयह परसछर दथ फसरखो सन रसछबलिन स पर शभरस सी दछनदछर सो पषट सरछ हत लिनकसन शर सछ सरप कतरयछ हो कतरयछ कससजी भिजी परसछर सन शर सन स पर दछनदछर सर पछनछ नतभस होगछ नॉजजस इस एस उदछहरर सन रछधतरयर सन सपषट सरछ हत lsquoरछन लिजीजजए रनरन हछथ र टीरछटीर सन सथ फप सन भिर एस सनन हत उस सनन सो रह तरयकद सरद सी लिहरखो पर बहछ दथ फस ो सथ फप सन सर सरद र द थ फर स फतलि जछएसगन कतरयछ उससन आधछर पर सरद सन उनन कहससन पर जहछस स टीरछटीर सथ फप सन सर फतलिन हह रह अपनन सछभरत सछ दछछ सर ससछ हथ फस जछकहर हत तरयह रथ फखमछपथ फरम बछ होगजीrsquo इससन बछद ह भनषसषम पर आछ हत कस ह शर सछभरत कदलिछनन र सहछतरयस हत जजससन स सन रथ फलतरय र ककतधि होजी हत ह अपनजी और सरछज सी नजरखो र अभधस रथ फलतरयछन होछ हो तरयह एस रहतपथ फरम भनषसषम हत जो जजीन सन उदनशतरय थछ सरछज र रनषतरय सी उपतरयोभगछ सन भलिए रछगमदशामस सछ सछर सरछ हत सोई सछतरयम जो सनलि वतरयकतवयकति कतशानष सन भलिए रथ फलतरयछन हत बछसी लिोगखो सन भलिए वतरयथम बजलस नससछनदनह ो उससछ सससछर र उससछ छसकतस रथ फलतरय शाथ फनतरय हत उदछहरर सन भलिए उपतरयमवयकति उदछहरर र ऐसछ हो ससछ हत कस टीरछटीर सथ फप सो पछनजी पर बहछनछ कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए खनलि हो उसन उससन खशाजी भरलिजी हो लिनकसन तरयकद उससन सरद र कससजी परसछर सछ परदथ फषर फतलिछ हत ो उससछ नससछन पथ फरन सरछज सो होगछ जछकहर हत कस वतरयकतवयकति सछ शर-उतपछद न सनलि उससन भलिए बजलस बछसी सरछज उपतरयोगजी होनछ चछकहए भिजी वतरयकतवयकति सी उसपर दछनदछर तध रछनजी जछएगजी शर सछ ससछरछतरस उपतरयोग अपनन सछथ-सछथ दथ फसरखो सछ भिजी भिलिछ दनखनछ ह सतछभधसछर सी पहलिजी और आजखर शाम हत

3 नतरयछतरयससग असरर

नतरयछतरयससग असरर ससपकतषपतति पर ससपथ फरम सछभरत सी जसथभ सो दशाछमछ हत सरछज र ससपकतषपतति असरर सन भनसकषट रप भिजी परचभलि हह उदछहरर सन भलिए स वतरयकतवयकति चोर सर दथ फसरन सन धन सो रर लिन आन हह स ऐसन लिोग भिजी हह जो इससन भलिए धोखछदड़ा योगद जतसन आसछन कसस हनतरय रछसन सछ चतरयन सरन हह इससन ससपकतषपतति असरिर होसर उनसन सलजन र चलिजी जछजी हत लिनकसन

उसपर नतरयछभतरयस दछनदछर ससभि नह स हत चोर तरयह सहसर कस उसनन ससपकतषपतति ससचतरय सन भलिए चोर सछ सहछरछ भलितरयछ हत उसपर अपनजी दछनदछर नह स सर ससछ न ह सोई धोखनबछज वतरयकतवयकति दथ फसरखो सन सछथ लि-परपसच सन आधछर पर जटीछई गई ससपकतषपतति सो अपनछ बनछ ससछ हत इसजी परसछर तरयकद सोई ससपकतषपतति सछ सछरजी हत रगर उससन असरर सन भलिए ततरयछर नह स हत उससी असहरभ सन बछजथ फद तरयकद उसन ससपकतषपतति-असरर हन बछधतरय कसतरयछ जछछ हत ो उस असथछ र भिलिन ह असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हो सछरजी सन इचछ-कतरधि स सन असरर सो नतरयछभतरयस नह स सहछ जछ ससछ तरयकद उस स सन वतरयछपस लिोसकह जड़ा योगदन हह थछ असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हत ब भिजी वतरयकतवयकति सो उस असरर सन भलिए रछजजी सरनछ नतरयछतरय-भिछनछ सन अनसछर अपनजक होगछ ऐसन रछजतरय र जो नतरयछतरय-रछगम पर होनन सी दछनदछर सरछ हत असरर हन तध परकरकरितरयछ सछ पछलिन सरनछ जरर हत दनसछर ससपकतषपतति पर सछभरत सन असरर सन भलिए आशतरयस हत कस उसन सनचछपथ फमस तध नतरयछतरय-समर परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन ससपनन कसतरयछ जछए तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी ससपकतषपतति तरयछ सससछधन पर अभधसछर रखछ हत उससछ अभधसछर कतभधसमर थछ सरछज दछरछ रछनतरय हत भिजी ह उससो कससजी दथ फसरन सो असरिर सरनन सछ अभधसछर भिजी रखछ हत शभरस सन रछरलिन र तरयकद सोई शभरस कससजी सछतरयम सो सनचछपथ फमस सरनन सन भलिए ततरयछर नह स हत ब उससी रजजी सन कतबनछ सछतरयम सरनन सन भलिए बछधतरय कसतरयछ जछनछ इस कतचछरधछरछ सन असगम अरछनतरय हत

एस जसथभ तरयह भिजी हो ससजी हत कस सोई वतरयकतवयकति अपनन सछभरततरयवयकति स सो नतरयछभतरयस परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन कससजी वतरयकतवयकति सो असरिर सरनछ चछहछ हो कसस दथ फसरछ वतरयकतवयकति उसन लिननन सन भलिए ततरयछर न हो नॉजजस जोर दनसर सहछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी तधछ हन दछछ सी सहरभ अभनछतरयम हत लिनकसन लिननन छलिन सी सहरभ तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी दछन तरयछ उपहछर सो लिननछ न चछहन ब इस जसथभ सो ह पथ फर रह सपषट नह स सर पछछ लिनकसन ह जोर दनसर सहछ हत कस रकरिनछ सो उस असर पर उपजसथ अशतरय होनछ चछकहए रदन सो सहरभ सछ पतरयछमतरय रछनन हए ह इस भनरमतरय पर पहसचछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी परकरकरितरयछ सन ददरछन रकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयछनजी सोई वतरयकतवयकति सहन कस उसनन ससपकतषपतति सछ सनचछपथ फमस असरर कसतरयछ हत रगर ससबसभध वतरयकतवयकति उसन सजीसछर सरनन सन इनसछर सर दन ब असरर सी परकरकरितरयछ सो अपथ फरम रछनछ जछएगछ दथ फसरन शालदखो र असरर-परकरकरितरयछ सो भिलिजी-भिछसभ ससपनन होनन सन भलिए रकरिनछ सन सछथ-सछथ कतरकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयह सछतरयम दोनखो सन कहखो सो धतरयछन र रखसर शाछसभपथ फमस और कतभधसमर ढसग सन कसतरयछ जछनछ चछकहए नॉजजस सन अनसछर जो शात कससजी स सन अजमन पर लिछगथ फ होजी हह ह शात उससी कतबरकरिी तरयछ अनतरय कससजी असरर पर भिजी लिछगथ फ होजी हह उदछहरर सन भलिए तरयकद कससजी शाम सन अधजीन कससजी सो दभनतरयछ र सह स सन भिजी पनतरयजलि लिननन सन परभबसभध सर कदतरयछ हत ो इस भनतरयर सी पथ फछमपनकछ और शाम सन अनसछर उस वतरयकतवयकति सन भलिए पनतरयजलि सी कतबरकरिी भिजी सछभिछकतस रप सन परभबसभध होगजी दथ फसरन शालदखो र तरयकद कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए सोई स भनकतषधि रछन लिजी गई हत ो उससन

उपतरयोग सी थ फ टी उस वतरयकतवयकति सो कससजी भिजी परसछर सन नह स द जछ ससजी स सथछनखो पर हर नॉजजस सो असपषट और धसधलिछ पछन हह सकतशानष सन सछभरत सो लिनसर तरयह दछछ परछतरयरायः कसतरयछ जछछ हत कस उसर सभिजी अभधसछर पथ फरम असररजीतरय हह लिनकसन तरयह सोचछ-कतचछरछ सततरय नह स हत ऐसन अननस उदछहरर खोजन जछ ससन हह जजससन अनसछर वतरयकतवयकति सन पछस कससजी स सो अपनन पछस रखनन सछ अभधसछर हो कसस उससन असरर सछ अभधसछर उससन पछस न हो रसलिन कसरछतरयन सछ रसछन जजसर वतरयकतवयकति रह ससछ हत उसपर अपनन छतसछभलिस सलजन सी दछनदछर सर ससछ हत अपनन सछररतरयम सन अनसछर उससी ररमर सजछटी आकद पर धनरछभशा भिजी खचम सर ससछ हत कसस उसन बनचनछ उससन अभधसछर कनतर सन बछहर होछ हत आशातरय हत कस तरयकद वतरयकतवयकति सछ ससपथ फरम सछभरत कससजी स पर हत भिजी उसन उस स सो बनचनन अथछ इचछनसछर असरिर सरनन सन छजजब अभधसछर परछपत हखोगन एस रह सन ह स उससी दछस सन सरछन होगजी उससन बछरन र ससपथ फरम भनरमतरय लिननन सछ अभधसछर उससछ सछरजी होनन सन सछरर उससन पछस रछनछ जछएगछ कससजी सो अनछभधसछर बनचनछ अथछ तध सछरजी सी इचछ सन कतबनछ स सछ रथ फलतरय चसछए बगतर उसन अपनन सछभरत र लिननछ अनतभस एस सछभरत सन भसधिछस सछ उललिसरन हत दथ फसरन शालदखो र स सछ ससपथ फरम सछभरत परछपत सरनन सन भलिए स सन मरछन सछरजी सी सहरभ जटीछनछ कफर उससछ उपतरयवयकति रथ फलतरय चसछनछ आशतरयस हत इनर सन एस भिजी अभिछ अथछ आसभशास कतचलिन सन भिजी ससपथ फरम सछभरत खरन र पड़ा योगद ससछ हत नतरयछतरय सी रछसग हत कस स सछ असरर ससपथ फरम सछभरत सन ससपथ फरम सछभरत सन भलिए हो तरयकद सोई सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रखतरय उदनशतरय स-कतशानष पर ससपथ फरम सछभरत सी रकछ सरनछ अथछ सछभरत सो बढ़छछ दननछ अथछ उससन भलिए परभिछजी सोभशाशा सरनछ हत उस असथछ र सतजचस दछसत सरसतरयछ हो ससजी हत इसपर तरयकद सोई तरयह सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रथ फलि उदनशतरय सनलि सछतरयषपततिछ सो बचछए रखनन सी सछतरयद हत ब भिजी ह गलिजी पर हत उदछहरर सन भलिए अपनन परिरछर सी जररखो सो पथ फरछ सरनन सन भलिए सोच-सरझसर खद सी बोलिजी लिगछनछ खद सी नजीलिछरजी पर उर आनछmdashसनलि सछतरयषपततिछ सी सछतरयद रछनजी जछएगजी हछलिछसकस इस रह सन कससजी वतरयकतवयकति दछरछ अपनजी सछतरयषपततिछ सन कतचछर सो लिछगथ फ सरनछ उससी चरर सछरमछह सहछ जछएगछ आदशाम सरछज र ऐसजी जसथभ सी सलपनछ भिजी नह स सी जछ ससजी

4 नतरयछभतरयस ससशाोधन एस भनछरर

नतरयछतरय सदगछ नह स हत न ह सरछज र हरनशाछ सब स शाभि और शाछसभरतरय होछ हत परततरयनस सरतरय सरछज र अनसथ फलि एस कतरोधजी शाकतवयकतितरयछस सछतरयमर रहजी हह न सभिजी रनषतरय सन समवतरय पछलिन र सहछतरयस बनजी हह ो सभिजी कतरोध पर उर आजी हह इसभलिए नतरयछतरय सछ एस रप ससरषम सछ भिजी हत सरछज चछहछ हत कस हछस नतरयछतरय सन भलिए सभिजी सोई खरछ न हो तरयछनजी न

ो वतरयकतवयकति कससजी दथ फसरन सन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सछ सछरर बनन न ह सोई उससन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सी जरजीन ततरयछर सरन तरयह आदशाम जसथभ हत वतरयहछर र सरछज र ससरषम सी जसथभतरयछस बनजी रहजी हह रछज सरछज कससजी सन भलिए भिजी तरयह ससभि नह स होछ कस ह चतबजीस रसटीन वतरयकतवयकति सन अभधसछर-ससरकर थछ समवतरयपछलिन सन परनररछ र लिगछ रहन इसभलिए वतरयकतवयकति सो अपनन अभधसछरखो और अजसत पर सससटी सन सरतरय आतररकछ अथ ससपकतषपतति सी सरकछ सन भलिए सरतरयछनसछर परभसछर सरनन सी थ फ टी दन द जछजी हत तरयह सछरछजजस गभकतभधतरयखो र ससशाोधन एस भनछरर सन ददरछन नतरयछतरय सी जसथभ सो दशाछमजी हत रछबटीम नॉजजस सन अनसछर वतरयकतवयकतिरछतर सो तरयह आजछद होजी हत कस ह अपनन अभधसछर ससपकतषपतति और जजीन सी रकछ सन भलिए आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर उपतरयवयकति बलिपरतरयोग सर ससन रगर तरयह धतरयछन रखन हए कस सससटी अथछ आसनन आपदछ सी जसथभ र दथ फसरखो सो भिजी ह अभधसछर उपलिलध हखोगन तरयकद lsquoसrsquo सो lsquoखrsquo दछरछ कसए गए दरछचरर सन नससछन उिछनछ पड़ा योगदछ हत ब lsquoसrsquo सो उससछ सरतरयछनसछर परभरोध सरनन थछ नससछन सी जसथभ र lsquoखrsquo सन कभपथ फभम सछ दछछ सरनन सछ पथ फरछ अभधसछर होगछ इससन बछजथ फद तरयकद lsquoखrsquo सछ दरछचरर बनछ रहछ हत ब lsquoसrsquo सो उसन सछनथ फन दछरछ अथछ सजीधन ह दरछचरर सन भलिए दसकडा सरनन सछ अभधसछर होगछ तरयन अभधसछर सछरछजजसछ सी नजीस हह थछ सभिजी सदसतरयखो सो बरछबर होन हह उपतरयमवयकति उदछहरर सी ह बछ सर ो तरयकद कससजी भिजी कर lsquoसrsquo lsquoखrsquo सन सछथ दरछचरर र भलिपत पछतरयछ जछछ हत ो lsquoखrsquo सो भिजी अभधसछर होगछ कस ह lsquoसrsquo सो दसकडा सर ससन और तरयकद उससन आचरर सन उससो कभ पहसचजी हत ो अपनजी कभपथ फभम सन भलिए दछछ सर ससन

नॉजजस सी खथ फबजी हत कस अपनन कतनचन र ह न सनलि रछन-वतरयहछर सी दबमलिछओस पर कतचछर सरछ हत बजलस रछनजीतरय ससतरछ सन दछतरयरन र उनसछ सरछधछन भिजी सझछछ हत अपनन सथ फकर कतनचन सछररतरयम सन ह जहछस अननस गसभिजीर रदखो सछ सरछधछन दनछ हत ह स स रदखो सो अनसलिझछ ह ोड़ा योगद जछछ हत वतरयकतवयकति सो अपनजी परछररकछ ससपकतषपतति रकछ सछ अभधसछर हत आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर ह अपनन ऊपर होनन छलिन कससजी भिजी परसछर सन हरलिन सछ परभसछर सर ससछ हत और तरयकद कससजी सन आचरर सन उससो नससछन पहसचछ हत ो उस नससछन सी भिरपछई सी दछनदछर भिजी सर ससछ हत रनषतरय सो तरयन अभधसछर सनस परसपरछग सरछजखो सो ोड़ा योगदसर परछतरयरायः सभिजी आधभनस सरछजखो र परछपत हह इससन बछजथ फद कतदछनखो सन एस गम सो नॉजजस सन अभ-वतरयकतवयकतिछद सोच सन आपकतषपतति हत तरयह आपकतषपतति असनलिन नॉजजस सन नह स लिगभिग सभिजी इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन हत उनह लिगछ हत कस ससपकतषपतति अभधसछर सो लिनसर वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ सरथमन सरन हए न इनजी आगन भनसलि जछन हह कस उससन कतचछरखो र वतरयकतवयकतिछद उनरवयकति और उचसखलि कदखनन लिगछ हत इससन भिजी इनसछर नह स कसतरयछ जछ ससछ कस परततरयनस वतरयकतवयकति सो अपनजी कभपथ फभम सी दछनदछर सछ अभधसछर हत लिनकसन कभपथ फभम सी सजीरछ कतरयछ हो इससो तरय सरनन सछ अभधसछर कससन होगछ कतरयछ सनलि उससो जजसन कभ पहसचजी हत तरयकद ह अपनजी कभ सछ बढ़-चढ़सर रथ फलतरयछससन सरछ हत ब कतरयछ होगछ ऐसन र तरयकद सरसछर

सछनथ फन सन रछधतरयर सन हसकनप सरजी हत ो कतरयछ उससछ परतरयछस वतरयकतवयकति-सछसततरय सन दछतरयरन र अनछशतरयस रछनछ जछएगछ ऐसन परशनखो पर परभकरकरितरयछ बह कतलिसब सन भरलि पछजी हत रछबटीम नॉजजस सी ओर सन अपरछध सन भलिए दथ फसरन सो दसकडा सरनन सछ सझछ पर बहखो सो आपकतषपतति हत उनसन अनसछर वतरयकतवयकति सो अपनन ह सर पर दसडा सनछनन सछ सोई अभधसछर नह स हत कतरयखोकस नससछन सी भिरपछई कसस सजीरछ स हो तरयकद तरयह उस वतरयकतवयकति पर ोड़ा योगद द जछए जजससछ नससछन हआ हत ो ह सह हत तरयछ गलि इससछ भनरमतरय सदन सरनगछ अभभितरयवयकति सो दसकडा सरनन सछ अभधसछर परभिछकत रनषतरय सो एसछएस नह स कदतरयछ जछछ ऐसन रछरलिखो र रछजतरय सी उपजसथभ जरर रछननन सन हछलिछसकस वतरयकतवयकति-सछसततरय सी भिछनछ सो िनस पहसच ससजी हत लिनकसन इससन सछथम सन शाजीभिथ फ हो एस वतरयकतवयकति दछरछ दथ फसरन सो हछभन पहसचछए जछनन सी ससभिछनछ र भिजी सरजी आजी हत तरयह ऐसछ रोड़ा योगद हत जहछस इचछ-सछसततरयछद सी सजीरछ सछफ नजर आनन लिगजी हत नॉजजस बड़ा योगदन परिरशर सन वतरयकतवयकतिरछतर सन ससपथ फरम सछसततरय सछ पक लिनछ हत कसस ससपकतषपतति सन ससरकर थछ सरसतरयछओस सन सजीधन भनछरर र इचछ-सछसततरयछद सी जो दबमलिछएस हह न थोड़ा योगदछ-सछ कतचछर सरनन पर सछरनन आ ह जछजी हह

रछबटीम नॉजजस नन सरछधछन पधिभ सी आलिोचनछ सी हत लिोगखो सन सरछधछन जटीछसर उसजी धनरछभशा सन पभलिस सो पोसनछ तरयह लिोगखो सी नतसभगमस सछधजीनछ पर डाछसछ डाछलिनछ हत लिनकसन शाछसन और सरसछर चलिछनन सन भलिए ो धन चछकहए नॉजजस इससन भलिए लिोगखो सो जछगरस सरनन सी बछ सरछ हत लिोगखो सो अपनन अभधसछरखो और समवतरयखो सछ बोध होगछ सछथ र तरयह कतशवछस होगछ कस उनसी सछधजीनछ अकणण रर हत सरछज र रहसर उनसी ससपकतषपतति और अभधसछरखो सो सोई खरछ नह स हत ो न सतरयस अनशाछभस होसर सछर सरगन लिनकसन सरछज र अनशाछसन और शाछसभ-वतरयसथछ बनछए रखनन सन अभरिरवयकति रछजतरय सन और भिजी दछभतरयत होन हह भशाकछ सछसरतरय ससससकभ अभभिरकछ जतसन बह सन रछरलिन हह जजनह बढ़छछ दननछ रछजतरय सछ पनजी समवतरय रछनछ जछछ हत उनसन भलिए धन सी आपथ फभम सहछस सन होगजी नॉजजस इससन भलिए दछन और सतजचस सहतरयोग सछ सरथमन सरछ हत तरयहछस नॉजजस और हछसपसम सन कतचछरखो र सरछनछ दनखजी जछ ससजी हत जॉन हछसपसम भिजी रछनछ थछ कस सरसछर सछ एसरछतर सछतरयम lsquoउपद आकद सन सरतरय लिोगखो सन जछन-रछलि सी रकछ सरनछ हतrsquo लिनकसन उपदकततरयखो पर सछबथ फ पछनन सन सरसछर सन पछस सरभच शाकतवयकति और अभधसछरखो सछ होनछ जरर हत छकस असर पड़ा योगदनन पर ह नतरयछतरयसछम सी भिथ फभरसछ भिजी भनभिछ ससन इन सब सछतरयरषो सन भलिए सरसछर सन पछस धन आनछ चछकहए हछसपसम सन अनसछर उपतरयवयकति ो तरयह हत कस सछनथ फन और वतरयसथछ सन भलिए सरसछर सो धन सी आपथ फभम नछगरिरसखो सन सतजचस सहतरयोग और दछन सी भिछनछ सन हो तरयकद सरछधछन सछ सहछरछ लिनजी हत ो सर-रछभशा सछ उपतरयोग सनलि सरछज र शाछसभ और सरकछ सन कतसछर सन भलिए कसतरयछ जछनछ चछकहए ह जोर दनसर सहछ हतmdashlsquoसरछज र सछनथ फन और वतरयसथछ सछतरयर रखनन सन अलिछछ कससजी और सछतरयम सन भलिए जनछ सन धन जटीछनन सछ सरसछर सो सोई अभधसछर नह स हतrsquo नॉजजस सछ नतरयछतरयदशामन एस आदशामछद उदछर हत एस भिछस रन

सछ समशाधिछछद सपनछ एस ऐसछ कतचछर जजसन रछनछछद सरतरय-सरतरय पर दनखन आए हह उससी स सजीरछएस हह अननस सरसतरयछएस ऐसजी हह जजनपर नॉजजस कतचछर सरनन सन बचछ हत इससन बछजथ फद उससन कतचछरखो र एस आदशाम रछनछछद सरछज सन गिन सछ सपनछ रदजथ फद हत सलि भरलिछसर इचछ-सछसततरयछद रनषतरय सन अभधसछर ससतरछ और एस आदशाम सरछज सन सपनन सो बह ह आसछन भिछषछ र दभनतरयछ सन सछरनन लिछछ हत नथछभनतरयलि बछसडानन सन शालदखो र lsquoइचछ-सछसततरयछद बह सरलि सपषट आसछन भिछषछ र भलिखछ हआ दशामन हत जजसन सरझनन सन भलिए कससजी कतशानष सनजीसी तरयोगतरयछ सी आशतरयसछ नह स हत तरयह जछनसछर परस और आनसददछतरयस पछि हतrsquo14

copy ओरपरसछशा सशतरयप

ससदभिछमनरकरिरजरसछ

1 To live honorably to harm no one to give to each his own Ulpianus in Digesta of Justinianus

Augustus 11101

2 The sovereign is not bound by the laws-Ulpianus Digesta 1331

3 Justice is the constant and perpetual will to render to every man his due Digesta 1110

4 Political theories past and present have traditionally been concerned with who should be the

master (usually the king the dictator or government bureaucracy) and who should be the slaves -John

Hospers What Libertarianism Is

5 No one is anyone else master and no one is anyone else slave Since I am the one to decide how my

life is to be conducted just as you decide about yours I have no right (even if I had the power) to

make you my slave and be your master nor have you the right to become the master by enslaving me

Slavery is forced servitude Ibid

6 Government should intervene only in a RETALIATORY situation The government must never

INITIATE an action to create a better world mdash it is not the business of government to make an

advance decision about what counts as benefit Through laws government can prohibit various

aggressive actions but it cannot require the bringing about of supposedly beneficial ones John

Hospers What Libertarianism Is

7 The state of Nature has a law of Nature to govern it- John Locke Second Treatise on Civil

Government

8 no one ought to harm another in his life liberty and or property-Ibid

9 justice to hold just in case rights are respected -Peter Vallentyne in Nozickrsquos Libertarian Theory of

Justice

10 a right is something for which one can demand or enforce compliancerdquo Nozick in Philosophical

Explanations 1981 p 499

11 a If one mixes what one owns with something that is unowned one thereby comes to own the

unowned thing

b Each person owns her own labor

c If one mixes onersquos labor with unowned land one thereby comes to own the land

12 No body could think himself injured by the drinking of another man though he took a good

drought who had a whole river of the same water left him to quench his thirst and the case of land and

water where there is enough of both is perfectly the same-John Locke Second Treatise of Civil

Government Chapter 5

13 Why should onersquos entitlement extend to the whole object rather than just to the added value

onersquos labor has produced- Nozick Anarchy State and Utopia p 175

14 ldquoLibertarianism is very simply and clearly written and requires no technical knowledge on the part of

the reader Enjoyable informative readingrdquo- Nathaniel Branden as quoted by John Hospers in

Libertarianism A Political Philosophy for Tomorrow

Page 20: इच्छा—स्वातंत्र्यवाद(Libertarianism)

रछजछ सो ससौपजी गई थजी सछ कतरोध सरन हए लिॉस नन lsquoसतकससडा कटीट ज आन गनमरटीrsquo र भलिखछ कस ईशवर सन सछरनन रछजछ और परजछ सन परशन उिछनन सछ सोई औभचततरय नह स हत उससन अनसछर पररछतरछ नन जरजीन सजीधन जनसछधछरर सो उससी सछरछनतरय दनखभिछलि सन भलिए ससौपजी थजी इसभलिए ह सछभरत सन परन हत परततरयनस वतरयकतवयकति सछ उसपर उनछ ह अभधसछर हत जजनछ कससजी दथ फसरन सछ हत कससजी वतरयकतवयकति दछरछ शानष सरछज सी रजजी सन बगतर परछसकभस ससपकतषपतति और सससछधनखो पर कससजी भिजी परसछर सी दछनदछर अतध सह जछएगजी ब रनषतरय सन बस र कतरयछ हत भिथ फ-उतपछद पर उससी दछनदछर सछ आधछर कतरयछ हो लिॉस सछ रछननछ हत कस रनषतरय परिरशर सन जरिरतरयन असछभरत तरयवयकति धरछ पर भनजजी अभधसछरिरछ सछ दछछ सर ससछ हत lsquoसतकससडा कटटी ज आन कद भसकतलि गनमरटीrsquo सन पछसचन अधतरयछतरय र ह सम दनछ हतmdash

1 तरयकद सोई वतरयकतवयकति अपनन सछभरत तरयवयकति स सो कससजी ऐसजी स र भरलिछछ हत जजससछ सोई सछरजी नह स हत ो ह स उस वतरयकतवयकति सी रछन लिजी जछजी हत2 परततरयनस रनषतरय सो अपनन शर पर पथ फरछ अभधसछर हत3 इसभलिए जब सोई वतरयकतवयकति अपनन शर सो जजससछ ह सछरजी हत असछभरत तरयवयकति

भिथ फभर सन तरयोग सरछ हत ो ह उसपर सछभरत परछपत सर लिनछ हत11

लिॉस सछ lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर ससपकतषपतति-अभधसछर सन पक र कदतरयछ गतरयछ तरयह सम दोषपथ फरम थछ चथ फसकस अनतरयछनतरय परछजरतरयखो सजग सी भिछसभ रनषतरय भिजी परसकभ सछ ह कहससछ हत इसभलिए शाोधन परिरशाोधन अथछ रपछसरर सन बहछनन वतरयकतवयकति दछरछ परछसकभस सससछधनखो पर जजन सरषो सन आधछर पर भनजजी अभधसछरिरछ सछ दछनदछर सी जछजी हत उसजी रह उनह स सरषो सन आधछर पर परछसकभस ससपदछ होनन सन सछरर रनषतरय पर भिजी परसकभ तरयछ सरछज सी दछनदछर ससभि हत उस असथछ र रनषतरय सी अकतसलि ससतरछ सी अधछररछ खटीछई र पड़ा योगद ससजी हत इन सभरतरयखो सन बछजथ फद लिॉस सछ कतचछर आधभनस इचछ-सछसततरयछद कतदछनखो सो आसकतषम सरछ हत सतरयस नॉजजस नन भिजी शर-सजमरशर सन कतचछर सो दोषपथ फरम रछनछ थछ हछलिछसकस ह उससछ सछथमस कतसलप दननन र असरथम रहछ थछ नॉजजस सन अनसछर lsquoशर-सजमरशरrsquo सन भसधिछस सी सरजोर हत कस इस आधछर पर हए ससपकतषपतति असरर पर सछभरत सी सजीरछ सन बछरन र िोस सरछधछन नह स दनछ उदछहरर सन भलिए रछन लिजीजजए रसगलिगरह सी तरयछतरछ पर भनसलिछ तरयछतरजी उस गरह पर उरनन र सछरतरयछब हो जछछ हत रसगलि सी सह पर उरनन सन बछद ह उस सथलि सी सफछई सरछ हत लिसबन परिरशर सन बछद ह उस सथलि सो सछफ और सरलि सरनन र सछरतरयछब हो जछछ हत अब तरयकद रसगलिगरह पर उरनन छलिछ ह पहलिछ असरिरक तरयछतरजी हत ो सछलि उिछ हत कस शर-सजमरशर सन भसधिछस सन अनसछर उससछ कसनजी भिथ फभर पर अभधसछर होगछ कतरयछ पथ फरछ रसगलि गरह उससछ रछन भलितरयछ जछनछ चछकहए अथछ सनलि ह सथलि जजनछ उसनन सछफ कसतरयछ हत नॉजजस इस परशन सो तरयह स ोड़ा योगद दनछ हत उषपततिर नह स दनछ उससी ओर एस सझछ तरयह भिजी आछ हत कस lsquoशर-सजमरशरrsquo सन कतचछर सो ह

कसनछरन सर अभधसछरिरछ सी सरसतरयछ पर वतरयकतवयकतिरछतर सी रदजथ फदगजी थछ उससी रथ फलिभिथ फ आशतरयसछ सो धतरयछन र रख उपतरयोभगछछद दकतषटसोर सन कतचछर कसतरयछ जछए

आगन बढ़नन सन पहलिन उभच होगछ कस उस सरसतरयछ पर कतचछर सर भलितरयछ जछए जजससछ हरनन ऊपर उललिनख कसतरयछ हत तरयछनजी असछभरततरयवयकति तरयछनजी नतसभगमस ससपदछ पर भनजजी अभधसछरिरछ सो कसस परसछर परिरभिछकतष कसतरयछ जछए उससन गजीसरर सछ आधछर कतरयछ हो lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर वतरयकतवयकति सी ससपकतषपतति कसनजी और कसस सजीरछ स उभच हत स कतदछन इसन सजीरछह न रछनन हह उनसन अनसछर तरयह रनषतरय पर हत कस अपनजी तरयोगतरयछ और सछररतरयम सन बलि पर ह असछभरततरयवयकति सओस सन जजनन बड़ा योगदन कहससन पर दछछ िखोस ससछ हत ह उससछ अभधसछर हतmdashजो उससो भरलिनछ ह चछकहए लिनकसन उनसन आगन भिजी वतरयछहछरिरस सरसतरयछएस सर नह स हत lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर रनषतरय जजस ससपकतषपतति पर अपनजी दछनदछर परस सरनछ चछहछ हत ससभि हत उससन पहलिन सन ह लिोग उससछ कससजी ओर रप र उपतरयोग सर चसन हखो उदछहरर सन भलिए एस कससछन जसगलि सो सछफ सर उससो खनजी लिछतरयस बनछछ हत ह सछफ सी गई जरजीन पर अपनन सछभरत सछ दछछ भिजी सरछ हत लिनकसन कससछन जरजीन सो उपतरयोग र लिछनन छलिछ असनलिछ पहलिछ वतरयकतवयकति नह स हत तरयह पथ फर रह ससभि हत कस उससन पहलिन भिजी स लिोग उससछ उपतरयोग सर चसन हखो गछस सन आसपछस खछलिजी पड़ा योगद जरजीन सछ उपतरयोग लिोग पशाओस सो बछसधनन उपलिन थछपनन सन भलिए सरन हह बछद र उस जरजीन पर सोई वतरयकतवयकति रर बनछ लिनछ हत अथछ खनजी तरयछ स और सरनन लिगछ हत तरयकद परथर उपतरयोग ह सछभरत सी शाम हत ो बछद र जजसनन उस जरजीन पर गकह-भनरछमर कसतरयछ हत उससछ अभधसछर अतध रछनछ जछनछ चछकहए कसस अतध सहन जछनन सी बछ ब स भनरछधछर हत जब स कस बछसी लिोगखो सो उससन सोई आपकतषपतति न हो तरयकद ह सरछज दछरछ रछनतरय चलिन हत ो ऐसन ससपकतषपतति अभधसछर सो रछनतरयछ दननजी होगजी हछलिछसकस तरयह भिजी ससभिछनछ हत कस उस ससपकतषपतति अभधसछर सन शानष लिोगखो सो सोई भशासछतरय न हो कसस हरनशाछ ह उनह सोई भशासछतरय तरयछ नससछन न होगछ तरयह सहनछ बह ह सकिन हत तरयह भिजी ससभि हत कस उस सलजन सन सनलि ससबसभध वतरयकतवयकति सो लिछभि हो जबकस बछसी गछस छलिखो सो नससछन उिछनछ पड़ा योगद रहछ हो कतरयछ उस असथछ र भिजी उस वतरयकतवयकति सन ससपकतषपतति परछभधसछर सो तध रछनछ जछएगछ इस सम सन बछद सरछधछन सन भलिए नॉजजस पनरायः लिॉस सी ओर दनखनन लिगछ हत और लिॉस ऐसन ससपकतषपतति परछभधसछर सो जजससन दथ फसरखो सो हछभन पहसचनन सी ससभिछनछ हो इस शाम सन सछथ सजीसकभ दनछ हत कस दथ फसरखो सन भलिए भिजी शनषठ और पतरयछमपत कहससछ ोड़ा योगद कदतरयछ जछनछ चछकहएmdash

lsquoबहजी नद सन पछनजी पजी लिननन सन कससजी सो नससछन पहसच ससछ हत इससी सोई सलपनछ भिजी नह स सर ससछ भिलिन कससजी नन उससन आससि जलि कतपतरयछ हो कतरयखोकस नद तसजी सी तसजी हछस होगजी दोनखो सी पतरयछस बझछनन सन भलिए पतरयछमपत तरयकद बछ दोनखो सन भलिए िीस-िछस पतरयछमपत रछतरछ र उपलिलध भिथ फभर सन बछरन र भिजी सह जछ ससजी हतrsquo12 नॉजजस सन अनसछर असछभरततरयवयकति

ससपकतषपतति पर अभधसछर दशाछमनन सन भलिए लिॉस सन उपतरयमवयकति परभबसध सछ पछलिन कसतरयछ जछनछ चछकहए हछलिछसकस इस सम र इनजी खछभरतरयछस हह कस सतरयस नॉजजस ह उससन ससषट नह स हो पछछ अपनन सम सो आगन बढ़छछ हआ ह भलिखछ हत lsquoकससजी भिजी वतरयकतवयकति सछ सछभरत उससन अभधस भिलिछ कतरयखो हो जजनछ उसनन कससजी पदछथम सी रथ फलतरयषपततिछ सो बढ़छनन र तरयोगदछन कदतरयछ हतrsquo13 असभर भनषसषम पर पहसचनन सन पहलिन ह जसथभ सी पथ फर वतरयछखतरयछ सरछ हत सोई वतरयकतवयकति कससजी स सछ सछभरत हछभसलि सरनन सन भलिए अपनछ शर कतरयखो लिगछछ हत शाछतरयद इसभलिए कस उससन पछस सनलि उससछ शर हत उसजी सन रछधतरयर सन ह अपनजी उपतरयोभगछ दशाछम ससछ हत जब सोई वतरयकतवयकति असछभरततरयवयकति स पर अपनछ शर लिगछछ हत जो उससछ शर उस स पर छ जछछ हत उससछ परभिछ स पर सपषट झलिसनन लिगछ हत शर सन पचछ स िीस पहलिन जतसजी नह स रहजी शर सछ तरयह परसछर दथ फसरखो सन रसछबलिन स पर शभरस सी दछनदछर सो पषट सरछ हत लिनकसन शर सछ सरप कतरयछ हो कतरयछ कससजी भिजी परसछर सन शर सन स पर दछनदछर सर पछनछ नतभस होगछ नॉजजस इस एस उदछहरर सन रछधतरयर सन सपषट सरछ हत lsquoरछन लिजीजजए रनरन हछथ र टीरछटीर सन सथ फप सन भिर एस सनन हत उस सनन सो रह तरयकद सरद सी लिहरखो पर बहछ दथ फस ो सथ फप सन सर सरद र द थ फर स फतलि जछएसगन कतरयछ उससन आधछर पर सरद सन उनन कहससन पर जहछस स टीरछटीर सथ फप सन सर फतलिन हह रह अपनन सछभरत सछ दछछ सर ससछ हथ फस जछकहर हत तरयह रथ फखमछपथ फरम बछ होगजीrsquo इससन बछद ह भनषसषम पर आछ हत कस ह शर सछभरत कदलिछनन र सहछतरयस हत जजससन स सन रथ फलतरय र ककतधि होजी हत ह अपनजी और सरछज सी नजरखो र अभधस रथ फलतरयछन होछ हो तरयह एस रहतपथ फरम भनषसषम हत जो जजीन सन उदनशतरय थछ सरछज र रनषतरय सी उपतरयोभगछ सन भलिए रछगमदशामस सछ सछर सरछ हत सोई सछतरयम जो सनलि वतरयकतवयकति कतशानष सन भलिए रथ फलतरयछन हत बछसी लिोगखो सन भलिए वतरयथम बजलस नससछनदनह ो उससछ सससछर र उससछ छसकतस रथ फलतरय शाथ फनतरय हत उदछहरर सन भलिए उपतरयमवयकति उदछहरर र ऐसछ हो ससछ हत कस टीरछटीर सथ फप सो पछनजी पर बहछनछ कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए खनलि हो उसन उससन खशाजी भरलिजी हो लिनकसन तरयकद उससन सरद र कससजी परसछर सछ परदथ फषर फतलिछ हत ो उससछ नससछन पथ फरन सरछज सो होगछ जछकहर हत कस वतरयकतवयकति सछ शर-उतपछद न सनलि उससन भलिए बजलस बछसी सरछज उपतरयोगजी होनछ चछकहए भिजी वतरयकतवयकति सी उसपर दछनदछर तध रछनजी जछएगजी शर सछ ससछरछतरस उपतरयोग अपनन सछथ-सछथ दथ फसरखो सछ भिजी भिलिछ दनखनछ ह सतछभधसछर सी पहलिजी और आजखर शाम हत

3 नतरयछतरयससग असरर

नतरयछतरयससग असरर ससपकतषपतति पर ससपथ फरम सछभरत सी जसथभ सो दशाछमछ हत सरछज र ससपकतषपतति असरर सन भनसकषट रप भिजी परचभलि हह उदछहरर सन भलिए स वतरयकतवयकति चोर सर दथ फसरन सन धन सो रर लिन आन हह स ऐसन लिोग भिजी हह जो इससन भलिए धोखछदड़ा योगद जतसन आसछन कसस हनतरय रछसन सछ चतरयन सरन हह इससन ससपकतषपतति असरिर होसर उनसन सलजन र चलिजी जछजी हत लिनकसन

उसपर नतरयछभतरयस दछनदछर ससभि नह स हत चोर तरयह सहसर कस उसनन ससपकतषपतति ससचतरय सन भलिए चोर सछ सहछरछ भलितरयछ हत उसपर अपनजी दछनदछर नह स सर ससछ न ह सोई धोखनबछज वतरयकतवयकति दथ फसरखो सन सछथ लि-परपसच सन आधछर पर जटीछई गई ससपकतषपतति सो अपनछ बनछ ससछ हत इसजी परसछर तरयकद सोई ससपकतषपतति सछ सछरजी हत रगर उससन असरर सन भलिए ततरयछर नह स हत उससी असहरभ सन बछजथ फद तरयकद उसन ससपकतषपतति-असरर हन बछधतरय कसतरयछ जछछ हत ो उस असथछ र भिलिन ह असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हो सछरजी सन इचछ-कतरधि स सन असरर सो नतरयछभतरयस नह स सहछ जछ ससछ तरयकद उस स सन वतरयछपस लिोसकह जड़ा योगदन हह थछ असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हत ब भिजी वतरयकतवयकति सो उस असरर सन भलिए रछजजी सरनछ नतरयछतरय-भिछनछ सन अनसछर अपनजक होगछ ऐसन रछजतरय र जो नतरयछतरय-रछगम पर होनन सी दछनदछर सरछ हत असरर हन तध परकरकरितरयछ सछ पछलिन सरनछ जरर हत दनसछर ससपकतषपतति पर सछभरत सन असरर सन भलिए आशतरयस हत कस उसन सनचछपथ फमस तध नतरयछतरय-समर परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन ससपनन कसतरयछ जछए तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी ससपकतषपतति तरयछ सससछधन पर अभधसछर रखछ हत उससछ अभधसछर कतभधसमर थछ सरछज दछरछ रछनतरय हत भिजी ह उससो कससजी दथ फसरन सो असरिर सरनन सछ अभधसछर भिजी रखछ हत शभरस सन रछरलिन र तरयकद सोई शभरस कससजी सछतरयम सो सनचछपथ फमस सरनन सन भलिए ततरयछर नह स हत ब उससी रजजी सन कतबनछ सछतरयम सरनन सन भलिए बछधतरय कसतरयछ जछनछ इस कतचछरधछरछ सन असगम अरछनतरय हत

एस जसथभ तरयह भिजी हो ससजी हत कस सोई वतरयकतवयकति अपनन सछभरततरयवयकति स सो नतरयछभतरयस परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन कससजी वतरयकतवयकति सो असरिर सरनछ चछहछ हो कसस दथ फसरछ वतरयकतवयकति उसन लिननन सन भलिए ततरयछर न हो नॉजजस जोर दनसर सहछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी तधछ हन दछछ सी सहरभ अभनछतरयम हत लिनकसन लिननन छलिन सी सहरभ तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी दछन तरयछ उपहछर सो लिननछ न चछहन ब इस जसथभ सो ह पथ फर रह सपषट नह स सर पछछ लिनकसन ह जोर दनसर सहछ हत कस रकरिनछ सो उस असर पर उपजसथ अशतरय होनछ चछकहए रदन सो सहरभ सछ पतरयछमतरय रछनन हए ह इस भनरमतरय पर पहसचछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी परकरकरितरयछ सन ददरछन रकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयछनजी सोई वतरयकतवयकति सहन कस उसनन ससपकतषपतति सछ सनचछपथ फमस असरर कसतरयछ हत रगर ससबसभध वतरयकतवयकति उसन सजीसछर सरनन सन इनसछर सर दन ब असरर सी परकरकरितरयछ सो अपथ फरम रछनछ जछएगछ दथ फसरन शालदखो र असरर-परकरकरितरयछ सो भिलिजी-भिछसभ ससपनन होनन सन भलिए रकरिनछ सन सछथ-सछथ कतरकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयह सछतरयम दोनखो सन कहखो सो धतरयछन र रखसर शाछसभपथ फमस और कतभधसमर ढसग सन कसतरयछ जछनछ चछकहए नॉजजस सन अनसछर जो शात कससजी स सन अजमन पर लिछगथ फ होजी हह ह शात उससी कतबरकरिी तरयछ अनतरय कससजी असरर पर भिजी लिछगथ फ होजी हह उदछहरर सन भलिए तरयकद कससजी शाम सन अधजीन कससजी सो दभनतरयछ र सह स सन भिजी पनतरयजलि लिननन सन परभबसभध सर कदतरयछ हत ो इस भनतरयर सी पथ फछमपनकछ और शाम सन अनसछर उस वतरयकतवयकति सन भलिए पनतरयजलि सी कतबरकरिी भिजी सछभिछकतस रप सन परभबसभध होगजी दथ फसरन शालदखो र तरयकद कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए सोई स भनकतषधि रछन लिजी गई हत ो उससन

उपतरयोग सी थ फ टी उस वतरयकतवयकति सो कससजी भिजी परसछर सन नह स द जछ ससजी स सथछनखो पर हर नॉजजस सो असपषट और धसधलिछ पछन हह सकतशानष सन सछभरत सो लिनसर तरयह दछछ परछतरयरायः कसतरयछ जछछ हत कस उसर सभिजी अभधसछर पथ फरम असररजीतरय हह लिनकसन तरयह सोचछ-कतचछरछ सततरय नह स हत ऐसन अननस उदछहरर खोजन जछ ससन हह जजससन अनसछर वतरयकतवयकति सन पछस कससजी स सो अपनन पछस रखनन सछ अभधसछर हो कसस उससन असरर सछ अभधसछर उससन पछस न हो रसलिन कसरछतरयन सछ रसछन जजसर वतरयकतवयकति रह ससछ हत उसपर अपनन छतसछभलिस सलजन सी दछनदछर सर ससछ हत अपनन सछररतरयम सन अनसछर उससी ररमर सजछटी आकद पर धनरछभशा भिजी खचम सर ससछ हत कसस उसन बनचनछ उससन अभधसछर कनतर सन बछहर होछ हत आशातरय हत कस तरयकद वतरयकतवयकति सछ ससपथ फरम सछभरत कससजी स पर हत भिजी उसन उस स सो बनचनन अथछ इचछनसछर असरिर सरनन सन छजजब अभधसछर परछपत हखोगन एस रह सन ह स उससी दछस सन सरछन होगजी उससन बछरन र ससपथ फरम भनरमतरय लिननन सछ अभधसछर उससछ सछरजी होनन सन सछरर उससन पछस रछनछ जछएगछ कससजी सो अनछभधसछर बनचनछ अथछ तध सछरजी सी इचछ सन कतबनछ स सछ रथ फलतरय चसछए बगतर उसन अपनन सछभरत र लिननछ अनतभस एस सछभरत सन भसधिछस सछ उललिसरन हत दथ फसरन शालदखो र स सछ ससपथ फरम सछभरत परछपत सरनन सन भलिए स सन मरछन सछरजी सी सहरभ जटीछनछ कफर उससछ उपतरयवयकति रथ फलतरय चसछनछ आशतरयस हत इनर सन एस भिजी अभिछ अथछ आसभशास कतचलिन सन भिजी ससपथ फरम सछभरत खरन र पड़ा योगद ससछ हत नतरयछतरय सी रछसग हत कस स सछ असरर ससपथ फरम सछभरत सन ससपथ फरम सछभरत सन भलिए हो तरयकद सोई सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रखतरय उदनशतरय स-कतशानष पर ससपथ फरम सछभरत सी रकछ सरनछ अथछ सछभरत सो बढ़छछ दननछ अथछ उससन भलिए परभिछजी सोभशाशा सरनछ हत उस असथछ र सतजचस दछसत सरसतरयछ हो ससजी हत इसपर तरयकद सोई तरयह सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रथ फलि उदनशतरय सनलि सछतरयषपततिछ सो बचछए रखनन सी सछतरयद हत ब भिजी ह गलिजी पर हत उदछहरर सन भलिए अपनन परिरछर सी जररखो सो पथ फरछ सरनन सन भलिए सोच-सरझसर खद सी बोलिजी लिगछनछ खद सी नजीलिछरजी पर उर आनछmdashसनलि सछतरयषपततिछ सी सछतरयद रछनजी जछएगजी हछलिछसकस इस रह सन कससजी वतरयकतवयकति दछरछ अपनजी सछतरयषपततिछ सन कतचछर सो लिछगथ फ सरनछ उससी चरर सछरमछह सहछ जछएगछ आदशाम सरछज र ऐसजी जसथभ सी सलपनछ भिजी नह स सी जछ ससजी

4 नतरयछभतरयस ससशाोधन एस भनछरर

नतरयछतरय सदगछ नह स हत न ह सरछज र हरनशाछ सब स शाभि और शाछसभरतरय होछ हत परततरयनस सरतरय सरछज र अनसथ फलि एस कतरोधजी शाकतवयकतितरयछस सछतरयमर रहजी हह न सभिजी रनषतरय सन समवतरय पछलिन र सहछतरयस बनजी हह ो सभिजी कतरोध पर उर आजी हह इसभलिए नतरयछतरय सछ एस रप ससरषम सछ भिजी हत सरछज चछहछ हत कस हछस नतरयछतरय सन भलिए सभिजी सोई खरछ न हो तरयछनजी न

ो वतरयकतवयकति कससजी दथ फसरन सन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सछ सछरर बनन न ह सोई उससन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सी जरजीन ततरयछर सरन तरयह आदशाम जसथभ हत वतरयहछर र सरछज र ससरषम सी जसथभतरयछस बनजी रहजी हह रछज सरछज कससजी सन भलिए भिजी तरयह ससभि नह स होछ कस ह चतबजीस रसटीन वतरयकतवयकति सन अभधसछर-ससरकर थछ समवतरयपछलिन सन परनररछ र लिगछ रहन इसभलिए वतरयकतवयकति सो अपनन अभधसछरखो और अजसत पर सससटी सन सरतरय आतररकछ अथ ससपकतषपतति सी सरकछ सन भलिए सरतरयछनसछर परभसछर सरनन सी थ फ टी दन द जछजी हत तरयह सछरछजजस गभकतभधतरयखो र ससशाोधन एस भनछरर सन ददरछन नतरयछतरय सी जसथभ सो दशाछमजी हत रछबटीम नॉजजस सन अनसछर वतरयकतवयकतिरछतर सो तरयह आजछद होजी हत कस ह अपनन अभधसछर ससपकतषपतति और जजीन सी रकछ सन भलिए आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर उपतरयवयकति बलिपरतरयोग सर ससन रगर तरयह धतरयछन रखन हए कस सससटी अथछ आसनन आपदछ सी जसथभ र दथ फसरखो सो भिजी ह अभधसछर उपलिलध हखोगन तरयकद lsquoसrsquo सो lsquoखrsquo दछरछ कसए गए दरछचरर सन नससछन उिछनछ पड़ा योगदछ हत ब lsquoसrsquo सो उससछ सरतरयछनसछर परभरोध सरनन थछ नससछन सी जसथभ र lsquoखrsquo सन कभपथ फभम सछ दछछ सरनन सछ पथ फरछ अभधसछर होगछ इससन बछजथ फद तरयकद lsquoखrsquo सछ दरछचरर बनछ रहछ हत ब lsquoसrsquo सो उसन सछनथ फन दछरछ अथछ सजीधन ह दरछचरर सन भलिए दसकडा सरनन सछ अभधसछर होगछ तरयन अभधसछर सछरछजजसछ सी नजीस हह थछ सभिजी सदसतरयखो सो बरछबर होन हह उपतरयमवयकति उदछहरर सी ह बछ सर ो तरयकद कससजी भिजी कर lsquoसrsquo lsquoखrsquo सन सछथ दरछचरर र भलिपत पछतरयछ जछछ हत ो lsquoखrsquo सो भिजी अभधसछर होगछ कस ह lsquoसrsquo सो दसकडा सर ससन और तरयकद उससन आचरर सन उससो कभ पहसचजी हत ो अपनजी कभपथ फभम सन भलिए दछछ सर ससन

नॉजजस सी खथ फबजी हत कस अपनन कतनचन र ह न सनलि रछन-वतरयहछर सी दबमलिछओस पर कतचछर सरछ हत बजलस रछनजीतरय ससतरछ सन दछतरयरन र उनसछ सरछधछन भिजी सझछछ हत अपनन सथ फकर कतनचन सछररतरयम सन ह जहछस अननस गसभिजीर रदखो सछ सरछधछन दनछ हत ह स स रदखो सो अनसलिझछ ह ोड़ा योगद जछछ हत वतरयकतवयकति सो अपनजी परछररकछ ससपकतषपतति रकछ सछ अभधसछर हत आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर ह अपनन ऊपर होनन छलिन कससजी भिजी परसछर सन हरलिन सछ परभसछर सर ससछ हत और तरयकद कससजी सन आचरर सन उससो नससछन पहसचछ हत ो उस नससछन सी भिरपछई सी दछनदछर भिजी सर ससछ हत रनषतरय सो तरयन अभधसछर सनस परसपरछग सरछजखो सो ोड़ा योगदसर परछतरयरायः सभिजी आधभनस सरछजखो र परछपत हह इससन बछजथ फद कतदछनखो सन एस गम सो नॉजजस सन अभ-वतरयकतवयकतिछद सोच सन आपकतषपतति हत तरयह आपकतषपतति असनलिन नॉजजस सन नह स लिगभिग सभिजी इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन हत उनह लिगछ हत कस ससपकतषपतति अभधसछर सो लिनसर वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ सरथमन सरन हए न इनजी आगन भनसलि जछन हह कस उससन कतचछरखो र वतरयकतवयकतिछद उनरवयकति और उचसखलि कदखनन लिगछ हत इससन भिजी इनसछर नह स कसतरयछ जछ ससछ कस परततरयनस वतरयकतवयकति सो अपनजी कभपथ फभम सी दछनदछर सछ अभधसछर हत लिनकसन कभपथ फभम सी सजीरछ कतरयछ हो इससो तरय सरनन सछ अभधसछर कससन होगछ कतरयछ सनलि उससो जजसन कभ पहसचजी हत तरयकद ह अपनजी कभ सछ बढ़-चढ़सर रथ फलतरयछससन सरछ हत ब कतरयछ होगछ ऐसन र तरयकद सरसछर

सछनथ फन सन रछधतरयर सन हसकनप सरजी हत ो कतरयछ उससछ परतरयछस वतरयकतवयकति-सछसततरय सन दछतरयरन र अनछशतरयस रछनछ जछएगछ ऐसन परशनखो पर परभकरकरितरयछ बह कतलिसब सन भरलि पछजी हत रछबटीम नॉजजस सी ओर सन अपरछध सन भलिए दथ फसरन सो दसकडा सरनन सछ सझछ पर बहखो सो आपकतषपतति हत उनसन अनसछर वतरयकतवयकति सो अपनन ह सर पर दसडा सनछनन सछ सोई अभधसछर नह स हत कतरयखोकस नससछन सी भिरपछई कसस सजीरछ स हो तरयकद तरयह उस वतरयकतवयकति पर ोड़ा योगद द जछए जजससछ नससछन हआ हत ो ह सह हत तरयछ गलि इससछ भनरमतरय सदन सरनगछ अभभितरयवयकति सो दसकडा सरनन सछ अभधसछर परभिछकत रनषतरय सो एसछएस नह स कदतरयछ जछछ ऐसन रछरलिखो र रछजतरय सी उपजसथभ जरर रछननन सन हछलिछसकस वतरयकतवयकति-सछसततरय सी भिछनछ सो िनस पहसच ससजी हत लिनकसन इससन सछथम सन शाजीभिथ फ हो एस वतरयकतवयकति दछरछ दथ फसरन सो हछभन पहसचछए जछनन सी ससभिछनछ र भिजी सरजी आजी हत तरयह ऐसछ रोड़ा योगद हत जहछस इचछ-सछसततरयछद सी सजीरछ सछफ नजर आनन लिगजी हत नॉजजस बड़ा योगदन परिरशर सन वतरयकतवयकतिरछतर सन ससपथ फरम सछसततरय सछ पक लिनछ हत कसस ससपकतषपतति सन ससरकर थछ सरसतरयछओस सन सजीधन भनछरर र इचछ-सछसततरयछद सी जो दबमलिछएस हह न थोड़ा योगदछ-सछ कतचछर सरनन पर सछरनन आ ह जछजी हह

रछबटीम नॉजजस नन सरछधछन पधिभ सी आलिोचनछ सी हत लिोगखो सन सरछधछन जटीछसर उसजी धनरछभशा सन पभलिस सो पोसनछ तरयह लिोगखो सी नतसभगमस सछधजीनछ पर डाछसछ डाछलिनछ हत लिनकसन शाछसन और सरसछर चलिछनन सन भलिए ो धन चछकहए नॉजजस इससन भलिए लिोगखो सो जछगरस सरनन सी बछ सरछ हत लिोगखो सो अपनन अभधसछरखो और समवतरयखो सछ बोध होगछ सछथ र तरयह कतशवछस होगछ कस उनसी सछधजीनछ अकणण रर हत सरछज र रहसर उनसी ससपकतषपतति और अभधसछरखो सो सोई खरछ नह स हत ो न सतरयस अनशाछभस होसर सछर सरगन लिनकसन सरछज र अनशाछसन और शाछसभ-वतरयसथछ बनछए रखनन सन अभरिरवयकति रछजतरय सन और भिजी दछभतरयत होन हह भशाकछ सछसरतरय ससससकभ अभभिरकछ जतसन बह सन रछरलिन हह जजनह बढ़छछ दननछ रछजतरय सछ पनजी समवतरय रछनछ जछछ हत उनसन भलिए धन सी आपथ फभम सहछस सन होगजी नॉजजस इससन भलिए दछन और सतजचस सहतरयोग सछ सरथमन सरछ हत तरयहछस नॉजजस और हछसपसम सन कतचछरखो र सरछनछ दनखजी जछ ससजी हत जॉन हछसपसम भिजी रछनछ थछ कस सरसछर सछ एसरछतर सछतरयम lsquoउपद आकद सन सरतरय लिोगखो सन जछन-रछलि सी रकछ सरनछ हतrsquo लिनकसन उपदकततरयखो पर सछबथ फ पछनन सन सरसछर सन पछस सरभच शाकतवयकति और अभधसछरखो सछ होनछ जरर हत छकस असर पड़ा योगदनन पर ह नतरयछतरयसछम सी भिथ फभरसछ भिजी भनभिछ ससन इन सब सछतरयरषो सन भलिए सरसछर सन पछस धन आनछ चछकहए हछसपसम सन अनसछर उपतरयवयकति ो तरयह हत कस सछनथ फन और वतरयसथछ सन भलिए सरसछर सो धन सी आपथ फभम नछगरिरसखो सन सतजचस सहतरयोग और दछन सी भिछनछ सन हो तरयकद सरछधछन सछ सहछरछ लिनजी हत ो सर-रछभशा सछ उपतरयोग सनलि सरछज र शाछसभ और सरकछ सन कतसछर सन भलिए कसतरयछ जछनछ चछकहए ह जोर दनसर सहछ हतmdashlsquoसरछज र सछनथ फन और वतरयसथछ सछतरयर रखनन सन अलिछछ कससजी और सछतरयम सन भलिए जनछ सन धन जटीछनन सछ सरसछर सो सोई अभधसछर नह स हतrsquo नॉजजस सछ नतरयछतरयदशामन एस आदशामछद उदछर हत एस भिछस रन

सछ समशाधिछछद सपनछ एस ऐसछ कतचछर जजसन रछनछछद सरतरय-सरतरय पर दनखन आए हह उससी स सजीरछएस हह अननस सरसतरयछएस ऐसजी हह जजनपर नॉजजस कतचछर सरनन सन बचछ हत इससन बछजथ फद उससन कतचछरखो र एस आदशाम रछनछछद सरछज सन गिन सछ सपनछ रदजथ फद हत सलि भरलिछसर इचछ-सछसततरयछद रनषतरय सन अभधसछर ससतरछ और एस आदशाम सरछज सन सपनन सो बह ह आसछन भिछषछ र दभनतरयछ सन सछरनन लिछछ हत नथछभनतरयलि बछसडानन सन शालदखो र lsquoइचछ-सछसततरयछद बह सरलि सपषट आसछन भिछषछ र भलिखछ हआ दशामन हत जजसन सरझनन सन भलिए कससजी कतशानष सनजीसी तरयोगतरयछ सी आशतरयसछ नह स हत तरयह जछनसछर परस और आनसददछतरयस पछि हतrsquo14

copy ओरपरसछशा सशतरयप

ससदभिछमनरकरिरजरसछ

1 To live honorably to harm no one to give to each his own Ulpianus in Digesta of Justinianus

Augustus 11101

2 The sovereign is not bound by the laws-Ulpianus Digesta 1331

3 Justice is the constant and perpetual will to render to every man his due Digesta 1110

4 Political theories past and present have traditionally been concerned with who should be the

master (usually the king the dictator or government bureaucracy) and who should be the slaves -John

Hospers What Libertarianism Is

5 No one is anyone else master and no one is anyone else slave Since I am the one to decide how my

life is to be conducted just as you decide about yours I have no right (even if I had the power) to

make you my slave and be your master nor have you the right to become the master by enslaving me

Slavery is forced servitude Ibid

6 Government should intervene only in a RETALIATORY situation The government must never

INITIATE an action to create a better world mdash it is not the business of government to make an

advance decision about what counts as benefit Through laws government can prohibit various

aggressive actions but it cannot require the bringing about of supposedly beneficial ones John

Hospers What Libertarianism Is

7 The state of Nature has a law of Nature to govern it- John Locke Second Treatise on Civil

Government

8 no one ought to harm another in his life liberty and or property-Ibid

9 justice to hold just in case rights are respected -Peter Vallentyne in Nozickrsquos Libertarian Theory of

Justice

10 a right is something for which one can demand or enforce compliancerdquo Nozick in Philosophical

Explanations 1981 p 499

11 a If one mixes what one owns with something that is unowned one thereby comes to own the

unowned thing

b Each person owns her own labor

c If one mixes onersquos labor with unowned land one thereby comes to own the land

12 No body could think himself injured by the drinking of another man though he took a good

drought who had a whole river of the same water left him to quench his thirst and the case of land and

water where there is enough of both is perfectly the same-John Locke Second Treatise of Civil

Government Chapter 5

13 Why should onersquos entitlement extend to the whole object rather than just to the added value

onersquos labor has produced- Nozick Anarchy State and Utopia p 175

14 ldquoLibertarianism is very simply and clearly written and requires no technical knowledge on the part of

the reader Enjoyable informative readingrdquo- Nathaniel Branden as quoted by John Hospers in

Libertarianism A Political Philosophy for Tomorrow

Page 21: इच्छा—स्वातंत्र्यवाद(Libertarianism)

कसनछरन सर अभधसछरिरछ सी सरसतरयछ पर वतरयकतवयकतिरछतर सी रदजथ फदगजी थछ उससी रथ फलिभिथ फ आशतरयसछ सो धतरयछन र रख उपतरयोभगछछद दकतषटसोर सन कतचछर कसतरयछ जछए

आगन बढ़नन सन पहलिन उभच होगछ कस उस सरसतरयछ पर कतचछर सर भलितरयछ जछए जजससछ हरनन ऊपर उललिनख कसतरयछ हत तरयछनजी असछभरततरयवयकति तरयछनजी नतसभगमस ससपदछ पर भनजजी अभधसछरिरछ सो कसस परसछर परिरभिछकतष कसतरयछ जछए उससन गजीसरर सछ आधछर कतरयछ हो lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर वतरयकतवयकति सी ससपकतषपतति कसनजी और कसस सजीरछ स उभच हत स कतदछन इसन सजीरछह न रछनन हह उनसन अनसछर तरयह रनषतरय पर हत कस अपनजी तरयोगतरयछ और सछररतरयम सन बलि पर ह असछभरततरयवयकति सओस सन जजनन बड़ा योगदन कहससन पर दछछ िखोस ससछ हत ह उससछ अभधसछर हतmdashजो उससो भरलिनछ ह चछकहए लिनकसन उनसन आगन भिजी वतरयछहछरिरस सरसतरयछएस सर नह स हत lsquoशर-सजमरशरrsquo सन आधछर पर रनषतरय जजस ससपकतषपतति पर अपनजी दछनदछर परस सरनछ चछहछ हत ससभि हत उससन पहलिन सन ह लिोग उससछ कससजी ओर रप र उपतरयोग सर चसन हखो उदछहरर सन भलिए एस कससछन जसगलि सो सछफ सर उससो खनजी लिछतरयस बनछछ हत ह सछफ सी गई जरजीन पर अपनन सछभरत सछ दछछ भिजी सरछ हत लिनकसन कससछन जरजीन सो उपतरयोग र लिछनन छलिछ असनलिछ पहलिछ वतरयकतवयकति नह स हत तरयह पथ फर रह ससभि हत कस उससन पहलिन भिजी स लिोग उससछ उपतरयोग सर चसन हखो गछस सन आसपछस खछलिजी पड़ा योगद जरजीन सछ उपतरयोग लिोग पशाओस सो बछसधनन उपलिन थछपनन सन भलिए सरन हह बछद र उस जरजीन पर सोई वतरयकतवयकति रर बनछ लिनछ हत अथछ खनजी तरयछ स और सरनन लिगछ हत तरयकद परथर उपतरयोग ह सछभरत सी शाम हत ो बछद र जजसनन उस जरजीन पर गकह-भनरछमर कसतरयछ हत उससछ अभधसछर अतध रछनछ जछनछ चछकहए कसस अतध सहन जछनन सी बछ ब स भनरछधछर हत जब स कस बछसी लिोगखो सो उससन सोई आपकतषपतति न हो तरयकद ह सरछज दछरछ रछनतरय चलिन हत ो ऐसन ससपकतषपतति अभधसछर सो रछनतरयछ दननजी होगजी हछलिछसकस तरयह भिजी ससभिछनछ हत कस उस ससपकतषपतति अभधसछर सन शानष लिोगखो सो सोई भशासछतरय न हो कसस हरनशाछ ह उनह सोई भशासछतरय तरयछ नससछन न होगछ तरयह सहनछ बह ह सकिन हत तरयह भिजी ससभि हत कस उस सलजन सन सनलि ससबसभध वतरयकतवयकति सो लिछभि हो जबकस बछसी गछस छलिखो सो नससछन उिछनछ पड़ा योगद रहछ हो कतरयछ उस असथछ र भिजी उस वतरयकतवयकति सन ससपकतषपतति परछभधसछर सो तध रछनछ जछएगछ इस सम सन बछद सरछधछन सन भलिए नॉजजस पनरायः लिॉस सी ओर दनखनन लिगछ हत और लिॉस ऐसन ससपकतषपतति परछभधसछर सो जजससन दथ फसरखो सो हछभन पहसचनन सी ससभिछनछ हो इस शाम सन सछथ सजीसकभ दनछ हत कस दथ फसरखो सन भलिए भिजी शनषठ और पतरयछमपत कहससछ ोड़ा योगद कदतरयछ जछनछ चछकहएmdash

lsquoबहजी नद सन पछनजी पजी लिननन सन कससजी सो नससछन पहसच ससछ हत इससी सोई सलपनछ भिजी नह स सर ससछ भिलिन कससजी नन उससन आससि जलि कतपतरयछ हो कतरयखोकस नद तसजी सी तसजी हछस होगजी दोनखो सी पतरयछस बझछनन सन भलिए पतरयछमपत तरयकद बछ दोनखो सन भलिए िीस-िछस पतरयछमपत रछतरछ र उपलिलध भिथ फभर सन बछरन र भिजी सह जछ ससजी हतrsquo12 नॉजजस सन अनसछर असछभरततरयवयकति

ससपकतषपतति पर अभधसछर दशाछमनन सन भलिए लिॉस सन उपतरयमवयकति परभबसध सछ पछलिन कसतरयछ जछनछ चछकहए हछलिछसकस इस सम र इनजी खछभरतरयछस हह कस सतरयस नॉजजस ह उससन ससषट नह स हो पछछ अपनन सम सो आगन बढ़छछ हआ ह भलिखछ हत lsquoकससजी भिजी वतरयकतवयकति सछ सछभरत उससन अभधस भिलिछ कतरयखो हो जजनछ उसनन कससजी पदछथम सी रथ फलतरयषपततिछ सो बढ़छनन र तरयोगदछन कदतरयछ हतrsquo13 असभर भनषसषम पर पहसचनन सन पहलिन ह जसथभ सी पथ फर वतरयछखतरयछ सरछ हत सोई वतरयकतवयकति कससजी स सछ सछभरत हछभसलि सरनन सन भलिए अपनछ शर कतरयखो लिगछछ हत शाछतरयद इसभलिए कस उससन पछस सनलि उससछ शर हत उसजी सन रछधतरयर सन ह अपनजी उपतरयोभगछ दशाछम ससछ हत जब सोई वतरयकतवयकति असछभरततरयवयकति स पर अपनछ शर लिगछछ हत जो उससछ शर उस स पर छ जछछ हत उससछ परभिछ स पर सपषट झलिसनन लिगछ हत शर सन पचछ स िीस पहलिन जतसजी नह स रहजी शर सछ तरयह परसछर दथ फसरखो सन रसछबलिन स पर शभरस सी दछनदछर सो पषट सरछ हत लिनकसन शर सछ सरप कतरयछ हो कतरयछ कससजी भिजी परसछर सन शर सन स पर दछनदछर सर पछनछ नतभस होगछ नॉजजस इस एस उदछहरर सन रछधतरयर सन सपषट सरछ हत lsquoरछन लिजीजजए रनरन हछथ र टीरछटीर सन सथ फप सन भिर एस सनन हत उस सनन सो रह तरयकद सरद सी लिहरखो पर बहछ दथ फस ो सथ फप सन सर सरद र द थ फर स फतलि जछएसगन कतरयछ उससन आधछर पर सरद सन उनन कहससन पर जहछस स टीरछटीर सथ फप सन सर फतलिन हह रह अपनन सछभरत सछ दछछ सर ससछ हथ फस जछकहर हत तरयह रथ फखमछपथ फरम बछ होगजीrsquo इससन बछद ह भनषसषम पर आछ हत कस ह शर सछभरत कदलिछनन र सहछतरयस हत जजससन स सन रथ फलतरय र ककतधि होजी हत ह अपनजी और सरछज सी नजरखो र अभधस रथ फलतरयछन होछ हो तरयह एस रहतपथ फरम भनषसषम हत जो जजीन सन उदनशतरय थछ सरछज र रनषतरय सी उपतरयोभगछ सन भलिए रछगमदशामस सछ सछर सरछ हत सोई सछतरयम जो सनलि वतरयकतवयकति कतशानष सन भलिए रथ फलतरयछन हत बछसी लिोगखो सन भलिए वतरयथम बजलस नससछनदनह ो उससछ सससछर र उससछ छसकतस रथ फलतरय शाथ फनतरय हत उदछहरर सन भलिए उपतरयमवयकति उदछहरर र ऐसछ हो ससछ हत कस टीरछटीर सथ फप सो पछनजी पर बहछनछ कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए खनलि हो उसन उससन खशाजी भरलिजी हो लिनकसन तरयकद उससन सरद र कससजी परसछर सछ परदथ फषर फतलिछ हत ो उससछ नससछन पथ फरन सरछज सो होगछ जछकहर हत कस वतरयकतवयकति सछ शर-उतपछद न सनलि उससन भलिए बजलस बछसी सरछज उपतरयोगजी होनछ चछकहए भिजी वतरयकतवयकति सी उसपर दछनदछर तध रछनजी जछएगजी शर सछ ससछरछतरस उपतरयोग अपनन सछथ-सछथ दथ फसरखो सछ भिजी भिलिछ दनखनछ ह सतछभधसछर सी पहलिजी और आजखर शाम हत

3 नतरयछतरयससग असरर

नतरयछतरयससग असरर ससपकतषपतति पर ससपथ फरम सछभरत सी जसथभ सो दशाछमछ हत सरछज र ससपकतषपतति असरर सन भनसकषट रप भिजी परचभलि हह उदछहरर सन भलिए स वतरयकतवयकति चोर सर दथ फसरन सन धन सो रर लिन आन हह स ऐसन लिोग भिजी हह जो इससन भलिए धोखछदड़ा योगद जतसन आसछन कसस हनतरय रछसन सछ चतरयन सरन हह इससन ससपकतषपतति असरिर होसर उनसन सलजन र चलिजी जछजी हत लिनकसन

उसपर नतरयछभतरयस दछनदछर ससभि नह स हत चोर तरयह सहसर कस उसनन ससपकतषपतति ससचतरय सन भलिए चोर सछ सहछरछ भलितरयछ हत उसपर अपनजी दछनदछर नह स सर ससछ न ह सोई धोखनबछज वतरयकतवयकति दथ फसरखो सन सछथ लि-परपसच सन आधछर पर जटीछई गई ससपकतषपतति सो अपनछ बनछ ससछ हत इसजी परसछर तरयकद सोई ससपकतषपतति सछ सछरजी हत रगर उससन असरर सन भलिए ततरयछर नह स हत उससी असहरभ सन बछजथ फद तरयकद उसन ससपकतषपतति-असरर हन बछधतरय कसतरयछ जछछ हत ो उस असथछ र भिलिन ह असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हो सछरजी सन इचछ-कतरधि स सन असरर सो नतरयछभतरयस नह स सहछ जछ ससछ तरयकद उस स सन वतरयछपस लिोसकह जड़ा योगदन हह थछ असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हत ब भिजी वतरयकतवयकति सो उस असरर सन भलिए रछजजी सरनछ नतरयछतरय-भिछनछ सन अनसछर अपनजक होगछ ऐसन रछजतरय र जो नतरयछतरय-रछगम पर होनन सी दछनदछर सरछ हत असरर हन तध परकरकरितरयछ सछ पछलिन सरनछ जरर हत दनसछर ससपकतषपतति पर सछभरत सन असरर सन भलिए आशतरयस हत कस उसन सनचछपथ फमस तध नतरयछतरय-समर परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन ससपनन कसतरयछ जछए तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी ससपकतषपतति तरयछ सससछधन पर अभधसछर रखछ हत उससछ अभधसछर कतभधसमर थछ सरछज दछरछ रछनतरय हत भिजी ह उससो कससजी दथ फसरन सो असरिर सरनन सछ अभधसछर भिजी रखछ हत शभरस सन रछरलिन र तरयकद सोई शभरस कससजी सछतरयम सो सनचछपथ फमस सरनन सन भलिए ततरयछर नह स हत ब उससी रजजी सन कतबनछ सछतरयम सरनन सन भलिए बछधतरय कसतरयछ जछनछ इस कतचछरधछरछ सन असगम अरछनतरय हत

एस जसथभ तरयह भिजी हो ससजी हत कस सोई वतरयकतवयकति अपनन सछभरततरयवयकति स सो नतरयछभतरयस परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन कससजी वतरयकतवयकति सो असरिर सरनछ चछहछ हो कसस दथ फसरछ वतरयकतवयकति उसन लिननन सन भलिए ततरयछर न हो नॉजजस जोर दनसर सहछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी तधछ हन दछछ सी सहरभ अभनछतरयम हत लिनकसन लिननन छलिन सी सहरभ तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी दछन तरयछ उपहछर सो लिननछ न चछहन ब इस जसथभ सो ह पथ फर रह सपषट नह स सर पछछ लिनकसन ह जोर दनसर सहछ हत कस रकरिनछ सो उस असर पर उपजसथ अशतरय होनछ चछकहए रदन सो सहरभ सछ पतरयछमतरय रछनन हए ह इस भनरमतरय पर पहसचछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी परकरकरितरयछ सन ददरछन रकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयछनजी सोई वतरयकतवयकति सहन कस उसनन ससपकतषपतति सछ सनचछपथ फमस असरर कसतरयछ हत रगर ससबसभध वतरयकतवयकति उसन सजीसछर सरनन सन इनसछर सर दन ब असरर सी परकरकरितरयछ सो अपथ फरम रछनछ जछएगछ दथ फसरन शालदखो र असरर-परकरकरितरयछ सो भिलिजी-भिछसभ ससपनन होनन सन भलिए रकरिनछ सन सछथ-सछथ कतरकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयह सछतरयम दोनखो सन कहखो सो धतरयछन र रखसर शाछसभपथ फमस और कतभधसमर ढसग सन कसतरयछ जछनछ चछकहए नॉजजस सन अनसछर जो शात कससजी स सन अजमन पर लिछगथ फ होजी हह ह शात उससी कतबरकरिी तरयछ अनतरय कससजी असरर पर भिजी लिछगथ फ होजी हह उदछहरर सन भलिए तरयकद कससजी शाम सन अधजीन कससजी सो दभनतरयछ र सह स सन भिजी पनतरयजलि लिननन सन परभबसभध सर कदतरयछ हत ो इस भनतरयर सी पथ फछमपनकछ और शाम सन अनसछर उस वतरयकतवयकति सन भलिए पनतरयजलि सी कतबरकरिी भिजी सछभिछकतस रप सन परभबसभध होगजी दथ फसरन शालदखो र तरयकद कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए सोई स भनकतषधि रछन लिजी गई हत ो उससन

उपतरयोग सी थ फ टी उस वतरयकतवयकति सो कससजी भिजी परसछर सन नह स द जछ ससजी स सथछनखो पर हर नॉजजस सो असपषट और धसधलिछ पछन हह सकतशानष सन सछभरत सो लिनसर तरयह दछछ परछतरयरायः कसतरयछ जछछ हत कस उसर सभिजी अभधसछर पथ फरम असररजीतरय हह लिनकसन तरयह सोचछ-कतचछरछ सततरय नह स हत ऐसन अननस उदछहरर खोजन जछ ससन हह जजससन अनसछर वतरयकतवयकति सन पछस कससजी स सो अपनन पछस रखनन सछ अभधसछर हो कसस उससन असरर सछ अभधसछर उससन पछस न हो रसलिन कसरछतरयन सछ रसछन जजसर वतरयकतवयकति रह ससछ हत उसपर अपनन छतसछभलिस सलजन सी दछनदछर सर ससछ हत अपनन सछररतरयम सन अनसछर उससी ररमर सजछटी आकद पर धनरछभशा भिजी खचम सर ससछ हत कसस उसन बनचनछ उससन अभधसछर कनतर सन बछहर होछ हत आशातरय हत कस तरयकद वतरयकतवयकति सछ ससपथ फरम सछभरत कससजी स पर हत भिजी उसन उस स सो बनचनन अथछ इचछनसछर असरिर सरनन सन छजजब अभधसछर परछपत हखोगन एस रह सन ह स उससी दछस सन सरछन होगजी उससन बछरन र ससपथ फरम भनरमतरय लिननन सछ अभधसछर उससछ सछरजी होनन सन सछरर उससन पछस रछनछ जछएगछ कससजी सो अनछभधसछर बनचनछ अथछ तध सछरजी सी इचछ सन कतबनछ स सछ रथ फलतरय चसछए बगतर उसन अपनन सछभरत र लिननछ अनतभस एस सछभरत सन भसधिछस सछ उललिसरन हत दथ फसरन शालदखो र स सछ ससपथ फरम सछभरत परछपत सरनन सन भलिए स सन मरछन सछरजी सी सहरभ जटीछनछ कफर उससछ उपतरयवयकति रथ फलतरय चसछनछ आशतरयस हत इनर सन एस भिजी अभिछ अथछ आसभशास कतचलिन सन भिजी ससपथ फरम सछभरत खरन र पड़ा योगद ससछ हत नतरयछतरय सी रछसग हत कस स सछ असरर ससपथ फरम सछभरत सन ससपथ फरम सछभरत सन भलिए हो तरयकद सोई सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रखतरय उदनशतरय स-कतशानष पर ससपथ फरम सछभरत सी रकछ सरनछ अथछ सछभरत सो बढ़छछ दननछ अथछ उससन भलिए परभिछजी सोभशाशा सरनछ हत उस असथछ र सतजचस दछसत सरसतरयछ हो ससजी हत इसपर तरयकद सोई तरयह सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रथ फलि उदनशतरय सनलि सछतरयषपततिछ सो बचछए रखनन सी सछतरयद हत ब भिजी ह गलिजी पर हत उदछहरर सन भलिए अपनन परिरछर सी जररखो सो पथ फरछ सरनन सन भलिए सोच-सरझसर खद सी बोलिजी लिगछनछ खद सी नजीलिछरजी पर उर आनछmdashसनलि सछतरयषपततिछ सी सछतरयद रछनजी जछएगजी हछलिछसकस इस रह सन कससजी वतरयकतवयकति दछरछ अपनजी सछतरयषपततिछ सन कतचछर सो लिछगथ फ सरनछ उससी चरर सछरमछह सहछ जछएगछ आदशाम सरछज र ऐसजी जसथभ सी सलपनछ भिजी नह स सी जछ ससजी

4 नतरयछभतरयस ससशाोधन एस भनछरर

नतरयछतरय सदगछ नह स हत न ह सरछज र हरनशाछ सब स शाभि और शाछसभरतरय होछ हत परततरयनस सरतरय सरछज र अनसथ फलि एस कतरोधजी शाकतवयकतितरयछस सछतरयमर रहजी हह न सभिजी रनषतरय सन समवतरय पछलिन र सहछतरयस बनजी हह ो सभिजी कतरोध पर उर आजी हह इसभलिए नतरयछतरय सछ एस रप ससरषम सछ भिजी हत सरछज चछहछ हत कस हछस नतरयछतरय सन भलिए सभिजी सोई खरछ न हो तरयछनजी न

ो वतरयकतवयकति कससजी दथ फसरन सन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सछ सछरर बनन न ह सोई उससन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सी जरजीन ततरयछर सरन तरयह आदशाम जसथभ हत वतरयहछर र सरछज र ससरषम सी जसथभतरयछस बनजी रहजी हह रछज सरछज कससजी सन भलिए भिजी तरयह ससभि नह स होछ कस ह चतबजीस रसटीन वतरयकतवयकति सन अभधसछर-ससरकर थछ समवतरयपछलिन सन परनररछ र लिगछ रहन इसभलिए वतरयकतवयकति सो अपनन अभधसछरखो और अजसत पर सससटी सन सरतरय आतररकछ अथ ससपकतषपतति सी सरकछ सन भलिए सरतरयछनसछर परभसछर सरनन सी थ फ टी दन द जछजी हत तरयह सछरछजजस गभकतभधतरयखो र ससशाोधन एस भनछरर सन ददरछन नतरयछतरय सी जसथभ सो दशाछमजी हत रछबटीम नॉजजस सन अनसछर वतरयकतवयकतिरछतर सो तरयह आजछद होजी हत कस ह अपनन अभधसछर ससपकतषपतति और जजीन सी रकछ सन भलिए आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर उपतरयवयकति बलिपरतरयोग सर ससन रगर तरयह धतरयछन रखन हए कस सससटी अथछ आसनन आपदछ सी जसथभ र दथ फसरखो सो भिजी ह अभधसछर उपलिलध हखोगन तरयकद lsquoसrsquo सो lsquoखrsquo दछरछ कसए गए दरछचरर सन नससछन उिछनछ पड़ा योगदछ हत ब lsquoसrsquo सो उससछ सरतरयछनसछर परभरोध सरनन थछ नससछन सी जसथभ र lsquoखrsquo सन कभपथ फभम सछ दछछ सरनन सछ पथ फरछ अभधसछर होगछ इससन बछजथ फद तरयकद lsquoखrsquo सछ दरछचरर बनछ रहछ हत ब lsquoसrsquo सो उसन सछनथ फन दछरछ अथछ सजीधन ह दरछचरर सन भलिए दसकडा सरनन सछ अभधसछर होगछ तरयन अभधसछर सछरछजजसछ सी नजीस हह थछ सभिजी सदसतरयखो सो बरछबर होन हह उपतरयमवयकति उदछहरर सी ह बछ सर ो तरयकद कससजी भिजी कर lsquoसrsquo lsquoखrsquo सन सछथ दरछचरर र भलिपत पछतरयछ जछछ हत ो lsquoखrsquo सो भिजी अभधसछर होगछ कस ह lsquoसrsquo सो दसकडा सर ससन और तरयकद उससन आचरर सन उससो कभ पहसचजी हत ो अपनजी कभपथ फभम सन भलिए दछछ सर ससन

नॉजजस सी खथ फबजी हत कस अपनन कतनचन र ह न सनलि रछन-वतरयहछर सी दबमलिछओस पर कतचछर सरछ हत बजलस रछनजीतरय ससतरछ सन दछतरयरन र उनसछ सरछधछन भिजी सझछछ हत अपनन सथ फकर कतनचन सछररतरयम सन ह जहछस अननस गसभिजीर रदखो सछ सरछधछन दनछ हत ह स स रदखो सो अनसलिझछ ह ोड़ा योगद जछछ हत वतरयकतवयकति सो अपनजी परछररकछ ससपकतषपतति रकछ सछ अभधसछर हत आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर ह अपनन ऊपर होनन छलिन कससजी भिजी परसछर सन हरलिन सछ परभसछर सर ससछ हत और तरयकद कससजी सन आचरर सन उससो नससछन पहसचछ हत ो उस नससछन सी भिरपछई सी दछनदछर भिजी सर ससछ हत रनषतरय सो तरयन अभधसछर सनस परसपरछग सरछजखो सो ोड़ा योगदसर परछतरयरायः सभिजी आधभनस सरछजखो र परछपत हह इससन बछजथ फद कतदछनखो सन एस गम सो नॉजजस सन अभ-वतरयकतवयकतिछद सोच सन आपकतषपतति हत तरयह आपकतषपतति असनलिन नॉजजस सन नह स लिगभिग सभिजी इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन हत उनह लिगछ हत कस ससपकतषपतति अभधसछर सो लिनसर वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ सरथमन सरन हए न इनजी आगन भनसलि जछन हह कस उससन कतचछरखो र वतरयकतवयकतिछद उनरवयकति और उचसखलि कदखनन लिगछ हत इससन भिजी इनसछर नह स कसतरयछ जछ ससछ कस परततरयनस वतरयकतवयकति सो अपनजी कभपथ फभम सी दछनदछर सछ अभधसछर हत लिनकसन कभपथ फभम सी सजीरछ कतरयछ हो इससो तरय सरनन सछ अभधसछर कससन होगछ कतरयछ सनलि उससो जजसन कभ पहसचजी हत तरयकद ह अपनजी कभ सछ बढ़-चढ़सर रथ फलतरयछससन सरछ हत ब कतरयछ होगछ ऐसन र तरयकद सरसछर

सछनथ फन सन रछधतरयर सन हसकनप सरजी हत ो कतरयछ उससछ परतरयछस वतरयकतवयकति-सछसततरय सन दछतरयरन र अनछशतरयस रछनछ जछएगछ ऐसन परशनखो पर परभकरकरितरयछ बह कतलिसब सन भरलि पछजी हत रछबटीम नॉजजस सी ओर सन अपरछध सन भलिए दथ फसरन सो दसकडा सरनन सछ सझछ पर बहखो सो आपकतषपतति हत उनसन अनसछर वतरयकतवयकति सो अपनन ह सर पर दसडा सनछनन सछ सोई अभधसछर नह स हत कतरयखोकस नससछन सी भिरपछई कसस सजीरछ स हो तरयकद तरयह उस वतरयकतवयकति पर ोड़ा योगद द जछए जजससछ नससछन हआ हत ो ह सह हत तरयछ गलि इससछ भनरमतरय सदन सरनगछ अभभितरयवयकति सो दसकडा सरनन सछ अभधसछर परभिछकत रनषतरय सो एसछएस नह स कदतरयछ जछछ ऐसन रछरलिखो र रछजतरय सी उपजसथभ जरर रछननन सन हछलिछसकस वतरयकतवयकति-सछसततरय सी भिछनछ सो िनस पहसच ससजी हत लिनकसन इससन सछथम सन शाजीभिथ फ हो एस वतरयकतवयकति दछरछ दथ फसरन सो हछभन पहसचछए जछनन सी ससभिछनछ र भिजी सरजी आजी हत तरयह ऐसछ रोड़ा योगद हत जहछस इचछ-सछसततरयछद सी सजीरछ सछफ नजर आनन लिगजी हत नॉजजस बड़ा योगदन परिरशर सन वतरयकतवयकतिरछतर सन ससपथ फरम सछसततरय सछ पक लिनछ हत कसस ससपकतषपतति सन ससरकर थछ सरसतरयछओस सन सजीधन भनछरर र इचछ-सछसततरयछद सी जो दबमलिछएस हह न थोड़ा योगदछ-सछ कतचछर सरनन पर सछरनन आ ह जछजी हह

रछबटीम नॉजजस नन सरछधछन पधिभ सी आलिोचनछ सी हत लिोगखो सन सरछधछन जटीछसर उसजी धनरछभशा सन पभलिस सो पोसनछ तरयह लिोगखो सी नतसभगमस सछधजीनछ पर डाछसछ डाछलिनछ हत लिनकसन शाछसन और सरसछर चलिछनन सन भलिए ो धन चछकहए नॉजजस इससन भलिए लिोगखो सो जछगरस सरनन सी बछ सरछ हत लिोगखो सो अपनन अभधसछरखो और समवतरयखो सछ बोध होगछ सछथ र तरयह कतशवछस होगछ कस उनसी सछधजीनछ अकणण रर हत सरछज र रहसर उनसी ससपकतषपतति और अभधसछरखो सो सोई खरछ नह स हत ो न सतरयस अनशाछभस होसर सछर सरगन लिनकसन सरछज र अनशाछसन और शाछसभ-वतरयसथछ बनछए रखनन सन अभरिरवयकति रछजतरय सन और भिजी दछभतरयत होन हह भशाकछ सछसरतरय ससससकभ अभभिरकछ जतसन बह सन रछरलिन हह जजनह बढ़छछ दननछ रछजतरय सछ पनजी समवतरय रछनछ जछछ हत उनसन भलिए धन सी आपथ फभम सहछस सन होगजी नॉजजस इससन भलिए दछन और सतजचस सहतरयोग सछ सरथमन सरछ हत तरयहछस नॉजजस और हछसपसम सन कतचछरखो र सरछनछ दनखजी जछ ससजी हत जॉन हछसपसम भिजी रछनछ थछ कस सरसछर सछ एसरछतर सछतरयम lsquoउपद आकद सन सरतरय लिोगखो सन जछन-रछलि सी रकछ सरनछ हतrsquo लिनकसन उपदकततरयखो पर सछबथ फ पछनन सन सरसछर सन पछस सरभच शाकतवयकति और अभधसछरखो सछ होनछ जरर हत छकस असर पड़ा योगदनन पर ह नतरयछतरयसछम सी भिथ फभरसछ भिजी भनभिछ ससन इन सब सछतरयरषो सन भलिए सरसछर सन पछस धन आनछ चछकहए हछसपसम सन अनसछर उपतरयवयकति ो तरयह हत कस सछनथ फन और वतरयसथछ सन भलिए सरसछर सो धन सी आपथ फभम नछगरिरसखो सन सतजचस सहतरयोग और दछन सी भिछनछ सन हो तरयकद सरछधछन सछ सहछरछ लिनजी हत ो सर-रछभशा सछ उपतरयोग सनलि सरछज र शाछसभ और सरकछ सन कतसछर सन भलिए कसतरयछ जछनछ चछकहए ह जोर दनसर सहछ हतmdashlsquoसरछज र सछनथ फन और वतरयसथछ सछतरयर रखनन सन अलिछछ कससजी और सछतरयम सन भलिए जनछ सन धन जटीछनन सछ सरसछर सो सोई अभधसछर नह स हतrsquo नॉजजस सछ नतरयछतरयदशामन एस आदशामछद उदछर हत एस भिछस रन

सछ समशाधिछछद सपनछ एस ऐसछ कतचछर जजसन रछनछछद सरतरय-सरतरय पर दनखन आए हह उससी स सजीरछएस हह अननस सरसतरयछएस ऐसजी हह जजनपर नॉजजस कतचछर सरनन सन बचछ हत इससन बछजथ फद उससन कतचछरखो र एस आदशाम रछनछछद सरछज सन गिन सछ सपनछ रदजथ फद हत सलि भरलिछसर इचछ-सछसततरयछद रनषतरय सन अभधसछर ससतरछ और एस आदशाम सरछज सन सपनन सो बह ह आसछन भिछषछ र दभनतरयछ सन सछरनन लिछछ हत नथछभनतरयलि बछसडानन सन शालदखो र lsquoइचछ-सछसततरयछद बह सरलि सपषट आसछन भिछषछ र भलिखछ हआ दशामन हत जजसन सरझनन सन भलिए कससजी कतशानष सनजीसी तरयोगतरयछ सी आशतरयसछ नह स हत तरयह जछनसछर परस और आनसददछतरयस पछि हतrsquo14

copy ओरपरसछशा सशतरयप

ससदभिछमनरकरिरजरसछ

1 To live honorably to harm no one to give to each his own Ulpianus in Digesta of Justinianus

Augustus 11101

2 The sovereign is not bound by the laws-Ulpianus Digesta 1331

3 Justice is the constant and perpetual will to render to every man his due Digesta 1110

4 Political theories past and present have traditionally been concerned with who should be the

master (usually the king the dictator or government bureaucracy) and who should be the slaves -John

Hospers What Libertarianism Is

5 No one is anyone else master and no one is anyone else slave Since I am the one to decide how my

life is to be conducted just as you decide about yours I have no right (even if I had the power) to

make you my slave and be your master nor have you the right to become the master by enslaving me

Slavery is forced servitude Ibid

6 Government should intervene only in a RETALIATORY situation The government must never

INITIATE an action to create a better world mdash it is not the business of government to make an

advance decision about what counts as benefit Through laws government can prohibit various

aggressive actions but it cannot require the bringing about of supposedly beneficial ones John

Hospers What Libertarianism Is

7 The state of Nature has a law of Nature to govern it- John Locke Second Treatise on Civil

Government

8 no one ought to harm another in his life liberty and or property-Ibid

9 justice to hold just in case rights are respected -Peter Vallentyne in Nozickrsquos Libertarian Theory of

Justice

10 a right is something for which one can demand or enforce compliancerdquo Nozick in Philosophical

Explanations 1981 p 499

11 a If one mixes what one owns with something that is unowned one thereby comes to own the

unowned thing

b Each person owns her own labor

c If one mixes onersquos labor with unowned land one thereby comes to own the land

12 No body could think himself injured by the drinking of another man though he took a good

drought who had a whole river of the same water left him to quench his thirst and the case of land and

water where there is enough of both is perfectly the same-John Locke Second Treatise of Civil

Government Chapter 5

13 Why should onersquos entitlement extend to the whole object rather than just to the added value

onersquos labor has produced- Nozick Anarchy State and Utopia p 175

14 ldquoLibertarianism is very simply and clearly written and requires no technical knowledge on the part of

the reader Enjoyable informative readingrdquo- Nathaniel Branden as quoted by John Hospers in

Libertarianism A Political Philosophy for Tomorrow

Page 22: इच्छा—स्वातंत्र्यवाद(Libertarianism)

ससपकतषपतति पर अभधसछर दशाछमनन सन भलिए लिॉस सन उपतरयमवयकति परभबसध सछ पछलिन कसतरयछ जछनछ चछकहए हछलिछसकस इस सम र इनजी खछभरतरयछस हह कस सतरयस नॉजजस ह उससन ससषट नह स हो पछछ अपनन सम सो आगन बढ़छछ हआ ह भलिखछ हत lsquoकससजी भिजी वतरयकतवयकति सछ सछभरत उससन अभधस भिलिछ कतरयखो हो जजनछ उसनन कससजी पदछथम सी रथ फलतरयषपततिछ सो बढ़छनन र तरयोगदछन कदतरयछ हतrsquo13 असभर भनषसषम पर पहसचनन सन पहलिन ह जसथभ सी पथ फर वतरयछखतरयछ सरछ हत सोई वतरयकतवयकति कससजी स सछ सछभरत हछभसलि सरनन सन भलिए अपनछ शर कतरयखो लिगछछ हत शाछतरयद इसभलिए कस उससन पछस सनलि उससछ शर हत उसजी सन रछधतरयर सन ह अपनजी उपतरयोभगछ दशाछम ससछ हत जब सोई वतरयकतवयकति असछभरततरयवयकति स पर अपनछ शर लिगछछ हत जो उससछ शर उस स पर छ जछछ हत उससछ परभिछ स पर सपषट झलिसनन लिगछ हत शर सन पचछ स िीस पहलिन जतसजी नह स रहजी शर सछ तरयह परसछर दथ फसरखो सन रसछबलिन स पर शभरस सी दछनदछर सो पषट सरछ हत लिनकसन शर सछ सरप कतरयछ हो कतरयछ कससजी भिजी परसछर सन शर सन स पर दछनदछर सर पछनछ नतभस होगछ नॉजजस इस एस उदछहरर सन रछधतरयर सन सपषट सरछ हत lsquoरछन लिजीजजए रनरन हछथ र टीरछटीर सन सथ फप सन भिर एस सनन हत उस सनन सो रह तरयकद सरद सी लिहरखो पर बहछ दथ फस ो सथ फप सन सर सरद र द थ फर स फतलि जछएसगन कतरयछ उससन आधछर पर सरद सन उनन कहससन पर जहछस स टीरछटीर सथ फप सन सर फतलिन हह रह अपनन सछभरत सछ दछछ सर ससछ हथ फस जछकहर हत तरयह रथ फखमछपथ फरम बछ होगजीrsquo इससन बछद ह भनषसषम पर आछ हत कस ह शर सछभरत कदलिछनन र सहछतरयस हत जजससन स सन रथ फलतरय र ककतधि होजी हत ह अपनजी और सरछज सी नजरखो र अभधस रथ फलतरयछन होछ हो तरयह एस रहतपथ फरम भनषसषम हत जो जजीन सन उदनशतरय थछ सरछज र रनषतरय सी उपतरयोभगछ सन भलिए रछगमदशामस सछ सछर सरछ हत सोई सछतरयम जो सनलि वतरयकतवयकति कतशानष सन भलिए रथ फलतरयछन हत बछसी लिोगखो सन भलिए वतरयथम बजलस नससछनदनह ो उससछ सससछर र उससछ छसकतस रथ फलतरय शाथ फनतरय हत उदछहरर सन भलिए उपतरयमवयकति उदछहरर र ऐसछ हो ससछ हत कस टीरछटीर सथ फप सो पछनजी पर बहछनछ कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए खनलि हो उसन उससन खशाजी भरलिजी हो लिनकसन तरयकद उससन सरद र कससजी परसछर सछ परदथ फषर फतलिछ हत ो उससछ नससछन पथ फरन सरछज सो होगछ जछकहर हत कस वतरयकतवयकति सछ शर-उतपछद न सनलि उससन भलिए बजलस बछसी सरछज उपतरयोगजी होनछ चछकहए भिजी वतरयकतवयकति सी उसपर दछनदछर तध रछनजी जछएगजी शर सछ ससछरछतरस उपतरयोग अपनन सछथ-सछथ दथ फसरखो सछ भिजी भिलिछ दनखनछ ह सतछभधसछर सी पहलिजी और आजखर शाम हत

3 नतरयछतरयससग असरर

नतरयछतरयससग असरर ससपकतषपतति पर ससपथ फरम सछभरत सी जसथभ सो दशाछमछ हत सरछज र ससपकतषपतति असरर सन भनसकषट रप भिजी परचभलि हह उदछहरर सन भलिए स वतरयकतवयकति चोर सर दथ फसरन सन धन सो रर लिन आन हह स ऐसन लिोग भिजी हह जो इससन भलिए धोखछदड़ा योगद जतसन आसछन कसस हनतरय रछसन सछ चतरयन सरन हह इससन ससपकतषपतति असरिर होसर उनसन सलजन र चलिजी जछजी हत लिनकसन

उसपर नतरयछभतरयस दछनदछर ससभि नह स हत चोर तरयह सहसर कस उसनन ससपकतषपतति ससचतरय सन भलिए चोर सछ सहछरछ भलितरयछ हत उसपर अपनजी दछनदछर नह स सर ससछ न ह सोई धोखनबछज वतरयकतवयकति दथ फसरखो सन सछथ लि-परपसच सन आधछर पर जटीछई गई ससपकतषपतति सो अपनछ बनछ ससछ हत इसजी परसछर तरयकद सोई ससपकतषपतति सछ सछरजी हत रगर उससन असरर सन भलिए ततरयछर नह स हत उससी असहरभ सन बछजथ फद तरयकद उसन ससपकतषपतति-असरर हन बछधतरय कसतरयछ जछछ हत ो उस असथछ र भिलिन ह असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हो सछरजी सन इचछ-कतरधि स सन असरर सो नतरयछभतरयस नह स सहछ जछ ससछ तरयकद उस स सन वतरयछपस लिोसकह जड़ा योगदन हह थछ असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हत ब भिजी वतरयकतवयकति सो उस असरर सन भलिए रछजजी सरनछ नतरयछतरय-भिछनछ सन अनसछर अपनजक होगछ ऐसन रछजतरय र जो नतरयछतरय-रछगम पर होनन सी दछनदछर सरछ हत असरर हन तध परकरकरितरयछ सछ पछलिन सरनछ जरर हत दनसछर ससपकतषपतति पर सछभरत सन असरर सन भलिए आशतरयस हत कस उसन सनचछपथ फमस तध नतरयछतरय-समर परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन ससपनन कसतरयछ जछए तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी ससपकतषपतति तरयछ सससछधन पर अभधसछर रखछ हत उससछ अभधसछर कतभधसमर थछ सरछज दछरछ रछनतरय हत भिजी ह उससो कससजी दथ फसरन सो असरिर सरनन सछ अभधसछर भिजी रखछ हत शभरस सन रछरलिन र तरयकद सोई शभरस कससजी सछतरयम सो सनचछपथ फमस सरनन सन भलिए ततरयछर नह स हत ब उससी रजजी सन कतबनछ सछतरयम सरनन सन भलिए बछधतरय कसतरयछ जछनछ इस कतचछरधछरछ सन असगम अरछनतरय हत

एस जसथभ तरयह भिजी हो ससजी हत कस सोई वतरयकतवयकति अपनन सछभरततरयवयकति स सो नतरयछभतरयस परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन कससजी वतरयकतवयकति सो असरिर सरनछ चछहछ हो कसस दथ फसरछ वतरयकतवयकति उसन लिननन सन भलिए ततरयछर न हो नॉजजस जोर दनसर सहछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी तधछ हन दछछ सी सहरभ अभनछतरयम हत लिनकसन लिननन छलिन सी सहरभ तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी दछन तरयछ उपहछर सो लिननछ न चछहन ब इस जसथभ सो ह पथ फर रह सपषट नह स सर पछछ लिनकसन ह जोर दनसर सहछ हत कस रकरिनछ सो उस असर पर उपजसथ अशतरय होनछ चछकहए रदन सो सहरभ सछ पतरयछमतरय रछनन हए ह इस भनरमतरय पर पहसचछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी परकरकरितरयछ सन ददरछन रकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयछनजी सोई वतरयकतवयकति सहन कस उसनन ससपकतषपतति सछ सनचछपथ फमस असरर कसतरयछ हत रगर ससबसभध वतरयकतवयकति उसन सजीसछर सरनन सन इनसछर सर दन ब असरर सी परकरकरितरयछ सो अपथ फरम रछनछ जछएगछ दथ फसरन शालदखो र असरर-परकरकरितरयछ सो भिलिजी-भिछसभ ससपनन होनन सन भलिए रकरिनछ सन सछथ-सछथ कतरकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयह सछतरयम दोनखो सन कहखो सो धतरयछन र रखसर शाछसभपथ फमस और कतभधसमर ढसग सन कसतरयछ जछनछ चछकहए नॉजजस सन अनसछर जो शात कससजी स सन अजमन पर लिछगथ फ होजी हह ह शात उससी कतबरकरिी तरयछ अनतरय कससजी असरर पर भिजी लिछगथ फ होजी हह उदछहरर सन भलिए तरयकद कससजी शाम सन अधजीन कससजी सो दभनतरयछ र सह स सन भिजी पनतरयजलि लिननन सन परभबसभध सर कदतरयछ हत ो इस भनतरयर सी पथ फछमपनकछ और शाम सन अनसछर उस वतरयकतवयकति सन भलिए पनतरयजलि सी कतबरकरिी भिजी सछभिछकतस रप सन परभबसभध होगजी दथ फसरन शालदखो र तरयकद कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए सोई स भनकतषधि रछन लिजी गई हत ो उससन

उपतरयोग सी थ फ टी उस वतरयकतवयकति सो कससजी भिजी परसछर सन नह स द जछ ससजी स सथछनखो पर हर नॉजजस सो असपषट और धसधलिछ पछन हह सकतशानष सन सछभरत सो लिनसर तरयह दछछ परछतरयरायः कसतरयछ जछछ हत कस उसर सभिजी अभधसछर पथ फरम असररजीतरय हह लिनकसन तरयह सोचछ-कतचछरछ सततरय नह स हत ऐसन अननस उदछहरर खोजन जछ ससन हह जजससन अनसछर वतरयकतवयकति सन पछस कससजी स सो अपनन पछस रखनन सछ अभधसछर हो कसस उससन असरर सछ अभधसछर उससन पछस न हो रसलिन कसरछतरयन सछ रसछन जजसर वतरयकतवयकति रह ससछ हत उसपर अपनन छतसछभलिस सलजन सी दछनदछर सर ससछ हत अपनन सछररतरयम सन अनसछर उससी ररमर सजछटी आकद पर धनरछभशा भिजी खचम सर ससछ हत कसस उसन बनचनछ उससन अभधसछर कनतर सन बछहर होछ हत आशातरय हत कस तरयकद वतरयकतवयकति सछ ससपथ फरम सछभरत कससजी स पर हत भिजी उसन उस स सो बनचनन अथछ इचछनसछर असरिर सरनन सन छजजब अभधसछर परछपत हखोगन एस रह सन ह स उससी दछस सन सरछन होगजी उससन बछरन र ससपथ फरम भनरमतरय लिननन सछ अभधसछर उससछ सछरजी होनन सन सछरर उससन पछस रछनछ जछएगछ कससजी सो अनछभधसछर बनचनछ अथछ तध सछरजी सी इचछ सन कतबनछ स सछ रथ फलतरय चसछए बगतर उसन अपनन सछभरत र लिननछ अनतभस एस सछभरत सन भसधिछस सछ उललिसरन हत दथ फसरन शालदखो र स सछ ससपथ फरम सछभरत परछपत सरनन सन भलिए स सन मरछन सछरजी सी सहरभ जटीछनछ कफर उससछ उपतरयवयकति रथ फलतरय चसछनछ आशतरयस हत इनर सन एस भिजी अभिछ अथछ आसभशास कतचलिन सन भिजी ससपथ फरम सछभरत खरन र पड़ा योगद ससछ हत नतरयछतरय सी रछसग हत कस स सछ असरर ससपथ फरम सछभरत सन ससपथ फरम सछभरत सन भलिए हो तरयकद सोई सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रखतरय उदनशतरय स-कतशानष पर ससपथ फरम सछभरत सी रकछ सरनछ अथछ सछभरत सो बढ़छछ दननछ अथछ उससन भलिए परभिछजी सोभशाशा सरनछ हत उस असथछ र सतजचस दछसत सरसतरयछ हो ससजी हत इसपर तरयकद सोई तरयह सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रथ फलि उदनशतरय सनलि सछतरयषपततिछ सो बचछए रखनन सी सछतरयद हत ब भिजी ह गलिजी पर हत उदछहरर सन भलिए अपनन परिरछर सी जररखो सो पथ फरछ सरनन सन भलिए सोच-सरझसर खद सी बोलिजी लिगछनछ खद सी नजीलिछरजी पर उर आनछmdashसनलि सछतरयषपततिछ सी सछतरयद रछनजी जछएगजी हछलिछसकस इस रह सन कससजी वतरयकतवयकति दछरछ अपनजी सछतरयषपततिछ सन कतचछर सो लिछगथ फ सरनछ उससी चरर सछरमछह सहछ जछएगछ आदशाम सरछज र ऐसजी जसथभ सी सलपनछ भिजी नह स सी जछ ससजी

4 नतरयछभतरयस ससशाोधन एस भनछरर

नतरयछतरय सदगछ नह स हत न ह सरछज र हरनशाछ सब स शाभि और शाछसभरतरय होछ हत परततरयनस सरतरय सरछज र अनसथ फलि एस कतरोधजी शाकतवयकतितरयछस सछतरयमर रहजी हह न सभिजी रनषतरय सन समवतरय पछलिन र सहछतरयस बनजी हह ो सभिजी कतरोध पर उर आजी हह इसभलिए नतरयछतरय सछ एस रप ससरषम सछ भिजी हत सरछज चछहछ हत कस हछस नतरयछतरय सन भलिए सभिजी सोई खरछ न हो तरयछनजी न

ो वतरयकतवयकति कससजी दथ फसरन सन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सछ सछरर बनन न ह सोई उससन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सी जरजीन ततरयछर सरन तरयह आदशाम जसथभ हत वतरयहछर र सरछज र ससरषम सी जसथभतरयछस बनजी रहजी हह रछज सरछज कससजी सन भलिए भिजी तरयह ससभि नह स होछ कस ह चतबजीस रसटीन वतरयकतवयकति सन अभधसछर-ससरकर थछ समवतरयपछलिन सन परनररछ र लिगछ रहन इसभलिए वतरयकतवयकति सो अपनन अभधसछरखो और अजसत पर सससटी सन सरतरय आतररकछ अथ ससपकतषपतति सी सरकछ सन भलिए सरतरयछनसछर परभसछर सरनन सी थ फ टी दन द जछजी हत तरयह सछरछजजस गभकतभधतरयखो र ससशाोधन एस भनछरर सन ददरछन नतरयछतरय सी जसथभ सो दशाछमजी हत रछबटीम नॉजजस सन अनसछर वतरयकतवयकतिरछतर सो तरयह आजछद होजी हत कस ह अपनन अभधसछर ससपकतषपतति और जजीन सी रकछ सन भलिए आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर उपतरयवयकति बलिपरतरयोग सर ससन रगर तरयह धतरयछन रखन हए कस सससटी अथछ आसनन आपदछ सी जसथभ र दथ फसरखो सो भिजी ह अभधसछर उपलिलध हखोगन तरयकद lsquoसrsquo सो lsquoखrsquo दछरछ कसए गए दरछचरर सन नससछन उिछनछ पड़ा योगदछ हत ब lsquoसrsquo सो उससछ सरतरयछनसछर परभरोध सरनन थछ नससछन सी जसथभ र lsquoखrsquo सन कभपथ फभम सछ दछछ सरनन सछ पथ फरछ अभधसछर होगछ इससन बछजथ फद तरयकद lsquoखrsquo सछ दरछचरर बनछ रहछ हत ब lsquoसrsquo सो उसन सछनथ फन दछरछ अथछ सजीधन ह दरछचरर सन भलिए दसकडा सरनन सछ अभधसछर होगछ तरयन अभधसछर सछरछजजसछ सी नजीस हह थछ सभिजी सदसतरयखो सो बरछबर होन हह उपतरयमवयकति उदछहरर सी ह बछ सर ो तरयकद कससजी भिजी कर lsquoसrsquo lsquoखrsquo सन सछथ दरछचरर र भलिपत पछतरयछ जछछ हत ो lsquoखrsquo सो भिजी अभधसछर होगछ कस ह lsquoसrsquo सो दसकडा सर ससन और तरयकद उससन आचरर सन उससो कभ पहसचजी हत ो अपनजी कभपथ फभम सन भलिए दछछ सर ससन

नॉजजस सी खथ फबजी हत कस अपनन कतनचन र ह न सनलि रछन-वतरयहछर सी दबमलिछओस पर कतचछर सरछ हत बजलस रछनजीतरय ससतरछ सन दछतरयरन र उनसछ सरछधछन भिजी सझछछ हत अपनन सथ फकर कतनचन सछररतरयम सन ह जहछस अननस गसभिजीर रदखो सछ सरछधछन दनछ हत ह स स रदखो सो अनसलिझछ ह ोड़ा योगद जछछ हत वतरयकतवयकति सो अपनजी परछररकछ ससपकतषपतति रकछ सछ अभधसछर हत आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर ह अपनन ऊपर होनन छलिन कससजी भिजी परसछर सन हरलिन सछ परभसछर सर ससछ हत और तरयकद कससजी सन आचरर सन उससो नससछन पहसचछ हत ो उस नससछन सी भिरपछई सी दछनदछर भिजी सर ससछ हत रनषतरय सो तरयन अभधसछर सनस परसपरछग सरछजखो सो ोड़ा योगदसर परछतरयरायः सभिजी आधभनस सरछजखो र परछपत हह इससन बछजथ फद कतदछनखो सन एस गम सो नॉजजस सन अभ-वतरयकतवयकतिछद सोच सन आपकतषपतति हत तरयह आपकतषपतति असनलिन नॉजजस सन नह स लिगभिग सभिजी इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन हत उनह लिगछ हत कस ससपकतषपतति अभधसछर सो लिनसर वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ सरथमन सरन हए न इनजी आगन भनसलि जछन हह कस उससन कतचछरखो र वतरयकतवयकतिछद उनरवयकति और उचसखलि कदखनन लिगछ हत इससन भिजी इनसछर नह स कसतरयछ जछ ससछ कस परततरयनस वतरयकतवयकति सो अपनजी कभपथ फभम सी दछनदछर सछ अभधसछर हत लिनकसन कभपथ फभम सी सजीरछ कतरयछ हो इससो तरय सरनन सछ अभधसछर कससन होगछ कतरयछ सनलि उससो जजसन कभ पहसचजी हत तरयकद ह अपनजी कभ सछ बढ़-चढ़सर रथ फलतरयछससन सरछ हत ब कतरयछ होगछ ऐसन र तरयकद सरसछर

सछनथ फन सन रछधतरयर सन हसकनप सरजी हत ो कतरयछ उससछ परतरयछस वतरयकतवयकति-सछसततरय सन दछतरयरन र अनछशतरयस रछनछ जछएगछ ऐसन परशनखो पर परभकरकरितरयछ बह कतलिसब सन भरलि पछजी हत रछबटीम नॉजजस सी ओर सन अपरछध सन भलिए दथ फसरन सो दसकडा सरनन सछ सझछ पर बहखो सो आपकतषपतति हत उनसन अनसछर वतरयकतवयकति सो अपनन ह सर पर दसडा सनछनन सछ सोई अभधसछर नह स हत कतरयखोकस नससछन सी भिरपछई कसस सजीरछ स हो तरयकद तरयह उस वतरयकतवयकति पर ोड़ा योगद द जछए जजससछ नससछन हआ हत ो ह सह हत तरयछ गलि इससछ भनरमतरय सदन सरनगछ अभभितरयवयकति सो दसकडा सरनन सछ अभधसछर परभिछकत रनषतरय सो एसछएस नह स कदतरयछ जछछ ऐसन रछरलिखो र रछजतरय सी उपजसथभ जरर रछननन सन हछलिछसकस वतरयकतवयकति-सछसततरय सी भिछनछ सो िनस पहसच ससजी हत लिनकसन इससन सछथम सन शाजीभिथ फ हो एस वतरयकतवयकति दछरछ दथ फसरन सो हछभन पहसचछए जछनन सी ससभिछनछ र भिजी सरजी आजी हत तरयह ऐसछ रोड़ा योगद हत जहछस इचछ-सछसततरयछद सी सजीरछ सछफ नजर आनन लिगजी हत नॉजजस बड़ा योगदन परिरशर सन वतरयकतवयकतिरछतर सन ससपथ फरम सछसततरय सछ पक लिनछ हत कसस ससपकतषपतति सन ससरकर थछ सरसतरयछओस सन सजीधन भनछरर र इचछ-सछसततरयछद सी जो दबमलिछएस हह न थोड़ा योगदछ-सछ कतचछर सरनन पर सछरनन आ ह जछजी हह

रछबटीम नॉजजस नन सरछधछन पधिभ सी आलिोचनछ सी हत लिोगखो सन सरछधछन जटीछसर उसजी धनरछभशा सन पभलिस सो पोसनछ तरयह लिोगखो सी नतसभगमस सछधजीनछ पर डाछसछ डाछलिनछ हत लिनकसन शाछसन और सरसछर चलिछनन सन भलिए ो धन चछकहए नॉजजस इससन भलिए लिोगखो सो जछगरस सरनन सी बछ सरछ हत लिोगखो सो अपनन अभधसछरखो और समवतरयखो सछ बोध होगछ सछथ र तरयह कतशवछस होगछ कस उनसी सछधजीनछ अकणण रर हत सरछज र रहसर उनसी ससपकतषपतति और अभधसछरखो सो सोई खरछ नह स हत ो न सतरयस अनशाछभस होसर सछर सरगन लिनकसन सरछज र अनशाछसन और शाछसभ-वतरयसथछ बनछए रखनन सन अभरिरवयकति रछजतरय सन और भिजी दछभतरयत होन हह भशाकछ सछसरतरय ससससकभ अभभिरकछ जतसन बह सन रछरलिन हह जजनह बढ़छछ दननछ रछजतरय सछ पनजी समवतरय रछनछ जछछ हत उनसन भलिए धन सी आपथ फभम सहछस सन होगजी नॉजजस इससन भलिए दछन और सतजचस सहतरयोग सछ सरथमन सरछ हत तरयहछस नॉजजस और हछसपसम सन कतचछरखो र सरछनछ दनखजी जछ ससजी हत जॉन हछसपसम भिजी रछनछ थछ कस सरसछर सछ एसरछतर सछतरयम lsquoउपद आकद सन सरतरय लिोगखो सन जछन-रछलि सी रकछ सरनछ हतrsquo लिनकसन उपदकततरयखो पर सछबथ फ पछनन सन सरसछर सन पछस सरभच शाकतवयकति और अभधसछरखो सछ होनछ जरर हत छकस असर पड़ा योगदनन पर ह नतरयछतरयसछम सी भिथ फभरसछ भिजी भनभिछ ससन इन सब सछतरयरषो सन भलिए सरसछर सन पछस धन आनछ चछकहए हछसपसम सन अनसछर उपतरयवयकति ो तरयह हत कस सछनथ फन और वतरयसथछ सन भलिए सरसछर सो धन सी आपथ फभम नछगरिरसखो सन सतजचस सहतरयोग और दछन सी भिछनछ सन हो तरयकद सरछधछन सछ सहछरछ लिनजी हत ो सर-रछभशा सछ उपतरयोग सनलि सरछज र शाछसभ और सरकछ सन कतसछर सन भलिए कसतरयछ जछनछ चछकहए ह जोर दनसर सहछ हतmdashlsquoसरछज र सछनथ फन और वतरयसथछ सछतरयर रखनन सन अलिछछ कससजी और सछतरयम सन भलिए जनछ सन धन जटीछनन सछ सरसछर सो सोई अभधसछर नह स हतrsquo नॉजजस सछ नतरयछतरयदशामन एस आदशामछद उदछर हत एस भिछस रन

सछ समशाधिछछद सपनछ एस ऐसछ कतचछर जजसन रछनछछद सरतरय-सरतरय पर दनखन आए हह उससी स सजीरछएस हह अननस सरसतरयछएस ऐसजी हह जजनपर नॉजजस कतचछर सरनन सन बचछ हत इससन बछजथ फद उससन कतचछरखो र एस आदशाम रछनछछद सरछज सन गिन सछ सपनछ रदजथ फद हत सलि भरलिछसर इचछ-सछसततरयछद रनषतरय सन अभधसछर ससतरछ और एस आदशाम सरछज सन सपनन सो बह ह आसछन भिछषछ र दभनतरयछ सन सछरनन लिछछ हत नथछभनतरयलि बछसडानन सन शालदखो र lsquoइचछ-सछसततरयछद बह सरलि सपषट आसछन भिछषछ र भलिखछ हआ दशामन हत जजसन सरझनन सन भलिए कससजी कतशानष सनजीसी तरयोगतरयछ सी आशतरयसछ नह स हत तरयह जछनसछर परस और आनसददछतरयस पछि हतrsquo14

copy ओरपरसछशा सशतरयप

ससदभिछमनरकरिरजरसछ

1 To live honorably to harm no one to give to each his own Ulpianus in Digesta of Justinianus

Augustus 11101

2 The sovereign is not bound by the laws-Ulpianus Digesta 1331

3 Justice is the constant and perpetual will to render to every man his due Digesta 1110

4 Political theories past and present have traditionally been concerned with who should be the

master (usually the king the dictator or government bureaucracy) and who should be the slaves -John

Hospers What Libertarianism Is

5 No one is anyone else master and no one is anyone else slave Since I am the one to decide how my

life is to be conducted just as you decide about yours I have no right (even if I had the power) to

make you my slave and be your master nor have you the right to become the master by enslaving me

Slavery is forced servitude Ibid

6 Government should intervene only in a RETALIATORY situation The government must never

INITIATE an action to create a better world mdash it is not the business of government to make an

advance decision about what counts as benefit Through laws government can prohibit various

aggressive actions but it cannot require the bringing about of supposedly beneficial ones John

Hospers What Libertarianism Is

7 The state of Nature has a law of Nature to govern it- John Locke Second Treatise on Civil

Government

8 no one ought to harm another in his life liberty and or property-Ibid

9 justice to hold just in case rights are respected -Peter Vallentyne in Nozickrsquos Libertarian Theory of

Justice

10 a right is something for which one can demand or enforce compliancerdquo Nozick in Philosophical

Explanations 1981 p 499

11 a If one mixes what one owns with something that is unowned one thereby comes to own the

unowned thing

b Each person owns her own labor

c If one mixes onersquos labor with unowned land one thereby comes to own the land

12 No body could think himself injured by the drinking of another man though he took a good

drought who had a whole river of the same water left him to quench his thirst and the case of land and

water where there is enough of both is perfectly the same-John Locke Second Treatise of Civil

Government Chapter 5

13 Why should onersquos entitlement extend to the whole object rather than just to the added value

onersquos labor has produced- Nozick Anarchy State and Utopia p 175

14 ldquoLibertarianism is very simply and clearly written and requires no technical knowledge on the part of

the reader Enjoyable informative readingrdquo- Nathaniel Branden as quoted by John Hospers in

Libertarianism A Political Philosophy for Tomorrow

Page 23: इच्छा—स्वातंत्र्यवाद(Libertarianism)

उसपर नतरयछभतरयस दछनदछर ससभि नह स हत चोर तरयह सहसर कस उसनन ससपकतषपतति ससचतरय सन भलिए चोर सछ सहछरछ भलितरयछ हत उसपर अपनजी दछनदछर नह स सर ससछ न ह सोई धोखनबछज वतरयकतवयकति दथ फसरखो सन सछथ लि-परपसच सन आधछर पर जटीछई गई ससपकतषपतति सो अपनछ बनछ ससछ हत इसजी परसछर तरयकद सोई ससपकतषपतति सछ सछरजी हत रगर उससन असरर सन भलिए ततरयछर नह स हत उससी असहरभ सन बछजथ फद तरयकद उसन ससपकतषपतति-असरर हन बछधतरय कसतरयछ जछछ हत ो उस असथछ र भिलिन ह असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हो सछरजी सन इचछ-कतरधि स सन असरर सो नतरयछभतरयस नह स सहछ जछ ससछ तरयकद उस स सन वतरयछपस लिोसकह जड़ा योगदन हह थछ असरर सी परकरकरितरयछ कतभध-समर हत ब भिजी वतरयकतवयकति सो उस असरर सन भलिए रछजजी सरनछ नतरयछतरय-भिछनछ सन अनसछर अपनजक होगछ ऐसन रछजतरय र जो नतरयछतरय-रछगम पर होनन सी दछनदछर सरछ हत असरर हन तध परकरकरितरयछ सछ पछलिन सरनछ जरर हत दनसछर ससपकतषपतति पर सछभरत सन असरर सन भलिए आशतरयस हत कस उसन सनचछपथ फमस तध नतरयछतरय-समर परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन ससपनन कसतरयछ जछए तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी ससपकतषपतति तरयछ सससछधन पर अभधसछर रखछ हत उससछ अभधसछर कतभधसमर थछ सरछज दछरछ रछनतरय हत भिजी ह उससो कससजी दथ फसरन सो असरिर सरनन सछ अभधसछर भिजी रखछ हत शभरस सन रछरलिन र तरयकद सोई शभरस कससजी सछतरयम सो सनचछपथ फमस सरनन सन भलिए ततरयछर नह स हत ब उससी रजजी सन कतबनछ सछतरयम सरनन सन भलिए बछधतरय कसतरयछ जछनछ इस कतचछरधछरछ सन असगम अरछनतरय हत

एस जसथभ तरयह भिजी हो ससजी हत कस सोई वतरयकतवयकति अपनन सछभरततरयवयकति स सो नतरयछभतरयस परकरकरितरयछ सन रछधतरयर सन कससजी वतरयकतवयकति सो असरिर सरनछ चछहछ हो कसस दथ फसरछ वतरयकतवयकति उसन लिननन सन भलिए ततरयछर न हो नॉजजस जोर दनसर सहछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी तधछ हन दछछ सी सहरभ अभनछतरयम हत लिनकसन लिननन छलिन सी सहरभ तरयकद सोई वतरयकतवयकति कससजी दछन तरयछ उपहछर सो लिननछ न चछहन ब इस जसथभ सो ह पथ फर रह सपषट नह स सर पछछ लिनकसन ह जोर दनसर सहछ हत कस रकरिनछ सो उस असर पर उपजसथ अशतरय होनछ चछकहए रदन सो सहरभ सछ पतरयछमतरय रछनन हए ह इस भनरमतरय पर पहसचछ हत कस ससपकतषपतति असरर सी परकरकरितरयछ सन ददरछन रकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयछनजी सोई वतरयकतवयकति सहन कस उसनन ससपकतषपतति सछ सनचछपथ फमस असरर कसतरयछ हत रगर ससबसभध वतरयकतवयकति उसन सजीसछर सरनन सन इनसछर सर दन ब असरर सी परकरकरितरयछ सो अपथ फरम रछनछ जछएगछ दथ फसरन शालदखो र असरर-परकरकरितरयछ सो भिलिजी-भिछसभ ससपनन होनन सन भलिए रकरिनछ सन सछथ-सछथ कतरकरिनछ सी सहरभ भिजी अभनछतरयम हत तरयह सछतरयम दोनखो सन कहखो सो धतरयछन र रखसर शाछसभपथ फमस और कतभधसमर ढसग सन कसतरयछ जछनछ चछकहए नॉजजस सन अनसछर जो शात कससजी स सन अजमन पर लिछगथ फ होजी हह ह शात उससी कतबरकरिी तरयछ अनतरय कससजी असरर पर भिजी लिछगथ फ होजी हह उदछहरर सन भलिए तरयकद कससजी शाम सन अधजीन कससजी सो दभनतरयछ र सह स सन भिजी पनतरयजलि लिननन सन परभबसभध सर कदतरयछ हत ो इस भनतरयर सी पथ फछमपनकछ और शाम सन अनसछर उस वतरयकतवयकति सन भलिए पनतरयजलि सी कतबरकरिी भिजी सछभिछकतस रप सन परभबसभध होगजी दथ फसरन शालदखो र तरयकद कससजी वतरयकतवयकति सन भलिए सोई स भनकतषधि रछन लिजी गई हत ो उससन

उपतरयोग सी थ फ टी उस वतरयकतवयकति सो कससजी भिजी परसछर सन नह स द जछ ससजी स सथछनखो पर हर नॉजजस सो असपषट और धसधलिछ पछन हह सकतशानष सन सछभरत सो लिनसर तरयह दछछ परछतरयरायः कसतरयछ जछछ हत कस उसर सभिजी अभधसछर पथ फरम असररजीतरय हह लिनकसन तरयह सोचछ-कतचछरछ सततरय नह स हत ऐसन अननस उदछहरर खोजन जछ ससन हह जजससन अनसछर वतरयकतवयकति सन पछस कससजी स सो अपनन पछस रखनन सछ अभधसछर हो कसस उससन असरर सछ अभधसछर उससन पछस न हो रसलिन कसरछतरयन सछ रसछन जजसर वतरयकतवयकति रह ससछ हत उसपर अपनन छतसछभलिस सलजन सी दछनदछर सर ससछ हत अपनन सछररतरयम सन अनसछर उससी ररमर सजछटी आकद पर धनरछभशा भिजी खचम सर ससछ हत कसस उसन बनचनछ उससन अभधसछर कनतर सन बछहर होछ हत आशातरय हत कस तरयकद वतरयकतवयकति सछ ससपथ फरम सछभरत कससजी स पर हत भिजी उसन उस स सो बनचनन अथछ इचछनसछर असरिर सरनन सन छजजब अभधसछर परछपत हखोगन एस रह सन ह स उससी दछस सन सरछन होगजी उससन बछरन र ससपथ फरम भनरमतरय लिननन सछ अभधसछर उससछ सछरजी होनन सन सछरर उससन पछस रछनछ जछएगछ कससजी सो अनछभधसछर बनचनछ अथछ तध सछरजी सी इचछ सन कतबनछ स सछ रथ फलतरय चसछए बगतर उसन अपनन सछभरत र लिननछ अनतभस एस सछभरत सन भसधिछस सछ उललिसरन हत दथ फसरन शालदखो र स सछ ससपथ फरम सछभरत परछपत सरनन सन भलिए स सन मरछन सछरजी सी सहरभ जटीछनछ कफर उससछ उपतरयवयकति रथ फलतरय चसछनछ आशतरयस हत इनर सन एस भिजी अभिछ अथछ आसभशास कतचलिन सन भिजी ससपथ फरम सछभरत खरन र पड़ा योगद ससछ हत नतरयछतरय सी रछसग हत कस स सछ असरर ससपथ फरम सछभरत सन ससपथ फरम सछभरत सन भलिए हो तरयकद सोई सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रखतरय उदनशतरय स-कतशानष पर ससपथ फरम सछभरत सी रकछ सरनछ अथछ सछभरत सो बढ़छछ दननछ अथछ उससन भलिए परभिछजी सोभशाशा सरनछ हत उस असथछ र सतजचस दछसत सरसतरयछ हो ससजी हत इसपर तरयकद सोई तरयह सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रथ फलि उदनशतरय सनलि सछतरयषपततिछ सो बचछए रखनन सी सछतरयद हत ब भिजी ह गलिजी पर हत उदछहरर सन भलिए अपनन परिरछर सी जररखो सो पथ फरछ सरनन सन भलिए सोच-सरझसर खद सी बोलिजी लिगछनछ खद सी नजीलिछरजी पर उर आनछmdashसनलि सछतरयषपततिछ सी सछतरयद रछनजी जछएगजी हछलिछसकस इस रह सन कससजी वतरयकतवयकति दछरछ अपनजी सछतरयषपततिछ सन कतचछर सो लिछगथ फ सरनछ उससी चरर सछरमछह सहछ जछएगछ आदशाम सरछज र ऐसजी जसथभ सी सलपनछ भिजी नह स सी जछ ससजी

4 नतरयछभतरयस ससशाोधन एस भनछरर

नतरयछतरय सदगछ नह स हत न ह सरछज र हरनशाछ सब स शाभि और शाछसभरतरय होछ हत परततरयनस सरतरय सरछज र अनसथ फलि एस कतरोधजी शाकतवयकतितरयछस सछतरयमर रहजी हह न सभिजी रनषतरय सन समवतरय पछलिन र सहछतरयस बनजी हह ो सभिजी कतरोध पर उर आजी हह इसभलिए नतरयछतरय सछ एस रप ससरषम सछ भिजी हत सरछज चछहछ हत कस हछस नतरयछतरय सन भलिए सभिजी सोई खरछ न हो तरयछनजी न

ो वतरयकतवयकति कससजी दथ फसरन सन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सछ सछरर बनन न ह सोई उससन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सी जरजीन ततरयछर सरन तरयह आदशाम जसथभ हत वतरयहछर र सरछज र ससरषम सी जसथभतरयछस बनजी रहजी हह रछज सरछज कससजी सन भलिए भिजी तरयह ससभि नह स होछ कस ह चतबजीस रसटीन वतरयकतवयकति सन अभधसछर-ससरकर थछ समवतरयपछलिन सन परनररछ र लिगछ रहन इसभलिए वतरयकतवयकति सो अपनन अभधसछरखो और अजसत पर सससटी सन सरतरय आतररकछ अथ ससपकतषपतति सी सरकछ सन भलिए सरतरयछनसछर परभसछर सरनन सी थ फ टी दन द जछजी हत तरयह सछरछजजस गभकतभधतरयखो र ससशाोधन एस भनछरर सन ददरछन नतरयछतरय सी जसथभ सो दशाछमजी हत रछबटीम नॉजजस सन अनसछर वतरयकतवयकतिरछतर सो तरयह आजछद होजी हत कस ह अपनन अभधसछर ससपकतषपतति और जजीन सी रकछ सन भलिए आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर उपतरयवयकति बलिपरतरयोग सर ससन रगर तरयह धतरयछन रखन हए कस सससटी अथछ आसनन आपदछ सी जसथभ र दथ फसरखो सो भिजी ह अभधसछर उपलिलध हखोगन तरयकद lsquoसrsquo सो lsquoखrsquo दछरछ कसए गए दरछचरर सन नससछन उिछनछ पड़ा योगदछ हत ब lsquoसrsquo सो उससछ सरतरयछनसछर परभरोध सरनन थछ नससछन सी जसथभ र lsquoखrsquo सन कभपथ फभम सछ दछछ सरनन सछ पथ फरछ अभधसछर होगछ इससन बछजथ फद तरयकद lsquoखrsquo सछ दरछचरर बनछ रहछ हत ब lsquoसrsquo सो उसन सछनथ फन दछरछ अथछ सजीधन ह दरछचरर सन भलिए दसकडा सरनन सछ अभधसछर होगछ तरयन अभधसछर सछरछजजसछ सी नजीस हह थछ सभिजी सदसतरयखो सो बरछबर होन हह उपतरयमवयकति उदछहरर सी ह बछ सर ो तरयकद कससजी भिजी कर lsquoसrsquo lsquoखrsquo सन सछथ दरछचरर र भलिपत पछतरयछ जछछ हत ो lsquoखrsquo सो भिजी अभधसछर होगछ कस ह lsquoसrsquo सो दसकडा सर ससन और तरयकद उससन आचरर सन उससो कभ पहसचजी हत ो अपनजी कभपथ फभम सन भलिए दछछ सर ससन

नॉजजस सी खथ फबजी हत कस अपनन कतनचन र ह न सनलि रछन-वतरयहछर सी दबमलिछओस पर कतचछर सरछ हत बजलस रछनजीतरय ससतरछ सन दछतरयरन र उनसछ सरछधछन भिजी सझछछ हत अपनन सथ फकर कतनचन सछररतरयम सन ह जहछस अननस गसभिजीर रदखो सछ सरछधछन दनछ हत ह स स रदखो सो अनसलिझछ ह ोड़ा योगद जछछ हत वतरयकतवयकति सो अपनजी परछररकछ ससपकतषपतति रकछ सछ अभधसछर हत आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर ह अपनन ऊपर होनन छलिन कससजी भिजी परसछर सन हरलिन सछ परभसछर सर ससछ हत और तरयकद कससजी सन आचरर सन उससो नससछन पहसचछ हत ो उस नससछन सी भिरपछई सी दछनदछर भिजी सर ससछ हत रनषतरय सो तरयन अभधसछर सनस परसपरछग सरछजखो सो ोड़ा योगदसर परछतरयरायः सभिजी आधभनस सरछजखो र परछपत हह इससन बछजथ फद कतदछनखो सन एस गम सो नॉजजस सन अभ-वतरयकतवयकतिछद सोच सन आपकतषपतति हत तरयह आपकतषपतति असनलिन नॉजजस सन नह स लिगभिग सभिजी इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन हत उनह लिगछ हत कस ससपकतषपतति अभधसछर सो लिनसर वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ सरथमन सरन हए न इनजी आगन भनसलि जछन हह कस उससन कतचछरखो र वतरयकतवयकतिछद उनरवयकति और उचसखलि कदखनन लिगछ हत इससन भिजी इनसछर नह स कसतरयछ जछ ससछ कस परततरयनस वतरयकतवयकति सो अपनजी कभपथ फभम सी दछनदछर सछ अभधसछर हत लिनकसन कभपथ फभम सी सजीरछ कतरयछ हो इससो तरय सरनन सछ अभधसछर कससन होगछ कतरयछ सनलि उससो जजसन कभ पहसचजी हत तरयकद ह अपनजी कभ सछ बढ़-चढ़सर रथ फलतरयछससन सरछ हत ब कतरयछ होगछ ऐसन र तरयकद सरसछर

सछनथ फन सन रछधतरयर सन हसकनप सरजी हत ो कतरयछ उससछ परतरयछस वतरयकतवयकति-सछसततरय सन दछतरयरन र अनछशतरयस रछनछ जछएगछ ऐसन परशनखो पर परभकरकरितरयछ बह कतलिसब सन भरलि पछजी हत रछबटीम नॉजजस सी ओर सन अपरछध सन भलिए दथ फसरन सो दसकडा सरनन सछ सझछ पर बहखो सो आपकतषपतति हत उनसन अनसछर वतरयकतवयकति सो अपनन ह सर पर दसडा सनछनन सछ सोई अभधसछर नह स हत कतरयखोकस नससछन सी भिरपछई कसस सजीरछ स हो तरयकद तरयह उस वतरयकतवयकति पर ोड़ा योगद द जछए जजससछ नससछन हआ हत ो ह सह हत तरयछ गलि इससछ भनरमतरय सदन सरनगछ अभभितरयवयकति सो दसकडा सरनन सछ अभधसछर परभिछकत रनषतरय सो एसछएस नह स कदतरयछ जछछ ऐसन रछरलिखो र रछजतरय सी उपजसथभ जरर रछननन सन हछलिछसकस वतरयकतवयकति-सछसततरय सी भिछनछ सो िनस पहसच ससजी हत लिनकसन इससन सछथम सन शाजीभिथ फ हो एस वतरयकतवयकति दछरछ दथ फसरन सो हछभन पहसचछए जछनन सी ससभिछनछ र भिजी सरजी आजी हत तरयह ऐसछ रोड़ा योगद हत जहछस इचछ-सछसततरयछद सी सजीरछ सछफ नजर आनन लिगजी हत नॉजजस बड़ा योगदन परिरशर सन वतरयकतवयकतिरछतर सन ससपथ फरम सछसततरय सछ पक लिनछ हत कसस ससपकतषपतति सन ससरकर थछ सरसतरयछओस सन सजीधन भनछरर र इचछ-सछसततरयछद सी जो दबमलिछएस हह न थोड़ा योगदछ-सछ कतचछर सरनन पर सछरनन आ ह जछजी हह

रछबटीम नॉजजस नन सरछधछन पधिभ सी आलिोचनछ सी हत लिोगखो सन सरछधछन जटीछसर उसजी धनरछभशा सन पभलिस सो पोसनछ तरयह लिोगखो सी नतसभगमस सछधजीनछ पर डाछसछ डाछलिनछ हत लिनकसन शाछसन और सरसछर चलिछनन सन भलिए ो धन चछकहए नॉजजस इससन भलिए लिोगखो सो जछगरस सरनन सी बछ सरछ हत लिोगखो सो अपनन अभधसछरखो और समवतरयखो सछ बोध होगछ सछथ र तरयह कतशवछस होगछ कस उनसी सछधजीनछ अकणण रर हत सरछज र रहसर उनसी ससपकतषपतति और अभधसछरखो सो सोई खरछ नह स हत ो न सतरयस अनशाछभस होसर सछर सरगन लिनकसन सरछज र अनशाछसन और शाछसभ-वतरयसथछ बनछए रखनन सन अभरिरवयकति रछजतरय सन और भिजी दछभतरयत होन हह भशाकछ सछसरतरय ससससकभ अभभिरकछ जतसन बह सन रछरलिन हह जजनह बढ़छछ दननछ रछजतरय सछ पनजी समवतरय रछनछ जछछ हत उनसन भलिए धन सी आपथ फभम सहछस सन होगजी नॉजजस इससन भलिए दछन और सतजचस सहतरयोग सछ सरथमन सरछ हत तरयहछस नॉजजस और हछसपसम सन कतचछरखो र सरछनछ दनखजी जछ ससजी हत जॉन हछसपसम भिजी रछनछ थछ कस सरसछर सछ एसरछतर सछतरयम lsquoउपद आकद सन सरतरय लिोगखो सन जछन-रछलि सी रकछ सरनछ हतrsquo लिनकसन उपदकततरयखो पर सछबथ फ पछनन सन सरसछर सन पछस सरभच शाकतवयकति और अभधसछरखो सछ होनछ जरर हत छकस असर पड़ा योगदनन पर ह नतरयछतरयसछम सी भिथ फभरसछ भिजी भनभिछ ससन इन सब सछतरयरषो सन भलिए सरसछर सन पछस धन आनछ चछकहए हछसपसम सन अनसछर उपतरयवयकति ो तरयह हत कस सछनथ फन और वतरयसथछ सन भलिए सरसछर सो धन सी आपथ फभम नछगरिरसखो सन सतजचस सहतरयोग और दछन सी भिछनछ सन हो तरयकद सरछधछन सछ सहछरछ लिनजी हत ो सर-रछभशा सछ उपतरयोग सनलि सरछज र शाछसभ और सरकछ सन कतसछर सन भलिए कसतरयछ जछनछ चछकहए ह जोर दनसर सहछ हतmdashlsquoसरछज र सछनथ फन और वतरयसथछ सछतरयर रखनन सन अलिछछ कससजी और सछतरयम सन भलिए जनछ सन धन जटीछनन सछ सरसछर सो सोई अभधसछर नह स हतrsquo नॉजजस सछ नतरयछतरयदशामन एस आदशामछद उदछर हत एस भिछस रन

सछ समशाधिछछद सपनछ एस ऐसछ कतचछर जजसन रछनछछद सरतरय-सरतरय पर दनखन आए हह उससी स सजीरछएस हह अननस सरसतरयछएस ऐसजी हह जजनपर नॉजजस कतचछर सरनन सन बचछ हत इससन बछजथ फद उससन कतचछरखो र एस आदशाम रछनछछद सरछज सन गिन सछ सपनछ रदजथ फद हत सलि भरलिछसर इचछ-सछसततरयछद रनषतरय सन अभधसछर ससतरछ और एस आदशाम सरछज सन सपनन सो बह ह आसछन भिछषछ र दभनतरयछ सन सछरनन लिछछ हत नथछभनतरयलि बछसडानन सन शालदखो र lsquoइचछ-सछसततरयछद बह सरलि सपषट आसछन भिछषछ र भलिखछ हआ दशामन हत जजसन सरझनन सन भलिए कससजी कतशानष सनजीसी तरयोगतरयछ सी आशतरयसछ नह स हत तरयह जछनसछर परस और आनसददछतरयस पछि हतrsquo14

copy ओरपरसछशा सशतरयप

ससदभिछमनरकरिरजरसछ

1 To live honorably to harm no one to give to each his own Ulpianus in Digesta of Justinianus

Augustus 11101

2 The sovereign is not bound by the laws-Ulpianus Digesta 1331

3 Justice is the constant and perpetual will to render to every man his due Digesta 1110

4 Political theories past and present have traditionally been concerned with who should be the

master (usually the king the dictator or government bureaucracy) and who should be the slaves -John

Hospers What Libertarianism Is

5 No one is anyone else master and no one is anyone else slave Since I am the one to decide how my

life is to be conducted just as you decide about yours I have no right (even if I had the power) to

make you my slave and be your master nor have you the right to become the master by enslaving me

Slavery is forced servitude Ibid

6 Government should intervene only in a RETALIATORY situation The government must never

INITIATE an action to create a better world mdash it is not the business of government to make an

advance decision about what counts as benefit Through laws government can prohibit various

aggressive actions but it cannot require the bringing about of supposedly beneficial ones John

Hospers What Libertarianism Is

7 The state of Nature has a law of Nature to govern it- John Locke Second Treatise on Civil

Government

8 no one ought to harm another in his life liberty and or property-Ibid

9 justice to hold just in case rights are respected -Peter Vallentyne in Nozickrsquos Libertarian Theory of

Justice

10 a right is something for which one can demand or enforce compliancerdquo Nozick in Philosophical

Explanations 1981 p 499

11 a If one mixes what one owns with something that is unowned one thereby comes to own the

unowned thing

b Each person owns her own labor

c If one mixes onersquos labor with unowned land one thereby comes to own the land

12 No body could think himself injured by the drinking of another man though he took a good

drought who had a whole river of the same water left him to quench his thirst and the case of land and

water where there is enough of both is perfectly the same-John Locke Second Treatise of Civil

Government Chapter 5

13 Why should onersquos entitlement extend to the whole object rather than just to the added value

onersquos labor has produced- Nozick Anarchy State and Utopia p 175

14 ldquoLibertarianism is very simply and clearly written and requires no technical knowledge on the part of

the reader Enjoyable informative readingrdquo- Nathaniel Branden as quoted by John Hospers in

Libertarianism A Political Philosophy for Tomorrow

Page 24: इच्छा—स्वातंत्र्यवाद(Libertarianism)

उपतरयोग सी थ फ टी उस वतरयकतवयकति सो कससजी भिजी परसछर सन नह स द जछ ससजी स सथछनखो पर हर नॉजजस सो असपषट और धसधलिछ पछन हह सकतशानष सन सछभरत सो लिनसर तरयह दछछ परछतरयरायः कसतरयछ जछछ हत कस उसर सभिजी अभधसछर पथ फरम असररजीतरय हह लिनकसन तरयह सोचछ-कतचछरछ सततरय नह स हत ऐसन अननस उदछहरर खोजन जछ ससन हह जजससन अनसछर वतरयकतवयकति सन पछस कससजी स सो अपनन पछस रखनन सछ अभधसछर हो कसस उससन असरर सछ अभधसछर उससन पछस न हो रसलिन कसरछतरयन सछ रसछन जजसर वतरयकतवयकति रह ससछ हत उसपर अपनन छतसछभलिस सलजन सी दछनदछर सर ससछ हत अपनन सछररतरयम सन अनसछर उससी ररमर सजछटी आकद पर धनरछभशा भिजी खचम सर ससछ हत कसस उसन बनचनछ उससन अभधसछर कनतर सन बछहर होछ हत आशातरय हत कस तरयकद वतरयकतवयकति सछ ससपथ फरम सछभरत कससजी स पर हत भिजी उसन उस स सो बनचनन अथछ इचछनसछर असरिर सरनन सन छजजब अभधसछर परछपत हखोगन एस रह सन ह स उससी दछस सन सरछन होगजी उससन बछरन र ससपथ फरम भनरमतरय लिननन सछ अभधसछर उससछ सछरजी होनन सन सछरर उससन पछस रछनछ जछएगछ कससजी सो अनछभधसछर बनचनछ अथछ तध सछरजी सी इचछ सन कतबनछ स सछ रथ फलतरय चसछए बगतर उसन अपनन सछभरत र लिननछ अनतभस एस सछभरत सन भसधिछस सछ उललिसरन हत दथ फसरन शालदखो र स सछ ससपथ फरम सछभरत परछपत सरनन सन भलिए स सन मरछन सछरजी सी सहरभ जटीछनछ कफर उससछ उपतरयवयकति रथ फलतरय चसछनछ आशतरयस हत इनर सन एस भिजी अभिछ अथछ आसभशास कतचलिन सन भिजी ससपथ फरम सछभरत खरन र पड़ा योगद ससछ हत नतरयछतरय सी रछसग हत कस स सछ असरर ससपथ फरम सछभरत सन ससपथ फरम सछभरत सन भलिए हो तरयकद सोई सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रखतरय उदनशतरय स-कतशानष पर ससपथ फरम सछभरत सी रकछ सरनछ अथछ सछभरत सो बढ़छछ दननछ अथछ उससन भलिए परभिछजी सोभशाशा सरनछ हत उस असथछ र सतजचस दछसत सरसतरयछ हो ससजी हत इसपर तरयकद सोई तरयह सोचछ हत कस नतरयछतरय सछ रथ फलि उदनशतरय सनलि सछतरयषपततिछ सो बचछए रखनन सी सछतरयद हत ब भिजी ह गलिजी पर हत उदछहरर सन भलिए अपनन परिरछर सी जररखो सो पथ फरछ सरनन सन भलिए सोच-सरझसर खद सी बोलिजी लिगछनछ खद सी नजीलिछरजी पर उर आनछmdashसनलि सछतरयषपततिछ सी सछतरयद रछनजी जछएगजी हछलिछसकस इस रह सन कससजी वतरयकतवयकति दछरछ अपनजी सछतरयषपततिछ सन कतचछर सो लिछगथ फ सरनछ उससी चरर सछरमछह सहछ जछएगछ आदशाम सरछज र ऐसजी जसथभ सी सलपनछ भिजी नह स सी जछ ससजी

4 नतरयछभतरयस ससशाोधन एस भनछरर

नतरयछतरय सदगछ नह स हत न ह सरछज र हरनशाछ सब स शाभि और शाछसभरतरय होछ हत परततरयनस सरतरय सरछज र अनसथ फलि एस कतरोधजी शाकतवयकतितरयछस सछतरयमर रहजी हह न सभिजी रनषतरय सन समवतरय पछलिन र सहछतरयस बनजी हह ो सभिजी कतरोध पर उर आजी हह इसभलिए नतरयछतरय सछ एस रप ससरषम सछ भिजी हत सरछज चछहछ हत कस हछस नतरयछतरय सन भलिए सभिजी सोई खरछ न हो तरयछनजी न

ो वतरयकतवयकति कससजी दथ फसरन सन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सछ सछरर बनन न ह सोई उससन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सी जरजीन ततरयछर सरन तरयह आदशाम जसथभ हत वतरयहछर र सरछज र ससरषम सी जसथभतरयछस बनजी रहजी हह रछज सरछज कससजी सन भलिए भिजी तरयह ससभि नह स होछ कस ह चतबजीस रसटीन वतरयकतवयकति सन अभधसछर-ससरकर थछ समवतरयपछलिन सन परनररछ र लिगछ रहन इसभलिए वतरयकतवयकति सो अपनन अभधसछरखो और अजसत पर सससटी सन सरतरय आतररकछ अथ ससपकतषपतति सी सरकछ सन भलिए सरतरयछनसछर परभसछर सरनन सी थ फ टी दन द जछजी हत तरयह सछरछजजस गभकतभधतरयखो र ससशाोधन एस भनछरर सन ददरछन नतरयछतरय सी जसथभ सो दशाछमजी हत रछबटीम नॉजजस सन अनसछर वतरयकतवयकतिरछतर सो तरयह आजछद होजी हत कस ह अपनन अभधसछर ससपकतषपतति और जजीन सी रकछ सन भलिए आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर उपतरयवयकति बलिपरतरयोग सर ससन रगर तरयह धतरयछन रखन हए कस सससटी अथछ आसनन आपदछ सी जसथभ र दथ फसरखो सो भिजी ह अभधसछर उपलिलध हखोगन तरयकद lsquoसrsquo सो lsquoखrsquo दछरछ कसए गए दरछचरर सन नससछन उिछनछ पड़ा योगदछ हत ब lsquoसrsquo सो उससछ सरतरयछनसछर परभरोध सरनन थछ नससछन सी जसथभ र lsquoखrsquo सन कभपथ फभम सछ दछछ सरनन सछ पथ फरछ अभधसछर होगछ इससन बछजथ फद तरयकद lsquoखrsquo सछ दरछचरर बनछ रहछ हत ब lsquoसrsquo सो उसन सछनथ फन दछरछ अथछ सजीधन ह दरछचरर सन भलिए दसकडा सरनन सछ अभधसछर होगछ तरयन अभधसछर सछरछजजसछ सी नजीस हह थछ सभिजी सदसतरयखो सो बरछबर होन हह उपतरयमवयकति उदछहरर सी ह बछ सर ो तरयकद कससजी भिजी कर lsquoसrsquo lsquoखrsquo सन सछथ दरछचरर र भलिपत पछतरयछ जछछ हत ो lsquoखrsquo सो भिजी अभधसछर होगछ कस ह lsquoसrsquo सो दसकडा सर ससन और तरयकद उससन आचरर सन उससो कभ पहसचजी हत ो अपनजी कभपथ फभम सन भलिए दछछ सर ससन

नॉजजस सी खथ फबजी हत कस अपनन कतनचन र ह न सनलि रछन-वतरयहछर सी दबमलिछओस पर कतचछर सरछ हत बजलस रछनजीतरय ससतरछ सन दछतरयरन र उनसछ सरछधछन भिजी सझछछ हत अपनन सथ फकर कतनचन सछररतरयम सन ह जहछस अननस गसभिजीर रदखो सछ सरछधछन दनछ हत ह स स रदखो सो अनसलिझछ ह ोड़ा योगद जछछ हत वतरयकतवयकति सो अपनजी परछररकछ ससपकतषपतति रकछ सछ अभधसछर हत आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर ह अपनन ऊपर होनन छलिन कससजी भिजी परसछर सन हरलिन सछ परभसछर सर ससछ हत और तरयकद कससजी सन आचरर सन उससो नससछन पहसचछ हत ो उस नससछन सी भिरपछई सी दछनदछर भिजी सर ससछ हत रनषतरय सो तरयन अभधसछर सनस परसपरछग सरछजखो सो ोड़ा योगदसर परछतरयरायः सभिजी आधभनस सरछजखो र परछपत हह इससन बछजथ फद कतदछनखो सन एस गम सो नॉजजस सन अभ-वतरयकतवयकतिछद सोच सन आपकतषपतति हत तरयह आपकतषपतति असनलिन नॉजजस सन नह स लिगभिग सभिजी इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन हत उनह लिगछ हत कस ससपकतषपतति अभधसछर सो लिनसर वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ सरथमन सरन हए न इनजी आगन भनसलि जछन हह कस उससन कतचछरखो र वतरयकतवयकतिछद उनरवयकति और उचसखलि कदखनन लिगछ हत इससन भिजी इनसछर नह स कसतरयछ जछ ससछ कस परततरयनस वतरयकतवयकति सो अपनजी कभपथ फभम सी दछनदछर सछ अभधसछर हत लिनकसन कभपथ फभम सी सजीरछ कतरयछ हो इससो तरय सरनन सछ अभधसछर कससन होगछ कतरयछ सनलि उससो जजसन कभ पहसचजी हत तरयकद ह अपनजी कभ सछ बढ़-चढ़सर रथ फलतरयछससन सरछ हत ब कतरयछ होगछ ऐसन र तरयकद सरसछर

सछनथ फन सन रछधतरयर सन हसकनप सरजी हत ो कतरयछ उससछ परतरयछस वतरयकतवयकति-सछसततरय सन दछतरयरन र अनछशतरयस रछनछ जछएगछ ऐसन परशनखो पर परभकरकरितरयछ बह कतलिसब सन भरलि पछजी हत रछबटीम नॉजजस सी ओर सन अपरछध सन भलिए दथ फसरन सो दसकडा सरनन सछ सझछ पर बहखो सो आपकतषपतति हत उनसन अनसछर वतरयकतवयकति सो अपनन ह सर पर दसडा सनछनन सछ सोई अभधसछर नह स हत कतरयखोकस नससछन सी भिरपछई कसस सजीरछ स हो तरयकद तरयह उस वतरयकतवयकति पर ोड़ा योगद द जछए जजससछ नससछन हआ हत ो ह सह हत तरयछ गलि इससछ भनरमतरय सदन सरनगछ अभभितरयवयकति सो दसकडा सरनन सछ अभधसछर परभिछकत रनषतरय सो एसछएस नह स कदतरयछ जछछ ऐसन रछरलिखो र रछजतरय सी उपजसथभ जरर रछननन सन हछलिछसकस वतरयकतवयकति-सछसततरय सी भिछनछ सो िनस पहसच ससजी हत लिनकसन इससन सछथम सन शाजीभिथ फ हो एस वतरयकतवयकति दछरछ दथ फसरन सो हछभन पहसचछए जछनन सी ससभिछनछ र भिजी सरजी आजी हत तरयह ऐसछ रोड़ा योगद हत जहछस इचछ-सछसततरयछद सी सजीरछ सछफ नजर आनन लिगजी हत नॉजजस बड़ा योगदन परिरशर सन वतरयकतवयकतिरछतर सन ससपथ फरम सछसततरय सछ पक लिनछ हत कसस ससपकतषपतति सन ससरकर थछ सरसतरयछओस सन सजीधन भनछरर र इचछ-सछसततरयछद सी जो दबमलिछएस हह न थोड़ा योगदछ-सछ कतचछर सरनन पर सछरनन आ ह जछजी हह

रछबटीम नॉजजस नन सरछधछन पधिभ सी आलिोचनछ सी हत लिोगखो सन सरछधछन जटीछसर उसजी धनरछभशा सन पभलिस सो पोसनछ तरयह लिोगखो सी नतसभगमस सछधजीनछ पर डाछसछ डाछलिनछ हत लिनकसन शाछसन और सरसछर चलिछनन सन भलिए ो धन चछकहए नॉजजस इससन भलिए लिोगखो सो जछगरस सरनन सी बछ सरछ हत लिोगखो सो अपनन अभधसछरखो और समवतरयखो सछ बोध होगछ सछथ र तरयह कतशवछस होगछ कस उनसी सछधजीनछ अकणण रर हत सरछज र रहसर उनसी ससपकतषपतति और अभधसछरखो सो सोई खरछ नह स हत ो न सतरयस अनशाछभस होसर सछर सरगन लिनकसन सरछज र अनशाछसन और शाछसभ-वतरयसथछ बनछए रखनन सन अभरिरवयकति रछजतरय सन और भिजी दछभतरयत होन हह भशाकछ सछसरतरय ससससकभ अभभिरकछ जतसन बह सन रछरलिन हह जजनह बढ़छछ दननछ रछजतरय सछ पनजी समवतरय रछनछ जछछ हत उनसन भलिए धन सी आपथ फभम सहछस सन होगजी नॉजजस इससन भलिए दछन और सतजचस सहतरयोग सछ सरथमन सरछ हत तरयहछस नॉजजस और हछसपसम सन कतचछरखो र सरछनछ दनखजी जछ ससजी हत जॉन हछसपसम भिजी रछनछ थछ कस सरसछर सछ एसरछतर सछतरयम lsquoउपद आकद सन सरतरय लिोगखो सन जछन-रछलि सी रकछ सरनछ हतrsquo लिनकसन उपदकततरयखो पर सछबथ फ पछनन सन सरसछर सन पछस सरभच शाकतवयकति और अभधसछरखो सछ होनछ जरर हत छकस असर पड़ा योगदनन पर ह नतरयछतरयसछम सी भिथ फभरसछ भिजी भनभिछ ससन इन सब सछतरयरषो सन भलिए सरसछर सन पछस धन आनछ चछकहए हछसपसम सन अनसछर उपतरयवयकति ो तरयह हत कस सछनथ फन और वतरयसथछ सन भलिए सरसछर सो धन सी आपथ फभम नछगरिरसखो सन सतजचस सहतरयोग और दछन सी भिछनछ सन हो तरयकद सरछधछन सछ सहछरछ लिनजी हत ो सर-रछभशा सछ उपतरयोग सनलि सरछज र शाछसभ और सरकछ सन कतसछर सन भलिए कसतरयछ जछनछ चछकहए ह जोर दनसर सहछ हतmdashlsquoसरछज र सछनथ फन और वतरयसथछ सछतरयर रखनन सन अलिछछ कससजी और सछतरयम सन भलिए जनछ सन धन जटीछनन सछ सरसछर सो सोई अभधसछर नह स हतrsquo नॉजजस सछ नतरयछतरयदशामन एस आदशामछद उदछर हत एस भिछस रन

सछ समशाधिछछद सपनछ एस ऐसछ कतचछर जजसन रछनछछद सरतरय-सरतरय पर दनखन आए हह उससी स सजीरछएस हह अननस सरसतरयछएस ऐसजी हह जजनपर नॉजजस कतचछर सरनन सन बचछ हत इससन बछजथ फद उससन कतचछरखो र एस आदशाम रछनछछद सरछज सन गिन सछ सपनछ रदजथ फद हत सलि भरलिछसर इचछ-सछसततरयछद रनषतरय सन अभधसछर ससतरछ और एस आदशाम सरछज सन सपनन सो बह ह आसछन भिछषछ र दभनतरयछ सन सछरनन लिछछ हत नथछभनतरयलि बछसडानन सन शालदखो र lsquoइचछ-सछसततरयछद बह सरलि सपषट आसछन भिछषछ र भलिखछ हआ दशामन हत जजसन सरझनन सन भलिए कससजी कतशानष सनजीसी तरयोगतरयछ सी आशतरयसछ नह स हत तरयह जछनसछर परस और आनसददछतरयस पछि हतrsquo14

copy ओरपरसछशा सशतरयप

ससदभिछमनरकरिरजरसछ

1 To live honorably to harm no one to give to each his own Ulpianus in Digesta of Justinianus

Augustus 11101

2 The sovereign is not bound by the laws-Ulpianus Digesta 1331

3 Justice is the constant and perpetual will to render to every man his due Digesta 1110

4 Political theories past and present have traditionally been concerned with who should be the

master (usually the king the dictator or government bureaucracy) and who should be the slaves -John

Hospers What Libertarianism Is

5 No one is anyone else master and no one is anyone else slave Since I am the one to decide how my

life is to be conducted just as you decide about yours I have no right (even if I had the power) to

make you my slave and be your master nor have you the right to become the master by enslaving me

Slavery is forced servitude Ibid

6 Government should intervene only in a RETALIATORY situation The government must never

INITIATE an action to create a better world mdash it is not the business of government to make an

advance decision about what counts as benefit Through laws government can prohibit various

aggressive actions but it cannot require the bringing about of supposedly beneficial ones John

Hospers What Libertarianism Is

7 The state of Nature has a law of Nature to govern it- John Locke Second Treatise on Civil

Government

8 no one ought to harm another in his life liberty and or property-Ibid

9 justice to hold just in case rights are respected -Peter Vallentyne in Nozickrsquos Libertarian Theory of

Justice

10 a right is something for which one can demand or enforce compliancerdquo Nozick in Philosophical

Explanations 1981 p 499

11 a If one mixes what one owns with something that is unowned one thereby comes to own the

unowned thing

b Each person owns her own labor

c If one mixes onersquos labor with unowned land one thereby comes to own the land

12 No body could think himself injured by the drinking of another man though he took a good

drought who had a whole river of the same water left him to quench his thirst and the case of land and

water where there is enough of both is perfectly the same-John Locke Second Treatise of Civil

Government Chapter 5

13 Why should onersquos entitlement extend to the whole object rather than just to the added value

onersquos labor has produced- Nozick Anarchy State and Utopia p 175

14 ldquoLibertarianism is very simply and clearly written and requires no technical knowledge on the part of

the reader Enjoyable informative readingrdquo- Nathaniel Branden as quoted by John Hospers in

Libertarianism A Political Philosophy for Tomorrow

Page 25: इच्छा—स्वातंत्र्यवाद(Libertarianism)

ो वतरयकतवयकति कससजी दथ फसरन सन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सछ सछरर बनन न ह सोई उससन अभधसछरखो सन भलिए सससटी सी जरजीन ततरयछर सरन तरयह आदशाम जसथभ हत वतरयहछर र सरछज र ससरषम सी जसथभतरयछस बनजी रहजी हह रछज सरछज कससजी सन भलिए भिजी तरयह ससभि नह स होछ कस ह चतबजीस रसटीन वतरयकतवयकति सन अभधसछर-ससरकर थछ समवतरयपछलिन सन परनररछ र लिगछ रहन इसभलिए वतरयकतवयकति सो अपनन अभधसछरखो और अजसत पर सससटी सन सरतरय आतररकछ अथ ससपकतषपतति सी सरकछ सन भलिए सरतरयछनसछर परभसछर सरनन सी थ फ टी दन द जछजी हत तरयह सछरछजजस गभकतभधतरयखो र ससशाोधन एस भनछरर सन ददरछन नतरयछतरय सी जसथभ सो दशाछमजी हत रछबटीम नॉजजस सन अनसछर वतरयकतवयकतिरछतर सो तरयह आजछद होजी हत कस ह अपनन अभधसछर ससपकतषपतति और जजीन सी रकछ सन भलिए आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर उपतरयवयकति बलिपरतरयोग सर ससन रगर तरयह धतरयछन रखन हए कस सससटी अथछ आसनन आपदछ सी जसथभ र दथ फसरखो सो भिजी ह अभधसछर उपलिलध हखोगन तरयकद lsquoसrsquo सो lsquoखrsquo दछरछ कसए गए दरछचरर सन नससछन उिछनछ पड़ा योगदछ हत ब lsquoसrsquo सो उससछ सरतरयछनसछर परभरोध सरनन थछ नससछन सी जसथभ र lsquoखrsquo सन कभपथ फभम सछ दछछ सरनन सछ पथ फरछ अभधसछर होगछ इससन बछजथ फद तरयकद lsquoखrsquo सछ दरछचरर बनछ रहछ हत ब lsquoसrsquo सो उसन सछनथ फन दछरछ अथछ सजीधन ह दरछचरर सन भलिए दसकडा सरनन सछ अभधसछर होगछ तरयन अभधसछर सछरछजजसछ सी नजीस हह थछ सभिजी सदसतरयखो सो बरछबर होन हह उपतरयमवयकति उदछहरर सी ह बछ सर ो तरयकद कससजी भिजी कर lsquoसrsquo lsquoखrsquo सन सछथ दरछचरर र भलिपत पछतरयछ जछछ हत ो lsquoखrsquo सो भिजी अभधसछर होगछ कस ह lsquoसrsquo सो दसकडा सर ससन और तरयकद उससन आचरर सन उससो कभ पहसचजी हत ो अपनजी कभपथ फभम सन भलिए दछछ सर ससन

नॉजजस सी खथ फबजी हत कस अपनन कतनचन र ह न सनलि रछन-वतरयहछर सी दबमलिछओस पर कतचछर सरछ हत बजलस रछनजीतरय ससतरछ सन दछतरयरन र उनसछ सरछधछन भिजी सझछछ हत अपनन सथ फकर कतनचन सछररतरयम सन ह जहछस अननस गसभिजीर रदखो सछ सरछधछन दनछ हत ह स स रदखो सो अनसलिझछ ह ोड़ा योगद जछछ हत वतरयकतवयकति सो अपनजी परछररकछ ससपकतषपतति रकछ सछ अभधसछर हत आशतरयसछ पड़ा योगदनन पर ह अपनन ऊपर होनन छलिन कससजी भिजी परसछर सन हरलिन सछ परभसछर सर ससछ हत और तरयकद कससजी सन आचरर सन उससो नससछन पहसचछ हत ो उस नससछन सी भिरपछई सी दछनदछर भिजी सर ससछ हत रनषतरय सो तरयन अभधसछर सनस परसपरछग सरछजखो सो ोड़ा योगदसर परछतरयरायः सभिजी आधभनस सरछजखो र परछपत हह इससन बछजथ फद कतदछनखो सन एस गम सो नॉजजस सन अभ-वतरयकतवयकतिछद सोच सन आपकतषपतति हत तरयह आपकतषपतति असनलिन नॉजजस सन नह स लिगभिग सभिजी इचछ-सछसततरयछद कतचछरसखो सन हत उनह लिगछ हत कस ससपकतषपतति अभधसछर सो लिनसर वतरयकतवयकति-सछसततरय सछ सरथमन सरन हए न इनजी आगन भनसलि जछन हह कस उससन कतचछरखो र वतरयकतवयकतिछद उनरवयकति और उचसखलि कदखनन लिगछ हत इससन भिजी इनसछर नह स कसतरयछ जछ ससछ कस परततरयनस वतरयकतवयकति सो अपनजी कभपथ फभम सी दछनदछर सछ अभधसछर हत लिनकसन कभपथ फभम सी सजीरछ कतरयछ हो इससो तरय सरनन सछ अभधसछर कससन होगछ कतरयछ सनलि उससो जजसन कभ पहसचजी हत तरयकद ह अपनजी कभ सछ बढ़-चढ़सर रथ फलतरयछससन सरछ हत ब कतरयछ होगछ ऐसन र तरयकद सरसछर

सछनथ फन सन रछधतरयर सन हसकनप सरजी हत ो कतरयछ उससछ परतरयछस वतरयकतवयकति-सछसततरय सन दछतरयरन र अनछशतरयस रछनछ जछएगछ ऐसन परशनखो पर परभकरकरितरयछ बह कतलिसब सन भरलि पछजी हत रछबटीम नॉजजस सी ओर सन अपरछध सन भलिए दथ फसरन सो दसकडा सरनन सछ सझछ पर बहखो सो आपकतषपतति हत उनसन अनसछर वतरयकतवयकति सो अपनन ह सर पर दसडा सनछनन सछ सोई अभधसछर नह स हत कतरयखोकस नससछन सी भिरपछई कसस सजीरछ स हो तरयकद तरयह उस वतरयकतवयकति पर ोड़ा योगद द जछए जजससछ नससछन हआ हत ो ह सह हत तरयछ गलि इससछ भनरमतरय सदन सरनगछ अभभितरयवयकति सो दसकडा सरनन सछ अभधसछर परभिछकत रनषतरय सो एसछएस नह स कदतरयछ जछछ ऐसन रछरलिखो र रछजतरय सी उपजसथभ जरर रछननन सन हछलिछसकस वतरयकतवयकति-सछसततरय सी भिछनछ सो िनस पहसच ससजी हत लिनकसन इससन सछथम सन शाजीभिथ फ हो एस वतरयकतवयकति दछरछ दथ फसरन सो हछभन पहसचछए जछनन सी ससभिछनछ र भिजी सरजी आजी हत तरयह ऐसछ रोड़ा योगद हत जहछस इचछ-सछसततरयछद सी सजीरछ सछफ नजर आनन लिगजी हत नॉजजस बड़ा योगदन परिरशर सन वतरयकतवयकतिरछतर सन ससपथ फरम सछसततरय सछ पक लिनछ हत कसस ससपकतषपतति सन ससरकर थछ सरसतरयछओस सन सजीधन भनछरर र इचछ-सछसततरयछद सी जो दबमलिछएस हह न थोड़ा योगदछ-सछ कतचछर सरनन पर सछरनन आ ह जछजी हह

रछबटीम नॉजजस नन सरछधछन पधिभ सी आलिोचनछ सी हत लिोगखो सन सरछधछन जटीछसर उसजी धनरछभशा सन पभलिस सो पोसनछ तरयह लिोगखो सी नतसभगमस सछधजीनछ पर डाछसछ डाछलिनछ हत लिनकसन शाछसन और सरसछर चलिछनन सन भलिए ो धन चछकहए नॉजजस इससन भलिए लिोगखो सो जछगरस सरनन सी बछ सरछ हत लिोगखो सो अपनन अभधसछरखो और समवतरयखो सछ बोध होगछ सछथ र तरयह कतशवछस होगछ कस उनसी सछधजीनछ अकणण रर हत सरछज र रहसर उनसी ससपकतषपतति और अभधसछरखो सो सोई खरछ नह स हत ो न सतरयस अनशाछभस होसर सछर सरगन लिनकसन सरछज र अनशाछसन और शाछसभ-वतरयसथछ बनछए रखनन सन अभरिरवयकति रछजतरय सन और भिजी दछभतरयत होन हह भशाकछ सछसरतरय ससससकभ अभभिरकछ जतसन बह सन रछरलिन हह जजनह बढ़छछ दननछ रछजतरय सछ पनजी समवतरय रछनछ जछछ हत उनसन भलिए धन सी आपथ फभम सहछस सन होगजी नॉजजस इससन भलिए दछन और सतजचस सहतरयोग सछ सरथमन सरछ हत तरयहछस नॉजजस और हछसपसम सन कतचछरखो र सरछनछ दनखजी जछ ससजी हत जॉन हछसपसम भिजी रछनछ थछ कस सरसछर सछ एसरछतर सछतरयम lsquoउपद आकद सन सरतरय लिोगखो सन जछन-रछलि सी रकछ सरनछ हतrsquo लिनकसन उपदकततरयखो पर सछबथ फ पछनन सन सरसछर सन पछस सरभच शाकतवयकति और अभधसछरखो सछ होनछ जरर हत छकस असर पड़ा योगदनन पर ह नतरयछतरयसछम सी भिथ फभरसछ भिजी भनभिछ ससन इन सब सछतरयरषो सन भलिए सरसछर सन पछस धन आनछ चछकहए हछसपसम सन अनसछर उपतरयवयकति ो तरयह हत कस सछनथ फन और वतरयसथछ सन भलिए सरसछर सो धन सी आपथ फभम नछगरिरसखो सन सतजचस सहतरयोग और दछन सी भिछनछ सन हो तरयकद सरछधछन सछ सहछरछ लिनजी हत ो सर-रछभशा सछ उपतरयोग सनलि सरछज र शाछसभ और सरकछ सन कतसछर सन भलिए कसतरयछ जछनछ चछकहए ह जोर दनसर सहछ हतmdashlsquoसरछज र सछनथ फन और वतरयसथछ सछतरयर रखनन सन अलिछछ कससजी और सछतरयम सन भलिए जनछ सन धन जटीछनन सछ सरसछर सो सोई अभधसछर नह स हतrsquo नॉजजस सछ नतरयछतरयदशामन एस आदशामछद उदछर हत एस भिछस रन

सछ समशाधिछछद सपनछ एस ऐसछ कतचछर जजसन रछनछछद सरतरय-सरतरय पर दनखन आए हह उससी स सजीरछएस हह अननस सरसतरयछएस ऐसजी हह जजनपर नॉजजस कतचछर सरनन सन बचछ हत इससन बछजथ फद उससन कतचछरखो र एस आदशाम रछनछछद सरछज सन गिन सछ सपनछ रदजथ फद हत सलि भरलिछसर इचछ-सछसततरयछद रनषतरय सन अभधसछर ससतरछ और एस आदशाम सरछज सन सपनन सो बह ह आसछन भिछषछ र दभनतरयछ सन सछरनन लिछछ हत नथछभनतरयलि बछसडानन सन शालदखो र lsquoइचछ-सछसततरयछद बह सरलि सपषट आसछन भिछषछ र भलिखछ हआ दशामन हत जजसन सरझनन सन भलिए कससजी कतशानष सनजीसी तरयोगतरयछ सी आशतरयसछ नह स हत तरयह जछनसछर परस और आनसददछतरयस पछि हतrsquo14

copy ओरपरसछशा सशतरयप

ससदभिछमनरकरिरजरसछ

1 To live honorably to harm no one to give to each his own Ulpianus in Digesta of Justinianus

Augustus 11101

2 The sovereign is not bound by the laws-Ulpianus Digesta 1331

3 Justice is the constant and perpetual will to render to every man his due Digesta 1110

4 Political theories past and present have traditionally been concerned with who should be the

master (usually the king the dictator or government bureaucracy) and who should be the slaves -John

Hospers What Libertarianism Is

5 No one is anyone else master and no one is anyone else slave Since I am the one to decide how my

life is to be conducted just as you decide about yours I have no right (even if I had the power) to

make you my slave and be your master nor have you the right to become the master by enslaving me

Slavery is forced servitude Ibid

6 Government should intervene only in a RETALIATORY situation The government must never

INITIATE an action to create a better world mdash it is not the business of government to make an

advance decision about what counts as benefit Through laws government can prohibit various

aggressive actions but it cannot require the bringing about of supposedly beneficial ones John

Hospers What Libertarianism Is

7 The state of Nature has a law of Nature to govern it- John Locke Second Treatise on Civil

Government

8 no one ought to harm another in his life liberty and or property-Ibid

9 justice to hold just in case rights are respected -Peter Vallentyne in Nozickrsquos Libertarian Theory of

Justice

10 a right is something for which one can demand or enforce compliancerdquo Nozick in Philosophical

Explanations 1981 p 499

11 a If one mixes what one owns with something that is unowned one thereby comes to own the

unowned thing

b Each person owns her own labor

c If one mixes onersquos labor with unowned land one thereby comes to own the land

12 No body could think himself injured by the drinking of another man though he took a good

drought who had a whole river of the same water left him to quench his thirst and the case of land and

water where there is enough of both is perfectly the same-John Locke Second Treatise of Civil

Government Chapter 5

13 Why should onersquos entitlement extend to the whole object rather than just to the added value

onersquos labor has produced- Nozick Anarchy State and Utopia p 175

14 ldquoLibertarianism is very simply and clearly written and requires no technical knowledge on the part of

the reader Enjoyable informative readingrdquo- Nathaniel Branden as quoted by John Hospers in

Libertarianism A Political Philosophy for Tomorrow

Page 26: इच्छा—स्वातंत्र्यवाद(Libertarianism)

सछनथ फन सन रछधतरयर सन हसकनप सरजी हत ो कतरयछ उससछ परतरयछस वतरयकतवयकति-सछसततरय सन दछतरयरन र अनछशतरयस रछनछ जछएगछ ऐसन परशनखो पर परभकरकरितरयछ बह कतलिसब सन भरलि पछजी हत रछबटीम नॉजजस सी ओर सन अपरछध सन भलिए दथ फसरन सो दसकडा सरनन सछ सझछ पर बहखो सो आपकतषपतति हत उनसन अनसछर वतरयकतवयकति सो अपनन ह सर पर दसडा सनछनन सछ सोई अभधसछर नह स हत कतरयखोकस नससछन सी भिरपछई कसस सजीरछ स हो तरयकद तरयह उस वतरयकतवयकति पर ोड़ा योगद द जछए जजससछ नससछन हआ हत ो ह सह हत तरयछ गलि इससछ भनरमतरय सदन सरनगछ अभभितरयवयकति सो दसकडा सरनन सछ अभधसछर परभिछकत रनषतरय सो एसछएस नह स कदतरयछ जछछ ऐसन रछरलिखो र रछजतरय सी उपजसथभ जरर रछननन सन हछलिछसकस वतरयकतवयकति-सछसततरय सी भिछनछ सो िनस पहसच ससजी हत लिनकसन इससन सछथम सन शाजीभिथ फ हो एस वतरयकतवयकति दछरछ दथ फसरन सो हछभन पहसचछए जछनन सी ससभिछनछ र भिजी सरजी आजी हत तरयह ऐसछ रोड़ा योगद हत जहछस इचछ-सछसततरयछद सी सजीरछ सछफ नजर आनन लिगजी हत नॉजजस बड़ा योगदन परिरशर सन वतरयकतवयकतिरछतर सन ससपथ फरम सछसततरय सछ पक लिनछ हत कसस ससपकतषपतति सन ससरकर थछ सरसतरयछओस सन सजीधन भनछरर र इचछ-सछसततरयछद सी जो दबमलिछएस हह न थोड़ा योगदछ-सछ कतचछर सरनन पर सछरनन आ ह जछजी हह

रछबटीम नॉजजस नन सरछधछन पधिभ सी आलिोचनछ सी हत लिोगखो सन सरछधछन जटीछसर उसजी धनरछभशा सन पभलिस सो पोसनछ तरयह लिोगखो सी नतसभगमस सछधजीनछ पर डाछसछ डाछलिनछ हत लिनकसन शाछसन और सरसछर चलिछनन सन भलिए ो धन चछकहए नॉजजस इससन भलिए लिोगखो सो जछगरस सरनन सी बछ सरछ हत लिोगखो सो अपनन अभधसछरखो और समवतरयखो सछ बोध होगछ सछथ र तरयह कतशवछस होगछ कस उनसी सछधजीनछ अकणण रर हत सरछज र रहसर उनसी ससपकतषपतति और अभधसछरखो सो सोई खरछ नह स हत ो न सतरयस अनशाछभस होसर सछर सरगन लिनकसन सरछज र अनशाछसन और शाछसभ-वतरयसथछ बनछए रखनन सन अभरिरवयकति रछजतरय सन और भिजी दछभतरयत होन हह भशाकछ सछसरतरय ससससकभ अभभिरकछ जतसन बह सन रछरलिन हह जजनह बढ़छछ दननछ रछजतरय सछ पनजी समवतरय रछनछ जछछ हत उनसन भलिए धन सी आपथ फभम सहछस सन होगजी नॉजजस इससन भलिए दछन और सतजचस सहतरयोग सछ सरथमन सरछ हत तरयहछस नॉजजस और हछसपसम सन कतचछरखो र सरछनछ दनखजी जछ ससजी हत जॉन हछसपसम भिजी रछनछ थछ कस सरसछर सछ एसरछतर सछतरयम lsquoउपद आकद सन सरतरय लिोगखो सन जछन-रछलि सी रकछ सरनछ हतrsquo लिनकसन उपदकततरयखो पर सछबथ फ पछनन सन सरसछर सन पछस सरभच शाकतवयकति और अभधसछरखो सछ होनछ जरर हत छकस असर पड़ा योगदनन पर ह नतरयछतरयसछम सी भिथ फभरसछ भिजी भनभिछ ससन इन सब सछतरयरषो सन भलिए सरसछर सन पछस धन आनछ चछकहए हछसपसम सन अनसछर उपतरयवयकति ो तरयह हत कस सछनथ फन और वतरयसथछ सन भलिए सरसछर सो धन सी आपथ फभम नछगरिरसखो सन सतजचस सहतरयोग और दछन सी भिछनछ सन हो तरयकद सरछधछन सछ सहछरछ लिनजी हत ो सर-रछभशा सछ उपतरयोग सनलि सरछज र शाछसभ और सरकछ सन कतसछर सन भलिए कसतरयछ जछनछ चछकहए ह जोर दनसर सहछ हतmdashlsquoसरछज र सछनथ फन और वतरयसथछ सछतरयर रखनन सन अलिछछ कससजी और सछतरयम सन भलिए जनछ सन धन जटीछनन सछ सरसछर सो सोई अभधसछर नह स हतrsquo नॉजजस सछ नतरयछतरयदशामन एस आदशामछद उदछर हत एस भिछस रन

सछ समशाधिछछद सपनछ एस ऐसछ कतचछर जजसन रछनछछद सरतरय-सरतरय पर दनखन आए हह उससी स सजीरछएस हह अननस सरसतरयछएस ऐसजी हह जजनपर नॉजजस कतचछर सरनन सन बचछ हत इससन बछजथ फद उससन कतचछरखो र एस आदशाम रछनछछद सरछज सन गिन सछ सपनछ रदजथ फद हत सलि भरलिछसर इचछ-सछसततरयछद रनषतरय सन अभधसछर ससतरछ और एस आदशाम सरछज सन सपनन सो बह ह आसछन भिछषछ र दभनतरयछ सन सछरनन लिछछ हत नथछभनतरयलि बछसडानन सन शालदखो र lsquoइचछ-सछसततरयछद बह सरलि सपषट आसछन भिछषछ र भलिखछ हआ दशामन हत जजसन सरझनन सन भलिए कससजी कतशानष सनजीसी तरयोगतरयछ सी आशतरयसछ नह स हत तरयह जछनसछर परस और आनसददछतरयस पछि हतrsquo14

copy ओरपरसछशा सशतरयप

ससदभिछमनरकरिरजरसछ

1 To live honorably to harm no one to give to each his own Ulpianus in Digesta of Justinianus

Augustus 11101

2 The sovereign is not bound by the laws-Ulpianus Digesta 1331

3 Justice is the constant and perpetual will to render to every man his due Digesta 1110

4 Political theories past and present have traditionally been concerned with who should be the

master (usually the king the dictator or government bureaucracy) and who should be the slaves -John

Hospers What Libertarianism Is

5 No one is anyone else master and no one is anyone else slave Since I am the one to decide how my

life is to be conducted just as you decide about yours I have no right (even if I had the power) to

make you my slave and be your master nor have you the right to become the master by enslaving me

Slavery is forced servitude Ibid

6 Government should intervene only in a RETALIATORY situation The government must never

INITIATE an action to create a better world mdash it is not the business of government to make an

advance decision about what counts as benefit Through laws government can prohibit various

aggressive actions but it cannot require the bringing about of supposedly beneficial ones John

Hospers What Libertarianism Is

7 The state of Nature has a law of Nature to govern it- John Locke Second Treatise on Civil

Government

8 no one ought to harm another in his life liberty and or property-Ibid

9 justice to hold just in case rights are respected -Peter Vallentyne in Nozickrsquos Libertarian Theory of

Justice

10 a right is something for which one can demand or enforce compliancerdquo Nozick in Philosophical

Explanations 1981 p 499

11 a If one mixes what one owns with something that is unowned one thereby comes to own the

unowned thing

b Each person owns her own labor

c If one mixes onersquos labor with unowned land one thereby comes to own the land

12 No body could think himself injured by the drinking of another man though he took a good

drought who had a whole river of the same water left him to quench his thirst and the case of land and

water where there is enough of both is perfectly the same-John Locke Second Treatise of Civil

Government Chapter 5

13 Why should onersquos entitlement extend to the whole object rather than just to the added value

onersquos labor has produced- Nozick Anarchy State and Utopia p 175

14 ldquoLibertarianism is very simply and clearly written and requires no technical knowledge on the part of

the reader Enjoyable informative readingrdquo- Nathaniel Branden as quoted by John Hospers in

Libertarianism A Political Philosophy for Tomorrow

Page 27: इच्छा—स्वातंत्र्यवाद(Libertarianism)

सछ समशाधिछछद सपनछ एस ऐसछ कतचछर जजसन रछनछछद सरतरय-सरतरय पर दनखन आए हह उससी स सजीरछएस हह अननस सरसतरयछएस ऐसजी हह जजनपर नॉजजस कतचछर सरनन सन बचछ हत इससन बछजथ फद उससन कतचछरखो र एस आदशाम रछनछछद सरछज सन गिन सछ सपनछ रदजथ फद हत सलि भरलिछसर इचछ-सछसततरयछद रनषतरय सन अभधसछर ससतरछ और एस आदशाम सरछज सन सपनन सो बह ह आसछन भिछषछ र दभनतरयछ सन सछरनन लिछछ हत नथछभनतरयलि बछसडानन सन शालदखो र lsquoइचछ-सछसततरयछद बह सरलि सपषट आसछन भिछषछ र भलिखछ हआ दशामन हत जजसन सरझनन सन भलिए कससजी कतशानष सनजीसी तरयोगतरयछ सी आशतरयसछ नह स हत तरयह जछनसछर परस और आनसददछतरयस पछि हतrsquo14

copy ओरपरसछशा सशतरयप

ससदभिछमनरकरिरजरसछ

1 To live honorably to harm no one to give to each his own Ulpianus in Digesta of Justinianus

Augustus 11101

2 The sovereign is not bound by the laws-Ulpianus Digesta 1331

3 Justice is the constant and perpetual will to render to every man his due Digesta 1110

4 Political theories past and present have traditionally been concerned with who should be the

master (usually the king the dictator or government bureaucracy) and who should be the slaves -John

Hospers What Libertarianism Is

5 No one is anyone else master and no one is anyone else slave Since I am the one to decide how my

life is to be conducted just as you decide about yours I have no right (even if I had the power) to

make you my slave and be your master nor have you the right to become the master by enslaving me

Slavery is forced servitude Ibid

6 Government should intervene only in a RETALIATORY situation The government must never

INITIATE an action to create a better world mdash it is not the business of government to make an

advance decision about what counts as benefit Through laws government can prohibit various

aggressive actions but it cannot require the bringing about of supposedly beneficial ones John

Hospers What Libertarianism Is

7 The state of Nature has a law of Nature to govern it- John Locke Second Treatise on Civil

Government

8 no one ought to harm another in his life liberty and or property-Ibid

9 justice to hold just in case rights are respected -Peter Vallentyne in Nozickrsquos Libertarian Theory of

Justice

10 a right is something for which one can demand or enforce compliancerdquo Nozick in Philosophical

Explanations 1981 p 499

11 a If one mixes what one owns with something that is unowned one thereby comes to own the

unowned thing

b Each person owns her own labor

c If one mixes onersquos labor with unowned land one thereby comes to own the land

12 No body could think himself injured by the drinking of another man though he took a good

drought who had a whole river of the same water left him to quench his thirst and the case of land and

water where there is enough of both is perfectly the same-John Locke Second Treatise of Civil

Government Chapter 5

13 Why should onersquos entitlement extend to the whole object rather than just to the added value

onersquos labor has produced- Nozick Anarchy State and Utopia p 175

14 ldquoLibertarianism is very simply and clearly written and requires no technical knowledge on the part of

the reader Enjoyable informative readingrdquo- Nathaniel Branden as quoted by John Hospers in

Libertarianism A Political Philosophy for Tomorrow

Page 28: इच्छा—स्वातंत्र्यवाद(Libertarianism)

b Each person owns her own labor

c If one mixes onersquos labor with unowned land one thereby comes to own the land

12 No body could think himself injured by the drinking of another man though he took a good

drought who had a whole river of the same water left him to quench his thirst and the case of land and

water where there is enough of both is perfectly the same-John Locke Second Treatise of Civil

Government Chapter 5

13 Why should onersquos entitlement extend to the whole object rather than just to the added value

onersquos labor has produced- Nozick Anarchy State and Utopia p 175

14 ldquoLibertarianism is very simply and clearly written and requires no technical knowledge on the part of

the reader Enjoyable informative readingrdquo- Nathaniel Branden as quoted by John Hospers in

Libertarianism A Political Philosophy for Tomorrow