Lynnong-II

LYNNONG-2

KI KHANATANG HALOR KA JINGPYNLONG BAD KI KHANATANG NIAM HA KA POITRI KHASI (1888-1947)

Ka Maitphang:

Shuwa ban poi sha ka bynta kaba kongsan ha kane ka lynnong, kata ban i't

bniah bad ban bishar sani bha i'a ki khanatang halor jingpynlong kumba ki

paw ha ka poitri Khasi, la sngew donkam ban batai lyngkot halor ki

khanatang jong ka jingpynlong.

Ki Khanatang halor ka Jingpynlong (Creation Myths):

Ka kyntien 'jingpynlong' (creation) ka thew ne kdew la ka jingsdang jong

kiei kiei. Kumta 'ki khanatang halor ka jingpynlong' ki lathuh la ka

jingsdang ki jingpynlong ha kane ka pyrthei kynthup i'a kiba don jingim bad

bym don jingim kumjuh. Ki khanatang halor ka jingpynlong ki lathuh ruh

kumno la thaw bad la pynlong la ka pyrthei mariang bad ruh kumno u briew

u wan ban shong ha kane ka pyrthei, bad ruh kumjuh ki batai i'a ka jingsdang

jong kano kano ka jaitbynriew ha sla jong kane ka pyrthei. Ki khanatang

halor ka jingpynlong ki lathuh ruh i'a ka jingsdang jong kano kano ka

kynhun bynriew bad ki kpa tymmen jong kano kano ka kur ka jait ha kane

ka pyrthei. Kumta ki khanatang halor ka jingpynlong ki kren shaphang

kumno u Blei ne ki blei ki la pynlong bad thaw ia ka suiii bneng bad la ka

pyrthei baroh kawei, ia ki jingthung jingtep bad ki mrad ki mreng kumjuh.

Ha ki khanatang tynrai jong kano kano ka ri, ka don ka nongmei nongpa

kaba khlain bha kaba pyniabyrshem ia kane ka jingsdang bad ka jingkha

thymmai ia ki kpa tymmen ba nyngkong eh jong kano kano ka jaitbynriew,

29

'la ka kur ka jait ne wat Ta ka it ka muluk.'*^ Ka Mary MagouHck haba kren

shaphang ki khanatang halor ka jingpynlong ka batai ba kumno kita ki

jingpynlong ki wan urlong ha ka pyrthei mariang. Ka kren ruh la ka

jingsdang jong ki bynta bapher jong ka mariang ha ka jingiatyngkhuh bad ka

jingim briew ha kaba bunsien ki khanatang ki dei ki jingiathuhkhana kiba

kren shaphang ka tynrai ne ka jingsdang jong ka pyrthei mariang, wat la

bunsien ka thew kyrpang "ia kano kano ka kynhun bynriew bad ki jinglong

tynrai ha ka. Ki khanatang bunsien ki kren ruh la ka jingsdang jong ki bynta

bakongsan jong kano kano ka kolshor, la ha ka bam ka dih, ka dawai dashin,

ki jingleh niam leh rukom bad kiwei de."̂ ^

Ki khanatang halor ka jingpynlong ki kren ruh shaphang ka jingsdang jong

kano kano ka jaitbynriew ba kyrpang bad ban pyni i'a kata ka jinglong ba

kyrpang jong ka ha baroh ki liang jong ka imlang sahlang jong kata ka

jaitbynriew. U Asoka Kumar Sen haba u kren ia kane ka jinglong kyrpang

jong kano kano ka jaitbynriew u ong ba ki khanatang halor ka jingpynlong

ki mih khnang ban buh jingthoh la ki jingjia ba la jia ha ki por mynbarim,

ban pynithuh Ya ka jinglong tynrai jong kano kano ka kynhun bynriew kaba

im ha ka juk bad ka por ba thikna. Ki khanatang halor ka jingpynlong ki

pynpaw la ka jingbyrshem jong kawei ka kynhun bynriew bad kiwei pat. Ki

pynpaw shynna i'a ka jinglong tynrai la jong bad ki pynskhem ruh Ta ka

tynrai jong ka imlang sahlang ha kaba ka don. Kumta ki khanatang ki long

kum ki kyndon ba ryntih jong ka imlang sahlang ym kum kaei kaei kaba shu

47. Jan Knappert & E. J. Brill, Bantu Myths And Other Tales, p. 7. 48. http:/www.faculty.de.gcsu.edu/-mmagouli/defmyth.htm. dt. 21/4/2010.

30

mutdur ne bym shisha. '^^ U Peter B. Hammond haba u kren shaphang ki

khanatang halor ka jingpynlong u kdew ruh sha ka jingsdang jong ka jingim

briew ha kane ka pyrthei bad ka jingiadei kaba jan jong u bad ki sawdong

sawkun ka mariang da kaba u ong ba ka kyntien khanatang borabor ka batai

la ka jinghiar pateng, ka iathuh 'la ka jingim jong u briew ha jingiadei jong u

bad ka mariang, bad ruh ki bor ba mai'an jong ka. Kine ki khana ki Tathuh

ruh shaphang ka jingsdang jong ka pyrthei, ki briew, ki mrad ki mreng bad

ha kaba bunsien kine ki don ka jing'iadei kaba jan bha bad ki rukom pyrkhat

pyrdaifi jong ka kynhun bynriew.^^

Ki Khasi ki don Ta kine ki khanatang kiba batai shaphang ka jingpynlong i'a

ka pyrthei mariang bad ruh kumno u briew u wan long briew sha kane ka

pyrthei ha ka jaitbynriew Khasi. Ban pynshai kham bha halor kine ki jait

khanatang jong ka jaitbynriew Khasi la ai harum la ki jingthoh jong ki katto

katne ki nongthoh kiba kynthoh halor ki jingpynlong ha ka mariang bad

kumno ka jaitbynriew Khasi ka wan long briew sha kane ka pyrthei kumba

ka long mynta. U H. Elias ha ka jingiathuh jong u halor kane ka phang u ong

ba naduh myn-nyngkong ka sngi, ym don ei ei ruh ha kane ka pyrthei. U

Blei Nongbuh Nongthaw u la pynlong tang i'a ka Ramew hi marwei bad ia u

Basa u tnga jong ka. Kine ar ngut ki la la im suk im sain hynrei kaba

pynkhuslai i'a ki syni'a-sngi ka long ba kim don khun don kti satia. Ka

Ramew ka la duwai miet-step la u Blei bad ka la kyrpad na U ba un ai tang i

'matkylliang ban sah la ka jait ka kynja. U Blei u la sngap kyndiang i'a ki

jingkyrpad jong ka bad u la ai san ngut ki khun. Kita ki long ka Sngi, u Bnai,

ka Um, ka Lyer bad ka Ding. Ka Sngi ka la long ka khun phrangsngi kaba la

49. Arupjyoti Saikia (Quest Editor), Indian Folklife, A Quarterly Newsletter, SI. No. 28, • January 2008, p. 12.

50. Peter B. Hammond, An Introduction To Cultural And Social Anthropology, New York, Macmillan Publishing Co., Inc. 1971, p. 318.

31

lohi shuwa Ta ka pyrthei-ka-jaka bad ka Ding pat ka long ka khun khlieng

kpoh, kaba ri ba sumar i'a ka i'ing ka sem kumba ju dei ka dustur khun-

khatduh. Kumta ka Ramew ka la sngew phuhmat ba la roi parum pareh ka

ling ka sem, ka jait ka kynja. Kumta ba la don ka Sngi, ka Um, ka Lyer, la

man ka dieng-ka-siej, la phuh u syntiew u skud bad ka pyrthei-ka-mariang

baroh ka la pliah-rong hi shaid. Ynda la katto katne por, ka Ramew ka la

kyrpad biang m u Blei ba un sngewbha sngewsynei ban ai u nongsynshar

nongpyniaid u ban phikir, u ban sharai Ta ka pyrthei mariang. U Blei haba u

i'ohi ia ka jingtrei shitom jong ka Ramew ban pyniphuh iphieng Ta ka

mariang, U la kular ban pynhun Ta kata ka jingkwah jong ka. Kumta la long

ka dorbar-bah dorbar-san ha bneng, Tano ban phah ban wan synshar ha kane

ka pyrthei. Hapdeng ka jingTasaid Tapyni bun bun sngi, la rai ban phah na ki

khathynriew bynriew ba shong ha bneng, hyrmiew bynriew Ta kiba la khot

'Ki Hynniew Trep ne Hyniiiew Skum' kin wan ban shong ha kane ka pyrthei

ban trei ban ktah bad ban pynroi pynman Ta ka.^' Katba u Dondor Giri

Nongkhlaw pat ha ka jingbatai jong u kumno la pynlong Ta ka pyrthei

mariang bad ka jingsdang jong kiei kiei ha ka, shuwa ba u Hynniew Trep

Hyniiiew Skum un wan ban shong ban sah ha kane ka pyrthei u Tathuh ba ha

kaba nyngkong ka Pyrthei ka dap tang da ki maw suda bad ym don jingim

satia ha ka, Ta kaba la khot ka Ramew. Ka Ramew ka la kyrpad ha u Blei ba

un ai ha ka Ta u tnga khnang ba kan pynphuh pynphieng Ta ka mariang bad

ba ka burom u Blei kan phalang ha pneh jong ka. Lyngba ka Dorbar Blei ka

ba-ar, la Tamynjur ban phah Ta u Basa ban long u tnga Ta ka Ramew. Kine ki

la Toh san ngut ki khun kata, ka Sngi, u Bnai, ka Lyer, ka Um bad ka Ding.

Hadien katto katne por ka Ramew ka la Tap noh. Kat kum ka rukom ka

dustur u khun Hyniiiewtrep haduh kine ki sngi, Ta ka met Tap jong ka Ramew

51. H. Elias, KiKhanaiang UBarim, 4* Edition, Shillong, Don Bosco Press, 1994, pp. 1-2.

32

dei ban pynkhuid . Kumta baroh saw ngut ki khun nyngkong jong ka, ki la

pyrshang ban pynkhuid i'a ka met Yap ka kmie jong ki, hynrei kim lah satia.

Khatduh eh, ka Ding kaba long ka khun khatduh, ka la pynkhuid ia ka met

lap ka kmie da kaba ka la thang ingkhong khait ha ban da kylla dpei. Ki

hymmen jong ka haba ki la i'ohi ia ka jingjop ka para jong ki, ki la bishni ia

ka bad ki la pyrshang ban pyni'ap noh shi syndon la ka. Ka Ding ka la lait

phet bad ka leit rieh hapdeng ki diengbah bad ka la ngam la lade shapoh ki

mawbah mawsan. Haba ka Ding ka la ngam shapoh ki mawlong mawteh,

kita ki maw ki la kylla khluid. Ka Um kam ai lad satia, ka la ngam lang

shapoh ki mawbah bad mawlong mawteh ban lap i'a ka para jong ka. Ynda

haba ka Ding bad ka Um ki la i'akynduh lang, ia u Jumai bad u Kreiding la

pynlong. Ka Ding ka la shem shitom shi katdei eh ban kyntiap jaka nawei

shawei ban phet iap na ka jingthmu basniew jong ki hymmen jong ka, ka la

kylla puipui la lade bad ka poi sha ki lyoh. Ka Um ruh kumjuh ban wad kput

i'a ka Ding, ka la kylla jynhaw um bad kiew lang shajrong. Ka Sngi ruh kam

ai lad satia; ka la sam lyngba ki lyoh ban lap ia ka Ding. Ynda haba ka Sngi

ka la sam sha ki puipui lyoh, la pynlong ia ka Leilieh bad u Pyrthat. Kane ka

jia ynda haba ka Sngi, u Bnai, ka Lyer ka Um bad ka Ding ki iatyngkhuh

lang, kaba mih nangta la ong ba la pynlong i'a ka Khyndew ha kaba la

wanrah i'a ki jingim bathymmai; ha kaba ka Ramew ka la im biang ha ka

jingitynnat bad jingiphuh iphieng jong ka, ia kaba la tip kum ka Mei-

ramew.^

Kumta ki khanatang halor ka jingpynlong (creation myths) ym tang ba ki

batai ne i'athuh i'a ka jingsdang jong ka longbriew ha ka pyrthei ne ka

52. D.G. Nongkhlaw, "U Sohpetbneng: An Ethnogenic and Aetiological Account on the Cosmogony of the Cosmos and Mankind" In Folklore In The Changing Times, Edited by Jawaharlal Handoo et.al. Shillong, NEHU Publications, 2003, pp. 127-J28.

33

jingsdang jong kano kano ka jaitbynriew hynrei ki batai ruh la ka

jingpynlong jong kiwei de ki bynta bapher ha ka mariang hi baroh kawei. Ha

kaba ladei bad kane ka bynta ruh u I. Kharkongngor u lathuh: "hadien ba u

Blei u la dep pynlong ia ka pyrthei, ka Mei-ramew ka la kyrpad *ia u Blei ban

thung ia u nongsynshar halor kiei kiei baroh ha ka pyrthei ... u Blei u la

kohnguh ia ka Mei-ramew bad kumta u la khot ia ka dorbar jong ki

khathynriew iing ne trep kiba shong bad u. Ka dorbar ka la iaphylliew

jingmut halor ka jingkyrpad ka Mei-ramew bad khadduh ka la rai ba

hynniew Ting ne trep kin hiar sha pyrthei lyngba kata ka jingkieng kaba don

ha u lum Sohpet bneng bad khyndai i'ing ne trep pat, kin sah ha bneng

ryngkat bad u Blei ... ki hynniew trep ki sahkut noh ha khyndew hadien ba

la dkut noh kata ka jingkieng Sohpet bneng kaba pyniasoh ia ka bneng bad

ka khyndew na ka daw ka jingleh pop jong u khun bynriew".

Kitei ki khanatang halor ka jingpynlong (creation myths) ba la ai da u

H.Elias bad u Dondor Giri Nongkhlaw ki batai ia ka jingsdang jong kiei kiei

baroh ha ka mariang jong ka pyrthei. Kum ba la iathuh da u H. Elias bad

kiba bun kiwei de ki nongthoh, u I. Kharkongor ruh u iathuh ia ka jingsdang

jong ka jingwan longbriew u khun bynriew ban shong shnong ha kane ka

pyrthei hadien ba ka Ramew ka la don ki lum ki wah, ki jingthung jingtep

bad kiwei de ki jingpynlong ha ka.

Ki Khanatang halor ka Jingpynlong ha ka Poitri Khasi (1888-1947):

Ha kane ka bynta la pyrshang ban wad, ban tih bniah bad ban it sani bha ia

ki snap jong ki khanatang halor ka jingpynlong kumba ki paw ha ki poim

jong ki myllung bapher kiba hab hapoh ka juk shuwa ka jinglaitluid jong ka

53 . I. Kharkongngor, Ka Lawei UKhasi, First Edition, Shillong, Shandora Press, ] 998, p. 7.

34

ri. Kumba la batai sha khmat la ka jingmut jong ki khanatang halor ka

jingpynlong, ha kane ka lynnong yn peit pat kumno kine ki jait khana ki loh

ban suhthied ha ka jabieng bad jingmut jingpyrkhat jong ki myllung Khasi

ha kaba ki thoh 'la ki poim jong ki.

U myllung R.S. Berry ha ka poim jong u "Ka Khanatang" kaba u la pynmih

ha ka kot khubor UKhasi Mynta ha u Nailar jong u snem 1903 u la batai la

ka ri Khasi kum ka ri shong pdeng pyrthei ha kaba ki khanatang ka

jaitbynriew ki ong mh ba ka dei ka ri la kaba u Blei u la thaw kyrpang Ta ka

bad kumno kita ki khana ki pynpaw shynna Ta ka jinglong kyrpang jong ka,

kaba ka don Ta ka tynrai kaba skhem ha ka. Ha kane ka poim u myllung u

wanrah Ta ka khanatang halor ka jingpynlong, kata kumno la sdang

nyngkong ban wan buhai shnong ha kane ka ri lyngba u Sohpetbneng uba

long ka pdeng pyrthei kat kum ka sain pyrkhat jong u Khasi. Lyngba jong u

ki Hynniew Trep Hynfiiew Skum ki Tahiar Takiew na pyrthei sha bneng bad

sha la u Nongthaw ha kaba u myllung u rwai kumne:

Ka ri Khasi pleng ka dei,

Ka ri ba shong pdeng pyrthei .

(KaKhanatang, Dk. 1 —Lain 1-2)

U Tralsing Mawthoh-Pyngroop ha ka jingbatai jong u Ta kane ka phang u

ong ba ka pdeng jong ka pyrthei ka dei kata ka jaka kaba u Blei u la pynmih

Ta u Dieng Sohpetbneng ha kaba u khun Hynniew Trep u la wan hiar na

bneng sha ka pyrthei. Shuh shuh une u nongthoh u bynrap da kaba u ong:

"Ki Khasi ki ngeit ruh ka jaka na kaba la mih une u Dieng-sohpet Bneng, ka

54. R.S. Berry, "Ka Khanatang' in NaKa Thiar Ki Longshuwa, by Khasi Authors' Society, 6* Edition, Shillong, Ri Khasi Press, 1993, p. 51.

35

long ka pdeng Pyrthei."^^ Kum juh ruh u W.S. Syiem (Syiem Raij Mawbuh)

ha ka lamphang jong u la ka kot Ki Dak Ki Shin U Sohpetbneng u kynthoh

kumne: "ngi wan iuh kjat halor kane ka Mei ramew lyngba ka Jingkieng-

Ksiar Jingkieng-Rupa halor u Lum Sohpetbneng shong pdeng pyrthei ban

kamai la ka Hok."^^

Haba phai sha u Sohpetbneng u myllung R.S. Berry u kren la ka jingi'adei

hapdeng ka bneng bad ka pyrthei la kaba la pymasoh lang ia ki. Dei lyngba

u Sohpetbneng ba la wanrah la ka jinglong kawei hapdeng ka bneng bad ka

pyrthei. Haba kren shaphang ka jingpyniasoh lang ia ka bneng bad ka

pyrthei da u Sohpetbneng, u Tralsing Mawthoh-Pyngroop u i'athuh ba: "Ka

jingiasohlang kawei jong ka Bneng bad ka Pyrthei kam mut ba ka Bneng ka

la wan ban i'ashong syndait lang, ne la pynlong lang kawei ka met bad ka

Pyrthei. Ia ka jingialong kawei hangne la pynlong da ka jingpyniasoh lang

jong u Dieng-sohpet Bneng uba bat la ka Pyrthei da kawei ka tduh da ki

thied na tynrai, bad uba bat i'a ka Bneng da kawei pat ka tduh na sha kliar ba

la pynsuhthied bad pyni'asoh lang bad ka Bneng sbak. Hangne ngi lohi ba ka

Pyrthei ka jngai na ka Bneng kum ki met ba kyrpang na ba kawei ka don ha

kawei ka tduh jong u Dieng bad kawei pat ka don ha kawei pat ka tduh ba la

pyrshah. Hynrei baroh ar ki don u juh u dieng uba bat bad uba pyni'asoh lang en

i'a ki." Une u nongthoh ban pyni ia ka jingiasoh lang kawei hapdeng ka

bneng bad ka pyrthei u wanrah da u dieng la kaba u khot u Dieng-sohpet

Bneng. Hynrei kiba bun ki nongthoh halor kane ka khanatang ki ong belt da

u Sohpetbneng. Kane kam da don eh ka jingi'apher namar ka jingmut bad

55. Tralsing Mawthoh-Pyngroop, Ki Mawlynti: Ka Jingngeit UKhun Khasi, Shillong, Khasi JaintiaPress,1980, p. 47.

56. W.S. Syiem, "Ka Phang: Ka Kot halor 'Ki Dak ki Shin u Sohpetbneng", in Ki Dak Ki Shin U Sohpetbneng by Mattsing Nongrum, Shillong, 2001, p. iv.

57. Tralsing Mawthoh-Pyngroop, Ki Mawlynti: Ka Jingngeit U Khun Khasi, p. 50.

36

jingthmu ka thew i'a ka juh ka phang. Haba ong Sohpetbneng kata ka mut u

sohpet jong ka bneng. Dei une u sohpet uba la teh pynskhem Ta ka jinglong

kawei jong ka bneng bad ka pyrthei, kumba long ka kmie bad i khun. I khun

mynba i dang don hapoh ka kpoh jong ka kmie, i im i san bad la bsa i'a i

lyngba u sohpet bad ha kane ka por i dang long kawei ryngkat bad la ka

kmie lyngba u sohpet. U sohpet namarkata, u long u 'saijingim uba teh lang

kawei la ka kmie bad i khun jong ka. U Tralsing Mawthoh-Pyngroop ha

kaba ladei bad kane ka bynta ruh u kynthoh ba lyngba une u Dieng-sohpet

Bneng ngi lah ban Tohi la ka Pyrthei hapoh jong ka Bneng ba ka long tang

kum i khunlung iba per hapoh ka kpoh baiar jong ka kmie ba la pyniasoh i'a i

bad ka da u sohpet. Une u sohpet u wanrah na kata ka kmie sha ita i khun la

ka um ka jingim. Ha ka kpoh ka kmie, i khunlung i im belt kumba i long da

ka jingbsa jong ka kmie kaba theh ha i i'a ka um jong ka jingim lyngba u

sohpet ba la pyniasoh la i bad ka.̂ ^ U B.L.Swer ruh halor kane ka bynta u

ong ba u sohpet u dei hi u 'ksai jong u sohpet' ba lyngba une u ksai uba

kylla long u 'kyrwoh ka jingim' hapdeng ka kmie bad i khunlung iba ka pun

i'a kaba ka pynheh pynsan hapoh ka kpoh jong ka. Dei ha kata ka por ba ita i

khunlung i im, i khih i ksaid, i heh i sah bad im ha ka jingim kaba shisur ba

shida ba hok bad kumba shu ong noh, ka jingim kaba kynja bneng hi.

Kumba long ka kmie bad la i khun hapoh ka kpoh jong ka, kumta ruh u

Sohpetbneng u long uta u sohpet uba teh skhem ia ka pyrthei ban pynlong

kawei bad ka Bneng. U myllung R.S. Berry u kren shai halor kane ka bynta

ha ka poim jong u da kaba u ong:

58. Ibid, p. 52. 59. B.L. Swer, Ka Mafiong KiKhanaiang, p. 52.

37

Ba ka don u Sohpet bneng,

Uba teh khyndew bad bneng;^^

(Ka Khanatang, Dk. 2 - Lain 1-2)

U Sohpetbneng ha u myllung R.S. Berry ym tang ba u pyniasoh ne teh i'a ka

bneng bad ka pyrthei hynrei u long ruh kum u jingkieng uba la pyndonkam

ban lahiar i'akiew na pyrthei sha bneng. U myllung u phai sha ki khanatang

halor ka jingpynlong ha ka jaitbynriew Khasi kumno ba ha kaba

myrmyngkong, hadien ba u Blei u la thaw ia ka Pyrthei, ka Ramew ka la

kyrpad la U ba un thung i'a u nongsynshar ba un peit un khmih la baroh ki

jingpynlong kiba don ha ka pyrthei mariang, khnang ba kiei kiei baroh kin

laid belt i'aid ryntih. Kat kum ki khanatang u Blei u la shah shkor la ka

jingud jingnam ka Ramew bad u la lum la ka dorbar jong ki Khathynriew

Trap Khathynriew Skum kiba la don lypa bad U ha bneng ban lapyrkhat

kumno yn leh halor kata ka jingkyrpad jong ka Ramew. Ia kane ka dorbar

kat kum ki khanatang, la tip kum ka Dorbar Blei Banyngkong i'a kaba u Blei

u la pynlong ha bneng. Ha kane ka Dorbar la rai ba ki Hynniew Trep

Hynniew Skum kin hiar sha pyrthei ban long ki nongsynshar halor baroh ha

ka pyrthei. Ka kular ba la lateh ha ka dorbar ka long ba u Hynniew Trep

Hynniew Skum um dei ban sah miet ha pyrthei. U dei ban wan phai biang

sha bneng ynda janmiet lyngba ka Jingkieng Ksiar Ta kaba u Blei u la buh

khnang ba ki lah ban hiar mynstep bad ban kiew pat ynda la janmiet, kata

hadien ba ki la pyndep "la ki kam ki jingtrei jong ki ha sla pyrthei:

60. R.S. Berry, "Ka Khanatang' in Na Ka Thiar Ki Longshuwa, p. 51.

38

Ujingkieng iahiar iakiew,

B 'la dor bar UBlei u briew. ^

(Ka Khanatang, Dk. 2 - Lain 3-4)

Uta u Sohpetbneng uba pyniasoh Ta ka bneng bad ka pyrthei, u long ruh uta

u jingkieng la kaba u Hynfiiew Trep u pyndonkam ha kaba hiar bad kiew

hapdeng ka pyrthei bad ka bneng. U Tralsing Mawthoh-Pyngroop u ong ba u

Blei u la dep buh lypa ia u Dieng-sohpet Bneng bad dei na une hi u dieng ba

u Hynfiiew Trep u la wan hiar sha kane ka Pyrthei.^^ U myllung R.S. Berry u

kren ruh shaphang kata ka dorbar hapdeng u Blei bad u briew, ha ka ban

shim i'a ka rai ba u khun bynriew Hynniew Trep un wan hiar sha kane ka

pyrthei lyngba uta u Sohpebneng. U B.L. Swer ruh u kynthoh halor kane ka

bynta kumne: "u sohpetbneng u long kata ka 'jingkieng ksiar' kaba lyngba

jong ka la wan hiar uta u Hynniewtrep Hynniewskum, kata kumba la ai bor

da ka Dorbar Blei kaba nyngkong duh ban wan long kynrad halor ka Ramew

lyngba ka jingkyrpad jong ka."̂ '̂

Kiwei ki nongthoh ruh ki kdew shai ba kumno kata ka Dorbar Blei lyngba

ka Hukum ka la rai ban phah i'a u Hyrmiew Trep Hynniew Skum sha kane ka

pyrthei, ban long u nongshynshar i'a ka pyrthei mariang baroh kawei. Ka

Badaplin War ha kaba ladei bad kane ka bynta ka ong kumne: "Ynda haba ki

jait jingthaw baroh ha ka pyrthei ki la sdang ban kha roi, ka la don ka

jingkulmar, ka jingbym ia sngewthuh jingmut bad ka jingbym ia shong suk

hapdeng jong ki. Kumta ka Ramew ka la kyrpad sngewrit na u Blei u Trai

Nongthaw ba un phah ia u nongsynshar uba tbit bad u bastad ban synshar

halor ki jingthaw ha ka pyrthei. Na kata ka daw, la pynlong ia ka Dorbar

61. R.S. Berry, "Ka Khanatang' in Na Ka Thiar Ki Longshuwa, p. 51. 62. Tralsing Mawthoh-Pyngroop, KiMawlynti: Ka Jingngeit UKhun Khasi, p. 59. 63. B.L. Swer, Ka Mationg Ki Khanatang, p. 51.

39

Blei Banyngkong. Nangne, la rai ban phah i'a u Hynniew Trep ba un hiar sha

ka pyrthei ban synshar i'a ka".̂ "* U D.T. Laloo ruh kynthoh ba kumno u

Hynniew Trep u wan ban shong ha kane ka pyrthei bad ban synshar i'a ka, da

kaba u ong kumne: "Ka Hukum ka shong ha Bneng bad la ki khun ba kynsai

tarn jong ka ki Khathynriew-trep Khathynriew-skum. Halor ka jingud

jingnam ka Ramew, la pynlong Ta ka dorbar dorsha ba nyngkong eh na kaba

u paid Hynniew-trep u loh i'a ka nongrim ka synshar paitbah bad ka Hukum

ka pynskhem la ka rai uba bun ba lang jong kata ka dorbar bneng ba u

Hynniew-trep Hynniew-skum un wan shong wan sah noh sha pyrthei, un

synshar i'a ka, hynrei un laleit lawan hi kumba ju long bad u Khyndai-trep

Khyndai-skum na ka jingkieng ksiar kaba don ha u Sohpetbneng."^^ Shuh

shuh u Maurice G. Lyngdoh ruh u batai shai ba dei ka Mei Ramew kaba la

kyrpad i'a U Blei Nongthaw ban phah la u nongsynshar ban peit bad ban

synshar i'a ka. Ha kaba ladei bad kane ka phang une u nongthoh ruh u ong

kumne: "Ynda u Blei u i'ohsngew la ka jingud ka jingkyrpad ka Mei Ramew,

u lum ka dorbar ki khadhynriew trep ha bneng ban i'a pyrkhat shaphang

kane. Bad kata ka dorbar ka la rai ba hynniew trep na ki kin leit hiar sha

pyrthei bad kin shong kin sah hangta."^^ Dei halor kane ka bynta ba u

myllung Soso Tham ha ka poim "Ka Aiom Ksiar" u kren shaphang kane ka

jingjia kaba mih na ka jingrai na ka Dorbar Blei Banyngkong ha kaba u ong

kumne:

64. Badaplin War, "Writers' Perception of 'U Thlen' in Khasi Literature" in Tribal Literature of North-East India, Edited by Badaplin War, Shillong, SMS Hi-Tech Impression,

G.S.Road, 2009, p. 18 65. D.T. Laloo, Ka Rongbiria UHynniew-Trep, Shillong, Don Bosco Press, 1978, p. 4 66. Maurice G. Lyngdoh, Ki Parom Barim UKhun Khasi Khara, Shillong, Lyngdoh Printers,

Mawkhar Main Road, 2007, p.2

40

Na Khadhynriew ba don hajrong,

Hynniew ki hiar hangne ban shong,

(KaAtomKsiar, Dk. II-Lain: 1-2)

U Hynniew Trep kat kum ka hukum ba la i'apan ha ka Dorbar Blei Ba

Nyngkong, u la wan ban hiar sha kane ka pyrthei lyngba kata ka jingkieng

ksiar la kaba u Blei u la buh halor jong u lum Sohpetbneng ban pyni'asoh Ta

ka bneng bad ka pyrthei; ha kaba u Hynniew Trep un hiar mynstep bad un

kiew sha bneng ynda la janmiet lyngba na kane ka juh ka lynti. U I.

Kharkongor halor ka jingwan hiar u Hynniew Trep sha kane ka pyrthei u

ong kumne: "Ka dorbar ka la iaphylliew jingmut halor ka jingkyrpad ka

mei-ramew bad khadduh ka la rai ba hynniew ling ne trep kin hiar sha

pyrthei lyngba kata ka jingkieng kaba don ha u lum Sohpet bneng bad

khyndai 'ring ne trep pat kin sah ha bneng ryngkat bad u Blei."^^ Kumjuh ruh

u H.O. Mawrie ha kaba kren la kane ka bynta u batai shai kumne: "Ha ka

por ba ka hok ka dang synshar la u khun bynriew la don uwei u dieng bad

lyngba une u dieng kita ki Khadhynriew Trep ki Khadhynriew Skum ki

i'ahiar iakiew na bneng sha khyndew bad na khyndew sha bneng. Une u

dieng u leng halor U Lum Sohpetbneng uba long ka pdeng jong ka Pyrthei u

Khasi bad une u dieng u long ka jingkieng ksiar kaba bteng Ta u briew bad u

Blei"^^

Kat kum ka kular ba la i'ateh ha ka dorbar ka long ba u Hyrmiew Trep

Hynniew Skum um dei ban sah miet ha pyrthei. Ha ka poim "Pyrthei

Mariang" u myllung Soso Tham ruh u batai kumno u Hynniew Trep ynda u

67. Soso Tham, Ki Sngi Barim UHynniew Trep, 3"* Edition, Shii]ong,Ri Khasi Press, 1976, p. 45

68. I. Kharkongor, Ka Lawei UKhasi, p.7. 69. H. Onderson Mawrie, Ka Pyrkhat VKhasi, Guwahati, Silpi Printers, 1997, p. 11.

41

la pyndep la ki kam ki duk jong u baroh hangne ha sla pyrthei, janmiet u

kiew biang sha bneng lyngba ka jingkieng ksiar ban shong jahthait bad ban

pynaram la lade ryngkat bad ki Khyndai Trep ha bneng ha kaba u myllung u

rwai shuh shuh kumne:

Te kum ka Wah halor Mawsiang,

Lynti ka suk ki iaid biang biang:

Artet arsut ka Jingkieng Ksiar,

(Pyrthei Mariang, Dk. VIII Lain: 1-S)

U myllung Soso Tham u kren shaphang 'ka jingkieng ksiar' la kaba u

Hynniew Trep u hiar u kiew hapdeng ka bneng bad ka khyndew da kaba la

kdew ruh kumno u la teh syrdoh bha la ka jingiadei hapdeng jong u briew

bad u Blei. Ka jingkieng ksiar kaba u myllung u kren, ka pynphalang shynna

i'a kata ka jingiadei kaba jan jong u briew bad u Blei. U myllung R.S. Berry

pat um shym kdew la kata ka 'jingkieng ksiar' hynrei u ong ba uta u

Sohpetbneng u long hi ruh u jingkieng uba la pyndonkam ban i'ahiar i'akiew

hapdeng ka bneng bad ka pyrthei da u Hynniew Trep Hyrmiew Skum mynba

u wan sha kane ka pyrthei. Une u myllung u mut la kata ka jingialong kawei

bad ka jingiajan hapdeng u briew bad u Blei ha kaba u wanrah la uta u

jingkieng ban pyniasoh la ka bneng bad ka pyrthei. Katba u H.O. Mawrie

pat u shim ia ka jingkieng ksiar kum kata ka jingiadei bajan eh jong u briew

shimet bad la u Nongthaw da kaba u ong ba: "la ka dor jong ka jingiadei

hapdeng u briew bad u Blei ym don jabieng kaba lah ban thew lane thylliej

ba lah ban batai bad dei hangta ba ka wan 'Ka Jingkieng Ksiar'" . Une u

nongthoh u bteng shuh shuh da kaba u ong, "ka jingiadei shi met bad la u

70. Soso Tham, Ki Sngl Barim UHynniew Trep, p .9. 71. H.O. Mawrie, Ka Theology Jong Ka Niam Khasi, Third Edition, Guwahati, Silpi Printers,

2002, p.32

42

Nongthaw, uwei pa uwei u don la ka Jingkieng Ksiar bad ka long ka jingkit

khlieh jong u ban ri kyndong i'alade ha ka jingi'adei bad la u Nongthaw ba

kan leng skhem ka Jingkieng Ksiar."''^

Ynda haba ka Dorbar Blei ba nyngkong ka la rai ban phah i'a u Hynniew

Trep Hynniew Skum sha kane ka pyrthei, u Blei u la pynskhem la kata ka rai

da kaba u la pynlong la ka jutang bad u briew. Kane ka dei kata ka jutang

Blei kaba la lateh hapdeng u Blei bad u Hynniew Trep shynrang bad kynthei

ha shuwa ba un wan sha kane ka pyrthei. Ka jutang ka long ba u Hynniew

Trep Hynniew Skum u dei ban bat pyrkhing i'a ki ain Blei kumba u ju leh ha

bneng. Ynda haba un wan sha kane ka pyrthei ruh, u dei ban ri kyndong i'a ki

khnang ba un ibh kyrhai ki jingkyrkhu ha ka jingim jong u na la u

Nongthaw. Nalor kata u dei ban im hok laid hok khnang ba u lah ban wan

phai biang sha u Blei. Lada u khun bynriew un i'ai bat la kata ka hukum, u

Sohpetbneng uba long u jingkieng ban hiar ha pyrthei bad ban kiew sha

bneng un nang skhem bad u Hynniew Trep ha tbian bad u Khyndai Trep ha

jrong un i'a kiew la hiar katba ki mon. U G. Costa u kren shai i'a kata ka

jingiateh jutang hapdeng u briew bad u Blei shuwa ba u Hynniew Trep un

wan sha kane ka pyrthei da kaba ong: "U Blei u thaw ka jingiateh jutang

kaba skhem ba kan long ka jingiasoh kawei na jrong ha tbian; bad u la

pynsngewthuh Ta u khun bynriew ba lada un Taineh ha ka kam leh hok leh

bha, ka jingiasoh ba long na tbian ha jrong kan long kaba neh ba skhem

junom; hynrei lada un leh i'a ka pop ka sang te ka jingiasoh na tbian ha jrong

kan duh kan dam noh."^^ Kumjuh u H. Elias haba u kren shaphang kata ka

jutang kaba u Blei u la lateh bad u Hynniew Trep u ong kumne: "U Blei ruh,

72. H.O. Mawrie, Ka Theology Jong Ka Niam Khasi, p. 32. 73. G. Costa, Ka Riti Jong Ka Ri Laiphew Syiem-I, Shillong, Printed at the Don Bosco

Industrial School & Orphanage, 1936, p. 3.

43

u la kyrkhu kyrdoh ia ka pyrthei-mariang baroh kawei bad u la i'ateh-jutang

bad u khun bynriew. Kata ka jutang ka la long ba lada u bynriew un laid

hok, im hok, un sumar kyndong la ka aifi Blei, u Trai Kynrad na-neng na-

tbian un kyrkhu-kyrdoh la u, bad u bynriew ruh un suk-un-sain; bad un

laleit-iawan sha bneng katba u mon." '̂̂ U myllung R.S. Berry ha ka poim

jong u ruh u kdew sha kata ka jutang Blei kaba la i'a teh ha bneng ha kata ka

Dorbar Blei ryngkat bad u khun bynriew shynrang bad kynthei shuwa ba kin

wan hiar sha kane ka pyrthei da kaba u ong:

Ba ka don ka jutang Blei,

Ha dohnud shynrang kynthei,

Ha tbian hynniew skum ne trep,

Hajrong khyndai skum ne trep.

(Ka Khanatang, DK. 4 Lain: 1-4)

U Blei u la thaw i'a u briew ha ka jinglong khuid bad u la ai ha u ia ki hok ki

riti kiba u dei ban bud ha ka jingim jong u. Kum u briew u dei ban sumar

kyndong ia ki ha ka jingim ba man ka sngi khnang ba un poi suk poi biang

sha la u Nongthaw. Ka jutang ka wanrah ia ka jingialong kawei bad ka

jingiaieit markylliang hapdeng kiba la teh ia kata ka jutang. U Tralsing

Mawthoh-Pyngroop u ong ba: "Ha ka Jutang, u Blei u da ai ha u briew ia ka

jingtip bad ka jingsngewthuh ia ki hok ki riti baroh kiba u briew u dei ban

sumar, bad ia ki jingmyntoi ba u dei ban ioh ha ka jingiasoh lang jong u

kawei bad u Blei da kaba sumar bad iaid ha ki hok ki riti. Ha kane u Blei u

da iiiew ia u briew kum u paralok ha ka jingiatrei lang ban iaioh bynta lang

na ki soh ba bha jong ka. Kane ka long ka Mynsiem jong ka jutang kaba

74. H. Elias, Ki Khanatang V Barim, p. 2. 75. R.S. Berry, "Ka Khanatang' in Na Ka Thiar Ki Longshuwa, p. 51.

44

wad i'a ka Jingiatrei lang bad la ka jingialong kawei."^^ Kumjuh ruh haba u

Blei u ai ha u briew i'a ka jutang, u kwah ba kata ka jingialong kawei bad ka

jingiaieit kan neh kan skhem bad lada u briew u lah ban bat skhem la kata ka

jutang, u Blei ruh u sngewbha bad un nang pynskhem i'a kata ka jingialong

kawei bad u briew. Dei da ka jingiaid hok bad jingim hok ha kane ka pyrthei

ba u briew u lah ban bat skhem la kata ka jutang kaba u Blei u la ai ha u.

Kumta u Blei u kwah i'a u briew ba un long uba khuid bad uba hok ha ka

jingim jong u, kumba u long mynba u dang don ryngkat bad U. Dei kane ka

jinglong hok ka ban lalam biang ia u briew ha khmat u Blei.

Ka Jingpynlong ha ka Suk ka Sain, ka Bha ka Miat:

Ha ka por ba u wan hiar sha pyrthei, la pynkhamti la u Hynniew Trep

ryngkat bad ka ktien khnang ba un lah ban synshar bad ban pyniaid belt

pyniaid ryntih ia kiei kiei baroh ha sla pyrthei. Un bat Ta kajingiateh jutang

da ka ktien hok ha khmat ka dorbar, ba un kamai hok, i'aid hok, synshar hok

ha kane ka pyrthei. Dei na kata ka daw haba u Hynniew Trep u la wan hiar

sha kane ka pyrthei, ma-u bad baroh ki jingthaw ha ka pyrthei ki iakren

i'akhana iwei- Ta-iwei pat da ka juh ka ktien. Kane ka pynshisha ba la ka

ktien la pynkhamti da u Blei Nongbuh Nongthaw ha ki jingthaw jong u ha

sla pyrthei, khnang ba u Hynniew Trep un ia sngewthuh bad kiwei de ki para

jingthaw bad ban synshar ruh halor jong ki. U myllung Soso Tham ha ka

poim "Ka Aiom Ksiar" u batai shai ba kumno kata ka hok u Blei kan

tyngshain ha u Hynniew Trep, khnang ba u lah ban synshar hok bad ban

sain-pyrthei da ka ktien hok ia ki jingthaw baroh:

76. Tralsing Mawthoh-Pyngroop, Ki Mawlynti: Ka Jingngeit UKhun Khasi, pp. 56-57.

45

Ban paw ka Hok, na khmat u Blei,

Hapoh ka Tdem ka Sain-pyrthei;

Ban phaid ka khmat u Shriek u Tngaw 77

Ba kan kren briew ka Dieng ka Maw.

(KaAiom Ksiar, Dk. IILain : 3-6)

Kumba la kdew lyngkot sha khmat shuwa ba u Hynniew Trep Hyniiiew

Skum un wan ban shong ban sah ha kane ka sla pyrthei, u Blei u la dep

pynlong lypa i'a ki dieng ki siej, ki lum ki wah, ki mrad ki mreng bad baroh

ki jait jingthaw ha sla jong ka mei-ramew. Kumba la mang lypa da ka

Hukum "Ka Ramew ka la pun la kyan, ka la sei la shylluit, la long ki dieng-

ki-siej, ki phlang-ki-kynpat, la mih kiba par bad ba her kumjuh - Ka Ramew

ka la phuh la phieng, la itynnat la ilup da ki jingkup-jingdeng kumba la

mang lypa ka Hukum."

Shuh shuh ha ka poim "Ki Symboh Ksiar" u myllung Soso Tham u Tathuh

ba da kawei ka ktien, ki jingthaw ha khrum ka bneng ki lasngewthuh iwei-

ia-iwei pat bad ba ka hok Blei ka dang tyngshaiii halor ka sla pyrthei

hapdeng ki jingthaw jong u baroh. Ka leit ka wan bad ka shong ka sah ka

dang laid belt laid ryntih namar u laiphew jingthaw baroh u pyndonkam tang

kawei ka ktien ha kaba u myllung u ong kumne:

U Briew, uMrad, uKhla, u Thlen 79

Kawei ka Ktien ki dang iakren

(Ki Symboh Ksiar, Dk. II Lain: 3-4)

77. Soso Tham, Ki Sngi Barim UHynniew Trep, p. 45 78. D.T. Laloo, Ka Rongbiria UHynniew-Trep, p. 4. 79. Soso Tham, Ki Sngi Barim U Hyniiiew Trep, p.l

46

U myllung Soso Tham ha kitei ki lain u kren ruh i'a kata ka jingi'along kawei

hapdeng ki jingthaw jong u Blei ha sla pyrthei, ha kaba la synshar la ki tang

da ka suk ka sain suda kat sha ba phai. U P.G. Gatphoh ruh u kdew la kane

haba u ong: "Mynkulong, mynba ki laiphew sim ki laiphew doh bad ki

laiphew jingthaw baroh ki dang hok, ki dang kren briew, naduh ki jingthaw

kiba don ha suin, ha ryngkew bad ha duriaw bad mynba baroh ki dang peit

bad ki ap la ka bishar ka pynshong jong u khun bynriew, uba long u syiem

bad u kynrad halor jong ki baroh"^° U J. Bacchiarello ruh u kren shaphang

kata ka por ha kaba u khun bynriew bad ki laiphew jingthaw ki dang im ha

ka suk ka sain bad ka jingialong kawei da kaba u ong: "Te haba ki hynniew

skum hynniew trep ki la shong ha ka pyrthei ka la long tang ka hok suda,

bad u Blei u la ai ha ki ka bor ba kin leh katba ki mon bad ban pyniaid i'a ka

jingsynshar katba ki ibit: ba kin bam kin dih, kin shong kin sah da ka

jingsuk, khlem jingshitom ei-ei, bad khlem jingiakajia ei-ei bad briew bad

mrad, katba don ha ka pyrthei."^'

Ynda haba u Hynniew Trep u la wan synshar hangne ha sla pyrthei, ki

jingthaw jong ka pyrthei baroh ki la sdang ban roi parum pareh; namar

mynta la don u nongsynshar u ban pyniaid belt pyniaid ryntih i'a kiei kiei

baroh bad da kawei ka ktien ki kren ban i'asngewthuh lang iwei la iwei.

Kane ka kdew ruh la ka jingroi bad jingiar jong ka ktien ha kaba baroh ki

laiphew jingthaw ki dang iakren da kawei ka ktien. Ha kaba 'ladei bad kane

ka bynta, u myllung Soso Tham ha ka poim jong u, "Ka Persyntiew" u rwai

kumne:

80. P.G. Gatphoh, Ki Khanatang Bad USierlapalang, Ninth Edition, Guwahati, Dispur Printing House, 1994, p. 17.

81. J. Bacchiarello, Ki Dienjat Jong Ki Longshuwa, Sixth Edition, Shillong, Don Bosco Press, 1993, p. 18.

47

Suki ki long u Paid byllien;

Suki ka ih kawei ka Ktien;

(Ka Persyntiew, Dk. VI Lain: 1-2)

Da kane ka ktien, baroh ki jingthaw ha ka pyrthei kynthup la u khun

bynriew ki la sdang ban lasngewthuh lang iwei-ia-iwei pat da kaba u

myllung u rwai shuh kumne:

Pyrthei Mariang baroh ka pher;

Ki Mrad ki kmen, ki Sim ki her;

Ha Ryngi ne hapoh syrngiew,

Ki Syntiew ruh ki nang kren briew;

(Ka Persyntiew, Dk. VII Lain: 1-4)

Shuh shuh ha ka poim "Ka Aiom Ksiar" u myllung u ong kumne:

Shi khrum ka bneng-upaid byllien,

Shi snieh Pyrthei-kawei ka Ktien:

(Ka Aiom Ksiar, Dk. VLaih: 1-2)

Ha kaba iadei bad kane ka bynta ba kumno u Hymiiew Trep u i'oh i'a ka ktien

haba u wan ban synshar sha kane ka pyrthei, u D.T. Laloo u thoh kumne:

"Ka Hukum ka la ai i'a ka 'Ktien' ban long u dieng-synshar i'a ka pyrthei. Da

ka ktien u Hynniew-trep Hyniiiew-skum, Hynniew-Ryngkew Hynniew-

Basa, u i'aid u ieng; u synshar, u lasngewthuh bad ki Khyndai hajrong; u

lasngewthuh bad ka Hukum. Ka ktien bad u Hynniew-skum ki i'aid lang

82. Soso Tham, Ki SngiBarim VHynhiew Trep, p.5 83. Ibid, p.5 84. Soso Tham, Ki Sngi Barim UHynniew Trep, p.46.

48

ryngkat, u Hynniew-skum bad ka pyrthei ki laid lang ryngkat, ka pyrthei bad

ka ktien ki laiaid lang ryngkat, ka ktien bad ka Hukum ki i'aiaid lang ryngkat

kumta baroh ki im-suk im-sain ha kata ka Sotti-juk."^^ U Blei urn shym la

phah lymbiang i'a u Hynniew Trap sha kane ka pyrthei hynrei u la pynkhamti

ha u la ka ktien ba un kren bad ban lasngewthuh bad kiwei ki para jingthaw

ha ka pyrthei. U Dondor Giri Nongkhlaw ha ka kot jong u u i'athuh kumne:

"Haba ka mei-ramew ka la iphuh iphieng da ka jingim, ka la kyrpad la u

Blei ban ai nongsynshar ban tyngkan bad synshar ia ki jingim pateng la

pateng. U Blei na ki khadhynriew haneng u la phah hynniew bynriew ban

synshar i'a kane ka sla khyndew bad i'a kiei kiei kiba don ha ka. U da ai ruh

ka ktien kren, ka niam bad ki hukum ban tip la la u para briew, ban tip ia u

Blei bad ban im ha ka kamai hok"^^ U Jespil Syiem ha ka jingrwai myllung

jong u ha kaba ladei bad kane ka bynta, ba kumno u Blei u pynkhamti ha u

Hynniew Trep i'a ka ktien shuwa ba un hiar shane sha pyrthei, u ong kumne:

O, shuh-shuh, ko Hynniew, phin ioh kawei ka lad!

Atiar kyrpang ha phi Ngin shu ai ei,

O, ba phin long kynrad!

Ka Ktien ha phi ngin pynkhamti!

Kane ka dei u Diengsynshar,

D 'u ba phin pynkohnguh-pyndem, 07

Phin long lahduh, phin ioh shakri!

(Lain: 1583-1589)

85. D.T. Laloo, Ka Rongbiria UHynniew-Trep, pp. 4-5. 86. Dondor Giri Nongkhlaw, Ka Meirisawkun, Ki Skid Jingim Bad Ki Deiritl, Shillong, Ri

Lum Offset Printing House,Umsohsun, 2007, p.9 87. Jespil Syiem, Ka Thymmei UHyniiiewtrep Ki Saw Dorbar-Blei, Shillong, Don Bosco

Press, 2003, p. 79

49

Kata ka del ka aiom jong ka sotti juk ha kaba u Hynniew Trep u im khlem

jingkhuslai ha ka jingshamah ha la u Nongthaw. U hiar na bneng, u trei u

ktah khlem pyrwa ei ei ruh bad u kiew pat sha bneng ynda la janmiet ban

thiah jahthait. Ka Sngi ka long ka hok Blei kaba dang tyngshain bad kdup Ta

u khun bynriew ha kata ka aiom jong ka Sotti Juk. U myllung Soso Tham u

la ai ka jingbatai la ka jong hi (re-interpret) kiba iar la ka jingmut tynrai

halor kane. Haba u kren Ta ka Sngi, u thew Ta kata ka hok Blei kaba

tyngshaiii ha u Hynniew Trep ha kata ka sotti juk da kaba u ong kumne:

Janmiet Mynstep ki kiew ki hiar:

Ka Miet ka dei kapor thiah suk,

Ka Sngi, ka kmie ka Sotti Juk. ̂ ^

(Pyrthei Mariang, Dk. VIII Lain: 4-6)

Kumba la Tapan bad khlei kular ha ka dorbar, u Hynniew Trep u trei minot

thop Ta la ka kam ka duk khlem jingkhiiium jingkhohnioh. Hynrei da ka dur

khmat ba phuh samrkhie u trei minot thop khlem peit shiliang khmat Tano

Tano ruh. Da ka jingsuk bad palei ka mynsiem u pyndep Ta la ki kamram ba

la bynshet ha u, khlem jingtieng jingsmiej namar la ker sawdong Ta u tang

da ka suk ka saiil Blei suda. Ynda la dep ki kam baroh u leit phai pat sha

bneng kumba u ju leh man la ka sngi. Dei kumta kein ba u myllung Soso

Tham ha ka poim "Pyrthei Mariang" u rwai kumne:

Lamler kim nang, kim tip ka Thok:

Ha ki ka leng rangbah ka Hok:

Mynba ka bneng ka dang khuid kdiar,

Kumne ka iaid ka Aiom Ksiar:

88. Soso Tham, Ki Sngi Barim UHynniew Trep, p.9

50

Mynba baroh shi snieh Pyrthei,

Sawdongjong ki u ker U Blei.

(Pyrthei Mariang, Dk. XLaih: 1-6)

U myllung P.G. Gatphoh ruh ha ka poim jong u, "U Sierlapalang" u kren

shaphang kata ka Sotti Juk ia kaba u khun Hynniewtrep u im bad loh mad ha

ka por mynba ka pap kam pat synshar i'a u. U im ha ka suk ka sain, u trei la

ka rep ka riang, ka ri jingri bad baroh ka la sei soh bha da kaba u ong

kumne:

Pyrthei Aiom Ksiar ka rep bad ka riang,

Uri la ka Syiar, Masi bad ka Sniang:

U khein ia ka Shrah ki ngat ki Lawbah,

Kipait ki Mawwah, ki sied ki Mawkhrah

(USier Lapalang, Lain: 277- 280)

Ka sotti juk ka dei kata ka juk ha kaba u briew u dang don ryngkat ha

syndah bad la u Nongthaw, ha kaba ka suk ka sain ka dang synshar la ka

jingim jong u bad la ka pyrthei mariang baroh kawei. Um tip ka pang ka

shitom, ka peit kynriang ka i'aid kynriang hynrei u shaniah beit la la ka

jingim ha u Blei. Dei ha kane ka juk ba u khun bynriew u loh ban mad la ka

aiom ksiar ha kane ka pyrthei. U Tralsing Mawthoh-Pyngroop ha kaba batai

ia ka aiom ksiar u ong: "ka Aiom Ksiar ka la jia long ha ka Pyrthei myn ha

kata kein ka por mynba u Dieng-sohpet Bneng u dang pyniasoh lang kawei

i'a ka Bneng bad ka Pyrthei. Kumta ba ka jingdap biang kyrhai bad ka

jingsuk jingkmen ba janai kumba ka long ha Bneng ka la wan long ha kane

89. Ibid, p.9. 90. Primrose Gatphoh, "U Sier Lapalang" in Ki Khanatang Bad USierlapalang, p. 149.

51

ka Pyrthei ha kata ka por."^^ Ha ka aiom ksiar, u khun bynriew u dang

lohmad i'a ka jingsuk suda bad da ka jingiaieit iwei-ia-iwei u leit u wan, u

trei u ktah da ka jingpalei bad jinghun mynsiem kat sha ba phai. U Tralsing

Mawthoh-Pyngroop u bynrap shuh shuh da kaba u ong: "Te kata ka jingieit

ba janai kaba don bad kaba synshar hapoh jong ki ka pynlong i'a ka

jingiashong suk shong sain. Ka pynlong i'a ka jingiajuh la jem bad i'a ka

jingiaieit iawan hapdeng jong ki ha ka jingiasngewthuh jingmut lang kawei.

Kane baroh ka la long na ba ka Hok ba nylla ka synshar ha ka Aiom

Ksiar." Une u nongthoh u batai shuh shuh ba ka jinglongkhuid bad

jinglong hok ka dang synshar i'a u khun bynriew da kaba u ong ba: "Ha ka

Aiom Ksiar u khun bynriew u la im ha ka jinglong khuid, u la im ha ka

jinglong hok kaba shitylli. U la im ha ka jinglong bajanai. Ha kane ka por, u

khun bynriew u la i'aid keifi ha ki hok ki riti jong u Blei. U la sumar kyndong

i'a kata ka Jutang ha kaba u la i'ateh bad u Blei. Bad kata ka la wanrah i'a ka

jingialong kawei ha ka jingieit hapdeng u briew bad u Blei. Kumta kein ba

ka jingsuk jingkmen, bad ka jingdap kyrhai ba kynja Bneng da ka

jingkyrkhu jong u Blei ka la wan jia ha ka pyrthei myn ha kata ka la jong ka

Aiom Ksiar." U H. Onderson Mawrie ruh haba kren i'a kata ka aiom ksiar

kaba u Hynniew Trep u loh ban mad ha ka por jong ka sotti juk u ong

kumne: "Ka Aiom Ksiar ka long ka por ha kaba u Blei u dang i'aid-kai

sngewbha bad ki Khadhynriew bad u dang i'a kren ruh bad ki da ka sur haba

ki don ha kane ka Pyrthei. Ka long ka por jong ka Sotti-Juk - ka Juk ba dang

synshar ka Hok bad ka dang long ruh ka por ha kaba u briew u dang long

kumba u dei ban long ha ka kyrdan bad ha ka burom kaba u Blei u la thmu

i'a u ban long. U Blei ruh U dang sngewphuhmut sngewphuhmat bad la u

91. Tralsing Mawthoh-Pyngroop, Ki Mawlynti: Ka Jingngeit UKhun Khasi, p. 80. 92. Ibid, p. 80. 93. Tralsing Mawthoh-Pyngroop, Ki Mawlynti: Ka Jingngeit UKhun Khasi, p. 95.

52

jingthaw uba U la thaw kyrpang bad thaw donburom." ** Kumjuh ruh u H.O.

Mawrie u kynthoh kumne halor u Hynniew Trep ha kata ka juk haba u ong:

"U wan sha kane ka pyrthei ym kum ha ka jingphohsniew hynrei kumba u

long, ban wan trei wan ktah bad ban rep ban riang ban Toh la ka bam bad ban

kamai da ka umsyep hok. U del ban trei shitom ban i'eng ka kamai bad u

Blei ruh u wan jngoh i'a u bad u kren ruh la u da ka sur. Ka dang long ka por

jong ka Sotti Juk- ki sngi jong ka jingsuk hapdeng u briew bad u Blei."^^

U myllung Soso Tham ha ka poim jong u "Ka Persyntiew" u batai ba ynda

haba u Hynniew Trep u la hiar sha kane ka pyrthei lyngba ka jingkieng ksiar,

u la sdang thymmai i'a la ka jingim la ha ka trei ka ktah ne ka rep ka riang

kaba u Blei u la pynkhamti ha u. Kane ka la pynlong ia u ba un saindur i'a la

ka jingim ba thymmai da kaba u peit thuh i'a ki sawdong sawkun kiba ker

tawiar ia"u. Kumta ka kam ba kongsan jong u Hynniew Trep ka long ban rep

ban riang, ban thung ban tep bad ban bet la u symbai u mai la kaba u Blei

Nongbuh. Nongthaw u la ai ha u. U myllung u i'ohi mai'a ruh ba kane ka

pyrthei ka long kaba "sah thylli" ha ka rep ka riang tad ynda la wan hiar u

Hyrmiew Trep ban sdang thymmai 'la ka thung ka tep ha ki bri ki lyngkha

sawdong satlak:

Mynba ka Ri ka dang sotti,

Baroh kawei ka sah thylli:-

Mynba ki hiar ki HyniMew Trep,

Mynba baroh ki sdang ban rep,

(Ka Persyntiew, Dk. IVLain: 1-4)

94. H. Onderson Mawrie, UKhasi Bad La Ea Mam, Shillong, Ri Khasi Press, 1973, p. 49. 95. H.O. Mawrie, Ka Theology Jong Ka Niam Khasi, p. 31. 96. Soso Tham, Ki Sngi Barim U Hynniew Trep, p.5

53

U Homiwell Lyngdoh ruh u pynpaw i'a la ka mut ka pyrkhat halor kane, kata

kumno u Blei u la hikai la u Hynniew Trep Hynniew Skum ban rep ban

riang bad ban thung ban tep, khnang ban pynbiang ia la ki jingdonkam man

la ka sngi. Une u nongthoh u batai shuh shuh da kaba u ong ba u Blei "u la

pyni u la bthah kumno ba kin rep ba kin riang bad kumno ba kin thung ba

kin tep ia u symbai u mai ha la ka aiom aiom khnang ba un long un man bha

bad ba kin lah pynmih Ta la u jingbam na ka khyndew; bad u la pyni u la

bthah la ki niam ki mkom bad la ki jingdah ki jingdong kiba ki dei ban rakhe

bad ban pyndep pynbiang ha ka jingim jong ki, khnang ba kin dup ioh wan

poi pat sha la i'ing u Trai Kynrad.'

U H.O Mawrie u bteng ruh ban batai kumno ka jingsuk ka synshar i'a u

Hynniew Trep ha ka juk jong u Sohpetbneng, da kaba u ong kumne: "Ki

long ki sngi ha kiba u Hynniew Trep u dang don ha ka lyngwiar u

Sohpetbneng; ha ki sngi ba u dang long shi sur ha ka jingmut jingpyrkhat,

shi sur ha ka jinglong jingim bad shi sur ha ka jingiadei bad la u nongthaw.

Ki dang dei ki sngi ha kiba u dang mane ia la u Nongthaw halor U Lum

Sohpetbneng; hangta ha trai u dieng u dang tei la ka duwan jong ka

jingmane bad jingainguh ia la u Nongthaw. Ki dang long ki sngi ha kiba

haba u briew u kren, u Blei ruh u shah shkor; haba u briew u pan, U Blei ruh

u jubab bad haba u ud, u Blei ruh u sngap bad u don ruh hajan eh jong u

briew. Ha kiei kiei baroh ka don ka hun ryngkat u briew bad ka hun ryngkat

u Blei."^^

97. Homiwell Lyngdoh, KaNiam Khasi, Shillong, Shillong Printing Works, 1970, p. 4. 98. H.O. Mawrie, Ka Theology Jong Ka Niam Khasi, p. 31.

54

U myllung Soso Tham u rwai lyngba ki lain poitri jong u kumno u Hynniew

Trep u kup u phong la ka jinglong ba shisur bad shida ha ka jingim jong u,

namar u aiti bad shaniah tylli i'a la ka jingim ha la u jong u Nongthaw:

Kumta u briew u im shida,

Kumba ha pneh ka kmie u kpa.

(Pyrthei Mariang, Dk. IV- Lain: 5-6)

Sa uwei de u myllung, u P.G. Gatphoh, u rwai kyrpang shaphang ka

jingsdang jong ka jaitbynriew Khasi ha kane ka pyrthei. U ruh u phai sha ki

khanatang kiba iiathuh kumno u Hynniew Trep Hynniew Skum u wan sha

kane ka pyrthei na bneng lyngba ka Jingkieng Ksiar kaba don halor u Lum

Sohpetbneng. U myllung u ong ba ka 'Meirilung-ka-Meirisan;' ka long ka ri

jong ki kpa tymmen, ki kpa kulong kumah ha kaba ki la buh bad pynskhem

i'a ka niam ka rukom jong u khun Khasi Khara. Da kaba u ong ka

'Meirilung-ka-Meirisan', u myllung u mut i'a ka ri Khasi, ki lum bad ki

them, ki pyntha bad ki padun jong ka ha kaba u Hynniew Trep Hynniew

Skum u wan ban shong ban sah bad ban synshar. Ngi sngewthuh ba u

myllung u kren ia ka jingsdang ka rukom im, ka deiriti hangne, haba u rwai

kumne:

"Ko meirilung, ko meirisan,

Ko ri ki kiaw ki kthaw kulong;

Hynniew ki hiar ban seng duwan, "

(Ka Meirilung, Dk. 2 Lain: 1-3)

99. Soso Tham, Ki Sngi Barim VHynniew Trep, p.8. 100. P.G.Gatphoh, Sawdong Ka Lyngwiar Dpei, Sixth Edition, Shillong, Ri Khasi Press,

1982. p.l64.

55

Ka don ka jingiapher khyndiat hangne hapdeng u myllung Soso Tham bad u

myllung P.G. Gatphoh. U Soso Tham haba u kren shaphang ka jingwan jong

u Hynniew Trep Hynniew Skum sha kane ka pyrthei, u kdew la kata ka

jingrai na Dorbar Blei ba u Hynniew Trep un wan ban hiar ban rep ban riang

sha kane ka pyrthei. U myllung P.G. Gatphoh pat u phai kham sha jngai haba

u kren shaphang ka jinghiar jong u Hyrmiew Trep, kata ym tang ban rep bad

ri jingri hynrei ban wan seng ruh Ta ka niam ka rukom.

U P.G. Gatphoh u pynpaw kumno u Hynniew Trep Hyniiiew Skum haba u

wan ban hiar sha kane ka pyrthei, u wan ryngkat ka niam ka rukom i'a kaba u

Blei Nongbuh Nongthaw u la pynkhamti ha u. U P.G Gatphoh ong ba ki kpa

tymmen haba ki wan hiar sha kane ka pyrthei, ki wan ruh ban seng ia ka

niam ka rukom i'a kaba ki longdien kin i'ai bud ryngkhi na kawei ka por sha

kawei pat. Kaei kaba u P.G. Gatphoh u rwai ha ka poim jong u ka ia hab bad

kaei kaba kiwei de ki khraw pyrkhat ki pynpaw. U R.T. Rymbai uwei na ki

nongthoh ba paw khmat u kynthoh kumne: "Ki Khasi-Pnar ki ong ba u Blei

u la ai ha ki Ta ka niam myn ha kaba u la phah i'a ki kpa tymmen banyngkong

eh kata, u Hynniew Trep ban wan shong bad sah hangne ha sla pyrthei"'°'

Uwei pat u nongthoh, u Hipshon Roy, ha kaba i'adei bad kane ka bynta u ong

ba: "Ki Khasi ki ngeit ba u Blei u la thaw Ta ki jaitbynriew bapher bapher

hangne ha sla pyrthei bad u la ai ha ki Ta la ki jong ki jong ki niam ki rukom,

ki jinglehniam ban mane pyndonburom Ta U kat kumba u la pynkhamti ha ki

kpa tymmen jong ki".'°^

U myllung Soso Tham um shym da kdew eh Ta ka leh niam leh rukom ha ki

poim jong u hynrei u pynpaw Ta ka jingTadei hapdeng u briew bad u Blei bad

101. R.T. Rymbai, "Some Aspects Of The Religion Of The Khasi-Pnars" in Khasi Heritage, Edited by Hipshon Roy, Reprint, Shillong, Ri Khasi Press, 1996. p.l 10.

102. Hipshon Roy (ed), Khasi Heritage, Reprint, Shillong, Ri Khasi Press, 1996, p. 119.

56

kaei kaba u briew u tyngkai hapoh ha la ka mynsiem i'a kata ka jingiadei

kaba kordor eh ha u. Ha kata ka juk jong ka aiom ksiar u briew u mane la la

u Nongthaw, ha kaba u my Hung u rwai kumne:

Shuwa ban paw u Ksuid u Khrei,

Baroh ki mane ia UBlei.

(KiSymbohKsiar, Dk. II-Lain: 5-6)

U myllung P.G. Gatphoh haba u kren la ka jingwan hiar jong u Hynniew

Trep sha kane ka pyrthei u kham kren shaphang ka leh niam leh rukom

hynrei u myllung Soso Tham pat u kren khamtam eh sha ka jinglong

mynsiem namar u ong ba ha kata ka aiom ksiar u briew u dang mane Ta u

Blei.

Dei kata ka jinglong mynsiem kaba hapoh jong ki briew kaba pynlong ia ki

ban ym pynsyrwa ei la ka por hynrei ban rep ban riang, ban trei minot ha la

ki kam ki duk man la ka sngi. Ki tih ki pharia, ki puh ki dain bad ki bet i'a la

u symbai u mai ha la ki aiom bet bapher bapher da ka mynsiem kaba kmen.

Ka mei-ramew ka la iphuh iphieng da ki rong ki rup ba bun jait bun rukom

bad ka thung ka tep bad ka rep ka riang ka la nangroi bad saphriang kylleng

ki jaka. U myllung Soso Tham da ki khmat ka jingmutdur u i'ohi ia ka

jingdap kyrhai bad jingsei soh jong ka mei mariang kaba ker sawdong i'a u

Hynniew Trep ha kata ka juk, da kaba u ong kumne:

Suki hadien sawdong kiphriang,

Nangroi nangiar ka rep ka riang:

Ynda ki thung Brikwai Brisoh,

103. Soso Tham, Ki Sngi Barim UHynniew Trep, p.

57

Ynda ki deng Piengksiar Symboh,

(Ka Persyntiew, Dk. VLain: 1-4)

U H.O. Mawrie mh u kren shaphang ka jinglong ba shisur bad ka trei ka

ktah ka laid beit laid ryntih ha kata ka juk, ha kaba: "Ha la ka sngi u im shi

sur, u trei u ktah, u rep u riang bad u trei shitom ban loh la la ka bam."

Kumba la kdew sha khmat, u Blei haba u phah ia u khun Hyniiiew Trep sha

kane ka pyrthei um shym la phah thylli kumto. Hynrei u da pyni bad hikai ia

u briew kumno ban trei ban ktah bad ban rep ban riang. U da ai mh ha u

khun bynriew ia u symbai u mai khnang ba kin ioh bet bad ot kat kum ki

aiom. Na ki khanatang hi ka paw ba ka kam ba nyngkong eh jong u

Hynhiew Trep ban trei ha kane ka pyrthei ka long ka rep ka riang. Haba u

Blei u ai ha u khun bynriew ia u synbai u mai ban rep ka long ba U kwah ba

u briew hi un trei shitom khnang ban ioh la ka bam, ym ba un shu wan ban

shu shong suk khlem kam khlem jam hangne ha pyrthei. Ha u briew uba

khlem kam khlem jam barobor ki jingpynshoi ba har rukom ki ioh ban kjap

ia ki jingmut jingpyrkhat jong u hynrei ha u briew hi uba don la ka kam ban

trei, u pynleit jingmut bad duriap beit tang sha la ka kam kaba u trei. U Blei

mh um kwah satia ia u khun bynriew ban wan shong khlem kam hangne ha

pyrthei hynrei u kwah ba u briew un tip ia la ka bam ka sa da kaba u hab ban

trei shitom ym da kaba shu ioh ei. Ka jingim nongrep barobor ka long ka

jingim kaba shisur shi jingmut bad kaba khuid. U mih na iing la dang saw ka

tyngab sha la ki lyngkha ki hali bad u wan phai pat sha iing ynda la kem

iongrein ka bneng. Kane ka pynlong ia u ba un nym don por ban tuklar, ban

bishni bad peit matdong ia kiwei. Da la ka umsyep hok u trei shitom ban

104. Soso Tham, Ki Sngi Barim U Hyniiiew Trep, p. 5. 105. H.O Mawrie Ka Theology Jong Ka Niam Khasi, p. 3 ]

58

pyndap la ka ling ka sem ha ryngkat ki jingkyrkhu kiba byllai kiba u Blei u

la theh sei ha u. Dei kane ka jingim ba u Blei u kwah i'a u Hynniew Trep ba

un im haba U phah i'a u sha kane ka pyrthei. Ka jingtrei hok, ka jinglong ba

shisur jingmut, ka jingtrei shitom ban loh la ka bam, ka long kata ka jingim

kaba khuid bad ba suba bad ba janai tam kaba u Blei u kwah. Kumta u Blei

u kwah la u Hynniew Trep ba un ri khuid la la ka jingim ha kane ka pyrthei

bad ba un sumar kyndong la kata ka jinglong hok kaba U la pynkup

pynphong ha ka long rynieng u briew, khnang ba un long uba bit ban la hiar

ia kiew ha pyrthei bad sha bneng. Kat kum ki khanatang halor ka

jingpynlong ka paw shai ba u Blei u da kwah eh la u briew ba un don la kata

ka jingim ba palei bad ba shisur bad ba un ri kyndong Ta kata rukom im shi

lynter ha ka jingim jong u.

Dang don bun ki nongthoh kiba la pyni la la ki jong ki nia kumno u

Hynniew Trep Hynniew Skum ha kata ka por jong ka sotti juk, u la wan hiar

sha ka pyrthei ban rep ban riang bad ban bet ban thung Ta u symbai u mai ha

kaba u Blei u la ai ha ki. U Dhonsing Lyngdoh Nongbri ha ka kot jong u, u

lathuh kumne: "U Blei u la pynshong u la pynsah ha bneng Ta ki briew. U la

pun Jingkiengksiar ba ki briew ki im da ki jingrep. Kumta ki briew ki rep ha

pyrthei bad ki leit ki wan na Jingkiengksiar."'°^ Ka Vijoya Sawian ka kdew

shai Ta ka rep ka riang kaba donkam ban syep bad trei shitom da kaba ong

kumne: "Ki hap ban trei shitom baroh shi sngi ban thung ban tep, khnang

ban Toh kheit Ta u soh jong ka jingtrei shitom jong ki. Nangta man ka janmiet

ki hap ban leit phai noh na ka juh ka lynti kata, na ka jingkieng ksiar" Sa

uwei u khraw pyrkhat, u H. Onderson Mawrie u kynthoh ba u Hynniew

106. Dhonsing Lyngdoh Nongbri, Ka Kot Rim Bah: Ka Tynrai Ngeit Ki Khun UHyniiiew Trep, Shillong, Ibani Printing Press, 2002, p. 5

107. Bijoya Sawian, Khasi Myths, Legends & Folktales, Second Edition, Shillong, Ri Khasi Press, Umsohsun, 2006, p. 5

59

Trep Hynniew Skum "u dei ban rep ban riang khnang ba un im na kata ka

jingtrei shitom jong u, ryngkat ki jingkyrkhu ba i'ai theh sei jong u Trai

Kynrad ba un loh kheit la u soh jong ka jingtrei shitom jong u i'a kaba u la

pynmih da la ka jong ka syep"^°^ U Mourice G. Lyngdoh pat u pyni kumno u

Blei Nongbuh Nongthaw u la ai la u symbai u mai ha u Hynniew Trep bad u

da batai ruh kumno ban thung i'a u kat kum ki aiom bad ki por. U R.

Mawrie ruh u bynrap i'a katei ka juh ka jingmut haba u ong kumne: "Te ha

katei ka por u Blei u la phah rah artad ia ki symbai ha ki briew. Na ka bynta

ba ki briew kin thung kin bet i'a ki symbai halor jong ka khyndew, naba ki

symbai kin i'ai san junom la junom ha ka pyrthei. Kumta ha ka por sha ka

por ki briew ki iahiar ki lakiew na kata ka diengi'ei ban wan rep sha ka

pyrthei, da kita ki symbai ba u blei u la ai ha ki briew kumta ter ter ha ka por

ba ki briew ki i'a wan hiar sha ka pyrthei ban thung ban tep la ki symbai sa

shiwat ha ka por kaba biang.""°

Katba u khun bynriew u dang bat bad ri kyndong i'a kata ka rukom im ba

palei bad ba shisur kaba u Blei u la mang na ka bynta jong u, ka jingim ka

long kaba suk shisha ha kaba um tip ka pang ka shitom, ka duk ka kyrduh

hynrei ha baroh ki kam kiba u trei, u Blei ruh u dang kyrkhu i'a u. Ia kane

kein ba u myllung Soso Tham u rwai lyngba kine ki lain harum:

Ka Sngi ka dei ka Por trei suk,

Shuwa ban her ka Sotti Juk.

(ULyoh, Dk. I-Lain: 5-6)

108. H. Onderson Mawrie, The Essence Of The Khasi Religion, Shillong, Ri Khasi Press, 1981, p. 11

109. Maurice G. Lyngdoh, Ki Parom Barim UKhun Khasi Khara, p.3 110. R. Mawrie, Ko Bynriew Me la lolti? Ki Khanatang Ki tymmen ki san, Shillong, Eureka

Printers, Laitumkhrah, p. 11 111. Soso Tham, Ki Sngi Barim UHynniew Trep, p. 10.

60

Dei halor kine keifi ba u myllung u lohi mgai la kata ka juk ha kaba:

Synshar ka Suk ka Sain kylleng,

Shuwa ban dkut u Sohpet Bneng.

(Pyrthei Mariang, Dk. VII - Lain: 5-6)

U S.S. Majaw haba u kren shaphang ka por kaba u Hynniew Trep Hynniew

Skum u im ha kata ka suk ka saiii ha ryngkat bad la u Nongthaw u ong ba:

"Ka Aiom Ksiar ne Sotti Juk ka kdup ia ka jylli ba lar bad jlan jong ka por

ha shuwa ban dkut ka jingkieng ksiar Sohpet Bneng."

Kumba la kdew sha khmat, ka sotti juk ka dei kata ka juk ba u briew bad u

Blei ki dang i'a long kawei ha bneng kumjuh ruh ha pyrthei. Hapoh kane ka

jylli jong ka sotti juk u briew u im suk kynjai khlem jingkhushai bad khlem

jingpyrwa namar u tip shai ba u Blei u don ha syndah jong u. U Blei u dang

pyniaid 'la ka jingim jong u bad u dang 'lai theh ia ki jingkyrkhu kyrhai wat

haduh ba u briew u la wan ban shong ha kane ka pyrthei. Kane ka jia namar

ba u briew u dang ri kyndong "la ki hukum bad ki ain Blei ki pyniaid Ta ka

jingim jong u. Wat lada u hab ban trei shitom ha ka rep ka riang ruh hynrei

ha ryngkat ka jingsuk ka mynsiem u shaniah Ta la ka jingim ha u Blei bad u

Blei ruh u kloi ban i'arap latur lang la u briew ha man la ka khyllipmat bad ki

por baroh. Dei hangne ba u briew u lohmad i'a kata ka aiom ksiar ha ka

jingim jong u. Ka aiom ksiar ha u briew ka dang synshar la ha ka trei ka

ktah, ka rep ka riang bad ha ka i'aid ka i'eng, namar u leh i'a kine baroh

ryngkat bad ka jingsuk ka mynsiem kaba u ioh ban mad ha ka longryni'eng

jong u. Kumta ngi lah ban ong ba hapoh ka jylli bai'ar jong ka sotti juk, u

briew u i'oh ban mad Ta kata ka aiom ksiar ka ba jlan ha ryngkat bad la u

112. lbid.p.8 113. S.S. Majaw, KiSdadKa Jlngtip, Shillong, Ri Lum Printing House, 2001, p. 28.

61

Nongthaw. U Blei haba u lohi i'a kata ka jinglong ba shisur bad ba sngewrit

jong u khun bynriew ha kata ka por, ha kaba u dang ri kyndong khop i'a ki

hukum bad u dang bat skhem i'a ka jutang Blei, da ka jingkmen bad ka

jingsngewbha u la i'ai theh kyrhai i'a la ki jingkyrkhu ha la u jong u jingthaw

bakordorjongu.

Ki jingkyrkhu ba maian Blei ki la pynlong ia ka jingman bha ha ka rep ka

riang baroh. U briew um donkam ban khuslai i'a ka bam ka dih, namar u kba

u khaw u long bad u man bha. Um donkam ruh ban pyrkhat kumno ban

pyndap pynbiang ia ka ling ka sem namar u sngewthuh shai ba u Blei hi u

tip kham bha i'a ki jingdonkam jong u baroh. Ki jingkyrkhu ba kynja Blei ki

lai kyrsoi ha u briew man ka khyllipmat ha ka jingim jong u. Dei na kane ka

daw ba u myllung Soso Tham u ong ba u briew u i'ohmad ia ka jingdap

kyrhai kat sha ba phai, ha kaba tang shi shir u khaw kan dap kan biang ka

bam, da kaba u myllung hi u rwai:

U Kba u met u Soh u saw,

Shi sngi ki dap shi shir u Khaw;

(ULyoh, Dk I-Lain: 3-4)

Ka Jingrung jong ka Sniew ka Smeh ha ka Jingpynlong:

Katba nang iaid ki sngi ki por, u Hynniew Trep Hynniew Skum u la nang

bun paid bad i'ar u tnum u tyndai. Kumjuh ruh ki laiphew jingthaw ha ka

khyndew ki la nang saphriang kylleng sawdong. Kumta u Blei u

Nonghukum u la idonkam ban bhah bynta noh i'a ki ha la ki jong ki jong ki

bynta; la ka long ha ka bor ka iktiar, ka jingnang jingtip ha ka ban pyniaid i'a

] 14. Soso Tham, Ki Sngi Barim UHyniiiew Trep, p. 10.

62

la ka jong ka jingim hangne ha sla pyrthei. Ka khanatang kat kum ka

Badaplin War ka iathuh kumne: "Ka Hukum ka la idonkam ban sam bynta

noh ha ki ia ki jingnang jingtip bad ka bor met bor pyrkhat i'a ki jait jingthaw

baroh ha sla pyrthei. Kumta la pynlong sa shisien i'a ka Dorbar Blei. U

Hynniew Trep u la trei minot thop ryngkat ka jingim ba hok ha kane ka

pyrthei bad u dang lai kiew sha bneng man la ka janmiet. Kyndit la mih u

ksuid kynsha u ba laid pawang ha sla pyrthei, uba la atnud bad bishni Ta ki

jingthaw jong u Blei; khamtam eh i'a u briew. Na kata ka daw, u briew bad

baroh ki jingthaw ha ka pyrthei ki la kyrpad rit na ka Hukum ba kan pynlong

noh sa shi sien ia ka Dorbar Blei ban sam bynta noh ia ka buit ka bor ha ki,

khnang ba ki lah ban iada ia lade na ki buit-tuh ba thmu pynjot jong une u

ksuid kynsha. Ha kane ka dorbar Ka Hukum ka la kylli jingkylli ia uwei-pa-

uwei na ki: 'Kumno phin ialong iaman bad kumno phin lakhih iakamai?' U

briew kum uta u nongpeit nongsynshar ia ka pyrthei mariang u la jubab:

'Ngan im da kaba kamai ia ka hok katkum ka soskular ba la ai ma Phi.' Da

ka jingsngew parmet bad jingsngew shyrkhei jong baroh kiba don hangta, u

thlen u la jubab ia Ka Hukum: 'Ka bam jong nga kan long da ka longbriew

bad ka kamai jong nga kan dei da ka longspah.' Ka Hukum ka la buh por

hynniew sngi hynniew miet ban sam ia kita ki bynta ki bhah ha ki jingthaw

ba im baroh. Kiba nyngkong eh ki ban ioh pdiang ia la ki bhah ki bynta ki

dei ki laiphew mrad, namar ba u khun bynriew u la ap haduh ban da kut ka

hynniew sngi hynfiiew miet shuwa ba un leit sha ka Hukum ban dawa ia la

ka bhah ka bynta kumba la iakut. Dei na kata ka daw ba ki laiphew mrad ki

la ioh shibun ka bor met ban ia u briew, ha kaba bun na ka bor met la dep ai

ha ki mrad, hynrei kaei kaba sah ka long ba u briew u la ioh khyndiat ka bor

63

met bad shi bun ka buit bad ka bor pyrkhat.""^ U D.T. Laloo ruh haba u

kren shaphang ka sam bynta ka bhah bynta ia ki laiphew jingthaw ha kata ka

Dorbar Blei ka Ba-ar u ong kumne: "Katba ka pyrthei ka la nang pyniar la u

tnum u tyndai, ka Hukum ka la idonkam ban da sam bynta buh bynta noh ia

ki laiphew jinglongjingman; kumta la khot la kbei, la pyrta shula ban iapoi

lut sha ka dorbar. Da ka ktien ka Hukum ka la pan jingmut na baroh,

'Kumno phin la-im ia-man? Da ei phin iabam lakamai?'/ U Hynniew-trep u

syiem ki jingthaw u jubab, u ong,'Ngan im da kaba kamai i'a ka hok, kata kat

kum ka ktien ba la ai Maphi.V La bud de ter ter ki jubab na ki laiphew

jingthaw ha la ki bynta bynta kat kum ka ktien. U Thlen uba la pun bishni

lypa i'a ka jinglong syiem u Hyniiiew-trep, uba la ju pyrkhat ha la marwei-

marwei ba um duna ei ei ka jinglong jingman na u Hyniiiew-trep, wat ka

ktien ruh u biang, bad u nang u tip ban korbar-ri kumjuh khlem duna na u, u

jubab sarong ha kata ka dorbar dorsha u ong, 'Ka bam jong nga dei da ka

longbriew bad ka kamai jong nga dei da ka longspah.""^

U Soso Tham ha ka poim jong u, u i'athuh ruh ba kumno u thlen u wan paw

ban latyngkhuh kam tyngkhuh jam bad u Hynhiew Trep bad ruh ban pynshoi

pynshad, ban jop bad ban pynkhongpong pynkylla baji i'a ki jingmut

jingpyrkhat jong u khun bynriew haduh ba un da shah jop thiaw. Ha ka poim

jong u "U Rngiew" u lathuh kumno u thlen u wan hab na bneng bad kumno

une u jingthaw kynsha u wan long bad krih sawdong ka sla pyrthei ban i'oh

bsut Toh jaka ha ka jingpynlong ba khuid bad ba itynnat jong u Blei:

115. Badaplin War, "Writers' Perception of 'U Thlen' in Khasi Literature" in Tribal Literature o/North-East India, pp. 18-19

116. D.T. Laloo, Ka Rongbiria UHynniew-Trep, pp. 7-8

64

Na bneng u thung sha Pamdoloi;

Hadien sawdongpyrthei upoi,-

(URngiew, Dk. XXII Lain: 1-2)

Ha kitei ki lain haneng, u myllung u la pyndonkam da ki rukom poitri jong u

ha kaba batai shaphang ka jingwan mih paw jong u thlen ha kane ka pyrthei

da ka ba wanrah la ka rukom pyrkhat khristan ba kumno une u jingthaw u

wan hab na bneng bad suki suki na u la pynkha roi shibun bah ki jait

jingsniew ha ka pyrthei.

Kiba bun ki nongthoh halor kane ka khanatang, kim shym la batai shai

kumno bad nangno u thlen u wan, hynrei u H. Elias pat u batai i'a ka jingwan

mih jong u thlen ha ka pyrthei da kaba u lathuh kumne: "Naduh dang

nyngkong ka sngi, u Blei, Trai Nongbuh-Nongthaw, Nongsam-Nongbynta,

Nongpynlong-pynman, u la don uwei u kynja myntri, ha ka dorbar bneng

jong U; hynrei na ka bynta ki katto katne ki daw kiba sakhi pyrshah ia uta u

myntri, u la beh bad u la shop noh ia u arsut shapoh khyndai-pateng-iiiamra.

Uta u myntri, ynda u la hiar noh na kat kata ka kyrdan bakhraw, ka jinglong

myntri ha ka dorbar bneng, u la sngewjah burom khait, bad u la kyrpad i'a u

Trai Nongthaw, ba un shah i'a u ba un wan shong ha sla khyndew, bad wan

bam wan dih ryngkat bad u bynriew. U Blei ruh u la shah Ta kata. Ynda u la

swait bad wad jaka shong kylleng, u la wan poi ha Lawsuidnoh, Laitryngew.

U la kyrpad Ta u Suidnoh ba un shong un sah ryngkat bad u ha kata ka

khlaw, hynrei un thaw i'a la ka jaka puta hapoh ramew. U Suidnoh namar ba

um sngew phoida bad bynnud ia ka poh-ramew namar ia lade u shong halor,

u la shah sngewbha. Uta u myntri u la krang i'a ka khyndew bad u la

pynkylla krem pynkylla kroh la kata ka khlaw. U la sam la ka lum ka wah

117. Soso Tham, Ki Sngi Barim UHynniew Trep, p. 22.

65

haduh ban da poi sha Pamdoloi. U la kylla bseiii i'a lade bad u la thiah

hangta lyter, ka tdong jong u ka leit poi sha Pamdoloi bad ka khlieh pat sha

Lawsuidnoh, hamd lynti ba leit ba wan ki briew."''^ Kane ka jingbatai jong

u H. Elias ka kham i'adei bad kaei kaba u myllung Soso Tham u la rwai ha

kitei ki lain poitri ba la kdew haneng.

Ha kane kajuh ka poim, u myllung Soso Tham u la pynphalang jingmut ruh

sha ka khanatang kaba lathuh kumno u thlen u la i'oh jaka ha ki i'ing ki sem u

khun bynriew ban pyndep Ta la ka jong ka jingthmu la kaba u la angnud

baroh shi katta:

Uswait ban rung ha iing ki briew,

Hangta ki buh hapoh u khiew;

Hapohjong u ki buh mynsiem,

Hangta u shong suk kum u Syiem.

(URngiew, Dk. XXIILain: 3-6)

U H.Elias u iathuh shuh shuh ba kumno u thlen u la ioh ban shong bad u

briew, namar ba dei naduh kata ka por ki briew kiba i'aid lynti nangta, ki

tang shu poi ha kata ka krem ki la phet raimaw raidieng namar ki tieng ia uta

u mrad ba shong hangta hapoh thliew. Ma-u pat haba u iohi i'a ki briew ba ki

i'a i'aid brum-brum, jar Ta ino ma iba kham ijem ka mgiew u kjit siak bad u

nguid kluk. Kane ka ju i'ai jia man ka por bad ki briew ki ju khot i'a kane ka

jaka da ka krem thlen bad 'i'a uta u mrad kynsha da u Thlen. Ynda haba kane

ka la Tai jia, u briew u la kyrpad bad pan buit na u Blei kumno ban pymap

noh 'Ta une u mrad kynsha. U Blei ruh kat kum ka jutang ba u la khlei naduh

nyngkong, ba un kylla jutang pat kam sngew shong hok. Kumta u la aibuit

118. H. Elias, Ki Khanatang U Barim, p. 88 119. Soso Tham, Ki Sngi Barim UHynniew Trep, p.22

66

ha u briew ba un wad lad wad lynti hi kumno ban pyniap duh la uta u

thlen.U Khun bynriew u la i'ashong dorbar ban i'a pyrkhat da kano ka lad kin

loh ban pyniap la u thlen, hynrei kim lap buit satia. Kumta ki la kyrpad ia u

Suitnoh uba tang ma u, uba lah ban leit sha u thlen namar ba ki lashong lang

ha kajuh ka khlaw. Da ka jingi'arap jong u Suidnoh la lah ban pyniap ia uta u

thlen, da kaba pyntian ha ka shyntur jong u da u mawleit balieh kshong ba la

pynkhluid tar; la kaba u Suidnoh u la ai ha u thlen da kaba ong ba ka dei ka

kshong sniang kaba u wan pynthied na lew. Ynda haba uta u thlen u la Tap,

la pynlong ka jingkhawai ban iabam sngewbha ia ka doh jong uta u thlen.

Ha kata ka jingkhawai doh thlen la maham ba baroh ki dei ban labam pynlut

khlem pynsah tang shi saphit ruh. Hynrei kawei ka tymmen ka la buhrieh shi

dkhot ban rah sha i'ing khnang ban ai ha u khun jong ka u bym shym la wan

sha kata ka jingkhawai. Ynda ka la poi sha ling, ka la thep la ita i dkhot doh

thlen ha i ruh buh ktung ba ka sdien ha tyngir. Na kawei ka sngi sha kawei

ka la kum klet ban ai i'a ita i dkhot doh ha la u khun. Suki hadien na ita i

dkhot u thlen u la im biang bad u la dawa na ka tymmen ba lada kan

pynbiang ia u da ka 'langthoh khlieh (briew), un ai ha ka i'a ka spah ka phew

kyrhai, da ka jingbiej spah ka tymmen ka la kular ba kan pynbiang ia ka

j ingkwah j ong u. ̂ ̂ °

U P.G. Gatphoh, u D.T. Laloo bad kiwei de ki nongthoh ki i'athuh ba la

pyniap i'a u thlen da uta u syiem Syrmoh uba shong ba sah ha kata ka

Lawsuidnoh kaba u thlen u shong. Hynrei u H. Elias pat u i'athuh ba la

pyniap la u thlen da ka jingi'arap jong u Suidnoh. Kiba kum kine ki khana

barabor ki dei ki khana jong ka mynnor kiba la shu lathuh pateng-la-pateng

na kawei ka pateng bynriew sha kawei pat, ym kaba la tip na ki jingthoh.

120. H. Elias, Ki Khanatang U Barim, pp. 89-94

67

Namar ki dei ki khana ba hiar pateng, lah ban lap kiwei ki lathuh da kumwei

bad kiwei pat da kumwei i'a ka juh ka khana hynrei ka mynsiem ne dohnud

jong kine ki khana ki sah kumjuh. Kumta ha kiba kum kine ki khana lah ruh

ban lap i'a ka jingiapher hapdeng uwei u nongiathuh na uwei pat. Wat la ka

don kaba kum kane ka jingiapher, hynrei ka jingmut jong ka khana ka sah hi

kumjuh bad ka thew hi ruh i'a ka juh. Kumjuh ruh ka long i'a ka khana

shaphang u thlen ha kaba la lap i'a ka jingiapher ha ka rukom i'athuh uwei u

nongthoh na uwei pat.

U myllung Soso Tham ha kane ka poim jong u, u ring jingmut sha kata

jingpyniap bad ka jingiabam sngewbha i'a kata ka doh thlen bad kumno

lyngba iwei i lyngkhot doh ba klet ka tymmen u la kylla im biang ha kaba u

myllung u rwai bynfiiaw:

Ynda u nguid i'u Nar ba rhem,

Hyndai la u ki sei na krem,

Ban shain tukra lyngkhot lyngkhai;

Hynrei khyndiat u sah symbai;

(URngiew, Dk XXIVLain: 1-4)

U RG. Gatphoh ha ka khana jong u, u lathuh ba kumno uta u thlen u kylla im

biang na ita i lyngkhot doh ba la tyngkai da kata ka tymmen la kaba ka la "iai

klet ban ai 'la u khun jong ka. Dei kumta ba ha kawei ka sngi katba ka dang

shong bam marwei ha "ring, ka la Tohsngew kyndit kyndit la ka jingsawa kum

ka jingkren i khun bynriew: 'Ngan im ne ngan Tap?' Bad la wan ka jingsawa

pat na shalor: 'To im, namar ba u bynriew u pynlah i'a ka hukum jong nga.'

Kumta u Ksuid u la sain mynsiem suki-pa-suki hangta, bad ka tymmen ka la

121. Soso Tham, Ki Sngi Barim U Hynniew Trep, p. 23.

68

Tohsngew biang i'a kane ka jingkren napoh ka Ruh: 'Ri ia nga, te ngan

pynriewspah, pynroi bad pynmanbha Ta ka kamai kajih jong pha baroh. Bret

Ta nga, ngan pynduk ksew Ta pha shi rta.' Hangta ka tymmen ka la kynmaw

khlek i'a ita i doh ha kata ka ruh, bad ka la sngewthuh ba mynta u la im pat u

Thlen. Hynrei, namar ba ka sngewthuh la la ka jingleh bymdei, ka la ri khop

i'a u, bad namar ba kam kwah ban tip mano mano ruh. Ka la thep i'a u hapoh

u Braw bad ka buhrieh i'a u hapoh kamra thiah. Naduh kata ka por kata ka

briew ka la roi ka kamai kajih ba kyrsei uta u Ksuid. Hynrei ha kawei ka

sngi, kyndit napoh uta u Braw, ka la Tohsngew Ta ki kyntien kumne: 'Nga la

pynroi bad pynman bha Ta pha haduh katne! Phan ai aiu Ta nga? Nga kwah,

lang thoh khlieh ba ngan bam.' Kane ka briew ka la leit wad bad wallam Ta u

blang uba thoh tang na ka khlieh kumba u la ong. Hynrei uta u Thlen u la

bitar bad u la thut shibun eh Ta kane. U la mut ban nguid Ta ka, hynrei u la

jem pat ynda ka la nguh la dem eh Ta u da ki kyntien jali jaum jong ka.

Hadien kata u la ong pat: 'Ngam kwah kum une! Khie wallam da uba ka dur

kum ma pha!' Hangta ka la triem na khlieh ha kjat, bad ka la sngewthuh ba u

kwah bam briew. Te kane ka tymmen ynda ka la dih Ta ka 'Tad-tang-snem ba

la knia ha uta u Ksuid ka la phet sha rudnong sha ki jaka thoh dieng bad ki

jaka kynjah, bad ka shohnoh briew ban ai dih Ta ka snam bad ka mgiew jong

ki ha uta u Thlen.'^^

U Soso Tham ha ka poim jong u "U Lyoh" ruh u rwai pangnud halor kane

ka jingjia ha kaba u thlen u la khie im pat wat haba la pymap Ta u, namar ka

jingkwah rhah bad ka mynsiem thrang spah jong u briew. Kane ka la

pynlong Ta u briew ba un ym salia ban leh Ta ki kam kiba sniew bad wat ban

] 22. Primrose Gatphoh, Sawdong Ka Lyngwiar Dpei, pp. 4-6

69

shim la ka jingim briew khnang ban Toh spah. Dei kumta keiii ba u myllung

u rwai bynniaw kumne:

Kumha hapoh ka Krem ba iong,

Ka Lyer baroh ka sma Seiniong;

Sharum-u Bsein u kyllain Iwen, 7 9?

Shaneng-ka Briew, ka kmie u Thlen:

(ULyoh, Dk VI Lain: 1-4)

U myllung um lah khlem da bynniaw i'a ka jingrung bad i'oh jaka jong une u

ksuid ha u briew, ha kaba ka la pynkylla khongpong ia ka dur ba palei bad

ba khuid ba synlar jong u khun bynriew. Kaba kham shyrkhei ban i'ohi ka

long ka jingktah bad khamtam eh ka jingsynshar jong une u ksuid i'a ka

dohnud u briew, ha kaba u myllung u rwai bynniaw kumne:

Nangta u krih sha bym phohsniew,

Hapoh ki krem ka Dohnud briew.

(URngiew, Dk XXIVLain: 5-6)

U myllung u kdew kumno ka pap ka sang ka la i'oh ban synshar bad pyniaid

Ta ka jingim namar ba u thlen u la loh ka jaka kaba skhem ha ka dohnud u

briew:

Kumta kapap ka thaw Thynriew,

Hangno ba don ka Dohnud briew.

(ULyoh, Dk VILain: 5-6)

123. Soso Tham, Ki Sngi Barim U Hynniew Trep, p. 11. 124. Ibid.p.23 125. Ibid. p. 11

70

U Soso Tham ha ka poim jong u "U Rngiew" ruh u batai kham bniah halor

ka jingiathuh pateng la kane ka khanatang ba kumno la ri bad la ai bam i'a

une u thlen da ki nongri jong u. Haba ki ai bam da ka mynsiem, ka

longryn"ieng ki briew ki khot i'a u ha ryngkat ka duwai ki phirat, ki tern ka

ksing ban pynsngewbha la u shuwa ba un nguid i'a ka rngiew jong u briew

ne ka briew kaba ki nongri ki ai ia u. Kaei kaei kaba sngew ngiew sngew

shyrkhei haduh katta namar ka long ka kam ba ki ju pyndep ha ka por

shiteng synia:

Napoh ba dum shiteng synnia,

Ka Dingsuidtan teng teng ka 'ba;

Halor ka Pliang ka shad ka Rngiew;

Kyndong-dong-dong ka Ksing ka riew;

Ynda ban nguit ia ka upaw,

Thohrew Thohruin napoh u Brow.

(URngiew, Dk. XXI Lain: 1-6)

U D.T. Laloo ha ka parom mutdur jong u, u ia thuh pat ba kumno uta u thlen

u wan mih paw ban bam i'a kata ka rngiew jong kiba shah pyniap ynda haba

ki nongri ki la khot la kyrpad i'a u da kaba u i'athuh kumne: "Hadien lai sien

lai wat ba ka tymmen ka la kyrpad kumtei, ki pyrda miet ki sdang kaweh

sympat i'a ki jingkhang i'it, ka Iyer ruh ka sdang ud sngew shyrkhei; ki tin

sop ling ba synjor khir ki sdang kynthiab ha ki dieng pyni'ar bad ka jingriew

khyllah khruk khruk khrak khrak ki sdang sawa baroh kawei ka ling. Ka Iyer

ba jur ka rung jubor ha ka kamra pdeng bad pynlip jar i'a ka sharak. Hapdeng

ka jingdum, 'I'ohsngew sa 'ia ka jingkyan jingpyrsad ba sngewngiew bad

thaba leilieh kynsan thliap; laisien laiwat. Shiphang hadien paw sa ki khmat

126. Soso Tham, Ki Sngi Barim U Hynniew Trep, p. 22.

71

ba thaba ha kawei ka kyndong. Kita ki khmat ki sdang tur suki suki sha ka

pliang ksiar.. .Katba nangjan sha ka pliang, katta ruh nang jam ka sur kyan

bad lohsngew la ka sur phylla kumba don ba tem ksing, ka sur kaba mih na

ka jingkhih ka met jong u katba u wan tur sha ka pliang ksiar, shu kyndong

kyndong kyndong...bad ynda ka jingshai ka tawiar i'a ka pliang ksiar katto

katne kylla, la lohsngew la ka jingpyrsad phia phia laisien laiwat, hangta la

paw ka dur symgiew ita i khynnah ba la shah khap jaifi. Ita i symgiew i dang

shad kumba pyniahap bad i sur ksing Thlen kyndong shi kyndong. Khatduh

khatwai u ring u kjit i'a ita i mgiew jong i bad u sdang ban jliah la ka pliang

ksiar haduh ba ita i symgiew i jah jar."'^^

Ha kaba Tadei bad kane ka bynta, ka Badaplin War ha ka jingthoh jong ka

ruh ka la batai bniah bha halor ka kam ri thlen bad kumno ba ki nongri ki

bsa bad pynbiang la ki jingdonkam jong u ha kaba ka i'athuh kumne: "la ki

jingleh niam leh rukom ban ai bam i'a u thlen la pynlong ha ka kamra

bakyrpang ba la thmu khnang la kane ka kam bad tang ki nongri i'a u, ki ju

rung ha kane ka kamra thik ha ka por ba la pynbeit, borabor ha ka por

shiteng syni'a ha kaba ka pyrthei mariang baroh kawei ka la kynjah bha jar.

Sawdong jong kata ka kamra la phriang da ki jaifi rem dor bad ki ksiar ki

ksah baroh katba don, bad la buh kyrpang Ta ka snam, u shniuh ne ki jaifi

jong ki nongshah pyniap ne nongshah khap thlen ha ka pliang mong. Nangta

ki sdang ia ka niam ka mkom da kaba tem i'a ka ksing rit ne ksing thlen.

Lada kata ka knia ka khriam ka pynsngewbha i'a u thlen, u ju mih suki da

kaba par shabar na kata ka jaka shong jong u. Ha ryngkat ka jingsngew

ngiew bad kata ka jingriew jong ka ksing, i dur briew barit jong ki ba la ngat

ha ki nongshohnoh ki paw bad sdang ban shad bad rkhie lapler i'ap-ang halor

127. D.T. Laloo, KaLasubon. Shillong, Ibani Press, 1987, pp. 54-55.

72

kata ka pliang bad u thlen u sa sdang ban nguid la ki nyngkong eh na

sympriah kjat ter ter sha jrong. Katba u dang nguid, u ne ka nongshah

pyniap ha la i'ing ki sdang ban nang thot nang tlot bad ynda haba u thlen u la

lah ban bam pynlut khoit, uta u briew ne ka briew ruh ki i'ap noh"'^^

Haba ki nongri thlen kim lah ban bsa ban pynbiang bam da lade i'a u, ki wer

ki khot wai da ki riew ehrang ban pynleh i'a kane ka kam da kaba slew dor

khnang ban pynbiang i'a ka jingdawa jong u thlen na ka por sha sha ka por.

ia kine ki nongkem nongpyniap briew kiba kamai na ka bynta u thlen la khot

ki Nongshohnoh. U Myllung Soso Tham khlem buhrieh ei ei ruh u kren shai

halor ka kam jong kine ki nongshohnoh da kaba u ong kumne:

Ko Bnai ba shai khadsaw synhia,

Ko miet ba kdup ki Khlur rupa;

Ka Dkhoh ka dem hapoh ki dieng,

UNongshohnoh ha shakier iing;^^^

(Lum Lamare, Dk. XV-Lain: 1-4)

Shuh shuh ka Badaplin War ka la batai ruh ha kaba ladei bad ka kam jong u

Nongshohnoh, uba long u nongiarap i'a ki nongri thlen ban wad briew na ka

bynta u thlen da kaba ka ong kumne: "La ong ba u thlen u lah ban kylla dur

i'a lade ha ka dur u bsein, u 'khathli ne ka miaw ibng bad u ju pynpaw

pyrthei Ta lade ha ki jaka ba paw kum ha tnum i'ing ban pynkhlemrain ne

pynjah burom 'la ki nongri lada kim lah shuh ban pynbiang briew la u. Lada

ki Tai pynslem ban pynbiang i'a u, u ju pynhiar kput da kaba bam i'a ki dkhot

jong kata ka ling iwei hadien iwei. Ynda haba kata ka tymmen ka sngewthuh

128. Badaplin War, "Writers' Perception of 'U Thlen' in Khasi Literature" in Tribal Literature of North- East India, pp. 21-22.

129. Soso Tham, KiSngiBarim UHynniew Trep, p.43

73

bad da lade kam lah shuh ban pynbiang briew la u, kam banse ban wad da ki

nong'iarap ban pyndep la kane ka kam da kaba shu ai nong ia ki. Ia une u

nongpyniap briew da kaba shu ai nong, na ka bynta u thlen ki khot ia u, u

nongshohnoh. Ka kam jong u ka long ba ynda u la i'oh pyniap ia ki briew u

ju shim la ka snam na ki thliew khmut jong ki nongshah pyniap bad buh la

ka ha i tyndong siej. Shuwa ba un leit ban pyndep i'a kane ka kam batriem, la

ai ha u la 'ka 'i'ad tang snem' ba un dih. Kane ka dei ka kiad ba la khleh

kyrpang da ka syep jong u thlen bad la buh la ka shi snem ha ka jaka

bakyrpang. Hadien ba u la dep dih i'a kane ka kiad, ka jingiatiplem ha u kam

don shuh bad um don shuh kata ka mynsiem jingsngew synei lano iano ruh

ban pyniap la ki; la ia ki tymmen ne ki khynnah, la la ki kynthei ne shynrang

namar haba u ibhi i'a kino kino ki briew ba u thmu ban pyniap, u i i'a ki kum i

thapbalieh"^^^

U myllung Soso Tham mh u kren shai ba kumno ki nongri thlen ki i'oh i'a

kata ka 'i'adtangsnem da kaba ki nam ki kyrpad i'a u thlen ba un wan ban

pyrshad ha kata ka jaka kyntang kaba ki la khreh lypa:

Ka lad-tang-snem ba ai uta,

Uba kijer 'UKni UKpa. ''^'

(URngiew, Dk. XVI-Lain: 5-6)

Ka 'iadtangsnem pat ka dei ka kiad kaba u nongshohnoh u ju dih ha shuwa

ba un leit ban beh bad shohnoh briew. U H. Onderson Mawrie u batai i'a ka

jingtreikam jong kane ka 'i'adtangsnem ha uno uno u briew uba dih Ta ka.

Borabor la ju ai la kane ka 'i'adtangsnem da ki briew kiba ri thlen ha uno uno

130. Badaplin War, "Writers' Perception of 'U Thlen' in Khasi Literature" in Tribal Literature of North- East India, p. 21

131. Soso Tham, Ki Sngi Barim U Hynniew Trep, p.21

74

u briew uba ki khot by 11a ban pynbeh briew na ka bynta jong ki khnang ba

kin loh ai bam i'a uta u thlen uba ki ri. Namarkata, "Lada duna nongbeh na

ling ki ju thong da kiwei pat ban beh nong bad khnang ba kin shlur ka beh ki

da pyndih da ka 'Tadtangsnem kaba ki la tang ha u thlen. Ki briew kiba la

i'oh i'a ka 'ladtangsnem ki kylla long kumba bieit bad kumta ki kylla shlur ha

kakam".'^^

U myllung P.G. Gatphoh ha ka poim "U Sierlapalang" haba u kren shaphang

u thlen, u kren kyrpang la ka Dain Thlen; kaba long ka jaka ha kaba u pait

Hyrmiew Trep u Takhawai la kata ka doh thlen hadien ba la loh pyniap la u.

U Soso Tham haba u kren shaphang u thlen, u thew la kata ka jingsniew

kaba la bam krang la ka dohnud briew da kaba pynphalang sha ka khanatang

halor ka jingsniew jong u thlen. U myllung P.G. Gatphoh pat um shym

pynkut i'a ka bor jong u thlen tang ha kaba ifadei bad u briew hynrei u kdew

ruh kumno une u jingthaw u la pynsniew la ka mariang de. U myllung u

kren ruh ba ka jingdon jong u thlen, ka la pynlong i'a kiwei de ki ksuid ba

kin kam kynti i'a ki bynta bapher jong ka mariang kum, ki lum ki wah kum

ka jaka shong jong ki, la kaba ki ju khot i'a ki ki 'suidlum 'suidwah. Kine ruh

ki dei ki ksuid ia kaba u briew ruh u mane bad pynbiang la ka knia ka

khriam ha ki. Haba jia ka pang ka jhia, ki ju wad la ka daw i'oh lehse ka dei

na kine ki 'suidlum 'suidwah kiba u briew u kum pynthut la ki. Kumta u

myllung u kdew shai i'a kane ka bynta lyngba ki lain poitri jong u kumne:

U 'Lei ka Longspah, Ma'ia ka Dain Thlen,

I Doh bapynsah na Ruh i dang kren:

132. H. Onderson Mawrie, KaPyrkhat UKhasi, p.23.

75

Nangta sa kha roi u Suidlum u Suidwah, 1 T O

Sa mih sa kynroi ka Dawlum ka Daw-wah .

(U Sier Lapalang, Lain: 291-294)

Ha ka poim "Ka Per Tyrso" u myllung RG. Gatphoh u kren ba kumno u

thlen u pynthame bad shet kylla wat i'a kiwei de ki jait jingthaw jong ka

mariang ban pynngat la ki ha ka lanot khop ha ka jingim jong ki. Ha kane ka

poim u myllung u la wanrah ba kumno une u ksuid u la pynshoi pynshad i'a

u Klew da kaba pynthame ia u ba kata ka dur ba bha briew kaba u lohi na

i'ing paki dulan jong ka Sngi ha suifi, ka dei ka thei bha briew. Hangne ngi

lohi ba ka bor jadu pynbieit jong u thlen kam dei tang Ta u khun bynriew

hynrei u pynngop bad pynshoi pynshad ruh ia u klew ba un baji ka jingim

jong u ha ban da jem jai. Um kwah ba kiwei kin shong suk aram ha ka

jingsuk, hynrei u kwah ba kin mad i'a ki jingeh ha ka jingim jong ki. Dei na

kata ka daw u myllung ha ka poim jong u, u kren shai da kine ki kyntien:

Ka suk ka sain aiu hangta,

Mano ba lah ban ong;

Hynrei, u Thlen napoh Niamra,

U mih ban ioh thad rong.

(Ka Per Tyrso, Dk. 3 Lain: 1-4)

U myllung P.O. Gatphoh ha kane kajuh ka poim u i'athuh kumno une u ksuid

u khring u pah la ki para jingthaw jong ka mariang da kaba pynpaw i'a lade

ha ki dur bapher bapher khamtam i'a u klew ban pynkylla baji i'a ki jingmut

jingpyrkhat jong u, da kaba u myllung u rwai:

133. P.G. Gatphoh, "U Sier Lapalang" in Ki Khanatang Bad USierlapalang, p. 149. 134. P.G.Gatphoh, Sawdong Ka Lyngwiar Dpei, Shillong, Ri Khasi Press, 1982, p. 118.

76

Ha Per Tyrso u shong syaid sngi;

Rukom ki dur phylla:

Teng teng ka mrad ne dur seih Mi,

Teng teng ka thei samla.

(Ka Per Tyrso, Dk. 4 Lain: 1-4)

U myllung P.G. Gatphoh ha katei ka dkhot haneng u kren ruh la ka jingkylla

dur jong u thlen na kawei ka dur sha kawei pat katba u mon. Namar ba u dei

u ksuid, u ju kylla dur Ta lade katba u mon. Kat kum ki khanatang ki i'athuh

ba: "i'a kito kiba ri Ta u bad ki bym pynbiang ka ai snam-briew, u pynduh-

pynjot ia ka i'ing ka sem jong ki, ne u pynkhlemraifi i'a ki da kaba pynpaw i'a

lade bad kylla dur kum u 'kha-thli, ne kum u miaw, ne ha kiwei kiwei pat ki

rukom, namar u long u kynja-ksuid-kynsha uba kwah ban pynshitom bad

pynjot ia u khun-bynriew."'''^

Kat kum ki khanatang la lap ba ka sain pyrkhat halor u thlen ka la don lypa

naduh ba sdang ka jaitbynriew hi. Kumta kane ka jingngeit i'a u thlen ka la

long doh long snam ha ka jaitbynriew hi baroh kawei. Kumba baroh ngi

shim ba u thlen u dei u dei u kynja ksuid uba bam da ka longbriew, kumta hi

ruh ka jingpyrkhat ba salonsar hi shaphang u thlen ka dei hi ka jingsniew.

Ka tyngab ka dei sa kawei ka jingthaw kaba la shah shet shukor ha ka

mynsiem sniew u thlen ha kaba kane ruh da kata ka mynsiem sniew bad

bishni kaba ka la i'oh, ka la shet shukor kylla la u Masi; uba long u shakri

jong u Blei. Ka khanatang ka Tathuh ba u Blei u la phah Ta u Masi u shakri

jong u ban leit rah khubor sha u khun bynriew halor ka jingkyrkhu kaba u la

theh sei ha ki khnang ba kin Taim suk im sain, im pahuh pahai baroh shi

135. Ibid. p. 118. 136. H. EJias, Ki Khanatang UBarint, p. 94.

77

lynter ka jingim jong ki. Haba phai sha kane ka phang, ka khanatang ba la

buh jingthoh da u H. Elias ka iathuh ba: "U Blei Nongbuh Nongai, haba u

ibhi i'a kane ka jingleh-than bad ka jingpynsyrwa-ei i'a u symboh ba kyan ka

khyndew, u la phah sha u bynriew la uwei u shakri uba kyrteng u Masi, bad

u la ong: 'Khie leit sha u bynriew bad to ong ha u, ba un thep-khaw ha u

khiew tang shisymboh-symboh, la ha u khiewrit ne khiew-heh, la u i'a-bun-

briew ne khyndiat-briew kam pher, bad kata ka ja kaba mih na i shisymboh-

khaw kan pynkdang ia u katba u iadon, bad to ong ruh, ba nga kyrkhu-

kyrdoh, nga peit nga i hi Ma-nga ba un im-suk im-sain, ba un khiah-krat ka

met-ka-phad, ka mynsiem-ka-jingmut'."'^^

Hynrei u masi da ka jingshukor ka tyngab kaba u la i'akynduh ha shiteng

lynti, u la ngeit noh 'la ki kyntien nang-ang jong ka ban ong 'i'a u khun

bynriew ba un trei shitom bad jaw syep ban 'loh 'i'a la ka bam ka sa, ba un

jynjar bad pang shitom bad ba un 'I'ap ruh; da kaba klet noh 'i'a ki kyntien jong

u Blei. Kane ka la pynlong ia u Blei ba un bitar tyngeh 'ia u masi ynda haba

u la wan "iathuh ba u la kum ngeit ia ki jingbthah ka tyngab bad u la klet noh

'ia ki kyntien ba la phah ma U. U Blei da u diengduh nar jong u, u la tynruh

'ia ki bniat ba shaneng shyntur jong u masi, haduh ba um don bniat shuh ha

ka bynta ba shaneng shyntur haduh mynta mynne. U myllung Soso Tham

lyngba ki lain na poim "U Simpyllieng" u ong kumne:

Katba nang lap ki Khun ki Kti,

Ynda la hap ki Bniat masi,^^^

(U Simpyllieng, Dk. VI Lain: 1-2)

137. H. EMas, Ki Khanatang UBarim, p. 124. 138. Soso Tham, Ki Sngi Barim UHyniiiew Trep, p. 25.

78

Haba ngi phai sha kane ka bynta jong ka jinghap ki bniat masi la kaba u

myllung Soso Tham u la wanrah ha kane ka poim jong u, ka khana kat kum

u H. Elias ka ong kumne: "Haba u la poi ha khmat u Blei, um shym nud

shuh ban khyllie la u niuhmat, namar u la ryngkang palat hukum. Kumta u

Blei u la kylli lada u la ai ne em la ka khubor ha u khun-bynriew. U masi u

la ong: 'Kynrad, to map, ka tyngab ka shet la phon la nga, ban ong

markhongpong i'a kaba Phi bthah Phi ong, bad nga la kum ngeit la ka, namar

nga la tim la u khun bynriew, ba un shitom un jynjar bad un lap un duh.' U

Blei u la sngewsih na ka bynta u bynriew, bad u la bitar lep i'a u masi, u la

shim da u diengduh-nar, u la tynruh i'a u pruk na ka shyntur kaba la shukor

lamler, bad u la kynjat la u phak na ka krung,"^^^

U myllung Soso Tham lyngba kitei ki lain haneng u kren shaphang ka

jingshukor jong u Masi pyrshah la u Blei bad u leit ong pynban da ki kyntien

nang-ang bad shukor ka tyngab. Namarkata, ka pang ka shitom, ka kyrduh

kyrtan bad ka jingi'ap ka la Toh ban synshar i'a u khun Hyniiiew Trep shi

tyllup kane ka sla pyrthei naduh kata ka por.

Da ki kyntien shukor ka tyngab lyngba u masi, ka jingkyrduh kyrtan ka la

sdang ban lynshop la u khun bynriew ha ka Hang ka bam ka sa, ka jinghiran

ha ka loh ka kot bad ruh ha ka rep ka riang. U briew u la klet noh ban phai

khmat sha u Blei namar u la kohnguh la ki kyntien jong u masi. Da la ka

jong ka bor u la sdang pyrshang ban wad ki lad ki lynti wat da ka lynti bym

dei ruh khnang ban pyndap pynbiang i'a ka jingdawa jong ka kpoh. Kane ka

la pynsngewsih la u Blei halor ka jinglyndet hukum jong u khun bynriew

bad ka jingshai ba kynja Blei ka la sdang ban kynriah noh suki suki na u

khun bynriew.

139. H. Elias, KiKhanatang UBarim, p.l26.

79

Da ka jinglyndet hukum jong u khun bynriew la la u Nongthaw, ka aiom

ksiar kaba u mad baroh shi katta ka la phet lyndet noh na u. Kane ka la

wanrah la ka jingi'ajngai hapdeng u briew bad u Blei, 'la kaba la pharshi da

ka jingdkut noh ka jingkieng ksiar na u Sohpetbneng. Haba phai sha kane ka

bynta, u H. Onderson Mawrie u ong ba ki por jong ka aiom ksiar ki la nang

laid hynrei u ksuid mh u la nang trei la ka kam. Katba u Hyniiiew Trep

Hynniew Skum u dang don ha kane ka pyrthei hapdeng ka jingtrei ka

jingktah la mih uwei u riewkynsha uba la bishni i'a ka jinglong kynrad u Blei

halor u briew bad une u la pynkyllon Ya u dieng uba leng halor u

Sohpetbneng da kaba pom i'a u. Une u dieng u long ka jingkieng ksiar kaba

bteng i'a ka bneng bad i'a ka khyndew namar na u u khun bynriew u i'a hiar i'a

kiew na bneng sha khyndew bad na khyndew sha bneng. Kumta u Hynniew

Trep Hynniew Skum u la sah noh ha kane ka pyrthei. Ha ka jaka jong u

dieng halor u Sohpetbneng la mih uwei pat u dieng halor u Diengiei bad la

ong ba une u Diengiei u la kah dum la ka pyrthei da ki tnat jong u. Ka aiom

ksiar ka la dei ban kut noh bad ka Aiom jong ka Jingkahdum ka la wan.''*^

Kumjuh ruh u R.T. Rymbai u kubur halor kane ka jingjia da kaba u ong:

"Hynrei hadien ba ki Hynniew ki la pynkheiii hukum bad len kular u Blei u

la weng noh la ka jingkieng ksiar bad u la pynjngai i'a lade na ki. Nangta ki

wan ki jingtynjuh bad jingjynjar kiba ki jait pa ki jait. Ka khie ka Diengiei

ban tap dum tlip i'a ka pyrthei jong ki."̂ **' Ha kaba ladei bad ka jingdkut noh

jong ka jingkieng ksiar kaba long ka jingjngai noh ka jingi'adei ba jan eh

jong u briew bad u Blei, u Tralsing Mawthoh-Pyngroop u kren 'i'a kata ka

mynsiem kwah rhah jong u briew ban *i'oh 'i'a kaei kaba u kwah pyrshah 'ia ki

hukum bad ki aiii Blei da kaba u ong kumne: "Te haba ka jingkwah kaba jur

140. H. Onderson Mawrie, UKhasi Bad La Ka Niam, p. 49. 141. R. Tokin Roy Rymbai, Ban Pynieng La Ka Rasong BadKiwei De Ki Ese, Shillong,

Published by Mrs. Witibon Hynniewta Rymbai, Oaklands, 1982, p.47.

80

ka la trei ha ka dohnud jong u briew ban i'oh shuh shuh la kiei kiei kiba

kham bha, u briew u la "leng bad u la pynkyllon i'a u Dieng-sohpet Bneng.

Bad tang mar shu kyllon u Dieng-sohpet Bneng, joit jrong ka Bneng bad

Nion tbian ka Khyndew. Ka Bneng ka la i'a khlad noh kein bak na ka

Pyrthei."^"^^

Ynda haba u Hynniew Trep u la jngai noh na la u Nongthaw bad haba ym

don ba peit ba synshar shuh, u la sakma shane shatai bad u la shim i'a lade u

lahduh ban leh bad ban rai lade ia kiei kiei ha ka jingim jong u. U sngew

baheh bakhraw la lade kum uta u nongsynshar "ia ka pyrthei mariang baroh

kawei, hynrei u klet noh i'a lade ba u dei tang u nongshah thaw. Hangne u

myllung u kren shaphang ka jingdkut noh ka jingkieng ksiar na u

Sohpetbneng bad imat u kren ruh shaphang ka jingkrih jaka jong u khun

Hynniew Trep kylleng kylleng hangne ha sla pyrthei, ha kaba u myllung ha

ka poim jong u "U Lyoh" u rwai kumne:

Kumba u ngap bajah ka Kyiaw,

U her matlah sha Suin sha Khlaw;

Khyndai ki sah ha ling UBlei,

U briew upoi ngam tip shaei:

U Hynniew Trep upra kylleng,

Ynda la dkut u Sohpet Bneng,

(ULyoh, Dk IVLain: 1-6)

Kumjuh ruh u Rev. T. Rodbome haba u kren shaphang ka jingdkut noh ka

Jingkieng Ksiar u ong kumne: "Ha kawei ka por, katba ki Khyndai ki dang

don ha jrong, ki Hynniew ki la pom pyndkut noh ia uta u Sohpetbneng ba

142. Tralsing Mawthoh-Pyngroop, Ki Mawlynti: Ka Jingngeit UKhun Khasi, p. 96. 143. Soso Tham, Ki Sngi Barim V Hynniew Trep, p. 11.

81

kita ki Khyndai kin ym Toh wan hiar shuh sha kane ka pyrthei."'"*"* U

Homiwell Lyngdoh rub u kren shaphang kata ka jingkhet nob "la ka jingkieng

kaba u Hynniew Trep Hynniew Skum u hiar u kiew man la ka sngi da kaba u

ong: " Ynda kine ki hynniew trep ki la poi sha ka pyrthei bad ki la nangrep

nangriang, uwei napdeng jong ki, uba la kyntu i mrad ban sngewbishni ia ka

jinglong-kpa u Blei Ta ki bad ban ikwah i'a ka jinglong syiem jong u halor

jong ki, u la par tub na la ki lok bad u la leit khet ia ka dieng na kaba ki

riewhok riewkhuid ki ju iahiar sha khyndew bad ki ju Takiew pat sha

bneng."'"'

Hadien ba la dkut nob ka jingkieng ksiar na u Sohpetbneng, la mih ka

Diengi'ei ban kah dum ia ka pyrthei baroh kawei. Kane ka thew ia ka

jingtaplup jong ka pap ka sang ia u khun bynriew ha kane ka pyrthei. Kat

kum na ka khanatang, ka Diengiei ka long kawei na ki jingthaw kaba la shah

ialam bakla ha ki kyntien jong u thlen. Niuma, ka don ka jingiapher hapdeng

ki nongthoh Khasi halor ka Diengiei. Kiba bun hi ki batai ba kane ka dieng

ka la pynpyiar ia la ki tnat ban taplup ia ka pyrthei mariang baroh kawei da

ka jingthmu ba u khun bynriew un iap ring sdot suki ha ka jingdum

bashyrkhei, kata ban pynurlong ia ka jingong u thlen ban bam da ka

longbriew. U myllung Soso Tham ha kane ka bynta u rwai ba ka jingsniew

ka dang duna shuwa ba ka Diengiei kan san bad tap ia ka pyrthei salonsar:

Runar ruser, uwei haei-

Shuwa ban tap ki Tnat Diengiei;

(ULyoh, Dk. Ill Lain: 1-2)

144. Rev. T. Rodbome, Ka Niam Jong UKhasi Pnar, Shillong, Warphlang, Garikhana Road, 1984, p. XV

145. Homiwell Lyngdoh, Ka Niam Khasi, p. 3. 146. Soso Tham, Ki Sngi Barim U Hynniew Trep, p. 10.

82

Ha kaba Tadei bad ka jingkrei kynsan jong ki tnat jong ka diengiei ban kah

dum la ka pyrthei mariang, u R.S. Lyngdoh ha ka jingbatai jong u, u lathuh

kumne: "Ka kyntien u thlen ban bam da ka longbriew bad ban kamai da ka

longspah ka la rung ha ki laiphew jingthaw wat haduh ba ka Diengiei kaba

la pyrkhat kumta ka la san la krei haduh ba la jan taplup la ka pyrthei ba kan

kamai long-spah marwei bad ba kan i'oh bam da ka long briew, namar un ym

long khaw long kba shuh, namar ba yn ym long soh long pai shuh, bad ba u

khun bynriew un lap thngan"''*^ U myllung Soso Tham u pyni ba ka jingmih

ka Diengiei ka laid ryngkat bad ka jingdkut syndon ka jingiadei hapdeng u

briew bad u Blei. U S.S. Majaw u ong ba ka juk jong u Diengiei ka

pynphalang ruh i'a kata ka jinghiran ha ka i'oh ka kot, ka rep ka riang

(economic depression) kaba u Hynniew Trep u i'a kynduh mawsiang ha ka 1 AS

jingim jong u. Ha ka jingtlot ka bor pyrkhat kum u briew, u pyrshang da la

ka bor kumno ban i'aleh pyrshah i'a kita ki jingeh kiba u lakynduh ha ka

jingim jong u ba man ka sngi, hynrei u klet noh pat ban phai khmat sha la u

Nongthaw. Kumta ba ka hok Blei ka la kynriah noh na u bad ka jingdum ka

la wan ban taplup la u kumba la pharshi da ki tnat jong ka diengiei. U

myllung Soso Tham ruh u kren shai ia kane lyngba ka poim jong u, ba

kumno ka trei ka ktah bad ka rep ka riang kam i'aid belt shuh kumba ka dei

ban long, da kaba u ong:

Shi shang symbai kin ot shi Khoh,

Ka Lut kan khraw kan rit ka Ioh;

(U Simpyllieng, Dk. VII Lain: 1-2)

147. Dr. R.S. Lyngdoh,"Ki Dorbar Blei Kat Kum Ka Jingngeit U Khun Khasi" in Ka Thiar Ki Nongthoh, Published by Khasi Publishers' Allied Society, Shillong, Ri Lum Offset Printing House, 2006, p. 5.

148. An interview with S.S. Majaw by the Scholar. 149. Soso Tham, Ki Sngi Barim UHynniew Trep, p.25.

83

Ynda haba ki tnat jong ka diengiei ka krei bad saphriang kylleng ka pyrthei,

ka jingdum ka la tap i'a u khun bynriew haduh ba um tip shuh kumno un leh.

Ki jingthung jingtep ki la sdang ban tyrkhong bad i'ap stai. U briew u la poi

ha ka kut lad bad ka syngkhan khait kumno un leh, ka jingpisa bad lynga

mynsiem ka la wan lynshop i'a u; ha kaba ka jingsuk kaba u la i'oh mad baroh

shi katta mynta ka la phet jynduh na u. Kine ki jingjia ki la pynlong Ya u

myllung Soso Tham ban rwai bynfiiaw kumne:

Shisien ka long ka Persyntiew,

Hadien balei ki kiar ki briew;

Ki Sngi ba suk baroh kin kut,

Ynda u tap u Lyoh bajngut.

(ULyoh, Dk IX-Lain: 3-6)

U myllung Soso Tham haba u kren shaphang ka jingkah dum jong ki tnat

Diengiei ha ka pyrthei mariang u kdew sha ki jingbam kruiil ha ka

longbriew manbriew u briew shi tyllup ba kumta kata ka jingdum ka la loh

jaka ym tang ha ka mariang hynrei ka la sdang na ka mynsiem jong u, da

kaba u klet noh i'a la u Nongthaw bad pynlong Blei ia lade. Dei kane keiii ba

ka jingshai ka hok ka la phet noh na u. Shuh shuh ha ka poim "U Lyoh" ngin

lap i'a kine ki laiii harum:

Namar u Lyoh khyndew ba idem,

Uta un iuh 'Ka Rain ka Rem ';

Ju don ki Thwei ba long ba ngiew,

Nalor kijong ka Dohnud briew?

(ULyoh, Dk XV-Lain: 5-6)

150. Soso Thean, Ki Sngi Barim UHynniew Trep, p. 12. 151. Ibid, p.l3.

84

U Tralsing Mawthoh-Pyngroop sa shisien pat haba u kren shaphang u

Diengi'ei u ong ba u Diengi'ei u long kein u dieng jong ka pop bad uta u lum

Diengiei na uba la mih uta u diengi'ei u long kein ka thymmai ne ka jaka

shong jong ka pop. Ym don kawei pat ka bor kaba mih tang na kawei ka

tynrai ne na kawei ka thymmei kaba lah ban tap dum lut ia ka pyrthei baroh

kawei lait na ka pop. Ka pop te ka mih tang na kawei ka tynrai bad ka dap

lut Ta ka pyrthei baroh. Ym don wat tang kawei ruh ka jaka kaba rit tarn ne

ka jaka ba kyndong tarn ha ka pyrthei ba ka pop kam don. Te hangno hangno

kat haba ka don ka pop, hangta ka wanrah ia ka jingsniew bad la ka jingjot.

Te kata ka jingsniew bad ka jingjot ka long keiii ka jingdum. Bad ym don

kawei pat ka jingdum kaba kham dum palat nalor jong ka pop. Kane ka

jingsniew ka pynjot Ta ka jinglong jingim. Ka pynsniew bad pynjot ia ki

jingtrei jingktah jong u khun bynriew bad ka wanrah ia ka jingkordit bad

jingkhuslai. Ka tap dum i'a ka dohnud bad i'a ka jingmut jingpyrkhat jong u

khun bynriew.

Ynda u briew u la myllen shipor Ta kata ka im lade bad synshar lade ha kane

ka pyrthei bad da ka jingklet noh jong u Ta la u Nongthaw, la ong ba ki jait

jingsniew ba har rukom ki la sdang ban kha roi bad ban byrsieh ha kane ka

pyrthei. Kane ka la pynlong Ta u myllung ba un kynmaw bad bynniaw ba

kumno kita ki jingsniew ba har rukom ki la sdang ban thylleng ha ka dohnud

jong u khun bynriew, ha kaba ki la bujli noh Ta kata ka jingsuk kaba synshar

Ta ki mynshuwa. Kumta u myllung Soso Tham ha ka poim "U Lyoh" sa

shisien u rwai:

UBlei najrong upeit lyngngoh-

Ki Sngi ki Bnai ba bam hynroh;

152. Tralsing Mawthoh-Pyngroop, KiMawlynti: Ka Jingngeit UKhun Khasi, p. 153.

85

Ki Khyndai Khup, ki Ktiar, ki Bsein,

Bym don u briew ba lah ban kheih;

Halor ka Khet ka Sotti Juk,

U long Patsha u Kuli Juk.

(ULyoh, Dk Villain: 1-6)

Kat kata ka jingsuk kaba u Hynniew Trep u la i'oh ban mad ryngkat bad ka

jubanlak ba u la 'lateli bad la u jong u Nongthaw lyngba ka Ktien Hok la

kaba u la la pan, pynban ka poi ka por ba u Hynniew Trep da ka

jingpynthame u ksuid kynsha u la klet bad u la pynkheiii noh ia la ka

soskular kaba u la i'ateh bad la u Nongthaw. Kane ka thew i'a ka Pap bad ka

jingsniew kaba la tap matlah bad pynset kyllut la ki shkor jong u Hynniew

Trep; ha kaba u sngew ba tang ka malade khlem u Nongthaw ka la biang i'a

u ban im ha kane ka pyrthei, ha kaba:

ULyoh najngai suki suki,

U krei haduh ban dum ka Sngi;

Na khlieh ki Lum sawdong pyrthei,

Napdeng u briew lajah UBlei.

(ULyoh, Dk III-Lain: 3-6)

Ka poi ka por ba u khun bynriew u poi ha ka dum tlip bad tap matlah la ki

jingmut jingpyrkhat jong u. Ka jingsngew pher, jingartatien bad

jingsngewtieng la la ka jingim ka la lap la u. U la i'aid matlah shane shatai

um tip kumno un leh. U myllung u kren ruh ia kita ki jingjynjar kiba ap i'a u

khun bynriew namar ba u la jngai noh na u Blei, da kaba u ong:

153 . Soso Thara, Ki Sngi Barint UHynniew Trep, p. 11. 154. Ibid. p.lO.

86

Bunsien un ngam shapoh ki Thwei,

Haba ujngi sawdong pyrthei;

Shapoh Pubon baphieng ka khlieh,

Sha Ri Ryngkhiang, sha pdeng Jyrsieh, '^^

(ULyoh, Dk. V-Lain: 1-4)

Nangta ka poi ka por ba u Hynniew Trep u la sngewthuh ia la ki jingbakla ba

u la lyndet noh na la u Nongthaw bad u la sngewthuh shai kdar ruh ba tang

ka bor bad jinglah jong u khlem u Nongthaw kan nym wanrah satia i'a kata

ka jingsuk kaba u la duh noh. Ynda haba u la i'akynduh ia ki jingtynjuh bad

ki jingkylla lieng ha ka jingim, u sa kynmaw Ta la u Nongthaw bad ban phai

biang sha u, da kaba u myllung u ong kumne:

Na khlieh ki Kshaid, narud ki Thwei,

Uba ngi ieit U don haei!

(Pyrthei Mariang, Dk. Ill - Lain: 5-6)

Haba phai halor ka khanatang shaphang u Diengi'ei, la lap ba ka don ka

jingiapher hapdeng kiba bun ki nongthoh ha kaba lathuh i'a ka. U R. T.

Rymbai bad u H.O. Mawrie ki lathuh ba ynda haba la dkut noh ka jingkieng

ksiar na u Sohpetbneng na ka daw ka pap jong u briew, ka la mih ka diengi'ei

halor u lum dieng'iei; ha kaba ki tnat jong ka ki la krei kat haduh ban taplup

i'a ka pyrthei baroh kawei. U D.T. Laloo pat u 'iathuh bad ka dieng'iei ka la

don lypa ha ka pyrthei bad namar ki kyntien jong u thlen 'ban bam da ka

long briew', ki la 'I'oh jaka wat ha ka jingmut jingpyrkhat jong ka bad kumta

ka la sdang ban pyiar bad krei la ki tnat ba rben jong ka ban taplup 'ia ka

pyrthei baroh kawei khnang ba kan bam da ka long briew kumba ong u

155. Soso Tham, Ki Sngi Barim U Hynniew Trep, p. 11 156. Ibid. p. 7

87

thlen. Katba U Joseph Bacchiarello, u G. Costa bad u H. Elias pat ki i'athuh

ba u diengiei u long kum kata ka jingkieng kaba pyniasnoh la ka bneng bad

ka khyndew; ha kaba ki Hynniew Trep Hynniew Skum ki ju hiar bad kiew

hapdeng ka bneng bad ka khyndew. U diengiei kat kum kitei ki nongthoh la

ong ba u long ruh kum ka jutang kaba la Tateh hapdeng u briew bad u Blei

shuwa ba u Hynniew Trep Hynniew Skum un wan ban hiar sha kane ka

pyrthei. la ki khanatang barobor la ju i'oh pateng na ka mynnor jong kano

kano ka jaitbynriew da kaba shu Tathuh pateng naduh ki por ba mynshuwa,

kumta kan don hi ka jingiapher hangne hangtai na uwei u nongiathuh sha

uwei pat. Hynrei kumba ka paw ha kiba bun ki khana ba hiar pateng, wat la

ki don kita ki jingiapher hangne hangtai ha ka khana hynrei ka mynsiem ne

ka dohnud jong ka khana hi ka sah kumjuh. Haba phai ruh sha ka khanatang

halor u diengiei, wat la ka don ka jingiapher ha ka khana hapdeng ki

nongthoh bapher hynrei ka jingmut tynrai jong ka khana hi ka sah kumjuh

kata, halor ka jinghap noh jong u briew ha ka pap bad ka jingklet noh jong u

la la u Nongthaw.

Katba u myllung R.S. Berry pat ha ka poim jong u, u kren i'a ka diengiei

kum kata ka jingsuk kaba kah tngen ia u khun bynriew myn ha kaba u wan

ban shong ha kane ka pyrthei bad u Tathuh ruh ba ka jingdon jong kata ka

diengiei ka la kah tngen la ka pyrthei u Hynniew Trep; ha kaba ka suk ka

sain ka la synshar la u khun bynriew da kaba ki lahiar lakiew katba ki mon

na bneng sha khyndew man ka por ban pyndep ia ka kamram kaba la bhah ia

ki da u Blei, da kaba u myllung u rwai:

Ba ka don de ka diengiei

Ba kah tngen ia ka pyrthei

88

Ki nongwanlam khubor Blei;

Ki wan shong phira pyrthei.

(Ka Khanatang, Dk. 3 Lain: 1-4)

U myllung R.S. Berry kumba long u H. Elias ki shim i'a ka diengiei kum ka

dak jong ka jingbha ha ka jingiadei u briew bad u Blei.

Lyngba kitei ki jingtai nia haneng la lohi ba kumno ki khanatang halor ka

jingpynlong ki la loh jaka bha ha ka poitri Khasi bad ruh kumno lyngba kine

ki khana ki la pynshynna bha ia ka sainpyrkhat ha ki poim jong ki myllung

Khasi.

Halor Ki Khanatang Niam (Religious Myths):

Ki jaitbynriew ha sla pyrthei ki don i'a la ki jong ki khanatang niam, kiba

i'athuh ia ka jingsdang jong ka longbriew manbriew ha kane ka pyrthei, ki

rukom jingngeit bad ki jingleh niam leh rukom jong ki. Ki khanatang niam

ki dei kita ki khana kiba hiar pateng na ka mynnor ia kaba ki kpa tymmen

jong kano kano ka jaitbynriew ki la buh bad tynsat ia kita ki rukom pyrkhat

ba kumno u briew un nang ban im hok bad ban pyniaid ia la ka longrynieng

ha sla pyrthei. Ki iathuh ruh ia ka jingiadei jong ki bor ba kynja blei bad ka

jingim u briew. Lyngba kine ki bor, u briew u pyniaid ia ka jingim jong u ha

kane ka pyrthei, la ha ka iaid ka ieng, ka trei ka ktah, ka pyrkhat pyrdaiil bad

ka jingngeit ba kynja mynsiem. Namar u briew u long u jingthaw ba

kyrpang jong u Blei, kumba la kdew paitbah da kiba bun ki nongthoh Khasi,

157. R.S. Berry, "Ka Khanatang" in Na Ka Thiar Ki Longshuwa, p. 51.

89

ka jingim jong u ka pher bak-ly-bak na ka jingim jong u mrad. Kum u

jingthaw bakyrpang, u donkam ban nang kumno ban pyniaid beit pymaid

ryntih la la ka jingim kum u briew ha kane ka pyrthei. Kumta u donkam la

ka jingiarap jong ki bor ba kynja blei ban pyniaid beit ia ka jingim jong u ha

baroh ki Hang bad ki bynta. Dei nangne ba sa mih ka jingngeit bad ruh

kumjuh ki niam ki rukom ba u briew un bud pyrkhing khnang ban pyniaid

beit i'a la ka jingim ha kane ka pyrthei. U Homiwell Lyngdoh haba u kren

shaphang ka niam u ong: "Ha u Khun Khasi u Khun Khara pat de, ka kham

thew eh Ta ka jingsngewthuh ba don uwei u Blei uba long u Trai Nongthaw,

bad ba ka long ka kamram jong u briew ban tieng ieit tieng-burom bad ban

kohnguh lane mane la u.̂ ^̂ Kumta ka bynta ba kongsan tam ha u briew ka

long ba ka kynthup ha u Ta ka met, ka mynsiem ryngkat ka bor bad ka seng

pyrkhat. Dei kane kaba pynlong ia u ban wad ia u Blei, ban seng i'a ka niam

bad ka leh niam leh rukom. Uwei u riewstad halor kane ka lyngkha pule, u

William A. Haviland u ong ba ki khanatang hi ki dei ki khana kiba Tasnoh

bad ka niam bad ka rukom jingngeit jong u briew halor ka longbriew jong u

ha kane ka pyrthei, ha kaba une u nongthoh u ong ba ki khanatang ki dei hi

ka niam, namar ka phang kren jong ki hi ha kaba kut ka dei ka jingsdang

jong ka jingim briew ha ka pyrthei bad na-ei ma u bad ki jait jingthaw ha ka

pyrthei ki wan, balei u wan sha kane ka pyrthei bad shaei un Ieit pat

nangne.'^^ Kitei ki jingkylli kiba u William A. Haviland u la wanrah, ki long

ki bynta kiba kren i'a ka jinglong jingim briew hi naduh ka por ba wan jia

long ka jingim u briew ha kane ka pyrthei bad haduh ba un da Ieit noh na

kane ka pyrthei. Ha u briew hi ka jingim ka dei ka niam namar u briew um

lah ban i'aid lait na ka ha ka jingim jong u ba man la ka sngi. Namar ba ki

158. Homiwell Lyngdoh, Ka Niam Khasi, p. 1. 159. William A. Haviland, Cultural Anthropology, p. 362.

90

khanatang ki i'athuh khana la ka jingsdang jong ki laiphew jingthaw ha ka

pyrthei kynthup i'a u briew, kumta ruh ki khanatang niam ruh ki i'athuh Ta ka

jingwan long briew u khun bynriew ha kane ka pyrthei bad ba un bud

pyrkhing i'a kita ki hukum ki kyndon la kaba u Nongthaw u la ai ha u.

Kumta kane ka jingiadei hapdeng kine ar kata, ki bor blei bad u briew, ka

dei kata ka niam bad ki khanatang niam ki kren shaphang kata. Dei na kata

ka daw ngi sngewthuh shai ba: "Ki khanatang kumba Tatip paitbah ki dei ki

jingiathuh khana shaphang ki bor ba kynja blei ne ki riewkhraw ha kaba la

pynbeit ha kata ka rukom, ba ka dei ka khana kaba la hiar pateng na ka

mynnor, bad ka don ka jingiadei bajan eh bad ka jinglong ba kynja mynsiem

ne ka jingim khuid im suba ha ka imlang sahlang hi, la kaba la pynskhem da

ki kynja nongsynshar ne ki lyngdoh niam."'^° U Homiwell Lyngdoh uwei na

ki khrawpyrkhat ka jaitbynriew Khasi u batai ba ka niam ka dei ka jutang

kaba la i'ateh hapdeng u Blei bad u briew bad u batai shuh i'a ka tynrai jong

ka kyntien niam kumne: "Ka ktien 'niam' imat ka la mih, hyndai, na ka ktien

'nia'. Lada ka long kumta, kata, ka mut ka kynja jutang; na ba ka tien-

kynnoh jong ka ktien 'nia' ka long 'jutang'. Ngi ong, 'ka nia ka jutang'. Ki

Khasi ruh ki don ka jingngeit ka baskhem ba ka niam jong ki ka long ka

jutang kaba ki la i'adon bad la u Trai Nongthaw naduh ka bamynnyngkong

ka sngi."^^'

Kumba long kiwei pat ki jait khanatang, ki khanatang niam ruh ki long ki

khana kiba kyntang namar ki dei ki khana kiba 'I'adei bad ka jingngeit bad ki

niam ki rukom. Ki khanatang niam borabor ki kren belt tang halor ka

jing'iadei u briew bad u Blei. Kaba pynpher i'a ki khanatang niam na kiwei

pat ki khana ka long ba ki don ha ki 'i'a ka jingkit jingmut ha lyndet jong kata

160. http://www.newworldencyclopedia.org/entry/Mythology. dt. 25/4/2010. 161. Homiwell Lyngdoh, Ka Niam Khasi, p. 1.

91

ka khana, bad kata ka jingkit jingmut ka dei hi shaphang ka jingngeit bad ka

longrynieng jong u briew. Ka Mary Magoulick ruh ha kaba i'adei bad kane

ka bynta ka ong ba: "Ki khanatang ki dei ki jingi'athuh khana kiba kyntang

ha ka jinglong jong ki, kiba bunsien ki don ka jingiasnoh bad ki jingleh

niam. Ki khanatang ki dei ki tynrai ne ki jingi'athuh khana bakyrpang kiba

lasnoh bad ka niam. Kine ki jingi'athuh khana la ong ba la ju ngeit 'la ki ba ki

long kiba shisha kiba don ka jing'i'asnoh bad ki rukom tynrai jingngeit ha ki

(wat la teng teng kata ka jingshisha la lah ban sngewthuh ba ka long kaba kit

jingmut ym kumba shu shim 'la ka khana kumba ka long)"^^^

Ki khanatang niam ki dei ruh ki khana kiba batai 'I'a ka jinglong jingim jong

u briew ha kane ka pyrthei. U briew haba u wan sha kane ka pyrthei, u hab

ban pyndep "la la ka thong kaba la buh ha khmat jong u ba un leh ha ka

jingim jong u. Ym tang ban shu ong ban im lah biang, hynrei u hap ban 'I'aid

lyngba ki kyndon jong ka jingim jong u kum u briew. U hab ban bud ryntih

"la ki ain briew bad ain Blei ha ka shonglang sahlang ban 'labit "labiang lang

ha kaba 'ladei bad ki para briew. U don 'la ka jingsngew hapoh jong u, 'I'a kaba

u Blei Nongthaw u la pynkup pynphong ha u. Dei kane ka jingsngew kaba

pynlong 'la u ban im kum u briew ym kum u mrad. Ki khanatang niam ki

'I'athuh ne batai ba kata ka jingsngew kaba synshar 'la ka longrymeng u briew,

ka pynjan "la u briew bad la u Nongthaw, bad kumjuh ruh "ka thew "i'a ka

jingdon bynta jong ki blei bad ki bor ba kynja blei, ka jingpynlong 'la ka

pyrthei bad baroh ki jingthaw ha ka bad ka jingsdang jong ki jingleh niam

leh rukom."^^^ U Dan Ben Amos ha kaba batai 'la ki khanatang niam u ong

ba kine khanatang ki pynpaw, pynshynna bad pyniyntih 'la ka jingngeit. Ki

'lada bad pyntrei kam 'i'a ka jinglong hok, ki tyngkai 'la ki jingleh niam leh

162. http:/www.faculty.de.gcsu,edu/-mmagouli/defmyth.htm. dt. 21/4/2010 163. www.siskiyom.edu/class/engll2/etiological.htnu dt 25/4/2010.

92

rukom ba thikna bad ki kynthup ha ki i'a ki kyndon aiii kiba biang ban btin

lynti i'a u briew.'̂ "^

Ki khanatang niam ki dei mh ki khana kiba batai i'a ka jingdap rymeng

bapura ka jinglong briew; ha ki jingmut jingpyrkhat bad ki jinglong ba kynja

mynsiem la kaba u briew u hab ban iaid lyngba ha ka jingim jong u ha kane

ka pyrthei. Ka lynti i'aid jong u kum u briew, u hab ban pyniabyrshem Ta kita

ki jingsngew ha ka pyrkhat pyrdain jong ka jabieng bad jong ka mynsiem

kumjuh khnang ba u lah ban pyndep la kaei kaba la mang lypa i'a u kum u

briew ha kane ka pyrthei kaba u im. U Rajiva Verma uwei na ki nongthoh

uba la ngam bha ha kane ka phang u ong ba ki khanatang ki dei kawei na ki

lad ban pynpaw ba i'a ka jinglong briew ba shisha la tei pynskhem bha ha

ryngkat ka jinglong mynsiem ba pura.'^^ Ki khanatang niam ki kren ruh

shaphang kata ka jingithuh jong u briew la la ka kyrdan long briew ha kane

ka pyrthei, bad i'a la ka kamram kaba u dei ban pyndep kum u briew. U

Rajiva Verma ha ka jingwad bniah jong u, u wanrah la kaei kaba u Philip

Wheelwright u batai shaphang ka khanatang kum ki rukom jingtip kiba u

briew u ibh na ka mynnor.'^^ Bad u ong ba kata ka jingsngewthuh shaphang

ka niam kan bujli noh Ta ka jingsngew ba khraw ba kynja pyrthei kaba ju

don ha ka imlang sahlang jong ka juk ba mynta.

Kumta ki khanatang niam ki dei kita ki khana kiba batai shai Ta ki rukom

jingngeit jong kano kano ka jaitbynriew ha kane ka pyrthei. Tang ban shu im

ha kane ka pyrthei kam biang satia, namar ka jingim jong u briew hi ka

donkam la ka jingngeit ban Toh Ta ka jingsuk ha ka mynsiem bad ban

164. Dan Ben Amos, Folklore In Context Essays, p. 73. 165. Rajiva Verma, Myth, Ritual, And Shakespeare, p. 132 166. Ibid, p. 133. 167. Ibid, p. 133.

93

kyrshan la u ha ki jingialeh ki jingiakynduh kiba u mad ha ka jingim jong u.

U briew ha ka jingiadei kam dei jam bad ki para briew ha ka imlang sahlang,

u donkam la ka shemphang khnang ba u lah ban i'a sngewthuh markylliang

i'a ki jingmut jingpyrkhat jong u bad ki para briew. Ki khanatang niam ha

kane ka Hang ki ai ka jinghikai bad ai ka jingbtin lynti i'a u briew kumno ba

un sngewthuh i'a la ki para briew kiba bud bad sngewthuh i'a kita ki juh ki

jinghikai bad ki jingbtin lynti. Dei tang haba ki briew jong ka imlang

sahlang ne kynhun bynriew ki la i'oh bynta lang i'a kijuh ki jingngeit ba la ai

da ki khanatang niam ba kin lah ban la sngewthuh bad i'a jan iwei bad iwei.

Haba phai pat sha ki khanatang niam kumba ki paw ha ka jingngeit jong ka

jaitbynriew Khasi, la ibhi shai ba kumno kata ka pyrkhat niam ka wan ha u

briew. Kane ka khanatang ka la saphriang salonsar ha ka jaitbynriew ba

kumno hadien ba u briew u la lyndet bad leh pop pyrshah i'a la u Nongthaw

ba u sa sngewthuh shai i'a ka jingthylli ha ka jingim jong u. Ki lathuh ruh i'a

kata ka jingphai pat jong u briew sha la u Nongthaw khnang ba un i'oh mad

biang sa shisien la ka jingsuk ha ka mynsiem kaba u la duh noh. Kumta kane

ka khanatang ka pyni Ta ka jingsdang jong ka jingngeit kaba long u

mawnongrim jong ka niam bad ki jingleh niam leh rukom. Kita pat ki long

ka lynti ba u briew un leit sha la u Nongthaw ba ka jingim jong u kan bit kan

biang sa shisien pat. U H. O. Mawrie u kren shaphang kata ka jingsngew

donkam jong u briew i'a u Blei haba u la sngewthuh ifa kata ka jingthylli ha

ka jingim jong u, da kaba u nongthoh u ong ba: "Halor ki jingdon baroh kiba

kane ka Pyrthei ka lah ban ai, ka don kawei kaba kane ka Pyrthei lane kaba

u briew um lah ban ibh bad kata ka long 'Ka Jingsuk Ka Mynsiem'." Dei

namarkata, ba "U briew un lap ba tang kane ka Pyrthei bad ka jingdon jong

168. H.O. Mawrie, Ka Theology Ka Niam Khasi, p. 36.

94

ka kam biang la u. Un lap ba kam biang ban im tang namar ba la im. Ha u

kan wan ka jingsngew ba u long ei ei bad ba u don la ka jaka ha kane ka

Pyrthei bad ba u don la ka dor ha ka jingpynlong u Nongthaw la kane ka

Pyrthei. Kan wan ruh ka jingsngew ba ka don ka kynja bor na sha lyndet

kaba kham khraw ban i'a u bad ba u donkam i'a ka."'^^ Dei kata ka jingsngew

donkam jong u briew i'a kita ki bor ba na lyndet, ka sa wan ka niam ha u. U

H.O. Mawrie u bteng shuh shuh halor kane ka phang da kaba u ong ba: "Ka

Niam kam wan tang namar ba don u Blei lane ba u Blei u la thaw i'a u briew;

kam wan ruh namar ba la don kano kano kaba la iasngewthuh lypa lane kam

wan na kano kano ka jingstad briew. Ka wan na ka jingshem jong u briew hi

uba sngewthuh ba u donkam i'a u Blei."'^^

Ki khanatang niam, lah ban ong ki dei kita ki khana kiba kren la ka jingiadei

hapdeng u briew bad u Blei. Dei kane ka jingiadei kaba wanrah i'a ka

jingngeit kaba skhem ha la u Nongthaw. Dei namar ba u briew u donkam i'a

u Blei, ba sa mih ki niam ki rukom kiba long ki jingduwai jingkyrpad bad

jingpan hukum ha shuwa ba un leh ia kano kano ka kam.

Ki Khanatang Niam Ha Ka Poitri Khasi (1888-1947):

Kumba la kdew sha khmat ba kumno ka diengiei ka la san la plung bad ka la

kah dum i'a ka pyrthei baroh kawei. Ka khanatang, kat kum u D.T. Laloo, ka

i'athuh ba u thlen u la pynshoi la u briew lyngba u Sormoh bad u Sorphin ban

pynkhyllem noh la kata ka diengiei, khnang ban tuh noh la ka jingshaniah

jong u khun bynriew ha 'ka Ktien bad ka Hukum'. Kumta ka

jingpynkhyllem noh i'a ka diengiei ka dei ka dak ba u Hyimiew Trep u la klet

ban shaniah ha 'ka Ktien bad ka Hukum'. Kumta ha ka jaka ba un nguh let

169. Ibid, p. 37. 170. Ibid, p. 38.

95

bad ban pan map na la u Nongthaw la kata ka jingpynkhein hukum, u

Hynniew Trep u la pynlong pynban i'a ka shad ka kmen hapdeng ki laiphew

jingthaw. Hynrei ka jingsuk kam synshar shuh, ka la phet na u Hynniew

Trep, la mih pynban ka jingsuba sniew i'a ka jingi'a-ibha samla hapdeng ka

sngi bad u bnai kiba lalong shipara. Kumta, ka sngi ka la leit phet rieh ia

lade bad ka pyrthei baroh kawei ka la sdang ban dum.'^' Niuma, u R.S.

Lyngdoh bad u D.T. Laloo ki batai ba ka Diengi'ei ka san ka krei dei da ka

jingibh mynsiem jong ka i'a ki kyntien jong u thlen ban 'bam da ka

longbriew' bad ban 'kamai da ka long spah', khnang ba u briew un ring sdot

bad lap suki ha ka jingdum lyngba ka jingi'ar ki tnat jong ka. Hynrei u

H.Elias pat u pyni ba ynda haba u Hynniew Trep Hyrmiew Skum u la wan

ban shong ban sah ha kane ka pyrthei, u Blei u la theh sei i'a la ki jingkyrkhu

ba u khun bynriew un im ha ka suk ka saiii suda. Ban pynskhem i'a kane, u

Blei u la buh la kawei ka dieng kaba kyrteng ka Diengiei ban long ka dak

jong ka jingi'ateh jutang hapdeng jong u bad u khun bynriew. Une u

nongthoh u ong ba u briew da ka jingpyntieng kohtympan jong u ksuid u

khrei u la klet noh la kata ka jingi'ateh jutang bad la u jong u Nongthaw bad

kumta u la rai bad pynkhyllem noh 'i'a kata ka dieng. Naduh kata ka por la

ong ba ka pap ka sang ka la nang jyllei ha ka pyrthei ha kaba u briew u la

klet noh ban sumar kyndong 'la ki aiii Blei, dei nangta la ong ba ka la dum

tlip ka pyrthei mariang bad miet bad sngi.'^^ Ki jing'iapher ha ki khana ba la

shu 'I'athuh pateng ki long kiba ju shem barobor. Hynrei ka mat pyrkhat

tynrai jong ka khanatang pat ka long kumjuh. U D.T. Laloo ruh u kren shai

halor kane ka bynta ha kaba u ong: "Haba la kyllon ka Diengiei, u 7 trep 7

skum u la sngewthuh ba la don kaei re kaei kaba thylli ha ka dohnud bad ka

171. D.T. Laloo, Ka Rongbiria UHynniew-Trep, p. 9. 172. H. Elias, Ki Khanatang UBarim, pp. 2-5.

96

mynsiem jong u, kumta u la pynlong i'a ka shad ka kmen jong ki laiphew

jingthaw, pynban kata ka shad ka kmen ka kut ha ka jingsngewsih namar ba

ka syiem Sngi ka la leit ban buhrieh ia lade sha krem lamet latang ba la rit

ka Hok la khraw ka Pap. Ka jingiadei hapdeng u briew bad ka Hukum (Blei)

ka la jngai bak" Kumta ka jingdum jong ka pyrthei hadien ba la phet noh

ka sngi sha Krem Lamet Krem Latang ka thew 'la kata ka jingdum kaba la

kah symgiew la ka jingim u briew namar ba ka jingshai ka hok Blei ka la

phet noh na u.

Ka khanatang hangne ka i'athuh ba ha ki por kiba hadien u Hynniew Trep

Hynniew Skum u la pynlong la ka lympung shad hapdeng ki laiphew

jingthaw ha kane ka pyrthei, ha kaba baroh ki la la wan shim bynta shit

rhem. Ha kata ka lympung shad, ka Sngi bad la u para jong ka, u Bnai ki la

poi khatduh ha kata ka lympung shad. Katba ki dang la shad kumta, ka la

mih ka jingrkhie bein na ki laiphew jingthaw ia ka jingiashad jong ki. Ka

Sngi da ka jingbitar bad jingsngew lamrem kaba khraw ka la phet jyndat

nangta bad ka la leit buh rieh i'a lade sha Krem Lamet Krem Latang.Ynda

haba ka Sngi ka la phet kumta, ka jingdum ka la taplup Ta ka pyrthei mariang

baroh kawei bad ka jingkulmar ka la long ha u khun bynriew bad u laiphew

jingthaw baroh. U briew u la kulmar, um tip shuh kumno un leh bad u la sah

ha ka umdum. U myllung Soso Tham ha ka poim jong u "U Simpyllieng" u

rwai kumne:

Ynda synshar u Syiem Synnia,

Pyrthei Mariang ka long Niamra;

173. Donbok T. Laloo, Ka Ksaw Ka Kpong UHynfiiew-Trep, Shillong, Don Bosco Press, 1984,

p. 6.

97

U briew u wadjingshai kylleng,

Ka Jingkieng Ksiar kumno ban bteng;

(U Simpyllieng, Dk. VIII Lain: 1-4)

U P.G. Gatphoh ruh u kren shaphang kata ka jingshad jong ki laiphew

jingthaw bad ka jingphet noh jong ka sngi sha Krem Lamet Krem Latang da

kaba u ong ba, ha kata ka sngi bad ka por ba la labuh, la wan poi lang khrui

ki jingthaw na ki sawdong ka pyrthei, bad ki la lashad lakmen lang baroh,

ynda la janmiet, la wan poi sa ka Sngi bad u Bnai, bad, namar ba ki la sah

khatduh eh, ki la i'ashad tang amgut hi shi para ha kata ka lympung. Te katba

ki dang Tashad kumta, ka dkhoh, u dkhan, ka japieh, ka hynroh, u shrieh, u

tngaw bad kiwei de ki jingthaw ba rit, ki la labein shyntur bad rkhie bein la

kine amgut shi para. Ka Sngi ka la sngew lehrain suiil, bad ka la saw kyrang

da ka jingbitar la kane ka jingkhlem akor jong ki. Kumta ka la phet i'amrem

napdeng kata ka jing'ialang bad ka la leit buhrieh i'a lade ha Krem Lamet 1 n^

Krem Latang. Ka jingphet noh ka sngi sha krem lamet krem latang, ka

thew i'a ka jingphet noh ka jingshai jong ka hok Blei na ka pyrthei u

Hynniew Trep namar ka pap ka sang kaba u la leh pyrshah la la u Nongthaw.

Kaba ap Ta u Hynniew Trep bad i'a ki jingthaw ka pyrthei baroh ka long sa

tang ka jingdum suda kat sha ba phai. Dei na kata ka daw u H. Onderson

Mawrie u ong ba: "Ka jingkyllon kaba nyngkong ka wanrah i'a ka Aiom jong

ka Jingkahdum hynrei ka jingkyllon kaba ar ka wanrah i'a ka Aiom jong ka

Jingdum-ngain."^^^ Kumta ka jingdum ka la tap ha u khun bynriew, la ha ka

shong ka sah, ka pyrkhat pyrdaifi bad ka jinglong jingman ba kynja

mynsiem ha ka jingifadei jong u bad la u Nongthaw. Dei kumta keiii ba u

174. Soso Tham, Ki Sngi Barim U Hynniew Trep, p.26. 175. P.G Gatphoh, Ki Khanatang Bad U Sierlapalang, p. 17-18. 176. H. Onderson Mawrie, UKhasi Bad La Ka Niam, pp. 48-49.

98

H.O. Mawrie u ong ba: "Ha ka Krem Lamet Krem Latang ngi lohi la ka

jynjar mynsiem jong U Hynniew Trep ka bym "lanang batai shuh bad u la

long kum u briew uba tare ha ka kamra kaba dum longngit."''^^ Kumjuh ruh

ka Philomena Kharakor ka i'amynjur lang halor kane ka jingjia da kaba ka

ong kumne: "u Hynniew Pansngiat u la pynlong i'a ka lympung lashad ki

laiphew jynthaw. Ka Meingi bad u para jong ka u 'Naikhatsawsynnia ki la

wan nohkjat sngewbha. Kyndit kumba tied u pyrthat rkhiang, na ka

jingsngewkhein burom ka Meingi ka krad jyndat na lympung shad sha

Kremlamet-latang. Ynda la wad i'a ka daw, la shem ba dei ka jingi'apeit

matsuh bad ka jingsuba sniew jong ki laiphew jakoid japieh i'a ki shipara.

Ryngkat bad ka jingphet lamrem jong ka Meingi la phet ruh ka jingshai.'^^

Ka jingsniew bad ka pap ka sang ka la synshar ym tang ha u khun bynriew

hynrei ka la sar naphang wat haduh ki jait jingthaw baroh ha ka pyrthei. Dei

kane ka juh ka pap ka sang ka la rung ruh wat ha ka mynsiem jong u bnai ba

un ym don shuh ka rain ka rem kat haduh ban laluh samla i'a ka sngi kaba

long ka hymmen jong u. U myllung Rabon Singh ha ka poim jong u, u kdew

shai i'a kane ka jingjia da kaba u rwai kumne:

Ka sngi ka bitar eh lep,

Bad ka byrthiew ka kyrkhah;

Da upeisieh ka ieng ka tep,

Namar shyllangmat ka khalah. '̂ ^

(Ka Puriskam, Dk. 3 Lain: 1-4)

177. H.O. Mawrie, Ka Theology Ka Niam Khasi, p. 40. 178. Philomena Kharakor, "Ka Thiori Wan Longbriew U Hynfiiewtrep" in Souvenir: Ka Jubili

Rupa, Ka Khasi Department, Shillong, Classic Computers, Quinton Road, 2006, p. 54. 179. U Khasi, "Ka Puriskam" in Na Ka Thiar Ki Longshuwa, p. 28.

99

Ka jinglynniar ka la mih na ki laiphew jingthaw baroh, ha kaba mynta kim

tip shuh kaei ka miet kaei ka shai. Ka shong ka sah, ka trei ka ktah ka la thut

lut baroh; ha kaba lah ruh ban ong ba ka shonglang sahlang baroh ka la

kulmar lut. Dei na kata ka daw, ba sa tang ka jingi'ap bad ka jingkordit kaba

ap la u Hynniew Trep bad la ki jait jingthaw baroh. Namar da ei kin bam, da

ei ki dih; kim tip shuh ka por trei por ktah, namar ki im kat ha kata ka

jingdum ha kaba lada ki rep ki riang ruh, u kba u khaw un ym long namar

um ibh i'a ka jingshai jingsyaid ba biang na ka Mei-Ngi ba ai jingim.

U myllung Soso Tham u ong shuh shuh ba ynda haba ka trei ka ktah kam

laid beit shuh bad u kba u khaw um met um soh shuh na ka daw j ong kata ka

jingdum ba shyrkhei, kaba ap mynta 'la u khun bynriew ka long sa tang ka

jingiap. Haba u khun bynriew u la leh pop, ynda haba u lap ruh un sa shu

kylla 'suidiap ban pynsahjit Ta lade ha kane ka pyrthei namar ka mynsiem

jong u kam lah shuh ban leit biang sha la u Nongthaw namar ka jingpalat

hukum jong u. Dei kumta kein ba u myllung u rwai bynniaw i'a kata ka lanot

kaba wan hab khop ha u khun bynriew kumne:

Iwei Mynmiet iwei Mynstep,

Naduh ba mih haduh ba sep;

Kin long Suidiap ban kdang ma nga, 1 on

Ka ruwai ka 'Ab-Kyllain-Japha!

(U Simpyllieng, Dk. VII Lain 3-6)

U S.S. Majaw u kubur ba ha ka juk jong ka Krem Lamet Krem Latang, u

Hynniew Trep ym tang ba u mad la kata ka jingkordit bad jinghiran ha ka

kamai kajih, ka rep ka riang (economic depression), hynrei u la iakynduh

180. Soso Tham, Ki SngiBarim UHynniew Trep, p. 25.

100

mawsiang sa i'a kawei pat ka jingkordit bad kata ka long ka jingkulmar

jingmut jong u halor ka jingsngew thylli jong ka jingim jong u khlem la u

jong u Nongthaw (spiritual emptiness). Dei kane ka jingkordit kaba u

i'akynduh kaba la pynlong i'a u Hynniew Trep ba un wad ki lad ki lynti ban

phai biang sha la u Nongthaw.

Ka Philomena Kharakor ka batai shuh shuh ba kumno kata ka jingdum ka la

long ka jingkordit ba sohsat ia u Hynniew Trep bad ka jingkulmar thlim i'a

ka long rynieng jong u ha kaba ka ong ba: "Ka jingdum synia jong ka

pyrthei ka thew pharshi ia ka jingsah khynnah sah khyllung jong u Hynniew

Pansngiat. Ka sahit bneng jong ka jingtiplem jong u, ka la synnia ngain. U la

hap dih da ka sirka bakthang. Ka sur jong ka Hukum ka la lyngngop. Um lap

lynti shuh ban kren ban khana wat lyngba ki dak ki shin. Nalor kine u

Hynniew Pansngiat u la shahkdong bad shahlynsher ha ka jingher symgiew

ba laiphew jait. Kita ki mih na ka jingapthap jong ki laiphewkynbat bad

laiphew jynthaw ban pynsep i'a ka jingim jong u. Kat shaba u phai u kynduh

mawsiang namar ba ka sni jong ka pap ka la ksam haduh khlein shyieng bad

biah phongrai haduh shynrong khlieh."'^'^

Ki kam sniew ba laiphew jait ki la sdang ban jyllei, ha kaba u ksuid u khrei

u la sdang ban leh donbor ban kamai da ka long spah bad ban bam da ka

long briew kumba ong u thlen. Dei hangne kein ba u khun bynriew u la

kyndit thret bad u la i'ohi kham bha la lade mynta haei u don bad kaei kaba

un leh na ka bynta ka bha ka miat ki jingthaw baroh ha sla pyrthei. U la

pyrshang ban wad ki lad ki lynti ban weng noh i'a kata ka jingdum na u,

hynrei um tip shuh Ta ka lynti ban i'aid namar ba la taplup tang ka jingdum

181. An interview with S.S. Majaw by the Scholar. 182. Philomena Kharakor,"Ka Thiori Wan Longbriew U Hyniiiewtrep" in Souvenir: Ka Jubili

Rupa, KaKhasiDepartment,^. SA. yCy^Cx-'v,-

101 0 3 \

suda. Kaba mih na kane ka jingpyrshang briew jong u ka long sa tang ka

dukha mynsiem kat sha ba phai. Baroh ki jingleh jong u kim long ne laid

belt kumba u thmu. U myllung hangne u kren ba u briew ha kat kane ka

khim khait u pyrshang da la ka bor jinglah la jong da kaba klet ban wad

jingiarap ne pan hukum na la u Nongthaw bad dei namarkata, kaba mih

nangne ka long:

Kano ka Dei, kano ka Lait,

Nangjur ka Khein, nang duh ka Jait;

ULaiphew ksuid, la Nga, la Nga;'

Khadduh kapoi ka Laitkylla:

(U Simpyllieng, Dk. VLaih: 1-4)

U myllung lyngba kitei ki lain u kren ruh shaphang kata ka jingbakla jong u

briew kaba u la lyndet noh i'a la u Nongthaw. Ha ka jaka ba un phai khmat

sha u Blei hynrei u wad hi ia ki lad ki lynti jong kane ka pyrthei da kaba

tharai ba kita kin iarap i'a u. Dei na kata ka daw ba sa mih ki ksuid ki khrei

ba har rukom kiba u briew u buh lane thaw hi ha ki lum ki wah, ki khlaw ki

btap bad da kaba thaw ruh ia ki niam ki rukom ban pynsngewbha ia ki da ka

jingthmu ba kine kin iarap ia u. Hynrei ha kaba khatduh kine baroh kin long

tang ka jingriam lade jong u briew ia la ka jingim sha ki jingsniew kiba um

lah shuh ban lait. Dei na kata ka daw u myllung hi u ong ba ha kaba

khadduh kan poi ka laitkylla ia u briew hi. U H. O. Mawrie ha ka jingbatai

jong u ia kane ka kyntien u ong: "Laitkylla ka mut kaei kaei ka bym don

nongrim ne jingshisha, kaei kaei kaba la lait lypa ka ban kyrtoh lyndet sha u

nongleh."'^'^ Kumta kane ka jingleh jong u khun bynriew kan poi ka por ba u

183. Soso Tham, Ki Sngi Barint U Hynniew Trep, p.25 184. H.O. Mawrie, Ka Theology Ka Niam Khasi, p. 34.

102

ksuid u khrei Ta kaba u la buh un sa kjit kylla i'a ka longryni'eng jong u. Shuh

shuh u H. Onderson Mawrie u kren shai shaphang kane da kaba u ong: "Ym

pat don ki sngi kiba dum bad kiba sniew Ta u Hynniew-Trep u Hynniew-

Skum kat ki sngi jong ka Krem Lamet ka Krem Latang. U Blei u la kynriah

noh na u khun-bynriew bad ka jingkitkhlieh jong U ruh kam don shuh. Ki

ksuid ki khrei ki la leh trai khlieh halor jong u bad um don jaka shuh. U la

Taleh Ta ki hynrei da la ka jong ka bor u shem ba um lah kyrda. U la phai sha

u Blei hynrei um Toh shuh ka kyntien na U. U khun-bynriew u la poi ha ka

syngit khait bad um tip shuh kumno un leh. Ka jingTarap lada ka wan ka dei

ban wan na u Blei namar dei tang ka bor-Blei ka ban long ka jingTada Ta u

briew. Ka jingpyrkhat kaba wan ha u Hynniew-Trep ruh ka long ba lada u

phai sha u Blei bad un bret tylli Ta lade ha U ryngkat bad ka jingnguh

jmgdem u Blei ruh Un ym iehnoh Ta la u jong u jingthaw."

Dei ynda haba u briew u la sngewthuh shai ba da ka bor briew jong u, um

lah ban thaw pyrthei Ta kat kane ka kam bah kam san bad u sa sngewthuh

shai ba dei tang u Blei u Trai Nongbuh Nongthaw uba lah ban Tarap Ta u, ban

weng noh Ta kata ka jingdum kaba la taplup. Kumta, da ka mynsiem kaba

sngewrit bad pynrit Ta lade bad ha ka kutlad u la duwai u la kyrpad bad u la

la phai Ta la ki khmat sha la u Nongthaw ban kyrpad rit ha khmat jong u ba

un map isynei biang Ta u sa shisien, ha kaba :

La rngad ka Um, ka sah ka Rew, 1 Of.

'Nongbuh, Nongthaw, Na neng to sngewf

(U Simpyllieng, Dk. VLain: 5-6)

185. H. Onderson Mawrie, UKhasi Bad La Ka Niam, p. 51. 186. Soso Tham, Ki Sngi Barim UHynniew Trep, p. 25.

103

Nangta u my Hung haba u kren shaphang kata ka jingduwai bad jingkyrpad

rit jong u khun bynriew ha khmat la u Nongthaw, u bteng shuh shuh da kaba

urwai:

Pyrthei kapeit shiteng synnia,

Ki Khlur ki ngam shapoh Niamra;

Lyngba ka Miet ba iong ba rben,

Lurmiet-Lurshai, to aijingtngen;

(U Simpyllieng, Dk. Ill Lain: 1-4)

U Blei u long uba map ei bad u Hynniew Trep u don ia kata ka jingkyrmen

ba skhem ba Un nym phai lyndet sah na u, lada ma u kum u briew, u kloi

ban phai khmat bad ban pan map i'a la ki pop bad u soh uba mih na kata ka

jingkylla bamut ka long ba: "Donbok ba dang ksan ka mgiew, sa shisien u

Hynniewtrep u lehrit bad pynsngew ha ka Hukum Ta la ka jinglanot bad

jingsuda. Haba u khmied la ka khlieh ban pan map bad haba u tied la ka

shadem ban pynrem ialade, Ka Hukum ka sngap. Te na ka jingshahlynshop

bad shah pynlwet jemjai, mih u soh ba-im."'^^

Ka jingphet noh ka sngi sha Krem Lamet Krem Latang, ka thew i'a ka

jingphet noh ka jingshai jong ka hok Blei na ka pyrthei u Hyniiiew Trep

namar ka pap ka sang kaba ma-u bad baroh ki jingthaw ki la leh pyrshah i'a

la u Nongthaw. Sa shisien la pynlong ia ka Dorbar Blei ka ba lai, ha kaba u

Blei u la bthah i'a Hynniew Trep ba un pynlong da ka dorbar ban i'a pyrkhat

kumno kin leh ne da kano ka lad ka lynti kin wad khnang ban wanrah biang

la ka jingshai jong ka Syiem Sngi sha ka pyrthei. U R.S. Lyngdoh u ong ba:

187. Ibid. p. 24. 188. Philomena Kharakor"Ka Thiori Wan Longbriew U Hynniewtrep" in Souvenir: Ka Jubili

Rupa, Ka Khasi Department, p. 54.

104

"Dei hapdeng kane ka dum ka lyngngoh ba u khun bynriew u kyndit thret

bad kumta ka Hukum ka la ong ba u khun bynriew un khot i'a ka Dorbar Blei

ka balai." Lyngba ka jingi'atyrko bad jingiasaid iathew ha kata ka dorbar u

H.W. Sten u ong: "Ka jingkren u Blei ka long ba dei ban don uwei u ban bah

ryndang Ya u briew ba un ksan ka mgiew, bad lait na ka Pap ka sang tad

'Haduh ba poi u Syiem Simpah'."'^° Dei tad uta u Simpah uba lah ban ban

i'asait iathew kum u ksiang na ka bynta ka pap ka sang u khun bynriew ha

khmat u Blei. U myllung Soso Tham hangne u phai sha ka khanatang kaba

kren halor ka jingsdang ka leh niam, ban lait na ka jingeh kaba u laiphew

jingthaw u mad ha kata ka por:

Ban kit ka Pap, ban bah ryndang,

Ban eh ka Rngiew, ban khuid ka sang;

Ha sngew ka ktien U Trai Kynrad,

Hapdeng Dorbar u Laiphew Mrad.

Haduh bapoi u Syiem Simpah,

Ban lait u briew uei ban shah?

(U Simpyllieng, Dk XI Lain: 1-6)

ia kane kajuh ka phang u myllung u la pynsngew ruh ha kine ki lain harum:

Kumta u kren U Trai najrong,

Dorbar pyllun kumno kan ong!

(U Simpyllieng, Dk XII Lain: 1-2)

189. R.S. Lyngdoh, "Ki Dorbar Blei Kat Kum Ka Jingngeit U Khun Khasi" in Ka Thiar Ki Nongthoh, (VOL. VI) Published by Khasi Authors' Society, Shillong, Ri Lum Offset Printing House, 2006, p.7.

190. H.W. Sten, Ka Jingbishar Bniah, Ki Sur Na Ka Duitara Ksiar, Na Ka Hyndai Sha Ka Lawei, Shillong, Scorpio Printers, 1979, pp. 60-61.

191. Soso Tham, Ki Sngi Barim UHynhiew Trep, p.26. 192. Ibid. p. 27.

105

Ka dorbar ka la kynjah jar baroh kawei ha kaba baroh ki la "I'ashah shkor

kyndiang la ka sur kaba u Blei Trai Kynrad u la pynsngew ha ki. U Hynniew

Trep kum u nongpyniaid Va ka dorbar, u la kylli u la pyrthew na ki laiphew

jingthaw baroh mano uba kloi ban long uta u nongbah ryndang u nongbah

khala na ka bynta u laiphew jingthaw ban leit shaw pat la ka Sngi na Krem

Lamet Krem Latang, da kaba u myllung u rwai:

'Simpah, Simsong, u Sim Karo,

Kylli u briew, 'un riew lano?'

(U Simpyllieng, Dk. XII Lain 5-6)

Haba phai sha katei ka jingjia u P.R. Kyndiah u lathuh kumne: "Baroh ki

jingthaw ba im ryngkat bad u khun bynriew ki la kulmar jingmut. Kumne ka

la iaid bun bun sngi ha kaba kim nang pyrkhat shuh kumno ban leh bad kim

tip rah kaei ba kin leh. Kajingkulmar jingmut ka la taplup bad baroh ki phai

sha u khun bynriew ban lam lynti ia ki. Ka jingi'atyrko kumno yn leh, ka la

neh da ki bun bun sngi bad khatduh da ka jingai jingmut u khun bynriew, ki

la ifamynjur baroh ban phah ia u nonglamktien sha ka jaka rieh jong ka Sngi

ban pan map na ka la kaei kaba la jia bad ban kyrpad ba kan wan synshar

bad shong biang ha la ka khet Syiem ha sahit bneng."'̂ "^ Kane ka kdew ba

kumba la buh la mang bynta da u Blei, u briew u dang long hi u nongialam

bad u nongpyniaid jong ka dorbar. Namar ka dei ka kamram jong u kum u

nongialam ban wad ki lad ki lynti kumno ban weng la kata ka jingdum kaba

la tap halor jong ki. U Donbok T. Laloo u ong ba ka sngi ka la leit buhrieh

noh la lade sha Krem Lamet Krem Latang ba la rit ka Hok bad la khraw ka

Pap. Ka jingiadei hapdeng u briew bad Ka Hukum (Blei) ka la jngai bak

193. Ibid. p. 27. 194. P.R. Kyndiah, Meghalaya, Yesterday And Today, New Delhi, Vikas Publishing House

PVT.LTD. 1990, p. 86.

106

kumta u khun bynriew u la duh noh wat i'a kata ka hok ban long syiem man

syiem halor ki laiphew jingthaw shikhrum ka bneng shityllup ka pyrthei.'^^

Ha kaba nyngkong ka la don ki jingpyrshang ban leit shaw la ka Sngi ha

kaba ka dorbar ka la jied i'a u Kohkarang, uba don i'a ki tyrpeng kiba khlain

bad ki thapniang kiba stet ban her bad une ruh u la pdiang sngewbha ia kata

ka jingtyrwa ka dorbar ban leit sha ka tyngkong ka Sngi. Hynrei ynda la poi

sha tyngkong ka Sngi, u Kohkarang u la ibha pynban la ka bad u la ikwah

ban loh shong ha ka khet jong ka. Ka Sngi haba ka la lohi i'a kane ka dohnud

ba kynriang jong u, ka la bitar lep bad ka la kawang i'a u da ka lyngknot na

ka khlieh. ^̂ ^ U R.T. Rymbai ruh haba phai sha kane ka bynta u ong: "Te

nyngkong ki leit ki kynrem ki lyndan ban khot la ka ban wan phai pat. Ki 1 Q7

leit da ka sngewheh, da ka sngewstad. Kam treh sngap i'a ki ktien jong ki."

Kane ka kdew shai ba ka mynsiem kynriang bad ka jingsngew ba hah ba

khraw ka long ka bym lah ban pdiang ha khmat u Blei. Ka lynti ban lalam

sha la u Nongthaw kam dei da ka jingsngewsarong bad jingkynriang ka

dohnud kumba long u Kohkarang ha ka por ba u leit sha tyngkong ka Sngi.

Napdeng kiba wan dorbar baroh, la i'oh jingtip ba sa tang u Syiar; u lymboit

u lymbiang uba pep bad kumta la phah khot ia u sha ka dorbar. U Syiar ha

kata ka jinglong lyngkhuit jong u, u la sngewlehrain bad u sngew bym Ta

ryngkat briew shuh ban pynpaw pyrthei i'a lade ha kat kata ka dorbar jong u

laiphew jingthaw baroh. Ka jinglyngkhuit jong u Syiar ka kdew sha kata ka

jingsngewrit, ka jinglong ba pynhapoh i'a lade ha khmat kiwei bad ka dei

kaba kum kane ka jinglong kaba u Blei ruh u kwah bad pdiang sngewbha la

uba wan sha u. U H.O. Mawrie ha kaba "ladei bad kane ka bynta u kren shai

195. Donbok T. Laloo, Ka Ksaw Ka Kpong U Hynniew-Trep, p. 6. 196. Tralsing Mawthoh-Pyngroop, KiMawlyntl: Ka Jingngeit VKhun Khasi, pp. 98-99. 197. R. Tokin Roy Rymbai, Ban Pynieng La Ka Rasong Bad Kiwei De ki Ese, p. 48.

t07

kumne: "Hadien ka jingwad kaba shitom la lap ba uba bit ban long u

nonglamktien sha u Blei u dei u Syiar bad kumta hadien ba la pyntang la

pynpung 'ia u la pynieng la u ha ka Duwan ban pynlong ka jingpan la ka

kyntien na u Blei lyngba ki dak ki shin. Haba la leh kumta la Yoh ka kyntien

kaba hun na u Blei bad ha kata ka jingmynjur jong u Blei la pyndep ia ka

jing'iateh kular kaba long ka Jutang ha khmat u briew bad u Blei. Dei ha ka

Nia bad ka Jutang ba u IGiasi u la pynieng bad seng la ka Niam."'^^

U Syiar um shym la pyneh haba la tyrwa la u ban leit sha ka tyngkong ka

Sngi ban long kum u nongi'asaid i'athew i'a ka lait ka let u jingthaw baroh ha

ka pyrthei hynrei da ka jingsngewrit u la pyndem ia lade bad pdiang ia kata

ka jingtyrwa jong ka dorbar. U P.G. Gatphoh ha ka kot jong u, u i'athuh ba u

Syiar ha kata ka jinglong ba lyngkhuit u la ong ha khmat ka dorbar: "kumno

kein ngan paw ha khmat ka Sngi Khyllung u Bnai Khyllung haba nga uba

lymboit uba lymbiang kumne! Lada phin ai i'a nga u tdong u rynniaw bad ka

khor ka khriam kaba biang, nga mon sngewbha ban leit."'^^ Ka dorbar baroh

kawei ryngkat bad u khun bynriew ki la kular ban pynkup pynphong la u

syiar da ka khor ka khriam kaba ishongkun bad ba ishongblei ba un lah ban

pyndep i'a kata ka kam ba khraw bad ba kyntang. Hangne u myllung Soso

Tham u rwai kumno u syiar u ai i'a la ka kular ban lasaid bad ban kit ban bah

khala ia ka pap ka sang bad ka lait ka let jong u khun bynriew bad ka jong ki

jingthaw baroh ha sla pyrthei:

Ha sngap na Krem Lamet Latang,

U Rangiarkhad, u Khraw Jutang;

'Haduh bapoi ka sngi Uta,

198. H. Onderson Mawrie, Ka Pyrkhat UKhasi, p. 14. 199. P.G Gatphoh, Ki Khanatang Bad U Sierlapalang, p. 20.

108

Kam pher,' u ong, 'ngan kit ma nga;

Te me, u briew, men lait shitom.

Ha khmat U Trai Nongthaw junom.'

(U Simpyllieng, Dk. XIII Lain: 1-6)

Ha ryngkat ka riam ka belt ba iphieng bad ka khor ka khriam la kaba u briew

u la pynkup pynphong, u Syiar kynthrung ha ka maiii rangbah bad ka dur ba

bha briew u la mih na ka lympung dorbar ban pyndep la la ka kamram i'a

kaba la bynshet ha u da ka dorbar hi baroh kawei. Ka lynti kaba eh ban Taid

u la tip thikna, hynrei na ka bynta ka bha ka miat ki para jingthaw, u kheiii

duh la lade bad kut jingmut triang ban Teng rangbah bad ban poi sha ka

thong i'a kaba u la thmu ha kaba u myllung u ong:

Kumta ha khmat Dorbar ba lang, 901

U ieng rangbah u Khraw Jutang;

(U Simpyllieng, Dk. XIV Lain: 1-2)

U Syiar ha shuwa ba un pyndep i'a la ka kamram kumba u la kular ha khmat

jong ka dorbar, u la kyrpad la u khun bynriew bad u la ong: "Lada phin kular

ruh ban pyndonburom la nga shi junom ban pynthiah ia nga ha ka duwan ka

dupat ha ka kiiia ka khriam jong phi baroh ynda nga la wallam i'a ka Sngi

bad u Bnai; nga la kloi ban leit noh mynta kumne ruh.' Ki la ai ia ki jingpan

jong u baroh bad nalor kata ruh i'a u shyrtong uba saw bha ban pyniphieng la

ka khmat jong u,"^°^ Kumta u Syiar u la sdang i'a la ka jingleit jong u sha

kata ka jaka kaba ka Sngi ka la buhrieh i'a lade bad ha kaba khatduh: "U

200. Soso Tham, Ki Sngi Barim UHynniew Trep, p. 27. 201. Ibid, p. 27. 202. P.G Gatphoh, Ki Khanatang Bad USierlapalang, p. 20.

109

kiew Tyngkong ha ling ka Sngi, (Simpyllieng, Dk. XIV Lain: 3)"^°^ Haba

phai sha u Tralsing Mawthoh-Pyngroop pat u batai ba "ka Krem Lamet ka

Krem Latang ka long ka jaka kaba dap da ki thliew ki syar bad da ki at ki

them ba shyrkhei. La tap i'a ka da ka Lawbah lawsan, bad da ki shiah ki

tram. Ka long ka jaka kaba dap da ki jingma ban iaid lyngba, kumta ba wat u

Hati uba radbah bad uba khlaifi u la kyntait ban iaid lyngba jong ka namar

ka jingtieng Ta kita ki jingeh ba Toh un ur un hap bad ioh un lap. Hynrei u

Rang-iarkhad da ka jingieit la u khun bynriew, haba u la shimti ban long u

nongbah ryndang u nongkit ryndang namar u khun bynriew, u la leit lyngba

i'a kane ka Krem Lamet ka Krem Latang, ha kata ka jingieit lynti shaduh

Tyngkong ka Sngi ban iasaid ban i'athew na ka bynta ka lait ka let jong u

khun bynriew, ba u khun bynriew un lait na ka jot na ka rem bad ba un loh

pat ia ka jingshai jong ka Sngi."^ '̂̂

Ka jinglong ba sngewrit, ba lui lui bad ka akor ka burom kaba u Syiar u la

pynpaw ha khmat jong ka ki long kiba pdiang hun ha ka Sngi, kumta ka la

shah shkor kyndiang i'a ki jingkyrpad jingpyni bad ki jingi'asaid i'athew jong

u. U P.G. Gatphoh ha kaba iadei bad kane ka jingjia u batai ba ynda ka la

sngewthuh ba u la wan ban bishar ban pynshong hok la kiei kiei baroh, ka la

pdiang don burom i'a u, kum i'a uta u khun binong bishon bad ka la ai bam

tyngkong bam tymbet i'a u ha i'ing jong ka. Ka Sngi ka la kylli i'a u Syiar kaei

ka kam kaba u don ban iakren bad ka. U Syiar da ka jingsngewrit u la i'athuh

ha ka Sngi ia kiei kiei baroh kiba la jia ha sla pyrthei naduh ba ka phet ma

ka, u la kyrpad sngewrit ha khmat jong ka bad u da kular ruh ba lada kan

wan phai biang sa shisien, u kloi ba bishar ban pynshong ha ka hok na ka

bynta ka pap ka sang jong u khun bynriew. U la ong ruh ba u kloi ban kit

203. Soso Tham, Ki Sngi Barim U Hynitiew Trep, p. 27. 204. Tralsing Mawthoh-Pyngroop, KiMawlynti: Ka Jingngeit UKhun Khasi, pp. 140-141

110

bad bah khala la ka lait ka let jong u khun bynriew baroh?^^ U Syiar nangta

u la kular shuh shuh ha khmat jong ka Sngi bad u ong ba: "Kane, ka dak ka

jingbishar hok jong nga, lada nga lah; lai kynti ngan kynther stieh bad lai

wat ngan kyriaw; hadien kata, ngan pynliem ka wait ka stieh ba phin wan

phai ma phi. Kane ka soskular jong nga, nga ai ha phi, lada nga lah ban

pynbiang la ka bishar ka pynshong hok jong nga ha khmat ki laiphew

jingthaw baroh."'^°^

Ka jinglong sngewrit ryngkat ki kyntien jali-jaum ba shong nongrim bad

shongblei kiba u la khlei ha khmat jong ka, ki pynlong la ka Sngi ban kular

ha u ba kan wan pat sa shisien sha sla pyrthei ryngkat bad ka jingpynshngaiii

jingsynran jong u Ta ka. Kata ka mut ba u Syiar un ai dak da kaba un kynih

lai sien shuwa ba ka Sngi kan kynjat shai bad pynsyaid ia ka pyrthei mariang

sa shisien pat. U P.G. Gatphoh u lamynjur bad ka jingkular jong ka Sngi ha

u Syiar kumne: "Niuma, Ko Rangkynih Ko Rangphawar, ngan bat Ta ka

'tien hok 'tien sot jong me. Khie! Krad Ta ka lynti jong nga, bad ngan ap Ta

kita ki jingai dak jong me Ta nga ha khyrdop ka Krem Lamet ka Krem

Latang."^°^

U myllung Soso Tham ha ka poim jong u "U Simpyllieng" u kren lyngba ki

laifi poitri jong u Ta ka jingjop u Syiar ban kyrpad kyrpon Ta ka Mei-Ngi bad

kumno u pyrta u pynsngew Ta ka jingwan jong ka da kaba kynih lai sien lai

wat. Kane ka dang Tai jia haduh mynta mynne:

Ban kyrsiew thiah u thab ki kti;

Ynda lai sien u riew u Syiar,

205. P.G Gatphoh, Ki Khanatang Bad USierlapalang, pp. 21-22. 206. Ibid, p. 22. 207. Ibid, p. 22.

111

Nangta ka shai ka Pyrthei kdar.

(U Simpyllieng, Dk XIVLain: 4-6)

U P.G. Gatphoh u lathuh i'a kata ka jingmih jong ka jingleit jong u Syiar ban

khot pat i'a ka Sngi na Krem Lamet Krem Latang da kaba u ong: "U Syiar u

la wan phai pat sha ka Pyrthei bad sa shisien pat ka sawa ka Ramew baroh

kawei da ka jingkmen kaba khraw haba ki la lohsngew la ka jingwan phai

pat jong ka Sngi... Te ynda la biang ka por u Syiar u la kynther stieh lai sien

bad kynih lai kynti sa shai biang ka Sngi sa shisien pat."^°^

Kumta u Syiar u la kylla long u nongbah khala i'a ka pap ka sang u khun

bynriew. U Hynniew Trep u la pynskhem i'a ka niam ka rukom jong u da

kaba shim Ta u Syiar ban pynthiah ha ka duwan shuwa ba un pynleit ha ka

niam ka rukom ha khmat la u Nongthaw na ka bynta ki jingduwai

jingkyrpad jong u baroh. Ka Krem Lamet Krem Latang hangne ka kren

khamtam eh ia ka shat ka kheifi, ka kfiia ka khriam. U T. Rodbome ha ka

jingbatai jong u la ka 'lamet' u ong: "Ka Lamet ka dei kaba ki khot ruh ka

Lariew kaba don ha Ri War bad Ri Bhoi, kaba ju mih ha ki Dymmiew kiba

ngen sngi, hapoh ki diengbah, ha syndah ki mawbah bad ki krem, kaba ki

pyndonkam ha kaba song ja, song tympew ha Yew ha hat. Ki lah ban jrong

haduh 3 ne 4 phut haba ka heh eh naduh tynrai. Ka sla ka lah ban don shi

phut shiteng la ar phut ka lynter bad u thning shi phut la ar phut." U S.S.

Majaw u lathuh ba ka 'Latang' ka don bad ka kham heh khyndiat la ka

'Lamet', Kine ki jait sla, u ong, ki ju mih ha ki jaka dymmiew jaka sangam

bad ha ki krem ki kroh. Ban pynsyriem Ya kata ka jingdum kaba la taplup la

u Hynniew Trep ha kata ka por, lehse u Khasi u lathuh ba ka Sngi ka phet

208. Soso Tham, Ki Sngi Barim VHynniew Trep, p. 27. 209. P.G Gatphoh, Ki Khanatang Bad USierlapalang, p. 22. 210. T. Rodbome, Ka Niam Jong UKhasi Pnar, p. 137.

112

rieh ha kiba kum kine ki jaka; kata ka mut ki jaka kiba dum synnia. U H.

Onderson Mawrie ruh u batai ba: "Ka Lamet Ka Latang ka thew ne mut i'a ki

sla jong u dieng sning" bad u ban shuh shuh da kaba u ong: "Ki sla jong u

dieng sning ki thew i'a kita ki sla kiba ju pyndonkam ha ka knia ka khriam;

ha kaba kine ki i'eng na ka bynta ka duwan."^'^ U P.G. Gatphoh ruh ha kaba

i'a dei bad kane ka bynta u u ong ba ki ju pyndonkam Ta u sning u stap bad

ka lamet latang haba Imia ne khad syiar haduh mynta mynne.̂ '"^

U myllung Soso Tham ha kane ka poim ba donnam jong u, u kdew shai i'a

ka jingmynjur jong u Blei ba ka dorbar kan phah la uta u nongbah khala na

ka bynta ka lait ka let jong u khun bynriew. Haba kren i'a u syiar kum uta u

nongbah khala na ka bynta u khun bynriew u H.W. Sten u ong: "Kumta u la

leit iasaid bad ka sngi ba kan wan mih biang. Kat kum ka kular blei, ynda u

la riew lai sien, ka wan mih ka jingshai sa shisien ha ka pyrthei. Kane ka

mut ba u Blei u la pdiang i'a ka rai ka dorbar. Namarkata, kane ka dei ka

dorbar blei kaba pyrkhat kumno ban im pat u khun bynriew." Kane ka

khanatang ka pyni ba dei nangne ba la seng la ka sain pyrkhat halor ka niam

ka rukom u khun Hynniew Trep. U myllung Soso Tham u la ai ka jingbatai

ba kham bniah halor kane ka bynta:

'Ban kit ka Pap ban bah ryndang,

Hyndai na Krem Lamet Latang;

Uiengrangbah u Syiar, 'ki ong,

'Ban apjutang U Blei najrong;'

211. An interview with S.S. Majaw by the Scholar. 212. H. Onderson Mawrie, The Essence Of The Khasi Religion, p. 31. 213. Ibid, p. 31 214. P.G Gatphoh, Ki Khanatang Bad USierlapalang, p. 23. 215. H.W. Sten, Na Ka Hyndai Sha Ka Lawei: Ka Jingbishar Bniah la Ki Sngi Barim U

Hynniew Trep, p. 61.

113

Ki seng ka Niam ba bat rukom,

U Khun u Hynniew Trep junom.

(Ki Symboh Ksiar, Dk. VI Lain: 1-6)

U myllung Soso Tham u la kren ruh shaphang kane ka seng pyrkhat halor ka

niam ka rukom u khun Hynniew Trep ha ka poim jong u "Ki Sngi U

Hynniew Trep" ha ka kot Ka Duitara Ksiar kumne:

Ban kit kapap, ban bah ryndang,

Na krem lamet, na krem latang;

U ieng rangbah u saw shyrtong,

Ban apjutang u Blei najrong;

Ki seng ka niam ba bat rukom,

Ukhun u hynniew trep junom.

(Ki Sngi U Hynniew Trep, Dk. IVLain: 1-6)

U B.L. Swer haba u kren shaphang ka jingsdang ka niam ka rukom u khun

Khasi u ong kumne: "Ka khanatang shaphang ka Lamet Latang pat ka sdang

Ta kawei pat ka histori jong ka jingngeit niam bad ngeit rukom u briew ban

i'akren i'angewthuh bad u Blei Uba la jah syndon ngaifi na u. Haba shu kren

lyngkot, ha kata ka juk jong ka Lamet Latang u briew um hun ha la ka mon

la jong bad u lynga u pisa hapoh kata ka jingdum ba kynja mynsiem jong u.

Nangta u kwah ban phai pat sha u Blei khnang ban i'oh biang la ka lynti laid

jong u ha ka Pyrthei. Khatduh, kumba ngi tip, la wan mih u "Khraw Jutang"

bad u "krad lynti" uba kylla long u Syiar - u 'Ksiang' hapdeng u briew bad

u Blei. Dei ma u uba la wallam pat la ka 'jingshai' bad lyngba jong u la

216. Soso Tham, Ki Sngi Barim U Hyniiiew Trep, p.2. 217. Soso Tham, Ka Duitara Ksiar Ne Ki Poetry Khasi, Shillong, Ri Khasi Press, 1979, p. 55.

114

shem ka lad ka lynti ban sngewthuh biang ia ka mon u Blei.""'°KaBarrylia

Mesha Wolflang ha ka wad-bniah jong ka, ka batai ba ka Krem Lamet ka

Krem Latang ka dei ka pharshi kaba thew la ka jingdum kaba la tap dum

ngain la u khun bynriew hadien ba ka sngi ka la phet nob. Ka long kaei kaei

kaba sngewtynnat ban lap ba u Khasi barobor u ju sngewtynnat ban kren bad

ban hikai lyngba ki pharshi."^'^ Barobor ia ki khanatang niam ym lah satia

ban shim ia ka jingmut jong ki kumba ki paw ha ka khana hynrei la ju shim

la ki jingmut kiba don ha lyndet jong kata ka khana. Kumta ki kpa tymmen

jong kano kano ka jaitbynriew haba ki iathuh ia kine ki khana ki ju wanrah

ryngkat bad ki pharshi kiba don ha lyndet jong ki. Dei kumta ba u H.O.

Mawrie ruh u ong ba ia ki khanatang niam ym ju shim ia ki khana kumba ki

long kata, ba ki da jia shisha thik kumba ong ki khana. Hynrei kaba la ju leh

ka long ba la ju shim tang ia ki jingmut kiba don ha lyndet jong kita ki

khana. Ka khanatang niam shaphang ka Krem Lamet ka Krem Latang ka

dei tang ka khana kaba la shu mutdur ba ka Sngi ka leit ban rieh ia lade

shata. Hynrei ha lyndet jong kane ka khana ka don ka pharshi niam kaba

jylliew tarn kaba u Khasi u la pynshong nongrim ia ka leh niam leh rukom

ha khmat la u jong u Nongthaw. U Tralsing Mawthoh-Pyngroop u batai

halor ka saiiipyrkhat u Khasi kaba don ha lyndet ka khana Ka Krem Lamet

ka Krem Latang da kaba u ong ba ka Kjem Lamet ka Krem Latang ka ieng

na ka bynta ka jingiap kaba long ka jingeh bad ka jingma ba shyrkhei tarn ba

u Rangiarkhad u dei ban iaid lyngba. Ban long u nongbah ryndang, u

nongkit ryndang ban pyllait ia u khun bynriew na ka jingpang jingshitom, na

ka jot na ka rem u Rangiarkhad u dei ban iap ha ka duwan dupat. Ym don

218. B.L.Swer, Ka Mationg Ki Khanatang, pp. 30-31. 219. Barrylia Mesha Wolflang, Khasi Myths An Interpretative S'/w /̂v. Unpublished Ph.D

Dissertation submitted to the North Eastern Hill University, 2003 .p. 111. 220. H.O. Mawrie, Ka Theology Jong Ka Niam KhasL pp. 6-7.

115

lynti da kumwei pat ban pyllait la u briew na ka jot na ka rem bad ba lah ban

wanrah pat la ka jingshai jong ka Sngi kaba long kein ka Jingpynim i'a u

briew lait tang da ka jingjaw snam bad da ka jingiap jong u Rangiarkhad hi.

Ka Krem Lamet ka Krem Latang ka thew la ka jingiap ba shyrkhei jong u

Rangiarkhad ha ka Duwan ha ka pyrthei. Te naduh nangne pat, ka jingiaid

lynti jong u sha Tyngkong jong ka Sngi kam long shuh da ka met ba kynja

doh. Sha Tyngkong ka Sngi, haba u la shah i'a ka jingiap ha ka Duwan ha ka

Dupat, u Rangiarkhad u leit kein da ka met ba kynja mynsiem. Te hangta ha

khmat ka Khet jong ka Jingisynei, ha khmat ka Khet ka Burom bad ka

Jingbishar hok jong u Blei (Tyngkong ka Sngi), u Rangiarkhad u i'eng ia ka

ban lasaid na ka bynta u khun bynriew lyngba ki rta.^ '̂

U Hynniew Trep u kyrmen skhem ba u Blei Trai Kynrad un ym phai lyndet

sah na u, haba ma-u kum u jingthaw ba kordor u Blei u kloi ban phai bad

ban pynrit la lade ha khmat jong U. Wat la ka jingksiar ka la dkut noh, kata

ba u briew um lah shuh ban la kynduh markhmat bad u Blei hynrei u 'saihon

jong ka jingiadei ba kynja mynsiem hapdeng jong u bad la u Nongthaw u

dang rhem. U ngeit skhem ba lada un teh pynskhem biang i'a uta u ksai jong

ka jingkylla ka bamut, u Blei ruh un phai khmat biang sha shisien pat sha u.

Kane ka bynta ka lam jingmut biang sa shisien shaphang ka jingiadei ka

kmie bad la i khun. Ynda haba la kha la i khun sha kane ka pyrthei, la

pyniakhlad noh i'a i na ka kmie lyngba u sohpet. Wat la ha ka doh la

pymakhlad i'a ki hynrei kata ka jingiadei bajan jong ka kmie ka dang sah i'a

la i khun jong ka. Lada ka kmie ka mai ka bitar i'a ka jingleh bym dei jong ki

khun, kam mut ba kan klet noh i'a ki hynrei kum ka kmie ha ka mynsiem

jong ka ka don hi ia kata ka jingieit kaba teh ha ka dohnud jong ka i'a la ki

221. Tralsing Mawthoh-Pyngroop, Ki Mawlynti: Ka Jingngeit UKhun Khasi, p. 142.

116

khun. Kumjuh ruh kum ka kmie, u Blei um lah ban shu phai lyndet ne ban

klet noh i'a la u jingthaw ba kordor jong u. Ha u kata ka jingiadei bad u

Hynniew Trep Hynniew Skum ka dang rhem hynrei u ap tang la ka por ba u

khun bynriew un phai pat sha u. Ka dei Ta u khun bynriew ba un thaw i'a ki

lad ki lynti kumno ba kata ka jingkut jingmut jong u kan wanrah biang sa

shisien pat i'a ka jingiadei bajan bad la u Nongthaw bad ba kata ka jingiadei

kan sei soh biang. Lada ma-u kum u briew u kloi ban bret lut phar i'a kita ki

jingmlien ba sniew bad ki jingjakhlia ka jingim la kaba u la lakyrsum lang

baroh shi katta bad da kaba Taleh pyrshah i'a u ksuid u khrei uba ju wan ban

pynshoi pynshad la u, kata ka jingialeh jong u ban shem pat la kata ka

jingsuk kaba u la duh noh kan long lada u aiti ban pyndem ia lade ha khmat

la u jong u Nongthaw. Kumta lyngba u Syiar, u la leit sha la u Nongthaw

ryngkat ka shat ka khein, ka kiiia ka khriam, ka duwai ka phirat bad ban ieng

rangbah pat sa shi sien ban i'asaid na ka bynta ki jingpalat ki jingduna bad ka

lait ka let jong u. U myllung Soso Tham u kren shai ia kane ha ka poim jong

u da kaba u ong kumne:

Kumno napdeng u Ksuid u Khrei,

Un "ieng rangbah 'ha khmat UBlei.

(U Simpyllieng, Dk. IXLain: 5-6)

U H.O. Mawrie ruh u pynskhem ia kata ka jingphai pat jong u khun bynriew

sha la u Nongthaw, da kaba u ong: "Ban wallam pat ia ka Sngi ka Hok na

Krem Lamet na Krem Latang ka long ka kam jong u Hynfiiew Trep bad u la

dei ban ieng rangbah ban leh ia kata."^^^ U R.S. Lyngdoh ruh u ong ba:

"Halor ka nongrim jong ka Hukum bad ka Daw u Khasi u ju pynkut, 'Ieng

222. Soso Tham, Ki Sngi Barim UHynniew Trep, p.26. 223. H.O. Mawrie, Ka Theology Ka Niam Khasi, p. 40.

117

974

rangbah me u briew joit ban ap jutang U Blei na jrong Kyndiang." La

pynshong nongrim la ka 'leng rangbah u briew' bad ka 'ap jutang u Blei' ha

ka niam Khasi lyngba u Syiar, namar dei lyngba jong u u briew u leit sha u

Blei. U H.O Mawrie pat u batai halor kane ka saiiipyrkhat kumne: "Ha u

Rwieng jong u syiar la shat madan i'a ka Theology jong ka 'i'eng rang bah u

briew' bad 'Ap jutang u Blei'. Haba biang nadong shadong ha ka jingiadei

hapdeng u briew bad u Blei, u briew bad u Blei ha u Rwieng ki sngaid ki

plung, ki la thum i'a wian, ki i'a doh ki ia dait bad ym don ka thoh ka tar, ka

kjap ka star khlem kiew ka tir ka puid. Haba ka long da kumwei pat kata

haba u briew bad u Blei ki la phai lyndet, ka pynpaw ba ka don ka daw rem

ha u briew bad u Blei ruh u la phai lyndet na u. U la lah ban leh i'a kiei kiei

kiba u la pynsngewsih i'a u Blei ban bud khongdong ka longjot ka longrem,

ban leh trai khlieh u siar u shan ba la makna ka longbriew. U briew ha la ka

longbriew u long u bym lah i'ai biang; u la leh lamwir bad Ta kaba dei u la

ong kaba lait bad i'a kaba lait u la ong kaba dei. Ka la don ka lait ka let, ka

tam ka duna, ka ryngkang ka palat bad ki jingbakla. Dei hangne ba ka wan

ka Theology jong ka Jingkitkhlieh u briew ha lade ha ka Niam Khasi."^^^ Ha

ka niam Khasi u briew u don i'a ka jingkit khlieh ha lade shimet ban 'i'eng

rangbah' ban leit sha la u Nongthaw ha baroh ki jingdonkam jong u, khnang

ba ka bha ka miat, ka suk ka sain kan synshar nadong shadong la ha ka 'ring

ka sem, ka kur ka jait ne ha shnong ha thaw. Kumta, u T. Rodbome ruh u

kren shai halor kane ka bynta da kaba u ong: "ki ktien 'leng rangbah u

khunbynriew' ki mut ba ka la bha lut naphang haphang ha ka liang ka 'ring

224. R.S. Lyngdoh, "Ka Pruid Phang" in U Khasi Bad La Ka Niam, by H. Onderson Mawrie, Shillong, Ri Khasi Press, 1973, p.xii.

225. H.O. Mawrie, Ka Theology Ka Niam Khasi, p. 44.

118

ka sem, ka shnong ka thaw. Ki ktien 'Ap jutang U Blei' pat ki mut ba U Blei

U la pdiang hun i'a ka jingknia bad la ki jingleh u briew; ,226

Da ka jingngeit kaba skhem lyngba kata ka jingiakhih laksaid ka jong u, u

briew u sngewthuh shai ba u Blei un jubab la ki jingkyrpad rit jong u, u

Hynniew Trep Hynniew Skum, u la duri'ap thop ban pyni i'a kata ka jingkylla

ba mut jong u, da kaba thawlad kumno ban pynsngewbha la u Blei bad

kumno un loh pat "la ka jingmap jingisynei jong u. U kyrmen ba sa shisien un

loh ka jingmab na ka lait ka let bad ka pap ka sang bad ba un sei i'a u na kata

ka ahor jong ka jingkordit. Hooid, kam long kaba suk la u kum u briew ban

rai jynduh kat la kane ka kam bah hynrei u khun bynriew um shym la duh

mynsiem namar u kyrmen skhem ba kata ka jingrai jong u kan Tai neh haduh

kaba kut ha kaba:

Ka mon ka diang u khmih u rwat,

Haba u i'eng ka Kheih ka Shat;

U said u thew ha khmat u Blei, 797

Ha U, upyrta 'Kuriei!' (U Simpyllieng, Dk. XLaih: 1-4)

U myllung Soso Tham u ong ruh ba kata ka jingkylla ka bamut bad ka

jingrai jong u khun bynriew ban phai biang sha la u Nongthaw kam kut tang

ha ka jingmut ne ka ktien hynrei u da 'leng rangbah hi jwaiii ha khmat u Blei

ban khein ban shat ia ka daw rem kaba la synshar i'a ka longrynieng jong u.

Haba lap ka pang ka shitom ne kano kano ka jingkylla lieng ha ka jingim

jong u, u i'eng ka kheiii ka bishar lyngba u syiar, bad ka shat ka khan lyngba

ka pylleng syiar ban lap i'a ka daw jong kata ka jingjia. Ynda haba u la lap ia

226. T. Rodhome, Ka Niam Jong UKhasi Pnar, pp. 151-152. 227. Soso Tham, Ki Sngi Barim UHynniew Trep, p.26.

119

ka daw, u leng sa ka nguh ka dem ka duwai ka phirat ha khmat u Blei Trai

Kynrad da kaba u kyrpad sngewrit ba u Blei un sngewsynei ban mab bad

weng noh i'a kita ki jingeh baroh kiba u lakynduh. U myllung u ong ba ynda

haba la lap la ka daw lyngba ka khein ka shat u khun bynriew u i'eng

rangbah ban Ta sait la thew da kaba pyrta ha u 'Kuriei', kata ka mut ba u Blei

un isynei la u. U Tralsing Mawthoh-Pyngroop ha kaba batai ia kane ka

kyntien u ong ba ka kyntien 'Kuriei' la loh na ka ktien Krik 'Kurios' bad na

ka ktien Latin 'Kyriei' ka bamut Ko Blei ba da ba ri, ko ba sngew ba

isynei. Katba u P.G Gatphoh pat u batai la ka kyntien 'kuriei' kum,

'kyrkhu, ko Blei ba rib a isynei' bad u ong ruh ba ka dei ka 'tien pynwai u

nongknia ha ban sa kiew ka syrti ka jumai ha ka ryndang u syiar.

U myllung P.G. Gatphoh ha ka poim jong u "U Sierlapalang" ruh u kren

shaphang kumno u Hynfiiew Trep u seng i'a ka niam ka rukom, i'a ka hima

sima da ka jinglong khuid long suba namar ba u la ioh mad biang sa shisien

i'a ka suk ka sain ha ryngkat bad la u Nongthaw. U Blei ruh u la shah shkor

biang kyndiang Ta ka jingud jingnam bad ka jingkyrpad u khun bynriew. Dei

namarkata, ka knia ka khriam ka Taid belt i'aid ryntih da kaba u myllung u

ong:

U Seng ka Hima u bat la ka Niam,

Ha Khmat ka diengshat u Knia bad u Khriam:

(U Sier Lapalang, Lain: 281-282)

U myllung hangne u kren ruh ba ha ka knia ka khriam u Khasi, la ju

pyndonkam ruh i'a ka pylleng syiar ha ka khein ka shat lyngba ka diengshat

228. Tralsing Mawthoh-Pyngroop, KiMawlynti: Ka Jingngeit UKhun Khasi, p. 184. 229. P.G. Gatphoh, Ki Khanatang Bad U Sier Lapalang, p. 166. 230. Primrose Gatphoh, "U Sier Lapalang" in Ki Khanatang Bad USier Lapalang, p.149.

120

ban wad i'a ka daw jong kano kano ka jingjia la ka long ha ka pang ka

shitom ne kano kano ka bynta kaba u kwah ban kylli. U Frank M. Pugh u la

batai shai la ka diengshat bad kumno la pyndonkam i'a ka pylleng syiar ban

lap la ki dak ki shin kiba paw ha ka kat kum ka jingkwah jong u nongshat,

haba u ong: "Ha ka shat pylleng la ju leh ha ka dieng shat-pylleng kaba la da

thaw khnang na ka bynta kata. Ka jingheh jong ka ka long kumba phra inshi

sawdong. Ka don de ka jingbat ba la pong shyngoid, bad hangta la buh

dewsaw ban kyllan i'a ka pylleng, ban ithuh i'a ka liem ka dem ne ka pyllup

ka lyndang. I'a ki dong pat la ju ot pynityimat khyndiat. Halor kane ka dieng-

shat-pylleng, la ju shat pylleng la ka long ha kaba khein ba khai, ne haba

pang ba jhia ne haba don kano kano ka jingkwah ban kylli da ka."^^' U batai

shuh shuh ba: "Ha kaba shat pylleng ban kylli la ka daw pang daw shitom ne

ban tip la kaei-kaei ba ki thmu la ju buh ia ka pylleng hamar pdeng ka dieng­

shat. La pynneh la ka da kaba buh kumba phra ne shiphew tylli ki synboh

khaw. U nongknia u tim-knia shuwa ha ka bad u pan ka dak na ka liang ka

diang ne ka liang ka mon, i'a kiba la khot kijingkem kijinglar. Ka jingkem

ka long, namarkata ka jingpan dak na sha ka diang, bad ka jinglar pat na sha

kamon."^^^

U Rabon Singh ha ka poim jong u "Ko Rang Kynih" u kren shaphang ki

jingleh niam leh rukom jong u Khasi. U myllung Raboh Singh ha kane ka

poim, u pyrshang ban wanrah bad ban Tathuh i'a ki rukom jingleh niam leh

rukom jong u khun Khasi KJiara naduh ki por kiba mynshuwa ha kaba ladei

bad ka knia ka khriam, kaba long kawei na ki lad ki lynti kiba u Khasi u leit

sha u Blei ban kyrpad rit ha khmat jong u, haba u donkam ban pan hukum

231. Frank .M Pugh, Ka laidSynran Ha Ka Pross B.A. Khasi, Shillong, Shillong Printing Works, 1968, p. 58.

232. Ibid, p. 58.

121

haba u leh ia kano kano ka kam. U ong ba kane ka jingleh niam leh rukom

jong u Khasi kan nym duh nym dam noh nangne na sla pyrthei katba ka

jaitbynriew ka dang don. Dei naduh kata ka por ba u Blei u la bthah ha u

khun bynriew ban wan sha u lyngba 'ki dak ki shin'. U Homiwell Lyngdoh

ruh u la batai bniah bha halor kane: "Kumta u syiar u la leit bad u la pan

map na u Blei na ka bynta u khun bynriew, u da ong ba u la kloi ba un kit un

bah ma-u i'a ka pap ka sang u khun bynriew bad ba un shah-iap ruh na ka

bynta jong u, lada donkam. Bad u Blei u la pdiang i'a kane ka jingkit khlieh u

syiar, bad u la ong la u, ba u sngewbha ban map la u khun bynriew, haba u

wan sha u, bad ba un lakren lasyllok ruh bad u, naduh kata ka por, da ki dak

ki shin bad ki jingkem ki jinglar ki ban paw ha ka pylleng, ha u syiar bad ha

ki jingknia jong u". Naduh kata ka por ba sa mih ka knia ka khriam la ka

long da u Syiar, u Sniang ne u Blang kat kum ki jingdonkam jong kata ka

jingknia jong ki. U myllung Rabon Singh ha ka poim jong u, u rwai kumne

ban kham pynshai shuh shuh la kane ka bynta jong u syiar ha ka knia ka

khriam:

Ko rang kynih ko rangphawar

Ko ba ioh ka hukum ka kular

Na khymat ka blei na ktin ka blei,

Mynba long ka pyrthei ba long ka dingiei,

Kumba nga la lap ia kajot la ka rem,

Te nga ai sa ka nguh sa ka dem

D 'u dykhot u lamjew, u blang u sniang,

Ka kiad ka um, ka "iad bang ka "iad thiang,

Ba ngan sa shem ka hok na kata ka lynti.

233. Homiwell Lyngdoh, Ka Niam Khasi, p. 29.

122

La, nga iaid ha Dykhar la nga laid ha Khasi.

(Ko Rang Kynih, Lain: 1-10)

U myllung Rabon Singh ha kane ka poim jong u, u "lathuh kumno ba u Khasi

u ju kfiia ainguh la u Blei da kaba pyndonkam da u syiar, u blang ne u

sniang bad da kaba noh Ta u dkhot u lamjew ha ka duwan ka dupat; na ka

bynta ki jingkyrkhu kiba u Blei u la theh kyrhai ha ka jingim jong u, Ka

jingkhia ainguh ka dei ka jingduwai ka jingphirat kaba u briew u pynleit sha

la u Trai Kynrad u Nongbuh Nongthaw. Ha ka jingknia ainguh la u Blei, ki

ju kfiia nyngkong da u syiar bad nangta ki sa pynbud sa da u blang ne u

sniang. Haba ladei bad ka jingnoh dkhot noh dkhai kumba la kdew da u

myllung ha katei ka poim, u Homiwell Lyngdoh u batai ba u 'dkhot' u long

ki dkhot-doh kiba ki ot na ka bynta ki ba shapoh jong ka jingkfiia. U batai

ruh ba: "Imat, mynhyndai eh ki don tang 'hyniiiew' bad u 'khyndai' dkhot.

Bad ki pynleit ia u 'hynniew' tang ha ka niam-im kaba Tadei bad ki khun ki

ksiew u Hynfiiew Trep Hyniiiew Skum kiba dang im ha kane ka pyrthei.

Hynrei i'a u 'khyndai' ki pynleit ha ka niam-i'ap kaba iadei bad ki mynsiem

jong ki nongi'ap kiba leit ha i'ing u Blei, sha ba don ki Khyndai Trep, kata, ki

Riewkhuid ki Riewhok." U batai ha kaba "ladei bad ka jingknia 'la u syiar

kumne: "Hynrei na ki syiar, ki shim dkhot tang na u dohnud, u lamjew bad

ka snier. Ki shim 'I'a u dkhot tang haba la bha ka jingkfiia. Bad, ynda ki la

shim, ki sieh "la ki dkhot doh baroh ha u narsuh; nangta, u nongkfiia u shyit

khyndiat khyndiat na iwei iwei i dkhot bad u noh ha ka duwan. Ia kaba tarn

ha u narsuh baroh ki shim ki trai kiiia, ki thang un da ih bad ki i'asip baroh

234. Rabon Singh, "Ko Rangkynih" in NaKa Thiar Ki Longshuwa, op.cit, p. 10. 235. Homiwell Lyngdoh, KaNiam Khasi, pp. 51-52. 236. Ibid. p. 52.

123

shikur." Nangta ki sa pynbud sa da kaba knia la u blang ne u sniang katba

ki sngewbit. Ki ju shim i'a u dkhot na ki blang, ki sniang ne ki masi; kiba

buh san, ki shim dkhot na u klong snam, u tor, u dohnud, ki khyllai bad u

lamjew: kiba buh hynniew, ki shim sa na u khlab bad ka nierlang: bad kiba

buh khyndai, ki shim sa na ka nierbah bad ka nierdong ne nierlong de. Ki ju

shim Ta u dkhot tang haba la bha ka jingknia bad ynda ki la shim, ki sieh la

ki dkhot doh baroh ha u narsuh nangta, u nongknia u shyit khyndiat khyndiat

na iwei iwei i dkhot bad u noh ha ka duwan. Ha ka kilia ka khriam ki ju

pyndonkam ruh i'a u klong uba ki buh la ka i'ad-um kaba ki shna na ka

jyndem da kaba shu khleh Ta ka bad ka um; bad ki pyndonkam Ta kane ka

kiad ha kaba suit ba shor ban sakhi bad pynskhem Ta kano kano ka jingknia

kabalabha.^^^

Ha kane ka dur u Syiar u kylla long u ksiang hapdeng u briew bad u Blei

khnang ba u khun bynriew un lah ban leh Ta ka mon u Blei bad ban kynmaw

Ta U ha ki jingdonkam jong u baroh. Kumta u Syiar u long ka lynti jong u

briew ban leit sha la u Nongthaw na ka bynta baroh ki jingdonkam jong u.

Haba ka jingiasuk hapdeng u briew bad u Blei ka la wan biang, ka jingdum

ka la phet noh na u khun bynriew bad ka lynti Taid jong u sha la u Nongthaw

ka la shai kdar sha shisien pat, Ka shat ka khein bad ka knia ka khriam ka la

kup ka la long kumba u Blei u la kular ha u. Dei kumta ba:

Ka Dak ka Shin kapaw tyngkrein,

Hangta la kup ka Shat ka Khein.

(U Simpyllieng, Dk. XVLain: 5-6)

237. Ibid. pp. 52-53. 238. Ibid, pp. 52-55. 239. Soso Tham, Ki Sngi Barim UHynniew Trep, "p.ll.

124

Sa shisien pat la phngain ka khmat u khun bynriew, ha kaba ka lynti jong u

sha la u Nongthaw ka la shai bad tyngshaiil pat. Hangne la nang pynskhem

Ta ka jingi'ateh jutang hapdeng u briew bad u Blei lyngba u Syiar uba long

kum uta u nongprat lynti la u briew ban leit sha u Blei. Kumta, lah ban ong

shai ba ka Krem Lamet ka Krem Latang ka long ka dak jong ka

jingi'apynbeit bad ka jingiasuk hapdeng u briew bad u Blei. Dei ha kane ka

juk ba la pynjanai shuh shuh la ka jingiadei bajan jong u khun bynriew sa

shisien bad la u Nongthaw; ym shuh da ka sur kren kumba long mynshuwa

hynrei lyngba ki dak ki shin kiba u briew u hab ban wad. Dei na kata ka daw

u H.O. Mawrie u pynshai da kaba u ong: "ka Krem Lamet ka Krem Latang

ka la wan ban pynbeit la kata kaba la bakla. Dei hangne ba ngi lah ban ong

ba lada ka niam Khasi ka sdang na u Diengiei, ka sain dur sain dar pat ha ka

Krem Lamet ka Krem Latang."̂ "**̂ Kata ka mut ba dei ha ka juk jong u

Diengiei, u briew u sngewthuh shai Ta kata ka jingsngew thylli ha ka jingim

jong u namar ba u la leh pop la u Blei bad u donkam la ka jingi'arap jong u

Blei ban weng noh i'a kita ki jingsngew artatien bad ban pyndap la kata ka

jaka ba thylli ha ka dohnud jong u. Ha ka juk jong ka Krem Lamet ka Krem

Latang pat la pynjanai ia ka niam Khasi da ki jingleh niam leh rukom lyngba

u syiar.

Kane ka khanatang niam ka iathuh ba dei naduh nangne ba sa sdang ki

jingleh niam leh rukom ki bapher bapher ha u khun Khasi Khara haduh kine

ki sngi. U Homiwell Lyngdoh u pynskhem ba dei naduh ka juk jong ka

Krem Lamet ka Krem Latang ba sa sdang ki niam ki rukom ha u khun

Khasi, da kaba une u nongthoh u iathuh kumne: " Naduh kata ka por, ki

Hynniew Trep Hynniew Skum ki sa seng i'a ka niam ka rukom ban lakren

240. H.O. Mawrie, Ka Theology Jong Ka Niam Khasi, p. 40.

125

Tasyllok bad u Blei kaba ki khot "Ka Khein Ka Bishar" bad ki sa buh ia u

syiar bad la ka pylleng syiar ba kin long ki lad ne ki atiar ban iakren bad u

Blei ha ka khein ka bishar; bad ki sa nang ruh ban sngewthuh Ta ki hukum

ki jong u Blei kiba pynpaw da ki dak ki shin ha ki jingknia jong ki."̂ "*'

U myllung RG. Gatphoh u phai sha ka jingleh niam u Khasi bad kumno haba

u briew u kloi ban ieng rangbah, u Blei ruh u kloi ban ap jutang ban jubab i'a

kaei kaba u briew u kwah. Ki jingleh niam leh rukom haba ki i'aid beit laid

ryntih khlem kano kano ka jingwit bad jingsahteng ka kup bad kumta u

myllung hi ha ka poim jong u "U Sierlapalang" u ong:

Dang lah u larkhad, ka kup ka Pylleng,

Ka Daw ba u wad—ym don ka sahteng."

(U Sier Lapalang, Lain: 285-286)

Nalor ka kfiia ka khriam ha u Khasi, sa kawei pat ka niam ka rukom i'a kaba

ki ju leh bad bat pyrkhing bha ka dei 'ka khein ka bishar'. Ngi ibhi shai ruh

ba ka khein ka bishar ha u Khasi ka ia i'aid ryngkat ryngkat bad ka kiiia ka

khriam. Haba knia ba khriam, u nongknia u khein u bishar ia ki dak ki shin

kiba don ha kata ka jingknia jong u. Ha kaba iadei bad kane ka bynta ngi lap

ia u myllung, uba la ai kyrteng ia lade da U Rangthir. Ha ka poim jong u

kaba u ai kyrteng, "Ka Ktien Don Akor" u kren shaphang kata ka akor kaba

la duh noh ha ki khun Khasi Khara katba dang mih ki sngi ki por. U myllung

u ong ba haba la duh noh ka akor briew, ki laiphew har rukom ki jingsniew

ki wan ban leh trai khlieh ha ka longrynieng jong u briew. Dei na kata ka

241. Homiwell Lyngdoh, Ka Niam Khasi, p. 3 0. 242. Primrose Gatphoh, "U Sier Lapalang" in Ki Khanatang Bad U Sier Lapalang, p. 149.

126

daw ba u briew um sheptieng shuh ban leh i'a kano kano ka kam kaba sniew

bad wat ban ngam haduh ka pap ka sang ruh.

Na ka ktien bad na ka kam kein,

Ha ri Khasi sa mih ka kheih,

Lajan man ka iing man ka kur,

Ka kheih dawiing ka nang bakhur. ^

(Ka Ktien Don Akor, Dk. 8 Lain: 1-4)

Ka lait ka let ha u khun bynriew ka lah ban mih na ka ktien kaba u kren

namar ka ktien barobor ka long kaba thiang ha uba nang ban kren tyngkan

bad da pyrkhat la ka bad ka hok ruh ka leng ha khmat u Blei da kaba

pyndonkam Ta ka krien hok. Hynrei ka ktien ka lah mh ban pynkthang ha u

ba kren pathar khlem da pyrkhat shuwa ban kren i'a ka. Haba la bakla ka

ktien bunsien ka ju wan kyrtoh kylla ha u nongkren, dei na kata ka daw ba

sa donkam ka shat ka khein ban lap la kata ka jingbakla. Sa kawei pat ka

bynta kaba u myllung u ong, ka dei ka kam kaba u briew u leh. Bunsien ki

kam kiba u briew u leh ka long pyrshah la ka mon jong u Blei bad hangne

mh ka wan ka lait ka let ha u briew ha kaba u donkam ban shat ban khein

ban lait noh phar na kita ki jingbakla jong u. U myllung lyngba kane ka

poim, u sneng u kraw bad u kyntu kynpham mh i'a la ki para briew ba dei

tang ka akor ba bha kaba lah ban pynher krat la u ksuid u khrei uba thmu

ban pynjyrsieh i'a ka longbriew manbriew ha kane ka pyrthei.U da pyni mh

kumno ba dei lyngba kita ki jingsniew; la ha ka ktien ba ngi kren ne ki kam

ba ngi leh, ba sa mih ka khein ka bishar ban pan mab na u Blei la kita ki lait

ki let baroh.

243. U Rangthir, "Ka Ktien Don Akor" in Na Ka Thiar Ki Longshuwa, p. 27.

127

Ka kheifi ka bishar ka dei kawei na ki jingleh niam leh rukom jong u khun

Khasi Khara ha ka ban pan mab na la u Nongthaw la ki lait ki let kiba u la

lyndet na u bad dei kine kiba wanrah i'a ka sniew ka smeh bad ki daw rem la

ka ka kur ka jait ne ha ka longbriew shimet. U Homiwell Lyngdoh ha kaba

kren shaphang ka kheifi ka bishar u batai kumne: "Ka kheifi ka bishar ka

long ka niam ka rukom kaba ki leh haba ki kwah ban kyrpad ia Ka Blei, Ka

Nonghukum, ba Kan ai la kano kano ka jingleh kaba ki kwah ban leh lane

kano kano ka jingtip kaba ki kwah ban tip, kum la ki daw ka jingshem

shitom shem jynjar lane ka pang ka jhia. Ki leh i'a kane da ka 'bashat

pylleng' lane da ka 'bakhad syiar'. Haba ino ino i kur i jait, kano kano ka

kpoh, kano kano ka i'ing lane uno uno u briew ne kano kano ka briew ki

kwah ban kheifi ban bishar, ki khot uwei u tymmen, u kur ne u kha u man,

ba un wan pynshad pynkhan lane pynkheifi.. .Te, haba u nongkheiii u kyrpad

la u Blei ba Un ai hukum i'a uba un leh la kaei kaei ba u kwah ban leh, u ai

jingkheiii ha khmat jong u i'a ki jingkwah ba u kwah bad ia ki daw baroh

balei ba u kwah; bad u Blei u pynpaw i'a la ki hukum ha ki jingkem ki jinglar

lane ha ki dak ki shin jong ka jingshat ne ka jingkhan kaba u nongkheifi u

kheifi u bishar".'̂ '*'̂ U myllung u ban jur ba lada ka ktien don akor kam don

shuh ha u briew, ki laiphew jait jingsniew ki wan ban thom bor ia ka

longryni'eng jong u bad ki ksuid lum ksuid wah bad ki jingsniew ba bun jait

ki ioh ban pynshitom ia u, i'a ka i'ing ka sem bad i'a ka kur ka jait.

Kumta ka khanatang niam halor u Diengiei ka pyni kumno la seng nongrim

bad sdang ia ka niam u Khasi namar dei ha kane ka juk ba u briew u

sngewthuh shai ba u donkam i'a u Blei ha baroh ki khep ka jingim jong u. Ha

ka Krem Lamet Krem Latang pat la iathuh kumno la pynskhem ia kata ka

244. Homiwell Lyngdoh, Ka Niam Khasi, pp. 30-31.

128

niam bad la ka leh niam ha ka jaitbynriew Khasi. Dei naduh kane hi ruh ba u

khun bynriew u la "leng rangbah joit" bad ba u Blei "u ap jutang na jrong

kyndiang" namar u la pdiang hun ia ka jingkiiia u 'rangiarkhad na ka bynta u

briew.

129