sikhum natna

14
 Zomi Innkuan Singapore

Upload: thang-thawn-tuang

Post on 04-Feb-2018

220 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Sikhum natna

7/21/2019 Sikhum natna

http://slidepdf.com/reader/full/sikhum-natna 1/14

Page 2: Sikhum natna

7/21/2019 Sikhum natna

http://slidepdf.com/reader/full/sikhum-natna 2/14

Page 2

A Sunga kihel thu te:

Sikhum-zunkhum (Diabetes) natna ih cih bang hiam? 

Insulin in bang sem hiam? 

Sikhum natna nam tampi lakpan nam thum 

Kua te’n sikhum natna ngah baih deuh hiam? 

Sikhum natna ka neih lam bang ci theih ding ka hiam? 

Sikhum natna bangzah in lauhuai hiam? 

Sikhum natna neih teh ki bangci kep ding? 

Sikhum natna a ki daal thei hiam? 

Sikhum natna ngah kha hiam? 

 A baih a ei-le-ei kisittawm theih nang a om hiam?

Page 3: Sikhum natna

7/21/2019 Sikhum natna

http://slidepdf.com/reader/full/sikhum-natna 3/14

Page 3

Sikhum-zunkhum natna pen i pumpi adingin

a thupi mahmah “insulin” tawm piang lua <ahih kei

leh> piang lohna hang ahihi. Insulin  i cih pen in, zel

pana piang ‘tha’ (hormone) nam khat ahihi.

Sinkha pan ong piang Insulin ii nasepna dan

hih bang ahihi.

Na neek ante na gilpi sungah a kigawi khit

teh a tamzaw pen akhum nam khat a hi “glucose” in

kikhel-a, tua akhumte pen sisan sungah hong kizeel in pumpi’ a ding tha ong pia

hi. 

Glucose-te pumpi taksa sungah a lutna dingin insulin  in lam hon’ saka,

tua glucose-te taksa sungah a tun ciangin pumpi adingin tha hong piang hi.

 

Sikhum-zunkhum natna a nei mi khat ii pumpi sungah, insulin  tawm 

piang luatna hang ahih kei leh a piang lohna hangin a sisan sunga om glucose-

te pen taksa sungah lut theilo-in sisan sungah na kikhol toto hi. Tua bangin

sisan sungah glucose hong  tam luatna pen sikhum-zunkhum ngah ding cih

hong kilahkhiatna lim ahihi.

(Theih ding: I si a khum nak leh i zun zong hong khum pah ahih manin sikhum

leh zunkhum pen a kibang hi lel hi. Kammal lawhna a nuam dingin hih lai

sungah diabetes natna pen sikhum ci-in tomlawh ni.) 

SIKHUM-ZUNKHUM  (DIABETES) NATNA  IH CIH BANG HIAM?

I NSULIN  IN BANG SEM HIAM?

Page 4: Sikhum natna

7/21/2019 Sikhum natna

http://slidepdf.com/reader/full/sikhum-natna 4/14

Page 4

Sikhum natna pen nam tampi om-a tua lakah anuai-a nam

thumte kitam ngah deuh hi.

Type 1 (nam khatna)

Sikhum natna a neite lakpan 5-10% in hih nam khatna

sikhum nam te ngah uh hi. Naupangte leh khangnote lak ah kimu

pha deuh hi.

Sinkha sung aa Insulin  a piangsak samalte (cells) a kisiatnahangin i pumpi sungah a kisam Insulin kingah nawnlo a, tua hang

in hih bang natna nam hong piangkhia ahi hi.

Type 2 (nam nihna)

Sikhum natna a neite lakpan 90-95% in hih nam nihna

sikhum nam te ngah uh hi. Kum 40 pan a tungsiah, a diak diak

kum 55 tungsiah, a phate tungah kimu thei deuh hi. Ahi zongintuhun ciangin a thaulua naupangte/khangmoi laite tungah zong

piang thei veve hi.

I pumpi in Insulin piangkhia sak napi-in a kicinga ngahzawh

lohna hang ahih kei leh Insulin in na a sep zawhlohna hangin hih

natna nam hong piangkhia ahi hi.

Gestational sikhum (Naupaaite ngah sikhum natna)

Naupaai nupite lak pan 2-5% in hih

sikhum nam ngah thei uh a, nau a paai ciang

bekin kimu pan ahi hi.

Hih bang sikhum namte pen naupaai

sung bek kinei-a, nausuah khit ciangin om nawn-

lo thei hi. Ahi zongin, hih sikhum nam a nei nupite a kum a tam

ciangin sikhum natna nam nihna (Type 2) ngah thei uh hi.

SIKHUM  NATNA   NAM TAMPI LAKPAN  NAM THUM 

Page 5: Sikhum natna

7/21/2019 Sikhum natna

http://slidepdf.com/reader/full/sikhum-natna 5/14

Page 5

Mi khempeuh in sikhum natna ngah thei hi. Ahih

hangin a nuai-a kigelh teng in ngah thei pha diak uhhi.

Kum tam na: Sikkhum natna nam nihna (Type 2) pen kum 40

tungsiah te’n ngah thei phadiak uh hi. 

Cidam na tawh kituak kimawl ngeilohna leh thauluatna:

Sikhum natna nam nihna (Type 2) pen khanghamte banah

khua-ul suah nadingin a kimawl ngeilote leh a thaulua te’n zong

ngah thei hi.

Khanggui zui sikhum natna: Nam khatna (Type 1) leh nam nih-

na (Type 2) pen khanggui zui-in kingah thei hi. Nu leh pa ahih

kei leh pianpih sanggam te’n a neih leh nang zong a nei thei

ding na hi hi.

Naupaai sungaa kinei sikhum natna (gestational) a nei ngeite

Nau suah ciangin pound 9 (5 kg) a val nau a nei ngeite

Tua ban ah sikhang natna, cholesterol (athau) hoihlo neihna,

Lungtang natna cih bangte hangin zong kingah thei hi.

K UA  TE’ N SIKHUM  NATNA   NGAH BAIH DEUH HIAM?

Page 6: Sikhum natna

7/21/2019 Sikhum natna

http://slidepdf.com/reader/full/sikhum-natna 6/14

Page 6

SIKHUM  NATNA  KA   NEIH LAM BANG CI THEIH DING KA  HIAM?

Sikhum natna nam khatna

Sikhum natna nam khatna i neih teh a nuai-a bangin ci

noplohna tuamtuam kituak thei hi.

Dangtak luatna

Zun tamna

Gil kial detna

Gihna kiamna or gawn semsemna Gim luatna

Mit mialna

 A nasiat mahmah teh_ khua phawklo thei, ki sibup thei hi

(coma)

Sikhum natna nam nihna

Hih natna a ngahte a tam zaw in a neih lam uh thei pah louh-a, a nasiat luat ciang tua natna tawh a kizom natna tuamtuam

(complications) hong ngah ciang bekun thei pan uh hi. Natna hong

nasiat luat ciangin a nuai-a bangin ci noplohna kituak thei hi.

Dangtak luatna

Zun tamna

Mit mialna

 Vun keuna leh vun keuna hanga cithakna  A dam hak meima neihna

Page 7: Sikhum natna

7/21/2019 Sikhum natna

http://slidepdf.com/reader/full/sikhum-natna 7/14

Page 7

Sikhum natna nei napi-in kidop lohna leh zatui tawh

kibawl lohna in, a lauhuai natna sia te ong ngah sak beh thei hi!

Kidop lohna leh zatui tawh kibawl lohna hangin sikhum

khang semsemin, sihui neute leh thaguite kisiasak hi. Sihui neute a

tam penna mun ahi mit, kal, lungtang leh khuakte sukha a tuate

kisia sak phadiak pah hi.

Tua mah bangin thaguite a tam penna mun khut dawn leh

khe dawnte sukha ahih manin in a vot a sa leh a na phawk theihna

kiam sak hi. Tua hangin i liam lam zong kiphawk lo thei-a, meima

zong dam hak pah hi.

Sikhum natna pan hong piang beh thei natna pawl khat in:

Sawtpi khuaphawk lo, sibup

(coma)

Mit siatna leh mit khuamuh

lohna

Kal siatna

Lungtang natna

Pumlang zaw natna

 A vot, a sa phawk lo-in ci leh sa

hikna

Khe ah a dam lah meima

neihna leh tua hangin khe

tankhiat kulna

Pasalte zang zawtna

SIKHUM  NATNA  BANGZAH IN LAUHUAI HIAM?

Sikhum pan kingah beh thei natna te

Page 8: Sikhum natna

7/21/2019 Sikhum natna

http://slidepdf.com/reader/full/sikhum-natna 8/14

Page 8

SIKHUM  NATNA   NEIH TEH KI BANGCI KEP DING?

Sikhum natna pen a damsiang theilo khantawn

a om natna hi. Ahi zongin, zatui zaha, nek leh dawn, omzia kid-

opna tungtawnin kibawl siamna tawh sikhum natna pan hong

piang beh thei natnate kidal thei hi.

Sikhum natna nam khatna (Type 1) pen nisimin sikhum

teh den ding kisam a, sikhum phazah tawh kituakin Insulin kici

sikhum kiamza kisut den kul hi. Tua banah neek leh dawn kidop

zawhna leh cidamna tawh kituak kimawlnate tungtawnin kikepsiam ding kisam hi.

Sikhum natna nam nihna (Type 2) pen zatang neekna tawh

sikhum phazah a hoihbek dingin kibawl thei-a, neek leh dawn leh

cidamna ding kimawlna zong kisam veve hi.

Tua hi-a, sikhum natna nei ihih leh ei-le-ei kikep siam ding

thupi-a, nisimin sikhum a kah luat lohna ding leh a kiam luat loh-

na dingin kidop tawm ding kisam hi.

Tu ciangciang, sikhum natna nam khatna (Type 1) pen

kidal theih na’ng om nailo hi. Ahi zongin, sikhum natna nam nih-

na (Type 2) pen thauluatna pan kingah thei ahih manin hih bangin

kidal thei hi.

1. A cidam huai thapuak neihna:

Thauluatna in Insulin nasepna khempeuh dal hi. Insulin

pen i pumpi sungah sikhum a khan luat lohna dingin a kisam pum-

pi pana piang zatui nam khat ahi hi. Tua ahih man in, thauluat

lohna ding kikep ding thupi-a, i thau luat leh i tun tawh kituak

pumpi thapuak (BMI) neihna dingin neek le dawn kidawm in,

khua-ul suah nadingin kimawl ding kisam mahmah hi.

SIKHUM  NATNA   A  KI DAAL  THEI HIAM?

Page 9: Sikhum natna

7/21/2019 Sikhum natna

http://slidepdf.com/reader/full/sikhum-natna 9/14

Page 9

Tun tawh kituak pumpi thapuak (Body Mass Index, BMI)

tehzia hih bang ahi hi: Na BMI phazah na theih nop leh na gihna (kg) pen na tun sanna

(meter) a zah nih tawh hawm ding.

(Gentehna, na gihna 65 kg, na tun sanna 1.7 m ahih leh 60 kg ÷

(1.7m)2= BMI 19.1 cihdan ahihi. )

Kawlgam ah a gihna leh tun sanna a kiteh ciangin pound (lb) leh

feet (ft) kizang ahih manin BMI teh dan kilamdanga hih bangin

kiteh thei hi:

(Gihna (lb) x 4.88 ÷ tun sanna (ft) a zah nih.)

Pumpi thapuak (BMI) leh Natna Ngah theihna a nuai-a bangin ki-

mu thei hi.

BMI Sikhang, Lungtang Natna

27.5 leh a tungsiah Natna ngah baih

23.0 leh 27.4 kikal Cidam huai lo

18.5 leh 22.9 Cidam nang hoih

18.5 leh a nuai siah Guhngot natna kinei thei, tha om locih hong lak hi

Pumpi Thapuak (BMI) Dinmun

18.5 nuaisiah Gawnglua (Underweight)

18.5 leh 24.9 kikal Hoihbek (Ideal Weight)

25 leh 29.9 kikal Thau pian(Overweight)

30 leh tungsiah Thau Lua (Obese)

Page 10: Sikhum natna

7/21/2019 Sikhum natna

http://slidepdf.com/reader/full/sikhum-natna 10/14

2. Cidamna tawh kituak neek le dawn zia

Nisimin anneek hun man in, cidamna tawh kituak an,meh, leh neek theih tuamtuam bek ne in. Bang zah ne-a, bang zah

 vei ne cih nang leh nang ki-en cik in.

 A cidam huai an neek zia in hih bang ahi hi: Singgah neek

khat ai 2 vei, mehteh neek khat ai 2 vei leh mangbuh neek khat ai

1 vei. Meh na huan ciangin, gan thau zang kei in. Sathau tam zang

kei in la, al sak lua kei in. Ngapik, meh za, ngan-pya-zi (ငံ ျပာရည)္ zang

kei in. A khum lua neek theih tam ne lua kei in.Hih a nuai-a lim sunga bang zui-in ne le teh cidam huai hi.

Hih lim pen “Cidamna ding Piramid” ki ci hi.

Hih Piramid sungah neek theih ding dawl 4 in kikhen hi.

1. Buh ahih kei leh buh tanga I neek pongmoh, khauhsuai,

mangbuh, biskit, a ki-em moh pheng (naan-pya), aalu.2. Singgah, meh teh meh gah

3. Sa nam tuamtuam, aktui, bawngnawi leh bawngnawi pan ong

piang neektheih tuamtuam (gtn. Ma-lai)

4. Sathau, cikhum, ci, ngapik, ngan-pya-zi, mehza

Page 10

Page 11: Sikhum natna

7/21/2019 Sikhum natna

http://slidepdf.com/reader/full/sikhum-natna 11/14

  Piramid dawl masa (1) ah nisim a anneek a bulpite kikoih

hi. Mi pawl khat in hih dawl masa a om ante tam ne lehang kithauhi, ci hi. A taktak in hih an bulpite in hong thau sak thei hilo-a, i

huanpih sathau tuamtuamte hangin a kithau hizaw hi.

Piramid dawl nihna (2) ah singgah leh mehteh mehgahte

kikoih hi. Tuate i neek ciangin:

Singgah a hawng tawh a kine thei ahih

leh a hawng hawkkhia lo ding.

 A meel a ciik singgah namte teel ding(gtn: a san, a eng, a naipaak phad-

euh singgah leh mehteh mehgahte).

Mehteh mehgah a minlua in huan lo

ding.

Piramid dawl thumna (3) ah sa nam tuamtuam, bawngnawi

leh bawngnawi pan kibawl neek theih tuamtuamte kikoih hi. Hihte

i neek ding ciangin:  A vun leh a thau lakhia hamtang ding, a thau kikhiam

bawngnawi (low fat) te ne ding.

Nisial in sa vive meh den lo-in, be meh nam tuamtuam tawh

helh zel ding.

Sawtveipi a kikoih sa, sabung leh sa-emte ne lo-in, a kigo khin

phet sa ne ding.

Piramid a tung nung pen dawl lina (4) ah sathau, ci,cikhum, mehza, ngapik tui (ငံ ျပာရည)္ cihte om hi. Hihte pen cidamna

dingin hoih lo ahih manin tam neek lo ding.

Page 11

Page 12: Sikhum natna

7/21/2019 Sikhum natna

http://slidepdf.com/reader/full/sikhum-natna 12/14

3. Cidamna tawh kituak kimawlna

Nisimin khua-ul suah na ding kimawlnate in sikhumngah theihna panin hong dal thei hi. Banghang hiam cih leh, tua

bang kimawlna hangin pumpi sunga a om akhum leh a thaute kiam 

sak hi. Tua ban ah, i pumpi sungah sisan luanzia zong hoih sakin,

lungtang tha hat sak hi. Thauluat theihna panin hong dal in insulin 

ii nasep hoihsak zaw hi.

Nisimin lokho, singpua, huan sungah nasepna,

lamsiauhna, sik-sakol (cycle) tuanna cihte zong a cidam huai gamtat-na te mah ahi hi. Nisimin tua bangin khua-ul suah nading in na

kimawl ngei kei leh, sikhum natna ki ngah baih thei hi.

Sikhum natna neih leh neih loh na kitheih na

ding leh na kidop theih na dingin, kum 40 na phak khit naak leh

zato ah ki-en sak in. Hih bangin na ki-etsak ciangin, bangmah ne lo

dawnlo in na om khit zawh nai 8 a cin teh na sikhum pha zah ong

kiteh sak ding hi. Tua bang na kilah ciangin sikhum na ngah kei

leh hoih hi. Ahizongin kum 3 ciang khat vei ta kisit sak zel in.

Tua hilo-a, sikhum natna hong ngah sak baih thei ding

(gtn: thauluatna, naupaai lai-a sikhum neih ngei na) cih te na neih

leh kum 30 bang na phak-a kipan kumsimin sikhum kisit sak zeelin. Tua ban-ah, laimai 6 na ah ki gen bang sikhum natna lim khat

peuh na neih khak leh zato ah na sikhum tehsak pah in.

Sikhum natna pen i neih a kipan kidop zawh ding thupi-

a, i kidop zawh naak leh a lauhuai lua natna hilo lo hi. Natna neih

leh neih loh theih baih ding hoih hi. I theih hak leh sikhum pan

in ngah beh theih natna tampi in hong behlap khin dinga kizekai

lua ta ding hi.

SIKHUM  NATNA  KA   NEI HIAM?

Page 12

Page 13: Sikhum natna

7/21/2019 Sikhum natna

http://slidepdf.com/reader/full/sikhum-natna 13/14

 

Nang leh nang a baihin na kisit nop ding leh, a nuai-a

dotnate dawng inla, dotna khat peuhpeuh nangma’ dinmun tawh a

kituah leh sikhum na ngah ding upmawh huai ahih manin

manlangin zato ah ki-en sak pah in.

Dotna 1: Na innkuanpih (pu le pi, nu le pa, sanggamte) lakpansikhum natna a nei a om hiam?

Dotna 2: Na pumpi gihna pen na tun sanna tawh kituak

thapuak (Body Mass Index, BMI) a kheng val hiam?

(Gentehna: BMI 25 leh 29.9 kikal or 30 tungsiah).

Dotna 3: Na nasep hun ahih kei leh cidamna tawh kituakkimawlna na neih hun nikhat minite 30 ahih kei leh nipi khat

nga vei sang a tawm zaw bek na bawl hiam? Kimawl lo-a,

tuttutna in ong thau sak-a cidamna tawh kituak lo ahih manin

sikhum ngah theihna ding hong piang sak hi.

Dotna 4: Nupi na hih leh, na ta a suah lai in pound 9 (9 lb leh

tua sang a gik zaw) nau na nei ngei hiam?

Dotna 5: Sikhang natna, a thau tamlua ahih kei leh a tungah

a kigelhsa sikhum ngahte omzia khat peuhpeuh na thuak kha

hiam?

 A BAIH  A  EI-LE-EI KISITTAWM THEIH  NANG  A  OM 

HIAM?

Page 13

Page 14: Sikhum natna

7/21/2019 Sikhum natna

http://slidepdf.com/reader/full/sikhum-natna 14/14

Zomi Innkuan Singapore

Organization