सघीय वयवसथा लथाग भएसग ववदथालय विकथाको अविकथार सथानीय सरकथारमथातहत आएको छ । आफल पथाएको अविकथार परयोग गरद सथानीय सरकथारल ववदथालय विकथामथा नयथा अभयथासहर थालकथा छन । ववदथालयकथा पवथावािथारमथा लगथानी, विकक तथा कमवाचथारी वयवसथापन, ववदथालय वयवसथापनजसतथा कथायवा सथानीय सरकथारल गरररहकथा छन । यदवप ववदथालय वयवसथापन सवमवत, विकक सरवथा र ववदथालय गथाभनसमबनिी सथानीय सरकथारल वलएकथा कवतपय वनरवाय वववथावरत पवन बनकथा छन । सथानीय सरकथारल िवकक गरसतरकथा वववभनन पकमथा धयथान वरर र ववदथालयको सवथायतततथा सवनवचित गरी परभथावकथारी अनगमनकथा उपथाय अपनथाउन सकमथा ववदथालय विकथाको गरसतर सिथारमथा टवथा पगनछ ।

डमोकसी ररसोसवा सनटर नपथालकमथारीपथाटी, लवलतपर

फोन : ०१-५५३७५५२www.democracyresource.org

ljBfno lzIff / :yfgLo ;/sf/

cWoog k|ltj]bg

@)&^ df3

ljBfno lzIff / :yfgLo ;/sf/ cWoog k|ltj]bg

पहिलो स सकरण २०७६ (सन २०२०)

परकाशकडमोकसी ररसोसस सनटर नपाल (डीआरसीएन)कमारीपाटी, लहलतपरफोन : ०१-५५३७५५२इमल : info@democracyresource.orgwww.democracyresource.org

सरासहिकार © डमोकसी ररसोसस सनटर नपाल

डीआरसीएन आरहिक परहतरदन - ७

काठमाडौ नपालमा महरित

विषय सची

आभार

१. पररचय १

२. अधययन हरहि ३

३. हरदालय हिकामा सरिाहनक र काननी वयरसा ४

४. सानीय सरकारको पराहमकतामा हरदालय हिका ५

५. हिकासमबनिी कानन हनमासण १२

६. हिका िाखा र कमसचारी वयरसापन १६

७. हरदालय वयरसापन र राजनीहत १८

८. सानीय सरकार र हिककको समबनि २१

९. हनषकरस र सझार २३

आभार

यो अधययनको हसलहसलामा अनतरासतास गररएका वयहतििरपरहत डमोकसी ररसोसस सनटर नपाल (डीआरसीएन) िनयराद जापन गदसछ । सानीय तिका हनरासहचत परहतहनहि, कमसचारी, राजनीहतक दलका परहतहनहि, पतरकार, नागररक समाजका परहतहनहि र नागररकिरको सियोगहबना यो परहतरदनको परकािन समभर हएन । परहतरदनको मसयौदा पढर उपयोगी सझार हदन डा. भासकर गौतम र तला नारायण सािका सा भारा समपादनमा सियोग प¥याउन गोहरनद अहिकारी ता लआउट र हडजाइन गररहदन हकिोर परिानपरहत डीआरसीएन आभारी छ । अधययनका कममा आफना सझार हदएर सियोग गरका डा. अहमना हसि, डा. सदाननद कडल, शशकषक माहसकका समपादक राजनरि दािाल, अनसनिाता लहबसा उपरती र हिका नीहत ता अभयास कनरिका परहतहनहिपरहत पहन डीआरसीएन िनयराद वयति गदसछ ।

यो अधययनको नततर अनभर अजीतल गरका िन । अनसनिातािर अकलाल चलाउन, हचरन माननिर, जोन काककी, नयन पोखरल, पनम हलमब, िखर पराजलीको सलगत सचना र हरशरणका आिारमा यो परहतरदनको लखन डा. ईशवरी भटटराई र सोहभत सबदील गरका िन । आलोक पोखरलल काननी ता सरिाहनक परारिानिरको हरशरण गरका हए भन ॠतल पौडल र समहत राईल हमहडया अनगमन र आरशयक सियोग गरका हए । भहनसा उदास र ममता आचायसल यो अधययनका लाहग मितरपणस परिासहनक सियोग गर ।

हरिहटि राजदतारासल यो अधययनलाई आह सक सियोग परदान गरको िो । यो परहतरदनका सब हनचोड र हरशरण डीआरसीएनको अधययनमा आिाररत छन र हतनल राजदतारासको िारणा परहतहबहमबत नगनस पहन सकछन ।

डमोकसी ररसोसस सनटर नपाल

लहलतपर

1

नपालको सविधान कारायानिरन भएसग पविल कनदर सरकारअनतगयात रिको विदालर विका सानीर सरकारमातित आएको छ । सविधानको अनसची ८ मा आधारभत (पारवभक बाल विकादवि कका आठसम) र माधरवमक विका (कका नौदवि १२ सम) सानीर सरकारमातित राविएको छ । रिी सिधावनक पािधानका आधारमा सथानीय सरकथार सञथालन ऐन, २०७४ ल विदालर विकासबनधी २३ अवधकार सानीर तिअनतगयात रिन वरिसा गरको िो । विदालर विकासबनधी नीवत ता कानन बनाउनका सा रोजना तजयामा, कारायानिरन, अनगमन, मलराकन र वनरमन गनन अवधकार पवन सानीर सरकारलाई पदान गररएको छ ।1 पविलको सरचनामा विदालर विकासबनधी अवधकार मलतः कनदर सरकारको वजलला विका कारायालर (वजविका) को वरो । पविल वजविकामा रिका अवधकार र वजमिारी अविल सानीर सरकारमा िसतानतरण भए पवन आधारभत र माधरवमक विकासग सबवनधत किी अवधकार भन सघीर सरकारल आफसग राखन कोवसस गरको दविएको छ ।

विगत किी दिकमा विदालर विकामा कनदरीकरण र विकनदरीकरणका विवभनन अभरास भए । कनदरीकरणको पराससिरप पविलोपटक ततकालीन पञचारती सरकारल २०२८ सालमा ‘रावटरिर विका पदधवत’ का नाममा नरा विका रोजना लाग गरी सानीर सतरमा सानीर सोत र समदारबाट सञचावलत विदालरलाई रावटरिरकरण ग¥रो । तरसपवछ ती विदालरलाई कनदर सरकारका वनकारल वनरनतरण र वनरमन गनया ाल । विदालर विकामा सानीर समदारको सिभावगता,

1 सामदावरक, ससागत, गठी र सिकारी विदालर सापना, अनमवत, सञचालन, वरिसापन ता वनरमन; मातभाषामा विका वदन; गाउ/नगर विका सवमवत गठन ता वरिसापन; विदालरको गणसतर अवभिवदध; िवकक पिायाधार वनमायाण, ममयात सभार र वरिसापन; विकक ता कमयाचारीको दरबनदी वमलान; तावलम ता कमता विकास; सामदावरक विदालरको बजट वरिसापन; आधारभत तिको परीका सञचालन, अनगमन ता वरिसापन; अवतररकत िवकक वरिराकलापको सञचालनलगारत अवधकार पवन सानीर सरकारको अवधकार कतरवभतर रािको छ (सथानीय सरकथार सञथालन ऐन, २०७४, पररचछद ३ (ज)) ।

सिरोग र अपनति ग रो ।2 तर समदारको अपनति पनसायावपत गनन उदशरल कनदर सरकारल २०५८ सालदवि विदालरलाई समदारमा िसतानतरण गनया ालरो । कनदर सरकारल विदालरिर अवभभािक, विकक र सानीर समदार सवमवलत विदालर वरिसापन सवमवत (विवरस) लाई िसतानतरण ग¥रो । विदालरको सञचालन र वरिसापनको वजमा विवरसमा आरो ।3 समदारमा िसतानतरण भएपवछ विवरस, विकक-अवभभािक सवमवत, गाउ/नगर विका सवमवत, वजलला विका सवमवतजसता ससागत सरचनाल विदालर विकामा सानीर साधनसोतको पररचालन, विदालर वरिसापन, सोत कनदर र सोत वरवकतको वरिसापन लगारतका परास गर ।

री परासल विदालर सखरा विसतार िनका सा विदाथी भनाया दर र साकरता दर समतमा किी सधार भरो । तर सामदावरक विदालरका विदाथीको समगर वसकाइको सतर र िावषयाक परीकाको नवतजा भन सवरिएन । वनजी ता ससागत विदालरको िावषयाक परीकाको नवतजा तलनातमकरपमा रामो िन ालपवछ सामदावरक विदालरपवत सियासाधारणको आकषयाण घटद गरो ।4 सामदावरक विदालरमा रोगर विककको अभाि िनका सा विदालर वरिसापनमा विवभनन राजनीवतक दलका सानीर नता र विकक सघसगठनको पभािल पवन नकारातमक असर पारको आम बझाइ रहो ।5

नपालको सविधान लाग भएपशात भन विदालर विकाको विकनदरीकरण अभरासमा तावतिक वभननता दविनछ । पविलको

2 मावटयान चौतारी । २०७६ । सघीयतथा र विदथालय विकथा । िोध-सकप, अक २४ । काठमाडौ: मावटयान चौतारी ।

3 विकथा ऐन, २०२८ (सातौ सिोधन), दफा १२ ।4 Bhatta, Pramod. 2005. Decentralization of Primary Education

in Nepal. Studies in Nepali History and Society 10(1): 3-38; Pramod Bhatta. 2009. Education in Nepal: Problems, Reforms and Social Change. P. 1-16. Kathmandu: Martin Chautari.

5 The Asia Foundation. n.d. Political Economy Analysis of Local Governance in Nepal: With Special Reference to Education and Health Sectors. https://asiafoundation.org/resources/pdfs/analysislocalgovernancenepal.pdf; मा उपलबध, २०७६ पस १ मा िररएको ।

१

परिचय

2

सरचनामा सानीर वनकारलाई मखररपमा विवरसमाफया त सामदावरक विदालर सञचालन, वरिसापन ता अनगमनको भवमका पदान गररएको वरो । सानीर समदारको अपनति बढाउन उदशर रिको भवनए पवन विदालर विकासबनधी धरजसो वनणयार गनन अवधकार सानीर वनकारसग वएन । नरा विदालरको अनमवत, माधरवमक परीका सञचालन, विदालर अनगमन र वनगरानी, विकक भनाया, सरिा र बढिा, विदालर सानानतरण, गाभन िा बनद गनन लगारतका कारया वजविका र कतरीर विका वनदनिनालरमाफया त कनदर सरकारल न गररयो ।6 अविल विकक भनाया, सरिा र बढिा बािकका री अवधकार सानीर सरकारल पाएका छन ।7 तरसल सानीर सरकार साम अिसर र चनौती दि दविएका छन । रस पषठभवममा सानीर सरकारमातित आएको विदालर विकाको अवधकार कसरी परोग भइरिको छ र सानीर सरकार क कसरी अगावड बढका छन, वतनल क कसता चनौतीको सामना गरका छन भननबार अधररन गरी रो पवतिदन तरार पाररएको िो ।

6 Neupane, P., Pokharel, T., Dhungana, H, Poudyal, T., Ghimire, IP., Gupta, A & Poudel A. 2018. Political Economy Analysis of Education Governance at Local Level in Nepal. Kathmandu: Nepal Administrative Staff College and The Asia Foundation. https://asiafoundation.org/wp-content/uploads/2019/06/2019-Political-Economy-Analysis-Education.pdf; मा उपलबध, २०७६ माघ १ मा िररएको ।

7 सामदावरक विदालरको विकक ता कमयाचारीको दरबनदी वमलानबािक विकक भनाया, सरिा र बढिा सथानीय सरकथार सञथालन ऐन, २०७४ मा समािि गररएको छन ।

रो पवतिदनको रसपवछको िणडमा अधररन विवध र सलगत भरमण गररएका पावलकाबार उललि गररएको छ । िणड ३ मा सानीर सरकारल पाएको विदालर विकासबनधी सिधावनक ता काननी वरिसा र तरसको असपषटताको चचाया छ । िणड ४ मा सानीर सरकारको नीवत, रोजनाको अिसा, आव याक वरिसापन ता बजटको वरिसा, कारयारिम र रोजना लगारतका पक समटर सानीर सरकारका पावमकताबार विशषण गररएको छ । िणड ५ मा विकासबनधी कानन वनमायाणको अिसा ता चनौतीको लिाजोिा छ । सानीर सरकारको विका िािाको वरिसापन, कमयाचारी र साधनसोतको अिसाबार वराखरा िणड ६ मा छ । िणड ७ र ८ मा रिमि: विदालर वरिसापनमा सानीर राजनीवतको पभाि ता सानीर सरकार र विकक बीचको सबनधबार चचाया गररएको छ । अनतरमा, वनटकषया र सझाि वदइएको छ ।

3

रो अधररन मलतः गणातमक विवधमा आधाररत छ । रस अधररनका लावग सानीर तिमा विदालर विकाका विवभनन सरोकारिालासग छलफल गररएको वरो । रसका लावग २०७६ भदौदवि मवसरसम आठ वजललामा िरकमा दई सानीर एकाइका दरल जमा १६ सानीर एकाइमा सलगत भरमण गररएको वरो ।8 डमोरिसी ररसोसया सनटर नपाल (डीआरसीएन) ल विगत दई िषयादवि सघीरता कारायानिरनका विवभनन पकको अधररन गरर आिवधक पवतिदन पकावित गरररिको िनाल पविल सलगत अधररन नगररएका वजलला िा सानीर एकाइमा भरमण गररएको वरो । एउटा पावलकामा चारदवि पाच वदन र एक वजललामा आठदवि १० वदनको सलगत अधररन गररएको वरो । उततरदातामा सानीर तिका पदावधकारी र विकासग पतरक िा अपतरक सरोकार राखन

8 कलालीको टीकापर नगरपावलका र जानकी गाउपावलका, जाजरकोटको छडागाड नगरपावलका र वििालर गाउपावलका, रकम पवशमको आठबीसकोट नगरपावलका र बावफकोट गाउपावलका, रकम पियाको वससन गाउपावलका र भम गाउपावलका, कवपलिसतको बदधभवम नगरपावलका र रिोधरा गाउपावलका, तनिको भान नगरपावलका र िकलागणडकी नगरपावलका, मिोततरीको वपपरा गाउपावलका र बवदयाबास नगरपावलका, मोरङको बढीगगा गाउपावलका र जिदा गाउपावलकामा सलगत अधररन गररएको वरो ।

विवभनन वरवकत वए । वतनमा पावलकाका पमि, उपपमि, अधरक, उपाधरक, िडा अधरक, सदसरिर, राजनीवतक दलका पवतवनवध, विका िािाका कमयाचारी, सघीर विका मनतरालरका कमयाचारी, विदालरका पधानाधरापक, विकक, सानीर सरकारका विका सवमवतका सदसर, विवरसका सदसर, अवभभािक, पतरकार र सानीर नागररकिर वए ।9 तरसगरी सानीर सरकारल बनाएका विकासबनधी ऐन, वनरमािली र कारयाविवधको पवन अधररन गररएको वरो । रस रिममा विकासबनधी सघीर नीवत ता कानन, पवतिदन र दसतािजिरको पवन अधररन गररएको वरो । सीवमत पावलका सखरा, छोटो समर र अधररनको उदशरअनसार पावलका छनोट गररएकाल रस अधररनका वनटकषया सब पावलकाका लावग सामानरीकरण गनया नवमलन सकछ ।

9 विषरिसतको सिदनिीलता र गोपनीरताका कारण किी वििष अिसामा उततरदाता र सानीर एकाइको वििरण िलाइएको छन ।

२

अधययन विवि

4

२०७६ कावततक २७ मा एक विजञवतिमाफया त विका नीवत जारी गरी २०७६ मवसर २५ मा साियाजवनक ग¥रो । रस नीवतल पवन विदालर विकामा रिको सानीर सरकारको एकल अवधकार सकवचत पा¥रो । रस नीवतअनतगयात आधारभत तिसमको विकाको अवधकार सानीर सरकारलाई वदएर माधरवमक विकाको वरिसापनसबनधी अवधकार सघीर सरकार आफल वलएको वरो । ‘बाकी अवधकार’ पदि सरकारलाई वदइएको वरो ।11

सविधानको धारा ३१ मा पतरक नागररकल आधारभत विका वनःिलक र अवनिारया ता माधरवमक विका वनःिलक पाउन िक उललि छ ।12 सघीर सरचनाभनदा पविल पवन माधरवमक तिसमको विकालाई वनःिलक र मौवलक अवधकारक रपमा राविएको वरो । तर अविल विदालर विका सानीर सरकारमातित आएको अिसामा वन:िलक र अवनिारया विकाको दावरति पवन सानीर सरकारल सिालनपनन िनछ । तरसअनरप सानीर सरकारल आफना पावमकता तर गदद नीवत, कानन र कारयारिम वनमायाण एि कारायानिरन गनयापनन आिशरकता दविनछ । किी सानीर सरकारल वनःिलक र अवनिारया विका वदनपनन दावरतिबोध गरका वए (रस पवतिदनमा िनयािोस, िणड ४) । तर विका तीन तिका सरकारको साझा अवधकारको सचीमा पवन रिकोल असपषटता र अनरोल कारम वरो । रसतो अनरोल िदािद पवन सानीर सरकारल विदालर विकामा आफनो सिभावगता उललखर रपमा बढाएको पाइरो ।

11 सविधान विपरीत विका नीवत, https://ekantipur.com/news/2019/12/21/157689292956762745.html; मा उपलबध, २०७६ माघ १ मा िररएको ।

12 नपथालको सविधथान, धारा ३१ ।

३

विदयालय विकयामया सिियावनक ि कयाननी वयिसया

सविधानको अनसची ८ मा ‘आधारभत र माधरवमक विका’ सानीर सरकारको एकल अवधकारमा रिन उललि छ । अनसची ८ मा विदालर विका सानीर सरकारमातित राविए पवन अनसची ९ मा ‘विका’ लाई सघ, पदि र सानीर सरकारको साझा अवधकारमा पवन राविएको छ । सविधानको अनसची ५ दवि ९ सममा उवललवित सघ, पदि र सानीर सरकारको अवधकारिरको सचीलाई सपषट पानया नपाल सरकार मवनतरपररषद बाट सवमवत गठन भई कारया विसततीकरणसबनधी पवतिदन जारी भएको वरो । सोिी पवतिदनको आधारमा सविधानको अनसची ८ मा उवललवित सानीर सरकारको एकल अवधकारवभतरको ‘आधारभत र माधरवमक विका’ लाई किी सपषट पारररो । तर अनसची ९ मा उवललवित विकासबनधी साझा अवधकारको विषरमा सानीर सरकारको कतरावधकारबार पवतिदनमा उललि भएन । बर कारया विसततीकरण पवतिदनल माधरवमक तिको विकक वरिसापनको मापदणड वनधायारण र वनरमन ता माधरवमक तिको कका १० को परीका वरिसापनलाई पदि सरकारको अवधकारमा राखरो । सथानीय सरकथार सञथालन ऐन, २०७४ मा पवन विकक वनरवकतको अवधकार समािि गररएन । रसल आधारभत र माधरवमक विकासबनधी सानीर सरकारल पाएको एकल अवधकार सघीर सरकारल कटौती गनया िोजको सकत गछया ।

सघीर विका ऐन जारी भइनसकको अिसामा विकथा ऐन, २०२८ का किी पािधानलाई सिोधन गरी सघीर सरकारल तरसलाई वनरनतरता वदएको वरो ।10 री पररितयानबाट वजविकाको धर अवधकार सानीर सरकारमा िसतानतरण भए पवन विकक वनरवकत, सरिा र दरबनदी वसजयाना गनन अवधकार सघीर सरकारल आफन मातितमा रािको वरो । वजलला तिमा विका विकास ता समनिर एकाइ सापना गरर ती अवधकार सो एकाइलाई सवपएको वरो । सघीर सरकारल

10 विकथा ऐन, २०२८ लाई सघीर सरचनामा ढालन गररएका सिोधन: कही नपथाल ऐनलथाई सिोधन गनन बनकथा ऐन, २०७२, विकथा ऐन, २०२८ (आठौ सिोधन २०७३), विकथा ऐन, २०२८ (निौ सिोधन २०७४), कही नपथाल कथाननलथाई सिोधन, एकीकरण, समथायोजन र खथारज गनन ऐन, २०७४ ।

5

४

सयानीय सिकयािको पयावमकतयामया विदयालय विकया

गरी नसककाल विका कतरमा अनरोल भएको सरोकारिालािरको अनभि वरो । सबजसो पावलकामा रसत वसवत भए पवन किी पावलकाल विकालाई वििष बजट, रोजना तरा कारयारिममाफया त पावमकतामा रािको पाइरो ।

विकयामया सयानीय सिकयािको बजट ि कयाययकरम विका कतरमा सानीर सरकारको बजट, रोजना र कारयारिम बनाउदा मखर भवमका जनपवतवनवधक रि पवन किी िदसम नगर/गाउ विका सवमवत र विका िािाका कमयाचारील पविचान गरका कारयारिम परका वए । विदालरका पधानाधरापकल माग गरका रोजनामा पवन सानीर सरकारको धरोर बजट परको वरो । तर विकासबदध सरोकारिाला तरसमा पवन वििषगरी विककिरल पावलकाको नीवत, रोजना र कारयारिम तर िदा छलफल निन गनासो गर । “सानीर सरकार आएपवछ िामी विककिरलाई पवन समािि गराउलान, छलफल गरर विकासबनधी नीवत बनाउलान भनन अपका वरो तर तरसो भएन । िामीलाई जानकारी न गराइएन,” रकम पियामा विकक सगठनका एक पवतवनवधल बताए । धरजसो पावलकामा विकासबनधी नीवत र रोजना तजयामा गनया विकाका सरोकारिाला सवमवलत नगर/गाउ विका सवमवत बन पवन तरसता सवमवतमा जनपवतवनवधल आफना नवजकका मानछलाई मातर राखन गरको र सवमवतको बठक पवन वनरवमत िन नसकको पधानाधरापक र विवरस अधरकको पवन गनासो वरो । रसल पावलकाको रोजना बनाउदा सब सरोकारिालाको पवतवनवधति िन नसकको सकत गछया । सा पावलकाको बजट वनवशत रोजना र मापदणडका आधारमा भनदा पवन विदालरका माग र जनपवतवनवधका रवचका आधारमा विवनरोजन गररएको दविरो ।

विकामा ‘आमल’ पररितयान लराउन भनद किी पावलकाल तरस अनरपको बजट विवनरोजन गरको पाइरो भन धरमा ससाना

सानीर सरकारको िावषयाक रोजना ता पावमकता तर गदाया कारयापावलका सदसर र कमयाचारीको वििष भवमका रिको पाइरो । नागररकको सिभावगताबाट सानीर सरकारल पावलकाका रोजना छनोट गनयापनन भएकोल सानीर जनताको माग र आिशरकता पवन पावमकता वनधायारणको आधार बनका वए । लगभग सब सानीर सरकारका नीवत र रोजनामा सडक र भौवतक पिायाधार वनमायाणल बढी पावमकता पाएको वरो । विकालगारत अनर विषरगत कतरल कम पावमकता पाएको लगभग सब पावलकामा सवनरो ।13 वििषगरी विका िािाका कमयाचारी, विकक र पधानाधरापकिरल जनपवतवनवधको पावमकता भौवतक विकासमा कवनदरत िन गरको बताए । “जनपवतवनवनवधिर सफटिरर [सामावजक विकास] मा लगानी गनया अवनचछक छन,” तनिको एक पावलकाका विका िािाका कमयाचारील बताए । तरसत कलालीको एक विदालरका पधानाधरापकल वरगर गदद भन, “सडक बवनसकको वदनमा पावलकाको काम न रिननजसतो लागछ । अर पावमकतामा किी दिका छनन ।”

जनपवतवनवधल भन विकालाई आफिरल वििष पावमकतामा रािको दाबी गर । किी पावलकाको विकाको बजट र रोजना िदाया पावमकतामा रािको पवन दविनररो भन धरमा रसतो गररएको दविएन ।14 अकयोतफया किी जनपवतवनवधल विकालाई आफिरल पावमकतामा राखन नसकको सिीकादद सानीर सरकारको बजट सानो भएकाल सब पावमकता सबोधन गनया नसवकएको बताए । जनताको मागअनसार बजट बनाउनपनन र जनताल न सडक माग गनन िनाल पवन विका मखर पावमकतामा पनया नसकको वतनको दाबी वरो । तरसत सघीर विका ऐन लाग भइनसकको र सघीर सरकारल विदालर विकाका आफना अवधकार सब िसतानतरण

13 डमोरिसी ररसोसया सनटर नपाल (डीआरसीएन) । २०७६ । सघीय सरनथामथा सथानीय सरकथारको बजट विवनयोजन र कथायथाननियन । पवतिदन ६ । लवलतपर: डीआरसीएन ।

14 मावटयान चौतारील पकावित गरको पवतिदनल पवन रसत वनटकषया वनकालको छ । मावटयान चौतारी । २०७६ । सघीय वयिसथामथा सथानीय सरकथार र विदथालय विकथा । िोध-सकप, अक २८ । काठमाडौ: मावटयान चौतारी ।

6

रोजनामातर समािि गररएका वए ।15 तनिको िकलागणडकी नगरपावलकाल सितया अनदानबािक आफनो आनतररक बजटको २५ पवतित रकम विकामा छटराएको पावलका उपाधरकल बताइन । सोिी पावलकाका एक िडा अधरकल पवन िडाल पाएको बजटको ३० पवतित विकामा विवनरोजन गरको बताए । रकम पवशमको आठबीसकोट नगरपावलकाल ‘मानिीर कमताको आधार : विका पिायाधार’ को नारा वदद विकामा विवभनन रोजनामा कल बजटको लगभग ३३ पवतित (सितयासवित) विवनरोजन गरको वरो । कवपलिसतको बदधभवम नगरपावलकाल पवन आव याक िषया २०७६/७७ मा कल बजटको लगभग २७ पवतित रकम विकामा छटराएको वरो ।16 धर पावलकामा सितया अनदानबािक विका कतरमा छटराइएको बजटको आरतन वनक सानो वरो ।

रोजना र कारयारिमका दवषटकोणल रकम पवशमको आठबीसकोट नगरपावलका र कवपलिसतको बदधभवम नगरपावलकाका उदािरण उललखर वए । रकम पवशमको आठबीसकोट नगरपावलकामा आिशरक भौवतक सरचना वनमायाण, मवसनरी औजार िररद, सविधारकत िौचालरको वनमायाण, पसतकालर सापना, कपरटर विका र परोगिालाको वरिसा गनया आव याक िषया २०७६/७७ मा चार करोडभनदा बढी बजट विवनरोजन गररएको वरो ।17 तरसत सोिी पावलकाका अनर कारयारिममा विदालर गाभन, अवभभािक जागरण अवभरान, विदालरिरको भौवतक िातािरण सधार गनन अवभरान, कारयासपादन मलरा कनको आधारमा दणड र परसकार अवभरान, विदालर, अवभभािक र नगरपावलका वनरनतर अनतवरिया रा अवभरान आवद वए । तरसत उचच विका अधररन गनया चािन बालबावलकालाई छातरिवतत ता सलभ दरमा िवकक ऋण ता बराजमा अनदानको वरिसा गनन नीवत पवन पावलकाल वलएको वरो ।

कवपलिसतको बदधभवम नगरपावलकाल नगर विका रोजना, २०७६ मा विकामा आमल पररितयानको अपका राखद पाच िषयावभतर नगरको साकरता दर ९९ पवतित प¥राउन र वसकाइ उपलवबध ७० पवतितसम प¥राउन उदशर रािको वरो । तरिाका पमिका अनसार विकाको गणसतर सधारका लावग पधानाधरापक र विककलाई उततरदारी बनाउन पराससिरप विदालरका पधानाधरापकसग वलवित सझौता

15 अधररन गररएका सब पावलकाबाट विका कतरमा विवनरोजन गरको बजटको पणया तरराक पाति नभएकाल बजटको तलनातमक वििरण वदन सभि भएन ।

16 रो आकडा िामील सो पावलकाबाट पाएको दसताबजबाट विसाब गरर वनकावलएको िो । रसमा सघीर सरकारल विकामा पठाएको सितया अनदान पवन समािि छ ।

17 कल बजटको लगभग ३३ पवतित विकामा विवनरोजन गररएको जनपवतवनवधल बताएका वए ।

गररएको वरो । सोिीअनसार पधानाधरापकल पवन विककसग कारयासपादन सझौता गरको उनल बताए । पावलकाल विका कतरमा गरका अनर परासबार विका िािाका सोत वरवकतल भन, “जनपवतवनवध आउनवबवततक कका पाचदवि आठ ककाको परीका िोम सनटर नपारी अकयो विदालरमा सञचालन गरररो । कापी जाच पवन अकयो विदालरका विककल गनन वरिसा वमलाइरो । रसो गदाया नवतजा अवत न कमजोर दविरो । जनपवतवनवध, विवरस र पधानाधरापकबीच छलफल गदाया पधानाधरापकल न विकाको गणसतर कमजोर भएको सिीकार र अब पगवत गनन बचनबदधता पकट गर । सोिीअनरप नगरपावलकाल सघाइरिको छ । िवकक सतरको अनतरमा परीकाको नवतजा र अनर सचकमाफया त कारयासपादन मलराकन पन: गररनछ ।” रो कारयारिमसग नगरपावलकाल अनौपचाररक विका, आधारभत विका, िला ता िकवलपक विका, वनरनतर वसकाइ ता वििष विका कारयारिम, पाठररिम र पाठरसामगरी, माधरवमक विका आवद कतरमा आफनो सोतबाट बजट छटराएको वरो । सीवमत पावलकाल विदालर विकामा गरका रसता विसतत रोजना र कारयारिम सानीरसतरमा नौला वए ।

विका सधारका लावग साना आकारका बजट र कारयारिम लराएका पावलकाल वििषगरी विदालरको भौवतक पिायाधार सधार र विककको पाररशरवमक ता अवतररकत सविधा आवदमा धरान वदएका वए । सा छातरिवतत, िलकद, पाविवधक विका सञचालनका लावग तरारी, विकक तावलम ता गणसतर सधार, सानीर भाषामा विकाका लावग पाठररिम विकासजसता कारयारिममा पवन किी बजट वरिसा गरका वए । रसता कवतपर कारयारिम जनपवतवनवधल विदालर विकामा ततकालीन आिशरकता परा गनया लराएका वए भन अनर किी रोजना उनीिरको बझाइअनरप िवकक सधारका लावग वए । तरसता किी रोजना र कारयारिमका सा तरससग जोवडएका बिसबार तल चचाया गररएको छ ।

विदयालयको भौवतक पियायियािकया लयावि आव यक सोत वयिसयापन विदालर विकाका लावग अझ पवन मखर आव याक सोत सघीर सरकारबाट सानीर तिमा आउन सितया अनदान न िो । रस अनदानल विदालरका विककको तलब, सीमानतकत समदारका विदाथी र छातराका लावग पदान गररन छातरिवतत, वदिा िाजाको रकमलगारत समटररो । विदालरको भौवतक पिायाधारमा भन सानीर सरकारल आफन सोतबाट किी बजट विवनरोजन गरका वए । पविलको

7

कनदरीकत वरिसामा वजविकाबाट विदालरको पिायाधारका लावग बजट विवनरोजन िन गररयो । रसका लावग वजललासम धाउनपनन, पिचिाला विदालरल मातर बजट पाउनजसता समसरा रि पवन अविल भन सानीर सरकारमा रो वजमिारी आएपवछ आफल चनका वरवकतिर सानीर सरकारमा भएकाल आफना आिशरकता र मागको सबोधन भएको अनभि पधानाधरापक र विवरस पदावधकारीिरको वरो । “आव याक विसाबल अविल नवजक छौ,” मोरङको बढीगगा गाउपावलकाको एक विदालरका पधानाधरापकल बताए । वििषगरी भौवतक पिायाधारका आिशरकतािर पावलकामा माग गदाया परा िन गरको पधानाधरापकिरबाट सवनरो । कवतपर पावलकामा मविनवपचछ सामदावरक विदालरका पधानाधरापकिरको बठक िन र बठकमा आफना आिशरकतािरलाई पावलकासाम राखन गरको पवन पाइरो । पावलका सगसग िडागत बजटबाट पवन विदालरिरलाई किी आव याक सिरोग पगको वरो । रसता अभरासको फलसिरप सानीर सरकार आएसग सामदावरक विदालरको भौवतक पिायाधारमा लगानी किी बढको वरो । विदालरको भौवतक सरचना सधारका कारयारिममा पावलकाल विदालर भिन वनमायाण ता ममयात, फवनयाचर, िानपानी, िौचालर, पिा, विदतीर िावजरी उपकरण, कपरटर र विजञान परोगिाला, पसतकालर, सकल बसको वरिसा आवदका लावग बजट छटराएका वए ।

विका कतरमा कारयारत कमयाचारी, विकक, पधानाधरापक र विकाविद लगारतका सरोकारिालाल भन सानीर सरकारको विकामा लगानी धरजसो पिायाधारमा सीवमत रिको बताए । “अविल पावलकािरल बजट िचया गनया वमलन विदालरको भिन, फवनयाचरजसता कतरमा लगानी गरका छन । विकाको गणसतर सधार िन, सरोकारिालािरसगको सिकारया, समनिरजसता काममा जनपवतवनवधिर अवनचछक दविनछन,” विका नीवत ता अभरास कनदरका एक विजञको रार वरो । तनिको एक नगरपावलकाका विका िािा पमिल भन, “जनपवतवनवधिरको धरान सीसीटीभी करामरा, विदतीर िावजरी लगारतका पविवधमा छ ।” आककलझककल अिसामा विदालरका पिायाधारबािक अनर विषर पवन पावमकतामा वए । जाजरकोटको वििालर गाउपावलकामा लगभग एक करोड विकामा छटराइएको बजटमा भौवतक सरचनामा विदालर ममयात, कपरटर र फवनयाचर वनमायाणमा लगभग २७ लाि विवनरोजन गररएको वरो भन विदालर विका वसकाइ अनदान र बालविकास विकण अनदान भनर लगभग ६५ लाि विवनरोजन गरको वरो । समगरमा भन सानीर सरकारबाट विका कतरमा विवनरोवजत बजटमा विदालरको भौवतक पिायाधार वनमायाणल पावमकता पाउन गरको वरो ।

विकक वनयवति ि अवतरिति सवििया किी सानीर सरकारल विकक वनरवकतमा पवन वििष रवच दिाएका वए । वििषगरी दरबनदी अनसारको विकक नभएका विदालर र दरबनदीवबना सञचालन गररएका विदालरमा विकक वरिसापन गनया सानीर सरकारल विकक वनरवकत गनयापरको जनपवतवनवधल बताए ।18 कवतपर विदालर िनर दरबनदीमा चवलरिका वए । कलालीको जानकी गाउपावलकाको दई माधरवमक, तीन वनन माधरवमक र तीन पावमक विदालर िनर दरबनदीमा चवलरिका वए । पविलदवि न धर विदालर कन रोजनावबना र सानीर नता िा अनर समिको पभाि र वरवकतगत सबनधका आधारमा िलन तर कनदर सरकारल तरसता विदालरमा सारी दरबनदी उपलबध नगराउनाल रसतो समसरा आएको वरो । रसल विकक र विदाथीको अनपातमा बमलको वसवत वसजयाना भएको वरो ।19 रस समसराको समाधान पवन अब सानीर सरकारल गनयापनन भएकाल सानीर सरकारल कवतपर अिसामा विकक वरिसा गरर िा विदालर गाभर समाधान गनन कोवसस गरका वए (िनयािोस, रसपवछको िणड) ।

सानीर सरकारल आफन परासमा विकक वनरवकत पवन गरको पाइरो । कलाली, रकम पवशम, रकम पिया, जाजरकोटलगारत वजललाका पावलकाल नरा विककको वरिसा गरका वए । रकम पवशमको एउटा पावलकाल १७० जना ‘सिरसिक विकक’ को वरिसापन गरको विका िािामा कारयारत एक कमयाचारील बताए । जाजरकोटको छडागाड नगरपावलकाल पवन ‘सिरसिक विकक’ भनर विदालरिरलाई चाविन विषर विकक उपलबध गराउन एक करोड २० लाि बजट विवनरोजन गरको वरो । तरसत रकम पियाका दि पावलकाल ‘अनदान’ का विकक रािी नरनतम तलबको वरिसा गरका वए । किी पावलकाल कारयारत विकक र बालविकास कनदरका 'सिरोगी कारयाकताया' का लावग अवतररकत सिा सविधाको वरिसा पवन गरका वए । विककल

18 रसतो समसरा दिभरका सामदावरक विदालरमा वरो । नपालभर ७३ िजार ९ सर ३८ दरबनदी विकक अभाि भएको एउटा अधररनल दिाएको वरो । सरकारल गठन गरको विकक दरबनदी पनवियातरण कारयादलको पवतिदनअनसार पावमक तिमा विकक बढी वए भन वनन माधरवमक र माधरवमक तिमा अपग रिको वरो । पावमक ति (आधारभत एकदवि पाच) मा तीन िजार तीन सर ८३ विकक दरबनदी बढी दविनछ । https://www.edukhabar.com/news/12560; मा उपलबध, २०७६ माघ १० मा िररएको ।

19 Neupane, P., Pokharel, T., Dhungana, H, Poudyal, T., Ghimire, IP., Gupta, A & Poudel A. 2018. Political Economy Analysis of Education Governance at Local Level in Nepal. Kathmandu: Nepal Administrative Staff College and The Asia Foundation. https://asiafoundation.org/wp-content/uploads/2019/06/2019-Political-Economy-Analysis-Education.pdf; मा उपलबध, २०७६ माघ १ मा िररएको ।

8

पावलकाल धर सामदावरक विदालर गावभसकका वए भन कवतपर गाभन पवरिरामा वए । रसरी विदालर गाभनमधर कलालीको टीकापर नगरपावलकाल आफनो िावषयाक नीवत ता पावमकताम “सामदावरक विदालरमा विकक विदाथी अनपात वमलाउन, विदालर रिाकनका आधारमा सानन, गाभन र दरबनदी वमलानको काम अगावड बढाइनछ,” भनी उललि गरको वरो । रकम पवशमको आठबीसकोट नगरपावलकाल सामदावरक विदालरको सखरा ६३ बाट घटाएर ५४ मा झारको वरो ।

विदालर गाभदा तलनातमकरपमा सिज िन सगम कतरका नगरपावलकामा भनदा पिाडी र तराईका दगयाम कतरमा विदाथीलाई समसरा परको वरो । रसल गदाया विदाथील पठनपाठन न छाडनपरको उदािरणसमत भवटरो । प विदाथीलाई सामदावरक विदालरबाट वनजीमा जान बाधर बनाएको वरो ।21 पसायाको पटिाया सगौली गाउपावलकामा विदालर गाभन रोजना रि पवन किी विदालरका विदाथीलाई टाढा र बीचमा िोला रिकाल मकाया पनयासकन सो पावलका उपाधरकल बताइन । रसत तररलाई धरान वदई किी पावलकाल विदाथीको सिजताका लावग सकल बस वरिसापन गनन रोजना रिको सनाए । रदवप री विवभनन कारणल विदालर गाभन विषर वििावदत बनको वरो । किी त जनपवतवनवधको ससागत विदालरमा लगानी भएको कारणल सामदावरक विदालर आफना सिा याका लावग गाभन गरको आरोप पवन लागको वरो । कवतपर अिसामा विदालर गाभन वनणयार गरका पावलकाविरदध गावभएका विदालरका विवरस, पधानाधरापक, विकक र अवभभािकल तीवर असनतवषट दिाउद अदालतमा मदा दारर पवन गरका वए (िनयािोस, कस सटडी २) ।

नमनया विदयालयको सयापनया धर सानीर सरकारको मखर रोजनामधर ‘नमना विदालर’ बनाउन पवन वरो । विदमान सामदावरक विदालरलाई आफनो सोतबाट सतरोननवत गरी नमना विदालर बनाउन र आफन लगानीमा नरा नमना विदालर सापना गनन रोजना किी पावलकाल ावलसकका वए (िनयािोस, कस सटडी १) । तलनातमकरपमा बढी विदाथी

Education Governance at Local Level in Nepal. Kathmandu: Nepal Administrative Staff College and The Asia Foundation. https://asiafoundation.org/wp-content/uploads/2019/06/2019-Political-Economy-Analysis-Education.pdf; मा उपलबध, २०७६ माघ १ मा िररएको ।

21 मलल, कटण । २०७५ । जनपवतवनवधको सिा यामा सकल समारोजन: सामदावरक घटद, वनजी बढद । विकक मावसक, २०७५ असार ।

कम तलबमा काम गनयापदाया रामो काम पाउनासा विदालर छोडन गरको र पठनपाठनमा असर परकोल अवतररकत तलबको वरिसा गनयापरको रकमका जनपवतवनवधल बताए ।

किी सानीर सरकारल पविलको वरिसामा विदाथी सखराअनसार विकक प¥राउन उदशरल ‘पर चाइलड फनड’ (पीसीएफ) माफया त विकक रािका वए । अविल ती विककिरको तलब सघीर सरकारल नबिोनन भएपवछ उनीिरलाई राविराखन विदालरिरलाई गाहो परको वरो । एक पधानाधरापकल भन, “सघीर सरकारल विककको पाररशरवमक नवदएपवछ पावलकाल बिोरको छ । िामो पिलमा बडो मवसकलल गाउपावलकाल पररषद बाट पास गराएर अवघललो िषया ४० लाि र रो िषया ३० लाि विवनरोजन गरको छ । पावलकालाई विककको तलब बिोनया भन नवदन भवनएको छ । तरसल ‘विदालर सधार कारयारिम’ भनर विवरसमाफया त पीसीएफ विककलाई तलब ििाउन वरिसा छ ।”

किी पावलकाल विदालर विकालाई वन:िलक बनाउन पवन विककको तलब बिोनया परको बताए । रकम पवशमको बावफकोट गाउपावलकाका सामदावरक विदालरल अवभभािकबाट कन पवन िलक वलन नपाउन वरिसा गरर कडाइका सा लाग गरको जनपवतवनवधल बताए । “वनजी सोतका विककलाई आधारभत तलब वदएर वनरवकत गनन र उनीिरको तलब गाउपावलकाल बिोनन वनणयार भएको छ,” गाउपावलका अधरकल जानकारी वदए । रसरी सानीर सरकारल विकक वनरवकतमा वििष रवच दिाए पवन विवभनन पररपतरमाफया त सघीर सरकारल सानीर सरकारलाई विकक वनरवकतमा रोक लगाएको वरो (िनयािोस, िणड ८) ।

विदयालय ियाभनमया सयानीय सिकयािको चयासोविदालरमा विकक र विदाथीको अनपात नवमलको, आिशरक िा दरबनदीका विकक अभाि भएको, विषरगत विककको अभाि रिको कारण दिाउद सानीर सरकारल विदालर गाभनमा वििष चासो वदएका वए । पवछलला किी िषयामा वनजी विदालर पवतको अवभभािकको आकषयाणका कारणल विदाथीिर सामदावरक विदालर छाडद जान र कन रोजनावबना सानीर नता िा अनर समिको पभाि र वरवकतगत सबनधको आधारमा विदालर िलन तर कनदर सरकारल तरसता विदालरमा सारी दरबनदी उपलबध नगराउनाल विकक विदाथीको अनपात वमलको वएन ।20 किी

20 Neupane, P., Pokharel, T., Dhungana, H, Poudyal, T., Ghimire, IP., Gupta, A & Poudel A. 2018. Political Economy Analysis of

9

सानीर सरकारल किी सीवमत विदालरलाई मातर सोत वरिसापन गरको, विदालरलाई बजट छटराउदा दलीर पिायागरिबाट िररएको र किी साना विदालरिर सानीर सरकारको पावमकतामा पनया नसकको गनासो सरोकारिालाबाट सवनरो । िडासतरबाट किी रकम विवनरोवजत भए पवन नगरपावलकाको पावमकतामा पनया नसकको पधानाधरापक र विवरस सदसरको गनासो वरो । तनिको भान नगरपावलकाको एक विदालरका पधानाधरापकका अनसार, “नगरपावलकाल िडालाई पवन बजट नदऊ भनको छ र आफल पवन बजट वदन सरसार गरको छन । नगरपावलकाल ठला र धर विदाथी भएका विदालरलाई मातर रकम विवनरोजन गरको छ ।” उनल विदालरिरलाई वरवकतगत ता राजनीवतक पिचका आधारमा बजट विवनरोजन गररएको आरोप लगाए ।

सखरा र भौवतक सरचना रामो भएका विदालर मधरबाट छानर नमना विदालर बनाउन परास ावलएको वरो । कलालीको टीकापर नगरपावलका, मिोततरीको बवदयाबास नगरपावलका लगारतल ‘एक िडा एक नमना सामदावरक विदालर’ बनाउन रोजना रिको जानकारी वदए । रसतो कारयारिम सघीर सरकारल सर गरको विदालर विका सधार कारयारिमअनतगयात ‘नमना विदालर’ अिधारणाको नककलजसतो वरो । रसतो कारयारिमबाट पावलकामा किी सविधा सपनन सामदावरक विदालर बनन दविरो । तर दीघयाकालीनरपमा रसल सब विदालरको सतर सधाननभनदा किी सीवमत विदालरमा मातर साधनसोत कवनदरत गनन दविरो ।

कस सटडी १ : नििपयावलकयामया आफन नयया नमनया विदयालय सयापनया

रकम पवशमको आठबीसकोट नगरपावलकाल एक नमना विदालर सापना गरी सञचालन गरको वरो । ििीद समवत नमना माधरवमक विदालर पणयारपल नगरपावलकाक लगानीमा सर भएको वरो । सरको िषया कका छदवि नौसम पढाउन ालको रो विदालरल २०७६/७७ मा कका १० पवन सञचालन गरको वरो । विदालरका पधानाधरापकल भन, “सानीर सरकारल अनमवत वदएर सर भएको सभितः रो नपालक पविलो विदालर िो । अविल सब पिायाधार नगरपावलकाल भाडामा वलइवदएको छ । विदालरमा भएका िरक सामगरी नगरपावलकाल न िररद गरको िो । अगरजी माधरममा पढाइ िन सरकारी विदालर चलाइएको छ । मलाई काजमा सरिा गरर विदालर िनया लगाइएको िो ।”

नगरपावलकाबाट विदालर सापनाको रोजना बनपवछ कारयाविवध बनाई विदालर सञचालन गररएको वरो । विदालर वरिसापन पवन अनर सामदावरक विदालरभनदा वभनन वरो । रिा छ सदसरीर विवरस बनको र कारया अिवध चार िषया तोवकएको वरो । रसमा नगर विका सवमवतबाट मनोनीत एकजना अधरक रिन वरिसा वरो । पधानाधरापकमातर नभएर पबनध वनदनिक पवन राविएको वरो । अनर सावपत विदालरल सानीर सरकारमातित आउन आनाकानी गरकाल आफ विदालर सापना गनन वनणयार गरको बताइरो । “अनर विदालरका विवरसल नगरपावलकाल भनको अवल अटरी गरका वए । रसको सरआत गरर अनर विदालरको तलनामा नवतजा पवन रामो दिाएपवछ अरलाई पवन पावलकापवत आजञाकारी बनन तरार बनारो,” विवरस अधरकल दाबी गर ।

रो विदालरको आिशरकताबार भन पशन उठको वरो । “विदालर सापना नगनया वरो भरो,” विदालर सापना भएक िडाका अधरकल भन, “करो विदालर सापनाभनदा लगानी र नवतजाको िो । नरा नमना विदालरको साटो पविल न सञचालन भएकोलाई नमना बनाउन सोचनपछया भनन मरो जोड िो । एकावतर भएका विदालर गाभन अवन अकायावतर नरा विदालर सापना गनन, रो वििावदत विषर बनछ भनर मल विरोध गरको वए । करो सवनएन । काम ावलरो । मर िडामा रसो िन लागदा िसीको करा पवन वरो । तरसल अविल विदालरक सारी पिायाधार वनमायाणको लावग जगगा िोवजरिको छ । मरो वचनता अझ विदालरको भविटरपवत छ । िाम पदीर वजमिारी दीघयाकालीन छन । अकयो कारयाकालमा अकयो नतति आउदा क िन भनन ठलो चनौती रस विदालरमाव छ ।”

10

पयाविविक विकयामया जोडसानीर जनपवतवनवधल पाविवधक विकालाई पावमकतामा राखनपननमा जोड वदएका वए । वििषत: विकालाई रोजगारीसग जोडन परासमा पाविवधक विका मितिपणया रिको उनीिरल बताए । कवतपर पावलकाल रिी मानरताअनरप विवभनन रोजना अगावड बढाएका वए । कलालीको टीकापर नगरपावलकाल आव याक िषया २०७६/७७ को नीवत ता कारयारिममा “सामदावरक विदालरिरमा कका नौदवि न पाविवधक ता वरािसावरक विका सञचालनमा जोड वदन र रसका लावग रस िषयादवि कतीमा एउटा माधरवमक विदालरमा कका नौदवि १२ को पाविवधक धार िा तीन िषन वडपलोमा ता दईओटा विदालरमा १८ मविन कोसया सञचालन गनन पवरिरा अगावड बढाउन” उललि गरको वरो । मिोततरीको बवदयाबास नगरपावलकाल बनाउन लागको विका रोजनामा पवन पाविवधक विकालाई जोड वदइन तरिाका पवतवनवधल जानकारी वदए । रकम पियाको वससन गाउपावलकाको एक विदालरल पवन भौवतक सरचनाको अभाि िदािद माछा पालन विका सर गरको वरो । समगरमा सानीर तिमा पाविवधक विका पबधयानपवत जनपवतवनवधिरको रवच रिको दविरो ।

सयामदयावयक विदयालयमया वनजी विदयालयको पभयाि धरजसो सानीर सरकारल सामदावरक विदालरबाट विदाथी वनजी विदालरमा जान रोकन पराससिरप वनजी विदालरको नककल गदद अगरजी माधरममा पढाउनका सा विदालर पोसाक, टाई लगारतमा जोड वदएका वए । धर सामदावरक विदालरमा रसतो वरिसा ता परास सानीर सरकार आउनपिया न सर भए पवन जनपवतवनवध आएपशात रसल तीवरता पाएको दविरो । विदाथी सखरा धर भएका र साधनसोत सपनन विदालरल अगरजी र नपाली दि माधरममा पढाउन गरका वए । विदालरका पधानाधरापकल विदाथी वटकाउन बाधरताल वनजी विदालरल झ अगरजी माधरममा पढाउनपरको जानकारी वदए । “अवभभािकिर वनजी विदालरमा अगरजीमा पढाइनछ, तरसल रामो पढाइ िनछ भनन सोचछन । रसल गदाया सामदावरक विदालर पवन अगरजी माधरममा जान बाधर भएका छन । नगए सामदावरक विदालर िाली िन भए,” बढीगगा गाउपावलकाका एक पधानाधरापकल बताए । अवभभािकमा जसत बझाइ कवतपर जनपवतवनवधमा रिकाल उनीिरल वनजी विदालरमा दविन वरिसाको नककल गरर सामदावरक विदालरको िवकक सधार गनया िोजका वए ।

तनिको िकलागणडकी नगरपावलकाको एउटा विदालर भन विदाथी सखरा र आव याक सोत िदा पवन पणयारपमा अगरजी माधरममा गएको वएन । आविकरपमा एकदई विषरमातर अगरजीमा पढाउन गररएको वरो । “अगरजी माधरममा पढाएरमातर गणसतर सवरिनछ भननमा म विशास गवदयान । एकदई विषर मातर अगरजीमा पढाउन गरका छौ । ती विषरमा विककिर पवन अगरजीमा पढाउन सकम वए र अगरजीमा पढाउन सिमत भए,” तरस विदालरका पधानाधरापकल बताए । अगरजीमा पढाउन दक जनिवकत नभए पवन सानीर सरकारिरल जबरजसती अगरजी माधरम लाग गनया जोड वदएका उदािरण धर न भवटए । रसतो अिसाल विदाथीको वसकाइ न त अगरजीमा न त नपालीमा रामो भएको वरो । रसरी पावलकाल सामदावरक विदालरमा वनजी विदालरको वसको गनयाल िवकक गणसतर िवदधभनदा पवन आिरणको नककलमातर िन दविरो ।

सयानीय पयाठयकरम सानीर पाठररिम वनमायाण र लाग गनया पवन जनपवतवनवधिर इचछक दविएका वए । रकमको वससन गाउपावलकालगारत किी पावलकाल सानीर पाठररिम बनाएर लाग गररसकका वए भन अर किी पावलका पाठररिम बनाउन रोजनामा वए । वससन गाउपावलकाल २०७६ दवि कका छमा नवतक विका सर गरको र अकयो िषयाबाट कका सातमा सर गनन रोजना बनाएको वरो ।

सानीर पाठररिममा पवन सानीर मातभाषामा पढाइ मितिपणया रिको जनपवतवनवधको ठराइ वरो । वििषगरी जनजावत, मधिीलगारत अनर सीमानतकत समदारको बािलर रिका पावलकामा सानीर मातभाषाको पाठररिम आिशरक रिको तरिाका जनपवतवनवधल बताए । “तराईका धर वजललामा मातभाषा नपाली नभएका करौ विदाथी विजञान, गवणतलगारत पाविवधक विषरमा रामो नवतजा पाति गदाया पवन अवनिारया नपाली विषरमा कमजोर नवतजा लराउछन । रिी कारणल कका ति उततीणया िन नसकन, पढाइपवत वितटणा पदा िन गरको र समगर िवकक सतरमा पवछ पनन गरको ता रसको दरगामी असर वरवकत र समाजमा पनन गरको छ,” नपाल मधि फाउणडिनका एक अनसनधाताल बताए । कवपलिसतको रिोधरा गाउपावलका अधरकका अनसार पवन भाषागत समसराल मधिी समदारका धर विदाथीको पठनपाठन र िावषयाक नवतजामा असर परको वरो । “नपाली भाषामा पढाइ िनछ । िामोवतरका बचचालाई पढन गाहो िनछ । नपालीमा बिा भनको वपताजी िो भन िामोमा फप । रसत समसराल गदाया बालबावलकाका लावग पढाइ कषटकर छ । मातभाषामा पढाउन सक रामो िन वरो,” उनल भन । एउटा

11

विदालरका पधानाधरापकल मातभाषाको पाठररिम लाग गनन काम चनौतीपणया रिको धारणा वरकत गर । उनल विदालरमा विवभनन समदारका विदाथी पढन भएकाल सब भाषामा पठनपाठनको वरिसा गनया साधनसोत अपग िन तकया गर । “राजनीवतक बविटकरणमा परका समदारलाई नपाली भाषामा पढाउदा कवठनाइ िन कारणल उनीिरलाई मातभाषाको विका आिशरक िनछ । तर अकयोतफया िामोजसतो विदालरमा कन मातभाषामा पढाउन ? रिा ार, मधिी, मवसलम समदारका विदाथी भएकाल सब भाषामा पाठर सामगरी बनाउन र लाग गनया गाहो छ,” बढीगगा गाउपावलकाका एक पधानाधरापकल भन ।

समगरमा सघीर विका ऐन नभएकोल सानीर सरकारिरल अलमलको वसवतमा काम गरररिका वए । विकामा कानन बनाउन, पावमकता वनधायारण गननदवि वलएर बजट ता रोजना कारायानिरन, साधनसोतको वरिसा गननजसता कामल गवत वलन सकको वएन । एकदई पावलकाल िवकक सधारका लावग पवन रोजना बनाएको पाइरो । तर धर पावलकाल दीघयाकालीन नीवत र पावमकता पविचान गरर ठोस कारयारिम बनाएका वएनन । रदवप सानीर सरकारका जनपवतवनवधिरल विका कतर सधारको वजमिारी आफनो काधमा आएको मिसस गरका वए ।

12

५

विकयासमबनिी कयानन वनमयायण

नगरपावलकामा विका ऐन र वनरमािली जारी गररएका वएनन र सघीर विका ऐन आएपवछ मातर जारी गनन जनपवतवनवधल भन । भान नगरपावलकामा विकाको कानन नबन पवन नगर विका सवमवतल गनन वनणयारका आधारमा विकासबनधी कारयारिम लाग गररएको नगर पमिल जानकारी वदए । कानन बनाएका सानीर सरकारल पवन भविटरमा सघीर र पादविक विका ऐनसग बावझएको अिसामा सिोधन गनन गरी कानन वनमायाण गरर कारायानिरन गरको बताए । “सघीर कानन नबनकाल सानीर सरकारल विकासबनधी कानन बनाएका छनन । िामील सघीर काननसग नबावझन गरी बनाउन परतन गरका छौ तर बावझएको िकमा सित: िारज िन भनको िदा कानन कारायानिरन भइरिको छ,” रकम पवशमको बावफकोट गाउपावलका अधरकल भन ।

विकासबनधी कानन बनाएका कवतपर पावलकाल पवन आफल बनाएको कानन कारायानिरन गनया विवचकचाएका वए । जाजरकोटको छडागाड नगरपावलका, तनिको िकलागणडकी नगरपावलकाल विका ऐन बनाएको भए पवन पणयारपमा कारायानिरनमा नगएको तरिाका पमि पिासकीर अवधकतल बताए । “नगरपावलकाको विका ऐनविरदध कसल अदालतमा उजरी नगरोस भनन ितल सबलाई वचतत बझाएर काम गनयापरको छ । कसल उजरी गरमा अदालतल परानो विका ऐनलाई मानद नरा ऐन कारायानिरन नगनया भनन अनतररम आदि वदनछ,” िकलागणडकी नगरपावलकाका पमि पिासकीर अवधकतल भन । सानीर सरकारल बनाएका काननिरविरदध अदालतमा मदा परका पवन वए (िनयािोस, कस सटडी २) । रकम पवशमको आठबीसकोट नगरपावलकाल विकासबनधी कानन र मापडणद बनाएर विदालर गाभन ता कका ति घटाउनजसता काम गरको वरो । तर पावलकाको कदमविरदध गावभएका तीन विदालरल मदा दारर गरका वए । रसता अदालती मदा ता झमला झलनपनन डरल पवन पावलकालाई आफना कानन बनाउन र कारायानिरन गनया वनरतसावित गरको वरो ।

पावलकाका विदालर विकासबनधी नीवत ता पावमकता, विवभनन कारयारिम र रोजना कारायानिरनका लावग सानीर सरकारल आिशरक ऐनकानन, नीवतवनरम ता कारयाविवध बनाएका वए । अधररन गररएका १६ सानीर एकाइमधर सातओटाल आफनो विका ऐन र वनरमािली जारी गरका वए भन बाकी नौओटाल बनाएका वएनन । सामानरतरा ऐन बनाएरमातर पतरारोवजत कानन बनाउनपनन काननी वसदधानत छ । तर तीन ओटा पावलकाल ऐन र वनरमािली नबनाइकन कारयाविवधमातर बनाएका वए । एउटा पावलकाल त ऐन नबनाई वनरमािली बनाएको वरो ।

सानीर सरकारका पवतवनवधलाई कानन वनमायाणसबनधी परायाति जानकारी नभएर पवन रसतो असिाभाविक अभरास भएको बताइरो । पदि ३ को एउटा पावलकाका पमि पिासकीर अवधकतल जनपवतवनवध र कमयाचारीलाई कानन र काननी पवरिराबार जानकारी नभएको बताए । उनल भन, “जो काननी पकबार जानकार वए उनीिरल पविला विका ऐन जारी गर अवनमातर वनरमािली र कारयाविवध बनाए ।” सा उनल सघीर सरकारल नमना कानन पठाउदा न तरवट गरकाल पवन रसतो समसरा रिको दाबी गर । “सघीर सरकारल सानीर सरकारलाई उपलबध गराएको विकाको नमना कानन ‘विकथा वनयमथािली, २०७४ (नमना)’ का नाममा पठारो तर ‘विका ऐन’ भन पठाएन । फलसिरप किी सानीर सरकारल विका ऐन जारी नगरी वनरमािली जारी गर भन किील आफनो पिासकीर कारयाविवध ऐनबमोवजम विकाको कारयाविवध बनाए र जारी गर,” उनल प । पदि ३ क अकयो एक पावलकाका पमि पिासकीर अवधकतल सानीर सरकारल जारी गरका पिासकीर कारयाविवध ऐनबमोवजम कारयाविवध बनाएर आफनो कतरावधकारवभतरको अवत आिशरक विषरको वनरमन गनया सकन वरिसा भएकाल विकामा पवन तरस गररएको बताए ।

सघीर विका ऐन नबनदा सानीर सरकारल बनाउन विकासबनधी ऐन र वनरमबार जनपवतवनवधमा अनरोल दविरो । कलालीको टीकापर नगरपावलका र जानकी गाउपावलका ता तनिको भान

13

कस सटडी २ : सयानीय सिकयािल विकयामया वलएकया वनणययविरदध सिवोचच अदयालतमया पिकया मदयाहर

सानीर सरकारल विदालर विकासबनधी वलएका वनणयारविरदध सियोचच अदालतमा परका मदाबार वििरण डीआरसीएनलाई पाति भएको वरो । रसअनतगयात सविधान जारी भएपशात सानीर सरकारल बनाएका विकाको काननसबनधी १८ मदामा आधाररत भएर डीआरसीएनल अधररन गरको वरो । कल १८ मधर सानीर सरकारल जारी गरका विका वनरमािली सविधान र विकथा ऐन, २०२८ सग बावझरो भनर छओटा मदा, सानीर सरकारल गरका विकक सरिासग सबवनधत छओटा मदा, विदालर वरिसापन सवमवतसग सबवनधत तीनओटा र सानीर सरकारल बनाएको विका ऐन, विका कारयाविवध र विदालर सञचालन अनमवतसग सबवनधत एकएक मदा वए । पारः मदा सानीर सरकारल विकासबनधी गरका वनणयार िा बनाएका काननिर सविधान र विकथा ऐन, २०२८ सग बावझए र पदिल विकाको कानन नबनाई सानीर सरकारल वनणयार वलरो िा कानन बनारो भनन न वए । री मदामा सियोचचबाट वनणयार भन िन बाकी वरो । डीआरसीएनल रसअवघ गरका अधररन पवतिदनल पवन रसत वकवसमका मदा अनर अदालतिरमा पवन परको दिाएको वरो ।

ग¥रो । पावलका पमिल न विवरस अधरक चरन गनन वरिसा पवन ग¥रो । [भोजपरको] ितिागढी गाउपावलकामा अधरकल विकक आफ वनरवकत गनन वरिसा गरररो । धरान उपमिानगरपावलकामा विकासबनधी कानन बनाउदा धरान बाविरका विकक वनरवकत गनया नपाउन वरिसा पवन गरररो ।” तनिका एक कानन वरिसारील पवन सानीर सरकारल आफनो सिजताबमोवजम वनरमािली बनाएको र विकक सरिा, असारी वनरवकत आवद वरिराकलाप राजनीवतक पिायागरिको आधारमा भइरिको दाबी गर ।

सानीर सरकारल सघीर मावमला ता सामानर पिासन मनतरालरल उपलबध गराएको ‘नमना कानन’ लाई आधार मानर विकासबनधी कानन बनाएका वए । किी पावलकाल अनर वजललाका पावलकाल बनाएका काननलाई पवन आधार मानका वए । ससयातथी िदाया नमना काननका पािधानमा भएका किी गलती िा तरवटसमत किी सानीर सरकारल जसताको तरसत सारको दविरो । रदवप नमना काननका कवतपर पािधान भन पावलकािरल पररितयान गरका वए । जसतो नमना वनरमािलीमा विवरसका अधरक िा सदसरमा गाउसभा िा नगरसभाका सदसरिर िन निन भवनएको छ भन अधररन गररएका पावलकाका वनरमािली र कारयाविवधमा रो वरिसा न समािि गररएको छन । तरसत विदालरको नामको जगगा सटापटा गनन सबनधमा नमना काननमा ‘विदालरको नाममा रिको जगगा सटापटा गनया पाइन छन’ भवनएको छ । तर मिोततरीको वपपरा गाउपावलकाको विका कारयाविवधमा ‘…कारयापावलकाको वनणयारानसार सटापटा गनया सवकनछ’ भवनएको छ ।22 तरसत ससागत विदालरको विवरस अधरकसबनधी वरिसा नमना वनरममा राविएको छन । तर रकम पवशमको बावफकोट गाउपावलकामा ‘ससागत विदालरको

22 डीआरसीएनलाई पाति भएको वपपरा गाउपावलकाको विका कारयाविवध २०७४-२०७५ मा रो पािधान असपषट वरो ।

कानन नबनाएका सानीर सरकारल परान सरचनामा फरबदल न नगरी काम गरररिको पाइरो । तर कवतपर अिसामा विकक सरिा र विदालर गाभनजसता वनणयार भन वलएको पाइरो । रसतो गदाया वििाद उतपनन निोस र पावलकाविरदध मदा नपरोस भनन उदशरल सरोकारिालाको सिमवतमा वनणयार वलन गरको जनपवतवनवधल दाबी गर । कलालीको जानकी गाउपावलकाल आिशरक कानन नबनाइकन दई विदालर गाभको वरो । “गाउसभाबाट ऐन बनाएर गनयापनन िो तर तरिाको िसतवसवत बझदा काम गनदपनन भरो । अवभभािक भला गराइ वनणयार गरर गावभरो,” गाउपावलका अधरकल भन । तनिको भान नगरपावलकाल कानन नभए पवन विकक सरिा गरको वरो । तरसका लावग सबवनधत विदालरसग दोिोरो सिमवत वलएर वसफाररस गरको नगरपावलका पमिल बताए । तरसका सा पावलकाल विकामा गनन अनर काम पवन सरोकारिाला सवमवलत नगर विका सवमवतको वनणयारअनरप गररन जानकारी उनल वदए ।

कानन वनमायाण गदाया अवभभािक, विकक, बवदधजीिी, विवरस सदसर, पधानाधरापक र अनर सरोकारिालालाई सिभागी गराएर, सब पकसग छलफल गरर ऐन ता वनरमािली जारी गरको दाबी जनपवतवनवधल गर । तर विकक, पधानाधरापक, विवरस सदसर लगारतका सरोकारिालाल भन पावलकाल आफिरसग परायाति छलफल नगरको र ितारमा कानन पास गरको आरोप लगाए । “ऐन बनाउदा परायाति छलफल भएन । दिािटीका लावग एक वदन छलफलमा बोलाए र सोिी वदन मसरौदा वदएर आफनो सझाि राखनस भन । एक वदनमा वसगो ऐन पढर कसरी सझाि वदन ?” तनिको विकक सघका एक पवतवनवधल पशन गर । मोरङका एक पधानाधरापक (जो पदि १ विका नीवत तजयामा गनन सवमवतका सदसर पवन वए) ल सघीर विका ऐन बवननसकको अिसामा पावलकाल ‘आतममिी’ कानन बनाउन गरको आरोप लगाए । उनल भन, “[मोरङको] बलिारी नगरपावलकाल विका कानन बनारो र सब विवरस िारज

14

वरिसापन सवमवतको अधरकमा ससापक िा लगानीकताया मधरबाट विदालरको वसफाररसमा विका अवधकतल मनोनीत गरको वरवकत’ िन वरिसा गररएको छ । तरसत मिोततरीको बवदयाबास नगरपावलकामा ‘विदालर सञचालकिर मधरबाट विदालरको वसफाररसमा नगर

तयावलकया १ : सघीय मनतयालयल जयािी ििको नमनया कयानन ि तयसअनसयाि सयानीय सिकयािल जयािी ििकया कयाननको तलनयातमक अधययन

पयािियान नमनया कयानन

वपपिया ियाउपयावलकया, महोततिीको विकया कयाययविवि

बवदयबयास नििपयावलकया, महोततिीको विकया कयाययविवि

बयाविकोट ियाउपयावलकया, रकम पवचिमको विकया वनयमयािली

जहदया ियाउपयावलकया, मोिङको विकया वनयमयािली (पसतयावित मसयौदया)

विदालर िोलन अनमवत सबनधमा

विदालर िोलन िवकक सतर सर िन कतीमा चार मविनाअवघ गाउ र नगर कारयापावलकामा वनिदन वदनपनन ।

विदालर िोलन िवकक सतर सर िन कतीमा चार मविनाअवघ गाउ कारयापावलकामा वनिदन वदनपनन ।

विदालर िोलन कन दई सामदावरक विदालरको सिमवतसवित िवकक सतर सर िन कतीमा चार मविनाअवघ विका िािामा वनिदन वदनपनन ।

विदालर िोलन िवकक सतर सर िन कतीमा तीन मविनाअवघ विका िािामा वनिदन वदनपनन ।

विदालर िोलन िवकक सतर सर िन कतीमा तीन मविनाअवघ विका िािामा वनिदन वदनपनन ।

विदालरल पालना गनयापनन सतया ता बनदजअनतगयात

सामदावरक विदालरमा गाउ / नगर कारयापावलकाल तोकको सखराको अधीनमा रिी विकक सिा आरोगको वसफाररसअनसार विकक वनरवकत गनयापनन ।

नमना कानन अनसारको वरिसा ।

वरिसा उललि नभएको । नमना काननअनसारको वरिसा ।

नमना कानन अनसारको वरिसा ।

विदालर गाभन सवकन वरिसाअनतगयात

अवधकाि ककामा १० पवतितभनदा कम विदाथी सखरा भएको र दई िा सोभनदा बढी विदालर बीचको पदल दरी ३० वमनटभनदा कम रिको ।

नमना कानन अनसारको वरिसा ।

अवधकाि ककामा १५ भनदा कम विदाथी सखरा भएको र दई िा सोभनदा बढी विदालर बीचको दरी ३० वमनटभनदा कम रिको ।

नमना कानन अनसारको वरिसा ।

अवधकाि ककामा तोवकएको सखराभनदा अवत नरन विदाथी सखरा भएको र दई िा सोभनदा बढी विदालर बीचको पदल दरी १ वकलो वमटरभनदा कम रिको ।

सामदावरक विदालर वरिसापन सवमवतको अधरक

विदालरका अवभभािकल आफ मधरबाट चनका ।

नमना कानन अनसारको वरिसा ।

विदालरका अवभभािकिरल आफ मधरबाट छानी पठाएका कतीमा एक मविला र एक दवलतसवित चारजना र सानीर समाजसिी विका पमी िा विदालरका चनदादातािर मधरबाट िडा सवमवतल मनोनीत गरका २ जना सदसरिरल आफ मधरबाट छानका वरवकत

नमना काननअनसारको वरिसा ।

अवभभािकिरल आफ मधरबाट छानी पठाएका कतीमा दई मविलासवित चार जना, गाउपावलकाको सबवनधत िडाका िडा अधरक िा िडा सवमवतका सदसरिर मधरबाट िडा सवमवतल मनोनीत गरको एक जना, विदालरका ससापक, बवदधजीिी, विकापमी, विदालरलाई वनरनतर दस िषयादवि सिरोग गनन िा विदालर वरिसापन सवमवतल मनोनीत गरको कतीमा एक मविलासवित दई जना सदसर मधरबाट छनोट भएको वरवकत ।

पमिल मनोनीत गरको वरवकत’ रिन वरिसा गररएको छ । री पररिवतयात वरिसाको उदशर िदाया मलभतरपमा पावलकावभतरका विदालरिरमा जनपवतवनवध र विका अवधकतल आफनो भवमका विसतार गनया िोजको दविरो (िनयािोस, तावलका १) ।

15

पयािियान नमनया कयानन

वपपिया ियाउपयावलकया, महोततिीको विकया कयाययविवि

बवदयबयास नििपयावलकया, महोततिीको विकया कयाययविवि

बयाविकोट ियाउपयावलकया, रकम पवचिमको विकया वनयमयािली

जहदया ियाउपयावलकया, मोिङको विकया वनयमयािली (पसतयावित मसयौदया)

ससागत विदालरको छातरिवततसबनधी वरिसा

ससागत विदालरल विपनन एि सीमानतकत विदाथीलाई छातरिवतत उपलबध गराउन पननछ र रसरी वसफाररस गदाया कतीमा ५)* पवतित बावलका अवनिारयारपमा समािि गनयापननछ ।

ससागत विदालरल विपनन एि सीमानतकत विदाथीलाई छातरिवतत उपलबध गराउन पननछ र रसरी वसफाररस गदाया कतीमा ) पवतित बावलका अवनिारयारपमा समािि गनयापननछ ।**

ससागत विदालरल १० पवतित जिनदार, विपनन, दवलत एि सीमानतकत विदाथीलाई छातरिवतत उपलबध गराउन पननछ र रसरी वसफाररस गदाया कतीमा ५० पवतित बावलका अवनिारयारपमा समािि गनयापननछ ।

ससागत विदालरल विपनन एि सीमानतकत विदाथीलाई छातरिवतत उपलबध गराउन पननछ र रसरी वसफाररस गदाया कतीमा ५ पवतित बावलका अवनिारयारपमा समािि गनयापननछ ।

ससागत विदालरल १० पवतित सीमानतकत गररब ता जिनदार विदाथीलाई छातरिवतत उपलबध गराउन पननछ र रसरी छातरिवतत पदान गदाया कतीमा ५० पवतित छातरा अवनिारयारपमा समािि गनयापननछ ।

ससागत विदालरको विदालर वरिसापन सवमवतको अधरक

वरिसा समािि नगररएको ।

वरिसा समािि नगररएको ।

विदालरका सञचालकिर मधरबाट विदालरको वसफाररसमा नगर पमिल मनोनीत गरको वरवकत ।

ससागत विदालरको विदालर वरिसापन सवमवतको अधरकमा ससापक िा लगानीकताया मधरबाट विदालरको वसफाररसमा विका अवधकतल मनोनीत गरको वरवकत ।

विदालरका ससापकिर मधरबाट विदालर सञचालक सवमवतको वसफाररसमा विका अवधकतल तोकको वरवकत ।

विदालर वरिसापन सवमवतको अधरक िा सदसर िन निन

गाउसभा िा नगरसभाका सदसरिर ।

उकत वरिसा नभएको ।

उकत वरिसा नभएको ।उकत वरिसा नभएको ।

उकत वरिसा नभएको ।

विदालरको नामको जगगा सटापटा गनन सबनधमा

विदालरको नाममा रिको जगगा सटापटा गनया पाइन छन ।

…कारयापावलकाको वनणायारानसर सटापटा गनया सवकनछ ।

नमना कानन अनसारको वरिसा ।

नमना कानन अनसारको वरिसा ।

नमना कानन अनसारको वरिसा ।

* नमनथा कथाननमथा ‘५) परवतित’ लवखएको वयो । ** नमनथा कथाननम भएको यसतो परथाविवधक तवटलथाई कन पथावलकथाल ५० परवतित ठथानकथा छन, कनल ५ परवतित र कनल हबह सथारको दवखनछ ।

16

सिरोग गरका वए । तर समगर पावलकाको विका नीवत, कारयारिम तजयामा, विदालर, विकक र विदाथीसबनधी अवभलि सकलन एि वरिसापन, विदालर अनगमन, विककको मलराकनजसता काम िािाल गनया सकको वएन ।

विका िािामा कारयारत कमयाचारीका अनसार विदालर, विकक र विदाथीसबनधी तरराक पवन िािालाई पणयारपमा पाति वएन । आिशरक कमयाचारी निदा र भएका कमयाचारी पवन बारबार सरिा िदा तरसतो अवभलि वरिवसतरपमा पावलकालाई पाति वएन । जाजरकोटको छडागाड नगरपावलकाको विका िािा पमिल सचना र तरराक वरिवसत नभएकोमा गनासो गदद भन, “विजोका वदनमा सोत वरवकतल कारायालर चलाइरिनभएको वरो, उिािरलाई सब तरराक मिमा कणठ वरो । तरिी भएर अविल कन सचना अदािवधक छन ।” रकम पिया नरा वजलला भएकाल वससन र भम दि गाउपावलका पवतवनवधल विकासबनधी अवभलिका लावग परानो वजललाको कनदर िलगा जानपरररिको बताए । रसरी वजविकाको काम सानीर तिको विका िािामा िसतानतरण गदाया तरराकको िसतानतरण र वरिसापनबार धरान वदइएको दविएन ।

विका िािाल विदालर अनगमन पवन गनया सकको वएन । विका िािामा कमयाचारीको अभािमा जनपवतवनवधल गनन अनगमन िास पभािकारी नरिको जनपवतवनवधल न सिीकार । “म अनगमनमा गएर क गनन ? विका िािामा कमयाचारी न एक जनामातर छ । अनगमन गर पवन सझाि कारायानिरन गनया कमयाचारी छनन,” मोरङको बढीगगा गाउपावलकाका अधरकल बताए । नपाल विकक सघ, कवपलिसतका एक पवतवनवधल पवन अनगमनका नाममा जनपवतवनवधल गएर रसो मौविक सझाि वदन र कन वरिवसत अवभलि निन गरको दाबी गर । कवपलिसतको एक पावलकाका विका िािाका उपसवचिको तकया अनसार सानीर तिमा एक जनामातर िािा अवधकतको दरबनदी रािपवछ िधावनक रपमा न विदालर अनगमनको अनतर भरो । अनर पावलकाका विका िािाका कमयाचारील पवन पिासवनक

६

विकया ियाखया ि कमयचयािी वयिसयापन

सानीर सरकारको विकासबनधी नीवत, वनरम र कारयारिम कारायानिरन गनन वनकारका रपमा विका िािाल काम गरररिको वरो ।23 िािालाई पविलको वजविकाको भवमका िसतानतरण भएको वरो (िनयािोस, िणड १) । िािामा कमयाचारी वरिसापन गनन उदशरल सघीर विका सिामा कारयारत कमयाचारीलाई समारोजन गररएको वरो । अधररन गररएका पावलकाका विका िािामा समारोजनपशात बढीमा तीनजना कमयाचारी वए । पाच नगरपावलकामा उपसवचि तिका कमयाचारी विका िािा पमिका रपमा समारोजन गररएका वए भन तीन पावलकामा अवधकत तिका (पिया विदालर वनरीकक) कमयाचारी विका पमिमा समारोजन भएका वए । बाकी आठ पावलकामा कन पवन अवधकत तिका कमयाचारी समारोजन भएका वएनन । रसता पावलका विका िािा पमि वििीन वए । विका िािा पमि वििीन पावलकामधर पार: गाउपावलका वए । तरसता पावलकामा पिया सोत वरवकत, विकक अिा पिासनका कमयाचारीलाई विका िािाको वजमिारी वदइएको वरो । नगरपावलकामा उपसवचि एक, िािा अवधकत एक र एक पाविवधक सिारक ता गाउपावलकाका एक िािा अवधकत र एक पाविवधक सिारकको दरबनदी रि पवन धर पावलकामा दरबनदीअनसार कमयाचारी अपग रिको पाइरो ।

विका िािाका पमिको विसतत कामकतयावरको वििरण पावलकाका विका वनरमािली िा कारयाविवधमा समािि गररएको छ । ती वििरणमा वििषगरी वरिसापकीर र वनरीकणको भवमका समािि छ । तर धर पावलकामा अवधकत र अनर कमयाचारीको अभािल गदाया विका िािाबाट िनपनन काम भएका वएनन । “विककलाई तलब वितरण गननबािक अनर काम गनया सवकएको छन,” वससन गाउपावलकाको विका िािामा कारयारत एक कमयाचारील जनाए । सघीर सरकारको सितया अनदानबाट आउन विककको तलब विका िािाबाट न वितरण िन गरको वरो । रसबािक किी पावलकामा विका िािाका कमयाचारील विकाका रोजना छनोट र बजट विवनरोजनमा

23 किी सानीर सरकारल विका, रिा ता िलकद िािा नाम वदएका वए । रस पवतिदनमा विका िािा भवनएको छ ।

17

कामको चापल आफिरल विकण अनगमन गनया समर नपाएको जानकारी वदए ।

अकयोतफया विकाका विवभनन अवधकार सानीर तिमा िसतानतरण भएपवछ धर पावलकामा विककको िवतत विकास रोवकएको गनासो विककिरको वरो । वििषगरी पावलकािरल विककको तावलमका लावग कारयारिम र बजट छटराएका वएनन ।24 “पविलाको वरिसामा विककिरको लावग तावलम िनररो । अविल किी तावलम भएको छन,” मिोततरीको वपपरा गाउपावलकामा कारयारत एक विककको गनासो वरो । तरसत धर पावलकामा २०७४ र २०७५ मा विककको कारयासपादन मलराकन समत भएन । कवतपर विदालरमा विवरस गठन नभएको र सानीर तििरमा विका िािा िनन अवधकत नभएको कारणल विककिरको कारयासपादन मलराकन िन सकको वएन ।25

24 Neupane, P., Pokharel, T., Dhungana, H, Poudyal, T., Ghimire, IP., Gupta, A & Poudel A. 2018. Political Economy Analysis of Education Governance at Local Level in Nepal. Kathmandu: Nepal Administrative Staff College and The Asia Foundation. https://asiafoundation.org/wp-content/uploads/2019/06/2019-Political-Economy-Analysis-Education.pdf; मा उपलबध, २०७६ माघ १ मा िररएको ।

25 विककको कारयासपादन मलराकनका लावग किी नरा वरिसा गररएको वरो । http://www.tsc.gov.np/doc/1577972944.PDF; मा उपलबध, २०७६ माघ ८ मा िररएको ।

सानीर सरकारको विका िािामा समारोजन भएका विका सिाका उपसवचि र अवधकत तिका कमयाचारी समारोजनपवत सनतषट वएनन । वििषगरी विका सिाका उपसवचििरल सानीर सरकारमा आफभनदा तलला तिका पिासन सिाबाट समारोजन भएका पमि पिासकीर अवधकतमातित काम गनया परकोमा असनतवषट वरकत गर । “समारोजन विभदपणया भरो । आफभनदा जवनरर वरवकत [पमि पिासकीर अवधकत] लाई कारयासपादन मलराकन गनन अवधकार वदइएको छ,” सानीर सरकारको विका िािामा समारोजन भएका एक उपसवचिल भन । उनल आफ अपमावनत भएर काम गनया परको र रसतो अिसामा जावगर िान वक छोवडवदन भनन अनरोलमा रिको बताएका वए । अनर पावलकामा पवन समारोजन भएका विकाका उपसवचि र अवधकतल सरकारल विका सिालाई “अपमान गरको” र “धिसत पारको” जसता अवभवरवकत वदएका वए । सा कवतपर उपसवचि र अवधकत तिका कमयाचारील आफ अझ सघीर सरकारको वनकारमा न पदसापन िन इचछक र परासरत रिको जानकारी वदएका वए ।

18

विदालर विकामा सानीर सरकारको अकयो मखर चासो विवरस गठन र सवमवतसबनधी वरिसा पररितयानमा रिको पाइरो ।26 सथानीय सरकथार सञथालन ऐन, २०७४ ल सानीर सरकारलाई विवरस गठन ता वरिसापनसबनधी अवधकार वदएको छ । तरसको आधारमा पावलकािरल आफना वनरमािली िा कारयाविवधअनसार नरा विवरसिर गठन गनया ालका वए ।27 कवतपर पावलकाल कारयाकाल बाकी रिका विवरससमत भग गरर आफन काननअनरप नरा विवरस सापना गरका वए । भग गररएका तरसता कवतपर विवरसल सानीर सरकारविरदध अदालतमा मदा दारर पवन गरका वए (िनयािोस, कस सटडी २) ।

वििावदत िदािद पवन विवरसमा सानीर सरकारल आफनो पभाि विसतार गनया िोजको सपषट दविनररो । रकम पियाको वससन गाउपावलकामा एउटा सामदावरक विदालरको परानो विवरसलाई भग गरर नरा बनाउदा राजनीवतक आसाका आधारमा विवरस अधरक चरन गनया िोजको आरोप लागको वरो (िनयािोस, कस सटडी ३) ।

रकम पवशमको आठबीसकोट नगरपावलकाल आफन वरिसाअनरप आफन सोत र छट वरिसाको विवरस भएको नरा विदालर पवन सापना गरको वरो (िनयािोस, कस सटडी १) । किी पावलकामा जनपवतवनवधल आफल मनोनरन गरको वरवकत विवरसको अधरक रिन वरिसा गरका वए । सानीर जनपवतवनवधल आफल मनोनरन गरको पवतवनवधलाई विवरस अधरक र सदसर बनाउनमातर नभएर

26 कन पवन विदालरको सञचालन, रिदि र वरिसापन गनयाका लावग गठन गररन सवमवतका रपमा रिको विदालर वरिसापन सवमवत (विवरस) को वरिसा विकथा ऐन, २०२८ को सातौ सिोधनल गरको वरो । सवमवतको सदसरमा अवभभािकल आफिर मधरबाट छानी पठाएका दई मविलासवित चारजना, विदालर रिको िडाका िडा अधरक िा िडा सवमवतका सदसरमधर एक िा िडा सवमवतल मनोनरन गरका सदसर, विदालर ससापक, सानीर बवदधजीिी आवदल मनोनरन गरका एक मविलासवित दईजना र विदालरका विककल आफिर मधरबाट पठाएका एकजना र सदसर सवचिको रपमा विदालरका पधानाधरापक रिन वरिसा वरो । री सदसरिर मधरबाट छानको सदसर सवमवतको अधरक रिन वरिसा पवन ऐनमा वरो । सवमवतको काम कतयावरको वरिसा पवन सोिी ऐनको १२ (६) मा राविएको वरो ।

27 विकासबनधी सानीर कानन नबनका पावलकाका विदालर र पराना विवरसको कारयाकाल नसवकएका विदालरमा भन परान विवरस राित वए ।

जनपवतवनवध आफ (वििषगरी िडा अधरक) आफनो िडाका विदालरको विवरस अधरक बनका दषटानत पवन भवटए । मिोततरीको वपपरा गाउपावलकाल बनाएको विका कारयाविवध, २०७४/७५ मा सबवनधत िडा अधरक िा िडा सवमवतल मनोनीत गरको वरवकत विदालरको विवरस अधरक िन वरिसा वरो । तनिको िकलागणडकी नगरपावलकाका दई विदालरका विवरसमा िडा अधरक न अधरक बनका वए । “मरो िडाको विदालरको विवरस अधरक बननका लावग १२ जना आकाकी वए । तर सिमवत भएन । वििाद भएपवछ म अधरक बन । रसमा सब मञजर भए,” िकलागणडकी नगरपावलकाका एक िडा अधरकल भन । तरसगरी मिोततरीको वपपरा गाउपावलकामा पवन विवरस अधरक िन धर आकाकी रिको अवन सवमवतमा चरम राजनीवत र वििाद िन कारणल विवरस अधरक बनाउन वजमा िडा अधरकलाई वदन वरिसा राखन परको तरिाका एक िडा अधरक (जो विका सवमवतका सदसर पवन वए) ल र पमि पिासकीर अवधकतल बताए ।

नरा विवरस गठनका रसता परास वकन भए भनन पशनको उततरमा दलीर वििाद समाधान गनया र आफल चािजसतो विदालर सधारको परास गनया िोजदा पराना विवरसबाट सिरोग पाति नभएको भननजसता उततर जवनपवतवनवधल वदए । तर विका विजञ र अनर सरोकारिालाल भन विवरसमा जनपवतवनवधल पभाि बढाउन िोजनको अनर वनरत पवन रिको तकया गर । विकालाई सामदारीकरण गनन उदशरल सापना गररएको विवरसलाई विदालर सञचालनको लावग पाति साधन र सोतको पररचालन गनन र आिशरकताअनरप विकक वनरवकत ता बढिा गनन एि तरसता विककको लावग पाररशरवमक ता सविधाको वरिसा गननसमको अवधकार पाति छ । वरन अवधकारको परोग गरी विदालरको सोतको सिावमति गरिण, उपरोग र वितरणमा जनपवतवनवधको मितिाकाका रिको उनीिरल बताए । सोत सपनन विदालरमा विवरस गठन िदा चरम दलीरकरण िन र विवरस गठन न िन नसकनका पछावड पवन विदालर सोतको सिावमति गरिण, उपरोग र वितरणको सिा या न सबवनधत वरो (िनयािोस, कस सटडी ३ र ४) ।

७

विदयालय वयिसयापन ि ियाजनीवत

19

विवरसमा जनपवतवनवधको पभाि बढनल विदालरको सिारतततामा असर पनन दविरो । “जनपवतवनवधल आफ अनकल विवरस बनाउदा सवमवत जनपवतवनवधिरपवत जिाफदिी िनछ तर सवमवत त अवभभािक र विदाथीपवत जिाफदिी िनपनन िो,” विका नीवत ता अभरास कनदरका एक विका विजञको तकया वरो । विवरस अधरक जनपवतवनवध रिन अिा जनपवतवनवधल मनोनरन गनन वरिसा राखदा विदालरमा दलीर पभाि, राजनीवतक पिायागरि, विकक सरिामा चलिल कारम रविरिन आिका उबजाएको वरो ।

अकायावतर जनपवतवनवधको िवसरतमा रिका वरवकतल दोिोरो भवमका सिालदा सिा या बावझन ता आफ अधरक रिको विदालरलाई पावमकतामा राखनजसता नकारातमक असर दविन सभािना पवन उवततक वरो । जनपवतवनवधल विदालर विकामा सधार गनन अवभपार राखन सिागतरोगर रि पवन विवरस भन अवभभािकिरबाट वनिायावचत पवतवनवधमातित रिनपनन ती विजञको तकया वरो । अनरा विदालर वरिसापनमा रविरिको दलीर वििाद अझ वरापक िन दविरो ।

कस सटडी ३ : विदयालय वयिसयापन सवमवत िठनमया दलीय विियाद

रकम पिया वससन गाउपावलकामा रिको रवकमणी माधरवमक विदालरमा नरा विवरस गठन गनयापनन वरो । वजललाको नमना विदालरका रपमा पररवचत उकत विदालर अवभभािक र विदाथी दिको आकषयाणमा वरो । विवरसका अधरकल दई कारयाकाल परा गरका भए पवन पनः उनलाई न वनरनतरता वदन चािना अवभभािकको वरो । तर पावलका पवतवनवधल उनको दलीर आसाका कारणल असिरोग गरको र आफनो दल सम याक लराउन िोजको ती पिया विवरस अधरकल दाबी गर । विदालरका एक विककल पावलकामा नपाल करवनसट पाटथी (नकपा) को बिमत भएको तर अवभभािकल रचाएका पिया विवरस अधरक रावटरिर पजातनतर पाटथी सम याक भएकाल जनपवतवनवधल िटाउन िोजको बताए । सवमवत गठन गनया अवभभािक भला बोलाएको भए पवन गाउपावलकाल रोकको उनल बताए । तर गाउपावलकाका पिासकीर अवधकतका अनसार विवरसको अिवध सवकएपवछ विदालरलाई जानकारी नवदइकन सवमवत गठन गनया सचना जारी गरकाल गाउपावलकाल रोकको वरो ।

विवरसका अधरक अलग पाटथीको भएकाल आफनो विदालरमा पावलकाल रोजना र बजट विवनरोजनमा भदभाि गनन गरको एक विककल आरोप लगाए । भिन, िौचालर, पसतकालर लगारतका सरचनाका लावग गाउपावलकासग बजट माग गरको तर कन पवन रोजना नवदएको उनल बताए । विदालरमा बजट पाररवदन सासदलाई गिानयापरको र तरसपवछ मातर िौचालर वनमायाणको लावग किी बजट पाएको बताए । सघीर र पदि सरकारबाट तलनातमकरपमा विदालरल सिरोग पाएको तर सानीर सरकारल परायाति धरान नवदएको उनको आरोप वरो ।

विवरस पिया अधरकका अनसार विदालर साधनसोत सपनन र आव याक अिसा रामो भएकोल पवन जनपवतवनवधल ‘आफना मानछ’ राखन चािका वए । “विदालरसग एक करोड जवत आफन िातामा वरो । विवभनन धावमयाक कारयारिम, दउसी भलो लगारतबाट पवन आठ लाि जवत सकलन गरको वरो,” उनल बताए । उनल प, “आफलाई सब अवभभािकल रचाएको र रस िटाउन नसकपवछ विका ऐन बनाएर िटाउन िोजका छन ।” पावलकाल जानीजानी आफलाई न वनसाना बनाई दई कारयाकाल अधरक भइसकका वरवकत पनः अधरक िन नपाउन वनरम बनाएको उनको बझाइ वरो । तर गाउपावलका उपाधरकल भन, “कन वििष विदालर कवनदरत गरर वनरम कानन बनदन । सब विदालरलाई सिाउदो समान कानन बनाएका छौ ।” विवरससबनधी वरिसामा कन दलीर पिायागरि नभएको उनल दाबी गर । अब उकत विदालरको विवरस नरा ऐनअनसार बनन उनल बताए ।

20

कस सटडी ४ : विदयालयको समपवततबयाि सयानीय सिकयाि ि विदयालयबीच विियाद

मिोततरीको वपपरा गाउपावलकाको शरी अतराढ आधारभत विदालरको आफन पोिरी रिकाल पोिरी ठककामा लगाएर विदालरल आदानी गदद आइरिको वरो । तर गाउपावलकाल पोिरी आफल वलएर ठककामा लगाएको र विदालरल आदानीको विससा किी पवन नपाएको तरस विदालरका एक विककल बताए । “विदालरको पोिरी पावलका आफल ठककामा लगाएको छ । तरसबाट विदालरल किी पवन पाएको छन । िडा सवमवतल विदालरको भिनमा न कारायालर रािको छ । विदालरसग कका कोठाको अभाि छ । मल रो करा िडा अधरकलाई पवन भन, पावलकामा गएर पवन भन तर सनिाइ भएको छन,” ती विककल भन । पावलकाको तरसत अकयो विदालरको पोिरी भन नवलएकोमा उनल गनासो पोि, “पावलकाको अकयो विदालरको पवन पोिरी छ । तर तरो पावलकाल वलएको छन । एउट पावलकामा दईओटा वरिसा कसरी िन सकछ ?”

विका सवमवत सदसर एि अकाया िडाका अधरकल भन पावलकाल सब विदालरको सपवतत आफनो मातितमा वलएको र सब पावलकामा एउट वरिसा भएको दाबी गर । उनल प जानकारी वदद भन, “विवधित रपमा न विदालरको सपवतत पावलकाल वलएको िो । कनकन विदालरको पोिरीको ठकका पविल न लावगसककोल वलन पाएका छनौ । तर शरी अतराढ आधारभत विदालरमा भन परानो ठककाको राद सवकएकोल पावलका आफल लगाएको िो ।”

शरी अतराढ आधारभत विदालरको आव याक सोत रामो भएकोल सो विदालरमा सबको धरान गएको र विवरसमा रिन धरल इचछा दिाएकाल सवमवत छानन गाहो भएको तरस िडाका अधरकल बताए । गाउपावलकाल िडा अधरक आफ िा मनोनरन गरको वरवकत विवरस अधरक बनन सकन वरिसा गर पवन शरी अतराढ आधारभत विदालरको विवरस गठन भएको वएन । “रो विदालरको आदानी धर छ । तरसल रसको वरिसापन सवमवतमा बसन मानछ िानाप गछयान । िडाक अकाया दई विदालरको विवरस सवजल गठन भएको वरो । वकनभन वतनको तरवत धर आदानी छन । िडा सवमवतमा पवन तीनजना नपाली कागरसका सदसर छन । म र अकयो एक जनामातर नकपाका छौ । तरसल विवरस गठन गनया सिज भएको छन । विदालरको नाममा तीन पोिरी छन । तर अविल पोिरीको सपणया आदानी पावलकाल वलन गरको छ । तरसबापत विदालरलाई किी सविधा वदएको छन,” उनल गनासो गर ।

21

८

सयानीय सिकयाि ि विककको समबनि

विदालर विका आफनो मातित आएसग सानीर सरकारका जनपवतवनवधल विकक वरिसापन, वनरवकत र वनरमन गनया ालका वए । परानो सरचनामा वििषगरी विकक सिा आरोगबाट र विवरस अधरक सवमवलत विदालरको आफन विकक छनोट सवमवतमाफया त विकक वनरवकत िनररो ।28 वरिसापन र वनरमनको मखर वजमा वजविकाको वरो । सोिी सरचनामा रिदा विककिर विदालरमा उपवसत निन, वतनल आफनो वजमिारी परा नगनन र तरसल विदालरको पठनपाठन एि गणसतरमा असर पारको बझाइ जनपवतवनवधको वरो । रसतो ठराइ किी िदसम सिी रिको अनर सरोकारिालाल पवन बताए । “पविल त विककिर िावजरी लगाउद वजलला विका कारायालर धाउद राजनीवत ग न,” मिोततरीको विका विकास ता समनिर एकाइका एक कमयाचारील दाबी गर । तरसल धर पावलकामा जनपवतवनवधल विका कतरमा वलएका मखर कदम न विदालरमा विककको वनरवमतता सवनवशत गराउनतफया कवनदरत वरो । तरसका लावग उनीिरल विदालरमा पतरक वनगरानी बढाएका वए । वनगरानीका उपारमा विदतीर िावजरी, अनपवसत िन र वढलो आउन विककको तलब कटौती गनन र विदालरमा गएर ‘छडक' जाच गनन आवद वए । रसल विककलाई विदालरमा वनरवमत उपवसत िन बाधर बनाएको वरो ।

परनत धरजसो विककिरल भन रसरी जनपवतवनवधल गरको वनगरानीलाई रचाएका वएनन । जनपवतवनवधल सब विदालर र विकक सानीर सरकारमातित िन र उनीिर पावलकापवत उततरदारी िनपछया भनन सनदि वदन िोजको पाइरो । विककिरल भन राजनीवतक पषठभवमबाट आएका र आफभनदा कम पढलिका जनपवतवनवधल अनगमन ता मलराकनका नाममा अनािशरक दबाब मिसस गरका वए । रसतो वकवसमको दवनदव र घषयाणल सानीर तिको विदालर विकामा नकारातमक असर पारको दविरो । तनिको एक विदालरका पधानाधरापकल भन, “जनपवतवनवधिरको रबावफलो

28 नपाल सरकार । २०५९ । विकथा वनयमथािली, २०५९ । काठमाडौ: नपाल कानन आरोग ।

पारा िािी िद गएको, िडा अधरकल विककलाई कायाउन गरको र रसल गदाया विदालर र विककको मरायादामा आच आएको छ ।” मिोततरीको वपपरा गाउपावलकाका एक पधानाधरापकल पवन िडा अधरकल वनगरानी गदाया िकमी िली अपनाएको र अनािशरक दबाब वसजयाना गरको बताए । “िडा अधरकल विदालरमा विदतीर िावजरी मवसन जोडर वनरनतरण गनया िोजका छन, आफ र सवचि भन कविलर समरमा कारायालर आउदनन । िामी ठीक समरमा विदालर आएनौ भन तलब काटन भनन सनको छ । विका सवमवतको वनणयार िो भनछन तर िामीलाई िबर िदन । गाउका मानछ पवन अनािशरक दबाब वदनछन । म एकवदन बकमा िाता िोलन गएको वए । कसल िडा अधरकलाई पधानाधरापक विदालरमा छन भनर फोन गरछ... ठीक छ, चक गनयापछया तर तरसको पवन पवरिरा िनछ । कन विवधवबना रसतो गनया वमलदन,” ती पधानाधरापकल गनासो पोि । जनपवतवनवधल विककलाई वनरमन गनन परास गर पवन तरसतो वनरमन पवरिरा पारदिथी र वरिवसत निदा कवतपर अिसामा विककलाई अनािशरक दबाब पनन गरको बवझरो ।

वनगरानी सगसग सानीर सरकारल िवकक नवतजाका आधारमा विदालर र विकक िा पधानाधरापकको मलराकन गरर रामो नवतजा वनकालनलाई परसकार अवन िराब नवतजा लराउनलाई दणडको अभरास सर गरका वए । रकम पवशमको आठबीसकोट नगरपावलकामा कका आठको िावषयाक परीकाको नवतजालाई आधार मानर कमजोर विककलाई कारबािी गररएको विका िािाका कमयाचारील बताए । पविलो चरणमा नगरपावलकावभतरको अकयो विदालरमा सरिा गररएको र तीन मविनापवछ विदाथीको वसकाइ सतर िवदध भएमा सरिा गररएका विककलाई सावबकक विदालरमा फकायाउन वरिसा गररएको वरो । रवत गदाया पवन वसकाइ सतर र नवतजामा सधार िन नसक विककलाई सिाबाट अिकाि वदन गरी नीवत वनमायाण गररएको बताइरो । तरसगरी रामालाई परसकत गनन वरिसाअनसार पम, दोसो र तसो िन विदालर ता विदाथीलाई समत नगरपावलकाल समान गरको बताइरो । किी सानीर सरकारल पविलदवि पढाइरिका विककल रामो नवतजा

22

वदन नसकको भनद अवतररकत दबाब वदन र नवतजा नसरिमा विवभनन वकवसमल अपतरकरपमा दबाब वदएपवछ िटन बाधर िनपनन अिसा उतपनन गरका वए । सारी दरबनदीका विककलाई िटाउन नसकन भएकाल विककलाई असविधा िन विदालरिरमा सरिा गनन गरको पाइरो । रसो गनयाको उदशर ती विककल जावगर छाडछन र विकक वनरवकत गनन बाटो िलोस भनन दविरो । िकलागणडकी नगरपावलकाका एक िडा अधरकल भन, “पराना विककल अगरजी माधरममा पढाउन सकदनन । उनीिरलाई िामील िटाएर नरा राखन पवन नवमलन रिछ । तरसल तरसता विककलाई टाढा सरिा गरपवछ आफ जावगर छाडछन ।” पावलकाल गनन विकक अनगमन ता वनगरानीको पवरिरा वरिवसत निदा र विकक एि पधानाधरापकलाई समािि नगराउदा सानीर सरकार र विककबीच आपसी विशासको िातािरण बनन सकको वएन ।

विकक र जनपवतवनवधमा दिल एकअकाया समिपवत राजनीवतक पिायागरिबाट वनदनवित भएको आरोपपतरारोप गरको पाइरो । रसल एकअकायापवत िकाको भािना उतपनन गराएको वरो । मिोततरीको वपपरा गाउपावलकाको एउटा माधरवमक विदालरका पधानाधरापकल आफलाई िडा अधरकल राजनीवतक पिायागरि रािर िटाएको भनद अदालतमा मदा दारर गरका वए । “पदि सरकारको बटी पढाउ, बटी बचाउ कारयारिमअनतगयात साइकल वितरण गनन कारयारिम राविएको वरो । मखरमनतरी पवन सामल िन करा वरो । रसक लावग बठक बोलाउन भनर िडा अधरकल भननभरो । बठकमा विदालरको िवकक र भौवतक अिसा रामो नभएकाल राजीनामा गनया भननभरो । मल सपषटीकरण वदनलाई १५ वदन समर माग । तर

मबाट माइनरट िोसर मलाई पअबाट िटाउन वनणयार गरररो,” ती पधानाधरापकल भन । उनल आफलाई दलीर पिायागरिका कारणल िटाएको दाबी गदद भन, “िडा अधरक फोरमका िन, म नपाली कागरसको सम याक ि । तरसल मलाई िटाए ।” विकक र जनपवतवनवधबीच सौिादयापणया सबनध विकास निदा विदालर विकामा सानीर सरकारल पभािकारी काम गनया कवठन िन दविरो ।

विकक वनरवकत गदाया पावलकाल विवधसमत तररकाल रोगर वरवकत चरन गननभनदा पवन आफना मानछ राखन गरको आरोप धर पावलकामाव लागको पाइरो । रसत पररवसवतलाई मनन गदद सघीर विका मनतरील, “गोजीबाट विकक वनरवकत नगनया, रो काम विकक सिा आरोगल गछया” भनको िनपछया ।29 रसको तातपरया सारी विकक वनरवकतको अवधकार मनतरालर मातितक विका आरोगमा छ भनन िो । सोिीबमोवजम विकथा नीवत, २०७६ ल माधरवमक विकाको वरिसापन सघमा न रािको छ । रसबाट पवन सघीर सरकारल कतीमा माधरवमक तिका विकक वनरवकत गनन अवधकार आफ मातित न राखन िोजको दविरो । अकयोतफया भन नपाल नगरपावलका सघ र गाउपावलका रावटरिर मिासघ नपालल विकक वरिसापन सानीर सरकारको एकल अवधकारमा रिको आधारभत र माधरवमक विकाक पाटो रिकोल विकक वनरवकतलगारत अवधकार सानीर सरकारक मातित रिनपनन तकया गरररिका वए । रो वििादबार विका नीवत ता अभरास कनदरका एक विजञल भन, “सघल वनरवकत गरर पठाएको विकक विवरस र सानीर सरकारपवत उततरदारी िन दविदन ।” उनको भनाइको तातपरया विककको उततरदावरति सवनवशत गनया विककको वनरवकत र वरिसापन पवन सानीर सरकारमातित न िनपछया भनन दविनछ ।

29 ढगाना, विि । २०७६ । गोजीबाट वझकर विकक वनरवकत नगनया: विका मनतरी पोिरल । https://ujyaaloonline.com/story/21618; मा उपलबध, २०७६ माघ ८ मा िररएको ।

23

९

वनषकरय ि सझयाि

सवजलो भएको मिसस गरका वए । विदालर विकामा गरको लगानीको पवतफल ततकाल नदविन िनाल विका धर पावलकाका पवतवनवधको पावमकतामा पनया सकको छन । तर समररिममा पवतफल दविन भएकाल जनपवतवनवधल दीघयाकालीन सोचका सा विकामा पावमकता र बजट वनधायारण गनया अपररिारया छ ।

दई िषयाको अनभि िदाया अब आउन वदनिरमा पवन सानीर सरकारका लावग विदालर र विकक वरिसापन चनौतीपणया िन दविनछ । विदालर वरिसापनका सिालमा सानीर सरकारल विवरसका अधरकमा िडा अधरक िा जनपवतवनवधल मनोनरन गरको वरवकत राखनजसता वनणयार वलनल जनपवतवनवधल विदालरको वरिसापन वनरनतरण गनया िोजको सकत गछया । विदालर वरिसापनबार जनपवतवनवधको चासो सिागतरोगर रि पवन विवरस वनरनतरणल विदालरको सिारतततामा नकारातमक असर पनन दविनछ । विदालर विकामा दलगत राजनीवतकरणलाई वनरतसावित गनया सानीर सरकारल विदालरको सिारततता र विवरसमा अवभभािकको अपनति सवनवशत गनया जररी छ । तरसत विकक वरिसापनका सनदभयामा सघीर सरकारल वनरकत गरर विदालरमा पठाएका विकक र सानीर सरकारबीच आपसी विशासको सबनध सापना भएको छन । गएका िषयािरमा विककिरक लापरिािीका कारण िवकक सधार िन नसकको ठराउद जनपवतवनवधल विककमाव वनगरानी बढाएका छन । रसल विककको विदालर उपवसवतको वनरवमतता त बढको छ तर विककिर पावलकासग सिवकत भएका छन ।

दि सघीर सरचनामा गएपवछ सरिमणकालीन अिसाबाट गवरिरिको विदालर विका सानीर सरकारमातित आएपवछ विकक वरिसापन र विदालर वरिसापनसबनधी विषरमा मितिपणया बिस सर भएका छन । तर सघीर सरकारल सविधानमा विका आफनो पवन साझा अवधकारमा रिको भनद सानीर सरकारको विदालर विकामा रिको एकल अवधकारलाई सकवचत पानन परतन गददछ । सानीर सरकारमातित जान अवनचछक विककको पवतवनवधमलक सगठनका जोडबलमा सघीर सरकारल आफना नीवत र काननमाफया त

वनषकरयविगत दई िषयामा विदालर विकामा सानीर सरकारिरल आफनो भवमका बढाउद लगका छन । आफल पाएको अवधकार परोग गनन रिममा वतनल सघीर सरकार, विवरस र वििषगरी विककका पसागत सघ सगठनबाट पवतरोधको सामना पवन गनयापरको वरो । उनीिरल सानीर सरकारलाई विदालर विका वदन िदन, उनीिरको कमता छन भनन तकया गरका वए । रसतो अिरोध िदािद पवन सानीर सरकारल विदालर विकामा सिावमति वलन कोवसस गरका छन । तर सविधानत: सानीर सरकारलाई पाति विदालर विकाका सब अवधकार िसतानतरण भइसकका वएनन र सघीर सरकारल कवतपर अवधकारको परोगमा पवन सानीर सरकारलाई रोक लगाएको वरो । रसल पवन सानीर सरकारल विदालर विकापवत पणया अपनतिको अनभि गनयासकका वएनन ।

विगत दई िषयामा सानीर सरकारल विदालर विकाको सधार गनन उदशरसवित रोजना ता कारयारिम तजयामा गरर र कानन बनाएर नरा परासिर ालका वए । समगरमा पावलकािरल बनाएका कारयारिम र रोजनामधर विदालरको भौवतक पिायाधारका लावग आव याक सोत वरिसा गनन, विकक वनरवकत र अनर विककका लावग अवतररकत सविधा वरिसा गनन, विदालर गाभन, नमना विदालर सापना र सञचालन गनन, सानीर पाठररिम बनाउन आवद वए । रसता धरजसो रोजना भन ततकालीन समसरा समाधान गननतफया मातर कवनदरत वए ।

जनपवतवनवधल बजटमा सीवमत विदालरलाई मातर पावमकतामा राखन गरको किी सरोकारिालाको आरोप वरो । रसल पावमकतामा नपरका विदालरका पधानाधरापक र अनर राजनीवतक दलका पवतवनवधमा पावलकाबाट वरवकतगत र दलीर पिचका आधारमा विदालरल बजट पाएको भनन परको वरो । वििषत: पावलकाल समगर विका सधारका लावग नीवत नबनाएको र परायाति अधररनवबना विदालरिरलाई असमान बजट विवनरोजन गररएको बझाइल रसता असनतवषट दविएको पाइरो । तर समगरमा सब विदालरल आफना आव याक समसरा समाधान गनया पविलको सरचनाको तलनामा अविल

24

रसतो गरको मावननछ । सविधानमा रिको असपषटतालाई परोग गदद सघीर सरकार माधरवमक विका वरिसापनको अवधकार आफनो वनरनतरणमा राखन ततपर दविएको छ । सघीर सरकारका रसतो कदम विदालर विकामा सविधानल पररकलपना गरको पररितयान विपरीत छ । रसतो परासल विदालर विकालाई विकनदरीकरण गरी अवभभािक र समदारमातित लराउनको सटा कनदरीकत िवकतक वनरनतरणमा राखन िोजको दिाएको छ ।

सझयाि

सयानीय सिकयािकया लयावि १. विकासबनधी पावमकता वनधायारण गदाया सरोकारिालासग

छलफलमाफया त वनवशत मापदणड र विवधका आधारमा ततकालीन र दीघयाकालीन आिशरकता पविचान गरर नीवत ता रोजना बनाउनपदयाछ । तरसअनरप लगानी पवन बढाउन आिशरक छ ।

२. विदालरको भौवतक पिायाधारको सधारका सा िवकक गणसतर सधारका कारयारिममा पवन जोड वदन आिशरक छ । विकक तावलम ता िवतत विकास, पाठररिममा सधार, विषरगत विककको वरिसा र सरोकारिालासगको सिकारया लगारतका पकमा पवन धरान वदनपछया ।

३. विका िािाल विकासबनधी अवभलिीकरण र विदालर अनगमनमा वििष धरान वदनपछया । रसका लावग विका िािामा परायाति र दक कमयाचारीको वरिसापन गनयापदयाछ ।

४. विदालर वरिसापन सवमवतमा अवभभािकको भवमकामा वििष धरान वदनपछया । विदालरलाई अनािशरक दलीर िसतकपबाट टाढा राखनपदयाछ ।

५. विकक वनरवकत गदाया विवधित, पारदिथी र पवतसपधायातमक ढगबाट गनयापछया ।

६. विदालर गाभदा सानीर नागररक र सरोकारिालासग परायाति छलफल र सानीर आिशरकता, विदाथीको विदालरको पिचमा असर नपनन गरी विवधस गत गनयापदयाछ । सामावजक नरार, आव याक पक, भौगोवलक वसवत लगारतका विषरमा धरान वदन आिशरक छ ।

७. किी सीवमत विदालरलाई नमना विदालरको रपमा विकास गनयाको साटो सब विदालरका आिशरकता र गणसतरमा जोड वदन आिशरक छ । वबनापिायाधार र वबनाअधररन अगरजी माधरममा पढाउन जनपवतवनवधको जोडलाई पनवियाचार गनयापछया ।

मातभाषाको विकालाई सानीर आिशरकताअनसार वरिसा गनया पिल गनयापछया ।

८. विककको कामको मलराकन र पोतसािनको सा विकक र सानीर जनपवतवनवधबीच सौिादयापणया िातािरण वसजयाना गननमा धरान वदनपछया ।

९. विकासबनधी कानन बनाउदा वरिसावपकीर विवध अपनाउनपछया । सानीर सभाल पाररत गरको ऐनको आधारमा अनर पतरारोवजत कानन बनाउनपछया । रसता कानन जनपवतवनवधको राजनीवतक र वरवकतगत सिा याबाट मकत िनपछया भन सरोकारिाला समदारसग छलफल पवन गनयापछया ।

सघीय सिकयािकया लयावि १. विकक वरिसापनको अवधकार र विदालर विकाको

वरिसापन पणयारपमा सानीर तिलाई िसतानतरण गनयापछया । २. विदालर विका वरिसापन र सञचालनमा सानीर सरकारलाई

आिशरक सिजीकरण गनयापछया । ३. सविधानको ममयाअनसार सघीर विका ऐन ततकाल जारी गनयापछया ।

सयामयावजक सघ ससयाकया लयावि१. विदालर विकाको गणसतर सधारका लावग आिशरक पनन नीवत

ता रोजना वनमायाणका लावग सानीर सरकारसग अनतवरिया रा र सिकारया गनयापछया ।

२. सानीर सरकारल विदालर विकामा गरका कामको अिलोकन गनयापछया । सरोकारिालासग छलफल गरी सधारका उपार लाग गराउन सानीर सरकारलाई सिजीकरण गनयापछया ।

सघीय वयवसथा लथाग भएसग ववदथालय विकथाको अविकथार सथानीय सरकथारमथातहत आएको छ । आफल पथाएको अविकथार परयोग गरद सथानीय सरकथारल ववदथालय विकथामथा नयथा अभयथासहर थालकथा छन । ववदथालयकथा पवथावािथारमथा लगथानी, विकक तथा कमवाचथारी वयवसथापन, ववदथालय वयवसथापनजसतथा कथायवा सथानीय सरकथारल गरररहकथा छन । यदवप ववदथालय वयवसथापन सवमवत, विकक सरवथा र ववदथालय गथाभनसमबनिी सथानीय सरकथारल वलएकथा कवतपय वनरवाय वववथावरत पवन बनकथा छन । सथानीय सरकथारल िवकक गरसतरकथा वववभनन पकमथा धयथान वरर र ववदथालयको सवथायतततथा सवनवचित गरी परभथावकथारी अनगमनकथा उपथाय अपनथाउन सकमथा ववदथालय विकथाको गरसतर सिथारमथा टवथा पगनछ ।

डमोकसी ररसोसवा सनटर नपथालकमथारीपथाटी, लवलतपर

फोन : ०१-५५३७५५२www.democracyresource.org