इतिहास व नागरिकशास्त्र -...

इतिहास व नागरिकशासतरइयतिा सहावी

महािाषटर िाजय पाठयपसिक तनतममििी व अभयासकरम सशोधन मडळ, पण.

मजिी करमाक : मिाशसपरप/अतवतव/तशपर/२०१५-१६/१६७३ तिनाक ६.४.२०१६

� fJ-llti'J..Jc1£l<1 DIKSHA App � qldil:ifdcf>l'cl.11 qfuiflll 11Sdlc1£l<1 Q. R. Code� �Kilc.<1 q1<:ffi3fdcf> cf� �� rn JI ifll I Q. R. Code � � q I olfi csi� cl 3l� 3-l�lq..Jlftla1 3q�c@ �� fllfu� �q �.

परथमावतती : २०१६पनममदरण : फबवारती २०२०

महाराषटर राजय पाठयपसक नननममती व अभयासकरम सशोधन मडळ, पण ४११ ००४.महाराषटर राजय पाठयपसतक निनममिती व अभयासकरम सशोधि मडळाकड या पसतकाच सवमि हकक राहतील. या पसतकातील कोणताही भाग सचालक, महाराषटर राजय पाठयपसतक निनममिती व अभयासकरम सशोधि मडळ याचया लखी परवािगीनशवाय उद धत करता यणार िाही.

©

शती. मोगल जाधवनवशषानधकारी, इनतहास व िागररकशासतरशतीमती वराम सरोदनवषय साहाययक, इनतहास व िागररकशासतरपाठयपसतक मडळ, पण.

lr.gpÀMVmZ§X Am’$io,‘w»¶ {Z{‘©Vr A{YH$mar

g§¶moOH$ :

lr. {ddoH$ CËV‘ Jmogmdr, {Z¶§ÌH$

nmR>çnwñVH$ {Z{‘©Vr ‘§S>i,à^mXodr, ‘w§~B©-25.

इनहास नवरय सनमती :डॉ. सदािद मोर, अधयकषशी. मोहि शट, सदसयशी. पाडरग बलकवड, सदसयॲड. नवकरम एडक, सदसयडॉ. अनभराम दीनकषत, सदसयशी. बापसाहब नशद, सदसयशी. बाळकषण चापड, सदसयशी. परशात सरडकर, सदसयशी. मोगल जाधव, सदसय-सनचव

नागररकशासतर नवरय सनमती :डॉ. शीकात पराजप, अधयकषपरा. साधिा कलकणणी, सदसयडॉ. मोहि काशीकर, सदसयशी. वजिाथ काळ, सदसयशी. मोगल जाधव, सदसय-सनचव

{Z{‘©Vr :

शती. शशाक कनणकदळ,सहायक निनममिती अनधकारी

शती. परभाकर परब,निनममिती अनधकारी

लखिका :डॉ. शभागिा अतर, परा. साधिा कलकणणी

मिपषठ व सजावट :परा. नदलीप कदम, शी. रवीदर मोकाट

नकाशाकार :शी. रनवनकरण जाधव

इनहास व नागररकशासतर अभयास गट :शी. राहल परभशी. सजय वझरकरशी. सभाष राठोडसौ. सिीता दळवीडॉ. नशवािी नलमयशी. भाऊसाहब उमाटडॉ. िागिाथ यवलशी. सदािद डोगरशी. रवीदर पाटीलशी. नवकरम अडसळसा. रपाली नगरकर

सौ. नमिाकषी उपाधयायसौ. काचि कतकरसौ. नशवकनया पटवडॉ. अनिल नसगारडॉ. रावसाहब शळकशी. मरीबा चदिनशवशी. सतोष नशद डॉ. सतीश चापलशी. नवशाल कलकणणीशी. शखर पाटीलशी. सजय महताशी. रामदास ठाकर

अकषरजळणती :मदरा नवभाग, पाठयपसतक मडळ, पण

कागद :७० जी.एस.एम. नकरमवोवहमदरणादश :

मदरक :

परकाशक :

मखय समनवयकशीमती पराची रनवदर साठ

परसिावना

‘िाषटरीय अभयासकरम आिािडा २००५’ आतण ‘बालकाचा मोफि व सकीचया तशकषणाचा हकक अतधतनयम -२००९’ अनसार हाराषटर राजात ‘पराथतमक तशकषण अभयासकरम २०१२’ तार करणात आला. ा शासनान अभासकराची काटवाही २०१३-२०१४ ा शाल वषाटपासयन करश: सर झाली आह. ा अभासकरात इतता ठतसरी त पाचवीपयत इठतहास व नागररकशासतर ठवषाचा सावश ‘पररसर अभास भाग-१’ व ‘पररसर अभास भाग-२’ ध करणात आला आह. इतता सहावीपासयन पढील अभासकरात इठतहास व नागररकशासतर ह सवततर ठवष आहत. ापयवणी ा ठवषासािी िोन सवततर पाठयपसतक होती. आता ा िोनही ठवषाचा सावश ा ोठया आकाराचा एकाच पाठयपसतकात करणात आला आह. ह पाठयपसतक आपला हाती िताना आमहाला आनि वारतो.

अधन-अधापन परठकरा बालकठदरत असावी, सवअधनावर भर ठिला जावा, अधन व अधापन परठकरा आनििाी वहावी असा वापक दषषकोन सोर िवयन ह पसतक तार कल आह. पराथठक ठशकषणाचा ठवठवध रपपावर ठवदारायनी नका कोणता कषता परापत करावात ह अधन-अधापन करताना सपष हव. तासािी ा पाठयपसतकात इठतहास व नागररकशासतर ठवभागाचा सरवातीला ता ता ठवषाचा अपठकषत कषता नयि कला आहत. ा कषताचा अनषगान पाठयपसतकातील आशाची नावीनपयणट ाडणी करणात आली आह.

इठतहासाचा भागात ‘पराचीन भारताचा इठतहास’ ठिलला आह. तातयन ठवदारायना आपला ससकती आठण परपरा ाची सवायगीण ाठहती ठळावी तसच ादार ताची सााठजक एकाततसबधीची जाणीव वाढीस लागावी हा उदश आह. हडपपा ससकतीचा काळापासयनच भारताच िरवरचा िशाशी परसथाठपत झालल वापारी सबध पराचीन भारताचा सदीचा ळाशी होत. ह वापारी सबध ठवशवबधतव आठण आतरराषटरी साजस ा गोषीठशवा शक होत नाहीत ावर भर ठिलला आह.

नागररकशासतराचा भागात ‘सथाठनक शासन ससथा’ ाठवषी ाठहती घत असताना ठवकासाचा ोजनाध सथाठनक जनतचा सहभाग, ठहलाचा सहभागाचा आठण ताचा सहभागातयन झालला बिलाचा आवजयटन उलख कलला आह. आपला िशातील कारभार सठवधान, काि व ठनानसार चालतो ह ठवदारायना सोपा भाषत साठगतल आह. पािात चौकरीत ठिलली ाठहती ठवदारायच अधन अठधक पररणाकारक कर शकल. ठशकषकासािी वगळा सयचना ठिला आहत. अधापन जासतीत जासत कठतपरधान वहाव, ासािी उपकर िणात आल आहत.

पाठयपसतक जासतीत जासत ठनिदोष व िजजिार वहाव, ा दषीन हाराषटराचा सवट भागातील ठनवडक ठशकषक, तसच काही ठशकषणतजजञ व ठवषतजजञ ाचाकडन ा पसतकाच सीकषण करणात आल. आलला सयचना व अठभपरा ाचा काळजीपयवटक ठवचार करन ा पसतकाला अठत सवरप िणात आल. डळाची इठतहास ठवष सठती व नागररकशासतर ठवष सठती, अभासगर सिस, लखक आठण ठचतरकार ानी अठतश आसथन ह पसतक तार कल आह. डळ ा सवायच नःपयवटक आभारी आह.

ठवदाथणी, ठशकषक व पालक ा पसतकाच सवागत करतील, अशी आशा आह.

(च.रा.बोरकर)

सचालक

हाराषटर राज पाठयपसतक ठनठटती व अभासकर सशोधन डळ, पण.

पणठिनाक : ८ एठपरल २०१६, गढी पाडवा भारती सौर : १९ चतर, १९३८

l पराचीन भारताचा इठतहास ठवदारायना ठशकवणाच परोजन ठवदारायना आपली ससकती आठण परपरा ाची सवायगीण ाठहती ठळावी आठण तादार ताची सााठजक व राषटरी एकाततसबधीची जाणीव वाढीस लागावी, ह आह. ठशकषकानी पराचीन भारताचा इठतहास हा ठवष ठशकवताना ह परोजन लकषात घऊन ठशकवणाचा पदतीच ठनोजन कराव.

l रोजचा जीवनात परताला णाऱा अनक सासकठतक परथा-परपराबदल ठवदारायचा नात अनक परशन असतात. त परशन का असतील ह सवानभवाचा आधार ठशकषकानाही ाहीत असण अपठकषत असत. अस परशन ठवदारायनी ठनभट होऊन ठवचारावत, ा दषीन ठशकषकानी ठवदारायना परोतसाहन दाव.

l आपला सासकठतक वारशाबदलची जाणीव पराचीन भारताचा इठतहासाचा अभासातयन ठनाटण होणासािी ठवठवध परकारचा पराचीन वसतय, नाणी, पराचीन सथापताच नन ाबदलची अठधकाठधक ाठहती ठळवणाची साधन कोणती, ाच ागटिशटन ठवदारायना कराव. पाठयपसतकातील ाठहती वठतररकत अठधक ाठहती सकठलत करणासािी ताना परोतसाठहत कराव.

l हडपपा ससकतीचा काळापासयनच भारताच िरवरचा िशाशी परसथाठपत झालल वापारी सबध पराचीन भारताचा सदीचा ळाशी होत, ह लकषात घऊन आतरराषटरी वापाराच सवरप ठवदारायना थोडकात सजावयन सागाव. अशा परकारचा वापार ठवशवबधतव आठण आतरराषटरी साजस ा गोषीठशवा शक होत नाही, ह ठवदारायचा लकषात आणयन दाव.

l रााण आठण हाभारत ही हाकाव आग आठशातील इडोनठशा, कबोठडा ा िशाध नतनाटाचा सवरपात सािर करणाची परपरा आजतागात ठरकन आह. तथील पराचीन ठशलपाधही तातील कथाचा सावश कलला आढळतो. तासबधीची अठधक ाठहती ठळवयन ती वगाटत सािर करता ईल, ासािी ठवदारायना परकलप दावत.

l ‘पाठणठन’, ‘सठत’ ा शबिासारख ऱहसव ‘इ’कारानत शबि आठण ‘ठसध’ ा शबिासारख ऱहसव ‘उ’कारानत शबि ह ससकतधयन रािीध आलल ततस शबि आहत. अशा परकारच शबि ठवशषना वगर सवरपात आल असतील, तर पसतकात ताचा जवहा पठहलािा उलख आला असल, तवहा त शबि अनकर ऱहसव इकारानत व ऱहसव उकारानत िवल आहत. ा शबिाच यळ रप कळाव महणयन अस करणात आल आह, परत अशा परकारचा शबिाचा पसतकात जवहा नतर उलख आला असल, तवहा त शबि रािी पराणलखनाचा ठनानसार िीघट ‘ई’कारानत व िीघट ‘ऊ’कारानत ठलठहल आहत. अस ततस शबि सासात पयवटपि महणयन आल असतील, तर ातर पराणलखनाचा ठनानसार ताच यळ रप सवटतर का िवल आह.

l नागररकशासतर ठवषाची सरवात करणापयवणी आपला िशातील शासनरचना सपष करावी. सघशासन, घरक राजशासन आठण सथाठनक शासन ाच सवरप थोडकात सपष कराव.

l सथाठनक कारभाराठवषी राजशासनाच सवततर काि आहत. ठवदारायना ता कादाची ठवसतत ाठहती िण अपठकषत नाही, परत आपला िशातील कारभार सठवधान, काि व ठन ाना अनसरन चालतो ह ताना आवजयटन सागाव. कादाच अठधराज असलाच फाि ताना वगवगळा उिाहरणातयन िाखवयन दावत.

l ताहततरावा आठण चौऱाहततरावा सठवधान िरसतीच इथ तरोरक उलख आहत. ा सठवधान िरसताळ सथाठनक शासन ससथाच सबलीकरण झाल आह, ही बाब लकषात घऊन सथाठनक शासन ससथाध झालल बिल ठवदारायना सागावत.

l सथाठनक शासन ससथाधील ठहलाचा सहभागाचा आठण ताचा सहभागातयन झालला बिलाचा आवजयटन उलख करावा.

l ठरिठरश राजवरीत ‘सथाठनक सवराज ससथा’ अस सथाठनक शासनाला महरल जात अस. सवाततानतर सवटच पातळावर सवराज असलान आता ‘सथाठनक शासन ससथा’ अस महरल जात.

- तशकषकासाठी -

S.O.I. Note : The following foot notes are applicable : (1) © Government of India, Copyright : 2016. (2) The responsibility for the correctness of internal details rests with the publisher. (3) The territorial waters of India extend into the sea to a distance of twelve nautical miles measured from the appropriate base line. (4) The administrative headquarters of Chandigarh, Haryana and Punjab are at Chandigarh. (5) The interstate boundaries amongst Arunachal Pradesh, Assam and Meghalaya shown on this map are as interpreted from the “North-Eastern Areas (Reorganisation) Act. 1971,” but have yet to be verified. (6) The external boundaries and coastlines of India agree with the Record/Master Copy certified by Survey of India. (7) The state boundaries between Uttarakhand & Uttar Pradesh, Bihar & Jharkhand and Chattisgarh & Madhya Pradesh have not been verified by the Governments concerned. (8) The spellings of names in this map, have been taken from various sources.

पराचीन भाििाचा इतिहास

अनकरमतणका

पाठाच नाव पषठ कर.

१. भारती उपखड आठण इठतहास ................................... १

२. इठतहासाची साधन ................................................ ६

३. हडपपा ससकती ................................................... १०

४. वठिक ससकती ................................................... १५

५. पराचीन भारतातील धाठटक परवाह .................................. २०

६. जनपि आठण हाजनपि .......................................... २६

७. ौटकालीन भारत ................................................ ३०

८. ौट सामाजानतरची राज ....................................... ३६

९. िठकषण भारतातील पराचीन राजo ................................... ४२

१०. पराचीन भारत : सासकठतक ........................................ ४८

११. पराचीन भारत आठण जग .......................................... ५४

सचवलली शकषणिक परणरिया अधययन णनषपती

अधययनारयायास जोडीन / गटामधय / वयकतिकरीतया अधययनाचया सधी दण व तयास पढील गोषटीसाठी परवतत करण.• इतिहासाची घडण आतण भौगोतिक वतिषटय यातवषयी

मातहिी करन घयणय.• तचतय, तवतवध परकारचया इतिहासाचया साधनाची रयखाटनय

याचय वाचन, तवशियषण, तयावर चचाचा करन इतिहासिजजानी भारिाचया पराचीन इतिहासाची पनरााधणी किापरकारय किी असयि याचा अरचा िावणय.

• नकािातवषयी किी : महतवाची सरानय िोधणय, तिकारी व अनन गोळा करणाऱयाची सरानय, अनन उतपादक, हडपपा ससकिी, जनपदय, महाजनपदय, सामाजयय, रदध आतण महावीर याचया जीवनाि घडियलया घटनािी सरतधि तिकाणय, भारिाराहयर असियिी किा आतण सरापतयिासतीय कदय आतण तयाचा भारिािी असियिा सरध.

• महाकावयय, रामायण, महाभारि, तसिपपतधकरम, मणीमयखिाई तकवा कातिदासाचय महतवाचय सातहतय याचा िोध घयणय.

• चचाचा करणय : रौदध व जन धमाािीि ितवय आतण इिर तवचारपरवाह याचया मिभि सकलपना व मधयविती मलयय – तयाचया तिकवणकीची आजचया काळािीि समपचाकिा – पराचीन भारिािीि किा आतण सरापतयिासताचा अभयास, भारिाचय ससकिी आतण तवजान कयतािीि योगदान.

• भतमका पािन : अनयक ऐतिहातसक मधयविती कलपनावर आधाररि. उदा., कतिग यदधानिर समाट अिोकमधयय झाियिा रदि. तया काळािीि तिखखि साधनामधयय अिभचाि एखादा तवषयावर आधाररि.

• परकलप पदधिी : राजयाची उतकािी, गण आतण सघ याची कायचापदधिी – तवतवध राजयाचय, घराणयाचय योगदान, भारिाचा भारिाराहयरीि कयतािी असियिा सपकक आतण या सपकाचाचा झाियिा तवियष पररणाम या परकलपावर आधाररि वगचाचचाचा.

• वसिसगरहाियास भयट : आद मानवी वसाहिीचय भौतिक अवियष पाहणयासािी – हडपपाकािीन, तयाचया ससकिीमधीि साितय आतण पररविचान यातवषयी चचाचा करणय.

अधययन ननषपतती

अधययनारथी06.73H.01 इतिहास आतण भगोि याचा सहसरध

ओळखिाि.06.73H.02 इतिहासाची तवतवध साधनय ओळखिाि आतण

तयाचा या काळािीि इतिहासाचया पनिलखनासािी उपयोग सपषट करिाि.

06.73H.03 भारिाचया नकािावर महतवाचया ऐतिहातसक सरळाचय सरान दिचाविाि.

06.73H.04 महतवाची राजयय, राजघराणी याचय िकणीय योगदान सपषट करिाि. उदा., अिोकाचय तििाियख, गपतकािीन नाणी, पललवाची ररमतदरय, इतयादी.

06.73H.05 पराचीन काळािीि वयापक घडामोडी सपषट करिो. उदा., तिकारी व अनन गोळा करणारय हा टपपा िय ियिीची सरवाि. तसध ससकिीिीि पतहिी नगरय इतयादी. एका तिकाणचया घडामोडीचा दसऱया तिकाणािी सरध जोडिाि.

06.73H.06 तयाकाळचया तिखखि साधनामधयय नमद कियलया रारी, घटना, वयकी याचय वणचान करिाि.

06.73H.07 भारिाचा भारिाराहयरीि कयतािी आियलया सपकाचाचा धमचा, किा, सरापतयिासत इतयादी कयतावर झाियिा पररणाम सपषट करिाि.

06.73H.08 भारिाचय सासकतिक व वजातनक कयतािीि योगदान सपषट करिाि. उदा. खगोििासत, वदकिासत, गतणि, धाििासत इतयादी.

06.73H.09 तवतवध ऐतिहातसक घडामोडीचया सरधी मातहिीचय सशियषण करिाि.

06.73H.10 पराचीन काळािीि तवतवध धमचा आतण तवचारपदधिी याची मिभि ितवय आतण मलयय याचय तवशियषण करिाि.

06.73H.11 मानविा आतण धमचातनरपयकिा हा सवचाशयषठ तवचार आहय हय सपषट करिाि.

06.73H.12 वचाररक व सासकतिक आदान-परदानानय मानवाचय जान अतधक समदध होिय हय समजन घयिाि.

1

आहार, वशभषा, घरबाधणी, वयवसाय इतयादी गोषी बऱयाच अशी आपण राहतो तया पररसराचया भौगोलिक वलशषटावर अविबन असतात.

१.१ इतिहासाचीघडणआतणभौगोतिकवतिषटय१.२ भारिाचीभौगोतिकवतिषटय१.३ भारिीयउपखड

१.१इतिहासाचीघडणआतणभौगोतिकवतिषटयइयतता पाचवीत आपण मानव आलण तयाचया

भोवतािचा पररसर याचा परसपराशी कसा घलनषठ सबध असतो, ह लवसतारान पालहि. आलदमानवाचया जीवनमानातीि आलण ततरजानातीि बदि तयाचया पररसरातीि बदिाशी कस जोडिि होत, ह पालहि. अशमयगीन ससककती त नदीकाठचया ककलषपरधान ससककती हा मानवी ससककतीचया इलतहासाचा परवास कसा घडिा, याचा आपण आढावा घतिा.

इलतहास महणज मानवी ससककतीचया परवासात घडिलया सवव परकारचया भतकािीन घटनाची ससगत माडणी. सथि, काि, वयकी व समाज ह इलतहासाच चार परमख आधारसतभ आहत. या चार घटकालशवाय इलतहास लिलहिा जाऊ शकत नाही. यापकी सथि हा घटक भगोिाशी महणज भौगोलिक पररससथतीशी सबलधत आह. इलतहास व भगोि याच नात अतट आह. भौगोलिक पररससथती इलतहासावर अनक परकार पररणाम करत असत.

चिा,चचाचाकर.

● तमचया पररसरात कोणकोणतवयवसाय आहत?

● तमचया पररसरात कोणकोणती लपकघतिी जातात?

समाजजीवनसदा तयावर अविबन असत. उदाहरणाथव, डोगराळ परदशात राहणाऱया िोकाच जीवन मदानी परदशात राहणाऱया िोकापका अलधक कषाच असत. डोगराळ परदशात सपीक शतजलमनीची उपिबधता अगदी थोडी, तर मदानी परदशात सपीक शतजमीन मोठा परमाणावर उपिबध असत. तयामळ डोगराळ परदशातीि िोकाना तणधानय आलण भाजया कमी परमाणावर उपिबध असतात, तर तिनन मदानी परदशातीि िोकाना या गोषी परशा लमळतात. तयाचा पररणाम खाणयालपणयावर झाििा लदसतो. डोगराळ परदशात राहणाऱया िोकाना अनासाठी लशकारीवर आलण जगिातन गोळा किलया पदाथाावर अलधक अविबन रहाव िागत. अशाच पदतीन डोगराळ परदशात राहणाऱया आलण मदानी परदशात राहणाऱया िोकाचया जीवनपदतीतीि इतर गोषटीमधयही फरक आढळतो.

घराचयपरकार

१.भारिीयउपखडआतणइतिहास

1

2

आपण राहतो तया परदशातीि हवामान, पजवनयमान, शतीतन लमळणार पीक, वनसपती आलण पराणी इतयादी गोषी आपलया जगणयाची साधन असतात. तयाचया आधारानच तया तया परदशातीि जीवनपदती आलण ससककती लवकलसत होत असत. जगणयाचया साधनाची मबिकता लजथ असि, लतथ मानवी समाज दीघवकाळ वसती करतो. कािातरान या वसतयाच गाम-वसाहती आलण नगर यात रपातर होत. पयाववरणाचा ऱहास, दषकाळ, आकरमण लकवा इतर कारणामळ जगणयाचया साधनाची कमतरता भास िागिी, की िोकाना गाव सोडन जाण भाग पडत. गाम-वसाहती, नगर उजाड होतात. अशा अनक घडामोडी इलतहासात घडिलया लदसतात. तयावरन इलतहास आलण भगोि याच नात अतट असत, ह सपष होत.

१.२भारिाचीभौगोतिकवतिषटयआपिा भारत दश लवसतारान मोठा आह. तयाचया

उततरिा लहमािय, पवविा बगािचा उपसागर, पसशचमिा अरबी समदर आलण दलकणिा लहदी महासागर आह. भारताची अदमान-लनकोबार आलण िकदीप ही बट वगळता उरििा परदश भौगोलिकदषटा सिग आह.

पराचीन भारताचा इलतहास लशकत असताना आपलयािा हा भपरदश िकात घयावा िागतो. तयाचाच उलख आपण ‘पराचीन भारत’ असा करणार आहोत. आजच पालकसतान आलण बागिादश इ.स. १९४७ पववी भारताचा भाग होत.

भारतीय इलतहासाचया जडणघडणीचा लवचार किा असता खािीि सहा भपरदश महतवाच ठरतात.

१. लहमािय २. लसध-गगा-बरहमपतरा नदाचा मदानी परदश३. थरच वाळवट ४. दखखनच पठार ५. समदरलकनाऱयाच परदश ६. समदरातीि बट

१. तहमािय ः लहदकश व लहमािय पववतामळ भारतीय उपखडाचया उततरिा जण एक अभद लभतच उभी रालहििी आह. या लभतीमळ भारतीय उपखड मधय आलशयातीि वाळवटापासन अिग झाििा आह. मातर लहदकश पववतातीि खबर, बोिन या सखडटीमधन जाणारा खशकीचा वयापारी मागव आह. मधय आलशयातन जाणाऱया पराचीन वयापारी मागावशी तो जोडिा गििा होता. चीनपासन लनघन मधय आलशयातन अरबी परदशापयात जाणारा हा वयापारी मागव ‘रशीम मागव’ महणन ओळखिा जातो. कारण या मागाववरन पसशचमकडीि दशात पाठवलया जाणाऱया मािात रशीम परमख होत. याच सखडीतीि मागाववरन अनक परदशी आकरमकानी पराचीन भारतात परवश किा. अनक परदशी परवासी या मागावन भारतात आि.

तहमाियपवचाि

खबरखखड

२.तसध-गगा-बरहमपतानदाचामदानीपरदयि: लसध, गगा आलण बरहमपतरा या तीन मोठा नदा आलण तयाचया उपनदा याचया खोऱयाचा हा परदश आह. हा परदश पसशचमकड लसध-पजाबपासन पववकड सधयाचया

3

बागिादशपयात पसरििा आह. भारतातीि सवावलधक पराचीन नागरी हडपपा ससककती आलण तयानतरची पराचीन गणराजय आलण सामाजय याच परदशात उदयािा आिी.

४. दखखनचय पठार ः एका बाजस पवव लकनारा आलण दसऱया बाजस पसशचम लकनारा यामधय असििा भारताचा भपरदश दलकणकड लनमळता होत जातो. तयाचया पसशचम बाजिा अरबी समदर, दलकणिा लहदी महासागर आलण पवविा बगािचा उपसागर आह. तीन बाजनी पाणयान वढििा हा भभाग समदरात घसिलया एखादा लतरकोणी सळकयासारखा लदसतो. अशा भपरदशािा ‘दीपकलप’ महणतात. भारतीय दीपकलपाचा बहताश भाग दखखनचया पठारान वयापििा आह.

दखखन पठाराचया उततरकड सातपडा आलण लवधय पववताचया रागा पसरिलया आहत. तयाचया पसशचमिा सहादरीचया पववतरागा आहत. तयािा ‘पसशचम घाट’ असही महणतात. सहादरीचया पसशचम पायथयाशी कोकण आलण मिबारचया लकनारपटीचा परदश आह. दखखन पठाराचया पववकडीि डोगराना ‘पवव घाट’ अस महटि जात. या पठारावरीि जमीन सपीक असन लतथ हडपपा ससककतीचया नतरचया काळात अनक ककलषपरधान ससककती नादत होतया. मौयव सामाजय ह पराचीन भारतातीि सवावलधक मोठ सामाजय होत आलण दखखनचया पठाराचा समावश या सामाजयात झाििा होता. मौयव सामाजयानतरही इथ अनक छोटी-मोठी सामाजय होऊन गिी.

५. समदरतकनाऱयाचय परदयि ः पराचीन भारतात हडपपा ससककतीचया काळापासन पसशचमकडीि दशाशी वयापार चाित अस. हा वयापार सागरी मागावन किा जाई. तयामळ भारतातीि समदरलकनाऱयावरीि बदरातन परदशातीि ससककतटीशी आलण िोकाशी भारताचा सपकक आलण दवाण-घवाण होत अस. नतरचया काळात खशकीचया मागावनही महणजच जलमनीवरन वयापार आलण दळणवळण सर झाि. तरीही सागरी मागावच महतव कायम रालहि.

६.समदरािीिबयटयः अदमान आलण लनकोबार ही बगािचया उपसागरातीि भारतीय बट आहत. तसच िकदीप हा भारतीय बटाचा समह अरबी समदरात आह. पराचीन काळचया समदरी वयापारात या बटाच सथान महतवाच असाव. ‘पररपलस ऑफ द एररलरियन सी’

माहीिअाहयकािमहािा?

आलरिका खडातीि सहारा वाळवट ह जगातीि सवाात मोठ वाळवट आह.

थरचयवाळवट

३. थरचय वाळवट ः थरच वाळवट राजसथान, हररयाणा आलण गजरात या परदशातीि काही भागामधय पसरिि आह. तयाचा काही भाग आजचया पालकसतानातही आह. उततरिा सतिज नदी, पवविा अरविी पववताचया रागा, दलकणिा कचछच रण आलण पसशचमिा लसध नदी आह. लहमाचि परदशात उगम पावणारी घगगर नावाची नदी थरचया वाळवटात पोचत. पालकसतानमधय लतिा हाकरा या नावान ओळखतात. राजसथान आलण पालकसतानमधीि लतच पातर आता कोरड पडिि आह. तया कोरडा पातराचया परदशात हडपपा ससककतीची अनक सथळ लवखरििी आहत.

गगानदी

4

महणज ‘ताबडा समदराच मालहतीपसतक’. या पसतकात भारतीय बटाचा उलख आह. ह पसतक एका अनालमक गीक खिाशयान लिलहिि आह.

अदमानबयट

भारताचया नकाशा आराखडात खािीि लठकाणाची नोद करा.

१. लहमािय पववत२. थरच वाळवट३. पवव लकनारपटी

करनपहा.

१.३भारिीयउपखडहडपपा आलण मोहजोदडो ही शहर आजचया

5

पाकिसाना आह. अफगाकिसान, पाकिसान, नपाळ, भटान, बागादश, शरीिा आकि आपा भार दश किळन यार होिारा भभाग ‘दकषिि आकशया’ या नावान ओळखा जाो. याच भभागारी भार दशाचा कवसार आकि िहतव षिा घऊन या परदशाा ‘भाररीय उपखड’ असहरी महिा. हडपपा ससिकरीचा कवसार परािखयान भाररीय उपखडाचया वायवय भागा

१. खालील परशााची परतयकी एका वाकात उततरय ललहा. (१) इकहास महिज िाय?(२) िानवरी सिाज दरीघघिाळ वसरी िोठ िरो?(३) डोगराळ परदशा राहिाऱया ोिाना अनासाठरी

परािखयान िशावर अवबन रहाव ाग?(४) भारारी सवाघकिि पराचरीन नागररी ससिकरी

िोिरी?२. खालील परशााची थोडकात उततरय ललहा.

(१) िानवरी सिाजजरीवन िोितया गोषटीवर अवबन अस?

(२) आपि राहो तया परदशारी िोितया गोषरी आपलया जगणयाचरी सािन असा?

(३) ‘भाररीय उपखड’ अस िोितया परदशाा महिा?

३. कारणय ललहा. (१) इकहास आकि भगो याच ना अट अस.(२) ोिाना गाव सोडन जाि भाग पड.

४. डोगराळ परदयश व मदाी परदयश ााचा लोकजीवातील फरक सपषट करा.

५. पाठयपसतकातील भारत-पराकलतक ा काशाचय लरीकषण कर तावर आधाररत परशााची उततरय ललहा.

(१) भाराचया उतरिड िोितया पवघरागा आह?(२) भाराचया उतरिडन यिार िागघ िोि?(३) गगा-बरहमपता नदाचा सगि िोठ होा?(४) भाराचया पववस िोिरी बट आह ?

(५) थरच वाळवट भाराचया िोितया कदश ा आह?उपकरम

(१) िचया पररसरा आढळिाऱया जाशयाकवषयरी िाकहरी किळवा.

(२) जगाचया निाशा आराखडा पढरी बाबरी/घटि दाखवा. १. कहिाय पवघ२. रशरीि िागघ३. अरबरी परदश/अरबसान

सवाधा

* * *

झाा होा. चरीन आकि मयानिार ह आप शजाररी दश दकषिि

आकशयाचा किवा भाररीय उपखडाचा कहससा नाहरी. ररीहरी पराचरीन भाराशरी तयाच ऐकहाकसि सबि आ हो. पराचरीन भाराचया इकहासाचया अभयासा तयाच िहतवाच सथान आह.

लवलवध वयशभषा

6

२.१भौतिकसाधनय२.२तिखखिसाधनय२.३मौखखकसाधनय२.४पराचीनभारिाचयाइतिहासाचीसाधनय२.५इतिहासियखनाबाबिघयायचीकाळजी

सागापाह!

२.१भौतिकसाधनयदनलदन जीवनात माणस लवलवध परकारचया वसत

वापरत असतो. पववीचया माणसान वापरिलया अनक

l

वसत आज आपलयािा महतवाची मालहती परव शकतात. परातन वसतमधीि खापराचया तकडाच आकार, रग, नकी यावरन ही भाडी कोणतया काळातीि असावी याचा अदाज बाधता यतो. दागदालगन आलण इतर वसतवरन मानवी समाजाचया परसपरसबधाची मालहती लमळत. धानय, फळाचया लबया आलण पराणयाची हाड यावरन आहाराची मालहती लमळत. वगवगळा काळात माणसान बाधिलया घराच आलण इमारतटीच अवशष सापडतात. यालशवाय नाणी, मदराही सापडतात. या सवााचया साहाययान मानवी वयवहाराची मालहती होत. या सवव वसत आलण वासत लकवा तयाच अवशष याना इलतहासाची ‘भौलतक साधन’ महणतात.

‘mhrV Amho H$m Vwåhm§bm ?

धानयाच कण फार काळ लटकत नाहीत. तयाना कीड िागत. तयाचा भगा होतो.

पराचीन काळी धानयाच पीठ करणयाआधी त धानय भाजत असत आलण मग त भरडत असत. धानय भाजताना तयाच काही कण अलधक भाजि गि लकवा जळि तर त टाकन लदि जात. अस जळक कण वषावनवषव लटकन राहतात. त उतखननात सापडतात. तयाची परयोगशाळत तपासणी किी असता त कोणतया धानयाच कण आहत ह ओळख यत.

l तमचया घरात असिलया आजी-आजोबाचया काळातीि वसतची यादी तयार करा.

l तमचया पररसरातीि/गावातीि एखादा जनया वासतची मालहती गोळा करा.

आपलया पववजानी वापरिलया अनक वसत आजही अससततवात आहत. तयानी कोरन ठविि लवलवध िख आपलयािा सापडि आहत. या साधनाचया मदतीन आपलयािा इलतहास कळ शकतो. यालशवाय चािीरीती, परपरा, िोककिा, िोकसालहतय, ऐलतहालसक कागदपतर याचया आधार आपलयािा इलतहास कळतो. या सवााना ‘इलतहासाची साधन’ महणतात.

इलतहासाची साधन तीन परकारची आहत : भौलतक साधन, लिसखत साधन, मौसखक साधन.

करनपहा.

नाणी

२.इतिहासाचीसाधनय

लकल, िणी, सतप या वासतना ‘भौलतक साधन’ महणतात. यालशवाय अजन कोणकोणतया वासतना भौलतक साधन महणतात?

6

7

भाडी

दागदालगन

माहीिआहयकािमहािा?

मलदराचया लभती, िणयाचया लभती, लशळा, तामपट, भाडी, कचचया लवटा, ताडपतर, भजवपतर इतयादटीवर कोरिलया िखाचा समावश लिसखत साधनात होतो.

तामपट

खापराचा तकडा

लशिािख

२.२तिखखिसाधनयअशमयगातीि माणसान तयाचया जीवनातीि

अनक परसग आलण भावना लचतरातन वयक कलया आहत. हजारो वषव उिटलयानतर माणसािा लिलहणयाची किा अवगत झािी.

माणस सरवातीिा परतीक, लचनह याचा वापर नोदी ठवणयासाठी करत अस. तयापासन लिपीचा लवकास होणयास हजारो वषव जावी िागिी.

सरवातीचया काळात खापर, कचचया लवटा, झाडाची साि, भजवपतर यासारखया सालहतयाचा लिलहणयासाठी उपयोग किा जाई. अशा परकारचया सालहतयावरीि मजकर एखादा अणकचीदार साधनान कोरििा अस. अनभव व जान जसजस वाढत गि, तसतस तयान लवलवध पदतटीनी िखन करणयास सरवात किी. सभोवतािी घडिलया घटना, दरबारी कामकाजाच वततानत इतयादी मालहती लिहन ठवणयाची पदत सर झािी. अनक राजानी आपलया आजा, लनवाड, दानपतर दगडावर लकवा ताबयाचया पतयावर कोरन ठविी आहत. कािातरान वाङ मयाच अनक परकार लनमावण झाि. धालमवक-सामालजक सवरपाच गथ, नाटक, कावय, परवासवणवन तसच शासतरीय लवषयावरीि िखन झाि. या सालहतयातन तया तया काळाचा इलतहास समजणयास मदत होत. या सवव सालहतयािा इलतहासाची ‘लिसखत साधन’ अस महणतात.


भजवपतर ह भजव वकाचया सािीपासन बनवि जात. भजव वक काशमीरमधय आढळतात.

भजव वक भजवपतर

8

२.३मौखखकसाधनयओवया, िोकगीत, िाककथा यासारख सालहतय

लिहन ठविि नसत. तयाचा कताव अजात असतो. त लपढान लपढा जतन झािि असत. अशा सालहतयािा मौसखक परपरन जतन झािि सालहतय अस महणतात. ओवया, िोकगीत, िोककिा यासारख


l ओवी-पाडरग लपता । रसकमण माझी बया ।आषाढ वारीयिा । पडलिक आिा नयाया ।।

l िोकगीि-‘महानगरी उजनीv v(उजजलयनी)िई पणयवान दानीतथ नादत होता राजासखी होती परजालतनही िोकी गाजावाजाअसा उजनीचा इकरामv राजा’ v(लवकरमालदतय)

पराचीनभारिाचयाइतिहास-ियखनाचीसाधनय

भौतिकसाधनय

वसिगहालचतरमातीची भाडीमातीची लशलपमणीरतन, दागदालगनदगडी लशलपधातचया वसतनाणीशसतर

वासिyगहा घरसतपिणीमलदरचचवमलशदीसतभ

पराचीन भारतातीि मौसखक परपरन जपिि वलदक, बौद आलण जन सालहतय आता लिसखत सवरपात उपिबध आह. तयाच रपातर आता लिसखत सवरपात झाि असि, तरी तयाची पठणाची परपरा अजनही सर आह. मौसखक सवरपातीि तया सालहतयाचा उपयोग जवहा इलतहास-िखनासाठी किा जातो, तवहा तयाचा समावश मौसखक साधनात होतो.

तिखखिसाधनय मौखखकसाधनय

l hS>ßnm {bnrVrb boI

l d¡{XH$ gm{hË`

l _ogmonmoQ>o{_`mVrb B{îQ>H$mboI

l _hm^maV, am_m`U `m§À`m

hñV{b{IV nmoÏ`m

l O¡Z, ~m¡X²Y gm{hË`

l J«rH$ B{VhmgH$ma Am{U àdmem§Mo boIZ

l {MZr àdmem§Mo àdmgdU©Z

l ì`mH$aUJ«§W, nwamUJ«§W, H$moard boI


l तमचया पररसरातीि/गावातीि वसत- सगहाियािा भट दा. तथ कोणकोणतया वसत आहत, यावर लनबध लिहा.

l जातयावरचया गाणयाचा सगह करा.l लवलवध िोकगीत लमळवा. तयापकी एक

िोकगीत शाळचया सासककलतक कायवकरमात सादर करा.

िोकसालहतयाच परकार याचा तयात समावश होतो. अशा परकारचया साधनाना इलतहासाची ‘मौसखक साधन’ महणतात.

करनपहा.


9

२.४ पराचीन भरारतराचरा इततहरासराची सराधनअशमयगीन काळापासन इसवी सनाचया आठवया

शतकापययतचा कालखड हा भारताचया इततहासाचा पाचीन कालखड मानला जातो. भारतातील अशमयगातवषयीची मातहती पराततवीय उतखननातन तमळत. तया काळात तलपीचा तवकास झाला नवहता. इ. स. प. १५०० पासनचया पाचीन इततहासातवषयीची मातहती वदवाङ मयातन तमळत. सरवातीस वद ह तलखखत नवहत. त मखोद गत करणयाच ततर पाचीन भारतीयानी तवकतसत कल होत. कालातरान वदाच लखन झाल. वद वाङ मय व तयानतर तलतहल गलल सातहतय ह पाचीन भारतीय इततहासाच एक महतवाच साधन आह. यामधय बाहमणगथ, उपतनषद, आरणयक, रामायण, महाभारत ही महाकावय, जन व बादध गथ, नाटक, कावय, तशलालख, सतभालख, परकीय पवाशाची पवासवणणन इतयादीचा समावश होतो. तयाचपमाण पराततवीय उतखननात सापडललया वसत, परातन वासत, नाणी अशा अनक भौततक साधनाचया मदतीन आपलयाला पाचीन भारताचा इततहास समजतो.

२.५ इततहरास लखनराबराबत घराची कराळजीइततहासाचया साधनाचा वापर करताना काळजी

घयावी लागत. एखादा तलखखत परावा कवळ जना आह, महणन तो तवशवासाहण असलच, अस नाही. तो मजकर कोणी तलतहला, का तलतहला, कवहा तलतहला याची छाननी करावी लागत. तवशवासाहण ठरललया तवतवध साधनाचया आधार काढलल तनषकषण एकमकाशी पडताळन पाहाव लागतात. इततहास-लखनात अशा तचतकतसला फार महतव असत.

१. एकरा वराकरात उततर तलहरा.

(१) तलतहणयासाठी कोणतया सातहतयाचा उपयोग कला जाई?

(२) वदवाङ मयातन कोणती मातहती तमळत?(३) मौखखक परपरन कोणत सातहतय जतन करन

ठवल आह?२. खरालील सराधनराच भौततक, तलखखत व मौखखक सराधन रात वरगीकरण कररा.

तामरपट, लोककथा, मातीची भाडी, मणी, पवासवणणन, ओवी, तशलालख, पावाडा, वतदक सातहतय, सतप, नाणी, भजन, पराणगथ.

३. पराठरातील मरातीची भराडी पहरा व तराचरा पततकती तरार कररा.

४. कोणतराही नराणराच तनरीकषण कररा व तरावरन खरालील बराबीची नोद कररा.नाणयावरील मजकर, वापरलला धात, नाणयावरील वषण .............. .............. .............. नाणयावरील तचनह, नाणयावरील तचतर, भाषा, वजन,.............. .............. ...... ........ आकार, तकमत....... ......

५. कोणकोणतरा रोषी मराखखक रपरान तमचरा समरणरात आहत? तराच रटरात सरादरीकरण कररा.

उदा., कतवता, शलोक, पाथणना, पाढ इतयादी. उपकरम

भौततक, तलखखत साधनाची तचतर जमवा व तया तचतराच पदशणन बालआनद मळावयात भरवा.

सवराधरा

* * *

भौततक सराधन तलखखत सराधन मौखखक सराधन----- ----- ---------- ----- ---------- ----- -----

l तमहाला एक जन नाण सापडल.- सवत:जवळ ठवाल.- पालकाना दाल.- वसतसगहालयात जमा कराल.

करा करराल?

10

३.१ हडपपा ससकती३.२ घर अपाणि नगररचनपा३.३ मदपा-भपाडी३.४ महपासनपानगह३.५ लोजीवन३.६ वपापार३.७ ऱहपासपाची पारि

भारताचा नकाशा आराखडात हडपा ससककतीचा ठिकाणाची नाव ठिहा.

३.१ हडपपा ससकतीइ. स. १९२१ मध जाबमधीि रावी नदीचा

कािी हडपा थ उतखनन परथम सर झाि, महणन ा ससककतीिा ‘हडपा ससककती’ ह नाव ठमळाि. ा ससककतीिा ‘ठसध ससककती’ ा नावानही ओळखि जात.

हडपाचा दठषिणिा समार ६५० ठकिोमीटर अतरावर ठसध नदीचा खोऱात मोहजोदडो थ उतखनन झाि. हडपा आठण मोहजोदडो ा दोनही सथळाचा उतखननातन वसत आठण वासत ाच ज अवशष साडि, ताचात कमािीच साम होत.

धोिावीरा, िोथि, कािीबगन, दामाबाद

रन हपा.

३. हडपपा ससकती

10

11

इतयादी लठकाणीही उतखननात अशाच परकारच अवशष सापडि आहत.

हडपपा ससककतीची वलशषट सववसाधारणपण सववतर सारखीच आढळतात. नगररचना, रसत, घरबाधणी, साडपाणयाची वयवसथा, मदरा, भाडी, खळणी, मतदह परणयाची पदत याचा तयात परामखयान समावश होतो.

● तमचया पररसरातीि/गावातीि घराचीरचना कशी आह?

● घर कौिार, धाबयाची, उतरतया छपराची या परकारची आहत का?



३.२घरयआतणनगररचनाहडपपा ससककतीचया िोकाची घर आलण इतर

बाधकाम परामखयान भाजकया लवटाची होती. काही लठकाणी कचचया लवटा आलण दगडाचा वापरही बाधकामासाठी किा जाई. मधोमध चौक आलण तयाभोवती खोलया अशा परकारची घराची रचना अस. घराचया आवारात लवलहरी, सनानगह, शौचािय असत. साडपाणी वाहन नणयाची उततम वयवसथा अस. तयासाठी मातीचया भाजकया पनहाळटीचा उपयोग किा जाई. रसतयावरीि गटार लवटानी बाधन काढििी असत. ती झाकििी असत. यावरन साववजलनक आरोगयाबददि त लकती जागरक होत त लदसत.

हडपपाससकिीिीितवहीर

● साडपाणी वाहन नणारी गटार झाकििीनसतीि तर आरोगयाचया कोणकोणतया समसयालनमावण होतात?

रसत रद असन एकमकाना काटकोनात छदतीि अशा पदतीन बाधिि असत. तयामळ तयार होणाऱया चौकोनी मोकळा जागत घर बाधिी जात. नगराच दोन लकवा अलधक लवभाग किि असत आलण परतयक लवभागािा सवततर तटबदी कििी अस.

एक बटाटा घया. तो मधोमध कापा. कापिलया भागावर काही अकर, आककती सखळाचया साहाययान कोरा. अकर, आककती कोरििा भाग शाईत लकवा रगात बडवा. रगीत भाग कोऱया कागदावर उमटवा. काय होत तयाच लनरीकण करा.

३.३मदरा-भाडीहडपपा ससककतीचया मदरा पराधानयान चौरस

आकाराचया, ससटएटाईट नावाचया दगडापासन बनवलया जात. मदरावर लवलवध पराणयाचया आककती आहत. तयामधय बि, महस, हतती, गडा, वाघ यासारख खरखर पराणी आलण एकशगासारख कसलपत पराणी पाहायिा लमळतात. इतर पराणयाचया आककतटीपरमाणच मनषयाककतीही आढळतात. या मदरा ठसा उमटवणयासाठी वापरलया जात.

मदरा

करनपहा.

12


मातीची भाडी कशी तयार किी जातात, ह जाणन घणयासाठी मातीची भाडी तयार करणाऱया कारालगराची मिाखत घया.

● माती कोणतया परकारची वापरतात?● माती कोठन आणतात?● एक भाड तयार होणयासाठी लकती

कािावधी िागतो?

हडपपा ससककतीचया सथळाचया उतखननातन लवलवध परकारची आलण आकाराची भाडी लमळािी आहत. तयामधय िाि रगाचया पषठभागावर काळा रगान नकी काढििी भाडी आहत. नकीचया नमनयामधय माशाच खवि, एकमकात गतििी वतवळ, लपपळपान यासारखया परतीकाचा समावश आह. हडपपा ससककतीच िोक मत वयकीच दफन करताना तया वयकीचया शवाबरोबर मातीची भाडी परत असत.

भाडी

तमचया पररससरातीि पोहणयाचया तिावािा भट दा. तिावातीि पाणी बदिणयाची व नवयान तिावात पाणी सोडणयाचया पदतीच लनरीकण करा.

सधयाचा पोहणयाचा तिाव व हडपपाकािीन सनानगह याची तिना करा.

३.४महासनानगहमोहजोदडो यथ एक परशसत सनानगह सापडि

आह. महासनानगहातीि सनानकड जवळजवळ २.५ मीटर खोि होत. तयाची िाबी समार १२ मीटर आलण रदी समार ७ मीटर होती. कडातीि पाणी लझरपन जाऊ नय महणन त आतन पककया लवटानी बाधिि होत. तयात उतरणयासाठी वयवसथा होती. तसच तयातीि पाणी वळोवळी बदिणयाची सोय होती.

● तमचया पररसरात/गावात होणाऱया लपकाची, फळाची नाव लिहा.

● तमचया पररसरातीि/गावातीि िोक कोणकोणतया परकारच कपड वापरतात?

● तमहािा माहीत असिलया दालगनयाची नाव लिहा.

तनरीकषणकरा.

मोहजोदडोययथीिमहासनानगह

करनपहा.

13

3.5 bmoH$OrdZ

हडपपा ससककतीच िोक शती करत होत. कािीबगन यथ नागरिलया शताचा परावा लमळािा आह. तथीि िोक लवलवध लपक घत असत. तयामधय गह, सात (बािवी) ही मखय लपक होती. राजसथानमधय सातच पीक तर गजरातमधय नाचणीच पीक मोठा परमाणावर घति जाई. याखरीज वाटाणा, तीळ, मसर इतयादी लपक काढिी जात. हडपपा ससककतीचया िोकाना कापस माहीत होता.

उतखननात लमळािि पतळ, मदरावरीि लचतर आलण कापडाच अवशष इतयादी परावयावरन त कापड लवणत असावत. सतरी-परषाचया पोशाखात गडघयापयातच वसतर आलण उपरण याचा समावश होता.

लवलवध परकारच दालगन उतखननात सापडि आहत. त दालगन सोन, ताब, रतन तसच लशपि, कवडा, लबया इतयादटीच होत. अनक पदरी माळा, अगठा, बाजबद, कबरपटा ह अिकार सतरी-परष वापरत. ससतरया दडापयात बागडा घाित.

hS>ßnm g§ñH¥$VrVrb Xm{JZo

हडपपाकािीन किचा उतककष नमना महणज तथ सापडििा एक वलशषटपणव पतळा. तयाचया चहऱयाचा परतयक तपशीि अतयत ससपष आह, एवढच नवह तर तयान खादावरन घतििी शाि आलण तया शािीवरीि लतरदिाची नकीही अतयत सदर रीतीन दाखविी आह.

तमचया जवळचया लकराणा मािाचया दकानािा भट दा. दकानदार दकानासाठी वाणसामान कोठन आणतो याची मालहती घया. वसतची यादी तयार करा.

३.६वयापारहडपपा ससककतीच िोक भारतात तयाचपरमाण

भारताबाहरीि दशाशी वयापार करत असत. लसधचया खोऱयात चागलया दजावचा कापस होत अस. तो पसशचम आलशया, दलकण यरोप आलण इलजपत या परदशाना लनयावत होत अस. सती कापड दखीि लनयावत होत अस. इलजपतमधय मिमिीच कापड हडपपा ससककतीच वयापारी परवत असत. काशमीर, दलकण भारत, इराण, अफगालणसतान, बिलचसतान यथन चादी, जसत, मौलयवान खड, माणक, दवदार िाकड इतयादी वसत आणलया जात. परदशाशी चािणारा वयापार खशकीचया आलण सागरी अशा दोनही मागाानी होत अस. उतखननात सापडिलया काही मदरावर जहाजाची लचतर कोरििी आहत. िोथि यथ परचड आकाराची गोदी सापडिी आह. हडपपा ससककतीचा वयापार अरबी समदराचया लकनाऱयान चाित अस.

हडपपाकािीनकियचानमना

करनपहा.

14

३.७ ऱहासहाची कहारण

पनहा पनहा यणहार महापर, बहारन आललयहाटोळहााची आकरमण, वयहापहारहातील घट यहाासहारखयहा

लोथल यथील गोदी (अवशषहाचयहा आधहार पनररचनहा)

१. एकहा वहाकयहात उततर ललहा.(१) यहा सासकतीलहा डपपहा नहाव हा ममळहाल

असहाव?(२) डपपहा सासकतीतील भहााडहााचयहा नकीचयहा

नमनयहाामधय ोणतयहा परतीहााचहा समहावश आ?(३) डपपहा सासकतीतील वयहापहारी ोणत हापड

इमिपतलहा परवत असत?

२. पहाचीन सथळहानहा भटी दतहानहा कहाय करहाल?िस- सथळहामवषयी महामती ममळवहाल, परदषण रोखण, ऐमतहामस सहाधनहााच ितन इतयहादीबहाबत.

३. मोजोदडो यथील सनहानगहाच लचतर रखहाटन करहा.

४. डपपहाकहालीन लोकजीवनहाची महालती खहाली लदललयहातकतयहात ललहा.

५. एकहा शबदहात उततर दहा. अस पशन तमी सवत: तयहार करहा व तयहाची उततर ललहा.िस- डपपहा सासकतीचयहा मदहा तयहार रणयहासहाठी

वहापरललहा दगड.६. डपपहा ससककतीचयहा कहाळहातील इतर जहागलतक ससककती जगहाचयहा नकहाशहा आरहाखडहात दहाखवहा.उपकरम

(१) तमचयहा शहाळचहा आरहाखडहा तयहार रहा व शहाळतील मवमवध मठहाण दशशवहा उदहा., गाथहालय, मदहान, सागण- क इतयहादी.

(२) तमचयहा गहावहातील आमण घरहातील धहानय सहाठवणयहाचयहापदधतीच समवसतर मटपण तयहार रहा.

सवहाधयहाय

* * *

मखय लपक पोशहाख दहालगन/अलकहार

(१) ---- ---- ----

(२) ---- ---- ----

(३) ---- ---- ----

(४) ---- ---- ----

डपपहाकहालीन खळणी

गोषी डपपहा सासकतीचहा ऱहास ोणयहास हारणीभत ोतयहा. तयहाचबरोबर पिशनयमहान मी ोण, नदहााची पहात ोरडी पडण, भप, समदपहातळीतील बदल यहाासहारखयहा हारणहाामळी हाी सथळ उिहाड झहाली. अशहा हारणहाामळ लोहाानी मोठहा परमहाणहावर सथलहाातर ल आमण डपपहा सासकतीमधील शरहााचहा ऱहास झहालहा.

डपपहा सासकती ी भरभरहाटीलहा आलली सापनन अशी नहागर सासकती ोती. मतन भहारतीय सासकतीचहा पहायहा घहातलहा.

15

४.१ वतदकवाङमय४.२ कटबवयवसथा,दनतदनजीवन४.३ ियिी,पिपािन,आतथचाकआतणसामातजक जीवन४.४ धमचाकलपना४.५ िासनवयवसथा

४.१वतदकवाङमय‘वद’ वाङमयावर आधारििी ससककती महणज

वलदक ससककती होय. वद ह आपि सवावलधक पराचीन सालहतय मानि जात. वदाची लनलमवती अनक ऋषटीनी किी. वदातीि काही सक ससतरयानाही सफरििी आहत.

वलदक वाङमयाची भाषा ससककत होती. वलदक वाङमय अतयत समद आह. ऋगवद हा तयातीि मळ गथ मानिा जातो. तो कावयरप आह. ऋगवदासह यजववद, सामवद आलण अथवववद अस चार वद आहत. या चार वदाचया गथाना ‘सलहता’ अस महणतात. लवद महणज जाणण. तयापासन ‘वद’ ही सजा तयार झािी. लतचा अथव ‘जान’ असा होतो. मौसखक पठणाचया आधार वदाच जतन कि गि. वदाना ‘शलत’ असही महणतात.

ऋगवयद सतहिा ः ऋचानी बनििा वद महणज ‘ऋगवद’ होय. ‘ऋचा’ महणज सतती करणयासाठी रचिि पद. अनक ऋचा एकतर गफन एखादा दवतची सतती करणयासाठी तयार किलया कावयािा ‘सक’ अस महणतात. ऋगवद सलहतत लवलवध दवताची सतती करणारी सक आहत.

यजववदसतहिाः यजववद सलहतमधय यजात महटि जाणार मतर आहत. यजलवधटीमधय कोणतया मतराच पठण कवहा आलण कस कराव याच मागवदशवन या सलहतत आह. पदात असणार मतर आलण गदात लदिि तया मतराच सपषीकरण अशी या सलहतची रचना आह.

सामवयद सतहिा ः काही यजलवधटीचया वळी तािासरात मतरगायन कि जाई. त गायन कस कराव, याच मागवदशवन सामवद सलहतत कि आह. भारतीय सगीताचया लनलमवतीमधय सामवदाचा मोठा वाटा आह.

अथवचावयद सतहिा ः अथवववदाचया सलहतिा अथवव ऋषटीच नाव दणयात आि आह. अथवववदात दनलदन जीवनातीि अनक गोषटीना महतव लदिि आढळत. आयषयात यणाऱया सकटावर, दखणयावर करायच उपाय तयात सालगतिि आहत. तसच अनक औषधी वनसपतटीची मालहतीही तयात लदििी आह. राजान राजय कस कराव, याचही मागवदशवन तयात किि आह.

सलहताचया रचननतर बराहमणगथ, आरणयक, उपलनषद याची रचना किी गिी. तयाचाही समावश वदवाङमयात किा जातो.

बराहमणगथ ः यजलवधटीमधय वदाचा वापर कसा करावा, ह सागणाऱया गथाना ‘बराहमणगथ’ महणतात. परतयक वदाच सवततर बराहमणगथ आहत.

आरणयक ः अरणयात जाऊन, एकाग लचततान


काहीसकाचामराठीभाषयिअथचा

* “ह दवा, खप पाऊस पाड. आमचया शतात भरघोस पीक यऊ द. आमचया मिाबाळाना भरपर दधदभत द.”* “गाई आमचया घरी यवोत. आमचया गोठात तया आनदान राहोत. तयाना पषकळ वासर होवोत.”* “िोकहो, चिा उठा. उषचया आगमनाबरोबर अधार नाहीसा झािा आह आलण परकाशाच आगमन होत आह. उषन सवव लवशवािा जाग कि आह. आपण आपापि उदोग करन धन लमळवया.”

४.वतदकससकिी

15

16

किि लचतन ‘आरणयक’ गथामधय माडिि आह. यजलवधी पार पाडत असताना कोणतयाही परकारची चक होऊ नय, याची खबरदारी यात घतििी लदसत.

उपतनषदय ः ‘उपलनषद’ महणज गरजवळ बसन लमळविि जान. जनम-मतयसारखया घटनाबददि अनक परशन आपलया मनात यत असतात. तया परशनाची उततर सहज लमळत नाहीत. अशा गहन परशनावर उपलनषदामधय चचाव कििी आह.

चार वद, बराहमणगथ, आरणयक आलण उपलनषद रचणयास समार पधराश वषााचा कािावधी िागिा. तया कािावधीत वदकािीन ससककतीत अनक बदि होत गि. तया बदिाचा आलण वदकािीन िोकजीवनाचा अभयास करणयासाठी वलदक वाङमय ह महतवाच साधन आह.४.२कटबवयवसथा,दनतदनजीवन

वदकाळात एकतर कटबपदती होती. कटबातीि कताव परष घराचा परमख महणज ‘गहपती’ अस. गहपतीचया पररवारात तयाच वद मातालपता, तयाच िहान भाऊ आलण तया भावाच पररवार, तयाची पतनी आलण मि, तयाचया मिाच पररवार अशा सवााचा समावश अस. ही कटबवयवसथा परषपरधान होती. सरवातीचया काळात िोपामदरा, गागवी, मतरयी अशा काही लवदान ससतरयाच उलख वलदक सालहतयात आढळतात. परत हळहळ ससतरयावरीि बधन वाढत गिी. तयाच कटबातीि आलण समाजातीि सथान अलधकालधक दययम होत गि.

वदकाळातीि घर मातीची लकवा कडाची असत. गवत लकवा विटीच जाडसर तट लवणन तयाचयावर शण-माती लिपन तयार कििी लभत महणज ‘कड’. या घराचया जलमनी शणा-मातीन सारविलया असत. घरासाठी ‘गह’ लकवा ‘शािा’ ह शबद वापरि जात.

वदकािीन िोकाचया आहारामधय परामखयान गह, सात, तादळ या तणधानयाचा समावश होता. तयापासन त लवलवध पदाथव बनवत असत. वलदक वाङमयात ‘यव’, ‘गोधम’, ‘वीलह’ यासारख शबद

आढळतात. यव महणज सात (बािवी). गोधम महणज गह. वीही महणज तादळ. दध, दही, िोणी, तप, मध ह पदाथव तयाचया आवडीच होत. उडीद, मसर आलण तीळ तसच मास या पदाथााचाही तयाचया आहारात समावश होता.

वयदकाळािीिघरय

वयदकाळािीिवादय

वदकािीन िोक िोकरी आलण सती वसतर वापरत. वलकि महणज झाडाचया सािटीपासन तयार कििी वसतरही वापरत. तसच पराणयाचया कातडाचाही उपयोग वसतर महणन किा जाई. ससतरया आलण परष फिाचया माळा, लवलवध परकारचया मणयाचया माळा, सोनयाच दालगन वापरत असत. ‘लनषक’ नावाचा गळातीि दालगना लवशष िोकलपरय असावा. तयाचा उपयोग वसतचया खरदी-लवकरीसाठीही होई.

गायन, वादन, नतय, सोगटाचा खळ, रथाचया शयवती आलण लशकार ही तयाची मनोरजनाची साधन होती. वीणा, शततत, झाजा आलण शख ही तयाची परमख वाद होती. डमर आलण मदग ही तािवादही त वापरत असत.

17

४.३ियिी,पिपािन,आतथचाकआतणसामातजकजीवन

वलदक काळात शती हा परमख वयवसाय होता. अनक बि जपिलया नागरान नागरट किी जाई. नागरािा िोखडाचा फाळ बसवत असत. अथवववदामधय लपकावर पडणारी कीड, लपकाचा लवधवस करणार पराणी आलण तयावरीि उपाय याचाही लवचार कििा आढळतो. खत महणन शणाचा उपयोग किा जात अस.

वलदक काळात घोडा, गाय-बि, कतरा या पराणयाना लवशष महतव होत. गाईचा लवलनमयासाठी उपयोग किा जाई. तयामळ गाईना लवशष लकमत होती. इतरानी गाई चोरन नऊ नयत महणन लवशष काळजी घतिी जाई. घोडा हा अतयत वगान पळणारा पराणी. तयािा माणसाळवन रथािा जोडणयात वदकािीन िोक लनषणात होत. वदकािीन रथाची चाक आऱयाची होती. भरीव चाकापका आऱयाच चाक वजनान हिक असत. घोडा जोडिि, आऱयाचया चाकाच वदकािीन रथ अथावतच खप वगवान होत.


घोडािा ‘अशव’ अस महणतात. एखादा इलजनचा वग मोजणयासाठी ज एकक वापरि जात तयािा ‘अशवशकी’ (हॉसव पॉवर) अस महणतात.

तया काळात शती आलण पशपािन याचयाखरीज इतर अनक वयवसायाचाही लवकास झािा होता. वयावसालयक, कारागीर समाजवयवसथच महतवाच घटक होत. ‘शणी’ या नावान ओळखि जाणार तयाच सवततर सघ होत. अशा शणटीचया परमखािा ‘शषठी’ महणत असत. परत हळहळ वयावसालयक कारालगराचा दजाव दययम होत गिा.

तया काळात समाजात बराहमण, कलतरय, वशय व शदर अस वणव होत. ह वणव वयवसायावरन ठरत. नतरचया काळात वणव जनमावरन ठर िागि. तयामळ जाती लनमावण झालया. जालतवयवसथमळ समाजात लवषमता लनमावण झािी.

आदशव आयषय कस जगाव, यासबधीचया काही कलपना वदकाळात रढ झालया होतया. तयामधय जनमापासन मतयपयातचया चार टपपयाना ‘चार आशम’ अस महटिि आह. पलहिा आशम महणज ‘बरहमचयावशम’. गरजवळ राहन लवदा परापत करणयाचा हा काळ.

बरहमचयावशम यशसवी रीतीन पार पाडलयानतरचा पढचा टपपा महणज गहसथाशम. या काळात परषान कटब आलण समाज याचयासाठी असििी आपिी कतववय पतनीचया साहाययान पार पाडावीत, अशी अपका अस. लतसरा आशम महणज ‘वानपरसथाशम’. या वयदकािीनरथ

18

चिा,चचाचाकर.

ससषचकरात लबघाड कशामळ होऊ शकतात? त होऊ नय महणन तमही कोणत परयतन कराि? उदा., पाऊस कमी पडिा तर लपणयाचया पाणयाच लनयोजन कस कराि?

अलधकालधक कठीण होत गि. त कठीण यजलवधी पार पाडणाऱया परोलहताच महतव तयामळ वाढत गि.

वदकािीन िोकानी सषीच वयवहार कस चाितात याचाही लवचार किा होता. उनहाळानतर पावसाळा यतो, पावसाळानतर लहवाळा. ह लनयलमत असणार ससषचकर आह. ससषचकर आलण तयाचया गतीन लफरणार जीवनचकर यािा वदकािीन िोकानी ‘ऋत’ अस नाव लदि. परालणमातराच जीवन हाही ससषचकराचाच एक भाग आह. ससषचकरात लबघाड झालयावर सकट यतात. तस होऊ नय महणन परतयकान काळजी घयायिा हवी. कोणीही सषीच लनयम मोड नयत, अस वागण महणज धमावपरमाण वागण, अस समजि जाई.

गर-तिषय

टपपयावर तयान घरादाराचया मोहाचा तयाग करन दर जाव, मनषयवसती नसिलया लठकाणी रहाव आलण अतयत साधपणान जगाव. चौथा आशम महणज ‘सनयासाशम’. या टपपयावर मनषयान सवव नातयाचा तयाग करन मनषयजनमाचा अथव समजावन घणयासाठी जगाव, फार काळ एक लठकाणी राह नय, असा सकत होता.

४.४धमचाकलपनावदकािीन धमवकलपनामधय लनसगावतीि सयव,

वारा, पाऊस, वीज, वादळ, नदा यासारखया लनसगावतीि शकटीना दवतारप लदिि होत. तया जीवनदायी ठरावयात महणन वदामधय तयाचया पराथवना किलया आहत. तयाना परसन ठवणयासाठी वदकािीन िोक अगीमधय लवलवध पदाथव अपवण करत. तयािा ‘हवी’ अस महणत. अशा तऱहन अगीमधय ‘हवी’ अपवण करणयाचा लवधी महणज यज. सरवातीिा यजलवधटीच सवरप साध होत. पढ तयाच लनयम

४.५िासनवयवसथावदकाळात परतयक गामवसाहतीचा एक परमख

अस. तयािा ‘गामणी’ अस महणत. अनक गामवसाहतटीचा समह महणज ‘लवश’. तयाचया परमखािा ‘लवशपलत’ अस महणत. अनक ‘लवश’ लमळन ‘जन’ तयार होत अस. पढ जन जवहा एखादा लवलशष परदशात ससथरावि, तवहा तया परदशािा ‘जनपद’ महटि गि. ‘जन’चया परमखािा ‘नप’ लकवा ‘राजा’ महटि जाई. परजच रकण करण, कर गोळा करण आलण उततम राजयकारभार करण ही राजाची कतववय होती.

राजयकारभार उततम रीतीन चािवणयास साहायय करणयासाठी राजान अलधकारी नमिि असत. परोलहत आलण सनापती ह लवशष महतवाच अलधकारी होत. करवसिी करणयासाठी नमिलया अलधकाऱयािा यजञ

19

‘भागदघ’ अस महणत. ‘भाग’ महणज वाटा. ‘जन’चया उतपनातीि राजाचा ‘भाग’ गोळा करणारा, तो भागदघ. राजािा मागवदशवन करणयासाठी ‘सभा’, ‘सलमती’, ‘लवदथ’ आलण ‘जन’ अशा चार ससथा होतया. तयामधय राजयातीि िोक सहभागी होत. ‘सभा’ आलण ‘लवदथ’ या ससथाचया कामकाजात ससतरयाचाही सहभाग अस. राजयातीि जयषठ वयकटीचया मडळास ‘सभा’ महणत तर िोकाचया सववसाधारण बठकीस ‘सलमती’ अस महणत. सलमतीमधय िोकाचा सहभाग अस.

पढ वलदक लवचारपरवाहात ‘समलत’ व ‘पराण’ नावाच वाङमय लनमावण झाि. वद, समती, पराण, सथालनक िोकधारणा इतयादटीवर आधारििा धालमवक परवाह कािातरान ‘लहद’ या नावान ओळखिा जाऊ िागिा.

पराचीन भारतात यजलवधी आलण वणववयवसथा याचयाबाबतीत वलदक परवाहापका वगळी भलमका घणार धालमवक परवाह अससततवात होत. पढीि पाठात आपण तयाचा पररचय करन घणार आहोत.

१. पाठािीिआियाचातवचारकरनउतिरयतिहा.(१) वलदक सालहतयातीि लवदान ससतरया

....................................(२) वदकािीन मनोरजनाची साधन

....................................(३) वदकािीन चार आशम

....................................२. चककीबरोबरओळखा.

(१) यजात महटि जाणार मतर-ऋगवद(२) अथवव ऋषटीच नाव लदििा वद-अथवववद(३) यजलवधटीचया वळी मतरगायन करणयास मागवदशवन

करणारा वद-सामवद

३. एकािबदािउतिरयतिहा.(१) वलदक वाङ मयाची भाषा......... .(२) लवद महणज......... .(३) गोधम महणज......... .(४) घराचा परमख महणज......... .(५) शणटीचया परमखािा महणत......... .

४. नावयतिहा.(१) तमहास माहीत असििी वाद ........................... .(२) सधयाचया काळातीि ससतरयाच लकमान दोन

दालगन ........................... . (३) सधयाची मनोरजनाची साधन

........................... .

५. थोडकयािउतिरयतिहा.(१) वदकािीन िोकाचया आहारामधय कोणकोणतया

पदाथााचा समावश होता? (२) वदकाळात गाईची लवशष काळजी का घतिी

जाई?(३) सनयासाशमात मनषयान कस वागाव अशी अपका

होती?

६. टीपातिहा.(१) वदकािीन धमवकलपना(२) वदकािीन घर(३) वदकािीन शासनवयवसथा

उपकरम(१) आपलया पररसरातीि काही कारालगराचया मिाखती

घऊन तयाची मालहती लिहा. (२) पाठात आिि नवीन शबद व तयाच अथव याची यादी

करा.

सवाधयाय

* **

20

५.१ जनधमचा ५.४खरिशचनधमचा५.२ बौदधधमचा ५.५इसिामधमचा५.३जयधमचा ५.६पारिीधमचा

वदकाळाचया शवटी यजलवधटीमधीि बारीकसारीक तपलशिाना नको एवढ महतव आि. तया तपलशिाच जान फक परोलहत वगाविाच होत. इतराना त लमळवणयाची मोकळीक रालहिी नाही. वणववयवसथच लनबाध अतयत कडक होत गि. माणसाचया कतवतवापका तयाचा जनम कोणतया वणावत झािा, यावर तयाच समाजातीि सथान ठर िागि. तयामळच उपलनषदाचया काळापासन धमावचा लवचार यजलवधटीपरताच मयावलदत न ठवता तो अलधक वयापक करणयाचा परयतन सर झालयाच लदसत. परत उपलनषदामधीि लवचार आतमयाच अससततव, आतमयाच सवरप यावर भर दणारा होता. सववसामानयाना समजायिा अवघड होता. तयामळ लवलशष दवताचया उपासनवर भर दणार भसकपथ लनमावण झाि. जस, लशवभकाचा शवपथ आलण लवषणभकाचा वषणवपथ. या दवताचया सदभावत वगवगळी पराण लिलहिी गिी.

इ.स.प. सहावया शतकात सववसाधारण मनषयािा सहज कळि असा धमावचा लवचार माडणयाचा परयतन करणार लवचारपरवाह लनमावण झाि. परतयक वयकीिा सवतःचया उनतीचा मागव शोधणयाच सवाततय आह, याची जाणीव अनकाना झािी. तयातन पढ नवीन धमव परसथालपत झाि. वयकीचया उनतीसाठी जातीपातीचा भदभाव महतवाचा नसतो, ह या धमाानी ठळकपण माडि. तयानी शद आचरणाच महतव िोकाचया मनावर ठसवि. नवीन लवचाराचया परवतवकामधय वधवमान महावीर आलण गौतम बद याच कायव लवशष महतवाच आह. ५.१जनधमचा

जन धमव हा भारतातीि पराचीन धमाापकी एक

वधचामानमहावीर

धमव आह. या धमावत ‘अलहसा’ या ततवािा महतव लदिि आह. धमवजान परकट करणाऱयास जन धमावत तीथाकर महणतात. जन परपरत सालगतलयापरमाण एकण २४ तीथाकर होऊन गि. वधवमान महावीर जन धमावचया परपरतीि चोलवसाव तीथाकर होत.

वधचामानमहावीर(इ.स.प.५९९ियइ.स.प.५२७)आज जया राजयािा आपण लबहार या नावान

ओळखतो, तया राजयामधय पराचीन काळी वजजी नावाच एक महाजनपद होत. तयाची राजधानी होती वशािी. वशािी नगराचा एक भाग असिलया कडगाम यथ वधवमान महावीराचा जनम झािा. तयाचया लपतयाच नाव लसदाथव आलण आईच नाव लतरशिा होत.

वधवमान महावीरानी जानपरापतीसाठी घरादाराचा तयाग किा. साडबारा वषव तपशचयाव कलयानतर तयाना जानपरापती झािी. ह जान ‘कवि’ महणज ‘लवशद’ सवरपाच होत, महणन तयाना ‘कविी’ अस महटि जात. शरीरािा सखकारक वाटणाऱया गोषटीनी होणारा आनद आलण तरासदायक गोषटीनी होणारी पीडा, याचा सवतःवर काहीही पररणाम होऊ न दण, महणज लवकारावर लवजय लमळवण. असा लवजय तयानी लमळविा, महणन तयाना ‘लजन’ महणज ‘लजकणारा’,

५.पराचीनभारिािीिधातमचाकपरवाह

20

21

१. समयक दिचान ः तीथाकराचया उपदशातीि सतय जाणन घऊन तयावर शदा ठवण.

२.समयकजञानः तीथाकराचया उपदशाचा आलण ततवजानाचा लनतय अभयास करन, तयाचा सखोि अथव समजन घण.

३. समयक चाररत ः पचमहावताच काटकोर आचरण करण.

उपदयिाचय सार ः महावीराचया उपदशातीि ‘अनकानतवाद’ महटिा जाणारा लसदानत सतयाचया शोधासाठी फार महतवाचा मानिा जातो. अनकानत या शबदातीि ‘अनत’ या शबदाचा ‘पि’ असा अथव आह. सतयाचा शोध घताना लवषयाचया कवळ एखाददसऱया पिवर िक दऊन लनषकषव काढलयास सतयाच पणव जान होऊ शकत नाही. महणन तया लवषयाचया अनक पिकड िक दण आवशयक असत, अस या लसदानतात मानणयात आि आह. या लसदानतामळ समाजामधय सवतःचया मतालवषयी दरागह धरणयाची वतती राहत नाही. इतराचया मतालवषयी सलहषणता लनमावण होत.

मनषयाचा मोठपणा तयाचया वणाववर अविबन नसन तयाचया उततम चाररतयावर अविबन असतो, अशी वधवमान महावीराची लशकवण होती. ससतरयाना जान लमळवणयाच मागव वलदक परपरमधय हळहळ बद झाि होत. मातर वधवमान महावीरानी ससतरयानाही सनयास घणयाचा अलधकार लदिा. सवव परालणमातरावर परम करा, मनामधय इतराबददि दया आलण करणा अस दा, जगा आलण जग दा, असा उपदश तयानी किा.५.२बौदधधमचा

बौद धमावचा परसार भारत आलण भारताबाहरीि अनक दशामधय झािा. गौतम बद ह बौद धमावच ससथापक होत.

गौिमबदध(इ.स.प.५६३ियइ.स.प.४८३)गौतम बदाचा जनम नपाळमधीि िलबनी वनात

झािा. तयाचया लपतयाच नाव होत शदोदन आलण आईच नाव होत मायादवी. गौतम बदाच मळ नाव

अस महटि जाऊ िागि. ‘लजन’ या शबदापासन जन हा शबद तयार होतो. लवकारावर लवजय लमळवणार महान वीर महणन वधवमान याना महावीर महटि जात. जानपरापतीनतर िोकाना धमव समजावन सागणयासाठी तयानी समार तीस वषव उपदश किा. िोकाना धमव सहजपण कळावा महणन वधवमान महावीर ‘अधवमागधी’ या िोकभाषतन िोकाशी सवाद साधत. तयानी सालगतििा धमव हा शद आचरणावर भर दणारा होता. शद आचरणासाठी तयानी सालगतिलया मागावच सार पचमहावत आलण लतररतन यामधय सामाविि आह. िोकाना उपदश करणयासाठी तीथाकराचया जया सभा होत, तयाना ‘समवसरण’ अस अधवमागधी भाषत महणत असत, ह समवसरण समतवर आधारिि अस. या समवसरणामधय सवव वणाातीि िोकाना परवश अस.

पचमहावरिय ः पचमहावत महणज अतयत काटकोरपण पाळणयाच पाच लनयम.

१.अतहसाःकोणतयाही जीवािा दखापत होईि लकवा तयाची लहसा होईि, अस वाग नय.

२.सतयः परतयक वचन आलण ककती खरपणाची असावी.

३. असियय ः ‘सतय’ महणज चोरी. दसऱयाचया मािकीची लकवा हकाची गोष मािकाचया समतीलशवाय घण महणज चोरी. चोरी न करण, महणज असतय.

४.अपररगह ःमनात हाव बाळगन मािमततचा साठा करणयाकड माणसाचा कि असतो. असा साठा न करण, महणज अपररगह.

५. बरहमचयचा ः शरीरािा सखकारक वाटणाऱया गोषटीचा तयाग करन वताच पािन करण महणज बरहमचयव.

ततरतनय ः लतररतन महणज १. ‘समयक दशवन’, २. ‘समयक जान’ आलण ३. ‘समयक चाररतर’ ही तीन ततव. समयक याचा अथव ‘सतलित’ असा आह.

22

गौिमबदध

धमवचकरपरवतवन अस महटि जात. नतरचया काळात तयानी धममाचा उपदश करणयासाठी समार पचचाळीस वषव चाररका किी. चाररका महणज पायी लफरण. तयानी आपिा उपदश पािी या िोकभाषत किा. बौद धममामधय बद, धमम आलण सघ याना शरण जाणयाची सकलपना महतवाची आह. या सकलपनिा ‘लतरशरण’ अस महणतात. तयानी सालगतिलया धममाच सार पढीिपरमाण आह.

आयचासतययः मानवी जीवनातीि सवव वयवहाराचया मळाशी चार सतय आहत. तयाना आयवसतय महटिि आह.

१.दःखः मानवी जीवनात दःख असत.

२.दःखाचयकारणः दःखािा कारण असत.

३.दःख-तनवारणःदःख दर करता यत.

४. परतिपद ः परलतपद महणज मागव. हा दःखाचा अत करणयाचा मागव आह. हा मागव शद आचरणाचा आह. या मागाविा ‘अषालगक मागव’ अस महटि आह.

पचिीि ः गौतम बदानी पाच लनयमाच पािन करणयास सालगति. तया लनयमानाच ‘पचशीि’ अस महणतात.

१. पराणयाची हतया करणयापासन दर राहण.

२. चोरी करणयापासन दर राहण.

३. अनलतक आचरणापासन दर राहण.

४. असतय बोिणयापासन दर राहण.

५. मादक पदाथााचया सवनापासन दर राहण.

बौदधसघः आपलया धममाचा उपदश करणयासाठी तयानी लभकखचा सघ लनमावण किा. गहसथ जीवनाचा तयाग करन सघात परवश करणाऱया तयाचया अनयायाना ‘लभकख’ अस महटि जात. बदापरमाण लभकखही चाररका करन िोकाना धममाचा उपदश करत असत. ससतरयाचा सवततर सघ होता. तयाना लभकखनी अस महणतात. बौद धमावत सवव वणाातीि व जातटीमधीि िोकाना परवश होता.

होत लसदाथव. तयाना मानवी जीवनाच सपणव जान परापत झाि होत, महणन तयाना ‘बद’ अस महटि गि. मानवी जीवनात दःख का आह, हा परशन तयाना पडिा. तयाच उततर शोधणयासाठी तयानी घरादाराचा तयाग किा. एका वशाख पौलणवमिा लबहारमधीि गया शहरापासन जवळच असिलया ऊरविा या लठकाणी एका लपपळाचया झाडाखािी त धयानसथ बसि होत. तया वळी तयाना ‘बोलध’ परापत झािी. ‘बोलध महणज सववोचच जान’. तया लपपळाचया वकािा आता ‘बोलधवक’ अस महणतात. तसच ‘ऊरविा’ या

सथानािा ‘बोधगया’ अस महणतात. तयानी तयाच पलहि परवचन वाराणसीजवळ सारनाथ यथ लदि. या परवचनात तयानी जो उपदश किा, तयास ‘धमम’ अस महटि जात. या परवचनादार तयानी धममाचया चकरािा गती लदिी महणन या घटनिा ‘धममचकपवततन’ अस पािी भाषत महटि जात. ससककतमधय तयािा

बोतधवकष

23


अषटातगकमागचा१.समयकदषटीः चार आयवसतयाच जान होय.२.समयकसकलपः लहसा वगर ततवाचा तयाग होय.३.समयकवाचाः असतय, चहाडी, कठोरता आलण लनरथवक बडबड न करण.४.समयककमाचानिः पराणयाची हतया, चोरी आलण सवराचार याचयापासन दर राहण.५.समयकआजीवः उपजीलवका गर मागावन न करता योगय मागावन करण.६.समयकवयायामः वयायाम महणज परयतन करण होय. वाईट कमव उतपन होऊ नयत; उतपन झािी असलयास तयाचा तयाग करावा; चागिी कमव उतपन वहावीत; तसच, उतपन झािी असलयास ती नष होऊ नयत, यासाठी परयतन करण.७.समयकसमिीः मन एकाग करन िोभ वगर लवकाराना दर करण आलण आपि लचतत वगरना योगय रीतीन समजन घण.८.समयकसमाधीः लचतत एकाग करन धयानाचा अनभव घण.

आहत. सवव परालणमातरालवषयीची ‘करणा’ ह तयाचया वयसकमतवाच असाधारण वलशषट होत.

गौतम बदानी उपदशििी सलहषणता कवळ भारतीय समाजािाच नवह, तर सवव मानवजातीिा आजही मागवदशवक आह.

िोकायि ःिोकायत लकवा चावावक या नावान ओळखिा जाणारा पराचीन काळातीि लवचारपरवाहही महतवाचा आह. तयाचा भर सवततर लवचारावर होता. तयान वदाच परामाणय नाकारि.

पराचीन काळात भारतीय भमीत नवनवीन धालमवक लवचाराच सोत लनमावण होत रालहि. कािातरान जय, सरिशचन, इसिाम आलण पारशी ह धमव भारतीय समाजात रजि.

५.३जयधमचाजय धमावच िोक साधारणपण इसवी सनाचया

पलहलया त लतसऱया शतकात करळमधीि कोचीन यथ आि असावत. जय धमाविा ‘यहदी’ धमव असही महटि जात. दव एकच आह, अस जय धमवीय मानतात. जय धमावचया लशकवणीत नयाय, सतय, शाती, परम, करणा, लवनमता, दान करण, चागि बोिण आलण सवालभमान या गणावर भर लदििा आह. तयाचया पराथवनासथळािा ‘लसनगॉग’ अस महणतात.

उपदयिाचयसारः गौतम बदानी मानवी बदीचया सवाततयाची घोषणा किी. वणव वगरचया आधार मानिी जाणारी लवषमता नाकारिी. जनमान कोणी शषठ वा कलनषठ ठरत नाही, तर आचरणावरनच शषठ कलनषठता ठरत. ‘छोटीशी लचमणीदखीि आपलया घरटात सवचछदपणान लचवलचवत’ ह तयाच वचन लवखयात आह. त सवाततय आलण समता या मलयालवषयटीच तयाच लचतन दशववत. तयानी परषाचयापरमाण ससतरयानाही सवतःची उनती करणयाचा अलधकार आह असा उपदश किा. यजासारखया कमवकाडािा लवरोध किा. तयानी उपदशििी परजा, शीि, इतयादी मलय मानवाच कलयाण साधणारी

तसनगॉग५.४खरिशचनधमचा

सरिशचन धमावची सथापना यश सरिसतानी किी. तो जगभर पसरिा आह. यश सरिसताचया १२ लशषयापकी

24

एक असणार सट थॉमस ह इसवी सनाचया पलहलया शतकात करळमधय आि. तयानी लतरचर लजलहातीि पलयर यथ इसवी सन ५२ मधय चचवची सथापना किी. सरिशचन धमावचया लशकवणीनसार दव एकच आह. तो सवााचा परमळ लपता आह आलण सववशसकमान आह. यश सरिसत ह दवाच पतर असन मानवजातीचया उदारासाठी पथवीवर आिि होत अस मानि जात. आपण सार एकमकाच बधभलगनी आहोत. आपण सवाावर परम कि पालहज, अगदी शतरवर दखीि. चकिलयाना कमा किी पालहज, अस सरिशचन धमावमधय सालगति आह. ‘बायबि’ हा सरिशचन धमावचा पलवतर धमवगथ आह. सरिशचन िोकाचया पराथवनासथळािा ‘चचव’ अस महणतात.

या धमवगथात किि आह. भारत आलण अरबसतान यामधय फार पराचीन काळापासन वयापारी सबध होत. अरबसतानातीि वयापारी करळचया लकनाऱयावरीि बदराना भट दत असत. इसवी सनाचया सातवया शतकात अरबसतानात इसिामचा परसार झािा. तयाच शतकात अरबी वयापाऱयामाफकत भारतामधय इसिामच आगमन झाि. इसिाम धमावचया पराथवनासथळािा ‘मशीद’ अस महणतात.

मिीद

चचचा

५.५इसिामधमचाइसिाम हा एकशवरवाद मानणारा धमव आह.

अला एकच असन महममद पगबर तयाच परलषत आहत. ईशवराचा सदश पगबरामाफकत पलवतर करआन या धमवगथामधन परकट झाििा आह. ‘इसिाम’ या शबदाचा अथव ‘शाती’ असा आह. या शबदाचा अथव ‘अलाहिा शरण जाण’ असाही होतो. सववकाळी आलण सववतर फक अलाह आह, तो सववशसकमान आलण परम दयाळ आह, अस इसिाममधय सालगतिि आह. मानवी अससततवाचा हत अलाहची उपासना करण हाच आह, अस मानिि आह. मनषयान आयषयात कस वागाव, याच मागवदशवन पलवतर ‘करआन’

५.६पारिीधमचापारशी िोक आलण वलदक ससककतीच िोक

याचयामधय पराचीन काळापासन सबध होत. पारशी धमावचया पलवतर गथाच नाव ‘अवसता’ अस आह. ‘ऋगवद’ आलण अवसता यातीि भाषमधय सामय आह. पारशी िोक इराणचया ‘पासव’ लकवा ‘फासव’ नावाचया परातातन भारतात आि, महणन तयाना ‘पारशी’ या नावान ओळखि जात. त परथम गजरातमधय आि. त इसवी सनाचया आठवया शतकात आि असावत अस काहटीच मत आह. झरथषटर ह पारशी धमावच ससथापक होत. ‘अहर मजद’ या नावान तयाचया दवाचा उलख किा जातो. पारशी धमावमधय अगी आलण पाणी या दोन ततवाना अतयत महतव आह. तयाचया दवळामधय पलवतर अगी परजवलित कििा असतो. तया दवळाना ‘अगयारी’ अस महणतात. उततम लवचार, उततम वाणी आलण उततम ककती ही तीन परमख आचरणततव हा पारशी लवचारसरणीचा गाभा आह.

25

अगयारी

१. ररकयामया जयागी ोग शबद लिहया.(१) जन धरमात........य तततल रहतत दिलल

आह.(२) सतमा पदिरतादतषयीची.........ह गौतर

बदाचय वयकतिरततच असधरि तदिषटय होत.

२. थोडकयात उततर दया.(१) तधमारन रहतीरानी कोिती दिकति दिली?(२) गौतर बद ाच कोित तचन दतखयत आह,

तयतन कोिती रलय पकट होतत?(३) जय धरमाचय दिकतिीत कोितय गिातर भर

दिलल आह?(४) करिशचन धरमारधय कय सादगतल आह?(५) इसलर धरमाची दिकति कय सागत?(६) परिी दतचरसरिीच गभ कोित आह?

३. टीपया लिहया.(१) आयमासतय (२) पाचिील

४. खयािी लदिलया पचमहयावरत आलि लरिरत याच तकतयात वगगीकरि कर लिहया.(१) अदहास (२) समयक ििमान (३) सतय (४) असतय (५) समयक जन (६) अपररगरह (७) समयक चररत (८) बरहमचयमा

५. कयारि लिहया.(१) तधमारन रहतीरान ‘दजन’ क महि लगल?

(२) गौतर बदान ‘बद’ अस क महटल गल?उपकरम

(१) दतदतध सिाची रदहती त दचत याच सागरह कर.(२) दतदतध धराचय परमानसरळान भटी द त

पररसर भटीच तिमान तगमात करन कर.

सवयाधया

* * *

पचमहयावरत लरिरत(१)................. (१).................(२)................. (२).................(३)................. (३).................(४).................(५).................

26

६.१ जनद६.२ महपाजनद६.३ मगध सपामपाजपाचपा उद

६.१ जनदसाधारणण इ.स.. १००० त इ.स.. ६०० हा

कािखड महणज वठदकोततर कािखड मानिा जातो. ा काळात जनद अससततवात आिी. ही जनद महणज छोटी छोटी राज होती. भारती उखडाचा वाविा असिला आजचा अफगाठणसतानासन वविा ठबहार, बगाि, ओठडशायतचा परदशात आठण दठषिणिा महाराषटायत ही जनद सरििी

भारताचा नकाशा आराखडात सोळा महाजनदाची नाव ठिहा.

रन हपा.

६. जनद आणि महपाजनद

26

27

होती. आजचया महाराषटराचा काही भाग तवहाचया ‘अशमक’ या जनपदान वयापििा होता. ससककत, पािी आलण अधवमागधी सालहतयात या जनपदाची नाव आढळतात. गीक इलतहासकाराचया लिखाणातनही तयासबधीची मालहती लमळत. तयातीि काही जनपदामधय राजशाही होती. काहटीमधय मातर गणराजय

कोसि वतस अविी मगध

महाजनपदय

l कोसि महाजनपदाचा लवसतार लहमाियाचया पायथयाशी नपाळ आलण उततर परदश या लठकाणी झािा होता.

l या राजयातीि शावसती, कशावती आलण साकत ही नगर परलसद होती.l शावसती ही कोसि महाजनपदाची राजधानी होती.l गौतम बद शावसतीमधीि जतवन या परलसद लवहारात दीघवकाळ रालहि होत.l कोसिचा राजा परसनलजत हा वधवमान महावीर आलण गौतम बद याचा समकािीन होता.l कोसिच राजय मगधामधय लविीन झाि.

l वतस महाजनपदाचा लवसतार उततर परदशातीि परयाग महणज अिाहाबादचया आसपासचया परदशात

झािा होता.l कोसम महणजच

पराचीन काळच कौशाबी नगर होय.

l ह एक महतवाच वयापारी कदर होत.l कौशाबीतीि

तीन अतयत शीमत वयापाऱयानी गौतम

बद आलण तयाच अनयायी याचयासाठी

तीन लवहार बाधि होत.l राजा उदयन हा गौतम

बदाचा समकािीन होता.

l राजा उदयनानतर वतस महाजनपदाच सवततर अससततव फार काळ लटकि नाही. त अवती महाजनपदाचया राजान लजकन घति.

l मधय परदशातीि माळवा परदशामधय अवती ह पराचीन महाजनपद होत.l उजजलयनी (उजजन) ह नगर ही तयाची राजधानी होती.l उजजलयनी ह एक महतवाच वयापारी कदर होत.l अवतीचा राजा परदोत हा वधवमान महावीर आलण गौतम बद याचा समकािीन होता.l अवतीचा राजा नदीवधवन याचया कारलकदवीत अवती मगध सामाजयात लविीन झाि.

l लबहारमधीि पाटणा, गया या शहराचया आसपासचा परदश आलण बगािचा काही भाग या परदशात पराचीन मगध महाजनपद होत.l राजगह (राजगीर) ही तयाची राजधानी होती.l महागोलवद या वासतलवशारदान लबलबसाराचा राजवाडा बाधिा होता.l जीवक हा परलसद वद लबलबसाराचया दरबारात होता.l लबलबसारान गौतम बदाच लशषयतव पतकरि होत.

होत. जनपदामधीि जयषठ वयकटीची ‘गणपररषद’ अस. गणपररषदच सदसय एकलतरतपण चचाव करन राजयकारभारासबधीच लनणवय घत असत. अशा चचाव लजथ होत, तया सभागहास ‘सथागार’ अस महटि जाई. गौतम बद शाकय गणराजयातीि होत. परतयक जनपदाची सवततर नाणी होती.

६.२महाजनपदय

28

काही जनपद हळहळ अलधक बिशािी झािी. तयाचया भौगोलिक सीमा लवसतारलया. अशा जनपदाना महाजनपद महटि जाऊ िागि. सालहतयातीि उलखाचया आधार अस लदसत, की इ.स.प.६वया शतकापयात महाजनपदामधय सोळा महाजनपदाना लवशष महतव परापत झाि होत. तयातही कोसि, वतस, अवती आलण मगध ही चार महाजनपद अलधक सामथयववान होत गिी.

६.३मगधसामाजयाचाउदयलबलबसाराचा मिगा अजातशतर यानही मगधाचा

लवसतार करणयाच धोरण सवीकारि. तयान पववकडीि अनक गणराजय लजकन घतिी. अजातशतरचया काळात मगधाची भरभराट झािी. तयान बौद धमव सवीकारिा होता. गौतम बदाचया महापररलनवावणानतर अजातशतरचया कारलकदवीत राजगह यथ बौद धमावची पलहिी सलगती महणजच पररषद झािी.

अजातशतरचया काळात मगधाचया पाटिीगाम या नवया राजधानीचा पाया घातिा गिा. पढ हच पाटलिपतर या नावान परलसद झाि. पाटलिपतर आजचया पाटणा शहराचया पररसरात असाव.

अजातशतरनतर होऊन गिलया मगधाचया राजामधय लशशनाग हा महतवाचा राजा होता. तयान अवती, कोसि आलण वतस ही राजय मगधािा


सोळा महाजनपदाची पराचीन व आधलनक नाव : (१) काशी (बनारस), (२) कोसि (िखनौ), (३) मल (गोरखपर) (४) वतस (अिाहाबाद) (५) चलद (कानपर), (६) कर (लदली), (७) पाचाि (रोलहिखड), (८) मतसय (जयपर), (९) शरसन (मथरा), (१०) अशमक (औरगाबाद-महाराषटर), (११) अवती (उजजन), (१२) अग (चपा-पवव लबहार), (१३) मगध (दलकण-लबहार), (१४) वजजी (उततर लबहार), (१५) गाधार (पशावर), (१६) कबोज (गाधारजवळ)

जोडिी. उततर भारताचा जवळजवळ सवव परदश मगधाचया अमिाखािी आिा. अशा रीतीन मगध सामाजय आकारािा आि.

मगध सामाजयाचय नद राजय ः इ.स.प. ३६४ त इ.स.प. ३२४ या काळात मगध सामाजयावर नद राजाची सतता होती. एका मोठा सामाजयािा आवशयक अशी शासनवयवसथा नद राजानी लनमावण किी. पायदळ, घोडदळ, रथदळ आलण हततीदळ अस चतरग सनय तयाचया पदरी होत. तयानी वजनमापाची परमालणत पदत सर किी.

नद घराणयाचया शवटचया राजाच नाव धनानद अस होत. तयाचया काळापयात मगध सामाजयाचा लवसतार पसशचमकड पजाबपयात झािा होता. धनानदाचया कारलकदवीत चदरगपत मौयव या महतवाकाकी तरणान पाटलिपतर लजकन घति, नद राजवटीचा शवट किा आलण मौयव सामाजयाचा पाया घातिा.

पढीि पाठात आपण मौयव सामाजयाचया उदयाचया काळात भारताचया वायवय आलण पसशचम भागावर झाििी परकीय आकरमण याची मालहती करन घऊ. तसच मौयव सामाजयाची सलवसतर मालहती घऊ.

अजािित-तिलप

29

१. खािीिपरशनाचीपरतययकीएकावाकयािउतिरयतिहा.(१) जनपद महणज काय?(२) महाजनपद महणज काय?(३) बौद ध धमावची पलहिी पररषद कोठ झािी?(४) वजनमापाची परमालणत पद धत कोणी सर किी?

२. सागापाह.(१) आजचया महाराषटराचा काही भाग तवहाचया या

जनपदान वयापिा होता.(२) जनपदामधीि जयषठ वयकटीची अस.(३) जया सभागहात चचाव होत अस तयािा महटि जाई.(४) गौतम बद गणराजयातीि हात.(५) चतरग सनय.


* **

अ.कर. महाजनपदाचयराजय तठकाण राजधानी परमखराजाचयनाव

१. --- लहमाियाचयापायथयाशी

--- ---

२. वतस --- --- ---

३. --- --- --- परदोत

४. --- पाटणा, गया या शहराचयाआसपासचा परदश

--- ---

उपकरम(१) तमचया पररसरातीि लकललयािा भट दा व खािीि मद दाना अनसरन मालहती लमळवा. (१) लकललयाचा परकार (२) कोणतया राजवटीतीि लनलमवती (३) लकलदार (४) परमख वलशषट(२) भारतीय िषकरात कोणकोणती दि आहत, तयाची मालहती लमळवा.(३) खािीि तका पणव करा.

३. जोडाजळवा. ‘अ’गट ‘ब’गट(१) सलगती (अ) अजातशतर(२) धनानद (ब) पररषद(३) पाटिीगाम (क) महागोलवद

(ड) नद राजा४. भारिािीि तवतवध घटक राजयय व तयाची राजधानी

याचीयादीियारकरा.

30

७.१ गीकसमाटतसकदराचीसवारी७.२ मौयचासामाजय

किी. लसध नदी ओिाडन तो तकलशिस आिा. या मागाववर काही सथालनक भारतीय राजानी तयाचयाशी लनकराचा िढा लदिा. तरीही पजाबपयात पोचणयात लसकदर यशसवी झािा, मातर या सवारीत तयाचया सलनकाना फार हािअपषा सहन करावया िागलया होतया. तयाना मायदशी जाणयाच वध िागि होत. तयानी तयाचयालवरद बड पकारि. लसकदरािा माघार घण भाग होत. भारतातीि लजकिलया परदशाचया वयवसथसाठी तयान गीक अलधकाऱयाचया नमणका कलया आलण तयाना ‘सतरप’ अस महटि. तयानतर तो परत लफरिा. वाटत बलबिोन यथ इ.स.प. ३२३ मधय तो मरण पाविा. ह सथळ आजचया इराकमधय आह.

लसकदराचया आगमनामळ भारत आलण पसशचमकडीि जग याचयातीि वयापार वाढिा. लसकदराचया बरोबर ज इलतहासकार होत, तयानी तयाचया िखनातन पसशचमकडीि जगािा भारताचा पररचय करन लदिा. गीक मलतवकिचा भारतीय किाशिीवर परभाव पडिा. तयातन पढ गाधार नावाचया किाशिीचा उदय झािा. गीक राजाची नाणी वलशषटपणव असत. तयावर एका बाजिा त नाण पाडणाऱया राजाच लचतर, तर दसऱया बाजिा एखादा गीक दवतच लचतर अस. नाणयावर तया राजाच नाव अस. लसकदराची नाणीही

७.१गीकसमाटतसकदराचीसवारी

गीक समाट अिकझाडर ऊफक लसकदर यान इ.स.प. ३२६ मधय भारताचया वायवय परदशावर सवारी

माहीिआहयकािमहािा?इ.स.प. सहावया शतकात इराणमधय सायरस

नावाचया राजान मोठ सामाजय परसथालपत कि होत. ह सामाजय वायवय भारतापासन रोमपयात आलण आलरिकतीि इलजपतपयात पसरिि होत. इ.स.प. ५१८ चया समारास दायवश नावाचया इराणी समाटान भारताचा वायवयकडीि परदश आलण पजाबपयातचा काही भाग लजकन घतिा होता. दायवशन या परदशातीि काही सलनक आपलया सनयात भरती कि होत. गीक इलतहासकाराचया िखनातन तयाची मालहती लमळत. समाट दायवशचया काळात भारत आलण इराण याचयामधय राजनलतक सबध परसथालपत झाि. तयातन वयापार आलण किा या कतरातीि दवाणघवाण वाढिी. समाट दायवशन तयाचया सामाजयात सववतर ‘दाररक’ नावाच एकाच परकारच चिन िाग कि. तयामळ वयापार करण सोप झाि. पलसवपोिीस ह राजधानीच शहर समाट दायवशचया काळात बाधि गि. पलसवपोिीस ह लठकाण इराणमधय आह.

समाटतसकदर

दाररक

७.मौयचाकािीनभारि

30

31

अशाच परकारची होती. नतरचया काळात भारतातीि राजानीही अशा परकारची नाणी पाडणयास सरवात किी.७.२मौयचासामाजय

चदरगपतमौयचाः चदरगपत मौयावन मौयव सामाजयाची सथापना किी. मगधचा नद राजा धनानद याचया जिमी राजवटीिा िोक कटाळि होत. तयाचा पाडाव करन चदरगपत मौयावन इ.स.प. ३२५ चया समारास मगधावर सवतःची सतता परसथालपत किी. तयान अवती आलण सौराषटर लजकन घऊन, आपलया सामाजयाचा लवसतार करणयास सरवात किी. लसकदरान नमिलया सतरपामधय तयाचया मतयनतर सततसाठी िढाया सर झालया. सलयकस लनकटर हा लसकदराचा सनापती होता. लसकदराचया मतयनतर तो बलबिोनचा राजा झािा होता. तयान वायवय भारत आलण पजाबवर आकरमण कि. चदरगपत मौयावन तयाचया आकरमणाचा यशसवी परलतकार किा. सलयकस लनकटरचा पराभव कलयामळ अफगालणसतानातीि काबि, कदाहार, हरात ह परदश तयाचया सामाजयात सामीि झाि.


लवशाखदतत या ससककत नाटककारान ‘मदराराकस’ ह नाटक लिलहि. तयात धनानदाचा नाश करन चदरगपत मौयावन सवततर सतता कशी सथापन किी. ह कथानक उिगडि आह. या कथानकात आयव चाणकय लकवा कौलटलय याचया योगदानास लवशष महतव लदि आह.


जन परपरनसार चदरगपत मौयावन जन धमावचा सवीकार किा होता, अस मानि जात. आयषयाचया शवटी तयान राजपदाचा तयाग किा. उरिि आयषय तो कनावटकातीि शवणबळगोळ यथ रालहिा. तथच तयाचा मतय झािा.

मगससथलनस हा सलयकस लनकटरचा राजदत चदरगपत मौयावचया दरबारात रालहिा होता. तयाचया ‘इलडका’ या गथातीि वणवन ह मौयवकािीन भारताचया अभयासाच महतवाच साधन आह.

गजरात राजयातीि जनागढजवळ समाट चदरगपत मौयावन ‘सदशवन’ नावाच धरण बाधिि होत. तसा उलख असििा लशिािख आह. तसकदराचयचादीचयनाणय-दोनहीबाज

समाट अिोक ः चदरगपतान राजपदाचा तयाग कलयानतर तयाचा मिगा लबदसार मगधचा राजा झािा. लबदसारचया मतयनतर तयाचा मिगा अशोक इ.स.प. २७३ मधय सततवर आिा. राजा होणयापववी तयाची नमणक तकलशिा आलण उजजलयनी यथ राजयपाि महणन करणयात आिी होती. तो राजयपाि असताना तकलशिा यथ झािि बड तयान यशसवीरीतया मोडन काढि होत. मगधच समाटपद परापत झालयानतर तयान कलिगवर सवारी किी. कलिग राजयाचा परदश आजचया ओलडशा राजयात होता. समाट अशोकान कलिगवर लवजय लमळविा.

वायवयस अफगालणसतान आलण उततरस नपाळपासन दलकणस कनावटक आलण आधर परदशापयात, तसच पववस बगािपासन पसशचमस सौराषटरापयात समाट अशोकाच सामाजय पसरि होत.

कतिगचययदधः कलिगचया यदातीि रकपात पाहन अशोकान पनहा कधीही यद न करणयाचा लनणवय घतिा. सतय, अलहसा, इतरापरलत दया आलण कमावतती

32

रन हपा.

भारताचा नकाशा आराखडात समाट अशोकाच ठशिािख व सतभिख दशशवणारी ठिकाण दाखवा.

समपाट अशोपाचपा सदश lमाताठताची सवा करण चागि आह.lजा ठवजामळ परमभावना वाढत तोच खरा ठवज.

ho Zoh‘r bjmV R>odm.

33

हयकरनपहा.

तमचया पररसरात कोणतया ससथा कोणती िोकोपयोगी काम करतात तयाचा अहवाि तयार करा.

ह गण तयाचया दषीन महतवाच होत. तयाचा सदश िोकापयात पोचवणयासाठी तयान लठकलठकाणी लशिािख आलण सतभिख कोरलवि. ह िख बराहमी लिपीत आहत. या िखामधय तयान सवतःचा उलख ‘दवान लपयो लपयदसी’ (दवाचा लपरय लपरयदशवी) असा कििा आह. राजयालभषक झालयानतर आठ वषाानी तयान कलिगवर लवजय लमळविा आलण तथीि लवनाश पाहन तयाच हदयपररवतवन झाि, याचा उलख तयाचया एका िखात आह.

समाट अशोकाचया लदली-टोपडा यथीि एका िखात वटवाघळ, माकड, गड इतयादटीची लशकार कर नय, जगिात वणव िाव नयत अस सक लनबाध लिहन ठवि होत.

अिोकाची िोकोपयोगी कामय ः अशोकान परजसाठी सखसोई लनमावण करणयावर भर लदिा. उदाहरणाथव, माणसाना तसच पशना मोफत औषधपाणी लमळाव, अशी सोय किी. अनक रसत बाधि. साविीसाठी रसतयाचया दोनही बाजना झाड िाविी. धमवशाळा बाधलया. लवलहरी खोदलया.

समाटअिोक

अिोकाचयधमचापरसाराचयकायचाः अशोकान सवतः बौद धमावचा सवीकार किा होता. तयान पाटलिपतर यथ बौद धमावची लतसरी पररषद बोिाविी होती. बौद धमावचया परसारासाठी अशोकान आपिा मिगा महदर आलण मिगी सघलमतरा याना शीिकस पाठवि होत. आगय आलशया आलण मधय आलशया यथीि दशामधयही तयान धमवपरचारासाठी बौद लभकख पाठवि होत. तयान अनक सतप आलण लवहार बाधि.

मौयचाकािीन राजयवयवसथा ः मौयव सामाजयाची राजधानी पाटलिपतर यथ होती. राजयकारभाराचया सोईसाठी सामाजयाच चार लवभाग पाडिि होत. परतयक लवभागाची सवततर राजधानी होती.

१. पवव लवभाग - तोशािी (ओलडशा), २. पसशचम लवभाग - उजजलयनी (मधय परदश),

३. दलकण लवभाग - सवणवलगरी (कनावटकातीि कनकलगरी),

४. उततर लवभाग - तकलशिा(पालकसतान)

राजयकारभारात राजािा सला दणयासाठी मलतरपररषद अस. वगवगळा पातळावर काम करणार अनक अलधकारी होत. या सवाावर दखरख करणयासाठी आलण शतरचया हािचािटीवर नजर ठवणयासाठी अतयत सकम अस हरखात होत.

मौयचाकािीनिोकजीवनः मौयव काळात शतीचया उतपादनािा खप महतव होत. शतीबरोबरच वयापार आलण इतर उदोगही भरभराटीिा आि होत. हससतदतावरीि कोरीव काम, कापड लवणण आलण रगवण, धातकाम यासारख अनक वयवसाय होत. चकाकी असििी काळा रगाची मातीची भाडी घडविी जात. नौकाबाधणी हाही एक मोठा परमाणावरीि उदोग होता. धातकामामधय इतर

34

माहीिआहयकािमहािा?धातबरोबर िोखडाचया वसत बनवणयाच ततरजान लवकलसत झाि होत.

नगरामधय आलण गामामधय उतसव, समारभ साजर होत. तयामधय िोकाचया मनोरजनासाठी नतय गायनाच कायवकरम होत. कसतीच खळ, रथाचया शयवती िोकलपरय होतया. सोगटाचा खळ आलण बद लधबळ यासारख खळ आवडीन खळि जात. बद लधबळािा ‘अषपद’ अस नाव होत.

अशोकान उभारिि सतभ ह भारतीय लशलपकिच उततम नमन आहत. तयान उभारिलया सतभावर लसह, हतती, बि यासारखया पराणयाची अलतशय उततम लशलप आहत. सारनाथ यथीि अशोकसतभावरीि चकर भारताचया राषटरधवजावर झळकत आह. तया सतभावर चारही बाजस लसह आहत. समोरन पाहताना तयातीि तीनच आपलयािा लदसतात. ही भारताची राजमदरा आह. तयाचया काळात खोदिी गििी बराबार टकडावरीि िणी परलसद आहत. ही िणी लबहारमधय आहत. भारतातीि िणयामधय ही िणी सवाात पराचीन आहत.

समाट अशोकाचया मतयनतर मौयव सामाजयािा उतरती कळा आिी. मौयव काळानतर भारतात अनक

भारताची राजमदरा सारनाथ यथीि अशोक सतभाचया आधार तयार करणयात आिी आह. सारनाथ यथीि मळ सतभावर चार लसह आहत. परतयक लसहाचया परलतमखािी आडवया पटीवर चकर आह. तयापकी आपणास एकच चकर पणवपण लदसत. चकराचया एका बाजस अशव व दसऱया बाजस वषभ आह. राजमदरची जी बाज लदसत नाही तया बाजवर अशाच पदतीन हतती आलण लसह ह दोन पराणीही आहत.

सिभिीषचा

बराबारययथीिियणय

मौयचाकािीन किा आतण सातहतय ः समाट अशोकाचया काळात लशलपकििा उततजन लमळाि.

35

१. खािीिपरशनाचीपरतययकीएकावाकयािउतिरयतिहा.(१) सतरपामधय िढाया का सर झालया?(२) बौद ध धमावचया परसारासाठी अशोकान शीिकस

कोणास पाठवि?(३) मौयव काळात कोणत वयवसाय होत?(४) समाट अशोकान उभारिलया सतभावर कोणतया पराणयाची लशलप आहत?

२. सागापाह.(१) सतरप(२) सदशवन(३) ‘दवान लपयो लपयदसी’(४) अषपद

३. आठवाआतणतिहा.(१) चदरगपत मौयव याचया सामाजयाची वयापती(२) समाट अशोक याचया सामाजयाची वयापती

४. जोडाजळवा. ‘अ’गट ‘ब’गट(१) समाट अिकझाडर (अ) सकयिस (२) मगससथलनस लनकटरचा राजदत(३) समाट अशोक (ब) गीकचा समाट

(क) रोमचा समाट(ड) मगधचा समाट


* **

५. िमहािाकायवाटिय?(१) लसकदरिा अखर माघार घण भाग पडि.(२) गीक राजाची नाणी वलशषटपणव असत.(३) समाट अशोकान कधीही यद न करणयाचा लनणवय

घतिा.६. िमचयािबदािवणचानकरा.

(१) समाट अशोकाची िोकोपयोगी काम.(२) मौयवकािीन मनोरजन आलण खळाची साधन.

७. आजयआनशवागसारखयपरदयिीपरवासीिमहािाभयटियिरिमहीकायकराि?

उपकरम(१) तमचया पररसरात िोकपरलतलनधटीनी किलया िोकोपयोगी कामाची मालहती लमळवन सलवसतर िखन करा.(२) समाट अशोकाचया जीवनाची अलधक मालहती लमळवन नाटीकरणाद वार वगावत सादर करा.

सासककलतक घडामोडी आपण पढीि पाठात समजावन घणार आहोत.

राजय उदयािा आिी. काही सामाजयही उदयािा आिी. मौयव सामाजय पराचीन भारतातीि सवाात मोठ सामाजय होत. मौयव काळानतरचया राजकीय आलण

36

८.१ शग घरपाि ८.४ गपत रपाजघरपाि ८.२ इडो-गी रपाज ८.५ वधधन रपाजघरपाि८.३ शपाि रपाज ८.६ ईशपान भपारतपातील रपाजसततपा

८.१ शग घरपाि

समाट अशोकानतर मौश सततच सामरश कमी होत गि. शवटचा मौश राजाच नाव बहदरथ अस होत. मौायचा सनाती षठमतर शग ान बड करन बहदरथाची

८. मौध सपामपाजपानतरची रपाज

36

37

{‘Z±S>aMo Mm§XrMo ZmUo - XmoÝhr ~mOy

८.३किाणराजय

भारतामधय लनरलनराळा िोकाचया टोळा बाहरन सतत यत रालहलया. तयामधय मधय आलशयातन आिलया ‘कशाण’ नावान ओळखलया जाणाऱया टोळा होतया. इसवी सनाचया पलहलया शतकात वायवयकडीि परदशात आलण काशमीरमधय तयानी राजय सथापन कि. भारतात सोनयाची नाणी पाडणयाची सरवात कशाण राजानी किी. नाणयावर गौतम बद आलण लवलवध भारतीय दवता याचया परलतमा वापरणयाची

कतनषकाचयसोनयाचयनाणय-दोनहीबाज

कलनषकाच सोनयाच नाण ः ह नाण समाट कलनषकान पाडि होत. या नाणयाचया दशवनी बाजवर गीक लिपीत लिलहििा ‘शाओ नानो शाओ कनषकी कोशानो’ असा िख आह. याचा अथव ‘राजालधराज कलनषक कशाण’ असा आह. नाणयाचया मागीि बाजस गौतम बदाची परलतमा आह आलण बाजिा गीक लिपीत ‘बोददो’ महणज बद लिलहि आह.

हतया किी आलण तो सवतः राजा झािा.

८.२इडो-गीकराजयया काळात भारतीय उपखडाचया वायवय

परदशामधय गीक राजाची छोटी छोटी राजय होती. तया राजाना ‘इडो-गीक राज’ अस महटि जात. पराचीन भारतीय नाणयाचया इलतहासात या राजाची नाणी अतयत महतवाची आहत. एका बाजवर राजाच लचतर आलण दसऱया बाजिा दवतच लचतर अशा पदतीची नाणी बनवणयाची तयाची परपरा होती. ती पढ भारतात रजिी. इडो-गीक राजामधय लमनडर हा राजा परलसद असन तयान नागसन या बौद लभकखबरोबर बौद ततवजानाची चचाव किी होती. लमनडर महणजच लमलिद. तयान लभकख नागसन याना लवचारिलया परशनातन ‘लमलिदपञह’ या गथाची लनलमवती झािी. ‘पञह’ या पािी भाषतीि शबदाचा अथव ‘परशन’ असा होतो.

परथा कशाण राजानी सर किी. कशाण राजा कलनषक यान सामाजयाचा लवसतार किा.

समाटकतनषकः कलनषकाच सामाजय पसशचमिा काबिपासन पवविा वाराणसीपयात पसरि होत. कलनषकाची सोनयाची आलण ताबयाची नाणी सापडिी आहत. कलनषकाचया काळात बौद धमावची चौथी पररषद काशमीरमधय भरवणयात आिी होती. कलनषकान काशमीरमधय कलनषकपर ह शहर वसवि होत. शीनगरजवळ असिि कामपर नावाच गाव महणजच कलनषकपर असाव. कलनषकाचया काळात अशवघोष हा कवी होऊन गिा. तयान ‘बदचररत’ आलण ‘वजरसलच’ ह गथ लिलहि. कलनषकाचया दरबारात चरक हा परलसद वद होता.


38


८.४गपतराजघराणय

इसवी सनाचया लतसऱया शतकाचया शवटी उततर भारतात गपत राजघराणयाचया सततचा उदय झािा. साधारणपण तीन शतक गपत घराण सततवर होत. गपत राजघराणयाचया ससथापकाच नाव ‘शीगपत’ अस होत. समदरगपत आलण दसरा चदरगपत ह गपत घराणयातीि लवशष उलखनीय राज होत.

समदरगपत ः पलहिा चदरगपत या गपत राजाचया कारलकदवीत गपताचया राजयलवसताराची सरवात झािी. तयाचा मिगा समदरगपत यान आसपासचया राजाचा पराभव करन हा लवसतार आणखी वाढविा. तयाचया कारलकदवीत गपत सतता आसामपासन पजाबपयात पसरिी होती. तलमळनाडमधीि काचीपयातचा पवव लकनारपटीचा परदशही तयान लजकिा होता. समदरगपतान लमळविलया लवजयामळ तयाचया सततचा दबदबा सववतर वाढिा होता. तयामळ वायवयकडीि राज, तसच शीिकतीि राजा यानीही तयाचयाशी मतरीच करार कि. समदरगपताचा पराकरम आलण तयान लमळविि लवजय याच वणवन परयागचया सतभिखात सलवसतर लदिि आह. हा िख ‘परयागपरशससत’ महणन ओळखिा जातो. तयािा ‘अिाहाबाद परशसती’ असही महणतात. समदरगपत वीणावादनात परवीण होता. समदरगपतान लवलवध परकारचया परलतमा असििी नाणी काढिी होती. तयातीि एका परकारात तो सवतः वीणा वाजवताना

लदसतो. तयावर ‘समदरगपत’ अस नाव लिलहिि आह.

दसराचदरगपतः दसरा चदरगपत हा समदरगपताचा मिगा होता. गपताच सामाजय तयान वायवयकड वाढवि. तयान माळवा, गजरात आलण सौराषटर लजकन घति होत. दसऱया चदरगपतान तयाची मिगी परभावती लहचा लववाह वाकाटक घराणयातीि दसरा रदरसन याचयाशी करन लदिा. अशा रीतीन दलकणकडचया बिशािी वाकाटक सततशी नातसबध जोडि. लदलीजवळीि महरौिी यथ एक िोहसतभ उभा आह. तो समार दीड हजार वषााहनही अलधक जना आह. तरी तो गजििा नाही. पराचीन भारतीयानी ततरजानात किलया परगतीच त एक परतीक आह. या िोहसतभावरीि िखात ‘चदर’ नावाचया राजाचा उलख आह. तया उलखाचया आधार हा िोहसतभ दसऱया चदरगपताचया काळातीि आह, अस मानि जात.

g‘wÐJwßVmMo gmoÝ¶mMo ZmUo - XmoÝhr ~mOy

फालहयान हा लचनी परवासी दसऱया चदरगपताचया काळात भारतात आिा होता. आपलया परवासवततात तयान गपत काळातीि समाजजीवनाच वणवन किि आह. तो महणतो, भारताची नगर मोठी व भरभराटीस आििी आहत. परवाशासाठी या नगरात अनक अलतलथगह आहत. अनक धमावथव ससथाही आहत. शहरात इससपतळ आहत. तथ गररबाना वदकीय सवा लवनामलय उपिबध होत. लवहार व मलदर भवय आहत. िोकाना वयवसाय लनवडणयाच पणव सवाततय आह. कोठही जाणयास िोकाना मजजाव नाही. सरकारी अलधकाऱयाना व सलनकाना लनयलमतपण पगार लदिा जातो. तथीि िोक दार पीत नाहीत, लहसा करत नाही. गपत राजवटीति परशासन योगय रीतीन चािवि जात.

39


दसऱया चदरगपताचया काळात ‘फालहयान’ हा बौद लभकख चीनमधन भारतात आिा होता. तयान तयाचया भारतातीि परवासाच वणवन लिहन ठवि आह. तयामधय गपत सामाजयातीि उतककष राजयवयवसथची मालहती लमळत.

८.५वधचानराजघराणय

गपत सामाजयाच सामथयव कमी होऊ िागलयानतर उततर भारतात अनक राजय उदयािा आिी. वधवन राजघराणयाच राजय तयापकी एक होत. लदलीजवळ असणाऱया थानसर या लठकाणी परभाकरवधवन नावाचा राजा राजय करत होता. तयान वधवन घराणयाची सथापना किी. हषववधवन हा तयाचा मिगा होय. हषववधवनान वधवन सामाजयाचा लवसतार किा. तयाचया कारलकदवीत वधवन सामाजयाचा लवसतार उततरिा नपाळ, दलकणिा नमवदा नदी, पवविा आसाम आलण पसशचमिा गजरातपयात झािा होता. कामरप महणज पराचीन आसाम. तथीि राजा भासकरवमवन याचयाशी तयाच मतरीच सबध होत. हषववधवनान आपिा राजदत लचनी दरबारात पाठविा होता. हषववधवनान चीनचया समाटाबरोबर मतरीच सबध परसथालपत कि होत. तयान तयाची राजधानी कनौज यथ परसथालपत किी. तयाचया कारलकदवीत वयापाराची भरभराट झािी. राजयाचया उतपनाचा खप मोठा लहससा तो परजचया लहतासाठी वापरत अस. दर पाच वषाानी तो सवतःची सवव सपतती परजिा दान करत अस.

हषववधवनाचया दरबारातीि राजकवी बाणभट यान ‘हषवचररत’ हा हषववधवनाचया जीवनावरीि गथ लिलहिा. तयाचया आधार हषववधवनाचया कारलकदवीची मालहती लमळत. हषववधवनान बौद धमावचा सवीकार किा होता. तयान इतर धमाानाही उदार आशय लदिा. हषववधवनान ‘रतनाविी’, ‘नागानद’ आलण ‘लपरयदलशवका’ अशी तीन ससककत नाटक लिलहिी. तयाचया काळात यआन शवाग हा बौद लभकख चीनहन भारतात आिा होता. तो

भारतभर लफरिा. नािदा लवदापीठात तो दोन वषव रालहिा होता. तयान चीनमधय गलयावर बौद गथाच लचनी भाषत भाषातर कि.

यआनशवाग

यआन शवाग भारतभर लफरिा. तयान महाराषटरातीि िोकालवषयी मोठ गौरवपवव उदार काढि आहत. तो महणतो, ‘‘महाराषटराच िोक मानी आहत. कोणी उपकार कि तर त नहमी समरतात, पण जर कोणी तयाचा अपमान किा तर त गय करीत नाहीत. सकटात सापडिलया माणसाना आपलया पराणाचीही पवाव न करता त मदत करतात. शरण आिलयास त अपाय करीत नाहीत.’’

40


८.६ईिानयभारिािीिराजसतिा

ईशानय भारतातीि मलणपर परदशातीि उिपी या राजकनयचा अजवनाबरोबर लववाह झालयाची कथा महाभारतात आिी आह. ‘कामरप’ ह राजय इसवी सनाचया चौथया शतकात उदयािा आि. पषयवमवन हा कामरप राजयाचा ससथापक होता. समदरगपताचया अिाहाबाद यथीि सतभिखात तयाचा उलख कििा आह. कामरपचया राजाच अनक कोरीव िख उपिबध आहत. महाभारत आलण रामायण या महाकावयामधय कामरपचा उलख ‘परागजयोलतष’ या नावान कििा आह. परागजयोलतषपर ही तया राजयाची राजधानी होती. परागजयोलतषपर महणज आजच आसाम राजयातीि गवाहाटी शहर. ‘पररपलस ऑफ द एररलरियन सी’ या

पसतकात तयाचा उलख ‘लकऱहालदया’ महणज ‘लकरात िोकाचा परदश’ असा किा आह. कामरप राजयाचा लवसतार बरहमपतरा नदीच खोर, भटान, बगािचा काही भाग आलण लबहारचा काही भाग या परदशामधय झाििा होता. ईशानय भारतातीि ‘कामरप’ राजयात यआन शवाग गिा होता. तया वळी भासकरवमवन हा तथीि राजा होता.

या पाठात आपण मौयाानतरचया काळातीि उततर भारत आलण तथीि लवलवध राजसतताचा पररचय करन घतिा. तसच तया समारास ईशानय भारतात काय पररससथती होती, तही पालहि. पढीि पाठात आपण तयाच समारास दलकण भारतात असिलया राजसतताचा पररचय करन घणार आहोत.

भारतीय परपरनसार पराचीन काळी काशमीरच नाव ‘कशयपपर’ अस होत. गीक इलतहासकारानी तयाचा उलख कसपलपरॉस, कसपलटरॉक आलण कसपररया असा किा आह. महाभारत काळात कामबोज घराणयाच राज तथ राजय करत असलयाचा उलख यतो. समाट अशोकाचया काळात काशमीर मौयव सामाजयात समालवष झाि होत. इसवी सनाचया सातवया शतकात ककवोट घराणयाच राजय काशमीरमधय होत. कलहणान तयाचया राजतरालगणी या गथात तयाची मालहती लदििी आह.

नािदातवदापीठ

41

१. सागा पाह.(१) भारतात सोनाची नाणी पाडणाची सरवात

करणार राज.(२) कननषकान काशीरध वसवलल शहर.(३) वीणावादनात परवीण असलला राजा.(४) कारप महणजच.

२. पाठातील नकाशाच ननरीकषण करन गपाचा सामाजातील आधननक शहराचा नावाची ादी करा.

३. चचाचा करा व नलहा.(१) समाट कननषक(२) हरौली थील लोहसततभ

४. पाठातील नवनवध गथ आनण गथकार ाचा नावाची ादी करा.

५. गप राजघराण आनण वधचान राजघराण ाचा तलनातमक तका पढील मद दाचा आधार तार करा.

सवाधा

* * *

द गपत राजघराण

वरधन राजघराण

सतसथापक

राजनवसतार

काध

१

६

४

७

८

१० ११

९

२ ३

५

उभ शबद२. ाचा पराकराच वणधन पराग थील सततभलखाध आढळत.३. हरौली लोहसततभावर नावाचा राजाचा उलख आढळतो.५. पषवधन ान च राज सथापन कल.७. ाचा दरबारात बाणभटट हा राजकवी होता.८. इतडोगीक राजात रील परनसदध राजा .

आडव शबद१. ान गपतातच सामाज वावकड वाढवल.४. हरधवरधनाच एक सतसककत नाटक ६. गपत राजघराणाचा सतसथापक ९. नहचा नववाह वाकाटक घराणातील दसरा रदरसन ाचाशी झाला.१०. दसऱा चतदरगपताचा काळात भारतात आलला बौदध नभकखख ११. कननषकचा दरबारातील परनसदध वदय

उपकरम ौध सामाजानततर भारतात होऊन गलला राजकराानवरी अनरक ानहती नळवा व तमहातला आवडणाऱा राजकराधचा

भखनकानभन वगाधत सादर करा.

६. पढील शबदकोड सोडवा.

42

९.१ चर, पाडय आणि चोळ रपाजघरपािी ९.२ सपातवपाहन रपाजघरपाि

९.३ वपापाट रपाजघरपाि

९.१ चर, पाडय आणि चोळ रपाजघरपािी

दठषिणतीि पराचीन राजसततामधीि तीन राजसतताचा उलख ततकािीन साठहतामध तो.

^maVmÀ¶m ZH$mem AmamIS>çmV X{jU ^maVmVrb ‘hËËdmMr {R>H$mUo XmIdm.

रन हपा.

९.४ चपालक रपाजघरपाि

९.५ ललव रपाजघरपाि९.६ रपाषटरट रपाजघरपािo

९. दणषिि भपारतपातील पपाचीन रपाज

42

43


गौतमीपतराचा उलख नालशकचया िखात ‘लतरसमदरतोयपीतवाहन’ असा कििा आह. तोय महणज पाणी. घोड ह राजाच वाहन. ‘जयाचया घोडानी तीन समदराच पाणी पयाि आह’, असा तयाचा अथव होतो. तीन समदर महणज अरबी समदर, बगािचा उपसागर आलण लहदी महासागर. तयाचया काळात सातवाहनाच सामाजय उततरकड नमवदा नदीपासन दलकणकड तगभदरा नदीपयात पसरिि होत.

हाि नावाचया सातवाहन राजाचा ‘गाथासपतशती’ हा माहाराषटरी या पराककत भाषतीि गथ परलसद आह. या गथात सातवाहन काळातीि िोकजीवनाची मालहती लमळत.

सातवाहन काळात भारतीय वयापारात खप वाढ झािी. महाराषटरातीि पठण, तर, भोकरदन, कोलहापर या सथळाना वयापाराची कदर महणन लवशष महतव परापत झाि. या काळात अनक किावसतच उतपादन तथ होऊ िागि. भारतीय मािाची लनयावत रोमपयात होत

नाणघाट ः पण व ठाण लजलहाचया सीमवर (जनर-मरबाड रसता) असििा घाटरसता ‘नाणघाट’ या नावान ओळखिा जातो. पाच लकिोमीटर िाबीचा हा घाट समार दोन हजार वषाापववी सातवाहनाचया कारलकदवीत तयार करणयात आिा. पववी हा घाट दश व कोकण याचयामधीि मखय वयापारी मागाापकी एक होता. वयापार व वाहतक यासाठी हा घाटरसता वापरिा जात अस. कोरििा राजण आजही तथ पाहायिा लमळतो. नाणघाटातीि िणयात सातवाहन राजाचया मतवी व पराचीन लशिािख आहत. सातवाहन राजा व राणी यानी लदिलया दणगयाची वणवन यथीि लशिािखात आह.

चर, पाड आलण चोळ या तया राजसतता होत. या राजसतता इसवी सनापववीचया चौथया शतकात लकवा तयाही पववीपासन अससततवात होतया. तयाचा उलख रामायण, महाभारत या महाकावयामधय करणयात आिा आह. तलमळ भाषतीि सघम सालहतयात या तीन राजसतताचा उलख आह. मौयव समाट अशोकाचया िखामधयही तयाचा उलख आह. ‘पररपलस ऑफ द एररलरियन सी’ या पसतकात ‘मलझरीस’ ह करळचया लकनाऱयावरच अतयत महतवाच बदर असलयाच महटि आह. ह बदर चर राजयात होत. मलझरीस या बदरातन मसालयाच पदाथव, मोती, मौलयवान रतन इतयादी वसतची इटिीमधीि रोमकड आलण पसशचमकडीि इतर दशाकड लनयावत होत अस. पाड राजयाचा लवसतार आजचया तलमळनाडमधय होता. तथीि उतककष दजावचया मोतयाना खप मागणी होती. मदराई ही पाड राजयाची राजधानी होती. पराचीन चोळाच राजय तलमळनाडतीि लतरलचरापलीचया आसपासचया परदशात होत.

९.२सािवाहनराजघराणय

मौयव सामाजयाचया ऱहासानतर उततर भारतापरमाणच महाराषटर, आधर परदश, कनावटक या परदशातीि सथालनक राज सवततर झाि. तयानी छोटी छोटी राजय सथापन किी. तयापकी एक सातवाहन घराण होत. परलतषठान महणजच पठण ही तयाची राजधानी होती. राजा लसमक हा सातवाहन घराणयाचा ससथापक होता. पण लजलहातीि जनरजवळचया नाणघाटातीि िणयात असिलया कोरीव िखामधय या घराणयातीि महतवाचया वयकटीची नाव आहत. काही सातवाहन राज तयाचया नावाआधी आईच नाव िावत असत. उदा., गौतमीपतर सातकणवी.

सातवाहन घराणयातीि गौतमीपतर सातकणवी हा राजा लवशष परलसद आह. तयाचया पराकरमाच वणवन नालशक यथीि िणयामधीि कोरीव िखामधय किि आह. तयान शक राजा नहपान याचा पराभव किा.

44

सामाजय उततरस माळवा आलण गजरात या परदशापासन दलकणस कोलहापरपयात पसरि होत. कोलहापरच तया काळातीि नाव ‘कति’ अस होत. गपत समाट दसरा चदरगपत याची मिगी परभावती लहचा लववाह दसरा रदरसन या वाकाटक राजाशी झािा होता, याची मालहती आपण यापववी घतिी आह. हररषण या वाकाटक राजाचा वराहदव नावाचा मतरी होता. तो बौद धमावचा अनयायी होता. अलजठा यथीि १६ करमाकाच िण

जहाजाचीपरतिमाअसियियसािवाहननाणय

कािवययथीिचतयगह

अतजठाययथीिएकियणय

AqOR>m ¶oWrb ~mo{YgËËd nX²‘nm{U

अस. काही सातवाहन नाणयावर जहाजाचया परलतमा आहत. महाराषटरातीि अलजठा, नालशक, कािव, भाज, कानहरी, जनर यथीि िणयामधीि काही िणी सातवाहनाचया काळात खोदििी आहत.

तयान खोदवन घति होत. अलजठाचया इतरही काही िणयामधीि खोदाईच, तसच ती िणी लचतरानी सशोलभत करणयाच काम हररषणाचया कारलकदवीत झाि. वाकाटक राजा दसरा परवरसन यान ‘माहाराषटरी’ या पराककत भाषतीि ९.३वाकाटकराजघराणय

इसवी सनाचया लतसऱया शतकाचया सरवातीस सातवाहनाची सतता कीण झािी. तयानतर उदयािा आिलया राजघराणयामधय वाकाटक ह एक सामथयवशािी राजघराण होत. वाकाटक राजघराणयाचया ससथापकाच नाव ‘लवधयशसक’ अस होत. लवधयशकीनतर पलहिा परवरसन हा राजा झािा. परवरसनानतर वाकाटकाच राजय लवभागि गि. तयातीि दोन शाखा परमख होतया. पलहलया शाखची राजधानी नदीवधवन (नागपरजवळ) यथ होती. दसऱया शाखची राजधानी वतसगलम महणज सधयाच वालशम (लजलहा वालशम) यथ होती. लवधयशकी याचा मिगा पलहिा परवरसन यान वाकाटक सामाजयाचा लवसतार किा. तयाचया कारलकदवीत वाकाटकाच

45

पटटदकिययथीिमतदर

‘hm~{bnwa‘ ¶oWrb aW‘§{Xao

९.५पललवराजघराणयपलव राजसतता दलकण भारतातीि एक परबळ राजसतता होती. तलमळनाडतीि काचीपरम ही तयाची

कि. पलहिा पिकशी यान इसवी सनाचया सहावया शतकात चािकय घराणयाची सथापना किी. कनावटकातीि बदामी यथ तयाची राजधानी होती. बदामीच पराचीन नाव ‘वातालप’ अस होत. चािकय राजा दसरा पिकशी यान समाट हषववधवनाच आकरमण परतवन िावि होत. बदामी, ऐहोळ, पटदकि यथीि परलसद मलदर चािकय राजाचया कारलकदवीत बाधिी गिी.

‘सतबध’ या गथाची रचना किी. तसच कालिदासाच ‘मघदत’ ह कावयही याच काळातीि आह.

९.४चािकयराजघराणय

कनावटकातीि चािकय राजघराणयाची सतता बिशािी होती. वाकाटकानतर परबळ झािलया सततामधय कदब, किचरी इतयादी सतताचा समावश होता. तया सवाावर चािकय राजानी वचवसव परसथालपत

46

राजधानी होती. महदरवमवन हा एक कतवबगार पलव राजा होता. तयान पलव राजयाचा लवसतार किा. तो सवतः नाटककार होता. महदरवमवनचा मिगा नरलसहवमवनन चािकय राजा दसरा पिकशी याच आकरमण परतवन िावि. तयाचया कारलकदवीत महाबलिपरम यथीि परलसद रथमलदर खोदलविी गिी. ही रथमलदर अखड पाषाणात खोदििी आहत.

पलव राजाच आरमार परबळ आलण ससजज होत. तयाचया काळात भारताचा आगय आलशयातीि दशाशी जवळचा सबध आिा. दशातगवत आलण दशाबाहरीि वयापार भरभराटीिा आिा. यआन शवाग यान काचीिा भट लदिी होती. तयाचया राजयात सवव धमााचया िोकाना सलहषणतन आलण नयायान वागवि जाई, अस तयान महटि आह.

९.६राषटटरकटराजघराणयराषटरकट राजघराणयाचया भरभराटीचया काळात

तयाची सतता लवधय पववतापासन त दलकणिा कनयाकमारीपयात पसरििी होती. दसनतदगव या राजान परथम तयाची सतता महाराषटरात सथापन किी. ककषण राजा पलहिा यान वरळच सपरलसद किास मलदर खोदवि.

आतापयात आपण परामखयान पराचीन भारतातीि लवलवध राजकीय सतताची मालहती घतिी. पढीि पाठात पराचीन भारतातीि सामालजक आलण सासककलतक जीवनाचा आढावा घऊ.

वयरळययथीिकिासियणय

47


पयररपलसऑफदएररतरियनसी पररपलस महणज मालहतीपसतक. एररलरियन सी

महणज ताबडा समदर. गीक िोकाचया दषीन लहदी महासागर आलण इराणच आखात ह ताबडा समदराचाच भाग होत. ‘पररपलस ऑफ द एररलरियन सी’ महणज ‘ताबडा समदराच मालहतीपसतक.’ ह साधारणपण इसवी सनाचया पलहलया शतकातीि पसतक आह. ह पसतक लिलहणारा खिाशी इलजपतमधय राहणारा होता. भारताचा समदरलकनारा, इराणच

आखात आलण इलजपत या परदशाचया दरमयान चािणाऱया वयापाराची मालहती पररपलसमधय लमळत. बररगाझा महणज भडोच, नािा-सोपारा, कलयाण, मलझरीस इतयादी भारतीय बदराचा उलख पररपलसमधय आह. मलझरीस ह करळमधीि कोचीनचया जवळ असणार पराचीन बदर होत. आज त अससततवात नाही.

१. ओळखापाह.(१) सातवाहन राज तयाचया नावाआधी कोणाच नाव

िावत -(२) कोलहापरच पराचीन काळातीि नाव -

२. पाठािीिनकािाचयतनरीकषणकरनखािीििकापणचाकरा.


४. पाठािीि कोणतयाही िीन तचताचय तनरीकषण करनिमहािाकायमातहिीतमळियियिमचयािबदाितिहा.

५. खािीिपरशनाचीपरतययकीएकावाकयािउतिरयतिहा.(१) दलकणतीि पराचीन राजसतता कोणतया होतया?(२) मौयव सामाजयाचया ऱहासानतर कोणतया परदशातीि

सथालनक राज सवततर झाि?

६. थोडकयािउतिरयतिहा.(१) महदरवमवनची कामलगरी लिहा.(२) लतरसमदरतोयपीतवाहन महणज काय, त सपष करा.(३) मलझरीस बदरातन कोणतया वसतची लनयावत होत

अस? उपकरम

पाठात आिलया लचतराचा सगह करन तयाची मालहती लमळवा व शाळचया परदशवनात माडणी करा.

पलव काची

---- ऐहोळ, बदामी, पट टदकि

सातवाहन ----

* **अ.कर. राजसतिा राजधानी

१.

२.

३.

४.

३. खािीिराजसतिावराजधानीयाचयवगगीकरणकरा.सािवाहन,पाड,चािकय,वाकाटक,पललव,मदराई,परतिषान,काचीपरम,वािापी.

48

१०.१ भाषाआतणसातहतय

१०.२ िोकजीवन १०.३ तवजञान१०.४ तिकषणाचीकदर१०.५ सथापतयआतणकिा

१०.१ भाषाआतणसातहतय पराचीन भारतात सालहतय लनलमवतीची अखड परपरा

होती. ससककत, अधवमागधी, पािी आलण तलमळ अशा भाषामधन ही सालहतयलनलमवती झािी. तयामधय धालमवक सालहतय, वयाकरणगथ, महाकावय, नाटक, कथासालहतय अशा अनक परकारचया िखनाचा समावश आह.

सघम सातहतय ः सघम महणज लवदान सालहसतयकाचया सभा. या सभामधय सकलित झािि सालहतय ‘सघम सालहतय’ महणन ओळखि जात. ह तलमळ भाषतीि सवाात पराचीन सालहतय आह. या सालहतयातीि ‘लसिपपलधकरम’ आलण ‘मणीमखिाई’ ही महाकावय परलसद आहत. सघम सालहतयातन दलकण भारतातीि पराचीन काळचया राजकीय आलण सामालजक जीवनाची मालहती लमळत.

धातमचाकसातहतय ः यामधय आगमगथ, लतलपटक आलण भगवदीता ह गथ महतवाच आहत.

‘जन आगमगथ’ अधवमागधी, शौरसनी आलण माहाराषटरी अशा पराककत भाषामधय लिलहि आहत. वधवमान महावीराचा उपदश आगमगथामधय सकलित करणयात आिा आह. अपभश भाषत महापराण, चररतर, कथा इतयादी वाङमय आह. लसदसन लदवाकरान ‘सममइसतत’ हा नयायशासतरावरीि पराककत गथ लिलहिा. लवमिसरटीनटी ‘पउमचररय’ या पराककत कावयात रामकथा सालगतिी आह. हररभदरसरटीचा ‘समराइचचकहा’ व उदोतनसरटीचा ‘कवियमािाकहा’ ह गथही लवशष परलसद आहत.

लतलपटकामधय तीन लपटक आहत. लपटक महणज पटी. या लठकाणी तयाचा अथव ‘लवभाग’ असा आह. लतलपटक पािी या भाषत लिलहि आह. तीन वगवगळा परकारच सालहतय यात आह. १.‘सतितपटक’ः यामधय गौतम बदाचया उपदशाची वचन एकलतरत करणयात आििी आहत. या वचनाना सक महणतात. २.‘तवनयतपटक’ ः यथ ‘लवनय’ या शबदाचा ‘लनयम’ असा अथव आह. यात बौद सघातीि लभकख आलण लभकखनी यानी दनलदन जीवनात कस वागाव याच लनयम लदिि आहत. ३.‘अतभधममतपटक’ : यात बौद धमावच ततवजान समजावन सालगति आह. लतलपटकाच सपषीकरण करणारा ‘अठठकथा’ (अथवकथा) नावाचा गथ परलसद आह. जानी ससतरयानी सवत:च अनभव सागणाऱया गाथा रचलया. तया ‘थरीगाथा’ या गथात सकलित करणयात आलया आहत. तया गाथा पािी भाषत आहत.

‘भगवदीता’ हा लहदचा पलवतर गथ महाभारताचाच

१०.पराचीनभारि:सासकतिक

माहीिआहयकािमहािा?उततर भारतापासन त महाराषटरापयातचया

परदशात परचलित असणाऱया बहतक भाषा या पराककत आलण ससककत या भाषामधन लवकलसत झालया अस मानि जात. पराककत हा शबद ‘परककत’ या शबदापासन तयार होतो. परककत महणज नसलगवक. पराककत भाषा िोकाचया दनलदन वयवहारात असणाऱया भाषा होतया. पशाची, शौरसनी, मागधी आलण माहाराषटरी अशा चार गटामधय पराककत भाषाची लवभागणी किी जात. माहाराषटरीपासन मराठी लवकलसत झािी. अशा तऱहन पराककत भाषापासन मराठीसारखया आधलनक भाषाचा लवकास होणयाचया परलकरयत या भाषाचया मळ रपात बदि झाि. तयाना ‘अपभश भाषा’ अस महटि गि. अपभश भाषामधन आधलनक भाषा लवकलसत झालया.

48

49


आषचा आतण अतभजाि महाकावयय ः ‘रामायण’ आलण ‘महाभारत’ ही दोन पराचीन भारतातीि आषव महाकावय आहत. आषव महणज ऋषटीनी रचिि. ‘रामायण’ ह महाकावय ‘वालमीकी’ ऋषटीनी रचि. रामायणातीि कथच नायक शीराम ह आहत. ‘महाभारत’ ह महाकावय वयास ऋषटीनी रचि. कौरव आलण पाडव याचयातीि यद हा महाभारताचा लवषय आह. या महाकावयात शीककषणाचया चररतराच वणवन आह. महाभारतात लवलवध मानवी भावभावनाच आलण तयाचया पररणामाच वयापक दशवन घडत.

भाषा, सालहतय आलण किा याचया परपरतीि एखादा कािखड असा असतो, की पढीि काळातही तयाचा गौरव अबालधत राहतो. अशा कािखडात लनमावण झािलया सालहतय, किा इतयादटीना अलभजात महणन ओळखि जात. अलभजात ससककत भाषतीि कालिदासाची ‘रघवश’ आलण ‘कमारसभव’ तसच भारवीच ‘लकराताजवनीय’ आलण माघाच ‘लशशपािवध’ ही पराचीन कािखडातीि महाकावय लवखयात आहत.

नाटकःगायन, वादन आलण नतय याचया आधार एखादी कथा सादर करणयाची भारतातीि परपरा खप पराचीन आह. या किाची सलवसतर चचाव ‘नाटशासतर’ या भरतमनटीनी लिलहिलया गथात कििी आह. या किाना सवादाची जोड दऊन किि सादरीकरण महणज नाटक. पराचीन ससककत नाटकामधय भास या नाटककाराच ‘सवपनवासवदतत’, कालिदासाच

अथवशासतर हा गथ कौलटलयान लिलहिा. उततम शासनवयवसथा कशी असावी याची सलवसतर चचाव तयान या गथात कििी आह.

वयाकरणगथ ः ‘पालणलन’ या वयाकरणकारान लिलहििा ‘अषाधयायी’ हा ससककत वयाकरणाचा परमाणगथ मानिा जातो. पतजिीन ‘महाभाषय’ गथ लिलहिा. या गथात पालणनीचया ‘अषाधयायी’ या गथातीि सतराच सपषीकरण किि आह.

अथचािासतः अथवशासतर हा गथ कौलटलय यान लिलहिा. या गथात राजाच कतववय, मतरी लनवडणयाच लनकष, सरकणाची वयवसथा, दगााच परकार, सनयाची रचना, गपतहराची योजना, खलजनयाची, दपतरखानयाची वयवसथा, नयायदान पदती, चोरीचा तपास, लशकच परकार इतयादी परशासनलवषयक बाबटीची सकमपण चचाव कििी आह.

एक भाग आह. फळाची आशा न धरता परतयकान आपापि कतववय कराव, अस भगवदीतत सालगति आह. ईशवराची भकी करणयाचा मागव सवाासाठी खिा आह, अस तयात सालगति आह.

इसवी सनाचया आठवया शतकात आद शकराचायव होऊन गि. जान आलण वरागय या गोषटीवर तयानी भर लदिा. ‘उपलनषद’, ‘बरहमसतर’ आलण ‘भगवदीता’ या गथावर भाषय लिहन तयाचा अथव सपष किा. तयानी भारताचया चार लदशाना बलदरनाथ, दारका, जगनाथपरी आलण शगरी या लठकाणी चार मठाची सथापना किी आह.

AmXç e§H$amMm¶©

50

‘अलभजानशाकति’ यासारखी अनक नाटक सपरलसद आहत.

कथासातहतय ः पराचीन काळी भारतामधय कथासालहतयाचा उपयोग मनोरजनादार लशकण दणयासाठी किा जात अस. गणाढ याचा ‘पशाची’ नावाचया भाषतीि ‘बहतकथा’ हा गथ लवखयात आह. लवषणशमाव नावाचया पलडतान रचििा ‘पचततर’ हा गथ कथासालहतयाचा उतककष नमना आह. या गथाच अनक भाषामधय भाषातर झाि आह. बौद जातककथाही लवखयात आहत.

१०.३तवजञानवदकिासत ः भारतीय वदकशासतरािा

‘आयववद’ अस महटि जात. आयववदािा खप पराचीन परपरा आह. आयववदामधय रोगाची िकण, रोगाच लनदान, रोगावरीि उपचार या गोषटीचा लवचार कििा आह. तयाबरोबरच रोग होऊ नय महणन काय करायिा पालहज, याचाही लवचार करणयात आिा आह. लबलबसाराचया दरबारात जीवक हा परलसद वद होता. ‘चरकसलहता’ या गथात वदकीय लचलकतसाशासतर आलण औषधशासतर याची सलवसतर मालहती लदििी आह. हा गथ चरक यान लिलहिा. सशत या शलयलवशारदान लिलहिलया ‘सशतसलहता’ या गथात लवलवध रोगाच लनदान आलण तयावरीि उपाय याची मालहती आह. या गथाचा लवशष महणज तयामधय लवलवध कारणानी होणाऱया जखमा, अससथभग, तयाच परकार आलण तयावरीि शसतरलकरयाच परकार याची चचाव किी आह. सशत सलहतच अरबी भाषमधय भाषातर झाि होत. तयाच नाव ‘लकताब-इ-ससद’ अस होत. वागभटान वदकशासतरावर अनक गथ लिलहि. तयातीि ‘अषागसगह’ आलण ‘अषागहदयसलहता’ ह परमख आहत. लसद नागाजवन या बौद लभकखन लिलहिलया ‘रसरतनाकर’ या गथात रसायन आलण धात यासबधीची मालहती आह.

गतणिआतणखगोििासतः पराचीन भारतीयानी गलणत आलण खगोिशासतर या लवषयाचा सखोि अभयास किा होता. १ त ९ आलण ‘०’ (शनय) या सखयाचा वापर भारतीयानी परथम किा. एक, दह अशा सथानानसार अकाची लकमत बदित ह पराचीन भारतीयाना माहीत होत. आयवभट नावाचया शासतरजान ‘आयवभटीय’ हा गथ लिलहिा होता. तयान गलणती लकरयाची अनक सतर लदिी आहत. आयवभट खगोिशासतरजही होता. पथवी सयावभोवती लफरत, ह तयान सालगति. इसवी सनाचया सहावया शतकात होऊन गििा वराहलमलहर यान ‘पचलसदासनतका’ नावाचा गथ लिलहिा. तयात भारतीय खगोिशासतरीय लसदानताबरोबर गीक, रोमन, इलजपती या ससककतटीमधीि

१०.२िोकजीवनपराचीन भारतातीि सालहतयातन ततकािीन

िोकजीवनाची मालहती लमळत. पराचीन भारतात दशातगवत आलण दरवरचया दशाशी असिलया वयापारामळ समदी नादत होती. समाज लवलवध जातटीमधय लवभागििा होता. वगवगळा कारालगराचया आलण वयापाऱयाचया सघटना होतया. तयाना ‘शणी’ अस महणत. सागरी आलण खशकीचया मागाानी वयापार चाित अस. तिम कापड, हससतदत, मौलयवान रतन, मसालयाच पदाथव, उतककष बनावटीची मातीची भाडी इतयादी भारतीय वसतना परदशात खप मागणी अस. तादळ, गह, सात, मसर ही मखय लपक होती. िोकाचया आहारात या धानयापासन बनविि लवलवध पदाथव, तसच मास, मास, दध, तप आलण फळ याचा समावश अस. िोक परामखयान सती वसतर वापरत. तसच रशीम आलण िोकरीची वसतरही वापरात होती. ती वसतर साधारणपण आजच धोतर, उपरण, मडास, साडी या परकारचीच होती. कशाणाचया काळात कपड लशवणयाचया पदतीचा पररचय भारतीयाना झािा.

पचततरातीि एखादी कथा लमळवन तयाच नाटीकरण करा.

करनपहा.

51


खगोिशासतरीय लसद धानताचा लवचारही कििा आह. इसवी सनाचया सातवया शतकात होऊन गिलया बरहमगपत या गलणतजजान लिलहिलया गथाच अरबी भाषत भाषातर कि गि.

बौद ततवजान, अथवशासतर, तककशासतर अशा लवलवध लवषयाच लशकण लदि जाई.

वाराणसी ःवरणा आलण असी या गगचया दोन उपनदा आहत. या दोन नदाचया मधय वसिलया शहरािा वाराणसी ह नाव लमळाि. वाराणसीमधय वदाच तसच जन आलण बौद ततवजानाच लशकण दणारी कदर पराचीन काळापासन होती.

विभीः गजरातमधीि सौराषटरात विभी नावाच पराचीन नगर होत. इसवी सनाचया पाचवया त आठवया शतकात त जन आलण बौद ततवजानाचया लशकणाच महतवाच कदर होत. यआन शवाग आलण इसतसग या लचनी बौद लभकखनी विभीिा भट लदिी होती.

नािदा तवदापीठ ः आजचया लबहारमधीि पाटणा शहराचया जवळ पराचीन नािदा लवदापीठाच अवशष आहत. समाट हषववधवनान या लवदापीठािा उदारहसत दणगया लदलया होतया. यआन शवाग आलण इसतसग यानी किलया वणवनानसार नािदा लवदापीठात हजारो लवदाथयााची राहणयाची सोय होती. तथीि गथाियात हजारो गथ होत. लवदापीठात परवश लमळवणयासाठी परवशदारापाशी लवदाथयााना परीका दावी िाग.

नािदामहातवहाराचीमदरा

१०.४तिकषणाचीकदरयपराचीन भारतात लशकणाची अनक नाणावििी

कदर होती. तथ लशकण घणयासाठी परदशातनही लवदाथवी यत असत.

िकषतििा तवदापीठ ः तकलशिा ह पराचीन भारतीय वयापारी मागाववरीि महतवाच शहर होत. सधया ह सथान पालकसतानात आह. तथ सापडिलया पराततवीय परावयाचया आधार त इ.स.प. सहावया शतकात वसवि गि, अस लदसत. गौतम बदाचा समकािीन असििा जीवक नावाचा वद तकलशिा लवदापीठात लशकिा होता. इ.स.प. चौथया शतकात तकलशिा लवदापीठाची कीतवी सववदर पसरिी होती. मौयव सामाजयाचा ससथापक चदरगपत मौयव याच लशकण तकलशिा लवदापीठात झाि होत. वयाकरणकार पालणनी, चरक हा वद हही तकलशिा लवदापीठाचच लवदाथवी होत. लसकदराचया बरोबर आिलया गीक इलतहासकारानीही तकलशिच वणवन किि आह. गीसमधय कोठही अशा परकारच लवदापीठ अससततवात नवहत, अस तयानी लिहन ठवि आह. लचनी बौद लभकख फालहयान इ.स.४००चया समारास भारतात आिा होता. तया वळी तयान तकलशिा लवदापीठािा भट लदिी होती. या लवदापीठामधय वलदक वाङमय,

कणादकणादान ‘वशलषक दशवन’ हा गथ लिलहिा. या

गथात अणपरमाणचा लवचार परामखयान किा आह. कणादाचया मत ह लवशव असखय वसतनी भरिि आह. या वसत महणज अणनी घतििी लनरलनराळी सवरप होत. ही सवरप बदितात, पण अण मातर अकय राहतात.

तवकरमिीिातवदापीठः लवकरमशीिा लवदापीठ आजचया लबहारमधीि भागिपरचया जवळ होत. धमवपाि नावाचया राजान तयाची सथापना इसवी सनाचया आठवया शतकात किी. लतथ सहा लवहार होत. परतयक लवहाराच परवशदार सवततर होत.

52

पाची ः लव राजसततचा काळात (इ.स. ६व शतक) आजचा तठमळनाडमधीि काची ह शहर महतवाच शषिठणक कदर बनि होत. ठतथ वठदक, जन आठण बौदध गथाच अधन आठण अधान कि जाई.

१०.५ सपात आणि लपामौश आठण गपतकाळात भारती सथातकिचा

ठवकासाचा उतकषश झािा. समाट अशोकान ठिकठिकाणी उभारिि दगडी सतभ ही भारती ठशलकिची उतककष उदाहरण आहत. साची थीि सत आठण उदठगरी, खडठगरी, कािव, नाठशक, अठजिा, वरळ इतादी ठिकाणचा िणामधन तीच ररा अठधकाठधक ठवकठसत होत गिी, अस ठदसत. गपतकाळात भारती मठतशकिचा ठवकास झािा. दठषिण भारतात चािक आठण लव राजसततचा काळात मठदर सथाताचा ठवकास झािा. महाबठिरमची मठदर ताची साषि दतात. लव राजसततचा काळात दवदवताचा कासमतती बनवणास सरवात झािी

gm§Mr ñVyn

होती. ठदलीजवळ महरौिी थ असिला गपतकािीन िोहसतभाचा आधार पराचीन भारतीाच धातशासतराच जान ठकती परगत होत, त समजत.

पराचीन भारती ससककती अतत समदध आठण परगत होती, ह आण ाठहि. ढीि ािात आण भारती ससककतीचा जगातीि इतर ससककतीशी आििा सकक आठण ताच झािि दरगामी ररणाम ाचा ररच करन घणार आहोत.

नटरपाजपाची पासमतती महरौली ील लोहसतभ

53

१. खालील परशााची परतयकी एका वाकात उततरय ललहा.(१) पराचीन भरारतरातील विदरापीठराची यरादी कररा.(२) कोणकोणतयरा पराचीन भरारतीय िसततनरा परदशरात

मरागणी अस, तयराची यरादी कररा.२. ावय ललहा.

पराचीन भरारतरातील महराकरावय................

३. ररकामा जागी ोग शबद ललहा.(१) ररामरायण ह महराकरावय.........ऋषीनी रचल.(२) भरारतीय िदकशरासतरालरा......अस महटल जरात.(३) हजरारो विदरारयरााची रराहणयराची सोय.......

विदरापीठरात होती.३. थोडकात उततरय ललहा.

(१) वतवपटक महणज कराय त सपषट कररा. (२) भगिद गीतत कोणतरा सदश वदलरा आह?(३) आयिवदरात कोणतयरा गोषटीचरा विचरार कलरा आह?(४) सघम सरावहतय महणज कराय?

४. चचाचा करा.मरायय आवण गपत कराळरातील सरापतय ि कलरा.

सवाधा

* * *

५. तमही का कराल?(१) आयिववदक उपचरार यराविषयी मरावहती वमळितन

तमही आपलयरा दनवदन जीिनरात तयराचरा कसरा िरापर करराल?(२) तमचयरा पराठयपसतकरातील सराची सततपराच वनरीकषण

कररा ि तयरासबधी अवधक मरावहती वमळिरा.६. पढील परसागी तमही का कराल?

तमही सहलीला गयलावर तमचा लमतर तयथील ऐलतहालसक समारकावर ताचय ाव ललहीत आहय.

उपकरम (१) तमचयरा पररसररात कोणकोणतयरा िवशषटयपतणय िरासतत

आहत यराविषयीची मरावहती घररातील वयकीकडन जराणतन घयरा.(२) आपलयरा नजीकचयरा पररसररातील ऐवतहरावसक

समरारकरानरा, िरासततनरा भट दऊन तयराततन तमहरालरा कोणतरा इवतहरास कळतो, तयराचयरा नोदी कररा.

ालशक यथील लयणय

54

११. पराचीन भरारत आणि जग

54

११.१ भरारत आणि पशचमकडील दश

११.२ भरारत आणि आणशयरा खडरातील इतर दश

११.१ भरारत आणि पशचमकडील दशहडपपा ससकतीचपा लोपानी शचिमडील

दशपाशी वपापारी सबध परसपापत ल होत. तवहपापासनचि भपारतपाचिी बपाहय जगपाशी आपथि आपि सपासकपत दवपािघवपाि सर होती. बौदध धमपाथिचिपा परसपार अफगपापिसतपान आपि मध आपशपातील अन दशपामध झपालपा होतपा. इरपािी सपामपाजपाचपा पाळपातही भपारतपाचिपा शचिम डील जगपाशी सक वपाढीस लपागलपा. तपा पाळपातील गी इपतहपासपारपाचि भपारतपाबददलचि तहल वपाढीस लपागल. तपाचपा भपारतपाबददलचपा लखनपातन शचिम डील दशपानपा भपारतपाचिपा ररचि झपालपा. ढ पसदर जपा मपागपाानी आलपा, त मपागथि भपारत आपि शचिम डील दशपामधील वपापारपासपाठी खल झपाल. गी मपतथिलचपा परभपावपातन शपाि पाळपात भपारतपामध एपा नवपा लपाशलीचिपा उद झपालपा. तपालपा गपाधपार लपा अस महितपात. गपाधपार लपाशलीत परपामखपान गौतम बदधपाचपा मतती घडवलपा गलपा. पा मतती परपामखपान अफगपापिसतपानपातील गपाधपार परदशपात

सपाडलपा, महिन तपा शलीस ‘गपाधपार शली’ अस महटल जपात. पा शलीतील मततीचिी चिहरटी गी चिहरटीशी पमळतीजळती आह. भपारतपातील सरवपातीचिी नपािीही गी नपाणपाचपा धततीवर घडवलली होती.

अफगराणिसतरानमधील हडरा यथील सततपरावरच गराधरार शलीच णशलप. गीक लोकराचरा पोशराख, अफोररा

(एकपकरारचरा कभ) आणि वराद

तपमळनपाडमधील अररपामड ील उतखननपातही रोमन बनपावटीचपा अन वसत सपाडलपा आहत. दोनही

रोमन समराट ऑगसटस यराच अररकरामड यथ णमळरालल सोनयराच नराि

इसवी सनपाचपा पहलपा-दसऱपा शतपाचपा पाळपात भपारत आपि रोम पाचपामधील वपापार भरभरपाटीस आलपा होतपा. पा वपापारपात दपषिि भपारतपातील बदरपाचिपाही मोठपा वपाटपा होतपा. महपारपाषटपातील ोलहपार ील उतखननपात पास पा धपातचपा पाही वसत सपाडलपा. तपा रोमन बनपावटीचपा आहत.

पररस यथील सगहरालयरातील गौतम बदराची

मततती-गराधरार शली

55

पठपाि भपारत आपि रोम पाचपामधील वपापारपाचिी महतवपाचिी द होती. अशपा अन वपापारी दपाचिपा उलख ततपालीन सपापहतपात पमळतो. पा वपापारपात इपजपतमधील अलकझपापडटपा नपावपाचि बदर महतवपाचि होत. भपारती मपाल अरब वपापारी अलकझपापडटपाात घऊन जपात. पतन तो रोपातील दशपामध पाठवलपा जपाई. अरबी लोपानी भपारती मपालपाबरोबर भपारती ततवजपान आपि पवजपान रोात ोचिवल. गपितपातील ‘शन’ ही स लनपा भपारतपान सिथि जगपालपा पदलली ए मोठी दिगी आह. अरबी लोपानी पा सलनचिपा ररचि रोलपा रन पदलपा.

११.२ भरारत आणि आणशयरा खडरातील इतर दश

आपशपातील अन दशपामध परपाचिीन भपारती ससकतीचिपा पवशष परभपाव डलपा होतपा.

शीलकरा ः बौदध धमपाथिचिपा परसपार रणपासपाठी समपाट णसणगररयरा लणयरातील णभशतणचतर

56

मपातग ह बौदध पभकख चिीनमध गल. तपानी अन भपारती बौदध गपाचि पचिनी भपाषत रपातर ल. तपानतर चिीनमधील बौदध धमपाथिचपा परसपारपास चिपालनपा पमळपाली. बौदध धमथि जपान, ोररपा, शवहएतनपाम पा दशपामधही ोहचिलपा.

आगय आणशयरातील दश ः बोपडपा पा दशपातील ‘फनपान’ पा परपाचिीन रपाजपाचिी सपानपा इसवी सनपाचपा पहलपा शतपात झपाली. पचिनी ररचपा आधपार ौपडण नपावपाचपा भपारतीपान तपाचिी सपानपा ली, अशी मपापहती पमळत. फनपानचपा लोपानपा ससकत भपाषचि जपान होत. तपा पाळपातील ए ोरीव पशलपालख उलबध आह. तो ससकतमध आह. आग आपशपातील इतर दशपामधही भपारती वशपाचपा लोपाचिी छोटी रपाज उदपालपा आली होती. पा रपाजपामळ भपारती ससकतीचिपा परसपार आग आपशपामध होत रपापहलपा.

आग आपशपातील लपा आपि सपासकपत जीवन पावर भपारती ससकतीचिपा ठसपा उमटललपा पदसतो. इडोनपशपात आजही रपामपाि आपि महपाभपारत पातील पावर आधपारलली नत-नपाट लोपपर आहत. आग आपशपातील रपाजपामध भपारती ससकतीचिपा परभपाव उततरोततर वपाढत गलपा. परपाचिीन पालखडपात बौदध धमथि मपानमपार, पालड, इडोनपशपा इतपादी दशपात ोहोचिलपा. नतरचपा पाळपात पशव आपि पवषि पाचपा मपदरपाचिीही पनपमथिती झपाली.

पावषती आि इ.स.. ३००० त इसवी सनपाचपा आठवपा शतपाातचपा भपारतपाचपा इपतहपासपाचिपा आढपावपा घतलपा. ढील वषती आि इसवी सनपाचपा नववपा शतपापासन अठरपावपा शतपाातचिपा इपतहपास पशिपार आहोत. इ.स.९ व शत त १८ व शत पा पालखडपातील इपतहपासपास ‘मधगीन इपतहपास’ अस महितपात.

अशोपान तपाचिपा मलगपा महद आपि मलगी सघपमतपा पानपा शीलमध पाठवल होत. तपा दोघपाचपा नपावपाचिपा उलख ‘महपावस’ पा शीलतील बौदध गपात ललपा आह. सघपमतपान सवतःबरोबर बोपधवषिपाचिी शपाखपा नली होती. शीलतील अनरपाधर असललपा बोपधवषि पाचि शपाख पासन वशदधगत झपालपा अस तील ररनसपार मपानल जपात.

शीलतील मोती आपि इतर मौलवपान वसतनपा भपारतपात मोठपा परमपािपात मपागिी होती. तील पसपगररपा पा पठपािी इसवी सनपाचपा पाचिवपा शतपात नपावपाचपा रपाजपान लि खोदवल होत. तपा लणपातील पभशततपचितपाचिी शली अपजठपाचपा पचितशलीशी सपाम दशथिविपारी आह. शील तील ‘महपावस’ आपि ‘दीवस’ ह ग भपारत आपि शील पा पाचपामधील रसरसबधपाचिी मपापहती दतपात. ह ग पाली भपाषत पलपहलल आहत.

चीन आणि इतर दश ः परपाचिीन पाळपापासन भपारत आपि चिीन पाचपामध वपापारी आपि सपासकपत सबध परसपापत झपाल होत. समपाट हषथिवधथिनपान चिीनचपा दरबपारपात रपाजदत पाठवलपा होतपा. चिीनमध तपार होिपाऱपा रशमी पाडपालपा भपारतपात ‘चिीनपाश’ अस नपाव होत. चिीनपाशपालपा भपारतपात मोठी मपागिी होती. परपाचिीन भपारतपातील वपापारी ह चिीनपाश शचिमडील दशपामध पाठवत असत. हपा वपापार खकीचपा मपागपाथिन होत अस. तपा मपागपाथिलपा ‘रशीम मपागथि’ असही महितपात. भपारतपातील पाही परपाचिीन सळ पा रशीम मपागपाथिशी जोडलली होती. तपामध महपारपाषटपातील मबईजवळ असलल नपालपा-सोपारपा ह ए होत. भपारतपात आलल फपापहपान आपि आन वपाग ह बौदध पभकखही रशीम मपागपाथिनचि भपारतपात आल.

इसवी सनपाचपा पहलपा शतपातील पचिनी समपाट ‘पमग’ पाचपा आमतिपावरन धमथिरषि आपि

57

१. अोळखरा पराह.(१) रोमन बनपावटीचपा वसत सपाडलली पठपाि.(२) शपाि पाळपात भपारतपामध एपा नवपा

लपाशलीचिपा उद झपालपा ती शली.(३) महपावस आपि दीवस पा गपाचिी भपाषपा.(४) परपाचिीन पालखडपात बौदध धमपाथिचिपा परसपार झपालल

दश.२. णवचरार कररा आणि णलहरा.

(१) आग अपापशपावर भपारती ससकतीचिपा ठसपा उमटललपा पदसतो.

(२) चिीनमध बौदध धमपाथिचपा परसपारपालपा चिपालनपा पमळपाली.३. तमही कराय करराल?

तमचपा आवडतपा छदपालपा चिपालनपा पमळपाली, तर तमही पा रपाल?

सवराधयराय

* * *

४. णचतर विणन कररा.आलपा पाठपातील अफगपापिसतपानमधील हडपा ील सतपावरचपा गपाधपार शलीचपा पशलपाचि पनरीषिि रन पचितविथिन रपा.

५. अणधक मराणहती णमळवरा.(१) गपाधपार शली (२) रशीम मपागथि

६. पराठरात उलख कलल आगय आणशयरातील दश नकराशरा आरराखडरात दराखवरा.

उपकरम तमहपालपा आवडललपा एपा लपवषी मपापहती पमळवपा व पतचि वगपाथित सपादरीरि रपा.

58

आपल सथानिक शथासिअिकरमनिकथा

पथाठथाच िथाव पषठ कर.

िथागरिकशथासतर

१. आपल समाजजीवन .................................................. ५९२. समाजातील ववववधता ................................................ ६२३. गामीण सावनक शासन ससा ........................................ ६५४. शहरी सावनक शासन ससा .......................................... ७१५. वजलहा परशासन ....................................................... ७७

अधययि निषपततीसचवलली शकषणिक परणरिया अधययन णनषपती

अधययिथारयथायास जोडतीि / गटथामधय / वयकतिकितीतयथा अधययिथाचयथा सधती दि व तयथास पढतील गोषटीसथाठती परवत किि. • विविधता, भदभाि, शासन/सरकार,

उदरवनिावाह यासारखया सकलपनािर आधाररत चचचत भाग घण.

• कटब, शाळा, समाजामधय लोकाना वदलया जाणाऱया चागलया/िाईट ितवाणकीच वनरीकषण करण.

• परशासनाची समाजामधील भवमका समजन घण, कौटवबक घडामोडी/घटना ि गािातील/ शहरातील घडामोडी/घटना यातील भद समजन घण.

• आसपासचया पररसराच/गािाच वयिसायाचया सदभावात वयकतयाभयास (case study) महणन िणवान करण.

• पाठयपसतकािर आधाररत अभयास - एखादी गामपचायत वकिा नगरपावलका/ महानगरपावलका याचा परतयकष कारभार पाहण, परतयकष वनरीकषण करण. (विदारथी जर राहतो तयानसार)

अधययिथाथी06.73H.13 आपलया अितीभोिती आढळणाऱया

विविधतविषयी वनकोप ितती जोपासतात.06.73H.14 विविध परकारच भदभाि ओळखतात ि तया भदाच

सिरप ि सोत ओळखतात.06.73H.15 विविध सिरपातील समता ि विषमता यातील भद सपषट

करतात ि वनकोप पदधतीन तयाना सामोर जातात.06.73H.16 शासनाचया भवमकच िणवान करतात. मखयति सरावनक

पातळीिर.06.73H.17 शासनाच वभनन सतर ओळखतात. सरावनक, परादवशक,

राषटटीय.06.73H.18 गामीण आवण शहरी सरावनक शासनससराच

आरोगय ि वशकषण या कषतातील कायवापरणालीच विशलषण करतात.

06.73H.19 गामीण ि शहरी भागात उपलबध असणाऱया वयिसायास कारणीभत ठरणाऱया घटकाच िणवान करतात.

06.73H.20 वयकी, कटब आवण ससरा याचा वमळन समाज बनतो ह समजन घतात.

06.73H.21 राषटटीय एकातमतसाठी सिवाधमवासमभािाची आिशयकता असत ह जाणतात.

06.73H.22 सरावनक शासन ससरा हा लोकशाहीचा पाया आह, ह ओळखतात.

06.73H.23 सािवाजवनक समसया सोडिणयासाठी परतयकाचा सहभाग महतिाचा असतो ह सपषट करतात.

06.73H.24 वजलहा परशासनाची मावहती वमळितात.

59

१.१ मथािसथालथा समथाजथाची गिज कथा वथाटली ?१.२ मथािसथातील समथाजशीलतथा १.३ आपलथा नवकथास १.४ समथाज महिज कथाय ?

इतता पाचवीचा पाठयपसतकात माणसाची उतकाती कशी झाली ह तमही वशकलात. आजच आपल सामावजक जीवन हजारो वषााचा उतकातीतन आकारास आल आह. माणसान भटका अवसकडन ससर समाज जीवनाकड वाटचाल कली आह.

१.१ मथािसथालथा समथाजथाची गिज कथा वथाटली ?

वकीचा तसच समाजाचा ववकासासाठी ससर व सरवकषत समहजीवन आवशक आह. भटका अवसतील माणसाला ह सथ या व सरवकषतता नवहती. समहात रावहलान सरवकषतता वमळत ाची जाणीव झालान माणस सघवटतपण जग लागला. समाजाचा वनवमयातीमागील ही एक मख पररणा आह. समाजातील दथनवदन ववहार सरळीत चालणासाठी माणसाला वनमाची गरज वाटली. तातन रढी, परपरा, नीवतमल,

झाला करी माणसाला सथया वमळत, परत माणसाला तवढच परस नसत. आपला काही भाववनक आवण मानवसक गरजाही असतात. उदाहरणाया, सरवकषत वाटण ही आपली भाववनक गरज आह. आपलाला आनद झाला तर तो कोणाला तरी सागावासा वाटतो. दःख झाल तर आपलासोबत कोणीतरी असाव अस वाटत. आपला कटबातील लोक, नातवाईक आवण वमतर-मथथवतरणी ाचा सहवास आपलाला आवडतो. ातन आपली समाजशीलता वदसत.

वनम आवण काद अससततवात आल. तामळ माणसाच समाजजीवन अवधक सघवटत व ससर झाल.

१.२ मथािसथातील समथाजशीलतथा

माणस सवभावतः समाजशील आह. आपणा सवााना एकमकासह, सवााचा सोबतीन आवण माणसात राहाला आवडत. सवाासमवत राहण ही जशी आनदाची बाब आह, तशीच ती आपली गरजही आह.

आपला अनक गरजा असतात. अनन, वसतर, वनवारा ा आपला शारीररक गरजा आहत. ता पणया

आिखी ५० वषथााितिचथा समथाज कसथा

असल¶m~m~V

MMm© H$am.

१. आपल समथाजजीवि

60

वचतरकलचा सपधधत तमहाला पवहल बकषीस वमळाल आह. त सवतःजवळच ठवाल करी वमतर-मथथवतरणीना दाखवाल? तानी तमहाला कसा परवतसाद दावा अशी तमची अपकषा आह? ताचा परवतसादा- नतर तमहाला कस वाटल ? ● कौतक कलान खप छान वाटल. ● चागल वचतर काढणास हरप आला. ● आणखी का वाटल ाववषी वलहा.

अनन, वसतर, वनवारा, वशकषण आवण आरोग ा आपला मलभत गरजा आहत ह तमहाला माहीत आह. समाजातील वकीच शरम आवण ताचा कौशलामळ वसत तार होतात. वशकषण आवण आरोगववषक सवा-सववधामळ आपण सनमानान जग शकतो. ा सवया बाबी आपलाला समाजात उपलबध होतात. वगवगळ उदोग व ववसाातन आपला गरजा पणया होतात. उदाहरणाया, आपलाला अभासासाठी पसतक लागत. पसतकासाठी कागद लागतो. तामळ कागदवनवमयाती, छपाई आवण पसतक बाधणी इतादी ववसा, उदोगाचा ववकास होतो. अनक वकी तात वाटा उचलतात. समाजातील अनकववध ववसाामळ आपला गरजा भागतात. ातनच आपलातील कषमता-कौशलाचा ववकास होतो. समाजात मलभत गरजाची पतयाता होत. सरवकषतता, कौतक, परशसा, आधार इतादीसाठी आपण सवया एकमकावर अवलबन असतो. महणन आपल समाजजीवन परसपरावलबी असत.

१.३ आपलथा नवकथास

परतक माणसात वनसगयात:च काही गण आवण कषमता असतात. ता सपत अवसत असतात. ताचा ववकास समाजामळ होतो. परसपराशी बोलणासाठी आपण भाषचा आधार घतो, पण ती आपलाला जनमतः अवगत नसत. आपण ती हळहळ वशकतो. घरात जी भाषा बोलली जात ती भाषा आपण सरवातीला वशकतो. आपला शजारी वगळी भाषा बोलणार लोक असतील तर ताही भाषचा आपलाला पररच होतो. शाळत वनरवनराळा भाषा वशकणाची सधी वमळत.

आपलाजवळ सवततर ववचार करणाचीही कषमता असत. उदाहरणाया, वनबधाचा ववष वगायातला सवया ववदारााना सारखाच वदलला असला तरीही कोणतही दोन वनबध सारख का नसतात? कारण तातील ववचार वगळा असतो. आपला भाववनक कषमता आवण ववचारशकी समाजामळ वाढीस लागतात. ववचार माडणाची आवण भावना वक करणाची सधी समाजामळ वमळत.

माणसातील कलागणाचा ववकासही समाजामळ होतो. गाक, वचतरकार, शासतरजञ, साहसवीर, समाजकाया करणाऱा अनक वकी समाजाचा परोतसाहनामळ व पावठबामळ आपलातील गणाचा ववकास करतात. ताना वमळणार परोतसाहनही वततकच महतवाच असत.

१.४ समथाज महिज कथाय ?

समाजात सवया सतरी-परष, परौढ, वदध, लहान मल-मली ाचा समावश असतो. आपली कटब समाजाचा घटक असतात. समाजात ववववध गट, ससा, सघटना असतात. लोकामधील परसपरसबध, परसपर ववहार, ताचातील दवाणघवाण ाचाही समावश समाजात होतो. माणसाचा झडी वकवा गददी महणज समाज नाही तर काही समान उद वदष साधणासाठी जवहा लोक एकतर तात तवहा ताचा समाज बनतो.

सकाळी उठलापासन आपलाला कोणकोणता वसतची आवशकता असत ाची एक सची तार करा.तातील वकमान पाच वसत तार करणात आवण तमचापात पोहोचवणात कोणाकोणाचा सहभाग असतो त शोधा.

करि पहथा.

बोलत आनि नलनहत वहथा.

61

अनन, वसतर, निवारा, सरनषितता यासारखया गरजा भागवणयासाठी समाजाला एक कायमसवरपी वयवसा निमामाण करावी लागत. अशा वयवसनशवाय

१. रिकामा जागी ोग शबद लिहा.(१) समाजातील दिनदि वयवहार सरळीत चालणयासाठी

माणसाला ............... गरज वाटली.(२) माणसातील कलागणाचा नवकास ...............

होतो.(३) आपलया काही भावनिक आनण...........गरजाही

असतात.

२. खािीि परश‍ााची परतयकी एका वाकात उततिय लिहा.(१) आपलया मलभत गरजा कोणतया?(२) आपलयाला कोणाचा सहवास आवडतो?(३) समाजामळ आपलयाला कोणती सधी नमळत?

३. तमहाािा का वाटतय? दो‍ तय ती‍ वाकाात उततिय लिहा.(१) समाज कसा तयार होतो ?(२) समाजात कायमसवरपी वयवसा का निमामाण करावी

लागत ?

(३) माणसाच समाजजीवि अनधक सघनटत व ससर कशामळ होत?

(४) समाजवयवसा अससततवात िसती तर कोणतया अडचणी अालया असतया?

४. पढीि परसागी का किाि?(१) तमचया नमतराची / मनतरणीची शालय वसत घरी

नवसरली आह.(२) रसतयात एखादी अध / अपग वयकी भटली.

उपकरम (१) शतीची अवजार तयार करणाऱया एखादा कारानगराची

भट घया. या कामात तयाला कोणाकोणाची मदत होत याची सची तयार करा.

(२) जवळचया बकला भट दऊि ती बक कोणकोणतया कामासाठी कजमा दत याची मानहती घया.

(३) मािवाचया मलभत गरजा व िवीि गरजा याची यादी करा.

* * *

समाजाच दिनदि वयवहार होऊ शकत िाहीत. समाजाच अससततव नटकि राहणयासाठी वयवसा आवशयक आह. उदाहरणामा, अननाची गरज परवणयासाठी शती करण आवशयक आह. शतीशी सबनधत सवमा कायय पार पाडणयासाठी नवनवध ससा निमामाण करावया लागतात. शतीची अवजार तयार करणयासाठी कारखाि, शतकऱयािा कजमा दणयासाठी बका, उतपानदत मालासाठी बाजारपठ अशी मोठी वयवसा निमामाण करावी लागत. अशा अिक वयवसामधि समाज ससर होतो.

पढील पाठात आपण भारतीय समाजातील नवनवधतची ओळख करि घऊ.

सवाधा

माहीत आहय का तमहाािा ?

जनमतः सवमा माणस समाि आहत. माणस महणि सवााचा दजामा सारखाच आह. भारताचया सनवधािािसार सवमाजण कायदापढ समाि आहत. सनवधािाि आपलयाला सधीचया समाितची हमी नदली आह. नशषिण, षिमता व कौशलय याचा उपयोग करि आपण आपली परगती साध शकतो.

62

२.१ नवनवधतथा हीच आपली तथाकद

२.२ धममनििपकषतच ततव

२.३ आपलयथा जडिघडिीत समथाजथाचथा सहभथाग

२.४ समथाजथाच नियमि

भारती समाजात अनकववध भाषा, धमया, ससककती, चालीरीती, परपरा आहत. ही ववववधता आपल सासककवतक वथभव आह. मराठी, कननड, तलग, बगाली, वहदी, गजराती, उदया अशा अनक भाषा बोलणार लोक आपला आजबाजला असतात. त वगवगळा पदधतीनी सणवार, उतसव साजर करतात. ताचा पजा-उपासनचा चालीरीती वगवगळा आहत. ववववध ऐवतहावसक वारसा असलल परदश आपला दशात आहत. ताचात ववववधतची दवाणघवाण आह. आपला दशातील ह ववववध समह वषायानवषध एकतर राहत असलामळ ताचात एकतची भावना वनमायाण झाली आह. भारती समाजातील एकता ातन वदसन त.

२.१ नवनवधतथा हीच आपली तथाकद

ववववध समहाचा बरोबर राहण महणज सहअससततव अनभवण हो. अशा सहअससततवामळ आपलातील सामजस वाढत. तामळ परसपराचा चालीरीतीशी व जीवनपदधतीशी आपली ओळख होत. आपण एकमकाचा जीवनपदधतीचा आदर कराला वशकतो. इतराचा काही परा-परपरा आतमसात करतो. ातन समाजात एकोपा वाढतो. सामावजक एकोपामळ आपण अनक नथसवगयाक व सामावजक आपततीचा सामना कर शकतो.

२.२ धममनििपकषतच ततव

भारती समाजात ववववध धमााच लोक राहतात. ताचातील परसपर सामजस वाढीस लागाव व सवााना आपापला शरद धनसार उपासना करणाच सवातत

असाव ासाठी आपला सववधानात महतवाचा तरतदी कलला आहत.

भारत ह जगातील एक महतवाच धमयावनरपकष राषट आह. आपला दशात भावषक आवण धावमयाक ववववधता मोठया परमाणावर आह. ही ववववधता वनकोपपण जपणासाठी आपण धमयावनरपकषतच ततव सवीकारल आह. तानसार,

● आपला दशात राजससन कोणताही एका धमायाचा परसकार कलला नाही.

● परतक वकीला आपापला वकवा आपला पसतीचा धमायाची उपासना करणाच सवातत आह.

● धमायाचा आधार वकी-वकीमध भदभाव करता त नाही. सवया धमााचा लोकाना राजससकडन समान वागणक वदली जात.

● वशकषण, रोजगार, सरकारी नोकरीचा सधी सवााना उपलबध करन वदला जातात. तात धमायाचा आधार भदभाव कला जात नाही.

● धावमयाक व भावषक अलपसखाकाच सरकषण करणासाठी सववधानात ववशष तरतदी कला आहत. अलपसखाकाना आपापली भावषक आवण सासककवतक ओळख जोपासणाच सवातत आह. वशकषणादार आपापला समाजाचा ववकास करणाच सवाततही ताना आह.

● धमयावनरपकषतचा ततवामळ भारती समाजात धावमयाक सामजस वटकन रावहल आह.

२.३ आपलयथा जडिघडिीत समथाजथाचथा सहभथाग

समाजात राहन आपण का वशकतो? कोणत गण आतमसात करतो ? आपला जडणघडणीत समाज कशी मदत करतो त आपण समजावन घऊ.

सहकथायम : कोणताही समाज वकी आवण समहातील परसपर सहकाायावर आधारलला असतो.

२. समथाजथातील नवनवधतथा

63



वकी-वकीमध सहकाया असलावशवा समाज अससततवात राह शकत नाही. परसपराचा अडचणी व परशन सोडवणासाठी परसपराना मदत करण व दवाणघवाण करण महणज सहकाया हो. आपला घरातील वकीमध अशी वतती नसल तर जस आपल कटब वटक शकत नाही तसच समाजाच आह. सहकाायाअभावी आपला ववकास रखडल, दथनवदन जीवनही सरळीत चालणार नाही. सहकाायामळ समाजातील परसपरावलबन अवधक वनकोप होत, समाजातील सवााना सामावन घता त. सवया घटकाना बरोबर घऊन जाणाची ती एक परवका आह.

चलथा,चचथाम कर.

आपला समाजातील दबयाल व ववचत घटकाना आवण मलीना वशकषण घणासाठी आवण ताचा ववकासासाठी आपण सहकाया कल पावहज. तासाठी शासनान आततापात कोणता ोजना राबवला आहत ाची मावहती वमळवा. ा घटकाचा ववकासासाठी तमही का कराल ाची वगायात चचाया करा. चचधतील महतवाच मद इतर वगाातील ववदाराापात पोहचवा.

तमहीही अशा अनक तडजोडी करत असाल. खाली तमचच काही अनभव आहत. तात आणखी काही अनभवाची भर घाला.(अ) सभागह तडब भरल आह. जागा शोधणाऱा एका वकीला तमही तमचा बाकावरील छोटाशा जागत सामावन घता.(ब) तमहाला वगअर असणारी साकल हवी आह. परत ताईचा फरीच पथसही भराच आहत. तमही तमचा हटट बाजला ठवता.(क) शतीचा बाधावरन शजाऱाशी सर असलला तमचा कटबाचा वाद कोटायात न जाता तमही सपवला. शजारचा सोपान आता तमचा चागला वमतर झाला.

सनहषितथा आनि सथामजसय : समाजात जस सहकाया असत तसच कधी कधी मतभद, वाद आवण सघषयाही वनमायाण होतात. वकी-वकीमधील मत, ववचार आवण दसषकोन जळल नाहीत तर वाद, सघषया वनमायाण होऊ शकतात. एकमकाववषी असणार पवयागह वकवा गथरसमज हही सघषायाच कारण अस शकत. दीघयाकाळ सघषया चाल ठवण ह कोणाचाच वहताच नसत. तडजोड आवण समझोता ाचादार वकी सघषायाच वनराकरण कराला वशकतात. एकमकाना समजन घतल आवण सवहषणवतती दाखवली तर सघषया वमट शकतात.

सामजसातन नकळतपण आपण अनक नवा

गोषी वशकतो. नवा ववचार आतमसात करतो. आपल सामावजक जीवन अवधकावधक समदध बनाला ताची मदत होत. आपलातील सवहषणता वाढत. सामावजक सवासर आवण शातता वटकवणासाठी ही एक सोपी पदधत वशकणाची सधी समाजामळ वमळत.

नवनवध भनमकथा पथाि पथाडणयथाची सधी : समाजात आपला वाटाला अनक भवमका तात. एकच वकी अनक भवमका पार पाडत असत. परतक भवमकचा काही जबाबदाऱा आवण कतयाव ठरलली असतात. कटबात आवण बाहर आपण ा भवमकामळ अनकाशी जोडल जातो. आपला भवमकामध अनकदा बदल होत असतात.

नवनवध भनमकथा पथाि पथाडणयथाची सधी ः आजची तमची भवमका सपष करणार पढील पषावरील वचतर पहा. वीस वषाानतर तमहाला कोणता नवा भवमका पार पाडावा लागतील ताची चचाया करा.

64

सवाधवा

२.४ समवाजवाच निमिसमाजाच वयवहार सरळीतपण चालावत महणन

काही ननयमाची आवशयकता असत. पववी समाजाच ननयमन बहताशी रढी-परपरा याचयादार होत अस. परत आधननक समाजाच ननयमन रढी-परपरबरोबरच कायदानही कराव लागत. रढी-परपरा, सकत

इतयादीपका कायदाच सवरप वगळ असत. या सवव बाबीचया आधार आपलया समाजाच ननयमन अनक ससा व सघटना करतात. साननक पातळीवर असणाऱया शासन ससाही समाज ननयमनाचया कायावत महतवाची भनमका पार पाडतात.

१. रिकवामवा जवागी ोग शबद निहवा.(१) नवनवध समहाचया बरोबर राहण महणज ............

अनभवण होय. (२) भारत ह जगातील एक महतवाच .............. राषटर

आह. (३) सहकायावमळ समाजातील .............. अनधक

ननकोप होत.

२. खवािीि परशिवााची परतकी एकवा वाकवात उतति निहवा.(१) सहकायव महणज काय?(२) धमवननरपकतच ततव आपण का सवीकारल आह ?

३. खवािीि परशिवााची दोि त तीि वाकवाात उतति निहवा.(१) भारतीय समाजातील एकता कशातन नदसन यत ?(२) समाजात सघरव कवहा ननमावण होऊ शकतात ?(३) सहकायावमळ कोणत फायद होतात ?

(४) तमचया समोर दोन मल भाडत आहत, तर तमही काय कराल ?(५) तमही शालय मनरिमडळात मखयमरिी आहात. तमही कोणकोणती कायय कराल ? उपकरम (१) नशककाचया मदतीन शाळत सहकारी ततवावर कमार

वसत-भाडार चालवा. तयानवरयी तमच अनभव नलहा.(२) शाळत व वगावत तमही कोणकोणत ननयम पाळता,

तयाचा तका तयार करन वगावत लावा.* * *

शवाि नमतरमाडळ सदस

नदवारथी/नदवानरथििी

आजी-आजोबवााची िवात/िवात

सचछतवादत

बवािनमतर साघवाच सभवासद

गथिपरनतनिधी

तमही

आई-बवाबवााााचवा मिगवा/मिगी

खळवाड

65

माहीत आह का तमहााला ?

३.१ गामपाचायत३.२ पाचायत सममती३.३ मिलहा परिषद

समाजाच नियमि करणयात सानिक शासि ससा महतताची भनमका पार पाडतात. आपलया दशात या ससाबरोबरच सघशासि त राजयशासिही समाज नियमिाचया कामात सहभागी असत. सानिक शासि ससाच ढोबळमािाि गामीण त शहरी सानिक शासि ससा अस तगगीकरण कल जात. या पाठात आपण गामीण भागातील सानिक शासि ससानतषयी जाणि घऊया. गामपचायत, पचायत सनमती त नजलहा पररषद या गामीण सानिक शासि ससािा एकनरितपण ‘पचायती राजयवयतसा’ महटल जात.

३.१ गामपाचायत परतयक गाताचा कारभार गामपचायत करत.

पाचशपका कमी लोकसखया आह अशा दोि नकता अनिक गातासाठी एकच गामपचायत असत. नतला ‘गट गामपचायत’ महणतात. पाणीपरतठा, नदताबतती, जनम-मतय, नतताहाचया िादी इतयादी काम गामपचायत करत.

गामपाचायतीच पदामिकािी व अमिकािी :

सिपाच : गामपचायतीचया नितडणका दर पाच तषाािी होतात. नितडि आलल सदसय आपलयापकी एकाची सरपच आनण एकाची उपसरपच महणि नितड करतात. गामपचायतीचया सभा सरपचाचया अधयकतखाली होतात. गाताचया नतकास योजिा परतयक राबतणयाची जबाबदारी सरपचातर असत. योगय पद ितीि कारभार ि करणाऱया सरपचातर गामपचायतीचया सदसयािा अनतशतासाचा ठरात माडता यतो. सरपच उपससत िसल तवहा गामपचायतीच कामकाज उपसरपच पाहता.

गामसवक : गामसतक गामपचायतीचा सनचत असतो. तयाची िमणक नजलहा पररषदच मखय काययकारी अनिकारी करतात. गामपचायतीच दिनदि कामकाज पाहण, गामपचायतीचया नतकास योजिा गातातील लोकािा समजाति सागण इतयादी काम गामसतक करता.

गामसभा : गामीण भागात नकता गातात राहणाऱया मतदाराची सभा महणज गामसभा. गामसभा ह सानिक पातळीतरील लोकाच सताात महतताच सघटि होय.

परतयक आनयक तषायत गामसभचया नकमाि सहा सभा होण बििकारक आह. गामसभा बोलातणयाची जबाबदारी सरपचातर असत. परतयक आनयक तषायचया पनहलया सभत गामपचायतीि सादर कलला तानषयक अहताल आनण नहशोबातर गामसभा चचाय करत. गामसभचया सचिा गामपचायतीला कळतलया जातात.

आपलया दशात तीि पातळातरि राजयकारभार चालतो. सपणय दशाचा राजयकारभार सघशासि चालतत. सरकण, परराषटर वयतहार त चलि इतयादी नतषय सघशासिाचया ककत यतात. दसऱया पातळीतर राजयशासि असत. महाराषटराच राजयशासि कायदा, सवयतसा, आरोगय, नशकण याचयासबिी कायद करत. नतसऱया पातळीतर सानिक शासि ससा असतात. गामीण भागातील सानिक शासि ससािा ‘पचायती राजय वयतसा’ महणतात.

गामीण शहिी गामपचायत िगरपचायतपचायत सनमती िगरपररषदनजलहा पररषद महािगरपानलका

सामिक शासि सासा

साघशासि

िाजयशासि

सामिक शासि

३. गामीण सामिक शासि सासा

66

गामपचातीचा ववकास ोजनाना गामसभा मानता दत. शासनाचा ोजनाचा लाभ घणास कोणता वकी पातर आहत त ठरवणाचा अवधकार गामसभला असतो.

गथामसभत मनहलथाचथा सहभथाग : गामसभचा बथठकरीपवदी गावातील मवहलाची सभा होत. वत मवहला अवधक मोकळपणान वगवगळा परशनाची चचाया करतात. वपणाच पाणी, दारबदी, रोजगार, इधन, आरोग इतादी ववषाबाबत मवहला गामसभत अवधक आसन बोलतात. आवशक त बदल घडवणासाठी उपाही सचवतात.

गथामपचथायतीचयथा उतपनथाची सथाधि : गावाचा ववकासासाठी गामपचात अनक ोजना व उपकम राबवत. तासाठी गामपचातीजवळ पथसा असण आवशक आह. ववववध कराची आकारणी करन गामपचात पथसा उभा करत.

३.२ पचथायत सनमती एका तालकातील सवया गावाचा एकवतरत असा

ववकासगट असतो. ववकासगटाचा कारभार पाहणारी ससा महणज पचात सवमती हो. गामपचात व वजलहा पररषद ाना जोडणारा दवा पचात सवमती असत.

पचथायत सनमतीच पदथानधकथािी : पचात सवमतीचा वनवडणका दर पाच वषाानी होतात. वनवडन आलल परवतवनधी आपलापथकरी एकाची सभापती आवण एकाची उपसभापती महणन वनवड करतात. पचात सवमतीचा सभा बोलावण आवण सभाच कामकाज चालवण ही जबाबदारी सभापतीची असत. सभापतीचा अनपससतीत उपसभापती काम पाहतो.

राजशासन आवण वजलहापररषद ाचाकडन वमळणार अनदान

गथामपचथायतीचयथा उतपनथाची सथाधि

घरपट टी

पाणीपट टी

आठवड बाजारावरील कर

ातरा कर

J«m‘n§Mm¶VrÀ¶m {ZdS>UwH$m Va nma

nS>ë¶m! JmdmV Ho$dT>r Ym‘Yy‘

hmoVr. AmVm nmM dfmªV JmdmMm

{dH$mg H$gm hmoVmo Vo ~Ky !

J«m‘g^m H$emgmR>r Amho ‘J?

AmnU gdmªZr J«m‘g^og

CnpñWV amhm¶bm nm{hOo.

VodT>çmZo H$m¶ hmoVo? AmnU à{V{ZYtZm àíZ {dMmabo nm{hOoV. {dH$mg

H$m‘m§~X²Xb Mm¡H$er Ho$br nm{hOo. AmnUhr Zì¶m H$ënZm gwMdë¶m

nm{hOoV.

J«m‘n§Mm¶VrZo Oa Mm§Jbm H$ma^ma Ho$bm

Zmhr Va?

67

मथाहीत आह कथा तमहथालथा ?

पचथायत सनमतीची कथाम

ववकास गटात कोणती काम कली पावहजत, ता ोजनाचा आराखडा पचात सवमती तार करत. परतक मवहनात पचात सवमतीची वकमान एक तरी सभा होण आवशक असत.

पचात सवमतीला वजलहा वनधीतन काही रककम वमळत. ववकास गटात कराचा ववकासाचा ोजनासाठी पचात सवमतीला राजशासनाकडनही अनदान वमळत.

३.३ नजलहथा परिषद परतक वजलहासाठी एक वजलहा पररषद

असत. महाराषटात सधा ३६ वजलह आहत परत वजलहा पररषदा मातर ३४ आहत. कारण मबई (शहर) वजलहा व मबई उपनगर वजलहा ह गामीण लोकवसतीच भाग नाहीत महणन ताचासाठी वजलहा पररषदा नाहीत.

नजलहथा परिषदच पदथानधकथािी : वजलहा पररषदचा वनवडणका दर पाच वषाानी होतात. वनवडन आलल परवतवनधी आपलापथकरी एकाची अधकष आवण एकाची उपाधकष महणन वनवड करतात.

वजलहा पररषदचा सभाच अधकषपद वजलहा पररषद अधकषाकड असत. सभाच कामकाज ताचा वनतरणाखाली चालत. वजलहा पररषदचा आवयाक

ववहारावर अधकषाच वनतरण असत.

वजलहा पररषदचा वनधीतन ोग तो खचया करणाचा अवधकार वजलहा पररषदचा अधकषाला असतो. अधकषाचा गथरहजरीत ही सवया काम उपाधकष पार पाडतो.

नजलहथा परिषदचथा कथािभथाि कसथा चथालतो ?

वजलहा पररषदचा कारभार ववववध सवमतामाफफत चालवला जातो. ववतत सवमती, ककषी सवमती, वशकषण सवमती, आरोग सवमती, जलववसापन व सवचछता सवमती इतादी.मवहला व बालकलाण सवमती मवहलाच आवण बालकाच परशन ववचारात घत.

मखय कथायमकथािी अनधकथािी : वजलहा पररषदन घतलला वनणयााची परतकष अमलबजावणी वजलहा पररषदचा मख कायाकारी अवधकारी करतो. ताची नमणक राजशासन करत.

पचथायत सनमतीची कथाम

दबमल घटकथािथा आन मक

मदत कििहसत

ोदोग आ

नि कटीिोद

ोग

यथाचयथा नव

कथासथालथा चथालिथा

परथानमक

नशकषि

शती व

पशध

ि सध

थािणयथा

सथाठी

शत

कऱय

थािथा म

दतिसतयथाची सवचछतथा,

कचऱयथाची नवलहवथाट

सवचछ नपणयथाच पथािी

िोगपरनतबधक लसिसत, गटथाि, नवनहिी, कपिनलकथा

लोक

थाची क

थाम

आिोग

य

पथािीपिवठथासवचछतथा शती

नशकषि

उदोग

लोकक

लयथाि

68

गथावथाचयथा परिसिथात झथाड लथावि

तमही कथाय किथाल?

कलपना करा, तमही वजलहा पररषदच मख कायाकारी अवधकारी आहात. तमचा वजलहात तमही कोणता ववकास कामाना पराधान दाल?

नदवथाबततीची सोय

नजलहथा परिषदची कथाम

नशकषिनवषयक सनवधथा आिोगयनवषयक सनवधथा

पथािीपिवठथा बी-नबयथािथाचथा पिवठथा

69


मथाहीत आह कथा तमहथालथा ?कथाय किथाल?

वदनश आवण ननाला खालील गोषी वमळवणासाठी कोठ जाला सागाल?● छोटा भावडाचा लसीकरणासाठी ......... .● ववडलाबरोबर ७/१२ (सात बाराचा) उतारा

आणणासाठी ................. .● नवा खताचा वापर करणाववषी मावहती

वमळवणासाठी ................. .● अशद ध पाणीपरवठयाचा ववरोधात तकार

करणासाठी ................. .● जनमाचा दाखला वमळवणासाठी ........... .● उतपननाचा / जातीचा दाखला वमळवणासाठी

................. .

१९९२ मध ७३ व ७४ वी सववधान दरसती झाली. ा दरसतीन गामीण व शहरी सावनक शासन ससाना सववधानात सान वदल. पररसराचा ववकास कायाकषमरीतीन करणासाठी ताचा अवधकारात वाढ कली. ताचा अखतारीतील ववषही वाढवल. ताना परभावीपण काम करता ाव महणन ताचा आवयाक उतपननाच सोत वाढवल.

पचथायत िथाजयवयवसथा - एकथा दषटिकषपथात

अधकष वजलहा पररषद मख कायाकारी अवधकारी

सभापती पचात सवमती गटववकास अवधकारी

सरपच गामपचात गामसवक

मतदानाद वार राजशासनाकडन वनवडल जातात. नमल जातात.

निवडिक कोि लढव शकत?गामपचात, पचात सवमती व वजलहा पररषद ा तीनही शासन ससामध वनवडन णासाठी काही

पातरतचा अटी पणया करावा लागतात. उदा., वनवडणक लढवणारी वकी भारताची नागररक असावी. वतच व २१ वषध पणया असाव. सावनक मतदार ादीत ता वकीच नाव समाववष असाव. पातरतचा ा अटी शहरी सावनक शासन ससानाही लाग आहत.

70

सथानिक शथासि ससथा - गथामीण

गरामपचरायत पचरायतसममती मिलरापरिषद

मिमरान७ मिमरान१५ मिमरान५०िमराल१७ िमराल४५ िमराल७५

सिपच सभरापती अधयकषउपसिपच उपसभरापती उपराधयकष

गरामसवि गटमविरासअमििरािी मखयिराययिरािीअमििरािी

सदसयसखयरा

पदरामििरािी

अमििरािी

१. योगय पयथायायथासमोर (P) अशी खण करथा.(१) परतयिगरावराचरासरामनििरािभराि..........िित.

गरामपचरायतपचरायतसममतीमिलरापरिषद(२) परतयिआमयिवषरायतगरामसभचयरामिमरान...........

सभराोणबिनिराििअसत.चरािपराचसरा

(३) मरािराषटरातसधयरा.............मिलआत.३४३५३६

२. यथादी तयथार करथा.पचरायतसममतीचीिराम.

३. तमथालथा कथाय वथाटत त सथागथा.(१)गरामपचरायतमवमविििआिराित.(२) मरािराषटरातील एिण मिलहराचयरा सखयपकषरा

मिलरापरिषदराचीसखयरािमीआ.४. तकथा पणया करथा.

मराझरातरालिरा,मराझीपचरायतसममती(१)तरालकयराचनराव..............(२)पचरायतसममतीसभरापतीचनराव..............

(३)पचरायतसममतीउपसभरापतीचनराव..............(४)गटमविरासअमििराऱयराचनराव..............(५)गटमिकषणअमििराऱयराचनराव..............

५. ोडकयथात मथानती नलथा.(१)सिपच(२)मखयिराययिरािीअमििरािी

उपकरम (१)अमभरपगरामसभचअरायोिनिरनसिपच,सदसय,नरागरिि,गरामसवियराभममिरावठवरा.(२)बरालससदचीिचनरासपषििणरािरातकरातयरािििरा

ववगरायतदियनीभरागरातलरावरा.(३)तमचयरापरिसिरातीलमिवराििरानिीिचयरामिलरा

परिषदचयरायोिनराचीमरामतीममळवरा.

* * *

सवथाधयथाय

71

४.१ िगिपचथायत

४.२ िगिपरिषद

४.३ महथािगिपथानलकथा

मागील पाठात आपण गामीण भागातील सावनक शासन ससाच सवरप पावहल. ा पाठात आपण शहरी भागातील सावनक शासन ससाच सवरप समजावन घणार आहोत. शहरी सावनक शासन ससामध नगरपचात, नगरपररषद व महानगरपावलका ाचा समावश होतो.

आपला दशात शहराची सखा खप आह. शहर झपाटान वाढत आहत. गावाची वनमशहर, वनमशहराची शहर आवण शहराची महानगर होत आहत. शहराचा आजबाजला असणाऱा गामीण भागाचही सवरप बदलत आह.

शहिथामधील सोई व समसयथा

१. उदोग, ववसााचा सधी १. अपरा वनवारा२. वाढत सवाकषतर २. जागची टचाई३. मोठया परमाणावर रोजगार ३. वाहतक कोडी४. मनोरजन, कला, सावहत इतादी ४. कचऱाचा ववलहवाटीची समसा

सोई उपलबध ५. वाढती गनहगारी६. गवलचछ वसतामध मोठया परमाणावर लोकसखा

Mbm, MMm© H$am.

शहराना भडसावणार परमख परशन कोणत आहत?

शहरातील नातवाइकाकड वदवाळीची सट टी मजत घालवलली रशमा त ील काही परसगाबाबत ववचार कर लागली. रशमापरमाणच ा परसगावर तमही ववचार करा आवण दोन पररचछदात त वलहा.

● रगणवावहकचा सारन जोरात वाजत होताआवण मोकळा रसता वमळत नवहता.

● पाणीकपातीचा वनणयाामळ पाणाचाटकरसमोर गददी होती.

● बागामध लहान मल व जषनागररकासाठी सोई कला जात होता.

४.१ िगिपचथायतशहर होणाचा परवकत जी गाव असतात त

नगरपचात असत. पणयातः खडही नाही आवण शहरही नाही अशी काही वठकाण आपण पाहतो. तील सावनक शासन ससा महणज नगरपचात हो. अन सावनक ससापरमाण नगरपचातीची दर पाच वषाानी वनवडणक होत. वनवडन आलल परवतवनधी आपलापथकरी

एकाची अधकष आवण एकाची उपाधकष महणन वनवड करतात.

* सवयाच सावनक शासन ससाना काहीआवशक काम पार पाडावी लागतात. तानसार नगरपचातीची आवशक काम कोणती अस तमहाला वाटत?

४. शहिी सथानिक शथासि ससथा

72


४.२ िगिपरिषद

लहाि शहरासाठी िगरपररषद ह सानिक शासि निमायण कल जात. िगरपररषदचया नितडणका दर पाच तषाािी होतात. नितडि आलल परनतनििी िगरसतक महणि काम करतात. त आपलयापकी एकाची अधयक महणि नितड करतात. तयास िगराधयक अस महणतात.

िगरपररषदचया सतय सभाच अधयकसाि िगराधयक भषततो. तील कामकाजाच नियमि करतो. िगरपररषदचया आन यक परशासिातर िगराधयक लक ठततो. िगराधयकाचया गरहजरीत उपिगराधयक िगरपररषदच कामकाज पाहतो.

िगरपररषदला काही काम करण बििकारक असत, ती आतशयक काम महणि ओळखली जातात. उदाहरणा य, सातयजनिक रसतयातर नदताबततीची सोय करण, पाणीपरतठा, सातयजनिक सतचछता आनण मलनिःसारणाची वयतसा करण, जनम-मतय, नतताह याचया िोदी ठतण इतयादी.

या वयनतररकत िगरपररषद जितला अनिक सता-सनतिा नमळावयात महणि अनयही काही काम करत. तयािा ‘िगरपररषदची ऐसचछक काम’ महणतात. सातयजनिक रसतयाची आखणी त तयासाठी जागच सपादि करण महणज ती नमळतण, गनलचछ तसतयामधय सिारणा करण, सातयजनिक बागा त उदाि बािण, गरासाठी सरनकत नितारा उपलबि करि दण इतयादी. ही काम िगरपररषदची ऐसचछक काम आहत.

परतयक िगरपररषदसाठी एक मखयानिकारी असतो. िगरपररषदि घतललया निणययाची तो अमलबजातणी करतो. तयाला मदत करणयासाठी अिक अनिकारी असतात.

* तमहाला असा अनिकारी वहायला आतडल का? तमही आरोगयानिकारी झालात तर कोणती काम कराल?

तमही काय किाल?

१. कचरातचकािा तमचया घरातील कचरा दतािा...

२. जलतानहिी फटलयामळ रसतयातर पाणी साठल आह.....

३. पाणीपरीसाठी असतचछ पाणी तापरल जात असलयाच तमचया लकात आल आह....

४. पलातरि अिकजण िदीत निमायलयाचया पलससटकचया नपशवया टाकत आहत......

५. गनलचछ तसतयाचया सिारणचा िगरपररषदचा काययकरम तततपरिात परनसदध झाला आह, परत तयातील एखादी कती तमहाला अयोगय ताटत..........

िगिपरिषदचया उतपनाच मागग

राजयशासिाकडि नमळणार अिदाि

पाणीपट टी बाजारातरील कर

िगिपरिषदतरफ आवाहि पतर

डगयचा परसार रोखणयासाठी डासाची उतपतती ाबता. तयासाठी एतढ करा.

१. जि टायर, िारळाचया करतटा, जि ररकाम डब गचीतर नकता आसपास साठति ठत िका.

२. ताप उतरत िसलयास ताबडतोब तदकीय मदत घया.

३. पररसर सतचछ ठता.

* तमचया घरात आनण पररसरात या आताहिाचया आिार तमही काय कराल?

घरपट टी

नशकण कर

73


करि पहा.

४.३ महािगिपामलका

मोठा शहरामधय िागररकािा नतनति सता दणाऱया सानिक शासि ससला ‘महािगरपानलका’ महणतात. महाराषटरात परम मबई य महािगरपानलका सापि करणयात आली.

महािगरपानलकि पलससटक नपशवयाचया तापरातर बदी आणणयाचा निणयय घतला असलयास तयाची परतयक अमलबजातणी महािगरपानलका आयकत करता. महािगरपानलकच तानषयक अदाजपरिक तो तयार करतो. महािगरपानलकचया सतयसािारण बठकीिा तो उपससत राहतो.

शोिा महणि आणखी समिल...आपलया महाराषटरात नकती शहराचा कारभार

महािगरपानलका पाहत?तमचया शहराची महािगरपानलका कवहा

अससतततात आली?

शहराचया लोकसखयचया परमाणात महािगरपानलकची एकण सदसयसखया निसशचत कली जात. दर पाच तषाािी महािगरपानलकचया नितडणका होतात. नितडि आलल परनतनििी िगरसतक असतात. त आपलयापकी एकाची महापौर त एकाची उपमहापौर महणि नितड करतात. महापौर हा शहराचा परम िागररक मािला जातो. महािगरपानलकचया सभाचा तो अधयक असतो. महािगरपानलकचया सतयसािारण सभत शहराचया अिक परशिातर चचाय होत. शहराचया नतकासासबिी अिक महतताच निणयय नत घतल जातात.

महािगिपामलकचया सममतया : महािगरपानलकचा कारभार सनमतयामाफफत चालतला जातो. नशकण सनमती, आरोगय सनमती, पररतहि सनमती या तयापकी काही महतताचया सनमतया आहत.

महािगिपामलकच परशासि : महािगरपानलका आयकत हा महािगरपानलकचया परशासिाचा परमख असतो. महािगरपानलकि घतललया सतय निणययाची तो अमलबजातणी करतो. उदा., एखादा

तमचया तगायची एक नशकण सनमती तयार करा. मल त मली याच समाि परनतनिनितत असललया या सनमतीि पढील परशिातर चचाय कराती त अहताल तयार कराता.

(अ) तगयखोलीतील सनतिा (ब) तगायचया छोटा गालयाचया निनमयतीचा परसतात(क) करीडासपिााच आयोजि

एकण लोकसखयत ससरियाच परमाण जतळजतळ निमम आह. तरीही राजयकारभारात मारि ससरिया अभातािच नदसतात. आपलया घरगती कामाति ससरिया अनन, इिि, पाणी यासारख अिक महतताच नतषय रोज हाताळतात पण याबाबत निणयय घणयात मारि तयाचा ताटा िसतो. घरचया पाणयाची काळजी मनहला घत पण पाणयाचया परशिात नतचा सहभाग िसतो. सानिक शासि ससामधय पननास टक राखीत जागामळ अस महतताच परशि तडीस िणयाची सिी मनहलािा नमळाली आह.

74

खाली वदलला ादीतन महानगरपावलकची काम शोधा व ताची एक सची तार करा.

महथािगिपथानलकि अस कथा कल?

● महानगरपावलकन टकडावर वकषतोड करनबाधकाम कराला परवानगी वदली नाही.

● डग, सवाइन फ ासारख आजार वनतरणातठवणासाठी अनक उपाोजना कला.

● अवनिशमन तरणा अदावत कली.

● भाजी मडईतील वजनकाटाची तपासणी कली.

ह वथाचलयथावि तमहथालथा कथाय वथाटल?

● तमचा शहरात मटटो सर होणार आह.

● चोवीस मजली इमारती बाधाला परवानगीवमळाली आह.

● परतक परभागात उदान व ववरगळा कदाचीवनवमयाती कली जाणार आह.

● शद ध पाणाचा वापर बागा व गाडा धणासाठीकरणाऱावर कारवाई होणार आह.

● आला कचरा पररसरातच वजरवणाच बधनघातल आह.

पाणीपरवठा

जनम-मत, वववाह नोद

रसतावरील वदवाबतती

परावमक वशकषण

अवनिशामक

सवा

पोलीस रलवच वळापतरक ठरवण

बाधकामाना परवानगी

धोकादाक इमारतीबाबत सचना

शहरातील सावयाजवनक वाहतक

दशाचा सीमारषाच सरकषणअनवधककत बाधकामावर हातोडा

● जष नागररकासाठी वदधाशरमाची वनवमयातीकली जाणार आह.

महथािगिपथानलकचयथा उतपनथाच मथागम

मनोरजन कर

कजया उभारणी

राजशासनाच अनदान

घरपट टी

मालमतता कर

पाणीपट टी

ववसा कर

कर सकलन

पायावरण रकषण

75


काय कराल?

तरचा पररसरातील नगरपररषद नकवा रहानगरपानलकची रगणाल कोठ आहत त शोधा.

ा रगणालात कोणता सनवधा आहत? रगणालात उपचार घणासाठी का कराव लागत?

सालनक शासन सासा - शहरी

नगरपचात नगरपररषद रहानगरपानलका

नकरान ९ नकरान १७ लोकसखचा परराणातकराल १५ कराल ३८ एकण सदस सखा ठरत.

अधकष नगराधकष रहापौरउपाधकष उपनगराधकष उपरहापौर

कामाकारी अनधकारी रखानधकारी आकत

आरकषण महणज काय? त का आवशयक आह?

गारपचात, पचात सनरती व नजलहा पररषद, नगरपचात, नगरपररषद व रहानगरपानलकारध नजतका जागा जनतन ननवडन दाचा असतात तापकी काही जागा अनसनचत जाती, अनसनचत जराती व नागररकाचा रागास वगामातील लोकासाठी राखन ठवलला असतात. ा जागावर ता ता वगामातील लोकच ननवडन तात. ालाच जागाच ‘आरकषण’ महणतात. तसच एकण जागापकी ननममा जागा रनहलासाठी राखीव असतात.

सराजातील वनचत घटकाना व रनहलाना गावाचा नकवा शहराचा कारभारात भाग घता ावा, ननणमाात सहभागी होता ाव महणन आरकषण आवशक असत. लोकशाहीत सवााना सहभागाची सधी असण आवशक असत.

अलधकारी

पदालधकारी

सदसय साखया

76

१. परयारतनरोगरपरयारओळखवलिह.(१) महाराषटात परथम महानगरपालिका सथापन

करणातआिी,ताशहराचनाव............

(नागपर,मबई,िातर)

(२) शहर होणाचा परलरित जी गाव असतात तथकामकाजपाहत...............

(नगरपररषद,महानगरपालिका,नगरपचात)

(३) नगरपररषदचा आलथथिक परशासनावर िकषठवतो...............(मखालिकारी,काथिकारीअलिकारी,आकत)

२. थोडकरतउततरलिह.(१) शहरामधकोणकोणतासमसाआढळतात?(२) महानगरपालिकचा लवलवि सलमताची नाव

लिहा.३. पढीिमददचरआधरशहरीसथलनकशसन

ससथलवषरीमलहतीदणरतकतररकर.

४. सगपह.(१) नगरपररषदचाआवशककामामधकोणकोणता

कामाचासमावशहोतो?(२) नगरपचातकोणतालठकाणीअसत?

५. तमचरलिलहतकोठकोठनगरपररषद,नगरपचरतवमहनगरपलिककमपहततरचरनवचीरदीकर.

उपकरम(१) साथीचा रोगाचा परसार होऊन महणनआरोग

जागतीलवषीघोषवाकतारकराववगाथितिावा.(२) आपला पररसरातीि महानगरपालिकिा भट

दा.तथकोणतनवीनउपरिमहातीघतिताचीमालहती लमळवा.तमही तातकाोगदान दऊशकताावरवगाथितचचाथिकरा.

मद नगरपचरत नगरपररषद

पदालिकारी

सदससखा

अलिकारी

महनगरपलिक

* **

रगणिर

सवधरर

77

अस परशन तमहालाही पडल असतील ना? वजलहा पररषद हा पचाती राजववसचा महणजच गामीण सावनक शासन ससचा एक घटक आह. परत आपला महाराषटात वजलहाच परशासन वजलहा पररषदबरोबरच वजलहावधकाऱाकडनही कल जात. सघशासन व राजशासन ा परशासनात सहभागी असतात.

५.१ नजलहथानधकथािी

वजलहा परशासनाचा परमख वजलहावधकारी असतो. ताची नमणक राजशासन करत. वजलहावधकाऱाला शतसारा गोळा करणापासन त वजलहात कादा व सववसा राखणापात अनक काम करावी लागतात. खालील तकताचा आधार ती आपण समजावन घऊ.

सथामथानजक सवथासथय िथाखि कथा महतवथाच असत? समाजात असणार मतभद, तट आवण सघषायाच वनराकरण शाततचा मागायान झाल पावहज, परत काही

वळस अस न होता अशातता वनमायाण होत. तातन वहसक घटना घडलास आपला समाजाच सवासर वबघडत. आपला परगतीला तामळ बाधा वनमायाण होत. सावयाजवनक मालमततच नकसान होत. अस होऊ न महणन वजलहावधकारी परतन करतो, पण नागररकानीही सामावजक सवासर वटकवणासाठी परतन कल पावहजत.

नजलहथानधकथािी

शती कथायदथा व सवयवसथा निवडिक अनधकथािी आपतती वयवसथापि

l शतसारा गोळा करण. l वजलहात शातता l वनवडणक ोग l आपततीचा काळातपरसावपत करण. परकार पार पाडण. तवररत वनणया घऊन हानी

रोखण.

l शतीशी सबवधत l सामावजक सवासर l वनवडणकरीचा सदभायात l अापतती ववसापनाचाकादाची अबावधत ठवण. आवशक वनणया घण. तरणला आदश दण.अमलबजावणी करण.

l दषकाळ व चाऱाची l सभाबदी, सचारबदी l मतदार ादा l आपततीगसताच पनवयासनकमतरता ावर जारी करण. अदावत करण. करण.उपाोजना करण.

â

५.१ नजलहथानधकथािी५.२ नजलहथा पोलीस परमख५.३ नजलहथा नयथायथालय

५. नजलहथा परशथासि

आपल वशकषकच आपलाला साग शकतील. माझी मोठी बहीण नहमी

महणत, करी वतला वजलहावधकारी वहाच

आह.

वतयामानपतरात तर वजलहावधकाऱाववषी

बातमा असतात.

वजलहा पररषद तर आपलाला समजली.

पण तात वजलहावधकारी कोठ असतात?


78

तहसीलदथाि ः परतक तालकासाठी एक तहसीलदार असतो. तहसीलदार तालका दडावधकारी ा नातान तटामध वनवाडाही करतो. तालकात शातता व सववसा राखणाची जबाबदारी तहसीलदारावर असत.

५.२ नजलहथा पोलीस परमख

महाराषटात परतक वजलहाचा वठकाणी एक पोलीस अधीकषक असतो. ता वजलहाचा तो परमख पोलीस अवधकारी असतो. वजलहात शातता व सववसा राखणासाठी वजलहा पोलीसपरमख वजलहावधकाऱाना मदत करतात. शहरात शातता व सववसा राखणाची जबाबदारी पोलीस आकावर असत.

पोलीस अधीकषक पोलीस दलथाची पथाहिी कितथािथा

Ý¶m¶mb¶mMo H$m‘H$mO

नजलहथा परशथासि

वजलहावधकारी पोलीस अधीकषक

उपवजलहावधकारी पोलीस उपअधीकषक

तहसीलदार पोलीस वनरीकषक

तलाठी साहायक पोलीस वनरीकषक

पोलीसपाटील

५.३ नजलहथा नयथायथालयआपला अवधकार कषतरातील तट सोडवण,

तटात नावनवाडा करण आवण सघषायाच वळीच वनराकरण करण ही काम वजलहा पातळीवरील नाालाला करावी लागतात.

भारताचा सववधानान सवततर नाववसची वनवमयाती कली आह. नाववसचा वशरोभागी भारताच सववोच नााल असत. ताखालोखाल उच नााल असतात. ताखालोखाल कवनष नााल असतात. तात वजलहा नााल, तालका नााल आवण महसल नााल ाचा समावश होतो.

79


वजलहा पातळीवर असणाऱा नाालाला ‘वजलहा नााल’ अस महणतात. तात एक मख वजलहा नााधीश व अन काही नााधीश असतात. वजलहातील वगवगळा खटलाची सनावणी व नतर अवतम वनकाल दणाच काम वजलहा नाालातील नााधीश करतात. तालका नाालान वदलला वनणयााववरदध वजलहा नाालात अपील करता त.

आपतती वयवसथापि

आपलाला वगवगळा आपततीचा सामना करावा लागतो. पर, आग, चकरीवादळ, ढगफटी, गारपीट, भकप, भसखलन ासारखा नथसवगयाक आपततीबरोबरच दगली, धरण फटण, बाबसफोट, साीच आजार ासारखा आपततीना सामोर जाव लागत. अशा परकारचा आपततीमळ लोकाच फार मोठया परमाणावर ववसापन तसच जीववत व ववततहानी होत. तामळ पनवयासनाच परशनही महतवाच ठरतात. आपततीचा सववससत व शासतरी पद धतीन सामना करणाचा पद धतीला ‘आपतती ववसापन’ अस महणतात. आपतती ववसापनात सपणया वजलहा परशासन तरणा गतलली असत. ततरजञानातील परगतीमळ अनक आपततीची आता पवयासचना वमळ शकत. उदाहरणाया, पराची, वादळाची पवयासचना दणारी परणाली ववकवसत झाली आह. ा परणालीमळ धोकाची सचना वमळत.

सतर नााधीश

(फौजदारी खटलासाठी)

वदवाणी नााधीश वदवाणी खटलासाठी

नजलहथा नयथायथालय

मलवजसटटटपरम शरणी

मलवजसटटटद ववती शरणी

ह िहमी लकषथात ठवथा.

आपततीचा काळात सतकफ राहण आवशक असत. आपततीचा सामना करणासाठी वकी व ववववध तरणाचा मदतीची गरज असत. ताचाशी तवररत सपकफ साधता ावा महणन आपला घरात दशयानी भागात दवाखान, पोलीस, अवनिशामक दल, रकपढी इतादीच दरधवनी कमाक नोदवन ठवावत. आपला वमतरानाही तस करणास सागाव.

महाराषटात अनक अवधकाऱानी परशासनात सधारणा घडवन आणणासाठी परोग कल. ताचा ा परोगामळ नागररकाना वमळणाऱा सवत सधारणा झाला. पररणामी परशासनाबाबत नागररकाच मत चागल होणास मदत झाली. तामळ नागररकाचा परशासनाला वमळणारा परवतसाद आवण ताचा शासनातील सहभाग वाढला.

(अ) लखीिथा पटिम ः परशासन कायाकषम वहाव, नागररकाना वमळणाऱा सावयाजवनक सवा वववशष दजायाचा वमळावात महणन अहमदनगर वजलहाच ततकालीन वजलहावधकारी शरी. अवनलकमार लखीना ानी परशासनात अनक सधारणा घडवन आणला. ता ‘लखीना पलटनया’ महणन ओळखला जातात. कायापद धतीच परमाणीकरण, वनम सोपा भाषत लोकाना समजतील अशा पद धतीन सादर करण, इतादी परशासकरी बदल करणात आल. लोकाची काम एकाच छताखाली वहावीत महणन तानी एक सखडकरी ोजना सर कली.

(ब) दळवी पटिम ः पण वजलहाच ततकालीन वजलहावधकारी शरी. चदकात दळवी

80

सवथाधयथाय

१ एकथा वथाकयथात उतति नलहथा.

(१) वजलहा परशासनाचा परमख कोण असतो?(२) तहसीलदारावर कोणती जबाबदारी असत?(३) नाववसचा वशरोभागी कोणत नााल असत?(४) कोणकोणता आपततीची पवयासचना आपलाला

वमळ शकत?

२ जोडथा जळवथा. अ गट ब गट

(अ) वजलहावधकारी (१) तालका दडावधकारी(आ) वजलहा नााल (२) कादा व सववसा (इ) तहसीलदार राखण

(३) तट सोडवण

३ खथालील मद दथावि चचथाम किथा.(१) आपतती ववसापन(२) वजलहावधकाऱाची काम

४ तमहथालथा यथापकी कोि वहथावस वथाटत व कथा त सथागथा.(१) वजलहावधकारी(२) वजलहा पोलीस परमख(३) नााधीश

उपकरम (१) आपला नजीकचा पोलीस ठाणास भट दऊन

त ील कामकाजाववषी मावहती वमळवा.(२) ववववध आपतती, ताववषी घाची खबरदारी व

महतवाच दरधवनी ाचा तका तार करन वगायाचा दशयानी भागात लावा.

(३) नववषायावनवमतत वजलहावधकारी, वजलहा पोलीस परमख, वजलहा मख नााधीश ाना शभचछापतर पाठवा.

* * *

ानी कलला परशासकरी सधारणा ‘दळवी पलटनया’ महणन ओळखला जातात. टबलावर कागदपतराच आवण फालीच ढीग साठवन न ठवता ताचा ताच वदवशी वनपटारा करण आवण वनणया घणात गवतमानता आणण ह ा सधारणाच उद वदष होत. हा पलटनया वझरो पनडनसी (शन ववलब) महणन ओळखला जातो. वनणयाातील ववलब ामळ टाळता आला. परशासन गवतमान बनणास ताची मदत झाली.

(क) चहथाद पटिम ः नावशकच ततकालीन ववभागी आक डॉ. सज चहाद ानी कलला

परशासकरी सधारणाना ‘चहाद पलटनया’ महणन ओळखल जात. परशासन व सामान जनता ाचातील दरी कमी वहावी, परशासनाच लोकापरवत असणार उततरदावतव वाढाव, ववकासाचा कामाच पराधानकम जनतचा सहभागान ठरवता ावत, ासाठी तानी ‘गामस वदन’ ोजना राबवली. परशासकरी अवधकारी आवण कमयाचारी ानी एका ठरलला वदवशी गावात जाऊन त ील लोकाशी ट सवाद साधावा व ताचा समसाची सोडवणक करावी ासाठी गामस वदनाच आोजन कल जात.

इतिहास व नागरिकशास्त्र -...

Documents