Cuhîyên Kurdistanê  Û Serok Hozên Wan 

Dr. Ferset Mer'î@

vekulerê  Emrîkî  yê 

Cuhî  (Murduxay  Zakn) 

pertukek  li  jêr    navê 

(Cuhîyên  Kurdistanê  û 

serok  hozên  wan) 

derêxistîye  û  ji  layê  (Dr. 

Se'd  Muhemed  xizir) 

hatîye wergêran û ji layê 

(Di. Ebdulftah Elî Yehyay 

û  Dr.  Ferset  Mer'î) 

pêdaçûn  bû  kirîye.  ev  pertûke  ji  (497)  lapera  pêk  dihêt.  

dezgehê  (Jîn)  bû  saxkirina  kelturê  dikîumintî  û 

rojinamegerîyê li Silêmanîyê belavkirîye.@

Ev  pertûke  ji  pêșekîya  wergêrê  û  pêșekîya  danerî  û 

derazînkekê  bixove  digirît  ko  ev  babete  behs  kirîne: 

pașxaneka mêjûyî,  erd  û  xelk,  rewșa  Cuhîya  li  sedên  bûrî, 

zêdebarî çwar pișka û  têbînîyên dumahîyê û çavpêkeftinên 

meydanî yên nebelavkirî  li gel  (61) kesayetîyên Cuhî yên bi 

nav salveçûy  ko ji Kurdistanê çûyne Filstînê.@

Herwesa  çendîn  çavpêketinên  zarekê  yên  nebelavkirî 

digel Kurdên Cuhî, ko  li pișka mêjûya zarekî  li peymangeha 

vekulînên Ebrî li zankoya Ebrî li Qudsê (Orșlîm) di parastîne.@

Pișka êkê ji șeș pirta pêk dihêt, pirta êkê bi Cuhîyên Zaxo 

û  peywendîyên  wan  bi  malbata  Şemdînan  û  hindek 

malbatên  axa  li  deverê  girêdaye,  pirta  duwê,  derbarey 

Cuhîyên  Akrê  ye,  û  ya  sêyê  li  dor  peywendîyên  Cuhîyên 

Dihokê  bi  binemalên  șêx    û  axa  veye,  ya  çwarê 

peywendîyên Cuhîya bi  axa û  fermanberên Amêdîyê  veye, 

ya  pêncê  bi  damezrandina  Silêmanîyê  ve  li  gorey  dîtina 

Cuhîyan  û  peywendîya  xêzana  șêx  Mehmûdê  Berzincî  bi 

Cuhîyan  ve  girêdaye.  Pirta  șeșê  behsê  peywendîya  bihêze 

yako dinavbera serkirdê Kurd (Mela Mustefa yê Barzanî) bi 

Cuhîyên  bajêrê  Şino  li  Kurdistana  Îranê  li  demê 

destheladarîya komara Kurdistanê (Mehabad).@

Lê pișka duwê, bitinê ji dû pirta pêk dihêt, û di pirta êkê 

da, serbora Cuhîya  li gundên Kurdistanê, nexasime  li gundê 

Sindorê weko nimûnek bû pêkve jîyana Cuhî û Kurdan, ko li 

jêr  çavdêrî  û  hoşîyarîya  axaya  da  bûye,  bû  parastina 

Cuhîyên hozên xo ko di heman demda wefadarîya Cuhîyan 

bû serokên xo di çarçûvê çavdêrîkirina wanda bûye..@

Lê  pișka  sêyê  behsê  (hindek  rewștên  jîyana  rojane  û 

taybet)  diketin,  ko  ji  sê  pirta  pêk  dihêt,  pirta  êkê,  rewșa 

Cuhîya  li Kurdistanê  ji  layê êminahîyê û kuçberîyê û kuştina 

Cuhîya di tulvekirin û hevrikîyên eșîretgerî da. li pirta duwê, 

behsê  rewșa  abûrî  ya  Cuhîyan  berî  sedê  bîstê  diketin, 

zêdebarî wan pîșeyên serekî ko Cuhî pê radibûn. pirta sêyê 

yê  taybete  bi  buslman  bûna  Cuhîyanive  û  ew  hukarên 

puztîv yên bi vê çendê ve di girêday. û ew alavên Cuhîya bû 

neçûna ser bawerîyeka dîtir ji bilî bawerîya Tewratê girîtine 

ber,   zêdebarî dîyarkirina rolê șêxa (șêxên terîqa sufîgerî ya 

Qadirî û Neqşebendî) û  zanayên ayînê  îslamê  (Mela) û axa 

duwê kirîyarê da. Di pișka çwarê û dumahîyê ko girêdaye bi 

(dumahîk)  berebab  li  Kurdistanê  dinavbera  șerê  cîhanîyê 

êkê û kuçberî bû Esraylê li salên 1948 – 1951.@

Ev  pișke  jî  sê  pirta  bixove  digirît,  ya  êkê,  behsê  rewșa 

jîyana  rojane  li  demê  salên  șerê  cîhanîyê  êkê  û  revên  ji 

xizmetkirina  leșkerî  û  kuçberî  ji  encamê  lawazî  û  sextîya 

jîyanê,  ya duwê, bi  salên dumahîya  șerê  cîhanî û piștî  șerî 

girêdaye,  pirta  sêyê,  behsê  peywendîyên  Cuhîya  digel  her 

êk  ji  Kurd  û  Ereban  dinavbera  salên  1941  –  1951  diketin, 

nexasime  wê  kuştargeha  bi  serê  Cuhîyên  Bexda  li  demê 

șekestina șureșa (Reșîd   Algeylanî) û her çwar hevalên wî  li 

xizîrana sala 1941  înay diketin. herwesa wan kartêkirinên  ji 

encamê ragehandina dewleta Esraylê 15/5/1948 û piștî wê, 

Cuhî keftine ber girtin û eșkencedanê bi guneha sîxurîyê bû 

bizava  sehîunîzimê û dewleta  Esraylê,  eve û  zêdebarî wan 

fișarên abûrî yên êxistîne ser Cuhîyan, berî kuçber bibin bû 

Filstînê,  xanî û kel û pelên wan bi bihayekê gelek erzan  jê 

dikirîn.  Li  pêșekîya  pertukê  nivîser  bivî  rengî  dibêjît:  "divê 

pertûka  minda    Kurdistanê  çi  hebûn  nîne,  Kurdên  Cuhî 

berev  Esraylê  kuçber  bûyne;  herwesa  gelek  ji  asurîyên 

Mesîhî bû gelek dewletên  rojava kuç kirîye, eve  li wî demî  

ko Kurdên buslman dinav  șureș û  șeranda dijîyan ko bûye 

egerê guhurîna nexșê Kurdistanê".@

Dibîyavê  mêjûyî  da  vekulerî  behsê  mêjûya  Kurd  û 

Kurdistan û jêderên kevinên Sumerî û Aşûrî û Girîkî û Latîna 

da kirîye.@

Herwesa  amaje  bû  jêderên  Aramî  kirîye,  ko  binavê 

(mala  Kurd  û  Kurdistanê)  ko  ji  (Bît  Qurdaya)  hatîye  lê 

nivîserî  pertûka  pîroz  û  bi  taybet  (Encîl)ê  bi  ruyê  dirust 

dizanît, ko amaje bû çîayên Ararat kirîye, ko ew cîayên Kurd 

û  Kurdistanê  ne;  lê  ya  dirust  (Tewratê)  behsê  çîayên  nav 

hatî  kirîye,  lê  ew  di  wergêrana  (Onkîlus)  ya  aramî  li  sed 

çwarê  zaynî  hatîye  pênasekirin  ko  ew  (çîayên  Kurd  û 

Kurdistanê) ne.@

Li  dor  hijmara  Cuhîyên  Kurd,  (Zakn)  hijmara  wan  berî 

kuçberîya bi kum bo Filistînê (Esrayl)  li salên (1951 – 1952) 

nêzîkî bîst û pênc hizar mirovan di hijmêrît ko  li ser dû sed 

gundan  û  gelek  li  bajêrî  û  nahîya  di  dabeșkirî  bûn,  û 

diheman demda nêzîkî bîst hizaran ji nejadê Kurdî li Esraylê 

di  akincî  bûn,  (ji Martin  Birunîs  1978  z  hatîye  wergirtin). 

piranîya van Cuhîyan ji Kurdistana Îraqê hatîne. û li deverên 

mîna:  Mûsil,  Zaxo,  Dihok,  Amêdîyê,  Zêbar,  herwesa  li 

deverên mîna: Kerkuk, Hewlêr, Silêmanye di akincî bûn, ev 

pertuke dakukîyê li ser Cuhîyên li bakûrê robarê Zabê mezin 

û  rojhelatê  robarê  Dîcle  zêdebarî  Kurdên  Silêmanîyê 

diketin.@

 

Helwîstê Cuhîyan Ji Șêx Û Axayên Kurdistanê:@

Di  pêdaçûna  pênc  deverên  Kurdî  mîna  (Zaxo,  Dihok, 

Amêdîyê,  Şino,  Silêmanîyê)  (Zakn)  li  ser  devê  hindek 

vegêrên  Cuhî  vedguhêzît  û  dibêjît:  (hindek  axa  û  șêxên 

rêkên  sufîgerîyê  û  hindek  zanayên  ayînî,  Cuhî  tepeser 

dikirin  û  te'da  lê  dikirin,  ji  layekê  dîve malê  wan  dibir  û 

karên  suxirê  pê  dikirin,  bi  merema  ko  ew  li  def  axayên 

eșîreta wekî bendane)@

U gelek nimûne bi dîyarkirina navên wan înayne. li qeza 

Zaxo ko yekem wîstgeha wî bûye, ewjî ko binaxê nejadê wî 

vedigerêt bû wêrê. êk  ji  vegêrên wî mamusta  (Lîvî)  ye û  li 

dwîf  serhatîyeka  zarekî  vediguhêzît  û  dibêjît:  ((zelamên 

eșîreta  Silêvaneya  bajêrê  Zaxo  yê  avakirî,  û  erdê  wan 

dikevîte  bașûrê  bajêrî,  û malbata  Şemdîn  axay  li  Zaxo  ava 

bûye, ko nejadê wan bû eșîreta Silêvaneya vedigerêt)).@

Di  amajekirina  kesayetî  û  axayên  Zaxoya  da,  dê  bînîn 

gelek  bi  çakî  behsê  malbata  (Şemdîn  axa)î  diketin.  û  bi 

malbateka bi hêz û zengîn di qunaxa naverasta sedê nozdê 

ta  naverasta  sedê  bîstê  li  demê  kuçberîya  Cuhîya  bû 

Filistînê û mirna kesayetîya navdar (Hazim Beg) li sala 1945 

diketin.  ((Û  li  dumahîya  sedê  nozdê  wêvetir,  malbata 

(Şemîdin)  hemî  buslman  û  Cuhî  û  Mesîhî  li  Zaxo  û 

dewruberên wê  êxistine  jêr  kuntirula  xo,  lê  (Asif  Beg)  ko 

yekem    kesayetîya  navdare  ji  malbatê,  û  pașî  kurê  wî 

(Hazim Beg)  (1895 – 1954) bihêztirîn kes bûn  li Zaxo   ko  li 

deverê    ji  hemîyan  zengîntir  bû.  ewî  sed  firoșgeh  hebûn, 

zêdebarî  erdên  berfireh  li  dewruberên  Zaxo,  ew  bixo  jî 

sîyasyekê navdar bû, çendîn cara bûye endamê perlemanî û 

herwesa di  civata pîrên  Îraqê da, û pila wezîrê bê wezaret 

di  hikumeta  Îraqê  da  bû mawekê  kêm wergirtbû. mam  û 

psimamên  wî  jî  kesanên  cê  becê  karbûn,  ko  mamê  wî 

(Muhemed  axa)  walîyê  Zaxo  bû  û  endamê  perlemanî  bû 

heta  li  sala  (1923  ‐1924)  di  rwîdaneka  keftina  firuka wîda 

gîyanê xo ji dest day.@

Herwesa  kurê  wî  (Hacî  axa)  dibîte  walîyê  bajêrî. 

pismamekê  wî  yê  (Hazim  Geg)  û  (Hacî  axa)î  ewjî 

(Ebdulkerîm  axa  kurê  Hacî  Reșîd  Beg)  ev  axaye  jîyên  berî 

xwe xudanê desthelateka  fermî bû, ko bi baștirîn axa  li def 

civakê Cuhîyan dihate dîtin....))@

Li  cihekê  dî  nivîser  amajê bi  rêzgirtina  axayên  Zaxo bû 

kesayetên  Cuhîyan  dibêjît:  ((Hazim  Beg  gelek  rêzgirtin  li 

(Mûşê  Kabay)  muxtarê  zengînê  Zaxo  digirt.  herwesa 

Ebdulkerîm  axa  li  demê  gazî  ((Murdexa Mîro  Zakn))  (êk  ji 

xêzana nivîserî) ye dikir. bi peyva (Xalo) gazî dikirê çunke bi 

dirustî  xalê  wî  bû  (Cemîl  axa)  serokê  axayên  Sindîya 

parastin û çavdêrî bû wî peydadikir))@

Li dor hijmara gundên eșîretên Sindî û Gulî û Silêvaneya, 

dibêjît:  eșîreta  Gulî  heșt  gund,  û  Sindî  dwanzde  gund,  û 

Silêvaneyî  çurade  gund bûn,  lê ev  xeletîye  çunke ev eșîret 

pitir ji hijmara wan gunda bi xuve digirin.@

U li dor axayên eșîreta Sindî, ko li devera (Gelîyê Pisaxa) 

di  akincî  bûn  dibêjît:  ((axayên  Sindîya  mezinên  piranîya 

Cuhîyên Zaxo bûn, ko piranîya wan karên bazirganî di 

çarçûvê deverên  serweerîya wan  têda dikirin. û axayên 

Sindîya di her  çwar neweyên dumahîyê da  eve bûn: Aqub 

(Yequb axa) û kurê wî (Ebdî axa) û herdû kurên (Ebdî axa)y: 

(Cemîl axa û Salih axa) ko  (li sala 1945 çûye ber diluvanîya 

xudê)  û  kurên  "Cemîl  axa"  "Ebdî  axa"  û  "Bișar  axa"  evê 

eșîretê çavdêrî û hoşîyarî bû gelek Cuhîyan bexșîye)).@

Baregayê  (Cemîl  axa)î  dikevîte  gundê  (Darhozan)ê 

bakurê  rojhelatê  Zaxo,  li  demê  havînê wextê  xo  li  gundê 

(Sarkê)  yan  gundê  (Marsîs)  ko  dikevîte  dinavbera  sinûrên 

dewleta Îraqê û Turkîya da diburand.@

Li dor peywendîyên civakî û peywendîyên  serok eșîreta 

Sindî  û  Cuhîyan  li  Zaxo  dibêjît:  ((demê  (Ebdî  axay)  jin  bû 

kurê xwe (Cemîl axay) li sala 1945 înay, Cuhîyan ev șahîye bi 

rwîdaneka  giring  hijmart,  ewjî  jiber  ko  ew  ji  layê  axayî  ve 

hatine gazîkirin weko mêhvan, Cuhî gelek bivê mêvandarîyê 

û heta yên Esraylê jî pêxoșhalbûn.@

Cuhîyan  ew  mêvandarî  bû  șahîya  kurê  axay  bi 

rêzgirtineka mezin ji layê axay ve dît.@

Herwesa demê (Bişar axay) jina duwê ji eșîreta (Haca) ji 

(Kuçera) bû kurê  xwe  (Selah axay)  înay, ahenga nîșanîyê  li 

mala  (Murdexay Mîru bî Zakn) yê Cuhî  li Zaxo sazkir, dîsan 

Cuhîyan ev çende bi șanazî bixu hijmart..))@

Lê sereray wê stayș kirina bû serok eșîretên Silêvaney û 

Sindîya  kirî,  li  cihekê  dîtir  amajê  bi wan  kuştarên  Kurdên 

Zaxo  li  dijî  Cuhîyan  encam  dayn  û  dibêjît:  ((...  nameka 

gazinde û nerazîbûnê ji layê serkirdên Cuhîyan li Zaxo li sala 

1892  pêșkêșkirîye,  ko  têda  dibêjît,  Kurd  bi  kuştarên  rêk  û 

pêk  li  dijî  Cuhîyên  bajêra  radibin.  xanî  û  perstgehên wan 

disujin,  heft  Cuhî  kuştin  û  piranîya  ewên  qurtalbûyn 

êxistine ber  eșkencedanên dijwar, û bace  li  ser wan gelek 

zêdekirin û sed û pêncî xanîyên Cuhîyan herfandin))@

U li dor heman babetî û perawêzê lapere (45) da, amajê 

bi  gelek  kuştarên  li  dijî  Cuhîyan  û  te'da  li  namîsa  wan  û 

talankirina dukanên wan  li bajêrê Silêmanîyê  li  sala  (1895) 

hatîne  encam  dan  diketin,  herwesa  behsê  kuştina  heft 

Cuhîyan  li gundê Sindorê ko dikevîte bakûrê bajêrê Dihokê 

li sala (1941) diketin.@

Herwesa  nivîser  behsê  rwîdanekê  ko  li  sala  (1925)  çê 

bûye  ka  çewa  (Cemîl  axay) hindek  zelamên  xwe bû gundê 

(Bêrsivê)  yê  Mesîhîya  ko  dikevîte  bakûrê  rojhelatê  Zaxo 

hinartîn,  jibu hindek genimî û  șeș hêstira,  lê muxtarê gundî 

(Mîpuyê  kurê  Zêrwî) daxazîya  (Cemîl  axayî)  redikir, ko ewî 

wesa hizir dikir, ko hikumet ya bi dwîf wan ve û çi hêrș bo 

ser Bêrsivê nahên; çunke li sala (1925) șeș pulîsên hikumetê 

di  kemînekê  da  li  nêzîkî  gundê  (Şeranș)hatîne  kuştin,  û  di 

encamda bikerên wê bo nav axa Turkîya revîne. lê zelamên 

(Cemîl axay) kemînek bû Mesîhîya ko bi karê karwanîyê bû 

berjewendîya  Cuhîyên  Zaxo  ji  Bêrsivê  bû  Zaxo  radibûn 

dana.  șeș  ji  wan  bi  bivrî  kuştin  û  hêstirên  wanjî  birin.  di 

rwîdaneka dîtir da behsê êkê Ermenî  ji gundê Dihê diketin, 

ko  bi  dengekê  bilind  civîn  gutîne  (Cemîl  axay),  lê  (Cemîl 

axay) xencera xo kêșa û divîya bikujît, lê jiber xelkî li wî cihî 

û hebûna bingehê pulîsan li wêrê çi nekir, lê piștî salekê yan 

dû  salan  zelamekê  xwe  binavê  (Mihê  Miçûlî)  digel 

bazirganekê Cuhî  (Harûn Cudu)  yê ko ev  çîroke bû danerê 

pertûkê vegêray. dibêjît: em pêkve çûyne mala yê Mesîhî li 

taxê  kêste  li  Zaxo,  û  (Mihê Miçulî)  jê  xwast  ko  yê  Ermenî 

bikujît,  lê ew qayîl nebû, gote min  tu bigire ez dê kujim,  lê 

her  ez  razî nebûm,  li dumahîyê ewî  yê Ermenî di  xewê da 

kuşt û gute hevjîna wî çavên xwe veneke eger dê tejî kujim, 

pașî em hatîn cihê xwe gundê  (Darhuzan) baregayê  (Cemîl 

axa)î,  lê digel elnda sipêdê mezanî ko xwînê cilkên me yên 

sur kirîn.@

Lê nivîserê pertûkê digel xwe dikevîte di hevdijîyekê da, 

ko  li  cihekî  lapere  (76)  harîkarî  û  piștevanîya  serok  hozên 

(Sindî)  bû  Cuhîyên  Zaxo  dîyardiketin,  çunke  (Aqub  axa  û 

kurê wî Ebdî axa) û pașî herdû kurên (Ebdî axa)î (Cemîl axa 

û Selah axa) ko ew bi axayên serekîyên deverê li nîva duwê 

ji sedê nozdê û nîva êkê ji sedê bîstê dihête hijmartin.@

Herwesa Mizgînberê  Oskutulendî  –  Berîtanî  (Wîgiram) 

dibêjît: (serokê Barzan û Ebdî axa ji hozên Sindî û Gulîyane, 

ko  li  destpêka  sedê  bîstê  ji  girngtirîn  serok  eșîrên  deverê 

dihêne  hijmartin  hevber mîrê  berwarîya  (Hecî  Reșîd  Beg) 

digel axayê cala(Çelê li Kurdistana Turkîya) yê kêm heybet))@

Dîsan  (Zakn)  li  zardevê  (Wîgiram)î  dibêjît:  ((dibît  Ebdî 

axa  ji Sindî – Gulî  ji hemîyan baștir bît,  çunke ewî kelheka 

baș  û  cwan  û  mukum  hebû,  çi  hêzên  hikumî  nedișîyan 

sinûrên wê bibezînin, ko bihayê wê wekî bihayê hevderê wî 

șêxê Barzan  (șêx Ebdulselamê duwê) bû. ew kelha bihêz  li 

banîya  Tanîna  (Sindîya)  bû,  banîyeka  raste  dikevîte 

dinavbera  çîayên  bakûrê  bajêrê  Zaxo  li  ser  sinûrê  Îraqê  û 

Îranê)  ko  gelek  darstan  û  av  lê  hebûn,  têra  hemî  eșîreta 

(Sindîya) dikir.@

Lê  piștî  ev  rwîdane  bû  (Dr.  Lezgîn  Ebdî  Cemîl)  nevîyê 

axayê eșîreta Sindîya hatîye arastekirin. ev rwîdane bi tundî 

redikir û got:  ((eve direwên Cuhîyên Zaxone, û bapîrê min 

(Cemîl axa) herdem piștevan û parêzerê Cuhîyên Zaxo bûye, 

û ew kesê yê Ermenî kuştî, êk ji xelkê Zaxo bû. ji layekê dîve 

Mesîhîyên  gundê  (Bêrsivê)  ji  harîkar  û  layengerên  bapîrê 

min bûn, vê ca çewa dê bi kuştin û azardana wan rabîn))@

Li  pirta  duwê,  vekolerî  behsê  qeza  (Akrê)  kirîye,  û 

pêzanîneka giri 

ng behs kirîye, ewjî ko hakimê Akrê gelek arîșe û girft bû 

Cuhîyên Akrê  peydadikirin,  lewra  hemî  Cuhîyan Akrê bicih 

hêla, herwesa li zar devê gerokê Cuhî (Bnîyamênê duwê) ko 

gelek hêrșên buslmanên Kurd bo ser  jinên Cuhîyan  li demê 

serșuîya  keș  û  hewayî  li  nêzîkî  kenîștê  û  ji  dervey  bajêrî 

dihatinekirin.@

Vekoler bi amareka hijmara Cuhîyan rabûye û dibêjît:  li 

naverasta  sedê  nuzdê  ta  naverasta  sedê  bîstê,  hejmara 

Cuhîyên  Akrê  zêdebûneka  kêm  bixove  dîtîye,  eve  jî  bêy 

hukaran  dîyar  biketin.  lê  rabûna  bizavên  Barzan  li  dijî 

hikumeta melkîya  Îraqê  li salên (1931  ‐1932) û (1943‐1945) 

bi  serkirdayetîya  (șêx  Ehmed  Barzanî  û  Mela  Mustefayê 

Barzanî)  ev  bizave  bûne  hukar  ko  çûna  Cuhîyên  Barzan  û 

gundên eșîreta zêbarîya bo bajêrê Akrê penaberbibin.@

Herwesa nivîser behsê malbateka navdara Cuhî li berî sê 

neweyên çûyî da diketin. ewjî malbeta (Xwace Xîno) ye, ko 

ewî serkêșîya civakê Cuhî li Akrê dikir, peywendîyên wî digel 

axa    û  fermanberên  hikumî  di  berfireh  bûn  û  gelek  caran 

diçûne  kuçka wî û demên pir  xweș bi  xwarnê û guhdarîya 

muzîkê dibirin. her  çende  (Xwace Xîno)y destê harîkarîyên 

diravî  bû  serok  eșîreta  li  demê  tengavîya  dirêj  dikir. 

(Derwêș  Nahum)  ko  nivîserê  (Xwace  Xîno)y  bû  dibêjît 

((efserên  pulîsa  û  sopayî  berdewam  seredanan wî  dikir  û 

pêkve  xwarin  û  vexwarn  û  guhdarîya  stirana  dikir,  û  ew 

runștinên  bi  xweşî û  șadî bi dumahîk dihatin û pașî da bû 

malên xwe vegerin)).@

Li dur peywendîya dinavbera Cuhîya û șêxên Barzan yên 

Neqşebendî  dibêjît:  (șêxên  Barzan  dinav  xelkê  Kurdistanê 

da  cihê  rêzgirtinê  bûn,  dîsan  amajê  bû  pertûka  (Jîyan  li 

rojhelatê  Kurdistanê)  ya  mizkînberê  Berîtanî  Oskutlendî 

(Wîgiram)  birîye  ko  têda  hatîye:  ((șêxê  Barzan  êk  bû  ji 

bihêztirîn  kesayetîya  eșîretgerî  li  Kurdistanê,  behsê 

seredaneka xwe bû Barzan diketin, ko zêrevanên șêxî, ew û 

hevalên  digelda  bû  gundê  (pîrekepira  ‐  zêbarî)  birîne.  Û 

demê  em  gehiștîn  kinarên  rwîbarî  (Zab)  em  swarê 

belemekê  kirîn  û  li  vêre  erkê  wan  li  gel  me  bi  dumahîk 

hat...))@

Di  layekê dîda (Wîgiram) dakukîyê li xwe mezin nekirina 

șêxê Barzan  (Ebdulselamê duwê) diketin, nexasime dema  li 

gel  hindek  serok  eșîretên  dîtir  ko  ji wan  kêmtirin  beraurd 

diketin. û dibêjît:  ((ew  serok  eșîretên  ji wan  kêmtir  ji  layê 

hêzê ve di  telaran da dijîn))  lê cihê wî dinav zelamên wîda 

bûye. û hijmara xucihîya wî çend malekên nêzîkî êk bûyne, 

ew  gundên  li devera Barzan di avedan bûn, û  șêx bixwe  jî 

mirovekê zana û cwamêr û diluvan bû direftarên xuda digel 

xelkî    bi  dad  perwerîyê  yê  bernîyas  bû.  demê  nakukî  û 

hevrikî  dinavbera  wî  û  hikumetê  da  çê  bûy,  șêxî  dinav 

çîayanda  xwe akincî kir,  lê  ji encamê bașî û  xizmeta wî bû 

cutîyaran.  kesê  ne  ji buslman û nejî  ji Mesîhîya  xîyanet  lê 

nekir û bi çi karên kirê girtîyê ranebûn)).@

Vekuler  di  babetekê  dî  da,  rapurteka  taybet  li  dor 

Amêdîyê vediguhêzît yako kanûna êkê sala sala derkeftî.@

U  piștbestin  bû  gotinên  êk  ji mizgînberên  nafxweyî  ko 

dibêjît: ((șêxê Barzan (Ebdulslamê duwê) bi hêrșkirina çend 

gundên eșîreta (Nêrwe) rabûye, sê ji wan yên Aşûrîya bûn û 

șeș Cuhî  jî kuştin; ev karên dizîn û  talankirinê  lê kirin û  șeș 

Cuhî  jî  kuştin; ev hêrșbirine  ji encamê nerazîbûna eșîretên 

(Nêrwe  –  Rêkan)  bû  harîkarîkirina  șêxî  dwê  pilana  bû 

hêrșkirina dû eșîretên (Çal û Tixoma) yên Asûrîya danay)).@

Evê  çendê    jî  hevdijîyeka  mezin  ya  hey,  çunke 

peywendîyên baș dinavbera Cuhîya û șêxên Barzanda hebû. 

herçende  nivîserê  pertûkê  bixwe  jî  amajê  bivê  rastîyê 

diketin  dema  dibêjît:  (șêxên  Neqşebendî  û  bi  taybetî  șêx 

Ehmed  û  Mela  Mustefayê  Barzanî  peywendîyên  baș  û 

mukum nexasime digel Cuhîyên Kurd ewên  li  jêr çavdêrîya 

wan  hebûn,  ...)  û  herwesa  dibêjît  "Cuhîyên  deverên  Şino, 

Mêrgesor,  Serekanî,  Dîyana,  behsê  helwîstên  bașên 

Barzanîyan hevber Cuhîyan dikirin".@

șêxên  Barzan  peywendîyên  mukum  digel  malbata 

(Xwace Xîno)y hebûn, ko bi binemaleka navdara Cuhî li Akrê 

di mawê sê neweyên çûy da dihatine nîyasîn.@

Ko  destheladarîya Osmanlî  (hikumeta  Etîhad û  Terqî)  li 

Îraqê,  ji  (Xwace Xîno)y  xwastîye,  ko nav destîyê dinavbera 

wan û șêx Ebdulslamê duwê Barzanî, li ser demê bizava wî li 

destpêka sedê bîstê biketin, lê vekuler dakukîyê li wê çendê 

diketin  ku,  evê  gotinê  çi  jêderên  bawerpêkirî  nînin,  bitinê 

kelturê  malbata  (Xwace  Xîno)ye,  herwesa  vekuler  li  ser 

devê  (Arêyl  Kabay)  êk  ji  kesên  binemala  (Xîno)y  dibêjît: 

(demê bapêrê min gehiștîye Barzan... hemî  jibu bixêrhatina 

wî  amadebûn,  ji wana  (Ebdulselam Barzanî  li  salê 1882ê  ji 

dayk bûye) û (Muhemed Sadq) (șêx Ehmed sala 1884 ji dayk 

bûye)u  (Mela Mustefayê Barzanî)  li sala 1903  ji dayk bûye) 

digel  hemî  kurên  xwe.   û  gutê  ez  li  vêre  amadebûm daku 

nav destîyê li ser wê dozê bikem, ewa gutê: çi tiștekê xirabî 

çê nabît, û her tiștê tu birîyarê li ser bi dey em dê li ser razî 

bîn,  eger  mirovekê  dî  amadebîya,  ew  nedișîya  bigehîte 

vêre,  çunke  em  te  bi  mirovekê  qedirgiran  dizanîn...  ev 

seredane  li  demê  rê  û  resimên  ayînî  bi  cejina  peykerî 

(Alhîkl) dihatine  gêran...  lê geleka bi  zehmet bû ew gundê 

Barzan bicih bihêlît, û gutê: em dê bû we peykerekî  livêre 

ava  keyn...  û  kînekê mezin  û mêvandarîyeka  berfireh  bû 

dana,  û  hemî  Cuhîyên  gundê  Barzan  bû  wê mêvandarîyê 

ewa ko li dwîf ayrdeyên Cuhîyan di peykerî da hatin)).@

Li  dor  peywendîyên  mukum  û  bihêz  dinavbera  șêxên 

Barzan  û  malbata  (Xwace  Xîno)y  da  vekuler  dibêjît:  ((li 

demê ahenga matemînîya wekîlê (Xwace Xîno)y li sa 1944 li 

bajêrê  Akrê  hatîyekirin,  Mela  Mustefayê  Barzanî  peyvek 

pêșkêș kir û têda ji hemî serok eșîretên li Akrê xwast û got: 

hwîn  baș  dizanin  binemala  (Xwace  Xîno)y  gelek  li ber dilê 

min ya xweştvî ye.. û hemî wesa li me dinêrn her ûku em êk 

xêzan,  sereray  cawazîya  olî  dinavbera meda, min  nevêt  çi 

zîyan bi wana bigehît))@

Herwesa  Zakn  li  ser  demê  nivîserekê  dî  yê  cwî  (Emîl 

Murad)  li  dor  axftina  Mela  Mustefayê  Barzanî  her  dwê 

helkeftê da,  ko  li dumahîya  gutara  xwe  gutîye:  ((  ez gelek 

hej Cuhîya dikem û her kesê hewl bi detin zîyanê bgehînîtê 

ewî cihê xwe li def min nabît)).@

Li dor reh û rîșalên mêjûyê yên binemala șêxên Barzan, 

vekuler  dibêjît  ((  di  mêjûyê  da  dû  șêx  hebûn  bi  navê 

(Ebdulslam)  hebûn.  yê  êkê  (Ebdulslamê  Îshaq)  bapêrê 

(Mela Mustefayê Barzanî bû. yê ko ji layê turkanive li Mûsil 

li  nîva  duwê  ji  sedemê  nozdê  hatîye  sêdaredan.  yê  duwê 

birayê  mezinê  Mela  Mustefayê  Barzanî  ye,  ewjî  li  sala 

(1914) li Mûsil hatîye sêdaredan.@

Lê  jêderekê  Îranî  (Hesen  Erfe')  di  pertûka  xuda  (gelê 

Kurd – vekulînek mêjûyî sîyasî) da dibêjît:  (navê bapîrê  șêx 

Ehmedî  (Îshaq  kurê  Ye'qubî)  bû,  û  bapîrê  wî  yê  mezin 

(Ye'qub)  ji gundê Behrkê yê ko bi deh mîla  ji bakurê bajêrê 

Hewlêrê dwîr hatîye. û  li dewruberên devera zêbarîya digel 

xêzana  xwe  akincî  bûye. Û navê  cihî  lê danaye  (Bar  –zan) 

anku dizimanê Kurdî da ramana (cihê kucberîyê didetin)@

Li  vêre  cawazîyek  dinavê  bapîrê  sêyê  yê  (Mela 

Mustefayê Barzanî) da di  jêderê Cuhî û  jêderê  Îranî da  yê 

hey,  ko  herdû  hewl  diden  resenatîya  șêxên  Barzan  bû 

Cuhîyatîyê bi rêka navê (Îshaq û Ye'qub) vegerînin.@

Di  feslê  sêyê  da  vekoler  behsê  bajêrê  Dihokê  diketin, 

baregayê  serekîyê eșîreta Doskîya digel heștê gundên dîtir 

(lê ya dirust eșîreta Doskîya pitir ji 125 gunda bixove digirît). 

li  destpêkê  behsê  akincîbûna malên Cuhî û Mesîhîya digel 

buslmana di sed malanda diketin, pașî dibêjît: Kurd piranîya 

xelkê  bajêrî  bûn,  ko  ew  di  (550)  malanda  di  akincî  bûn, 

Mesîhî  șêst  û  pênc mal  bûn,  Cuhî  sîh mal  bûn,  zêdebarî 

hijmareka  mezin  ji  Nesturîya  (Asûrî).  herwesa  hijmareka 

kêmtir ji Mesîhîyên Kildana ji deverên Cizîra Botan û Hekarî 

piștî șerê cîhanîyê êkê bû bajêrê Dihok kuçber bûyne eve jî 

bûye. egerê zêdebûna rêja xelkê Dihokê.@

Ko  hijmara wan  li  sala  (1929)  gehiștîye  (29858)  bîst  û 

neh hizar û heșt sed û pêncî û heșt kesan.@

Piranîya  wan  Kurdên  buslman  bûyn  hijmara  wan 

(18307)  hejde  hizar  û  sê  sed  û  heft  kes  bûn,  yên Mesîhî 

(5784) pênc hizar û heft  sed û heștê û  çuwar kes, Erebên 

buslman (2068) dû hizar û șêst û heșt kes. Û Êzdî (2870) dû 

hizar û heșt sed û heftê kes. û Cuhî (829) kes bûn.@

Eger  bajêrê  Dihokê  digel  bajêrên  Kurdî  hevber  bikeyn, 

dê bînîn ko hijmara Êzdîyan  zêdetir  li Dihokê hene,  lê dibît 

mebesta  vekulerî  ew  Êzdî  bin  ewên  li  gundên  nêzîk  qeza 

Dihokê, çunke çi Êzdî li qeza Dihokê nebûn.@

Vekoler  li  dor  axftina  xo  dibêjît  ((...  navê wê  yê  kevin 

Dihoka  Dasinîya  bû,  anku  Dihoka  Êzdîyan,  lê  piștî  wan 

kuştarên Êzdî toș bûynê, Mesîhî û Cuhî lê akincî bûn)).@

Derbarey axa û șêxên deveara Dihok, vekuler hijmareka 

laperan li ser (Se'îd axa Doskî) û kurên wî terxan diket û pașî 

hewl  didetin  pênasekê  li  ber  runahîya  bîrewerîyên  (Sasun 

Nahum)  ji Cuhîyên Dihokê  li dor axayên Doskîya nexasime 

(Hesen  axay)  bi  detin  ((li  destpêkên  sedê bîstê Hesen  axa 

mezine axayekê Dihokîya bû  li demê  șerê cîhanîyê êkê ew 

digel Rosîya bû li dijî Turkîya, Hesen axa digel hêzên eșîreta 

xwe revîye Turkîya û nezivirîye ve. kor mamê wî (Se'îd axa) 

cihê  wî  girt.  û  (Se'îd  axa)  êk  ji mezintirîn  axayên  eșîreta 

Doskîya bû, ko destheladarîya wî ji dewruberê Dihok û jêhel 

taku digehîte kinarê  rwîbarê Xabûr bixove digirt, ew bixwe 

xelkê gundê  (Germava)ye, rapurtên  leșkerê Berîtanî yên ko  

ji  (Germava)  li dor (Se'îd Beg) (1890  ‐1947) digehtișin digot 

ku: ((ew di eșîreta  zelamekê bi hêz û êkane bû.   gelek kes li 

jêr destheladarîya wî bûn,  lê Berîtanîya bișêwekê  taybet bi 

kesekê hestîyar (hesas) nek bi kesayetîyeka bi hêz didît, ewî 

harîkarîya hikumetê  li demê kirîyara  (1922)  li gelîyê zêbarê 

kirîye, herwesa  xuragirîya wî  ya berdewam  li  sala  (1925) û 

ewan têkçûnên bajêrê Dihokê bixove dîtin li demê seredana 

lîjina  sinûrî,  eve  li  wî  demî  ko  piranîya  axayên  Doskîya 

helwîstekê  hevdij  hevber  hikumetê  hebû.  piștî  serbexoya 

Îraqê  ew weko endamê perlemanê  Îraqê  li  sala 1938 hate 

helbijartin  û  dîsan  (1944)  û  (1947)  dibîte  endamê 

perlemanê Îraqê)).@

Bîrewerîyên  Cuhîyê  Dihokê  (Sasun  Nahum)  hindek 

mijdarîyê  bixove  digirît,  çunke  (Hesen  axayê  Doskî)  digel 

eșîreta xo çûye Îranê bû șerî digel dewleta Osmanlî li demê 

leșkerê Rosî hêrș birîye ser bakurê Îranê.@

U  her  li  wêrê  çûye  ber  diluvanîya  xudê  û  li  bajêrê 

(Mehabad) hatîye veșartin.@

Lê  derbarey  rapurta  leșkerîya  Berîtanî,  ta  radekê  baș 

rastîyê  bixove  digirît,  û(Se'îd  axayî)  çûye  layê  hikumeta 

Berîtanî,  belê  (Sefer  axa  kurê  Emer  axa)  êk  ji  serkêșên 

axayên  Doskîya  bû,  çûye  layê  hikumeta  Osmanî  li  dijî 

dagîrkerê  Berîtanî,  û  dibît  ev  helwîstê  wî,  yek  ji  egerên 

tîrorkirina wî li gundê (Pîrefatê) li sala (1924) bît.@

Herwesa  rapurta  leșkerîya  Berîtanî  û  behskirina  her 

sêyê  kurên  (Se'îd  axa)î  dibêjît:  (kurê  wî  Îsma'îl  xwe  kuşt, 

dibêjin  ko  xwe  kuştina  wî  ji  egerê  palpiștîya  wî  bû  doza 

netewayetîya Kurdî bi serkirdayetîya Barzanîyê nemir bûye, 

eve  jî  weko  helwîstekê  nerazîbûnê  ji  babê  xwe  zêdetir 

layengîrîya  Englîzî  û  sîyaseta  hikumeta wî  bûye...  kurê wî 

(Dêwalî)  yê ko  cihê babê xwe  (Se'îd axa)î girtî, vegêr  li  ser 

wê  çendê  dirêkeftîne  ko  (Dêwalî)  û  babê wî  sîyaseteka  di 

serdabirinê  jibu kumkirina mafên xo yên  teqlîdî bikar dîna, 

û Cuhîya ew (Dêwalî axa) bi mirovekê kêmtir û bê rêz anku 

beruvajî ji babê wî (Se'îd axa)î pêșkêș dikir...))@

Derbarey  eva me  behskirî,  dîyardibît  ko  hindek  rwîdan 

bûyne egerê kartêkirina li ser rêka reftarkirina vegêrên Cuhî 

digel  (Dêwalî axa Doskî), çunke piranîya wan gunehbarîyan 

ji layê (Se'îd Cemlîlî) kurê (Haxam Bașî Dihokî) hatîye, çunke 

ewî  hindek  arîșên  diravî  û  civakî  digel  hindek  Cuhîyên 

Dihokê hebûn. û demê (Dêwalî axa)î vîay ko çarekê li gorey 

tîtalên eșîretgerî çareser biketin,  lê (Hisku Êlû) Dêwalî  li dijî 

Cuhîya  da  axvftin  demê  gutîyê  ko  li  roja  lêburînê  û  di 

kenîștê  ve  le'net  li  tehatekirin,  û  ew  kesê  le'net  lê  kirî 

(Bnîyamên Cemlîlî) babê  (Yusf Cemlîlî) bû, û çîrok  li vê xalê 

destpêkirîye. (bo pitir pêzanên  li dor babetê binêre laperên 

124 – 131 ji heman pertûkê)@

Pașî  vekoler  behsê  babetê  peywendîyên  (șêx 

Eubeydullayê kurê șêx Nor Muhemedê Birîfkî) digel Cuhîyên 

Dihokê  bivî  rengî  di  ketin  ((  șêx  Eubeydullayê  Birîfkî  êk  ji 

here  navdartirîn  serokên  ayînî  li  devera  Dihokê  bû.  ewî 

peywendyeka bi hêz û  taybet digel Cuhîya hebû, û dibêjin 

șêxî giringî bi zanîna Tewratê dida, ko êk ji nivîserên (Ehbar) 

ên   nafxuîy  li naverasta  sala 1920 û destpêka 1930  rabwîe 

bi wergêrana parçekê ji Tewratê. Li gorey bawerîya min, șêx 

Eubdullayê,  hewl  dida  ko  pêzanîna  li  ser  pertûka  pîroza 

Cuhîya (Tewrat)ê wergirît.  lê neșîya çapa Erebî ji pertûkê bi 

dest xwe bêxît, ko li wî demî li çapxanên Beyrutê hebû, lew 

dibît  ewî  çi  pêzanîn  bi  hebûna  çapa  Erebî  ya  taybet  bi 

Tewratê ve nebît.@

Lewra  (Şalum  Şîmun)  mezine  Haxamên  Dihokê,  erkê 

wergêrana hindek  ji esfarên Tewratê bi  stuyê xove girt. ko 

he  ji  sala  (1920)  ta  (1936) bû  șêy weko wane dihate gotin. 

lê  demê  (Şalum)  bû  Filistînê  kuçber  bûy.  vekuler  dibêjît: 

(șêxî gelek hej Cuhîya dikir, û bi çûna (Haxam Şalum) gelek 

xemgîn bû, çunke neșîya dixwandinê da berdewam bît))@

Pașî vekuler behsê dû rwîdanên  dî ko kartêkirina mezin 

li hestên șêxî hevber Cuhîya kirî diketin, ya êkê dibêjt: (kurê 

șêx Ubeydullayî (Nur Muhemed) yê nesax bû, hindek nakukî 

dinavbera  wî  û mamên  wîda  peyda  bûn  ewî  divîya  digel 

mamên xwe pêkbihêt, û șêx Ubeydullayî daxwaz  ji revenda 

Cuhîya  bi  rêka  xulamê  xwe  (Şabo  Şîmun)  kir  ko  nivêja  bû 

silametîya kurê wî biken, belku  xudê  silametîyê bû binêrît. 

Û  piștî  dû  heyvan  û  bi  pișkdarîya  (șêx  Nurî  kurê  șêx 

Ebdulcebarî),  șêx  Ebdulrehman  Etiroșî,  șêx  Muhemed 

Memanî  û  êk  ji metên wî Mirîyem  Xatwîn  û  bi  pișkdarîya 

kahin (Yusf Behru) li kinîșta kildanîya li Dihokê û (Mela Se'îd 

Yasîn) îmamê mizgefta mezin li Dihokê.@

wekî dîyar ko vegêrê rwîdanê  îmamê mizkefta Dihokê  li 

dumahîyê  danaye,  ko  eve  jî  wê  çendê  digehînît 

peywendîyên  șêx Ubeydullayê û mezine zanayên buslmana 

li Dihokê dixweş nebûn. (ewjî jiber ko șêx Ubeydulla berî dû 

heyvan ji rwîdanê digel îmamê Dihokê yê xweş nebû, çunke 

îmamê Dihokê  xelk  li dijî Cuhîya arastedikir,  șêx Ubeydulla 

digel  îmamê  Dihokê  kefte  digengeșeka  tunda  da  li  dor 

(stwînên  buslmanetîyê)  û  șêxî  sozda  ko  ew  sed  dînara  bi 

dete  îmamî eger bersiva pirsîyarên di mawê heyvekê da,  lê 

eger neșîya divêt  îmam dijayetîya Cuhîya neketin û pașî bi 

kuştina wî  ne  ême  gunehbarkirin)  vekuler hewl didetin  ko 

serenca xwandevayî li ser wê çendê rabikêșît ko șêxî bawerî 

bi  Tewratê  hebû,  û  girovê  wî  jî  serkeftina milletê  Cuhî  li 

gorey  gotina  herdû  ayîn  perwerên  wan  (Şalom)  û  (Mûșê 

Manwah)  ko  ew  herdû  bi  rêka  nivêja  û  xubexșkirinê  bû 

xudê  șîyan  li demê hișkeruyê baranê bînin û dîsan nehêlin 

heftîyar  termên  buslmana  bixûn,  evejî mezintirîn  giruveye 

bû  piropagndeya  Cuhîya  û  Cuhîyatîyê.  eve  gotine  ne 

dibawer pêkirîne çunke êk jêder heye. 

 W: Erșed Hîto