Śrī Bhagavat Sandarbha

Appendix

Sanskrit Text

तौ स तोषयता स तौ ील पसनातनौ ।दाि णा ेन भ ेन पनुरेति िव यते ॥ १ ॥

त या ं नालेखं ा त यतु् ा तखि डतम् ।पयालो याथ पयायं कृत्वा िलखित जीवकः ॥ २ ॥

१ । अथैवम य ानल णं त वं सामा तो ल ियत्वा पनु पासकयो यतावैिशषे्ट्यनकिटतिनजस ािवशेषं िवशेषतो िन पयित “वदि त” (भा० १।२।११) इित अ यैवो रा-न “ ेित परमा मेित भगवािनित श ते” इित ॥

२ । अथ ीम ागवता य एव शा ते्र क्विचद ािप तदेकं त वं ि धा श ते क्विचद्ेित क्विचत् परमा मेित क्विचद् भगवािनित च । िक त्व ीम ाससमािधल ाद्

भेदाज् जीव इित नोक्तिमित ेयम् ।त भगवतो या यातयोः परमा मा वयमेव या यातो भवतीित थमत तावेव

तयेूते ।मलेू तु माद् वैिशष्ट्य ोतनाय तथा िव ासः । अयमथः—तदेकमेवाख डान द व पंत वं थतू्कृतपारमेष्ठ्यािदकान दसमदुायाना ं परमहसंाना ं साधनवशात् तादा यमाप ेस ामिप तदीय व पशिक्तवैिच ा ं तद्ग्रहणासाम य चेतिस यथा सामा तो लि तंतथैव फुरद् वा त देवािविवक्तशिक्तशिक्तम ाभेदतया ितप मानं वा ेित श ते ।अथ तदेकं त वं व पभतूयैव श ा कमिप िवशेषं धतृ परासामिप शक्तीना ं मलूा -य पं तदनभुावान दस दोहा तभािवतता श ान दाना ं भागवतपरमहसंाना ं तथान-ुभवैकसाधकतमतदीय व पान दशिक्तिवशेषा मकभिक्तभािवते व तबिहरपीि येषुपिर फुरद् वा त देव िविवक्तता शशिक्तशिक्तम ाभेदेन ितपा मान ं वा भगवािनितश ते ।एवमेवोकं्त ीजडभरतेन (भा० ५।१२।११)—

Appendix

ान ं िवशु ं परमाथमेकमन तरं त्वबिह स म् ।क् शा तं भगव दस ं य ासदेुव ं कवयो वदि त ॥ ३ ॥ इित ।

ी ुव ं ित ीमननुा च (भा० ४।११।३०)—त्वं गा मिन तदा भगव न तान दमा उपप सम तशक्तौ ।भिकं्तं िवधाय परमा ं शनकैरिव ा िं ं िवभे िस ममाहिमित ढम् ॥ ४ ॥इित ॥

३ । एवं चान दमा ं िवशे ं सम ताः शक्तयो िवशेषणािन िविशष्टो भगवािन ायातम् ।तथा चैव ं वैिशषे्ट्य ा ते पणूािवभावत्वेनाख डत व पोऽसौ भगवान् । तु फुटम-किटतवैिशष्ट्याकारत्वेन त यैवास यगािवभाव इ ायातम् । इदं तु परु ताद् िव तरेण

िववेचनीयम् ।भगव दाथः ीिव णपुरुाणे (िव० प०ु ६।५।६६–६९) ोक्तः—

य द यक्तमजरमिच मजम यम् ।अिनद यम पं च पािणपादा संयतुम् ॥ ५ ॥िवभुं सवगतं िन ं भतूयोिनमकारणम् ।या य या यं यतः सव तद् वै प यि त सरूयः ॥ ६ ॥तद्ब्र परमं धाम तदे्ध्ययं मो कािङ्क्षणाम् ।िुतवा ोिदतं सू ं ति णोः परमं पदम् ॥ ७ ॥

तदेत गव ा यं व पं परमा मनः ।वाचको भगव द त या या रा मनः ॥ ८ ॥

इ ा ु त्वा (िव० प०ु ६।५।७३–७५)—स तित तथा भता भकारोऽथ याि वतः ।नेता गमियता ष्टा गकाराथ तथा मनेु ॥ ९ ॥ऐ य य सम य वीय य यशसः ि यः ।ानवैरा ययो ािप ष णा ं भग इतीङ्गना ॥ १० ॥

वसि त त भतूािन भतूा म िखला मिन ।स च भतेू वशेषेषु वकाराथ ततोऽ ययः ॥ ११ ॥

इित चो त्वा (िव० प०ु ६।५।७९)—ानशिक्तबलै यवीयतेजा ं यशेषतः ।

भगव दवा यािन िवना हेयैगणुािदिभः ॥ १२ ॥ इित पय तेन ।

पवूवद िवशे िवशेषणिविशष्टता िववेचनीया । िवशेषण या यहेयत्वं यक्तीभिव -तीित । “अ पं पािणपादा संयतुम्” इतीदं ा यकेवलिवशे ािवभाविनष्ठम् । “ऐ -

Sanskrit Text

य य सम य” इ ािदकं केवलिवशेषणिनष्ठम् । “िवभु”ं “भगवत्” इ ािदकं तु िविशष्ट-िनष्ठम् ।अथवा “अ पम्” इ ािदकं ाकृत पािदिनषेधिनष्ठम् । अत एव “पािणपादा संयतुम्”इित संयोगस ब एव पिरि यते न तु समवायस ब इित ेयम् ।“िवभम्ु” इित सववैभवयकु्तिम थः । “सवगतम्” अपिरि म् । “ यािप” इित सव या-पकम् । “अ या यम्” इित अ ेन या तमुश म् । तदेतद्ब्र व पं भगव देन वा यंन तु ल म् । तदेव िनधारयित भगव दोऽयं त य नदीिवशेष य गङ्गाश दवद् वाचकएव न तु तटश दव ल कः । एवं सित “अ रसा यान् िन ूयात्” (िन क्त २।१।१) इितिन क्तमतमाि िढम याि भगािदश दानामथमाह “स तित” ।“स ता” वभक्ताना ं पोषकः । “भता” धारकः ापकः इ थः । “नेता” वभिक्तफल-य े णः ापकः । “गमियता” वलोक ापकः । “ ष्टा” वभके्तषु त णु यो मियता ।

जग पोषकत्वािदकं तु त य पर परयैव न तु सा ािदित ेयम् ।“ऐ यम्” सववशीकािरत्वम् । “सम य” इित सव ा वेित । “वीयम्” मिणम ादेिरवभावः । “यशः” वाङ्मनःशरीराणा ं सा ु य याितः । “ ीः” सव कारा स पत् । “ ानम्”

सव त्वम् । “वैरा यम्” प चव त्वनासिक्तः । “इङ्गना” स ा ।अ रसा यप े भगववािनित वक्त ये मतपुो वलोप छा दसः ।स त ािदषु स तृत्वािद वेव ता पयम् । यथा “सिु तङ तचयो वा म्” (अमरकोष१।६।२) इ “पचित भवित” इ य वा य पाको भवती थः ि यते । यथा वा“स ायामि त भवित” इ धात्वथ एव िववि तः । तदेवमेव भगवािन मतबुथयोजियतुं श ते ।कारा तरेण षड्भगान् दशयित “ ानशिक्त” इित । ानम तःकरण य । शिक्तिरि या-

णाम् । बलं शरीर य । “ऐ यवीय” या याते । “तेजः” काि तः । “अशेषतः” सामगे्र्यणे-थः । “भगव दवा यािन” इित । भगवतो िवशेषणा ेवैतािन न तपूल णानी थः ।

अ भगवािनित िन योगे मतप्ु ।अथ तथािवधभगव ूपपणूािवभावं त वं पवूवज् जीवािदिनय तृत्वेन फुरद् वा ितपा-मान ंवा परमा मेितश तइित ।य येते ािदश दाः ायो िमथोऽथषुवत ते तथािप

त त सङे्कत ाधा िवव येदमकु्तम् ॥ ीसतूः ॥४ । एवमेव ो रा या ं िववृणोित । राजोवाच (भा० ११।३।३४)—

नारायणािभधान य णः परमा मनः ।िनष्ठामहथ नो वकंु्त ययंू िह िव माः ॥ १३ ॥

ीिप पलायन उवाच (भा० ११।३।३५)—

ि ु व लयहेतरुहेतरु य यत् व जागरसषुिु तषु स िह ।देहेि यासु दयािन चरि त येन स जीिवतािन तदवेिह परं नरे ॥ १४ ॥

Appendix

अ याथः—नारायणािभधान यभगवतः । “ ेित परमा मा” (भा० १।२।११) इ ा-िद िस त मदुायतृतीयतया पाठात् ।“ वाशेंन िवष्टः पु षािभधानमवाप नारायण आिददेवः” (भा० ११।४।३) इ त माना-थत्वात् ।“नारायण त्वम्” (भा० १०।१४।१४) इ ादौ व माणिन नसुाराच् च “नारायणे तरुी-या ये भगव दशि दते” (भा० ११।१५।१६) इ पष्टीभािवत्वाच् च । िनष्ठा ं त वम् ।

मेणैवो रमाह— “ि ित” इित । यत् ि ािदहेतरुहेतु भवित यच् चजागरािदषुस िह भवित येन च देहादीिन स जीिवतािन सि त चरि त तदेकमेव परं त वं व -मेण नारायणािद पं िव ीित योजनीयम् ।

तथािप त्व पष्टीकरणाय िवपययेण या यायते । त ैक यैव िवशेषणभेदेन तदिव-िशष्टत्वेन च ितपादनात् तथैव त पासकपु षानभुवभेदाच् चािवभावना ोभद इ ु -रवा ता पयम् ।एत कं्त भवित— वयमहेतःु व पश ैकिवलासमयत्वेन त ोदासीनमिप कृितजी-व वतकाव परमा मापरपयाय वाशंल णपु ष ारा यद य सगि ािदहेतभुवितत गव ूपं िवि । अनेना यपणू व पशिक्तत्वेन भगव ैवोप ािपता ।यद् वा अिंशत्वान् न िव ते हेतःु पु षा वतार य वयिमवा या तरं य य स इ िपभगवित त ैव परमा म पता चैवमपुितष्ठती ाह पनु तेनैव— येन हेतकु ा आ माशं-भतूजीव वेशन ारा स जीिवतािन सि त देहादीिन त पल णािन धानािदसवा येवत वािन येनैव ेिरततया चरि त व वकाय वत ते त परमा म पं िवि ।तथा च “त ै नमो भगवते णे परमा मने” (भा० १०।२८।६) इ व णकृत ीकृ-ण ततुौ टीका च “परमा मने सवजीविनय े” इ ेषा । जीव या मत्वं तदपे या त यपरमत्विम तः परमा मश देन त हयोगी स एव य ते इित । त दिविशष्टत्वेन

त्वमा ं चैवमपुितष्ठती ाह— व ेित । जागरे व े सषुु तौ च य दि वतं त -िहः समा यादौ च यदविशषं्ट िच ा त्वेन काशमानं तद्ब्र पं िवि । य िप (भा०११।१३।२७)—

जा त् व ः सषुु त ं च गणुतो बिु वृ यः ।तासा ं िवल णो जीवः साि त्वेन िविनि तः ॥ १५ ॥

इित दशनेन शु जीव व पमेवा ोपि तं भवित तथा य न त ा ं िववि तं िक त्व-तभतूजीवा यािदशिक्तकं पणूिच ूपमेव िववि तम् । य पणू व तु दशियतुं न श तेत ैकदेशिनदशेनैवोि यते—अङु्ग े समु ोऽयिमितवत् । त्व हणं चाभेद ष्ट्यैवयािदित तदभेदिनदश ा ोपयकु्त एव । एवम ा यभेदिनदशो िववेचनीयः ।

यिद भेदो ापनीय तदा व ादौ यद वयेन ि तं यच् च त िहः शु ाया ं जीवा यशक्तौतथा ि त ंचकारात् ततः पर ािप यितरेकेण ि तं वयमविशष्टिमित या येयम् । तदैवंयत् ि िवधत्वेनैवािवभवित तत् परमेव त वमवेहीित ॥ ीनारदः ॥

Sanskrit Text

५ । इदमेव यं िसि सङे्गऽ याह ि िभः (भा० ११।१५।१५–१७)—िव णौ धी रे िच ं धारयेत् कालिव हे ।स ईिशत्वमवा ोित े ं े चोदनाम् ॥ १६ ॥नारायणे तरुीया ये भगव दशि दते ।मनो म यादधद् योगी म माविशतािमयात् ॥ १७ ॥िनगणेु िण मिय धारयन् िवशदं मनः ।परमान दमा ोित य कामोऽवसीयते ॥ १८ ॥

टीका च— धी रे ि गणुमायािनय तिर । अत एवकालिव हेआकलियतृ पे अ तया-िमिण । तरुीया ये—

िवराड् िहर यगभ कारणं चे पुाधयः ।ईश य यत् ि िभह नः तरुीयं तत् पदं िव ः ॥ १९ ॥ इ ेव ं ल णे ।

िव० प०ु ६।५।७४—ऐ य य सम य वीय य यशसः ि यः ।ानवैरा ययो ािप ष णा ं भग इतीङ्गना ॥ २० ॥

त ित भगव दशि दते । इ ेषा ॥ ीभगवान् ॥६ । अथ “वदि त” इ ा य प य व ापनं यावत् तृतीयस दभमु ा यते ।त यो यतावैिशषे्ट्यनािवभाववैिशषं्ट्य वकंु्त ािवभावे तावद् यो यतामाह (भा०१०।१४।६)—

तथािप भमून् मिहमागणु य ते िवबो मुह मला तरा मिभः ।अिवि यात् वानभुवाद पतो न बो या मतया न चा था ॥ २१ ॥

य िप त्वे भगव वे च यत्वमकंु्त तथािप हे भमून् । व पेण गणेुन चान त तेतव अगणु य अनािव कृत व पभतूगणु य यो मिहमा मह वं बृह वं त्विमित यावत्“अथ क ा यते बृहंित बृहंयित च” इित तेुः । स तव मिहमा अमला तरा मिभःशु ा तःकरणैजनैि र्वर्बो मुहित तेषा ं बोधे कािशतमुहित समथ भवती थः ।क ान् िनिम ात् ? त ाह— वानभुवात् शु त्व पदाथ य बोधात् ।न वनभुवः ख व तःकरण यवृि ः । सा च लूसू देहिवकारम येवसतीकथं िनि र्वर्कारंत्व पदाथ िवषयं कुव त ? त ाह—अिवि यात् क्तत ि कारात् ।ननु िवषयाकार एवानभुवो िवषयमपुाददीत । शु त्व पदाथ तु न क यािप िवषयः यात्

ूपत्वात् ? त ाह—अ पतो यते भा यत इित पो िवषयः तदाकारतारिहतात् ।देह यावेशिवषयाकारतारािह े सित वयमेव शु त्व पदाथः काशत इित भावः ।ननु सू िच ूपत्व पदाथानभुवे कथंपणूिचदाकार पमदीय व पं फुरतु ? त ाह—अन बो या मतया िचदाकारतासा येन शु त्व पदाथ बो य व पतया । य िप

Appendix

ता गा मानभुवान तरं तदन बो यताकृतौ साधकशिक्तनाि त तथािप पवू तदथमेवकृतया सव ा यपुजी यया साधनभ ारािधत य ीभगवतः भावादेव तदिप त ो-दयत इित भावः ।त क्तम् वदि त इ ािदप ान तरमेव (भा० १।२।१२)—

त धाना मनुयो ानवैरा ययकु्तया ।प य ा मिन चा मानं भ ा तुगृहीतया ॥ २२ ॥ इित ।

स तं ित ीम देवोपदेशे च (भा० ८।२४।३८)—मदीयं मिहमानं च परं ेित शि दतम् ।वे यनगुृहीत ं मे स ैि र्वर्वृत ं िद ॥ २३ ॥ इित ॥ ा ीभगव तम् ॥

७ । ता शािवभावमाह सा न (भा० २।७।४७–४८)—श त् शा तमभयं ितबोधमा ं शु ं समं सदसतः परमा मत वम् ।श दो न य पु कारकवान् ि याथ माया परै िभमखेु च िवल माना ॥तद् वै पदं भगवतः परम य पुंसो ेित यद् िव रज सखंु िवशोकम् ॥ २४ ॥

अयमथः—सवतो बृह मत्वाद् ेित यद् िव तत् खलु परम य पुंसो भगवतः पदमेविनि र्वर्क पतयासा ात्कृतेः ाथिमकत्वात् । ण भगवतएव िनि र्वर्क पस ा पत्वाद्िविच पािदिवक पिवशेषिविशष्ट य भगवत तु सा ात्कृते तदन तरजत्वात् तदीय-व पभतू ं तद्ब्र त ा ात्कारा पदं भवती थः ।

िनि र्वर्क प ण त य व पल णमाह ितबोधमा िमित अज सखुिमित च । जड यःख य च ितयोिगतया तीयते यद् व तु यच् च िन ं तदेक पं त ूपिम थः । यदा म-

त वं सवषामा मना ं मलूम् । आ मा िह व काश पतया िन पािधपरम ेमा पदतया चत ूपेण तीयत इ थः ।अथ त य सखु प याज त्वे हेतमुाह—श त् शा तं िन मेव ोभरिहतं त दभयंभयशू ं िवशोकं शोकरिहतं चेित । न च सखु पत्वे त य पु यज त्वं यािद ाह—श दो न य ेित । य ि याथ य ा थः पु कारकवान् श दो न वतते इ थः । िक तु“औपिनषदं पु षम्” (बृ० ३।९।२६) इ ािदरी ा केवलमपुिनषदेव कािशका भवितइ थः ।पनुः सखु व पत्वे चेि यज त्वं यावतयित—शु म् इ ािदना । त शु ं दोषरिह-तम् । सममु चावचताशू म् । सदसतः परं कारणकायवगा पिरि तम् ।िकंं ब ने ाह—माया च य यािभमखेु य खुतया ि ते जीव कु्तगणे िवल मानेवपरैित पलायते ततो रं ग ती थः ॥ ी ा नारदम् ॥

यि जते भगव वे च य ते वयम् ।अतोऽ स दभ ऽ यवा तरतया मतः ॥ २५ ॥

Sanskrit Text

८ । अथ ीभगवदािवभावे यो यतामाह (भा० १।७।४)—भिक्तयोगेन मनिस स यक् िणिहतेऽमले ।अप यत् पु षं पणू माया ं च तदपा याम् ॥ २६ ॥ इित ।

या यातमेव ॥ ीसतूः ॥९ । तिद ं णा चोक्तम् (भा० ३।९।११)—

त्वं भिक्तयोगपिरभािवत रोज आ से तेुि तपथो ननु नाथ पुंसाम् ।य ि या त उ गाय िवभावयि त त पःु णयसे सदनु हाय ॥ २७ ॥ इित ॥ीसतूः ॥

१० । तदािवभावमाह सा दशिभः (भा० २।९।९–१९)—त ै वलोकं भगवान् सभािजतः स दशयामास परं न य परम् ।यपेतसङ् लेशिवमोहसा वसं व ष्टवि पु षैरिभषु्टतम् ॥ २८ ॥

त ै ीभगवदा ापरु कारेण ीनारायणा यपु षनािभपङ्कजे ि त्वैव त ोषणै तपो-िभभजते णे सभािजत तेन भजनेन वशीकृतः सन् वलोकं वैकु ठं भवुनो मं भगवान्स यग् दशयामास ।यद् यतो वैकु ठात् परम द् वैकु ठं परं ेषं्ठ न िव ते परमभगव ैकु ठत्वात् । यद् वायद् यतो वैकु ठात् परं ा यं त वं परं िभ ं न भवित । व पशिक्तिवशेषािव कारेणमाययानावृत ं तदेव त ूपिम थः । अ े ित्वदं यक्तीकिर ते ।ता शत्वे हेतःु — यपेतेित व षे्टित च । अिव ाि ताराग ेषािभिनवेशाः प च लेशाः ।िवमोह तैविच ं सा वसं भयं यपेतािन सङ् लेशादीिन य तम् । व य षं्ट दशनंतद्िव ते येषा ं तैरा मिवि रिप अिभतः सवाशेनैव ततु ं लािघतम् । भा० ३।१६।२७–२८—

अथ ते मनुयो ष्ट्वा नयनान दभाजनम् ।वैकु ठं तदिधष्ठानं िवकु ठं च वय भम् ॥ २९ ॥भगव तं पिर य िणप ानमुा च ।ितज मःु मिुदताः शंस तो वै णवी ंि यम् ॥ ३० ॥ इित तृतीयात् ।

वतते य रज तम तयोः स वं च िम ं न च कालिव मः ।न य माया िकमतुापरे हरेरनु ता य सरुासरुाि र्चर्ताः ॥ ३१ ॥

पनु ता शत्वमेव यनिक्त “ वतते” इित । य वैकु ठे रज तम न वतते । तयोि र्मर् ंसहचरं जडं यत् स वं तदिप न िक तु अ देव । तच् च या सषुु्ठ ापिय माणा मायातःपरा भगव पशिक्त त या वृि त्वेन िच ूपं शु स वा यं स विमित तदीय करणएव

ापिय ते । तदेव च य वतते इ थः ।तथा च नारदप चरा े िजत ते तो े —

Appendix

लोकं वैकु ठनामानं िद यषठु्गणसंयतुम् ।अवै णवानाम ा यं गणु यिववि र्जर्तम् ॥ ३२ ॥ इित ।

पा ो रख डे (पा े ६।२२७।५७–६०) तु वैकु ठिन पणे त य स व या ाकृतत्वं फुट-मेव दि र्शर्तम् । यत उकं्त कृितिवभिूतवणनान तरम्—

एवं ाकृत पाया िवभतेू पमु मम् ।ि पाि भिूत पं तु णु भधूरनि दिन ॥ ३३ ॥धानपरम यो ोर तरे िवरजा नदी ।

वेदाङ्ग वेदजिनततोयैः ािवता शभुा ॥ ३४ ॥त याः पारे पर योि ि पा तू ं सनातनम् ।अमृत ं शा तं िन मन तं परं पदम् ।शु स वमयं िद यम रं णः पदम् ॥ ३५ ॥ इ ािद ।

ाकृतगणुाना ं पर परा यिभचािरत्व ं तकंू्त साङ्खयकौमु ाम् “अ ो िमथनुवृ य” इित ।त ीकाया ं च—अ ो सहचरा अिवनाभाववि र्र्न इित यावत् । भवित चा ागमः—

अ ो िमथनुाः सव सव सव गािमनः ।रजसो िमथनु ं स वम् ॥ इ ा पु य ।नैषामािद संयोगो िवयोगो वोपल यते ॥ ३६ ॥ इतीित ।

त ाद रजसोऽस ावादसृ त्व ं तमसोऽस ावादना यत्वं ाकृतस वाभावाच् चसि चदान द पत्वं त य दि र्शर्तम् । त हेतःु — न च कालिव मः इित । कालिव मेण िहकृित ोभात् स वादयः पृथक् ि य ते । त ाद् य ासौ षड्भाविवकारहेतःु कालिव म

एव न वतते त तेषामभावः सतुरामेवेित भावः ।िकंं च तेषा ं मलूत एव कुठार इ ाह “न य माया” इित । माया जग ृष्ट्यािदहेतभुगव-

िक्तन तु कापट्यमा ं रजािदिनषेधेनैव त दुासात् ।अथवा य तयोः स बि स वं ाकृतस वं य दिप न वतते । िम मपृथ तू ं गणु यंधान ं च । अत एवेिशत याभावात् कालमाये अिप न त इित । अ े माया धानयोभदो

िववेचनीयः ।कैमु ेनोक्तमेवाथ ढयित— िकमतुापर इित । तयोि र्वर्िम ं िकि चद् रज तमोिम ंस वंच नेित या या तु िपष्टपेषणमेव । सामा तो रज तमोिनषेधेनैव त ितप ेः ।व ते च त यस व य ाकृताद तमत्वं ादशे ीनारायणिष ित ीमाक डेयेन (भा०१२।८।४५–४६)—

स वं रज तम इतीश तवा मब ो मायामयाः ि ितलयो वहेतवोऽ य ।लीलाधृता यदिप स वमयी शा ै ना े नृणा ं यसनमोहिभय या याम् ॥३७ ॥त ात् तवेह भगव थ तावकाना ं शु ला ं तनु ं वदियता ं कुशला भजि त ।

Sanskrit Text

यत् सात्वताः पु ष पमशुि त स वं लोको यतोऽभयमतुा मसखंु न चा त् ॥३८ ॥ इित ।

अनयोरथः— हे ईश । यदिप स वं रज तम इित तवैव मायाकृता लीलाः कथ तूाः ?अ य िव य ि ािदहेतवः तथािप या स वमयी सैव शा ै कृष्टसखुाय भवितना े रज तमोम यौ । न केवलं शा भावमा म योः िक त्विनषं्ट चे ाह यसनेित ।हे भगवन् । त ात् तव शु ला ं स वमयलीलािधष्ठा ी ंतनु ं ीिव णु पा ं कुशला िनपणुाभजि त सेव ते न त्व ा ं ािद पाम् । तथा तावकाना ंजीवाना ंच म ये शु ला ंस वै-किनष्ठा ं तनु ं त क्तल ण वाय वुम वािद पा ं ते भजि त अनसुरि त न तु द भैरवािद-पाम् । कथ तूाम् ? व य तवािप दियता ं लोकशाि तकरत्वात् ।

ननु मम पमिप स वा मकिमित िस म् । ति र्हर् कथं त यािप मायामयत्वमेव ?न िह न ही ाह—सात्वताः ीभागवता यत् स वं पु ष य तव पं काशमशुि त म -ते यत स वात् लोको वैकु ठा यः काशते तदभयमा मसखंु पर ान द व पमेव नत्व त् कृितजं स वं तिदित ।अ स वश देन व काशताल ण व पशिक्तवृि िवशेष उ यते (भा० ४।३।२३)—

स वं िवशु ं वसदेुवशि दतं यदीयते त पमुानपावृतः । ३९ ॥इ ा दुाहिर माणानसुारात् ।

अगोचर य ( ाकृता व तनुः त्वे कारणं ाकृत ं स व)ं गोचरत्वे हेतःु कृित-गणुः स विम शु स वल ण िसद्ध्यनसुारेण तथाभतूिच िक्तवृि िवशेषः (अ ाकृता-

व तनुः त्वे कारणं िच िक्तवृि िवशेषः) स विमित सङ्गितलाभाच् च ।तत त य व पशिक्तवृि त्वेन व पा मतैवे कु्तम् तदभयमा मसखुम् इित । शिक्त-त्व ाधा िवव योक्तम् लोको यत इित ।अथा तरे भगवि ह ं ित “ पं यदेतद्” (भा० ३।९।२) इ ादौ शु स व व पमा त्व -ित ाभङ्गः । अभयिम ादौ ा जलताहािन भवित ।अ पद यैक यैव रज तम ेित ि रावृ ौ ितपि गौरवं चो प ते । पवूमिप “ना े”इित ि वचनेनैव परामृषे्ट । त ादि त िस ाद त् व पभतू ं स वम् ।यदेवैकादशे “यत्काय एष भवुन यसि वेशः” (भा० ११।४।४) इ ादौ “ ान ं वतः” इटीकाकृ तम्—य य व पभतूात् स वात् तनभुृता ं ानिम नेन तथा “परोरजः सिवत-ुजातवेदो देव यभगः” (भा० ५।७।१४) इ ादौ ीभरतजा ये त तंपरोरजो रजसः कृतेःपरं शु स वा मकिम ािदना ।अत एव ाकृताः स वादयो गणुा जीव यैव न त्वीश येितयूते । यथैकादशे “स वं रज तम इित गणुा जीव य नैव मे” (भा० ११।२५।१२) इित ।ीभगव पिनष ु च (गीता ७।१२–१४)—

ये चैव साि वका भावा राजसा तामसा ये ।म एवेित ताि वि न त्वहं तेषु ते मिय ॥ ४० ॥

Appendix

ि िभगणुमयैभावैरेिभः सविमदं जगत् ।मोिहतं नािभजानाित मामे यः परम ययम् ॥ ४१ ॥दैवी ेषा गणुमयी मम माया र या ।मामेव ये प ते मायामेता ं तरि त ते ॥ ४२ ॥ इित ।

यथा ीदशमे (भा० १०।८८।५)—हिरि र्हर् िनगणुः सा ात् पु षः कृतेः परः ।स सव गपु ष्टा तं भजन् िनगणुो भवेत् ॥ ४३ ॥ इित ।

ीिव णपुरुाणे च (िव० प०ु १।९।४३)—स वादयो न स तीशे य च ाकृता गणुाः ।स शु ः सवशु े यः पमुाना ः सीदतु ॥ ४४ ॥ इित ।

अ ाकृता इित िविश ा ाकृता त्व े गणुा ति न् स ेवेित यि जतं त ैव(िव० प०ु १।१२।६९)—

लािदनी सि नी संिवत् त्व येका सवसं ये ।लादतापकरी िम ा त्विय नो गणुवि र्जर्ते ॥ ४५ ॥ इित ।

तथा च दशमे देवे ेणोक्तम् (भा० १०।२७।४)—िवशु स वं तव धाम शा तं तपोमयं व तरज तम कम् ।मायामयोऽयं गणुस वाहो न िव ते तेऽ हणानबु ः ॥ ४६ ॥ इित ।

अयमथः—धाम व पभतू काशशिक्तः । िवशु त्वमाह िवशेषण येन । व तरज तम-कं तपोमयिमित च । तपोऽ ान ं “स तपोऽत यत” (तै० २।३।१) इित तेुः । तपोमयंचरु ान व पं जाड्याशेंनािप रिहतिम थः “आ मा ानमयः शु ः” (भा० १०।४७।३१)

इितवत् । अतः ाकृतस वमिप यावृ म् । अत एव मायामयोऽयं स वािदगणु वाह तेतव न िव ते यतोऽसाव ानेनैवानबु इित ।अत एव ीभगव तं ित ादीना ं सयिुक्तकं वा म् (भा० १०।२।३४–३५)—

स वं िवशु ं यते भवान् ि तौ शरीिरणा ं ेय उपायनं वपःु ।वेदि यायोगतपःसमािधिभ तवाहणं येन जनः समीहते ॥ ४७ ॥स वं न चेद् धातिरदं िनजं भवेद् िव ानम ानिभदापमाजनम् ।गणु काशैरनमुीयते भवान् काशते य य च येन वा गणुः ॥ ४८ ॥ इित ।

अयमथः—स वं तेन (स वेन) काशमानत्वात् तदिभ तया िपतं वपभुवा यते क-टयित । कथ तूम् ? स वं िवशु म् । अ य रज तमो यामिम यािप ाकृतत्वेनजाड्याशंसंविलतत्वान् न िवशेषेण शु त्वम् । एतत् तु व पश ा मत्वेन तदशं या-य पशादतीव शु िम थः ।

Sanskrit Text

िकमथ ये ? शरीिरणा ं ि तौ िनजचरणारिव दे मनः ैयाय सव भिक्तसखुदान यैवत्वदीयमु य योजनत्वािदित भावः “भिक्तयोगिवधानाथम्” (भा० १।८।२०) इित ीकु-तीवा ात् ।कथ तू ं वपःु ? ेयसा ं सवषा ं पु षाथानामपुायनमा यं िन ान दपरमान द पिम -थः । अतो वपषु तव च भेदिनदशोऽयमौपचािरक एवेित भावः । अत एव येन वपषुा य -परुाल बनेनैव जन तवाहणं पजूा ं करोित । कैः साधनैः ? वेदािदिभ त्वदाल बकैिर थः ।साधनै त्वि र्पर्तैरेव त्वदहण ायतािस ाविप वपषुोऽनपे त्वात् ।ता शवपःु काशहेततु्वेन व पा मकत्वं पष्टयि त— हे धात ेद् यिद इदं स वं यत् तविनजं िव ानमनभुवः तदाि मका व काशताशिक्तिर थः तन् न भवेत् ति र्हर् त्व ानिभदाव काश यतवानभुव कार एवमाजनंशिु मवाप ।सैव जगित पयवसीयते न तु तवान-ु

भवलेशोऽपी थः ।ननु ाकृतस वगणेुनैव ममानभुवो भवतु िकंं िनजेने ाह—ाकृतगणु काशैभवान् केवलमनमुीयते न तु सा ाित् यत इ थः । अथवा तव िव ान-पम ानिभदाया अपमाजनं च यन् िनजं स वं तद् यिद न भवेन् नािवभवित तदैव ाकृ-

तस वािदगणु काशैभवाननमुीयते त्वि जस ािवभावेण तु सा ाित् यत एवे थः ।तदेव पष्टियतुंत ानमुाने ैिव यमा ः —य यगणुः काशते येन वा गणुः काशत इित ।अ व पभतू यैव स वािदगणु य त्वद यिभचािरस बि त्वमा ेण वा त्वदेक का यमा-नतामा ेण वा त्वि लङ्गत्विम थः । यथा णोदय य सयू दयसाि यिलङ्गत्वं यथा वाधमू याि िलङ्गत्विमित । तत उभयथािप तव सा ात्कारे त य ( ाकृतगणु य) साधक-तमत्वाभावो यकु्त इित भावः ।तदेवम ाकृतस व य त्वदीय व काशता पत्वं येन व काश य तव सा ात्कारोभवतीित ािपतम् । अ ये िवशु स वं नाम ाकृतमेव रज तमःशू ं स वं तत्कायभगवि हािदकं म ते ते तु न केना यनगुृहीताः । रजःस ब ाभावेन वतः शा त व-भाव य सव ोदासीनताकृितहेतो त य ोभास वात् । िव ामयत्वेन यथावि तव-तु कािशतामा धमत्वात् त य क पना तरायो यत्वाच् च ।

त क्तमिप अगोचर य गोचरत्वे हेतःु — कृितगणुः स वम् । गोचर य ब पत्वे रजः ।ब प य ितरोिहतत्वे तमः । तथा पर परोदासीनत्वे स वम् । उपकािरत्वे रजः ।अपकािर-त्वे तमः । गोचरत्वादीिन ि ितसृिष्टसंहारा (गोचरत्वब पत्वितरोिहतत्वािन) उदासी-नत्वादीिन चेित ।अथ रजोलेशे त म त ये िवशु पदवैय यिम लं त तरजोघट घ नयेित ।पा ो रख डे (पा े ६।२२७।५८–६०) तु वैकु ठिन पणे त य स व या ाकृतत्वं फुट-मेव दि र्शर्तम् । यत उकं्त कृितिवभिूतवणनान तरम्—

एवं ाकृत पाय िवभतेू पमु मम् ।ि पाि भिूत पं तु णु भधूरनि दिन ॥ ४९ ॥धानपरम यो ोर तरे िवरजा नदी ।

Appendix

वेदाङ्ग वेदजिनततोयैः ािवता शभुा ॥ ५० ॥त याः पारे पर योि ि पा तू ं सनातनम् ।अमृत ं शा तं िन मन तं परं पदम् ।शु स वमयं िद यम रं णः पदम् ॥ ५१ ॥ इ ािद ।

तदेत मा तं ासिङ्गकं शु स विववेचनम् ।अथ “ वतते” इ ािदकं कृतमेव प ं या यायते । ननु गणुा भावान् िनि र्वर्शेष एवासौलोकः । इ ाशङ् त िवशेष त याः शु स वाि मकायाः व पानितिरक्तशके्तरेविवलास प इित ोतयं तमेव िवशेषं दशयित—हरेिरित ।सरुाः स व भवाः । असरुाः रज तमः भवाः । तैरि र्चर्ताः । ते योऽह मा इ थः गणुातीत-त्वादेवेित भावः ।तानेव वणयित यामावदाताः इित (भा० २।९।११)—

यामावदाताः शतप लोचनाः िपशङ्गव त्राः सु चः सपेुशसः ।सव चतबुाहव उि ष िण वेकिन काभरणाः सवुचसः ॥ ५२ ॥वालवै यमृणालवचसः पिर फुरत्कु डलमौिलमािलनः ॥ ५३ ॥ इित ।

यामा अवदाता उ ला इित । प ने ाः पीतव त्राः सु चोऽितकमनीयाः सपेुश-सोऽितसकुुमाराः । उि ष त इव भाव तो मिण वेका म यु मा येषु तािन िन कािणपदका ाभरणािन येषा ं ते सवुचस तेजि वनः । वालेित— केऽिप ते यः ीभगव ा -यं ल वद्भ्योऽ े वालािदसमवणाः ।पनुरिप लोकं वणयित “ ािज णिुभः” (भा० २।९।१२) इित । भा० २।९।१३—

ािज णिुभयः पिरतो िवराजते लसि मानाविलिभमहा मनाम् ।िव ोतमानः मदो मा िुभः सिव दु ाविलिभयथा नभः ॥ ५४ ॥ीय िप यु गायपादयोः करोित मानं ब धा िवभिूतिभः ।ेङं्ख ि ता या कुसमुाकरानगुैि र्वर्गीयमाना ि यकम गायती ॥ ५५ ॥ इित ।

“ ीय ” इित । ीः व पशिक्तः । िपणी त ेयसी पा । मान ंपजूाम् । िवभिूतिभः वस-खी पािभः । ेङ्खमा दोलनं िवलासेन ि ता । कुसमुाकारो वस त तदनगुा मरा तैि र्वर्-िवधं गीयमाना वयं ि य य हरेः कम गाय ती भवित ।

ददश त ािखलसात्वता ं पि ंतं ि यः पि ंतं य पि ंतं जग पितम् ।सनु दन द बलाहणािदिभः वपाषदा ैः पिरषेिवतं िवभम्ु ॥ ५६ ॥

“ददश” (भा० २।९।१४) इित । त लोक इित ाक्तनाना ं य दाना ं िवशे म् । अिखल-सात्वता ं सवषा ं सात्वताना ं यादववीराणा ं पितः । भा० २।४।२०—

ि यः पितय पितः जापिति र्धर्या ं पितल कपितधरापितः ।पितगित ा कवृि णसात्वता ं सीदता ं मे भगवान् सता ं पितः ॥ ५७ ॥

Sanskrit Text

इ ेत ा संवािदत्वात् । ीभागवतमते ीकृ ण यैव वयं भगव वेन ितपादिय -माणत्वात् । तच् चैतदन तरं णे चतःु लोकी पं भागवतं ीभगवतोपिदष्टम् । त च(भा० ३।४।१३)—

परुा मया ोक्तमजाय ना ये प े िनष णाय ममािदसग ।ानं परं म िहमावभासं यत् सरूयो भागवतं वदि त ॥ ५८ ॥

इित तृतीये ीम वं ित ीकृ णवा ानसुारेण । गो० ता० १।२२—यो ाणं िवदधाित पवू यो िव ा त ै गापयित कृ णः ।तं ह देवमा मबिु काशं ममुु ुव शरणममुं जेत् ॥ ५९ ॥

इित ीगोपालताप नसुारेण च त ै वोपदेषृ्टत्व तेुः । गो० ता० १।२६—त होवाच— ा णोऽसावनवरतं मे यातः ततुः ।परा ा ते सोऽबु यत गोपवेशो मे परु तादािवबभवू ॥ ६० ॥ इित ।

इित ीगोपालताप नसुारेणैव क्विचत् क पे ीगोपाल पेणचसृष्ट्यादािव मेव णेदि र्शर्तिनज पत्वात् त ा ो महावैकु ठत्वेन ीकृ णस दभ साधिय माणत्वाच् च ।ारकाया ं ाकट्यावसरे ीसनु दन दािदसाहचयण ी बलादयोऽिप ेयाः । यथोकं्तथमे—सनु दन दशीष या ये चा े सात्वतषभाः (भा० १।१४।३२) इित ।

भृ सादािभमखंु गासवं स हासा णलोचनाननम् ।िकरीिटनं कु डिलनं चतभुजु ं पीताशंकंु व िस लि तं ि या ॥ ६१ ॥

“भृ साद” (भा० २।९।१५) इित । गेवासव इव षॄ्टणा ंमदकरी य य तम् । ि या व ो-वामभागे वणरेखाकारया ।

अ यहणीयासनमाि तं परं वृत ं चतःुषोडशप चशिक्तिभः ।यतु ं भगैः वैिरतर चा ुवैः व एव धामन् रममाणमी रम् ॥ ६२ ॥

“अ यहणीय” (भा० २।९।१६) इित । चत ः शक्तयो धमा ाः । प ो रख डे योगपीठे तएव किथताः । न बिहरङ्गा अधमा ा इित । तथा िह (पा े ६।२२८।२१)—

धम ानतथै यवैरा यैः पादिव हःै ।ऋ यजःुसामाथवाण पैि र्नर् ं वृत ं मात् ॥ ६३ ॥ इित ।

सम ता त तथाश द योग त्वाषः । षोडशशक्तय डा ाः । तथा च त ैव “च डािद ा-रपालै तु कुमदुा ैः सरुि ताः” (पा े ६।२२८।१३) इित । नगरीित पवूणा वयः । ते च (पा े६।२२८।१३–१५)—

च ड च डौ ा ारे या ये भ सभु कौ ।वा या ं जयिवजयौ सौ ये धातृिवधातरौ ॥ ६४ ॥

Appendix

कुमदुः कुमदुा पु डरीकोऽथ वामनः ।शङु्ककणः सवने ः समुखुः सु ितिष्ठतः ।एते िद पतयः ोक्ताः पयुाम शभुानने ॥ ६५ ॥ इित ।

कुमदुादय तु ौ ौ आ ेयािदिद पतय इित शेषः । प चशक्तयः कूमा ाः । यथा च त ैव(पा े ६।२२८।२४)—

कूम नागराज वैनतेय त्रयी रः ।छ दािंस सवम ा पीठ पत्वमाि ता ॥ ६६ ॥ इित ।

यी र इित वैनतेयिवशेषणं त य छ दोमयत्वात् ।य यु रख डवचनं त परम योमपरं तथािप त ा यागमािद िस े ीकृ णयो-गपीठमिप च त ज् ेयम् । अ षोडशशक्तयः सा ात् ीकृ ण एव ीकृ णस दभपरु ता दाहिर माण भासख डवचनात् तुालि ब ादय एव वा िव ेया इित ।वैः भगैः व पभतूैरै यािदिभयकु्तम् । इतर योिगषु अ ुवैराग तकुन रै त सादादेव

कदािचत् तदाभास पतयैव ा तैिर थः । वे व व प एव धामिन ीवैकु ठे रममा-णम् । अत एव ई रं कथमिप पराधीनिस त्वाभावात् ।

त शना लादपिर लुता तरो नःु ेमभरा लुोचनः ।ननाम पादा बजुम य िव सृग् यत् पारमहं येन पथािधग यते ॥ ६७ ॥

“त शन” (भा० २।९।१७) इित । य पदा बजु ं पारमहं येन पथािधग यत इित सि चदान-दघनत्वं त य यनिक्त ।

तं ीयमाणं समपुि तं कि ंवं जािवसग िनजशासनाहणम् ।बभाष ईषि तरोिचषा िगरा ि यः ि यं ीतमनाः करे पृशन् ॥ ६८ ॥

“तं ीयमाणम्” (भा० २।९।१८) इित । तं ाणं भगवान् बभाषे । जािवसग कायिनज य वाशंभतू य पु ष य शासनेऽहणं यो यम् ।न वसौ पु ष एव तमनगुृ ातु ीभगवत तु पराव त्वात् तेन ाकृतसृिष्टक ा स ब-

ोऽिप नस ब इ ाशङ् त यभक्तवा ाितशयएवायिम ाह— ि यं ति न्ेमव तम् । यतः सोऽिप ि यः ेमवशः । त ािप ीयमाणिमित ीतमना इित च िवशेषणं

तदानी ं ेमो लासाितशय ोतकम् । तं ित भगव ीितिच दशनेन त यािप त ी -ितशयं य जयित—ईषि तरोिचषा िगरेित करे पृशिनित च ।अ य ीकृ णोपासकत्वं ीगोपालतापनीवा ेन दि र्शर्तम् । तथा च संिहतायाम्(५।२२–२६)—

त ाभवद् भयू तवुदी चतमुखुः ॥ ६९ ॥स जातो भगव ा तत्कालं िकल चोिदतः ।

Sanskrit Text

िससृ ाया ं मि ंतं च े पवूसं कारसं कृतम् ।ददश केवलं वा तं ना त् िकमिप सवतः ॥ ७० ॥उवाच परुत त ै त य िद या सर वती ।कामः कृ णाय गोिव द ङे गोपीजन इ िप ।व लभाय ि या व ेम ं ते दा यित ि यम् ॥ ७१ ॥तप त्वं तप एतेन तव िसि भिव ित ॥ ७२ ॥अथ तेपे स सिुचरं ीणन् गोिव दम ययम् ॥ ७३ ॥ इ ािद ॥ ीशकुः ॥

११ । अथ सा भगव ा च नारोिपता िक तु व पभतूैवे ेतमथ पनुि र्वर्शेषतः ापियतुंकरणा तरमार यते । त व तनु त य सशिक्तत्वमाह “वे ं वा तवम व त”ु इ य

िवशेषणा यामेव “िशवदं ताप यो लूनम्” (भा० १।१।२) इित । िशवंपरमान दः । त ान ंव पश ा । ताप यं मायाशिक्तकाय त लूनं च तयैवेित ॥ ी यासः ॥

१२ । ते च व पशिक्तमायाशक्ती पर परिव े तथा तयोवृ य व वगण एव पर पर-िव ा अिप ब यः । तथािप तासामेकं िनधानं तदेवे ाह (भा० ६।४।३१)—

य क्तयो वदता ं वािदना ं वै िववादसंवादभवुो भवि त ।कुवि त चैषा ं मु रा ममोह ं त ै नमोऽन तगणुाय भू े ॥ ७४ ॥

यत् य य शक्तयो िववाद य संवाद य च भवुः ानािन भवि त । पष्टम् ॥ द ः ीपु -षो मम् ॥१३ । तथा (भा० ४।९।१६)—

यि न् िव गतयो िनशं पति त िव ादयो िविवधशक्तय आनपुू यात् ।तद्ब्र िव भवमेकमन तमा मान दमा मिवकारमहं प े ॥ ७५ ॥

आनपुू यात् व ववग उ मम यमकिनष्ठभावेन वतमाना िविवधशक्तयः ायः पर परंिव गतयोऽिप यि न् यदाि अिनशं पति त वत ते व व यापारं कुव ती थः ॥ी ुवः ी ुवि यम् ॥

१४ । तथा (भा० ४।१७।३३)—सगािद योऽ यानु णि शिक्तिभ यि याकारकचेतना मिभः ।त ै समु िव शक्तये नमः पर ै पु षाय वेधसे ॥ ७६ ॥

टीका च—अनु णद्ध्यनवुतते करोित । यािण महाभतूािन । ि या इि यािण । कारकादेवाः । चेतना बिु ः । आ मा अहङ्कारः । तैः वशिक्त पैः समु ाः समतु्कटा िन ाःशक्तयो य य । इ ेषा ॥ ीमै ेयो िव रम् ॥१५ । तासामिच त्वमाह “आ मे रोऽत सह शिक्तः” (भा० ३।३३।३) इित ।पष्टम् । उकं्त चािच त्वम् “ तेु तु श दमलूत्वात्” ( ० २।१।२७) इ ादौ । “आ मिन

चैव ं िविच ा िह” ( ० २।१।२८) इ ादौ च ॥ ीदेव ितः ीकिपलदेवम् ॥

Appendix

१६ । शके्त त ाभािवक पत्वमाह (भा० ११।३।३७)—स वं रज तम इित ि वृदेकमादौ सू ं महानहिमित वदि त जीवम् ।ानि याथफल पतयो शिक्त ैव भाित सदसच् च तयोः परं यत् ॥ ७७ ॥

ैव उ शिक्तरनेका मकशिक्तमद् भाित । एवकारेण णएवसाशिक्तनतुकि पतेितवाभािवक पत्वं शके्तब धयित । त हेतःु —यद् सत् लूं काय पृिथ यािद पम् ।

असत् सू ं कारणं कृ ािद पं तयोबिहरङ्गवैभवयोः परं व पवैभवं ीवैकु ठािद पंतट वैभवं शु जीव पं च । अ था त ावािसि ः ।िकंं पतया त ूपम् ? त ाह— ानि याथफल पतया महदािदल ण ानशिक्त प-त्वेन सू ािदल णि याशिक्त पत्वेन त ा ािदल णाथ पत्वेन कृितल णत व-

पत्वेन सदस ूपं फल पत्वेन तयोः परम् । त फलं पु षाथ व पं सवैभवं भगवदा-यं िच तु तदनगुतत्वात् शु जीवा यं िच तु च । एतेन ानि यािद पेणो शिक्तत्वंयि जतम् ।शके्तः वाभािवक पत्वं स माणं पष्टयित—आदौ यदेकं तदेव स वं रज तम इिति वृ धानम् । ततः ि याश ा सू ं ानश ा महािनित । ततोऽहमहङ्कार इित ।तदेव च जीवं शु व पं जीवा मानं त पल णकं वैकु ठािदवैभवं च वदि त वेदाः ।ते च “सदेव सौ येदम आसीत्” (छा० ६।२।१) इ ा ाः ।आदावेकं तत त ूपिमित शके्तः वाभािवकत्वमायातम् अ यास ावेनौपािधकत्वा-योगात् । व पवैभव याङ्ग ङ्गवन् िन िस त्वेऽिप सयूस या त ि मपरमाणवुृ द-येव त या ल स ाकत्वात् त पादानकत्वं तदािदकत्वं च यात् “त य भासा सव-

िमदं िवभाित” (कठ २।२।१५) इित तेुः ।शके्तरिच त्वं वाभािवकत्वं चोकं्त ीिव णपुरुाणे (िव० प०ु १।३।१)—

िनगणु या मेय य शु या यमला मनः ।कथं सगािदकतृत्व ं णोऽ यपुग यते ॥ ७८ ॥

इित मै ेय ान तरं ीपराशर उवाच (िव० प०ु १।३।२)—शक्तयः सवभावानामिच ानगोचराः ।यतोऽतो ण ता तु सगा ा भावशक्तयः ।भवि त तपसां ेष्ठ पावक य यथो णता ॥ ७९ ॥ इित ।

अ ीधर वािमटीका च—तदेवं णः सृष्ट्यािदकतृत्वमकु्तम् । त शङ्कते िनगणु-येित । स वािदगणुरिहत य अ मेय य देशकाला पिरि य शु य अदेह य

सहकािरशू येित वा अमला मनः पु यपापसं कारशू य रागािदशू येित वा ।एव तू य णः कथंसगािदकतृत्विम ते । एति ल ण यैव लोके घटािदषु कतृत्वा-िददशनािद थः ।

Sanskrit Text

पिरहरित—शक्तयः इित सा न । लोके िह सवषा ं भावाना ं मिणम ादीना ं शक्तयोऽिच-ानगोचराः । अिच ं तकासहं य ान ं काया थानपुपि माणकं त य गोचराः

सि त । यद् वा अिच ा िभ ािभ त्वािदिवक पैि तियतमुश ाः केवलमथापि ा-नगोचराः सि त ।यत एवमतो णोऽिप ता तथािवधाः शक्तयः सगािदहेतभुतूा भावशक्तयः वभाविस ाःशक्तयः स ेव पावक य दाहकत्वािदशिक्तवत् । अतो गणुािदहीन या यिच शिक्तम-वाद् णः सगािदकतृत्व ं घटत इ थः ।िुत ( े० ६।८)—

न त य काय करणं च िव ते न त म ा यिधक यते ।परा य शिक्ति र्वर्िवधैव यूते वाभािवकी ानबलि या च ॥ ८० ॥

“माया ं तु कृि ंतं िव ान् माियनं तु महे रम्” ( े० ४।१०) इ ािद ।य ेव ं योजना—सवषा ं भावाना ं पावक यो णताशिक्तवदिच ानगोचराः शक्तयःस ेव । णः पनु ताः वभावभतूाः व पादिभ ाः शक्तयः “परा य शिक्ति र्वर्िवधैवयूते” ( े० ६।८) इित तेुः ।

अतो मिणम ािदिभरग्न्यौ यवन् न केनिचद् िवह तुं श ते । अत एव त य िनरङु्कश-मै यम् । तथा च िुतः “स वा अयम य सव य वशी सव येशानः सव यािधपितः” (बृ०४।४।२२) इ ािदः । यत एवमतो णो हेतोः सगा ा भवि त । ना कािचदनपुपि ः ।इ ेषा ।अ ः—सोऽयं खलु िनि र्वर्शेषमेवेित प माि पिरहार तु सिवशेषमेवेित प -माि कृत इित ेयम् ।अतएव े शु ये ादेह ये िप या यातम् । शु त्व ंकेवलत्वं मतं तच् च यकंु्त पिरहारे िण शिक्त ापनात् । पवूप मते िण शिक्तरिपना तीित ग यते ।ततः वा ेऽ येवमथा तरं ेयम् । िनगणु य ाकृता ाकृतगणुरिहत यअत एव मा-णागोचर य तत एवामला मनोऽिप शु य न तु फिटकादेिरव पर ायया था ष्ट य ।तदेवं िनि र्वर्शेषतामवल े िस े पिरहारे तु थमयोजनाया ं िनि र्वर्शेषप मना

िण कतृत्व ितप थ शक्तयः सािधताः ।ि तीययोजनाया ं त च िवशेष ितप थ यथा जलािदषु कदािच णतािदकमाग तकंुयात् तथा िण न यािदित िनधािरतम् “न त म ा यिधक यते” ( े० ६।८) इिततेुः । तथा मिणम ािदिभिरित यितरेक ष्टा त इ तो शक्तय तु ना ेन पराभतूा

इ ेतच् च दि र्शर्तम् । उभय च व पशिक्त भावमा ेण ाकृतस वािदगणुपिरणाम -पसगािदसाधकत्वादावेशाभावेन त ोष यालेप दि र्शर्तः ।िकंं च पदेन “सव खि वदं ” (छा० ३।१४।१) इित िसि ंं य स वािदगणुमय-मायाया तदन त्वेऽिप िनगणु येित ाकृतगणुैर पृष्टत्वमङ्गीकृ तेषा ं बिहरङ्गत्वं वी-कृतम् ।

Appendix

तदेतदेव “माया ं तु कृि ंतं िव ात्” ( े० ४।१०) इ ेषा िुतः वीचकार । “माया ं च तदपा-याम्” (भा० १।७।४) इितवन् महे रत्वान् मायाया बिहरङ्गया आ य इित ता ं पराभयू

ि तिमित च ल यते ।त ात् पवूवद ािप शिक्तमा य वाभािवकत्वं मायादोषा पृष्टत्व ं च सािधतम् । अतएव योग ायम्— वाभािवकशिक्तमद् व ततु्वादि वद् यितरेके शशिवषाणािद-विदित । तुौ च “माया ं तु कृि ंतं िव ान् माियनं तु महे रम्” ( े० ४।१०) इित ।अत एव ीगीतोपिनष ु च (गीता १३।१२)—

ेयं य व ािम य ात्वाऽमृतम तेु ।अनािदमत् परं न सत् तन् नास यते ॥ ८१ ॥

“सवतः पािणपादं तत्” इ ािद ।अ ेयं ि या—एकमेव त परमत वं वाभािवकािच श ा सवदैव व पत ूपवै-भवजीव धान पेण चतधुावितष्ठते । सयूा तम डल तेज इव म डलत िहगतरि मत-

ित िव पेण । एवमेव ीिव णपुरुाणे (िव० प०ु १।२२।५४)—एकदेशि त या े त् ा िव तािरणी यथा ।पर य णः शिक्त तथेदमिखलं जगत् ॥ ८२ ॥ इित ।

“य य भासा सविमदं िवभाित” (कठ २।२।१५) इित तेुः । अ यापकत्वािदना त -मावेशा नपुपि शके्तरिच त्वेनैव पराहता । घटघटकत्वं िच त्वम् ।शिक्त सा ि धाअ तरङ्गा तट ा बिहरङ्गा च । त ा तरङ्गया व पश ा ययासयूत-

डल ानीयपणूनैव व पेण वैकु ठािद व पवैभव पेण च तदवितष्ठते । तट यारि म ानीयिचदेका मशु जीव पेण । बिहरङ्गया माया यया ित िवगतवणशाब-

ानीयतदीयबिहरङ्गवैभवजडा म धान पेण चेित चतधुात्वम् । अत एव तदा मक-त्वेन जीव यैव तट शिक्तत्वम् । धान य च माया तभतूत्वमिभ े शिक्त यं ीिव-णपुरुाणे (िव० प०ु ६।७।६१ ६३) गिणतम्—

िव णशुिक्तः परा ोक्ता े ा या तथापरा ।अिव ाकमस ा ा तृतीया शिक्तिर ते ॥ ८३ ॥तया ितरोिहतत्वाच् च शिक्तः े सि ता ।सवभतेूषु भपूाल तारत येन वतते ॥ ८४ ॥ इित ।

अिव ा कम काय य याः सा त ा माये थः । य पीयं बिहरङ्गा तथा य या तट-शिक्तमयमिप जीवमाविरतु ं साम यम ती ाह—तयेित । तारत येन तत्कृतावरण यािद ावरा तेषु देहेषु लघगुु भावेन वतते इ थः । त क्तम् “यया स मोिहतो जीवः”

(भा० १।७।५) इित ।अत एव जीव य रि म ानीयत्वान् म डलिवल णमाया यवधानितरोधापनीयवैभवत्वंयकु्तम् । तदन तरं चोकं्त यया (मायया) े शिक्तः सा तारत येन वतत इित । ययैवािच-

Sanskrit Text

मायया िच ूपतािनि र्वर्कारतािदगणुरिहत य धान य जडत्वं िवकािरत्व ं चेित ेयम् ।धान य माया यङ्गत्वं चा े दशिय ते ।

अ ा तरङ्गत्वतट त्वबिहरङ्गत्वािदनैव तेषामेका मकाना ं त ा यम् न तु सवा मनेितत ानीयत्वमेवोक्तम् न तु त ूपत्वम् । तत त ोषा अिप नावकाशं लभ त इित ॥ीिप पलायनो िनिमम् ॥

१७ । तदेवं सवािभि र्मर्िलत्वा िचदिच िक्तभगवान् । एवमेव परमे रत्वेन तयूमानंाणं ित िहर यकिशपनुा यकु्तम् “िचदिच िक्तयकु्ताय” (भा० ७।३।३४) इित ।

िच तनुि त्व तरा यत्वं र याभासािद ोितषो ोितम डला यत्विमव । अतट ा या जीवशिक्तयथावसरं परमा मस दभ िववरणीया । अथा तरङ्गा यािववरणायबिहरङ्गा यिु यते यतः परा अपरा चेित ीिव णपुरुाणे (िव० प०ु १।१९।७६–७७) यूते—

सवभतेूषु सवा मन् या शिक्तरपरा तव ।गणुा या नम त यै शा तायै सरेु र ॥ ८५ ॥यातीतगोचरा वाचा ं मनसा ं चािवशेषणा ।ािन ानपिर े ा व दे तामी री ंपराम् ॥ ८६ ॥ इित ।

सैषा ब वृि कैव ेया “परा य शिक्ति र्वर्िवधैव यूते” ( े० ६।८) इित तेुः ।१८ । त बिहरङ्गामाह (भा० २।९।३३)—

ऋतेऽथ यत् तीयेत न तीयेत चा मिन ।तद् िव ादा मनो माया ं यथाभासो यथा तमः ॥ ८७ ॥

अथपरमाथभतू ंमा ं िवना यत् तीयेत म तीतौ त ती भावात् म ो बिहरेव य य ती-ितिर थः । यच् चा मिन न तीयेत य य च मदा यत्वं िवना वतः तीितना ती थः ।तथाल णं व तु आ मनो मम परमे र य माया ं जीवमाया गणुमायेित ाि मकां माया-यशिकं्तं िव ात् । अ शु जीव यािप िच ूपत्वािवशेषेण तदीयरि म ानीयत्वेन चवा तःपात एव िववि तः । त ा या ाि मकत्वेनािभधानं ष्टा त ैिव येन ल यते ।

त जीवमाया य य थमाशं य ता शत्वं ष्टा तेन पष्टय स ावना ं िनर यित—यथाभास इित । आभासो ोिति र्बर् ब य वीय काशाद् यविहत देशे कथि च -िलत ित िविवशेषः । स यथा त ाद् बिहरेव तीयते न च तं िवना त य तीित तथासापी थः । अनेन ित िवपयायाभासधमत्वेन त यामाभासा यत्वमिप विनतम् ।अत तत्काय याभासा यत्वं क्विचत् “आभास िनरोध ” (भा० २।१०।७) इ ादौ ।अ स यथा क्विचद तो टा मा वचाि टापिततने ाणा ं ने काशमावृ-णोित । तमावृ च वेना तो टतेज त्वेनैव षृ्टने ं याकुलयन् वोपक ठे वणशाब-

मिु रित । कदािचत् तदेव पृथ ावेन नानाकारतया पिरणमयित । तथेयमिप जीव ा-नमावृणोित । स वािदगणुसा य पा ं गणुमाया या ं जडा ं कृितमिु रित । कदािचत्पृथ तूान् स वािदगणुा ानाकारतया पिरणमयित चेित ेयम् । त क्तम् “एकदेशि -त या ेः” (िव० प०ु १।२२।५४) इ ािद ।

Appendix

तथा चायवुदिवदः—जग ोनेरिच य िचदान दैक िपणः ।पुंसोऽि त कृिति र्नर् ा ित ायेव भा वतः ॥ ८८ ॥अचेतनािप चैत योगेन परमा मनः ।अकरोद् िव मिखलमिन ं नाटकाकृितः ॥ ८९ ॥ इित ।

तदेवं िनिम ाशंो जीवमाया । उपादानाशंो गणुमाये ेऽिप िववेचनीयम् ।अथैव ं िस म्—जीवमाया यं गणुमाया यं ि तीयम यंशं ष्टा तेन पष्टयित “यथा तम”इित । तमःश देना पवू कं्त तमः ायं वणशाब मु यते । त था त लू ोित सदिपतदा यत्वं िवना न स वित त िदयमपीित ।अथवा मायामा िन पण एव पृथ ष्टा त यम् । त ाभास ष्टा तो या यातः । तमो ष्टा-त । यथा कारो ोितषोऽ ैव तीयते ोिति र्वर्ना च न तीयते । ोितरा मनाच ुषैव त तीतेन पृष्ठािदनेित तथेयमपी ेव ं ेयम् । तत ाशं यं तु वृि भेदेनैवो ं नतु ष्टा तभेदेन ।ाक्तन ष्टा त ेधािभ ायेण तु पवू या आभासपयाय ायाश देन क्विचत् योगः । उ -

र या तमःश देनैव चेित । यथा (भा० ३।२०।१८)—ससज छाययािव ा ं प चपवाणम तः ।तमो मोहो महामोह तािम ो सि तः ॥ ९० ॥ इ ।

यथा च “क्वाह ं तमोमहदहम्” (भा० १०।१४।११) इ ादौ ।पवू ािव ािव ा यिनिम शिक्तवृि कत्वाज् जीविवषयकत्वेन जीवमायात्वम् । उ रवीयत णुमयमहदा पुादानशिक्तवृि कत्वाद् गणुमायात्वम् ।

तथा “ससज” (भा० ३।२०।१८) इ ादौ छायाशिकं्तं मायामवल सृष्ट्यार े ा वय-मिव ामािवभािवतवािन थः । भा० ११।११।३—

िव ािव े मम तनू िवद्ध्यु व शरीिरणाम् ।ब मो करी आ े मायया मे िविनि र्मर्ते ॥ ९१ ॥ इ कु्तत्वात् ।

अनयोरािवभावभेद यूते । त पवू याः पा े (पा े १०४।२३–२४) ीकृ णस भामा-संवादीयकाि र्र्कमाहा ये देवगणकृतमाया ततुौ—

इित ततुव त ते देवा तेजोम डलसंि तम् ।द शगुगने त तेजो या तिदग तरम् ॥ ९२ ॥त याद् भारती ंसव शु वुु य मचािरणीम् ।अहमेव ि धा िभ ा ितष्ठािम ि िवधैगणुैः ॥ ९३ ॥ इ ािद ।

उ र याः पा ो रख डे “असङं्खय कृित ान ं िनिवड वा तमवययम्” (पा े ६।९१।५१)इित ॥ ीभगवान् ाणम् ॥

Sanskrit Text

१९ । अथ व पभतूा याम तरङ्गा ं शिकं्तं सव यािप वृ थानपुप ा तावदाह ा-याम् (भा० ६।१६।२३–२४)—

यन् न पृशि त न िव मनोबु ीि यासवः ।अ तबिह िवततं योमवत् तन् नतोऽ हम् ॥ ९४ ॥देहेि य ाणमनोिधयोऽमी यदशंिव ाः चरि त कमसु ।नैवा दा लोहिमवा त तं ानेषु तद्द्रष्टपदेशमेित ॥ ९५ ॥

टीका च—यद्ब्र योमवद् िवततमिपअसवः ाणाः ि याश न पृशि त मनादीिन चानश ा न िव ः तद्ब्र नतोऽि । तेषा ं तद ाने हेतमुाह— देहेि यादयोऽमी यदशं-

िव ा य चैत ाशेंनािवष्टाः स तः कमसु व विवषयेषु चरि त जा योः । अ दासषुिु तमू ादौ नैव चरि त यथा अ त तं लोह ं न दहित । अतो यथा लोहमि श ैवदाहकं सदि ंं िवना न दहित एवं गत ानि याशिक्त यां वतमाना देहादय तन् नपृशि त न िव ेित भावः । इ ेषा ।

अ ा ैतशारीरकेऽिप साङ्खयमाि योकं्त यथा “अथ पनुः साि िनिम मीि तृत्व ं धान-य क येत यथाि िनिम मयःिप डादेद धृत्व ं तथा सित यि िम मीि ततृत्व ं धान य

तदेव सव ं मु यं जगतः कारणम्” इित ।िुत ा “तमेव भा तमनभुाित सवम्” (कठ २।२।१५) “को ात् कः ा याद् यदेष

आकाश आन दो न यात्” (तै० २।७।१) “च ुष ु त ो य ो म्” (बृ० ४।४।१८)इ ा ा ।अथ कृत याविशष्टा टीका—जीव ति र्हर् षृ्टत्वाज् जानातु । ने ाह ानेषु जा दािदषुष्टपदेशं षृ्टस ा ं तदेवैित ा ोित । ना ो जीवो नामाि त । “ना ोऽतोऽि त ष्टा”

(बृ० ३।७।२३) इ ािद तेुः । यद् वा ष्टपदेशं षृ्टस ं जीवमिप तदेवैित जानाित न तुजीव तज् जानाती थः । इ ेषा ।त क्तम् “ि तयं त यो वेद स आ मा वा या यः” (भा० २।१०।९) इित । तुौ च जीवोनामातोऽ ः वयं िस ो नाि त पर तु तदा मक एवे थः । तथातोऽ ो ष्टा नाि त सव-षु्ट त यापरो ष्टा ना ती थ इित या येयम् ॥ ीनारदि केतम्ु ॥

२० । िकंं च (भा० ६।४।२५)—देहोऽसवोऽ ा मनवो भतूमा ा ना मानम ं च िव ः परं यत् ।सव पमुा वेद गणुा ं त ो न वेद सव मन तमीडे ॥ ९६ ॥

देह ासव ाणा अ ाणीि यािण च मनवोऽ तःकरणािन भतूािन च मा ा त ा-ािण । आ मानं व व पम ं व विवषयवग तयोः परं देवतावग च न िव ः ।

पमुान् जीव तु सवमा मानं व व पं तद ं मातारं तयोः परं देहा थजातं तदिधष्ठातृदे-वतावग च वेद । तथा देहािदमलूभतूान् गणुा ं स वादीन् वेद । त ोऽ यसौ यं सव ंदेहािदजीवा ताशेष ातारं न वेद तमन तम् “मह णुत्वाद् यमन तमा ः” (भा० १।१८।१९)इित थमोिक्तिदशा व पभतूान तशिक्तमीडे ।

Appendix

अत एव “य िह ैतिमव भवित तिदतर इतरं प यित” (बृ० २।४।१४) इ ार य जीव ये-तर षृ्टत्वमु त्वा “य त्व य सवमा मैवाभत्ू तत् केन कं प येत्” ।इ ािदना त य परमा म षृ्टत्व ं िनिषद्ध्य परमा मन तु त व षृ्टत्व ं व षृ्टत्वम य-तीित “िव ातारमरे केन िवजानीयात्” (बृ० २।४।१४) इ नेनाह । अ य जीव य तदिध-

ष्टनभतू य य आ मा परमा मा स एव य वि न् व पे त ािदकं सवमभत्ू न तुव त्व तर वेशेने थः ।अयमथः—य मायावैभवे ैतिमव भवित । त लूकत्वात् तदन दिप माया यािच -शिक्तहेतकुतया जडमिलनन रत्वेन ति ल णतया स पािदतम् । ततः वत स ाक-िमवमु जायत इ थः । त ु त इतरो जीव इतरं पदाथ प यित । त यकरण ययोि र्मर्थोयो यत्वािदित भावः ।य तु व पवैभवे त य जीव य रि म ानीय य म डल ानीयो य आ मा परमा मास एव व पश ा सवमभत्ू । अनािदत एव भव ा ते न तु त वेशेन त इतरः सजीवः केनेतरेण करणभतेून कं पदाथ प येत् न केनािप कमिप प येिद थः । न िह र मयःवश ा सयूम डला तगतवैभवं काशयेयनु चाि र्चर्षो वि ंं िनदहेयिुरित भावः । तदेवं

सित य य ख वेवमन तं व पवैभवं त ं िव ातारं सव ं परमा मानं केन इतरेण करणेनिवजानीयात् । न केनापी थः । तदेवं ानशक्तौ त िस ाया ं ि ये ाशक्ती च ल ेते ॥द ः ीपु षो मम् ॥२१ । वशीकृतमायत्वेनािप तामाह (भा० ७।९।२२)—

स त्वं िह िन िविजता मगणुः वधा ा कालो वशीकृतिवसृ िवसगशिक्तः ।९७ ॥ इित ।

“ वधा ा िच ा यतःकालोमाया ेरकः” इित टीकाच ।आ मा त्व जीवः त यगणुाःस वादयः “स वं रज तम इित गणुा जीव य नैव मे” (भा० ११।२५।१२) इ कु्तत्वात् ॥ी लादः ीनरि ंसंहम् ॥

२२ । तथा च (भा० ५।१८।३८)—करोित िव ि ितसंयमोदयं य येि सतं नेि सतमीि तगुणुैः ।माया यथायो मते तदा यं ा णो नम ते गणुकमसाि णे ॥ ९८ ॥

टीका च—य येि तजु वाथमीि सतम् । अ तािन ायामी णायोगात् । वाथ तुनेि सतम् । िव ि ािद वगणुैमाया करोित । त या जडत्वेऽपी रसि धानात् वृि ंंष्टा तेनाह यथायो लोह ं ा णोऽय का तान् िनिम ाद् मित । तदा यं तदिभमखंु

सत् । गणुाना ं कमणां च जीवा ष्टाना ं साि णे त ै नमः । इ ेषा ॥ भःू ीवराहदेवम् ॥२३ । अथ मायाशिक्तशाब े कैव ानपुप ेः कैव ेऽ यनभुवाभावे तदान द याथतान-ुपप े ा थानपुपि माणत तामेवाह (भा० १।७।२३)—

त्वमा ः पु षः सा ादी रः कृतेः परः ।माया ं यदु य िच ा कैव े ि त आ मिन ॥ ९९ ॥

Sanskrit Text

त्व ं सा ात् वयमेवा ः पु षो भगवान् । तथा य ई रः अ तया या यः पु षः सोऽिपत्वमेव । तदेवमभुयि िप काशे कृतेः पर तदसङ्गी ।ननुकथं केवलानभुवान द यािप तदनभुिवत्वंयतो भगव वमिप ल ेत । कथं चे रत्वात्कृ िधष्ठातृत्वेऽिप तदसिङ्गत्वम् ?

त ाह “माया ं यदु य” इित । अ यिभचािर या व पश ा तामाभासशिकं्तं रेिवधाय । तथैव व पश ा कैव े ।भा० ११।९।१८—

परावराणा ं परम आ ते कैव सि तः ।केवलानभुवान दस दोहो िन पािधकः । १०० ॥।

इ ेकादशोक्तरी ा कैव ा ये केवलानभुवान दे ।आ मिन व व पे ि तः । अनभुतू व पसखु इ थः । त कं्त षषे्ठ “देवैरिप वयमपुल-

िनजसखुानभुवो भवान्” (भा० ६।९।३३) इित । स दोहश देन चैकादशे वैिच ी दि र्शर्तासा च शिक्तवैिच ादेव भवतीित । अत एवम ेव व पशिक्तः ।कृितनामा मायाया त्रैगु यम् । एवमेवशिक्त यिववृितः वािमिभरेव दि र्शर्ता । तथािहीदेव ितवा े (भा० ३।२४।३३)—

परं धान ं पु षं महा तं कालं कि ंवं ि वृत ं लोकपालम् ।आ मानभुू ानगुत प चं व दशिकं्तं किपलं प े ॥ १०१ ॥

इ परं परमे रम् । त हेतःु — व दाः शक्तयो य य तमेवाह धानं कृित पम्पु षं तदिधष्ठातारम् महा तं मह व व पम् कालं तेषा ं ोभकम् ि वृतमहङ्कारभतूम्लोका मकं त पाला मकं च । तदेवं मायया धानािद पतामु त्वा िच ा िन प-चतामाह—आ मानभुू ा िच ानगुतः वि न् लीनः प चो य य तम् । कि ंवं

सव ं धाना ािवभावसाि णिम थ इित ।अ पु ष यािप माया तःपाितत्वं तदिधष्ठातृतयोपचयत एव । व ततु त य तु त याःपरत्वम् । तथा च ीकिपलदेववा े (भा० ३।२६।३)—

अनािदरा मा पु षो िनगणुः कृतेः परः ।धामा वयं ोिति र्वर् ं येन समि वतम् ॥ १०२ ॥ इित ।

नाम व पयोि र्नर् पणेन महासंिहतायामिप िविवकं्त ति शिक्त—ीभू गित या िभ ा जीवमायामहा मनः ।

आ ममाया तिद ा याद् गणुमाया जडाि मका ॥ १०३ ॥ इित ।

अ याथः— ीर जग पालनशिक्तः । भू त ृिष्टशिक्तः । गा त लयशिक्तः । त ूपेनया भेदं ा ता सा जीविवषया त िक्तज वमाये ु यते ।

Appendix

पा े ीकृ णस भामासंवादीयकाि र्तर्कमाहा ये “अहमेव ि धा िभ ा ितष्ठािम ि िवधै-गणुैः” (पा े ६।७३।२३१) इ ेत ा ान तरम् । पा े ६।७३।२३४—

ततः सवऽिप ते देवाः तु्वा त ा चोिदताः ।गौरी ंल ी ंधरा ं चैव णेमभुिक्तत पराः ॥ १०४ ॥ इित ।

एकादशे च (भा० ११।३।१६)—एषा माया भगवतः सृिष्टि तकािरणी ।ि वणा वि र्णर्ता ािभः िकंं भयूः ोतिुम िस ॥ १०५ ॥ इित ।

आ ममाया व पशिक्तः ।मीयतेऽनयेित मायाश देन शिक्तमा मिप भ यते (भा० १०।१३।४५)—

त यां तमोवन् नैहारं ख ोताि र्चर्िरवाहिन ।महतीतरमायै यं िनह ा मिन यु जतः ॥ १०६ ॥ इित वा ं तथैव सङ्ग-

ते ।

शिक्तमा य तारत यं िह त िववि तम् । व पा शिक्तः ख वनृत य स य वायि जका भवतु नाम पराभवाय क पत एवेित िह त ग यते । ष्टा ता या ं च तथैव क-िटतम् “त या ं तमोवत्” इ ािद याम् । तथा यु ेषु मायामयश त्रािदना बहवि छ िभ ाजाता इित परुाणािदषु यूते । ततः सा च माया िम याकि पका न भवतीित ग यते । निह म मरीिचकाजलेन केिचदा ा भव तीित ।

व पभतूया िन श ा माया यया यतुः ।अतो मायामयं िव णुं वदि त सनातनम् ॥ १०७ ॥

इित चतवुदिशखा या िुत तथैव वतते ।तत “आ ममाया तिद ा यात्” इ ानि ये अिप ल ेते । ानि यावृ ोरपी-

ोपलि तत्वात् तेऽिप गृ ेते ।अत एव “माया वयनु ं ानम्” इित िनघ टौ च पयायश दाः —

ि गणुाि मकाथ ानं च िव णशुिक्त तथैव च ।मायाश देन भ यते श दत वाथवेिदिभः ॥ १०८ ॥ इित श दमहोदधौ ।

ि गणुाि मका जग ृष्ट्यािदशिक्तः । सा च ि धे कु्तमेव । “माया याच् छा बरीबदु्ध्योः”इित ि का डशेषे । “माया द े कृपाया ं च” इित िव काशे ।या यातं च टीकाकृि रेकादशे “कालो मायामये जीवे” (भा० ११।२४।२७) इ “माया-वतके ानमये वा” इित । नवमे “दौ ि तर गा ाया ं देवाना ं गु माययौ” (भा०

९।२०।२७) इ टीका च “देवानामिप माया ंवैभवम्” इित । तृतीयेऽिप “आपःु परा ंमदुम्”

Sanskrit Text

(भा० ३।१५।२६) इ ादौ योगमायश देन सनकादावष्टाङ्गयोग भावं या याय परमे रेतु िच िक्तिवलासो या यातः । तति त्रभेदैवा ममायेित िस म् ।य ु—

महामाये िव ेित िनयितम िहनीित च ।कृितवासने ेव ं तवे ान त क यते ॥ १०९ ॥

इित जीवमायाया अपी ात्व ं यते तिद ाभासत्वेनैवेित ेयम् । जगत्कायहेतौ त या ंसा ात् तिद ात्वान यपुगमात् । गणुमाया ि गणुसा यं धानिमित ।अथवा “त्वमा ः पु षः” (भा० १।७।२३) इ ािदमलूप मेवमवतायम् । ीवैकु ठे माया ंिनषेध िप सा ात् तामेवाह “त्वमा ” इित । कैव े मो ा ये ीवैकु ठल णे आ मिनवाशं एव ि तः । िकंं कृत्वा ? त ाितिवराजमानया िच ा माया ं रि तामिप

ितर कृ ैव ।मतं चैत ायािदकं िनषेधता ीशकुदेवेन (भा० २।९।१०)—

वतते य रज तम तयोः स वं च िम ं न च कालिव मः ।न य माया िकमतुापरे हरेरनु ता य सरुासरुाि र्चर्ताः ॥ ११० ॥ इित ।

“मो ं परं पदं िलङ्गममृत ं िव णमुि दरम्” (पा े ६।२२७।७९) इित पा ो रख डे वैकु ठ-पयायश दाः ॥ अजनुः ीभगव तम् ॥२४ । अतऊ वगणुादीना ं व पा मतािनगमनात् व पशिक्तरेव पनुरिप िवि यते यावत्स दभसमाि तः । त गणुाना ं व पा मतामा ः (भा० १०।८७।३८)—

स यदजया त्वजामनशुयीत गणुा ं जषुन्भजित स पता ं तदनमुृ मुपेतभगः ।त्वमतु जहािस तामिहिरव त्वचमा भगोमहिस महीयसेऽष्टगिुणतेऽपिरमेयभगः ॥ १११ ॥

टीका च—स तु जीवो यद् य ादजया मायया अजामिव ामनशुयीतआिलङे्गत् । ततोगणुा ं देहेि यादीन् जषुन् सेवमानः आ मतया अ य यन् तदनु तदन तरं स पता ं त -मयोगं च जषु पेतभगः िपिहतान दािदगणुः सन् मृ ुं संसारं भजित ा ोित । त्वमतु त्वंतु जहािस तामजां मायाम् ।ननु सा म येवाि त कथं ागः ? त ाह “अिहिरव त्वचम्” इित ।अयं भावः—यथा भजुङ्गःवगतमिप क चकंु गणुबदु्ध्या नािभम ते तथा त्वमजां मायाम् । न िह िनर तरा लादसं-

िवत्कामधेनवुृ दपतेरजया कृ िमित तामपेु से । कुत एतत् ? तदाह आ भगो िन ा-तै यः । महिसपरमै यअष्टगिुणतेअिणमा ष्टिवभिूतमित । महीयसे पू से िवराजसे ।कथ तूः ? अपिरमेयभगः अपिरमेयै यः । न त्व ेषािमव देशकालपिरि ं तवाष्टगिुण-तमै यम् अिप तु पिरपणू व पानबुि त्वादपिरिमतिम थः । इ ेषा ।

Appendix

तथा च त ैव पवूमकु्तम् “त्वमिस यदा मना समव सम तभगः” (भा० १०।८७।१४)इित ।य ा अिहिरव त्वचिम त्व देन पिर क्ता जीणत्वगेवो यते । स यथा ता ंजहातीितत मीपमिप न जित तथा त्वमिप मायासमीपं न यासी थः ।अ च (भा० १०।३७।२३)—

िवशु िव ानघनं वसं या समा तसवाथममोघवाि तम् । ११२ ॥ इित ।

तथो वं ित ीभगव ा म् (भा० ११।१५।३)—िस योऽष्टादश ोक्ता धारणा योगपारगैः ।तासामष्टौ म धाना दशैव गणुहेतवः ॥ ११३ ॥ इित ।

अ े च “एता मे िस यः सौ य अष्टावौ पि का मताः” (भा० ११।१५।५) इित । अत एवदै बालकान् ित ी लादवा म् (भा० ११।१५।५)—

केवलानभुवान द व पः परमे रः ।मायया ति र्हर्तै य ईयते गणुसगया ॥ ११४ ॥ इित ।

टीका च—ननु स एव चेत् सव ति र्हर् सव सव ता पुल येत । त ाह गणुा मकः सगय या तया मायया अ ति र्हर्तमै य येन सः । इ ेषा ।अ भगवदै य य मायया ति र्हर्तत्वेन गणुसगयेित मायाया िवशेषणिव ासेन च तदती-तत्वंबोधयित व पवत् । अतः परमे र इित िवशेषणमिप त हयोगेन पवूमेव द िमितेयम् ।तुय ( े० ४।५)—

अजामेका ं लोिहतशु लकृ णा ं ब ीः जाः सृजमाना ं स पाः ।अजो ेको जषुमाणोऽनशेुते जहा ेना ं भकु्तभोगामजोऽ ः ॥ ११५ ॥ इित ।

यदा मको भगवा ं तदाि मका यिक्तः । िकमा मको भगवान् ? ाना मक ऐ या मकःश ा मक “दैवा मशिकं्तं वगणुैि र्नर्गढूाम्” ( े० १।३) इ ा ाः ।अ वगणुैः इित “यातीतगोचरा वाचाम्” (िव० प०ु १।१९।७६) इ कैु्तः वीय वभावैिर -थः ।अ ीिव णपुरुाणे षष्ठाशें “िनर ताितशया लाद” (िव० प०ु ६।५।५९) इ ािद करणंतदीय ीधर वािमटीका चानसु ेया ॥ तुयः ीभगव तम् ॥२५ । तथा (भा० ११।१३।४०)—

मां भजि त गणुाः सव िनगणंु िनरपे कम् ।सु दं ि यमा मानं सा यासङ्गादयोऽगणुाः ॥ ११६ ॥

टीका च—कथ तूाः ? अगणुा गणुपिरणाम पा न भवि त िक तु िन ा इ थः ।इ ेषा ।

Sanskrit Text

तथा च नारदप चरा े िजत ते तो े “नमः सवगणुातीतषठु्गणायािदवेधसे” इित ।त कं्त तक—

गणुैः व पभतूै तु गु यसौ हिररी रः ।न िव णोन च मकु्ताना ं क्वािप िभ ो गणुो मतः ॥ ११७ ॥ इित ।

कािलकापरुाणे देवीकृतिव णु तवे—य य ादयो देवा मनुय तपोधनाः ।न िववृ वि त पािण वणनीयः कथं स मे ॥ ११८ ॥ि त्रया मया ते िकंं ेया िनगणु य गणुाः भो ।नैवजानि तय ूपं से ा अिपसरुासरुाः ॥ ११९ ॥ इित॥ ीहसंदेवः सनकादीन् ॥

२६ । अ च ीहसंवा ि तािद हण ोडीकृतान् तान् ब नेव “स ं शौचम्” (भा०१।१६।२७) इ ािदिभगणियत्वाह (भा० १।१६।२९)—

एते चा े च भगवन् िन ा य महागणुाः ।ा या मह विम ि न िवयि त कि र्हर्िचत् ॥ १२० ॥ इित ।

टीका च—एते एकोनचत्वाि ंरंशत् । अ े च यत्वशर यत्वादयो महा तो गणुायि न् िन ाः सहजा न िवयि त न ीय ते । इ ेषा ।अ ीिव णपुरुाणम् (िव० प०ु ४।१।८४)—

कलामु तािदमय कालो न यि भतेूः पिरणामहेतःु ॥ १२१ ॥इित ॥ ीपृिथवी ीधमम् ॥

२७ । अत एव आह (भा० १०।२८।६)—नम तु यं भगवते णे परमा मने ।न य यूते माया लोकसृिष्टिवक पना ॥ १२२ ॥

य भगवदािदत्वेन ि धैव फुरित व पे माया न यूते । त य तथा तथा फूि र्तर्मायया नभवती थः । त हेतःु —लोकसृष्टावेव िवकि पतुं सृिष्टि ितसंहारैि र्वर्िवधमीिशतुं शीलंय याः सा ।अत एव भगूोल े हेततु्वेन रा ा यकु्तम् (भा० ५।१६।३)—

भगवतो गणुमये लू प आवेिशतं मनो गणेुऽिप सू तम आ म ोितिषपरे िण भगवित वासदेुवा ये ममावेिशतम्ु । १२३ ॥ इित ॥ व णः ीभग-व तम् ॥

२८ । तथा (भा० २।५।१२–१३)—

Appendix

त ै नमो भगवते वासदेुवाय धीमिह ।य ायया जयया मा ं वदि त जग ु म् ॥ १२४ ॥िवल मानया य य ातमुी ापथेऽमयुा ।िवमोिहता िवक ते ममाहिमित ि र्धर्यः ॥ १२५ ॥

तम आिदमयत्वेन व य सदोषत्वात् सि चदान दघनत्वेन य य िनद ष य ने गोचरेिवल मानया अमषुा मायया िवमोिहता अ दादयो ि र्धर्यः ॥ ी ा ीनारदम् ॥२९ । तदेवमै यािदषट्क य व पभतूत्वमु त्वा ीिव ह य पणू व पभतूत्वं वकंु्तकरणमार यते । त त य ता शत्वसिचवं ( व पभतूत्व य सिचवम्) िन त्वं

तावत् पवूदि र्शर्तता शवैकु ठािधष्ठातृत्वेन िस मेव । प चावतीणत्वेऽ याह ि िभः(भा० १०।३।२५)—

नषे्ट लोके ि परा ावसाने महाभतेू वािदभतू ं गतेषु ।यके्तऽ यकं्त कालवेगेन याते भवानेकः िश ते शेषस ः ॥ १२६ ॥

अतः शेषस ः । त यिुक्तः (भा० १०।३।२६)—योऽयं काल त य तेऽ यक्तब ो चेष्टामा ेष्टते येन िव म् ।िनमेषािदव रा तो महीया ं त ं त्वेशान ं ेमधाम प े ॥ १२७ ॥

हे अ यक्तब ो साि यमा ेण कृित वतक । चेष्टा िनमेषो ेष पाम् ।िुत “सव िनमेषा जि रे िव तुः पु षादिध” (महा० ना० १।८) इित ।

सव िनमेषादयः कालावयवा िवशेषेण ोतते िव त्ु पु षः परमा मेित िुतपदाथः ।सव सृिष्टसंहारयोि र्नर्िम ंकाल एव त य तु तदङ्गचेष्टा पत्वात् तौ त न स वत एवेितभावः । त हेत्व तरम्— ेमधामेित । त्वा त्वाम् ।अ वाभीष्टात् त ादािवभावादेव कंसभयं कैमु ेन वािरतवती । तथैव पषं्ट पनुराह(भा० १०।३।२७)—

म मृ ु यालभीतः पलायन् लोकान् सवान् िनभयं ना यग त् ।त्व पादा जं ा य य या व ः शेते मृ रु ादपैित ॥ १२८ ॥

लोकान् ा य िनभयं भयाभावम् । त्व पादा जं तु ा ये भुय ा य वयः ।अ त्व पादा जिमित ीिव हमेव तथा िव पषं्ट सािधतवती । अत एव “अमृतवपःु” इितसह नाम तो े “मृत ं मरणं त िहतं वपरु ये मृतवपःु” इित शङ्करभा ेऽिप ।आ ेित ज ाभावोऽिप दि र्शर्तः । सज िन सव सािदत्व यैव िस ेः । त क्तम् “ ा -रासीद् यथा ा या ं िदशी िरव पु कलः” (भा० १०।३।८) इित । िुत ा “स णासृजित स ेण िवलापयित सोऽनु पि रलय एव हिरः परः परमान दः” इित महोपिन-षिद ॥ ीदेवकीदेवी ीभगव तम् ॥

Sanskrit Text

३० । तथा “उ पि ि ितलय” इ ािदप े “य ूपं ुवमकृतम्” (भा० ५।२५।९) इित ।य यीसङ्कषण य पं ुवमन तं अकृतं चानािद । अत एव वषािधपोपासनावणने भवेनािप

त ूपमिधकृ ोक्तम् (भा० ५।१७।१९)—न य य मायागणुिच वृि िभि र्नर्री तो विप िष्टर ते । १२९ ॥ इित ।

यत् तु त तदेव पमिधकृ ीशकेुन “या वै कला भगवत तामसी” (भा० ५।२५।१)इित । तथा “भवानीनाथैः” (भा० ५।१७।१६) इ ािद ग े “तामसी ं मिू र्तर्म्” इ कु्तम्ति जाशंिशव ारा तमोगणुोपकारकत्वेन ेयम् । “उ पि ि ितलय” इ ािदप ान तरंीशकेुनैव ीनारदवा मनकू्तम् (भा० ५।२५।१०)—

मिूत नः पु कृपया बभार स वं संशु ं सदसिददं िवभाित य । १३० ॥ इित ।

त ाि मेवसवभगव ूपम् । तथाचपा ो रख डेत तिुतः “अनािदिनधनान तवपषेुिव िपणे” इित ।यद का दादौ क्विचद्भ्रामकमि त त ु त परुाणाना ं तामसक पकथामयत्वा त्क-पेषुच ीभगवता वमिहमावरणा कु्तमेव । तिदितनभगव व ितपादनपरम् ।शु क-

वैरा यिशवमिहमािदता पयकत्वात् । तत त परत्वाभावा त याथा य च । तथािवधंिशवािद ितपादकं शा त्रं च वै णवैन ा िमित का द एव ष मखंु ित ीिशवेनो-क्तम् “िशवशा ते्रऽिप तद्ग्रा ं िव णशुा त्रोपयोिग यत्” इित । अत एव पा ो रख डादौतथािवधपरुाणानामिप तामसत्वमेवोक्तम् ।न चैव ं तेषा ं परुाणानाम ामा यमापिततम् । परमा मस दभ दशिय माणेन म परुाण-वचनानसुारेण तामसराजसक पकथामयत्वं तेषाम् । साि वकक पकथामयत्वं तु िव ण-ुितपादकाना ं त णुमयत्विमित त त्क पं ा य ीिव णरेुव तथा मानं ायत इित ।

तथा तथैव च त परुाणं तौित । त ा था ष्टमेव त चनं ना थात्व ं वहित । िक तु“स वा जायते ानम्” (गीता १४।१७) इित का ड येव साि वकपरुाणाना ं सव -व ानिम ेव ल यते । त च साि वकपरुाण एव यते च । तदिप परमा मस दभले यम् ।पा पातालख डवैशाखमाहा ये च “ यामोहाय चराचर य जगत ते ते परुाणागमाः”(पा े ५।९७।२७) इ कु्तम् ।ीभागवतेनािप “एवं वदि त राजष” (भा० १०।७७।३०) इ ािदना ता शं मतं न मतम् ।

तिददं तु ीकृ णस दभ िविश ापिय ामः ।वमतंतु “स ं शौचं दया ाि तः” (भा० १।१६।२७) इ ािदना ीपृिथवीवा ेन काि त-

सहओजोबलानामिप वाभािवकत्वम यिभचािरत्व ंदशयता दि र्शर्तम् । “नषे्ट लोके” (भा०१०।३।२५) इ ािदना ीदेवकीवा ेन च ।त ात् साधकू्तम् “य ूपं ुवमकृतम्” (भा० ५।२५।९) इित ॥ ीशकुः ॥३१ । िवभतु्वमाह (भा० १०।९।१३–१४)—

Appendix

न चा तन बिहय य न पवू नािप चापरम् ।पवूापरं बिह ा तजगतो यो जगच् च यः ॥ १३१ ॥तं मत्वा मजम यकं्त म िलङ्गमधो जम् ।गोिपकोलूखले दा ा बब ाकृतं यथा ॥ १३२ ॥

टीका च—ब नं िह बिहः पिरवृतेन दा ा तरावृत य भवित । तथा पवूापरिवभागवतोव तनुः पवूतो दाम धृत्वा पिरतः पिरवेष्टनेन भवित । न त्वेतद ती ाह न चा तिरित ।िकंं च यापकेन या य य ब ो भवित । तच् चा िवपरीतिम ाह पवूापरिमित । िकंं चत ितिरक्त य चाभावान् न ब इ ाह जगच् च य इित । तं म िलङ्गमधो जमा मजंमत्वा बब ेित । इ ेषा ।जगच् च यः इ य य कारण य यितरेकेण काय य जगतो यितरेकः यािदित ।तदन य जगत त ैव शके्त तदशंाशं पया र ा कथं त य ब ः यात् ? न िहवि मि र्चर्षो दहेयिुरित भावः ।“तं म िलङ्गम्” इ ादौ टीकाकृतामयमिभ ायः । ननु सव यापकं कथं बब । न िह

ा डगोलकािदकमिप कि द् ब ाित ? त ाह—म िलङं्ग मनु िव हम् ।ति र्हर् कथं यापकत्वम् ? त ाह—अधो जम् अधःकृतिमि यजं ान ं येन तंसवि य ा-नागोचरं ािद माणैरिच व पिम थः । त ात् तदाकारत्वेऽिप ति न् िवभ-ुत्वम ेवेित भावः । अधो जत्वादेवा यक्तत्वमिप या यातिमित तन् नो तृम् ।ननु मनु िव हत्वेऽ यपिर क्तिवभतु्वं कथं मातनुा फुरत् ? त ाह—आ मजं मत्वाइित । व ला िभध ेमरसिवशेष य वभावोऽयम् । यदसौ वान दपरेूण त य ता -शत्वं नभुवप ितमावृणोती थः । इ ं चात ीयकोिवदत्वं त या माहा यमेव तंर िुभब मिप कतु त य ेमरस यानभुाव पत्वात् । त क्तम् “नेमं िविर चो न भवः”(भा० १०।९।२०) इ ािद ।ाकृतं यथा इ नेन अधो जम् इ नेन च व तनुो यापकत्वं मायया तु म िलङ्गत्व-

िम िप पिर तम् । यि तकगोचरो भवित त ैव कदािचदस वरीितदशनेन सा यपु-ग यते । य ु वत एव तदतीतं त त ीकृितरतीवमखूता । यथा बाडवना ो व ेजल-िनिधम य एव देदी यमानतायामै जािलकता वीकरणम् । िुत “अवाग् देवा अ यिवसजनेनाथ को वेद यत आबभवू” इ ा ा ।िकंं च य तं ब नम् त य ीिव ह यैव यापकत्वं िववि तं य दोः सामानािधकर-यात् त या त ाकोिवदत्वोपपादनत्वाच् च । त िव हत्वं पिरि तायामेव स -

वित करचरणा ाकारसि वेशात् । त ाद ेव ति न् पिरि त्व ं िवभतु्व ं च यगुप-देव । मलूिस ा त एवपर परिवरोिधशिक्तशतिनधानत्वंत यदि र्शर्तम् । यतेऽिपलोकेि दोष महौषधीना ं ता शत्वम् ।तथैव िवभतु्वमकंु्त संिहतायाम् (५।३४)—

प ा तु कोिटशतव रस ग यो वायोरथािप मनसो मिुनपङु्गवानाम् ।सोऽ यि त य पदसी िविच त वे गोिव दमािदपु षं तमहं भजािम ॥

Sanskrit Text

१३३ ॥ इित ।

िुत मा वभा मािणता “अ लूोऽनणरुम यमो म यमोऽ यापको यापको हिररा-िदरनािदरिव ो िव ः सगणुो िनगणुः” इित ।तथा नृि ंसंहतापनीच “तरुीयमतरुीयमा मानमना मानमु मनु ं वीरमवीरंमहा तममहा तंिव णमुिव णुं वल तम वल तं सवतोमखुमसवतोमखुम्” (नृ० ता० ६।१) इ ािदका ।

परुाणे च—

अ लूोऽनु पोऽसाविव ो िव एव च ।िव धम पोऽसावै यात् पु षो मः ॥ १३४ ॥ इित ।

तथैव षं्ट ीिव णधुम—

परमा व तपय तसह ाशंाणमुतूये ।जठरा तायतुाशंा ति त ा डधािरणे । १३५ ॥। इित ।

अतः ीगीतोपिनषद (गीता ९।४–५)—

मया ततिमदं सव जगद यक्तमिू र्तर्ना ।म ािन सवभतूािन न चाह ं ते ववि तः ॥ १३६ ॥न च म ािन भतूािन प य मे योगमै रम् ॥ १३७ ॥ इित ।

अ यक्तमिू र्तर्ना इित एता श पत्वाद् बिु वैभवागोचर वभाविव हेणे थः ॥ ीशकुः ॥३२ । तदेवं पिरि यैव तदाकार य िवभतु्वं पनुि र्वर् दनभुवेनोक्तपोष ायेन दशियतुंकरणमार यते । त ैकादशप ा ाह (भा० १०।१४।११)

क्वाह ं तमोमहदहंखचराि वाभसंूवेिष्टता डघटस तिवति तकायः ।के्व ि वधािवगिणता डपराणचुयावाता वरोमिववर य च ते मिहत्वम् ॥ १३८ ॥

पष्टम् ।भा० १०।१४।१२—

उ ेपणं गभगत य पादयोः िकंं क पते मातरुधो जागसे ।िकमि तनाि त यपदेशभिूषतं तवाि त कु ेः िकयद यन तः ॥ १३९ ॥

अतः सव य तव कुि गतत्वेन ममािप तथात्वान् मातृवदपराधः सोढ य इित भावः ।िकंं च िवशेषत तु त्व ो म िस िम ाह (भा० १०।१४।१३)—

जग या तोदिधस लवोदे नारायण योदरनािभनालात् ।िविनगतोऽजि त्वित वाङ् न वै मृषा िक त्वी र त्वन् न िविनगतोऽि ॥ १४० ॥

Appendix

तथािप त्वत् त्व ः िकंं तु नो प ोऽि ? अिप तु त्व एवो प ोऽ ी थः ।ननु य ह ं लयोदिधशायी नारायणः या ंति र्हर् म त्वमु प ोऽसी िप घटते । तत् त्व -थैवे ाशङ् ाह (भा० १०।१४।१४)—

नारायण त्वं न िह सवदेिहनामा मा यधीशािखललोकसा ी ।नारायणोऽङं्ग नरभजूलायनात् तच् चािप स ं न तवैव माया ॥ १४१ ॥

हे अधीश । ईश य सवा तयािमणो नारायण या यपुिर वतमान । हे भगवि थः । िहिनि तम् । स नारायण त्वंनािस िक तु नारायणोऽसौ तवैवाङ्गमंशः । य येवमथािप ममतदङ्गो प त्वादिङ्गन त्व एवो पि िरित भावः ।कथमसौ नारायण उ यते । कथं वा मम त ाद् वैल यम् ?त ाह—योऽसौ देिहनामा मा अ तयािमपु षः । अत एव नार य जीवसमहू य अयनमा-यो य ेित त य नारायणत्वम् । सा ाद् भगवत तव तु तद तयािमतायाम यौदासी -

िमित भावः ।िकंं चअिखललोकसा ी य ादिखलं लोकं सा ात् प यित त ान् नारमयते जानातीितनारायणोऽसौ त्वं पनु तेनाशेंनैव तद्द्रष्टा न तु सा ािदित त ाद् िवल ण इ थः ।ति र्हर् स नारायण त्वं न भवसीित ममा य था नारायणत्वम तीित भवतािभ ेतम् । तत्कथम् ?इ यो रं तेनैव स बोधनेन य जयित—अधीशेित । ईशः वतकः । तत नार यअयनं वृि य ात् स नारायणः । ततोऽ यिधकै यादधीश त्वमिपनारायणः । यथाम डले रोऽिप नृपित तेषामिधपोऽिप नृपितिरित । ीकृ ण यैव सा ात् वय गव-वेन त ादिप परत्वं कृ णस दभ ब ेन दशिय ते ।ननु—

नराज् जातािन त वािन नाराणीित िव बधुाः ।त य ता यनं पवू तेन नारायणः ृतः ॥ १४२ ॥ इित ।

तथा (िव० प०ु १।४।६)—आपो नारा इित ोक्ता आपो वै नरसनूवः ।अयनं त य ताः पवू तेन नारायणः ृतः ॥ १४३ ॥ इित ।

त यािप नारायणत्वम था िस िम ाशङ् ाह—नरभजूलायनात् तच् चापीित ।नरा तूा येऽथा तथा नराज् जातं य लं तदयनाद् य च् चािप नारायणत्वं भवित ।ति र्हर् कथं िसि पिर ागेना था िनवि ।इ त आह—स ं नेित । त लयोदिधजला ा यत्वं स ं न िक तु तथा ान ं तवैवमायये थः । माया तारणशिक्तः । “माया द े कृपाया ं च” इित िव काशात् । ि र्वर्-त व पश ैव पिरि ापिरि ाया त्व तूजलािदिभरपिर ेदािदित भावः ।

Sanskrit Text

लोकचतषु्टयेऽि न् य य नारायण या तभतू ं महदािदकं सवमेव जगत् सोऽिप तवा त-भतू इित ता पयम् । नारायण य ता शत्वे म वणः (महाना० ९।५)—

यच् च िकि चज् जगत् सव यते यूतेऽिप वा ।अ तबिह त व या य नारायणः ि तः ॥ १४४ ॥ इित ।

३३ । त तूजलािदिभरपिर ेदे वानभुवं माणयित (भा० १०।१४।१५)—तच् चेज् जल ं तव स ग पःु िकंं मे न षं्ट भगवं तदैव ।िकंं वा सु षं्ट िद मे तदैव िकंं नो सप ेव पनु यदि र्शर् ॥ १४५ ॥

जगदा यभतू ं नारायणािभधं तव त पःु जल मेवे ेव ं यिद सत् स ं यात् ति र्हर् तदैवकमलनालमागणा तः िव य संव रशतं िविच वतािप मया हे भगव िच ै य । तत्िकिमित न ष्टम् ?यिद च त पमुायामा ं “माया याच् छा बरीबदु्ध्योः” इित ि का डशेषरी ा िम यािभ-य जककलािवशेषदि र्शर्तमा ं यात् ति र्हर् िकंं वा ढसमािधयोगिव ढबोधेन मया िदतदैवसषुु्ठ सि चदान दघनत्वेन षं्ट समा यन तरं िकंं वा पनुः सप ेव नो यदि र्शर् न ष्टम् ।अत त्व तूमायामयत्वं देशिवशेषकृतपिर ेद स ो न भवती थः ।३४ । एत ा यानिनदानं तृतीय क ेितहासो ष्ट यः । अ तच् चािप स म्(भा० १०।१४।१४) इ तच् चािप अङं्ग स मेव न तु िवराड्व ायेित । तच् चेज् जल म्(भा० १०।१४।१५) इ च तज् जल ं स ूपं तव वपयुिद जगत् यात् प चा तःपाितयािदित याकुवि त ।

त ादेव ं नारायणाङ्गक य भगवि ह य िव ोऽिप प चोऽ तभतू इित वयं भगवतादि र्शर्तम् । ीम ा जन ैवानभुतूिम ाह (भा० १०।१४।१६)—

अ ैव मायाधमनावतारे य प च य बिहः फुट य ।कृत् य चा तजठरे जन ा मायात्वमेव कटीकृतं ते ॥ १४६ ॥

अ ैवतावत् ीकृ णा ये मायोपशमनेऽवतारे ा भावे बिह ा तजठरेच फुट य ष्ट यकृत् य जगतः स ब े पवू कं्त यन् मायात्व ं प चकृतत्व पिर े त्व य िम यात्वम् ।त न ा जन ै ते त्वया कटीकृतं दि र्शर्तम् । त ाद् भवान् जगद तः एव जगत्तु भव िहभतूिम ेव ं मायाधमः । व ततु तु ि र्वर्त व पश ा म यमत्वेऽिप याप-कोऽसीित भावः ।३५ । मायाधमन इित य वता कृपया ष्ट माणेऽिप ीिव हे सव ऽिप प चोऽ तभतूइित दि र्शर्त ं त मेवेित ोतनाथम् । भगव य था तीितिनरसनाथ च पवूमेवाथम-ुपपादयित (भा० १०।१४।१७)—

य य कु ािवदं सव सा मं भाित यथा तथा ।तत् त्व यपीह त व िकिमदं मायया िवना ॥ १४७ ॥

Appendix

य यतव कु ौसविमदंसा मं त्व िहतंयथाभाितत विमहबिहरिपतथैव त्वियभाती-वयः ।

अयमथः— व य जेऽ तभतूतादशनेनैव समं ज य वि तभतूता ं दशयन् तच्चा तबिहदशनम् “िकंं व एत त देवमाया” (भा० १०।८।४०) इ ादौ ीजन ा एविवचारे वाि कत्वमाियकत्विब ब ितिब बत्वानामयो यत्वादेकमेवे िभ ापयन् िकंंव इ ादावेव “यः क न औ पि क आ मयोगः” इ नेन चरमप ाविसतया ि र्वर्-

त व पश ैव म यमपिरमाणिवशेष एव सव यापकोऽ ीित वयमेव भगवान्जननी ं ित यगुप भया मकं िनजधमिवशेषं दि र्शर्तवान् ।अत एव ि तीये “गृ ीत य पब ममु माता” (भा० २।७।३०) इ ादौ “ ितबोिधता-सीत्” इ कु्तम् । त ात् तव कु ौ सविमदंयथा भाित । इह बिहरिप तथा तद तभतूोऽिपत ापकोऽसीित कारेणैव त्विय त व भातीित ।३६ । तदेवंतिददं प चेन पिर े त्व यनंतव मायया वयाथा यावरणश ा िवनािकंं स वित ? नैव स वती थः । मया येवमेवानभुतूिम ाह (भा० १०।१४।१८)—

अ ैव त्व तेऽ य िकंं मम न ते मायात्वमादि र्शर्तम्एकोऽिस थमं ततो जसु ाः सम ता अिप ।ताव तोऽिस चतभुजुा तदिखलैः साकं मयोपािसतास्ताव ेव जग भू तदिमतं ा यं िश ते ॥ १४८ ॥

अ ैव ते त्वया िकम य िव य त्व ते त्व ो बिहमायात्व ं माययैव फुरणं भवतीित मममां ित न दि र्शर्तम् ? अिप तु दि र्शर्तमेव । एत राकार पात् त्व ो बिहरेवेदं जगिदित यन्मु धाना ं भाित त ाययैवे थः ।कथमेतदाकार प य मम ता शत्वम् ?त ाह—एकोऽिस इित । जसु दािद पं यद् य ादािवभतू ं त दिखलमधनुाितरोधा-नसमये येन पनुरनेन ीिव ह पेणाविश ते तद यं ैवे थः ।अशेष ापि चका ापि चकव तनूा ं ा भावि ितितरोभावदशनेन त ल णा ा त-त्वािदितभावः । तत ा य त्वे िस े यापकत्वमिप िसद्ध्यतीित ता पयम् ।३७ । ननु सृष्ट्यादौ िव णमुहे रा िभ ा एव कारणभतूा तथा ि तौ केिचद ेऽवता-रा तत् कथं ममैव ं सवकारणत्वमु यते ? त ाह (भा० १०।१४।१९)—

अजानता ं त्व पदवीमना म ा मा मना भािस िवत मायाम् ।सृष्टािववाह ं जगतो िवधान इव त्वमेषोऽ त इव ि ने ः ॥ १४९ ॥

त्विम य भासी नेना वयः कतृि ययोर वय यैव ाथिमकत्वात् । क ा चा त्विम-ेव म यमपु षेण यु ते । त ाद नेवश दः स ब यते िक त्वेष इ ैव । ततीिव होऽयं वा यः । वयं भगव वेना य गणुावतारत्वाभावात् । “अ ैव त्व तेऽ य”

(भा० १०।१४।१८) इ नेना वविहतवचनेन िव त्वाच् च ।

Sanskrit Text

त ादयमथः— त्व पदवी ंतव तथाभतू ं व पमजानतामजानतः ित । आ मा त दिंश-व प त्वमेव । आ मना त दशेंन । माया ं सृष्ट्यािदिनिम शिक्तम् । अना मिन जड पे

महदा पुादाने धाने । िवत व त त्कायभेदेन िभ इव भासी थः ।कथम् ? जगतः सृष्टावह ं ेव िवधाने पालने एष इव एतत्कायपिरि इव पालनमा -काय इवे थः । अ ते ि ने इवेित । व ततु त्वमेव त ूपेण वतसे मढूा तु त्व तान्पृथक् प य तीित भावः । यतो ि तीये वा म् (भा० २।६।३१)—

सृजािम ति यकु्तोऽह ं हरो हरित त शः ।िव ं पु ष पेण पिरपाित ि शिक्तधृक् ॥ १५० ॥ इित ।

अतो भगव पैकत्वेन न ािदवद् िव णिुरवेित िनि र्दर्ष्टम् ।३८ । एवं यथा गणुावतारा तथा ेऽ यवतारा इ ाह (भा० १०।१४।२०)—

सरेु वृिष वीश तथैव नृ विप ितय ु यादः विप तेऽजन य ।ज ासता ं मदिन हाय भो िवधातः सदनु हाय च ॥ १५१ ॥

अजन य ज इ नेन ा भावमा ं ज ेित बोधयित ।ननु न् िकम िवचािरतं भवता । यदेक या एव मम मतू यापकत्वे स ासा ं दशन-

ान ं न स वतीित ।तथा जडव तनूा ं घटादीनामेव ाकट्य कारो लोके ष्टः कथं तिदतर वभावाना ं िच त-ूना ं मम ीमू ादीनािमित ?यथा याव ो िवभतूयो मम भवता ष्टा तावतीिभरेव भवान् िवि तो नापराः स तीितस ावयि व त पिरिमततामिधगतवान तीित तथा ये ममाशंाः पवू बालव ािद पा तएव चतभुजुा अभवि ित क यािप प य कदािच वः क यािप कदािच ेित ।िकंं च स ानान तान दैकरसमिू र्तर्त्वाद् यगुपदेव सवमिप त ूपं वतत एव िक तु ययंूसवदा सव न प यथेित त च यौगप ं कथिमित ।त ाह (भा० १०।१४।२१)—

को वेि भमून् भगवन् परा मन् योगे रोतीभवति त्रलो ाम् ।क्व वा कथं वा कित वा कदेित िव तारयन् ीडिस योगमायाम् ॥ १५२ ॥

क्व वा कथं वा कित वा कदा वा योगमाया ं त ा िच िकं्तं िव तारयन् तथा तथावतयन् ीडसीित भवत ऊतील लाि त्रलो ा ं को वेि ? न कोऽपी थः । “य यामतं

त य मतं मतं य य न वेद सः” (केन० २।३) इित भावः ।अ यतापरु कृतेनैव स बोधनचतषु्टयेन चतषुु यिुक्तमाह— हे भमून् । ोडीकृतान त-मू ा मक ीमतू । अयं भावः—एकमिप मु यं भगव ूपं यगुपदन त पा मकं भवित ।४० । तथैवा ू रेण ततुम् “ब मू कमिू र्तर्कम्” (भा० १०।४०।७) इित । तथा िुतः “एकंस तं ब धा यमानम्” इित । ततो यदा या शं येषामपुासनाफलोदयभिूमकाव ानं

Appendix

तदा तथैव ते प यि त । तथा च “ ा तरपृथ त्ववद् िष्ट त क्तम्” ( ०स०ू ३।३।५०)इ सू े म वभा म् “उपासनाभेदाद् दशनभेदः” इित ।ष्टा त यथैकमेव प व त्रिवशेषिप ावयविवशेषािद यं नानावणमय धानैकवण-

मिप कुति त् ानिवशेषाद् द च ुषो जन य केनािप वणिवशेषेण ितभातीित ।अ ाख डप व त्रिवशेषािद ानीयं िनज धानभासा तभािवतत ूपा तरं ीकृ ण पंत ण िव ानीयािन पा तराणीित ेयम् । यथा ीनारदप चरा े —

मिणयथा िवभागेन नीलपीतािदिभयतुः ।पभेदमवा ोित यानभेदात् तथा िवभःु ॥ १५३ ॥ इित ।

मिणर वै य नीलपीतादय त णुाः । तदेवं के्व य यिुक्त क्ता ।एवमेव ीवामनावतारमपुल ीशकुवा म् (भा० ८।१८।१२)—

य पभुाित िवभषूणायधुैर यक्तिचद् यक्तमधारय िरः ।बभवू तेनैव स वामनो वटुः स प यतोि र्दर् यगितयथा नटः ॥ १५४ ॥ इित ।

अथ ायम्—य पःु शरीरं न केनािप य ते या िच पणूान द त पमेव यि भषूणा-यधुैभाित तद् वपु तदा प चेऽिप यकं्त यथा यात् तथा अधारयत् ािपतवान् । पनुतेनैव वपषुा वामनो वटुबभवू हिरः । एवकारेण पिरणामवेषा तरयोगािदकं िनिष म् ।कदा ? िप ोः स प यतोः । तेनैव वपषुा । त ावे हेतःु — िद याः परमािच ाः “य तंभवच्च भिव च् च” इ ािद तेुः । वि ेव िन ि ताना ं नानासं ानाना ं काशना का-शन पा गतय ेष्टा य य सः ।त ालि त वधममा ो लासाशें ष्टा तलेशः “यथा नट” इित । नटोऽिप कि दा यतमािद या परमिव ािपका गितह तकर पा चेष्टा य य तथाभतूः सन् तेनैव पेण वैष यािद-कमनरुीकृ ािप नानाकारता ं यथा दशयित । व य नटो वा िद यगितः । तत त दन-ुकरणं त या ततदाकारमेव भवित । अ परमे रं िवना अ य सवाशे ता शत्वाभा-वात् ।न च ष्टा ते ख डत्वदोषः स जनीयः । यथा भि तकीटपिरणामलालाजातत तसुा-धनोऽ यणूनाभः परमे र य जग ृष्टावन साधकत्वे ष्टा तः “यथोणनािभ दयात्”(भा० ११।९।२१) इ ािद त त् ।तदेवं ी णािप सव पस ावािभ ायेणैवोक्तम् (भा० ३।९।११)—

त्वं भिक्तयोगपिरभािवत रोज आ से तेुि तपथो ननु नाथ पुंसाम् ।य ि या त उ गाय िवभावयि त त पःु णयसे सदनु हाय ॥ १५५ ॥ इित ।

णयसे कषण नयिस कटयिस । तेुि तपथ इ नेन क पनाया िनर तत्वात् ।सव पत्वेऽिप भक्तानिभ िचत पत्वेऽपवादः ीकदमवा ेन (भा० ३।२४।३१)—

ता ेव तेऽिभ पािण पािण भगवं तव ।यािन यािन च रोच ते वजनानाम िपणः । १५६ ॥। इित ।

Sanskrit Text

यािन यािन च त्वदीय वभके्त यो रोच ते तािन का ेव तव पािण ते तव अिभ पािणयो यािन ना ानी थः । अ ािन च या शं रि तदेवाय कुि त पं पि चतं ता शािनेयािन । ता श य च माियकत्वमेव िह त ोक्तम (भा० ९।२१।१५)—

त य ि भवुनाधीशाः फलदाः फलिम ताम् ।आ मानं दशया ं च ु माया िव णिुविनि र्मर्ताः ॥ १५७ ॥ इित ।

टीका च— ि भवुनाधीशाः ादयः माया तदीयधैयपरी ाथ थमं मायया वृषलािद -पेण तीताः स त इ थः । इ ेषा ।अनिभ पत्वे हेतःु —अ िपण इित । “ ाकृत परिहत य” इित टीका च अ ाकृतत्वेनकुि तत्वास वािदित भावः ।अथ कृतप य कथं वे ािद ययकु्तयेऽविशषं्ट स बोधन यं या यायते— हे भगवन्अिच शके्त ।अिच यभगव ू ा ािवभाव या थानपुप ेरिच ा व पशिक्त-रेव कारणिमित भावः । इयं कथं वे य यिुक्तः ।तथा हे परा मन् । परेषा ं ेकम यन तशक्तीना ं पु षा वताराणामा म वतािरन् । त्वियतु तासा ं सतुरामन तत्वात् तदािवभाविवभतूयः कित वा वाङ्मनसोऽगोचरत्वमाप ेरि ितभावः । इयं कित वे य यिुक्तः ।तथा हे योगे र । एकि ेव पे नाना पयोजनाल णाया योगना ाः व पशके्त-तया वा ईशनशील । अयं भावः—यथा तव धानं पम तभतूान त पं तथा तवाशं पं

च तत यदा तव य ाशें त पासनाफल य य य प य काशने ा तदैव त त ूपंकाशसे इित । इयं कदे य यिुक्तः ॥

४१ । त ात् त वमिप ति न् ीकृ ण पेऽ तभतूिम ेवम ािप ता पयमपुसंहरित(भा० १०।१४।२२)—

त ािददं जगदशेषमस पं व ाभम तिधषणं पु ःख ःखम् ।त्व येव िन सखुबोधतनावन ते मायात उ दिप यत् सिदवावभाित ॥ १५८ ॥

य ादेव ं प चा प चव तनूा ंसवषामिप त विव होऽिस त ादेव िन सखुबोधनल-णा या तनु त पेऽन ते त्व येवाशेषिमदं जगदवभाती वयः ।

कथ तूम् ? सतु दिप यत् मु भवि रोभवच् च । यद् यि न् मु जायते लीयते च तत्ति ेवावभाित भिुव ति कार इवेित भावः ।ति र्हर् िकंं मम िवकािरत्वम् ?ने ाहमायया त्वदीयािच शिक्तिवशेषेण िवकारािदरिहत यैव तेु तु “श दमलूत्वात्”( ०स०ू २।१।२७) इ ादौ पिरणाम वीकारात् ।मु वितरोभवत्वादेव व ाभं त ु ं न त्व ानमा कि पतत्वादिप “वैध याच् च नव ािदवत्” ( ०स०ू २।२।२९) इित ायेन ।

तथाअिव ावृि कमायाकायत्वाच् चअ तिधषणंजीवपरमा म ानलोपकतृ । उभय ा-दिप हेतोः पु ःख ःखं तदीयसखुाभास यािप व तनुो ःख पत्वात् । िवना त्व या

Appendix

अस पं शशिवषाणतु म् । तदेवं भतूमिप सिदवान रिमवाभाित मु धानािमितशेषः ।उपल णं चैतद् यवहार ानमयमहदा ा मकत्वाज् ानो ोधकिमव वगा ा मकत्वात्सखुिमव च ।तदेवम य त पिर े त्वात् व पश ैव पिरि मपिरि ं च तवेदं वपिुरितकरणाथः ॥ ा ीभगव तम् ॥

४२ । तिद ं म यमाकार एव सवाधारत्वाद् िवभतु्व ं सािधतम् । सवगतत्वादिप सा यते(भा० १०।६९।२)—

िच ं बतैतदेकेन वपषुा यगुपत् पृथक् ।गृहेषु ष्टसाह ं ि त्रय एक उदावहत् ॥ १५९ ॥

एतद् बत अहो िच म् ।िकंं तत् ? एक एव ीकृ णो ष्टसाह ं त्रीय दावहत् पिरणीतवान् ।ननु िकम ा यम् ? त ाह—गृहेि वित त ङ्खयेषु सवि वित शेषः ।भवतु ततोऽिप िकम् ? त ाह—पृथ पृथगेव ि त्वा पािण हणािद िववाहिवि ंधंकृतवान् ।ननु मश उ ाहे नास वमेतत् ? त ाह—यगुपिदित ।ननु योगे रोऽिप यगुप ानावपूंिष िवधाय तद् िवधातु ं श ोित । िकम योगे रारा यच-रणाना ं यु ाकमिप िच म् ? त ाह—एकेन वपषेुित ।ति र्हर् कथमनेकबा ािदकेन यापकेनैकेन वपषुा तत्कृतवान् ? मैवम् । भा० ३।३।८—

आसां मु त एकि न् नानागारेषु योिषताम् ।सिवधं जगृहे पािणननु पः वमायया ॥ १६० ॥

इित ीम ववा ादौ त दनु पता िस ेः । इ िभ े पवूणैकपदोप ासेन पिरह-रित पृथिगित । एकेन नराकारेण वपषुा पृथक् पृथ त्वेन यमान तथा िविहतवान् ।त ादेकमेव नरवपयुतो यगुपत् सवदेशं सवि या ं च या ोित । त ान् महदा यिमितवा ाथः ।इ मेव प चमे लोकािधष्ठातःु ीभगवि ह य “तेषाम्” (भा० ५।२०।४०) इ ािद ग ो-पिदष्ट य ता शत्वं या यातं ी वािमचरणैः “महािवभतेूः पारमै य य पितत्वादेकयैवमू ा सम तादा ते” इित । भा० १०।५९।४२—

अथो मु त एकि न् नानागारेषु ताः ि त्रयः ।यथोपयेमे भगवान् ताव ूपधरोऽ ययः ॥ १६१ ॥

इ ा यत ताव ूपत्व ं नाम यगुपत् ताव देश काशत्वमेवेित या येयम् । न तु नारा-यणािदवद् िभ ाकारत्वम् । यथोक्तम् ( ीसङे्क्षपभागवतामृतम् १।२१)—

Sanskrit Text

अनेक कटता प यैक य यैकदा ।सवथा त पैव स काश इतीयते ॥ १६२ ॥ इित ।

एष एवा ाकार य काश य च भेदो ेयः ॥ ीनारदः ॥४३ । तथैवाह (भा० १०।६९।४१)—

इ ाचर तं स मान् पावनान् गृहमेिधनाम् ।तमेव सवगेहेषु स तमेकं ददश ह । १६३ ॥।

सवगेहेषु तमेव न तु त याशंान् । एकमेवस तंन तुकाय यहेून ब पम् “एकं स तंब धायमानम्” इित तेुः । “नचा तनबिहय य” (भा० १०।९।१३) इ ािदना िवभतु्विस े ।

ह फुटमेव । ददश भगव श ा सा ादेवानभुतूवान् न तु केवलमनिुमतवान् नारदइित शेषः ।अत एव (भा० १०।६९।४२)—

कृ ण यान तवीय य योगमायामहोदयम् ।मु ष्ट्वा ऋिषरभद्ू िवि तो जातकौतकुः ॥ १६४ ॥

त च योगमाया घटघटनी िच िक्तः । तृतीये (भा० ३।१५।२६) सनकादीना ं वैकु ठ-गमने योगमायाश देन परमे रे तु यु मानेन िच िक्त यते इित वािमिभरिप या-यातमि त ।

जातकौतकुो मिुनमु ष्ट्वा िवि तोऽभत्ू । काय यहू तावत् ता शे विप ब वेव स -वित । तं िवनािप म यमाकारेऽिप ति न् सव यापकत्वमपवूिमित त यािप िव ये हेत-ुना थेित पष्टमेव यथोकं्त ेयम् ।अनेन “सवतः पािणपादंतत्” (गीता १३।१३) इित ता या ं ीमू ामेव या यातंभवित ।अत एव “न ानतोऽिप पर योभयिलङं्ग सव िह” ( ०स०ू ३।२।११) इित सू ं त ववा-िदिभरेव ंयोिजतम् “ ानापे यािप परमा मनो न िभ ं पं िह य ात् त ूपत्व ंसव ैव” ।“सवभतेू वेवमेव इ ाच ते” इित तेुः ।

एक एव परो िव णःु सव ािप न संशयः ।ऐ याद् पमेकं च सयूवद् ब धेयते ॥ १६५ ॥ इित मा ात् ।

“ ित शिमव नैकधाकमेकं समिधगतोऽि िवधतूभेदमोहः” (भा० १।९।४२) इित भागव-ता चेित ।एवं “न भेदािदित चेन् न ेकमत चनात्” ( ०स०ू ३।२।१२) इ ेत य “अिपचैवमेकम्”( ०स०ू ३।२।१३) इ ेत य च सू य या यानं त ा े यम् ॥ ीशकुः ॥४४ । तथा च (भा० १।९।४२)—

तिमममहमजं शरीरभाजा ं िद िद िधिष्ठतमा मकि पतानाम् ।ित शिमव नैकधाकमेकं समिधगतोऽि िवधतूभेदमोहः ॥ १६६ ॥

Appendix

तिममम त एवोपिवषं्ट ीकृ णं यष्ट्य तयािम पेण िनजाशेंन शरीरभाजा ं िद िदिधिष्ठतम् “केिच देहा त दयावकाशे ादेशमा ं पु षं वस तम्” (भा० २।२।८) इ -ुक्तिदशा त ूपेण िभ मिू र्तर्वद् वस तम येकमिभ मिू र्तर्मेव समिधगतोऽि । अयंपरमान दिव ह एव यापकः वा तभतेून िनजाकारिवशेषेणा तयािमतया त त फु-रतीित िव ातवानि । यतोऽह ं िवधतूभेदमोहः । अ यैव कृपया रीकृतो भेदमोहोभगवि ह य यापकत्वास ावनाजिनतत ानात्विव ानल णो मोहो य य तथाभ-ूतोऽहम् ।तेषु यापकत्वे हेतःु आ मकि पतानामा म ेव परमा ये ा कृतानाम् ।त ष्टा तः— ित शिमित । ािणना ं नानादेशि तानामवलोकनमवलोकनं ितयथैक एवाक वृ कुड्या पुिरगतत्वेन त ािप कु िचद यवधानः स पणूत्वेन स यव-धान त्वस पणूत्वेनानेकधा यते तथे थः । ष्टा तोऽयमेक यैव त त ोदय इ ेत-

ा ाशें । व ततु तु ीभगवि होऽिच श ा तथा भासते । सयू य र िव ती-णा मता वभावेनेित िवशेषः ।अथवा तं पवूवि र्णर्त व पिममम त एवोपिवषं्ट शरीरभाजा ं िद िद स तमिप समिध-गतोऽि । य य तयािम पमेत ाद् पाद ाकारं तथा येतद् पमेवाधनुा त तप यािम । सवतो महा भाव यैत य प या तोऽ य प य फुरणाशके्तिरित भावः ।अ ष्टा तो देशभेदेऽ यभेदबोधनाय ेयो न तु पणूापणूत्विवव ायै ।“अमीिलत ग् यधारयत्” (भा० १।९।३०) इित “कृ ण एवं भगवित मनोवाक्कायवृि िभः”(भा० १।९।४३) इ पु मोपसंहारािदिभर ीिव ह एव तयूते । ततो नेदं प ं परंया येयम् ।तदेवं पिरि त्वापिरि त्वयोयगुपत् ि तेः “अचरं चरमेव च” (गीता १३।१६) इ े-तद य ससुङ्ग ते । अतो िवभतु्वेऽिप लीलाया याथा य िसद्ध्यित ॥ भी ः ीभगव-तम् ॥४५ । एवं त य िन त्विवभतु्वे सािधते । तथैव या यातं ी वािमिभरष्टम य षषे्ठ(भा० दी० ८।६।८)—

अनािवरािवरासेयं नाभतूाभिूदित ुवन् ।ािभ ैित िन त्विवभतु्वे भगव नोः ॥ १६७ ॥ इित ।

तथा िह लोक यं त ीका च (भा० ८।६।८–९)—अजातज ि ितसंयमायागणुाय िनवाणसखुाणवाय ।अणोरिण ेऽपिरग यधा े महानभुावाय नमो नम ते ॥ १६८ ॥

ीमतूरयमािवभाव एव न त्व दािदवज् ज ािद तवा ती ाह—न जाता ज ादयोय य । कुतः ? अगणुाय अतो िनवाणसखु याणवाय अपारमो सखु पाये थः । तथािपअणोरिण ेऽितसू ाय ानत्वात् । व ततु त्वपिरग यिमय ातीतं धाम मिू र्तर्य यत ै । न चैतदस ािवतं यतो महानिच ोऽनभुावो य य त ै ।

Sanskrit Text

पं तवैतत् पु षषभे ं ेयोऽि र्थर्िभविदकताि केण ।योगेन धातः सह नि त्रलोकान् प या यमिु ु ह िव मतू ॥ १६९ ॥ इतीदं प -यम् ।

त तूः सनातनत्वमपिरमेयत्वं चोपपादयित— पिमित । हे पु षषभ । हे धातः । एतत्तव पं वैिदकेन ताि केण च योगेनोपायेन ेयोऽि र्थर्िभः सदा इ ं पू म् । अतो नेदिम-दानीमपवू जातिमित भावः ।ननु ययंू देवाः पू त्वेन िस ाः ?स म् । सवऽ य ैवा तभतूा इ ाह—उ अहो ह फुटम् । अमिुं ं त्विय नोऽ ािं त्र-लोका ं सह प यािम । त हेतःु — िव मतूः िव ं मतू य य अत तवैतद् पं पिरि -मिप न भवती थः । इ ेषा ।अ िनवाणसखुाणवाय इ णवत्व पकेण िनवाणसखुमा त्वं िनर य ततोऽ यिधकम-हासखुत्वं दि र्शर्तम् । त कं्त ी ु वेण (भा० ४।९।१०)—

या िनवृित तनभुृता ं तव पादपयानाद् भव नकथा वणेन वा यात् ।सा िण वमिहम िप नाथ मा भत्ूिकंं त्व तकािसलुिलतात् पतता ं िवमानात् ॥ १७० ॥ इ ािद ।

तथा “अणोरिण े” इित ो यअपिरमेयधा े इ केु्तरिच शिक्तत्व पेणमहानभुावत्वेनसवपिरमाणाधारत्वं त दि र्शर्तिमित िवशेषोऽिप ेयः ।अथ लूसू ाितिरक्ततामाह ा याम् (भा० ८।३।२४ ८।३।३०)—

स वै न देवासरुम ितयङ् न त्री न ष ढो न पमुान् न ज तःु ।नायं गणुः कम न सन् न चासन् िनषेधशेषो जयतादशेषः ॥ १७१ ॥

“य य ादयो देवा” (भा० ८।३।२२–२३) इ ािद ाक्तनप येन य ात् सवकारणका-रणत्वं यि जतं त ाद् देवादीना ं म ये कोऽिप न भवित । वैल यं च साि वकत्वभौ-ितकत्वािदहीनतैव । त्रीत्वपु षत्वहीनता च ाकृतत मरािह म् । अत एव “न ष ड”इ कु्तम् । त ान् न कोऽिप ज तःु ।कारणभतूः स वािदगणुः पु यपापल णं कम च ने ाह—नायं गणुः कमित । तयोरिपवतकत्वािदित भावः ।

िकंं ब ना ? यद सत् लूमसत् सू ं तदेकमिप न भवित व काश पत्वािदित भावः ।“िक तु सव य िनषेधेऽविधत्वेन िश त इित शेषः । मायया त दशेषा मक जयतात्मि मो णायािवभवत”ु इित टीका च ।

एवं गजे मपुवि र्णर्तिनि र्वर्शेषं ादयो िविवधिलङ्गिभदािभमानाः ।नैते यदोपससृपिु र्नर्िखला मकत्वात् त ािखलामरमयो हिररािवरासीत् ॥ १७२ ॥

Appendix

एवमपुवि र्णर्त ं िनि र्वर्शेषं देवािद पं िवना परं त वं येन तं गजे म् । िविवधिलङ्गिभदािभ-माना िविवधा चासौ िलङ्गिभदा देवािद पभेद त यािभमानो येषामत एव ते ादयोयदा नोपज मु त तदा िनिखला मकत्वात् िनिखलाना ं तेषा ं परमा मसखु पत्वात् ति -ल णो माययाशेषा मकत्वादिखलामरमयो हिररािवरासीत् इित ।एवमािवभावं ाथयमाने ीगजे े य ूपेणािवभतू ं तत् खलु ता शमेव भिवतमुहतीितसाधकू्तम् “ लूसू व त्वितिरक्त तव ीिव ह” इित । अ था त्वपािणपाद पत्वेनैवतच् चेत यािवभयू तद् िवद यात् । त क्तम् “ वे ामय य” (भा० १०।१४।२) इित ।लोक यिमदं लोका तर यविहतम यथना यविहतत्वाद् यगुलतयोपद े ॥ थमं प ं

गजे ः ीहि ंरं ि तीयं ीशकुः ॥४६ । अथ ूपतत्वम याह (भा० १०।६४।२६)—

स त्वं कथं मम िवभोऽ पथः परा मा योगे रैः िुत शामल ि भा यः ।सा ादधो ज उ यवसना बु ेः यान् मेऽनु य इह य य भवापवगः ॥१७३ ॥

टीका च— हे िवभो । स त्वं ममा पथः लोचनगोचरः सन् कथं सा ात् ोऽसी-थः । िकम ा यम् ? तदाह—पर आ मा अत एव योगे रैरिप िुत शा उपिनष च-ुषा अमल िद िवभा यि ः । यतोऽधो जः—अ जमैि यकं ान ं तदधः अवागेव

य ात् सः । य य िह भवापवग भवेत् त य भवाननु यः यात् । उ यसनेन कृकला-सभव ःखेन अ बु े तु मम एति च िम थः । इ ेषा ।दशनकारणं तकंू्त नारायणा या मे—

िन ा यक्तोऽिप भगवानी ते िनजशिक्ततः ।तामृते परमा मानं कः प येतामृत ं भम्ु ॥ १७४ ॥ इित ।

ता शशके्तर यु लासे तत्कृपैव कारणम् । त कं्त तुौ “न च ुषा प यित पम य” (कठ२।३।९) “यमेवैष वृणतेु तेन ल य त यैष आ मा िववृणतेु तनु ं वाम्” (म०ु ३।२।३) इित“न स शे ितष्ठित पम य” (कठ २।३।९ े० ४।२०) इ ािदकं च कु िचत् । एवमेव नारा-यणीये मो धम नारदं ित ी ेत ीपपितनोक्तम् (म०भा०शाि त० १२।३३९।४५–४६)—

एतत् त्वया न िव ेयं पवािनित यते ।इ न् मु तान् न येयमीशोऽह ं जगतो गु ः ॥ १७५ ॥माया ेषा मया सृष्टा यन् मा ं प यिस नारद ।सवभतूगणुैयकंु्त नैव ं त्व ं ातमुहिस ॥ १७६ ॥ इित ।

यथाऽ ो पवािनित हेतो यते तथायमपी ेतत् त्वया न ेयम् ।तत व य िपत्वेऽ य यत्वमु त्वा िनज प या ाकृतत्वमेव दि र्शर्तम् । त शने चपरमकृपाम यकु ठा ममे ैव कारणिम ाह—इ ि ित ।

Sanskrit Text

न येयम यतामाप ेयम् । त वात ्यं जगि ल णत्वं च हेतमुाह—ईश इ ािद ।तथािप मा ंसवभतूगणुैयकंु्त यत् प यिस त कु्तत्वेन यत् ेिष एषा माया मयैव सृष्टा मममाययैव तथा भानिम थः । त ात् नैविम ािद ।माया तारणशिक्तः । “ यात् कृपाद योमाया” इित िव काशः ।तथा िह त ैव ीभी वचनम् (म०भा०शाि त० १२।३३६।१२)—

ीत ततोऽ य भगवान् देवदेवः सनातनः ।सा ात् त ं दशयामास यो ना ेन केनिचत् ॥ १७७ ॥ इित ।

तमपुिरचरं वसुं ित वा मानिमित शेषः । तद े च व वािदवा म् (म०भा०शाि त०१२।३३६।२०)—

न श ः स त्वया षु््टम ािभवा बृह पते ।य य सादं कु ते स वै त ं षु्टमहित ॥ १७८ ॥ इित ।

तदेवं तुाव य यत्वादयो धमाः ीिव ह यैवोक्ताः । ु तरं च “न च ुषा प यितपम य” (कठ २।३।९) इित ॥ नृगः ीभगव तम् ॥

४७ । अत एव त ाकृतािन पादीिन िनिष यअ ािन स ितपा ते (भा० ८।३।८)—न िव ते य य च ज कम वा न नाम पे गणुदोष एव वा ।तथािप लोका ययस वाय यः वमायया ता नकुालमृ ित ॥ १७९ ॥

अयमथः—अव ा तर ाि ति र्वर्कारः । त थमिवकारो ज इित । अपणू य िनजपू -था चेष्टा कम इित । मनो ा य व तनुो यवहाराथ केनािप सङे्किततः श दः नाम इित ।च ुषा ा ो गणुः पम् इित । स वािद ाकृतगणुिनदानो य योत्कषहेतधुमिवशेषोगणु इित कृितजे लोके यते ।य य चसवदा व प त्वात् पणूत्वान् मनसोऽ यगोचरत्वात् व काशत्वात् कृ ती-त्वात् तािन न िव ते तथािप य तािन ऋ ित ा ोित “त ै नमः” (भा० ८।३।९) इ -ुर लोकेना वयः ।

अत एव ु ािप “िन कलं िनि यं शा तम्” ( े० ६।१९) इ ादौ “अश दम पशम प-म ययम्” (कठ १।३।१५) इ ादौ च ति िष यािप “सवकमा सवकामः सवग ः सवरसः”(छा० ३।१४।२) इ ादौ िवधीयते । गणुदोष इ परमाथत्वाद् गणु एव दोष इ थः । ततोढदोष तु सवथा न स व ेवेित य ते ।

तथा च कौम—ऐ ययोगाद् भगवान् िव ाथ ऽिभधीयते ।तथािप दोषाः परमे नैवाहायः कथ चन ।गणुा िव ा अिप तु समाहाया सवतः ॥ १८० ॥ इित ।

“अयमा मापहतपा मा” (छा० ८।७।१) इ ा ाः तुय । छा० ४।१५।२–४—

Appendix

एतं संयद् वाम इ ाच ते ।एतं सवािण वामा िभसंयि त ॥ १८१ ॥एष उ एव वामनीः ।एष िह सवािण वामािन नयित ॥ १८२ ॥एष उ एव भामनीः ।एष सवषु वेदेषु भाित ॥ १८३ ॥ इ ा ा च ।

अत एव सवग ः इ ादौ ग ािदश देन सौग ािदकमेवो यते ।यदा तु ऋ ितना वय तु गणु य दोषत्वेन पकमिववि तं िुतिव त्वात् परमाथत्वे-नैव ितपादिय माणत्वाच् च ।न वेक तेषा ंज ादीना ंभावाभावयोि र्वर्रोध इ ाशङ् तदिवरोधे हेतमुाह— वमाय-येित । अ थानपुपि िमता त ा व पशिक्तरेव त हेतःु ।अत एव व पभतूत्वेन ते यः ाकृते यो िवल णत्वात् ता िप न िव त इित च वकंु्त नश त इित भावः ।यथा शङ्करशारीरके “समाकषात्” ( ०स०ू १।४।१६) इ “नाम प याकृतव तिुवषयःव दः ायेण िस इित त करणाभावापे या ागु प ेः सदेव तुावसिद -ुयते” इ कंु्त तथैव ेयम् ।अतएव ीिव णपुरुाणे “गणुा ं दोषा ं मनेु यतीत” (िव० प०ु ६।५।८३) इ ु त्वा पनुराह“सम तक ाणगणुा मको िह” (िव० प०ु ६।५।८४) इित ।तथा (िव० प०ु ६।५।७९)—

ानशिक्तबलै यवीयतेजा ं यशेषतः ।भगव दवा यािन िवना हेयैगणुािदिभः ॥ १८४ ॥ इित ।

पा ो रख डे च—योऽसौ िनगणु इ कु्तः शा ते्रषु जगदी रः ।ाकृतैहयसंयकैु्तगणुैह नत्वमु यते ॥ १८५ ॥ इित ।

न च वमायया इ थाथ म त यम् ।व पभतूया िन श ा माया यया यतुः ।

अतो मायामयं िव णुं वदि त सनातनम् ॥ १८६ ॥ इित तेुः ।

“आ ममाया तिद ा यात्” इित महासंिहतातः ।ि गणुाि मकाथ ानं च िव णशुिक्त तथैव च ।मायाश देन भ य ते श दत वाथवेिदिभः ॥ १८७ ॥ इित श दमहोदधेः ।

“माया वयनु ं ानम्” इित िनघ टोः । “माया याच् छा बरीबदु्ध्योः” इित ि का डशेषाच्च । भा० १०।३७।२३—

Sanskrit Text

िवशु िव ानघनं वसं या समा तसवाथममोघवाि तम् ।वतेजसा िन िनवृ मायागणु वाह ं भगव तमीमिह ॥ १८८ ॥

इित ीनारदवा ात् ।

“ वसखुिनभृत” (भा० १२।१२।६८) इ ािदवकृ्त दयिवरोधाच् च ।ततःसवथा िच ाइ थः । अतः वािमिभरिप योगमायाश देन िच िक्त या याता ।ननु ा ोती केु्तः कदािचत्कत्वम यवग यते ? त ाह—अनकुालं िन मेव ा ोितकदािचदिप न जती थः । व पशिक्त कािशत्व य िन त्व य च िमथो हेतहेुतमु ाेया ।

ननु कथं ज कमणोि र्नर् त्वम् ? ते िह ि ये । ि यात्व ं च ित िनजाशंम यार पिरस-माि त यामेव िसद्ध्यतीित ते िवना व व पहा ापि ः ।नैष दोषः । ीभगवित सदैवाकारान ात् काशान ात् ज कमल णलीलान ा-दन त प चान तवैकु ठगतत लीला ानत लीलापिरकराणा ं यिक्त काशयोरान-

ाच् च । यत एवं स ोरिप त दाकार काशगतयो तदार समा ोरेक ैव ते तेज कमणोरशंा यावत् समा य ते न समा य ते वा तावदेवा ा यार ा भवती ेव ं ी-भगवित िव ेदाभावान् िन े एव त ते ज कमणी वतते ।त ते क्विचत् िकि चद् िवल णत्वेनार येते ते क्विचदैक येण चेित ेयम् िवशेषणभे-दाद् िवशेषणै ाच् च । एक एवाकारः काशभेदेन पृथक् ि या पदं भवतीित “िच ंबतैतदेकेन वपषुा” (भा० १०।६९।२) इ ादौ ितपािदतम् । ततः ि याभेदात् त ित् या-मकेषु काशभेदे विभमानभेद ग यते । तथा स ेक ैक लीला मजिनतरसो ोधजायते ।ननु कथं ते एव ज कमणी वतते इ कंु्त पृथगार त्वाद े एव ते ?उ यते—कालभेदेनोिदतानामिप समान पाणा ं ि याणामेकत्वम् । यथा शङ्करशारीरके“ि ग श दोऽयमु चिरतः । न तु ौ गोश दािवित । तथैव ि ः पाकः कृतोऽनेन न तु ि धापाकः कृतोऽनेनेित ती ा भिव ित” इित । ततो ज कमणोरिप िन ता यकैु्तव । अतएवागमादाविप भतूपवूलीलोपासनिवधानं यकु्तम् ।तथा चोकं्त मा वभा े “परमा मस बि त्वेन िन त्वात् ि िव मत्वािद व यपुसंहायत्वंयु ते” इित । अनमुतं चैतत् ु ा “य तू ं भव च भिव च” इ नयैव । उपसंहायत्व-मपुासनायामपुादेयत्विम थः ।त त य ज नः ाकृतात् त ाद् िवल णत्वं ाकृतज ानकुरणेनािवभावमा त्वंक्विचत् तदननकुरणेन वा “अजायमाना ब धा िवजायते” (मु ल ३।१) इित तेुः । तद्यथा (भा० १०।३।८)—

देव ा ं देव िप या ं िव णःु सवगहुाशयः ।आिवरासीद् यथा ा या ं िदशी िरव पु कलः । १८९ ॥। इित ।

तथा च (भा० ७।८।१८)—

Appendix

स ं िवधातु ं िनजभृ भािषतं याि तत्वं च भतेू विखलेषु चा मनः ।अ यता तू पमु हन् त े सभाया ं न मृगं न मानषुम् ॥ १९० ॥ इित ।

“कादमं वीयमाप ः” (भा० ३।२४।६) इ ीकिपलदेवावतार सङे्गऽिपकदम यभिक्त-साम यवशीभतू इ ेव या येयम् । वीयश द ास तु िस ं पु त्वमिप ि लषं्ट भवती-

ेवमथः । तथा कमणो वैल यं व पान दिवलासमा त्वम् । त था “लोकव ु लीला-कैव म्” ( ०स०ू २।१।३३) इित । या यातंच त ववािदिभः । यथा “लोके म यसखुो-ेकादेव नृ ािदलीला न तु योजनापे या एवमेवे र य” इित ।

नारायणसंिहताया ं च—सृष्ट्यािदकं हिरनव योजनमपे तु ।कु ते केवलान दाद् यथा म य नतनम् ॥ १९१ ॥पणूान द य त येह योजनमितः कुतः ।मकु्ता अ या तकामाः यःु िकमतुा यािखला मनः ॥ १९२ ॥ इित ।

नचो ष्टा तेनासव त्वं स जियत यम् । व पान दो ेकेण व योजनमननसु ा-यैव लीलायते इ ेतदशेंनैव वीकारात् । उच्छ्वास ास ष्टा तेऽिप सषुु ादौ त ोषापा-तात् । त ा पान द वाभािव ेन त लीला । िुत “देव यैव वभावोऽयमा त-काम य का पृहा” (मा डू कािरका १।९) इित ।अ ाकृतसृष्ट्यािदगत यसा ा गव चेष्टा मक यवी णािदकमणो व ततु तु तथािव-धत्वे वैकु ठािदगत य कैमु मेवापिततम् । यथोकं्त नागपत्नीिभः “अ याकृतिवहाराय”(भा० १०।१६।४७) इित । अत एव ीशकुादीनामिप त लीला वणे रागतः वृि यु ते ।अत (भा० १।३।२९)—

एवं च ज ािन कमािण कतरुजन य च ।वणयि त कवयो वेदगु ािन पतेः ॥ १९३ ॥

इ ज गु ा यायप ेऽ येवमेव या येयम् । “य ेमे सदस ूपे” (भा० १।३।३३–३४)इ ािद याम यविहतप ा या ं यथा व पस यग् ानेनैव कृत यािव ाकृता मा यास-सदस ूपिनषेध य हेतो दशनं भवित यथा च मायोपरतावेव व पस पि भवती -ुक्तम् । एवमेव कवय आ मारामा पतेः परमा मनो ज ािन कमािण च वणयि त ।त ितषेधे त परतौ चैव स ा ं त कमानभुवस प ी भवत इ थः । स पि र-सा ाद् दशनम् । त ात् व पान दाितशियतभगवदान दिवलास पा येव तानीित

भावः । अत एव ाकृतवैल यात् “अकतरुजन य” इ कु्तम् । अत एव वेदगु ा िपतानीित ।यथा अ ू र ततुौ “त्वयोिदतः” (भा० १०।४८।२३–२४) इ ािद यं टीकायामेवे मु ािप-तम् “ननु ति र्हर् ममावतारा त चिरतािन च शिुक्तरजतवदिव ाकि पता ेव िकम् ? निहनिह इयं तु तव लीले ाह येन त्वयोिदत इित” इित ।

Sanskrit Text

तथैव च भगव पसा येनोकं्त वै णवे (िव० प०ु ५।२।१९)—नामकम व पािण न पिर ेदगोचरे ।य यािखल माणाना ं स िव णगुभग तव ॥ १९४ ॥ इित ।

पकमित वा पाठा तरम् । इ मेवािभ ेत ं ीगीतोपिनषि ः “ज कमच मे िद यमेवंयोवेि त वतः” (गीता ४।९) इित ।तथा ना ो वैल यं वाङ्मनसागोचरगणुावलि बत्वेन वतःिस त्वम् । तद् यथा वासदेुवा-या मे “अ िस े त णुानामनामासौ कीि र्तर्तः” इित । ाहे्म्य—

अनामा सोऽ िस त्वाद पो भतूवजनात् ॥ १९५ ॥ इित ।

अत एव “नामकम व पािण” इित पवू दाहरणानसुारेणा यािप वै णववा यायमेवा-थः । िव० प०ु ५।१८।५३–५४—

न य नाथ िव ते नामजा ािदक पनाः ।तद्ब्र परमं िन मिवकािर भवानजः ॥ १९६ ॥न क पनामृतेऽथ य सव यािधगमो यतः ।ततः कृ णा यतुान तिव णनुामिभरीड्यसे ॥ १९७ ॥ इ य ।

इ ेतद् वै णववचनान तरमिपन िव म् । तथा ापाततः तीताथताया ंक पनाश दोयथः यात् । नामजा ादयो न िव ते इ नेनैव िववि ताथिस ेः । वयमेव ाजा-िदश दाना ं परमाथ ितपादकनामतया वीकृते ।“अजामेका ंलोिहतशु लकृ णाम्” ( े० ४।५) इ ािद वजायमानत्वल णजाित यतएव । तथा नामािदक पना न िव ते इ ु ा वयं कृ णािदनामक पनोिक्ति र्वर् ायात् । क पनया वा कथमीड्यता यात् । क पनाया अिनयतत्वाच् च कथं कृ णािद-

नामनैय मु यते ?त ान् नामकम व पाणी नसुाराच् चायमथः यथा—य नामजा ादीना ं नामिनकृ णादीिन जातयो देवत्वमनु त्व ि यत्वािदलीला तदादीना ं क पना न िव ते ।िक तु “ वसं या समा तसवाथम्” (भा० १०।३७।२३) इ कु्तिदशा व पिस िन श-िक्तिवलास पा येव तानी थः ।

िवशु िव ानघनं वसं या समा तसवाथममोघवाि तम् ।वतेजसा िन िनवृ मायागणु वाह ं भगव तमीमिह ॥ १९८ ॥

तत यतो य ात् सव यािप ष्ट य व तनुः क पना ं नामािदरचनामृतेऽिधगमो यवहा-िरकबोधो न भवित । तत त ादेव हेतोः क पनामयं नाम त ािमनं चाथ सवमव ायिनिखल माणपिर ेदागोचरत्वेन वेदा मतया वतःिस ैः कृ णािदनामोपल णैः िस ै-रेव नामिभः वतःिस त्वमेवेड्यसेमिुनिभवदै ला यसे । न तुक पनामयैर ै त्वमिपला यसे । ता शमिहमिभ तैरेव तव मिहमा यक्तीभवतीित ।

Appendix

यद् वा तैरेवेड्यसे यक्तमाहा मीि यस इित । अ यैः शा ते्रऽित िस ैः ीभगवानेवझिटित तीतो भवित येषा ं च साङे्क ादाविप ता श भावः यूते तेषा ं वतःिस त्वम-

ेषा ं क पनामयत्वं ेयम् ।अथवा हे नाथ । य नामजा ादीना ं क पना न िव ते तत् केवलं िवशे पं परमंभवान् । त त्क पनायाअिवषयत्वे हेतःु — िवशेषेणकरोितलीलायतइित िवकािर तथा नभवती िवकारीित । त ूपेण न जायते न कटीभवतीित हे अजेित च । ततः िकमवलत नामजा ािदक पनाः ि य तािमित भावः ।त त्क पना ं िवना चसव या यथ यव तमुा यािधगममा ंन भवेत् िकमतु ता श -व प यभवतः । क पनामयनामजा ादय तु न क यािप व पधमा भवि त । यत एवं

ततः साङे्क ािदना भािवतैरिप भव वपु षाथ दै त ि शेष ितपादकैः कृ णािदनाम-िभरेव त्वमीड्यसे िन िस िुतपरुाणािदिभः ला यसे न तु िनि र्वर्शेषता ितपादकैि र्नर्तरा ंक पनामयैिर थः ।िक तु कृ णादीना ं चतणुा ना ामपुल णत्वमेव ेयम् । नारायणािदना ामिप साङे्क ादौतथा भाव वणात् ।“वण एव तु श द इित भगवानपुवषः” इ नेन “त य च िन त्वात्” ( ०स०ू २।४।१७)इ नेन च ायेन वणतयैव िन त्वम य वेदसारवणा मकना ः िसद्ध्यित ।तथैव गोपालतापनी तुौ (गो० ता० १।२६) नाममयाष्टदशा र सङे्ग वा म् “ते व -रेषु भिव ग ूपं काशयन्” इित । अ ावरकालजातश दािदमयजगत्कारणत्वेन त ै-ल यात् वतःिस त्वं तथा भगव पािभ त्वं च त ैल यं ना ः ।तद् यथा तुौ (ऋ वेद १।१५६।३)

ॐआ यजान तो नाम िचद् िविवक्तन मह ते िव णो समुि ंतं भजामहे ।ॐ तत्सत् ॥ १९९ ॥ इ ािद ।

अयमथः— हे िव णो । ते तव नाम िचच् िच पम् । अत एव महः व काश पम् ।त ाद य ना ः आ ईषदिप जान तः । न तु स यगु चारमाहा यािदपरु कारेण । तथािपिववक्तन ुवाणाः केवलं तद रा यासमा ं कुवाणाः समुि ंतं ति षया ं िव ा ं भजामहे ा-ुमः । यत तदेव णव यि जतं व तु सत् वतःिस िमित ।

अत एव भय ेषादौ ीमतूः फूतिरव साङे्क ादाव य य मिुक्तदत्वं यूते ।तथा चोकं्त ा े —

अ य िच ः ु ो वा यः सदा कीतयेद् धिरम् ।सोऽिप ब यान् मिुकं्तं लभेच् चेिदपितयथा ॥ २०० ॥ इित ।

तथा ीभगवत इव त य ना ः सकृदिप सा ात्कारः संसार वसंको भवित । यथा का दे(िव णखु० मागशीषमासमाहा ये ५।१५।५२)—

सकृ चािरतं येन हिरिर र यम् ।ब ः पिरकर तेन मो ाय गमनं ित ॥ २०१ ॥ इित ।

Sanskrit Text

तुौ च णवमिु य “ॐइ ेतद् णो नेिदषं्ठ नाम य ा चायमाण एव संसारभयात्तारयित त ा यते तारः” इ ािद ब तरम् ।न चा याथवादत्वं िच म् “तथाथवादो हिरनाि क पनम्” इित प परुाणानसुारेणाप-राधापातात् ।य य तु गृहीतना ोऽिप पनुः संसार त य—

नानु जित यो मोहाद् ज तं परमे रम् ।ानाि द धकमािप स भवेद् रा सः ॥ २०२ ॥

इित ीिव णभुिक्तच ोदयािद मािणतपरुाणवचनवन् महदपराधतदथवादक पनािदकंितब कं ेयम् ।

अत एवान द पत्वम य मह दृयसाि कं यथा ीिव ह य । त कं्त ीशौनकेन(भा० २।३।२४)—

तद मसारं दयं बतेदं य ृ माणैहिरनामधेयैः ।न िवि येताथ यदा िवकारो ने े जलं गा हेषु हषः ॥ २०३ ॥ इित ।

अत एव भासपरुाणे क ठो ा किथतैहतिुभः सकलवेदफलत्वेन च भगव पत्वमेवितपािदतम्—

मधरुमधरुमेत ङ्गलं मङ्गलाना ं सकलिनगमव लीस फलं िच पम् ।सकृदिप पिरगीतं या हेलया वा भृगवुर नरमा ं तारयेत् कृ णनाम ॥ २०४ ॥इित ।

त ाद् भगव पमेव नाम । पषं्ट चोकं्त ीनारदप चरा ेऽष्टा रम मिु य—यकं्त िह भगवानेव सा ान् नारायणः वयम् ।अष्टा र व पेन मखेुषु पिरवतते ॥ २०५ ॥ इित ।

उपिनष ु च णवमिु य “ॐकार एवेदं सवम्” (छा० २।२३।३) “ॐ इ ेतद रिमदंसवम्” (मा० १) ।

णवो परं णव परं ृतम् ।अपवू ऽन तरोऽबा ोऽनपरः णवोऽ ययः ॥ २०६ ॥सव य णवो ािदम यम त तथैव च ।एवं िह णवं ात्वा य तेु तदन तरम् ॥ २०७ ॥णवं ही रं िव ात् सव य दये ि तम् ।

सव यािपनमोङ्कारं मत्वा धीरो न शोचित ॥ २०८ ॥अमा ोऽन तमा ैत योपशमः िशवः ।ॐकारो िविदतो येन स मिुननतरो जनः ॥ २०९ ॥ इित ।

Appendix

न तु परमे र यैव त ो यतास वाद् वणमा य तथोिक्तः तिुत पैवेित म त यम् ।अवतारा तरवत् परमे र यैव वण पेणावतारोऽयिमित अि थ तेनैव िुतबलेनाङ्गी-कृते तदभेदेन त वात् । त ान् नामनािमनोरभेद एव । त कं्त पा े —

नाम िच तामिणः कृ ण ैत रसिव हः ।पणूः शु ो िन मकु्तोऽिभ त्वान् नामनािमनोः ॥ २१० ॥ इित ।

अ याथः—नामैव िच तामिणः सवाथदातृत्वात् । न केवलं ता शमेव । अिप तु चैत े-ािदल णो यः कृ णः स एव सा ात् । त हेतु—अिभ त्वािदतीित ।

ननु तथािवधं नामािदकं कथं पु षेि यज ं भवित ?न वेदमा य भगवतैव पु षेि यािद वािवभावनात् । यथोक्तमेकादशे वयं ीभगवता“श द सु ब धम्” (भा० ११।२१।३६) इ ार य—

मयोपबृिंहतं भू ा णान तशिक्तना ।भतेूषु घोष पेण िवसेषणूव ल ते ॥ २११ ॥ इित ।

ादश य षषे्ठ वेद यसन सङे्ग “ ीणायषुः” (भा० १२।६।४७) इ ादौ ।ीणायषुः ीणस वान् मधान् वी कालतः ।

वेदान् षयो य यन् िद ा यतुचोिदताः ॥ २१२ ॥

टीका च—ति र्हर् पु षबिु भवत्वान् नादरणीयं यािद ाशङ् ाह िद ा यतुचोिद-तेित । इ ेषा ।“क ै येन िवभािसतोऽयम्” (भा० १२।१३।१९) इ ादौ त ूपेणे ािदवत् ।एत वमिभ े गभ ततुावकु्तम् (भा० १०।२।३६)—

न नाम पे गणुज कमिभि र्नर् िपत ये तव त य साि णः ।मनोवचो यामनमेुयव मनो देव ि याया ं ितय थािप िह ॥ २१३ ॥ इित ।

तथा प यािप वैल यं व काशताल ण व पश ैवािवभािवत्वम् । तच् च पवूद-ि र्शर्तम् । अत एव ि तीये (भा० २।९।४)—

आ मत विवशदु्ध्यथ यदाह भगवानृतम् ।णे दशयन् पम यलीक ता तः । २१४ ॥।

इ टीका च—यच् चोक्तमष्टमा यये परमे र यािप देहस ब ािवशेषात् कथं त -ा मो ः यात् इित । “आसीद् य दरात् प म्” (भा० २।८।८) इ ािदना । त ाह

आ मत विवशदु्ध्यथम् इित । आ मनो जीव य त विवशदु्ध्यथ त व ानाथ तद् भवेदेव ।िकंं तत् ? य पािदना वभजनं भगवान् ण आह । िकंं कुवन् ? ऋतं स ं िच नं पंदशयन् । दशने हेतःु अ यलीकेन तेण तपसा तः सेिवतः सन् ।

Sanskrit Text

अयं भावः जीव यािव या िम याभतूदेहस ब ः । ई र य तु योगमायया िच निव हा-िवभाव इित महान् िवशेषः । अत त जने मो ोपपि िरित । इ ेषा ॥अत एव “स त्वं ि लोकि तये” (भा० १०।३।२०–२१) इ ािदप ये ीमदानक िभ-नािप समािहतम् ।

स त्वं ि लोकि तये वमायया िबभि र्षर् शु लं खलु वणमा मनः ।सगाय रकं्त रजसोपबृिंहतं कृ णं च वण तमसा जना ये ॥ २१५ ॥

अ यमथः—स प च यसृिष्टि ित लयकता त्वं ि लोकि तये यदा त य ि ित-िम िस तदा वमायया वाि तया मायाश ा कृत्वा आ मनः शु लं वण वेन सृष्टा ंधमपरा ं िव ािदजाि ंतं िबभि र्षर् पालयिस । अ स वम येव वमाया ेया िन कृष्टत्वा प-यकु्तत्वाच् च ।अथ यदा सगिम िस तदा रजसा रजोम या वमायया कृत्वा उपबृिंहतं रकं्त कािमनंिव ािदवण िबभि र्षर् । यदा चजना यिम िसतदा तमोम या कृत्वा कृ णं मिलनंपापरतंत ं िबभि र्षर् ।अथवा यदा ि ितिम िस तदा मनः ीिव णु प य शु लं शु ं गणुसङ्कररिहतिम -थः— िशव वत् त य त ङ्गाभावात् । तथैव िस ाि ततं ीशकुदेवेन “िशवः शिक्तयतुःश त् ि िलङ्गो गणुसंवृतः” (भा० १०।८८।३) इ ादौ । “हिरि र्हर् िनगणुः सा ात् पु षः कृ-तेः परः” (भा० १०।८८।५) इ ािद ।अत एव (भा० १०।१३।५०)—

चि कािवशद ेरैः सा णापाङ्गवीि तैः ।वकाथानािमव रजःस वा या ं षृ्टपालकाः ॥ २१६ ॥ इित ।

अ साि वकत्वराजसत्वे उ ेि ते एव न तु व ततुया िन िपते ।वण पं न तु काि तमा म् । गणुमयत्व वीकारेऽिप त णु य जकाकार या यपे -त्वात् न तु ेत ं वणिमित या येयम् । ीिव णु प य पालनाथ गणुावतार य परमा-मस दभ ीरोदशाियत्वेन ापिय माण य त यामत्वेनाित िस ेः । जना यहेतो

य ेतताित िसद्ध्या त ैपरी पातात् । तथैव िह गोिभलोक्तस ोपासनायाम् ।अतोऽ णो न शोणवणत्वे ता पयम् । न च त णुाना ं त णिनयमः । परमताम-साना ं बकादीना ं शु लत्वदशनात् । साि वकगणुोपा याना ं ीबादरायणशकुादीना ं या-मत्व वणात् ।वमाययाभके्तषु कृपया “माया द े कृपाया ंच“ इित िव काशात् िबभि र्षर् जगितधारय-

िस् कटयसी थः । रकं्त रजोमयत्वेन िससृ ािदरागब लम् । कृ णं तमोमयत्वेन व -प काशरिहतिम थः । भा० १।२।२४—

पाि र्थर्वाद् दा णो धमू त ादि त्रयीमयः ।तमस तु रज त ात् स वं यद्ब्र दशनम् ॥ २१७ ॥ इ केु्तः ।

Appendix

ननु कथम ाथन वा ेन लोक ामकं वणयिस यतः स ित जना याथ कृ णोऽयं वणमया तमसा गृहीत इ थ ऽ यायाित । तदेतदाशङ् पिरहर ाह “त्वम य” (भा०१०।३।२१) इित ।

त्वम य लोक य िवभो िररि षगुृहेऽवतीण ऽिस ममािखले र ।राज स ासरुकोिटयथूपैि र्नर् यू माना िनहिन से चमःू ॥ २१८ ॥

िन यू माना इत तत ा मानाः ।अयं भावः—आ तां तावद्ब्र घनत्वशु स वमयत्वबोधकं माणा तरं गणुानु प पाङ्गी-कारेऽिप यथा लय य ःखमा हेततु्वात् सषुिु त पत्वाच् च त तदथावसरो भविततथा य तु काल य त्वत्कृतर या जग खुहेततु्वात् तमोमयासरुिवनाशयो यत्वात् तेषा-मसरुाणामिप हनन याजेन सवगणुातीतमो ा मक सादलाभात् तदथावसरो न भवितसै वम् आनयेितवत् । तथैवोक्तम् (भा० ७।१।८)—

जयकाले तु स व य देवष न् रजसोऽसरुान् ।तमसो य र ािंस तत्कालानगुणुोऽभजत् ॥ २१९ ॥ इित ।

त ान् न तमःकृतोऽयं वण इित रजःस वा या ं रक्तशु लावेव भवत इित पवूपि म-तम् । तत पािरशे माणेन व पशिक्त यि जतत्वमेवा ािप पयव यित इित भावः ।तथैव तमेवाथ ीदेवकीदे यिप स मेण ागेव िववृतवती “ पं य त् ा र यक्तमा म्”(भा० १०।३।२४) इित ।अथ कृतमनसुरामः । तथा गणु य वैल यमा मारामाणाम याकषणिलङ्गग या ुत प-त्वम् । तद् यथा ीसतूोक्तौ “हरेगणुाि तमितः” (भा० १।७।११) इ ािद च ।

आ मारामा मनुयो िन ा अ यु मे ।कुव हतैकुी ंभिक्तिम तूगणुो हिरः ॥ २२० ॥हरेगणुाि तमितभगवान् बादरायिणः ।अ यगान् महदा यानं िन ं िव णजुनि यः ॥ २२१ ॥

अत एवोकं्त िव णधुम रे—

गणुाः सवऽिप यु ते ै यात् पु षो मे ।दोषाः कथि चन् नैवा यु ते परमो िह सः ॥ २२२ ॥गणुदोषौ माययैव केिचदा रपि डताः ।न त माया मायी वा तदीयौ तौ कुतो तः ॥ २२३ ॥त ान् न मायया सव सवमै यस वम् ।अमायो ही रो य ा ा ं परमं िव ः ॥ २२४ ॥ इित ।

अथ “न िव ते” (भा० ८।३।८) इ य कृत लोक य या यावशेषः ।

Sanskrit Text

तदेवं व पशिक्तिवलास पत्वेन तेषा ं ज ादीनाम् ाकृताद् वैल यं सािधतम् । तआशङ्कते—ननु भव तु व व पभतूा ेव तािन तथािप व प यैव पणूत्वात् त ा तौिकंं योजनम् ?त ाह—लोका ययस वाय लोको भक्तजन त या ययः संसार वसं त पवूकः स वोभिक्तसखु ाि तः । भू ा तौ तदथम् । एतद यपुल णं िन पाषदानामिप भिक्तसखुोत्क-षाथम् । त कं्त ीमदजनेुन थमे (भा० १।७।२५)—

तथायं चावतार ते भवुो भारिजहीषया ।वाना ं चान भावानामनु यानाय चासकृत् ॥ २२५ ॥ इित ।

अ याथः—यथा े पु षादयोऽवतारा तथायं चावतारः सा ा गवतः ीकृ णा य यतवैव ाकटं्य परमभक्ताया भवुो भारिजहीषया जातोऽिपअ ेषा ं वाना ंभक्तानामसकृच्च मु र यनु यानाय िनजभजनसौ याय भवित ।ननु ति र्हर् भक्तसौ यमेव योजनंजातिमित “पणूान द य त येह योजनमितः कुतः” इ े-तत् कथमपुप ेत ?त ाह—अन भावानािमित । अ था सव िशरोमणेि र्नर्द ष य त य त ा ापे काणा ंतेषामपेु ायामका यदोषः यु ेत इित भावः ।आ मारामेऽिप का यगणुावकाशो “गणुा िव ा अिप तु समाहाया सवतः” (कौम)इित रणात् िविच गणुिनधाने ीभगव ेव स वित । ततोऽ तु स चिरतत -ुणाशें तदीय एव यः ितपदमेव सा य ु ािदिभ चैग यते । य ािविरि चमापामरज-नमाकष ेव वतते । त कं्त ीदशमे वयमेव (भा० १०।३२।१९–२०)—

भजतोऽिप न वै केिचद् भज भजतः कुतः ।आ मारामा ा तकामा अकृत ा गु ुहः ॥ २२६ ॥नाह ं तु स यो भजतोऽिप ज तन्ू भजा यमीषामनवुृि वृ ये ।यथाधनो ल धने िवनषे्ट ति च तया न् िनभृतो न वेद ॥ २२७ ॥ इ ािद ।

त ात् परमसमथ य त य कृपाल णं भक्तजनसखु योजनकत्वं नाम कोऽिप व -पान दिवलासभतूपरमा य वभाविवशेष इित मलूप ेऽिप “अनकुालमृ ित” इ नेनैवदि र्शर्तम् । अतः योजना तरमितत्वं तु ति न् ना ेव । त योजनत्वं च त य परमस-मथ यान दिवलास एवेित िदक् । यथोक्तम्—

कृपालोरसमथ य ःखायैव कृपालुता ।समथ य तु त यैव सखुायैव कृपालुता ॥ २२८ ॥ इित ॥ गजे ः ीहिरम् ॥

४८ । त ादपािणपाद तेुरिप सदन त व काशान दिव ह एव भगवित ता पय ना -ेित ितपादयि त (भा० १०।८७।२८)—

त्वमकरणः वराडिखलकारकशिक्तधरस्तव बिलमु हि त समद जयािनिमषाः ।

Appendix

वषभजुोऽिखलि ितपतेिरव िव सृजोिवदधित य ये त्विधकृता भवत िकताः ॥ २२९ ॥

अयमथः—अ करणं नाम वा यािदवत् कतृशिक्त ेिरततया कायकरंकतिु र्भर् तमं केवल-करणत्वाप मेव व त्वङ्गीकृतं न तु व पत्वाप मिप य दिप । यथा दहनादौ त ा-िदकं गौणाथत्वात् वराट्पदिन क्तौ वेनेित तृतीया तपद य व पशक्तावेव पयवसा-नाच् च ।ततो जीव य िच ूपत्वात् पा यादीना ं वतो जडत्वात् तदधीनशक्तीना ं तेषा ं िभ तमाना ंकरणत्वं मु याथमेव । ततोऽसौ तदासक्तत्वात् सकरणः ।त्व ं तु तद तयामी तदनासक्तत्वात् तदनपे ो यतः वराट् व पश ैव राजसे इित ।तथा लयकालावसाने (भा० १०।८७।२३)—

िनभृतम नोऽ ढयोगयजुो िद यन्मनुय उपासते तदरयोऽिप ययःु रणात् ।ि त्रय उरगे भोगभजुद डिवषक्तिधयोवयमिप ते समाः सम शोऽिङ्घरसरोजसधुाः ॥ २३० ॥ इित ।

िव णगु िभर ािभरिप िनजाल बनत्वेन व यमानपरमिद यकरणगणिविच ोऽ यसौअकरण एव । कुतः । वराट् वेन व पशिक्तिवशेषिस ा भाविवशेषेण व पेणैवत त्करणतया राजसे । तेषा ं व पभतूत्वेन मु यकरणत्वायोगािदित भावः । अ थौपा-िधकव तु ारा तवािप काशे कथं नाम वराट्त्व ं िसदे्ध्यिदित च ।“आन दमा मजरं परुाणमेकं स तं ब धा यमानम्” । “नेह नानाि त िक चन” (बृ०४।४।१९) इ ािद तेुः । “आन दमा करपादमखुोदरािदः” इ ािद ृते ।ननु मिय तथाभतू व पशक्तीनामि तताया ं िकंं माणम् ?त ा ः —अिखलकारकशिक्तधरः इित । अिखले यः ािण यः कारकािण करणािन च ुरा-िदगोलकािन तेषु शक्ती ेि यािण धरिस ददासीित तथा सवषु तेषु त ारणात् । ता तुत्विय वतःिस ा अ ययाः पणूा एव स तीित भावः । तथा च िुतः “ ाण य ाणमतु च ु-ष ु ः” (बृ० ४।४।१८) इ ा ा “ वाभािवकी ानबलि या च” ( े० ६।८) इ ा ा च ।त क्तमेकादशे (भा० ११।४।४)—

यत्काय एष भवुन यसि वेशो य येि यै तनभुृतामभुयेि यािण ।ान ं वतः सनतो बलमोज ईहा स वािदिभः ि ितलयो व आिदकता ॥

२३१ ॥ इित ।

अत एव “िवकरणत्वान् नेित चेत् त क्तम्” ( ०स०ू २।१।३१) इ सू कारोऽिप त क्त-िम नेन “ तेु तु श दमलूत्वात्” ( ०स०ू २।१।२७) इ कु्तरी ैव ु ेकग यं तकातीतंत य िवकरणत्वं सकरणत्वं च सािधतवान् । िुत “न त य काय करणं च िव ते”( े० ६।८) इ ा ा ।

Sanskrit Text

अथवा अिखलकारकशिक्तधरोऽिप त्वमसावकरण एवे वयः । कुतः । वराड् इ ािद ।अतः सवतो िवल णमिहमत्वादिनिमषा देवा इ ादय त पू ा िव सृजो ादयोऽिपतव तु यं बिलमपुहारं त चैः िशरोिभवहि त ।अजया तेषामिधकािर या माययािपसिहताः । सािपआभासशिक्त पा व पान दशिक्त-मयाय तु यमा मस प ावनाथ बिलंं हरती थः ।समदि त च मनु ैद ं ह यक यािदल णं बिलंं भ यि त च । अ ष्टा तः वषभजु इित ।वष ख डम डलम् ।कथं बिलमु हि त ? तदा ः — िवदधतीित । त्वदा ापालनमेव बिलहरणिम थः ।तै० २।८।१—

भीषा ाद् वातः पवते भीषोदेित सयूः ।भीषा ादि े मृ धुावित प चमः ॥ २३२ ॥ इित तेुः ।

अथवा ननु मम पा यािदकरणाना ं व पभतूत्वे यिुकं्तं कथयतेितअत आ ः—अिनिमषाः करणािधष्ठातृदेवा तव बिलमु ह तीित । अजानजदेवत्वाद्िव सृजो िव ेषा ं सृिष्टहेतवः । अ े त दिधष्ठातृदेवता यादेव करणैि र्वर्षयं काशियतुंश ु वि त । त्वं पनु तेषाम या य इित त्वत्करणाना ं व काशताप ेः व पभतूत्वमे-वेित ।अथा या ता ं महाशिक्तमायैवा य इितअत आ ः—अजयेित ।ननु जीवा अिप िनजेि यािधष्ठातणॄामा या भवि त ।त ा ः — िवदधतीित । िवषयभोग ारेि वि येषु भवता िव पितना द ािधकाराणा ं देवा-नामेवािधकायाः कितपय ामभौिमका इव जीवा इित न तेषामा याः िक तु भवानेव तेषा-मिधकारकत्वादा य इित भावः ॥ तुयः ीभगव तम् ॥४९ । त ाद् िवल णपािणपादािदत्वेनैवापािणपादािदत्वम् । यथाह (भा० १०।६०।४५)—

त्व म रुोमनखकेशिपन म तमासाि रक्तकृिमिवट्कफिप वातम् ।जीव वंभजितका तमिति र्वर्मढूा या ते पदा जमकर दमिज ती त्री ॥ २३३॥

अ ीभगवित केशादीना ं यूमाणानामान द व पत्वम ेषा ं त्वभाव एवेित वैल यंपष्टमेव ।

अत एव िह िहर यकिशपुं ित त ारकजनिनषेधल ण वरदानमिप सङ्ग ते ।“ यसिुभवासमुि वा सरुासरुमहोरगैः” (भा० ७।३।३७) इित ।न चैतत् करण य िनषेधपरं िक तु कतरेुव कतृ करणात् । अ ािणिभः ािणिभव केु्त त-यैव ा तत्वात् । (ह तजु वदेहसा येऽिप) स ाणभागान् िन ा त य कतनीयनखा -

भाग य क्त ाणत्वाच् च ।

Appendix

त ाद ाकम् “अ ाणो मनाः शु ः” (म०ु २।१।२) इित । “अ य महतो भतू य िनः -िसतमेतत्” (बृ० २।४।१०) इित च िुतनासङ्गतेित । अत एवोकं्त वाराहे—

न त य ाकृता मिू र्तर्मदोम ाि स वा ।न योिगत्वादी रत्वात् स पोऽ यतुो िवभःु ॥ २३४ ॥ इित ।

तच् चा ाकृतमिू र्तर्त्व ं त य महायोिगत्वािद ाकृतिमित न िक त्वी रत्वान् िन मेवे -थः ।तथा च योगः— ई रः सिव हः ाने ा यत्नवत्कतृत्वात् कुलालािदवत् । स च िव होिन ः ई रकरणत्वात् त ानािदविदित । अत एव िवल णत्वमिप ।जीव वम् इित चैत योगेन जीव तं वत तु शवम् । ततः ीभगवि ह तु िचदेकर-सत्वात् सदा जीव ेवेित वैल यं यकंु्त िन ान दिच ूपत्वाद् भजनीयत्वं च यकु्तिमितभावः ॥ ी ि मणी ीभगव तम् ॥५० । नाम िपत्विविधिनषेध िुतिभि र्वर्वदमानाना ं िववादावसरे तदेव ुपपादयित(भा० ६।४।३२)—

अ तीित ना तीित च व तिुनष्ठयोरेक योि र्भर् िव धमणोः ।अवेि त ं िक चन योगसाङ्खययोः समं परं नकूुलं बृहत् तत् ॥ २३५ ॥

अ तीित योगः लूोपासनाशा त्रम् । त िह य गवतो नाम िपत्वं यूते तद् ष्टक प-नालाघवाद् घटपटािदल णािखलनामधेयत्वं पातालपादािदकत्वं चेित िवधीयते ।ना तीित साङं्खय ानशा त्रम् । त िह िनषेध िुतिभ त य नाम िपत्वंयन् िनिष यते तत्ापि चकनाम िपत्व य कि पतत्वात् सवथैव ना तीित िन ीयते ।

त क्तमभुयमत यैव ाक् “स सवनामा स च िव पः” (भा० ६।४।२८) इ ािदना “य न्िन कं्त वचसा िन िपतम्” (भा० ६।४।२९) इ ािदना च । अ तीित ना तीित च व तिुनिनष्ठा ययोः ।तमेव िववादं फुटयित— िभ ौ अ तीित ना ती ेव तूौ िव ौ धम ययो तयोः ।न वा तामनयोि र्भर् िवषयत्वं ने ाह—एक योः समानिवषययोः । तदेवं िववादे सिततयोयत् िकि चत् समं सम जसत्वेनैव अवेि त ं तीत ं व तु तद् योरिप बृह हदन-ुकूलं भवित । िकंं त म जसम् । यत् परं नाम पाद ततदभावाच् च िवल णं ययगुपन् नाम िपत्वमनाम िपत्वमिप वकंु्त श ते तद् िवल णं िकमिप नाम पल ण-मेव वि त्व थः ।एत कं्त भवित—एकि ेव व तिुन नाम िपत्विविधिनषेधा या ं पर परं तुयः पराह-ताथाः यःु । अ तु परत्वेनोभय ािप ाक्तनयु ा सम जसम ाकृतनाम िपत्वमेविविधिनषेध िुतता पयनोप ा यत इित त तं िववादमा म् । इ मेवा ी ु वेणिनि र्वर्वादत्वमकु्तम् (भा० ४।९।१३)—

ितयङ्नगि जसरीसृपदेवदै म ािदिभः पिरिचतं सदसि शेषम् ।पं िवष्ठमज ते महदा नेकं नातः परं परम वेि न य वादः ॥ २३६ ॥

Sanskrit Text

अ पश द यैवोभय िवशे त्वेन “भपू मतूममतू च परं चापरमेव च” (िव० प०ु६।७।४७) इित वै णववा ानसुारेण च । अतः परं चतभुजुािदत्वल णं पं वपिुर -थः । तच् चा े दशिय ते । तन् न वेि एत पय तं कालं ना ािसषिम थः ।तदेव यनिक्त (भा० ६।४।३३)—

योऽनु हाथ भजतां पादमलूमनाम पो भगवानन तः ।नामािन पािण च ज कमिभभजे स म ं परमः सीदतु ॥ २३७ ॥

यो नाम परिहत एव नामािन पािण च भेजे किटतवान् । ज कमिभः सह तािन चकिटतवािन थः । यितरेके दोषमाह—अन तः । यिद ति न् नाम िपत्वािदकं नाि त

ति र्हर् त िक्तम वं ित सा तत्वमेव स ेतेित । त कं्त चेतोिभः “न त त्वि भतूीना ंसोऽन त इित गीयसे” (भा० ४।३०।३१) इित ।त काशने हेतःु —भगवान् भगा मकशिक्तमान् । त याः शके्तमायात्वम् िनषेधित—परमः परा यशिक्त पा मा ल ीयि न् । अ था परमत्व याघातः यािदित भावः ।

त ान् न मायया सव सवमै यस वम् ।अमायो ही रो य ात् त ात् त ं परमं िव ः ॥ २३८ ॥ इ केु्तः ।

ननु सवनामिव पत्वे त ािह े च स ेव त पासकाः माणम् । अ तु के यःु ?इ ाशङ् ाह—पादमलूं भजतामनु हाथिमित । योगसाङ्खययो त वंन स यक् का-शते िक तु भक्तावेव “भिक्तरेवैन ं नयित भिक्तरेवैन ं दशयित” ( ०स०ू म वभा० ३।३।५४माठर िुतः) इ ािद तेुः । त ाद् यकंु्त तयोि र्वर्वादमा त्विमित भावः ।अत एव व तेऽन तरमेव (भा० ६।४।३५–३६)—

इित ततुः सं तवुतः स ति घमषणे ।ा रासीत् कु ेष्ठ भगवान् भक्तव लः ॥ २३९ ॥

कृतपादः सपुणासे ल बाष्टमहाभजुः ।च शङ्खािसचमषधुनःुपाशगदाधरः ॥ २४० ॥ इ ािद ।

“पादमलूं भजताम्” इ नेन तान् ित प ाकट्यात् पवूमिप पम ेवेित यि जतम्“चरणं पिव ं िवततंपरुाणम्” (म० न० ५।१०) इ ािद तेुः । भेजे इ तीतिनदशः ामा य-दाढ्यायानािदत्वंबोधयित । अन तपद य च नामािन पािण चान ता ेवेित भावः । अ“ ाकृतनाम परिहतोऽिप” (भा० दी० ६।४।३३) इित टीका च ॥ द ः ीपु षो मम् ॥५१ । तदेवं िन त्वाद् िवभतु्वात् सवा यत्वात् लूसू ाकृतव त्वितिरक्तत्वात् -ूपत्वात् व काशत्वात् सव िुतसम वयिस त्वात् त ूपं परमत व पमेवेित िस म् ।

तथैव िह परमवै ेणानभुतू ं पष्टमेवाह ि िभः (भा० ३।९।२–४)—पं यदेतदवबोधरसोदयेन श ि वृ तमसः सदनु हाय ।

आदौ गृहीतमवतारशतैकबीजं य ािभप भवनादहमािवरासम् ॥ २४१ ॥

Appendix

टीका च—ननु त्वमिप स यङ् न जानािस यत् त्वया षं्ट पमेतदिप गणुा मकमेव िनगणंुैव तु स म् ।

त ाह “ पम्” इित ा याम् । अवबोधरसोदयेन िच ािवभावेन श न् िनवृ ं तमोय ात् त य तव यदेत ूपं त्वयैव वात ्येणसतामपुासकानामनु हाय गृहीतमािव कृ-तम् । अवतारशत य शु स वा मक य यदेकं बीजं मलूम् । त दशनाथ गणुावतारबी-जत्वं दशयित य ािभ इित ।

नातः परं परम य वतः व पमान दमा मिवक पमिव वचः ।प यािम िव सृजमेकमिव मा मन् भतेूि या मकमद त उपाि तोऽि ॥२४२ ॥

हे परम । अिव वच ऽअनावृत काशम् । अतोऽिवक पं िनभदम् । अत एवान दमा-म् । एव तू ं य वतः व पं तदतो पात् परं िभ ं न प यािम िकि त्वदमेव तत् । अतः

कारणात् ते तव अद इदं पमाि तोऽि ।यो यत्वादपी ाह एकमपुा येषु मु यं यतो िव सृजम् ।अतएवअिव ं िव ाद त् ।िकंं च भतेूि या मकं भतूानािमि याणा ं चा मान ं कारणिम थः ।

तद् वा इदं भवुनमङ्गल मङ्गलाय याने नो दि र्शर्त ं त उपासकानाम् ।त ै नमो भगवतेऽनिुवधेम तु यं योऽना तो नरकभाि रस सङै्गः ॥ २४३ ॥

न वेवमिप सोपािधकमेतदवाचीनमेवे ाशङ् ाह तद् वै तदेवेदं हे भवुनमङ्गल । यत तेत्वया नोऽ ाकमपुासकाना ं मङ्गलाय याने दि र्शर्तम् ।न यक्तव मािभिनवेिशतिच ानाम ाकं सोपािधकं दशनं दातु ं यकु्तिमित भावः ।अत तु यं नमोऽनिुवधेम अनवुृ ा करवाम ।ति र्हर् िकिमित केिचन् मा ं नाि य ते ?त ाह “योऽना तः” इित । अस सङै्गि र्नर्री रकुतकिनषै्ठः । इ ेषा ।अ कि पतम यथा तरं य य िव णुगु त्वान् न स व ेवेित यि जतं न यक्तव-मित । उकं्त चैतत् तिुततः ाक् “अ यक्तव म िभवेिशता मा” (भा० ३।८।३३) इित ।“मा ं नाि य ते” (भा० दी० ३।९।४) इित िव ह पं मािम ेवाथः । िव ह यैव पर त्वेन

ािपतत्वात् । अत एव ये िव हमेता शतया न म ते ते िव दनभुविव मतयो ने -रमिप म त इ त आह— िनरी र इित ।यत एव (भा० ३।९।५)—

ये तु त्वदीयचरणा बजुकोषग ं िज ि त कणिववरैः िुतवातनीतम् ।भ ा गृहीतचरणः परया च तेषा ं नापैिष नाथ दया बु हात् वपुंसाम् ॥२४४ ॥

इ न तरप े तशु देन योऽना त इ ा केु्त यो बिहमखुजने यो िवल णत्वेन िनि र्दर्ष्टा-ना ंता श ीभगव ूपिनष्ठानामेव िुतवातनीतम् इित श देन माणेन भ ा गृहीतचरण

Sanskrit Text

इ नभुवेन च ाश मकु्तम् ॥ ा ीनारायणम् ॥५२ । एवंचआवेशावतारतया तीत य ीऋषभदेव यािप िव ह एवंयो ते यथा (भा०५।५।१९)—

इदं शरीरं मम ि र्वर्भा यं स वं िह मे दयं य धमः ।पृषे्ठ कृतो मे यदधम आरादतो िह मामृषभं ा रायाः । २४५ ॥।

इदं मनु ाकारशरीरं िह िनि तं ि र्वर्भा यं ि र्वर्त य वं तदेव । य ैव धम भागव-तल ण त ैव मे दयं मनः । यद् य ात् तद् िवपरीतािदल णोऽधम मया पृषे्ठ कृतः ।ततः पराङु्मखोऽहिम थः ।अत एव वकु्तर य ऋषभदेव य च सवाि तमलीलािप याजेना तधानमेव ाकृतलोक -ती नसुारेणैव तु तथा वि र्णर्तम् ।आ मारामतारीितदशनाथम् । त क्तम् “योिगना ंसा प-रायिविधमनिुश यन्” (भा० ५।६।६) इित ।अतः “ वकलेवरं िजहासःु” इ कलेवरश द य प च एवाथः । उपासनाशा ते्र त यतथा िस ेः ।तथा “अथ समीरवेगिवधतूवेणिुवकषणजातो दावानल तद् वनमालेिलहानः सह तेनददाह” (भा० ५।६।८) इ य वा तवाथ तु तेन सहेित कतृसाहा ये तृतीया । गौणम-ुय ायेन कतयव ाथिमक वृ ेः । तत दावानल त नवि र्तर्तवािदजीवाना ं लूं देह ं

ददाह । ऋषभदेव तु सू ं देहिमित त य सवमो दत्वमनसु ेयम् । भा० ९।११।२२—स यैः पृष्टोऽिभ ष्टो वा संिवष्टोऽनगुतोऽिप वा ।कोसला ते ययःु ान ं य ग ि त योिगनः ॥ २४६ ॥ इितवत् ।

ततोऽनलसाध य वणियत्वा त द तधानमेव त येित च यि जतम् । अत एव “ऋषभदे-वािवभाव तृतीयोऽ यायः” इ ेवोकं्त न तु त ेित ॥ ीऋषभदेवः वपु ान् ॥५३ । तद् एवं ऋषभदेव यािप िव हे ता शता चेत् िकमतु वयं भगवत इ ाह(भा० १।९।४१)—

मिुनगणनृपवयसङु्कलेऽ तःसदिस यिुधिष्ठरराजसयू एषाम् ।अहणमपुपेद ई णीयो मम िश गोचर एष आिवरा मा ॥ २४७ ॥

टीका च—एष जगतामा मा मम िश गोचरो िष्टपथः स ािवः कटो वतते । अहो मेभा यिमित भावः । इ ेषा ॥ ीभी ः ीभगव तम् ॥५४ । तथैव च “ पं य त्” (भा० १०।३।२४) इ ादौ “स त्वं सा ाद् िव णरु या मदीपः”इित ।य त् िकमिप पं व तु ा वदाः । िकंं त तु ? त ाह—अ यक्तिम ािद । एव तू ंिकमिप कायक पं व तु यत् स एव सा ादि गोचर त्वं िव णिुरित ।तथा च पा े िनमाणख डे ीभगव तं ित ीवेद यासवा म्—

Appendix

त्वामहं षु्टिम ािम च ु या मधसुदून ।य ं परं जग ोि ंनं जग पितम् ।वदि त वेदिशरस ा ु षं नाथ मेऽ तु तत् ॥ २४८ ॥ इित ।

त हेतःु —अ या मदीपः । देिहतत्कारणकायसङ्घ काशकत्वेनावभासमान इ थः ।एव तू य न तव भयशङे्कित भावः । इ ेष करणानु पः ी वािमदि र्शर्तभावाथ ऽिपीिव हपर एव । अ भयस ावनानु प ेः ॥ ीदेवकी ीभगव तम् ॥

५५ । अत तदशंानामिप ता शत्वमाह (भा० १०।१३।५४)—स ानान तान दमा ैकरसमतूयः ।अ पृष्टभिूरमाहा या अिप ुपिनष शृाम् ॥ २४९ ॥

टीका च—सवषा ं मिू र्तर्म वेऽ यिवशेषमाह “स ान” इित । स ा ान पाअन ता आन द पा । त ािप तदेकमा ा िवजातीयस ेदरिहताः । त ािपचएकरसाःसदैक पा मतूयो येषा ं ते ।यद् वा स ानािदमा ैकरसं यद्ब्र तदेव मिू र्तर्यषाम् इित । अत एवोपिनषदा म ानंसैव ुयषा ं तेषामिप िह िनि तम् । अ पृष्टभिूरमाहा याः न पृषं्ट पशयो यं भिूर-माहा यं येषा ं ते तथाभतूाः सव य य तेित । इ ेषा ।अ मा पदं त णादीना ं व पा तरङ्गधमत्वं बोधयित । न ापरि थ मिू र्तर्श दःकेवला मपर इित वािमनः ीशकुदेव य वा मतं ल णायाः कष्टक पनामयत्वात पृषे्ट-

। अ पृषे्टित भिूरमाहा येित अपीित उपिनषद् िगित पदचतषु्टय यैव य त यसम त य च वार यभङ्ग सङ्गातकु्त कारानरुोधात् “तेऽच ता िवषयं वसमािध-भा यम्” (भा० ३।१५।३८) इ दुाहिर माणानसुारात् “ वसखु” (भा० १२।१२।६८)इ ािद ीशकु दयिवरोधाच् च ।अत एव “िवशु िव ानघनम्” (भा० १०।३७।२३) “िवशु ानमतूये” (भा० १०।२७।११)“त्व येव िन सखुबोधतनौ” (भा० १०।१४।२२) इ ािदवा ािन च न ला िणकतयाकदथनीयािन ।तथैव “आन दमिू र्तर्मपुगु शा मल म्” (भा० १०।४१।२८) इ ादौ “दो या तना तर-गतं पिरर य का तमान दमिू र्तर्मजहादितदीघतापम्” (भा० १०।४८।७) इ ादौ च दशना-िलङ्गना याम ाथत्वं यवि ते ।उकं्त च महावाराहे—

सव िन ाः शा ता देहा त य परा मनः ।हेयोपादेयरिहता नैव कृितजाः क्विचत् ॥ २५० ॥परमान दस दोहा ानमा ा सवतः ।देहदेिहिभदा चा ने रे िव ते क्विचत् ॥ २५१ ॥ इित ॥ ीशकुः ॥

५६ । इ मेवािभ े ाह (भा० १०।१४।५५)—

Sanskrit Text

कृ णमेनमवेिह त्वमा मानमिखला मनाम् ।जगि ताय सोऽ य देहीवाभाित मायया ॥ २५२ ॥

एनं “नौमीड्य तेऽ वपषेु” (भा० १०।१४।१) इ ािदवि र्णर्त पम् ।अवेिह म सादल िव यैवानभुव न तु तकादीना िवचारये थः । एव तूोऽिपमायया कृपया जगि ताय सव यािप वा मानं ित िच ाकषणाय देहीव जीव इवाभाितीडित । इवश देन ीकृ ण तु न जीववत् पृथ देह ं िवष्टवािनित च ग यते ।

अत एव ीिव ह य परमपु षाथल णत्वमकंु्त ी ु वेण (भा० ४।९।१७)—स ािशषो िह भगवं तव पादप माशी तथानभुजतः पु षाथमतूः । २५३ ॥इित ।

अ टीका च— हे भगवन् । पु षाथः परमान दः स एव मिू र्तर्य य त य तव पादप म् ।आिशषो रा ादेः सकाशात् स ा । आशीः परमाथफलं िह िनि तम् । क य ? तथा तेनकारेण त्वमेव पु षाथ इ ेव ं िन कामतया अनभुजतः । इ ेषा ॥ ीशकुः ॥

५७ । अतः श द ितपा यद् त ीिव ह एवे पुसंहारयो यं वा माह (भा०३।२१।८)—

तावत् स ो भगवान् पु करा ः कृते यगेु ।दशयामास तं ः शा दं दधद् वपःु ॥ २५४ ॥

य पदुधत् काशय सौ शु ला यो भगवान् कृते यगेु वतते । तदेव श द ितपा ंपरमत वं त ं कदमं ित दशयामासे थः ॥ ीमै ेयः ॥५८ । तदेवं िस े भगवत ता शे वैल ये यत्वात् घटविद ा सदनमुान ं न स -वितकाला योपिदष्टत्वात् । तदेतदिभ े ति न् स तापरु कृत ंषड्भाविवकारा भावं

ापयन् पणू व पत्वम यपुग ित (भा० १०।१४।२३)—एक त्वमा मा पु षः परुाणः स ः वयं ोितरन त आ ः ।िन ोऽ रोऽज सखुो िनर जनः पणू ऽ यो मकु्त उपािधतोऽमृतः ॥ २५५ ॥

“नौमीड्य ते” (भा० १०।१४।१) इ ािदना तु त्वेन ित ा पोऽयम वपरुािदल णत्व-मेक एव सवषामा मा परमा यः । त क्तम् “एकोऽिस थमम्” (भा० १०।१४।१८) इित ।“कृ णमेनमवेिह त्वमा मानमिखला मनाम्” (भा० १०।१४।५५) इित च ।यत त्वमा मा तत एव स ः । परमा य य स तामवल ैवा ेषा ं स त्वात् त्व येवस त्व य मु या िव ाि तिरित भावः । त क्तम् “स तं स परम्” (भा० १०।२।२६)इ ािद । म०भा० उ मप० ५।७०।१२—

स े ितिष्ठतः कृ णः स म ितिष्ठतम् ।स ात् स ं च गोिव द त ात् स ो िह नामतः ॥ २५६ ॥ इ ु मपविण च ।

Appendix

न च त्विय ज ादयो िवकाराः स ती ाह—आ ः कारणम् । “एकोऽिस थमम्” (भा०१०।१४।१८) इ ादौ ता शत्व षे्टः । अतो न ज िक तु “ त्व ं हरेज न िवकारःकथ चन” इित पा रीितकमेव ।अत एव का दे—

अिव ाय परं देहमान दा मानम ययम् ।आरोपयि त जिनमत् प चभतूा मकं जडम् ॥ २५७ ॥ इित ।

आ त्वे हेतःु — पु षः पु षाकार एव सन् परुाणः परुािप नवः । कायात् पवूमिप वतमानइ थः । िुत “आ मैवेदम आसीत् पु षिवधः” (बृ० १।४।१) इित ।अत एव ज ा तराि तत्वल णं िवकारं वारयित— िन ः सनातनमिू र्तर्ः ।तथा पवूवन् म यमाकारत्वेऽिप पणू इित वृि म् । अज सखुो िन मेव सखु प इितपिरणामम् ।सखु य पुं त्व ंछा दसम् । “िव ानमान दं ” (बृ० ३।९।२८) इ ान द य नपुंसकत्व-वत् । तथा अ र इ प यम् । अमृत इित िवनाशम् ।पणूत्वे हेतःु —अन त अ य इित देशकालपिर ेदरिहतः । व तपुिर ेदरिहतोऽिप ।अ य त िक्तत्वात् त ं िवनानव ानात् ।अ ामृतत्वोपपादनाय चतिु र्वर्धि याफलत्वं च वारयित । त ो पि रा इ नेनैव िनरा-कृता । िशष्ट यं वय ोिति र्नर्र जन उपािधतो मकु्त इित पद येण । त च ाि तः ि -यया ानेन वा भवेत् । अ ि यया ाि तरा मपदेनैव िनराकृता सव ूपत्वात् । तथाानतः ािं त ं वारयित । वय ोितिरित ।

त कं्त ाणं ित ीभगवता “मनीिषतानभुावोऽयं मम लोकावलोकनम्” (भा०२।९।२१) इित ।टीका च—एतच् च मत्कृपयैव त्वया ा तिम ाह । मनीिषतिम ा तु यं दात यिमितया ममे ा त या अनभुावोऽयम् । कोऽसौ ? तमाह ममलोक यावलोकनंयत् । इ ेषा ।त क्तम् “िन ा यक्तोऽिप भगवानी ते िनजशिक्ततः” इित ।ननु ीभगवतो वं ित “वासदेुवो भगवताम्” (भा० ११।१६।२९) इ ािदकं िवभिूतम येगणियत्वा सवा ते “मनोिवकारा एवैते” (भा० ११।१६।४१) इ कु्तम् ।स म् । त णनं ाचयुिवव या “छि णो ग ि त” इितवत् । त ैव िह (भा०११।१६।३७)—

पृिथवी वायरुाकाश आपो ोितरह ं महान् ।िवकारः पु षोऽ यकं्त रजः स वं तमः परम् ॥ २५८ ॥

इ परश देन ािप त ये गिणतमि त । तदेवं ाि ति र्नर्िष ा ।अथ िवकृितरिप तषुापाकरणेनावघातेन ीहीणािमवोपा यपाकरेणेन भवेत् । तच् चासङ्ग-त्वान् न स वेिद ाह—मकु्त उपािधतः इित । त क्तम् “िवशु ानमतूये” (भा०१०।२७।११) “िवशु िव ानघनम्” (भा० १०।३७।२३) इ ादौ च ।

Sanskrit Text

त ात् “मम िनिशतशरैि र्वर्िभ मानत्विच” (भा० १।९।३४) इ ािदकं तु माियकलीलाव-णनमेव । भा० १०।७७।३०—

एवं वदि त राजष ऋषयः केचनाि वताः ।यत् ववाचो िव येत न ननू ं ते र तु ॥ २५९ ॥इ ािद ायेन वा तवत्विवरोधात् ।

तथा िह का दे—असङ्ग ा ययोऽभे ोऽिन ा ोऽशो एव च ।िव ोऽसृगािचतो ब इित िव णःु यते ॥ २६० ॥असरुान् मोहयन् देवः ीड ेष सरेु विप ।मनु ान् म यया ष्ट्या न मकेु्तषु कदाचन ॥ २६१ ॥

इित ीभी य यु समये दै ािवष्टात् तथा भानं यकु्तमेवेित । िक त्वधनुा ः व ःख-येव त य िनवेदनं कृतिमित ेयम् ।

सं कारोऽिप िकमितशयाधानेन मलापाकारेण वा । त ाितशयाधानं पणूत्वेनैव िनराकृ-तम् । मलापकरणं वारयित— िनर जनो िनमलो िवशु ानमिू र्तर्िर थः ॥ ी ा ीभ-गव तम् ॥५९ । तदेवं पवू तदै यादीना ं व पभतूत्वं सािधतं तच् च तेषा ं व पा तरङ्गधमत्वाद्यकु्तम् । यथा ोितर तरङ्गधमाना ं तदीयशु लािदगणुाना ं ोितभतूत्वमेव न तमआिद पत्वं त त् ।अथ ीिव ह य पणू व पल णत्वं सािधतं तच् च यकंु्त सवशिक्तयकु्तपरमव त्वेक-पत्वात् त य त यो िनजा तरङ्गिन धमः ीिव हतागम त त् सं ानल ण तद्

िविशषं्ट परमान दल णं व त्वेव ीिव हः । स एव चा तरङ्गधमा तराणामै यादीनामिपिन ा यत्वात् वयं भगवान् ।यथा शु ख डल ु कम् । यतो यथा ल ु कतागमकसं ानिविशष्टख डमेव ल ु कं तदेवख ड वाभािवकसौग ािदमच् चेित लोकैः तीयते यु ते च तथा “ पं यदेतत्” (भा०३।९।२) इ ािदषु परं त वमेव ीिव हः स एव च भगवािनित िव ि ः तीयते यु तेचैवेित ।तदेवं ीिव ह य पणू व पत्वंसाधियत्वा त पोषणाथ करणा तरमार यते यावत् पाष-दिन पणम् । त पिर दाना ंत पभतूत्वेन तदङ्गसिहततयैवािवभावदशन पं िलङ्ग-माह येन (भा० १०।३।९–१०)—

तम ुत ं बालकम बजेु णं चतभुजु ं शङ्खगदायदुायधुम् ।ीव ल ं गलशोिभकौ तभु ं पीता बरं सा पयोदसौभगम् ॥ २६२ ॥

महाहवै यिकरीटकु डलित्वषा पिर वक्तसह कु तलम् ।उ ामका यङ्गदकङ्कणािदिभि र्वर्रोचमानं वसदेुव ऐ त ॥ २६३ ॥ इ ािदना ।

Appendix

पष्टम् ॥ ीशकुः ॥६० । एवमिभ ायेणैवेदमाह (भा० ६।८।३२–३३)—

यथैका यानभुावाना ं िवक परिहतः वयम् ।भषूणायधुिलङ्गा या ध े शक्तीः वमायया ॥ २६४ ॥तेनैव स मानेन सव ो भगवान् हिरः ।पातु सवः व पैनः सदा सव सवगः ॥ २६५ ॥

ऐका यानभुावाना ं केवलपरम व प िष्टपराणा ं िवक परिहतः परमान दैकरसपरम व -पतया फुर िप यथा येन कारेण ।वेषु व वािमतया भज ु या माया कृपा तया हेतनुा वयं भगवान् िविच शिक्तमयेनव पेणैव कारणभतेून भषूणा ा याः शक्तीः शिक्तमयािवभावात् ध े गोचरयित । तेनैव

िव दनभुवल णेन स माणेन तद् यिद स ं यात् तदे थः । तैरेव भषूणािदल णैःसवः व पैि र्वर्िच व पािवभावैनः पातु ।अतएव ीिव णधुमबिलकृतच तवे “य य पमिनद यमिपयोिगिभ मैः” इ ािद ।तदन तरं च—

मत त य च य नािभम ये महीपते ।ैलो मिखलं दै ो ष्टवान् भभूवुािदकम् ॥ २६६ ॥ इित ।

तदेवमेव नवमे ीमद बरीषेणािप च िमदं ततुमि त ।िलङ्गािन ग डाकार वजादीिन । अनेन यत् क्विचदाकि कत्विमव यूते तदिप ीभग-वदािवभाववज् ेयम् ।अ तृतीये “चै य त वममलं मिणम य क ठे” (भा० ३।२८।२८) इ िप सहायम् ।अतो ादशेऽिप “कौ तभु यपदेशेन वा म ोिति र्बर्भ जः” (भा० १२।११।१०) इ ािदकंिवराठ्गतत्वेनोपासनाथमभेद ष्ट्या दि र्शर्तमेव यथास वं सा ाच् छीिव हत्वेना यनसु-

ेयम् । तथा िह ीिव णपुरुाणे (िव० प०ु १।२२।६८)—आ मानम य जगतो िनलपमगणुामलम् ।िबभि र्तर् कौ तभुमिण व पं भगवान् हिरः ॥ २६७ ॥ इित ॥ िव पो महे म् ॥

६१ । अथ ीवैकु ठलोक यािप ता शत्वम् “त ै वलोकं भगवान् सभािजतः”(भा० २।९।९) इ सािधतमेव । पनुरिप ि र्धर्या ं ती थ सा यते ।यतः स कमािदिभन ा यते । प चातीतत्वेन यूते । तं ल वताम खलनगणुसा येनतयूते । नैगु याव ायामेव ल यते । लौिककभगवि केत यािप तदावेशान् नैगु यम-

ितिद यत इ तः स तु त ूपतया सतुरामेव ग यते । सा ादेव कृतेः परत्वेन यूते ।िन तयो ो ते । मो सखुमिप ितर कुव ा भ ैव ल यते । सि चदान दघनत्वेना-िभधीयत इित ।त कमािदिभर ा यत्वम् । यथा (भा० ११।२४।१२–१४)—

Sanskrit Text

देवानामोक आसीत् वभतूाना ं च भवुः पदम् ।म ादीना ं च भलू कः िस ाना ं ि तयात् परम् ॥ २६८ ॥अधोऽसरुाणा ं नागाना ं भमेूरेकोऽसृजत भःु ।ि लो ा ं गतयः सवाः कमणां ि गणुा मनाम् ॥ २६९ ॥योग य तपस ैव ास य गतयोऽमलाः ।महजन तपःस ं भिक्तयोग य म ितः ॥ २७० ॥

िस ाना ंयोगािदिभः ि तयात् परं महल कािद । भमेूरध ातलािद । ि लो ा ं पातालािद-कभभूवुः व ेित । कमणां गाह धमाणा ं तपो वान ेन चय च । त चयणो-पकुवाणनैिष्ठकभेदेन मान् महजन वन त्वेन तपः । ासेन स म् । योगतारत येनतु सविमित ेयम् ।म ितः ीवैकु ठलोकः भिक्तयोग ा यत्वेन व माणः “यन् न जि त” (भा० ३।१५।२३)इ ािदवा साहा यात् लोक करणाच् च ।उकं्त च तृतीये देवान् ित णैव “त ङु्कलं हिरपदानितमा ष्टैः” (भा० ३।१५।२०)इ ािद ।टीका च—पनुवकु ठलोकं िविशनिष्ट । त ङु्कलं या तं भवित । कैः ? हिरपदयोरानितःणाम ताव ा ेण ष्टैभक्ताना ं िवमानैन कमािद ा यैः । इ ेषा ।

एवमेव िुत (म०ु १।२।१२)—

परी लोकान् कमिचतान् ा णो िनवदमायान् ना कृतः कृतेन । २७१ ॥इित ।

अ ा यकृत इ य िवशे ं लोक इ ेव त सके्तः ।“ई रः सवभतूानाम्” (गीता १८।६१) इ ादौ । गीता १८।६२—

तमेव शरणं ग सवभावेन भारत ।त सादात् परा ं शािं त ं ान ं ा यिस शा तम् ॥ २७२ ॥इित ीभगव पिनष ु ॥ ीभगवान् ॥

६२ । प चातीतत्वम् (भा० ४।२४।२९)—

वधमिनष्ठः शतज िभः पमुान् िविर चतामेित ततः परं िह माम् ।अ याकृतं भागवतोऽथ वै णवं पदं यथाह ं िवबधुाः कला ये ॥ २७३ ॥

ततोऽिप पु याितशयेन मामेित । भागवत तु अथ देहा ते अ याकृतम् “नाम पे याक-रवािण” (छा० ६।३।२) इित िुत िस याकरणािवषयं प चातीतं वै णवं पदं वैकु ठ-मेित ।

Appendix

यथाह ं ो भतू्वािधकािरकतया वतमानः । िवबधुा देवा ािधकािरकाः कला ये अिधका-रा ते िलङ्गभङे्ग स े तीित “यावदिधकारमवि ितरािधकािरकाणाम्” ( ०स०ू३।३।३३) इित ायेन ॥ ी ः ी चेतसः ॥६३ । ततोऽ खलनम् (भा० ३।२५।३७)—

अथो िवभिू ंतं मम माययािचतामै यमष्टाङ्गमनु वृ म् ।ि यं भागवती ंवा पृहयि त भ ा ं पर य मे तेऽ वुते तु लोके ॥ २७४ ॥

अथोऽिव ािनवृ न तरं मम मायया भक्तिवषयककृपया आिचता ं तदथ किटता ं िवभ-ूि ंतं भोगस पि ंं तथािणमा ष्टै यमनु वृ ं वभाविस म् । तथा भागवती ंि यं सा ा -गव बि नी ंसाि र्ष्टर्स ा ं स पि मिप अ पृहयि त भिक्तसखुमा ािभलाषेण । य िपते यो न पृहय ती थः । तथािप ते मे मम लोके वैकु ठा ये अ वुते ा ुव ेवेित ।ववा िवशेषो दि र्शर्तः । यथा सदुाममालाकारवरे (भा० १०।४१।५१–५२)—

सोऽिप व ेऽचला ं भिकं्तं ति ेवािखला मिन ।त के्तषु च सौहाद भतेूषु च दया ं पराम् ॥ २७५ ॥इित त ै वरान् द वा ि य ा वयवि र्धर्नीम् ॥ २७६ ॥ इित ।

अत तेषा ं त ानासिक्त ोितता । अिव ािनवृ न तरम् इित मम कृपयािचताम् इितच तेषामनथ पत्वंखि डतम् । िकंं वा माययािचता ं लोकािदगता ंस पि मपीित तेषा ंसववशीकािरत्वमेव दि र्शर्त ं न तु त ोगः । त यािततु त्वेन ते वनहत्वात् ।िुत ा “त थेह कमिजतो लोकः ीयते एवमेवामु पु यिजतो लोकः ीयते” (छा०

८।१।६) इ न तरम् “अथयइहा मानमनिुव ज ेता ं स कामा ं तेषा ंसवषुलोकेषुकामचारो भवित” इित ।न वेवं ति र्हर् लोकत्वािवशेषात् वगािदवत् भोकृ्तभो याना ं कदािचद् िवनाशः यात् ।

न कि र्हर्िचन् म पराः शा त पे नङ् ि त नो मेऽिनिमषो लेिढ हेितः ।येषामहं ि य आ मा सतु सखा गु ः सु दो दैविमष्टम् ॥ २७७ ॥

त ाह—शा त पे शा तमिवकृतं पं य य ति न् वैकु ठे म परा त ािसनो लोकाःकदािचदिप न नङ् ि त भो यहीना न भवि त । अिनिमषो मे हेितः मदीयं कालच ं नोलेिढ तान् न सते “न स पनुरावतते” (छा० ८।१५।१) इित तेुः । गीता ८।१६—

आ भवुनाल् लोकाः पनुरावि र्तर्नोऽजनु ।मामपेु तु कौ तेय पनुज न िव ते ॥ २७८ ॥ इित ीगीतोपिनषद्भ्यः ।

सह नामभा ेऽ यकु्तम् “परमतु्कृष्टमयनं ान ं पनुरावृि शङ्कारिहतम्” इित परायणः ।पुंिलङ्गप े ब ीिहिरित ।न केवलमेतावत् तेषा ं माहा यिम ाह “येषाम्” इित । येषा ं मा ं िवना न कि दपरः ेम-भाजनम ती थः । यद् वा गोलोकािदकमपे ैवमकु्तम् । त िह तथाभावा एव ीगोपािन ा िव ते ।

Sanskrit Text

अथवा तं लोकं की ावा अिव ान तरं ा ुव तीित । त ाह “येषाम्” इित । ये केिचत्पा ो रख डे दि र्शर्तमिुनगणसवासनाः ि यः पितः इित मा ं भावयि त । ये केिचच् चसनकािदसवासनाः आ मा ैवायं सा ात् इित मा ं भावयि त । एवम े च ये ये त एवा ुव ती थः । सु द इित ब त्वं सौ य नानाभेदापे या ।

एवं चतथु ीनारदवा े (भा० ४।१२।३७)—शा ताः सम शः शु ाः सवभतूानरु जनाः ।या जसा यतुपदम यतुि यबा वाः ॥ २७९ ॥ इित ॥ ीकिपलः ॥

६४ । प चातीतत्वंततोऽ खलनंचयगुपदाह “आतप ंतु वैकु ठं ि जा धामाकुतोभयम्”(भा० १२।११।१९) इित । प च प यैवेित करणात् । ि जा इितस बोधनम् ॥ ीसतूः ॥६५ । नैगु य ा यत्वम् (भा० ११।२५।२२)—

स वे लीनाः वयाि त नरलोकं रजोलयाः ।तमोलया तु िनरयं याि त मामेव िनगणुाः ॥ २८० ॥

लोक सके्तम लोकिमित वक्त ये त ाि तनाम म ाि तरेवेित वाभेदमिभ े ाह—मामेव इित ॥ ीभगवान् ॥६६ । सतुरा ं नैगु या यत्वम् (भा० ११।२५।२५)—

वनं तु साि वको वासो ामो राजस उ यते ।तामसं तूसदनं मि केतं तु िनगणुम् ॥ २८१ ॥

तदावेशेनैवा यािप िनगणुत्व यपदेश इित भावः ।स एव कृतेः परत्वम् (भा० १०।८८।२५–२६)—

ततो वैकु ठमगमद् भा वरं तमसः परम् ।य नारायणः सा ान् ािसना ं परमा गितः ॥ २८२ ॥शा ताना ं तद डाना ं यतो नावतते गतः ॥ २८३ ॥

अगमत् जगाम िशव इित शेषः ॥ ीशकुः ॥६७ । िन त्वम् (भा० २।५।३९)—

ीवाया ं जनलोकोऽ य तपोलोकः तन यात् ।मधूिभः स लोक तु लोकः सनातनः ॥ २८४ ॥

टीका च— लोको वैकु ठा यः । स तु सनातनो िन ः । न तु सृ प चा तवत -थः । इ ेषा ।

भतूो लोको लोकः ॥ ी ा ीनारदम् ॥६८ । मो सखुितर कािरभ ेकल यत्वम् (भा० ३।१५।२३)—

Appendix

यन् न ज घिभदो रचनानवुादा ृ वि त येऽ िवषयाः कुकथा मित ीः ।या तु तुा हतभगैनृिभरा सारा ता ं तान् ि प शरणेषु तमःसु ह त ॥ २८५ ॥यच् च ज िनिमषामृषभानवुृ ा रेयमा ुपिर नः पृहणीयशीलाः ।भतिु र्मर्थः सयुशसः कथनानरुागवै ल यबा पकलया पलुकीकृताङ्गाः ॥ २८६ ॥

य ैकु ठं यच् च नोऽ ाकमपुिरि त ं जि त नः पृहणीयशीला इित वा । रे यमो येषा ंते िस त्वेन रीकृतयमिनयमाः स तो वा जि त इित ।“भतिु र्मर्थः सयुशसः” इ नेन तथािवधाया भके्तम सखुितर कािरत्व िसि ः सिूचता ।“ना ि तकं िवगणय िप” इ ादौ “येऽङ्ग त्वदिङ्घरशरणा भवतः कथायाः कीत तीथय-शसः कुशला रस ा” (भा० ३।१५।४८) इित सनका केु्तः ॥ ी ा देवान् ॥६९ । सि चदान द पत्वम् (भा० ११।२०।३७)—

एवमेतान् मयािदष्टाननिुतष्ठि त मे पथः ।ेमं िव दि त म ानं यद्ब्र परमं िव ः ॥ २८७ ॥

मे पथः— ानकमभिक्तल णान् म ा पुायान् । ानकमणोरिप भके्तषु भके्तः थमतःक्विचत् कदािचत् िकि चत् साहा यकािरत्वात् । ेमं म िक्तमङ्गलमयं य ानं परमं

ेित िव जानि त । इ मेवोदाहिर ते च (भा० १०।२८।१४–१५)—

इित सि च भगवान् महाका िणको हिरः ।दशयामास लोकं वं गोपाना ं तमसः परम् ॥ २८८ ॥स ं ानमन तं यद्ब्र ोितः सनातनम् ।यि प यि त मनुयो गणुापायो समािहता ॥ २८९ ॥ इित ।

उभय ािप चकारा याहारािदना त्वथा तरं कषं्ट भवित । तैरेव च “तमसः कृतेः परम्”इित वैकु ठ यािप िवशेषणत्वेन या यातिमित ॥ ीभगवान् ॥७० । तथैव (भा० २।२।१७–१८)—

न य कालोऽिनिमषा ं परः भःु कुतो नु देवा जगता ं य ईिशरे ।न य स वं न रज तम न वै िवकारो न महान् धानम् ॥ २९० ॥परं पदं वै णवमामनि त त न् नेित नेती त ि सृ वः ।िवसृ दौरा यमन सौ दा दोपगु ाहपदं पदे पदे ॥ २९१ ॥

अतत्— िच ितिरक्तम् । नेित नेती ेवमतु् षु्टिम वो दौरा यं भगवदा मनोरभेद ि ंष्टंिवसृ अह य ीभगवतः पदं चरणारिव दं पदे पदे ित णं दा उपगु आि लना ि न् सौ दं येषा ं तथाभतूाः स तो यदामनि त जानि त त ै णवं पदं ीवैकु ठिमित

व पमेव तिदित ता पयम् ।अनेन ेमल णसाधनिलङे्गन िनराकार पमथा तरं िनर तम् ।

Sanskrit Text

अ िनराकारपरायण यािप मकु्ताफलटीकाकृतो दैवािभ यि जता गीयथा “त परं पदंवै णवमामनि त । अिधकृतािधिष्ठतराजािधिष्ठतत्ववत् ािदपदानामिप िव णनुािधिष्ठ-तत्वात् परिम कु्तम् । िव णनुैवािधिष्ठतिम थः” इित ।अत एव तुाविप त य वमिहमैक ितिष्ठतत्वम् “स भगवः कि न् ितिष्ठत इित वेमिहि ” (छा० ७।२४।१) इित ।अतएवोक्तम् “क इ ा वेद य सः” (कठ १।२।२५) इित॥ीशकुः ॥

७१ । “क इ ा” इ ािद तेुरथत्वेनािप पष्टमाह (भा० ४।२९।४८)—वं लोकं न िव ते वै य देवो जनादनः ।

आ धू िधयो वेदं सकमकमति दः ॥ २९२ ॥

ये धू िधयो वेदं सकमकं कममा ितपादकमा ते जनादन य वं व पं लोकं न िव ःिक तु वगािदकमेव िव ः । य लोके ॥ ीनारदः ाचीनबि र्हर्षम् ॥७२ । एवं च (भा० ६।९।३३)—“ॐ नम तेऽ तु भगवन्” (भा० ६।९।३३) इ ािदग े “परमहसंपिर ाजकैः परमेणा म-योगसमािधना पिरभािवतपिर फुटपारमहं यधमणो ािटततमःकपाट ारे िच ेऽपावृतआ मलोके वयमपुल िनजसखुानभुवो भवान्” ।तमः कृितर ान ं वा ।आ मलोके व व पे लोके । “एषआ मलोक एष लोकः” (बृ०४।३।३२) इित । “िद ये परेु ेष परमा मा ितिष्ठतः” (म०ु २।२।७) इ ािद तुौ ।

य त् सू ं परमं वेिदत यं िन ं पदं वै णवमामनि त ।एत लोका न िव ल कसारं िवदि त तत्कवयो योगिनष्ठाः ॥ २९३ ॥इित िप पलादशाखायाम् ।

“परेण नाकं िनिहतं गहुाया ं िब ाजते य तयो िवशि त” (महा० ना० १२।१४) इितपर याम् ।“तद् वा एत परं धाम म राजा यापक य य न ःखािद न सयू भाित य न वायवुाितय न च मा तपित य न न ािण भाि त य न मृ ःु िवशित य न दोष तदान दंशा तं शा तं सदािशवं ािदवि दतं योिग येयं य गत्वा न िनवत ते योिगनः । तदेत-चा यकु्तम् ति णोः परमं पदं सदा प यि त सरूयः । िदवीव च ुराततम् । ति ासो

िवप वो जागृवासंः सिम ते । िव णोय परमं पदम्” (नृ० ता० ५।१०) इित ीनृि ंसंहता-प ाम् ।न ित्वयमिप परत्वेनैव या येया वि दतत्वेन य गत्वा इ नेन च तदनङ्गीकारात् ।यतः ीिव णपुरुाणे च ीिव णलुोकमिु य ऋिगयमनु ृता । यथा (िव० प०ु २।८।९८–१०३)—

ऊ व रमृिष य तु ुवो य यवि तः ।एति णपुदं िद यं तृतीयं योि भा वरम् ॥ २९४ ॥

Appendix

िनधतूदोषपङ्काना ं यतीना ं संयता मनाम् ।ान ं त परमं िव पु यपापपिर ये ॥ २९५ ॥

अपु यपु योपरमे ीणाशोषाि तहेतवः ।य गत्वा न शोचि त ति णोः परमं पदम् ॥ २९६ ॥धम ुवा ाि तष्ठि त य ते लोकसाि णः ।त ाष्ट्य प योग ा ति णोः परमं पदम् ॥ २९७ ॥य ैतदोतं ोत ं च य तू ं सचराचरम् ।भ यं च िव ं मै ेय ति णोः परमं पदम् ॥ २९८ ॥िदवीव च ुराततं िवततं त हा मनाम् ।िववेक ानवृ ं च ति णोः परमं पदम् ॥ २९९ ॥ इित ।

तापनी तुौ तु “य न वायवुाित” (नृ० ता० ५।१०) इ ािदकं ाकृतत ा िनषेधा मकंत ािप त वणात् ।य ु (भा० ४।९।२९)—

मातःु सपत् ा वा बाणै िद िव तु तान् रन् ।नै न् मिुक्तपतेमिुकं्तं त ात् तापमपेुियवान् ॥ ३०० ॥ इित ।

तथा (भा० ४।९।३१)—अहो बत ममाना यं म दभा य य प यत ।भवि दः पादमलूं गत्वा याचे यद तवत् ॥ ३०१॥

इित ी ुव यापणू म ता यूते । त चपदकामनयैव त ाि र्थर्तवता तेन ल मनोरथा-तीतवरेणािप वसङ्क पमेव ितर कतमुकु्तिमित घटते ।त ेवोकं्त ीिव रेण “सु लभं य परमं पदं हरेः” (भा० ४।९।२८) इित । वयं ी ुवि -येण (भा० ४।९।२८)—

ततो ग तािस म ानं सवलोकनम कृतम् ।उपिरष्टा िष य त्वं यतो नावतते गतः ॥ ३०२ ॥ इित ।

ीपाषदा यामिप “आितष्ठ जगतां व ं ति णोः परमं पदम्” (भा० ४।१२।२६) इित । ी-सतेून च “ ुव य वैकु ठपदािधरोहणम्” (भा० ४।१३।१) इित ।प चमे ोित वणने च “िव णोय परमं पदं दि णं ामि त” (भा० ५।२२।१७)इित । “यि णोः परमं पदमिभवदि त” (भा० ५।२३।१) इित च ।प चा तगतत्वेऽिप त ममकु्तत्वम् “िवकारावि र्तर् च तथा िह ि ितमाह” ( ०स०ू

४।४।१९) इित ायेन ।अतोऽि न् लोके ापि चक य बिहरशं यैव लयो ेयः । त य तु तदानीम तधानमेव ।एतदाल ैव िहर यकिशपनुोक्तम् “िकम ैः कालिनधतूैः क पा ते वै णवािदिभः” (भा०७।३।११) इित ।

Sanskrit Text

अतोऽ ािप ये तथा वदि त तेऽिप त ु ा इित भावः ।अथ ीमहावैकु ठ य ता शत्वं तु सतुरामेव । यथा नाना िुतपथो ापनेन पा ो रख-डेऽिप (पा े ६।९१।५४–७७) कृ तगतिवभिूतवणना तरं ता शत्वमिभ यि जतं ी-िशवेन—

एवं ाकृत पाया िवभतेू पमु मम् ।ि पाि भिूत पं तु णु भधूरनि दिन ॥ ३०३ ॥धानपरम यो ोर तरे िवरजा नदी ।

वेदाङ्ग वेदजिनततोयैः ािवता शभुा ॥ ३०४ ॥

त याः पारे पर योम ि पा तू ं सनातनम् ।अमृत ं शा तं िन मन तं परमं पदम् ॥ ३०५ ॥शु स वमयं िद यम रं णः पदम् ।अनेककोिटसयूाि तु वचसम ययम् ॥ ३०६ ॥सववेदमयं शु ं सव लयवि र्जर्तम् ।असङ्खयमजरं िन ं जा ािदवि र्जर्तम् ॥ ३०७ ॥िहर मयं मो पदं ान दसखुावहम् ।समानािध रिहतमा तरिहतं शभुम् ॥ ३०८ ॥तेजसा ुत ं र यं िन मान दसागरम् ।एवमािदगणुोपेत ं ति णोः परमं पदम् ॥ ३०९ ॥

न तद् भासयते सयू न शशाङ्को न पावकः ।यद् गत्वा न िनवत ते त ाम परमं हरेः ॥ ३१० ॥ति णोः परमं धाम शा तं िन म यतुम् ।न िह वणियतुं श ं क पकोिटशतैरिप ॥ ३११ ॥

हरेः पदं वणियतुं न श ं मया च धा ा च मनुी वयः ।यि न् पदे अ यतु ई रो यः सो अङ्ग वेद यिद वा न वेद ॥ ३१२ ॥यद रं वेदगु ं यि न् देवा अिध िव े िनषे ः ।य तं न वेद िकमृचा किर ित य उ ति त इमे समासते ॥ ३१३ ॥

ति णोः परमं पदं सदा प यि त सरूयः ।अ रं शा तं िन ं िदवीव च ुराततम् ॥ ३१४ ॥आ वेषु्टमश ं तद्ब्र ािददैवतैः ।ानेन शा त्रमागण वी ते योिगपङु्गवैः ॥ ३१५ ॥

अहं ा च देवा न जानि त महऋषयः ।सव पिनषदामथ ष्ट्वा व ािम सु ते ॥ ३१६ ॥

Appendix

िव णोः पदे परमे तु म य उ ः शभुा यः ।य गावो भिूर ङ्गा आसते वसखंु जाः ॥ ३१७ ॥अ िह त परं धाम गीयमान य शाि र्ङ्गर्णः ।तद् भाित परमं धाम गोिभगयैः शभुा यैः ॥ ३१८ ॥आिद वण तमसः पर तात् ोित मम् ।अथातो णो लोकः शु ः स ह सनातनः ॥ ३१९ ॥

सामा ािवयतेु रे अ तेऽि न् शा ते पदे ।त तजुाग केऽि न् यवुानौ ीसनातनौ ॥ ३२० ॥

यतः वसारौ यवुती भलूीले िव णवु लभे ।अ पवू ये च सा या िव देवाः सनातनाः ॥ ३२१ ॥ते ह नाकं मिहमानः सच तः शभुदशनाः ।त पदं ािननो िव ा जागृवासंः सिम ते ॥ ३२२ ॥

ति णोः परमं धाम मो इ िभधीयते ।ति न् ब िविनमकु्ताः ा य ते वसखंु पदम् ॥ ३२३ ॥यं ा य न िनवत ते त ान् मो उदा तः ।मो ः परं पदं िलङ्गममृत ं िव णमुि दरम् ॥ ३२४ ॥अ रं परमं धाम वैकु ठं शा तं परम् ।िन ं च परम योम सव त्कृषं्ट सनातनम् ॥ ३२५ ॥

पयायवाचका य परं धा ोऽ यतु य िह ।त य ि पाि भतेू तु पं व ािम िव तरात् ॥ ३२६ ॥ इ ािद ।

एत ीितक तुयो वैिदकेषु ायः िस ा इित नोदाि य ते ।ीनारदप चरा े च ी नारदसंवादे िजत ते तो े —

लोकं वैकु ठनामानं िद यषठु्गणसंयतुम् ।अवै णवानाम ा यं गणु यिववि र्जर्तम् ॥ ३२७ ॥िन िस ैः समाकीण त यैः पा चकािलकैः ।सभा ासादसंयकंु्त वनै ोपवनैः शभुम् ॥ ३२८ ॥वापीकूपतडागै वृ ष डैः समुि डतम् ।अ ाकृतं सरैुव मयतुाकसम भम् ॥ ३२९ ॥ इित ।

ा डपरुाणे च—तमन तगणुावासं मह ेजो रासदम् ।अ ं िन पमं परान दमतीि यम् ॥ ३३० ॥ इित ।

Sanskrit Text

इितहाससमु चये मु लोप याने—णः सदना व ति णोः परमं पदम् ।

शु ं सनातनं ोितः परं ेित यद् िव ः ॥ ३३१ ॥िनममा िनरहङ्कारा िन ा ये िजतेि याः ।यानयोगपरा ैव त ग ि त साधवः ॥ ३३२ ॥येऽचयि त हि ंरं िव णुं कृ णं िज णुं सनातनम् ।नारायणमजं देव ं िव व सेनं चतभुजुम् ॥ ३३३ ॥यायि त पु षं िद यम यतु ं च रि त ये ।लभ ते तेऽ यतु ान ं िुतरेषा सनातनी ॥ ३३४ ॥ इित ।

का दे ीसनत्कुमारमाक डेयसंवादे—यो िव णभुक्तो िव े शु च ािदिचि तः ।स याित िव णलुोकं वै दाह लयवि र्जर्तम् ॥ ३३५ ॥ इित ।

अ पदधामािदश देन ानवाचकेन व पे त्व ढेन यिद कि त् कथि चत् व पमेववाचयित त त सङे्ग “तेऽिभग ि त म ानं यद्ब्र परमं िव ः” इ ादौ सा ा-देव ानश दिनगदेन ति रसनीयम् । यिद त ािप चकारा याहारािददै ेन पवूदि र्शर्-तेितहाससमु चय य “परं ेित यद् िव ः” इित िवशेषणिव ं वा भेदमेवाङ्गीकरोितति र्हर् वमते त त ोक्तलोकश दः सहायीकत यः । तत पदधाम ानलोक पाणा ं तेषा ंश दानामेक व तिुन योगात् पर परम ाथ रीकुव त ते कं वा न बोधयि त वमथयथा “भगवान् हिरि र्वर् णरुयम्” इित ।अथ ह त त ािप चेत् व पमा वाचकतां िभ ते ति र्हर् फुटमेव पा वै णवािदवचनै-ि र्वर्प ो ेपणीयः । कमा ा यत्वािद ितपादकवा ािन तु िवशेषतो वे पािण पािणस ेवेित वक्त यम् ।त ात् “ॐ नम ते” (भा० ६।९।३३) इ ािदप मिप सा वेव या यातम् ॥ देवाःीहिरम् ॥

७३ । तदेत ीवैकु ठ य व पं िन िपतम् । तच् च यथा ीभगवानेव क्विचत् पणूत्वेनक्विचदशंत्वेन च वतते तथैवेित । बहव त यािप भेदाः पा ो रख डादौ ष्ट याः । येषुीम देवादीनामिप पदािन वत ते तदेव सचूयित (भा० ३।१९।३१)—

एवं िहर या मस िव मं स सादियत्वा हिररािदसकूरः ।जगाम लोकं वमखि डतो वं समीिडतः पु करिवष्टरािदिभः ॥ ३३६ ॥

सादियत्वा हत्वा । पिव ारोप सङे्ग चैवमाह बोधायनः—एवं यः कु ते िव ान् वष वष न संशयः ।स याित परमं ान ं य देवो नृकेशरी ॥ ३३७ ॥ इित ।

Appendix

वायपुरुाणे तु िशवपरुमिप त त् यूते । यथा—अ डौघ य सम तात् तु सि िवष्टो घनोदिधः ।सम ताद् येन तोयेन धायमाणः स ितष्ठित ॥ ३३८ ॥बा तो घनतोय य ितयगू व च म डलम् ।धायमाणं सम तात् तु ितष्ठते घनतेजसा ॥ ३३९ ॥अयोगढूिनभो वि ः सम तात् म डलाकृितः ।सम ताद् घनवातेन धायमाणः स ितष्ठित ॥ ३४० ॥घनवातं तथाकाशो धायमाण तु ितष्ठित ।भतूािद तथाकाशं भतूाि ंदं च तथा महान् ॥ ३४१ ॥महान् या तो न तेन अ यके्तन तु धायते ।अन तमपिर यक्तमनािदिनधनं च तत् ॥ ३४२ ॥तम एव िनरालोकममयादमदेिशकम् ।तमसोऽ ते च िव यातमाकाशा ते च भा वरम् ॥ ३४३ ॥मयादायामत त य िशव यायतनं महत् ।ि दशानामग यं तु ान ं िद यिमित िुतः ॥ ३४४ ॥ इित ॥ ीमै ेयः ॥

७४ । एवं च यथा ीभगव परुािवभवित लोके तथैव क्विचत् क यिचत् त पद यािवभावःयूते (भा० ८।५।४–५)—

पत्नी िवकु ठा शु य वैकु ठैः सरुस मैः ।तयोः वकलया ज े वैकु ठो भगवान् वयम् ॥ ३४५ ॥वैकु ठः कि पतो येन लोको लोकनम कृतः ।रमया ा यमानेन दे या ति यका यया ॥ ३४६ ॥

यथा भगवतआिवभावमा ंज ेित भ यते तथैव वैकु ठ यािप क पनमािवभावनमेव नतु ाकृतवत् कृि मत्वम् । उभय ािप िन त्वािद िभ ायेण त ा येनाह—ज इित ।ीिवकु ठासतु यैवेदं वैकु ठम् । मलूवैकु ठं तु सृषे्टः ाक् ी णा ष्टिमित ि तीये

(भा० २।९।९–१६) िस मेव ।“स ति केतं पिरमृ य शू मप यमानः कुिपतो ननाद” (भा० ८।१९।११) इ कु्तम् ।त ान ं तु वगािदगतमेव ेयम् ॥ ीशकुः ॥७५ । तदेवं ीवैकु ठ य व पभतूत्वे िस े तदङ्गभतूाना ं ीपाषदाना ं ता शत्वं सतुरा ंिस मेव । यकंु्त चैव त ेवकानाम् “नादेवो देवमचयेत्” इित त शताभावनाम तरेणो-ेशेनािप त ेवायामनिधकारात् सा ात् तु सा ादेव त शत्विमित । तदेवं िन पाष-

दाना ं कैमु मेवापिततम् ।अत एवाह “देहेि यासहुीनाना ं वैकु ठपरुवािसनाम्” (भा० ७।१।३४) इित । ज हेतभुतूैःाकृतैदहेि यासिुभह नाना ं शु स वमयदेहानािम थः ॥ यिुधिष्ठरः ीनारदम् ॥

७६ । तथा (भा० ६।९।२९)—

Sanskrit Text

आ मतु ैः षोडशिभि र्वर्ना ीव कौ तभुौ ।पयपुािसतमिु शरद बु हे णम् ॥ ३४७ ॥

षोडशिभः ीसनु दािदिभः ॥ ीशकुः ॥७७ । अत एव कालातीतास् ते परमभक्तानामिप परमपु षाथसामी या इ ाह(भा० ७।९।२४)—

त ादमू तनभुृतामहमािशषोऽ आयःु ि यं िवभवमैि यमािविर यात् ।ने ािम ते िवलुिलतानु िव मेणकाला मनोपनयमा ं िनजभृ पा म् ॥ ३४८॥

पष्टम् ॥ ी लादः ीनृि ंसंहम् ॥७८ । तथा च पा ो रख डे—

ि पाि भतेूल का तु असङ्खयाः पिरकीि र्तर्ताः ।शु स वमयाः सव ान दसखुा याः ॥ ३४९ ॥सव िन ा िनि र्वर्कारा हेयरागिववि र्जर्ताः ।सव िहर मयाः शु ाः कोिटसयूसम भाः ॥ ३५० ॥सव वेदमया िद याः काम ोधािदवि र्जर्ताः ।नारायणपदा ोजभ ेकरससेिवनः ॥ ३५१ ॥िनर तरं सामगानपिरपणूसखंु ि ताः ।सव प चोपिनष पा वेदवचसः ॥ ३५२ ॥ इ ािद ।

अ ि पाि भिूतश देन प चातीतलोकोऽिभधीयते पादिवभिूतश देन तु प च इित ।यथोकं्त त ैव—

ि पा ाि तः परं धाि पादोऽ येहाभवत् पनुः ।ि पाि भतेूि र्नर् ं यादिन ं पादमै रम् ॥ ३५३ ॥िन ं त ूपमीश य परं धाि ि त ं शभुम् ।अ यतु ं शा तं िद यं सदा यौवनमाि तम् ।िन ं स ोगमी या ि या भू या च संवृ म् ॥ ३५४ ॥ इित ।

अत एव तदनसुारेण ि तीय क ोऽ येवं योजनीयः । त (भा० २।६।१७)—सोऽमृत याभय येशो म म ं यद गात् ।मिहमैष ततो न् पु ष य र यः ॥ ३५५ ॥

अमृतािद यं त ृतीयत्वेन व माण य ेम या यपुल णम् । तुौ च “उतामृतत्व ये-शानः” (ऋ वेद १०।९०।२) इ ामृतत्वं त गुलोपल णम् । अ धि र्मर् धानिनदशः तुौतु त धममा िनदश यािप त ैव ता पयम् ।त ामृतम् “ व ष्टवि पु षैरिभषु्टतम्” (भा० २।९।९) इित । “परं न य परम्” (भा० २।९।९)इ ा कु्तानसुारेण परमान दः । अत एव “अमृत ं िव णमुि दरम्” इित त पयायः ।

Appendix

अभयम् “न च कालिव मः” (भा० २।९।१०) इ ािद भयमा ाभावः । अत एव “ि जाधामाकुतोभयम्” (भा० १२।११।१९) इ कु्तम् ।ेमम् “न य माया” (भा० २।९।१०) इ ा कु्तानसुारेण भगव िहमखुताकरगणुस ब ा-

भावाद् भगव जनमङ्गला यत्वं ेयम् । तथा च नारदीये—सवमङ्गलमधू ा पणूान दमयी सदा ।ि जे तव म य तु भिक्तर यिभचािरणी ॥ ३५६ ॥ इित ।

अत एव “ ेमं िव दि त म ानम्” (भा० ११।२०।३७) इ कु्तम् ।त त देन ल णामयकष्टक पनया जनलोकािदवा यता ं िनषेधन् हेतु ं यित ।म म् “ णोऽिप भयं म ो ि पराधपरायषुः” (भा० ११।१०।३०) इ ािद ायेन मरणध-मकम् ।अ म्—कमािदफलं ि लो ािदकं य ाद गात् । अित यैव त िवराजत इित ।एषः—अमृता ै य पः । र यः चयािदिभः केनिचन् मनसा यवरो मुश ः ।तदेवम् “अम मै य ि पात् म मेकपात्” इित त य चतु पादै य पनुि र्वर्वृणोित(भा० २।६।१८)—

पादेषु सवभतूािन पुंसः ि ितपदो िव ः ।अमृत ं ेममभयं ि मू ऽधािय मधूसु ॥ ३५७ ॥

ितष्ठ सवभतूािन इित ि तयो म ा ै यािण तािन पादा इवािधष्ठानभतूािन य यत य ि ितपदः । पादेषु चतु वव ऐ यभागेषु सवभतूािन पाषदपय तािन । पादान् दश-यित याणा ं साि वकािदपदथाना ं मू व मू ा कृित त य मू सु त पिर िवराजमानेषुीवैकु ठलोकेषु अमृत ं ेममभयं चाधािय िन ं धृतमेव ितष्ठती थः ।

ततः पवू य म ा मा ा मकत्वादेकपा वम् । उ र यामृतािद या मकत्वात् ि पा व-िमित भावः । तदनेन “पादोऽ य िव ाभतूािन ि पाद यामृत ं िदिव” (ऋ वेद १०।९०।३)इ याथ दि र्शर्तः । अ य पाद तथा यैव िदिव वैकु ठे यदमृता ा मकं ि पात् तच् चिव ाभतूानी थः । अ ािधष्ठानािधषे्ठययोरै ोिक्तः ।अथ चतु पा वे ि लोकी यव ावत् प ा तरं दशयित (भा० २।६।१९)—

पादा त्रयो बिह ास जाना ं य आ माः ।अ ति त्रलो ा त्वपरो गृहमेधोऽबृहद्व्रतः ॥ ३५८ ॥

चश दः उक्तसमु चयाथः । प चाद् बिहः पादा त्रयआस ेव प चा मक य चतथुपाद-यैव िवभागिवव ाया ं तु ि लो ा बिह ा े पादा त्रय आसि ेव ं म ेऽिप िह तथैव

(पु षसकू्तम् ४) “पनुः” श दः ।ते के ? अ जाना ं चािरवन यतीनाम् । आ माः ा या ये लोकाः । अत एव धम य-ा यत्वाच् चतणुामिप ि पा वम् । अपर तु चतथुः पादि त्रलो ा अ तिरित गृहमेध त-ा यः । य ादबृहद्व्रतो चयरिहत इित ।

Sanskrit Text

अत एवोभयथािप पु ष तु पािद ाह (भा० २।६।२०)—सृती िवच मे िव ङ् साशनानशने उभे ।यदिव ा च िव ा च पु ष तभूया यः ॥ ३५९ ॥

िव वङ् सव यापी । पु षः पु षो मः । एते सृती प चा प चल णे जीव य गती ।िवच मे आ य ि तः । कथ तेू ? साशनानशने कमािदफलभोगतदित मयकेु्त ।त यैव त दा मणे हेतःु —य योज व य सृ ोः । अिव ा मायैक िव ा िच िक्तर-

ा य इ थः । पु षो म तु तयो योर या यः । व ते च “य ाद डं िवराड् ज े”(भा० २।६।२१) इ ािदना ।त ात् सव यणैकदेशै यण च चतु पा विमित भावः ॥ ी ा ीनारदम् ॥७९ । एवं सा तरङ्गवैभव य भगवतः व पभतूयैव श ा काशमानत्वात् व पभतू-त्वम् । सा च शिक्ति र्वर्िशष्ट यैव व पत्वात् व पा तःपातेऽिप भेदल णां वृि ंं भज तीत काशिवशेषं वैिच ीवृ दं च कटयित ।त त ता शत्वे ोपासनािस गरुव एवा ाकं माणम् । तदेतदाह चतदुशिभः(भा० ३।१५।३७–५०)—

एवं तदैव भगवानरिव दनाभः वाना ं िवबु य सदित ममाय ः ।ति न् ययौ परमहसंमहामनुीनाम वेषणीयचरणौ चलयन् सह ीः ॥ ३६० ॥

अथ मेण या यायते “एवंतदैव” इित । टीका च—एवं वाना ं मह ु अित ममपराधंत णमेव िवबु य ति न् य ते सनकादय ता या ं जयिवजया या ं ाः । त ं देशं ययौ ।आयाणा ं ः मनो ः । चरणौ चलयन् इ यं भावः—म चरणदशन ितघातजं ोध ं तौदशयन् शमिय ामीित त्वरा याजेन पद्भ्यामेव ययौ । ीसािह ं च िन कामानिप िवभ-ूितिभः परूियत्वा मापियतिुमित । इ ेषा ।अ तेषामा मारामाणाम यान ददानाथ चरणदशनेन त य सि चदान दघनत्वम् । ीसा-िह ेन त िक्तिवलास यािप व पािनतरत्वं िववि तम् । वानाम् इित ब वचनं यो-र यपराधः सव वेव पिरवारे वापतती पे या तयोब मानाद् वा । वश देन मनुीना ं नता शं तदा मीयत्विमित िववि तम् ।

तं त्वागतं ित तौपियकं वपिु स्तेऽच ता िवषयं वसमािधभा यम् ।हसंि यो यजनयोः िशववायलुोलच्छु ातप शिशकेसरशीकरा बम्ु ॥ ३६१ ॥

त तै षं्ट देवमनवुणयित प चिभः । “तं त्वागतम्” इित । ते सनकादयः । वसमिधनाभा यं भजनीयं फलं यद्ब्र तदेव अ िवषयम् ।यद् वा वसमाधेः व य िद ाकारेण परत व फूतभा यं फल पम् । यतोऽ िवषयंतदीय व काशकताशिक्तसं कृतिनिखलधीि य फुिरतत्वेन स ित िव पष्टमेवानभुयू-

Appendix

मानम् । अनेन पवूवत् त य श द पश परसग ा याना ं सवषामेव धमाणा ं सि चदान-दघना मत्वं सािधतम् ।तथा िन मेव तथािवधसततोिदत्वरमाधरुीवैिच ानभुवपवूकं परम ेमान दस दोहेनसेवमानै त या मीयैः पु षैरानीतसेवौपियकनानाव तिुभः से यमानं भगव तं कथि चत्क्विचत् कदािचदेव तदानी ंकेनािप समािधजभा योदयेन केवलमप यि ित तेषा ं परमिव-षा ं पृहा पदाव ेषु तेषु ीवैकु ठपु षेषु क या अिप भगवदान दशके्ति र्वर्लासमयत्वं

दि र्शर्तम् ।अथ तेषा ं भगव ते ीपनत्वेन िच ोभकत्वात् त पिर दादीनामिप ता शत्वमाह—हसेंित सा ि त्रिभः । केसरा मकु्तामय ल बाः ।

कृत् सादसमुखंु पृहणीयधामेहावलोककलया िद सं पृश तम् ।यामे पृथावरुिस शोिभतया ि या वश्

चडूामि ंणं सभुगय तिमवा मिध यम् ॥ ३६२ ॥

“कृत् साद” इित कृत् य ारपालमिुनवृ द य सादे समुखुिमित पृहणीयाना ंगणुाना ंधाम ानिमित च त णुाना ं ता शत्वं दि र्शर्तम् । ेहावलोक इित िवलास य ।वः सखुभोग ानािन िन ान तान द पत्वात् तेषा ं चडूामिणमा मिध यं व व प-ान ं ीवैकु ठम् ।

ता शेऽ यरुिस शोिभतया रेखा पया ि या कृत्वा सभुगय तिमव त भषूणिवशेषंिनदधानिमव । इवेित वा ालङ्कारे ।अनेन ीवैकु ठ य िन त्वंसव त्कृष्टत्वम् । उकं्तच “ति गु ” (भा० ३।१५।२६) इ ादौ“आपःु परा ं मदुम्” इ ािद । व ते च (भा० ३।१५।२७–२८)—

अथ ते मनुयो ष्ट्वा नयनान दभाजनम् ।वैकु ठं तदिधष्ठानं िवकु ठं च वय भम् ॥ ३६३ ॥भगव तं पिर य िणप ानमुा च ।ितज मःु मिुदताः शंस तो वै णवी ंि यम् ॥ ३६४ ॥ इित ।

पीताशंकेु पृथिुनति बिन िव फुर ा का यािलिभि र्वर् तया वनमालया च ।व ु कोष्ठवलयं िवनतासतुासें िव तह तिमतरेण धनुानम जम् ॥ ३६५ ॥

“पीताशंकेु” (भा० ३।१५।४०) इित । “का या वनमालया च” इ इ तूल णेतृतीया ।

िव िु प करकु डलम डनाहग ड लो समखंु मिणमित्करीटम् ।दोद डष डिववरे हरता परा यहारेण क रगतेन च कौ तभेुन ॥ ३६६ ॥

“िव त्ु” इित । हरता मनोहरेण ।

Sanskrit Text

अ ोपसृष्टिमित चोि तिमि दरायाः वाना ं िधया िवरिचतं ब सौष्ठवाढ्यम् ।म ं भव य भवता ं च भज तमङं्ग नेमिु र्नर्री न िवतृ त शो मदुा कैः ॥ ३६७ ॥

तदेवं पिर दादीनामिप ता शं वणियत्वा पनु त यैवाितमनोहरत्वमाह “अ ोपसृष्टम्”इित । इि दराया उि तं गवः । अ भगवित उपसृष्टम य मदनाबदुसु दरका त यिन ेन लाभेन िन मेवािधकमािवभािवतिमित तदीयाना ं िधया िवति र्कर्तम् । अ हेतःुब सौष्ठवाढ्यमन त व प पगणुस पि यकंु्त ब सौ दयस प िमित ।न वेव तू य ल ा अिप रह यमहािनिध प य परमव तनुः कथं काशः स वती-

त आह म म् इित । मदादीना ं भक्ताना ं कृते अङं्ग भज तं मिूत कटय तम् । अ ि -षयकमङ्गीकारं भज तिम थः ( ीयमनुाचायिवरिचत तो रत्ने १३)—

उ लिङ्घति िवधसीमसमाितशाियस ावनं तव पिर िढम वभावम् ।मायाबलेन भवतािप िनगु मान ं प यि त केिचदिनशं त्वदन भावाः ॥ ३६८ ॥इितवत् ।

“भिक्तरेवैन ंनयितभिक्तरेवैन ंदशयित” ( ०स०ू ३।३।५४म वभा धृतमाठर िुतः) इ ा-िद तेुः ।तथाभतू ं तमच तेित । िनरी च मदुा कैः िशरोिभनमःु । न िवशेषेण तृ ता शो ने ािणयेषा ं ते ।

त यारिव दनयन य पदारिव दिक ज किम तलुसीमकर दवायःु ।अ तगतः विववरेण चकार तेषा ं सङ्क्षोभम रजषुामिप िच त वोः ॥ ३६९ ॥

“त य” इित । टीका च— व पान दादिप तेषा ंभजनान दािध िम ाह—त य पदार-िव दिक ज कैः केशरैि र्मर् ा या तलुसी त या मकर देन यकु्तो यो वायःु विववरेण नासा-ि ेण अ रजषुा ं ान दसेिवनामिप सङ्क्षोभं िच ेऽितहष तनौ रोमा चम् । इ ेषा ।अ पदयोररिव दिक ज किम ा या तलुसीित या येयम् । अरिव दिक ज कतलु यौच तदानी ंवनमालाि ते एव ेये । अ तु तावद् भगवदा मभतूाना ं तेषामङ्गोपाङ्गाना ं तेषुोभकािरत्व ं त बि नो वायोरपीित भावः ।

अ ीरामानजुशारीरके िह दि र्शर्तिमदम्— “सोऽ तेु सवान् कामान् सह णािवपि ता” (तै० २।१।१) इित वेदनफलमवगमयद् वा ं पर य िवपि तो णोगणुान ं वीित िवपि ता णा सह सवान् कामान तेु । का य त इित कामाःक ाणगणुाः । पर णा सह त णुान् सवान तेु इ थः । दहरिव ायाम् “ति न्यद त तद वेष्ट यम्” (छा० ८।१।१) इितवद् गणु ाधा ं वकंु्त सहश दः ( ०स०ू १।१।१)इित ।

ते वा अमु वदनािसतप कोशमु ी सु दरतराधरकु दहासम् ।ल ािशषः पनुरवे तदीयमिङ्घर ं नखा णमिण यणं िनद यःु ॥ ३७० ॥

Appendix

हषकािरतं स ममाह— ा याम् “ते वा” इित । ते वै िकल वदनमेव अिसतप कोषईषि किसतं नीला बजु ं तम् । उत् ऊ व वी ल मनोरथाः स तः । नखा एव अ ण-मणय तेषा ं यणमा यभतू ं अिङ्घर ं पनुरवे अधो ष्ट्या वीपनुः पनुरेव ंवी यगुपत् सवाङ्गलाव य हणाशके्तः प ान् िनद यिु तयामासःु यगुपदेवकथिमदिमदं सव प येम इ तु्क ठािभः ाियभावपोषकं िच ता यं भावमापिुर थः ।

पुंसा ं गि ंतं मृगयतािमह योगमाग याना पदं ब मतं नयनािभरामम् ।पौ ं ं वपदुशयानमन िस ैरौ पि कैः समगृणन् यतुमष्टभोगैः ॥ ३७१ ॥

पुंसाम् इित । ब मतं णोऽिप घन काशत्वाद ादरा पदं ब ना ं त व शा ं स मत-िमित वा । पौ ं ं वपदुशयानिमित । पु ष य गभ दशाियनो गणुावतार पं ीिव वा यंयद् वपु तदिभ तया वं वपदुशय तं न तु ािदवद थात्वेने थः ।अन ेन वेनैव िस ैः व पभतूैिर थः । अत एवऔ पि कै त देवानािदिस ैिर थः ।अिणमा ष्टै ययतु ं िविशषं्ट न तपूलि तम् । अनेन तेषा ं तु ा पदिवशेषणत्वेन ऐ य -पलि तसम तभगाना ं ता शत्वं यि जतम् । समगृणन् स यग तवुि थः ।

ीकुमारा ऊचःु—योऽ ति र्हर्तो िद गतोऽिप रा मना ं त्व ं सोऽ ैव नो नयनमलूमन त रा ः ।य व कणिववरेण गहुा ं गतो नः िप ानवुि र्णर्तरहा भव वेन ॥ ३७२ ॥

अथ ीभगवत ता शभाव यि जनी ं िनजामिूत तेषामेव वहादािभ यिक्तकरेण तिुत-वा ेन माणयित ीकुमारा ऊचःु इित । तिुतमाह “यः” इित प चिभः । अ “अ रज-ुषामिप” इ नसुृ या यायते ।िन ं पेण काशसे न ति च म् । इदानी ंतु िवशु स वल णेन व पशिक्तवृि -िवशेषेण कािशतया घन काशपरत वैक पया मू ा ोऽिस । अहो भा यम ा-किम ा ः — हे अन त । य त्वं तोऽिप रा मनाम ति र्हर्तो न फुरिस स त्वं नोऽ ा-कम ति र्हर्तो न भविस नयनमलूं त्व ैव रा ः ा तोऽिस ।तथा च “अिप संराधने ानमुाना याम्” ( ०स०ू ३।२।२४) इ य िवषयवा म् ।कठ २।१।१—

पराि च खािन यतृणत् वय ू त ात् पराङ् प यित ना तरा मन् ।कि द् धीरः गा मानमै दावृ च ुरमृतत्विम न् ॥ ३७३ ॥ इित ।

अ तधानाभावे हेतःु —भव वेन णा तेना ि प ा यि र्हर् यदा एवअनवुि र्णर्तरहा उि -ष्ट ा यरह यः । तदैव नः कणमागण त ूपतया गहुा ं बिु ंं गतोऽसीित । त क्तम् अ -रजषुामिप इित ।

तं त्वा ं िवदाम भगवन् परमा मत वं स वेन स ित रि ंतं रचय तमेषाम् ।यत् तेऽनतुापिविदतै ढभिक्तयोगै द्ग्र यो िद िव मनुयो िवरागाः ॥ ३७४ ॥

Sanskrit Text

ननु िप ोपिदषं्ट भवताम यमा मत वा यं रहः । अहं त्व एव या ं यत्वात् ।नैवम् । अ िभ या भेदिनरासािद ा ः “त ं त्वाम्” इित । हे भगवन् । परं केवल-मा मत वं व पं त्वा ं िवदाम िव ः िभजानीमः ।केन िभजानीथ ।स ित अधनुा स वेन । अ ा वेत ूपािवभावेन । एताव तं कालं न ातव तो वयम् ।अधनुा तुसा ादनभुवेन िनि तव तः इ थः । त्व ंशु िच वृ ो वत् ने ेऽ य ाकंफुरिस न तु यत्वेनेित भावः ।

न केवलं िभ ामा िम ा ः — एषाम ाकं रि ंतं रचय तम् । अ था रितरिप त्व य-ाकं नो वेिदित भावः ।

िनरह मानािदत्वेना ेषाम या मारामाणाम तो र भावमेव ोतय त तदा मत वम्आ ः । त ैव साधनवैिशष्ट्यात् िकमिप वैिशषं्ट्य चा ः —यत् त्व ूपत्वेनािवभवदा मत वंतेऽनतुापः कृपा तेनैव िविदतै ढभिक्तयोगैि र्वर् ः ।यद् वा अनतुापो दै ं तेन िविदतै ते तव ढभिक्तयोगैः ।की शः ?उद्ग्र यो िनरह मानाः । अत एव िवरागाः । तदेवम् “िप ानवुि र्णर्तरहाः” इ रहःश द -तःु लोकीरी ा ेमभके्तरेव वाचक इित यि जतम् ।

ना ि तकं िवगणय िप ते सादं िक त्व दि र्पर्तभयं ुव उ यै ते ।येऽङ्ग त्वदिङ्घरशरणा भवतः कथायाः कीत तीथयशसः कुशला रस ाः ॥ ३७५ ॥

अथ पवूमभेदमतयोऽिप स ित व पान दशिक्तिवलासैि र्वर्िचि तमतयो भयूोऽिप भेदा-ि मकां भिक्तमेव ाथियतुं भक्ताना ं सखुाितशयमा ः “ना ि तकम्” इित । आ ि तकंमो ल णं तव सादमिप िकमतुा िद ािदपदम् ।

कामं भवः ववृिजनैि र्नर्रयेषु नः ताच् चेतोऽिलवद् यिद नु ते पदयो रमेत ।वाच न तलुिसवद् यिद तेऽिङ्घरशोभाः पयूत ते गणुगणैयिद कणर ः ॥ ३७६ ॥

इदानी ं वापराधं ोतय तो भिकं्तं ाथय ते “कामम्” इित । हे भगवन् । अतः पवूम ाकंवृिजनंनाभवत् । इदानी तंु सवा यिप जातािन यत त्व क्तौ श तौ । अत तैवृिजनैि र्नर्रयेषुकामं नोऽ ाकं भवो ज यात् ।अनेन “तदिधगम उ रपवूाघयोर लेषिवनाशौ त पदेशात्” ( ०स०ू ४।१।१३) इित ा-येनास वत ावाना ं ािननामिप वेषा ं ब नरककािरवृिजनापात मापणेन तयोः“इ तूगणुो हिरः” (भा० १।७।१०) इितवत् सवा ुतमह मत्वं सिूचतम् ।अहो िनरया अिप भवेयरेुव न तावतािप पया तं ते य ना ाकमिप भयम् । अ तु मलूं

फलं भगव पराङु्मखीभाव एव स त्व ाकं माभिूदित सकाकु ाथय ते ।नु िवतक । यिद तु न ेत ते पदयो रमेत त ा यिलवदेव केवलत ाधयुा वादापे या नतु ा मानभुवापे या । एवं वाच े ािद ।

Appendix

अ भक्तापराध य भगवता मा तिद ामा कृततत् ोधजननात् तेषामपराधाभासत्वे-नेित ेयम् । लोक येऽि न् कैव ान् नरकेऽिप त्व िक्तमा ं कामयमानानाम ाकंतदिवरोधत्वात् ेयािनित वार यल म् ।

ा कथ यिददं पु त पं तेनेश िनवृितमवापरुलं शो नः ।त ा इदं भगवते नम इद् िवधेम योऽना मना ं दयो भगवान् तीतः ॥ ३७७ ॥

तथापी ं कृताथत्वम ाकमितिच िम ा ः “ ा ः” इित । अना मनामा मन तवएका तभिक्तरिहतानाम कटोऽिप इत् इ ं यः तीतोऽिस त ै तु यं नम इदं िवधेमेित ।अ ैत कं्त भवित—एते िव ािस ाना ं परावरगु णामिप गरुवः । अत एव “परमहसं-महामनुीनाम्” (भा० ३।१५।३७) इ कु्तम् “तं त्वामहं ानघनं वभाव व तमायागणु-भेदमोहःै । सन दना ै िद संिवभा यम्” (भा० ९।८।२४) इित ीमदशंमु ा ादौ ।“इहा मत वं स यग् जगाद मनुयो यदच ता मन्” (भा० २।७।५) इित वा ादौ ।“त ै मृिदतकषायाय तमसः पारं दशयित भगवान् सनत्कुमारः” (छा० ७।२६।२) इ ा-िद तुौ च तथा िस म् ।आस ानभुव यैव तु िस यािणमािदिभि र्वर् ोऽिप स ा यः । न तु िस ानभुव य ।“तं स प चमिध ढसमािधयोगः वा ं पनुन भजते ितबु व तःु” (भा० ३।२८।३८) इितीकिपलदेववा ात् ।

अत एव तेषा ं व तमायागणुभेदमोहाना ं ोधािदकमिप घटघटनाकािर या ीभगव-िद यैव जातिमित तैरिप या यातम् ।तदेवं तेषा ं सतत ान दम त्वं िस म् । त क्तम् “अ रजषुामिप” इित । “योऽ ति र्हर्तः”इ ािद च ।यूते चा जषुामिवि तिच त्वम् । यथा स तमे (भा० ७।१५।३५) ीनारदवा-म्—कामािदिभरनािव ं शा तािखलवृि यत् ।िच ं सखु पृषं्ट नैवोि षे्ठत कि र्हर्िचत् ॥ ३७८ ॥ इित ।

तथािप तेषा ं भगवदान दाकृष्टिच त्वमु यते । एवम ेषाम या मारामाणा ं ता श-त्वं यूते “ वसखुिनभृतचेतास् तद् यदु ता भावोऽ यिजत िचरलीलाकृष्टसारः”(भा० १२।१२।६८) इ ािदषु ।अथ लोकसङ्गरहाथवैषा तेषा ं भिक्त ि या ाचीनसं कारवशात् वा ?नैवम् । उभय ािप “वासो यथा पिरकृतं मिदरामदा ः” (भा० ३।२८।३७) इितवत् त ावे-शास वात् ।

यते त ानावेशः (भा० ३।१५।१२)—मानसा मे सतुा यु पवूजाः सनकादयः ।चे ि र्वर्हायसा लोकान् लोकेषु िवगत पृहा ॥ ३७९ ॥

Sanskrit Text

इ िभधानात् ।भगवित त्वावेशः “परमहसंमहामनुीनाम वेषणीयचरणौ” (भा० ३।१५।३७)इ या ि कतािवरो य वेषणीयत्वािभधानात् ।प चमे तु “असङ्गिनिशत ानानलिवधतूाशेषमलाना ं भव भावानामा मारामाणा ं मनुी-नामनवरतपिरगिुणतगणुगणः” (भा० ५।३।११) इ ग े तदेकिनष्ठत्वम यकु्तम् ।“अिजत िचरलीलाकृष्टसारः” (भा० १२।१२।६८) इ ैव च ।अ ािप “तेनेश िनवृितमवापरुलं शो नः” इ ादौ सखुदत्वमिप सा ादेवोक्तम् ।अ पवू क्तहेतो ततुौ तुोपाल सङ्गाच् च “ ेहावलोककलया िद सं पृश तम्”(भा० ३।१५।३९) इित सा ा के्त शामेव सखंु जातिम नासिक्तरेव यि जते िप नया येयम् । त ादा मारामाणा ं रमणा पदत्वाद् ा यमा मव त्वेव ीभगवान् ।त ािप “चकार तेषा ं सङ्क्षोभम रजषुामिप िच त वोः” (भा० ३।१५।४३) इित वणात्ततोऽिप घन काशः । त ि िच ीभगवदङ्गोपाङ्गा िभिनवेशदशनान दवैिच ी चोपल-यते । सा चा थानपुप ा व पशिक्तिवलास पैवेित ।ननु भवतु तेषामान दािध ात् ति न् िनि र्वर्शेष व पान द यैव घन काशता उपािध-वैिशष्ट्यात् । यतः िवशु स वस ािवताया ं िच वृ ौ यद् फुरित तदेव घनीभतूा-ख डिवशु स वमये भगवित फुरत् तद य ततया तदै माप ाया ं त या ं िवशेषत एवफुरित । अत एव ीिव हािदपर णोरभेदवा मिप तद ततादा यापे यैव ।

अत एव त त ोपाधावेक एव िनभदपरमान दः समपुल यते न तु िवशेषाकारग ोऽिप ।त पाधेरपे णं तु ितपदतदान दसमािधगतकौतकुिनब नम् । त ात् कथमनेनमाणेन त पाधीनामिप परत वाकारत्वं सा यत इित ?

उ यते—भव ते तावद् यच् छु िच वृ ौ पर फुरित तत् स यगेव फुरित भेदा-ंशलेशपिर ागेनैव िव ात्वाङ्गीकारात् । अस य ान य त वानङ्गीकारात् तेनकैव ास वाच् च । अतो न ीिव हादाविधकािवभावाङ्गीकारो यु ते । िकंं चशु स वमया िव हािदल णोपाधय इित वदत तव कोऽिभ ायः ? िकंं त पिरणामा तेत चरुा वा ? ना ः । रजोऽस ावेन पिरणामास व इित ुक्तम् । न चा ः । येषुिव हािदषु त ाचयु ते िम स व य कायभतूा इ थाप ौ “स वं िवशु ं यते भवान्ि तौ” (भा० १०।२।३४) इ ािदवचनजाते िवशु पदवैय यिमित चोक्तमेव ।अ तु वा िविम त्वं तथािप ता शे फुरणयो यतैव न स वेत् िकंं पनुि र्वर्शेषेणे ु े-यिव ृित यात् ।

अथाख डिवशु स वा यत्वेन तेऽिप त ूपतयैवो य ते । तत ते वनभुतूाख डशु स-वे ति न् ानभुव तीित चेत् । तदयकंु्त क पनागौरवात् “तेऽच ता िवषयं वसमा-िधभा यम्” इित सा ादेव गोचरीकृतत्वेनोक्ततया पर परा ष्टत्व ितघाताच् च ।त ात् त य शु स व य ाकृतत्वं तु िनिष मेव । त ान् न ते ाकृतस वपिरणामः ।न वा त चरुाः िक तु व काशताल णशु स व कािशता इित ाक्तनमेवोकं्त यक्तम् ।अत एव तेषामपुािधत्विनराकृते त दनभुवान दवैिच ी च स प ते ।

Appendix

तथैव तमेवमेव तूम् अच त इित त ि षयसौ दयवणनं ततुोपकािरत्वात् साथकंयात् । अख डशु स वमयमा ेणैवािभ ेतिस ेः । अत एव “िनरी च न िवतृ त शः”

इित स बि त्वाद् पकृतैवातृि त क्ता ।तथैव च श देनैवा रजियत्वं पदारिव दपिरमला मकवायलु ण य ति शेष य दि र्शर्-तम् । अ थोभय ािप ान द यैव िनि र्वर्शेषतयोपल यमानत्वे िव ाजषुामपी पुा-िध धानमेवो येत । उपािधयगुल यैव िमथः पि र्धर्त्व ा तेः ।अनेना रानभुवसखुजियत्वकथनेन विशष्ठादीना ं पु शोकािदकिमव तदावेशाभासएवायिम िप िनर तम् । अत एवमेवोकं्त ी वािमिभरिप “ व पान दादिप तेषा ंभजना-न दािध माह” इित ।त ादि त वैिच मिप । अत एव तैरिप िविच तयैव ाि र्थर्तम् “चेतोऽिलवद् यिद नु तेपदयो रमेत” इ ादौ । “अके्क चेन् मधु िव देत िकमथ पवतं जेत्” इित ायेन त पा य-तरा वेषणवैय यात् तेषामतद वेषणकौतकुाभावाच् च ।िकंं च न तेषामभेदा मकोऽनभुवो वा यते तु “नेमिु र्नर्री न िवतृ त शो मदुा कैः”“कामं भवः ववृिजनैि र्नर्रयेषु नः यात्” इ ादावभेद य त ितयोिगनम कारा पुलि -तभेदा मकभिक्तसखुमेव यते ।त ान् माियकोपािधिनह नत्वाद् धेयाशंतया ितभातत्वाच् च न त ातीयं सखुम य -जातीयं कतु श ोतीित स ेवा थानपुपि िस ायाः व पशके्तरेव िवलासाः ।अिप च अ तु तावज् जीव कु्तदशाया ं त ते िव ोपािध ितफिलत यैव सतो णःसकाशात् ीभगवतो घन काशता सव पािधिविनमकु्तमिुक्तदशायामिप सा ात् ता श-ता ेवेित सु यक्तम् “ना ि तकं िवगणय िप ते सादम्” इ ादौ ।अत एव यः कि दिप ज पित— ानाकाराया ं ेमाकाराया ं च िच वृ ौ काशतेत तू र यामपुािधवैिशष्ट्यात् काशवैिशष्ट्यिम ैव पु षाथसारत्वंत त ो यत इिततदिप वयमेव बिह कृतम् । त ान् नोपािधतारत यिच ता “भवतः कथायाः” इ नेनिन पािध भयूा पिर च वैिच ी फुटमेवासौ वीकृता ।त ात् सा तरङ्गवैभव य भगवतः सखुैक पत्वं त ूपत्वेऽिप तोऽिप घन काशत्वंव पशिक्तिवलासवैिच ी चेित िव दनभुव माणेन िनण तम् ।

त —“मकु्ता अिप लीलया िव ह ं कृत्वा भगव तंभज ते” (भा० दी० १०।८७।२१ भा कृतः सव-

य वचनम्) इित । “यं सव देवा आमनि त ममुु वो वािदन ” (नृ० ता० १।२।४)इ तुाव ैतवादगरुवोऽिप ।“कृ णो मकैु्तिर ते वीतमोहःै” इित महाभारते ।गीता १८।५४—

भतूः स ा मा न शोचित न काङ्क्षित ।समः सवषु भतेूषु म िकं्तं लभते पराम् ॥ ३८० ॥ इित ीभगव ीतोपिनष ु ।

Sanskrit Text

“मकु्तानामिप भिक्ति र्हर् िन ान द व िपणी” इित भारतता पय मािणता िुत । तथा“आ ायणात् त ािप िह ष्टम्” ( ०स०ू ४।१।१२) इ च मा वभा मािणता सौपण-िुतः “सवदैनमपुासीत याव िुक्त मकु्ता ेनमपुासते” इित ।

अत एव ी लादबिल भृितमहाभागवतस ब मिभ े ीिव णपुरुाणेऽ यकु्तम्“पाताले क य न ीिति र्वर्मकु्त यािप जायते” (िव० प०ु २।५।७) इित ॥ ी ा देवान् ॥८० । अत एवाशेषपु षाथ व प एवासािवित फुटमेवा ग ेन (भा० ५।३।७–८)—

अथानयािप न भवत इ यो भारभरया समिुचतमथिमहोपलभामहे ॥ ३८१ ॥आ मन एवानसुवनम जसा यितरेकेण बोभयूमानाशेषपु षाथ व प य ॥३८२ ॥

टीका च—आ मनः वत एवानसुवनं सवदा अ जसा सा ाद् बोभयूमाना अितशयेनभव तो ये अशेषाः पु षाथा ते व पं य य परमान द य । इ ेषा । िुत “सवकामःसवग ः सवरसः” (छा० ३।१४।२) इ ादौ ॥ ऋित्वगादयः ीय पु षम् ॥८१ । तदेवं णोऽिप यत् ीभगवित काशस य त्वं यि जतंतत् पवूमेव िव दनभुव-वचन चयेन िस मिप िवशेषतो िवचायते । त ैकमेव त वं ि धा श त इित न व तनुोभेद उपप ते । आिवभाव यािप भेददशनात् । न च स ामा य िक तु व वदशनयो-यताभेदेन ि िवधोऽिधकारी ि धा षं्ट त पा त इित ।त ा येक य दशन य वा तवत्वम य मजत्विमित न म त यम्—उभयोरिप याथा-यन दि र्शर्तत्वात् । न चैक य व तनुः श ा िवि यमाणाशंकत्वादशंतो भेदः । िवकृत-त्विनषेधात् तयोः ।त ाद् षे्टरस य य त्वात् स िप स य त्वे तदननसु ानाद् वा एकि िधकािर-येकदेशेन फुरदेको भेदः परि ख डतया ि तीयो भेदः ।

एवंसित य िवशेषं िवनैव व तनुः फूि र्तर्ः सा िष्टरस पणूा यथा ाकारेण । य व -पभतूनानावैिच ीिवशेषवदाकारेण सा स पणूा यथा ीभगवदाकारेणेित ल यते ।तदेतदिभ े थमं िष्टतारत येन तदिभ यिक्ततारत यं त हापरुाणािवभावकारणा-या ं ो रा या ं ितपा ते षिड्भः ।लोका अमी ब िभः सि म ा अ यिव तरत्वाय झिट थ याय च सिङ्क्ष यैव समु -ृ

ताः ।ीनारद उवाच (भा० १।५।४)—

िज ािसतमधीतं च यत् तत् सनातनम् ।तथािप शोच या मानमकृताथ इव भो ॥ ३८३ ॥

मेणाथ यथा “िज ािसतम्” इित । टीका च—यत् सनातनं िन ं परं तच् च त्वयािज ािसतं िवचािरतम् । अधीतमिधगतं ा त ं चे थः । तथािप शोचिस तत् िकमथिमितशेषः । इ ेषा ।

Appendix

ी यास उवाच (भा० १।५।७)—त्वं पयट क इव ि लोकीम त रो वायिुरवा मसा ी ।परावरे िण धमतो तैः ात य मे नूमलं िवच व ॥ ३८४ ॥

“त्वम्” इित । त्वमक इव ि लोकी ंपयटन् तथा वै णवयोगबलाशेंन च ाणवायिुरव सव-ािणनाम त रः सना मना ं सवषामेव सा ी बिहर तवृि ः । अतः परे िण धमतो

योगेन िन णात य । त कं्त या व ेन—इ ाचारदयाि ंहंसादान वा यायकमणाम् ।अयं परमो लाभो यद् योगेना मदशनम् ॥ ३८५ ॥ इित ।

अवरे च िण वेदा ये तैः वा यायिनयमैि र्नर् णात यािप मे अलम थ यन् नू ं तत्वयमेव िवच व िवतकय ।ीनारद उवाच (भा० १।५।८)—

भवतानिुदत ायं यशो भगवतोऽमलम् ।येनैवासौ न तु ेत म े त शनं िखलम्॥ ३८६ ॥

“भवता” इित । भगव शोवणनोपल णं भजनं िवना येनैव ानेन असौ भगवान्न तु ेत तदेव दशनं ान ं िखलं नू ं म े ।भा० १।५।१२—

नै क यम य यतुभाववि र्जर्त ं न शोभते ानमलं िनर जनम् ।कुतः पनुः श दभ मी रे न चाि र्पर्त ं कम यद यकारणम् ॥ ३८७ ॥

तदेव पष्टयित “नै क यम्” इित । टीका च— िन कम तदेकाकारत्वान् िन कमता पंनै क यम् ।अ तेऽनेने जनमपुािध ति वतकं िनर जनम् । एव तूमिप ानम यतेुभावो भिक्त त ि र्जर्त ं चेतलम थ न शोभते । स यगपरो त्वाय न क पत इ थः ।तदा श त् साधनकाले फलकाले च अभ ं ःख व पं यत् का यं कम यद यकारणमका-यं तच् चेितचकार या वयः । तदिपकमई रे नाि र्पर्त ं चेत् कुतः पनुः शोभते ?बिहमखुत्वेनस वशोधकत्वाभावात् । इ ेषा ।यद् वा िनर जनम् इित िन पािधकमपी थः । परमादरणीयत्वादेव ादशा ते (भा०१२।१२।५२) ीसतेूनािप पनुः ृतिमदं प म् ।त ा िक्तरेव स य दशनहेतिुर पुसंहरित ा याम् “नमः” इित ।

ॐ नमो भगवते तु यं वासदेुवाय धीमिह ।ु ायािन ाय नमः सङ्कषणाय च ॥ ३८८ ॥

इित मू िभधानेन म मिू र्तर्ममिू र्तर्कम् ।यजते य पु षं स स य दशनः पमुान् ॥ ३८९ ॥

Sanskrit Text

म मिूत म ोक्तमिूत म ोऽिप मिू र्तर्य येित वा । अमिू र्तर्कं म ोक्त यितिरक्तमिू र्तर्श-ूं ाकृतमिू र्तर्रिहतं वा मिू र्तर् व पयोरेकत्वात् । ाकृतवन् न िव ते पृथ त्वेन मिू र्तर्य-

य तथाभतू ं वा । स पमुान् स य दशनः सा ा ीभगवतः सा ात्कतृत्वािदित भावः ॥ीसतूः ॥

८२ । तदेवं िष्टतारत य ारा तदिभ यक्ततारत येन ीभगवत उत्कष उक्तः । अथिलङ्गा तरैरिप द यते । त ा मरामजनाकषिलङे्गन गणुोत्कषिवशेषेण त यैव पणूतामाह(भा० १।७।१०)—

आ मारामा मनुयो िन ा अ यु मे ।कुव हतैकुी ंभिक्तिम तूगणुो हिरः ॥ ३९० ॥

टीका च— िन ा े यो िनगताः । त कं्त गीतासु “यदा ते मोहकिललं बिु यितत-िर ित । तदा ग तािस िनवदं ोत य य तु य च” (गीता २।५२) इित ।यद् वा ि रेव ः िनवृ दय य इ थः । ननु मकु्ताना ं िकंं भ े ािदसवा ेप-पिरहाराथमाह “इ तूगणुः” । इ ेषा ॥ ीसतूः ॥८३ । आरोहभिूमका मेणािप त यैवािध माह (भा० ३।२४।४३)—

मनो िण यु जानो यत् तत् सदसतः परम् ।गणुावभासे िवगणु एकभ ानभुािवते ॥ ३९१ ॥

एकभ ा अ यिभचािर या साधनल णया भ ा अनभुािवते िनर तरमपरो ीकृते ता ंिवना क यिचद यथ यािस ेः ।

िनरहङृ्किति र्नर्मम िन ः सम क् व क् ।शा तधीध रः शा तोि र्मर्िरवोदिधः ॥ ३९२ ॥

िनरहङृ्कितत्वादेव िनममः । तद्द्वयाभावादेव मनआदीनाम यभावः िसद्ध्यित ।सम क् भेदा-ाहकः । व त्व व व पाभेदेन ैव प यन् । क तमखुी । शा ता िव ेपरिहता

धी ान ं य य सः ।तदेवं ानिम भिक्तसाधनवशेन ानभुवे जातेऽिप भिक्तसं कारबलेन ल ेमादे-त वमिप ीभगवदनभुवमाह “वासदेुवे” इित ।

वासदेुवे भगवित सव े गा मिन ।परेण भिक्तभावेन ल ा मा मकु्तब नः ॥ ३९३ ॥

गा मिन सवषामा यभतेू परेण ेमल णेन भिक्तभावेन त यैव ल ा आ मान-तदीया मका अहङ्कारादयो येनेित । ानेन ाकृताहङ्कारािदलयान तरमािवभतूान्ेमान दा मकशु स वमयान् ल वािन थः ।

ननु त एव ावत ता ं िकंंवा पवूवदमी अिप ब हेतवो भव तु ?

Appendix

ने ाह—मकु्तब नः । “अनावृि ः श दात्” ( ०स०ू ४।४।२२) इित ायात् ।भ ितशयेन ल ा मत्वमेव ितपादयित “आ मानम्” इित ।

आ मानं सवभतेूषु भगव तमवि तम् ।अप यत् सवभतूािन भगव िप चा मिन ॥ ३९४ ॥

आ मा परमा मा सवथा त य भगवानेवा फुरिदित वा ाथः ।ततः सा ादेव त ाि तमाह “इ ा ेष” इित ।

इ ा ेषिवहीनेन सव समचेतसा ।भगव िक्तयकेु्तन ा ता भागवती गितः । ३९५ ॥।

तदेवं तेन भागवती गितः ा ता । हेयत्वाद इ ा ेषिवहीनेन त ादेव हेतोः सवसमचेतसा । त क्तम् (भा० ६।१७।२८)—

नारायणपराः सव न कुत न िब यित ।वगापवगनरके विप तु ाथदि र्शर्नः ॥ ३९६ ॥ इित ।

यद् वा “मया ल ा सह वतते इित समः” इित सह नामभा ात् (शाङ्कर० १०९)भगव चेतसेित ।ा तो भागवती ंगितिमित पाठे—स कदम एव ता ं गि ंतं ा तः । अ भगव िक्तयोगेने-ेव िवशे िमित । एवमेवोकं्त ीभगव ीतोपिनष ु (गीता १८।५१–५५)—बदु्ध्या िवशु या यकु्तो धृ ा मान ं िनय य च ।श दादीन् िवषया ं त्वा राग ेषौ यदु य च ॥ ३९७ ॥िविवक्तसेवी ल वाशी यतवाक्कायमानसः ।यानयोगपरो िन ं वैरा यं समपुाि तः ॥ ३९८ ॥अहङ्कारं बलं दप कामं ोधं पिर हम् ।िवमु य िनममः शा तो भयूाय क पते ॥ ३९९ ॥

भतूः स ा मा न शोचित न काङ्क्षित ।समः सवषु भतेूषु म िकं्तं लभते पराम् ॥ ४०० ॥भ ा मामिभजानाित यावान् य ाि त वतः ।ततो मा ं त वतो ात्वा िवशते तदन तरम् ॥ ४०१ ॥ इित ।

अ िवशिति र्मर्लनाथः । यथा “ य धनं पिर यिुधिष्ठरं िवष्टवानयं राजा” इित ।ीदशमेऽिप (भा० १०।२८।१५–१७) ीगोपै स प न तरमेव वैकु ठो ष्ट इित ी वा-

िमिभरेव च या यातम् ॥ ीमै ेयः ॥८४ । तथा (भा० ११।१९।५)—

त ाज् ानेन सिहतं ात्वा वा मानमु व ।ानिव ानस प ो भज मां भिक्तभािवतः ॥ ४०२ ॥

Sanskrit Text

वा मानं जीव व पम् । ान ं िव ान ं च ाह्म्यम् । िकंं ब ना ? अ ीचतःुसनशकुादयएवोदाहरणिमित ॥ ीभगवान् उ वम् ॥८५ । ीभगवता श द मयक बु पृष्टकपोलस् तत् कािशतयथाथिनगदो ुवोबालकोऽिप तथा िववृतवान् इ ेवमान दचमत्कारिवशेष वणाद्अिप त यैव पणूत्वमाह(भा० ४।९।१०)—

या िनवृित तनभुृता ं तव पादपयानाद् भव नकथा वणेन वा यात् ।सा िण वमिहम िप नाथ माभत्ूिकंं त्व तकािसलुिलतात् पतता ं िवमानात् ॥ ४०३ ॥

वमिहम साधारणमाहा येऽिप मा भत्ू न भवती थः । अ तकािसः कालः ॥ ुवः ी-ुवि यम् ॥

८६ । परमिसि पाद् िण लयादिप त जन य गरीय त्वेन त यैव गरीय त्वमपुिद-शित “अिनिम ा भागवित भिक्तः िस ेगरीयसी” (भा० ३।२५।३२) इित ।“िस ेमकेु्तरिप” इित टीका च । “िस े ानात् मकेु्तवा” इित ीभगव ामकौमदुी ॥ ीक-िपलदेवः ॥८७ । तदेवं ीभगवानेवाख डं त वं साधकिवशेषाणा ं ता शयो यत्वाभावात् सामा-

ाकारोदयत्वेन तदस यक् फूि र्तर्रेव ेित सा ादेव विक्त ा याम् (भा० ३।३२।३२–३३)—

ानयोग मि ष्ठो नैगु यो भिक्तल णः ।योर येक एवाथ भगव दल णः ॥ ४०४ ॥

यथेि यैः पृथ ारैरथ ब गणुा यः ।एको नानेयते त द् भगवान् शा त्रव मिभः ॥ ४०५ ॥

टीका च—अनेन च ानयोगेन भगवानेव ा यः यथा भिक्तयोगेने ाह नैगु यो ानयोग-मि ष्ठो भिक्तल ण यो योगः तयो योर येक एवाथः योजनम् । कोऽसौ ? भगव -

दो ल णं ापको य य । त कं्त ीगीतासु “ते ा ुवि त मामेवसवभतूिहते रताः” (गीता१२।४) इित ।ननु ानयोग या मलाभः फलं शा ते्रणावग यते भिक्तयोग य तु भजनीये र ाि तः ।कुत तयोरेकाथत्वम् ।इ ाशङ् ष्टा तेनोपपादयित यथा ब ना ं परसादीना ं गणुानामा यः ीरािदरेकएवाथ मागभेद वृ ैिरि यैनाना तीयते च ुषा शु ल इित रसनेन मधरु इित पशनशीत इ ािद । तथा भगवानेक एव त ूपेणावग यते । इ ेषा ।अ भगवानेवािङ्गत्वेन िनगिदतः । अतः सवाश ायकत्वाद् भिक्तयोग मनः ानीयोेयः ॥ ीकिपलदेवः ॥

८८ । अत एव तदशंत्वेनैव यूते (भा० ६।१६।५१)—

Appendix

अहं वै सवभतूािन भतूा मा भतूभावनः ।श द परं ममोभे शा ती तनू ॥ ४०६ ॥

टीकाच—सवभतूा हमेव ।भतूानामा माभोक्ता यहमेव ।भोकृ्तभो या मकं िव ंम -ितिरकं्त ना ती थः । यतोऽह ं भतूभावनः भतूाना ं काशकः कारणं च ।ननु श द काशकं पर कारणं काशकं च ?स ं ते उभे ममैव पे इ ाह श द इित । शा ती शा ौ । इ ेषा ॥अ श द णः साहचयात् पर णोऽ यंशत्वमेवायाित ॥ ीसङ्कषणि केतम्ु ॥८९ ।अतोभगवतोऽस य काशत्वाद् िवभिूतिनि र्वर्शेषमेवतिद याह (भा० ८।२४।३८)

मदीयं मिहमानं च पर ेित शि दतम् ।वे यनगुृहीत ं मे स ैि र्वर्वृत ं िद ॥ ४०७ ॥

मिहमानमै य िवभिूति र्नर्ि र्वर्शेषिमित यावत् । अत एव मे मया अनगुृहीतमनु हेण का-िशतं परो ं वे िस । त्वया कृतैः स ैमया िववृतिमित । स तु य िप मदनभुवा त-भतू एव स तु ानभुव इ तो नाि त म ः पृथगनभुवापे ा तथािप भिक्त कािशतसा-ा दनभुवे त ा ानभुवो न फुटो भवित । यिद तदीय फुटताया ं तवे ा कथि चद्

वतते तदा सािप भवेिदित भावः ।अत एव (भा० १०।४६।३१)—

एतौ िह िव य च बीजयोनी रामो मकुु दः पु षः धानम् ।अ वीय भतेूषु िवल ण य ान य चेशात इमौ परुाणौ ॥ ४०८ ॥इित ीम ववा म् ।

ान ये ेकवचनातेकं ैवो यत इित ॥ ीम देवः स तम् ॥९० । तथा च िवभिूत सङ्ग एव (भा० ११।१६।३७)—

पृिथवी वायरुाकाश आपो ोितरह ं महान् ।िवकारः पु षोऽ यकं्त रजः स वं तमः परम् ॥ ४०९ ॥

टीका च—परं च । इ ेषा ।अत एव ीवै णवसा दाियकैः ीमि रालब दाराचायमहानभुवचरणैर यकु्तम्—

यद डम डा तरगोचरं च य शो रा यवरणािन यािन च ।गणुाः धान ं पु षः परं पदं परात् परं च ते िवभतूयः ॥ ४१० ॥ इित ।

पैङ्ग तुाविप त णपाितत्वेन यूते “एष पु ष एष कृितरेष आ मैष ैष लोक एषअलोकएषयोऽसौ हिररािदरनािदर तोऽन तः परमः पराद् िव पः” इित ॥ ीभगवान् ॥९१ । अतो पे काशे त ैिशष्ट्यानपुल नात् त भावत्वल णमिप त य यपिद-यते “ पं य त् ा र यक्तमा ं ोितः” (भा० १०।३।२४) इ ािद ।

Sanskrit Text

ैव ोितः भा य यतथाभतू ं पं ीिव हम् । तथा चोकं्त संिहतायाम् (५।४०)—य य भा भवतो जगद डकोिटकोिट वशेषवसधुािदिवभिूतिभ म् ।तद्ब्र िन कलमन तमशेषभतू ंगोिव दमािदपु षं तमहंभजािम ॥ ४११ ॥ इित ॥ीदेवकी ीभगव तम् ॥

९२ । अतो णः परत्वेन ीभगव तं क ठो ैवाह (भा० ४।२४।२८)—यः परं रहसः सा ात् ि गणुाज् जीवसि तात् ।भगव तं वासदेुव ं प ः स ि यो िह मे ॥ ४१२ ॥

“िप ानवुि र्णर्तरहाः” (भा० ३।१५।४६) इित वणेन रहो त ादिप परं ततः सतुरा ंि गणुात् धानाज् जीवसि तात् जीवा मनः परं भगव तं यः सा ात् वणािदनैव नतु कमापणािदना प इ वयः ।तथा च िव णधुम नरक ादशी ते ीिव णु तवः—

आकाशािदषु श दादौ ो ादौ महदािदषु ।कृतौ पु षे चैव यिप च स भःु ॥ ४१३ ॥

येनैक एव सवा मा वासदेुवो यवि तः ।तेन स ेन मे पापं नरकाि र्तर् दं यम् ।यातु सकृुत या तु ममानिुदवसं जयः ॥ ४१४ ॥ इित ।

अ करणानु येण सवा मश देन चा था समाधानं च पराहतम् । तथा च त ो रंब पूा याने—य यं परमं तद यकं्त च य यम् ।य यं यक्तम येतद् भिव ािम िह त यः ॥ ४१५ ॥ इित ।

त ैव मास पजूा सङे्ग ततः परत्वं फुटमेवोक्तम्—यथा यतु त्वं परतः पर ात् स भतूात् परमः परा मन् ।तथा यतु त्व ं वाि त ं तन् ममापदं चापहरा मेय ॥ ४१६ ॥ इित ।

ीिव णपुरुाणे च “स पारः परपारभतूः” (िव० प०ु १।१५।५५) इित । “अ रात् परतः परः”(म०ु २।१।२) इित तेुः ॥ ी ः चेतसः ॥९३ । तदेवमेवािभ ायेण “स वा एष पु षोऽ रसमयः” (तै० २।१) इ ादाव तरङ्गा त-रङै्गकैका यकथना ते “इदं पु ं ितष्ठा” (तै० २।१) “पृिथवी पु ं ितष्ठा” (तै० २।२)“अथवािङ्गरसः पु ं ितष्ठा” (तै० २।३) “महः पु ं ितष्ठा” (तै० २।४) “ पु ं ितष्ठा”(तै० २।५) इित ु कु्तायाः प च या अिप ितष्ठाया उपिर ।ीगीतोपिनषदो यथा “ णो िह ितष्ठाहम्” (गीता १४।२७) इित । अ श दसि -

िहत ितष्ठाश देन सा िुतः यते ।

Appendix

तत ैवमेव या येयं िहश दः (गीता १४।२७)—

मां च योऽ यिभचारेण भिक्तयोगेन सेवते ।स गणुान् समती ैतान् भयूाय क पते ॥ ४१७ ॥

इ य िनर तर ाचीनवचन य हेततुािवव या । अतो गणुातीत णः कृताथत्वात्ाचीनाथहेतवुचनेऽि पुचारेण त द य शिक्त पं िहर यगभ पं वा अथा तर-

मयकंु्त िक त्वेवमेव यकु्तम् ।यथा—ननु त्व ा कथं िनगणु धम ाि तः सा तु त्वदेकानभुवेन भवेत् ?त ाह “ णो िह” इित । िह य ात् “ पु ं ितष्ठा” (तै० २।५।१) परम ितष्ठत्वेनतुौ यत् िस ंतच् च त यामेव तुौआन दमयाङ्गत्वेन दि र्शर्तम् । त य पु त्व िपत -णः “आन दमयोऽ यासात्” ( ०स०ू १।१।१२) इित सू कारस मतपर भावआन द-

मया यः चरु काशो रिविरितवत् चरु ान द पः ीभगवानहं ितष्ठा ।य िप णो मम च न िभ व ततु्वं तथािप ीभगव ूपेणैवोिदते मिय ितष्ठात्व यपरा काषे्ठ थः— व पशिक्त काशेनैव व प काश या यािध ाहत्वात् िनि र्वर्शेष -

काश या यपुिर ीभगव काश वणात् ।अत एक यािप व तनु तथा तथा काशभेदो रजनीखि डनो ोितषो मात डम डलत-तगभि तभेदव े ः ।

अतो काश यािप मदधीनत्वात् कैव कामनया कृतेन म जनेन िण लीयमानोधममिप ा ोती थः ।

अ ीिव णपुरुाणमिप स वदते “शभुा यः स िच य सवग य तथा मनः” (िव० प०ु६।७।७५) इित ।या यातं च त ािप वािमिभः “सवग या मनः पर णोऽ या यः ितष्ठा” । त कं्तभगवता “ णो िह ितष्ठाहम्” (गीता १४।२७) इित ।अ च तै या यातम्— णोऽहं ितष्ठा घनीभतू ं ैवाहम् । यथा घनीभतू काश एवसयूम डलं त िद थः इित ।अ ि व य तु त पासक िद त काश याभतूत्वं ण उपचयते इती मेव ।अ ैव “ ितष्ठा ितमा” इित टीका म रकि पता । न िह तत्कृता अस ब त्वात् । न िहिनराकार य णः ितमा स वित । न च त काश य ितमा सयूः । न च “अमृत या-यय य” (गीता १४।२७) इ ा न तरपाद योक्ताना ं मो ादीना ं ितमात्व ं घटते । न वािुतशैलीिव णपुरुाणयोः संवािदताि त । त ान् न सादरणीया । यिद वादरणीया तदा

त देना या य एव वाचनीयः । ित ल ीकृ माित पिरिमतं भवित य ेित ।तदेतत् सवमिभ े ा ः (भा० १०।८७।१७)—

तय इव स सभुृतो यिद तेऽनिुवधामहदहमादयोऽ डमसृजन् यदनु हतः ।

Sanskrit Text

पु षिवधोऽ वयोऽ चरमोऽ मयािदषुयः सदसतः परं त्वमथ यदे ववशेषमृतम् ॥ ४१८ ॥

असभुृतो जीवा तय इव सदाभासा अिप यिद ते तव अनिुवधा भक्ता भवि त तदासि त ाणि त । तेषु त क्तानामेव जीवनं जीवनं म ामहे इित भावः । कथम् ? य य

तव अनु हतः समिष्ट यिष्ट पम डं देह ं महदहमादयोऽसृजन् अतः वयमेव तथािवधात्त्व ः पराङु्मखानाम ेषा ं िततु त्व ं यकु्तमेवेित भावः ।अनु हमेव दशयि त—अ महदहमािदषु अ वयः िवष्ट त्विमित ।कथं म वेशमा ेण तेषा ं तथा साम य यात् ?त ा ः —यद् य ात् सत आन दमया य णोऽवयव य ि यादेरसत तद ाद -मयादे यत् परं पु भतू ं सव ितष्ठा तत् खलु त्वम् ।त ािप एषु ितष्ठावा ेषु अवशेषं वा शेषत्वेन ि तम् “ णो िह ितष्ठाहम्” (गीता१४।२७) इ ादाव िस म् (भा० २।९।४)—

आ मत विवशदु्ध्यथ यदाह भगवान् ऋतम् ।णे दशयन् पम यलीक ता तः ॥ ४१९ ॥

इ ऋतत्वेनािप िस ं ीभगव ूपमेव तत् त्वम् ।अतोऽ मयािदषु पु षिवधः पु षाकारो य रमः ि यमोद मोदान द णामवयवीआन दमयः स त्विमित ।त ान् मलूपरमान द पत्वात् तवैव वेशेन तेषा ं तथा साम य यकु्तमेवेित भावः “को े-वा ात् कः ा याद् यदेष आकाश आन दो न यात्” (तै० २।७।१) इित तेुः ।करणेऽि ेत कं्त भवित—य येक व पेऽिप व तिुन वगतनानािवशेषो िव ते

तथािप ता शशिक्तयकु्ताया एव षे्ट त विवशेष हणे िनिम ता यते न त्व -याः । यथा मासंमयी िष्टः सयूम डलं काशमा त्वेन गृ ाित िद या तु काशमा व-पत्वेऽिप तद तगतिद यसभािदकं गृ ाित । एवम भके्तरेव स य त्वेन तयैव स यक्

त वं यते । तच् च भगवानेवेित त यैव स य ूपत्वम् ।ान य तु अस य त्वेन दि र्शर्तत्वात् तेनास यगेव तद् यते । तच् च ेित त य

अस य ूपत्वम् ।त च सामा त्वेनैव हणे एकाकार य ान य तद तरीणावा तरभेदपयालोचने वसा-मा याद् बिहरेवावि तेन तेन भागवतपरमहसंवृ दानभुविस नाना काशिविच ेऽिपव काशल णपरत वे काशसामा मा ं यद् गृ ते तत् त य भा पत्वेनैवो े-ते । तत ाघनत्वमंशत्वं िवभिूतत्वं च यपिद यते त य । त ादख डत व पो

भगवान् सामा ाकार फूि र्तर्ल णत्वेन व भाकार य णोऽ या य इित यकु्तमेव ।अत एव “य य पृिथवी शरीरं य या मा शरीरं य या यकं्त शरीरं य या रं शरीरम् एषसवभतूा तरा मा अपहतपा मा िद यो देव एको नारायणः” (सबुाल ७।१) इ ेत ु तरं

Appendix

चा रश दोक्त य णोऽ या मत्वेन नारायणं बोधयित ।उक्ता मािदश दपािरशे माणेन “चकार तेषा ं सङ्क्षोभम रजषुामिप” (भा० ३।१५।४३)इित योग ष्ट्या चा रश देन ैव वा यम् ।तथा ीभगवतासाङ्खयकथने “कालो मायामये जीवे” (भा० ११।२४।२७) इ ादौ महा लयेसवाविशष्टत्वेन ोपिद य तदािप त य षृ्टत्वं वि कु्तम् (भा० ११।२४।२७)—

एष साङ्खयिविधः ोक्तः संशय ि भेदनः ।ितलोमानलुोमा या ं परावर शा मया ॥ ४२० ॥

इ परावर शा इ नेन सोऽयं चा िववेकः—साङं्खय िह ान ं त ा त्रंखलु व पभ-ूतति शेषमननसु ाय यत् तत् व पमा ं तदानीमविशषं्ट वदित तदेव च ा यम् ।तदेव च प चावि चरम देशे प चलयाद् वैकु ठ इव व पभतूिवशेषा काशाद-विश मानत्वेन वकंु्त यु ते ।तच् च विवशे मा ं व पशिक्तिविशषे्टन वैकु ठ ेन ीभगवता पृथिगव त ानभुयूतइित । तदेवं िनि र्वर्शेषत्वेन पश परिहत यािप त य भगव भा पत्वमु े तदिभ -त्वेन त्वं यपिदष्टम् । ततः पश पािदमाधरुीधािरतया सिवशेष यसा ाद् भगवदङ्ग-

ोितषः सतुरामेव तत् िसद्ध्यित । यथोकं्त ीहिरवशें महाकालपरुा याने ीमदजनु ं ितवयं भगवता (ह० व० २।११४।९–१२)—

तेजोमयं िद यं महद् यद् ष्टवानिस ।अहं स भरत ेष्ठ म ेज तत् सनातनम् ॥ ४२१ ॥कृितः सा मम परा यक्ता यक्ता सनातनी ।

ता ं िव य भव तीह मकु्ता योगिव माः ॥ ४२२ ॥सा साङ्खयाना ं गितः पाथ योिगना ं च तपि वनाम् ।त परं परमं सव िवभजते जगत् ॥ ४२३ ॥मामेव त नं तेजो ातमुहिस भारत ॥ ४२४ ॥ इित ।

कृितः इित त भात्वेन व पशिक्तत्वमिप त य िनि र्दर्ष्टम् । एवं पवू दा तकौ तभुिव-षयकिव णपुरुाणवा म येत पो लकत्वेन ष्ट यम् । त ाद् तय इव इ िप सा वेवया यातम् ॥ तुयः ीभगव तम् ॥९४ । तत यि न् परमबृहित सामा ाकारस ाया तदङ्ग ोितषोऽिप बृह वेन त्वंति ेव मु या त द वृि ः । तथा च ा े —

अन तो भगवान् आन दे ािदिभः पदैः ।ो यते िव णरेुवैकः परेषामपुचारतः ॥ ४२५ ॥ इित ।

क्विचच् चान तगणुयकु्तत्वेनैव भगवान् े ु यते । यथा पा े —पृथग् वकंु्त गणुा त य न श तेऽिमतत्वतः ।यतोऽतो श देन सवषा ं हणं भवेत् ॥ ४२६ ॥

Sanskrit Text

एत ाद् श दोऽसौ िव णोरेव िवशेषणम् ।अिमतो िह गणुो य ान् ना ेषा ं तमृते िवभम्ु । ४२७ ॥। इित ।

अ िनगिलतोऽयं महा करणाथः—यद यं ान ं तदेव त विमित त विवदो वदि त ।तच् च वैिशषं्ट्य िवनैवोपल यमानं ेित श ते वैिशषे्ट्यन सह तु ीभगवािनित । सच भगवान् पवू िदतल ण ीमू ा मक एव न त्वमतूः ।अथ “भपू मतूममतू च परं चापरमेव च” (िव० प०ु ६।७।४७) इित ीिव णपुरुाणप े त यचतिु र्वर्धत्वमङ्गीकुवि य मतूत्वमिप पृथगङ्गीकत यं तदा त्ववत् त पासक िष्टयो-यतानु पमेवा तु ।तथा िह—य य समीचीना भिक्तरि त त य परमू ा यामसु दरचतभुजुािद पया ा -भवित । य यावाचीनोपासना पा त यापरमू ा पातालपादािदक पनाम येव । य य च

ं ान ं त य परेण ल णामतूत्वेन । य य ान चरुा भिक्त त य त्वपरेणे रल -णमतूत्वेनेित ।अ ापरत्वंपरमू ािवभावान तरसोपानत्वेन न वदतीवमतूत्वानपे िम ेव ंन त्व े-ष्ठत्विवव येित ेयम् । परमतूापे यापरत्वं वा ।त ैव “ति पवै यं पम द् धरेमहत्” (िव० प०ु ६।७।७०) इित िव ािधष्ठानत्वेनिन त्विवभतु्वे । “मतू भगवतो पं सव पा यिनः पृहम्” (िव० प०ु ६।७।७८) इित िन -पािधत्वम् । “िच तयेद् भतू ं तम्” (िव० प०ु ६।७।८३) इित परत वल णत्वम् ।“ि भावभावनातीतः” (िव० प०ु ६।७।७६) इित त िस कममय ानकमसमु चयमय-केवल ानमयभावना यातीतत्वेन परत वल णत्वेऽिप भ ैकािवभािवततया स य-

काशत्वं मतू यैव यि जतम् । अत एव “शभुा यः स िच य सवग य तथा मनः”(िव० प०ु ६।७।७६) इ कु्तम् ।तत त याः ीमतूरिप सकाशात् तद ते ाहारोिक्तः केवलाभेदोपासकं ित यव ा-िपता भवती यनसु ेयम् ।अ “ति पवै यम्” (िव० प०ु ६।७।७०) इ ेत प ं मतूपरमेव ेयम् । िव० प०ु६।७।७०—

सम तशिक्त पािण यत् करोित नरे रः ।देवितयङ्मनु ा या चेष्टावि त वलीलया ॥ ४२८ ॥

इ न तरवा बलात् । यतः थम यतृतीये “य या िसशयान ययोगिन ा ं िवत वतः”(भा० १।३।२) इ ा कु्तल ण य मतू यैव त दवतािरत्व ं दि र्शर्तम् “एतन् नानावताराणा ंिनधान ं बीजम ययम्” (भा० १।३।५) इित ।ति पवै यिमित पठि ः ीरामानजुचरणैरिप मतूपरत्वेनैव या यातम् “िव पाद्वै यं वैल यं य ति िवल णं मतू व पम्” इित ।तदेवं त य व ततुः ीमू ा मकत्व एव िस े यत् सवतः पािणपादािदल णा मिू र्तर्ः यूतेसािप पवू क्तल णायाः ीमतून पृथिगित िवभतु्व करणा ते यि जतमेव ।

Appendix

यत् तु—बृह रीरोऽिभिवमान पो यवुा कुमारत्वमपेुियवान् हिरः ।रेमे ि याऽसौ जगता ं जन ा व ोत् या च इवामृताशंःु ॥ ४२९ ॥इित पा ो रख डवचनम् ।

अ पर व पशरीरः सवतोभावेन िवगतपिरमाणोऽिप िन ं कैशोराकारमेव ा तःसन् ि या सह रेम इ थः । उपेियवान् इ कु्ताविप िन त्वमपहतपा मेितवत्—त ैवतदीयत ीमू िधष्ठातृकि पाि भतेूरिप घ केन वा समहूकेन परमिन ता ितपा-दनात् । तथा चोकं्त त ैव—

अ यतुं शा तं िद यं सदा यौवनमाि तम् ।िन ं स ोगमी या ि या भू या च संवृतम् ॥ ४३० ॥ इित ।

त ात् ीभगवान् यथोक्तल ण एव । स एव “वदि त” (भा० १।२।११) इ य मु याथ-भतू ं मलूं त विमित पयवसानम् ।त कं्त मो धम ीनारायणोपा याने—

त वं िज ासमानाना ं हेतिुभः सवतोमखुैः ।त वमेको महायोगी हिरनारायणः भःु ॥ ४३१ ॥ इित ।

नारायणोपिनषिद च “नारायणः परं त वं नारायणः परम्” इित ।अत ीरामानजुोदा ताः तुय “य य पृिथवी शरीरम् इ ार य एष सवभतूा तरा मािद यो देव एको नारायणः” (सबुाल ७।१) इ ा ा ब यः । इह ीभगवदशंभतूाना ं पु -षादीना ं परमत विव हतासाधनं वा जातमिप त यािंशन त ूपिव हत्वं कैमु ेनािभ-यनक्तीित पवू चो र च े तथोदाहरणािन ।िव णपुरुाणे तु सा ादेव ीभगव तमिधकृ तथैवोदाहरणम् (िव० प०ु १।२२।५३–५४)—

े पे ण त य मतू चामतूमेव च ।रा र व पे ते सवभतेू ववि ते ॥ ४३२ ॥

अ रं त परं रं सविमदं जगत् ॥ ४३३ ॥

इ ु त्वा जग ये िव वीश पािण च पिठत्वा पनु क्तम् (िव० प०ु १।२२।६०)—तदेतद रं िन ं जगन् मिुनवरािखलम् ।आिवभावितरोभावज नाशिवक पवत् ॥ ४३४ ॥ इित ।

तदेतद रा यं पर िन मिखलं जगत् तुआिवभावािदभेदविद थः । त ािवभावित-रोभावौ ीिव णतुदशंाना ं ज नाशौ त्व ेषाम् । अतो जग ािवभावािदकृ ेनैव पवूषा ं( ादीनाम्) तद तःपात यपदेशो न व ततु इ थः ।

Sanskrit Text

तथ सदा वधाि िवराजमानत्वेन र पतो मतूत्वािदना चा रतोऽिप िवल णं तृतीयंपं भगवतः परमं व पिमित पनु यते (िव० प०ु १।२२।६१–६४)—

सवशिक्तमयो िव णःु व पं णोऽपरम् ।मतू तद् योिगिभः पवू योगार ेषु िच ते ॥ ४३५ ॥स परः सवशक्तीना ं णः समन तरम् ।मतू महाभाग सव मयो हिरः ॥ ४३६ ॥त सविमदं ोतमोतं चैवािखलं जगत् ॥ ४३७ ॥

इित सा ात्कारात् पवू योिगिभि ते । तथा णः समन तरः उपासनानु मेणयथैवा रादन तरं त कं्त यथा “ भतूः स ा मा” (गीता १८।५४) इ ा नसुारेण -सा ात्कारान तरािवभावी च स इ थः ।यतःसवासा ंशक्तीना ं व पभतूादीना ंपरमा यः ।अतएवसव मयोऽख ड व पंच—अ रा य य पवू य शिक्तहीनत्वेन खि डतत्वात् ।यद् वा अत एव सववेदवे इ थः । तत एव च त सविम ादीित । एवम् (गीता१५।१८)—

य ात् रमतीतोऽहम रादिप चो मः ।अतोऽि लोके वेदे च िथतः पु षो मः ॥ ४३८ ॥ इ ािद ीगीतोपिनषदिपयो ा ।

अ य िप “कूट ोऽ र उ यते” (गीता १५।१६) इ रश देन शु जीव एव तयूतेतथािप पर एव च ल म् “अ रं परमं ” (गीता ८।३) इित । तच् च त पवू क्त-िमित । अनयोि ा व ततु्वेनैकाथत्वािदित ।तदेतदिभ े “म लानामशिननणॄा ं नरवरः” (भा० १०।४३।१७) इ ादौ । मतू यैव वयंभगवत एव ल णत्वम् सा ादेवाह “त वं परं योिगनाम्” इित । योिगना ं ीचतःुसनादी-नाम् ॥ ीशकुः ॥९५ । अत एव ीम ागवत य िनगमक पत परमफलभतू य ैषे्ठ्य स िप तथाभतू-यािप भगवदा यपरमत व योत्कषिव ा पत्वादेव परम ैष्ठ्यमाह (भा० १।१।२)—

धमः ोि झतकैतवोऽ परमो िनम राणा ं सता ंवे ं वा तवम व तु िशवदं ताप यो लूनम् ।ीम ागवते महामिुनकृते िकंं वा परैरी रः

स ो व यतेऽ कृितिभः शु षूिुभ त णात् ॥ ४३९ ॥

अ य तावद् धम िन यते स खलु “स वै पुंसा ं परो धम यतो भिक्तरधो जे”(भा० १।२।६)—इ ािदकया (भा० १।२।१३)—

Appendix

अतः पिु ि र्र्ज ेष्ठा वणा मिवभागशः ।वानिुष्ठत य धम य संिसि हिरतोषणम् ॥ ४४० ॥

इ तया री ा भगव तोषणैकता पयण शु भ ु पादकतया िन पणात् परमएव । यतः सोऽिप तदेकता पयत्वात् कषण उि झतं कैतवं फलािभसि ल णं कपटंयि न् तथाभतूः । श देन सालो ािदसव कारमो ािभसि रिप िनर तः । यतएवासौ तदेकता पयत्वेन िनम राणा ं फलकामकु येव परोत्कषासहनं म रः । त -िहतानामेव त पल णत्वेन प ाल ने दयालूनामेव च सतां वधमपराणा ं िवधीयतेइित ।एवमी शं पष्टमनकु्तवतः कमशा त्रा पासनाशा त्राच् चा य त ितपादकाशें ैष्ठ्य-मकु्तम् । उभय ैव धम प ेः । तदेव ं सित सा ात् वणकीतनािद प य वाताित रतएवा तािमित भावः ।अथ ानका डशाखा योऽ य य पवूवत् ैष्ठ्यमाह “वे म्” इित । भगव िक्तिनरपे -ायेषु तेषु ितपािदतमिप “ ेयःसृि ंतं भिक्तमदु य” (भा० १०।१४।४) इ ािद ायेन वे ं

िन यं न भवती ैव वे िम थः ।त तैकदेिशशा ते्र यो वैिशष्ट्यमाह— िशवं व पं परमान दं ददा नभुावयतीित ।तथा ताप यमु लूयित त लूभतूािव ापय तंख डयतीित । तथा मकु्तावनभुवाम-नने पु षाथत्वापातः यािदित त ननाद तु वैिशष्ट्यिमित । न चा य त ुलभव त-ुसाधनत्वे ता शिन पणसौष्ठवमेव कारणम् ।अिप तु व पमपी ाह “ ीम ागवते” इित । ीभागवतत्वंभगव ितपादकत्वं ीम वंीभगव ामादेिरव ता श वाभािवकशिक्तम वम् । िन योगे मतप्ु । अत एव सम त-

तयैव िनि र्दर् य नीलो पलािदवत् त ामत्वमेव बोिधतम् । अ था त्विवमृष्टिवधेयाशंदोषःयात् ।

अत उकं्त ीगा डे “ ोऽष्टादशसाह ः ीम ागवतािभधः” इित । टीकाकृि रिप “ ी-म ागवतािभधः सरुत ः” इित । अतः क्विचत् केवलभागवता यत्वं तु “स भामा भामा”इितवत् ।ता श भावत्वे कारणं परम ेष्ठकतृकत्वम याह—महामिुनः ीभगवान् त यैव परमिव-चारपारङ्गतत्वात् महा भावगणिशरोमिणत्वाच् च । “स मिुनभतू्वा समिच तयत्” इिततेुः । तेन थमं चतःु लोकी पेण सङे्क्षपतः कािशते “क ै येन िवभािषतोऽयम्” (भा०

१२।१३।१९) इ ा नसुारेण स पणू एव वा कािशते ।तदेवं ैष्ठ्यजातम ािप ायः स वतु नाम सव ानशा त्रपरम ेयपु षाथिशरोमिण-ीभगव ा ात्कार त्व ैव सलुभ इित उपासनाख डे योऽिप ैषं्ठ्य वदन् सव व भा-

वमाह “िकंं वा” इित ।परैः शा त्रै त क्तसाधनैवा ई रो भगवान् िद िकंं वा स एवाव यते ि रीि यते ।वाश दः कटा े । िक तु िवल बेन कथि चदेव । अ तु शु षूिुभः ोतिुम ि रेव त -णादेवाव यते ।

Sanskrit Text

ननु इदमेव ति र्हर् सव िकिमित न वि त ? त ाह— कृितिभिरित सकृुितिभिर थः ।वणे ा तु ता शसकृुि ंतं िवना नो प त इित भावः ।

अथवा अपरैम पय तकामनारिहते राराधनल णधम सा ात्कारािदिभर् उकै्तरन-ुकै्तवा सा यै तैर िकंं वा िकयद् वा माहा यमपुप िम थः ।यतो य ई रः कृितिभः कथि चत् त ाधनानु मल या भ ा कृताथः स तदेक -णमेव या य िद ि रीि यते स एवा ोतिुम ि रेव त णमार य सवदैवेित ।त ाद का ड यरह य य यक्त ितपादनादेि र्वर्शेषत ई राकि र्षर्िव ा पत्वाच्चेदमेव सवशा ते्र यः ेष्ठम् । अत एव “अ ” इित पद य ि िक्तः कृता । सा िह िनधार-णाथित । अतो िन मेतदेव सवरेव ोत यिमित भावः ॥ ीवेद यासः ीशकुम् ॥९६ । तदेवं ीशकु दयमिपसङ्गिमतं यात् । अत तःु लोकी सङे्गऽिप ीभगवानेवाथः ।स िह व ाना पुदेशेन वमेवोपिददेश । त परमभागवताय णे ीम ागवता यंिनजं शा त्रमपुदेषंु्ट त ितपा तमं व तचुतषु्टयं ितजानीते (भा० २।९।३०)—

ानं परमगु ं मे यद् िव ानसमि वतम् ।सरह यं तदङं्ग च गृहाण गिदतं मया ॥ ४४१ ॥

मे मम भगवतो ान ं श द ारा याथा यिनधारणं मया गिदतं स हृाण इ ो नजानातीित भावः । यतः परमगु ं ानादिप रह यतमम् “मकु्तानामिप िस ानाम्”(भा० ६।१४।५) इ ादेः ।तच् च िव ानेन तदनभुावेनािप यकंु्त गृहाण । न चैतावदेव िकंं च सरह यं त ािप रह यंयत् िकम यि त तेनािप सिहतम् । तच् च ेमभिक्त पिम े य जिय ते । तथा तदङं्गचगृहाण । तच् चसित त्वपराधा यिव े नझिटित िव ानरह ये कटयेत् । त ात् त यान य सहायं च गृहाणे थः । तच् च वणािदभिक्त पिम े य जिय ते । यद् वा

सरह यिमित तदङ्ग यैव िवशेषणं ेयम् । सु दोिरव िमथः संवधकयोरेक ाव ानात् ।अ सा ययोि र्वर् ानरह ययोरािवभावाथमािशषं ददाित (भा० २।९।३१)—

यावानहं यथाभावो य ूपगणुकमकः ।तथैव त विव ानम तु ते मदनु हात् ॥ ४४२ ॥

यावान् व पतो य पिरमाणकोऽहम् । यथाभावः स ा य येित य ल णोऽहिम थः ।यािन व पा तरङ्गािन पािण यामत्वचतभुजुत्वादीिन गणुा भक्तवा ा ाः कमािणत लीलाय यसय ूपगणुकमकोऽहम् । तथैव तेन तेनसव कारेणैव त विव ान ंयाथा-यानभुवो मदनु हात् ते तवा तु भवतािदित ।एतेन चतःु लो थ य िनि र्वर्शेषत्वं वयमेव परा तम् । व ते च चतःु लोकीमेवो-ि शता ीभगवता वयमु व ं ित “परुा मया” इ ादौ “ ान ं परं म िहमावभासम्”(भा० ३।४।१३) इित ।त विव ानपदेन पादीनामिप व पभतूत्वं यक्तम् ।अ िव ानाशीः पष्टा रह याशीपरमान दा मकत ाथा यानभुवेनाव यं ेमोदयात् ।

Appendix

तदेव उपदे यचतषु्टयं चतःु लो ा िन पयन् थमं ानिव ानाथ वल णं ितपादयिता याम् । त ानाथमाह (भा० २।९।३२)—

अहमेवासमेवा े ना द् यत् सदस परम् ।प ादह ं यदेतच् च योऽविश ेत सोऽ हम् ॥ ४४३ ॥

अ ाहशं देन त क्ता मतू एवो यते न तु िनि र्वर्शेषं तदिवषयत्वात् । आ म ानता प-यके तु “त वमिस” (छा० ६।८।७) इितवत् त्वमेवासीः एव वकु्तमपुयकु्तत्वात् ।तत ायमथः—स ित भव तं ित ा भव सौ परममनोहर ीिव होऽहमेवा े महा -लयकालेऽ यासमेव । “वासदेुवो वा इदम आसीन् न ा न चशङ्करः” । “एको नारायणआसीन् न ा नेशानः” (महोपिनषत् १) इ ािद िुत यः ।“भगवानेक आसेदम आ मा मना ं िवभःु” (भा० ३।५।२३) इ ािदतृतीयात् ।अतो वैकु ठत पाषदादीनामिपत पाङ्गत्वादह पदेनैव हणं “राजासौ याित” इितवत् ।तत तेषा ं च त देव ि ितब यते ।तथा च राज ः (भा० २।८।१०)—

स चािप य पु षो िव ि ु वा ययः ।मु त्वा ममाया ं मायेशः शेते सवगहुाशयः ॥ ४४४ ॥ इित ।

ीिव र (भा० ३।७।३७)—त वाना ं भगवं तेषा ं कितधा ितसङ्क्रमः ।त ेमं क उपासीरन् क उ ि वदनशेुरते ॥ ४४५ ॥ इित ।

काशीख डेऽ यकंु्त ी ुवचिरते—न यव ते िह म क्ता मह ा ं लयापिद ।अतोऽ यतुोऽिखले लोके स एकः सवगोऽ ययः ॥ ४४६ ॥ इित ।

अहमेवे ेवकारेण क तर या पत्वािदक य च यावृि ः । आसमेव इित त ास ाव-नाया िनवृि ः । त क्तम् “य ूपगणुकमकः” (भा० २।९।३१) इित ।अत एव यद् वा “आसमेव” इित ािदबिहजन ानगोचरसृष्ट्यािदल णि या तर यैवयावृि ः । न तु वा तरङ्गलीलाया अिप । यथाधनुासौ राजा काय न िकि चत् करोती -ुके्त रा स बि कायमेव िनिष यते न तु शयनभोजनािदकमपीित त त् । यद् वा “असगितदी ादानेष”ु (पािणिन ६।४।९८) इ ातासं सा तं भवता यमानैि र्वर्शेषैरेिभ-र ेऽिप िवराजमान एवाितष्ठिमित िनराकारत्वािदक यैव िवशेषतो यावृि ः ।त क्तमनेन लोकेन साकारिनराकारिव णलु णकािर या ं मकु्ताफलटीकायामिप “नािपसाकारे व याि तः । तेषामाकाराितरोिहतत्वात्” इित ।ऐतरेयक िुत “आ मैवेदम आसीत् पु षिवधः” (बृ० १।४।१) इित ।

Sanskrit Text

एतेन कृती णतोऽिप ा ावात् पु षाद यु मत्वेन भगव ानमेव किथतम् ।ननु क्विचन् िनि र्वर्शेषमेव आसीिदित यूते ?त ाह “ना द् यत् सदस परम्” (भा० २।९।३२) इित । सत् कायमसत् कारणं तयोः परंयद् तन् न म ोऽ त् । क्विचदिधकािरिण शा ते्र वा व पभतूिवशेष यु प समथसोऽयमहमेव िनि र्वर्शेषतया ितभामी थः ।यद् वा तदानी ं प चे िवशेषाभावान् िनि र्वर्शेषिच ा ाकारेण वैकु ठे तु सिवशेषभगव ू-पेणेित शा त्र य यव ा ।एतेन च “ णो िह ितष्ठाहम्” (गीता १४।२७) इ ोकं्त भगव ानमेव ितपािदतम् ।अत एवा य ान य परमगु त्वमकु्तम् ।ननु सृषे्टरन तरं नोपल यसे ?त ाह—प ात् सृषे्टरन तरम यहमेवा ेव । वैकु ठेषु भगवदा ाकारेण प चे व तया-याकारेणेित शेषः । एतेन “सृिष्टि ित लयहेतरुहेतरु य” (भा० ११।३।३५) इ ािद ित-पािदतं भगव ानमेवोपिदष्टम् ।ननु सव घटपटा ाकारा ये य ते ते तु त्व ूपािण न भव तीित तवापणूत्व सिक्तःयािद ाशङ् ाह यदेति ं तद यहमेव मदन त्वान् मदा मकमेवे थः । अनेन

(भा० २।७।५०)—

सोऽयं तेऽिभिहत तात भगवान् िव भावनः ।समासेन हरेना द ात् सदसच् च यत् ॥ ४४७ ॥

इ ा कंु्त भगव ानमेवोपिदष्टम् । तथा लये योऽविश ते सोऽहमेवा ेव । एतेन(भा० ३।५।२३)—

भगवानेक आसेदम आ मा मना ं िवभःु ।आ मे ानगुतावा मा नानाम पुल णः ॥ ४४८ ॥

इ ा कंु्त भगव ानमेवोपिदष्टम् । तथा पवू वानु ह का यत्वेन ित ातंयाव वंसव-कालदेशापिर े त्व ापनायोपिदष्टम् । एवम् “ना द् यत् सदस परम्” (भा० २।९।३२)इ नेन “ णो िह ितष्ठाहम्” (गीता १४।२७) इित ापनया यथाभावत्वम् ।सवाकारावयिवभगवदाकारिनदशेन िवल णान त पत्व ापनया य ूपत्वम् । सवा य-तािनदशेन िवल णान तगणुत्व ापनया य णुत्वम् । सृिष्टि ित लयोपलि तिविवध-ि या यत्वकथनेन अलौिककान तकमत्व ापनया यत्कमत्वं च ।अथ यथानभुावत्वमपुिदशन् ता श पािदिविशष्ट या मनो िव ापनाथ यितरेकमखेुनमायाल णमाह—

ऋतेऽथ यत् तीयेत न तीयेत चा मिन ।तद् िव ादा मनो माया ं यथाभासो यथा तमः ॥ ४४९ ॥

Appendix

“ऋतेऽथम्” (भा० २।९।३३) इ ािद । पवू या यातमेव ।सङे्क्षप ायमथः—परमपु षाथ-भतू ंमामृते म शनाद ैव यत् तीयेत यच् चा मिन न तीयेत मा ं िवना वतः तीितरिपय य ना ती थः । तद् व तु आ मनो मम परमे र य माया ं िव ात् ।अ ष्टा तः—यथाभासः ितिब बरि मः । यथा च तमि तिमरिमित । त ाभास य ता -शत्वं पष्टमेव । तमसोऽिप ोितदशनाद ैव तीते ितरा मकं च ु ि र्वर्ना चा तीित-िरित ।िव ात् इित थमपु षिनदश यायं भावः । अ ान् ेव ख वयमपुदेशः— त्वं तु म -श ा सा ादेवानभुव सीित । एवं माियक िष्टमती ैव पािदिविशषं्ट मामनभुवे-

िदित ।यितरेकमखेुनानभुावन यायं भावः—श देन िनधािरत यािप म पादेमायाकायावे-शेनैवानभुवो न भवित । अत तदथ माया ाजनमेव कत यिमित । एतेन तदिवनाभावात्ेमा यनभुािवत इित ग यते ।

अथ त यैव े णो रह यत्वं बोधयित (भा० २।९।३४)—यथा महाि त भतूािन भतेूषू चावचे वनु ।िवष्टा िवष्टािन तथा तेषु न ते वहम् ॥ ४५० ॥

यथा महाभतूािन भतेू व िवष्टािन बिहःि ता िप अनु िवष्टा तःि तािन भाि त तथालोकातीतवैकु ठि तत्वेन अ िवष्टोऽ यहं तेषु त णुिव यातेषु नतेषु णतजनेषु िव-ष्टो िद ि तोऽह ं भािम ।अ महाभतूानामंशभेदेन वेशा वेशौ त य तु काशभेदेनेित भेदेऽिप वेशा वेशमा -सा येन ष्टा तः ।तदेवं तेषा ं ता गा मवशकािरणी ेमभिक्तनाम रह यिमित सिूचतम् । तथा च संिह-तायाम् (५।३७–३८)

आन दिच यरस ितभािवतािभ तािभय एव िनज पतया कलािभः ।गोलोक एव िनवस िखला मभतूो गोिव दमािदपु षं तमहं भजािम ॥ ४५१ ॥ेमा जन ु िरतभिक्तिवलोचनेन स तः सदैव दयेऽिप िवलोकयि त ।

यं यामसु दरमिच गणु व पं गोिव दमािदपु षं तमहं भजािम ॥ ४५२ ॥

अिच गणु व पमिप ेमा यं यद जनं तेन ु िरतवतु चैः काशमानंभिक्त पं िवलो-चनं तेने थः “ये भजि त तु मा ं भ ा मिय ते तेषु चा यहम्” (गीता ९।२९) इित गीतोप-िनषद ।यद् वा तेषु यथा तािन बिहःि तािन चा तःि तािन च भाि त त त् भके्त वहम तमनोवृ-ि षु बिहिरि यवृि षु च िव फुरामीित च । भके्तषु सवथाऽन वृि ताहेतनुाम िकमिपव काशं ेमा यमान दा मकं व तु मम रह यिमित यि जतम् ।

तथैव ी णोक्तम् (भा० २।६।३३)—

Sanskrit Text

न भारती मेऽङ्ग मृषोपल ते न वै क्विचन् मे मनसो मृषा गितः ।न मे षीकािण पत स पथे यन् मे दौत्क ठ्यवता धृतो हिरः ॥ ४५३ ॥ इित ।

य िप या या तरानसुारेणायमथ ऽपलपनीयः यात् तथा यि ेवाथ ता पय ित ा-चतषु्टयसाधनायोप ा तत्वात् तदनु मगतत्वाच् च ।िकंं च ति थ न तेषु इित िछ पदमिप यथ यात् ष्टा त यैव ि या याम वयोपप ेः ।अिप च रह यं नाम ेतदेव यत् परम लभंव तु ष्टोदासीनजन िष्टिनवारणाथसाधारण-व त्व तरेणा ा ते यथा िच तामिणः स पटुािदना । अत एव “परो वादा ऋषयः परो ंच मम ि यम्” (भा० ११।२१।३५) इित ीभगव ा ं च ।तदेव च परो ं ि यते यददेयं िवरल चारं मह तु भवित । अ यैवादेयत्वं िवरल चार-त्वं मह वं च “मिुकं्तं ददाित कि र्हर्िचत् न भिक्तयोगम्” (भा० ५।६।१८) इ ािदषु बयक्तम् । वयं चैतदेव ीभगवता परमभक्ता यामजनुो वा या ं क ठो ैव किथतम्

“सवगु तमं भयूः णु मे परमं वचः” (गीता १८।६४) इ ािदना । “सगुो यमिप व ािम”(भा० ११।११।४६) इ ािदना च । इदमेव रह यं ीनारदाय वयं ी णैव कटीकृतम्(भा० २।७।५१–५२)—

इदं भागवतं नाम यन् मे भगवतोिदतम् ।सङ्गरहोऽयं िवभतूीना ं त्वमेतद् िवपलुीकु ॥ ४५४ ॥यथा हरौ भगवित नृणा ं भिक्तभिव ित ।सवा म िखलाधारे इित सङ्क य वणय ॥ ४५५ ॥ इित ।

त ात् साधु या यातं वािमचरणैरिप “रह यं भिक्तः” (भा० दी० २।९।३१) इित ।अथकथंतथाभतू ं रह यमदुयेते पे ाया ं म ा तरह यपय तसाधकत्वाद् रह यत्वेनैवतदङ्गभतू ं तदीयसाधनमपुिदशित (भा० २।९।३५)—

एतावदेव िज ा यं त विज ासनुा मनः ।अ वय यितरेका या ं यत् यात् सव सवदा ॥ ४५६ ॥

आ मनो मम भगवत त विज ासनुा ेम पं याथा य रह यमनभुिवतिुम ु ना एतावदेविज ा यं ीगु चरणे यः िश णीयम् ।िकंं तत् ? यदेकमेव अ वय यितरेका या ं िविधिनषेधा या ं सदा सव या पप ते ।यथा (भा० २।२।३३)—

न तोऽ ः िशवः प ा िवशतः संसृतािवह ।वासदेुवे भगवित भिक्तयोगो यथा भवेत् ॥ ४५७ ॥

इित यितरेकेणोप य त पसंहारे (भा० २।२।३६)—त ात् सवा मना राजन् हिरः सव सवदा ।ोत यः कीि र्तर्त य त यो भगवान् नणॄाम् ॥ ४५८ ॥

Appendix

इ वयेन सव सवदे कु्तम् । त ात् व ानिव ानरह यतदङ्गानामपुदेशेन चतःु लो-ामिप वयं ीभगवानेवोपिदष्टः ।

अ “त ै वलोकं भगवान् सभािजतः” (भा० २।९।९) इित भगव देन “ददश त ा-िखलसात्वता ं पितम्” (भा० २।९।१४) इ तापनी ु नकूुिलतं ीकृ णत्विलङे्गन चा यवकु्तः ीभगव वमेव फुटम् । न जातु तदशंभतूनारायणा यगभ दिधशाियपु षत्वम् ।अत एवा य महापरुाण यािप ीभागवतिम ेवा या । तथैवोक्तम् “क ै येन िवभा-िषतोऽयमतलुो ान दीपः परुा” इ ादौ “त ु ं िवमलं िवशोकममृत ं स ं परंधीमिह” (भा० १२।१३।१९) इ परश देन भगव कृ्तत्वम् “आ ोऽवतारः पु षः पर य”(भा० २।६।४१) इित ि तीये भेदािभधानात् ।अतः (भा० १२।१३।१०)—

इदं भगवता पवू णे नािभपङ्कजे ।ि ताय भवभीताय का यात् स कािशतम् ॥ ४५९ ॥

इ ािपभगव द योगः । ीनारायणनािभपङ्कजे ि तं ाणं ित वयं ीभगवतात ैव यािपमहावैकु ठं का येदं परुाणं कािशतिम थः । अनगुतं चैतत् ि तीय क े-ितहास येित ॥ ीभगवान् ाणम् ॥९७ । तदेतत् सवशा त्राणा ं सम वय ति ेव भगवित । तथा च—

सव वेदैः परमो िह देवो िज ा यो ना ो वेदैः िस येत् ।त ादेन ं सववेदानधी िवचाय च ातिुम ेन् ममुु ु ः ॥ ४६० ॥इित चतवुदिशखायाम् ।

“यं सव देवा आनमि त ममुु वो वािदन ” (नृ० ता० २।४।१०) इित ीनृि ंसंहताप-ाम् ।

“सव वेदा यत् पदमामनि त तपािंस सवािण च यद् वदि त” (कठ १।२।१५) ।“नावेदिवन् मनतेु त ं बृह तं सवानभुतूमा मानं सा पराये” ।“तं त्वौपिनषदं पु षं पृ ािम” (बृ० ३।९।२६) इ ािदर तुौ ।“वेदै सवरहमेव वे ो वेदा तकृद् वेदिवदेव चाहम्” (गीता १५।१५) इित ीगीतोपिनष-

ु ।“िस ा ते पनुरेक एव भगवान् िव णःु सम तागम यापारेषु िववेचन यितकरं नीतेषु िन ी-यते” इित पा े ।“सवनामािभधेय सववेदेिडत सः” इित का दे ।“नताः सवजगतां वचसां ितष्ठा य शा ती” (िव० प०ु १।१४।२३) इित वै णवे ।

सववेदान् सेितहासान् सपरुाणान् सयिुक्तकान् ।सप चरा ान् िव ाय िव णु यो न चा था ॥ ४६१ ॥ इित तक ।

Sanskrit Text

तदेवं सववेदसम वयं वि न् ीभगव ेव वयमाह (भा० ११।२१।४३)—मां िवध ेऽिभध े मा ं िवक यापो ते त्वहम् । ४६२ ॥ इित ।

मामेव य पु षं िवध े िुतः । मामेव त ेवता पमिभध े । यच् चाकाशािद प चजा-तम् “त ाद् वा एत ादा मन आकाशः स तूः” (तै० २।१।३) इ ािदना िवक यापो-ते तद यहमेव । न म ः पृथगि त सव य मदा मकत्वािदित भावः ॥ ीभगवान् ॥

९८ । तदेवं भगवत एव सववेदाथत्वं दि र्शर्तम् । त रा ः ः । ीिव णरुात उवाच(भा० १०।८७।१)—

न् यिनद ये िनगणेु गणुवृ यः ।कथं चरि त तुयः सा ात् सदसतः परे ॥ ४६३ ॥

अ याथः— तुय तावच् छ दमा य साधार याद् गणेुषु स वािदषु वृि यासा ं ता -यो य ते । तु िनगणंु स वािदगणुातीतं त ादेवािनद यम् । त णुकायभतू-

जाितगणुि या याना ं गणुा तराणामभावा पदत्वात् ता श य या य िस त्वादिनद-यं स वािदकायभतूा या ं सदसद्भ्यां कायकारणा या ं परिमित तेन तेनास ब ं चे थः ।

तथा च सित यथा िड वािच किं ंि दि तीये ये त द य मु या वृि ः वतते ।यथा च “ि ंसंहो देवद ः” इ गौ या वृ ा शौयगणुयकेु्त देवद े ि ंसंहश दः वतते ।यथा च “गङ्गाया ं घोषः” इ ल णया वृ ा गङ्गाश द ति ि स ब े तटे वततेतथा त दभावा पदे िण तया तया वृ ा तुयः कथं वतरन् ?तुीना ं च “शा त्रयोिनत्वात्” ( ०स०ू १।१।३) इित ायेन त ितपादकतायामन ाना ं

त वृि रव यं वक्त या । वतः माणाना ं च तासा ं मु या वृि तु िवशेषतो वक्त या ।त ात् तिं ं ताः सा ा ूपतया मु यया वृ ा केन कारेण चरि त । तं कारं िवशेषतःकृपयािप वयमपुिदशेित ।अ था पदाथत्वायोगादपदाथ य च वा ाथत्वायोगान् न िुतगोचरत्वं णः या-िदित ि ते कुत तरा ं त पिरचर फूतभगवत त ोचरत्वम् ? तत् कथमेव “ वभक्तयोः”इ ादौ वता ं वतः माणभतूाना ं वेदाना ं माग भगव परत्वमािद ये कु्तिमित ? वतः-ामा यिस ये मु यवा ाना ं तु सा ाच् चरणमव यं वक्त यम् । ल णादौ माणा तर-

मलूत्वात् । ततो य ल णािदकमिप नस वितत कथ तरा ंसा ाच् चरणिमितभावः ।अ ीशकुदेवेन द मु रमाह । ऋिष वाच (भा० १०।८७।२)—

बु ीि यमनः ाणान् जनानामसृजत् भःु ।मा ाथ च भवाथ च आ मनेऽक पनाय च ॥ ४६४ ॥

बदु्ध्यादीनपुाधीन् जनानामनशुाियना ं जीवाना ं मा ा थ भःु परमे रोऽसृजत् न तु जनाःवािव यासृजि ित िववतवादः पिर तः ।

मीय तइितमा ा िवषया तदथम् ।भवाथभवोज ल णंकमत भृितकमकरणाथिम-थः । आ मने लोका तरगािमने । आ मन त लोकभोगाये थः । अक पनाय क प-

Appendix

नािनवृ ये मकु्तये इ थः । अथधमकाममो ाथिमित मेण पदचतषु्टय याथः ।मो ोऽ य िच ा तयावि ित पः । “यथावणिवधानमपवग भवित । योऽसौभगवित” (भा० ५।१९।१९–२०) इ ािदना “अन िनिम भिक्तयोगल णो नानागित-िनिम ािव ा ि र न ारेण” इ तेन प चमोक्तग ेन तथा िन क्तत्वात् सा यभिक्त-ा भावल ण ेित ि िवधो ेयः । उभय ािप क पना पािव ाया िनवृ ेः ।

एत कं्त भवित—य ात् वयमी र त दथ त ाधकत्वेन यमानाना ं जीवाना ंबदु्ध्यादीन् सृष्टवान् त ात् त पादनशिक्तिनधानयो यता ं तेषु कृतवािनित ल यते ।त ि वगस पािदकाः शक्तयः क पनाि मकामायावृ िव ाशके्तरशंाः । बिहमखुकमा म-कत्वात् व पा थाभावसंसािरत्वहेततु्वाच् च ।अपरा मो स पािदका शिक्तरक पना पा िच के्तरेवाशंः । अ तमखु ानभिक्त पत्वात्व पा थाभावसंसािरत्व ेदहेततु्वाच् च ।

एवं च यावज् जीवाना ं भगव िहमखुता तावत् केवलं क पनाि मकानामिव ाशक्तीना ंकाशात् त धाना बदु्ध्यादयः सगणुा एवेित िनगणंु सा ान् न कुवत इ ेव ं स मेव ।

यदा तु तद तमखुता तदा तेषु िच के्तः ा भावात् त ंसा ात्कुवत एव इित ि ते बदु्ध्या-िदमयत्वाद् वचसोऽिप तथा यवहारः िसद्ध्यित । तद ैवाभेदेन िस ाि ततम ते (भा०१०।८७।४९)—

तदेतद् वि र्णर्त ं राजन् यो नः ः कृत त्वया ।यथा यिनद ये िनगणेुऽिप मन रेत् ॥ ४६५ ॥

इ मन इित । त बदु्ध्यादौ िच िक्त तदीया ाकृतपरमान द व पता शगणुािद व-य काशमयी वचिस च त ि दशमयीित ेयम् । अतोऽ ाकृतता श व पा ाल बनेनतुय रि त इित िस ा तिय ते ।

तदेवं पौ ष यािप वचसो भगव चिर ं िस म् । यथोक्तम्—त ाि वसग जनताघिव लवो यि न् ित लोकमब व िप ।नामा न त य यशोऽिङ्कतािन यत् वि त गायि त गृणि त साधवः ॥ ४६६ ॥

“यि न् ित लोकमब व िप” (भा० १।५।११) इित । तथा च सित तथािवधवचआ-दीनामेका य य सा ा गवि ासािवभािवनोऽपौ षेय य त चािरत्व ं िकमतु । त ात्सा ाच् चर ेव तुयः । व ते च “क्विचदजया मना च चरतोऽनचुरेन् िनगमः” (भा०१०।८७।१४) इित ।तथा च णवमिु योकं्त ादशे (भा० १२।६।४१)—

वधा ो णः सा ाद् वाचकः परमा मनः ।स सवम ोपिनष ेदबीजं सनातनम् ॥ ४६७ ॥ इित ।

तुौ तु “ॐ इ ेतद् णो नेिदषं्ठ नाम” इित । नेिदषं्ठ ल णािद यवधानं िवने थः । अत

Sanskrit Text

एव केन च कारेण सा ाच् चरि त स क यतािम ेव ं राजािभ ायः । अ श दिनद यत्वेदोष त्व े “ पुतयः” (भा० १०।८७।४१) इ पिरहायः ।अथ िुत विप याः काि त् ि वगपरत्वेन बिहमखुाः तीय ते तासाम य तमखुतायामेवपयवसानम् । तथा िह परमे र य सततपरमाथबिहमखुतापराहतजीविनकायिवषयकृपा-िवलासपयवसाियिनः ास पाः तुयः थमतः विवषयकं िव ासं जनियतमु ष्टव त्वन-िभ ान् सततं ष्टमैिहकमेवाथमीहमाना ं तान् ित त पादकं पु ेष्ट्यािदकं िवदधित ।तत तेन जातिव ासानैिहक या तमि रत्वं द य िद यान दचमत्कारिविच यपारलौिकक वगािदल णत त्काम य जनकेऽि ष्टोमादौ वतयि त । तत तेषा ं िनर त-रतद यासाद् धम एव ि ंचं जनयि त ।अथ ल धम चीना ं शु ा तःकरणाना ं तदथिवचारपराणा ं जगद यिन िमित ानवता ंसंसारभयदीनाना ं िनवाणान दािभलाषं स पादयि त । िनवाणान द परत वािवभाव पएवेित । त कं्त ीसतेून (भा० १।२।९–१०)—

धम य ापव य य नाथ ऽथायोपक पते ।नाथ य धमका त य कामो लाभाय िह ृतः ॥ ४६८ ॥काम य नेि य ीितलाभो जीवेत यावता ।जीव य त विज ासा नाथ य ेह कमिभः ॥ ४६९ ॥ इित ।

तत यथा बदु्ध्यादयोऽ तमखुतातारत येन िच ािवभावात् परे त वे तारत येनचरि त तथा िुतल णं वचनमिप िच िक्त काशानु मेण ैगु यिवषयत्वमित यकेवलनैगु यिवषयमेव सत् ति न् िनगणेु त वे स यगेव चिरतु ं श ोित । अगणुवृि -त्वेन यो यत्वात् । त कं्त ादशे णवमपुल (भा० १२।६।३९)—

ततोऽभत्ू ि वृदोङ्कारो योऽ यक्त भवः वराट् ।य ि लङं्ग भगवतो णः परमा मनः ॥ ४७० ॥ इित ।

त त वं ि धा फुरित भगव ूपेण पेण चेित । िच िक्तरिप ि धा तदीय वय -काशािदमयभिक्त पेण त य ान पेण च । ततो भिक्तमय तुयो भगवित चरि त ान-मय तुयो णीित सामा तः िस ाि ततम् ।अथ त त िवशेषं वकंु्त तदीय एवेितहास उपि यते । ीसन दन उवाच (भा०१०।८७।१२)—

वसृष्टिमदमापीय शयानं सह शिक्तिभः ।तद ते बोधया च ु ति लङै्गः तुयः परम् ॥ ४७१ ॥

वयं िनि र्मर्तिमदं िव ंलयसमयेआपीय सं शिक्तिभः सह शयानं कृि ंतं पु षं तदशंा-ंा मसात्कृ तत्काय ित िनमीिलता ं परं भगव तं तद ते लयकालावसान ाये

ति लङै्ग त ितपादकैवा ैः तुयः बोधया च ु ः ातः बोधन तिुतभङ् या तषुु्टविुर-थः ।

Appendix

अ य भगव वमेव ग यते न तु पु षत्वम् । भा० ३।५।२३—भगवानेक आसेदम आ मा मता ं िवभःु ।आ मे ानगुतावा मा नानाम पुल णः ॥ ४७२ ॥

इित तृतीय क करणे तदानी ंपु ष य तद तभाव वणात् ।पवूप ाथ ष्टा तः (भा० १०।८७।१३)—

यथा शयानं स ाजं वि दन त परा मैः ।षेूऽ ये सु लोकैब धय नजुीिवनः ॥ ४७३ ॥

त य स ाजः परा मो य तैन तु िनि र्वर्शेषत्व य जकैः शोभनैः लोकैः ।“यथा शयानं स ाजम्” इ यायमिभ ायः—यथा रा ौ स ाट् मिहषीिभः ीड िपबिहःकाय पिर ा तगृहादौ ि तत्वात् त नैः शयान एवो यते वि दिभ त भा-वमय लोककृत बोधनभङ् या तयूते तथायं भगवान् तदानी ंजगत्कायाकृत िष्टि र्नर्गढू ंिनजधाि िनजपिरकरैः ीड पीित ।“अनजुीिवनः” इ नेन ते यथा त म ा तथा ता अपीित सिूचतम् ।त थमतो ानािदगणुगणसेिवतेनस य दशनकारणेनभिक्तयोगेनानभुयूमान ंभगवदा-कारमख डमेव त वं व ितपा त्वेन दशय ो व पमिप तथात्वेन ोडीकुव ःतुय ऊचःु (भा० १०।८७।१४)—

जय जय ज जामिजत दोषगृभीतगणुा ंत्वमिस यदा मना समव सम तभगः ।अगजगदोकसामिखलश वबोधक तेक्विचदजया मना च चरतोऽनचुरेन् िनगमः ॥ ४७४ ॥

भो अिजत । जय जय िनजोत्कषमािव कु । आदरे वी सा ।अ ािजतेित स बोधनेनेदं ल यते “नाम याहरणं िव णोयत ति षया मितः” (भा०६।२।१०) इित ायेन ना ा भगवानसौ सा ादिभमखुीि यत इित िलङ्गादेव त ी-िव हवत् तदिप त पभतूमेव भवित ति जातीयेन तदिभमखुीकरणानहत्वात् ।अत एव भय ेषादौ ीमतूः फूतिरव साङे्क ादाव य य भावः यूते । िवशेषत ा -ुितिव दनभुवाविप पवूमेव माणीकृतौ । त ाद् य वं ीिव ह पेण च ुरादावदुयतेतदेव नाम पेण वागादािवित ि तम् ।त ान् नामनािमनोः व पाभेदेन त ा ात्कारे त ा ात्कार एवे तः िकंं वक्त यम् ।अ ा वद् भगवित तुयोऽिप जा ािदकृतस ासि सङे्कतािदरी ा ढ्यािदवृ-ि िभ र तीित । यासा ं ु िभधाना ंव लीना ंसा ात् तथाभतूािन नामा ेव फलानीित ।उत्कषमािव कु इ नेन इ ं सव त्कृष्टतागणुयोगेन मु ययैव वृ ा तुय तिं ं र-तीित दि र्शर्तम् । तुय “न ते मिहत्वम व वुि त” । “न त म ा यिधक यते”

Sanskrit Text

( े० ६।८) इ ा ाः । अ तुयो जय जयेित वभ ािव कारात् भिक्तमेव त काशेहेतु ं गमयि त ।केन यापारेणोत्कषमािव करवािण इ ाशङ् मायािनरसन ारा वभिक्तदानेनैवेितआ ः—अजां माया ं जिह ।ननु माया नाम िव ािव ावृि का शिक्तः । ति र्हर् त नने िव ाया अिप हितः यािद तआ ः—दोषगृभीतगणुा ंजीवानामा मिव ृितहेताविव ाल णे दोषे एव गृभीतो गृहीत-त ृितहेतिुव ाल णो गणुो यया ताम् । वयमेव वावेशेनािव ाल णं दोषमु पा

क्विचदेव कदािचदेव कथि चदेव कि चदेव जीवं जतीित त या ागा मकिव ा य-गणुोऽिप दोष एव । त ात् ता ं िनमलूा ं िवधाय जीवे यो िनजचरणारिव दिवषया ं भिक्त-मेव िदशेित ता पयम् ।अतो मायाघातनयो यशिक्तत्वेन तदतीतत्वं यपिद य सि चदान दघनत्वं भगवतोय जय ोऽति रसनमखेुन ता पयवृ ा तुय र तीित यि जतम् ।तुय “माया ं तु कृि ंतं िव ान् माियनंतु महे रम्” ( े० ४।१०) इित “अजामेकाम्” ( े०

४।५) इित “सव यािधपितः सव येशानः” (बृ० ५।६।१) “स वा एष नेित नेित” (बृ० २।३।६)इ ा ाः ।ननु मायानाशं स ा य मम त पािधकमै यािदकमिप नाशियतिुम थे समादधते“त्वम्” इित ।यद् य ात् त्वमा मना व पेणैव समव सम तभगः ा ति पाि भू ा यसव या-िदरिस त ात् तव तया तु या त पािधकैरै यािदिभवा िकिम थः ।तथा च “स यदजया त्वजाम्” (भा० १०।८७।३८) इ प े टीका—निह िनर तरा ला-िदसंिवत्कामधेनवुृ दपतेरजया कृ िमित । तथा न ेषािमव देशकालािदपिरि ंतवाष्टगिुणतमै यम् । अिप तु पिरपणू व पानबुि त्वादपिरिमतिम थः । इ ेषा ।अ ा मश देन व पमा वाचकेन तथा भगश देन व पभतूगणुवाचकेनेदं व तेव पािदश दा ई रािदश दा व पमा ावल बनया व पभतूगणुावल बनयािपढ्या िनदषंु्ट श ु व तीित । तुय “यदा मको भगवान् तदाि मका यिक्तः” इ ा ाः

“परा य शिक्ति र्वर्िवधैव यूते” ( े० ६।८) इ ािदका ।सा च व पशिक्तः सवरेवावग यत इ ा ः —अगािन ावरािण जगि त जङ्गमािनओकािंस शरीरािण येषा ं तेषा ं सवषामेव जीवाना ं या अिखलाः शक्तय तासामवबोधकइित स बोधनम् । तेषु िविच शिक्त य जकतादशनान् मायाया अिप त्वदी णेनैव म-त्वात् त्व ं व पभतूाशेषशिक्तलहरीरत्नाकर इ नमुीयत इ थः ।यद् वा ननु मायाहननेन त पाधेज व य तु शिक्तहािनः यात् । त ा ः —अगेित । अथपवूवदेव ।ततः व पश ैव तु तेषा ंसखुैक दा पणूा शिक्तभिव तीित भावः । अ े ंतट -ल णेन तुय र ती कु्तम् । तुय “को ेवा ाद्” (तै० २।७।१) इ ािदकाः “ ाण याणम्” (बृ० ४।४।१८) इ ािदकाः “तमेव भा तम्” (कठ २।२।१५) इ ािदकाः “देहा ते

Appendix

देव तारकं याचषे्ट” । े० ६।२३—य य देवे परा भिक्तयथा देवे तथा गरुौ ।त यैते किथता थाः काश ते महा मनः ॥ ४७५ ॥ इ ा ा ।

ननु िवशेषतो भव ः कथं जानि त यदजया मम कृ ं नाि त तथा सि चदान दघन एवव पश ा समव सम तभग इित ।

त ा ः —क्विचत् इित । क्विचत् कदािचत् सृष्ट्यािदसमये पु ष पेण अजया मायया चरतःीडतः । िन ं च व पश ािव कृत व पभतूभगेन स ानान दैकरसेन आ मना

चरत तवा ल णो िनगमः श द पेण देवता पेण च अनचुरेत् सेवते । त ाद् वयंत व जानीम इ थः । कमिण षष्ठी ।एत कं्तभवित—अ ि िवधो वेद त्रैगु यिवषयो िन त्रैगु यिवषय । त ैगु यिवषय-ि त्रिवधः— थम कार तावत् तदवल बनताट ेन त ल कः । यथा “यतो वा इमािनभतूािन” (तै० ३।१।१) इ ािदः ।ि तीय कार ि गणुमयतदीिशत यािदवणनािद ारा त िहमािददशकः । यथा “इ ोयतोऽविसत य राजा” इ ािदः ।तृतीय कार ैगु यिनरासेन परमव तू ेशकः । सोऽ ययं ि िवधः— िनषेध ारा सामा-नािधकर य ारा च । त पवू ारा “अ लूमनण”ु (बृ० ३।८।८) “नेित नेित” (बृ० ३।९।२६)इ ािदः । उ र ारा “सव खि वदं ” (छा० ३।१४।१) “तत् त्वमिस” (छा० ६।८।७)इ ािदः ।पवूवा े त ातत्वािदित हेतोः सव यैव त्वं िनि र्दर् य त ािवकृतः सिददिमित ती-ितपरमा यो योऽॱशः स एव शु ं े िु यते ।उ रवा े त्व पदाथ यत च् िचदाकारत िक्त पत्वेन त पदाथ ं य पपा ते तेनािपत पदाथ ैवोि यते । त पदाथ ानं िवना त्व पदाथ ानमा मिकि चत्करिमितत पदोप ासः ।ैगु याित म तभूय ािप । अ ैगु यिनरासेन त ेशेन य तदीयधमाः पष्टमेव ग य-ते त भगव परत्वम् । य त्व पषं्ट त परत्विम वग त यम् । या यात त्रैगु य-िवषयः । तदेतदजया चरतोऽनचुरेिदित या यातम् ।अथ िन त्रैगु योऽिप ि िवधः— परो भगव पर । यथा “आन दो ” (तै० ३।६।१)इ ािदः । े० ६।८—

न त य काय करणं च िव ते न त म ा यिधक यते ।परा यशिक्ति र्वर्िवधैव यूते वाभािवकी ानबलि या च॥ ४७६॥इ ािद ।

तदेतदा मना “चरतोऽनचुरेन् िनगमः” इित या यातम् ।अतः तेु त चािरत्व ं िस म् । सा ा चािरत्व ं च िन त्रैगु याना ं वत एव । अ ेषा ं तुतदेकवा तया ेयम् । मायािनरसनाथमेव त णुानवुादः ि यते । प ादख डमेव ता ं

Sanskrit Text

िनर य सा ा गव पगणुािदकं िनि र्दर् यत इित तदेकवा ता ोतनया स एष एविस ा तोऽि पु मवा े समिु ष्टः । तथोपसंहारे च “ तुय त्विय िह फल ति रस-नेन भवि धनाः” (भा० १०।८७।४१) इित ।तुय म वभा मािणताः “न च ुन ो ंन तक न ृितवदो ेवैन ं वेदयित” ( ०स०ू

२।१।३) धृतभा लवेय िुतः) इ ा ाः “औपिनषदः पु षः” (बृ० ३।९।२६) इ ा ा ।अथ िवशेषतो यिप यथा चरि त िण चर तीनामिप यथा भगव ेव पयवसानंतथैवोि शि त (भा० १०।८७।१५)—

बृह पल मेतदवय वशेषतयायत उदया तमयौ िवकृतेमृिदवािवकृतात् ।अत ऋषयो दधु त्विय मनोवचनाचिरतंकथमयथा भवि त भिुव द पदािन नणॄाम् ॥ ४७७ ॥

एतत् सव बृहद्ब्र ैव उपल मवगतम् । तत् कथम् ? िवकृतेि र्वर् य सकाशादविश मा-णत्वेन । िकिमव ?मृिदव । यथा िवकृतेघटादेः सकाशादविश माणत्वेनसवघटािद यंमृदेवोपल ा ष्टा तथा बृहदपी थः ।त हेतःु —यतो बृहतः सकाशाद् िवकृते दया तमयौ अवयि त म ते तुयः “यतो वाइमािन” (तै० ३।१।१) इ ा ाः । त ान् मृ ा यं त य यु त इित भावः ।ति र्हर् कथं ति कािरत्वमिप न ?इ ा ः —अिवकृतात् “ तेु तु श दमलूत्वात्” ( ०स०ू २।१।२७) इित ायेनािच श-

ा तथा यिवकृतमेव यत् त ािद थः ।य य ािप सशिक्तकमेव बृह पप ते तथा यािव कृतभगव वेनानपुादानात् ैवोप-पािदतं भवित सवथा शिक्तपिर ागे त पपादानासाम यात् तु त्वापाताच् च । त ा-द ैवोदा तम् । अत एव मृ ा ष्टा तेन कतृत्वािदकमिप त नोप ािपतम् ।तदेतद् ितपादनमिप ीभगव ेव पयव यती ा ः —अत इित । अतो ितपा-दनादिपऋषयो वेदा त्विय ीभगव ेव मनसआचिरतंता पयवचन याचिरतमिभधानंच दधधुृतव तः । योरेकव ततु्वाद् भगादीनामािव कारानािव कारदशनमा ेण भेदक-पनाच् च ।

त ाथा तर ासः नणॄा ंभचूराणा ंस य दि र्शर्नामस य दि र्शर्ना ंवा भिुव द ािन िनि तािनपदािन कथमयथा भवि त भवु ं न ा ुवि त ? अिप तु त ैव पयव यि त । त ाद् यथाकथमिप ितपादय तु फिलतं तु त्व येव भवतीित भावः । त क्तम् (भा० ३।३२।३२)—

ानयोग मि ष्ठो नैगु यो भिक्तल णः ।योर येक एवाथ भगव दल णः ॥ ४७८ ॥ इित ।

अ तुय म वभा मािणताः “ह तैतमेव पु षं सवािण नामा िभवदि त । यथा न ःय दमानाः समु ायणाः समु मिभिवशि त एवमेवैतािन नामािन सवािण पु षमिभिवश-

ि त” इित ।

Appendix

तदेवं भगव वेन त्वेन च त्वमेव ता पयािभधाना या ं सविनगमगोचर इ कु्तम् । तच्च यथाथमेव न तु का पिनकिम ा ः (भा० १०।८७।१६)—

इित तव सरूय िधपतेऽिखललोकमलपणकथामृताि मवगा तपािंस ज ः ।

िकमतु पनुः वधामिवधतुाशयकालगणुाःपरम भजि त ये पदमज सखुानभुवम् । ४७९ ॥।

भो िधपते । याणा ं ादीना ंपित त दवतारी नारायणा यः पु ष त या यपुिरचर-व पत्वादिधपितभगवान् । ततो हे सव रे र । य ात् त्व येव वेदाना ं ता पयमिभधानं

च पयविसतिमित अतो हेतोरेव सरूयो िववेिकनः पर परात्व ितपादनमयं वेदभागमिपपिर केवलं तवािखललोकमल पणकथामृतािं ं सकललोकवृिजनिनरसनहेतकुी-ि र्तर्सधुािस मुवगा या िनषे य तपः ाधा ेन तापकत्वेन वा तपािंस कमािण तािनज क्तव तः ।तेषा ं साधकानामिप यिद त ैव ं तदा िकमतु वक्त यम् । वधामिवधतुाशयकालगणुाःशु ा म व प फुरणेन िनि र्जर्तम तःकरणं जरािदहेतःु काल भावः स वादयो गणुा यै तेये पनुः तवाज सखुानभुव व पं पदं ा यं त वंभजि त ते तमवगा तािन ज िरित ।िकंं ति र्हर् । मा ानभुविनष्ठामिप ज िर थः ।एत कं्त भवित । अ तावत् ि िवधा जनाः —मु धा िववेिकनः कृताथा ेित । त सवाने-वािधकृ वेदानामक पनामयत्वेनैव भगवि दशकता यते । तथा िह यिद तथात्वेनैवसा न येत तदा व ततु त ब ाभावादिखललोकमल पणत्वेन पदपदाथ ानहीना-ना ं मु धानामिप यत् पापहािरत्व ं वेदा तवि र्तर् ा भगवत्कथायाः िस ं तन् न यात पृष्टा-नललोहदाहकतावत् ।िकंं च त याः क पनामयत्वे सित िववेिकन तु न त वतरन् ब ायाः सु ज त्वगणु -वणवत् । वत ता ं वा तदावेशेन वधम पनुन जेयःु । राजयशसो गङ्गात्व वणेन तीथा-तरसेवनवत् ।अिपचतथासित ये पनुरा मारामत्वेन परमकृताथा ते तदनादरेणतत्कथा ंनैवावगाहेरन् ।अमृतसरसीमवगाढा आरोिपततदिधकगणुकनदीवत् ।यूते च त या त णुकत्वम् । यथा वै णवे “हि त कलुषं ो ं स यातो हिरः” (िव० प०ु

६।८।५७) इ ादौ । अ ैव “त्वदगवमी न वेि ” (भा० १०।८७।४०) इ ादौ ।थमे “हरेगणुाि तमितः” (भा० १।७।११) इ ादौ च ।

त ाद् गणुाना ं गणुािद ितपादकवेदाना ं च भगवता स ब ः वाभािवक एव सवथेितिस म् ।अ तुयः “ॐ आ य जान त” (ऋ वेद १।१५६।३) इ ा ाः “यथा पु करपलाशमापोन ि ल ि त एवमेवं िवदन् पापं कम न ि ल ित” (छा० ४।१४।३) “न कमणा िल यतेपापकेन” (बृ० ४।४।२३) “त कृुत कृते िवधनुतेु” (कौषीतिक० ४) “एतं ह वाव न तपित

Sanskrit Text

िकमहं साधु नाकरवं िकमहं पापमकरवम्” (तै० २।९) इ ा ाः । “मकु्ता ेनमपुासत”इ ा ा ।एवम ेऽिप लोका उपासनािदवा ाना ंभगव परतादशका यथायथंयोजियत या इ -िभ े नोद्ि य ते ।ननु ति र्हर् भव ते श दिनद यत्वे ाकृतत्वमेव त ापतित । िकंं च िुतिभरिप “यतो वाचोिनवत ते अ ा य मनसा सह” (तै० २।४।१) “अवचनेनैव ोवाच” “य ाचान यिुदतं येनवाग यु ते” (केन० १०५) “यत् ो ं न णोित येन ो िमदं तुम्” (केन० १।८) इ ादौश दिनद यत्वमेव त य िनिष यत इ ाशङ्कायामु यते ।यथा सा ाि द यत्वे दोष तथा ल त्वेऽिप कथं न यात् ? उभय ािप श दवृि िवष-यत्वेनािवशेषात् । िकंं च न त य ाकृतवत् सा ाि द यत्वं िक त्विनद यत्वेनैव तथािनद यत्विमित िस ा ते ।तथैव िह तासा ं महावा ोपसंहारः (भा० १०।८७।४१)—

पुतय एव ते न ययरु तमन ततयात्वमिप यद तरा तिनचया ननु सावरणाः ।ख एव रजािंस वाि त वयसा सह यच् छुतयस्त्विय िह फल ति रसनेन भवि धनाः ॥ ४८० ॥

अ व पगणुयो योरिप ि धैवािनद यत्वम् ।आन ेन इदिम ं तिदित िनदशास -वेन च ।त थममान मा ः — हे भगवन् । ते तव अ तमेताव वं पुतयः वगािदलोकपतयो

ादयोऽिप न ययनु िव ः ।तत् कुतः ? अन ततया । यद तवद् व तु तत् िकमिप न भवसीित । आसतां ते य ात्त्वमिप आ मनोऽ तं न यािस ।कुत ति र्हर् सव ता सवशिक्तता वा ?त ा या ः —अन ततयेित अ ताभावेनैव । न िह शशिवषाणा ान ं साव ं तद ाि तवाशिक्तवैभवं िवहि त । िुत “योऽ या य ः परमे योमन्सोऽङ्ग वेदयिदवा न वेद” इित ।अन तत्वमेवा ः —यद तरेित । य य तवा तरा म ये । ननु अहो सावरणा उ रो रदशग-ुणस तावरणयकु्ता अ डिनचया वाि त पिर मि त वयसा कालच े ण खे रजािंस इव सहएकदैव न तु पयायेण ।अनेन ा डानामन ताना ं त मणात् व पगतमान ं तेषा ं िविच गणुानामा य-त्वात् गणुगतं च ेयम् । तुय “य व गाि र्गर् िदवो यदवाक् पृिथ या यद तरा ावापृ-िथवी इमे य तू ंभवच् चभिव च् च” (बृ० ३।८।४) इ ा ाः “िव णोनु कं वीयािण ावोचंयं पाि र्थर्वािन िवममे रजािंस” (ऋ वेद १।१५४।१) इ ा ा ।िह य ादेवमतः तुय त्विय फलि त कथि चत् िकि चदेवोि य पनुरन तत्वकथने-नैव त्विय पयव यि त । अतः तुाविप ाजाप ान दतः शतगणुान दत्वमिभधाय पनुः

Appendix

“यतो वाचः” (तै० २।४।१) इ ािदना अन तत्वेन वागतीतसङ्खयान दत्वं ण उक्तम् ।य क्तम्—

न तदी िगित ेयं न वा यं न च त ते ।प य तोऽिप न जानि त मेरो पं िवपि तः ॥ ४८१ ॥ इित ।

अतोऽ ािनद यत्वेनैव िनद यत्वम् । यत् तु “स ं ानम्” (तै० २।१।२) इ ादौ व प यसा ादेव िनदशः “ वाभािवकी ानबलि या च” ( े० ६।८) इ ादौ गणु य च यूते तच तथैव इ ा ः “अति रसनेन भवि धनाः” इित । अतत् ाकृतं यद् व तु तन् िनर यैवभव पयवसानात् ।अयमथः “बिु ानमस मोहम्” (गीता १०।४) इ ािदना “ ीध भ रेत व मन एव” (बृ०१।५।३) इ ािदना च यत् ाकृतं ानािदकमिभधीयत्े त व नभवतीित “नेित नेित”(बृ० २।३।६) इ ािदना “न त य काय करणं च िव ते” ( े० ६।८) इ ािदना च िनिष-यते ।अथ च स ानािदवा ेन “ वाभािवकी ानबलि या च” इ ािदवा ेन च तदिभ-धीयते । त ात् ाकृताद देव त ानादीित तेषा ं ानािदश दानामति रसनेनैव त्वियपयवसानिमित । तत बदु्ध्यगोचरव ततु्वादिनद यत्वं तथािप त ूपं िकि चद ती िु -यमानत्वान् िनद यत्वं च ।

तथापरो ाने च “दशम त्वमिस” इितवद् वा मा ेणैव त य व काश प यािपव तनुो िवशु िच ेषु काशदशनात् िुतश द य व काशताशिक्तमयत्वमेवावसी-यते । उकं्त च “श द परं ममोभे शा ती तन”ू (भा० ६।१६।५१) इित “वेद यचे रा मत्वात्” (भा० ११।३।४३) इित “वेदो नारायणः सा ात् वय िूरित शु मु”(भा० ६।१।४०) इित “िकंं वा परैरी रः स ो व यतेऽ कृितिभः शु षूिुभ त -णात्” (भा० १।१।२) इित । अत एव “औपिनषदः पु षः” (बृ० ३।९।२६) इ ोपिनष-

ा ग यत्वं िुतब धयित चा ु षं पिमितवत् । तत िुतम या व काशताश ााकृतत तजुातं तम इव िनर य वयं काशते ।

त ान् न त ािप िनद यत्वम् । निह वेन काशेन रिवः का यो भवित यथा तेन घटइित वकंु्त यु ते वािभ त्वात् । यिद च शिक्तशिक्तमतोभदप ः वीि यते तदा िनद य-त्वमपी ािनद यत्वेनैव िनद यत्वं िस म् ।अत एवोकं्त गा डे—

अ िस ेरवा यं त ा यं सवागमोिक्ततः ।अत त म ेयं ेयमेव ं परं ृतम् ॥ ४८२ ॥ इित ।

तुौ च “अ देव तद् िविदतादथोऽिविदतादिध” (केन० १।३) इित । इदमिभ े ोकं्त ी-पराशरेणािप “यि न् िण सवशिक्तिनलये मानािन नो मािनना ं िनष्ठायै भवि त हि तकलुषं ो ं स यातो हिरः” (िव० प०ु ६।८।५७) इित ।

Sanskrit Text

न वािव कृतशके्तभगवदा य य णः व काशताशिक्त पत्वं वेद य स वित ।तत ानािव कृतशके्त णः काश त ात् कथिमित् ?उ यते— अ ते त यािप काशो भगव ैव । त क्तम् (भा० ८।२४।३८)—

मदीयं मिहमानं च पर ेित शि दतम् ।वे यनगुृहीत ं मे स ैि र्वर्वृत ं िद ॥ ४८३ ॥ इित ।

न चैतेन पर का यत्वमापतित भगवतोरिभ व ततु्वात् । अ लौिककश देनािपयः कि त् त पदेशः स तु त य तदनगुते तया ु ैवानगुृहीततया स वती कु्तम् ।अत तदनशुीलनावसरे त नभुाव प य त द य तु सतुरा ं त पशिक्तिवला-समयत्वान् न त िनषेधः । िकंं ति र्हर् मनोिवलासमय यैवेित सवमनव म् ।अत एव सौपण तुौ “ कृित ाकृतंच यन् न िज ि त िज ि त यन् न प यि त प यि तयन् न वि त वि त यन् न जानि त जानि त च” ( ०स०ू ४।२।११ मा वभा कृत)इित ॥ तुयः ीभगव तम् ॥९९ । अथैकमेव व पं शिक्तत्वेन शिक्तम वेन च िवराजतीित । य य शके्तः व पभतूत्वंिन िपतं त िक्तम ा ाधा ेन िवराजमानं भगव ामा ोित । तच् च या यातम् ।तदेव च शिक्तत्व ाधा ेन िवराजमानं ल ीस ामा ोतीित दशियतुं त याः ववृि भे-देनान तायाः िकय तो भेदा द य ते । यथा (भा० १०।३९।५५)—

ि या पषु्ट्या िगरा का ा की ा तषेु्ट्यलयोजया ।िव यािव या श ा मायया च िनषेिवतम् ॥ ४८४ ॥

शिक्तमहाल ी पा व पभतूा । शिक्तश द य थम वृ ा य पा भगवद तरङ्गमहा-शिक्तः । माया च बिहरङ्गा शिक्तः । ादय तु तयोरेव वृि पाः । तासा ं सवासामिपाकृता ाकृतताभेदेन यूमानत्वात् । ततः ि ये ादौ शिक्तवृि पया मायावृि पया

चेित सव ेयम् ।त पवू या भेदः — ीभागवती स पत् न ित्वयं महाल ी पा त या मलूशिक्तत्वात् ।तद े िववरणीयम् ।उ र या भेदः— ीजागतीस पत् । इमामेवािधकृ “ वएव िध येऽिभरत य िकंं तया”(भा० ४।२०।२८) इित न । ीि र्वर्रक्तमिप मा ं िवजहाित (भा० ३।१६।७) इ ािदवा म् ।यत उकं्त चतथुशेषे ीनारदेन (भा० ४।२०।२८)—

ि यमनचुरती ंतदि र्थर्न ि पदपतीन् िवबधुा ं यत् वपणूः ।न भजित िनजभृ वगत ः कथमममुिु सृजेत् पमुान् कृत ः ॥ ४८५ ॥ इित ।

त तदि र्थर्ि पदप ािदसहभाव उपजी यः । तथा वाससः शापनष्टाया त्रैलो ल ाआिवभावं सा ा गव ेयसी पा वयं ीरोदादािवभयू ष्ट्या कृतवतीित यूते ।एवमपरािप । त इला भू त पल णत्वेन लीला अिप ।

Appendix

त च पवू या भेदो िव ा त वावबोधकारणं संिवदा याया त ेवृि िवशेषः । उ र याभेद त या एव िव ायाः काश ारम् ।अिव ाल णो भेदः पवू या भगवित िवभतु्वािदिव ृितहेतमुातृभावािदमय ेमान दवृ-ि िवशेषः । अत एव “गोपीजनािव ाकला ेरकः” (गो० ता० १।८) इित ताप ा ं तुौ ।यथावसरमेतदिप िववरणीयम् । उ र याः स भेदः संसािरणं व व पिव ृ ािदहेतरुा-वरणा मकवृि िवशेषः ।चकारात् पवू याः सि नीसंिव लािदनीभ ाधारशिक्तमिू र्तर्िवमलाजयायोगा ीशा-नानु हादय ेयाः । अ सि ेव स ा जयैवोत्कि र्षर्णी योगैव योगमाया संिवदेवाना ानशिक्तः शु स वं चेित ेयम् । ी िविच ान तसाम यहेतःु । ईशाना सवािध-

कािरताशिक्तहेतिुरित भेदः ।एवमु र या यथायथम ा ेयाः । तदेवम य मायावृ यो न िवि य ते बिहरङ्गसेिव-त्वात् । मलेू तु सेवाशंमा साधार येन गिणताः ।बिहरङ्गसेिवत्वं च त या भगवदशंभतूपु ष य िव रवि र्तर्तयैवाि तत्वात् । तथा चदशम य स ति ंंशे नारदेन भगवान् ीकृ ण एवा तािव (भा० १०।३७।२३–२४)—

िवशु िव ानघनं वसं या समा तसवाथममोघवाि तम् ।वतेजसा िन िनवृ मायागणु वाह ं भगव तमीमिह ॥ ४८६ ॥

त्वामी रं वा यमा ममायया िविनि र्मर्ताशेषिवशेषक पनम् ।ीडाथम ा मनु िव ह ं नतोऽि धयु य वृि णसात्वताम् ॥ ४८७ ॥ इित ।

अनयोरथः— िवशु ं यद् िव ान ं परमत वं तदेव घनः ीिव हो य य । वसं या व -पाकारेण व पश ैव वा स यगा ता इवा ता िन िस ाः पणूा वा सवऽथा ऐ यादयोय । अत एव न िव ते अिततु त्वात् मोघे वृथाभतेू जगत्काय वाि त ं वा ा य य ।क्विचदवाि त यािप स ब ो यत इ ाशङ् ाह— वतेजसा व पशिक्त भावेणिन मेव िनवृ ो रीभतूो मायागणु वाह त पर परा य ात् । इ मेव “यकंु्त िवरिहतंश ा गणुम या ममायया” (भा० ४।१२।६) इ कु्तम् । आ ममायया व पभतूयाश ा यकु्तम् । गणुम या िवरिहतिमित । तं भगव तं शरणं जेम ।तथा त्वा ं ीकृ णा यं भगव तमेव वाशेंने रम तयािमपु षमिप स तं नतोऽि ।कथ तूम् ? ई रं व पश ा वा यमिपआ ममाययाआ मा जीवा मा ति षययामायया िविनि र्मर्ता अशेषिवशेषाकारा क पना येन । यद् वा आ ममायया व पश ावा यम् । िविनि र्मर्ता अशेषिवशेषा यया तथाभतूा क पना मायाशिक्तय य ।

की शं त्वाम् ? स ित त्वदािवभावसमये त यापी र य त्विय भगव ेव वेशात् ।यगुपि िच त िक्त काशेन या ीडा तदथम या ः अिभ भक्तािभमु येन आआनीतः किटतो मनु ाकारो “नराकृितः परं ” इित रणात् त ूपो भगवदा योिव हो येन ।तमेव पनुि र्वर्िशनिष्ट य वृि णसात्वता ं धयुम् । तेषा ं िन पिरकराणा ं ेमभारवहिमित ।

Sanskrit Text

अथवा मलूप े “श ा” (भा० १०।३९।५५) इित सव ैव िवशे पदम् । ीमलू पा ।पषु्ट्यादय तदशंाः । िव ा ानम् । आ समीचीना िव ा भिक्तः । “राजिव ा राजगु म्”(गीता ९।२) इ ा केु्तः । माया बिहरङ्गा । त यः ादय तु पृथक् ेयाः । िशषं्ट समम् ।तत ा शु भगव करणे व पशिक्तवृि वेव गणनाया ं पयविसतासु िववेचनीयिम-दम् । थमं तावदेक यैव त व य सि चदान दत्वा िक्तर येका ि धा िभ ते । त कं्तिव णपुरुाणे ी ु वेण (िव० प०ु १।१२।६९)—

लािदनी सि नी संिवत् त्व येका सवसं ये ।लादतापकरी िम ा त्विय नो गणुवि र्जर्ते ॥ ४८८ ॥ इित ।

या यातं च वािमिभः— लािदनी आ लादकरी सि नी स तता संिवद् िव ाशिक्तः ।एका मु या अ यिभचािरणी व पभतेूित यावत् । सा सवसंि तौ सव य स यक् ि -ितय ात् ति न् सवािधष्ठानभतेू त्व येव न तु जीवेषु । जीवेषु च या गणुमयी ि िवधासा त्विय नाि त ।तामेवाह— लादतापकरी िम ेित । लादकरी मनः सादो ा साि वकी । तापकरीिवषयिवयोगािदषु तापकरी तामसी । त भयिम ा िवषयज ा राजसी । त हेतःु स वा-िदगणुवि र्जर्ते । त कं्त सव सकू्तौ—

लािद ा संिवदाि लष्टः सि चदान द ई रः ।वािव ासंवृतो जीवः सङ् लेशिनकराकरः ॥ ४८९ ॥ इित ।

अ मा त्कषणसि नीसंिवद् लािद ो ेयाः । त चसित घटाना ंघटत्विमव सवषा ंसता ं व तनूा ं तीतेि र्नर्िम िमित क्विचत् स ा व पत्वेन आ ातोऽ यसौ भगवान् “सदेवसौ येदम आसीत्” (छा० ६।२।१) इ स ूपत्वेन यपिद यमानो यया स ा ं दधाितधारयित च सा सवदेशकाल यािद ाि तकरी सि नी । तथा संिव ूपोऽिप यया संवेिसंवेदयित च सा संिवत् । तथा लाद पोऽिप यया संिव त्कट पया तं लादं संवेिसंवेदयित च सा लािदनीित िववेचनीयम् ।तदेवं त या मलूशके्त ा मकत्वेन िस े येन व काशताल णेन त ि िवशेषेण व पंवा वयं व पशिक्तवा िविशषं्ट वािवभवित ति शु स वम् । तच् चा िनरपे त -काश इित ापन ानवृि कत्वात् संिवदेव । अ य मायया पशाभावात् िवशु त्वम् ।त चेदमेव िवशु स वं सि ंश धानं चेदाधारशिक्तः । संिवदशं धानमा मिव ा ।लािदनीसाराशं धानं गु िव ा । यगुपत् शिक्त य धानं मिू र्तर्ः । अ ाधारश ा

भगव ाम काशते ।त क्तम् (भा० १२।८।४६)—

यत् सात्वताः पु ष पमशुि त स वंलोको यतोऽभयमतुा मसखंु न चा त् । ४९० ॥ इित ।

Appendix

तथा ानत वतकल णवृि यकया मिव या त ि पमपुासका यं ान ं काशते ।एवं भिक्तत वतकल णवृि यकया गु िव या त ि पा ी ाि मका भिक्तः का-शते । एते एव िव णपुरुाणे ल ी तवे पष्टीकृते (िव० प०ु १।९।११८)—

य िव ा महािव ा गु िव ा च शोभते ।आ मिव ा च देिव त्वं िवमिुक्तफलदाियनी ॥ ४९१ ॥ इित ।

“य िव ा” कम । “महािव ा” अष्टाङ्गयोगः । “गु िव ा” भिक्तः । “आ मिव ा” ानम् ।त वा यत्वात् त्वमेव त ूपा िविवधाना ं मकु्तीनाम ेषा ं च िविवधाना ं फलाना ं दा ीभवसी थः ।अथ मू ा परत वा मकः ीिव हः काशते । इयमेव वसदेुवा या । त कं्त चतथु यतृतीये ीमहादेवेन (भा० ४।३।२३)—

स वं िवशु ं वसदेुवशि दतं यदीयते त पमुानपावृतः ।स वे च ति न् भगवान् वासदेुवो धो जो मे मनसा िवधीयते ॥ ४९२ ॥ इित ।

अ याथः— िवशु ं व पशिक्तवृि त्वाज् जाड्याशेंनािप रिहतिमित िवशेषेण शु ं स वंयत् तदेव वसदेुवश देनोक्तम् । कुत त य स वता वसदेुवता वा ? त ाह—यद् य ात्त ति न् पमुान् वासदेुव ईयते काशते । आ े तावदगोचरगोचरताहेततु्वेन लोक -िस स वसा यात् स वता यक्ता ।ि तीये त्वयं अथः—वसदेुवे भवित तीयत इित वासदेुवः परमे रः िस ः । स च िवश-ुस वे तीयते । अतः याथन िस ेन कृ थ िन ायते ।

तत वासयित देविमित यु प ा वा वस ि ि ित वा वसःु । तथा दी यित ोततइित देवः । स चासौ स चेित वासदेुवः । “धम इषं्ट धनं नणॄाम्” (भा० ११।१९।३९) इित वय-

गव के्तवसिुभभगव मल णैधनैः काशत इित वा वासदेुवः । त ाद् वसदेुवशि दतंिवशु स वम् ।इ ं वय काश ोितरेकिव हभगव ानहेततु्वेन (भा० ११।२५।२४)—

कैव ं साि वकं ान ं रजो वैकि पकं च यत् ।ाकृत ं तामसं ान ं मि षं्ठ िनगणंु ृतम् ॥ ४९३ ॥

इ ादौ ब गणुातीताव ायामेव भगव ान वणेन च िस म िवशु पदावगतंव पशिक्तवृि भतू व काशताशिक्तल णत्वं त य यक्तम् । तत स वे तीयत इ -करण एवािधकरणिवव ा ।व पशिक्तवृि त्वमेव िवशदयित—अपावृतआवरणशू ः सन् काशते । ाकृत ं स वं

चेत् ति र्हर् त ितफलनमेवावसीयते । तत दपणे मखु येव तद तगततया त य त ावृ-तत्वेनैव काशः यािदित भावः ।फिलताथमाह—एव तेू स वे ति न् िन मेव काशमानो भगवान् मे मया मनसािवशेषेण धीयते धायते िच ते चेित थः । त वतादा याप ेनैव मनसा िच तियतुं

Sanskrit Text

श त इित पयविसतम् ।ननु केवलेन मनसैव िच ताम् ? िकंं तेन स वेन ?त ाह— िह य ात् अधो जः अधःकृतमित ा तम जिमि यजं ान ं येन सः ।नमसेित पाठे िहश द ानेऽ यनशु दः पठ्यते । तत िवशु स वा यया व काशता-श ैव काशमानोऽसौ नम कारािदना केवलमनिुवधीयते से यते न तु केनािप का-यत इ थः । तदेवम यत्वेनैव फुर साव येनैव नम कारािदना अ ािभः से यत

इित भावः । तत त करणसङ्गित ग यत इित ।अथ यतो भगवि ह काशकिवशु स व य मिू र्तर्त्व ं वसदेुवत्वं च तत एव त ा भाव-िवशेषे धमपत् ा ं मिू र्तर्त्व ं िस म् । ीमदानक भौ च वसदेुवत्विमित िववेचनीयम् ।अ ापषु्ट्यािदल ण ा भतूभगव ंशवृ द य भिगनीतया पाठसाहचयण मतू-त या त ंश ा भावत्वमपुल यते ।

“तयु धमकलासग नरनारायणावृषी” (भा० १।३।९) इ कलाश देन च शिक्तरेवािभ-धीयते । ततः शिक्तल णाया ं त या ं च नरनारायणा यभगव काशफलदशनात् वसदेु-वा यशु स व पत्वमेवावसीयते । तदेवमेव त या मिू र्तर्िर ा या यकु्ता । तथा च

ा ा िवशदाथतया िवमु य सैव िन क्ता चतथु “मिू र्तर्ः सवगणुो पि नरनारायणावृषी”(भा० ४।१।५२) इित । सवगणु य भगवत उ पि ः काशो य याः सा तावसतेूित पवूणै-वा वयः । भगवदा यायाः सि चदान दमतूः काशहेततु्वात् मिू र्तर्िर थः ।तथैव त काशफलत्वदशनेन नामै ेन च ीमदानक भेरिप शु स वािवभावत्वं े-यम् । तच् चोकं्त नवमे “वसदेुवं हरेः ान ं वद ानक िभम्” (भा० ९।२४।३०) इित ।अ था हरेः ानिमित िवशेषण यािकि चत्करत्वं यािदित ।तदेवं लािद ा ेकतमाशंिवशेष धानेन िवशु स वेन यथायथं ी भृतीनामिप ा -भावो िववेक्त यः । त च तासा ं भगवित स प ूपत्वं तदनु ा े स प पादक पत्वंस पदशं पत्वं च—इ ािदि पत्वं ेयम् । त च तासा ं केवलशिक्तमा त्वेनामतूाना ंभगवि हा ैका येन ि ित तदिधष्ठा ी पत्वेन मतू ना ंतु त दावरणतयेित ि पत्व-मिप ेयिमित िदक् ॥ ीशकुः ॥१०० । अथैव ं भतूान तवृि का या व पशिक्तः सा ित्वह भगव ामाशंवि र्तर्नी मिू र्तर्मतील ीरेवे ाह “अनपाियनी भगवती ीः सा ादा मनो हरेः” (भा० १२।११।२०) इित ॥टीका च—अनपाियनी हरेः शिक्तः । त हेतःु सा ादा मनः व व प य िच ूपत्वात्त या तदभेदािद थः । इ ेषा ।अ सा ा देन “िवल मानया य य ातमुी ापथेऽमयुा” (भा० २।५।१३) इ ा -ुक्ता माया नेित विनतम् ।त ानपाियत्वं यथा ीहयशीषप चरा े —

परमा मा हिर देव त िक्तः ीिरहोिदता ।ीदवी कृितः ोक्ता केशवः पु षः ृतः ॥ ४९४ ॥

न िव णनुा िवना देवी न हिरः प जा ं िवना ॥ ४९५ ॥ इित ।

Appendix

ीिव णपुरुाणे च (िव० प०ु १।८।१५)—िन ैव सा जग ाता िव णोः ीरनपाियनी ।यथा सवगतो िव णु तथैवेयं ि जो म ॥ ४९६ ॥ इित ।

त ा (िव० प०ु १।९।१४०)—एवं यथा जग ामी देवदेवो जनादनः ।अवतारं करो ेषा तथा ी त हाियनी ॥ ४९७ ॥ इित ।

िच ूपत्वमिप का दे—अपरं त्व रं या सा कृितजड िपका ।ीः परा कृितः ोक्ता चेतना िव णसंु या ॥ ४९८ ॥

ताम रं परं ा ः परतः परम रम् ।हिररेवािखलगणु अ र यमीिरतम् ॥ ४९९ ॥ इित ।

अत एव ीिव णपुरुाण एव (िव० प०ु १।९।४४–४५)—कलाकाष्ठािनमेषािदकालसू य गोचरे ।य य शिक्तन शु य सीदतु स मे हिरः ॥ ५०० ॥ो यते परमेशो यो यः शु ोऽ यपुचारतः ।सीदतु स नो िव णरुा मा यः सवदेिहनाम् ॥ ५०१ ॥ इित ।

अ वािमिभरेव या यातंच—कलाकाष्ठािनमेषािदकाल एव सू वत् सू ंजग चेष्टािन-यामकत्वात् त य गोचरे िवषये य य शिक्तल ीन वतते । व पािभ त्वान् िन ैव साकालाधीना न भवती थः । अत एव त याः व पाभेदा ु ये कु्तम् ।ननुयिदल ी त पािभ ाकथंति र्हर् ल ाः पितिर ु यते । त ाह— ो यतइित ।परा चासौ मा च ल ी त या ईशः परमेशः । यः शु ः केवलोऽिप उपचारतो भेदिवव याो यते । ि तीयो य दः िस ौ इित ।

एवमेवािभ े ाि र्थर्त ं ी णा तृतीये (भा० ३।९।२३)—एष प वरदो रमया मश ा यद् यत् किर ित गृहीतगणुावतारः ।ति न् विव मिमदं सृजतोऽिप चेतो यु जीत कमशमलं च यथा िवज ाम् ॥५०२ ॥ इित ।

अतो यत् तु (भा० ७।९।२)—सा ा ीः ेिषता देवै ष्ट्वा त ं महद ुतम् ।अ ष्टा तुपवूत्वात् सा नोपेयाय शिङ्कता ॥ ५०३ ॥

इित ीनृि ंसंह ा भतूावकु्तम् । त ा ष्टा तुपवूत्व ं स मादेव जातिम ू म् । त ात्साधु या यातम् “अनपाियनी भगवती” इ ािद ॥ ीसतूः ॥

Sanskrit Text

१०१ । तदेवं सि चदान दैक पः व पभतूािच िविच ान तशिक्तयकु्तो धमत्व एवधि र्मर्त्वम् । िनभदत्व एव नानाभेदव वम िपत्व एव िपत्वम् । यापकत्व एव म य-मत्वं स मेवे ािदपर परिव ान तगणुिनिधः लूसू िवल ण व काशाख ड-व व पभतू ीिव हस् तथाभतूभगवदा यमु यैकिव ह यि जतता शान तिव हस्

ता श वानु प व पश ािवभावल णल ीरि जतवामाशंः व भािवशेषाकारप-िर दपिरकरिनजधामसु िवराजमानाकारः व पशिक्तिवलासल णा ुतगणुलीलािद-चमत्कािरता मारामािदगणो िनजसामा काशाकार त वो िनजा यैकजीवनजीवा-यतट शिक्तरन त प च यि जत वाभासशिक्तगणुो भगवािनित िव पल ाथश-दै यि जतम् ।त त भावं व त्व तरमप यतामिव षामस ावना यकेु्तित िविविदषन्ू ापिय-तु ं ि यते । त ैकेन लोकेन त यािव षा ं ानागोचरत्वं िक तु वेदैकवे त्वमेवे ा ः(भा० १०।८७।२४)—

क इह नु वेद बतावरज ालयोऽ सरंयत उदगा िषयमनु देवगणा उभये ।ति र्हर् न सन् न चास भयं न च कालजवःिकमिप न त शा त्रमवकृ शयीत यदा ॥ ५०४ ॥

बत अहो हे भगवन् । इह जगित अ सरं पवूिस ं त्वाम् । अवरज लयः अवाचीनो प-ि नाशवान् को नु पमुान् वेद जानाित । ई र य पवूिस ाव य च अवाचीनत्वे कारणंवद ो ानकारणाभावमा ः —यत उदगािदित । यत त्व एव ऋिष ा उ प ः । यं

ाणमनु उभये आ याि मका आिधदैिवका उ प ाः । आ याि मका अ यिष्टगता एवेयाः । अतोऽवाचीनाः सव ।

यदा तु भवान् शा त्रं विव ापकं वेदमवकृ वैकु ठ एवाकृ शयीत जगत्काय िति ंष्टं िनमीलयित ति र्हर् तदा अनशुाियना ंजीवाना ं ानसाधनंनाि त । यत तदा न सत् -ू

लमाकाशािद न चासत् सू ं महदािद न चोभयं सदसद्भ्यामार ं शरीरम् । न च कालज-व ति िम भतू ं कालवैष यम् । एवं सित त तदा िकमिप इि य ाणा िप न ।अयमथः—यदा सृिष्टसमये वेद चािरतंता शं भगव ानंतदावा सृिष्टगतत्वाद् देहा -ुपािधकृता तरत्वात् कालकमवशेन मिलनस वात् तेषा ं तदवधारणे साम य नाि त यदा तुतव लयसमये न ब तरमि त तदािप तेषा ं वेदा तधानमहातमोमयसषुिु त या ं साधना-भावान् न तवानभुवसाम यिमित ।तथा च तुयः “न तं िवदाथ य इमा जजाना द् यु ाकम तरं बभवू” । “यतो वाचो िनवत-ते अ ा य मनसा सह” (तै० २।४।१) । “को अ ा वेद क इह वोचत् कुत आजाता कुतइयं िवसृिष्टः । अवाग् देवा अ य िवसजनेनाथा को वेद यत आबभवू” । ईश० ४—

अनेजदेकं मनसो जवीयो नेदं देवा आ ुवन् पवूमषद् ।त ावतोऽ ान ेित ितष्ठत् ति पो मातिर ा दधाित ॥ ५०५ ॥

Appendix

“न च ुन ो ं न तक न ृितवदो ेवैन ं वेदयित” इ ा ाः ॥ तुयः ीभगव तम् ॥१०२ । अथ त पवूकं िव षा ं भ ैव सा ादनभुवनीयत्वमाह ि िभः (भा० ९।८।२२)—

न प यित त्वा ं परमा मनोऽजनो न बु यतेऽ ािप समािधयिुक्तिभः ।कुतोऽपरे त य मनःशरीरधीिवसगसृष्टा वयम काशाः ॥ ५०६ ॥

अजनोऽजो ािप त्वाम ािप न प यित न च बु यते । कथ तूम् ? आ मनः परं -ूपम् । कैहतिुभरिप न बु यते न प यित च ? समािधयिुक्तिभः समािधना यपरो ं

न प यित । यिुक्तिभः परो मिप न स यग् बु यत इ थः । अपरेऽवाचीना तु कुत त्वा ंप येयबुु येरन् वा । अवाचीनत्वे हेतःु — त य णः । मन शरीरं च धी तािभः स व-तमोरजःकायभतूािभि र्वर्िवधा ये देवितयङ्नराणा ं सगा तेषु सृष्टाः । त ािप वयम काशाअ ाः कुतः प येम इ थः ।अपरे ति र्हर् िकंं न प यि त ? त ाह (भा० ९।८।२३)—

ये देहभाजि त्रगणु धाना गणुान् िवप य तु वा तमयन् मायया मोिहतचेतस त्वा ं िव ः वसं ं न बिहः काशाः ॥ ५०७ ॥

ये देहभाज ते वि न् स यक् ि तमिप त्वा ं न िव ः िक तु गणुानेव िवप यि त ।कदािचच् च केवलं तमएव िवप यि त । यति त्रगणुा बिु रेव धानं येषा ंबिु परत तयाजा योि र्वर्षयान् प यि त सषुु तौ तु तम एव न तु व ततुो िनगणुाना ं सवषामा मना-मा मभतू ं त्वाम् । सव हेतःु —यत् यतो मायया य य तव मायया वा मोिहतं चेतो येषा ंते ।तथािप त्वं िवचारेण ा यसीित चेन् मैवम् । यतो ना ि धाना ं ानगोचर त्वम् । िक तुभक्तानामेवे ाह (भा० ९।८।२४)—

तं त्वामहं ानघनं वभाव व तमायागणुभेदमोहःै ।सन दना ै िद संिवभा यं कथं िवमढूः पिरभावयािम ॥ ५०८ ॥

तं नाना यवृि कपरशिक्तिनधानं त्वा ं कथं पिरभावयािम । िकंं व पम् ? ानघनं स -ानान तान दैकरसमिू र्तर्म् ।अतएव “अिनद यवपःु” इितसह नाम तो े ।अयंभावः—ानघनत्वान् न तावत् ानिवषय त्वम् । िवचारिवषयत्वेऽिप मायागणुैरिभभतूोऽह ं न

िवचारे समथ इित ।ननु ति र्हर् मम तथािवधत्वे िकंं माणम् ?त ाह— वेन त्वदीयेन भावेन भ ा व या मनो भावेनािवभावेनैव वा व ता माया-गणु कारकृतमोहो ये य तैः सन दना ैभगव विवि मिुनिभि र्वर्भा यं िवचाय सा ाद-नभुवनीयं चे थः ।त ा लूकैः काशगणुकत्वेनास मतेऽिप रवौ यथा ै पल यमानत णुकत्वम ेवतथावा िष्टिभरस ा यमानमिप त्विय त णुकत्वं त्व क्तिव िस म ेवेितभावः ।

Sanskrit Text

तथा च िुतः (कठ २।१।१)—पराि च खािन यतृणत् वय ू त ा पराङ्प यित ना तरा मन् ।कि ीरः गा मानमै दावृ च ुरमृतत्विम न् ॥ ५०९ ॥ इ ा ाः ।

“भिक्तरेवैन ंनयितभिक्तरेवैन ंदशयितभिक्तवशः पु षः भिक्तरेवभयूसी” ।कठ १।२।२३—नायमा मा वचनेन ल यो न मेधया न ब ना तेुन ।यमेवैष वृणतेु तेन ल य त यैषआ मा िववृणतेु तनू ं वाम् ॥ ५१०॥ इ ा ाच॥

अशंमुान् ीकिपलदेवम् ॥ िववृतौ भगव तौ ॥इित किलयगुपावन वभजनिवभजन योजनावतार ी ीभगवत् कृ णचैत देवचरणान-ुचरिव वै णवराजसभासभाजनभाजन ी पसनातनानशुासनभारतीगभ षट्स दभना-मके ी ीभागवतस दभ ी ीभगव दभ नाम ि तीयः स दभः ॥

ीभागवतस दभ सवस दभगभगे ।भगव दभनामा स दभ ऽभद्ू ि तीयकः ॥

समा तोऽयं ी ीभगव दभः ॥