खुल्या व्यवस्थेकडे

224
Iw ë`m ì`dñW{ H$S> { Iw ë`m _ZmZ{ (_w º AW© ì`dñWm, J° Q> H$ama odf`H$ c{ I) eaX Om{ er OZeº$s dmMH$ Midi

Upload: gangadhar-mute

Post on 12-Mar-2016

215 views

Category:

Documents


1 download

DESCRIPTION

खुल्या व्यवस्थेकडे - खुल्या मनाने मुक्त अर्थव्यवस्था, गॅट करारविषयक मा. शरद जोशी यांचे संकलित लेख

TRANSCRIPT

Page 1: खुल्या व्यवस्थेकडे

Iwë`m ì`dñW{H$S>{Iwë`m _ZmZ{

(_wº AW©ì`dñWm, J°Q> H$ama odf`H$ c{I)

eaX Om{er

OZeº$s dmMH$ Midi

Page 2: खुल्या व्यवस्थेकडे

Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

© eaX Om{er

àH$meH$ :lrH$m§V AZ§V C_arH$aOZeº$s dmMH$ MidiZmZc [{R>, [a^Ur 431 401.\$m{Z : (02452) 225550, 220255

àH$meZ oXZm§H$ :8 Zm{ìh|]a 2003Amd¥Îmr [ohcr

Aja OwiUrJU{e _wÐm692 ]wYdma [{R>, [wU{ 411 002.

_wÐH$ :H$m°å[-qàQ> H$ë[Zm _wÐUmc`gXmoed [{R>, [wU{.

_wI[¥ï> N>m`moMÌlrH¥$îU C_arH$a

_yë` :é[ { 90/-

Page 3: खुल्या व्यवस्थेकडे

àH$meH$mMr yo_H$m

eaX Om{etM{ odMma e{VH$ar g§KQ>Z{À`m Mm¡H$Q>r]mh{arc gm_mÝ`dmMH$m§[ ªV [m{Mmd{V hm `m [wñVH$m_mJMm _yi h{Vy. `m[ydu "ñdmV§Í` H$mZmgc{?' `m ZmdmZ{ Ë`m§Mm c{Ig§J«h Amåhr àH$moeV H{$cm hm{Vm. Ë`m§À`mc{Im§Mr g§H$cZ§ àogÕ H$aÊ`mMm àH$ë[ Am_À`m àH$meZmZ{ hmVr K{VcmAgyZ Ë`m _mocH{$Vrc h{ Xwga{ [wñVH$.

1991 [mgyZ _wº$ AW©ì`dñW{Mr MMm© _m{R>çm à_mUmV gwê$ Pmcr.AmoU 1995 _Ü { ^maV `m H$amamV gh^mJr Pmcm. ]hþVm§e cm{H$m§Mr `mì`dñW{H$S>{ ]KÊ`mMr Ñï>r g§e`mMr hm{Vr. eaX Om{etZr _mÌ gwédmVr[mgyZOmJoVH$sH$aU AmoU _wº$ AW©ì`dñW{À`m [wañH$mamMr R>m_ yo_H$m K{Vcr.Ë`m§À`m odMmam§M§ Ðï>{[U AmO OmUdV Amh{. "e{VH$ar g§KQ>H$' `m[mojH$mVyZ Ë`m§Zr `modf`r gmVË`mZ{ ocImU H{$c{. 1991 [mgyZ V{ 1998[ ªV Ë`m§Zr ocohc{ë`m AW©odf`H$, OmJoVH$ ì`m[maodf`H$ c{Im§Mmg_md{e `m g§H$cZmV H{$cm Amh{. `m ocImUmcm [yaH$ Aer "ñdV§ÌV{Mr_yë {' hr c{I_mocH$m [naoeï>mV X{Ê`mV Amcr Amh{.

"àMocV AW©ì`dñW{da Zdm àH$me' `m c{Ig§J«hmV eaX Om{etZrZ{hédmXr AmoW©H$ ZrVrÀ`m XméU A[`emMm g_mMma K{Vcm hm{Vm AmoUcm{H$emhr g_mOdmXmÀ`m ZmdmZ{ gaH$maZ{ am]dc{ë`m e{VH$ar-CÚm{OH$odam{Yr Ym{aUmM{ o[Vi CKS>{ [mS>c{ hm{V{. Ë`mZ§Va {Umam hm c{Ig§J«h 21ì`m eVH$mVrc OmJoVH$ AW©ì`dñW{M{ ñdê$[ Iwc{[UmZ{ _m§Sy>Z ^mdrH$mimV CË[mXH$-CÚm{OH$ `m§Zm C[cãY hm{Umè`m CËH$fm©À`m dmQ>mAYm{a{oIV H$aVm{.

"e{VH$ar g§KQ>H$'M{ g§[mXH$ lr. gwa{eM§Ð åhmÌ{, odZ` hS>uH$a dAZ§V C_arH$a `m Á {ð>m§Mr _XV `m [wñVH$mgmR>r _m{cmMr R>acr Amh{. `mc{Im§À`m oZdS>rM{ l{ S>m°. em_ Aï>{H$a d AoOV ZaX{ `m o_Ìm§Zm OmV{.

- lrH$m§V C_arH$a

Page 4: खुल्या व्यवस्थेकडे

4 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

AZwH«$_oUH$m

àH$meH$mMr yo_H$m .....................................................31. ZmU{ oZYr – EH$ e{d½`mM{ PmS> ....................................52. ]iramÁ`mMr oXem ................................................ 133. IVmÀ`m AZwXmZmM{ ahñ` ......................................... 244. ]woÕg[X{À`m MmÀ`mMm H$m¨Jmdm ................................... 305. Z{hê•ZrVr odéÕ Iwcr AW©ì`dñWm AmoU e{VH$ar AmXm{cZ ..... 496. S>H{•c, CÚ_r ím{VH$ar AmoU ]mS>Jyi o]Ja ím{VH$ar ............ 627. S>H{•c : e{VH$è`mMm X¥oîQ>H$m{Z - ^maVr` d \«•|M ................ 848. VrZ Vm|S>mM{ A¨XmO[ÌH$ ........................................... 899. Iwcr ì`dñWm AmoU g¨[ ......................................... 9610. gm¡»`mM{ AW©emñÌ ............................................ 10111. e{dJm Vm{S>m, [m` ZH$m{ ........................................ 10612. àMocV AW©ì`dñWm d e{VH$è`mM{ ^odVì` ................. 12113. JmdJmS>çmMr ì`m[ma ì`dñWm ................................. 13914. WTO À`m Y_©j{Ìr, Hw$éj{Ìr ................................. 15415. oIS>H$scm oXem Xm{Z .......................................... 16516. AgmÜ` V{ gmÜ` H$naVm gm`mg ............................... 17117. ew H$m ©! gmdYmZ! ............................................ 185[naoeï>-1 : ñdVÌV{Mr _yë { - c{Im¨H$ 1 ......................... 189[naoeï> 2 : ì`nº•odH$mg BX_² Z Ac_²? ......................... 219

Page 5: खुल्या व्यवस्थेकडे

5Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

1. ZmU{ oZYr – EH$ e{d½`mM{ PmS>

Z{hê• AW©emñÌmMm [mS>md Pmcm Amh{, `mMr H$]wcr cmOV cmOVc[yZN>[yZ oXcr OmV Amh{. X{emMr àJVr ìhm`Mr Ag{c Va OwÝ`m ì`dñW{VAm_ycmJ« ]Xc ìhm`cm [mohO{ h{ _mÝ` H{•c{ OmV{. AW©ì`dñWmAoYH$moYH$ _wº• ìhmdr, cm`g{Ýg-[a_rQ>M{ amÁ` Omd{, gyQ> g]grS>tM{I{i ]X H$amd{, am{OJma ì`dgm`mg _hÎd Úmd{, h{ gJi{ åhQ>c{ OmV{. [U,h{ åhQ>c{ OmV AgVmZm Z{hê•M{ Zmd K{D•Z Ë`mZr gmoJVc{ë`m AW©emñÌmMm[mS>md Pmcm Amh{ Ag{ Hw$Ur åhUV Zmhr.

Z{hê•dmXmMm [mS>md hm A[oahm ©M hm{Vm. e{VH$ar AmXm{cZmMrAmoW©H$ yo_H$m hrM _wimV Z{hê•dmXmodéÕ hm{Vr. ñQ>°ocZZ{ aUJmS>çmZ{H{•c{ V{ Z{hê•Zr OmñV gä` _mJm©Z{ H{•c{, Eaìhr \$aH$ H$mhr Zmhr, h{gKQ>Z{Z{ AmdOy©Z gmoJVc{. ñQ>°ocZZ{ e{VH$è`mda aUJmS>{ [mR>dc{ Ë`mMoXder gm{oìh {Q> woZ`Z_Yrc H$å woZP_Mm [mS>md Pmcm hm{Vm. Ë`mZVaOrdmÀ`m AmH$mVmZ{ à`ËZ Pmc{ V{ H$å woZP_Mr AdñWm H$er]ergm^miyZ Z{Ê`mgmR>r. H$å woZñQ> AW©ì`dñW{À`m l{îR>V{À`m dëJZm Pmë`m,[U oVMm [mS>md Pmcm Amh{ h{ gm{od {Q> gKmVrc YwoaUmZmgwÕm [·H{•C_Oc{ hm{V{. »éíM{dZ{ H$mhr à_mUmV _wº• AW©ì`dñWm AmUÊ`mMrgwédmV H{•cr. [U Vm{ à`ËZ `eñdr Pmcm Zmhr. Ë`mZVa VrZ XeH{•CcQ>yZ J{ë`mZVa _wº• ì`dñW{Mr Iwc{Am_ Km{fUm H$aUmam Jm{]m©M{dAdVacm. Z{hê•dmXmMm Iwc{Am_ oY¸•ma H$aUmam ^maVr` Jm{]m©M{d àH$Q>ìhm`cm oH$Vr df{© cmJVrc Hw$Umg R>mD•H$? Z{hê• _hmË_m JmYtM{amOH$r` dmag hm{V{, [U AmoW©H$ àíZmdarc Xm{KmÀ`m odMmamVgm[_w§JgmM{ d¡a hm{V{. Z{hê•À`m Am¡Úm{oJH$ Ym{aUmodéÕ Am[Umg cT>mÚmdm cmJ{c AmoU àgJr Z{hê•amOdQ>rÀ`m VwéJmV Omd{ cmJ{c Ag{JmYtZr ñ[îQ> Z_yX H{•c{ hm{V{. JmYrZ{hê• hm ÛÛg_mg d{Xm{[oZfX `mg_mgmgmaIm Amh{. AmoW©H$ àíZmda Var Z{hê• AmoU JmYr CcQ>r Q>m{H{•hm{Vr.

Z{hê•-AW©emñÌ åhUO{ H$m`? `m AW©emñÌmMr Xm{Z à_wI gyÌ{

Page 6: खुल्या व्यवस्थेकडे

6 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

Amh{V.(1) Am¡Úm{oJH$rH$aU åhUO{ àJVr AmoU Am¡Úm{oJH$rH$aU

OmñVrV OmñV d{JmZ{ KS>dyZ AmUc{ [mohO{.(2) Am¡Úm{oJH$sH$aU P[mQ>çmZ{ KS>dyZ AmUÊ`mgmR>r emgZ

AmoU gmd©OoZH$ j{Ì `mÀ`mda à_wI O]m]Xmar amhrc.Am¡Úm{oJH$rH$aU åhUO{ àJVr Ag{ _mZÊ`mV Z{hê•odMmamdarc

[moûM_mË` [JS>m ñ[îQ> hm{Vm{. [oûM_r odkmZ, VÌkmZ AmoU d¡ d `mZrZ{hê• BVH{• ^mê•Z J{c{ hm{V{ H$r, Ag{M CÚm{JYX{ qhXwñWmZmV C { Pmc{åhUO{ àJVr Aer Ë`mZr H$ë[Zm Pmcr. [moûM_mË` X{emV CÚm{OH$mMm EH$àMS> g_mO Amh{. Vm{ ^maVmV C[cãY Zmhr. _J CÚm{OH$mMr yo_H$memgZmg [ma [mS>mdr cmJ{c. Z{héÀ`m g_mOdmXmM{ Ia{ gyÌ EdT>{M hm{V{.

Am¡Úm{oJH$rH$aU åhUO{ àJVr Zìh{, Am¡Úm{oJH$rH$aU h{ àJVrM{ EH$cjU Amh{. àJVr ododY e¡ctMr Agy eH$V{. oñdËPcªS> h{ OJmVrcgdmªV lr_V amîQ>- Amh{. Ë`m X{emda [moíM_mË` X{emMm _m{R>m à^md Amh{[U Varhr Ë`mMr EH$ d{Jir OrdZe¡cr Amh{. odH$mgmMm H$mhr EH$ ]mYrdR>{H$m Zmhr, H$r EH$m oR>H$mUr A_yH$ _mJm©Z{ odH$mg Pmcm åhUO{ Vm{M _mJ©Adc]cm H$r XwgarH$S>{ Am[m{Am[ odH$mg ogÕ hm{B©c Aer H$mhr àoH«•`mZmhr. odH$mg KS>dyZ AmUU{ åhUO{ emS>yÀ`m _yVr© V`ma H$aU{ Zmhr. odH$mghr _m{R>r oOdV àoH«•`m Amh{. àË {H$ àX{emV, àË {H$ g_mOmVBoVhmg yJm{cmà_mU{ odH$mg Zdm _mJ© K{Vm{. JmYtM{ AW©emñÌ_mJmgc{[UmM{ ZìhV{. JmYrOtÀ`m H$mimV AmoU Ë`m ZVaÀ`mhr 50-100dfm©V g_J« X{emcm AoYH$moYH$ d{JmZ{ gH$ocV odH$mgmH$S>{ K{D•ZOmÊ`mMm Vm{ emñÌewÕ AmamIS>m hm{Vm. Am¡Úm{oJH$sH$aU åhUO{ àJVrZmhr. g_J« g_mOmÀ`m AmoW©H$, gm_moOH$ ñdmVÍ`H$jm éXmdÊ`mMràoH«•`m åhUO{ odH$mg. Am¡Úm{oJH$rH$aU åhUO{ ñdmVÍ`mÀ`m H$jmdmT>dÊ`mM{ à_wI gmYZ Amh{ h{ Ia{, [U gmÜ` Zìh{.

JmYrOtÀ`m gVV gmoÝZÜ`mV Agc{ë`m Z{hê•Zm h{ g_OÊ`mVAS>MU H$m `mdr? H$maU Z{hê• AmoU V{ àoVoZYrËd H$aV Agc{cmg_mO Am¡Úm{oJH$sH$aUmH$oaVm CVmdim Pmcm hm{Vm. Jm{a{ J{ë`mZVa Ë`mMr

Page 7: खुल्या व्यवस्थेकडे

7Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

OmJm [H$S>Ê`mMr KmB© Ë`m g_mOmcm Pmcr hm{Vr. Z{hê•À`mAm¡Úm{oJH$sH$aUmÀ`m gH$ë[Z{cm [ydr© EH$Xm _r ""M¡ÌJm¡ar''Am¡Úm{oJH$sH$aU Ag{ Zmd oXc{ Amh{. M¡ÌmV ehamVrc ode{fV:, ]«m÷Ug_mOmVrc J¥ohUr Kar hiXrHw$H$dmMm g_ma^ H$aVmV. Amc{ë`mgwdmogZtZm H$¡arM{ [Ýh{ AmoU H$¡arMr S>mi h{ Xm{ZM [XmW© Úm`M{AgVmV, Ka lr_VmM{ Agm{ H$r Joa]mM{ Agm{. _J Ah_ho_H$m cmJV{Vr Jm¡arÀ`m gOmdQ>rMr. Jm¡a _IamV ]gdcr åhUO{ oVÀ`m ^m{dVrgOmdQ>rcm H$mhrhr R>{dc{ Var MmcV{. KamV O{ O{ åhUyZ XmIdÊ`mgmaI{Ag{c, AJXr [m{amMr I{iUrgwÕm V{W{ R>{dcr OmVmV.e{Omè`m[mOmè`mH$S>yZ CgZdmar H$ê•ZgwÕm em{ {À`m dñVw Jm¡agOdÊ`mgmR>r AmUë`m OmVmV. d{Jd{Ji{ CÚm{JYX{ ]mh{ê•Z ^maVmVAmUyZ BWcr ""M¡ÌJm¡a'' gOdÊ`mMm KmQ> Z{hê•Zr KmVcm. [U Jm¡agOcr åhUO{ H$mhr KamV cú_r {V{ Ag{ Zmhr.

e{VH$è`mÀ`m cwQ>rVyZ ^mS>dc oZ_m©U H$amd{. Ë`mVyZ [aX{er VÌkmZAmoU `Ìgm_wJ«r `mMr Am`mV H$amdr. H$m{Q>çmdYr cm{H$ ]{am{OJma AgVmZm_m{R>çm ^mS>dcr IMm©M{ d Wm{S>{ am{OJma X{Uma{ CÚm{JYX{ H$mT>md{, `mH$maImÝ`mZr V`ma H{•c{cm _mc odH$V K{Ê`mMr X{emVrc ]hwg»`hrZXrZmMr VmH$XM Zgë`m_wi{ H$maImZ{hr gH$Q>mV `md{V, _J ]i{MaS>VamCVmZm Km{S>çmda ]gdmd{, Ë`mZr H{•c{ë`m _mcmMr oZ`m©V H$am`Mmà`ËZ H$amdm, åhUO{ [aX{emVyZ AmUc{ë`m CYma-CgZdmamMr Wm{S>r Var\{•S> H$aVm {B©c. EdT>çmZ{ ^mJc{ Zmhr Va, Zm{Q>m N>m[yZ AmoU [aH$r` H$O{©K{D•Z H$m hm{B©Zm, X{emVrc CÚm{JYX{ dmT>dÊ`mMr eW© Z{hê•ì`dñW{Z{ H{•cr.hr Aer AOmJi ì`dñWm oZXmZ [ÝZmg df{© oQ>H$crM H$er h{ EH$ _m{R>{AmíM ©M Amh{. `mMr VrZ Mma _hÎdmMr H$maU{ Amh{. Xwgè`m _hm wÕmZVaodH$ogV amîQ>-m_Ü { Am¡Úm{oJH$ H«•mVrMr gwédmV hm{V hm{Vr. Jm«hH$m{[`m{JrdñVy V`ma H$ê•Z I[dÊ`m[{jm J«mhH$m{[`m{Jr dñVy V`ma H$aÊ`mM{ H$maImZ{odH$Ê`mV Ë`mZm OmñV ñdmañ` V`ma Pmc{ hm{V{. Am¡Úm{oJH$rH$aUmÀ`mZmdmZ{ oO^ë`m H$mT>rV Amc{ë`m oVgè`m OJmVrc amîQ>-mZm h{ OwZ{ VÌkmZX{D•Z Q>mH$Ê`mV Ë`mMr gm{ M hm{Vr. OJmVrc erV wÕmÀ`m VUmdmZ{

Page 8: खुल्या व्यवस्थेकडे

8 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

oVgè`m OJmVrc ""Z{hê•''Mr oñWVr AmUIr ]iH$Q> Pmcr. Xm{Z_hmgÎmm_Ü { OrdK{Ur ñ[Ym© Agë`mMm \$m`Xm K{D•Z ^maVmgma»`mX{emZr Ë`mZm AgVwîQ> H$aU{ _m{R>{ H$R>rU H$ê•Z R>{dc{. ^maVmV [{Q>-m{cOÝ`[XmWmªM{ gmR>{ gm[S>V J{c{ `mMm H$mhr \$m`Xm PmcmM. cjmdYrCƒodÚmod yofV AmoU VÌHw$ec ^maVr` [aX{emV J{c{. Ia{ åhUO{^maVr` AW©ì`dñW{da hm _m{R>m AmKmV _mZcm J{cm [mohO{. [U `m[aX{eñW AoZdmgr ^maVr`mZr KaIMm©gmR>r [mR>dc{ë`m [¡emVyZhr^maVmMr JJmOir ]arM gmdacr. 1980 gmcr AmoW©H$ gH$Q> Amc{Mhm{V{. [U [{Q>-m{cM{ CË[mXZ dmT>ë`m_wi{ AmoU _Ü`[yd{©Vrc AoZdmgr^maVr`mZr [mR>dc{ë`m aH$_m_wi{ JJmOirMr [oaoñWVr MmJcrMgwYmacr. [oaoñWVr gwYmaÊ`mMr hr OwO]r H$maU{ Hw$Ur cjmV K{VcrZmhrV. ^maVmÀ`m àJVrM{ S>H{• dmOdc{ OmD• cmJc{. [aH$r` McZmMrAm[ë`mcm H$mhr qMVmM Zmhr Aem WmQ>mV H¥•oÌ_ YmJ{ AmoUBc{·Q>-m°oZ·g BË`mXr j{ÌmV Iwc{Am_ Am`mVrMr Ym{aU{ AmIcr J{cr.

[U hm \w$Jm \w$Q>Uma hm{VmM. \$º• d{i `m`Mr hm{Vr. `m \w$½`mcmQ>mMUr cmdm`M{ H$m_ AmImVr wÕmZ{ H{•c{. AmImVr wÕm_wi{ [{Q>-m{oc`_[wadR>çmda Pmc{cm [oaUm_ AmoU Ë`m]am{]a oZdmgr ^maVr`mÀ`mYZmX{emda Pmc{cm [oaUm_ `m_wi{ AmoW©H$ gH$Q> hm hm åhUVm g_m{a {D•ZR>{[c{. J{ë`m Xm{Z VrZ dfm©V gH$Q>mM{ T>J ^ê•Z Amc{ h{ Ia{. [U Ë`mMmg]Y OZVm XcmÀ`m emgZmer Zmhr. gH$Q> 1980 gmcrM Amc{ hm{V{.Ë`mMd{ir BoXam JmYtZm AmVaamîQ>-r` ZmU{ oZYrH$S>{ Ymd ¿`mdr cmJcrhm{Vr. Ë`md{ir O{ AmYma o_imc{ V{ AmImVr wÕmZ{ oZðy>a[U{ H$mT>yZK{Vc{. erV wÕ g[wîQ>mV Amë`mZ{ AmVm oVgè`m OJmVrc `mMH$mMr _Or©gm^miÊ`mM{ odH$ogV X{emZm _hÎdmM{ dmQ>V Zmhr. [ÝZmg dfmªZr H$mhm{B©Zm, ""Z{hê• AW©emñÌ'' AmO ZmJS>{ [S>c{ Amh{.

AW©ì`dñW{V Am_ycmJ« ]Xc ìhm`cm [mohO{V Ag{ [VàYmZgmJVmV, `mH$oaVm C[m``m{OZm H$amdr cmJ{c Aer Km{fUm H$aVmV. AmoUh{ gd© ]m{cVmZm h{ gH$Q> åhUO{ H$mhr gd© amîQ>-mda Amc{c{ gH$Q> Amh{ Ag{^mgdVmV. V{ Á`mZm [yÁ` _mZVmV Ë`m Z{hê•À`m [m[mM{ h{ \$ocV Amh{ h{

Page 9: खुल्या व्यवस्थेकडे

9Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

V{ ñ[îQ> H$arV Zmhr.Ë`mMm Zdm H$m ©H«•_ H$m{UVm? [`m© r AW©emñÌ em{YÊ`mH$oaVm

Ë`mZm AmVaamîQ>-r` ZmU{ oZYrH$S>{ [mhÊ`mMr JaO ZìhVr. e{VH$arAmXm{cZmM{ gmohË` Ë`mZr Mmic{ AgV{ Var Ë`mZm [`m© ñ[îQ> oXgcmAgVm. Vm{ oXgcm Zmhr. AmO AmVaamîQ>-r` ZmU{oZYr Zm{H$aemhrdarcIM© H$_r H$am åhUyZ gmJVm{, gyQ> g]ogS>çm H$_r H$am åhUyZ gmJVm{,é[`mM{ Ad_yë`Z H$am åhUyZ gmJVm{, Ë`mcm oZXmZ _mZ VwH$odÊ`mMrV`mar oXgV{. é[`mM{ Ad_yë`Z Pmc{, Zmhr Zmhr åhUV Pmc{.AW©ì`dñW{V _ycJm_r ]Xc KS>dyZ AmUÊ`mM{ Omhra Pmc{ Amh{. [U`m_mJ{ H$mhr _mJrc MwH$mMr OmUrd Zmhr. [íMmÎmm[ Va ZmhrM Zmhr.X{emV [aH$r` McZmMm VwQ>dS>m Pmcm Amh{, Va H{•dT>m JhO] _mOcmAmh{. H$Om©À`m ì`mOmMr a¸•_ AmoU ^mS>dcmMr [aV\{•S> EImX{ dfr©Pmcr Zmhr Va ^maVmMr AmVaamîQ>-r` àoVîR>m H$_r hm{B©c Ag{ J^ra M{ha{H$ê•Z åhQ>c{ OmV{. [U hr àoVîR>m H$_r Pmë`m_wi{ H$m{Q>çmdYrOZgm_mÝ`mÀ`m Am wî`mV oVZH$hr \$aH$ [S>Uma Zmhr. [U, àíZ amîQ>-r`àoVîR>{Mm Zmhr, H$mhr Wm{S>çmÀ`m gm{ rMm Amh{ h{ CKS> Amh{.

X{emV Odi Odi Mma H$m{Q>r cm{H$ ]{H$ma åhUyZ Zm|XUr Pmc{c{Amh{V. oZajamMr g»`m dmT>V Amh{. CƒoeojV [aX{emV oZKyZ OmVmh{V.e{VrMr EHy$U AdñWm Aer H$r, V_m_ e{VH$ar H$Om©V ]wS>yZ Mmccm Amh{.Xadfr© 50 hOma H$m{Q>r é[`mMm H$mim [¡gm V`ma hm{Vm{ `m]Ôc Hw$UrOrdmÀ`m AmH$mVmZ{ ]m{cc{ Zmhr. 5 H$m{Q>r cm{H$mMr ]{H$mar `mZm J^radmQ>cr Zmhr. AW©ì`dñW{V Am_ycmJ« ]Xc H$aÊ`mMr ^mfm Á`mZr ]{H$marhQ>dÊ`mH$oaVm dm[acr Zmhr V{M hr ^mfm JJmOirMr g_ñ`m V`maPmë`mda dm[aVmV `mVM Iar ""½`mZ]mMr _{I'' Amh{.

""BoS>`m''dmÚmZm [íMmÎmm[hr Pmc{cm Zmhr. H$m{UVmhr Am_ycmJ«]Xc H$aÊ`mMr Ë`mMr BÀN>m Zmhr. AmOM{ JJmOirM{ gH$Q> Q>mim`cmXwgam _mJ© Zmhr åhUyZ V{ AmO H$mhrhr H$]yc H$am`cm V`ma Amh{V.AmVmMr d{i H$er]er _mê•Z Z{cr åhUO{ CÚm Am[U [wÝhm _Z_mZrH$am`cm _m{H$i{ hm{D•Z OmD• hmM Ë`mÀ`m _ZmVcm odMma Amh{.

Page 10: खुल्या व्यवस्थेकडे

10 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

AmoW©H$ T>mMm _wim[mgyZ ]Xccm [mohO{ Aer ^mfm AmO H$m{UH$aVm{ Amh{? Ag{ ]m{cUmam àË {H$ AW©emñÌr Z{hê•-AW©ì`dñW{cmhmV^ma cmdUmam hm{Vm. AmO Ë`mZm C[aVr Pmcr H$m{R>yZ? h{ AW©emñÌkBJ«Or [wñVH{• dmMyZ oeH$c{c{, X{emÀ`m ]Q>mQ>çmÀ`m ]mOma[{R>{MrgwÕm_mohVr Zgc{c{. ]hwV{H$ gJi{ [Jmar MmH$a. Ë`m_wi{ e{VrÀ`m cwQ>rVgdmªZmM ñdmañ`. Ë`mH$oaVm Amdí`H$ Vm{ gJim ]m¡oÕH$Aàm_moUH$[UmgwÕm H$aÊ`mMr V`mar. Z{hê•AW©ì`dñW{da Ë`mM{ ode{fà{_. H$maU Ë`m AW©ì`dñW{Z{ AW©emñÌmVrc [XdrYamZm Zm{H$è`mMr _m{R>rgYr C[cãY H$ê•Z oXcr. `mVcrM H$mhr _S>ir AmVm AW©ì`dñW{VAm_ycmJ« ]Xc KS>dyZ AmUÊ`mÀ`m H$m_mg cmJcr Amh{. h{ X¥¥í`[mhyZgwÕm, Ë`mM{ [oaUm_ ^`mZH$ ZgV{ Va, hgy Amc{ AgV{.

AmOÀ`m [oaoñWVrV Ia{Iwa{ AW©emñÌ gmJUmam [S>rV _cm Hw$UroXgV Zmhr. àogÕ qhXr gmohË`H$ma à{_MX AmO Am[ë`mV ZmhrV. _mÂ`mhmVr AgV{ Va à{_MXmZm AW©_Ìr ]Zdc{ AgV{. à{_MXmMr EH$ Jm{îQ>Amh{. EH$ OwZ{ ImZXmZr KamU{ ]m[ _{ë`mda AJXr agmVimcm OmV{. _mJ{amohc{ë`m ^mdm^mdmZm H$m_ H$aU{ hr H$ë[Zm ghZ Z hm{Ê`mgmaIr. _JË`mZr OJmd{ H$g{? [agXmamV EH$ e{d½`mM{ PmS> hm{V{. Iy[ e|Jm X{Uma{.Ë`mÀ`m e|Jm H$mT>yZ oXdg COmS>m`À`m AmV Jw[My[ ]mOmamV [mR>dm`À`mAmoU Amc{ë`m [¡emda H$g{]g{ oXdg H$mT>m`M{. h{ Ag{ H$mhr H$miMmcc{. EH$ oXdg doS>cmM{ EH$ OwZ{ o_Ì [mhwU{ åhUyZ Amc{. Ë`mM{AmXamoVÏ` ^mdmZr H$gm{erZ{ H{•c{, [U `m [mhwÊ`mÀ`m cjmV Amc{ H$r,øm e{d½`mÀ`m PmS>mÀ`m AmYmamZ{ gJi{ Hw$Q>w] A[J ]Zc{ Amh{. OmÊ`m[ydr©[hmQ>{À`m AYmamV Ë`mZ{ e{d½`mM{ PmS> Vm{S>yZ Q>mH$c{ d Vm{ Jw[My[ oZKyZJ{cm. gH$mir PmS> [S>c{c{ [mhyZ gd© ^mdmZr [mhwÊ`mg Iy[ oeì`m oXë`m.H$mhr oXdg C[mg H$mT>c{, AmoU e{dQ>r H$mhrM BcmO Mmc{Zm V{ìhm H$m_YÚmg cmJc{. Ë`mMr cdH$aM ^a^amQ> Pmcr AmoU _J Ë`mÀ`m cjmVAmc{ H$r, e{d½`mM{ PmS> [mS>Umè`m Ë`m oZX© r [mhwÊ`mZ{ Ë`mÀ`mda Iam{IaIy[ _m{R>{ C[H$ma H{•c{ hm{V{.

AmVaamîQ>-r` ZmU{oZYr AmoU BVa YZr gñWm Am_Mr e{d½`mMr PmS>{

Page 11: खुल्या व्यवस्थेकडे

11Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

Pmcr Amh{V. H$m{UË`mhr AQ>rda oH$Vrhr H$O© K{Vc{, AJXr o]Zì`mOOar H$O© o_imc{ Var ^maV H$O©_wº• hm{D• eH$V Zmhr H$maU Am_À`mAW©ì`dñW{Mm gJim ^a AmS>oJèhmB©H$r VÌkmZmZ{ MmcUmè`mCÚm{JYÚmda Amh{. h{ H$maImZXma H$gcr oZ`m©V H$aUma? AW©ì`dñW{MmT>mMm g[yU© ]Xcë`mI{arO oZ`m©V dmT>Uma Zmhr. AmoU oZ`m©V Vm]S>Vm{]_m{R>çm à_mUmda XrK©H$mi dmT>V amhrcr Zmhr Va H$O© o\$Q>Ê`mMr H$mhrhre·`Vm Zmhr. ZmU{oZYrH$S>yZ H$O© ¿`m`M{ Ag{c Va Adí` ¿`m [U,H$O© K{Vë`m_wi{ àíZ gwQ>{c hr H$ë[Zm Im{Q>r.

AW©ì`dñW{_Ü { [oa[yU© ]Xc KS>dyZ AmUm`Mm Amh{, H$R>m{aC[m``m{OZm H$amdr cmJ{c Ag{ ]m{cUmar Z{V{_S>ir AmoU AW©emñÌre{d½`mÀ`mM PmS>mcm e|Jm OmñV H$em {Vrc `mMrM C[m``m{OZm gmJUmaAmh{V. Hw$Ur Ë`mcm IV[mUr H$am åhU{c. Ë`mgmR>r [m{Q>mcm oM_Q>m K{Ê`mMrJaO Amh{ Ag{ gmJ{c. Hw$Ur PmS>mMr N>mQ>Ur H$am`cm [mohO{ åhUO{ CÚm^a[ya e|Jm {Vrc, [U [wÝhm \w$Q>d{ {B©[ ªV [m{Q> Amdic{ [mohO{ Ag{åhU{c. Z{hê•-[R>S>rVc{ Z{V{ AmoU Z{hê•V]{ë`mVrc AW©emñÌr `m [ocH$S>{OmD• eH$Uma ZmhrV. `m e{d½`mÀ`m PmS>mÀ`m _m{hmVyZ gwQ>yZ ]mh{a[S>Ê`mBVH$r _mZogH$ VmH$X AmO H$m{UmVM amohc{cm oXgV Zmhr. Hw$UrCXma]wÕr oZX© [U{ AmVm `m ì`dñW{[mgyZ Vm{S>yZ H$mT>{c Va Ë`mM{ _m{R>{C[H$ma hm{Vrc.

AmOMr [oaoñWVr [mhyZ _cm _mÂ`m EH$m OwÝ`m AZw dmMr AmR>dU{V{. _r àemgH$r` g{d{V AgVmZm _mÂ`m hmVmImcr EH$ MVwW© l{UrMm

H$m_Jma hm{Vm. H$m_ MmJc{ H$am`Mm. BVa H$mhr dmB©Q> ì`gZ{ ZmhrV.dmJUwH$rZ{ gwOZ. Ë`mÀ`mV \$º• EH$ Xm{f hm{Vm. Xa eoZdmar _hmcú_rcmOmD•Z Km{S>çmÀ`m e ©Vrda [¡g{ cmdë`mI{arO Ë`mcm amhdV Zg{. Ë`mMrImÌr hm{Vr H$r, oH$Vrhr H$m]mS>H$îQ> H{•c{ Var Ë`mMr [oaoñWVr gwYmaUmaZmhr. Km{S>çmÀ`m e ©Vrda EImX{d{i{g MmJc{ [¡g{ cmJc{ VaM H$mhr AmemAmh{. Ë`mMr ]m`H$m{ o]Mmar _m{c_Owar H$ê•Z ggma Mmcdr. Km{S>çmdacmdÊ`mH$oaVm Vm{ oVM{hr [¡g{ H$mT>yZ K{B©. CgZdmar H$ar. ]m{cm`cm Jm{S>Agë`m_wi{ Ë`mcm CgZ{ [¡g{ o_iVhr ghO. AJXr ""]wH$r''gwÕm Ë`mM{

Page 12: खुल्या व्यवस्थेकडे

12 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

ImV{ Mmcy R>{drV. Ë`mMr ]m`H$m{ o]Mmar gJiçm X{U{XmamH$S>{ OmD•ZodZdUr H$ar H$r _mÂ`m Zdè`mcm Zd{ H$O© X{D• ZH$m AmoU OwZ{ H$O© [aVo_iÊ`mgmR>r VJmXm cmdm. oVM{ H¥•Ë` Vg{ [VrX«m{hr, [U hiyhiy Ë`m_wi{oVÀ`m Zdè`mcm H$O© o_im`M{ Wm]yZ J{c{. gwX¡dmZ{ Vm{ H$mhr [¡g{o_idÊ`mgmR>r dmB©Q> _mJm©cm cmJcm Zmhr AmoU Ë`mMr [oaoñWVrWm{S>r\$ma gwYmacr. _cm e·`Vm AgVr Va _rhr AmVaamîQ>-r` ZmU{ oZYrAmoU BVa YZH$m|Zm OmD•Z hmV Om{S>yZ odZVr H{•cr AgVr H$r Zd{ H$O©X{D• ZH$m AmoU OwÝ`m H$OmªMm VJmXm cmdm. åhUO{ ]mS>JwimM{ AW©H$maUAm[m{Am[ g[{c. AmoU CË[mXH$mMr emZ dmT>{c. [U Ag{ H$mhr hm{UmaZmhr. ""BoS>`m'' dmë`mZm H$Om©Mr oOVH$r Amdí`H$Vm Amh{, oVVH$rMYZH$m|Zm ^maVmVrc ""Z{hê•dmXr'' ì`dñWm Oê•arMr Amh{. Ë`m AdñW{V]Xc KS>dyZ AmUÊ`mMm Ë`mMm AmJ«h H$mhr, X{emÀ`m ohVmÀ`mVi_ir[m{Q>r Amh{ Ag{ Zmhr. [U EdT>{ Z¸•r H$r e{d½`mM{ PmS> Vm{S>m`M{H$m_ Hw$Umcm Var H$amd{ cmJUma Amh{.

(21 Owc¡ 1991)

Page 13: खुल्या व्यवस्थेकडे

13Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

2. ]iramÁ`mMr oXem

AmoW©H$ AmOma oH$Vr c[odUma?H$m{Umhr gw]wÕ _mUgmg Jm|YimV Q>mH$rc Ag{ Xm{Z [añ[aodam{Yr

odMma dV©_mZ[ÌmV dmMm`cm o_iVmV. [ohcm, åhQ>c{ Va odMma Amh{,åhQ>c{ Va dñVwoñWVr Amh{. ZdrZ Am¡Úm{oJH$ Ym{aU, é[`mM{ Ad_yë`ZAmoU emgZmZ{ CMcc{cr AXmO[ÌH$r` AmoU ì`m[mar Ym{aUmMr [mD•c{`mMm AW©ì`dñW{da H$mhrhr [oaUm_ Pmc{cm oXgV Zmhr. [aX{emVrcH$m{Ur, ^mS>dc qH$dm VÌkmZ K{D•Z qhXwñWmZmV YmdV YmdV Amc{c{ Zmhr.[aX{er ì`m[mamÀ`m [oaoñWVrVhr H$mhr \$aH$ [S>c{cm Zmhr. _hmJmB©À`m^S>H$Ë`m Ádmim H$mhr e_VmZm oXgV ZmhrV. hr dñVwoñWVr Amh{ AmoUOdi[mg, S>m°. _Z_m{hZ qgJ gm{S>Vm, gJi{ AW©emñÌk `m[{jm H$mhrd{Ji{ KS>y eH$c{ AgV{ Ag{ _mZV ZmhrV.

S>m°. _Z_m{hZ qgJ _mÌ X{emdaM{ gH$Q> AmVm Q>ic{ Amh{, ZdrZemgZmZ{ H$mhr _m{R>m M_ËH$ma KS>dyZ AmUyZ X{e gH$Q>mÀ`m ImB©V[S>Ê`m[mgyZ dmMdcm Amh{ Ag{ XmIodÊ`mMm à`ËZ H$arV Amh{V.

Xm{ZMma hOma H$m{Q>r é[`mM{ gm{Z{ ]mh{a odH$c{ J{c{ AmoU [mMghmhOma H$m{Q>r é[`mM{ ZmU{oZYrM{ H$O© o_imc{ `m_wi{ [aH$r` McZmMr VJrMr[oaoñWVr Wm{S>r gwYmê•Z H$mhrer gwgø Pmcr h{ Ia{, [U gcmB©Zcmdë`mZ{ VaVar Amcr åhUO{ H$mhr am{J ]am Pmcm Ag{ Zmhr. ZmU{oZYrM{h{ H$O© g[ë`mZVa H$XmoMV² AmUIr EH$ Xm{Z ZdrZ H$O{©gwÕm o_iVrc.[U H$YrVar AoVXjVm-od^mJmVyZ qhXwñWmZMr AW©ì`dñWm ]mh{aH$mT>mdrM cmJ{c. AmOmè`mMr AmO Var Aer H$mhr AmemXm`H$ cjU{oXgV ZmhrV.

oH$Vrhr gm{ rgdcVr oXë`m Var qhXwñWmZmVrc H$maImZXmar oVMm_mc [X{emV H$mhr _m{R>çm à_mUmda oZ`m©V H$ê• cmJ{c Aer e·`Vm Zmhr.AË`V [wT>mac{ë`m X{em[¡H$r H$m{UVm X{e CËgmhmZ{ ^maVmH$S>yZ _mc Am`mVH$ê• [mhrc? AJXr CÎm_ ]ZmdQ>rMm _mc H$m{Um àm_moUH$ H$maImZXmamZ{gMm{Q>rZ{ V`ma H{•cm Var Ë`mcm [aX{er oJèhmB©H$ o_iÊ`mMr e·`Vm

Page 14: खुल्या व्यवस्थेकडे

14 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

H$_rM. àJV X{emVrc VÌkmZ, Ë`mMrM `Ìgm_wJ«r AmoU VrX{Irc]hwVmer H$mc]mø Pmc{cr Amåhr dm[aUma. ^maVr` H$m_Jmahr H$mhrH$m¡eë`mH$aVm qH$dm H$îQ>miy[UmH$oaVm àogÕ ZmhrV. ^arV ^a åhUyZemgH$r` cm`gÝg-[ao_Q> amÁ`mMm OmM. Aem [oaoñWVrVH$maImZXmarVyZ oZ`m©V Vr oH$Vr hm{Uma?

AmoU, gMm{Q>rZ{ Am[ë`m _mcmMr JwUdÎmm gmVË`mZ{ amIUma{H$maImZXmahr Xwo_©iM. AJXr oVgè`m OJmVë`m X{em_YyZhr H$m{UmEH$mÀ`m _mcmMr Ia{Xr H$am`Mr Ag{ åhQ>c{ Var qhXwñWmZcm àmYmÝ`o_iÊ`mMr e·`Vm H$_r.

àJV X{e gm{S>c{ Va oZ`m©V H$aÊ`mMr e·`Vm EH$Va OwÝ`mg_mOdmXr X{emV qH$dm Amoe`m, Amo\«•H$m `m IS>mVrc _mJmgc{ë`mX{emV. g_mOdmXr X{emer Am[cm ì`m[ma _m{R>m Amh{, [U Vm{ gmamAmV]ÅçmMm ì`dhma Amh{. Am[U H$maImZXmar _mc AmoU gwQ>{ ^mJ àJVX{emH$S>yZ Xwo_©i [aH$r` McZ IM© H$ê•Z Am`mV H$am`M{, Ë`mMrOm{S>mOm{S> H$ê•Z _mc ]Zdm`Mm AmoU Vm{ g_mOdmXr X{emH$S>yZ WmVya_mVyaMcZ{ K{D•Z Ë`mZm odH$m`Mm, V{X{Irc Ë`mZr Am[ë`m _Or©Z{ R>aodc{ë`mA\$cmVyZ McZmÀ`m XamZ{. g_mOdmXr X{em]am{]aMm ì`m[ma åhUO{Ajae: "Aì`m[ma{fw ì`m[ma' Amh{. Amoe`m-Amo\«•H{•Vrc H$mhr _mJmgc{c{X{e ohÝXwñWmZMm H$maImZXmar _mc ¿`m`cm V`ma AgVmV EdT>{M Zìh{ VaAm[ë`m _XVrZ{ Ë`mÀ`m X{emV H$maImZ{gwÕm C^mê• [mhVmV. [U h{ X{eåhUO{ ]hwVmer _mJmgc{ë`mVrc od[ÝZ X{e. Á`mZm àJV X{emVrcAmS>oJèhmB©H$r VÌkmZ, `Ìgm_wJ«r qH$dm _mc K{U{ [adS>V Zmhr Aer_S>ir ^Jma]mOmamV Amë`mà_mU{ qhXwñWmZH$S>{ {VmV. Ë`mÀ`mH$S>yZcä`me Vm{ oH$Vrgm Agm`Mm?

XwîH$mimV V{amdm _ohZm åhUyZ AmUIr VrZ gH$Q>{ oZ`m©V ì`m[mamda{D•Z H$m{gicr Amh{V. g_mOdmXr X{emVrc AW©ì`dñWm H$m{gië`m_wi{

Ë`mÀ`mer hm{Umam "Aì`m[ma{fw ì`m[ma'gwÕm oWOy cmJcm Amh{. g_mOdmXrgm_«mÁ` H$m{gië`m_wi{ AmUIr EH$ Am\$V Am{T>dcr Amh{.ohÝXwñWmZgma»`m oVgè`m OJmVrc X{emZm AmVm Xm{Z _hmgÎmmÀ`m PwOrMm

Page 15: खुल्या व्यवस्थेकडे

15Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

cm^ H$ê•Z K{U{ oXdg|oXdg H$R>rU hm{V OmUma Amh{. qhXwñWmZmVrcì`m[mamdarc oZ`ÌUm]m]V A_{oaH{•Z{ K{Vc{cr H$S>H$ yo_H$m, AmVaamîQ>-r`ZmU{oZYrZ{ qhXwñWmZÀ`m cîH$ar IMm©darc K{Vc{c{ Amj{[ AmoU ]m¡oÕH$_mc_Îm{À`m h¸•mg]Yr (Intellectual Patent Rights) A_{oaH{•Z{ K{Vc{crVmR>a yo_H$m `mdê•Z EdT>{ Va ñ[îQ> hm{V{ H$r {Umè`m EH$H{•X«r OJmVqhXwñWmZMr oñWVr _m{R>r H{•odcdmUr hm{Uma Amh{. oVga{ gH$Q> åhUO{,^maVmVrc YmdË`m {Q>rgmR>r {U{gwÕm [aX{emVrc, ode{fV: Cƒ[XñWmZmYm{·`mM{ dmQ>V{. H$moí_a_Ü { Bg«m`cr àdmemdarc h„m AmoU Ë`mM{A[haU, Amgm_m_Yrc aoe`Z VÌkmMr hË`m AmoU AmVm ê•_moZ`mÀ`mamOXyVmM{ A[haU `mMm qhXwñWmZÀ`m [aX{er ì`m[mamda J^ra [oaUm_hm{Uma Amh{.

Wm{S>·`mV, AmoW©H$ AmOma AmVm ]imdcm Amh{, C[m``m{OZm H$mhrH{•di AmoW©H$ amohc{cr Zmhr. AmVaamîQ>-r` AW©ì`dñW{Mm EH$ ^mJ åhUyZamhm`M{ Ag{c Va AVJ©V AW©ì`dñWm _O]yV H{•cr [mohO{, EdT>{M Zìh{Va amOH$r` ì`dñWm gwX¥T>, H$m`ÚmÀ`m AmoU emVV{À`m amÁ`mMr emídVrX{Umar hdr.

Ag{ hm{V Zmhr Vm{[ ªV dmT>dyZ dmT>dyZ oZ`m©V oH$Vr dmT>Uma? [admlr. oMX]a_² `mZr [wÊ`mVrc EH$m H$[Zrcm Ë`mÀ`m oZ`m©Vrg]YrH$m_oJar]Ôc _m{R>{ àeñVr[ÌH$ oXc{. H$m` H$m_oJar ]OmdVmV Agc{H$maImZXma? hr _wimVcr H$maImZXmarM [aX{er ghmæ`mZ{ C^r Pmc{crAmh{. _yi [moíM_mË` H$[Zrcm Om{ _mc V`ma H$aU{ [adS>V Zmhr Ë`m_mcmM{ CË[mXZ qhXwñWmZgma»`m X{emVyZ V{ H$ê•Z K{VmV. [wîH$i d{imË`mgmR>r cmJUma{ gd© gwQ>{ ^mJ V{WyZM [mR>odc{ OmVmV AmoU BW{ \$º•Om{S>c{ OmVmV. _yi AmamIS>çmZwgma Om{S>Ur Pmcr H$r V`ma _mcmMroZ`m©V Pmcr Ag{ H$mJXm{[Ìr XmIodÊ`mV {V{ AmoU Aer oZ`m©VH$aÊ`mgmR>r gwQ>çm ^mJmMr Am`mV H$aÊ`mMr AZw_Vrhr Ë`mZm o_iV{.Agcm hm AX² yV I{i Amh{.

oZ`m©V dmT>odU{ Va Oê•a Amh{. Ë`moedm` [aH$r` McZ o_iVZmhr. H$maImZXmar _mcmMr oZ`m©V H$aU{ Va e·` Zmhr. V{ìhm

Page 16: खुल्या व्यवस्थेकडे

16 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

qhXwñWmZmVrc _m{R>{ _m{R>{ Zm_dV H$maImZXma AmVm oZ`m©VgñWm H$mT>VAmh{V. oZ`m©V H$emMr H$aVmV? Va, àm_w»`mZ{ H$ÀÀ`m _mcmMr. oH$cm{©ñH$aMm_S>çmÀ`m dñVy oZ`m©V H$ê• [mhmVmV. Q>mQ>m hiXrÀ`m AmoU _gmë`mÀ`m

wH$Q>r AmoU Jwcm]mMr \w$c{ [aX{emV [mR>dy [mhmVmV. H$ë`mUtgmaI{CÚm{OH$ J«m_rU CÕmamMm CX²Km{f H$arV Am]{ AmoU \$imÀ`m H$m[m oZ`m©VH$aÊ`mMm KmQ> KmcVmV.

`m à`ËZmV H$mhr MwH$rM{ Amh{ Ag{ Zmhr. Xwgam H$mhr _mJ©hrË`mÀ`mg_m{a Zmhr. AemÀ`m à`ËZmZ{ e{Vr_mcmÀ`m oZ`m©Vrg Wm{S>m dmdo_imcm Va V{ MmJc{M H$c_ åhUmd{ cmJ{c. [U, OyZ _ohÝ`m[mgyZ V{gßQ>|]a _ohÝ`m[ ªV AmoW©H$ gH$Q> Q>iÊ`mgmaI{ H$mhr KS>c{ Ag{ H$m{UråhUy cmJc{ Va V{ amÁ`H$maU hm{B©c, amOH$maU Zmhr AmoU AW©H$maUhrZmhr. e{VH$è`mMm _wcJm _Ìr Pmcm åhUO{ Vm{ ZwgVm _ÌrM amhVm{, Ë`mMre{Vrer Zmi VwQ>V{ h{ oOVH{• Ia{ oVVH{•M h{hr Ia{ H$r S>m°. _Z_m{hZ qgJ`mÀ`mgmaIm AW©emñÌr _Ìr Pmcm åhUO{ Vm{ _ÌrM CaVm{, AW©emñÌr ahmVZmhr.

gH$Q> Q>ic{c{ Zmhr, gH$Q> Q>iÊ`mMr H$mhr e·`Vmhr oXgV Zmhr.XarV [m` Kgê•Z [S>m`M{ AmVm[waV{ Q>ic{ Amh{. [U `m[wT>Mr dmQ>AmUIrM H$R>rU, oZgaS>r hm{V Mmccr Amh{."M¡ÌJm¡ar' H$maImZ{ da {D• eH$V ZmhrV

X{emdarc gH$Q> Q>iÊ`mMr cjU{ oXgV ZmhrV hm _wÔm _wÔm_AmJ«hmZ{ AemH$oaVm _mS>cm H$r `m ]m]VrV H$m{UVmhr «_ amhy Z {.gH$Q>mÀ`m H$amc ñdê•[mMr [yU© OmUrd AgU{ gH$Q>mg gm_m{a{ OmÊ`mH$oaVmOmñV C[`m{Jr Amh{. ^m]S>r Amímm, `m CcQ>, AJXr KmVH$ R>ê• eH$V{.Z{hê•-àUrV AW©ì`dñW{Mm AV:H$mc Pmcm Amh{, e{VrÀ`m em{fUmÀ`mAmoU [aH$r` VÌkmZmÀ`m AmYmamZ{ Zm{H$aemhrÀ`m AoY[Ë`mImcr"M¡ÌJm¡ar'à_mU{ H$maImZ{ gOodÊ`mMr Z{hê•[ÕVr AmVm [wÝhm da {D•eH$V Zmhr. `m[wT>{ Zm{H$aemhrM{ AmoY[Ë` _mÝ` hm{Ê`mgmaI{ Zmhr."M¡ÌJm¡ar'gmaI{ gOodc{ Var H$maImZ{ H$mhr àgÝZ hm{D•Z da X{D• eH$VZmhrV. AmoU gdm©V _hÎdmM{ åhUO{, Am`mVoZ`m©VrMr T>dimT>di H$ê•Z

Page 17: खुल्या व्यवस्थेकडे

17Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

e{Vr_mcmM{ ^md [mS>Ê`mMm CÚm{J H$aÊ`mMr VmH$X emgZmV amohc{crZmhr AmoU Ver VmH$X [aV {Ê`mMr \$maer e·`Vmhr oXgV Zmhr.Am|Ji Z{hê•-ì`dñWm g[crM [U Ë`m]am{]a emgZmMr H$mhr _Jc

yo_H$mhr g[wîQ>mV Amcr. H$ë`mUH$mar amÁ`mMr gH$ë[Zmhr P[mQ>çmZ{[wgQ> hm{V OmUma Amh{. em{fyZ oM[mS> Pmc{ë`m e{VH$è`mÀ`m _XVrÀ`mX{Imì`mgmR>rgwÕm AmYma yV qH$_VrMr A_c]OmdUr H$aU{ H$R>rU hm{UmaAmh{. Wm{S>·`mV, AmoW©H$ emgZgñW{Mm AV hm{V Amh{. J{ë`m Xm{Z VrZeVH$mV emgZ AoYH$moYH$ ì`m[H$ ]ZV Mmcc{ hm{V{. gajU, H$m`XmAmoU gwì`dñWm hr emgZmMr _yiMr H$m_{. Ë`m]am{]a, H$ë`mUH$maremgZ, AW©ì`dñW{da X{Ia{I R>{dUma{ emgZ AmoU e{dQ>r àË`jAW©ì`dñWm MmcodUma{ emgZ Agm hm \w$Jm \w$JV Mmccm hm{Vm Ë`mcmQ>mMUr cmJcr Amh{. H$m`Xm AmoU gwì`dñWm oQ>H$dÊ`mMm AmoU X{eA^J R>{dÊ`mMm à`ËZ H$aUma{ EdT>çm[waVrM emgZmMr yo_H$m _`m©oXVamhmUma Amh{. hr H$mhr H{•di qhXwñWmZmV KS>Umar Jm{îQ> Amh{ Ag{ Zìh{.hm Zì`m Hw$[UodaohV H«•mVrMm ^mJ Amh{.]wS>mcm "BoS>`m' [m[r

e{VH$è`mM{ _aU Ag{ Ym{aU AgUma{ emgZ ]XcyZ e{VH$è`mÀ`mohVmMm `Wm`m{½` _wcmohOm R>{dUma{ gaH$ma {B©c h{ H$mhr AmVm e·` Zmhr.e{VH$è`mcm Jwcm_rV R>{dUmè`m Owc_r gÎmmYmè`mMm [am^d H$aÊ`mMmAmZX H$îQ>H$ar e{VH$ar g_mOmcm o_iUma Zmhr. Xw m{©YZmM{ aº• o[Ê`mMmAmoU Ë`mÀ`m aº•mZ{ _mIc{ë`m hmVmZ{ X«m¡[XrMr d{Ur ]mYÊ`mM{ g_mYmZEImÚm ]c^r_mcmM o_iV{. V{dT>{ A[c{ gm_Ï ©hr ZìhV{ AmoU [wÊ`mB©hrZìhVr. e{VH$ar AmXm{cZmMr oñWVr qhXwñWmZÀ`m ñdmVÍ`cT>çmgmaIrMPmcr Amh{. BJ«O hQ>c{ [U Ë`mMm [am^d H$mhr Am_À`m `m hmVmZr H{•cmZmhr; H$m{Um hwHw$_ehmer cT>Vm cT>Vm gm_«mÁ`ehm BJ«O BVH$m H$_Om{aPmcm H$r Vm{ qhXwñWmZ gm{S>yZ oZKyZ J{cm. "^maVm'da gÎmm JmOdUmè`mOwcw_ehmMm [am^d Am_À`m hmVmZ{ Pmcm åhUU{ H$R>rU Amh{. ñdV:À`mgm_Ï`m©À`m _ñVrV Am[ë`mM oeamda Am[cmM hmV R>{dyZ amI Pmc{ë`m^ñ_mgwamà_mU{ Ë`mMm AV hm{Vm{ Amh{. Am_À`m VwéJmÀ`m Xmamdarc Hw$cw[{

Page 18: खुल्या व्यवस्थेकडे

18 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

JiyZ [S>cr Amh{V, H$S>çm oZIië`m Amh{V, H$m{Ur [hma{H$arhr amohc{cmZmhr. AJXr H$¡X{VyZ ]mh{a H$mT>Ê`mH$arVmgwÕm Hw$Ur Zmhr. Am[ë`mMhmVmZr XadmOm T>H$cyZ, Amdí`H$ Va oZIidyZ ]mh{a [S>m`M{ H$m_H$am`M{ Amh{.

N>Ì[VtÀ`m ñdamÁ`ñWm[Z{-ZVaÀ`m am_XmgmÀ`m dMZmV gmJm`M{Va

]wS>mcm "BoS>`m' [m[rXwîQ>-ghma hm{Vg{]oiamÁ` {Vg{ AmVmAmZ¨XdZ^wdZr]oiamÁ` åhUO{ H$mhr e{VH$è`mM{ ñdJ©amÁ` Zmhr. O{W{ H$m{UVmM

AÝ`m` Zmhr, em{fU Zmhr Aer AmXe© g_mOì`dñWm, oMaVZ oQ>H$Umar,H$Yr [¥Ïdrda AdVa{c h{ Ag^dM Zìh{ Va Ae·` Amh{. ]oiamÁ` hrH$ë[Zm oXe{À`m gH$ë[Z{gmaIr Amh{. Am[U "[yd{©H$S>{' Ag{ åhUVm{. [U[yd© åhUO{ H$mhr EH$m H$m{Um oddojV oR>H$mUr R>{dc{cr Zmhr. Vr oXemAmh{. Vg{M "]oiamÁ`' hr oXem Amh{; ì`dñWm Zmhr. ]oiamÁ`mMr oXemH$m{UVr? oZgJ© AmoU Ë`mVrc D•Om©g«m{V `mVyZ _Zwî`àmÊ`mÀ`m l_mZ{OJÊ`mH$oaVm Amdí`H$ Vr gmYZgm_wJ«r V`ma H$amdr. CË[mXZ Ag{ H$amd{H$r H$mcÀ`m[{jm AmO OmñV o[H$md{ [U Ë`mgmR>r CÚmÀ`m g¥îQ>rda od[arV[oaUm_ KS>y Z {. dmT>Ë`m CË[mXZmVyZ _mUgmg d{Jd{Jir gmYZgm_wJ«rAmoU g_mOì`dñWm Aer Om{S>Vm `mdr H$r Ë`mÀ`m ñdmVÍ`mÀ`m H$jmgVV MT>Ë`m amhVrc. hr ]iramÁ`mMr oXem Amh{. AmO[ ªV CË[mXZdmT>odÊ`mM{ ^aH$g à`ËZ Pmc{, CË[mXZ dmT>c{hr. AJXr oZgJm©er eÌwËdgmYyZgwÕm CË[mXZ dmT>dc{ J{c{. [U dmT>Ë`m CË[mXZmMm cm^ H$mhrWm{S>çm X{emÀ`m AmoU àË {H$ X{emVrc _yR>^a cm{H$mZm Pmcm. AmVm h{cm{ r Xya Pmc{ Ag{ Yac{ Va Am[U Á`m oXe{Z{ \$a\$Q>V Mmccm{ hm{Vm{ VroXem gm{S>yZ ]iramÁ`mMr oXem Z{_H$r [H$S>m`Mr H$er?

e{Vr [amH$m{Q>rÀ`m H$m ©j_V{Z{ H$aU{ åhUO{ H$mQ>H$garZ{ H$ê•ZAoYH$moYH$ CË[mXZ K{U{. Ag{ H$aVmZm oZgJ© hm Am[U Am[ë`m

Page 19: खुल्या व्यवस्थेकडे

19Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

_wcmZmVdmH$S>yZ CgZm K{Vcm Amh{ `mMr [yU© OmUrd R>{dyZ Ë`mMm odZmehm{D• Z X{U{ hm EH$ ^mJ.

V`ma Pmc{ë`m _mcmÀ`m gmR>dUwH$rMr, àoH«• {Mr AmoU odH«•rMrAer ì`dñWm H$aU{ H$r Á`m_wi{ e{VrV AoYH$moYH$ ^mS>dcoZo_©Vr hm{D•eH{•c hm Xwgam ^mJ.

`m Xm{Zhr ^mJm[{jm EH$ oVgam ^mJ \$ma _hÎdmMm Amh{. CË[mXZVa Z{hê•-amÁ`mVhr dmT>c{. ^c{, oZgJ©mMm odZme H$ê•Z H$m hm{B©Zm, X{eAÝZYmÝ`mÀ`m ]m]VrV ñd`[yU© Pmcm. Z{hê•H$mimV gmIa{M{ H$maImZ{oZKmc{, gyVoJaÊ`m oZKmë`m, BVa àoH«• {M{ H$maImZ{hr oZKmc{.[V[wadR>çmMr ì`dñWmhr Pmcr. [U, `m gdmªMm [oaUm_ g_J«e{Vrg_mOmMr CÝZVr hm{Ê`mV Pmcm Zmhr, Va e{Vrg_mOmVcm EH$ daMmWa `m_wi{ g[ÝZ ]Zcm, gm_Ï ©emcr ]Zcm AmoU gÎm{_Ü { gh^mJrhrPmcm. ]oiamÁ`mÀ`m oXe{Mr dmQ>Mmc hr CË[mXZ, gmR>dUyH$, dmhVyH$,àoH«•`m AmoU odH«•r Aem Vèh{Z{ H$a{c H$r Ë`mÀ`m cm^mVyZ H$m{UVmhrg_mO dJicm OmUma Zmhr.

gdmªZmM hm cm^ o_i{c Aer A[{jm R>{dU{ MwH$rM{ Amh{. qH$]hwZm,gdmª[ ªV cm^ [m{hm{ModÊ`mMr H$ë`mUH$mar H$ë[Zm _yc yV H$m ©j_V{cmhmZrH$maH$ R>aÊ`mMm Ym{H$m Amh{. H$m{Ur Amier, AOmJi ñdV:cmhr cm^Pmcm [mohO{ åhUy cmJcm Va H$m ©j_ AW©ì`dñW{V Aem _mJUrcm WmamX{Vm {Uma Zmhr. H$ê•U{[m{Q>r, X {[m{Q>r, XmZY_© åhUyZ Ë`mÀ`m CXaoZdm©hmMrgm{ g_mO H$a{c [U Vm{ ì`dhma Y_©ì`dñW{Mm, AW©ì`dñW{Mm Zmhr.

[U H$m{UrEH$ _mUyg H{•di A_·`m OmVrMm Amh{, A_yH$ EH$mdJm©Mm Amh{, ñÌr Amh{, [wéf Amh{, e{VH$ar Amh{, _Oya Amh{ åhUyZAmoW©H$ odH$mgmÀ`m cm^m[mgyZ doMV amhmVm H$m_m Z {.àoH«•`mCÚm{Jhr cm{H$m{[`m{Jr Pmc{ ZmhrV

gmIa H$maImÝ`mÀ`m [oagamV H$m` oXgV{? CgmM{ CË[mXZ dmT>md{åhUyZ H$maImZ{ [mUr`m{OZm am]dVmV AmoU CË[mXZmgmR>r gwYmoaV OmVrBË`mXtZm CÎm{OZ X{VmV. CgmÀ`m o[H$mgmR>r [rH$H$O© gwc^V{Z{ o_iV{. `mEdT>çm Jm{îQ>tMmM \$m`Xm H$m` Vm{ gd©gm_mÝ` D•ge{VH$è`m[ ªV [m{hm{MVm{.

Page 20: खुल्या व्यवस्थेकडे

20 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

]mH$r H$maImZXmarMm \$m`Xm `Ìgm_wJ«r V`ma H$aUma{ H$maImZXma, VÌk,H$maImÝ`mVrc AoYH$mardJ©, H$maImÝ`mVrc H$m_Jma, dmhVwH$rMr H$m_{o_iodUma{ AmoU gdm©V AoYH$ åhUO{ gMmcH$ _S>i `mZmM H$m` Vm{o_iVm{. EH$m H$mir D•gVm{S>Ur H$m_JmamMr _m{R>r hmcmIr hm{Vr. AmOË`mMr oñWVrgwÕm D•ge{VH$è`m[{jm OmñV MmJcr Pmcr Amh{.H$maImZXmarMm cm^ Á`mZm o_imcm Ë`m g_mOmMm Wa e{VH$arg_mOm[mgyZ AcJ [S>cm. e{VH$è`mÀ`m oOìhmiçmÀ`m àíZmodf`r Ë`mZmVi_i Zmhr EdT>{M Zìh{ Va ]hwYm hr _S>ir e{VH$è`mÀ`m odam{YmV C^rR>mH$VmV. Wm{S>·`mV, gmIa H$maImZXmarZ{ "^maVm'Vrc EH$ ^mJ "BoS>`m'Vgm_mdyZ K{Vcm. "^maV' OgmÀ`m VgmM amohcm.

Xwga{ EH$ _m{R>{ M_ËH$moaH$ CXmhaU XyYàoH«• {À`m CÚm{JYmg]YrAmh{. S>m°. Hy$oa`Z `mZr [aX{emVyZ XwYmMr wH$Q>r AmoU Ma]r dfm©Zwdf{©\w$H$Q> o_idyZ Vr qhXwñWmZmVë`m ]mOmamV Am{Vcr AmoU XwYmM{ ^md[mS>c{. Ë`m_wi{ XyY CË[mXH$ e{VH$è`mda od[arV [oaUm_ Pmcm. [UXwYmMr gmR>dUyH$, dmhVyH$, àoH«•`m `mH$oaVm cmJUmar gaMZm Ë`mZro_imc{ë`m ^mS>dcmVyZ C^r H{•cr. H$mhr [aX{er H$[Ý`m XwYm[mgyZ chmZ]mcH$mM{ AÝZ, MrO, cm{Ur BË`mXr [XmW© ^maVmV ]Zdy BoÀN>VmV, [UAem `m{OZmZm S>m°. Hy$oa`Z `mMm odam{Y Amh{. Ë`mM{ åhUU{ Ag{ H$rXw½YOÝ` [XmWmªMm ì`dhma \$m`ÚmMm Amh{ AmoU ehamZm [{ XyY [waodU{hm YXm Vm{Q>çmMm Amh{. Ë`m_wi{ [aX{er H$[Ý`m \$º• \$m`ÚmM{ cm{Ur cmQ>yBoÀN>VmV AmoU XyY[wadR>çmMm Vm{Q>çmMm YXm _mÌ ghH$mar AmoU gaH$marì`dñWmÀ`m S>m{·`mda [S>Vm{.

wp·VdmX oXgm`cm amñV dmQ>Vm{, [U J_V Aer H$r qhXwñWmZmVe{VH$è`mÀ`m XwYmcm gdm©V OmñV ^md H$m{Ur X{V Ag{c Va gyaV {Wrc"gw_yc' hr ghH$mar gñWm. AmO Vr 6 Q>·H{• oñZ½YmemÀ`m XwYmge{VH$è`mZm 7 é. àVrocQ>a qH$_V X{V{. AJXr JwOamV_YrcgwÕm H$m{UVrhrgñWm e{VH$è`mZm EdT>r qH$_V X{D• eH$V Zmhr. gw_yc S>{Aarcm h{ H$g{H$m` O_V{? gw_ycÀ`m AÜ`jmM{ åhUU{ Amh{ H$r V{ \$º• [{ XwYmMmMì`dhma H$aVmV, Xw½YOÝ` [XmW© V`ma H$aÊ`mÀ`m ^mZJS>rVM [S>V ZmhrV

Page 21: खुल्या व्यवस्थेकडे

21Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

Ë`m_wi{ Ë`mZm OmñV qH$_V X{Vm {V{. Xw½YOÝ` [XmW© ]mOmamV Iy[ MmJcrqH$_V o_iodVmV h{ Ia{ [U V{ [XmW© V`ma H$aÊ`mMm IM© Ë`mhr[{jm OmñV

{Vm{ AmoU Ë`m_wi{ e{VH$è`mÀ`m ghH$mar gñWm Vm{Q>çmV OmVmV.h{ Ag{ Amh{ Va _J [aX{er H$[Ý`mZm hm YXm H$aU{ \$m`ÚmM{ H$g{

H$m` dmQ>V{? MrO V`ma H{•ë`mZ{ gw_ycMm Vm{Q>m hm{Vm{ [U Z{{ñc{cm A\$mQ>\$m`Xm hm{Vm{ h{ H$g{ H$m`? `m ahñ`mVM EH$ _m{R>r _»Ir Amh{. H$m{UVmhràoH«• {Mm H$maImZm, _J Vm{ gmIa{Mm Agm{, H$m MrOMm Agm{ H$m AJXre°å[{ZgwÕm V`ma H$aÊ`mMm Agm{ Vm{, qhXwñWmZmV H$mT>U{ `mV H$R>rU H$mhrMZmhr. oIemV [¡gm Agcm Va [m{Q>mVc{ [mUrgwÕm Z hcdVm H$maImZmgwg‚m V`ma o_iy eH$Vm{. Ag{ H$maImZ{ C^mê•Z X{Ê`mMr H$ÌmQ>{ K{Umè`mAZ{H$ H$[Ý`m qhXwñWmZmV Amh{V. dmaU{cm lrIS> H$am`M{ Pmc{ qH$dmAmUXcm MrO V`ma H$am`M{ Pmc{ Va `m H$[Ý`mer ]m{cUr H$ê•Z Ë`mZmH$ÌmQ>{ X{U{ `m[ocH$S>{ \$mag{ H$mhr H$am`M{ amhmV Zmhr. [U hr ^mS>dcrJwVdUyH$ BVH$r AdmT>ì` hm{V{ H$r `ÌmÀ`m Am wî`H$mimV Ë`mdarc ì`mOAmoU Kgmam H$mT>U{gwÕm Ae·` ìhmd{. Z{ñc{gma»`m H$[Ý`mZm hr AS>MUZgV{. Amdí`H$ Vr `Ìgm_wJ«r V{ ñdV:À`m gmYZmVyZ Ë`m _mZmZ{ oH$aH$m{iIMm©V V`ma H$aVmV AmoU Ë`m_wi{M Ë`mZm `m YÚmV \$m`Xm H$mT>Vm {Vm{.

^maVmV àoH«• {M{ H$maImZ{ H$mT>m`M{ åhQ>c{ åhUO{ `mH$ÌmQ>XmamMmM Aml` K{U{ A[oahm ©M hm{D•Z OmV{, e{Vr_mcmdarcàoH«•`m h{ Vg{ _m{R>{ CMrM{ VÌkmZ Amh{. [XmWmªMm _yiMm ñdmX Hw$R>{hr]Xcy Z X{Vm oZOªVwH$ [ÕVrZ{ Ë`mda àoH«•`m H$ê•Z gm{ rñH$a arVrZ{ Ë`mZmS>]m]X H$ê•Z J«mhH$m[ ªV [m{hmModU{ hm gJim H$m ©H«•_ Vgm _m{R>mH$R>rU Amh{.

VarX{Irc, [¡g{ Q>mHy$Z H$m hm{B©c Agm gwg‚m H$maImZm C^m amohcmåhUO{ g]oYVmZm Ë`mM{ _m{R>{ H$m¡VwH$ dmQ>V{. \$m`Xm hm{dm{ Z hm{dm{ Am[UH$mhr H$m_oJar ]Omdcr Agm EH$ Ao^_mZhr Ë`mZm gmhoOH$M dmQ>Vm{. `mgJiçm H$m{è`m H$aH$arV `Ìgm_wJ«rMr ]Q>U{ H$Yr AmoU H$er Xm]m`Mr h{R>rH$R>mH$ H$iy cmJ{[ ªV AmUIr gwYmoaV VÌkmZmMr `Ìgm_wJ«hr [wT>{ {V{AmoU ]mOmamVrc ñ[Y{©V oQ>Hy$Z amhÊ`mH$oaVm Vr IarXU{ Amdí`H$ hm{D•Z

Page 22: खुल्या व्यवस्थेकडे

22 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

]gV{. OwÝ`m VÌkmZmMm dmg cmJyZ Vm{ AmË_gmV hm{Ê`mAmYrM ZdrZVÌkmZ [wT>{ {V{ AmoU ^maV d odcm`V{Vrc VÌkmZmMr Xar AoYH$moYH$éXmdV OmV{. `m Agë`m "M¡ÌJm¡ar' H$maImZXmar_wi{M Va qhXwñWmZdarcAmOM{ AmoW©H$ AoaîQ> Am{T>dc{ Amh{.oñÌ`mda od[arV [oaUm_

`m H$maImZXmarZ{ Pmc{ë`m _`m©oXV AmoW©H$ odH$mgmMm EH$ AJXrod[arV [oaUm_ oñÌ`mda hm{VmZm oXgVm{. [oagamVrc odH$mg oOVH$m [wT>{Omdm oVVH{• oñÌ`mÀ`m Am wî`mMr JwUdÎmm AmoU Ë`mÀ`m ñdmVÍ`mÀ`mH$jm CVaVmV. CXmhaUmdê•Z h{ g_OU{ OmñV gm{[{ OmB©c.

EImXm H$maImZm C^m amohcm AmoU Amg_VmV Oam [¡gm I{iycmJcm H$r [ohë`mXm OmJm{OmJ Xmê•Mr XwH$mZ{ oXgy cmJVmV, hmV^ÅrMrMcVr hm{V{. EH$ ]H$mcr[Um V`ma hm{Vm{. Á`m àX{emV oñÌ`m AJXr AYmaPmë`mdagwÕm o]ZYmñV, _m{H$i{[U{ o\$ê• eH$V AgV V{W{ gÜ`mH$miPmë`mZVa, AYma [S>ë`mda Ë`mZm Kam]mh{a [S>U{gwÕm _m{R>{ Xwam[mñV hm{D•ZOmV{. Ka V{ e{V AmoU e{V V{ Ka Ag{ Hw$[U Ë`mÀ`m hmcMmctda [S>V{.[Om]gma»`m amÁ`mV Va oñÌ`mMr Hw$M]Um `mhyZhr AoYH$ hm{V{. BVaamÁ`mVrc e{V_Oya V{W{ _w]cH$ o_iy cmJc{ AmoU AgwaojVV{M{ dmVmdaUdmT>c{ Vg{ oñÌ`mZm e{Vmda OmÊ`mMrgwÕm e·`Vm H$_r hm{D• cmJcr. Ë`mKamVM ]oXñV Pmë`m. oZXmZ _m{H$içm hd{V H$m_ H$aÊ`mM{ ñdmVÍ` OmD•ZAYmè`m KamV gdmªH$oaVm am{Q>çm ]ZodÊ`mM{ H$m_ Ë`mÀ`m H$[mir Amc{.

`ÌmMr _XV o_iy cmJcr åhUO{ AmUIrhr _m{R>m odoMÌ àH$maKS>Vm{. S>m{·`mda ^mar [mQ>r K{D•Z ]mOmamV Om`M{ Agc{ H$r V{ H$m_ ]mB©M{,[U _mcH$mZ{ Q>-°·Q>a K{Vcm H$r _mc ^ac{cm Q>-°·Q>a ]mOmamV S>m¡cmV K{D•ZOmÊ`mM{ H$m_ [wéfmM{. AdOS> AS>oH$Î`mZ{ H$S>ã`mMr Hw$År H$am`M{ H$m_]mB©M{, [U Hw$År `Ì Amc{ Va Ë`mMr ]Q>U{ Xm]m`M{ H$m_ [wéfmH$S>{ OmV{.

]oiamÁ`mH$S>{ dmQ>Mmc H$aVmZm Am[U Am[ë`mM [mdcmImcr]oiamOmcm [wÝhm EH$Xm Zì`mZ{ VwS>dV Zmhr Zm `mMr XjVm K{U{ Amdí`H$Amh{. AmYwoZH$rH$aU H$am`M{ Va Amh{. H$maImZXmar dmT>dm`Mr Amh{,Am¡Úm{oJH$aU H$am`M{ Amh{, e{Vrdarc _mUg{ o]Jae{Vr H$m_mH$S>{ Ý`m`Mr

Page 23: खुल्या व्यवस्थेकडे

23Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

Amh{V. [U h{ gJi{ H$m_ J^m©À`m dmT>rgmaI{ Amh{. Ë`mV oKgmS>KmB©cmOmJm Zmhr. H$m{Ur J ©H$mc AmIyS> H$am`Mm à`ËZ H$ê• cmJcm Va Ë`mV\$º• J^m©Mm OrdM Ym{·`mV {Vm{. ]oiamÁ`mVcr gd© ì`dñWmoZgJ©oZ`_mZ{ AmoU ghO[U{ ]hê•Z Amcr [mohO{. [ohë`m [mdgmZVagJi{ Amg_V ohad{Jma oXgy cmJV{ VgmM hm M_ËH$ma KS>yZ {D• eH$Vm{.ñdmWm©[m{Q>r H$mhr ^mZJS>r _S>itZr H$mhr T>dimT>di H{•cr Zmhr Va h{hm{Uma Amh{. hm M_ËH$ma "`mMr X{hr, `mMr S>m{im' [mhmÊ`mM{ ^m½`Am[ë`mcm cm^Uma Amh{ – Am[U R>adc{ Va.

(21 Am°·Q>m{]a 1991)

Page 24: खुल्या व्यवस्थेकडे

24 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

3. IVmÀ`m AZwXmZmM{ ahñ`

amgm`oZH$ IVmdarc AZwXmZ{ ]X H$ê•Z IVmÀ`m qH$_VrV dmT>H$aÊ`mV `mdr Aer MMm© ]è`mM H$mim[mgyZ dmadma H$aÊ`mV Amcr Amh{.1981 gmcm[mgyZ IVmÀ`m qH$_Vr oñWa amohë`m AgyZ Xaå`mZÀ`mH$mimV IVmMm dm[a _mÌ Xwß[Q>rhyZ OmñV dmT>yZ gÜ`m Vm{ 120 cmIQ>Zm[ ªV [m{hm{Mcm Amh{; AmoU IV AZwXmZmMm ]m{Om 500 H$m{Q>ré[`mdê•Z 4500 H$m{Q>r é[`m[ ªV [m{hm{Mcm Amh{. Ë`m_wi{ IVAZwXmZ{ ]XH$aÊ`mg]Yr AmJ«hr MM{©cm eaU OmÊ`mgmaIrM [oaoñWVr Amh{.IVmdarc AZwXmZ{ aÔ Pmcr åhUO{ Ë`m_wi{ IVmÀ`m qH$_VrV dmT> hm{Ê`mMrAmdí`H$Vm Zmhr [U `m Jm{îQ>rH$S>{ _mÌ g[yU© Xwc©j H{•c{ OmV{.

H{•di Amoe`m IS>mV Zìh{ Va A»»`m OJm_Ü { amgm`oZH$IVmÀ`m qH$_Vt]m]V ^maV [ma daÀ`m H«•_mH$mda Amh{. amgm`oZH$IVmÀ`m ^maVmVrc qH$_Vr MT>çm Amh{V. àË`jmV, amgm`oZH$ IVmÀ`m_mÜ`_mVyZ EH$ oH$cm{ [m{fUX«ì`m (ZÌ, [mcme, ñ\w$aX)Mr qH$_V ^mVqH$dm Jhy `m e{Vr_mcmÀ`m ohem{]mV BVa ]è`mM X{emÀ`m VwcZ{V OmñVAmh{. (gm{]VM V·Vm [mhm) åhUO{ AmO[ ªV oXc{ë`m IVAZwXmZmZmZ{IVmÀ`m qH$_Vr H$mhr CVaë`m ZmhrV, Xwgè`mM H$m{UË`mVar j{ÌmcmAW©gmhmæ` cm^Ê`mVM `m AZwXmZmMm [oaUm_ Pmcm.

e{Vr_mcmMr AmYma yV qH$_V R>aodVmZm ohem{]mV amgm`oZH$IVmÀ`m qH$_Vr IVmdarc AZwXmZmMr a¸•_ dOm H$ê•ZM Yaë`m OmVmVAmoU Aem H$mQ>H$garÀ`m qH$_VrgwÕm e{VH$è`mZm e{Vr_mcmÀ`m ^mdmVyZ^ê•Z o_iV ZmhrV. e{Vr_mcmÀ`m Am`mVoZ`m©Vrg]Yr oZU© K{VmZmhrqH$_V KQ>H$mM{ gX^m©V IVmÀ`m qH$_Vr AZwXmZ dOm H$ê•ZM odMmamVK{Vë`m OmVmV. åhUO{, IVAZwXmZ{ hr emgZmÀ`m ohem{]mVrc H{•diAVJ©V Zm|X AgV{ AmoU Ë`m ZmdmZ{ [rH$ H$Om©Mr a¸•_ H$_rV H$_r _`m©X{VR>{dVm {V{ d e{VH$è`mda C[H$mamMr ^mdZm cmXyZ Ë`mZm C[hmgmMm odf`]ZodVm {V{ BVH$mM H$m` Vm{ `m AZwXmZmMm e{VH$è`mer g]Y. S>{oìhS>H$m°[a o\$ëS> ZmdmMm _wcJm wH{•ë`m [m{Q>r emi{V OmV AgVmZm EH$ _mUyZ

Page 25: खुल्या व्यवस्थेकडे

25Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

Ë`mÀ`m g_m{a ^a[ya ImÚ[XmW© R>{dVm{ AmoU Im åhUVm{. S>{oìhS> ImÊ`mggwédmV H$aUma BV·`mV Vm{ _mUygM V{ ImÚ [XmW© \$ñV H$aVm{ AmoUS>{ìhrS>Z{M gd© [XmW© AmYmer[U{ Im„{ Ag{ Am{aS>yZ cm{H$mZm gmJV gwQ>Vm{.Aer EH$ àogÕ Jm{îQ> Amh{. IVAZwXmZmÀ`m ]m]VrV e{VH$è`mMrAdñWm, Ajae: S>{oìhS> H$m°[ao\$ëS>gmaIr Pmcr Amh{.

IVAZwXmZmg]Yr `m JwVmJwVrÀ`m AmoU OwZmQ> g_ñ {_Ü { qH$_V hmVwcZ{Z{ \$ma H$_r _hÎdmMm _wÔm Amh{. AW©_Í`mZr `m g_ñ {À`mC[`m`m{OZ{À`m ZmdmZ{ \$º• dadaMr _c_[År H$ê•Z Vr g_ñ`m VerMgS>V R>{dcr Amh{. IVmMm e{VrVrc dm[a d e{Vr_mcmM{ CË[mXZ `mdaH$m` [oaUm_ hm{B©c `mMm odMma Z H$aVm IVAZwXmZ aÔ H$ê•Z dmModc{c{2800 H$m{Q>r é[ { e{dQ>r IVH$maImZXmarVrc Xm{f AmoU AH$m ©j_VmMmcy R>{dÊ`mgmR>rM dm[ac{ OmUma Amh{V.

_r Z{h_rM gd© àH$maMr AZwXmZ{ aÔ H$aÊ`mMmM AmJ«h Yacm Amh{.qH$]hwZm, AZwXmZ{ aÔ H$aÊ`m]am{]aM, h¡S>-m{H$m]©Z VÌkmZm[mgyZ e{Vrj{Ìmcm[amd¥Îm H$aÊ`mÀ`m CÔ{emZ{ AmoU H{•di Ë`mM CÔ{emZ{ Ag{c Va IVmÀ`mqH$_VrV dmT> H$aÊ`mVhr H$mhr AW© Amh{. IVmÀ`m qH$_Vr 5 Q>··`mZr EH$aH$_r dmT>odë`m Va Ë`mda H$mhr J^ra àoVoH«•`m CR>Uma ZmhrV AmoUIVmÀ`m dm[amVhr H$mhr cjUr` KQ> hm{Uma Zmhr Agm g„m VÁkmZremgZmcm oXcm hm{Vm. emgZmcm Oa H$m amgm`oZH$ IVmMm dm[a H$_rH$ê•Z e{VH$è`mZm AoYH$ O¡odH$ CË[mXZ[ÕVrH$S>{ diÊ`mg àm{ËgmohVH$amd`mM{ Ag{c Va IVmÀ`m qH$_VrV 10 Q>··`mZr dmT> H$aU{ g_OyeH$c{ AgV{. [U `m[{jm AoYH$ EH$aH$_r dmT>rcm H$mhr g_W©Z AgyeH$V Zmhr. Ë`mM]am{]a h{hr cjmV K{Vc{ [mohO{ H$r dm[aë`m OmUmè`mamgm`oZH$ IVmMm _m{R>m ohñgm YmÝ`o[H$mgmR>r dm[acm OmV Agë`mZ{IVmÀ`m qH$_VrVrc dmT>rMm YmÝ`CË[mXZmda od[oaV [oaUm_ hm{Ê`mMre·`Vm Amh{. emgZ IVmg]YrÀ`m Am[ë`m àñVmdmcm oMH$Q>yZ amhrc`m]Ôc Wm{S>r eH$m Amh{; [U hm àñVmd emgZmZ{ [wT>{ a{Q>cmM Va Ë`ma{Q>çmZ{ e{VH$è`mcm àm_w»`mZ{ AÝZYmÝ`mÀ`m e{VrVyZ ]mh{a [S>U{ ^mJ [S>{cAmoU hoaVH«•mVrÀ`m A[m`H$maH$ VÌkmZm[mgyZhr Vm{ Xya hm{B©c. IVmÀ`m

Page 26: खुल्या व्यवस्थेकडे

26 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

qH$_VrVrc dmT>rM{ VËH$mcrH$ [oaUm_ H$mhrhr Agc{ Var Ë`mM{ H$mhrXyaJm_r MmJc{ [oaUm_hr oZoíMV Amh{V.

IVAZwXmZmg]Yr _yc yV dñVwoñWVr cjmV K{U{ Amdí`H$ Amh{._wimV hr AZwXmZ{ IVmÀ`m H$maImZXmamZm oXcr OmVmV. AZwXmZmMr a¸•_IVmMr odH«•rMr oZYm©oaV qH$_V AmoU àoVYmaU qH$_V åhUO{IVoZo_©Vr[mgyZ odH«•rgmR>r H$maImÝ`mÀ`m Jm{Xm_mVyZ V{ ]mh{a H$mT>r[ ªVH$maImÝ`mcm Amc{cm IM© (CË[mXZIM© + gmR>dUyH$ + ì`mO dJ¡a{)`mÀ`mVrc \$aH$mBVH$r AgV{. `m àoVYmaU qH$_Vr H$maImÝ`mZm IVmÀ`mgd© V[ercmMm AV^m©d H$ê•Z H$mT>c{ë`m CË[mXZIMm©da H$a dOm OmVm12 Q>·H{• \$m`Xm hm{B©c `m ohem{]mZ{ IVmÀ`m àH$mamZwgma AmoUH$maImÝ`mZwgma R>aodë`m OmVmV. `moedm` IVH$maImZXmamZmH$maImÝ`m[mgyZ àË`j dm[amÀ`m oR>H$mUm[ ªV IV Z{Ê`mgmR>r hm{Umè`mdmhVyH$ IMm©[m{Q>rhr AZwXmZ oXc{ OmV{.

IVH$maImZ{ C { H$aVmZm Ë`mMr g»`m, AmH$ma, oR>H$mU{ AmoUVÌkmZ, H$ƒm_mc, `Ìgm_wJ«r (O{ ]hwYm Xcmcm_m\$©V AmUmd`mM{AgVmV) `mg]YrM{ oZU© emgZ K{V{ AmoU _J g^mì` CÚm{OH$mH$S>yZË`m oZU© mÀ`m AZwfJmZ{ AO© _mJodV{. emgZmM{ oZU© ]hwYm VmoÌH$AmoU AmoW©H$ _wÔçmE{dOr BVa ]m]tÀ`m odMmamÀ`m à^mdmImcr hm{VmV._hmamîQ>-mV Og{ ghH$mar gmIa H$maImZ{ Vg{ AmVaamîQ>-r` amOH$maUmV `mIVH$maImÝ`mM{ Jm¡S>]Jmc Amh{. daÀ`m [mVirdarc amOH$maU, OwJmarMT>mAm{T>, _w]cH$ X{U{ K{U{ `m IVH$maImÝ`mÀ`m ]m]VrVhr KS>VmV.H$maImÝ`mÀ`m AoYH$mè`mZm H$maImÝ`mÀ`m H$m ©j_V{g]Yr gd© KQ>H$mdaoZ`ÌU R>{dÊ`mÀ`m gYr[mgyZ AJXr gwédmVr[mgyZM doMV R>{dc{ OmV{AmoU AI{ar amOH$maUmV I{Mc{ OmV{. IVmÀ`m àoVYmaU qH$_VrMr hrì`dñWm dV©_mZ IVH$maImÝ`mÀ`m VÌkmZmÀ`m odH$mgmgmR>r AmoU AoYH$JwVdUwH$rgmR>r oZé[`m{Jr R>acr Amh{. CcQ>, hr ì`dñWm ZdrZH$maImÝ`mÀ`m C^maUrÀ`md{it ^mS>dcr JwVdUwH$rMm IM© «îQ> _mJmªZr\w$JodÊ`mg CÎm{OZ X{V{. J{ë`m drg dfmªV ZdrZ H$maImÝ`mÀ`m `m ^mS>dcrJwVdUwH$rÀ`m IMm©V Or ]mam [Q>tZr dmT> Pmcr Amh{ Vr H$mhr H{•di

Page 27: खुल्या व्यवस्थेकडे

27Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

AmoW©H$ H$maUmZr Zmhr. IVmMm CË[mXZIM© hm H$maImZmoZhm` _m{R>çmà_mUmda d{Jd{Jim AgVm{. H$maU ohem{] H$aVmZm H$maImÝ`mM{ d`, H$ƒm_mc d `Ìgm_wJ«rÀ`m H$maImÝ`mÀ`m oR>H$mUm[ ªV dmhVwH$rMm IM©,H$maImÝ`mMr H$m ©j_Vm `m gJiçm ]m]tMm d{Jd{Jim odMma H{•cm OmVm{.H$ÀÀ`m_mcmÀ`m qH$_Vr gmVË`mZ{ dmT>VM Amh{V AmoU AZwXmZmÀ`m 66Q>·H{• dmT>r_wi{ gmhoOH$[U{ AVJ©V KQ>H$mÀ`m IMm©V dmT> hm{V{, Á`mMm_m{R>m ohñgm H$amÀ`m ê•[mZ{ [wÝhm gaH$maO_m hm{Vm{.

EH$rH$S>{, emgZmcm IVH$maImÝ`m]m]VM{ Am[c{ h{ Ym{aU·c{eXm`H$ dmQ>V Agc{ Var ñdV:À`m H$mhr H$_Om{ar_wi{ Mmcy R>{dmd{cmJV Amh{ Va XwgarH$S>{, e{VH$è`mÀ`m gajUmÀ`m ZmdmImcr IVmÀ`mqH$_Vr H$_r H$ê•Z Ë`mZm IV{ dm[aÊ`mÀ`m _m{hmV [mS>yZ AÝZYmÝ`mM{CË[mXZ dmT>dyZ ¿`md{ cmJV Amh{. AmO 1991-92 _Ü { Aer d{i

{D•Z R>{[cr Amh{ H$r h{ Mmcy R>{dm`M{ åhQ>c{ Va IVH$maImÝ`mZmOdiOdi 7000 H$m{Q>r é[`mM{ AZwXmZ Úmd{ cmJ{c AmoU J_V AerAmh{ H$r gaH$maZ{ Oa e{Vrcm cmJUma{ gJi{À`m gJi{ IV [aX{emVyZAm`mV H{•c{ AmoU e{VH$è`mZm Mmcy qH$_VrV odH$c{ Va `m ì`dñW{VgaH$mada [S>Umam ]m{Om \$º• 3000 H$m{Q>r é[`mMm Ag{c!!

H$er odoMÌ JwVmJwVrMr [oaoñWVr Amh{! hr g_ñ`m Ia{Va gdmªJrUodMma H$ê•ZM hmVmicr [mohO{. C[m``m{OZ{M{ R>iH$ ñdê•[ [wT>rcà_mU{Agm`cm hd{.

– IVmÀ`m qH$_Vr AmVaamîQ>-r` ]mOma[{R>{Vrc qH$_Vt[{jm OmñVAgVm H$m_m Z {. åhUO{ _J, e{VH$è`mMr (e{Vrj{ÌmMr) oZ`m©Vj_Vmem]yV amhrc.

– IV H$maImÝ`mÀ`m OmJm amOH$r` gm{ tZr R>aV AgVmV.IVCË[mXZmgmR>r cmJUmè`m gm_wJ«rMr qH$_V gd© H$maImÝ`mgmR>r gmaIrMR>{dmdr (dmhVwH$rMm IM© Ë`mV Yê• Z {).

– AZwXmZmMr a¸•_ H$maImÝ`mÀ`m AmoW©H$ CcmT>mcrer g]oYVAgmdr AmoU {Ë`m [mM dfmªV H«•_mH«•_mZ{ H$_r H$arV Vr eyÝ`mdaAmUmdr.

Page 28: खुल्या व्यवस्थेकडे

28 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

`m E{dOr, AW©_Ìr S>m°. _Z_m{hZ qgJmZr Am[ë`m AXmO[ÌH$ràñVmdmZ{ H$m` gmYc{ Amh{?

– IVoZo_©Vr d IVdmQ>[ `m Xm{Ýhr `ÌUmVrc CYi[År dAH$m ©j_Vm, «îQ>mMma d J¡aH$ma^ma `mZm OrdXmZ o_imc{ Amh{.

– e{Vrj{ÌmVrc CË[mXZIMm©V dmT> hm{Uma AgyZ Ë`m_wi{OrdZmdí`H$ dñVyMr ^mddmT> hm{B©c AmoU e{Vrj{ÌmMr oZ`m©Vj_VmhrKQ>{c.

BVa CÚm{Jj{Ìmg]Yr S>m°. qgJ Or _mS>Ur H$aVmV Ë`mda V{ OaJ^ra odûdmg R>{drV AgVrc Va IVCÚm{JmÀ`m ]m]VrVgwÕm Ë`mZr[admZm[ÕVr aÔ H$am`cm [mohO{ AmoU _wº• ]mOma[{R>{Z{ IVmÀ`m qH$_Vrg_Vm{c [mVirda {Ê`mg dmd oXcm [mohO{. EdT>{ YmS>g H$aU{ e·` dmQ>VZg{c Va da gwModc{ë`m C[m``m{OZ{V, Amdí`H$ dmQ>ë`mg, Wm{S>m \$ma]Xc H$ê•Z Vr A_cmV AmUÊ`mMm à`ËZ H$amdm. Ë`mZr AXmO[ÌH$mV Om{H$mhr àñVmd _mS>cm Amh{ Ë`m_wi{ "JmT>dhr J{c{ AmoU ]«÷M ©hr J{c{'Aer Ë`mMr AdñWm Pmcr Amh{!

[wT>{, cmoOadmÊ`m _mKmarM{ o]Jwc dmOodVmM IVAZwXmZmg]YrAW©_Í`mZr Ama^r K{Vc{ë`m yo_H{•_wi{ Ë`mMm Om{ H$mhr X]X]m oZ_m©UPmcm hm{Vm Ë`mVcr hdm oZKyZ J{cr. Ë`mZr Am[ë`m AXmO[ÌH$r àñVmdmV]Xc H$ê•Z IVmÀ`m qH$_VrV Or 40 Q>··`mMr dmT> gwModcr hm{Vr Vr 30Q>··`m[ ªV Imcr AmUcr AmoU `m dmT>rVyZhr Aë[ yYmaH$ d chmZe{VH$è`mZm g[yU© gyQ> X{Ê`mMr Km{fUm H{•cr. Ë`m_wi{ oZ_m©U Pmc{ë`m Xwh{arqH$_Vì`dñW{_wi{ Va Jm|Yi AmUIrZM dmT>Uma Amh{ AmoU g_ñ`mAoYH$ o]H$Q> hm{Uma Amh{. amgm`oZH$ IVmÀ`m qH$_Vodf`H$ Ym{aUmg]Yrlr. Or. ìhr. H{•. amd `mÀ`m AÜ`jV{Imcr Z{_c{ë`m VÁk-go_VrZ{ VaIVmÀ`m Xwh{ar qH$_V[ÕVrÀ`m odam{YmVrc Am[c{ _V ñ[îQ>[U{ Zm|Xodc{c{Amh{. 9 H$m{Q>r O_rZ-ImV{Xmam[¡H$r gw_ma{ 76 Q>·H{• ImV{XmamMrO_rZYmaUm 2 h{·Q>a[{jm H$_r Amh{. `m gw_ma{ 7 H$m{Q>r ImV{XmamZm XrS>cmI g{dmH{•X«m_m\$©V gdcVrÀ`m XamVrc IVmM{ odVaU ImÌrera[U{ H$aU{h{ ^a_gmR> IoM©H$ Va Amh{M [U àemgH$r`X¥îQ>çm OdiOdi Ae·`

Page 29: खुल्या व्यवस्थेकडे

29Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

Amh{. Xm{Z h{·Q>g©M{ O_rZYmaH$ ImV{Xma AmoU Ë`mhyZ OmñV O_rZAgc{c{ ImV{Xma Aer \$maH$V H$aU{ h{ AÝ`mæ` d AZwoMV Va Amh{M[U emgZmZ{ oZXmZ "Aë[ yYmaH$ d chmZ' e{VH$ar R>aodÊ`mM{ Am[c{oZH$f AmoW©H$ XOm©M{ oZX{©emH$ åhUyZ `m{½` Amh{V H$m` h{ Var V[mgyZ[mhm`cm hd{ hm{V{. ImV{XmamÀ`m O_rZYmaU{Mm AmH$ma hm ]hwYm H$m¡Q>wo]H$ZmV{g]YmÀ`m [oaoñWVrda Adc]yZ AgVm{. Á`m EH$Ì Hw$Q>w]mVrc Á`mì`º•r ^mS>U{ H$ê•Z od^º• hm{VmV Ë`m ^mS>Im{a ì`º•r ì`oº•JVarË`mchmZ e{{VH$ar ]ZVmV; [U JwÊ`mJm{qdXmZ{ EH$Ì amhmUma{ ^mD•^mD• _mÌlr_V e{VH$ar åhUyZ JUc{ OmVmV!

`m gd© AZwXmZ[wamUmVyZ, e{Vrj{Ìmg]Yr odMma H$am`Mm åhQ>c{åhUO{ Am[ë`m H¥•ofàYmZ ^maV X{emÀ`m odÛmZ AW©_Í`mÀ`mgwÕm ]wÕrMmH$gm Jm|Yi CS>Vm{ h{M oXgyZ {V{. amgm`oZH$ IVmÀ`m g_ñ {g]YmVrcoZU© hm H{•di AZwXmZ aÔ H$aÊ`mgX^m©VM K{Ê`mE{dOr AmYr emñÌewÕgdªH$f H¥•ofZrVr R>adyZ Ë`mAVJ©V `m g_ñ {da Vm{S>Jm H$mT>cm [mohO{.

(_yi BJ«Ordê•Z AZwdmoXV)(21 Am°JñQ> 1991)

Page 30: खुल्या व्यवस्थेकडे

30 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

4. ]woÕg[X{À`m MmÀ`mMm H$mJmdm

_Zwî`mMr JwUmË_H$ CËH«•mVrhOmam{ hOmam{ dfmª[ydr© [¥ÏdrÀ`m [mR>rda AmOÀ`m _mUgmer H$mhrhr

gmaI{[Um Zgc{cm _mUgmMm [yd©O Xm{Z [m`mda C { amhyZ H$_a{V Wm{S>mdmH$c{cm S>wcV S>wcV Mmcy cmJcm. Ë`m AdñW{[mgyZ AmOÀ`m _Zwî`mMrCËH«•mVr hm{Ê`mg àMS> H$mcmdÜmr cmJcm. `m H$mimV _mUgm[{jm Iy[MàMS>, åhUO{ AJXr [d©Vàm` AmH$mamM{ àmUr ZîQ> Pmc{. ghOV{Z{ `mPmS>mdê•Z Ë`m PmS>mda N>cmJ{ _maÊ`mMr X¡dr X{UJr Agc{c{ àmUrhr]mOyg [S>c{. EH$m CÈmUmV oH$Ë {H$ H$m{g, Xè`mIm{ar, ZÚm-gam{da{Am{cmS>yZ OmÊ`mBVH$r [ImMr VmH$X Agc{c{ [jrhr ]mOycm [S>c{. `mgdmªer VwcZm H$aVm Á`mÀ`m AJr \$maer VmH$X Zmhr, H$m{UVr ode{fH$am_V Zmhr Agm _mUygàmUr oQ>Hy$Z amohcm, EdT>{M Zìh{ Va, Ë`mZ{gJiçm [¥Ïdrda AmoU AmH$memVhr Am[cr oZaHw$e gÎmm àñWmo[V H{•cr.

BVa àmÊ`mà_mU{, oZgJm©V V`ma o_iUma{ AÝZ Jm{im H$ê•Z qH$dmoeH$ma H$ê•Z o_iodÊ`mM{ Ë`mZ{ H{•ìhmM _mJ{ Q>mH$c{. e{Vr H{•cr. eha{dgdcr. [M_hm yVmda Vm]m o_iodcm. odO{cmgwÕm d{gU KmVcr.Oo_Zrdê•Z, [mÊ`mdê•Z AJXr hd{VyZgwÕm àdmg H$aÊ`mM{ H$g] g[mXc{.gm{ rà_mU{ d{Jd{Jiçm AmH$mamÀ`m, CMrÀ`m B_maVr ]mÜmë`m. d{Jd{Jiçm·c¥ßË`mM{ H$maImZ{ ]Zodc{.

gm_mÝ` [ew[ú`mà_mU{ [mÊ`mÀ`m àdmhmV Vm|S> KmcyZ o_i{cVgë`m [mÊ`mZ{ VhmZ ^mJodÊ`mZ{ Ë`mMr VhmZ ^mJ{Zm. åhUyZ d{Jd{Jiçm^JraW à`ËZmZr Ë`mZ{ [mUr hd{ oVW{, hd{ Vg{ hOa hm{B©c Aer oH$_`mgmYcr. H$m{UË`mhr _m{g_mg _Zmcm ^md{c V{ _Zgm{º• ododÜm agmM{,ñdmXmM{ AÝZ MwQ>H$rgaer g_m{a {B©c Aer ì`dñWm H${cr. Or Jm{îQ>[mÊ`mMr AmoU AÝZmMr VrM hd{Mr, oZdmè`mMr, dñÌàmdaUmMr; VrMJm{îQ> BVa gJiçm JaOmMr AmoU hm¡g_m¡OmMr. A_wH$ EH$ Jm{îQ> AgyeH$V{ Zm, _J Vr Am[ë`m [Xar AgcrM [mohO{ Aem hì`mgmZ{_Zwî`àmUr ñdmVÍ`mÀ`m H$jm éXmdV J{cm.

Page 31: खुल्या व्यवस्थेकडे

31Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

_mUgmM{ d{Ji{[U : à`m{JercVm_mUgmÀ`m `m H$am_Vr_mJ{ Ë`mÀ`m ñZm yMr VmH$X qH$dm cdoMH$Vm

Va Amh{M, [U hr Agcr VmH$X _mUgm[{jmgwÕm CXS> à_mUmV AgUma{oH$VrVar àmUr [¥ÏdrVcmda AmOhr _m¡OyX Amh{V. _mUgmMm [yd©O Á`moXder Xm{Z [m`mda C^m amohcm V{ìhm Va Ag{ àmUr AmOÀ`m[{jmhr \$ma_m{R>çm g» {Z{ Agc{ [mohO{V. [U, Ë`m àmÊ`mZm O{ O_c{ Zmhr V{ _mUgmZ{H$ê•Z XmIodc{. AmhmaoZX«m^`_¡WwZmÀ`m g_mÜmmZmV Wm{S>rer oOkmgm,Wm{S>rer ZH$c{oJar, Wm{S>rer ohå_V, V{M V{M H$m_ Ë`mM Ë`mM [ÕVrZ{H$aÊ`mMm H$Q>mim `m AmoU Aem BVa àd¥ÎmrVyZ _mUgmÀ`m ]wÕrMrhrCËH«•mVr hm{V J{cr.

dUì`mV V`ma o_iUmam A½Zr KamV gJm{[yZ R>{dÊ`mM{ H$g]O_m`cmM hOmam{ df{© J{cr. MmH$mMm em{Üm cmJcm. hË`ma{ g_Ocr.ñdV:À`m VmH$Xrcm [eyÀ`m VmH$XrMr Om{S> o_imcr. e{Vr gwê• Pmcr.AmoU Ë`mZVa dmT>Ë`m JVrZ{ EH$ EH$ Zd{ Zd{ H$g], EH$ EH$ Zd{ Zd{ahñ`, em{Üm, ogÕmV àñWmo[V Pmc{. _Zwî`OmVrÀ`m BoVhmgmV _mUgmM{gm_Ï © AmoU d¡oeîQ>ç Ë`mÀ`m em{ÜmH$ ]wÕrV AmoU à`m{JercV{V Amh{.Ë`mÀ`m BoVhmgmÀ`m d{Jd{Jiçm Q>ßß`m§V ñdV:Mm JwUmH$ma H$aUmè`mOZmdamÀ`m _XVrZ{ Ë`mcm EH$ Q>ß[m JmR>Vm Amcm. _Zwî`àmÊ`mMmMJwUmH$ma H$aUmè`m _mZwftZr e{VrMm em{Y cmdyZ Xwgam Q>ß[m gmÜ` H{•cm.e{VrVrc JwUmH$mamZ{ gKQ>Zm AmoU gmÜmZmMr _w]cH$ C[cãÜmr ogÕPmcr. AmoU Ë`mZVaÀ`m Q>ßß`mV emñÌk, d¡kmoZH$, VÌk AmoU gem{ÜmH$`mZr D•O{©À`m JwUmH$mamÀ`m hOma w·Ë`m g[mXZ H{•ë`m. `m gJiçmBoVhmgmV [ew, oñÌ`m AmoU e{VH$ar `mMr ÜmS>JV H$mhr ]ar cmJcrZmhr. JrV{Z{ Va Ë`mZm ñdJm©Mm h¸•gwÕm _m{R>çm o_ZVdmarZ{ oXcm.JwUH$eº•rM{ _mcH$ Jwcm_ hm{VmV Agm AmOdaMm BoVhmg Amh{.gem{ÜmH$mMrhr VrM JV hm{V{, H$m Am[ë`m ]wÕrÀ`m VmH$Xrda gem{ÜmH$ñdV:M{ em{fU Q>miy eH$VmV, h{ AOyZ [mhmd`mM{ Amh{.kmZ c[odÊ`mÀ`m [a[a{Mm X{e

OiUmar H$mR>r hmVmV K{D•Z oVMm dm[a OZmdamZm

Page 32: खुल्या व्यवस्थेकडे

32 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

o^dodÊ`mH$oaVm, e{H$m{Q>r H$aVm, CO{S>mH$oaVm qH$dm H$ƒ{ _mg^mOÊ`mH$oaVm H$m{Ur H${cm Ag{c Ë`m Am[ë`m _hm[yd©OmM{ Zmd AkmVAmh{. oZoûMVM, Wm{S>çm\$ma AVamZ{ d{Jd{Jiçm àX{emV AZ{H$ _mZdmZm hmem{Üm ñdVÌ[U{ cmJcm Ag{c. AmoU _J Ë`mMm dm[a _m{R>çm P[mQ>çmZ{[gacm Agmdm. Ë`mÀ`m àgmamda oZ`ÌU V{ H$g{ R>{dUma? [U hrAg^mì` dmQ>Umar Jm{îQ>hr A`m©dVm©V àË`j KS>cr. A½Zr ghOogÕH$aÊ`mM{ AOyZ O_c{c{ ZìhV{ AmoU OJcmVrc dUdm H$mhr gJiçmhJm_mV cmJV Zmhr. Aem H$mimV A½Zr OVZ H$aÊ`mM{ AmoUË`m]am{]aM A½Zrda _º•{Xmar R>{dÊ`mM{ O{ OJmV H$m{R>{ O_c{ Zmhr V{Ao½Zhm{ÌmZ{ ogÕ Pmc{. Am[ë`m X{emMr hr EH$ [a[amM Amh{. de[a[a{Z{o_imc{c{ Agm{, A[KmVmZ{ O_c{c{ Agm{ H$m à`mgmZ{ gmÜ` H{•c{c{ Agm{– O{ H$mhr ode{f kmZ qH$dm ogÕr Ag{c Vr JwßV R>{dm`Mr AmoU Ë`m_º•{XmarÀ`m AmÜmmamda ñdV:M{, Hw$Q>w]mM{, g_mOmM{ dM©ñd ]gdm`M{.H$m{Um Jwécm H$mhr odÚm g[mXZ Pmcr H$r Ë`mZ{ _m{R>çm _woíH$crZ{, oXcrVa, EImÚm [Åoeî`mcm X{D• H$am`Mr. Zmhr Va, Jwé]am{]aM Vr odÚmhrc`mcm Om`Mr. VÌ_Ì, OmaU_maU, OmXyQ>m{Um, OS>r]wQ>r AmoUH$odH$ë[Zm `mÀ`m dmdXyH$ dëJZm gm{S>ë`mg Am_À`mH$S>{ gem{ÜmZ Ag{\$mag{ Pmc{M Zmhr. dfm©ZwdfmªÀ`m AZw dmZ{ O{ H$mhr Wm{S>{\$ma g_Oc{ V{c[dyZ R>{dÊ`mV eº•r IM© H{•cr. AJXr AmOX{Irc Aem àH$mamÀ`mH$Wm E{H$m`cm o_iVmV. "H$m{Um EH$m H$mVm{S>çmcm odf CVaodÊ`mMrh_Img odÚm {V hm{Vr, [U AmVm Vm{ _{cm AmoU Ë`m]am{]a Ë`mMrodÚmhr J{cr.' Aem AmoU Aemgma»`m Jm{îQ>r hah_{em H$mZr [S>VmV.ogÕr _`m©oXV R>{dyZ \$m`Xm o_iodÊ`mMr ]wÕr oH$Vr, ogÕr BVa{OZmgoXë`mg ZîQ> hm{V{ `m odûdmgmMm [oaUm_ oH$Vr AmoU PmH$cr _yR> gìdmcmImMr, ]XM ]ar Aem H$md{]mO[UmMm ^mJ oH$Vr h{ gmJU{ H$R>rUAmh{; [U o[T>çmZ² o[T>çm O{ hmVr {B©c V{ ÜmZ AmoU odÚmH$U c[dyZR>{dÊ`mMr Am_Mr [a[am Amh{. OmoVì`dñW{Z{ hr [ÕVr Mmcyhr eH$cr.

odÚm oXë`mZ{ dmT>V{, gmR>dyZ R>{dÊ`mZ{ g[yZ OmV{ Ag{ EH$ gñH¥•Vgw mofV Amh{. EH$m chmZem OmVrMr kmZmda g[yU© _º•{Xmar AmoU Ë`m

Page 33: खुल्या व्यवस्थेकडे

33Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

OmVrVhr Kam{Ka AmoU _mUgm{_mUer V{ JwX_adyZ Q>mH$Ê`mMr àd¥Îmr `mMmgmhoOH$ [oaUm_ Agm Pmcm H$r gJim X{e _mJmgc{cm amohcm AmoU]m]amÀ`m Vm{\$mZr AmoU wam{o[`ZmÀ`m oeS>mÀ`m Jc]VmZr Ë`mcm Jwcm_]Zodc{."[{Q>Q>' Mm OÝ_

^maVmI{arO BVa X{emV, ode{fV: [moûM_mË` X{emV gem{ÜmZc[odÊ`mMr àd¥Îmr ZìhVr Ag{ Zmhr. [U, ì`m[ma AmoU CÚm{JÜmX{ `mÀ`modH$mgmZVa Aer ahñ { amIU{ e·` amohc{ Zmhr. H$m{U EH$ Zdm em{ÜmcmJcm Va Vm{ H$maImÝ`mV AmoU ì`m[mamV ogÕ Pmcm VaM Ë`mMm C[`m{J.em{ÜmdñVy EH$Xm gd©gm_mÝ` J«mhH$mÀ`m hmVr J{cr H$r Ë`mVrc woº•, ·c¥ßVrOJOmhra hm{Ê`mg oH$Vrgm d{Ji cmJUma? [U åhUO{, EH$mM g_mOmVrcEH$m gem{ÜmH$mZ{ O{ ogÕ H{•c{ V{M H$aÊ`mgmR>r BVamZrhr H$îQ>, H$mi AmoUgmÜmZ{ ì`W© XdS>m`Mr? Ë`moedm`, gem{oÜmV dñVy V`ma H$aÊ`mMr H$mhrImg H$g]{, [ÕVr, w·Ë`m, ahñ { AgUmaM. gem{ÜmZmMm \$m`Xmgem{ÜmH$mcm o_imcm [mohO{, CÚm{JOH$mcm o_imcm [mohO{ [U Ë`m]am{]agem{ÜmZmVrc ogÕmV AmoU VÌkmZ ]oXñV Va hm{Vm H$m_m Z {; `m h{VyZ{d{Jd{Jiçm X{emV oZ`_ AmoU H$m`X{ H$aÊ`mV Amc{. gem{ÜmH$mcmem{ÜmmÀ`m OZH$ËdmZ{ H$mhr ode{f h¸• o_imc{ [mohO{V h{ Ia{, [UOÝ_XmË`m AmB©]m[mMmgwÕm AJXr [wéfm{Îm_ [wÌmdagwÕm h¸• ]mc[U[waVmM_`m©oXV AgVm{. gem{ÜmZmM{ l{ AmoU Ë`mVyZ _mZdOmVrÀ`m hm{Umè`mcm^mMm EH$ Ae gem{ÜmH$mcm o_imcm [mohO{. [U Ë`mH$oaVm AQ> AerH$r Ë`mM{ gJi{ gem{ÜmZ, ogÕr, w·Ë`m, ·c¥ßË`m, ahñ { Ë`mZ{ V[ercdmac{Ir g_mOmH$S>{ Zm|Xodcr [mohO{. V{ìhm Ë`mcm ode{f h¸• o_i{c AmoU Vm{h¸• A_`m©X H$mim[ ªV AgUma Zmhr. gem{ÜmZmÀ`m dHw$]mà_mU{M H$mhr[mMXhmdrg dfmª[waVmM _`m©oXV Ag{c.

Img h¸• åhUO{ [{Q>Q> hm H$mhr ogÕmV AmoU ogÕr JwcXñVmVR>{dÊ`mMm _mJ© Zmhr. g_mOmcm V{ kmZ C[cãÜm H$ê•Z X{Ê`m]Ôc g_mOmZ{gem{ÜmH$mcm _`m©oXV H$mim[ ªV oXc{cm Vm{ C[^m{JmMm AoÜmH$ma Amh{.

[U åhUO{ H$mhr, gd© em{ÜmmM{ [{Q>Q> K{Vc{ OmVmV Ag{ Zmhr.

Page 34: खुल्या व्यवस्थेकडे

34 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

AmOhr H$mhr ode{f C[ wº•V{M{ H«•mVrH$mar XyaXer© gem{ÜmZ e·` Ag{cVa JwßV R>{dc{M OmV{. gem{ÜmH$mZm, Ë`m[{jmhr CÚm{OH$mZm O{ìhm [{Q>Q>À`m_`m©oXV AdÜmrÀ`m gajUm[{jm gem{ÜmZmVrc OQ>rcVmM AoÜmH$ H$migajU X{B©c Ag{ dmQ>V{ V{ìhm [{Q>Q> K{Vc{ OmV Zmhr. H$mhr d{im hm AXmO]am{]a R>aVm{, H$mhr d{im MwH$Vm{.gem{YH$mÀ`m à{aUm H$m{UË`m?

gem{ÜmH$mZm Ë`mÀ`m ogÕtda ode{f h¸• qH$dm AmoW©H$ cm^C[cãÜm H$ê•Z oXë`m_wi{ gem{ÜmZmcm CÎm{OZ o_iV{ Ag{ H$m{Ur åhQ>c{ VaË`mda _m{R>m dmX hm{Ê`mMr e·`Vm Amh{. gem{ÜmH$mÀ`m à{aUm H$m{UË`m?[Xdr, gÝ_mZ qH$dm AW©cm^ `mH$oaVm gem{ÜmZ hm{V Zmhr Ag{ Zmhr. [U,H$m{[oZ©H$g qH$dm Ý yQ>Z `mÀ`mgma»`m g¡ÕmoVH$mMr Am wî`^aMr V[ñ`mH$mhr cm^mÝd{fr ZìhVr. ES>rgZ, _mH$m{©Zr, ]{c `mÀ`mgma»`m, gd©_Zwî`OmVrcm CÕaUmè`m gem{YH$mÀ`m _ZmV H$mhr X«ì`m[{jm hm{Vr Ag{oXgV Zmhr. qH$]hwZm, Xwgè`m _hm wÕm[ ªV Var ]hwV{H$ _m{R>_m{R>{ em{Üm h{VwQ>[wÁ`m gmÜmZgm_wJ«rZ{ AmoU gem{ÜmH$mcm ÜmS> [m{Q>^a ImÊ`mMr XXmVAem AdñW{V cmJc{c{ Amh{V. _m{R>çm em{Ümmer Á`mMr Zmd{ oZJS>rV Amh{VAemÀ`m OrdZMoaÌmdê•Z Ë`mÀ`mda ÜmZ AmoU _mZmÀ`m Amo_fmMm H$mhr_m{R>m à^md hm{Vm Ag{ oXgV Zmhr. JaO hr em{ÜmmMr OZZr Amh{ Ag{åhQ>c{ OmV{. _m{R>r odoMÌ Jm{îQ>r Aer H$r emVV{À`m H$mimV OrdZ gwIXH$aUma{ AZ{H$ em{Üm wÕmVrc Ümw_íMH«•rÀ`m JaO{_wi{ cmJc{ Amh{V. EImXm_m{R>m H«•mVrH$mar em{Üm cmJcm åhUO{ EH$ Zd{ XmcZ Im{cc{ OmV{. AmoUË`m XmcZmMm AXmO K{Ê`mH$oaVm gem{ÜmZ H$m`m©Mr EH$ _m{R>r cmQ> CgirK{D•Z {V{. AJXr Zm{H$a_mÝ`m ì`mdgmo`H$ emñÌkmZr [Jmam[m{Q>r,[XdrgmR>r cmdc{c{ gJi{M em{Üm H$mhr WmVwa_mVwa AgV ZmhrV. Ë`mVhrH$mhr g‚mS> C[cãÜmr Amh{V.

[U, h{ gJi{ J¥hrV Ümê•Zhr EH$ Jm{îQ> ñ[îQ> Amh{ H$r O{W{gem{ÜmZmcm dmd Amh{, CÎm{OZ Amh{ AmoU gem{ÜmH$mMm _mZ Amh{ V{W{ZdZdrZ gem{ÜmZmMr c`cyQ> MmcV{. g_mOdmXr gm_«mÁ`mÀ`m èhmgmMrAmoW©H$, gm_moOH$, amOH$r` AZ{H$ H$maU{ Amh{V; [U EH$ _hÎdmM{

Page 35: खुल्या व्यवस्थेकडे

35Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

H$maU h{ H$r VWmH$oWV H$m_JmamÀ`m hwHw$_emhrV gem{ÜmZmM{ ]r éOc{Zmhr, AHw$a \w$Q>c{ ZmhrV, am{[{ Vamacr ZmhrV, [rH$ oZgdc{ Zmhr.AdH$megem{ÜmZmgmaIm A[dmX gm{S>cm Va Am¡ÚmoJH$ h{aoJarda _XmaR>{dU{ g_mOdmXr gÎm{cm ^mJ [S>c{. Wm{S>·`mV, àË`j `eñdr hm{Umè`mgem{ÜmH$mÀ`m ì`p·VJV à{aUm H$m{UË`mhr Agm{V, E{ohH$ à{aUmZrgem{ÜmZmcm ]ha {Vm{ h{ oZoûMV.gem{YZmMm dmT>Vm d{J

AmJrMm em{Üm cmJmd`mg EImX{ wJ J{c{ Ag{c, [U AmO gem{ÜmZBV·`m d{JmZ{ [wT>{ OmV Amh{ H$r dfm©dfm©cm, EdT>{M Zìh{ VaoXdgmoXdgmcm AmoU VmgmVmgmcm emñÌ AmoU odkmZ _m{R>_m{R>{ Q>ß[{JmR>V Amh{.^maVmV [a ¥VV{M{ [rH$^maVmVcr oñWVr H$m`?

H$mhr eVH$mÀ`m AXmÜmwXr AmoU AoñWaV{À`m H$mimZVa BJ«OAmc{. BJ«OmÀ`m EHy$U gd© gñH¥•VrZ{M ^ë`m^ë`mZm oX[odc{. BJ«OmMrgÎmm àñWmo[V Pmë`mZVa amOH$r` ]S>Im{ar CgiV amohcr Var BJ«OmMrAmoW©H$, gm_moOH$ AmoU emñÌr` l{îR>Vm gd©_mÝ` hm{Vr. OmVr AmoUÜm_© {XmZr oN>ÝZo^ÝZ Pmc{ë`m ^maVmVrc àoVoH«•`m H$mhr ode{f hm{Vr.

O[mZ_Ü { A°S>o_ac [{arZ{ àd{e H$ê•Z O[mZr AhH$mamcm Üm¸•moXcm. O[mZMr àoVoH«•`m Aer H$r Amåhr hacm{, H$_r [S>cm{ h{ Ia{ Amh{;[amO` ZmH$maÊ`mV H$mhrhr VÏ` Zmhr. [U, hm [moûM_mË` emñÌ AmoUVÌkmZmÀ`m gm_Ï`m©da ]iOm{ar H$aVm{ H$m`? _J, emñÌ AmoU VkkmZAmåhrhr AmË_gmV H$ê• AmoU Ag{ AmË_gmV H$ê• H$r [oûM_r OJmdahr_mV H$ê•Z XmIdy. O[mZZ{ Ë`mà_mU{ [moûM_mË` emñÌ AmË_gmV H$aÊ`mMm`k Ama^cm AmoU [wT>{ O{ KS>c{ Vm{ BoVhmg gdmªZm R>mD$H$ Amh{.

^maVmVrc àoVoH«•`m `mhyZ Z{_H$r CcQ>r. H$mhr cm{H$ohVdmXrgm{S>ë`mg EVÔ{oe`mMm [am^d hm X¡dXwod©cmg qH$dm oM[iwUH$arMH«•Z{o_H«•_mMm AmodîH$ma Amh{ Ag{ ]hwV{H$ Cƒ y« AmoU gd©U _mZVhm{V{. BJ«OmMm [amO` H$m` Vm{ amOH$r` j{ÌmV H$am`Mm Amh{, Ë`mH$oaVm

Page 36: खुल्या व्यवस्थेकडे

36 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

BVa g_mOì`dñWm AmoU gñH¥•Vr ]XcÊ`mM{ H$mhrM à`m{OZ ZmhrAerhr àoVoH«•`m hm{Vr. [U, amOH$r` _Mmdarc ^mfm H$mhrhr Agm{,BJ«OmM{ amÁ` hr CƒdUu`mMr _wgc_mZr Am_XmZrV oIioIir Pmc{cr[H$S> [wÝhm EH$Xm _O]yV H$aÊ`mMr gÜmr Amh{ Aer gdUmªMr H$ë[Zmhm{Vr. BJ«Or dmoKUrM{ XyÜm, Ë`mMm Wm{S>mgm aVr] cmdcm Var Zm{H$aemhrV_hÎdmM{ ñWmZ o_iV{ h{ OwÝ`m H$maHw$Zr [{emÀ`m ]«m÷UmZr Am{iIc{.c{IH$H$dtZm BJ«Or gmohË`mÀ`m ^mS>mamda hmV _maVm _maVm ZH$m{g{ Pmc{.Vg{M, BJ«Or emñÌ, VÌkmZ AmoU H$maImZXmar `mMm Wm{S>m, AJXrOwZm[wamUm Ae o_imcm Var V{dT>çm AmÜmmamZ{ H$m{Q>çdÜmr EVÔ{oe`mH$S>yZA\$mQ> \$m`Xm o_idy eH$Vm{ h{ ì`m[mar OZmZr Am{iIc{. ^maVmVrckmZmÀ`m _º•{Xmar_wi{ d¡amU Pmc{ë`m y_rda BJ«Or ì`dñW{M{ gmdQ> Ag{Amc{ H$r gdmªV _m{R>{ [rH$ Amc{ V{ [a ¥VV{M{. `m [a ¥VV{À`m yVmZ{Am_Mm o[ÀN>m AOyZ gm{S>c{cm Zmhr.

Am_À`mH$S>Mm odÛmZ Vm{ H$r Om{ AÚ`mdV BJ«Or, A_{oaH$r qH$dmBVa [moûM_mË` X{emV àogÕ Pmc{ë`m àH$meZmer [oaM` XmIdVm{!Am_M{ gem{ÜmH$ V{ H$r O{ ]mh{aX{er Pmc{ë`m gem{ÜmZmMr ghrghr Z¸•cCR>dVmV! H$m{UË`mhr j{ÌmV ^maVmVrc oX½JO odÛmZ, emñÌk åhUO{[moûM_mË` odÛÎm{À`m AmoU emñÌmÀ`m gmdQ>mImcr Amc{c{ am{[Q{>. AmMm ©AÍ`mZr Ë`mÀ`m EH$m ì`JH$mì`mV VËH$mcrZ Mm{aH$dtM{ dU©Z –

[wT>{ H$dZ c{IZr Hw$ec Mm{a Vm{ OmhcmñdVÌ H¥•VrMm H$dr åhUwZr _mÝ`Vm [mdcmAg{ H{•c{ Amh{. Am_À`mVrc ]hwV{H$ ñd`àk, àoV^mgy © emñÌk-

gem{ÜmH$mMr AdñWm hr AerM Amh{!"[{Q>Q>' [ÕVr AmoU ^maV

BJ«Or A_cmImcr AmS>oJèhmB©H$r VÌkmZ AmoU `Ìgm_wJ«r Am`mVH$aÊ`mV \$maer AS>MU {V Zg{. AmoU Ag{ AmUc{c{ VÌ AmoU `ÌX{emVc{ H$m{Ur Mm{ê•Z dm[a{c Aer e·`Vm \$maer Zgë`mZ{ [{Q>Q> g]ÜmrMroZ`_àUmcr 1970 gmcm[ ªV AJXrM OwO]r amohcr AmoU gÜ`mMmVX²odf`H$ H$m`Xm 1970 gmcr A_cmV Amcm.

Page 37: खुल्या व्यवस्थेकडे

37Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

AmVaamîQ>-r` j{ÌmVrc àË {H$ gñW{V AmoU àË {H$ j{ÌmV Am[ë`mX{emM{ àoVoZÜmr _m{R>çm Om{aOm{amZ{ ^mJ K{VmV. \$º•, [{Q>Q>g]Ümr OmJoVH$]woÕg[Xm h¸• gKQ>Zm WIPO (World Intellectual Property Right

Organisation) `m gKQ>Z{er _mÌ ^maVmZ{ H$mS>r_mÌhr g]Üm R>{dc{cmZmhr. `m gKQ>Z{Z{ V`ma H${c{ë`m [°oag H$amaZmå`mVrc AQ>r Vem H$mhrOmMH$ ZmhrV. àË {H$ X{emZ{ ñdX{er emñÌkmBVH{•M odX{er emñÌkmZmhrgajU AmoU h¸• oXc{ [mohO{V EdT>{ Wm{S>·`mV [°oag H$amaZmå`mM{ gyÌAmh{. [U, AmO[md{Vm{ ^maVmZ{ `m H$amaZmå`mda ghr H{•c{cr Zmhr, EdT>r^maVmVrc [a ¥V emñÌk AmoU CÚm{OH$ `mMr em_V Amh{.Z{hê•À`m Amerdm©XmZ{

ñdmVÍ`mZVaMr Z{hê•àUrV AW©ì`dñWm åhUO{ `m [a ¥VmMmgwdU©H$mi. BJ«OmÀ`m Am_XmZrV VÌ AmoU `Ì `mÀ`m Am`mVrgmR>rImOJr à`ËZ H$amd{ cmJV, Z{hê•ì`dñW{Z{ `m Am`mVrgmR>r, oZdS>H$_S>itMr H$m hm{B©Zm, amOam{g gm{ cmdyZ oXcr. cm`gÝg-[ao_Q> ì`dñW{V[aX{er gem{ÜmZmMm AmoU VÌkmZmMm \$m`Xm K{D•Z X{emV OdiOdi_º•{XmarMr gÎmm C[^m{JUma{ c]mS>cwƒ{ CÚm{OH$ åhUyZ o_ady cmJc{.

Z{hê•ì`dñW{V ZmJar Cƒ «yMm dJ© g» {Z{ AmoU gm_Ï`m©Z{ dmT>VJ{cm AmoU Ë`m_wi{ Ë`mÀ`m A[{jmhr dmT>V J{ë`m. [ydr© [Mdrg[ÝZmgdfmªÀ`m OwÝ`m VÌkmZmZ{ ^maVr` H$maImZXma Iye hm{V. Z{hê•ì`dñW{Vrc^X« cm{H$mZm h{ A[wa{ dmQ>V{. [aX{emVrc AË`mÜmwoZH$, AÚ`mdV VÌkmZAm[ë`mcm C[cãÜm Pmc{ [mohO{, EdT>{M Zìh{ Va, Ag{ VÌkmZ dm[amd`mgo_iU{ hm Am[cm h¸•M Amh{ Aer Ë`mMr ÜmmaUm AmoU ^mfm Amh{!Am`Ë`m o]imV –

`m _S>itMr H$m ©[ÕVr g_OyZ K{Ê`mgmR>r e{VrÀ`mM j{ÌmVrc EH$CXmhaU [wa{g{ hm{B©c. odX{emV H$rQ>H$ZmeH{•, ]waerZmeH{•, VUZmeH{• `mdaàMS> AmoU IoM©H$ gem{ÜmZ gmVË`mZ{ Mmcy AgV{. `m gem{ÜmZmM{ \$iåhUyZ EImX{ CË[mXZ oZKV{. oVH$S>À`m ]mOmamV V{ Amc{ H$r H$mhroXdgmVM qH$dm H$mhr VmgmVM V{ ^maVmV {D•Z [m{hm{Mmd{ Aer ì`dñWmAgV{. ^maVmVrc H$m{UË`mhr à`m{Jemi{H$S>yZ `m CË[mXZmÀ`m Z_wÝ`mÀ`m

Page 38: खुल्या व्यवस्थेकडे

38 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

AmÜmmamZ{ oZo_©Vr àoH«• {Mm V[erc o_iy eH$Vm{. åhUO{, Á`mgem{ÜmZmgmR>r àMS> V[ñ`m AmoU IM© H$amdm cmJVm{ V{ gem{ÜmZBoS>`mVrc E{Vm{]mÀ`m hmVr [mMe{-hOma é[`mV [S>V{. [aX{er CË[mXZmMrqH$_V gem{ÜmZmÀ`m IMm©_wi{ gmhoOH$M MT>r AgV{. gem{ÜmZmMm IM© X{erCË[mXZmda Va H$mhr ]gV Zmhr. _J, `m Mm¡ ©H$_©odemaXmZr oZXmZ Am[c{CË[mXZ amñV _wZm\$m R>{dyZ ñdñVmV ñdñV XamZ{ e{VH$è`mZm C[cãÜm H$ê•ZÚmd{ qH$dm Zmhr? [U, h{ c]mS>, [aX{er emñÌkmÀ`m ]woÕ^mS>dcmda S>„m_maVmV, EdT>{M Zmhr Va, J«mhH$ e{VH$è`mcmgwÕm [aX{er _mcmÀ`m VwcZ{Z{Wm{S>r\$ma H$_r qH$_V cmdyZ cw]mS>VmV.

AemM Vèh{Mr [oaoñWVr d¡ÚH$r` j{ÌmVrc Am¡fÜmm]m]Vhr Amh{.MmM{oJarÀ`m ]Xm{]ñVmgmR>r –

]m¡oÕH$ g[X{Mr hr cyQ>_ma AmQ>m{·`mV AmUU{ AmO[ ªV \$mag{ e·`ZìhV{. H$maU gm{oìhEQ> yoZ`ZgmaIr _hmgÎmmM ]woÕg[Xm h¸•mMm^mS>dcemhr H$ë[Zm åhUyZ C[hmg H$arV hm{Vr. AmoU aoe`mÀ`m[XamAmS> c[yZ oVgè`m OJmVrc ]hwg»` "H$miçm BJ«Om'Zm Am[cmR>JrMm ì`dgm` o]Z]m{ mQ> oZÜmm©ñV[U{ MmcdVm {V hm{Vm.

g_mOdmXr _hmgÎmm H$m{gicr AmoU oVgè`m OJmVrc ]hwg»` X{eAmVaamîQ>-r` H$Om©V Jiçm[ ªV AS>H$c{c{ Aem [oaoñWVrV gmhoOH$M[moûM_mË` X{e Ë`mZm _hÎdmÀ`m dmQ>Umè`m H$mhr gH$ë[ZmZm OJ_mÝ`Vmo_iodÊ`mMm oZûM` H$ê•Z [wT>{ {V Amh{V. AUweñÌmÀ`m àgmamodf`tMmAmVaamîQ>-r` H$ama hr Ë`mVcr EH$ ]m]. S>PZ^a X{emÀ`m hmVrAUweñÌmMr _º•{Xmar Amh{. [U, AUweñÌmodf`rM{ kmZ Ë`mÀ`m ZOa{Vcw½`mgw½`m AgUmè`m X{emH$S>{ OmD• Z { Aer Ë`mMr ÜmmaUm Amh{. h{ X{eñdV:À`m [m`mda C { amhyZ gem{ÜmZ H$am`cm oZKmc{ AgV{ Va AUwMmodñ\$m{Q> AmoU AÊdñÌmMr dmhVyH$ `m Q>ßß`m[ ªV {U{ AOyZ [mM[ÝZmgdf{©Var Ë`mZm e·` ZìhV{. odkmZ AmoU VÌkmZmÀ`m AmoW©H$ odH$mgmgmR>roXc{ë`m gmhmæ`mMm AàñVwV dm[a H{•ë`m_wi{ ^maV, [moH$ñVmZgmaI{ X{eAUwñ\$m{Q>mM{ gm_Ï © Agë`mMr o_Omg _mê• eH$VmV. Eadr Mm¡[Xar hmVrK{D•Z "o^jm X{oh' H$aUmè`m X{emZr Am[ë`m cm{H$mÀ`m Jar]rMm àíZ

Page 39: खुल्या व्यवस्थेकडे

39Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

gm{S>dmdm, eñÌmñÌmda AmoU AÊdñÌmda [¡g{ IMy© Z { Aer A[{jm[moûM_mË` X{{e, K_|S>rV H$m hm{B©Zm, ]miJV AgVrc Va Ë`mZm Xm{f X{U{_m{R>{ H$R>rU Amh{.

_mZdr h¸• gajUmg]ÜmrM{ H$m`X{ AmoU ì`dñWm `m]Ôchr[moûM_mË` X{e AmJ«h Ümê•Z Amh{V. Iwë`m oZdS>UwH$m Agmì`mV, odam{Ümr[jmMr JiM{[r hm{D• Z {, amOH$r` odam{ÜmH$mMm N>i hm{D• Z {, [m{ocgrXS>[emhr, dem{ÀN>{X AmoU ì`oº•ñdmVÍ`mdarc ]ÜmZ{ g[cr [mohO{VAgm, gmhoOH$M, AmJ«h V{ ÜmaUma. H$maU, Ë`mÀ`m [ÕVrÀ`mAW©ì`dñW{gmR>r oH$_mZ _mZdr h¸• AmoU ñdmVÍ` hr J¥hrVVÎd{ Amh{V.`mMm AW© Ë`mÀ`m ñdV:À`m X{emV hr VÎd{ gd©Ì [micr OmVmV Ag{ Zmhr.[U, ewÕ MmoaÍ`mMm C[X{e H$aÊ`mgmR>r ñdV: ewÕ MmoaÍ`mM{ AgU{ÜmZrgmdH$mamZm Amdí`H$ ZgV{M![moûM_mË`mM{ dM©ñd

g_mOdmXr gm_«mÁ`mMm AV AmoU oVgè`m OJmVrc X{emÀ`mì`dñWmM{ oXdmi{ hm `m{JM Agm H$mhr OwiyZ Amcm Amh{ H$r [moûM_mË`amîQ>-{, ode{fV: A_{oaH$m, àË`j[U{ qH$dm OmJoVH$ ]±H$ AmoU ZmU{oZÜmr`mÀ`m _m\$©V Ë`mÀ`m Vm|S>diçmMr AW©ì`dñWm ^maVmgma»`m oVgè`mOJmVrc X{emda cmXy [mhmV Amh{V.oXdmiIm{a oVgè`m OJm[wT>{ [`m© Zmhr

Aem [oaoñWVrV oVgè`m OJmVrc X{emZm åhUO{ Ë`mVrc gÎmmÜmmarg_mOmZm H$mhr cm]éX [`m© Amh{V Ag{ Zmhr. Ë`mÀ`m AW©ì`dñW{cmË`mÀ`m X{emVrcM ]hwg»`mMm odam{Üm Amh{. Amåhr Vw_À`m AQ>r _mZVZmhr åhUmd{ Va ZdrZ H$O{© Va gm{S>mM, [U OwÝ`m H$Om©darc ì`mO^aUmH$aÊ`mBVH$mgwÕm [V[wadR>m ìhm`Mm Zmhr. Am[cm oZ`m©V ì`m[ma dmT>dyZAmO[ ªV K{Vc{ë`m H$Om©Mr \{•S> H$ê• åhUmd{ Va hr VmH$X Ë`mMr _wimVMZmhr. H$O© VS>\$Xma[U{ ZmH$mamd{ Va X{emVrc [moûM_mË` gñH¥•VrÀ`m eharCƒ «yM{ OrdZM [aH$r` Am`mV AmoU g]Üm `mI{arO Ae·` hm{B©c AmoUcîH$ar CR>md [moûM_mË` X{emÀ`m MwQ>H$rMr dmQ>gwÕm Z [mhmVm hm{D•cmJVrc.

Page 40: खुल्या व्यवस्थेकडे

40 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

H$R>rU [`m©`m [oaoñWVrV [`m© Amh{. [U Vm{ o]H$Q> Amh{. _mÂ`m "ZmU{oZÜmr

: e{d½`mM{ PmS>' `m c{ImV (c{I H«$. 1) _r Ë`modf`r ]m{ccm{ Amh{.X{emVrc gÎma Q>·H{• cm{H$ AmO Og{ OJV Amh{V Vg{ ]mH$rÀ`m VrgQ>··`mZr, ode{fV: gdm{©ƒ [mM Q>··`mZr OJm`M{ Ag{ R>adc{ VaOJm[mgyZ Wm{S>{ AcJ hm{D•Z EH$ "ImXrMm [S>Xm' C^mê•Z ñd` y[U{Am¡Úm{JrH$aUmMr dmQ> Am[U Mmcy eH$Vm{. [U Ë`mH$oaVm cmJUma{OmÁÁdë` Z{V¥Ëd àgd{c Agm AmOMm g_mOhr Zmhr AmoU [oaoñWVrhrZmhr.

Ë`m_wi{, Á`m H$mhr AQ>r cmXë`m OmVrc Ë`m Wm{S>çm\$ma \$aH$mZ{_mÝ` H$aU{ h{ Am[ë`mcm A[oahm ©M Amh{.gw[a-301 Mm ]S>Jm

`m g]ÜmmV ]m¡oÕH$g[Xm h¸•mMm àíZ d{Jd{Jiçm _mJmªZr [wT>{ AmcmAmh{. OmJoVH$ ]woÕg[XmgKQ>Zm WIPO qhXwñWmZZ{ [°oag H$amaZmå`mdaghr H$amdr d gKQ>Z{M{ gXñ` ]Zmd{ `m X¥îQ>rZ{ oH$Ë {H$ df{© _dmi[U{ à`ËZH$arV Amh{. [oaoñWVr oZH$amda Amcr Va A_{oaH{•À`m oZdm©UrÀ`mBemè`mZ{ 1991 À`m AI{arg A_{oaH{•Z{ [{Q>Q> h¸•mMm ^J Iwc{ Am_H$aUma{ X{e åhUyZ MrZ AmoU qhXwñWmZ `mMr Zmd{ Omhra H{•cr AmoU[oaoñWVrV VrZ _ohÝ`mÀ`m AmV gwÜmmaUm Pmcr Zmhr Va `m X{emdaì`m[mar oZ]ªÜm gw[a-301 ì`dñW{Imcr cmdÊ`mV {Vrc Ag{ OmhraH{•c{. qhXwñWmZmVrc AW©ì`dñWm Iwcr H$aÊ`mÀ`m X¥îQ>rZ{ ZaqghamdgaH$ma O{ à`ËZ H$arV Amh{ V{ cjmV K{Vm gÜ`mVar ^maVmodéÕMrH$madmB© ñWoJV R>{dÊ`mV Amcr Amh{. MrZ A_{oaH{•]am{]aÀ`m ì`m[mamcm\$mag{ _hÎd X{V Zgë`m_wi{ Ë`mZr A_{oaH$Z Üm_H$rg \$magm Ümy[ KmVcmZmhr.

OdiOdi Ë`mMd{ir ì`m[mag]Ümr OmJoVH$ gñWm GATT M{S>m`a{·Q>a OZac lr. AmW©a S>H{•c `mÀ`m EH$m _gwÚmZ{ _m{R>m hcH$„m{iCS>dyZ oXcm Amh{.

Page 41: खुल्या व्यवस्थेकडे

41Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

AY©dQ>mMm H$mJmdm[wam 426 [mZmMm S>H{•c _gwXm H$m{R>{hr àH$moeV Pmc{cm Zmhr.

Ë`mMm EH$ d{S>m]mJS>m gmame X{emVrc 29 oZdS>H$ cm{H$mZm X{Ê`mVAmcm. Ë`mI{arO, dV©_mZ[ÌmV _ÜmyZ_ÜmyZ Amc{c{ Ìm{Q>H$ d¥ÎmmV `mdaMàm_w»`mZ{ MM{©Mm PPmdmV AmÜmmac{cm Amh{. hm _gwXm _mÝ` Pmcm VaX{emM{ AmoW©H$ gmd© m¡_Ëd g[wîQ>mV {B©c, e{VH$è`mZm H$m{UË`mhr Vèh{M{ode{f gmhmæ` H$aU{ Ae·` hm{B©c AmoU Ë`m[ocH$S>{, ]woÕg[X{À`mgajUmg]oÜmV VaVwXr A_cmV Amë`m Va X{emVrc gd© gem{ÜmZ ]X[S>{c, Am¡fÜm{ _hmJ hm{Vrc, e{VH$ar ]hwamîQ>-r` H$[Ý`mÀ`m VÌkmZmM{Jwcm_ hm{Vrc Agm H$mJmdm gwê• Amh{.S>H{•c _gwÚmMr [mûd© y_r

`m MM{©Mm AW© g_OÊ`mAmÜmr S>H{•c _gwXm h{ H$m` àH$aU Amh{, h{g_OyZ K{Vc{ [mohO{. [ohë`m _hm wÕmZVa OmJoVH$ Iwcm ì`m[maOdiOdi ]X [S>cm. Om{ Vm{ X{e qH$dm X{emMm g_yh Am[m[ë`mñdmWm©À`m X¥îQ>rZ{ ]mh{ê•Z {Umè`m Am`mVrda d{Jd{Ji{ oZ]ªÜm Kmcy cmJcmAmoU Ë`m]am{]aM, Am[cr oZ`m©V_mÌ dmT>mdr Aem H$m{oeerg cmJcm.Xwgè`m _hm wÕmZVa [oaoñWVr AmUIrM o]H$Q> Pmcr AmoU OJ^aMmIwcm ì`m[ma [wÝhm EH$Xm Mmcy ìhmdm `mH$oaVm H$mhr ^JraW à`ËZhr gwê•Pmc{. `m à`ËZmVrc [ohc{ [mD•c åhUyZ OJ^aMm ì`m[ma Iwcmhm{Ê`mAmÜmr oZXmZ H$mhr amîQ>-g_yhmVrc AVJ©V ì`m[ma Iwcm ìhmdm `mX¥îQ>rZ{ à`ËZ Mmcy Pmc{. yam{[mVrc gm_yohH$ ì`dñWm h{ Ë`mM{ EH$ CXmhaUAmh{. Ë`mhr [crH$S>{ OmD•Z, [¥Ïdrdarc gd© X{emZr Am[cm ì`m[ma IwcmH$amdm `mgmR>r GATT hr gñWm à`ËZ H$arV Amh{. [U h{ H$m_ gm{[{ Zmhr.àË {H$ X{emVrc JwVc{c{ ñdmW© Aem Vèh{À`m Iwë`m ì`m[mamcm OmJm{OmJrAmoU _wÔçm_wÔçmda odam{Üm H$aVmV.

AmVaamîQ>-r` ì`m[ma Iè`m AWm©Z{ Iwcm ìhm`Mm Ag{c VaamîQ>-mamîQ>-mVrc AVJ©V AW©ì`dñWmgwÕm Iwcr ìhm`cm [mohO{. yam{[,A_{oaH$m BË`mXr X{emV e{VH$è`mZm àMS> g]ogS>r X{Ê`mM{ Ümm{aU oH$Ë {H$df{© Mmcc{ Amh{. qhXwñWmZgma»`m X{emV e{VH$è`mZm g]ogS>r Va ZmhrM

Page 42: खुल्या व्यवस्थेकडे

42 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

[U Ë`mMr cyQ> Amh{. yam{[ AmoU qhXwñWmZ `mVrc ì`m[ma Iwcm Pmcm Vayam{[r` e{Vr g]ogS>rÀ`m AmÜmmamZ{ ^a^amQ>rV R>{dÊ`mMr ì`dñWm

H$m{giyZ OmB©c. hr Jm{îQ> yam{[mVrc e{VH$ar AmoU V{Wrc emgZ{ `mXm{KmZmhr _mÝ` hm{Ê`mgmaIr Zmhr. AmVaamîQ>-r` Iwë`m ì`m[mamgmR>rX{emX{emVrc CË[mXZ AmoU qH$_V `m_Ümrc emgZmMr T>dimT>di g[cr[mohO{.

Iwcm ì`m[ma H{•di C[^m{JmÀ`m dñVy[waVm _`m©oXV AgyZ MmcUmaZmhr. H$mhr X{emMr Z¡goJ©H$ [oaoñWVrM Aer Amh{ H$r X¡ZoXZ JaO{À`mdñVyH$aVm Ë`mZm BVa X{emda Adc]yZ amhmd{ cmJV{. Ë`m _m{]Xë`mV V{OJmcm ^mS>dcr dñVyMm [wadR>m H$ê• eH$VmV. C[^m{JmÀ`m dñVy]am{]a^mS>dcmÀ`m X{dmU-K{dmUrdarc oZ]ªÜmhr g[U{ Amdí`H$ Amh{.]woÕg[Xm h¸•mM{ gajU

`m g]ÜmmZ{ oVgam EH$ _wÔm C[oñWV hm{Vm{, Vm{ ]m¡oÕH$ g[X{À`mh¸•mMm. Vg{ åhQ>c{ Va, AmVaamîQ>-r` gñWmM{ EH$_{H$mVrc H$m_mM{ O{dmQ>[ Amh{ Ë`mà_mU{ hm odf` WIPO `m gñW{Mm Amh{, GATTMm Zmhr.[U, Iwë`m ì`m[ma[{R>{Mr MMm© `m àíZmMm gm{j_m{j cmdë`mI{arOg_mÜmmZH$maH$oaË`m hm{U{ e·`M Zmhr. åhUyZ hm àíZ GATTÀ`mMMm©gÌmVhr àm_w»`mZ{ {Vm{. odH$ogV X{emV _Owar MT>r AgV{. AodH$ogVX{emV l_eº•r ñdñV AgV{. odH$ogV X{emMr _m{R>r JwVdUyH$ Ë`mÀ`modkmZ AmoU VÌkmZodf`H$ gem{ÜmZmV AgV{. `m JwVdUwH$rMm \$m`XmË`mZm o_imcm Zmhr Va OmJoVH$ ì`m[mamVrc Ë`mMr [oaoñWVr H$R>rUhm{B©c Aer Ë`mZm ÜmmñVr dmQ>V{. h{ VÌkmZ o_iodÊ`mMr Amg AodH$ogVX{emZmM AgV{ Ag{ Zmhr Va, odH$ogV X{emZmhr EH$_{H$mM{ VÌkmZo_imë`mg CMcm`M{M AgV{. hm Mm{am[m{arMm H$ma^ma g[yZ H$mhr oeñVàñWmo[V Pmë`mI{arO Iè`m AWm©Z{ OmJoVH$ Iwcr ]mOma[{R> V`mahm{Ê`mMr e·`Vm Zmhr. `m àíZmda dfm©Zwdf{© MMmªM{ Jwèhmi Mmcy Amh{.Cé½d{ ]¡R>H$rV gwê• Pmc{cr ]m{cUr J{cr [mM df{© Mmcy Amh{V. H$m{UrM[S>V{ ¿`m`cm V`ma Zmhr AmoU VS>Om{S> H$am`cm V`ma Zmhr. [U, AmVmOmJoVH$ [oaoñWVr ]Xccr Amh{. g_mOdmXr ì`dñWm H$m{gicr Amh{,

Page 43: खुल्या व्यवस्थेकडे

43Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

oZ`m{OZ hr H$ë[Zm Xya Q>mHy$Z Iwë`m AW©ì`dñW{H$S>{ oVgè`m OJmVrcX{ehr gaHy$ cmJc{ Amh{V qH$dm Ag{ gaH$U{ Ë`mZm ^mJ [S>V Amh{. `mgÜmrMm \$m`Xm K{D•Z Iwë`m OmJoVH$ ì`m[mamM{ [wZéËWmZ H$aÊ`mgmR>r_m{R>r P{[ K{Ê`mM{ à`ËZ Mmcy Amh{V. MMmªM{ Jwèhmi [mM df{©Mmcë`mZVa GATT gñW{À`m _hmoZX{eH$mZr `m MM{©À`m AmÜmmamZ{ _hÎm_gmÜmmaU od^mOH$ _wÔ{ H$mT>yZ _gwXm V`ma H{•cm AmoU hm _gwXm ñdrH$mamqH$dm GATT _ÜmyZ ]mh{a [S>m Agm oZdm©UrMm Bemam oXcm.àñVmd ñdrH$maÊ`mMm [`m© \$m`ÚmMm

S>H{•c àñVmd Aìh{acm åhUO{ àíZ gwQ>cm Ag{ Zmhr. OmJoVH$]mOma[{R>{[mgyZ Xya amhyZ H$m{UË`mhr X{emMr AW©ì`dñWm Mmcy eH$V Zmhr.hm àñVmd ZmH$macm Var OmJoVH$ ]±H$m, ZmU{oZÜmr Aem gñWm IwcrAW©ì`dñWm, Iwcr ]mOma[{R> AmoU ^mS>dcmMr Iwcr { Om `mMm AmJ«hÜmaUmaM Amh{V. emñÌr` gem{ÜmZ _m{R>çm à_mUmda A_{oaH{•V hm{V{. ]m¡oÕH$g[X{Mm h¸• ZmH$maU{ WIPO qH$dm GATT `mÀ`m[mgyZ Xya amhyZ O_UmaAmh{ Ag{ Zmhr. A_{oaH{•Z emgZ gw[a-301 `mgma»`m ì`dñWm cmXyZ]m¡oÕH$ g[X{M{ h¸• _mÝ` H$amd`mg qhXwñWmZgma»`m X{emZm ^mJ [mS>yeH$V{. Xhm]mam AoVodH$ogV X{e gm{S>c{ Va BVam[wT>{, Ia{ åhQ>c{ Va,Xm{ZM [`m© Amh{V. ZdrZ AW©ì`dñW{Mr gyÌ{, oZ`ÌU, cdmX BË`mXrGATT gma»`m ]hwamîQ>-r` gñWmÀ`m H$m ©H$mar _S>imH$S>{ AgmdrV H$mA_{oaH$Z grZ{Q>À`m hmVr AgmdrV? GATT gma»`m gñWmÀ`m H$m ©H$mar_S>imV ^maVmcm Am[cm AmdmO CR>dVm {Vm{. AmoU àË`jmV V{Wrc^maVr` àoVoZÜmr _S>i à^mdr[U{ H$m_ H$aV{ h{ cjmV K{Vc{ Va ZdrZì`dñW{M{ gyÌMmcZ Aem ]hwamîQ>-r` gñWmH$S>{ AgÊ`mVM Am[c{ ohVAmh{.

S>H{•c _gwÚmÀ`m EH{•H$m AJmH$S>{ cj X{D•Z dmX KmcU{ `m{½` hm{UmaZmhr. Ë`mgmR>r S>H{•c àñVmdmMr EHy$U aMZm cjmV K{Vcr [mohO{.AodH$ogV X{emZm AmdmO H$m{R>{?

Cé½d{Vrc ]m{cUr gwê• Pmë`m[mgyZ [M{Mmirg X{emZr Am[c{ì`m[ma Ümm{aU gwÜmmac{ Amh{. ^maVmgma»`m, oVgè`m OJmVrc X{emM{ `m

Page 44: खुल्या व्यवस्थेकडे

44 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

EHy$U àH$aUmV H$mhr \$mag{ _hÎd Amh{ Ag{ Zmhr. ^maVmMm gJimAmVaamîQ>-r` ì`m[ma OmJoVH$ ì`m[mamÀ`m AÜmm© Q> •mgwÕm Zmhr. Ë`m_wi{,hr gd© `m{OZm ^maVmgma»`m X{emZm Hw$McÊ`mMr Amh{ h{ H$mhr Ia{ Zmhr.h{ àñVmd _mÝ` H$aÊ`mV gJiçmV _m{R>çm haH$Vr A_{oaH$m, yam{[ AmoUO[mZ CR>drV Amh{V. AmoU `m VrZ X{emMm oZåå`m OmJoVH$ ì`m[mamdaVm]m Amh{. O[mZÀ`m dmT>Ë`m AmoW©H$ AmoU ì`m[mar VmH$XrMr A_{oaH{•gXheV Amh{. O[mZr _mcmMm cm|T>m A_{oaH$Z ]mOmamV Mmccm AgyZË`mcm Amda H$gm Kmcmdm hm A_{oaH$Z emgZm[wT>rc `jàíZ Amh{.

yam{[mVrc e{VH$è`mM{ H$m{S>H$m¡VwH$ dfm©Zwdf{© Mmcc{ Amh{. Ë`mV H$mhrhr]Xc H$aU{ amOH$r` X¥îQ>çm _woíH$c Amh{.e{Vrg]Yr àñVmd

e{Vrg]Ümr S>H{•c _gwÚmVrc R>iH$ àñVmd Ag{ Amh{V.1) àË {H$ X{emZ{ Am`mVrda KmVc{c{ oZ]ªÜm CR>odÊ`mM{ d{im[ÌH$

Omhra H$amd{.2) Á`m AodH$ogV X{emV e{VH$è`mZm CË[mXZIMm©À`m da Xhm Q>·H{•

g]ogS>r oXcr OmV{ V{W{ Vr {Ë`m Xhm dfmªV 10.3 Q>··`mZr H$_rH$amdr.

3) BVa X{emV e{VrH$aVm X{Ê`mV {Umè`m gyQ>g]ogS>rV 1999 [ ªVImcrcà_mU{ H$[mVr H$aÊ`mV `mì`m.CË[mXZ g]ogS>r : 20 V{ 36 Q>·H{•oZ`m©V g]ogS>r : 36 Q>·H{•

4) g]ogS>rÀ`m AmÜmmZ{ hm{Umar oZ`m©V 24 Q>··`mZr KQ>cr [mohO{.5) e{VH$è`mda H$m{UË`mhr àH$maMr gº•rMr c{ìhr Agy Z {.^maVr` e{VH$è`mÀ`m ohVmM{

e{Vrg]ÜmrM{ h{ àñVmd [mohc{ Va V{ ^maVr` e{VH$è`mÀ`m AË`V\$m`ÚmM{ Amh{V h{ CKS> Amh{. EdT>{M Zìh{ Va, g]ogS>r X{D•Z oZ`m©VH$aÊ`mda S>H{•c gmh{]mZr Oer ]ÜmZ{ gwModcr Amh{V VerM ]ÜmZ{g]ogS>r X{D•Z _hmJS>çm e{Vr_mcmMr Am`mV H$aÊ`mdahr cmXcr AgVrVa ^maVr` e{VH$è`mZm _m{R>m AmZX Pmcm AgVm. Ë`mM]am{]a, oZ`m©V-

Page 45: खुल्या व्यवस्थेकडे

45Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

]Xrgma»`m hË`mamdahr H$mhr oZ`ÌU [mohO{. [U O{ [r. ìhr. ZaqghamdH$aV ZmhrV V{ S>H{•cZr H$amd{ Aer A[{jm R>{dU{ amñV Zmhr. ^maVmVrce{VH$è`mZm GATT À`m oZ`_mZwgma H$m{UVrhr g]ogS>r o_iV Zmhr.Ë`m_wi{, `m àñVmdmÀ`m A_c]OmdUrV ^maVr` e{VH$è`mM{ H$mhrhrZwH$gmZ hm{Ê`mMr e·`Vm Zmhr. `m CcQ>, ^maVmÀ`m gÜ`mÀ`m [aX{er]mOma[{R>mV (CXm. yam{[) oXë`m OmUmè`m g]ogS>r H$_r hm{UmaAgë`m_wi{ AmVaamîQ>-r` ]mOma[{R>{Vrc ^maVr` e{Vr_mcmMr [oaoñWVrAmUIr gwÜmmaUma Amh{. é[`mÀ`m Ad_yë`ZmZVa ^maVmVrc ]hwV{H$e{Vr_mc AmVaamîQ>-r` ñ[Üm{©V oQ>H{•c Aem oñWVrV Amh{. é[`mMr qH$_VAOyZhr dmñVdmer OwiUmar H$aÊ`mV Amcr AmoU S>H{•c àñVmd A_cmVAmc{ Var A_{oaH$Z `mXdr wÕmZVa [ohë`mXm ^maVr` e{VH$ar OmJoVH$]mOma[R>{V àoVîR>{M{ ñWmZ o_idrc.

hr EH$M ]m] cjmV K{Vcr Var S>H{•c àñVmd _mÝ` ìhmd{V`mH$oaVm ^maVmZ{ CËgmhmZ{ [wT>mH$ma K{Vcm [mohO{. XwX¡©dmZ{, `m dmQ>mKmQ>rVBoS>`mM{ emgZ [a ¥V H$maImZXmamMr Vir CMcrV Amh{. S>H{•c àñVmdmZmodam{Üm H$aÊ`mH$oaVm ]m¡oÕH$ g[X{À`m h¸•mMm àíZ _m{R>çm ohararZ{ _mS>cmOmV Amh{. `m odf`mdarc S>H{•c _gwÚmVrc àñVmd _mZc{ Va (1) [{Q>Q>h¸• AÝZ, agm`Z{, Am¡fÜm{, AmoU gyú_oOdmUyemñÌ `mZmhr cmJy H$amd{cmJ{c, (2) [{Q>§Q> gajUmMr _wXV gd© ]m]VrV drg dfmªMr H$amdrcmJ{c.

`m VaVwXr cmJy H$aÊ`mH$oaVm ^maVmgma»`m X{emZm 2003gmcm[ ªV gdcV oXcr OmB©c.MmÀ`mÀ`m odam{YmMr Vèhm

h{ àñVmd åhUO{ [aH$r` gem{ÜmZmÀ`m Mm{aQ>çm Am`mVrda MJiH$aUmè`m ^maVr` ]woÕOrdr AmoU CÚm{OH$ `mÀ`m _wimdaM Kmd. h{àñVmd _mÝ` hm{D• Z {V åhUyZ Ë`mZr OrdmMm AmH$mV Mmcdcm Amh{.[U, `m _yR>^a cm{H$mM{ E{H$Uma H$m{U? åhUyZ, Á`mMr gJir h`mVgd©gm_mÝ` ^maVr`mZm AmoU e{VH$è`mZm cwQ>Ê`mV J{cr Vr hr _S>irAmVm e{VH$è`mMr ghmZw yVr g[mXÊ`mV JwVcr Amh{V. ^maVr`

Page 46: खुल्या व्यवस्थेकडे

46 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

e{VH$è`mcm Zì`m gem{ÜmZmM{ _hmJS>{ [{Q>Q> o]`mU{ odH$V K{U{ ^mJ [S>{cH$maU ]mOmamV Xwga{ H$mhr o]`mU{ o_iUmaM Zmhr, o]`mÊ`mÀ`m dmUmVyZZì`m dfm©H$oaVm o]`mU{ oe„H$ R>{dÊ`mMr ]Xr {B©c, [{Q>Q> h¸•mMm ^Jhm{Vm{ Amh{ qH$dm H$m` h{ ]KÊ`mH$oaVm Jmdm{Jmd ]hwamîQ>-r` H$[Ý`mÀ`mh{amÀ`m Q>m{içm o\$ê• cmJVrc AmoU dZñ[Vrg¥îQ>rVrc gJir ododÜmVmMZîQ> hm{D•Z OmB©c; oedm`, `m [{Q>Q> h¸•m_wi{ ^maVmVrc gem{ÜmZ R>ß[hm{D•Z OmB©c Ag{ ]mJwc]wdm e{VH$è`mZm XmIodÊ`mMm à`ËZ hm{V Amh{.Ia{ H$m` V{ e{VH$ar OmUVm{

Ia{ åhUO{, `m gJiçm Amj{[mV H$mhrhr VÏ` Zmhr. gH$oaVo]`mUr e{VH$è`mZr dm[ac{cr Amh{V. Ë`mM{ \$m`X{ Vm{Q>{ Ë`mZm MmJc{_mhrV Amh{V. Xwgè`m o[T>rM{ gH$oaV dmU dm[aë`m_wi{ o[H$mÀ`mCË[mXZmV AmoU JwUdÎm{Vhr \$aH$ [S>Vm{ h{ Ë`mZm MmJc{ R>mD•H$ Amh{.H$m[gmMm ÜmmJm `m{½` JwUdÎm{Mm hdm Ag{c Va 468 dmUmMr \{•acmJdS>H$ê• Z { Ag{ [Om]amd H¥•ofodÚm[rR>gwÕm gmJV{. Ë`mV e{VH$è`mMm\$m`Xm Amh{ AmoU e{VrCÚm{JmMm \$m`Xm Amh{ h{ e{VH$ar MmJc{ OmUVm{.JwUdÎmm oQ>H$odÊ`mgmR>r Aem oe\$maer _mZÊ`mV Ë`mcm H$mhr AS>MUdmQ>Uma Zmhr. `m[wT>{ OmD•Z, Xwgè`m o[T>rM{ o]`mU{ dm[ê• Z { Ag{ ]ÜmZHw$Ur KmVc{ Va Ë`mVhr e{VH$è`mcm H$mhr _m{R>r AS>MU dmQ>Uma Zmhr.

dZñ[VrodûdmVrc ododÜmVm H$_r hm{U{ qH$dm g[wîQ>mV {U{ h{ EHy$U[¥Ïdrdarc Ordg¥îQ>rH$oaVm Ümm{·`mM{ Amh{. ododÜmVm oQ>H$odÊ`mH$oaVm O{H$mhr à`ËZ H$amd`mM{ V{ gd© g_mOmZ{ H{•c{ [mohO{, e{VrCÚm{Jmda [m{Q>^aUmè`m e{VH$è`mMrM H{•di, Vr O]m]Xmar hm{D• eH$V Zmhr.e{VH$ar \w$H$Q>{ ZmhrV

[aH$r` VÌkmZmMr VñH$ar H$aUmè`mZr AmO[ ªV e{VH$è`mZm H$mhrcm^ o_idyZ oXc{cm Zmhr AmoU J{ë`m Vrg dfmªV e{VrMm Om{ odH$mgPmcm, oZXmZ Or CË[mXZdmT> Pmcr Ë`mM{ l{ [aX{er gem{ÜmZmcm AmoUemñÌkmZm Amh{. [aX{emVrc AÚ`mdV gem{ÜmZ ^maVr` e{VH$è`mZm [¡g{Q>mHy$Z dm[am`cm, VmVS>rZ{ dm[am`cm o_imc{ Var Ë`mM{ g_mÜmmZ Amh{.qH$]hwZm, [aX{er emñÌkmÀ`m H$îQ>mMm \w$H$Q> \$m`Xm ¿`mdm hr e{VH$è`mMr

Page 47: खुल्या व्यवस्थेकडे

47Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

àd¥ÎmrM Zmhr. VÌkmZmÀ`m j{ÌmV qhXwñWmZ e{H$S>m{ df{© _mJ{ Amh{. H{•didrg dfmªÀ`m AdÜmrV [aX{er VÌkmZ, `Ìgm_wJ«r, Am¡fÜm{ odZmIM©dm[am`cm o_imcr Va [aX{er emñÌkmodf`r gd©gm_mÝ` OZmÀ`m _ZmVH¥•VkVm^mdM Ag{c."grVme{Vr'Vrc gem{YZmcmhr gajU

`m [crH$S>{ OmD•Z gem{ÜmZ hr EH$V\$r© dmhVyH$ Amh{ Aere{VH$è`mMr ^mdZm Zmhr. [aX{er gem{ÜmZ ^maVmV {B©c Ë`mà_mU{M^maVmVrc em{Üm [aX{emV OmVrc Agm e{VH$è`mMm AmË_odûdmg Amh{. h{gem{ÜmZ gem{ÜmZemi{V hm{Uma Zmhr, H¥•ofodÚm[rR>mV hm{Uma Zmhr, ^maVr`CÚm{OH$ Va Ë`m oXe{Z{ à`ËZhr H$aUma ZmhrV; [U ^maVr` e{VH$argem{ÜmZmV [wT>mH$ma K{D• eH$Vm{. _hmamîQ>-mVrc X«mj e{VH$è`mZr `mMmg‚mS> [wamdm [wT>{ R>{dcm Amh{. V{ìhm ]m¡oÕH$g[X{Mm h¸• åhUO{ H{•di ]m{OmZgyZ V{ AmO Zm CÚm \$m`ÚmM{ H$c_hr R>a{c, Agm e{VH$è`mMm odûdmgAmh{. `m ]m]VrV Ë`mMr [oaoñWVr BoS>`mVrc [a ¥V ]woÕOrdt[{jm \$mad{Jir Amh{.

[U, gJiçmV _hÎdmMm _wÔm d{JimM Amh{. gyú_ oOdmUy AmoUg]oÜmV emñÌm_ÜmyZ e{VrÀ`m Zì`m àJVrMm añVm OmVm{ hr H$ë[ZmeH$mñ[X Amh{. emñÌkmZr ZdrZ ZdrZ VÌmZr, ZdrZ ZdrZ dmU{ V`maH{•cr åhUO{ Vr ñdrH$maÊ`m[crH$S>{ e{VH$è`mZm JË`VaM amhmUma Zmhr hrH$ë[Zmhr «m_H$ Amh{. e{Vr H$maImZXmar [ÕVrZ{ H$aÊ`mMr [moûM_mË`AmoU g_mOdmXr X{emVrc H$ë[Zm oXdg|oXdg AZmH$f©H$ hm{V Amh{.Ë`mE{dOr, oZIi odkmZmda AmÜmmac{cr ZdrZ e{Vr hiy hiy AHw$aV Amh{.Aem e{VrÀ`m CË[mXZmcm EH$ d{Jir AmoU oH$\$m`Vera ]mOma[{R> V`mahm{V Amh{. "grVme{Vr' hm `m oXe{Z{ gwê• H{•cm EH$ à`m{J Amh{.e{VH$ar Iwë`m AW©ì`dñW{À`m ñdmJVmg g‚m

e{VH$è`mZm ]mJwc]wdm XmIdyZ ]woÕg[X{Mr VñH$ar H$aÊ`mMmH$m ©H«•_ MmcodU{ `m[wT>{ e·` hm{Uma Zmhr. e{VH$ar Xm{Ýhr hmV C^mê•ZZì`m Iwë`m AW©ì`dñW{M{ ñdmJV H$am`cm ogÕ Pmcm Amh{. `m Iwë`mì`dñW{V H$miçm BJ«OmZr AmO[ ªV dm[ac{cr gd© eñÌ{ _m{S>yZ [S>Uma

Page 48: खुल्या व्यवस्थेकडे

48 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

Amh{. Ë`mV Am`mVoZ`m©Vrda ]ÜmZ{ ZgVrc. ^mS>dc Iwc{ I{i{c AmoUIè`mIwè`m ]woÕ_VmÀ`m ]woÕg[X{da S>mH$m KmcÊ`mMr gÜmrhr Hw$Umcmo_iUma Zmhr.AmVm R>JoJar MmcUma Zmhr

Zì`m ^Jì`m "ñdX{er'M{ [wañH$V{© Iwë`m ì`m[mamda ]ÜmZ{ AmUy[mhmVmV; [U, ]m¡oÕH$ g[X{À`m Mm{ar-VñH$arda _mÌ H$m{UVmhr AS>Wim

{Vm H$m_m Z { Ag{ JwaH$mdyZ gmJVmV. 1968 gmcr gd© yam{[mV A_{oaH$ZVÌkmZmM{ aJrV XyaXe©ZgM {V hm{V{. Aemhr d{ir \«•mÝg_Ü { aJrV Q>rìhrAmcm Va Vm{ \«•|M VÌkmZmZ{M {B©c Agm AmJ«h \«•|M amîQ>-Ü`j OZac XJm°c `mZr Ümacm. `m AmJ«hm_mJ{ EH$ ñdX{eà{_ AmoU ñdX{eoZîR>m hm{Vr.^Jì`m ñdX{er_mJ{{ AmoU S>H{•c àñVmdmÀ`m odam{ÜmH$m_Ü { ñdX{eà{_ Zmhr,ñdX{oe`mÀ`m ì`m[H$ AmoW©H$ ohVg]ÜmmMr qMVmhr Zmhr; Ë`mM{ CoÔîQ>Amh{, BoS>`mVrc H$miçm BJ«OmÀ`m R>JoJarM{ g_W©Z.

(21 Am°JñQ> 1992)

Page 49: खुल्या व्यवस्थेकडे

49Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

5. Z{hê•ZrVr odéÕ Iwcr AW©ì`dñWm AmoU e{VH$ar AmXm{cZ

H$m{UË`m Am`mVrcm odam{Y\«•mÝg_Ü { EH$Xm ]r\$ (Jm{_mg) _hmJ Pmë`mZ{ d B½cS>_ÜmyZ ]r\$

ñdñV oH$_VrZ{ Am`mV H{•c{ V{ìhm V{Ïmrc ím{VH$è`mÀ`m _ZmV MrS> CË[ÝÝmPmcr. B½cS>_Ümrc ím{VH$ar Am[ë`m hmVmVrc ]mOma[{R> ohgH$mdyZ K{Vmh{VåhUyZ Ë`mZr B½cS>hyZ Amc{ë`m ]r\$À`m Q>-H$ \«•mÝgÀ`m añË`mda Ë`mMrQ>m`g²© [·Ma H$ê•Z ]X H$ê•Z Q>mH$ë`m d Ë`mVrc Jm{_mg gS>y oXc{.[aX{ímmVyZ {Umam Jhy Ïmm]odÊ`mgmR>r \«•mÝgÀ`m ím{VH$è`mBVH$r AoVa{H$r

yo_H$mgwÕm Amåhr K{V Zmhr Amhm{V. Oa H$m Amåhmcm ha^è`mMr S>mi]Zdm`cm oH$cm{cm 12 é. IM© {V Ag{c AmoU Am°ñQ>-{oc`mM{ ím{VH$ar OaH$m Vr S>mi 7/8 é[`m_Ü { Amåhmcm [wadV AgVrc Va Ë`mMr Am`mVPmcr [mohO{, H$maU Ë`mV ^maVmÀ`m J«mhH$mM H$ë`mU Amh{. Amåhmcm OaH$m S>mi ZrQ> o[H$odVm {V Zg{c, H$mhr H$m H$maUmZ{ Agm{, Va _J S>mir-E{dOr Amåhr Xwga H$mhr Var o[H$dy. åhUO{, Xwgè`m X{ímm[{úmm H$_r IMm©Vo[H$dyZ H$_r oH$_VrV odHy$ ímHy$ Ag [rH$ K{D• AmoU S>mi o[H$dU ]XH$ê•. Iwë`m ]mOma[{R>{Mm AÏm©M _wir Agm Amh{. Am`mVrcm odam{ÜmH$aVmZm Am[U S>mirÀ`m Am`mVrodf`r H$mhr ]m{cV Zmhr, Ë`mM H$maUAg Amh{ H$r Amåhr ^mH$ar o[R>c ImUma{, S>miam{Q>r ImUma{ [UAm_À`mH$aVm S>mi o[H$odÊ`mM H$m_ [«m_w»`mZ Am°ñQ>-{oc`m_Ü {M hm{V.ZwH$V{M Am°ñQ>-{oc`mÀ`m amOXyVmZr oX„r_Ü { _m{R>m g_ma^ KS>dyZ AmUcm.ha^è`mÀ`m S>mirgmR>r, "h{S>c{' hm [«ogÕ oH«•H{•oQ>Aa hm{D•Z J{cm Ë`mÀ`mZmdmZ{ EH$ ha^è`mMr OmV Ë`mZr ohXwñÏmmZmH$oaVm _wÔm_ V`ma H{•cr. AmoUVr S>mi oVÏm{ ]ZdyZ ohXwñÏmmZmV oZ`m©V H$aÊ`mMr Ë`mMr V`mar PmcrAmh{. Vwåhr Amåhr O{ o[R>c ImVm{ V{ [«m_w»`mZ{ Am°ñQ>-{oc`mVë`m S>mirMMAmh{. J{ë`m dfr©hr V{M hm{V, Ë`mÀ`m J{ë`m dfr©hr V{M hm{V. V{ìhm AímmVèh{À`m Am`mVrcm odam{Üm H$aÊ`mH$oaVm ím{VH$ar gKQ>Zm C^r Zmhr.

Amåhr H$m{UË`m Am`mVrcm odam{Üm H$aVm{? JìhmÀ`m Am`mVrcm.X{ímmVrc oH$_V R>adVmZm gaH$maZ{ Xa o¹•Q>ccm 280 é[ { R>adcr. Iwë`m

Page 50: खुल्या व्यवस्थेकडे

50 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

]mOmamV Ë`mMr oH$_V VrZím{ gmS>{VrZím{ é[ { Amh{. [U, [aX{ímmVyZ Ia{XrH$aVmZm A_{oaH$Z ím{VH$è`mcm oXc{cr g]ogS>r cúmmV K{D•ZgwÕm Xao¹•Q>ccm 580 é[ { X{D•Z Jhy Ia{Xr H{•cm OmV Ag{c Va h{ MwH$rM{ Amh{.H$maU h{ Iwë`m ]mOma[{R>{À`m VÎdmÀ`m odéÕ Amh{. A_{oaH{•Z Oa AgR>adc H$r ohXwñÏmmZM{ ím{VH$ar 280 é[`mV Jhy odH$VmV Va Amåhr Ë`mZmXrS>ím{ é[`mV [mohO{ oVVH$m Jhy o[H$dyZ X{Vm{, Va Amåhr Ë`mM ñdmJVH$ê•. H$maU, `m X{ímmVë`m Jar]mM Ë`mV H$ë`mU hm{B©c. Vwåhr Jhyo[H$dm`cm cmJm Amåhr JìhmE{dOr Ðmúm o[H$dy. Bòm`cÀ`m ím{VH$è`mMCXmhaU AgM Amh{. V{ gÍmr o[H$dVmV, Ðmúm o[H$dVmV, \$i\$imdio[H$dVmV, gJi H$mhr o[H$dVmV [U Jhy o[H$drV ZmhrV. Ë`mM åhUUAg H$r Amåhr Ðmúm o[H$dy, gÍmr o[H$dy AmoU oZ`m©V H$ê•Z Amc{ë`m[¡ímmVyZ Jhy odH$V K{D•Z ImD•. V{ Amåhmcm OmñV [adS>V. Ia gmJm`MVa ohXwñÏmmZmVë`m Oo_ZrM{ O{ VwH$S>{ Pmc{V V{ [mhmVm AJXr[Om]_Ü {gwÕm ÜmmÝ` o[H$dU{ ì`dhm © Zmhr. V{ìhm ohXwñÏmmZcm Hw$UrAm_À`m[{úmm H$_r ^mdmZ{ ÜmmÝ` odH$m`cm V`ma Agcm Va Amåhr Ë`mMmodam{Üm H$aUma Zmhr.

Amåhr 1980 gmcm[mgyZ h{ _mS>V Amcm{ Amhm{V. _r Ë`md{irA_{oaH{•VyZ Am`mV hm{Umè`m Jìhmcm odam{Üm H$arV hm{Vm{, [moH$ñVmZmVyZ

{Umè`m H$[mímrcm odam{Üm H$arV hm{Vm{. H$m H$arV hm{Vm{? ""grAm`E åhUO{A_{oaH$m, Am[cm ímÍmy Ag{ _mZVm Zm? _J Am_À`m [Om]_Ümë`m X{ím^º•ím{VH$è`mZr, Á`mZr [moH$ñVmZm[mgyZ cT>mB©V X{ím VrZVrZXm dmMdcm Ë`mZro[H$odc{ë`m Jìhmcm oOVH$m ^md X{Vm Ë`mÀ`m Xw[Q>rhyZhr OmñV ^md `mímÍmyÀ`m Jìhmcm H$m X{Vm? [moH$ñVmZ Am_Mm ímÍmy Zm? _J odX^m©À`mím{VH$è`mÀ`m H$[mímrcm oOVH$m ^md X{Vm Ë`mÀ`m Xwß[Q> ^md Vwåhr ímÍmyÀ`mH$[mímrcm H$m X{Vm? Oa H$m Vm{ Am[ë`m[{úmm ñdñV ^mdmZ{ Úm`cm V`maAg{c Va _r Ë`mcm Iwë`m ]mOma[{R>{À`m VÎdkmZmVyZ odam{Üm H$aUma Zmhr.Vwåhr `m X{ímmVë`m ím{VH$è`mÀ`m H$mVS>rÀ`m aJmM{ åhUyZ Ë`mZr o[H$odc{cm_hmJ _mc Imdm Ag{ _r H$Ümr åhUUma Zmhr.'' Iwë`m ]mOma[{R>{Mm hm EH$AÏm© ñ[îQ> Agmdm åhUyZ hm _wÔm _r {Ïm{ _mS>cm.

Page 51: खुल्या व्यवस्थेकडे

51Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

e{VH$è`mM{ o_Ì H$m{U? eÌy H$m{U?Iwë`m ]mOma[{R>{À`m ì`dñÏm{V ím{VH$è`mM{ o_Ím H$m{U? ì`m[mar h{

ímVH$è`mM{ o_Ím H$r ímÍmy? `mhr odf`mda ím{VH$ar gKQ>Z{Z{ 80 gmcm[mgyZoZoíÀmV yo_H$m K{Vc{cr Amh{. Ë`md{ir gJi{ S>md{ cm{H$ åhUV AgV H$r,"ím{VH$è`mcm ^md o_iV Zmhr `mM H$maU ì`m[mar. ím{VH$è`mcm ^mdo_iV Zmhr, J«mhH$mcm \$ma oH$_V _m{Omdr cmJV{ `mM H$maU, ì`m[marXm{KmZmhr cwQ>Vm{.' S>mì`mMr hr yo_H$m Agcr Var 80 gmcm[mgyZ Amåhrh{ ñ[îQ> H{•c{c Amh{ H$r, ì`m[mar hm ím{Vr_mcmcm ^md Z o_iÊ`mM H$maUZmhr. ím{VH$ar gKQ>Z{À`m odMmagaUrV ì`m[mar hm Hw$R> ímÍmy ZìhVmM.AmO[ ªVMr ím{VH$ar AmXm{cZmMr gd© [«H$mímZ V[mgyZ [mohcr Va h{ cúmmV

{B©c. EdT>M Zìh{ Va, ím{Vr_mcmcm ^md o_imë`mda ím{VH$è`mÀ`m hmVmVH«•`ímº•r {V{ AmoU odH$mgmÀ`m MH«•mcm JVr o_iV{, ì`m[mè`mMm \$m`Xmhm{Vm{ h{ OmUyZ Jmdm{JmdM{ ì`m[mar ím{VH$ar AmXm{cZmÀ`m ]mOyZ{ C { ahmVmVh{ Amåhr AZw dc Amh{.

[ydr© _cm AZ{H$Xm cm{H$mZr åhQ>c Amh{ H$r, "Vwåhr ím{VH$è`mMr ]mOy_mS>Vm [U Ë`mM]am{]a BVamM{hr [«íZ _mS>md{V. N>m{Q>çm CÚm{OH$mMr \$madmB©Q> oñÏmVr Amh{, H$maImZXmamMrhr _m{R>r AS>MU Amh{, EH$ H$maImZmH$mT>m`Mm Pmcm Va oX„rcm oH$Vr OUmg_m{a OmD•Z ZmH$ Kmgm`cmcmJVmV.' AJXr AcrH$S>{ AcrH$S>{, ímVZwamd oH$cm{©ñH$amgmaIm _Zwî`åhUmcm H$r, ""Iwcr ]mOma[{R>, Iwcr ]mOma [{R> Agm ímmgZmZ{ S>mJm{amo[Q>m`cm gwédmV H{•cr Amh{; [U Ë`mMr Iwcr ]mOma[{R> åhUO{ H$m` Amh{?[ydr© Amåhmcm H$maImZm H$mT>VmZm [Mdrg oR>H$mUr OmD•Z AO© H$am`cmcmJV hm{V{, Ë`mÀ`m E{dOr AmVm ]mdrg oR>H$mUr AO© H$am`cm cmJVmV.EdT>mM \$aH$ Pmcm.'' 80 gmcr gJiçm cm{H$mZm _r åhUV hm{Vm{ H$r,""_cm _mÝ` Amh{ H$r Vw_Mmhr cT>m ìhm`cm [mohO{. _mUgmcm ñdVÍmìhm`M Ag{c Va Ë`mMm cT>m \$ma ì`m[H$ Amh{. [U _mPr ÜmmaUm AímrAmh{ H$r ñdmVÍ`mMm hm cT>m cT>dm`M H$m_ AmO ím{VH$ar H$aUma Amh{.Vwåhr H$aUma Zmhr. H$maU "BoS>`m'Vcm Vwåhmcm Om{ H$mhr Wm{S>m\$ma _ocXmo_iVm{ Ë`mÀ`m _m{hmZ{ Vwåhr "BoS>`m' H$S>{ PwH$c{c{ amhmUma AmhmV.

Page 52: खुल्या व्यवस्थेकडे

52 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

Iwë`m ]mOma[{R>{H$oaVm cT>m cT>odÊ`mMr H$iH$i, ohVg]Üm hmím{VH$è`mH$S>{ AgVm{. åhUyZ _r ím{VH$è`mcm `m ñdmVÍ`cT>çmMm g¡oZH$_mZVm{.'' Ë`m_wi{ H$maImZXma H$m` oH$dm N>m{Q>{ CÚm{OH$ H$m`, Ë`md{ir `mcT>çmM{ g¡oZH$ hm{D• ímH$V ZìhV{.

Xwgar EH$ _hÎdmMr Jm{îQ> g_mOmcm oH$_mZ ímmgZ Agmd. oOVH$ímmgZ OmñV oVVH$m «îQ>mMma OmñV. Power corrupts, absolute power

corrupts absolutely h{ VÎdkmZ ímhamVë`m cm{H$mZr _mS>c [U Ë`mMrIar Am{iI hr ím{VH$è`mZmM hm{V{. H$ímr? ím{VH$ar `m VÎdkmZmÀ`m ÜmJrVhm{a[iV Amc{ Amh{V. AmoW©H$ XwadñW{V R>{dë`m J{c{ë`m e{VH$è`mcmgmV]mamÀ`m CVmè`m[mgyZ V{ ]±H{•M{ H$O© o_iodÊ`m[ ªV, CgmÀ`mVm{S>r[mgyZ V{ o]cmMr a¸•_ hmVmV o_i{[ ªV Aímm AZ{H$ [«gJr `mímmgZmÀ`m «îQ>mMmamZ{ [yU© ZmJdyZ Q>mH$c{. gaH$mar [H$S> H$_r ìhmdrAmoU ñdVÍm[U{ OJm`cm o_imd `mÀ`m_Ü { ì`m[mar hmM ím{VH$è`mMmIam [mR>ramIm Amh{. 84 gmcr odûdZmÏm [«Vm[ ogJmZr amOrd JmÜmtÀ`mZ{V¥ËdmImcr EH$m Vèh{Z{ Iwë`m ]mOma[{R>{À`m ì`dñÏm{cm gwédmV H{•cr.Ë`md{ir Amåhr Ë`mZm gmoJVc{ H$r, "hr Iwcr ì`dñÏmm H$maImZXmam[wT>{H$ímmcm Q>mH$Vm`? JmT>dm[wT>{ Jyi Q>mHy$Z \$m`Xm H$m`? Á`mH$maImZXmam[wT>{ Vwåhr hm Jyi R>{dVm AmhmV Ë`mZm Ë`mMr Md Zmhr; Ë`mZmcm`gÝg-[a_rQ> ì`dñÏm{VyZ o_iUmè`m \$m`ÚmMr \$º• Md Amh{. Iwë`m]mOa[{R>{[«_mU{ Oa H$m CË[mXH$mcm [«m{ËgmhZ oXc, CÎm{OZ oXc Va Vm{H$m` M_ËH$ma H$ê•Z XmIdVm{ h{ [hm`M Ag{c Va V{ ím{VH$è`mcm X{D•Z[mhm AmoU VrZ dfmªV X{ímmV M_ËH$ma hm{Vm{ oH$dm Zmhr V{ [hm.'

h{ Amåhr [ohë`m[mgyZ _mS>c. Ë`m]am{]a h{hr åhQ>c hm{V H$r,""AmO ì`m[mar Am_À`m ]mOyZ{ C { amhmVrc Ag oXgV Zmhr åhUyZ _rím{VH$è`mÀ`m [m{Q>r Z OÝ_c{cm, oñdËPcªS>hyZ Amc{cm ím{VH$è`mÀ`m ]mOyZ{C^m amohcm{. `mM H$maU hr Or H«•mVr ìhm`Mr Amh{ `m H«•mVrMm [«U{Vmím{VH$arM Agy ímH$Vm{ `mMr _cm ImÍmr Amh{.''ì`m[H$ cT>çmMr Amdí`H$Vm

AmoU 1990 gmcr ím{VH$è`mZr Om{ cT>m EH$Q>çmZ{ cT>dm`Mm Vm{

Page 53: खुल्या व्यवस्थेकडे

53Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

H$mcIS> g[cm Amh{. AmVm Vm{ EH$Q>m cT>dm`cm OmB©c Va V{ O_UmaZmhr, Aímr OmUrd Pmë`mZVa Ë`m cT>çmM OmñV ì`m[H$ ñdê•[ hm{U ^mJAmh{. h{ ñdê•[ Amåhr H$Ümr c[odc{c ZìhV, [ohë`m[mgyZ V{ _mS>V Amcm{hm{Vm{. \$º• gwédmVrcm BVH$M åhQ>c H$r, ""H$m ©H«•_ hm ím{VH$è`mcm _Zwî`åhUyZ OJÊ`mMm Amh{ [U, Ë`mMm AmVm H$m ©H«•_ H$m`, Va ím{Vr_mcmcm^md. Vwåhr Am_À`m ím{Vr_mcmÀ`m ^mdm_Ü { hmV Kmcy ZH$m, _J AmåhrVw_À`mH$S>{ H$mhrM _mJm`cm {Uma Zmhr; XwîH$mimV C[mímr _{cm{ Var_mJm`cm {Uma Zmhr.'' hr ím{VH$ar gKQ>Z{Mr yo_H$m hm{Vr. h{ Iwë`mAÏm©ì`dñÏm{M{ VÎdkmZ Amh{.[oaoñWVrZwgma S>md[{M

\$º• `mÀ`mV EH$ S>md[{M Amåhr cT>dcm. 80 gmcr O{ìhm Amåhr[«Mma H$arV o\$am`Mm{ V{ìhm d{Jd{Ji{ _m·g©dmXr, Hw$Ur grVm]S>r©Mm _mD• Ëg{VwJ Va H$m{Ur _m{Xr ]mJ{Vcm c{ZrZ Ag{ gJi{ åhUV H$r, "ím{VH$ar gKQ>Z{M{Z{V{ h{ gJi{ _m{R>çm O_rZXmamM{ [wT>mar Amh{V. V{ H$gc ím{VH$è`mM H$m_H$aUma?' V{ìhm Amåhr woº•dmX Ë`md{ir Agm H{•cm H$r, ""VwåhmcmoZ`m{OZmMr ì`dñÏmm [mohO{ H$m Iwë`m ]mOma[{R>{Mr ì`dñÏmm [mohO{ V{Vw_M Vwåhr oZdS>m. [U, oZ`m{OZmMr ì`dñÏmm H$am`Mr Ag{c Va [waoZ`m{OZ H$am. _J, XwîH$mimÀ`m H$mimV Amåhr Vwåhmcm c{ìhr Kmcy AmoU_w]cH$V{À`m H$mimV Vwåhr Amåhmcm ^md ]mÜmyZ Úm. Zmhr Va, Iwcrì`dñÏmm Úm. XwîH$mimV Amåhmcm _ê• Úm AmoU O{ìhm OmñV o[H{•c V{ìhmAm_Mr Amåhmcm H$m` _Om H$am`Mr Ag{c Vr H$ê• Úm. H$m{UVr Var EH$ì`dñÏmm H$am.''

\$º• EdT>m XwÅ[r[Um Amåhr 80 gmcr H{•cm. Eadr, Am_À`mgmohË`mVyZ gaH$mar ì`dñÏm{Mm oZf{Üm hm [ohë`m[mgyZ gmVË`mZ{ gm[S>{c.AmoU Om{ Om{ CÚm{OH$ Amh{ Ë`m Ë`m CÚm{OH$mMm AmoU Amåhmím{VH$è`mMm H$mhr Var AmVS>çmMm g]Üm Amh{ h{gwÕm Amåhr ñ[îQ> H{•cAmh{. Ë`m_wi{, ì`m[mar åhUyZ Hw$Umcm Xya R>{dÊ`mMr AmåhmcmAmdí`H$Vm Zmhr. EdT>M Zìh{ Va, CÚm{OH$ åhUyZ Hw$Umcm Xya R>{dÊ`mMH$maU Zmhr.

Page 54: खुल्या व्यवस्थेकडे

54 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

Z{hê•ZrVrodam{YmMr [a[amím{VH$ar gKQ>Z{Mr hr Oímr Iwë`m ]mOma[{R>{À`m [wañH$mamMr [a[am

Amh{ VímrM Z{hê•dmXmcm odam{ÜmmMrhr EH$ [a[am Amh{.EH$ Jm{îQ> Iar Amh{. EH{• H$mir [oS>V Z{hê•, Ë`mM V{ oXgU, Ë`mM

V{ ê•[ AmoU Ë`mMm Vm{ Jwcm] Ag [mohë`mZVa Ë`mÀ`mda cÅy Pmc{cr OrVê•U o[T>r hm{Vr Ë`m Vê•U o[T>rMm _rhr EH$ gXñ` hm{Vm{. AmO _cm h{H$]yc H$aVmZm íma_ dmQ>V{. H$maU, Á`md{ir Z{hê•ì`dñÏm{da Q>rH$m PmcrAmoU Ag [ohë`mXm åhQ>c J{c H$r h{ oZ`m{OZ Zmhr, hr cm`gÝg-[a_rQ>ì`dñÏmm Amh{, Vwåhr Zm{H$aímmhr V`ma H$aVm AmhmV V{ìhm Ag åhUUmamZmAmåhr _yIm©V H$mT>V hm{Vm{. ]m{cUmar _mUg H$mhr gmÜmrgwÜmr ZìhVr.Ë`mÀ`mV, Ë`mJM _m{Om`Mm Pmcm Va Z{hê•[{úmm oH$Ë {H$ [Q>rZ{ Ë`mJ H{•c{cmMH«•dVr© amOJm{[mcmMmargmaIm _Zwî` hm{Vm. _cm AmO dmB©Q> dmQ>V Amh{H$r, Ë`md{ir Amåhr Ag g_Ocm{ H$r MH«•dVr© amOJm{[mcmMmar åhUO{^mS>dcXmamM{ hñVH$ Amh{V; E. S>r. Jm{admcm h{ Va ^mS>dcXmamM{M, H$mVa, Am ². gr. Eg². _ÜmyZ oaQ>m`a Pmc{c{, H$Ýh¡ mcmc _wÝímr h{ Va COì`m]mOyM{; [«m. aJm h{ H$mhr ím{VH$è`mM{ Z{V{ ZmhrVM; o_Zy _gmZr -g_OmdmXmda [wñVH$ ochyZ [«ogÕ Pmc{c{ - [U, Á`m AÏmr© Q>mQ>mÀ`mZm{H$arV hm{V{ Ë`mAÏmr© V{ cm{H$mM H$ë`mU H$aUma{ AgyM ímH$V ZmhrV.åhUyZ Amåhr, hr _S>ir Z{hê•M MwH$V Amh{ Ag R>mgyZ _mS>VAgVmZmgwÕm Z{hê• AmoU Ë`mÀ`m g_mOdmXmMm O`O`H$ma H{•cm.

[U, hr JVH$mcmVrc MyH$, Hw$R>Var gwÜmmam`cm gwédmV H{•cr [mohO{H$r Zmhr? MyH$ hm{D•Z J{cr, Vr H$]ychr H$aVm{ Amåhr. [U, Z{hê•dmXmcmodam{Üm H$aUmam [ohcm P|S>m, cm`gÝg-[ao_Q> amÁ`mcm odam{Üm H$aÊ`mMm[ohcm P|S>m hm MH«•dVr© amOJm{[mcmMmatÀ`m Z{V¥ËdmImcr "ñdVÌ [úm' `mZmdmZ{ C^macm J{cm. Ë`mcm `ím o_imc Zmhr. H$maU, gJiçmZr `m[« ËZmcm _yI©[UmM{ Zmd oXc{. "ñdVÌ [úmm'M{ H$mJX[Ím V[mgyZ [mohc{ VaAg{ oXgyZ {V{ H$r O{ìhm [oS>V Z{hê• Oo_ZrÀ`m dmQ>[mM{ H$m ©H«•_ _mS>Vhm{V{, grocJ A°·Q>À`m Jm{îQ>r H$arV hm{V{, gm_yohH$ ím{VrMm [« m{J _mS>V hm{V{Ë`md{ir "ñdVÌ [úmm'M{ cm{H$ H$idiyZ gmJV hm{V{ H$r, ""hm [«íZ

Page 55: खुल्या व्यवस्थेकडे

55Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

O_rZdmQ>[mMm Zmhr. O_rZdmQ>[ H$ê•Z hm [«íZ gwQ>Uma Zmhr. gm_yohH$ím{VrH$ê•Z Hw$UmM H$ë`mU Pmc Zmhr. ^maVmVcm ím{VH$ar H$îQ>miy Amh{.Ë`mcm MmJc OJÊ`mMr Ïmm{S>r Amímm XmIdm _J Vm{ ím{Vr MmJcr H$ê•ZXmId{c.' [U, Ag åhUUmè`m cm{H$mZm Amåhr cm{H$odam{Ümr g_Ocm{AmoU H{•di N>mVrda Jwcm] cmdVmV åhUyZ AmoU Jm{a{[mZ oXgVmV åhUyZH$mhr amOo]S>çmM H$m¡VwH$ H{•c.

MyH$ C_Jë`mda Vr Amåhr c[dyZ R>{dcr Zmhr. CcQ>, CKS> CKS>Z{hê•dmXmMm odam{Üm H{•cm. Amåhr H$mhr Z{hê•dmXmMm odam{Üm AmO gwê• H{•cmZmhr. _mÂ`m 80/85 gmcmVrc c{Im_Ü { Z{hê•, BoXam JmÜmr, amOrd JmÜmr`mÀ`mda Q>rH$m H$aVmZm amOo]S>{ hm ímãX dm[ac{cm AmT>i{c. \$º•, _rQ>rH$m H$aVmZm g`_ dm[acm. Ë`mÀ`mda Q>rH$m H$aVmZm H$Ümr, BVa _S>irË`mÀ`m d¡ oº•H$ MmoaÍ`modf`r MMm© H$aVmV Vímr MMm© H{•cr Zmhr. Am[ch{ AmXm{cZ Mmcy Pmë`mZVa H$mhtZr _cm Ë`mÀ`m d¡ oº•H$ MmoaÍ`modf`r_mohVr [waodÊ`mMm [« ËZ H{•cm. [U, Amåhr Om{ H$mhr odam{Üm H$aVm{ Amhm{VV{ Z{hê•À`m gmd©OoZH$ Ümm{aUmZm H$aVm{ Amhm{V. Ë`m_wi{, V{ d¡ oº•H$]m]VrV H$g{ hm{V{ `mMr MMm© H$aÊ`mMm [«íZM {V Zmhr. hm cT>m Ümm{aUmMmAmh{. Z{hê•M{ [wVi{ O{ C { Amh{V V{ Z{hê• H$mhr EImÚm ogZ{ZQ>m[{úmm MmJc{oXgVmV åhUyZ C { ZmhrV, Z{hê•M{ [wVi{ C { Amh{V V{ Ë`mÀ`m Ümm{aUmM[«oVH$ åhUyZ C { Amh{V.Z{hê•ZrVrcm odam{Y H$aUma H$m{U?

_J, `m odam{Ümmcm Q>m{H$ AmU`M Ag{c Va H$m` H$am`cm [mohO{?EH$m ]mOycm X{ímmM oXdmi dmOc Amh{. X{ímmcm ]mh{aMr H$Oª \{•S>Vm {VZmhrV, X{ímmVcr H$O© \{•S>Vm {V ZmhrV. gd©OU _mÝ` H$aVmV H$rZ{hê•dmXr oZ`m{OZm_wi{ h{ Pmc. AJXr, [r. ìhr. Zaogh amd, _Z_m{hZogJåhUVmV H$r J{ë`m Mmirg dfmªVcr oXímm Am[ë`mcm ]Xcm`cm [mohO{.Q>½`mM{ oZJaJÅ [wT>margwÕm åhUy cmJc{ Amh{V H$r Mmirg dfª Am_Mr MyH$Pmcr. [U, Hw$Ur Ag åhUm`cm V`ma Zmhr H$r hr MyH$ Pmcr Vr Z{hê•À`mÜmm{aUmMr. `mM H$maU H$m`? Z{hê• KamÊ`mMm X]X]m BVH$m Amh{ H$roX„rVë`m "10, OZ[Ïm' _Ü { Z{hê• KamÊ`mÀ`m dmagmZr Oam IyU H{•cr

Page 56: खुल्या व्यवस्थेकडे

56 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

Var Mma[mM H$m±J«{gdmc{ Ag{ JXmam{i H$aVrc H$r [r. ìhr. ZaoghamdZmoVÏm IwMr©da ]gU Aím·` hm{B©c.

_J, Z{hê•oZ`m{OZmcm VmoÎdH$ odam{Üm H$aUmè`m _mUgmMr Vm{ odam{ÜmOmhra[U{ _mS>Ê`mMr O]m]Xmar ahmV{. Z{hê•Zr JmÜmrodMmamcm -J«m_AoÜmoîR>V AÏm©ì`dñÏm{cm c{Ir odam{Üm H{•c{cm Amh{. Ë`mZr Vm{ A_cmVAmUyZ XmIdcm Amh{. AmoU Vm{ A_cmV AmUyZ XmIodVmZm Om{ ZmJaMmcdcm Vm{ ím{VH$è`mÀ`m Kamda Mmccm. Ë`m Ümm{aUmM{ ím{VH$ar ]irR>ac{. MrS> H$ímmMr `m`Mr AmoU H$ímmMr {D• Úm`Mr Zmhr? Am[ë`mX{ímmVë`m g_mOdmÚmMr Z{hê•odf`rÀ`m H$m¡VwH$m_mJMr ^mdZm d{Jir Amh{.ím{VH$è`mM{ Xw:I Á`mÀ`m AmVS>çm[ ªV [m{hmMc Amh{ Ë`mcm Z{hê•À`mJwcm]mM H$m¡VwH$ dmQ>Vm H$m_m Z {. Á`mZm Z{hê• Ümm{aUmcm odam{Üm H$aU{AOyZhr amñV dmQ>V Zmhr Ë`mÀ`m AmVS>çm[ ªV h{ Xw:I [m{hm{Mc Amh{oH$dm Zmhr hr ímH$m Amh{. Xhm df{© Amåhr cT>mB© H{•cr AmoU Z{hê•À`mAmoÏm©H$ oZ`m{OZmÀ`m [ÕVr_wi{ X{ímmM dmQ>m{i Pmc h{ ogÕ H{•c. AmoUVargwÕm Z{hê•KamU{ímmhr_wi{ ^rVr dmQ>yZ, MyH$ Pmcr Vr Z{hê•Ümm{aUmMrPmcr h{ åhUÊ`mBVH$r ]m¡oÕH$ [«m_moUH$Vm Oa gwoímoúmVmH$S>{ Zg{c VagwoímoúmVmZm ]m¡oÕH$ [«m_moUH$[Um oímH$odÊ`mM H$m_ AoímoúmV, AS>mUrím{VH$è`mZm H$am`cm [mohO{.

Z{hê•dmXmMm oH$dm Z{hê•Mm odam{Üm hm H$mhr ím{VH$ar gKQ>Z{Z{[ohë`mXm _mS>c{cm _wÔm Zmhr. AmO[ ªV O{ H$mhr Amåhr ocohc Amh{ V{dmMc oH$dm AmO[ ªV ]m{cc{c E{H$ë`mM AmR>dc Var h{ cúmmV {B©c.AmoU AmVm Oa H$m Z{hê•dmXmÀ`m odam{Ümmcm Q>m{H$ AmUÊ`mM H$m_ H{•cZmhr Va H$m` Xhm dfmªZr H$am`M?

Xhm dfmªZr `m JVrZ{ gd© g[c{c Ag{c. `m odam{Ümmcm Oa Q>m{H$AmUm`M Ag{c, Z{hê•dmXr [ÕVr H$m Iwcr ]mOma[{R> `mMm oZH$mccmdm`Mm Ag{c, Va Vr d{i AmO Amh{. aoím`Z VÏmmH$oÏmV g_mOdmXrgm_«mÁ` H$m{c_S>c Amh{. AmoU Ë`m AmÜmmamAmÜmmamZ{ amhmUma{ oVgè`mOJmVrc oQ>Z[mQ> oZ`m{OH$, hm¡ímr oZ`m{OH$ - aoím`mVë`m cm{H$mZrì`mdgmo`H$oaË`m ímmñÍmímwÕ [ÕVrZ{ oZ`m{OZ H$aÊ`mMm [« ËZ Var H{•cm –

Page 57: खुल्या व्यवस्थेकडे

57Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

h{ Va hm¡ím{Jdím{Zdím{ oZ`m{OH$. aoím`mVcm oZ`m{OZmMm OZH$ J{ë`mda OaVwåhr `m oZ`m{OZmMr [mi_wi ohXwñÏmmZmVyZ CIS>yZ H$mT>cr Zmhr VaVwåhmcm [wÝhm H$Ümr Vgm _m{H$m o_iUma Zmhr.

hr _mS>Ur c{Im_ÜmyZ H{•ë`mZVa ím{VH$ar gKQ>Z{À`m H$m ©H$Ë`mªZr 3gßQ>|]a V{ 2 Am°·Q>m{]a 1992 `m H$mimV `m _mS>UrÀ`m H$ÀÀ`mAä`mgmda Z{hê•ZrVr [wViçmÀ`m XhZmMm H$m ©H«•_, H$mhrgm hmV amIyZH{•cm `mÀ`m]Ôc _mÂ`m _ZmV H$mhr amJ Zmhr. CcQ>, hr [«mÏmo_H$ [arúmmPmcr. Og, EImX BO{·ímZ EImÚm am{½`mcm oXë`mda Ë`mcm V{ gm{g{c H$rZmhr h{ [S>VmiÊ`mgmR>r S>m°·Q>a Ë`m BO{·ímZMm AmÜmr ]marH$gm S>m{g X{D•Z[mhmVmV Vg h{ [ohc ]marH$g BO{·ímZ Pmc. AmVm Xwga BO{·ímZ Úm`MoH$dm Zmhr h{ ]Km. [U, Z{hê•dmX g[cm Amh{, AmVm Z{hê•dmXmM yVJmS>yZ Q>mH$m`cm [mohO{ Aímm Amím`mMm Vm{ c{I ocohë`mZVa _mÂ`m_ZmV Amímm dmQ>cr hm{Vr H$r ím{VH$ar gKQ>Z{À`m J{ë`m Xhm dfm©VrcZ{hê•dmXmodam{ÜmmÀ`m [a[a{Mm [oaUm_ åhUyZ ím{VH$è`mM EImX Var [m{aJCR>{c AmoU "[mJc' [Um H$ê•Z XmId{c. _mPr Amímm \$m{c R>acr.

AmVm [«íZ CaVm{ Vm{ åhUO{ Z{hê•dmXmÀ`m odam{ÜmmV amOH$r`AmKmS>r C^r H$am`Mr H$m AmUIr H$m` H$am`M{? AmKmS>r C^r H$am`MrVar H$ímr H$aUma? EH$ ÜmS>m Am[ë`mcm, gwédmVrcm "ñdVÍm [úmm' Z{ Om{[« ËZ H{•cm Ë`m[mgyZ o_iVm{. Iwë`m]mOma[{R>{À`m ]mOyZ{ H$m{U Amh{,odéÕ H$m{U Amh{?àemgZ : PmarVrc ewH«•mMm ©

ohXwñÏmmZm_Ü { Z{hê•dmXmZ{ Ia H$m¡VwH$ AmoU H$ë`mU H$m{UmM H{•cAg{c Va V{ Zm{H$aXmamM. AmO [r. ìhr. Zaoghamd gaH$ma g_m{a gJiçmV_hÎdmMm [«íZ H$m{UVm Amh{? Vwåhr Iwë`m ]mOma[{R>{odf`r ]m{cm Iy[,oZ`m©Vrodf`r ]m{cm Iy[, [U ohXwñÏmmZcm oZ`m©V H$aU ím·` Zmhr. `mMH$maU H$maImZXmamMr AH$m ©úm_Vm Va Amh{M, [U gJiçmV AS>ÏmimH$m{UVm Ag{c Va Vm{ X{ímmÀ`m [«ímmgZmMm Amh{. H$m{UË`mhr H$maImZXmamcmodMmac Va Vm{ åhU{c H$r oZ`m©VrAmS> gJiçmV _m{R>r S>m{H{•XwIr [«ímmgZhcodÊ`mV Amh{. [«ímmgZmM Om{[ ªV odgO©Z hm{V Zmhr Vm{[ ªV `m X{ímmVc{

Page 58: खुल्या व्यवस्थेकडे

58 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

CÚm{OH$ h{ H$m ©úm_ hm{D• ímH$V ZmhrV. _r EH$ dm·` Z{h_r dm[ac Amh{H$r X{ímm_Ü { Zdm EImXm [V[«ÜmmZ Amcm AmoU Vm{ X{ímmM H$ë`mU H$a{coH$dm Zmhr Agm [«íZ [S>cm Va Ë`mgmR>r EH$ \y$Q>[År V`ma Amh{. Om{[V[«ÜmmZ [V[«ÜmmZ Pmë`mZVa gaH$mar Zm{H$aímmhrMr Mm¡H$Q> _m{S>y ímH$VZmhr, EH$Xm Zm{H$arcm cmJc H$r H$ghr H$m_ H$am, [MmdÝÝmmì`m dfr© oZd¥Îmhm{B©[ ªV Zm{H$arcm Üm¸•m Zmhr hr ì`dñÏmm _m{S>y ímH$V Zmhr, Vm{ `m X{ímmMH$ë`mU H$ê• ímH$V Zmhr. Zm{H$aXmamZm ¿`m`M Ag{c Va [mM dfm©À`m]m{crZ{ cmdyZ ¿`m. [mM dfmªZVa Ë`mcm [wÝhm Zm{H$arda R>{dm`M oH$dm Zmhrh{ Ë`mZ{ [mM dfm©V H{•c{ë`m H$m_mda R>a{c AmoU Ë`m[«_mU{ Ë`mMm [wT>Mm[Jma R>a{c. H$m{UË`mVar H$o_ímZZ{ gmoJVc åhUyZ VrZ hOma [mMím{ V{ ZD•hOma AmR>ím{ AmoU BoÝH«•_|Q> BVH$r R>ac{cr, AmoU Ë`mda _hmJmB© ^ÎmmAmoU oZd¥ÎmrZVa [{ÝímZ BVH$r, Aímr ì`dñÏmm Amh{ Vm{[ ªV X{ímmM ^chm{D• ímH$V Zmhr. h{ Zm{H$aXma ím{VH$è`mÀ`m ]mOyZ{ {U{ ím·` Zmhr. AmoUË`mMrM AmO gaH$macm gJiçmV _m{R>r ÜmmñVr Amh{. åhUO{, [r. ìhr.Zaogh amd gaH$macm Oa Ë`mÀ`m _Zm_Ü { Iwë`m ]mOma[{R>{H$S>{ Om`M{Ag{c Va AS>Ïmi{ H$m{UV{? EH$, Xhm OZ[Ïm_Ümrc Z{hê•KamU{ímmhr. XwgarAS>MU, Zm{H$aXma. Oa H$m Iwë`m ]mOma[{R>{Mr ì`dñÏmm am]dm`cm gwédmVH{•cr Va _Ímmc`mVcr EH$ \$mB©c BH$S>Mr oVH$S>{ hcUma Zmhr. [wÝhm, `m_Í`mZr Or H$mhr [«H$aU{ [ydr© H{•cr AgVrc Ë`mM{ [wamd{ `m Zm{H$aXmamÀ`mhmVr Amh{V, Ë`m_wi{ Ë`mZm ZmamO H$aÊ`mM ÜmmoaîQ>ç `m gaH$maH$S>{ Zmhr.Ë`m_wi{, EH$m ]mOyZ{ Zm{H$aXmamMm X]md, Xwgè`m ]mOycm amOH$r` X]mdAmoU Ë`m]am{]aM CcQ>çm ]mOycm AmVaamîQ>-r` ZmU{oZÜmr AmoU OmJoVH$]±H{•Mm X]md AmoU Ë`mV ^a Q>mH$Ê`mH$oaVm AmUIr EImXm X]md V`maPmcm Va oVW{ Hw$Ur [VàÜmmZmÀ`m OmJ{da OmD•Z {Ë`m Xhm dfm©V H$mhr]Xc hm{B©c h{ ím·` dmQ>V Zmhr. Varhr O{ H$m{Ur Ë`m OmJ{da {Vrc Ë`mZmBH$S> oVH$S> dmH$dVm H$g {B©c h{ [mohc [mohO{.gYr hwH$Vm Z {

h{ H$aÊ`mgmR>r "ñdVÍm [úmm'À`m [ÕVrMr EH$ AmKmS>r CKS>crOmD• ímH$V{. ñdVÌ [úm A[`ímr Pmcm `mM EH$ \$ma _hÎdmM H$maU

Page 59: खुल्या व्यवस्थेकडे

59Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

Amh{. Ë`mMr _mS>Ur ]am{]a hm{Vr, Ë`mM ocImU ]am{]a hm{V, Ë`mMmH$m ©H«•_ ]am{]a hm{Vm, Ë`mM VÎdkmZ ]am{]a hm{V [U Ë`mÀ`mg_m{aAS>Ïmim hm{Vm Vm{ Z{hê•KamÊ`mÀ`m ^º•rMm AmoU Ë`mVyZ oZ_m©U Pmc{ë`mcm`g{Ýg²[a_rQ> Z{hê•Ümm{aUmMm. Ë`m_wi{ Vm{ [« m{J \$gcm. `m OwÝ`m[« m{JmMm [wañH$ma H$am`Mm Agcm Va H$am oH$dm ZH$m H$ê•, [UCÚm{OH$mZm Am[cr _mJUr [wT>{ _mS>Ê`mMr gÜmr o_imc{cr Amh{. AmoUhr Oa gÜmr gmÜmcr J{cr Va _J ím{VH$è`mMr ]Xc{cr Or yo_H$m Amh{oVMm gÝ_mZ Pmcm Ag hm{B©c. Amåhr BVH{• oXdg S>mì`mÀ`m ]am{]a OmVhm{Vm{. H$maU V{ cT>m`cm V`ma hm{V{. ì`m[mar cT>m`cm V`ma ZìhV{. AmoUcm{H$mZm Amåhr Ë`md{ir H$m` åhUV hm{Vm{? ím{VH$ar AmoU _Oya `mVH$m` \$aH$ Amh{? ím{VH$è`mH$S>{ \$º• O_rZ Amh{ EdT>M H$r Zmhr? [U,Amåhmcm d{VZgwÕm [wag o_iV Zmhr.e{VH$ar : ñdoZ wº• CÚm{OH$

ím{Jmd[mgyZ Amåhr hr yo_H$m gm{S>yZ X{Vm{ Amhm{V. ím{Jmd[mgyZím{VH$ar hm CÚm{OH$ Amh{, ñdoZ wº• (Self employeed). Ë`mMr oZoûMV[JmamMr _mJUr Zmhr. Va, ñ[Ümm© H$ê•Z, ]mOmamV CVê•Z ñdVÍm[U{úmUmúmUmZ{, H$UmH$UmZ{ OJÊ`mMr BÀN>m Agc{cm Agm hm CÚm{OH$ím{VH$ar Amh{. Ag{ O{ O{ CÚm{OH$ AgVrc V{ V{ Am_M{ o_Ím Amh{V. AmoUgH$mir 10 dmOë`m[mgyZ 5 dmO{[ ªV Q>{]cm[mímr ]gyZ Mm¡Xm H$[ Mhmo[D•Z EH$ VmaI{cm [Jma o_imcm [mohO{, Ë`mZVa _hmJmB© Îmm o_imcm[mohO{, Xa gwÅr_Ü { Kar oH$dm Q>-r[cm Om`cm [«dmg^Îmm o_imcm [mohO{AmoU oZd¥Îm Pmë`mZVa [{ÝímZ o_im`cm [mohO{ Ag åhUUmam _Zwî`Am_MmM Zìh{ Va X{ímmMm ímÍmy Amh{. hr yo_H$m _mS>Ê`mM Z{V¥Ëd Vwåhrím{VH$ar H$m ©H$V{© K{V Agmc Va ím{VH$ar AmXm{cZmMr yo_H$m Vwåhr Iè`mAÏmm©Z{ ]OmdVm AmhmV Ag åhUVm {B©c.

Zmhr Va H$m` hm{B©c? S>m°Z o¹•½Pm{Q> gmaI oH$dm E{oVhmogH$]hwê$ß`mgmaI hm{B©c. OwZr BoVhmgmVcr [wñVH$ dmMm`Mr oH$dmoímdmOrdaMr [wñVH$ dmMm`Mr AmoU ímm¡ © JmOdm`cm oZKm`M åhUO{oímdmOrgmaI oMcIV AmoU oOa{Q>m{[ KmcyZ Km{S>çmdê•Z oZKm`M AmoU

Page 60: खुल्या व्यवस्थेकडे

60 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

g_Om`M H$r AmVm Am[U BoVhmg KS>dVm{. oímdmOr Xm{Z d{im Ë`mMd{ímmV H$Ümr [¥Ïdrda {V Zmhr. [«Ë {H$ d{ir {Vm{, Ë`md{ir Ë`mMm d{ím ZdmAgVm{. `m Zì`m d{ímm_Ü { `m`Mr Oa H$m Vw_Mr V`mar Agcr Vaím{VH$ar gKQ>Z{Mr yo_H$m Vwåhr [ma [mS>y ímH$mc.AmXm{cZ H$emgmR>r

Iwë`m ]mOma[{R>{À`m [wañH$mamMr _mS>Ur H$arV AgVmZmM ím{VH$argKQ>Zm AmXm{cZmË_H$ H$m ©H«•_mM{ Xm{Z oZU© K{V Amh{. [U, h{ oZU© `m

yo_H{•ímr odgJV ZmhrV h{ ñ[îQ> H$aU{ Amdí`H$ Amh{.Á`m cm{H$mZr ím{VH$ar AmXm{cZmcm Z{h_r odam{Üm H{•cm, Á`m cm{H$mZr

ím{VH$ar AmXm{cZmMm Û{f H{•cm, Á`m cm{H$mZr Eg². Ama. [r. cmdm`ac{gdê•Z AmXm{cH$ ím{VH$è`mÀ`m hmcMmctMr _mohVr [wadcr Vr_S>ir AmVm P|S>{ K{D•Z IV ^mddmT> aÔ PmcrM [mohO{, odO{Mr XadmT> ]XPmcrM [mohO{ Aímm Km{fUm X{VmV. EdT>M Zìh{ Va, ím{VH$è`mM{ Z{V{ ímaXOm{ímr Hw$R>{ J{c{ Amh{V Aímr ^mfU X{V Amh{V. hr _S>ir H$m{U Amh{V? hr_S>ir [«m_w»`mZ{ H$m±J«{g_Ümcr Amh{V. H$m{Ê`m EH$m H¥•of CË[ÝÝm ]mOmago_VrM{ AÜ`úm, \$cmÊ`m Ia{Xr odH«•r gKmM{ AÜ`úm hr gJir _S>irAmVm ]mh{a [S>cr Amh{V. H$maU, _Z_m{hZogJmZm Oar g_Oc Zmhr H$r hmím{VH$è`mMm Mm[ Ë`mZm Hw$R> ]gVm{ Amh{, Var `m _S>itZm hm Mm[H$im`cm cmJcm Amh{. Z{hê•ì`dñÏm{_Ü { ím{Vr_mcmcm ^md ZgVmZmgwÕmÁ`m [wT>mè`mZr Am[c ^c H$ê•Z K{Vc Ë`m [wT>mè`mZm AmVm ^c H$ê•ZK{Vm {U ím·` amohc Zmhr. `m Xw:ImZ Vr _S>ir Am{aS>m`cm cmJcrAmh{V. hr JmdJÝÝmm H¥•ofCË[ÝÝm ]mOma go_Vr AmoU Ia{Xr odH«•rgKmMr_mUg Am{aS>m`cm cmJcr Amh{V H$maU, Iwë`m ]mOma[{R>{Mm Mm[ Ë`mZm]gm`cm cmJcm Amh{. [adm [V[«ÜmmZmZm ím{VH$è`mM EH$ oímîQ>_S>i

{Q>m`cm J{c hm{V. Ë`mVë`m cm{H$mMr ZmdgwÕm `mAmÜmr H$Ümr E{H$m`cmo_imcr ZìhVr. [U, [V[«ÜmmZmZr Ë`mZm {Q> oXcr, _wcmIVrM X¥î`Q>{ocoìhOZda VrZVrZXm XmIdc. AmoU da [«Ë {H$mcm Xm{Z hOma é[`mMrXoúmUm X{D•Z Ë`mZm [V[«ÜmmZmZr [mR>odc. `mM H$maU Ag H$rím{VH$è`mÀ`m ZmdmZ{ EH$ [`m© r ímº•r C^r H$aÊ`mMm [« ËZ hm{D• cmJcm

Page 61: खुल्या व्यवस्थेकडे

61Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

Amh{. Og, Om°O© \$ZmªoS>g AmVm ím{V_OwamÀ`m H$idiçmZ ]m{cy cmJc{Amh{V Vg ím{VH$è`mMm H$Ümrhr H$idim Zgc{cr _S>ir hr AmVm AímmVèh{M{ [«íZ K{D•Z CR>yZ C { amhm`cm cmJc{cr Amh{V.

Am[U AmVm ]m{cm`cm [mohO{ H$r, IVmMm ^md dmT>cm h{ Ia VaMmJc Pmc. _r Ë`mÀ`m[wT> OmD•Z Aghr åhUVm{ H$r J{ë`md{ir VrgM Q>¸•{dmT>cm, `md{ir AmUIr Vrg Q>¸•{ dmT>m`cm [mohO{ hm{Vm. [U, Am[U]m{cV H$mhr Zmhr. \$º• c{I ocohVm{. [ÍmH$mamZmgwÕm Am[cr yo_H$mH$iV Zmhr. [U Amåhr `m odf`mda ]m{cV Zmhr åhUyZ Am_M AoñVËdMZmhr Agm Hw$UmMm J¡ag_O hm{D• Z {. åhUyZ, AmXm{cZ H$am`MrAmdí`H$Vm Amh{. åhUyZ V{ H$am`M. X{ímmV JìhmM CË[mXZ _w]cH$ Pmc{h{ _cmhr _mhrV Amh{. [U, `Xm Jhy AmUVrc. [wT>À`m dfr JhyAmUm`cm [¡g{ H$m{R>yZ AmUVrc? [wT>À`m dfr© gaH$ma H$m|S>rV gm[S>{cMZm? [U, ím{VH$ar gKQ>Z{Z{ Jhy CVaodUmè`m ]XamÀ`m ZmH{•]XrMm AmoU_Í`mZm Jmd]XrMm H$m ©H«•_ Om{ Omhra H{•cm Amh{ Ë`mV gyQ>-g]ogS>rMmímm{Üm K{Ê`mè`m ím{VH$è`mMr Zmhr, Va Iwë`m ì`dñÏm{_Ü { _Zwî` åhUyZgÝ_mZmZ{ OJy BoÀN>Umè`m CÚm{OH$ ím{VH$è`mMr gKQ>Zm H$m` _mJV{ h{ñ[îQ> hm{Ê`mH$oaVm Am[ë`mcm hr AmXm{cZ K{U Amdí`H$ Amh{.

Jmd]XrMm H$m ©H«•_ Va gm{[mM Amh{. _Í`mcm P|S>{ XmIdm`cmím{VH$ar AmZXmZ{ V`ma hm{Vrc. AmoU ZmH{•]Xr_mJMr yo_H$me{VH$è`mÀ`m [wT>{ _mS>m, V{ JìhmMm XmUm ]XamV CVê• X{Uma ZmhrV.

(21 Am°·Q>m{]a 1992)

Page 62: खुल्या व्यवस्थेकडे

62 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

6. S>H{•c, CÚ_r ím{VH$ar AmoU ]mS>Jyi o]Ja ím{VH$ar

gd©Xya ]oXñV ì`dñWmIwë`m AÏm©ì`dñÏm{H$S>{ X{ím Mmccm Amh{ H$r Zmhr V{ Og Am[U

[mhmVm{ VgM Am[ë`mcm OJ Iwë`m AÏm©ì`dñÏm{H$S>{ Mmcc` H$r Zmhr h{[mohc{ [mohO{.

Z{hê•ì`dñÏm{Z{ X{ímmM{ N>m{Q>{ N>m{Q>{ H$ß[{ Mmirg[ÝÝmmg dfmª[ydr© H{•c{.gJiçm OJmM{ H$ß[{ [ohë`m _hm wÕm[mgyZ [S>c{c{ Amh{V. [«Ë {H$ X{ímmZ{ Iwcmì`m[ma H$am`À`m E{dOr Am[m[ë`m X{ímmVë`m cm{H$mM gaúmU H$aÊ`mH$oaVmAm`mVrda oZ]ªÜm Kmcm`M{ AmoU oZ`m©VrZm CÎm{OZ Úm`M Aímm Vèh{Mr Ümm{aUAmIë`m_wi{ J{ë`m [ÝÝmmg dfmª_Ü { Iwcm ì`m[ma, Iwcr AÏm©ì`dñÏmm oH$dm]iramÁ` ZmdmMr Jm{îQ> gJiçm OJmVM g[yZ J{cr. Xwgè`m _hm wÕmZVahr VrHw$R>{ ZìhVr. O{ìhm g wº• amîQ>-gK ( wZm{) V`ma Pmcm Ë`md{ir EH$ H$ë[Zm Aímrhm{Vr H$r AmVm wÕ g[c, _J [ÝÝmmg dfmª[ydr© OJmV Ogm Iwcm ì`m[ma Mmcyhm{Vm Vgm [wÝhm EH$Xm gwê• ìhmdm. Aímr AZ{H$ X{ímmMr BÀN>m hm{Vr. yZm{À`mñÏmm[Z{À`m d{ir Iar H$ë[Zm Aímr hm{Vr H$r AmVaamîQ>-r` ì`m[ma gK ZmdmMrEH$ _m{R>r gñÏmm ñÏmm[mdr AmoU Ë`mZ{ gJiçm OJm_Ü { Iwcm ì`m[ma Mmc{cAímr ì`dñÏmm H$amdr. International Trade Organisation Ag Ë`m gñÏm{MZmd R>{dm`M hm{V, [U Ë`m gñÏm{M ]mag ìhm`À`m AmÜmrM Vr _¥V Pmcr.H$m{UË`mhr X{ímmMr Iwë`m ì`m[mamH$S>{ OmÊ`mMr oZXmZ Ë`md{ir Var _Z:oñÏmVrZìhVr. Á`m Ë`m X{ímm_Ü { cm{H$mZm gaH$maH$S>yZ gaúmU K{D•Z Am[cmH$m_ÜmXm, ì`dgm` MmcodÊ`mMr gd` Pmc{cr hm{Vr. AmO ohXwñÏmmZmVc{H$maImZXma Og, Amåhmcm Agc{c gaúmU Vwåhr H$_r H$ê• ZH$m åhUVmV,\«•mÝg_Ümc{ ím{VH$argwÕm AmO AgM åhUVmV VgM Ë`md{ir Á`mZm Á`mZmgaúmUmMr gd` Pmc{cr hm{Vr V{ H$mhr gaúmU gm{S>yZ Úm`cm V`ma ZìhV{. V{ìhm,Aímm [«H$maMm Iwcm ì`m[ma OJm_Ü { cdH$a gwê• hm{B©c Ag H$mhr dmQ>V ZìhV._J, g wº• amîQ>-gKmM H$m_M _wir Ag R>ac H$r oOÏm{ g_Pm{Vm hm{Ê`mMrím·`Vm ZgV{ oVÏm{ gd© g]oÜmV cm{H$mZm ]m{cdm`M{, Ë`mMr _ZÜmaUr H$ê•ZEH$Ím ]gdm`M AmoU O{ ]m{cm`cm V`ma ZmhrV Ë`mZm EH$_{H$mímr ]m{cm`cm

Page 63: खुल्या व्यवस्थेकडे

63Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

cmdyZ H$mhrVar Vh KS>dyZ AmUm`Mm.]oXñVmÀ`m dmQ>mKmQ>r

J{cr Mmirg[M{Mmirg df{© GATTÀ`m _mÜ`_mVyZ, Iwcm ì`m[ma Mmcyìhmdm `m H$oaVm Aímm Vèh{Mr ]m{cUr Mmcy hm{Vr. \$mag `ím H$mhr Ë`mcm AmcZmhr. 1986 gmcm[mgyZ Cé½d{ ZmdmÀ`m XoúmU A_{oaH{•Vë`m X{ímm_Ü { [wÝhmEH$Xm ]m{cUr Mmcy Pmcr. ghmì`mXm ]m{cUr Mmcy Pmcr. AmoU hrdmQ>mKmQ>rMr ghmdr \{•ar J{cr gmV df{© Mmcy Amh{. m dmQ>mKmQ>r_Ü { gmÜmmaUV:H$m` hm{V? `m dmQ>mKmQ>t_Ü { EH$ím{ AmR> X{ímmM{ [«oVoZÜmr AgVmV. V{ ]m{cVmV,gmV d{Jd{Jiçm ^mfm_Ü {, Ë`mMr ^mfmVa H$ê•Z EH$_{H$mZm gmJmdr cmJVmV.[«Ë {H$OU ^mfUmÀ`m gwê•dmVrcm gJiçm OJm_Ü { Iwcr AÏm©ì`dñÏmm V`maìhm`cm [mohO{, Aímm Vèh{À`m Iwë`m AÏm©ì`dñÏm{cm Am_À`m X{ímmMm [moR>]m,Ë`mH$oaVm H$m` dmQ>{c V{ [« ËZ H$am`cm Amåhr V`ma Amhm{V dJ¡a{ dJ¡a{]m{cVmV. AmoU ZVa "[U....' Ag åhUyZ Am[m[ë`m X{ímmÀ`m Á`m H$mhrAS>MUr Amh{V Ë`m gmJm`cm gwédmV H$aVmV. ohXwñÏmmZgmaIm X{ím AgåhUVm{ H$r, ""Iwcr AÏm©ì`dñÏmm `m`cm [mohO{ h{ Amåhmcm _mÝ` Amh{. [U,Jar] X{ím O{ ñdV:Mm odH$mg H$ê• [mhmVmV Ë`mÀ`m gmd© m¡_ h¸•mcm H$mhr ]mÜmm

{Uma Zmhr Aímr ì`dñÏmm [mohO{.'' åhUO{ Iwcr AÏm©ì`dñÏmm åhUm [U Ë`mZmdmImcr g[yU© ]oXñV ì`dñÏmm Mmcy R>{dÊ`mMr _w m Amåhmcm Úm. [«Ë {H$X{ímmcm Ag dmQ>V H$r gJiçm X{ímm_Ü { EH$ Vh Va ìhmdm [U Ë`m VhmZ{Am[ë`m X{ímm_Ü { Or [oaoñÏmVr Amh{ Vr gJiçmZr _mÝ` H$amdr. Og, g_mZZmJar H$m`Úm]Ôc Am[ë`m X{ímmVrc gd© Ümo_© mZm dmQ>V H$r Am[ë`mÜm_m©Vrc H$m`Xm hm gJiçmZm cmJy Pmcm Va Vm{ g_mZ ZmJar H$m`Xm, Vg `mOmJoVH$ Vhmg]Ümr gd© X{ímmMr yo_H$m Amh{. Am_À`m X{ímmVrc Amh{ Vr[oaoñÏmVr gJiçmZr _mÝ` H$amdr Agm 108 OUmZr hÅ Ümacm Va ím{dQ>rVS>Om{S> ìhm`Mr H$ímr? _J, g wº• amîQ>- gKmV EH$ [ÕV Aímr Amh{ H$rcm{H$mZm ]m{c]m{c ]m{cy X{VmV. gJiçmM ]m{cyZ Pmc H$r oVÏmcm Om{ _m{R>m ]m]yåhUO{ g{H«•{Q>ar OZac, Ë`mcm gmJVmV, gd©gmÜmmaU[U{ gdmªZm _mÝ` hm{B©cAgm H$mhr Var EH$ _gwXm V`ma H$am - Vm{ cm{H$m[wT>{ R>{dy. H$gm H$m` oXgVm{ ]Ky.AmoU Oa cm{H$ AJXrM E{H$m`cm V`ma Zgc{ Va _J Vm{ _gyXm cm{H$mg_m{a

Page 64: खुल्या व्यवस्थेकडे

64 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

R>{dVmZm Ïmm{S>mgm ]S>Jm XmIdcm OmVm{ H$r, "`m dmQ>mKmQ>rVyZ `m[{úmm OmñVH$mhr oZKÊ`mgmaI Zmhr. Amåhmcm Ag oXgV H$r h{ gd©gmÜmmaU gJiçmZm_mÝ` ìhmd, AmVm Hw$Urhr Am[ë`m _VmMm AmJ«h Ümê• ZH$m. `m _gwÚmV AmVH$mhr \$aH$ hm{Ê`mMr ím·`Vm Zmhr.' _J [wÝhm gJiçm X{ímmV Ii]i _mOV{."AmVm H$m` H$amd? `mZr Va AQ>rVQ>rMrM ^mfm gwê• H{•cr. _mÝ` H$amd VaAm[ë`mcm H$mhr Var ]Xc H$amdm cmJVm{. _mÝ` Z H$amd Va Am[cm gJimì`m[maM ]X [S>{c.' _J H$am`M H$m`? _J [wÝhm EH$EH$ X{ím hiy hiy [wT>{ {Vm{.åhUVm{, "Amåhr ghr H$aVm{, [U _gwÚmÀ`m ím{dQ>r ochyZ X{Vm{ H$r .........'CXmhaUmÏm©, "ohXwñÏmmZ Iwë`m ì`m[mamMm [wañH$ma H$aVm{ [U [moH$ñVmZM{ohXwñÏmmZmímr Agc{c{ ímÍmwËd cúmmV K{Vm [moH$ñVmZH$S>yZ {Umè`m _mcmdaoZ`ÍmU R>{dÊ`mMr Amåhmcm _m{H$irH$ Agcr [mohO{.' _J [moH$ñVmZÀ`mS>m{·`mV Aímr H$ë[Zm Zgcr Var [moH$ñVmZmMm [«oVoZÜmr h{ dm·` dmMyZ Ë`mÀ`mX{ímmÀ`m dVrZ AgM dm·` KmcVm{. åhUO{, gJiçmMm H$mhr g_Pm{VmPmc{cm ZgVm{, [U g_Pm{Ë`mda ghr H$aÊ`m[ydr© H$mhr X{ím Aímm Km{fUmEH$V\$r© H$ê• ímH$VmV, Ë`m oVÏm ocohë`m OmVmV AmoU gJi{OU ím{dQ>r gømH$aVmV.e{VrVrc ì`m[mamodf`r dmQ>mKmQ>r

1986 gmcr Cé½d{_Ü { Or H$mhr dmQ>mKmQ>tMr \{•ar gwê• Pmcr Vr[mM df{© Mmccr AmoU Ë`mVyZhr \$mag H$mhr oZKmc Zmhr. `mdmQ>mKmQ>t_Ümcm gJiçmV _hÎdmMm _wÔm H$m{UVm hm{Vm? `m AmÜmrdmQ>mKmQ>tÀ`m [mM \{•è`m Pmë`m. `m [mM \{•è`mV [«m_w»`mZ{ H$maImZXmar_mc AmoU Ë`mMm ì`m[ma `mg]Ümr MMm© Pmcr. H$mhr [«JVr Pmcr Zmhr.[U, H$maImZXmar _mcmÀ`m ì`m[mam]Ôc \$maímm AS>MUr ZmhrV. Iè`mAS>MUr ím{Vr_mcmÀ`m ì`m[mam]Ôc Amh{V. AmoU `m Cꕽd{ dmQ>mKmQ>tÀ`m\{•ar_Ümrc gJiçmV _hÎdmMm odf` ím{Vr_mcmMm ì`m[ma hm hm{Vm.

ohXwñÏmmZm_Ü { ím{VH$ar gKQ>Z{Z{ ím{Vr_mcmÀ`m oH$_Vr AmoUím{Vr_mcmMm ì`m[ma hm odf` _hÎdmMm H{•cm. [U, hm _wÔm O{ìhm Am[U[ohë`mXm _mS>m`cm cmJcm{ V{ìhm _m{R>r _m{R>r _mUg åhUm`Mr,""ím{Vr_mcmMr oH$_V Vr H$m`, Ë`mMr ]mOma[{R> Vr H$m`? Ë`mcm BVH$

Page 65: खुल्या व्यवस्थेकडे

65Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

_hÎd X{D•Z H$ímmcm ]m{cm`cm hd? AmoU ím{Vr_mcmcm ^md oXcm åhUO{X{ímmMr Jar]r hQ>{c Ag H$mhrhr ]m{cmd?'' Aímr ím{Vr_mcmÀ`m^mdmodf`r, Ë`mÀ`m ]mOma[{R>{odf`r ohXwñÏmmZgma»`m X{ímmV H$mhrímrC[{úm{Mr, úmwÐ[UmMr ^mdZm Amh{. [U, gJiçm OmJoVH$ ì`dñÏm{_Ü {ím{Vr_mcmMm ^md AmoU Ë`mMr ]mOma[{R> `mcm oH$Vr _hÎd Amh{? BVH$H$r, g]Üm OJmMm ì`m[ma Iwcm H$aVmZm MM{©Mr EH$ g[yU© \{•ar [«m_w»`mZ{`m odf`mH$oaVm H{•cr J{cr.

H$maImZXmar _mcm]Ôc Ïmm{S>r Var VS>Om{S> Pmcr. [Uím{Vr_mcm]Ôc AoO]mV VS>Om{S> ìhm`cm H$mhr OmJm Zmhr. H$maU yam{[,A_{oaH$m, O[mZ `mÀ`mgma»`m gwÜmmac{ë`m X{ímm_Ümrc ím{VH$è`mMrcm{H$g»`m AJXr H$_r. A_{oaH{•V EH$ V{ XrS> Q>¸•m, yam{[_Ü { gmÜmmaU[U{gmV V{ AmR> Q>¸•{ AmoU O[mZ_Ü { Ë`mÀ`m Amg[mg. ím{VH$ar åhUyZ H$m_H$am`cmM oVÏm Hw$Ur V`ma Zmhr. ím{VrÀ`m ]mh{a [S>yZ BVa CÚm{JÜmÚmH$S>{OmÊ`mMm OmñVrV OmñV cm{H$mMm H$c. ím{VrV cm{H$mZr `md{ d amhmd{ åhUyZË`mgmR>r ím{Vr AmH$f©H$ Pmcr [mohO{. gJiçmV [«Ïm_ H$m{UVr Jm{îQ>KS>m`cm hdr? Va, ím{Vr hr \$m`ÚmMr Pmcr [mohO{. ohXwñÏmmZmgma»`mX{ímm_Ü { cm{H$ ím{Vr_ÜmyZ o]Jaím{VrV Omd{ åhUyZ H$maImZXmar Mmcy H$amdrcmJV{, CÚm{JÜmX{ Mmcy H$amd{ cmJVmV. gwÜmmac{ë`m X{ímmVrc cm{H$mMroñÏmVr Aímr Amh{ H$r ím{VrVc{ cm{H$ ím{VrV amhmVrc H$g{ AmoU Amdí`H$Ag{c Va o]Jaím{VrVrc cm{H$ ím{Vrda {Vrc H$g{ `mMr Ë`mZm oMVm H$amdrcmJV{. `mH$oaVm gwÜmmac{ë`m `m gJiçm X{ímm_Ü { ím{VH$è`mZm \$ma [«MS>[«_mUmda g]ogS>r (AZwXmZ) oXcr OmV{. am{I g]ogS>r oXcr OmV{. Jhyo[H$odUmè`m ím{VH$è`mZm EH$ar R>amodH$ a¸•_ H$mhr X{ímm_Ü { oXcr OmV{.A_{oaH{•gma»`m ím{VH$è`mZr o[H$odc{cm Jhy odH$V K{D•Z Ë`mcm ]mOma[{R>o_iodU{ H$R>rU Amh{ Ag gaH$macm dmQ>c Va ím{VH$è`mZm Jhy Zo[H$odÊ`mH$aVmgwÕm g]ogS>r oXcr OmV{. gwédmVrcm gaH$ma Jhy odH$VK{V Ag{, cm{H$mZr ^a_gmR> Jhy CË[moXV H{•cm. _J Am[ë`m H$mÚmMrOer [oaoñWVr Pmcr H$r AmVm H$mÚmM H$m` H$am`M, Vímr Ë`mMrJìhm]m]V [oaoñÏmVr Pmcr. _J Vm{ odH$V K{Vc{cm Jhy g_wÐmV

Page 66: खुल्या व्यवस्थेकडे

66 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

T>H$cm`Mm oH$dm IVmÀ`m IÈæmmV Q>mH$m`Mm. o[H$dy Úm`M, odH$V¿`m`M AmoU _J odH$V Zmhr åhUyZ g_wÐmV oH$dm IÈçmV Q>mH$m`M`m[{úmm ím{VH$è`mZm o[H$dyM Úm`M Zmhr åhUyZ O_rZ [S> R>{dÊ`mH$oaVmoVÏm g]ogS>r oXcr OmV{. Ë`mM]am{]a, Ë`mÀ`m _mcmcm ñ[Ümm© H$aUmam_mc [aX{ímmVyZ {D• Z { `mH$oaVm ím{Vr_mcmÀ`m Am`mVrda [«MS>, ^a^¸•_Am`mVH$a cmdcm OmVm{ AmoU ím{VH$è`mZm oZ`m©V H$am`Mr Ag{c VaË`mZm oH$_VrÀ`m gmR>gmR> Q>··`m[ ªV oZ`m©V g]ogS>r oXcr OmV{. hrg]ogS>r oH$Vr oXcr OmV{? ím{VH$ar gKQ>Zm J{cr Xhm df{© åhUV{ Amh{ H$rohXwñÏmmZmVë`m ím{VH$è`mcm g]ogS>r oXcr OmV Zmhr; IVmMr g]ogS>r,[mÊ`mMr g]ogS>r, odO{Mr g]ogS>r Ag{ Am[U \$º• ímãX dm[aVm{, [UohXwñÏmmZmVë`m ím{VH$è`mcm [«Ë`úmmV g]ogS>r oXcr OmV Zmhr. h{gKQ>Z{Z{ AmVm[ ªV R>m_[U{ _mS>c Amh{.g]ogS>rM{ AW©H$maU

AmVm ohXwñÏmmZÀ`m [mVirda AmoU AmVaamîQ>-r` [mVirda H$mhrAä`mg Pmc{c{ Amh{V. AmoU `m Aä`mgmVyZ oZKmc{cm oZîH$f© Agm Amh{H$r O[mZ_Ümë`m ím{VH$è`mcm gmÜmma[U{ Ë`mÀ`m EH$ar CË[mXZmÀ`m 90Q> •{ a¸•_ g]ogS>r o_iV{. yam{[_Ümë`m ím{VH$è`mZm gmÜmmaU[U{ 64 Q> •{a¸•_ g]ogS>r åhUyZ o_iV{, A_{oaH{•_Ü { 30 V{ 35 Q> •{ a¸•_ g]ogS>ro_iV{ AmoU ohXwñÏmmZmVë`m ím{VH$è`mcm CU{ 15 V{ 12 Q>¸•{ g]ogS>ro_iV{. hr AmH$S>{dmar "BoÝñQ>Q>çyQ> Am°\$ BH$m°Zm°o_H$ J«m{Ïm' `m gñÏm{Z{H{•c{ë`m Aä`mgmVyZ H$mT>c{cr AmH$S>{dmar Amh{. ohXwñÏmmZ Jìhmcm OmñVrVOmñV åhUO{ CU{ 1.6 Q>¸•{ g]ogS>r Amh{. AmoU Á yQ>cm H$_rV H$_råhUO{ CU{ 26 g]ogS>r Amh{. EHy$U gJiçm o_iyZ ím{VH$è`mZmZH$mamË_H$ g]ogS>r Amh{; åhUO{ Ia Va Q>°·g Amh{.

\«•mÝg_Ümc{ ím{VH$ar h{ Am[ë`m g]ogS>r H$_r H$ê• Úm`cm V`maZmhrV. H$maU Iwë`m ]mOma[{R>{V Oa H$m \«•mÝgMm ím{Vr_mc odH$mdmcmJcm Va ím{VH$è`mZm O{ H$mhr o_i{c V{ ímhamVë`m _mUgmcm O{ H$mhro_iV Ë`mÀ`m[{úmm Ïmm{S> H$_r AgUma Amh{; ím{Vmda amhm`cm Hw$Ur V`mahm{Uma Zmhr. AmoU Cꕽd{_Ü { Or H$mhr _S>ir MM{©cm ]gcr hm{Vr, Ë`mM

Page 67: खुल्या व्यवस्थेकडे

67Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

åhUU Ag H$r Vwåhr Vw_À`m ím{VH$è`mZm g]ogS>r oXcr Va Iwcm ì`m[ma`mcm H$mhr AÏm© Zmhr, H$maU hr Im{Q>r ñ[Ümm© Pmcr; Vwåhr ím{VH$è`mZmg]ogS>r oXcr, ohXwñÏmmZmV Vr Zmhr Aímm [oaoñÏmVrV ì`m[ma IwcmåhUVm {Uma Zmhr. V{ìhm O{ X{ím ím{VH$è`mZm g]ogS>r X{VmV Ë`mZrg]ogS>r H$_r H{•cr [mohO{, EH$X_ g[dm`Mr Zmhr Ïmm{S>r Ïmm{S>r H$_rH$am`Mr. O{ X{ím ím{Vr_mcmÀ`m Am`mVrda ]ÜmZ KmcVmV Ë`mZr VrAm`mVrdaMr ]ÜmZ H$_r H{•cr [mohO{V, Am`mV H$a H$_r H{•cm [mohO{.g]ogS>r X{D•Z X{ímmMr oZ`m©V dmT>dVmV V{ Iwë`m ì`m[mamV AS>ÏmimAmUVmV. Oa H$m gaH$maZ{ g]ogS>r oXcr ZgVr Va Ë`mMr oZ`m©V BVaX{ímmV hm{D• ímH$cr ZgVr. V{ìhm, Iwë`m ì`m[mamV T>dimT>di H$aUma{ h{gJi{ [«H$ma ]X Pmc{ [mohO{V AmoU Iwë`m ì`m[mam_Ü { "gyQ> g]ogS>rM{Zmhr H$m_' hr ím{VH$ar gKQ>Z{Mr Km{fUm cmJy [S>V{. [U Hw$UrM E{H$m`cmV`ma Zmhr. A_{oaH$Z ím{VH$ar E{H$m`cm V`ma ZmhrV, O[mZr ím{VH$arE{H$m`cm V`ma ZmhrV AmoU yam{o[`Z ím{VH$arhr E{H$m`cm V`ma ZmhrV._J ím{dQ>r H$m` H{•c? 1990 gmcr `m gJiçm MMm© H$aUmè`m 108X{ímmÀ`m [«oVoZÜmtZr R>adc H$r Á`m gñÏm{Z{ hr MMm© Mmcdcr Ë`m `m

yZm{À`mM gñÏm{À`m g{H«•{Q>ar OZacZ{ MM{©da AmÜmmê•Z gd©_mÝ` hm{B©c Agm_gwXm V`ma H$amdm. g{H«•{Q>ar OZac AmÏm©a S>H{•c `mÀ`m ZmdmZ{ _J hm_gwXm "S>H{•c [«ñVmdmMm _gwXm' åhUyZ Am{iIcm OmD• cmJcm.S>H{•c àñVmdmMm _gwXm

hm [«ñVmd S>H{•cÀ`m ZmdmZ{ Amc{cm Agcm Var Vr H$mhr S>H{•cZ{ocohc{cr H$mX]ar Zmhr. 108 X{ímmÀ`m [«oVoZÜmtZr H{•c{ë`m MM{©VyZ H{•c{c{h{ gH$cZ Amh{. Ë`m_wi{, Ë`m _gwÚmVrc H$mhr _wÔçmZm odam{Üm Agcm VaS>H{•cÀ`m ZmdmZ{ oímì`m X{Ê`mM{ H$maU Zmhr, Vm{ Xm{f Ë`m 108 X{ímmÀ`m[«oVoZÜmtH$S>{ J{cm [mohO{.gdmªMm e{VH$ar H{•X«q]Xy

hm _gwXm gJiçm X{ímmZm dmQ>Ê`mV Amcm. [U Hw$Ur ghOmghOrË`mda ghr H$am`cm V`ma hm{B©ZmV. \«•mÝg_Ümrc ím{VH$è`mZr `m [«íZmda XJ{H{•c{. A_{oaH{•Z{ _mÍm Agm AmJ«h Ümacm Amh{ H$r, "Amåhr ím{VH$è`mZm \$º•

Page 68: खुल्या व्यवस्थेकडे

68 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

35 Q> •{M g]ogS>r X{Vm{, yam{[ AmoU O[mZ 90 Q> •{ AmoU 65% X{VmVAmoU Ë`m_wi{ Ë`mÀ`m ]am{]a ì`m[mamV ñ[Ümm© H$aU Amåhmcm ím·` hm{VZmhr. V{ìhm O[mZZ{ [ohë`mXm Ë`mMr g]ogS>r H$_r H$amdr. Ë`mZr Oag]ogS>r H$_r H{•cr Zmhr Va Amåhr Ë`mÀ`mímr ì`m[ma H$aU ]X H$ê•.'H$maU A_{oaH{•cm _m{R>r oMVm [S>c{cr Amh{. EH$m ]mOycm yam{[, odím{fV:O_©Zr AmoU Xwgè`m ]mOycm O[mZ `mZr A_{oaH{•da ì`m[mar AmH«•_UBV·`m _m{R>çm [«_mUmda Mmcy H{•c Amh{ H$r O_©Zr AmoU O[mZMr McZgVV dÜmmaV Amh{V AmoU S>m°ca gVV KgaVm{. h{ Oa ]Xcm`M Ag{c Va

yam{[ AmoU O[mZ_ÜmyZ A_{oaH{•V Am`mV H$_r Pmcr [mohO{ AmoUA_{oaH{•Mr Ë`m X{ímmVrc oZ`m©V OmñV Pmcr [mohO{. [U Oa H$m hr gaH$ma{Aímm [«H$ma{ 90 Q> •{ AmoU 65 Q> •{ g]ogS>r Úm`cm cmJcr Va ím{VrÀ`m]m]VrV Var H$g H$m` O_m`M? _J A_{oaH{•Z{ X_XmQ>r Mmcy H{•cr.

yam{[_Ümrc Or gm_yohH$ ì`dñÏmm Amh{ Vr H$mhr E{H$m`cm V`ma Zmhr Ag{oXgVmM EH$ oXdg A_{oaH{•Z{ Omhra H{•c H$r Amåhr g[yU© yam{[_ÜmyZhm{Umè`m Am`mVrda 100 Q> •{ Am`mV H$a cmdUma. _J [wÝhm ]m{cUr gwê•Pmcr. gmÜmmaU[U{ `m odf`mda g_Pm{Vm hm{B©c Ag oXgV.

O[mZ_Ü { 1921 gmcm[mgyZ V{Ïmrc gaH$ma Ë`mÀ`m ím{VH$è`mcm^mVmgmR>r AmVaamîQ>-r` oH$_VrÀ`m oVß[Q> oH$_V X{V Amh{. gÜ`m Vr [mM[Q>Amh{. O[mZ_Ü { VmXwimMm EH$ XmUmhr Am`mV hm{Uma Zmhr Agm H$m`XmAmh{. A_{oaH{•Z{ O[mZcmgwÕm XQ>mdUr oXcr H$r Vwåhr VmXwimdarc hrAm`mV]Xr Ïmm{S>r Var oímÏmrc H$am. ]è`mM ]m{cÊ`mZVa O[mZZ{ Omhra H{•cH$r Amåhr VmXwimdarc Am`mV]Xr _mJ{ K{V Amhm{V, [U Am`mV hm{Umè`mVmXwimda 1000 Q> •{ (hOma Q> •{) H$ñQ>_ H$a ^amdm cmJ{c.H¥•ofàYmZ ^maVmV CcQ>{

\$aH$ [mhm. ohXwñÏmmZgmaIm X{ím X{ímmVrc Jìhmcm o¹•Q>ccm 280é. ^md X{Vm{ AmoU [aX{ímmVyZ 530 é. IMy©Z Jhy BÏm AmUyZ Q>mH$Vm{.AmoU O[mZgmaIm X{ím Om{ ím{VH$è`mZm AmVaamîQ>-r` oH$_VrÀ`m [mM[Q>oH$_V X{Vm{ Vm{ Am`mV hm{Umè`m VmXwimda 1000 Q>¸•{ H$a cmdÊ`mMrKm{fUm H$aVm{.

Page 69: खुल्या व्यवस्थेकडे

69Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

Am[U Jìhm]Ôc åhUVm{ H$r ohXwñÏmmZmV Vwåhr Jìhmcm 280 é[ {^md X{V Agcm AmoU Vwåhmcm [aX{ímmVyZ Vwåhmcm 279 é[`mZr Oar JhyAmUVm {V Ag{c Va Am_Mr H$mhr haH$V AgUma Zmhr. ohXwñÏmmZmVë`mJ«mhH$mcm BÏmë`m[{úmm ñdñVmV Jhy o_iUma Ag{c Va Ë`mcm Am_Mmodam{Üm Zmhr. V{ Iwë`m ]mOma[{R>{À`m VÎdmVM ]gV{. [U, \«•mÝg_Ümc{ím{VH$ar Ag åhUm`cm V`ma ZmhrV. \«•mÝg_Ü { V`ma hm{Uma Jm{_mg h{gmÜmmaU[U{ 84 \«•±H$ [«oV oH$cm{ [S>V; [U B½cS>_ÜmyZ {Uma Jm{_mg [«oVoH$cm{ 68 \«•±H$cm åhUO{ 16 \«•±H$Zr ñdñV [S>V. åhUO{ B½cS>_ÜmyZ Jm{_mgAmUc Va \«•mÝg_Ümrc ZmJoaH$mZm 16 \«•±H$Z{ H$_r oH$_VrV V{ o_iy ímH{•c.\«•mÝgÀ`m ím{VH$è`mZr AmXm{cZ H{•c. Ë`mM åhUU Xwgè`m X{ímmVrc dñVyñdñVgwÕm {Vm H$m_m Z {.

OJm_Ü { S>H{•c [«ñVmdmda Aímr MMm© AmoU [«oVoH«•`m Mmcy Amh{.`m [«ñVmdmda ohXwñÏmmZmV H$mhr _S>ir Iy[M ocohVmV, AmoU S>H{•c hmHw$UrVar _m{R>m Ic[wéf Amh{, Ë`mZ{ X{ímmM AJXr dmQ>m{i H$am`Mm, X{ímmcmJwcm_ H$ê•Z Q>mH$Ê`mMm S>md Q>mH$cm Amh{ Aímr hmH$mQ>r H$aVmh{V.S>H{•c àñVmdmVrc R>iH$ ode{f

AmVm _r \$º• ì`m[mamÀ`m ]m]VrV gmJUma Amh{. Iwcm ì`m[ma hmH$mhr \$º• dñVyÀ`m g]ÜmmVM odMma H$aÊ`mMm _wÔm Zmhr. ì`m[ma hm H$mhr\$º• dñVyÀ`m g]ÜmmVM ZgVm{. S>H{•c [«ñVmdmÀ`m _gwÚmM{ _w»`V: Mmaod^mJ Amh{V. [ohcm od^mJ, dñVyMm ì`m[ma. Xwgam, g{dmMr X{dK{d.åhUO{ EImXr ]±H$ CKS>U{, H$O© X{U{, VÍmkmZmMr X{dK{d BË`mXr. oVgam,^mS>dcr JwVdUwH$r g]Ümr. H$maImZXmar, `Ímgm_wJ«r, BË`mXr ñdê•[mVrc^mS>dcr JwVdUwH$rdagwÕm ]ÜmZ AgVm H$m_m Z {. AmoU Mm¡Ïmm ^mJ,ì`m[mag]Ümr ]m¡oÕH$ g[Xm.e{Vr_mcmÀ`m ì`m[mamg]Yr àñVmd

`mVrc gÜ`m Am[U, ím{VH$ar åhUyZ, dñVyÀ`m ì`m[mamg]Ümr [mhy.ím{Vr_mcmÀ`m ì`m[mamg]Ümr AmoU ì`dñÏm{g]Ümr S>H{•c _gwÚmV O{ H$mhr[«ñVmd Amh{V, V{ Ag{.

[ohcm EH$ [«ñVmd Amh{ H$r ím{VH$è`mda c{ìhr qH$dm Aímm

Page 70: खुल्या व्यवस्थेकडे

70 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

ñdê•[mMr gº•rMr dgycrMr [ÕV AgVm H$m_m Z {. gaH$macm a{ímZì`dñÏmm Mmcdm`Mr Ag{c, Ë`mH$oaVm AÝÝmÜmmÝ` o_idm`M Ag{c Va V{Ë`mZr Iwë`m ]mOmamV odH$V ¿`md, ím{VH$è`mH$S>yZ H$_r ^mdmZ{ AmoUgº•rZ{ dgyc H$ê• Z {.

`m [«ñVmdmV H$m{Umcm H$mhr ím{VH$arodam{Ümr dmQ>md Ag Zmhr.ím{VH$ar gKQ>Z{Mr hr J{ë`m Xhm dfmªMr _mJUr Amh{. S>H{•c H$ÜmrH$mir

{Q>c{ Va Ë`mZm ím{VH$ar gKQ>Z{Mm o]„m Oê•a cmdm`cm [mohO{.Xwgam [«ñVmd Agm Amh{ - EHy$U AÏm©ì`dñÏmm Aímr R>{dÊ`mV Amcr

[mohO{ H$r Ë`m_wi{ Jar] X{ímmVrc ím{VrdaMm cm{H$g» {Mm X]md H$_r hm{VOmB©c; ím{VrV OmñV _mUg amhmVm H$m_m Z {.

oVgam [«ñVmd Amh{ oZ`m©Vr]Ôc. ím{Vr_mcmÀ`m oZ`m©Vrda ]XrAgVm H$m_m Z {. EImÚmdfr© X{ímm_Ü { CË[mXZ H$_r Pmc Va Ë`mdfr©gwÕmoZ`m©Vrda ]Xr AgVm H$m_m Z {. Amdí`H$ Ag{c Va Ë`m _mcmMr Ë`mdfm©[waVr Am`mV H$ê• ímH$Vm.

O{ X{ím ím{VH$è`mZm g]ogS>r X{VmV Ë`mZr cdH$amV cdH$a Am[crg]ogS>r Xhm Q>··`m[ ªV Imcr CVadmdr. Agm AmUIr EH$ [«ñVmd Amh{.ohXwñÏmmZmVcm ím{VH$è`mMm `m [«ñVmdmímr g]ÜmM Zmhr H$maU {Ïmrcím{VH$è`mZm o_iUmar g]ogS>r CU{ [Mdrg Q>¸•{ Amh{. åhUO{ Ia VaohXwñÏmmZmVrc ím{VH$è`mcm S>H{•c [«ñVmdmZwgma AOyZ 35 Q>¸•{ g]ogS>roXcr Var H$mhr haH$V AgUma Zmhr. g]ogS>r 10 Q>··`m[ ªV H$ímr H$_rH$am`Mr? Ë`mM{ d{im[ÍmH$ AmIyZ oXc{ Amh{. {Ë`m [mM dfmª_Ü {ím{VH$è`mZm oXcr OmUmar g]ogS>r 24 Q>··`mZr H$_r H$amdr. åhUO{O[mZ_Ü { 90 Q>··`m_ÜmyZ gw_ma{ gmS>{]mdrg Q>¸•{, yam{[_Ümrc 65Q>··`m_ÜmyZ gw_ma{ gVam Q> •{ AmoU A_{oaH{•V 36 Q>··`mVyZ gw_ma{ 9 Q> •{g]ogS>r H$_r hm{B©c. _J ohXwñÏmmZmVrc ím{VH$è`mZm yam{[_Ü { oH$dmO[mZ_Ü { oH$dm A_{oaH{•V oZ`m©V H$am`cm dmd V`ma hm{B©c. H$maUoVÏmcm ím{Vr_mcmMm CË[mXZ IM© dmT>Uma Amh{. AmO BÏm{ Xhm é[`mZmo_iUmar Ðmúm cS>Z_Ü { 90 é[`mZm odHy$ ímH$V Agcm{ Va CÚm, V{Ïmrcg]ogS>rV H$[mV Pmë`mda Ë`mM ÐmúmmZm 112 é[`m[ ªV oH$_V o_iy

Page 71: खुल्या व्यवस्थेकडे

71Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

ímH{•c. oVH$S>Mr g]ogS>r H$_r H{•ë`m_wi{ ohXwñÏmmZmVrc ím{VH$è`mMm\$m`Xm hm{Uma Amh{.gmdÌ AmB© O{D• KmcrZm?]mh{a dmd Amh{ –

V{ìhm, Á`m S>H{•c [«ñVmdmda dmX hm{V Amh{V Ë`mVrc _wÔ{ohXwñÏmmZmVrc ím{VH$è`mÀ`m X¥îQ>rZ{ AË`V \$m`ÚmM{ Amh{V.

Ag AgVmZm S>H{•c [«ñVmdmcm ohXwñÏmmZmV odam{Üm H$m hm{V Amh{?Am[U ohXwñÏmmZmVrc ím{VH$ar Iwë`m AÏm©ì`dñÏm{H$S>{ OmD• [mhmV Amhm{V.gaH$mar ]ÜmZ ZgVr Va Am[cr [oaoñÏmVr ]ar AgVr Ag Am[ë`mcmdmQ>V Amh{. Oa H$m Iwcr AÏm©ì`dñÏmm Amcr, OJm_Ümrc H$m{UË`mhr X{ímmVAm_Mm _mc Amåhr [mR>dy ímH$Vm{ Aímr [oaoñÏmVr Oa V`ma Pmcr Va Vm{[mR>dyZ Amåhr AoÜmH$ oH$_V o_idy ímHy$. AmO Am[ë`mH$S>{ Jìhmcm 280é. o_iVmV, [aX{ímmV 430 é. o_iVmV. AmOgwÕm Amåhr Xhm é[`mMrÐmúm ZìdX é[`mZm [mR>dVm{ Amhm{V. EHy$U OmJoVH$ ì`m[mamVë`m 14_hÎdmÀ`m dñVy]m]V ohXwñÏmmZmVcm ím{VH$ar OJm_Ü { [ohë`m H«•_mH$mdaAmh{.g]ogS>r? ]m{cmMrM H$T>r –

`m g[yU© odf`mV Xm{Z Jm{îQ>r _hÎdmÀ`m Amh{V. EH$,ohXwñÏmmZmVë`m ím{VH$è`mZm CU{ g]ogS>r Amh{. Ë`m_wi{ g]ogS>r aÔH$aÊ`mÀ`m S>H{•cÀ`m [«ñVmdmMm ohXwñÏmmZmVë`m ím{VH$è`mZm Ümm{H$m Zmhr.EImX MmJc gaH$ma Amc AmoU Ë`mZr ohXwñÏmmZmVë`m ím{VH$è`mZmAmUIr g]ogS>r dmT>dyZ Úm`M R>adc Var gwÕm S>H{•c [«ñVmdmMm Ë`mcmodam{Üm AgUma Zmhr.ñ[Y{©cm g_W©

Xwgar _hÎdmMr Jm{îQ> åhUO{, Am_À`m Oo_ZrM{ VwH$S>{ Pmc{Amh{V. Am_À`mH$S>{ ^mS>dc Zmhr, Am_Mm ím{VH$ar AS>mUr Amh{,ím{Vrdarc cm{H$g» {Mm ^ma [«MS> Amh{ AmoU Var X{Irc A_{oaH$m,O[mZ, yam{[ {Ïmrc ím{VH$è`mímr ñ[Ümm© H$am`cm Vm{ g_Ïm© Amh{.

Á`mcm ñ[Ümm© H$aÊ`mMr VmH$X AgV{ Vm{ åhUVm{ ]mOma[{R> Iwcr

Page 72: खुल्या व्यवस्थेकडे

72 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

Agy Úm. AmoU Á`mcm ñ[Ümm© H$aÊ`mMr VmH$X ZgV{ Vm{ åhUVm{ _cmgaúmU Úm, _mP gaúmU H$mT>yZ K{D• ZH$m. B½cS>_Ü { EH$m H$mirgaúmUmMr ì`dñÏmm hm{Vr. VrZMmaím{ dfmª[ydr©. H$maU Ë`md{ir O_©ZrAm¡Úm{oJH$sH$aUmÀ`m ]m]VrV [wT>{ hm{Vm. AmoU O_©Z _mc B½cS>_Ü { {Vhm{Vm. V{ìhm B½cS>_Ü { ì`m[mar, H$maImZXma, AÏm©ímmñÍmk Agm _mcO_©ZrVyZ {D• X{D• Z { Aímr _mJUr H$am`M{. [U ZVa Am¡Úm{oJH$ H«•mVrZ{B½cS> X{ím BVamÀ`m [wT>{ J{cm AmoU V{M H$maImZXma AmoU AÏm©ímmñÍmkåhUy cmJc{ H$r hm gaúmU dmX Im{Q>m Amh{. BVa X{ímmZr Am_Mm _mcË`mÀ`mH$S>{ _wº•[U{ {D• oXcm [mohO{.

V{ìhm Iwë`m ]mOma[{R>{M VÎdkmZ h{ ñ[Ümm© H$aÊ`mMr VmH$XAgUmamZmM _mZdy ímH$V. AmoU ím{VH$ar gKQ>Zm Iwë`m AÏm©ì`dñÏm{Mr_mJUr H$aV{ Amh{ Vr `mM AmË_odûdmgmZ{ H$r ohXwñÏmmZmVrc ím{VH$ar h{AmVaamîQ>-r` ì`m[mamÀ`m ñ[Üm{©_Ü { daMT> R>ê• ímH$Vrc. ohXwñÏmmZmVrcH$maImZXma Iwë`m AÏm©ì`dñÏm{Mr _mJUr H$arV ZmhrV. H$maUohXwñÏmmZmVrc H$maImZXma cm`gÝg-[a_rQ> ì`dñÏm{_wi{ oOdV Amh{V.AmoU [aX{ímmVrc `Ímgm_wJ«r K{D•Z, [aX{ímmVyZM H$ƒm _mc Am`mV H$ê•Z]Zdc{ë`m dñVyZr V{ [aX{ímmímr ñ[Ümm© H$ê• ímH$V ZmhrV. Am[ë`mH$S>{Z{h_rM odZm{XmZ åhQ>c OmV H$r, "ohXwñÏmmZmV V`ma Pmc{ë`m JmS>rMm hm°Z©\$º• dmOV Zmhr, ]mH$r gJi{ [mQ>© dmOVmV !' [aX{ímmVyZ `Ímgm_wJ«r AmUyZ[aX{ímr oS>PmB©ZÀ`m dñVy V`ma H{•ë`m Va [aX{ímmV Ë`mZm H$m{U odMmaUma?V{ìhm, V{ ñ[Üm{©cm Vm|S> X{U{ ZH$m{ åhUVmV.

[U, ohXwñÏmmZmVrc ím{VH$ar Iwë`m AÏm©ì`dñÏm{M{ ñdmJV H$aVm{.H$maU Ë`mÀ`m AZw dmV gaH$ma ZmdmMr Jm{îQ> hr H$m`_ Ë`mÀ`m odam{ÜmmVAgUmarM Amh{. BoVhmgmMm © amOdmS>çmZrgwÕm åhQ>c Amh{ H$r,""ohXwñÏmmZmVrc ím{VH$è`mMr J{ë`m Xm{Z VrZ hOma dfmªÀ`m AZw dmZ{Aímr ImÍmr [Q>cr Amh{ H$r gaH$ma åhUyZ O{ AgV{ V{ ím{VH$è`mZmcwQ>Ê`mgmR>rM AgV{.''e{VH$ar AmoU Iwcr AW©ì`dñWm

_J ohXwñÏmmZmVë`m ím{VH$è`mMm oZohV ñdmÏm© H$m{UVm? Iwcr

Page 73: खुल्या व्यवस्थेकडे

73Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

AÏm©ì`dñÏmm h{ VÎdkmZ åhUyZ _mZm H$r ím{VH$è`mÀ`m X¥îQ>rZ{ ñdmÏmm©Mm^mJ åhUyZ _mZm, Om{ Om{ `m ì`dñÏm{À`m ]mOycm Amh{ Vm{ Vm{ ím{VH$è`mÀ`m]mOyZ{ Amh{ AmoU Iwë`m AÏm©ì`dñÏm{cm ]mÜmm AmUyZ gaH$maZ{ AmUIrH$mhr gaúmUmË_H$ H$amd{ Ag{ Om{ Om{ _mJ{c Vm{ Vm{ ím{VH$è`mMm ímÍmyAmh{. hr gmÜmr \y$Q>[År dm[am`cm hdr. `mV H$mhr {Vr Xhm [Ümam df{©]Xc hm{Uma Zmhr. Aímm Vèh{Mr ím{VH$è`mÀ`m ]mOyMr _mS>Ur S>H{•c[«ñVmdmV AgVmZm Ë`m [«ñVmdmcm ohXwñÏmmZmVrc H$mhr cm{H$ odam{ÜmH$am`cm H$m V`ma Pmc{ Amh{V? Am[ë`m Ag cúmmV {B©c H$r S>H{•c[«ñVmdmcm odam{Üm H$aUmar _mUg `m ím{Vr_mcmÀ`m ì`m[mamÀ`m AQ>t]Ôc]m{cV ZmhrV.

àm. _Ümw XS>dV{ h{ odam{Ümr [úmmM{ Ë`mVë`m Ë`mV Aä`mgy J¥hñÏm.S>H{•c [«ñVmdm_Ü { Og{ oZ`m©Vr]Ôc [«ñVmd Amh{ Vg{M H$mhrAm`mVr]Ôchr Amh{V. X{ímmZ{ Am[cr oZ`m©V g]ogS>roímdm` Mmcy R>{dmdrVgM Xwgè`m X{ímmVyZ hm{Umar Am`mVgwÕm H¥•oÍm_arË`m o^Vr ]mÜmyZ ]XH$ê• Z {V Agm Iwë`m AÏm©ì`dñÏm{V gmhoOH$[U{ ]gUmamhr EH$ [«ñVmdAmh{. Ë`mV Aímr AQ> KmVcr Amh{ H$r H$m{UË`mhr X{ímmZ{ Am`mVrda AímmAQ>r Kmcy Z {V H$r Á`m_wi{ EImÚm dñVyMr [aX{ímmVyZ Am`mV X{ímmVrcEHy$U CË[mXZmÀ`m 3.3 Q>··`m[{úmm H$_r hm{B©c. åhUO{ g_Om, EImÚmX{ímmV 10,000 é[`mMm H$mXm V`ma hm{V Ag{c Va H$mÚmMr Am`mV330 ê•[`m[{úmm H$_r hm{B©c Agm H$m`Xm Ë`m X{ímmZ{ H$ê• Z {, Aímrì`dñÏmm H$ê• Z {. `mMm AÏm© Am`mV ìhm`cmM [mohO{ Ag{ Zmhr.CXmhaUmÏm©, qhXwñÏmmZmV H$mXm BVH$m ñdñV Amh{ Va H$m{R>cmhr X{ím BÏmË`mÀ`mH$S>Mm H$mXm oZ`m©V H$aUmaM Zmhr. [U Oa H$m EImXm _mc {VAg{c Va Vr Am`mV X{ímmÀ`m EHy$U CË[mXZmÀ`m 3.3 Q>··`mhyZ H$_rhm{B©c Aímr ì`dñÏmm H$aVm H$m_m Z {. _Ümw XS>dË`mgma»`mZr ]hwÜmm `mMmAÏm© Agm cmdcm Agmdm H$r [«Ë {H$ X{ímmZ{ 3.3 Q>¸•{ Am`mV H$am`cmM[mohO{! AmoU _J Ë`mZr cJ{M [wT>Mr CS>r _macr H$r JìhmMr Or Am`mVgaH$maZ{ H{•cr Amh{ Vr S>H{•c àñVmdm_wi{M H{•cr Amh{. S>H{•c [«ñVmdAOyZ _mÝ` ìhm`Mm Amh{; A_c]OmdUrMm _wÔm XyaM amohcm. Vr hm{B©c

Page 74: खुल्या व्यवस्थेकडे

74 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

oH$dm Zmhr `mMrhr oZoíÀmVr Zmhr. Aímm `m AoZoU©V [«ñVmdm_wi{ hrJìhmMr Am`mV Pmcr Ag _Ümw XS>dË`mZr åhQ>c, AmoU Ë`mZr åhQ>cåhUyZ ìhr. [r. ogJmZr åhQ>c AmoU _J cm{H$g {Vhr ]a{M cm{H$ Vg{MåhUmc{. AmVm `mcm H$m` åhUmd{? Iwcr AÏm©ì`dñÏmm åhQ>c H$r Am[cm_mc [aX{ímmV T>H$cVm H$m_m Z { AmoU [aX{ímmVcm _mc AS>dVm H$m_mZ { Ag{ gmhoOH$M Agm`cm hd{.]m¡oÕH$ g[X{Mm h¸•

[U [«m_w»`mZ{ S>H{•c [«ñVmdmda Q>rH$m hm{V{ Amh{ Vr ]m¡oÕH$ g[X{À`mh¸• Intellectual Property Right ]Ôc. H$m` Amh{ `m [«ñVmdmV.

VwH$S>{ VwH$S>{ Pmc{ë`m OJmVë`m _m{S>·`m Vm{S>·`m ì`m[mamcmgmÜmm`Mm [« ËZ J°Q> H$arV Amh{ AmoU Ë`m_Ü { EH$X_ ]m¡oÕH$ g[X{Mm [«íZAmcm Hw$R>{? ]m¡oÕH$ g[Xm hm odf` J°Q>Mm Zmhr. `mH$oaVm (World

Intellectual Property Right Organisation) OmJoVH$ ]woÕg[Xm h¸•gKQ>Zm `m ZmdmMr EH$ d{Jir gKQ>Zm Amh{. Ë`mZr [ydr©M `m]Ôc EH$OmJoVH$ H$ama H{•c{cm Amh{. Ë`m H$amam_Ü { Ag åhQ>c Amh{ H$r [«Ë {H$X{ímmZ{ BVa X{ímmVrc ímmñÍmkmZm ñdV:À`m X{ímmVë`m ímmñÍmkmBVH$M gaúmUÚmd. åhUO{ Am[ë`m X{ímmVrc ímmñÍmkmcm Ë`mÀ`m gímm{ÜmZm]Ôc Om{ H$mhr_m{]Xcm o_iÊ`mM gaúmU oXc OmB©c Ë`mV BVa X{ímmVrc ímmñÍmkm]ÔcH$mhr H$_r hm{Vm H$m_m Z {. ohXwñÏmmZ Eadr gJiçm AmVaamîQ>-r` H$aamÀ`md{ir gdmªV [wT>{ AgVm{ [U Xm{Z H$ama Ag{ Amh{V H$r Á`m H$amamdaohXwñÏmmZZ{ ghr H$am`cm ZH$ma oXc{cm Amh{. [ohcm, AUw]m±] V`ma ZH$aÊ`mg]Ümr. `mda cdH$aM ghr hm{Ê`mMr ím·`Vm Amh{. H$XmoMV², AmåhrAUw]m±] V`ma H$aUma Zmhr Aímr gh_Vr hm{Ê`mMr cm¡H$a ím·`Vm Amh{,[U ]m¡oÕH$ g[X{Mm gÝ_mZ H$aÊ`mg]Ümr [°oag_Ü { Om{ H$mhr AmVaamîQ>-r`H$ama 1965 gmcr Pmc{cm Amh{ Ë`mda ohXwñÏmmZmZ{ AmO[ ªV ghrH{•c{cr Zmhr.

_wimV ]m¡oÕH$ g[Xm hm odf` J°Q>Mm Zmhr AmoU Var X{IrcS>H{•c [«ñVmdm_Ü { _m{R>m AÜ`m` `m ]m¡oÕH$ g[X{da Amh{ EdT>M Zìh{ VaVm{ AÜ`m`M gJiçmV _m{R>m dmXoddmXmMm odf` Pmcm Amh{.

Page 75: खुल्या व्यवस्थेकडे

75Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

J°Q> Z{ ]m¡oÕH$ g[Xm h¸• gKQ>Z{À`m úm{ÍmmV hmV H$m KmVcm? `mMCÎma S>H{•c [«ñVmdmÀ`m `m AÜ`m`mÀ`m ZmdmVM Amh{. AÜ`m`mM Zmd Amh{Trade Related Intellectual Property Right åhUO{ ì`m[mamímr g]oÜmV]m¡oÕH$ g[X{Mm h¸•. `mMm gúm{[mZ{ C„{I Z{h_r (oQ>-ßg) Agm hm{Vm{.ì`m[ma h{ J°Q>M úm{Ím, ]m¡oÕH$ g[Xm h{ WIPO M úm{Ím. [U ì`m[mag]Ümr]m¡oÕH$ g[Xm h{ J°Q>M úm{Ím Amh{ Ag J°Q>M åhUU Amh{ AmoU Ë`m]Ôc `mXm{Z gñÏmm_Ü { \$mag{ dmX ZmhrV.[oaoñWVrVrc ]Xc

Cꕽd{_Ümrc dmQ>mKmQ>tMr \{•ar 1986 gmcr gwê• Pmcr. Ë`md{irgJiçm OJmVcr [oaoñÏmVr Ïmm{S>r o]KS>c{cr hm{Vr. 90 gmcm[ ªV, `mdmQ>mKmQ>r BV·`m `ímñdr hm{Vrc Ag H$mhr dmQ>c ZìhV. [U 86gmcmZVa OmJoVH$ [oaoñÏmVr BVH$r ]Xccr H$r 90-91 gmcr OJm_Ü {Iè`m AÏmm©Z{ Iwcr AÏm©ì`dñÏmm gwê• hm{B©c Aímr Amímm dmQ>m`cm cmJcr.[«m_w»`mZ{, `mMr VrZ H$maU Amh{V.

[ohc H$maU åhUO{ g_mOdmXr gm_«mÁ` H$m{gic. Iwë`mAÏm©ì`dñÏm{Mm [¸•m AS>ga Xya Pmcm. Iwë`m ]mOma[{R>{cm Z _mZUma{ cm{H$g[c{. Xwgar Jm{îQ> Aímr Pmcr H$r Iwcr AÏm©ì`dñÏmm VÎdV: _mZUmè`mcm{H$m_Ü { EH$_{H$m_Üm{ \$ma ^`mZH$ ì`m[mar ñ[Ümm© gwê• Pmcr. BVH{• oXdgA_{oaH$m gd©l{îR> hm{Vr Vm{da Ë`mZm oMVm ZìhVr [U AmVm [ydr©M{ N>m{Q>{,[U odH$ogV X{ím AmVm BVH{• [wT>{ J{c{ H$r Xwga _hm wÕ [«Ë`úmmV Hw$UroOH$c `m]Ôc ímH$m dmQ>m`cm cmJmdr. O_©Zr AmoU O[mZ h{ hac{c{ X{ímAmO ì`m[mam_Ü { A_{oaH{•À`mhr da Hw$aKm{S>r H$am`cm g‚m Pmc{c{Amh{V. `m Xm{Km_Ümcm ì`m[ma Oa H$m o_ÍmËdmÀ`m [ÕVrMm Pmcm Zmhr,ím{Omè`mMm Jim H$m[m`À`m X¥îQ>rZ{ Pmcm Va ì`m[ma H$mhr \$ma oQ>H$UmaZmhr Aímr [oaoñÏmVr oZ_m©U Pmcr. oVgam _wÔm Agm H$r, ohXwñÏmmZmgmaI{Jar] X{ím, g_mOdmXmMr ^mfm H$aUma{, aoím`mVrc g_mOdmXJS>JS>ë`m]am{]a ^mZmda Amc{ AmoU g_mOdmXr AÏm©ì`dñÏmm hr H$mhrC[`m{Jr Zmhr h{ Ë`mÀ`m cúmmV Amc AmoU V{hr AmVm Iwë`mAÏm©ì`dñÏm{H$S>{ Om`cm cmJc{ Amh{V.

Page 76: खुल्या व्यवस्थेकडे

76 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

`m VrZhr _wwÔçmda godñVa MMm© H$aÊ`mMr hr OmJm Zmhr. [U,Cꕽd{ ]m{cUr gwê• Pmcr Ë`md{iÀ`m [oaoñÏmVrV Zgc{ë`m `m VrZ _m{R>çmJm{îQ>r KS>ë`m. Ë`m_wi{ `m ]m{cÊ`mVyZ H$mhr \$coZî[Îmr Iwë`mAÏm©ì`dñÏm{À`m ñdê•[mV ]mh{a Amcr. [U Iè`m AÏmm©Z{ IwcrAÏm©ì`dñÏmm Oa hdr Ag{c Va Aímr Iwcr X{dK{d \$º• dñVyMr AgyZMmcV Zmhr. g{dmMrhr Ag{c. Ë`m]am{]aM, JwVdUwH$rcmgwÕm H$gcmAQ>H$md AgVm H$m_m Z {. Zmhr Va, VÍmkmZmÀ`m ]m]Vr o^Vr Cä`mamhmVrc, `m X{ímmVrc VÍmkmZ Ë`m X{ímmV OmD• ímH$Uma Zmhr. O{ H$mhrZ¡goJ©H$, ^m¡Jm{ocH$ \$m`X{ Amh{V V{ \$º• Ë`m Ë`m X{ímmZmM o_iVrc,Xwgè`m X{ímmVrc cm{H$mZm o_idVm {Uma ZmhrV. åhUyZ, dñVy OJm_Ü {_wº•[U{ o\$aë`m [mohO{V Vg ^mS>dcgwÕm o\$ac [mohO{.^mS>dcmMr Iwcr X{dK{d

[U, ^mS>dc åhUO{ H$m`? `Ím åhUO{ ^mS>dc hr Jm{îQ> Iar. [U,EH$m `ÍmmMr oH$_V Oa hOma é[ { Agcr Va Ë`m `ÍmmMr ímmaroaH$ oH$_VH{•di [ÝÝmmg ím^aM é[ { Ag{c AmoU Ë`m `ÍmmÀ`m qH$_VrVcmgmS>{ZD•ZD•ím{ é[`mMm ^mJ V{ `Ím V`ma H$aÊ`mH$oaVm Pmc{ë`mgímm{ÜmZmMm IM© AgVm{. Vm{ Ë`m `ÍmmV oXgV Zmhr. EoS>gZZ{ odO{MmoXdm V`ma H$aÊ`mH$oaVm AmÜmr ím{H$S>m{ [« m{J H{•c{, ím{dQ>Mm [« m{J `ímñdrPmcm. AmÜmrM{ gJi{ A`ímñdr Pmc{. ]ë]À`m oZo_©VrVrc `m AmÜmrÀ`mgJiçm [« m{JmMm IM© cúmmV ¿`m`cm hdm H$r Zmhr? EoS>gZZ{ H$XmoMVVm{ cúmmV Zg{c K{Vcm, [U AmOÀ`m gímm{ÜmH$mZm hm IM© cúmmV K{U^mJ Amh{. åhUO{, Oa H$m ^mS>dc _wº•[U{ o\$amd Ag dmQ>V Ag{c Va`mMm AÏm© hm H$r ^mS>dcmda ]ÜmZ AgVm H$m_m Z {, V{ Ïmm]dVm H$m_mZ {; Am[c ^mS>dc ]iO]ar T>H$cVm H$m_m Z { AmoU Ë`m]am{]aM^mS>dcmMr Mm{argwÕm Ïmm]cr [mohO{. H$maU Mm{ar gwê• Pmcr H$r oVÏmì`m[ma amhmV Zmhr. Vwåhr EH$ Va Mm{ar H$ê• ímH$Vm, oH$dm ì`m[ma H$ê•ímH$Vm. EoS>gZÀ`m H$mir EH{•H$Q>m ímmñÍmk KamÀ`m EImÚm Im{cr_Ü {oH$dm J°a{O_Ü { ]gyZ amÍmoXdg H$m_ H$ê•Z, VhmZ yH$ hadyZ Aímm [ÕVrZ{gímm{ÜmZ H$arV Ag{ Aímr dU©Z§ dmMm`cm o_iVmV. [U ZdrZ gímm{ÜmZ

Page 77: खुल्या व्यवस्थेकडे

77Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

h{ H$mhr Ag amohc{c Zmhr. ZdrZ gímm{ÜmZmH$oaVm [«MS> gímm{ÜmZímmimAgV{. Ë`mMm [S>Vmim K{Ê`mH$oaVmgwÕm \$ma [«MS> IM© H$amdm cmJVm{.gímm{ÜmZ h{ H$mhr EH$Q>çm XwH$Q>çmM H$m_ amohc{c Zmhr, hOmam{ cm{H$mZmEH$Ím H$m_ H$amd{ cmJV{. [«Ë {H$OU gímm{ÜmZmMm EImXm chmZgm ^mJgm^miV AgVm{. `m gímm{ÜmZmMr oH$_V AmVm, EoS>gZÀ`m H$mimV ÜmacrJ{cr Zg{c Vímr Z Ümê•Z MmcUma Zmhr. ZdrZ gímm{ÜmZ H$am`cm ÜmZ hdMZm? `m_Ü {, Pmc{ë`m gímm{ÜmZmMm IM© ^ê•Z H$mT>Ê`m[crH$S>{ Ë`mZVa[wÝhm O{ ZdrZ gímm{ÜmZ H$am`M Ë`mgmR>r [¡gm C^m H$am`cm [mohO{ hr

yo_H$m Agm`cm hdr AmoU gímm{ÜmZ AmVm g[c, `m[wT>{ gímm{ÜmZH$aÊ`mgmaI amohc Zmhr Ag H$mhr odkmZmÀ`m ]m]VrV ZgV. Ag \$º•Üm_m©À`m oH$dm AÜ`mË_mÀ`m úm{ÍmmV Agy ímH{•c! odkmZmÀ`m ]m]VrV[«Ë {H$ gímm{ÜmZ h{ EH$ [mD•c [wT>{ [S>c{c{, Ë`mMm IM© ^ê•Z oZKmcm VaË`mÀ`m [wT>M{ [mD•c Q>mH$Vm {B©c. Aímm [oaoñÏmVrV gmhoOH$Mgímm{ÜmZmMm IM© ^ê•Z oZKmcm [mohO{ hr gímm{ÜmH$mZm [¡g{ X{Umè`mcm{H$mMr YmaUm Amh{. BÏmM ohXwñÏmmZÀ`m ]m]VrV EH$ _hÎdmMm [«íZV`ma Pmcm."[{Q>Q>'Mm AW©

Am[U gñH¥•V_Ümc EH$ gw mofV dm[aVm{ H$r kmZ oXë`mZ{ dmT>V{ AmoUR>{dë`mZ{ H$_r hm{V{. [U Am[ë`mH$S>rc [a[am hr kmZ PmHy$Z R>{dÊ`mMr AmoUHw$cw[]X R>{dÊ`mMr Amh{. [aX{ímmV O{ gímm{ÜmH$ gímm{ÜmZ H$aVmV Ë`mZr gímm{ÜmZc[dyZ R>{dy Z {; O{ H$mhr gímm{ÜmZ H{•c Ag{c V{ H$mJXmda ì`doñÏmV ZH$mím{,Amc{I, AmamIS>{, \$m{Q>m{, AmH$S>{dmar `m]am{]aM Ë`mM{ O{ H$mhr [S>Vmi{ K{Vc{AgVrc Ë`mÀ`m AZw dmgH$Q> ochyZ H$mT>md{; Am[ë`m gímm{ÜmZmV ZdrZ H$m`Amh{, Ë`mMm C[`m{J H$m` Amh{ h{ ñ[îQ> _mS>md AmoU g_mOmcm V{ Úmd; AmoUË`mÀ`m H¥•VkV{[m{Q>r g_mO Ë`m _mUgmcm Ë`mÀ`m gímm{ÜmZmMm Img C[`m{JH$aÊ`mMm AoÜmH$ma H$mhr _`m©oXV H$mim[ ªV, åhUO{ [mM dfª, Xhm df{©, [Ümamdf{© BË`moX X{Vm{; Ë`m H$mimV Ë`m gímm{ÜmZmMm C[`m{J Xwgam H$m{Urhr Ë`mÀ`m[admZJroímdm` H$ê• ímH$Uma Zmhr Ag g_mO Ë`mcm gmJVm{. `mMm AÏm©gímm{ÜmH$mcm "[{Q>Q>' oXcm OmVm{. gmÜ`m ^mf{V gmJm`M Va hmM "[{Q>Q>' `m

Page 78: खुल्या व्यवस्थेकडे

78 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

ímãXmMm AÏm© Amh{.BoS>`mVrc kmZ[a[am!

ohXwñÏmmZmVcr [ÕV d{Jir Amh{. Am[ë`mH$S>{ A_wH$ EH$ odÚmAmh{ Ag gmJUma{ cm{H$ Iy[ Amh{V. A_·`m ]m]mcm g_m{aÀ`m _mUgmÀ`m_ZmV H$m` Amh{ V{ AVkm©ZmZ{ H$iV{ Ag{ åhUVmV. [U Aímm odÚ{M [{Q>Q>K{Vë`mM H$mhr E{H$rdmV Zmhr. oH$dm Jmdm_Ü { EImÚm _mUgmcm EImÚmam{JmdaM PmS>[më`mM Am¡fÜm _mhrV AgV. Vm{ V{ cm{H$mZm \w$H$Q> X{B©c [UË`m Am¡fÜmmMr _mohVr Vm{ H$m{Umcmhr, AJXr ñdV:À`m _wcmcmhr Z gmJVm_ê•Z OmVm{ AmoU Ë`mM Ë`m]m]VrVc kmZ Ë`mÀ`m ]am{]a g[V. odÚ{]m]VAm[cr [a[amM hr Amh{. odÚm hr \$º• ]«m÷UmZrM H$am`Mr. BVamZm Vm{AoÜmH$ma Zmhr. åhUO{ _J Or H$mhr odÚm Ag{c, kmZ Ag{c V{]«m÷UmH$S>{M amhmUma; g_mOmZ{ Amåhmcm odÛmZ åhUmd{ AmoU BVa H$m_{H$aV amhmd{. Aímr EH$ ^maVmMr _m{R>r [a[am Amh{ AmoU Ë`mM [a[a{Mm ^mJåhUO{ Amåhr kmZ gmR>dyZ R>{dVm{, X{V Zmhr. [oaUm_r "kmZ oXë`mZ dmT>V,R>{dë`mZ g[V AmoU Mm{ar H{•ë`mZ cm^V Zmhr' Aímr gmohË`mVrc dm·`gmohË`mVM amohcr AmoU OJmÀ`m BoVhmgm_Ü { ^maV hm AS>mÊ`mVcmAS>mUr, gímm{ÜmZmÀ`m ]m]VrV AË`V _mJmgc{cm amohcm.CÚm{OH$ S>mdcc{

`m [oaoñÏmVr_Ü { ñdmVÍ`mZVa H$m` Ümm{aU Adc]m`cm hd hm{V?gímm{ÜmZ Pmc Zmhr `mcm H$maU "]«m÷Ur' ì`dñÏmm h{M Amh{. (`mV _cm"_S>c'dmX dJ¡a{ _mS>m`Mm Zmhr.) gímm{ÜmZ Hw$R> hm{V? Á`mM{ [m` Oo_ZrdaAgVmV Vm{ Oo_ZrM gímm{ÜmZ H$aVm{. cm{hma Ë`mÀ`m cm{IS>mda R>m{H{• _maVm_maVm, Oa Ë`mcm H$mhr AS>Ïmim AmUcm Zmhr Va H$ÜmrVar Am[ë`mH$m_m_Ü { AoÜmH$ gw]H$Vm H$ímr AmUVm {B©c, `mMm odMma H$ê• ímH$Vm{.Mm^ma Am[ë`m Mm_S>çmÀ`m H$m_m]Ôchr AgM H$ê• ímH$Vm{. [U Á`mZr[«Ë`úmmV hmVmM H$m_ H$am`M Ë`mMm odMmaM _wir [mJim amhmdm, åhUO{Ë`mcm ímãXmM gm_Ï ©M o_iy Z { Aímr ì`dñÏmm Amcr. Ë`m_wi{ Ag{CÚm{OH$ gímm{ÜmZ H$ê• ímH$c{ ZmhrV. Oa `m CË[mXH$mÀ`m hmVr gímm{ÜmZoXc AgV, Oa h{ CË[mXH$ gímm{ÜmZ H$ê• ímH$c{ AgV{ Va ohXwñÏmmZ

Page 79: खुल्या व्यवस्थेकडे

79Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

gímm{ÜmZmÀ`m ]m]VrV BVH$m _mJ{ [S>cm ZgVm.gímm{ÜmZmV _mJ{ [S>Ê`mcm AmUIr EH$ _hÎdmM H$maU Amh{. BJ«O

BÏm{ Amcm AmoU Á`m X{ímm_Ü { ZXrdarc [ycgwÕm Amåhmcm _mhrV ZìhVm,\$º• gmS>d{ AmoU gmH$d _mhrV hm{V{ Ë`m X{ímm_Ü { [wcmda éi Q>mHy$Z Ë`méim§dê•Z AmJJmS>çm Ümmdy cmJë`mZVa EH$ BVH$ ZdrZ OJ gJiçmohXwñÏmmZÀ`m [wT>{ Amc H$r Am[U [moíÀm_mË` OJmímr `m]m]VrV VwcZmH$ê• ímH$Vm{ h{ Aím·` Amh{ Ag dmQ>y cmJc.[a ¥V BoS>`m

1857 gmcm[ ªV BJ«OmZr OmoVì`dñÏmm Vm{S>Ê`mH$oaVm I{S>{JmdmVímmim H$mT>yZ ]«m÷Ur ì`dñÏm{Mm [« md H$_r H$aÊ`mMm [« ËZ H{•cm. 1857 À`mCR>mdmZVa BJ«OmZr OmoVì`dñÏm{cm hmV cmdm`Mm Zmhr Ag Ümm{aU Ümac. Aímmd{ir OwÝ`m H$mimVrc ì`dñÏmm hmVr Agc{cr ]«m÷UúmÍmr` Aímr _S>irH$m{UË`m H$m_mcm cmJcr? Ë`mÀ`mH$S>{ ímãX hm{Vm. gñH¥•V hm{Vm Ë`mÀ`mE{dOrBJ«Or ímãX Ë`mZr K{Vcm. BJ«OmZr ohXwñÏmmZM{ ì`m[mamZ{ ímm{fU H$aÊ`mMm Om{H$maImZm CKS>cm hm{Vm Ë`mV Am[cr ^mJrXmar K{Vcr. _J [aX{ímmV Or H$mhr`Ímgm_wJ«r, VÍmkmZ o_i{c V{ ¿`m`M AmoU CÚm{J gwê• H$am`Mm Ag Ë`mZrH{•c. Ë`mcm H$mhr H$îQ> H$am`cm ZH$m{, gímm{ÜmZ H$am`cm ZH$m{. _mchr[aX{ímmVyZ AmUm`Mm AmoU Vm{ BÏmë`m cm{H$mZm \$m`ÚmZ{ odH$m`Mm. `m Vèh{Z{BoS>`m V`ma Pmcm. [aX{ímmV V`ma hm{Umè`m dñVyMr Z¸•c H$aÊ`mMr [«d¥ÎmrohXwñÏmmZmV BVH$r [«MS> dmT>cr H$r J{cr oH$Ë {H$ df{© ohXwñÏmmZmVë`m gJiçm^mfmVc{ H$dr åhUO{ BJ«Or ^mf{Vë`m H$odVmM ê•[mVa H$aUma{ Ag Pmc!AmMm © AÍ`m§Zr Ë`m§À`m EH$m ì §JH$mì`mV VËH$mcrZ Mm{aH$dtM{ dU©Z –

[wT>{ H$dZ c{IZr Hw$ec Mm{a Vm{ OmhcmñdV§Ì H¥$VrMm H$dr åhUwZr _mÝ`Vm [mdcm$& Ag{ H{$c{ Amh{.AJXr H$ÏmmH$mX]arH$magwÕm BJ«Or gmohË`mV S>„m _maUma{ Pmc{.

Am_M{ AÏm©ímmñÍmkhr Vg{M. AmoU Am_M{ gímm{ÜmH$ åhUO{ oVH$S>{ Pmc{cgímm{ÜmZ o_idyZ V{M dm[aUma{. Aímr [a ¥VVm oZ_m©U Pmcr.BoS>`Z [{Q>Q> A°·Q> = Mm{arMr _w m

`m ]m]VrV Z{hê•gaH$maÀ`m Ümm{aUmMm gmamím åhUO{ "BoS>`Z [{Q>Q>

Page 80: खुल्या व्यवस्थेकडे

80 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

A°·Q>' Amh{. 1970 Mm [{Q>Q> H$m`ÚmMr _mS>Ur Aímr : ohXwñÏmmZmV H$m{Urgímm{ÜmZ H{•c Va Ë`mcm `m H$m`ÚmM gaúmU Amh{. [U [aX{ímmV H$m{Ur Oagímm{ÜmZ H{•c Va Ë`m gímm{ÜmZmcm H$mhr _`m©oXV _mÝ`VmM `m H$m`ÚmVAmh{. åhUO{, Oa [aX{ímmVrc EImÚm gímm{ÜmZmVrc [ÕVrV úmw„H$oH$aH$m{i ]Xc H{•c{, _yi [«oH«• {da H$mhr [oaUm_ Z H$aUma{, AmoU hmAm[cm ímm{Üm Amh{ Ag{ BoS>`mVrc EImÚm gímm{ÜmH$mZ{ åhQ>c{ Va Ë`mcm `mH$m`ÚmZ{ gaúmU _mÝ` H{•c{ OmV{. Aímr [ÕV V`ma Pmë`mZ{ ohXwñÏmmZm_Ü {[aX{ímmVrc gímm{ÜmZmMr Mm{ar H$aÊ`mMr Am_ _w m Pmcr. AmoU `mMg_Ïm©Zhr H$aÊ`mV Amc. Mm{ar H$ê•Z kmZmÀ`m úm{ÍmmV _m{R> hm{Vm {B©c AímrH$ë[Zm H$aU MyH$ Amh{. [aX{ímr gímm{ÜmZmÀ`m Mm{arMr AmVm BVH$r gd`Pmcr Amh{ H$r ZdrZ H$mhr H$aÊ`mMr BÀN>mímº•rM amohcr Zmhr. [M{MmirgdfmªV AmO Aímr oñÏmVr Amh{ H$r gímm{ÜmZmÀ`m úm{ÍmmV ñdmVÍ`mÀ`m d{irAm[U OJmÀ`m oOVH{• _mJ{ hm{Vm Ë`m[{úmm AmO OmñV _mJ{ Amhm{V. AmO[aX{ímmV H$m` gímm{ÜmZ Mmcc Amh{ V{ Ïmm{S>\$ma Amåhmcm g_OV AmoUAmåhr odoñ_V hm{D•Z OmVm{. BVH$m _m{R>m \$aH$ Pmcm Amh{.

O[mZM CXmahU BÏmhr oJadÊ`mgmaI Amh{. Ë`mZm Oa dmQ>cAm[U VÍmkmZmV BVam[{úmm _mJ{ [S>Vm{ Amhm{V Va V{ Am[ë`m odÚmÏ`mªZmoímúmUmgmR>r [aX{ímmV [mR>dVmV AmoU oímHy$Z Amc{ë`mÀ`m _XVrZ{ Am[cVÍmkmZ odH$ogV H$aVmV. Amdí`H$ Ag{c Va [mJwiJmS>çmMr _XV K{VmV,[U Oê•ar g[cr H$r [mJwiJmS>m Q>mHy$Z X{D•Z Am[ë`m [m`mda dmQ>Mmcgwê• H$aVmV.

[mJwiJmS>çmMr gd` Pmc{ë`m _wcmcm VmË[waV{ A[JËd Amc{c{ AgV{V{ Kmcdm`M{ Ag{c Va [mJwiJmS>m H$mT>yZ ¿`mdm cmJVm{. Ë`mM[«_mU{ 1970À`m BoS>`Z [{Q>Q> A°·Q>_wi{ ohXwñÏmmZmVrc gímm{ÜmZúm{Ímmcm Aímm[mJwiJmS>çmMr gd` Pmcr. `m H$m`Úmg \$m`Xm Pmcm H$m Vm{Q>m? `mH$m`ÚmMm Am¡fÜm CË[mXZ CÚm{Jmcm \$m`Xm Pmcm Ag _m{R>çm Ao^_mZmZgmoJVc OmV. AmoU S>H{•codam{Ümr O{ H$mhr dmXi CR>c Amh{ Ë`mÀ`m_mJ{[«m_w»`mZ{ `m Am¡fÜm oZ_m©Ë`mMm hmV Amh{. 1970 [ ªV ohXwñÏmmZmV V`mahm{Umar Am¡fÜm OJmVrc gdmªV _hmJ Am¡fÜm Agm`Mr. [U 1970 Mm [{Q>Q>

Page 81: खुल्या व्यवस्थेकडे

81Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

H$m`Xm Pmë`m[mgyZ Vr ñdñV Pmcr AmoU AmVm[ ªV X{ímmVrc Am¡fÜmCË[mXZmV Xhm[Q> dmT> Pmcr. `mM EH$_{d H$maU åhUO{ 1970 À`m H$m`ÚmZ{OJmVrc Am¡fÜmmg]Ümr gímm{ÜmZmMr Mm{ar H$am`cm [admZJr o_imcr. `mAm¡fÜmmgmR>r cmJUmè`m gímm{ÜmZmMm IM© dmMë`m_wi{ Amåhr OJmVrc BVaX{ímm[{úmm ñdñV Am¡fÜm{ oZ_m©U H$ê• ímH$Vm{. hr Mm{ar AmO[ ªV Mmccr, AmVmMmcUma Zmhr H$maU Aímm[«H$maMr Ümm{aU oVgè`m OJmVrc X{ím Á`m Xm{Z_hmímº•tÀ`m ^mS>UmMm cm^ K{D•Z H$aV hm{V{ Ë`mVrc g_mOdmXr gm_«mÁ`AmVm cm{[ [mdc{ Amh{. aoím`m ]m¡oÕH$g[Xm h¸• dJ¡a{ H$mhr _mZV ZìhVmË`m_wi{ Ë`mÀ`m_mJ{ ]m¡oÕH$g[X{À`m Mm{amZm c[Vm {V hm{V{. AmVm VrM OmJmZîQ> Pmcr, AmVm Mm{ar ím·` Zmhr. H$maU aoím`mÀ`m [VZm]am{]a A_{oaH{•Z{]m¡oÕH$ g[X{À`m Mm{arodê•Õ _m{hr_ CKS>cr. Mm{amÀ`m `mXrV Xm{Z Zmd_hÎdmMr :– EH$ MrZ AmoU Xwga BoS>`m.

Am¡fÜm CË[mXZmV Mm{ar_wi{ \$m`Xm Pmcm Ag dmQ>V, [U, [aX{ímmVrcMm{ê•Z AmUc{ë`m gímm{ÜmZmMr gd` Pmë`mZ{, BÏm Agc{ë`m dZñ[Vt[mgyZ OrAm¡fÜm V`ma H$aÊ`mgmR>r gímm{ÜmZ hm{D• ímH$c AgV V{ J{ë`m 23 dfmªV PmcZmhr. hm Vm{Q>m Pmcm Ag åhUm`M Zmhr H$m?

yam{[mVyZ XyÜm[mdS>a AmoU cm{Ur AmUë`mZ Ogm X{ímmVrc XyÜmCË[mXH$mMm ì`dgm` ]wS>Vm{ Vg [aX{ímmVyZ gímm{ÜmZ AmUë`mZ{hr ñÏmmoZH$gímm{ÜmZ ]wS>V hm gímm{ÜmZmÀ`m Mm{arMm Vm{Q>mM Amh{.

1970 gmcr Am[U Am wd{©XmÀ`m Am¡fÜmmÀ`m gímm{ÜmZmV oOVH{• _mJ{hm{Vm{ Ë`mÀ`m[{úmm AmO AmUIr oH$VrVar _mJ{ J{cm{ Amhm{V.

ím{Vr úm{ÍmmÀ`m ]m]VrV Var Am_À`mH$S>{ H$mhr gímm{ÜmZ Pmc Amh{ H$m?_{o·gH$m{_Ü { JìhmÀ`m OmVr V`ma H$aÊ`mV Amë`m. g wº• amîQ>-gKmZ{

Ë`m V`ma H{•ë`m. Ë`m gímm{ÜmZm_wi{ AmO Am[U oOdV Amhm{V. [U Eadrím{Vrúm{ÍmmÀ`m ]m]VrV "[{Q>Q>' K{Ê`mgmaI H$mhr gímm{ÜmZ AOyZ Pmc ZìhV.

[U AmVm odkmZm_Ü { EH$ ZdrZ XmcZ CKS>c Amh{. AmoUAmO[ ªVM gímm{ÜmZ h{ [XmÏm© odkmZ ímmñÍm, agm`Z ímmñÍm Aímm ímmñÍmm_Ü {hm{V. AmVm [«m_w»`mZ{, AË`mÜmwoZH$ gímm{ÜmZ h{ OrdímmñÍmm_Ü { gwê• Pmc Amh{.oOZ{oQ>H$ BoOoZAoaJ oH$dm OrZ Q>{·Zm°cm°Or. h{ VÍmkmZ BVH$ o·cîQ>, BVH$

Page 82: खुल्या व्यवस्थेकडे

82 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

ZmOwH$, BVH$ H$R>rU Amh{ H$r _Zwî`[«mUr Aímm Vèh{M VÍmkmZ hmVmiy cmJcmAmh{ hr _m{R>r AX² yV Jm{îQ> Amh{. `m VÍmkmZmZ [wT>{_mJ{ [mohO{ Vgm gOrd V`mahm{U ím·` Amh{. AOyZ [«mUr V`ma Pmc{cm Zmhr [U Jhy, ha^am BË`mXr V`maPmcm Amh{. V{ìhm gímm{ÜmZmMr [wT>Mr oXímm åhUO{ oOZ{oQ>H$ BoOoZAoaJZ{ V`maH{•c{c o]`mU. h{ \$ma IoM©H$ Amh{, gm{[ Zmhr.

OJ BVH$ [wT> OmV AgVmZm Amåhr _mÍm gímm{ÜmZmV _mJ{ [S>cm{.AmoU gem{YZmMr Mm{ar H$ê•Z Varhr X{emVrc gd©gm_mÝ`mÀ`m cwQ>rda

MJi H$aUmè`m, Z{hê•ì`dñW{da [m{gc{ë`m ]mS>JwimZr S>H{•c àñVmdmVrcì`m[mag]Yr ]m¡oÕH$ g[Xm h¸•m]m]VÀ`m àñVmdmda JXmam{i Mmcy H{•cm Amh{.

S>H{•c àñVmdmZm odam{Üm H$aÊ`mH$oaVm ]m¡oÕH$ g[X{À`m h¸•mMm àíZ_m{R>çm ohararZ{ _mS>cm OmV Amh{. `m odf`mdarc S>H{•c _gwÚmVrc àñVmd_mZc{ Va

(1) [{Q>Q> h¸• AÝZ, agm`Z{, Am¡fÜm{, AmoU gyú_oOdmUyemñÌ `mZmhrcmJy H$amd{ cmJ{c,

(2) [{Q>§Q> gajUmMr _wXV gd© ]m]VrV drg dfmªMr H$amdr cmJ{c.`m VaVwXr cmJy H$aÊ`mH$oaVm ^maVmgma»`m X{emZm 2003 gmcm[ ªV

gdcV oXcr OmB©c.MmÀ`mÀ`m odam{YmMr Vèhm

h{ àñVmd åhUO{ [aH$r` gem{ÜmZmÀ`m Mm{aQ>çm Am`mVrda MJiH$aUmè`m ^maVr` ]woÕOrdr AmoU CÚm{OH$ `mÀ`m _wimdaM Kmd. h{ àñVmd_mÝ` hm{D• Z {V åhUyZ Ë`mZr oOdmMm AmH$mV Mmcdcm Amh{. [U, `m _yR>^acm{H$mM{ E{H$Uma H$m{U? åhUyZ, Á`mMr gJir h`mV gd©gm_mÝ` ^maVr`mZmAmoU e{VH$è`mZm cwQ>Ê`mV J{cr Vr hr _S>ir AmVm e{VH$è`mMr ghmZw yVrg[mXÊ`mV JwVcr Amh{V. ^maVr` e{VH$è`mcm Zì`m gem{ÜmZmM{ _hmJS>{ [{Q>Q>o]`mU{ odH$V K{U{ ^mJ [S>{c H$maU ]mOmamV Xwga{ H$mhr o]`mU{ o_iUmaMZmhr, o]`mÊ`mÀ`m dmUmVyZ Zì`m dfm©H$oaVm o]`mU{ oe„H$ R>{dÊ`mMr ]Xr

{B©c, [{Q>Q> h¸•mMm ^J hm{Vm{ Amh{ qH$dm H$m` h{ ]KÊ`mH$oaVm Jmdm{Jmd]hwamîQ>-r` H$[Ý`mÀ`m h{amÀ`m Q>m{içm o\$ê• cmJVrc AmoU dZñ[Vrg¥îQ>rVrcgJir ododÜmVmM ZîQ> hm{D•Z OmB©c; oedm`, `m [{Q>Q> h¸•m_wi{ ^maVmVrc

Page 83: खुल्या व्यवस्थेकडे

83Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

gem{ÜmZ R>ß[ hm{D•Z OmB©c Ag{ ]mJwc]wdm e{VH$è`mZm XmIodÊ`mMm à`ËZ hm{VAmh{.Ia{ H$m` V{ e{VH$ar OmUVm{

Ia{ åhUO{, `m gJiçm Amj{[mV H$mhrhr VÏ` Zmhr. gH$oaV o]`mUre{VH$è`mZr dm[ac{cr Amh{V. Ë`mM{ \$m`X{ Vm{Q>{ Ë`mZm MmJc{ _mhrV Amh{V.Xwgè`m o[T>rM{ gH$oaV dmU dm[aë`m_wi{ o[H$mÀ`m CË[mXZmV AmoUJwUdÎm{Vhr \$aH$ [S>Vm{ h{ Ë`mZm MmJc{ R>mD•H$ Amh{. H$m[gmMm ÜmmJm `m{½`JwUdÎm{Mm hdm Ag{c Va 468 dmUmMr \{•acmJdS> H$ê• Z { Ag{ [Om]amdH¥•ofodÚm[rR>gwÕm gmJV{. Ë`mV e{VH$è`mMm \$m`Xm Amh{ AmoU e{VrCÚm{JmMm\$m`Xm Amh{ h{ e{VH$ar MmJc{ OmUVm{. JwUdÎmm oQ>H$odÊ`mgmR>r Aem oe\$maer_mZÊ`mV Ë`mcm H$mhr AS>MU dmQ>Uma Zmhr. `m[wT>{ OmD•Z, Xwgè`m o[T>rM{o]`mU{ dm[ê• Z { Ag{ ]ÜmZ Hw$Ur KmVc{ Va Ë`mVhr e{VH$è`mcm H$mhr _m{R>rAS>MU dmQ>Uma Zmhr.

dZñ[VrodûdmVrc ododÜmVm H$_r hm{U{ qH$dm g[wîQ>mV {U{ h{ EHy$U[¥Ïdrdarc Ordg¥îQ>rH$oaVm Ümm{·`mM{ Amh{. ododÜmVm oQ>H$odÊ`mH$oaVm O{H$mhr à`ËZ H$amd`mM{ V{ gd© g_mOmZ{ H{•c{ [mohO{, e{VrCÚm{Jmda [m{Q> aUmè`me{VH$è`mMrM H{•di, Vr O]m]Xmar hm{D• eH$V Zmhr.e{VH$ar \w$H$Q>{ ZmhrV

[aH$r` VÌkmZmMr VñH$ar H$aUmè`mZr AmO[ ªV e{VH$è`mZm H$mhrcm^ o_idyZ oXc{cm Zmhr AmoU J{ë`m Vrg dfmªV e{VrMm Om{ odH$mg Pmcm,oZXmZ Or CË[mXZdmT> Pmcr Ë`mM{ l{ [aX{er gem{ÜmZmcm AmoU eñÌkmZmAmh{. [aX{emVrc AÚ`mdV gem{ÜmZ ^maVr` e{VH$è`mZm [¡g{ Q>mHy$Zdm[am`cm, VmVS>rZ{ dm[am`cm o_imc{ Var Ë`mM{ g_mÜmmZ Amh{. qH$]hwZm,[aX{er emñÌkmÀ`m H$îQ>mMm \w$H$Q> \$m`Xm ¿`mdm hr e{VH$è`mMr àd¥ÎmrM Zmhr.VÌkmZmÀ`m j{ÌmV qhXwñWmZ e{H$S>m{ df{© _mJ{ Amh{. H{•di drg dfmªÀ`mAdÜmrV [aX{er VÌkmZ, `Ìgm_wJ«r, Am¡fÜm{ odZmIM© dm[am`cm o_imcr Va[aX{er emñÌkmodf`r gd©gm_mÝ` OZmÀ`m _ZmV H¥•VkVm^mdM Ag{c.

(21 _mM© 1993)

Page 84: खुल्या व्यवस्थेकडे

84 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

7. S>H{•c : e{VH$è`mMm X¥oîQ>H$m{Z - ^maVr` d \«•|M

S>H{•c [«ñVmdmÀ`m dmQ>mKmQ>rgmR>r R>adÊ`mV Amc{ë`m d{im[ÌH$mMme{dQ>Mm [YadS>m gwê• Pmcm Amh{. 15 oS>g|]a[ ªV `m [«íZmg]Yrgm{úm_m{úm cmJyZ OmB©c. S>H{•c [«ñVmd AmVaamîQ>-r` ì`m[mamg]Yr H$amamMm_gwXm oH$dm IS>m© Amh{. `m H$amamMm h{Vy emgH$r` hñVúm{[mZ{ _m{S>H$irgAmc{cm AmVaamîQ>-r` ì`m[ma [wÝhm EH$Xm "Q>ßß`mQ>ßß`mZ{ H$m hm{B©Zm, IwcmH$aU{' Agm Amh{. Á`m X{emMm ì`m[mamV gh^mJ AoYH$ V{ X{eM H$amamcme{dQ>r _mÝ`Vm o_iUma oH$dm Zmhr V{ R>adUma. AmVaamîQ>-r` ì`m[mamVOmñVrVOmñV T>dimT>di H$aUma{ O{ X{e Amh{V Ë`mMr _mÝ`Vm Zg{c VaH$amamda ]mH$rÀ`m gJiçm X{emÀ`m gøm hm{D•Z H$m` C[`m{J?

ì`m[mamV OmñVrVOmñV gh^mJ Agc{c{ AmoU OmñVrVOmñVhñVúm{[ H$aUma{ X{e V{M V{ Amh{V. A_{oaH$m, O[mZ AmoU wam{[. Ë`mZrgøm H{•ë`m åhUO{ hÎmr J{cm, e{[yQ> amohc{ Aer oñÏmVr hm{Uma.Am°ñQ>-{oc`m, AO{ªoQ>Zm `mgmaI{ e{Vr_mcmMr oZ`m©V _m{R>çm [«_mUmda H$aUma{[aVw e{VH$è`mZm _m\$H$ [«_mUmV, åhUO{ 10 V{ 20 Q>¸•{M g]ogS>r X{Uma{X{e S>H{•c [«ñVmdmda ghr H$aÊ`mgmR>r [ohë`m[mgyZM V`ma Pmc{c{ Amh{V.amhVm amohc{ ohXwñÏmmZgmaI{ X{e; Ia{ åhQ>c{ Va, ghr H$aÊ`mdmMyZ Ë`mZmH$mhr JË`Va Zmhr.

H$amamcm _mÝ`Vm X{Ê`mMm e{dQ>Mm oXdg Ogm Odi {V Amh{ Vg{^maVmgma»`m X{emVrc S>H{•codam{Yr cm°]rMm Ord _m{R>m Km`Hw$Vrcm AmcmAmh{. Am¡fY{, agm`Z{ `m úm{ÌmVrc gem{YZmMr [{Q>Q>{ Am{cmS>yZ Mm{arH$aÊ`mMr AmO[ ªV o_imc{cr _w m g[wîQ>mV Amcr Va Am[c{ H$g{ hm{B©c,`m oMV{Z{ ì`mHy$i Pmc{c{ Am¡fYmM{ H$maImZXma "Am[c{ ohV åhUO{MamîQ>-mM{ ohV' Ag{ _m{R>çm VmdmVmdmZ{ Am{aS>yZ gmJV Amh{V. S>H{•c[«ñVmdmM{ g_Ïm©Z H$aUmè`m e{VH$ar gKQ>Z{da hr gJir _S>ir Vmi_{igm{S>yZ VwQ>yZ [S>cr Amh{. S>H{•c [«ñVmdmMm Aúmae: JYhr Z K{Vc{c{ Ë`mdaVwQ>yZ [S>c{ Amh{V. S>H{•c åhUO{ e{VH$è`mMm odZme, S>H{•c åhUO{ X{emMmodZme, S>H{•c åhUO{ ]«÷mgwa Agc{ _Ïmi{ MhyH$S>{ PiH$V Amh{V.

Page 85: खुल्या व्यवस्थेकडे

85Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

S>H{•codam{Yr cm{H$ e{VH$ar gKQ>Z{À`m H$m ©H$Ë`mªZm dmadma EH$[«íZ odMmaVmV. A_{oaH{•Vcr, wam{[_Ycr, O[mZ_Ycr e{VH$ar _S>irS>H{•codam{Yr Amh{V. \«•mÝgÀ`m e{VH$è`mZr Va S>H{•codam{YmV XJ{ H{•c{.ohXwñÏmmZmVhr e{VH$ar AmXm{cZmM{ H$mhr Z{V{ S>H{•ccm odam{Y H$arV Amh{V.VwåhrM V{dT>{ S>H{•ccm [mqR>]m X{Vm h{ H$g{ H$m`?

ohXwñÏmmZmVrc ñdV:cm e{VH$è`mM{ Z{V{ åhUdUmar H$mhr _S>irS>H{•ccm odam{Y H$arV Amh{V hr Jm{îQ> Iar. Vr H$m odam{Y H$arV Amh{V h{g_OU{ oH$dm gmJU{ H$R>rU Amh{! H$mhr _ohÝ`m[ydr© S>H{•c [«ñVmd A_cmVAmcm Va e{VH$è`mcm KaM{ o]`mU{ dm[aVm {Uma Zmhr, KamV [¡Xm Pmc{crH$mcdS> S>H{•c K{D•Z OmB©c, Aem Vèh{À`m odZm{Xr A\$dm V{ [gadV hm{V{.S>H{•c [«ñVmdmV Ag{ H$mhr Zmhr h{ AmVm ñ[îQ> Pmc{ Amh{.Am¡fYH$maImZXmamÀ`m [«MmaH$mZr hm ]mîH$i woº•dmX gm{S>yZ oXcm,V{ìhm[mgyZ h{ e{VH$ar Z{V{ AmVm Iwë`m ì`m[mam_wi{ AmoU [{Q>Q> H$m`Úm_wi{^maV [wÝhm EH$Xm Jwcm_ hm{Uma Aem Vèh{À`m H$S>çm o[H$drV Amh{V. hr_S>ir S>H{•ccm odam{Y H$m H$aVmV? `mMr Mm¡H$er AmoU gem{YZ CID H$S>{oXc{ Va H$XmoMV [Îmm cmJ{c!

X{er e{VH$ar Z{Ë`mMm odam{Y AmoU \«•mÝggma»`m X{emVrce{VH$è`mMm odam{Y `mMm [añ[a g]Y H$mhrhr Zmhr. A_{oaH{•Vrc AmoU\«•mÝg {Ïmrc H$mhr e{VH$ar Z{V{ _cm {Q>c{ hm{V{. ohXwñÏmmZmVrce{VH$è`mZrhr S>H{•c-odam{Yr AmKmS>rV gm_rc ìhmd{ Aer Ë`mMr BÀN>mhm{Vr. Ë`mMm odam{Y S>H{•c [«ñVmdmVrc AmVaamîQ>-r` ì`m[mag]YtÀ`mVaVwXtZm Amh{. ^maVmVrc e{VH$ar "]m¡oÕH$ g[X{À`m' h··`mÀ`m _wÔçmdaåhUO{ "[{Q>Q> [ÕVr'À`m àûZmda S>H{•c [«ñVmdmZm odam{Y H$aVmh{V h{H$ië`mda Ë`mZm _m{R>{ AmíÀm © dmQ>c{! ]m¡oÕH$ g[X{À`m [«íZmda haH$VAgm`M{ H$maUM H$m`, h{M Ë`mZm C_O{Zm. e{VH$è`mMm odam{Y gaH$mar_XV, gyQ>, g]ogS>r Q>ßß`mQ>ßß`mZ{ H$_r H$aÊ`mÀ`m VaVwXtZm Agcm [mohO{Aer Ë`mMr ñ[îQ> yo_H$m. \«•mÝg_Yrc e{VH$è`mZm OdiOdi 60%g]ogS>r Amh{ [U Varhr e{VrV C { amhm`cm Zì`m o[T>rV H$m{Ur V`maMhm{V Zmhr, hr Ë`mMr VH«•ma Amh{. \«•mÝg_Yrc e{VH$è`mÀ`m Xm{Z gKQ>Zm

Page 86: खुल्या व्यवस्थेकडे

86 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

"e{VH$ar _hmgK' AmoU " wdm e{VH$ar gKQ>Zm' \«•|M e{VH$è`mcm o_iUma{gd© \$m`X{, gd© gdcVr, gd© g]ogS>r H$m`_ amohë`m [mohO{V AgmAmJ«h YaV Amh{V. odH$ogV X{emVrc e{VH$è`mZm gaH$ma ZmZm Vèh{Z{ _XVH$aV{; CË[mXZmV g]ogS>r X{V{. A_{oaH{•gma»`m X{emV Va CË[mXZ ZH$aÊ`mH$oaVm ^a[mB© o_iV{. e{Vr_mc Xwgè`m X{emV oZ`m©V ìhmdm, Vm{ [S>yZamhy Z { åhUyZ gaH$ma _m{R>r Vm{oeg ghZ H$aV{. XwYmM{ ^md H$_rH$aÊ`m[{úmm CË[ÝÝm Pmc{c{ cm{Ur, [mdS>a dJ¡a{ [XmÏm© V{ H$_r ^mdmV oZ`m©VH$aVmV; EdT>{M Zìh{ Va, ohXwñÏmmZgma»`m X{emZm \w$H$Q> X{D•Z Q>mH$VmV.

hr gJir YS>[S> H$m, h{ ZrQ> cúmmV K{Vc{ [mohO{. gVV cT>m`mMmwam{[r` X{emZm AZw d Amh{, ode{fV: e{dQ>À`m Xm{Z _h wÕmMm.

Am¡Úm{oJH$sH$aU oH$Vrhr Pmc{ AmoU H$maImZXmarMm odH$mg oH$VrhrPmcm Var gJiçm amîQ>-mMr gwaoúmVVm oQ>Hy$Z amhm`Mr Ag{c VaAÝÝmYmÝ`mÀ`m ]m]VrV X{e ñd`[yU© amohcm [mohO{. H$maU AÝÝm h{ hË`maAmh{, `mMr Ë`mZm MmJcr OmUrd Amh{. ZdrZ o[T>rVrc Vê•U AmVm_mVrV AmoU KmUrV hmV _idy BÀN>rV ZmhrV AmoU OS> H$m_{hrH$am`cm V{ V`ma ZmhrV. Bc{·Q>-m°oZH$ JUH$`Ìmda ]m¡oÕH$ H$am_VrH$am`cm Ë`mMr V`mar Amh{, H$îQ> H$aÊ`mMr Zmhr. Aem [oaoñÏmVrVe{Vmda H$m{Ur amhmd{ Ag{ gaH$macm dmQ>V Ag{c Va e{VrH$m_mÀ`m JXiñdê•[mMr ^a[mB© hm{B©c Ag{ e{VH$è`mcm H$mhr o_imc{ [mohO{. odH$ogVX{emVrc e{VH$è`mZm o_iUmè`m g]ogS>rM{ h{ gdm©V _m{R>{ ahñ` Amh{.

AÝÝmYmÝ`mMr gwaúmm Agm{ H$r AmUIr H$m{UV{hr H$maU Agm{,odH$ogV X{emVrc e{Vr_mcmMm CË[mXZIM© _m{R>m Amh{ AmoU H{•digaH$mar _XVrÀ`m Hw$]S>çmÀ`m AmYmamZ{ V{Ïmcr e{Vr C^r Amh{. J«mhH$mZme{Vr_mcmMr oH$_V oH$_VrÀ`m AmoU H$amÀ`m Xm{Ýhr ñdê•[mZ{ Úmdr cmJV{.amîQ>-mVrc [añ[a ge` AmoU wÕIm{arM{ dmVmdaU g[c{ Va [«Ë {H$ X{emZ{AÝÝmYmÝ`mÀ`m ]m]VrV ñd` y hm{Ê`mMr Amdí`H$Vm Zmhr. gJiçm OJmVO{Ïm{ H$m{R>{ ñdñV AÝÝmYmÝ` o_iV Ag{c V{ÏmyZ V{ o_idÊ`mMr _O]yVì`dñÏmm H{•cr åhUO{ oMVm H$aÊ`mM{ H$maU Zmhr. odH$ogV X{emZr ZdZdrZVÌkmZmÀ`m CÚm{JYÚmH$S>{ cúm Úmd{ AmoU {ZH{•Z [«H$ma{U ZmJoaH$mZm

Page 87: खुल्या व्यवस्थेकडे

87Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

e{Vmda Z S>m]Vm e{VrMr O]m]Xmar oVgè`m OJmVrc X{emda gm{S>mdr `mVgJiçmM{M ohV Amh{. `m odH$ogV X{emVrc e{VH$è`mZm o_iUmè`m_XVrMr a¸•_ Q>ßß`mQ>ßß`mZ{ H$_r H$aÊ`mMm H$m ©H«•_ hm S>H{•c [«ñVmdmMm_w»` h{Vy AmoU [m`m Amh{.

`m H$m ©H«•_mcm ^maVmVrc e{VH$è`mZr odam{Y H$am`M{ H$maUMH$m`? S>H{•c [«ñVmd lr_V X{emÀ`m am{JmdaM{ Am¡fY Amh{; ohXwñÏmmZgma»`m AY©[m{Q>r amhUmè`m X{emMm Ë`m [«ñVmdmer \$ma Ïmm{S>m g]Y Amh{.S>H{•c C[m``m{OZm Amh{ _Yw_{hmdaMr AmoU ^maVmMm am{J Amh{Hw$[m{fUmMm. [U odH$ogV X{emVrc gaH$maM{ Ym{aU ]Xcc{ Va BÏmë`me{VH$è`mcm Ïmm{S>{ ]a{ oXdg {Vrc EdT>rM Jar] e{VH$è`mMr S>H{•c]ÔcAmem.

lr_V X{emVrc e{VrYm{aUmÀ`m Z{_H{• CcQ>{ Ym{aU ohXwñÏmmZmVAmh{. V{Ïmrc gaH$ma{ e{VH$è`mZm g]ogS>r X{VmV, ohXwñÏmmZmVrce{VH$è`mZm "CcQ>r[År' åhUO{ CU{ g]ogS>r o_iV{. J{cr 10 df{©"e{VH$ar gKQ>Zm' hm _wÔm AmJ«hmZ{ _mS>V{ Amh{. IV{, [mUr, drO`mg]YrMr g]ogS>r e{VH$è`mcm o_iV Zmhr h{ gKQ>Z{Z{ R>m_[U{ _mS>c{.AmO[ ªV gKQ>Z{Mr hr _mS>Ur H$m{UrM H$]yc H$aV ZìhV{. Zm gaH$ma, ZmZm{H$aXma, Zm [wT>mar, Zm AÏm©emñÌr. S>H{•cM{ ^maVr` e{VH$è`mda EdT>{Var_m{R>{ C[H$ma Amh{V H$r [«ñVmdmdarc MM{©À`m H$maUmZ{ ohXr e{VH$è`mZm"ZH$mamË_H$ g]ogS>r' Amh{ h{ _mÝ` H$aU{ gaH$macm ^mJ [S>c{. AOyZhrgaH$mar cQ>[Q>[Mr MmcyM Amh{. e{VH$è`mZm CU{ g]ogS>r Amh{, [U VrH{•di Xm{ZVrZ Q>··`mMrM Amh{ Aer ]VmdUr gaH$ma H$arV Amh{. [UgaH$mar AmH$S>{dmardê•ZM ^maVmVrc g]ogS>r gamgarZ{ CU{ 47 Q> •{H{•cr Amh{. H$m[gmgma»`m e{Vr_mcmÀ`m ]m]VrV ZH$mamË_H$ g]ogS>r200 Q>··`mÀ`m da Amh{ h{ ñ[îQ> Amh{. Ïmm{S>·`mV, lr_V X{emVrce{VH$è`mZm 90 Q>··`m[ ªV g]ogS>r Amh{ Va ohXr e{VH$è`mcm CU{ 47Q> •{.

lr_V X{emVrc gaH$ma{ e{VH$è`mMm _mc oZ`m©V ìhmdm åhUyZg]ogS>r X{VmV, BVa _XV H$aVmV. ohXwñÏmmZ gaH$ma `m Zm Ë`m g]]rImcr

Page 88: खुल्या व्यवस्थेकडे

88 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

e{Vr_mcmÀ`m oZ`m©Vrda ]Xr KmcV{. lr_V gaH$ma{ Am[ë`m X{emVrce{Vr_mc BVa X{emV I[mdm `mgmR>r BVa X{emda _mc cmXVmV. ohXrgaH$ma [aX{emVcm _hmJS>m e{Vr_mc AmUyZ Am[ë`mM e{VH$è`mda Vm{_mc cmXV{. gº•rMr dgwcr, oOëhm]Xr h{ [«H$ma lr_V X{emZm R>mD•H$ZmhrV.

Iwcm ì`m[ma gwê• Pmcm, lr_V X{emVrc e{VH$è`mMr g]ogS>r H$_rPmcr Va ohXr e{VH$è`mMm _mc AoYH$ ghO[U{ oZ`m©V H$aVm {B©c h{Ia{M, [U gƒm ^maVr` e{VH$ar S>H{•c [«ñVmdmM{ ñdmJV H$aVm{ V{ dmT>Ë`moZ`m©V ì`m[mamÀ`m Ame{Z{ Zmhr; S>H{•c [«ñVmdm_wi{ oX„r gaH$maM{oZ`m©V]XrM{ hË`ma ]m{ÏmQ> hm{B©c, X{emVrc e{VH$è`m[{úmm [aX{emVrce{VH$è`mZm AoYH$ ^md X{Ê`mM{ Ym{aU am]dU{ Ae·` hm{B©c `m Ame{Z{AmoU ohem{]mZ{ Vm{ S>H{•cM{ ñdmJV H$aVm{.

lr_V X{emVrc e{VrMr AmoU e{VH$è`mMr [oaoñÏmVr AJXr d{JirAmh{. S>H{•c [«ñVmdmMm \$m`Xm AI{arg lr_V X{emZmhr hm{Uma Amh{. [UAmO VmËH$mi V{Ïmrc e{VH$è`mZm dfm©Zwdf{© MmcV Agc{ë`m gdcVtMm\$m`Xm gm{S>mdm cmJ{c. V{ìhm Ë`mZr H$Êhmd{ h{ g_OÊ`mgmaI{ Amh{.^maVmVrc e{VH$è`mÀ`m ñd`Km{ofV H$¡dmè`mZr Z{_·`m CcQ>çm [oaoñÏmVrVoH$H$miçm H$m _mamì`mV AmoU XJ{Ym{[{ H$m H$amd{V h{ g_OU{ H$R>rU Amh{.

Page 89: खुल्या व्यवस्थेकडे

89Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

8. VrZ Vm|S>mM{ AXmO[ÌH$

oMÌ[Q>mMm Zdm hram{ _Z_m{hZS>m°. _Z_m{hZ qgJ `mZr Am[c{ Mm¡Ïm{ cmJm{[mR>M{ AXmO[ÌH$

cm{H$g {V gmXa H{•c{. 129 oH«•H{•Q>gm_Ý`m[¡H$r 128 gm_Ý`mV I{iUmè`mH$o[c X{dÀ`m ]am{]arMm hm CƒmH$M Pmcm. qgJ gmh{]mM{ AXmO[ÌH$r^mfU H$o[c X{dÀ`m I{im[«_mU{M oMÎmd{YH$ \$Q>H{•]mOrM{ hm{V{. qMVm_oUÛmaH$mZmÏm X{e_wImZVa AXmO[ÌH$r ^mfU H$aVmZm XrS>-Xm{Z Vmg lm{Ë`mZmoIidyZ R>{dÊ`mMm M_ËH$ma _Z_m{hZ qgJ H$ê•Z XmIdV Amh{V. XyaXe©ZdaAXmO[ÌH$r ^mfU XmIdc{ OmV{ åhUyZ cm{H$ E{H$VmV Ag{ Zmhr; PrM°Z{cda oMÌ[Q> XmIdcm OmV hm{Vm Var cm{H$ _Z_m{hZ qgJmM{ ^mfUE{H$V hm{V{. ZmQ>ç, e{am{em`ar, gñ[{Ýg, hcH{• \w$cH{• odZm{X, H$m` [mohO{V{ Ë`mV hm{V{.

gr. S>r. X{e_wI ^mfUmV Ao^OmV gñH¥•V gmohË`mVrc AdVaU{X{V AmoU AZ{H$d{im CñË\y$V© H$mì`aMZmhr H$arV. _Z_m{hZ qgJmMm ^ae{am{em`arda. [U Ë`mMr oZdS> em`arMm gIm{c Aä`mg AgUmè`mgÀÀ`m OmUH$mamMr Zmhr; [mM [ÝZmg _ehya e{a H$mZmdê•Z J{c{ë`moH$aH$m{i XXr©Mr Amh{. Ë`mÀ`m em`ar AdVaUmZr cm{H$g {Vrc H$m±J«{ggXñ`mZm ]mH{• ]S>dÊ`mMr gYr o_imcr, [U AÏm©_Í`mÀ`m ^mfUmMr emZH$_r Pmcr, dmT>cr Zmhr. [VàYmZmÀ`m Ïmm{a Z{V¥ËdmMm Ë`mZr dmadmaAmJ«hmZ{ C„{I H{•cm. gmar h`mV cmJycMmcZ H$aUmè`m EImÚm H$m±J«{gr[wT>mè`mÀ`m Vm|S>rX{Irc Agcr ]mî\$i ñVwVr AmVm E{H$dV Zmhr. S>m°._Z_m{hZ ogJmÀ`m Vm|S>r [VàYmZmMr dma{_m[ ñVwVr ]r^Ëg dmQ>V hm{Vr._Z_m{hZmMr g_m{hZ odÚm

AmoÏm©H$ gwYma, Iwcr ì`dñÏmm `mg]YrMr Ym{aU{ _mS>VmZmAÏm©_Ìr, h`mV H$m±J«{g_Ü { H$mT>c{ë`m [wT>mè`m[{úmmX{Irc [úmmo^_mZmMmAmH«•_H$ [odÌm K{VmV. AmoÏm©H$ gwYma AmoU H$m±J«{g[úm VÏmm [úmmM{ Z{V{Zaqgh amd `mMm Ë`mZr Agm H$mhr g]Y Om{S>yZ oXcm Amh{ H$r H$m±J«{gåhUO{M Iwcr ì`dñÏmm Agm ^mg oZ_m©U ìhmdm. _Z_m{hZ qgJ Á`m

Page 90: खुल्या व्यवस्थेकडे

90 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

AmoÏm©H$ Ym{aUmodéÕ AmO oVaro_arZ{ ]m{cV Amh{ Vr Ym{aU{ am]dÊ`mV,g{d{VyZ oZd¥Îm hm{B©[ ªV, Ë`mMm ñdV:MmM _m{R>m hmV^ma cmJc{cm Amh{. Or[mVH{• YwÊ`mMm Ë`mMm [« ËZ Mmcy Amh{ Vr [mVH{• H$m±J«{gÀ`m MmaXeH$mÀ`m emgZmMr Amh{V `mMm Ë`mZr g_m{hZ odÚ{Z{ ^mac{ J{ë`mgmaImcm{H$mZm odga [mS>cm Amh{. Z{hê•-ì`dñÏm{Mr [m[{ YwdyZ Q>mH$VmZmZ{hê•MmM O`O`H$ma H$aÊ`mM{ Ë`mM{ H$g] _m{R>{ dmIUÊ`mgmaI{ Amh{.

Iwë`m ì`dñÏm{À`m oXe{Z{ dmQ>Mmc gwê• H$aU{, H$m±J«{g emgZmMr40 dfmªMr Ym{aU{ CcQ>r o\$adU{, Ë`m]am{]aM _mJrc MwH$mMr qH$_V[úmmcm Úmdr cmJUma Zmhr `mMr H$miOr K{U{ Aer Vma{daMr _m{R>rAdKS> H$gaV h{ H$arV Amh{V. Ë`mM]am{]a Zm{H$aXmamÀ`m o_ametZm Y¸•mcmJUma Zmhr, gKoQ>V H$m_Jma ZmIyf hm{Uma ZmhrV `mMrhr Ë`mZm oMVmAmh{. Iwcr ì`dñÏmm Agcr åhUyZ H$m` Pmc{? ""Jar]r hQ>mAm{''Mr ^mfmMmcy amohcrM [mohO{. Jar]r hQ>dÊ`mÀ`m Km{fU{Z{ BoXam JmYrX{IrcX{dVmg_mZ ]Zë`m. Jar]r H$mhr H$m{R>{ H$_r Pmcr Zmhr. "Jar]r hQ>mAm{'H$m ©H«•_mMm [úmmÀ`m àMmaH$m_mV _m{R>m C[`m{J hm{Vm{. V{ìhm Vm{ H$m ©H«•_Mmcy amohcmM [mohO{. H$ë`mUH$mar H$m ©H«•_ oZé[`m{Jr AgVmV h{gd©ogÕ, gd©_mÝ` Pmc{ Var H$ë`mUH$mar H$m ©H«•_ _V{ o_idÊ`mgmR>r_m{R>{ C[`m{Jr AgVmV; V{ Mmcy amohc{M [mohO{V. Ag{ [añ[a odéÕH$m ©H«•_mM{ JmR>m{S>{ odÎm_Í`mZr AXmO[ÌH$mÀ`m ZmdmZ{ cm{H$g {g_m{aR>{dc{. Xmdm{g {Ïm{ [VàYmZmZr "_Ü`__mJr©' AmoÏm©H$ Ym{aUmM{ VÎdkmZ_mS>c{ V{ Aem JmR>m{S>çmM{M. g_mOdmXmMr ñ[ßZ{ [mhUmè`m Z{hê•Zr"g_mOdmXr YmQ>UrMr g_mOaMZm' Agm _Ü`__mJ© H$mT>cm AmoU gmamX{e Zm{H$aXmamÀ`m hmVr gm{[dcm. Iwë`m ì`dñÏm{M{ ñdßZ [mhUma{ Zaoghamd"Iwë`m [ÕVrÀ`m g_mOaMZ{' Mm ì`dhmar _Ü`__mJ© YaV Amh{V. Zdrì`dñÏmm åhQ>c{ Va Iwcr, [U gmar _hÎdmMr oZ`ÌU{ gaH$maÀ`m hmVrM."g_mOdmXr YmQ>UrÀ`m g_mOaMZ{'Mm [wañH$ma H$ê•Z gÎmm hmVr R>{dUmè`mH$m±J«{g [úmmMr àoVîR>m A]moYV.[yU©Vm åhUO{ odZme?

AXmO[ÌH$ gmXa H{•ë`mZVa oXc{ë`m _wcmIVrV odÎm_Í`mZr EH$

Page 91: खुल्या व्यवस्थेकडे

91Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

_hÎdmM{ dm·` dm[ac{. AmoÏm©H$ gwYmamH$S>{ AoYH$ d{JmZ{ Am[U H$m OmVZmhr? AmoU McZd¥ÕrMm Ym{H$m K{D•Zhr odÎmr` VyQ> AmQ>m{·`mV H$m R>{dcrZmhr? `mM{ ñ[îQ>rH$aU X{VmZm odÎm_Ìr åhUmc{, "[yU©V{À`m em{YmVH$m ©Zme XS>c{cm AgVm{.' [oS>V Z{hê•À`m H$mim[mgyZ ì`dhmadmXmM{oH$Îm{ oJadc{cm, g_mOdmXr e¡crÀ`m g_mOaMZ{gmR>r g{dm éOy H{•c{cm hmZm{H$aXma AmVm Iwë`m [ÕVrMr g_mOaMZm C^maÊ`mgmR>r hOa Pmcm Amh{.

XwX¡©dmMr Jm{îQ> hr H$r Z{hê•[ÕVrcm OÝ_^a H$gm{erZ{ odam{Y H{•c{c{^c{ ^c{ cm{H$ amd-qgJ Om{S>rÀ`m hmVMcmIrcm AmoU g_m{hZ odÚ{cm

wcc{ Amh{V AmoU H$m±J«{gZ{ Q>mHy$Z oXc{ë`m gaH$maemhr Ym{aUmer Kam{]mH$ê• [hmV Amh{V. gmd©OoZH$ úm{ÌmM{ AmoY[Ë`, ñdmdc]ZmÀ`m ZmdmImcrX{er AH$m ©úm_ H$maImZXmarcm gaúmU BË`mXr Q>mH$mD• R>ac{ë`mgH$ë[ZmMm [wañH$ma S>md{ [úm H$aVmV `mV H$mhr AmíÀm © Zmhr. Ë`mMmq[S>M _wir "ZdrZ H$mhr oeH$m`M{ Zmhr AmoU OwZ{ H$mhr odgam`M{ Zmhr'Agm.

[U "AgaH$mar' H$m ©H«•_mMm AmJ«h YaUma{ JmYrdmXrX{IrcZ{hê•N>m[mMr Ym{aU{ Mmcy amhmdrV Agm AmJ«h Yê• cmJc{ Amh{V h{ _m{R>{odZm{Xr X¥í` Amh{.Vma{daÀ`m H$gaVr

Iwcr ì`dñÏmm, [oadV©Zr` é[`m, H$m ©úm_ H$aàUmcr`mÀ`m]am{]aM Zm{H$aehmZm gaúmU AmoU [úmmMr [«oV_m O[U{ AemoMÌodoMÌ dñVyM{ JmR>m{S>{ K{D•Z _Z_m{hZ ogJmMm \{•ardmcm X{em[wT>{ C^mAmh{. d{Jd{Jiçm oMOm J«mhH$m[wT>{ R>{dVmZm \{•ardmë`m[«_mU{ V{ d{Jd{Jiçm

w·Ë`m dm[aVmV. _Z_m{hZ ogJmÀ`m `XmÀ`m AXmO[ÌH$mMr oZXmZVrZMma Vm|S>{ Amh{V.\{•]«wdmar : AoV_ oXdg

XyaXe©ZÀ`m [«gmam_wi{ AXmO[ÌH$ gmXa H$aÊ`mMm oXdg åhUO{amÁ`H$Ë`m© [úmmcm e^a{H$ H$m{Q>r é[`mMr \w$H$Q> [«ogÕr. Aer gwdU©gYrH$m{UVmhr _wËgÔr gÎmmYmar H$m åhUyZ J_md{c? 28 \{•]«wdmarcm gmXaH$am`À`m AXmO[ÌH$mV H$R>m{a Agm H$m{UVmhr oZU© Omhra H$aU{ åhUO{

Page 92: खुल्या व्यवस्थेकडे

92 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

Am[ë`mM hmVmZ{ Am[ë`mM [m`mda Ym|S>m [mS>yZ K{U{. XyaXe©da gm]U,gwJYr V{c{, gm|X © [«gmYZ{ `mM{ OmohamVXma dm[aVmV Vr gd© Hw$ecVmdm[ê•Z AÏm©_Ìr Am[cm _mc odH$m`cm C { amhVmV. odH«•rMm _mcAXmO[ÌH$ Zmhr, AmoÏm©H$ Ym{aUhr Zmhr, Ë`mZm odH$m`Mm Amh{ [úm AmoU[úmmMm "Ïmm{a' Z{Vm.

AXmO[ÌH$mÀ`m ew moXZmÀ`m AmYr gJir XwîQ>, H$R>m{a AmoU ZrMH$_{© CaHy$Z J°g, [{Q>-m{c, H$m{igm, AÝZYmÝ` Aem dñVyÀ`m [«emogV oH$_VrdmT>dyZ Q>mH$m`À`m; a{ëd{, Q>[mc BË`mXtM{ Xa MT>dyZ Úm`M{ AmoU \{•]«wdmar_ohÝ`mÀ`m e{dQ>À`m oXder gwhmñ` _wÐ{Z{ Jm{S>Jm{S> AXmO[ÌH$ gmXaH$am`M{ hr [ÕV oXdg|oXdg AoYH$moYH$ ê•T> hm{V OmUma Amh{.VwQ>rMm ^ñ_mgwa

`XmM{ AXmO[ÌH$ V`ma H$aVmZm AÏm©_Í`mg_m{a gdmªV J^ra [«íZhm{Vm Vm{ AXmO[ÌH$r AmoU odÎmr` VwQ>rMm. AXmO[ÌH$mAmYr [«emogVoH$_Vr dmT>dyZ odÎmr` dfm©À`m e{dQ>À`m Xm{Z _ohÝ`mV Mma[mM hOma H$m{Q>ré[`mMr H$_mB© H{•cr Var VwQ>rMm AmH$S>m AmQ>m{·`mV Amcm Zmhr. 36 hOmaH$m{Q>r é[`mMr odÎmr` VyQ> {B©c Agm J{ë`m dfr©Mm AXmO hm{Vm. [«Ë`úmmVhr VyQ> 56 hOma H$m{Q>tMr oZKmcr. emgZmM{ AXmO[ÌH$r oZ`m{OZ BVH{•Ji]Q> Ag{c `mMr emgZmÀ`m gdm©oYH$ H$R>m{a Q>rH$mH$mamZmX{Irc H$ë[ZmH$aVm Amcr Zmhr. VyQ> ^ê•Z H$mT>Ê`mgmR>r CË[ÝZ dmT>dU{ AmoU/oH$dmIM© H$_r H$aU{ `m[crH$S>{ oVgam [`m© AgyM eH$V Zmhr._Z_m{hZmM{ _m{hH$ ê•[

28 \{•]«wdmarÀ`m ew oXZr A_Jc Ag{ H$mhr ]m{cm`M{ Zmhr h{ [¸•{R>ac{ Agë`m_wi{ H$amV dmT> H$aU{ g^dM ZìhV{. H$aàUmcrV odÎm_Í`mZrH$[mV H{•cr, EdT>{M Zìh{ Va H$aàUmcr gm{[r AmoU gwQ>gwQ>rV Agmdr,

«îQ>mMmamcm \$magm dmd X{Umar Zgmdr Aem X¥îQ>rZ{ H$mhr _hÎdmÀ`mgwYmaUm gwMdë`m Amh{V. S>m°. _Z_m{hZ ogJmM{ AÏm©emñÌmM{ ì`oº•_ËdAXmO[ÌH$mVrc øm AÜ`m`mVM H$m` V{ oXgV{. [oa[yU©V{cm g¡ÕmoVH$odam{Y H$aUmè`m AÏm©_Í`mZr gmhoOH$M `m gwYmamMr JVr _m{R>r _X R>{dcr.Q>-H$ MmcH$mH$oaVm EH$ d¡H$oë[H$ H$a[ÕVr gwMdÊ`mV Amcr Amh{.

Page 93: खुल्या व्यवस्थेकडे

93Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

_mcH$rÀ`m [«Ë {H$ Q>-H$_mJ{ H$amMr a¸•_ R>ac{cr. Vr R>adÊ`mgmR>r H$mhrohe{] X{Ê`mMr JaO Zmhr. Aer [ÕV ]hwV{H$ úm{ÌmV ghO cmJy H$aVmAmcr AgVr. H$adgwcrMm IM© H$_r Pmcm AgVm, CË[ÝZ dmT>c{ AgV{.Agcr [oa[yU©Vm AÏm©emñÌr _Z_m{hZogJmZm éM{c, [U [wT>mar _Z_m{hZogJmZm [MUmar Zmhr.[wT>mè`mZm hdr CYi[År

H$amM{ Xa dmT>dVm {V ZmhrV AmoU Ë`m]am{]a gaH$mar IM© AmoUCYi_mYir Ïmm]dVm {V Zmhr. Zm{H$aXmamda Xm{ZV¥Vr`me AXmO[ÌH$IM©c{ OmV{. `mVrc [«Ë {H$ Zm{H$aXma CÚm{OH$mÀ`m _mJm©Vrc AS>ga AgVm{.Iwë`m ì`dñÏm{M{ oS>_S>r_ dmOc{ Var J{ë`m dfr© H{•ÐemgZmV 40 hOmaZdrZ Zm{H$è`m V`ma H$aÊ`mV Amë`m AmoU _Í`mÀ`m [Jma^Î`mdarc IM©Mm¡[Q>rZ{ dmT>cm. Varhr `m gJiçm Zm{H$aehmMm _hmJmB© Î`mMm EH$ hßVmam{H$Ê`mMr gaH$maMr VmH$X Zmhr.

H$ë`mUH$mar H$m ©H«•_ am]dÊ`mM{ Iyihr Ïmm]dVm {V Zmhr. J{ë`m15 Am°JñQ> am{Or [VàYmZmZr cmc oH$ëë`mÀ`m VQ>mdê•Z Omhra H{•c{ë`mH$ë`mUH$mar H$m ©H«•_m]m]V Ë`mZr odÎm_Í`mer g„m_gcVX{Irc H{•crZìhVr.

_J VyQ> KQ>dm`Mr H$er? gmY{ gm{[{ CÎma. gaH$mar IMm©cm H$mÌrcmdm`Mr Zmhr Ag{ R>ac{ H$r VyQ> KQ>dÊ`mMm H$m{UVmhr àm_moUH$ _mJ©amhmV Zmhr. `m odf`mda ]m{cVmZm AÏm©_Ìr [¸•{ amOH$maUr ]Zc{.AÏm©emñÌmM{ gma{ ogÕmV, kmZ AmoU AZw d Ë`mZr ]mOycm R>{dc{. H$amM{Xa H$_r H{•c{ Var H$amM{ CË[ÝZ dmT>Uma Amh{, H$maU H$aì`dñÏmm H$m ©j_hm{Uma Amh{ AmoU H$amVrc gwQ>t_wi{ CË[mXZmV Aer H$mhr ^a[{Q> dmT>hm{Uma Amh{ H$r gaH$mar oVOm{arV CË[ÝZmMm _hm[ya {Uma Amh{ AmoU [wT>rcdfr© AXmO[ÌH$r AmoU odÎmr` VyQ> Iy[M H$_r hm{B©c Aer McmIrMr^mfm dm[ê•Z odÎm_Í`mZr Am[cr gwQ>H$m H$ê•Z K{Vcr Amh{.CË[mXZ H$m dmT>md{?

J{ë`m dfr©Mm AZw d gmJVm{ H$r H$amMm ^ma H$_r H{•ë`mZ{ CË[ÝZdmT>V{ `m H$ë[Z{V H$mhr VÏ` Zmhr. gr_mewëH$ AmoU BVa H$amMm ^ma H$_r

Page 94: खुल्या व्यवस्थेकडे

94 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

H{•ë`m_wi{ X{emVrc CË[mXZ dmT>{c `m AmemdmXmcmhr H$mhr AmYma Zmhr.gaH$mar Zm{H$aemhr Mmcy Amh{, cm`g|g-[ao_Q> amÁ` Mmcy Amh{ Vm{[ ªVX{emV AmoÏm©H$ M¡VÝ` oZ_m©U hm{B©c Aer Amem H$am`cm ZH$m{. ]±H$m,od_m, dhmVyH$ `m gJiçm ì`dñÏmm gaH$maÀ`m hmVr Amh{V Vm{[ ªVH$m ©úm_ CÚm{OH$X{Irc EH$ aoV_mÌ [wT>{ hmcy eH$V ZmhrV. H{•di H$am_Ü {gyQ> o_imcr åhUO{ ^maVr` H$maImZXma AmVaamîQ>-r` ]mOma[{R>{V ñ[Ym©H$ê•Z C { amhy eH$Vrc hr H$ë[Zmhr MwH$rMr Amh{. Iwë`m AÏm©ì`dñÏm{À`m[«{aUmZm [«oVgmX X{Ê`mMr VmH$X [«m_w»`mZ{ e{Vrúm{ÌmV Amh{ [U Ë`m úm{ÌmVVa Iwc{[UmM{ dma{ o\$aHy$ åhUyZ Úm`M{ Zmhr Agm gaH$mar oZíÀm` Amh{.

[wT>ë`mdfr©Mr VyQ> `Xm[{úmm H$_r AgÊ`mMr e·`Vm AmO Var H$mhroXgV Zmhr.e{Vrcm Iwc{ dma{ ZH$m{?

`XmÀ`m AXmO[ÌH$mM{ gd© gì`m[gì` Aem Vèh{Z{ [ma [S>c{ H$rX{emV OUy e{Vr ZmdmMr Jm{îQ>M Zmhr, Agcr Var oVcm Iwc{[UmMr JaOZmhr. IVmdarc g]ogS>r J{ë`mdfr© 4000 H$m{Q>r é[`m[ ªV H$_r H$aÊ`mVAmcr hm{Vr. Ë`mM [mVirda Vr amhrc. e{VH$è`mZm X{emVJ©V dmhVwH$rM{ñdmVÍ` AmoU oZ`m©VrMr _m{H$irH$ X{Ê`mMr ^mfm odÎm_Í`mZr dm[acr [UH$mhr R>m{g H$m ©H«•_ gwMdcm Zmhr. e{Vrúm{Ìmcm H$O© [wadR>m ìhmdm `mH$oaVmZm]mS>©, J«m_rU úm{Ìr` ]±H$m AmoU ghH$mar gñÏmm `mZm ^mS>dc [wadR>mH$aÊ`mH$oaVm 300 H$m{Q>rÀ`m Amg[mg VaVyX H$aÊ`mV Amcr Amh{ Vr ImgZ{hê• O_mÝ`mer OwiUmar Amh{. e{Vr [adS>Umar Zg{c Va Ë`mgmR>rH$O©[wadR>m H$aÊ`mMm AmJ«h odÎmr` gñÏmmZm H$aU{ h{ _wimVM Iwë`mì`dñÏm{er gwgJV Zmhr. J«m_rU ]±H$mZm ^mS>dc [wadÊ`mE{dOr e{Vr_Ü {Iwc{[Um AmUÊ`mgmR>r odÎm_Í`mZr [mdc{ CMccr AgVr Va J«m_rU úm{ÌmVH$O©[wadR>m ìhmdm `mgmR>r H¥•oÌ_ AmQ>mo[Q>m H$aÊ`mMr JaOM [S>cr ZgVr.

odÎm_Í`mZr ""CÚmM{ CÚm [mhVm {B©c, AmO Va AS>MUrVyZgwQ>cm{.'' Aem ohe{]mZ{ odÎmr` VwQ>rÀ`m [«íZmda Vm{S>Jm H$mT>Ê`mM{ [wT>{T>H$cc{ Amh{, [U VwQ>rM{ h{ yV Ag{ g[Uma{ Zmhr. _Z_m{hZ qgJmZm oH$dmË`mÀ`m ZVa {Umè`m AÏm©_Í`mZm AmoU H$m±J«{gI{arO BVa [úm gÎm{da Amcm

Page 95: खुल्या व्यवस्थेकडे

95Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

Va Ë`mÀ`m odÎm_Í`mZmhr `m yVmdaMm _Ì em{YyZ H$mT>mdmM cmJ{c.hmVMcmIrZ{ hm [«íZ gwQ>Umam Zmhr.AZ{H$ M{ha{ AZ{H$ gm|J{

AXmO[ÌH$mM{ EH$ odH«•mi Vm|S> [«emgH$r` oH$_VrÀ`m dmT>rÀ`mê•[mZ{ AXmO[ÌH$mAmYrM oXgc{ hm{V{. AXmO[ÌH$mÀ`m oXder Ë`mMrAmUIr Xm{Z Vm|S>{ oXgcr. EH$ AÏm©emñÌk S>m°. _Z_m{hZ ogJmM{ AmoU Xwga{Zì`mZ{ [wT>mar ]Zc{ë`m, Zì`m _w„mÀ`m CËgmhmZ{ ]mJ X{Umè`m, H$m±J«{gM{odÎm_Ìr _Z_m{hZ ogJ `mM{. oH$dm EH$ Vm|S> AmOÀ`m _Z_m{hZ qgJmM{Amh{. Xwga{ Vm|S> H$mcÀ`m. AmUIr EH$ e·`Vm Aer – EH$ Vm|S> AmOÀ`m_Z_m{hZ ogJmM{ Va Xwga{ Vm|S> H$m±J«{g [úm Z{V{ [r. ìhr. Zaqghamd `mM{.

(½`mZ]m Ý yO goìh©g)

Page 96: खुल्या व्यवस्थेकडे

96 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

9. Iwcr ì`dñWm AmoU g[

Q>[mc d Vma H$_©Mmè`mZr ZwH$VmM g[ H{•cm AmoU gaH$macmZ_odc{. od_m H$_©Mmar AmVm g[mda CVaV Amh{V. _hmamîQ>- amÁ` emgZmM{H$_©Mmarhr cdH$aM g[mda OmVrc AmoU [JmadmT>, ]m{Zg, h¸•mÀ`mgwÅçm BË`mXr BË`mXr Á`m H$mhr _mJÊ`m AgVrc Ë`m [XamV [mS>yZ K{Vrc.

gaH$mar H$_©Mmè`mM{ g[ `eñdr hm{VmV. `mCcQ>, ImOJr j{ÌmVrcH{•di g[M Zìh{ Va gd© H$m_Jma MidiM H$mhrer WS>mdcr Amh{.ImOJr j{ÌmVrc CÚm{JÜmÚmZm e{dQ>r, O_m AmoU IM© `mMm _{i KmcU{Amdí`H$ Amh{. _OwardaMm IM© dmT>cm AmoU Ë`m_mZmZ{ ]mOmamV o_iH$Vhm{Ê`mMr e·`Vm Zgcr Va CÚm{OH$mZm Zm{Q>m N>m[yZ d{i oZ^mdyZ Z{Ê`mMrH$mhr e·`Vm ZgV{. H$maImZm ]X H$aU{, Zm{H$aH$[mV H$aU{ qH$dm H$ÌmQ>r_Oya cmdyZ IM© H$_r H$aU{ AmoU CË[mXH$Vm dmT>odU{ Agm H$mhrVar _mJ©Ë`mZm H$mT>mdmM cmJVm{. H$m_Jma Z{Ë`mZr g[ [wH$macm åhUO{H$maImZXmamZm AmVm Xw:I hm{V Zmhr; qMVm dmQ>V Zmhr. S>m°. XÎmm gm_V`mZr H$m[S>oJaUr H$m_JmamMm g[ gwê• H{•cm V{ìhm _mcH$ AmoUì`dñWm[H$ Xm{KmZrhr AmZXm{Ëgd gmOam H{•cm.

^mS>dcemhr ì`dñW{À`m AmoU H$maImZXmarÀ`m gwédmVrÀ`mH$mimV ]mOma[{R>m Cä`m amohc{ë`mM ZìhË`m, Zdm H$maImZXmar _mcñdñVmV ñdñV odH$Ê`mgmR>r H$maImZXmamMm IQ>mQ>m{[ MmcV Ag{, Ë`mH$mimV Zm__mÌ d{VZmda _OwamZm am]odc{ OmB©. AJXr Xhm]mam dfm©Mr_wc{hr oJaÊ`mV, ImUtV Amam{½`mg ]mÜmH$ Aem [oaoñWVrV oXdgmcm]mam]mam Vmg H$m_ H$arV. d{VZ AJXr VwQ>[wO{ – Mma V{ ghm AmU{ am{O,O{dUmMr gm{ Zmhr, Am¡fÜmmMr ì`dñWm Zmhr, gwÅr åhUyZ Zmhr; _JåhmVma[UmgmR>r oZd¥Îmrd{VZ dJ¡a{ XyaM amohc{. Aem "Zmhr a{' AdñW{VrcH$m_JmamZr oZH$amM{ hË`ma åhUyZ g[mM{ gmÜmZ dm[ac{. H$m_Jma gKQ>Zm_O]yV hm{V J{ë`m. g[mÀ`m H$mimV C[mg_ma, [m{ocgmMm cmR>rh„m,Jm{ir]ma, ^mS>m{Ìr JwS>mM{ AË`mMma `m gdmªZm g_W©[U{ Vm|S> X{V Ajae:aº•, Km_ AmoU Aly `mMr qH$_V X{D•Z H$m_JmamZr Am[cr AmoW©H$ oñWVr

Page 97: खुल्या व्यवस्थेकडे

97Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

gwÜmmê•Z K{Vcr.g_mOdmXmÀ`m H$mimV H$m_Jma oVVH{• em{ofV AmoU H$maImZXma,

CÚm{OH$, ì`m[mar, åhUO{ Zm{H$è`m X{Uma{ V{dT>{ gJi{ H$m_JmamM{ aº• o[Uma{_hmamjg Aer _mÝ`Vm hm{Vr. H$m_Jmamg]Ümr AZ{H$ H$m`X{ Pmc{ Ë`m_wi{d{Jd{Jiçm j{ÌmVrc H$m_JmamM{ d{VZ, ^Îm{ R>ac{; Zm{H$arMr emídVro_imcr. ]m{Zg, àdmg^Îmm, Am¡fÜmm{[Mma, oZd¥Îmrd{VZ Aem AZ{H$gm{ rgdcVr H$m_JmamZr o_idyZ K{Vë`m. h{ ImgJr j{ÌmV KS>c{ Vg{MgaH$mar j{ÌmVhr KS>c{.

g_mOdmXmÀ`m ZmdmImcr H$maImZXmamZm gajU X{Ê`mV Amc{AmoU Ë`m]am{]a ^maVmVrc J«mhH$mZm _Zgm{º• cwQ>Ê`mMm [admZm X{Ê`mVAmcm. BVa X{emÀ`m VwcZ{Z{ JMmi _mc oH$Ë {H$ [Q> AoÜmH$ qH$_VrZ{ K{U{^maVr` J«mhH$mg A[oahm © Pmc{. \$m`ÚmMr Q>·H{•dmar H$S>mS>cr. `mMm\$m`Xm "Ama. O{. _{hVm', "Om°O© \$ZmªoS>g', "XÎmm gm_V' AmoU AcrH$S>{à^mdr R>ac{ë`m H$m_Jma g{Zm `mZr ^a[ya K{Vcm. H$maImZXma JS>JOH$_mdVmV, Ia{ \$m`X{ ohem{]mV qH$dm Vmi{]XmV XmIdrV ZmhrV AmoUH$m_JmamÀ`m Vm|S>mcm _mÌ [mZ{ [wgVmV h{ `m MmUmj H$m_Jma Z{Ë`mZr AMyH$h{ac{ AmoU [Jma Xw[Q>roV[Q>rZ{ dmT>odÊ`mÀ`m _mJÊ`m V{ ]{ÜmS>H$ H$ê•cmJc{. EH$ oXdghr H$maImZm ]X R>{dU{, åhUO{ Am[ë`m H$ãOmVrc]mOma[{R>{g cwQ>Ê`mMm EH$m oXdgmMm _m{H$m J_mdU{ H$m{UË`mMH$maImZXmamg _mÝ` hm{Ê`mgmaI{ ZìhV{. H$m_Jmamer PQ>[Q> VS>Om{S> H$ê•ZV{ Ë`mÀ`m _mJÊ`m [Q>m[Q> _mÝ` H$ê•Z _m{H$i{ hm{D• cmJc{. H$m_JmaZ{Ë`mVhr ñ[Ümm© cmJcr. Om{ Z{Vm AoÜmH$ ^a_gmR> _mJÊ`m H$a{ Vm{ MQ>H$Zcm{H$oà` hm{D• cmJ{.

Jar]mVrc Jar] _Owam[mgyZ àmÜ`m[H$, od_mZMmcH$ BË`mXr gd©Zm{H$aXma dJ© _mc{_mc hm{D•Z J{cm. "CÎm_ e{Vr, _Ü`_ ì`m[ma AmoUH$oZîR> Zm{H$ar' hm O_mZm g[cm AmoU Zm{H$arM gd©l{îR> R>acr.

gaH$mar H$_©Mmè`mMr Va c`cyQ>M Pmcr. oVW{ \$m`Xm o_idyZXmIodÊ`mMr JaO Zmhr; CË[mXZ qH$dm CË[mXH$Vm dmT>odÊ`mMr H$m{UmcmMqMVm Zmhr. [Jma dmT>c{, _hmJmB© Î`mMm oZX{©emH$mer g]Üm Om{S>Ê`mV

Page 98: खुल्या व्यवस्थेकडे

98 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

Amcm. oZX{©emH$mMm ohem{] H$aU{hr gaH$mar H$_©Mmè`mÀ`mM hmVr!Ë`m_wi{ gaH$mar Zm{H$ar AË`V AmH$f©H$ ]Zcr. S>m°·Q>aBoOoZAahr Am[c{ì`dgm` gm{S>yZ gaH$mar Zm{H$arÀ`m _mJ{ cmJc{. gaH$mar Zm{H$è`mÀ`mAo^cmf{Z{ amIrd OmJmM{ VÎdkmZ V`ma Pmc{.

Vg{ [mohc{ Va OJmVrc BVa X{emÀ`m VwcZ{Z{ ^maVr` _OwamM{ qH$dmH$_©Mmè`mM{ d{VZ Vg{ OmñV Zmhr. [U H$m ©j_Vm AmoU CË[mXH$Vm cjmVK{Vcr Va hr H$_r d{VZmMr am{OXmargwÕm AoV _hmJS>r R>aV{. A[oahm ©[U{,^maVr` CÚm{JÜmX{hr AS>MUrV Amc{ AmoU gaH$maM{hr oXdmi{ oZKmc{.Zm{H$aemhr H$_r H$amdr, gaH$mar àemgH$r` IM© H$_r H$amdm, J«mhH$mZm`m{½` Vm{ _mc o_imdm d JwUdÎm{Mr g{dm o_imdr `mH$oaVm cm`gÝg-[ao_Q>ì`dñWm Iwcr H$aÊ`mMr ^mfm Mmcy Pmcr. odO{Mm VwQ>dS>m, [mÊ`mMmVwQ>dS>m, añV{ A[wa{, cm{h_mJ© AJXrM H$_r Aem gmè`m gaMZm R>mH$R>rH$Cä`m H$am`À`m åhQ>c{ Va Ë`mgmR>r Amdí`H$ V{ VÌkmZhr Zmhr AmoU^mS>dchr Zmhr. Kamcm AmJ cmJcr åhUO{ O{WyZ H$m{R>yZ KmJar, H$ií`m,]mXë`mZr [mUr {B©c Ë`mM{ ñdmJV H$amd{ Vg{ [aH$r` JwVdUwH$rcm X{emV

{Ê`mM{ AmdmhZ H{•c{ OmD• cmJc{. X{emVrc Q>[mc ImV{, Q>{oc\$m{Zì`dñWm, od_m, ]±H$ g{dm BV·`m Xi^Ðr H$r Mmcy O_mÝ`mVrc H$m{UVmhrCÚm{OH$ Ë`mÀ`m]am{]a H$m_M H$ê• eH$Uma Zmhr. X{e oXdmiIm{a Pmcm,gm{Z{ JhmU [S>c{. gwX¡dmZ{, H$mhr VmVS>rMr C[m``m{OZm H{•ë`m_wi{oXdmiIm{arMr AdñWm VmË[waVrVar g[cr Amh{.

AoaîQ> hm{V{ Vm{[ ªV H$m_Jma AmoU H$_©Mmar Xm{K{hr Wm{S>{ X]yZ hm{V{.X{emÀ`m `m XwadñW{cm Am[U _m{R>çm à_mUmda H$maUr yV Amhm{V `mMrË`mZm OmUrd hm{Vr. X{emdaM{ gH$Q> Og{ Wm{S>{ T>ic{ Vg{ `m H$m_Jma AmoUH$_©Mmar `mZr CMc Im„r. àemgZmdaMm IM© H$_r hm{Vm Z {, IwcrH$aU

{dm{ Z {dm{ Zm{H$aXma dmT>c{M [mohO{V, Ë`mM{ [Jma, ^Îm{, gdcVrdmT>ë`mM [mohO{V Ag{ _m{R>çm H$m{S>J{[UmZ{ V{ gmJy cmJc{.

^maVmVrc XaS>m{B© CË[ÝZ cjmV K{Vc{ Va H$_rV H$_r d{VZl{UrVrcH$_©Mmar qH$dm H$m_Jma hm gamgar CË[ÝZmÀ`m oH$VrVar [Q> H$_mB© H$aVm{.Am[ë`m dmT>Ë`m CË[ÝZmMm \$m`Xm K{D•Z X{emVrc AgKoQ>V H$m_JmamZm,

Page 99: खुल्या व्यवस्थेकडे

99Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

e{V_OwamZm gKoQ>V H$aÊ`mMm `qËH$oMVhr à`ËZ `m ÜmZXmS>½`m Zm{H$aXma[JmaXmamZr H{•cm Zmhr. `m[crH$S>{ `mVrc EImXXwgam A[dmX gm{S>ë`mgàË {H$mZ{ daH$S> CË[ÝZmMr gmÜmZ{ AmoU _mJ© V`ma H{•c{ AmoUOZgm_mÝ`mZm ^aS>yZ H$mT>Ê`mVM V{ ÜmÝ`Vm _mZy cmJc{. Aem H$m_JmamZmH$m_Jma MidirMm dmagm gmJÊ`mMm Ia{ åhQ>c{ Va H$mhr AoÜmH$ma Zmhr.

EHy$U AXmO[ÌH$r VaVwXtVrc VrZ MVwWmªe ohñgm àemgZmda IM©hm{Vm{. AmoU `m aH$_{da [m{gc{ OmUma{ OZV{cm ZmS>Ê`mM{M H$m_ H$aVmV;CË[mXH$mÀ`m _mJm©V AS>Wi{ AmUÊ`mM{ H$m_ H$aVmV. EH$d{i c½ZmÀ`m]m`H$m{cm qH$dm Zdè`mcm \$maH$V X{U{ gm{[{, [U H$m`_ Zm{H$aXmamcm Xm{ZeãX ]m{cm`Mr gm{ Zmhr. Aem [oaoñWVrV X{e [wÝhm EH$XmoXdmiIm{arH$S>{ OmUma Amh{ AmoU é[`mMr KgaJwS>r AoÜmH$ d{JmZ{ hm{UmaAmh{ `mV eH$m Zmhr. Zm{H$aXmamM{ cmS> H$_r H{•ë`moedm` X{e dmMy eH$VZmhr hr H$miçm XJS>mdaMr a{K Amh{.

[U Zm{H$aXmamZm `mM{ H$mhrM gwIXw:I Zmhr. g[mM{ hË`ma gaH$marj{ÌmV Var AOyZ à^mdr Amh{. V{ìhm, Am[c{ \$i\$ic{c{ ^m½`gm^miÊ`mH$oaVm V{ cT>çmMr ^mfm ]m{cV Amh{V.

g[mMm h¸• Am¡Úm{oJH$ H$m_JmamZr _m{R>çm H$îQ>mZr AmoU ]ocXmZmZro_idc{cm Amh{. g_mOdmXr H$mcIS>mV V`ma Pmc{ë`m H$m`Úmà_mU{ Agmg[ H$aU{ Ý`mæ` AmoU gd¡ÜmmoZH$ Amh{ Aer Ë`mMr _mS>Ur Amh{. `m_mS>UrV MyH$ H$mhrM Zmhr. H$m_JmamZm d¡ oº•H$arË`m AmoUgm_wXmo`H$arË`m Am[ë`m Zm{H$arÀ`m AQ>r R>adyZ K{Ê`mMm AoÜmH$ma Agcm[mohO{. [U Ë`m]am{]a Am[ë`m _mcH$mZm _º•{Xmar h¸• Agc{ [mohO{,Am[ë`m j{ÌmV ñ[Üm{©gmR>r H$m{Ur CVaVm Z {, _º•{Xmar_wi{ J«mhH$mMr ga{Am_cyQ> hm{V Agcr Var haH$V Zmhr Ag{ åhUÊ`mMm Ë`mZm AoÜmH$ma Zmhr.

gm_wXmo`H$ dmQ>mKmQ>tMm H$m_JmamZm h¸• Amh{ VgmM J«mhH$mZmoZdS>rMm h¸• Agcm [mohO{. gJi{ h¸• H$m_JmamZm AmoU BVamZm H$mhrMh¸• Zmhr Aer JO©Zm E{Hy$Z K{Ê`mM{ oXdg g[c{.

H$m_JmamZm g[mMm AoÜmH$ma Amh{ VgmM CÚm{OH$mZmhr Ë`mÀ`m_Or©à_mU{ ì`dgm` H$_r H$aÊ`mMm, dmT>odÊ`mMm qH$dm ]X H$aÊ`mMm

Page 100: खुल्या व्यवस्थेकडे

100 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

AoÜmH$ma Agcm [mohO{. g_mOdmXmÀ`m H$mimV CÚm{OH$mZm ^a[{Q>gajU hm{V{. gaH$mar AmÜmmamZ{ AmoU odÎm[wadR>çm_wi{M H$maImZ{ C {ahmV hm{V{, V{ìhm H$maImZm Mmcy R>{dÊ`mMr H$mhr gm_moOH$ O]m]XmarË`mÀ`mda [S>V hm{Vr. IwcrH$aUmZVa, H$maImÝ`mÀ`m CÚm{OH$Vm-ñdmVÍ`mda ]ÜmZ{ AmUrc Aer _mJUr `m{½` amhUma Zmhr.

ñdmVÍ` gdmªZm o_imc{ [mohO{ – e{VH$è`mZm, _OwamZm,ì`m[mè`mZm, H$maImZXmamZm. Aem Iwë`m ì`dñW{V Am[ë`m Ý`mæ`_mJÊ`mgmR>r Zm{H$aXmamZr g[ H{•cm Va Vm{ `m{½` R>a{c. gaH$mar H$_©Mmè`mMrAmO AdñWm Aer H$r gaH$mar [Xmda H$m_ H$aÊ`mgmR>r [Jma X{Ê`mE{dOrH$mhr hwS>m gaH$maZ{ dgyc H$aÊ`mMr [ÕV Mmcy H{•cr Var AO©XmamMm Vm{Q>m[S>Uma Zmhr. Aem [oaoñWVrV àmÜ`m[H$mZr CR>md{, od_mZMmcH$mZr CR>md{,Q>[mc H$_©Mmè`mZr CR>md{ AmoU CJmM H$m_JmaH«•mVrÀ`m ^mfm H$amì`mV h{hmñ`mñ[X Amh{.

Q>[mc ImË`mÀ`m J{ë`m g[mÀ`m d{ir _r Omoha AmìhmZ oXc{ hm{V{H$r "AmOÀ`m Zm{H$adJm©À`m VwcZ{Z{ \$º• oZå_m Zm{H$adJ© K{D•Z, AmOÀ`mVwcZ{Z{ Ë`mZm oZå_m [Jma X{D•Z _r Q>[mcImV{ Mmcdm`cm ¿`m`cm V`maAmh{. AmO H$m{UË`mhr _hÎdmÀ`m eham_Ü { [mM oXdgmÀ`m AmV Q>[mc[m{hm{MV Zmhr, V{W{ Mm{drg VmgmÀ`m AmV ]Q>dS>çmMr h_r Úm`cm _r V`maAmh{.' [U Agc{ AmìhmZ gaH$maÀ`mhr H$mZr [S>V Zmhr AmoUZm{H$aXmamZmhr Ë`mMr Zm|X K{Ê`mMr JaO dmQ>V Zmhr. Zm{H$a _mcH$ ]Zc{ H$r_yi ÜmÝ`mMr AdñWm AerM hm{Uma.

(21 oS>g|]a 1996)

Page 101: खुल्या व्यवस्थेकडे

101Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

10. gm¡»`mM{ AW©emñÌ

H$m{Umhr _mUgmcm VhmZ yH$ ^mJodÊ`mgmR>r H$mhr ß`m`cm o_imc{,Im`cm o_imc{ åhUO{ AmZX dmQ>Vm{. WS>rdmè`m[mgyZ gajU ìhmd{ `mgmR>rH$[S>{, oZdmam o_imcm åhUO{ gVm{f hm{Vm{. ggma WmQ>cm H$r J¥hñWrÀ`mOrdZmV _wcm]mimZm AmZXmZ{ I{iVm]mJS>Vm `md{ `mgmR>r, ImU{o[U{,H$[S>{, oZdmam, H$a_UyH$ `mgmR>r AZV gmYZ{ hdrhdrer dmQ>VmV._mUgmÀ`m `m gd© OÝ_OmV à{aUm Amh{V. Imd{, ß`md{, C[^m{Jmd{, AmZXcwQ>mdm `mgmR>r _mUyg OÝ_^a IQ>mQ>m{[ H$aVm{.

C[^m{J dmT>odÊ`mMr àË {H$ àmUr_mÌmMr BÀN>m AgV{ h{ Ia{; [U,Aem Vèh{Z{ gd© à`ËZmZr E{ohH$ gwIg[XmÀ`m _mJ{ cmJUmè`m ì`º•tMmg_mO gwIrg_mYmZr, AmZXr amhrc H$m? g_mOmcm _Z Zmhr, amîQ>-mZm ]wÕrZmhr; V{ìhm Ë`mÀ`mH$oaVm ^ë`mM{ H$m` h{ V{ ]m{cV ZmhrV. _J gmè`mX{emH$oaVm CË[mXZ, odVaU BË`mXr AW©H$maUmgmR>r ^ë`mMr ì`dñWmH$m{UVr? h{ OmUÊ`mgmR>r H$mhr \y$Q>[År Amh{ H$m`? g_mOmÀ`m gm¡»`mM{_m{O_m[ H$aVm {B©c H$m`? A_{oaH{•Vrc cm{H$mM{ gm¡»` A_wH$ A_wH$EH$H$, qhXwñWmZmVrc cm{H$mM{ gm¡»` BVH{• BVH{• EH$H$ Ag{ H$mhr _m{OVm

{B©c H$m`? oZXmZ, Xm{Z X{emMr VwcZm H$ê•Z Ë`mVrc EH$ gm¡»`mV daMT>Amh{, Xwgam H$mhr H$_r Amh{ Ag{Var åhUVm {B©c H$m`? h{ gma{ àíZgm{S>odÊ`mgmR>r H{•di AW©emñÌmMm AmYma [wa{gm Zmhr. OrdemñÌ,g_mOemñÌ, AJXr VÎdkmZmMmX{Irc AmYma ¿`mdm cmJ{c.

CXmhaUmZ{ hm àíZ g_Omd`mg Wm{S>m gm{[m hm{B©c. g_Om "A'AmoU "]' hr Xm{Z _mUg{ Amh{V. Xm{KmZrhr e{dQ>M{ O{dU Mm{drg Vmgm[ydr©K{Vc{. Ë`mZVa Ë`mZm H$mhrM Im`cm o_imc{ Zmhr. Mm{drg VmgmZr EH$EH$^mH$ar o_imcr AmoU Ë`mZr Vr ^mH$ar Im`cm gwédmV H{•cr. Xm{KmÀ`mhr[m{Q>mV H$_mcrMr yH$ Amh{. Xm{KmZmhr, H$Yr EH$Xm H$mhrVar [m{Q>mV OmV{Aer dIdI cmJc{cr. [U, hr wH{•Mr AmV©Vm _m{Om`Mr H$er? Oa_mUgmÀ`m OR>amV wH{•_wi{ CË[Þ hm{Umè`m AmåcmM{ _m{O_m[,earaodÀN>{XZ Z H$aVm K{Vm {V AgV{ Va wH{•À`m Vrd«V{Mm H$mhrgm AXmO

Page 102: खुल्या व्यवस्थेकडे

102 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

]mYVm Amcm AgVm; [U, Vm{X{Irc \$magm emñÌr` R>acm ZgVm. wH{•Z{V`ma hm{Umè`m EH$ Am¢g AmåcmMm [oaUm_ "A' AmoU "]' `m Xm{KmdahrgmaImM hm{B©c Ag{ _mZÊ`mg H$mhrM AmYma Zmhr. "A'cm [ydm© wî`mVC[mg_ma H$mT>Ê`mMr gd` Agcr qH$dm Vm{ dOZ AmoU AmH$ma_mZ `mVH$_r Agcm Va Ë`mMr wH{•À`m Vrd«V{Mr OmUrd "]'[{jm d{Jir AgyeH{•c. H$mhr _mUg{ AVr yH$ cmJcr åhUO{ oMS>MrS>, amJamJ H$aVmV.Xwgar H$mhr _mUg{ eº•rMm ì`` Q>miÊ`mH$oaVm oZ_yQ>[U{ emV Pm{[yZ K{VmV.Wm{S>·`mV, wH{•cm H$mhr _m{O_m[ Zmhr AmoU Xm{Z _mUgmÀ`m wH{•MrVwcZmhr Zmhr.

Xm{KmMrhr yH$ Mm{drg VmgmMr, [U oVMr Vrd«Vm Á`mcm Ë`mcmOmUdUmar d{Jir; Ë`mMr VwcZm Ae·`. Vg{M, wH{•À`m g_mYmZmZ{hm{Umè`m AmZXmMr VwcZmhr Ae·`. "A' AmoU "]' `mZr ^mH$arMm[ohcm Kmg Im„m V{ìhm [a]«÷ {Q>ë`mMm AmZX Xm{KmZmhr hm{Uma. [U,Xm{KmÀ`m [a]«÷ AmZXmMr VwcZm H$aÊ`mMr e·`Vm Zmhr. àË {H$mÀ`mAZw dmVc{ [a]«÷ h{hr d{Ji{ d{Ji{M AgV{.

^mH$ar ImÊ`m[mgyZ "A' AmoU "]' `mZm o_iUmè`m g_mYmZm]ÔcEH$ Jm{îQ> oZoûMV gmJVm {B©c. [ohcm Kmg ImVmZm Cƒ H$m{Q>rMm AmZXPmcm. [wîH$iXm wH{•ë`m Kemcm H$m{aS> [S>c{cr AgV{. MdrMr OmUrdgwÕmhm{V Zmhr. Xwgam, oVgam, Mm¡Wm Kmg AoYH$moYH$ Jm{S> cmJV OmVm{. H$mhrH$mimZVa H$m hm{B©Zm, [mM[Þmg KmgmZVa yH$ e_V{ AmoU àË {H$ Zì`mKmgmZ{ o_iUma{ g_mYmZ AmYrÀ`m g_mYmZmÀ`m VwcZ{Z{ H$_r H$_r hm{D•cmJV{. [ohcr ^mH$ar g[{[ ªV g_mYmZ dmT>V amhrc Ag{ g_Oy. Xwgar^mH$ar g_m{a Amcr H$r oVÀ`m Xe©ZmZ{ hm{Umam AmZX [ohë`m ^mH$arÀ`mVwcZ{Z{ Xm{KmÀ`mhr ]m]VrV H$_rM Pmc{cm AgUma; oVgè`m ^mH$arÀ`md{ir Ë`mhyZhr H$_r, Mm¡Wr ^mH$ar g_m{a Amcr Va "AmVm ZH$m{, [m{Q> ^ac{'Aer AdñWm hm{B©c. Varhr AmJ«h MmcyM amohcm Va H$mhr H$mimZ{^mH$ar_wi{ gm¡»` o_iÊ`mE{dOr Ìmg dmQ>y cmJ{c, Vr oJidUma Zmhr,oJic{ë`m ^mH$arM{hr A[MZ hm{B©c. gmame, ^mH$arÀ`m KmgmJoUH$ oVÀ`mg{dZmVyZ o_iUmam AmZX "A' AmoU "]' `m Xm{KmÀ`mhr ]m]VrV

Page 103: खुल्या व्यवस्थेकडे

103Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

AoYH$moYH$ KQ>V OmB©c.KgaË`m gVwîQ>rÀ`m AmYmamZ{ gm_moOH$ AW©emñÌmM{ H$mhr AmYma

]ZodÊ`mMm AJXr [ohë`mZ{ à`ËZ, Xwga{ _hm wÕ g[ë`mZVa o[Jy ZmdmÀ`mAW©emñÌkmZ{ 1946 gmcr ""gm_moOH$ gm¡»`mM{ AW©emñÌ Economics

of Welfare'' h{ [wñVH$ àogÕ H$ê•Z H{•cm. Ë`mÀ`m `m [wñVH$mMm Xhmdrgdf{© X]X]m amohcm. d{Jd{Jiçm aJN>Q>mÀ`m g_mOdmÚmZr o[JyÀ`mAW©emñÌmMm dmadma C[`m{{J H{•cm. o[JyÀ`m gmè`m odíc{fUmMm AZ{H$AW©emñÌkmZr [ma Ywìdm CS>odcm Amh{. [U Varhr, gaH$mar AW©H$maU,AXmO[ÌH$mVrc Ym{aU{, gaH$mar H$ë`mUH$mar `m{OZm `m gdmª_mJ{ AOyZhro[JyMm à^md ñ[îQ> oXgVm{.

_Zwî`àmÊ`mÀ`m gm¡»`mMr AZ{H$ gmYZ{ Amh{V : _mZogH$,AmÜ`moË_H$, ]m¡oÕH$, H$cmg]Yr BË`mXr, BË`mXr. Á`m gm¡»`mM{ _m{O_m[[¡emÀ`m AmYmamZ{ H$aVm {V{ Ë`mcm AmoW©H$ gm¡»` åhUmd{ hr o[JyMrì`m»`m. AmoW©H$ gm¡»` dmT>c{ åhUO{M g_mOmM{ gdm©Wm©Z{ ^c{ hm{V{ h{ Ia{Zmhr. AmoW©H$ gm¡»`mMm gd©gmYmaU g_mOmÀ`m ^ë`mda od[arV[oaUm_hr hm{D• eH$Vm{. X{emVrc EHy$U amîQ>-r` CË[mXZ h{ Ë`m X{emVrcAmoW©H$ gm¡»`mM{ EH$ _m{O_m[ Amh{. [U, CË[mXZmM{ dmQ>[ d{Jd{Jiçm[ÕVrZ{ hm{D• eH$V{. dmQ>[ H$g{hr Pmc{ Var gm_moOH$ gm¡»`mMr ]{arOgmaIrM amhrc H$m`? CË[mXZmVyZ O_rZXmamZm ^mS>{[År o_i{c,H$m_JmamZm _Owar o_i{c, ^mS>dc [waodUmè`mZm ì`mO o_i{c AmoUCÚm{OH$mZm \$m`Xm o_i{c. Aem Vèh{Z{ amîQ>-r` g[ÎmrM{ dmQ>[ hm{B©c. [U,Aem dmQ>[mZ{ amîQ>-r` g[ÎmrVyZ o_iUma{ AmoW©H$ gm¡»` gdm{©ƒ [mVirM{R>a{c `mMr H$mhrM ImÌr Zmhr. CË[mXZmÀ`m d{Jd{Jiçm KQ>H$mZm o_imc{cm_m{]Xcm Ë`mMm CË[mXZmVrc gh^mJ cjmV K{Vm `m{½`M Amh{ Ag{ _mZc{Var d{Jd{Jiçm KQ>H$mÀ`m hmVmV {Umè`m CË[ÞmVrc V\$mdV \$ma _m{R>rAg{c Va gmè`m g_mOmM{ o_iyZ AmoW©H$ gm¡»` H$_r ^a{c.

da K{Vc{ë`m CXmhaUmV "A'cm Xhm ^mH$ar oXë`m AmoU "]'cmXm{ZM oXë`m Va "A'cm AOrUm©Mm Ìmg AmoU "]'cm AY©[m{Q>r amhÊ`mMmAer AdñWm hm{D•Z OmB©c. Ë`m[{jm, Xm{KmZmhr ghm ghm ^mH$è`m

Page 104: खुल्या व्यवस्थेकडे

104 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

o_imë`m AgË`m Va EHy$U ]mam ^mH$è`m[mgyZ Xm{KmZm o_iyZ hm{Uma{gm¡»` gdm©V AoYH$ Pmc{ AgV{.

EH{•H$m Kmgm[mgyZ o_iUmè`m AmZXmM{ _m{O_m[ H$aVm {B©c; gd©C[^m{JmVyZ o_iUmam AmZX H$_r H$_rM hm{V OmVm{ AmoU C[^m{JmMr gd©_Zwî`àmÊ`mMr j_Vm gmaIrM AgV{ hr o[JyMr J¥hrVVÎd{. Ë`mÀ`mAmYmamZ{ Ë`mZ{ g_mOYwarUmgmR>r H$mhr _mJ©Xe©H$ VÎd{ _mS>cr.

– amîQ>-r` g[Îmr dmT>cr åhUO{ AmoW©H$ gm¡»`mV dmT> hm{V{ h{ Ia{.\$º• `m dmT>rd CË[mXZmgmR>r cm{H$mZm Ë`mÀ`m BÀN>{odéÕ l_ H$aÊ`mMrgº•r hm{Vm H$m_m Z {.

– amîQ>-r` CË[mXZmVrc Jar]mMm dmQ>m d{Jd{Jiçm _mJmªZr dmT>odVm{Vm{. AmoU, H$mhr A[dmX gm{S>ë`mg Jar]mMm dmQ>m dmT>odë`mZ{ gm_moOH$

gm¡»`mV dmT> hm{V{. \$º• Aem H$m ©H«•_m_wi{ CÚm{OH$mM{ àm{ËgmhZ H$_r hm{D•Z { AmoU JwVdUyH$ d CË[mXZ `mda od[arV [oaUm_ hm{D• Z {.

o[JyÀ`m gm¡»`mÀ`m AW©emñÌmM{, Ë`mVrc J¥hrVVÎdmM{, VH$©emñÌmM{AmoU odíc{fUmM{ AW©emñÍ`mZr dm^mS>{ dm^mS>{ H$mT>c{. [U XrZXw]içmH$éU{[m{Q>r XmZY_© H$aÊ`mMr Ymo_©H$mMr H$éU{da AmYmoaV [a[am AmoUg_mOdmÚmMr Jar]mg]YrMr H$iH$i `m Xm{KmZmhr o[JyÀ`m _mS>UrZ{,Wm{S>mgm emñÌr` dmQ>Umam AmYma o_imcm.

_mUg{ g_mZ AgVmV; gmar X{dmMr c{H$a{; Ë`mV odf_Vm Zmhr `mgd©_mÝ` VÎdmMm _m{R>m od[arV AW© o[JyÀ`m gm¡»`mÀ`m AW©emñÌm_Ü {Amh{. gmar _mUg{ EH$mM R>emMr, EH$gmaIrM Amh{V; Xm{Z _mUgmZm {Uma{gwIXw:I, Ja_ AmoU WS> `mM{ AZw d EH$gmaI{M AgVmV; Om^im aJåhQ>cm H$r "A'À`m _Z:[Q>cmda Á`m aJN>Q>{Mr AZw yVr hm{V{ VrM"]'À`mhr _ZmV hm{V{ `m H$ë[ZmZm H$mhr AmYma Zmhr. àË {H$ _mUgmcmdmT>Ë`m C[^m{Jm]am{]a hm{Umam AmZX H$_r hm{V OmVm{ h{ Ia{. [U, _mUg{H$mhr VrM VrM dñVy C[^m{JV ZmhrV; C[^m{JmÀ`m dñVyMr ododYVmdmT>drV amhVmV. ^mH$ar]am{]a H$m{aS>çmg K{VmV; M[mË`m, [wè`m, _mS>{,o_R>mB© Ag{ ZdZd{ [XmW© em{YyZ H$mT>yZ C[^m{Jgm¡»`mMr H$_mZ dmT>Vramhrc Aer ì`dñWm V{ H$aVmV. ^mH$arÀ`m àË {H$ Kmgm[mgyZ o_iUma{

Page 105: खुल्या व्यवस्थेकडे

105Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

g_mYmZ KgaV OmB©c h{ Ia{; [U, Am_XZrÀ`m àË {H$ Zì`m é[`m[mgyZhm{Uma{ g_mYmZ KQ>V OmB©c Ag{ Zmhr. Xm{Z d{Jd{Jiçm _mUgmÀ`m _ZmVrcC[^m{Jgm¡»`mMr VwcZm H$aU{ Va AJXrM Ae·`àm` Amh{. C[mer_mUgmMr yH$ Vrd«, Vr e_odÊ`mgmR>r Vm{ àMS> IQ>mQ>m{[ H$a{c; Á`mMr

yH$ H$_r Vrd« Ë`mMm IQ>mQ>m{[ VwcZ{Z{ H$_r Vrd« amhrc Ag{ åhUmd{ VaBoVhmg Ë`mcm gmjr amhmV Zmhr. XwîH$mimÀ`m H$mimV _mUg{ C[mg_marZ{_ê•Z [S>VmV, [U YmÝ`mÀ`m Jm{Xm_mda h„{ H$ê•Z YmÝ` cwQ>Ê`mMm à`ËZH$arV ZmhrV. CcQ> VwcZ{Z{, M¡ZrÀ`m dñVyMm VwQ>dS>m [S>VmM M¡Zr _mUg{AmH$me[mVmi EH$ H$ê•Z Q>mH$VmV hm AZw d Z{h_r {Vm{.

_m{amaOr X{gmB© AW©_Ìr AgVmZm Ë`mZr OdiOdi gmè`mM [aX{erdñVyÀ`m Am`mVrda ]Xr KmVcr; àgmYZmÀ`m dñVydahr ]Xr KmVcr.Am`mVrdarc oZ`ÌU{ gmè`m X{emZ{ _wH$mQ>[U{ ghZ H{•cr. [U, oX„rVrcCƒ «y g_mOmVrc _ohcm VH«•mar K{D•Z [S>rV Z{hê•H$S>{ J{ë`m AmoU Ë`mZmcmJUmè`m àgmYZgmYZmM{ CË[mXZ X{emVë`m X{emV gwê• ìhmd{ `mMrVOdrO Ë`mZr H$ê•Z K{Vcr.

_Zwî`àmUr g_mZ Amh{V, [U Vr EH$m _werVyZ H$mT>c{cr ]mhwcr ZmhrV.àË {H$ àmUr d{Jim Amh{, AZÝ`gmYmaU Amh{ h{ Ë`mÀ`mVrc g_mZV{M{ gyÌAmh{. h{ Z g_Oë`mZ{ Y_©dmXr \$gc{, g_mOdmXrhr \$gc{. H$éUm AmoUodf_VmoZ_y©cZ `mZm H$mhr VmoH$©H$ [m`m X{Ê`mMm Ë`mZr à`ËZ H{•cm. o[JyZ{AW©emñÍ`mZm Ë`mM _mJm©da Z{Ê`mMm à`ËZ H{•cm. "gm¡»`mM{ AW©emñÌ'Am[ë`m [m`mda H$Yr C { amohc{M Zmhr. [U, àË`j emgH$r` Ym{aUmda Ë`mMmà^md àMS> Amh{. lr_Vmda H$a ]gdyZ Jar]mgmR>r H$ë`mUH$mar `m{OZmam]dmì`m Ag{ H$m ©H«•_ gd©M [j AmJ«hmZ{ _mS>VM AgVmV. o]Z]wS>mMm hmAW©emñÌr` X¥oï>H$m{Z Xaam{OÀ`m emgH$r` AW©H$maUmV _hÎdmMm R>acm Amh{.H$maU CKS> Amh{. amOH$r` emgZmÀ`m hmVr AW©H$maUmMr gyÌ{ J{cr. XaS>m{B©EH$ _V h{ VÎd AW©H$maUmVhr cmJy Pmc{. o[JyMr AemñÌr` J¥hrVVÎd{àË`jmV Iar _mZcr J{cr. AemñÌr` o[Jy àË`jmV _m{R>r _mÝ`Vm o_idyZ doQ>Hy$Z Amh{.

(6 _mM© 1998)

Page 106: खुल्या व्यवस्थेकडे

106 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

11. e{dJm Vm{S>m, [m` ZH$m{

à{_MXmMr H$hmUrgmV dfmª[ydr© _r EH$ c{I ocohcm hm{Vm; c{ImM{ Zmd "ZmU{ qZYr

- e{d½`mM{ PmS>.' (c{I 1) `mM erf©H$mMr à{_MXmMr EH$ _m{R>r àogÕH$Wm Amh{. EH$m _m{R>çm O_rZXmamM{ ImZXmZ. Mma-ghm _wc{, gwZm,ZmVdS>{ Ag{ _m{R>{ IQ>c{. WmQ> gJim X{e_wIr. H$m_{ H$am`Mr Vr gmarZm{H$amMmH$amZr. KaÀ`m _mUgmZr H$m_mcm hmV åhUyZ cmdm`Mm Zmhr.KamÊ`mM{ Zmd _m{R>{. Ë`m_wi{, gmdH$ma XmoJZ{ JhmU R>{D•Z K{D•Z Oo_ZrochyZ K{D•Z JaO [S>{c Ë`mà_mU{ H$O© [wadrV hm{V{. gmam _m{R>m ]maXmZmMmcV amohcm. Hw$Umcm H$mhr H$_r Zmhr. gmè`mMr MJi Mmcc{cr.AmoU H$Om©Mm ]m{Om dmT>V amohcm. EH$ oXdg AMmZH$ O_rZXma _ê•ZJ{c{. gmdH$mamM{ VJmX{ gwê• Pmc{. H$O{© \{•S>Vm \{•S>Vm O_rZOw_cmXmJXmoJZ{ gma{ YwdyZ J{c{. amhmVm OwZm dmS>mM H$m` Vm{ amohcm. Ka Mmcmd{H$g? H$m_mMr gd` H$m{UmcmM Zmhr. gwX¡dmZ{, H$m{Umcm ì`gZ{ dJ¡a{ H$mhrZìhVr. [U, oXdg^amV VrZ d{im KamVë`m gJiçm cm{H$mg_m{a H$mhrMQ>Ur ^mH$ar Var Amcr [mohO{? Vr gm{ ìhmdr H$er? gwX¡dmZ{,dmS>çmÀ`m [agmV e{d½`mÀ`m e|JmM{ EH$ OwZ{ _m{R>{ PmS> hm{V{. df© a ^a[yae|Jm {V. O_rZXmamÀ`m [m{amZr EH$ wº•r H$mT>cr. ^ë`m [hmQ>{ AYmamVe|Jm Vm{S>yZ ]mOmamV odH«•rcm [mR>dyZ Úm`À`m; H$m` {Vrc Ë`m [¡emVAm{ë`m H$m{aS>çmMr hm{B©c Ver ì`dñWm H$am`Mr Agm H«•_ H$mhr oXdgMmcV amohcm. doS>cmM{ EH$ OwZ{ ñZ{hr EH$ oXdg [mhwU{ åhUyZ _w •m_mcmAmc{. Xm{ZVrZ oXdgmVM gmar [oaoñWVr Ë`mÀ`m cjmV Amcr. EdT>çmImZXmZr KamMr Aer AdñWm Pmc{cr [mhyZ [mhwÊ`mcm _m{R>{ Xw:I Pmc{.EH$ oXdg gJirH$S>{ gm_gy_ Amh{ Ag{ [mhyZ [mhwUm CR>cm AmoUHw$èhmS>rZ{ Ë`mZ{ e{d½`mM{ gma{ PmS> _wim[mgyZ Vm{S>yZ Q>mH$c{ AmoUAYmamVM, Vm{ H$m{Umcm Z gmJVm gdaVm oZKyZ J{cm. Xwga{ oXder [hmQ>{oZË`oZ`_mà_mU{ [m{a{ e|Jm Vm{S>m`cm J{cr Va gma{ PmS>M Imcr Amc{c{.gJiçm e|Jmda \$ma Va AmR>Xhm oXdg JwOamU hm{B©c, [U ZVa

Page 107: खुल्या व्यवस्थेकडे

107Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

C[mg_marcm Vm|S> X{U{ ^mJ Amh{, h{ gmè`mÀ`m cjmV Amc{. gdmªZr _m{R>mAmH$mV H{•cm. doS>cmMm OdiMm ñZ{hr åhUyZ ñdmJV H{•c{ë`m [mhwÊ`mZ{Ag{ ZrM H¥•Ë` H$m H{•c{, H$m{UmcmM H$i{Zm. [mhwÊ`mÀ`m ZmdmZ{ gJiçmZroe_Jm H{•cm. AJXrM C[mg_marMr d{i Amcr V{ìhm gmar OZc‚mmAmoU ImZXmZmMm _m{R>{[Um ]mOycm R>{dyZ gmar _mUg{ PQ>yZ H$m_mcmcmJcr. AmoU, H$mhr dfm©VM [wÝhm EH$Xm KamV cú_r ZmXy cmJcr.[mhwÊ`mZ{ e{d½`mM{ PmS> Vm{S>yZ gdmªZm [wéfmWm©Mm _mJ© [H$S>Ê`mg ^mJ[mS>c{ h{ Ë`mÀ`m cjmV Amc{. gdmªZr _Zm{_Z [mhwÊ`mcm YÝ`dmX oXc{.H$hmUrMm [`m© r e{dQ>

à{_MXmMr H$hmUr Wm{S>·`mV Aer Amh{. Á`md{ir _r hm c{Iocohcm Ë`md{ir OmJoVH$ ]±H{•H$S>yZ H$O© o_iÊ`mgmR>r dmQ>mKmQ>r Mmcyhm{Ë`m. CÚm{JYÚmV _Xr, oZ`m©V Xadfr© AoYH$moYH$ KgaVr, Am`mVrMr_mÌ MT>Vr H$_mZ Aem [oaoñWVrV [aH$r` _XV AmoU OmJoVH$ ]±H{•M{H$O© `mÀ`m AmYmamZ{ AW©ì`dñWm aS>VIS>V Mmccr hm{Vr. OmJoVH$ ]±H{•Z{H$O© X{Ê`mM{ ZmH$mac{ Va H$m` hm{B©c? gwédmVrg _m{R>çm AS>MUr {Vrc,_m{R>{ gH$Q> H$m{gic{ Ag{ dmQ>{c; [U, H$m` gmJmd{, à{_MXmÀ`m H$hmUrVrcO_rZXmamÀ`m [m{amà_mU{, e{d½`mÀ`m PmS>mMm AmYma VwQ>cm h{ ñ[îQ> Pmc{Va gma{ X{edmgr PQ>yZ H$m_mcm cmJVrc; Ìmg gH$Q>{ gm{gÊ`mg V`mahm{Vrc; [wéfmWm©Mm _mJ© YaVrc AmoU Ë`mVyZ H$XmoMV², X{emM{ ^c{ hm{B©c.[U, e{d½`mM{ PmS> Vm{S>m`Mr ohå_V H$m{U H$a{c?

à{_MXmÀ`m H$hmUrV e{d½`mÀ`m PmS>mMm AmYma gwQ>ë`mZVa gma{Hw$Q>w]r` H$m_mcm cmJc{, Ë`mZr [wéfmWm©Mr H$mg Yacr. Ver Ë`mMr ]wÕrZgVr Va H$m` Pmc{ AgV{? PmS> Vm{S>ë`mZ{ KamV [wÝhm cú_r ZmXy cmJ{chr EH$ e·`Vm; [U gmè`m KamMr YyiYmU hm{B©c, gma{ AÝZmcm _m{VmXhm{Vrc hrM e·`Vm AoYH$. e{d½`mMm AmYma VwQ>cm h{ g_Oë`mdaH$îQ>mcm cmJU{ AmoU Z{Q>mZ{, H$gm{erZ{ gmVË`mZ{ à`ËZ H$aV amhU{ `m Xm{ÝhrJm{îQ>r _hÎdmÀ`m. PmS> [S>ë`mÀ`m [ohë`m Y··`m[m{Q>r ohararZ{ H$m_mcmcmJU{ h{ _hÎdmM{, [U Vm{ oZûM` oQ>H$dyZ YaU{ AmoU e{dQ>[ ªV VS>rg Z{U{h{ Ë`mhyZ H$R>rU Amh{.

Page 108: खुल्या व्यवस्थेकडे

108 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

à{_MXmÀ`m H$hmUrVë`mà_mU{ Jm{S> e{dQ> ·doMV² H$m{R>{ [yd©OmÀ`m[wÊ`mB©_wi{ KS>Vhr Ag{c. AmH$S>{dmarZ{ [mhm`M{ Pmc{ Va Aem[oaoñWVrV ]a]mX hm{D•Z OmUmè`m KamMr g»`mM oH$VrVar [Q>rZ{ AoYH$^a{c. X{emMm BoVhmg [mohcm Va Amc{ë`m gH$Q>mda _mV H$aÊ`mgmR>roOÔrZ{ XrK©H$mi[ ªV à`ËZmMr [amH$mîR>m H{•ë`mMr CXmhaU{ \$maM H$_r.M¡VÝ`mMm cIcImQ>

eÌyMm h„m Pmcm, yH$[_hm[ya Aem Z¡goJ©H$ Am[Îmr H$m{gië`mVa H$mhr H$mi gH$Q>mÀ`m odH«•miV{g_m{a gma{ ohUH$g Hw$oR>V hm{V{; g_mOmVEH$ ZdrZ ]Yw mdmMr, E{·`mMr cmQ> [gaV{. cm{H$ H{•di [¡gmAS>H$mAm{Vm`cm V`ma hm{VmV EdT>{M Zìh{, Va àmUmda Ym{H$m K{D•Z aº•gmS>Ê`mghr V`ma hm{VmV.

1962 gmcr MrZer wÕmMm àgJ Amcm. JmR> ]cmT>ç eÌyerhm{Vr. gd©M ]m]VrV Am[U H$_r [S>V hm{Vm{. VarX{Irc oh_mc`mÀ`majUmgmR>r gmam X{e EH$Ì Pmcm. ]m`m]m[S>çmZrX{Irc g¡Ý`mVrcOdmZmÀ`m _XVrgmR>r AJmdaM{ XmJXmoJZ{ CVadyZ X{D•Z T>rJ KmVc{.gwX¡dmZ{, Vr gmar cT>mB© 21 oXdgM Mmccr. MrZZ{ Am[c{ g¡Ý` EH$V\$r©H$mT>yZ K{Vc{ ZgV{, oMZr g¡Ý` oh_mc`mVyZ Imcr CVê•Z JJm`_wZ{À`mIm{è`mV CVac{ AgV{ AmoU gmè`m gr_m Iam{IaM BMmBMmZ{ cT>dÊ`mMrd{i Amcr AgVr Va qhXwñWmZ X{edmog`mMm CËgmh oH$Vr df{© oQ>Hy$Zamohcm AgVm `m]Ôc _m{R>r eH$m Amh{.

oH$„marcm yH$[ Pmcm. _¥Ë yÀ`m VmS>dmZ{ W¡_mZ KmVc{. gmè`mX{emVyZ AmoU OJ^amVyZ _XVrM{ [ya cm{Q>c{. gmè`m cm{H$mZr Á`m VË[aV{Z{_XVrgmR>r Ymd K{Vcr AmoU OrdmMr ]mOr cmdcr Ë`mM{ gd©Ì _m{R>{ H$m¡VwH$hm{D• cmJc{. H$m¡VwH$mÀ`m eãXmM{ ÜdZràoVÜdZr odaVmV Z odaVmV Vm{MXJS>m_mVrÀ`m oT>Jmè`mV [S>c{ë`m à{VmÀ`m AJmdaM{ XmoJZ{ H$mT>yZZ{Ê`mgmR>r waQ>{ Mm{aQ>{ h„{ H$ê• cmJë`mÀ`m AmoU Ë`mV [m{crghr gm_rcPmë`mÀ`m ]mVå`m {D• cmJë`m. [aX{emVyZ _XVrÀ`m ê•[mZ{ Amc{c{ H$[S>{,AÝZYmÝ`mM{ S>]{ _mÝ`da [wT>mè`mÀ`m Hw$Q>wo]`mMr AmoU Xm{ñV _S>itMreara{ AmoU Ka{ gOdy cmJc{. Z{V{ _S>itZr H$m{Q>çdYtÀ`m _m`m O_m

Page 109: खुल्या व्यवस्थेकडे

109Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

H{•ë`mMr Iwc{Am_ MMm© hm{D• cmJcr. Wm{S>·`mV, e{d½`mM{ PmS> VwQ>c{c{[mohc{ H$r àoVoH«•`m d{Jd{Jiçm Agy eH$VmV. oZame{Z{ AmoU d¡\$ë`mZ{J«ñV hm{D•Z oZoîH«•` hm{Uma{M ]hwg»`. jU_mÌ H$m hm{B©Zm, oVaro_arZ{VS>\{•Z{ H$m_mcm cmJUma{ VwcZ{Z{ Xwo_©i AmoU [ohcm CËgmh gmVË`mZ{oQ>H$dyZ R>{dyZ Z{Q>mZ{ AWH$ à`ËZ Mmcy R>{dUmar _mUg{ Ë`mhyZ Xwo_©i AmoUAem JwUdÎm{M{ X{eVa Ë`mhyZhr odaim.

Hw$Q>w]mda, Jmdmda, g_mOmda, OmVrda, Y_m©da, X{emda gH$Q>H$m{giVmM _mUgm_Ü { EH$m M¡VÝ`mMm gMma hm{Vm{. Ë`m M¡VÝ`mÀ`m ^amV_mUg{ AX² yV H$m_{ H$ê•Z OmVmV. [U, h{ M¡VÝ` AmoU Ë`mgmR>r H$am`À`mH$îQ>mMr AmoU ]ocXmZmMr oVaro_ar Aë[Ordr AgV{. Bg«m`cr cm{H$mZrOdiOdi Xm{Z hOma df{© _m`X{e oZ_m©U H$aÊ`mM{ ñdßZ Camer ]miJc{AmoU VS>rg Z{V{. Am[cm åhUyZ H$m{UVm EH$ àX{e Zmhr AmoU OJ^agmè`m X{emV Á y O_mVrMm Ad_mZ AmoU oeaH$mU hm{V Amh{ Aem[oaoñWVrV hr M¡VÝ`mMr C_r© 19 eVH{• oQ>H$cr, hr _m{R>r ode{f Jm{îQ>.gmam aoe`m Z{[m{oc`ZZ{ ì`m[cm AmoU ZVa ohQ>caZ{hr [mXmH«•mV H{•cm.cjmdYr cm{H$ R>ma Pmc{. aoe`mda AÝZmcm _m{VmX hm{Ê`mMr d{i AmcrAmoU Varhr Z{[m{oc`Z AmoU ohQ>ca `mÀ`m \$m¡OmZm _mJ{ hQ>drV hQ>drVaoe`Z g¡Ý`mZ{ AmoU OZV{Z{ àMS> em¡ m©Z{ AmoU H$_mcrÀ`m oMdQ>[UmZ{PwOV PwOV _mJ{ o[Q>miyZ cmdc{. IwÔ amOYmZr cS>Z ehamda Ahm{amÌ]m±]Mm dfm©d hm{V AgVmZm "X{emcm X{Ê`mgmR>r _mÂ`mH$S>{ aº•, Aly AmoUKm_ `mI{arO H$mhrM Zmhr,' Aer Km{fUm H$aUmè`m MoM©cZ{ [mM df{©EH$mH$r[U{ eWr©Mr PwO oXcr. AmoU e{dQ>r odO` g[mXZ H{•cm. A„mCoÔZoIcOr [X²o_Zrda ZOa R>{dyZ Amh{ hr OmUrd hm{VmM gma{ amO[yV draH{•gar`m ]Zc{, oñÌ`mZr Om{hma H{•c{ AmoU eÌyÀ`m \$içm_Ü { KwgyZ cT>VcT>V dramZr ]ocXmZ oXc{. Mmar oXemM{ àX{e eÌyZ{ ì`m[c{c{.ñdH$r`m[¡H$r ]hwVgma{OU `dZmÀ`m Xa]mamV gm_rc Pmc{c{. Aem[oaoñWVrV _yR>^a _mdiçmMr \$m¡O C^r H$a, H$m{Um X{e_wImer gm{ arH$O_d, H$m{Um _m{è`mMm CÀN>{X H$a, AJmda Amc{ë`m _wgc_mZ \$m¡OmZm

woº• wº•rZ{, JoZ_r H$mì`mZ{ ÌñV H$ê•Z gm{S> Agm oedmOrMm C[H«•_. hr

Page 110: खुल्या व्यवस्थेकडे

110 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

gmar, gH$Q> Vm|S>mda Amc{ AgVm g_mOmV gMaUmè`m M¡VÝ`eº•rMmBoVhmg KS>dÊ`mgmR>r Pmc{ë`m dm[amMr CXmhaU{M Amh{V.CÝ_mX ñWm`r^md Zmhr

[U, Am[Îmr Am{T>dcr AgVm dmQ>{c Ë`m Ë`mJmg, ]ocXmZmg V`maH$aUma{ M¡VÝ` hr EH$ àH$maMr CÝ_mXmdñWm AgV{; _Zwî`àmUr AmoUg_mO `mÀ`m OrdZmMm Vm{ ñWm`r^md Agy eH$V Zmhr. gd©gm_mÝ`_mUgmZm OJm`M{ AgV{, Am wî`mMm AZw d ¿`m`Mm AgVm{, gwImMmC[^m{J ¿`m`Mm AgVm{; Y_©, AW©, H$m_ `m]am{]aM g_mO AmoU _m{j h{[wéfmW©hr g[mXZ H$am`M{ AgVmV. Aem gw\$c Am wî`mMr e·`Vm oOdVamhmdr `mgmR>r, Amdí`H$ [S>ë`mg, gH$Q>H$mir Vm{ gd© ohe{] ]mOycmR>{dyZ ñdV:cm Pm{Hy$Z X{Ê`mg V`ma hm{Vm{. ]{\$m_ CÝ_Îm M¡VÝ`mMm hm AZw d_m{R>m ñ\y$Vr©Mm g«m{V AgVm{. [U, Ag{ M¡VÝ` AmoU ]ocXmZ hr OrdZe¡crhm{D• eH$V Zmhr.

XwX¡©dmMr Jm{îQ> Aer H$r ]hwV{H$ hwHw$_ehmZm AmoU AZ{H$ jwÐdmXrZ{Ë`mZm Am[ËH$mcrZ M¡VÝ` hmM _mUgmMm AmoU g_mOmMm gVV oQ>H$UmamñWm`r^md Agmdm Ag{ dmQ>V{. Á`m X{emV cm{H$mZm Am[ë`m amîQ>-modf`rà{_ AoYH$, amîQ>-mgmR>r Ë`mJ H$aÊ`mMr O{W{ V`mar AoYH$ V{ X{e àJVrH$aVmV Agm Ë`mMm odûdmg AgVm{. amîQ>-à{_mMr oZo_©Vr hm Aem_S>itÀ`m _V{ X{emÀ`m Wm{adrMm EH$_{d _mJ© AgVm{. amîQ>-, Y_©, OmVr,BoVhmg, [yd©OmMr Wm{adr AmoU Ë`mhr[{jm Xwgè`m EImÚm OmVr-O_mVr-amîQ>-mMm odÛ{f Aem Jm{îQ>tÀ`m AmYma{ _mUgmÀ`m AmoU g_mOmÀ`mAoñ_V{cm Jm|Omac{, Ë`mÀ`m AhH$mamcm Om{[mgc{ H$r Ë`mVyZ oZ_m©U hm{Uma{M¡VÝ` hrM odH$mgmMr Iar D•Om© Aem ^mdZ{[m{Q>rM BoVhmg^a AZ{H$àogÕ [wéfmZr amîQ>-^mdZmZm hmH$ KmVcr, àMS> wÕ{ KS>dyZ AmUcr,cjmdYtÀ`m H$Îmcr H{•ë`m, _wcwIÀ`m _wcwI ]{oMamI H{•c{. [U,EH$mcmhr gVV, Yr_{[U{ [mdcm[mdcmZ{ H$m hm{B©Zm, àJVr H$aUma{ g_mOV`ma H$aVm Amc{ ZmhrV.

Wm{S>·`mV, e{d½`mM{ PmS> H$m[yZ Q>mH$Umè`m [mhwÊ`mZ{ EH$ _m{R>mYm{·`mMm oZU© K{Vcm. à{_MXmÀ`m H$W{V e{dQ> Jm{S> Pmcm. Aer

Page 111: खुल्या व्यवस्थेकडे

111Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

gwImoVH$m hm{Ê`mMr g^mì`Vm, AmH$S>{dmarZ{ [mhy J{c{ Va, \$maer Zmhr.PmS> Vm{S>y ZH$m, cmJdS> H$am

e{d½`mÀ`m PmS>modf`r _r c{I ocohcm Ë`md{ir V{ PmS> g_yiH$m[yZ Q>mH$Ê`mMm C[X²ì`m[ H$m{Umcm gwMcm Zmhr. CcQ>, oXdg|oXdgAmYwoZH$ VÌkmZm_wi{ amîQ>-mamîQ>-mVrc gahÔtÀ`m q^Vr H$m{giV J{ë`m,gMma AmoU dmhVyH$ j{ÌmVrc H«•mVr_wi{ gma{ OJ chmZ hm{D• cmJc{ Amh{.OmJoVH$ ì`m[mamVrc AmoU X{dK{drVrc AS>Wi{ Xya H$ê•Z gmar ì`m[marX{dK{d, JwVdUyH$ AoYH$moYH$ _wº• Agmdr `m odMmamcm AoYH$moYH$_mÝ`Vm o_iV J{cr. Iwc{[Umg odam{Y H$aUmar _S>ir ñdX{er amîQ>-^mdZ{gJm|Omê•Z _VmMm H$mhr cm^ K{Ê`mMm à`ËZ H$aVmV; [U "X{d{Jm¡S>m' H$m`AmoU "ñdX{er OmJaU _M'dmc{ H$m` – gÎm{Mr O]m]Xmar AJmda {D•Z[S>cr åhUO{ Iwc{[UmMrM ^mfm ]m{cy cmJVmV; OmJoVH$ ì`m[ma AmoUJwVdUyH$ dmT>dÊ`mMrM Amdí`H$Vm àoV[mXZ H$ê• cmJVmV. Wm{S>·`mV,e{d½`mM{ PmS> Vm{S>yZ CËH$f© gmYÊ`mMr ^mfm ]mOycm [S>cr AmoU Ë`mE{dOr"e{d½`m'Mr cmJdS> H$amdr, Ë`mÀ`m o]`mda àoH«•`m H$ê•Z _m¡ë`dmZ V{cmM{CË[mXZ H$amd{ AmoU e|J{À`m JamMm C[`m{J Am¡fYr H$m_mgmR>r H$amdm,Ë`mgmR>r Amdí`H$ Va BVa{OZmH$S>yZ H$O© ¿`md{, VÌkmZ ¿`md{ Aem Vèh{MrodMmagaUr gd©Xya gd©_mÝ` hm{V hm{Vr.AUwMmMÊ`mMr Hw$èhmS>

AmoU EH$m amÌrV H$m{Um [mhwÊ`mZ{ "e{d½`m'Mr gmar cmJdS>CX²ÜdñV H$aÊ`mMm IQ>mQ>m{[ H{•cm, EdT>{M Zìh{ Va àoH«• {gmR>r V`ma hm{VAgc{cm N>m{Q>mgm CÚm{J CX²ÜdñV H{•cm, CÚm{JmÀ`m odH$mgmgmR>r AmoW©H$AmoU VmoÌH$ _XV X{D• H$aUmè`m e{Omè`mer ^mS>U CH$ê•Z H$mT>c{.à{_MXmÀ`m H$hmUrMm AmYwoZH$ AmodîH$ma Xm{Z Q>ßß`mV AÊdñÌmÀ`m [mMMmMÊ`m H$ê•Z dmO[{ r emgZmZ{ KS>dyZ AmUcm!

J{ë`m AmR>dS>çmV ^maVmZ{ H{•c{ë`m AUwMmMÊ`mMm AW© `m[aVmd{Jim cmdU{ H$R>rU Amh{. ^mO[m hm H{•di [`m© r [j Zmhr, Vr EH$d{Jir amîQ>-dmXr àd¥Îmr Amh{, odMmaYmam Amh{ Ag{ dmO[{ t[mgyZ Ë`m[jmM{ J„r]m{imVrc Z{V{ gmVË`mZ{ AmoU CKS>[U{ gmJV Amc{ Amh{V.

Page 112: खुल्या व्यवस्थेकडे

112 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

oZdS>UwH$rZVa X{e MmcdÊ`mMr O]m]Xmar {D•Z [S>VmM AW©emñÌkmÀ`mì`mH$aUmV CcWm[mcW H$aU{ e·` Zmhr, [mdcm[mdcmZ{ "ñdX{er' gm¡å`H$aV Omdr cmJ{c, AVVm{JËdm ñdX{er]am{]aM amîQ>-^mdZm _XmdV OmB©c;ñdX{er amîQ>-^mdZ{M{ wJ [wÝhm EH$Xm AmUm`M{ Ag{c Va EH$M _mJ© Amh{;gd© "\$m°a{Z' dñVyMr "H«•{P' Agc{c{ qhXwñWmZr odcm`Vr Jm{îQ>tMm hì`mggm{S>yZ ñdX{erH$S>{ diVrc h{ AmVm e·` Zmhr, "ñdX{er ñdX{er'À`mCX²Km{fmV àË`j ñdmW© Om{[mgcm J{cm Vm{ H$mhr _yR>^a H$maImZXmarKamÊ`mMm, Ë`mgmR>r e{VH$ar AmoU J«mhH$ `mZm àMS> ]m{Om ghZ H$amdmcmJcm, AmVm e{VH$ar AmoU J«mhH$ ghOmghOr ñdX{erÀ`m ycWm[mZm]ir [S>Uma ZmhrV h{ ^mO[m AmoU ñdX{er OmJaU _M BË`mXr gmè`m[oadmamg ñ[îQ> Pmc{. X{e ñdX{erMm ñdrH$ma amOrIwfrZ{ H$aV Zg{c Vagmè`m OJm[mgyZ Ë`mcm ]mOycm H$mT>Ê`mMm EH$ _mJ© Amh{. ]«÷X{emZ{OmUrd[yd©H$ OJm[mgyZ Xya ìhm`M{ R>adc{. dmO[{ r emgZmZ{ _m{R>r wº•rcT>dcr. gmè`m OJmH$S>yZ X{emcm ]ohîH¥•V H$ê•Z K{Vc{ åhUO{ Am[m{Am[M"ñdX{er' AW©ì`dñW{I{arO H$mhr [`m© M amhmV Zmhr. AQ>co]hmatÀ`mAUwñ\$m{Q>mÀ`m [mM MmMÊ`m OJmcm Om{S>Uma{ [yc OmUrd[yd©H$ CX²ÜdñVH$ê•Z amîQ>-r` ^mdZ{À`m CX²Km{fmV "ñdX{er' H$[yM{ ohV gmYÊ`mMm à`ËZAmh{.gem{YZ VñH$amMr Hw$a{©]mOr

"e{d½`mM{ PmS>' Vm{S>Umar Hw$èhmS> EdT>mM `m MmMÊ`mMm Iam AW©Amh{; AÝ`Wm, Ë`mcm Xwgam H$mhr AW©M Agy eH$V Zmhr. AUwodñ\$m{Q> hrH$mhr AmVm odkmZmÀ`m j{ÌmVrc ZdcmÀ`m H$am_VrMr Jm{îQ> amohc{crZmhr. CËgJr© Ðì` [`m©ßV à_mUmV g[mXZ H$ê• eH$Umam X{e H$m`,ì`oº•X{Irc Aem Vèh{À`m AUwMmMÊ`m H$ê• eH$V{. A_{oaH{•Vrc"Q>mB©_'gma»`m gmßVmohH$mZ{ gmam VmoÌH$ V[erc N>m[yZ àogÕ H{•cm,Ë`mcmhr 10 df{© hm{D•Z J{cr. ]è`m[¡H$r à`m{Jemim hmVmer Agc{cmH$m{Urhr odÚmWr© Ka]gë`mX{Irc Aem MmMÊ`m H$ê• eH$Vm{ h{ gd©_mÝ`Amh{. qH$]hwZm, oZìdi emñÌr` H$maUmgmR>r Aem MmMÊ`m H$aÊ`mV H$mhrAW© amohcm Zmhr. MmMÊ`mM{ gma{ oZîH$f© V[mgyZ [mhmÊ`mgmR>r

Page 113: खुल्या व्यवस्थेकडे

113Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

JUH$`ÌmVrc _m°S>{cÀ`m AmYma{ [S>VmiyZ K{Vm {VmV. `mVrc H$m{UË`mhrJm{îQ>r]Ôc _V {X dmXoddmX hm{D• eH$V ZmhrV. AmoU Varhr, ^mO[emgZmZ{ OmUrd[yd©H$, YmS>gmZ{, H$mhrem ]{XaH$marZ{ MmMÊ`m KS>dyZAmUë`m h{ Va ñ[îQ> Amh{.MmMÊ`mV ]hmXwar amohcr Zmhr

AUweñÌmM{ AoYH¥•V ñdm_r [mM X{e Amh{V. `mI{arO, oZXmZS>PZ^a X{emZm AUwñ\$m{Q> KS>dÊ`mM{ odkmZ AmoU VÌkmZ AdJV Amh{.O_©Zr, O[mZ, Bg«m`c `m VrZ X{emH$S>{ VmoÌH$ OmUH$mar Amh{ EdT>{M Zìh{Va, [mM[ÝZmg AUwñ\$m{Q> KS>dyZ AmUmd{V BVH$r Ë`mMr AmoW©H$ Hw$dVhrAmh{. O_©Zr AmoU O[mZg_m{a H$m{Ur eÌwamîQ>- C { R>mH$c{c{ Zmhr, [UBg«m`cMr [oaoñWVr Ver Zmhr. gVV 50 df{© aº•mMr _m{R>r qH$_V X{D•Z^m{dVmcÀ`m gmè`m Aa] X{emer V{ PwO K{V Amh{V. Aemhr [oaoñWVrVË`mZr AUwMmMUr H$aU{ Amdí`H$ _mZc{ Zmhr. _J, qhXwñWmZ d [moH$ñVmZ`mM X{emZm AUwMmMÊ`mMr EdT>r CVmdir AmoU CËgmh H$emgmR>r?a{oS>Am{, XyaXe©Z AmoU BVa àgma_mÜ`_{ `mZr EH$M Yw_YS>mH$m MmcdcmAmh{. AUwMmMÊ`mZr ^maVr` odkmZ AmoU d¡kmoZH$ `mMr àJVr AmoUgm_Ï © ñ[îQ> H{•c{ Amh{ Aem H$m{Urhr oH$Vrhr J_Om _mam{, Ë`mV H$mhrVÏ` Zmhr h{ CKS> Amh{.qhXwñWmZ [moH$ñVmZ amZdQ> X{e

AUwMmMUrodam{Yr AmVaamîQ>-r` H$amamda ^maVmZ{ ghr H{•c{cr Zmhr.øm H$amam_wi{ OJ^a [mM amîQ>-mMr AUweº•r j{ÌmV _º•{Xmar V`ma hm{B©c,MmMÊ`mda ]Xr Kmcm`Mr Ag{c Va Vr gd©M amîQ>-mZr _mZcr [mohO{,amîQ>-mamîQ>-mV `modf`r [oº•à[M C[`m{JmMm Zmhr hr ^maVmMr yo_H$m VerVH$©ewÕ Amh{.AÊdñÌmMm h¸• AmoU O]m]Xmar

[U, g_W© amîQ>-mZm AUwodñ\$m{Q>mgma»`m odX²ÜdgH$mar j{ÌmV gd©amîQ>-{ EH$gmaIr _mZcr OmdrV h{ VÎdM _wimV _mÝ` hm{Ê`mgmaI{ Zmhr. Á`mamîQ>-mH$S>{ AUwodñ\$m{Q>mMr eº•r Ag{c Ë`mÀ`mH$S>{ H$mhr oH$_mZ ñW¡ © AmoUO]m]XmarMr OmUrd AgU{ Amdí`H$ Amh{. Bg«m`cZ{ Aa] amîQ>-modéÕ

Page 114: खुल्या व्यवस्थेकडे

114 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

AUw]m±]Mm à`m{J H$aÊ`mMm _m{h 50 df{© H$Q>mjmZ{ Q>micm Amh{. aoe`md A_{oaH$m `mÀ`mVrc erV wÕ _m{R>çm Ja_mhQ>rZ{ Mmirg df{© Mmcc{.gmar [¥Ïdr [MdrgVrg d{im g_yi ZîQ> H$aÊ`mBVH$r AÊdñÌ{ Xm{Ýhr_hmgÎmmH$S>{ _m¡OyX hm{Vr. oH$VrEH$ gKfm©M{ àgJ CX² dc{. OmJoVH$

wÕmMr oR>UJr AmVm CS>V{ H$r H$m` Aer [oaoñWVr AZ{H$Xm oZ_m©UPmcr. I«wûM{dZ{ · y]m_Yrc AñÌ{ [aV K{D•Z EH$m Vèh{Z{ hma ñdrH$macr.oìhEVZm__Ü { Va ]cmT>ç A_{oaH$Z _hmgÎm{Mm A[_mZOZH$ [am^dPmcm. [U, Aemhr [oaoñWVrV AÊdñÌmÀ`m oZ`ÌUmM{ ]Q>U Xm]Ê`mMm_m{h _hmgÎmmÀ`m amîQ>-à_wImZr Q>micm. Aem Vèh{Mm g`_ AmoU _wËgÔrgwk[Um gJiçmM amîQ>-à_wImH$S>{ Ag{c Ag{ H$m{UrM åhUUma Zmhr. BXrA_rZ AmoU JÔm\$r `mgma»`m amîQ>-à_wImH$S>{ AUwodñ\$m{Q>mMr eº•ramohcr Va OJmcm gwImZ{ Pm{[ K{U{ AdKS> hm{B©c h{ CKS> Amh{.qhXwñWmZr, [moH$ñVmZr cm{H$mZm h{ gË` [MdU{ H$R>rU OmB©c; [U, Xm{ÝhrX{emMr JUZm O]m]Xma amîQ>-mV H{•cr OmV Zmhr. EImX{ X{D•i qH$dm_erX, \$ma H$m` oH«•H{•Q>Mm gm_Zm qH$dm EImÚm H$cmdVmMm H$m ©H«•_ `modf`mda Á`m X{emVrc _mÝ`da Z{V{hr _mW{o\$ê•gmaI{ ]m{cVmV, hmVmV OrOr H$mhr gmYZ{ AgVrc – gwa{, Vcdmar, o[ñVwc{, _erZJZ, ñ\$m{Q>H{• –Ë`mMm o]ZoX¸•V dm[a H$ê•Z _wS>X{ [mS>VmV AmoU Ë`mg]Yr Iwc{Am_e{Ir o_adVmV; amîQ>-, Y_© Aer Zmd{ K{D•Z Am[ë`m ]]©aV{M{ g_W©ZH$aVmV Ë`m X{emZm OJmZ{ AÊdñÌ g[mXZmg [mÌ _mZmd{ H$m{UË`mAmYmamZ{? _oeXr [mS>Uma{, I{imMr _¡XmZ{ CX²ÜdñV H$aUma{, _mÝ`daH$cmdVmZm h¡amU H$aUma{ ^maVr` Z{V{ AmoU Y_m©Mm CX²Km{f AmoU[aY_r© mMm odÛ{f H{•ë`mI{arO Á`mZm amOH$r` ñWmZ oQ>H$dU{ e·` ZmhrAem [moH$ñVmZr Z{Ë`mÀ`m hmVr AÊdñÌ{ Amcr Va H{•di oOÔr[m{Q>r –[¥Ïdr ]wS>V{ H$m OJV{ `mMm odMma Z H$aVm – hr _S>ir IwemcEH$_{H$mda AÊdñÌmMm à`m{J H$aVrc Aer AmeH$m OJmcm dmQ>cr VaË`mZm Xm{f X{U{ H$R>rU Amh{.amîQ>-r` gwaj{V H$m` \$aH$ [S>Uma?

qhXwñWmZ AmoU [moH$ñVmZ, Xm{Ýhr X{emM{ [VàYmZ AUwñ\$m{Q>mÀ`m

Page 115: खुल्या व्यवस्थेकडे

115Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

MmMUrodf`r ]m{cVmZm OdiOdi EH$M [mcw[X Km{iodVmV. hm àûZamîQ>-mÀ`m gwaj{Mm Amh{. Amåhr oZU© K{D• V{ Am_À`m X{emÀ`m gwaj{À`mX¥îQ>rZ{ K{D•. Ë`mV H$m{UmMr T>dimT>di ghZ H$aUma Zmhr; BË`mXrBË`mXr.

AÊdñÌ{ V`ma H{•ë`m_wi{ X{emMr gwaojVVm oH$V[V gwYmaV{?gajU_Ìr Om°O© \$ZmªoS>g `mM{ AocH$S>M{ EH$ oZd{XZ "MrZ hmM Am_Mmgdm©V _m{R>m eÌy Amh{.' gm{S>ë`mg [moH$ñVmZ h{M à_wI eÌwamîQ>- Amh{.Ë`mÀ`merM AmVm[ ªV VrZ _m{R>r wÕ{ cT>mdr cmJcr. AmOhr H$moí_a,[Om] AmoU BVaÌ [moH$ñVmZÀ`m AoVa{H$r AmoU KmV[mVr H$madm`mZm Vm|S>Úmd{ cmJV Amh{. J{cr [ÝZmg df{© qhXwñWmZ d [moH$ñVmZ `mÀ`mV EH$AKm{ofV wÕ gVV MmcyM Amh{. MrZ AÊdñÌmÀ`m j{ÌmV Am[ë`m[{jmoH$VrVar [wT>{ Amh{. [ma[oaH$ eñÌmñÌmZr MrZer Iwc{Am_ wÕ cT>U{hr_m{R>{ XwîH$a hm{B©c; AÊdñÌmÀ`m ]m]VrV Va MrZer VwcZm H$aÊ`mMm àûZMoZ_m©U hm{V Zmhr. Wm{S>·`mV, AÊdñÌmÀ`m odH$mgmZ{ qhXwñWmZÀ`m gwajmì`dñW{g _O]wVr {B©c Ag{ åhUUmè`mÀ`m _ZmV eÌwamîQ>- åhUyZ \$º•[moH$ñVmZM Agy eH$V{.

qhXwñWmZr cm{H$mÀ`m S>m{·`mV [moH$ñVmZodf`r EH$ AJXrMAOmJi JS> Amh{. AmH$mamZ{, AW©gm_Ï`m©Z{ AmoU cîH$ar V`marV[moH$ñVmZ hr VmH$X qhXwñWmZÀ`m VwcZ{V drg Q>¸•{gwÕm Zmhr. H$mhrAmYwoZH$ od_mZ{ AmoU AñÌ{ `m]m]VrV à_mU H$_r ì`ñV Amh{. [U,H$m{UË`mhr wÕmV [moH$ñVmZ qhXwñWmZda _mV H$ê• eH{•c hr Jm{îQ> H{•diAe·`àm` Amh{. `m [oaoñWVrMr [moH$ñVmZr Z{Ë`mZm MmJcr OmUrd Amh{.Ë`m_wi{M, [moH$ñVmZr AXmO[ÌH$ AmoU AW©ì`dñWm `m Xm{Kmdahr cîH$arIMm©Mm ]m{Om \$ma _m{R>m Amh{. V{Wrc amOH$maUmdahr cîH$amM{ à wËd gVVamhmV{ `mM{ H$maU qhXwñWmZodéÕ cîH$ar V`mar h{ Ë`mÀ`m AVJ©V AmoU[aamîQ>-r` Ym{aUmM{ _w»` gyÌ Amh{.

AUw]m±] g[mXZ H{•ë`m_wi{ [moH$ñVmZ]am{]aÀ`m gKfm©Vrc [añ[a]cmV H$m` \$aH$ [S>y eH$Vm{? AmOo_Vrg Var Ë`m_wi{ [moH$ñVmZMr ]mOydaMT> Pmc{cr oXgV{. AmVaamîQ>-r` j{ÌmVrc qhXwñWmZMr EH$ emVVmoà`

Page 116: खुल्या व्यवस्थेकडे

116 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

cm{H$emhr amîQ>- åhUyZ àoV_m AmoU àoVîR>m hm{Vr. Bñcmo_H$ X{egwÕm `màoV_{_wi{ H$mhr _`m©X{[crH$S>{ qhXwñWmZodam{Yr yo_H$m K{Ê`mg YOVZgV. Jm¡V_]wÕ, _hmË_m JmYt[mgyZÀ`m `m [a[a{Mr Xm{Z oXdgmVrc [mMñ\$m{Q>mZr dmgcmV cmdyZ Q>mH$cr Amh{.

gmè`m Bñcmo_H$ X{emMmM AmVm [moH$ñVmZda X]md dmT>Uma Amh{.Bñcm_r X{emÀ`m hmVr AUweº•r Agmdr Agm AZ{H$ df{© V{Wrc OhmchwHw$_ehmMm à`ËZ Mmcy Amh{. Aer eñÌ{ hmVr Amcr Va o]ZoX¸•V[U{Bg«m`codéÕ Ë`mMm C[`m{J H$aÊ`mg V{ H$MaUma ZmhrV. Bñcm_r AUw]m±]haà`ËZmZ{ V`ma hm{D• Z X{U{ h{ [moûM_mË` amîQ>-mÀ`m [aamîQ>-r` Ym{aUmM{ _m{R>{ gyÌAmh{. _Ü`[yd{©Vrc, Ë`mVc{ Ë`mV AmoW©H$X¥îQ>çm à]i Agc{cr _woñc_ amîQ>-{H{•di A_{oaH{•À`m X]mdm_wi{ AUwñ\$m{Q> H$aÊ`mg YOmdV ZmhrV. [U, JÔm\$rAmoU gÔm_ h{ H$mhr \$º• Xm{ZM _mW{o\$ê• Z{V{ ZmhrV. "qhXwñWmZ[mgyZ gajUH$aÊ`mgmR>r ]m±] V`ma H$aU{ hm Am_À`m amîQ>-r` Aoñ_V{Mm AmoU gwaj{Mm àûZAmh{' Agm H$mJmdm H$ê•Z [moH$ñVmZZ{ AUwgm_Ï © o_iodc{ Va V{ Wm{S>çmMH$mimV gmè`m Aa] cîH$amZm C[cãY hm{B©c mV H$mhr eH$m Zmhr. [moH$ñVmZr]m±] V`ma hm{D• Z { `mV [moûM_mË` X{emZm àMS> ñdmañ` Amh{. [moH$ñVmZZ{qhXwñWmZr MmMÊ`mZm CÎma åhUyZ AUwñ\$m{Q> H$ê• Z {V `mgmR>r gd©Vm{[ar à`ËZ[moûM_mË` amîQ>-{ H$aVrc. [moH$ñVmZÀ`m AUwH$m ©H«•_mcm M{[Ê`mgmR>r,[moH$ñVmZZ{ Ia{Xr H{•c{cr E\$-16 od_mZ{ X{Irc A_{oaH{•Z{ oH$Ë {H$ df{©AS>dyZ R>{dcr, EdT>{M Zìh{ Va Ia{XrMr a¸•_hr Jm{R>dyZ Q>mH$cr. qhXwñWmZrAUwMmMÊ`mZVa AmVm hr od_mZ{ [moH$ñVmZcm X{Ê`mM{ A_{oaH{•Z{ R>aodc{ Amh{.qhXwñWmZÀ`m hw] yo_H{•Mm \$m`Xm K{D•Z [moH$ñVmZ [ma[oaH$ eñÌmñÌg‚mV{V^aJƒ _O]wVr AmU{c Ag{ oXgV{ Amh{. àË wÎma åhUyZ AUwñ\$m{Q> H$aÊ`m[{jmAUwñ\$m{Q> H$aÊ`mMr ^mfm ]m{cV amhU{ AmoU Ë`m Y_H$r[m{Q>r AmYwoZH$V_eñÌmñÌ{ o_idrV amhU{ hm I{i [moH$ñVmZcm _m{R>m \$m`ÚmMm R>aUmam Amh{.[moH$ñVmZr [wT>mè`mM{hr S>m{H{• o\$ac{ AmoU Ë`mZr ñ\$m{Q> H{•cm H$reñÌgm_wJ«rÀ`m _XVrMr hr JJm AmQ>yZ OmB©c. {Ë`m H$mhr H$mimV Vargm{Ý`mMr AS>r X{Umar H$m|]S>r H$m[Ê`mMm AOmJi[Um [moH$ñVmZ H$aUmaZmhr. H$maU CKS> Amh{. Iam{Ia wÕmMm àgJ CX² dcm Va AÊdñÌmMm Vgm

Page 117: खुल्या व्यवस्थेकडे

117Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

H$mhrM C[`m{J Zmhr. qhXwñWmZ AÊdñÌYmar X{e Pmcm. AÊdñÌmMm dm[aH$aÊ`mMm AmX{e X{Ê`mM{ EH$ ]Q>U [VàYmZmÀ`m hmVr Amc{ Va Ë`mMm V{C[`m{J H$Yr AmoU H$gm H$ê• eH$Vrc?

[moH$ñVmZmVyZ H$moí_amV Kwgc{ë`m AmVH$dmÚmZr [mMe{hOmaqhXwMr H$Îmc H{•cr; [VàYmZ AUw]Q>U Xm]Vrc? H$moí_a_Ü {KmV[mË`mÀ`m PwS>rÀ`m PwS>r [moH$ñVmZZ{ [wÝhm EH$Xm Kwgodë`m, ñWmoZH$cm{H$mÀ`m [mqR>ã`m_wi{ V{ `md{ir lrZJa[ ªV MmcyZ Amc{; [VàYmZAUw]Q>U Xm]Vrc? [moH$ñVmZMr od_mZ{ A_¥Vga-cwoY`mZm-A]mcm[ ªV]m±]dfm©d H$ê• cmJcr, [VàYmZ AUw]Q>U Xm]Vrc?

Xm{Ýhr X{emVrc wÕ EH$mMm g[e{c [mS>md AmoU Xwgè`m X{emZ{Ë`mMm gd© _wcwI ì`m[U{ AmoU V{W{ Am[cr gÎmm ]gdU{ Aem Vèh{Z{hm{U{M e·` Zmhr. V{ìhm, AJXr oZdm©UrMm _mJ© åhUyZX{Irc wÕàgJmVAUw]m±]Mm H$mhr C[`m{J Zmhr. ^mO[m gaH$macm amîQ>-r` gwaj{Mr Iar qMVmAgVr Va Ë`mZr AUwMmMÊ`m qH$dm AmYwoZH$ od_mZ{, Vm{\$m `mÀ`mC[`m{Jmda AmYmac{cr gajUZrVr gm{S>yZ gmè`m cîH$amMr [wZa©MZmH$aÊ`mM{ H$m_ hmVr ¿`m`cm [mohO{ hm{V{. qhXwñWmZMr gajU Xc{ [yU©V:ì`mdgmo`H$ aMZ{Mr Amh{V. wÕ gwê• Pmc{ H$r \$m¡Om cT>VmV, cm{H$]mVå`m E{H$V amhmVmV. hr eñÌmñÌmMr "_°M' Xm{ZVrZ AmR>dS>çm[crH$S>{MmcUma Zmhr `mMr gdmªZm ImÌr AgV{. 18 V{ 25 d`m{JQ>mVrc gd©VéUmZm gº•rM{ cîH$ar oejU AmoU wÕH$mimV àË {H$ VéUmg AmKmS>rdaOmÊ`mgmR>r ]m{cmdÊ`mMr ì`dñWm AmUyZ cîH$amMr [wZa©MZm H{•cr VaN>m{Q>çm ñd`MocV ]XwH$mÀ`m dm[amZ{ ^maVmMr gajU ì`dñWm AoYH$_O]yV Pmcr AgVr. CÎm_ ñd`à{oaV ]XwH$m ha OdmZmÀ`m hmVr X{U{ hramîQ>-r` gwaj{À`m X¥îQ>rZ{ AUw]m±][{jm oH$VrVar [Q>rZ{ [oaUm_H$maH$ R>a{c.[U, AUwñ\$m{Q> H{•ë`mMr Km{fUm H$aÊ`mV Om{ WmQ>_mQ> Amh{ AmoU amOH$r`^mS>dc H$aÊ`mMr e·`Vm Amh{ Vr Aem Km{fU{Z{ Wm{S>rM hm{Uma Amh{?OdmZ cT>VmV Vm{[ ªV gwaj{Mr _hVr JmUma{ Am[ë`m [m{Q>À`m [m{amZm qH$dmñdV:cm AmKmS>rda OmÊ`mMr d{i {Uma Amh{ h{ g_Oc{ Var Ë`mMm gyaH$m`_ R>{dVmV H$m`, h{ [mhmU{ _m{R>{ _Zm{aOH$ hm{B©c.

Page 118: खुल्या व्यवस्थेकडे

118 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

AUwwÀ`m AmVf]mOrMr qH$_VEH$m ]mOycm AW©_Ìr, ì`m[ma_Ìr OJ^aM{ Xm¡a{ H$aVmV, [aX{er

JwVdUyH$XmamZr qhXwñWmZmV YZ Am{Vmd{, VÌkmZ AmUmd{ åhUyZ odZdUrH$arV o\$aVmV; [mdgmZ{ Wm{S>{ S>m{i{ dQ>mac{ Va XojUm{Îma Mma[mMe{e{VH$è`mZm odf o[D•Z Ord X{Ê`mI{arO [`m© amhmV Zmhr. Aem X{emZ{,Xwgè`m ]mOycm AUwj{ÌmVrc Am[cr _ñVr XmIodÊ`m[ydr© H$mhr odd{H$H{•cm [mohO{. à_wI lr_V X{emÀ`m CoÀN>îQ>mda q[S> [m{gc{ë`m XoaÐrX{emÀ`m `mXrVrc hm ^UJ X{e, odkmZmÀ`m j{ÌmV CJmMM H$mhrAm½codÚmod yofV gem{YZVñH$amM{ AhH$ma Jm|OmaÊ`mgmR>r o_ercm Vy[cmdyZ o\$aVm{ hm OmJoVH$ Hw$VwhcmMm qH$dm H$a_UwH$rMm odf` amohcmAmh{. [U, `m _mH$S>M{îQ>m àmUKmVH$ _`m©Xm Am{cmS>yZ [crH$S>{ OmD•cmJë`m Va OJ Ë`mMr Jm^r`m©Z{ XIc K{B©c, Amdí`H$ Va ]S>Jm XmId{ch{ ghO g_OÊ`mgmaI{ Amh{.

[mM AUwñ\$m{Q> KS>dë`mZVa OJmVrc à]i amîQ>-mZr ^maVmodéÕAmoW©H$ H$m ©dmhr H{•cr Va Ë`m]Ôc VH«•ma H$aÊ`mg qhXwñWmZcm OmJmZmhr. BamH$Mm gÔm_ AmoU qhXwñWmZM{ "AQ>co]hmar' `mV \$aH$ H$aU{H$R>rU Amh{.

AmVaamîQ>-r` ]ohîH$mamMm Ym{H$m MmMUrMm oZU© K{Ê`m[ydr© dmO[{ remgZmÀ`m cjmV Amcm ZìhVm Agm woº•dmX ]mîH$i[UmMm hm{B©c.[oaUm_mMr [wa{[ya OmUrd R>{dyZ K{Ê`mV Amc{cm hm oZU© Amh{. AmVaamîQ>-r`ì`m[mamVrc qhXwñWmZZ{ cmXc{ë`m àoV]Ym]Ôc OmJoVH$ ì`m[ma gñW{À`mXa]mamV AZ{H$ àH$aU{ Mmcy Amh{V. Ë`mVrc ]hwV{H$mMm oZU© ^maVmÀ`modéÕ cmJV Amh{. Aem [oaoñWVrV Am[ë`m _mWr Xm{f Z K{Vm AmoW©H$j{ÌmV OJm[mgyZ \$maH$V R>{dÊ`mMm hm OmUrd[yd©H$ K{Vc{cm oZU© Amh{.

AmVm[ ªVÀ`m cjUmdê•Z Var hr aUZrVr `eñdr AmoU cm{H$oà`hm{V Agë`mM{ oXgV Amh{. H$m{Umhr odam{Yr [jmMr AUwMmMÊ`modéÕ "]«'H$mT>Ê`mMr ohå_V Pmc{cr Zmhr. gdmªZr hm _wÔm amîQ>-r` gwaj{MmAgë`m_wi{ Am[cr gh_Vr XmIodcr Amh{. gd©OUM X{er odkmZ AmoUd¡kmoZH$ `mÀ`m ñVwoVñVm{Ì[mR>mV gm_rc Pmc{ Amh{V.

Page 119: खुल्या व्यवस्थेकडे

119Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

AmOo_Vrg OJmVrc gd© à_wI gmVhr X{emZr ^maVmda ì`m[maAmoU _XV `m Xm{Zhr j{ÌmVrc g]Y Vm{S>Ê`mM{ Omhra H{•c{ Amh{. `mM{[oaUm_ oZ^mdyZ Z{Ê`mMr AmoU gm{gÊ`mMr ^maVr` emgZmMr AmoUOZV{Mr oH$V[V V`mar Amh{ hm _wÔm Iam _hÎdmMm.

BamH$À`m gÔm_ hwg{ZZ{ J{cr 10 df{© H$R>m{a AmVaamîQ>-r` AmoW©H$]ohîH$mamMm gm_Zm Mmcdcm Amh{. Aem ]ohîH$mamcm oMdQ>[U{ Vm|S>X{Ê`mgmR>r cmJUmar Hw$dV AmoU Z{V¥Ëd Am[ë`mH$S>{ Amh{? ^maVmVrcAUweoº• gñWmZ{ ZîQ> H$aÊ`mgmR>r cîH$ar H$madmB©Mm oZU© g wº• amîQ>-gKmZ{K{Vcm Va Ë`mcm Am[U oH$Vr oXdg Vm|S> X{D• eHy$. amîQ>-r`ËdmÀ`m JO©ZmAmoU dëJZm dmVmdaUmV odê•Z OmD• cmJë`m AmoU ñdX{er amîQ>-^mdZ{À`mdëJZmMm Om{e Am{gê• cmJcm åhUO{ BamH$gX¥í` [oaoñWVrMm gm_ZmAm[U oH$Vr g_W©[U{ H$ê• eHy$ hm Iam àûZ Amh{. gaH$mar oZ wº•rZ{XyaXe©Zda _wcmIVr X{Uma{ ñd`_mÝ` VÁk "OmJoVH$ ]ohîH$mamMm X{emÀ`mAW©ì`dñW{da H$mhrM [oaUm_ hm{Uma Zmhr' Ag{ ]OmdyZ ]OmdyZ gmJVAmh{V. "X{emMm OmJoVH$ ì`m[ma amîQ>-r` CË[mXZmÀ`m EH$ Q> •mgwÕm Zmhr,V{ìhm ]ohîH$mamMm [oaUm_ hm{D•Z hm{D•Z hm{Uma oH$Vr? [wîH$ig{ X{e]ohîH$mamV gm_rc hm{UmaM ZmhrV' Agm Ë`mMm woº•dmX Amh{. [U,"OmJoVH$ ì`m[mamM{ à_mU H$_r Amh{ AmoU OmJoVH$ JwVdUyH$ ZJÊ` Amh{h{M ^maVr` AW©ì`dñW{À`m H$_Hw$dV[UmM{ H$maU Amh{' Ag{ gd© _mÝ`daAW©emñÌk _mS>VmV; ì`m[ma AmoU JwVdUyH$ dmT>cr VaM X{emdarc AmoW©H$AoaîQ> Xya hm{B©c Ag{ _mZVmV. Wm{S>·`mV, AmoW©H$ gH$Q> Q>miÊ`mMm Om{_mÝ`da _hm_mJ© Ë`mMm `m ]ohîH$mamZ{ "amñVm am{H$m{' hm{Vm{ Amh{. Ë`mM{ Z{_H{•[oaUm_ H$m` hm{Vrc? ^maVr` J«mhH$ AmoU e{VH$ar `mZr ñdmVÍ`mZVaMr50 df{© gaH$mar Ym{aUmMm H$mM gVV ghZ H{•cmM Amh{. Iwc{[UmÀ`mdmè`mMm Wm{S>m AZw d K{Vë`mZVa V{ [wÝhm Am[cr _mZ g_mOdmXmE{dOramîQ>-dmXmÀ`m Jm|S>g ZmdmÀ`m OwdmImcr X{Ê`mg V`ma hm{Vrc H$m`?

`m odf`mda odÛmZ, [S>rV H$mhrhr AH$mS>VmS>d Kmcm{V; Ia{ CÎma]mOma[{R>{Z{ oXc{ Amh{. e{Aa ]mOma H$m{giV Amh{. EH$m oXdgmV é[`m 70[¡emZ{ [S>cm. {Ë`m [mM ghm _ohÝ`mV Vm{ H$m{R>[ ªV H$m{gi{c h{ gmJU{ H$R>rU

Page 120: खुल्या व्यवस्थेकडे

120 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

Amh{. oS>g|]a 1998 [ ªV S>m°caMr qH$_V 60 é[`mda OmB©c Ag{ ^mH$rV _r1995 gmcm[mgyZ gmJV Amh{, V{ Ia{ R>aÊ`mMr gmar cjU{ oXgV Amh{V.ñdX{erÀ`m O[_mim Am{T>Uma{ H$maImZXma àË`jmV gd©M ]m]VrV [moûM_mË`X{emda Adc]yZ Amh{V. g_mOdmXmÀ`m H$mimV 50 df{© Ë`mZm haVèh{Z{AmOmac{ Jm|Omac{ Var V{ Ia{Iwa{ CÚm{OH$ ]Zc{ ZmhrV. Agm [a ¥VmÀ`mAmYmamZ{ ñdX{erM{ Jc]V [mÊ`mV gm{S>U{ hm _m{R>m odcjU àH$ma Amh{.

AQ>co]hmar [VàYmZ Amh{V; X{emM{ _mÝ`da Z{V{ Amh{V. amîQ>-r`gwaj{À`m ccH$marZ{ X{emV AmoU X{edmog`mV H$m` M¡VÝ`mMm hwH$ma ^aVm {Vm{`m]Ôc Ë`mÀ`m AZw_mZmcm AmìhmZ X{U{ YmîQ>çm©M{ hm{B©c. AmUr]mUrMmCËgmh gmV _ohZ{ oQ>H$cm, AUwMmMUrVyZ oZKmc{cr CÝ_mXmdñWm oVVH$roQ>H$cr Var [wa{ Pmc{.

g_Om, ^maVmdarc ì`m[mar ]ohîH$mam_wi{ [{Q>-m{oc`_, daIV{, agm`Z{`mMm [wadR>m VwQ>cm Va Ë`mMr H$mhr [`m© r ì`dñWm Amh{? ^maVr` cîH$amH$S>{[wa{g{ [{Q>-m{c, oS>P{c Zg{c Va Ë`mÀ`m hmVr AUw]m±] X{D•Z H$m` \$m`Xm hm{UmaAmh{? AmoU, gmar AW©ì`dñWm H$m{giV Ag{c Va cîH$amÀ`m hmVmVrcXm{ZMma AUw]m±] X{emM{ gajU H$ê• eH$Vrc?

X{e Om{[ ªV àJVrÀ`m _mJm©da dmQ>Mmc H$arV AgVm{ Vm{[ ªV cm{H$[wT>mè`mZm S>m{·`mda K{D•Z ZmMVmV. o]a]cmÀ`m "_mH$S>rU AmoU oVM{ o[„y'`m H$W{Vrc _mH$S>rUrÀ`m ZmH$mV [mUr OmD• cmJc{ H$r Vr Am[ë`mM o[„mcm[m`mImcr KmcÊ`mg H$MaV Zmhr. 30 df{© BS>m{Z{oe`mda gVV AoYgÎmmJmOdUmè`m gwhmVm{©Mm hm AmOo_VrMm AZw d Amh{. AW©ì`dñWm H$m{gicrVa dmO[{ tMr JVhr H$mhr d{Jir amhUma Zmhr.

Aem [oaoñWVrV àmW©Zm H$am`Mr Va Vr EH$M. ""BÐamO X{dm!déUamOm! AmVm ^mO[M{ amÁ` Amc{ Amh{. `Xm ^a[ya AmoU MmJcm [mD•g[S>y Úm, `Xm Am{cm qH$dm gwH$m XwîH$mi Pmcm AmoU o^H{•Mr Wmir K{D•ZAÝZYmÝ`mgmR>r `mMZm H$arV o\$amd{ cmJc{ Va AmO Mmcc{ë`m ^maVr`odkmZmÀ`m CX{CX{À`m ccH$mè`mZVa Vr cmMmar S>m{içmZr [mhU{ H$R>rUhm{B©c. V{dT>r d{i {D• X{D• ZH$m{ BÐX{dm! amÁ` Am[ë`m cm{H$mM{ Amh{!''

(21 _{ 1998)

Page 121: खुल्या व्यवस्थेकडे

121Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

12. àMocV AW©ì`dñWm d e{VH$è`mM{ ^odVì`

oh_mc`mVrc gdm{©ƒ oeIa Eìha{ñQ> gd©àW_ e{[m© V{ZqgJZ{qOH$c{. [U, Eìha{ñQ> qOH$ë`mZVa e{[m© V{ZqgJ Spent Force Pmcm. ZVaoH$Ë {H$ OUmZr Eìha{ñQ> ga H{•c{. V{ZqgJM{ Zmd odñ_aUmV J{c{; dmhyZJ{c{ë`m Y]Yã`mgmaI{.

EH$m AWm©Z{ _rhr Spent Force Pmcm{ Amh{. _r 1980 gmcrlram_[yacm Amcm{ hm{Vm{ V{ìhm AÊUmgmh{] qeX{ `mMr {Q> K{Vcr. Ë`md{irË`mZm gmoJVc{ H$r, X{emÀ`m Joa]rM{ H$maU åhUO{ e{VH$è`mMr Jar]rAmh{. e{VH$è`mÀ`m Jar]rM{ H$maU e{Vr_mcmcm ^md Zmhr h{ Amh{, AmoUe{Vr_mcmcm ^md Zmhr `mM{ H$maU e{Vr_mcmcm ^md o_iVm H$m_m Z { Ag{gaH$mar Ym{aU Amh{. `m _mÂ`m odYmZmcm AmoU yo_H{•cm Ë`md{iM{, od._. XmS>{H$am[mgyZ gJi{ AW©emñÌk odam{Y H$arV hm{V{; H$m{UrhramOH$maUrgwÕm Ë`mcm _mÝ`Vm X{V ZìhVm. CgmMm cT>m Mmcy Pmë`mZVa"Cgmcm Oa 300 é[ { Q>Z ^md oXcm Va gmIa H$maImZ{ gJi{ _m{S>rVH$mT>m`cm cmJVrc' Ag{ AmOM{ _mÝ`da Z{V{ Ë`md{ir åhUV hm{V{. AmOoZdS>UwH$rM{ OmohaZm_{ [mohc{ Va OmohaZm_m H$m{UË`mhr [jmMm Agm{"e{VH$è`mZm CË[mXZIMm©da AmYmoaV amñV ^md o_imcm [mohO{' h{H$c_ Ë`mV AgV{M. AmoU åhUyZ _r Spent Force Pmcm{ Amh{.

S>H{•c àñVmdmda qhXwñWmZmV O{ìhm MMm© gwê• Pmcr V{ìhm "^maVmZ{OmJoVH$ ]mOma[{R>{V VmH$XrZ{ àd{e H{•cm [mohO{ AmoU Ë`mH$oaVm S>H{•càñVmdmÀ`m ê•[mZ{ EH$ MmJcm XadmOm CKS>Vm{ Amh{' åhUyZ Ë`mM{ g_W©ZH$aUmam g]Y X{emV _r EH$Q>m hm{Vm{ – S>m°. _Z_m{hZqgJ ZìhV{, S>m°. _wIOr©ZìhV{. hr gd© _S>ir Am[cr ì`dñWm gwaojV Agmdr, cm{H$mZm H$mhrVargajU Agmd{, Iwë`m ì`dñW{V Am[U oQ>H$Uma Zmhr Aer yo_H$m_mS>Umar hm{Vr. _J, OdiOdi Xm{Z dfmªÀ`m MM{©ZVa qhXwñWmZ gaH$maZ{OmJoVH$ ì`m[ma gKQ>Z{ (WTO) À`m H$amamda gøm H{•ë`m AmoU _J gJi{Iwë`m ì`dñW{]Ôc ]m{cy cmJc{. Eìha{ñQ> ga Pmc{ AmoU e{[m© V{ZqgJSpent Force Pmcm.

Page 122: खुल्या व्यवस्थेकडे

122 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

Á`md{ir g_mOdmXmMm CXm{ CXm{ hm{V hm{Vm Ë`md{ir e{VH$argKQ>Z{À`m dVrZ{ _r yo_H$m K{Vcr H$r gm_yohH$ oZU© àoH«•`m hr H$YrhremñÌr` Agy eH$V Zmhr. oX„rcm ]gyZ Oa H$m{Ur R>ady [mhrc H$r _r oH$VrYmÝ` CJdm`M{ AmoU oH$Vr o[H$dm`M{, AmoU Ë`mH$oaVm H$m{UVr IV{dm[am`Mr AmoU H$m{UVr Am¡fY{ dm[am`Mr Va Vm{ oZU© MwH$rMmM Ag{c,Vm{ ]am{]a AgyM eH$V Zmhr. Oa oZU© mMr àoH«•`m e{VmÀ`m [mVirdaPmcr, H$maImÝ`mÀ`m [mVirda Pmcr Va oZU© `m{½` hm{D• eH$VmV. àË {H$ì`º•rÀ`m _ZmV "ñdV:M ^c ìhmd' Aer EH$ à{aUm AgV{. Ë`m à{aU{Mm[mR>cmJ H$aVm H$aVm Vm{ H{•di ñdV:MmM Zìh{, ñdV:À`m Hw$Q>w]mMmM Zìh{Va g]Y g_mOmMm AmoU amîQ>-mMm CÕma gmYyZ OmVm{. [U, "_r amîQ>-mMmCÕma H$aVm{ Amh{, O{ H$mhr Amh{ V{ _cm g_Oc{ Amh{ AmoU _cm O{g_Oc{ Amh{ V{ gd©gm_mÝ`mZm g_OÊ`mÀ`m [crH$S>{ Amh{; V{ìhm, cm{H$hm{,Vwåhr _mP{ E{H$m' Ag{ åhUUma{ O{ Ymo_©H$, [oS>V oZKmc{ Ë`mZr g]Yg_mOmcm Ym{H$m oXcm. AmoU Aem Vèh{Mr ^mfm dm[aUmè`mg_mOdmÚmMmX{Irc BoVhmgmZ{ [am^d H{•cm. e{VH$ar gKQ>Zm Mmcy PmcrV{ìhm g_mOdmXmÀ`m [mS>mdmM{ ^moH$V H{•ë`mda gJi{ åhUm`M{, "hm H$m`_yI©[Um Amh{, g_mOdmX h{ CÚmM{ ^odî` Amh{!' [U, Xhm dfmªÀ`mH$mcmdYrV g[yU© OJ^a g_mOdmXmMm [mS>md Pmcm; V{ZqgJZ{ Eìha{ñQ>JmR>c{ AmoU Vm{ Spent Force Pmcm.

1989 gmcr ìhr. [r. qgJ [VàYmZ AgVmZm _r H$°o]Z{Q> XOm©À`m"H¥•fr g„mJma go_Vr'Mm AÜ`j hm{Vm{. o_imc{ë`m A[wè`m H$m ©H$mcm_Ü {BVa H$mhr Zmhr Var e{Vr_mcmMm CË[mXZIM© H$mT>Ê`mÀ`m [ÕVrV H$mhr]Xc H{•c{. Ë`m ]Xcm_wi{ _m{R>m \$aH$ [S>cm. 1991 ZVa e{Vr_mcmÀ`m^mdmÀ`m dmT>rMr JVr o]Jae{Vr_mcmÀ`m ^mdmÀ`m dmT>rÀ`m JVr[{jm[ohë`mXmM OmñV Pmcr. h{ AmH$S>{dmarVyZ V[mgVm {B©c. Ë`mÀ`m AmYrH$m[gmMm ^md q¹•Q>c_mJ{ 5 qH$dm 10 é[`mZr dmT>m`Mm. Ë`mdfr©q¹•Q>c_mJ{ 90 é[`mZr Or dmT> Pmcr Vr Am_À`m go_VrZ{ CË[mXZIM©H$mT>Ê`mÀ`m [ÕVrV H{•c{ë`m ]Xcm_wi{ Pmcr. "hmVm_Ü { [¡g{ Amc{VargwÕm cm{H$ H«•mVr H$arV amhVmV' Aem Vèh{Mm odoMÌ odMma \$º• _mAm{

Page 123: खुल्या व्यवस्थेकडे

123Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

Ëg{ VwJ _mS>Vm{. EH$Xm _Zwî` gwIdñVw Pmcm H$r Vm{ añË`mda ]gm`cm\$magm V`ma hm{V Zmhr; PmcmM Va ZD• oXdg, [wT>{ Zmhr. ZVa [gma.Ë`mà_mU{, Am[ë`m _mcmcm ]am ^md o_iy cmJcm, Cgmcm ]è`m[¡H$r ^mdo_iy cmJcm, H$m[gmcm ]è`m[¡H$r ^md o_iy cmJcm, H$mÚmcm ]è`m[¡H$r^md o_iy cmJcm H$r _J añË`mda H$m{U OmD•Z ]g{c, VwéJmV H$m{U OmD•Z]g{c Aer gmhoOH$M ^mdZm V`ma hm{V{. g[ÝZVm AmoU H«•moVàdUVm`mMm odam{Y Amh{. AmoU Á`m à_mUmV e{VH$ar AmXm{cZmZ{ e{VH$è`mZmAmoW©H$ gw]Îmm AmUyZ oXcr Ë`m à_mUmV H«•moVàdUVm g[wîQ>mV AmcrAmoU eaX Om{er Spent Force Pmcm hr Jm{îQ> Iar Amh{.

ñdmVÍ` o_imc{ AmoU ñdmVÍ` o_imë`mZVa AÝZYmÝ`mMm VwQ>dS>mV`ma Pmcm. A_{oaH{•VyZ Jhy AmUmdm [U qhXwñWmZmVrc e{VH$è`mcm _mÌCË[mXZ dmT>dm`cm CÎm{OZ X{D• Z { Ag{ VÎdkmZ AoYH¥•VarË`m ñdrH$mac{J{c{. OwZ{ g_mOdmXr Aem{H$ _{hVm `mZr Am[ë`m AhdmcmV åhQ>c{ Amh{H$r, ""A_{oaH{•VyZ OhmOmZr AmUc{cm Jhy BVH$m ñdñV [S>V Ag{c VaAm[U qhXwñWmZÀ`m e{VrH$S>{ H$mhr H$mi Xwc©j H{•c{ Var Mmc{c.''

1965 gmcr `mV ]Xc KS>cm. hm ]Xc Z{hê• KamÊ`mZ{ KS>dcmZmhr, cmc ]hmXya emñÌtZr KS>dcm h{ _wÔm_ gmJm`cm hd{. H$maU Z{hê•KamÊ`mZ{ e{VrH$S>{ H$Yr cj oXc{ Zmhr. cmc ]hmXya emñÌr Amc{, Ë`mZrgr. gw]«÷Ê`_² `mZm e{Vr_Ìr H{•c{. gr. gw]«÷Ê`_² `mZr Am[ë`m EH$[wñVH$mV gwédmVrcmM ocohc{ Amh{ H$r, "_r AmYr CÚm{JYÚmMm _Ìrhm{Vm{, ZVa e{Vr_Ìr Pmcm{. e{Vr_Ìr Pmë`mda _mÂ`m cjmV [ohcr Jm{îQ>Amcr H$r qhXwñWmZmVrc e{Vr hm AmV]ÅçmMm ì`dhma Amh{, Vm{Q>çmMmYXm Amh{; Ë`mVyZ Xm{Z [¡g{gwÕm gwQ>V ZmhrV' AmoU Ë`mM{ H$maU "gaH$maM{e{Vr_mcmÀ`m ^mdmg]YrM{ Ym{aU e{VH$arodam{Yr Amh{.' h{ Amh{. hr 1965gmcr oXc{cr e{VrÀ`m cwQ>rMr H$]wcr. Ë`mZVa cmc ]hmXwa emñÌtÀ`mZ{V¥ËdmImcr hoaV H«•mVrcm AmoU Ydc H«•mVrcm gwédmV Pmcr. `mM{ l{emñÌrOtÀ`m ]am{]arZ{ gr. gw]«÷Ê`_², AÊUmgmh{] qeX{ `mÀ`mH$S>{hr OmV{.Z{hê•Zr ZmJ[yaÀ`m AoYd{eZmV e{VrÀ`m amîQ>-r`rH$aUmMr A^Ð H$ë[Zm_mS>cr. oVcm H$S>mS>yZ odam{Y H$aUmè`m [Om]amd X{e_wI AmoU MaUqgJ

Page 124: खुल्या व्यवस्थेकडे

124 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

`mMmhr `m l{ m_Ü { _m{R>m dmQ>m Amh{._mÂ`m AmVm[ ªVÀ`m ocImUmV AÊUmgmh{] qeX{ `mM{ Zmd

l{ Zm_mdcrV KmcÊ`mM{ _mÂ`mH$S>yZ amhyZ J{c{. hr MyH$ H$er Pmcr g_OVZmhr. Ia{ Va 30 OmZ{dmar 1980 cm _r lram_[ya {W{ Ë`mÀ`m Kar

{Q>m`cm Amcm{ hm{Vm{. V{ìhm Ë`mZr _mP{ åhUU{ AË`V emV[U{ E{Hy$Z K{Vc{AmoU åhUmc{, "eaXamd, e{Vr_mcmcm ^md o_iV Zmhr H$maU Vgm ^mdo_imdm Aer amOH$r` H$mjmM Zmhr.' _Ìr_S>imV Agc{cm _Zwî` h{ñ[îQ>[U{ gmJVm{ `mMm oH$Vr ^`mZH$ AW© hm{Vm{? AW© ñdÀN> Amh{.e{VH$è`mÀ`m o[T>çmZ² o[T>çm H$Om©V OÝ_ë`m, H$Om©V OJë`m AmoU H$Om©V_{ë`m. `mM{ H$maU Ë`mZr Ag{M _amd{ hr amOH$r` ]wÕr hm{Vr. Wm{S>m Oaràm_moUH$[UmMm Ae AgVm Var Ë`md{ir H$m±J«{gM{ O{ H$m{Ur e{VH$arAmB©]m[mÀ`m [m{Q>r OÝ_c{c{ _Ìr hm{V{ Ë`mZr [Q>m[Q> amOrZm_{ oXc{ AgV{.[U, Aer ^cVrM A[{jm H$aÊ`mV H$mhr AW© Zmhr.

_Ìr AgVmZm AÊUmgmh{] qeX{ `mZr O{ H$m_ H{•c{ V{ _mÂ`m ZOa{VyZgwQ>Ê`mg, Ë`mÀ`m]Ôc [yd©J«hXyofV[Um {Ê`mg AmUIrhr EH$ H$maUAgmd{. Am_Mr {Q> Pmcr Ë`md{ir Am_À`m Á`m AmXm{cZmMr C^maUrMmcy hm{Vr V{ ghH$mar gmIa H$maImÝ`mÀ`m odam{YmV Pmc{. ghH$mar gmIaH$maImZ{ e{VH$è`mZm CgmMm amñV ^md X{V ZmhrVM, [U ghH$mar gmIaH$maImÝ`m_wi{, e{VH$è`mZm amñV ^md o_iy Z { Aer `m{OZm am]odU{gaH$macm AoYH$ gwH$a Pmc{ Aer _mPr yo_H$m Amh{ AmoU ghH$mamÀ`modam{YmVrc `m yo_H{•_wi{ AÊUmgmh{]mÀ`m BVa H$V¥©ËdmH$S>{ _mP{ Xwc©jPmc{.

"àMocV AW©ì`dñWm AmoU e{VH$è`mM{ ^odVì`' Agm odf`AmO _mÂ`mg_m{a Amh{. àMocV AW©ì`dñWm åhUO{ AmOMr AW©ì`dñWmAmoU e{VH$è`mM{ ^odVì` åhUO{ e{VH$è`mMr CÚmMr [oaoñWVr Ag{ Xm{Zd{Jd{Jiçm H$mimVc{ _wÔ{ Amh{V. `m Xm{KmMm g]Y Om{S>m`Mm _r Om{ à`ËZH{•cm Amh{ Vm{ Wm{S>·`mV _mS>Vm{.

AÊUmgmh{] qeX{ `mMr BoVhmgm_Ü { Z{_H$r OmJm H$m`?AÊUmgmh{]mZm [yU©[U{ OmUyZ K{Ê`mV _mPr MyH$ Pmcr hm{Vr; [U

Page 125: खुल्या व्यवस्थेकडे

125Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

AÊUmgmh{]mÀ`m à{_r _S>itZmhr Ë`mZr AÊUmgmh{]mZm [yU©[U{ OmUc{c{Zmhr h{ H$]yc H$amd{ cmJ{c. [wÊ`mÀ`m Jm{Ic{ BoÝñQ>Q>çyQ> `mAW©emñÌodf`H$ gñW{À`m J«Wmc`mV gr. gw]«÷Ê`_² `mZr ocohc{ë`m[wñVH$mM{ AY{© H$[mQ> Amh{. oVW{ [Om]amd X{e_wImM{ g_J« gmohË` C[cãYAmh{. AÊUmgmh{]mM{ gmohË` H$m` Amh{ V{ _cm godVm ^md|À`m [wñVH$mVAdVaUmÀ`m ñdê•[mV gm[S>c{. V{ gm{S>ë`mg AÊUmgmh{]mZre{VràíZmg]Yr H{•c{cr g_J« _mS>Ur H$mhr _cm H$m{UË`m J«Wmc`mVgm[S>cr Zmhr. V{ìhm, AÊUmgmh{]mM{ `m odf`mda O{ H$mhr ocImU Amh{V{ AmoU Ë`mMr ^mfU{ EH$Ì g_J« J«WmÀ`m ê$[mZ{ gH$ocV H$aÊ`mM{ H$m_Ë`mÀ`m à{_r _S>itZr H$amd{ Aer _mPr gyMZm Amh{.

g]Y ñdmVÍ`mÀ`m BoVhmgm_Ü { H$m` H$m` KS>c{ `mMm AmT>mdm _rK{Vm{.

]hwV{H$ cm{H$mÀ`m _ZmV H$ë[Zm AgV{ H$r BJ«O Amc{, BJ«OmZrqhXwñWmZM{ em{fU H{•c{, Ë`mÀ`m odam{YmV H$m±J«{gMr ñWm[Zm Pmcr, Ë`mZrWm{S>rer Midi H{•cr, _J _hmË_m JmYr Amc{, Ë`mZr OZAmXm{cZ H{•c{,Aqhg{M{ hË`ma oXc{, gË`mJ«hmM{ hË`ma oXc{ AmoU BJ«OmZm {WyZ Omd{cmJc{. am_m`U Og{ Mma dm·`mV gmJmd{ Vgm qhXwñWmZÀ`mñdmVÍ`cT>çmMm BoVhmg Aem Mma dm·`mV ]hwV{H$mÀ`mg_m{a {Vm{. _rAË`V Z_«[U{ gmJy BoÀN>Vm{ H$r hm BoVhmg Im{Q>m Amh{.

BJ«O Amë`mZVa H$m` KS>c{? BJ«O Amë`mZVa, OmoVì`dñW{Z{\$m{S>ë`m J{c{ë`m `m g_mOmVrc VimJmimVë`m cm{H$mZm Var BJ«O Amc{`m_wi{ \$ma Xw:I Pmc{ Zmhr. _r h{ H$mhr d{Ji{ _mS>V Zmhr. _wgc_mZAmH«•_H$mÀ`m ]m]VrV Om{oV]m \w$ë`mZr åhQ>c{ Amh{ H$r, Ë`mH$miM{ qhXwamO{ Jar] qhXw a`V{cm BVH{• [rS>rV H$r ""_hå_XmM{ Odm±_X© oeî`''Amë`mda {Wrc e{VH$è`mZr Ë`mM{ AmZXmZ{ ñdmJV H{•c{. Vg{M, {WrcVimJmimVë`m _mUgmZm – Á`mZm oejUmMr gYr ZìhVr, emi{V OmVm

{V ZìhV{, ì`m[maCoX_mMr gYr ZìhVr Ë`mZm – "B©ñQ> BoS>`m H$[Zr'À`mH$mimVgwÕm gaH$ma emim H$mT>V{ Amh{ AmoU Ë`mV ]«m÷U]«m÷U{Va Agm

{Xm {X Z H$aVm gd© cm{H$mZm K{Vc{ OmV{, Zm{H$arV K{Vc{ OmV{ AmoU oZXmZ

Page 126: खुल्या व्यवस्थेकडे

126 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

amÁ`H$Ë`mªÀ`m X¥îQ>rZ{ "]«m÷U Oar Pmcm «îQ>, Var Vm{ oVÝht cm{H$t l{îR>'Agcr H$mhr ^mdZm Zmhr `m]Ôc AmZX AmoU g_mYmZ dmQ>V hm{V{.

H$m±J«{gMr ñWm[Zm Pmcr V{ìhm Om{oV]m \w$c{ åhUmc{ H$r, ""Vwåhr"Ý`meZc' H$m±J«{g åhUVm [U "Z{eZ Hw$R>{ Amh{? Z{eZ åhUO{ "EH$_`cm{H$'. Vw_Mm g]Y X{e OmoVì`dñW{Z{ \w$Q>yZ \w$Q>yZ J{c{cm Amh{. "amîQ>-'MZmhr Va Vwåhr "amîQ>-r` H$m±J«{g' Hw$R>yZ åhUVm? AmoU amîQ>-r` ñdmVÍ`mMr_mJUr H$gcr H$aVm?'' Om{oV]m \w$ë`mZr XmIodc{cm XyaXer©[Um cjmVK{Vcm åhUO{ AÊUmgmh{]mM{ _hÎd H$i{c. Om{oV]m åhUmc{ H$r, "Oa H$mgm_moOH$ AÝ`m` Xya Z hm{VmM' BJ«O {WyZ oZKyZ J{c{ AmoU VwåhmcmamOH$r` ñdmVÍ` o_imc Va BW{ [wÝhm "[{edmB©' ñWm[Z hm{B©c. Ë`m H$mimVdmXoddmX Pmc{. AmJaH$a AmoU oQ>iH$ `mÀ`mV dmXoddmX Pmc{.AmJaH$amZr _mS>c{ H$r, "Á`m X{em_Ü { oñÌ`mZm _mUyg åhUyZ _mZc{ OmVZmhr V{W{ ñdmVÍ`mMr H$gcr _mJUr H$aVm? ñdmVÍ` H$m` \$º• [wéfmH$oaVm¿`m`M{ Amh{?' Aem Vèh{Z{ `m X{emVrc O{ O{ [roS>V, em{ofV hm{V{, hOmam{dfmªÀ`m dUm©l_Y_m©_Ü { [rS>c{ J{c{c{ hm{V{ Ë`mMr ^mdZm Aer hm{Vr H$r,"BJ«OmM{ amO Amë`m_wi{ ûdmg _m{H$i{ Pmc{. AmVm oOdV _mUyg åhUyZOJÊ`mMr Wm{S>rVar gYr o_iUma Amh{.'

_. \w$ë`mZr ñdmVÍ` _moJVc{ Zmhr, Ë`mZr oìh·Q>m{oa`m amUrcmåhQ>c{, "Amåhr _wc{ AkmZr Amhm{V, \$º• Am_À`m oeH$Ê`mMr ì`dñWmH$am.' [U, Amåhr oejU _hÎdmM{ _mZc{ Zmhr H$maU Ë`md{ir Xwgam EH$KQ>H$ qhXwñWmZmV Agm hm{Vm H$r Á`mcm amOH$r` ñdmVÍ`mMr \$ma KmB©Pmcr hm{Vr. `m _S>itÀ`m hmVyZ amOH$r` gÎmm ZwH$VrM J{cr hm{Vr.odîUwemñÌr oM[iyUH$amZr åhQ>c{ H$r, "Am_À`m hmVyZ amÁ` J{c{, AmåhrJwcm_ Pmcm{ hm H$mhr Am_À`m gñH¥•VrMm Xm{f Zmhr. Amåhr BJ«Om[{jmH$m{UË`mhr X¥îQ>rZ{ H$_r Zmhr. Am_M{ dmL>²_` oVVH{•M l{îR>, gñH¥•VroVVH$rM l{îR>, H$mì` oVVH{•M l{îR>, VÎdkmZ Ë`mÀ`m[{jm Xm{Z ]m{Q>{ AoYH$l{îR>. [U Amåhr Jwcm_ Pmcm{ `mM{ H$maU BoVhmgm_Ü { ahmQ>JmS>½`mMmoZ`_ AgVm{. "MH«•Z{_rH«•_m'Z{ Amåhr AmO Imcr Amcm{, CÚm Am[m{Am[Amåhr da OmUma Amhm{V' Ë`m_wi{ [ohë`mXm BJ«OmZm H$mT>yZ cmdm _J

Page 127: खुल्या व्यवस्थेकडे

127Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

Am_Mr _mJMr X{UrK{Ur Amåhr [mhyZ K{D•. BJ«OmZr O{ìhm g_Vrd`mÀ`mH$m`ÚmMm àñVmd _mS>cm V{ìhm Ë`mcm odam{Y H$aÊ`mgmR>r cm{H$_mÝ`oQ>iH$mgmaIm Z{Vm åhUmcm H$r, "åhmVmar _{ë`mM Xw:I Zmhr, H$migm{H$mdVm{. BJ«Omcm Am_À`m g_mOì`dñW{_Ü { hmV Kmcy Úm`cm AmåhrV`ma Zmhr.'

XwX¡©dmMr Jm{îQ> Aer H$r Om{oV]m \w$c{, AmJaH$a `mMm åhUO{"àW_V: EH$_` cm{H$ `mAWr© amîQ>- V`ma H$am.' Ag{ åhUUmè`m cm{H$mMm[am^d Pmcm. Om{oV]m \w$ë`mMm [am^d Pmcm, ]hwOZ g_mOmMm [am^dPmcm AmoU H$m±J«{gdmë`mMm åhUO{ "AmYr amOH$r` ñdmVÍ` o_im`cm hd{'Ag{ åhUUmamMm O` Pmcm. oejUmMr Amg YaUmè`m ]hwOZ g_mOmMm[am^d hm{D•Z Á`mZm Am`grEg _Ü { OmJm hì`m hm{Ë`m, BJ«O Omd{ AmoUË`mÀ`m IwÀ`m© Am[ë`mcm o_imì`m Aer Á`mMr H$m_Zm hm{Vr Ë`m cm{H$mMrVmH$X dmT>cr. ]hwOZ g_mOmÀ`m _Zm_Ü { `m cm{H$modf`r ge` hm{Vm.dfm©VyZ EH$Xm Q>m`]yQ> KmcyZ _w]B©cm H$m±J«{g_Ü { O_Umar hr _S>ir Am[crAmh{V Ag{ H$mhr Ë`mZm dmQ>V ZìhV{. [U, _hmË_m JmYr Amc{ AmoU Ë`mZrXocVmÀ`m CÕmamMm J«m_rU AW©emñÌmMm odMma _mS>cm AmoU ]hwOZg_mOmZ{ amîQ>-r` Midircm odam{Y H$am`M{ gm{S>yZ oXc{. H$mhr cm{H$ Ë`mÀ`mOdihr J{c{. [U, ]hwOZmMm [ohcm [am^d AmoU gdUmªMm odO` PmcmAmoU gm_moOH$ gwYmaUmMm odMma ]mOycm [S>yZ "amOH$r` ñdmVÍ`m'cmAJ«H«•_ X{Umam odMma `eñdr Pmcm. ]hwOZ g_mO H$m±J«{g]am{]a J{cmZmhr, Xya amohcm. [U ZVa, _hmË_m JmYtÀ`m Z{V¥ËdmImcr ñdmVÍ`mMrMidi OgOer dmT>y cmJcr VgVg{ ]hwOZ g_mOmM{ cm{H$hr Ë`m àdmhmVgm_rc hm{D• cmJc{. _hmamîQ>-m[waVm odMma H$amd`mMm Pmë`mg,ImZX{em_Ü { \$¡O[ya {W{ ^ac{ë`m H$m±J«{g_Ü { [ohë`mXm hm ]hwOZg_mOmMm àdmh H$m±J«{g_Ü { odcrZ Pmcm AmoU Vm{ e{dQ>[ ªV o_giyZamohcm.

ñdmVÍ` Amc{ AmoU Om{oV]m \w$ë`mM{ ^moH$V Ia{ R>ac{. "[{edmB©'Amcr. JmYtZm Z{Vm, _hmË_m _mZUmè`m H$m±J«{gZ{ [oS>V Z{hê•À`m hmVr gÎmmAmë`m]am{]a JmYrOtZr Á`mM{ H$Yr Zmdhr K{Vc{ ZìhV{ Ë`m g_mOdmXmMm

Page 128: खुल्या व्यवस्थेकडे

128 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

CX²Km{f gwê• H{•cm. odH$mg ìhm`Mm Ag{c Va Vm{ g_mOdmXmZ{M hm{B©c,gd©gm_mÝ` e{VH$ar, CÚm{OH$, H$maImZXma `mÀ`mV oZU© H$aÊ`mMrVmH$XM Zmhr, V{ X{e gwYmê• eH$V ZmhrV; X{emcm àJVrÀ`m _mJm©daÝ`m`M{ Va V{ oX„rM{ "oZ`m{OZ _S>i'M H$ê• eH{•c. hm Pmcm Z{hê•Mmg_mOdmX. O`àH$me Zmam`U AmoU cm{oh`m `mÀ`m g_mOdmXmMr ì`m»`mWm{S>r d{Jir hm{Vr. "H$gUmè`mMr O_rZ AmoU l_Umè`mMr oJaUr' AerË`mMr ì`m»`m hm{Vr. Ë`mÀ`mE{dOr [oS>V Z{hê•Mm g_mOdmX "gd© O_rZ,gd© H$maImZ{ gaH$maM{; g[ÎmrM{ amîQ>-r`rH$aU H$amd{' Agm gm{oìhEQ>Vm|S>diçmMm.

åhUO{, ]hwOZ g_mOmMm [ohë`mXm [am^d Pmcm Vm{ amOH$r`ñdmVÍ` _mJUmè`m gdUmªZr H{•cm. ñdmVÍ` o_imë`mZVa g_mOdmXmÀ`mZmdmImcr amîQ>-r`rH$aU [wT>{ Amc{ AmoU ]hwOZ g_mOmÀ`m Wm{a Wm{a Z{Ë`mZrË`mcm [mqR>]m oXcm. `m g_mOdmXmMm Iam AW© H$m` hm{Vm?

ZmJ[yacm EH$ odÛmZ H$å woZñQ> J¥hñW hm{V{; Ë`mZm ZmJ[yaM{ _mAm{Ëg{ VwJ åhUV. 1980 gmcr _r Ë`mZmhr {Q>cm{ hm{Vm{. Ë`mZr _mÂ`mda Iy[Q>rH$m H{•cr. V{ åhUmc{, ""Vwåhr ]«m÷U AmhmV, Vwåhr e{VH$è`mM{ H$m_H$aVm AmhmV h{ _mZU{ e·`M Zmhr, H$maU ]«m÷UmZrM e{VH$è`mdao[T>çmZ² o[T>çm AÝ`m` H{•cm Amh{.'' _r åhQ>c{, ""h{ AJXr Ia{ Amh{ H$r]«m÷UmZr e{VH$è`mda o[T>çmZ² o[T>çm AÝ`m` H{•cm Amh{. [U, `mMm AW©Agm Zìh{ H$r _cm O{ gË` oXgc V{ _r e{VH$è`m[wT>{ _mS>y Z {. _rË`mÀ`m[wT>{ _mS>rZ, Ë`mZm [Q>c Va K{Vrc.''

_J Ë`mZr Xwgam àíZ odMmacm H$r, ""Vwåhr amîQ>-r`rH$aUmcm odam{YH$m H$aVm?''

_r Ë`mZm CÎma oXc{ H$r, ""Vw_Mr odMmagaUr _cm H$mhr g_OVZmhr. EH$ ]«m÷U åhUyZ Vwåhr _mPm oZf{Y H{•cmV. [U "amîQ>-r`rH$aU' `mMmIam AW© "]«m÷UrH$aUM' Amh{.''

H$maU, `m g_mOdmXmV O{ oZU© e{VH$è`mZr H$am`M{ qH$dmCÚm{OH$mZr H$am`M{ qH$dm H$maImZXmamZr H$am`M{ Amh{V V{ Ë`mZr Z H$aVmoX„rcm qH$dm d{Jd{Jiçm amÁ`mÀ`m amOYmÝ`mVë`m Zm{H$aehmZr H$am`M{

Page 129: खुल्या व्यवस्थेकडे

129Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

Á`mÀ`mVrc 90 Q>¸•{ ]«m÷U AmoU gdU© Amh{V. ñdmVÍ`mZVaÀ`m Zì`m{Umè`m AmoW©H$ [hmQ>{_Ü { Á`m dJm©cm CÚm{OH$ åhUyZ Ë`mÀ`mVrc

CÚm{OH$V{À`m A^mdm_wi{ ñWmZ o_imc ZgV Aem ]«m÷U d gdU©_S>itZr Am[ë`m hmVr AmoW©H$ gÎmm `mdr `mgmR>r g_mOdmXmMm P|S>mC^macm AmoU ]hwOZ g_mOmMm Xwgam [am^d Pmcm.

ñdmVÍ`mÀ`m ]m]VrV «_oZamg Pmë`m_wi{ cdH$aM oR>H$oR>H$mUr]S>{ hm{D• cmJcr. ]Jmc, V{cJUm AmoU _hmamîQ>-mVhr ode{fV: ZJaoOëømV Aer ]S>{ hm{V hm{Vr. Ë`mVyZ H$mhr gmÜ` hm{V Zmhr åhUyZñdmVÍ`m]Ôc oZéËgmhr d H$mhr Aer ZmC_{X Pmc{cr H$mhr _S>ir d{JimodMma H$ê• cmJcr. BVH{• oXdg \$º• ]«m÷UmZr cwQ>c{ AmVmAm[ë`mVë`mhr cm{H$mZm cwQ>Ê`mMr gYr o_iy Úm åhUyZ EH$_{H$mÀ`m[mR>rdê•Z hmV o\$aodÊ`mM{ dmVmdaU gwê• Pmc{. AmoU _J, AZ{H$H$V¥©ËddmZ _S>ir – Á`mMr [mi{_wi{ e{VH$ardJm©V, ]hwOZg_mOmV Im{cdaê•Oc{cr hm{Vr – H$m±J«{g_Ü { àd{e H$aVr Pmcr AmoU [johVmÀ`m qH$dmOmoVohVmÀ`m X¥îQ>rZ{ H$m hm{B©Zm Ë`mVrc H$mhtÀ`m _Zm_Ü {, H$m` H$am`cm[mohO{ V{ ñ[îQ> Pmc{. [U, Z{hê• åhUm`M{, amgm`oZH$ daIV{ H$emcm[mohO{V, Ë`mZ{ X{emM{ dmQ>m{i{ hm{B©c, Oo_ZrM{ dmQ>m{i{ hm{B©c, Hw$cH$ (]S>{e{VH$ar) cm{H$mMmM \$m`Xm hm{B©c; _OwamMm \$m`Xm hm{Uma Zmhr, N>m{Q>çme{VH$è`mMm \$m`Xm hm{Uma Zmhr. Ë`m_wi{ Z{hê•À`m H$mim_Ü { e{Vrodf`H$AmIc{cr gd© Ym{aU{ gaMZm gwYmaÊ`mMr hm{Vr; YaU{ ]mYm, hì`m VaghH$mar gñWm V`ma H$am, hdr Va O_rZgwYmaUm H$am; Or H$mhrgaMZmË_H$ ì`dñWm Ag{c oVÀ`mV H$m` hdr Vr gwYmaUm H$am [U VÌkmZ]Xcm`M{ Zmhr Aer Ë`mMr ZrVr.

e{VrMm odH$mg H$am`Mm Va VrZ Jm{îQ>r _hÎdmÀ`m. EH$ åhUO{gaMZm, Xwgar Jm{îQ> VÌkmZ AmoU oVgar Jm{îQ> AmoW©H$ àm{ËgmhZ AmoUJ{cr J{cr drg df{© _r H$arV Agc{ë`m AW©emñÌr` _mS>UrV _r AmJ«hmZ{Ag{ _mS>Vm{ Amh{ H$r gaMZm, VÌkmZ AmoU qH$_V `mÀ`mV qH$_V hrAmoW©H$ àm{ËgmhZ X{Umar Agë`mZ{ oVcmM AJ«H«•_ Úm`cm hdm. qH$_Vo_imcr Va gaMZm AmoU VÌkmZmMr H$miOr e{VH$ar ñdV: K{D• eH$VmV;

Page 130: खुल्या व्यवस्थेकडे

130 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

gaH$maZ{ YaU{ ]mYcr ZmhrV Var e{VH$ar Vr ]mYVrc; VÌkmZgwÕm V{AmUVrc. Ia{ åhUO{, gaH$ma VÌkmZ AmUVM Zmhr. O{ VÌkmZ X{em_Ü {Am[m{Am[ Amc{ AgV{ V{ VÌkmZ {D• Z { `mH$oaVm ñdmVÍ`mZVaÀ`m gd©gaH$mamZr à`ËZ H{•cm. Om{oV]m \w$ë`mZr åhQ>c{ hm{V{ H$r ]mh{aÀ`m OJmerg[H$© Amcm H$r ]hwOZ g_mOmM{ Am[m{Am[ H$ë`mU hm{Uma Amh{. [U,]hwOZ g_mOmMm ]mh{aÀ`m OJmer g[H$© hm{D• Z { Agm IQ>mQ>m{[g_mOdmXmÀ`m ZmdmImcr H{•cm J{cm.

amîQ>-r` ñdmVÍ`mMr Midi AmoU Ë`mZVa g_mOdmX `m Xm{ZZmdmImcr ]hwOZ g_mOmcm \$gdc{ J{c{ Amh{ h{ cjmV Amë`mZVagmYmaU[U{ 1965 À`m gw_mamg AÊUmgmh{] qeX{ `mÀ`mgma»`m _mUgmZrË`mÀ`m _yiÀ`m AmoW©H$ ì`dgm`mH$S>{ – e{Vrì`dgm`mH$S>{ VÁke{VH$è`mÀ`m ZOa{Z{ [mhyZ e{VrÀ`m odH$mgmgmR>r H$m` H$am`cm [mohO{ `mMmodMma gwê• H{•cm AmoU Ë`mVyZM hoaV H«•mVrMm à`m{J gmH$mê• cmJcm.hoaV H«•mVrM{ g[yU© l{ H$m{Um ì`º$scm X{U{ `m{½` hm{Uma Zmhr H$maU Ag{H$m_ H$mhr EH$Q>çmXwH$Q>çmZ{ hm{Uma{ ZgV{. hoaV H«•mVr Ë`m H$mimV `eñdrhrPmcr. [U, BoVhmgmMmhr EH$ H$c AgVm{. Am[U EImXr gwYmaUm H$aVm{.[U EH$ gwYmaUm H{•cr åhUO{ OJmVrc gd© g_ñ`m gwQ>Vrc Agm EH$H$c_r H$m ©H«•_ H$m{UVmhr ZgVm{. Am[U EH$ gwYmaUm H{•cr H$r Ë`m]am{]aMH$mhr Zd{ Xm{f V`ma hm{VmV. h{ Xm{f Xya H$aÊ`mH$oaVm AmUIr ZdrZ gwYmaUmH$amì`m cmJVmV AmoU Ë`mVyZ AmUIr ZdrZ Xm{f V`ma hm{VmV. "e{VH$argKQ>Z{M{ Z¡oVH$ Xe©Z' (1984) `m _mÂ`m c{ImV _r åhQ>c{ Amh{ H$r,"g_mO oZXm{©f ì`dñW{cm H$Yr [m{hm{MVM Zmhr; g_mO EH$m Xm{fmñ[XAdñW{VyZ Xwgè`m Xm{fmñ[X AdñW{V OmV AgVm{.'

1965 gmcr hoaV H«•mVr Pmë`mZVa CË[mXZ dmT>c{, `mV H$mhreH$m Zmhr. OhmOmVyZ Amc{ë`m AÝZmda JwOamU H$aÊ`mMr [oaoñWVrg[cr. Xhm dfmªV AÝZYmÝ`mM{ CË[mXZ oVß[Q> Pmc{, XwYmM{hr CË[mXZdmT>m`cm cmJc{. hr dmT> hm{Ê`mgmR>r Z{_H$m [oaUm_ H$emMm Pmcm`modf`r Wm{S>m Jm|Yi Amh{. Amåhr VÌkmZ oXc{, o]`mU{ AmUc{, IVmM{H$maImZ{ H$mT>c{ åhUyZ h{ CË[mXZ dmT>c{ Ag{ O{ åhQ>c{ OmV{ V{ MwH$rM{

Page 131: खुल्या व्यवस्थेकडे

131Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

Amh{. 1965 gmcr EH$ gdm©V _m{R>m ]Xc Pmcm AmoU Ë`mM{ l{cmc]hmXya emñÌr AmoU gr. gw]«÷Ê`_ `mZm Úm`cm hd{. hoaVH«•mVrgmR>rAoYH$ CË[mXZ X{Uma{ dmU AmUÊ`m]am{]aM `m _S>itZr àW_V:MH¥•of_yë` Am`m{JmMr ñWm[Zm H{•cr. e{Vr_mcmcm ^md X{Ê`mMr amOH$r`H$mjm Ë`md{ir V`ma Pmcr hm{Vr qH$dm Zmhr _mhrV Zmhr, [U AÊUmgmh{]qeX{ `mÀ`m _V{ Vr ZìhVr. oZXmZ e{VH$è`mMr g_ñ`m H$m` Amh{ Vr g_OyZVa ¿`mdr EdT>r yo_H$m Ë`mÀ`m_mJ{ hm{Vr. [U, cmc]hmXya emñÌrWm{S>çmM _ohÝ`mV oZdV©c{. Ë`mÀ`m OmJr BoXam JmYr Amë`m AmoU _JË`mZr Img S>md[{M AmIyZ H¥•of_yë` Am`m{J e{VH$è`mZm ohVH$maH$ ZamhVm OmMH$ H$gm hm{B©c h{ [mohc{. Ë`mgmR>r Ë`mZr H¥•of_yë` Am`m{JmÀ`mAÜ`j[Xr Á`mMr gd© àogÕr e{VH$arodam{Yr yo_H$m K{Ê`m]Ôc hm{Vr Aem_S>itZm EH$m [mR>m{[mR> ]gdc{, V{hr ode{fV: S>mì`m odMmagaUrM{ oZdS>yZoZdS>yZ ]gdc{. XmVdmcm, Aem{H$ o_Ìm hr Ë`mVcrM Zmd{. AmoU _JH¥•of_yë` Am`m{J hm e{VH$è`mZm ^md X{Ê`mM{ gmYZ ]ZÊ`mE{dOre{VH$è`mZm ^md ZmH$maÊ`mM{ gmYZ ]Zc{.

VÌkmZ, gaMZm AmoU qH$_Vr `mÀ`m d{Jd{Jiçm H«•_dmar_wi{ \$aH$H$gm [S>Vm{ V{ [mhy `m. Ydc H«•mVrM{M CXmhaU K{D• `m. S>m°. Hy$oa`Z `mMr_mS>Ur Aer H$r Am[U XyY Jm{im H$aU{ AmoU ehamV [m{hm{ModU{ `mH$oaVmcmJUmar ì`dñWm V`ma H{•cr Va XwYmMm àíZ gwQ>{c. JwOamV_Ü { Ë`mZrVer ì`dñWm C^r H{•cr. Ë`mH$oaVm Ë`mZr wam{[_YyZ XyY wH$Q>r AmoUXwYmMr Ma]r \w$H$Q> o_iodcr. oVWyZ Vr \w$H$Q> AmUU{ e·` hm{V{, H$maUË`mÀ`mH$S>{ XwYmM{ _hm[ya {V hm{V{ AmoU Ë`mÀ`mH$S>rc XwYmÀ`m qH$_Vr [S>yZ { `mH$oaVm XwYmMr wH$Q>r AmoU Ma]r V{ \w$H$Q> X{V hm{V{. wam{[_Yrc_mUg{ Ë`mÀ`mH$S>rc XwYmMm ^md [S>y Z { åhUyZ Am[ë`mcm \w$H$Q> XyYX{VmV AmoU Am[U _mÌ Am[ë`mcm \w$H$Q>mV o_imc{cm hm _mcqhXwñWmZÀ`m ]mOma[{R>{V Am{VyZ {Wrc XwYmÀ`m qH$_Vr àË`jmV [S>VrcAer ì`dñWm H$arV Amhm{V. `mVyZ qhXwñWmZÀ`m cm{H$mM{ ^c{ H$g{ H$m`hm{Uma Aer eH$mgwÕm Am_À`m AJ«UtÀ`m _ZmV H$Yr Amcr Zmhr. VÌkmZ[waodë`m_wi{ XwYmÀ`m CË[mXZmV dmT> Pmcr h{ åhUU{ Im{Q>{ Amh{. XyY _hm[ya

Page 132: खुल्या व्यवस्थेकडे

132 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

`m{OZ{da Pm H$o_Q>rZ{ oXc{ë`m AhdmcmV ñ[îQ>[U{ åhQ>c{ Amh{ H$rXwYmÀ`m CË[mXZm_Yrc gdmªV OmñV dmT> JwOamV_Ü { Zmhr Pmcr, CcQ>JwOamV_Yrc dmT> gJiçmV H$_r Amh{; gJiçm OmñV dmT> _hmamîQ>-mVPmcr AmoU VrgwÕm H$m{ëhm[ya AmoU OiJmd h{ XyY _hm[ya `m{OZ{M{ Xm{ZoOëh{ gm{S>yZ. e{VH$ar gKQ>Z{Z{ H{•c{ë`m XyY AmXm{cZm_wi{, XwYmM{ CË[mXZdmT>dm`M{ Ag{c Va XyY CË[mXZ H$aUmè`m _mUgmcm Ë`mÀ`m H$îQ>mM{AmoU JwVdUwH$rM{ H$mhrVar \$i o_im`cm [mohO{ hr H$ë[Zm _hmamîQ>-mV[ohë`mXm _mÝ` Pmcr AmoU åhUyZ _hmamîQ>-mV XyY CË[mXZ dmT>c{._hmamîQ>-mVc{ XyY O_e{Q>[yacm AmoU H$cH$Î`mcm OmV{, XyY _hm[ya`m{OZ{À`m JwOamVM{ Zmhr.

V{ìhm, CË[mXH$V{V ]Xc KS>Vm{ Vm{ H$em_wi{ KS>Vm{ h{ ZrQ> g_OmdyZK{Vc{ [mohO{. g_Om, EImÚm ]±H{•À`m _°Z{Oag_m{a EH$ H$maImZXma AmcmAmoU Ë`mÀ`mg_m{a EH$ dñVy R>{dyZ åhUmcm H$r, "_r hr \$ma gwXa dñVyV`ma H{•cr Amh{. Ë`mM{ _cm CË[mXZ H$am`M{ Amh{ Ë`mgmR>r H$O© hd{Amh{.' Va ]±H$ _°Z{Oa Ë`mcm [ohcm àíZ odMmarc H$r, ""hr dñVy oH$VrhrgwXa Agm{, oVcm ]mOmamV _mJUr Amh{ H$m? Vr dñVy ]Zdm`cm Om{ IM©

{B©c Vm{ ^ê•Z oZK{c Aer qH$_V Úm`cm H$m{Ur V`ma hm{B©c H$m?''CÚm{JYÚmÀ`m ]m]VrV Oa Vwåhr Ag{ _mZVm H$r H$maImZXmamZm \$m`Xmhm{Vm{ qH$dm Zmhr h{ g_OÊ`mMr A¸•c Amh{ Va _J, e{VH$è`mZm BVH$rA¸•c Zmhr Ag{ J¥hrV H$m YaVm? S>mì`m odMmadVmÀ`m AmoU S>mì`mAW©emñÍ`mÀ`m [wñVH$mV Ag{ oH$Ë {H$ C„{I gm[S>VmV H$r, "e{VH$ar,qH$_V da Omdm{ H$m Imcr [S>m{, CË[mXZmM{ oZU© ]XcV Zmhr. Ë`mÀ`me{Vm_Ü { oOVH{• H$mhr CË[mXZ hm{U{ e·` Amh{ oVVH{• CË[mXZ Vm{(JmT>dmgmaI{) H$mT>rV amhVm{.'

AZ{H$ ^mJmV e{VH$è`mZr AmVm XyY CË[mXZ gm{S>yZ oXc{ Amh{,CgmM{ e{VH$arhr D•g gm{S>yZ X{D•Z H$mÚmM{ CË[mXZ K{D• cmJc{ Amh{V.Á`mÀ`mV OmñV CË[ÝZ o_iÊ`mMr e·`Vm Amh{ V{ CË[mXZ e{VH$ar K{VmV.H$maU CKS> Amh{. e{VH$argwÕm _mUg{ Amh{V, ]wÕr Agc{cr _mUg{ Amh{VAmoU Am[cm gd© IQ>mQ>m{[ "AVVm{ JËdm' H$mhr \$m`ÚmMm hm{Uma Amh{

Page 133: खुल्या व्यवस्थेकडे

133Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

qH$dm Zmhr `mMm V{ odMma H$aVmV. åhUO{ e{Vr H$aU{ \$m`ÚmM{ R>ac{ VaV{ CË[mXZ dmT>odÊ`mM{ gdm©V _m{R>{ gmYZ R>aV{; VÌkmZ [waodU{ AmoUgaMZm [wadU{ hr CË[mXZdmT>rMr gmYZ{ hm{D• eH$V ZmhrV.

VÌkmZ, gaMZm AmoU qH$_V `m CË[mXZdmT>rÀ`m gmYZmMrH«•_dmar H$aVmZm àW_ H«•_mH$mda Agmd`mg hdr Vr qH$_V gdmªemZ{Xwc©ojV H$aÊ`mM{ _m{R>{ Xwî[oaUm_ Pmc{. CXmhaUmW©, Ah_XZJa oOëømVghH$mar ì`dñWm MmJcr _m{R>r Pmcr, _m{R>_m{R>{ oX½JO, Q>ZmQ>ZmM{ Z{V{ V`maPmc{. [U, e{VH$è`mMr [oaoñWVr _mÌ AoYH$M o]H$Q> Pmcr. gJiçmVOmñV ghH$mar gmIa H$maImZ{ BW{ AmoU gJiçmV H$Om©V ]wS>Uma{e{VH$arhr BWc{M Aer `m oOëømV [oaoñWVr, VÌkmZ AmoU gaMZm[waodUmè`m hoaV H«•mVrZVa, V`ma Pmcr. ghH$mamÀ`m _mÜ`_mVyZAÊUmgmh{] qeX{ `mZr ZJa oOëømV EH$ ì`dñWm V`ma H{•cr, [ydr© cm{H$C[mer ahmV AgV AmVm Ë`mZm Im`cm o_i{c BVH$r [oaoñWVr V`maPmcr. [U _mJUrBVH$m [wadR>m Pmë`mZVa qH$_Vr Kgê• cmJë`m AmoUCË[mXZ H$_r hm{D• cmJc{ AmoU qH$_Vr-CË[mXZmM{ h{ MH«• gwê• Pmc{AmoU Xa VrZ dfmªZr CgmM{ CË[mXZ Zmhrg{ hm{D• cmJc{.

hm Xwî[oaUm_ Q>miÊ`mgmR>r, qH$_V AJ« mJr R>{dÊ`mÀ`m _wÔçmdae{VH$ar Midi C^r amohcr Vr e{VH$è`mÀ`m gm_yohH$ ]wÕrMm AmodîH$maAmh{. åhUO{, Amåhr AÊUmgmh{] qeX{ `mÀ`m [wT>Mr [m`ar K{Vcr. Ë`mZrAmYrÀ`m [m`è`m K{Vë`m ZgË`m Va e{VH$ar gKQ>Zm C^r ahmU{ BVH{•gai[U{ Pmc{ ZgV{.

e{Vrodf`H$ MwH$rÀ`m Ym{aUm_wi{ AmUIr EH$ g_ñ`m V`ma Pmcr.AoYH$ CË[mXZ X{Umè`m dmUm_Ü { EH$ Xm{f hm{Vm. [mUr oXc{, IV{ oXcr,Am¡fY{ oXcr Va CË[mXZ AoYH$ JVrZ{ dmT>V{ hm `m dmUmMm JwU Amh{.[ma[oaH$ o]`mÊ`mÀ`m ]m]VrV h{ KS>V Zmhr. ZdrZ dmUm_wi{, _J,amgm`oZH$ IV{ AmoU Am¡fY{ `mMm _m{R>çm à_mUmda dm[a gwê• Pmcm.[`m©daUdmÚmZr hmH$mQ>r gwê• H{•cr H$r amgm`oZH$ IVmÀ`m AmoUAm¡fYmÀ`m dm[am_wi{ [mUr àXyofV hm{V Amh{, O_rZ àXyofV hm{V Amh{,dJ¡a{ dJ¡a{. Ë`mda Ë`mZr EH$ _mJ© gwMdcm AmoU Ë`m _mJm©da oZîR>m R>{dUma{

Page 134: खुल्या व्यवस्थेकडे

134 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

"_hmË_{'hr Iy[ [wT>{ Amc{.[`m©daUdmÚmZr åhQ>c{ H$r Am[ë`mcm àXyfU H$aUmar hr amgm`oZH$

e{Vr ZH$m{M. Am[U O¡odH$ e{VrH$S>{ diy `m. amgm`oZH$ Am¡fYmÀ`mE{dOrH$S>wqc]mMm ag \$dmam, AmoU amgm`oZH$ IVmÀ`m E{dOr Jm`rM{ qH$dmåherM{ e{U dm[am. Ë`mÀ`m[¡H$r H$mhtM{ åhUU{ Ag{ hm{V{ H$r Jm`rM{e{UIV h{ OmñV C[`m{JmM{ AgV{ AmoU åherM{ e{UIV H$_r C[`m{JmM{AgV{. EdT>mM Ë`mÀ`mV dmXmMm _wÔm amohcm. `m_wi{ V{ "_hmË_{' g]m{YZmg[mÌ R>aVmV.

O¡odH$ e{VrZ{ Oa àíZ gwQ>Uma AgV{ Va e{Vr_Ü { gwYmaKS>odÊ`mgmR>r AÊUmgmh{] qeÚmMr JaO ZìhVr, gr. gw]«÷Ê`_Mr JaOZìhVr AmoU hoaV H«•mVrMrhr JaO ZìhVr. H$maU, J{cr Xm{Z hOma df{©qhXwñWmZmV O¡odH$ e{VrM Mmcy hm{Vr. [U Varhr Xa Xhm dfmªZr XwîH$mi[S>yZ cmIm{ _mUg{ _aV hm{Vr. VÌkmZm_Ü { P[mQ>çmZ{ àJVr hm{V AgVmZmO¡odH$ e{VrH$S>{ diU{ åhUO{ BoVhmgm_Ü { _mJ{ OmÊ`mgmaI{ Amh{. [U,BoVhmgm_Ü { _mJ{ OmD•Z H$m{UË`mhr g_mOmM{ qH$dm amîQ>-mM{ àíZ gwQ>VZmhrV.

1965 gmcr Pmc{ë`m hoaV H«•mVrZ{ AÝZYmÝ`mMr _w]cH$Vm V`maPmcr. Ë`m]am{]arZ{M [`m©daUmMm àíZ V`ma Pmcm AmoU qH$_VrMm åhUO{AmoW©H$ àíZhr V`ma Pmcm h{ Am[U [mohc{. "_hmË_{' oH$Vrhr "O¡odH$'e{VrMm, BoVhmgmV _mJ{ OmUmam CVmam `m g_ñ`mda gmJm{V, OmJoVH$VÌkmZ `m g_ñ`mÀ`m gm{S>dUwH$rgmR>r [wT>{ Mmcc{ Amh{.

hoaV H«•mVrÀ`m H$mimV Amc{ë`m ZdrZ VÌkmZmÀ`m ñdrH$mam]m]VAmåhr oOVH{• Jm\$rc, ]{gmdY hm{Vm{ oVVH{• AmO {D• KmVc{ë`m ZdrZVÌkmZmÀ`m ]m]VrVhr Jm\$rc AmoU ]{gmdY Amhm{V. AÊUmgmh{]qeÚmgma»`m Á`m Wm{S>çmZr Ë`mH$mir hoaV H«•mVrM{ VÌkmZ Am[c{g{H$aÊ`mV Or YS>mS>r XmIodcr Vr `m ZdrZ VÌkmZmÀ`m ]m]VrV Am[ë`mVAmh{ qH$dm Zmhr h{ {Ë`m Xm{Z dfm©V Am[ë`mcm ogÕ H$amd{ cmJUma Amh{.Ë`m H$mir hoaV H«•mVr Pmcr. AmVm Ë`mÀ`m [wT>Mr ZdrZ VmoÌH$ H«•mVr {V{Amh{. àË {H$ d{ir VÌkmZmÀ`m H«•mVr_wi{M _mUgmcm AÝZ o_iU{ e·`

Page 135: खुल्या व्यवस्थेकडे

135Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

Pmc{ Amh{. Vg{ Pmc{ ZgV{ Va _mëWgÀ`m ogÕmVmZwgma OJ^a yH$_argwê• Pmcr AgVr. _mëWgZ{ gmoJVc{ hm{V{ H$r, ""cm{H$g»`m yo_Vr l{UrZ{dmT>V{ AmoU AÝZYmÝ`mM{ CË[mXZ JoUV l{UrZ{ dmT>V{, Ë`m_wi{AÝZYmÝ`mMm àMS> VwQ>dS>m hm{D•Z cm{H$ wH{•Z{ _aVrc.'' [U Vg{ KS>c{c{Zmhr. CcQ>, _mëWgÀ`m H$mim[{jm AmO Am[U OmñV AmoU OmñV MmJc{AÝZ ImVm{ Amhm{V. h{ VÌkmZmZ{ e·` Pmc{. H$maU, Oo_ZrMr ì`m»`m_mUgmZ{ VÌkmZ AmUyZ ]Xcdcr. VÌkmZmÀ`m àJVrMr àoH«•`m hr H$mhrhoaV H«•mVr[mer Wm]c{cr Zmhr. hoaV H«•mVrZ{ wH{•Mm àíZ gm{S>dcm [UXm{Z ZdrZ àíZ V`ma H{•c{ AmoU `m àíZmM{ oZamH$aU BoVhmgm_Ü { _mJ{OmD•Z hm{Uma Zmhr, Va VÌkmZmÀ`m _XVrZ{ [wT>{ CS>r _mê•Z hm{Uma Amh{.

ZdrZ {D• KmVc{ë`m VÌkmZmM{ ñdê•[ H$g{ Amh{? `m[wT>{ oH$S>rMm]Xm{]ñV H$aÊ`mgmR>r Am[ë`mcm Am¡fYmMm C[`m{J H$aÊ`mMr \$maer JaO[S>Uma Zmhr. emñÌkmZr o]`mÊ`mÀ`m OZwH$m_Ü { (Genes) ]Xc H$ê•ZAem Vèh{M{ dmU V`ma H$aÊ`mV `e o_iodc{ Amh{ H$r Á`m dmUmcm A_wH$A_wH$ oH$S>rMm Ìmg hm{UmaM Zmhr. BVH{•M Zìh{ Va Ë`mMr CË[mXZj_VmàMS> JVrZ{ dmT>{c, EdT>{M Zìh{ Va Am[ë`mcm hd{ Agc{c{M JwUY_©Agc{c{ dmUgwÕm OZwH$ VÌkmZmÀ`m _XVrZ{ V`ma H$aVm {Vrc.CXmhaUmW©, _Yw_{hr _mUgmZr Im„r Var Ë`mcm Ìmg hm{Uma Zmhr AergmIa Á`mVyZ o_iy eH{•c Ag{ CgmM{ dmUgwÕm V`ma H$aVm {D• eH{•c.Am¡fY{ dm[amdr Z cmJVm oH$S>rMm ]Xm{]ñV hm{B©c, CË[mXZ dmT>{c, hd{ V{MJwUY_© AgVrc, ZH$m{ Agc{c{ JwUY_© ZgVrc Aem àH$maM{ dmU V`maH$aU{ AmVm OZwH$ VÌkmZmZ{ e·` Pmc{ Amh{. `m VÌkmZmÀ`m ghmæ`mZ{EH$m _|T>rgmaIr Xwgar _|T>r emñÌk H$ê• eH$VmV, _Zwî`àmUrgwÕm V`maH$ê• eH$VmV.

ojoVOmda EH$ ZdrZ VÌkmZ {V{ Amh{. [U 1965 gmcr qhXwñWmZgaH$ma hoaV H«•mVrcm gm_m{a{ OmÊ`m]m]VrV oOVH{• ]{gmdY, Jm\$rc hm{V{oVVH{•M AmOM{ gaH$ma ZdrZ "OZwH$ H«•mVr (Gene Revolution)' H$oaVm]{gmdY AmoU Jm\$rc Amh{. _r _mPm hm oZîH$f© 5 OmZ{dmar am{Or oX„rcmodÎm_Í`mZr AXmO[ÌH$[yd© MM{©gmR>r Or ]¡R>H$ ]m{cmodcr hm{Vr Ë`mV

Page 136: खुल्या व्यवस्थेकडे

136 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

gdmªg_m{a R>{dcm.J{ë`m dfr© AmY« àX{emV 1500 hyZ AoYH$ H$m[ygCË[mXH$

e{VH$è`mZr AmË_hË`m H{•ë`m. EH$m chmZem AirZ{ – ]m|S>AirZ{ Ë`mZmAmË_hË`m H$am`cm cmdcr. ]m|S>AirMm BVH$m àMS> h„m Pmcm H$rH$m[gmM{ [rH$ Zmhrg{ Pmc{ AmoU Ë`mZm AmË_hË`m H$aU{ ^mJ [S>c{. AmVmH$m[gmM{ EH$ ZdrZ o]`mU{ Ag{ oZKmc{ Amh{ H$r Ë`m o]`mÊ`mVyZCJdc{ë`m am{[mda ]m|S>Air {VM Zmhr. H$[merÀ`m o]`mÊ`mÀ`m odoeîQ>OZwH$mV H$mhr ]Xc H$ê•Z emñÌkmZr h{ ]m|S>Aircm àoV]Y H$aÊ`mMrAJMr VmH$X Agc{c{ o]`mU{ V`ma H{•c{ Amh{. AmO h{ o]`mU{A_{oaH{•Vrc 35 Q> •{ e{VH$ar dm[aVmV. Ë`mMm [oaUm_ Agm Pmcm H$rV{Wrc H$m[gmM{ CË[mXZ dmT>c{ AmoU Am¡fYmMm IM© _m{R>çm à_mUmV H$_rPmë`m_wi{ CË[mXZIM©hr H$_r Pmcm. AmoU Ë`m_wi{ [ohë`mXm Aer[oaoñWVr V`ma Pmcr Amh{ H$r H$m[gmMm OmJoVH$ ]mOma[{R>{Vcm ^mdqhXwñWmZmVrc H$m[gmÀ`m ^mdm[{jm H$_r Amh{. h{ KS>c{ H$maU A_{oaH{•Ve{VH$è`mZr hoaV H«•mVrÀ`m [wT>{ [mD•c Q>mHy$Z OZwH$ H«•mVrV ^mJ K{VcmAmh{.

Am_À`mH$S>{ H$m` Mmcy Amh{? H$Zm©Q>H$mVrc e{VH$è`mZm H$m[gmÀ`m`m o]`mÊ`mM{ MmMUr à`m{J H$aÊ`mgmR>r Ë`mÀ`m CË[mXH$mZr o]`mU{ oXc{hm{V{. Va H$Zm©Q>H$mVc{ e{VH$ar Z{V{ S>m°. ZOwS>ñdm_r `mZr Am[ë`mghH$mè`mgh Ë`m e{VH$è`mÀ`m à`m{J e{Vm§V OmD•Z Vr PmS>{ gJir C[Q>yZQ>mH$cr. J{ë`m Zm{ìh|]a_Ü { ogEQ>c_Ü { OmJoVH$ ì`m[ma gKQ>Z{À`m[oafX{À`m d{ir hr gd© _S>ir O_cr hm{Vr AmoU Ë`mZr Aem Vèh{À`mVÌkmZmcm odam{Y H$aUmar oZXe©Z{ H{•cr.

_hmamîQ>-m_Ü { [mMe{ e{VH$è`mZr AO© H$ê•Z `m o]`mÊ`mMr MmMUrK{Ê`mMr BÀN>m ì`º• H{•cr Amh{. ""Amåhr, h{ VÌkmZ MmJc{ Amh{ Ag{åhUV Zmhr, dmB©Q> Amh{ Ag{hr åhUV Zmhr. [U, ZdrZ H$mhrVar VÌkmZAmh{ Ë`mMm à`m{J H$aÊ`mMm AoYH$ma Amåhmcm Amh{. à`m{J H$ê•Z AmåhrR>ady H$r h{ VÌkmZ ñdrH$mam`M{ H$m Zmhr V{. V{ MmJc{ Amh{ H$m dmB©Q> Amh{,\$m`ÚmM{ Amh{ H$m Vm{Q>çmM{ Amh{, AoYH$ CË[mXH$ Amh{ H$m H$_r, AoYH$

Page 137: खुल्या व्यवस्थेकडे

137Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

IoM©H$ Amh{ H$m ñdñV h{ Amåhr R>ady; Vwåhr H$m{U gmJUma{ oX„rcm]gyZ.'' Aer `m à`m{J H$ê• BoÀN>Umè`m e{VH$è`mMr yo_H$m Amh{.

OmJoVH$ ì`m[ma gKQ>Z{À`m H$amaZmå`m_wi{ qhXwñWmZmV gmIa{Mr,H$m[gmMr Am`mV hm{V{ Amh{, H$mÚmMr oZ`m©V Wm]cr Amh{ hm àMma ewÕoXem yc H$aUmam Amh{. `m Am`mV-oZ`m©Vrer OmJoVH$ ì`m[ma gKQ>Z{MmH$mhrhr g]Y Zmhr; h{ gd© Iwë`m ì`dñW{Mr H{•di Vm|S>X{Icr ^mfmH$aUmè`m gaH$mar Ym{aUm_wi{ hm{V{ Amh{. _r 10 OmZ{dmar 2000 am{OrOmJoVH$ ì`m[ma gKQ>Z{M{ _hmoZX{eH$ _mB©H$ _ya `mZm oX„rV {Q>cm{ V{ìhm^maVmVc{ e{VH$ar Iwë`m ì`dñW{Mr _mJUr H$arV Amh{ h{ E{Hy$Z Ë`mZmgwIX AmûM © dmQ>c{. qhXwñWmZmVrc àË {H$OU Iwë`m ì`dñW{Mmodam{YH$M Ag{c Agm Ë`mMm R>m_ g_O Am[ë`mH$S>rc ]oXñVì`dñW{À`m g_W©H$mÀ`m H$madm`m_wi{ Pmcm hm{Vm.

1965 gmcr Or [oaoñWVr hm{Vr VrM [oaoñWVr 35 dfmªZr AmO2000 gmcr Pmc{cr Amh{. AmoU Am[U `m ZdrZ VÌkmZmÀ`m H«•mVrÀ`m]m]VrV hoaV H«•mVrÀ`m d{i{[{jmhr AoYH$ ]{gmdY Amhm{V. Am[ë`mH$S>M{Wm{a Wm{a odMmadV, Wm{aWm{a gmohoË`H$, Wm{aWm{a [ÌH$ma h{ ZdrZ VÌkmZmZ{

{Umar àË {H$ Jm{îQ> åhUO{ [a_{ídamodéÕMm H$Q> Amh{, V{ [m[ Amh{,_Zwî`àmÊ`mZ{ Agë`m Jm{îQ>r H$aÊ`mÀ`m \$XmV [S>y Z { Aer hmH$mQ>rH$aVmV. o]`mÊ`mM{ JwU B©ídamZ{ V`ma H{•c{, Ë`mV Vwåhr ]Xc H$aÊ`mMmà`ËZ H$aVm åhUO{ Vwåhr OJ]wS> AmUUma{ AmhmV Agm Xm{fmam{[ hr _S>iremñÌkmda AmoU Ë`mÀ`m à`m{JmZm _mÝ`Vm X{Umamda H$aVmV. `mM_S>itZr, qhXwñWmZmV [ohë`mXm AmJJmS>r Amcr V{ìhm odam{Y H{•cm.amgm`oZH$ IV{ AmoU Am¡fY{ `mZmhr `mM cm{H$mZr odam{Y H{•cm. ZdrZH$m{UVrhr Jm{îQ> Amcr H$r Ë`mcm odam{Y H$aÊ`mMr hr d¥Îmr åhUO{ kmZmcmgHw$oMV H$aUmar "]«m÷Ur' d¥Îmr Amh{. "kmZmM{ XadmO{ CKS>m, gd© cm{H$mZmË`mMm AZw d K{D• Úm, à`m{J H$ê• Úm' Ag{ åhUÊ`mE{dOr "kmZ kmZåhUyZ O{ H$mhr Amh{ Ë`mM{ Amåhr _º•{Xma Amhm{V, V{ Am_À`m I{arOXwgè`m H$m{Umcm o_iy Z {' Aem àd¥ÎmrÀ`m cm{H$mMm oVgè`mXm odO` hm{Vm{Amh{. [ohë`mXm amOH$r` ñdmVÍ`mcm àmYmÝ` X{Ê`mMm odO`, Xwgè`mXm

Page 138: खुल्या व्यवस्थेकडे

138 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

g_mOdmXmcm àmYmÝ` X{Ê`mMm odO` Pmcm; AmVm ñdX{erÀ`m ZmdmImcroVgam P|S>m K{D•Z VÌkmZmda Am[cr _º{•Xmar ñWm[Z H$aÊ`mMm"gdUmª'Mm à`ËZ Mmcy Amh{.

AÊUmgmh{]mZr Ë`mÀ`m H$mimV Ë`m H$mimVrc VÌkmZmcm [mqR>]moXcm; AmO Am[ë`m[wT>{ Amc{ë`m VÌkmZmMr H$mg Z YaVm gdUmªÀ`moVgè`m odO`mMr dmQ> _m{H$ir R>{dcr Va BoVhmgmV Am[U H$aQ>{ emo]Vhm{D•. Am[U Oa Am[c{ XadmO{ ]X H$ê•Z Iwë`m ì`dñW{cm Xmam]mh{aMR>{dc{ Va Am[ë`m àJVrMr H$mhrM e·`Vm ahmV Zmhr.

OJmÀ`m BoVhmgmMr oXem H$m` Amh{? _r ]«m÷UmZm Zmd{ R>{dcråhUyZ Vwåhr ZwgV{ Iwf hm{D•Z MmcUma Zmhr. Vw_À`m Vw_À`m OmVrVrcH$m{Ur Oa "]«m÷Ur' d¥ÎmrZ{ dmJV Ag{c Va Ë`mMm oY¸•ma H$aÊ`mMr VmH$XVw_À`mV Zg{c Va Vwåhrhr ]«m÷UmBVH{•M OmVr`dmXr R>aVm. OJmÀ`mBoVhmgm_Ü { AZ{H$mZr Y_m©Mr ]YZ{ KmVcr, AZ{H$mZr AmoW©H$ ]YZ{KmVcr, ^m¡Jm{ocH$ ]YZ{ KmVcr. [U, gd© q^Vr [mS>U{ hm BoVhmgmMm H$cAmh{, Vm{ H$m{UmMmhr _wcmohOm Z ]miJVm qH$dm X`m_m`m Z R>{dVm Á`m Á`mq^Vr dmQ>{V {Vrc Ë`m [mS>V OmVm{. VÌkmZmÀ`m odam{YmMr ^cr _m{R>r q^VAm[ë`mg_m{a C^r H{•cr OmV Amh{ Vr [mS>Ê`mgmR>r Am[U BoVhmgmcm_XV H$aVm{ H$m Zmhr `mVM Am[cr [arjm hm{Uma Amh{.

(_mOr H{•Ðr` H¥•fr _ÌrH$¡. AÊUmgmh{] qeX{ ñ_¥Vr ì`m»`mZ)

lram_[ya, 12 OmZ{dmar 2000

Page 139: खुल्या व्यवस्थेकडे

139Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

13. JmdJmS>çmMr ì`m[ma ì`dñWm

h„r e{VH$ar _mc o[H$dVm{ AmoU Vm{ H¥•of CË[ÝZ ]mOma go_VrÀ`m]mOma[{R>{V [mR>dVm{. oH$aH$m{i CË[mXZ H$aUma{, dmhVwH$rMm \$magm IM©[adS>V Zmhr åhUyZ OdiÀ`m ]mOma[{R>{V [mR>dVmV. _m{R>m _mc CË[mXZH$aUma{ _w]B©, [wU{, EdT>{M Zìh{ Va AJXr h¡Ðm]mX, ]Jcm{a, gyaV, ]S>m{XmAgm Xwgè`m amÁ`mVhr _mc odH«•rgmR>r [mR>dVmV. ]mOma[{R>{V [mR>dc{cm_mc H$m{Um AmS>Ë`mÀ`m XwH$mZmda OmVm{. AmS>V{ AmoU Xcmc `mM{hr H$mhrod^mJ AgVmV. H$m{Ur ^mOr[më`mgma»`m ZmedV _mcmMmM ì`dhmaH$aVmV, H$m{Ur \$º• \$imMmM; H$m{Ur EImXXwgè`mM \$imÀ`m ì`m[mamVXcmcr H$aVmV. Ádmar, ]mOar Aem wgma _mcmMr AmS>V d{Jir;Jwimgma»`m àoH«•`m H{•c{ë`m _mcmcm H$mhr d{Jir ì`dñWm cmJV{, åhUyZË`mMrhr AmS>V åhUyZ [wîH$iXm Ë`mMr gd© ]mOma[{R>M d{Jir AgV{.

e{Vr_mc Ia{Xr H$ê• BoÀN>Umar ì`m[mar _S>ir R>amodH$ d{ir {VmV.àË {H$ XcmcmÀ`m XwH$mZmV OmVmV, _mcmMr [hmUr H$aVmV, qH$_Vtodf`r]m{cUr H$aVmV. [ydr© hr ]m{cUr ì`m[mar AmoU Xcmc `mÀ`mV hmVmdaé_mc Q>mHy$Z gmH{•oVH$ ImUmIwUmZr hm{V AgV; AmVm ]hwYm, O_c{c{ì`m[mar occmd ]m{cyZ OmñVrV OmñV ^md X{Umè`m ì`m[mè`mer gm¡XmR>aVm{.

ì`m[mar _mc K{D•Z OmVmV, Á`mMm ì`dhma _m{R>m V{ H$mhr oH$aH$m{iodH«•rMr XwH$mZ{ MmcdV ZmhrV. R>m{H$ ì`m[mar _Ü`ñWmZm _mc odH$VmV,_Ü`ñW Xwgè`m _Ü`ñWmZm odH$VmV AmoU e{dQ>r J«mhH$ O{W{ Ia{Xr H$aVm{Ë`m oH$aH$m{i XwH$mZm[ ªV ^mOr[mcm, \$i\$imdi, wgma_mc, Jyi,V]mIy B. e{Vr_mc [m{MVm{.

_Ü`ñWmÀ`m cm]cMH$ amJ{Mm EH$ [oaUm_ Agm hm{Vm{ H$re{V_mcmcm o_iUmar qH$_V d J«mhH$mcm Úmdr cmJUmar qH$_V `mVrcV\$mdV dmT>V OmV{. I{S>{JmdmVrc ^UJ Jar]rV amhUmam e{VH$ar_mVr_m{cmZ{ _mc odH$Vm{, J«mhH$ _mc odH$V K{Vm{ V{ Ë`mÀ`m Ë`mÀ`mE{[Vrà_mU{ d{Jd{Jiçm XwH$mZmV.

Page 140: खुल्या व्यवस्थेकडे

140 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

_w]B©À`m \w$c{ (H«•m°\$S>©) _mH{•©Q>À`m Amg[mg cmc PwaPwarVH$mJXmV KmgyZ [wgyZ MH$MH$rV H$ê•Z R>{dc{ë`m g\$aMXmMr ]mOma[{R>d{Jir. H«•m°\$S>© _mH{•©Q>À`m g_m{a Q>m{[crV aMyZ R>{dc{ë`m g\$aMXmM{oJèhmB©H$ d{Ji{. Aem CVaË`m l{UrZ{ e{dQ>r qMM[m{H$irÀ`m [wcmImcr,cmJc{ë`m g\$aMXmMm oH$S>H$m ^mJ H$m[yZ Cac{ë`m MmJë`m ^mJmM{VwH$S>{ V{Wrc oJèhmB©H$mZm odH$Ê`mMr XwH$mZ{ d{Jir. H«•m°\$S>© _mH{•©Q> V{qMM[m{H$irÀ`m XwH$mZmVrc qH$_VrMm \$aH$ [mM[mM [Q>rMm AgVm{.

e{VH$è`mÀ`m Karhr AgmM H$mhrgm àH$ma hm{Vm{. cmJc{cmS>mJmic{cm _mc MmHy$Z{ gm\$ H$ê•Z e{VH$ar _OwamgmR>r R>{dVm{ qH$dmñdV:À`m Kar R>{dVm{. AIS> MmJc{ ]Q>mQ>{ e{VmMm _mcH$gwÕm Im`cm¹•oMV dm[aVm{. H$m[yZ gm\$ H{•c{cm _mcgwÕm Irg H$mT>U{, gmR>dUrÀ`mdñVy V`ma H$aU{ Aem H$m_mgmR>r dm[aVm{. AJXr oZdS>H$ _mc Ag{cV{dT>mM ]mOmamV OmVm{.

]mOmamV _mc [mR>dU{ BVH{• gm{[{ Zmhr. H$XmoMV² EH$m H$mir,S>m{·`mda Q>m{[cr K{D•Z e{VH$è`mÀ`m KaM{M H$m{Ur ]mOma[{R>{À`m JmdrOmD•Z O_c{ Va EImÚm PmS>mÀ`m gmdcrMm AmYma ]KyZ odH$m`cm ]gVAg{c; _mc Oam OmñV Agcm Va ]¡cJmS>r cmXyZ ]mOma[{R>{À`m JmdrH$m{Ur Z{Vhr AgVrc. [U ñdV: odH$m`cm K{D•Z ]gc{cm _mc Iam]hm{Ê`mAmYr odH$cm OmB©cM `mMr ImÌr Zmhr. oH$aH$m{i oJèhmB©H$ am{I [¡g{_m{OyZ _mc K{D•Z OmV{, [U Ë`mZ{ ^mJV Zmhr. H$m{Um XcmcmZ{ _mc _m{R>çmà_mUmda CMccm Va Vm{hr H$mhr [¡g{ am{I X{V Zmhr, _mc CR>mdm `mqMV{[m{Q>r Aem oJèhmB©H$mcm ZmH$maVmhr {V Zmhr. Ag{ ]S>{ oJèhmB©H$AZ{H$Xm [¡g{ ]wS>dV{.OwZr Iwcr ì`dñWm

H$mXm, ]Q>mQ>m, wB©_yJ hm H$_r ZmedV _mc. `m _mcmÀ`m]mOma[{R>{Vrc CcmT>mchr \$ma _m{R>r, Ë`mV ì`m[mè`mZm \$m`Xmhr MmJcmgwQ>Vm{. [ydr© Agm _mc e{VH$ar o[H{•c Vgm ]mOmamV [mR>dV ZgV. KamVrcIm{ë`mV EImÚm dImarV Vm{ H$miOr[yd©H$ gm^miyZ R>{dV. ì`m[mar qH$dmË`mM{ Xcmc Jmdm{Jmdr OmV, _mc [hmV, e{VH$è`mer qH$_VrMm gm¡Xm

Page 141: खुल्या व्यवस्थेकडे

141Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

H$arV; O_c{ Va _mc K{D•Z OmV, Zmhr O_c{ Va e{VH$ar Xwgam H$m{Urì`m[mar _mc [mhÊ`mgmR>r {B©c Aer dmQ> [hmV amhr.

S>mJmic{cm, _ma Im„{cm _mc JmdmVM dm[am`Mm. oH$aH$m{i odH«•r]mOmamÀ`m oXder [{R>{À`m JmdmV OmD•Z H$am`Mr. Oam OmJS> _mc H$m{Ê`mImOJr AmS>VrV cmdm`Mm AmoU H$mXm, ]Q>mQ>m, wB©_yJ, V]mIy, H$m[ygAgm ^mar _mc KamV gmR>dyZ R>{dm`Mm AmoU gm¡Xm H$a{c Ë`m ì`m[mè`mcmÚm`Mm Aer [ÕV dfm©Zwdf{© Mmccr.

`m [ma[oaH$ [ÕVrV Xm{f AZ{H$ hm{V{. [ohcm Xm{f åhUO{ o[H$c{cm_mc Iam] hm{Ê`mAmYr ImÌrZ{ odH$cm OmB©c AmoU Vm{ `m{½` qH$_VrZ{odH$cm OmB©c `mMr H$mhrM emûdVr Zg{. ]mOma[{R> gmar oMa\$mic{crhm{Vr. H$m{UË`mhr _mcmcm EH$ oZoûMV Mmcy ^md Aer Jm{îQ>M ZìhVr.àË {H$ e{VH$è`mÀ`m _mcmMr qH$_V d{Jir d{Jir R>a{. ""_mÂ`m wB©_wJmcmBVH$mM ^md o_imcm, e{OmaÀ`m e{VH$è`mMm _mc _mÂ`m _mcmgmaImMhm{Vm, [U Ë`mcm qH$_V OmñV o_imcr. h{ Ag{ H$m?'' Ag{ àûZ H$m{UmÀ`m_ZmV {V ZgV. Amc{ Var gcV ZgV AmoU Ë`m]m]V AmaS>mAm{aS>mhm{Ê`mMr Va H$mhr e·`VmM Zg{.

ImOJr AmS>VrV H$m` qH$dm JmdmV Amc{ë`m ì`m[mè`mer H{•c{ë`mì`dhmamV H$m`, _mcmM{ _m{O_m[ Ia{Iwa{ hm{U{ ¹•oMV. _mc H$_r ^amdm`mgmR>r dm[aÊ`mÀ`m e{H$S>m{ w·Ë`m ì`m[mè`mZm AdJV hm{Ë`m AmoU V{Ë`mMm gaghm dm[a H$arV.

odH«•r H$ê•Z o_imc{cr qH$_V AmS>V{ Á`m Ë`m _mcXmamgàm_moUH$[U{ [m{MdVrc hr Jm{îQ> Xwo_©iM. EHy$U o_imc{cr a¸•_ Am[ë`mAmS>Vrda _mc [mR>dUmè`m e{VH$è`mZm od^mJyZ H$er Úmdr h{ R>adVmZmì`m[mè`mÀ`m _ZmV e{VH$è`mÀ`m ì`dhmamMm AmH$ma, Ë`mÀ`mer Agc{c{d¡ oº•H$ g]Y, e{VH$è`mZ{ K{Vc{cr CMc Aem AZ{H$ Jm{îQ>r AgV.

e{VH$è`mcm oH$Vr a¸•_ Úm`Mr Ë`mMr [År R>acr åhUO{ Vr a¸•_e{VH$è`mg VmVS>rZ{ [m{M{c Ag{hr _wirM Zmhr. e{VH$arhr àË {H$d{ir [¡g{VmVS>rZ{ _mJVmVM Ag{ Zmhr. [{aUr, Iwa[UrÀ`m hJm_mV Ë`mZm [¡emMrJaO [S>V{. Ë`md{ir V{ [¡g{ _mJm`cm {V. Eaìhr, df© ghm _ohZ{

Page 142: खुल्या व्यवस्थेकडे

142 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

e{Vr_mcmÀ`m odH«•rÀ`m aH$_m ì`m[mè`mZm o]Zì`mOr dm[amd`mg o_iV.Ag{ AgyZhr e{VH$è`mM{ [¡g{ _wimVM ]wS>dc{ Ag{ AZ{H$d{im hm{B©c.

JmdmVrc e{Vr S>]KmB©cm Amc{cr; gd©gm_mÝ` Hw$Uã`mMr XwX©em VaodMmaÊ`mMr gm{ M Zmhr. JmdmVrc dVZXma _S>ir, H$mhr gdU© H$ma^margmdH$marMmhr YXm H$arV AmoU `m gmdH$madVZXmamM{ AS>V ì`m[mamVO]aXñV dOZ Ag{. Ë`mÀ`m EH$m IwU{Z{ EImXm Hw$U]r [ma YyiXmUhrhm{D•Z OmB©. e{Vr_mcmÀ`m odH«•rMr hr ì`dñWm AXmYwXrMr, ]{]XemhrMr[U Om{[ ªV e{Vrcm cmJUma{ ]r-o]`mU{, IV{_wV{ gd© e{VmVM V`ma hm{B©;O{ìhm e{VOo_Zr ^a[ya Agë`mZ{ Xa VrZMma dfmªZr Oo_ZrMm oVgam Mm¡Wmohñgm _m{H$im R>{dcm OmB©; Aem [S> R>{dc{ë`m Oo_ZrV ZVaÀ`m dfr©dmT>rd [rH$ {B© Vm{[ ªV ]mOma[{R>mÀ`m `m Owc_mMm odH«•mi OmMe{VH$è`mZm [wa{[ya OmUdV Zg{.

]mOma[{R>{V Aem Vèh{Z{ ZmS>cm OmUmam e{VH$ar \$ma H$mi VJ Yê•Zamhrc h{ e·`M ZìhV{. [mD•g[mUr R>rH$ Pmc{; MmJcr o[H{• Amcr Va]mOmamVrc \$Q>H$m jw„H$ dmQ>{ AmoU Hw$U]r Ë`mMr \$maer o\$H$ra H$aV Zg{.

EImÚm dfr© [mdgmZ{ S>m{i{ dQ>mac{, o[H{• ]wS>mcr åhUO{ gH$Q> AmdmgyZ [wT>{ C { amhr. MmJë`m [mdgmÀ`m dfr© _w]cH$ o[H$c{ [U Ë`mVyZH$mhrM Cac{ Zmhr, _J XwîH$mi [S>cm H$r [m{am]mimgH$Q> IS>r \$m{S>Ê`mgOmU{, X{em{YS>r cmJU{, Am[ë`m cmS>·`m OZmdamZm Mmam[mÊ`m[mgyZVS>\$S>V àmU gm{S>VmZm [mhU{ `m[crH$S>{ H$mhr JË`VaM Zg{.

qhXwñWmZmV hOmam{ df{© gwIemVr ZmXV hm{Vr, H$emMr XXmV ZìhVr.Aem gwdU© H$mcIS>mM{ dU©Z JmYrdmXr, qhXwËddmXr AmoU BVa àMmaH$H$aV AgVmV. `m gwdU© H$mcIS>mVhr Xa Xhm dfm©VyZ EH$XmVare{VH$è`mMr XwîH$mimZ{ X¡Zm X¡Zm hm{B©. oXgm`cm H$maU Amg_mZr – [mD•g[S>cm Zmhr, Ia{ H$maU [mD•g [S>cm V{ìhm hmVr H$mhr Amc{ Zmhr, Ë`m_wi{[mdgmZ{ S>m{i{ dQ>mac{ H$r X¡ZmM X¡Zm. [U Vr gmar e{VH$è`mMrM.e{Vr_mcmÀ`m ì`m[mamV Agc{cm Hw$Ur AmS>Ë`m, ì`m[mar, Xcmc XwîH$mi[S>cm åhUyZ H$Yr oZdm©ogV Pmcm Zmhr, IS>r \$m{S>m`À`m H$m_mda J{cmZmhr.

Page 143: खुल्या व्यवस्थेकडे

143Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

H¥•ofCË[ÝZ ]mOma go_Ë`mMr ì`dñWme{Vr_mcmÀ`m ]mOma[{R>{Mm hm CJ« àûZ ñdmVÍ`mZVa g_mOdmXr

YwoaUmÀ`m cjmV Amcm, `m]Ôc AZ{H$ Ahdmc ocohc{ J{c{ MMm© PS>ë`mAmoU H¥•of CË[ÝZ ]mOma go_Ë`mMr EH$ X{eì`m[r `ÌUm V`ma H$aÊ`mVAmcr. `m ì`dñW{M{ ñdê•[ ]maH$mB©Z{ [mohc{ Va àûZ [S>Vm{ Vm{ Agm H$r,hr gmar ì`dñWm e{VH$è`mZm ]mOma[{R>{Mr AmoU qH$_VrMr h_r o_imdr hr`ÌU{À`m oeë[H$mamMr Iam{IaM ]wÕr hm{Vr H$m`? Ë`mMm Iam h{Vy J«m_rUì`dñW{Vrc _mV]a e{VH$ar, AmS>V{, ì`m[mar, Xcmc `mZm o_iV Agc{cmcm^ ñdmVÍ`m{Îma H$mimVrc emgZmcm Odi AgUmè`m cm{H$mÀ`m [XamVQ>mH$Ê`mMm Agmdm.

O_mZm g_mOdmXmMm, Ë`m_wi{ ZdrZ `ÌU{V OwÝ`mM ]mOmaì`dñW{M{ghH$marH$aU qH$dm Zm{H$aemhrH$aU H$aÊ`mMr `m{OZm oXgV{. ]mOma[{R>me{VH$è`mÀ`m Odi AmUÊ`mE{dOr Xya Z{ë`m J{ë`m. gmYmaU[U{, àË {H$Vmcw·`mV EH$ H¥•of CË[ÝZ ]mOma go_Vr Agmdr. Ë`m go_VrMr EH$ qH$dmAoYH$ _S>çm Agmì`mV. Aem _S>çmgmR>r Oo_Zr gº•rZ{ g[mXZ H$ê•ZgaH$maZ{ Úmì`m, go_VrÀ`m j{ÌmVrc e{VH$è`mZr Ë`mMm gd© _mc `m_S>çmVM AmUyZ odH$cm [mohO{, H$mhr oH$aH$m{i odH«•r gm{S>ë`mg _S>r]mh{a_mc odH$U{ hm JwÝhm hm{Vm{. go_Ë`m Vem cm{H$emhr Vm|S>diçmÀ`m, Ë`mdaH$mhr e{VH$è`mM{ àoVoZYr, H$mhr ì`m[mè`mM{; [U _m{R>r g»`m [oagamVrcghH$mar gñWmÀ`m àoVoZYtMr. go_VrMm g^m[Vr oZdS>cm Om`Mm, [UamÁ`H$Ë`m© [jmM{ àm]ë` ahmd{ Aem ]wÕrZ{M go_VrMr AmIUr H{•c{cr.Wm{S>çmM H$mimV H¥•of CË[ÝZ ]mOma go_Ë`m amÁ`H$Ë`m© [jmÀ`mH$m ©H$Ë`mªMr Mam`Mr Hw$aU{ Pmcr.

e{VH$è`mZr dmhVyH$ H$ê•Z _mc _S>rV AmUm`Mm, _mcmMr CVaS>cmdyZ ]gm`M{; CÝhm[mdgm[mgyZ gajUmMr gm{ ]hwYm ZmhrM. `mCcQ>,ì`m[mar _S>itMr _m{R>r gm{ Pmcr. gJim e{Vr_mc EH$m OmJr {D•Z [S>ycmJcm. Ë`mÀ`m gajUmMr ì`dñWm A[war Agë`mZ{ e{VH$ar hm{B©coVV·`m cdH$a odH«•r ìhmdr `mgmR>r Km`Hw$Vrcm Amc{cm. ì`m[mè`mMrQ>m{ir Ë`mÀ`m gm{ rZ{ {Uma. Am¡[MmoaH$arË`m åhQ>c{ Va occmd ]m{cc{

Page 144: खुल्या व्यवस्थेकडे

144 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

OmUma, [U gd© ]m{ctMr H$_mc _`m©Xm _S>rÀ`m ]mh{aM, AmYrMR>aë`mgmaIr. Om{ ^md oZK{c Ë`mcm ZmH$maÊ`mMr e·`Vm H$mhr Zmhr.[wÊ`mÀ`m _hmË_m \w$c{ _S>B©VX{Irc AmUc{cm ^mOr[mcm \$maM _mVr_m{c^mdmZ{ OmD• cmJcm Va ]¡cJmS>çm]am{]a Amc{ë`m ]¡cmZm e{VH$ar Vm{M_mc ImD• KmcVmV Ag{ X¥í` AZ{H$Xm oXgV{. _mc KamH$S>{ [aV K{D•ZOmÊ`mMr e·`Vm Zmhr, H$maU dmhVwH$rMm IM© AdmT>ì`. Kar Z{D•ZhrH$mhr C[`m{J Zmhr H$maU AmO Zm CÚm [wÝhm _S>rV [aV AmUmdm cmJUmaAmh{, V{X{Irc [wÝhm EH$Xm dmhVwH$rda [¡g{ IMy©Z. [wT>À`md{irVar H$m`^md o_i{c `mMr H$m` ImÌr? _mc KamH$S>{ dmhyZ Ý`m`Mm AmoU [aVdmhyZ AmUm`Mm `m `mVm`mVrMm IM© gwQ>{c BVH$r AoYH$ qH$_V Xwgè`mI{[{g o_iÊ`mMr e·`Vm OdiOdi ZmhrM. _mc ]mOmamVM [S>y Úmdm Va[wÝhm, CÝhm[mdgm[mgyZ gm^miÊ`mMr gm{ Zmhr. EImXm dirdmMm [mD•gAmcm Va gJiçm _mcmMm oMIc hm{Ê`mg H$mhr d{i cmJUma Zmhr. AemhdmcoXc [oaoñWVrV e{VH$ar Amcm.]mOma go_Ë`mMr _·V{Xmar

gmè`m X{e^amVë`m hOmam{ H¥•of CË[ÝZ ]mOma go_Ë`m[¡H$rEH$rÀ`mhr _S>rda Z I[Umè`m _mcmda àoH«•`m H$ê•Z gmR>dyZ R>{dÊ`mMrgm{ Zmhr. Am[ë`m ]mOma[{R>{V ^md Zmhr. X{e-[aX{emV H$m{R>{ Oam ]am^md o_iyZ [S>Vi gwQ>Ê`mMr e·`Vm Ag{c Va V{W{ _mc [mR>dÊ`mMrì`dñWm Zmhr. Wm{S>·`mV, H¥•of CË[ÝZ ]mOma go_Ë`mZm _º•{Xmar o_imcr;gÎmm o_imcr. e{Vr_mcmÀ`m ]mOma[{R>{V gwYmaUm H$mhrM Pmcr Zmhr.go_Ë`mÀ`m _S>çmVhr Im{Q>çm dOZ_m[mMm ì`dhma Iwc{Am_ MmcVm{.odH$ë`m J{c{ë`m _mcmM{ [¡g{ AmS>Ë`mZ{ e{VH$è`mZm 48 VmgmV [m{MV{H$amd{V Aer H$m`ÚmMr VaVyX Amh{. Ë`mgmR>r H$mhr ^mS>dc AmS>Ë`mZ{Kmcmd{, Aer A[{jm Amh{ h{ CKS> Amh{. àË`jmV AmS>V{ ì`m[mè`mH$S>yZ[¡g{ o_iVrc V{ìhm Ë`mVyZM H$mhr a¸•_ e{VH$è`mZm AXm H$aVmV.

odH«•rMr a¸•_ o_iÊ`mg e{VH$è`mZm AmR>dS>{ Zmhr _ohZ{Z² _ohZ{cmJVmV. `mI{arO, e{VH$ar H$m{UË`m ghH$mar gm{gm`Q>rMm dm H$maImÝ`mMmH$O©Xma Ag{c Va odH«•rÀ`m aH$_{VyZ Ë`m H$Om©[m{Q>r a¸•_ H$m[yZ K{Ê`mMm

Page 145: खुल्या व्यवस्थेकडे

145Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

AoYH$ma AmS>Ë`mZm oXcm Amh{. H$mhr o[H$mÀ`m ]m]VrV odH«•rMr gmarqH$_VgwÕm H$Om©[m{Q>r diVr H{•c{cr XmIdcr OmV{. Aer H$m[yZ R>{dc{cra¸•_ VmVS>rZ{ YZH$m{ gm{gm`Q>rH$S>{ [m{MVr H$am`cm AmS>V{ åhUO{ H$mhrXyYIwi{ ZmhrV. e{VH$è`mH$S>yZ a¸•_ H$m[yZ K{Vcr OmV{. Vr YZH$m{H$S>{[m{MV Zmhr, Ë`m_wi{ e{VH$ar ì`mO, XS>ì`mO ^aV amhVm{. EdT>{M Zmhr Va^ac{ë`m H$Om©[m{Q>rhr Ë`mÀ`m Kamda OßVr {V{. KamVrc MrOdñVy,Kamdarc [Ì{, Kamg_m{arc _m{Q>magm`H$c OßV H$ê•Z Z{cr OmV{. Ag{gaghm KS>V AgV{.

gaH$mar H$m`ÚmImcr _S>r Amcr åhUO{ _m{O_m[, Vm{cmB© Mm{IPmcr Ag{ H$m{Urhr N>mVrda hmV R>{dyZ åhUy eH$Uma Zmhr. Wm{S>·`mV,odH«•rMr emûdVr Zmhr, Vm{cmB©Mr ImÌr Zmhr, odH«•rM{ [¡g{ H{•ìhm o_iVrch{ gmJVm {V Zmhr.

h{ gJi{ hmchmc H$ê•Z K{Ê`mgmR>r e{VH$è`mZm go_Vrcm H$a ÚmdmcmJVm{, AmS>V Úmdr cmJV{, Vm{cmB©, h_mcr Úmdr cmJV{. ]mOmago_VrZ{H$mhr oZYr Jm{im H$am`M{ R>adc{ Va Ë`mgmR>rhr e{VH$è`mÀ`m odH«•rÀ`maH$_{VyZ gº•rMr H$[mV H{•cr OmV{. Kar Im`cm Zmhr, [m{amZm emi{V[mR>dVm {V Zmhr Agm Hw$U]r AZ{H$ odÚmc {_hmodÚmc {, _oXa{ AmoUY_m©Xm` gñWm `mÀ`mgmR>r gVV oZYr X{VM AgVm{. _J H¥•of CË[ÝZ ]mOmago_Vr_wi{ \$m`Xm Pmcm Hw$UmMm?]mOma go_Ë`m H$m{UmÀ`m \$m`ÚmÀ`m?

1) gdm©V OmñV \$m`Xm Pmcm Vm{ [wT>mar _S>itMm. go_VrMm gXñ`hm{U{ qH$dm g^m[Vr hm{U{ [wT>À`m Am_XmaH$rMr ZmXrM g_Om`Mr.go_VrH$S>{ e{VH$è`mZr oXc{ë`m H$am[m{Q>r H$m{Q>çdYr é[ { O_VmV.Ë`mÀ`mer hdm Vgm I{i H$aU{ ghO e·` hm{V{. go_VrÀ`m _S>çmgmR>ràË {H$ oR>H$mUr gaH$maZ{ JmdmÀ`m _Ü`^mJr AË`V _m¡ë`dmZ O_rZ g[mXZH$ê•Z go_Vrcm oXc{cr AgV{, `m Oo_ZtMm ì`dhma hm AZ{H$ go_Ë`mMmà_wI ì`dgm` Pmcm Amh{. o_imc{ë`m Oo_Zrda H$m{Ur àoH«•`m H$maImZ{]mYc{ ZmhrV. [U AmXaUr` Z{Ë`mH$oaVm _Jc H$m`m©c { qH$dm BVaì`mdgmo`H$ B_maVr ]mYÊ`mgmR>r Oo_Zr Odi Odi \w$H$Q> C[cãY

Page 146: खुल्या व्यवस्थेकडे

146 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

H$ê•Z oXë`mMr AZ{H$ CXmhaU{ gm[S>Vrc.2) _S>r-ì`dñW{_wi{ ode{f _mV]a Pmc{cm Xwgam JQ> åhUO{

_mWmS>r H$m_Jma. _S>r[yd© ì`dñW{V Amdí`H$ Ag{c Va e{VH$ar qH$dmË`mMm _wcJm gmè`m [m{Ë`mZm [mR> cmdyZ Vr H$MH$Z CMcV Ag{ AmoUR>{dV Ag{. AmOhr _S>rV _mc [mR>dVmZm Q>|[m{, Q>-H$, ]¡cJmS>çm e{Vmda^aVmZm h_mcr e{VH$arM H$aVm{, go_VrÀ`m _S>rV h{ H$aÊ`mMr Ë`mcm[admZJr Zmhr. h_mcrM{ Xa h_mcmÀ`m woZ`ZZ{ R>adyZ K{Vc{c{ Amh{V.oT>Jm[mgyZ H$mQ>çmH$S>{ \{•ar d{Jir, H$mQ>çm[mgyZ ^aUrH$S>{ \{•ar d{Jir.^aÊ`mZVa dmhZm[ ªVMr \{•ar d{Jir. h_mcrMr a¸•_ BVH$r dmT>cr H$rMmH$U ]mOmamV ]rS>Cñ_mZm]mXH$S>yZ XwîH$mimÀ`m dfr© {D•Z h_mc Pmc{c{oZdm©ogV e{VH$ar AmVm ñWmoZH$ e{VH$è`mZm ì`mOmZ{ aH$_m X{D•Z gmdH$ma]Zc{ Amh{V. [ydr©À`m H$miÀ`m ]mOmaì`dñW{[{jm ]mOma go_Ë`mÀ`mì`dñW{V gwYmaUm H$mhrM Zmhr. dOZ{, _m[{ VerM Im{Q>r, [¡g{ hmVr[S>Ê`mMr XwîH$aVm VrM. [ydr©À`m ì`dñW{V _m{H$i{[Um hm{Vm. AmVmH$m`ÚmMr XS>{cr Amcr, [wT>mè`mM{ amOH$maU Amc{.

3) gJiçmV _m{R>m \$m`Xm H$m{UmMm Pmcm Ag{c Va Vm{ YZH$m{]±H$mMm. [ydr©À`m H$mir e{VH$è`mZr _mc odH«•rgmR>r [mR>dcm H$r [R>mUgmdH$ma _mJm{_mJ OmB©; AmS>Ë`mÀ`m XadmOmer C^m amhr AmoU e{VH$arodH«•rM{ [¡g{ K{D•Z ]mh{a [S>cm H$r Am[cr dgwcr [war H$ar AmoUË`md{iÀ`m Ë`mÀ`m BÀN>{à_mU{ e{VH$è`mcm Xm{ZMma XS>wH{•hr _mar.

[moH$ñVmZ Pmc{, [R>mU J{c{. amohc{ V{ gma{ [MVmamoH$V hm°Q>{cmÀ`mqH$dm VËg_ gñWmÀ`m ]mh{a é]m]Xma [{hamd H$ê•Z _m{R>çm WmQ>mV XmadmZåhUyZ C { amhVmV AmoU oXdgm[m{Q>r e{H$S>m|Zr é[ { ]ojgr åhUyZH$_mdVmV.

Ë`mM{ H$O©dgwcrM{ H$m_ AmVm ]mOmago_Ë`mM H$aVmV. cmR>r,N>S>rMm \$magm à`m{J hm{V Zmhr, [U dgwcrV O]aXñVrMm ^mJ V{dT>mM.[R>mUmZr dgyc H{•c{cr a¸•_ ohem{]mV KmVc{crM Zmhr, Ag{ ghgm KS>VZg{. Vm{Q>çmV MmcUmè`m e{VrgmR>r K{Vc{ë`m H$Om©Mr dgwcr gº•rZ{ AmoUH$m ©j_V{Z{ H$aÊ`mgmR>r H¥•of CË[ÝZ ]mOma go_Ë`m AmoU Ë`mÀ`m _S>çm

Page 147: खुल्या व्यवस्थेकडे

147Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

h{ \$ma _hÎdmM{ gmYZ R>aë`m Amh{V.H{•di, ]MVrÀ`m em{fUmgmR>r

H¥•of CË[ÝZ ]mOma go_Ë`mZm Ë`mÀ`m Ë`mÀ`m j{ÌmV EH$moYH$maX{Ê`mMr H$mhr Amdí`H$Vm hm{Vr H$m`? ]mOma go_Ë`mZm, Ë`mÀ`m _S>çmAgy ÚmV, [U Xwgè`m H$m{Ur Am[cm _mc K{D•Z _S>rÀ`m q^Vr]mh{aodH$m`cm R>{dcm Va Ë`mV Xw:I dmQ>Ê`mM{ H$maU H$m`? EImÚm gm{ rñH$aOmJr EH$ EH$ åhUVm åhUVm _m{R>çm g» {Z{ e{VH$ar O_y cmJc{ AmoUV{W{hr EH$ N>m{Q>rer _S>r V`ma Pmcr Va Mm{ar, IyZ, XadS>çmÀ`m àH$aUroZoîH«•` amhUmè`m [m{crg ì`dñW{g XS>wH$m K{D•Z YmdÊ`mM{ H$maU H$m`?

ñdmVÍ`m{Îma H$mimV g_mOdmXmÀ`m _ñVrV H¥•of CË[ÝZ ]mOmago_Ë`mÀ`m _S>çmMr ì`dñWm Pmcr. oVÀ`m à{aUm JmdmVrc àñWmo[VZ{V¥Ëd Z{ñVZm]yV H$ê•Z Ë`mÀ`mH$S>{ O_m hm{Uma{ e{VrVrc daH$S> CË[ÝZehamH$S>{ dmhyZ Ý`md{, gÎmm oQ>H$odÊ`mgmR>r amOH$r` gñWmZ{ V`ma H$amdrVd H$m ©H$Ë`mªZm "[mOa[m{i' Im{cyZ Úmd{V `mM AgUma h{ _S>çmÀ`mì`dñW{M{ AmOM{ [oaUm_ [mhVm ñ[îQ> hm{V{.

e{V_mcmÀ`m ]mOma[{R>{Mr Zdr ì`dñWm C^r H$aÊ`mMr e·`Vm V`maPmcr Ë`md{ir OJmV BVa X{emV H$m` ì`dñWm Amh{ `mMm Aä`mg H$aVmAmcm AgVm. Vg{ Pmc{ AgV{ Va H$mhr d{Jd{Ji{ à`m{J hm{D• eH$c{ AgV{,H$mhr AZw d o_imcm AgVm AmoU e{V_mcmÀ`m ]mOma[{R>{À`m OwZmQ>g_ñ {cm H$mhr Vm{S>Jm gm[S>y eH$cm AgVm. hm àûZ e{Vr_mcmgmR>r AË`VoZH$S>rMm, [U e{Vrj{Ìm[waVmM _`m©oXV Amh{ Ag{ Zìh{.CÚm{OH$V{cmhr VrM dmJUyH$

VmoÌH$ oejU K{D•Z Zm{H$ar Z H$aVm CÚm{OH$ ]Zm`M{ Aem C_{XrZ{AZ{H$ VéU [wT>{ {VmV, ZdZdrZ CË[mXZmÀ`m Ë`mÀ`mH$S>{ AZ{H$ H$ë[ZmAgVmV. Ë`m H$ë[Zm àË`jmV AmUÊ`mgmR>r H$mhr ^mS>dcmMr JaOAgV{. H$mhr AË`V ZmodÝ`[yU© CË[mXZmÀ`m ]m]VrV Va gmam ì`dhmaà`m{JmMm AgVm{, åhUO{ Ym{·`mMm. _mc J«mhH$mÀ`m [gVrg CVacm VaN>ß[a\$mS> \$m`Xm hm{Ê`mMrhr e·`Vm Amh{ AmoU S>md hwH$cm Va VËH$mioXdmiIm{amÀ`m `mXrV Omd{ cmJUma Amh{. Aem d{ir cmJUmè`m

Page 148: खुल्या व्यवस्थेकडे

148 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

^mS>dcmcm "YmS>gr ^mS>dc' åhUVmV. Am[ë`mH$S>{ AZ{H$ ]±H$m Amh{V;odÎm[wadR>m H$aUmè`m gñWm Amh{V. Ë`mÀ`mH$S>{ Agm H$m{Ur YmS>grCÚm{OH$ VéU J{cm Va Ë`mM{ åhUU{ H$m{Ur YS> E{Hy$ZgwÕm K{Uma Zmhr.Ë`mcm ^mS>dc [wadÊ`mMr Jm{îQ> XyaM amhcr. g_Om, YmS>gr^mS>dcmMmhr àûZ gwQ>cm– `mgmR>r ]hwYm KaJwVr odÎm[wadR>çmMmM C[`m{Jhm{Vm{ – Var ]mOma[{R>{Mm àûZ oe„H$ amhVm{M. _mc V`ma H$am`Mm, [UË`mcm ]mOma[{R> Agcr åhUO{ oZXmZ CË[mXZIM© ^ê•Z {Ê`mBVH$r qH$_VX{Umam J«mhH$ Agcm, Va CË[mXZmÀ`m IQ>mQ>m{[mcm H$mhr AW© Amh{. Vrg_ñ`m e{VH$è`mÀ`m ]m]VrV oOVH$r Iar oVVH$rM N>m{Q>çm CÚm{OH$mÀ`m]m]VrVhr Iar Amh{. gwc^ ]mOma[{R>{À`m A^mdr _J N>m{Q>{ CÚm{OH$ H$m{Um]S>çm H$maImZXmamÀ`m OmiçmV AS>H$VmV. _m{R>çm H$maImÝ`mV OwiUrhm{Umè`m _mcmgmR>r _m{R>çm à_mUmda oH$aH$m{i \w$Q>H$i ^mJ cmJVmV.Ë`mMm KmD•H$ [wadR>m H$aÊ`mM{ H$m_ cKwCÚm{OH$ ñdrH$maVmV AmoU H$mhrH$mi Ë`mZm _m{R>m AmZXmMm AmoU ^a^amQ>rMm dmQ>Vm{. CË[mXZgwYmaÊ`mgmR>r ZdZdrZ gem{YZmMr JaO Zmhr, H$maImZXmamZ{ oXc{ë`mAmamIS>çmà_mU{ AmoU V[ercmà_mU{ _m{R>çm à_mUmda CË[mXZ H$am`M{AmoU H$maImZXmamcm odH$m`M{. Wm{S>·`mV, S>m{·`mcm H$Q>H$Q> åhUyZ Zmhr.Wm{S>çmM oXdgmV h{ oMÌ ]Xcy cmJV{. OwiUr H$aUma{ _m{R>{ H$maImZXma\w$Q>H$i ^mJ AoYH$moYH$ ñdñV o_imd{ `mgmR>r Ë`mMm [wadR>m H$aUmè`mN>m{Q>çm CÚm{OH$mMr JiM{[r H$ê• cmJVmV. _J `m N>m{Q>çm CÚm{OH$mZm odûdAmR>dV{. H$Om©V ]wS>mc{cm e{VH$ar odf o[D•Z Ord X{Vm{ Vg{ àË`jmVN>m{Q>çm CÚm{OH$mÀ`m ]m]VrV _m{R>çm à_mUmda KS>V Zmhr qH$dm KS>c{ VarË`mMm \$magm JdJdm hm{V Zmhr EdT>{M. AÝ`Wm, ]mOma[{R>{Mr g_ñ`me{VH$ar AmoU N>m{Q>m CÚm{OH$ `m Xm{KmMrhr gmaIrM.H$maImZXmamM{ cmS>

^maVmVrc ]mOma[{R>{À`m ì`dñW{V gwIr åhUm`M{ V{ _m{R>{CÚm{J[Vr, [wT>mar AmoU Zm{H$aehm `mÀ`m _XVrZ{ cm`g{Ýg [ao_Q>o_idmd{, CË[mXZmÀ`m Ë`m j{ÌmV _º{$Xmar R>{dmdr, [aX{emVyZhr ñ[Ym©H$aÊ`mgmR>r Am`mV hm{Uma Zmhr Aer emgZmH$S>yZ VaVyX H$ê•Z ¿`mdr.

Page 149: खुल्या व्यवस्थेकडे

149Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

åhUO{ ^Ôçm _mcmM{ CË[mXZ H{•c{ Var Vm{ odH$V o_imdm `mgmR>rJ«mhH$mÀ`m amJm cmJVmV. AmoU o_i{c Vm{ _mc ñdrH$mê•Z V{ My[Mm[amhVmV. ñ[Ym© Zmhr; [aX{emVrc ]hþXm H$mc]mø V§ÌkmZmÀ`mCgZdmar_wi{ gem{YZmgmR>r IM© Zmhr. _·V{Xmar_wi{ OmohamV H$aÊ`mMrJaO Zmhr, CË[mXZmV H$mhr gwYmaUm KS>dÊ`mMrhr Amdí`H$Vm Zmhr.Agm hm AmZXmMm gwIgmJa \$º• gÎmmYmè`mÀ`m ^mS>dcXma Xm{ñVmH$aVmMamIyZ R>{dÊ`mV Amcm Amh{. `m j{ÌmV g_ñ`m Amh{ Vr CË[mXH$mMr ZmhrJ«mhH$mMr Amh{. o^H$ma _mc dfm©Zwdf{© _hmJS>çm qH$_VrV odH$V K{Vahm`Mm `m[crH$S>{ J«mhH$mcm H$mhr [`m© ahmV Zmhr. [aX{emVrc dñVyyÀ`mOmohamVr [mhZygwÕm "Vm|S>mcm [mUr gwQ>md{', [aX{emV OmÊ`mMr gYro_imcr Va \$ma CÎm_, ZM O_ë`mg {ZH{•Z àH$ma{U "Bå[m{Q>©{S> _mc'o_idmdm. AmoU Ë`mMm C[`m{J "àoVîR>m oMÝh' åhUyZ H$amdm EdT>rMH$m` Vr gwIdñVy J«mhH$m[waVr _`m©oXV e·`Vm.

]mOma[{R>{Mr g_ñ`m gd©M j{ÌmZm OmMUmar Amh{. e{VrÀ`m]m]VrV, oZXmZ [wT>mè`mZm [m{gÊ`mgmR>r, H¥•of CË[ÝZ ]mOma go_VrMrEH$mMd{ir H«•ya AmoU AOmJi ì`dñWm V`ma H$aÊ`mV Amcr. gd©Mj{ÌmMm odMma H$ê•Z EH$ gdªH$f ]mOma[{R>{Mr ì`dñWm V`ma H$aVm AmcrAgVr Vr Z H$aVm H{•di e{Vr[waVr H¥•of CË[ÝZ ]mOma go_VrÀ`m _S>çmMrì`dñWm V`ma H$ê•Z "BoS>`m-^maV' h{ Û¡V AoYH$ R>iH$ Pmc{.gw[a _mH{•©Q>mM{ Omi{

A_{oaH$m, wam{[, O[mZ qH$]hwZm OJmVrc gd©M àJV X{emV]mOma[{R>mM{ àûZ gm{S>dÊ`mgmR>r AJXr d{Jiçm Vèh{Mr ]mOmaì`dñWm C^rPmc{cr AmT>iV{. e{Vr_mcmÀ`m ]m]VrV gK V`ma hm{VmV V{ EH{•H$me{Vr_mcmÀ`m CË[mXH$mM{. wB©_yJ CË[mXH$mMm gK d{Jim, gm{ m]rZCË[mXH$mMm ñdVÌ B. B. h{ gK gwg‚m H$m`m©c { R>{dVmV, X{emVrc AmoUX{em]mh{arc gd© ]mOma[{R>mda ]maH$mB©Z{ ZOa R>{dVmV. Am[ë`m _mcmÀ`mdmUmV ]mOma[{R>{Vrc _mJUrZwgma \$aH$ H$aU{ oH$\$m`Vera Ag{c Va V{dmU gXñ` e{VH$è`mcm C[cãY H$ê•Z X{VmV. BVa CË[mXH$ X{emda _mVH$aÊ`mgmR>r gmVË`mZ{ ZdZdrZ gem{YZ H$ê•Z d{Jd{Jir dmU{ V`ma

Page 150: खुल्या व्यवस्थेकडे

150 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

H$aVmV. gmR>dUyH$ dmhVyH$ `mMr ì`dñWm hmVr R>{dVmV AmoU OJmVrcOmñVrV OmñV MmJë`m qH$_Vr Am[ë`m gXñ`mÀ`m [Xar [S>mì`mV`mgmR>r V{ amîQ>-r` emgZ, gmgX `mÀ`mda XS>[U AmUVmV AmoU ¹•oMVàgJr [aX{emVrc gaH$mamZmhr de H$ê•Z K{VmV. `m gJiçmH$m_oJar]Ôc CË[mXH$mM{ gK EHy$U odH«•rÀ`m aH$_{À`m R>amodH$ Q>¸•{dmarZ{\$rhr dgyc H$aVmV. AcrH$S>{ _r A_{oaH{•Vrc gm{ m]rZ AmoU wB©_yJ`mÀ`m CË[mXH$mÀ`m gKmZm {Q> oXcr. Ë`mMr gmYZg[ÝZVm AmoUH$m ©j_Vm [mhyZ _cmVar Am[U H$m{Um AX² wVmÀ`m X{emV Amcm{ Amh{Ag{ dmQ>c{.

]mOma[{R> åhQ>cr H$r Vr [wadR>m H$aUmè`mMr AmoU _mJUrH$aUmè`mMr EH$Ì {Ê`mMr OmJm. CË[mXH$mM{ gK CË[mXH$mÀ`m ohVmM{gajU H$aVmV. [U J«mhH$mÀ`m ohVmM{ H$m`? J«mhH$mÀ`m ohVmM{ gajUH$aUmar Xwgar `ÌUm C^r amohcr Va "J«mhH$ odéÕ CË[mXH$' Agm gKf©hrPS>Ê`mMr e·`Vm V`ma hm{B©c. `m H$maUmZ{ CË[mXH$mÀ`m gKmgmaI{MJ«mhH$mM{hr gK AgVmV. AmoU Ë`mI{arO, CË[mXH$ AmoU J«mhH$ `mÀ`mVXwdm gmYUmar EH$ AX² wV ì`dñWm gd© àJV X{emV AmT>iyZ {V{. `m AO]ì`dñW{M{ Zmd "gw[a _mH{•©Q>²g².'

Am[ë`mH$S>{hr AcrH$S>{ "gw[a _mH{•©Q>²g' Aer [mQ>r cmdc{crXwH$mZ{ AZ{H$ AmT>iVmV. H$m{[è`mdaÀ`m oH$amUm _mcmÀ`m XwH$mZmMrMWm{S>r dmT>dc{cr Amd¥Îmr, H$m¢Q>aOdi H$mhr ImÚ[XmW© AmoU Odi[mgWm{S>r\$ma \$i\$imdi, ^mOr[mcm EdT>mM H$m` Vm{ \$aH$. Z{h_rÀ`mXwH$mZmà_mU{M J«mhH$mZ{ _mJUr H{•cr åhUO{ `m gw[a _mH{•©Q>Mm XwH$mZXmahr_m{R>çm S>ã`mVyZ qH$dm [m{Ë`mVyZ _mc H$mT>yZ oJèhmB©H$mÀ`m _mJUrà_mU{dOZ_m[ H$ê•Z [wS>H{• ]mYVm{, Xm{am JwS>miVm{.

Iam{IarÀ`m "gw[a _mH{•©Q>'_Ü { J«mhH$ XwH$mZ^a o\$aVmV, XwH$mZmVrcd{Jd{Jiçm od^mJmV d{Jd{Ji{ [XmW©, oH$amUm, wgma, ^mOr[mcm,\$i\$imdi, àgmYZ{, _gmë`mM{ [XmW©, V`ma ImÚ[XmW© B. dOZ_m[H$ê•Z qH$_VrM{ c{]c cmdyZ _mS>yZ R>{dc{c{ AgVmV. oJèhmB©H$ Am[m[ë`mJaO{à_mU{ dñVy K{D•Z Q>m{[crV qH$dm hmVJmS>rV O_m H$aV OmVm{. dñVyMr

Page 151: खुल्या व्यवस्थेकडे

151Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

od[wcVmM BVH$r AgV{ H$r XwH$mZmV àd{e H$aVmZmM Or dñVy odH$VK{Ê`mMm _ZmV BamXmhr ZgVm{ Aem dñVyhr oJèhmB©H$ H$iV Z H$iV K{D•ZQ>mH$Vm{. ì`m[mar CcmT>mc dmT>V{.

[aX{emVrc _r [mohc{cr H$mhr gw[a _mH{•©Q>g² åhUO{ Am[ë`mH$S>rcVWmH$oWV gw[a _mH{•©Q>[{jm ghg«[Q>tZr AOg«. EH{•H$ XwH$mZ åhUO{ oH$Ë {H$_Oë`mMr B_maV AgV{. gd©gmYmaU gw[a _mH{•©Q>_Ü { oH$amUm, wgma,S>{Aar, [m{ëQ>-r, _Q>Z, MhmgmIa{[mgyZ V{ H{•di oddmhàgJr C[`m{Jr

{Umè`m 10 \y$Q> CMrÀ`m em{o^dV H{•H$[ ªV gd© H$mhr o_iV{. H$m[S>od^mJmV J{cmV Va H$m[S>Mm{[S>, Ë`moedm` gVV ZdZdrZ ]XcUmè`m\$°eZM{ ñÌr-[wéfmM{ AZ{H$ VèhmM{ [{hamd, Ë`mÀ`m qH$_Vr Ae·`àm`dmQ>mì`m BV·`m ñdñV. Xa Xm{Z VrZ _ohÝ`mZr V{W{ g{c cmJVmV.Ë`md{iÀ`m qH$_Vr [mohë`m Va XwH$mZXmamMm MoaVmW© H$gm MmcV Ag{c`mMr qMVm dmQ>V{. Am¡fY{, àgmYZ{, I{iUr Ag{ e{H$S>m{ od^mJ. Ë`mI{arO,Img dñVyH$oaVm d{Jd{Jir XwH$mZ{ AgVmV. EH$ gw[a_mH{•©Q> H{•di[wñVH$mM{M, EH$ H{•di JUH$`ÌmM{M. EH$ H{•di KaXwéñVrgmR>r cmJUmè`mgm_mZmM{. Am°o\$gH$m_mgmR>r cmJUmè`m ñQ>{eZar gm_mZmM{ ^ì` XwH$mZAmoU Ë`mVrc ododY gm_mZmMr a{cM{c [mhyZ _r Va W¸• Pmcm{. XwH$mZmM{dU©Z H$aVmZm OwÝ`mH$mir "[rZ Q>y o[`mZm{' Ag{ dU©Z H$arV AmVm "Q>mMUrV{ od_mZ' gd© H$mhr {W{ o_iV{ Ag{ åhQ>c{ Var V{ [wa{g{ Zmhr. gd©Ì,EImÚm J ©lr_V dmQ>Umè`m _wcrcm XwH$mZmV OmD•Z odH«•{VrM{ H$m_ H$aVmZm[mohc åhUO{ AmûM © dmQ>V{. gw[a _mH{•©Q> `ÌUm_wi{M _m{cH$aUrcmgaXmaUtà_mU{ [{hamd H$aÊ`mMr e·`Vm V`ma Pmcr Ag{ EH$m c{IH$mZ{åhQ>c{ Amh{. [moûM_mË` g_mOmVrc Jar] AmoU lr_V hr odf_Vm ZîQ>Pmcr Vr g_mOdmXmM{ CX²JmV{ _m·g© AmoU EJëg `mÀ`m_wi{ Zmhr Va"_m·g© AmoU ñ[{Ýga' ZmdmÀ`m B½cS>_Yrc gw[a _mH{•©Q> `ÌU{gma»`mì`dñWm_wi{ hm{ .`emM{ J_H$

hm M_ËH$ma KS>Vm{ H$gm? gw[a _mH{•©Q>À`m ì`dñWm[Zmda [wam à]YocohÊ`mMr hr OmJm Zìh{. Ë`mÀ`m H$m ©[ÕVrMr Xm{Z VrZ _hÎdmMr gyÌ{

Page 152: खुल्या व्यवस्थेकडे

152 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

Amh{V. V{dT>r _mS>U{ [wa{g{ Amh{.[ohc{ gyÌ Ag{ : EH$m EH$H$m_mJ{ oH$Vr \$m`Xm hm{Vm{ `mcm \$mag{

_hÎd Zmhr, CcmT>mc _m{R>r Agcr AmoU EH$H$r \$m`Xm oH$aH$m{i AgcmVar e{dQ>r hm{Umam EHy$U \$m`Xm _m{R>m Agy eH$Vm{. EH$m gm]UmÀ`m dS>rMrqH$_V R>adVmZm dS>r_mJ{ \$m`Xm OmñVrV OmñV oH$Vr R>{dmc? Mma AmU{qH$dm AmR> AmU{. qH$_V EdT>rer dmT>dë`m_wi{ gma{ J«mhH$M Xwgè`mgm]UmH$S>{ dic{ AmoU odH«•r H$mhr PmcrM Zmhr Va _J H$m` \$m`Xm?`mCcQ>, \$m`Xm AJXr oH$aH$m{i R>{dcm AmoU Ë`m_wi{ hOma dS>çm I[ycmJë`m Va CË[mXH$mMr AmoU odH«•{Ë`mMr o_iH$V dmT>V{. "CcmT>mcdmT>dm, \$m`Xm H$_dm! Z\{•Im{arZ{ Zmhr.' h{ [ohc{ gyÌ.

Xwga{ _hÎdmM{ gyÌ : _mJUr Vgm [wadR>m. h{ e{VrÀ`m CXmhaUmZ{gmJVm {B©c. J«mhH$mcm H$m{UVm _mc [gV Amh{, H$m{UË`m dmUmMm,H$m{UË`m JYmMm, H$m{UË`m MdrMm. h{ gw[a_mH{•©Q>_Yrc Xaam{OÀ`mH$rX©IVmdÊ`mH$S>{ [mohc{ Var cjmV {V{. oVWc{ ì`dñWm[H$ e{VH$è`mZmdmU [wadVmV, gmYZ{ [wadVmV, àoejUhr X{VmV AmoU e{VH$è`mÀ`m_mcmÀ`m [wadR>çmg]Yr H$ama H$aVmV. oOVH$m {B©c oVVH$m _mc K{VcmOmVm{. gw[a _mH{•©Q>M{ Omi{ hOmam{ XwH$mZmM{, X{e^a odIwac{c{ Agë`m_wi{_mc odH$V K{Ê`mMr Ë`mMr VmH$X A\$mQ> AgV{.

H$maImZXmarÀ`m j{ÌmV gw[a _mH{•©Q>Mr ì`dñWm EH$ [mD•c AmUIr[wT>{ Q>mH$V{. H$maImZXmamZr V`ma H{•c{cm _mc H{•di H$o_eZ[m{Q>r odH«•rcmR>{dU{ `m ì`dñW{cm [adS>V Zmhr. Ë`mÀ`mH$S>{ ñdVÌ gem{YZ-emimAgVmV. g_Om, EH$m H$[ZrMm [Im ]è`m[¡H$r cm{H$oà` Amh{. H$m ©emi{VË`m [»`mVrc `ÌU{Mm VkmH$S>yZ Img ]maH$mB©Z{ Aä`mg H{•cm OmVm{.[»`mÀ`m ]mYUrV H$mhr AmcVy \$mcVy _mcmMm dm[a H{•cm Ag{c Va Vm{H$mT>yZ Q>mH$cm OmVm{. H$mhr _hmJS>{ gwQ>{ ^mJ dm[ac{c{ Agc{ Va Ë`mÀ`mOmJr ñdñV gwQ>{ ^mJ H$g{ dm[ac{ OmVrc `mMmhr ]maH$mB©Z{ Aä`mg hm{Vm{.AZw d Agm H$r H$m{UË`mhr J¥hm{[`m{Jr dñVyMm CË[mXZIM© 20% V{ 30%Zr H$_r H$aVm {Vm{. _J, ì`dñWm[H$ H$maImZXmamer ]m{cUr Mmcy H$aVmV.Amåhmcm Vw_M{ [I{ odH$V ¿`m`M{ Amh{V, [U oS>PmB©Z_Ü { Amåhr gmJVm{

Page 153: खुल्या व्यवस्थेकडे

153Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

V{ \{•a\$ma H$ê•Z. _mcmÀ`m JwUdÎm{Mr O]m]Xmar Vw_Mr Zmhr, Am_Mr.qH$]hwZm Amåhr K{Vc{ë`m [»`mda Vw_M{ Zmd ZH$m{M, Am_M{ hd{. Vw_À`mCË[mXZeº•r[¡H$r oZå_r Am_À`m H$m_mcm cmdm qH$dm [mohO{ Va Ë`mgmR>rZdm H$maImZm Q>mH$m. EdT>çm CË[mXZmgmR>r Vw_Mm OmohamVrdaMm IM©,odH«•{Ë`mdaMm IM© dmMUma Amh{. KmD•H$ qH$_V H$m` cmdVm V{ ]m{cm!Aem Vèh{Z{ gw[a _mH{•©Q> ì`dñWm ñdV:M{ H$maImZ{ H$mT>V Zmhr, Xwgè`mH$S>yZCË[mXZ H$ê•Z K{V{ AmoU ]mOma[{R>{Vrc qH$_VrÀ`m oVgè`m Mm¡Ï`mohíí`mÀ`m qH$_VrZ{ ]mOmamV AmUV{. CcmT>mc dmT>V{. J«mhH$mM{ ^c{, gw[a_mH{•©Q>M{ ^c{, CË[mXH$mM{ ^c{ AmoU gmè`m AW©ì`dñW{M{hr. CcmT>mcdmT>ë`mZ{, _hmJmB©da am{H$, ]{am{OJmar H$_r Ag{ gd© ^c{M ^c{! åhUO{,CË[mXZIMm©M{ [oaUm_H$maH$ oZ`m{OZ h{ oVga{ gyÌ.àm_moUH$ BÀN>m hdr

ñdmVÍ`mZVaÀ`m H$mimV ]mOma[{R>{M{ àûZ gm{S>dÊ`mÀ`m ZmdmImcramÁ`H$Ë`mªZr H¥•of CË[ÝZ ]mOma go_VrÀ`m _S>çmM{ Hw$^mS> aMc{. _Ü`Var,_hmamîQ>-mV wVr emgZmZ{ `m go_Ë`mMr _º•{Xmar g[dÊ`mMr oe\$mag _mÝ`H{•cr [U Vr A_cmV AmUÊ`mgmR>r H$mhrM [mdc{ CMccr ZmhrV._w]B©Vrc "A[Zm ]Pma', dmaUm ZJa {Wrc 18-20 XwH$mZmM{ Omi{ Ag{H$mhr oH$aH$m{i A[dmX gm{S>c{ Va OJ^a `eñdr Pmc{ë`m [`m© r]mOma[{R>{À`m ì`dñW{Mm à`m{J Am[ë`mH$S>{ AmO[ ªV PmcmM Zmhr.AcrH$S>{ _m{R>çm ehamV AH$]a AcrO², \y$S> dëS>© Aer _hmH$m` XwH$mZ{cm{H$oà` hm{V Amh{V. [U Vr gw[a _mH{•©Q>À`m gdªH$f ì`dñW{Mr ]am{]arH$ê• eH$V ZmhrV. H¥•of CË[ÝZ ]mOma go_Ë`mMr _º•{Xmar g[U{ e{VrÀ`mg[ÝZV{H$oaVm Amdí`H$ Amh{. [U _º•{Xmar g[dVmZm EH$mE{dOr AZ{H$[wT>mè`mM{ AÈ{ H$ê•Z ^mJm`M{ Zmhr. Ë`mgmR>r gw[a _mH{•©Q> ì`dñW{gmaI{Zd{ à`m{J Amdí`H$ Amh{V. `mgmR>r [aX{emVrc H$mhr gñWmerhmVo_idUr H$aU{ \$m`ÚmM{ R>a{c. XwX¡©dmZ{, Aem Vèh{Z{ Pmc{c{ AmOdaM{à`ËZ emgZmZ{ AmoU Zm{H$aemhrZ{ hmUyZ [mS>c{ Amh{V.

Page 154: खुल्या व्यवस्थेकडे

154 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

14. WTO À`m Y_©j{Ìr, Hw$éj{Ìr

åhUVm åhUVm 2000 gmc CJdc{ AmoU Xm{Z V¥Vr`me g[c{hr. 1OmZ{dmar 2001 hr VmarI H$mhr \$ma cm] amohc{cr Zmhr. S>H{•càñVmdmda MMm© Mmcy hm{Vr Ë`md{ir OmJoVH$ ì`m[ma Iwcm H$aÊ`mgmR>rOmJoVH$ ì`m[ma gKQ>Z{À`m gd© gXñ` amîQ>-mZr Á`m Á`m AZ{H$ eVrªMr[yV©Vm H$aÊ`mM{ _mÝ` H{•c{ hm{V{, Ë`mgmR>r _wXVr R>adyZ X{Ê`mV Amë`mhm{Ë`m; H$mhr eVrªgmR>r OmZ{dmar 2001, Va Xwgè`m H$mhr eVrªgmR>rOmZ{dmar 2003. _°amH{•e {W{ 1994 _Ü {, H$amamda ghr H$aVmZmAZ{H$mMr ^mdZm Aer hm{Vr H$r, 2001 gmc Va AOyZ Iy[ Xya Amh{,[wT>M{ [wT>{ [mhyZ K{D•. Xaå`mZ, H$mhr M_ËH$ma hm{B©c AmoU Am[UK{Vc{ë`m O]m]Xmè`m àË`jmV [ma [mS>Ê`mMr d{i {UmaM Zmhr Aem^m{igQ> Ame{V Á`m AZ{H$ X{emMr gaH$ma{ amohcr Ë`mÀ`m `mXrVqhXwñWmZMm H«•_mH$, AWm©VM oeam{ mJr hm{Vm. ehm_¥JmMr oeH$maH$aÊ`mH$oaVm EImXm amZQ>r àmUr Ë`mMm [mR>cmJ H$ê• cmJcm H$r Vm{ [iycmJVm{. Ë`mÀ`m [iÊ`mMm d{J BVa H$m{UË`mhr àmÊ`mÀ`m VwcZ{Z{ oH$VrVar\$ma AoYH$ AgVm{. [iyZ [iyZ X_cm H$r ehm_¥J C^m amhVm{ AmoUOdi[mgì`m dmiyV qH$dm _mVrV S>m{H{• Iw[gVm{. ]mh{aM{ OJ oXg{Zmg{Pmc{ H$r _J Am[Uhr OJmcm AmVm oXgUma Zmhr, V{ìhm AmVm OJm[mgyZAm[ë`mcm H$mhr Ym{H$m Zmhr Aer Ë`mMr g_OyV hm{V{ Ag{ åhUVmV.H$m{UVmhr àmUr BVH$m _yI© Agy eH{•c H$m` `m]Ôc MMm© hm{D• eH$V{.[U, AmVaamîQ>-r` ì`m[ma Iwcm H$aÊ`mÀ`m ]m]VrV qhXwñWmZ emgZmMrAdñWm Ë`m ehm_¥JmgmaIrM Pmc{cr oXgV{. qhXwñWmZmVrc dZñ[Vtg]Yr]m¡oÕH$ g[X{M{ ajU H$aÊ`mgmR>r Am[ë`m [oaoñWVrg AZwê•[ AgmH$m`Xm qhXwñWmZ gaH$maZ{ cm{H$g {V g_V H$ê•Z ¿`m`cm [mohO{ hm{Vm;àË`jmV AmO[ ªV Aem odY{ H$mMm _gwXmX{Irc V`ma Pmc{cm Zmhr.

AmVaamîQ>-r` ì`m[ma gKQ>Zm cdH$aM dmQ>mKmQ>tÀ`m Xwgè`m EH$m\{•arcm gwédmV H$aUma Amh{. 1994 gmcr ñdmjar Pmc{ë`m H$amamMr [yV©VmoH$Vr à_mUmV Pmcr, _mJrc H$amamÀ`m VaVwXt[{jm H$mhr d{Jiçm qH$dm

Page 155: खुल्या व्यवस्थेकडे

155Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

AoYH$ ì`m[H$ VaVwXr AmVaamîQ>-r` ì`m[maì`dñW{gmR>r H$aU{ Amdí`H$qH$dm C[ wº• R>a{c H$m` Aem àûZmda `m dmQ>mKmQ>r hm{Vrc. àË {H$amîQ>-mÀ`m AmoW©H$ OrdZ_aUmMm hm àûZ Agë`mZ{ V{W{ OmUma{ gma{ àoVoZYrg‚mS> AmH$S>{dmar AmoU woº•dmX àñVmd V`ma H$ê•Z OmUma.e{Vrì`m[mamg]Yr BVa H$mhr X{emVrc VÁk _cm {Q>yZ `m odf`mda MMm©H$ê•Z H{•ìhmM J{c{. Am[ë`m X{emV "e{Vrì`m[mamÀ`m OmJoVH$rH$aUmÀ`mgX^m©Vrc g_ñ`m' `m odf`mda EH$ àmWo_H$ MMm© Pmcr; [U, dmQ>mKmQ>rVZ{_H$r H$m{UVr yo_H$m ¿`m`Mr, dmQ>mKmQ>tÀ`m añgrI{MrV àË {H$ àñVmdmdaAm[ë`m ]mOyZ{ H$m{UV{ X{e C { amhVrc AmoU odéÕ ]mOycm H$m{U C {amhVrc `mMr àmWo_H$ MmM[UrX{Irc AOyZ ìhm`Mr Amh{. oZoûMV_mohVr Zgcr H$r AkmZmÀ`m AY:H$mamV gmhoOH$M _ZmV ^rVr C^ramhV{. gmè`m X{e^a, X{emX{emVrc ì`m[ma AQ>H$odUmè`m q^Vr Vm{S>yZ gma{OJ EH$Ì AmUU{ åhUO{ H$mhr ^`mU amjgr KQ>Zm KS>cr Amh{ AerH$ë[Zm AZ{H$mZr H$ê•Z K{Vcr Amh{. AZ{H$ df{© odcm`Vr gÎmmZrqhXwñWmZMr cyQ> H{•cr; BJ«OmZr Va {W{ gm_«mÁ` ñWm[c{. Ë`m_wi{, X{emÀ`mgahÔr[crH$S>rc gd© eº•t]Ôc qhXwñWmZÀ`m _ZmV EH$ ^rVrMr ^mdZmAmh{. [aX{emer O{W{ O{W{ Am[cm g]Y {B©c V{W{ V{W{ Am[c{ ZwH$gmZMhm{Uma Aer AZ{H$mMr R>m_ g_OyV Amh{. OmJoVH$ ì`m[ma hm odf` Vgmg_OÊ`mg gm{[m Zmhr. gd©gmYmaU cm{H$mZm "oZ`m©V H{•cr Va S>m°cao_iVmV AmoU Am`mV H{•cr Va S>m°ca Úmd{ cmJVmV; Vñ_mV², oZ`m©V H$aU{MmJc{' EdT>{M H$m` V{ AmVaamîQ>-r` ì`m[mam]Ôc g_OV{!

""Varhr, hm[yg Am]m ^maVmVyZ oZ`m©V hm{D• cmJcm h{ H$mhr \$maMmJc{ Pmc{ Zmhr; AmVm Am[cm Am]m Jm{a{ ImUma AmoU Am[ë`mMX{emVrc cm{H$mZm Vm{ MmImd`mgX{Irc o_iUma Zmhr hr Jm{îQ> H$mhr ]arZmhr'' hr ^rVr g_OÊ`mgmaIr Amh{. [U Ë`m]am{]aM, Am°ñQ>-{oc`mVyZ {W{g\$aMX Amc{ Va V{W{ o[H$c{c{ Cƒ àVrM{ \$i Am[ë`mcm Im`cmo_iUma `mMm AmZXhr ìhm`cm [mohO{. àË`jmV oZ`m©V hm{dm{ H$m Am`mV,Am[c{ ZwH$gmZM ZwH$gmZ hm{Uma Amh{ Aer Am[cr "qhXw mdZm' Amh{.g_wÐ[ ©Q>ZmVrc hOmam{ dfmªÀ`m ]XrVyZ AmoU [aH$r` AmH«•_H$m[wT>{ hOmam{

Page 156: खुल्या व्यवस्थेकडे

156 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

df{© eaUmJVr ñdrH$mamdr cmJë`m_wi{ hr [am yV _Zm{d¥Îmr Im{c éOcrAmh{.

A°S>o_ac [{arZ{ O[mZr g_«mQ>mÀ`m amO_hmcmda Vm{\$ S>mJcr AmoUgmam O[mZ IS>]S>yZ OmJm Pmcm; Am[cm g_«mQ> gy m©Mm deO Agcm Var[moûM_mË`mÀ`m odkmZodÚ{[wT>{ Ë`mM{ H$mhr MmcV Zmhr h{ Ë`mZr [¸•{Am{iIc{. AmoU, Ë`mZr odkmZ, VÌkmZ d CÚm{JYX{ `m gmè`m j{ÌmV AerH$mhr hZw_mZCS>r K{Vcr H$r, AmVm O[mZer ñ[Ym© H$aU{ A_{oaH{•gma»`mX{emghr AZ{H$ j{ÌmV O_V Zmhr.

AmVaamîQ>-r` ì`m[ma gñW{À`m dmQ>mKmQ>tgmR>r qhXwñWmZM{ O{àoVoZYr_S>i OmB©c Ë`mV àm_w»`mZ{ Zm{H$a_mZ{ gaH$mar AoYH$mar qH$dmocIm[Q>r VÁk _S>ir AgUma; Ë`mÀ`m _ZmV ì`m[mamodf`r odoOJrfw Vagm{S>m, [U w wËgw _mZogH$VmgwÕm C[OÊ`mMr H$mhr e·`Vm Zmhr.àoVoZYr_S>imVrc _wËgÔr AW©ì`dñW{Vrc CÚm{OH$V{Mm \$magm AZw dZgc{c{ AgUma h{ Va Ia{M. AmO[ ªVÀ`m AmVaamîQ>-r` dmQ>mKmQ>tV `mMrH$m{Umcm \$maer OmUrd Pmcr Zmhr [U, AmVaamîQ>-r` ì`m[ma gñW{À`mdmQ>mKmQ>tÀ`m J{ë`m åhUO{ wé½d{ \{•arV [ohë`mXm e{Vr_mcmÀ`mì`m[mamodf`r MMm© Pmcr AmoU qhXwñWmZr _wËgÔçmMr `m j{ÌmVrcAmUIr EH$ H$_Om{ar àH$memV Amcr. e{Vr, e{Vr_mcmM{ CË[mXZ, ì`m[ma,àoH«•`m BË`moXg]Yr `m "gmh{]r' _wËgÔçmÀ`m JmR>r oH$_mZ AmH$S>{dmargwÕmAgUma Zmhr.

AmVaamîQ>-r` ì`m[mamg]Yr X{emX{emVrc dmQ>mKmQ>r g wº•amîQ>-gKmMr ñWm[Zm Pmë`m[mgyZ åhUO{, [ÝZmghyZ AoYH$ dfmªda MmcyAmh{. dmQ>mKmQ>tMr AmR>dr \{•ar " wé½d{ \{•ar' åhUyZ JmOcr AmoU Ë`mMr\$clwVr åhUyZ OmJoVH$ ì`m[magñWm oZ_m©U Pmcr. `m gJiçm dmQ>mKmQ>r,gñWm, MMm© `mMm h{Vw H$m` Amh{?

ì`m[maj{ÌmV gmè`m X{emVrc gaH$ma{ hñVj{[ H$aVmV, `mhñVj{[m_wi{ X{emX{emV gdm{©Îm_ l_od^mJUr hm{Ê`mV ì`Ë`` {VmV. Om{ Vm{Am[c{ Km{S>{ [wT>{ H$mT>y [mhVm{ AmoU O_ë`mg e{OmaÀ`m ñdmamÀ`m Km{S>çmM{[m` _m{S>Ê`mM{ à`ËZ H$aVm{. Agë`m gHw$oMV ñdX{er Ym{aUmVyZ AVVm{JËdm

Page 157: खुल्या व्यवस्थेकडे

157Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

Ë`m X{emM{hr ^c{ hm{V Zmhr AmoU OmJoVH$ AW©ì`dñW{M{ Va ZmhrMZmhr. "ñdX{er ñdX{er' Agm "CX{ CX{' H$arV Om{ Vm{ Xwgè`mÀ`m [m`mV[m` KmcyZ Ë`mcm [mS>Ê`mMm à`ËZ H$aVm{; [oaUm_V:, gma{M AmS>d{[S>VmV. Xwgè`m _hm wÕm[ydr© ohQ>caÀ`m Z{V¥ËdmImcr Aem Vèh{À`mamîQ>-dmXr Ym{aUmMr gwédmV Pmcr. Ë`mVyZ Xwga{ _hm wÕ C { amohc{ AmoUAmVaamîQ>-r` ì`m[ma OdiOdi ]X [S>cm. Om{ Vm{ X{e gdm©Wr© ñd` yhm{Ê`mMm à`ËZ H$arc Va Ë`mV amîQ>-à{_mMm AmodîH$ma oXg{c, H$XmoMV;[U, Ë`m_wi{ gd©Ì AH$m ©j_Vm _mO{c, CË[mXZ KQ>{c AmoUgd©gm_mÝ`mM{ OrdZ_mZ Imcmd{c.

X{emX{emVrc l_od^mJUr H$m{UË`m AmYmamZr ìhmdr, Ë`mMm oZ`_H$m` Agmdm `mg]Yr AW©emñÌmMm EH$ gd©_mÝ` ogÕmV Amh{. Vm{g_OmodÊ`mgmR>r EH$ MmJc{ CXmhaU K{Vm {B©c.

AmBZñQ>mBZgmaIm odûdod»`mV d¡kmoZH$ odlmVrgmR>r H$mhr H$miXya OJcmVrc KamV OmD•Z ahmVm{; ]am{]a \$º• EH$ haH$må`m JS>r K{Vm{.OJcmVrc dmñVì`mÀ`m H$mimV AmBZñQ>mBZ AmoU Ë`mMm JS>r `mZrH$m_mMr dmQ>Ur EH$_{H$mV H$er H$ê•Z ¿`mdr? KaJS>r PmS>yH$m_mV oZîUmVAmoU AmBZñQ>mBZcm gem{YZmV Vm{S> Zmhr Aer [oaoñWVr. H$m_mMr dmQ>UrH$aÊ`mV H$mhr AS>MU Zmhr; JS>r PmS>y _ma{c AmoU AmBZñQ>mBZ gem{YZH$a{c! H$mhr M_ËH$mamZ{ KaJS>r H$m ©j_ d¡kmoZH$ Pmcm Va V{ EH$_{H$mVH$m_mMr AXcm]Xc H$ê•Z K{D• eH$VmV. [U, g_Om, AmBZñQ>mBZ l{îR>d¡kmoZH$ Va Amh{M, da PmS>yH$m_mVhr Vm{ KaJS>çm[{jm COdm Amh{ Ag{cjmV Amc{ Va Xm{KmZr H$m_mMr dmQ>Ur H$er H$amdr? Xm{Ýhr H$m_mVAmBZñQ>mBZ gag, _J H$m` Ë`mZ{ PmS>yH$m_ H$amd{ AmoU da, à`m{Jemi{VOmD•Z gem{YZhr H$amd{?

AW©emñÌmVrc ì`m[maodf`H$ ogÕmV gmJVm{ H$r, `mhr [oaoñWVrVAmBZñQ>mBZZ{ gem{YZ H$amd{, PmS>yH$m_mV d{i Kmcdy Z {. H$maU,gem{YZj{ÌmVrc Ë`mM{ l{îR>Ëd KaH$m_mVrc Ë`mÀ`m gagV{[{jm AoYH$Amh{. àË {H$ X{emZ{, Á`m CË[mXZmV Ë`mM{ VwcZ{Z{ AoYH$ l{îR>Ëd Amh{Ë`mH$S>{ AoYH$ cj Úmd{. A_{oaH$m JUH$`ÌemñÌmV qhXwñWmZ[{jm gag

Page 158: खुल्या व्यवस्थेकडे

158 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

Amh{ AmoU e{VrÀ`m CË[mXZmVhr. [U, JUH$`ÌemñÌmVrc A_{oaH{•M{l{îR>Ëd AoYH$ gag Agë`mZ{ Ë`mZr qhXwñWmZH$S>yZ H$mhr e{Vr_mc odH$VK{U{ AmoU Ë`m_wi{ ]MV Pmc{cr gmYZ{ JUH$`Ìj{ÌmV dm[aU{ A_{oaH{•À`m\$m`ÚmM{ Amh{.

ohQ>ca, Ë`mMm odÎm_Ìr S>m°. em»V AmoU Ë`mÀ`mM JUZ{VrcamOH$maUr ì`m[maj{ÌmV T>dimT>di H$aÊ`mM{ Wm]dVrc Va OJmVrc"AmBZñQ>mBÝg²'da PmS>yH$m_ H$aÊ`mMr [mir {Uma Zmhr. OmJoVH$ì`m[magñW{À`m gmè`m dmQ>mKmQ>tMm AmoU IQ>mQ>m{[mMm CÔ{eì`m[magñW{Vrc gaH$maMr T>dimT>di Wm]dyZ Vr AoYH$moYH$ H$m ©j_AmoU g[ÝZ H$aU{ hm Amh{.""^maVm''da gy © CJdUmaM Amh{

amOH$maUr cm{H$ Am[ë`m hmVr gÎmm EH$dQ>mdr AmoU oQ>H$mdr`mgmR>r Am[m[ë`m X{emVrc H$Yr `m, Va H$Yr Ë`m JQ>mda _{h{aZOa H$ê•ZË`mZm Iyf H$aÊ`mMm à`ËZ H$aV AgVmV. e{Vr_mcmÀ`mM ì`m[mamM{CXmhaU K{D•. ]hwV{H$ lr_V X{emMr gaH$ma{ Ë`mÀ`m X{emVrc e{Vrj{Ìmcm^a[ya _XV H$aVmV. H$maImZXmar g_mOmÀ`m VwcZ{Z{ V{Wrc e{VH$ar dJm©M{AmoW©H$ CË[ÝZ H$_r ZgV{, [U ehar cm{H$mMr gm_moOH$ àoVîR>mI{S>çmVrc e{VH$è`mZm cm^V Zmhr. oH$_mZ Amdí`H$ V{dT>{M cm{H$ e{Vrdaamhmd{ `mgmR>r Am¡Úm{oJH$ X{emVrc gaH$ma{ e{Vrì`dgm` AoYH$moYH$AmH$f©H$ H$aÊ`mMm à`ËZ H$aVmV – H$mhr _XV ]mOma[{R>{VyZ hm{V{, H$mhr_XV gaH$mar oVOm{arVyZ. wam{[mVrc e{VH$è`mZm Ë`mÀ`m CË[mXZmZm Iwë`m]mOma[{R>{V Or qH$_V o_imcr AgVr Ë`m[{jm Vr 60-65% AoYH$o_imdr Aem Vèh{À`m ì`dñWm V{Wrc gaH$ma{ MmcdVmV. A_{oaH{•Vrcì`dñWm e{VH$è`mZm 30-35% Mr dmT>rd qH$_V [XamV Q>mH$V{. O[mZM{gaH$ma e{VH$è`mZm gdm©V gT>i hmVmZ{ _XV H$aV{ AmoU Ë`mZm OdiOdiXwß[Q> qH$_V o_imdr Aer ì`dñWm H$aV{. ^maVmVrc [oaoñWVr AJXrCcQ>. {W{ H$maImZXmarÀ`m g{d{V e{Vrcm cmdÊ`mV {V{. [oaUm_V:,dfm©Zwdf{© ^maVr` e{VH$è`mg Iwë`m ]mOma[{R>{À`m VwcZ{Z{ 80% H$_rqH$_V o_iV Amcr Amh{. Wm{S>·`mV, ]hwV{H$ lr_V X{emVrc e{VH$è`mZm

Page 159: खुल्या व्यवस्थेकडे

159Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

]mOma[{R>{V g]²ogS>r o_iV{ Va ^maVr` e{VH$è`mZm CcQ>r [År åhUO{ CU{g]²ogS>r o_iV{.

Am¡Úm{oJH$ X{emV H{•di ]mOma[{R>{V e{VH$è`mZm _XV o_iV{ Ag{Zmhr. H$mhr o[H{• H{•di K{Ê`m]Ôc V{W{ gaH$mar AZwXmZ o_iV{; H$mhr d{imo[H{• Z K{Ê`m]Ôchr AZwXmZ o_iV{. BJ«O e{VH$ar ]mOmamV Jhy K{D•Z J{cmH$r Xa [m{Ë`m_mJ{ Ë`mcm 40 [m¢S> am{I AZwXmZ o_iV{. Ë`mI{arO, X{emVrcd{Jd{Jiçm àX{emVrc e{VH$è`m_Ü { AmoW©H$ g_mZVm Agmdr `mgmR>rhr`m{OZm am]dë`m OmVmV. ^maVmV Aem `m{OZmMm OdiOdi A^mdMAmh{. N>m{Q>{ AmoU gr_mV e{VH$ar `mÀ`m _XVrH$oaVm H$mhr MwQ>[wQ> `m{OZmAmIë`m OmVmV, [U Ë`mMm gmam cm^ gaH$mar Zm{H$adJ© AmoU [wT>marMImD•Z OmVmV. IV{, drO, [V[wadR>m `mH$oaVm e{VH$è`mZm _m{R>çmà_mUmda AZwXmZ{ oXë`mMm X{Imdm hm{Vm{; àË`jmV Ë`mMm cm^ e{VH$è`mZmH$mhrM hm{V Zmhr.

lr_V X{emV e{VH$è`mZm XojUmMr c`cyQ> AmoU ^maVmgma»`mX{emV e{VH$è`mÀ`m [mR>rda Mm]yH$! hr emgZ gñW{Mr Xm{Z Q>m{H$mMr ê•[{.Xm{Ýhr àH$maÀ`m hñVj{[m_wi{ OmJoVH$ l_od^mJUr o]KS>V{. OmJoVH$ì`m[ma gñWm gaH$mar hñVj{[ H$_rV H$_r H$aÊ`mMm `mgmR>rM à`ËZ H$aV{.^maVmgma»`m, e{VH$è`mda AmgyS> CJmaUmè`m emgZmodéÕ H$mhr H$m ©dmhrH$aU{ OmJoVH$ ì`m[ma gñW{g e·` Zmhr. Vg{ H{•c{ Va X{emÀ`mgmd© m¡_Ëdmcm Y¸•m cmdë`mMm Amj{[ {Vm{. åhUyZ OmJoVH$ ì`m[magñW{Mm H$m ©H«•_ hm lr_V X{emVrc XojUmdmQ>[mda _`m©Xm KmcÊ`mda cjX{Vm{.

[ydr© MrZ X{emV _wcJr OÝ_VmM oVM{ [m` [ÅçmZr ]mYyZ Q>mH$V,Ë`m_wi{ [mdc{ chmZ amhV AmoU chmZ [mdc{ gm¢X`m©M{ cjU _mZc{ OmB©.H«•mVrZVa `m [ÕVrda ]Xr KmcÊ`mV Amcr. Ë`m[crH$S>{ OmD•Z, dfm©Zwdf{©[m` ]mYyZ amohc{ë`m _wctÀ`m [Åçm H$mT>Ê`mM{ \$_m©Z oZKmc{. Am wî`mVàW_ [mdcmVyZ aº• gigiV OmD• cmJë`mÀ`m d{XZm Ë`m _wctZm Agøhm{V. Ë`m AmH«•XyZ, Am[c{ [m` [wÝhm ]mYmd{V Aer odZVr H$arV. ]oXñVAdñW{V dfm©Zwdf{© amohc{ë`m ^maVr` g_mOmMr [oaoñWVr Ë`m oMZr

Page 160: खुल्या व्यवस्थेकडे

160 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

_wctà_mU{ Pmcr Amh{. "ZH$m{ V{ ñdmVÍ`, ZH$m{ V{ ñdmVÍ`' Ag{ V{odìhiV Amh{V. "OmJoVH$ ì`m[ma gñW{À`m oZ`_m_wi{ 2001 gmcr[aX{emVrc e{Vr_mc X{emV {D• cmJ{c, Ë`mda ]YZ{ KmcVm {Uma ZmhrV,Ag{ Pmc{ Va X{emVrc e{Vrì`dgm` ]wS>yZ OmB©c' Agm H$m{cmhc gd©ÌCR>V Amh{ AmoU "hm gmam Xm{f Iwcr ì`dñWm, OmJoVH$rH$aU AmoUAmVaamîQ>-r` ì`m[magñWm `mMm Amh{, `m gJiçm d{XZm[{jm OwÝ`mcm`gÝg-[ao_Q>-H$m{Q>m amÁ`mÀ`m [ÅçmM AoYH$ gwImdh hm{Ë`m' Ag{^c{ ^c{ _m{R>çm ehmOm{J[U{ _mS>y cmJc{ Amh{V.

Zì`m ì`dñW{V [aX{er _mcmMr X{emV Am`mV hm{B©c h{ Ia{, [U Vrì`m[mar [m`mda hm{B©c. J{cr [ÝZmg df{© [aX{emVrc _hmJS>m Jhy, H$m[ygqhXwñWmZmV AmUyZ ñdñVmV odH$Ê`mMm "Aì`m[ma{fw ì`m[ma' gaH$ma{dfm©Zwdf{© H$arV amohcr AmoU e{VH$è`mcm ]wS>drV amohcr. `m[wT>{ hm{UmarAm`mV oH$\$m`Vera Agcr VaM hm{B©c, amOH$r` gÎm{À`m ]S>½`mÀ`mVmH$Xrda Zmhr h{ cjmV K{Vc{ [mohO{. [ydr©[{jm `m[wT>{, Am`mV e{VH$è`mZmVg{M J«mhH$mZm AoYH$ \$m`X{era Ag{c. ^maVmV _mc [mR>dm`Mm åhUO{[aX{er CË[mXH$mZm dmhVwH$rda _m{R>m IM© H$amdm cmJVm{. dmhVwH$rda hmIM© åhUO{ ^maVr` e{VH$è`mZm o_iUma{ EH$ AàË`j gajUM Amh{.CXmhaUmW©, _{o·gH$m{Vrc Jhy ^maVmV AmUÊ`mgmR>r 800 é[ { àoVQ>Z IM©

{Vm{. qhXwñWmZmVrc JìhmMr qH$_V 6000 é[ { àoVQ>Z Yacr Va ^maVmV{D•Z ñ[Ym© H$aÊ`mV _{o·gH$Z e{VH$è`mcm OmñVrV OmñV 5200 é[ {

àoVQ>Z o_iy eH$VmV. YmdÊ`mÀ`m e ©VrV EH$m ñ[Y©H$mcm H$mhr AVa [wT>{C { amhyZ gwédmV H$am`Mr [admZJr Úmdr Agm hm àH$ma Amh{.

dmhVyH$ IMm©Mm cm^ K{D•Zhr ^maVr` e{VH$ar ñ[Y{©V oQ>Hy$ eH$cmZmhr Va H$m` H$amd{? ^maVr` e{VH$ar oQ>Hy$ Z eH$Ê`mMr Xm{Z H$maU{ AgyeH$VmV. EH$ åhUO{ emgH$r` XojUmÀ`m AmYma{ [aX{er e{VH$è`mMmCË[mXZ AmoU oZ`m©V IM© H$_r hm{D• eH$Vm{. ^maV gaH$ma e{VH$è`mZmAer H$m{UVrM _XV X{V Zmhr. Xwga{ CKS> H$maU Ag{ Agy eH$V{ H$r,^maVmV H$mhr _mc Z¡goJ©H$ AZwHy$cVm ZgVmZmhr o[H$dcm OmVm{. ]hwV{H$X{emV CgmM{ [rH$ [mdgmÀ`m [mÊ`mda oZKV{. ^maVmV Ë`mgmR>r H$mcì`mM{

Page 161: खुल्या व्यवस्थेकडे

161Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

_hmJS>{ [mUr Úmd{ cmJV{. Aem [oaoñWVrV H$mcì`mÀ`m [mÊ`mdarcD•gCË[mXZ OmJoVH$ ñ[Y{©V oQ>H$U{ H$R>rU Amh{. Vg{M, CgmMr cmJdS>,oZJamUr, H$m[Ur, dmhVyH$ AmoU CË[mXZmM{ VÌkmZ d H$m ©j_Vm `mV Xm{fAgVrc Va ^maVmVrc gmIa [aX{emVrc gmIa{er Q>¸•a X{U{ H$R>rU hm{B©c,Aem [oaoñWVrV H$m` H$amd{?

Xwgè`m X{emà_mU{M Am[ë`mhr X{emV emgZmZ{ ^a[ya XojUmdmQ>[gwê• H{•ë`mZ{ hm àûZ gwQ>{c H$m`? "H$m{Ur Jm` H$m[cr åhUyZ Am[U dmgê•H$m[md{' Aem Vèh{Mm hm woº•dmX Amh{. `mVyZ OJmVrc gm_Oñ` _mdiVOmB©c AmoU [wÝhm BîQ> H$ë`mUH$mar l_od^mJUr Ae·` hm{D•Z OmB©c.gwX¡dmZ{, OmJoVH$ ì`m[ma gñW{M{ H$ama AmoU oZ`_ `mV lr_V X{emVrcXojUmdmQ>[ Q>ßß`mQ>ßß`mZ{ ]aImñV H$arV Z{Ê`mMr VaVyX Amh{. A_wH$ EH$"_wgc_mZ H$aVmV åhUyZ qhXwZrhr H$amd{' Agm gHw$oMV X¥oîQ>H$m{Z Z R>{dVmO{ AVVm{JËdm H$ë`mUH$mar hm{B©c Ë`mMr H$mg YaU{M l{ ñH$a Amh{.

"[aX{emVyZ {Umam e{Vr_mc AoYH$ MmJcm Amh{, ñdñVhr Amh{Varhr Ë`mMm \$m`Xm ^maVr` J«mhH$mcm o_iy Z {, Aem Am`mVrdaAm`mVewëH$ AmH$mamd{, Ë`m_wi{ {Wrc e{VH$è`mZm gajU o_i{c' Aer_mJUr ^maVr` e{VH$ar H$Yrhr H$aUma ZmhrV.

ñdmVÍ`mZVa oH$Ë {H$ XeH{• A°å]°gS>ma d o\$`mQ> JmS>çmM{ CË[mXZH$aUmè`mZr oZH¥•îQ> XOm©Mr dmhZ{ _hmJS>çm qH$_VrV J«mhH$mda cmXcr.J«mhH$mZmhr drg drg df{© amJmV C { amhyZ `m JmS>çm IarXU{ ^mJ [S>c{.H$maU, JmS>çmÀ`m Am`mVrg ]Xr hm{Vr. Aem gajUm_wi{ X{emMm \$m`XmPmcm Zmhr, _m{Q>maJmS>çmÀ`m VÌkmZmV X{e H$m`_Mm _mJmg amohcm AmoUJ«mhH$ ^aS>cm J{cm.

ì`m[mar gajUmMm Agm od[arV [oaUm_ A[oahm © Amh{. 1984gmcm[ ªV ]«mPrc X{emVrc JUH$`ÌmM{ CË[mXZ Iy[M [wT>mac{c{ hm{V{."Amåhmcm AmVm Am`mVrMr JaOM Zmhr' Aem "ñdX{er' Om{emV ]«mPrcgaH$maZ{ JUH$`ÌmÀ`m Am`mVrda ]Xr KmVcr. [oaUm_V:, Vm{ CÚm{JH$m|S>cm J{cm; Aì`mhV[U{ odH$ogV hm{Umè`m OmJoVH$ VÌkmZmÀ`m^amar[mgyZ Vm{ Vm{S>cm J{cm. 1995 gmcm[ ªV Ë`mM{ JUH$`Ì CË[mXZ ]X

Page 162: खुल्या व्यवस्थेकडे

162 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

[S>Ê`mMr d{i Amcr V{ìhm emgZmZ{ [wÝhm EH$Xm Am`mV Iwcr H{•cr.emgZmZ{ hmV KmcyZ H{•c{cr ]Xr hr h_{em KmVH$M AgV{ – _J, Vr

Xmê•]Xr Agm{ H$r Am`mV]Xr. ^maVmVrc e{VH$ar ñdV:À`m cm^mH$oaVmJ«mhH$mda AÝ`m` ìhmdm Ag{ åhUUma Zmhr Aer Ë`mMr B_mZmMr [a[am Amh{.AmUr]mUrÀ`m H$mimV BoXam]mBªZr gmdH$mar Icmg H{•cr VarX{Irc AZ{H$e{VH$è`mZr Am[cr H$O{© gmdH$mamZm Am[IwerZ{ [aV H{•cr. H$maU, gaH$marH$m`ÚmÀ`m AmYmamZ{X{Irc, K{Vc{c{ H$O© ]wS>odU{ h{ Am[ë`m [yd©OmÀ`mo[T>çmZ² o[T>çm ZaH$mV cm{Q>Uma{ H$_© Amh{ Aer Ë`mMr YmaUm Amh{. ^maVr`e{VH$ar oZaja Ag{c [U, gaH$mar ì`dñW{Z{ KmVc{ë`m XS>]{S>çm H$mT>ë`m J{ë`mVa OJmÀ`m ]mOma[{R>{V H$m{UË`mhr X{emVrc e{VH$è`mer Am[U Q> •a X{D•eH$Vm{ Agm Ë`mMm AmË_odûdmg Amh{. AmOhr OmJoVH$ ]mOma[{R>{V CVaUmè`m]hwV{H$ _hÎdmÀ`m e{Vr_mcmÀ`m ^maVmVrc qH$_Vr [aX{emÀ`m VwcZ{Z{ Iy[MH$_r Amh{V. Am[ë`m oedmamÀ`m Hw$[Umer ^maVr` e{VH$ar V`marZ{ ñ[Ym© H$ê•eH$Vm{. [U, ]mOmaì`dñWm, dmhVyH$ì`dñWm AmoU cmMIm{a àemgZ `mM{AS>Wi{ Xya H$arV Ë`mMm _mc ]Xamda [m{hm{M{[ ªV Ë`m _mcmMr gagVmOdiOdi g[yZ OmV{.

J«m_rU ^mJmV gmar gaMZm VwQ>H$r\w$Q>H$r Pmcr Amh{. [ÝZmgdfmªÀ`m "CU{ g]ogS>r' H$mcIS>mMm hm [oaUm_ Amh{. Xwgè`m _hm wÕmVCX²ÜdñV Pmc{ë`m O_©Z X{emMr [wZa©MZm H$aÊ`mgmR>r "_me©c ßc°Z'am]odÊ`mV Amcm. [ÝZmg df{© "BoS>`m'Z{ "^maV' CX²ÜdñV H{•cm. {W{hrJ«m_rU ^mJmVrc gaMZ{À`m [wZ]mªYUrgmR>r EH$ Zdm "_me©c ßc°Z'am]odÊ`mV Amcm Va ^maVmMm e{Vr_mc Jm{XrÀ`m Y··`m[ ªV ghrgcm_V[m{hm{MyZ OmJoVH$ ]mOma[{R>{Vrc Am[c{ COd{[U oQ>H$dy eH{•c.

[aX{emV OmD•Z Á`mZr V{Wrc \$i\$imdi, ^mÁ`m BË`mXtÀ`m^a_gmR> qH$_Vr [mohë`m AgVrc Ë`mZm ^mOr[mcm d \$i\$imdirÀ`m]mOma[{R>{Vrc ^maVmÀ`m VmH$XrMm ^adgm o_imcm Ag{c. gmè`m OJmVagm`ZmMm dm[a Z H$aVm o[H$odc{ë`m e{{Vr_mcmcm àMS> _mJUr Amh{;XrS>Xw[Q>rZ{ qH$_V X{D•Z J«mhH$ O¡odH$ e{VrM{ CË[mXZ dm[ê• [hmVm{. Ë`m_wi{Am[ë`m Amam{½`mM{ ajU hm{B©c Aer Ë`mMr ImÌr Amh{. amgm`oZH$ e{VrV

Page 163: खुल्या व्यवस्थेकडे

163Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

^maV _mJmgc{cm amohcm. EHy$U Oo_Zr[¡H$r 40 Q>¸•{ Oo_ZrV woa`mMm[ohcm H$Uhr [S>c{cm Zmhr. ImÌrera agm`Z_wº• e{Vr_mc o_iÊ`mM{^maV h{ _m{R>{ H{•Ð hm{D• eH$V{. Am[c{ _mJmg[U {W{ daXmZ R>aUma Amh{.X{emV Am¡fYr AmoU gwJYr dZñ[VtMr Agr_ od[wcVm Amh{. ]r-o]`mÊ`mÀ`m gem{YZmV Am_M{ emñÌk OmJoVH$ [mVirda H$mhrg{ H$_r[S>c{ AgVrc, [U gH$oaV dmU V`ma H$aÊ`mMr Hw$ecVm {Wrc e{VH$aroñÌ`mZr BV·`m AX² wV Vèh{Z{ XmIodcr Amh{ H$r, gH$oaV dmUmÀ`mJwUZmMr _º•{Xmar ^maV àñWmo[V H$ê• eH$Vm{.

Wm{S>·`mV, "ZmMVm Z {Uma{' AJU dmH$S>{ Agë`mMr VH«•ma H$arVMamhUma. Iam ZV©H$ H$em]em Mm{[S>c{ë`m [Yamdrg Mm¡ag \w$Q>mÀ`mAJUmVhr Am[c{ gma{ H$g] XmIdy eH$Vm{. ^maVr` e{VH$ar eVH$mZweVH{•em{fUmMm ]ir R>acm Amh{. `m àXrK© dZdmgmV Ë`mZ{ AJr ]mUdyZ K{Vc{c{gm{oeH$Vm, YS>mS>r AmoU H$îQ>mMr V`mar h{ JwU Ë`mcm Zì`m H$mcIS>mV_m{R>{ C[`m{Jr R>aUma Amh{V.

gaH$mar hñVj{[mZ{ AmO[md{Vm{ ^maVr` e{VH$ar ZmJodcm J{cm.Am[ë`m e{VmV EH$m XmÊ`mM{ e^a XmU{ H$aÊ`mMm JwUmH$ma H$aUmam e{VH$arXoaÐr amohcm. OJmVrc e{VH$r VÌkmZmMr odÚm {Wë`m e{VH$è`mZmo_imdr AmoU Ë`mZr o[H$odc{cm _mc Zm{H$aemhrZ{ cwQ>yZ Z{D• Z { hr _mJUrOm{oV]m \w$ë`m[mgyZ B_mZXma e{VH$è`mZr H{•c{cr Amh{. Iwcr ì`dñWmAmoU OmJoVH$rH$aU `mÀ`m Y··`mZ{ gaH$mar XS>]{S>çm IimIim VwQ>yZ[S>y cmJë`mda "BoS>`m'Vrc H$mhr g‚mZ qMVmJ«ñV Pmc{ Amh{V AmoU V{e{VH$è`mZm Am[ë`mM hmVmZ{ XS>]{S>çm MT>dyZ K{Ê`mMm AmJ«h H$arVAmh{V. Ë`m[crH$S>{ OmD•Z, ""XS>]{S>çmV amhU{ hm Am_Mm OÝ_ogÕ h¸•Amh{'' Aem Amam{içmhr V{ R>m{Hy$ cmJc{ Amh{V.

q[Oè`mVrc àmUr Ë`mVyZ oZgQ>yZ OmÊ`mMr gYr o_imcr Va H$gmdmJVm{ `mdê•Z Ë`m àmÊ`mMr àH¥•Vr gmJVm {V{. dmK Ag{c Va N>cmJ_mê•Z Vm{ ]mh{a [S>Vm{. "CÚm oeH$ma o_i{c qH$dm Zmhr, C[mer Va ahmd{cmJUma Zmhr Zm' hm odMmahr Ë`mÀ`m _ZmV {V Zmhr. Hw$Ìm _mÌJiçmVrc [ÅçmM{M yfU _mZVm{ AmoU gwQ>yZ J{ë`mdahr ^mH$arÀ`m d{ir

Page 164: खुल्या व्यवस्थेकडे

164 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

e{[Q>r hcdrV [wÝhm _mcH$m[mer hOa hm{Vm{.^maVr` e{VH$è`mZ{ q[Oè`mVyZ oZKyZ OmÊ`mMm oZûM` H{•cm Amh{.

]mh{a [S>ë`mZVa gd` Zgc{ë`m [mdcmZm XJS>Jm{Q>çmMm, H$mQ>çmHw$Q>çmMmOmM hm{UmaM; [U ^maVr` e{VH$ar Ë`mZm o^D•Z OmUmam àmUr Zìh{.

Zì`m H$mcIS>mV H$mhr d{XZm hm{Uma, AS>MUr {Uma h{ ñ[îQ> Amh{. [U,ZmH$mVm|S>mV [mUr OmD•Z Ord JwX_aë`mMm AZw d K{Vë`mI{arO [m{hU{ {VZmhr. H$mhr H$R>m{a[Um XmIodë`mI{arO ì`gZ gwQ>V Zmhr. AmoU, ]mdaUmè`mZddYwcm [mR>rda hmV o\$aodUma{ Hw$UrVar dS>rcYma{ cmJV{. Vg{M H$mhrg{ AmOe{VH$è`mÀ`m ]m]VrV JaO{M{ Amh{. [U, eVH$mMr Jwcm_oJar AmoUAY©eVH$mMr g_mOdmXr ]oXñV ì`dñWm `mVyZ gwQ>y [mhUmè`m ^maVr`e{VH$è`mZm Km]adyZ, ^m]mdyZ Q>mH$Ê`mMm oeH$ñVrZ{ à`ËZ hm{V Amh{. 1OmZ{dmar 2001 hr VmarI CJdcr H$r OUy OJ]wS>rM hm{Uma Amh{ Aer AmdB©CR>odcr, [gaodcr OmV Amh{. [wT>Mm _mJ© H$m` `m]Ôc e{VH$è`mÀ`mhr _ZmV_m{R>m Jm|Yi Amh{. à»`mV BoVhmgmMm © od. H$m. amOdmS>{ `mM{ EH$ dm·` AemJm|YimÀ`m [oaoñWVrV e{VH$è`mZr AmR>dUrV R>{dmd{.

""J{ë`m 3000 dfmªÀ`m AZw dmdê•Z `m X{emÀ`m e{VH$è`mMrImÌr [Q>cr Amh{ H$r, gaH$ma åhUyZ Or Jm{îQ> AgV{ Vr e{VH$è`mÀ`m^ë`mMr H$Yrhr AgV Zmhr.''

gaH$mar q[Oè`mV OmD•Z ^c{ hm{V Zmhr h{ EH$Xm ñ[îQ> Pmc{ H$r""_mJM{ Xm{a H$m[c{ Amh{V'' `mMr OmUrd hm{V{ AmoU ""qOHy$ qH$dm _ê•''Agm oZYm©a C\$miVm{. Aem oZûM`mZ{ e{VH$ar Zì`m H$mcIS>mcm gm_m{amJ{cm Va odO`lr Ë`mÀ`m JiçmV _mi KmcUma Amh{.

wH{•H$JmcmÀ`m `mXrV Agc{ë`m ^maVmcm `m e{VH$è`mZr Ad¿`mXhm dfm©V AÝZYmÝ`mÀ`m ]m]VrV ñdmdc]r H$aÊ`mMm M_ËH$ma H$ê•ZXmIodcm Amh{. ^c{ ^c{ `m]Ôc Vm|S>mV ]m{Q> KmcyZ AM]m H$aVmV. Iwë`m]mOma[{R>{Mr hr cT>mB© qOH$Ê`mg ^maVr` e{VH$ar g‚m Pmcm Amh{.Kw]S>mZr oH$Vrhr A[eHw$Z H{•c{ Var gy © CJdÊ`mMm amhUma Zmhr, PmHy$ZR>{dc{c{ H$m|]S>{ AmadUma Zmhr H$XmoMV², EdT>{M!

(cm{H$_V oX. 9 d 16 gßQ>|]a 2000 gmR>r ocohc{c{ c{I. gm^ma [wZ_w©ÐU)

Page 165: खुल्या व्यवस्थेकडे

165Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

15. oIS>H$scm oXem Xm{Z

H{$aimVrc H$m{Ê`m A°c{·PmS>a]mBªZr Am[ë`m VrgMmirg _ohcmghH$mè`m]am{]a Ý y m°H$© ehamV _m{Mm© H$mT>cm. ]mBªMr AmoU Ë`mÀ`mgmWrXmamMr VH«•ma Aer H$r, OmJoVH$rH$aUm_wi{ H${aimVrc _mg{_maH$m{içmÀ`m [m{Q>mda [m` {V Amh{; `m Zì`m ñ[Y{©_wi{ Ë`mZm OJU{ Ae·`Pmc{ Amh{.

[aX{er ]mOmam]Ôc qhXwñWmZmV odoMÌ odoMÌ H$ë[Zm E{Hy$ {VmV.Am[ë`mH$S>yZ hm[yg Amã`mMr [aX{er oZ`m©V Pmcr Va ""AmVm gJi{MmJc{ Am]{ [aX{emV OmUma AmoU Am[ë`mcm V{ Im`cm o_iUma ZmhrV''Aer VH«•ma hm{V{. CcQ>[jr, Am°ñQ->{oc`mVyZ Amc{ë`m g\$aMXm[wT>{ X{er\$imMm H$m` oQ>H$md cmJUma? _J, X{emVrc e{VH$è`mZr H$m{UË`mAmYmamda OJmd{?'' Ag{hr àûZ odMmac{ OmVmV. "Am{cr [S>m{ H$r gwH$r',ZwH$gmZ Am[c{M Aer EH$ [am yV _Zm{d¥Îmr qhXwñWmZmV gd©Xya AmT>iV{.

OmJoVH$ ì`m[ma gñW{À`m dmQ>mKmQ>tZm gwédmV Pmë`m[mgyZdmñVdmVrc ^rVr[{jm `m H$më[oZH$ H$WmMr yV{ cm{H$mÀ`m _mZJwQ>rda]godcr OmV Amh{V. oX„r[mgyZ V{ M{ÝZB©[ ªV gJirH$S>{ J{ë`m Xm{Z_ohÝ`mV EH$M A\$dm [gacr Amh{ H$r, "" wam{[mVyZ [mMgmS>{[mM é[ { àoVocQ>a qH$_VrZ{ XyY Am`mV H$ê•Z odH$c{ OmV Amh{.'' qhXwñWmZmVrcXwYmMr qH$_V gd©gmYmaU[U{ 15 é[ { àoV ocQ>aÀ`m Amg[mg Amh{ AmoUVarhr, Jm`råher [miyZ H$m{Ur B_c{ MT>odc{ Ag{ H$mhr E{H$rdmV Zmhr.Aem [oaoñWVrV, ""[aX{er XyY BVH${ ñdñV o_iy cmJc{ Va {WrcJdiçmZm odf o[D•Z AmË_hË`m H$aÊ`m[ocH$S>{ JË`VaM Zmhr'' Agm]m{ mQ>m H${cm OmV Amh{. BV·`m OUmZr BV·`m d{im d{Jd{Jiçm oR>H$mUrhr H$Wm _mÂ`m H$mZmda KmVcr H$r, Wm{S>r\$ma Var Mm¡H$er H$aU{ Amdí`H$Pmc{. Mm¡H$erAVr "gmS>{[mM ê•[ { XyY' åhUO{ "q[[imÀ`m PmS>mdaMm_wOm A_·`mZ{ [mohcm, V_·`mZ{ [mohcm' Aem yVH$WmgmaIr R>acr.

wam{[mVrc XyY qhXwñWmZmVrc XwYm[{jmhr AoYH$ _hmJ Amh{. S>m°. Hw$oa`Zgmh{]mÀ`m "XyY _hm[ya' `m{OZ{gmR>r wam{[mVrc X{emZr X{UJrXmIc XwYmMr

Page 166: खुल्या व्यवस्थेकडे

166 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

wH$Q>r AmoU XwYmMr Ma]r qhXwñWmZmV \w$H$Q> AmUyZ Q>mH$cr h{ Ia{. Ë`mXmZmV Ë`mMm H$mhr S>md Ag{c H$XmoMV². [U, ì`m[ma åhUyZ Agcm_yI©[Um H${di g_mOdmXr gaH$maM H$ê• eH$V{. A_{oaH${VyZ 800 é[ {q¹•Q>c XamZ{ Jhy odH$V ¿`m`Mm, Ë`mda XrS>Xm{Ze{ é[ { OhmO dmhVwH$rMmIM© H$am`Mm AmoU, qhXwñWmZmVrc ]mOma[{R>{V Ë`mhr[{jm MmJcm Jhy 600é[ { àoV q¹•Q>c ^mdmZ{ o_iV AgVmZm Am`mV Jhy 500 é[`mZrodH$m`Mm Agcm ""Aì`m[ma{fw ì`m[ma'' qhXwñWmZ gaH$maM H$ê• eH$V{;ì`m[mar gñWm Zmhr.

[aX{er ì`m[mamer gd©gm_mÝ` _mUgmMm \$magm H$mhr g]Y {VZmhr. "B[m{Q>©{S>' dñVy åhUO{ MmJë`mM XOm©Mr AgV{, `mH$oaVm "\$m°a{Z'dñVyMm hì`mg R>{dU{ `m[crH$S>{ [aX{er ì`m[mamÀ`m d{Jd{Jiçm AJmMr\$ma Wm{S>r _mohVr OZgm_mÝ`mZm AgV{. gmhoOH$M, Am`mVoZ`m©Vrg]Yrd{S>Ji qH$dm odoMÌ H$Wm añË`mdarc Jß[mV gmoJVë`m Omì`mV h{g_OÊ`mgmaI{ Amh{. amOH$r` ñdmWm©[m{Q>r "ñdX{er, ñdX{er'Mm JOa H$aU{\$m`ÚmM{ R>aV Ag{c Va X{emo^_mZmÀ`m JO©Zm H$aUma{ Z{V{ AmoU gKQ>Zmd _M g» {Z{ H$mhr Wm{S>{ ZmhrV.

[U, qhXwñWmZ gaH$maM{ odÎm_Ìr `edV ogÝhmOr [aX{erì`m[mam]Ôc H$mhr AOmU ZmhrV AmoU ñdX{erMm XwamJ«h ]miJÊ`mVË`mMm H$mhr amOH$r` h{Vyhr Zgmdm. oZdS>UwH$rV qOHy$Z H{•Ð emgZmVodÎm_Ìr Pmë`m[mgyZVar `edV ogÝhmOr "Iwë`m ì`dñW{g]Yr Am[croZîR>m Aì`o^Mmar Agë`mM{' oZjyZ gmJV AgVmV. "S>m°. _Z_m{hZqgJ`mZr 1991 gmcr IwcrH$aUmMm [ohcm H$m ©H«•_ Km{ofV H${cm. Va,IwcrH$aU Q>ß[m-2 Am[U A_cmV AmUrV Amhm{V' Ag{ V{ Ao^_mZmZ{gmJVmV. X{emVrc "cm`g{Ýg [ao_Q> amÁ`' g[md{ AmoU emgZmZ{AW©ì`dñW{V H$m{UË`mhr àH$maMm hñVj{[ H$ê• Z { hr VÎd{ V{ _mZVmV.IwcrH$aUmMm hm [wañH$Vm© EH$X_, OmJoVH$rH$aUmÀ`m odéÕ AmoU Iwë`mAmVaamîQ>-r` ì`m[mamodf`r H$mhr odam{Yr yo_H$m K{B©c h{ Ag^mì` dmQ>V{.[U, àË`jmV Vg{ KS>c{ Amh{. _mJrc AmR>dS>çmV ogÝhm gmh{]mZr oX„rVEH$ oZd{XZ H${c{. ""OJm]am{]aÀ`m ì`m[mamÀ`m oIS>·`m d XadmO{

Page 167: खुल्या व्यवस्थेकडे

167Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

CKS>VmZm [yU© gmdYoJar ]miJcr [mohO{ AmoU [aX{er ì`m[mamMm X{erCÚm{OH$mda d AW©ì`dñW{da od[arV [oaUm_ hm{V Zmhr Zm h{ H$gm{erZ{V[mgyZ [mohc{ [mohO{.'' Ag{ Ë`mZr gmoJVc{.

H$m{UË`mhr H$m ©H«•_modf`r ]m{cVmZm Ë`m H$m ©H«•_mMm H$mhr od[arV[oaUm_ Am[ë`m X{emda hm{V Zmhr Zm h{ V[mgyZ [hmU{ `m{½`M Amh{. Ë`mVode{f AmJ«hmZ{ oZd{XZ H$aÊ`mgmaI{ H$mhrM Zmhr. lr. JwOamc `mÀ`mgaH$maZ{ Am°ñQ>-{oc`mVyZ Jhy _mJodcm. Jhy Ia{Xr H$aÊ`mMr BVH$r KmB©Ë`mÀ`m gaH$macm Pmcr hm{Vr H$r, JìhmÀ`m gd©gmYmaU V[mgUrcmgwÕm\$mQ>m X{Ê`mV Amcm. [m{Ë`mVrc Jìhm]am{]a H$mhr odfmar dZñ[VtMro]`mUr Amcr; Vr gd©Ì [gacr AgVr Va JìhmÀ`m àX{emVrc o[H$mM{AVm{ZmV ZwH$gmZ Pmc{ AgV{. qH$]hwZm, [oS>V Z{hê•À`m H$mimV JìhmÀ`mAm`mVr]am{]a "H$m±J«{g JdVm'M{ O{ VU Kwgc{ AmoU e{VH$è`mZm Ë`mZ{ "X{_m`, YaUr R>m`' H$ê•Z gm{S>c{ Vgm àH$ma Pmcm AgVm. [aX{emVyZH$m{UVmhr _mc Amcm, \$ma H$m`, H$m{Ur _mUyghr Amcm Var Ë`mÀ`m]am{]aOVwMr, am{JamB©Mr Am`mV hm{Ê`mMm Ym{H$m g[yU© ZmH$maU{ e·` Zmhr. OwÝ`mH$mimV [aX{emV OmD•Z Amc{ë`m H$m{Umhr ^maVdmgr`mg àm`oûMÎm ¿`md{cmJ{ Ë`m_mJ{, H$XmoMV Aem àH$maMr H$mhr YmñVr AgÊ`mMr e·`VmAmh{. Varhr, ^maVr` [aX{emV OmVmV, Ao^_mZmZ{ OmVmV; àm`oûMÎm XyaMamohc{, Am[ë`m X{e[ ©Q>ZmMr ]T>mB© _maVmV. H$maU, [aX{emÀ`m g[H$m©Z{H$mhr Ym{H$m oZ_m©U hm{V Agcm Varhr Ë`m[mgyZ hm{Uma{ cm^mM{ à_mU BVH${àMS> Amh{ H$r, [aX{eg[H$m©À`m A[m`H$maH$ ]m]tH$S>{ AmVm H$m{Ur \$mag{cj X{V Zmhr.

g_mOdmXr oZ`m{OZmÀ`m H$mimV [aX{er McZmMr MUMU hm{Vr.Ë`m_wi{, oZ`m©V AmoU Am`mVrcm [`m© `m Xm{Z Jm{îQ>tZm _m{R>{ _hÎd oXc{OmV hm{V{. oZ`m©V H$aU{ åhUO{ [aX{er McZ H$_odU{, åhUO{ [aX{emVyZhì`m Ë`m dñVy odH$V K{Ê`mM{ gm_Ï © o_iodU{ Ag{ Pmc{. `mCcQ>, Am`mVH$aU{ åhUO{ Xwc© [aH$r` McZmMm A[ì`` H$aU{ Pmc{. Wm{S>·`mV, oZ`m©VV{dT>r MmJcr AmoU Am`mV gd© odZmeH$maH$ Aer H$ë[Zm ÑT> hm{D•Z]gcr. `m H$ë[Z{V Wm{S>{\$ma VÏ` Amh{. H${Ýg `mÀ`m AW©emñÌmÀ`m

Page 168: खुल्या व्यवस्थेकडे

168 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

AmYma{, oZ`m©V åhUO{ AoYH$ CË[mXZ, åhUO{ AoYH$ am{OJma, åhUO{AoYH$ ^a^amQ> Ag{ gyÌ _mS>Vm {B©c. CcQ>, Am`mV åhUO{ CË[mXZmVKQ>, am{OJmamV KQ> AmoU, [oaUm_r, _Xr h{ CKS>M Amh{. `m H$maUmñVdOm{ Vm{ X{e AoYH$moYH$ CË[mXZ H$ê•Z Am[ë`m _mcmcm ]mOma[{R>em{YÊ`mgmR>r Aì`mhV ^JraW à`ËZ H$arV Amh{.

[U, Am`mV åhUO{ da[mgyZ Imc[ ªV ZwH$gmZrMrM ]m] hrH$ë[Zm Iar Zmhr. OJmer ì`m[mar g]Y R>{dU{, BVa X{emer dñVy dm g{dm`mMr X{dK{d H$aU{ h{ cm^Xm`H$ Amh{ `mV H$mhr eH$m Zmhr. OmJoVH$ì`m[mam_wi{ Om{ Vm{ X{e Á`m dñVy CË[mXZ H$aÊ`mV H$mhr Z¡goJ©H$ gm{Ag{c Ë`mM dñVy V`ma H$aVm{. OmJoVH$ l_od^mJUr hm{V{ AmoU oZ`m©VH$aUmè`mMm Va \$m`Xm hm{Vm{M hm{Vm{; [U, Am`mV H$aUmè`mMmX{Irc\$m`Xm hm{Vm{.

OJmer g[H$© V{dT>m dmB©Q> hr H$ë[Zm BJ«Or A_XmZrÀ`m [ohë`mH$mimV AmJ«hmZ{, amîQ>-dmXr Amd{emZ{ Ë`m H$miM{ [wT>mar _mS>rV, Ë`mcmA[dmX \$ma Wm{S>{. Ë`mVrc EH$ Om{oV]m \w$c{. ""BJ«OmM{ amÁ` Amc{ ZgV{Va ]a{ Pmc{ AgV{. [U Amc{ Amh{ h{ Ia{. V{ H$mhr H$m`_ oQ>H$Uma Amh{Ag{hr Zmhr. H$YrVar Ë`mZm `m X{emdarc gÎmm gm{S>yZ ÚmdrM cmJ{c hrH$miçm XJS>mdaMr a{K Amh{. [U, BJ«OmÀ`m g[H$m©M{ H$mhr odcjUcm^hr g_m{a dmT>yZ Amc{ Amh{V. BJ«Or amÁ`m_wi{ Zd{ kmZ Amc{, VÌkmZAmc{. eyÐmZm oejUmMm AoYH$ma ZìhVm Vm{ o_iy cmJcm. Aem[oaoñWVrV, BJ«OmodéÕ odÛ{f [gadyZ gm_moOH$ gwYmamI{arO amOH$r`ñdmVÍ`mMm AmJ«h YaU{ åhUO{ BJ«OmZVa [wÝhm EH$Xm [{edmB©cmM oZ_ÌUX{U{ Amh{.'' Ag{ Om{oV]m \w$c|Zr ñ[îQ> H${c{ Amh{.

OJmer oOVH$m AoYH$ g[H$© oVVH$r _mUgmMr AmoU [`m© mZ{,X{emMr ojoVO{ é§XmdVmV hm EH$M \$m`Xm ""H${ë`mZ{ X{emQ>Z, [oS>V_¡Ìr,g {V gMma....'' hr Cº•r ogÕ H$aÊ`mg [wa{gm Amh{.

EH$m CXmhaUmZ{ hr H$ë[Zm ñ[îQ> ìhmdr. XojU A_{oaH${Vrc ]«mPrcX{e AmH$ma_mZmZ{ qhXwñWmZÀ`m VwcZ{V AJXrM chmZ. AmO ^maVr`mVJUH$`ÌmÀ`m j{ÌmV Am[ë`mcm H$mhr ode{f ]wÕr Amh{ Aer EH$ gmd©oÌH$

Page 169: खुल्या व्यवस्थेकडे

169Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

^mdZm Amh{. hr dëJZm \$º• JUH$`ÌmÀ`m Amkmdcr-^mf{odf`r IarAmh{; JUH$`ÌmÀ`m Ao^`moÌH$rodf`r Zmhr. 1985 gmcr ]«mPrc X{emZ{JUH$`ÌmÀ`m CË[mXZmV BVH$r _m{R>r AmKmS>r _macr H$r, AmVm JUH$`Ì{qH$dm Ë`mgmR>r cmJUma{ [wîH$i gm_mZ Am`mV H$aÊ`mMr H$mhrhr JaO ZmhrAer V{Wrc ""ñdX{er_M''dmc{ Am{aS> H$ê• cmJc{. Ë`mZr qOH$c{ AmoUË`mÀ`m gaH$macm JUH$`Ì{ AmoU Ë`mgmR>r Amdí`H$ gm_mZmÀ`mAm`mVrda ]Xr Kmcmdr cmJcr. [oaUm_ Agm Pmcm H$r, ]«mPrcMmOJmer g[H$© VwQ>cm; JUH$`ÌmÀ`m j{ÌmV O{ Zd{Zd{ VÌkmZ oXgm_mgmcmCX`mcm {V Amh{ Ë`mÀ`mer Ë`m X{emMm g]Y amohcm Zmhr; CÚm{JYXmKgaV J{cm, Xhm dfm©Zr åhUO{ 1995 gmcr V{Wrc JUH$`ÌmM{ H$maImZ{]X [S>c{; AmoU AmO, _O]war åhUyZ, JUH$`ÌmMr Am`mV [wÝhm gwê•Pmcr Amh{.

àË {H$ X{emVrc CÚm{JYÚmZm ^m¡Jm{ocH$ H$maUmZ{M EH$ gajUo_imc{c{ AgV{. [aX{emVrc _mc {Wrc ]mOma[{R>{V AmUyZ Am{VÊ`mgmR>roZXmZ dmhVyH$IM© Var H$aU{ ^mJM AgV{. ^maVr` CÚm{OH$ [aX{er ñ[Y{©VoQ>H$V ZmhrV `mMm AW© gmè`m dmhVyH$IMm©Mm \$m`Xm AgyZhr V{ H$_r[S>VmV. Aer [oaoñWVr Ag{c Va ehmÊ`m emgZmZ{ H$m` H$amd{?gd©gm_mÝ`mMr BÀN>m Aer oXgV{ H$r, "gaH$maZ{ Am`mV H$a cmdmd{V,[aX{er Am`mV _hmJ H$ê•Z Q>mH$mdr åhUO{ X{er CÚm{JYÚmZm àm{ËgmhZo_i{c' `m odMmamV EH$ VH$©XwîQ>Vm Amh{. Am[U H$amÀ`m q^Vr CMmdë`mVa [aX{emM{ hmV H$mhr H${ir Im`cm OmV ZmhrV! V{hr Vm{S>rg Vm{S> åhUyZË`mÀ`mH$S>rc Am`mVH$a dmT>dy eH$VmV. åhUO{, Am[U Ë`mM{ [m`H$m[m`M{ AmoU Ë`mZr Am[c{! Agm gmam ì`m[maM ]wS>odÊ`mMm hm H$m ©H«•_Amh{. EdT>{ g_OyZhr [aX{er _mcmda AdOS> H$a cmXc{ Va X{emda H$m`[oaUm_ hm{B©c? X{emVrc J«mhH$mcm H${di "ñdX{er' åhUyZ o^H$ma _mc_hmJS>çm qH$_VrV odH$V ¿`mdm cmJ{c. Agm Owcy_ J«mhH$mZr H$m` åhUyZñdrH$mamdm AmoU oH$Vr H$mi ghZ H$amdm?

X{emV Iwcr ì`dñWm Agmdr, [U OJ^a _mÌ àË {H$ X{emZ{ñdmWm©MmM V{dT>m odMma H$ê•Z AmoW©H$ Ym{aU{ AmImdr `mV [añ[aodam{Yr

Page 170: खुल्या व्यवस्थेकडे

170 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

VH$©àUmcr Amh{. OJ^a Iwcr ì`dñWm Zg{c Va X{emÀ`m AmV Iwcrì`dñWm A_cmV AmUU{ AmoU oQ>H$odU{ H${di Ae·` hm{B©c.

Wm{S>·`mV, Zì`m H$mimM{ gyÌ Ag{ Amh{. gmè`m q^Vr [S>y X{V,OJ^a _m{H$i{ dma{ dmhy X{, Ë`mVM gd© yVmM{ H$ë`mU Amh{. oIS>·`mCKS>çm amhy X{V, H$mhr dmam ]mh{ê•Z AmV {B©c, H$mhr dmam AmVyZ ]mh{aOmB©c. EH$mM oXe{Z{ dmam dmhy X{Umar oIS>H$r Ae·` Amh{.

ZwgVrM Am`mV Pmcr Var Vr OmJoVH$rH$aUmMr EH$ cmQ> Amh{åhUyZ e{dQ>r, H$ë`mUàXM Amh{ EdT>r oZîR>m oZXmZ odÎm_Í`mH$S>yZ Var B.g. 2000 _Ü { A[{ojV H$aU{ MyH$ Zgmd{.

(X¡oZH$ cm{H$_V 4-11-2000 gmR>r ocohc{cm c{I)

Page 171: खुल्या व्यवस्थेकडे

171Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

16. AgmÜ` V{ gmÜ` H$naVm gm`mg

dmQ>mKmQ>tÀ`m C]aR>çmda OmJoVH$ ì`m[ma gñW{Mr (WTO) ñWm[Zm1995 gmcr Pmcr. Cꕽd{ {W{ Pmc{ë`m dmQ>mKmQ>tÀ`m e{dQ>r O{ H$mhrAmVaamîQ>-r` H$ama_Xma V`ma Pmc{ Ë`mda 1995 gmcr gøm Pmë`m. `mH$amam§VM H$amam§Vrc VaVwXtMr [wZ[©hmUr H$aÊ`mMr VaVyX H$c_ 20 _Ü {AV y©V Amh{. Ë`mà_mU{, ZdrZ dmQ>mKmQ>r AmVm gwê• hm{Vrc. `m dmQ>mKmQ>r gwê•hm{VmZmM OmJoVH$ ì`m[ma gñWm, OmJoVH$rH$aU AmoU Iwcm ì`m[ma `mgJiçmZmM odam{Y H$aUmè`m _S>itZr _m{R>r AmKmS>r C^r H$aÊ`mMm MJ ]mYcmAmh{. J{ë`m dfr©À`m oS>g|]a_Ü { ogEQ>c {W{ _ÌrñVamdarc dmQ>mKmQ>r Mmcyìhm`À`m hm{Ë`m. V{W{ odam{YH$mZr añË`mda XJcr H{•ë`m_wi{ Ë`m dmQ>mKmQ>tMr]¡R>H$ AmQ>m{[Vr ¿`m`cm cmJcr. AmVm ZdrZ ]¡R>H$tMr V`mar gwê• AgyZ {Ë`mEH$Xm{Z _ohÝ`mV dmQ>mKmQ>tZm [wÝhm EH$Xm gwédmV hm{Uma Amh{.odam{YH$mMm \w$gH$m AmemdmX

`m ZdrZ dmQ>mKmQ>tZm gédmV hm{Ê`mAmYrM WTO åhUO{ OUy H$mhrEH$ ^`mZH$ amjg Amh{, WTO åhUO{ AmVaamîQ>-r` ZmU{oZYr, OmJoVH$ ]±H$`mZr H{•c{cm EH$ H$Q> Amh{ Aem Vèh{Mr àMmaH$r ^mfm dm[ê•Z WTO À`mdmQ>mKmQ>tZm Am[U OmD•M Z {, AmoU Omd{ cmJc{M Var Ë`mVyZ ]mh{a [S>md{Aem àH$maM{ àñVmd WTO odam{YH$ _mS>rV Amh{V. H$mhr cm{H$mÀ`m _ZmVAOyZ Amem Amh{ H$r OmJoVH$rH$aU AmoU OmJoVH$ ì`m[ma gñWm `m Jm{ï>ràË`j A_cmV {UmaM ZmhrV. H$maU, ì`m[ma Iwcm H$aÊ`mÀ`m ]m]Vr_Ü {lr_V X{emVgwÕm EH$_{H$mV dmXmdmXr Amh{, _V {X Amh{V. yam{[cm dmQ>V{ H$rA_{oaH{•Z{ OmñV CXma Ym{aU ¿`md{, A_{oaH{•cm dmQ>V{ H$r yam{[Z{ ¿`md{, O[mZZ{¿`md{ AmoU, Ë`mÀ`m_Ü { cJ{M CÚm H$mhr EH$_V hm{B©c Aer cjU{ oXgVZmhrV. AmoU _J, `m dmXm[¡H$r EImÚm _wÔçmda gJiçmM dmQ>mKmQ>r _m{S>VrcAem Ame{Z{ H$mhr _S>ir dmQ> [hmV Amh{V.oXaJmB©Mr qH$_V

_amH{•e {W{ OmJoVH$ ì`m[mamg]Yr H$amamda ghr H$aÊ`mV,ode{fV: Jar] X{emÀ`m gaH$mamZr MmcT>H$c H{•cr, d{i cmdcm. AmoU

Page 172: खुल्या व्यवस्थेकडे

172 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

Ë`mM H$mim_Ü { A_{oaH$m, yam{[ `mgma»`m lr_V X{emVrc H$m_JmagKQ>ZmZm EH$m _m{R>çm gH$Q>mMr Mmhyc cmJcr. Ë`mZm Aer ^rVr dmQ>crH$r ì`m[ma Iwcm Pmcm Va Á`m X{em_Ü { _Owar H$_r Amh{, ]mc_OwamMràWm Amh{, qH$dm O{Wrc [`m©daUmg]YrM{ H$m`X{ \$mag{ H$R>m{a ZmhrV Ë`mX{emV V`ma hm{Umam _mc VwcZ{Z{ ñdñV amhrc AmoU Vm{ Oa Ë`mÀ`m X{emV

{D• cmJcm Va Ë`mM{ H$maImZ{ ]X [S>Vrc AmoU ]{H$mar dmT>{c. åhUyZ,OmJoVH$ ì`m[ma gñW{À`m H$amamV Ë`m lr_V X{emZr Ë`mg]YrMr H$mhrH$c_{ `m oXaJmB©À`m H$mimV KwgodÊ`mMm à`ËZ H{•cm. CXm. Á`m X{emV]mc_Oya AgVrc qH$dm Á`m X{emVrc _OwarM{ Xa \$ma H$_r AgVrc,[`m©daUmg]YrM{ H$m`X{ MmJc{ ZgVrc Ë`m X{emVrc _mc Am`mVH$aÊ`mda H$mhr oZ]ªY cmXÊ`mMm AoYH$ma BVa X{emZm Agmdm. `m àûZmda]hwV{H$ gJiçm Jar] X{emM{ EH$_V Amh{ H$r ì`m[ma h{ j{Ì d{Ji{ Amh{AmoU _OwarM{ Xa, H$m_JmamÀ`m H$m_ H$aÊ`mÀ`m OmJ{darc [oaoñWVr,[`m©daU gajU h{ àûZ d{Ji{ Amh{V. _OwamMr [oaoñWVr gwYmamdr Ag{Á`mZm dmQ>V Ag{c Ë`mZr OmJoVH$ _Oya gKQ>Z{À`m_m\$©V V{ H$amd{; [aVw,H$m{Ur EH$ X{e Ë`m [mVircm {D• eH$V Zmhr åhUyZ Ë`mcm oejm H$ê•ZË`mMm ì`m[ma ]wS>dcm qH$dm Ë`mÀ`m oZ`m©Vrda ]Xr KmVcr Va H$m{UmM{MH$ë`mU hm{Uma Zmhr – Jar] X{emM{hr hm{Uma Zmhr AmoU lr_V X{emM{hrhm{Uma Zmhr. Ë`m_wi{, Aem àH$maMr H$c_{ OmJoVH$ ì`m[ma gñW{À`mH$amamV Kmcy Z { Ag{ gd© Jar] X{emM{ _V Amh{. [U, lr_V X{e `mcmcJ{M V`mar XmIdVrc Ag{ Zmhr. AmoU åhUyZ [wîH$iem cm{H$mZm AOyZAer Amem Amh{ H$r `m _wÔçmdagwÕm OmJoVH$ ì`m[ma gñWm _m{S>yZ [S>{c.

àË`jmV [hm`cm J{c{ Va OmJoVH$ ì`m[ma gñWm hr H$mhr BV·`mghOmghOr VwQ>yZ [S>Ê`mgmaIr Jm{îQ> Zmhr. qhXwñWmZgma»`m X{emZ{ Am[UË`mÀ`mV OmD•M Z { Ag{ åhQ>ë`mZ{ Vr gñWm VwQ>yZ [S>{c Ag{ åhUU{ h{ Vahmñ`mñ[XM Amh{. Á`mMm OmJoVH$ ì`m[mamVrc ohñgm EH$ Q>¸•mgwÕm ZmhrË`m X{emM{ àoVoZYr dmQ>mKmQ>r H$am`cm J{c{ ZmhrV qH$dm H$ama_Xmamdagøm H$am`cm J{c{ ZmhrV Va V{ H$m{UmÀ`m cjmVgwÕm {Uma Zmhr AeràË`jmV [oaoñWVr Amh{.

Page 173: खुल्या व्यवस्थेकडे

173Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

IwcrH$aUmMm BoVhmgOmJoVH$ ì`m[ma Iwcm Agmdm hr Or BÀN>m Amh{ Vr_mJ{ \$ma _m{R>r

[a[am Amh{. [ohë`m _hm wÕmVrc [am^dmZVa hac{ë`m O_©Zrda odO{Ë`m\«•mÝg AmoU B½cS>gma»`m X{emZr àMS> IS>Ur cmXcr, EdT>{M Zìh{ VaO_©ZrVrc cm{IS>mÀ`m, H$m{iemÀ`m ImUr Agc{c{ CË[mXH$ àX{e]iH$mdyZ K{Vc{. CË[mXH$ àX{e hmVM{ oZKyZ J{c{ AmoU IS>Ur Va Xadfr©^am`cmM hdr Aem AmoW©H$ AS>MUr_Ü { O_©Zr gm[S>cm. AmVaamîQ>-r`ì`m[ma dmT>odÊ`mI{arO IS>Ur X{U{ H$mhr e·` Zmhr, Zm{Q>m N>m[yZ IS>UrX{Vm {V Zmhr, H$maU Á`m X{emcm IS>Ur Úm`Mr Ë`m X{emÀ`m McZmV VrÚm`cm hdr. _J, Am[cr oZ`m©V Am`mVr[{jm OmñV ìhmdr `m X¥îQ>rZ{ohQ>caM{ AW©_Ìr S>m°. em»V `mZr [ohë`mXm Am[ë`mM X{emÀ`m oZ`m©Vrcmàm{ËgmhZ Úm`M{ AmoU Xwgè`m X{emMr Am`mV Wm]dm`Mr Aem, AmOhrñdX{erdmXr _mS>y BoÀN>VmV Ë`m H$m ©H«•_mMr gwédmV H{•cr. AmoU _J BVaX{emZrhr O_©Zrcm àË wÎma åhUyZ Vm{M H$m ©H«•_ gwê• H{•cm AmoU"e{Omè`mcm o^H$mar ]Zdm (begger thy neighbour)' Ym{aUmMm OJ^aAdc] hm{D• cmJcm. Aem Vèh{À`m Hw§$oR>V ì`m[mamVyZ AQ>rVQ>r dmT>ë`mAmoU Ë`mVyZ oZKmc{ Xwga{ _hm wÕ.

`m _hm wÕmZ{ OJm_Ü { _m{R>çm à_mUmda dmVmhV Pmcr. h{ _hm wÕg[ë`mZVa qOH$c{ë`m amîQ>-mZr odMma H{•cm H$r J{ë`m wÕmZVa Or MyH$H{•cr Vr AmVm H$am`Mr Zmhr. hac{ë`m amîQ>-mda IS>Ur cmXyZ H$mhrhrhmVmV {V Zmhr, CcQ> ZdrZ eÌy V`ma hm{VmV. Ë`m[{jm, [am yV amîQ>-mZmAm[m[ë`m [m`mda C { ahmÊ`mH$oaVm _XV H{•cr Va OJm_Ü { emVVmahmÊ`mMr e·`Vm Amh{. åhUO{ hm EH$ àH$ma{ JmYrdmXr odMmaM Pmcm.V{ìhm, [wÝhm EH$Xm hac{ë`m O_©Zr AmoU BVa wam{[r` amîQ>-mZm IS>UrÚm`cm cmdÊ`mE{dOr qOH$c{ë`m amîQ>-mZr Ë`mZm "_me©c ßc°Z' AmoU BVa`m{OZmImcr àMS> à_mUmda _XV H{•cr. Ë`mMd{ir, OJmVcm ì`m[ma IwcmAgmdm `m ]wÕrZ{ g wº• amîQ>- gKm_Ü { EH$ d{Jir gKQ>Zm V`ma H$aÊ`mVAmcr. `m gKQ>Z{cm `e Amc{ AgV{ Va AmVm Or OmJoVH$ ì`m[ma gñWmV`ma Pmcr Amh{ Vr 1947-48 gmcrM V`ma Pmcr. [U, AOyZ

Page 174: खुल्या व्यवस्थेकडे

174 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

amîQ>-mamîQ>-mV ñdX{er, Am_Mr oZ`m©V Am`mVr[{jm OmñV Agcr [mohO{Aemgma»`m VWmH$oWV ñdX{emo^_mZmÀ`m H$ë[Zm hm{Ë`m Ë`m_wi{ MM{©VEH$_V hm{U{ e·` ZìhV{.ì`m[ma AmoU gr_mewëH$mdarc g_Pm{Ë`mgmR>r

[U, AmO Aer gñWm V`ma hm{V Zgcr Var ^odî`mV gwê• ìhmdrAem ]wÕrZ{ `m X{emZr MMm©dmQ>mKmQ>tgmR>r EH$ d{JimM _M V`ma H{•cm Ë`m_MmM{ Zmd GATT (General Agreement on Trade and Tariff). gd©X{emZm EH$Ì ]m{cmdyZ Ë`mÀ`mV dmQ>mKmQ>r KS>dV R>{dU{ AmoU gd© X{emZmIwë`m ì`m[mamH$oaVm V`ma H$aU{ h{ GATT `m _MmM{ H$m_.

1995 gmcm[ ªV `m _Mmcm `e o_imc{ Zmhr, 1995 gmcr[ohë`mXm OmJoVH$ ì`m[ma gñWm V`ma Pmcr. `m OmJoVH$ ì`m[ma gñW{M{oZ`_ \$maM CÎm_ Amh{V AmoU Ë`mV H$mhr gwYmaUm H$aÊ`mMr Amdí`H$VmZmhr Agm AmJ«h Hw$Ur YaUma Zmhr. oZ`_ Amh{V, Ë`mV gwYmaUmZm [wîH$idmd Amh{, [U, oZXmZ oZ`_ Pmc{, H$g{ dmJc{ Va MwH$rM{ AgV{ EdT>{H$im`cm _mJ© Pmcm. ^maVr` XS>odYmZ Pmc{ åhUO{ H$mhr IyZ ìhm`M{Wm]c{ Zmhr, H$m{UrVar odKmVH$ _mUg{ AgVmVM. åhUyZ H$mhr XS>odYmZAgyM Z { Ag{ H$m{Ur åhUUma Zmhr. OmJoVH$ ì`m[ma gñW{À`m H$amamÀ`mê•[mZ{ OmJoVH$ ì`m[mamV MmJc{ dmJU{ åhUO{ H$m` `mMr EH$ OmJoVH$\y$Q>[År V`ma Pmcr.

hr OmJoVH$ \y$Q>[År Iwë`m ì`m[mamÀ`m ]mOyZ{ H$m Amh{ `mM{ Wm{S>{AW©emñÌr` odd{MZ H$aU{ Amdí`H$ Amh{. OJm_Ü { qH$dm H$m{UË`mhrX{em_Ü { H$m{Ur H$m{UVm _mc CË[mXZ H$amdm `mMm AW©emñÌr` oZ`_ H$m`?Am[ë`m X{em_Ü { gwVmamM{ H$m_ H$m{Ur H$amd{, cm{hmamM{ H$m_ H$m{Ur H$amd{,Vm]Q>mM{ H$m_ H$m{Ur H$amd{ h{ R>aodÊ`mH$oaVm Am[U OmoVì`dñWm V`maH{•cr. AmoU Vm]Q>mÀ`m _wcmZ{ Vmã`mM{M H$m_ H$amd{, cm{hmamÀ`m _wcmZ{cm{IS>mM{M H$m_ H$amd{ Aem Vèh{Z{ OÝ_mZ{ Á`mMm Ë`mMm ì`dgm` R>am`cmcmJcm. àË`jmV AZw d Agm H$r OÝ_mZ{ H$m¡eë` H$mhr dmT>V Zmhr.åhUO{ gwVmamMm _wcJm AoYH$ Hw$ec gwVma hm{Vm{ Ag{ H$mhr oXgV Zmhr.CcQ>, Á`m X{em_Ü { Aer H$mhr ]YZ{ ZmhrV V{Wrc H$mamJra _S>ir \$ma

Page 175: खुल्या व्यवस्थेकडे

175Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

[wT>{ J{cr AmoU Am[ë`m X{emV _mÌ [oaoñWVr Aer H$r ]wéS>mVë`m EH$mC[OmVrVrc _mUg{ åhUVmV Amåhr \$º• Mm¡H$m{ZrM Q>m{[ë`m odUVm{, Jm{cQ>m{[ë`m odUV Zmhr Aem Vèh{Mr gHw$oMV d¥Îmr BW{ V`ma Pmcr.l_od^mJUrMr gH$ë[Zm

H$m{Ur H$m{UË`m dñVwM{ CË[mXZ H$amd{, H$m{Ur H$m{UV{ H$m_ H$amd{`mgmR>r AW©emñÌmMm oZ`_ H$m`? Om{ EImX{ H$m_ H$aÊ`mV Hw$ec Amh{,H$m ©j_ Amh{ Ë`mZ{ V{ H$amd{; [U H$m_mMr dmQ>Ur (l_od^mJUr) H$aÊ`mZ{H$m_mMr CË[mXH$Vm dmT>V{ hm AW©emñÌmVrc [ohcm ogÕmV. CXmhaUmW©EH$m _mUgmZ{ Q>mMUr H$aÊ`mH$oaVm Vma Am{T>m`Mr, Vr Vm{S>m`Mr, EH$ Q>m{H$]m{WQ> H$am`M{, Xwga{ AUHw$MrXma H$am`M{ Aer gJir H$m_{ Oa Vm{ H$arV]gcm Va Vm{ oXdgmV oH$Vr Q>mMÊ`m V`ma H$aVm{ AmoU `m àË {H$ H$m_mcml_od^mJUrÀ`m [ÕVrZ{ d{Jim d{Jim _Zwî` cmdcm Va V{ gamgar àË {H$soH$Vr Q>mMÊ`m V`ma H$aVmV h{ [mohc{ Va l_od^mJUr_wi{ CË[mXH$VmoH$VrVar [Q>tZr dmT>c{cr oXgV{. V{ìhm, Á`mZ{ Ë`mZ{, Á`m Á`m X{emZ{Amåhmcm cmJV{ V{ Am_M{ Amåhr CË[mXZ H$ê• Ag{ åhQ>c{ Va V{ Ë`m Ë`mX{emÀ`mhr \$m`ÚmM{ Zmhr AmoU OJmÀ`mhr \$m`ÚmM{ Zmhr.

H$m_mMr dmQ>Ur H$er H$amdr? CXmhaUmW©, g_Om "A' AmoU "]'h{ Xm{Z X{e Amh{V. "A' X{emV H$m[yg "]' X{em[{jm Iy[ MmJcm o[H$Vm{,H$m ©j_V{Z{ V`ma hm{Vm{; AmoU "]' X{emV gmIa MmJcr V`ma hm{V{, "A'X{emV Vr V{dT>çm H$m ©j_V{Z{ V`ma hm{V Zmhr. "]' X{emcm gmIa V`maH$aÊ`mV H$mhr \$m`Xm Ag{c Va "A' X{emZ{ gmIa V`ma H$aÊ`mÀ`m^mZJS>rV odZmH$maU Z [S>Vm "]' X{emH$S>yZ gmIa ¿`mdr. Ë`m_wi{ "]'X{emMmhr \$m`Xm hm{Vm{ AmoU "A' X{emMmhr \$m`Xm hm{Vm{. EdT>çmZ{ àûZgwQ>V Zmhr. g_Om, Aer [oaoñWVr Agcr H$r "]' X{e H$m[yg AmoUgmIa `m Xm{Ýhr CË[mXZmÀ`m ]m]VrV AoYH$ H$m ©j_ Amh{. Aem d{ir _JH$m` H$am`M{? `m àûZmM{ CÎma g_OÊ`mH$oaVm AOyZ EH$ CXmhaU K{D•.AmB©ZñQ>mB©ZMr à`m{Jemim H$m_mÀ`m ì`m[m_wi{, g_Om, KmU{aS>r ahm`cmcmJcr, H$MamHw$Mam gmMy cmJcm. gm\$g\$mB©cm d{i o_iV Zgë`mZ{ Ë`mH$m_mgmR>r _m{cH$arU R>{dcr. Vrhr BVa Zm{H$aXmamà_mU{ H$m_ CaHy$Z

Page 176: खुल्या व्यवस्थेकडे

176 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

Q>mH$m`Mr. g_m{a oXgUmam H$Mam PmS>yZ H$mT>yZ gVaOrImcr, H$m{MmImcrT>H$cyZ R>{dm`Mr. AmB©ZñQ>mB©ZZ{ [mohc{ AmoU Ë`mZ{ PmS>y hmVr K{VD•Zì`doñWV H{•a H$mT>yZ à`m{Jemim ñdÀN> H$ê•Z XmIdcr. _m{cH$aUrZ{hrH$m¡VwH$ H{•c{. åhUO{ [oaoñWVr Aer H$r AmB©ZñQ>mB©Z hm à`m{J H$aÊ`mVl{îR> AmoU H{•a H$mT>Ê`mVhr l{îR>. _J, H$m_mMr od^mJUr H$er H$amdr?AW©emñÌmMm ogÕmV Ag{ gmJVm{ H$r Á`m H$m_m_Ü { Á`mcm VwcZ{Z{ AoYH$l{îR>Vm Ag{c V{ H$m_ Ë`mZ{ H$amd{. à`m{J H$aU{ AmoU PmS>y H$m_ H$aU{`mVrc Xm{KmÀ`m H$m ©j_V{Mr VwcZm H{•cr Va PmS>yH$m_mV AmB©ZñQ>mB©Z l{îR>Agcm Var Ë`m H$m_mVrc Ë`mÀ`m H$m ©j_V{Vrc \$aH$ à`m{J H$aÊ`mÀ`mH$m ©j_V{Vrc \$aH$mÀ`m VwcZ{V AJXr oH$aH$m{i Amh{. V{ìhm AmB©ZñQ>mB©ZZ{à`m{J H$amd{ AmoU _m{cH$aUrZ{ PmS>yH$m_ H$amd{ Ag{ AW©emñÌmMm oZ`_gmJVm{. `mcm BJ«Or_Ü { Law of Comparative Advantage (åhUO{Vm¡coZH$ cm^mMm oZ`_) åhUVmV. `m oZ`_mà_mU{ Oa H$m gJiçmOJm_Ü { l_od^mJUr Pmcr AmoU Am[U H$m` H$m` CË[mXZ H$am`M{ h{àË {H$ X{emM{ R>ac{ Va àË {H$ X{emVrc CË[mXZ dmT>V{, àË {H$ X{emVrcJ«mhH$mMm AoYH$moYH$ \$m`Xm hm{Vm{ AmoU gJiçm OJmVrc o_iyZg[Îmr dmT>V{.

Aem Vèh{Z{ X{emX{emV l_od^mJUr ìhmdr `mH$oaVm GATT Z{à`ËZ H{•c{. 1943-44 gmcr gwê• Pmc{ë`m `m MMmª_Ü { Cꕽd{_Ü {1982-83 _Ü { gwê• Pmc{ë`m \{•arV e{Vr_mcmÀ`m ì`m[mamMm odf`[ohë`mXm MM{©V Amcm. Vm{[ ªVÀ`m MMmª_Ü { e{Vrodf`r H$m{UrM ]m{cm`cmV`ma ZìhV{. H$maU, e{Vr hm àË {H$ X{emMm amOH$maUmMm ZmOwH$ odf`Amh{. e{VH$ar _m{R>çm g» {Z{ Agm{V H$m chmZ g» {Z{ Agm{V, AZ{H$H$maUmH$oaVm àË {H$ X{emcm e{VrÀ`m ]m]VrV Am[U ñd`[yU© Agc{ [mohO{Ag{ dmQ>V{.gj_ ]ZÊ`mV Iar amîQ>-r`Vm

Iwcr ì`dñWm AmUVmZm àË {H$ X{emcm [ohë`mXm Ë`m ì`dñW{M{\$m`X{ g_Om`cm [mohO{V AmoU Ë`mM ]am{]a _hÎdmM{ åhUO{,amîQ>-mo^_mZmÀ`m, ñdX{erÀ`m ZmdmZ{ Agm{V qH$dm g_mOdmXmÀ`m ZmdmZ{,

Page 177: खुल्या व्यवस्थेकडे

177Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

Á`m H$mhr OwÝ`m gd`r cmJc{ë`m Amh{V Ë`mVyZ ]mh{a [S>yZ EH$ OmJoVH$ÑoîQ>H$m{Z K{D•Z Ë`m ÑoîQ>H$m{Zm_Ü { Am[ë`m X{emM{ ^c{ H$g{ Amh{ h{ g_OyZK{U{ Amdí`H$ Amh{. Om{ X{e Amåhr Am_À`mM Kam_Ü { oIS>·`mXadmO{ ]XH$ê•Z ]gy åhU{c, Am_Mr ñdX{er ^cr åhU{c Ë`m X{emM{ dmQ>m{i{ hm{B©c.Am[ë`m e{OmaMm ]«÷X{e (å`mZ_ma) h{ Ë`mM{ CXmhaU Amh{. hm X{eMmirg{H$ df{© Am[ë`m X{emM{ XadmO{oIS>·`m ]X H$ê•Z ]gcm AmoUË`m_wi{ Ë`mMr H$mhr àJVr Pmcr Zmhr; AmO Vm{ _mJmgmVcm _mJmg AmoUJar] X{e ]Zcm Amh{.

qhXwñWmZMr [oaoñWVr [mohcr Va Am[c{ VÌkmZ, CË[mXZj_Vm h{BVH{• H$_r Amh{V H$r Am[U Oa XadmO{ ]X H$ê•Z ]gm`M{ R>adc{ VaWm{S>çmM oXdgmV qhXwñWmZ hm OJcr cm{H$mMm X{e ]Z{c. Oa Am[UR>adc{ H$r, Zmhr, OJmVrc X{em]am{]a ñ[Ym© H$am`Mr Amh{ AmoU Ë`mhr]m]VrV Am[c{ l{îR>Ëd ogÕ H$am`M{ Amh{ Va Ë`mcm Iè`m AWm©Z{amîQ>-mo^_mZ qH$dm ñdX{er åhUVm {B©c. Amåhr Zmcm`H$ Amhm{V, [UZmcm`H$[Um c[odÊ`mH$oaVm XadmO{ ]X R>{dUma åhQ>c{ Va Ë`mcm H$mhr,Cƒ AWm©Z{, amîQ>-r` ^mdZm åhUVm {Uma Zmhr.OmJoVH$ cm{H$emhr

OmJoVH$ ì`m[ma gñW{À`m H$amamVrc EH$m Jm{îQ>rH$S>{ [mhyZ H$m{Ê`mhrX{emZ{ `m H$amamda ghr H$aÊ`mg H$mhr haH$V Zmhr Ag{ _mP{ AmJ«hr _VAmh{. g wº• amîQ>-gKmÀ`m gd© ì`dñWm_Ü {, gd© gñWm_Ü { A_{oaH{•Z{Am[c{ EH$ d¡oeîQ>>ç, ode{f ñWmZ R>{dc{ hm{V{. og· woaQ>r H$m¡oÝgc_Ü {Ë`mZm ìh{Q>m{Mm AoYH$ma Amh{, OmJoVH$ ]±H{•Mm AÜ`j A_{oaH$ZM AgyeH$Vm{, AmVaamîQ>-r` ZmU{oZYrÀ`m à_wImMr Z{_UyH$ A_{oaH{•À`mg„m_gcVroedm` hm{D•M eH$V Zmhr. g wº• amîQ>-gKm_Ü { A_{oaH{•cm h{O{ ode{f ñWmZ Amh{ Vg{ V{ Zg{c Aem àH$maMr AmoW©H$ gKQ>Zm AgmdrAg{ à`ËZ Amåhr ]arM df{© H$arV Amhm{V. OmJoVH$ ì`m[mam_Ü {A_{oaH{•Mm dmQ>m 51% Amh{. Ë`mZr Oa R>adc{ Va Ë`mÀ`m ñ[{ec-301qH$dm gw[a-301 gma»`m H$m`Úmà_mU{ V{ Ë`mZm [mohO{ Ë`m AQ>r BVaX{emda Kmcy eH$Vrc. Ë`mZm H$m` Oê•ar Amh{ WTO Mr? Ë`mM{ Z E{Hy$Z

Page 178: खुल्या व्यवस्थेकडे

178 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

H$m{UmM{ MmcUma Amh{? Ë`mÀ`mH$S>yZ ì`m[ma o_imdm åhUyZ gJi{ cm{H$amJm cmdyZ C { Amh{V. Ag{ AgVmZmhr Ë`mZr OmJoVH$ ì`m[ma gñW{V`m`M{ H$]yc H{•c{ EdT>{M Zìh{ Va Ë`mV Á`m H$mhr _w»` gñWm –CXmhaUmW©, oZU© K{Uma{ H$m ©H$mar _S>i, VH©$ o_Q>odUmar dmYm go_Vr –`m_Ü { qhXwñWmZ, oìhEVZm_ BË`mXr X{emÀ`m ]am{]arZ{ A_{oaH{•cmhr EH$M_V Amh{. Aem Vèh{Z{ cm{H$emhr VÌ V`ma Pmc{ Amh{. A_{oaH{•Mrì`m[mamVrc VmH$X BVH$r àMS> AgyZhr Ë`mMm _VmoYH$ma BVagdmªBVH$mM. Ë`m_wi{, 1995 gmcm[mgyZ dmYm go_Vrg_m{a oH$Ë {H$àH$aUmM{ oZH$mc A_{oaH{•À`m odam{YmVhr cmJc{ Amh{V. h{ gd© [hmVm,Iwë`m ]mOmaì`dñW{H$S>{ Om`M{ Ag{c Va Ë`m ì`dñW{H$S>{ OmÊ`mMmgJiçmV MmJcm _mJ© OmJoVH$ ì`m[ma gñW{À`m ê•[mZ{ Am[ë`mcmo_imcm Amh{.

qhXwñWmZcm OJmH$S>yZ K{Ê`mgmaI{ [wîH$i Amh{. Ë`m _mZmZ{ OJmcmqhXwñWmZMr H$mhr \$maer JaO Zmhr. h{ gË` [ohë`mXm ñdrH$mac{ H$r _Jì`m[ma Mmcy R>{dÊ`m_Ü { Am[ë`mcm ñdmañ` Amh{, MmJcm ì`m[ma åhUO{]hwamîQ>-r` ì`m[ma AmoU ]hwamîQ>-r` ì`m[mamH$oaVm OmJoVH$ ì`m[ma gñWm hrAmVm[ ªV o_imc{cr MmJcr gYr Amh{ h{ cjmV ¿`m`cm hd{. `m ì`m[magñW{V Oa H$mhr CUrdm AgVrc Va Ë`m Xya H$aÊ`mMm à`ËZ H{•cm [mohO{.H$mhr CUrdm Amh{V åhUyZ hr gñWm ]wS>odÊ`mMm O{ à`ËZ H$aVrc V{ cm{H$Ë`mÀ`mhr X{emÀ`m X¥îQ>rZ{ H$aQ>{ AmoU OJmÀ`mhr ÑîQ>rZ{ emoV^J H$aUma{R>aVrc. ì`m[mamcm [`m© \$º• wÕ Amh{. O{W{ ì`m[ma hm{V Zmhr V{W{ wÕhm{V{. Vwåhmcm H$m` [mohO{ V{ oZdS>m.e{Vrodf`H$ H$ama

`m gd© dmQ>mKmQ>t_Ü { _amH{•e {W{ 1995 gmcr Á`m Á`m H$amamdagøm Pmë`m Amh{V, Ë`mV e{VrMm odf` [ohë`mXm Amcm AmoUe{Vrg]YrMm EH$ AmVaamîQ>-r` H$ama (Agreement on Agriculture) hm_w»` H$ama. Ë`mÀ`m ]am{]arZ{ AmUIr H$mhr H$ama Pmc{. Ë`mVrc EH$åhUO{ Á`m e{Vr_mcmMm ì`m[ma hm{Vm{ Ë`m dñVy ñdÀN>V{À`m ÑîQ>rZ{,Amam{½`mÀ`m X¥îQ>rZ{ qH$dm d{Jd{Jiçm AmVaamîQ>-r` oZ`_mà_mU{ g{dZmgmR>r

Page 179: खुल्या व्यवस्थेकडे

179Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

- Ë`m `m{½` Amh{V qH$dm ZmhrV `mg]YrMm H$ama. Ë`m]am{]a, ]m¡oÕH$g[X{g]Yr Pmc{ë`m H$amamcmhr e{Vrg]YmV _hÎd Amh{. Ag{ Xm{ZVrZH$ama _hÎdmM{ Amh{V.

gÜ`m _w»`V: AoA ]Ôc åhUO{ e{Vr]ÔcÀ`m AmVaamîQ>-r`H$amam]Ôc MMm© Mmcy Amh{. àW_, 1995 À`m `m H$amam_Ü { _w»` VaVwXrH$m` Amh{V h{ cjmV K{D•.

gaH$mar hñVj{[m_wi{ OmJoVH$ ì`m[mamVrc Om{ H$mhr Zme hm{Vm{ Vm{Q>miÊ`mH$oaVm gaH$mar hñVj{[ H$_r H$aU{ h{ OmJoVH$ ì`m[ma gñW{M{]«rXdm·` Amh{. åhUO{, e{VH$ar gKQ>Zm åhUV{ Ë`mà_mU{, gaH$ma h{ Z{h_r]{H$maM AgV{ Ag{ OmJoVH$ ì`m[ma gñW{M{hr åhUU{ Amh{.

`m H$amamVrc [ohcr VaVyX Aer H$r H$m{UË`mhr X{emZ{ Am`mVrda]Xr Kmcy Z {. H$maU, Am`mVrda Oa ]Xr KmVcr, cm`gÝgMr [ÕV R>{dcrVa cm{H$ cm`gÝg K{VmV AmoU Vr odH$VmV. Aer cm`gÝg odH$Vo_imë`m_wi{ AàË`jarË`m ì`m[mamcm qH$dm CÚm{JYÚmcm _XV hm{V{.EImXm _mc Am[ë`m X{emV R>amodH$ à_mUm[{jm OmñV {D• Z { Ag{ dmQ>VAg{c Va Ë`mgmR>r Ë`m ohem{]mZ{ gr_m ewëH$ cmdÊ`mMr _w m `m VaVwXrVMAmh{. _mc \$ma {Vm{ Ag{ dmQ>c{ Va V{ ewëH$ dmT>dVm {B©c AmoUAmdí`H$V{BVH$m {V Zmhr dmQ>c{ Va V{ H$_rhr H$aVm {B©c. V{ìhm EH$X_]Xr Z KmcVm gr_mewëH$mMm dm[a H$ê•Z Am`mVrM{ oZ`_Z X{emX{emZ{H$am`M{ Amh{. H$amamda gøm ìhm`À`m AmYr gd© X{emZr d{Jd{Jiçm_mcmgmR>r Ë`mÀ`m Am`mVrda oZ`ÌU R>{dVm `md{ åhUyZ AmH$maë`mOmUmè`m gr_mewëH$mM{ Am[m[c{ à_mU OmJoVH$ ì`m[ma gñW{H$S>{ Zm|XdyZR>{dc{ Amh{V.

Xwgar AQ> Aer H$r H$m{UË`mhr X{emZ{ Am[ë`m X{emVrcoZ`m©VXmamZm g]²ogS>r X{D• Z {; åhUO{ Xwgè`m X{emVrc e{VH$è`mer VwcZmH$aVm Am[ë`m X{emVrc e{VH$è`mZm \$m`Xm X{Ê`mMm _m{h Q>mimdm. hr AQ>Ver \$maer _hÎdmMr Zmhr, H$maU yam{[_Yrc [mMghm X{e gm{S>c{ VaoZ`m©VXmamZm H$m{Ur g]²ogS>r X{V ZmhrV.

oVgar AmoU gdmªV _hÎdmMr AQ>, e{VH$è`mZm oXcr OmUmar

Page 180: खुल्या व्यवस्थेकडे

180 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

g]²ogS>r (Agreegate Measurement of Support) oH$Vr Agmdr`mg]Yr. OmJoVH$ ì`m[ma gñW{Mm oZ`_ Agm H$r lr_V X{emZre{VH$è`mZm 5% [{jm OmñV g]²ogS>r X{D• Z { AmoU odH$gZerc X{emZr10% [{jm OmñV g]²ogS>r X{D• Z {. [U, AmO[ ªV lr_V X{e Am[ë`me{VH$è`mZm ^a_gmR> g]²ogS>r X{V Amc{ Amh{V. O[mZ 90%, yam{[60%, A_{oaH$m 30-35%. qhXwñWmZ _mÌ e{VH$è`mZm àË`jm_Ü { CU{g]²ogS>r X{V Amcm Amh{. Aem [oaoñWVr_Ü { qhXwñWmZM{ ohV H$m`?qhXwñWmZZ{ `m H$amamV ahmd{. lr_V X{e Ë`mÀ`m X{emVrc g]²ogS>r H$_rH$am`cm AmO V`ma ZmhrV. H$maU g]²ogS>r X{Ê`m_mJ{ Ë`mMr H$mhr amOH$r`H$maU{ Amh{V. amOH$r` H$maUmZr Ë`mZm e{VH$è`mZm AmoW©H$ÑîQ>çmehamVrc cm{H$mÀ`m ]am{]a R>{dU{ Amdí`H$ Amh{. Am[ë`m VwcZ{V V{WrcgJi{ lr_V Agc{ Var ehamVrc AmoU e{VrVrc _mUgmÀ`m AmoW©H$[oaoñWVrV V\$mdV Ag{c Va H$mhr gm_moOH$ àûZ V`ma hm{VmV. "oH$Vrhr_m{R>r O_rZYmaUm Agc{cm e{VH$ar Ag{c Var Vm{ AmoW©H$ÑîQ>çm H$_rAgcm Va ehamVrc _wcr Ë`mÀ`m _wcm]am{]a "S>{qQ>J' H$am`cmgwÕm V`mahm{V ZmhrV åhUyZ Amåhr e{VH$è`mZm g]²ogS>r X{D•Z ehamVrc cm{H$mÀ`m]am{]arÀ`m ñVamda R>{dVm{' Ag{ yam{[_Yrc EH$mZ{ _mS>c{ Amh{.Am[ë`mH$S>{hr ehamVrc H$m{Ur e{VH$è`mÀ`m Kar _wcJr Úm`cm V`ma hm{VZmhr, Vg{M Amh{ h{. [U, AmO Oar h{ X{e e{VrMr g]²ogS>r H$_r H$am`cmV`ma Zgc{ Var CÚm Ë`mZm V{ H$amd{ cmJ{c. Á`m X{emV e{Vrdarc g]²ogS>r[mM qH$dm Xhm Q>··`m[{jm AoYH$ Amh{ Vr Q>ßß`mQ>ßß`mZ{ H$_r H$amdr `mVaVwXrMm odMma H$aVmZm qhXwñWmZmVrc g]²ogS>rMr [oaoñWVr H$m` oXgV{?Am[ë`mH$S>rc [oaoñWVr Aer Amh{ H$r gaH$maZ{ åhQ>c{ Var g]²ogS>rX{Ê`mgmR>r Ë`mÀ`mOdi [¡g{ ZmhrV. Ë`moedm`, AmO[ ªV Á`mÀ`m Á`mÀ`mhmVr amOH$r` gÎmm Amcr Ë`mÀ`m H$ma^mamH$S>{ [mohc{ Va e{VH$è`mZm _XVH$aÊ`mMr Ë`mMr BÀN>mX{Irc Zmhr Ag{ ñ[îQ> oXgV{. Aem [oaoñWVrV,Á`m X{emV g]²ogS>rÀ`m ê•[mV OmñV _XV oXcr OmV{ V{W{ WTO gma»`mH$amamMm dm[a H$ê$Z Vr H$_r H$aÊ`mMm à`ËZ H$aU{ `mI{arOqhXwñWmZgma»`m X{em[wT>{ H$mhr [`m© Zmhr.

Page 181: खुल्या व्यवस्थेकडे

181Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

H$]wVamMr ohå_VWTO da Q>rH$m H$aUma{, qhXwñWmZZ{ WTO _YyZ ]mh{a [S>md{ Ag{

åhUUma{ odam{YH$ Z{h_r EH$ woº•dmX H$aVmV. ""Am[U Jar] X{e Amhm{V,Am[U VÌkmZmV _mJmg Amhm{V; Xwga{ X{e lr_V Amh{V, Ë`mÀ`mH$S>{^mS>dc Iy[ Amh{, åhQ>c{ Va V{ Iy[ oXdg ]mOmamV VJ Yê•Z amhy eH$VmVAem cm{H$m]am{]a ñ[Y{©V CVê•Z gm_Zm H$aU{ H$g{ e·` Amh{?'' Ag{ V{åhUVmV. AJXr àH$meqgh ]mXcmgmaI{ cm{H$hr AerM ^mfm H$aVmV._Ü { MS>rJS>cm Ë`mÀ`mer ]m{cVmZm _r åhQ>c{ H$r, ""VJS>çm _mUgmercT>mB© H$am`MrM Zmhr åhQ>c{ AgV{ Va oeImMm BoVhmg KS>cmM ZgVm.''Jwé Jm{qdXqgJmM{ àogÕ dm·` Amh{ H$r, "_r Va ]ohar ggmÊ`mÀ`m odéÕH$]yVamZm cT>dUma Amh{.' AmoU Jwé Jm{qdXqgJmÀ`m H$]yVamZrM erIBoVhmg KS>dcm. V{ìhm, wÕm_Ü { Z{h_r VJS>{M qOH$VmV Ag{ H$mhr Zmhr.

V{ìhm, Am[U Ag{ Yê•Z Mmccm{ H$r Am[ë`mcm H$mhr _mJ©H$mT>VmM {Uma Zmhr, AmoU _mJ© Z H$mT>Ê`mM{ R>adyZ ZwgV{ "Am_M AmVmH$g hm{Uma?' åhUyZ h]aS>m \$m{S>V amohcm{ Va Am[U OJm_Ü { amîQ>- åhUyZgm{S>yZM Úm, _mUyg åhUyZhr oOd§V amhUma Zmhr. H$maU, Am[UOJm]am{]aM{ g]Y Vm{S>yZ Q>mH$c{ Va AmO OJmV gJUH$, O¡odH$VÌkmZmÀ`m j{ÌmVrc H«•mVr_wi{ Or H$mhr ZdrZ gmYZ{ V`ma hm{V Amh{VË`mZmhr Am[ë`mcm _wH$md{ cmJ{c. [oaUm_r, CÚmÀ`m OJmV OJU{hrAe·` hm{B©c. V{ìhm OmJoVH$ ì`m[ma gñW{[mgyZ Am[U Xya amhy eH$Vm{ hrH$ë[Zm _wimVyZ H$mT>yZ Q>mH$cr [mohO{.

ggmÊ`modéÕ cT>c{ë`m H$]yVamÀ`m ohå_VrZ{ ñ[Y{©V CVam`M{ R>ac{Va ñ[Y{©V oQ>Hy$Z ahmÊ`mgmR>r AmoU qOH$Ê`mgmR>r H$m` H$am`cm hd{?C[m`mMm [ohcm Q>ß[m :1. e{VrM{ J¡agaH$marH$aU

gaH$mar ì`dñWm[Z h{ gdm©V JMmi AgV{ h{ AmVm OJÝ_mÝ` Pmc{Amh{. qhXwñWmZMr e{Vr hr gaH$mar Amh{, ImgJr Zmhr. H$maU gaH$ma[mohO{ V{ìhm e{VH$è`mÀ`m hmVyZ O_rZ H$mT>yZ K{D• eH$V{. AmoU åhUyZMe{VH$ar Oo_ZrV ^mS>dcr JwVdUyH$ H$ê• BoÀN>V Zmhr. VrM Jm{îQ>

Page 182: खुल्या व्यवस्थेकडे

182 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

e{VrH$oaVm cmJUmè`m gd© dñVyMr. IV{ H$m{UVr dm[am`Mr, Am¡fY{H$m{UVr dm[am`Mr, o]`mUr H$m{UVr dm[am`Mr, o[H{• H$m{UVr ¿`m`Mr `mgJiçmda àË`j[U{ qH$dm AàË`j[U{ gaH$maM{M oZ`ÌU AgV{. _mcV`ma Pmcm H$r Vm{ H$m{R>{ odH$m`Mm, H$Yr odH$m`Mm, H$m{UË`m ^mdmZ{odH$m`Mm `mdagwÕm gaH$maM{M oZ`ÌU. V{ìhm, ñ[Y{©cm gm_m{a{ Om`M{Ag{c Va hr gaH$mar e{Vr àW_V: J¡agaH$mar H$aU{ Amdí`H$ Amh{.2. X{e[mVirda g_mB©H$ ]mOma[{R>

OJmÀ`m [mVirdarc ]mOma[{R>{V CVam`À`m AmYr "^maVm'Vrce{VH$è`mcm AmYr "BoS>`m'Mr q^V [ma H$aVm Amcr [mohO{. gÜ`m[Om]_Yrc Jhy hoa`mUmV Z{Vm {V Zmhr, AmY«mVcm VmXyi _hmamîQ>-mVAmUVm {V Zmhr, _hmamï->mVcm H$m[yg JwOamV-_Ü`àX{emV [mR>dVm {VZmhr. Aem àH$maMr AZ{H$ ]YZ{ Amh{V. hr gd© ]YZ{ H$mT>yZ Q>mHy$Z,

wam{[_Yrc X{e Og{ X{e åhUyZ d{Ji{ d{Ji{ Agc{ Var ì`m[mamgmR>rwam{[r` g_mB©H$ ]mOma[{R>{À`m ê•[mZ{ EH$_` Pmc{ Ë`mà_mU{ qhXwñWmZ hm

"g_mB©H$ ^maVr` ]mOma[{R>' ]Zdcm [mohO{.3. e{Vr OmJoVH$ XOm©Mr H$aU{

gJi{M åhUVmV H$r qhXwñWmZ hm e{VràYmZ X{e Amh{. OmJoVH$ì`m[mamÀ`m gX^m©V qhXwñWmZ Iam{Ia e{VràYmZ X{e Amh{ H$m? OmJoVH$ì`m[ma gñW{À`m H$amamV d{Jd{Jiçm "e{Vr_mcm'À`m godñVa ì`m»`mH{•c{ë`m Amh{V. CXmhaUmW©, ]mg_Vr VmXyi – gS>c{cm AmoU o]ZgS>c{cm– åhUO{ H$m` `mMr MmJcr [mZ^a ì`m»`m Amh{. Ë`mV, ñdÀN>Vm oH$VrAgcr [mohO{, CXamÀ`m c|S>çmM{ à_mU oH$Vr Agc{ Va Mmc{c, [ú`mÀ`modîR>{M{ à_mU oH$Vr Agc{ Va Mmc{c BW[ ªV ]marH$gmarH$ Jm{ï>r§M{gwÕmgwñ[îQ> oddaU Ë`m ì`m» {V Amh{. `m ì`m»`mda Am[ë`mH$S>rce{Vr_mcmMr V[mgUr H{•cr Va Am[ë`mH$S>{ "e{Vr_mc' CË[mXZ hm{VM ZmhrAgm oZîH$f© oZK{c. åhUO{, qhXwñWmZmVrc e{Vr hr OmJoVH$ XOm©Mr(world class) Zmhr. V{ìhm, qhXwñWmZMr e{Vr OmJoVH$ XOm©Mr ]Zodcr[mohO{. Ë`mgmR>r, àm_w»`mZ{, g§ wnº$H$ V§ÌkmZmMm Aä`mg[yd©H$ Adc§]H{$cm [mohO{, AoYH$ àJV V§ÌkmZ em{YÊ`mg àm{ËgmhZ o_imc{ [mohO{.

Page 183: खुल्या व्यवस्थेकडे

183Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

4. e{VH$è`mÀ`m H$[Ý`mqhXwñWmZMr e{Vr OmJoVH$ XOm©Mr ]Zdm`Mr Ag{c Va CÎm_mV

CÎm_ AmoU AmYwoZH$ VÌkmZ dm[amd{ cmJ{c; OmJoVH$ ]mOmamV CVam`M{Va _m{R>çm à_mUmda _mc o[H$dmdm cmJ{c, Ë`mgmR>r `moÌH$rH$aU H$amd{cmJ{c AmoU `moÌH$rH$aU N>m{Q>çm N>m{Q>çm e{Vmda H$aU{ e·` Zgë`mZ{Oo_ZrM{ EH$ÌrH$aU H$amd{ cmJ{c. `m Jm{îQ>r H$am`À`m Va Ë`mgmR>r gmYZH$m{UV{ Agmd{? e{VrM{ J¡agaH$marH$aU H$am`M{ åhQ>ë`mZVa h{ gd© gaH$maH$arc Ag{ åhUÊ`mMm àûZM {V Zmhr. ghH$ma hm H$m ©j_ hm{D• eH$VZmhr h{ Am[ë`mH$S>{ ogÕ Pmc{ Amh{. _J `mcm [`m© H$m`? gaH$ma Zmhr,ghH$ma Zmhr, H$m°[m{©a{eZ/H$[Zr hm `mgmR>r EH$ [`m© Amh{. ]mh{aMrH$m{UVrVar H$[Zr Amcr åhUO{ e{VH$è`mMm eÌy Amcm Aer YmaUmAmO[ ªVÀ`m yg[mXZmÀ`m AZw dm_wi{ [¸•r Pmcr Amh{. V{ìhm, EH$oÌV

yj{Ìmda AmYwoZH$ VÌkmZ AmoU `Ìgm_wJ«rÀ`m gmhmæ`mZ{ OmJoVH$ XOm©Mre{Vr H$aÊ`mgmR>r e{VH$è`mÀ`mM H$[Ý`m/H$m°[m{©a{eZ Cä`m amohë`m [mohO{V.gh^mJr e{VH$è`mÀ`m Oo_Zr Ë`m H$m°[m{©a{eZÀ`m e{Ag©_Ü { ê•[mVoaVPmë`m åhUO{ ^mJYmaH$ åhUyZ e{VH$è`mZm H$m°[m{©a{eZÀ`m Zâ`mV Ë`mÀ`mË`mÀ`m O_rZYmaU{À`m à_mUmV ohñgm Va o_iV amhrcM. oedm`, `mOmJoVH$ XOm©À`m e{VrVrc d{Jd{Jir H$m_{ H$ê•Z Ë`mZm Am[m[ë`m Km_mM{Xm_ o_idVm {B©c.5. JwUdÎm{Mr ]mOma[{R>

e{Vr_mcmÀ`m od[UZmgmR>r gÜ`m Am[ë`mH$S>{ àMocV Agc{cr"H¥•of CË[ÝZ ]mOma go_Ë`m'Mr ì`dñWm hr e{VH$è`mÀ`m ohVmMr R>ac{crZmhr. hr ì`dñWm _m{S>yZ "_m·g©² AmoU ñ[{Ýga'À`m "gw[a _mH{•©Q>'À`mOmiçmÀ`m YVr©da od[UZì`dñWm EH$X_ C^r H$aU{ e{VH$è`mZm AmOe·` Zmhr. AmOÀ`m Am[ë`m ]mOmam_Ü { H$m{UË`mhr _mcmMr JwUdÎmmR>aodÊ`mgmR>r emñÌr` C[H$aUmMm C[`m{J hm{V Zmhr, _mcmMr JwUdÎmm"J«{S>a' ZmdmÀ`m ì`º•rÀ`m _Zmà_mU{ R>aV{. Aem Vèh{Z{ JwUdÎmm R>adc{cm_mc OmJoVH$ ]mOmamV oQ>Hy$ eH$Uma Zmhr. V{ìhm, ZwgVr g_mB©H$ amîQ>-r`]mOma[{R> ]ZdyZ ^mJUma Zmhr, Va hr ]mOma[{R> JwUdÎm{Mr ]mOma[{R>

Page 184: खुल्या व्यवस्थेकडे

184 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

]Zdmdr cmJ{c. Ë`mgmR>r emñÌr` C[H$aUmÀ`m ghmæ`mZ{ _mcmMrJwUdÎmm/XOm© R>adÊ`mMr ì`dñWm V`ma H$amdr cmJ{c. odH$ogV X{emVrcgw[a_mH{•©Q>Mr ]mOmaì`dñWm hr Aem àH$maMr JwUdÎm{Mr ]mOma[{R> Amh{.6. e{VH$ar AmoU J«mhH$ EH$Ì AmUU{

Am[ë`m ì`m[mamV [ydm©[ma MmcV Amc{cr AmS>Ë`mMr [ÕVrMe{Vr_mcmgmR>r H¥•of CË[ÝZ ]mOma go_Ë`mVhr dm[aÊ`mV Amcr. BVaX{emVë`m ì`dñW{V, AmS>V{ Odi Odi ZmhrV, Agcm Va EImX Xwgam.V{W{ e{VH$ar AmoU J«mhH$ EH$Ì {VmV. Ë`m oXe{Z{ [ohcr [m`ar åhUyZqhXwñWmZmVrc e{VH$ar AmoU J«mhH$ `mZm EH$Ì AmUUmar EImXr `ÌUmC^r H{•cr [mohO{.7. _mohVr VÌkmZmM{ Omi{

qhXwñWmZmVrc e{VH$è`mcm OJ H$m` Amh{ h{ g_Om`cm hd{.OmJoVH$rH$aUmÀ`m àoH«• {V OJ^a BQ>aZ{Q> AmoU gJUH$ `mÀ`m gmhmæ`mZ{_mohVr VÌkmZmMm àgma gwê• Pmcm Amh{. OJm_Yrc d{Jd{Jiçm]mOma[{R>m_Ü { H$m` ^md Mmcy Amh{V, H$m{UË`m _mcmcm H$er _mJUr Amh{,[wadR>m H$gm Amh{, hdm_mZmM{ AXmO H$m` Amh{V, Ë`mZwgma[rH$gajUmgmR>r H$m` C[m``m{OZm H$aVm {B©c, BË`mXr ]m]tMr _mohVrqhXwñWmZÀ`m àË {H$ JmdmVrc e{VH$è`mZm JmdmVM o_iÊ`mMr ì`dñWmH$amdr cmJ{c.VmË[`©

OmJoVH$rH$aUmÀ`m dmè`mcm AmVm H$m{Ur Wm{[dy eH$Uma Zmhr.OmJoVH$rH$aUmÀ`m AmìhmZmcm Km]ê•Z Am[ë`m X{emÀ`m gr_mÀ`m AmVXS>yZ ]gÊ`mV X{emM{ ZwH$gmZM Amh{, \$m`Xm H$mhrM Zmhr. V{ìhm,oXdm^rVmÀ`m KwËH$mamH$S>{ cj Z X{Vm darcà_mU{ [mdc{ CMccr VaqhXwñWmZ Iwë`m ì`dñW{À`m OmJoVH$ ñ[Y{©Vrc gj_ ñ[Y©H$ hm{D• eH$Vm{AmoU Am[c{ àmMrZH$mcrZ d¡ d [wÝhm àmßV H$ê• eH$Vm{.

Page 185: खुल्या व्यवस्थेकडे

185Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

17. ew H$m ©! gmdYmZ!

AI{a AJR>m CR>cmS>H{•c àñVmd AI{arg _Oya Pmcm. {Vr 10 df{© Var, åhUO{ Zì`m

eVH$mVM Zìh{ Va Zì`m ghg«mV àd{e H$aVmZm [¥Ïdrdarc d{Jd{Jiçm_mZd g_mOm_Yrc dñVyÀ`m, g{dmÀ`m X{dK{dtMr oZ`_mdcr _mÝ` Pmc{ë`mGATT H$amamMr VÎd{ AmoU V[erc `mZwgma hm{B©c.

qhXwñWmZÀ`m ggX{À`m Xm{Ýhr g^mJ¥hmV _m{R>m JXmam{i CS>mcm Amh{.14 oS>g|]a 1993 am{Or H$amamda ghr H$aÊ`mMm AoYH$ma ^maVr`àoVoZYr lr. PwËgr `mZm oXcm EdT>{hr H$]yc H$am`cm oX„r emgZ V`maZìhV{. H$amamda gøm Pmë`m h{ 16 VmaI{Mr dV©_mZ[Ì{, Q>{ocoìhOZ BË`mXr_mÜ`_m_m\$©V OJOmhra Pmc{, V{ìhm H$m{R>{ emgZmZ{ S>H{•c àñVmd hr^maVmÀ`m ohVmÀ`m X¥îQ>rZ{ gdm{©Îm_ ì`dñWm Agë`mM{ _mÝ` H{•c{. e{VH$ar,gem{YH$ BË`mXr KQ>H$mÀ`m gajUmgmR>r H$mhr H$m`X{H$mZyZ ]ZdÊ`mMrKm{fUmhr H$aÊ`mV Amcr.

Zì`m oX„rV goMdmc`mV ]gUmè`m H$m{Um EH$m AoYH$mè`mZ{ qH$dm_Í`mZ{ X{emMr AmoW©H$ oñWVr CKS>çm S>m{içmZr [mohcr AgVr AmoUS>H{•c àñVmd ]maH$mB©Z{ g_OyZ K{Vcm AgVm Va Agm Jm|Yi AmoU\$oOVr Pmcr ZgVr. S>H{•c àñVmd AmVaamîQ>-r` ì`m[mamg]Yr Amh{.^maVmMr oZ`m©Vj_Vm àm_w»`mZ{ H$ƒm _mc AmoU Ë`mda Wm{S>r\$ma àoH«•`mH$ê•Z V`ma Pmc{cm _mc `mVM Amh{ h{ [mhVm ^maVmZ{hr CAIRNS

amîQ>-mà_mU{M `m àñVmdmMm CËgmhmZ{ [mR>[wamdm H$am`cm [mohO{ hm{Vm."BoS>`m'dmÚmMr hmVMcmIr

[U X{emV amÁ` "^maVm'M{ Zmhr, "BoS>`mM{' Amh{. Z{hê•ì`dñWmH$m{giyZ [S>cr Var Iwë`m ì`dñW{Vhr ehar H$maImZXma AmoU ^Ðcm{H$`mMmM daMî_m Amh{. AJXr e{dQ>r, H$amamda ghr H$aVmZmX{Irce{VH$è`mÀ`m, gem{YH$mÀ`m ohVmM{ gajU H$aÊ`mgmR>r ZdrZ H$m`X{H$aÊ`mM{ _m{R>{ ZmQ>H$ Pmc{. S>H{•c àñVmdmVrc VaVwXr e{VH$ar BË`mXrZmgm{ rñH$a ZmhrV, OmMH$ Amh{ Ag{ jU^a _mZc{ Va X{emVrc ggX{V

Page 186: खुल्या व्यवस्थेकडे

186 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

H$m`Xm [gma H$ê•Z H$m` hm{Uma? GATT H$amamer odgJV Agc{ë`mVaVwXr H$m{UË`mhr H$m`ÚmV H$aU{ AmVaamîQ>-r` H$amamer odgJV hm{B©c. Ag{H$m`X{ V`ma H$aÊ`mV Amc{ Va Ë`modéÕ, H$amamda gøm H$aUmè`m 117amîQ>-m[¡H$r H$m{UV{hr EH$ VH«•ma H$ê• eH{•c AmoU oeñV^JmMr H$madmB©hrGATT À`m H$m ©H«•_mV qH$dm àË`j ì`m[mamV Mmcy H$ê• eH{•c.

`mCcQ>, H$amamV e{VH$ar AmoU gem{YH$ BË`mXtÀ`m ohVmcm ]mYmAmUUma{ Ag{ H$mhr Zg{cM Va d{Jim H$m`Xm H$aÊ`mMr ^mfm oZaW©H$Amh{.ohem{]mM{ ]m{cm

gaH$maÀ`m øm JS>]S>Jm|Yim_mJ{ H$mhr S>md oeOV Amh{ H$r H$m`?H$amamda AJR>m CR>dU{ Va gaH$macm ^mJ [S>c{ [U Varhr Ë`mVrc VaVwXràË`j A_cmV {D•M Z {V, H$maImZXmamZm gajU AmoU e{VH$è`mM{ _aUhr Z{hê•ì`dñWm GATT H$ama Pmë`mZVahr Mm{arN>w[{ MmcyM ahmdr AerH$m ©dmhr H$aÊ`mMm gaH$maMm BamXm Agmdm. e{VH$è`mM{ ohVgdY©Z BË`mXrJm|S>g Km{fUmMm AmYmamZ{ e{Vr cwQ>Ê`mM{ gaH$mar Ym{aU [wT>{ a{Q>yZ Z{Ê`mMmemgZmMm BamXm oXgVm{.

AmVm H$amamda ghr Pmcr. e{VH$ar g_mOmMr gaH$maH$S>yZ H$m`A[{jm Amh{? e{VH$è`mÀ`m gajUmÀ`m ^mf{Z{ AmVm Vm{ \$gUma Zmhr.S>H{•c àñVmdmdarc MM{©Z{ oZXmZ EH$ \$m`Xm Pmcm. e{Vr _mcmÀ`m qH$_VrAmoU e{Vrcm cmJUmè`m oZodîR>m d gmYZ{ `mÀ`m qH$_Vr `m Xm{ZM _mJmªZremgZmZ{ gd© e{Vrda 50 Q>··`mda H$a cmXc{cm Amh{ h{ gaH$marH$mJXm{[Ìr, AJXr AmH$S>{dmarZ{ ogÕ Pmc{ Amh{. 35 V{ 90 Q>¸•{ g]ogS>re{VH$è`mZm X{Umè`m A_{oaH$m, wam{[ AmoU O[mZ `mÀ`mV S>H{•càñVmdmÀ`m oZo_ÎmmZ{ dmXoddmX Pmcm [U Ë`mVyZ, ^maVr` e{VH$è`mcm CU{50 Q>¸•{ g]ogS>r Amh{, h{hr gË` àH$memV Amc{.

Am_M{ gajU H$aÊ`mMr ^mfm gm{S>m, Am_Mm Jim Xm]Uma{ Vw_M{hmV ]mOycm H$am EdT>rM gaH$maH$S>yZ e{VH$è`mMr _m\$H$ A[{jm Amh{.CU{ g]ogS>rMm ]m{Om

X{emMr oZ`m©V dmT>mdr, odX{er McZmMr o_iH$V dmT>mdr hr X{emMr

Page 187: खुल्या व्यवस्थेकडे

187Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

JaO Amh{ AmoU emgZmMr A[{jm Amh{. J{ë`m 50 dfmªV Z{hê•ì`dñW{Z{e{VH$è`mda H{•c{c{ gJi{ Kmd gm{gyZhr ^maVr` e{VH$ar AmVaamîQ>-r`]mOma[{R>{V CVaÊ`mcm V`ma Amh{, [U Ë`m ]mOma[{R>{V {Umam àË {H$e{VH$ar ñdV:À`m gaH$maH$S>yZ g]ogS>r K{D•Z Amc{cm AgUma Amh{.`mCcQ> ^maVmVcm e{VH$ar CU{ 50 Q>¸•{ g]ogS>rÀ`m XS>]{S>çm KmcyZ V{W{OmUma Amh{. [aX{er _mc oH$_mZ 5 Q> •{ g]ogS>r ImD•Z ]mOma[{R>{V

{B©c. ]cXS> amîQ>-mVë`m e{VH$è`mÀ`m g]ogS>rV 24 V{ 36 Q>··`mMrH$[mV àË`jmV Pmcr Ag{ g_Oc{ Var Cac{cr g]ogS>r _m{R>r g‚mS>AgUma Amh{. ^maVr` e{VH$è`mcm CU{ 50 Q> •{ g]ogS>r[mgyZ +10 Q> •{g]ogS>r[ ªV Z{U{ h{ ^maVmÀ`m AmoW©H$ Ym{aUmM{ _hÎdmM{ gyÌ {Ë`mXeH$mV amohc{ [mohO{. H$m`_ e{VH$arodam{Yr amohc{c{ h{ gaH$ma e{Vrcm10 Q>··`m[ ªV g]ogS>r H$mT>yZ X{Vrc Aer Amem ]miJÊ`mBVH{•e{VH$ar ^m{i{ amohc{c{ ZmhrV. [U CU{ 50 Q>¸•{ g]ogS>rMm ]m{OmS>m{·`mda ]miJÊ`mBVH{• V{ AmVm _yI©hr amohc{c{ ZmhrV.

^maVmV AmoW©H$ gwYmaUm AmUÊ`mM{ ZmQ>H$ Zm{H$aemhrcm`qËH$oMVhr Y¸•m cmJUma Zmhr Aem ]{VmZ{ am]dc{ OmV Amh{. Z{_H{• Ë`mCcQ>, AmVaamîQ>-r` IwcrH$aUmMm GATT H$ama H$m ©dmhrV Amcm VarË`mMm H$U_mÌ \$m`Xm e{VH$è`mZm o_iy Z { Aer YS>[S> gaH$maV\{•© AmoUehar H$maImZXmamV\{•© hm{Uma Amh{. 10 Q> •{ g]ogS>r gm{S>m, 50Q>··`mdaMr CU{ g]ogS>r Icmg H$am EdT>r AmVm gaH$maH$S>yZe{VH$è`mMr _m\$H$ A[{jm Amh{. `mgmR>r gaH$maZ{ H$m` [mdc{ CMcmdrVh{ GATT H$amamVM ñ[îQ>[U{ gmJÊ`mV Amc{ Amh{. AmoU Ë`mda H{•ÐemgZmZ{ AJR>m CR>dcm Amh{.Iwcm ì`m[ma

[ohcr H$m ©dmhr åhUO{ e{Vr_mcmÀ`m dmhVwH$rdaMr AmoUì`m[mamdarc gd© ]YZ{ aÔ H$aU{. oOëhm ]Xr, amÁ` ]Xr, Pm{Z ]Xr mZm GATT

H$amamV ñWmZ Zmhr. Vg{M ^mVmdaMr c{ìhr, AmoXdmgr e{VH$è`mÀ`m _mcmMrgº•rMr Ia{Xr `m ì`dñWm_wi{ GATT H$amamMm ^J hm{B©c. AÝZYmÝ` gwajmamIÊ`mH$oaVm Amdí`H$ Vr VaVyX H$aÊ`mMm emgZmcm AoYH$ma Amh{; [U

Page 188: खुल्या व्यवस्थेकडे

188 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

Á`mZm JaO Zmhr Ë`mÀ`mgmR>rhr gmd©OoZH$ odVaUì`dñWm Amh{ Ag{ XmIdyZe{VH$è`mZm cwQ>Vm {Uma Zmhr. gmd©OoZH$ odVaU ì`dñW{VyZ g_mOmVrcdaÀ`m dJmªZm dJiU{ H$amamà_mU{ Amdí`H$ Amh{. AmoU JaOy dJm©cm ñdñVYmÝ` [wadÊ`mMm ]m{Om m[wT>{ \$º• e{VH$è`mÀ`m _mWr _maVm {Uma Zmhr, Vm{ gd©amîQ>-mZ{ CMcmdm cmJ{c.Iwcr oZ`m©V

e{Vr_mcmÀ`m oZ`m©Vrdarc ]YZ{hr CR>dcr ZmhrV Va V{hr GATT

H$amamer gwgJV hm{Uma Zmhr. X{emV daH$S> CË[mXZ hm{B©c V{ìhm oZ`m©VrMm H$m{Q>mOmoha H$ê•, H$m{Q>m Omoha H$aVmZm Zm\{•S>gma»`m gñWmZm àmYmÝ` X{D•, Ë`mVc{Ë`mV àoH«•`m Pmc{ë`m [XmWmªÀ`m oZ`m©VrcmM _mÝ`Vm X{D•, hr AgcrcQ>[Q>[Mr `m[wT>{ MmcUma Zmhr. gd© oZ`m©Vrcm Iwcm [admZm, Á`mcm [mohO{oVVH$r, [mohO{ V{ìhm d [mohO{ Ë`m _mcmMr, oZ`m©V H$aVm `mdr Aer ì`dñWmAmUU{ hr GATT H$amamImcr emgZmMr Z¡oVH$ O]m]Xmar Amh{.

[aX{emVrc _mc gaH$mar IMm©Z{ AmUyZ X{emVrc ]mOma[{R>{V cmXyZH$ÀÀ`m _mcmÀ`m qH$_Vr [mS>Ê`mMm XwîQ> I{i `m[wT>{ MmcUma Zmhr.A_{oaH$Z Jhy AmUyZ {Wrc e{VH$è`mZm YS>m oeH$dÊ`mM{ oXdg AmVmg[c{. XwYmMr wH$Q>r AmoU V{c [aX{emVyZ ^rH$ _mJyZ AmUyZ {Wrce{VH$è`mZm ]wS>dÊ`mM{ oXdg g[c{.gmdY! gmdY!

S>H{•c àñVmd g_V Pmcm. gJiçm OJmV `m_wi{ H$m{UmMm gdm©V_m{R>m odO` Pmcm Ag{c Va Vm{ ^maVr` e{VH$è`mMm. [U H$amamda AJR>mCR>dcm åhUO{ ^maV gaH$ma AmVm e{VH$è`mZm Ý`m` X{B©c Aer AmemH$aÊ`mg H$mhr OmJm Zmhr. e{VH$arodam{Yr Ym{aU g[md{ `mgmR>r e{VH$è`mZmgaH$mada AZ{H$ _mJmªZr X]md AmUmdm cmJ{c. GATTÀ`m H$m ©H$moaUr[wT>{qhXwñWmZ gaH$maÀ`m e{VH$arodam{Yr XwîQ> ZroVM{ [wamd{ _mS>yZ oZU©]XcÊ`mg gaH$macm ^mJ [mS>md{ cmJ{c. Zdm H$ama hr "]iramÁ`m'Mr EH$[VmH$m Amh{ [U Vr gm^miÊ`mM{ H$m_ e{VH$è`mZm ñdV:M H$amd{ cmJUmaAmh{. ImQ>{da [S>ë`m[S>ë`m X{Umam H$m{Ur har Ë`mZm {Q>Uma Zmhr!

(21 oS>g|]a 1993)

Page 189: खुल्या व्यवस्थेकडे

189Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

[naoeï>-1ñdVÌV{Mr _yë { - c{ImH$ 1

ñdVÌV{Mm d{XmÝVñdVÌVm åhUO{ H$m`? gd© ]{S>çmgmIiçm VwQ>ë`m; gd© Jwcm_oJar

g[cr; ñdmVÍ`mMr `mÌm gwê• Pmcr åhUO{ H$m` hm{V{ Z{_H{•? adtÐZmWQ>mJm{amZr Ë`mÀ`m EH$m H$odV{V dU©Z H{•c{ Amh{.

..... _Z{ oZ © AgVrc;

..... AmoU _mZm VmR>;

..... OJmM{ H$ß[{ H$ß[{ [mS>Umè`mjwÐ q^Vr H$m{gic{ë`m AgVrc;

..... eãX gmJVrc \$º• gË`M;

..... AWH$ à`ËZ [amH$mîR>m H$aVrc[oa[yU©V{cm ñ[e© H$aÊ`mgmR>r;

..... odMmamMm ewÕ àdmhgd`rÀ`m dmidQ>mV oOaUma Zmhr;

..... _Z{ P{[mdVrcgVV éXmdUmè`modMma AmoU H$m ©`mÀ`m ojoVOmH$S>{

_Z, kmZ, gË`, [oa[yU©Vm, odMma Aem M¡VÝ`_`r A-OS> eãXmV_mS>c{cr hr ñdVÌV{Mr JwéX{dàUrV ì`m»`m; Ë`mVrc eãXmÀ`m OmXyZ{M^mamdyZ Q>mH$Umar. [U am{OÀ`m ì`dhmamV H$m{UVr ñ[îQ> OS> ì`dñWm[mohO{? VwéJmÀ`m q^Vr AmoU JOmAmS> Wm{a ì`º•r Am[c{ ì`oº$_Ëd O[yeH$ë`m. [maVÍ`mVhr g_mO ñdmVÍ`mMr ñdßZ{ O[y eH$Vm{. [U h{ gma{A[dmXmXmIc. OS> ]ÜmZ{ Oer g[Vrc VgVg{ ñdmVÍ`mMr ojoVO{ éXmdycmJVmV hm _w»` oZ`_. ""OJmM{ H$ß[{ H$ß[{ H$aUmè`m jwÐ q^VrH$m{gic{ë`m AgVrc.'' åhUO{ odMma, g{dm AmoU dñVy `mMr X{dK{doZ]ªÜm[U{ hm{U{ hr ñdVÌV{Mr _hÎdmMr AQ> Amh{. _mUgm_mUgmVrc

Page 190: खुल्या व्यवस्थेकडे

190 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

X{dK{drda O{W{ ]ÜmZ{ Amh{V V{W{ ñdmVÍ` AgyM eH$V Zmhr. qH$]hwZm,Aem Vèh{Mr ]ÜmZ{ cmXÊ`mM{ gm_Ï © ]miJUmar H$m{UVrhr gñWm/ì`dñWmAnñVËdmV AgU{ h{M _wir ñdVÌV{gmR>r odfg_mZ Amh{.

X{dK{drÀ`m Iwc{[UmMm \$m`Xm R>Jm[|T>mè`mZr CR>dy Z { `mgmR>r gd©g_mOmZ{ C^r H{•c{cr ghH$mar ì`dñWm åhUO{ gaH$ma. åhUyZ amOH$r`oZdS>UwH$mV ghH$mar VÎdmà_mU{ XaS>m{B© EH$ _V AgV{. gaH$ma åhUO{Bgm[ZrVrVrc "]{S>H$mÀ`m amOm'À`m Jm{îQ>rà_mU{ cmH$S>r R>m{H$im ZmhrAmoU H$aH$m{Mmhr Zmhr. g_mOmÀ`m AmV EH$mZ{ Am[c{ ñdV:M{ ñdmVÍ`O[md{, [U oVV·`mM R>m_[U{ Xwgè`mÀ`m ñdmVÍ`mda JXm AmUÊ`mM{Q>mimd{. ]mh{aÀ`m AmH«•_UmÀ`m H$m{UË`mhr Ümm{·`m[mgyZ g_mOmM{ gajUìhmd{ `mH$oaVm V`ma Pmc{cr gaH$ma hr ì`dñWm Amh{.

Iwc{[UmZ{, [añ[a g_VrZ{, gd©ohV{fw ì`dhma H$aÊ`mE{dOr XS>{crH$ê• [mhUmè`mZm AmQ>m{·`mV R>{dU{ h{ gaH$maM{ H$m_. emgZmZ{ hr O]m]XmarñdrH$macr H$r _mUgm_mUgmMr gajUmÀ`m O]m]XmarVyZ gwQ>H$m hm{V{.gajUmM{ H$m_ gaH$mada gm{[dyZ _mUyg BVa Jm{îQ>tgmR>r _m{H$im hm{Vm{. `m_m{H$irH$rMr qH$_V åhUyZ Vm{ Am[ë`m ñdmVÍ`mMm EH$ VwH$S>m Vm{S>yZemgZmcm X{Vm{, H$mhr ]ÜmZ{ _mÝ` H$aVm{. AmoU ZmJoaH$ËdmMr ]ÜmZ{ñdrH$maÊ`mÀ`m ]Xë`mV ZmJoaH$ gajUmÀ`m O]m]XmarVyZ gwQ>H$mo_idVm{. hr emgZ gñWm AmoU ZmJoaH$ `mÀ`mVrc X{dK{d Amh{.

gajUmI{arO _mUgmÀ`m [m{fU, àOZZ BË`mXr JaOm Amh{V. Ë`mJaOm [wè`m H$aVmZm OZmdamà_mU{ EH$gwar Z dmJVm ododÜm AJmZr, aJmZr[m{fU AmoU àOZZmÀ`m à{aUm Vm{ gmVdy AmoU Om{[mgyhr [mhmVm{. `mgJiçm ÜmS>[S>rÀ`m [crH$S>{ [wéfmWm©À`m gr_m JmR>ë`mZVa BoÐ`mÀ`m]ÜmZmVyZhr _m{H$i{ hm{D•Z H$mhr "_woº•-_m{j-oZdm©U' BË`mXr gmÜmy [mhVm{.gajUmI{arO BVa j{ÌmH$oaVmX{Irc H$mhr ì`dñWm cmJVmVM. odÚ{MrgaH$ma{, H$éU{À`m gñWm, H$cmdVmMr _S>i{ BË`mXtMr ]mÜmUr gwajm-gaH$maÀ`m ÜmmQ>UrMr AgUma Zmhr h{ CKS> Amh{. gajU åhUO{ hS>{chß[rH$m_. Ë`mV oeñV _hÎdmMr AmoU CVaS>hr _hÎdmMr. gJrVmÀ`m _¡\$crVH$gcr Amcr AoÜmH$mamMr CVaS>? AmoU H$gcr oeñV? Xw]©c, A[J,

Page 191: खुल्या व्यवस्थेकडे

191Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

Aghmæ`, ì`moÜmJ«ñV AemÀ`m _XVrcm ewÕ H$éU{[m{Q>r OmUmè`mZmgajUmÀ`m AmoU AWm©O©ZmÀ`m H$m_r gw m{½` Agc{ë`m ì`dñWm H$emMmcVrc?

Wm{S>·`mV, ñdmVÍ`mMr ì`mdhmoaH$ ì`m»`m H$m`? emgZ _O]yVAgmd{, gm_Ï ©dmZ Agmd{. [U hr gJir VmH$X gaH$maZ{ H$amd`mÀ`mH$m_mgmR>rM cmJmdr AmoU gaH$maM{ H$m_ H$m{UV{, Va O{ BVa H$m{Umhrì`º•rcm qH$dm gñWmZm H$aU{ O_V Zmhr V{. oH$_mZ Amdí`H$M Ag{c V{emgZhr OmñVrV OmñV odIwac{c{ AmoU àË {H$ j{ÌmÀ`m ñdê•[mà_mU{aJê•[ ÜmmaU H$aUma{ Agmd{. gÎmm ZmH$maë`mZ{ AamOH$ hm{B©c. V{ìhm, gÎmmAgmdr [U oH$_mZ odIwac{cr Agmdr. åhUO{ _mUyg ñdV:À`mì`oº•_ËdmMm [oa[m{f AmoU AoÜmH$moÜmH$ ñdmVÍ`mMm K{D• eH{•c `mcmåhUm`M{ ñdmVÍ`.

`m Aem odMmagaUrg Zmd H$m{UV{ Úmd{. BJ«Or qH$dm BVa[mnûM_mË` ^mfmV `mcm "Liberalism' Agm eãX dm[acm OmVm{. Ë`mMm_amR>r AZwdmX "CXma_VdmX' Agm H$aVm {B©c. åhUO{, ñdV:M{ ì`oº•_ËdOm{[mgU{ AmoU Xwgè`mÀ`m ì`oº•_ËdmMm gÝ_mZ amIU{, "VwPm odMma _cmg[e{c MwH$rMm dmQ>Vm{ Varhr Vm{ MwH$rMm odMma _mS>Ê`mÀ`m VwÂ`mAoÜmH$mamH$oaVm _r àmU [Umcm cmdÊ`mg V`ma Amh{.' hr"CXma_VdmXm'Mr àd¥Îmr. [U, `mVyZ ñdVÌV{À`m odMmamM{ EH$ AJM ñ[îQ>hm{V{. AZ{H$mZr AoÜmH$ g_[©H$ Zmd em{ÜmÊ`mgmR>r Iy[ IQ>mQ>m{[ H{•c{, [UH$mhr `e o_imc{ Zmhr.

g_[©H$ Zmd em{ÜmÊ`mV AS>MU {V{ `mM{ H$maU "ñdVÌVm' hm "dmX'ZmhrM, Vr EH$ gå`H$² odMmagaUr Amh{. H$m{Um _mUgmÀ`m, g_yhmÀ`m,g_mOmÀ`m, dJm©À`m, demÀ`m, OmVrÀ`m, qcJmÀ`m X¥oï>H$m{ZmVyZ OJmH$S>{[mhÊ`mMr X¥îQ>r åhUO{ "dmX'. AZV, A[ma, Agr_ OJmH$S>{ EH$mN>m{Q>çmem oN>ÐmVyZ [mohc{ åhUO{ O{ A[wa{ Xe©Z hm{V{ Ë`mVyZ EH$ "dmX'V`ma hm{Vm{ AmoU Ë`m "dmXm'cm Ë`m oN>ÐmM{ Zmd o_iV{. ñdVÌV{MmC[mgH$hr OJmH$S>{ Ë`mÀ`m N>m{Q>çm oN>ÐmVyZM [mhmVm{; [U Am[ë`moN>ÐmÀ`m gHw$oMV[UmMr OmUrd Vm{ R>{dVm{. Am[c{ oN>Ð AZVH$m{Q>r

Page 192: खुल्या व्यवस्थेकडे

192 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

oN>Ðm[¡H$r EH$ Amh{. hr gd© oN>Ð{ gmaIrM [oa[yU© Amh{V AmoU gmaIrMA[oa[yU© Amh{V. EH$m oN>ÐmZ{ Xwgè`m oN>Ðmg "H$m\$a' åhUÊ`mM{ H$mhrMH$maU Zmhr, hr ñdVÌV{Mr yo_H$m Amh{. Am[ë`m dmQ>çmcm Amc{c{ oN>ÐjUmjUmZ{ odñVmac{ [mohO{; VaM AZVmMr Wm{S>rAoÜmH$ OmUrd hm{B©c, hrñdVÌV{Mr oZîR>m Amh{.

hr ñdmVÍ`mMr em{Üm`mÌm H$Ümr g[Umar Zmhr. H$m{Um H$më[oZH$,AmXe© g_mOm[mer qH$dm ñdJm©[mer [m{hm{MyZ hr `mÌm Wm]V Zmhr.ñdVÌV{À`m odMmamcm gr_mM ZmhrV. Á`mcm AV Amh{ Ë`m gmVmcm ZmdX{Vm {B©c. Á`mcm AVM Zmhr Ë`m AZVmcm Zmd H$m` Úmd{? Xme©oZH$mZr]«÷VÎdmM{ dU©Z H$aVmZm "h{ Zmhr, h{ Zmhr' åhUO{ "Z{oV Z{oV' EdT>rMì`m»`m oXcr. ñdVÌV{Mr ì`m»`m AerM "Z{oV Z{oV' Amh{. AmOM{ h{ ]ÜmZZH$m{, hr ]{S>r ZH$m{. CÚmMr Zdr ]ÜmZ{hr Amåhr PwJmê•. H$m{UV{hr _V,H$m{UVmhr _hmË_m, H$m{UV{hr [wñVH$ oÌH$mcm]moÜmV dÚ AmoU [yÁ` AgyMeH$V Zmhr. OÝ_mÀ`m A[KmVmZ{ o_imc{cm H$m{UVmhr JwUmdJwU X^o_adÊ`mÀ`m cm`H$ ZgVm{. hr ñdmVÍ`mÀ`m C[mgH$mMr àd¥Îmr Amh{.ñdmVÍ`mÀ`m H$jm dmT>dU{, gHw$oMV[UmMm dmT>Vm gH$m{M H$aU{ EdT>rMñdVÌV{Mr ì`m»`m X{Vm {B©c.

`mM VÎdmZ{ OJmMr oZo_©Vr Pmcr AmoU CËH«•mVr Mmccr Amh{;_Zwî` AmoU g_mO `mMm odH$mg KS>Vm{ Amh{. ñdVÌVm hr gd© odûdmÀ`mMcZdcZmM{ gyÌ Ag{ AmOVar oXgV{ Amh{. CÚmM{ H$m` gmJmd{? _wº•rMrAmg ÜmaUmamZm "_w_wjw' Agm eãX Amh{. àË {H$ _mUgmcm "_w_wjw'g_OUmè`m odMmamM{ Zmd H$m`?ñdVÌVm X{er H$r odX{er?

ñdVÌVm åhUO{ H$m` AmoU oVcm Zmd H$m` Úmd{ `mMr MMm© daPmcr. Ë`mMr gmar ^mfmM "d{XmÝVr' ^mgy cmJV{. hr _m{R>r odoMÌM Jm{îQ>åhUm`Mr. H$maU, `m dmXmM{ gma{ _mÝ`da [wañH$V{© [nûM_r X{emVrc Amh{.A°S>°_ nñ_W[mgyZ hm {H$, \$m°Z o_P{g, [m°[a, o\$ëS>_Z[ ªV gJir Zmd{oVH$S>MrM. Ë`m_wi{ ì`oº•ñdmVÍ` hr gH$ë[Zm [pûM_r Amh{. `mCcQ>,^maVr` [a[am AmB©, dS>rc, Jwé AmoU amOm `mZm _mZUmar Amh{, [yd©OmMr

Page 193: खुल्या व्यवस्थेकडे

193Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

[yOm H$aUmar Amh{. Vñ_mV², ì`oº•ñdmVÍ` h{ [aX{er dmU Amh{, V{ ^maVr`y_rV éOU{ H$R>rU Amh{ Ag{ AmJ«hmZ{ gmoJVc{ OmV{. ""Hw$Q>w]mgmR>r EH$m

_mUgmMm Ë`mJ H$amdm, JmdmgmR>r Hw$Q>w]mMm, X{emgmR>r JmdmMm, BË`mXrBË`mXr.'' Aer ^maVr` [a[am Amh{; g_yh l{îR>, Ë`mVrc gXñ` H$oZîR>Aer {Wcr [a[am Amh{, Ag{ AmJ«hmZ{ àoV[mXZ H{•c{ OmV{.

`m wnº•dmXmV H$mhr \$mag{ VÏ` Zmhr. "AmË_mZ gVV_² aj{V²àmU¡ao[ ÜmZ¡ao[ &' Agmhr BWcm AmXe© Amh{. g_yh hm Üm_©-AW©-H$m_mM{gmÜmZ hm{D• eH$Vm{ [U _m{jmMr `mÌm Á`mMr Ë`mMr Á`mZ{ Ë`mZ{M H$am`MrAmh{, Aerhr {Wrc [a[am Amh{. qH$]hwZm, q[S> AmoU ]«÷mS> `mMr EH$Vmhm "cm{H$m`V' AmoU d{XmÝV VÎdkmZmMm [m`m Amh{. _wgc_mZrAmH«•_UmVyZ AmoU BJ«Or gÎm{VyZ X{e gmdê• cmJë`mda _wgc_mZr AmoUoI«ñVr AmXe© ñdrH$maUma{ H$mhr g_mOÜmwarU [wT>{ Pmc{. ñdm_r X`mZX,odd{H$mZX Ë`mVc{ AJ«Ur. gmdaH$a-Jm{idcH$amZr qhXw g_mOmcm g_yhmM{ê•[ X{Ê`mV ÜmÝ`Vm _mZcr. Ag{ H{•ë`mZ{M _wgc_mZr, oI«ñVr AmìhmZmcmVm|S> X{Vm {B©c, Aer Ë`mMr ÜmmaUm. _wnñc_ AmoU oI«ñË`mÀ`mAÜmmZwH$aUmZ{ qhXw g_mOmcm gKoQ>V ê•[ X{Ê`mH$oaVm à_mUJ«W AmoUamîQ>-dmX V`ma H$ê•Z AWmJ qhXwgmJamM{ MmJc{ ]mÜm]§oXñVrM{ Vi{]ZodÊ`mMm Ë`mZr à`ËZ H{•cm. AmOM{ "qhXwËd'dmXr Ë`mM{M H$aQ>{dmagXma!

Zì`m {Umè`m wJmV oI«ñVr, _wgc_mZr Vm|S>diçmÀ`m gm_yohH$V{MmAmoU gm_moOH$ ]mÜmUrMm [mS>md oZnûMV Amh{ AmoU ì`º•r d odûd`mÀ`m à{aUm EH$M _mZUmè`m d{XmVmMm odO` hm{V Amh{ h{hr `m A^mJr"qhXwËd'dmXr qhXwËdÐm{ømÀ`m cjmV {V Zmhr.

"ñdVÌVmdmXm'Mr JJm{Ìr _Zwî`OmVrÀ`m BoVhmgmV ^maVr`VÎdkmZmV gm[S>V{, BVH$r hr Añgc ^maVr` gH$ë[Zm Amh{. oVcmMAmO [aX{er dmU g_Oc{ Omd{ hr H{•dT>r Xw m©½`mMr Jm{îQ>!

[wamVZ ^maVr` ì`dñWm hr "A-amÁ`dmXr' Amh{. _mUgmÀ`md{Jd{Jiçm àkmM{ d{Jd{Ji{ emgZ od^mJÊ`mV Amc{ Amh{. eñÌmÀ`mgmhmæ`mZ{ joÌ` amÁ` H$aVrc, o^jm EdT>mM AoÜmH$ma Agc{ë`m V[ñdr

Page 194: खुल्या व्यवस्थेकडे

194 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

]«m÷UmMm _mZ V{dT>mM _m{R>m. AWm©O©ZmV à wËd d¡í`mM{. amOmZ{ ÜmZO_dm`M{, [U V{ `kmV dmQ>yZ Q>mH$Ê`mH$oaVm. emgZmÀ`m Aeml_od^mJUrcm {W{ _mÝ`Vm hm{Vr. Vr od^mJUr OÝ_mÀ`m A[KmVmÀ`mAmÜmmamZ{ H{•cr J{cr h{ AmOVar XwX¡©dr AmoU odoMÌ dmQ>V{. [U,MmVwd©Ê`m©À`m MwH$rÀ`m [m`mda H$m hm{B©Zm, emgZmMr l_od^mJUr h{^maVr` [a[a{M{ d¡oeîR>ç amohc{ Amh{.

l_od^mJUrMr hr [a[am _wgc_mZ AmH«•_Um[mgyZ IoS>V Pmcr.[aH$r` emgZ A-amÁ`dmXr AgyM eH$V Zmhr. Am[c{ amÁ`oQ>H$odÊ`mgmR>r gdªH$f gÎmm hmVr K{U{ [aH$r` AmH«•_H$mZm Amdí`H$ ]ZV{.A-amÁ`dmXmcm J«hU _wgc_mZr AmH«•_Um[mgyZ cmJc{. BJ«O amÁ`mVhr V{Mmcy amohc{, [U BJ«Or gmohË`mÀ`m g[H$m©Z{ "ì`º•r'cm _mÝ`Vm o_iycmJcr.

JmÜmrOtM{ gJi{ AmXm{cZM A-amÁ`dmXmda AmÜmmac{c{ hm{V{.gaH$ma oH$_mZ Agmd{ Aer AJXr Q>m{H$mMr yo_H$m V{ _mS>V. qhXwñWmZmVyZBJ«OmZm H$mT>yZ H$m Q>mH$m`M{? BJ«O J{cm åhUO{ ñdmVÍ` o_iV{ Ag{ Zmhr.àË {H$mcm Am[ë`m AZÝ`gmÜmmaU ì`oº•_ËdmMm [oa[m{f H$aÊ`mMr gÜmr X{V{V{ ñdmVÍ`. Aer ñdVÌVm amOH$r` [maVÍ`mV OJyM eH$V Zmhr åhUyZamOH$r` ñdmVÍ`mM{ _hÎd. BJ«Or A_c g[odU{ hm A-amÁ`dmXmVrc[ohcm Q>ß[m Agë`mM{ JmÜmrOr AmJ«hmZ{ gmJV.

XwX¡©dmZ{, JmÜmrOtMm amOH$r` dmagXmaM A-amÁ`dmXmMm hË`mamR>acm. [ma[oaH$ g_mO, OmV, amîQ>- Agë`m g_yhmZm Xya H$ê•Z g_mOdmXramîQ>-mM{ gd©l{îR>Ëd àñWmo[V H$aÊ`mMm Z{hê•Zr à`ËZ H{•cm. _hÎd ì`º•rM{Zmhr, gaH$ma _hÎdmM{ Amh{; ì`º•rÀ`m à{aUm ñdmWr© AgVmV; Ë`mda _mVgm_yohH$ oZ`m{OZmZ{M H$aVm {V{ Agcr AOmJi g_mOdmXr _mS>Ur H$ê•Zoeî`m{Îm_mZ{ g_yhdmX Om{[mgcm.

g_mOdmXmMm [mS>md Pmë`mZVa, [wÝhm EH$Xm X`mZX-odd{H$mZXà{aU{M{ qhXwËddmXr Zdm g_yhdmX, emgZdmX AmUy [mhmV Amh{V.g_mOdmXmMr Xw]©cVm Ë`mÀ`m AmoW©H$ H$_Om{arV hm{Vr. emgZdmXmcmAgcm AmoW©H$ \y$Q>[ÅçmMm OmM gm{gUmam Zmhr. amîQ>-mgmR>r H$m` H$am`M{

Page 195: खुल्या व्यवस्थेकडे

195Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

V{ Amåhr amîQ>-Z{V{ R>aodUma. Ë`mcm é[`m[¡emÀ`m \y$Q>[Åçm H$gë`mcmdVm? g_mOdmXr g_yhdmXmda H$mhr AmoW©H$ O]m]Xmè`m hm{Ë`m."qhXwËdm'V g_yhdmX åhUO{ oZìdi gÎmm. Ë`mda H$m{UV{ ]ÜmZ Zmhr;AJXr, AmoW©H$ AHw$ehr ahmV Zmhr. AS>dmZr h{ `m AWm©Z{ [oS>V Z{hê•M{Ia{ dmagXma Amh{V.

AcrH$S>À`m H$mimV g_mOdmXr g_yhdmXmcm AmìhmZ X{Uma{^maVmV H$m{Ur oZKmc{M Zmhr Ag{ Zmhr. cm`g{Ýg-[ao_Q>-H$Q>-m{camÁ`modéÕ MH«•dVr© amOJm{[mcmMmatZr ]S> C^mac{. oZ`m{OZmodéÕ ]«÷mZXdH$rc AmoU ]r. Ama². e{Um° `mgma»`mZr g‚mS> AmìhmZ C { H{•c{.e{dQ>r, ]iramÁ`mMr gH$ë[Zm _mS>Uma{ e{VH$ar AmXm{cZhr BW{ C { amohc{.A-amÁ`dmXr, ì`oº•ñdmVÍ`dmXr, ì`oº•àmÜmmÝ`dmXr, ñdVÌVmdmXrodMmamMr hr Añgc ^maVr` [a[am Amh{. h{ [aX{er dmU Zmhr. h{ dmUodcm`Vr Agë`mMm H$mJmdm H$ê•Z Ë`mMm [mS>md H$aU{ O_Uma Zmhr.

Iar AS>MU {V{ Vr ñdVÌVmdmÚmVrc Am½codÚmod yofV eharodÛmZmMr. Am[c{ [moS>Ë` XmIodÊ`mH$oaVm Ë`mZm hm {H$ AmoU \$m°Zo_P{g, [m°[a Aer Zmd{ oO {da I{idÊ`mMm ZmX Amh{. Ë`m_wi{,ñdVÌVmdmX H$mhr [aX{er \$°S> Amh{ Aer g_OyV [gaÊ`mg _XV hm{V{.

(6 Owc¡ 1996)

Page 196: खुल्या व्यवस्थेकडे

196 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

ñdVÌV{Mr _yë { - c{ImH$ 2

oZgJm©M{ Hw$Q>w]oZ`m{OZ"ñdVÌVmdmX' h{ H$mhr odcm`Vr dmU Amh{ hr g_OyV àË`jmV oH$Vr

MwH$rMr Amh{ h{ ñ[îQ> Pmc{. Aer MwH$rMr g_OyV hm{Ê`mM{ EH$ _hÎdmM{ H$maUAmh{. "ñdVÌVmdmX' åhUO{ ]mOma[{{R>{da AmYmac{cr ì`dñWm; "ñdVÌVmdmX'åhUO{ S>mod©ZdmX, ñdVÌVmdmX åhUO{ BoVhmgmV ]XZm_ Pmc{cm "c{g{\${Aa'dmX (Á`mcm Ë`mcm Á`mÀ`m Ë`mÀ`m _Or©à_mU{ H$ê• X{U{ qH$dm "A-hñVj{['dmX); Wm{S>·`mV, ñdVÌVmdmX åhUO{ ^mS>dcdmXr gm_«mÁ`emhrMr[ohcr [m`ar Agmhr g_O hm{Vm{. hm J¡ag_O gd©Xya [gac{cm Amh{."S>mod©ZdmX', "A-hñVj{[dmX', qH$dm ^mS>dcdmX-gm_«mÁ`dmX h{ gma{Modcm`Vr C[O{M{. Ë`m_wi{ ñdVÌVmdmX h{ H$mhr X{er [rH$ Zmhr, V{ {W{ ê•OyeH$Uma Zmhr, ^maVmgma»`m X{emV "Zm`H$àYmZ' [yd©OmMr [yOm ]mYUmamodMma qH$dm ì`dñWmM _yi Yê• eH{•c `m g_Omcm [wîQ>r o_iV{.VJ{c Vm{ OJ{c

ñdVÌVmdmXmodéÕM{ h{ Amam{[, Ia{ åhQ>c{ Va, oZìdi oedrJmiAmh{. S>mod©ZdmX åhUO{ H$m`? OS> [XmWm©VyZ gOrd àmÊ`mZm cmJUma{_yc yV agm`Z hOa Pmc{ H$r gOrd àmÊ`mM{ ododY àH$ma àOm{Ë[mXZmÀ`mo[T>çm_mJyZ o[T>çmV g»`memñÌr` oZ`_mZ{M V`ma hm{VmV. H$mcmÀ`màdmhmV oH$aUm{ËgJr© [XmWmªÀ`m A[KmVmZ{ H$mhr d{im AMmZH$ AmoUodoMÌ Ag{ ]Xchr hm{D• eH$VmV. [U ododYVm hr oZgJ©ogÕ Amh{.OÝ_mcm Amc{ë`m ododY àmÊ`mVyZ gJi{M oQ>Hy$Z amhU{ Ae·` Amh{.H$maU, EdT>çm gJiçmMm ^ma [{cU{ [¥Ïdrg e·` Zmhr. gd© gOrdmÀ`mgd©M BÀN>mMr [yVr© H$am`Mr åhQ>c{ Va [¥Ïdr MQ>UrcmgwÕm [waUma Zmhr.AZ{H$mÀ`m BÀN>m AZ{H$ AmoU Ë`m [wè`m H$aÊ`mMr gmYZ{ _mÌ _`m©oXV.Aem [oanñWVrcm Vm{S>Jm H$m`?

[ohcm Vm{S>Jm oZgJ©M H$mT>Vm{. [¥Ïdrdarc gmYZ{ g[mXÊ`mV,dm[aÊ`mV H$mhr ode{f gm_Ï ©, H$m¡eë` XmIdUma{ gOrd Am[c{ ñdV:M{ajU H$ê• eH$VmV, [m{fU H$ê• eH$VmV, àOm{Ë[mXZ H$ê• eH$VmV.

Page 197: खुल्या व्यवस्थेकडे

197Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

Wm{S>·`mV, V{ VJyZ amhy eH$VmV. Á`mZm h{ O_V Zmhr V{ Zm ñdV:Mm ]MmdH$ê• eH$VmV, Zm [m{Q> ^ê• eH$VmV. _J AemMr àOm oZ[OUma H$erAmoU oZ[Ocr Var oQ>H$Uma H$er? O{ [oanñWVrda _mV H$aVmV V{oQ>H$VmV, O{ oQ>Hy$ eH$V ZmhrV V{ g[VmV. OJÊ`mgmR>rMm hm gKf© åhUO{MoZgJ©. `mV H$mhr H«•m¡ © Zmhr; A AmoU ] Xm{K{hr oQ>H$U{ e·` Zmhr;Xm{Km[¡H$r EH$mcm g[c{ [mohO{. H$m{Ur g[m`M{ h{ oZgJ© R>adVm{. `mV H«•yaVmH$mhrM Zmhr. H$m{Ur H$mhrhr, oH$Vrhr åhQ>c{ Var gd©M odÚmÏ`mªZm àW_l{Ur X{D•Z qH$dm àW_ H«•_mH$ X{D•Z [mg H$aUmar oejUì`dñWm AgyMeH$V Zmhr. H$mhr EH$m \y$Q>[ÅrZ{ _m{O_m[ H$ê•Z l{Ê`m cmdÊ`mI{arOJË`VaM Zmhr. [ohcm Amc{cm odÚmWr© gdm©V ]woÕ_mZ, gdm©V H$îQ>miy,gd©l{îR> AgVm{M Ag{ Zmhr. EH$m H$mir, EH$m OmJr, EH$m \y$Q>[ÅrZ{ Vm{BVam[{jm daMT> R>aVm{, EdT>{M H$m` V{! CÀM oejUmgmR>r àd{e qH$dmZm{H$arV àd{e `mÀ`m e·`Vm _`m©oXVM AgUma. åhUO{, Ë`mgmR>r oZdS>H$amdrM cmJUma AmoU oZdS> H$am`Mr åhQ>cr H$r Zmhr Var \y$Q>[År hdrM.oZgJm©Mr oZdS>

_mUgmÀ`m g_mOmV hr oZdS> Am[m[ë`m gm{ rMr ìhmdr `mgmR>rgJi{MOU YS>[S> H$aVmV. ^Q>emhrV, daÀ`m g_mOmV OÝ_cm `mOÝ_gyMrMm \$m`Xm K{Vcm OmB©; gJiçm oejUmM{ ñdê•[ "]«m÷Ur' H$ê•ZBVa OmVr`mZm _mJ{ Q>mH$c{ OmB©. ]hwOZ g_mOmM{ amÁ` Amë`mda Ë`mg_mOmVrc cm{H$mZm d{Jd{Jiçm j{ÌmV [wT>{ H$mT>Ê`mgmR>r "]hwOZg_mOrgmYZ{' dm[amV Amcr. gm_moOH$ Ý`m`mÀ`m Km{fmV OÝ_gyMrE{dOrOÝ_XocVmcm àmYmÝ` X{Ê`mMr Q>y_ oZKmcr.

_mUgmZ{ H{•c{cr oZdS> åhQ>cr H$r Ë`mV Aer T>dimT>di AgV{M.[¥ÏdrdaMm Ý`m` AmoU X{dmÀ`m Xa]mamVrc oMÌJwßVmMm ohem{] `mV \$aH$amhUmaM. oMÌJwßVmMm Agm H$mhr gd©gmH$ë`mZ{ odMma H$aUmam ohem{]AmoU Ahdmc hr EH$ H$ë[Zm Amh{. H$m{Umhr _mUgmMr Aer gdmªJrUMmMUr hm{D•M eH$V Zmhr. gd©Vm{[ar [oa[yU© Aer MmMUr _mUgmcm H$aU{Ae·` Amh{. OmñVrV OmñV H$m` hm{B©c? oZdS>rV H$m{UmMmhr hñVj{[H$_rV H$_r ahmdm, åhUO{ OmUyZ]wOyZ H{•c{cr T>dimT>di oH$_mZ amImdr

Page 198: खुल्या व्यवस्थेकडे

198 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

EdT>{M _mUgmcm e·` Amh{. Wm{S>·`mV, oZgJm©À`m oZdS>r[{jm AoYH$H$m ©j_ oZdS> `m _Ë ©cm{H$mV Var Ag^d Amh{.

H$mhr àmÊ`mV AmB©M Am[ë`m o[cmZm ImV{. o[cmMr g»`m OmñVPmcr, Ë`mZm gJiçmZm [mOVm {Uma Zmhr, AmB©Mr VmH$XM H$_r [S>ycmJcr H$r Am[ë`mM o[cmdirVrc H$mhtMm MÅm_Åm H$aUmè`m àmÊ`mÀ`mOmVr AZ{H$ Amh{V. oZgJ©_mVm Ag{M H$mhrg{ H$aV{. OÝ_mcm Amc{c{ gd©àmoUOmV AmoU Ë`mÀ`m OmoV oQ>Hy$Z amohë`m [mohO{V Agm [`m©daUdmXrà`ËZ oZgJ© H$aVmZm H$Yr oXgV Zmhr. Xaam{O Ag»` OmVr V`ma H$amì`mAmoU Xaam{O Ag»` OmVr ZîQ> H$amì`m hm oZgJm©Mm I{iM Amh{; Ë`mVXwîQ>Vm H$mhrM Zmhr.

Ag_WmªZm g[dm`M{ Zmhr åhQ>c{ Va [`m© EH$M CaVm{; Vm{ åhUO{g_WmªZm g[odU{. g_WmªZm g[odÊ`mg g_W© Agc{cr VagÎmm Agcr VaH$mhr H$mi, H$XmoMV, g_WmªZm M{[yZ Ag_WmªZm VJdVm {B©c, [U hmAgcm "Aì`m[ma{fw ì`m[ma' \$ma H$mi MmcUma Zmhr.

Jm{gdY©Z H{•di Jm{hË`m]Xr H{•ë`m_wi{ hm{V Zmhr. qH$]hwZm,gJiçmV MmJc{ Jm{gdY©Z H$aÊ`mgmR>r Jm{demM{ Hw$Q>w]oZ`m{OZ AmoU hË`mAmdí`H$ Amh{; h{ AZw d gmJVm{. O{dT>r _wc{ OÝ_mcm {Vrc V{dT>çmZmOJy Úm`M{ åhQ>c{ Va Vm{ ^ma Agø hm{B©c. V{ìhm, Hw$Q>w]oZ`m{OZmMr JaOAmh{ h{ AmVm gd©gm_mÝ`mZmhr C_Oy cmJc{ Amh{. Am[U Hw$Q>w]oZ`m{OZH{•c{ Zmhr Va cT>m`m, XwîH$mi, am{JamB© AmoU gmWr Aer hË`ma{ dm[ê•ZoZgJ© Am[m{Am[ Hw$Q>w]oZ`m{OZ H$ê•Z Q>mH$Vm{. S>mod©ZÀ`m CËH«•mVrÀ`mogÕmVmV "gw m{½`' oQ>Hy$Z amhVmV. hm ogÕmV oZgJm©À`m Hw$Q>w]-oZ`m{OZmMmoZ`_ Amh{. Ë`mV XwîQ>Vm H$gcr?oZgJm©M{ AZwH$aU

S>mod©ZdmXmMm odMma H$aVmZm AmUIr EH$ J¡ag_O Xya H{•cm[mohO{. "gw m{½` V{' oQ>H$Vrc `mMm AW© "XmS>J{' oQ>H$Vrc, XwîQ>mMm odO`hm{B©c, ]ocîR> V{dT>{ OJVrc Agm _wirM Zmhr. _mUgm[{jm; EdT>{M H$m`;hÎmr, J|S>{, X{d_mg{ `mÀ`m[{jmhr AdmT>ì` AmH$mamM{ AmoU VmH$XrM{ àmUr[¥ÏdrVcmdê•Z ZîQ> Pmc{. haUmM{ Mm[ë`, oMÎ`mMr cdoMH$Vm, dmKmM{

Page 199: खुल्या व्यवस्थेकडे

199Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

em¡ ©, JéS>mMr AmH$memV P{[ K{Ê`mMr VmH$X `m gJiçmZm ]mOycm gmê•Z,`mVrc àË {H$ JwUmV Ë`m Ë`m àmÊ`m[{jm oH$VrVar H$_r Agc{ë`m _mUgmZ{odO` o_iodcm. odO` VmH$XrMm Pmcm Zmhr. _mUyg oQ>Hy$Z amohcm `mM{H$maU d{Jd{Jiçm [oanñWVrer OwidyZ K{Ê`mM{ gm_Ï © Ë`mcm cm^c{.Am[ë`m ]wÕrMm C[`m{J H$ê•Z, [m{Q>m[mÊ`mÀ`m JaOm ^mJdyZ; gmYZ{ AmoUgKQ>Zm V`ma H$aÊ`mÀ`m Ë`mÀ`m H$g]m_wi{ _mUyg l{îR> R>acm. oZgJm©V_mUgmZ{ odO` o_idcm `mM{ H$maU oZgJm©[mgyZM Ë`mZ{ YS>m CMccm;ododYVm Om{[mgmdr AmoU Ë`mVyZ "gw m{½`m'Mr oZdS> H$amdr hm oZgJ©oZ`__mUgmZ{ CMccm åhUyZ Vm{ oQ>H$cm Amh{. Am[c{ oZdS>rM{ ñdmVÍ` gVVodñVmaV R>{dÊ`mÀ`m Ü`mgmZ{/AmH$mj{Z{ _Zwî` l{îR> R>acm!

S>mod©ZdmXmV "]ocîR> V{ oQ>H$VmV' Aer H$ë[ZmM Zmhr. ñdVÌVmOm{[mgUma{ oQ>H$VmV AmoU ]YZm[wT>{ _mZ VwH$dUma{ g[VmV, EdT>mMS>mod©ZdmXmMm _oVVmW© Amh{. ñdVÌVmdmXmcm S>mod©ZdmX åhUVmZmC[hmgmMm gya cmdUmè`mZm S>mod©Z g_Ocm Zmhr, ñdVÌVmdmXhr g_OcmZmhr AmoU _mUyg Va Ë`mhyZ g_Ocm Zmhr.

AW©ì`dñWm åhUO{ Var oZgJm©MmM EH$ Q>ß[m. oZgJm©V Om{ oZ`_cmJy Vm{M {W{hr cmJy. [¥Ïdrda _mUgmcm cmJUma{ hdm, [mUr, O_rZ,AÝZ, oZdmam `mV ohñgm _mJy BnÀN>Uma{ gd© àmoUOmV CËH«•mVrÀ`m àdmhmVg[yZ J{c{ Var oQ>Hy$Z amohc{ë`m _mUyg OmVrVrc gdmªÀ`m JaOm, VhmZ,

wH$m AmoU BÀN>m [wè`m H$aÊ`mggwÕm YaVr Ag_W© Amh{. àË {H$_mUgmÀ`m BÀN>m AZ{H$. Ë`mM{ g_mYmZ hm{V{ Zm hm{V{ Vm{M Zì`m JaOmAmoU BÀN>m V`ma hm{VmV. AZV A[ma BÀN>m, AmH$mjm, cmcgm AmoU Ë`m^mJodÊ`mgmR>r cmJUmar [¥Ïdr _mÌ gro_V AmoU _`m©oXV. BÀN>m AZ{H$,gmYZ{ Wm{S>r! V{ìhm d{Jd{Jiçm BÀN>mAmH$mjmV àmYmÝ` H$m{Umcm Úm`M{,H$m{UVr JaO [ohë`mXm ^mJdm`Mr, H$m{UVr ZVa `mMm oZU© H{•cm [mohO{.H$mhr JaOm, BÀN>m Xm]yZ Q>mH$ë`m [mohO{V; ]mH$rÀ`mM{ hm{B©c oVVH{•g_mYmZ H{•c{ [mohO{. Ë`mgmR>r, CË[moXV H{•c{cr gmYZ{ OmñVrV OmñVH$m ©j_V{Z{ dm[acr [mohO{V. Agr_ BÀN>m AmoU gro_V gmYZ{ `mMrH$m ©j_ Om{S>Ur hmM Va AW©emñÌmMm odf` Amh{.

Page 200: खुल्या व्यवस्थेकडे

200 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

ñdVÌVmdmXmM{ AW©emñÌ – ]iramÁ`Aer Om{S>Ur OrdemñÌmÀ`m j{ÌmV oZgJm©Z{ H{•cr. AW©emñÌmV V{

e·` Amh{ H$m`? Or H$mhr Wm{S>r\$ma gmYZ{ AgVrc Vr Am[ë`m hmVr`mdr qH$dm Am[ë`m OdiÀ`mÀ`m hmVr `mdr `mgmR>r Om{ Vm{ IQ>mQ>m{[H$aVm{. H$mhr Iwi{ H$îQ> H$ê•Z [rH$ H$mT>VmV, H$mhr Xwga{ Km_ JmiyZOJÊ`mMr BVa gmYZ{ V`ma H$aVmV. Img hwema AmoU McmI _mUg{Am[cm Km_ JmiÊ`mE{dOr Xwgè`mM{ aº• gmS>U{ [gV H$aVmV; Xwgè`mZro[H$dmd{ AmoU VcdmarÀ`m, ]XwH$rÀ`m Om{amda V{ hñVJV H$amd{ hm Ë`mMmH$m`_Mm Im·`m. "]ir Vm{ H$mZ o[ir' Ag{ AmO[ ªV Mmcc{. ]irM{ ê•[]Xcc{. ]iramOmcm Oo_ZrV JmS>yZ ]cemcr [wT>{ gagmdc{. Y_m©À`mAmYmamZ{ H$mhtZr Vcdma Mmcdcr. H$mhtZr amO{emhrÀ`m ZmdmZ{, H$mhtZrgm_«mÁ`mÀ`m ZmdmZ{, H$mhtZr amîQ>-dmXmÀ`m ZmdmZ{. AW©ì`dñW{V àË {H$_mUgmcm qH$dm g_mOmcm Ë`mÀ`m JaOm ^mJdÊ`m[m{Q>r H$m` AmoU oH$Vro_imd{ `mMm oZU© AmO[ ªV VcdmarÀ`m Yma{da Pmcm. XwîQ> _mVc{ AmoUH$îQ> H$aUma{ oPOV _{c{. H$îQ>H$è`mMm P|S>m C^maUmè`m g_mOdmÚmZrgmYZmÀ`m dmQ>[mH$aVm [ydm©[maà_mU{M VcdmaM dm[acr; Wm{S>r d{Jiçme¡crZ{ AmoU YmQ>UrZ{, EdT>mM H$m` Vm{ \$aH$!

M_ËH$ma Agm H$r, `m VcdmaYmar H«•yaH$å`mªMm S>m`Zmgm°aà_mU{Mg_yi CÀN>{X hm{Ê`mMr d{i Amcr Amh{. VmH$XdmZ Ag{c [U V{ gw m{½`gmYZ Zmhr. VcdmarZ{ OJUma{ g_¥Õ Pmc{ Va Km_ JmiUmè`mZm H$m` C_{Xamhrc, Ë`mZr Yra gm{S>cm Va gmYZmMr ododYVm Om{[mgcr H$er OmdrAmoU gmYZmMm C[`m{J ìhmdm H$gm? AmoU h{ O_c{ Zmhr åhUO{AW©ì`dñW{Mm gmam S>m{cmamM H$m{giyZ [S>{c. AW©emñÌmVrc VcdmarM{ñWmZ AmVm g[V Amc{ Amh{. VcdmarÀ`m AmYmamZ{ Cä`m amohc{ë`mY_©gñWm, amÁ`gñWm AmVm wB©g[mQ> hm{D• cmJë`m Amh{V. ododYVm V`maH$aUmam CË[mXH$ AmoU Ë`mMm C[^m{J K{Umam J«mhH$ hr EH$mM ì`º•rMr Xm{ZAJ{ Amh{V. _mUgmZ{ CË[mXZ H$amd{, V{ OJmg_m{a R>{dmd{, OJmÀ`m ZOa{VË`mÀ`m `m ZOamÊ`mM{ O{ H$mhr _m{c Ag{c Ë`mà_mU{ CË[mXH$mcm _m{]Xcmo_imdm, `mV H$m{UmMmM hñVj{[ Agy Z { Aer AW©ì`dñWm "ñdVÌVmdmX'

Page 201: खुल्या व्यवस्थेकडे

201Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

_mZVm{. `mV "]ir Vm{ H$mZ o[ir' Zmhr; `mV "]iramÁ`' Amh{.gaH$mar hñVj{[ Zgmdm Iwcr ]mOma[{R> Agmdr, Ë`mVyZM gro_V

gmYZmMm Agr_ BÀN>m AmH$mjmÀ`m [yVr©gmR>r H$m ©j_ à`m{J hm{B©c, h{"ñdVÌVmdmXm'M{ \$º• EH$ AJ Amh{. AW©H$maU åhUO{ gJi{ OrdZ Zmhr.Am wî`mV ^mH$arM{ _hÎd Amh{, [U ^mH$ar åhUO{ Am wî` Zmhr. _mUgmÀ`mì`oº$_ËdmM{ AZ{H$ [¡cy Amh{V. Amg[mgM{ OJ Ý`mhmimd{; oZgJm©Mm I{ig_OyZ ¿`mdm Aer kmZg[mXZmMr Ë`mcm Am{T> Amh{. Am[ë`mVrc H$_Zoe]rJar]Jwar]mZm, A[JmZm gmhmæ` H$amd{ Aer H$éUm]wÕrhr _mUgmV C[Oy eH$V{.Am[ë`m _ZmVrc odMma dmM{Z{, eãXmZ{, Hw$Më`mZ{, gaJ_À`m gmhmæ`mZ{ ì`º•H$amd{ `mV Ë`mcm [a_mZX hm{Vm{. VcdmarZ{ H{•di ^mH$arMrM AW©ì`dñWmZmgdcr Ag{ Zmhr Va kmZ, H$éUm, Ao^ì`º•r Aem gJiçm j{ÌmMm Iam]mH$ê•Z Q>mH$cm. "ñdVÌVmdmX' åhUO{ H{•di ñ[Y{©da AmYmoaV ]mOma[{R>{Mrì`dñWm Zmhr. ]mOma[{R> h{ ñdVÌVmdmXmM{ \$º• EH$ AJ Amh{. {W{ H$m{UmM{MamÁ` Zmhr, {W{ amÁ` \$º• J«mhH$mM{, åhUO{ IarIwar cm{H$emhr. `m ^mH$arÀ`mj{ÌmV, Ë`mI{arOÀ`m àË {H$ j{ÌmV H$mhr d{Jird{Jir ì`dñWm ñdVÌVmdmX_mZVm{. H$m`Xm d gwì`dñWm amIUma{ g_W© emgZ Agmd{; XrZXw]içmZm,A[JmZm hmV X{Umè`m H$éU{da AmYmac{ë`m gñWm Agmì`mV, H$cmdVmMrAm[m[cr gaH$ma{ AgmdrV, odÛmZmÀ`m gmd© m¡_ d{Jiçm [S>rVg^mAgmì`mV. "ñdVÌVmdmX' hm ododYV{cm _mZUmam Amh{.àdmh AS>Umam Zmhr

ñdVÌVmdmX åhUO{ "c{g{ \${Aa', Wm{S>·`mV, "_Z:[yV_² g_mMa{V²'Aer h{Q>miUr H$aUmè`mÀ`m _ZmV EH$ R>m_ H$ë[Zm éOc{cr AgV{."Am[m{Am[ H$m{UVrM Jm{îQ> gwairV[U{ hm{V Zmhr. H$m{Ur H$Vm© Ag{c VaH$mhrVar R>rH$ hm{Ê`mMr e·`Vm Amh{, Eaìhr Zmhr. gJi{ OJ gwairV[U{Mmcc{ Amh{, H$maU da AmH$memV X{d Amh{' Ag{ _mZUmè`mMrM hremim. VßV, cmc]wX Pmc{cm Ádmcm_wIr Am{VUmè`m [¥ÏdrÀ`m Jm{içmVyZH{•di oZgJ©H«•_mZ{ _Zwî`àmUr Am[cr gñH¥•Vr C^r H$ê• eH$Vm{ hmM_ËH$ma S>m{içmg_m{a AgVmZmhr oZo_©H$mMr [a_{ûdar H$ë[Zm H$m _mS>crOmV{? àË`j H$m{Ur oZo_©H$ Agcm Var Vm{ H$mhr Am[cm Xmdm _mS>m`cm

Page 202: खुल्या व्यवस्थेकडे

202 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

{Uma Zmhr `mMr ]mc]mc ImÌr Agë`mZ{ oZo_©H$mM{ Zmd gmJmd{ AmoUAm[ë`mM hmVr gÎmm ¿`mdr Agm hm S>md Amh{.

Cacrgwacr oedr åhUO{ "ñdVÌVmdmXm'cm ^mS>dcdmXr åhUU{.^mS>dcdmX hr _m·g©dmÚmZr e^a df{© dm[ac{cr oedr Amh{. gaH$maZ{AW©ì`dñWm gm^mimdr, Vr ]mOma[{R>{da Adc]yZ R>{dcr Va CË[mXZWS>mdV{ Agc{ ]mîH$i AW©emñÌ g_mOdmÚmZr _mS>c{. e^a df{© Ë`mMrgÔr Mmccr. g_mOdmXmMm S>m{cmam H$m{gicm Var ^mS>dcemhr hmoedreãX OZgm_Ý`mÀ`m eãXH$m{emVyZ Xya Pmc{cm Zmhr.

dñVwV:, "ñdVÌVmdmX' AmoU "^mS>dcdmX' `mV H$mhr gmå`Zmhr; CcQ> "^mS>dcdmX' AmoU "g_mOdmX' h{ g»I{ Zgc{ Var MwcV,_mdg^mD• Amh{V.

_Zî`àmÊ`mMr [ohcr gñH¥•VrñWmZ{ C^r amohcr Vr _m{R>çm ZÚmÀ`mdiUmdarc gw[rH$ Jmi[{amÀ`m Oo_ZrV. gw[rH$ O_rZ, _w]cH$ [mUr `moZgJm©À`m AmYmamZ{ gdm©V [ohë`m _mZdr g_mOmÀ`m aMZm Pmë`m.

Ë`mZVa, H$îQ> H$aUmam _mUyg qH$dm Vcdma MmcdUmam oe[mB©;gmYZmMr _w]cH$Vm dmT>dÊ`mV AJ«{ga R>ac{. l_gñH¥•Vr oZgJ©XÎm_w]cH$V{da AmYmac{ë`m g_mOmda _mV H$ê•Z J{ë`m.

`mZVa, AÝZmÀ`m daH$S> CË[mXZmVyZ _mUgmZ{ gmYZ{ CË[ÝZ H{•crAmoU `Ìgm_wJ«r, VÌkmZ, ^mS>dc hr amîQ>-mMr eoº$ñWmZ{ R>acr. `mH$mcIS>mV Iwë`m ]mOma[{R>{da ^mS>dc C^maUr H$aUma{ g_mOhr Pmc{AmoU emgZmÀ`m hmVr gd© gÎmm X{Umè`m g_mOdmXr ì`dñWmhr Pmë`m.

"ñdVÌVmdmXm'Mm [m`m `m VrZ H$mcIS>mVrc H$m{UË`mhr gñH¥•VrVZmhr. "ñdVÌVmdmXmMm' H$mcIS> AmoU ì`dñWm AmVmer H$m{R>{ ojVrOmdaCX` [mdV Amh{. ñdVÌV{À`m ì`dñW{V _hÎd [M_hm yVmZm Zmhr; l_mcmZmhr; ^mS>dcmcm Zmhr; _hÎd Amh{ V{ `m gdmªMm g`m{J KS>dyZ AmUUmè`mCÚm{OH$mcm, gem{YH$mZm, YS>mS>r XmIdyZ CÚm{Jì`m[ma C { H$aUmè`mZm."ñdVÌVmdmX' "^mS>dcdmXr' Zmhr; "CÚm{OH$VmdmXr' Amh{.

"ñdVÌVmdmX' odcm`Vr dmU Zmhr. S>mod©ZdmXr, _Z:[yVdmXr,^mS>dcdmXr `m gmè`m [aX{er oeì`mMr I¡amV Ë`mcm cmJyM [S>V Zmhr.

Page 203: खुल्या व्यवस्थेकडे

203Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

ñdVÌV{Mr _yë { - c{ImH$ 3AmÜ`moË_H$ Zìh{, E{ohH$ gmYZm

ñdVÌVm H$m{Um EH$m X{emMr Om`XmX Zmhr; _Z:[yVdmX d^mS>dcdmX AmoU ñdVÌV{À`m AmH$mjmMm H$mhr g]Y Zmhr h{ ñ[îQ>Pmë`mdahr AmUIr EH$m Jm{îQ>rMm AmdOy©Z C„{I H$am`cm [mohO{ –ñdmVÍ`mMr AmH$mjm hr H$mhr AmÜ`moË_H$ M¡VÝ`dmXr à{aUm Zmhr.ñdmVÍ`mMm AdYyVr AmodîH$ma

X{emgmR>r qH$dm AÝ` Ü { mgmR>r JOmAmS> VwéJmV H$m|S>c{ë`m H$¡ÚmZrAZ{H$ H$mì`mVyZ Am[c{ _Zm{JV ì`º• H{•c{ Amh{. Am_À`m earamcmAS>H$dyZ R>{dmc, hmV[m` ]{S>çmZr OIS>yZ R>{dmc; [U Am_Mm AmË_m,Am_M{ _Z OJ^a ^amè`m K{Ê`mg _m{H$i{ Amh{V, V{ VwéJmÀ`m q^VrAm{cmS>yZ odûdgMma H$ê• eH$VmV BË`mXr BË`mXr.

eara ]YZmV Agc{ åhUO{ eara AmoU _Z `mÀ`mV H$mhr Û¡V Amh{Agm Am^mg åhUm, ^mg åhUm, V`ma hm{Vm{. AZ{H$ VÎdkmZr eara AmoUAmË_m `mÀ`mVrc o^ÝZVm AmJ«hmZ{ _mS>cr Amh{. eara h{ Im{Q>{ Amh{, _m`mAmh{, Am^mg Amh{; e|]S>mV _mer AS>Hy$Z [S>mdr Vg{ AmË_m `m_m`mOmcmV AS>Hy$Z [S>cm Amh{; Ë`mVyZ gwQ>Ê`mMr AmËå`mMr YS>[S>Amh{; EH$m OÝ_mV h{ gmÜ` Pmc{ Zmhr Va OÝ_OÝ_mÀ`m V[ûM {©Z{ OS>mÀ`m]YZmVyZ _wº• ìhmd{, _m{j o_imdm Aer AmËå`mMr YS>[S> Mmcy AgV{. hrAer AÜ`mË_dmXmMr qH$dm M¡VÝ`dmXmMr _mS>Ur ghòmdYr df{© amohcrAmh{.

AmË_m odewÕ ñdê•[mV gd©k Amh{; Ë`mdarc OS> earamÀ`mAmdaUmZ{ AkmZ V`ma Pmc{ Amh{. earaê•[r oN>ÐmVyZ gË`mMm d{Y K{Ê`mMmà`ËZ od\$c amhUma, V{ìhm H$m_, H«•m{Y, cm{ , _m{h, _X, _Ëga `mfoS>-[yÀ`m VmdS>rVyZ earamMr _wº•Vm H{•cr H$r _m{j àmßV Pmcm; `m AemñdmVÍ`mgmR>rMr YS>[S> hm gJiçm odûdmÀ`m BoVhmgmMm IamIwamAÝd`mW© Amh{ hr M¡VÝ`dmXmMr _mS>Ur Amh{. _m{jmMr YS>[S> AmoUñdVÌVmdmXmMr YS>[S> `mV ga{Am_ J„V Pmcr Amh{.

MmJc{ OJmd{, MmJc{ Imd{, MmJc{ ß`md{, _wcm]mimM{ H$m{S>H$m¡VwH$

Page 204: खुल्या व्यवस्थेकडे

204 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

H$amd{, oà`OZmM{ AmamYZ H$amd{, Ë`mMr _Z{ qOH$Ê`mgmR>r oZgJ©XÎmAmoU ñdH$îQ>moO©V gma{ d¡ d Ë`mÀ`m [m`mer Kmcmd{; _w]cH$Vm Agmdr,od[wcVm Agmdr Aer gd©gm_mÝ` OZmMr gmhoOH$ BÀN>m AgV{. [UgajU, [m{fU AmoU àOm{Ë[mXZ `mH$oaVm OJUmar _mUg{ åhUO{ oZìdie{UmVc{ oH$S>{; _m{h[memV AmH$R> ]wS>mc{c{; `mZm ñdmVÍ`mMr Md H$m{R>yZH$imdr? gd© ggmamMm Ë`mJ H$ê•Z ^Jdr N>mQ>r JwS>miyZ oh_mc`mV qH$dmXwgè`m H$m{UË`mVar aå` OmJr – oOW{ H$X_wi{, \$i{ BË`mXtda H$îQ> Z H$aVmJwOmam hm{B©c Aem OmJr ahmd{ åhUO{ ñdmVÍ`mM{ oZdm©U_m{j o_iV{,]«÷àmßVr hm{V{, odûdmM{ JyT> CcJS>V{ Ag{ M¡VÝ`dmÚmZr _mS>c{.

amOH$r`, gm_moOH$, AmoW©H$ dmñVd H$g{ H$m Ag{Zm, gÝ`ñVd¡am½`mcm Ë`mM{ H$m` X{U{ K{U{? Iè`mIwè`m ì`oº•JV ñdmVÍ`_m{jmgmR>rH$mhr E{ohH$ [m`m Amdí`H$ Amh{ Ag{ `m AdYyVmZm _mÝ`M Zmhr.Z{dmemÀ`m e{Omarc X{doJarÀ`m am_X{dam`mZ{ H$mH$mMm dY H$ê•Z gÎmmo_iodcr AmoU XyaÀ`m oX„rûda A„mCoÔZmZ{ X{doJarMr dmVmhV H{•crË`mMm "`m{oJ`mÀ`m amOm'da H$mhrgwÕm [oaUm_ Pmcm Zmhr. [wUVmã`mÀ`mMmJX{d _hmamOmM{ Jd©haU H$aÊ`mBVH{•gwÕm _hÎd A„mCoÔZmÀ`m ñdmarcmË`mZr oXc{ Zmhr. "Z{dmem[aV| AmiXr ]a|' EdT>m ì`mdhmoaH$ oZU© _mÌË`mZr K{Vcm!

]hm_Zr amÁ`mÀ`m [wS>mZr dmadma gmar Jmd{ cwQ>yZ Z{cr, Ë`mVodH«•mi XwîH$mi [S>cm, VwH$mam_mMr [ohcr ]m`H$m{ AÝZmÝZ H$arV _{cr,[U _m{j_mJm©À`m `moÌH$mMr àoVoH«•`m "]mB©c _{cr, ]a{ Pmc{', odR>m{]mM{Zmd K{Ê`mg Am[U _m{H$i{ Pmcm{ Aer hm{Vr.

Aem Vèh{Z{ `m{JogÕr àmßV Pmc{ë`mZr, Ë`mZm H$m` gd©kmZ Pmc{AmoU ]«÷ AmH$irc{ V{ Amåhm ggmar OZmgmR>r gmJyZ R>{dc{ Zmhr.Am[UM o_iodc{c{ kmZ, Am[UM Ë`mMr Ûmhr o\$adm`Mr, Am[UM [{Q>Q>¿`m`M{ AmoU EH$ oXdg oZKyZ Om`M{ Agm hm ñdVÌV{Mm AdYyVrAmodîH$ma!gmgmoaH$mMm ì`dhmadmX

Agc{ AdYyVr ñdmVÍ` Am[ë`mcm P{[Uma{ Zmhr, [MUma{ Zmhr,

Page 205: खुल्या व्यवस्थेकडे

205Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

[adS>Uma{ Zmhr h{ ggmar OZmZm ñ[îQ>M hm{V{. åhUyZ Ë`mZrZmJS>çmCKS>çm, KmUrV cm{iUmè`m, d{S>çmgmaI{ ]S>]S>Umè`mAdoc`mM{ H$m¡VwH$ H{•c{, [U ^º•rMr VhmZ ^mJodÊ`mM{ EH$ gmYZ `m[crH$S>{ ì`dhmamÀ`m H$m_r Ë`mMm \$magm C[`m{J Zmhr, qH$]hwZm Ë`mMrgJir AmamÜ` X¡dV{hr AJXrM oZH$m_r `mMr Ë`mZm [yU© OmUrdhr hm{Vr.X{d àgÝZ Pmcm Va H$_mc H$_mc åhUO{ Vm{ H$]ramM{ e{c{ odUVm{,Hw$UmMr YwUr YwdyZ X{Vm{, ^mS>r KmgyZ X{Vm{, XiU XiyZ X{Vm{; yVX {[m{Q>rgaH$mar Jm{Xm_{ cwQ>y X{Umè`m Xm_mOrgmR>r ]mXehm[wT>{ Om{hma KmcVm{. [U`m Agë`m M_ËH$mamZr am{OMr yH$ ^mJV Zmhr h{ ggmar OZmZr ]am{]aAm{iIc{. Ë`m_wi{, Adoc`mZm gmîQ>mJ XS>dV Kmcmd{ AmoU Eadr gJimd{i ggmamÀ`m oddMZm oZ[Q>Ê`mV H$mT>mdm, Vm{ H«•_ MmcV amohcm.ñdmVÍ`-_m{j J„V

ñdmVÍ`mM{ VÎdkmZ _mS>Umè`mZr _J Am[ë`m yo_H{•V Wm{S>mH$md{]mO[Um H{•cm. "Om{S>m{oZ`m YZ, CÎm_ ì`dhma{' Ag{ VwH$mgwÕmåhUmcm. "à[M H$amdm Z{Q>H$m' AmoU [ohc{ Y_©H$maU Agc{ Var Xwga{ VaramOH$maU Agmd{ h{ am_XmgmZr ñ[îQ> H{•c{. gmè`m OJ^aÀ`m odMmamV EH$_m{R>m ]Xc KS>yZ Amcm. gwcVmZemhrÀ`m Aa{amdrV _mUgmZ{ _ZmM{ ñdmVÍ`àmU[UmZ{ O[yZ R>{dmd{ oH$Vr AmoU H$g{? \$mQ>H$r dñÌ{ Z{gc{ë`m Am[ë`m[ËZrÀ`m [Xamer cQ>Hy$Z [m{a{ yH$ yH$ H$arV Amh{V h{ oMÌ S>m{içmg_m{aAmc{ H$r "_Zñdr [y_mZ²'gwÕm Vm|S>mVyZ eãX \w$Q>V ZgVm "X{oh X{oh' åhUyZo^jm _mJm`cm V`ma hm{VmV. g_mOmVrc ê•T>rÀ`m ]YZmZ{, Am[ë`m[m{Q>À`m H$m{diçm d`mVrc _wcrM{ H$[mi [mT>a{ Pmë`mda oVM{ H{•g H$m[yZoVcm odÐy[ H$ê•Z ImD• _mJÊ`mÀ`m d`mVM C[mgVm[mg H$amd`mg cmdU{^mJ [S>V{ h{ Q>miVm {V Zmhr.

amOH$r`, gm_moOH$, AmoW©H$ ]{S>çm Vm{S>yZ OJcmV OmU{ AmoUoh_mc`mV OmU{ hr ·doMV² EImÚmMr IarIwar _m{jgmYZm Ag{c; [UË`mV [i[wQ>çm {H$S>mMr gm{ AoYH$ Amh{ h{ ñ[îQ> hm{D• cmJc{ VgVg{amOH$r`, AmoW©H$, gm_moOH$ ñdmVÍ` `m AmÜ`moË_H$ ñdmVÍ`mÀ`m AmoU_m{jmÀ`m [m`è`m Amh{V, _w_wjyZr `m [m`è`m Am{cmS>ë`m [mohO{V Ag{

Page 206: खुल्या व्यवस्थेकडे

206 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

AmÜ`moË_H$mZr åhUm`cm gwê•dmV H{•cr. ñdmVÍ` AmXm{cZmVrc ]m°å]IQ>ë`mVrc Amam{[r AaqdX Km{f _m{jmM{ Ia{ AoYH$mar R>aVmV; AmoUJmYtgmaIm _hmË_m X{emÀ`m ñdmVÍ`mgmR>r o_R>mMr oM_yQ> CMcÊ`mMm"Aì`m[ma{fw ì`m[ma' H$am`cm gagmdVm{; e{dQ>r CoÔîQ> V{M; Ymo_©H$mZr,AÜ`moË_H$mZr _mS>c{c{; earamÀ`m VwéJmVyZ AmËå`mcm _wº• H$aÊ`mM{. [U_m{j gmYZ{À`m _mJm©Vrc àmWo_H$ AS>MUr åhUO{ amOH$r`, gm_moOH$,AmoW©H$, AÝ`m`, Owcy_, Jwcm_oJar, ñdmVÍ`mÀ`m AmH$mj{Mm _ycmYmaAmÜ`moË_H$ _m{j Amh{ Aer gmd©oÌH$ g_OyV Amh{. ñdVÌ [jmM{gñWm[H$ MH«•dVr© amOJm{[mcmMmar; Ë`mM{ oZH$Q>M{ H$Ýh¡ mcmc _wÝetgmaI{ghH$mar hr gd© _mUg{ Ymo_©H$ àd¥ÎmrMr. `mMm EH$ Xwî[oaUm_ Agm PmcmH$r ñdVÌVmdmXr V{dT>{ gma{ [wamU_VdmXr, COì`m odMmamM{ Aer EH$ [¸•rg_OyV hm{D•Z ]gcr.

E{ohH$ ]{S>çm Vm{S>yZ _m{j gmYZm H$aUmè`m _w_wjyZr gmgmoaH$Jwcm_oJar Vm{S>Ê`mM{ à`ËZ [yd©AQ> åhUyZ H$amd{ AmoU Ë`mM{ Ë`mM{ñdVÌV{M{ d{Ji{ VÎdkmZ C { H$amd{ `mV H$mhr Am[Îmr Zmhr; [U ñdVÌV{M{gd© MmhV{ _m{j_mJr©M Agc{ [mohO{V, qH$]hwZm _w_wjyI{arO ñdmVÍ`mMrVhmZ Xwgè`m Hw$Umcm Iè`m AWm©Z{ Agy eH$VM Zmhr; Ag{ åhUU{AoVa{H$r hm{V{. gd©M ñdVÌVmdmXr "_w_wjy' hr C[mYr gÝ_mZZr` [XdråhUyZ ñdrH$maUma ZmhrV, H$mhtZm Va Vr A^Ð oedrhr dmQ>Ê`mMr e·`VmAmh{.AmMaQ> AÜ`mË_

AmË_m åhUO{ H$mhr M¡VÝ`_`r Á`m{V Amh{, Vr earamÀ`m H$[mQ>mVH$m|S>c{cr AgV{ AmoU OÝ_m[mgyZ _¥Ë y[ ªV Vr OerÀ`m Ver amhV{, VrVH$mhrM ]Xc hm{V ZmhrV, H$m` ]Xc hm{Vrc V{ earamV hm{VmV AmoU eara_¥Ë y [mdc{ H$r h{ M¡VÝ` CS>yZ [wÝhm Xwgè`m X{hmÀ`m q[Oè`mV OmD•Z ]gV{hm AmMaQ> AÜ`mË_ Amh{. [ydm©gyarÀ`m _hm_wZtZr àoV[mXZ H{•c{ë`m gyÌmMmhm «îQ> AmodîH$ma Amh{. H$_©H$mS>mda Am[cr oXZM`m© Mmcmdr Aemgm{ rZ{ [m{Q>^ê• Y_©ì`mdgmo`H$mZr h{Vw[yd©H$ KS>dyZ AmUc{cm hm Jm|YiAmh{. ewÕñdê•[r AÜ`mË_mMm AW© Agm ZmhrM.

Page 207: खुल्या व्यवस्थेकडे

207Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

[XmW©odkmZ emI{Mm EH$ oZ`_ Agm Amh{ H$r H$m{UVrhr dñVy_wimVyZ ZîQ> hm{V Zmhr, oVM{ \$º• ê•[ ]XcV{. CîUV{Mr AmM cmdcr Va]\$m©M{ [mUr ]ZV{, [mÊ`mMr dm\$ ]ZV{, dm\${cmhr AoYH$ CîUVm Xm] X{VmAmcm Va AmUIr H$mhr d{Ji{ ê•[mVa hm{D• eH{•c. Ad`dmZm OmUdUma{ê•[ åhUO{ eara ]Xcc{ Var AUw[a_mUy V{M amohc{. Ë`mMm odñ\$m{Q> PmcmVa àMS> ghmaH$ eº•r qH$dm D•Om© àH$Q> hm{V{. Aem odñ\$m{Q>mMr e·`Vm]mOycm R>{dcr Va AdH$me ì`m[Umar dñVy A_a AgV{. "AodZmer V{Amh{, Á`mZ{ h{ gd© ì`m[c{ Amh{' hr C[oZfXmVrc AmoU d{XmVrc AZVVÎdmMr ì`m»`m Amh{. h{ ewÕ odkmZ Amh{. earamÀ`m H$[mQ>mV H$m|S>yZR>{dc{ë`m àmUê•[r [ú`mÀ`m AmMaQ> AÜ`mË_mcm {W{ H$mhrM dmd Zmhr.ñdmVÍ` - H$îQ>àX `mÌm

AmË_m åhUO{ _r[U. _r EH$m ]mOycm AmoU Xwga{ EH$m ]mOycm gma{odûd Aer YmaUm. Agm AmË_m AUwa{Uy[mgyZ gy ©_mocH$mÀ`mg_wÀM`m[ ªV gd© dñVyÀ`m ]mYUrV AgVm{ AmoU eara AgU{ hm_r[UmÀ`m OmoUd{Mm JwUY_© Amh{. earamÀ`m odH$mgm]am{]a ]wÕrMmodH$mg hm{Vm{, d{Jd{Jiçm [mVitdarc _ZmMm odH$mg hm{Vm{ AmoU `mgdmªda _r odéÕ odûd `m AmË_^mdZ{Mr X{Ia{I AgV{. gå`H$² gË`mMmgmjmËH$ma _m {Mr ]YZ{ Xya H{•cr åhUO{ Am[m{Am[M hm{Vm{ `m H$ë[Z{Vrc]mîH$iVm AmVm ñ[îQ> hm{B©c. gå`H$² gË` `m j{ÌmMm AoYH$mar H$m{UrAg{c qH$dm Zg{c hm dmXmMm _wÔm Wm{S>m ]mOycm R>{dmdm. [U Agm odûdê•[[wéf gm{S>ë`mg Am[U gd© gr_rV j{ÌmM{M AoYH$mar Amhm{V; Am[ë`mcmBoÐ { [mMghmM, Ë`m BoÐ`mMr P{[ _`m©oXV AmoU Ë`mMm _w»` h{Vy gajU,[m{fU, AmoU àOZZ; odûdmM{ AdJmhZ hm Zmhr. X{hmÀ`m oY¸•mamZ{ kmZdmT>V Zmhr. X{hmM{ gm_Ï © AmoU AmdmH$m dmT>dë`mZ{ H$XmoMV² H$mhrH$U_mÌ \$aH$ [S>Ê`mÀ`m g^mdZ{Mm EH$ oH$aH$m{i AmemoH$aU AgyeH$Vm{. H$UmH$UmZ{, jUmjUmZ{ kmZH$U O_dmd{V, VH$m©À`m H$gm{Q>rdaKmgyZ [wgyZ Ë`mMm H$mhr AW© cmdmdm; H$mhr AW© cmJcm Va AmZX_mZmdm. ZdrZ AZw dmVyZ OwÝ`m AWm©M{ A[wa{[U OmUdc{ åhUO{ [m{Q>À`m[m{amcm CIimV KmcyZ H$mS>Ê`mgma»`m d{XZm ghZ H$ê•Z Zì`mZ{ H$mhr AW©

Page 208: खुल्या व्यवस्थेकडे

208 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

cmJVm{ H$m` V{ em{YÊ`mÀ`m YS>[S>rg cmJmd{. ^ma^ma [wamd{ Agc{ VarAm[ë`m ogÕmVm]Ôc gmeH$ ahmd{. oH$aH$m{i [wamì`mÀ`m AmYmamZ{ oZoûMV_V{ ]ZdyZ Ë`mg]Yr AYlÕm V`ma H$aÊ`mMm _m{h Q>mimdm Aer hrH$îQ>àX `mÌm H$m{Q>çdYr df{© Mmccr. H$mcÀ`m[{jm AmO Wm{S>{ AoYH$[oa[yU© Ag{ gË`mM{ AmH$cZ Pmc{ AmoU Ë`m]am{]aM Am[ë`m A[wa{[UmMrAoYH$ [oa[yU© OmUrd Pmcr `mM{ H$m¡VwH$ _mZmd{ Agm hm dñVè`mÀ`mYma{da MmcÊ`mMm IS>Va kmZ_mJ© Amh{. ñdmVÍ`mMr AmH$mjm hrAm[m[ë`m kmZ|oÐ`mÀ`m j{ÌmMm gH$m{M Xya H$ê•Z V{ j{Ì Wm{S>{ AoYH$ì`m[H$ H$aU{ `mV Amh{.

`m ñdmVÍ`mÀ`m à{aU{cm X{hmMm oVQ>H$mam Zmhr, ggmamM{ AmoUE{ohH$V{M{ dmdS>{ Zmhr. odûd^amÀ`m AYmamV o_Uo_UVr [UVr K{D•Z [wT>{MmcUmè`m dmQ>gê•Mr EH$ gmhoOH$ BÀN>m AgV{; hmVmVrc Á`m{V Wm{S>r_m{R>r Agmdr, ^U^UË`m dmè`mÀ`m gm{gmQ>çmZ{ Vr h{cH$mdy Z {, odPy Z {.oZXmZ EH$ [mdcmMm àX{e Var EH$ [mD•c [wT>{ Q>mH$Ê`mgmR>r oXgmdm hrñdVÌVmdmXmMr dñVydmXr à{aUm Amh{. H$m{Ê`m H$më[oZH$ _m{jmMr V{W{Amg Zmhr. ñdVÌVmdmX odcm`Vr Zmhr, _Z:[yVdmXr Zmhr ^mS>dcdmXrZmhr VgmM Vm{ AÜ`mË_dmXr M¡VÝ`dmXrhr Zmhr.

(6 Am°JñQ> 1996)

Page 209: खुल्या व्यवस्थेकडे

209Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

ñdVÌV{Mr _yë { - c{ImH$ 4ñdVÌVmdmX : ñQ>{eZ Zìh{, _mJ©

]YZmM{ XmgñdVÌVmdmXmMr gwédmV ]YZ{ _m{H$ir H$aÊ`m[mgyZ hm{V{;

ñdVÌVmdmXmMr hr ZH$mamË_H$ H$ë[ZmM H$m` Vr AmOÀ`m _mUgmg[{cUmar Amh{. AmO _mhrV Zgc{ë`m ]YZmMm ]Xm{]ñV H$gm H$am`Mm V{H$m_ CÚmÀ`m o[T>çmda [S>Uma Amh{. [mQ>rcH$r, X{e_wIr, gmdH$maH$r `m]{S>çm EH$m H$mir à{_i dmQ>V AgV. AmOhr oZdS>UwH$rV gñWmoZH$mM{ [wÌogZ{_m-ZQ>ZQ>çmÀ`m ]am{]arZ{ _V{ o_idVmV. gwaojVV{H$oaVm, [m{fUmH$oaVmAmoU àOm{Ë[mXZmH$oaVm H$mhr ]YZ{ Amdí`H$ dmQ>VmV, C[`m{Jr dmQ>VmV;gm{ rMr dmQ>VmV, EdT>{M Zìh{ Va gwIX dmQ>VmV. H$mimÀ`m àdmhm]am{]a hr]YZ{hr OS> dmQ>y cmJVrc; ZH$m{er hm{Vrc; OmMH$ AmoU Agø ]ZVrc.

[U CÚmMr ]YZ{ gm{S>m, AmOM OmMH$ AmoU Agø dmQ>Umar]YZ{gwÕm Vm{S>Ê`mg qH$dm _m{H$ir H$aÊ`mg ]hwV{H$OU ZmamO AgVmV.""OJ H$g{hr, oH$Vrhr ]Xcc{ Var _wcrÀ`m OmVrcm oeñV hr [mohO{M''Ag{ åhUUmè`m Am`m; _wc{ ZmQ>H$ogZ{_mg OmD• cmJcr H$r ]{M¡Z hm{Uma{]m[; ogZ{_mV qH$dm XyaXe©Zda qhgmMma ghO MmcdyZ K{Uma{ [U à{_mM{àXe©Z [mhVmM gVßV hm{Uma{ àË {H$ o[T>rVrc H¥•îUamd _amR>{ gd©ÌMAmh{V. "Aoícc gmohË`' \$ma ]m{H$mic{ Amh{; ZdrZ o[T>rcm H$mhr Ya]Yamohc{cm Zmhr; _wc{ odS>çm, ogJa{Q>r, Xmê• o[VmV, dmQ>{c Vr e¥JmoaH$ JmUrJmVmV. _mXH$ Ðì`mM{ g{dZ H$aVmV; `m_wi{ AZ¡oVH$Vm ]m{H$miV Amh{;AmoU `m gdmªda H$m`Xm H$ê•Z AmoU Ë`mMr H$S>H$ A_c]OmdUr H$ê•ZemgZmZ{ H$mhr O]m]Xmar [ma [mS>cr [mohO{ Ag{ ]hwV{H$mZm dmQ>V{.

ñdñV cm{H$oà`V{gmR>r c{IH$ qH$dm H$cmH$ma OZgm_mÝ`mÀ`m^º•rodf`mda AmoU g_mOZm`H$mda oMIc\${H$ H$aVmV. _hmË_m Á`m{oV]m\w$c{, ]m]mgmh{] Am]{S>H$a `mÀ`m MmoaÍ`mV Va MwHy$Z EH$ Jmc]m{Q>åhUÊ`mBVH$mgwÕm Xm{f Zmhr. Ag{ åhUyZ, Ë`mÀ`m]Ôc Hw$Ur H$mhr ocohc{Va emgZmZ{ H$mhr H$m ©dmhr H$aÊ`mMr dmQ>gwÕm Z [mhVm cm{H$ hmVmV

Page 210: खुल्या व्यवस्थेकडे

210 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

S>m]amM{ S>]{, XJS> qH$dm H$mR>çm K{D•Z C { amhVmV. X{dX{dVmÀ`mOrdZH«•_modf`r _yi J«WmVrc dMZ{ CX²Y¥V H$ê•Z H$m{Ur Xm{f H$mT>c{ VarË`mÀ`m OrdmMr emûdVr amhV Zmhr. Z¡oVH$ AmoU d¡MmoaH$ j{ÌmV H$mhroeñV [mohO{, H$mhr ]YZ{ [micr [mohO{V Ag{ gdmªZmM dmQ>V{. `m[{jmd{Ji{ ]m{cUma{ Hw$M{îQ>{Mm odf` hm{VmV.

Ymo_©H$, gm_moOH$ ZroVoZ`_ KmcyZ, ê$T>r [mS>yZ Ë`mMr gm_moOH$]ohîH$ma, XS> Aem hË`mamZr A_c]OmdUr H$ê•Z Z¡oVH$ d¡MmoaH$ àWmMmcy R>{dÊ`mM{ O]aXñV à`ËZ o[T>çmZo[T>çm Pmc{, ê$T>r g[ë`m; XwamMma]m{H$micm Va gd© g_mO ZîQ> hm{B©c Aer YmñVr [Xm{[Xr KmcUma{Y_©_mVªS>hr g[c{. H$m`ÚmZ{ gm_moOH$ gwYmaUm KS>dyZ AmUÊ`mM{ à`ËZVa e{H$S>m{ df{© Mmcy Amh{V. H$m{Umcm g_oV-d`mMm àûZ _hÎdmMm dmQ>Vm{;Hw$Umcm oÛ^m`m© àoV]YZ; Hw$Umcm gwc^ KQ>ñ\$m{Q>; Hw$Umcm hwS>m]ir;Hw$Umcm Xmé]Xr. Om{ Vm{ Am[ë`m AmdS>rMm Km{S>m K{D•Z odoY_S>i qH$dmcm{H$g {_m\$©V `m odf`mda H$m`Xm H$aVm{ AmoU H$m`Xm g_V Pmcm H$rAm[c{ OrodVmM{ gmW©H$ Pmc{ Ag{ _mZVm{. H$m`X{ ê$T>r[a[amBVH{•MoZî\$i AmoU AH$m ©j_ R>ac{ Amh{V. [U Varhr ]YZ{ Amdí`H$ Amh{Vøm odûdmgmg H$m{{R>{ VS>m J{c{cm Zmhr.

H$m`X{H$mZyZr AmoU ê•T>tZr EH$ Jm{îQ> gmÜ` hm{V{; O{ hm{D• Z { AmoUÁ`mMm àoV]Y ìhmdm `mH$oaVm hm gmam IQ>mQ>m{[, V{ Wm]V Va ZmhrM, CcQ>H$mhr à_mUmV AmH$f©H$ ]ZV{ AmoU Ë`mhr[{jm oH$\$m`Vera ]ZV{. Xmê• h{Jar] X{emV AZW© KS>dyZ AmUUma{ ì`gZ Amh{; Xmê•Z{ earamMm èhmg hm{Vm{h{ gdmªZm R>mD•H$ Amh{; [U Varhr cm{H$ o[VmV. Xmé]Xr Pmcr åhUO{H$mhrOU Mm{ê•Z o[VmV, H$mhrOU àoVîR>{Mm odf` H$ê•Z o[VmV; AmoUhmV^Årdmë`m[mgyZ V{ AJXr odcm`Vr _Ú{ C[cãY H$ê•Z X{Umè`m[ ªVgdmªMm YXm Om{aXma MmcVm{. `m EH$m Mm{aQ>çm YÚmdaM cm{H$ cI[Vr,H$am{S>[Vr ]ZVmV. åhUO{, ]YZmZr AmoU H$m`ÚmZr BoÀN>V h{Vy gmÜ` hm{VZmhr, BVH{•M Zmhr Va O{ Q>mim`M{ V{M AoYH$ ^a^¸•_ hm{D•Z ]gV{. hmgmd©oÌH$ gd©H$mcrZ AZw d Amh{. Var cm{H$ ]YZmMm AmJ«h YaVmV.

Page 211: खुल्या व्यवस्थेकडे

211Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

]YZdmÚmMr Z¡oVH$VmH$m`ÚmZ{ qH$dm H¥•oÌ_ ]YZmZr gwYmaUm KS>V ZmhrV Ag{

ñdVÌVmdmXr _mZVmV; H$m`Xm H{•ë`mM{ Xw:I Zmhr [U Ë`m_wi{ H$m`Xm_m{S>Uma{hr g]i ]ZVmV AmoU gaH$maemhrX{Irc \$m{\$mdV{ Ag{ _mZVmV.Ë`m_wi{ ñdVÌVmdmÚmZm ]YZ{ ZH$m{V; V{ CÀN>¥IcV{cm CÎm{OZ X{VmV;Wm{S>·`mV, ñdVÌVmdmX åhUO{ AZ¡oVH$V{cm [mMmaU Aer AZ{H$mMrg_OyV Amh{.

OrdmMr gwédmV J^m©e`mV hm{V{. J^m©dñW{V AmB©M{ gJi{ earaJ^m©Mr Om{[mgZm H$aÊ`mV cmJc{c{ AgV{. AmB© C[mer amohcr Var J ©C[mer ahmV Zmhr. [m{fUmgmR>r J^m©e`mVrc V{ N>m{Q>{g{ ]mi H$mhrM à`ËZH$aV Zg{c Ag{ Zmhr; Ë`mÀ`m OrdmÀ`m _mZmZ{ V{ AmH$mVhr H$aV Ag{c.OÝ_mMr d{i Pmcr åhUO{ ]mi _m{R>çm AoZÀN>{Z{ J^m©e`mÀ`m ]mh{a [S>V{.AmB©À`m earam]mh{aMr gmarM [oaoñWVr J^m©e`mVrc gwIX C]Xma gwaojVAdñW{[{jm AJXr CcQ>. ]hwYm `m H$maUmZ{M Agmd{, gd© _mUgmÀ`m_ZmV [wÝhm EH$Xm J^m©dñW{Mm AZw d K{Ê`mMr gwßV [U à]i BÀN>m H$m`_amhmV Agmdr. J^m©dñW{V gJi{ H$mhr Z _mJVm o_imc{; e¡edAmB©]m[mÀ`m cmS>mH$m{S>mV g[c{; ]mc[UmV JwéOZmZr earam]am{]a]wÕrMrhr Om{[mgZm H$aÊ`mV _XV H{•cr. VméÊ` Amc{ H$r J^m©dñWmg[cr, AmVm Am[U ñdVÌ[U{ Am wî`mMm AZw d ¿`m`Mm Amh{ hrAmH$mjm ]hwV{H$mÀ`m _ZmV V`maM hm{V Zmhr. H$mhr AmB©doS>cmÀ`mMN>m {V dmdaVmV; H$mhtZm [amH«•_ JmOdÊ`mMr BÀN>m AgV{, [U Ë`mgmR>rHw$Q>w], OmV, Y_©, amîQ>- `mÀ`m àoVîR>{Mm AmYma cmJVm{. Hw$Q>w]mH$oaVmOJU{_aU{, amîQ>-mH$oaVm OJU{_aU{ `mVrc CXmÎmVm o[T>çmZr _mÝ` H{•crAmh{. gd© X{emVrc gd© ^mfmVrc gmdaH$amoX àoV^memcr H$dtZr `m^mdZ{cm gd© à^mdr eãXm§V Jw\$c{ Amh{. Hw$Q>w]m[mgyZ amîQ>-m[ ªVg_wXm`^º•r_Ü { EH$ _m{R>r gm{ Amh{. [amH«•_mÀ`m C_r©cm dmd Va o_imdm[U OrdZmMm AW© H$m`, Am wî` H$emgmR>r `m ÌmgXm`H$ àûZmMr CÎma{X{Ê`mMr O]m]Xmar [S>y Z { Aer `mV Xwh{ar gm{ Amh{.

`mM à{aU{VyZ ]YZdmÚmMr Z¡oVH$Vm CX² dV{. ZroV åhUO{ H$m`?

Page 212: खुल्या व्यवस्थेकडे

212 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

Z¡oVH$Vm Vr H$m`? `m àûZmMr CÎma{ em{Ym`cm cmJc{ H$r gma{M oZaW©H$oZî\$i dmQ>y cmJV{. Aem od\$cV{V OmÊ`m[{jm [yd©OmZr KmcyZ oXc{c{ZroVoZ`_ AmoU [a[a{Z{ MmcV Amc{ë`m ê•T>r àmU[UmZ{ O[mì`mV AmoUgwX¥T> H$amì`mV Aer ]YZdmÚmMr [oaoñWVr AgV{.

ñdVÌVmdmÚmMm odMma Wm{S>m d{Jim Amh{. ]YZ{ KmcyZ H$m`X{ H$ê•Zam{J [adS>cm [U Am¡fY ZH$m{ Aer [oaoñWVr V`ma hm{V{. Xmê•Z{, _mXH$Ðì`mZr qH$dm BVa XwamMmamZr \$º• XwamMmè`mM{ AmoU Ë`mÀ`m Hw$Q>w]mM{MZwH$gmZ hm{V{; ]Xr KmVë`mZ{ gmam g_mO CX²ÜdñV hm{Vm{, hr ñdVÌVmdmXmMrYmaUm Amh{. ]YZ{ CR>dë`mZ{ Vm{Q>m Va hm{V Zmhr, AZ{H$Xm \$m`XmM hm{Vm{._mUgmcm _m{H$i{ gm{S>c{ åhUO{ Ë`mMr àd¥Îmr XwamMmamH$S>{M diÊ`mMrAgV{ hr ]YZdmÚmMr YmaUm Iar Zmhr. H$YrVar ogZ{_mVc{ EImX{Aícrc JmU{ E{H$Ê`mV _Om dmQ>V{, EImX{ o]^Ëg Aoícc [wñVH$dmMÊ`mV qH$dm "IoQ>`mdmXr' ZmQ>H$ogZ{_{ [mhÊ`mV J_V dmQ>V{ `mM{ H$maUåhUO{ h{ AZw d Xwo_©i Amh{V. Ë`mVrc Xwo_©iVm H$mT>yZ Q>mH$cr AmoUMm{aQ>{[UmM{ AmH$f©U g[dc{ Va gmarM _mUg{ Xwîàd¥ÎmM hm{Vrc Ag{ _mZU{åhUO{ Ao^OmV gmohË`mMm A[_mZ H$aU{ Amh{. H$mcrXmg hr H$mhrH¥•oÌ_arË`m cmXc{cr éoM Zmhr. Ë`mÀ`m gmohË`m_Ü { _Zwî`mÀ`m AË`VIm{c ^mdZmZm AmoU àd¥ÎmtZm àJmT> àoVgmX o_iVm{, Om{ ñdñVgmohË`mÀ`m Amdm·`m]mh{a Amh{. [ydr© ñdrS>Z_Ü { Aoícc gmohË`mda ]Xrhm{Vr AmoU gmè`m ]mOma[{R>m Aoícc gmohË`mZ{ ^ê•Z J{ë`m hm{Ë`m.H$m`Xm aÔ Pmcm AmoU H$mhr H$mi h{ gmohË` AmUIr \$m{\$mdV{ Amh{ AerYmñVr dmQ>y cmJcr; [U Wm{S>çmM H$mimV hr ]mOma[{R> CX²ÜdñV Pmcr.cm{H$ Ë`mH$S>{ ]K{Zmg{ Pmc{{{{; Aoícc gmohË`mda ]Xr Kmcmdr Aer Om{aXma_mJUr Aoícc gmohË`mM{ c{IH$ AmoU àH$meH$M H$ê• cmJc{.ñdVÌVmdmX "ZZ¡oVH$'

BJ«OrV "Immoral' AmoU "Amoral' Ag{ Xm{Z d{Ji{ eãX Amh{V._mÂ`m _mohVrV _amR>rV hm AW© ûc{f gmYUma{ Xm{Z d{Ji{ eãX ZmhrV.ZroV_Îm{À`m ê•T> H$ë[ZmodéÕ O{ dmJVmV V{ AZ¡oVH$. [U, O{ AZ¡oVH$ZmhrV [U g_mOmVrc ê•T> Z¡oVH$V{cm H$mhr _m{R>{ AoYîR>mZ Amh{ Ag{

Page 213: खुल्या व्यवस्थेकडे

213Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

_mZVhr ZmhrV; Wm{S>·`mV, O{ dV©ZmZ{ Z¡oVH$ Amh{V [U Z¡oVH$V{À`mgH$ë[ZmZm _mZV ZmhrV AemgmR>r _amR>r gw m{½` eãX Zmhr. AemZmAm[U "ZZ¡oVH$' åhUy. "AZ¡oVH$Vm' AmoU "ZZ¡oVH$Vm' `mV Km{Q>mim hm{VmH$m_m Z {.

ñdVÌVmdmX "AZ¡oVH$' Zmhr, [U "ZZ¡oVH$' Amh{. gd©H$mirgd©ñWir cmJy [S>{c Aer H$m{UVrhr Z¡oVH$Vm Zmhr. EH$M Z¡oVH$ Ia{ –ì`º•rÀ`m odH$mgmAmS> H$m{UVrM ]YZ{ {D• Z {V. \$º•, ñdmVÍ`mÀ`mem{YmV Xwgè`mÀ`m ñdmVÍ`mda Wm{S>{hr AoVH«•_U hm{D• Z { hr EH$M IarZ¡oVH$Vm. d`mV Amc{ë`m Xm{Z _mUgmZr [añ[ag_VrZ{ ImOJrV H$m` H$amd{hm g_mOYmaU{Mm odf` Zmhr. Z¡oVH$Vm H$m{Um [a_{ûdamZ{ qH$dm à{ofVmZ{ochyZ R>{dc{cr KÅ Mm¡H$Q> Zmhr, ñdmVÍ`mà_mU{M Z¡oVH$Vm hm X{Irc àdmgAmh{, ñQ>{eZ Zmhr.H$éUm d H$m`Xm – J„V

]YZ{ AgmdrV Aer _mJUr gZmVZr H$aVmV; AZ¡oVH$V{Mmì`mdgmo`H$ \$m`Xm CR>dUma{ H$aVmV. AZroV_mZmZm ZaH$`mVZmMr YmñVrKmcyZ [mohcr, H$m`ÚmZ{ oejm X{D•Z [mohcr, H$mhr gmÜ` Pmc{ Zmhr.AmVm H$éUmdmXr [wT>{ gagmdc{ Amh{V. Xmê• o[Umè`mZm, _mXH$ Ðì` g{dZH$aUmè`mZm ghmZw yoV AmoU C[MmamMr JaO Amh{; Aem yVX`mdmXrodMmamZ{ AZ{H$mZr OmJm{OmJ _m{R>r MmJcr H$m_{ gwê• H{•cr Amh{V. yVX`mhr g_mOmMr EH$ _hÎdmMr à{aUm Amh{. Ag{ H$m_ H$aUmè`mM{ H$m¡VwH$Mìhm`cm [mohO{. _mXH$ Ðì`mÀ`m g{dZmZ{ cm{i[m{i Pmc{ë`mMr g{dmewlwfmH$aU{ h{ _m{R>{ H$m¡VwH$mñ[X H$m_ Amh{; [U é½UmMr g»`m H$_r ìhmdr `mgmR>rhr Wm{a _S>ir ]XrÀ`m H$m`ÚmMm [wañH$ma H$aVmV hr _m{R>r odoMÌ Jm{îQ>Amh{. H$éUm XmIdUmè`mZr H$éU{À`m j{ÌmV H$m_ H$amd{. H$éU{M{ odf`oOVH{• oXemhrZ, ^aH$Q>c{c{, odd{H$eyÝ` oVVH$m Ë`mMm H$éU{daMm AmoU

yVX {daMm AoYH$ma OmñV. H$éUmdmÚmZr H$m`ÚmZ{ ]XrMr _mJUr H$aU{åhUO{ Xm{Z d{Jiçm àkmMr J„V H$aU{ Amh{.

e¡edmV, ]mc[UmV [ydm©[ma MmcV Amc{c{, JwéOZmZr gmoJVc{c{oZ`_ AmMamd{V; oeñV [mimdr; earamcm g`_mMm ì`m`m_ Úmdm; AmoU

Page 214: खुल्या व्यवस्थेकडे

214 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

hr gd© ]m¡oÕH$, _mZogH$ V`mar Iwc{[U{ OrdZmM{ à`m{J H$aÊ`mVdm[amdr. h{ à`m{J H$aVmZm, Vg{ à`m{J H$aUmè`m Xwgè`m Hw$UmÀ`m[mdcmAmS> Am[c{ [mD•c [S>Uma Zmhr `mMr H$miOr ¿`mdr; hmñdVÌVmdmX Amh{. Ë`mV "AZ¡oVH$V{'cm àm{ËgmhZ Zmhr, "ZZ¡oVH$V{'À`m`mÌ{M{ oZ_ÌU Amh{.]YZ_wº•r – [ohcr [m`ar

Iwcr AW©ì`dñWm hr ñdVÌV{Mr EH$ àmWo_H$ [m`ar Amh{.]mOma{[R>{Mr ì`dñWm åhUO{ ñdVÌVm Zmhr. [U Á`m g_mOmV _mUgmcm_mc_Îm{Mm AoYH$ma Zmhr AmoU haKS>rÀ`m CË[mXZmV, ì`m[mamV AmoUBVa AmoW©H$ KS>m_m{S>rV emgZmMm H$gmhr d{S>dmH$S>m hñVj{[ hm{Ê`mMr^roV Amh{ V{W{ ñdmVÍ` C[Omd{M Hw$R>yyZ?

]mOma[{R>{À`m ì`dñW{Mm EH$ A[oahm © [oaUm_ Amh{; ]mOma[{R>cm{H$mÀ`m JaOm AmoU Ë`mMr CË[mXZ-eº•r `mMm _{i KmcyZ X{V{. gVVodñVmaUmè`m JaOmÀ`m ojoVOmV EH$ EH$ JaO{Mr oZH$S> H$_r H$aU{;Ë`mgmR>r cmJUma{ CË[mXZ KQ>Vr CË[mXH$Vm X{Umè`m H¥•[U oZgJm©H$S>yZH$mT>yZ K{U{ AmoU oZgJm©Mr H¥•[UVm Am{cmS>yZ OmÊ`mH$oaVm ZdZdrZVÌkmZmMm odH$mg H$aU{, E{VImD•Zm ZmC_{X H$aU{ h{ ]mOma[{R>{M{ AJ yVJwUY_© Amh{V. A_{oaH$Z YmQ>UrÀ`m ^mS>dcdmXr ì`dñW{V ]mOma[{R>{VWm{S>m Hw$R>{ Iwc{[Um Amcm Va V{Wrc ì`m[mar [{R>m ododY VèhmÀ`m _mcmZrJO]OyZ J{ë`m, C[^m{½` dñVyMr a{cM{c Pmcr AmoU \${ardmë`m[mgyZ V{_hmH$m` H$[Ý`m[ ªV gma{M J«mhH$amOm[wT>{ ZmH$Xwè`m H$mT>rV Am_Mm _mc¿`m, Am_Mm _mc ¿`m Aem OmohamVr, odZdÊ`m H$ê• cmJc{.

Z{_H$r `mCcQ>r [oaoñWVr oZ`oÌV AW©ì`dñWm§V Pmcr.^mS>dcXmar ì`dñW{V \$m`ÚmÀ`m Ao_fmZ{ JwVdUwH$rM{ oZU© hm{VmV V{ì`º•rÀ`m \$m`ÚmM{ AgVrc, [U g_mOmÀ`m \$m`ÚmM{ H$g{ AgUma?Agm àûZ C^m H$ê•Z, g_mOmÀ`m \$m`ÚmH$oaVm JwVdUwH$rM{ oZU©oZ`m{OZ _S>imVrc T>wÉmMm`mªZr H$aU{ Amdí`H$ Amh{ AmoU Ë`mH$oaVmgd©M g[Îmr, _mc_Îmm gaH$mar _mcH$rMr Agcr [mohO{ Ag{ åhUUmè`mg_mOdmXr X{emV Z{_H{• od[arV V{M KS>c{. JwVdUwH$rM{ oZU© MwH$rM{

Page 215: खुल्या व्यवस्थेकडे

215Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

Pmc{. JaO{À`m dñVyMrX{Irc Am]Xm Pmcr. [md, AS>r, XyY, \$i{, _mg`m M¡ZrÀ`m dñVy Pmë`m. ^mS>dcdmXmV g_mOmÀ`m CË[mXH$ eº•tMm[wa{[ya dm[a hm{V Zmhr `m g]]rImcr Cä`m amohc{ë`m oZ`oÌV ì`dñW{VCË[mXZmMmM [ma ]Åçm]m{i Pmcm.H$m{aS>çm [mfmUmM{ ]«÷kmZ

emi{V _wcm_wcmMr dmXmdmXr hm{V{ AmoU am{S>H$r, IwOr _wc{ CMgwX¥T> ]mÜ`mÀ`m gdJS>çmMrM "[ohcdmZ oham{' åhUyZ Hw$M{îQ>m H$ê•cmJVmV; Vgm H$mhrgm àH$ma ]mOma[{R>dmXr AmoU oZ`m{OZdmXr `mÀ`mVKS>cm Amh{. IwaQ>c{ë`m IwÁ`m dmT>rM{ oZ`m{OZdmXr ñdVÌV{À`m MmhË`mMr"MJidmXr' åhUyZ Hw$M{îQ>m, C[hmg H$ê• cmJc{ Amh{V.

Iwcr ì`dñWm åhUO{ oZìdi CË[mXZ, H$m ©j_Vm, ñ[Ym©; gmè`mMrYmd[i AoYH$ o_iH$V H$_mdÊ`mgmR>r, gma{ H$mhr ]mOma[{R>{gmR>r;_Zwî`mÀ`m OrdZmV C[^m{JmI{arO BVahr H$mhr _hÎdmMr _yë { Amh{V, VrñdVÌVmdmXr _mZm`cmM V`ma ZmhrV; H{•di C[^m{Jmda AmYmac{cr"MJidmXr' ì`dñWm ZroV_yë { o]KS>drc, [`m©daUmMm Zme H$aVrcBË`moX BË`moX Amam{[ oZ`m{OZdmXr ñdVÌVmdmÚmda H$arV Amh{V.

J_V Aer H$r h{ Amam{[ H$aUmè`mV H$m{Ur AÜ`mË_dmXr, JmYrdmXr\$mag{ ZmhrV. X{emVrc _m`]ohUtZm AJ^a Z{gm`cm dñÌ Zmhr åhUyZ [MmZ{gUmè`m H$m{Ê`m _hmËå`mZ{ "MJidmX' åhUyZ Q>rH$m H{•cr AgVr Vag_Oc{ AgV{. [U AmYwoZH$ [{hamd H$aUma{, drO dm[aUma{, Q>{ocoìhOZ[mhUma{, Q>{ocoìhOZM Zìh{ Va [{Oa AmoU g{ë wcahr dm[aUma{, gXmZH$XmJmS>çmZr YmdUma{; od_mZmZ{ CS>Uma{, [MVmamoH$V g^mJ¥hmV ]gyZMJidmXr åhUyZ ñdVÌVmdmÚmMr Hw$M{îQ>m H$ê• cmJc{ H$r _m{R>m odZm{XMåhUm`Mm! `mMm Iam odam{Y C[^m{Jmcm Zmhr; `mZm gma{ C[^m{J hd{Amh{V. [U V{ gd©gm_mÝ` cm{H$m[ ªV [m{Mc{ Va Am[c{ _hÎd g[yZ OmB©c`mMr Ë`mZm YmñVr [S>cr Amh{. C[^m{JmÀ`m ododY dñVy Á`mÀ`m AWH$[oal_mZ{ V`ma Pmë`m; am{JamB©, AmOma `mÀ`mda am_]mU C[m` Á`mZrH$R>m{a V[ñ {Z{ em{YyZ H$mT>c{ Ë`mÀ`m]Ôc AZmXa ]miJyZ AmoU Ë`mZmJwéXojUmhr Z X{Vm C[^m{JmMr c`cyQ> Am[ë`m Xmar C^r ahmdr Aer hr

Page 216: खुल्या व्यवस्थेकडे

216 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

^m_Q>r yo_H$m Amh{.[ydm©l_rÀ`m g_mOdmÚmZm AmoU gmå`dmÚmZm AmVm MJidmXmMm

EH$X_ oVQ>H$mam Amcm Amh{. CË[mXZdmT>rMm _hm_mJ© Im{cÊ`mMr ]T>mB©_maUmè`m _m·g©dmXmM{ Am[U Q>miH$ar Amhm{V h{ V{ odgê•Z OmVmV.gJ_adar a{ëd{ ñQ>{eZ{, cm{IS>[m{cmXmM{ àMS> H$maImZ{, eñÌmñÌmMr àMS>oZo_©Vr H$aUmar ì`dñWm Xa KaQ>r Xm{Z AS>r [m{Mdy eH$V Zmhr `mMr Ë`mZmea_, qMVm Zmhr. "MJidmXm'À`m odam{YmMm Vm{ _m{R>m odO` Pmcm Ag{ V{_mZVmV!H$_© AQ>i, C[^m{Jhr AQ>i

"MJidmX' hm Amam{[ Amh{ Var H$m`? _mUgmZ{ Im Im H$ê• Z {,_r ^m{JrZ ^m{JrZ Aem cmcg{Mm AoVa{H$ H$ê• Z {. H$m{UË`mhr dñVyMmAmñdmX hm `m{½` _`m©X{V C[^m{J K{Vë`mZ{M hm{Vm{. AoVa{H$ Pmcm VaA_¥Vg_mZ XyYgwÕm odfàm` hm{D•Z OmV{ h{ H$m{UrM ZmH$maV ZmhrV.AoVa{H$r C[^m{JmMm gVV [mR>[wamdm H$aUmam _yI©M åhQ>cm [mohO{.OrdZmÀ`m VmQ>mV ododY MdrÀ`m, éMrÀ`m, ñdmXmÀ`m [XmWmªMr a{cM{cAmh{, Ë`mV _r \$º• Jm{S> [·dmÝZM ImB©Z Ag{ åhUUmam H$aQ>mMg_Om`Mm, Xwga{ H$m`?

Ag{ AoVa{H$r àH$ma gm{S>c{ Va C[^m{J H$_r H$gm H$aVm {B©c.^maVr` H$_©dmXmV EH$ _m{R>m McmIrMm woº•dmX Amh{. H$_© Q>iVM Zmhr.Vw_Mr BÀN>m Agm{, Zgm{, Vwåhr H$_© H$arVM amhVm. oZXmZ ûdmg MmcyamhVm{ AmoU earamM{ BVa McZdcZhr Mmcy amhV{. V{ìhm, H$_m©Mm gÝ`mge·` Zmhr Agm hm woº•dmX Amh{. C[^m{Jm]Ôchr VgmM woº•dmX H$aVm

{B©c. àË {H$ H$_© hm EH$ C[^m{JM AgVm{. H$mhr Z H$aVm EH$m OmJrgÝ`ñV d¥ÎmrZ{ ]gc{cm V[ñdrX{Irc ^Jì`m N>mQ>rMmVar C[^m{J K{VAgVm{; ]¡R>H$rM{ ñWmZ, ì`mK«OrZ, H$_S>cy, PmS>mMr gmdcr `mMmVarC[^m{J K{V AgVm{M; hd{Mm [mÊ`mMm AmñdmX K{V AgVm{ AmoU H$mhrZmhr Var oZXmZ Z½Z oZé[^m{JmMm AmñdmX K{V AgVm{. C[^m{J AQ>i Amh{Vm{ Hw$UmcmM gwQ>c{cm Zmhr.C[^m{JmVrc ododYV{gmR>r

Page 217: खुल्या व्यवस्थेकडे

217Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

[U ]mOma[{R>{À`m ì`dñW{V CË[mXZ dmT> H$ê•Z C[^m{JdmT>dÊ`mgmR>r YS>[S> Mmcy AgV{ hr H$ë[ZmM _wimV MwH$rMr Amh{.YS>[S> C[^m{J dmT>dÊ`mMr Zmhr. YS>[S> ododYVm AmoU od[wcVmdmT>dÊ`mMr Amh{. oVMm h{Vy cm{H$mZm oZdS>rM{ AoYH$moYH$ ñdmVÍ`X{Ê`mMm Amh{. jUm{jUr C[^m{J Va A[oahm ©M Amh{, h{ OZmdamÀ`m]m]VrVhr Ia{, _mUgmÀ`m ]m]VrVhr Ia{. OZmdamV AmoU _mUgmV \$aH$H$m`? OZmda{ oZgJm©Z{ cmXc{ë`m AQ>r oZ_yQ>[U{ _mÝ` H$aVmV. oZgJm©Z{Ë`mÀ`mg_m{a Or ododYVm R>{dcr Ag{c Ë`mVyZM oZdS> H$aVmV. _mUygoZgJm©[crH$S>{ ododYVm V`ma H$aVm{. oZdS>rMr gYr OmñVrV OmñV d{imo_imdr, àË {H$ oZdS>rV AoYH$moYH$ [`m© g_m{a o_imd{V, Ë`m [`m© mM{j{Ì AoYH$moYH$ ì`m[H$ Agmd{, `mgmR>r hr YS>[S> Amh{. CË[mXZdmT>C[^m{J dmT>dÊ`mgmR>r Zmhr, Om{ H$mhr C[^m{J ¿`m`Mm Ë`mMr JwUdÎmmdmT>dÊ`mgmR>r Amh{.

"MJidmXr' `m]am{]a "[`m©©daUodZmer' Aerhr EH$ oedrñdVÌVmdmXmcm Ë`mM{ odam{YH$ X{V AgVmV. g_mOdmXr aoe`mÀ`m[VZmZVa g_mOdmXr ì`dñWmM [`m©daUmcm oH$Vr KmVH$ R>acr, Am»I{g_wÐ àXwfUmZ{ H$g{ Icmg Pmc{, Ë`modéÕ ]m{cÊ`mMr H$m{UmMr ohå_V ZPmë`mZ{ oZgJm©Mm H$gm odZme oZ`m{OH$mZr H{•cm `mM{ Zd{ Zd{ [wamd{ haam{OC[cãY hm{V Amh{V. [`m©daUmM{ gajU hr gdmªMrM qMVm Amh{. `modf`mda ]m{cUma{ \$ma, [U oZgJm©M{ gajU Z{_H{• H$emZ{ hm{V{ `m]ÔcZ{_H{• emñÌ H$mhrM Zmhr. àJVrcm odam{Y, odH$mgmcm odam{Y H$aUma{ñdV:MmM [`m©daUdmXr åhUyZ CX{CX{ H$ê•Z K{VmV. oZgJm©À`m ajUmH$oaVmOmJéH$ OZ_V h{ EH$M gmYZ AmOVar Ame{Mm oH$aU XmIdV{ AmoUOmJ¥V OZ_V ñdVÌ ì`dñW{VM e·` Amh{. ñQ>°ocZÀ`m amOdQ>rV OmJ¥VOZ_V Hw$R>yZ `md{?C[m{X²KmV –

ñdVÌVmdmX e{VH$ar gKQ>Z{À`m odMmagaUrMm Ama^m[mgyZ [m`mamohcm Amh{. oZ`m{OZ ì`dñW{M{ gdm©V H«•ya ]ir e{VH$ar, ñdVÌVmdmXmMmP|S>m gagmdyZ ]mh{a [S>c{. OJ^a Ë`mÀ`m "]iramÁ`m'Mr Ûmhr o\$aV Amh{.

Page 218: खुल्या व्यवस्थेकडे

218 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

^maVmV_mÌ AOyZhr ñdH$V¥©Ëdmda C { amhÊ`mMr ohå_V Zgc{c{ AmoUgaH$mar XojUmZm MQ>mdc{c{ Ë`mcm odam{Y H$ê• [hmV Amh{V. ñdVÌVmdmXh{ [aX{er dmU Amh{, ñdVÌVmdmX åhUO{ ^mS>dcemhr, ñdVÌVmdmXåhUO{ M¡VÝ`dmX, Z¡oVH$ ñd¡amMmamMm [wañH$ma AmoU MJidmXmcm CÎm{OZAem ]{\$mQ> Q>rH$m "]iramÁ`m'M{ odam{YH$ H$aV Amh{V. Ë`mZm CÎmaX{Ê`mMr O]m]Xmar gKQ>Z{À`m H$m ©H$Ë`mªda haKS>r {V Amh{. gwoeojVAm½c^mfr àMmaH$mZr Agc{ woº•dmX H{•c{ åhUO{ gm_mÝ` e{VH$arH$m ©H$Vm© Jm|YiyZ OmVm{. Ë`mÀ`m ñdV:À`m _ZmVrc Jm|Yi g[mdm AmoUñdVÌVmdmX AmoU "]iramÁ`' `mÀ`m odam{YH$mZm _wÔ{gyX AmoU Mm{ICÎma Ë`mcm X{Vm `md{ `mgmR>r odMmamÀ`m d{Jd{Jiçm ]maH$mì`mV OmD•Zhr _mS>Ur H{•cr; ñdVÌVmdmXmÀ`m [mB©H$mZm Ë`mMm Wm{S>m\$ma Var C[`m{Jhm{B©c Aem Ame{Z{.

(21 Am°JñQ> 1996)

Page 219: खुल्या व्यवस्थेकडे

219Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

[naoeï> 2ì`nº•odH$mg BX_² Z Ac_²?

lr. Aem{H$amd oZa\$amH{• `mg,gà{_ Z_ñH$ma,

Am[cm _mPm [oaM` Zmhr, Am[U H$m{U Hw$R>c{, d` H$m` h{hr _cm_mohVr Zmhr. "gdmX' ZmdmÀ`m H$m{Um _mogH$ [oÌH{•À`m g[mXH$mZ{OmZ{dmar 1997 Mm " wdm' ode{fmH$ [mR>dcm. Aer àH$meZ{ PQ>H$Z MmiyZXya H{•cr OmVmV. H$odVm Va ghgm dmMÊ`mÀ`m ^mZJS>rVM _r [S>V Zmhr.Am[ë`m H$odV{À`m AmH¥•oV]Ümmdê•Z V{ _wº•H$mì` dm JÚH$mì` ZgyZ_mÌmMr oeñV [miUmè`m d¥ÎmmM{ Amh{. h{ Xwo_©i cjmV Amc{, Ë`m_wi{ H$mhrHw$Vwhc dmQ>c{. Ë`mV "VV: oH$_²?' Ag{ _m{R>{ AmH$f©H$ gñH¥•V erf©H$ [mhyZAoÜmH$M CËgwH$Vm dmQ>cr. H$odVm dmMcr, Xm{ZVrZXm dmMcr. BVamZmdmMyZ XmIdcr. H$mhtZm dmMm`cm oXcr AmoU AmO Vwåhmcm h{ [ÌocohÊ`mg ]gcm{ Amh{.

EdT>{ Hw$Vwhc OmJ¥V H$aÊ`mMr Am[ë`m H$odV{Mr VmH$X Amh{, h{hrXwo_©i. Ë`m]ÔcM àW_ Am[c{ Ao^ZXZ H{•c{ [mohO{.

H$odV{Mm WmQ> gmdaH$ar AmoU ^mf{Mm àdmh am_Xmgr Amh{. Ag{ocohU{ àoMVroedm` hm{V Zmhr. H$odV{À`m Zm`H$mMr H$V©]Jmar h{ H$drM{ñdßZaOZ Zmhr h{ ñ[îQ> Amh{. ñdmVÍ`dramÀ`m H$odV{V Ogm ñdV:À`m]¥oÕodf`r, ÜmS>mS>rodf`r, em¡ m©odf`r, amîQ>-à{_modf`r AhH$ma oXgVm{[U Q>m{MV Zmhr; Vg{M Am[ë`m H$odV{Vhr Amh{. AmË_Jm¡admMr OmUrd_m{R>r gwIH$maH$ AgV{!

_r gmVdrAmR>drV AgVmZmMm EH$ AZw d. EH$ oXdg H$m{Ê`moZo_ÎmmZ{ H$m{U OmU{, _ZmV odMma Amcm. H{•dT>{ Am[U ^m½`dmZ! `mgmè`m AZV odûdmV [a_{ûdamMm H$m{UVm cmS>H$m J«h Ag{c Va Vm{ åhUO{[¥Ïdr h{ oZ:ge`. `m [¥ÏdrVcmda ^maVdfm©gmaIr gwOcm_² gw\$cm_²ZadramMr ImU, ZmarX{dVmM{ [yÁ`ñWmZ Aer [wÊ` y_r Xwgar Zmhr. `m^maV y_rV _hmamîQ>- oZ:ge` gd©l{îR>. H$maU kmZ{ûdamgmaI{ gV AmoU

Page 220: खुल्या व्यवस्थेकडे

220 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

oedam`mgmaI{ _hmàVm[r dra {W{ hm{D•Z J{c{. 1957 M{ g_a JmOdUma{ZmZmgmh{], VmË`mgmh{], amUr cú_r]mB© _hmamîQ>-mÀ`mM Hw$erVë`m. `m_hmamîQ>-mMr gd©l{îR> OmV H$m{UVr Ag{c Va Vr dU©l{îR> ]«m÷U h{hroVVH{•M CKS> Amh{. Aem ]«m÷U Hw$imV Am[ë`m AmB©]m[mgmaIml{îR>MoaVmÀ`m [m{Q>r Am[U OÝ_cm{. `m AoVodoeîQ> OÝ_mM{ ^m½` _m{R>{AgmÜmmaU Amh{, `m odMmamZ{ H$mhr H$mi ÜmÝ` ÜmÝ` dmQ>c{. odamgVrVo_imc{ë`m `m ^m½`mMm gXw[`m{J H$aÊ`mMr OS> O]m]Xmar Am[ë`mdaAgë`mMrhr OmUrd Pmcr. `m G•UmM{ CVamB© H$g{ ìhmd{, h{M g_O{Zm. `màíZmM{ CÎma em{ÜmÊ`mV H$mhr H$mi J{cm.

EH$ oXdg ghO _ZmV àíZ Amcm, hr gJir OÝ_mÀ`m ^m½`mMrCVaS> oH$V[V Iar Amh{? EH$m_mJm{_mJ EH$ àíZ _ZmV {D• cmJc{. [¥Ïdrgd©l{îR> J«h Ag{ _mZm`cm H$m` AmÜmma Amh{? BVa J«hmodf`r Am[ë`mcmH$mhrM _mohVr Zmhr. EdT>çm odûdmÀ`m AdH$memV `mhr[{jm _m{R>{,`mhr[{jm gwXa, _mUgm[{jm à]wÕ AmoU CÝZV àmUr AJmImÚmdaI{idUma{ J«h ZgVrc H$emdê•Z? [¥Ïdrda åhQ>c{ Var, ^maVdfm©V H$m`Amh{ H$r O{ BVa H$m{UË`mM X{emV Zmhr? oZgJ© OmñV H$ê•Z XoaÐr,g[ÝZVm [hmdr Va gdm©V Jar], oZaja, wH{•ë`mMm hm X{e. BVa X{em_Ü {eyadra AmoU H$V©]Jma a_Ê`m Pmë`m ZmhrV Ag{ Wm{S>{M Amh{? _hmamîQ>-Va ]m{cyZ MmcyZ H$mQ>{ar PmS>mMm AmoU XJS>mÜmm|S>çmMm XwîH$mir àX{e.AmoU ]«m÷UdJm©M{ l{îR>Ëd V{ H$m{UV{? Ë`mZr V`ma H{•c{cr gñH¥•Vr O{ìhmO{ìhm Xwgè`m H$m{UmÀ`mhr g[H$m©V Amcr V{ìhm [am yV Pmcr. Am[ë`mMg_mOmVrc ]hwg»`mZm odÚ{Mm, Üm_©J«WdmMZmMm, _oXamV àd{e H$aÊ`mMmAoÜmH$ma ZmH$maUmar hr dU©gñH¥•Vr, `mV ea_ dmQ>Ê`mgmaI{ H$mhr Zg{c,[U ode{f Ao^_mZ ]miJÊ`mMrhr H$mhr JaO oXgV Zmhr.

_J ^m½`mÀ`m CVaS>rMm hm odMma _ZmV AmcmM H$m? S>m{·`mVàH$me [S>cm, OÝ_mÀ`m A[KmVmZ{ O{ O{ o_iV{ V{M [odÌ, V{M CXS>, V{MWm{a; Ë`mMmM Ao^_mZ ]miJmdm Ag{ dmQ>U{ hr àmUr_mÌmMr gmhoOH$àd¥oÎm Amh{. OÝ_mÀ`m A[KmVmZ{ o_imc{ë`m dmaemMm H$m{UV{hr àíZ ZodMmaVm Ao^_mZ ]miJU{ h{ BVamÀ`m dmaemodf`rÀ`m AkmZmVyZM

Page 221: खुल्या व्यवस्थेकडे

221Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

oZKV{. H$m{Ur qhXwËdmMm Ao^_mZ gmJy cmJcm Va Ë`mMr XIc J^ra[U{K{Ê`mMr JaO Zmhr. OÝ_mÀ`m A[KmVmZ{ Z o_imc{ë`m EImÚm Jm{îQ>rM{H$m{Ur H$m¡VwH$ H{•c{ Va V{ ode{f _mZmd{. [aÜmmoO©U{[Um hm H$mhr JwU ZmhrVm{ Xm{fM, [U hm Xm{f jwÐ ñdmo^_mZmÀ`m Xm{fmÀ`m VwcZ{Z{ Vgm odaim!

`m OmUrdmZr _r AñdñW Pmcm{. AmoU V{ìhm[mgyZ gJiçmodûdmÀ`m AmoU _mÂ`m ñdV:À`m CË[oÎmc`mÀ`m ahñ`mMm em{Üm K{Ê`mMmà`ËZ H$aV Amh{. Ë`m chmZ d`mVhr _r EH$ _m{R>m AH$Q>m{odH$Q> à`ËZH{•cm. OÝ_mÀ`m A[KmVmZ{ o_imc{cr Ao^_mZ ñWi{ Iè`mIwè`m odMmamMrgwadmVM hm{D• X{V ZmhrV. Ao^_mZ éOc{ Agc{ H$r gJim odMma `mAo^_mZ-ñWimMr Zdr-Zdr g_W©Z{ em{ÜmÊ`mÀ`m H$m_mVM AS>Hy$Z Jwa\$Q>yZOmVm{. `mcm C[m` H$m`? Ë`mH$mir lr_X² ^JdX²JrVm, lr_X² AmÚeH$amMm © AmoU Am © MmU·` hr _mPr Ao^_mZñWi{ hm{Vr. `mMm C„{IH$am`Mm Pmcm Va [ohë`m C[[XmE{dOr EImXm Img A^Ð eãX dm[am`Mmd OÝ_mÀ`m dmaemZ{ o_imc{ë`m ]m¡oÕH$ _mZogH$ Jwcm_oJarVyZ gwQ>H$mH$ê•Z ¿`m`Mr Agm hm à`m{J. OmV Va OmV Zmhr [U d¥Wm Üm_m©o^_mZQ>miÊ`mH$oaVm H$mhr H$mi Xadfr© Üm_mªVa H$ê•Z EH$ Zdm Üm_© Aä`mg[yU©ñdrH$maÊ`mMm _r ]{V H{•cm hm{Vm, Vm{ hmVyZ [ma [S>cm Zmhr hr Jm{îQ> d{Jir.

Vw_Mr H$odVm dmMë`mZVa Wm{S>r Amem dmQ>cr. _cm [S>c{c{ AmoUZ gm{S>dVm Amc{c{ àíZ Á`mZ{ Aë[d`mVM gm{S>dc{ Amh{, Aem H$m{UmM{Xe©Z hm{V{ H$m` Aer Amem dmQ>cr. åhUyZ Am[ë`mcm h{ [Ì ochrV Amh{.Am[cm Hw$crZmKar OÝ_ Pmcm, Ë`m Hw$cmM{ Z{_H{• l{îR>Ëd H$m`? Eìha{ñQ>ga H$aUma{, XojU Üm«wdmda [m{MUma{, Zm{]{c [moaVm{ofH$ odO{V{ H$m{Ur emñÌkH$m{Ur gem{ÜmH$, qH$dm H$m{Ur CÎmwJ amîQ>-g{dm KS>odc{c{ H$m{Ur oZa\$amH{•_mÂ`mVar E{oH$dmV Zmhr.

Ao^_mZ ]miJÊ`mgmaI{ Jm{_Q>{ ê•[ Am[Umg o_imc{, [wÊ`mÀ`moMË[mdZr gñH¥•VrV H$m{Ur Wm{S>{ Jm{a{ Agc{ H$r Ë`mcm gwXa qH$dm é]m]Xma_mZc{ OmV{. Am[U Ë`m[crH$S>{ gwñdê•[ AgUma Aer _mPr ImÌr Amh{.

Hw$emJ« ]wÕr o_imcr `mMr àoMVr Am[Umg H{•ìhm Amcr? AmoUAm[U Á`mcm gwod»`mV emim åhUVmV oVZ{ Am[ë`m amîQ>-mg ccm_ y_

Page 222: खुल्या व्यवस्थेकडे

222 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

Aer H$m_oJar ]Omdë`mM{hr H$mhr _mohVr Zmhr. Hw$c, ê•[, ]wÕr`mÀ`m]ÔcMr hr ñdH$m¡VwH$r Amh{ H$m dmñVodH$Vm Amh{?

[arj{V JwU o_idc{ AmoU gÜ`mÀ`m g_mOmÀ`m _m[XS>mZ{ d¡ÚH$r`qH$dm Ao^`moÌH$r àd{e o_idcm åhUO{ Am[U gma{ JS> qOH$cm{, AmVmAm[ë`m ñdV:À`m ]woÕ_Îm{M{ H$m¡VwH$ H$amd{ Var oH$Vr `mMr qMVm [S>c{cmEH$ AodZme Üm_m©oÜmH$mar _r [mohc{cm Amh{. Vw_Mr JV Ë`mÀ`mgmaIr VaZmhr!

I{i, H$cm, dº•¥Ëd, c{IZ, odX{e-`mÌm, _m{R>m [Jma, [wT>mar[U `mgJiçmV H$mhr Zmd H$_mdc{ `m]Ôc Am[U IaM Ao^ZXZmg [mÌAmhmV. AmoU `mZVa VV: oH$_²? `m Jm{îQ>rM{ H$m` H$m¡VwH$ Amh{.`m[crH$S>{ amîQ>-g{dm KS>cr [mohO{ Aer Am[cr XwX©å` AmH$mjm Amh{`mM{ Va ode{f Zdc dmQ>c{!

AmVm amîQ>-g{dm åhUO{ Am[U H$m` H$ê• BoÀN>Vm h{ _mÌ H$mhr cjmV{B©Zm. `m X{emVrc H$m{Q>çmZwH$m{Q>r cm{H$ X¡Ý`mV Amh{V V{ X¡Ý` Xya H$aÊ`mgmR>r

H$mhr [m¡éfmMr àoVkm Am[U H$ê• BoÀN>Vm? h{ Z{_H{• [m¡éf H$m{UV{? Ë`mM{ê•[ H$m`? Ë`mMm _mJ© H$m`? h{ Oa ñ[îQ> Zgc{ Va [m¡éfmMr hr [yOmoZ_m©ë` hm{D•Z H$m{UË`mVar OmVr`dmXr JQ>maJJ{g o_iÊ`mMm _m{R>m Ümm{H$mAgVm{.

Aä`mg, I{i, H$cm, c{IZ, X«ì`mO©Z hr gmar j{Ì{ d{Jir. `mVoH$Vrhr Z¡[wÊ` o_idc{, àmodÊ` o_idc{, H$rVr© o_idcr Va "VV: oH$_²?'`m j{ÌmÀ`m ]mh{a amîQ>-g{d{M{ Ag{ H$mhr d{Ji{ j{Ì Amh{, AmoU Ë`mV [m¡éfJmOdm`M{ Amh{, V{ h{ [m¡éfmM{ j{Ì H$m{UV{?

Vw_À`m Hw$emJ« ]wÕrMm Vwåhr OmJoVH$ H$roV©_mZ[mÌ dm[a H{•cm(åhUO{ [arj{V àíZmMr gm{S>V K{D•Z CƒmH$ o_idÊ`mH$oaVm Zìh{) Va VramîQ>-g{dm Amh{ H$m Zmhr? OJ^amV AmO gem{ÜmZmMm aW àMS> d{JmZ{Mmccm Amh{. Bc{·Q>-m°oZ·g, O{Z{oQ>·g `m j{ÌmV Va AX² yV AdVaV Amh{.`m gJiçm gem{ÜmZmV H$m{Ur ^maVr` gm_rc Pmcm V{ìhm H$mhr KS>c{.O`V ZmairH$a [wÊ`mg [aVc{ AmoU oZîà^ Pmc{. hr Or Vwåhr amîQ>-g{dmamîQ>-g{dm åhUVmV Vr odkmZ, d¡ÚH$r`, `moÌH$r, AW©emñÌ, g_mOemñÌ

Page 223: खुल्या व्यवस्थेकडे

223Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

Aem d{Jd{Jiçm j{ÌmV H$mhr kmZH$U Om{S>yZ oXë`mZ{ hm{Uma Zmhr H$m?J{ë`m Am°ocoå[H$_Ü { ^maVmMr XwX©em Am[U [mohcr. Eadrhr

^maVr` [wéfmM{ CƒmH$ OmJoVH$ _ohcmÀ`m CƒmH$mÀ`m ImcM{ AgVmV.Am[U H$]Èr, Im{-Im{, \w$Q>]m°c, Q>{oZg `mVrc J„r[mVirdarcàmodÊ`mMm "VV: oH$_²' åhUyZ C[hmg H$aÊ`m[{jm h{ àmodÊ` Aä`mgmZ{H$gm{erZ{, V[ñ {Z{, AmVaamîQ>-r` [mVirda CƒmH$ \$S>H$dUma{ ìhmd{ Ag{Om{[mgc{ Va Vr amîQ>-g{dm hm{Uma Zmhr H$m`?

odÚm, H$cm, H«•rS>m, Z{V¥Ëd, dº•¥Ëd `m gJiçmM j{ÌmV [oaoñWVrAer H$r Am_Mr amîQ>-r` oeIa{ OJmÀ`m VwcZ{V IwOr dmê•i{ oXgy cmJmdr._mJmgc{ë`m X{emV gmarM MUMU Agcr Var _hmËå`mMr dmU ZgV{. OZoOVH{• AÜm:[oVV² oVVH{• Ë`mMm CÕma H$aÊ`mMm S>m¡c o_adUma{ "Wm{a' cm{H$AoÜmH$ g» {Z{ C[cãÜm, Ë`mMm _mZhr _m{R>m. gmam X{e X¡Ý`mdñW{Vcm. [UX¡dr JwUmÀ`m _hmËå`mMm CX{ CX{ àMS>! _J Hw$dVrMr VéU _wc{ AmB©Z²ñQ>mB©Zhm{D• [hmV ZmhrV. E\{•c hm{Ê`mMr ÜmS>[S> H$aV ZmhrV, d°ZJm°J hm{D• [hmVZmhrV, o]c J{Q>g², o[Q> g°åàg hm{Ê`mM{ ñdßZ ]miJV Zmhr, CcQ> Agë`mgJiçm H$V©]JmarMm "VV: oH$_²' åhUyZ C[hmg H$aVmV. AmoU H$mhremoãXH$ dmMmi[Um H$aÊ`mÀ`m H$m_mcm amîQ>-g{dm åhUVmV. Am[Uhr VgMH$aUma H$m`? Hw$[Um[ ªV H$er]er [m{M Agc{c{, Hw$[U Am{cmS>Ê`mE{dOramîQ>-g{d{Mr [m{H$i ]VmdUr gwê• H$aVmV H$m`?

eãXmÀ`m, ^mf{À`m WmQ>mdê•Z Am[U kmZà]m{oÜmZrÀ`m [R>S>rVc{AmhmV h{ CKS> Amh{. d{XmÝVmV q[S> d ]«÷ `mM{ AÛ¡V _mZc{ Amh{. q[S>mMmX¥oîQ>H$m{U AmoU ]«÷kmZ `mV H$mhr V\$mdV Zmhr. "q[S> Am[ë`m à{aU{Z{ [wT>{OmV OmVM ]«÷mS>mMm h{Vy g\$c H$aVm{.' Agm odMma Amh{. d{XmÝVì`oº•dmXr Amh{, qhXw VÎdkmZmMr Vr gdm{©ƒ [a[am Amh{. _wgc_mZ AmoU

wam{[r` AmH«•_Um[wT>{ hV]c Pmc{ë`m g_mOmZ{ Km]ê•Z ì`º•r AmoU odûd`mM{ AÛ¡V g]Üm Om{S>Umar hr odMmaÜmmam gm{S>cr AmoU O{Ë`mÀ`mH$ë[ZmVrc gm_yohH$ [yOm, àmW©Zm, amîQ>-mM{ l{îR>Ëd, ì`º•rM{ Xwæ`_ËdAem H$ë[Zm ñdrH$maë`m AmoU [am^dm_wi{ IMc{ë`m g_mOmMrodd{H$mZX, h{S>J{dma AmoU ]mi R>mH$a{ Aer X¡dV{ ]Zcr. ì`º•r h{

Page 224: खुल्या व्यवस्थेकडे

224 Iwë`m ì`dñW{H$S>{ Iwë`m _ZmZ{

AZw dmM{, odMmamM{, qMVZmM{ EH$H$ Amh{. Am[ë`m em{ÜmmÀ`m àdmhmVñdV:À`m gm{ rgmR>r Vm{ Hw$Q>w], dmS>r, Q>m{ir, Jmd, OmV, Üm_©, amîQ>- AemdmT>Ë`m ì`m[H$V{À`m g_yhmMm KQ>H$ ]ZÊ`mM{ ñdrH$maVm{. g_yhmM{gXñ`Ëd H$mhr ]ÜmZ{ KmcV{. [U ñdmVÍ`mÀ`m AZ{H$ H$jm _m{H$içmH$ê•Z X{V{. amîQ>- hr ì`º•tMr EH$m odoeîQ> H$mcIS>mVrc JaO AgV{.

wÕàgJr ì`º•rZ{ amîQ>-mH$oaVm ñdV:Mm ]ir X{Ê`mMr V`mar XmIdmdr h{g_OÊ`mgmaI{ Amh{. AÝ`Wm ì`º•tH$oaVm amîQ>- h{M `m{½`.

ì`oº•_ËdmÀ`m [oa[m{fmVyZ amîQ>-mM{ H$ë`mU gmÜmV Zg{c Va amîQ>-hr H$mhr _m`mdr amjgr Jm{îQ> Amh{, Ag{ _mZmd{ cmJ{c. Am[U ododÜmj{ÌmV oZ[wU AmhmV. Ë`mVrc H$m{UV{hr EH$ j{Ì oZdS>m. Amåhm gdmªZmAo^_mZ dmQ>{c Aer H$mhr H$m_oJar H$ê•Z XmIdm. amîQ>-g{dm Aemì`m»`meyÝ` oZaW©H$ H$ë[ZmÀ`m hì`mgmV Am[cr ^m½`mMr CVaS> od\$cH$ê• ZH$m EdT>rM odZVr. _ZmV Amc{ V{ ocohc{, [Ìm{ÎmamMr A[{jm VaZmhr. H$ÜmrVar {Q> hm{D• eH$cr Va Amåhmcm AmZX dmQ>{c.

Am[cm,eaX Om{er

(21 \{•]«wdmar 1997)