मराठी

इयता नववी

महाराषटर राजय पाठयपसक नननममिी व अभयासकरम सशोधन मडळ, पण ४.

अकषरभारती

शासन ननणमिय करमाक : अभयास-२११६/(पर.कर.४३/१६) एसडी-४ निनाक २५.४.२०१६ अनवय सापन करणया आललयासमनवय सनमीचया नि. ३.३.२०१७ रोजीचया बठकीमधय ह पाठयपसक ननधामिरर करणयास मानया िणया आली आह.

आपलया सयारटफोनवरील DIKSHA APP द वयार पयाठयपसतकयाचया पहिलया पषयावरील Q. R. Code द वयार हिहिरल पयाठयपसतक व परतक पयाठयाध असललया Q. R. Code द वयार तया पयाठयासबहित अधन अधयापनयासयाठी उपकत दकशयाव सयाहित उपलबि िोईल.

परथमावतती ः २०१७दसर पनममदरण : २०१९

© महाराषटर राजय पाठयपसक नननममती व अभयासकरम सशोधन मडळ, पण - ४११ ००४.या पसतकाच सरव हकक महाराषटर राजय पाठयपसतक निनमवती र अभयासकरम सशोधि मडळाकड राहतील. या पसतकातील कोणताही भाग सचालक, महाराषटर राजय पाठयपसतक निनमवती र अभयासकरम सशोधि मडळ याचया लखी पररािगीनशराय उदधत करता यणार िाही.

मराठती भाषा अभयासगट सदसय

मराठती भाषाजजञ सनमती ःशी. िामदर च. काबळ (अधयकष)फादर फानसस नदनरिटो (सदसय)डॉ. सिहा जोशी (सदसय)डॉ. रोनहणी गायकराड (सदसय)शीमती माधरी जोशी (सदसय)शी. अमर हबीब (सदसय)शीमती अचविा िरसापर (सदसय)शीमती सनरता अनिल रायळ(सदसय-सनचर) सयोजन ः शीमती सनरता अनिल रायळ

नरशषानधकारी, मराठीनितरकार ः फारख िदाफ, यशरत दशमख

मखपषठ ः फारख िदाफ

अकषरजळणती ः भाषा नरभाग, पाठयपसतक मडळ, पण.

नननममती ः सनचिदािद आफळ, मखय निनमवती अनधकारीराजदर नचदरकर, निनमवती अनधकारी राजदर पाडलोसकर, सहायक निनमवती अनधकारी

कागद ः ७० जी.एस.एम. नकरमरोवह

मदरणादश ः

मदरक ः

परकाशक नररक उततम गोसारी

नियतरक पाठयपसतक निनमवती मडळ,

परभादरी, मबई - २५.

शी. समाधाि नशकतोडशी. बाप नशरसाठशीमती पराजली जोशीशीमती रदही तारशी. मयर लहािपरा. नरजय राठोडडॉ. माधर बसरतशी. दनरदास तारशी. सदीप रोकडशीमती नसमता गालफाडडॉ. परमोद गारोडशी. परमोद डाबशी. नशरा काबळ

डा. सभाष राठोडशी. मोहि नशरसाटशी. िािा लहािडॉ. शारदा निरातशीमती अिजा चवहाणशी. पररीण खरशीमती परनतभा लोखडडॉ. मजषा साररकरशीमती जयमाला मळीकशीमती सराती ताडफळडॉ. िदा भोरडॉ. कमलादरी आरटशी. हमत गवहाण

ननमनतर जजञशी. नशराजी ताब

डॉ. सजाता महाजि

मखय समनवयकशीमती पराची रनरदर साठ

हपर हवदयारयाानो,

तमिया सवयााच इततया नववीचया वगयाटत सवयागत आि. ‘अकषरभयारती’ रयाठी इततया नववीच ि पयाठयपसतक तचया ियातयात दतयानया अहतश आनद िोत आि.

हतरयानो, आपण एककयाशी सवयाद सयािणयासयाठी रयाठी भयाषचया वयापर करतो. रयाठी िी आपलया रयाजयाची रयािभयाषया आि. आपल हवचयार, कलपनया, भयावभयावनया सोरील वकतीसोर ोगपरकयार आहण परभयावीपण याियाचया असतील तर भयाषवर परभतव िव. या पसतकयाचया अभयास कलयाळ तच भयाषवरील परभतव वयाढयाव, भयाषचया हवहवि परकयार वयापर करण तमियालया सिि ियाव अस आमियालया वयारत.

या पयाठयपसतकयातन हवहवि सयाहितपरकयारयाची ओळख तमियालया करन हदली आि, त वयाचन तमियालया रयाठी भयाषच शबदवभव हवहवियागी आि, ि लकषयात ईल. भयाषया ि नवहनहटतीच सयािन आि. तमियालया नवहनहटतीचया आनद हळयावया, मिणन या पसतकयात अनक भयाहषक कती हदलया आित.

पयाठयपसतकयात तचया हवचयारशकती, कलपनयाशकती व सिनशीलतलया सिी दणयासयाठी अनक कती हदलया आित, तया कती तमिी िरर करया. भयाषयाभयासयाचया कतीतन भयाषच घरक, तयाच उपोग सियावन घया. तयाचबरोबर लखनकषतया व अहभवकती हवकयास यासयाठी हवहवि कती व नन हदल आित, तयाचया तमिी अभयास करया. या कतीतन तचयातील लखनकौशल व वयाङ ीन अहभरची नकककीच वयाढणयार आि. दनहदन ववियारयाध आिहनक ततरजयानयाचया वयापरिी तमियालया करयावयाचया आि व तयाच फयादिी सिन घयाच आित. पयाठयघरकयाशी सबहित परक याहितीसयाठी पयाठयपसतकयाध हदललया सदभटगथ सचीचया व सकतसथळयाचया अभयासयासयाठी वयापर करयावया अस आमियालया वयारत.

तचया कलपकतलया आहण हवचयारयानया चयालनया दणयाऱया या पयाठयपसतकयाबयाबतच तच त आमियालया नकककी कळवया.

तमिया सवयाानया शभचया !

(डॉ. सननल मगर)सचयालक

ियारयाषटर रयाज पयाठयपसतक हनहटती व अभयासकर सशोिन िळ, पण.

परसतावनता

पण हदनयाक : २८ एहपरल, २०१७, अकषयततीयाभयारती सौर : ८ वशयाख १९३९

भाषानवषयक कषमा ः ि नवीय भाषा मराठी

इयता नववीचया अखरीस नवदारयाामधय भाषानवषयक पढील कषमा नवकनस वहावया, अशी अपकषा आह.

शरवण

वािन

लखन

भाषणसभाषण

१. हवहवि परसयारयाधयादयार परसयाररत िोणयाऱया बयातमया, चचयाट व सवयाद सिपवटक ऐकतया ण.२. सयावटिहनक हठकयाणयावरील सचनया सिपवटक ऐकतया ण.३. घर व पररसरयातील अनौपचयाररक हवषयावरील सवयाद ऐकतया ण.४. हवनोद, गयाणी, कहवतया, कथया व सवयाद ऐकन आनद घतया ण.५. गीत, सिगीत, कहवतया, वकतयाची भयाषण व हवहवि सयाहितपरकयारयाचया धवहनहफती सिपवटक ऐकतया ण.६. हवहवि बोलीभयाषया लकषपवटक व सिपवटक ऐकतया ण.

१. गयाणी, कहवतया, सिगीत तयालबद रीतीन मिणतया ण. २. हवहवि सयाहितपरकयारयाच ोग परकयार सयादरीकरण करतया ण.३. सवत:च हवचयार ससपषपण याितया ण.४. हवहवि उपकरयाचया हनोिनयाचया चचचत सिभयाग घतया ण.५. भयाषण सभयाषणयाचया कौशलयाचया परतकष उपोग करतया ण.

१. पयाठयपसतक व पयाठयतर इतर सयाहितयाच सिपवटक परकरवयाचन करतया ण.२. हवरयाहचियाची दखल घऊन अथटपणट परकरवयाचन करतया ण.३. हदललया उतयाऱयाचया आशयाची धवतती कलपनया, सयारयाश, हवचयार सिन घऊन लखन करतया ण. ४. हवहवि सयाहितयाच सिपवटक वयाचन करन तयाचया आसवयाद घतया ण.५. आतरियालयावर उपलबि असणयाऱया आवशक तया याहितीच वयाचन करतया ण. ६. सयावटिहनक हठकयाणचया सचनया सिपवटक वयाचन तयाबयाबत ोग हवचयार करतया ण.

१. शतलखन करतयानया शदलखनयाचया हनयाच कयारकोरपण पयालन करतया ण.२. ऐकललया, वयाचललया सयाहितयाचया आशयावरील कयाढललया ददयाचया हवसतयार करतया ण.३. हदललया हवषयाध सवत:चया हवचयारयाची भर घयालन पनलचखन करतया ण.४. ोग मिणी, वयाकपरचयार, शबद व शबदसि याचया उपोग करन पररचद हलहितया ण.५. हदललया हवषयावर द दयाचया आियार सवततर लखन करतया ण.६. घरनया, परसग यावर आियाररत ससगत हवचयार करन तयाबयाबत लखन करतया ण. ७. घिलल परसग, कयाटकर, घरनया याच वततयात लखन करतया ण.८. पयाठयपसतकयात सयाहवष कललया उपोहित लखनयातील घरकयावर लखन करतया ण.

कषतर कषमा

१. शबदकोश सदभयाटसयाठी पयाितया ण.२. रयाठी भयाषतील मिणी, वयाकपरचयार याची यादी करतया ण. ३. ऑनलयाइन अिट भरण, हबल भरण यासयारखया सहवियाचया वयापर करतया ण.४. सोशल हहियाचया ोग व िबयाबदयार वयापरयाबयाबत ियाणीव ियागती िोण.५. सगणकयावरील सयाहितयाचया वयापर करतयानया सबहितयाचया िककयाच उलघन िोणयार नयािी, याची दकषतया घण.६. परसयारयाध/सगणक इतयादीवरन उपलबि िोणयाऱया कलयाकतीचया आसवयाद घतया ण, हचहकतसक हवचयार करतया ण.७. सगणक/इररनरचया सयाियाययान भयाषयातर/हलपतरण करतया ण.८. भयाषचया हवकयासयासयाठी उपलबि असणयाऱया ॲनलिकशनचया वयापर करतया ण.९. हवहवि सयायाहिक ससया सोिवणयासदभयाटत उपया सचवण.

१. उपया व उतपरकषया अलकयार ओळखतया ण व तयाचया लखनयात उपोग करतया ण.२. अवीभयाव सयास व द वद व सयास ओळखतया ण व तयाचया लखनयात उपोग करतया ण.३. वयाकयातील सयायारप ओळखतया ण.४. शदलखनयाचया हनयाचया लखनयाध उपोग करतया ण.

अधययनकौशलय

भाषाभयास

नशकषकासाठी

मराठी अकषरभारी इयता नववी ह पाठयपसक अधयापनासाठी आपणास िाना अनशय आनि हो आह. नवदारयाामधील भानषक कौशलय अनधकानधक नवकनस होणयाचया दषीन पाठयपसकामधय नवदारयााचया भावनवशवाील पाठ, कनवा, गी, की, सवाधयाय यासारखया अनक घटकािा समावश कलला आह. सि वयाकरण घटकािी मनोरजक, सोपया व कायामितमक पदधीन माडणी कली आह. उपयोनज लखन या नवभागामधय नवदारयााचया लखन कौशलय नवकासासाठी नवनवध की व तयाि नमन निलल आह. या वनवधयपणमि कीन नवदारयाामधील भानषक कौशलयािा नवकास होणार आह. तयािबरोबर तयाचयाील ननरीकषणकषमा, नविारकषमा व कनशीला यासही सधी नमळणार आह.

नशकषकानी सव:चया सजनशीलन, कलपकन नवनवध भानषक कीिी रिना करावी. तयािबरोबर या नवनवध क ी यार करणयासाठी नवदारयाानाही पररर कराव. आधननक तरजञानाचया नवनवध माधयमािा वापर करन अधयापना अनधकानधक सिभमि िण अपनकष आह. पाठयपसकाील गद व पद पाठामधील कठीण शबिािा अमि लकषा घणयासाठी शबिकोशािा वापर करावा व तयासाठी नवदारयाानाही पररणा दावी.

मराठी अकषरभारी इयता नववी ह पाठयपसक महाला आवडल, अशी आशा आह.

अ. कर. पाठ/कनवा, लखक/कवी प. कर. अ. कर. पाठ/कनवा, लखक/कवी प. कर.

अ. कर. पाठ/कनवा, लखक/कवी प. कर.अ. कर. पाठ/कनवा, लखक/कवी प. कर.

१. सवयाटतकया हशवसदरया (परयाथटनया) १ - कसयागि२. सतवयाणी- (अ) भरीलयागी िीवया - सत तकयारया २ (आ) सतकपया झयाली - सत बहिणयाबयाई ४३. ‘बरया, ी ऐकतो आि!’ ६ - व. प. कयाळ४. िी. आ. पी. रलव १२ - परबोिनकयार ठयाकर| कयाझीरगया (सथलवयाचन) १५ - वसत अवसर

भाग - १

भाग -३ भाग -४

भाग - २

९. उियाि उघि याळरयानिी (कहवतया) ३५ - लहलतया गयादग

१०. कलप ३७ - शी. क. कोलिरकर

११. आभयाळयातलया पयाऊलवयारया ४०

१२. प िया एकदया (कहवतया) ४३ - परहतया इगोल

| विहनस (सथलवयाचन) ४५ - रश तरी

५. वयायायाच ितव (कहवतया) १८ - रयाषटरसत शी तकिोिी ियारयाि ६. ऑहलहपक वतटळयाचया गोफ २०

- बयाळ ि. पहित७. हदवयाचया शोियायागच हदव २३ - िॉ. अहनल गोिबोल ८. सख आिी २७ - रयािन गवस| ियासहचतरयातली ल (सथलवयाचन) ३१ - िकर ियाटपरीकर

१३. हतफन (कहवतया) ४७ - हवठठल वयाघ१४. त िीवनदयाी झयाि ४९ - भयारत सयासण१५. याझ हशकषक व ससकयार ५२ - शकररयाव खरयात१६. शबदयाचया खळ ५५ - िलन कलर| हवशवकोश (सथलवयाचन) ५८| उपोहित लखन ६३

अनकरमणिकता

1

सरवातमक शिरसदर सरवीकर य अशिरदन।शिशमरिनवी िजकड परि आमचय न जवीरन।।

समनि ि गगनि ि िऱयमधय फलिोस ि

सद‍धमवा ज जगिम‍धसराि तय रसिोस ि

चोहवीकड रप िझवी जणवीर हवी मझय मन।।

शरमिोस ि ििम‍ध ि रबसवी शरशमकसर

ज रजल र गजलपसिोस तयचवी आसर

सररवाशरन सर शजर शिर िझ पद परन।।

नययरवा ज लढिवी रणवी िलरर ि तयचय करवी

धययरवा ज िशम चलिवी ि दवीप तयचय अिरवीजनरवा ज िपिवी मनवी होिोस तयचवी स‍धन।।

करणकर करण िझवीअसि मल िय कोठल

मगवाररवी पढिवी सद पहवीन मवी िर पउल

सजनतर य हदयमधय शनि जगरवी िवीिवीशरन।।

१. सरवातमक शिरसदर

परसिि गवीि ह कवयनदसठवी घिल असन, ि शरदरय ाकडन िलसरि महणरन घयर.

कसमगरज -विषण िामन विरिाडकर (१९१२-१९९९) : जानपीठ पाररतोविक विजत परविदध लखक, किी, नाटककार. ‘जीिनलहरी’, ‘वििाखा’, ‘िवमधा’, ‘सिगत’, ‘वहमरिा’, ‘िादळिल’, ‘मारिा’, ‘वकनारा’ इतादी काविगरह; ‘िजती’, ‘राजमणकट’, ‘कौत’, ‘नटिमाट’, ‘िीज महाली धरतीला’, ‘विदिक’ इतादी नाटक परविदध.

परमशिराि िदन करन अधारातन उजडाकड नणाची, िकटािी िामना करणाची िकी, किी परसतणत गीतातन मागत आहत.

िग - १

2

िटवीलगी जवीर लगलवीस आस । पह रतशदरस रट िझवी ।।१।।

पशणवामच चदरम चकोरजवीरन । िस मझ मन रट पह ।।२।।

शदरळवीचय मळ लकी आसरलवी । पहिस रटलवी पढरवीचवी ।।३।।

िकशलर बळ अशि िोक करवी । रट पह उरर मउलवीचवी ।।४।।

िक महण मज लगलवीस िक । ‍धरशन शरवीमख दरवी दर ।।५।।

२. सिरणवी

सि िकरम - तणकाराम बोलहोबा अवबल (मोर) (१६०८ त १६५०): विहार आव अधातम ाची िणोग िागड घालार िारकरी िपरदाातील ितकिी. दाविकता, दििाद, अहकारी ितती, दराचार इतादीचा परखड िमाचार तानी आपला अिगामधन घतलला आह. परम, नवतकता, करा ि ििाािती ईशिर ा मलाना परमाित मानन आपला परापवचक जीिनाचा आदिश त अिगातन माडतात.

परसतणत अिगातन ित तणकाराम महाराज ानी आपला मनातील विठठलाचा िटीची ओढ िमपशक दषानतातन वक कली आह.

(अ) िटवीलगवी जवीर

िकलितगाथा खड दिरा : शी तणकाराममहाराजाची अिगगाथा , अिग करमाक ११३६ िपादक : परा. डॉ. र. रा. गोिािी.

3

सरधयय

पर. १. िक पणवा कर.

(१) चकोर चदरवकर हच ताच जीिन (२) माहरच बोलाि (३) िणकलल बाळ (४) पाडरगाची

अ.कर. रट बघणर कोणचवी रट बघिो रट बघणयच करण

पर. २. योगय अरवा िो‍ध.(अ) आि लाग महज ..............

(१) धाि लाग (२) उतककठा िाढ (३) घाई हो (४) तहान लाग(आ) िाटली महज .............. (१) धाटली (२) िाट (३) िळ (४) िाट पहा

पर. ३. िररवा‍धररि. (अ) ित तणकारामानी पाडरगाचा िटीबाबत वदलला दषानतातील तणमहाला आिडलला दषानत सपष करा.(आ) चकोराचा दषानतातन ित तणकाराम का विदध कर इचचछितात, त तणमचा िबदात वलहा.

उपकरम : (१) ित बवहाबाईचा ‘जलावि मािा’ हा अिग वमळिन िगाशत ताच िाचन करा.(२) ित कानहोपाता ाचा ‘नको दिराा अत आता पाह’ हा अिग वमळिन िाचा.

अलकर

आप जवहा कथा, कादबरी, कविता, नाटक िगर िावहत िाचतो. तवहा दनवदन जगणातील िािपका थोडी िगळी िािा आपलाला िाचाला वमळत. आपलाला िावहत िाचताना आनद वमळिन दणात ता िािचा मोठा िाटा अितो. दनवदन विहारातील िािपका िावहताची िािा िगळी जा घटकामणळ ठरत, तातील एक घटक महज ‘अलकार’. अलकार िािच िौदश कि खणलितात, ह आपलाला आखी काही उदाहर घऊन पहाच आह.

अलकरच मखय दोन परकर

१) िबदलकर २) अरवालकर मक, अनणपराि आव इतर उपमा, उतपरका, रपक आव इतर

िषभयस

4

सिकप झलवी । इमरि फळ आलवी ।।१।।

जनदर रशचल पय । उिररल दरलय ।।२।।

नम ियच शककर । िण रशचल ि आरर ।।३।।

जनदवान एकनर । खब शद‍धल िगरि ।।४।।

िक झलस कळस । िजन कर सरकि ।।५।।

बशहणवी महण फडकिवी धरज । शनरपण कल बोज ।।६।।

सि बशहणबई ( १६६८-१७००) : िारकरी िपरदाातील ित किवती. ित तणकाराम ाचा विषा. ओवा, शलोक, आरता इतादी रचना परविदध. ित तणकाराम ाचा कावरचनचा आव वचकमतिाचा बवहाबाई ाचा कावरचनिर परिाि जाितो. िचकिािनचा उतकट आविषकार हा ताचा अिगरचनचा वििि.

परसतणत अिगात ित बवहाबाई ानी महाराषटातील िारकरी िपरदारपी इमारत उिारीमध िताचा मोलाचा िाटा किा आह. ाच िशन कलल आह.

(अ) सिकप झलवी

िकलितगाथा खड दिरा : ित बवहाबाईच अिग , अिग करमाक ३२ िपादक : परा. डॉ. र. रा. गोिािी.

5

पर. १. चौकटवी पणवा कर.कळि चढिार

विती उिारार

पाा रचार

खाब होार

ररकरवी सपरदयरपवीइमरि उि करणर सि

पर. २. कसिवील उतिरचय आ‍धरन सकलपन सपषट कर.

ररकरवी सपरदयरपवी इमरिवीिवी सबश‍धि सकलपनच

अरवा सपषट कर.

पाा रचआिार रच

खाब होकळि चढि

(पररिर परचारान वापक कला, िििापात पोहोचिला, िारकरी िपरदााची सथापना, िपरदााला गणरकपन बळकट कल.)पर. ३. िररवा‍धररि.

(१) ‘तणका झालाि कळि । िजन करा िािकाि ।।’ ा ओळीचा िािाथश सपष करा. (२) ‘जानदि रवचला पाा । उिाररल दिाला ।।’ ा ओळीचा अथश सपष करा.

पर. ४. अशिवयकवी.(१) िताच काश िमाजाला नहमीच मागशदिशक ठरत, ावििी तणमच मत िोदाहर सपष करा.

उपकरम :‘िककगगचा िाटिर’ ा ह. वि. इनामदार ाचा पणसतकाच िगाशत िामवहक िाचन करा.

िषभयस

* अलकरचय सदिवािवील महतरच िबद पढवीलपरमण असिि.(१) उपमय - जाची तणलना कराची त उपम.

उदा., आबा िाखरिारखा गोड आह. ा उदाहरात आबा ह उपम आह.(२) उपमन - जाचाबरोबर तणलना करािाची त उपमान. उदा., इथ िाखर ह उपमान.(३) समन ‍धमवा - दोन िसतत अिलला िारखपा वकिा दोन िसततील िमान गणधमश. उदा., गोडपा.(४) समयरचक िबद - िरील िारखपा दाखिणािाठी िापरलला िबद. उदा., िारखा.

* खलवील उदहरणिवील उपमय, उपमन, स‍धमयवादिवाक िबद र समन गण ओळख.(अ) आईच परम िागरािारख अित.(आ) आमचा गािच िरपच काशिारख दानिर आहत.(इ) राधाचा आिाज कोवकळिारखा मधणर आह.

सरधयय

6

वतिरी घटा घघली ि बाहरचा िवमश कोलाहल बद पडला. उगीचच इकडन वतकड िळाऱा माना सटजचा वदिकड कसथर झाला. लोकाच लकष आता आपलाकड आह, ाची खाती िाटताच मी गिीर आिाजात बोलाला िणरिात कली, ‘‘िभ सती-पणरिहो, माझा िादनविदालाचा हा पवहलाच जाहीर काशकरम आह. आपला चरी ही कला िादर करताना मला अवति आनद िाटत आह. आप िातपान ा ििश काशकरमाचा आसिाद घािा, अिी आपलाला नम विनती करन, मी काशकरमाला िणरिात करतो. आजचा काशकरमाची िणरिात ‘विरीि िागित’ ाचा विड लिादनान होईल. हा विदाथथी माझा विदालात नणकताच विकाला आला आह. कलचा परातातील हा निखा मणिाविर आह, ह लकषात घऊन आप ताचा हिारीच कौतणक कराि, ही विनती!’’ एिढ बोलन मी विरीिकड पावहल. मला ा मणलाची अवति िीती िाटत होती. खर िागाच महज, माझा मनातन मला विरीिला काशकरम दाचाच नवहता, कार नणकताच विकाला लागलला हा विदाथथी माझा विदालाच नाि खराब करील ाची मला खाती होती, महनच मी ताला काशकरम दणाच टाळत होतो!

मी विरीिकड पावहल. ताचा चहऱािर धीटपा ि आतमविशिाि पणरपर परवतवबवबत झाला होता; प ताच ह अििान िार िळ राहार नाही, ह मी ओळखन होतो. पडदा िर जाऊन बाहरचा शोतिद नजरला पडताच ताचा हा धीर िणटल ाची मला खाती होती. विरीिन ख करताच मी पडदिालाला इिारा कला आव पडदा झरझर िर गला. िटलाइटचा झगझगीत परकाि डोळािर पडताच विरीिन डोळ वमटन घतल. ता परकािाची डोळाना जरािी िि झालािर विरीिला िबध शोतिद वदिला आव ताच कषी ताचा मनाची झालली चलवबचल ताचा चहऱािर सपष वदि लागली. तो गडबडन गला आह, ह मी ओळखल. ताला आता िािरन धर, विकषक ा नातान माझ कतशव होत. मी तबोरिालाला ि तबलिालाला ख कली. तबोऱाचा धीरगिीर आिाज घणम लागला. विरीिन डोळ वमटन क ाच तरी धान कलािारख वदिल ि पणनहा ताचा चहरा पिथीचा आतमविशिािान नहाऊन वनघाला ि हलकच तान ‘िड ज’ लािला. एका दहा त बारा ििााचा मणलान िातप िाजिाला िणरिात कलली पाहन लोक िात बिल. धीमपान विरीिन िप रागातली गत िाजिाला िणरिात कली. तच त िर! मातचाही िरक नाही. तो िातप िाजि लागला आव... आजपात बिला नवहता एिढा धका मला बिला! कानािर विशिाि बिना, नजरिरही बिना!

३. ‘बट, मवी ऐकिो आह!’

र. प. कळ - िित पणरिोततम काळ (१९३२-२००१): कथालखक, वनबधकार, नाटककार, कादबरीकार. ‘लोबकळारी माि’, ‘प माझा हातानी’, ‘पन िलामत तो’, ‘गणलमोहर’, ‘कमशचारी’, ‘का र िणललािी’, ‘ऐक िख’, ‘िन िॉर द रोड’, ‘मााबाजार’, ‘सिर’, ‘ििावदनी’, ‘िल’ इतादी कथािगरह; ‘ही िाट एकटीची’, ‘पाटशनर’ इतादी कादबरीलखन परविदध. आकिशक कथानक, ओघिती वनिदनिली आव चटपटीत ििाद ामणळ ताचा कथा िाचकवपर आहत.

िगीत कलिर वजिापाड परम करार िडील ि ताचा अपघातामणळ िगीतििपािन अतरलला िवडलाचा िौखािाठी धडपडारा मणलगा ाच िािसपिथी िशन परसतणत पाठात लखकानी कल आह.

7

पचवरि दगा तर दत नाहीत ना, अिी िका मनाला चाटन गली. माझा जागी तणमही अिता वकिा आखी कोीही अिता, तरी ताचा मनातही तिी िका आली अिती. तणमहीच िागा, िणमार िहा मवहनापिथी विरीि माझा विदालात आला. धीटप तान विचारल, ‘‘आपच का पी. जनादशन?’’ मी िणहास मणरिन ‘हो’ महताच तो महाला, ‘‘माझ नाि विरीि िागित, घरी ‘शी’च महतात. मला गाणाची िार आिड आह.’’

‘‘तणला गाणाची आिड आह तर!’’‘‘माझापकषा माझा िवडलाना, मी विकलल िार आिडल.’’ ताचा चमतकाररक उततराच मला

निल िाट लागल ि थोडािा रागही ऊ लागला. तो थोडा िळ थाबन पणढ महाला, ‘‘मी आपलाकड विकाला ईन; प माझी एक अट आह. मी विकाला आलो, की रोज माझाबरोबर माझ िडील प तील ि विकिी चाल अिताना िगाशतच बितील.’’ आता मात मला राग आला. मी जाीिपिशक हित महालो, ‘‘मान! तणझा अटी एकदम मान; प तािाठी तणला मवहना पनाि रप िी दािी लागल!’’

‘‘कबल! उदापािन मी तो. माझाबरोबर िडील प तील बर का!’’, अि महन माझा आशचशचवकत चहऱाकड न बघता विरीि चटकन वनघन गला. दिर वदििी तो अगदी िळिर आला. ताचाबरोबर एक िसकर आव िारदसत गहसथ आल होत. विरीि महाला, ‘‘ह माझ िडील, नाना.’’ आमच नमसकार झाल. एक अकषर न बोलता नाना खणचथीिर बिल. मी प न बोलता वहाोवलन काढल ि विरीिचा हातात वदल. तान बरोबर िही िगर आलली पाहताच माझा ताचाबददलचा गरह चागला झाला. पवहला वदििी पराथवमक मावहती ि पवहला धडा वदलािर मी हातात वहाोवलन घतल. माझा विदालात ाऱा विदारााना पवहला वदििी सित:च िाजिन दाखिाच अिी माझी परथा होती. तामागील हत एिढाच, की मला ताना िणचिाच अित, की नटान नीट वटकलात तर इतपत िाजि िकाल. तापरमा िणमार िीिएक वमवनट मी वपल रागातली एक गत िाजिन दाखिली. वजिाच कान करन नाना ऐकत होत ि विरीि माझाकड ि नानाकड आळीपाळीन बघत होता. मी वहाोवलन खाली ठिल ि नानाकड पावहल. ताचा चहऱािर तपीच िमाधान सपषप वदित होत.

‘‘आप जाऊा आता’’, विरीि महाला ि वपतापणत उठल. मीच आप होऊन विचारल, ‘‘का कि का िाटल एकदरीत?’’ ‘‘िा उतकष! ताबददल परशनच नाही.’’ विरीिनच मध उततर वदल. मला ताचा आगाऊ सििािाचा राग आला.

‘‘आप कठ अिता कामाला?’’ िोचकप विरीिच पणन: महाला. मला िाटल, की मधमध बोललाबददल नाना विरीिला दम िरतील; प ताउलट त

कौतणकाचा नजरनच ताचाकड पाहात होत. वनवमतप रोज वपतापणताची जोडी ऊ लागली. विरीिची परगती पाहन मात परिगी मी प आशचशचवकत होत होतो. ताचा हात िाजिाला अवति हलका होता आव माझा ििश विदाराात ताची आकलनिकी िारच दाडगी होती. नाना रोज ताचाबरोबर त ि एक अकषरही न बोलता िात बिन राहात. मी प ताचािी बोलत नि.

हा हा महता तीन मवहन वनघन गल! आखीन तीन मवहनानी होाऱा माझा विदालाचा परथम काशकरमात आप विरीिला काशकरम दाचा, अिा मी वनशच करन टाकला आव तानणिार मी विरीिला महालो, ‘‘विरीि, अिीच परगती काम राह द. आपला विदालाचा काशकरमात मी तणझा काशकरम ठिार आह.’’ ह ऐकलािर विरीिला अतानद होईल अिी कलपना होती; प ताचा चहऱािर आनदाचा काहीही िािना वदिला नाहीत. इतकच नवह, तर ताचा चहरा काहीिा उतरला! मी विचारल, ‘‘का, तणला ह ऐकन काहीच आनद िाटत नाही का?’’ गिीर आिाजात ठािीि सिरपाच

8

उततर आल, ‘‘माझापकषा नानाना ताचा आनद जासत होईल.’’ वपतापणत गल आव परतक िळी वमळाऱा विरीिचा तऱहिाईक उततराच आशचश करीत मी

बिलो. परतक िळी तो नानाच नाि का घतो ि नाना अगदी राज ताचाबरोबर तात, ाच रहस का अिाि ा परशनाच उततर मला िापडना. ावििा आखीन एक िका माझा मनात िरचिर त अि. ती महज, नाना जिळ अिताना विरीि मोकळा मनान वहाोवलन िाजित निािा ही.दिरच वदििी विरीि आला नाही. ताचा हा पवहला खाडा. निल एखादिळि जमल, अि मी िमाधान करन घतल; प ताचा दिऱा वदििीिणदधा विरीि आला नाही. चौथा वदिि गला. पाचिा गला आव तिच पधरा वदिि गल! विरीिचा पतता नवहता. िोळावा वदििी एक मनणष वनरोप ि िीच पि घऊन आला. ‘‘नाना आजारी अिलामणळ विरीि ऊ िकार नाही’’, अि तो महाला. थोडािा तागान मी महालो, ‘‘नानािी ताला का कराच आह! इकड काशकरम जिळ त चालला आह, ताच का?’’ विरीि आला नाही, ताची िाट पाहन मी ताचा काशकरम रदद कला. ताच नाि प काढाच नाही, अि ठरिन मी बाकीच विदाथथी तार कल. िमारिाचा वदिि उगिला आव िकाळपािन विरीिचा आठिीन मी उगाचच बचन झालो होतो. िकाळची इतर काम आटोपन मी जरा सिसथ बितो न बितो तोच दारात विरीि उिा! मी ताडकन उिा रावहलो ि ताचा जिळ गलो.

‘‘अर, तणझा पतता तरी का? आव आज एकटाच किा का? नाना कि नाहीत बरोबर? इकडची दवना वतकड होईल ना?’’

‘‘इकडची दवना वतकडच झाली आह िर. ापणढ मी एकटाच वदिन! माझ नाना...नाना...माझ नाना कामच गल हो िर!’’

बऱाच िातिनानतर तान विचारल, ‘‘आज आपला विदालाचा काशकरम ना?’’ मी कखनप ‘हो’ महालो!

‘‘मग मला आज काशकरम दा. नाही मह नका िर. एिढीच इचा पणरिा.’’ तो अि महालािर मात माझातला विकषक जागा झाला. मी िौम आिाजात महालो,

‘‘विरीि, मी तणझा िािना ओळखतो; प आज माझा नाईलाज आह. आजचा ा पवहला काशकरमािरच आपला विदालाची इभरत अिलबन आह. तातन तणझी दोन मवहन गरहजरी लागलली. तच िाग, मी तणला काशकरम किा का दऊ?’’

अगवतक होऊन विरीि महाला, ‘‘िर, माझी एिढी एकच विनती मान करा. मला आज िाजि द. नतर जनमात हात लािार नाही वहाोवलनला!’’ ‘‘त पणढ जनमिर िाजि; प आज िाजि नको. तणझी मन:कसथतीही आज बरोबर नाही.’’

‘‘मला परिानगी वदलीत, तर माझी मन:कसथती आपोआपच िणधारल!’’ििटी ताच द:कखत मन पणन: आखी किाला दखिा, अिा विचार करन मी ताला परिानगी

वदली, मात पवहलाच काशकरम ताचा ठिािा अिच मी ठरिल.तापरमा मी परिानगी वदली आव विरीि िाजि लागला. विरीि काशकरम करणात मणरलला

एखादा िादकापरमा िाजित होता. इतक विकला तरी कठ ाचाच मी विचार करत होतो आव ताहीपकषा मला मणख परशन अिा पडला होता, की निीनच विकाला लागलला मणलगा इतक उतकष िाजितो, तर जणन मणरलल विदाथथी वकती ान िाजित अितील, अिच बाहरच लोक महत अिार, तवहा ाचानतर िाजिाला क ाला बििाि? टाळाचा कडकडाटान मी िानािर आलो. विरीि आत आला ि तान माझा पाािर डोक ठिल. मी ताला उठित विचारल, ‘‘विरीि,

9

हा का परकार आह? त माझाकड न ता आखीन कठ विकत होताि?’’ डोळ पणिीत विरीि महाला, ‘‘िर, का ही िलतीच िका! मी तणमहाला ििश िविसतर िागतो-

जा वदििी मी तणमचाकड िी ि वचठठी पाठिली, ताच राती नाना िारल. मला धकाच बिला. जाचािाठी विकत होतो तच गलािर किाला आता विका महन मी वहाोवलनला हात लािाचा नाही अि ठरिल’’

‘‘तणमहाला कदावचत माहीत अिल वकिा निलही! माझ नाना एककाळी उतकष गिई होत; प ताना एकदा किलािा जबर अपघात झाला ि ता अपघातात त ठार बवहर झाल. ताना काहीही ऐक त नि. ओठाचा हालचालीिरन ताना काही काही िबद िमजत. बवहरपाचा इतर गरिोईपकषा िगीतििा अतरली ाचाच नानाना धका बिला. ििटी तानी मला काही तरी िाद विकणािाठी उदणक कल. कोीतरी िगीतिासतािाठी ितत धडपड करत अिलाच पाहाणातच ताना अमाप िौख वमळत होत, महनच त रोज माझाबरोबर इथ त होत; प ताना ऐक काहीच त नवहत. तामणळ मला िारिार खद वहाचा, की मी िाजिणात वकतीही परगती ि कौिल दाखिल तरी माझ नाना काही त ऐक िकत नाहीत, ा विचारान मला नानािमोर मोकळपा िाटत नवहता!’’

‘‘जा वदििी नाना गल ताच वदििी मी ठरिल, की िगीत बद! प दिऱाच कषी मनात विचार आला, की माझ नाना तवहा माझ िादन ऐक िकत नवहत; प आता माझाच िजारी बिन नकी ऐकत आहत. ा विचारािरिी, लोकाचा वनदकड लकष न दता मी ताच वदििापािन वहाोवलन िाजिाला िणरिात कली. आज िकाळपात मी कठ बाहर पडलो नवहतो. चोिीि ताि एकच उदोग, एकच धाि! मी िराि कर लागलो, महज मला िाि वहाचा, की पणढचा ताना ि िर मला नानाच िागत आहत, तबलाचा ठका तानीच धरला आह ि तबोऱाचा तारािरन प ताचीच बोट विरत आहत. आज काशकरमाचा िणरिातीला, एिढ लोक पाहन, मी गडबडन गलो होतो; प डोळ वमटन घताच नानाची मतथी डोळािमोर आली. त महाल, ‘बटा िाजि, मी ऐकतो आह.’ मला जोर चढला. माझा डोळािमोर परकषक नवहत, वथएटर नवहत, कोी नवहत. होत िक माझ नाना, मी आव िर!’’

विरीि गपप बिला आव मी काहीच बोल िकत नवहतो.

vvv

पर. १. योगय पय वाय ओळखन रकय पणवा कर.(अ) लखकाना विरीिला काशकरम दाचा नवहता, कार..... (१) तो नणकताच विकाला आला होता. (२) ताला िाद िाजिता त नवहत. (३) नणकताच विकाला आलान विदालाच नाि बदनाम होणाची िकता होती. (४) तो कलचा परातातला निखा मणिाविर होता.(आ) लखकाना आजपात बिला नवहता तिढा धका बिला, कार.... (१) बारा ििााचा मणलगा िातप िाजित होता. (२) ऐनिळी काशकरमाला हजर राहनही विरीि एिढ िणदर िाजित होता. (३) विरीिचा चहरा पिथीचा आतमविशिािान नहाऊन वनघाला. (४) मातचाही िरक न करता विरीि गात होता.

सरधयय

10

धीट, हजर,िणदर, सतणती

विता, गरहजर,

करप, वनदा

अ ब(१)(२)(३)(४)

पर. २. आकशिब‍ध पणवा कर.

शिरवीषचवी सरिर रशिषट

पर. ४. खलवील पररणमबबिचय घटन शलह.

पररणम घटन(१) िवडलाचा चहऱािर तपीच िमाधान होत. (१)(२) विरीिला िारिार खद िाटाचा. (२)

पर. ५. खलवील रकयि अ‍धोरतखि िबदऐरजवी पठि आलल योगय रकपरचर िो‍धन रकय पनह शलह.

(१) िगाशतील विदाराानी विककाच विकि लकपिशक ऐकल पावहज.(२) आपला िाळच नाि िाईट होऊ न, महन परतक विदाराशन काळजी घाला हिी.(३) उततम िादनान लखकाच विरीिबाबतच मत चागल झाल.

पर. ६. खलवील िबद र तयच अरवा यचय जोड लर.‘अ’ गट ‘ब’ गट

(१) कोलाहल (अ) परिािी(२) तऱहिाईक (आ) विवचत(३) मणिाविर (इ) परररत(४) उदणक (ई) गोधळ

पर. ७. सरमि.(अ) विरीिमधील तणमहाला िमजलली गणिविषट िोदाहर सपष करा.(अा) विरीिची िवमका तणमहाला कोता िदि दत, त तणमचा िबदात वलहा.

पर. ८. अशिवयकवी.(अ) पाठातील तणमहाला ििाशत आिडलला परिग िागन तो िकार सपष करा.(आ) परसतणत कथच ििादरपान लखन करा.

पर. ३. जोड जळर.पणढील दोन चौकटीतील िबदाचा िहिबध ओळखन जोडा लािा.

11

िषभयस

यरषषी आपण उपम र उतपरक य अलकरच अभयस कर.(१) उपम अलकर

* खलवील उदहरण रचन किवी कर.उदा., िािळाच रग तणझा पाििावळ निापरी !* चौकटवी पणवा कर.(१) उपम (२) उपमान(३) िमान धमश (४) िाधमशिाचक िबद परसतणत उदाहरात ‘तणझा रग’ ाला पाििाळातला निाची उपमा वदलामणळ इथ ‘उपमा अलकार’ झाला आह.उदा., कमलापरर वमटती वदिि उमलणनी तळात. परसतणत उदाहरात वदिि उगि, मािळ ा वकरला कमळाच उमल, वमट ाची उपमा वदली आह.

दोन रसििवील शकर किीिवील समय चमतकशिपणवा रवीिवीन रणवान कलल असि, शिर ‘उपम’ ह अलकर होिो. ा अलकारात िम, िमान, िारख, िाी, जि, ति, परमा, िदि, परी ािारख िामिाचक िबद तात.* खलवील रकयिवील उपमय, उपमन, स‍धमयवारचक िबद, स‍धमयवा ओळख. (१) आिाळागत माा तणझी आमहािरी राह द! (२) ताच अकषर मोतािारख िणदर आह.

(२) उतपरक अलकर * खलवील किवी कर.(१) हा आबा ज का िाखर िाटल तणमहाला. िरील उदाहरातील उपम , उपमान, िाधमशिाचक िबद, िाधमश िोधा.ररवील उदहरणम‍धवील उपमय ह जण उपमनच आह, अस रणवान कलल असलयमळ इर ‘उतपरक’ अलकर झलल आह.

* खलवील किवी कर.उदा., गरगर विर विमान हलिणवन पख उडत निी ह पकषीच ज महानउदा., तारागही सपष वबबल सनाना जण ह मणवन अितरल ।िरील उदाहरातील - उपम , उपमान, िामदिशक िबद, िमान गणधमश ि अलकार ओळखा. उपमय ह जण उपमनच आह अिवी कलपन कललवी असि िवह ‘उतपरक’ अलकर होिो. ा अलकारात ज, का, जवि, गम, िाि, िाट, की, जि, ति ह िामिाचक िबद तात.

* खलवील ओळीम‍धवील उपमय, उपमन, स‍धमयवादिवाक िबद र स‍धमयवादिवाक गण ओळख र अलकरच नर द.(१) आईच परम महज ज िागरच!(२) वतच डोळ कमळाचा पाकळािारख िणदर आहत.

12

मणबई परातात रलि अिािी अिा उठाि मणबईला परथम िर जमिटजी वजजीिाई आव जगनाथ नाना िकरिट ानी कला. मळजी जठा मोरारजी गोकळदाि, आदमजी पीरिाई, डविड ििन िगर अनक नामावकत नगरिटजीच अथाशत ताना पाठबळ होतच. िन १८५३ मध गरट इवडन पवननिणला रलिचा पवहला ोटा िाटा मणबई त ठापात एकरी रसताचा तार झाला. लोखडी रळािरन इगरज आगीनगाडी चालिार, ही कलपनाच लोकाना मोठी अचबाची िाटली.

अखर मणहताशचा वदिि जाहीर झाला. वदनाक १८ एवपरल िन १८५३, िोमिार रोजी िाकाळी ५ िाजता पवहली आगगाडी मणबईहन वनघाली. पाना-िलाच हार, तोर, वनिा लािन १० मोठ खोलीिजा डब िगारलल. इवजनािर अगरजाच मोठ वनिा िडकत आह. डबात गादीचा खणचाश, कोच ािर रलिच िगळ डारकटर, िर जमिटजी जीजीिाई, नाना िकरिट आव अनक इतर नगरिट जामावनमा करन बिलल. बरोबर पाच िाजता आगगाडीन कऽक विटीचा काश िकन आपला िकिक, िकिक परिािाला िणरिात कली. मणबई त ठा दतिाश लाखािर लोक कवलणगातला हा विगरजी चमतकार पाहाला आ िािन उि होत. ना बल, ना रडा, ना घोडा आव िािचा जोरािर एक नाही, दोन नाही, दहा डबाची माळका खणिाल चालली आह झणकझणक करत लोखडी रळािरन! कमाल आह बणिा ा विगरजाची! आता तर का? विसति आव पाी ाची िागड घालन विगरजानी िािलाच गाडी ओढाला लािल!

मणहताशिर वनघालली पवहली आगगाडी ठाणाला जाऊन मणबईला िणखरप परत आली; प ता िािचा गाडीत बिाचा लोकाना धीरच होईना. दिऱा वदििापािन लोकाना मोित ठा त मणबई आव परत नणा-आणाची दिडी वपटणात आली. आगगाडीत बि धोकाच नाही, परिाि लिकर वन िणखाचा होतो, ह लोकाना पटिणाची रलिचा कारिाऱानी खप आटापीटा कला; प लोकात

४. जवी. आय. पवी. रलर

परबो‍धनकर ठकर - किि िीताराम ठाकर : (१८८५-१९७३) इवतहािकार, नाटककार, िततपतकार, वगवचतकार, िमाजिणधारक, िडड िक. ‘कमाररकाच िाप’, ‘विकषणकिाहीच बड’ ह िचाररक गरथ; ‘टाकलल पोर’, ही नाटक; ‘गरामणाचा िादत इवतहाि’, ‘वहदिी सिराजाचा खन’, ‘कोदडाचा टतकार’ इतादी इवतहािवििक पणसतक; ‘ित रामदाि’, ‘पवडता रमाबाई’, ‘ित गाडगमहाराज’ इतादी चररतातमक लखन; ‘माझी जीिनगाथा’ ह आतमचररत परविदध.

िन १८५३ मध इगरजानी मणबई त ठा अिा एकरी रलिमागश तार कला. लोखडी रळािरन िािचा जोरािर धािारी रलि पाहन लोकाना िाटार निल, रलिवििी पिरलला अििा ि तातन मागश काढत िणर झालला रलि परिाि, ाच अवति िणदर, मावमशक ि ओघिता िलीत िशन परसतणत पाठातन लखकानी कल आह.

13

िलताच ककडा वन अििाच पीक वपकल होत. िािची गाडी ही विगरजाची विलाती िणताटकी आह, मणबईला नवा इमारती वन पल बाधताहत, ताचा पाात वजित गाडाला िि लािन माि नणाचा हा िाळिद डाि आह, अिला अििापणढ िहा परचारक का करार? एक दोन वदिि िरकारी कचरीतल कारकन, वापाऱाचा पढीिरच गणमासत ाना मणबई त ठाणाला नऊन परत आलल लोकाना दाखिल. तानी आपल अनणििही िावगतल. तिढानही कोाच िमाधान होईना.

अखर दर मािी एक रपा इनाम आव मोित परिािाचा डका िाजिला. पिाचा लालणचीन ठाणाचा घटाळीिरच आव मणबईच लोक आगगाडीन जाऊ लागल का ताचा घरची माि आजबाजला उिी राहन ठा धा मोकलाची. ताची िमजत काढता काढता रलिच अवधकारी अगदी टकीला ाच. एकदा त परिािी ठा-मणबईची ििर करन िणखरप परत आल, महज मग मात चौकिी कराऱाच घोळकचा घोळक ताचािोिती जमाच. रपाच इनाम पणढ आठ आणािर आल. नतर चार आ झाल. लोकाचा धीर चपलाि पाहन, इनाम बद झाली वन िराशि वतवकट चाल कली. एरिीचा ठा-मणबईचा बलाचा खटारगाडीचा परिाि महज तबबल एक वदिि खाचा; प आता का, अिघा िविा तािात ठाणाचा अिामी मणबईला ऊ जाऊ लागला. मग मात लोकाची झणबड लागली.

इकड इजनर लोक कजशत पळिधरीपािन बोरघाट पोखरणाची ोजना ठरित अितानाच, खडाळाहन पणणापातचा िपाटीचा रलि-रसता िन १८५८ चा िबरणिारीत पणरा झाला. ताचाही मोठा थाटामाटान ‘ओपवग विरोमव’ करणात आला. खडाळा-पणणाचा दरमान खडकी आव तळगाि अिी दोनच सटिन ठिणात आली. रसता एकरीच होता.

बोरघाटाच काम चालल अितानाच मणबई-पणणाचा रलिपरिाि जारीन चाल झाला. किा ती मौज ऐका आता. पणणाची गाडी खडाळाला आली का िगळा पाविजराना तथन पालखा, डोला, खणचाश वन बलगाडात बििन घाटाखाली खोपिलीला आाच. िगळा काविला खोपिलीला आला का तथ पणनहा आगगाडीत बिन झणकझणक करीत खणिाल मणबईला रिाना वहाच. परिािाची ही घाट-उतरीची िणखिो वन िरबराई पाहणाच ककताट मणबईचा करिटजी जमिटजी नािाचा एका वापाऱान घतलल होत. घाट-उतरीच चार ताि धरन, पण त मणबईचा रलि परिाि अिघा अठरा तािात वहाचा, ाचच जाला ताला मोठ निल िाटाच.

vvv

पर. १. ररकमय जगवी योगय पयवाय शलहन रकय पणवा कर.(१) िारतात ििाात पवहली रलि ............. थन िणटली. (ठा/मणबई/कजशत/पण)(२) रलिकड लोकाना आकविशत करणािाठी ............. ठिल. (वतकीट/बकीि/इनाम/परलोिन)

पर. २. आकशिब‍ध पणवा कर.

िारतातील पवहला रलिचा उद घाटनाची पिशतारी

सरधयय

14

नािाजलल

िकट

िरळमागथी

आशचशमणनीम

गमत

पर. ३. आकिवी पणवा कर.(अ) रलि अिािी महन उठाि करार

(आ) इवडन पवननिणला रलि धािलली वठका त

(इ) रलि धािणाचा मणहताशचा वदिि ि िाल

(ई) घाट उतरीची िणखिो वन िरबराई पाहणाच ककताट घार

पर. ४. खलवील िबदसठवी पठि आलल पयवायवी िबद िो‍धन शलह.

पर. ५. करण शलह.(अ) रलिचा परिाि धोकाचा नाही ह पटिणािाठी रलिचा कारिाऱानी खप आटावपटा कला.(आ) इगरजानी दऊ कलली मणबई-ठा रलि परिािाची इनाम काही वदििानी बद करणात आली.

पर. ६. सरमि.(अ) ‘रलिचा िोध दिाचा आवथशक विकािाला गती द ारा ठरला’, तणमच मत वलहा.(आ) सिाततपिशकाळात िारतीािर अिलला अधशदधाचा परिािािबधी तणमच विचार सपष करा.(इ) तणमचा मत रलिपरिािाच अिलल िाद ि तोट िविसतर वलहा.

उपकरम :टवलिोन, सिपाकािाठीचा गि, िगक ािारखा आधणवनक िाधनापकी कोताही एका िाधनाचा पिश इवतहाि जान घा ि तो रजक पदधतीन वलहा.

िषभयससमस

* खलवील रकय रच र अभयस. ‘अ’ गट ‘ब’ गट(१) िाशचा उद झाला. ियोद झाला.(२) परतक वदििी ताची परवतषा िाढत गली. वदििवदिि ताची परवतषा िाढत गली* खलवील परशनचवी उतिर द.(१) दोनही गटातील िाकाचा अथश एकच आह का?(२) दोन गटातील िबद िारख आहत का?(३) अधोरचखत िबदामध ‘अ’ गट आव ‘ब’ गटातील िबदामध कोता िरक आह?

बोलणाचा ओघात आप िबदातील परसपर िबध दाखिार वििकी परत गाळन िणटिणटीत अि जोडिबद बनितो. िबदाचा अिा एकतीकराला ‘िमाि’ अि महतात. िबदाचा अिा एकतीकरान जो जोडिबद तार होतो ताला ‘िामाविक’ िबद महतात. * समस शरगरह - िामाविक िबद कोता िबदापािन तार झाला ह सपष करणािाठी आप ताची िोड करता. ािोड करन दाखविणाचा पद धतीला शरगरह महतात. िर ‘ब’ गटात िामाविक िबद आहत, तर ‘अ’ गटात विगरह आहत.

15

िणमार दोनि पािष चौरि वकलोमीटर विसतार अिलली ‘काझीरगा’ पिणसथळी अथिा अिारण िाऱा िारताच एक िि आह. एक आवरिका िोडलाि इतक विविध आव अिख पिणपकषी आिामवििा जगाचा पाठीिर इतरत कठच आढळत नाहीत. इतकच नवह, तर आिाममध िािरार काही काही पराी जगाचा पाठीिर दिरीकड कठही आढळत नाहीत. हलॉक नािाचा एक पणचविहीन िानर िक आिामातच आढळतो. िारताचा इतर कठलाही परातात ताची िसती नाही. ताच हलॉक ह नाििणदधा ताचा आिाजािरन पडल आह.

आिामच िविषटय दाखिारा दिरा पराी महज एकविगी गडा. राजाच परतीक महन आिामात वठकवठकाी ताच पणतळ उिारलल आढळतात. की महल हा अगदी वनबणशदध पराी एखादा राजाच परतीक महन का पित कला जािा? प परथमदिशनी िाटतो वततका हा पराी टाकाऊ नाही. कोातरी इगरज किीन गडािर एक लहानिी कविता करन तो मािापकषा किा शषठ आह त दाखिल आह.

एखादाचा पणतळा पाह आव ताला परतकष पाह ात िार िरक अितो. मी तर गडा ि ताचाबरोबर आिामातल इतर पिणपकषीही परतकष ि जिळन पाहणाची िधी वमळािी महन काझीरगाला आलो होतो. अिा वठकाी िन पि बहधा िकाळी लिकर अथिा िाशसताचा िळी पाहाला वमळतात.

आदला राती खप पाऊि पडला होता. तवहा िकाळी जर पाििाची बणरबणर चाल रावहली, तर जगलात जा कठी ह मी जान होतो; प माझ निीब जोरदार होत. दिऱा वदििी िकाळी आकाि प शप वनरभर होत. पिडचा िारा प इतका िात होता, की जगलात विराऱा जनािराना आमचा िािही कठी होत. काझीरगाची िमी ही कदशमिमी आह. इथला कमरइतका वचखलातन विर मािाला अिकच. वििा इथ ििशत इतक उच गित िाढलल अित, की तात हततीिर बिलला मािही लपन जातो.

परिािाना ा जगलात विरिन आणािाठी आिाम िरकारन पधरा-िीि हतती खाि विकिन तार ठिलल आहत. ह हतती िन पिना घाबरत नाहीत ि दाट गितातनही त मागश काढ िकतात. िाधारत: अिा िमज आह, की गडा हततीचा अगािर चालन जातो; प िजाऱाला वनषकार ताि द िनपिचा रकातच नित. गडादखील ा वनमाला अपिाद नाही. कववचत कवहातरी एकटा अिलला गडा िमोर ाऱा पििर धडक माराला वनघतो; प एकलकोडपाच पशििान वतरिटपात झाल

|  कझवीरग (सरलरचन)

रसि अरसर - (१९०७-१९७६) : किी, परिाििशनकार. ‘ाती’ हा सिट कविताचा िगरह. ‘विकषचा परदिातन’, ‘लाल नदी वनळ डोगर’ ही परिाििशन परविदध. परिाििशनात वनिगाशचा दखणा रपािोबत ता परदिातील लोकजीिनाच िकम अिलोकन, वचतन ि िमाजिादी िवमकतन कलल विशलि आढळत.

परसतणत पाठात लखकानी ‘काझीरगा’ अिारणाचा जगलििारीच िशन कल आह.

16

नाही तरच निल. जगातील परचडका पराणात िारतातील एकविगी गडाचा चौथा नबर लागतो महतात. पवहला वतघात आवरिकी हतती, िारती हतती ि आवरिकतला ििद गडा ाचा िमािि होतो.

जगलात विरणािाठी मला एक हतती वमळाली होती. वतच नाि िजती अि होत. मोठी दखी, इदराचा ऐरािताची मणलगी िोिल अिी होती ती आव चालत प होती अिी ऐटीत, की गितातन चालताना ज रिमी िाडी िळिळत आह अि िाटाि. वनघालापािन थोडाच िळात ती एका जरािा उघडा वठकाी आली आव माहतान ख कलाबरोबर उिी रावहली. िमोरच आमचाजिळ एक गडा अगदी वनशचल उिा होता. वचलखत घालन पहाऱािर उभा अिलला एखादा वििालका ोद धािारखा. जरािी मान हालिन तान आमचाकड पावहल ि मनात नकी कल, की आपली जागा िोडन पणढ-माग होणाची जररी नाही. ताचा िोटो घणाची माझी मनीिा जान माहतान हचततीला चणचकारत चणचकारत उिी कली. मी गडाच मनिोक िोटो घतल.

ता माहताकडन दोन गोषीची मावहती वमळाली. बाजारात गडाचा नाकािरील विगाची वककमत जिळजिळ दोन हजार रप इतकी अित ही एक ि दिरी अिी, की िरीर थड राखणािाठी वचखलान अग माखन घारा गडा हा िामावजक आरोगाचा िोका अितो. िबध मोठा जगलात िक एकाच वठकाी जाऊन तो आपली विषा टाकतो. वकतक मल दर अिला तरी ताच एका जागिर तो नहमी परतन तो. घा िाटल तथ टाक न, िजाऱा-पाजाऱाना ताि होईल अि िाग न ह िमजारा गडा वन:िि िहााच महटला पावहज.

माहतान ख कली ि गरशकन िळिा घऊन िजती दिरीकड वनघाली. ताच िळी एक पाढरािणभर गाबगळा डोकािरन पख हालित उडाला. मी लगच मनात नकी कल, की जिळपाि कठतरी रानमहिीचा कळप अिला पावहज. माझा तकक खरा ठरला. वगरकी घऊन बगळा वजथ उतरला, ता वदिन माहतान िजतीला हाकारल आव पाच-पधरा महिीचा एक कळप िातप चरताना आमचा दषीि पडला. महिी गितातन चालतात, ता िळी गितातल अनक लहान कीटक घाबरन हित उडतात. ताना खाणािाठी बगळ नहमीच महिीचा जिळ अथिा ताचा पाठीिरही ऊन बितात. वििाल विगाचा दहा-पधरा महिीचा मधन िािरार बगळ पाहन मनात आल, की वनिगाशची ही काळािरची पाढरी वलपी कवहातरी कागदािर वचवतत कली पावहज. आिामी जगलातला ा रानमहिीची विग वदिाला मोठी िणदर आव वििाल अधशचदराकती अितात.

हततीपकाही उच अिलला ‘एवलिकट गराि’ (हतती गित) मधन वचखल तणडित माहतान िजतीला पणढ काढली. थोड अतर चालन गलािर मधच थाबन वतन िोड िर कली आव तणतारीिारखी दीघश वकककाळी िोडली. मला िाटल काहीतरी िकट आह. माहतान इकड वतकड नजर विरिली आव हचततीला पणढ चालणाची िचना कली. िािधप पािल टाकत, गितातन चालत ती एका डबकापािी आली. डबकाचा काठािर एक हरी मरन पडल होत. हचततीन पणनहा एक वकककाळी िोडली आव तोड हित विरिन चारी वदिाचा िाि घतला. ज का मतची पािल

17

आजबाजला कठ रगाळत आहत, की का ाचा मागोिा ती घत होती. माहतान िजतीला जरा खाली िाकाला लािल आव आपला िोबताला खाली उडी माराला िावगतल. ता िोबतान खाली उतरन हराचा परताच नीट वनरीक कल. कठला तरी पराणान छिातीत विग खणपिन ताची हता कली होती. वकती नाजक, िणदर जीि; प जनािराचा एका आधळा, िडा लहरीबरोबर चकाचर झाला ताचा! माझ मन किर बवधर झाल.

काझीरगाचा विसतीश िनपरदि तणडित आव विजलला िाऱािर मद मद गतीन तरगत वगरका घारा जवमनीचा ि गिताचा िाि हगत िजती परिािी बगलाचा वदिन चाल लागली. का को जा; प िाटत पणनहा ती थबकली आव ताच िळी िमोरन हराचा एक कळप उडा मारत पळत पळत वनघन गला. ता हराकड पाहन एका विलक िमाधानान माझ मन िरन आल. ताचा तो कळप िारगाचा आह अि मनाला िाट लागल. वककवचत काळिर अगािर असपष पाढरक वठपक अिलला हराना िसकत िाित िारग महतात. ा हराचा कळप िगान जातो, ता िळी एखादा काळा-पाढरा ढग िाऱािर तरगतो आह अि िाटत. ढगालाही िसकत िाित िारग ह नाि आह.

ििाखातला पाढरका ढगािारख काकाला िगळ रप घार मन वतथ घोटाळत अिता िजती काझीरगाचा कडला ऊन उिी रावहली. परिािी बगला तथन जिळच होता.

पर. १ . कझवीरग अियरणयचवी रशिषट खलवील मददयन अनसरन शलह. (अ) िौगोवलक िविषट (आ) परावजीिन

पर. २. ‘परणयच ग‍धजन’ य सकलपनबबि िमच मि शलह.पर. ३. ‘कझवीरग हवी कदवामिमवी आह’, ह शर‍धन सोदहरण सपषट कर.पर. ४. टवीप शलह.

(१) िजती (२) एकविगी गडा (३) गडाचा ििी (४) गाबगळपर. ५. ‘िमहवी कलल जगल पररस’, यशरषयवी रोडकयि मशहिवी शलह.

vvv

* खलवील िबदसमहपसन समशसक िबद ियर कर. िबदसमह समशसक िबद(१) जानरपी अमत --------(२) पाच आरताचा िमह --------(३) परतक घरी ---------(४) लब आह उदर जाच अिा तो ---------(५) गणर आव विष ---------

िषभयस

सरधयय

18

वााम आरोगदाी वमत । ह धानी ठिाि ित ।आळि िरी मावनला ििशत । ििशतोपरी ।।

वाामावि िाकतिक िोजन । तवह मारी विकारी होऊन ।वााम हो अवनिदीपन । अनपचन िहजवच ।।

वााम जडति जाई दरी । वााम अगी राह तरतरी ।रकविसथा उततम िरीरी । िाढ विचारी िजीिप ।।

वाामान ििक सनाण । वााम मानि हो दीघाशण ।वाामहीना वपतत, कि, िाण । जजशर कररती अतत ।।

वााम िाढ परवतकार िकक । सिािलबनाची परिकतत ।वााम अगी िाढ सिवतश । काश करणाची ।।

५. वययमच महतर

रषटटरसि शरवी िकडोजवी महरज - मशणक बडोजवी ठकर (१९०९-१९६८) : ितकिी, िमाजिणधारक. अधशदधा, जावतिद, धमशिद ािारखा िमाजविघातक गोषीिर हल चढिन तानी दििकी, अवहिा ि आतमिम ाच पाठ वदल. गािागािातन ‘गणरदि ििा मडळ’ सथापन कली. ा कााशबददल िारताच पवहल राषटरपती डॉ. राजरिपरिाद ानी ताना ‘राषटरित’ ही उपाधी दऊन ताचा गौरि कला. ताची ‘अनणिििागर’, ‘िजनािली’, ‘ििासिधमश’, ‘राषटरी िजनािली’ इतादी पणसतक परकावित आहत. विकष, िदािद ि असपशता वनमशलन, अधशदधा वनमशलन, सिचता, ििशधमशिमिाि ावििी कळकळीच आिाहन करारा ि अजानी जनतला िातिलणक िवमकतन लोकविकष दारा ताचा ‘गरामगीता’ हा गरथ ििशत आदरान िाचला जातो.

मानिी जीिनातील वाामाच महति परसतणत रचनतन किीन सपष कल आह.

िग - २

19

पर. १. वययमच फयद दिवारणर आकशिब‍ध पणवा कर.

पर. २. चक की बरोबर ि शलह.(अ) वााम ििााकरता उपणक अितो.(आ) वाामान जडति िाढत.(इ) वाामान सना अिक होतात.(ई) वाामान परवतकारिकी िाढत.

पर. ३. िबदसमहबददल एक िबद चौकटीि शलह.

(अ) आरोग दारी -

(आ) विरोध करणाची कमता अिलली िकी -

(इ) सितःची काम सितः करारा - पर. ४. वययम न करणयच िोट शलहन आकिवी पणवा कर.

वययमशरण

पर. ५. िररवा‍धररि.(अ) वाामाच महति तणमचा िबदात वलहा.(आ) ‘वााम अगी िाढ सिवतश। काश करणाची ।।’ ा पकीतील तणमहाला िमजलला अथश वलहा.(इ) ‘आरोगम धनिपदा’ ा उकीतील विचाराचा विसतार करा.

वययमच फयद

िमािात कमीत कमी दोन िबद अिाि लागतात. ताला ‘पद’ अि महतात. ता दोन पदापकी कोता पदाला पराधान आह ािरन िमािाच परकार ठरतात. पद पर‍धन / गौण (कमवी महतरचवी) समसच नर(१) पवहल पद परधान अवीिाि(२) दिर पद परधान ततपणरि(३) दोनही पद परधान द िद ि(४) दोनही पद गौ बहवीहीाििथी आपलाला ‘अवीिाि’ आव ‘द िद ि’ ह दोन िमाि िमजन घाच आहत.

िषभयस

सरधयय

20

बळ ज. पशडि (१९२९-२०१५) : परविदध लखक. वकरकट िामनाच िमालोचक. ‘पवहल ितक’, ‘कमाराच खळ’, ‘वकरकटमधील निलकथा’ इतादी पणसतक परविदध.

ऑवलवपक िामनाची िणरिात का ि किी झाली? ह िामन िरिणामागील उद वदष कोती? ऑवलवपक ितणशळाचा अथश का? ा ििााचा आढािा परसतणत पाठातन लखकानी घतला आह. परसतणत पाठातन जागवतक ऑवलवपक करीडासपधाावििीची मावहती वदली आह.

ऑवलवपक गािाकड आमची मोटार िरधाि िगान जात होती. गदथी परचड अिली तरी रहदारीला अडच मणळीच नवहती. णाजाणािाठी िगिगळ रसत होत. खळाच मदान जिळ ऊ लागल, ति आमच डोळ िमोरील वकषवतजाकड लागल. खपच उच अिा सतिािर एक िलामोठा धिज िडिडत अिलला

आमहाला वदिला. ऑवलवपक िामनाच त सितत वनिा होत. धिजािरील पाढऱािणभर पाशिशिमीिर लाल, वपिळा, वनळा, वहरवा ि काळा रगाची ितणशळ एकमकात गणिलली होती. ज पाच वमतच हातात हात घालन आपला मतीची िाकष जगाला दत होत! ही पाच ितणशळ महज जगातील पाच खड आव ताची िणभरधिल पाशिशिमी महज वििाल अतराळ. ा धिजािर ऑवलवपकच बीदिाक वलवहलल आह- ‘विवटि, ऑकलटि, िॉवटशि.’ महज गवतमानता, उचचता, तजकसिता. परतक खळाडन जासतीत जासत गवतमान होणाचा परतन कला पावहज; अवधकावधक उची गाठणाची विकसत कली पावहज आव बलििधशनािाठी जासतीत जासत शम कल पावहजत, अिा िदि हा धिज खळाडना दत अितो. ा धिजसतिाजिळ एक सिवतशदाक मिाल ितत तित अित. ऑवलवपक िामन महज करीडापटिाठी आव करीडािौवकनािाठी एक पिशीच अित. परिीचा पाठीिरील ििश राषटरातील िणमार पाच त िहा हजार खळाड ा िामनामध िाग घतात. सती-खळाडचीही िखा दोन हजाराचा आिपाि अित. परकषागारात िणमार िततर त ऐिी हजार परकषक बिणाची िो अित. ावििा िणमार पचिीि हजार लोकाना ह िामन उि राहन पाहता तात. पोहणाचा िशतीिाठी चार-पाच तलािही बाधलल अितात.

खळाच वििाल मदान, तािोितालच परचड परकषागार, रहदारीिाठी मणददाम बाधलला अनक िडका, लोहमागश, पणरि ि सती-खळाड ाचा वनिािािाठी बाधलला अिख खोला अिलला इमारती, ििवतगह, परकषकाचा शमपररहारािाठी िणिजज अिी वििाल उपाहारगह-अि ह एक मोठ गािच अित! ाला ‘ऑवलवपक कवहलज’ अि महतात. ‘ऑवलवपक कवहलज’ िििणाची कलपना इ. ि. १९५६ मध मलबोनश थ माडणात आली. पवहल ‘ऑवलवपक कवहलज’ वतथलच. ऑवलवपक

मनणषाचा ििाागी वककमति विकािात करीडच महति अननिाधार आह. ििश सतरािर खळल जाार करीडािामन ह जगिरातील करीडापरमीच लकष िधन घार ठरतात.

िपश जगिरातील करीडािामनात ‘ऑवलवपक करीडािामनाना’ एक मानाच सथान आह. ‘ऑवलवपक २०२०’ चा विजाच उद वदष डोळािमोर ठिन आपलाला आिडाऱा खळािर लकष कवरित करन, तात पारगत होऊन आपला दिाला ‘ऑवलवपक विजाच मानकरी’ होणािाठी अवधकावधक परतनिील राहा.

६. ऑशलशपक रिवाळच गोफ

21

िामन दर चार ििाानी होतात. ह िामन पाच वदिि चालत. इ. ि. पिश ७७६ मध ह िामन झालाची पवहली नोद गरीि दिाचा इवतहािात िापडत. ता िळी सपधडत िसिी होाऱा खळाडचा, ऑवलवह िकाचा िादीची माळ घालन, गौरि करणात त अि. गरीि दिातील अनक िहर परसपरातील िदिाि वििरन ा िसिी सपधशकाच परचड सिागत करत. ा िामनातील खळाडना राषटी ििमारिाचा िळी मानाच सथान वमळत अि. पणढ गरीक िततचा ऱहाि झाला आव ताबरोबर इ. ि. पिथी ३९४ मध ह िामन बद पडल.

मतीचा मत िागाऱा ा ऑवलवपक िामनाची तानतर इ. ि. १८९४ िाली आधणवनक जगाला आठि झाली. ता ििथी रिानि दिात एक ‘ऑवलवपक कागरि’ िरिणात आली होती. ता कागरिला अनक राषटाच परवतवनधी हजर होत. कबर टीन नािाचा रिच करीडातजजान ा कागरिमध ऑवलवपक िामनाच पणनरजजीिन कल. िरीरिपदा िाढिणािाठी, बलििधशन करणािाठी आव परामणखान दिादिातील मती िाढन ताचात वमततिाची सपधाश वहािी ािाठी पराचीन ऑवलवपक िामनापरमाच ापणढ आतरराषटी करीडासपधाश िरिावात अि ठरल. १८९६ पािन ऑवलवपक िामन दर चार ििाानी िगिगळा दिात िरिल जातात. ता वनवमततान जगात िद िािना, िमता, मती, विशिबधणति, विसत ि ऐक ा िािना िाढीि लागतात.

ा िामनात वनरवनराळा एकिीि खळाची तरतद आह. पणरिािाठी ि चसतािाठी िगिगळ िामन होतात. ा िामनाचा विसथिाठी एक आतरराषटी ऑवलवपक िवमती नमलली अित. ा सपधाात िाग घ ाऱा परतक दिाच एक त तीन परवतवनधी ा िवमतीत अितात. ा िवमतीमध खळाची विसथा ता ता खळाचा आतरराषटी िघाकड अित. ऑवलवपक िामनािाठी लागारा खचश िारच मोठा अितो. हा ििश पिा सपधशक दि उिा करतात.

करीडचा कतात जावतिद नाही, धमशिद नाही की िशिद नाही. थ ििााना िमान िधी वमळत. अमररकतील जिी ओिनि हा ििान आवरिकी खळाड. १९३६ मध बवलशनला झालला ऑवलवपक सपधडत तान चार अवजकपद वमळिली. इतकच नवह, तर ता चारही बाबतीत तान नि उचचाक परसथावपत कल. अमररकचा िाचा तो मोठा विलपकार ठरला. अमररकनच नवह, तर िाऱा जगान ा खळाडचा ता िळी किढा गौरि कला! किढ कौतणक कल! ओिनिचा िश, ताचा दि ह ििश वििरन िाऱा जगान ताची परििा कली.

एवमल झटोपक हा झकोसलोवहावकाचा खळाड. १९५२ िाली तान हलविकीच मदान गाजिल. तथ तान ५,००० मीटर धाि ि मरथॉन ा लाब पललाचा िशतीत निीन विकरम कल ि निा इवतहाि घडिला. जगातील एक ‘मानिी रलि इवजन’ अिी झटोपकन खाती वमळिली. ामणळ जगातील ििश लोकाना झटोपकबददल तर अविमान िाटलाच; प ताबरोबर झकोसलोवहावका दिाबददलही ताचा मनात आदर वनमाश झाला.

आवरिकतील इवथोवपाचा अबब वबवकला ा खळाडन तर अनिाी पाान मरथॉन-लाब पललाची िशत वजकली! एिढ मोठ अतर तान २ ताि १५ वमवनटात काटल. िनी बकिश ा सती-खळाडन तर १९४८ िाली ऑवलवपकच मदान दान िोडल. १०० ि २०० मीटरचा िशतीत परथम करमाक वमळिला. िारतान हॉकीचा सपधडत अनक ििड अवजकपद वटकिल. िणपरविदध िारती हॉकी खळाड धानचद ाच नाि वकतक ििड जगात ििााचा वजििर नाचत होत. ऑवलवपकचा मदानािर खळाड खळत अितात, तवहा खळाडना पराकरमाचा ि परतनिादाचा िदि द ारा धिज डौलान िडकत अितो. ता धिजािरील पाच खडाची पाच ितणशळ िमतचा ि विशिबधणतिाचा िदि जगाला दत अितात; तर ताचा िजारीच कणदर विचाराचा अधकार घालिारी जोत तित अित.

22

पर. १. आकिवी पणवा कर.

पर. २. योगय पयवाय शनरडन रकय पनह शलह.

(१) पवहल ऑवलवपक चवहलज......... थ ििल.(अ) गरीि (आ) मलबोनश (इ) रिानि (ई) अमररका

(२) ......... पािन ऑवलवपक िामन दर चार ििाानी िगिगळा दिात िरिल जातात.(अ) १८९६ (आ) १९५६ (इ) इ. ि. ७७६ (ई) इ. ि. पिश ३९४

पर. ३. खलवील रकय रच. अ‍धोरतखि कललय िबदबबि मशहिवी िरन िक पणवा कर. एखद िबदल खलवील मदद लग नसिवील िर शिर- ह शचनह शलह. उद., ‘र’ यसठवी शलग, रचन, शरिकवी सगळवीकड- ह शचनह यईल.(१) पणरिािाठी ि चसतािाठी िगिगळ िामन होतात.

अ. कर. िबद मळ िबद िबदजात परकार वलग िचन वििकी(१) पणरिािाठी(२) ि(३) चसतािाठी(४) िगिगळ(५) िामन(६) होतात

पर. ४. सरमि.(१) ‘ऑवलवपक महज विशिबधणति’ ही िकलपना सपष करा.

उपकरम : िन २०१६ िाली झालला ऑवलवपक िामनातील िणिश, रजत ि कासपदक वमळिाऱा खळाडची मावहती आतरजालाचा िापर करन खालील तकतात वलहा.

ऑवलवपकच बरीदिाक

िाकातन वमळारा िदि

(अ) (अा)ऑवलवपक िामनातन विकवित

होाऱा िािना.

अ. कर. वयकवीच नर दि खळच नर पदक

सरधयय

23

िित ऋतच वदिि. काही वदिि िणटी घालविणािाठी वमताना घऊन थॉमि एवडिन एका डोगराळ िागातील खडगािात जाऊन रावहला. िशगरह अिलामणळ िर वदििा ििशत अधार पिरला. वतथ काही िासतज आव जोवतिी िशगरहाचा अभाि करणािाठी जमल होत. वमतमडळीचा गपपा रगात आला होता; प एवडिन किला तरी विचारात गढन गला होता. ताचा एका वमतान िहजप विचारल, ‘‘का एवडिन िाहब, किला एिढा विचारात गढलात? ता अधारािर मात कराऱा परकाि दाऱा िसतचा िोधाची कलपना तर नाही ना तणमचा डोकात? अिल काही तरी िडगळ विचार नहमीच तणमचा डोकात तात.’’

‘‘मला िडगळ महा वककिा काहीही महा; प खरच नमका अिाच विचार माझा डोकात आता आला आह. मी अिा काही तरी परकाि द ाऱा िसतचा िोधात आह, की जी वककमतीन कमी अिल; प िामान मािालाही रोजचा जीिनात वतचा उपोग होईल.’’

एवडिनचा वमतानी िारि गिीरप मनािर घतल नाही. बऱाच जानी तर त हिणािारीच नल.‘‘तणमहाला ही थटा िाटत? प हातचा कककाला आरिा किाला? माझा मनातील

कलपनपरमा अिारी िसत िोधणाच आवहान मी सिीकारल आह.’’ एवडिन अगदी िहजप बोलन गला. एखादी कलपना मनात आली, की वतचा ितत पाठपणरािा कर ह तर एवडिनच िविषट होत.

एवडिनन आवहान सिीकारल खर; प ह काम िाटत वततक िोप नवहत. कवतम रीता परकाि वनमाश करणाच ि रातीच वदििात रपातर करणाच ापिथीही काही परतन झाल. िर हरि डवही ान खाीमध िापरणािाठी एक कमानदार वदिा तार कला होता. तात िीज िाहन न ाऱा ताराचा टोकाना काबशनच महज कोळिाचा पदाथाशच तणकड जोडलल होत. ताराची काबशन जोडलली टोक जिळ आली, की तातन झगझगीत परकाि वनमाश वहाचा; प ा परकािाचा उपोगाला िार माशदा होता. दर िळी काबशनच तणकड जाळन परकाि वनमाश कर ह काम खचथीक होत. तातन वनमाश होारा वििारी िा हाही धोकादाक होता. परकाि तर जासत िळ वटकारा हिा. तो कमी खचाशत वनमाश करता ाला हिा. तो िार परखरही नको. तातन वििारी िाचा धोकाही नको. ह िार कि जमाच? एवडिनच विचारचकर िणर झाल.

कोताही निा िोध एकाएकी लागत नाही. वनरीक, अनणमान, परोग, पणनहा पणनहा परोग कर ह चकर ितत चालच अित. एवडिनन पवटनमचा उपोग करन पावहला. तो थोडा िार िसिी झाला; प अिला महागडा परोग विहाश नवहता. उनहाळाच वदिि. हातातला पखान िारा घत अिताना एवडिनच लक पखाचा काडीकड गल. ‘‘ा बाबपािन काबशन करता ईल का?’’ मनात विचार आला, की लगच परोगाना िणरिात. हा बाब कोता जातीचा अिािा? उष कवटबधात आव वििित: आवरिका आव आविा खडात बाबचा अिखा जातीची लागिड कली जात. ापकी कोता बाब उपणक ठरल ाचा िोध घ आिशक होत. बाबचा जाती गोळा करणािाठी एवडिनचा िहकाऱानी आवरिका खडात हजारो मल पाी परिाि कला. ता वठकाी ताना वहसत

७. शदवयचय िो‍धमगच शदवय

डॉ. अशनल गोडबोल (१९४७) ः परविदध लखक. ‘िसकार विदोरी सिाततिीर िािरकर’, ‘थॉमि अलिा एवडिन’, ‘१८५७ ची िोगाथा’, ‘िणबोधकथा’, ‘कथाकथनातन बालविकाि’ इतादी पणसतक परविदध. थॉमि अलिा एवडिन ानी िोध लािलला वदवाचा िोधामागची कथा, एवडिन ाची परोगिीलता, ाच मावमशक िशन परसतणत पाठातन लखकानी कल आह.

24

पििी आव मलररािी ितत िामना करािा लागला. बाबचा जाती गोळा करणािाठी एवडिनन पाणािारखा पिा खचश कला. तातन तान िहा हजार परकारचा बाबचा जाती गोळा कला. बाबपािन तार कलली विलमट ही अवधक काळ परकाि द ारी ठरली; प अजनही ताचा मनाच प श िमाधान झाल नवहत. परोग ितत चालच होत. ह परोग चाल अिताना एवडिनच चहा, जि आव झोप ह िार परोगिाळतील टबलािरच. िक लागली, की उभा उभाच थोडि खाच, थकलािारख िाटल, की बिला बिला थोडीिी डलकी घाची. तरीही कामातन थोडीिी िरित वमळाली, की एवडिन ताचा िहकाऱाना िमणदरािर माि माराला वककिा नताचा नाही तर गाणाचा काशकरमाना घऊन जाचा. मन ताजतिान झाल, की पणनहा कामाला िणरिात.

िणरिाती िणरिातीला वदवाचा परोगाबाबतची परतक कलपनाच ोग आह अि एवडिनला िाटाच; प परोग करन पावहलािर तातील िोलपा जािाचा. कलला परतक परोग आव तातन का आढळल ाची पदधतिीर नोद िहामधन ठिली. अिा ताचा परोगाचा दोनि िहाची चाळीि हजार पान िरन गली. एवडिनच काही टीकाकार ताला महाच, ‘‘हा िगळा खटाटोप िकटचा गला महाचा! कार ातला बहतक नोदी ा ििलला परोगाचा आहत.’’ ा टीकाकाराना एवडिनन उततर वदल आह, ‘‘मी ज हजारो परोग कल त ििल तरी िकट गल अि कि महता ईल? वनदान माझानतर परोग कराऱाना हच परोग पणनहा करन पाहणाची गरज नाही. ताच त शम आव िळ िाचला हा िादाच नाही का?’’

ितत दहा त बारा ििड परोग करन पावहलानतर वदवामध विलमटिाठी िापरणात ाऱा टगसटन धातचा परोग िसिी झाला. इतका महतिप श िोध लागला; प तो लोकाना मावहती किा वहािा? ताचा डोकात एक कलपना आली. मनलो पाकक थील घरािोिती तान परचड मोठा माडि उिारला. ता वठकाी नाना परकारचा वदवाची आकिशक रोिाई कली. झाडात, झणडपात, अगात, गचचीिर वककबहना वजथ जागा वमळल वतथ िाटाणापािन िोपळापातचा विविध आकाराच आव रगाच वदि लािणात आल. तो वदिि होता २१ ऑकटोबर १८७९ चा. घरािोितीचा वदवाचा झगमगाट पाहाला िार गािचा गाि लोटल. एवडिनन कलला ा वदिाळीचा ितशमानपतात आव िगळीकड गिगिा झाला. ितशमानपतातन वदवाचा िोधाची बातमी जगिर पिरली.

२१ ऑकटोबर १९२९ ा वदििी एवडिनन लािलला वदवाचा िोधाला पनाि ििड पश झालािर िाऱा अमररकन हा वदिि एखादा महोतििािारखा िाजरा कला. एका मोठा िमारिात अमररकचा अधकानी एवडिनचा िनमान कला. ा घटनचा वनवमततान अमररकचा पोसटखातान वदवाच वचत अिारी वतवकटही परविदध कली.

एक ििशिामान बणचदधमतता अिाऱा एवडिनन ह िार कि कल ाच ताचा टीकाकाराना आशचश िाटल; प ताना एवडिनन मावमशकप िावगतल, ‘‘इतरापका माझामध बणचदधमतता अवधक होती अि मणळीच नाही; प िकटाना तोड दणाची, अिख परकारच परोग करन पाहणाची ि हजारो िळा अपि आल तरी पणनहा वततकाच उमदीन नि परोग करन पाहणाची वचकाटी माझाजिळ होती. माझा िात एक वहसिा िाग बणचदधमततचा अिलाि नवाणि वहसि िाग हा वचकाटीचा आह.’’

vvv

25

पर. १. (अ) आकशिब‍ध पणवा कर.(१)

(२) बाबचा वनरवनराळा जाती गोळा करणात एवडिनचा िहकाऱाना आलला अडची

िर हरि डवही ानी तार कलला वदवाचा माशदा

(आ) ररकमय जग िर.(१) ....... ा वदििी एवडिनचा घरािोिती आकिशक रोिाई होती.(२) ....... वदवाचा िोधाची बातमी जगिर पिरली.

पर. २. (अ) योगय पयवाय िो‍धन रकय पणवा कर.(१) पवटनमचा परोग..... होता. (सिसत, िादिीर, महागडा, विहाश)(२) ििलला परोगातनही नतर परोग कराऱाच ...... िाचतात. (पि, शम, कागद, परतन)(आ) आकिवी पणवा कर.

पर. ३. खलवील रकयिवील अ‍धोरतखि िबदच रचन बदलन रकय पनह शलह.(१) घरािोिती वदवाचा झगमगाट पाहाला िार गाि लोटल.(२) काबशनचा तणकडा जोडन परकाि तार करणाच काम खचथीक होत.(३) अमररकचा पोसटखातान वदवाच वचत अिारी वतवकटही परविदध कली.(४) ििलला परोगाची पदधतिीर नोद एवडिनन िहीमध ठिली.

पर. ४. सरमि.(१) ििोधक होणािाठी तणमही सितःचा वचकमतिात कि बदल कराल त ८-१० िाकात वलहा.(२) विजानात नि िोध लािणािाठी िक बणवदधमतता पणरिी नाही ा मतािी आप िहमत आहात का? अिलाि अथिा निलाि तणमच मत िकार सपष करा.(३) तणमचा मनात ारा निीन विचार परतकात आणािाठी तणमही कोकोत परतन कराल?

एवडिनचा वचकमतिाच गणवििि

सरधयय

26

अपशठि गद आकलन.

l खलवील उिर कळजवीपरवाक रचन तयखलवील किवी कर.पर.१ खलवील अकशिब‍ध पणवा कर.

विदावथशजीिनात चागला ििीना अतत महतिाच सथान आह. चागल िावहत िाचारा, ोग ताच बाबी लकात ठिारा, ोग वठकाी खचश करारा, आिशक अिल तिढच बोलारा, नहमीच इतराचा मदतीिाठी ततपर अिारा विदाथथी िािी आणषात िमाजात आपली िगळी ओळख वनमाश करतो. तान वनिडलला कतात ि िपादन करणािाठी ताला वििि महनतीची आिशकता पडत नाही. तणमही जोपात मागशदिशन वमळिणािाठी सितःहन पणढाकार घार नाहीत, तोपात तणमहाला कोाचही मागशदिशन वमळार नाही. आपलाला का कराच ाची वदिा दिरा ठरिार नाही. तणमहालाच वदिा ठरिाची आह आव तणमहालाच ता वदिन चालाचही अाह. ह सिपरतनानच िक आह. चागला ििी किळ सिपरतनाला चालना दत नाहीत, ता किळ ध गाठन थाबत नाहीत, तर ता िपश मानिी गण िचदधगत करणाि मदत करतात.

आप पाठपणसतकात गद ि पद पाठाचा अभाि करतो. विविध िावहतपरकाराचा अभािाबरोबर िाविक अगान परतक पाठाचा अभाि आपाि कराचा अितो. विदारााची िािािमदधी, िाविक विकाि ही मराठी िािा अधन-अधापनाची परमणख उद वदष आहत, महनच पाठपणसतकातील पाठाचा िकम अभािान आपलाला कोतही िावहत िाचलानतर ताच आकलन हो, आसिाद घता ि ता िािच िणोग वािहाररक उपोजन करता ही उद वदष िाध करता तात. अिा पाठतर िािचा आकलनाच, मलमापन करणाच कौिल पराप होणाचा दषीन पाठपणसतकात अपवठत गदउतारा हा घटक िमाविष कला आह. गद उतारा िाचन ताच आकलन हो ि तािरील सिाधा तणमही सिअधनान कर थ अपवकत आह.

* अवययवीिर समस रशिषट - (१) पवहल पद महतिाच अिन त बहधा अव अित.(२) िप श िामाविक िबद वकरावििि अवापरमा काम करतो. (आ, था, परवत िगर उपिगााना िसकतात अव महतात.)

उदा., (१) गरजना थािकी मदत करािी. (२) ता गािात जागोजागी िाचनाल आहत. (३) करावतकारकानी आमर कष िोिल.

जागोजागी, घरोघरी ािारखा िबदात अव वदित निल, तरी ताचा विगरह अवािह कला जातो, महन अिा िबदाचा िमािि अवीिाि िमािात कला जातो.* खलवील िबदसमहपसन समशसक िबद बनर.(१) विधीपरमा (२) परतक गलीत (३) चणकीची विसत (४) धोकावििा (५) परतक दारी

िषभयसपर.२. ‘चगलय सरयवी अशण सरपरयतन यमळ वयतकमतर घडि’ ह उदहरणसह सपषट कर.

विदारााची िमाजात िगळी ओळख वनमाश कराऱा ििी

(१) अवययवीिर समस

27

िख आजी परिा िारली, ही गोष कदावचत िागणाइतपत महतिाची निल, कार आप वकतीतरी मत रोज अनणिित अितो. मग िख आजी मर पािली ाला वििि महति का, अिा परशन कोीही उपकसथत कर िकल. ाबाबत मला काहीही महाच नाही. तरीही िख आजीचा मत मला खोलिर जखम करन गला. आपल अि काही हरिल, अि मला आजही िाटत . माझा जगणातल एक िणभर-वनरभर काही िपल अिी एक पोकळी िाढत. को िख आजी? माझी को लागत होती ती? कोीच नाही. ना माझा जातीची ना पातीची; प तरीही ती माझा जिळची होती. रकाचा मािाइतकीच. िख आजीच ि ििा नविद. हातात काठी. िाकन कमान झालल िरीर. चहरा िणरकतानी िरलला. िख आजी गलीतन जाताना कोी िहज महटल, ‘‘आजी, कठ चाललीि?’’ तर लगच उततर ‘‘कठ जातो बाबा. महातार माि. हाड गली िडाला, बघा माजा मडाला.’’ महातारी का बोलत ह िगळाना िमजाच अि नाही; प परतक ज वतचािी बोलाचा परतन करतो. महातारी परतकािी बोलत. मला िख आजी नहमीच एक कविता िाटत. ती कवितत बोलत. कवितत जगत. वतचाइतक परचड िाविक जान मला कोाकडच वदिल नाही.

िख आजी िहज बोलाला लागली तरी एक कविताच बोलाची. महज की महटल, ‘‘महातारी गपप घरात बिाच िोडन कठ वनघालीि मराला.’’ तर ती लगच महाची, ‘‘मर लोकाला, िर वदकाला/माज कपाळ, िरल आिाळ/मरल माि, वझजल कानणि/महातारी नििाची, िरन उराची’’ ह िगळ ती जणळिन बोलाची अि नाही; प ती बोलाला लागली, की आपोआपच वतचा तोडातन त बाहर

ाच. वतचािी बोलताना एक अिशनी आनद वमळाचा. लहानपी िाळला जाता जाता आजी आमहाला गोळा करन बिाची. ितातला दिाचा गोषी िागाची. आजीची गोष कधी कधी आठिडा आठिडा चालाची. िाळला जाताना काही िळ. िाळहन ताना काही िळ. अिा तो ठरलला काशकरम अिाचा. एकदा आजीन एक गोष िहज िणर कली आव िपिली; प ती माझा मनात दीघशकाळ रगाळली. आजी महाली, ‘‘ितात एक िाप होता. ताचा माि झाला. ताला पख िटल. तो िमणरिािर गला. चार तप तपशचाश कली. परत आला. ताचा बल झाला. खादा मळला. नागर जणपला. िाळाला नागी डिली. बलाची दातकडी बिली. नागराची नदी झाली. बलाला आघोळ घातली.

८. सख आजवी

रजन गरस (१९५९) : परविदध कथा कादबरीकार, किी, िमीकषक, ििोधक. िावहत अकादमी पणरसकार पराप लखक. ‘िडारिोग’, ‘वधगाा’,‘कळप’, ‘तकट’ इतादी कादबऱा; ‘हदका’ काविगरह; ‘काचकिडा’ हा लवलतगदिगरह परविदध आह.

परसतणत पाठात िख आजीचा मनातील जणना-नवा जीिनमलावििीच िान, वतची परगवतिील दषी, वनशकषमता, मािािरच परम अवति िहजतन ि ओघिता िलीत लखकान िशन कल आह.

28

ताचा िाप झाला. नावगीला घऊन पळाला...’’ ह िागताना आजीचा चहऱािरच बदलार िाि, हाताचा हालचाली, ा िाऱातन ह िार आपलािमोर घडत आह. आप पाहत आहोत, अि िाटन अगािर िहार ाच. ही गोष ऐकलानतर वकतक वदिि ही गोष माझा सिपनात जिीचा तिी घडाची. बल आघोळ कराला लागला, की डोळ टक उघड पडाच. वतथन पणढ झोपच लागाची नाही. कधी तरी आपला सिपनातला िाप नागी घऊन जाईल आव आपलाला ह सिपन पडाच बद होईल, अि िाटाच; प कक ििाात अि कधी घडल नाही. ही कथा कधी अचानक सिपनात तच. आजीन कक गोषी िावगतला; प एिढीच किी मदत रतन बिली, हा परशन अनणततररत आह. ता काळी आव तानतर ा गोषीचा अथश आजीला विचारला होता तर ती िक हिाची. मधच एकदा महाली, ‘‘गाि गरतीला, िपान धरतीला/धरती दिापली, माती हाराकली’’ आता ह कोाला कळार? नतर महातारीला काहीच विचारल नाही.

िख आजी गािातला काचाही बारिाला, लनिाला, मताला हटकन पणढ अिाचीच. िगळ वतचा महणानणिार चालाच. वतचा िबदाला चलज निाच. गािातला बाप मािात ती एकदम बरोबरीन िािराची. एकदा गािचा लकमीची जता ठरली. इड पडल. चाकबदी झाली. अिात गािातली िसत बाहर जाऊ दाची नाही, अिा वनम. अिात िातबा घोरपडाचा पोरगा िािग िागला. गािबठक बिली. पच महाल, ‘‘ररिाजानणिार िातबाचा पोराला दड कराच.’’ िगळानी माना डोलािला. वनश िानल. एिढात महातारी उठली. महाली, ‘‘पोरग माडीिर घा करत महन माडी कापता वहगाऽऽ?’’ िगळ टाळा पगळन बघा लागल. बोलाच का? ििटी िगळ उठल. आपापला घराचा िाटला लागल. िातबाचा पोराला कोीच काही बोलल नाही. महातारीची गािाला िीती होती.

एकदा िख आजी गािातला आाबाा गोळा करन आमचा घरात आली. तवहा मी कॉलजात होतो. आमचा िागात तवहा परौढ िाकषरतच िगश जोरात होत; प आमचा गािात एकही चालत नवहता. महातारी िगळा आाबााचा िमोर महाली, ‘‘आमच पोरग एिढ का का विकल, आपलाला दिरा मासतर किाला पाज. तच विकीि रऽऽ आमाला.’’ िख आजी पधरा वदििात िाचाला विकली. िगळा बाकाना विकित िणटली. ता िळी आमचा गािचा िरपच अगठिाला होता. ताला वतन चािडीतच गाठला. आठिडात िहीपणरता िाकषर कला. आमचा गािातला चोपडा ाचा पोरगा पवहलादा पोलीि झाला. महातारीन गािचा बाका गोळा करन, ताला डटरििर ओिाळल. दही-िाखरन तोड गोड कल. गाि महज महातारीचा गोतािळा. वतला गािातला िगळा लहान-थोरामध आपल घर वदिाच.

िख आजी विकली ििरली अिती, िहरात जनमली अिती, तर कठला कठ पोहोचली अिती.

29

इतकी परचड बणदधी वतला लािली होती; प त वतचा नविबात नवहत, महन काही वबघडल नवहत. वतन िगळ वतचा हातीत काबीज कल होत. िख आजी मर पािली. लहान पोरापािन महाताऱाकोताऱापात परतकाचा डोळातन पाी आल. गाि पोरकक झाल.

आता िक आजीचा दतकथा. घडलला न घडलला. परतक गािात अिी एक आजी गािचा गोतािळा िािाळन गललीच अित. आता गािगाडा बदलला. आजीला जागाच उरली नाही. अडच िक उदाचा मणलाची. तानी अिा आजीची आठि कठली िागाची?

पर. १. खलवील घटनच लखकरर झलल पररणम शलह.

पर. २. ‘सख आजवी कशरिि बोलि, कशरिि जगि’ ह शर‍धन सपषट करणरवी पठिवील रकय िो‍ध.पर. ३. गणरशिषट शलह.

सख आजवीच मतय

सख आजवी

पर. ४. कसिवील सचननसर बदल कर.(अ) ाबाबत मला काहीही महाच नाही. (काळ ओळखा.)(आ) आजी, कठ चाललीि? (अधोरचखत िबदाची जात ओळखा.)(इ) अाजी माझा जिळची होती. (अधोरचखत िबदाचा विरदधाथथी िबद वलहन िाक पणनहा वलहा.)(ई) डोगराचा किीत ििल होत त गाि! (अधोरचखत िबदाचा िमानाथथी िबद वलहन िाक पणनहा वलहा.)

पर. ५. सरमि.(अ) िख आजीचा वचकमति विििापकी तणमहाला िािलला कोताही दोन विििाच िकार

सपषीकर करा.(आ) खालील मणद दाना अनणिरन िख आजीवििी तणमच मत वलहा. (१) करारीपा (२) आजीचा गोतािळा

पर. ६. अशिवयकवी.(अ) ‘बदलता गािगाडात आजीला जागाच उरली नाही.’ ा विधानाबाबत तणमच मत िविसतर वलहा.(आ) तणमहाला िमजलला िख आजीच वचकवचत रखाटा.(इ) िखआजी ि तणमची आजी ाचा सििािातील िामसथळ िोधा.

सरधयय

30

िषभयस

* खलवील समशसक िबदच शरगरह कर.समशजक िबद शरगरह(१) थामती (२) हरिाल (३) गािोगाि(४) आमर(५) थािकी

(२) द रद र समस* खलवील उदहरण रच र अभयस.(१) मणलानी अाईिवडलाची अाजा पाळािी.(२) आई गािाहन चार पाच वदििात परत ईल.(३) दरचा परिािात िोबत अथर पाघर घाि.

(१) अधोरचखत िबदात वकती पद आहत?(२) दोनही पद महतिाची िाटतात का?

दोनही पद महतिाची द रद र समस रशिषट िमािाचा विगरह आव, ि, अथिा, वककिा ा िमणचचबोधक उिानिी अवानी नाहीतर वककिा, अथिा ा विकलपबोधक उिानिी अवानी करतात.

* द रद र समसच िवीन उपपरकर

१) इिरिर द रद र २) रकतलपक द रद र ३) समहर द रद रदोनही पद महतिाची दोनही पद महतिाची दोनही पद महतिाचीविगरह - आव, ि ा िमणचचबोधक विगरह िा, वककिा, अथिा अिा विकलप दोनही पदािोबत ताचपरकारचा इतरउिानिी अवानी करािा. बोधक उिानिी अवानी करािा. पदाचा िमािि (िमाहार) गवहत

धरलला अितो. उदा., कषाजणशन उदा., खरखोट उदा., िाजीपालाकष आव अजणशन खर वककिा खोट िाजी अाव इतर गोषी

* िक पणवा कर.बजचय चौकटवीिन िबद शकर िबदसमह योगय शठकणवी िरन निर उरललय चौकटवी िर.

अ.कर. िामाविक िबद विगरह िमािाच नाि(१)(२) बरिाईट बर वककिा िाईट िकचलपक द िद ि(३)(४)(५)(६)(७)

घडोघडीबरिाईटपाप वककिा पणणपरवतकमीठिाकरीजनमापािन मरपातखरखोट

31

आप दररोज काटशनि पाहतो, ती आपला इतका ििीची झालली आहत, की काटशनिचा ऐिजी ताला की वगवचत वककिा हासवचत महटल, की आप थबकतो. वििा, आप िहिा जी पाहत अितो, ती अितात ‘सटटीप काटशनि’ (महज वचतमावलका). ‘वचट’ ह ताच ििाात महतिाच अि उदाहर. अिा वचताचा पवहला िागात कीतरी काला तरी िागत अित, बोलत अित, मग ताचा दिऱा-वतिऱा िागात ता िागणा-बोलणातन उलगडारी गमत अित! कधी आपलाला एकाच िागाच काटशन पाहाला वमळत, त पाहन खणदकन हि त आपलाला. अि वचत ह हासवचत अित; प हासवचत महज का, अि विचारल तर आपलाला का िागता ईल?

की िागल, िडिाकड वचत काढल, की त झाल काटशन! की महल, तात एक जोक अितो आव की िागल, तात एक माि अितो, तो दिऱाला बोलतो, त िाचल की आपलाला हि त, िगर... ह िगळ िाग-बोल बाजला ठिन, आपलाला हासवचताची वाखा कराची झालाि अिी करता ईल - ‘ििाईदार रिानी काढलल गमतीदार वचत, महज हासवचत’. हासवचताच िविषट का, तर त पावहल, की आपलाला हि त! वगवचत महज, हासवचताचा पणढला टपपा. वगवचतिणद धा आपलाला हिित, प किळ हिि एिढाच ताचा हत नितो. वगवचत पावहलािर आपलाला हिही त आव त आपलाला तावििा काहीतरी िाग पाहात अित. आप जर ता वचतापािी थोड थाबन रावहलो, तर तात काही गमतीदार विचार माडलला अितो, ह आपला लकात त.

मणलाची हासवचत काढ ही ििाात अिघड गोष आह. मणलाची महज, किळ मणलािाठीच नाही, तर हासवचतात जी मणल अितात, ती मणल काढ िार अिघड अित, का ? तणमही काढन पाहा, तवहा लकात ईल. कार, लहान मणलाच वचत-आकारान लहान काढल, तर त थोडच लहान मणलाच िाटार! एखादा उच माि काढला, तर तो ता उच मािाचा मणलगा िाटार का, छि! मग... दाढीवमशा निला, की होईल का वचतातल पोरग-नाही बणिा! तिही होार नाही. ताला िटश-चडी घातली, की होईल का त पोरग... वचत काढाचा परतन कला, की आपला ा अडची लकात तात. मोठा मािाकड आव मणलाकड आप बारकाईन पावहललच नाही, हही आपला सपषप लकात ईल! आव इथच वगवचतकाराच कौिल लकात त. मणलािाठी विनोद कर एक िळ िोप; प वगवचतातल मल ह मणलािारख वदि ििाात कठी!

आप इथ िगिगळा वगवचतकारानी, आपापला वगवचतात-हासवचतात लहान मणल किी काढली आव ताचा बोलणातन, िागणातन ताच लहानप कि उमटल आह, त पाहा. हासवचत

म‍धकर ‍धम वापरवीकर (१९५४) : कथालखक, लवलत लखक आव वगवचताच िगराहक - अभािक. १९७६ पािन तानी वगवचताचा िगरह करणाि िणरिात कली. कथालखनािोबतच वगवचताचा

आसिादाचा वनवमततान विपणल लखन. वकिोरिीन मणलािाठी वलवहलला ‘अन कॉमन मन आर. क. लकम.’ ा पणसतकाला महाराषट िािनाचा पणरसकार वमळाला आह. तानी आर. क. नारा ाचा ‘मालगणडी डज’ आव ‘सिामी ॲणड रिडज’ ा पणसतकाच मराठी अनणिाद कलल आहत. ‘अपरप’, ‘रप’, ‘विशिनाथ’ ह कथािगरह; ‘रिालखक िित िरिट’, ‘हिऱा रितन हििणाचा पलीकडल’ ही पणसतक परविदध.

हासवचत, वगवचत महज का? ती किी िाचाला पावहजत? ह परसतणत पाठातन िावगतल आह. हासवचत, वगवचत आपलाला हिितात, विचार कराला िाग पाडतात. हासवचत ि वगवचत ामधील िदािद दिशित लखकानी ा वचतदवनची ििर परसतणत पाठातन घडिन आली आह. परसतणत लख ‘िम २०१६’चा वदिाळी अकातन घतला आह.

| हसयशचतिलवी मल (सरलरचन)

32

महटल, की आधी आठि त, ती वि.द. िडीि ा जष वगवचतकाराचा वचताची. िाळतला चौथी-पाचिीचा गवताचा पणसतकात िडीिाची हासवचत होती, ती पाहताना गवताचा ‘बाऊ’ कमी झाला होता मणलाचा!

ताच ह हासवचत पाहा. जाड रिानी खर महज मोठी माि काढता तात, अिा आपला िमज. मात ा वचतात रिॉक घातलली ही मणलगी लहान बाळाला दध पाजाि, तिी ा

लहानगा रोपटाला पाी घालत आह, तही वकती काळजीन-दधाचा बाटलीन!शाम जोिी ह मराठीतल मागचा वपढीच महतिाच हासवचतकार. ताची रिा ही िडीिाचा

रिपका अगदी उलट-नाजक आव लिचीक अिी! ताचा ा हासवचतात पाहा.

अगदी रागार मल काढल आह, ताची हालचाल जाित, नाही का! वििा दिाला ‘िल’ द ारा हा मणलगा ता रागाऱा बाळापका मोठा! हासवचत आव वचतात हाच िरक अितो. वचतात हबहब काढाचा परतन अितो तर हासवचतात विनोदी माि एखादाचा िागणा-बोलणाची जिी हबहब नकल करतो, तिी ती वचताची गमतीदार हबहब नकल अित.

डवहीड लगडन ा अमररकन वगवचतकाराची ही वचत पाहा. पवहला वचतात चतणर मणलगा पिाचा गला िोडतो आह, हा ताचा पराकरम आपलाला वदितो आव मग ताचा चहऱािरच त िाि आपलाला जाितात आव खर िाटतात.

तर दिर वचत िोकाड पिराऱा मणलाच; ताला वगवचत महता ईल. का बर?... वचत पाहताना आपल लक आधी जात, त काळा रगाकड-मणलाचा मोठान रडणाकड. आपलाला िाटन जात, की लहान मणल उगीचच रडत अितात, तिच हा रडतो आह, बाकी काही नाही; प वचताकड लकपिशक पावहलािर आपलाला वदित, ती िफटी वपन... आव विचार तो, अर! ही वपन ाला टोचत अिार आव महन ान िोकाड पिरल अिार. तिच अिाि, कार मणलाचा रडणाला काही ‘कार’ अित! इथ ताच हातपा कि काढल आहत, पाहा.

33

लहान मणल लहान किी वदितात वचतात? ताच नमकक का रहस आह ह पाहाच अिल, तर जा वगवचतात -हासवचतात मोठा माि आव छिोटा मणलगा अि दोनही आहत, अिी वचत पाहािीत. ह आह, जागवतक कीतथीच वगवचतकार आर.क. लकम ाच वगवचत. खडात मणलाच कि कापार अिाच, मणलाला जवमनीिर बििन ताच कि कापल जाच. इथ पाहा, तो माि किा बिला आह, ताचा आकार ताचा चहऱािरच त उतिाहाच िाि आव कि कापन घारा, ककटाळलला, ितागलला मणलगा... तच हात-पा,

तच नाक-डोळ; प िरक कठ आह जामणळ हा मोठा माि िाटतो आव ह मल, लहान मल िाटत? आकारान लहान-मोठप आहच; प तावििा अवधक का आह?

ही वचटची वचतमावलका पाहा. इथही हा िरक आपलाला वदितो. वििा, पवहला वचतात ता वचटचा परशन ताचा बाबापरमा आपलालाही सपष कळत नाही, मात वतिऱा वचतात ताचा ‘अथश’ िमजतो. ता अथाशन ह उततम अि वगवचत आह, नाही का!

आता आखी एक गमत पाह. हगररन वगवचतकार रबर ाच ह वगवचत. वचत पाहताच आपलाला िाटत, ही दोन िगिगळी वचत आहत- एक लहान मणलगा आव एक मोठा माि; प वितीिर लािलल तच वचत आव दोघाचा किाची ठि पावहलािर लकात त, की हा लहानपी मोठ वहाोवलन िाजितो आह आव आता मोठा झालािर लहान वहाोवलन िाजितो आह. लहान मणलाना ‘मोठा’ िसतच आकिश अित आव िाढता िानणिार आप जपलला छिद अवधक खोल-िकम अिा होत जातो, बाह आकाराच आकिश कमी होत अित, अि ा वगवचतकाराला िागाच आह.

34

आता ह हासवचत. वचतकलिर हकमत वमळिली, की हासवचतात का जाद करता त, ताच उदाहर. वबरवटि वगवचतकार नॉमशन थलिल ाच. मणलाची कप, ताचा िटश आव िॉकि - बट पाहन लकात त, की हा सकाउटचा मणलगा आह. ताचाकड ििशच उपोगी िसत अगदी तार अितात. इथ, ताचा बणटात अगदी मधिागी काहीतरी घणिन बिल आह अन त काढणाचा नादात अिलला हा मणलगा पाहा ना, किा िडािाकडा झालला आह, वििा ताचा चहरा...आपलाला अगदी गणतिन टाकार ह हासवचत.

आता आपला लकात आल अिल, की लहान मणलाच वचत काढताना, ता वचताचा वककिा ता मणलाचा लहान आकारच महतिाचा नितो, तर िरीराचा परतक अििाचा आकार ता परमाात लहान अि गरजच अित. महज, हाता-पााची बोट, ती लहान काढली, की आपोआप नख लहान होतात. नाकाचा, ओठाचा आकार काढलािर कळत, की लहान मणलाचा िणिा तिाच लहान वककिा एका रिचा अितात आव लहान मणलाना दाढी-वमशा नितात, ह तणमहाला िागाची गरज नाही! ापणढ वगवचत-हासवचत पाहताना आव काढताना, अिा बारीकिारीक गोषीची नोद तणमहीिणदधा घऊ िकाल.

पर. १. खलवील फरक शलह.

वयगशचत हसयशचत

पर. २. रशिषट शलह.

पर. ३. ‘वयगशचत ह वयकवीच गण-दोष मडणयच परिरवी असत आह’, ह शरचर सोदहरण सपषट कर.पर. ४. परसिि पठिवील वयगशचतपकी िमहल आरडललय कोणतयहवी एक वयगशचतच िमहवी कलल शनरवीकण

बरकवयसह सरि:चय िबदि शलह.पर. ५. ‘वयगशचत रखटण’ हवी कल आतमसि करणयसठवी कोणतय गणचवी आरशयकि असि, यसब‍धवी िमच शरचर शलह.पर. ६. ‘लहन मलचवी हसयशचत कढण अरघड आह’, यबबि िमच मि सपषट कर. उपकरम : ५ म ा जागवतक वगवचत वदनाचा वनवमततान िाळमध वगवचताच परदिशन िरिा ि ताचा

आसिाद घा.

वयगशचत

सरधयय

vvv

35

९. उजड उघड मळरनहवी

लशलि गदग (१९५४): परविदध किवती. ‘िििी वकवतज’, ‘अवनिजळ’, ‘ििदन’ इतादी कवितािगरह; ‘आणषाचा काठाकाठान’, ‘द:ख आव अश’, ‘पराजकाची िल आव दाह’ ह कथािगरह; ‘नाळबधाची कहाी’, ‘चखडकीतल आिाळ’ ह लवलत गद परविदध.

परसतणत कवितत किवतीन िितऋतचा आगमनामणळ िषीचा वनिगशिौदाशतील बदलाच मनमोहक िशन कल आह.

सवागत करणवा सत ऋतचरग उधळल दिशवा-दिशवानवा,बरड कवारड इथली सषीघऊन आली ती नजरवाणवा ।।१।।

गिद पोपटी लऊन सनमरडत आली ललबोणी,जिद तवाबडी कणदफलहीघवालन सजली नवागफणी ।।२।।

लसलस पवान अगोपवागीझल ड हवा िग होऊनी,िरगी चनरीत उभी हीघवाणरी ही नटनी थटनी ।।३।।

सळसळ झळझळ लपपळ पवानमऊ मलवाम मोरलपसवापरी,सवाबर लवाल कळवानी लखडनउभ सवागतवा पवाणिीरी ।।४।।

पळसफल ही बहरन आलीवा मवातीचवा अकवारती,कसम सवारी वा जगवातलीपवाहन तवानवा मनवात झरती ।।५।।

आबवाचवा मोहरवातन आलीकोलकळची सरल तवान,उजवाड उघड मवाळरवानहीगवाऊ लवागल सतगवान ।।६।।

िग -३

36

पर. १. (अ) करण शलह.(अ) किवतीचा मत दाही वदिाना रग उधळल, कार ............

(आ) जगातील ििश िल मनात झणर लागली, कार ............

(आ) खलवील आकशिब‍ध पणवा कर.

(इ) पररवीच रप खलवील बबिीि सपषट कर.

आगमनापिथी आगमनानतररसिॠि

रसिॠिचय सरगिसठवी आिर असलल घटक

पर. २. सषटवीिवील खलवील घटक रसिऋिचय आगमनन कस सजल, ि सपषट कर.

घटक तयच सजण(१) वलबोी(२) नागिी(३) घारी(४) पळििल

पर. ३. खलवील िबदसठवी कशरिि आलल समन अरवाच िबद िो‍ध.(१) िटिसत -(२) िजली -(३) अरकद रसता -(४) िल -

पर. ४. िररवा‍धररि.(१) ‘िाबर लाल कळानी लखडन उि सिागता पादीिरी’, ा ओळीचा िदिश सपष करा.(२) ‘उजाड उघड माळरानही गाऊ लागल िितगान’ ा ओळीतील तणमहाला कळलल अथशिौदश सपष करा.

पर. ५. अशिवयकवी.(अ) िितऋतचा आगमनान िषीत होार बदल तणमचा वनरीकान वलहा.(आ) िषीच िौदश काम राहणािाठी तणमहाला िणचतील अि उपा वलहा.

सरधयय

37

आमचा बडनानाना कलपाचा मोठा िौक. अनक धातची, अनक आकाराची, अनक कळीची कलप जमिन तानी एक िगरहाल बनिल आह. घरात दध-दिताचा कपाटापािन तो तहत पिाचा वतजोरीपात परतक वठकाी तानी कलप लािन नाकबदी करन टाकली आह. घरािर एखादा डाका पडार आह अिी बातमी कळनही कोी इतकी तारी करत निल! बर, इतका बदोबसत करणाच कार विचाराल, तर त आपला चीजिसतच रकष वहाि ही इचा निन, कलपाचा िगरह वमतमडळीचा नजरि पडािा एिढीच आह. ा हवािामणळच बडनानानी काही कडाि दोन-दोन ि काही दाराि दोनही बाजनी कलप लािलली आहत.

एिढा खटाटोप करन ठिलामणळ बडनानािर अनक चमतकाररक परिगही अाल आहत. एकदा ताचा धानाचा कोठीचा कलपाची वकली ताचा कटबान हरिली. कलप जरा वनराळा पदधतीच अिलामणळ ताला वकली िोधणाकरता तानी िगळा बाजार पालथा घातला, तरी वकली वमळना! बर, कलप लोहाराकडन काढिाि तर पोटचा पोरापकषाही ममतन िाढिलला कलपाची हाड कखळकखळी होताना पाह ह बडनानािारखाना जरा दघशटच होत. वििा गहसथ इतका मानी, की तान िजाऱापािी कधी पिािर धानही उिन मावगतल नवहत. अिो, अिा रीतीन पवहला वदिि तर घरातील ििश मडळीनी ता कलपावनवमतत कडकडीत उपाि काढला. दिऱा वदििी दादिी; प तो वदििही िगळानी वततकाच धावमशकपान उपािात काढला. नानाच तर डोळ पाढर होणाची िळ आली. ििटी ििश हकीगत कळताच आमही सित: लोहाराि घऊन नानाचा घरी गलो ि त कलप एकदाच िोडल; प तामणळ नानाचा आमचािर इतका घणसिा झाला, की त पधरा वदििपात आमचािी नीटप बोलनातच!

आपला उपोगातील ििश वकलला बडनाना आपला जानवात अडकिन ठित अिलामणळ ता कधी हरित नाहीत. हरितात ता बहतकरन ताचा कटबाचा ताबातला वकलला. िरील अनथश गणदरलापािन िाधी बाजारी कलपच त कटबाचा सिाधीन कर लागल. ही कलप वकललाचा बाबतीत काहीच विवधवनिध बाळगत नित. ताना कोतीही वकली, कखळा वकिा काडी चालत अि. कधी कधी तर नणिता वहिकानच ती उघडत अित. ताची अिी ‘ििणधि कटबकम ’ ितती पाहन ििटी नानाचा पदरचा एका विशिाि नोकरालाही चोरी करणाची इचा झाली ि तो हजारपाचिच डबोल घऊन पळन गला. वतजोरीला कोत कलप लािाच ाचा बडनानाना िार वदिि परशन पडला होता. परथम तानी अकषरी कलप लािल; प वतजोरी अधारात अिलामणळ कलपाची अकषर जमिताना ती नीट वदिनातच, महन तानी वतजोरी महतपरािान उजडात आन ठिली. प तवहापािन अकषर जणळिताना ती जिळ उि राहाारािही वदि लागली. तवहा ती कलपही कचकामाची ठरली. ापकषा अकषरित कलप पणषकळ बरी, अिा टोला दत दत तानी ता कलपाचाऐिजी दिऱा कलपाची ोजना कली. ह कलप नणित दाबल की लागत अि.

१०. कलप

शरवी. क. कोलहटकर - शीपाद कष कोलहटकर (१८७१-१९३४) ः िमीकषक, लखक, किी, नाटककार, कथाकार, कादबरीकार. ‘मकनाक’, ‘गणपमजि’, ‘मवतविकार’, ‘परमिोधन’ इतादी नाटक; ‘दटपपी की दहरी’, ‘िामिणदर’ इतादी कादबऱा; ‘गीतोपान’ हा काविगरह परविदध. ‘िणदामाच पोह’ हा ताचा विनोदी लखाचा िगरह परविदध आह. सििािवनषठ ि परिगवनषठ विनोदाचा अवति चपखलप िापर परसतणत पाठाच खाि िविषटय आह. बडनानाचा कलपाचा हवािापाी ताचािर अनक चमतकाररक परिग उद िितात, ाच िशन परसतणत पाठात विनोदी िलीत लखकानी कल आह. परसतणत पाठ हा ‘िणदामाच पोह’ ा लखिगरहातन घतला आह.

38

उघडताना मात ताला वकलीची जरर लाग. एक वदििी बडनाना आमहाकड हविशत मणदरन ऊन मह लागल, ‘‘आमचा आशिमीचा पणताना कलपकता नाही महन चोहोकड ओरड चाल आह. प हा आरोप वनविळ खोटा आह. अहो, आमहाला िधी वमळत नाही िाधी! ती वमळती तर आमहामध िकडो एवडिन झाल अित.’’ दिाविमानाचा ा उकळीचा अथश विचारता बडनानानी परथम आपली कोताही परकार सतणती करार नाही अि आमहापािन िचन घतल. नतर लोहाराचा मदतीन तानी सित: तार कलल एक कलप दाखिल. त महाल, ‘‘ा कलपाची कलपना मला आमचा वतजोरीचा कलपािरन िणचली. ा कलपाच गणधमश ता कलपाचा अगदी विरदध आहत. ता कलपाि उघडणाला वकली पावहज-ाला लािताना मात पावहज त कलप नणित दाबन लािता त-माझ नणिता वहिडािरि उघडत. ह कलप मी-आता वतजोरीला लािन पिथीच काढन टाकार.’’

हा अकचलपत परकार एकन आमही नानाच मन िळिणाचा पणषकळ परतन कला; प जाच नाि त! नानाचा अगी दढवनशच हा एक अलौवकक गण आह. ‘आपला लोकात कोताही कलला उततजन नाही’ अिी पणटपणट करत तानी ठरलला बत लागलीच अमलात आला. थोडाच वदििात आमचा अनणमानापरमा वतजोरीची चोरी झाली, तवहा तर नानाचा वतळपापड झाला! त महाल, ‘‘आमचाकड चोरिणदधा दिबणडि ि कलला आश न दार अितात!’’

ानतर नानानी वतजोरीि घटच कलप लािल ि ती आपला वनजाचा खोलीत नऊन ठिली. त महाल, ‘‘आता मात चोर माझा हाती वन:िि िापडार. बटाला कळारिणदधा नाही, की वकलीचा परोग िणर होताच घटा िाजाला लागन घरातील ििश मडळी जमतील ि ततकाळ ताला कोतिाल चािडी वदिल! घटचा आिाजाबरोबर मी ताडकन उठन ताचा मानगणटीि बिलोच िमजा!’’ हा विचार आमहालाही पित पडला.जा वदििी त कलप लािणाचा बत ठरला ताच वदििी राती आमहाला घटानाद ऐक आलामणळ आमही बडनानाचा वनजाचा खोलीत गलो, तो का चमतकार िागािा! बडनाना सित: उजवा हातान वतजोरीच कलप उघडत अिन डावा हातान आपलाच उजिा हात जोरान पकडन ‘चोर! चोर!’ महन ओरडत आहत.ानतर लिकरच आमचा गािात लोकाची एक टोळी आली. ताचाजिळ चाक, िणऱा, कलप िगर बरच वजनि विकणािाठी होत. ताचाजिळची बहतक कलप बडनानानीच विकत घतली ि घरातील ििश जणनी कलप काढन तानी ताचा जागी ा निीन कलपाची सथापना कली. कमशधमशिोगान एक नाटकमडळीही ाच िणमाराि आमचा गािात आलली होती. वतचा पवहला परोग ‘िणिदराहर अथिा चौशविपाक’ ताच वदििी होता. ासति आपली ििश मडळी बरोबर घऊन बडनाना वनिश वचततान नाटकाला गल. जाताना तानी महटलिणदधा, की ‘आता चोराना महाि, ा, किी चोरी करता ती पाह. तणमचा बापजनमीिणदधा अिी तऱहतऱहची कलप तणमही पावहली नितील!’’

नाटक िकाळी पाच िाजता आटोपल. नाना परत ऊन पाहतात तो ििश पटाची कलप जिीचा तिी अिन आतील माल मात चोरीि गलला! िोध करता, ही टोळीही पळन गलली आढळली. तािरन उघड अि अनणमान वनघाल, की ा लोकानी वबचाऱा िोळिर नानाकड आपली ििश कलप खपिन पणढ राती अनााि तानी सित:चाच वकलला चालिन माल लाबिला! िणदिान ता राती बडनानाच कटब ताचा ताकदीि न जणमानता आपल ििश दावगन अगािर घालन नाटकाला गल होत, तामणळ तिढ मात बचािल. ापणढ बडनानाि नहमी ताचा कटबान टोमा दािा, की ‘दावगन घालणाचा माझा हौिीबददल आप िदा मला दोि लाित होता; प ििटी आपला कलपापका माझा हौिीनच आपला वमळकतीचा बचाि कला!’’

वबचार बडनाना तरी ािर का बोलार? ताचा तोडाला आपोआपच कलप बिल!vvv

39

पर. १. (अ) खलवील आकशिब‍ध पणवा कर.

नानाचा कलप िगरहालातील कलपाची िविषट िाधा बाजारी कलणपाची िविषट

(अ) करण िो‍ध (१) काही कडाना आव काही दाराना दोन दोन कलणप लािलली होती, कार-----(२) नानानी िजाऱाना पिािर धान मावगतल नाही, कार -----

(इ) खलवील चौकटवीि शदललय सकलपनच अरवा सपषट कर.

सकलपन सकलपनच अरवा(१) ििणधि कटबकम ितती(२) अकरित कलप(३) चोर कलला आश दत नाही.(४) माझा हौिीन वमळकतीचा बचाि कला

(ई) आकिवी पणवा कर.

पर. २. (अ) खलवील िबदच अरवा िो‍धन शलह. (१) दघशट (२) हवाि (३) कचकामी

पर. ३. पठि आललय शरनोदवी रकयच िो‍ध घय र िवी शलह. पर. ४. सहसब‍ध िो‍ध.

(१) अधार : तम : : वकली : (२) िािध : बिािध : : विशिाि : (३) रमि : नाम : : त :

पर. ५. सरमि. (१) बडनानाचा तोडाला आपोआप कलप बिणाची तणमहाला िमजलली कार सििाित वलहा.

पर. ६. अशिवयकवी.(१) बडनानाचा छिदाचा िशनातन पाठात घडारा विनोद तणमचा िबदात िशन करा. (२) वचकमतिविकािात छिदाच अिलल महति वलहा.

नानाचा अगच गण

सरधयय

40

पकाचा दवनतला अनक गोषी आशचशजनक आहत; प तातही ििाात चसतवमत करार काही अिल तर अनक पकी-जाती ििाशतन दोनदा करत अिलला हजारो मलाचा परिाि. िारतातला कोताही िरोिराकड वहिाळाचा िणरिातीला नजर टाकली तर वनरवनराळा जातीचा बदकानी पाी अकरि: झाकलल वदित. ह पकी मवहना दोन मवहनापिथी तर इथ नवहत. एकदम हजारोचा िखन ह आल कठन?

णरोप आव उततर अाविातन हजारो मलाचा परिाि करन बदकच नवह, तर इतरही अिख जातीच पकी वनवमतप वहिाळाचा आरिी ऊ लागतात. िारतात ार शितबलाक जमशनीतन तात, तर बदकाचा काही जाती िाबररातन. बलाकाचा सथलातरावििी कावलदािाचा िाङ मात उलख आढळतात. हि पकीिणदधा पाििाळात वदित नाहीत, अिी िशन पराचीन िाङ मात आहत. मात ा काळात ह पकी नकी कठ जातात ाची मात मावहती वदित नाही.

ाचा उलट णरोपमध अनक पकी वहिाळात वदिनाि होतात ाची जाीि होती; प त नकी का करतात ह क ालाच मावहती नवहत. अनकाचा िमजणतीपरमा बिक पड लागणापिथी ह पकी बडक, खिलकरी अथिा काही िसतन पराणापरमा वचखलात अथिा कपारीत गाडन घऊन परदीघश वहिाळी झोप काढत अिल पावहजत. पणढ माि एका खडातन दिऱा खडात परिाि कर लागला तवहा ताचा लकात आल, की आपला खडातन गाब होार पकी ताच ऋतत दिऱा खडात वदिन तात.

पकाचा सथलातराचा अभाि कर, ही काही िोपी गोष नाही; प अिघडातला अिघड परशनातन विजानाला मागश काढािा लागता. पकाचा सथलातराच मागश िोधणािाठी एक िाधा प कषिाध उपा गला ितकापािन िापरला जात अाह. एखादा विविष िागात अनक पकी पकडन ताचा पाात खणच िाळ अडकिन दाच. ॲल णवमवनअमच बनिलल ह िाळ हलक अितात, ताच पकाना ओझ होत नाही. ा िाळािर जा ििोधनिसथन त लािल ता िसथच नाि आव खणचा करमाक अितो. कोता करमाकाच िाळ कोता पकाला, कठ आव कवहा

११. आिळिलय पऊलरट

निवगशक िाधनिपततीन िमदध अिलला िारतात पराी-पकी ामधील िविधही थक करार आह. िारतात पकाचा १२४६ जाती आहत. पकाचा दवनतला अनक आशचशकारक गोषीपकी एक गोष महज पकाच सथलातर हो. पकी सथलातर का, कठन ि कधी करतात, ाच वििचन परसतणत पाठात आल आह. परसतणत पाठ ‘आपली िषी आपल धन’ ा पणसतकातन घतला आह.

41

लािल ाची िसथकड नोद अित.िाळ अडकिलल ह पकी पणनहा मोकळ िोडल जातात. एखादा िाळ अिलला पकी वजित

अथिा मत जाला िापडल तान ता िसथला कळिाि अिी अपका अित. अथाशत लािलला ििश िाळाची मावहती परत वमळतच अि नाही; परतण ििरातला एक दोन िाळाचा जरी पतता लागला तरी तातन मौलिान मावहती वमळ िकत. करळात िाळ लािलल परीट पकी काबल, अिगावसतान, िाव पावकसतान ा िागात िापडल आहत. करळातलाच एक रानपरीट (forest wagtail) बरमहदिात िापडला आह. जमशनीत िाळ लािलला बलाक वबकानरमध िापडला आह.

अलीकडचा काळात विमान आव रडारतमणळ िणदधा पकाचा सथलातरावििी मोलाची मावहती वमळाली आह. तरीिणदधा पकाचा ा गढ ििीिबधीची वकतक रहस अदाप उकललली नाहीत.

पकाचा सथलातराच अनक परकार पाडता तील. वहमालािारखा पिशतरागामध राहार पकी थडीत खाली दरीत अथिा िखल िागात उतरतात आव उनहाळात परत िर िरकतात. ताचा एक परिाि काही वकलामीटरचाच अितो. अनकदा दषकाळ, महापर अथिा बिकिषीमणळ एखादा परातात अन वमळनाि झाल, की पकी ता परात िोडन तातपणरत दिरीकड जातात. मणळात अनाच दविशक हीच सथलातरामागची मळ पररा आह. पकाना थडीिाऱाची िारिी काळजी नित. अनाचा पणरिा पणरिठा अिल, तर पकी बिाशळ परातातही विचसथत जग िकतात. एरिी दोन त पाच हजार मीटर उचीपात िापडार वहमकाक पकी एवहरसट चढाऱा वगाशराहकाचा माग माग िाडआठ हजार मीटर महज िणमार िततािीि हजार िटापात आलाची नोद आह. एिढा उचीिर ा पकाना बिक, थडी आव हिची कमी होत जाारी घनता ाचा कोताही परकार ताि होत अिलला वदित नाही. वहिाळात पकी दवककड सथलातर करतात त थडीमणळ नाही तर बिक पडन अन िोध कठी झालामणळ.

अनक पकी अि आहत, की ज बिक पडाला लागणाचा बरच आधी, अन अदापही िरपर उपलबध अितानाच अापला दवकातला िणरिात करतात. ह पकी सथलातरािाठी अनाचा तणटिडाची िाट पाहात बित नाहीत. िश दवककड झणक लागला, की ताच मन ज उचल खात, दवकची ओढ लागत, आतील असिसथता िाढत. एका जातीच अनक पकी एकत तात आव ठरािीक मणहताशला परा करतात. ा पकाचा बाबतीत सथलातराचा आता अनािी िबध उरला निन ठरािीक ऋतत ठरािीक वदिन झप घ हा एक ‘धावमशक विधी’ अिलािारखा ताचा जीिनाचाच एक िाग झाला आह. परतीचा परिािाचही तिच. िितागमाला िगळच पकी अनावमक ओढीन आपला उततरतला घराकड वनघतात.

vvv

42

पर. १. (अ) पकवी सरलिरचय अभयसचय रळ अडकशरणयचय पद ‍धिवीच घटनकरम शलह.

(अ) पकयचय सरलिरचवी रशिषट शलह.

(इ) सरलिर करणऱय रगरगळ जिीिवील पकयच समयघटक शलह.

पर. २. फरक सपषट कर.

(१)(२)(३)

(१)(२)(३)

दशकणिवील हरमन उतिरिवील हरमन

पर. ३. चौकटवी पणवा कर.(अ) पकाचा सथलातराची मळ पररा- (अा) बलाकाच िारतात सथलातर होार दि - (इ) आधणवनक काळात पकाचा सथलातराची मावहती दाऱा गोषी- (ई) वगाशरोहकाचामाग जाार पकी-

पर. ४. करण शलह. (अ) िक ॲल णवमवनअमचच िाळ पकाचा पाात अडकितात कार..... (आ) वहिाळात पकी दवककड सथलातर करतात कार .....

पर. ५. सचनपरमण किवी कर. (अ) पकाना घराकड जाणाची चाहल लागत. (ा अथाशच पाठातील िाक िोधा.) (आ) जमशनी आव िाबररा ह उततर ईल अिा परशन तार करा. (इ) िाळ अडिलल पकी मोकळ िोडल जातात. (अधोरचखत िबदाचा विरदधाथथी िबद िापरन

िाक पणनहा वलहा.)पर. ६. सरमि.

(१) पकी वनरीकातन पकाचा जीिनपदधतीिबधी तणमची मत िविसतर वलहा.(२) तणमचा मत मानिी जीिन ि पकी जीिन ाचातील महतिाच िाधमश िोदाहर वलहा.

पर. ७. अशिवयकवी.(१) ‘पकी जा वदगतरा’ ही उकी पाठाचा आधार तणमचा िबदात सपष करा.

(२) तणमहाला पवकवमत बनाला आिडल का ? तणमच मत िकार वलहा.

सरधयय

43

पनहा एकदहा चमकहावी वीजउतरहावी खहालीभिनहावी रकहातपटहाव सनहायकरीत पकहारपनहा एकवहार

पनहा एकदहा घहालीत भपगहापहावसहाचयहा सरीवहावयहात बिहानकोसळहावयहा खहालीमहातीत महातीवहावी एक...पसन टहाकीत

िदहािद...पनहा एकवळ...

पनहा एकदहाघमहावहा वहारहायवक इथलहािहारलहा जहावहािलहावी तहानभवसरहावी िकनवभनमहामाणहाचीलहागहावी चहाहलउजळहावी िमी...भदगतहात...पनहा एकदहा...

१२. पनह एकद

परशिम इगोल (१९५३) : गरामी कथाकार, किवती. ‘हजारी बलपान’, ‘अकविदीच दान’, ‘िणगरनचा खोपा’, ‘जािाच पोर’ इतादी कथािगरह; ‘िणलाई’ हा कवितािगरह; ‘बणढाई’ ही कादबरी परविदध. असिल िदिथी बोलीचा परिािी िापर ह ताचा लखनाच खाि िविषट आह.

निवनमाशाचा धाि घतलला मनाचा िािचसथतीच िशन परसतणत कवितत किवतीन कल आह.

44

पर. १. करशयतवील अस क महणरस रटि? ि शलह.(१) पाििाचा िरी कोिळावात, कार .....................................(२) िणलािी तहान वििरािी िक, कार ............................................

पर. २. खलवील घटनच करशयतवील अपशकि पररणम शलह.

गोषटवी पररणम(१) िीज चमक.(२) िारा घणम.

पर. ३. खलवील परशिक र तयच अरवा यचय जोड लर.

‘अ’ गट ‘ब’ गट(१) िीज रकात विनािी (अ) ििशत िारत िमी चमकािी(२) मातीत माती एक वहािी (आ) िमाजातील िदिाि नष वहाि(३) निवनमाशाची चाहल लागािी (इ) मातीन िदिाि वििरािा(४) पणिन टाकीत िदिाि (ई) मािात उतिाह वनमाश वहािा(५) उजळािी िमी वदगतात (उ) निनिीन गोषीची वनवमशती करणाची इचछिा वहािी

पर. ४. िररवा‍धररि.‘मातीत माती वहािी एक, पणिन टाकीत िदािद’ ा कावपकीतील िामावजक आि सपष करा.

पर. ५. अशिवयकवी.(१) आपला दिात िातता वनमाश वहािी ािाठी ‘पणनहा एकदा’ का वहाि अि तणमहाि िाटत, त सितःचा

िबदात िविसतर वलहा. (२) कवितचा तणमहाला िमजलला िािाथश सपष करा.

अपशठि गद आकलन.

l खलवील उिर कळजवीपरवाक रचन तयखलवील किवी कर.पर. १. चौकटवी पणवा कर.

(अ) झडाचा पाढरा रग गणाचा वनदिशक(आ) झडाचा किरी रग गणाचा वनदिशक(इ) झडाचा वहरिा रग गणाचा वनदिशक

आपला झडाचा मधला िाग पाढरा आह. ताचा अथश का? पाढरा रग परकािाचा िताचा ि िाधपाचा वनदिशक आह आव तािरील अिोकचकर का िागत? त िद गणाची, धमाशची ख िागत. ा झडाखाली काम करताना आप धमशम राह, ितम राह अिा ताचा अथश आह. आपला ितशनाची ही ित राह दत. ा चकराचा अाखी का अथश आह? चकर महज गती. ह चकर िागत, की गवतमान राहा. किरी रग तागाचा ि नमतचा वनदिशक आह आव वहरिा रग महज हररतशामल िमातचा. ा धिजाखाली उि राहन ििािततीन ि वनरहकारीपान आप परिीिर सिगश वनमशा.

पर. २. झडिवील अरवापणवाि सरिषि सपषट कर.

सरधयय

45

वहवनि ह ता गाडीच अखरच सटिन होत. तामणळ रलिच दोन नोकर ‘अाल अाऊट’ अि इगरजीतन अाव ताच अथथी इटावलन ि रिचमधन ओरडत डबा-डबातन विरत हात. ता अमररकन महाताऱाजिळ वचकार िामान होत. वहवनिला वबऱहाड बदलाचा इरादान आलािारख, तामणळ तानी दोन पोटशिश बोलािल. मी ता चसताच औपचाररक आिार मानन माझी छिाटी बग घऊन वनघालो. सटिनचा बाहर ऊन पाहतो तर रसता नवहताच ! होता तो एक परचड कालिा, एखादा विसतीश नदीिारखा. हाच तो गरड कनॉल. तात अनक पॉटर टकिी महज लहान मोटर लाचीि आव माठा ावतक नािा उभा होता. ‘वहवनवझा-वहवनवझा, वपाझा-वपाझा’ अिा ताचा पणकार चालला होता. टकिीपका बि सिसत पडार ह िागाला काही अथशतजज लागत नाही. मी अडीचि वलराच बोटीच वतकीट काढल. दोनएकि परिािी पोटात घऊन आमची नाि जोरात वनघाली.

त िातािर अवति परिन होत. वििाल कालवािर अनक उतिाही परिािी िगान जा- करत होत. हाििर िाहनाची िाहतक चालािी तिी ता जलमागाशिर नािाची धािपळ चालली होती. अनक परकारचा नािा कालवातन चालला होता. हित गारिा होता, िाऱात उतिाह होता, मनात िगीत होत आव ििोिार पिरलला पाणात तारण होत. रोमला िटलला एक इटावलन लखक मला महाला होता त खरच होत. ‘वहवनि ह जगातल एकच अि िहर आह, की ताच िशन करता त नाही. वतथ परतकात गल पावहज. वतथली हिा खाली पावहज. वतथ रावहल पावहज. तरच तणमहाला वहवनि महज का त िमजल.’

कार ह पाणातल अि जगातल एकमि अद िणत िहर आह. जा िहरात एकही मोटार नाही. िाहतक वनत करारा पोलीि नाही. टटविक लाईट ि नाहीत आव रसतािर धकाबणकी नाही अि ह जगातल एकमि िहर, कार ाला खऱा अथाशन रसतच नाहीत. आहत त कालि-िक कालि अाव ताना जोडार पल. आईचा गळात मणलान हात टाकािा ति ह पल. लावडक, परमळ. हा गाि महज रढ अथाशन िहर नवहच, तर अनक छिोटा बटाचा हा पणजकाच आह. वनळा मखमली िागरािर टाकलला वहऱामाकाचा वढगािारखा हा लाबन वदितो. मधनच चचश वककिा जणना राजिाडा ाची टोक आिाळात घणितात. गरड कनॉलचा वकनाऱािर खणचाश टाकलला. चार खणचााचा मध टबल अाव तािर रगीबरगी परचड छिती. ा खणचाािर बिन कॉिी घत िमोरन िरकाऱा विविध आकाराचा आव अनत परकाराच उतार िाहन नाऱा नािाची जा पाहत बिाच. तीच गमत ा नािातन परिाि कराऱानाही पाहाला वमळत. डकिर ऊन वकनाऱािरचा वनरदोगी िथ, िात, वचतविवचत परिािाचाकड पाहत पणढपणढ िरकाच. ह िहर वनरदोगािाठीच आह ात िका नाही, कार इथ ाऱा परिािाना किलीही घाई गदथी नित. नाकक, मणबई, हागकाग अिा िहरातला धािपळीपािन ह वनिात िहर ििशसिी अवलप आह.

| वहशनस (सरलरचन)

रमि मतवी - रमि रजरम मतवी (१९२५-१९९८) ः कथाकार, परिाििशनकार, विनोदी लखक. ‘थडीच वदिि’, ‘िणखाच वदिि’, ‘निरग’ इतादी परिाििशन परविदध. १९७९ िाली एकाच ििाशत ३४ पणसतक परकावित करणाचा विकरम ताचा नािािर आह. ‘वहवनि’ ा पाणािर तरगाऱा िहरातील िातािर, हिामान, वनिगशिौदश ि जीिनमान, ा ििाशच िशन परसतणत पाठात लखकानी कल आह.

46

वहवनिच रसत महज पारसत अितात ाची कलपना निलला एक मणनीम एकदा लडनहन वहवनिला विमानान आला. रसतािर िगळीकड पाीच पाी झालल पाहन तान आपला मालकाला तार कली, ‘‘वहवनिमध पर आला आह. िगळ रसत पाणान तणडब अाहत. परत ऊ की पर ओिरपात िाट पाह त कळिा !’’

वहवनि महज अिाट जलदिशन ! वहवनि महज किळ कालवाचच नवह तर कालवातही तरगार िहर ! एक परचड उतिाह आव उतिि ! दोन वदििाचा वनिात मणकामानतर ह गोड, कलािक आव वनळा पाणािर तरगार िहर िोडताना मनाला खपच हरहर िाटली.

पर. १. शटप शलह.

(१) गरड कनॉल (२) वहवनिचा सटिन बाहरचा पररिर पर. २. खलवील मद दचय आ‍धर वहशनसच रणवान शलह.

(अ) वहवनि महज अिाट जलदिशन (आ) वहवनि महज अिशनी िहर

पर. ३. खलवील सकलपन सपषट कर.(अ) वहवनि महज वहऱा-माकाचा वढगािारखा बटाचा पणजका..............

(आ) वहवनि महज अद िणत िहर ..............

पर. ४. ‘वहशनस ह पणयिल जगिल एकमर िहर आह’, पठचय आ‍धर य शर‍धनचवी सतयि पटरन द.पर. ५. िमहवी पशहललय िमहल आरडललय कोणतयहवी सरळच रणवान िमचय िबदि कर.

िषभयस

सरधयय

शररमशचनह* खलवील रकय रच र अभयस.

(१) आिडल का तणला ह पणसतक(२) हो जिानतर मी ििश गोषी िाचार आह जा महाली(३) िडील महाल जानशिरी की वलवहली तणला ठाऊक आह का

िरील ििाद िाचताना िाक कठ िपत, परशन आह की उद गार आह, ह काहीच कळत नाही कार ा िाकात विरामवचनह नाहीत. बोलताना काही विधान करताना, परशन विचारताना, आशचश, हिश, करोध आदी िािना वक करताना माि ता ता वठकाी कमी अवधक िळ थाबतो, महन तोच आि वलहन दाखिताना िाचकालाही कळािा, ािाठी विरामवचनहाचा िापर कला जातो. * ररवील रकयिवील शचनह आशण तयचवी नर यच िक ियर कर.

विरामवचनह नाि

vvv

47

१३. शिफन

शरठठल रघ (१९४५) ः िणपरविदध किी ि लखक. ‘काळा मातीत मातीत’, ‘पढरीचा िाटिर’, ‘कपािीची चरििल’, ‘पाऊिपाी’ ह कवितािगरह; ‘अधाराता’ ह नाटक; ‘डब’ ही कादबरी; ‘िऱहाड बोली आव इवतहाि’, ‘िऱहाडी मही’ इतादी पणसतक परविदध. परी, बलावििीच परम, पाििाचा वदििातील मातीचा िणगध, ितकऱाच सिपन, पाििाचा आगमनान ितकऱाची होारी ितीकामाची लगबग, ाच िशन किीन परसतणत कविततन कल आह.

काा मातीत मातीत वतिन चालत वतिन चालतईज नाचत थथ ढग ढोल िाजित नदी बलाचा जोळील िदािीि हकालत िटी बाधन पोटाल पाराबती उनारत िटी पोटाल बाधत झोी काटील टागत झोी काटील टागत तात तानणल लळत तात तानणल लळत ढग बरित काकरात वबजिाई जि हािर चादन धरतीचा आगोपागी लाळानौिाच गादन िरीिरी िरी ती माती नहातीधणती होत वतचा कसतणरीचा िाि िल जीिाल पाळत िल जीिाल पाळत िाट िाजील पाहत मना िाटली पाहत राघ वतिन हानत राघ वतिन हानत ढग बरित िला टाकती वतिन वित िखर पाहत पानी विजल ढकल लोनी पााल िाटत काा ढकलात डोा वहिश िपन पाहत डोा िपन पाहत काटा पाात रतत काटा पाात रतत लाल रगत िाडत वहिश िपन िलत वहिश िपन िलत ढग बरित

िग -४

48

पर. १. खलवील अरवाचय िबदसमहल कशरििवील योगय िबद दय. (१) परीिाठी लागार वबा (२) ितकरी परीिाठी िापरतो त अिजार (३) पाराबती करत ता दोन कती

पर. २. खलवील ओळीिवील अ‍धोरतखि सकलपन सपषट कर. (१) काकरात वबजिाई जि हािर चादन (२) काा ढकलात डोा वहिश िपन पाहत

पर. ३. य कशरिि आलल रऱहडवी बोलवीिवील िबद िो‍ध र तयन परमणिषिवील िबद शलह.

कशरिच शरषय

कशरििवील पत

कशरििवील िमहल सराि आरडलल परशिक

कशरििवील नसशगवाक घटन

रऱहडवी िबद परमणिषिवील िबद

पर. ४. कशरिचय आ‍धर खलवील िक पणवा कर.

पर. ५. अशिवयकवी.(१) ‘काटा पाात रतत लाल रगत िाडत वहिश िपन िलत’, ा ओळीचा िदिश सपष करा.

िषभयस

* खलवील रकय रच.(१) मी िाळा जातो. (२) मी िाळत जातो.ही दोन िाक तणमही िाचलीत. ापकी पवहल िाक चणकीच आह आव दिर िाक बरोबर आह. ा दोनही

िाकामध का िरक आह? पवहला िाकात ‘िाळा’ हा िबद आह. दिऱा िाकात ‘िाळा’ ा िबदाला ‘-त’ हा परत लागला आह.* खलवील रकय रच.

(१) राम वमतािी बोलतो. (२) रशमा पालीला घाबरत. (३) कलपना दकानात जात.ा िाकामध, वमत, पाल, दकान ा नामाना अनणकरम -िी, -ला, -त ह परत जोडलल आहत. परत

लागणापिथी ा िबदामध काही बदल झाल आहत. उदा., वमत~वमता-, पाल~पाली-, दकान~दकाना-. िबदाला परत लागणापिथी होाऱा ा बदलाला िबदाच समनयरप महतात. िबदाचा मळ रपाला सरळरप महतात. उदा., ‘दकान’ ह िरळरप आव दकाना- ह िामानरप.

नामाना वककिा ििशनामाना लागार परत अनक परकारच अितात. -ला,-त,-न,-िी,-चा,-ची,-च इतादी.नामाना ि ििशनामाना परताबरोबरच िबदोगी अव जोडली जातात. तवहािणदधा िामानरप होत.

सरधयय

49

मी राहत होतो ता घराचा माग एक वलबाच झाड होत. वलब महज कडवलब नवह. आप खातो ता वलबाच झाड. कखडकीलगतच होत त काटरी आव वलबाचा िळानी गचच लगडलल अि. लिलिीत वहरिगार आव चतनम. परदि िगळा उनहाचा होता. ता िागात एक च उनहाळा जासत, आिमत तापन जाई. आिपािची जमीन तापन करपन तपवकरी पडलली वदि. जी काही झाड आिपाि होती ती मलल आव काळपट वहरिी वदित आव पाथळ तर पररिरात कठच नवहती. िगळीकड िणषक कोरडी जमीन. घरिणदधा तापन वनघ.ा िगळा पाशिशिमीिर त झाड महज विलकष जीिनम आव जीिनदाी िाट.

खर तर वितीचा उचीच झालल वलबाच झाड महज िोितालचा िजीिाचा वदलािाच करि झाल होत, ह माझा लकषात आल. ता झाडाखाली ‘काळीिोर िािली’ अि. मोरीच पाी िगळ ता झाडाला जाई. तामणळ जवमनीत नमकी वतथच ओल अि . ता ओलिर जवमनीत मला काही िख वदि लागल. आज इथ वदिलला िख उदा वतथ वदि. रातीतन तो बराच िरकलला अि. लहान-मोठ अनक िख मग वदिन ऊ लागल. मग लकषात आल, की ा झाडाखाली गोगलगाईची िसती आह. इतका मोठा आकाराचा गोगलगाईची िसती मी परथमच पाहत होतो आव परथमच मी अिही पावहल, की ता गोगलगाई िख पाठीिर घऊन तर चालतातच; परतण

ता झाडािरही चढतात. िादीिर वचकट रगान बरबटलला गोगलगाई पाह, ताचा परिाि वनरख हा माझा आव लहान मणलाचा कौतणकाचा काशकरम होऊन बिला होता.

लिकरच एक पारवाची जोडी ता गदश वहरवा आशचाशत वदलािा िोध लागली. ता जोडीन काडाकाडाच एक घरट ता वलबाचा काटरी झाडात बाधाला िणरिात कली. कखडकीतन वकिा दारातन हळच पावहल, की गणजाचा डोळाची, लणकलणकता नजरची पारिी दषीि पड. िोितालचा रखरखीतन ता जोडीन एक थड अिा आश िोधन काढला होता. माझा मणलगा वतथ िारिार जाऊन पाही महन मग त जोडप हळहळ वदिनाि झाल.

वचमणा आव इतर पकषी ानी त झाड नहमी गजबजलल अि. ज गात बहरत िगीतम झाड! तणरदार बणलबणल आव पोपट नहमी वतथ वदित. ता िगळाच त झाड महज एक करि, एक आकिश, एक आशिािनाच, विशिािाच वठका झाल होत. कलकलाट आव गजबजाट. ता झाडान ज अनक पकाना जगणािाठी नि आशिािक वनमत वदल होत. त आशिािन कठोकठी दरपात पोचन िोितालचा तप िातािरातन अनक पकषी ता एकमि थड झाडाकड थवाथवान त अिलाच माझा लकषात आल.

१४. ि जवीरनदयवी झड

िरि ससण (१९५१) ः परविदध लखक, कथाकार, नाटककार, कादबरीकार. ‘अनथश’, ‘लाल िलाच झाड’ ह कथािगरह ः ‘िपश’, ‘दर तथ दर तवहा’, ‘रात’ ा लघणकादबऱा परविदध. िलदाी ि जीिनदाी वलबाच झाड आव मानिी जीिन ाची िणदर िागड घालणाचा िसिी परतन परसतणत पाठात लखकानी कला आह.

50

झाडाखाली मणगाचही एक िगळच विशि होत. अनकरगी वकडिणदधा ता दलदलीत होत. एकदा पाहत अिताना िापाची कात आढळन आली. झाडािर खारीची िसती तर होतीच; प थड िािलीत कतीही वतथ वििावाला त. िलापािन त िळापातचा िगळा जीिनपरिाि ता झाडाचा मला पाहाला वमळाला नाही; परतण ििटचा बहरात िल लागलली पावहली. ही िल वचमणकली, मद गोड िािाची आव अद िणत िळदार आशिािन घऊन आलली अित. िलामणळ लिकरच ता झाडािोिती पखधारी वचमणकला पऱा उड लागला.िलपाखर आव रगीत उडत कीटक. िलचणख वचमणकल पकी आव िणग. एका छिोटा िादीिर मधमाशाच पोळही रचल जाऊ लागल. तवहा मात चखडकी लािन घािी अि िाट लागल;प ता माशानी कधी क ाला दि कला नाही.

‘िजीिािाठी जीिनदाी कदर’ अिी ता वलबाचा झाडाची वाखा झालाच माझा लकात आल; प इतककच नवह तर, मािही ता झाडाकड आकविशत होत होती.

जा कणा दावकात सतीन ह वलबाच झाड राहता घराचा माग किळ िाडकर अिताना लािल होत, वतन ता झाडाला ककप घातल नवहत. मणक-मोकळ झाड, वतन ज कडपाचा आव ककजणिीचा माशदा घातलला नवहता. आिपािच लोक त, वलबाची िळ मणकप घऊन जात. िळ कधी कमी पडली नाहीत, िळानी लगडलल त झाड दष लागणािारख, िमदधीची िािना जागिार आव जीिनदाी होत... िगळािाठीच!

महज अि की, माि, पिण-पकी, कीटक, िाप, कती आव खारी, गोगलगाई अिा िगळानाच त आकिशन घत अि. िोितालचा कावहलीतल वििावाच आव आनदाच ज आिीिाशदम आशिािन आव जगणाचा वदलािा...

इतकक महति ता झाडाला आलल पाहन मी चवकत होऊन गलो होतो. जा घराची हकीकत मी िागतो आह, ती एक जोडइमारत होती. ट विन बलॉक. िजारी ज राहत होत, ताचा परिदारी चक पाणाचा हापिा होता महज िरपर पाी होत. मात अगात आव परिदारात गिताची काडीही नवहती. माि उदाि, दमणशखलली, तसत िाटत. ता घरातली सती नहमी दावगन घालन बि; परतण पाी आव जमीन मणबलक अितानाही तानी वहरिा आनद पिरिणाचा परतन कधी कला नाही. मला िाटत झाड लाि, त जगि, तादार दरिर आनदाच आव आशिािनाच िगीतम िदि पिरि आव ििश िजीिाच आिीिाशद घ ही एक परिततीच अिािी लागत. जो माि एखाद झाड जगितो, तो वनिगाशत एक ‘वहरिा चमतकार’ रजित अितो. ह वलबाच झाडच बघा ना! जा कणा बाईन ह झाड लािल होत, ती बाई इथन वनघन गली होती; परतण जाताना एक अद िणत नाट ती आपलामाग ठिन गली. दरििथी, दर ॠतत ता झाडाचा अनणिगान एक उतिि िाजरा होत अिार, िल त अिार, घमघमाट दरिळत अिार आव मग एक आखखा िलोतिि... िळाच लगड.. ह िगळ घडत अिार, मी तर किळ एका ऋततला िजीिाचा जागता नादता अचसततिाचा िाकीदार होतो; प िजारची ती माि? ती अनक ििा ता घरात राहत आलली होती; परतण न तानी त ‘वहरि कौतणक’ पावहल, न तानी झाड लािली, न तानी िल िलिली. हा वनिगाशतला आनद ताचा मनात कधी पोचलाच मी पावहलच नाही. महनच कदावचत ती माि ताचा परि-अगािारखीच उदाि, िकाि, तपवकरी अिीच िाटत रावहली मनान.

त झाड लािारी ती दावकात बाई एकदा वतचा मणलािह आमचा घरी आली होती. वतन आलाबरोबर परथम जाऊन त झाड पावहल. वतचा ता हळिपा मला िजनािी िबवधत िाटला. मला िाटत िजनािी, निवनमाशािी, वनवमशतीिी मन जोडलल अिल तर त ताज राहत, झाडाना िलि, रजि, ताचा ‘वहरिा िदि’ दरिर पोहोचि ातन मन िजनातमक आव आनदी, वनवमशतीकम होत अिाि. एक माग ठिलल िळदार झाड वकती वजिाना जगित, आनद दत, जीिन दत, आशिािन आव आिीिाशद दत ह पावहल की मन थक होत. ह ममश जानी जाल, त मला िाटत, आनदी राहतात. ज नणित िौवतक गोषीचा धाि घतात, दावगन लिन बितात, ताचा िोिताली कधी वहरि झाड उगित नाही आव ताचा मनात कधी पकी वचिवचित नाहीत! आनदापािन त वबचार िवचत राहत अिाित.

ता जीिनदाी झाडान आपला ‘वहरवा िाित’ मला अि बरच काही काही िावगतल.

51

पाठातील नाददिशक िबद

पर. १. करण शलह.(१) लखकाला वलबाच झाड जीिनदाी िाटल, कार....(२) पारवाची जोडी वलबाचा झाडािर राहत, कार ....(३) लखकाला चखडकी लािन घािी अि िाटल, कार....

पर. २. चौकट पणवा कर.

पर. ३. शलबचय झडल खलवील रशिषट कोणवी कोणवी परपत करन शदलवी.(१) िगीतम झाड-(२) आशदाी झाड-(३) आशिािक झाड-(४) जीिनदाी झाड-

पर. ४. ‘परसदर’ य िबदपसन चर अरवापणवा िबद ियर कर.पर. ५. पठि रणवान आललय दोन कटबचवी शदललय मद दचय आ‍धर िलन कर.

मद द कटब कर.१ कटब कर.२परिदार माि चसता पाी जमीनवहरिा आनद

जोडइमरिवीि रहणरवी दोन कटब

पर. ७. सरमि.(१) िक ि मानिी जीिन ाचातील परसपरिबधावििी तणमच मत िोदाहर सपष करा.(२) झाड िजीिािाठी जीिनदाी कदर कि बन िकत, ह विधान पटिन दा.

पर. ८. अशिवयकवी.लखकाचा मणलान पारवाचा जोडीचा आश - ताच घरट िारिार पावहलामणळ पारवाच जोडप हळहळ

वदिनाि झाल. ही घटना तणमहाला का िागत, त सपष करा.

पर. ६. चक की बरोबर ि शलह.(१) परिदारी पाणाचा हापिा अिलला िजाऱाची बाग िललली होती.(२) इतर पकाचा तािामणळ पारवाची जोडी वलबाचा झाडािरन हलली.(३) वलबाच झाड लािारी सती अतत हळिी होती.(४) वलबाचा झाडािरील मधमाशा कधी क ाला चािला नाहीत.

सरधयय

52

मी माझी गािची िाळा िोडार होतो. पणढील विकषािाठी औध (वज. िातारा) थील हासकलमध जाणाचा विचार करत होतो. ति माझ परतनही चाल होत. तात ि वमळार ाची मला खाती होती. महनच मी माझा िाळतील एका विकषकाची िट घत होतो. ताचा िला, मागशदिशन मला वमळत होत. शी. हमतराि दिमणख ह गािचच रवहिािी. तानी मला इगरजी तखशडकराच िािातर विकिल. त ति सकाउटमासतरही होत. तानी िाळच सकाउटपथक पकका पाािर उि कल होत. शी. कातमासतरानी मला चौथीचा िगाशत गवत विकिल. अकगवतािारखा अिघड विि तानी िोपपा करन विकिला. आमच कात मासतर अगान िडपातळ, दमाचा विकारान ताना कधी-कधी ताि वहाचा. कात मासतराचा घरी माझ िडील लाकड िोडाला जाच.

शी. गोळीिडकर मासतर मला मराठी पाचिीत होत. त इवतहाि िगोल विकिाच. तात इगरजी पवहलीत तखशडकराच पवहल िािातर विकिाच. शी. गोळीिडकर खर ितीतजज विकषक. िाळचा बागा करणातच ताच अधश लकष अि. तात ताचा ि माझा जिळचा पररच झाला. ताच कार िाळचा ‘बागा’ आमचािारखा मणलाचा वजिािरच तर उभा होत. आमही मणल िान तिच हाडा-वपडान मोठाड. कषाचा कामाला कखर. िाळची गािचा ओढाकाठची बाग ही खर तर आमहा मणलाचा वजिािर चागली िललली, उिी अि. ा बागतला विवहरीच पाी दोन-दोन ताि राहाटन ओढन, बागतला िलझाडाना, िळझाडाना आमही दत अि. तवहा ती िलझाड-िळझाड तरारन उिी राहात होती. तामणळ शी. गोळीिडकर मासतर आमचािर परम कराच. बागतील जमीन कदळी, वटकािान खादािाची, ताच िाि कराच, बध घालाच अिी िगळी कषाची काम आमही मणल करत अि.

हडमासतर शी. नाईक मासतर ाचा िाळत दरारा अि. ति त विसतीच कड िोक. ा विसतवपर हडमासतरानी माझा िाळला चागलीच विसत लािली. िाळची दिरी घटा होताच त हातात डी घऊन िाळचा दारात थाबत. अिा विसतीत मग को उिीरा ईल! अिा ताचा दरारा.

शी. नाईक ह मला इगरजी चौथीत इगरजी आव इवतहाि विकित. तात इगरजीच ‘रन-मावटशन’च गरामर त आिडीन विकित. त िदानकदा विदारााना िमणपदि करत. शी. रागािकर मासतरािारख त कधीही इतर िािशजवनक कााशत पडत नित. आप बर अन आपली िाळा बरी, हच ताच काश. तामणळ तानी िाळला विसत आली आव परीकषचा वनकालाचा दषीन तानी िाळची चागली परगती कली.

औधला विकाला जाार महन मी शी. नाईक मासतराना िटलो. तानी मला ोग अि मागशदिशन कल. िाळत अितानाही ताच माझािर लकष होत. विसतीचा दषीन कि िागाि, जीिनात आपली परगती किी करन घािी, ाबाबतीत तानी कलला वहतोपदि मी कधीच वििर िकत नाही.

शी. रागािकर, दिपाड ा विकषकानी तर मला िसकारदषटया िारच उपकत करन ठिल आह. कि त एक-दोन परिग थ उद धत करन सपष करतो.

१५. मझ शिकक र ससकर

िकररर खरि (१९२१-२००१) : कथाकार, कादबरीकार, लखक. दवलत चळिळीत िवकर िहिाग. ‘तडीपार’, ‘िागािा’, ‘आडगािच पाी’ इतादी कथािगरह ‘झोपडपटी’, ‘िटपाथ न.१’, ‘माझ नाि’. इतादी कादबऱा; ‘तराळ-अतराळ’ ह आतमचररत परविदध. विदावथशदित विकषकाकडन कला जााऱा िसकाराच महति, परसतणत पाठातन लखकानी वक कल आह.

53

पर. १. खलवील रकयच सदिवासशहि अरवा सपषट कर.(अ) िाळचा ‘बागा’ लखकािारखा मणलाचा वजिािर उभा होता.(अा) लखक िातारा वजलहातील औधला जाचा विचारात होत.

पर. २. जोड जळर. शिकक गणरशिषट

(१) शी. नाईक (अ) सकाउटगाईड अधापनतजज(२) शी. दिमणख (आ) गवत अधापन तजज(३) शी. गोळीिडकर (इ) िमणपदिक आव विसतवपर(४) शी. कात (इ) ितीतजज

पर. ३. चौकटवी पणवा कर. पाठािरन तणमहाला जािलली लखकाची सििाििविषट वलहा.

कसतीिारखा खळातिणदधा जातपात मानली जात अि. आमचा गािातही आमहा मणलािाठी िगळी तालीम होती. लहानपी मी बऱापकी कसता करत अि. हगामात कसता करन मी कधी खोबर, तर कधी नारळ, तर कधी एखादा रपापात इनाम वमळिली आहत. एक पटकािणदधा एकदा वमळालाच आठित.

अिाच बाहरगािी मी कसताचा िड पहाला गलो होतो. तथ एका थोराड मणलाला, ‘ाला जोड, ाला जोड’ महन िडात विरित होतो. दोन राउड मारनही ताला की जोड उिा रावहला नाही. तवहा आमचातला एक महाला, ‘िकऱा उठतोि का? धरतोि का कसती ता गडाबरोबर?’

मी ‘हा हा’ महत मदानात गलो आव लढत करणाची तारी दिशिली; प मला क ीतरी ओळखल आवहटकल.

मी वहरमणिला होऊन माघारी गलो. हा परिग माझा मनाला लागला ह ओळखन रागािकरानी माझी िमजत घातली. महाल, ‘अर, िमाज अजन वनवदरसत आह. खळात-मदानात जात न पाहता कौिल पाहाि, ह अजन ताला नीट िमजल नाही. प एक वदिि अिा ईल की, ह िार नष होईल. तणमहालाही खळात-सपधडत मानान बोलिल जाईल.’

अिाच एक दिरा परिग...विमगाचा धणळिडीला आमचा िसतीतील परौढ िगाशत तमािाचा िड उिा रावहला. ता वदििी परौढ िाकरतचा

िगश बद होता; प रागािकर मासतराना ाची कलपना निलान त नहमीपरमा िगाशला िट दाला आल. परौढ िगाशचा ककवदलाचा परकािात तमािा चालला होता, त पाहन रागािकर चटकन परत विरल. ताना पाहताच मी ताना आडिा गलो. माझी मान खाली झाली होती, त पाहन मासतर महाल, ‘‘अर! आज धवलिदन! ह चालाचच!’’ अन मासतर तिच िाटला गल.

मग मासतर मला दिऱा वदििी बोलल, ‘‘िकर! त ह धानात ठि. वजथ परौढ िाकरतचा िगश चालतो, तणमही अभाि करता ता विदचा मवदरात तमािा किा उिा...?’’

िरानी मला कलला हा उपदि मी कधीच वििर िकत नवहतो.

सरधयय

vvv

54

पर. ४. खलवील पररणम जय घटनच आहि तय घटन शलह. (अ) परराम- वहरमणिल होऊन लखक कसतीचा मदानातन माघारी विरल.

घटना-(आ) परराम- लखकाची मान खाली गली होती.

घटना-पर. ५. समपवाक उदहरण शलह.

(अ) खळातिणदधा जातपात मानली जात अि (आ) लखकानी आव ताचा वमतानी कलल कषाच काम

पर. ६. आकशिब‍ध पणवा कर.

वहरमणिलला लखकाची िमजत घालताना रागािकर िरानी वक कलल िकारातमक विचार

पर. ७. चौकटवीिवील रकपरचरच अरवा शलह.

पर. ८. सरमि.(१) ‘विदारााचा वचकमति विकािात विककाची िवमका महतिाची आह’, ा विधानाबाबत

तणमच मत िोदाहर सपष करा.(२) विकक ि विदाथथी ाचातील नातिबधावििी तणमचा िकलपना सपष करा.

उपकरम ः तणमच पराथवमक िाळतील विकक आठिा ि तातील अविसमरी विककािी िबवधत अिलला तणमचा आठिी वलहा.

दरारा अि. वहरमणिल हो.

िषभयस* अ‍धोरतखि िबदशरषयवी खलवील मशहिवी िरन िक पणवा कर.

रकय सरळरप समनयरप परतयय(१) रमिचा िाऊ िाळत गला. (१)

(२)(२) बकन ितकऱाला कजश वदल. (१)

(२)(३) िणटीत तो वमतािी खळतो. (१)

(२)(४) मडईत िळाचा गाडा आहत. (१)

(२)

55

माझा आठिीतला, आणषातला िगळात महतिाचा वदिि महज माझा बाई-ॲनी मनिविलड िणवलवहन-मला विकिाला आला तो वदिि. दोन अगदी परसपरविरोधी आणष किी एकत तात, ाच मला निल िाटत. ३ माचश १८८७. मला आठि ििा लागाला तीन मवहन बाकी होत. ता वदििी दपारी मी पोचशमध उिी होत-िात, किाचा तरी अपकषत. आईचा खााखणा आव घरातला लगबगीिरन आज काहीतरी िगळ घडार हाचा मला िाधार अदाज आला, महन मी दारापािी जाऊन पाऱािर िाट पाहत रावहल. अचानक पोचश झाकन टाकाऱा हनीिकल िलीचा जाळामधन ऊन िाट काढत आल आव माझा उचािलला चहऱािर पिरल. नकळतच माझी बोट बाजचा ििीचा पानािरन आव िित ऋतच सिागत करालाच उमलावात तिा कळािरन विरली. िविषात माझािाठी का चमतकार वलहन ठिला, ाची काही मला कलपना नवहती.

ताआधी काही आठिड रागान आव कडिटपान मन इतक वगर झाल होत, की ता सित:िीच चाललला िततचा झगडान मी अगदी थकन गल होत. दाट धणक अिताना तणमही कधी िमणरिािर गलात? अिा िळी िाटत, िहज सपिश करता ईल अिा पाढऱा अधारान आपलाला िढल आव तिा धणकातन जहाज िाट काढत वकनाऱाचा वदिन त अित. वकनारा गाठपात ता अिता. ाती धडधडत अित. िाटत, आता का होार? विकषाला िणरिात होणाआधी माझी अिसथा ता धणकात िापडलला जहाजािारखी होती. िरक इतकाच, की माझाकड होकात िगर काहीच नवहत आव बदर वकती जिळ आल, तही कळाला काही मागश नवहता. ‘परकाि! परकाि हिा मला!’ अि माझा आतमाच वन:िबद आकरदन चालाच. नमका ताच हवािा कषी परमाचा परकािात मी नहाऊन वनघाल.

माझा जिळ कीतरी ति मला जािल. आईच आह, अि िमजन मी हात पणढ कला. तर दिऱाच कोीतरी माझा हात हातात घतला आव मला उचलन कडिर घतल. हाच माझा बाई, ॲनी िणवलवहन. ता मला विकिाला आला होता, ताहीपकषा जासत माझािर माची पाखर घालाला! दिऱा वदििी िकाळीच बाई मला आपला खोलीत घऊन गला. तानी मला एक बाहली वदली. ‘पवककिनि इवनसटटयणिन’ मधला अध मणलानी माझािाठी ही िट पाठिली होती. बाहली लारा वबजमनन िजिली होती. अथाशत ह िगळ मला कालातरान कळल. थोडा िळ मी ा बाहलीिी खळलािर बाईनी बोटानी हळच माझा हातािर अकषर जणळिली. ‘d-o-I-I’ हा बोटाचा खळ मला िार आिडला. मीही बाईपरमा बोट विरि लागल. ििटी जवहा एकदा मी ती अकषर बरोबर काढली तवहा बालिणलि आनद आव अविमानान िलन आल. धाितच वजना उतरन मी आईपािी गल. वतचािमोर हात धरन तािर पणनहा एकदा मघाचीच अकषर बोटानी जणळिन वलवहली. मी एक िबद जणळित होत,

१६. िबदच खळ

हलन कलर (१८८०-१९६८): वििावा ितकािर आपला अलौवकक कााशन आव वककमतिामणळ जा लोकोततर वकीचा परिाि पडला, तामध हलन कलर ाच नाि अगरगण आह. अधति, मणकपा आव बवधरति अिा वतहरी अपगतिािी िामना दत तानी आपल विकष प श कल. अधारातन परकािाकड न ाऱा विकषपिाशच थक करर अनणिि तानी ‘The story of my life’ ा आतमकथनात माडल आहत. ताचा मराठी अनणिाद शी. माधि किड ानी ‘माझी जीिनकहाी’ ा पणसतकरपान कला आह.

परसतणत उतारा ‘माझी जीिनकहाी’ हलन कलर (अनणिाद - माधि किड) ा पणसतकातन घतला आह. अपगतिामणळ िािा विकषात ार अडथळ ि ह अडथळ दर करणािाठी तानी ि ताचा विवकषकन कलल परतन, ाच िशन परसतणत पाठात कल आह.

56

ह काही मला ता िळी माहीत नवहत. वककबहना िबद महन काही अित, ह तरी मला कठ ठाऊक होत? मी िक बोटानी बाईच अनणकर करत होत. नतरचा वदििात मी हाच पदधतीन वपन , हट, कप अि वकतीतरी िबद आव बि, उि राह, चाल अिी थोडी वकरापदही विकल. बरच वदिि बाईबरोबर राहन राहन, परतक िसतला काहीतरी नाि अित, ह माझा लकात आल.

एक वदिि मी माझा नवा बाहलीिी खळत अितानाच बाईनी माझी जणनी, वचधा झालली बाहली माझा माडीिर ठिन पणनहा हातािर वलवहल, d-o-l-l. महज, दोनही बाहलाना िबद एकच! ता आधी ‘m-u-g’ आव ‘w-a-t-e-r’ महज ‘िॉटर’. तर मी हटान महाची, (महज खााखणा करतच) ‘‘नाही!’’ माझा हा गोधळ बघन ताचा वहरमोड झाला आव तानी तो विि तिढािरच ठिला. पणनहा कधीतरी तानमान बघन ह िबद विकिाित, अि तानी ठरिल अिाि. आता पणनहा बाहलीिरन ताच विकि िणर झाल होत. ताच त पणनहा पणनहा िाग िहन न होऊन मी माझी निी बाहली वहिकािन जवमनीिर आपटली. ता बाहलीच तणकड होऊन माझा पाािी पडलल मला जािलािर मला उकळा िट लागला. िाटल, बर झाल, एकदाची पीडा गली. एिढा थथाट करनही ना खत ना खद अिाच माझा आवििाशि होता. ती बाहली माझी नािडती होती ना! माझा वनशचल, अधाऱा जगात हळवा, हळिार िािना कठन उगिार? बाईनी मात बाहलीच त तणकड झाडन िकोटीजिळच एका बाजला लोटल. माझी डोकदखी गलान मलाही हाि िाटल. बाईनी माझी हट माझा हातात ठिलािर मी ओळखल, आता बाहर, छिान उबदार उनहात जाच. हा विचारान मी पणनहा आनदान टट उडा मार लागल. पाऊलिाटन जात आमही विवहरीपािी आलो. इथही हनीिकल िलीचा जाळा होता. ताचा िलाचा िणगध दरिळत होता. कोीतरी विवहरीतन पाी काढत होत. ता पाणाचा धारत बाईनी माझा हात धरन ठिला. एका हातािरन अजन थडगार पाणाच ओघळ िाहत अितानाच बाईनी ताच हातािर बोटानी िबद वलवहला w-a-t-e-r. आधी िािकाि, मग झरझर. मी एकदम वनशचल उिी रावहल. माझ िगळ लक बाईचा बोटाचा हालचालीिर एकिटल होत. एकाएकी, इतक वदिि आप काहीतरी वििरन गलो होतो, ाची असपष जाीि झाली. गमािलली समती परत णातला थरार मी अनणििला... w-a-t-e-r िॉ...िॉ...आव िािच कोड एकदम माझािमोर जि उलगडलच. अरचा, पाी महज आपला हातािरन थडगार, नाचत, उिळत काहीतरी जात त? ता एका वजित, चतनम िबदान माझा आतमाला जिी जाग आली. परकाि, आिा, आनदाची उधळ कली, मणक कल. अजनही ति हा िाटत बरच अडथळ होत; प लौकरच त दर होार होत.

विवहरीपािन मी परतल, तवहा मन निीन गोषी विकणािाठी आतणर झाल होत. आता परतक गोषीला नाि होत आव नािा-नािातन उमलत होता एकक निा विचार! घरात आलािर मी सपिश कराची ती परतक िसत जिी सपिाशगवक चतनान थरथराची. मला जिी एक िगळीच निी दषी वमळाली होती. आता ता दषीतन मी िगळ ‘पाहत’ होत. दारापािी आलािर मला मी मोडलला बाहलीची आठि झाली. चाचपडत िकोटीजिळ लोटलल बाहलीच तणकड मी गोळा करन उचलल. तणकड जोडन पाहत पणनहा ताची बाहली करणाचा मी किोिीन परतन करत रावहल. आता माझा हातन घडलला चणकीची जाीि होऊन माझ डोळ िरन आल. पवहलादाच मला खऱा अथाशन पशचातताप झाला, िार िाईट िाटल.

ताच वदििी मी खप नि िबद विकन घतल. त िगळच काही, नमक कोत त आता आठित नाही; प ता िबदात ‘आई’, ‘बाबा’, ‘बही’, ‘बाई’ ह िबद होत एिढ वनचशचत. आणषात नवान आलला ा िबदानी माझा िािविशिात पालिी िटली. तो वदिि माझा दषीन िार नाटम होता. राती मी माझा वचमणकला पलगािर झोपी गल, तवहा माझाइतका दिरा आनदी जीि कठ िापडला निता. वदिििराचा आनददाी आठिी पणनहा पणनहा मी आठित रावहल. आणषात पवहलादाच मला ‘उदा’ कधी उगितो, हाची उतककठा लागन रावहली होती.

57

विकाला िणरिात होणापिथी

काही िबद विकलानतर

हलनचवी िररसर

सरधययपर. १. खलवील रकयच अरवा सपषट कर.

(अ) बाहलीच िकोटीजिळ लोटलल तणकड हलनन गोळा कल. (अा) हवािा की हलन परमाचा परकािात नहाऊन वनघाली.

पर. २. w-a-t-e-r ह िबद हलन कि शिकलय ि शलहन आकिवी पणवा कर.

w-a-t-e-r िबद शिकलय

पर. ३. जोड जळर. ‘अ’ गट ‘ब’ गट

(१) आतणर हो. (अ) खप आनद हो.(२) वहरमोड हो. (आ) परम कर. (३) उकळा िट. (इ) उतिणक हो.(४) पालिी िट. (इ) नाराज हो.(५) माची पाखर घाल. (ई) निीन उतिाह वनमाश हो.

पर. ४. फरक सपषट कर.

पर. ५. खलवील गटिवील लखनशनयमनसर योगय असलल िबद शलह. (अ) विरीि, विररि, विरीि, िीरीि =

(आ) पणनिशिन, पनिशिन, पणनिशिन, पणनरििन = (इ) पारपाररक, पारपररक, पारपारीक, पारपरीक = (ई) वकरडाग, करीडाग, वकरकडाग, वकरडागन =

पर. ६. खलवील रकयिवील कळ ओळख. (अ) काल िबद विकन घतल. (आ) िकाळी आई माझा खोलीत ऊन गली. (इ) आणषात पवहलादाच मला उदा कधी उगिल ाची उतककठा लागली.

पर. ७. सरमि. (१) तणमचा मत हलन कलर आणषात पवहलादा ‘उदाची’ िाट का पाहात अिल ?

(२) ‘ॲनी िणवलवहन निता तर ‘हलन’ घडली निती’, विधानाची ितता पटिन दा.

पर. ८. अशिवयकवी.(१) तणमचा मत वदवाग मणलाना िािाविकात ार ििाव अडथळ वलहा.(२) ‘ििशिामान मणलाबरोबर वदवाग मणलाना विकाची िमान िधी दाला हिी’, ा विचाराच िामावजक

महति जाा ि त िबदबदध करा. उपकरम :

निीमा हरजक ाच ‘चाकाची खणचथी’ ह आतमितत वमळिन िाचा.

58

तणमचा िाळचा अथिा तणमचा गािातील िािशजवनक गरथालात तणमही गलात तर अनक ‘जाड-मोठठी पणसतक’ अिलल काचच कपाट तणमच लकष िधन घईल. मराठीचा विविध िावहतिपदिोबत मराठी विशिकोि, मराठी वणतपततीकोि, मराठी चररतकोि, मराठी िबदकोि अिलली ही गरथिपदा हा परतक िाचनालाचा ‘मानवबद’! ा पाठात आप मराठी विशिकोिाचा पररच करन घऊा.

मानवविदा, विजान ि ततजान ातील ििश वििाच अदाित जान एका वापक ोजनखाली िकवलत करारा अिा हा मराठी विशिकोि! मराठी विशिकोिामध मानवविदा िाखअतगशत धमश ि ततिजान, अथशिासत, राजिासत, मानििासत, विकषिासत, िावहत, इवतहाि, दशकला, िगोल आव करीडा ा वििाचा िमािि कला आह. तिच विजान ि ततजान िाखअतगशत िौवतकी, रिानिासत, गवत-िाकखकी, जीििासत, अविावतकी, कविविजान, मावहती ततजान िगकविजान, िासतणकला, िविजान आव िदक ा वििाचा िमािि कला आह. कोताही एक महतिाचा विि अन अनक वििािी िलनि अितो. अिा अनक वििाची एकत मावहती वमळाली, तर तो विि नीट िमजन घता तो.

मणख विि ि ताच िलनि वििाच जान पराप करणािाठी मराठी विशिकोि उपोगी पडतो. विकषाचा परिार जिा झपाटयान िग घऊ लागला, िािािमदधीची िाटचाल जिी दमदार होऊ लागली,

तिी ‘िािा’ ििाशथाशन खणल लागली. िािा-िािामध आदानपरदान होऊन अनक नि िबद मराठीत रढ झाल. िाढता औदोवगकीकरामणळ िमाजाचा िजावनक ि तावतक गरजा िाढ लागला. अनक नि िबद अकसततिात आल. िबदाना निीन आाम पराप झाल. ताचबरोबर ििशविििगराहक विशिकोिाची गरज वनमाश झाली.

उचच विकषाच माधम महन मराठीचा होत गलला अवधकावधक सिीकार, मराठीमध वनमाश झालली िदिशगरथाची तीवर गरज आव िािनविहाराची िािा महन राजपातळीिर मराठीला वमळालली मानता ा पाशिशिमीिर मराठी िाितील ििशविििगराहक विशिकोिाची गरज अधोरकखत झाली.

मराठी विशिकोिाचा वनवमशतीमध पवहल िपादक महन तककितीथश लकमिासती जोिी ाच ोगदान अतत मोलाच आह. तिच मराठी विशिकोिाचा पररच करन घताना जानकोिकार डॉ. शीधर वकटि कतकर ाचही कतजतापिशक समर कर आिशक आह. सिाततपिशकाळात तानी कलली कामवगरी वििि उलखनी आह. तथावप तानतरचा काळात वििित: सिाततोततर काळात जानविकािाचा कषताचा जा िगान विकाि झाला, हा विकाि लकषात घऊन विदमान जानकषताचा ििाागी पररच करन दारा ‘मराठी विशिकोि’ हा आशिािक परतन आह.

विशिकोिाची ओळख करन दारा हा पाठ आह. आपला जानवििक गरजा आव वािहाररक िोी ाचा दषीन ििशविििगराहक मराठी विशिकोि अवधक उपणक आह. कोताही िबदाच िगिगळ िदिश विशिकोिातन वमळ िकतात. ह िदिश पाह, ा िदिााचा अभाि कर ा िािािमदधीचा दषीन अतत आनददाी परवकरा आहत. हा आनद वमळािा, विशिकोि पाहणाची गरज कळािी ि विशिकोि अभािणािाठी िि लागािी ा हतन सथलिाचन वििागात िमािि अिलला हा पाठ महतिपश आह.

|  शरशरकोि (सरलरचन)

59

l पढवील पनररवील िबदकोड शदललय रकयचय आ‍धर सोडर.(१) ‘सिदगगा’ ा कवितािगरहाच किी.(२) एका िावहकतकाच आडनाि ‘शीपाद कष....’(३) तणरगात अितानादखील जाची कावपरवतिा बहरन ई, अि िावहकतक(दििक).(४) ‘िणधारक’ च िपादक.(५) किी िित ाच आडनाि.(६) विनोदी िावहत वलवहाऱा एका िावहकतकाच आडनाि.(७) मालतीबाई बडकर ानी िापरलला टोपनािातील आडनाि.(८) किी किणमागरज ाच आडनाि.

l शरशरकोि अस ियर झल...(१) विििार तजजाचा िवमतीची रचना कली गली.(२) परतक वििाचा नोदीची िीिशक वनकशचत कली गली.(३) मणख, मधम, लहान नोदीतील मणद दाची टाच तार कली गली.(४) नोदीचा माशदा आखन टाचामध तिा िचना वदला गला. (५) परतक वििातील मणख, मधम, लहान ि नाममात नोदीचा ादा तार कला गला.(६) अकारविलहानणिार ा ादा लािणात आला. १९७६ ाििथी महाराषटर राज िावहत िसकती मडळान मराठी विशिकोिाचा पवहला खड परकावित कला.

आततापात विशिकोिाच िीि खड परकावित झाल आहत. िाल विदाराािाठी कमार विशिकोिाची वनवमशती करणात आली अिन ताच जीििषी आव पाशिर िाग १ ि िाग २ परकावित करणात आल आहत. आधणवनक ततजानाचा िापर करन मराठी विशिकोिाचा िीि खडातील मावहती मोबाईल ॲपमध िमाविष करणात आली आह.

l शरशरकोि यसठवी पहर....(१) आपला जानवििक गरजा मराठीतन िागिणािाठी.(२) जागवतक जानकषताच वकषवतज विसतारताना आपला विविध वििातील कतहलाि इष िळ

लागणािाठी.(३) अविवकीला ोग चालना वमळणािाठी.(४) ििश परकारच परगलि ि िकम जान मराठी िाितन वमळणािाठी.l शरशरकोि अस पहर...(१) िबद अकारविलहानणिार (अनणज) पाहाित.(२) बाराखडीतील सिर ि वजन ाचा सथानानणिार अनणकरम वदलला िबद पाहािा. एनिाकोपीवडा वबटावनकापरमा मराठी िाितील ििशविििगराहक विशिकोि तणमचा जानात, तणमचा

िाविक िमदधीत वनकशचत िर घालारा आह. िािा ि तािबधीच िदिश.... ाची गमत अनणििणािाठी विशिकोि पाहणाची िि लािन घाला हिी.

तणमचा मावहतीिाठी तणमहाला आिडारी ‘िबदकोडी’ ि ििनिपकी ‘किरचना’ ा िबदाच िदिश विशिकोिाचा आधार घऊन थ दत आहोत.

तणमहाला आिडार कोतही िबद... ताच अथश.... िदिश विशिकोिातन िोधा ि िािच अनोख अग जान घा. विशिकोि आता www.marathivishwakosh.maharashtra.gov.in ा िकतसथळािर उपलबध आह.

१) िबदकोड

60

ितणशळाकार चौकोनाची कोडीबदामाचा आकाराची वचतचौकटी

िामाकारीअवनवमत आकाराची

िबदकोडाच परकारिलीचा खणचा आकाराचीिासती वककिा गणप लखनाची

मणलानो, विविध िततपत, माविक, िापावहक ामध ारी िबदकोडी तणमही िोडिता आव िािची गमत अनणििता.

अिा कलपनािर आधारलल अनक परकार रढ आहत. िगकी खळामध विविध परकारचा िाचबदक कोडाचा िमािि होतो.

(१) रिच िािा िबदकोडािाठी ििाात िोईसकर िािा.(२) कनडामध रिच ि इगरजी िबद ोजन द वििाविक िबदकोड लोकवपर.(३) रविामध िबदकोडाचा िापर परचारािाठीही.(४) िबदकोडािाठी वचनी िािचा अपिाद.

(१) परविदध विधान अथिा अितर दऊन ताच लखक ओळखणाि िाग.(२) एका िबदातील अकर विरिन निीन िबद तार कर. (३) काही िबदातील ररकामा अकराचा जागा िर.

‘आथशर विन’ ान २१ वडिबर १९१३ चा

नॉकक िलडशचा अकात अिा परकारच

पवहल िबदकोड परविदध कल.

‘हाच तो चहा’ ह िाक दोनहीकडन जरी िबद िाचल तरी एकिारखच बनत. अिा परकारचा िाचबदक करामतीिर आधाररत ह कोड अिाि, अिा अदाज आह.

२

३

४

५

६

७

८

१

र

61

आकिशकतावककिा िौदश

िाढि

िामावजक िकतानणिार परतीकातमक किििा

किििचा मणख उद दि

आवदम लोक किाना मातीचा लप लािन आपला पराकरम ि गणिविषट दाखिणाकररता तात विजवचनह आव पदक लाित.

अवजठा, िरळ, कोाकक, खजणराहो थील विलपाकतीत आढळाऱा सती-पणरिाचा किरचना उलखनी आहत. ा पराचीन किरचनाच अनणकर िारती चसता करताना आढळतात.

किििचा िामावजक उद दि

कि काप िरळ करधण नीट कर विचर करळ कर

आजकाल किाचा िगिगळा सटाईलि कर, तणमहाला ििााना आिडत; प मणलानो, तणमहाला आशचश िाटल, की पौरावक काळापािन आकिशक किरचनच आकिश ििश िमाजात होत.

(२) कििष

किििचा उगम ातन झाला अिािा.

कि इतराना वदि न दणाचा पणरातन सतीचा परतनातन किबधाची कलपना

पणढ आली अिािी.

उद दि

कििषि अििवाि असणऱय गोषटवी

62

पर. १. टवीप शलह.(१) विशिकोिाचा उपोग-

(२) विशिकोिाची वनवमशवतपरवकरा-पर. २. ‘िबदकोड सोडरलयमळ िशषक कौिलय रढि’, यशरषयवी िमच मि शलह.पर. ३. शरशरकोि पहणयच िमहल लकि आलल फयद शलह.पर. ४. कििषच उददि सगन तयि कोणतय गोषटीच अिि वार होिो, ि सपषट कर.पर. ५. शरशरकोिच उपयोग िमहल मरठवी िषिवील जन परपत करणयसठवी कस होऊ िकल, ि शलह.

विशिकोि अकारविलहानणिार (अनणज) पाहािा ह आपलाला कळल. तािाठी िपश िशमाला (आता ॲ ि ऑ ह सिर धरन) आपलाला करमान मणखोदगत अिाला हिी. ता ोग िााची आव ताची उचचारसथान, पररपश आकलनही अिािाि हि. (उदा., सिर, सिरादी, वजन, महापरा, मद वजन, कठोर वजन, अनणनाविक).

खलवील कोड सोडर र तयचय िरटचय रकनयिवील रणाच शरिष ओळख.

(१)(२) ´

(३)(४) ´

(५)

िरील कोड िविषटप श आह. ताच उततर तणमहाला िोडिाच आह. ह कोड िोडिलािर तणमहाला वनचशचतच िािच िौदश ि गमत लकात ईल. अिा कोडाचा अभाि करा. तातील िाविक िविषट िमजन घा ि अिी विविध िविषटाची कोडी तार करणाचा तणमही सित: परतन करा.

िष सौदयवा

(१) पि न दता, विनामल.(२) पाी िाठिणाच मातीच गोल िाड.(३) वजचात रतीच परमा खप जासत अित अिी जवमनीची जात.(४) रहसम. (५) खाि महाराषटीन पकवान. पोळा, मोदक, करजा ामध ह िरतात.

िषभयसअनसरर लखनबबिच शनयम :

* खलवील िबद रच.‘रग’, ‘पकज’, ‘पचमी’, ‘पवडत’, ‘अबणज’ ह िबद ततिम आहत. ह आप पर-ििाशनिणदधा वलह िकतो, महजअनणसिारानतर ाऱा अकराचा िगाशतील अनणनाविक िापरन वलह िकतो. उदा., रङ ग, पङ कज, पञचमी, पचणडत,अमबणज अि. वििित: जणन िावहत िाचल तर अि लखन वदित. परतण, आजकाल अिी पर-ििाशन वलवहणाची पदधतजणनी झाली आह. ताऐिजी अनणसिारच िापरल जातात. खालील िबद बघा कि वदितात!‘वनबनध’, ‘आमबा’, ‘खनत’, ‘िमप’, ‘दङ गा’ ह िबद बघाला विवचत िाटतात ना! कार ह ततिम नाहीत. पर-ििशवलवहणाची पदधत िक ततिम िबदापणरती माशवदत आह. िसकत निलल मराठी िबद िीिशवबद दऊनच वलहाित.मरठवीि सपषटोचररि अननशसकबददल िवीषवाशबद दर.* खलवील िबद रच.‘विह’, ‘िम’, ‘माि’, ‘िहार.’ ा िबदाचा उचचार खर तर खप िगळा आह ना? ा िबदाच ‘विवह’, ‘ियम’, ‘मावि’,‘िवहार’ उचचार अि होत अिल तरी वलवहताना ह िबद ति वलह नत.य , र , ल , र , ि , ष , स , ह यचयपरषी यणऱय अनसररबददल करळ िवीषवाशबद दर.

पर-सरणवान शलह. अनसरर रपरन शलह.घटा, मवदर, चपा, चचल, मगल जङ गल, चणड, िञच, गोनधळ, बमब

सरधयय

63

१. पतलखनआपला मनातील िािना, विचार, मत मणद दिदप, िणिबदध पदधतीन अपवकत वकीपात वलचखत

सिरपात पोहोचिणाच उततम माधम महज पतलखन हो.

ापिथीचा इततामध अनौपचाररक ि औपचाररक पतलखनाच काही परकार तणमही अभािल आहत.

* कवतपवतकत एखादी िचना, आिाहन, वनिदन, जावहरात इतादी परकारापकी एक कती वदलली अिल,ती कती विि िमजन घऊन तणमहाला पतलखन कराच आह.

औपचाररक(वािहाररक)

अनौपचाररक(घरगणती, कौटवबक)

माना ि विि

मणख मजकर िमारोप

वििानणरप माडी

जाना पत पाठिाच ताचा पतता (वलिाफािह)

पत पाठिाऱाचापतता ि वदनाक

औपचररक पतपररपच परमख घटक

पतलखन

सिपररच, मागी ि तकरार ा औपचाररक पतपरकाराचा ाििथी आप अभाि करार आहोत.

औपचररक पतचवी मडणवी१. पताचा िणरिातीला उजवा कोपऱात पत वलवहाऱाच नाि, हददा, वपनकोडिह पतता, वदनाक, ई-पतताही

अिािा.२. डािीकड ोग माना वलहािा. िबवधत वकीच नाि, हददा, पतता वलहािा.३. कतीत विििनाम वदल अिल तरच त वलहाि. अनथा परवत, परिक ावठकाी ‘अ. ब. क.’ अिा उलख

करािा.४. औपचाररक पतात पताचा ‘विि’ वलवह आिशक आह.५. वििानतर ता खाली महोद/महोदा अि वलहन पतलखनाि िणरिात करािी.६. वििानणिार लखन ि िािा अिािी.७. ििटी ोग त िबोधन िापरन िमारोप करािा.

लकि घय, औपचररक पतलखन हवी एक कल आह, िसच ि िसतहवी आह.

· उपयोशजि लखन

पतलखनाचा विि (वनिदन), िचना, जावहरात, बातमी इतादीपकी एक. कतीचा आकलनािरन पतलखन.

पतलखनाचा िपश परारपाचा िमािि आिशक.कतीतील ििश मणदद लखनात आिशक.

पताचा वििानणरप परिािी िािािली.

पतलखनच सररप

64

महातमा िल विदाल बणलढाा आतरिाल नाटयमहोतििातील सपधाािाठी

एकपतवी परयोग कलकरचवी शनरडइचक विदारााकडन सि-पररचपत

मागविणात त आह.

सरपररचय पतच मद

(१) िपश नाि (५) िकषवक पातता/वििि परविकष(२) पतता (६) द(३) िपककि करमाक (७) अनणिि/पाररतोविक(४) जनमतारीख (८) इतर कलामधील परािीण

नमन १

l खलवील शनरदन रच-िबवधत वििािाठी सि-पररच पत तार करा.

सरवा

नगररकन

शनमतण

सरानवीसहिगवी वहर

अमराितीकराना िणिशिधी‘िरगम’ िसथा अमराितीदार आोवजत

‘शदरळवी पहट’सथळ - िितराि दिपाड हॉलकौसतणि ि िोनाली माड ाचा

िणरल, बहारदार गानाचा काशकरम

तप करा कानाना परिकलत करा मनाला

रविक नागररक ा नातान

घरपोच वतवकटाची िो ि हॉलिर विकरी िणर.

नाटयवििाग परमणख

पािपोटश आकाराचा िोटो आिशक

अवतम वदनाकवद.२६वडिबर

टवीप : सरपररचयपतिवील सरवा मशहिवी शरषयनरप परि कलपशनक असरवी.

नमन २

िोमिारवदनाक

२ नोवह.

पहाट५.३० िाजता

काशकरमाची वतवकट िपलामणळ हाच काशकरम पणनहा िादर करणाची मागी करार पत वलहा.

घरपोच वतवकट मावगतलापरमा न वमळालाबाबत िबवधत वकककड तकरार करा.

शरदरयासठवी : सिपररच पत हा कवतपवतकतील लखन वििागात (मलमापनात) िमाविष नाही. मात, विदाराािाठी हा परकार/घटक उपणक अिलान, ताचा अभाि करािा.

65

परशनाची रचना करता , ह महतिाच िाविक कौिल आह. ह कौिल पराप होणािाठी ‘गद आकलन’ ा घटकाचा िमािि अभािकरमात करणात आला आह.

वदलला उतारा िाचन तािर आधाररत पाच परशन तणमहाला तार करािाच आहत. ह पाच परशन अि अिाित, की ताची उततर परतकी एका िाकात तील.

१. तार कलला परशन अथशप श अिािा.२. को? कोठ? कवहा? का? इतादी परकारचा परशनाची रचना करणाचा िराि करािा. ३. परशनाच उततर उताऱातच अिल अिच परशन अिाित. ४. उततर पडताळन पाहािीत. ५. उततर वलवहणाची आिशकता नाही. ६. परशनाचा ििटी परशनवचनह द आिशक आह. ७. उताऱाला ‘ोग िीिशक कोत अिल’ अिा परशन तार कर न.

नमन गद आकलन उिर

* खलवील उिर रच र तयचय आियरर परशन ियर कर. ‘पिशरग.....! लखक अथाशतच आपल ििााच आिडत पण. ल. दिपाड. ‘पिशरग’ ह एक परिाििशन महन

परविदध आह; प पिडकडील दिाच परिाििशन ापकषा पिडकडील दिातील विविध लोकाच ‘अतरग’ हच नाि ाला िाजि ठरल. अथाशतच ह किळ एक परिाििशनच नाही, तर त आह विविध दिातील अनक वकीच सििाि, राही, ताच आचार-विचार एिढच नवह, तर ताच िविषटयपश पोिाख, खादपदाथश ाचा बारकाईन कलला अभाि आव ताच मनोिधक वचत ! आव ा वचताला पणलचा विनोदी िलीन पराप झालला अनोखा ‘रग’ !

पणसतकाची िणरिातच होत लखकाचा परिाि तारीन ! तात लखकाचा उडारा गोधळ, परदिी जाताना घािी लागारी इजकिन आव तातील कमशचाऱाचा गलथानपा विनोदी िाित वक करताना पणलनी इतक ान वकसि िावगतल आहत, की पवहलादा िाचतानाच ह पणसतक मनाची पकड घत.

गद आकलन उिर परशन (१) पिशरग पणसतकाच लखक को ?(२) पिशरग ा पणसतकाचा िाङ म परकार कोता ?(३) पणसतकाची िणरिात लखक कोता वििान करतात ?(४) पणसतकात कोता गोषीचा अभाि लखकान बारकाईन कलला आढळतो ?(५) पणसतकातन लखकाचा कोता लखन िलीचा पररच होतो ?

२. गद आकलन

काळजीपिशक िाचा

िकलपना िमजन घा.

विचार िमजन घा. उतारा

66

उपोवजत लखनपरकारामध ‘कथालखन’ हा घटक विदारााचा िजनिील लखनाला िाि दारा आह. कलपना, निवनवमशती, सििाित परकटीकर ह ा िोगटाच िविषटपश पल आहत. कथालखनाचा ोग िरािान िािी कथालखक घड िकतील.

कथावििानणिार कथाच विविध परकार पडतात. उदा., (१) िौशकथा (२) विजान कथा (३) बोधकथा (४) ऐवतहाविक कथा (५) रपककथा (६) विनोदी कथा

इतादी.कथालखनाच महतिाच घटक जान घणािाठी खालील मणद दाचा अभाि करन कथालखन तत जान घऊा.

३. करलखन

(१) करबवीज- कथालखन ही कलपकतिर आधारलली कला आह. कथाबीज हा कथचा परा अितो. कथालखन करताना कथाबीजाचा वििाि अनणिरन दनवदन वनरीक, िाचन, अनणिि, िजनिील कलपना, िािना ाचा विचार करन कथाबीज िलिाि.

(२) करचवी रचन- कथला परारि, मध ि ििट अिािा. कथची िणरिात आकिशक अिािी. िाकाची रचना पालहावळक निािी. अथशपश छिोटी छिोटी िाक अिािीत. कथचा मजकर िाततान उतककठािधशक अिािा. कथतील आिाला काहीतरी िळ अिल, तर उतककठा अवधक िाढत. कथा नहमी ितकाळातच वलहािी.

(३) करिवील घटन र पत- कथाबीजानणिार कथतील पात ि घटना वनिडावात, ता कथाबीजाला पणढ नऊ िकतील. घटना घडणाच सथळ िणिगत वनिडाि. पात, घटना ि सथळाचा िविषटाच बारकाि जान घऊन िशन कराि. िशन वचतदिथी अिाि.

(४) पतच सरिर शरिष- कथतील आिाला िमपशक अि पाताचा सििाि विििाच ि तानणिार अिलला ितशनाच िशन कराि.

उदा., राग आला तर- तान हाताचा मणठी करकचन आिळला इतादी.(५) करिवील सरद र िष-

कथत वनिडलला पररिराला कथाबीजाला अनणिरन कथची िािा अिािी. अालकाररक िािचा िापर करन कथची पररामकारकता िाढिता त. विरामवचनहाचा ोग िापर करािा. ििादाची पररामकारकता विरामवचनहामणळ वनमाश होत. पाताचा तोडी पाताचा िविषटाचा गरजनणिार गरामी िािा ि बोलीिािा ाचा िापर िहजतन कराला हिा. कथमध िाकपरचार, मही ाचा िणोग िापर करािा.

खलवील मद दच सशरसिर शरचर करय.

करलखन

कथाबीजकथची िणरिात

कथतील घटना ि सथळ

कथतील पातकथालखन ितकाळात

पाताच सििाि विििपातामधील ििादवििाला अनणिरन िािा

कथचा ििटकथची िणरिात ि ििट ाची िागड

िीिशककलपकता

तातपश (कथतन वमळालला बोध, िदि, मल)

67

कथालखनािाठी िरीलपकषा िगळा, िजनिील पद धतीन कतीची माडी कली जाऊ िकत. अिा िविधप श कतीचा िोध घािा ि ताचा अभाि करािा.

२६ जानिारी, िारताचा गतत वदन. अशि सिच िाल गििात तार होऊन िाळत गला. माननी परमणख पाहणाचा उपकसथतीत काशकरम िणर झाला. विदाराानी धिजिदन कल. राषटरगीत, धिजगीत, दििकीपर गीत िादर कल. अधकषाचा पररादाी िािानतर अशिच दििकीचा िदि दार ि दििकाबददल कतजता वक करार िाि झाल. िकषारोप, खाऊिाटप झालानतर मणल घरी जाला वनघाली.

अशिदखील आपली तीनचाकी िाकल घऊन वनघाला. िािकािप हतातमा चौकापात पोहोचला. लाल वदवाचा िकत वमळताच जागिरच थाबला. चौकात खप गदथी होती. अनक ोटी मणल हातात ोट वतरगी झड घऊन पालकाचा िाहनािर बिली होती. वहरिा वदिा वदिताच थाबलली गदथी पणढ िरकली. अशिनही हातान चाकाला िग वदला. एिढात ििााच लकष िधन घ ार अि.....

करलखन नमन

l खलवील अपणवा कर रच. िमचय शरचर र कलपनन कर पणवा कर.

l िमहवी शलशहललय करल योगय िवीषवाक द र ितपयवा शलह.

l िमहवी कर ियर करिन र शलशहिन कोण कोणतय गोषटवी शरचरि घिलय, तयचवी यदवी कर.

(६) िवीषवाक ितपयवा- िपश कथचा आि, कथतील मल/िदि वक करार िीिशक अिाि. कथतन वमळारा िदि/मल वकिा

कथतील िविषटयपश आि परवतवबवबत करार तातपश अिाि. करलखन पणवाि: सजनिवील कलपकिरर अपशकि आह. करबवीज शरसिरसठवी, अपणवा कर पणवा

करणयसठवी रगळ नरवीनयपणवा शरचर शकर कलपन अपशकि आह. शरदरय ानो, िमचय सजनिवील कलपनल खप ‍धमर फट िकिि. तयन फक शनरवीकण र कलपकिन अशिवयक

कर.

करलखन मलयमपनचय शनयोशजि किवी

(१) कथावििािरन कथालखन (३) वदलला िबदािरन कथालखन (२) मणद दािरन कथालखन (४) कथचा पिाशधश दऊन उततराधश वलवह वकिा उततराधश दऊन पिाशधश वलवह.

68

४. जशहरि

‘जावहरात’ ा िबदातच वतचा अथश िामािलला आह. इगरजीत ‘जावहरात’िाठी Advertisement हा िबद आह. ातील ‘Ad’ चा अथश ‘कड’ आव ‘verfo’ चा अथश ‘िळ’ वकिा ‘लकष िधन घ’ अिा आह. महनच लोकाच लकष एखादा गोषीकड िधन घत ती जावहरात हो. ादषीन विविध कषतातील वनवमशत िसत, उतपादन ाची गराहकाकडन मागी वनमाश करारी जावहरात ही एक कला आह.

आजचा िगक ि मावहती-ततजानाचा णगातील इटरनट ि मोबाइल करातीमणळ जावहरातकषताची ककषा अवधक विसतारत चालली आह.

कला, करीडा, विकष, आरोग, वापार, दळिळ, परिारमाधम, मनोरजन अिा ििशच कषतात जावहरातीला वििि महति पराप झाल आह, महनच ‘णग’ आह जावहरातीच...’ अि मह िािग ठरार नाही.l जशहरिकतिवील िषच रपर

जावहरात हा िदि सिरपाचा ििाद अितो आव कोताही ििादाच महतिाच माधम िािा हच अित. ा दषीन जावहरात लखनात िािा ही पणढीलपरमा महतिाची ठरत.

l जशहरिवीचवी िष-

(१) आकिशक मजकर.

(२) िाधी, िोपी, िरळ, आकिशक, सपष ि ओघिती िािा.

(३) बणदधीला िारिा ता न द ारी.

(४) गराहकाचा मनात विशिािाहशता वनमाश करारी.

(५) िबदाचा गरिापर न कलली.

(६) लोकिािनाची जोड, जा अिारी.

(७) िचक, अथशप श, परिन ि पररामकारक.

(८) लबदध ि िाचकािी िणििाद िाधारी.

(९) विनोदाची झालरही अिारी.

(१०) मानिी िाििािनाची ििदनिीलता जाारी ि जपारी.

उदाहरादाखल जावहरातीच काही नमणन आप पावहल, तर तातन जावहरातकलची विविध रप आपला लकषात ऊ िकतात.

69

आजच यग जशहरिवीच यग

जशहरिीसठवी अनक मधयम

लोकचय मनि एखद रसिशरषयवी अरड शनम वाण करण ह जशहरिवीच हि.

जशहरिवीच मरळ

िणिावित

उखाा

ितिचन वककिा तिा परकारची रचना

मणदराछिाावचत घोििाक

िसतची ओळख उतपादकाची ओळख

मथळा

उपमथळा

तपिील

ककपनीची मणदरा

ककपनीच नाि

ककपनीचा पतता

जशहरिियर

करिन लकि

घययचय बबवी

इटरनट

वचतपट

िततपत

माविक

आकाििाी

दरदिशन

िसतची मागी िाढिणाची कला महज जावहरात

बो‍धशचनहच महतर

जशहरिवीचवी आकषवाकि

जशहरिलखनचय मलयमपनचय किवी.l िबदािरन जावहरात लखन.l जावहरात दऊन तािरील कती िोडवि.l विि दऊन जावहरात लखन.l वदलला जावहरातीच अवधक आकिशक पदधतीन पणनलडखन.l वदलला मणददािर जावहरात लखन.

ा ववतररक िगळा, िजनिील पदधतीन कतीची माडी कली जाऊ िकत. अिा िजनिील िविधपश कतीचािोध घािा ि अभाि करािा.

70

जशहरि लखन नमन नमन कर.१

l खलवील जशहरि रचन तयखलवील किवी कर.

सरि:सोबि एक वयकवी आण.

१०% सरलिशमळर.

शी. नमत वहाळक यहाची वयहायहामशहाळहा

रळक िकवी शजम

-: आमचवी कहवी खस रशिषट :-• रिनकलवीि परिसि जग

• सोयवीसकर रळ • आ‍धशनक यतसमगरवी• अनिरवी शिकक • मफक फी

पतिवनराम िदन, िासती मागश, जळगाि

पररम यणऱयस पररम पर‍धनय.

(अ) चौकट पणवा कर.

(आ) जशहरिवीिवील कहवी मजकर चकीच रटिो क? सकरण नमद कर.

वययमिळचवीरशिषट

(इ) ररवील जशहरि अश‍धक आकषवाक बनरणयसठवी िमहवी कोणकोणि बदल सचरल?

नमन कर.३l खलवी शदललय बिमवीचय मरळररन आकषवाक जशहरि ियर कर.

‘पाठपणसतकतर पणसतक ििलतीचा दरात वमळतील.’

नमन कर.२l नमन कर. १ म‍धवील जशहरिवीच अश‍धक आकषवाक सररपि पनललखन कर.

लकि घय.* कमीत कमी िबदात जासतीत जासत आि िमज अपवकत.* िबदरचना ि िाकरचना िमजणाि िोपी अि आिशक.* आलकाररक ि कावम िबदाचा िापर- जावहरात आकिशक होणाि मदत.* काळानणरप जावहरातीतील िािा िापर आिशक.

71

मणलाखत घ, मणलाखत द, मणलाखत िाच ि मणलाखत ऐक ा आनददाी परवकरा आहत.

बालवमत वचतकला सपधडत तणमचा िाळतील वच. अवमत/क. अवमता घोलप ाि/हीि राज पातळीिर परथम करमाक वमळाला आह. तािदिाशत ताची/वतची मणलाखत घा.

५. मलखि

एखादा वकीिी ििाद िाधन वतच विचार, जीिनकाश लोकापात पोहोचिणाच परिािी माधम महज मणलाखत हो.

सित: कमीत कमी बोलन िमोरचा वकीला बोलत करणाची कला मणलाखतकारान िपादन करािी लागत.

मलखिकरन लकि ठरर

पिशजान

मणलाखतीचा हत

वकीवििी मावहती

ोग आदर

िबदात जिळीकिातािरात कवतमता निािी.

िहज ििादकमी बोल

मलखिकरन घयरयचवी कळजवी

परतक मणलाखत घ मलखिवीच दोन िग िबदबदध कर

मलखिवीचवी रशिषटमलखि घिन

(१) परशनोततर सिरपात ििाद. (२) मोकळ िातािर.(३) िमोरचा वकीचा मान राखत ििाद.(४) वकीला बोलत कर.

मलखि शलशहिन(१) िणरिातीि परासताविक/पररचछिद.(२) नमक परशन-उततर िविसतर.(३) मळ आिाला धका न लािता

आकिशक िपादन.

72

नमसकार! आज वयसनमकती दिन. तयका दनदमतकान सोनगकाव यका गकावका वयसनमकती दर सकापन रणकार मकानसोपचकार जजञ डॉ. शलश वकाघ यकाचती अकषय चौधरती यकानती घ ललती हती मलकाख वकाचका. तयकाचयका ‘मककानि’ वयसनमकती दरकाबकाब अदध जकाणन घऊयका.

परशन : सर नमसकार, ‘मककानि’ ह दर सकापन रणयकाचती गरज का भकासलती?उतर : अन पकाल नहमतीच मकाझयकाड वयसनमकतीबकाब सलका घणयकास व मलकावर उपचकार रणयकास य.

तयकाचती गरज व इचका ओळखन मती ह दर सकापन ल.

परशन : डॉकटर हती दशोरवयतीन मल वयसनकाधतीनड का वळलती असतील, अस महकालका वकाट? उतर : कान परशन दवचकारलका. वयसनकाधतीन होणयकाचती कारण बरतीच आह. काहती मल अबोल, आतमदवशवकासकाचती

मरका, शकषदण अपयश, ौटदब काणणकाव, परमभग यकामळ मकानदस नरकाशयकाचयका भकावनलका बळती पडन तयकान बकाहर पडणयकासकाठती दमतरपररवकारकाचका आधकार घ का. तयका सधती दमळकालयकास ती वयसनकाड आदषि होका.

परशन : मल एिम वयसनकाधतीन बनका ी सरवकातीलका िसर काहती सवन रका?उतर : खर र, सरवकातीलका गम व नर सवय महणन वयसन ल जका. यका गोषती ‘सलो पॉइझदनग’ आह ह

तयकानका ळ नकाहती.

परशन : डका. यका मलकामधय काहती वगळती अशती लकषण आढळका का?उतर : तयकानका झोप य नकाहती, तयकाच हका-पकाय ररका, तयकानका भतीती वकाट, कायम असवसका जकाणव

अस; पण सव:हन बल र नकाहती. ितीघषि सवकािकानरच ती वयसनकाधतीनका लकषका य.

परशन : वयसनकाधतीनच वयकक आदण सकामकादज िषपररणकाम होका का?उतर : दशोरवयतीन मलकामधतील वयसनकाधतीनका तयकाचयकासकाठती व समकाजकासकाठतीहती घका अस.

परशन : डॉकटर, यका पररकसती आपण ोणका सलका दकाल?उतर : पकालकानती मलकाशती मोळका सवकाि सकाधकावका. दवचकार, म वयक रणयकाच सवकातय असकाव. घरकातील

वकाकावरण ससवकािती व मतरतीपणषि असकाव. परतय वयकती सवतर वयककमतव आह यकाचती सवकाानतीच जकाण ठवकावती.

मलाखत लखन नमना

दवदकाथी दमतरकानो,खकालतील मलकाख हती कालपदन असलती, रती तयकातील दवय व तयकाच गकाभतीयषि महतवकाच आह. वयसनकाधतीनका

हका सदढ व दनोप जतीवनकालका लकागललका शकाप असो. तयकापकासन जकाणतीवपणषि अन दनधकाषिरकान िर असललयका वयकतीनकाच सखती व दनरकामय जतीवनकाचका सर गवसो. हका आनिती जतीवनकाचका मतर जकाणन घयका व ोणतयकाहती लोभकालका धतीच बळती पड नका. सव:च व पयकाषियकान समकाजकाच दनोप मनच रकाषटरपरगतीसकाठती आवशय अस.

73

सवकाि लखन यका घटकाच परमख उि दिष दवदकारयकाानका ससवकािती बनवण. ‘सवकाि ौशलय’ हका परभकावती वयककमतवकाचका अपररहकायषि पल आह. उतकष सवकाि सकाधणकारती वयकती तयकाचयका कायषिकषतरका सव:च वगळपण दसदध र. दवदशष दवयकावर वयक ललती ममकार, तयका दवयकावरच दचन व दवयकानरप ससग अस सभकाण महणज सवकाि होय.

(१) सवकाि ोणकाोणका सर आह, यकाचती सपष लपनका लखनकान यकावती.

(२) सवकािकातील िोन वयकती दभनन सरकावरतील (वय, वयवसकाय, दलग, सकामकादज व सकासकद पकाशवषिभमती) असतील र तयकानसकार भकाका बिलती असकावती.

(३) सवकािकातील वकाकय सोपती, सटसटती, अनौपचकारर असकावती.

(४) सवकािकालका योगय समकारोप असकावका.(५) सवकाि वकाचलयकावर तयका दवयकावरचका

सवकाागतीण दवचकार वकाचकापया पोहोचकावका.

सवादासाठी आवशयक सवभाव वशिषट (१) सविनशतीलका (२) गणगकाहका

(३) अनकागहती वतती (४) दववशतीलका (५) भकावदनका (६) दवशवकासकाहषिका (७) सवकागशतील रदस वतती.

हती वदशषट अगती असतील रच मकाणस ससवकािती बनो.

(१) हो-नकाहती सवरपकाच सवकाि नसकाव.(२) बोलण पकालहकादळ नसकाव.(३) मधयच बोलण काबवलयकाचती भकावनका नसकावती.(४) सवकाि ओढन-काणन ललका नसकावका.(५) सवकाि मद सोडन भरटणकारका नसकावका.

ह असाव

सवाद

ह नसाव

६. सवाद लखन

शवदारयाासाठी सचना जकागद पयकाषिवरणदिनकादनदमत ‘आनिदनन’ यका वकषवकादटरफ

वकारोपण काययकरमाच आयोजन इच दवदकारयकाानती २५ एदपरलपया वगषिदशकषकाड आपलती नकाव नोिवकावती व

५ जनलका सकाळती ७.३० लका शकाळ जमकाव. टतीप :- यकानका उनहकाळती सटती जमवललयका रळदबयका सोब आणकावयका.

वरतील सचनका वकाचका व महती व मचका दमतर यकाचयकातील सवकाि दलहका.

74

िरील ििादाचा मजकर किळ नमणना आह. वदलला वििािर विदाराानी अवधक परिािी ििादलखन कराि.

रज : आपला िळािरची िचना िाचली का?सज : हो िाचली न आव मी ता काशकरमाला जाार आह. मी नािही वदल . अर, त

तोि न? रज : ह का विचार झाल? माझी तर खप वदििापािन तारी िणर आह. सज : तारी? अन ती किी का?रज : अर! ती िचना तर आता आली ि आतता ििााना कळल; प माझी तारी

आधीच झाली. सज : कोती तारी कलीि र त? रज : जगलतोड आव ताच परराम ह िारिार ऐकन माझा मनािर इतका परराम

झाला, की झाड आपच लािाची अिा मी वनशच कला. मी खप रोप तार कली. अनक झाडाचा वबा गोळा करन ठिलात.

सज : िा! राज, त छिान तारी कलीि. मी तणला ह कराला मदत करीनच; प माझाकड जिढा वबा आहत तािणद धा मी घऊन ार आह.

रज : आप दोघ वमळन आपला पररिरात िणदधा तावदििी काही झाड लाि. सज : राज, मला तणझा वमत अिलाचा अविमान िाटतो, कार त िदधा माझािारखाच

िकपरमी आहि.

एक वमत(राज)

दिरा वमत(िज)

सरद लखन नमन

75

रतिनि लखन

७. रतिनि लखन

घडललय घटनच नमक रणवान

कलपनला अवजबात िाि नाही

लकि ठर ितकथन ि िसतणवनषता ाि महति

* िततानत लखनात राग, आनद, द:ख, आशचश इतादी तीव िािना वक कर अपवकत नाही.

* सि, समलन, शिशबर, कयवािळ यचयशरषयवी एखद घटनसब‍धवी सशरसिर र करमरर मशहिवी सगण महणज रतिनि लखन होय.

आटोपिीर ि आकिशक पद धतीन लखन आिशक वदनाक, िळ, वठका द आिशक

रतिनि लखन

• िरील िततानत िाचा ि तािाठीची कती तार करा.

{ सरचछि अशियन कयवाकरम {२ ऑकटोबर आषी वज. चदरपर थील िारदा विदालात महातमा गाधी जती वनवमतत सिचछिता अविान

काशकरम िपन झाला. ा वदििीचा काशकरमाच परमणख पाह महन िहरातील परविदध आहारतजज डॉ. जत करोड उपचसथत होत, तर अधकसथान िाळचा मणखाधापकानी िििल.

इतता आठिी त दहािी िाठी ‘सिचछि िारत िणदर िारत’ ा वििािर िकति सपधाश आोवजत कली होती. अकरािी ि बारािीचा विदाराानी पररिरात ‘सिचछिता अविान’ राबिल. परमणख पाहणानी ‘माझी िरीर सिचछिता आव आहार’ ा वििािर उततम उद बोधन कल. परतक सपधडतील पवहला तीन करमाकाना बवकि दणात आली. अधकी िािानतर शी. गािड िरानी आिारपरदिशन कल. पिादानान काशकरमाची िागता झाली. तानतर ििश विदारााना खाऊ दणात आला.

रतिनि लखन नमन

नरमहरषटटर शरदलयविमाननगर, ििई

जगशिक शरजनशदन सोहळजागवतक विजानवदनावनवमतत िणपरविदध

खगोल िासतज डॉ. जत नारळीकर ाच वाखान

परमणख उपचसथती- .........

२८ िबरणिारी

रळ

िकाळी ११ िाजतासरळ-

डॉ. होमी िािा ििागह

l खलवील शरषयरर रतिनि लखन कर.लक द.

मथळासपषीकर

घटनाचा ोग करम

लहान िाक ि लहान पररचछिद

सथळ, काळ, वकी ाचा अचक उलखघटनच नमक िशन

रतिनि

76

८. लखनकौिलय

शनबध लखनइयतका नववतीमधय आपण दवदवध लखनौशलयकाचयका परकारकाचका अभयकास रयका. दनबधलखन महणज दवयकानरप

ललती दवचकारकाचती मदसि मकाडणती होय. एखकादका दवयकाचयका अनगकान आपलयका मनका यणकार दवचकार, भकावनका, लपनका, सवकानभव यकानका परभकावती भका मदसिपण मकाडण महणज दनबधलखन. दनबधलखनका दलदहणकाऱयकाचयका दवचकारकाच परददबब पड अस. लखनौशलयकाचका दवकास व अदभवयकती कषमचका दवकास ह दनबधलखन घटकाच परमख उकदष आह.

पकाठयपसकातील दनबधलखन-लखनौशलयकागषि आपण इयतका नववतीसकाठती परसगलखन, आतमन, लपनका परधकान यका दनबधपरकारकाचका अभयकास रयका.

लपका, कसगती, दवचकारकाचती ससग व ससबदध मकाडणती हती लखनलचती काहती वदशषट आह . आपण दनबध दलदहो महणज दवयकाचयका अन गकान असलल आपल वकाचन, दचन, दनरतीकषण, दवचकार व भकावनका यकानका शबिबदध रो. आपल अनभव मि िसिपण मकाडो. तयकासकाठती परतय अनभवकाड सविनशतीलन पकाहका यकायलका हव. आपलयका शबिकातील अनभव इरकाचयका मनकालका दभडल असका मकाडका यकायलका हवका. शबिकान भकाकासौियषि वयक वहकायलका हव.

वकाचन, आलन, दनरतीकषण, दवचकार, भकावनका, लपनका व अनभव यकाचती परभकावती शबिका अदभवयकती हका लखनौशलय दवकासकाचका गकाभका आह.

दनबधलखनकासकाठती आवशय कषमका, ौशलय, अभयकास घट ह सवषिच दनबधपरकारकाबकाब समकान असल रती परतय दनबध परकारकाच सव:च वगळपण अस. दनबध परकार हकाकाळकानका ती वदशषट लकषका घण, ती अभयकासण, सयोगय उपयोग रण आवशय ठर.

शनबधलखनासाठी आवशयक गोषी/कमता

(१) परसगलखन- आपण अनभवललती, ऐललती, एखकािती घटनका, एखकािका परसग, एखकािका दवचकार, एखकािती समसयका आपलयकालका

नहमतीच दवचकार रकायलका परवत रती अस. ो परसग जर आपलयका बकाबती घडलका र आपलती परददरियका काय असल? असका दवचकार लयकास आपण परसगकाच दवशलण टसपण र शो. अशका दवचकारकानका, भकावनकानका, सविनशतीलचती, भकावदनचती जोड िऊन शबिबदध ल, र ो परसग वकाचणकाऱयकाचयका मनकालका दभडो तयका परसगकाच शबिदचतर डोळकासमोर उभ रकाह श. आपलयका भकावनका परभकावतीपण मकाडणयकाच ौशलयहती वयक होऊन लखनौशलयकाचका, अदभवयकती कषमचका दवकास सकाधय होऊ शो.

परसगलखन करताना लकात घयावयाच मद :(१) परसगकाचती, घटनचती लपनका(२) सकम दनरतीकषण(३) भकावनकाचती अदभवयकती(४) दचतरिशथी सविनशतील लखन

दवयकानरपभकाका

दचदतस दवचकार

बहशका

वकाचन

दनरतीकषण

लपनका अनभव

भकावनका दचन

शबिसपतती

77

परसगलखन नमना

कारगिल गिन l खालील बातमी वाचा.

आतमकथन नमना(२) आतमकथन- आतमलखन करताना लकात घयावयाच मद : (१) सजतीव आदण दनजथीव घटकाबकाब सवषिसमकावश

दवचकार. (२) तयकाचयका भकावनका, सखि:ख, सवयती, उपयोदगका,

कायषि यकाचका शोध दनरतीकषणशकतीन घण. (३) आपण सव: ती वस आहो अशती लपनका

रण. (४) लपनकाशकतीचयका मकाधयमकान नकाटपणषि रतीतीन

लपनका मकाडण. (५) सपणषि लखन रकानका भकाका परमपरती एवचनती

असकावती.

(३) कलपना परधान कलपना परधान लखन करताना लकात घयावयाच मद(१) लपनकापरधकान लखनौशलयकाचका उदशच लपनका रका यण हका आह. (२) मखय लपनका दनबधकाचयका शतीषिकाच िडललती अस. (३) एकान िसरती लपनका अशती लपनकाचती सकाखळती लखनौशलय वकाढव. (४) लपनका वकासवकालका धरन दवका गमतीिकार असकावती.(५) दवयकासबधती सचललयका लपनकाचका दवसकार रकावका.

वरतील परसगती महती उपकस होका. तयका भकावपणषि परसगकाच लखन रका.

वर दिललका महकामकागकाषिवरतील सचनकारल मचयकाशती बोलो आह, अशती लपनका रका व तयका घटकाच आतमन दलहका.

अमर जवकान मजर रमकाका मकाभमतीचयका सव शहतीि. अोलका शहरकान सपतर गमकावलका.

िशकायकाषिसकाठती शहतीि मजर रमकाका यकानका भकावपणषि शदधकाजलती

अमरजवान

भरमणधवनी नसत तर...!

आमचया काळातील अिकय कलपनासपकायत अडचणीरोजचया वयवहारात वयतयय

उपयकतता

अशतरकी वापराच दषपररणाम सजनिील शवचार व कतीना मारक

काळाची गरज-ततरजान

♦ वकाहन हळ चकालवका. ♦ पढ ए दलोमतीटरचका घकाट आह. ♦ गरज पडल वहका णषिभोगका वकाजवका. ♦ गदरोधकावर वकाहनकाचती गती मती रका. ♦ वकाहन चकालवकानका भरमणधवनती बि ठवका. ♦ लकषका ठवका - ‘नकाहती पकषका उशतीर बरका’.

सळ : आिशषि दवदकालयकाच पटकागण. वळ सधयका. ६ वका.

78

l ह िबद असच शलहा.

दवदकारयकाानो, परतय शबिकालका सव:चका अषि असो. वणकाषिचका अषिपणषि समह महणज शबि. हती शबिकाचती वयकाखयका हच िशषिव. तयकाचपरमकाण शबिकालका सिभकाषिनसकारहती अषि परकापत होो.

उिका., (१) आज मकाझयका आजतीचती पकाठ खप िख होती. (२) आज मती वद ‘वनि मकारम ’ दवका पकाठ लती.पकाठ यका एकाच शबिकाच िोनहती वकाकयकातील अषि दभनन आह. यकाचपरमकाण ‘शबि’ जर च ीचका दलदहलका गलका रती

तयकाचका अषि बिल शो. अगिती वगळकाच अकाषिचका शबि यकार होऊ शो.उिका., (१) कतज- उपकारकाचती जकाण असललका कतघन- उपकारकाचती जकाण न ठवणकारका (२) पाणी- दपणयकाच पकाणती/जल पाशण- हकापकाणती शबि पकादण असका दलदहलयकान वळ ऱहसव (ईकार), ितीघषि (ईकार) दलदहलयकान शबिकाचका अषिच बिललका. यकावरन लकषका य, ी आपल महणण अपदकष योगय अषिवकाहती होणयकासकाठती शबिकाच सयोगय महणजच

लखनदनयमकानसकार लखन होण आवशय अस.खकालती काहती अस शबि दिलल आह, ी ज नहमती मचयका वकाचनका, लखनका यका; पर च णयकाचती

शकयकाहती अस. यका शबिकाचका अभयकास रका. तयकाच उचकारकानसकार लखन (योगय लखन दनयमकानसकार) समजन घयका. तयकाचका सरकाव रका व तयकाच योगय उपयोजन रका.

अ:रण गररबती परतीती वयककमतव

अदनदणषि चमतकती सतकतय गरतीब

अषिशकासतरजञ जतीदवकायषि महतव सकामदह

अकसतव ठरकावती मदषिपजका सकावषिजदन

आशतीवकाषिि तवजञकान मतरतीण सकावषिदतर

उजवल िकातव मदतरणतीलका सकादहकतय

उनम ितीपपरजवलन वकतव सचनका

ओजसवती दकषोन वकाङ मय सरफथी

औदचतय दनदमषिती दवणण सजनशतीलका

ऋणदनिदश दनभषितसषिनका वरलय समददिन

षितव दनदषरिय वदशषट समती

ीथी पररकसती हळहळ हकादिषि

कतस परतीकषका रिीडकागण हिय

79

l पररिशषक िबद

जानपरिाराचा विविध माधमात आव जीिन विहारात ितत बदल होत अितात. िाहवजकच ता ता जानकतात िा विहारात परचवलत िबदाहन िगळ िबद िापरल जातात. विविष जानकतातील मावहती, िकलपना ाचा परकटीकराला ोग ठरतील अि िबद िापरणाची गरज अित. िाविक विहाराचा ा िगळपातन जानकताची िा विहाराची पररिािा विद ध होत. अिा पररिाितन िासतिािचा ि जानिािचा विकाि होत अितो. बदलत जीिनविहार, िाढता गरजा आव विसतारारी जानकत ानणिार ‘पाररिाविक िजा’ वनमाश होतात.

पाररिाविक पदनामाचा िापरामणळ वककिा पाररिाविक िजाचा िापरामणळ विचार, िकलपना ाचा परकटीकरात विविषता, वनदयोिता त. पाररिाविक िजाचा मळ उददि विहारिापक िािच उपोजन हा आह.

विक, विविध िासत, परिािन, आरोग, िमाज, उदोग, वापार, ना, आवथशक विहार, कला, िसकती इतादी विविध कतामध आिशकतनणिार पाररिाविक िजा उपोगात आला जातात. ा िजामणळ जानविहार अवधक परिािी आव िणसपष होतात. ा दषीन पाररिाविक िजाना अननिाधार महति अित.

Calligraphy िणलखन Secretary िवचि, वचटीिAcademic Qualification िकवक अहशता Children's Theatre बालरगिमीAction काशिाही/कती Comedy िणखाचतमकाCensus जनगना Agent अविकताश/परवतवनधीCasual Leave नवमचततक रजा Category परिगशAnniversary िधाशपनवदन Bio-data सि-पररच Corporation महामडळ, वनगम Bonafide Certificate िासतविकता परमापत Daily Wages दवनक ितन, रोजदारी Book Stall पणसतकविकरी कदर Lyric िािगीत Dismiss बडतिक Magazine माविक-पवतका Event घटनाMedical Examination िदकी तपािी Exchange दिा-घिा,Express Highway दरतगती महामागश विवनम करNews Agency िततिसथा Official Record कााशलीन अविलखExhibition परदिशन Orientation वनदिन, उद बोधनGeneral Meeting ििशिाधार ििा Part Time अिकालीन, अधशिळGovernment Letter िािकी पत Goodwill िवदचछिाProgramme काशकरम Handbill हसतपतकPlumber नळ-कारागीर Honorable माननीPocket Money हातखचश Humanism मानितािादIndex अनणकरमवका Registered Letter नोदीकत पतJunior Clerk कवनष वलवपक Receptionist सिागवतकाRefreshment अलपोपहार Journalism िततपतकाररता

80

विककानी पाठपणसतकात वदलली परक पणसतक, िदिश गरथ, िकतसथळ ि वलकि ाचा िापर करन पाठघटकािी िबवधत अवधक मावहती वमळिािी. ता मावहतीचा अधापनात िदिश महन िापर करािा.

परक पसिक र सदिवागरर यचवी यदवी

महतरचय सकिसरळ र शलकसचवी यदवी

(१) हाती जाचा िन होत- िपादन अर िित.

(२) मणिाविर- अच णत गोडबोल

(३) एक होता कावहशर- िीा गिाकर

(४) मन म ह विशिाि- विशिाि नागर पाटील

(५) आ डअर- वकर बदी

(६) आकािािी जडल नात- जत नारळीकर

(७) िवमधा- िाधनाताई आमट

(८) खरखणर आडॉल- िणधा मतथी

(९) िसकतीचा पाऊलखणा- द. ता. िोिल

(१०) वकी आव िली- पण. ल. दिपाड

(११) झाडाझडती- विशिाि पाटील

(१२) सिामी- रवजत दिाई

(१३) िणगम मराठी वाकर ि लखन - मो. रा. िाळब

https://en.wikipedia.org/wiki/Vasant_Purushottam_Kalehttps://en.wikipedia.org/wiki/Prabodhankar_Thackerayhttps://en.wikipedia.org/wiki/Kaziranga_National_Parkwww.kaziranga-national-park.com/https://en.wikipedia.org/wiki/Olympic_Gameshttps://en.wikipedia.org/wiki/Jayant_Narlikarhttps://www.youtube.com/watch?v=_POUfe2zVe0https://en.wikipedia.org/wiki/Shankar_Ramchandra_Kharathttps://en.wikipedia.org/wiki/Helen_Keller