ऩ॓जीकृत ઋवननमााण ऺॐत्र सॐ राज्य ... ·...

16
भारतीय बॊध सॊथान अहमदाबाद अनुसॊधान एवॊ काशन ऩॊजीक त ववननमााण े से राय की आय म माऩन के म दे - ग जरात का केस यवीर एच. धोरकिमा भनीष फी. ऩॊमा ऩामर एभ. ऩटे रयमा डय .ऩी. नॊ. 2014-11-02 नवबर 2014 आईआईएमए के आधार ऩ (वक ग ऩेऩर) की ृ ॊखऱा का मुय उदेय सॊकाय सदय, अनुसॊधान कमाय तथडॉटरेट छा से तुरॊत अऩने अनुसॊधान नकष को यवसायी सहकमाय के साथ साझा करके सहायता करना और काशन के ऩूवा चरण म अऩने नकष का ऩरीण करना है। आईआईएमए शैणक वतॊता को बनाए रखने के ऱए नतबध है। इस आधार ऩ (वक ग ऩेऩर) म अभयत राय(एॉ), वचार(र) और ननकषा(ओॊ) ऱेखक के ह अथात ् आईआईएमए के नहीॊ ह। बायतीम फॊध सॊथान अहभदाफाद-380015

Upload: others

Post on 28-Mar-2020

14 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: ऩ॓जीकृत ઋवननमााण ऺॐत्र सॐ राज्य ... · 2015-08-12 · भारतीय प्रब॓ध स॓स्थान अहमदाबाद

भारतीय प्रबॊध सॊस्थान अहमदाबाद

अहमदाबाद भारत

अनसुॊधान एवॊ प्रकाशन

ऩॊजीकृत ववननमााण ऺेत्र से राज्य की आय में माऩन के मदेु्द - गजुरात का केस

यवीन्द्र एच. धोरकिमा भनीष फी. ऩॊड्मा

ऩामर एभ. ऩटेरयमा

डब्ल्यू.ऩी. नॊ. 2014-11-02

नवम्बर 2014

आईआईएमए के आधार ऩत्रों (वर्किं ग ऩेऩर) की श्ृॊखऱा का मुख्य उदे्दश्य सॊकाय सदस्यों, अनसुॊधान कर्मायों तथा

डॉक्टरेट छात्रों से तुरॊत अऩने अनसुॊधान ननष्कषों को व्यवसायी सहकर्मायों के साथ साझा करके सहायता करना और प्रकाशन के ऩवूा चरण में अऩने ननष्कषों का ऩरीऺण करना है। आईआईएमए शैऺणणक स्वतॊत्रता को बनाए रखने के र्ऱए प्रनतबद्ध है। इस आधार ऩत्र (वर्किं ग ऩेऩर) में अर्भव्यक्त राय(एॉ), ववचार(रों) और ननष्कषा(ओॊ) ऱेखकों के हैं अथाात ्आईआईएमए के नहीॊ हैं।

बायतीम प्रफॊध सॊस्थान अहभदाफाद-380015

Page 2: ऩ॓जीकृत ઋवननमााण ऺॐत्र सॐ राज्य ... · 2015-08-12 · भारतीय प्रब॓ध स॓स्थान अहमदाबाद

भारतीय प्रबॊध सॊस्थान अहमदाबाद

अहमदाबाद भारत

अनसुॊधान एवॊ प्रकाशन

ऩॊजीकृत ववननमााण ऺेत्र से राज्य की आय में माऩन के मदेु्द - गजुरात का केस

रवीन्द्र एच. धोऱर्कया बायतीम प्रफॊध सॊस्थान अहभदाफाद

मनीष बी. ऩॊड्या डीईएस गुजयात सयिाय, गाॉधीनगय

ऩायऱ एम. ऩटेररया डीईएस गुजयात सयिाय, गाॉधीनगय

सार

प्रस्तुत आधाय ऩत्र गुजयात से लरए उदाहयणों िे साथ ववननभााण ऺेत्र भें हो यही याज्म िी आम िे आिरन भें शालभर िुछ भहत्तत्तवऩूणा भुद्दों ऩय चचाा ियता है। हार िे वषों िे शीघ्र आिरनों िो तैमाय ियन ेभें वताभान प्रथाओॊ िो इस ऩेऩय भें प्रस्तुत किमा गमा है जफकि उद्मोगों िे वावषाि सवेऺण िे ननमलभत डटेा स्रोत से ऩरयणाभ िो अॊनतभ रूऩ नहीॊ ददमा गमा है। मह बी तिा ददमा गमा है कि भॉहगाई िभ ियन ेिे एि तयीिे िे िायण वताभान तयीिा इस ऺेत्र भें स्स्थय भूल्मों ऩय भूल्म सॊवधान िे अनुभान ऩाने िे लरए अऩमााप्त औय भ्राभि है। इनऩुट तथा आउटऩुट िे रूझानों भें ऩमााप्त अॊतय िे साथ जफ औद्मोगगि सॊयचना औय प्रौद्मोगगिी तजेी से ऩरयवनतात हो यही है तफ इस उद्देश्म िो ऩूया ियन ेिे लरए दोहये भॉहगाई िभ ियन ेिी तयीिा ही सही तयीिा है। इस आधाय ऩत्र भें एएसआई ऩरयणाभों से प्राप्त इनऩुट - आउटऩुट अनुऩातों िे वावषाि आिरनों भें सूक्ष्भ स्तय िी ववसॊगनतमों औय अस्ऩष्ट फढ़ने िो बी ध्मान भें लरमा गमा है। अॊतत्, आधाय ऩत्र भें याज्म स्तय ऩय जनगणना ऺेत्र ढाॉच ेिा अद्मतन किमे फगैय ननमलभत रूऩ से एएसआई भें जानिायी जुटाने िे गॊबीय दोष फतामे गए हैं। ऩरयणाभ स्वरूऩ एएसआई ऩरयणाभों से नई फडी औय भध्मभ ववननभााण इिाइमों िो अनदेखा किमा गमा है। मह दशााता है कि एएसआई द्वाया गुजयात याज्म िी ऐसी 1000 से ज़्मादा इिाइमों िे रगबग 23 प्रनतशत िो गहये जोड िा गॊबीय अनतभूल्म सभझा गमा। औय मह िेवर गुजयात ति ही सीलभत यहने वारी घटना नहीॊ है। इन सभस्माओॊ से ननऩटने िे लरए तत्तिार िायावाई से गुणवत्तता सुधाय औय अनुभानों िी ववश्वसनीमता िे लरए एि रॊफा यास्ता तम ियना होगा।

------------------------------------------------------------------------------------------------------------

(महाॉ ऩय अलबव्मक्त ववचाय रेखिों िी अऩनी व्मस्क्तगत ऺभता िे हैं औय मह जरूयी नहीॊ है कि वे स्जस सॊगठन से हैं उसिे ववचायों िो प्रनतबफॊबफत ियत ेहैं)।

डब्य.ूऩी. नॊ. 2014-11-02 ऩषृ्ठ सॊख्या 2

Page 3: ऩ॓जीकृत ઋवननमााण ऺॐत्र सॐ राज्य ... · 2015-08-12 · भारतीय प्रब॓ध स॓स्थान अहमदाबाद

भारतीय प्रबॊध सॊस्थान अहमदाबाद

अहमदाबाद भारत

अनसुॊधान एवॊ प्रकाशन

1. ऩररचय

हार िे वषों भें देश िे सिर घयेरू उत्तऩाद (जीडीऩी) भें िृवष ऺते्र से ज़्मादा मोगदान ववननभााण ऺेत्र से

होना शुरू हुआ है (बायत सयिाय, 2014)। अऩने फजट बाषणों भें ववत्तत भॊबत्रमों ने योजगाय उत्तऩन्द्न ियन े भें

ववननभााण गनतववगधमों िी बूलभिा ऩय औय आगाभी ऩाॉच वषों िे बीतय जीडीऩी भें इस ऺेत्र िे मोगदान िे लरए

एि ववशेष रक्ष्म तम ियिे औद्मोगगिीियण िो फढ़ावा देने िी बूलभिा ऩय जोय ददमा है। वताभान भें मह जीडीऩी

िा शामद 15 प्रनतशत मोगदान दे यहा है। कपय बी, बायत भें आगथाि वविास िा ऩुनरुत्तथान होने िे िायण

ववननभााण गनतववगधमों ऩय गॊबीय रूऩ से ननबाय ियता है, अनतरयक्त यालश िे तौय ऩय मह ऺेत्र वसूरी िे दौयान

िापी प्रबावी बूलभिा ननबामेगा।

इस सॊदबा भें, ववननभााण ऺेत्र भें उत्तऩन्द्न आम िे अनुभानों भें शालभर िई भाऩन सॊफॊगधत भुद्दों िी जाॉच ियना उगचत है। ऐसा इसलरए कि, इस ऺेत्र से जीडीऩी िे अनुभानों द्वाया उऩरब्ध हुए सॊिेत अथाव्मवस्था भें फाजाय िी बावनाओॊ औय ननवेश िे लरए जीवन-भयण िा भदु्दा फन सित ेहैं। इस सॊफॊध भें ऺेत्रीम आमाभ बी िापी प्रासॊगगि हैं क्मोंकि िुछ याज्म देश भें ववननभााण गनतववगधमों ऩय प्रबुत्तव यखत ेहैं। इस दटप्ऩणी भें, हभ इस ऺेत्र भें देश िे अग्रणी याज्मों भें से एि गुजयात याज्म िे िेस िो ध्मान भें यखत ेहुए ववननभााण ऺेत्र होने वारी आम िे आिरन भें िुछ भहत्तत्तवऩूणा भुद्दों िो उठा यहे हैं।

हभने दो िायणों से गुजयात याज्म िा चमन किमा है : ि) मे रेखि याज्म िी साभान्द्म आम िे अनुभानों िो तैमाय ियन ेिे सूक्ष्भतभ वववयणों से ऩरयगचत हैं; औय ख) वषा 2011-12 भें देश िे ववननभााण ऺेत्र िा प्रभुख याज्म अथाव्मवस्थाओॊ भें सवाागधि मोगदान गुजयात (25 प्रनतशत) िा है उसिे फाद भहायाष्र (19 प्रनतशत), तलभरनाडु (18 प्रनतशत) औय हरयमाणा (17 प्रनतशत) िा है (िृऩमा तालरिा 1 देखें)। याष्रीम ववननभााण आम भें गुजयात िे ववननभााण िा याष्रीम ववननभााण भें मोगदान बी 12 प्रनतशत है, औय याष्रीम औद्मोगगि उत्तऩादन भें रगबग 17 प्रनतशत है।

डब्य.ूऩी. नॊ. 2014-11-02 ऩषृ्ठ सॊख्या 3

Page 4: ऩ॓जीकृत ઋवननमााण ऺॐत्र सॐ राज्य ... · 2015-08-12 · भारतीय प्रब॓ध स॓स्थान अहमदाबाद

भारतीय प्रबॊध सॊस्थान अहमदाबाद

अहमदाबाद भारत

अनसुॊधान एवॊ प्रकाशन

तार्ऱका 1 : वतामान मू्यों ऩर ववननमााण ऺेत्र में जीएसडीऩी (2011-12)

याज्म ववननभााण िामा िुर जीएसडीऩी

भूल्मों भें % दि्स्सा

आन्द्र प्रदेश 84374 12.73 662592

असभ 11569 9.19 125820

बफहाय 10818 4.45 243269

गुजरात 150559 25.32 594563

हरयमाणा 52128 17.45 298786

िनााटि 70009 15.38 455212

िेयर 23618 7.67 307906

भध्म प्रदेश 34127 10.95 311670

भहायाष्र 228339 19.43 1175419

उडीसा 28376 13.22 214583

ऩॊजाफ 42078 16.41 256374

याजस्थान 40788 10.11 403422

तलभरनाडु 122719 18.39 667202

उत्ततय प्रदेश 79890 11.66 685292

ऩस्श्चभ फॊगार 48673 9.21 528316

बायत 1236182 14.73 8391691

स्रोत : सीएसओ तथा सॊफॊगधत याज्म सयिायों िे अथाशास्त्र एवॊ साॊस्यमिी ननदेशारम http://www.mospi.nic.in/Mospi_New/Admin/publication.aspx, याज्म डाटा श्ृॊखरा 2004-05 ऩय आधारयत

हभ ननम्नलरखखत चाय खॊडों भें, गुजयात िे सॊदबा भें याज्म स्तय ऩय ववननभााण आम िे आिरन िी

सभस्माओॊ ऩय चचाा ियेंगे। ऩहरा खॊड ववननभााण ऺेत्र भें उत्तऩन्द्न हो यहे सिर याज्म घयेरू उत्तऩाद (जीएसडीऩी) िे

त्तवरयत आिरनों तथा उन्द्नत आिरन तैमाय ियन े िे लरए उऩमोग भें लरए स्रोतों से सॊफॊगधत औय परस्वरूऩ

आिरनों िो ऩुनयीक्षऺत ियत ेहुए ऊबयती सभस्माओॊ से सॊफॊगधत है। तीसये खॊड भें इस ऺेत्र िे सॊवगधात भूल्मों िे

सतत भूल्माॊिन तैमाय ियने भें आने वारी सभस्माओॊ िे तयीिों िे भुद्दों ऩय चचाा भें िी गई है। चौथे खॊड भें िुछ

याज्मों भें इस ऺेत्र िी आम िे वावषाि अनुभानों िे अस्ऩष्ट फढ़ने िे भुद्दे उठामे गए हैं। ऩाॉचवेँ खॊड भें वावषाि

उद्मोग सव े (एएसआई) डटेा ऩय आधारयत ववननभााण िामा से उत्तऩन्द्न आम िे आिरनों िी प्रभुख भमाादाओॊ िे

प्रनत ध्मान खीॊचा गमा है। आखखयी खॊड भें ननष्िषा िे रूऩ भें दटप्ऩणी िी गई है।

डब्य.ूऩी. नॊ. 2014-11-02 ऩषृ्ठ सॊख्या 4

Page 5: ऩ॓जीकृत ઋवननमााण ऺॐत्र सॐ राज्य ... · 2015-08-12 · भारतीय प्रब॓ध स॓स्थान अहमदाबाद

भारतीय प्रबॊध सॊस्थान अहमदाबाद

अहमदाबाद भारत

अनसुॊधान एवॊ प्रकाशन

2. औद्योगगक उत्ऩादन बनाम उद्योगों के वावषाक सवेऺण का सूचकाॊक

सिर याज्म घयेर ूउत्तऩाद िे ऩॊजीिृत ववननभााण ऺेत्र िा आिरन बायत िे सबी याज्मों िे लरए वावषाि तौय ऩय जायी उद्मोगों िे वावषाि सवेऺण (एएसआई), सीएसओ, िोरिाता, िे ऩरयणाभों ऩय आधारयत है। फढ़त ेशुद्ध भूल्म िे अनुभान गयै-प्रनतवेददत जनगणना ऺेत्र इिाइमों औय फॊद इिाइमों िे सबी आवश्मि सभामोजनों िे फाद ववननभााण ऺेत्र भें जीएसडीऩी िे आिरन िे लरए भाने जात ेहैं। एएसआई िे ऩरयणाभ न्द्मूनतभ दो वषा िे अॊतयार से जायी किए जात ेहैं। हार िे वषों भें ववननभााण ऺेत्र िे लरए एएसआई ऩरयणाभ िी उऩरब्धता िे अबाव भें, औद्मोगगि उत्तऩादन िे अखखर बायतीम सूचिाॊि (आईआईऩी) - ववननभााण से याज्म आम अनुभानों िे लरए िेन्द्रीम साॊस्यमिी िामाारम (सीएसओ), नई ददल्री, बायत सयिाय द्वाया ननधाारयत िामाप्रणारी िे अनुसाय उऩमोग भें लरए जात े हैं। याज्म िा स्वमॊ िा आईआईऩी प्राप्त ियना मथेष्ट होगा, ऩयॊतु शामद ही किसी याज्म िे ऩास अऩना आईआईऩी हो। ऐसे ऩरयस्स्थनतमों भें, हार िे वषों भें ववननभााण ऺेत्र से याज्म आम िे आिरन िे लरए अखखर बायतीम आईआईऩी िा उऩमोग ियना ननधाारयत किमा गमा है।

जफ, एएसआई ऩरयणाभ जायी ियती है, तो अखखर बायतीम आईआईऩी ऩय आधारयत अनुभानों िो एएसआई ऩरयणाभों से फदर ददमा जाता है। अनुभानों िे सॊशोधन िा मह तयीिा भजफूत सभम श्ृॊखरा अनुभान ऩाने िे लरए बायत िे सबी याज्मों भें सभान रूऩ से अऩनामा गमा है।

इस तयीिे िे तहत, नीच ेतालरिा 2 भें दशाामे अनुसाय, दोनों सॊिेतिों िे वावषाि ऩरयवतानों भें फड ेभतबेद हैं। िबी बी, आईआईऩी भें ववृद्ध एएसआई, िोरिाता द्वाया जायी शुद्ध भूल्म वगधात (एनवीए) से आईआईऩी ववृद्ध दय िी तुरना भें िापी ज्मादा होती है औय िबी िापी िभ होती है। ऩाॉच दटप्ऩखणमों िी इन दो श्ृॊखराओॊ िे फीच सयर सहसॊफॊध गुणाॊि िेवर 0.3424 ऩय ही िाभ ियता है, जो साॊस्यमिीम रूऩ से शून्द्म से अरग नहीॊ है। अफ, बरे ही ववृद्ध दय िा अनुभान रगामा गमा हो, ऩय एएसआई ऩरयणाभ उऩरब्ध होने ऩय आईआईऩी िो सॊशोधन से गुजयना होगा। तालरिा 1 भें दशाामे अनुसाय गुजयात भें याज्म जीएसडीऩी ववननभााण ऺेत्र िी भहत्तत्तवऩूणा दहस्सेदायी ऩय िुर जीएसडीऩी भें ऩमााप्त ऩुनयीऺण प्रभुख सॊशोधन वावषाि ववृद्ध दय िी तयप जाता है। इसलरए, इस तयह िे सॊशोधन भीडडमा द्वाया गॊबीय आरोचना िे लशिाय फनत ेहैं औय ऩूये जीएसडीऩी िे अनुभान िी अखॊडता ऩय सॊदेह उठामा जाता है। अन्द्म याज्मों भें, इस तयह िे सॊशोधन गॊबीय सभस्माएॊ ऩैदा नहीॊ ियत,े क्मोंकि वहाॉ ववननभााण ऺते्र िा भहत्तव गुजयात िी तुरना भें िापी िभ है (तालरिा 1)।

डब्य.ूऩी. नॊ. 2014-11-02 ऩषृ्ठ सॊख्या 5

Page 6: ऩ॓जीकृत ઋवननमााण ऺॐत्र सॐ राज्य ... · 2015-08-12 · भारतीय प्रब॓ध स॓स्थान अहमदाबाद

भारतीय प्रबॊध सॊस्थान अहमदाबाद

अहमदाबाद भारत

अनसुॊधान एवॊ प्रकाशन

मदद हभ वऩछरे िुछ वषों िे आॉिडों ऩय नजय डारें तो, याज्म भें वषा 2008-09, 2010-11 तथा 2011-

12 िे दौयान ववननभााण ऺेत्र िी भौजूदा िीभतों िे सिर भूल्म भें गगयावट आई है, औय उसिे फाद बी इन वषों भें

आईआईऩी भें सिायात्तभि ववृद्ध दशाामी गई है (तालरिा 2)। उदाहयण िे तौय ऩय, वषा 2010-11 भें, अखखर

बायतीम आईआईऩी ववृद्ध 8.93 प्रनतशत थी, जो सीएसओ ऩद्धनत िे अनुसाय उस वषा िे त्तवरयत अनुभान प्राप्त ियने

िे लरए रे जामी गई थी। कपय बी, फाद भें एएसआई ऩरयणाभों िा उऩमोग ियत ेहुए जफ वास्तववि एवॊ अगधि

ववश्वसनीम अनुभानों िा ऩुनयीऺण किमा गमा तफ उस वषा िे लरए 0.64 प्रनतशत स्जतनी नाभ भात्र िी ववृद्ध दय

देखी गई। जफ हभने इन आॉिडों िो ववननभााण ऺेत्र िे थोि बफक्री भूल्म1 से िभ ियिे देखा तो, सभग्र जीएसडीऩी

ववृद्ध भें गगयावट िे ऩरयणाभ स्वरूऩ रगबग 15 प्रनतशत िे सॊशोधन ति वह नीच ेचरा गमा क्मोंकि इस ऺेत्र िी

दहस्सेदायी गुजयात भें ऩमााप्त है। अथाव्मवस्था िे सवाागधि सॊगदठत ऺेत्रों भें से एि िो ध्मान भें यखिय इस तयह

िे सॊशोधन, अथाात ् ववननभााण िामा, याज्म िी आम िे अनुभान िी ववश्वसनीमता ऩय फडा प्रश्न गचह्न रगात ेहैं

औय इसीलरए याज्म िे अथाशास्त्र औय साॊस्यमिी ननदेशारम ऩय बी प्रश्न खड ेहोत ेहैं।

याज्म इस सभस्मा से ननऩटने िे लरए याज्म स्तय िा आईआईऩी तैमाय ियन ेिी प्रकक्रमा भें है, ऩयॊतु

स्स्थयता औय ववश्वसनीमता िे ऩयीऺण ियन े भें थोडा सभम तो रगेगा। ऐसा बी दशाामा जा सिता है कि

आईआईऩी एि उत्तऩादन सॊिेति हो, जफकि एएसआई शुद्ध भूल्म वगधात (एनवीए) सॊिेति प्रदान ियता है जो

भध्मवती खऩत मा इनऩुट तथा भूल्मह्रास िा शुद्ध रूऩ है। गुजयात जैसे उन सबी याज्मों िे लरए मह भहत्तवऩूणा है

जहाॉ औद्मोगगि सॊयचना तथा ऩैटना तजेी से फदर यहा है औय इसलरए प्रौद्मोगगिी बी इतनी ही तजेी से फदर यही

है। याज्म िी आम मा जीएसडीऩी एनवीए ऩय आधारयत है औय इसलरए आईआईऩी उऩमोग ियन े िे लरए सही

सॊिेत नहीॊ है। एि प्रोक्सी िे रूऩ भें बी वह अत्तमगधि भ्राभि हो सिता है जैसा कि हभन ेहार िे वषों भें गुजयात िे

भाभरे भें देखा है। ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 1 याज्म स्तय ऩय नाभभात्र िे भूल्मों िो गगयाने िे लरए उऩमोग भें लरए गमे ववननभााण िाभ िे लरए बी डब्ल्मऩूीआई (थोि भूल्म सूचिाॊि)

अखखर बायतीम प्रबावों िा उऩमोग ियता है औय इसीलरए सयती से अप्रासॊगगि फताता है। गुजयात औय िई अन्द्म याज्म औद्मोगगि सॊयचना व ऩटैना िे भाभरों भें देश िे लरए औसत से िापी अरग हैं। उसिे ऩरयणाभ स्वरूऩ, गुजयात िे लरए ववननभााण िे लरए प्रासॊगगि ऐसा डब्ल्मऩूीआई (थोि भूल्म सूचिाॊि) देश िे किसी बी याज्म से अरग होगा।

डब्य.ूऩी. नॊ. 2014-11-02 ऩषृ्ठ सॊख्या 6

Page 7: ऩ॓जीकृत ઋवननमााण ऺॐत्र सॐ राज्य ... · 2015-08-12 · भारतीय प्रब॓ध स॓स्थान अहमदाबाद

भारतीय प्रबॊध सॊस्थान अहमदाबाद

अहमदाबाद भारत

अनसुॊधान एवॊ प्रकाशन

तार्ऱका 2 : गुजरात में ऩॊजीकृत ववननमााण ऺेत्र में वावषाक ववृद्ध : शुद्ध मू्य वगधात बनाम अणखऱ भारतीय आईआईऩी

शुद्ध भूल्म वगधात (एएसआई) % ऩरयवतान

अंतर (प्रनतशत भें अॊि)

वषा

अखखर बायतीम आईआईऩी % ऩरयवतान

(रु. ियोड भें)

1. 2. 3. 4. 5. 6=3 – 5.

2006-07 47952 126.8

2007-08 62108 29.52 150.1 18.38 + 9.14

2008-09 60417 -2.72 153.8 2.47 - 5.19

2009-10 90028 49.01 161.3 4.88 + 44.13

2010-11 89448 -0.64 175.7 8.93 - 9.57

2011-12 87691 -1.96 181.0 3.02 - 4.98

स्रोत : सीएसओ औय एएसआई

इस प्रिाय, गुजयात जैसे याज्म िी अथाव्मवस्थाओॊ भें ववननभााण ऺेत्र से आम िे त्तवरयत व सॊशोगधत

अनुभान िे डटेा स्रोतों िी जीएसडीऩी श्ृॊखराओॊ िे लरए वषा 2011-12 िे नमे आधाय ऩय जाने से ऩहरे तत्तिार

ध्मान देने औय थोड ेसौहादाऩूणा सभाधान िी जरूयत है।

3. उच्च ननवेश दरें और वास्तववक एनवीए

िृवष ऺेत्र िे ववऩयीत, ऩॊजीिृत ववननभााण ऺेत्र भें अरग से भूल्म गगयािय ननवेश नहीॊ किमा जाता। हार िे

वषों भें, गुजयात भें ननवेश-उत्तऩादन िा अनुऩात फढ़ता जा यहा है (तालरिा 3)। उसिे ऩरयणाभ स्वरूऩ, उत्तऩादन िे

भूल्म भें ववृद्ध भत्तत्तवऩूणा है, भान रें कि 15 - 20 प्रनतशत स्जतनी, िुर भूल्म ववृद्ध भें ववृद्ध सीभाॊत फन जाती है

अथवा उच्च ननवेश ववृद्ध िो ध्मान भें यखिय निायात्तभि ति फन जाती है। वषा 2011-12 िे लरए उदाहयण िे

तौय ऩय, उत्तऩादन भें ववृद्ध 25 प्रनतशत है, जफकि ननवेश 30 प्रनतशत है इससे वताभान िीभतों भें िेवर 1.2

प्रनतशत सिर भूल्म भें ववृद्ध हुई है। इससे स्स्थय भूल्मों ऩय ऺेत्र भें निायात्तभि ववृद्ध िा ऩरयणाभ है।

डब्य.ूऩी. नॊ. 2014-11-02 ऩषृ्ठ सॊख्या 7

Page 8: ऩ॓जीकृत ઋवननमााण ऺॐत्र सॐ राज्य ... · 2015-08-12 · भारतीय प्रब॓ध स॓स्थान अहमदाबाद

भारतीय प्रबॊध सॊस्थान अहमदाबाद

अहमदाबाद भारत

अनसुॊधान एवॊ प्रकाशन

तार्ऱका 3 : प्रमुख ववननमााण राज्यों में - ऩॊजीकृत ववननमााण ऺेत्र में ननवेश उत्ऩादन का अनुऩात

वषा गुजयात भहायाष्र तलभरनाडु िनााटि अखखर बायत

2004-05 0.8289 0.8317 0.8311 0.7789 0.8149

2005-06 0.8127 0.7750 0.8222 0.8137 0.8089

2006-07 0.8374 0.8389 0.8240 0.7795 0.8089

2007-08 0.8322 0.7642 0.8235 0.7854 0.8009

2008-09 0.8529 0.7874 0.8377 0.7840 0.8132

2009-10 0.8315 0.7837 0.8087 0.8134 0.8132

2010-11 0.8641 0.7854 0.8189 0.8288 0.8235

2011-12 0.8893 0.8217 0.8489 0.7150 0.8307

स्रोत – ए एस आई, िोरिाता

ववननभााण ऺेत्र भें ऐसा इसलरए होता है कि, हभने स्स्थय भूल्म ऩय एनवीए से ननिरी एिर अऩस्पीनत

ऩद्धनत िो अऩनाना चार ुयखा, हाराॉकि सीएसओ (2007) तथा मूएनएससी (2008) स्ऩष्ट रूऩ से इस उद्देश्म िे

लरए दगुनी अऩस्पीनत ऩद्धनत िी लसपारयश िी। िृवष ऺेत्र िे भाभरे भें है उस तयह अरग से मदद ननवेश भूल्म भें

गगयावट होती है, स्जससे दगुनी अऩस्पीनत होती है, तो एनवीए ववृद्ध भें ऐसी वविृनतमों िो टारा जा सिेगा। चूॉकि

याज्म िे िामाारमों िे ऩास ववसभूहन स्तय ऩय ववननभााण भें उऩमोग भें लरए ननवेशों िे फाये भें ऩमााप्त ब्मौये होने

िी सॊबावना नहीॊ है, एनवीए अनुभानों भें ननवेश-उत्तऩादन तथा वविृनत िे ववसभूहन िी गुणवत्तता दोनों िे फाये भें

सभस्माएॉ सुरझामी जा सिेगी, मदद सीएसओ एएसआई िो िोरिाता भें एनवीए अनुभानों िो वताभान िीभतों तथा

साथ-साथ स्स्थय भूल्मों ऩय ववगधवत दगुनी अऩस्पीनत ऩद्धनत से प्रदान ियन ेिो िहते हैं तो। इससे अनुभान िी

गुणवत्तता न िेवर याज्म स्तय ऩय फढे़गी अवऩतु याष्रीम स्तय ऩय बी फढे़गी।

भाइक्रो-स्तय ऩय एएसआई डटेा ऩय ववचाय किमा गमा तफ एि दसूया गॊबीय भुद्दा उठा। भकै्रो-स्तय ऩय, जफ

हभ उद्मोग सभूह अथवा देश िे ऩूणा िे रूऩ भें दो अॊिों िे स्तय िो ध्मान भें रें तो ववसभूहन िे िायण ऐसी डटेा

सभस्माएॉ ऊबयती नहीॊ हैं। कपय बी, याज्म स्तय ऩय, तीन अॊिों िे स्तय ऩय उऩ-उद्मोग सभूह हैं तथा उससे िभ

बी है स्जसभें वताभान िीभतों ऩय निायात्तभि सिर भूल्म वगधात प्राप्त किमा जाता तहै। मह अथाशास्त्रीम रूऩ से

व्मथा है औय इसे सभझाना बी िदठन होगा क्मोंकि ववशेष रूऩ से िोई ननजी ऺेत्र िी इिाई ऐसी स्स्थनतमों भें

सॊचारन नहीॊ ियेगी। मदद िेवर उद्मोग सभूहों भें सावाजननि ऺेत्र िी इिाइमों िा प्रबुत्तव है तो नाभभात्र िे

निायात्तभि भूल्म वधान िी भौजूदगी िो सभझामा जा सिेगा।

डब्य.ूऩी. नॊ. 2014-11-02 ऩषृ्ठ सॊख्या 8

Page 9: ऩ॓जीकृत ઋवननमााण ऺॐत्र सॐ राज्य ... · 2015-08-12 · भारतीय प्रब॓ध स॓स्थान अहमदाबाद

भारतीय प्रबॊध सॊस्थान अहमदाबाद

अहमदाबाद भारत

अनसुॊधान एवॊ प्रकाशन

तालरिा 4 : गुजयात भें निायात्तभि जीवीए दशााते हुए 3-आॉिडों भें उद्मोग सभूह, एएसआई 2011-12

एनआईसी 2 आॉिडों िे स्तय िा उद्मोग सभूह एनआईसी 3 आॉिडों िे स्तय िा उद्मोग सभूह

उद्मोग सभूह सभूह िा नाभ

जीवीए

(रु. राख भें) उद्मोग सभूह सभूह िा नाभ

जीवीए

(रु. राख भें)

14

ऩहनने िे ऩरयधान िा ववननभााण 23817 142

पय िी चीजों िा ववननभााण -9482

26

िम्प्मूटय, इरैक्रोननि तथा ऑस्प्टिर उत्तऩाद ववननभााण 91992 262

िम्प्मूटय औय ऩेरयपेयर िा ववननभााण

-2262

30

अन्द्म ऩरयवहन उऩियणों िा ववननभााण 122741 302

येरवे रोिोभोदटव तथा योलरॊग स्टोि िा

ववननभााण -16117

सूक्ष्भ-स्तय ऩय भूल्म वगधात डटेा भें लभर यही ववसॊगनतमों िी अगधि जानिायी से, हभने गुजयात िे

उद्मोग सभूहों भें एएसआई-2010-11 भें वताभान िीभतों ऩय तीन अॊिों िे स्तय िी ऩहचान िी है जहाॉ ऩय जीवीए

निायात्तभि (तालरिा 4) ऩामा गमा है। जैसा कि हभ तालरिा 4 भें से देख सिते हैं, गुजयात िे सॊदबा भें

सावाजननि ऺेत्र िी प्रभुख इिाइमों िे उद्मोग सभूहों भें सबी तीन अॊिों िे स्तय ऩय नाभभात्र िा निायात्तभि

जीवीए नहीॊ ददखा यहे हैं। उदाहयण िे तौय ऩय, उद्मोग सभूह क्रभाॊि 142 औय 262 िे ऩास गुजयात भें िोई

सावाजननि ऺेत्र िी इिाई नहीॊ है औय कपय बी निायात्तभि जीवीए दशाामा गमा है। इससे एएसआई रयऩोटा भें ददमे

गए डटेा िी गुणवत्तता िे फाये भें सॊदेह उत्तऩन्द्न होता है।

इस सभस्मा िो महाॉ यखने िा भुयम उद्देश्म मह है कि सूक्ष्भ स्तय ऩय जफ ननवर भूल्म िा आिरन

किमा जा यहा था, तफ ऐसी सूक्ष्भ स्तय िी ववसॊगनतमों औय भूल्म वगधात सहज ऻान मुक्त अनुभानों िो ननयऩवाद

रूऩ से अनदेखा किमा गमा। सूक्ष्भ स्तय ऩय ऐसी ववसॊगनतमों िो सही ियन ेसे अनुभानों िी गुणवत्तता भें ननस्श्चत

रूऩ से सुधाय आ सिता है।

डब्य.ूऩी. नॊ. 2014-11-02 ऩषृ्ठ सॊख्या 9

Page 10: ऩ॓जीकृत ઋवननमााण ऺॐत्र सॐ राज्य ... · 2015-08-12 · भारतीय प्रब॓ध स॓स्थान अहमदाबाद

भारतीय प्रबॊध सॊस्थान अहमदाबाद

अहमदाबाद भारत

अनसुॊधान एवॊ प्रकाशन

4. वावषाक अनुमानों में अस्ऩष्टीकृत छऱाॊग

तालरिा 3 भें से एि औय बी ऩरयभाण उबयता है वह है तुरना िे तहत सबी भुयम ववननभााण याज्मों

भें ववननभााण ऺेत्र भें इनऩुट-आउटऩुट (ननवेश-उत्तऩाद) अनुऩात िा व्मवहाय। वऩछरे दशि िे दौयान अगधिाॊश याज्मों

भें इसभें मा तो ववृद्ध हुई है मा कपय स्स्थय यहा है। तो दसूयी तयप, िनााटि भें वषा 2010-11 िी तुरना भें वषा

2011-12 िे दौयान मह िापी हद ति गगय गमा है। इस तयह िे ववलशष्ट रूझान िे भाभरे भें िनााटि िो थोडे

स्ऩष्टीियण िी जरूयत है, जो महाॉ उऩरब्ध नहीॊ है। मदद इस अनुऩात भें िनााटि भें वािई भें सुधाय हुआ है तो

उसे गुजयात, भहायाष्र, तलभरनाडु औय अन्द्म िुछ याज्मों िे लरए यॉर भॉडर भाना जाना चादहए जहाॉ िुछ सभम

से मह अनुऩात बफगडता ही जा यहा है।2 चूॉकि शुद्ध भूल्म वधान ऩय फढ़ी हुई ननवेश रागतों िा सीधा प्रबाव ऩडता है,

नीनत ननभााताओॊ िो याज्म औय िेन्द्र दोनों स्तय ऩय फायीिी से इस फाये भें जाॉच ियनी चादहए।

ववननभााण ऺेत्र भें इनऩुट-आउटऩुट अनुऩात भें इस तयह िे रूझान िा एि ददरचस्ऩ ननदहताथा याज्मों िे

ऺेत्रों भें एनवीए भें वावषाि ववृद्ध ऩय है। एएसआई 2011-12 िे अॊनतभ ऩरयणाभों िे अनुसाय, िेवर एि वषा िे

बीतय िनााटि िे ववननभााण भें एनवीए 40,861 ियोड रु. से 1,03,165 ियोड रु. ति िी 152.5 प्रनतशत फढ़ौतयी

हुई (तालरिा 5)! इससे तलभरनाडु औय गुजयात जैसे शे्ष्ठ याज्मों िो राॊघत ेहुए िनााटि रगाताय तीसये स्थान ऩय

औय भहायाष्र िे फाद दसूये स्थान ऩय यहा। अनुभानों भें इस तयह िी ऊॉ चाई बयी उछार िे लरए एि सूक्ष्भ ऩयीऺण

िी जरूयत है औय उनिे जायी ियने से ऩहरे इनिी ऩूयी जाॉच िी जरूयी है। मदद इस तयह िी ववृद्ध वास्तव भें

ऩामी जाती है, तो इसिी एि व्मायमात्तभि दटप्ऩणी अन्द्म याज्मों िे राब िे लरए प्रदान ियन ेिी जरूयत है।

2 इसिे अरावा, गुजयात िा फढ़ता हुआ इनऩुट-आउटऩुट अनुऩात इस ऺेत्र िे सभग्र िामाऺ भता िे साभने खतया फन गमा है। मही ववशेष रूऩ स,े वषा 2007-08 िे फाद प्रभुख चाय ववननभााण याज्मों िी अथाव्मवस्थाओॊ िे लरए अगधि अथवा सवाागधि खतयनाि है। दसूयों स ेववऩयीत, याज्म ववननभााण ऺेत्र वषा दय वषा अगधि रागत वसूर िय यहा है। गुजयात िा आई-ओ अनुऩात (ननवेश-उत्तऩाद) एएसआई अनुभानों िे अनुसाय वषा 2004-05 िे 0.8289 स ेफढ़िय वषा 2011-12 भें 0.8893 ति ऩहुॉच गमा है।

डब्य.ूऩी. नॊ. 2014-11-02 ऩषृ्ठ सॊख्या 10

Page 11: ऩ॓जीकृत ઋवननमााण ऺॐत्र सॐ राज्य ... · 2015-08-12 · भारतीय प्रब॓ध स॓स्थान अहमदाबाद

भारतीय प्रबॊध सॊस्थान अहमदाबाद

अहमदाबाद भारत

अनसुॊधान एवॊ प्रकाशन

तालरिा 5 : चाय प्रभुख याज्मों िे लरए ऩॊजीिृत ववननभााण भें एनवीए ववृद्ध (2010-11 स े2011-12)

याज्म ननवर वगधात भूल्म (रु. ियोड भें) % ऩरयवतान

2010-11 2011-12

भहायाष्र 149696 156766 4.7

गुजयात 89448 87691 -2.0

तलभरनाडु 71993 76956 6.9

िनााटि 40861 103165 152.5

स्रोत : एएसआई, 2010-11 एवॊ 20111-12

http://www.mospi.nic.in/Mospi_New/upload/asi/ASI_main.htm?status=1&menu_id=88, एएसआई सायाॊश ऩरयणाभ 2011-12 ..... तालरिा 3 : वषा 2011-12 िे लरए प्रभुख याज्मों िी भुयम ववशेषताएॉ

हाराॉकि मह रुबावना तो है ही, कपय बी एभओएसऩीआई िी वेफसाइट ऩय बी एएसआई ववननभााण ऺेत्र भें

एनवीए िे अनुभान हैं जहाॉ िनााटि भें िुर ववननभााण ऺते्र भें उत्तऩन्द्न जीएसडीऩी िे अन्द्म अनुभान बी रयऩोटा भें

फताए गए हैं। आश्चमाजनि रूऩ से, फाद वारे अनुभान ऩमााप्त रूऩ से ऩहरे वारे अनुभान से अगधि िभ है, जो

बफरिुर ही ऩयस्ऩय ववयोधी हैं औय मह असॊबव है जफ ति दोनों अनुभानों भें से किसी एि िो अस्वीिृत नहीॊ

जाता है अथवा याज्म ब्मूयो द्वाया स्वीिृत नहीॊ किमा जाता है। सबी सॊबावनाओॊ भें, एएसआई ऺेत्र से एनवीए

अनुभान स्वीिाय ियन े िे लरए िनााटि िे डीईएस ने भना किमा हो ऐसा सॊबव है, जो अिल्ऩनीम रगता है।

किसी बी स्स्थनत भें, मदद मे अनुभान प्रिालशत होत ेहैं औय आगधिारयि वेफसाइट ऩय प्रिालशत होत ेहैं, तो वे तुयॊत

भ्रभ ऩैदा ियत ेहैं औय अॊतत् दोनों अनुभानों िी ववश्वसनीमता खो देत ेहैं।

5. एएसआई में जनगणना ऺेत्र के र्ऱए अऩूणा ढाॉचा

हार िे सभम भें अन्द्म एि भुद्दा ध्मान भें आमा है वह मह कि एएसआई िे ढाॉच ेिा अद्मतन ियना।

याज्म औद्मोगगि ववस्तायि ब्मूयो (आईएनडीईएक्सटीफी) िी सूची िे अनुसाय रगबग 3068 ऺेत्रीम पैस्क्रमाॉ

गुजयात भें हैं, जफकि, औद्मोगगि साॊस्यमिी स्िॊ ध, सीएसओ, िोरिाता द्वाया उऩमोग भें लरए गए अनुसाय ऺते्र िे

डब्य.ूऩी. नॊ. 2014-11-02 ऩषृ्ठाॊक 11

Page 12: ऩ॓जीकृत ઋवननमााण ऺॐत्र सॐ राज्य ... · 2015-08-12 · भारतीय प्रब॓ध स॓स्थान अहमदाबाद

भारतीय प्रबॊध सॊस्थान अहमदाबाद

अहमदाबाद भारत

अनसुॊधान एवॊ प्रकाशन

एएसआई ढाॉच ेभें, वषा 2011-12 िे दौयान सवेिृत रगबग 1950 ऺेत्रीम फैस्क्रमाॉ हैं। इस तयह रगबग 1118

फैस्क्रमाॉ लभरिय ियीफ 780 फड ेउद्मोग हैं औय याज्म भें एएसआई द्वाया 100 से अगधि िाभगायों वारे 338

भध्मभ उद्मोग शालभर नहीॊ किमे गए हैं। मदद इन शालभर नहीॊ िी गई पैस्क्रमों िी फडी सॊयमा िे साथ इस ढाॉच ेिा

अद्मतन किमा जाता है तो गुजयात भें औद्मोगगि ऺेत्र िा ननवर भूल्म िापी फढ़ सिता है। ऐसा अन्द्म याज्मों भें बी

हो सिता है।

इस भुद्दे िी गॊबीयता िी गॊबीयता िो देखत ेहुए गुजयात भें इन शालभर नहीॊ किमे गए उद्मोगों िे ननवर

भूल्म भें ववृद्ध िे अनुभान तैमाय ियने िा एि प्रमास किमा गमा है। इन शालभर नहीॊ किमे गए उद्मोगों िे ननवर

भूल्म भें ववृद्ध िे अनुभान िे लरए, आम िा दृस्ष्टिोण अऩनामा गमा है क्मोंकि इस तयह िी इिाइमों िे लरए डटेा

िेवर योजगाय ऩय ही उऩरब्ध हैं। सॊमोग से, अथाव्मवस्था िे असॊगदठत ऺेत्र िे अनुभान िे लरए ऐसा ही दृस्ष्टिोण

सीएसओ द्वाया ननधाारयत है।

फािी िी पैस्क्रमों िे योजगाय िे एनआईसी सभूह वाय डटेा उऩरब्ध हैं। इसे एनआईसी सभूह वाय प्रनत

िाभगाय भूल्म वगधात (एनएऩीडब्ल्मू) से गुणा िय ददमा जाता है जो फािी फची पैस्क्रमों िे लरए एनवीए िे

अनुभानों ऩय लभरने वारे वषा 2011-12 िे एएसआई डटेा िे रयऩोटा से प्राप्त हुए (तालरिा 6)।

तार्ऱका 6 : वषा 2011-12 में गुजरात में मौजूद एएसआई सॊरचना में शार्मऱ नहीॊ की गई बडी एवॊ मध्यम फैक्र्टटयों के र्ऱए एनएवी के अनुमान।

एनआईसी 2008

वववयण

(उद्मोग सभूह एनआईसी 2008- 2 अॊि) 2011-12

एएसआई स ेरयऩोटा िृत

एएसआई भें शालभर नहीॊ िी इिाइमों िी अनुभाननत एनवीए

एनवीए

(रु. राखों भें) योजगाय

(सॊयमा भें) शालभर नहीॊ किमे गए एनआईसी वाय िालभाि

एनवीए प्रनत िालभाि

शालभर नहीॊ िी गई ईिाइमों से एनवीए

(रु. राखों भें) (रु. राखों भें)

खाद्म उत्तऩादों िा ननभााण

01-10-11- 934561

117693

25362

7.9407 201391

12 ऩेम एवॊ तॊफािू िा ननभााण

सूती िऩडों िा ननभााण

ऊनी, येशभी औय भानव ननलभात फाइफय िऩडों िा ननभााण 551206 264607 58803 2.0831 122493

13-14

Page 13: ऩ॓जीकृत ઋवननमााण ऺॐत्र सॐ राज्य ... · 2015-08-12 · भारतीय प्रब॓ध स॓स्थान अहमदाबाद

भारतीय प्रबॊध सॊस्थान अहमदाबाद

अहमदाबाद भारत

अनसुॊधान एवॊ प्रकाशन

जूट औय अन्द्म वनस्ऩनत फाइफय िऩडों िा ननभााण (सतूी िऩडों िो छोडिय)

वस्त्र उत्तऩाद ननभााण

रिडी औय रिडी िे उत्तऩादों, पनीचय तथा कपक्स्चयों िा ननभााण

16-31 29096 10601 -- 2.7446 --

17-18

िागज औय िागज िे उत्तऩादों, वप्रॊदटॊग, प्रिासन तथा उसस ेजुडी गनतववगधमों िा ननभााण 103359 34039 8801 3.0365

2

6

7

2

4 26724

15

चभडा औय चभड ेिे उत्तऩादों, चभड ेिे वविल्ऩ फय िा ननभााण 3978 553 899 7.1935 6467

08-20-21

यसामन औय यासमननि उत्तऩादों िा ननभााण

(ऩैरोलरमभ तथा िोमरे िे उत्तऩादों िो छोडिय)

2745211 247620 48672 11.0864 539597

यफय, प्रास्स्टि, ऩैरोलरमभ तथा िोमरे िे उत्तऩादों िा ननभााण

19-22 1521165 71856 16645 21.1696 352369

23

गैय धातु खननज उत्तऩादों िा ननभााण

554219 137127 24649 4.0416 99623

24

भूर धातुएॉ औय औद्मोगगि लभश् धातुएॉ

415141 99618 16223 4.1673 67607

25

धातु उत्तऩादों औय ऩाटों िा ननभााण (भशीनयी तथा उऩियणों िो छोडिय) 293940 74503 1386 3.9453

5

4

6

8 5468

26-27-28

भशीनयी औय उऩियणों िा ववननभााण (ऩरयवहन उऩियणों िो छोडिय) 928720 170881 36295 5.4349 197259

29-30

ऩरयवहन उऩियणों िा ववननभााण

139911 34244 4156 4.0857 16980

32

अन्द्म ववननभााण उद्मोग

268189 85954 44671 3.1201 139380

ऩूॊजीगत भार िी भयम्भत 17048 3954 -- 4.3116 --

33

अन्द्म 263381 30524 4450 8.6287 38398

38-58 अन्द्म

िुर 8769125 1383774 291012 1813755

स्रोत : एएसआई, 2011-12 औय आईएनडीईएक्सटीफी, गुजयात सयिाय

Page 14: ऩ॓जीकृत ઋवननमााण ऺॐत्र सॐ राज्य ... · 2015-08-12 · भारतीय प्रब॓ध स॓स्थान अहमदाबाद

भारतीय प्रबॊध सॊस्थान अहमदाबाद

अहमदाबाद भारत

अनसुॊधान एवॊ प्रकाशन

एनआईसी सभूह अथवा अन्द्म व्माऩि उद्मोग सभूहों िे अनुसाय 338 भध्मभ उद्मोगों िे लरए उऩरब्ध

वववयणों भें वगीियण नहीॊ किमा गमा था, हाराॊकि 338 भध्मभ उद्मोगों भें से 187 उद्मोगों िे लरए उद्मोग सभूह

फनाना सॊबव था। उनभें यसामन उद्मोग, वस्त्र उद्मोग, िागज उद्मोग, यत्तन एवॊ आबूषण तथा धातु उद्मोग थे,

जफकि मे वगीिृत थे औय इनिो तालरिा 6 िी गणनाओॊ भें शालभर किमा गमा था। कपय बी, फािी फच े151

उद्मोगों िे उऩमोग भें री गई शब्दावलरमों भें मा तो ननमाात इिाइमों अथवा प्रोसेसय इिाइमों िे रूऩ भें किसी

ववशेष सभूह भें वगीिृत नहीॊ किमा गमा था। इन उद्मोगों िे लरए प्रनत िाभगाय भूल्म वगधात एएसआई 2011-12

िी रयऩोटा से ननिारा गमा था, स्जसभें रूदढ़वाद िे खानतय उऩय दशाामे उद्मोग सभूहों िो फाहय यखा गमा था।

ऩरयणाभ स्वरूऩ, वीएऩीडब्ल्मू 4.55 राख रु. ऩय ननिारा गमा, जो 6 राख रु. से अगधि िे वीएऩीडब्ल्मू िी औसत

से िहीीँ िभ है। वीएऩीडब्ल्मू िे 4.55 राख रु. िो 151 उद्मोगों भें यहे िभाचारयमों िी सॊयमा 36377 िे साथ

गुणा ियन ेऩय एनवीए िा अनुभान 165515 राख रु. होत ेहैं।

इस तयह, िुर लभरािय, रूदढ़वादी ऩऺ ऩय शालभर नहीॊ िी गई पैस्क्रमों िी ननवर भूल्म वगधात यालश

19792.70 ियोड रु. ति होने िा अनुभान है औय एएसआई, िोरिाता िी वताभान सॊयचना िे तहत मह यालश

गुजयात िे लरए आिवषात ियने वारी नहीॊ है। एएसआई, 2011-12 िी रयऩोटा भें एनवीए िे अनुऩात िे रूऩ भें, खुरा

एनवीए 23 प्रनतशत ननिारा गमा। इस तयह से, उगचत रयऩोदटिंग तथा अनुभान से गुजयात भें ववननभााण ऺेत्र भें

जीएसडीऩी िभ से िभ 23 प्रनतशत फढे़गा।

इस सॊदबा भें, मह भाना जा सिता है कि एएसआई जनगणना ऺेत्र िी सॊयचना िो अद्मतन ियन ेिा भुयम

उत्ततयदानमत्तव सॊफॊगधत याज्म सयिायों भें पैस्क्रमों िे िामाारम िे भुयम ननयीऺि िे ऩास होता है, जो इसे याज्म

आधारयत याष्रीम सवेऺण िामाारम िे ऺेत्रीम सॊचारन प्रबाग िो उऩरब्ध ियाता है। वावषाि उद्मोग सवेऺण िी

गनतववगधमों भें ऐसे ननणाामि डटेा एित्रीियण भें शालभर िेन्द्रीम एवॊ याज्म िी एजेंलसमों िे फीच फेहतय सहमोग एवॊ

सॊचाय िी तत्तिार जरूयत है, स्जससे देश भें औद्मोगगि ऺेत्र भें उत्तऩन्द्न आम िे सटीि एवॊ ववश्वसनीम अनुभान प्रदान

ियने िे दहत भें िुछ हो सिे।

6. समाऩन टटप्ऩणी

इस रघु आधाय अनुसॊधान ऩत्र भें, गुजयात िे उदाहयण िे साथ ऩॊजीिृत ववननभााण ऺेत्र भें उत्तऩन्द्न याज्म आम िे

अनुभान भें िुछ गॊबीय भुद्दे जो याज्म आम िे अनुभानों िी गुणवत्तता औय ववश्वसनीमता िो प्रबाववत ियत ेयहे हैं

उनिे फाये भें चचाा िी। ववननभााण ऺेत्र िे लरए हार िे वषों भें त्तवरयत अनुभानों िी ऩूवा तैमायी अखखर बायतीम

Page 15: ऩ॓जीकृत ઋवननमााण ऺॐत्र सॐ राज्य ... · 2015-08-12 · भारतीय प्रब॓ध स॓स्थान अहमदाबाद

भारतीय प्रबॊध सॊस्थान अहमदाबाद

अहमदाबाद भारत

अनसुॊधान एवॊ प्रकाशन

औद्मोगगि उत्तऩादन सूचिाॊि (आईआईऩी) ऩय ननबाय ियती आई है, क्मोंकि वावषाि उद्मोग सवेऺण (एएसआई) िे

ननमलभत स्रोत उऩरब्ध नहीॊ यहत ेहैं। आईआईऩी िे उऩमोग िो याज्म आम िे त्तवरयत अनुभानों िो तैमाय ियन ेिे

लरए ऩूयी तयह से अऩमााप्त औय अगधितय भ्राभि दशाामा गमा है। इस सभस्मा िे िुछ उगचत औय प्रबावी सभाधान

िी तुयॊत ही आवश्मिता है स्जससे इन अनुभानों िे उऩमोगितााओॊ िो ववश्वास हो सिे। अन्द्मथा फाद भें इन अनुभानों

िी ववश्वसनीमता औय उनिे सॊशोधन िी ववश्वसनीमता दाॊव ऩय है।

दसूया एि भुद्दा है ऩद्धनतशास्त्र िे फाये भें स्जसिा अनुऩारन किमा जाता है जो ऩॊजीिृत ववननभााण ऺेत्र भें

उत्तऩन्द्न आम िे स्स्थय भूल्म अऩुभानों िो आगे फढ़ात ेहैं। दोहयी अऩस्पीनत िी लसपारयश ववगध िे फदरे भें, एिर

अऩस्पीनत िे आधाय ऩय मे अनुभान तैमाय किमे गमे हैं। जफ औद्मोगगि सॊयचना औय प्रौद्मोगगिी भें िापी फदराव

रामे जात े हैं, औय जफ ननवेश व उत्तऩाद िे भूल्म िापी अरग अरग ददखाई देत े हैं, तफ इन अनुभानों भें गॊबीय

वविृनतमाॉ आती हैं। सभम ऩय उऩरब्ध उद्मोग सभूहों द्वाया ननवेश व उत्तऩाद िे फाये भें वववयणों ति याज्मों िी ऩहुॉच

नहीॊ है इसीलरए, सीएसओ िो दोहयी अऩस्पीनत ववगध िो रागू ियने िे तयीिे िो अॊजाभ देना चादहए औय अनुभान

िी गुणवत्तता भें सुधाय राने िे लरए याज्मों िे सभऺ एएसआई ऺेत्र भें वास्तववि एनवीए िे अनुभान प्रदान ियन े

चादहए।

याज्म स्तय ऩय ऩॊजीिृत ववननभााण ऺेत्र भें एनवीए िे अनुभानों भें ऩमााप्त स्ऩष्टीियण िे फगैय ववस्ततृ

वावषाि उताय-चढ़ाव से इस तयीिे िी ववश्वसनीमता दाॊव ऩय है। सभम यहत ेइस तयह िे अनुभानों िे उऩमोगिताा इन

ननदहताथों से चकित यह जाते हैं औय उनिे फीच िापी अवाॊछनीम ननष्िषा आत ेहैं। एएसआई िे तहत जीवीए तथा

डटेा एित्रीियण िे अनुभानों िी सूक्ष्भ-स्तय िी ननयॊतयता औय तिा सॊगतता िा भुद्दा ध्मान िी गुणवत्तता फताता है।

अनुभानों िी ननयॊतयता िी िेवर सूक्ष्भ-स्तय िी जाॉच ियने से भाइक्रो-स्तय ऩय िुछ असहज ववसॊगनतमों िो छुऩा

सित ेहैं औय उऩमोगितााओॊ िे लरए मह अत्तमगधि भ्राभि हो सिता है।

अॊतत् डटेा एिबत्रत ियने िे लरए याज्म स्तय िे एएसआई ढाॉच ेिो ननमलभत रूऩ से अद्मतन ियने िी

आवश्मिता है, जो एि मा किसी अन्द्म िायणों से नहीॊ हो सिा है। इसिे ऩरयणाभ स्वरूऩ ऩॊजीिृत ववननभााण जैसी

सवाागधि सॊगदठत आगथाि गनतववगध िे अनुभानों भें बी अववश्सनीमता औय ऩुयाने ढॊग ददखाई देत ेहैं। अिेरे गुजयात

भें ही, उद्मोगों िे वावषाि सवेऺण द्वाया 1000 से अगधि इिाइमाॉ शालभर नहीॊ िी गई। उनिी गगनती एएसआई

द्वाया दी गई रयऩोटा िे अनुसाय ऺेत्र भें एनवीए िा रगबग 23 प्रनतशत है। इस प्रिाय, सयिायी अनुभानों िी गॊबीयता

िे तहत ऩॊजीिृत ववननभााण ऺेत्र एनफीए रयऩोटा िे अगधिृत अनुभानों िो दशााता है। इस स्स्थनत भें सुधाय हो इसिी

तत्तिार आवश्मिता है।

Page 16: ऩ॓जीकृत ઋवननमााण ऺॐत्र सॐ राज्य ... · 2015-08-12 · भारतीय प्रब॓ध स॓स्थान अहमदाबाद

भारतीय प्रबॊध सॊस्थान अहमदाबाद

अहमदाबाद भारत

अनसुॊधान एवॊ प्रकाशन

मह भहसूस ियना भहत्तत्तवऩूणा है कि ववननभााण ऺते्र ऩय अगधि से अगधि जोय देत ेहुए, जैसे जैसे हभ एि

याष्र िे रूऩ भें वविलसत होत ेजा यहे हैं, वैसे वसेै इस ऺेत्र िी सही आम िे आिरन भें ऐसी िलभमाॉ औय सीभा इस

ऺेत्र िी नीनतमों औय प्रमासों िो गुभयाह िय सित ेहैं। गुजयात िा मह िेस दशााता है कि इस तयह िे भुद्दों औय

भमाादाओॊ िे िायण ववननभााण गनतववगधमों िे उच्च अनुऩात िे साथ ववननभााण ऺेत्र भें आम िे अनुभानों से

अथाव्मवस्था फुये प्रबाव भें आती है। आज नहीॊ तो िर इन सभस्माओॊ िो जल्द ही सरुझाना ऩडगेा।

सॊदभा

एएसआई (वावषाि) : एनअुर सवे ऑफ इॊडस्रीज रयजल््स, िेन्द्रीम साॊस्यमिी िामाारम, िोरिाता, ऩस्श्चभ

फॊगार।

सीएसओ (1998 औय 2008) : भनैअुल्स ऑन नेशनर इॊडस्स्रमर क्रालसकफिेशन : 1998 एवॊ 2008,

बायत सयिाय, नई ददल्री।

सीएसओ (2007) : नेशनर अिाउॊ्स स्टेदटस्स्टक्स - सोलसास एॊड भथैड़्स, बायत सयिाय, नई ददल्री।

बायत सयिाय (2014) : इिॉनोलभि सवे 2013-14, ववत्तत भॊत्रारम, बायत सयिाय, नई ददल्री।

मएूनएससी (2008) : लसस्टभ ऑफ नेशनर अिाउॊ्स, सॊमकु्त याष्र साॊस्यमिी आमोग।