A

महाराषटर राजय पाठयपसतक निनममिती व अभयासकरम सशोधि मडळ, पण.

शासि निणमिय करमाक : अभयास-२११६/(पर.कर.४३/१६) एसडी-४ नििाक २५.४.२०१६ अनवय सापि करणयात आललया समनवय सनमतीचया नि. २९.१२.२०१७ रोजीचया बठकीमधय ह पाठयपसतक सि २०१८-१९ या शकषनणक वरामिपासि निधामिररत करणयास मानयता

िणयात आली आह.

इयतता आठवी

आपलया सयारटफोनवरील DIKSHA APP द वयार पयाठयपसतकयाचया पहिलया पषयावरील Q. R. Code द वयार हिहिरल पयाठयपसतक व परतक पयाठयाध असललया Q. R. Code द वयार तया पयाठयासबहित अधन अधयापनयासयाठी उपकत दकशयाव सयाहित उपलबि िोईल.

B

परथमावतती : 2018 महाराषटर राजय पाठयपसक निनममिती व अभयासकरम सशोधि मडळ, पण 411 004.महाराषटर राजय पाठयपसतक निनममिती व अभयासकरम सशोधि मडळाकड या पसतकाच सवमि हकक राहतील. या पसतकातील कोणताही भाग सचालक, महाराषटर राजय पाठयपसतक निनममिती व अभयासकरम सशोधि मडळ याचया लखी परवािगीनशवाय उद धत करता यणार िाही.

©

मखपषठ व सजावट : शती. नववकािद नशवशकर पाटतील

क. आशिा अ डवाणती

अकषरजळणती : मदा नवभाग, पाठयपसतक मडळ, पण.

सयोजक शती. राजतीव अरण पाटोळ

नवशषानधकारी, शासतर नवभागपाठयपसतक मडळ, पण.

कागद 70 जी.एस.एम. नकरमवोवह

मदरणादश

मदरक

निनममिती शती. सचचिािद आफळमखय निनममिती अनधकारी

शती. राजदर नवसपनिनममिती अनधकारी

परकाशक शती. नववक उतम गोसावती

नियतरकपाठयपसतक निनममिती मडळ,

परभादवी, मबई-25.

शासतर नवषय अभयास गट :

डॉ. परभाकर िागिाथ कीरसागर डॉ. नवषणण वझडॉ. पराची राहल चौधरीडॉ. शख मोहममद वाकीओदीि एच. डॉ. अजय नदगबर महाजिडॉ. गायतरी गोरखिाथ चौकड शी. परशात पडीतराव कोळसशी. सदीप पोपटलाल चोरनडयाशी. सनचि अशोक बारटकककशीमती शवता नदलीप ठाकरशी. रपश नदिकर ठाकरशी. दयाशकर नवषणण वदयशी. सकमार शनणक िवलशी. गजािि िागोरावजी मािकरशी. मोहममद आनतक अबददल शखशीमती अजली लकमीकात खडकक

शीमती मनिषा राजद दनहवलकरशीमती जयोती नमलीद मडनपलवारशीमती नदपी चदिनसग नबशतशीमती पषपलता रनवद गावडशीमती अनिता राजद पाटीलशीमती काचि राजद सोरटशी. राजश वामिराव रोमिशी. िागश नभमसवक तलगोटशी. शकर नभकि राजपणतशी. मिोज रहागडाळशी. हमत अचयत लागवणकरशीमती जयोती दामोदर करणशी. नवशवास भाव

शासतर नवषय सनमती :डॉ. चदरशखर वसराव मरमकर, अधयकडॉ. नदलीप सदानशव जोग, सदसयडॉ. सषमा नदलीप जोग, सदसयडॉ. पषपा खर, सदसयडॉ. इममतयाज एस. मला, सदसयडॉ. जयदीप नविायक साळी, सदसयडॉ. अभय जर, सदसय डॉ. सलभा निनति नवधात, सदसयशीमती मणानलिी दसाई, सदसयशी. गजािि नशवाजीराव सणयमिवशी, सदसयशी. सधीर यादवराव काबळ, सदसयशीमती नदपाली धिजय भाल, सदसयशी. राजीव अरण पाटोळ, सदसय-सनचव

पिममिदरण : 2019

‘w»¶ g‘Ýd¶H$ :lr‘Vr àmMr aqdÐ gmR>o

C

D

E

पणहदनयाक : १८ एहपरल २०१८, अकय ततीयाभयारती सौर हदनयाक : २८ चतर १९४०

परसताविाहवदययाथथी हतरयानो,

इततया आठवीचया वगयाटत तमिया सवयााच सवयागत आि. नवीन अभयासकरयावर आियाररत ि सयायान हवजयानयाच पयाठयपसतक तचया ियाती दतयानया आमियालया हवशष आनद िोत आि. परयाथहक सतरयापयासणन त आतयापात हवजयानयाचया अभयास तमिी हवहवि पयाठयपसतकयातणन ककलया आि. इततया आठवीपयासणन तमियालया हवजयानयातील णलभणत सकलपनया आहण ततरजयान याचया अभयास एकया वगळया दमषकोनयातणन व हवहवि हवजयान शयाखयाचया याधयातणन करतया ईल. ‘सयायान हवजयान’ या पयाठयपसतकयाचया णळ ितण िया आपलया दनहदन िीवनयाशी हनगिीत असलल हवजयान आहण ततरजयान ‘सिणन घया व इतरयानया सिवया’ िया आि. हवजयानयातील सकलपनया, हसदयात व ततव सिणन घत असतयानया तयाची ववियारयाशी असणयारी सयागि सिणन घया. या पयाठयपसतकयातणन अभयास करतयानया ‘थोि आठवया’, ‘सयागया पयाह’ या कतीचया उपोग उिळणीसयाठी करया. ‘हनरीकण व चचयाट करया’,‘करन पिया’ अशया अनक कतीतणन तमिी हवजयान हशकणयार आियात. या सवट कती तमिी आविणटन करया. ‘िरया िोकक चयालवया’, ‘शोि घया’, ‘हवचयार करया’ अशया कती तचया हवचयारपरहकरलया चयालनया दतील. पयाठयपसतकयात अनक परोगयाचया सयावश ककललया आि. ि परोग, तयाची कयाटवयािी व तया दरमयान आवशक असणयारी हनरीकण तमिी सवतः कयाळिीपणवटक करया. तसच आवशक तथ तचया हशककयाची, पयालकयाची व वगयाटतील सिकयाऱयाची दत घया. तचया दनहदन िीवनयातील अनक परसगयायाग असणयार हवजयान उलगिणयारी वहशषटयपणणट याहिती व तयावर आियारीत अस हवकहसत झयालल ततरजयान या पयाठयपसतकयात कतीचया याधयातणन सपष करणयात आल आि. आिचया ततरजयानयाचया वगवयान गयात सगणक, सयारटफोन ि तर तचया पररचयाचच आित. पयाठयपसतकयातणन अभयास करतयानया याहिती सपरषण ततरजयानयाचया सयािनयाचया स ोग वयापर करया. िणकरन तच अधन सकर िोईल. पररणयाकयारक अधनयासयाठी ‘ॲप’ चया याधयातणन क ण. आर. कोिद वयार परतक पयाठयासबिी अहिक याहितीसयाठी उपकत दकशयाव सयाहित आपणयास उपलबि िोईल. तयाचया अभयासयाठी हनमशचत उपोग िोईल. कती व परोग करतयानया हवहवि उपकरण, रसयान सदभयाटतील कयाळिी घया व इतरयानयािी ती दकतया घयालया सयागया. वनसपती, परयाणी याचया सदभयाटत असणयाऱया कती, हनरीकण करतयानया पयाटवरण सविटनयाचयािी परतन करण अपहकत आि. तयानया इिया पोिोचणयार नयािी याची कयाळिी घण तर आवशकच आि. ि पयाठयपसतक वयाचतयानया, अभयासतयानया आहण सिणन घतयानया तमियालया तयातील आविललया भयाग तसच अभयास करतयानया णयाऱया अिचणी, पिणयार परशन आमियालया िरर कळवया. तमियालया तचया शकहणक परगतीसयाठी ियाहदटक शभचया.

(डॉ. सनिल मगर)सचालक

महाराषटर राजय पाठयपसतक निनममिती व अभयासकरम सशोधि मडळ, पण.

F

lइततया हतसरी त पयाचवीपात पररसर अभयासयाचया याधयातणन दनहदन िीवनयातील सोप हवजयान आपण हवदययारयाानया सयाहगतल आि तर सियावी त आठवीचया पयाठयपसतकयातणन हवजयानयाची तोिओळख करन दणयात त आि.

lदनहदन िीवनयात घिणयाऱया घरनयाहवषी तककहनष व हववकबदीन हवचयार करतया यावया ि खर हवजयान हशकणयाच उद हदष आि.

lइततया आठवीचया हवदययारयााचया वोगर लकयात घतया सभोवतयालचया घरनयाबददलच तयाच कतिल, तया घरनयायागील कयाटकयारणभयाव शोिणयाची शोिवतती आहण सवत: नततव करणयाची भयावनया या सवयााचया अधनयासयाठी सोग वयापर करणयाची सिी हवदययारयाानया दण आवशक आि.

lहवजयान हशकणयाचया परहकरतील हनरीकण, तकक, अनयान, तलनया करण आहण परयाप याहितीच उपोिन करण यासयाठी परोगकौशल आवशक आि मिणणन परोगशयाळत करयाच परोग घतयानया ियाणीवपणवटक िी कौशल हवकहसत करणयाचया परतन करयालया िवया. हवदययारयााकिन णयाऱया सवट हनरीकणयाचया नोदीचया मसवकयार करन अपहकत हनषकषयाटपात पोिोचणयास तयानया दत करयावी.

lहवदययारयााची हवजयान हवषयातील अहभरची सधद आहण सपनन करणयाची आपली िबयाबदयारी आि. आश आहण कौशलयाबरोबर वजयाहनक दमषकोन व सिटनशीलतया हवकहसत करणयात तमिी सवटिण निीपरयाण अगसर असयालच.

l हवदययारयाानया अधनयात दत करतयानया ोड आठवा या कतीचया वयापर करन पयाठयाचया पणवटजयानयाचया आढयावया घणयात यावया तर लयाच अनभवयान हळयालल जयान व तयाची अवयातर याहिती एकहतरत करन पयाठयाची परसतयावनया करणयासयाठी पयाठययाशयाचया सरवयातीलया सागा पाह िया भयाग वयापरयावया. ि सवट करतयानया आपलयालया सचणयार हवहवि परशन, कती याचयािी वयापर िरर करया. आशयाबददल सपषीकरण दतयानया करि पहा तर िया अनभव तमिी करन दययाचया असलयास करि पाहया या दोन कतीचया वयापर पयाठयपसतकयात परयाखयान ककलया आि. पयाठययाश व पणवटजयानयाचया एकहतरत उपोिनयासयाठी जरा डोक चालवा आि, ह िहमी लकषात ठवा यातणन हवदययारयाानया कयािी ितवयाचया सणचनया हकवया णल हदली आित. शोध घया, मानहती नमळवा, माहीत आह का तमहाला?, पररचय शासतरजाचा, कायमि ससाच िी सदर पयाठयपसतकयाबयािरील याहितीची कलपनया णयासयाठी, आणखी याहिती हळवणयासयाठी सवततरपण सदभट शोिनयाची सव लयागयावी यासयाठी आित.

lसदर पयाठयपसतक ि ककवळ वगयाटत वयाचणन, सियावणन हशकवणयासयाठी नयािी, तर तयानसयार कती करन हवदययारयाानी जयान कस हळवयाव ि यागटदशटन करणयासयाठी आि. पयाठयपसतकयाचया ितण सफल करणयासयाठी वगयाटत अनौपचयारीक वयातयावरण असयाव.ियासतीत ियासत हवदययारयाानया चचयाट परोग व कतीत भयाग घणयास परोतसयािन दययाव. हवदययारयाानी ककलल उपकर, परकलप इतयादीहवषी वगयाटत अिवयाल वयाचन, सयादरीकरण, हवजयान हदवसयासि हवहवि औहचतपणणट हदवस सयािर करण अशया कयाटकरयाच आविणटन आोिन करयाव.

lपयाठयपसतकयाध आशयाबरोबर याहिती सपरषण ततरजयानयाची िोि दणयात आलली आि. हवहवि वजयाहनक सकलपनयाचया अभयास करतयानया तयाचया वयापर करण अहभपरत असणन आपलया यागटदशटनयाखयाली करवणन घयावया. तसच Q.R. Code चया आियार हवदययारयाानया अवयातर याहिती दययावी.

नशकषकासाठी

मखपषठ व मलपषठ : पयाठयपसतकयातील हवहवि कती, परोग व सकलपनयाची हचतर.

DISCLAIMER Note : All attempts have been made to contact copy righters (©) but we have not heard from them. We will be pleased to acknowledge the copy right holder (s) in our next edition if we learn from them.

G

अधययन ननषपतती ः इयतता आठवती

अधययनतारथी -08.72.01 गणधरम, सरचना व कारम राचरा आधार पदारम

आणण सजीव राचरातील फरक सपषट करतात. जस की नसणगमक व रानवणनणरमत धाग, सपकक आणण असपकक बल, णवदत वाहक आणण णवदत रोधक दरव, वनसपती आणण पाणी पशी, अडज व जरारज पाणी.

08.72.02 गणधरम/वणशषट राचरा आधार पदारम व सजीव राच वगगीकरण करतात. उदा. धात आणण अधात, उपरकत आणण हाणनकारक सकरजीव, लणगक आणण अलणगक पनरतपादन, खगोलीर वसत, नवीकरणीर आणण अनवीकरणीर नसणगमक सोत, इतरादी.

08.72.03 णजजासतन णनरामण झाललरा àíZm§Mr उततर शोधणरासाठी साधरा तपासणरा करतात. उदा. जवलनासाठी आवशरक अटी कार आहत? लोणची आणण ररबा रारधर रीठ व साखर का वापरतात? एकसरान खोलीवर दरव सरान दाब परकत करतो का?

08.72.04 पणरिरा आणण घटना राचा कारणाशी सबध जोडतात उदा. धकराची णनणरमती आणण हवतील पदषकाच पराण, सरारकाचा होणारा ऱहास आणण आमल वषाम इतरादी.

08.72.05 पणरिरा आणण घटना सपषट करतात. उदा. रानव आणण पाणी राचरातील णवणवध णरिरा, धवनी णनणरमती आणण पसारण, णवदत पवाहाच रासारणनक गणधरम, इतरादी.

08.72.06 रासारणनक अणिणरिराकररता शाबदक सरीकरण णलणहतात, उदा. धात आणण अधात राची हवा, पाणी आणण आमल इतरादीबरोबर अणिणरिरा.

08.72.07 आपतन कोन आणण परावतमन कोन रोजतात.08.72.08 सकरजीव, कादाचा पापदरा, रानवी गाल पशी,

इतरादीचरा सलाईड स तरार करतात व तराची सकरदशमकीर वणशषट सागतात.

08.72.09 नारणनददणशत आकती/पवाह तकत काढतात. उदा. पशीची रचना, हदराची रचना, शवसन ससरा, पारोणगक राडणी, इतरादी.

अधयनकतयतायास जोडतीन/गटतामधय/ वयकतिकरतीतयता सवयासमतावशक क ती करणयतास सधती परदतान करण आनण खतालतील बताबीसताठती परोतसनि करण.

• पररसर, नसणगमक पणरिरा, घटना राचा पाहण, सपशम करण, चव घण, वास घण, ऐकण रा जानणदररानी शोध घण.

• पíन उपबसरत करण व रनन, चचाम, रचना, सरोगर कती, िणरका, नाटक, वादणववाद, राणहती सपषण ततरजान इतरादीचरा साहायरान उततर शोधण.

• कती, परोग, सवदकषण, कषतरिट, इतरादी दरमरानचरा णनरीकषणाचरा नोदी घण.

• नोद कललरा राणहतीच {díbofU करण, पररणाराचा अरम लावण आणण अनरान काढण. सारानरीकरण करण, णरतर आणण परौढाबरोबर णनषकषम साराणरक करण.

• नवकलपना सादर करण, नवीन रचना/नरन, आरतरा वळी णवसतार करण इतरादीदार सजमनशीलता पदणशमत करण.

• सहकारम, सहरोग, पाराणणक अहवाल दण, ससाधनाचा वाजवी वापर, इतरादी रलर आतरसात करण, सवीकारण आणण तराची पशसा करण.

• पररसरात ओढवणाऱरा णवणवध आपततीपती, सकटापती जागरक राहण व कती करण.

• खगोलशासतरीर सकलपना जाणन घऊन तरा सदिामत रानवान कलली पगती जाणन घण.

• शासतरीर शोधाचरा गोषटीवर चचाम करण व तराच रहतव जाणन घण.

• परामवरणाच रकषण करणरासाठी परतन करण. उदा. खत, कीटकनाशक राचा वापर, परामवरण सवधमनासाठी परतन करण इतरादी.

• उपलध साधनसाणहतराचा वापर, रचना व णनरोजन रोगर पदधतीन दशमणवण.

• नसणगमक ससाधनाचरा अणतवापराचरा पररणाराणवषरी इतराना सवदनकषर करण.

H

A.H«$. nmR>mMo Zmd n¥îR> H«$.

1. सजतीव सषती व सकमजतीवताच वगथीकरण ........................................................... 12. आरोगय व रोग .................................................................................... 63. बल व दताब ......................................................................................144. धतारतानवदय आनण चयबकतव .....................................................................23 5. अणच अरग ....................................................................................286. दरवयताच सघटन ...................................................................................397. धता-अधता .....................................................................................498. परदषण ...........................................................................................549. आपतती वयवसरतापन ............................................................................6210. पशती व पशतीअगक ...............................................................................67 11. मतानवती शरतीर व इनदरय ससरता ......................................................................75 12. आमल, आमलतारती ओळख ........................................................................8313. रतासतायननक बदल व रतासतायननक बध .............................................................8914. उषणच मतापन व पररणताम .......................................................................95 15. धवनती........................................................................................... 10416. परकताशताच परतावयान ............................................................................. 11017. मतानवनननमया पदतारया ............................................................................. 11618. पररससरता ...................................................................................... 12219. ताऱयताचती जतीवनयतातता ........................................................................... 129

08.72.10 सिोवताली उपलध असलल साणहतर वापरन पणतकती तरार करतात व तराच कारम सपषट करतात. उदा. एकतारी णवदतदशमक, अणनिशारक, ततवाद, पररसकोप, इतरादी.

08.72.11 रचना, णनरोजन, उपलध सोताचा वापर इतरादी बाबीरधर सजमनशीलता पदणशमत करतात.08.72.12 णशकत असललरा वजाणनक सकलपनाचा दनणदन जीवनात वापर करतात, उदा. पाणराच शद धीकरण, जणवक

णवघटनशील आणण अजणवक णवघटनशील कचरा वगळा करण, पीक उतपादन वाढणवण, रोगर धात व अधातचा णवणवध कारणासाठी वापर, घषमण वाढणवण/करी करण, परौगडावसरसबधी असललरा दतकरा व नकारातरक रढीना आवहान दण, इतरादी.

08.72.13 वजाणनक शोधाबद दल चचाम आणण तराच रहतव सरजन घतात.08.72.14 परामवरणाच सरकषण करणरासाठी परतन करतात. उदा. ससाधन सोताचा णववकान वापर करण, खत आणण

कीटकनाशकाचा णनरणतरत वापर करण, परामवरण आपततीना सारोर जाणराच रागम सचणवण, इतरादी.08.72.15 नसणगमक ससाधनाचरा अणतवापराचरा पररणाराणवषरी इतराना सवदनकषर करतात.08.72.16 पाराणणकपणा, वसतणनषठता, सहकारम, िर आणण पवमगरह राचरापासन रकती ही रलर पदणशमत करतात.08.72.17 {dídmMr णनणरमती व अवकाश ततरजानातील रानवाची पगती सपषट करतात. 08.72.18 राणहती सपषण ततरजानाचरा णवणवध साधनाचा सकलपना सरजन घणरासाठी वापर करतात.

अनयकरमनणकता

1

1. सजीव सषी व सकषमजीवाच वरगीकरण

1. सजीवाचा वरगीकरणाचा पदानकरम कोणता आह?2. सजीवाना नाव दणाची ‘दविनाम पदधती’ कोणी शोधली?3. दविनाम पदधतीन नाव लललहताना कोणत पदानकरम लवचारात घतल जातात?

जवववववधता व वरगीकरणाची आवशयकता (Biodiversity and need of classification) मारील इततत आपण पालहल की भौरोललक परदश, अननगरहण, सरकषण अशा लवलवध कारणानी पथवीवरील सजीवात अनकलन झालल आढळत. अनकलन साधताना एकाच जातीचा सजीवातही लवलवध बदल झालल लदसतात. 2011 चा रणननसार पथवीवरील जमीन व समदर ामधील सवव सजीव लमळन समार 87 दशलकष जाती जात आहत. एवढा परचड सखन असणाऱा सजीवाचा अभास करणासाठी ताची रटात लवभारणी वहाला हवी, अशी ररज भासली. सजीवातील साम व फरक लकषात घऊन ताच रट व उपरट करणात आल. सजीवाच रट व उपरट बनलवणाचा ा परलकरला जलवक वरगीकरण महणतात.

रॉबटव हाडडीर दवहटाकर (1920-1980) ह अमररकन पररदथितीकी तजज (Ecologist) होऊन रल. तानी इ.स. 1969 मध सजीवाची 5 रटात लवभारणी कली.

इवतहासात डोकावताना..... • इ.स. 1735 मध कालव लललनअस ानी

सजीवाना 2 सषीत लवभारल. वनपती व पराणी (Vegetabilia & Animalia) सषी

• इ.स. 1866 साली हकल ानी 3 सषी कदपा ता महणज परोलटटा, वनपती व पराणी.

• इ.स. 1925 मध चटन ानी पनहा सजीवाच दोनच रट कल - आलदकदरकी व दशकदरकी.

• इ.स. 1938 मध कोपलड ानी सजीवाना 4 सषीमध लवभारल - मोनरा, परोलटटा, वनपती व पराणी

वरगीकरणासाठी वहटाकर यानी पढील वनकष ववचारात घतल.1. पशीची जवटलता (Complexity of cell

structure) : आलदकदरकी व दशकदरकी2. सजीवाचा परकार / जवटलता (Complexity

of organisms) : एकपशी लकवा बहपशी3. पोषणाचा परकार (Mode of nutrition):

वनपती - वपोषी (परकाश सशलषण), कवक - परपोषी (मतावशषातन अननशोषण), पराणी- परपोषी (भकषण)

4. जीवनपद धती (Life style) : उतपादक - वनपती, भकषक - पराणी, लवघटक - कवक

5. वरागानववशक सबध (Phylogenetic relationship) : आलदकदरकी त दशकदरकी, एकपशी त बहपशी

सजीव

आलदकदरकी दशकदरकी

बहपशी एकपशी एकपशी

सषी 1. मोनरा सषी 2. परोलटटा

पशीलभदततकानसणार

सषी 5 पराणी

1.1 पचसषी वरगीकरण पदधती

सषी 3. कवकपशीलभदततका असणार पण परकाश सशलषणकर न शकणार

सषी 4. वनपती पशीलभदततका असणार व परकाश सशलषण कर शकणार

थोड आठवा.

2

करन पहा

सषी 1 : षमोनरा (Monera)कती. एका वचछ काचपट टीवर दही लकवा ताकाचा अरदी लहान थिब घा, तात थिोड पाणी लमसळन लवरलन करा. तावर अलरद आचछादन काच ठवा. सकमदशगीखाली काचपट टीच लनरीकषण करा. तमहाला का लदसल? ातील हालचाल करणार, अरदी लहान काडीसारख सकमजीव महणज लकटोबलसला जीवाण.मोनरा ा सषीत सवव परकारचा जीवाणचा व नीलहररत शवालाचा समावश होतो.लकषण :1. ह सवव सजीव एकपशी असतात.2. वपोषी लकवा परपोषी असतात.3. ह आलदकदरकी असन पटलबद ध कदरक लकवा

पशीअरक नसतात.सषी 2 ः परोवटसटा (Protista)कती. एखादा डबकातील पाणाचा एक थिब काचपट टीवर ठवन सकमदशगीखाली लनरीकषण करा. काही अलनलमत आकाराच सकमजीव हालचाल करताना लदसतील. ह सजीव अलमबा आहत. लकषण :1. परोलटटा सषीतील सजीव एकपशी असन पशीत

पटलबदध कदरक असत.2. परचलनासाठी छद मपाद लकवा रोमक लकवा कशालभका

असतात. 3. वपोषी उदा. दलना, वहॉवहॉकस पशीत

हररतलवक असतात. परपोषी उदा. अलमबा, परामलशअम, पामोलडअम, इतादी.

सषी 3 ः कवक (Fungi)कती. पावाचा लकवा भाकरीचा तकडा थिोडा ओलसर करा व एका डबीत ठवन लतला झाकण लावा. दोन लदवसानतर डबी उघडन पहा. ता तकडावर कापसासारख पाढर तत वाढलल लदसतील. ातील काही तत काचपट टीवर घऊन सकमदशगीखाली लनरीकषण करा.

1.2 षमोनरा सषीतील ववववध सजीव

कोदटरिलडअम लटटनी

टरिपोनमा पलीडम

वहाबीओ कोलरी

सालमोनला टाफी

बोटलीनमकोदटरिलडअम

टफालोकॉकस ऑररअस

लजीओनला नमोलन

टरिोपटोकोकस नमोलन

तलभका

बीजाणधानी

बीजाणधानीधर

मलाभ

भतररका

फीलतका

1.4 बरशी

1.3 परोटीसटा सषीतील सजीव

कायगा ससथाचः राषरिी लवषाण स थिा, पण (National Institute of Virology, Pune) ही लवषाण सदभावतील सशोधनाच काव करत. भारती वदकी सशोधन पररषदचा अखताररत 1952 साली ा स थिची थिापना करणात आली होती.

वहॉवहॉकस

दलना

परामलशअम

अलमबा

3

1.5 काही कवक

आलदजीव कवक शवाल

सकमजीव

आलदकदरकी दशकदरकी

जीवाण

सकषमजीवाचया आकारासदरागात खालील परषमाण लकषात ठवा. 1 षमीटर = 106 षमायकोषमीटर (mm)1 षमीटर = 109 ननोषमीटर (nm)

1.6 सकषमजीवाच वरगीकरण

1. जीवाण (Bacteria) : (आकार - 1 mm त 10 mm)1. एकच पशी वततर सजीव महणन जरत. काही वळा बरच जीवाण एकतर ऊन वसाहती (Colonies) बनवतात.2. जीवाण पशी आलदकदरकी असत. पशीत कदरक व पटलकत अरक नसतात. पशीलभदततका असत.3. परजनन बहधा दविखडीभवनान (एका पशीच दोन भार होऊन) होत.4. अनकल पररदथितीत जीवाण परचड वरान वाढतात व 20 लमलनटात सखन दपपट होऊ शकतात.

1.7 काही जीवाण

दवहटाकर ाचा वरगीकरण पदधतीच रणदोष पष करा.

सकषमजीवाच वरगीकरण (Classification of microbes) पथवीवरील एकण सजीवामध सकमजीव सवावलधक सखन आहत. ताची पढीलपरमाण लवभारणी करणात आली आह.

लकषण : 1. कवक सषीत परपोषी, असशलषी व दशकदरकी सजीवाचा समावश होतो.2. बहसख कवक मतोपजीवी आहत. कजल ा काबवनी पदाथिाावर जरतात.3. कवकाची पशीलभदततका ‘काटीन’ ा जटील शककरपासन बनलली असत.4. काही कवक ततरपी असन आतील पशीदरवात असख कदरक असतात.5. कवक - लकणव (बकसव ीट) बरशी, ॲपरलजलस, (मकाचा कणसावरील

बरशी), पलनलसललअम, भछतर (मशरम). दवहटाकरनतर वरगीकरणाचा काही पदधती माडा रा, तरी आजही अनक शातरज दवहटाकर ाचा पचसषी वरगीकरणालाच परमाण मानतात, ह ा पदधतीच श आह.

रोलाण

दणडाण

सलपवलाकार

वपलवरामाकती

दडरोलाण

जरा डोक चालवा.

4

सकरोषमायवसस

पराषमवशअषम

टोषमटो - ववलट ववषाण

1.8 काही सकषमजीव

पासषमोवडअषम

एनटावषमबा

2. आवदजीव (Protozoa) : (आकार - समार 200 mm )1. माती, रोड पाणी व समदरात अाढळतात, काही इतर सजीवाचा शरीरात

राहतात व रोरास कारणीभत ठरतात. 2. दशकदरकी पशी आढळणार एकपशी सजीव.3. परोटोझआचा पशीरचना, हालचालीच अवव, पोषणपद धती ात लवलवधता

आढळत.4. परजनन दविखडन पदधतीन होत.उदा. अलमबा, परामलशअम - रढळ पाणात आढळतात, वततर जीवन जरतात.एनटालमबा लहटोलललटका - आमाश होणास कारणीभतपाजमोलडअम वहावकस - मलररा (लहवताप) होणास कारणीभत.लीना - वपोषी

3. कवक (Fungi) : (आकार - समार 10 mm त 100 mm)1. कजणार पदाथिव, वनपती व पराणाची शरीर, काबवनी पदाथिव ामध आढळतात.2. दशकदरकी एकपशी सकमजीव. कवकाचा काही परजाती डोळानी लदसतात.3. मतोपजीवी असन काबवनी पदाथिाापासन अननशोषण करतात.4. परजनन ललरक पदधतीन आलण दविखडन व मकलान अशा अललरक

पदधतीन होत.उदा. ीट, कनडीडा, आळबी (मशरम).

4. शवाल (Algae) : (आकार - समार 10 mm त 100 mm)1. पाणात वाढतात.2. दशकदरकी, एकपशी, वपोषी सजीव3. पशीतील हररतलवकाचा साहायान परकाशसशलषण करतात. उदा. कोरला, कलमडोमोनास.शवालाचा थिोडा परजाती एकपशी आहत, तर इतर सवव शवाल बहपशी असन नसता डोळानी लदसतात.

5. ववषाण (Virus) : (आकार - समार 10 nm त 100 nm) लवषाणना साामानतः सजीव मानल जात नाही लकवा त सजीव-लनलजववाचा सीमारषत आहत अस महणतात. मातर ताचा अभास सकमजीवशातरात (Microbiology) कला जातो.1. लवषाण अलतसकम महणज जीवाणचा 10 त 100 पटीन लहान असन फकत

इलकटरिॉन सकमदशगीनच लदस शकतात. 2. वततर कणाचा रपात आढळतात. लवषाण महणज DNA (डीऑकसीराबो

नदकक आमल) लकवा RNA (राबो नदकक आमल) पासन बनलला लाबलचक रण असन ताला परलथिनाच आवरण असत.

3. वनपती व पराणाचा लजवत पशीतच त राह शकतात व ा पशीचा मदतीन लवषाण वतःची परलथिन बनलवतात व वतःचा असख परलतकती लनमावण करतात. तानतर जमान पशीना नष करन ा परलतकती मकत होतात व मकत लवषाण पनहा नवा पशीना ससरव करतात.

4. लवषाणमळ वनपती व पराणाना लवलवध रोर होतात.

कोरला

5

1. जीवाण, आवदजीव, कवक, शवाल, आवदकदरकी, दशयकदरकी, सकषमजीव याच वरगीकरण वहटाकर पदधतीन षमाडा.

2. सजीव, आवदकदरकी, दशयकदरकी, बहपशीय, एकपशीय, परोवटसटा, पराणी, वनसपती, कवक याचया साहाययान पचसषटी वरगीकरण पणगा करा.

षमानव - पोललओ लवषाण, इनफएझा लवषाण, HIV-एड स लवषाण इतादी.रर - लपकोनाव लवषाण (Picorna virus)वनसपती - टोमटो लवट लवषाण, तबाख मोझाईक लवषाण इतादी.जीवाण - बकटररओफाज ह लवषाण जीवाणवर हला करतात.

इटरनट षमाझा वषमतर लवलवध सकमजीवाची लचतर व

ताची वलशषट ाबददल मालहती घऊन तकता तार करा.

3. षमाझा जोडीदार शोधा.

अ बकवक कोरलापरोटोझआ बकटररोफजलवषाण कदनडडाशवाल अलमबाजीवाण आलदकदरकी

4. वदलली ववधान चक की बरोबर त वलहन तयाच सपषीकरण वलहा.

अ. लकटोबलसला ह उपदरवी जीवाण आहत. आ. कवकाची पशीलभदततका काटीनपासन बनलली असत. इ. अलमबा छद मपादाचा साहायान हालचाल करतो. ई. पामोलडअममळ आमाश होतो. उ. टोमटोलवट हा जीवाणजन रोर आह.

5. उततर वलहा. अ. दवहटाकर वरगीकरण पदधतीच फाद सारा.आ. लवषाणची वलशषट ललहा.इ. कवकाच पोषण कस होत?ई. मोनरा ा सषीमध कोणकोणता सजीवाचा

समावश होतो?6. ओळखा पाह षमी कोण ?

अ. मला कदरक, परदरवपटल लकवा पशीअरक नसतात. आ. मला कदरक, परदरवपटल कत पशीअरक असतात. इ. मी कजला काबवनी पदाथिाावर जरत. ई. माझ परजनन बहधा दविखडनान होत. उ. मी माझासारखी परलतकती लनमावण करतो. ऊ. माझ शरीर लनराववी आह व मी लहरवा रराचा

आह. 7. अचक आकतया काढन नाव दा.

अ. लजवाणच लवलवध परकारआ. परामलशअमइ. बकटररओफज

8. आकारानसार पढील नाव चढतया कषमान वलहा. लजवाण, कवक, लवषाण, शवाल

उपकषम ः 1. इटरनटचा मदतीन लवलवध रोरकारक जीवाण व

तामळ होणार रोर ाचा मालहती तकता बनवा.2. तमचाजवळील पथिॉलॉजी परोरशाळस भट दा व

तथिील तजजाकडन सकमजीव, ताचा लनरीकषण पदधती व लवलवध सकमदशवकालवषी सलवतर मालहती घा.

एकपशी एकपशी

सजीव

सवाधयाय

षमाहीत आह का तमहाला?

6

2. आरोगय व रोर

2.1 ताप षमोजण

थोड आठवा.

1. आजारपणामळ तमही कधी शाळतन सटटी घतली आह का?2. आपणा आजारी पडतो महणज नमक का होत?3. आजारी पडानतर कधीकधी औषधोपचार न घताही आपणास काही काळानतर बर वाटाला लारत, तर कधीकधी डॉकटरकड जाऊन औषधोपचार घावा लारतो. अस का होत?

आरोगय (Health)रोराचा नसता अभाव महणजच आरो नवह तर शारीररक,

मानलसक आलण सामालजकरीता पणवतः सदढ असणाची लथिती महणज आरो.

सारा पाह !

रोराच परकार (Types of Diseases)

कालावधीनसार कारणानसार

1. दीघवकालीन रोर2. तीवर रोर अनवलशक रोर

उदा. डाऊन सलकषणउपाजगीत रोर

ससरवजन रोरउदा. सदगी, फ, ड

अससरवजन रोर उदा. मधमह, हदलवकार

1. खाली लदला रोराचा परसार कोणता माधमाविार होतो ?

(कावीळ, मलररा, खरज, कष, ड, अलतसार, नाटा, वाईन फ)

2. रोरजत महणज का ? 3. ससरवजन रोर महणज का?

मोठ दरवलबद जलमनीवर काही सकदात लथित होतात.

हवमध दरवलबद कदरक काही लमलनट त काही तास वाहन नली जातात.

ा कषतरात लहान दरवलबदच दरवलबदकदरकात बाषपीभवन होत.

2.2 थकीदार होणारा रोरपरसार

रोर महणज काय ?शरीरलकरातमक लकवा मानसशातरीरीता शरीरातील महतवाचा जलवक काावमध अडथिळा आणणारी लथिती

महणज रोर हो. परतक रोराची लवलशष लकषण असतात.रोराच परकार ः तमही मधमह, सदगी, दमा, डाऊन सलकषण, हदलवकार अशा लवलवध रोराची नाव ऐकली असतील. ा सवव रोराची कारण व लकषण वरवरळी आहत. लवलवध रोराच वरगीकरण खालीलपरमाण कल जात.

7

इटरनट षमाझा वषमतर1. कालजणा (Chicken pox) ा रोराची मालहती,

कारण, लकषण व उपा शोधा.2. अलधक मालहती घा. अ. पस पोललओ अलभान

आ. WHO

अ. ससरगाजनय रोर/सकाषमक रोर : दलषत हवा, पाणी, अनन लकवा वाहक (कीटक व पराणी) ाविार पसरणार रोर महणज ससरवजन रोर हो.

रोराच नाव कारक सकषमणाच षमाधयषम लकषण उपाय व उपचारकष (Tuberculosis)

जीवाण (माकोबकटररअम टबरकली)

रोाचा थिकीतन, हवमाफकत परसार, रोाचा सादननधात दीघवकाळ असण, रोाचा वत वापरण.

दीघवमदतीचा खोकला, थिकीतन रकत पडण, वजन कमी होण, शवासोच‍छास परलकरत तरास

बी. सी.जी. लस टोचन घावी, रणास इतरापासन वरळ ठवाव. लनलमत औषध घाव.DOT हा उपचार पणव व लनलमत घावा.

कावीळ(Hepatitis)

लवषाण (हपटीटीस A,B,C,D,E)

पाणी, रणासाठी वापरला सा, रकतपराधन

भक मदावण, रदव लपवळी लघवी, थिकवा, मळमळ, उलटी, राखाडी लवषठा (मल)

पाणी उकळन व राळन पाव, वचछतारहाचा वापर करणापवगी व नतर हात साबणान वचछ धवावत.

अलतसार (हरवण)(Diarrhoea)

जीवाण, लवषाण लशरला बसीलसएनटालमबा लहटोललटीका

दलषत अनन व पाणी पोटदखी, पाणासारख पातळ जलाब

अनन झाकन ठवाव, पाणी उकळन व राळन पाव, जलसजीवनी (ORS) घावी.

पटकी (Cholera) जीवाण (लवहलबो कॉलरी)

दलषत अनन व पाणी उलटा व तीवर जलाब, पोट दखण, पाात पटक ण.

वचछता राखावी, उघडावरील अननपदाथिव खाऊ नत, पाणी उकळन पाव, कॉलरा परलतबधक लस घावी.

लवषमजवर(Typhoid)

जीवाण (सालमोनला टाफी)

दलषत अनन व पाणी भक मदावण, डोकदखी, मळमळ, पोटावर परळ उठण, अलतसार, 1040F पात ताप ण.

वचछ व लनजातक पाणी पाव, लसीकरण करन घाव, साडपाणाची लवहवाट ो रीतीन करावी.

2.3 काही ससरगाजनय रोर

तका पणगा करा आतरशोथि, लहवताप, पर, कषठरोर, अशा लवलवध रोराची मालहती लमळवा व वरीलपरमाण तकता तार करा.

वनरीकषण करा व चचागा करा.

1. लचतरातील पाणी साठला वत तमहाला कठ-कठ आढळतात ?

2. लचतरावरन तमहाला धोकाची कोणती कपना त?

2.4 पररसरातील असवचछता

8

वनरीकषण करा व चचागा करा.

तमचा पररसरातील गरामपचात, नररपाललका, महानररपाललका डासाचा परसारास परलतबध करणासाठी का उपाोजना करत ?

षमावहती वषमळवा.

2.5 डगय ः कारण व परवतबधातषमक उपाय

षमाहीत आह का तमहाला?

लहवतापाचा परसार ॲनालफलीस डासाचा मादीमळ होतो, तर हततीरोराचा परसार कलकस डासाचा मादीमळ होतो. ॲनालफललस व एलडस डासाच वातव वचछ पाणात असत, तर कलकस डास परदलषत पाणी/ रटार थि असतो.

डगय (Dengue) ः साठला पाणात डास अडी घालतात आलण ताचा वाढीस पोषक वातावरण लनमावण होऊन ताची सखा वाढत. डासाचा लवलवध परजाती वरवरळ रोर पसरवतात. तापकी एलडस इलजपती परकारचा डासामाफकत ड हा ससरवजन रोर पसरतो. हा आजार फवी वहारस ा परकारातील डन -1-4 ा लवषाणमळ होतो. लकषण1. तीवर ताप, तीवर डोकदखी, उलटा होण. 2. सवाात महतवाच महणज डोळाचा खोबणीत दखण. 3. रकतातील रकतलबलबका (platelets) ाच परमाण कमी होण.

तामळ शरीरातरवत रकतसाव होण.

1. शाळमध वचछ हात उपकरम का राबवला जातो ?2. पावसाळात पाणी उकळन का पाव ?3. व दकतक वचछता कशी पाळता त ?

सारा पाह !

सदःवसथतीतील काही षमहतवाच रोर

खालील आकतीत दाखवला लचतराच लनरीकषण करन ताच वणवन चौकटीत ललहा व वरावत चचाव करा.

सवाईन फ ः ससरगा होणयाची कारणl वाईन फचा ससरव डककर ा पराणाविार तसच

माणसाविार होतो. l वाईन फचा लवषाणचा परसार रोाचा नाकातील व

घशातील साव व थिकीतन होतो.

सवाईन फ ची लकषणl धाप लारण लकवा शवसनाला अडथिळा लनमावण होण.l घसा खवखवण, शरीर दखण.

जाणन घया व इतराना सारा

एवडस इवजपती

9

सवाईन फच वनदान : वाईन फचा लनदानासाठी रणाचा घशातील दरव पदाथिावचा नमना परोरशाळत तपासणीसाठी पाठवावा लारतो. ‘राषरिी लवषाण लवजान सथिा (नशनल इलनटटट ऑफ वहारॉलॉजी - एन.आ.वही.), पण’ व ‘राषरिी सचारी रोर सथिा (नशनल इलनटटट ऑफ कमलनकबल लडलसजस – एन.आ.सी.डी) लदली’ थिील परोरशाळत तपासणीची ववथिा उपलबध आह.

सारा पाह !

एडस (AIDS) ः एडस (AIDS - Acquired Immuno Deficiency Syndrome) हा रोर HIV (Human Immunodeficiency Virus) ा लवषाणमळ मानवाला होतो. ामध मानवाची नसलरवक रोरपरलतकारशकती हळहळ दबवल झाान ताला लवलवध रोराची लारण होत. वदकी परोरशाळत कल ा चाचणीत लनषपनन झाालशवा एडसच लनदान लनदशचत करता त नाही. ताच नमक लनदान करणासाठी ELISA ही रकताची चाचणी आह. एडसची लकषण वदकतसापकष असतात.

माचव 2009 मध मदकसको दशात ा आजाराची परथिम बाधा झाली. वाईन फ इनफएनसा ए (H1N1) ा लवषाणमळ हा रोर होतो. हा रोर डकरामध आढळणाऱा लवषाणमळ होतो. डकरामध वावरणाऱा वकतीला ा लवषाणची बाधा होऊ शकत.

षमाहीत आह का तमहाला?

पराणयाषमारफत होणारा रोरपरसार 1. उदीर, घशीचा नानाट करणासाठी तमचा घरी कोणत उपा ोजतात?2. पाळीव कतर, माजर, पकषी ाचा आरोाबददल काळजी का घावी लारत?3. कबतर, भटक पराणी ाचा व मानवी आरोाचा काही सबध आह का?4. उदीर, घशी, झरळ ाचा मानवाचा आरोावर का पररणाम होतो?

ह नहषमी लकषात ठवा.

l HIV बालधत वकतीला पशव क ान, सोबत जवान व HIV बालधत वकतीची सवासशषा कान एडस होत नाही.

l HIV बालधत वकतीसोबत सववसामान ववहार असावा.

षमाहीत आह का तमहाला? एच. आ.वही. लवषाण पलहादा आलरिकतील एका खास परजातीचा माकडात सापडला. ’नशनल एडस कटरिोल परोगराम’ आलण ‘ एन एडस’ ाचानसार भारतात 80 त 85 टकक ससरव असरलकषत लवषम ललरक सबधातन पसरत आहत.

रबीज (Rabies) : रबीज हा लवषाणजन रोर आह. हा रोर ससरव झाला कतरा, ससा, माकड, माजर इतादी चावानतर होतो. ा रोराच लवषाण मजजाततवाट मदत परवश करतात. जलदवष (Hydrophobia) ह ा रोराच महतवाच लकषण आह. ा रोरामध रोरी पाणाला घाबरत असान तास जलसतरास असही महणतात. रबीज पराणघातक रोर आह. मातर रोर होणापवगी लस दऊन तापासन सरकषण करता त. कतरा चावानतर ा आजाराची लकषण 90 त 175 लदवसात लदस लारतात.

रबीज रोराची लकषण1. 2 त 12 आठवड ताप राहतो.2. अलतशोकती करत वारण.3. पाणाची भीती वाटण.

इटरनट षमाझा वषमतर1. इटरनटवर रबीज ा रोरासबधीच लवलवध दवहडीओ पहा. 2. रबीज रोरावरील परलतबधातमक उपचाराची मालहती लमळवा व ादी तार करन लमतरासोबत चचाव करा.

10

सारा पाह !

आहारावर ो लनतरण ठवास काही परकारचा कककरोरापासन सरकषण लमळत. कककरोरावर आधलनक उपचारा-बरोबरच शारीररक वााम कास अलधक फादा होतो.

तबाख सवन, धमरपान ासारखा वसनाचा आहारी जाऊ नका.

ह नहषमी लकषात ठवा.

1. पराणाचा राहणाचा जारा, लपजर ह वपाकघर व जवणाचा लठकाणी का अस न? 2. रबीज हा रोर कोणता लकषणाविार ओळखाल?सारा पाह !

ब. अससरगाजनय रोर ः ज रोर ससरावतन लकवा सकरमणातन पसरत नाहीत ता रोराना अससरवजन लकवा असकरामक रोर अस महणतात. अस रोर काही लवलशष कारणामळ वकतीचा शरीरातच उदभवतात. 1. ककफरोर (Cancer) : पशीचा अलनलतरत व अपसामान वाढीस कककरोर महणतात. कककरोराचा पशीसमहास लकवा राठीस ददवम अबवद महणतात. कककरोर फफफस, तोड, जीभ, जठर, तन, रभावश, तवचा ासारखा अववात रकत लकवा अन कोणताही उतीत होऊ शकतो. कारण ः अलतपरमाणात तबाख, रटखा, धमरपान, मदपान करण, आहारात चोथिाकत अननपदाथिााचा (फळ व पालभाजाचा) समावश नसण, अलत परमाणात जकफड (वडापाव,लपझझा, इतादी) खाण. ासारखी अनक कारण अस शकतात. अनवालशकता हही एक कारण अस शकत. लकषण 1. दीघवकालीन खोकला, आवाज घोररा होण, लरळताना

तरास होण.2. उपचार करनही बरा न होणारा वरण लकवा सज. 3. तनात राठी लनमावण होण. 4. अकारण वजन घटण.

षमाहीत आह का तमहाला?

ककफरोरावरील आधवनक वनदान व उपचार पदधती ः कककरोराच लनदान करणासाठी लटश डागोलसस, सी.टी.कन, एम. आर.आ.कन, ममोगराफी बापसी, इतादी ततराचा वापर करणात तो तर उपचारामध रसानोपचार, लकरणोपचार, शलचलकतसा ा परचललत पदधतीबरोबरच रोबोलटक सजवरी, लपरोकॉलपक सजवरी अशा उपचार पदधती वापरा जातात.

लवना साखरचा चहा घणारी अथिवा रोड पदाथिााच सवन टाळणारी वकती तमहाला मालहती आह का? का कारण असल तामार ?

2. षमधषमह (Diabetes) : वादलपडात लनमावण होणार इनसललन ह सपररक रकतातील लकोज शककरचा परमाणावर लनतरण ठवत. इनसललनच परमाण कमी झाास शककरच परमाण लनलतरत होत नाही, हा लवकाराला मधमह महणतात.

या लकषणाकड दलगाकष करण योगय नाही.l रातरी मतरलवसजवनास वारवार जाव लारण, वजन खप वाढण लकवा कमी होण ासारखी लकषण आढळतात. षमधषमहाची कारण ः l अनवलशकता l अलतलठठपणा l वाामाचा/कषाचा अभाव l मानलसक ताण/तणाव

परवतबधातषमक उपचार ः डॉकटराचया सललयान आहार, औषध व यायाषम याचा अवलब करन वनयतरण कराव.

चचागा करा.

कककरोरावर परलतबध कसा करावा ावर चचाव करा व पोटर तार करन वरावत लावा.

11

सधा दशात साधारणतः सात कोटी मधमहाच रण आहत. जरातील मधमहाच सवावलधक रण भारतात आढळतात.

षमाहीत आह का तमहाला? इटरनट षमाझा वषमतर इटरनटवर मधमहाची मालहती दणार लवलवध

दवहडीओ पहा. महतवपणव मालहतीची नोद करा व रटान वरावत PPT सादरीकरण करा.

ह नहषमी लकषात ठवा.हदयरोरावर पराथवषमक उपचार

पलहादा 108 करमाकावर रणवालहकसाठी फोन करा. रणाच खाद हलवन तो शदधीवर आह का त तपासा. रणाला कडक पषठभारावर झोपवन शातरशदध पदधतीन रणाचा छातीवर दाब दा. ा पदधतीला कॉमपरशन ओनली लाईफ सपोटव (C.O.L.S.) महणतात. ामध एका लमनीटाला 100 त 120 दाब ा रतीन लकमान 30 वळा छातीचा बरोबर मधभारी दाब दावा.

अ दनजओ - पाटी

हद परतारोपण

टट स टाकण

पसमकर बसलवण

ओपन हाटव सजवरी

बा पास सजवरी

हदलवकार

परतक रोराला लवलशष अस वजालनक कारण असत. दवी परकोप लकवा इतर वकतीचा मतसरामळ रोर होत नाही. ो वदकी उपचारानीच रोर बर होतात. मतरततर, जादटोणा ामळ रोर बर होत नाहीत.

ह नहषमी लकषात ठवा.

1.तमही कधी आजी, आजोबाना काढा (अकक) घताना लकवा काही चाटण घताना पलहल आह का ? ताचाशी ताबददल चचाव करा. 2. कोरफड, हळद, आल, लसण ाचा वापर औषधी महणन कोणता आजारासाठी व कसा करतात ताची मालहती आजी, आजोबाकडन लमळवा.

षमावहती वषमळवा. इटरनट षमाझा वषमतर

आववलदक, होलमओपथिी, लनसरगोपचार, ॲलोपथिी, नानी ा वदकी उपचारपदधतीलवषी इटरनटवरन मालहती लमळवा.

3. हदयववकार (Heart Diseases) : हदाचा नाना रकताचा व पावान ऑदकसजन व पोषक दरवाचा परवठा अपरा पडास हदाची कावकषमता कमी होत. ामळ हदास जात काव कराव लारत व ताण आान हदलवकाराचा झटका ऊ शकतो. हदलवकाराचा झटका आास तवररत डॉकटराचा सला व औषधोपचार अतावशक आह. या लकषणाकड दलगाकष करन चालणार नाही छातीत असह वदना होण, छातीतील वदनामळ खाद, मान व हात दखण, हात आखडण, घाम ण, अवथिता, कप जाणवण.

औषधाचा ररवापर ः कधी कधी डॉकटराचा सालशवा परपर काही वकती औषध घतात. ताचा अलतवापरान आपा शरीरावर वाईट पररणाम घडन तात. जस, जात परमाणात अथिवा वारवार वदनाशामक (Pain Killers) घतास चतासथिा, उतसजवन सथिा, कत ावर लवपरीत पररणाम होतो. परलतजलवकाचा (Antibiotics) अलतवापरान मळमळ, पोटदखी,पातळ जलाब, अरावर परळ ण, लजभवर पाढर चट पडण इतादी लकषण तार होतात.

हदयववकाराची कारण ः धमरपान करण, मदपान, मधमह, उचच रकतदाब, लठठपणा, शारीररक शमाची कमतरता, वाामाचा अभाव, सतत बठ काम करण, अनवलशकता, तणाव, रारीटपणा आलण लचता.

12

7 एलपरल - जारलतक आरो लदन 14 जन - जारलतक रकतदान लदन 29 सपटबर - जारलतक हद लदन 14 नोवहबर - जारलतक मधमह लदन

साजर करया आरोगय वदनववशष

* पतपरधान जन औषध ोजना 1 जल 2015 ला भारत सरकारन जाहीर कली. ा ोजनअतरवत उततम दजावची औषध कमी लकमतीत जनतला उपलबध करन दणात तात. तासाठी 'जन औषधी टोअसव' सर करणात आलली आहत.

* भारती कपना मोठा परमाणावर जनररक औषधाची लनावत करतात; परत दशात मातर बनडड कपनीचा नावानच जात लकमतीला औषध लवकतात. अमररकत 80% जनररक औषधाचा वापर कला जातो तामळ औषधावरील शकडो अबज रप तथि वाचलवल जातात.

षमाहीत आह का तमहाला?

जनररक औषध ः जनररक औषध ाना सामान औषध असही महणतात. ा औषधाची लनलमवती व लवतरण कोणताही पटट लशवा कली जात. ही औषध बनडड औषधाचा समककष व ताच दजावची असतात. जनररक औषध तार करताना ता औषधातील घटकाच परमाण लकवा ता औषधाचा फॉमवला तार लमळत असामळ सशोधनावरील खचव वाचतो तामळ जनररक औषधाची लकमत बनडड औषधाचा लकमतीपकषा तलनन खप कमी असत.

जोड षमावहती सपरषण ततरजानाची जनररक औषध तमही Healthkart व Jan Samadhan ा मोबाईल अप चा साहायान सहज लमळव शकता. त अ प तमचा घरातील मोबाईलवर डाऊनलोड करा. ररज पडास ताचा वापर करा.

जीवनशली आवण आजार ः जीवनशली महणज आहार-लवहार ामध रोजचा लदनचवचा आलण आहाराचा समावश होतो. आजकाल उशीरा उठण, उशीरा झोपण, आहाराचा वळा सारखा बदलण, वााम व कषाची काम ाचा अभाव असण, जकफड (अरबट चरबट) खाण अशा रोषीच परमाण वाढल आह. ामळच आजारी पडणाच परमाण वाढल आह.

आजारी पडणाच परमाण कमी कराच असल तर ो जीवनशली अरीकारण अतत आवशक आह. ामध ो झोप, ो आहार ा वलतररकत ोरासन, पराणााम आलण वााम करण आवशक आह. तसच वाामसदधा आपा शरीराला झपल असाच करावा.

पराणााम व ोरासन तजजाचा मारवदशवनाखाली करावीत. लवलवध पराणााम व ोरासनाच दवहलडओ पहा.लसीकरण (Vaccination) ः आजार होऊ न महणन, ताचा परलतबध महणन लसीकरण करन घण हही लततकच महतवाच आह. तमचा जवळचा दवाखानातन लसीकरण तकता लमळवा व अभासा.

ववचार करा.

ररीब रण महारडी औषध लवकत घऊ शकत नाहीत, अशा वळी ताचासाठी काही पाव उपलबध असल का व कोणता ?

2.6 जनररक औषध

13

षमहतव जाणा.... रकतदान : रकतदाताच एक लनट रकतदान एका वळला लकमान तीन रणाची ररज पणव करत. जस की, ताबडा पशी, पाढऱा पशी, रकतलबलबका. एका वषावत चारदा रकतदान कास 12 रणाच पराण वाचवता तात.नतरदान : मतनतर आपाला नतरदान करता त. तामळ अध वकतीना दषटी लमळ शकत.

1. ररक सपष करा. ससरवजन व अससरवजन रोर 2. वरळा शबद ओळखा. अ. लहवताप, कावीळ, हततीरोर, ड अा. पलर, एड स, कॉलरा, कष 3. एक त दोन वाकयात उततर दा. अ. ससरवजन रोर पसरलवणार माधम कोणकोणत? आ. अससरवजन रोराची पाठावलतररकत कोणती नाव

तमहाला सारता तील ? इ. मधमह, हदलवकार ाची मख कारण कोणती ?4. तर काय साधय होईल /तर काय टाळता यईल /तर कोणतया रोराना आळा बसल? अ. पाणी उकळन व राळन लपण. अा. धमरपान, मदपान न करण. इ. लनलमत सतललत आहार घण व वााम करण. ई. रकतदानापवगी रकताची ो परकार तपासणी कली. 5. पररचछद वाचन परशनाची उततर दा. ‘‘रौरव 3 वषााचा आह. तो व ताच कटबी

साधारण वसाहतीत (झोपडपटीत) राहतात. साववजलनक शौचाल ताचा घराजवळच आह. ताचा वलडलाना मदपानाची सव आह. ताचा आईला सतललत आहाराच महतव नाही.’’

अ. वरील पररदथितीत रौरवला कोणकोणत आजार उदभव शकतात ?

आ. ताला लकवा ताचा पालकाना तमही का मदत कराल ?

इ. रौरवचा वलडलाना कोणता आजार होणाची शकता आह ?

6. खालील रोरावरील परवतबधातषमक उपाय वलहा. अ. ड आ. कककरोर इ. एड स

7. षमहतव सपष करा. अ. सतललत आहार अा. वााम/ोरासन 8. यादी करा. अ. लवषाणजन रोर आ. जीवाणजन रोर इ. कीटकामाफकत पसरणार रोर ई. अनवलशकतन णार रोर 9. ककफरोरावरील आधवनक वनदान व वदकीय उपचार

पदधती ववषयी षमावहती वलहा. 10. तषमचया घरी असणाऱया औषधाची नाव व तयातील

घटक वलहा व तयाची यादी करा.उपकषम :

1. लवलवध आजारावर मालहती दणारी, जनजारती करणारी लभततीपतरक तार करा व शाळत परदशवन भरवा.

2. जवळचा आरोकदरास/दवाखानास भट दा व लसीकरणालवषी अलधक मालहती लमळवा.

3. ड, मलररा, वाईन फ ालवषी जनजारती करणार पथिनाट बसवा व तमचा शाळचा जवळचा भारात सादर करा.

सवाधयाय

14

3. बल व दाब

थोड आठवा.

3.1 ववववध वकया

3.2 काही घटना

बल महणज का ?

सपकफ व असपकफ बल (Contact and Non contact Forces) : आकती 3.1 मध मोटार ढकलणाऱा माणसान मारन बल लावान मोटार पढील लदशन ढकलली जात. तटन बसला कताला मलरा ओढत आह व फटबॉल खळणारा मलरा पाान चडला टोलवत आह. ावरन का आढळत ? दोन वतमधील आतरलकरमधन ता वतवर बल परकत होत.

दथिर वतवर बल कावरत नसल तर ती दथिरच राहत. रलतमान वतवर बल कावरत नसल तर ती ताच वरान व लदशन सतत पढ जात राहत. हा नटनचा रलतलवषक पलहला लनम आह.

आकती 3.2 मध चबकाचा धवाकड लोखडी टाचणा चबकी बलामळ आकलषवत होतात व लचकटतात, ह दाखवल आह.

तसच नारळाचा झाडावरन नारळ खाली पडत आह. ररतवी बलामळ वत पथवीकड आकलषवत होतात. कसामध घासला करवाकड टबलावरील कारदाच कपट आ कलषवत होतात. करवावर दथिलतक लवदतभार असान व कपटावर लवरदध परवलतवत भार असान करवा व कारदाच कपट ाचात दथिलतक लवदतबल परकत होत व कपट करवाला लचकटतात.

आकती 3.1 मध वतचा एकमकाशी आला थिट सपकावमळ लकवा आणखी एका वतमाफकत आला सपकावमळ बल परकत झालल लदसत. अशा बलास ‘सपकक बल’ अस महणतात. आकती 3.2 मध दोन वतमध सपकक नसला तरीही ता दोन वतमध बल परकत होताना लदसत, अशा बलास ‘असपकक बल’ महणतात.

नाबल ह सपकक बलाच उदाहरण असन ह आपा नाचा मदतीन वतवर परकत कल जात. उचलण,

ढकलण, ओढण अशा लकतक लकरामधन त परकत होत. ाउलट चबकी बल, ररतवी बल, दथिलतक लवदत बल ासारखी बल कोणताही सपकावलशवा परकत होतात. महणन ती असपकक बलाची उदाहरण आहत.

एखादा चड टबलावर ठवन ताला हलकासा धकका मारला तर तो थिोडा पढ जाऊन सथि होत होत थिाबतो. सपाट रतावर पळणारी मोटारराडी इलजन बद क ावर थिोड अतर जाऊन थिाबत. टबलाचा व जलमनीचा पषठभार आलण तावर रलतमान असणारी वत ाचामधील घषवण बलामळ ह घडत. घषवण बल नसत तर नटनचा पलहा रलतलवषक लनमानसार वत रलतमान रालहली असती. घषवण बल रोजचा जीवनात अलतश उपकत आह. जलमनीवर चालताना आपण पावलान जमीन मार ढकलत असतो. घषवण नसल तर आपण घसरन पड व चाल शकणार नाही. घषवण बल ह सवव रलतमान वतवर परकत

वनरीकषण करा. आकती 3.1 व 3.2 मधील लचतराच लनरीकषण करा.

15

जरा डोक चालवा.

करन पहा.

जरा डोक चालवा.

करन पहा.

3.4 सतवलत व असतवलत बल

असत आलण त रतीचा लदशचा लवरदध लदशन परकत होत असत. रतातील कळीचा सालीवरन घसराला होत ह तमही पालहल असल. तसच लचखलामळही घसराला होत, ही दोनही उदाहरण घषवण कमी झाान घडतात.

सपकक व असपकक बल परकत असणाची आणखी काही उदाहरणाची ादी करा. कोणता परकारच बल आह, त ललहा.

सतवलत आवण असतवलत बल (Balanced and Unbalanced Forces)

पदटकचा दोन लहान चौकोनी आकाराचा बाटा घा. ताची झाकण घट बसवा. दोनही बाटावर २ लहान चबकपटटा ठवा. व ता लचकटपटीचा साहायान नीट बसवा.(आकती 3.3).

एका मोठा पदटक टरिमध पाणी भरन तात हा बाटा चबक वरचा बाजस तील अशा ररतीन तररत सोडा. एक बाटली दसरीचा जवळ ना. चबकाचा लवरदध धवामध आकषवण असान एका बाटलीवरील चबकपटीचा उततर धव दसऱा चबकपटीचा दलकषण धवानजीक असल तर दोनही

बाटा एकमकाकड सरक लारतील. बाटाचा लदशा बदलन का होत ताच लनरीकषण करा. परतकष सपकक न ता बाटाचा रतीत होणार बदल आपाला लदसतात. ाचा अथिव दोनही चबकामध असपकक बल कावरत आह.

दथिलतक लवदत बल तमही मारील इततत लशकला आहात. दथिलतक लवदत बल ह असपकक बल आह. ह लसदध करणासाठी कोणता परोर कराल?

पठठाच एक खोक घऊन ताचा दोन बाजना सतळी लकवा जाड दोरा बाधन आकती 3.4 मध दाखलवापरमाण खोक सपाट पषठभाराचा टबलावर ठवा. दोरा टबलाचा दोनही बाजकड खाली घा. ताचा टोकाना समान वतमानाची पारडी बाधा. दोनही पारडात एकाच वतमानाचा वत (लकवा वजन) ठवा. खोक टबलावर दथिर रहात असाच लदसल. एखादा पारडात दसऱा पारडापकषा अलधक वतमानाचा वत ठवास खोक ता पारडाचा लदशन सरक लारल. पारडात एकसारख वतमान असताना दोनही पारडावर समान ररतवी बल कावरत होत. महणजच खोकावर सतललत बल लावली जातात, ती लवरदध लदशन असान ताच पररणामी बल शन होत, आलण खोक हालत नाही. ाउलट जर एखादा पारडात अलधक वतमान ठवास खोक अलधक वतमानाचा पारडाचा लदशन सरक लारत. खोकाला दोनही बाजना असमान बल लावान असतललत बल कावरत होत व ताची पररणती खोकाला रती लमळणास होत.

रसीखच खळणारी मल आपआपा लदशन दोर ओढतात. दोनही बाजनी सारखीच ओढ महणज बल असल तर दोर हलत नाही. एका बाजच बल अलधक झाल तर दोर ता बाजला सरकतो. महणजच आधी दोनही बल सतललत असतात; ती असतललत झाावर अलधक बलाचा लदशन दोर सरकतो.

आणखी एक उदाहरण पाह. धानान भरलला मोठा डबा जलमनीवरन सरकवताना तो एका वकतीन सरकलवणापकषा दोघानी एकाच लदशन बल लावास सरकवण सोप जात. ाचा अनभव तमहीही घतला असल. ा उदाहरणावरन आपाला का समजत ?

3.3 असपकफ बल

16

वसत रतीचया जया वसथतीत आह तयाच वसथतीत राहणयाचया परवततीला तयाच जडतव अस महणतात. महणनच बाहरन बल परकत न क ास दथिर दथितीतील वत दथिर राहत व रलतमान दथितीतील वत रलतमान दथितीत राहत.

ह नहषमी लकषात ठवा.

करन पहा.

एखादा वतवर एकापकषा अलधक बल परकत असतील तर ता वतवर होणारा पररणाम हा तावर परकत लनववळ बलामळ असतो.

अ. एखादा वतवर एकाच लदशन अनक बल लावास ताचा बरजएवढ बल वतवर परकत होत. आ. जर दोन बल एकाच वतवर परपर लवरदध बाजन लावली तर, ताचा फरकाइतक बल वतवर परकत होत. इ. बल ह पररमाण व लदशा ामध वकत कल जात. बल ही सलदश राशी आह.

बलामळ दथिर वतला रती लमळत, रलतमान वतची चाल व लदशा बदलत. ताचपरमाण रलतमान वत थिाबलवणासाठीसदधा बल आवशक असत. बलामळ वतचा आकारही बदल शकतो. कणीक मळताना कणकचा रोळाला बल लावल तर ताचा आकार बदलतो. कभार मडकाला आकार दताना लवलशष लदशन बल लावतो. रबर बड ताणल की त परसरण पावत. अशी लकतीतरी उदाहरण दता तात.

जडतव (Inertia) : बलामळ वतची दथिती बदलत ह आपण पालहल. बलालशवा, वत रतीचा जा दथितीत आहत. ताच दथितीत राहणाची परवतती दाखलवतात. खालील उदाहरण पाह.

कती 1ः एका काचचा पावर पोटकाडव ठवा. तावर 5 रपाच नाण ठवा. आता पोटकाडवला जोरात लटचकी मारा. नाण सरळ प ात पडत. ह पालहल आह का ?

जडतवाच परकार ः 1. ववराषम अवसथतील जडतव ः वतचा जा वाभालवक रणधमावमळ ती आपा लवराम अवथित बदल कर शकत नाही, तास लवराम अवथिच जडतव महणतात. उदाहरणाथिव, बस अचानक सर झाास परवासी मारचा लदशन फकल जातात. 2. रतीच जडतव ः वतचा जा वाभालवक रणधमावमळ रलतमान अवथित बदल होऊ शकत नाही, तास रतीच जडतव महणतात. उदाहरणाथिव, लफरणारा लवजचा पखा बद क ानतरही काही वळ लफरत राहतो, बस अचानक थिाबास बसमधील परवासी पढचा लदशन फकल जातात. 3. वदशच जडतव ः वतचा जा वाभालवक रणधमावमळ ती आपा रतीची लदशा बदल शकत नाही, ास लदशच जडतव महणतात. उदाहरणाथिव, वाहन सरळ रषत रलतमान असताना अचानक वळण घतास परवासी लवरदध लदशला फकल जातात.

कती 2 ः एका लोखडी टडला दोरा 1 चा साहायान एक अधाव लकलोगरमच वतमान लटकवा. ता वतमानाला दसरा दोरा 2 बाधन लटकवत ठवा. आता दोरा 2 झटका दऊन खाली ओढा. दोरा 2 तटतो पण वतमान खाली पडत नाही. जड वतमान हलत नाही. आता दोरा 2 हळ हळ खाली ओढा. दोरा 1 तटतो व वतमान खाली पडत. ाच कारण महणज दोरा 1 मध वतमानामळ आलला ताण. दाब (Pressure) : दचाकी आलण चारचाकी राडाचा टारमध हवा भरताना तमही पालहल असल. हवा भरणाचा तरावर ‘दाब’ दशवलवणारी तबकडी असत लकवा लडलजटल मीटर वर ‘दाबाच’ आकड लदसतात. तरान एका लवलशषट मापात टारमधील दाब वाढलवला जातो. साकलचा टारमध हातपपान हवा भरताना बल लावाव लारत त तमहाला माहीत आह. बल लावन हवचा दाब वाढवन ती टारमध भरली जात. बल आलण दाब ाचा काही सबध आह का ?कती 3 ः काही टोकदार दखळ घऊन हातोडीचा साहायान त एका लाकडी फळीत ठोका. तातलाच एखादा दखळा घऊन तो दखळाचा डोकाचा बाजन फळीवर ठवन टोकाचा बाजवर हातोडीन ठोकाचा परतन करा. का होत ? दखळा टोकाचा बाजन फळीत घसतो, परत डोकाचा बाजन घसत नाही. डरिॉईरबोडववर लपना टोचताना ता सहज टोचा जातात. आपा अरठान बल लावन आपण लपना टोच शकतो. ाउलट, टाचणी डरिॉईरबोडववर टोचताना अरठाला इजा होणाची शकता असत.

17

सधा आपण कवळ एखादा पषठभारावरील तास लब असल ा बलाचा लवचार करत आहोत.

जरा डोक चालवा.

करन पहा.

जरा डोक चालवा.

3.5 बल व दाब

करन पहा.

ा साधा परोरातन का समजत ? दखळाचा टोकदार भाराकडन दखळा लाकडात सहज घसतो. ावरन तमचा एक रोषट लकषात ईल, की बल दखळाचा डोकाकडन लावास दखळा फळीत ठोकण सोप आह.

भाजी, फळ लचरताना धारदार सरीन कापण सोप जात. बोथिट सरी अशा कामी उपोरी पडत नाही. ह कशामळ घडत?

एकक कषतरफळावर लब लदशत परकत असणाऱा बलास दाब (Pressure) अस महणतात.

दाबाच एकक (Unit of Pressure) : बलाच SI पदधतीत एकक Newton (N) आह. कषतरफळाच एकक m2 लकवा चौरस मीटर आह.

महणन दाबाच एकक N/m2 अस होईल. ालाच पाकल (Pa)अस महणतात. हवामानशातरात दाबाच एकक bar ह आह. 1 bar = 105 Pa, दाब ही अलदश राशी आह.

कषतरफळ वाढल की ताच बलाला दाब कमी होतो आलण कषतरफळ कमी झाल की ताच बलाला दाब वाढतो. उदाहरणाथिव, उटाचा पााच तळव पसरट असतात. तामळ उटाच वजन अलधक पषठभारावर पडत आलण वाळवर

पडणारा दाब कमी होतो. महणनच उटाच पा वाळत घसत नाहीत आलण ताला चालण सोप जात. सथायवरील दाब ः हवत ठवल ा सवव थिा पदाथिाावर हवचा दाब असतोच. थिावर एखाद वजन ठवल तर ता वजनामळ थिावर दाब पडतो. तो ता वजनावर व वजनाचा थिावरील सपकावचा कषतरफळावर अवलबन असतो.

खालील आकती 3.5 परमाण कती करा. का आढळन त?

भाजीची पाटी डोकावर घऊन जाणारी भाजीवाली तमही पालहली असल. लतचा डोकावर पाटीखाली ती कापडाची चबळ ठवत, हाचा का उपोर होतो?

आपण जात वळ एकाच लठकाणी उभ राह शकत नाही. मर एकाच लठकाणी आठ आठ तास झोप कस शकतो ?

बफाववरन घसरणासाठी पसरट फळा का वापरा जातात ?

दरवाचा दाब (Pressure of liquid)

कती 1 ः पदटकची एक बाटली घा. रबरी फरा जावर बसल अशा काचचा नळीचा साधारण 10 cm लाबीचा तकडा घा. नळीच एक टोक जरा तापवन हलकच बाटलीचा तळापासन 5 cm वर बाटलीत एका बाजन दाबन आत जाईल अस बसवा (आकती 3.6). पाणी रळ न महणन नळीचा बाजन मण तापवन लावा. आता बाटलीत थिोड थिोड पाणी भरन फरा फरत जातो त पहा. ावरन का लदसत ? पाणाचा दाब बाटलीचा बाजवरही पडतो.

दाब =

बलजावर बल परकत कल आह त कषतरफळ

183.8 वातावरणीय दाब

कती 2ः एक पदटकची बाटली घा. आकती 3.7 मध दाखलवापरमाण 1,2,3 अशा लठकाणी परतक पातळीवर दाभणान लकवा जाड सईन लछदर पाडा. बाटलीत पणव उचीपात पाणी भरा. आकतीत दाखलवापरमाण पाणाचा धारा बाहर ताना लदसतील. सवाात वरचा लछदरातन पाणाची धार बाटलीचा जवळ पडत, तर सवाात खालचा उचीवरील लछदरातन धारा सवाात दर पडत. लशवा एकाच पातळीतील दोन लछदरामधन धारा बाटलीपासन समान अतरावर पडतात.ावरन का समजत? एकाच पातळीत दरवाचा दाब एकच असतो. तसच दरवाचा खोलीपरमाण दाब वाढत जातो.

वायचा दाब (Gas Pressure) ः एखादा फरा तोडान हवा भरन फरवताना तो सवव बाजनी फरत जातो. फाला बारीक लछदर पाडल तर तातन हवा बाहर जात राहत आलण फरा पणव फरत नाही. ही लनरीकषण वरील दरवावरील परोराचा लनषकषावपरमाण आहत. अस लदसन त की, वासदधा दरवापरमाणच जा पातरात तो बलदत आह ता पातराचा लभतीवर दाब दत असतो. सवव दरव आलण वा ाना दरा (fluid) अशी सजा आह. पातरातील दरा पातराचा सववच पषठभारावर लभतीवर आलण तळावर आतन दाब परकत करतात. बलदत अशा लदल ा वतमानाचा दरामध असलला दाब सवव लदशाना समरपान परकत होतो.वातावरणीय दाब (Atmospheric Pressure) ः पथवीवर सवव बाजनी हवच आवरण आह. हा आवरणालाच वातावरण अस महणतात. पथवीचा पषठभारापासन समार 16 km उचीपात ह वातावरण आह. तापढही समार 400 km पात त अलतश लवरल वरपात असत. हवमळ लनमावण झाला दाबाला वातावरणी दाब अस सबोधल जात. अशी कपना करा की एकक कषतरफळाचा पथवीचा पषठभारावर लाबच लाब पोकळ दडरोल उभा आह, आलण तात हवा आह (आकती 3.8) हा हवच वजन ह पथवीचा लदशन लावलल बल आह. ाचाच अथिव हवचा दाब महणज ह वजन आलण पषठभाराच कषतरफळ ाच रणोततर.

समदरसपाटीला असणाऱा हवचा दाबाला 1 Atmosphere महणतात. जसजस समदरसपाटीपासन वर जाऊ तसतसा हवचा दाब कमी कमी होतो.

1 Atmosphere = 101x103 Pa = 1 bar =103 mbar1 mbar » 102 Pa (hectopascal )वातावरणी दाब mbar लकवा hectopascal (hPa) ा एककामध सालरतला जातो.वातावरणी दाब हवतील एखादा लबदवर सवव बाजनी असतो. हा दाब कसा तार होतो? एखादा बलदत पातरात हवा असास हवच रण ाददचछक रतीन पातराचा बाजवर आदळतात. ा आतरलकरत पातराचा बाजवर बल परकत होत. बलामळ दाब तार होतो.

आपणही वातावरणाचा दाब सतत डोकावर बाळरत असतो. परत आपा शरीरातील पोकळामधही हवा असत आलण रकतवालहनामध रकतही असत व तातील दाब वातावरणी दाबाइतकाच असतो. तामळ पाणी व वातावरणी दाबाखाली आपण लचरडल जाऊ शकत नाही, वातावरणाचा दाब सतललत होतो. पथवीचा वातावरणाचा दाब समदरासपाटीपासनचा उचीपरमाण बदलतो. कसा बदलतो त आकती 3.9 मध दशवलवल आह.

3.6 दरवाचा दाब

1 cm2

3.7 दरवाचा दाब व पातळी

1

2

3

19

3.9 वातावरणीय दाब

जरा डोक चालवा.

1 m2 पषठभार असल ा टबलावर समदरसपाटीस 101x103 Pa इतका दाब परकत असतो. इतका परचड दाबान टबलाचा पषठभार तटन कोसळत का नाही?

करन पहा.

जरा डोक चालवा.

करन पहा.

पदटकची ररकामी बाटली व चड पाणाचा पषठभारावर तररतात. ाउलट पाणान पणव भरलली बाटली पाणाचा आत तररत राहत, ती पणव बडत नाही. आतील पाणाचा वजनाचा मानान ररकामा बाटलीच वजन नरण आह. अशी बाटली पणव बडत नाही आलण वरही त नाही. ाचा अथिव पाणी भरल ा बाटलीवर खालचा लदशन परकत ररतवी बल (fg) ता लवरदध वरचा लदशन परकत अशा बलान (fb) सतललत झाल असणार. ह बल बाटलीचा सभोवतालचा पाणातन उदभवलल असणार. पाणात लकवा अन दरवात लकवा वात असल ा वतवर वरचा लदशन परकत बलाला पलावक बल (fb) अस महणतात.

लवलहरीतन पाणी शदताना दोराला बाधलली बादली पाणात पणव बडालली असताना लजतकी हलकी वाटत, तापकषा ती पाणातन बाहर काढताना जड का वाट लारत?पलावक बल कोणता रोषटीवर अवलबन असत?

पदटकची एक ररकामी हलकी बाटली घऊन लतच झाकण घट बसवा. आता ही बाटली पाणात टाकन का होत पहा. ती तररत राहील. बाटली पाणात ढकलन खाली जात का त पहा. ढकलली तरी बाटली वर ऊन तररत राहत. पलदटकचा पोकळ चड घऊनही असाच परोर करता ईल. (आकती 3.10)

आता पदटकची पाणाची बाटली काठोकाठ भरन झाकणान घट बद करा आलण पाणात सोडा. बाटली पाणाचा आत तररताना लदसल, अस का होत?

पावक बल (Buoyant Force)

एक अ लमलनअमचा लहान पातळ पतरा घा आलण एका बादलीत पाणी घऊन हलकच बडवा. का आढळत? आता ताच पताला वाकवन लहानशी बोट तार करा व पाणावर सोडा. बोट तररत ना ?

लोखडाचा दखळा पाणात बडतो पण टीलच मोठ जहाज तररत अस का होत? दरवात बडलवल ा वतवर पलावक बल परकत होत असान वतच वजन कमी झााच जाणवत.

रोडा पाणाचा पोहणाचा तलावात पोहणापकषा समदराचा पाणात पोहण सोप जात. ाच मख कारण महणज समदराचा पाणाची घनता साधा पाणाचा घनतपकषा जात असत, कारण तात कषार लवरघळलल असतात. हा पतकात तमही प ामध पाणी भरन तात ललब सोडास त बडत, पण पाणात २ चमच मीठ टाकन ढवळास तात मातर ललब तररत ह अभासल आह. पाणाची घनता लमठान वाढत. थि पलावक बल ररतवी बलापकषा जात होत. ा उदाहरणावरन का लदसन त ? पावक बल दोन रोषीवर अवलबन असत :

१. वतच आकारमान – दरवात बडणाऱा वतच आकारमान जात असास पलावक बल जात असत. २. दरवाची घनता – लजतकी जात घनता लततक पलावक बल जात असत.

2000

100

6000 10000वाता

वरणी

दा

ब (k

pa)

उची (m)

3.10 सतवलत व असतवलत पावक बल

fb

fg

20

करन पहा.

3.11 पावक बल

(287 दरितपवव – 212 दरितपवव)

पररचय शासतरजाचा

आवकफवषमडीजच ततव ः

आकती 3.11 मध दाखलवापरमाण एक मोठा रबरबड घऊन तो एका लबदपाशी कापा. ताचा एका टोकाला एक वचछ धतलला लहानसा दरड लकवा 50 gm च वजन बाधा.

आता रबरबडच दसर टोक बोटानी पकडन तथि पनन खण करा. दरड हवत लटकता ठवन वरील खणपासन लटकता दरडापात रबरबडची लाबी मोजा. आता एका पातरात पाणी भरन दरड तात बडल अशा उचीवर तो धरा. आता पनहा रबराची लाबी मोजा. का लदसन आल? ही लाबी आधीपकषा कमी भरलली आढळल. पाणात दरड बडलवताना ताणला रबराची लाबी हळहळ कमी होत व तो पाणात पणव बडाला की लाबी सवाात कमी होत. लाबी पाणात कमी होणाच का कारण असाव ?

पाणात दरड बडाान तावर वरील लदशन पलावक बल परकत होत. दरडाच वजन खालील लदशन परकत असत. तामळ खालील लदशन परकत असलल एकण बल कमी होत.

हा पलावक बलाच पररमाण लकती असत? त कोणताही दरवाला सारखच असत का ? सवव वतवर पलावक बल सारखाच पररमाणाच असत का ? हा परशनाची उततर आलककलमडीजचा ततवामध अतभवत आहत. ह ततव अस : एखादी वसत दरायषमधय अशत: अथवा पणगातः बडववलयास तयावर वरील वदशन बल परयकत होत. ह बल तया वसतन बाजस सारललया दरायचया वजनाइतक असत.

आलककलमलडज ह गरीक शातरज आलण परखर बदधीच रलणती होत. p च म तानी आकडमोड करन काढल. भौलतकशातरात तरफा, कपपी, चाक ासबधीच ताच जान गरीक सनाला रोमन सनाशी लढताना उपोरी ठरल. भलमती व ालतरकीमधील ताच काम ताना परलसदधी दऊन रल. बाथिटबमध नानासाठी उतरावर बाहर साडणार पाणी पाहन ताना वरील ततवाचा शोध लारला. ‘रका, रका’ महणज ‘मला सापडल, मला सापडल’ अस ओरडत त ताच अवथित रतावर धावल होत.

जरा डोक चालवा. आलककलमलडजचा ततवानसार मारील परोरातील लनरीकषणाच पषटीकरण करा.

आलककलमलडजचा ततवाची उपकतता मोठी आह. जहाज, पाणबडा ाचा रचनत ह ततव वापरलल असत. ‘दधतामापी’ व ‘आदरवतामापी’ ही उपकरण हा ततवावर आधाररत आहत.

एखादी वत दरवात टाकास ती वत दरवात बडल, वर वन तररल, की दरवाचा आत तररल ह कस ठरत?1. पलावक बल वतचा वजनापकषा जात असल तर वत तररत.2. पलावक बल वतचा वजनापकषा कमी असल तर वत बडत.3. पलावक बल वतचा वजनाएवढ असल तर वत दरवामध तररत राहत.वरील परकारात असतललत बल कोणती आहत?

षमाहीत आह का तमहाला?

21

सोडववलली उदाहरणउदाहरण 1. फळीवर ठवला खाऊचा डबाचा तळाच कषतरफळ 0.25m2 असन ताच वजन 50 N आह, ता डबान फळीवर परकत कलला दाब काढा.लदलल : कषतरफळ = 0.25 m2, डबाच वजन = 50 N, दाब = ?

दाब = बलकषतरफळ

= 50 N0.25 m2 = 200 N/m2

उदाहरण 2. जर पाणाची घनता 103 kg/m3 आलण लोखडाची घनता 7.85 x 103 kg/m3 असल तर लोखडाची सापकष घनता काढा.वदलल : पाणाची घनता = 103 kg/m3, लोखडाची घनता = 7.85 x 103 kg/m3

लोखडाची सापकष घनता = ?लोखडाची सापकष घनता = (लोखडाची घनता)

(पाणाची घनता)

= 7.85 x 103 kg/m3

103 kg/m3 = 7.85

उदाहरण 3. करचा टोकाच कषतरफळ 0.5 mm2 असन ताच वजन 0.5 N आह. तर करन लाकडी फळीवर परकत कलला दाब काढा ( Pa मध). लदलल : कषतरफळ = 0.5 x10-6 m2 करच वजन= 0.5 N, दाब =?

दाब = वजनकषतरफळ

= 0.5N(0.5x10-6m2) = 106 N/m2

= 106 Pa उदाहरण 4. एका धातचा ठोकळाच वतमान 10 kg असन ताची लाबी 50 cm, रदी 10 cm व उची 20 cm आह. (आकती) टबलावर धातचा ठोकळा पढील पषठभारावर ठवास तान परकत कलला दाब काढा. ABCD, CDEF व BCFG कोणता दथितीत दाब अलधकतम असल त सारा.

वदलल : धातचा ठोकळाच वजन = mg =10 x 9.8 =98 Nपषठभार ABCD करीता, लाबी = 50 cm, उची = 20 cm.कषतरफळ = लाबी x उची = 50 cm x 20 cm = 1000 cm2 = 0.1m2

दाब = वजनकषतरफळ

= 98(0.1) = 980 Pa

पषठभार CDEF कररता, लाबी = 50 cm रदी = 10 cmकषतरफळ = लाबी x रदी = 50 cm x 10 cm= 500 cm2 = 0.05 m2

दाब = वजनकषतरफळ

= 98(0.05) =

9800 5 = 1960 Pa

पषठभार BCFG कररता उची = 20 cm रदी = 10 cmकषतरफळ = उची x रदी = 20 cm x 10 cm= 200 cm2 = 0.02 m2

दाब = वजनकषतरफळ

= 98 N0.02 m2

= 4900 Pa ः अलधकतम दाब

\ सपकक कषतरफळ जवढ कमी, तवढा दाब अलधक.उदाहरण 5. एका सरमरवरी फरशीचा तकडाच वजन हवमध 100 g आह. ताची घनता 2.5g/cc इतकी असल तर ताच पाणातल वजन लकती होईल?

पदाथााची घनता व सापकष घनता :

घनता = वतमान

आकारमान घनतच एकक S.I. पदधतीत kg/m3 आह. पदाथिावची शदधता ठरवताना घनता हा रणधमव उपोरी ठरतो. पदाथिावची

सापकष घनता पाणाचा घनतचा तलनत वकत कली जात.

सापकष घनता = पदाथिावची घनता पाणाची घनता

ह समान राशीच रणोततर परमाण असान ास एकक नाही. सापकष घनतलाच पदाथिावच ‘लवलशषट ररतव’

महणतात.

A B

E F

G

CD

50

20

10H

22

1. ररकामया जारी योगय शबद वलहा. अ. SI पदधतीत बलाच एकक ............... ह आह. (डाईन, नटन,जल )आ. आपा शरीरावर हवचा दाब ................

दाबा इतका असतो. (वातावरणी,समदराचा तळावरील, अतराळातील)इ. एखादा वतकररता वरवरळा .........दरवात

पलावक बल ......... असत. (एकसारख, घनतचा, लभनन, कषतरफळाचा )ई. दाबाच SI पदधतीतील एकक ...........आह.

(N/m3, N/m2, kg/m2, Pa/m2)2. सारा पाह षमाझा जोडीदार !

‘अ’ रट ‘ब’ रट1. दरा अ. जात दाब 2. धार नसलली सरी आ. वातावरणी दाब3. अणकचीदार सई इ. लवलशष ररतव4. सापकष घनता ई. कमी दाब 5. हकटोपाकल उ. सवव लदशाना सारखा दाब

3. खालील परशनाची थोडकयात उततर वलहा.अ. पाणाखाली पदटकचा ठोकळा सोडन लदला. तो

पाणात बडल की पाणाचा पषठभारावर ईल? कारण ललहा.

आ. माल वाहन नणाऱा अवजड वाहनाचा चाकाची सखा जात का असत ?

इ. आपा डोकावर समार लकती हवचा भार असतो ? तो आपाला का जाणवत नाही ?

4. अस का घडत ?अ. समदराचा पाणापकषा रोडा पाणात जहाज अलधक

खोलीपात बडत.आ. धारदार चाकन फळ सहज कापता तात.इ. धरणाची लभत तळाशी रद असत.ई. थिाबला बसन अचानक वर घतास परवासी

मारचा लदशला फकल जातात.

5. खालील सारणी पणगा करा. वसतषमान (kg) आकारषमान (m3) घनता (kg/m3)

350 175 -- 190 4

धातची घनता (kg/m3)

पाणयाची घनता (kg/m3)

सापकष घनता

- 103 58.5 x103 103 -

वजन (N) कषतररळ (m2) दाब (Nm-2)- 0.04 20000

1500 500 -

6. एका धातची घनता 10.8 x103 kg/m3 आह, तर धातची सापकष घनता काढा. (उततर ः 10.8)

7. एका वसतच आकारषमान 20 cm3 आवण वसतषमान 50 g आह. पाणयाची घनता 1 g cm-3 तर ती वसत पाणयावर तररल की बडल? (उततर ः बडल)

8. एका 500 g वसतषमानाचया, पवसटक आवरणान बद कललया खोकयाच आकारषमान 350 cm3 इतक आह. पाणयाची घनता 1 g cm-3 असल तर खोक पाणयावर तररल की बडल ? खोकयान बाजस सारललया पाणयाच वसतषमान वकती असल? (उततर ः बडल, 350 g)

उपकषम ः पाठामध दणात आला सवव कतीच मोबाईल फोनचा

मदतीन लचतरीकरण करा व इतराना पाठवा.

वदलल ः हवतील वजन 100 g घनता 2.5g/cc \ आकारमान = (वजन )/(घनता ) = 100g/(2.5 g/cc ) = 40 ccमहणन आलककलमडीजचा ततवानसार पाणात बडवावर तकडाचा आकारमानाएवढ 40 cc इतक पाणी बाजस सारल जाईल. ा पाणाचा वजनाइतकी महणज 40g इतकी तट तकडाचा वजनात ईल.\ पाणातील वजन = 100 g - 40g = 60 g

सवाधयाय

23

4. धाराववदत आवण चबकतव

थोड आठवा. अणमध कोणकोणत घटक असतात?

करन पहा.

4.1 (अ) ववदत पररपथ

4.1 (आ) ववदत पररपथ

अणमध इलकटरिॉन (ॠणपरभाररत कण) व परोटॉन (धनपरभाररत कण) असतात तामळ एकदरीत वत लवदतदषटा उदासीन (neutral) असत. तरीही तात अण असान तात ॠणपरभार व धनपरभार असतोच. महणनच अस महणता ईल, की आपा सभोवतालचा वतमध ‘लवदतपरभार’ भरपर परमाणात भरन रालहलला असतो. काचची काडी रशमी कापडावर घासावर का होत ? वत परभाररत कशा होतात ? दथिर आलण चल परभार कशाला महणतात ? चल लवदत एका वतवरन दसऱा वतवर थिानातररत होत. हा ॠणपरभार हो. चल ॠणपरभाररत कणाना इलकटरिॉन अस महणतात. हा ॠणपरभार परवाही करता ईल का ? पाणी जस उचावरन खालील भाराकड वाहत जात, तापरमाण लवदत परवाही बनलवता ईल का ? दथिर वतला रती दणासाठी बल लावाव लारल ह तमही लशकला आहात. एखादा सवाहकामधील इलकटरिॉनसना जर रती दऊन वाहत कल तर आपाला ‘धारा लवदत’ लमळत.धाराववदत (Current Electricity) : जवहा ढरातन जलमनीवर वीज पडत तवहा मोठा लवदतपरवाह वाहतो, तर कोणतीही सवदना आपाला मदकड जाणाऱा सकम लवदतपरवाहान होत. घरामध तारामधन, लवजचा बबमधन, उपकरणामधन वाहणाऱा लवदत परवाहाचा तमहाला पररच आहच. रलडओचा लवदत घटामधन (electric cells) आलण मोटारीचा बटरीमधन धनपरभाररत अन ॠणपरभाररत अशा दोनही कणाचा वहनामळ लवदतपरवाह लनमावण होतो.ववदतवसथवतक ववरव (Electrostatic Potential) : पाणी लकवा दरव पदाथिव उच पातळीतन खालील पातळीकड वाहतात. उषणता नहमी अलधक तापमानाचा वतकडन कमी तापमानाचा वतकड वाहत. ताचपरमाण धनपरभाराची परवतती अलधक लवदतपातळीचा लबदपासन कमी लवदतपातळीचा लबदपवत वाहणाची असत. लवदतपरभाराचा वहनाची लदशा ठरलवणाऱा ा लवदतपातळीस लवदतदथिलतक लवभव (electrostatic potential) अस महणतात.ववरवातर (Potential difference) : ‘धबधबाची उची’, ‘उषण व थिड’ वतचा तापमानातील फरक, ाचपरमाण दोन लबदचा लवभवामधील फरक महणज ‘लवभवातर’ आपा दषीन रोचक आह.

ताबाची जोडणीची तार घऊन आकती 4.1 (अ) मध दाखलवापरमाण ‘पररपथि’ तार करा. बबमधन लवदतपरवाह वाहत नाही असच लदसत. आता ाच पररपथिात आकती 4.1 (आ) मध दाखवापरमाण बाजारात लमळणारा एक दीड वहोटचा कोरडा लवदतघट जोडा. आता तारतन लवदतपरवाह वाहत आह ह बब लारामळ लकषात ईल. लवदतघटाचा दोन टोकामधील लवभवातरामळ तारतील इलकटरिॉनस परवालहत होतात. त लवदतघटाचा ॠण टोकाकडन धन टोकाकड वाहतात. साकलतक लवदतपरवाह उलट लदशन वाहतो व तो बाणान आकतीत दाखलवला आह. लवदतपररपथि महणज का त ाच पाठात पढ पाह.

आकती 4.1 (अ) मध लवदतघट नसामळ कोणतही लवभवातर नाही, महणन लवदतपरवाह वाहत नाही. पररपथिात लवदतघटामळ लवभवातर लनमावण झााबरोबर दथिर लवदतपरवाह वाह लारतो (आकती 4.1 (आ)). लवभवातराच एकक SI पद धतीत वहोट (Volt) ह आह. ालवषी पढील इततत आपण अलधक जाणन घणार आहोत.

24

एखादा नळीतन णारा पाणाचा परवाह कसा मोजाचा? लवलशष वळात तातन लकती लीटर पाणी आल, ावरन त काढता ईल. मर लवदतपरवाह कसा मोजाल?

करन पहा.

एक लनकामी झालला कोरडा लवदतघट घऊन ताच बाहरच आवरण काढा. ताचा आत एक पाढरट धातच आवरण लदसल. ह जत (Zn) धातच आवरण हो. हच घटाच ॠण टोक. आता हही आवरण हलकच फोडा. जताचा आवरणाचा आत आणखी एक आवरण असत. ा दोनही आवरणामध लवदत अपघटनी (Electrolyte) भरलली असत. लवदत अपघटनीमध धनपरभाररत व ॠणपरभाररत आन असतात. ताचामाफकत लवदतवहन होत. ही अपघटनी महणज ZnCl2 (लझक कोराईड) आलण NH4Cl (अमोलनअम कोराईड) ाचा ओा लमशणाचा लरदा असतो. घटाचा मधभारी एक गराफाइट काडी असत. ह घटाच धन टोक असत. काडीचा बाहरील भारात MnO2 (मरनीज डाॉकसाइड) ची पट भरलली असत. ा सवव रासालनक पदाथिााचा रासालनक अलभलकरद वारा दोनही टोकावर (graphite rod, zinc) लवदतपरभार तार होतो व पररपथिातन लवदतपरवाह वाहतो. 4.2 कोरडा ववदतघट

ववचार करा.

लवदतपरवाह हा लवदतपरभाररत कणाचा वहनामळ लनमावण होतो ह आपण पालहल. एखादा तारतन 1 सकद एवढा वळात वाहणाऱा लवदत परभाराला एकक लवदतपरवाह महणता ईल. लवदतपरवाहाच SI एकक कलोम परलत सकद महणजच अलपअर (Ampere) ह आह.

1 Ampere = 1A = 1 Coulomb/1 second = 1 C/s लवदतपरवाह ही अलदश राशी आह.ववदतघट (Electric cell) ः एखादा पररपथिामध सतत लवदतपरभाराचा परवाह लनमावण करणासाठी एका तरोताची ररज असत, अस एक सववसाधारण साधन महणज लवदतघट. लवलवध तऱहच लवदतघट आज उपलबध आहत. त मनरटी घडाळापासन पाणबडापात अनक तरामध वापरल जातात. लवदतघटापकी सौरघट (solar cell) तमहाला माहीत असतील. लवलवध लवदतघटाच मख काव ताचा दोन टोकामधील लवभवातर काम राखण ह हो. लवदतपरभारावर काव करन लवदतघट ह लवभवातर काम राखतात, ह तमही पढ लशकाल.लवदतघटाच काही परकार हली वापरात आहत, ताबददल आपण जाणन घऊा. कोरडा ववदतघट (Dry Cell) : आपा रलडओ सचामध, लभतीवरील घडाळामध, लवजरीमध ह कोरड लवदतघट बसलवल जातात. त 3-4 आकारात उपलबध असतात. कोरडा लवदतघटाची रचना आकती 4.2 मध दाखलवापरमाण असत.

ा लवदतघटात ओलसर लरदा वापरामळ रासालनक अलभलकरा मदपण चालत. महणन मोठा लवदतपरवाह ातन लमळवता त नाही. दरवपदाथिााचा वापर करणाऱा लवदतघटाचा तलनत ताची साठवण कालमावदा (shelf life) अलधक असत. कोरड लवदतघट वापराला सोीच असतात कारण त उभ, आडव, लतरप, कसही ठवता तात व चल साधनामधही सहजपण वापरता तात.

धन अगर

ॠण अगर

सरकषककवच

मरनीज डाऑकसाइड

जताच आचछादन

लवभाजक

काबवन इलकटरिोड लवदत

अपघटनी

25

लड-आमल ववदतघट (Lead-Acid Cell) ः आकती 4.3 मध लड-आमल लवदतघटाची रचना दाखलवली आह. ताच ततव पाह. हा परकारच घट लवदतलवमोचन (Elec-trical discharge) झाानतर पनहा लवदत परभाररत करता तात. लड-आमल लवदतघटात लशशाच (Pb) एक लवदतअगर (electrode) व लड डाॉकसाईड (PbO2) च दसर लवदतअगर (electrode) लवरल सफररक आमलात बडलवलल असत. PbO2 ा लवदतअगरावर धन परभार, तर Pb हा लवदतअगरावर ॠणपरभार असतो. दोनहीमधील लवभवातर समार 2V इतक असत. घटामधील पदाथिााचा रासालनक अलभलकरन दोनही लवदतअगरावर लवदतपरभार तार होतो व पररपथिातील भारामधन (जस की बबमधन) लवदतपरवाह वाहतो.

लललथिअम (Li) आन लवदत घट आधलनक साधनामध वापरल जातात, उदाहरणाथिव माटवफोन, लपटॉप, इतादी. ह घट पनःपरभाररत करता तात. हामध Ni-Cd घटापकषा अलधक लवदत ऊजाव साठलवली जात.

शोध घया

हा परकारचा लवदतघटाची मोठा लवदतपरवाह परलवणाची कषमता असत. हामळ मोटारी, टरिक, मोटारसाकली, अखड लवदतशकती परवठातर (UPS), ामध लड-आमल लवदतघट वापरल जातात. वनकल-कडवषमअषम घट (Ni-Cd cell) ः सधा वरवरळी साधन उपकरण उपलबध आहत, की जी इकड लतकड नावी लारतात. अशा साधनासाठी लनकल कडलमअम लवदतघट वापरतात. ह घट 1.2 V लवभवातर दतात व पनहा परभाररत करता तात.ववदत पररपथ (Electric Circuit) : आकती 4.4 (अ) मध दाखलवापरमाण घटधारक (cell holder), लवदत लदवा (बब) व कळ जोडणीचा लवदतवाहक तारानी जोडावर व घट धारकामध कोरडा लवदतघट बसलवास बब परकाशतो. ाचा अथिव बबमधन लवदतपरवाह वाहतो व बब परकाशतो. घट काढन घताच बबमधील लवदतपरवाह खलडत होतो व बबच परकाशण बद होत. ा परकारचा लवदत घटकाचा जोडणीला लवदत पररपथि अस महणतात. पररपथि आकती 4.4 (ब) मध दाखलवला आह. लवदतघट अशा खणन दाखलवला आह ः .4.4 (ब) साधा ववदत पररपथ

लवदतघट

पर कळ

लवदत बब

4.4 (अ) घटधारक

4.3 लड-आमल ववदतघट

धन अगर ॠण अगर

लड डाऑकसाइड

लशस

लवदत अपघटनी

आपा घरातही लवदत पररपथिाची जोडणी कलली असत, मातर लवदतघटाचा ऐवजी बाहरन तारामाफकत लवदतपरवठा कला जातो. ालवषी तमही पढ लशकाल.घटाची जोडणी ः लवदत पररपथिात काही वळा एकापकषा अलधक घट जोडलल तमही पालहल असल (आकती 4.5 (अ)). टरिादनझटर रलडओमध 2-3 कोरड घट ‘एकसर’ जोडणीत जोडलल लदसतात. अस करणाचा उददश, एका घटाचा लवभवातरापकषा अलधक लवभवातर लमळलवण हा असतो. तामळ अलधक लवदतपरवाह लमळवता तो. लवदतघट आकती 4.5 (आ) मध दाखलवापरमाण जोडास तास घटाची बटरी (Battery of cells) अस महणतात. हा एकसर जोडणीत एका घटाच धन टोक दसऱाचा ॠण टोकाला व दसऱाच धनटोक लतसऱाचा ॠण टोकाला जोडतात. तामळ जर परतक घटाच लवभवातर 1 V असल तर तीन घटाच एकण लवभवातर 3 V होईल.

26

करन पहा.

जरा डोक चालवा. बाजारात लमळणाऱा मोटारीची बटरी तमही पालहली असल, लतला घट (cell) न महणता ‘बटरी’ (Battery) का महणतात?

धारा ववदतच चबकीय पररणाषम : (Magnetic effects of electric current)

(अ) (अा)

4.6 धारा ववदतचा चबकीय पररणाषम

चबकसची महणज एक लहानसा चबकच असतो ह तमहाला मालहत आह. चबकपटी चबकसचीजवळ न ावर चबकसची लदशा बदलत ह तमही पालहल. ताचबरोबर पररपथिात लवदतपरवाह चाल क ासही चबकसची लदशा बदलत, हही लनरीकषण तमही कल. महणजच तारतन लवदतपरवाह रास चबकी कषतर लनमावण होत. हानस दरिदतअन ओरटड ा वजालनकान अस लनरीकषण परथिम नोदलवल. थिोडकात अस महणता ईल, की एखादा तारतन लवदतपरवाह रास ता तारभोवती चबकी कषतर लनमावण होत.

4.7 ववदतचबक

कती 2 ः एखादा मीटरभर लवदतरोधी आवरण असलली ताबाची लवचीक तार घऊन एका लाब करवर कसन रडाळा. तारची दोन टोक आकती 4.7 मध दाखलवापरमाण पररपथिात जोडा. पररपथिात लवदतघट व कळही जोडा. करचा जवळ 2-4 लोखडी टाचणा ठवा. आता कळ बद करन पररपथिातन लवदतपरवाह सर करा. टाचणा करचा टोकाला लचकटलल लदसतील. कळ खली करताच टाचणा लचकटल ा दथितीतच राहतील का?

4.5 ववदतघटाची जोडणी

कती 1 ः एखादा टाकाऊ काडापटीसारखा डबीचा आतील टरि घा. तात लहानशी चबकसची ठवा. आता जोडणीची लाब तार घऊन ती टरिभोवती रडाळा. लवदतघट, पर, कळ ही तार व बब जोडन पररपथि पणव करा. (आकती 4.6)

आता चबकसचीची दथिती पहा. एक चबकपटी घऊन ती चबकसचीजवळ ना. का आढळल? चबकसचीकड नजर ठवन पररपथिाची कळ दाबा. बब परकाशमान होईल, महणज लवदतपरवाह चाल झाला ह लकषात ईल. चबकसची लदशा बदलत का? आता कळ खली करा. चबकसची पनहा मळ लदशत दथिरावत का? हा परोरातन का लनषकषव काढाल?

तारतन लवदतपरवाह वाहताना करभोवतीचा तारचा कतलात (Coil मध) चबकतव लनमावण होत व तामळ करलाही चबकतव परापत होत. लवदतपरवाह खलडत होताच त नालहस होत. कतल व कर हा सलहतस लवदतचबक महणतात. लवदतचबकाच लवलवध उपोर तमही मारील इततत पालहल आहत. लवजान सशोधनात उपोरी तीवर चबकी कषतर तार करणासाठी लवदतचबक वापरल जातात.

(.)

(.)

इलकटरिॉनसच वहन

लवदतरोध/भार

(+) (+)

(+) (-)

(-) (-)

27

ववदतघटा : दारावरची साधी लवदतघटा अनकानी पालहली असल. एखादी बद पडलली अशी घटा खोलन पहा. आकती 4.8 मध लवदतघटच बाह आवरण काढलल आह. आपाला लदसत आह की तात लवदतचबकही आह. हा घटच काव कस चालत त पाहा. ताबाची तार एका लोखडी तकडावर रडाळलली असत. ह कतल लवदतचबक महणन काव करत. एक लोखडी पटी टोलासलहत लवदतचबकाजवळ बसवलली असत. हा पटीचा सपकावत सपकक कर असतो. लवदत पररपथि आकती 4.8 मध दाखलवापरमाण जोडलला असतो. कर पटीला खटलला असताना पररपथिातन लवदतपरवाह वाहतो व तामळ कतलाचा लवदतचबक होतो व तो लोखडी पटीला खचन घतो. तामळ घटवर टोला आदळन नाद होतो. मातर ताच वळी सपकक करचा लोखडी पटीशी सपकक तटतो आलण पररपथिातील लवदतपरवाह खलडत होतो. अशा दथितीत लवदतचबकाच चबकतव नालहस होत व लोखडी पटी पनहा मार ऊन सपकक करला लचकटत. तामळ लरच पनहा लवदतपरवाह सर होतो व पनहा वरील लकरन टोला घटवर आदळतो. ही लकरा वारवार होत आलण घटा खणाणत.

1. ररकामया जारी खालील शबदसषमहातील योगय शबद वलहा. (चबकतव, 4.5V, 3.0V, ररतवाकषवण, लवभवातर,

लवभव, अलधक, कमी, 0V)अ. धबधबाच पाणी वरील पातळीपासन खालील

पातळीवर पडत, ाच कारण ..... आ. एखादा पररपथिात इलकटरिॉनस .......... लवभव

असल ा लबदपासन ...... लवभव असल ा लबदकड वाहतात.

इ. लवदतघटाचा धन अगर व ॠण अगर ाचा लवदत दथिलतक लवभवातील फरक महणज ता घटाच ....... हो.

ई. 1.5 V लवभवातराचा 3 लवदतघटाची बटरी वरपात जोडणी कली आह. ा बटरीच लवभवातर ...... V इतक असल.

उ. एखादा लवदतवाहक तारतन जाणारी लवदतधारा तारभोवती ..... लनमावण करत.

2. 3 कोरडा ववदतघटाची जोडणीचया तारानी बटरी करायची आह. तारा कशा जोडाल त आकतीसह सपष करा.

3. एका ववदतपररपथात एक बटरी व एक बलब जोडल असन बटरीत दोन सषमान ववरवातराच घट बसववल आहत. जर बलब परकावशत होत नसल, तर त कशाषमळ याचा शोध घणयासाठी कोणतया तपासणया कराल ?

4. परतयकी 2 V ववरवातराच ववदतघट खालीलपरषमाण बटरीचया सवरपात जोडल आहत. दोनही जोडणयात बटरीच एकण ववरवातर वकती असल?

4.8 ववदत घटा

5. कोरडा ववदतघटाची रचना, कायगा व उपयकता याच थोडकयात वणगान आकतीचया साहाययान करा.

6. ववदतघटची रचना व कायगा आकतीचया साहाययान वणगान करा.

उपकषम ः पाठामध कल ा सवव कती नवान बनवन लवजान

परदशवनात सादर करा.

सवाधयाय

टोला घटा

सपकक करलोखडी पटटी

लवदत चबक

कळ-+

+ - - -+ +(i)

(ii) + + + +- - - -

28

1. दरव महणज का ? 2. अण महणज का ?3. दरवाचा सवाात लहान घटक कोणता ?

5. अणच अतरर

थोड आठवा.

· दरवाच लहान कणामध लवभाजन कराला एक मावदा असत, अस भारती ततवज कणाद (दरितपवव 6 व शतक) ानी सालरतल. दरव जा अलवभाज कणाच बनलल असत ताना कणाद मनीनी परमाण (महणज लहानात लहान कण) अस नाव लदल. तानी असही मत माडल की परमाण अनाशवत असतो.

· गरीक ततववतता डमोलकरटस (दरितपवव 5 व शतक) ानी अस परलतपादन कल की दरव लहान कणाच बनलल असत व हा कणाना कापता त नाही. दरवाचा लहानात लहान कणाला डमोलकरटसन ॲटम अस नाव लदल. (गरीक भाषत ॲटमॉस महणज कापता न णारा)

षमावहत आह का तमहाला?

आपण पालहल की दरव ह रणच बनलल असत. रण ह अणपासन बनलल असतात. महणजच अण ह दरवाच सवाात लहान एकक आह. सवव भौलतक व रासालनक बदलामध आपली रासालनक ओळख काम राखणारा मलदरवाचा लहानात लहान कण महणज अण हो.

तकता 5.1 मध काही पदाथिााची नाव व सतर लदली आहत. तावरन पदाथिावचा लहानात लहान कणाची मालहती व पदाथिावचा परकार दशववणाऱा खणा भरन तकता पणव करा.

पदाथागाच नाव सतर पदाथागाचा लहानात लहान कण पदाथागाच परकारअण आह (एक अण असलला रण आह)

रण आह रणषमधील अण एकाच परकारच

रणषमधील अण अनक परकारच

षमलदरय सयर

पाणी H2O ü ü ü

आकसीजन O2 ü ü ü

हललअम He ü ü üहाडरिोजन H2

अमोलनआ NH3

नाटरिोजन N2

लमथिन CH4

अररॉन Arलनऑन Neकोरीन Cl2

5.1 पदाथागाच परकारआपण मारील इततत अभासल की बऱाच पदाथिााच लहानात लहान कण रण असतात. काही थिोडा पदाथिााचा

रणमध एकच अण असतो. रण ह अणचा रासालनक सोरान तार होतात. तावरन आपाला समजत की रासालनक स ोरात भार घणारा मलदरवाचा लहानात लहान कण महणज अण. अणलवषी सकपना 2500 वषााहनही जनी आह. पण काळाचा ओघात ती लवमतीत रली. आधलनक काळात वजालनकानी परोराचा आधार अणच वरपच नवह तर अतरर पष कल आह. ाची सरवात डाटनचा अणलसद धातान झाली.

29

करन पहा.

डालटनचा अणवसद धात ः इ.स. 1803 मध लबलटश वजालनक जॉन डाटन ानी सपरलसद ध अणलसद धात माडला. हा लसद धातानसार दरव अणच बनलल असत व अण ह अलवभाजनी व अनाशवत असतात. एका मलदरवाच सवव अण एकसमान असतात तर लभनन मलदरवाच अण लभनन असतात व ताच वतमान लभनन असत.

डाटनच अणपरारपजॉन डाटन

1. एक भरीव चड व एक बदीचा लाड घा. ता दोनही रोलाना हातान दाब दा. का लदसल ? 2. भरीव चड धारदार सरीन काळजीपववक कापा. का लदसल ?

थॉषमसनच पषम पवडर अणपरारप ः अणसरचनच पलहल परारप महणज थिॉमसन ानी सन 1904 मध माडलल पम पलडर परारप हो. हा परारपानसार अणमध सववतर धनपरभार पसरलला असतो व तामध ॠणपरभाररत इलकटरिॉन जडवलल असतात. पसरल ा धनपरभाराच सतलन इलकटरिॉनावरील ॠणपरभारामळ होत. तामळ अण लवदतपरभारदषटा उदासीन होतो.

बदीचा लाडवाला अतरवत सरचना असन तो ताचाहन लहान कण महणज बदी एकमकाना लचकटवन बनाच समजत. मातर भरीव चडला ढोबळमानान अतरवत सरचना काहीच नाही अस समजत. डाटनच वणवन कलला अण हा एखादा कडक, भरीव रोलापरमाण काहीच सरचना नसलला असा ठरतो. डाटनचा अणलसद धातानसार अणमध वतमानाच लवतरण सववतर एकसमान असत. ज. ज. थिॉमसन हा वजालनकान अणचा आत असला ॠणपरभाररत कणाचा शोध लावला आलण डाटनचा अणलसद धाताला धकका बसला. थिॉमसनन परोर करन दाखवन लदल की अणचा अतररात असला ॠणपरभाररत कणाच वतमान हाडरिोजन अणपकषा 1800 पट कमी असत. हा कणाना पढ इलकटरिॉन अस नाव लदल रल. सववसाधारण पदाथिव ह लनसरवतः लवदतपरभारदषटा उदासीन असतात. अथिावतच पदाथिााच रण तसच त जाचा रासालनक सोरान बनतात त अण लवदतपरभारदषटा उदासीन असतात.

अतररात ॠणपरभाररत इलकटरिॉन असनही अण लवदतपरभारदषटा उदासीन कसा? थिॉमसनन अणसरचनच पम पलडर परारप माडन हा अडचणीतन मारव काढला.

सारा पाह !

षमावहत आह का तमहाला?

पम पलडर लकवा पम कक हा रोड खादपदाथिव दरिसमस हा सणात बनवतात. पवगी पाशचात दशात हा पदाथिावत पम हा फळाच सकवलल तकड घालत. हली पमऐवजी बदाण लकवा खजर वापरतात.

5.3 थॉषमसनच पषम पवडर अणपरारप

ज. ज. थिॉमसन थिॉमसनच पम पलडर अणपरारप

5.2 डालटनच अणपरारप

थिॉमसनचा परारपानसार अणचा वतमानाच लवतरण कस असल अस तमहाला वाटत ? ह लवतरण डाटनचा अणलसद धातापरमाण सववतर समान की असमान ?

1. तमही टरिाकरन सोरटीवर धरलला नम चकला तर टरिाकर कोणता लदशन जाईल ?2. नम बरोबर लारला तर टरिाकर कोणता लदशला जाईल ? सरळ पढ की बाजचा अथिवा उलट लदशला ?

जरा डोक चालवा.

30

5.4 ः रदररोडगाचा ववकीरण परयोर

रदररोडगाच कदरकीय अणपरारप (1911) अनवट रदरफोडव ानी ताचा सपरलसद ध लवकीरण

परोरान अणचा अतरराचा वध घतला व सन 1911 मध अणच कदरकी परारप माडल.

रदरफोडव ानी सोनाचा अलतश पातळ पतरा (जाडीः 10-4mm) घऊन तावर लकरणोतसारी मलदरवातन उतसलजवत होणाऱा धनपरभाररत a - कणाचा मारा कला. सोनाचा पताभोवती लावला परलतदीपतीमान पडदा लावन तानी a - कणाचा मारााचा वध घतला. (आकती 5.4) जर अणमध धनपरभाररत वतमानाच लवतरण सववतर एकसमान असल तर धन परभाररत a - कणाच पतावरन परावतवन होईल अशी अपकषा होती. अनपलकषतपण बहसख a -कण पतातन आरपार सरळ रल, काही थिोडा a - कणाच मळ मारावपासन लहान कोनामधन लवचलन झाल, आणखी थिोडा a - कणाच मोठा कोनातन लवचलन झाल आलण आशचव महणज 20000 पकी एक a -कण मळ मारावचा उलट लदशन उसळला.

जरा डोक चालवा.

5.5 रदररोडगाच कदरकीय अणपरारप

सोनाचा पतरा

a - कण उतसजवक

चीर परलतदीपतीमान पडदा

रदरफोडवच अणपरारप

मोठा सखन आरपार रलल a - कण अस दशववतात की ताचा वाटत कोणताच अडथिळा नवहता. ाचा अथिव सोनाचा थिारप पतामधील अणचा आत बरीचशी जारा मोकळीच असली पालहज. जा थिोडा a - कणाच लहान लकवा मोठा कोनातन लवचलन झाल ताचा वाटत अडथिळा आला. ाचा अथिव अडथिळास कारण असलला अणचा धनपरभाररत व जड भार अणचा मधभारी होता. ावरन रदरफोडवन पढीलपरमाण अणच कदरकी परारप माडल.

1. अणचा कदरभारी धनपरभाररत कदरक असत. 2. कदरकात अणच जवळजवळ सवव वतमान एकवटलल असत. 3. कदरकाभोवती इलकटरिॉन नावाच ॠणपरभाररत कण पररभरमण करीत असतात. 4.सवव इलकटरिॉनावरील एकलतरत ॠणपरभार हा कदरकावरील धनपरभाराएवढा असान लवजाती परभाराच सतलन होऊन अण हा लवदतदषटा उदासीन असतो. 5. पररभरमण करणार इलकटरिॉन व अणकदरक हाचा दरमान पोकळी असत.

1. अणला अतरवत सरचना आह ह कोणता शोधामळ लकषात आल ?

2. डाटनचा अणलसद धातामधील भरीव अण व थिॉमसनचा परारपातील भरीव अण ाचात फरक का ?

3. थिॉमसनचा अणपरारपातील धनपरभाराच लवतरण व रदरफोडवचा अणपरारपातील धनपरभाराच लवतरण ातील फरक पष करा.

4. थिॉमसन व रदरफोडव ाचा अणपरारपामध इलकटरिॉनाचा दथितीसबधात का वरळपणा आह ?

5. डाटन व थिॉमसनचा अणपरारपात नसलली कोणती रोष रदरफोडवचा अणपरारपात आह ?

वतवळाकार ककषत पररभरमण करणाऱा लवदतपरभाररत वतची ऊजाव कमी होत असा भौलतकशातरातील परथिालपत लनम आह. हा लनमानसार रदरफोडवन माडला परारपातील अण अथिाी ठरतो. मातर परतकषात लकरणोतसारी अण सोडन इतर सवव अणना थिाीभाव असतो. रदरफोडवचा अणपरारपातील ही तरटी नीस बोर ानी सन 1913 मध माडल ा अणपरारपान दर झाली. बोरच सथायी ककषा अणपरारप (1913)

सन 1913 मध डलनश वजालनक नीस बोर ानी थिाी ककषा अणपरारप माडन अणचा थिाीभाव पष कला. बोरचा अणपरारपाची महतवाची आधारततव पढीलपरमाण आहत. (i) अणचा कदरकाभोवती पररभरमण करणार इलकटरिॉन कदरकापासन लवलशष अतरावर असणाऱा समकदरी वतवळाकार ककषामध असतात.

31

(ii) लवलशष ककषत असताना इलकटरिॉनची ऊजाव दथिर असत. (iii) इलकटरिॉन आतील ककषतन बाहरील ककषत उडी मारताना फरकाइतका ऊजवच शोषण करतो, तर बाहरील ककषतन आतील ककषत उडी मारताना फरकाइतकी ऊजाव उतसलजवत करतो.

5.6 : बोरच सथायी ककषा अणपरारप

षमावहत आह का तमहाला?

घरातील रसचा शरडीचा लनळा जोतीमध लमठाच (सोलडअम कोराइडच) कण टाकावर ता कषणी ता जारी लपवळी लठणरी लदसत. पाणात सोलडअम धातचा तकडा टाकला असता तो पटन लपवळी जोत लदसत. रतावरील सोलडअम वहपर लदवामधनही ताच लपवळा रराचा परकाश तो. हा सवव उदाहरणामध सोलडअम अणमधील इलकटरिॉन ऊजाव शोषन बाहरील ककषमध जातो व पनहा आतील ककषमध उडी मारन परत ताना ती ऊजाव उतसलजवत करतो. सोलडअम अणचा ा दोन ककषाचा ऊजाव पातळीतील फरक ठरालवक असतात. हा फरक लपवळा परकाशाचा ऊजवइतका असतो. महणन वरील लतनही उदाहरणामध तोच लवलशष लपवळा परकाश बाहर पडाच लदसत.

N कवचM कवचL कवचK कवचधनपरभाररत कदरक

बोरचा अणपरारपानतर आणखी काही अणपरारप माडली रली. तानतर उदाला आला पजालतरकी (quantum mechanics) हा नवीन लवजानशाखमध अणसरचनचा सखोल अभास करणात आला. ा सवाामधन अणसरचनलवषी सववमान झालली काही मलभत ततव पढीलपरमाण आहत.

अणची सरचना कदरक व कदरकाबाहरील भार ाचा लमळन अण

बनतो. ाचामध तीन परकारचा अवअणकणाचा समावश असतो.

कदरक अणच कदरक धनपरभाररत असत. अणच जवळजवळ

सवव वतमान कदरकात एकवटलल असत. कदरकामध दोन परकारच अवअणकण असतात. एकलतरतपण ताना नदकऑन महणतात. पराटॉन व नटरिॉन ह नदकऑनच दोन परकार आहत.

परोटॉन (p) परोटॉन हा अणकदरकात असणारा धनपरभाररत

अवअणकण असन कदरकावरील धनपरभार हा ताचातील परोटॉनामळ असतो. परोटॉनचा लनदवश ‘p’ हा सजन करतात. परतक परोटॉनवरील धनपरभार +1e एवढा असतो. (1e = 1.6 ´ 10-19 कलॉम) तामळ कदरकावरील एकण धनपरभार ‘e’ हा एककामध वकत क ास ताच पररमाण कदरकातील परोटॉनसखएवढ असत. अणचा कदरकातील परोटॉनसखा महणज ता मलदरवाचा अणअक असन तो ‘Z’ हा सजन दशववतात. एका परोटॉनच वतमान समार 1u (unified mass) इतक असत (1 डाटन महणज 1 u =1.66 ´10-27kg) (हाडरिोजनचा एका अणच वजनसधदा समार 1 u इतक आह.)

नयटॉन (n) नटरिॉन हा लवदतपरभारदषटा उदासीन असलला

अवअणकण असन ताचा लनदवश ‘n’ हा सजन करतात. कदरकातील नटरिॉन सखसाठी ‘n’ ही सजा वापरतात.

1 u इतक अणवतमान असला हाडरिोजनचा अपवाद वरळता सवव मलदरवाचा अणकदरकामध नटरिॉन असतात. एका नटरिॉनच वतमान समार 1 u इतक आह, महणजच जवळजवळ परोटॉनचा वतमानाइतकच आह.

कदरकाबाहरील रार अणचा सरचनत कदरकाबाहरील भारात पररभरमण

करणार इलकटरिॉन आलण कदरक व इलकटरिॉन ाचा दरमान असलली पोकळी ाचा समावश होतो.

32

इलकटॉन (e-) इलकटरिॉन हा ऋणपरभाररत अवअणकण असन ताचा

लनदवश ‘e-’ हा सजन करतात. परतक इलकटरिॉनवर एक एकक ॠणपरभार (-1e) असतो. इलकटरिॉनच वतमान हाडरिोजन अणचा वतमानापकषा 1800 पटीन कमी आह. तामळ इलकटरिॉनच वतमान नरण मानता त.

अणचा कदरकाबाहरील भारातील इलकटरिॉन ह कदरकाभोवती असला वरवरळा ककषामध पररभरमण करतात. भरमणककषच वरप लतरलमत असान ‘ककषा’ हा पदाऐवजी ‘कवच’ (shell) ह पद वापरतात. इलकटरिॉनची ऊजाव तो जा कवचात असतो तावरन ठरत.

अणकदरकाबाहरील इलकटरिॉनाची सखा कदरकामधील परोटॉनसखइतकीच (Z) असत. तामळ लवदतपरभाराच सतलन होऊन अण लवदतदषटा उदासीन असतो.

जरा डोक चालवा.

जरा डोक चालवा.

तका पणगा करा

1. अणत लकती परकारच अवअणकण आढळतात ? 2. कोणत अवअणकण परभारकत आहत ?3. कदरकात कोणत अवअणकण आहत ?4. कदरकाभोवती पररभरमण करणार इलकटरिॉन कोठ असतात ?

इलकटरिॉनच वतमान नरण असान अणच वतमान परामखान ताचा कदरकातील परोटॉन व नटरिॉन ाचामळ असत. अणमधील परोटॉन व नटरिॉन ाची एकलतरत सखा महणज ता मलदरवाचा अणवतमानाक हो. अणवतमानाक ‘A’ हा सजन दशवलवतात. अणसजा, अणअक व अणवतमानाक ह एकलतरतपण लचनहालकत सकतरपात दशवलवणाची पद धत पढ लदली आह.

A Zसजा उदा.

12 6C हा लचनहालकत सकताचा अथिव

काबवनचा अणअक महणजच परोटॉनसखा 6 व काबवनचा अणवतमानाक 12 आह. ावरन ह सद धा समजत की काबवनचा कदरकात (12-6) महणज 6 नटरिॉन आहत.

1. ऑकसीजनची सजा ‘O’ असन ताचा कदरकात 8 परोटॉन व 8 नटरिॉन असतात. ावरन ऑकसीजनचा अणअक (Z) व अणवतमानाक (A) ठरवा, तसच ताची लचनहालकत सकतान माडणी करा.

2. काबवनचा अणअक 6 आह. काबवनचा अणत लकती इलकटरिॉन असतील?

3. सोलडअमचा अणत 11 इलकटरिॉन आहत. सोलडअमचा अणअक लकती ?

4. मगलशअमचा अणअक व अणवतमानाक अनकरम 12 व 24 आह. लचनहालकत सकतामध तमही त कस दशववाल ?

5. कदशअमचा अणअक व अणवतमानाक अनकरम 20 व 40 आह. ावरन कदशअमचा कदरकात लकती नटरिॉन असतील त काढा.

इलकटॉन ववतरण ः बोरचा अणपरारपानसार इलकटरिॉन थिाी कवचामध पररभरमण करतात. ा कवचाना लवलशष ऊजाव असत. अणकदरकाचा सवावत जवळ असल ा कवचाला पलहल कवच, तानतरचा कवचाला दसर कवच महणतात. कवचाचा करमाकासाठी ‘n’ ही सजा वापरतात. n = 1,2, 3, 4, ... ा करमाकानसार कवचाना K, L, M, N,.... हा सजानी सबोधणात त. परतक कवचात जातीत जात ‘2n2’ ा सतरान लमळाला सखइतक इलकटरिॉन अस शकतात. ‘n’ च म वाढत तशी ता कवचातील इलकटरिॉनची ऊजाव वाढत.

कवच कवचाची इलकटॉन धारकतासजा n सतर ः 2 n2 इलकटॉन सखयाK 1 2 ´ (1)2

LMN

वरील तकतावरन कवचातील जातीत जात इलकटरिॉनाची सखा ललहा ः K कवच ः ..., L कवच ः ..., M कवच ः ..., N कवच ः ...

33

सारा पाह !1. अणची सरचना व स वमाला ाचात साधमव आह. सवमालतील गरह स ावभोवती ररतवी

बलामळ लफरतात. अणसरचनत कोणत बल कावरत असल ?2. कदरकात अनक धनपरभाररत परोटॉन एकतर असतात. कदरकातील नटरिॉनसच एक काव का

असल अस तमहाला वाटत ?षमलदरयाच इलकटॉन सरपण ः आपण पालहल की K, L, M, N .... ा कवचामध अनकरम जातीत जात, 2, 8, 18, 32.... इलकटरिॉन सामाव शकतात. हीच कवचाची कमालधारकता हो. कवचाचा कमालधारकतनसार अणमधील इलकटरिॉनाच कवचामध लवतरण होत. एखादा मलदरवाचा अणमधील इलकटरिॉनाची कवचलनहा माडणी महणज ता मलदरवाच इलकटरिॉन सरपण हो. परतक इलकटरिॉनकड तो जा कवचात असतो तानसार लनदशचत अशी ऊजाव असत. पलहा कवचातील (K कवच) इलकटरिॉनाची ऊजाव सवाात

कमी असत. तापढील कवचामधील इलकटरिॉनची ऊजाव कवचकरमाकापरमाण वाढत जात. मलदरवाचा अणच इलकटरिॉन सरपण अस असत की ताोर सवव इलकटरिॉनाची एकलतरत ऊजाव कमीत कमी असत. अणतील इलकटरिॉन कवचाचा कमाल धारकतपरमाण तसच ऊजवचा चढता करमानसार असल ा कवचामध थिान लमळवतात. आता आपण काही मलदरवाचा अणच इलकटरिॉन सरपण पाह. (तकता 5.7) ा तकतामधील 1 त 3 ओळी भरन लदला आहत. तापरमाण उरलला तकता तमही भरावाचा आह.

षमलदरय सजा अणतील इलकटॉन सखया

कवचातील इलकटॉन ववतरण

सखया सवरपात इलकटॉन सरपणकवचसजा (कषमाल धारकता)K

(2)L

(8)M

(18)N

(32)हाडरिोजन H 1 1 1हललम He 2 2 2लललथिम Li 3 2 1 2, 1काबवन C 6नाटरिोजन N 7ऑदकसजन O 8फओररन F 9लनऑन Ne 10सोलडअम Na 11कोररन Cl 17अररॉन Ar 18बोमीन Br 35

5.7 काही षमलदरयाच सरपणसखा वरपातील इलकटरिॉन सरपण वपलवरामानी लवलर कला अकानी दशवलवतात. ातील अक ऊजवचा

चढता करमान असल ा कवचामधील इलकटरिॉन सखा दाखलवतात. उदाहरणाथिव, सोलडअमच इलकटरिॉन सरपण 2,8,1 आह. ाचा अथिव सोलडअम अणमध ‘K’ कवचात 2, ‘L’ कवचात 8 व ‘M’ कवचात 1 ापरमाण एकण 11 इलकटरिॉन लवतररत कलल असतात. अणच इलकटरिॉन सरपण आकती 5.8 परमाण कवचाचा रखाटनानसद धा दाखलवतात.सयजा (Valency) व इलकटॉन सरपण (Electronic configuration)ः सजा महणज एका अणन तार कल ा रासालनक बधाची सखा ह आपण मारील पाठात पालहल. आपण हही पालहल की साधारणपण मलदरवाची स जा ताचा लवलवध सरामध दथिर असत.

34

जरा डोक चालवा.

5.8 ः इलकटॉन सरपणाच रखाटन

थोड आठवा.

हलीअम काबवन

लनऑन सोलडअम

हाडरिोजनपढील रणसतराचा उपोर करन H,

Cl, O, S, N, C, Br, I, Na ाचा सजा ठरवा.रणसतर - H2, HCl, H2O, H2S, NH3, CH4, HBr, HI, NaH.

1. लवलवध अणमधील इलकटरिॉन जाचामध सामावलल असतात ता कवचाचा सजा कोणता आहत ?

2. सवावत आतील कवचाची सजा व करमाक का आह ?3. फओरीन अणमधील इलकटरिॉन जा कवचामध

लवतररत झालल असतात ताचा सजा ललहा.4. फओरीन अणमधील सवाात बाहरच महणज बाहतम

कवच कोणत ?5. सोलडअम अणमधील बाहतम कवच कोणत ?6. हाडरिोजन अणमधील बाहतम कवच कोणत ?

मलदरवाची सजा, सरामधील रासालनक बध ाचासबधी सकपना इलकटरिॉन सरपणामळ पष होतात.अण आपा बाहतम कवचातील इलकटरिॉन वापरन रासालनक बध तार करतो. अणची सजा ताचा बाहतम कवचाचा इलकटरिॉन सरपणावरन ठरत. तामळ बाहतम कवचाला सजा कवच महणतात. तसच बाहतम कवचातील इलकटरिॉन महणज सयजा इलकटॉन होत.

अणचा सजचा सबध अणमधील सजा इलकटरिॉनाचा सखशी असाच लदसन त. परथिम हललअम व लनऑन हा मलदरवाकड पाह. हा दोनही वारप मलदरवाच अण इतर कोणताही अणबरोबर सोर पावत नाहीत. ही मलदरव रासालनक दषटा लनषकरी आहत. महणजच ताची सजा ‘शन’ आह. हललअमचा अणत दोन इलकटरिॉन असतात व त ‘K’ हा

पलहा कवचात सामावलल असतात. पहा तकता 5.7 हललअममध इलकटरिॉन असलल फकत एकच ‘K’ कवच आह व तच बाहतम कवचसधदा आह. ‘K’ कवचाची इलकटरिॉन धारकता (2n2) ही ‘दोन’ आह महणजच हललअमच बाहतम कवच पणव भरलल असत. हालाच हललअममध इलकटरिॉन द लवक असत अस महणतात. लनऑन हा लनषकरी वाचा इलकटरिॉन सरपणात ‘K’ व ‘L’ ही दोन कवच असन ‘L’ ह स जा कवच आह. ‘L’ कवचाची इलकटरिॉन धारकता ‘आठ’ आह व तकता 5.7 वरन लदसत की लनऑनच सजा कवच पणव भरलल आह. हालाच लनऑनमध इलकटरिॉन अषक आह अस महणतात. K, L व M हा कवचामध इलकटरिॉन असलला लनषकरी वा महणज अररॉन हो. M हा कवचाची इलकटरिॉन धारकता 2 ´ 32 = 18 आह. परत अररॉनमध M हा स जा कवचात फकत 8 इलकटरिॉन आहत (पहा तकता 5.7) ाचा अथिव लनषकरी वाचा सजा कवचात आठ इलकटरिॉन असतात, महणजच स जा कवचात इलकटरिॉन अषक असत. इलकटरिॉन अषक (लकवा द लवक) पणव असत तवहा स जा शन असत.

लनषकरी वा सोडन इतर मलदरवाच इलकटरिॉन सरपण पाहता (तकता 5.7) अस लदसत की ताचामध इलकटरिॉन अषक दथिती नाही लकवा ताची इलकटरिॉन अषक अपणव आहत. हाडरिाजनचा बाबतीत अस महणता ईल की हाडरिोजनच इलकटरिॉन द लवक अपणव आह.

He

35

जरा डोक चालवा.

NaCl, NaH अशा रणसतरावरन समजत की सोलडअमची स जा ‘एक’ आह. ाचा अथिव असा आह की, मलदरवाची स जा व ताचा सजा कवचातील इलकटरिॉन सखा ात काहीतरी सबध आह.

अ. क

षमलदरयाची सजा

सयराच रणसतर षमलदरयाची सयजा

षमलदरयाच इलकटॉन सरपण

षमलदरयातील सयजा इलकटॉन सखया x

8 - x (x ³ 4 कररता)

1 H HCl 1 1 1 ------2 Cl HCl 1 2, 8, 7 7 8-7 = 13 Ne सर नाही 04 F HF5 Na NaH6 Mg MgCl27 C CH4

8 Al AlCl35.9 ः सयजा व इलकटॉन सरपण यातील सबध

लनषकरी वा वरळता इतर सवव मलदरवाचा अणमध इतर अणबरोबर सोर पावणाची परवतती असत. महणजच ताची स जा शन नसत. हाडरिोजनचा स ोरान तार झाला रणचा सतरावरन (उदा. H2, HCl) हाडरिोजनची सजा ‘एक’ असाच तमही पालहल आहच, हाडरिोजनचा इलकटरिॉन सरपणावरन लदसत की हाडरिोजनमध एक इलकटरिॉन ‘K’ हा कवचात आह महणज हाडरिोजनमध ‘पणव द लवक’ दथितीपकषा एक इलकटरिॉन कमी आह.

ही ‘एक’ सखा हाडरिोजन चा सजशी जळत. सोलडअमचा 2, 8, 1 हा सरपणावरन समजत की सोलडअमचा सजा कवचात ‘एक’ इलकटरिॉन आह आलण

पढील तकतात (5.9) काही मलदरवापासन बनल ा सराची रणसतर लदली आहत. तावरन ठरलवलली ता ता मलदरवाची स जा, ता ता मलदरवाच इलकटरिॉन सरपण व ताची सजा इलकटरिॉन सखा ररकामा जारी ललहा.

जरा डोक चालवा.

तकता कर. 5.9 मध चौथा तभात तमही स राचा रणसतरावरन शोधलली मलदरवाची स जा लललहली आह.

‘‘जा मलदरवात स जा इलकटरिॉन सखा चार लकवा तापकषा कमी असत ता मलदरवाची सजा तातील सजा इलकटरिॉन सखएवढी असत. ाउलट, जा मलदरवात चार लकवा ताहन अलधक इलकटरिॉन असतात तवहा अषक पणव होणासाठी लजतक इलकटरिॉन कमी असतात, ती उणीवची सखा महणज ता मलदरवाची सजा असत.’’

ह नहषमी लकषात ठवा.

1. जवहा मलदरवातील सजा इलकटरिॉन सखा, x च म 4 लकवा 4 पकषा कमी असल तवहा x च म मलदरवाचा सजशी जळत का ?

2. जवहा ‘x’ च म 4 लकवा 4 पकषा अलधक असल तवहा ‘(8-x)’ च म मलदरवाचा सजशी जळत का ? ा मलदरवाच इलकटरिॉन अषक पणव होणासाठी लकती इलकटरिॉन कमी आहत ?

ावरन तमचा लकषात ईल, की मलदरवाची स जा व मलदरवाच इलकटरिॉन सरपण ाचात साधारणपण पढील सबध असतो.

36

जरा डोक चालवा.

षमावहती वषमळवा.

1. मलदरवाचा अणअक (Z) महणज का ?2. पढ काही मलदरवाच अणअक (Z) लदल आहत. ता मलदरवाचा बाहतमककषत

परतकी लकती इलकटरिॉन आहत त ललहा.

षमलदरय H C Li O NZ 1 6 3 8 7बाहतम ककषतील इलकटरिॉन सखा

3. पढ काही मलदरवाची इलकटरिॉन सखा लदली आह. तावरन ता ता मलदरवाच इलकटरिॉन सरपण, स जा इलकटरिॉन सखा व सजा ललहा.

षमलदरय Na C Mg Clइलकटरिॉन सखा 11 6 12 17इलकटरिॉन सरपणसजा इलकटरिॉन सखासजा

4. अणकरमाक व अणवतमानाक नहमी पणााकातच का असतात ?5. सफरमध 16 परोटॉन व 16 नटरिॉन असतात तर ताचा अणअक व अणवतमानाक लकती असल ?सषमसथावनक (Isotopes) ः मलदरवाचा अणअक हा मलदरवाचा मलभत रणधमव व ताची रासालनक ओळख आह. लनसरावतील काही मलदरवामध अणअक समान परत अणवतमानाक मातर लवलभनन अस अण असतात. एकाच मलदरवाचा अशा लभनन अणवतमानाक असला अणना समथिालनक महणतात. उदा. काबवन. काबवनची तीन समथिालनक आहत. ती महणज उदा. C - 12, C - 13, C - 14 समथिालनकाचा अणवतमानाक 12

C, 13 C व 14

C हा पधदतीनही

दशवलवतात. समथिालनकाची परोटॉन सखा समान असत परत नटरिॉन सखा लभनन असत.

सषमसथावनक अणवसतषमानाक A परोटॉन सखया Z (अणअक) नयटॉन सखया n = A - Z

12

C 12 6 613 C 13 6 714

C 14 6 8

हाडरिोजनची एकण तीन समथिालनक आहत, ताना हाडरिोजन, डटररअम व टरिीलटअम अशी वततर नाव आह. ताच अणवतमानाक शोधा. जड पाणी (Heavy water) महणज का ती मालहती इटरनटवरन लमळवा.

सषमसथावनक परोटॉन सखया नयटॉन सखया 1 1

H11

12

35 17

Cl

37 17

Cl

तका पणगा करा

37

5.10 अणरट टी ः रारा अणसशोधन कदर, षमबई

सषमसथावनकाच उपयोर ः काही मलदरवाची समथिालनक लकरणोतसारी असतात. ताचा उपोर लवलवध कषतरात कला जातो. उदा. औदोलरक कषतर, कषी कषतर, वदक कषतर, सशोधन कषतर.1. रलनअम - 235 चा उपोर कदरकी लवखडन व वीजलनलमवतीसाठी होतो.2. कनसरसारखा पराणघातक आजारावरील वदकी उपचारामध काही मलदरवाचा लकरणोतसारी

समथिालनकाचा उपोर होतो. उदा. कोबाट - 60. 3. रॉटर ा थिारॉईड गरथिीचा आजारावरील उपचारामध आोलडन -131 चा उपोर होतो.4. लकरणोतसारी मलदरवाचा समथिालनकाचा उपोर जलमनीखालन रला नळामधील चीरा शोधणासाठी

होतो. उदा. सोलडअम-24.5. अननपदाथिााच सकम जीवाणपासन परररकषण करणासाठी लकरणोतसारी मलदरवाचा उपोर होतो.6. C-14 हा लकरणोतसारी समथिालनकाचा उपोर जीवाशमाच व ठरलवणासाठी होतो.

अणरट टी (Nuclear Reactor) : अणऊजवचा वापरान मोठापरमाणावर वीजलनलमवती करणाच स तर महणज अणभटी (आकती 5.10 पहा). अणभट टीमध अणइधनावर कदरकी अलभलकरा घडवन आणतात व अणमधील कदरकी ऊजाव मकत करतात. सबलधत कदरकी अलभलकरा समजन घणासाठी रलनअम - 235 हा अणइधनाच उदाहरण घऊ. मद रतीचा नटरिॉनाचा मारा कला असता रलनअम - 235 हा समथिालनकाचा कदरकाच लवखडन होऊन लकरपटॉन - 92 व बररअम - 141 हा वरळा मलदरवाची कदरक व 2 त 3 नटरिॉन लनमावण होतात. हा नटरिॉनाची रती कमी कावर त आणखी U- 235 कदरकाच लवखडन घडवतात. अशा परकार कदरकी लवखडनाची शखला अलभलकरा होत (आकती 5.11 पहा) ामध कदरकातन मोठा परमाणात कदरकी ऊजाव महणजच अणऊजाव मकत होत. सभाव लवफोट टाळणासाठी शखला अलभलकरा लनलतरत ठवतात.

अणभट टीमध शखला अलभलकरा लनलतरत करणासाठी नटरिॉनसचा वर व सखा कमी करणाची आवशकता असत. तासाठी पढील रोषीचा वापर कला जातो.

5.11 यरवनअषम - 235 च ववखडन

1. सचलक / षमदक (Moderator) ः नटरिॉनसचा वर कमी करणासाठी गरफाईट लकवा जड पाणी ाचा सचलक लकवा मदक महणन वापर कला जातो.2. वनयतरक (Controller) ः नटरिॉन शोषन घऊन ताची सखा कमी करणासाठी बोरॉन, कडलमअम, बररललअम इतादीचा काडा लनतरक महणन वापरतात.

लवखडन परलकरत लनमावण झालली उषणता पाणाचा शीतक (coolant) महणन वापर करन बाजला काढली जात. ता उषणतन पाणाची वाफ करन वाफचा साहायान टबावइनस चाललवल जातात व वीजलनलमवती होत.

38

1. खालील परशनाची उततर वलहा.अ. थिॉमसन व रदरफोडव ाचा अणपरारपात कोणता

फरक आह ?आ. मलदरवाची स जा महणज का ? सजा इलकटरिॉन

सखा व सजा ाचातील सबध का त ललहा.इ. अणवतमानाक महणज का ? काबवनचा अणअक

6 तर अणवतमानाक 12 आह. ह कस त पष करा.

ई. अवअणकण महणज का? लवदतपरभार, वतमान व थिान हा सदभावत तीन अवअणकणाची थिोडकात मालहती ललहा.

2. शासतरीय कारण वलहा.अ. अणच सरळ वतमान कदरकात एकवटलल असत.आ. अण लवदतदषटा उदासीन असतो.इ. अणवतमानाक पणााकात असत.ई. पररभरमण करणार परभाररत इलकटरिॉन असनही

सामानपण अणना थिाीभाव असतो.3. याखया वलहा.

अ. अण ब. समथिालनक क. अणअक ड. अणवतमानाक इ. अणभटटीतील मदक

4. सबक व नाषमवनददवशत आकती काढा.अ. रदरफोडवचा लवकीरण परोरआ. थिॉमसनच अणपरारपइ. मगलशअमचा (अणअक 12) इलकटरिॉन सरपणाच

रखाटनई. अररॉनचा (अणअक 18) इलकटरिॉन सरपणाच

रखाटन5. ररकामया जारा ररा. अ. इलकटरिॉन, परोटॉन, नटरिॉन ह अणमध असणार

आहत.आ. इलकटरिॉनवर परभार असतो.

इ. अणकदरकापासन सवाात जवळच इलकटरिॉन कवच ह आह.

ई. मगलशअमच इलकटरिॉन सरपण 2, 8, 2 आह. ावरन अस समजत की मगलशअमच सजा कवच

ह आह.उ. H2O हा रणसतरानसार हाडरिोजनची सजा 1

आह. तामळ Fe2O3 हा सतरानसार Fe ची सजा ठरत.

6. जोडा जळवा. ‘अ’ रट ‘ब’ रट अ. परोटॉन i. ॠणपरभाररत आ. इलकटरिॉन ii. उदासीनइ. नटरिॉन iii. धनपरभाररत

7. वदललया षमावहतीवरन शोधन काढा.षमावहती शोधा

23 11

Na नटरिॉन सखा

14 6

C अणवतमानाक

3717

Cl परोटॉन सखा

उपकषम ः जना सी.डी., फर, रोटा इतादी वतचा वापर करन अणची परारप पष करा.

भारतामध आठ लठकाणचा अणवीजलनलमवती कदरामध एकण बावीस अणभट टा काावदनवत आहत. ‘अपसरा’ ही मबईचा भाभा अणसशोधन कदरात 4 ऑरट 1956 रोजी काावदनवत झालली भारतातील पलहली अणभट टी आह. भारतात थिोररअम- 232 हा मलदरवाच साठ मोठा परमाणात असान भारती वजालनकानी पढील काळासाठी Th - 232 पासन U- 233 हा समथिालनकाचा लनलमवतीवर आधाररत अणभट टाची ोजना लवकलसत कली आह.

जोड षमावहती सपरषण ततरजानाची ः www.youtube.com वरन अणभट टीचा काावची सलवतर मालहती दवहलडओद वार लमळवा व ती वरावत

सवााना दाखवा.

सवाधयाय

39

6. दरयाच सघटन

1. दरवाचा लवलवध अवथिा कोणता ? 2. बफक, पाणी व वाफ ाचातील फरक सारा.3. दरवाचा लहानात लहान कणाना का महणतात?4. दरवाच परकार कोणत?

थोड आठवा.

सारा पाह !1. दरवाच तीन रटात वरगीकरण करा - शीतप , हवा, सरबत, माती, पाणी, लाकड, लसमट.2. वरील वरगीकरणासाठी लनकष महणन वापरल ा दरवाचा अवथिा कोणता?

करन पहा एका रद तोडाचा पारदशगी पदटकचा बाटलीमध मोहरीच दाण घा. मोठा फाचा मधभारी सईचा सहायान लाब दोरा ओवन पककी राठ मारा. हा रबरी पडदा बाटलीचा

मारील इततामध आपण पालहल की आपा सभोवती लदसणाऱा तसच दषीला लदस न शकणाऱा सववच वत कोणता तरी दरवापासन बनला असतात.

पडदा खालीवर करणयाची पदधत

षमोहरीचया दाणयाची हालचाल

हळवार जारचा जारीथिोडा जोरान ......खप जोरान ......

वरील परोरात पडदा खालीवर करन आपण हवमाफकत मोहरीचा दाणाना कमी-अलधक ऊजाव दतो. तामळ मोहरीचा दाणाची जी हालचाल होताना लदसत तशीच काहीशी हालचाल थिा, दरव व वा ा अवथिामधील दरवाचा कणामध असत.

दरवाचा कणामध (अण लकवा रणमध) आतररणवी आकषवण बल कावरत असत. हा बलाचा कषमतनसार कणाचा हालचालीच परमाण ठरत. थिामध आतररणवी बल अलतश परभावी असत. तामळ थिाच कण एकमकाचा अरदी जवळ असतात व त आपापा ठरालवक जारी पद पावत राहतात. ामळ थिाना ठरालवक आकार व आकारमान परापत होतात, तसच उचच घनता व असपीडता (non-compressibility) ह रणधमव परापत होतात. दरव अवथिमध आतररणवी बलाची सकषमता मधम असत. त कणाना ठरालवक जारी अडकवन ठवणाइतक परभावी नसल तरी ताच एकलतरत रठण करणासाठी परस परभावी असत. तामळ दरवाच आकारमान ठरालवक राहत. पण ताना परवालहता परापत होत. तसच दरवाचा आकार ठरालवक न राहता धारकपातरापरमाण 6.2 दरयाचया रौवतक अवसथा : अवतसकषम पातळीवरील

वचतर

तोडावर रबरबडचा साहायान ताणन बसवा. दोरा बाटलीचा बाहर राहील ह पहा. दोऱाचा साहायान पडदा करमाकरमान हळवार, थिोडा जोरान, खप जोरान, खालीवर करा व पढील तकतात लनरीकषण नोदवा.

मोहरीच दाण

हळवार, थिोडा-जोरान, खप जोरान दोरी ओढामोठा फरा

6.1 ः षमोहरीचया दाणयाची हालचाल

कमीत कमी

मधम

खप

थिा

दरव

वा

कणामधील अतर

40

सारा पाह !

दरयाच नाव रासायवनक सतर/सघटन दरयाचा परकारपाणीकाबवनऑदकसजनहवाअलमलनअमलपतळकाबवन डाऑकसाइड

बदलतो, परत वामध आतररणवी बल अलत कषीण असत. तामळ वाच घटक कण मकतपण हालचाल कर शकतात व उपलबध असलली सवव जारा वापन टाकतात. तामळ वाना ठरालवक आकार लकवा ठरालवक आकारमान ह दोनही नसतात. आकती 6.2 मध दरवाचा भौलतक अवथिाच ह अलतसकम पातळीवरील लचतर लाकषलणक पदधतीन दाखलवल आहत व तकता 6.3 मध दरवाचा अवथिाची वलशषट दशववली आहत.

दरयाची रौवतक अवसथा

परवावहता/दढता/आकायगाता/

वसथवतसथापकता

आकारषमान आकार सपीडता आतररणवीय बल

कणाषमधील अतर

थिा दढ/ आकाव/ दथिलतथिापक

ठरालवक ठरालवक नरण परभावी कमीत कमी

दरव परवाही ठरालवक अलनदशचत खप कमी मधम मधमवा परवाही अलनदशचत अलनदशचत उचच अलत कषीण खप

6.3 : दरयाचया अवसथाची ववशषट

पढील दरवाच सघटन रासालनक सतराचा साहायान ललहा व तावरन वरगीकरण करा.

दरवाच वरगीकरण करणाची ही दसरी पदधत आह. हा पदधतीत ‘दरवाच रासालनक सघटन’ हा लनकष वापरलला आह. दरवाच लहानात लहान कण एकसारख आहत की वरळ व कशापासन बनल आहत तावरन दरवाच ‘षमलदरय’ (element), ‘सयर’ (Compound) व ‘वषमशरण’ (Mixture) अस तीन परकार पडतात ह आपण मारील इततत पालहल आह. एका मलदरवातील लकवा एका सरातील सववच लहानात लहान कण (अण/रण) ह एकसारख असतात, मातर लमशणातील लहानात लहान कण ह दोन लकवा अलधक परकाराच असतात.

मलदरवाचा लहानात लहान कणामध एकाच परकारच अण असतात, जस ऑदकसजनचा परतक रणमध ऑदकसजनच दोन अण जोडल ा दथितीत असतात. सराच लहानात लहान कण (रण) ह दोन लकवा

अलधक परकारच अण एकमकाना जोडन बनलल असतात, जस पाणाचा परतक रणमध हाडरिोजनच दोन अण ह ऑदकसजनचा एका अणला जोडल ा दथितीत असतात. लमशणाच लहानात लहान कण महणज दोन लकवा अलधक मलदरव/सराच अण/रण असतात. उदाहरणाथिव, हवा हा लमशणात N2, O2, Ar, H2O, CO2 ह परमख घटक रण आहत. तसच लपतळ हा लमशणात (सलमशात) ताब (Cu) व जत (Zn) तर बाझमध ताब (Cu) व कलथिल (Sn) हा मलदरवाच अण असतात.

आकती 6.4 मध मलदरव, स र व लमशण हा दरवाचा परकाराच अलतसकम पातळीवरील लचतर लाकषलणक पदधतीन दाखलवल असन ताची वलशषटसद धा सालरतलली आहत.

41

षमलदरय सयर वषमशरणनाटरिोजन (N2) रण नाटरिोजन डाऑकसाईड (NO2) रण N2 व NO2 ाच लमशण

ऑदकसजन (O2) रण नालटरिक ऑकसाइड (NO) रण N2 व O2 ाच लमशण

मलदरवाचा घटक पदाथिव एकच व तो महणज त मलदरव वतः

सराचा घटक पदाथिव एकच व तो महणज त स र वतः

लमशणाच घटक पदाथिव दोन लकवा अलधक मलदरव व/वा स र

मलदरवाच सवव अण/रण एकसमान सराच सवव रण एकसमान लमशणातील रण/अण दोन लकवा अलधक परकारच

मलदरवाचा रणतील सवव अण एकसमान व एकमकाना रासालनक बधानी जोडलल

सराचा रणतील घटक अण दोन लकवा अलधक परकारच व एकमकाना रासालनक

बधान जोडलल

लमशणातील घटक रण एकमकापासन लभनन, रासालनक बधान न जोडलल

वरवरळा मलदरवाच रण/अण वरवरळ

सरातील घटक मलदरवाच परमाण ठरालवक

लमशणातील घटक पदाथिााच परमाण बदल शकत.

- सराच रणधमव घटक मलदरवाचा रणधमाापकषा वरळ

लमशणामध ताचा घटक पदाथिााच रणधमव राखल जातात.

6.4 ः षमलदरय, सयर, वषमशरण-अवतसकषम पातळीवरील वचतर व ववशषय

करन पहा

षमावहत आह का तमहाला?

पाणी : एक सयर - शदध पाणी ह हाडरिोजन व ऑदकसजन हा मलदरवाचा रासालनक सोरान बनलल एक सर आह. पाणाचा तरोत कोणताही असला तरी तातील ऑदकसजन व हाडरिोजन हा घटक मलदरवाच वजनी परमाण 8:1 असच असत. हाडरिोजन हा जवलनशील वा आह तर ऑदकसजन वा जवलनाला मदत करतो. मातर, हाडरिोजन व ऑदकसजन हा वारप मलदरवाचा रासालनक स ोरान बनलल पाणी ह सर दरवरप असन त जवलनशीलही नसत व जवलनास मदतही करत नाही; उलट पाणामळ आर लवझाला मदत होत. दध : एक वषमशरण - दध ह पाणी, दधशककरा, दनध पदाथिव, परलथिन आलण आणखी काही नसलरवक पदाथिााच लमशण आह. दधाचा सोतापरमाण दधातील लवलवध घटक पदाथिााच परमाण वरवरळ असत. राईचा दधात दनध पदाथिााच परमाण 3-5% असत, तर महशीचा दधात हच परमाण 6-9% असत. दधात लनसरवत:च पाणी हा घटकपदाथिव मोठा परमाणात असतो. तामळ दध दरव अवथित आढळत. दधाची रोडी ही परामखान ताचातील दधशककरा (Lactose) हा घटक पदाथिावमळ असत. महणजच घटक पदाथिााच रणधमव दधात राखल जातात.

षमलदरयाच परकार (Types of elements)लोखडी दखळा/पतरा, ताबाची तार, ॲलमलनअमची तार, कोळशाचा तकडा हा वत घा. परतक वत सडपपरन घासन लमळालला ताजा पषठभार पहा. परतक वतवर हातोडीन जोरान ठोका. (मातर वत:ला इजा होणार नाही ाची दकषता घा.) तमची लनरीकषण पढील तकतात नोदवा.

42

वसत पषठराराला चकाकी आह/नाही ठोकलयावर आकार पसरट होतो/बारीक तकड होतात.लोखडी दखळाताबाची तारॲलमलनअम तारकोळशाचा तकडा

करन पहा सावहतय ः बाषपनपातर, लतवई, बनवर इतादी.रासायवनक पदाथगा ः कापर, चनखडी, धणाचा सोडा, मोरचद, साखर, लकोज, ररआ

कती ः बाषपनपातर आकतीत दाखवापरमाण लतवईवर ठवा. बाषपनपातरात थिोडा कापर घा, बनवरचा साहायान बाषपनपातरातील कापर 5 लमलनट तीवरपण तापवा. बाषपनपातरात का लशलक उरत त पहा. कापराऐवजी चनखडी, धणाचा सोडा, मोरचद, साखर, लकोज, ररआ ह पदाथिव वापरन वरील कती पनहा करा. तमची लनरीकषण पढीलपरमाण तकतात नोदवा. (एखाद चणव पट घऊ शकत. तामळ ही कती लशकषकाचा दखरखीखाली काळजीपववक करा.)

6.5 परयोराकती

बाषपनपातरातील चणगा बाषपनपातरात अवशष उरला/उरला नाही अवशषाचा ररकापर

चनखडी......

वरील कतीमधील अनकरम वत लोह (Fe), ताब (Cu), ॲलमलनअम (Al) व काबवन (C) हा मलदरवाचा बनला आहत. वरील दोन परीकषा परतक वतवर क ावर लमळाला लनरीकषणाचा आधार पढील तकता भरा.

पषठभाराला चकाकी असणारी मलदरवठोकावर पसरट होणारी मलदरवपषठभार लनतज असणारी मलदरवठोकावर तकड होणारी मलदरव

तमही पालहल की मलदरवाना चकाकी/लनतजपणा, वधवनीता/लठसळपणा अस वरवरळ भौलतक रणधमव आहत व ताचा आधार मलदरवाच वरगीकरण करता त. सरवातीचा काळात मलदरवाच वरगीकरण ‘धात’ व ‘अधात’ हा दोन परकारात कल जात होत. काही आणखी मलदरवाचा शोध लारावर ‘धातसदश’ असा मलदरवाचा आणखी एक परकार लकषात आला. मलदरवाचा ा परकारालवषी अलधक मालहती आपण ‘धात - अधात’ ा पाठात पाहणार आहोत.सयराच परकार

बाषपनपातर

टड

बनवर

कापर

वरील कतीत तमही पालहल की तीवर उषणता लदावर काही सरापासन अवशष लमळतो तर काही सरापासन अवशष लमळत नाही लकवा काळसर अवशष लमळतो. हा काळा अवशष परामखान काबवनचा बनलला असतो. तसच ही सर हवमध तीवरपण तापवली असता ताचा ऑदकसजनबरोबर सोर होऊन काही वारप पदाथिव तार होतात व जवलन पणव न झाास खाली अवशषरपान

काळा रराचा काबवन राहतो. हा सराना सवदरय सयर वकवा काबगानी सयर महणतात. उदाहरणाथिव, कबगोदक, परलथिन, हाडरिोकाबवन (उदा. पटरिोल, वपाकाचा रस) अशी दरव सलदर सराची बनलली आहत. वरील कतीत कापर, साखर, लकोज व ररआ ही सलदर सर आहत. ाउलट, जा सराच तीवर उषणता लदावर अपघटन होऊन मार अवशष उरतो ती असवदरय सयर वकवा

43

अकाबगानी सयर असतात. मीठ, सोडा, रज, मोरचद, चनखडी ही असलदर स र आहत. ालशवा स राचा आणखी एक परकार महणज जवटल सयर. जलटल सराचा रणमध अनक अणनी तार झालली जलटल सरचना असत व ा सरचनचा मधभारात धातचा अणचा सद धा समावश असतो. मगलशअमचा समावश असलल कोरोलफल, लोहाचा समावश असलल लहमोलोलबन व कोबाटचा समावश असलल सानोकोबालमीन (जीवनसतव B-12) ही जलटल स राची काही उदाहरण आहत.

स राचा रणमध वरवरळ अण रासायवनक बधानी जोडलल असतात, तालवषी आपण पढ पाहणार आहोत. वषमशरणाच परकार

करन पहा

चचपातर क. घतलली दरय ढवळलयानतर काय वदसल वषमशरणातील परावसथाची सखया वषमशरणाचा परकार

123

एकसारख सघटन असला दरवाचा भाराला परावसथा (phase) महणतात. ढवळानतर वरील कतीमधील चचपातरामध परतकी लकती परावथिा लदसतात. जवहा लमशणाचा सवव घटकाची लमळन एकच परावथिा असत तवहा ताला सषमारी वषमशरण महणतात. जवहा लमशणातील घटक दोन लकवा अलधक परावथिामध लवभारलल असतात तवहा ताला ववषषमारी वषमशरण महणतात.

सारा पाह !

करन पहा

वरील कतीत ढवळानतर फकत एकाच चचपातरात समारी लमशण तार होत. त कोणत?

ह नहषमी लकषात ठवा.

एका थिाच एकलतरत असलल (लकवा एका पातरात असलल) सवव कण लमळन एकच परावथिा होत (उदा., दरडाचा ढीर). दरवरप पदाथिव व तात लवरघळलल सवव दरावणी पदाथिव लमळन एकच परावथिा होत (उदा., समदराच पाणी). एका दरवाचा लकवा एकलतरत (लकवा एका पातरात) असल ा सवव थिबाची लमळन एकच परावथिा होत. (उदा., पावसाच थिब). एकाच पातरात लकवा एकतर असला; परत एकमकात न लमसळला दरवाचा परावथिा वततर असतात. (उदा., तल व पाणी) एकलतरत असला सवव वारप पदाथिााची लमळन एकच परावथिा होत (उदा., हवा).

तीन चचपातर घा. पलहा चचपातरात 10 गर. मीठ घा. दसऱा चचपातरात 10 गर. लाकडाचा भसा घा. लतसऱा चचपातरात 10 लमली दध घा. तीनही चचपातरामध 100 लमली पाणी ओतन ढवळा. पाणाची वततर परावथिा कोणता लमशणात लदसत? उभा धरल ा कारदासमोर तीनही चचपातर ठऊन लवरदध बाजन लझर लकरणाचा झोत सोडा. (लझर लकरणाचा वापर लशकषकाचा मारवदशवनान करावा.) ताचवळी चचपातरासमोरील कारदावर का लदसत त पहा. तसच चचपातराकड बाजचा लदशनही पहा. रालनलकरसाठी शकपातर, नरसाळ व रालनकारद वापरन तीन माडणा जळवा. तीनही चचपातरातील लमशण ढवळन ताची रालन लकरा करा. सवव लनरीकषणाचा खालीलपरमाण तकता बनवा.

चचपातर वषमशरणाच घटक पाणयाची सवततर परावसथा वदसत/वदसत नाही

पारदशगाक/अधगापारदशगाक/अपारदशगाक

रालन वकयन घटकाच ववलरीकरण होत/होत नाही

तीन चचपातर घा. पलहा चचपातरात थिोडी वाळ व पाणी घा. दसऱा चचपातरात मोरचदाच फलटक व पाणी घा. लतसऱा चचपातरात मोरचद व वाळ घा. सवव चचपातरामधील दरव ढवळा व होणाऱा बदलाच लनरीकषण करा. लनरीकषणाआधार खालील तकता पणव करा.

44

दरावण (Solution) ः दोन लकवा अलधक पदाथिााचा समारी लमशणाला दरावण महणतात. वरील कतीमध पलहा चचपातरात पाणी व मीठ हा दोन पदाथिााच समारी लमशण तार होत. ताला लमठाच पाणातील दरावण महणतात. दरावणात जो घटक पदाथिव सवावलधक परमाणात असतो ताला दरावक महणतात व दरावकापकषा कमी परमाणात असणाऱा इतर घटक पदाथिााना दराय महणतात. दराव दरावकात लमसळन दरावण बनणाची लकरा महणज लवरघळण. दरावणातील घटकाचा अवथिापरमाण दरावणाच अनक परकार होतात. समदराच पाणी, पाणात लवरघळलला मोरचद, पाणात लवरघळलल मीठ, साखरचा पाक ही दरावण ‘दरवामध थिा’ हा परकाराची आहत. ालशवा ‘दरवाषमधय दरव’ (उदा. दवहनरार, लवरल सफररक आमल), ‘वायषमधय वाय’ (उदा. हवा), ‘सथायषमधय सथाय’ (उदा. लपतळ, पोलाद, टनलस टील अशी सलमश), ‘दरवाषमधय वाय’ (उदा. कोरीनकत पाणी, हाडरिोकोररक आमल) असही दरावणाच परकार आहत. समारी लमशणाच महणजच दरावणाच सघटन सपणव राशीभर एकसारख असत. दरावक पारदशवक दरव असास दरावण सदधा पारदशवक असत व त रालन कारदातन आरपार जात.वनलबन (Suspension) ः वरील कतीमध दसऱा चचपातरात पाणी व भसा हा दोन पदाथिााच लवषमारी लमशण तार झाल. ह दरव आलण थिा ाच लमशण आह. दरव आलण थिा ाचा लवषमारी लमशणाला वनलबन महणतात. लनलबनातील थिाकणाचा वास 10-4 मी. पकषा जात असतो. तामळ तातन परकाशाच सकरमण होत नाही, तसच सामान रालनकारदावर ह थिाकण

करन पहा

अवशषी महणन राहतात व रालनलकरन लनलबनातील दरव व थिा घटकाच लवलरीकरण होत. कवलल (Colloid) ः वरील कतीमध लतसऱा चचपातरातील पाणी व दध ाच लमशण अधवपारदशवक आह. महणजच हा लमशणाचा पषठभारावर परकाशाच आपतन कल असता ताच काही परमाणात सकरमण व काही परमाणात अपकरण होत. ाच कारण महणज हा लवषमारी लमशणामधील पाणाचा परावथिमध दधाचा परावथिच सकम कण सववतर लवखरल ा दथितीत असतात आलण हा कणाचा वास 10-5 मी. चा जवळपास असतो. अशा लवषमारी लमशणाला कवलल महणतात. मातर कलललातील कणाचा वासापकषा सामान रालनकारदाची लछदर मोठी असान रालनलकरमळ कललल हा लवषमारी लमशणाच लवलरीकरण होत नाही. दध वत:च एक कललल आह. हामध पाणी हा माधमात परलथिन, दनध पदाथिव इतादीच थिाकण व दरव थिब ाचा वास 10-5 मी. चा आसपास असतो, लवखरलल असतात. ालशवा वामध थिा (उदा.,धर) वामध दरव (उदा., धक, ढर) अस व आणखी सद धा कलललाच परकार आहत.सषमजन घऊ सयराना ः दरवाच परकार अभासताना आपण पालहल की मलदरव महणज सवाात साध सघटन असलला दरवाचा परकार आह. सर व लमशण हा परकाराच सघटन तपासल असता अस लकषात त की त दोन लकवा अलधक घटकापासन बनलल असत. ह घटक एकमकाबरोबर जोडला दथितीत असतात की वततर असतात तावरन त दरव महणज स र आह की लमशण ह ठरत.

कती ः दोन बाषपनपातर घा. पलहा बाषपन पातरात 7 गरम लोहकीस घा. दसऱामध 4 गरम रधक चणव घा. दोनही बाषपनपातरामधील दरवाजवळ नालाकती चबक नऊन लनरीकषण करा. पलहा पातरातील सवव लोहकीस दसऱा पातरात ओतन काचकाडीन ढवळा व नालाकती चबक दरवाजवळ नऊन लनरीकषण करा. तसच दरवाचा रराचही लनरीकषण करा. आता दसऱा पातरातील ह दरव थिोड तापवन थिड होऊ दा. हा दरवाचा ररात काही बदल झाला का हाच लनरीकषण करा व तावर नालाकती चबकाचा का पररणाम होतो ताच लनरीकषण करा. सवव लनरीकषण पढील तकतात नोदवा.

कती दरयाचा रर नालाकती चबकाचा पररणाषमबाषपनपातरात लोहकीस व रधक लमसळल

बाषपनपातरात लोहकीस व रधक एकतर तापवल

45

मारील कतीत लोहकीस व रधकचणव लमसळन लमळाल ा दरवाची नालाकती चबकान परीकषा कावरअस लदसल की तार झालल दरव महणज लोह व रधक ाच लमशण आह व ताला दोनही घटकाच रणधमव होत. काही कण लपवळ लदसल. त रधकाच होत. काही कण काळ लदसल. त लोहाच होत. लोहचबकाकड ओढल जाणाचा लोहकणाचा रणधमव ही काम होता. महणजच हा दरवात लोह व रधक ह घटक वततर दथितीमध होत. ाउलट लोहकीस व रधक एकतर तापवन थिड कल असता तावर चबकाचा पररणाम झाला नाही व रधकाचा वलशषटपणव लपवळा ररही लदसनासा झाला. ावरन लकषात त की वरील कतीत तार झालल दरव मळ घटकापकषा वरळ आह.

पढील तकतात काही स राची रणसतर लदली आहत. ताचा उपोरान तकतातील ररकामा जारा भरा.

अ. क सयराच नाव रणसतर घटक षमलदरय घटक षमलदरयाचया अणची सखया 1. पाणी H2O H

O21

2. हाडरिोजन कोराइड HCl ......

...

...3. लमथिन CH4 ...

.........

4. मगलशअम कोराइड MgCl2 ......

...

...

रणसतर आलण रणमधील लवलवध मलदरवाचा अणची सखा ातील सबध आपण पालहला. अण एकमकाना रासालनक बधान जोडलल असतात. दसऱा अणशी रासालनक बधान जोडल जाणाची कषमता हा परतक अणचा रासालनक रणधमव आह. ही कषमता एका सखन दशवलवतात व ही सखा महणज ता अणची स जा हो. एक अण ताचा स जइतक रासालनक बध इतर अणबरोबर करतो. साधारणपण मलदरवाची सजा ताचा लवलवध स रामध दथिर असत.

सारा पाह !

वजालनकानी 18 वा व 19 वा शतकात स राचा सघटनासबधात अनक परोर कल व तावरन मलदरवाचा सजा शोधन काढा. हाडरिोजन हा सवावत हलका मलदरवाची स जा 1 आह अस मानन वजालनकानी इतर मलदरवाचा सजा ठरलवा.

षमावहत आह का तमहाला?

पढील तकतात हाडरिोजन हा मलदरवान इतर मलदरवाबरोबर तार कला लवलवध सराची रणसतर लदलली आहत. तावरन सबलधत मलदरवाचा सजा शोधन काढा.

तका पणगा करा

ा कतीमध तापवणाचा लकरमळ लोह व रधक ा मलदरवामध रासालनक स ोर घडन आला. लोह व रधक ाच अण रासालनक बधान जोडल जाऊन नवा स राच रण तार झाल.रणसतर व सयजा (Molecular formula and valency) ः स रामध घटक मलदरवाच परमाण ठरालवक असत. स राचा रणमध घटक मलदरवाच अण लवलशष सखन एकमकाना जोडलल असतात. स राचा एका रणमध कोणकोणता मलदरवाच परतकी लकती अण आहत त रणसतराचा साहायान दशववल जात. रणसतरामध सवव घटक मलदरवाचा सजा व परतक सजचा पााशी ता ता अणची सखा, ही मालहती समालवष असत.

46

अ. क.

सयराच रणसतर

घटक षमलदरय ‘H’ ची सयजा

‘X’ न ‘H’ बरोबर तयार कललया एकण बधाची सखया

‘X’ ची सयजा

H X1 HCl H Cl 1 1 12 H2O H O 1 2 2

3 H2S 1

4 NH3 1

5 HBr 16 HI 17 NaH 18 CH4 1

जरा डोक चालवा.

खालील तकतात मलदरवाचा जोडा व ताचा सजा लदल ा आहत. ताचा तककसरत उपोर करन ता मलदरव जोडापासन तार होणाऱा सराची रणसतर शवटचा रकानात ललहा.

षमलदरय सयजा सबवधत सयराच रणसतरCH

41

NH

31

FeS

22

CO

42

1. खालील मलदरव-जोडापासन तार होणाऱा सराची रणसतर लतरकस रणाकार पदधतीन शोधन काढा. (i) H (स जा 1) व O (सजा 2), (ii) N (सजा 3) व H (सजा 1), (iii) Fe (सजा 2) व S (स जा2)

2. H, O व N हा अणचा सजा अनकरम 1, 2 व 3 आहत तसच हाडरिोजन, ऑदकसजन, नाटरिोजन हा वारप मलदरवाची रणसतर अनकरम H2, O2 व N2 अशी आहत. हा रणमध परतकी लकती रासालनक बध आहत ?

सराच रणसतर माहीत असास तावरन घटक मलदरवाचा सजा ओळखता तात. ासाठी हाडरिोजनची सजा ‘1’ आह हा आधार आह. ाउलट मलदरवाची सजा मालहत असास तावरन लतरकस रणाकार पद धतीन सराच रणसतर लललहता त. त खालीलपरमाण.

वतरकस रणाकार पदधतीन साधया सयराच रणसतर वलवहणपायरी 1 : घटक मलदरवाचा सजा लललहण

C Oपायरी 2 : ता ता मलदरवाखाली ताची स जा लललहण. C O 4 2पायरी ३ : बाणानी दशवलवापरमाण लतरकस रणाकार करण. C O 4 2पायरी 4 : लतरकस रणाकारान लमळालल सतर लललहण. C2O4

पायरी 5 : सराच अलतम रणसतर लललहण. अलतम रणसतरामध घटक अणची सखा लहानात लहान व पणााकी असावी ासाठी आवशक असास पारी 4 मधील सतरास ो ता अकान भारण.)

लतरकस रणाकारान लमळालल सतर C2O4 व 2 न भारन लमळालल अलतम रणसतर CO2

47

1. योगय पयागाय वनवडन खालील ववधान पनहा वलहा. अ. थिाचा कणामध आतररणवी बल ........

असत. (i) कमीत कमी (ii) मधम (iii) जातीत जात (iv) अलनदशचत अा. थिावर बाह दाब लदावरसदधा ताच

आकारमान काम राहत. हा रणधमावला ........ महणतात.

(i) आकावता (ii) असपीडता (iii) परवालहता (iv) दथिलतथिापकता इ. दरवाच वरगीकरण लमशण, सर व मलदरव हा

परकारामध करताना ..... हा लनकष लावला जातो.

(i) दरवाचा अवथिा (ii) दरवाचा परावथिा (iii) दरवाच रासालनक सघटन

(iv) ापकी सवव ई. दोन लकवा अलधक घटक पदाथिव असणाऱा

दरवाला ........ महणतात. (i) लमशण (ii) सर (iii) मलदरव (iv) धातसदश उ. दध ह दरवाचा ........ हा परकाराच उदाहरण

आह. (i) दरावण (ii) समारी लमशण (iii) लवषमारी लमशण (iv) लनलबन ए. पाणी, पारा व बोमीन ाचामध साधमव आह,

कारण तीनही .... आहत. (i) दरवपदाथिव (ii) सर (iii) अधात (iv) मलदरव ए. काबवनची सजा 4 आह व ऑदकसजनची सजा

2 आह. ावरन समजत, की काबवन डा ऑकसाइड हा सरात काबवन अण व एक ऑदकसजन अण ाचात ........ रासालनक बध असतात.

(i) 1 (ii) 2 (iii) 3 (iv) 42. रटात न बसणार पद ओळखन सपषीकरण दा. अ. सोन, चादी, ताब, लपतळ आ. हाडरिोजन, हाडरिोजन परॉकसाइड, काबवन

डाआकसाइड, पाणाची वाफ

इ. दध, ललबरस, काबवन, पोलाद ई. पाणी, पारा, बोमीन, पटरिोल उ. साखर, मीठ, खाणाचा सोडा, मोरचद ऊ. हाडरिोजन, सोलडअम, पोटलशअम, काबवन3. खालील परशनाची उततर वलहा. अ. वनपती स वपरकाशात कोरोलफलचा मदतीन

काबवन डाऑकसाइड व पाणी ाचापासन लकोज तार करतात व ऑदकसजन बाहर टाकतात. ा परलकरतील चार स र कोणती त ओळखन ताच परकार ललहा.

आ. लपतळ हा सलमशाचा एका नमनात पढील घटक आढळल : ताब (70%) व जत (30%). ामध दरावक, दराव व दरावण कोण त ललहा.

इ. लवरघळल ा कषारामळ समदराचा पाणाला खारट चव असत. काही जलसाठाची नोदलवलली कषारता (पाणातील कषाराच परमाण) पढीलपरमाण आह : लोणार सरोवर : 7.9%, परशात महासारर : 3.5%, भमध समदर : 3.8%, मत समदर : 33.7%. ा मालहतीवरन लमशणाची दोन वलशषट पष करा.

4. परतयकी दोन उदाहरण दा. अ. दरवरप मलदरव आ. वारप मलदरव इ. थिारप मलदरव ई. समारी लमशण उ. कललल ऊ. सलदर सर ए. जलटल सर ऐ. असलदर सर ओ. धातसदश औ. सजा 1 असलल मलदरव अ. सजा 2 असलल मलदरव

5. पढ वदललया रणसतरावरन तया तया सयरातील घटक षमलदरयाची नाव व सजा वलहा व तयाचया सयजा ओळखा.KCl, HBr, MgBr2, K2O, NaH, CaCl2, CCl4, HI, H2S, Na2S, FeS, BaCl2

सवाधयाय

48

6. काही दरयाच रासायवनक सघटन पढील तकतयात वदल आह. तयावरन तया दरयाचा षमखय परकार ठरवा.

दरयाच नाव रासायवनक सघटन दरयाचा षमखय परकार

समदराच पाणी H2O + NaCl + MgCl2+...

उधववपालतत पाणी H2O

फात भरलला हाडरिोजन वा H2

LPG लसललडरमधील वा C4H10 + C3H8

खाणाचा सोडा NaHCO3

शदध सोन Auऑदकसजनचा नळकाडातील वा O2

का Cu + Snलहरा Cमोरचद CuSO4

चनखडी CaCO3

लवरल हाडरिोकोररक आमल HCl + H2O

7. शासतरीय कारण वलहा. अ. हाडरिोजन जवलनशील आह, ऑदकसजन

जवलनास मदत करतो, परत पाणी आर लवझवणास मदत करत.

आ. कलललाच घटक पदाथिव राळणलकरन वरळ करता त नाहीत.

इ. ललब सरबताला रोड, आबट, खारट अशा सवव चवी असतात व त पामध ओतता त.

ई. थिारप दरवाला लनदशचत आकार व आकारमान ह रणधमव असतात.

8. पढील षमलदरयाचया जोडापासन वषमळणाऱया सयराची रणसतर वतरकस रणाकार पदधतीन शोधन काढा.

अ. C (सजा 4) व Cl (सजा 1) आ. N (सजा 3) व H (सजा 1) इ. C (सजा 4) व O (सजा 2) ई. Ca (सजा 2) व O (सजा 2)

उपकषम :

वरवरळा तार खादपदाथिााची वषन जमवा. तावर लदला मालहतीचा उपोर करन खादपदाथिव व तातील घटक ाच कोषक बनवा. ज घटक लमळवता तील त लमळवा. लमतर व लशकषक ाचाशी चचाव करन तसच लशकषकाचा दखरखीखाली लमळाला घटकाची जवलन-परीकषा करा व ह घटक सलदर की असलदर ह ठरवा.

49

1. सववसाधारणपण मलदरवाच वरगीकरण कोणता तीन परकारात करतात? 2. दनलदन जीवनात आपण कोणकोणत धात आलण अधात वापरतो?

7. धात-अधात

थोड आठवा.

थोड आठवा.

जरातील सवव वत लकवा पदाथिव ह मलदरव, स र, लकवा ताचा लमशणापासन बनलल आहत. शातरजानी सवव मलदरवाच सववसाधारणपण धात, अधात व धातसदश ापरमाण वरगीकरण कलल आह.

धात (Metals) : सोन, चादी, लोखड, ताब, ॲलमलनअम, मगलशअम, कदशअम, सोलडअम, पलटनम ह काही धात आहत. धातना चकाकी असत. त कठीण असतात. ताची तार लकवा पतर बनलवता तात. धात उषणता व लवदतच सवाहक असतात. धात ताच सजा इलकटरिॉन रमावन धनपरभारी आन, धन-आन महणजच कटान लनमावण करतात.

धातच रौवतक रणधषमगा (Physical Properties of Metals)1. अवसथा (Physical State) : सववसामान तापमानाला धात थिा अवथित राहतात पण पारा व रललअमसारख काही धात अपवाद आहत त ककष तापमानालाही दरव अवथित असतात.

4. तनयता (Ductility) : तमही कधी सोनाराचा दकानात रलात का? सोनाराला सोन लकवा चादीची तार बनलवताना पालहल का? लछदरामधन धातला ओढल असता ताची तार बनत. ा रणधमावला धातची तनता अस महणतात. 5. वधगानीयता (Malleability) : एक दखळा घा व ताला ओटावर ठवन हातोडीन ठोकत रहा, काही वळानतर तमहाला पातळ पतरा तार होताना लदसल. ा रणधमावला धातची वधवनीता महणतात. 6. उषणतच वहन (Conduction of Heat) : ताबाची पटी घा व ताचा एका टोकाला मण लावा व दसर टोक ररम करा का होत ताच लनरीकषण करन लशकषकासोबत चचाव करा. धात उषणतच सवाहक असतात. चादी, ताब, ॲलमलनअम उषणतच उततम वाहक आहत. 7. ववदत वहन (Conduction of Electricity): लवजचा तारा बनवणासाठी कोणकोणता धातचा उपोर कला जातो? धात लवजच सवाहक असतात. अपवाद लशस हा एकमव धात आह जो उषणता आलण वीज ाचा सवाहक नाही. 8. घनता (Density) : धातची घनता जात असत. अपवाद सोलडअम, पोटलशअम व लललथिअमची घनता पाणापकषा कमी असत. लललथिअमची घनता 0.53 g/cc इतकीच आह. 9. दरवणाक व उतकलनाक (Melting & Boiling Points) : सववसाधारणपण धातच दरवणाक व उतकलनाक जात असतात. अपवाद Hg, Ga, Na, K. 10. नादषमयता (Sonority) ः तमचा शाळची घटा कोणता धातची आह व ती कस काव करत? धात नादम असतात.

तमही तमचा नातवाइकासोबत एखादा दवाखानात रला असता डॉकटराजवळ रकतदाबमापक पालहला असल. तातील काचचा नळीत एक राखाडी रराचा दरव पालहला असल. तो कोणता धात असतो? 2. तज (Lustre)(चकाकी) : तमचा घरी असणारी ताबाची भाडी घा व ताला ललबान घासा व पाणान धवा, धणापवगी व धतानतरचा तजाच लनररकषण करा. धातचा घासला वा नकताच कापल ा पषठभारावरन परकाशाच परावतवन होत व धात तजवी लदसतो. 3. कठीणपणा (Hardness) : सववसाधारणपण धात कठीण असतात. त मऊ नसतात. अपवाद - सोलडअम व पोटलशअम मऊ असतात व त चाकन सहज कापता तात.

50

ह नहषमी लकषात ठवा.

1. सोन, चादी, ॲलमलनअम ह उततम वधवनी धात आहत.

2. सोनाच 1/10,000 लमलीमीटर जाडीच पातळ पतर करता तात व 1/5000 मीमी वासाची तार बनवता त.

अधात (Non-metals) ः काबवन, सफर, फॉफरस ह काही अधात आहत. साधारणपण थिा अधात लठसळ असतात. व ताना चकाकी नसत.

अधातच रौवतक रणधषमगा (Physical Properties of non-metals) ः

1. रौवतक अवसथा (Physical State) : सववसामान तापमानाला अधात थिा, दरव व वारपात आढळतात.

थिा : C, S, P दरवरप : Br2 वारप : H2, N2, O2

2. चकाकी (Lustre) : अधातना चकाकी नसत. अपवाद - लहरा, आोलडनच फलटक. काही अधात ररहीन तर काहीना लवलवध रर असतात. काबवन महणजच कोळसा, कोणता रराचा असतो?3. वठसळपणा (Brittleness) : कोळसा (काबवन) घा व ताला हातोडीन ठोका. का होत पाहा. थिारप अधात लठसळ असतात. काही अधात मऊ असतात. अपवाद - लहरा (काबवनच अपरप) सवाात कठीण नसलरवक पदाथिव.4. तनयता व वधगानीयता (Ductility & Malleability) : अधात ततकषम व वधवनी नसतात. 5. उषणता व ववदत वहन (Conduction of Heat & Electricity) : अधात उषणतच व लवजच दवावहक असतात. अपवाद गरफाईट (काबवनच अपरप) लवजचा उततम सवाहक आह. 6. घनता (Density) : अधातची घनता कमी असत. 7. दरवणाक व उतकलनाक (Melting & Boiling Point) : अधातच दरवणाक व उतकलनाक कमी असतात. अपवाद काबवन, बोरॉन ह थिा अधात असन उचच तापमानाला लवतळतात.

धातसदश (Metalloids) : आसवलनक (As), लसललकॉन (Si), जमवलनअम (Ge), अलटमनी (Sb) ासारखा काही मलदरवाना धात आलण अधात ाचा दरमानच रणधमव असतात. अशा मलदरवाना धातसदश अस महणतात. धातच रासायवनक रणधषमगा (Chemical properties of Metals)अ. इलकटॉन सरपण : इलकटरिॉन सरपण ह सवव मलदरवाचा रासालनक वतवनाचा आधार असतो. बहसख धातचा अणचा बाहतम कवचातील इलकटरिॉनची सखा कमी महणज तीन पात असत.

षमलदरय अणअक इलकटॉन सरपण

11Na 11 2, 8, 1

12Mg 12 2, 8, 2

13 Al 13 2, 8, 3

आ. आयनाची वनवषमगाती : धातमध ताच स जा इलकटरिॉन रमावन धनपरभारी आन, धन-आन महणजच ‘कटान’ लनमावण करणाची परवतती असत. Na Na+ + le-

(2,8,1) (2,8)सोलडअम सोलडअम आन

Mg Mg++ + 2e-

(2,8,2) (2,8) मगलशअम मगलशअम आन

Al Al+++ + 3e-

(2,8,3) (2,8)ॲलमलनअम ॲलमलनअम आन

इ. ऑवकसजनबरोबर अवरवकया ः धातचा ऑदकसजनशी सोर होऊन ताची ऑकसाइड तार होतात.

धात + ऑदकसजन धातच ऑकसाइड

धातची ऑकसाइड आमलारीधमगी असतात. धातचा ऑकसाइडची अलभलकरा आमलासोबत होऊन कषार आलण पाणी तार होत. धातच ऑकसाइड + आमल कषार + पाणी

51

ई. आमलाबरोबर अवरवकया ः बहतक धातची लवरल आमलाबरोबर अलभलकरा होऊन धातच कषार तार होतात व हाडरिोजन वा बाहर पडतो.

धात + लवरल आमल कषार + हाडरिोजन वा

परीकषानळी घा व तात लवरल हाडरिोकोररक आमल घा. नतर जताची पड टाका. नळीचा तोडाशी जळती काडी ना. पटता काडीच लनरीकषण करा. तातन आवाज आाच तमहाला जाणवल. उ. पाणयासोबत अवरवकया ः काही धातची पाणासोबत अलभलकरा होऊन हाडरिोजन वाची लनलमवती होत. काही धातची पाणाबरोबर ककष तापमानाला, काहीची ररम पाणासोबत, तर काहीची पाणाचा वाफसोबत अलभलकरा होत, ताचा अलभलकरचा दर वरवरळा असतो. अधातच रासायवनक रणधषमगा (Chemical properties of non-metals)

अ. इलकटॉनी सरपण ः बहसख अधातचा सजा कवचातील इलकटरिॉनची सखा जात महणज 4 त 7 पात असत.

षमलदरय अणअक इलकटॉन सरपण

7N 7 2, 5

8O 8 2, 6

17Cl 17 2, 8, 7

आ. आयनाची वनवषमगाती : अधातमध ताचा स जा कवचात इलकटरिॉन वीकारन ऋण परभारी आन, ऋण-आन महणजच ‘ॲनान’ लनमावण करणाची परवतती असत.

Cl + e- Cl-

(2, 8, 7) (2, 8, 8)

कोरीन कोराइड आन

O + 2e- O--

(2, 6) (2, 8)

ऑदकसजन ऑकसाइड आन

N + 3e- N---

(2, 5) (2, 8)

नाटरिोजन नाटरिाइड आन

इ. ऑवकसजनबरोबर अवरवकया ः अधात ऑदकसजनशी स ोर करन ताची ऑकसाइड तार करतात.

अधात + ऑदकसजन अधातच ऑकसाईड

अधातची ऑकसाइड ही आमलधमगी असतात. ती आमलारीशी स ोर पावन दरावणी कषार व पाणी तार करतात.

C + O2 CO2

CO2 + 2NaOH Na2CO3 + H2O

अधातच ऑकसाइड पाणासोबत अलभलकरा करन आमल तार करतात.

CO2 + H2O H2 CO3 काबगोलनक आमल

SO2 + H2O H2 SO3 सफरस आमल

SO3 + H2O H2 SO4 सफररक आमल

ई. अधातची ववरल आमलासोबत अवरवकया होत नाही.

यादी करा व चचागा करा.

धातच नाव उपयोर अधातच नाव उपयोर

थोड आठवा.धातचा रासालनक रणधमााचा अभास करताना सोनाची लकवा चादीची सहजपण

अलभलकरा होत नाही अस का आढळत?

धात व अधातच उपयोर

आपलया दनवदन जीवनात धात व अधात कोठ कोठ वापरात असतात तयाची यादी तयार करा.

52

राजधात (Noble Metal) : सोन, चादी, पलटनम, पललडअम व ऱहोलडअम ासारख काही धात राजधात आहत. त लनसरावत मलदरवाचा वरपात आढळतात. ताचावर हवा, पाणी, उषणता ाचा सहजपण पररणाम होत नाही. ताची कषरण व ऑदकसडीकरण अलभलकरा ही ककष तापमानाला होत नाही. राजधातच उपयोर ः1. सोन, चादी व पलटनम ाचा वापर मखत: अलकार

बनवणासाठी होतो. 2. चादीचा उपोर औषधीमध होतो. (Antibacterial

property)3. सोना चादीची पदकही तार करतात. 4. काही इलकटरिॉलनक उपकरणात चादी, सोन हाचा

उपोर होतो. 5. पलटनम, पललडअम ा धातचा उपोर उतपररक

(Catalyst) महणन सद धा होतो.सोनयाची शदधता (Purity of Gold) : सोनाराचा दकानात सोनाच भाव लवचारल असता त वरवरळ भाव सारतात. अस का?

सोन हा एक राजधात असन सोन लनसरावत मलदरव वरपात आढळत. 100 टकक शदध सोन महणज 24 करट सोन. शदध सोन मऊ असत. तामळ शदध सोनान तार कलल दालरन दाबामळ वाकतात लकवा तटतात. महणन तात सोनार ताब लकवा चादी लवलशष परमाणात लमसळतात. दालरन तार करणासाठी 22 करट लकवा ताहन कमी करटच सोन वापरतात. सोनयाची शदधता ः करट व टकवारी

करट टकवारी24 100

22 91.6618 75.0014 58.33

12 50.00

10 41.66कषरण (Corrosion) : धातवर ओलावामळ हवतील वाची परलकरा होऊन धातची स र तार होतात. ा परलकरमळ धातवर पररणाम होऊन त लझजतात. ालाच कषरण अस महणतात.

षमाहीत आह का तमहाला?

अमररकतील नॉकक शहराजवळ समदरात वाततदवतचा पतळा आह. मळ पतळाचा पषठभार ताबापासन बनवलला होता. पण आता लहरवा रराचा लदसतो. ताच कारण अस, की हवतील काबवन डाऑकसाइड व आदरवतची अलभलकरा ताबासोबत होऊन लहरवा रराच कॉपर काबगोनट तार झाल आह. ह कषरणाच एक उततम उदाहरण आह.

यादी करा व चचागा करा.तमचा दनलदन जीवनातील कषरणाचा उदाहरणाची

ादी तार करा. लोखडावर ऑदकसजन वाची अलभलकरा होऊन

ताबस रराचा लप तार होतो. ताबावर काबवन डाऑकसाइड वाची अलभलकरा होऊन लहरवट रराचा लप तार होतो. चादीवर हाडरिोजन सफाइड वाची अलभलकरा होऊन काळा रराचा लप तार होतो. धातच कषरण होऊ न महणन ताचावर तल, गरीस, वारलनश, व रराच थिर लदल जात. तसच दसऱा न रजणाऱा धातचा मलामा लदला जातो. लोखडावर जताचा मलामा दऊन लोखडाच कषरण थिाबवता त. ा लकरामळ धातचा पषठभाराचा हवपासन सपकक तटतो व तामळ रासालनक अलभलकरा घड न शकान कषरण होत नाही. सवषमशर (Alloy) : दोन लकवा अलधक धातचा लकवा धात व अधातचा एकजीव (समारी) लमशणाला सलमश अस महणतात. आवशकतनसार घटक मलदरव लवलवध परमाणात लमसळन लवलवध सलमश तार करता तात. उदा. घरामध वापरणात णारी टनलस टीलची भाडी लोखड व काबवन, करोलमअम, लनकल ापासन बनलल सलमश आह. लपतळ ह सलमश ताब व जत ापासन बनवतात. का ह सलमश ताब व कलथिल ाचापासन बनवतात.

53

षमाहीत आह का तमहाला?

लदलीत कतबलमनार पररसरात समार 1500 वषाापवगी तार करणात आलला एक लोहतभ आह. इतकी वषव होऊनही तो तभ आजही चकचकीत आह. कारण आपा पववजानी तो सलमशापासन तार कला आह. ता लोहामध अतप परमाणात काबवन, लसलीकॉन, फॉफरस लमसळल आह.

तमचाकड भरार घणार त असतील. त भरार घऊन का करतात ? ताची आवशकता का?

चचागा करा.

वत लकमतीच टनलस टील बनवताना कधीकधी महार लनकल ऐवजी ताबाचा वापर करतात. तमही काही टनलस टील भाडाना उभा लचरा राच पालहल असल तामार ह कारण असत.

षमाहीत आह का तमहाला?

1. तका पणगा करा.

धातच रणधषमगा दनवदन जीवनात उपयोर (i) तनता(ii) वधवनीता(iii) उषणतच वहन(iv) लवदतवहन(v) नादमता

2. रटात न बसणारा शबद ओळखा.अ. सोन, चादी, लोह, लहरा अा. तनता, लठसळता, नादमता, वधवनीता इ. C, Br, S, Pई. लपतळ, का, लोखड, पोलाद

3. शासतरीय कारण वलहा. अ. वपाकाचा टनलस टील भाडाचा

खालचा भारावर ताबाचा मलामा लदलला असतो.

अा. ताब व लपतळची भाडी ललबान का घासतात? इ. सोलडअम धातला करोसीनमध ठवतात. 4. खालील परशनाची उततर दा. अ. धातच कषरण होऊ न महणन तमही का कराल? आ. लपतळ व का ही सलमश कोणकोणता

धातपासन बनलली आहत? इ. कषरणाच दषपररणाम कोणत? ई राजधातच उपोर कोणत?

5. खाली रजण याची वकया वदली आह. या वकयत तीनही परीकषानळाच वनरीकषण करन खालील परशनाची उततर दा.

अ. परीकषानळी 2 मधील दखळावर रज का चढला नाही?

आ. परीकषानळी 1 मधील दखळावर खप रज का चढला असल?

इ. परीकषानळी 3 मधील दखळावर रज चढल का?

उपकषम : लमठाईवरील वखव कसा तार करतात ? वखव

कोणकोणता धातपासन बनवलला असतो ताची मालहती लमळवा.

हवा

पाणीरजलला दखळा

परीकषानळी 1 परीकषानळी 2 परीकषानळी 3

तल

उकळललपाणी कदशअम

कोराईड

शषकहवा

सवाधयाय

54

8. परदषण

8.2 षमाझया लकरानो ! षमला वाचवा !

1. पाववरणातील ा समा का लनमावण झाा असावात?2. ा समावर मात करणासाठी का कराव लारल?

माणसाचा लनसरावतील हतकषपामळ पथवीवर अनक समा लनमावण झाा आहत. औदोलरकीकरण, वाढती लोकसखा, खाणकाम, वाहतक, कीटकनाशकाचा आलण खताचा वाढता वापर ामळ पथवीवर परदषण वाढल. ा परदषणाच पररणाम माणसावर सदधा होऊ लारलत. परदषण (Pollution) ः नसलरवक पाववरणाच पररसथिला हालनकारक अस दलषतीकरण महणज परदषण हो.

8.1 पयागावरणातील ववववध सषमसया

वनरीकषण करा.

सारा पाह !

ववचार करा.

करन पहा

1. तमचा सभोवताली कोठ कोठ परदषण आढळत?2. परदषण कशामळ होत ?

परदषक (Pollutants) पररस थिचा नसलरवक काावत अडथिळा आणणाऱा, अजलवक व जलवक घटकावर (वनपती, पराणी आलण मानवावर)घातक पररणाम घडवणाऱा घटकाना परदषक महणतात. परदषक पाववरणात जात परमाणात सोडली रास पाववरण लवषारी व अनारोकारक होत. परदषक नसलरवक तसच मानवलनलमवत असतात. नसलरवक परदषक लनसरवलनमानसार कालातरान नष होतात, ाउलट मानवलनलमवत परदषक नष होत नाहीत.

जर नसलरवक पदाथिव ह परदषक असतील, तर त वापरताना ताच दषपररणाम आपाला का जाणवत नाहीत ? अस पदाथिव परदषक कधी बनतात ?

कती ः तमचा पररसराच तमही वत: सववकषण करन तमचा पररसरातील परदलषत लठकाण कोणती त ठरवा. परदषण आढळल ा परतक लठकाणाशी सबलधत असा परदषणकारी घटक (परदषक) कोणता, तो ओळखणाचा परतन करा.

1. कोणकोणता परकारची परदषक आढळन तात ?2. परदषक लवघटनशील असतात की अलवघटनशील ?

जरा डोक चालवा.

55

8.3 ववववध घटकाषमळ हवा परदषण

थोड आठवा.

सारा पाह !

अ. हवा परदषण (Air pollution)

1. पथवीवरील वातावरणात असणाऱा लवलवध वाच परमाण दशवलवणारा आलख काढा. 2. हवा ह वरवरळा वाच/घटकाच एकलजनसी लमशण आह, अस का महणतात ?3. इधनाचा जवलनातन हवत कोणकोणत घातक वा बाहर सोडल जातात ?

लवषारी वा, धर, धललकण, सकमजीव ासारखा घातक पदाथिावमळ हवा दलषत होणास हवच परदषण महणतात.

हवा परदषणाची कारण

नसवरगाक कारण

1. इधनाचा वापर ः I. दरडी कोळसा, लाकड, एलपीजी, रॉकल, डीझल, पटरिोल ाचा वापरामळ काबवन डाऑकसाइड, काबवन मोनाकसाइड, नाटरिोजन ऑकसाइड, सफर डाऑकसाइड, लशशाची सर हवत लमसळतात. II. घन कचरा, शतीचा कचरा, बारतला कचरा उघडावर जाळामळ हवा परदषण होत.

षमानववनवषमगात कारण

2. औदोवरकीकरण ः लवलवध कारखानातन परचड परमाणात धर बाहर पडतो. रधकाची भम, नाटरिोजन ऑकसाइड, वातावरणात लमसळतात.

3. अणऊजागावनवषमगाती व अणसरोट ः अणऊजावलनलमवतीत रलनअम, थिोररअम, गरफाइट, पटोलनअम ा मलदरवाचा वापरामळ लकरणोतसजवन होऊन हवा परदषण घडन त.

हवा परदषणाची कारण

खालील लचतरातील हवा परदषण कोणता घटकामळ होत त सारा.

ववचार करा. 1. वरील परमख कारणालशवा हवा परदषणाची कारण कोणती आहत ?2. चार टरिोक (Four Stroke) इलजनराडापकषा दोन टरिोक इलजनराडामळ हवा जात

परदलषत होत का?

1. जवालाषमखीचा उदरक ः उदरकातन घनरप, वारप व दरवरप पदाथिव बाहर पडतात. उदा. हाडरिोजन सफाईड, सफर डाऑकसाइड, काबवन डाऑकसाइड, अमोलनअम कोराइड, हाडरिोजन, बाषप, धललकण

2. रकप ः भकपामळ पथवीचा अतरवत भारातील लवषारी वा व पाणाची वाफ मोठा परमाणात हवत लमसळली जात.

3. वावटळी व धळीची वादळ ः जलमनीवरील धळ, करकचरा, माती, परारकण व सकमजीव हवत लमसळतात.

4. वणव ः वणवामळ काबवन डाऑकसाइड, सफरडा ऑकसाइड, हाडरिोजन सफाइड व धर वातावरणात लमसळतो.

5. सकषमजीव हवत वषमसळलयाषमळ ः उदा. काही जीवाण, कवकाच लबजाण हवत लमसळतात.

56

इटरनट षमाझा वषमतर1. जरातील मोठ-मोठा जवालामखीची

मालहती लमळवा.2. महाराषरिातील मोठा शहरामध व

रावामध वा परदषणाचा मानवी वाथावर का पररणाम होतो ाची मालहती लमळवा.

1. लडनमध हवा परदषणामळ 5 त 9 लडसबर 1952 ा कालावधीत दाट धक पडल. तात दरडी कोळसा जवलनातन बाहर पडणारा धर लमसळला. ा धरकाची छाा 5 लदवस रालहली. लडन शहरात 3 त 7 लडसबर 1962 ा कालावधीत अशीच छाा होती.

2. इ. स. 1948 साली लपटसबरव शहरावर धर व धराची काजळी ामळ लदवसाही रातरच झाली, ावळी ा शहराला “काळ शहर” महणन ओळखल रल .

इवतहासात डोकावताना...

2 लडसबर 1984चा रातरी भोपाळमध आतापातची सवाात भानक औदोलरक दघवटना घडली. तथि अपघातातन घडला वारळतीमळ आठ हजार लोक पराणाला मकल. भोपाळ रस दघवटनबददल अलधक मालहती लमळवा आलण ता आधार पढील मद दाची चचाव करा - दघवटनच वरप, कारण, नतरच पररणाम. परलतबधातमक उपा.

षमाहीत आह का तमहाला?

8.4 हवा परदषक ः सतरोत व पररणाषम

क. हवा परदषक सतरोत पररणाषम

1 सफर डा ऑकसाईड (SO2) कारखान (जा लठकाणी कोळसा व खलनज तल – इधनाचा वापर )

डोळाचा दाह, शवसनमारावचा दाह, अलतररकत कफ लनलमवती, खोकला दम लारण

2 काबवन मोनाकसाइड (CO) वाहन आलण कारखानाचा धर रकताचा ऑदकसजन धारणकषमतत घट 3 नाटरिोजनची ऑकसाइड वाहनाचा धर फफफस व शवसन मारावचा दाह

4 हवत लमसळलल कणरप पदाथिव उदोर व वाहनाचा धर शवसनरोर 5 धळ उदोर व वाहनाचा धर लसललकॉलसस वाधी 6 कीडनाशक कीडनाशकाची लनलमवती व वापर मनोदौबव, दीघवशवसनामळ मत

7 लमथिन (CH4) कारखानातन होणारी वारळती लवषबाधा, तवचचा कककरोर, दमा, शवसनस थिच लवकार

वनसपती1. पणवलछदर बजन जातात.2. परकाश सशलषणाची लकरा मदावत.3. वनपतीची वाढ खटत. पान रळतात, लपवळी पडतात.

हवा परदषणाचा वनसपती व पराणी याचयावर होणारा पररणाषम

पराणी1. शवसनावर लवपरीत पररणाम होतो.2. डोळाचा दाह

थोड आठवा.1. ओझोनचा थिराच महतव का ?2. ओझोनचा थिरात घट होणाची कारण कोणती ?

57

हवा परदषणाचा वातावरणावर होणारा पररणाषमओझोन थराचा ऱहास/नाश ः आपण पवगी अभासल आह की, वातावरणाचा दथिताबर ा थिराचा खालचा भारात ओझोनचा थिर आढळतो. स ावपासन उतसलजवत होणाऱा अलतनील लकरणापासन (UV-B) ओझोन वाचा थिर पथवीवरील सजीव सषीच सरकषण करतो. परत आता ा ओझोन थिराला खालील कारणामळ धोका लनमावण झाला आह.

हररतरह पररणाषम व जारवतक तापषमान वाढ ः CO2 वातावरणात अरदी कमी परमाणात असला तरी तो स ावची उतसलजवत ऊजाव शोषन घणाच अलतश उपकत काम करतो. मारील शभर वषाामध औदोलरकीकरणामळ वातावरणामधील CO2च परमाण वाढल आह. ा CO2 चा पथवीचा तापमानावर होणारा पररणाम महणजच ‘हररतरह पररणाम’ हो. CO2 परमाण नाटरिस ऑकसाइड, लमथिन वा व CFC ह पथवीवरील वातावरणातील उषणता रोखन ठवतात. एकलतरतपण ताना ‘हररतरह वा’ अस महटल जात.

वाढता हररतरह पररणामामळ हळहळ जारलतक तापमान वाढत चालल आह. ामळ हवामानात बदल घडन तामळ लपकाच उतपादन, वनजीवाच लवतरण हात लबघाड तसच लहमनर व लहमनदा लवतळन समदरपातळीमध वाढ लदसन त आह.

आमलवषागा (Acid Rain ) ः कोळसा, लाकड, खलनज तल ासारखा इधनाचा जवलनातन सफर व नाटरिोजन ाची ऑकसाइड वातावरणात सोडली जातात. ही पावसाचा पाणात लमसळतात व तापासन सफररक आमल, नाटरिस आमल व नाटरिीक आमल तार होत. ही आमल, पावसाच थिब लकवा लहमकणामध लमसळन जो पाऊस लकवा बफक पडतो. तालाच आमलवषाव महणतात.आमलवषदच पररणाषम 1. आमलकत पावसामळ मदची व पाणाचा

साठाची आमलता वाढत. ामळ जलचर पराणी, वनपती व सपणव जरलातील जीवनाची हानी होत व सपणव पररस थिवर लवपररत पररणाम होतो.

2. इमारती, पतळ, ऐलतहालसक वात, पल, धातचा मतगी, तारची कपण इतादीच कषरण होत. 3. आमल पजवनामळ अपरतकषपण कडलमअम आलण मकवरीसारख जड धात वनपतीमध शोषली जाऊन अननसाखळीत

लशरतात.4. जलाशातील आलण जलवालहनातील पाणी आमलकत झाान जलवालहनाचा लवलशष धातच व पटीकच

पजलात लनकषालन होऊन आरोाचा रभीर समा उदभवतात.

8.6 आमलवषागा

ऑकसाइड

आमलवषाव

आमल

पराणी व वनपती हानी

इधन जवलन

8.5 हररतरह पररणाषम

वातावरण

सावची उतसलजवत ऊजाववातावरणात शोषली जात

पथवी

सावची उतसलजवत ऊजावपथवीचा पषठभाराकडन शोषली जात

अवरकत उतसजवन

58

सफरकत हवा परदषकाचा ररकाम, तललचतर, नालॉन कापड, सती कपड, र ॉन कपड, कातडी वत आलण कारद ावर पररणाम होऊन ताचा ररात बदल होतो.

षमाहीत आह का तमहाला?

हवचया रणवततचा वनददशाक (Air Quality Index) ः आपा शहरातील हवा लकतपत परदलषत झाली आह, ही रोष नारररकाना मालहत असण आवशक आह. हवचा रणवततचा लनदवशाक लनदशचत करणासाठी हवतील SO2, CO, NO2, भपषठाजवळील हवत असलला ओझोन, कणी पदाथिव वरर वाच परमाण दररोज मोजल जात.

मोठा शहरामध जात रहदारी असणाऱा मख चौकात अस हवचा रणवततच लनदवशाक दशवलवणार फलक लावलल आहत.

षमाहीत आह का तमहाला?

सारा पाह !

षमाहीत आह का तमहाला?

तालमळनाड राजात कातडी कमावणाची अनक कदर आहत तातन बाहर टाकल जाणार पाणी पलार ा नदीत सोडल जात, तामळ ा नदीला ‘पझझर’ (रटार नदी) अस महणतात.

हवा परदषणावर परवतबधातषमक उपाय 1. कारखानातन बाहर पडणाऱा धरात अनक

दलषत कण असतात, हवा परदषण लनलतरत करणाऱा तरणचा वापर बधनकारक करावा. उदा. लनरोधक तरणा (Arresters), राळणीतर (Filters) ाचा वापर करावा.

2. शहरातील दराध पसरलवणाऱा कचऱाची ो लवहवाट लावावी.

3. आदणवक चाचणा, रासालनक अतर ाचा वापरावर ो लनतरण असाव.

4. CFC लनलमवतीवर बदी/बधन आणावीत.

आ. जल परदषण (Water Pollution)

1. वापरणास ो अस पाणी आपणास कोणकोणता जलतरोतापासन लमळत?

2. पाणाचा वापर आपण कोणकोणता कारणासाठी करतो?

3. पथवीवर एकण कषतरफळाचा लकती टकक पाणी आह?4. कोणकोणता कारणामळ पाणी परदलषत होत?5. पाणाला जीवन अस का महणतात? नसलरवक व बाह घटकाचा लमशणान पाणी जवहा अवचछ, लवषारी होत, जवहा तातील ऑदकसजन परमाण घटत व तामळ सजीवाना अपा होतो, साथिीचा रोराचा फलाव होतो. तवहा जलपरदषण झाल अस महणतात. रोडा लकवा समदराचा पाणामधील परदषणामध भौलतक, रासालनक व जलवक बदलाचा समावश होतो.

जलपरदषक (Water Pollutants)अ. जलवक जलपरदषक ः शवाल, लजवाण, लवषाण व

परजीवी सजीव ाचामळ पाणी लपणाो राहत नाही ा जलवक अशदधीमळ रोर पसरतात.

ब. असलदर जलपरदषक ः बारीक वाळ, धललकण, मातीच कण अस तररणार पदाथिव, कषाराचा साका, आसवलनक, कडलमअम, लशस, पारा ाची सर व लकरणोतसारी पदाथिााच अश.

क. सलदर जलपरदषक ः तणनाशक, कीटकनाशक, खत, साडपाणी तसच कारखानातील उतसजवक.

8.7 जल परदषण

59

1. जलपणगीची वाढ · पराणवा कमी होतो.· पाणाचा नसलरवक रणधमव बदलतो.2. कजणार पदाथगा · पराणी व वनपतीच अवशष सडण व कजण इ. मळ3. राळाषमळ · नदीचा परवाहामळ व पातर बदलामळ4. जवषमनीची धप · जलमनीची धप झाान जीवाण ासारख सकमजीव

अनक जलवक, अजलवक घटक पाणात लमसळतात.5. कवक · पाणात कजणाऱा सदरी पदाथिाावर कवक व

जीवाणची वाढ होत.6. शवाल · जात वाढान पाणी अवचछ होत.7. कषमी · जलमनीवरील कमी पावसाचा पाणात वाहत

जातात.

ब. षमानव वनवषमगात कारण व पररणाषम

पाणी परदषणाची कारण

1. वनवासी कषतरातील साडपाणी · रावातील - शहरातील साडपाणी - मला नदीचा

वाहता पाणात, जलाशात सोडल जात.2. औदावरक साडपाणी · कापड, साखर, कारद, लोह, चमगोदोर व

दधपरलकरा उदोरातन रर, लवरजक रसान, चामडाच तकड, तत, पारा, लशस इतादी पाणात सोडल जातात.

3. खवनज तल रळती · वाहतक करताना तल साडण, रळती होण, टकर

सफाई करताना पाणावर तलाचा तवर तो.4. खत व कीटकनाशकाचा वापर · रासालनक, फॉफटकत व नाटरिोजकत खत· एनडरिीन, कोररन, काबगोनटकत कीटकनाशक

इतादी पाणाबरोबर वाहत जाऊन परवाहाला लमळत.8. इतर कारण · नदीचा पाणात मलमतर लवसजवन, कपड धण,

आबाडी-घापात पाणात सडलवण ामळ पाणी परदलषत होत. रकषा, अदथि लवसजवन व लनमाव पाणात टाकण. औदषणक लवदत कदरातन साडपाणी सोडण.

अ. नसवरगाक कारण व पररणाषम

पाणी परदषणाच पररणाषम

1. षमानवावर होणारा पररणाषम · परदलषत पाणामळ अलतसार कावीळ, लवषमजवर,

तवचारोर, पचनस थिच लवकार होतात. · कत, मतरलपड, मद लवकार, हाडामध लवकती,

उचच रकतदाब ह लवकार होतात.2. पररससथवर होणारा पररणाषम · वनपतीची वाढ खटत,· वनपती परजातीचा नाश होतो.· पाणातील कषाराच परमाण वाढत.· पाणात लवरघळणाऱा ऑकसीजनच परमाण घटत.· जलपररसथिच सतलन लबघडत.· जलचर मरतात· समदरपकावरही पररणाम होतो.

3. इतर पररणाषम · पाणाच नसलरवक व भौलतक रणधमव बदलतात.· पाणाचा रर, चव बदलत.· पाणातील उपकत जीवजत नष होतात.· जलमनीचा सलपकतवर पररणाम होतो.· लपकात लवषारी ततव समालवष होतात.

60

घररती टाकाऊ वत, जलवक टाकाऊ पदाथिव शतीतन बाहर पडणार पदाथिव ाची परतकी 5 उदाहरण दा व ताचा मातीत साचणामळ माती कशी परदलषत होत ह तमचा शबदात ललहा.

“ओला कचरा सका कचरा,” तसच “घरोघरी शौचालय” यावर वरगावषमतराबरोबर चचागा करन तषमचया शबदात षमावहती वलहा.

इ. षमदा परदषण (Soil Pollution)

1. जलमनीची धप महणज का ?2. मदची सपीकता कमी होणाची कारण कोणती ?

षमदा परदषणाचा हवा तसच जल परदषण याचयाशी असणारा सबध ओा कचऱाच खतात रपातर न करता चकीचा पदधतीन तो फकन लदास तो तथि सडतो, कजतो, तामध हालनकारक रोरजतची वाढ होत व ह वाहता पाणात लमसळल जाऊन पाणी परदषण होत.

शतीसाठी कीटकनाशकाचा, रासालनक खताचा, तणनाशकाचा वापर कला जातो, तामळ मदा परदषण होत. कीटकनाशक व तणनाशकाचा जात परमाणात कला ता फवारणीमळ ती रसान हवत लमसळतात व हवा परदषण होत तसच रासालनक खताचा वापर जात परमाणात क ास ही रसान पाणात लमसळतात व पाणी परदषण होत.

मानवी मलमतर, पश, पकषी ाची लवषठा मातीत लमसळामळ मदा परदषण होत. ही घाण तथि तशीच रालहास तातन वरवरळ वा बाहर पडतात व दराधी सटत, ह वा हवत लमसळतात व हवा परदषण होत. हीच घाण पाणात लमसळास पाणी परदषण होत.परदषण - परवतबध व वनयतरण ः परदषण लनतरण, लनमन व त रोखणासाठी भारत सरकारन काही काद कल आहत, परदषण लनतरणाशी सबलधत काद पढीलपरमाण आह. 1. जल परदषण परवतबध व वनयतरण अवधवनयषम 1974 2. हवा परदषण परवतबध व वनयतरण अवधवनयषम 1981 3. पयागावरण सरकषण अवधवनयषम 1986 जव वदकी कचरा, धोकादाक उतसरव, घनकचरा, धवनी परदषण लनतरण ा सवााबाबत लवलवध काद व लनम अदततवात आह. कारखान, औदालरक वसाहती, महानररपाललका, लजहा पररषदा, पचात सलमता, गरामपचाती इतादी सथिाविार वरील परदषण लनतरणाशी सबलधत काद ाच पालन होत आह की नाही ावर दखरख ठवणाच काम महाराषरि परदषण लनामक मडळ व कदरी परदषण लनामक मडळ ा शासकी स थिाविार कल जात.

षमदा परदषणाच पररणाषम 1. कारखानातील कषारकत, आमलकत पाणी, मातीत

लमसळान माती नापीक बनत. 2. लकरणोतसारी पदाथिव व इतर परदषक मदमधन लपक, पाणी

व मानव अशा अननसाखळीतन परवास करतात. 3. मदा परदषणामळ जलपरदषणाचा धोका वाढतो. कारण

लवषारी दरव मदमधन जवळचा पाणीसाठात लकवा पाझरन भरभवजलात परवश करतात, तसच जीवजतमळ लवलवध रोराचा परसार होतो.

थोड आठवा.

पथवीवरील जलमनीन वापला एकण भारापकी काही भार बफावचछालदत आह, काही भार वाळवटी तर काही भार पववत व डोरररारानी वापलला आह. मानवी वापराला उपकत जमीन खप कमी आह. मातीतील भौलतक, जलवक व रासालनक रणधमावत नसलरवकरीता व मानवी कतामळ ज बदल घडन तात, तामळ लतची उतपादकता कमी होत. तवहा मदा परदषण झाल अस महणतात.

तलना करा.

शजारील दोन छाालचतराची तलना करा.

61

1. खाली काही वाकय वदली आहत, ती कोणतया परकारचया परदषणात षमोडतात त सारा. अ. लदलीत भरलदवसा धक असाच जाणवत. आ. पाणीपरी खाावर बरचदा उलटा व जलाबाचा

तरास होतो. इ. बरचदा बरीचात लफरणास रावर लशकाचा तरास

होतो. ई. काही भारातील मातीत लपकाची वाढ होत नाही. उ. जात वाहतक असणाऱा चौकात काम करणाऱा

बऱाच वकतीना शवसनाच रोर, धाप लारण अस तरास होतात.

2. पररचछद वाचन तयात कोणकोणत परदषणाच ववववध परकार आलत व कोणतया वाकयात आलत त नोदवा. लनलश शहरी भारात राहणारा व इतता आठवीत लशकणारा मलरा आह. दररोज तो शाळत बसन जातो, शाळत जाणासाठी ताला एक तास लारतो. शाळत जाताना ताला वाटत अनक चार चाकी, दोन चाकी राडा, ररकषा, बस ा वाहनाची वाहतक लारत. काही लदवसानी ताला दमाचा तरास वहाला लारला. डॉकटरानी ताला शहरापासन लाब राहणास सालरतल. तवहा ताचा आईन ताला ताचा मामाचा रावाला पाठलवल. लनलश जवहा रावात लफरला तवहा ताला अनक लठकाणी कचऱाच ढीर लदसल, अनक लठकाणी पराणी, मानवी मलमतराची दराधी त होती, काही लठकाणी छोटा नाातन दराधी णार काळ पाणी वाहताना लदसल. काही लदवसानी ताला पोटाचा लवकाराचा तरास वहाला लारला.

3. ‘अ’ व ‘ब’ सतराची योगय सारड घालन परदवषत घटकाचा षमानवी सवासथयावर कोणता पररणाषम होतो त सपष करा. ‘अ’सतर ‘ब’ सतर 1. कोबाटलमलशत पाणी अ. मलतमदतव 2. लमथिन वा ब. अधाार वा3. लशसलमलशत पाणी क. फफफसावर सज ण 4. सफर डाऑकसाइड ड. तवचचा कनसर 5. नाटरिोजन डाऑकसाइड इ. डोळ चरचरण

4. चक की बरोबर ठरवा. अ. नदीचा वाहता पाणात कपड धतास पाणी

परदलषत होत नाही. आ. लवजवर चालणारी तर लजतकी जात वापरावी लततक

परदषण जात होत.

5. खालील परशनाची उततर दा. अ. परदषण व परदषक महणज का ?आ. आमलपजवन महणज का ?इ. हररतरह पररणाम महणज का ?ई. दश परदषक व अदश परदषक कोणती ?

6. पढील परशनाची उततर वलहा. अ. तमचा आसपासचा भारात आढळलली हवा

परदषण, जल परदषण व मदा परदषण ाची परतकी दोन उदाहरण दा.

आ. वाहनामळ परदषण कस घडत ? कमीत कमी परदषण जामळ घडत अशा काही वाहनाची नाव सारा.

इ. जल परदषणाची नसलरवक कारण कोणती त ललहा. ई. हवा परदषणा वर कोणतही चार परलतबधातमक उपा

सचवा. उ. हररतरह पररणाम व जारलतक तापमान वाढ सबध

पष करा./पररणाम सारा.ऊ. हवा परदषण, मदा परदषण व पाणी परदषण ावर

परतकी दोन-दोन घोष वाक तार करा.7. खालील परदषकाच षमानववनवषमगात व वनसरगावनवषमगात या

रटाषमधय वरगीकरण करा.साडपाणी, धळ, परारकण, रासालनक खत, वाहनाचा धर, शवाल, लकटकनाशक, पशपकाची लवषठा.

उपकषम ः 1. तमचा भारात असणाऱा पाणाचा शदधतची

चाचणी करणाऱा परोरशाळला भट दा आलण लपणाचा पाणाच परदषण ओळखणाऱा चाचणाची मालहती घा.

2. तमचा भारातील सवावत जात रहदारीचा चौकाला भट दा आलण तथिील वरवरळा वळी जाणवणार हवा परदषण अनभवा व कोणता वळी सवाात जात व कोणता वळी सवाात कमी हवा परदषण आह ताची नोद घा.

सवाधयाय

62

9.2 रकपनारी व रकपकदर

नाभी भकप लाटा

9. आपतती यवसथापन

1. आपतती महणज का? 2. आपततीच परकार कोणत?

मारील इततत आपण लवलवध नसलरवक आपततीची तोडओळख / थिोडकात मालहती घतलली आह. ा इततत आपण भकप व इतर काही नसलरवक आपततीलवषी अलधक अभासणार आहोत.

भकप महणज का? भकपाच कोणकोणत पररणाम होतात?

रकप (Earthquake) भकवचामध अचानक कपन होण अथिवा भकवच अचानक काही कषण हादरण ास ‘भकप’ महणतात. भकपामळ भपषठाचा काही भार मार-पढ लकवा वर-खाली होतो. साहलजकच तामळ भपषठ हादरत. भरभावत लनमावण होणार धकक व लाटा जलमनीचा आत आलण वरचा पषठभारावर सवव लदशानी पसरतात. भकपनाभीचा अरदी वर, भपषठावर असला लबदस भकपाचा कदरलबद महणतात. तीवर वरपाचा लाटा/हादर सववपरथिम कदरालरत ऊन पोहोचतात, तामळ तथि हानीच परमाण सवाात जात असत. भकपाच हादर ह सौम लकवा तीवर अशा दोनही वरपाच अस शकतात. पथवीवर होणाऱा लवधवसक भकपापकषा सौम भकपाची सखा खपच जात असत. पथवीवर दररोज कठ ना कठ भकप होतो. National Earthquakes information centre चा लनरीकषणानसार अापा पथवीवर परतक वषावला समार 12,400-14,000 भकप होतात. (सदभव ः www.iris.edu.) ा वरन लकषात त, की पथवी सतत कमी-अलधक परमाणात कप पावत असत.

भकपाची नोद घणाऱा तरास ‘समोगराफ अथिवा ‘समोमीटर’ अस नाव आह. तसच भकपाची ‘तीवरता’ मोजणासाठी ‘ररशटर कल’ ा एककाचा वापर कला जातो. ह एक रलणती एकक आह. भकपाचा पररणामाच वणवन लदल आह. ा तकताचा काळजीपववक अभास करा.

थोड आठवा.

सारा पाह !

9.3 ः रकपषमापक यतरउभ भकपमापक तर आडव भकपमापक तर

इटरनट षमाझा वषमतर इटरनटचा साहायान ररशटर मापन पदधती व भकपाच पररणाम ाबाबत मालहती लमळवा.

भतरी हालचाल

भकप कदरलबद

9.1 इषमारतीना रलल तड

63

9.4 घयायची काळजी (इ)

(आ)

(अ)

रकपाची कारण रकपाच पररणाषम 1. जवालामखीच उदरक 2. मोठमोठा धरणाचा जलमनीवर पडणारा ताण3. खाणकाम4. जलमनीचा आत घता जाणाऱा अणचाचणा5. भपषठातन अतरवत भारात पाणी लझरपत. आतील

परचड उषणतन ता पाणाची वाफ होत व ती वाफ कमकवत पषठभारातन बाहर णाचा परतन करत तवहा भकप होतात.

1. मनषासह वनजीव व पाळीव पराणी ाची जीलवत हानी.2. मोठा परमाणात लवततहानी होत (लवजच खाब, पाईप लाईनस

घर, इमारती, रत, लोहमारव उदधवत होतात)3. जवलवलवधतच नकसान होऊन पररस थिा धोकात त.4. नदा, नाल ाच परवाह बदलतात. 5. शहरी भारात आर लारणाचा धोका असतो.6. समदराचा तळाशी भकप झाास तसनामी लाटा लनमावण

होऊन लकनारपट टीचा भाराच खप मोठा परमाणावर नकसान होणाची शकता असत.

7. भलमरत जलपातळी वर-खाली जात.

रकपात घयायची दकषता ःरकपाचयावळी तमही घराषमधय असाल, तर

भकपाची जाणीव झाास न घाबरता सरावरा न पळता, आह ताच जारी शात उभ राहाव. जलमनीवर बसा, टबल, पलर कोणताही एखादा फलनवचरखाली जाऊन वतःला झाकन घा आलण जलमनीची हालचाल थिाबपात तथिच थिाबा तमचा आसपास कठ टबल लकवा ड क नसल, तर घराचा एखादा कोपऱात खाली बसन दोनही हात रडघाभोवती तात तमचा चहरा झाकन ठवा.चालतया वाहनात असाल, वकवा घराबाहर असाल, तर

सरलकषत लठकाण पाहन लरच वाहन थिाबवा आलण तमही दखील वाहनाचा आत थिाबा, बाहर णाच टाळा. इमारती, झाड, लवजचा ताराजवळ थिाब नका. रकपाचया वळी ह कर नका.1. बहमजली इमारतीमधील ललफटचा वापर कर नका. लजना वापरा. 2. एका जारी अवघडला दथितीत जात वळ बस नका. शरीराची

थिोडीफार हालचाल करा.3. भकपानतर लवजचा शॉटवसलककटमळ आर लार शकत. ह टाळणासाठी

घरातील मन वीच दकषतापववक बद करा. अशा परसरी मणबता, कदील, काडापटी ाचा वापर कर नका. बटरी / टॉचवचा वापर करा.

रकपरोधक इषमारती ः जलमनीची ठरालवक मावदपवत हालचाल झाली तरी धोका होत नाही, अशा बाधकामाना भकपरोधक बाधकाम महणतात. इमारतीचा बाधकामासाठी भारती मानक सथिन काही कोड बनवलल आहत. आ एस. 456 परमाण इमारतीच बाधकाम कल जात. तसच भकपरोधक बाधकामासाठी ‘आ एस 1893 (भकपरोधक आरखनाचा सरचनाच मानदड) आलण आ एस 13920 (भकप परभावाचा सदभावत सशकत काकरीट सरचनाचा ताणी लवतार) वापरल जातात. भकपरोधक बाधकामात पररत ततरजान वापरल जात. भकपाची पववसचना लमळावी ासाठी लसर रलजर, वहरी लार, बसलाईन, रारर कौटर, करीप मीटर, टरिन मीटर, टाइड रज, लटट मीटर, वहॉमलटरिक टरिन रज ासारखी आधलनक साधन वापरली जातात.

64

थोड आठवा.

थोड आठवा.

काळजी व सरकषातषमक उपाय 1. रसचा रलटर वापरात नसल ता वळी, रातरी झोपताना व बाहररावी जाताना बद करणाची दकषता घावी. घराबाहर पडताना लवजवर चालणारी उपकरण बद ठवा.2. ‘आर-आर’ अस जोरान ओरडन इतराना सावध करा व मदतीसाठी बोलवा.3. अलनशामक दलाला तातकाळ फोन करन बोलावन घा. 4. अनीशमन टाका कशा वापराचा ताची मालहती घा. परथषमोपचार ः रणाला आरामदाी वाटल अशा रीतीन बसवा लकवा झोपवन ठवा व तातकाळ डॉकटराची मदत घा.

आर (Fire)

आर ही नसलरवक आपतती आह की मानवलनलमवत ?

आरीच परकार (Types of Fire)1. ‘अ’ वरगीय आर (घनरपपदाथगा) ः सववसाधारण

जवालागराही घनपदाथिाापासनची आर (जस, लाकड, कपड, कोळसा, कारद इतादी.) थिडावा लनमावण करन लवझवली जात.

2. ‘ब’ वरगीय आर (दरवरप पदाथगा) ः जवालागराही दरव पदाथिावपासन लारलली आर उदा. पटरिोल, तल, वालनवश, दरावक, वपाकाच तल, रर इतादी. ह पदाथिव पाणापकषा हलक असतात तथि फस णाऱा अलगशामकामाफकत आर लवझवली जात.

3. ‘क’ वरगीय आर (वायरपपदाथगा) ः ॲलसटीलीन घररती रस (एल.पी.जी. रस) इतादी जवलनशील रसमधन लारणारी आर.

4. ‘ड’ वरगीय आर (रासायवनक पदाथगा) ः जवलनशील धातपासन लारलली आर ामध पोटलशअम, सोलडम व कदशअम आहत, ह सामान तापमानात पाणाबरोबर लकरा करतात, तसच म नलशअम, ॲलमलनअम व लझक ज उचच तापमानात पाणाबरोबर लकरा करतात. दोनही रट जवहा पाणाशी सोर पावतात, तवहा भडका उडतो.

5. ‘इ’ वरगीय आर (इलकटीकल) ः ामध इलकटरिीकल सामान, लफलटर इतादी साधनामळ लारलली आर काबवन डाऑकसाइडसारखा आर परलतबधकाचा साहायान लवझवली जात.

दरड कोसळण / रसखलन (Land-slide)

1. पण लजहातील माळीण दघवटना कशामळ घडली? लतचा का पररणाम झाला ?2. दरड कोसळण महणज का?

आर ववझववणयाचया पदधती ः आरीचा फलाव होणावर लकवा ती पसरणावर लनतरण आणणाचा तीन परमख पदधती आहत.1. थड करण - आर लवझलवणासाठी पाणी ह एक परभावी साधन आह व त सववतर उपलबध असत. आरीवर अरर आरीचा आजबाजस पाणी मारामळ रारवा लनमावण होतो व पढ आरीवर लनतरण आणण सोप जात.2. आरीची कोडी करण - आर शमलवणासाठी व लवशषतः तलामळ व लवजमळ भडकलली आर लवझलवणासाठी वाळ लकवा मातीचा चारला वापर करता तो. फसासारखा पदाथिव आरीवर फकास ताचा उपोरही पाघरण घातासारखा होतो. ही आर लवझलवणाची पदधत तलामळ लारला आरीवर फारच पररणामकारक ठरत. 3. जवलनशील पदाथगा हलवण - ा पदधतीमध परतकष जवलनशील पदाथिवच बाजस कराच असतात. लाकडी सामान लकवा इतर पट घणाऱा वत आरीपासन दर क ास आरीच भकच नाहीस होत. नकतीच लारलली आर लवझलवणासाठी लटरिरप पप ह सवाात उततम साधन आह. ता पपातन आरीवर सवव बाजन पाणाचा मारा करन आर लवझवता त.

65

दरडी कोसळान वाहतक खोळबाचा घटना महाराषरिात कोठ कोठ घडतात? अशा लठकाणाची ादी करा. हाच लठकाणी दरडी कोसळणाचा घटना का घडत असावात? वरावत चचाव करा व उपा सचवा.

यादी करा व चचागा करा.

कठीण पाषाणात नसलरवकरीता अदततवात असल ा भरा व फटी मोठा खडकाच तकड होणास कारणीभत असतात. लवशषतः अलतवषीचा कालावधीमध खडकातील भरा-फटीमध पाणी लशरन खडकाची झीज होत राहत, वजन वाढत आलण अशा परकारच खडक उतारी परदशात घसरत जाऊन खालील बाजस दथिरावतात. ालाच दरड कोसळण महणतात.दरड कोसळणयाची कारण1. भकप, तसनामी, अलतवषी, वादळ, महापर वरर मोठा नसलरवक

आपततीनतरच पररणाम महणन दरडी कोसळणासारख परकार घडतात.2. बसमार वकषतोडीमळही जलमनीची धप होत.3. डोरराळ/घाटात रत बाधणासाठी खोदकाम कान डोरर कमकवत होतात

व ताचा कडच दरड/खडक कोसळतात.दरड कोसळणयाच पररणाषम1. नदाना अचानक पर तात. नदाच मारव बदलतात.2. धबधबाच थिानातरण होत. कलतरम जलाश लनमावण होतात.3. दरड कोसळान पाथालरतच वकषही उनमळन पडतात. उतारावर झालली बाधकाम कोसळन पडतात. ह सवव

दरड-मातीच लढरार, वकष खाली सपाट कषतरात पडतात. तामळ मोठा परमाणात जीलवत व लवतत हानी होत.4. वाहतकीचा रतावर लोहमाराववर दरड कोसळली की, वाहतक लवकळीत होत.5. भखलन होताना तावरील वनपती जीवन नष होत. आपतती वनवारण - वनयोजन आराखडा ः शाळचा आपतती लनवारणा सदभावत लनोजन आराखडाची आपतती परसरी मदत काव पोहोचणास मदत होत. तासाठी तात खालील रोषीची नोद असण आवशक आह. खाली एक नमना तकता लदला आह. तापरमाण तमही एक तकता तार करा.

परषमख षमद नोदी करायचया आवशयक बाबीशाळची पराथवषमक षमावहती अ. शाळच पणव नाव, पतता

आ. मखाधापकाच पणव नाव, लनवासाचा पतता, सपकक करमाकइ. शाळा स थिापक व ववथिापकाच नाव व सपकक करमाकई. एकण कमवचारी

शाळा आपतती यवसथापन सवषमती

अ. अलगशामक आ. जाररकता इ. सचना ई. वाहतक ववथिापन उ. सरकषा ऊ. परसारमाधम सलमती. ा सवव उपसलमतीमध परतकी 2-3 सद

इषमारतीची ववसतत षमावहती अ. एकण खोाची सखा आ. वरााची सखा इ. इतता ई. छताचा बाधकामाच वरप (लाकडी /पतरा/लसमट) उ. इमारतीच व, वषव

शाळचया षमदानाववषयी षमावहती

अ. शाल पररसरात असणार मोकळ मदानाचा परकार, खो-खो, कबड डी, पराथिवना व इतर मदान ाबाबत मालहती आ. मदानाच मख रतापासनच अतर

शाळची वदनचयागा अ. शाळा भरणाची, दीघव व लघ सट टीची व शाळा सटणाची वळआ. शाळत लदवसभरात राबवल जाणार लवलवध उपकरम

शाळतील सराय धोक अ. सभाव धोकाच नाव व वरप (साध, मधम व तीवर)आ. पवगी झालल नकसान इ. सधा कलली उपाोजना

शाळचा अापतती यवसथापन नकाशा

शाळचा सवव इमारती, ताची रचना, मदान परवशविार, शाळतील सभाव धोकाचा जारा, अापतती परसरी सरलकषत जारा, जवळचा रता ा सवव बाबी तात दाखवण अावशक आह. हा नकाशा शाळचा परवशद वाराजवळ लावणात ावा.

66

कायगा ससथाच 1. राषरिी भकपशातर सथिा (National Centre of Seismology - NCS) कदर शासनाचा भ-लवजान मतरालाअतरवत भकप व लवलवध आपततीसदभावत सशोधनाच काव करत.2. भखलनाचा सभाव पररणामाचा सलनोलजत अदाज घणासाठी भारत सरकारन इलडन माउटलनररर इलनटटट व इटरनशनल सटर फॉर इलटगरटड माउटन डवहलपमट ा स थिाशी अनसधान करन कावकरम सर कला आह. इलनटटट ऑफ लजऑलॉजी व वडव लजऑलॉलजकल कोरम ा स थिाची मदत घतली जात.

1. खालील परशनाची उततर तषमचया शबदात वलहा. अ. बराच काळ मोठा पाऊस आलण दरड कोसळण

ातील सबध व कारण पष करा. आ. भकप अापततीचा परसरी का कराव व का कर

न ाचा सचनाचा तकता तार करा. इ. भकपरोधक इमारतीची वलशषट कोणती? ई. दरड कोसळान कोणकोणत पररणाम होतात त

पष करा. उ. धरण अालण भकप ाचा काही सबध आह का?

तो पष करा. 2. शासतरीय कारण दा. अ. भकपकाळात पलर, टबल, अशा वतचा खाली

आश घण अलधक सरलकषत असत. आ. पावसाळात डोरराचा पाथाशी अासरा घऊ

न. इ. भकपाचा वळी ललफटचा वापर कर न. ई. भकपरोधक इमारतीचा पाा बाकीचा

भभारापासन वरळा कलला असतो.3. रकपानतर षमदतकायगा करताना आसपास लोकाची षमोठी रदगी जषमलयान कोणकोणतया अडचणी यतील? 4. आपततीकालीन परसरी षमदत कर शकतील अशा

सघटना व ससथा याची यादी करा. तयाचया षमदतीच सवरप याववषयी अवधक षमावहती वषमळवा.

5. आपतती वनवारण आराखडाचया षमदतीन तषमचया शाळच सवदकषण करन षमददवनहाय षमावहती वलहा.

6. तषमचया पररसरात दरडी कोसळणयाचया शकयता असलली वठकाण आहत काय? याची जाणकाराचया षमदतीन षमावहती वषमळवा.

7. खालील वचतराचया साहाययान आपततीकाळातील तषमची रवषमका काय असल त वलहा.

उपकषम ः 1. दरडी कोसळण/भखलनाचा घटना व तामळ

झालली हानी ा सदभावतील बातमा, कातरण, छाालचतर ाचा सगरह करा.

2. भकपाची पववसचना लमळावी ासाठी वापरली जाणारी आधलनक साधन व ततरजान ालवषी इटरनटचा साहायान मालहती घा.

3. NDRF, RPF, CRPF, NCC बददल इटरनटवरन मालहती लमळवा.

4. CCTV ची ररज ाबददल चचाव करा.

शाळची ररीत तालीषम शाळतील सभाव धोक व आपततीना अनसरन ठरालवक कालावधीनतर (दरमहा) ररीत तालीम (Mock Drill) घावी. ावळी उपदथित लवदाथिगी सखा, लदनाक, वळ व कमतरता ाची नोद घावी.

सवाधयाय

67

1. सजीवामध लकती परकारचा पशी आढळतात?2. पशीच लनरीकषण करणासाठी तमही कोणत उपकरण वापरल होत ? का व कस ?

आधीचा इततामध तमहा पालहल की, पशी ह सजीवाच रचनातमक व काावतमक एकक आह. लवलवध अववामध काावनसार वरवरळा आकाराचा व परकाराचा पशी आढळतात. पशीरचना ( Cell Structure)

खालील आकताच लनरीकषण करा, नाव ललहा व तकता पणव करा.

घटक पराणीपशी वनसपती पशीपशीपटल आह आह

पशीलभदततका . . . . . . . . . ... . . . . आह नाहीलवक . . . . . . . . . .

. . . . . आह आहररदकतका . . . . . . . . . .

रॉरी सकल . . . . . . . . . .ततकलणका . . . . . . . . . .

10. पशी व पशीअरक

पशीतील काव कशी चालतात ह समजणासाठी आपाला पशीतील परतक घटकाचा अभास करावा लारल.

पशीच रार (Parts of Cell)1. पशीवरवततका (Cell wall) ः शवाल, कवक व वनपतीपशीभोवती आढळत; पराणीपशीला पशीलभदततका नसत. पशीलभदततका महणज पशीपटलाभोवती असणार मजबत व लवलचक आवरण. पशीलभदततका मलत: स लोज व पकटीन हा कबगोदकापासन बनलली असत. कालातरान आवशकतनसार लललगन, सबररन, कटीन अशी बहवाररक पशीलभदततकत तार होतात. पशीला आधार दण, पशीत जाणाऱा अलतररकत पाणाला अडवन पशीच रकषण करण ही पशीलभदततकची काव आहत. 2. परदयपटल/पशीपटल (Plasma membrane/Cell membrane) ः ह पशीभोवती असणार पातळ, नाजक व लवलचक आवरण असन पशीतील घटकाना बाह पाववरणापासन वरळ ठवत.

थोड आठवा.

वनरीकषण करा.

10.1 वनसपती पशी व पराणी पशी

68

फररल मदाचा (Phospholipid) दोन थिरामध लमसळलल परलथिनाच रण - अशी परदरवपटलाची रचना असत.

परदरवपटल काही ठरालवक पदाथिााना -जा कर दत, तर काही पदाथिााना अटकाव करत; महणन ताला लनवडकषम पारपटल (selective Permeable membrane) महणतात. ा रणधमावमळ पाणी, कषार, ऑदकसजन अस उपकत रण पशीत परवश करतात. तर काबवनडा ऑकसाइडसारख टाकाऊ पदाथिव पशीबाहर पडतात. पशीबाहर काही बदल झाल तरी पशीतील पाववरण काम राखणाच काम परदवपटल करत; ास समदथिती महणतात.

10.3 परदरयपटलाची रचना

वनपती पशीतील परासरण

सारा पाह !

पशीमधला पदाथिााचा परवास कसा होतो? पशीची ऊजागा वापरन चालणाऱया वकया 1. पशीय रकषण (Endocytosis) बाहरील पाववरणातन अनन व इतर पदाथिव लरळकत

करण. 2. पशी उतसजगान (Exocytosis)

10.4 परासरण पराणी पशीतील परासरण

अलतपरासरी समपरासरी अवपरासरी

टाकाऊ पदाथिव पशीबाहर टाकण. पशीची ऊजागा न वापरता चालणाऱया वकया 1. ववसरण (Diffusion) ः O2, CO2 सारख लहान रण पशीमध घण/पशीबाहर जाण. 2. परासरण (Osmosis) ः जात पाणी असल ा भाराकडन कमी पाणी असल ा भाराकड लनवडकषम पारपटलातन होणारा पाणाचा परवास महणज परासरण. ही भौलतक लकरा असन ती घडणाचा 3 वरवरळा शकता असतात.

ररदकतका

10.2 पशीवरवततका रचना

सकमकाषठ ततपराथिलमक पशीलभदततका

पकटीनहमीस लोज

लवदराव परलथिन

पातळ थिर

परदरव पटल

काबगोहाडरिट साखळी

परलथिनपशीपटल

1. 4-5 बदाण पाणात ठवन एका तासानतर का होत त लनरीकषण करा. नतर तच बदाण साखरचा दरावणात ठवा व एका तासानतर ताच लनरीकषण करा. लनरीकषणाचा नोदी ठवा व वरावत चचाव करा.

2. पावसाळामध लाकडी दरवाज घट ट बसतात. अस का होत?

शोध घया

69

अ. सषमपरासारी (Isotonic) दरावण ः पशीभोवती असलल माधम व पशी ा दोनहीतील पाणाच परमाण सारख असत. तामळ पाणी आत वा बाहर जात नाही.ब. अवपरासारी (Hypotonic) दरावण ः पशीतील पाणाच परमाण कमी व सभोवतालचा माधमातील पाणाच परमाण जात असान पाणी पशीत लशरत. ाला अतःपरासण (Endosomis) महणतात. उदा. बदाण पाणात ठवावर काही वळान फरतात. क. अवतपरासारी (Hypertonic) दरावण ः पशीतील पाणाच परमाण जात व पशीभोवतालचा माधमातील पाणाच परमाण कमी असान पशीतन पाणी बाहर पडत. उदा. फळाचा फोडी साखरचा घट पाकात टाकास फोडीतील पाणी पाकात जाऊन थिोडा वळान ता आकसतात. अलतपरासरी दरावणात ठवान पराणीपशी लकवा वनपतीपशीतील पाणी बलहःपरासरण (Exosmosis) परलकरमळ बाहर पडत आलण पशीदरव आकसत. हा लकरला रससकोच (Plasmolysis) महणतात. 3. पशीदरय (Cytoplasm)

कादाचा पापदरात भरपर दरवान भरल ा आताकती पशी तमही पालहा आहत का? परदरवपटल व कदरक ामधील तरल पदाथिावला पशीदरव महणतात. पशीदरव हा लचकट पदाथिव असन तो सतत हालचाल करीत असतो. तात अनक पशीअरक लवखरलली असतात. पशीत रासालनक अलभलकरा घडन णासाठी पशीदरव ह माधम आह. पशीअरकावलतररकत असलला पशीतील भार महणज पशीदरव (Cytosol). पशीदरवात अलमनो आमल, लकोज, जीवनसतव साठवलली असतात. मोठा कदरी ररदकतकमळ वनपतीपशीत पशीदरव कडला सारलल असत. वनपतीपशीतील पशीदरवापकषा पराणीपशीतील पशीदरव ह अलधक कणकत व दाट असत. पशी अरक (Cell organelles) ः लवलशष काव करणार पशीतील उपघटक महणज पशीअरक होत. ही अरक महणज ‘पशीच अवव’ आहत. परतक अरकाभोवती मदपरलथिनकत पटल असत. कदरक व हररतलवक ावलतररकत इतर सवव अरक ही इलकटरिॉन सकमदशवकाचा मदतीनच पाहता तात. कदरक (Nucleus)

थोड आठवा.

करन पहा

कादाचा पापदरातील पशीपशीलभदततका

कदरक

पशीदरव

ररदकतका

कती ः वचछ काचपटीवर पाणाचा थिब घा. आइकरीमचा चमचान रालाची आतील बाज खरवडा. चमचावरील थिोडा पदाथिव सईचा टोकावर घा व काचपटीवरील पाणात पसरवा. तावर लमलथिलीन बल रजकाचा एक थिब टाका. आचछादन काच ठवन स कत सकमदशवकाखाली लनरीकषण करा. कदरक लदसल का?

कादाचा पापदराची आोलडनरलजत काचपटी सकमदशवकाखाली पाहताना परतक पशीत लदसलला रोलाकार, रडद लठपका महणज ता पशीच कदरक हो.

10.5 कादाचा पापदरा

10.6 इलकटॉन सकषमदशगाक

70

इलकटरिॉन सकमदशगीन पालहास कदरकाभोवती दहरी आवरण व तावर कदरकी लछदर लदसतात. कदरकाचा आतबाहर होणार पदाथिााच वहन ा लछदरामधन होत. कदरकामध एक रोलाकार कदरकी (Nucleolus) असत व ररसतराच जाळ असत. ररसतर ही पातळ दोऱासारखी असन पशीलवभाजनाचा वळी ताच रपातर रणसतरामध होत. रणसतरावरील काावतमक घटकाना जनक (Genes) महणतात. कायद 1. पशीचा सवव चापच लकरा व पशीलवभाजन ावर

लनतरण ठवण. 2. जनकाविार आनवलशक रणाच सकरमण पढील

लपढीकड करण.

आतदरगायजावलका (Endoplasmic Reticulum)

ववचार करा.

ववचार करा. तमचा इमारतीत लकती परकारचा पाईपलाईनस आहत? ता कोणकोणती काम करतात? ता नसा तर का होईल?

10.8 आतदरगायजावलका

कदरकराबोझोम

· रकतातील लोलहतरकतकलणकामधील (RBC) कदरक नष झाान लहमोलोबीनसाठी अलधक जारा उपलबध होत व जात ऑदकसजन वाहन नला जातो.

· वनपतीचा रसवालहनातील चाळणी नललकामधील कदरक नष झाान ता पोकळ होतात व अननपदाथिााच वहन सोप होत.

षमाहीत आह का तमहाला?

10.7 कदरक

ररसतर

कदरकीकदरकीलछदर

कदरकाभोवतालच आवरण

पशीचा आतमध लवलवध पदाथिााच वहन करणाऱा अरकाला आतदरववजाललका महणतात. आतदरववजाललका महणज तरल पदाथिाानी भरला सकमनललका व पट एकमकाना जोडल जाऊन बनलली जाळासारखी रचना असत. आतदरववजाललका आतील बाजन कदरकाला तर बाहरील बाजन परदरवपटलाला जोडलली असत. पषठभारावर राबोझोमसच कण असतील तर लतला खडबडीत आतदरववजाललका महणतात.

कायद 1. पशीला आधार दणारी चौकट. 2. परलथिनाच वहन करण. 3. अनन, हवा, पाणी ामाफकत शरीरात आल ा लवषारी पदाथिााना जलदरावणी करन शरीराबाहर टाकण.

· तमचा आवडीची लबदकट, चॉकलट स ाभोवती कोणकोणती वषन असतात? · कारखानाचा ‘पलकर लवभार’ कोणत काम करतो?

71

10.9 रॉलरी सकल

समपकष बाजकड

अवकालशका

तरावी पीलटकानवजात पीलटका

आतमध णार वहनाचा लपटीका

रॉलरी काय (रॉलरी सकल) - Golgi Complex ः एकमकाना समातर रचला 5-8 चपटा, पोकळ कोशापासन रॉरी सकल बनत. ा कोशाना ‘कड’ महणतात. कडामध लवलवध परकारची लवकर असतात. आतदरववजाललककडन आलली परलथिन रोली पीलटकामध बलदत होतात. पशीदरवामाफकत हा पीलटका रॉरी सकलापात तात, ताचा लनलमवतीकषम बाजशी सोर पावन तातील दरव कडामध पाठवल जात. कडाचा घडातन पढ सरकताना लवकरामळ ता दरवामध बदल होत जातात. ही बदल झालली परलथिन पनहा रोली पीलटकामध बद होऊन रॉरी सकलाचा पररपकव बाजन बाहर पडतात. महणजच कारखानातील वत बाधन पढ पाठलवणाऱा पलकर लवभारासारख काम कडाविार होत. कायद 1. रॉरी सकल ह पशीतील ‘तरावी अरक’ आह. 2. पशीत सशललषत झाला लवकर, परलथिन, वणवक

इतादी पदाथिाामध बदल घडवन ताची लवभारणी करण, ताना पशीमध लकवा पशीबाहर अपलकषत लठकाणी पोहोचलवण.

3. ररदकतका व तरावी पीलटका ाची लनलमवती करण.4. पशीलभदततका, परदरवपटल व लकाररका ाचा

लनलमवतीस मदत करण. लयकाररका (Lysosomes)

पररचय शासतरजाचा कलमललओ रॉरी ा शातरजान सववपरथिम

रॉरी सकलाच वणवन कल. ‘काळी अलभलकरा’ ह रजन ततर तानी लवकलसत कल व हा ततरान तानी चतास थिचा सखोल अभास कला.

सारा पाह !

10.10 लयकाररका

शतीकामात लनमावण झालला पालापाचोळा व इतर कचरा कपोट खडडात टाकानतर काही लदवसानी ता कचऱाच का होत?

पशीत घडणाऱा चापच लकरामध ज टाकाऊ पदाथिव तार होतात, ताची लवहवाट लावणारी स थिा महणज लकाररका. लकाररका ह साध एकपटलान वदषत कोश असन तामध पाचक लवकर असतात.

एकरी-लभतती आवरण

जलटल लवकर

कायद 1. रोरपरलतकार तरणा - पशीवर हला करणाऱा लजवाण व लवषाणना

नष करत. 2. उद धवत करणार पथिक - जीणव व कमजोर पशीअरक, काबवनी

कचरा ह टाकाऊ पदाथिव लकाररकमाफकत बाहर टाकल जातात. 3. अातमघाती लपशवा - पशी जनी लकवा खराब झाली की

लकाररका फटतात व तातील लवकर वत:चाच पशीच पचन करतात.

4. उपासमारीचा काळात लकाररका पशीत साठलवल ा परलथिन व मद ाच पाचन करत.

‘चतासथिची रचना’ ा अभासासाठी सलटारो काजल ा शातरजाबरोबर ताना 1906 मध नोबल पाररतोलषक लमळाल.

72

ततकवणका (Mitochondria)

तमचा वरावतील लदव, पख तसच शाळतील सरणक कोणता ऊजववर चालतात? ही ऊजाव कठ लनमावण होत?

परतक पशीला ऊजवची ररज असत. पशीला ऊजाव परलवणाच काम ततकलणका करतात. इलकटरिॉन सकमदशगीखाली पालहास ततकलणका दहरी आवरणाची बनलली लदसत. ततकलणकच बाह आवरण सदचछदर तर आतील आवरण घडानी (लशखानी) बनलल असत. ततकलणकचा आतील पोकळीत असला जलीसदश दरवात राबोझोमस, फॉफट कण व डीऑकसीराबो नदकक आमल (DNA) रण असान ता परलथिन सशललषत कर शकतात. ततकलणका पशीतील कबगोदक व मदाच लवकराचा साहायान ऑदकसडीकरण करत व हा परलकरत मकत झालली ऊजाव ATP (ॲडनोसाईन टरिा फॉफट) चा रपात साठवत. पराणीपशीपकषा वनपतीपशीत ततकलणकाची सखा कमी असत. कायद 1. ATP ह ऊजावसमदध सर तार करण. 2. ATP मधील ऊजाव वापरन वतःसाठी परलथिन,

कबगोदक, मद ाच सशलषण करण.

10.12 ररवकका

जरा डोक चालवा.

षमाहीत आह का तमहाला?

लोलहतरकतकलणकत ततकलणका नसतात. तामळ ता पशी जो ऑदकसजन वाहन नतात, तो ताचा वतःसाठी वापरला जात नाही.

सारा पाह !

ततकलणकाचा आतील आवरण लशखाकत असणाचा फादा का?

ररवकका (Vacuoles) पशीतील घटकदरवाची साठवण करणार पशीअरक महणज ररदकतका हो. ररदकतकाना ठरालवक आकार नसतो. पशीचा ररजनसार ररदकतकची रचना बदलत असत. ररदकतकच पटल एकपदरी असत. कायद 1. पशीचा परासरणी दाब लनलतरत ठवण. 2. चापच लकरत बनलली उतपालदत (लाकोजन, परलथिन, पाणी) साठवण. 3. पराणीपशीतील ररदकतका टाकाऊ पदाथिव साठवतात, तर अलमबाचा ररदकतकत

अनन पचनपवव साठवल जात. 4. वनपतीपशीतील ररदकतका पशीदरवान भरला असन ता पशीला ताठरता

व दढता दतात. लवक (Plastids) ः वनपतीचा पानाना लहरवा रर, तर फलाना लाल, लपवळा, कशरी, लनळा अस अनक रर कशामळ त असतील? अस रर दणार एक अरक फकत वनपतीपशीत आढळत, त महणज लवक. लवक ही दविपटलकत असन दोन परकाराची असतात.

10.11 ततकवणका

सलशखा

ततकलणकतील दरव

आतील आवरण

बाहावरण

73

इटरनट षमाझा वषमतरफल, फळ ामध आढळणार आणखी काही

रर व तासाठी कारणीभत ररदरव ाची मालहती इटरनटवरन लमळवा व वरील तकता पणव करा.

वनसपतीचया राराचा रर ररदरयलहरवा (उदा. पान) लाल (उदा. राजर)लपवळाजाभळा, लनळारडद रलबकषी (उदा. बीट). . . . . . . . . . . . . . .

हररतदरव (कोरोलफल)करोटीनझनथिोलफलॲनथिोसालननलबटालीनस. . . . . . . . . . . . . . .

1. अवणवलवक (पाढरी/ररहीन लवक/Leucoplasts)2. वणवलवक (ररीत लवक/Chromoplasts)

10.13 हररतलवक

मधावरणातील जाराबाहावरण

आतील आवरण

थिालकॉइड पीलठका (जलला दरव)लवककणी

हररतलवक ही वणवलवक असन इतर परकारचा वणवलवकात रपातररत होऊ शकतात. उदा. लहरव कचच टोमटो लपकावर हररतदरव नष पावत तर लाकोपीन (Lycopene) तार झाान लाल रर तो. हररतलवक (Chloroplast)कती : करोटन/ऱहीओ वनपतीचा पानावरील पापदरा काढा. तो काचपटीवर ठवा व तातील वणवलवकाच सकत सकमदशगीखाली लनरीकषण करा. तमहाला मालहती आह की, वनपतीचा पानात चालणाऱा परकाशसशलषण परलकरसाठी हररतलवक फार महतवाची आहत. हररतलवक सौर ऊजवच रासालनक ऊजवत रपातर करतात. हररतलवकाचा लपलठकमध परकाशसशलषणासाठी आवशक लवकर, DNA , राबोझोमस व लपषम पदाथिव असतात. लवकाची कायद 1. हररतलवक सौर ऊजाव शोषन लतच रासालनक ऊजवत महणज अननात रपातर करतात. 2. वणवलवकामळ फल व फळ ाना रर परापत होतो. 3. अवणवलवक ही लपषम पदाथिव, मद व परलथिनाच सशलषण व साठवण करतात.

ततकलणका व लवक ामध DNA व राबोझोमस असान ही अरक वत:ची परलथिन तसच तार कर शकतात. पशीचा रचनचा व अरकाचा अभास कानतर तमचा लकषात आल असल की वनपतीपशी व पराणीपशी ामध आढळणाऱा अरकामळ पशीतील काव सरळीतपण चाल असतात. अशा लवकलसत पशीना दशकदरकी पशी महणतात. मारील इततत तमही लजवाणचा आलदकदरकी पशीचा अभास कला होता. आता ा दोनही पशी परकाराचा तलनातमक अभास करा.

कायगा ससथाच ः राषरिी पशी लवजान कदर (National Centre for cell Science -NCCS) ही भारत सरकारचा जवततरजान लवभारा अतवरत कावरत असलली वातत स थिा आह. ा स थिच काावल सालवतरीबाई फल पण लवदापीठाचा आवारात असन पशीजीव लवजानामध सशोधन करत, राषरिी पराणी पशी भाडारासाठी सवा दणाच परमख काव करत तसच कनसरसारखा रोरावर सद धा उपचाराबाबतच सशोधन काव करत आह.

74

1. षमला ओळखा अ. ATP तार करणाचा कारखाना आह. आ. एकपदरी आह, पण पशीचा परासरणी दाब

लनलतरत ठवतो. इ. पशीला आधार दतो पण मी पशीलभदततका नाही. माझ

शरीर तर जाळीसारख आह. ई. पशीचा जण रसान कारखाना. उ. माझामळ तर आहत पान लहरवी.2. तर काय झाल असत? अ. लोलहतरकतकलणकत ततकलणका असता. आ. ततकलणका व लवक ामध फरक नसता. इ. रणसतरावर जनक नसती. ई. पारपटल लनवडकषम नसत. उ. वनपतीत ॲनथिोसाालनन नसत.3. आषमचयाषमधय वरळा कोण? कारण दा. अ. कदरकी, ततकलणका, लवक, आतदरववजाललका आ. डी.एन.ए, राबोझोमस, हररतलवक

4. कायद वलहा. अ. पशीपटल आ. पशीदरव इ. लकाररका ई. ररदकतका उ. कदरक5. षमाझा रर कोणाषमळ ? (अचक पयागाय वनवडा)

अ. लाल टोमटो 1. कोरोलफलआ. लहरव पान 2. करोटीनइ. राजर 3. ॲनथिोसालननई. जाभळ 4. लाकोपीन

उपकषम ः

1. वरवरळा पाववरण नही वतचा वापर करन पशीच मॉडल करा.

2. वरावतील तमचा लमतराचा एक रट तार करा. पशीचा परतक अरकाची भलमका परतकाला दऊन नालटका तार करन वरावत सादर करा.

3. पाचवमट कारद लकवा ततसम आवरण वापरन परासरणाचा अभास करा.

दशयकदरकी पशी आवदकदरकी पशी· आकार - 5-100 माकरोमीटर · रणसतर सखा - एकापकषा जात · कदरक - कदरकपटल, कदरकी व कदरकदरव असलल स पष कदरक असत. · ततकलणका, लवक - असतात. · उदाहरण - उचचलवकलसत एकपशी व बहपशी वनपती व पराणी ामध

आढळतात.

· 1-10 माकरोमीटर · एकच · कदरकसदश कदरकाभ असतो. · आवरणकत अरक नसतात. · जीवाण

पशीअभयासासाठी उपयक सावहतय

सवाधयाय

75

11. षमानवी शरीर व इवदरय ससथा

थोड आठवा.

सारा पाह !

थोड आठवा.

ववचार करा.

1. इलदर व इलदर स थिा कशापासन बनलली असतात?2. मानवी शरीरामध कोणकोणता इलदर स थिा आहत?

मारील इततत आपण सजीवाची काही वलशषट/लकषण अभासली आहत. सजीवातील लकषण परकषावन दशवलवणाऱा सवव जीवनावशक लकराना जीवनपरलकरा (Life processes) अस महणतात.

1. आपण राढ झोपत असताना शरीरामध सर असलली काव कोणती?2. आपा शरीरात कोणकोणता जीवनलकरा सतत सर असतात?

आपा शरीरात जीवनलकरा सरळीतपण पार पडणासाठी अनक इलदर समहान काम करत असतात. ा जीवनपरलकराच वरवरळ टपप असतात. लवलशष टपपावर लवलशष इलदर पद धतशीरपण काम पार पाडत असतात. ठरालवक काम एकलतरतपण करणाऱा इलदर समहाला इलदर सथिा अस महणतात. आपा शरीरात पचनस थिा, शवसन सथिा, रकतालभसरण सथिा, चता स थिा, उतसजवन स थिा, परजनन स थिा, अदथि सथिा, ना स थिा अशा अनक इलदर स थिा कावरत असतात.

पराणाचा शरीरामध शवासोचछ वासाच काव कोणकोणती इलदर करतात?

मानवी शरीरातील सवव जीवनपरलकरा चाल राहणासाठी ऊजवची लनतात आवशकता असत. ऊजावलनलमवती पशीमध होत. तासाठी पशीना लवदराव अननघटक व ऑदकसजनचा परवठा वहावा लारतो. ही काम शवसनसथिा व रकतालभसरण सथिामाफकत होतात. शवसनाची परलकरा पढील तीन टपपात होत.

1. बवहःशवसन / बाहयशवसन ःअ. शवास घण - नाकावाट हवा आत घतली जात, तथिन ती शवासनललकदवारा दोनही फफफसात जात. ब. उचछ वास (शवास सोडण) - फफफसात घतला हवतील ऑदकसजन रकतात जातो. रकत शरीरातील CO2 फफफसाकड पोहोचवत व ती हवा उचछ वासावाट बाहर टाकली जात. फफफसावाट होणाऱा ा दोन लकराना एकलतरतपण बलहःशवसन महणतात.2. अतःशवसन ः शरीरातील सवव पशी आलण रकत ादरमान होणाऱा वाचा दवाणघवाणीला अतःशवसन महणतात. रकतातन पशीमध O2 जातो व पशीतन रकतामध CO2 तो. 3. पशीशवसन ः ऑदकसजनमळ पशीतील लकोजसारखा लवदराव घटकाच मदजवलन होऊन ATP चा वरपात ऊजाव मोकळी होत. ताचबरोबर CO2 व जलबाषप ह लनरपोरी पदाथिव तार होतात. ा लकरला पशीशवसन अस महणतात. खालील समीकरणाचा साहायान पशीशवसन परलकरा साराश रपान माडतात.C6H12O6+6O2 6CO2+6H2O+ ऊजाव(38ATP)

अमीबा, राडळ, झरळ, वनपती, लवलवध जलचर पराणी व पकषी ह कशाचा साहायान शवसन करतात ताचा तकता तार करा.

जरा डोक चालवा.

इधनाचा जवलनातन उषणतबरोबरच धवनी व परकाश लनलमवती होत ाच परकार पशीत अननघटकाच जवलन होत असताना धवनी व परकाश लनलमवती होत असल का?

सारा पाह !

1. शवसनसथिमध कोणकोणता इलदराचा समावश होतो?

2. जवताना बोल न. अस का ?

76

शवसन ससथा (Respiratory system) ः रचना व कायगा1. नाक (Nose) ः शवसनलकरची व शवसनसथिची सरवात नाकापासन होत. नाकातील कसाचा व लचकट पदाथिााचा साहायान हवा राळन आत घतली जात. 2. घसा (Pharynx) ः घशापासन अनननललका व शवासनललका सर होतात. शवासनललका अनननललकचा पढ असत. शवासनललकचा वरचा बाजस एक झाकण असत. अनननललकत अनन जाताना ा झाकणामळ शवासनललका झाकली जात. तामळ शवासनललकत बहधा अननाच कण लशरत नाहीत. इतर वळी शवासनललका उघडी असत. ामळ हवा घशातन शवासनललकत जात.3. शवासनवलका (Trachea) ः शवासनललकचा सरवातीचा भार वरतरामळ फरलला असतो. छातीमध शवासनललकला दोन फाट फटतात. एक फाटा उजवा फफफसाकड व दसरा डावा फफफसाकड जातो.4. रपरस (Lungs) ः छातीचा पोकळीत हदाचा डावा व उजवा बाजस एकक फफफस असत. छातीचा पोकळीचा बराचसा भार फपफसानी वापला असन हदाचा बराचसा पषठभार ताचामळ झाकला जातो. परतक फपफसावर दपदरी आवरण असत. तास फपफसावरण (Pleura) महणतात. फपफस पजापरमाण दथिलतथिापक असतात. फपफस लहान लहान कपपानी बनलली असतात. ताना वाकोश महणतात. वाकोशाचा भोवती कशवालहनाच अतत दाट जाळ असत. वाकोशावरील आवरण अतत लझरलझरीत असत. तसच कशवालहनाच आवरणही फार पातळ असत. ा पातळ आवरणातन वाची दवघव सहज होऊ शकत. फपफसात असख वाकोश असामळ वाचा दवघवीसाठी फार लवतत पषठभार उपलबध होतो.

रपरसाषमधय होणारी वायची दवघव ः फपफसातील वाकोशाभोवती रकत वाहत असताना वाची सतत दवघव चाल असत. रकतातील ताबडा पशी (RBC) मध लहमोलोबीन ह लोहकत परलथिन असत. वाकोशात आल ा हवतील अॉदकसजन लहमोलोबीन शोषन घत. ताचवळी CO2 व जलबाषप रकतातन वाकोशात जातात व तथिील हवत लमसळतात. ऑकसीजन रकतात घतला जातो. CO2 आलण जलबाषप रकतातन बाहर काढल जाऊन उचछ वासावाट बाहर टाकल जातात.5. शवासपटल (Diaphragm) ः बररडानी बनल ा छातीचा लपजऱाचा तळाशी एक नाचा पडदा असतो. ा पडदाला शवासपटल महणतात. शवासपटल ह उदरपोकळी व छातीची पोकळी (उरोपोकळी) ाचा दरमान असत. बररडा लकलचत वर उचला जाण आलण शवासपटल खाली जाण, ा दोनही लकरा एकदम घडान फफफसावरील दाब कमी होतो. तामळ बाहरील हवा नाकावाट फफफसामध जात. बररडा मळ जारी परत आा आलण शवासपटल पनहा वर उचलल रल की फफफसावर दाब पडतो. तातील हवा नाकावाट बाहर ढकलली जात. शवासपटल सतत वर आलण खाली होणाची हालचाल शवासोचछ वास घडणासाठी ररजची असत.

वायकोश

शवसन ससथा

नाकपोकळी

घसावरतर

शवसलनकावाकोश

शवासनललकाफफफस

शवासपटल

11.1 षमानवी शवसनससथा व वायकोश

आत आलण बाहर

वाकोश

कलशकमध वहनरकतातील ताबडा पशी

हवचा परवाह

77

शवसनलकरा होताना छातीचा लपजऱाचा खालील भारात होणाऱा हालचालीच लनरीकषण करा व चचाव करा.

थोड आठवा. 1. रकतालभसरण महणज का?2. रकतालभसरण सथिमध कोणकोणता इलदराचा समावश होतो ?

रकावरसरण ससथा (Blood circulatory system) शरीराचा लनरलनराळा अववामध पाणी, सपररक, ऑदकसजन, लवदराव अननघटक, टाकाऊ पदाथिव अशा लवलवध पदाथिावच वहन रकतालभसरण सथिा करत. मानव आलण उचचतर पराणामध रकतालभसरणासाठी वततर स थिा असत. रकतालभसरण सथिमध हद, रकतवालहना आलण कलशकाचा समावश होतो.

हदय ः रचना व कायद ः छातीचा लपजऱामध जवळजवळ मधभारी हद असत. त बररडामार, दोनही फपफसाचामध आलण थिोडस ताचा डावा बाजला कललल असत. अापा हदाचा आकार आपा मठीएवढा असतो व वजन साधारणपण 360 गरम असत. आपा हदाभोवती दपदरी हदावरण असत. ा हदावरणाचा दोन थिरामध एक दरवपदाथिव असतो, तामळ घषवणापासन व धककापासन हदाच सरकषण होत. मानवी हद हा एक नाम, मासल अवव आह. हद ह हदनाच बनलल असत. हद ना अनदचछक असतात. ताच आकचन व लशलथिलीकरण एका लनदशचत तालात होत असत. ालाच हदाच पदन महणतात. हदाच आतील उभा पडदामळ डाव व उजव अस दोन भार पडतात. ा भाराच परत दोन-दोन कपप पडतात. अशा परकार हदाच चार कपप असतात. वरचा कपपाना अललद तर खालील कपपाना लनल अस महणतात.

वनरीकषण करा व चचागा करा.

11.2 शवसनवकया व हालचाल

11.3 हदय रचना व रकावरसरण

महारोलहणी

डावी धमनी

डाव अललद

डाव लनल

उजव लनल

उजवी धमनी

उजवीकडील लशरा

लतरदली झडप महाधमनी अधवचदराकती झडप

अधोमहाशीर

उधववमहाशीर

उजव अललद

द लवदलीझडप

78

नीला (शीरा) शरीराचा लवलवध भाराकडन हदाकड रकत वाहन नणाऱा वालहनाना नीला महणतात. फपफसलशरावलतररकत उरला सवव नीलामधन लवनाकषजती (काबवनडाऑकसाइड कत) रकत वाहन नल जात. बहतक नीला ा तवचलरतच असतात. ाची लभदततका पातळ असत. तसच, ाचा पोकळीमध झडपा असतात.

कशवावहनया (कवशका) (Capillaries) धमना शरीरभर पसरताना ताना फाट फटतात ताचा वास लहान लहान होत जाऊन ता कसासारखा लदसतात ताना कलशका महणतात. कलशकाचा लभदततका अतत बारीक, एकसरी आलण पातळ असतात. तामळ कलशका आलण पशी ाचा दरमान पदाथिााची दवाणघवाण सलभ होत. ा दवाणघवाणीत रकतातील ऑदकसजन, अननघटक, सपररक व जीवनसतव पशीत लमळतात, तर पशीतील टाकाऊ पदाथिव रकतात तात. कलशका एकमकीना जोडा जाऊन जात वासाचा वालहना तार होतात. तानाच आपण लशरा महणतो. परतक अववामध कशवालहनाच जाळ पसरलल असत.

षमाहीत आह का तमहाला?

सामनपण लनरोरी मानवाचा हदाच दर लमलनटास 72 ठोक पडतात. वााम वा काम कान तसच मनात लनमावण होणाऱा भावनामळ हदाच ठोक वाढतात. तसच माणस आराम करत असताना वा झोपला असताना त कमी होतात अस आढळन आल आह. लहान बालकाचा हदाचा ठोकाची सखा जात असत. हदाच ठोक पडत असताना दोन परकारच आवाज तात. ातील एका आवाजाच वणवन ‘लबब’ तर दसऱा आवाजाच वणवन ‘डबब’ अस करतात. हद परतक ठोकाला समार 75 लमलललीटर रकत ढकलत.

ववचार करा.

11.5 कशवावहनया

हदाकडन हदाकड

कशवालहना

धमनी शीर

अस होऊन रल 1628 साली लवम हावव ा लबलटश डॉकटरन शरीरातील रकतालभसरण कस होत ाच वणवन कल. आपल हद महणज एक नाम पप असन ा पपाद वार आपा शरीरात रकतालभसरण कल जात, असा लसद धानत माडला. रकतवालहनामधील झडपाच काम कस चालत ह हावव ानी शोधन काढल.

11.4 धषमनया व नीला याची रचना

नीला (शीर)

सकमरकतवालहनी

झडपआवरण

नासोजी ऊती

रोलहणी (धमनी)

रकवावहनया - रचना व कायद ः हदाची पदन सतत चाल असत. तामळ रकतवालहनात सतत रकत लफरत राहत. रकतवालहना परामखान दोन परकारचा आहत. रोवहणी/धषमनया ः हदापासन शरीराचा वरवरळा भाराकड रकत नणाऱा वालहनाना धमना महणतात. धमना शरीरामध खोलवर असतात. फपफसधमनी वलतररकत इतर सवव धमना ऑदकसजनकत रकत वाहन नतात. धमनाची लभदततका जाड असत. ताचा पोकळीमध झडपा नसतात.

नीलाचा पोकळीमध झडपा कशासाठी असतात ? ता नसता तर का झाल असत ?

79

करन पहा

हदयातील रकावरसरण / हदयाच कायगा हदाद वार शरीराचा लवलवध अववाकड रकत पोहोचलवणाचा अालण तथिन परत हदाकड आणणाचा लकरस ‘रकतालभसरण’ महणतात. रकत सतत लफरत राहणासाठी हदाचा आकचन आलण लशलथिलीकरण ा एकातरीत लकरा घडत असतात. हदाच लारोपाठच एक आकचन व एक लशलथिलीकरण लमळन हदाचा एक ठोका होतो.

सावहतय ः बारीक लछदर असणारी दोन फट लाब रबरी नळी, घडाळ, नरसाळ1. रबरी नळीचा एका टोकाला नरसाळ जोडा. 2. नरसाळाच उघड तोड छातीवर डावा बाजला ठवा.3. नळीच दसर टोक हदाचा आवाज ऐकणासाठी कानाजवळ ठवा.4. घडाळाचा मदतीन एका लमलनटात हदाच लकती ठोक होतात त नोदवा.

ववचार करा. नाडीच ठोक ः हदाच ठोक व हाताचा नाडीच ठोक ाचा सहसबध शोधा.

सारा पाह !

रक (Blood) रकत हा लाल रराचा एक परवाही पदाथिव आह. रकत ही दरा स ोरी ऊती आह. ऑदकसजनकत रकताचा रर लाल भडक असतो आलण चव खारट असत तसच साम (pH) 7.4 असतो. रकत दोन परमख घटकानी बनलल असत.

रकदरव (Plasma) रककवणका / रकपशी (Blood corpuscles / cells)

अ. रकतदरव लफकट लपवळसर रराचा, लनतळ, काहीसा आमलारीधमगी दरव असतो. ात समार

90 त 92% पाणी, 6 त 8% परलथिन 1 त 2 % असलदर कषार व इतर घटक असतात.आ. अबलमन - सबध शरीरभर

पाणी लवभारणाच काम करत.इ. लोबलीनस - सरकषणाच काम

करतात.ई. फालबनोजन व परोथोमबीन रकत

रोठणाचा लकरत मदत करतात.

उ. असलदर आन - कदशअम, सोलडअम, पोटलशअम ह चता आलण ना काावच लनतरण ठवतात.

1. लोवहत रकपशी (RBC)अाकारान लहान, वतवळाकार, कदरक नसल ा पशीा पशीतील लहमोलोबीन ा घटकामळ रकत लाल रराच लदसत. लहमोलोबीनमळ ऑदकसजन रकतात लवरघळतो.- रकताचा परतक घनलमलीमीटरमध 50-60 लकष RBC असतात. RBC ची लनलमवती अदथिमजजत होत व ता समार 100 त127 लदवस जरतात.2. शवत रककवणका (पाढऱया पशी) (WBC)आकारान मोठा, कदरककत, ररहीन पशी रकताचा परतक घनलमलीमीटरमध 5000-10,000 पाढऱा पशी असतात- ा पशीच 5 परकार आहत - बसोफील, इओलसनोलफल, नटरिोफील, मोनोसाईट स ललमफोसाईट स- पाढऱा पशीची लनलमवती अदथिमजजत होत.कायगा - पाढऱा पशी, आपा शरीरात सलनकाच काम करतात. शरीरात कठही रोरजतचा लशरकाव झाास तावर ा पशी हला करतात. सकमजीवामळ होणाऱा रोरापासन रकषण करतात.3. रकपट टीका (Platelets)- ा अलतश लहान आलण तबकडीचा अाकारासारखा असतात- रकताचा एका घनलमलीमीटरमध ा समार 2.5 लकष त 4 लकष असतात.कायगा - ा रकत रोठवणाचा लकरमध भार घतात.

1. कानाचा मार लकवा पााचा टाचचा वरचा बाजस सदधा ठोक अनभवल जातात ह ठोक कशामळ होतात?2. बोट कापल लकवा कठही जखम झाली की का वाहत?

80

रकाची कायद1. वायच पररवहन ः फपफसामधील ऑदकसजन रकताद वार शरीराचा सवव भारात पशीपात वाहन नला जातो. तसच

ऊतीकडन फपफसामध CO2 आणला जातो.2. पोषणततवाच वहन (पशीना खाद परववण) ः अनननललकचा लभदततकमधन लकोज, अलमनो आमल, मदामल

ासारखी पचन झालली साधी पोषणतव रकतात घतली जातात व ती शरीराचा परतक पशीपात पोहोचवली जातात.

3. टाकाऊ पदाथााच वहन ः ररा, अमोलना, लकरएलटनीन इतादी नाटरिोजनकत टाकाऊ पदाथिव ऊतीकडन रकतात जमा कल जातात. नतर ह पदाथिव शरीराबाहर टाकणासाठी रकताद वार वककाकड वाहन नल जातात.

4. शरीररकषण ः रकतात परलतलपडाची लनलमवती होत आलण त सकम जीवाण व इतर उपदरवी कण ाचापासन शरीराच रकषण करतात.

5. ववकर व सपररक पररवहन ः लवकर आलण सपररक जा लठकाणी सवतात तथिन ती जा लठकाणी ताची अलभलकरा होत तथि रकताद वार वाहन नली जातात.

6. तापषमान वनयषमन ः ो अशा वालहनी लवफारण आलण वालहनी सकोचन ामळ शरीराच तापमान 37 0C इतक काम राखल जात.

7. शरीरातील सोलडअम, पोटलशम ासारखा कषाराचा समतोल ठवण. 8. रकतसाव झाास रठळी लनमावण करन जखम बद करण ह काव पटलट व रकतदरवातील फालबनोजन नावाच

परलथिन करतात.

षमानवी रकरट (Human blood groups) रकतातील परलतजन आलण परलतलपड ा दोन परलथिनावर आधाररत रकताच वरवरळ रट पाडल आहत. मानवी रकताच A, B, AB आलण O अस चार परमख रट असन ‘आर एच’ (ऱहीसस) पॉलझलटवह व ‘आर एच’ लनरलटवह अस ा परतक रटाच दोन परकार लमळन आठ रकतरट होतात.(उदाहरणाथिव, A Rh +Ve व A Rh -Ve)रकदान ः एखादा वकतीला अपघात झाला की जखमावाट रकततराव होतो. अनक वळा शतरलकरचा वळीही रणास रकत दाव लारत. तसच ॲनलमा, थिलसलमा (Thalassemia), कनसरगरत रणानाही बाहरन रकतपरवठा कला जातो. शरीरातील रकताची कमतरता भरन काढणासाठी ता वकतीला बाहरच रकत लदल जात. ाला ‘रकत पराधान’ महणतात.

रक पराधनासाठी रकाचा परवठा कोठन होतो?रकपढा ः रकतपढामध लनरोरी वकतीचा शरीरातन लवलशष पदधतीन रकत काढल जात आलण त ररजना परवल जात.जमा झालल रकत लरच वापराच नसास त रलरिजरटरमध काही लदवसापात ठवता त.रकदाता ः जी वकती रकत दत लतला रकतदाता महणतात.रकगाही ः जा वकतीला रकत लदल जात ती वकती महणज रकतगराही हो.

O रटाच रकत इतर सवव रटाना दता त, तर AB रटाची वकती सवााकडन रकत घऊ शकत, महणन ‘O’ रकतरटाला सववो दाता (Universal Donar) महणतात तर ‘AB’रकतरटाला सववो गराही (Universal Recipient) महणतात.

रकतरट आनवलशक असतात व त आपा शरीरात माता व लपताकडन णाऱा जनकावर अवलबन असतात. रकतदान करताना रकतरट जळासच त रकत रणाला लदल जात. रकत पराधनात रकतरट न जळास रणाला धोका पोहोच शकतो. तामळ रण दरावणाचाही सभव असतो.

आजचा रकतदाता उदाचा रकत घणारा अस शकतो. काहीही अपकषा न करता लदलल रकतदान ह जीवनदान आह. अपघात, रकततराव, परसवकाळ आलण शतरलकरा अशा दथितीमध रणास रकताची ररज पडत. लनरोरी वकतीद वारा कला रकतदानाचा उपोर ररज रणाच जीवन वाचवणासाठी कला जातो. ामळच रकतदान ह सववशषठ दान आह.

81

रकदाब (Blood pressure) ः हदाचा आकचनपरसरणामळ धमनातील रकत सारख परवालहत ठवल जात. आकचनामळ धमनाचा लभतीवर रकताचा दाब पडतो तास ‘रकतदाब’ अस महणतात. शरीराचा सवव भारात रकत पोहोचणासाठी ो रकतदाब हा आवशक असतो. हदाचा आकचनाचा वळी जो दाब नोदलवला जातो तास ‘लसटॉललक दाब’(अकचक दाब) अस महणतात व परसरणाचा वळी नोदा जाणाऱा दाबास ‘डाटोललक दाब’ (परकचनी दाब) अस महणतात. लनरोरी माणसाचा रकतदाब समार 120/80 लममी त 139/89 लममी मकवरीचा (पाऱाचा) तभाएवढा असतो. तो मोजणासाठी ‘दपमोमनोमीटर’ नावाच तर वापरतात.

तमचा पररसरातील एखादा रकतपढीला भट दा व रकतदानासबधी अलधक मालहती लमळवा.षमावहती वषमळवा.

* आपा शरीरात नवीन रकत तार होणाची परलकरा सतत चाल असत.

* रकतदानासाठी एकावळी एका वकतीच 350 ml रकत घतल जात, तर आपल शरीर 24 तासामध घतला रकताचा तरल भाराची पतगी करत.

* रभाववथिा, तनपानकाळ सर असणाऱा दतराना रकतदान करता त नाही.

* रकतदान करताना / क ानतर कोणताही तरास होत नाही.

* 18 वषाववरील लनरोरी वकती वषावतन 3-4 वळा

रकतदान कर शकत.

ह नहषमी लकषात ठवा.

उचच रकदाब ः माणसाचा शरीरातील साधारण रकतदाबापकषा जात दाब महणज उचच रकतदाब हो. उचच रकतदाब असला वकतीचा धमनामध अनावशक तणाव लनमावण होतो. उचच रकतदाब महणज हदाला ररजपकषा जात काम कराव लारत. ात दोनही लसटॉललक व डाटॉललक दाब वाढलल असतात.

रकशासतर (वहषमटॉलॉजी) ः रकत, रकत तार करणार अवव आलण रकताच रोर ाचा अभास करणारी वदक लवजानाची शाखा. रकताचा सवव रोराच लनदान करण व तावर उपचार करण ालवषीच सशोधनही ा शाखत कल जात.

षमाहीत आह का तमहाला?

11.6 रकदाबषमापक यतर

A, B आलण O ा रकतरटाचा शोध इ.स. 1900 साली डॉ. कालव लडटनर ानी लावला. ा शोधाबददल ताना 1930 सालच नोबल पाररतोलषक दणात आल. AB रकतरटाचा शोध लडकाटलो आलण टलगी ानी 1902 मध लावला.

परकार वससटॉवलक दाब डायसटॉवलक दाबसाधारण रकतदाबपवव उचच रकतदाबउचच रकतदाब अवथिा -1उचच रकतदाब अवथिा - 2

90-119 लममी120-139 लममी140-159 लममी³ 160 लममी

60-79 लममी80-89 लममी90-99 लममी ³ 100 लममी

82

1. षमाझा जोडीदार शोधा.‘अ’ रट ‘ब’ रट1. हदाच ठोक अ. 350 लमली 2. RBC आ. 7.43. WBC इ. 37 0C4. रकतदान ई. 725. लनरारी वकतीचा शरीराच उ. 50 त 60 लकष

तापमान परलत घ. लमली6. ऑदकसजनकत रकताचा ऊ. 5000 त

साम 10000 परलत घ. लमली

2. खालील तका पणगा करा.इवदरय ससथा इवदरय कायद

1. शवसनसथिा2. रकतालभसरण सथिा

3. नाषमवनददवशत सबक आकतया काढा.अ. शवसनसथिा, आ. हदाची आतररचना

4. सकारण सपष करा.अ. मानवाच रकत ताबडा रराच असत.आ. शवासपटलाची वर आलण खाली होणाची लकरा

एकापाठोपाठ एक होत.इ. रकतदानास सववशषठ दान सबोधल जात.ई. ‘O’ रकतरट असल ा वकतीला ‘साववलतरक दाता’

महणतात.उ. आहारात लमठाच परमाण कमी असाव.

5. खालील परशनाची उततर तषमचया शबदात वलहा.अ. रकतालभसरण स थिचा शवसन, पचन व उतसजवन

सथिशी असणारा सबध काावचा वरपात ललहा.आ. मानवी रकताची सरचना व काव ललहा.इ. रकतदानाच महतव व ररज पष करा.

6. ररक सपष करा.अ. धमना व लशराआ. बलहःशवसन व अतःशवसन

7. रकदान करणाऱया यकीसाठी वनरोरी असलयाबाबतच कोणत वनकष लकषात घयाल?

8. कसात वदललया पयागायाचा योगय वठकाणी वापर करा व ररकामया जारा ररा. (वहषमोगलोबीन, आमलारीधषमगी, शवासपटल, अवसथषमजजा, ऐवचछक, अनवचछक, आमलधषमगी)अ. रकतातील ताबडा पशीमध..... ह लोहाच स र

असत.आ. ......... ह उदरपोकळी व उरोपोकळी ाचा

दरमान असत.इ. हद ना............. असतात.ई. ऑदकसजनमकत रकताचा साम pH ....असत.उ. RBC ची लनलमवती ....... मध होत.

9. आषमचयातील वरळ कोण त ओळखा.अ. A, O, K, AB, B आ. रकतदरव, रकतपट टीका, रकतपराधान, रकतकलणकाइ. शवासनललका, वाकोश, शवासपटल, कलशकाई. नटरिोलफल, लोबललनस, ॲबलमन, परोथोमबीन

10. खालील उतारा वाचा व रोर/ववकार ओळखा.आज लतच बाळ दीड वषावच झाल, पण त लनरोरी, हसर नाही. त सारख लकरलकर करत, लदवसलदवस अशकत लदसत आह. ताला धाप लारत. ताचा शवास फार जलद आह. ताची नख लनळसर लदस लारली आहत.

11. तषमचया शजारचया काकाच रकदाबाचया ववकाराच वनदान डॉकटरानी कल आह. तयाचा रकदाब वनयतरणात राहणयासाठी तयानी काय कराव बर?

उपकषम : हदरोराशी सबलधत वरवरळा आधलनक वदकी

उपचाराची मालहती लमळवा.

तमचा जवळचा एखादा दवाखानाला भट दऊन रकतदाब मोजणाचा तराचा साहायान B.P. कस मोजतात ालवषी मालहती लमळवा.षमावहती वषमळवा.

सवाधयाय

83

1. आपण रोजचा आहारात अनक खादपदाथिााचा उपोर करतो, जस ललब, लचच, टोमटो, साखर, दवहनरर, मीठ इतादी, सरळा पदाथिााची चव एकसारखी असत का?2. ललब, साखर, दही, चनाची लनवळी, खाणाचा सोडा, आवळा, लचच, करी, डालळब, पाणी ा पदाथिााची चव कशी आह त ललहा. (आबट, तरट, रोड, कडवट, चवहीन)

12. आमल, आमलारी ओळख

थोड आठवा.

आमल (Acid)तमचा लकषात ईल, की काही पदाथिव चवीला रोड,

काही कड तर काही आबट लकवा तरट असतात. ललब, लचच, दवहनरर लकवा आवळा ासारखा पदाथिााना आबट चव, ही ताचात असला एका लवलशष परकारचा स रामळ परापत होत. हा आबट चव दणाऱा सराना आमल अस महणतात. आमल पाणात लवदराव असतात व त कषरणकारकही असतात. पराणी आलण वनपतीमध सद धा आमल असतात.

खादपदाथिाामध असणाऱा आमलाना नसलरवक आमल लकवा सदरी आमल असही महणतात. ही आमल कषीण परकतीची असामळ ताना सौम आमल (weak acid) महणतात. काही आमल तीवर परकतीची असतात. ती दाहक असतात. उदा. सफररक आमल (H2SO4), हाडरिोकोररक आमल (HCl), आलण नालटरिक आमल (HNO3). हा आमलाना ‘खलनज आमल’ असही महणतात. ताची सहत दरावण तवचवर पडास तवचा भाजत तसच ताची धरी शवसनाद वार लकवा तोडाद वार शरीरात रास ही हालनकारक ठरत. सहत आमल हळ हळ पाणात घालन ताच लवरल आमलात रपातर करता त. अशी लवरल आमल सहत आमलाचा तलनत थिोडी कमी हालनकारक असतात.

तमही खाणाचा सोडाच लवरल दरावण जर चाखल, तर त काहीस तरट/कडवट जाणवल. ज पदाथिव तरट/कडवट चवीच व पशावला बळबळीत लारतात, उदा. चनाची लनवळी (Ca(OH)2), खाणाचा सोडा (NaHCO3), कॉदटक सोडा (NaOH) व साबण इतादी पदाथिााना आमलारी महणतात. आमलारी ह आमलापकषा पणवपण लवलभनन असतात. त रासालनकदषटा आमलाचा लवरदध रणधमााच असतात. तही सहत अवथित तवचला दाहक असतात. आपणास मालहत आह की उधववपालतत पाणी चवहीन असत. पाणी ह आमलधमगी लकवा आमलारीधमगी नसत.

परयोरशाळतील दशगाक ः आमल व आमलारी पदाथिााच परीकषण करणासाठी परोरशाळत मखतव ललटमस कारदाचा वापर कला जातो. हा कारद लाकन (दरडफल) नावाचा वनपतीचा अकावपासन तार कला जातो. तो ताबडा लकवा लनळा रराचा असतो. लनळा ललटमस आमलात बडलवावर ताबडा होतो आलण ताबडा ललटमस कारद आमलारीमळ लनळा होतो. ताच परमाण लफनॉफथिललन, लमलथिल ऑरज व लमलथिल रड ह दशवक दरावणवरपात परोरशाळत वापरल जातात. लमलथिल ऑरज हा दशवक आमलामध रलाबी, तर आमलारीमध लपवळा होतो. लफनॉफथिललन आमलामध ररहीन व आमलारीमध रलाबी असतो. वदशवक दशवक (Universal In-dicator) ह दरावणरपात असणार दशवक आमल, आमलारीचा सपकावत आावर वरवरळ ररबदल दाखलवतात.

दशगाक (Indicator)ज पदाथिव आमलधमगी लकवा आमलारीधमगी नसतात,

त रासालनकदषटा उदासीन असतात. आमल लकवा आमलारी पदाथिााची चव घण लकवा ताना पशव करण खप अपाकारक असान ताची ओळख करणासाठी दशवक (Indicator) महणन लवलशष पदाथिााचा वापर कला जातो. ज पदाथिव आमल लकवा आमलारीचा सपकावन वतःचा रर बदलतात ताना ‘दशवक’ अस महणतात.

12.1 परयोरशाळतील दशगाकललटमस कारद

लमलथिल ऑरजलफनॉफथिललन लमलथिल रड

84

करन पहा

करन पहा

क. दशगाक पदाथागाच नाव दशगाकाच षमळ रर आमलातील रर आमलारीतील रर1. ललटमस कारद लनळा ताबडा लनळा (तसाच राहतो)2. ललटमस कारद ताबडा ताबडा (तसाच राहतो) लनळा3. लमलथिल ऑरज नाररी रलाबी लपवळा4. लफनॉफथिललन ररहीन ररहीन रलाबी5. लमलथिल रड ताबडा ताबडा लपवळा

12.2 ः दशगाक आवण तयाच आमल व आमलारी दरावणातील रर

घररती दशगाक : परोरशाळतील दशवक पदाथिव उपलबध नसास घरातील अनक पदाथिााचा साहायान ‘नसलरवक दशवक’ बनलवता तात. अननाचा लपवळसर डार साबणान धतानतर लालसर झालला तमही पालहला असल. हा ररबदल अननातील हळद आलण साबणामधील आमलारीमधील होणाऱा रासालनक अलभलकरचा पररणाम हो. थि हळद ही दशवकाच काव करत. ाचपरमाण लाल कोबी, मळा, टोमटो तसच जावद आलण रलाबापासनही नसलरवक दशवक तार करता तात.

नसवरगाक दशगाक बनववण

सावहतय : जावद, रलाब, हळद, लाल कोबीची पान, रालन कारद इतादी.कती : लाल जावदाचा फलाचा पाकळा पाढऱा रालन कारदावर घासा. हा पटटा कापन घा. हा झाला जावदपासन तार झालला दशवक कारद. ताचपरमाण रलाबाचा पाकळा पाढऱा रालन कारदावर घासा. हा कारदाचा पट टा कापन घा. हा झाला रलाबाचा दशवक कारद. हळदीची पड घा. तात थिोड पाणी घाला. हा हळदीचा पाणात राळण कारद लकवा साधा कारद थिोडा वळ बडवन ठवा. वाळावर ता कारदाचा पट टा तार करा. हापरमाण हळददशवक कारद तार करा. लाल कोबीची पान थिोडाशा पाणात टाकन पाणी तापवा. कोबीचा पानाच दरावण थिड झाावर तामध कारद बडवन बाहर काढा. कारद वाळवन ताच छोट तकड करा. हा परकार कोबीचा पानाचा दशवक तार करन पहा.

यापरकार तयार कललया दशगाक कारदावर खालील ववववध पदाथााच थब टाका व काय पररणाषम होतो त वलहा.

क. पदाथगा हळदीचया पट टीवर झालला पररणाषम आमलारीधषमगी /आमलधषमगी1. ललबरस2. चनाची लनवळी3. ..............

खाणाचा सोडा घा. तात थिोड पाणी टाका. ज दरावण होईल त ललबरस, दवहनरर, सतरारस, सफरचद रस इतादी पदाथिाववर टाकन लनरीकषणाची नोद करा.

खाणाचा सोडाच पाणामधील दरावण फळाचा रसात टाकावर तमहास का आढळल ? बडबड आल की फळाचा रस फसफसासारखा झाला?

वरीलपकी पलहा कतीवरन समजत, की हळदीपासन बनलवला दशवक कारदी पटटाचा लपवळा रर काही लवलशष पदाथिााचा पाणामधील दरावणात लाल होतो. आमलारीधमगी पदाथिाामध हळदीचा दशवक कारदाचा रर लाल होतो. ताचपरमाण आमलधमगी पदाथिााचा दरावणात खाणाचा सोडाच पाणामधील दरावण टाकावर बडबड तात लकवा त फसफसत.

हा दोनही साधा व सोपा कतीवरन आपाला पदाथिव आमल की आमलारी ाची ओळख पट शकत.

85

सारा पाह !

लशकषकाचा मारवदशवनाखाली दवहनरर, ललबरस, अमोलनअम हाडरिाकसाईड (NH4OH) आलण लवरल हाडरिोकोररक आमल (HCl) ाच नमन वरवरळा परीकषानळीत घा. तामध खाली लदला दशवकाच थिब घाला. तसच ललटमस कारदही दरावणात बडवा. लनरीकषण करन ती नोद तकतात ललहा.

करन पहा

नषमना दरावण ताबडा वलटषमस वनळा वलटषमस वरनॉलफथवलन वषमवथल ऑरज आमल/आमलारीललब रसNH4OH

HClदवहनरर

1. घरातील शहाबाद फरशीवर, ओटावर ललबाचा रस, लचचच पाणी ासारख आबट पदाथिव पडल तर का घडत ? का?

2. आपा पररसरातील माती आणन ती आमल, आमलारी की उदासीन आह ह पहा.

3. लहरवट डार पडल ा ताबाची भाडी व काळसर पडलली चादीची भाडी चकचकीत करणासाठी का वापरतात?

4. दात घासताना टथिपट का वापरतात ?आमल (Acid)

आमल हा एक असा पदाथिव असतो की जाच पाणातील दरावण हाडरिोजन आन (H+) उपलबध करन दत/लनमावण करत. उदा. पाणातील दरावणात हाडरिोकोररक (HCl)(aq) च लवघटन होत.

HCl (aq) H+ + Cl – (हाडरिोकोररक आमल) (हाडरिोजन आन) (कोराइड आन)

आमलाची काही उदाहरण ः हाडरिोकोररक आमल(HCl), नालटरिक आमल (HNO3), सफररक आमल (H2SO4), काबगोलनक आमल (H2CO3) (शीतपामधील), ललब व इतर अनक फळातील ॲकालबवक आमल, सालटरिक आमल, दवहनररमधील ॲसलटक आमल, इतादी.

आपण वापरत असल ा खादपदाथिाामधही काही नसलरवक (सदरी) आमल असतात. ती सौम परकतीची असान खलनज आमलापरमाण हालनकारक/अपाकारक नसतात. क. पदाथगा/सोत आमल (नसवरगाक/सदरीय)1 दवहनरर ॲलसलटक आमल2 सतर ॲकॉलबवक आमल3 लचच टाटावररक आमल4 टोमटो ऑकसललक आमल5 दही लदकटक आमल6 ललब सालटरिक आमल

12.4 ः काही नसवरगाक आमल

12.3 आमल व आमलारीचा वलटषमस कारदावरील पररणाषम

वरील परोरात अस लदसत की आमलात ललटमसचा लनळा रर बदलन ताबडा होतो व आमलारीत ताबडा ललटमस लनळा होतो. लमलथिल ऑरजचा नाररी रर आमलात रलाबी होतो तर ररहीन लफनॉफथिललन आमलारीत रलाबी होतो.

86

जरा डोक चालवा.ललब, करी ासारख आबट पदाथिव लोखडी सरीन कापल असता सरीच पात

उजळ बनत. का?

आमलाच रणधषमगा :1. आमलाची चव आबट असत.2. आमलाचा रणत हाडरिोजन आन (H+) हा मख घटक असतो.3. आमलाची धातशी अलभलकरा होऊन हाडरिोजनची लनलमवती होत.4. आमलाची काबगोनटशी अलभलकरा होऊन CO2 वा मकत होतो.5. आमलामळ लनळा ललटमस कारद ताबडा होतो.आमलाच उपयोर :1. रासालनक खताचा उतपादनात आमल वापरली जातात.2. तलाचा शद धीकरण परलकरत, औषधी दरव, रर (dyes/

paints), फोटक दरव ाचा लनलमवती परलकरत आमलाचा वापर होतो.

3. लभनन-लभनन कोराइड कषार बनलवणाकररता हाडरिोकोररक आमल वापरतात.

4. लवरल सफररक आमल बटरी (लवदत घट) मधही वापरतात.5. पाणी जतलवरलहत करणाकररता लवरल हाडरिोकोररक आमलाचा

वापर होतो.6. लाकडाचा लरदापासन पाढराशभर कारद बनलवणाकररता

आमलाचा वापर होतो.

सहत आमल आवण आमलारीची दाहकता : सहत सफररक आमलाच पाणातील

लवरघळण खप उषणता लनमावण करत महणन ताच लवरलीकरण करणाकररता त अलतश हळहळ पाणात टाकतात व काचकाडीन हळहळ ढवळतात जणकरन मोठा परमाणावर तार होणारी उषणता एकाच जारी न राहता सपणव दरावणात एकसमान पसरल. अस आमलाच दरावण उसळन बाहर उड न महणन करतात. कधीही सहत सफररक आमलात पाणी घाल न. तस क ान परचड उजाव लनमावण होत आलण फोट होऊ शकतो.

सोलडअम हाडरिॉकसाइड आलण पोटलशअम हाडॉकसाइडसारखा आमलारीही तीवर व दाहक असतात. ताची सहत दरावण तवचवर पडास तवचा भाजत कारण त तवचतील परलथिनाच लवघटन करतात.

· खलनज आमल शरीराला हालनकारक असतात. पण अनक सलदर आमल आपा शरीरात आलण वनपतीमधही असतात आलण ती लहतकारक असतात.

· आपा शरीरातील DNA (लड ऑदकसराबो नदकइक ॲलसड) ह आमल असत, ज आपल आनवलशक रण ठरवत.

· परोलटन शरीरातील पशीचा भार असतात, त ॲलमनो ॲलसडन बनलल असतात.· शरीरातील मद (Fat) हा मदामलापासन (Fatty Acid) बनलला असतो.आमलारी (Base)

आमलारी हा एक असा पदाथिव असतो जाच पाणातील दरावण हाडरिॉकसाइड आन (OH-) उपलबध करन दतात/लनमावण करतात. उदा. NaOH (aq) Na+ (aq) + OH- (aq) (सोलडअम हाडरिॉकसाइड) (सोलडअम आन) (हाडरिाकसाइड आन)

सोलडअम हाडरिॉकसाइड पोटॉलशअम हाडरिॉकसाइड कदशअम हाडरिॉकसाइड मगलशअम हाडरिॉकसाइड अमोलनअम हाडरिॉकसाइड

12.5 आमलारीची काही उदाहरण

87

ह नहषमी लकषात ठवा.

क. आमलारीच नाव सतर उपयोर1. सोलडअम हाडरिॉकसाइड/कॉदटक सोडा NaOH कपड धणाचा साबणामध2. पोटलशअम हाडरिॉकसाइड/पोटश KOH अघोळीच साबण, शमप3. कदशअम हाडॉकसाइड/चनाची

लनळीCa(OH)2 चना/रर सफदीकररता

4. मगलशअम हाडरिॉकसाइड/लमक ऑफ मगलशआ

Mg(OH)2 आमललवरोधक औषध

5. अमोलनअम हाडरिॉकसाइड NH4OH खत तार करणासाठी 12.6 आमलारी सतर व तयाच उपयोर

आमलारीच रणधषमगा : 1. आमलारीची चव कडवट असत.2. ताचा पशव बळबळीत असतो.3. आमलारीमध हाडरिॉकसाइड आन (OH-)हा मख घटक असतो.4. सामानतः धातची ऑकसाइड आमलारीधमगी असतात. उदावसनीकरण ः आपण पालहल की आमलामध हाडरिोजन आन (H+) आलण आमलारीमध हाडरिॉकसाइड आन (OH-)असतात. आमल व आमलारीचा सोरान कषार व पाणी लनमावण होतात. उदा., आमल + आमलारी कषार + पाणी

HCl + NaOH NaCl + H2O(हाडरिोकोररक आमल) (सोलडअम हाडरिॉकसाइड) (सोलडअम कोराइड) (पाणी)

ा रासालनक अलभलकरला उदालसनीकरण महणतात.

कोणताही पदाथिव ओळखणासाठी ता पदाथिावची चव घण, वास घण लकवा ताना पशव करण चकीच असत. अस करण शरीराला घातक ठर शकत.

आपा जठरात हाडरिोकाररक आमल असत. तामळ अननपचन सलभ होत. मातर ह आमल ररजपकषा जात वाढल की अपचन होत. ावर उपा महणन सामानतः आमलारीधमगी औषध लदली जातात. तामध लमक ऑफ मगलशअा (Mg(OH)2) चा समावश असतो. अस आमलारी जठरात असल ा अलतररकत आमलाच उदालसनीकरण घडवन आणतात. रासालनक खताचा अनावशक अलतवापरामळ शतजलमनीतील आमलाच परमाण वाढत. जमीन आमलधमगी असत तवहा जलमनीत आमलारीधमगी चनखडी लकवा चनाची लनवळीसारखी रसान शतीतजजाचा मारवदशवनाखाली लमसळतात. अस आमलारी जलमनीतील आमलाच उदालसनीकरण करतात.

षमाहीत आह का तमहाला?

88

1. खाली वदलली दरावण आमल की आमलारी त ओळखा.दरावण दशगाकात झालला बदल आमल/आमलारी

वलटषमस वरनॉलफथवलन वषमवथल ऑरज1 -- बदल नाही. --2 -- -- नाररी रर बदलन लाल झाला.

3 लाल ललटमस लनळा झाला. -- --

2. सतरावरन रासायवनक नाव वलहा. H2SO4, Ca(OH)2, HCl, NaOH, KOH,

NH4OH3. सलफयररक आमलाला रासायवनक उदोरधदात

सवाात जासत षमहतव का आह?4. उततर दा.

अ. कोराइड कषार लमळवणास कोणत आमल वापरल पालहज?

आ. एका खडकाचा नमनावर ललबाचा रस लपळताच तो फसफसतो आलण तात लनमावण होणाऱा वान चनाची लनवळी पाढरी बनत. खडकात कोणता परकारच सर आह?

इ. परोरशाळतील एका अलभलकराकारकाचा बाटलीवरची लचठठी खराब झाली. ता बाटलीतील दरव आमल आह की नाही ह तमही कस शोधन काढाल?

5. खालील परशनाची उततर वलहा.अ. आमल व आमलारीतील फरक पष करा.अा. दशवकावर लमठाचा पररणाम का होत नाही?इ. उदालसनीकरणातन कोणत पदाथिव तार होतात?ई. आमलाच औदोलरक उपोर कोणत ?

6. ररकामया जारा ररा.1. आमलातील परमख घटक....... आह.2. आमलारीतील परमख घटक....... आह.3. टाटावररक ह ....... आमल आह.

7. जोडा लावा. ‘अ’ रट ‘ब’ रट 1. लचच a. ॲसलटक आमल 2. दही b. सालटरिक आमल 3. ललब c. टाटावररक आमल 4. दवहनरर d. लदकटक आमल8. चक की बरोबर त वलहा.

अ. धातची ऑकसाइडस आमलारीधमगी असतात.आ. मीठ आमलधमगी आह.इ. कषारामळ धातच कषरण होत. ई. कषार उदासीन असतात.

9. पढील पदाथााच आमलधषमगी, आमलारीधषमगी व उदासीन या रटात वरगीकरण करा.

HCl, NaCl, MgO, KCl, CaO, H2SO4, HNO3, H2O, Na2CO3

उपकषम ः आपा दनलदन जीवनात उदालसनीकरणाच उपोर व

महतव आपा भाषत ललहा.

सवाधयाय

89

करन पहा

13. रासायवनक बदल व रासायवनक बध

थोड आठवा.1. बदलाच वरगीकरण करणाचा लवलवध पदधती कोणता?2. भौलतक बदल व रासालनक बदल ाचात फरक का ? 3. पढ लदला बदलाच भौलतक बदल व रासालनक बदल अस वरगीकरण करा.

13.1 रासायवनक बदलाषमधील काही जाणवणारी वनरीकषण

बदल ः करीचा आबा होण, बफक लवतळण, पाणी उकळण, पाणात मीठ लवरघळण, लहरव कळ लपवळ होण, फळ लपकावर सरध ण, बटाटा लचरन ठवावर काळा पडण, फरवलला फरा फट लदशी फटण, फटाका पटवावर आवाज होण, खादपदाथिव खराब झाावर आबस वास ण. कोणताही रासालनक बदल होताना मळ पदाथिावच सघटन बदलत व ताचापासन वरळ सघटन असलला, वरळ रणधमव असलला नवीन पदाथिव लमळतो. एखादा बदल हा रासालनक बदल आह ह ओळखाच कस?

एका वचछ काचपातरात ललबाचा रस घा. चमचामध दोन थिब ललबरस घऊन ताची चव घा. आता ललबरसात लचमटभर खाणाचा सोडा टाका. सोडाचा कणाभोवती बडबड तार होताना लदसल का? पातराजवळ कान नास काही आवाज ऐक आला का? आता काचपातरातील दोन थिब दरव घऊन ताची चव घा. सरवातीला ललबरसाची चव आबट होती तशीच ही चव होती का? (वरील कती सवचछ सावहतय व खादपदाथगा वापरन करावयाची असलयान चव घण ही परीकषा करण शकय आह. अनयथा ‘चव घण’ ही परीकषा करता यणार नाही ह लकषात ठवा)

वरील कतीतील बदल घडन त असताना जाणवणाजोरी अनक लनरीकषण आढळतात. बडबडाचा रपात वा मकत होताना लदसतो. हलकासा धवनी ऐक तो. खाणाचा सोडाच पाढर थिाकण लदसनास होतात. मळची आबट चव कमी लकवा नाहीशी होत. तावरन हा बदलात वरळा चवीचा नवीन पदाथिव तार झााच समजत. वरील बदलाचा शवटी पदाथिावची चव वरळी होती महणज ताच सघटन वरळ होत. ाचा अथिव असा, की वरील बदलात मळ पदाथिावच सघटन बदलन वरळा रणधमावचा नवीन पदाथिव तार झाला महणजच ललबरसात खाणाचा सोडा लमसळावर होणारा बदल हा रासालनक बदल आह. काही वळा रासालनक बदल घडत असताना वरवरळी वलशषटपणव लनरीकषण जाणवतात व तावरन रासालनक बदल झााच ओळखता त. तापकी काही लनरीकषण तकता कर 13.1 मध लदली आहत.

रर बदलण, चव बदलण, वा मकत होण, इतादी.

90

रासायवनक बदल व शावबदक सषमीकरण ः रासालनक बदल घडताना मळचा दरवाच रासालनक सघटन बदलन, वरळ रासालनक सघटन असलल वरळा रणधमावच नवीन पदाथिव तार होतात. रासालनक सघटनातील बदल नमकपणान मालहत असास रासालनक बदलासाठी रासालनक अलभलकरा ललहीता त. रासालनक अलभलकरा ललहीताना मळचा दरवातील रासालनक पदाथिावच नाव व रासालनक सतर, तसच तार झाल ा नवीन पदाथिावच नाव व रासालनक सतर ाचा उपोर करतात. उदाहरणाथिव, ललबरसात खाणाचा सोडा लमसळास घडन णारा रासालनक बदल हा ललबरसामधील सालटरिक आमलामध होतो व तार होणारा वा काबवन डाऑकसाइड असतो. ा रासालनक अलभलकरसाठी पढीलपरमाण शादबदक समीकरण लललहता त.

करन पहा

13.2 रसरसणयाची वकया होवन काबगान डायऑकसाइडची वनवषमगाती

सायवटक आमल + सोवडअषम बायकाबबोनट काबगान डायऑकसाइड + सोवडअषम सायटट आमल + आमलारी CO2 + कषार ही उदालसनीकरण अलभलकरा आह.

एखादी रासालनक अलभलकरा लललहणाची पलहली पारी महणज सबलधत पदाथिााची नाव वापरन शावबदक सषमीकरण लललहण ही हो. हात परतक नावाऐवजी ता पदाथिावच रासालनक सतर लललहल की त रासायवनक सषमीकरण होत. रासालनक अलभलकरा लललहताना मळच पदाथिव डावा बाजला तर तार झालल नवीन पदाथिव उजवा बाजला लललहतात व मध बाण काढतात. ा बाणाच टोक तार झाला पदाथिााचा लदशला असत. हा अलभलकरची लदशा दशववणारा बाण आह. बाणाचा डावा बाजला लललहलल मळच पदाथिव महणजच अलभलकरत भार घणार पदाथिव होत. ताना अवरवकयाकारक लकवा अवरकारक महणतात. अलभलकरमळ तार होणाऱा नवीन पदाथिााना उतपावदत महणतात. अलभलकरतील उतपालदताची जारा बाणाचा उजवा बाजला असत.

ह नहषमी लकषात ठवा.

दनवदन जीवनातील रासायवनक बदल ः आपा आजबाजला, शरीरात, घरात तसच परोरशाळत आपाला रासालनक बदलाची अनक उदाहरण लदसतात. शालबदक व रासालनक समीकरण लललहता तात अस काही रासालनक बदल पाह. नसवरगाक रासायवनक बदल अ. शवसन ः शवसन ही आपा जीवनात सतत चाल असणारी जलवक परलकरा आह. हा लकरमध आपण शवासावाट हवा आत घतो व उचछ वासावाट काबवन डाऑकसाइड वा व पाणाची वाफ बाहर पडतात. सखोल अभासानतर समजत की शवासावाट घतला हवतील ऑलकसजनची पशीमधील लकोजबरोबर अलभलकरा होऊन काबवन डाऑकसाइड व पाणी ह तार होतात. ा रासालनक अलभलकरच शालबदक व रासालनक समीकरण पढीलपरमाण आह. (थि रासालनक समीकरणाच सतलन कलल नाही) शावबदक सषमीकरण ः लकोज + ऑकसीजन शवसन काबवन डाऑकसाइड + पाणी रासायवनक सषमीकरण ः C6H12O6 + O2

शवसन CO2 + H2O

एका परीकषानळीत ताजी चनाची लनवळी (कलशअम हाडरिॉकसाइडच दरावण) घा. तात फकनळीन फकत रहा. काही वळान का लदसल? ररहीन असलली चनाची लनवळी दधाळ झाली का? आणखी काही वळान पाढरा अदरावणी थिा परीकषानळीचा तळाशी बसतो अस लदसल. हा कलशअम काबगोनटचा अवकषप आह. चनाची लनवळी दधाळ झाली ाचा अथिव लतचात फकनळीवाट लमसळलला वा काबवन डाऑकसाईड होता. काबगान कवलशअषम कवलशअषम डायऑकसाइड + हायडॉकसाइड काबबोनट + पाणी

वरील शालबदक समीकरणासाठी रासालनक समीकरण ललहा.

91

आ. परकाशसशलषण ः सवपरकाशात लहरवा वनपती परकाशसशलषण करतात ह तमहाला माहीत आह. हा नसलरवक रासालनक बदलासाठी शालबदक समीकरण व रासालनक समीकरण (असतललत) पढीलपरमाण लललहता त. शावबदक सषमीकरण ः काबवन डाऑकसाइड + पाणी स वपरकाश लकोज + ऑदकसजन हररत दरव

रासायवनक सषमीकरण ः CO2 + H2O स वपरकाश C6H12O6 + O2

हररत दरव

षमानववनवषमगात रासायवनक बदल ः आपण दनलदन जीवनात आपा उपोरासाठी अनक रासालनक बदल घडवन आणतो. तातील काही रासालनक बदल आता पाह. पलहा कतीमध जो रासालनक बदल पालहला ताचा उपोर ‘सोडा-ललब’ हा शीतपात करतात, महणजच हा एक उपकत मानवलनलमवत रासालनक बदल आह का नाही त तमहीच ठरवा. कारण ‘सोडा-ललब’ ा पात काबवन डाऑकसाइड व सालटरिक आमल ह दोघही आमलधमगीच आहत. तामळ जठररसाची आमलता वाढत.अ. इधनाच जवलन ः ऊजाव लमळवणासाठी लाकड, कोळसा, पटरिोल लकवा वपाकाचा रस जाळतात. ा सवव इधनामध जवलन होणारा एक सामाईक पदाथिव ‘काबवन’ हा आह. जवलन परलकरमध काबवनचा सोर हवतील ऑदकसजनबरोबर होतो व काबवन डाऑकसाइड ह उतपालदत तार होत. ा सवव जवलनाच लकरासाठी सामाईक अस पढील समीकरण लललहता त. शावबदक सषमीकरण ः काबवन + ऑदकसजन काबवन डाऑकसाइड रासायवनक सषमीकरण ः C + O2 CO2 इधनाच जवलन हा जलद व अपररवतवनी असा रासालनक बदल आह. आ. ववरल हायडोकलोररक आमलान शहाबादी ररशी सवचछ करण ः थि शहाबादी फरशीच रासालनक सघटन मखतव कलशअम काबगोनट अस आह. फरशी हाडरिोकलोररक आमलान वचछ करताना फरशीचा वरचा थिराची हाडरिोकलोररक आमलाबरोबर रासालनक अलभलकरा होत व तीन उतपालदत तार होतात. तापकी एक कलशअम कलोराइड; ह पाणात दरावणी असान पाणान धतावर लनघन जात. दसर उतपालदत महणज काबवन डाऑकसाइड, हाच बडबड हवत लमसळन जातात. लतसर उतपालदत पाणी, ज पाणात लमसळन जात. हा रासालनक बदलासाठी पढील समीकरण लललहता त. शावबदक सषमीकरण ः कलशअम काबगोनट + हाडरिोकलोररक आमल कलशअम कलोराइड + काबवन डाऑकसाइड + पाणी

वरील अलभलकरसाठी रासालनक समीकरण (असतललत) ललहा. इ. दषरन पाणी सरन बनवण ः काही लवलहरीच लकवा कपनललकाच पाणी दषफन असत. त चवीला मचळ लारत व तात साबणाचा फस होत नाही. ाच कारण दषफन पाणात कलशअम व म नलशअमच कलोराइड व सफट ह कषार लवरघळलल असतात. ह दषफन पाणी सफन करणासाठी तात धणाचा सोडाच दरावण घालतात. तामळ रासालनक अलभलकरा होऊन कलशअम व म नलशअमचा अदरावणी काबगोनट कषाराचा अवकषप तार होऊन तो बाहर पडतो. पाणातील लवरघळलल कलशअम व म नलशअमच कषार काबगोनट कषाराचा अवकषपाचा रपात बाहर पडान पाणी सफन होत. ा रासालनक बदलासाठी पढील समीकरण लललहता त. शावबदक सषमीकरण ः कलशअम कलोराइड + सोलडअम काबगोनट कलशअम काबगोनट + सोलडअम कलोराइड रासायवनक सषमीकरण (असतवलत) ः CaCl2 + Na2CO3 CaCO3 + NaCl

दषफन पाणी सफन करताना म नलशअमचा कषारामध होणाऱा रासालनक बदलासाठी शालबदक व रासालनक समीकरण ललहा.

9213.3 NaCl हया आयवनक सयराची वनवषमगाती

रासालनक बदल होताना दरवाच रासालनक सघटन बदलत व मळचा पदाथिााची, अलभकारकाची, रासालनक अलभलकरा होऊन वरळा रणधमावच नवीन पदाथिव, उतपालदत, तार होतात ह आपण पालहल. ह होताना अलभकारकामधील काही रासालनक बध तटतात व अलभलकरमध नवीन रासालनक बध तार होऊन नवीन पदाथिव, महणजच उतपालदत तार होतात. एका अणन तार कला रासालनक बधाची सखा महणज ता अणची सजा हही आपण ‘दरवाच सघटन’ हा पाठात पालहल आह. रासालनक बध महणज का त आता पाह. रासायवनक बध (Chemical Bond) : अणच अतरर हा पाठात आपण मलदरवाच इलकटरिॉन सरपण व मलदरवाची सजा ातील सबध पालहला. राजवा रासालनक बध तार करत नाहीत व ताच इलकटरिॉन अषटक / द लवक पणव असत. ाउलट इलकटरिॉन अषटक / द लवक पणव नसलल अण रासालनक बध तार करतात. ामारच कारण अस आह की रासालनक बध तार करताना अण ताचा सजा इलकटॉनाचा उपोर करतात. तसच स जचा सखइतक रासालनक बध तार कावर अणला इलकटरिॉन अषटकाच / द लवकाच सरपण परापत होत. इलकटरिॉन अषटक / द लवक पणव करणाचा दोन परमख पदधती आता पाह. 1.आयवनक बध (Ionic Bond) ः परथिम सोलडअम व कलोररन ा मलदरवाचा अणपासन सोलडअम कलोराइड ह सर कस तार होत त पाह. ासाठी सोलडअम व कलोररनच इलकटरिॉन सरपण पाह. 11Na - 2,8,1 ; 17Cl - 2,8,7सोलडअमचा सजा कवचात एक इलकटरिॉन असान ताची सजा एक व कलोरीनचा सजा कवचात सात इलकटरिॉन महणज अषटकाला एक कमी महणन कलोररनची सजा सदधा एक हा सबध आपण पालहला. सोलडअमचा अण ताचा ‘M’ हा कवचातील एकमव स जा इलकटरिॉन रमावतो तवहा ताच उपात कवच ‘L’ ह बाहतम कवच होत. तामध आठ इलकटरिॉन आहत. पररणामतः आता सोलडअमला इलकटरिॉन अषटक लथिती परापत होत, मातर आता इलकटरिॉनाची सखा 10 झाामळ सोलडअमचा कदरकावरील +11 हा धनपरभाराच सतलन होत नाही व लनववळ +1 इतका धनपरभार असलला Na+ हा धनआन तार होतो. ाउलट कलोररनचा स जा कवचात अषटक लथितीपकषा एक इलकटरिॉन कमी आह. बाहरन एक इलकटरिॉन घतावर कलोररनच इलकटरिॉन अषटक पणव होत, मातर उदासीन कलोरीन अणवर एका इलकटरिॉनची भर पडामळ परभार सतलन लबघडत व लनववळ -1 इतका ॠणपरभार असलला Cl- हा ॠण आन तार होतो.

सोलडअम व कलोरीन ही मलदरव जवहा स ोर पावतात तवहा सोलडअमचा अण ताचा सजा इलकटरिॉन कलोरीनचा अणला दतो व तामळ Na+ ह धन आन व Cl- ह ॠण आन तार होतात. लवजाती परभारामध लथिलतक लवदत आकषवण बल असामळ ह लवरदध परभारी आन एकमकाकड आकलषवल जातात व ताचात रासालनक बध तार होतो.

परपरलवरदध परभार असल ा धन आन व ॠण आन ाचामधील लथिलतक लवदत आकषवण बलामळ तार होणाऱा रासालनक बधाला आयवनक बध लकवा ववदत सयज बध महणतात. एक लकवा अलधक आलनक बधामळ तार होणाऱा स राला आयवनक सयर महणतात.

सोलडअम व कलोरीन ा मलदरवापासन सोलडअम कलोराईड हा आलनक स राची लनलमवती इलकटरिॉन सरपणाचा रखाटनाचा उपोर करन आकती 13.3 मध दाखलवली आह.

आनावर असल ा +1 लकवा -1 लवदतपरभारामळ एक आलनक बध तार होतो. आनावर लजतका धनपरभार लकवा ॠणपरभार असतो ती ता आनाची सजा असत व स जइतक आलनक बध तो आन तार करतो.

11Na + 17Cl Na+Cl-

93

13.4 MgCl2 हया आयवनक सयराची वनवषमगाती

17Cl + 12Mg + 17Cl Cl- Mg2+ Cl-

2,8,7 2,8,2 2,8,7 2,8,8 2,8 2,8,8

म नलशअम कलोराईड हा आलनक सराची लनलमवती मनलशअम व कलोरीन ा मलदरवापासन कशी होत त आकती 13.4 मध दाखलवल आह.

सबलधत मलदरवापासन पढील आलनक स राची लनलमवती सखातमक इलकटरिॉन सरपण व इलकटरिॉन सरपणाच रखाटन ा दोनही पदधतीनी दशववा. (अ) 19K व 9F पासन K+F-, (आ) 20Ca व 8O

पासन Ca2+O2-

2. सहसयज बध ः जवहा सारख रणधमव असल ा मलदरवाचा अणचा सोर होतो तवहा साधारणपण सहसज बध तार होतो. अशा अणमध इलकटरिॉनाच आदान-परदान (दवाण-घवाण) होऊ शकत नाही. ताऐवजी अशा अणमध इलकटरिॉनाच सदान (sharing) होत. सदान कलल इलकटरिॉन दोनही अणची सामाईक मालमतता झाामळ दोनही अणच इलकटरिॉन अषटक / द लवक पणव होत. परथिम हाडरिोजनचा रणच (H2) उदाहरण पाह. ‘अणच अतरर’ पाठात आपण पालहल आह, की हाडरिोजनचा अणमध एक इलकटरिॉन असन ताच इलकटरिॉन द लवक पणव होणासाठी एक इलकटरिॉन कमी आह व हाडरिोजनची सजा एक आह. हाडरिोजनचा दोन

अणमध बध तार होताना दोनही अण एकसमान व एकाच परवततीच असान त एकमकाबरोबर आपापा इलकटरिॉनच सदान करतात. तामळ हाडरिोजनचा दोनही अणच इलकटरिॉन द लवक पणव होत व ताचामध रासालनक बध तार होतो. दोन अणनी एकमकाबरोबर आपापल स जा इलकटरिॉन सदान कावर जो रासालनक बध तार होतो ताला सहस ज बध महणतात. दोन सजा इलकटरिॉनाचा सदानान एक सहस ज बध तार होतो. हाडरिोजनचा दोन अणपासन H2 हा रणची लनलमवती इलकटरिॉन सरपणाचा रखाटनाचा उपोर करन आकती 13.5 मध दाखलवली आह. दोन अणमधील सहस ज बध ता अणचा सजाना जोडणाऱा रषनसदधा दशववतात.

आता H2O हा सहसज सराचा रणची लनलमवती हाडरिोजन व ऑदकसजन हा अणपासन कशी होत त पाह. (पहा आकती 13.6) ऑदकसजन अणचा स जा कवचात सहा इलकटरिॉन आहत. महणज ऑदकसजनमध इलकटरिॉन अषटकापकषा दोन इलकटरिॉन कमी आहत व ऑदकसजनची सजा ‘2’ आह. H2O रणमध ऑदकसजन अण दोन सहसज बध करन आपल इलकटरिॉन अषटक पणव करतो. ऑदकसजनचा एक अण ह दोन सहस ज बध दोन हाडरिोजन अणबरोबर परतकी एक ापरमाण करतो.ह होताना दोनही हाडरिोजन अणच इलकटरिॉन द लवक वततरपण पणव होत.

13.5 H2 हया सहसयज रणची वनवषमगातीH H H2

13.6 H2O हया सहसयज रणची वनवषमगातीH o H H2O

94

1. कसात वदललया पदापकी योगय पद ररकामया जारी ररन वाकय पणगा करा.

(सावकाश, ररीत, बाण, जलद, वास, दधाळ, रौवतक, उतपावदत, रासायवनक, अवरकारक, सहसयज, आयवनक, अषटक, द ववक, आदान-परदान, सदान, बरोबरच वचनह)अ. रासालनक अलभलकरच समीकरण लललहताना

अलभलकराकारक व उतपालदत ाचामध ................ काढतात.

आ. लोखडाच रजण हा..............होणारा रासालनक बदल आह.

इ. अनन खराब होण हा रासालनक बदल आह ह तात लवलशषट ............ लनमावण होतो तावरन ओळखता त.

ई. परीकषानळीतील कलशअम हाडरिॉकसाइडचा ररहीन दरावणात फकनळीन फकत रालहास काही वळान दरावण ..... होत.

उ. ललबरसात थिोड खाणाचा सोडाच चणव टाकास थिोडा वळान पाढर कण लदसनास होतात, महणजच हा .......... बदल आह.

ऊ. शवसनलकरमध ऑदकसजन हा एक ................. आह.

ए. सोलडअम कलोराइड ह ........... सर आह, तर हाडरिोजन कलोराइड ह ......... सर आह.

ऐ. हाडरिोजनचा रणमध परतक हाडरिोजनच इलकटरिॉन ......... पणव असत.

ओ. कोरीनचा दोन अणमध इलकटरिॉनाच ............... होऊन Cl2 हा रण तार होतो.

2. शावबदक सषमीकरण वलहन सपषट करा. अ. शवसन हा एक रासालनक बदल आह. आ. धणाचा सोडाच दरावण लमसळान दषफन

पाणी सफन होत. इ. लवरल हाडरिोकलोररक आमलामध टाकावर

चनखडी चणव लदसनास होत. ई. खाणाचा सोडाचा चणाववर ललबरस

टाकावर बडबड लदसतात.

3. जोडा जळवा. अ. परकाशसशलषण i. इलकटरिॉन रमावणाची

परवतती आ. पाणी ii. जवलनपरलकरतील अलभकारकइ. सोलडअम iii. रासालनक बदल कलोराइड ई. पाणात मीठ iv. सहसज बध लवरघळण उ. काबवन v. आलनक सर ऊ. फओररन vi. भौलतक बदल ए. मनलशअम vii. ॠण आन बनणाची

परवतती4. घटक अणपासन पढील सयराची वनवषमगाती कशी होत त

इलकटॉन सरपणाचया रखाटनान दशगावा. अ. सोलडअम कलोराइड आ. पोटलशअम फओराइडइ. पाणी ई.हाडरिोजन कलोराइड

उपकषम ः तमचा घरामध तसच पररसरामध लदसन णाऱा

रासालनक बदलाची ादी बनवा व वरावमध ासबधी चचाव करा.

जरा डोक चालवा.HCl हा रणचा H व Cl हा घटक अणमध एक सहस ज बध असतो. ा मालहतीचा वापर करन H व Cl अणपासन HCl रणची लनलमवती कशी होत त इलकटरिॉन सरपणाचा रखाटनान दाखवा.

सवाधयाय

95

1. आपाला उषणता कोणकोणता सोतापासन लमळत? 2. उषणता थिानातररत कशी होत?3. उषणतच कोणकोणत पररणाम तमहाला माहीत आहत?आकती 14.1 मध उषणतच पररणाम दाखलवल आहत, त कोणत? आपण मारील इततामध पालहल आह की उषणता ही एक परकारची ऊजाव आह, जी अलधक तापमान असल ा वतकडन कमी तापमान असला वतकड परवालहत होत. एखादा वतच तापमान ह ती वत लकती उषण लकवा लकती थिड आह ह दशवलवत. थिड वतच तापमान उषण वतचा तापमानापकषा कमी असत, महणजच आइकरीमच तापमान ह चहाचा तापमानापकषा कमी असत.

14. उषणतच षमापन व पररणाषम

थोड आठवा.

14.1 उषणतच ववववध पररणाषम

आपण हही पालहल आह की उषणता लदास वतच परसरण होत व वत थिड कास लतच आकचन होत. तसच उषणतमळ दरवाच अवथिातरण होत.

उषणतच SI मधील एकक Joule (जल) व CGS मधील एकक Calorie (कलरी) ह आह. 1cal उषणता 4.18 J एवढी असत. एक गरम पाणाच तापमान 10C न वाढणासाठी लारणारी ऊजाव ही एक cal ऊजाव असत. सोडवलली उदाहरणउदाहरण 1. 1.5 kg पाणाच तापमान 15 0C पासन 45 0C पात वाढलवणास लकती ऊजाव लारल?उततर कलरी व जल ा दोनही मध दा.वदलल: पाणाच वतमान = 1.5 kg = 1500 gm, तापमानातील बदल = 45 0C – 15 0C = 30 0Cतापमानवाढीसाठी आवशक ऊजाव = ?तापमानवाढीसाठी आवशक ऊजाव (cal) = पाणाच वतमान (gm) x तापमान वाढ (0C) = 1500 gm x 30 0C = 45000 cal = 45000 x 4.18 = 188100 Jउदाहरण 2. 300 cal उषणता लदावर पाणाच तापमान 10 0C न वाढल असास पाणाच वतमान लकती असल?वदलल: लदलली उषणता = 300 cal, तापमानातील बदल = 10 0C, पाणाच वतमान (m) = ?उषणता = पाणाच वतमान (gm) x तापमान वाढ (0C)300 = m x 10 m = 30 gm

उषणतच सोत (Sources of Heat)1. सयगा : सव हा पथवीला लमळणाऱा उषणतचा सवाात मोठा सोत आह. सावचा कदरामध होणाऱा कदरकी एकीकरणामळ (Nuclear fusion) मोठा परमाणात ऊजाव लनमावण होत. कदरकी एकीकरण परलकरमध हाडरिोजनचा कदरकाचा स ोर होऊन हललमची कदरक तार होतात व तातन ऊजाव लनलमवती होत. हातील काही ऊजाव परकाश व उषणतचा वरपात पथवीपात पोहोचत. 2. पथवी : पथवीचा कदरातील तापमान अलधक असान पथवी दखील उषणतचा सोत आह. हा उषणतस भ-औदषणक ऊजाव महणतात.3. रासायवनक ऊजागा : लाकड, कोळसा, पटरिोल इतादी इधनाचा जवलनात इधनाची ऑदकसजनबरोबर रासालनक परलकरा होऊन उषणता लनमावण होत. 4. ववदत ऊजागा : लवदत ऊजाव वापरन उषणता लनमावण करणाच अनक परकार, जस लवजची इतरी, लवदत शरडी इतादी तमही दनलदन जीवनात पालहलच आहत महणज लवदतही उषणतचा सोत असत.

96

5. अणऊजागा : काही मलदरवाचा, जस रलनअम, थिोररअम इतादी, अणचा कदरकाच लवभाजन कल असता अतत थिोडा कालावधीत परचड ऊजाव व उषणता लनमावण होत. अणऊजाव परकपात ही परलकरा वापरली जात. 6. हवा : आपा सभोवताली असला हवत दखील बरीच उषणता सामावलली असत. तापषमान (Temperature) ः एखादी वत लकती उषण लकवा लकती थिड आह ह आपण ता वतला हात लावन पाह शकतो, परत आपाला जाणवणारी उषण लकवा थिड ही सवदना सापकष असत. ह आपण खालील कतीवरन समज शकतो.

करन पहा

थोड आठवा.

1. तीन सारखी भाडी घा. ताना अ, ब व क नाव दा. (आकती 14.2 पहा)

2. अ मध थिोड ररम व ब मध थिड पाणी भरा. क मध अ व ब मधील थिोड थिोड पाणी टाका.

3. तमचा उजवा हात अ मध व डावा हात ब मध बडवा व 2-3 लमलनट ठवा.

4. आता दोनही हात क मध बडवा. तमहाला का जाणवत?

जरी दोनही हात एकाच भाडातील पाणात, महणज एकाच तापमानाचा पाणात बडवलल असल तरी उजवा हाताला त पाणी थिड जाणवल आलण डावा हाताला तच पाणी ररम जाणवल. हाच का कारण आह ताचा लवचार करा.

वरील कतीवरन तमचा लकषात आल असल की कवळ पशावन एखादा वतच लकवा पदाथिााच तापमान आपण अचकपण सार शकत नाही. तसच जात ररम लकवा थिड वतस हात लावान इजा होणाची दखील शकता असत. महणन तापमान मोजणासाठी आपाला उपकरणाची ररज भासत. तापमापी (Thermometer) ह तापमान मोजणासाठीच उपकरण आह. तमही मारील इततत तापमापीबददल वाचल आह. ा पाठात आपण तापमापीचा रचनलवषी जाणन घणार आहोत.

दथिलतज ऊजाव व रलतज ऊजाव महणज का?

उषणता व तापषमान (Heat and temperature) ः उषणता व तापमान हात का फरक आह? पदाथिव हा अणपासन बनलला असतो ह आपाला माहीत आह. पदाथिावतील अण सतत रलतशील असतात. ताचा रलतज ऊजवच एकण परमाण ह ता पदाथिावतील उषणतच मापक असत तर तापमान ह अणचा सरासरी रलतज ऊजववर अवलबन असत. दोन वततील अणची सरासरी रलतज ऊजाव समान असास ताच तापमान समान असत.

आकती 14.3 ‘अ’ व ‘ब’ मध अलधक तापमान व तापकषा कमी तापमानाचा वातील अणची रती करमशः दाखलवली आह. अणना जोडन दशवलवल ा बाणाची लदशा व लाबी अनकरम अणचा वराची लदशा व पररमाण दशवलवतात. उषण वातील अणचा वर थिड वातील अणचा वरापकषा अलधक आह.

14.2 सापकष सवदना

भाड (अ) भाड (क) भाड (ब)

उषण वाय थड वाय

14.3 वाय व सथायषमधील अणची रती

सथाय

अण

(अ) (ब)

(क)

97

आकती ‘क’ मध थिा वततील अणचा वर बाणाविार दाखलवला आह. थिातील अण ताचामधील परपर बलान बाधलली असतात व तामळ आपा थिानावरन लवथिालपत होत नाहीत. उषणतमळ आपा दथिर जारवरच त आदोललत होतात. लजतक थिाच तापमान अलधक लततका ताचा दोलन वर अलधक असतो. समजा अ व ब हा एकाच पदाथिावपासन बनल ा दोन वत आहत. अ च वतमान ब चा वतमानाचा दपपट आह महणजच अ मधील अणची सखा ही ब मधील अणचा सखचा दपपट आह. जरी अ व ब च तापमान समान असल, महणज तातील अणची सरासरी रलतज ऊजाव समान असली तरी अ मधील अणची एकण रलतज ऊजाव ब मधील अणचा एकण रलतज ऊजवपकषा दपपट असल महणजच जरी अ व ब च तापमान समान असल तरीही अ मधील उषणता ही ब मधील उषणतपकषा दपपट असल.

करन पहा 1. एकाच आकाराची दोन (अ व ब) टीलची भाडी घा.

2. अ मध थिोड पाणी भरा व ब मध ताचा दपपट पाणी भरा. दोनही भाडातील पाणाच तापमान समान आह ह सलनदशचत करा.3. एक दपरीट लदवा घऊन अ व ब मधील पाणाच तापमान 10 0C न वाढवा. दोनही भाडातील तापमान वाढलवणासाठी तमहाला सारखाच वळ लारला का?

ब मधील पाणाच तापमान वाढलवणास तमहाला अलधक वळ लारला असल. महणजच समान तापमान वाढीसाठी तमहाला ब ला अलधक उषणता दावी लारली. अथिावत अ व ब मधील पाणाच तापमान समान असन दखील ब मधील पाणातील उषणता ही अ मधील पाणातील उषणतपकषा अलधक असल. तापमान मोजणासाठी सदसस (0C), फरनहाईट (0F) व कवहीन (K) ही एकक वापरतात. क वहीन ह एकक शातरी परोरामध वापरतात तर इतर दोनही एकक दनलदन ववहारात वापरतात. ा लतनहीतील सबध खालील सतरान दाखवता तो.

(F-32)9

= C5

--------(1)

K = C + 273.15 -------(2)

वणगान 0F 0C Kपाणाचा उतकलन लबद 212 100 373पाणाचा रोठण लबद 32 0 273ककष तापमान 72 23 296पाऱाचा उतकलन लबद 356.7पाऱाचा रोठण लबद -38.8

शजारील तकतात काही लवलशष तापमान सदसअस, फरनहाईट व क वहीन ा तीन एककात लदली आहत. ती वरील सतरापरमाण आहत ह पडताळन पहा व ररकामा जारी ो ता लकमती ललहा.

सोडवलली उदाहरण उदाहरण 1. 68 0F ह तापमान सदसअस व क वहीन ा एककात लकती असल? वदलल: फरनहाईट मधील तापमान = F = 68सदसस मधील तापमान = C = ?, कलवहनमधील तापमान = K = ?सतर (1) परमाण, (F-32)

9= C

5

(68-32)9

= C5

C = 5 x 369

= 20 0C ; सतर (2) परमाण K = C + 273.15

K = 20 + 273.15 = 293.15 Kसदसअसमधील तापमान = 20 0C व कलवहनमधील तापमान = 293.15 K

98

उदाहरण 2. कोणत तापमान सदसअस व फरनहाईट ा दोनही एककात समान असल?वदलल: सदसअसमधील तापमान C असल तर व फरनहाईटमधील तापमान F ह तवढच असल महणज F = C.सतर (1) परमाण, (F-32)

9= C

5

अथिावत, (C-32)9

= C5

(C-32) x 5 = C x 95 C – 160 = 9 C4 C = - 160C = - 40 0C = - 40 0F सदसअसमधील व फरनहाईटमधील तापमान – 40 0 असताना समान असतील.

तापषमापी (Thermometer) ः घरी कोणाला ताप आला असताना वापरलली तापमापी तमही पालहली असल. ता तापमापीला वदकी तापमापी महणतात. ालशवा इतर परकारचा तापमापी वरवरळा मापनासाठी वापरा जातात. परथिम साधारण तापमापीचा काावलवषी मालहत करन घऊ.

आकती 14.4 अ मध एका तापमापीच लचतर दाखलवल आह. तापमापीत एक काचची अरद नळी असत लजचा एका टोकाकड एक फरा असतो. नळीत पवगी पारा भरलला असाचा परत, पारा आपासाठी हालनकारक असान ताऐवजी आता अकोहोल वापरल जात. नळीची उरलली जारा लनवावत असन नळीच दसर टोक बद कलल असत. जा वतच तापमान मोजाच असत ता वतचा सपकावत तापमापीचा फरा काही काळ ठवला जातो. तामळ ताच तापमान वतचा तापमाना एवढ होत. वाढल ा तापमानामळ अकोहोलच परसरण होत व नळीतील ताची पातळी वाढत. अकोहोलचा परसरणाच रणधमव वापरन (ाची चचाव ा पाठात पढ कली आह) ताचा नळीतील पातळीवरन तापमान जाणन घता त व तापरमाण तापमापीची नळी लचनहालकत कलली असत.

आकती 14.4 ब मध वदकी तापमापी दाखलवली आह. एका लनरोरी मानवी शरीराच तापमान 37 0C असत, तामळ वदकी तापमापीत समार 35 0C त 42 0C ा दरमान तापमान मोजता त. आजकाल वदकी उपोरासाठी वरील परकारचा तापमापीऐवजी लडलजटल तापमापी वापरली जात. ही आकती 14.4 क मध दाखलवली आह. ात तापमान मोजणासाठी, उषणतमळ होणार दरवाच परसरण न वापरता एक सवदक 14.4 ववववध तापषमापी

(sensor) वापरला जातो, जो शरीरातन लनघणाऱा उषणतच व तावरन तापमानाच थिट मापन कर शकतो.

परोरशाळत वापरली जाणारी तापमापी वरील आकती 14.4 अ परमाणच असत परत, ताचा तापमान मोजणाचा आवाका मोठा अस असतो. ताविार 40 0C त 110 0C मधील, लकवा ताहनही कमी लकवा अलधक तापमान मोजता त. लदवसभरातील लकमान व कमाल तापमानाच मापन करणासाठी एक लवलशष परकारची तापमापी वापरतात जास कमाल-लकमान तापमापी महणतात. ही आकती 14.4 ड मध दाखलवली आह.

अ. तापमापी ब. वदकी तापमापी

क. लडलजटल तापमापी

ड. कमाल--लकमान तापमापी

99

जरा डोक चालवा.

एखादी उषण वत व थिड वत एकमकाचा सपकावत ठवली असता ता दोनहीत उषणतची दवाणघवाण होत. उषण वत उषणता दत व थिड वत ती शोषत. ामळ उषण वतच तापमान कमी होत तर थिड वतच तापमान वाढत, अथिावत उषण वततील अणची रलतज ऊजाव कमी होत जात तर थिड वततील अणची रलतज ऊजाव वाढत जात. एक दथिती अशी त की तावळी दोनही अणची सरासरी रलतज ऊजाव समान होत, महणजच ताच तापमान दखील समान होत. वववशष उषषमा (Specific heat) ः पदाथिावचा लवलशष उषमा हा एकक वतमानाचा पदाथिावच तापमान एक अशान वाढलवणासाठी लारणारी उषणता असत. हास ‘c’ ा लचनहान दशवलवतात. ाच SI मधील एकक J /(kg 0C) व CGS मधील एकक cal /(gm 0C) ह असत. लवलशष उषमा c व वतमान m असला वतच तापमान Ti पासन Tf पात वाढवाच असास तास Q उजाव दावी लारल. ही वतच वतमान, लवलशष उषमा व तापमानवाढीवर अवलबन असत. ही आपण खालील सतरापरमाण ललह शकतो.Q = m x c x (Tf –Ti)--------------(3)

पदाथगा वववशष उषषमाcal /(gm 0C)

पदाथगा वववशष उषषमाcal /(gm 0C)

अलमलनम 0.21 लोखड 0.11अकोहोल 0.58 ताब 0.09सवणव 0.03 पारा 0.03हाडरिोजन 3.42 पाणी 1.0

वरवरळा पदाथिााचा लवलशष उषमा वरवरळा असतो. पढील इततात हाबददल आपण अलधक जाणन घणार आहोत. पढील तकतात काही वतचा लवलशष उषमा लदला आह.

कलरीषमापी (Calorimeter) ः आपण पालहल की वतच तापमान मोजणासाठी तापमापी वापरली जात. वततील उषणता मोजणासाठी कलरीमापी ह उपकरण वापरल जात. ा उपकरणाविार एखादा रासालनक लकवा भौलतक परलकरमध बाहर पडणाऱा लकवा शोलषत होणाऱा उषणतच मापन आपण कर शकतो. आकती 14.5 मध एक कलरीमापी दाखलवली आह. ात एखादा थिमावस फाकपरमाणच आत व बाहर अशी दोन भाडी असतात जामळ आतील भाडात ठवला वततील उषणता आतन बाहर जाऊ शकत नाही व तसच उषणता बाहरन आत दखील ऊ शकत नाही. महणज आतील भाड व तातील वत सभोवतालापासन औदषणकदषटा अललपत ठवा जातात. ह भाड ताबाच असत. ात तापमान मोजणासाठी एक तापमापी व दरव ढवळणासाठी एक काडी बसवलली असत.

1. ताप आावर आई लरच कपाळावर थिड पाणाचा पटटा का ठवत?

2. कलरीमापी ताबाची का बनवतात?

कलरीमापीत एका दथिर तापमानाच पाणी ठवलल असत. महणज पाणाच व आतील भाडाच तापमान समान असत. तात एखादी उषण वत टाकास ती वत, पाणी व आतील भाड ात उषणतची दवाणघवाण होत व तामळ ताच तापमान समान होत. कलरीमापीतील आतील भाड व तातील पदाथिव ह सभोवतालचा इतर सवव वतपासन व वातावरणापासन औदषणकदषटा अललपत ठवलल असान उषण वतन लदलली एकण उषणता व पाणान व कलरीमापीन गरहण कलली एकण उषणता ही समान असत.

हाचपरमाण आपण कलरीमापीत उषण वतचा ऐवजी थिड वत टाकली असता, ती वत पाणातन उषणता गरहण करल व लतच तापमान वाढल. पाणातील व कलरीमापीतील उषणता कमी होईल व ताच तापमान कमी होईल.

समजा, कलरीमापीचा आतील भाडाच वतमान ‘mC’ व तापमान ‘TI’ आहत व तात भरल ा पाणाच वतमान ‘mW’ आह. पाणाच तापमान कलरीमापीचा तापमाना एवढच महणज ‘TI’ असल. तात आपण ‘mO’ वतमान व ‘TO’ तापमान असलली वत टाकली. TO ह TI पकषा अलधक असास ती वत उषणता पाणाला व कलरी मापीला दईल व लवकरच लतनहीच तापमान समान होईल.

100

ा अलतम तापमानास आपण ‘TF’ महण ा. वतन लदलली एकण उषणता (QO) ही पाणान गरहण कलली उषणता (QW) व कलरीमापीन गरहण कल ा उषणता (QC) ाचा बरज एवढी असल. ह समीकरण आपण पढीलपरमाण ललह शकतो.

QO = QW + QC ------ (4) वर पालहापरमाण,Qo, QW व QC ह वतमान,

तापमानातील बदल, महणजच DT (ड टा टी) व पदाथिााचा लवलशष उषमा ावर अवलबन असत. कलरीमापीचा पदाथिावचा, पाणाचा व ररम वतचा पदाथिावचा लवलशष उषमा करमशः CC, CW व Co असास, सतर (3) वापरन,

QO = mO x DTO x CO , DTO = TO – Tf

QW = mW x DTW x CW , DTW = Tf – Ti

QC = mC x DTC x CC , DTC = Tf – Ti = DTW

सतर (4) परमाण mO x DTO x CO = mW x DTW x CW + mC x DTC x CC -----------------(5) सवव तापमानाच व वतमानाच मापन आपण कर शकतो. तसच पाणाचा व कलरीमापीचा, महणजच ताबाचा

लवलशष उषमा मालहत असास वतचा पदाथिावचा लवलशष उषमा आपण सतर (5) वापरन काढ शकतो. ाबददल अलधक खोलात आपण पढील इततात लशकणार आहोत.

सोडवलली उदाहरणउदाहरण ः समजा कलरीमापी, तात असलल पाणी व तात टाकलली ताबाची उषण वत ाच वतमान समान आह. उषण वतच तापमान 60 0C व पाणाच तापमान 30 0C आह. ताबाचा व पाणाचा लवलशष उषमा करमशः 0.09 cal / (gm 0C) व 1 cal / (gm 0C) आह. पाणाच अलतम तापमान लकती असल?वदलल ः mo = mw = mc, = m, Ti = 30 0C, To = 60 0C Tf = ?सतर (4) वरन m x (60 - Tf) x 0.09 = m x (Tf - 30) x 1 + m x (Tf – 30) x 0.09\ (60 - Tf) x 0.09 = (Tf - 30) x 1.09 60 x 0.09 + 30 x 1.09 = ( 1.09 + 0.09) Tf

Tf = 32.29 0Cपाणाच अलतम तापमान 32.29 0C असल.उषणतच पररणाषम (Effects of heat)

आपण मारील इततामध उषणतच पदाथिाावर होणार दोन पररणाम पालहल आहत: 1. आकचन/परसरण 2. अवथिातरण. ा पाठात आपण परसरणालवषी अलधक जाणन घणार आहोत. अवथिातरालवषी तमही पढील इततत अलधक मालहती घणार आहात.परसरण (Expansion)

कोणताही पदाथिावस उषणता लदली रास ताच तापमान वाढत तसच ताच परसरण होत. होणार परसरण ताचा तापमान वाढीवर अवलबन असत. उषणतमळ थिा, दरव व वा अशा सवव पदाथिााच परसरण होत.

बाहरील भाड

आतील भाड

ढवळणाची काडी

14.5 कलरीषमापी

हवची पोकळी

तापमापी

उषणतारोधक झाकण

उषणतारोधक कड

101

सथायच परसरण (Expansion of solids) एकरषीय परसरण (Linear Expansion) ः थिाच एकरषी परसरण महणज तापमानवाढीमळ तार लकवा सळईचा रपातील थिाचा लाबीत होणारी वाढ.

एका l1 लाबीचा सळईच तापमान T1 पासन T2 पात वाढलवास लतची लाबी l2 होत. सळईचा लाबीतील वाढ ही सळईची मळ लाबी व कल ा तापमानवाढीचा (DT= T2 – T1) अनपातात असत. महणज लाबीतील बदल खालीलपरमाण लललहता तो.लाबीतील बदल a मळ लाबी x तापमानातील बदल\ l2 – l1 a l1 x DT \ l2 – l1 = l x l1 x DT ------------(6)\ l2 =l1 (1+ l DT) --------------(7)

यथ l (लमबडा) हा वसथराक असन तयास पदाथागाचा एकरषीय परसरणाक महणतात.

वरवरळा पदाथिााच परसरणाक वरवरळ असतात. वरील सतरावरन लदसन त की, दोन पदाथिााचा समान लाबीचा सळाच तापमान समान पररमाणान वाढलवल असता (महणज DT समान असता) जा पदाथिावचा परसरणाक जात तो पदाथिव जात परसरण पावल व ता पदाथिावचा सळईची लाबी जात वाढल.

वरील सतरावरन आपण पदाथिावचा परसरणाक पढीलपरमाण ललह शकतो.

l = (l2 - l1)/ (l1 DT) ----------(8)महणजच परसरणाक हा एकक लाबीचा सळईच

तापमान एककान वाढलवावर लतचा लाबीत होणारा बदल दशवलवतो. वरील सतरावरन लदसन त, की परसरणाकाच एकक तापमानाचा एककाचा वत, महणजच 1/0C असत. खालील तकतात काही पदाथिााच परसरणाक लदलल आहत.

सथाय पदाथगा एकरषीय परसरणाक x 10-6 (1/0C)

दरव पदाथगा घनीय परसरणाक x 10-3 (1/0C)

वाय पदाथगा परसरणाक x 10-3 (1/0C)

ताब 17 अकोहोल 1.0 हाडरिोजन 3.66अलमलनअम 23.1 पाणी 0.2 लहलीम 3.66

लोह 11.5 पारा 0.2 नाटरिोजन 3.67चादी 18 कोरोफोमव 1.3 सफर डा ऑकसाईड 3.90

14.6 ः काही पदाथााच परसरणाक सोडवलली उदाहरण

उदाहरण ः एका अधाव मीटर लाबीचा टीलचा सळईच तापमान 60 0C न वाढलवास लतचा लाबीत लकती वाढ होईल? टीलचा एकरषी परसरणाक = 0.000013 1/0C आह. वदलल: सळईची मळ लाबी = 0.5 m, तापमानातील वाढ = 60 0C, लाबीतील वाढ = D l = ?सतर (6) वापरन D l = l x l1 x DT = 0.000013 x 0.5 x 60 = 0.00039 mलाबीतील वाढ = 0.039 cmसथायच परतलीय परसरण (Planar expansion of solids) ः थिाचा एकरषी परसरणापरमाणच थिाचा पताच तापमान वाढलवावर ताच कषतरफळ वाढत. ास थिाच परतली परसरण महणतात. त खालील सतरान लदल जात.

A2 = A1 (1 + sDT)----------------------(9)थि DT हा तापमानातील बदल असन A1 व A2 ही पताची आरभी व अलतम कषतरफळ आहत. s (वसगषमा) हा

पदाथागाचा वदघाती वकवा परतलीय परसरणाक आह. सथायच घनीय परसरण (Volumetric expansion of solids) ः पतापरमाणच थिाचा लतरलमती तकडाला उषणता लदली असता ताच सवव बाजन परसरण होत व ताच आकारमान वाढत. ास थिाच घनी परसरण महणतात. ा वाढीच सतर आपण पढीलपरमाण ललह शकतो. V2 = V1 (1 + bDT)--------------(10) थि DT हा तापमानातील बदल असन V2 व V1 ही थिाची अलतम व आरभीची आकारमान आहत व b (बीटा) हा पदाथिावचा घनी परसरणाक आह.

102

षमाहीत आह का तमहाला?

तमही रवच रळ पालहल आहत का? त लाबचा लाब सलर नसतात. काही ठरालवक अतरावर तात थिोडी फट ठवली जात महणज तापमानातील बदलापरमाण ताची लाबी कमी लकवा जात होणास वाव असतो. ही फट ठवली नाही तर उषणतन परसरण झालल रळ वाकड होतील व अपघात होणाचा धोका उदभवल.

दरवाच परसरण (Expansion of liquids) दरवाला ठरालवक आकार नसतो पण ताना ठरालवक

आकारमान मातर असत. महणन आपण दरवाचा घनी परसरणाक वरील सतरापरमाण ललह शकतो. V2 = V1 (1 + b DT)-------------(11)

थि DT हा तापमानातील बदल असन V2 व V1 ही दरवाची अलतम व आरभीची आकारमान आहत व b हा दरवाचा परसरणाक आह

जरा डोक चालवा.

रवचा रळापरमाणच, परसरणामळ उनहाळात पलाची लाबी वाढणाची दखील शकता असत. डनमाककमधील 18 km लाबीचा The great belt bridge ाची लाबी उनहाळात 4.7 m न वाढत. महणन पलाचा रचनत दखील ह परसरण सामावन घणासाठी तरतद कलली असत.

दरवाचा परसरणाचा दनलदन जीवनात होणारा कोणता उपोर तमहाला मालहत आह?

उषणतचा पाणावर होणारा पररणाम हा इतर दरवावर होणाऱा पररणामापकषा थिोडा लभनन असतो. ाला पाणाच असरत आचरण महणतात. हालवषी आपण पढील इततात लशकणार आहोत.वायच परसरण (Expansion of gases)

वाला ठरालवक आकारमानही नसत. वाला उषणता लदावर ताच परसरण होत, परत वा एका ठरालवक आकाराचा बाटलीत बलदत कलला असास ताच आकारमान वाढ शकत नाही व ताचा दाब वाढतो. ह आकती 14.7 मध दाखलवल आह.

आकती 14.7 पाहन खालील परशनाची उततर शोधा.1. घनता = वतमान/आकारमान ा सतरानसार बलदत

बाटलीतील वाच तापमान वाढलवावर ताचा घनतवर का पररणाम होईल?

2. बाटली बलदत नसास व तात एक सरकणारा दटटा बसलवलला असास वाचा घनतवर का पररणाम होईल?

तामळ दाब दथिर ठवन वाच परसरण मोजल जात. अशा परसरणाकास दथिर दाब परसरणाक महणतात. तो खालील सतरान लदला जातो.

V2 = V1 (1 + b DT)--------------(12)थि DT हा तापमानातील बदल असन V2 व V1 ही वाची समान दाबावरील अलतम व आरभीची आकारमान आहत व b हा वाचा दथिर दाब परसरणाक आह.

बनवर

सरकणारा दटटान सरकणारा दटटा वातील परमाणची

रती

14.7 उषणतचा वायवरील पररणाषम

103

जरा डोक चालवा.

1. A. षमाझी जोडी कोणाशी? ‘अ’ रट ‘ब’ रट

अ. लनरोरी मानवी शरीराच तापमान i. 296 K आ. पाणाचा उतकलन लबद ii. 98.6 0Fइ. ककष तापमान iii. 0 0Cई. पाणाचा रोठण लबद iv. 212 0F

B. कोण खर बोलतोय?अ. पदाथिावच तापमान जलमध मोजतात.आ. उषणता उषण वतकडन थिड वतकड वाहत.इ. उषणतच एकक जल आह.ई. उषणता लदान वत आकचन पावतात. उ. थिाच अण वततर असतात.ऊ. उषण वतचा अणची सरासरी रलतज ऊजाव थिड

वतचा अणचा सरासरी रलतज ऊजवपकषा कमी असत.

C. शोधाल तर सापडल.अ. तापमापी ह उपकरण .......... मोजणास वापरतात.आ. उषणता मोजणास .......... ह उपकरण वापरतात.इ. तापमान ह वततील अणचा .......... रलतज

ऊजवच परमाण असत.ई. एखादा वततील उषणता ही तातील अणचा

.......... रलतज ऊजवच परमाण असत.2. वनवशरधान चहा बनववणयासाठी चहाच घटक टाकन राड

सौरचलीत ठवल. वशवानीन तसच राड रसवर ठवल. कोणाचा चहा लवकर तयार होईल व का?

3. थोडकयात उततर दा.अ. वदकी तापमापीच वणवन करा. तात व परोरशाळत

वापरा जाणाऱा तापमापीत कोणता फरक असतो? आ. उषणता व तापमानात का फरक आह? ताची एकक

कोणती?इ. कलरीमापीची रचना आकतीसह समजवा.ई. रवचा रळात ठरालवक अतरावर फट का ठवली

जात ह पष करा.उ. वाचा व दरवाचा परसरणाक महणज का ह सतराविार

पष करा.

4. खालील उदाहरण सोडवा.अ. फरनहाईट एककातील तापमान लकती असास त

सदसअस एककातील तापमानाचा दपपट असल? (उततर : 320 0F)आ. एक पल 20 m लाबीचा लोखडाचा सळईन तार

कला आह. तापमान 18 0C असताना दोन सळात 4 cm अतर आह. लकती तापमानापात तो पल सदथितीत राहील?

(उततर : 35.4 0C)इ. आफल टॉवरची उची 15 0C वर 324 m असास,

व तो टॉवर लोखडाचा असास, 30 0C ला ताची उची लकती cm न वाढल?

(उततर : 5.6 cm)ई. अ व ब पदाथिााचा लवलशष उषमा करमशः c व 2c

आह. अ ला Q व ब ला 4Q एवढी उषणता लदली रास ताचा तापमानात समान बदल होतो. जर अ च वतमान m असल तर ब च वतमान लकती असल?

(उततर : 2 m)उ. एक 3 kg वतमानाची वत 600 कलरी ऊजाव परापत

करत तवहा लतच तापमान 10 0C पासन 70 0C पात वाढत. वतचा पदाथिावचा लवलशष उषमा लकती आह?

(उततर : 0.0033 cal /(gm 0C))उपकषम :

द लवधात पटी (bimetallic strip) बददल मालहती लमळवा व ती वापरन अलगसचक तर कसा बनवतात ाबददल वरावत चचाव करा.

वास उषणता लदास ताची घनता कमी होत. ाचा उपोर लचतर 14.1 मधील कठा लचतरात लदसतो?

सवाधयाय

104

15. धवनी

धवनी कसा लनमावण होतो ?

आधाराचा मदतीन नादकाटा कडक रबरी तकडावर आपटावर भजा कप पावाला सरवात होत महणजच ताची मार-पढ अशी लनतकाललक (periodic) हालचाल सर होत. ा हालचालीमळ का होत त आता टपपाटपपान पाहा.

कप पावताना, आकती 15.2 (ब) मध दाखलवापरमाण, नादकाटाचा भजा एकमकापासन दर रास भजालरतची बाहरील हवा दाबली जात व तथिील हवचा दाब तलनन वाढतो.

आकतीत हवतील भार A ालठकाणी अशी उचच दाबाची दथिती लनलमवती होत. उचच दाब आलण उचच घनतचा ा भाराला सपीडन (Compression) महणतात. कपनाचा पढील दथितीत नादकाटाचा भजा एकमकाचा जवळ आास, आकती 15.2 (क) मध दाखलवापरमाण, भजालरतची बाहरील हवा लवरळ होत व लतथिला (भार A मधला) हवचा दाब कमी होतो. कमी दाब आलण कमी घनतचा ा भाराला लवरलन (Rarefaction) अस महणतात.

रजा

आधार

15.2 ः नादकाटाद वार धवनीची वनवषमगाती

(अ)

(ब)

(क)

जरा डोक चालवा.

15.1 ः नादकाटा

थोड आठवा.धवनीची वनवषमगाती (Production of Sound)

एखादी वत कप पावत असल तर तापासन धवनीची लनलमवती होऊ शकत ह आपण लशकलो आहोत. अशा कपनामळ धवनी कसा लनमावण होतो ह आपण नादकाटाच (Tuning Fork) उदाहरण घऊन समजन घऊ ा. नादकाटाच लचतर खालील आकती 15.1 मध दाखलवल आह.

एक आधार व दोन भजा असलला, धातपासन बनलला हा नादकाटा आह.आकती 15.2 (अ) मध दथिर नादकाटा दाखवला आह. नादकाटाचा

सभोवतालचा हवची दथिती दाखलवणासाठी उभा रषाचा वापर कला आह. इथि उभा रषामधील अतर समान आह. ाचा अथिव हवतील वाच रण एकमकापासन सरासरी सारखाच अतरावर आहत आलण तामळ हवचा सरासरी दाब A, B आलण C ा तीनही लठकाणी सारखाच आह.

परत ाच वळला आधीचा सपीडन दथितीतील हवतील रणनी (आकती 15.2(ब), भार A) आपली ऊजाव पढील भारातील रणना (भार B) लदामळ तथिील हवा सपीडन दथितीत जात (पहा आकती 15.2(क), भार B). भजाचा अशा परकारचा सतत अलतश वरान होणाऱा लनतकाललक हालचालीमळ हवत सपीडन व लवरलन ाची माललका लनमावण होत व नादकाटापासन दरपात पसरत जात. ालाच आपण धवनी तरर (sound wave) अस महणतो. ह धवनीतरर कानावर पडास कानातील पडदा कलपत होतो व ताविार लवलशष सदश मदपात पोहोचन आपाला धवनी ऐकाची जाणीव होत.

हवत धवनीतरर लनमावण झाास हवा पढ पढ जात की हवच रण जारचा जारी पढ-मार होत राहन फकत सपीडन व लवरलन दथिती पढील हवत लनमावण होत जात? अस का होत ?

105

धवनी परसारण आवण षमाधयषम (Propagation of Sound and Medium) : मारील इततमध आपण लशकलो आहोत की हवा, पाणी लकवा थिासारखा एखादा माधमातन लहरीचा रपान परवास करन धवनी आपा कानापात पोहोचतो. परत धवनीचा सोत आलण आपला कान ाचामध ापरकारच माधम नसल तर का होईल ?

धवनीचा लनलमवतीसाठी आलण परसारणासाठी हवसारखा माधमाची आवशकता असत, ह परोरान लसद ध करता त. परोराची रचना आकती 15.3 मध दाखलवली आह. ा रचनत काचची एक हडी (Bell jar) सपाट पषठभारावर ठवली आह. एका नळीमाफकत ही हडी एका लनवावत-पपाला (Vacuum-pump) जोडली आह. लनवावत-पपाचा साहायान आपण हडीतील हवा बाहर काढ शकतो. आकतीत दाखलवापरमाण, हडीमध एक लवदत-घटी (Electric bell) असन लतची जोडणी हडीचा झाकणाद वार कलली आह.

15.4 ः धवनीतररातील ववरलन आवण सपीडन याची आवतगान व हवचया दाबातील बदल

धवनीशी सबलधत हवचा रणची रती धवनीच परसारण

कमी झालला दाब (लवरलन)वातावरणी दाब

वाढलला दाब (सपीडन)

लवरलन आलण सपीडन लमळन एक आवतवन

परोराचा सरवातीला लनवावत पप बद असताना काचचा हडीत हवा असल. ावळी, लवदत घटीची कळ दाबली असता, लतचा आवाज हडीचा बाहर ऐक ईल. आता लनवावत-पप सर कास, हडीतील हवच परमाण कमी कमी होत जाईल. हवच परमाण जस जस कमी होईल, तशी तशी लवदत-घटीचा आवाजाची पातळीही कमी कमी होत जाईल. लनवावत पप बऱाच वळ चाल ठवास हडीतील हवा खपच कमी होईल. अशा वळी लवदतघटीचा आवाज अतत कषीण असा ऐक ईल. ा परोरावरन ह लसधद होत की धवनीचा लनलमवतीसाठी आलण परसारणासाठी माधमाची आवशकता असत. आपण जर हडीतील हवा पणवपण बाहर काढ शकलो, तर लवदतघटीचा आवाज आपाला ऐक ईल का ?

धवनी तरराची वारवाररता (Frequency of Sound Waves) आकती 15.2 मध नादकाटाचा कपनामळ हवत सपीडन व लवरलन कस लनमावण होतात ह आपण पालहल.

अलधक सकम रीतीन पालहास हवची घनता आलण दाबातील बदल खालील आकती 15.4 मध दाखलवापरमाण असल. कठलीही वत हवत कप पावास हवत अशा परकारच धवनीतरर लनमावण होतात.

चदरावर रलल दोन अतराळवीर अरदी एकमकाचा जवळ उभ राहन बोलल तरी ताना एकमकाच बोलण ऐक णार नाही. चदरावर हवा नाही. धवनी परसारणासाठी आवशक माधम दोन अतराळवीरामध नसान ताचामध माधमामाफकत होणार धवनी परसारण होऊ शकत नाही. ामळ त अतराळवीर भरमणधवनीसारख ततरजान वापरन एकमकाशी सवाद साधतात. भरमणधवनीमध वापरणात णाऱा लवलशष लहरीना परसारणासाठी कठाही माधमाची ररज नसत.

ह नहषमी लकषात ठवा.

15.3 ः धवनी परसारणासाठी षमाधयषमाची आवशयकता असत.

लनवावत पपकड

लवदत घटी

काचची हडी

106

करन पहा

आकती 15.4 मध दाखलवापरमाण लवरलन आलण सपीडन लमळन तरराच एक आवतवन (Cycle) होत. एका सकदात नादकाटाचा भजा लजतका वळा पढ-मार होतील लततकी आवतवन एका सकदात हवत तार होतील.

एका सकदात हवत (लकवा इतर माधमात) लनमावण होणाऱा एकण आवतवनाची सखा महणजच ता धवलनतरराची वारवाररता (Frequency). वारवाररता हटव झ (Hz) ा एककात मोजली जात. जर एका सकदात एक कपन झाल तर ता कपनाची वारवाररता 1 Hz एवढी असत. उदाहरणाथिव, आकतीत दाखलवलला नादकाटा एका सकदात 512 वळा कप पावतो. ा नादकाटाचा कपनामळ एका सकदात 512 आवतवन लनमावण होतील. तामळ तापासन लनमावण होणाऱा धवनीची वारवाररता 512 Hz एवढी असल. एखादा नादकाटा लकती वारवाररतन कप पावल ह ताचा भजाचा आकार (लाबी, जाडी) आलण तो नादकाटा कोणता पदाथिावपासन बनला आह ावर अवलबन असत.

षमाहीत आह का तमहाला?

मध सपतकातील सा, र, र, म, प, ध, लन ा सपत सराचा वारवाररता का आहत ?

सवर वारवाररता (Hz)सा 256र 280र 312म 346प 384ध 426लन 480

काचच 6-7 लास घा. त ओळीत माडन, तामध करमाकरमान वाढता पातळीच पाणी भरा. एक पदनसल घऊन ताचावर करमाकरमान आघात करा. परतक लासपासन लनमावण होणारा धवनी वरवरळा असल. अस का ?

परतक लासावर आघात कावर तात असल ा हवचा तभात तरर लनमावण होतात. हवचा तभाचा उचीनसार ा तरराची वारवाररता बदलत. परतक लासात पाणाची पातळी वरवरळी असान तामधील हवचा तभाची उचीही वरवरळी असत. ामळ तो लास कप पावावर लनमावण होणाऱा धवनीची वारवाररता लवलशष असत. तामळ तापासन लनमावण होणारा धवनीही वरवरळा असतो.

धवनीची वारवाररता मोजणार ॲप (App) भरमणधवनीवर उपलबध होऊ शकत. आपा लशकषकाचा साहायान ताचा वापर करन वरवरळा लासापासन लनघणाऱा धवनीची वारवाररता मोजा. लासातील हवचा तभाची उची आलण धवनीची वारवाररता ाचा काही सबध लदसतो का ? ह झाल तमच सोप जलतरर वाद ! वरवरळा आकाराची टीलची भाडी घऊनही हा परोर करता ईल का ?

जोड षमावहती सपरषण ततरजानाची -टब वरन जलतरराच

दवहलडओ डाऊनलोड करा व इ-मलद वार तमचा लमतराना पाठवा.

धवनी आवण सरीत (Sound and Music) वरील कतीतन ह समजत की धवनीतरराची वारवाररता बदलली की लनमावण

होणारा धवनी वरवरळा असतो. धवनीतरराचा वरवरळा वारवाररतमळ वरवरळा वराची लनलमवती होत. सरीतामध वरलनलमवतीसाठी वरवरळा परकारचा वादाचा उपोर कला जातो. ामध सतार, वहाोलीन, लरटार ासारखा ततवादाचा, ताचपरमाण बासरी, सनई ासारखा फकवादाचा वापर होतो. रळामधनही वरवरळ वर लनमावण करता तात.

ततवादामध वापरल ा तारावरचा ताण कमी-जात करन तसच तारचा कप पावणाऱा भाराची लाबी बोटानी कमी-जात करन कपनाची वारवाररता बदलली जात. ामळ लनरलनराळा वराची लनलमवती होत.

बासरीसारखा फकवादात बोटानी बासरीवरची लछदर दाबन लकवा मोकळी करन, बासरीतील कप पावणाऱा हवचा तभाची लाबी कमी-जात कली जात. तामळ कपनाचा वारवाररतमध बदल होऊन लनरलनराळा वराची लनलमवती होत. ाचपरमाण बासरीवादनासाठी वापरलली फक बदलनही वरळा वराची लनलमवती होत.

107

करन पहा वरवरळा वराची लनलमवती करणार ॲप (Sound note generator app) भरमणधवनीवर उपलबध होऊ शकत. आपा लशकषकाचा साहायान ताचा वापर करन वरवरळा वराची लनलमवती करा.

15.5 ः षमानवी सवरयतर

षमानववनवषमगात धवनी (Sound Produced by Human)थिोड मोठान बोला लकवा राण महणा लकवा मधमाशीसारखा

रजारव काढा आलण आपा एका हाताची बोट घशावर ठवा. तमहाला काही कपन जाणवतात का ?

मानवामध धवनी हा वरतरामध लनमावण होतो. घास लरळताना आपा हाताची बोट घशावर ठवास काहीसा हालणारा एक उचवटा तमहाला जाणवल. हच त वरतर (Larynx). आकती 15.5 मध दाखलवापरमाण ह शवासनललकचा वरचा बाजस असत. तामध दोन वरतत (Vocal Cords) असतात. ा वरततमध असला जारतन हवा शवासनललकत जाऊ शकत. फफफसातील हवा जवहा ा जारतन जात तवहा वरतत कप पावतात व धवनीची लनलमवती होत. वरततना जोडलल ना ा ततवरील ताण कमी जात कर शकतात. वरततवरील ताण वरवरळा असास लनमावण होणारा धवनीही वरळा असतो.

साकलचा लनरपोरी टबपासन रबराच दोन सारखा आकाराच तकड कापा. दोनही तकड एकमकावर ठवन ताची दोन टोक लवरद ध बाजस ताणा. ताचामध असला जारतन फका. ताणला रबराचा तकडामधन हवा वाह लारताच धवनी लनमावण होतो. मानवी वरतराच काव अशाच परकार चालत.

करन पहा

अलधवर दवार(अनन लरळताना शवासनललकचा मारव झाकणारी झडप)

वरतत

शवासनललकाअनननललका

परषाच वरतत जवळपास 20 mm लाब असतात. दतरामध ताची लाबी 15 mm असत. लहान मलामध तर त अजन लहान असतात. ामळच परष, दतरा आलण लहान मल ाचा आवाज वरवरळा पट टीचा असतो.

कताचा भकणाचा ‘भो...भो’ असा आवाज माजरीचा ‘माव...माव’ असा आवाज काढा; परत ह आवाज काढताना वरततवर पडत असल ा ताणाकडही लकष दा. ह दोन वरवरळ आवाज काढताना वरततवर पडत असलला ताण बदलतो, ह तमहाला जाणवत का ?

वनरीकषण करा व चचागा करा.लवलवध वाद ओळखा व धवलनलनलमवतीची

चचाव करा.

108

आपण ापवगी पालहल आह की, नादकाटाचा भजाचा मार-पढ होणाऱा हालचालीमळ हवत धवनीतरर लनमावण होतात. ाचपरकार, थि धवलनकषपकाचा पडदाचा मार-पढ अशा होणाऱा हालचालीमळ हवत धवनीतरर लनमावण होतात.

धवनी लनलमवती करत असल ा एखादा धवलनकषपकाचा पडदाला हलकासा पशव करन ा पडदाचा कपनाचा अनभव तमही घऊ शकता.

धवलनकषपकाचा वापर करन खप मोठा पातळीचा आवाज लनमावण कला जाऊ शकतो. महणन साववजलनक लठकाणी धवलनकषपकाचा वापर कला जातो. परत आपण मारील इततत लशकलो आहोत की धवनीची पातळी समार 100 डलसबल पकषा जात असास तो धवनी आपाला तरासदाक ठर शकतो. महणनच धवलनकषपकाची कषमता जरी उचच पातळीचा धवनी लनमावण करणाची असली तरी तावर मावदा ठवण आवशक ठरत.

धववनकषपकापासन धवनी वनवषमगाती (Sound generation by loudspeaker) धवलनकषपकापासनही आवाजाची लनलमवती होत ह तमहाला मालहत आह. धवलनकषपकाची अतरवत रचना आडवा छदाचा रपात (Cross section) आकती 15.6 मध दाखलवली आह. ामध एक कामचबक (Permanent magnet) असतो. ताचाभोवती रडाळला कतलातन (Coil) लवदतपरवाह परवालहत झाास, तामळही चबकी कषतर तार होत, ह तमही मारील पाठात जाणल आह.

दोन चबक एकमकाजवळ आणास ताचा दथितीनसार ताची हालचाल होत, ह तमही पालहलच असल. अशाच परकार, इथि कतलाद वार लनमावण झाल ा चबकी कषतरानसार त कतल मार-पढ हल लारत. कतलाच ह हलण, महणजच ताची वारवाररता आलण आाम, तातन वाहणारा लवदत परवाह कशापरकार बदलत आह, तावर अवलबन असत. ाच कतलाला जोडला धवलनकषपकाचा पडदाची मार पढ हालचाल होव लारत.

15.6 धववनकषपकाची अतरगात रचना

काम-चबक

कतल

पडदा

माकरोफोनकडन

भरमण धवनीवर धवनीची पातळी डलसबल ा एककात मोजणासाठी ॲप उपलबध होऊ शकत. ताचा वापर करन, आपा लशकषकाचा साहायान साववजलनक लठकाणी वापरणात त असला एखादा धवलनकषपकातन णाऱा आवाजाची पातळी मोजन पाहा. धवलनकषपकापासन वरवरळा अतरावर उभ राहन आवाजाची पातळी मोजा. धवलनकषपकापासन अतर आलण आवाजाची पातळी ाचा काही सबध तमहाला आढळतो का ?

करन पहा ह नहषमी लकषात ठवा.

धवनी व धवलनलनलमवतीचा अभास करताना लनमावण होणाऱा धवनीचा इतराना तरास होऊ न. ाची आपण काळजी घतली पालहज. पाववरणाला हानी पोहोचवणाऱा व सामालजक आरो लबघडवणाऱा परमख कारणामध धवनी परदषणाचा समावश होतो. तामळ धवनी परदषण टाळणासाठी परतन कल पालहज.

109

1. ररकामया जारी योगय शबद ररा.अ. धवनी तररातील उचच दाब आलण घनतचा भाराला

महणतात. तर कमी दाब व घनतचा भाराला महणतात.

आ. धवनीचा लनलमवतीला माधमाची ररज इ. एका धवनीतररात एका सकदात तार होणाऱा

लवरलन आलण सपीडन ाची एकण सखा १००० इतकी आह. ा धवनीतरराची वारवाररता Hz इतकी असल.

ई. वरवरळा वरासाठी धवनी तरराची वरवरळी असत.

उ. धवलनकषपकामध ऊजवच रपातर ऊजवमध होत.

2. शासतरीय कारण सारा.अ. तोडान वरवरळ वर काढताना वरततवरचा ताण

बदलण आवशक असत.आ. चदरावरील अतराळवीराच बोलण एकमकाना परतकष

ऐक ऊ शकत नाही.इ. धवनीतरराच हवतन एका लठकाणाहन दसऱा

लठकाणाकड परसारण होणासाठी ता हवच एका लठकाणाहन दसऱा लठकाणी वहन होणाची आवशकता नसत.

3. वरटारसारखया ततवादातन आवण बासरीसारखया रकवादातन वरवरळा सवराची वनवषमगाती कशी होत ?

4. षमानवी सवरयतरापासन आवण धववनकषपकापासन धवनी कसा वनषमागाण होतो?

5. ‘धवनीचया परसारणासाठी षमाधयषमाची ररज असत.’ ह वसद ध करणयासाठी परयोर आकतीसह सपष करा.

6. योगय जोडा जळवा.मानवी वरतर धातचा भजाची कपनधवलनकषपक हवचा तभातील कपनजलतरर वरततची कपननादकाटा तारची कपनतानपरा पडदाची कपन

उपकषम ः

1. पदटकच दोन लास घऊन ताचामध दोरी बाधन खळातला फोन बनवा. आपा लमतर/मलतरणीचा आवाज दोरीमाफकत आपापात पोहोचतो का ? दोरीचा ऐवजी लोखडी तार घऊन आलण दोरी / तार ाची लाबी कमी/जात करन हा परोर करा व लनषकषव काढा. ालवषी एकमकात व लशकषकाशी चचाव करा.

2. एक पदटक अथिवा पताचा उभा लास घऊन ताचा तळ काढा. एका उघडा बाजवर रबरचा साहायान फाच रबर ताणन घटट बसवा व तावर नाचणी, बाजरीसारख छोट दाण ठवा. दसऱा उघडा बाजकडन आपा लमतराला ‘हरवऽऽ...हरवऽऽ’ अस ओरडाला सारा. रबरावरच दाण खाली/वर उडा मारताना लदसतात का ? अस का होत ाबाबत चचाव करा.

सवाधयाय

110

16. परकाशाच परावतगान

आपणाला सवदनाचा साहायान वरवरळा जाणीवा होतात. दषीची सवदना ही सवाात महतवाची सवदना आह. ा सवदनमळच आपण आपा सभोवतालच डोरर, नदी, झाड, वकती आलण इतर वत पाह शकतो. सषीच सदर रप जस - ढर, इदरधनष, उडणार पकषी, चदर, तार, हही आपण दषीचा सवदनमळच पाह शकतो.

करन पहा

करन पहा

16.1 परकाशाच परावतगान

रातरीचा वळी तमचा खोलीतील लदवा काही काळ बद करा व नतर चाल करा.

लदवा बद कानतर खोलीतील वत तमहास पषपण लदसतात का ? पनहा लदवा चाल क ानतर तमहास का जाणवत ?

वरील कतीतन तमचा लकषात त की दषीची सवदना होण व परकाश ामध काहीतरी सबध आह. रातरीचा वळी लदवा बद क ास लरच तमहाला खोलीतील वत लदसनाशा होतील, तर लदवा पनहा चाल क ास वत पवववत लदसतील महणजच वतपासन णारा परकाश जवहा आपा डोळामध परवश करतो तवहा वत आपणास लदस लारतात. डोळामध परवश करणारा परकाश हा ता वतन उतसलजवत कलला असल लकवा ता वतपासन परावलतवत झालला असल. वतपासन परावलतवत झालला परकाश महणज का ? ह समजन घणासाठी परकाशाच परावतवन समजन घऊा.परकाशाच परावतगान (Reflection of light) ः एखादा पषठभारावर परकाशलकरण पडली, तर ताची लदशा बदलत व त परत लफरतात ालाच परकाशाच परावतवन महणतात.

सावहतय : लवजरी, आरसा, आरसा अडकलवणाच टड, काळा कारद, करवा, पाढरा कारद, डरिॉईर बोडव

कती 1. पाढरा कारद टबलावर लकवा डरिॉईर बोडववर घट

बसवन घा.2. करवाचा मधील भार सोडन इतर सवव भार काळा

कारदान झाकन घा, जणकरन परकाश हा ता मोकळा भारातनच जाऊ शकल. (आकती 16.1)

3. करवा पाढऱा कारदावर लबरप पकडन लवजरीचा साहायान करवाचा उघडा भारावर परकाश टाका.

4. लवजरी व करवा ाची ो माडणी करन पाढऱा कारदावर परकाशलकरण लमळवा. ा परकाशलकरणाचा मारावमध आकतीत दाखलवापरमाण आरसा ठवा.

5. तमहाला का आढळत ?

वरील कतीत परकाशलकरण आरशावर आदळानतर परावलतवत होतात व वरळा लदशन जातात. ज परकाशलकरण कोणताही पषठभारावर पडतात, ताना आपाती लकरण (Incident ray) महणतात. आपाती लकरण पषठभारावर जा लबदवर पडतात, ता लबदला आपतन लबद महणतात. तर पषठभारावरन परत लकरणाऱा लकरणास परावलतवत लकरण (Reflected ray) महणतात. परावलतवत लकरणाची लदशा काही लनमानसार ठरत. ा लनमास परावतवनाच लनम महणतात. ह लनम समजन घणापवगी काही सजा समजन घऊ.

111

करन पहा

16.2 परकाशाच परावतगान

आपाती लकरण तलभका परावलतवत लकरणA N B

आपतन कोन परावतवन कोन

P O Q

आपात लबद

16.3 ः परावतगानाचया वनयषमाच सतयापन

(आकती 16.2 षमधय दाखववलयापरषमाण)1. आरशाची दथिती दशवलवणारी रषा PQ काढा. 2. आपाती लकरण AO व परावलतवत लकरण OB काढा. 3. आरशाची दथिती दशवलवणाऱा रषस 900 चा कोन करणारी रषा ON ही O थि काढा. हा रषस तलभका महणतात.

रषा ON ही PQ ला लबवत असान Ð PON = Ð QON = 900.

सावहतय : आरसा, डरिॉईर बोडव, टाचणा, पाढरा कारद, कोनमापक, पटी, पदनसल.

कती :1. पाढरा कारद डरिाईर बोडववर टाचणाचा साहायान नीट बसवन

घा.2. कारदावर एका बाजस आरशाची दथिती दशवलवणारी रषा PQ

काढा. (आकती 16.3)3. रषा PQ वर O लबद घऊन ता लबदशी रषा ON हा लब काढा.4. रषा ON शी 300 चा कोन करणारा लकरण AO काढा.5. लकरण AO वर दोन टाचणा S व R रोवन घा.6. आरसा टडला अडकवन PQ रखवर आकतीत दाखलवापरमाण

लब दथितीत ठवा.7. आरशात पाहन आरशामध लदसणाऱा टाचणाचा परलतमाचा

खालचा टोकाचा सरळरषत T व U ा टाचणा रोवा.8. आरसा बाजला काढा व लबद T व U जोडन ती रषा O पात

वाढवा.9. Ð TON मोजा.10. कती 4 त 9, 450 व 600 आपतन कोनासाठी पनहा करा व

तकतामध कोनाची माप ललहा.

अ.क. आपतन कोन (Ð i)

परावतगान कोन (Ð r)

1. 300

2. 450

3. 600

परावतगानाशी सबवधत वववरनन सजा खालीलपरषमाण आहत. i. लकरण AO - आपाती लकरण, ii. लबद O - आपात लबद iii. लकरण OB - परावलतवत लकरण iv. रषा ON - तलभकाv. आपाती लकरण व तलभकमधील कोन Ð AON - आपतन कोन (i) vi. परावलतवत लकरण व तलभकमधील कोन

Ð BON - परावतवन कोन (r)

परावतगानाच वनयषम परकाश परावतवनाच तीन लनम खालीलपरमाण आहत. 1. आपतन कोन व परावतवन कोन समान मापाच असतात.2. आपाती लकरण, परावलतवत लकरण व तलभका एकाच

परतलात असतात.3. आपाती लकरण व परावलतवत लकरण तलभकचा लवरद ध

बाजस असतात.

P QO

AN डोळा

R U

TS

·

·

·

·

300

) )

) )

112

1. लनलमत व अलनलमत ा दोनही परावतवनामध परकाश परावतवनाच लनम पाळल जातात.2. अलनलमत परावतवनामध होणार परकाशाच परावतवन ह परावतवनाच लनम पाळल रल नाहीत महणन लमळालल

नसत, तर त परावलतवत पषठभार अलनलमत (खडबडीत) असान लमळालल असत.3. अलनलमत परावतवनामध परतक आपतन लबदशी होणारा आपतन कोन वरळा असतो. परत एकाच आपतन

लबदशी होणार आपतन कोन व परावतवन कोन समान मापाचच असतात, महणज i1=r1, i2=r2,...

ह नहषमी लकषात ठवा.

करन पहा

आपतन कोन व परावतवन कोन ामध कोणता सबध आढळतो ? तमही कती जर काळजीपववक कली असल तर तमहास आढळल की लतनही वळस आपतन कोन व परावतवन कोन समान असतात. महणजच परावतवनाचा लनमाच सतापन होत.

परकाशलकरण आरशावर लबरप दथितीत पडास का होईल ?

परकाश परावतगानाच परकारआकती 16.4 (अ) व (अा) मध सपाट व

खडबडीत पषठभारावर समातर पडणार तीन आपाती लकरण लनळा ररात दाखलवल आहत.परावतवनाच लनम वापरन आपतन लबदवर परावलतवत लकरण लाल ररात दाखलवल आहत.1. कोणता पषठभारावरील परावलतवत लकरण एकमकास

समातर आहत ?2. आकतीवरन का लनषकषव काढता ईल ? 1. परकाशाच वनयवषमत परावतगान (Regular reflec-tion) ः सपाट व रळरळीत पषठभारावरन होणाऱा परकाशाचा परावतवनास ‘लनलमत परावतवन’ महणतात. लनलमत परावतवनास समातर पडणाऱा आपाती लकरणाच आपतन कोन व परावतवन कोन समान मापाच असतात. तामळ परावलतवत लकरण ह परपराना समातर असतात. जर आपाती लकरणाच आपाती कोन i1, i2, i3 .... असतील व ताच परावतवन कोन करमशः r1, r2, r3.... असतील, तर i1 = i2= i3-----, r1= r2= r3=-------

(आकती 16.4 अ)2. परकाशाच अवनयवषमत परातगान (Irregular reflection) ः खडबडीत पषठभारावरन होणाऱा परकाशाचा परावतवनास ‘अलनलमत परावतवन’ महणतात. अलनलमत परावतवनामध समातर पडणाऱा आपाती लकरणाच आपतन कोन समान मापाच नसतात व महणन ताच परावतवन कोनही समान नसतात. महणज i1 ¹ i2¹ i3--, r1 ¹ r2¹ r3¹--. तामळ परावलतवत लकरण परपराना समातर असत नाहीत, त लवतत पषठभारावर लवखरल जातात. अस का घडत ह आकती 16.4 (आ) मधन पष होत.

(अ) सपाट पषठरार

i1 r1 r2 r3i2 i3)) ) )) )

(आ) खडबडीत पषठरार

16.4 सपाट व खडबडीत पषठरारावरील परकाशाच परावतगान

i1i2

i3)

)

) )))r1

r2

r3

113

सारा पाह !

16.5 कवलडोसकोप

पठठाच नळकाड

थिन पहा

आरस

बद करणाची टोपी

16.6 पररदशगी

परकाश लकरण

आरसा

450 कोन

पराववतगात परकाशाच परावतगान (Reflection of reflected light)

1. कशकतवनालात तमचा मानवरच कस कारालररान ववदथित कापल आहत का ह तमही कस पाहता ?

कती ः 1. तीन समान आकाराच आताकती आरस घा.2. परावतवक पषठभार आतमध ईल अशा रीतीन तीनही आरस

एकमकाना लतरकोणी वरपात लचकटपटीन लचकटवा. (आकती 16.5 पहा) 3. एक पाढरा कारद घऊन तो लतरकोणी वरपात लचकटपटीन

लचकटवा व एक बाज बद करा.

2. आरशामध आपली परलतमा कशी लदसत ? उजवा व डावा बाजच का होत ?3. पाणामध चदराच परलतलबब कशामळ लदसत ?

कशकतवनालात तमचा मार आलण पढ आरसा असतो. तमचा पाठीमारील भाराची परलतमा मारील आरशात लनमावण होत. परलतमची परलतमा पढील आरशामध लदसत. तामळ कशकतवनालात मानवरील कस ववदथित कापल आहत का त तमहाला पाहता त.

आपण चदराच पाणातील परलतलबब कशापरकार पाहतो? चदर वपरकालशत नसान सावचा परकाश चदरावर पडन ताच परावतवन होत. तानतर पाणातन परावलतवत परकाशाच पनहा परावतवन होत व आपाला चदराच परलतलबब लदसत. ाच पद धतीन परावलतवत परकाशाच अनक वळा परावतवन होऊ शकत.

करन पहा कवलडोसकोप (शोरादशगी/ चारदशगी)

4. काचच 4-5 वरवरळा रराच तकड घऊन त आरशाचा पोकळीत टाका. 5. दसरी बाजही कारदान बद करन ता कारदास एक लछदर पाडा. 6. ता लछदरातन उजडामध पहा. तमहाला काचचा तकडाचा असख परलतमा तार झाल ा पहाला लमळतील. ा

परलतमा लतनही आरशात लनमावण झाला परावतवनामळ तार होतात.तमही कललडोकोपमध पालहास वरवरळा रचना तार झाल ा पाहाला लमळतील. कललडोकोपच खास

वलशषट महणज ामध एकदा तार झालली रचना पनहा सहजपण तार होत नाही. परतक वळी लदसणारी रचना ही वरवरळी असत. खोलीचा लभती सशोलभत करणासाठी वापरला जाणारा नकषीदार कारद तार करणार व वतरोदोर ववसाामधील अलभकपक (designers)कललडोकोपचा उपोर वरवरळा रचना शोधणासाठी करतात.

पररदशगी (Periscope) कती : 1. एक पठठाच खोक घा. खोकाचा वरचा व खालचा बाजला

खाचा करन तामध खोकाचा बाजला 450 चा कोन करणार आलण एकमकाना समातर असणार दोन आरस आकतीत दाखवापरमाण बसवा व त लचकटपट टीन घट लचकटवन घा. (आकती 16.6 पहा)

2. वरचा व खालचा आरशाजवळ एकमकाचा लवरद ध बाजस साधारणत: 1-1 इचाचा दोन दखडका करा. आता खालचा दखडकीतन पहा.

3. तमहाला का लदसत ाच लनरीकषण करा.

114

खालचा दखडकीतन तमहास वरील दखडकीचा समोरील दश लदसतील. ा तार झाल ा उपकरणास पररदशगी अस महणतात. पररदशगीचा उपोर पाणबडीमध समदरावरील वत बघणास व तसच बकसवमध भपषठ भाराचा खाली राहन भपषठावरील वतची टहळणी करणासाठी कला जातो. कललडोकोप व पररदशगी ही दोनही उपकरण परावलतवत परकाशाच परावतवन ा रणधमाववर काव करतात.

उदाहरण 1. जर परावलतवत लकरण तलभकशी 600 चा कोन करत असल, तर आपाती लकरण तलभकशी लकती अशाचा कोन करल ?वदललया बाबी ः परावतवन कोन = Ðr = 600 , आपतन कोन = Ði = ?परकाश परावतवनाचा लनमानसार,Ði = Ðr , परत Ðr = 600 \ Ði = 600 \ आपाती लकरण तलभकशी 600 चा कोन करल.

उदाहरण 2. आपाती लकरण व परावलतवत लकरण ामधील कोन 900 असल, तर आपतन कोन व परावतवन कोन ाच माप काढा.वदललया बाबी ः आपाती लकरण व परावलतवत लकरण ामधील कोन 900 आह.i.e Ði + Ðr = 900 ---- (1)परत परकाश परावतवनाचा लनमानसार,Ði = Ðr ---- (2)Ð i + Ði = 900 समीकरण (1) व (2) वरन2 Ð i = 900 \ Ð i = 450 \ आपतन कोन व परावतवन कोन ह 450 आहत.

उदाहरण 3. सपाट आरसा व आपती लकरण ामधील कोन 350 आह तर परावतवन कोन व आपतन कोन काढा.वदललया बाबी ः आकती 16.2 वरन रषा PQ = आरसा, लकरण AO = आपाती लकरण, रषा ON = तलभका, लकरण OB = परावलतवत लकरण ÐPOA = 350

ÐPON = 900 --- (तलभका)ÐPOA + ÐAON = ÐPON\ 350 + ÐAON = 900

\ ÐAON = 900 – 350 = 550

महणज आपतन कोन = ÐAON = Ði = 550

परकाश परावतवनाचा लनमानसार, Ði = Ðr Ðr = 550 आपतन कोन व परावतवन कोन ह 550 आहत.उदाहरण 4. 400 आपतन कोन असलला परकाशलकरण आरशापासन परावलतवत होत असताना आरशाशी लकती अशाचा कोन करल ?वदललया बाबी ः आकती 16.2 वरन ÐQON = 900 ---- (तलभका), आपतन कोन = Ði = 400 \ ÐNOB = Ðr = 400 ----- (परकाश परावतवनाचा लनमानसार)ÐNOQ = ÐQOB + ÐBON\ 400 + ÐQOB = 900

\ÐQOB = 900 – 400 = 500

\परावलतवत लकरण आरशाशी 500 इतका कोन करल.

सोडवलली उदाहरण

16.7 पाणबडीवरील पररदशगी

पररदशगी

115

1. ररकामया जारी योगय शबद वलहा.अ. सपाट आरशावर आपात लबदला लब असल ा

रषला महणतात.आ. लाकडाचा पषठभारावरन होणार परकाशाच

परावतवन ह परावतवन असत.इ. कललडोकोपच काव

रणधमाववर अवलबन असत.

2. आकती काढा.दोन आरशाच परावलतवत पषठभार एकमकाशी 900 चा कोन करतात. एका आरशावर आपाती लकरण 300 चा आपतन कोन करत असल तर ताचा दसऱा आरशावरन परावलतवत होणारा लकरण काढा.

3. ‘आपण अधाऱया खोलीतील वसत सपषपण पाह शकत नाही’, या वाकयाच सपषीकरण सकारण कस कराल ?

4. वनयवषमत व अवनयवषमत परावतगान याषमधील ररक वलहा.

5. खालील सजा दशगाववणारी आकती काढा व सजा सपष करा.· आपाती लकरण · परावतवन कोन · तलभका · आपात लबद · आपतन कोन · परावलतवत लकरण

6. खालील परसर अभयासा.वरा व श पाणान भरल ा मोठा भाडात पाहत होत. सथि पाणात ताची परलतमा ताना पषपण लदसत होती. तवढात शन पाणात दरड टाकला, तामळ ताची परलतमा लवकळीत झाली. वराला परलतमा लवकळीत होणाच कारण समजना.

खालील परशनाचया उततरातन परसराषमधील सवराला परवतषमा ववसकळीत होणयाच कारण सषमजावन सारा.

अ. परकाश परावतवन व परलतमा लवकळीत होण, ाचा काही सबध आह का ?

आ. ातन परकाश परावतवनाच कोणत परकार तमचा लकषात तात त परकार पष करन सारा.

इ. परकाश परावतवनाचा परकारामध परावतवनाच लनम पाळल जातात का ?

7. उदाहरण सोडवा.अ. सपाट आरसा व परावलतवत लकरण ाचातील कोन

400 चा असल, तर आपतन कोन व परावतवन कोनाची माप काढा.

(उततर ः 500)आ. आरसा व परावलतवत लकरण ामधील कोन 230

असास आपाती लकरणाचा आपतन कोन लकती असल ?

(उततर ः 670)उपकषम ः अपोलोतन चदरावर उतरल ा अवकाश ातरीनी

चदरावर मोठ आरस ठवलल आहत. ताचा वापर करन चदराच अतर कस मोजता त ालवषी मालहती लमळवा.

सवाधयाय

116

17. षमानववनवषमगात पदाथगा

तमचा घरात, शाळत, सभोवती आढळणाऱा वीस मानवलनलमवत वतची ादी तार करा व चचाव करा.

आपण दनलदन ववहारात अनक परकारचा वत वापरतो. ता लाकड, काच, पलदटक, धार, माती, धात, रबर अशा अनक पदाथिाापासन बनल ा असतात. तापकी लाकड, खडक, खलनज, पाणी ासारख पदाथिव नसलरवकरीता उपलबध होतात महणन ताना लनसरवलनलमवत पदाथिव महणतात. मानवान नसलरवक पदाथिाावर परोरशाळत सशोधन कल. ा सशोधनाचा उपोर करन कारखानात वरवरळा पदाथिााच उतपादन करणात आल. अशा परकार तार करणात आला पदाथिााना मानवलनलमवत पदाथिव महणतात. उदा. काच, पलदटक, कलतरम धार, थिमगोकोल इतादी. आता आपण काही मानवलनलमवत पदाथिााची मालहती लमळव ा.

आपा घरातील वतमध वापरणात आलल पदाथिााच खालील तकतात वरगीकरण करा. लवलवध वतचा सदभव घऊन तकता वाढवा.

पलवसटक (Plastic) आकावता रणधमव असणार व सलदर बहवाररकापासन बनवलल मानवलनलमवत पदाथिव महणज पलदटक हो. सरळाच पलदटकची रचना एकसारखी नसत. काहीची रचना रखी तर काहीची चकराकार असत. उषणतचा होणाऱा पररणामाचा आधारावर पलदटकच दोन परकारात लवभाजन करतात ईल. जा पदटकला हवा तसा आकार दता तो तास थिमगोपलदटक (उषमामद) महणतात. उदा. पॉलीथिीन, PVC ाचा उपोर खळणी, करव, पलदटकच ताट, दरोण इतादी. दसर पलदटक अस आह की जास एकदा साचात टाकन एक लवलशषट आकार परापत झाानतर पनहा उषणता दऊन ताचा आकार बदलता त नाही. तास थिमगोसलटर (उषमादढ) पलदटक महणतात. ाच उपोर महणज घरातील लवदत उपकरणाची बटण, ककरच हडलवरील आवरण इतादी.

17.1 पलवसटकचया वसत

सारा पाह !

षमावहती वषमळवा.

17.2 थषमबोपलवसटक 17.3 थषमबोसवटर पलवसटक

जोड षमावहती सपरषण ततरजानाची पलदटक लनलमवती परलकरसदभावत

लवलवध दवहडीओचा सगरह करा. ताचा आधार लशकषकाचा मदतीन एक सादरीकरण तार करन इ-मल तसच इतर अ पीकशन सॉफटवअरचा मदतीन इतराना पाठवा.

वसतच नाव तयात वापरल रलल पदाथगाषमानववनवषमगात पदाथगा वनसरगावनवषमगात पदाथगा

लाकडी खचगी लाकडकरवा पलदटक

117

1. पलदटकचा उपोर आरोसवा कषतरात कला जातो, जस की लसररज, इतादी.

2. माकरोववह ओवहनमध अनन लशजलवणासाठी वापरली जाणारी भाडी ही पदटकपासन बनवलली असतात.

3. वाहनाच ओरखडापासन सरकषण होणासाठी राडीवर टफॉन कोटीर (Teflon coating) करणात त. टफॉन हा एक पलटीकचाच परकार आह.

4. पलदटकच 2000 पकषा जात परकार आहत. 5. लवमानाच काही भार जोडणासाठी काही परकारचा

पलदटकचा उपोर होतो. 6. लभर, कलतरम दात बनलवणासाठी पॉलीअकरललक

पलदटकचा वापर होतो.

षमाहीत आह का तमहाला?

पलवसटकच रणधषमगा : पलदटक रजत नाही. पलदटकच लवघटन होत नाही. ताचावर हवतील आदरवता, उषणता, पाऊस ाचा पररणाम सहजासहजी होत नाही. तापासन कोणताही रराचा वत बनलवता तात. आकावता ा रणधमावमळ कोणताही आकार दता तो. उषणता आलण लवदतचा दवावहक आह. वजनान हलक असामळ वाहन नणास सोीच आह.

पलवसटकच परकार आवण उपयोर थषमबोपलवसटक

1. पॉ लीलवनाईल कलाराइड (PVC)

बाटा, रनकोट, पाईप, हडबर, बट, लवदतवाहक ताराची आवरण, फलनवचर, दोरखड, खळणी इतादी

2. पॉलीटाइरीन (PS) रलरिजरटरसारखा लवदत उपकरणाच उषमारोधक भार, तराच लरअर, खळणी, वतची सरकषक आवरण उदा. सी.डी., लडदवहडीच कवहर, इतादी.

3. पॉलीइलथिलीन (PE) दधाचा लपशवा, पलकरचा लपशवा, मऊ राडवन पाईप, इतादी. 4. पॉलीपरोलपलीन (PP) लाऊडपीकर व वाहनाच भार, दोरखड, चटा, परोरशाळतील उपकरण इतादी.

थषमबोसवटर1. बकलाईट रलडओ, टीवही, टललफोन ाच कलबनट, इलदकटरिक दवच, खळणी, रहोपोरी वत,

ककरच हडलवरील आवरण इतादी.2. मलमाईन कपबशा, पलट, टरि ासारखा रहोपोरी वत, लवमानाचा इलजनच काही भार,

लवदतरोधक व धवलनरोधक आवरण, इतादी.3. पॉलीरथिन सफकबोडव, छोटा बोटी, फलनवचर, वाहनाचा सीटस, इतादी. 4. पॉलीइटर ततकाच बनलवणासाठी वापर, लझर लपरटसवच टोनसव, कापड उदोर इतादी.

1. रासालनक पदाथिााचा साठवणकीसाठी पदटकचा टाकाचा उपोर का कला जातो ?2. घररती वापराचा लवलवध वतची जारा पदटकन का घतली आह ?ववचार करा.

पलवसटक आवण पयागावरण1. तमचा घरात दररोज पॉलललथिनचा करी बर

लकती तात? तानतर ताच का होत?2. वापर करन फकन लदला करी बर, पाणाचा

बाटा, दधाचा ररकामा लपशवा ाच पढ पनचवकरीकरण (Recycle) कस होत?

काही पदाथिााच नसलरवकरीता लवघटन होत, ताना लवघटनशील पदाथिव महणतात, तर काही पदाथिााच नसलरवकरीता लवघटन होत नाही, ताना अलवघटनशील पदाथिव अस महणतात. पढील तकतावरन आपणास अस लदसन ईल की, पलदटक अलवघटनशील आह आलण तामळ त पाववरणाचा दषीन परदषक आह. ावर का उपा करता ईल?

118

परतक सजाण नारररकान 4R लसधदाताचा उपोर करण ररजच आह त महणज, Reduce - कमीत कमी वापर Reuse - पनहा उपोर करण. Recycle - पनचवकरीकरण Recover - पनहा परापत करण. तरच पाववरण परदषणापासन बचाव होऊ शकतो.

ह नहषमी लकषात ठवा.

यादी करा व चचागा करा.

सारा पाह !

पदाथगा ववघटनाचा कालावधी

पदाथााचा परकार

भाजी 1 त 2 आठवड लवघटनशीलसती कपडा 1 वषव लवघटनशीललाकड 10 त 15 वषव लवघटनशीलपलदटक हजारो वषव अलवघटनशील

पलदटकचा ऐवजी आपण लवघटनशील पदाथिााचा उपोर करन तार कला वत वापरावास हवात. उदाहरणाथिव, सतळीचा लपशवा, कापडी लपशवा, कारदी लपशवा इ.

तमचा घरी तमही पलदटकचा ऐवजी अन लवघटनशील पदाथिाापासन तार कला वत कोठ कोठ वापर शकता एक ादी तार करा. तालवषी वरावत चचाव करा.

वाहतक करताना काचसमान लकवा ततसम वत फट न महणन ताभोवती कोणता पदाथिावच आवरण घातलल असत?

थषमागाकोल (Thermocol) : तमचा घरी आणलली सहज फट शकल अशी एखादी नवीन वत जा खोकामध बद कलली असत. त खोक हाताळताना ता वतला इजा पोहच न महणन ती आणखी एका आवरणात असत, त आवरण महणज थिमावकोल. बऱाच लठकाणी जवणावळीसाठी जी पट वापरतात, ती थिमावकोल पासन बनवलली असत थिमावकोल महणज पॉलीटारीन ा सदशलषट पदाथिावच एक रप हो. 100 0C पकषा अलधक तापमानावर त दरव अवथित जात आलण थिड कानतर थिा अवथित रपातररत होत. तामळ आपण ताला हवा तसा आकार दऊ शकतो. त धककाशोषक असान नाजक (Delicate) वतचा सरकषक आवरणात ताचा वापर होतो. तमचा दनलदन वापरात थिमावकोलचा वापर कोठ कला जातो ताची ादी तार करा.

17.4 थषमबोकोल जवलन व तयातन परदषण

थषमागाकोलचया अवतवापराच पयागावरण व षमानवावर होणार दषपररणाषम 1. टाइररनमध कककरोरजन घटक असामळ थिमावकोलचा सतत सादननधात असणाऱा वकतीना रकताचा कलमआ (Leukemia) व ललमफोमा (Lymphoma) ापरकारचा कककरोर होणाची शकता असत. 2. जवअववघटनशील : नसलरवक पदधतीन थिमावकोलच लवघटन होणासाठी खप मोठा कालावधी लारतो, महणन बरचस लोक ताला जाळन नषट करण हाच उपा समजतात. परत तो तर पाववरणी दषटीन अलधकच घातक उपा आह. थिमावकोलचा जवलनामळ लवषारी वा हवत सोडल जातात. 3. समारभामध जवण, पाणी, चहा ासाठी लारणाऱा पतरावळी व कप / लास थिमावकोलपासन बनवलल असतात. ताचा पररणाम, आरोावर होतो. जर थिमावकोलचा भाडात ठवलल पदाथिव पनहा ररम कल तर टारीनचा काही अश ता अननपदाथिाामध लवरघरळणाची शकता असत. तामळ अपा होणाची शकता असत.

119

इटरनट षमाझा वषमतर ः बारडी कशी बनवली जात ाचा इटरनटवर दवहलडओ पहा व ताची मालहती ललहन वरावत वाचा.

4. थषमागाकोल बनववणाऱया कपनीत काषम करणाऱया यकतीचया शरीरावर होणारा पररणाषम : खप अलधक कालावधीसाठी टारीनचा सपकावत असणाऱा वकतीना डोळ, शवसनसथिा, तवचा, पचनसथिच आजार सभवणाची शकता असत. रभववती मलहलाना रभवपात होणाचाही धोका सभवतो. दरवरप टारीनमळ तवचा भाजणाचा धोका असतो.

काचपासन बनलवा जाणाऱा लनतोपोरी वतची ादी तार करा. ता वतमध कोणकोणता रराची काच वापरली रली आह?

काच (Glass) : दनलदन वापरात आपण काचचा उपोर खप मोठा परमाणात करतो. काचचा शोध मानवाला अचानकपण लारला. काही फनलशन वापारी वाळवटात रतीवर वपाक करत असताना वपाकाचा भाडाला तानी चनाचा दरडाचा आधार लदला होता. वपाकाच भाड दरडावरन खाली उतरवानतर ताना एक पारदशवक पदाथिव तार झालला आढळला. हा पारदशवक पदाथिव वाळ व चनखडी एकतर तापवामळ झाला असावा असा तकक कला रला. तातनच पढ काच तार करणाची कती लवकलसत झाली. काच महणज लसललका आलण लसललकट ाचा लमशणातन तार झालला अफलटकी, टणक पण लठसळ घनपदाथिव. लसललका अथिावत SiO2 तालाच आपण वाळ अस सबोधतो. काचमध असणाऱा लसललकाचा व इतर घटकाचा परमाणावरन सोडा लाईम काच, बोरोलसललकट काच, लसललका काच, अकली लसललकट काच अस परकार आहत.

यादी करा व चचागा करा.

काचचा पतरा

17.5 काचच तावदान वनवषमगाती परवकया

कचचा माल

भटी

लवतळलली काच

रळकटर

काच वनवषमगाती : काच बनलवणासाठी वाळ, सोडा, चनखडी आलण अप परमाणात म नलशअम ऑकसाईड ाच लमशण भटीमध तापवतात. वाळ महणजच लसललकॉन डाॉकसाईड लवतळणास समार 1700 0C तापमानाची ररज असत. कमी तापमानावर लमशण लवतळणासाठी लमशणात टाकाऊ काचच तकड घालतात. तामळ समार 850 0C तापमानावर लवतळत. लमशणातील सवव पदाथिव दरवरपात रानतर त 1500 0C पात तापवन एकदम थिड कल जातात. एकदम थिड कान लमशण फलटक रप घत नाहीत, तर एकलजनसी अफलटक पारदशवक रप परापत होत. ालाच सोडा लाईम काच महणतात.

काचच रणधषमगा : 1. काच तापवानतर मऊ होत व लतला हवा तो आकार दता तो. 2. काचची घनता लतचामधील घटकततवावर अवलबन असत. 3. काच उषणतची मद वाहक आह. लतला जलद उषणता लदास लकवा उषण काच जलद थिड कास ती तडकत लकवा

फटत. 4. काच लवजची दवावहक आह, महणन लवदत उपकरणात लवदत लवसवाहक महणन काचचा उपोर करतात.5. काच पारदशवक असान परकाशाचा बराचसा भार काचतन पारलषत होतो. तथिालप काचमध करोलमअम, वहनलडअम

लकवा आनव ऑकसाइडचा अतभावव झाास अशा काचत मोठा परमाणात परकाश शोषला जातो.

120

काचच परकार व उपयोर : 1. वसवलका काच : लसललकाचा वापर करन तार कली जात. लसललका काचपासन तार कला वत उषणतमळ अतप परसरण पावतात. आमल, आमलारीचा तावर काही पररणाम होत नाही. महणन परोरशाळतील काचचा वत तार करणासाठी लसललका काच वापरली जात. 2. बोरोवसवलकट काच : वाळ, सोडा, बोररक ऑकसाइड आलण अलमलनअम ऑकसाइड ाच लमशण लवतळवन बारोलसललकट काच तार कली जात. औषधावर ा काचचा पररणाम होत नाही. महणन औषधलनलमवती उदोरात औषध ठवणासाठी बोरोलसललकट काचपासन तार कला बाटा वापरतात.3. अलकली वसवलकट काच : वाळ आलण सोडाच लमशण तापवन अकली लसललकट काच तार कली जात. अकली लसललकट काच पाणात लवदराव असान लतला जलकाच लकवा वॉटरलास महणतात. 4. वशसयकत काच : वाळ, सोडा, चनखडी आलण लड ऑकसाइडच लमशण लवतळवन लशसकत काच तार कली जात. चकचकीत असामळ ा काचचा उपोर लवजच लदव, टबलाईट बनलवणासाठी कला जातो. 5. परकाशीय काच : वाळ, सोडा, चनखडी, बररअम ऑकसाइड आलण बोरॉन ाचा लमशणातन परकाशी काच तार कली जात. चषम, दलबवणी, सकमदशगी ाची लभर बनलवणासाठी शदध काचची ररज असत. 6. ररीत काच : सोडा लाईम काच ररहीन असत. लतला लवलशषट रर णासाठी काच तार करताना लमशणात लवलशषट धातच ऑकसाइड लमसळल जात. उदा. लनळसरलहरवी काच लमळणासाठी फरस ऑकसाइड, लाल रराची काच लमळवणासाठी कॉपर ऑकसाइड इ. 7. ससकाररत काच : काचची उपकतता आलण रणवतता वाढलवणासाठी लतचावर काही लवलशषट स कार कल जातात. तातनच तररत काच, परबललत काच (Reinforced Glass), सपाट काच (Plain Glass), ततरप काच (Fiber Glass), फन काच, अपारदशवक काच तार कली जात.

काचचा पयागावरणावर होणारा पररणाषम 1. काच तार करताना लमशण 1500 0C

पात तापवाव लारत. ासाठी लारणाऱा इधनाचा जवलनातन सफर डा ऑकसाइड, नाटरिोजन डाऑकसाइड, काबवन डाऑकसाइड अस हररतरह वा बाहर टाकल जातात. ताचा पररणाम पाववरणावर होतो. काचच पनचवकरीकरण चारा परकार होऊ शकत. त क ास हा धोका टाळला जाऊ शकतो.

2. काच अलवघटनशील असामळ काचचा टाकाऊ वतच तकड पाणाबरोबर जलाशात वाहन रास तथिील अलधवासावर ाचा परलतकल पररणाम होऊ शकतो. तसच ा तकडामळ साडपाणाची रटार तबन समा लनमावण होऊ शकतात.

षमावहती वषमळवा.

1. स वपरकाशामळ अपघटन होऊ न महणन काही लवलशषट पदाथिव कोणता परकारचा काचचा बाटलीमध साठवतात?

2. रता अपघातामध इजा होऊ न महणन वाहनामध कोणता परकारची काच वापरतात ?

करन पहा

परोरशाळत वकरनललका तार करणाची कती लशकषकाचा लनरीकषणाखाली करा.

17.6 ववववध परकारचया काचपासन तयार कललया वसत

121

1. शोधा महणज सापडल.अ. पलदटकमध ...... हा रणधमव आह, महणन

ताला हवा तो आकार दता तो. आ. मोटारराडाना ...... च कोलटर करतात. इ. थिमावकोल ....... तापमानाला दरव अवथित जातो. ई. ....... काच पाणात लवरघळत.

2. षमाझा जोडीदार कोण ?अ सतर ब सतर 1. लशसकत काच अ. पलटस 2. बकलाईट ब. चटा 3. थिमावकोल क.लवदत बब 4. परकाशी काच ड. इलदकटरिक दवच 5. पॉललपरोलपलीन इ. दबगीण

3. खालील परशनाची उततर वलहा. अ. थिमावकोल कोणता पदाथिावपासन तार करतात?आ. PVC च उपोर ललहा.इ. पढ काही वतची नाव लदली आहत ता कोणता

लनसरवलनलमवत अथिवा मानवलनलमवत पदाथिाापासन तार होतात त ललहा.

(चटई, पला, बारडी, खचगी, रोणपाट, खराटा, सरी, लखणी)

ई. काचमधील परमख घटक कोणत आहत?उ. पलदटक कस तार करतात?

4. ररक सपषट करा. अ. मानवलनलमवत पदाथिव व लनसरवलनलमवत पदाथिव आ. उषमा मद पलदटक व उषमादढ पलदटक

5. खालील परशनाची तषमचया शबदात उततर वलहा. अ. पाववरण व मानवी आरोावर खालील पदाथिााचा

होणारा पररणाम व उपाोजना पषट करा. 1. पलदटक 2. काच 3. थिमावकोलआ. पलदटक अलवघटनशील असान पाववरणाला

समा लनमावण झाा आहत, ा समा कमी करणासाठी तमही कोणत उपा कराल?

6. टीपा वलहा.अ. काचलनलमवतीआ. परकालश काच इ. पदटकच उपोर

उपकषम : 1. Micro-wave Oven मध वापरली जाणारी भाडी

कोणता परकारचा पलदटकपासन तार करतात ाची मालहती लमळवा.

2. दाताची कलतरम कवळी कशापासन तार करतात ाची मालहती लमळवा.

कषतररट : तषमचया पररसरातील पलवसटक / काचवनवषमगाती करणाऱया कारखानयास रट दऊन वनवषमगाती परवकयबदल षमावहती रोळा करा व अहवाल तयार करा.

सवाधयाय

122

वरगीकरण करा.

18. पररससथा

थोड आठवा.

अजलवक घटक

भौलतक घटकउतपादक लवघटक

सलदर पदाथिव

जलवक घटक

रासालनक घटकभकषक

असलदर पदाथिव

लहरवा वनपती पराणी सकम जीव

तती भकषकहाडरिोजन, ऑदकसजन, नाटरिोजन, कदशअम, लोह, सोलडअम,पोटलशअम

पराथिलमक भकषक

वपोषी

परलथिनकबगोदकदनध

दविती भकषक

परपोषी

हवा, पाणी, बाषप, खलनज, मदा, (भ-रचना), सवपरकाश

पररसथिा (Ecosystem)

सकमजीव ह मत वनपती व पराणाचा अवशषातील सलदर पदाथिााच (परलथिन, कबगोदक, दनध पदाथिव) पनहा असलदर (हाडरिोजन, ऑदकसजन, कदशअम, लोह, सोलडअम, पोटलशअम) पोषक दरवामध रपातर करतात, महणन ताना लवघटक महणतात.

षमाहीत आह का तमहाला?

1. तमचा सभोवताली कोणकोणत घटक आढळतात?2. तमचा ा घटकाशी काही परतकष-अपरतकष सबध तो का लवचार करा.

लनसरावत आढळणार काही घटक खाली लदल आहत. ताच सजीव व लनलजवव ा रटात वरगीकरण करा. (सवपरकाश, सवफल, हतती, कमळ, शवाल, दरड, रवत, पाणी, मरी, माती, माजर, नच, हवा, लसह)

पररससथा (Ecosystem) ः आपा सभोवतालच जर ह दोन परकारचा घटकानी बनलल आह. सजीव आलण लनलजवव. सजीवाना जलवक (Biotic) घटक आलण अजलवक (Abiotic) घटक अस महणतात. ा सजीव आलण लनलजवव घटकामध सतत आतरलकरा घडन त असत. सजीव आलण ताचा अलधवास लकवा पाववरणी घटक ाचात परपर सबध असतो. ा अनोन सबधातनच जो वलशषटपणव आकतीबध लनमावण होतो तास पररस थिा अस महणतात. जलवक व अजलवक घटक तसच ताची परपराशी होणारी आतरलकरा ह सवव लमळन पररसथिा बनत.

पररससथची रचना (Structure of Ecosystem) ः सजीवाना जरणासाठी लनरलनराळा अजलवक घटकाची ररज असत तसच ताची लनलजवव घटकाशी जळवन घणाची कषमता वरवरळी असत. एखादा सकम जीवाला ऑदकसजनची ररज असत, तर दसऱाला नसत. काही झाडाना जात स वपरकाश आवशक असतो तर काही वनपती कमी स वपरकाशात महणजच सावलीत चारा वाढतात.

18.1 पररससथच घटक

123

सारा पाह !

पररसथितील परतक अजलवक घटक उदाहरणाथिव, हवा, पाणी, माती, स वपरकाश, तापमान, आदरवता इतादीचा तातील सजीवावर लकवा जलवक घटकावर पररणाम होत असतो. एखादा पररस थित कोणत सजीव जर शकतील आलण ताची सखा लकती असावी ह ता पररसथितील अजलवक घटकावर ठरत.

सजीव पररसथितील ह अजलवक घटक सतत वापरत असतात लकवा उतसलजवत करत असतात महणन पररसथितील जलवक घटकामळ अजलवक घटकाच परमाण कमी-जात होत असत. पररसथितील परतक सजीव घटकाचा सभोवतालचा अजलवक घटकावर पररणाम होत असतो. तामळ ताचा पररणाम पररस थितील इतर सजीवावरही होतो.

पररसथितील परतक सजीव ता पररसथित राहताना, काव करताना लवलशष भलमका बजावत असतो. ा सजीवाच पररस थितील इतर सजीवाचा सदभावतील थिान व तो बजावत असलली भलमका ाला ‘लनश’ (Niche) महणतात. उदा. बारत वाढणार सवफलाच झाड ऑदकसजन हवत उतसलजवत करत व मधमाशा, म ा इतादी कीटकासाठी अनन व आसरा परलवत.

1. वरील आतरलकरत सकमजीवाची भलमका का आह ?2. अजलवक घटक उतपादकाना कस लमळतात ?3. भकषक कोठन अनन लमळवतात ?

18.2 पररससथतील घटकाषमधील आतरवकया

परकाशसशलषणअननलनलमवती

मत शरीराच लवघटन

वनपतीपासन पराणी अननगरहण करतात.

अजववक घटकपोषक दरव, सौरऊजाव, काबवन डाऑकसाइड, नतर, जल, खलनज इतादी.

जलवक घटक(पराथिलमक, दविती व तती भकषक)

सकमजीव(लवघटक)

जववक घटकवनपती (उतपादक)

दरव मकत होतात

मकतदरवाच पनचवकरीकरण होत.

उषणता

उषणता

उषणता

उषणता

उषणता

बहतक पररसथिा अतत रतारतीचा असतात आलण तामध लवलवध जीवजातीच सखातमक व रणातमक अस परचड वलवध आढळत. आपा भारत दशासारखा उषणकलटबधी भारातील पररसथिामध कवळ काही मोजका जातीच सजीव सववतर मोठा सखन आढळन तात. उरला बहतक वनपती व पराणाचा जातीची बरीच कमी सखा असत. काही जातीमध तर सखा फारच कमी असत. पथवीवर लवलवध परकारचा पररस थिा आहत. परतक लठकाणची पररस थिा वरवरळी असत. उदा. जरल, तळ, सारर, नदी इतादी पररसथिचा आकार, थिान, हवची दथिती, वनपती व पराणीपरकार ा वलशषटानसार पररसथिाच काही परकार आहत.

124

षमार वळन पाहताना....लवजानाचा पररतीबरोबरच नवनवीन शबदाची लनलमवती

होत असत. ‘Ecosystem’ ा शबदाच असच आह. पररसथिा अस ा शबदाच आपण मराठी रपातर कल आह. 1930 सालची रोष, पाववरणाचा भौलतक आलण जीवशातरी घटकाचा परपरसबधाचा लवचार एका शबदात कसा वकत करता ईल? असा परशन रॉ कफाम ा शातरजाला लवचारणात आला होता. ा परशनावर ताच उततर होत, Ecosystem. हा शबद पढ ए.जी. टानसल ा कफामचा सहकाऱान 1935 साली सववपरथिम परचारात आणला. Ecosystem ला जलवक समदा (Biotic community) असही नाव आह.

जीवावरणात अनक पररसथिा काावदनवत असतात. ताचा सभोवतालचा पाववरणानसार ताच वलशषटपणव काव चालत असत. पथवीवर अशा अनक पररसथिा लनमावण झाा आहत. पथवीवरील ा पररस थिा जरी ढोबळ मानान वततर व वरळा लदसत असा तरी परतकष व अपरतकषरीता ता एकमकाशी बाधीलच असतात. ामळ ा छोटा-छोटा पररस थिा आपण पणवपण एकमकापासन वरळा कर शकत नाही, परत वलशषटानसार ताचा कावपरणालीनसार तसच वजालनक ददषकोनानसार पररसथिच वरवरळ परकार पडतात.

पथवीवरील काही भारात बऱाच मोठा कषतरातील हवामान व अजलवक घटक सववसाधारणपण सारख असतात. ता भारात राहणाऱा सजीवामध सारखपणा आढळतो. तामळ एका लवलशष वरपाची पररसथिा बऱाच मोठा कषतरात तार होत. अशा मोठा पररस थिाना ‘बाोमस’ (Bi-omes) अस महणतात. ा बाोमसमध अनक छोटा पररसथिाचा समावश असतो. पथवी ही वतः एक लवतीणव पररस थिा आह. पथवीवर दोन मख परकारचा ‘बाोमस’ आढळतात. 1. भ-पररसथिा (Land Biomes) व 2. जली पररसथिा (Aquatic Biomes)

र-पररससथा ः जा पररसथिा फकत भ-भारावरच महणज जलमनीवरच असतात लकवा अदततवात तात ताना भ-पररस थिा अस महणतात. अजलवक घटकाच लवतरण भतलावर असमान आह. तामळ वरवरळा परकारचा पररसथिा लनमावण झाा आहत. उदा. रवताळ परदशातील पररस थिा, सदाहररत जरलातील पररसथिा, उषण वाळवटातील पररसथिा, बफावळ परदशातील पररसथिा, तरा परदशातील पररसथिा, लवषववतती वषाववनाची पररसथिा.अ. रवताळ परदशातील पररससथा (Grassland Ecosystem) ः जा परदशात पावसाच परमाण मोठमोठी झाड वाढलवणासाठी परस नसत, ता लठकाणी रवताळ परदश तार होतात. ा परकारचा पररसथिामध रवताची मोठा परमाणात वाढ होत असत. मोठा उनहाळा आलण माफक पाऊस ामळ खरटा वनपतीची वाढ होत. शळी, मढी, लजराफ, झबा, हतती, हररण, लचतळ, वाघ, लसह इतादी पराणी ा परदशात आढळतात. ताचपरमाण लवलवध पकषी, कीटक व सकमजीवसद धा असतात.

षमावहती वषमळवा.

18.3 रवताळ परदश

1. रवताळ परदशाना कोणता कारणामळ धोक सभवतात?

2. आलशाई लचतता ही परजाती मारील शतकात नामशष का झाली?

3. ‘आलशाई लचतता’ इटरनटवरन बघा व वणवन ललहा.

तका पणगा करा रवताळ परदशातील पररसथिचा सदभावत पढील तकता पणव करा.

125

ववचार करा.

‘दधवा’ ह जरल दीड शतकापवगी एकलशरी रडाच मोठ वसलतथिान होत पण अलनबाध लशकारीमळ लवसावा शतकात हा पराणी थिन नामशष झाला. 1 एलपरल 1984 रोजी ा रडाच थि पनववसन करणात आल. लपजऱात ताच परजनन करन नतर ह रड लनसरावत (अलधवासात) सोडल रल. सववपरथिम सततावीस चौरस लकमी., रवताळ परदश व वन जात बारमाही जलसोत आहत, असा भभार ा कामी लनदशचत करणात आला. तसच दोन लनरीकषण कदर बसलवणात आली. ा परतनाना चारल श आल आह.

षमाहीत आह का तमहाला?

तका पणगा करा

उतपादक पराथवषमक रकषक वदतीयक रकषक ततीयक रकषक ववघटकराजररवत, कसळी, हरळी,

.....................................................

रा, हररण, ससा, लपटोकॉलसवा....................................................

साप, पकषी, कोहा, लाडरा....................................

लसह, तरस, लरधाड, घार............................

फजररम, अपरलजलस............................................

वकष ही वततर पररसथिा आह का ?

ब. जरलातील पररससथा (Forest Ecosystem) ही लनसरवलनलमवत पररसथिा आह. जरलामध लवलवध

परकारच पराणी, वकष, एकाच लठकाणी असतात. अजलवक घटकामध जलमनीत व हवत असणार सलदर, असलदर घटक, हवामान, तापमान, पजवनमान ह घटक वरवरळा परमाणात आढळतात.

राषीय उदान / अरयारणय राजय1. रीर2. दाचीराम3. रणथिबोर

4. दाजीपर5. काझीररा6. सदरबन7. मळघाट8. पररार

उतपादक पराथवषमक रकषक वदतीय रकषक ततीयक रकषक ववघटकलडपटरोकापवस,सार, दवदार, चदन

मरी, नाकतोडा, कोळी, फलपाखर,

साप, पकषी, सरड, कोहा,

वाघ, ससाणा, लचतता,

अपरलजलस, पॉललकॉपवस,

तका पणगा करा जरल पररसथितील लवलवध घटकाची मालहती ललहा.

18.4 जरल पररससथा

126

षमाहीत आह का तमहाला?

• भारतात समार 520 अभारण व राषरिी उदानामध अनक परकारचा पररसथिाच रकषण होत.• पाढरा लबबटा ा अतत दलमवळ पराणाच रकषण करणार सवाात मोठ अभारण लद गरट लहमालन नशनल पाकक आह. • काझीररा राषरिी उदान (आसाम) थि हतती, रवा, रानडककर, रानमहस, हररण, वाघ, लबबट ासह अनक पराणाच

जतन करणात आल आह. जरात सापडणाऱा भारती एकलशरी रडापकी दोन ततीाश रड थि आढळतात. • भरतपर थि अभारण पाणपकासाठी जरपरलसदध आह.• रणथिबोरच अभारण पटदार वाघासाठी परलसदधआह.• रजरातमधील रीरच जरल महणज लदमाखदार अशा आलशाई लसहाच जरातील एकमव आशथिान आह.

जलीय पररससथा (Aquatic Biomes) : पथवीवर 71 % भभार पाणान वापला असन फकत 29% भारावर जमीन आह. तामळ जली पररसथिाचा अभास अतत महतवाचा ठरतो. नसलरवक पररसथित जलपररसथिा अलभकषतरी दषीन जात वापक आह. जलपररसथिमध खालील परकार महतवाच मानल जातात. उदा. रोडा पाणातील पररसथिा, खाऱा पाणातील पररसथिा, खाडी पररसथिा.

अ. रोडा पाणयातील पररससथा ः ा पररसथित नदी, तळ, सरोवर ाचा समावश होतो. ा पररसथित नदीद वार व पाणाचा परवाहाद वार ऊजाव सकरमण होत. जलभाराचा तळावर असख लवघटक असतात. त वनपती व पराणाचा मत शरीरावर लवघटनाच काव करन ताच अजलवक घटकात रपातर करतात. अशा तमचा जवळ असणाऱा पररसथिच लनरीकषण करा व ताआधार खालील तकता पणव करा.

उतपादक पराथवषमक रकषक

वदतीय रकषक

ततीयक रकषक ववघटक

पाणवनपती, लोलथकस, हालडरिला, अझोला, लनटला, टाफा, लपटीा, इकॉलनवा, ..............................................................

पाणकीटक, रोरलरा, ॲनललड स, ........................

लहान मास, बडक

............

............

मोठ मास, मरर, बरळ,

............

............

जीवाण, बरशी,

......................

......................

18.5 जलीय पररससथा

चचागा करा. आपा पररसरातील नदी, तलाव लकवा तळ ा पररसथिा सरलकषत आहत का ?

ब. खाऱया पाणयातील साररी पररससथा (Marine Ecosystem) : ा पररसथित साररी वनपतीची वाढ होत. शवालावर उपजीलवका करणार लहान मास, लझर मोठा परमाणात उथिळ भारात आढळतात. सारराचा मधभारी कमी परमाणात जलचर आढळतात. मोठ मास ह लद वतीक भकषक असतात. समदरात पोषकदरव मोठा परमाणात आढळतात. सारर तळावर लवघटकाची सखा जात असत. मत वनपती, मती पराणी व टाकाऊ पदाथिव सारर तळावर जमा होऊन ताचावर सकमजीवाण लवघटनाच काव करत असतात.

127

षमावहती वषमळवा.

ववचार करा.

लदलवजा आज टकडीवर लफराला रली होती. लतथि फलावर मधमाशा घोरावत होता. तथिील एक मधमाशी लदलवजाचा जवळ आली आलण लतचा हाताला दश कला. ता दशाचा वदनमळ लदलवजा कळवळली व रारारारात महणाली, ‘‘जरातन सवव मधमाशा नष होऊ द’’ नतर लतन लवचार कला, ‘खरच मधमाशा नष झाा तर? तर फार का होईल मध खाला लमळणार नाही, एवढच ना? तमही लदलवजाला का सारणार?

इटरनट षमाझा वषमतर 1. साररी पररसथित मानवी हतकषपामळ घडल ा दघवटनाची मालहती घा. 2. ‘खाडी पररसथिा’ ही साररी पररसथिपकषा वरळी कशी आह मालहती घा.

षमानवी हसतकषपाषमळ होणारा पररससथाचा ऱहास ः मानवाचा लवलवध कतीचा पररसथिाचा कााववर घातक पररणाम होतो, तामळ पररस थिाचा ऱहास होतो. उदा. खाणकाम आलण मोठा परमाणावरील वकषतोड ामळ जलमनीचा वापर बदल शकतो. तसच तामळ सजीव आलण लनलजवव घटकाच सबधही लबघडतात.

लवलवध मानवी परलकरा व कती, पररसथिावर वरवरळा परकारच पररणाम करतात. एखादा लवलशष परकारचा पररसथिच दसऱा परकारचा पररसथित रपातर होणापासन`त एखादी परजाती नष होणापात अस पररणाम होतात.

पररससथा ऱहासाला कारणीरत ठरणाऱया काही षमानवी परवकया आवण कती लोकसखयावाढ व ससाधनाचा वाढलला वापर ः पररसथिमध मानवपराणी ‘भकषक’ ा रटात मोडतो. मानवाला सामान पररदथितीत पररस थिा ताचा ररजपरता रोषी परव शकतात, परत लोकसखावाढीमळ मानव ररजा भारलवणासाठी लनसरावकडन बसमार साधनसपतती घत रालहला. जीवनशलीचा नवा बदलामळ मानवाची जरणासाठीचा लकमान ररजचा रोषीपकषा अलधकची मारणी वाढली तामळ पररसथिावर ताण वाढला पण टाकाऊ पदाथिााच परमाणही मोठा परमाणात वाढल.

आपा पररसरातील एखादा पवटन कदराला भट दा. तथिील पररसथिवर पवटनाच का पररणाम होतात त शोधा.

18.6 पररससथचा ऱहासशहरीकरण ः वाढता शहरीकरणाचा सततचा परलकरमळ जातीची घरबाधणी व इतर पााभत सलवधासाठी अलधकालधक शतजमीन, दलदलीचा भार, पाणथिळीच कषतर, जरल व रवताळ परदशाचा वापर होतो आह. ामळ पररसथिामधील मानवी हतकषपामळ पररसथिा पणवपण बदलतात लकवा नष होतात.औदोवरकीकरण आवण वाहतक ः वाढता औदोलरकीकरणासाठी लारणारा कचचा माल नसलरवक जरल तोडन लमळवला जातो. ामळ जरलाचा नाश होतो. वाहतकीत वाढ झाान तासाठीचा सलवधा वाढवताना बरचदा जरलातन लकवा पाणथिळ जारावर रताच, र वमारााच जाळ पसरल जात.पयगाटन ः लनसरवलनरीकषण, मनोरजन व दवदशवनासाठी मोठा परमाणावर पवटक लनसरवरम पररसरात तात. ा पवटकाकररता अशा लठकाणाचा पररसरामध मोठा परमाणात पााभत सलवधा लनमावण क ा जातात. तामळ थिालनक पररसथिवर अलतररकत ताण ऊन लतची मोठा परमाणावर हानी होत.

षमोठी धरण ः धरणामळ मोठा परमाणात जमीन पाणाखाली जात. तामळ ता भारातील जरल लकवा रवताळ परदशाच जली पररसथित रपातर होत. धरणामळ नदीचा खालचा बाजचा पाणाचा परवाह कमी होतो. ाचा पररणाम महणज पवगी वाहता पाणामध तार झाला पररसथिा नष होतात.

128

1. धरणामळ कोणता जलवक घटकावर पररणाम होतो ?2. नदीतील वाहता पाणातील जलवक घटकावर का पररणाम होत असतील ?

1. खालील पयागायापकी योगय पयागाय वनवडन ररकामया जारा ररा.

अ. हवा, पाणी, खलनज, मदा ही पररसथितील............... घटक हो.

(भौलतक, सलदर, असलदर) आ. पररसथितील नदी, तळ, समदर ह ...............

पररसथिची उदाहरण आह. (भतल, जली, कलतरम) इ. पररसथिमध ‘मानव’ पराणी...... रटात मोडतो. (उतपादक, भकषक, लवघटक)2. योगय जोडा जळवा. उतपादक पररसथिा अ. लनवडर 1. जरल आ. पाणवनपती 2. खाडी इ. खारफटी 3. जली ई. पाईन 4. वाळवटी 3. षमाझयाववषयी षमावहती सारा. अ. पररसथिा आ. बाोमस इ. अननजाळ4. शासतरीय कारण दा. अ. पररसथितील वनपतीना उतपादक महणतात. आ. मोठा धरणामळ पररसथिा नष होतात. इ. दधवा जरलात रडाच पनववसन करणात आल.5. खालील परशनाची उततर वलहा. अ. लोकसखा वाढीच पररसथिावर का पररणाम

झाल? आ. पररसथिचा ऱहासास शहरीकरण कस जबाबदार

आह?

जरा डोक चालवा.

यद ध ः जमीन, पाणी, खलनजसपतती लकवा काही आलथिवक व राजकी कारणामळ मानवी समहात पधाव व मतभदातन द ध होत. द धामध मोठा परमाणात बाबवषावव-सरर फोट कल जातात. ामळ फकत जीलवतहानी होत अस नाही, तर नसलरवक पररसथिामध मोठ बदल होतात लकवा ता नषसद धा होतात.

अशा परकार भकप, जवालामखी, महापर, दषकाळ ासारखा नसलरवक आपततीमळ व मानवी हतकषपामळ काही नसलरवक पररसथिाच वरळा परकारचा पररसथिात रपातर होत, काही पररसथिाचा ऱहास होतो, तर काही पररसथिा समळ नष होतात.

नसलरवक पररसथिा जीवावरणातील सतलन राखणात महतवाची भलमका बजावतात महणन ताच सरकषण करण महतवाच ठरत.

सवाधयाय इ. नसलरवक पररसथिामध मोठा बदल घडवणारी

दध का होतात? ई. पररसथितील घटकामधील आतरलकरा पष

करा. उ. सदाहररत जरल व रवताळ परदश ा पररस थितील

ठळक फरक सारा.6. खालील वचतराच वणगान वलहा.

उपकषम ः 1. आपा पररसरातील एका पररसथिला भट दा.

तातील असणाऱा जलवक-अजलवक घटक एकमकावर कस अवलबन आहत त सादर करा.

2. दधामळ लकवा अण फोटामळ झालली पररसथिची हानी इटरनटचा माधमान शोधा व तमचा शबदात ललहा.

129

1. दीलघवका (galaxy) महणज का?

19. ताऱयाची जीवनयातरा

थोड आठवा.

2. आपा सवमालत कोणकोणत घटक आहत?3. तार व गरह ातील परमख फरक कोणत?

19.1 एक चकाकार दीवघगाका : आपली सयगाषमाला अशाच एका दीवघगाकत वसथत आह.

आपा आकाशररत समार 1011

तार आहत. आकाशररचा आकार मधभारी फरीर असला तबकडीसारखा असन लतचा वास समार 1018 km आह. सवमाला लतचा कदरापासन समार 2.7 x 1017 km अतरावर दथित आह. तबकडीला लब असला व लतचा कदरातन जाणाऱा अकषावर आकाशररा पररवलन करत असन एका पररवलनासाठी लतला 2 x 108 वषव लारतात.

षमाहीत आह का तमहाला?

लवशवाच अतरर आपण मारील इततामध जाणन घतल आह. आपली स वमाला ही एका दीलघवकत महणजच आकाशररत सामावलली आह. दीलघवका हा अबजावधी तार, ताचा गरहमाललका व ताऱामधील ररकामा जारत आढळणाऱा आतरतारकी मघाचा (interstellar clouds) समह असतो. लवशव ह अशा असख दीलघवकानी लमळन बनलल आह. ा दीलघवकाच आकार व घडण वरवरळी असत. ताना आपण तीन मख परकारात लवभार शकतो: चकराकार (spiral), लबरोलाकार (elliptical) व अलनलमत आकाराचा (irregular) दीलघवका. आपली दीलघवका ही चकराकार असन लतला मदालकनी ह नाव लदलल आह. आकती 19.1 मध एक चकराकार दीलघवका दाखलवली आह.

4. उपगरह महणज का?5. आपा सवाात जवळ असलला तारा कोणता?

लवशवाबददल ही सरळी मालहती आपण कशी लमळवली? आपण रातरी आकाशात पालहल तर आपाला फकत गरह व तार

लदसतात. मर इतर घटकालवषी मालहती कोठन लमळाली? ा परशनाच उततर दलबवणी ह आह. ापकी अनक दलबवणी पथवीचा पषठभारावर ठवला असतात तर काही दलबवणी मानवलनलमवत कलतरम उपगरहावर ठवला असतात व लवलशष ककषत पथवीभोवती पररभरमण करत असतात. पथवीचा वामडलावर असान ता दलबवणी अलधक परभावीपण खरोली वतच लनरीकषण कर शकतात. दलबवणीतन कल ा लनरीकषणाचा अभास करन खरोलशातरज लवशवाबददल सखोल मालहती लमळवतात. ा पाठात आपण ताऱाच रणधमव व ताचा जीवनातरबददल थिोडी मालहती घऊा.ताऱयाच रणधषमगा (Properties of stars) ः रातरी आकाशात आपण समार 4000 तार आपा डोळानी पाह शकतो. स व हा तातील एक सामान तारा आह. सामान महणणाच कारण अस की तो आपापासन सरळात लनकट असामळ जरी आकाशातील इतर ताऱापकषा खप मोठा लदसत असला तरीही वततः ताचापकषा कमी लकवा अलधक वतमान, आकार व तापमान असलल अबजावधी तार आकाशात आहत. तार ह तपत वाच परचड रोल असतात. स ावच काही रणधमव खालील तकतात लदल आहत. स ावचा वतमानाचा 72% भार हाडरिोजन आह, तर 26% भार हललअम आह. उरलल 2% वतमान हललअमपकषा अलधक अणकरमाक असल ा मलदरवाचा अणचा रपात आह. सयागाच रणधषमगा ः वतमान 2 x 1030 kg

लतरजा 695700 kmपषठभारावरील तापमान 5800 Kकदरातील तापमान 1.5 x 107 Kव 4.5 अबज वषव

130

19.2 ववववध ताऱयाचया आकाराची तलना

इतर ताऱाच वतमान मोजताना त सावचा सापकष मोजल जात. महणज स ावच वतमान ह एकक घतल जात. ास M Sun अस सबोधतात.

षमाहीत आह का तमहाला?

परकाशाला चदरापासन आपापात णास एक सकद लारतो, स ावपासन णास 8 लमलनट लारतात, तर सावपासन सवाात जवळ असला अफा सटॉरीस ा ताऱापासन आपापात णास 4.2 वषव लारतात.

षमाहीत आह का तमहाला?

स ावच वतमान पथवीचा वतमानाचा समार 3.3 लकष पट आह व ताची लतरजा पथवीचा लतरजचा 100 पट आह. इतर ताऱाच वतमान सावचा वतमानाचा 1

10 (

MSun

10) पासन त 100 पट (100 MSun ) पात अस

शकत व ताची लतरजा सावचा लतरजहन 1

10 पासन त

1000 पटपात अस शकत. (आकती 19.2)सावच व इतर ताऱाच व, महणजच ताचा

लनलमवतीनतर रलला काळ हा काही दशलकष त अबजावधी वषााएवढा अजतर असतो. ा अवधीत स ावचा रणधमावत बदल झाला असता तर तामळ पथवीचा रणधमावत व जीवसषीत बदल घडला असता. ामळ पथवीचा रणधमााचा सखोल अभास करन शातरजानी लनषकषव काढला आह की स ावच रणधमव ताचा जीवनकाळात महणज रली 4.5 अबज वषव बदलल नाहीत. खरोलशातरजाचा लवशलषणानसार त रणधमव पढील 4.5 अबज वषाानी हळहळ बदलतील.

ताऱयाची वनवषमगाती (Birth of stars) ःदीलघवकातील ताऱाचामध असला ररकत जारात लठकलठकाणी वा व धळीच परचड मघ सापडतात, जाना

आतरतारकी मघ महणतात. आकती 19.3 मध हबल दलबवणीन लटपलल अशा मघाच एक परकाशलचतर दाखवल आह. मोठी अतर मोजणासाठी शातरज परकाशवषव (light year) ह एकक वापरतात. एक परकाशवषगा महणज परकाशान एका वषागात पार कलल अतर. परकाशाचा वर 3, 00, 000 km/s असान एक परकाशवषव ह अतर 9.5 x 1012 km इतक असत. आतरतारकी मघाचा आकार काही परकाश वषव इतका असतो. महणज परकाशाला ा मघाचा एका टोकापासन दसऱापात जाणास काही वषव लारतात. ावरन तमही ा मघाचा परचड आकाराची कपना कर शकता.

19.3 हबल दवबगाणीन वटपलल ववशाल आतरतारकीय षमघाच परकाशवचतर

एखादा लवकषोभामळ (disturbance) ह आतरतारकी मघ आकलचत होऊ लारतात. ा आकचनामळ ताची घनता वाढत जात व तसच ताच तापमानही वाढ लारत व तामधन एक तपत वाचा रोल तार होतो. ताचा कदरातील तापमान व घनता परस वाढावर तथि अणऊजाव (अणकदरकाचा तीन लनमावण झालली ऊजाव) लनलमवती सर होत. ा ऊजाव लनलमवतीमळ हा वाचा रोल वपरकालशत होतो महणजच ा परलकरतन एक तारा लनमावण होतो लकवा एका ताऱाचा जनम होतो अस आपण महण शकतो. स ावत ही ऊजाव हाडरिोजनचा कदरकाच एकलतरकरण होऊन हललअमच कदरक तार होण ा परलकरतन उतपनन होत महणज स ावचा कदरभारातील हाडरिोजन हा इधनाच काव करतो.

महाराकषसी तारा

ताबडा राकषसी तारा

शवत बट

सव

131

थोड आठवा.

19.4 एक ववशाल तारकासषमह. यातील बहतक तार एकाच आतरतारकीय षमघातन वनषमागाण झालल आहत.

वारोल आकलचत झाास वाच तापमान वाढत. ररतवी दथिलतज उजवच उषणतत रपातर झाान ह होत.

षमाहीत आह का तमहाला?

ववचार करा.

1. जर स ावत वाचा दाब नसल तर ररतवी बलामळ तो 1 त 2 तासात सपणवपण आकलचत होऊन लबदरप होईल.2. वाचा दाब हा ताची घनता व ताच तापमान ावर अवलबन असतो. ा दोनहीची म लजतकी अलधक

लततका हा दाब अलधक असतो.

षमाहीत आह का तमहाला?

19.5 ताऱयाच सथयगा

तपत वाचा दाब

ररतवी बल

एका लवशाल आतरतारकी मघाचा आकचनातन एकाच वळस अनक तारही लनमावण होऊ शकतात. हजारो ताऱाचा एका समहाच लचतर आकती 19.4 मध दाखलवल आह. ातील बहतक तार एकाच परचड आतरतारकी मघातन लनमावण झालल आहत.

सतललत व असतललत बल महणज का? ताऱयाच सथयगा ः एखादा खोलीत एका कोपऱात उदबतती पटवली असता लतचा सरध कषणाधावत खोलीभर पसरतो. तसच उकळणार पाणी असला भाडाच झाकण काढावर तातील वाफ बाहर पडन सववतर पसरत महणज तपत वा सववदर पसरतो. मर ताऱातील तपत वा अवकाशात का पसरत नाही? तसच सावच रणधमव रली 4.5 अबज वषव दथिर कस रालहल आहत?

ा परशनाच उततर ररतवी बल ह आह. ताऱातील वाचा कणामधील ररतवी बल ह ा कणाना एकतर ठवणाच काव करत. वातील कणाना एकतर आणणासाठी सतत परतनशील असलल ररतवी बल व तालवरदध कावरत असलला व ताऱाचा पदाथिावला सववतर पसरवणासाठी सतत परतनशील असलला ताऱातील तपत वाचा दाब ा दोनहीत सतलन असास तारा दथिर असतो. ररतवी बल ताऱाचा आतील बाजस महणज कदराचा लदशत लनदवलशत असत तर वाचा दाब ताऱाचा बाहरील बाजस महणज कदराचा लवरदध लदशत लनदवलशत असतो (आकती 19.5 पहा).

तमही रसीखच हा खळ खळला असाल. रसीची दोन टोक दोन वरवरळ रट आपापाकड खचत असतात. दोनही बाजला लावलली बल समान असतील तर ती बल सतललत होतात व रसीचा मध दथिर असतो. जवहा एका बाजच बल दसऱा बाजचा बलापकषा जात असत तवहा रसीचा मध ता बाजला सरकतो. असच काहीस ताऱाचा बाबतीत होत. ररतवी बल व वाचा दाब ह सतललत असल तर तारा दथिर असतो, पण एक बल दसऱापकषा जात झाल तर ताऱाच आकचन लकवा परसरण होत.

132

ताऱयाची उतकाती (Evolution of stars) ताऱाची उतकराती महणज काळापरमाण ताऱाचा

रणधमाात बदल होऊन ताच वरवरळा अवथिात रपातर होणाची परलकरा. आपण पालहल की सावचा रणधमावत रा 4.5 अबज वषावत काहीच बदल झालला नाही. ताऱाचा जीवनातील अलधकाश काळात ताची उतकराती अलतश सथि रतीन होत असत. तार साततान ऊजाव दत असान तातील ऊजाव सतत घटत असत.

ताऱाच थिव काम राहणासाठी, महणज वाचा दाब व ररतवी बल ात समतोल राहणासाठी ताऱाच तापमान दथिर राहण आवशक असत व तापमान दथिर राहणासाठी ताऱात ऊजाव लनलमवती होण आवशक असत. ही ऊजाव लनलमवती ताऱाचा कदरातील इधन जळणान होत. ताऱाचा उतकरातीच कारण ताचा कदरातील इधन जळण व ताचा साठा (quantity) कमी होण ह आह. कदरातील इधन सपषात आावर ऊजाव लनलमवतीही सपषात त व ताऱाच तापमान कमी होऊ लारत. तापमान कमी झाान वाचा दाबही कमी होतो व तो ररतवी बलाशी सतलन राख शकत नाही. ररतवी बल आता वाचा दाबापकषा अलधक असान तारा आकलचत होतो. ामळ दसर इधन वापरात त, उदाहरणाथिव, कदरातील हाडरिोजन सपावर हललअमच लवलीनीकरण होऊ लारत व ऊजाव लनलमवती पनहा सर होत. अशी एकामारन एक लकती इधन वापरली जातील ह ताऱाचा वतमानावर अवलबन असत.

19.6 वसतषमानापरषमाण ताऱयाची उतकाती व तयाचया अवतषम अवसथा

लवफोट

महालवफोट

कमी वतमान असलला तारा

ताऱाची जीवनातरा

अलधक वतमान असलला तारा

महाराकषसी तारा कषण लववर

नटरिॉन ताराआतरतारकी

मघ

शवत बटताबडा राकषसी

तारा

एखादा ताऱाच वतमान लजतक अलधक लततकी अलधक इधन वापरली जातात. ा दरमान ताऱात अनक बदल घडन तात. ताऱामध वरवरळा परलकरा होत असान काही वळस ताऱाच आकचन, तर काही वळा परसरण होत व तारा लवलभनन अवथिामधन जातो. शक असलली सवव इधन सपावर ऊजाव लनलमवती सपणवपण थिाबत व ताऱाच तापमान कमी होत जात. ामळ वाचा दाब व ररतवी बलात समतोल राह शकत नाही. ताऱाची ही उतकराती कशी थिाबत व ताची अलतम अवथिा का असत ह आपण आता पाहा.ताऱयाची अवतषम वसथती (End stages of stars) ः ताऱाच वतमान लजतक अलधक लततका जलद रतीन ताची उतकराती होत. ताऱाचा उतकरातीत टपपाटपपान णाऱा अवथिा महणजच ताऱाचा उतकरातीचा मारव हा दखील ताऱाचा वतमानावर अवलबन असतो. ही उतकराती कशी थिाबत?

आपण पालहल की ताऱामधन होणारी ऊजाव लनलमवती बद झाास तापमान कमी होत रान वाचा दाब कमी होतो व तारा आकलचत होऊन ताची घनता वाढत जात. वाची घनता खप अलधक झाावर तात काही अस दाब लनमावण होतात ज तापमानावर अवलबन असत नाहीत. अशा पररदथितीत ऊजाव लनलमवती सपणवपण थिाबावरही व ताच तापमान कमी होत रावरही ह दाब दथिर राहतात. ामळ ताऱाच थिव काम राह शकत व ती ताऱाची अलतम अवथिा ठरत.

ताऱाचा मळ वतमानापरमाण ताचा उतकरातीच तीन मारव आहत. ानसार आपण ताऱाना तीन रटात लवभार शकतो. एका रटातील सवव ताऱाचा उतकरातीचा मारव व ताची अलतम दथिती एकसमान असत. हाबददल आपण अलधक जाणन घऊा.

1. सयागाचया वसतषमानाचया 8 पटीहन कषमी षमळ वसतषमान असललया ताऱयाची (Mstar < 8 MSun) अवतषम अवसथा ः ा ताऱाचा उतकराती दरमान ताच मोठा परमाणात परसरण होत व ताचा आकार 100 त 200 पटीन वाढतो. ा अवथित ताना ‘ताबडा राकषसी तारा’ महणतात. ह नाव ताचा मोठा आकारामळ व ताच तापमान कमी झाान त लालसर लदसत असान लदल रल आह. इतर परकारचा ताऱाचा सापकष ताबडा राकषसी ताऱाचा आकार आकती 19.2 मध दाखलवला आह. उतकरातीचा शवटी ा ताऱाचा लवफोट होतो. ताऱाच बाहरील वाच आवरण दर

133

19.7 शवत बटचया वनवषमगाती वळस बाहर रकल रलल वायच आवरण. षमधयरारी शवत बट आह.

19.8 सन 1054 षमधय डोळानी वदसललया षमहाववसरोटाचया सथानाच हली घतलल परकाशवचतर.

जवहा सव ताबडा राकषसी ताऱाचा अवथित जाईल तवहा ताचा वास इतका वाढल की तो बध व शकर गरहाना लरळकत करल. पथवीही ताचात सामावन जाणाची शकता आह. स ावला ा दथितीत णास अजन समार 4 त 5 अबज वषव लारतील.

षमाहीत आह का तमहाला?

1. शवत बटचा आकार पथवीइतका लहान असान ताची घनता खप जात असत. तातील एक चमचा पदाथिावच वजन समार काही टन असल. नटरिॉन ताऱाचा आकार शवत बटपकषाही खप लहान असान ताची घनता ाहन अलधक असत. तातील एक चमचा पदाथिावच वजन पथवीवरील सवव परालणमातराचा वजनाएवढ असल.

2. आपा आकाशररतील एका ताऱाचा समार 7500 वषाापवगी महालवफोट झाला. तो तारा आपापासन समार 6500 परकाश वषव दर असान ता लवफोटात बाहर पडलला परकाश आपापात णास 6500 वषव लारली व पथवीवर तो लचनी लोकानी सन 1054 मध परथिम पालहला. तो इतका तजवी होता, की लदवसा सावचा परकाशात दखील तो सतत दोन वषव लदसत होता. लवफोटानतर समार 1000 वषव उलटावरही तथिील वा 1000 km/s हन अलधक वरान परसरण पावत आहत.

षमाहीत आह का तमहाला?

फकल जात व आतील भार आकलचत होतो. ा आतील भाराचा आकार साधारणपण पथवीचा आकाराइतका होतो. ताऱाच वतमान पथवीपकषा खप अलधक असान व आकार पथवीइतका झाान ताऱाची घनता खप वाढत. अशा दथितीत तातील इलकटरिॉनमळ लनमावण झालला दाब तापमानावर अवलबन असत नाही व तो ताऱाचा ररतवी बलास अनतकाळापात सतललत करणास परसा असतो. ा अवथित तार शवत लदसतात व ताचा लहान आकारामळ त शवत बट (White dwarfs) महणन ओळखल जातात. ानतर ताच तापमान कमी होत जात परत आकार व वतमान अनतकाळापात दथिर राहतात महणन ही बट अवथिा ा ताऱाची अलतम अवथिा असत.

2. सयागाचया वसतषमानाचया 8 त 25 पट वसतषमान (8 M Sun < Mstar < 25 MSun ) असललया ताऱयाची अवतषम अवसथा : ह तारदखील वरीलपरमाण ताबडा राकषसी तारा व नतर महाराकषसी तारा ा अवथिामधन जातात. महाराकषसी अवथित ताचा आकार 1000 पटीपात वाढ शकतो. तात शवटी होणारा महालवफोट (supernova explosion) खप शदकतशाली असतो व तातन परचड परमाणात बाहर पडणाऱा ऊजवमळ त तार लदवसादखील लदस शकतात. महालवफोटातन

उरलला कदरातील भार आकलचत होऊन ताचा आकार 10 km चा जवळपास तो. ा अवथित त सपणवपण नटरिॉनच बनलल असतात. ामळ ताना नटरिॉन तार अस महटल जात. ताऱातील नटरिॉनमळ लनमावण झालला दाब तापमानावर अवलबन नसतो व तो अनतकालापात ररतवी बलास सतललत करणास सकषम असतो. नटरिॉन तार ही ा ताऱाची अलतम अवथिा असत.

134

3. सयागाचया वसतषमानाचया 25 पटीहन अवधक वसतषमान असललया ताऱयाची (M star > 25 M Sun ) अवतषम अवसथा : ा ताऱाची उतकराती वरील दसऱा रटातील ताऱापरमाणच होत पण महालवफोटानतरही कोणताच दाब ताचा परचड ररतवी बलाशी समतोल राख शकत नाही व त नहमीसाठी आकलचत होत राहतात. ताचा आकार लहान होत रामळ ताची घनता व ताच ररतवी बल खप अलधक वाढत. ामळ ताऱाजवळील सवव वत ताऱाकड आकलषवत होतात व अशा ताऱातन काहीच बाहर पड शकत नाही, अरदी परकाश दखील बाहर पड शकत नाही. तसच ताऱावर पडलला परकाशही परावलतवत न होता ताऱाचा आत शोषला जातो. ामळ आपण ा

1. शोधा महणज सापडल.अ. आपा दीलघवकच नाव .......... ह आह. आ. परचड अतर मोजणासाठी .......... ह एकक

वापरतात.इ. परकाशाचा वर .......... km/s एवढा आह.ई. आपा आकाशररत समार .......... तार आहत.उ. सावची अलतम अवथिा .......... असल. ऊ. ताऱाचा जनम .......... मघापासन होतो.ए. आकाशररा ही एक .......... दीलघवका आह.ऐ. तार ह .......... वाच रोल असतात.ओ. ताऱाच वतमान .......... वतमानाचा सापकष

मोजल जात.औ. सावपासन पथवीपात परकाश णास ..........

एवढा वळ लारतो, तर चदरापासन पथवीपात परकाश णास .......... एवढा वळ लारतो.

अ. ताऱाच वतमान लजतक अलधक लततकी ताची .......... जलद रतीन होत.

अः. ताऱाचा जीवनकाळात लकती परकारची इधन वापरली जातात ह ताचा .......... अवलबन असत.

2. कोण खर बोलतय?अ. परकाशवषव ह एकक काल मोजणासाठी वापरतात.आ. ताऱाची अलतम अवथिा ताचा मळ वतमानावर

अवलबन असत.इ. ताऱातील ररतवी बल तातील इलकटरिॉनचा

दाबाशी समतोल झाास तारा नटरिॉन तारा होतो.

ई. कषण लववरातन कवळ परकाशच बाहर पड शकतो.उ. सावचा उतकराती दरमान सव महाराकषसी अवथितन

जाईल. ऊ. सावची अलतम अवथिा शवत बट ही असल.

3. खालील परशनाची उततर वलहा. अ. ताऱाची लनलमवती कशी होत?आ. ताऱाची उतकराती कशामळ होत?इ. ताऱाचा तीन अलतम अवथिा कोणता?ई. कषण लववर ह नाव कशामळ पडल?उ. नटरिॉन तारा ही कोणता परकारचा ताऱाची अलतम

दथिती असत? 4. अ. तमही जर सयगा असाल तर तषमच रणधषमगा सवतःचया

शबदात वलहा. ब. शवत बट बदल षमावहती दा.उपकषम:

1. कपकतचा वापर करन मदालकनी दीलघवका व तातील आपा सवमालची परलतकती तार करा.

2. पररणाम ललहा: जर सव नाहीसा झाला, तर ...........

ताऱास पाह शकत नाही व ताचा थिानावर आपाला फकत एक अलतसकम काळ लछदर लदस शकल. महणन ा अलतम दथितीस कषण लववर (black hole) ह नाव लदल आह. अशा तऱहन आपण पालहल की मळ वतमानानसार ताऱाचा उतकरातीच तीन मारव असतात व ताचा तीन अलतम अवथिा असतात. ता खालील तकतात लदा आहत.

ताऱयाच षमळ वसतषमान ताऱयाची अवतषम अवसथा< 8 MSun शवत बट

8 त 25 MSun नटरिॉन तारा

> 25 MSun कषण लववर

सवाधयाय

छायावचतर सौजनय ः ESO व NASA

135

अणअक - atomic number - अ’टॉलमक न’मबर(र )

अणपरारप - atomic model - अटॉलमक मॉड ल

अधात - non-metal - नॉन मटल

अनवलशकता - heredity - लहर‘लडटी

आलदजीव - protozoa - परो’टझोअ

आपतन लबद - incident point - इन लसडनट पॉइनट

आपाती लकरण - incident ray - इन लसडनट रइ

आतररणवी - intermolecular - इनटर म’लक ल (र )

अरक - organelles - ऑऽरनली

उचच रकतदाब - hypertesion - हा’इपरटनशन

उदालसनीकरण - neutrilisation - नटरिलाइझ शन

उतकराती - evolution - ईवह‘लश न

कललल - colloid - क‘लाइड

कवच - shell - शल

कवक - fungi - फ’राइ

कदरक - nucleus - ‘नकीअस

लकरणोपचार - radiotherapy - रइडीअउ’थिरपी

ररतवी बल - gravitational force - गरदवह’टशन ल फॉऽस

चकाकी - lusture - लट (र )

चबकी बल - magnetic force - मर ‘नलटक फॉऽस

जलटलता - complexity - कम ‘पक सटी

जडतव - inertia - इन’लशवआ

जीवाण - bacterai - बक ’लटअरीअ

जीवनशली - lifestyle - लाइफ टाइल

जवलवलवधता - biodiversity - बाइ.अउडाइ’वह ऽसटी

जवलवघटनशील - bio degradable - बाइअउलड’गरइडब ल

जव वदकी - biomedical - बाइअ’ मलडक ल

तनता - ductility - डदकटललटी

तापमापी - thermometer - थि‘मॉलमट (र )

तारकासमह - constellation - कॉन ट’लइशन

तीवरता - frequency - रिीकवन सी

दशवक - indicator - ‘इन लडकइट (र )

दरवणाक - melting point - मटीर पॉइनट

द लवनाम - binomial - बा’इनउमीअल

धमनी - artery - ‘आटरी

धात - metal - मटल

लनलमत परावतवन - regular reflection - रल (र ) ररफकशन

लनतरक - controller - क न‘टरिउल र

लनदवशाक - index - ‘इन डकस

लनलबन - suspension - स‘पन श न

परासण - osmosis - ऑझ’मउलसस

परावलतवत लकरण - reflected ray - ररफकटड रइ

परावतवन कोन - angle of reflection - ॲङ ल अवह

ररफकशन

पररपथि - circuit - ‘सऽलकट

पररदशगी - periscope - ‘परीकउप

पररदथिलतकी तजज - ecologist - इ’कॉललजट

पररसथिा - ecosystem - ‘ईकउलसस टम

पशीशवसन - cell respiration - सल रसप ’रइश न

परकाशी काच - optical glass - ‘ऑप लटक ल लास

परसरण - expansion - इक ‘पन श न

परसारण - propogation - परॉप‘रइश न

परलतबधातमक - preventive - लपर‘वहन लटवह

परलतजलवक - antibiotics - ॲन टीबाइ‘ऑलटक

पावक बल - upthrust force - अप थट फॉऽस

भकपशातर - seismology - साइझ ‘मॉलॉलज

भखलन - landslide - ‘लनड लाइड

लमशण - mixture - ‘लमकसच(र )

मलदरव - elements - ‘अललमनट

रकतदाब - blood pressure - बलड’परश(र )

रकतदरव - plasma - ‘पझ मा

रकतपराधान - blood transfusion - बलड टरिनस ’फझ न

रकतलबलबका - platelates - ‘पइट लट स

रकतपढी - blood bank - बलड बङक

रकतवालहना - blood vessels - बलड वहइसऽल

रकतशातर - hematology - लहमटॉलॉजी

रचना - structure - ‘टरिकच (र )

राजधात - nobel metal - ‘नउब ल ‘मट ल

रसानोपचार - chemotherapy - कीमउ‘थिरपी

रणसतर - molecular formula - मॉ’लक ल (र )फॉऽम ला

लठ ठपणा - obesity - अउ‘बीस टी

लसीकरण - vaccination - ‘वहक लस’नइशन

वहन - conduction - कन ‘डक श न

वरगीकरण - classification - कलसलफकऽशन

इयतता आठवी साषमानय ववजान शबदसची

136

वधवनीता - malleability - मलीअ’लबलटी

लवदत अगर - electrode - इ‘लकटरिोड

लवलशष ररतव - specific gravity - प’लसलफक गरवहट ी

लवषाण - virus - वहाइ रस

लवषमारी - heterogenous - हटर’जीनीअस

लवसरण - diffusion - लड’फझन

लवलशष - specific - प‘लसलफक

लवफोट - explosion - इक ‘पउझ न

लवघटक - decomposer - डीकम ‘पउझ (र )

वदशवक - universal - लन‘वहऽस ल

शद धता - purity - ‘पअरटी

लशरा - veins - वहइन स

शवाल - algae - ॲल री

शवासनललका - trachea - टरि‘कीअ

ना बल - muscular force - मसकल (र ) फॉऽस

समथिालनक - isotopes - आ’इसटोपस

समारी - homogenous - हॉम’जीनीअस

साररी - marine - म‘रीन

सापकष घनता - Relative density - ररललटवह डन सटी

सकाररत काच - processed glass - परउसस ड लास

ससरवजन - infectious - इन ’फक शस

सहत - concentrated - कॉन -सन-टरिइलटड

सलमश - alloy - ॲलॉइ

सलकषण - syndrome - ‘लसन डरिउम

सजा - valency - ‘वहइलन सी

सर - compound - कॉमपाउनड

सलदर - organic - ऑऽरलनक

दथिरता - stability - ट‘लबलीटी

फलटकी - crystalline - लकरसट लाइन

वपोषी - autotrophic - ‘ऑऽटटरिउलफक

सचलक - moderator - ‘मॉडरइट र

कष - tuberculosis - टब (र ) क‘लउलसस

कषरण - corrosion - क ‘रउझ न

इतता आठवी उचच पराथिलमक तरावरील शवटची इतता आह. पढील शकषलणक वषावसाठी माधलमक तरावर अतरवत ममापनामध घणात णाऱा परातलकषक काावची पववतारी वहावी तसच लवदाथावमध परोर कौश लवकलसत होणाचा दषीन पाऊल पडाव महणन नमना दाखल परोराची ादी लदलली आह. शाल तरावर सदर ादीपरमाण परोर करन घण अपलकषत आह.अ. क. परयोराच शीषगाक

1 दही / ताकातील लकटोबलसला जीवाणच लनरीकषण करण.2 पावावरील बरशीच लनरीकषण करण.3 दनलदन जीवनातील उपलबध सालहताचा वापर करन सतललत व असतललत बलाचा अभास करण. 4 जडतवाचा परकाराचा अभास करण.5 आलककलमडीज ततव अभासण.6 धारालवदतचा चबकी पररणाम पडताळन पाहण.7 परोरशाळत आनव ऑकसाइड ह स र तार करन रणधमावचा अभास करण.8 धात अधातचा भौलतक रणधमााचा व रासालनक रणधमााचा तलनातमक अभास करण.9 पररसरातील अपरदलषत व परदलषत जलाशाचा तलनातमक अभास करण.

10 मानवी शवसनसथिची परलतकती अभासण.11 मानवी हदाची रचना परलतकतीचा आधार अभासण.12 दशवकाचा वापर करन आमल व आमलारी ओळखण.13 धवनीचा परसारणासाठी माधमाची ररज असत ह लसदध करण.14 सपाट आरशातन होणार परकाशाच परावतवन व परावतवनाच लनम अभासण.15 पररसरातील पररसथिमध आढळणार जलवक व अजलवक घटक अभासण.