bhojavritti

Upload: vikram-bhaskaran

Post on 06-Jul-2018

347 views

Category:

Documents


4 download

TRANSCRIPT

  • 8/17/2019 bhojavritti

    1/84

    ॥ भजव  ृ ॥

    .. BhojaVritti ..

    sanskritdocuments.org

    April 10, 2015

  • 8/17/2019 bhojavritti

    2/84

    Document Information

    Text title : Bhoja-Vritti

    File name : bhojavritti.itxCategory : yoga

    Location : doc_yoga

    Author : Dhareshvara Bhojadeva

    Language : Sanskrit

    Subject : philosophy/hinduism

    Proofread by : Dr. Suryanshu Ray suryansuray at yahoo.com

    Description-comments : Commentary on Patanjali Yoga Sutras

    Latest update : Dec. 21, 2009

    Send corrections to : [email protected]

    Site access : http://sanskritdocuments.org

  • 8/17/2019 bhojavritti

    3/84

    ॥ भजव  ृ ॥॥ भजव  ृ ॥

    ॥ पातलयगस  म ॥्

    धार  ेरभजद   वेवरचतराजमात  डवृसम  तेम ्

    द   हेा   यग शवय स ौ  येास तनत  ु व । ापमप यृा जन कैवम  तु  े ॥ १॥

    वधाप खान यदन  ुरणाणृाम ।्ूया स वलय  त    मु शवमयम ॥् २॥

    पतलम  नु  े काप  वा   जयस ।प  ुकृव  यगऽप यग इ  ुदत यया ॥ ३॥

    जय वाच फणभत  ु  रार  ु रममनशाकरष ।वभामाना सतत  मना स या सता  सदानमयान क  ुव  त  े ॥ ४॥

    शानामन  शुासन  वदधता पातल  े क  ुव  ता व  ृ राजमगृासकमप तता व   ैक  े ।वा  े तवप  षुा  मल फणभतृा  भ  व य  ने   ृतौरणरमन  पृत  वेा  च जय  ुला ॥ ५॥

     बध यदतव तजहत ाथ  म  ुभ

    ाथ  तव  ृत  वदधत थ    समासादकै ।अान  ऽेन  पुयगभ बभज   ैॅ   म  तत  े ौतईृणामतव  ुववकृत सवऽप टकाकृत ॥ ६॥

    उ  ृ वरम  दु वकजाल  फ  ुू काशमवधाय   चसगथा  न ।्सपतलमत  े ववृतम  य  येमातत  े ब  धुजनूतबधह   ते  ु ॥ ७ ॥

    अथ समाधपाद ॥ १॥

    अथ यगान  शुासनम ॥् समाध १॥

    1

  • 8/17/2019 bhojavritti

    4/84

    2   ॥ भजवृ ॥

    वृ — अन  ने स    णे शासाभध  येूयजनाााय  े ।अथशऽधकारतक मलाथ  क। यगय  ु समाधानम ।्य  जु समाध (धा० पा० ४।६७)। अन  ुशत  े ाायत  ेलणभ  देपायफलयै  नतदन  शुासनम ।् यगान  शुासन यगान  शुासनम ।् तदाऽऽशापरसमा  रेधक  ृ त बमथ   ।त शा   ुातया यग ससाधन सफलऽभध  ये ।त  ुादन च फलम ।्   ुादत यग क   ैवफलम ।्शााभध  येय ूतपाूतपादकभावलण स ।

    अभध  ये तल च कैव सासाधनभाव । एत भवत —   ुा यग साधनान शा  णे ूदँय    े ।ताधनस यग कैवा  फलम  ुादयत ॥ १॥

    त क यग इाह —

    यगवृनरध ॥ समाध २॥

    व  ृ — च नम  लसपरणामप यावृयऽाभावपरणामपाासा नरध बहम  ु  खतया

    परणतव  देादम  ु  खतया ूतलमपरणाम  ने कारण  े लय यगइाायत  े ।सचनरधसवा  सा चभ  मनासव  ू ाणनाधम  कदाचत क्ा   मवावभ  वत।ता   म  ढ वम ए्का  नमत चभ  मयावावश  षेा ।त  रजस उि  केादर बहम  ु  खतया स  खुखादवषय  षे  ु वकत  षे  ुवहत  षे  ु वा रजसा

     ू ेरतम ।्तसद     वै द    ैदानवादनाम ।् म  ढ  तमस उि  ेकात ्क  ृ ाक  ृ वभागमर  णे धादभव  क  ृ   े  वेनयमतम ।्तसदवै रपशाचादनाम ।् व  त  ुसि  केाैश  नेपर खसाधन स  खुसाधन  े  वे शादष  ु ूवृम ।्तसदवै द   वेानाम ।्एत  भवत — रजसा ूव  ृप  तमसा परापकारनयत 

    सने स  खुमय च भवत । एताावासमाधावन  पुयग । एकानप  े    े च

  • 8/17/2019 bhojavritti

    5/84

    ॥ भजवृ ॥   3

    सषा  थरमवतात स्माधाव  पुयग  भज  ते  े ।सादम  ुम  े यमभूाय — यरपरजमसरह   ये  ऽे  तेदथ   रजस ूथमम  पुादानम ।्याव ूव  ृद   श  ता तावव  ृन  शत  े दश  यत  ुमतय  य  ने ूदश  नम ।्सतेदथ   पात ्ूदश  न यत ्, तष  णर  े    े भ  म यगपयगावत ।अनय   यर  केानयभ  य  कैाताप परणामसयग इ  ु   भवत । एका  े बहवृ  नरध । न   े च

    सवा  सावृनासाराणा च ूवलय इनयर  वे भ  यगसव ॥ २॥

    इदान स  कारव  ृनरधपदान ाात  कुाम ूथम चपद   ाच  े —

    तदा ि  ु प  ऽेवानम ॥् समाध ३॥

    वृ — ि  ु प  ुष तन क्ाल  े प  ेचातायामवानतभ  वत । अयमथ   — उवव  केात  ेमाभावात ्कतृ  ाभमाननव  ृ ूपरणामाया  ब  ुावानप  णेावान  तभ  व त॥३॥

      ुानदशाया  त  ु त क  पमाह —

    वृसामतर ॥ समाध ४॥

    व  ृ — इतर यगादन क्ाल  े व  ृय यावमाणलणााभ सा  ित  पम ।् अयमथ   —याँय व  ृयस  खुखमहाका ूाभ  व ता  प ए व स व  ेत  ेवहतृ  भ प  ुष।तद   वे  य  केातया परणत  ेचतश  े न ्प  े ूतान  भवत य   ेयवृार  णेवषयाकार  णे परणत  े प  ुषि  पाकार इव परभात  े ।यथाजलतर  ेष  ुचल  ु चलव ूतभाषत  े तम ॥् ४॥

  • 8/17/2019 bhojavritti

    6/84

    4   ॥ भजवृ ॥

    वृपद ाात  मुाह —

    व  ृय पत ाऽा ॥ समाध ५॥

    व  ृ — व  ृयपरणामवश  षेा ।व  ृसम  दुायलणाऽवयवन याऽवयवभ  तावृयदप  ेया तयय (अा०५।२।४२)। एत  भवत — प व  ृय कँय ।ा अा ।   ेश   वै  माणलण   रैााा ा ।तपरता अा ॥ ५॥

    एताएवपवृ य स उँय  े —

    ूमाणवपय  यवकिना  तृय ॥ समाध ६॥व  ृ — आसा  म  णे लणमाह —

    ूान  मुानागमा ूमाणान ॥ समाध ७॥

    वृ — अातूसात ्ू माणाना  शाकार  णेभ  देनपण  नेवैगताण पथृक  ् लण न कृतम ।् ूमाणलण  ु—

    अवस वाद ान  ूमाणमत । इयार  णेबाव  परागातषयसामावश  षेानऽथ   वश  षेावधारणूधाना वृूम ।् ग  हृतसाान सामाावसायऽन  मुानम ।्आवचनमागम ॥ ७॥

    एव  ूमाणपा  व  ृ  ााय वपय  यपामाह —

    वपय  य माानमति  

    पूतम ॥् समाध ८॥

    वृ — अतथाभ  त  ऽेथ   तथमान  ान  वपय  य ।यथा श  ुकाया  रजतानम ।्अित  पूतमत ।ताथ   िय  प  तन ्प  े नूतत ताथ   यत प्ारमाथ  क  प  न तत ्ू तभासयततयावत ।् सशयऽित  पूततााानम ।्यथााण  वुा   प  ुष व  े त॥८॥

    वकव  ृ  ाखात  मुाह —शानान  पुात व  शु   वक ॥ समाध ९॥

  • 8/17/2019 bhojavritti

    7/84

    ॥ भजवृ ॥   5

    वृ — शजनत  ान  शानम ।् तदन  पुतत  ु शल  य स शानान  पुात।व  नुथामनप  ेमाणयऽवसाय स वक इ  ुत  े ।यथाप  ुष च   तैपमत । अ द   वेद कल इत शजनत  े ान  े षायऽवसत भ  देमहावमानमप समार ूवत  त  ऽेवसाय ।व  तु  ु च   तैम  वे प  ुष॥९॥

    िना  ाात  मुाह —

    अभावूयालना व  ृन  िा ॥ समाध १०॥

    व  ृ — अभावूय आलन  या सा तथा । एत भवत — या सतम  ुिामस समवषयपराग  नेूवत  त  े व  ृसािना।तास  खुमहमामत  ृतदश  नात ्  तृ  ेान  भुवतर  के  ेणान  पुप  वे  ृ  म ॥्१०॥

      ृत  ाात  मुाह —

    अन  भु  तवषयासमष   ृत ॥ समाध ११॥

    वृ — ूमाण  नेान  भु  त वषय यऽयमसमष

    स ारार  णेब  ुावारह सा   ृत । त ूमाणवपय  यवका जादवा ।ता एव तदन  भुवबलात ्ू यमाणा   var (ूायमाणा ) ।निा स व  ेमानवषया ।   ृतूमाणवपय  यवकिनानम ॥ ११॥

    एव  व  ृा  ाय सपाय  नरध  ाात  मुाह —

    अासवरैायाा  तरध ॥ समाध १२॥

    वृ — अासव   रैाय  े वमाणलण  े तााूकाशूव  ृनयमपा या व  ृयासा  नरध भवत  ु भवत । तासा वनवृबााभनव  शेानामम  ु  खतया कारणएव च  े शपतयाऽवानम ।् त वषयदषदश  नज  नेवरैाय  णेतमै  ुम  ुात  े । अास  ने च स  खुजनक शाूवाहूदश  नार  णेढयै  म  ुात  े । इ ताा  भवत चव  ृनरध ॥ १२॥

    अास  ाात  मुाह —

  • 8/17/2019 bhojavritti

    8/84

    6   ॥ भजवृ ॥

    त त यऽास ॥ समाध १३॥

    व  ृ — व  ृरहत च पन परणाम

    ता य उाह प  नुप  नुथाने च  तेस नव  शेनमासइ  ुत  े ॥१३॥

    तवैवश  षेमाह —

    स त  ु दघ  कालादरन   रैय  सारास  ेवत ढभ  म ॥ समाध १४॥

    व  ृ — बकाल  नरैय  णादरातशय  ने च स  ेमानढभ  म र भवत । दाा  य ूभवतथ  ॥१४॥

    व   रैाय लणमाह —

    ान  ौुवकवषयवतृ वशकारसा वरैायम ॥् समाध १५॥

    व  ृ — वध ह वषय आन  ौुवक । इह    वैपलमान शाद । द   वेलकादावान  ौुवक ।अन  ौु  यत  े ग  ुम  खुादन  ौुवव  देत आगत आन  ौुवक ।तय   यरप वषयय परणामवरसदश  नागतगध  या वशकारसा ममतै  े वँया नाहम  ते  षेा  वँय इत यऽय वमश  रैायम  ुत  े ॥१५॥

    तवैवश  षेमाह —

    तर  प  ुषात  गे  ु  णवतैृम ॥् समाध १६॥

    वृ — तरैाय  पर  ूकृ  ूथम  वरैाय वषयवषय  तय  ग  णुवषयम  ुग  णुप  ुषवव  केात  रे  वेभवत । नरधसमाध  रेान  कु  लात ॥्१६॥

    एव  यग पम  ुा सातपभ  देमाह —

    वतक   वचारानातापान  गुमाात ॥ समाध १७॥

    वृ — समाधरत श  षे।सक  ् स शयवपय  यरहतनेूायत  े ूकष  ण ायत  े भा प  य  ने स सातसमाधभा  वनावश  षे ।सवतका  दभ  देात  ुव  ध —सवतक   सवचार सान सात । भावना भावषयारपरहार  णे च  ते सप  नुप  नुन  व  शेनम ।् भा  चवधम —् ईरान च । ताप वधान जडाजडभ  देात ।्जडान चत  ुव  शत।अजडप  ुष।त यदा महाभ  तानयाण   लान वषयनेादाय

  • 8/17/2019 bhojavritti

    9/84

    ॥ भजवृ ॥   7

    प  वा  परान  सुान  ने शाथ  ेखस  दे   नेचभावनायत  े तदा सवतक   समाध । अ  वेावलन  ेप  वा  परान  सुानश  ेखश  ने यदा भावनाूवत  त  े तदा नव  तक   । तााकरणलण स  वषयमाल त द   शेकालधमा  व  दे   ने यदा भावनातदा सवचार । त  वेावलन  े द   शेकालधमा  व  दे  वना धम  माावभासने भावना यमाणा नव  चार इ  ुत  े ।एवय   समाध ासमापरत पदँयत  े ।यदा त  ु रजमल  ेशान  ुवमकरणस भात  ेतदा ग  णुभावातश  े स  खुूकाशमय स

    भामानि  केात स्ान समाधभ  वत । त  वे समाधय  े बध  तृयार  ूधानप  ुषप  न पँयत  े वगतद   हेाहाराद   हेशवाा । इय  हणसमाप ।

    तत पर रजमल  ेशानभभ  तश  ुसमालनकृ याूवत  त  े भावना ता ा ावातश  े ि  केात ्सामाावश  षेने समाध सात इ  ुत  े । नचाहारातयरभ  दे शनय । यत याकरणमहमत

    उ  ेख  ने वषयान व्  देयत  े सऽहार । याम  ु  खतयाूतलमपरणाम  े ूकृतलन  े च  तेस सामामवभात साऽता ।अ  वे समाध य  े क  ृ तपरतषा पर  परमाान  प  ुष न पँय त  षेा च  तेस कारण  े लयम  पुागत  े ूकृतलयाइ  ु  े । य  े पर प  ुष ाा भावनाया ूवत    े त  षेामयवव  केात  हतसृमापर  ुत  े ।त सात  े समाध चतऽवा शपतयाऽवत  े ।तकैैकााग उरर  ेतचत  रुवऽय  सात

    समाध ॥ १७॥असातमाह —

    वरामूयाासप  व   स ारश  षेऽ ॥ समाध १८॥

    वृ — वरत  ऽेन  ने  ेत वराम वतका  दचााग ।वरामास ूय  ेत वरामूय । ताासपनप  ु  ने च  तेस नव  शेनम ।् त या काच   ृसत ता

    न  ेत न  तेत नरैय  ण पय  ु  दसन वरामूयाास । त  व  सातसमाध । स ारश  षेऽलणऽयमसात

  • 8/17/2019 bhojavritti

    10/84

    8   ॥ भजवृ ॥

    इथ  ।नतक   ेम ।् असात नबज समाध ।इहचत  ुव  ध परणाम —   ुानसमाधूारएकाता नरध । त म  ढ  े चभ  म   ुानम ।्वा भ  म सि  केात स्माध ाूर । नकैात  ेच पय  भ  म । ूतपरणाम  च स ारा । त  ुानजनता सारा समाध ाूरज   ै सार   ै ूाह  े ।ताकैाताजै । नरधजनतरै  केाताजा नरधजा स ाराप  चह  े ।यथास  वुण  स वलत  ायमान  ससकमाान स  वुण  मल  च नद   हत । एवम  केाताजनतान स् ारान ्नरधजााान  च नद   ह ॥१८॥

    तद   वे  यग प  भ  दे   च स  ेप  णेपाया ाभधायवारप  णेपाय यगाासूदश  नप  व  कम  पुमत  े —

    भवूय वद   हेूक  ृ तलयानाम ॥् समाध १९॥

    व  ृ — वद   हेा ूक  ृ तलया वतका  दभ  मकास    े(१।१७) ााता । त  षेा  समाधभ  वूय ।भवस सार स एव ूय कारण  य स भवूय ।अयमथ   — आधमााभ  ता एवत  े ससार  े [आवभ  ताएव स सार  े त  ]े तथावधसमाधभाज भव । त  षेा परताऽदश  नागाभासऽयम ।् अत परतान  े तावनाया च म  ुकाम  ने महान य् वध  ये इ  तेदथ  म  पुदम ॥्१९॥

    तद  षेा  ु —

    ौावय    ृतसमाधूाप  व  कइतर  षेाम ॥् समाध २०॥

    व  ृ — वद   हेूक  ृ तलयतराना  ौादप  व  क

    ौादय प  व   उपाया य स ौादप  व  क ।त  े च ौादय मापायप  येभाव  नेूवत  मानासातसमाध  ेपायता  ूतप  े । त ौा यगवषय  ेच  तेस ूसाद । वय  म  ु ाह।  ृतरन  भु  तासमष ।समाधर  केाता । ूा ूातवव  के ।त ौावत वय   जायत  े यगवषय उाहवान भ्वत ।साह च पााास  ु भ  मष  ु  ृतत  े । तरणाच  ते समाधयत  े । समाहतच भा सवव  के  े नजानात । त एत  े सात समाध  ेपायााासात प्रावरैायावसात ॥ २०॥

  • 8/17/2019 bhojavritti

    11/84

    ॥ भजवृ ॥   9

    उपायवता  यगनाम  पुायभ  देा   देानाह —

    तोसव  गेानामास ॥ समाध २१॥व  ृ — समाधलाभ इत श  षे।स व  गे याह   ते  ु  ढतरस ार।सतोय  षेामधमापायाना  त  षेामास समाधलाभसमाधफल  चास  भवत । शम  वे सत इथ  ॥२१॥

    क  े त  े तोस व  गेा इाह —

    मृ माधमाातऽप वश  षे ॥ समाध २२॥

    वृ — त  े उपाय  ेमृादभ  देभ  े उपायवतावश  षे भवत।म ृम  ऽधमा इ  पुायभ  देा ।त  ेू  के   मृ स व  गेमस व  गेतोस व  गेभ  देात ्धा ।त   दे   ने च नव यगन भव — मृपाय मृ सव  गेमस व  गेोस व  गे । मपाय मृ स व  गेमस व  गेोस व  गे । अधमापाय मृ स व  गेमसव  गेोसव  गे । अधमा उपाय  े तो  े स व  गे  े चमहान य् कत  इ तभ  देपद   शे ॥२२॥

    इदानम  तेपायवलण स  गुमम  पुायार दश  यत  मुाह —ईरूणधानाा ॥ समाध २३॥

    व  ृ — ईर वमाणलण । त ूणधान भवश  षे वशम  पुासनसव  याणा ताप  णम ।्वषयस  खुादक फलमनन स्वा   यान ्परमग  रुावप  यत । तणधान समाध  ेललाभ चूक  ृ उपाय॥२३॥

    ईर ूणधानात स्माधलाभ इ  ुम ।् त  ेर पूमाण  ूभाव  वाचकम  पुासनाम  तल  च म  णे व  ुमाह —

      ेशकम  वपाकाशयरैपरामृ प  ुषवश  षे ईर ॥ समाध २४॥

    व  ृ — त   ेशा अवादय वमाणा ।वहतनषामौपाण कमा  ण । वप इत वपाका

    कम  फलान जााय  भुगा । आफलवपाकाभ  म श  रेत इाशयवासनास ार।तरैपरामृप काल  ेष  ु न स ृ ।

  • 8/17/2019 bhojavritti

    12/84

    10   ॥ भजवृ ॥

    प  ुषवश  षेऽ  े प  ुष  े वशत  े इत वश  षे ईरईशनशल इामा  णे सकलजगरणम ।यप सवषामाणा   ेशादश ना तथापचगता  षेाम  पुदँय  े । यथा य   ृगत जयपराजय ामन ।अ त  ु प काल  ेष  ु तथावधऽप   ेशादपरामश ना । अतसवलण एव भगवानर । त च तथावधमैय  मनाद   ेसषा  त ।् त सष   ूकृाानाद   वे । नचानया  नैय  यरतर  तेराौय पररानप  ेात ।्त  े    े ानैय   ईरस  े वत  मान  े अनादभ  त  ेत  ने तथावध  नेसने तानादर  वेस।

    ूक  ृ तप  ुषस यगवयगयरर  ेातर  के  ेणान  पुप  े ।यथ  तेर  षेा  ूाणना  स  खुखमहाकतया परणत  च नम  ल  े साक  े धमा  न  ुू   े ूतसा  चायासा  ेसव  े भवत न   वैमर।तक  े वल एव साकपरणाम उष  वाननादस  ने भयतया वत । अतप  ुषारवलणतया स एव ईर ।म  ुाना  ु प  नुप  नु   ेशादयगैैशा   ैपाय   ैन  वत  त । अ प  नु सव  द    वै तथावधा

    म  ुात  ुम ।् न च  ेराणामन  केम ।् त  षेा  त  ु  ेभाभूायात क्ाय  वैान  पुप  े।उषा  पकष  य  ु  ेय एव  ृ सएव  ेर   वै कााूााद    ैय  ॥२४॥

    एवमर पमभधाय ूमाणमाह —

    त नरतशय  साव  बजम ॥् समाध २५॥

    व  ृ — तन भ्गवत सव  

    यजमततानागतादहणा मह च म  लाजमव बजम ।्तत त् नरतशय काा ूाम ।् ा महादनाधमा  णा  सातशयाना  कााूा । यथा परमाणावाकाश  ेपरममह । एव  ानादयऽप चधमा  ारत  नेपरँयमाना चरतशयतामासादय । य च   तै  ेनरतशया स ईर ।यप सामामा  ऽेन  मुान पय  वसतावश  षेावगत सवत तथाप शााद सव  ादय

    वश  षेा अवगा । त ूयजनाभाव  े कथ ूकृतप  ुषय स यगवयगावापादयतत नाऽऽशनय  त

  • 8/17/2019 bhojavritti

    13/84

    ॥ भजवृ ॥   11

    काणका   तान  ुह एव ूयजनम ।् कूलयमहाूलय  षे  ुनश  षेान स् सारण उरामत तावसाय । य  ेत ूयजनमत ॥ २५॥

    एवमर ूमाणमभधाय ूभावमाह —

    स प  वषामप ग  ु काल  ेनानव  देात ॥् समाध २६॥

    व  ृ — आाना    ृईणा  ॄादनामप स ग  ुपद   ेायतसकाल  ेन नावत  ऽेनादात ।् त  षेा  ॄादना प  नुरादमाद काल  ेनाव  दे ॥२६॥

    एव  ूभावम  ुपासनपयगाय वाचकमाह —

    त वाचक ूणव ॥ समाध २७॥

    वृ — इम  ुप  ेर वाचकऽभधायकूकष  ण न  यत  े   यत  ऽेन  ने  ेत नत तत वा ूणव ओार ।तय वावाचकलण स न स  ेत  ने ूकाँयत  ेन त  ु क  े नचत ्यत  े । यथा पताप  ुयव  मान एव सऽाय पताऽाय  प  ु इ तक  े नचत ्ू काँयत  े ॥२७॥

    उपासनमाह —तपदथ  भावनम ॥् समाध २८॥

    वृ — त साध  माक ूणव जपयथावारण  ता च  ेर भावन  प  नुप  नु  तेसनव  शेनम  केाताया उपाय । अत समाधसय  े यगना ूणवजदथ   ईर भावनय इ  ु भवत ॥ २८॥

    उपासनाया फलमाह —

    तत ू  े तनाऽधगमऽरायाभाव ॥ समाध २९॥व  ृ — तापादथ  भावनाया यगनू  े तनाऽधगम भवत । वषयूातक    नेाकरणाभम  खुमत या च  तेना सा ू  े तनातदधगम ान भवतथ   । अराया वमाणा ।त  षेामभाव श ूतबऽप भवत ॥ २९॥

    अथ क  े ऽराया इाशायामाह —

    ाधानसशयूमादालावरतॅादश  नालभ  मकानवतान

  • 8/17/2019 bhojavritti

    14/84

    12   ॥ भजवृ ॥

    चव  पेा  ऽेराया ॥ समाध ३०॥

    व  ृ — नवतै  े रजमबलात ्ू वत  माना व  पेा

    भव।त   रै  केातावरधभ वत इथ   ।त ाधधा  त  वुषैनम राद । ानमकम  यताच । उभयकालन  ान  स शय — यगसानव  ेत । ूमादऽनवधानता समाधसाधन  ेदासम ।्आल  कायचयग  ु   यगवषय  े ूव  ृभावह   ते  ु ।अवरत वषयसयगाा गध   । ॅादश  न श  ुकाया  रजतवपय  यानम ।् अलभ  मकक  ुतमात स्माधभ  म  रेलाभऽसा । अनवत

    लायामप भ  म च ताूता । त एत  े समाध  रे  केातायायथायग  ूतपादराया इ  ुत  े ॥३०॥

    चव  पेकारकानानरायान ्ू तपादयत  मुाह —

     खदम  नाम  जेयासूासा व  पेसहभ  वु ॥ समाध ३१॥

    वृ — क  ुतमा  षे  ु व  पे  षे  ु एत  े खादय ूवत    े ।तख  च रजस परणामबाधनालण याधात ्ू ाणनपघाताय ूवत    े । दम  नबाारै कारणमै  नस दम ।् अम  जेय सवा  नव  पेथ  रुासनमनयै   बाधक । ूाण या  वाय  मुाचामतस ास, यत क्वाय  ु  नसत स ूास । एत  ेव  पे   ैसहूवत  माना यथदताासव   रैायाा  नराइ  षेाम  पुद   शे ॥३१॥

    सिपवव  पेूतष  धेाथ  म  पुायारमाह —

    ततष  धेाथ  म  केताास ॥ समाध ३२॥व  ृ — त  षेा  व  पेाणा  ूतष  धेाथ  म  केन ्कदभमत  े तऽेास  तेस प  नुप  नुन  व  शेनकाय  ।यलात ्ू   ुदतायाम  केाताया  त  े व  पेा ूणाशम  पुया॥३२॥

    इदान चस ारापादकपरकम  कथनम  पुायारमाह —

    मैकणाम  ुदतप  ेाणा  स  खुखप  ुयाप  ुयवषयाना भावनातूसादनम ॥् समाध ३३॥

    व  ृ — मै सहाद   म ।्कणाक  ृ पा । म  ुदताहष   । उ प  ेदासम ।् एता यथाम  स  ुखत  षे   ुखत  षे  ु

  • 8/17/2019 bhojavritti

    15/84

    ॥ भजवृ ॥   13

    प  ुयवप  ुयव  ु च वभावय  ते ।् तथाह — स  ुखत  षे  ु साध  षु  ुएषा  स  ुखमत म   ै क  ुया   त  ु ईा  म ।् खत  षे  ुकथ न  ु नाम   षैा  खनव  ृ ादत क  ृ पाम  वे क  ुया   ताटम ।्प  ुयव  ु प  ुयान  मुदन  ने हष  म  वे क  ुया   त  ु कम  ते  े प  ुयवइत व   षेम ।् अप  ुयव  ु चदासम  वे भावय  ेान  मुदन  न वा   षेम ।् स    े स  खुखादश    ै ूतपादता । तद   वेमैादपरकम  णा च  े ूसदत स  खु  ने समाध  रेावभा  व भवत ।परकम   चतैा  कम   । यथा गणत  े मौकादवहारगणतनय  े सलतादकमपकारकने ूधानकम  नय  ेभव  वे     षेरागादूतपभ  तमैादभावनया

    सम  ुादतूसाद   च  सातादसमाधयय  सत  े ।राग   षेाव  वे म  ुतया व  पेम  ुादयत । त च  ते ्सम  लम  ु  लत ाता  तदा ूसानस भव  केाता ॥ ३३॥

    उपायारमाह —

    ूद   नवधारणाा वा ूाण ॥ समाध ३४॥

    व  ृ — ूद   न  क वायूयवश  षेाााूमाण  ने बहन  सारणम ।् मााूमाण  नेवैूाण वायब  हग  तव  दे वधारणा । सा च ाा  ूकाराा बााराप  रण  ने प  रत वा तवै नरध  ने । त द    वे र  चेकप  रकक  ुकवध ूाणायाम तम  केातायानबात सवा  सामयवृना ूाणवृप  व  कात ।्मनूाणय ापारपररम  केयग  मेायमाण ूाणसम  ेयव  ृनरधार  णे चकैाताया  ूभवत ।समदषयकार चाागम  े ौ  यत  े । दषकृता

    सवा   व  पेव  ृय । अत दषनह   रणार  णेाकैाताया साम  म ॥्३४॥

    इदानम  पुायारूदश  नप  पे  णे सात समाध  े प  वा  कथयत —

    वषयवत वा ूवृता तनबन ॥ समाध ३५॥

    व  ृ — मनस इत वाश  षे । वषयागरसपश  शा  े व  े फलने या सा

    वषयवत ूव  ृम  नसयै   करत । तथाह नासा  ेच  धारयत दगस वपजायत  े । ताँय एव जा  े

  • 8/17/2019 bhojavritti

    16/84

    14   ॥ भजवृ ॥

    रससत ।् ता  े पस वत ।् जाम  े श  स वत ।् जाम  ल  ेशसवत ।् तद   वे तदयार  णे तषय  े द  ेजायमाना स वकैाताया ह   ते  भु  वत । अ यग फलमतयगन समाासादनात ॥्३५॥एवधम  वेपायारमाह —

    वशका वा तत ॥ समाध ३६॥

    वृ — ूवृा च तनबनतवाश  षे । तश   ने साक ूकाश उत  े ।सूशभ  यानतशयवा  वत  े या सा तत ूव  ृ । वशका

    वगत स  खुमयसाासवशाक रजपरणाम या सा वशकाच  तेस तनबन । अयमथ   — स  टम  ेूशाकलरदधू  च स भावयतूालकात स्व  व  ृय  े च  तेस    यै  म  ुत  े ॥३६॥

    उपायारूदश  नार  णे सातसमाध  ेव  षय  दश  यत—

    वतरागवषय  वा चम ॥् समाध ३७॥

    व  ृ — मनस तनबन  भवतत श  षे । वतरागपरवषयाभलाष य परत  ेशतदालनकृत  च  तेस तह   ते  भु  व त॥३७॥

    एववधम  पुायारमाह —

    िनाानालन  वा ॥ समाध ३८॥

    व  ृ — ूमतबा  ेयव  ृ  मे  नमा  णेवै यभृमान स । निा प  वलणा । तदालनालन  िनालन  वा ानमालमान  च  तेस त करत ॥ ३८॥

    नानाचात ्ू ाणना  यन क्   ुन यगन ौाभवत । त ान  नेापसरत ूतपादयत  मुाह —

    यथाभमतानाा ॥ समाध ३९॥

    व  ृ — यथाभ ू ते  े व  ुन बा  े चादावर  े

    नाडचाद वा भामान  े च  ते रभवत ॥ ३९॥एवम  पुायान ्ू दँय   फलदश  नायाह —

  • 8/17/2019 bhojavritti

    17/84

    ॥ भजवृ ॥   15

    परमाण  पुरममहाऽ वशकार ॥ समाध ४०॥

    वृ — एभपाय   ै    यै   भावयत यगनस  वषयभावनाार  णे परमाव वशकारऽूतघातप जायत  े ।न चत प्रमाण  पुय    े स    े वषय  ऽे मन ूतहत  ेइथ   । ए व   लमाकाशादपरममहपय   भावयत नच  तेस ूतघात उत  े सव   ात  भवतथ  ॥४०॥

    एवम  ेभपायै स ृत च  तेस क  प  भवताह —

    णवृ  रेभजात  वे मण  े  हतृहणा  षे  ु

    ततदनता समाप ॥ समाध ४१॥व  ृ — णा व  ृय य स णव  ृहतृहणा  ेा  ेयवषय  षे  ु ततदनतासमापभ  वत । त तकैाता । तदनतातयम ।् णभ  त  े च  े वषय भामानवैष   ।तथावधा समापि  प परणाम भवतथ   ।ामाहाऽभजात  वे मण  ेरत । यथाऽभजात

    नम  लटकमण  ेपाधवशात त्ि  पापर  वे  नम  लच तावनयव  परागाि  पाप ।यप हतृहणा  षे  ु इ  ु   तथापभ  मकामवशााहणहतषृ  ु इत बम ।् यत ूथम ान एव समाधत हणनतऽतामापहतृन क  े वलप  ुष हत  भुा  ासवात ।्तत  लस  ापर च त समाप भवत ।एवहण  े हतर च समाप बम ॥्४१॥

    इदानम  ुाया एव समाप  ेात  ुव  माह —

    शाथ  ानवकै सणा   सवतका   समाप ॥ समाध ४२॥

    व  ृ — ौ  ेया टप वा श । अथ जााद ।ान सूधाना ब  ुवृ । वक उलण । त   ैसणा  ।याम  ते  े शादयय परराास  ने वकप  णेूतभास  े गरत श गरथ गरत ानमन  नेाकार  णे

    सा सवतका   समापत  े ॥४२॥उलणवपरता नव  तका  माह —

  • 8/17/2019 bhojavritti

    18/84

    16   ॥ भजवृ ॥

      ृतपरश  ु पश    वेाऽथ  मानभा  सा नव  तका   ॥ समाध ४३॥

    वृ — शाथ    ृतूवलय  े सतू  ुदतााकारूतभासतया   ताना श  नेपश    वे नव  तका   समाप ॥ ४३॥

    भ  देार  ूतपादयत  मुाह —

    एतयवै सवचारा नव  चाराचस  वषया ााता ॥ समध ४४॥

    वृ — एतयवै सवतक  या नव  तक  या च समापासवचारा नव  चारा च ााता । कश । स  वषया

    स  ा  ेयादव  षय या सा तथा ।एत  ने प  व  ा  लवषय ूतपादत  भवत ।सा ह महाभ  त  ेयालना । शाथ  वषयनेशाथ  वकसहत  ने द   शेकालधमा  व स  ऽथ  ूतभात या  सा सवचारा । द   शेकालधमा  दरहत धम  मातयास  ाथ  ा  ेयप ूतभात या सा नव  चारा ॥ ४४॥

    अाएवस  वषयाया कय   स  वषय इाह —

    स  वषय चालपय  वसानम ॥् समाध ४५॥

    व  ृ — सवचारनव  चारय समापय  त ्स  वषयम  ु   तदलपय  वसानम ।् न चयत  ेन वा कत गमयतल  ूधानम ।् तय   स  वषयम ।् तथाह — ग  णुाना परणाम  े चार पवा  ण— वशलमवशल  लमामल  च  ेत ।वशल  भ  त  ेयाण । अवशला  तााकरणान ।लमाब  ु । अलम ्ू धानमत । नात परस  म  ु   भवत ॥ ४५॥

    एतासा समापना ूकृत  े ूयजनमाह —

    ता एव सबज समाध ॥ समाध ४६॥

    व  ृ — ता एवलना समापय सबज सह बज  नेालन  ने वत  त इत सबज सात समाधत  े सवा  सा

    सालनात ॥्४६॥अथ  तेरासा  समापना  नव  चारफलाव  चाराया फलमाह —

  • 8/17/2019 bhojavritti

    19/84

    ॥ भजवृ ॥   17

    नव  चारवशैार  ऽेाूसाद ॥ समाध ४७॥

    व  ृ — नव  चार ाातम (्१।४४)। वशैार 

    न   मै  म ।् सवतका     लवषयामप  े नव  तका  या ूाधाम ।्ततऽप स  वषयाया सवचाराया । ततऽप नव  चाराया ।ता  ु नव  कपाया ूकृाासवशाशैार  ेनमै    े साूसाद सम  पुजायत  े । च    ेशवासनारहत तूवाहयय भवत । एतद   वे चवैशारयत ्तदा  म ॥् ४७„तन स्त क  भवताह —

    ऋतरा त ूा ॥ समध ४८॥व  ृ — ऋत  स  वभत   कदाचदप नवपय  य  णेाात  े सा ऋतरा ूा तन भ्वतथ   ।ता ूालकात स्व   यथावत प्ँयन य्ग ूकृयग  ूात ॥ ४८॥

    अा ूारालैयमाह —

    ौ  तुान  मुानूाामवषया वश  षेाथ  ात ॥् समाध ४९॥

    [ ूाा  सामावषया इत पाठऽप ँयत  े । ]

    व  ृ — ौ  तुमागमानम ।् अन  मुानम  ुलणम ्(१।७)। ताा या जायत  े ूा सा सामावषया । नह शलयरयवश  षेूतप साम  म ।्इय  प  नु नव  चारवशैारसम  ुवा ूाताा वलणा वश  षेवषयात ।् अा ह ूाया स  वहतवूक  ृ ानामप वश  षे   ुट  ेनवै प  णे भासत  े ।

    अताम  वे यगना पर ूय कत   इ  पुद भवत ॥ ४९॥अा ूाया फलमाह —

    त स ारऽस ारूतब ॥ समाध ५०॥

    व  ृ — तया ूया जनत य स ार सऽान ्स ारान ्  ुानजान स्माधजा  स ारान ्ू तबातकाय  करणामान क्रतथ   । यतपतयाऽनयाजनता सारा बलवादतपूाजनतान स् ारान ब्ाधत  ु श  ुव । अताम  वे ूामस  ेद  ु   भवत ॥ ५०॥

  • 8/17/2019 bhojavritti

    20/84

    18   ॥ भजवृ ॥

    एव सातसमाधमभधायासात  व  ुमाह —

    ताप नरध  े सव  नरधाबज समाध ॥ समाध ५१॥

    व  ृ — ताप सात नरध  े वलय  े सत सवा  सा चव  ृना  कारण  े ूवलयाा स ारमाा   ृद   ेत ता न  ेत न  ेत क  े वल पय  ु  दसनाबज समाधभ  वत यन स्तप  ुष पन श  ु भवत॥५१॥

    तदाधकृत यग लण चवृनरधपदानााानमासवरैायलणपायय प भ  दे चाभधाय सातासातभ  दे   ने यग

    म  ुाम  ुभ  देम  ुा यगाासूदश  नप  व  क वार  णेपायान ्ू दँय   स  गुमपायूदश  नपरतया ईरपूमाणूभाववाचकपासनान तलान च नणयचव  पेा हभ  वु खादन ्वर  णेच ततष  धेपायान  केाासम   ैादूाणायामादन ्सातासातप  वा  भ  तवषयवतूव  ृरादनाायपस हारार  णे च समाप लणफलसहता वषयसहता चा

    सातासातयपस हारमभधायसबजप  व  कनबजसमाधरभहत इत ाक  ृ त यगपाद ।

    इत धार  ेरभजद   वेवरचताया  राजमात  डाभधाया पातलवृ समाधपाद ॥ १॥

    इत समाधपाद ॥ १॥

    ———————————————

    अथ साधनपाद ॥ २॥त  े त   ेापयग   सय  े य  नेदश  ता ।उपाया स जगाथऽ  ु ूाथ  ताय  े ॥

    तद   वे  ूथम  े पाद   े समाहतच सपाय  यगमभधाय  ुतचाप कथम  पुायाासप  व  क यग ाम  पुयाततताधनान  ुान ूतपादनाय यायगमाह —

    तप ााय  ेरूणधानान यायग ॥ साधन १॥

    व  ृ — तप शाारपद  क  ृ चाायणाद ।

  • 8/17/2019 bhojavritti

    21/84

    ॥ भजवृ ॥   19

    ााय ूणवप  वा  णा  माणा  जप । ईरूनधान सव  याणा  तन प्रमग  रु फलनरप  ेतया समप  णम ।् एतानयायग इ  ुत  े ॥ १॥

    स कमथ  माह —

    समाधभावनाथ     ेशतन  करणाथ  ॥साधन२॥

    वृ —   ेशा वमाणा  षेा  तन  करण काय  करणूतब । समाधलण(१।१७)।तभावनाच  ते सप  नुप  नुन  व  शेन साऽथ   ूयजन य स तथ । एत भवत —

    एत  े तपूभतृयऽमानागतानवादन ्  ेशान ्शथलक  ुव   समाध  ेपकारकता  भज  े । तात ्ू थम यायगवधानपर  णे यगना भवतम  पुदम ॥् २॥

      ेशतन  करणाथ   इ  ुम ।् त क  े   ेशा इाह —

    अवाऽताराग   षेाभनव  शेा   ेशा॥साधन३॥

    व  ृ — अवादया वमाणलणा प । त  ेबाधनालण  परतापम  पुजनय   े शशवाा भव । त  ेह च  तेस ूवत  माना स ारलण  ग  णुपरणाम  िढय ॥ ३॥सप सव  षा  त  ु  ेश  े म  लभ  तादवाया ूाधा ूतपादयत  मुाह —

    अवा   ेम  ुर  षेा  ूस  ुतन  ुवदाराणाम ॥्साधन४॥

    व  ृ — अवा महऽनाााभमान इत यावत ।् सा   े ूसवभ  मर  षेामतादना ू  के ूस  ुतादभ  दे   ने

    चत  ुव  धानाम ।् अत यावा वपय  यानपा शथलभवत त  ेशानामतादना  नव ँयत  े । वपय  यानसाव  े चत  षेाम  ुवदश  नात ्तम  वे म  लमवाया ।ूस  ुतन  ुवदाराणामत । त य  े   ेशाभ  मता ूबधकाभाव  े काय   नारभ  े त  े ूस  ुा इ  ु  े ।यथा बालावाया  बाल ह वासनापा ता अप   ेशाूबधकसहकाय  भाव  े नाभ  े ।त  े तनव य  े ूतपभावनयाशथलकृतकाय  सादनशय वासनाऽवश  षेतयाच  तेवता ूभ  ता  साममर  णे काय  मार  मुमा

  • 8/17/2019 bhojavritti

    22/84

    20   ॥ भजवृ ॥

    यथाऽासवत यगन ।त  े वा य  े क  े नचलवता   ेश  नेाभभ  तशययथा    षेावाया  राग रागावाया  वा    षे ।ननयपररवयय  ु  गपत स्वऽ ।त  े उदारा य  े ूासहकारसधय काय  मभनव  त  ययथा सदैव यगपरपन   ुानदशायाम ।्एषाू  के चत  ुव  धानामप म  लभ  तनेताऽवाऽयने ूतयत  े ।न हचदप  ेशाना वपय  यायनरप  ेाणा  पम  पुलत  े । तात [्पा०ताच] माानपायामवाया सान  ने

    नवत  ताया  दधबजकानाम  षेा  न चत ्ू रहऽ ।अतऽवानममवायतै  षेा  नयत  े ।अत सवऽवापद   शेभाज । सवषा च  ेशानाचव  पेकारागना ूथमम  वेत  दे   े य काय   इ त॥४॥

    अवालणमाह —

    अनाश  ुचखानास  ु नश  ुचस  खुाातरवा ॥ साधन ५॥

    व  ृ — अत तभासऽव  ेवाया

    सामालणम ।्ताएवभ  देूतपादनम —् अन  षे  ुघटादष  ु नाभमानऽव  े  ुत  े । एवमश  ुचष  ुकायादष  ुश  ुचाभमान ख  षे  ु वषय  षे  ु स  खुाभमानऽनाशररआाभमान । एत  नेाप  ुय  े प  ुयॅमऽनथ  ऽथ  ॅ म ाात ॥ ५॥

    अता  लयत  मुाह —

    दश  नशर  केात  वेाता ॥ साधन ६॥

    वृ—

    प  ुष।दश  नश रजमामनभभ  त साक

    परणामऽकरणप । अनयभ  ृ भय  नेजडाजड  नेाभपयर  केताभमानऽत  े  ुत  े ।यथा ूक  ृ तव    तु कतृ  भ  ृ रहतापक  हमभमत  े [पा० यथा ूक  ृ तवता कतृ  रहत  नेापकता  हमभमत  ]े सऽयमता वपया  स   ेश ॥६॥

    राग लणमाह —

    स  खुान  शुय राग ॥ साधन ७॥

  • 8/17/2019 bhojavritti

    23/84

    ॥ भजवृ ॥   21

    वृ — स  खुमन  शु  ते इ तस  खुान  शुय ।स  खुस  खुान  भु  तप  व  क स  खुसाधन  षे  ु तृाप गध रागसक  ेश ॥७॥

       षेलणमाह —

     खान  शुय   षे ॥साधन८॥

    व  ृ — खम  ुलणम ।् तदभतदन  ु  ृतप  व  क  ताधन  ेनभलषत यऽय  नाकधस   षेलण   ेश ॥८॥

    अभनव  शे लणमाह —

    रसवाह वषऽप तथाढऽभनव  शे॥साधन९॥

    वृ — प  व  जान  भु  तमरणखान  भुववासनाबलायपसम  पुजायमान शररवषयादभम  म वयग माभ  दहमन  बुप सव     वैाऽऽकृम  ेॄ  पय  नममर  णे ूवत  मानऽभनव  शेा   ेश ॥९॥

    तद   वे    ुान   ेशाकाद   केाताऽासकाम  ने ूथम 

      ेशा परहत  ा । न चााताना त  षेा परहार कत  ु   शइत तानाय त  षेाम  ु   शे  लण    े  वभाग  चाभधाय  लस  भ  देभाना  त  षेा  ूहाणपायवभागमाह —

    त  े ूतूसवह   येास  ा ॥ साधन १०॥

    वृ — त  े स  ुा  ेशाय  े वासनाप  णेवैता व  ृप  परणाम  नारभ  े । त  े ूतूसव  नेूतलमपरणाम  ने ह   येाा । कारण  ऽेताया कृताथ  

    सवासन  च  यदा ूव  भवत तदा क  ुत  षेा  नम  लाना सव ॥ १०॥

      लाना  हानपायमाह —

    ानह   येा   ृय ॥ साधन ११॥

    वृ — त  षेा   ेशानामारकाया  णा या स  खुखमहाकाव  ृया ानह   येा।ान  नेवै चकैातालण  नेहाता इथ   । चपरकमा  ासमा  णेवै   लात ्

    तासा  नव  ृभ  वत । यथा वाद   ल मलूालनमा  णे   वै नवत  त  े ।यस  ा श स

  • 8/17/2019 bhojavritti

    24/84

    22   ॥ भजवृ ॥

    तैैपायैापनूभृतभर  वे नवत  यत  ु  शत  े ॥११॥

    एव    ेशाना  तमभधाय कमा  शय तदभधात  मुाह —

      ेशम  ल कमा  शय ाजव  देनय ॥ साधन १२॥वृ — कमा  शय इन  ने प  ताभहतम ।्अत वासनापाय  वेकमा   ण ।   ेशम  ल इन  नेकारणमभहत  यत कम  णा  श  भुाश  भुाना    ेशा एवनमम ।् ाजव  देनय इन  नेफलम  ुम ।्अ  वेजनअन  भुवनय जव  देनय ।जारान  भुवनयऽजव  देनय ।

    तथाह — कानचत प्  ुयान द   वेताराधनादन तोस व  गे  नेकृतान इह    वै जन जााय  भुगलण फल ूययथा नर भगवह   ेराराधनबलादहवै जनजाादय वशा ूाभ  ता । एवम  षेा  वामादना तपूभावाााय  षु । क  े षाातर  वे यथा तोसव  गे  ने कम  कृता नषादना जारादपरणाम । उव  ँ याकात  क  े यवन  े लतापतया । एव  सम  ने यथायय  यमत ॥१२॥

    इदान कमा  शय भ  देभ  फलमाह —

    सतम  ल  े तपाक जााय  भुगा ॥ साधन १३॥

    वृ — म  लम  ुलणा   ेशा ।त  ेनभभ  त  षे  ु स  ुकम  णा क  ुशलाक  ुशलउपाणा वपाक फल जााय  भुगा भव ।जातम  न  ुाद । आय  ुरकालम  केशररस । भगावषया इयाण स  खुस व   ुखस व स  खुखादन

    कम  करणभावबधन  ुा भगश । इदमताय  म —् चभ  मावनादकालसता कम  वासनायथा यथा पाकम  पुया तथा तथा ग  णुूधानभाव  ने ताजााय  भुगलण  काय  मारभ  े ॥१३॥

    उाना  कम  फल  ने जाादना  कारणकमा  न  सुारणा काय  कतृ  माह —

    त  े ादपरतापफला प  ुयाप  ुयह   ते  ुात ॥् साधन १४॥

    व  ृ — ाद स  खुम ्  परताप ख  तफल  य  षेा  त  े

  • 8/17/2019 bhojavritti

    25/84

    ॥ भजवृ ॥   23

    तथा । प  ुय  क  ुशल  कम   तपरतमप  ुय  त  े कम  ण कारण य  षेा  त  षेा  भावात ।् एत  भवत — प  ुयकमा  राजााय  भुगा ादफला । अप  ुयकमा  रा  ु परतापफला । एतूाणमााप  ेया     ैवम ॥्१४॥यगनव   खमाह —

    परणामतापस ारखगै  ु  णव  ृवरधा खम  वे सव  वव  ेकन ॥ साधन १५॥

    व  ृ — वव  ेकन परात  ेशादवव  केँयमा सकलम  वे भगसाधन सवष

    ामव खम  वे ूतक  लव  देनयम  वे  ेथ   ।यादाभजात यग खल  ेश  नेा  ुजत  े ।यथा —अपाम  णा  त  ुश  मा  णे   वै महत पडामन  भुवतन  तेरद  तथा वव  के खान  बु  नेा  ुजत  े ।कथमाह — परणामतापस ारखै ।वषयाणाम  पुभ  ुमानाना यथायथगधा  भवृ   ेदूाकृत स  खुखापरहाय  तया खारसाधनाा  वे स  खुपत  ेत परणामखम ।्उपग  ृमाण  षे  ु स  खुसाधन  षे  ु ततपन  ूत    षेसव  दवैावतात स्  खुान  भुवकाल  ेऽप तापख  रहरमततापखता ।स ारख  त  ु ाभमतानभमतवषयसधान  ेस  खुस व   ुखस वपजायमाना तथावधम  वे   े  ेस ारमारभत  े । स ारा प  नुथावधस वदन  भुवइपरमतसारार  णे सव     वै खान  वु  धेा   ुखम ।्

    एवम  ु भवत —   ेशकमा  शयवपाकसारान  ु  देात ्सव     वै खम ।्ग  णुवृवरधा  े त । ग  णुाना  सरजमसा  यावृ यस  खुखमहपा पररमभभााभभावक  ने वा जाय  े ।तासा  सव  वै खान  वु  धेाद    ्खम ।्एत भवत — ऐकाकमाक च खनवृमतवव  ेकन उपकारणचत  ुया सव   वषया खपतया

    ूतभा । ता सव  कम  वपाक खप एव  े  ु   भवत ॥ १५॥तद   वेम  ु   ेशकमा  शयवपाकराश  रेवाूभवादवाया

  • 8/17/2019 bhojavritti

    26/84

    24   ॥ भजवृ ॥

    माानपतया सान  ेात स्ान चससाधनह   येपाद   येावधारणपात त्दभधानमाह —

    ह   येखमनागतम ॥् साधन १६॥व  ृ — भ  ताताादन  भु  यमान  ुमशादनागतम  वे स सारख  हातम  ु   भवत ॥ १६॥

    ह   येह   ते  मुाह —

    ि  ृँयय स यग ह   येह   ते  ु॥साधन१७॥

    व  ृ — िा चि  प प  ुष । ँय  ब  ुस।

    तयरवव  केातप  व  क यऽस स यग भ  ृ भय  नेसधान  स ह   ये ख ग  णुपरणामप स सार ह   ते  ुकारणम ।् तव  ृा स सारनव  ृभ  वतथ  ॥१७॥

    ि  ृँयय स यग इ  ुम ।् त ँय प  काय  ूयजनचाह —

    ूकाशयातशल  भ  त  ेयाक  भगापवगा  थ   ँयम ॥् साधन १८॥

    व  ृ — ूकाश स धम  । याूव  ृपा

    रजस । तन  यमपा तमस । ता ूकाशयातय शलाभावक  प  य तथावधमत पम नदम ।्भ  त  ेयाकमत । भ  तान   लस  भ  दे   नेवधान पृथादन गताादन च । इयाणब  ुयकम  याकरणभ  दे   ने वधान ।उभयम  तेाहणपाा पाभ परणाम यतथावधमन  नेा काय  म  ुम ।् भग कथतलण । अपवगवव  केातप  व  कास सारनवृ । त भगापवग  वथ   ूयजनय तथावध  ँयमथ  ॥१८॥त ँय नानावापपरणामाक ह   ये  ने ातात ्तदवा कथयत  मुाह —

    वश  षेावश  षेलमाालान ग  णुपवा  ण ॥ साधन १९॥

    व  ृ — ग  णुाना  पवा  यवावश  षेाार ाताइ  पुद  भवत । त वश  षेा महाभ  त  ेयाण ।

    अवश  षेाााकरणान । लमा  ब  ु ।अलमम  ुम ।् सव   ग  णुपााय  ने

  • 8/17/2019 bhojavritti

    27/84

    ॥ भजवृ ॥   25

    ूभानादवँय  ात  ने यगकाल  े चार पवा  णनदान ॥ १९॥

    एवह   येने ँय ूथम ातात त्दवासहताायपाद   ये  िार  ाात  मुाह —

    िा शमा श  ुऽप ूयान  पुँय ॥ साधन २०॥

    व  ृ — िा प  ुष शमा  तेनामाम ।्माहण  धम  धम  नरासाथ  म ।् क  े च च  तेनामानधम  म।सश  ुऽप परणामाभाव  ने ूतऽपूयान  पुँय । ूया वषयपरान वानान तान अन  ु

    अवधान  ने ूतसमाभाव  ने पँयत । एत  भवत— जातवषयपरागायाम  वे ब  ु सधमा  णे   वै प  ुषि  ुमत ॥ २०॥

    सएवभ  ेाह —

    तदथ   एव ँयाा ॥ साधन २१॥ [ तदथ   एव ]

    व  ृ — ँय ूाग  ुलण य आा यत ्प  तदथ   ए व । त प  ुषाथ  भ  ृ सादन  नाम

    ाथ  परहार  णे ूयजनम ।्नहूधान ूवत  मानमानकत ्ू यजनमप  ेूवत  त  े क  ु प  ुष भ  ृ सादयत  ुमत ॥ २१॥

    य  वे  प  ुं भगसादनम  वे ूयजन  तदा ःादत  ेतयजन वरतापार ात ।् त परणामश    ेश  ुात स्व   िार बरहता   ु । त त स सार  दे इाशाह —

    क  ृ ताथ   ूत नम  तदसाधारणात ॥् साधन २२॥व  ृ — यप वव  केातपय  ागसादनात ्कमप कृताथ   प  ुष ूत त वरतापार तथापसव  प  ुषसाधारणादान ्ू नापारमवतत  े ।अतूधान सकलभ  ृ साधारणा कदाचदप वनाश । एकम  ु वानसव  म  ुूस इ  ु   भवत ॥ २२॥

    ँियार ााय स यग  ाात  मुाह —

    ामश पपलह   ते  ु सयग ॥ साधन २३॥

  • 8/17/2019 bhojavritti

    28/84

    26   ॥ भजवृ ॥

    व  ृ — काय  ार  णेा लण  करत । श  ँ यभाव । ामशि    ु पम ।् तय   यरपसव  ेसव  देकने वतयया   पपला कारणय स स यग । स च सहज भयभ  ृ भावपान[ पा० स च सहजभयभ  ृ भावपाा] । न ह  तयन  या  पकय पादतर कत स् यग।यद   वेभय भय भ  ुभ  ृ मनादस   स ए व स यग ॥ २३॥

    ताप कारणमाह —

    त ह   ते  रुवा ॥ साधन २४॥

    व  ृ — या प  व   वपया  साका महपाऽवा ााता(२।४-५) सा तावव  केातप स यग कारणम ॥्२४॥

    ह   ये हानयाकमत  े । क प  नुानमाह —

    तदभाव  े स यगाभाव हान  तश  े क   ैवम ॥् साधन २५॥

    व  ृ — ता अवाया पव   नेसान  ने  लताया यऽयमभावन स्त ताय  स यगाभावानम  ुत  े । अयमथ   —नतैाऽम  त  व  नु वभाग य  ुत  े [पा०नैत म  त  िवत ्पराग य  ुत  ]े क  ु जाताया  वव  केातववव  केनम स यगयम  वे नवत  त इत त हानम ।् यद   वे च स यग हान  तद   वेनक  े वलाप प  ुष कैव पदँयत  े ॥२५॥

    तद   वे ँयसयग प कारण काय   चाभहतम ।् अथहानपायकथनार  णे उपाद   येकारणमाह —

    वव  केातरववा हानपाय ॥ साधन २६॥

    व  ृ — अ  े ग  णुाअप  ुषइ  वे वध वव  के याात ूा साऽ हान ँयखपरागपायकारणम ।् कश । अववा न वत  े ववव  देऽराऽराऽ  ुानप या सा अववा ।इदम ताय  म —् ूतपभावनाबलादवाूलय  ेवनवृकतृ  भृाभमानाया रजममलानभभ  तायाब  ु   रेम  ु  खा या चायासा सा वव  केातत  े ।ता  च सतनेूवृ ाया  सा ँयाधकारनव  ृ  भे  व  वे कैवम ॥्२६॥

  • 8/17/2019 bhojavritti

    29/84

    ॥ भजवृ ॥   27

    उवव  केात  े प  ुष याश ूा भवत ता  कथयन ्वव  केात  रे  वे पमाह —

    त सधा ूाभ  म ूा ॥ साधन २७॥

    [त सधा ूाभ  म ूा इत वा बसत स  पाठ । ]

    वृ — तवव  केान ातवव  केपा ूाूाभ  म सकलसालनसमाधपय    े सूकारा भवथ  ।त काय  वम  ुपा चत  ुकारा — १। ात मया

      येम ।् ात  न कद । २। णा म  े   ेशा ।नकत ्  तेम । ३। अधगत  मया ानम ।् ४। ूाा मयावव  केातरत । ूयारपरहार  णे तामवायामँय  वेूा जायत  े । ईश ूा काय  वषय  नम  ल  ान काय  वम  ुर  ुत  े ।चवम  ुधा — ५। चरताथा   म  े ब  ु ।ग  णुाताधकारा गरशखरनपतता इव ावाण न प  नुत  या । ६। कारण  े ूवलयाभम  खुाना  ग  णुाना 

    महाभधानम  लकारणाभावायजनाामषा  क  ुतूरह भव  ते ।् ७। भ  त [पा० साभ  त]म  े समाधन स्त पूतऽहमत । ईश ूकाराचवम  ु।तद   वेमँया  सवधभ  मूायाम  पुजाताया प  ुषक  े वलइ  ुत  े ॥२७॥

    वव  केात सयगाभावह   ते  ुर  ुम ।् ता  ु उ कनममाह —

    यगाान  ुानादश  ुय  े ानदरावव  केात  े॥साधन२८॥

    वृ — यगाान वमाणान ।त  षेामन  ुानाानप  व  काासादावव  केात  रेश  ुय  ेचस ूकाशावरणप  ेशाकाश  ुय  े याानदारत  ने साक परणाम वव  केातपय  ाात  हे   त  ुरथ  ॥२८॥

    यगाानामन  ुानादश  ुय इ  ुम ।्का नप  नुानयगाानत त  षेाम  ु   शेमाह —

  • 8/17/2019 bhojavritti

    30/84

    28   ॥ भजवृ ॥

    यमनयमासनूाणायामूाहारधारणाानसमाधयऽावान॥साधन२९॥

    वृ — इह कानचत स्माध  े साापकारकाण यथा धारणादनकानचत ्ू तपभ  तह  सादवतक  लनार  णे समाधम  पुक  ुव  यथा यमादय । तासनादनाम  ुरतरम  पुकारकम ।् तथा —सासनजय  े ूाणायामयै  म ।् एवम  ुराप यम ॥्२९॥

    म  णेषैा  पमाह —

    अह  सासा  येॄचया  परहा यमा ॥ साधन ३०॥

    वृ — त ूाणवयगूयजनापार हसा । सा च

    सवा  नथ  ह   ते  ु । तदभावऽह  सा । ह   साया सव  ू कार  णेवैपरहाय  ात ्ू थम  तदभावपाया अह  साया नद   श ।स वानसय  थाथ  म ।्   ये  परापहरण  तदभावऽ  येम ।्ॄचय  म  पुसयम । अपरह भगसाधनानामनकार ।त एत  ऽेह  सादय प यमशवाा यगा  ने नद ा॥३०॥

    एषा  वश  षेमाह —

    जातद   शेकालसमयानवा साव  भमा महाोतम ॥् साधन ३१॥

    व  ृ — जातॄा  णाद । द   शेथा  द।कालत  दु   ँ याद । समय ॄाणूयजनाद ।एत   ैत  ुभ  रनवा प  वा अहसादय यमा सवा  स  ुादष  ु चभ  मष  ु भवा महाोतम  ुत  े । तथा —ॄाण  न हनाम तथ   न कन हनाम चत  दु   ँ या  नहनाम द   वेॄाणूयजनतर  के  ेण कमप न हनामत । एव चत  ुव  धाव  देतर  के  ेण कत क्दाचत क्दथन

    हनामनवा । एव  सादष  ु यथायग  यम ।्इमनयतक  ृ ता सामा  नेवै ूव  ृा महाोतम  ुत  े न प  नुपरकयपरावधारणम [्पा०नप  नु परावधारणम ॥्३१॥

    नयमानाह —

    शचसषतपााय  ेर ूणधानान नयमा ॥ साधन ३२॥

    व  ृ — शच  वधम —् बामार च।बा  मृलादभ कायादूालनम ।् आर मैादभमलाना ूालनम ।् सष  ु ।श  षेा ूाग  वे (२।१) क  ृ तााना । एत  े शचादय

  • 8/17/2019 bhojavritti

    31/84

    ॥ भजवृ ॥   29

    नयमशवाा ॥ ३२॥

    कथम  षेा  यगामाह —

    वतक  बाधन  े ूतपभावनम ॥् साधन ३३॥व  ृ — वत    े इत वतका   यगपरपन ह  सादय ।त  षेा  ूतपभावन  े सत यदा बाधा भवत तदा यग स  कुरभवतत भव  वे यमनयमययगाम ॥्३३॥

    इदान वतका  णा  प  भ  देूकार  फल  च म  णेाह —

    वतका   ह  सादय क  ृ तकारतान  मुदता लभधमहप  व  कामृ माधमाा खाानानफला इत ूतपभाअवनम ॥्साधन३४॥

    व  ृ — एत  े प  वा ह  सादय ूथम  धा भ  ेकृतकारतान  मुदनभ  दे   ने । त य नादता कृता । क  ुक  ु व  त ूयजकापार  णे सम  ुादता कारता । अ  ने यमाणासाक  ृ ता अन  मुदता । एत    ैव  परर ामहनराकरणावधारणायत  े । अथा ममतर  वे  म  ते नमया य  ह  सा क  ृ त  ेत ना म  े दष । एत  षेा  कारणूतपादनायलभधमहप  व  काइ त।

    यप लभ ूथम  नदथाऽप सव    ेशाना महाऽनाााभमानलण नदानात त्न स्तपरवभागप  व  क  ने लभधादनाम  ुवा  लमवस  येम ।्महप  व  का सवा   दषजातरथ  ।लभ  ृा । धकृाकृवव  के  लक ूलनाकधम   ।ू  के   कृतादभ  दे   ने ूकारा अप ह  सादय महादकारणेनधा भ  े । एषाम  वे प  नुरवाभ  दे   ने ैवमाह —

    मृ माधमाा । मदृव मा न तोा नाप मा । मानाप मा नाप तोा । अधमााोा । पााा नवभ  देा।इ  ैव  े सत सव शतभ  व त।मृादनामप ू  के मृ माधमाभ  देात ्   ैव सवत । तथायग यम ।्तथा — मृ मृ मृ   म मृ तो इत ।एषा  फलमाह — खाानानफला ख ूतक  लतयाऽवभासमान राजसधम   । अान माानस शयवपय  यपम ।् त   ेखाान  ऽेनमपर  फल 

    य  षेा  त  े तथा । इ  त  षेा  पकारणादभ  दे   ने ाताना ूतपभावनया यगना परहार कत   इ  पुद भवत ॥ ३४॥

  • 8/17/2019 bhojavritti

    32/84

    30   ॥ भजवृ ॥

    एषामासवशात ्ू कष  मागतामन  ुनाद सय यथाभव तथा म  णे ूतपादयत  मुाह —

    अहसाूताया तध व   रैाग ॥ साधन ३५॥व  ृ — ताऽह  सा  भावयत सधसहजवरधनामहनक  ुलादना व   रैाग नम  रतयाऽवानभवत । ह  भावा अप ह  सा  जथ   [पा० ह  ाअप ह   परजथ  ] ॥३५॥

    साासवत क  भवताह —

    सूताया  याफलाौयम ॥् साधन ३६॥

    वृ — यमाणा ह या यागादका फल  गा  दक ूय।तत  ु साासवत यगनथा स  ूक  ृ त  ेयथा यायामक  ृ तायामप यग फलमात । तचना कचत ्यामक  ुव  तऽप याफल  भवतथ  ॥३६॥

    अ  येाासवत फलमाह —

    अ  येूताया  सव  रपानम ॥् साधन ३७॥

    व  ृ — अ  ये  यदाऽसत तदातकषा  रभलाषाप सव  त दान रा  पुत  े ॥३७॥

    ॄचया  ास फलमाह —

    ॄचय  ू ताया  वय  लाभ ॥ साधन ३८॥

    वृ — य कल ॄचय  मत ततकषा  रतशय  वय   साम  मावभ  वत।वय  नरध  ेह ॄचय   ूकषा  रर  ेयमनस  ु वय  

    ूकष  मागत ॥ ३८॥अपरह फलमाह —

    अपरहयै   जकथासध ॥ साधन ३९॥

    वृ — कथम भाव कथा । जन कथाजकथा । ता सध सान  जार  े कऽहमास कश काय  कारत जासाया सव  म  वे सजानातथ   ।

    न क  े वल  भगसाधनपरह एव परह यावदानशररपरहऽप परह भगसाधनारर । तन स्त

  • 8/17/2019 bhojavritti

    33/84

    ॥ भजवृ ॥   31

    रागान  बुाहम  ु  खायाम  वे ूव  ृ न ताकानूाभा  व।यदा प  नु शररादपरहनरैप  े  णे मामवलत  ेतदा म रागादागात स्ानह   ते  भु  व  वेप  वा  परजसध ॥ ३९॥

    उा यमाना सय । अथ नयमानामाह —

    शचााज  गु  ुा पर   रैस सग  ॥साधन४०॥

    व  ृ — य शच  भावयत त ा  ेपकारणपपया  लचनार  णे ज  गु  ु ाघृणा सम  पुजायत  े —

    अश  ुचरय काय नााह काय   इ त।अम  नु   वै ह   ते  नुा पर   रै   ैकायवरससग   सका  भाव ससग  परवज  नमथ   ।यकलम  वेकाय  ज  गु  ुत  े तदवदश  नात स् कथ परकयैथाभ  तैकायै स सग  मन  भुवत ॥ ४०॥

    शच   वै फलारमाह —

    सश  ुसमनकैात  ेयजयादश  नययान च ॥ साधन ४१॥

    व  ृ — भवत वाश  षे । स ूकाशस  खुााक त श  ु रजमामनभभव । समन ख  देानन  भुव  नेमानस ूत । एकाता नयतवषय  े च  तेस   यै  म ।् इयजयवषयपरा  खुाणामयाणामावानम ।् आदश  न  ेवव  केातप  े च यय समथ  म ।् शचाासवतएवएत  े सश  ुादय म  णे ूाभ  व । तथाह —सश  ु   े समनम ।् समनाद   केाता । एकाताया इयजय ।तादादश  नययत  ेत॥४१॥

    सषाास फलमाह —

    सषादन  ुमस  खुलाभ ॥ साधन ४२॥

    वृ — सषूकष  ण यगनथावध�