जागति�क �ापमानवाढ (Global warming)

जागति�क �ापमान नोंद

जागति�क �ापमानवाढ (इंग्रजी: Global warming, ग्लोबल वॉर्मिंम�ग) पृथ्वीच्या भोव�ालच्या वा�ावरणाच्या सरासरी �ापमानवाढीची प्रति$या आहे. याचबरोबर सहसा हवामाना�ील बदल व भतिवष्या�ील त्यामुळे होणारे बदल यांचाही उल्लेख यासंदभा/� करण्या� ये�ो.

हरिर�वायूंचे उत्सज/न (Green gas emission)

पृथ्वीवर यापूव3ही अनेकवेळा जागति�क �ापमान वाढ झाली हो�ी. याचे पुरावे अंटार्क्टि8ट/का च्या बर्फांा:च्या अस्�रा� मिमळ�ा�. त्या वेळेसची �ापमानवाढ ही पूण/�ः नैसर्गिग�क कारणांमुळे झाली हो�ी व त्या ही वेळेस पृथ्वीच्या

वा�ावरणा� आमूलाग्र बदल झाले हो�े. सध्याचे �ापमानवाढ ही पूण/�ः मानवतिनर्मिम�� असून मुख्यत्वे हरिर�वायू परिरणामामुळे हो� आहे. 8योटो प्रोटोकॉल हा त्या प्रयत्नांचा एक भाग आहे. या प्रोटोकॉलमध्ये अनेक देशांनी

मान्य केल े आहे की � े इ.स. २०१५ पय:� आपापल्या देशा�ील हरिर�वायूंच े उत्सज/न इ.स. १९९० सालच्या पा�ळीपेक्षा कमी आण�ील.

कराराप्रमाणे अनेक देशांनी प्रयत्न सुरु केले आहे�. परं�ु जम/नी सोड�ा बहु�ेक देशांना या कराराचे पालन करणे अवघड जा� आहे. हरिर� वायंूचे उत्सज/न एवढ्या पटकन कमी केले �र आर्थिS�क प्रग�ीला खीळ बसेल ही भी�ी

याला कारणीभू� आहे. जागति�क �ापमानवाढीस मुख्यत्व े अमेरिरकेची संयुक्त संस्थाने, युरोप, चीन, जपान हे जवाबदार देश आहे�. याच े मुख्य कारण त्यांच े मोठ्या प्रमाणावरील उजWचा वापर व मोठ्या प्रमाणावरील हरिर�वायूंच े उत्सज/न. या�ील अमेरिरका हा सवा/मिXक हरिर�वायूंच े उत्सज/न करणारा देश आह े व या देशाने

अजूनही या 8योटो प्रोटोकॉल करारावर स्वाक्षरी केलेली नाही. त्यामुळे प्रयत्न करणाऱ्या देशांच्या प्रयत्नांना तिक�प� यश येईल या बाब�ी� शंका आहे�.

इति�हासा�ील �ापमानवाढीच्या घटना (History)

मागील १००० वर्षाा/�ील पृथ्वीचे �ापमान

गेल्या शंभर वर्षाा:� यापूव3 कXीही झालेली नाही एवढ्या झपाट्यान ं �ापमानवाढ झाली आहे. तिवरु्षाववृत्तीय भागा�ील जी Sोडी पव/� शिशखरे तिहमाच्छादिद� आहे�, त्या�ील तिकशिलमांजारो हे पव/� शिशखर प्रशिसद्ध आहे. या

पव/� शिशखरावरील तिहमाच्छादन इ.स. १९०६ च्या �ुलने� २५ ट8केच उरले आहे. आल्पस् आणिण तिहमालया�ील तिहमनद्या माग े हट� चालल्या आहे� आणिण तिहमरेर्षाा म्हणजे ज्या ऊंचीपय:� कायम तिहमाच्छादन अस�े किक�वा आजच्या भारे्षा� जिजSे २४ X ७ तिहमाच्छादन अस�ं �ी रेर्षाा वर वर सरक� चालली आहे. एव्हरेस्टवर जा�ाना लागणारी खुंबू तिहमनदी इ.स. १९५३ �े इ.स. २००३ या ५० वर्षाा:� पाच तिक. मी. मागं सरकली. इ.स. १९७०च्या

मध्यापासून नेपाळमXील सरासरी �ापमान १० से. न े वाढले, �र सैबेरिरया�ील कायमस्वरूपी तिहमाच्छादिद� प्रदेशा� गेल्या ३० वर्षाा:� म्हणजे इ.स. १९७५- ७६पासून १. ५ से. �ापमानवाढ नोंदवण्या� आली असून इSलं

तिहमाच्छादन दरवर्षाीर् २० सें.मी. चा Sर टाकून दे�ंय. अशी जागति�क �ापमानवाढीची अनेक उदाहरणं आहे�.

सागरपृष्ठावरची �ापमानवाढ या सागरी �ुर्फांानांना जबाबदार अस�ेच पण बरेचदा सागरां�ग/� �ापमानवाढही या �ुर्फांानांची �ीव्र�ा आणिण संहारक शक्ती वाढ� अस�े. रिरटा आणिण कॅटरिरना या संहारक �ुर्फांानांनं�र जो अभ्यास

झाला, त्या� मेर्क्टि8सकोच्या आखा�ा�ील खोलवर असलेल्या उबदार पाण्याच्या साठ्याचाही परिरणाम या दोन �ुर्फांानांची �ीव्र�ा वाढतिवण्या� झाला, असं लक्षा� आले आहे. या शिशवाय पावसाबरोबर सागरा� शिशरलेला काब/न

डायऑ8साईड वायू या �ुर्फांानांमुळे पर� वा�ावरणा� जा�ो. याचं कारण ही �ुर्फांानं सागर घुसळून काढ�ा�, त्यावेळी हा काब/न डायऑ8साईड पाण्याच्या झालेल्या रे्फांसाबरोबर पृष्ठभागावर ये�ो आणिण पर� आकाशगामी

बन�ो. इ.स. १९८५ च्या रे्फांशिल8स या सागरी �ुर्फांानाच्या वेळी त्या भागावरच्या आकाशा� काब/न डायऑ8साईडची पा�ळी १०० पटींनी वाढल्याचं दिदसून आलं हो�ं. �ेव्हापासून ठेवलेल्या नोंदी सागरी �ुर्फांानांची

ही बाजू स्पष्ट करण्यास पुरेशा आहे�. �रीही सागरी �ुर्फांानांच्या �ीव्र�ेचा संबंX वाढत्या जागति�क �ापमानाशी लावायला शास्त्रज्ञांचा एक गट �यार नाही कारण १९७०च्या पूवीच3 या �ुर्फांानांची मोजमापं उपग्रहांनी यानं�र घे�लेल्या मोजमापांइ�की अचूक नाही� असे शास्त्रज्ञांच्या या गटाचे म्हणणे आहे.

�ापमानवाढीची भातिक�े �ापमानवाढीची भातिक�े ही अनेक अंदाजांवर आXारिर� आहे. आय.पी.सी. सी ने व तिवतिवX �ज्ञांनी अनेक भातिक�े

प्रदर्थिश�� केलेली आहे�. अनेक �ज्ञांचे अंदाज जुळ� आहे� �र काही बाब�ी� बरीच �र्फांाव� आहे. खालील अंदाजांवर तिवतिवX भातिक�े शास्त्रज्ञांनी �यार केली आहे�.

सव/ देशांकडून अतिनब:X उजा/वापर व हरिर�वायूंचे कोणत्याही उपाययोजना न कर�ा उत्सज/न

तिवकशिस� देशांकडून उजा/वापरा वरील कडक तिनयंत्रण व तिवकसनशील देशांना काही प्रमाणा� जास्� उजा/वापराची संXी

सव/च देशांकडून उजा/वापरावर कडक तिनयंत्रण.

हरिर�गृह परिरणाम (Green house effect)

हरिर�गृह ह े खास प्रकारच्या वनस्प�ी वाढवण्यासाठी बनवलेल े काचेच े घर अस�े. ह े घर वनस्प�ींना बाह्य हवामानाचा परिरणाम होउ नये म्हणून बंदिदस्� अस�े व उबदार अस�े. हे घर काचेचे असून घरा� उन येण्यास

व्यवस्था अस�े परं�ु घर बंदिदस्� असल्याने उन्हाने �ापल्यानं�र आ�ील �ापमान कमी होण्यास मज्जाव अस�ो. आ�ील �ापमान उबदार राहण्याच्या संकल्पनेमुळे ही संज्ञा जागति�क �ापमान वाढी� वापर�ा�. काही वायंूच्या

रेणूंची रचना अश्या प्रकारची अस�े की � े उजा/लहरी पराव�3� करू शक�ा�. काब/न डायॉ8साईड, मिमSेन, डायनायट्रोजन ऑ8साईड व पाण्याची वार्फां हे प्रमुख वायु असे आहे� जे उजा/लहरी पराव�3� करू शक�ा�. या

उजा/लहरींना इंग्रजी� इन्फ्रारेड लहरी असे म्हण�ा�. सूया/पासून पृथ्वीला मिमळणाऱ्या ऊजW� या इन्फ्रारेड लहरींचा समावेश अस�ो. पृथ्वीवर येणाऱ्या बहु�ेक इन्फ्रारेड लहरी व इ�र लहरी दिदवसा भुपृष्ठावर शोर्षाल्या जा�ा�.

त्यामुळे पृथ्वीवर दिदवसा �ापमान वाढ�े. सूय/ मावळल्यावर ही शोर्षाण प्रति$या Sांब�े व उत्सज/न प्रति$या सूरु हो�े व शोर्षालेल्या लहरी अं�राळा� सोडल्या जा�ा�. परं�ु काही प्रमाणा�ील या लहरी वर नमूद केलेल्या वायूंमुळे

पुन्हा पृथ्वीच्या वा�ावरणा� पराव�3� हो�ा� व रात्रकाळा� पृथ्वीला उजा/ मिमळ�े. या पराव�3� इन्फ्रारेड लहरींच्या ऊजWमुळे पृथ्वीभोव�ालचे वा�ावरण उबदार राहण्यास मद� हो�े. जर हे वायु वा�ावरणा� नस�े �र

पृथ्वीच े �ापमान रात्रीच्या वेळा� भार�ासारख्या उबदार देशा�ही - १८ अंश सेर्क्टिल्सयस इ�के अस�े. जर भार�ासारख्या दिठकाणी ही परिरर्क्टिस्थ�ी �र रशिशया कॅनडा इत्यादींबाब� अजून कमी �ापमान अस�े. परं�ु या

वायंूमुळे रात्रीचे �ापमान काही प्रमाणापेक्षा कमी हो� नाही व पृथ्वीचे सरासरी �ापमान - १८ पेक्षा ३३ ° जास्� म्हणजे १५° सेर्क्टिल्सयस इ�के रहा�े. या परिरणामामुळे मुख्यत्वे पृथ्वीवरील जीवसृष्टी तिवकशिस� पावली.

वरील �8त्या� पातिहल्याप्रमाण े वार्फां, काब/न डायॉ8साईड ह े प्रमुख वाय ु आहे� ज्यामुळे हरिर�गृह परिरणाम पहावयास मिमळ�ो. पृथ्वीवर पाणी पं्रचड आहे व त्यामुळे वा�ावरणा�ील वारे्फांच े प्रमाणदेखील खूप आहे व त्यामुळेच हरिर�गृह परिरणामा� वारे्फांचा मोठा वाटा आहे. परं� ु वारे्फांच े अSवा बाष्पाचे प्रमाण हे वा�ावरणा�

तिनसग/ तिनर्मिम�� अस�े. सूय/ समुद्राच्या पाण्याची वार्फां �यार कर�ो व त्या वारे्फांचा पाउस पड�ो. ही प्रति$या तिनसगा/� अव्याह�पणे चालू अस�े त्यामुळे वा�ावरणा�ील वारे्फांचे प्रमाण हे बऱ्यापैकी एकसारखे अस�े. �सेच

वारे्फांची हरिर�गृह वायु म्हणून �ाकद इ�र वायूंपेक्षा कमीच अस�े. त्यामुळे सध्याच्या जागति�क �ापमानवाढीमध्ये वारे्फांचा र्फांारसा वाटा नाही.

हरिर�गृह परिरणाम व जागति�क �ापमान वाढ (Green house effects & Global warming)

काब/न डायॉ8साईड व �ापमानवाढीचा संबंX

वरील �8या� नमूद केल्याप्रमाण े ह‍रिर�गृह परिरणामा� दुसरा महत्त्वाचा वाय ु म्हणज े कब/ वायू (काब/न डायॉ8साईड) हा आहे. सध्याच्या युगा� जग तिवकशिस� देश व तिवकसनशील देश या प्रकारा� तिवभागले आहे�.

औद्योतिगक $ां�ीनं�र तिवकशिस� देशा� मोठ्या प्रमाणावर कोळसा व खतिनज �ेलावर आXारिर� उजWचा वापर मोठ्या प्रमाणावर सूरु झाला व ज्वलन प्रतिकयेमुळे काब/न डायॉ8साईडचे मोठ्या प्रमाणावर उत्सज/न सुरु झाले.

इ.स. १९७० च्या दशकानं�र तिवकसनशील देशांनीही तिवकशिस� देशांच्या पावलांवर पाउल टाकून उजWचा मोठ्या प्रमाणावर वापर सूरू केला. मोठ्या प्रमाणावरील कोळसा व पेट्रोलचा वापर व त्याचवेळेस कमी झालेली जंगले

यामुळे वा�ावरणा�ील काब/न डायॉ8साईडचे प्रमाण अजून जोमान े वाढण्यास मद� झाली. औद्योतिगक $ां�ी युरोपमध्य े इ.स. १७६० च्या सुमारास झाली त्यावेळेस वा�ावरणा�ील काब/न डायॉ8साईडच े प्रमाण २६०

पीपीएम इ�के हो�े. इ.स. १९९८ मध्ये हेच प्रमाण ३६५ इ�के हो�े व आज इ.स. २००९ मध्ये ४०० पीपीएम च्या जवळ पोहोचले आहे. हे प्रमाण वाढण्यास दुसरे ति�सरे कोणीही नसून केवळ मानव जवाबदार आहे. करोडो

वर्षाा/च्या प्रकाशसंश्लेर्षाणा नं�र �यार झालेला कोळसा व खतिनज �ेल गेल्या शंभर वर्षाा/� अव्यहाव�पणे जमीनी�ून बाहेर काढून वापरल े आहे�. मुख्यत्व े वाहनांच्या पेट्रोल व तिडझेल साठी किक�वा कोळसा

वीजतिनर्मिम��ीसाठी व इ�र अनेक कारणांसाठी आपण मोठ्या प्रमाणावर खतिनज पदाS/ वापर� आहो� व त्याचा Xूर करून काब/न डायॉ8साईड वा�ावरणा� पाठव� आहो�. वरच्या �8त्या�ील काब/न डायॉ8साईडचा वाटा २६० पीपीएम च्या प्रमाणा� आहे. हे प्रमाण वाढल्यास पृथ्वीचे सरासरी �ापमान वाढणार हे स्पष्ट आहे व सध्या

हेच हो� आहे. शेजारील आकृ�ी� पातिहल्याप्रमाणे जशी काब/न डायॉ8साईडची पा�ळी गेल्या श�कापासून वाढ�

गेली आहे त्याच प्रमाणा� पृथ्वीचे सरासरी �ापमान देखिखल वाढले आहे. म्हणूनच हरिर�वायूंनीच पृथ्वीचे सरासरी �ापमान वाढवले या तिवXानाला ही आकृति� जोरदार पुरावा आहे.

केवळ काब/न डायॉ8साईड नव्ह े �र मानवी प्रयत्नांमुळे मिमSेनचेही वा�ाव‍रणा�ील प्रमाण वाढ� आहे. इ.स. १८६० मXील मिमSेनचे प्रमाण हे ०. ७ पीपीएम इ�के हो�े व आज २ पीपीएम [४] इ�के आहे. मिमSेन हा काब/न

डायॉ8साईडपेक्षा २१ पटीने जहाल हरिर�वायू आहे.[७] त्यामुळे वा�ावरणा�ील प्रमाण कमी असले �री त्याची परिरणामकारक�ा बरीच आहे. या सव/ वायूंच्या वाढत्या प्रमाणामुळे वा�ावरणाचे सरासरी �ापमानही वाढले आहे

आणिण ही प्रति$या सुरूच आहे. याच प्रति$येस जागति�क �ापमानवाढ अस े म्हण�ा�. 8लोरोफ्लुरोकाब/न्स (सीएर्फांसी) या कुटंुबा�ील वायूंचा हरिर�गृह परिरणाम करणारे वायू आहे. हे वायू मानवतिनमिम�/ असून � े इ.स. १९४० च्या सुमारास वापरा� आले. हे कृतित्रम वायू फ्रीजमध्ये, एरोसोल कॅनमXे आणिण इले8ट्रॉतिनक उद्योगा�

प्रामुख्यान ं शी�ीकरणासाठी वापरल े जा�ा�. सध्याच्या हरिर�गृह परिरणामाच्या तिनमिम�3� २५ ट8के वाटा या वायंूचा आहे. आ�ा सीएर्फांसी वापरावर बंदी आहे, पण बंदी नस�ाना भरपूर नुकसान झालेले आहे. हे वायू

पृथ्वीजवळ अस�ाना नुकसान न कर�ा �े वा�ावरणाच्या वरच्या Sरा� जा�ा�, �ेव्हा त्यांच्या तिवघटना�ले घटक ओझोन या ऑर्क्टि8सजनच्या (O3) या रूपाचं ऑर्क्टि8सजनच्या सामान्य रूपा� (O2) रूपां�र कर�ा�. हा ओझोन

वायूचा Sर सूया/कडून येणाऱ्या अल्ट्राव्हायोलेट प्रारणांपासून आपल े रक्षण कर�ो. ही प्रारण े वा�ावरण �ापव�ा�च आणिण त्यांच्यामुळे त्वचेच्या कक/ रोगासह इ�रही व्याXींना आपल्याला सामोर े जावे लाग�े. ति�सरा

हरिर�गृह वायू म्हणजे मिमSेन. पाणSळजागी कुजणाऱ्या वनस्प�ी, कुजणार े इ�र काब/नी पदाS/ या�ून मिमSेन बाहेर पडून हवे� मिमसळ�ो. टंुड्रा प्रदेशा� जी कायमस्वरूपी गोठलेली जमीन ( पमा/ फ्रॉस्ट) आहे, त्या�

पृथ्वीवरचा १४ ट8के मिमSेन गाडलेल्या वनस्प�ींच्या अवशेर्षा स्वरूपा� आहे. पृथ्वीचं �ापमान वाढ�ंय �स�शी गोठणभूमी तिव�ळू लागली असून त्या जमिमनीमXून मोठ्या प्रमाणावर सुटणारा मिमSेन वा�ावरणा� मिमसळू लागला

आहे. सागर�ळी जे काब/नी पदाS/ साठलेले आहे� त्यांचा साठा पृथ्वीवरील दगडी कोळशांच्या सव/ साठ्यांपेक्षा काही पटीन ं मोठा आहे. बरेचदा सागरी उबदार पाण्याचा प्रवाह सागरा� खोलवरून जा�ो �ेव्हा किक�वा

सागर�ळाची भूभौति�क कारणांनी हालचाल हो�े �ेव्हा या मिमSेनचे ( आणिण इ�र काब/नी वायूंचे) मोठमोठे बुडबुडे एकदम सागरा�ून अचानकपणे वर ये�ा�. या बृह�बुदबुदांनी (प्लूम्स) काहीवेळा सागरी अपघा� घड�ा�. असे मिमSेनचे बुडबुडे ओखोत्स्क सागरा� रशिशयन शास्त्रज्ञांनी आणिण कॅरिरतिबयन सागरा� अमेरिरकन शास्त्रज्ञांनी नांेेदले

आहे�. हे बुडबुडे काहीवेळा एखाद्या शहराच्या लांबी- रंुदीचेदेखील असू शक�ा�. सागरपृष्ठावर येईपय:� �े मोठे हो� हो� रु्फांट�ा�. त्यामुळं सागरा� अचानक खळबळ माज�े.

इ�र कारणे (Other reasons)

जगाची वाढ�ी लोकसंख्या - वाढत्या जगाच्या लोकसंख्येमुळे काब/न-डाय- ऑ8साइडचे उत्सज/नाचे प्रमाण वाढ� आहे.

प्राण्यांची वाढ�ी संख्या - काब/न-डाय- ऑ8साइडचे प्रमाण वाढण्याकरिर�ा आणखी एक कारण म्हणजे जगा� वाढणारी प्राण्यांची प्रचंड संख्या. अमेरिरके�ील कडक कायदे टाळण्याकरिर�ा ति�Sल े वराहपालक मेर्क्टि8सको�

वराहपालन कें द्रे काढ�ा�. ति�S े एकेका कें द्रावर काही लाख प्राणी अस�ा�. अमेरिरके�ील कॅशिलर्फांोर्गिन�या या राज्यामध्ये दशलक्षावXी गाई आहे�. न्यूझीलंडमध्ये लोकसंख्येचा अनेकपट मेंढ्या आहे�. जगा�ील कोंबड्यांची

�र गण�ीच कर�ा येणार नाही. हे सव/ प्राणी श्वासावाटे ऑर्क्टि8सजन घे�ा� आणिण काब/न-डाय- ऑ8साइड बाहेर

टाक�ा�. शिशवाय मलमागा/वाटे मेSेन हा घा�क हरिर�गृह परिरणाम घडवून आणणारा वायू बाहेर टाक�ा�. हा काब/न-डाय- ऑ8साइडपेक्षा अनेक पट घा�क हरिर�गृह परिरणाम घडवून आणणारा वायू बाहेर टाक�ा�.

सूया/तिकरणांची दाहक�ा- सूय/तिकरणांची दाहक�ा (solar radiation) वाढल्यास जागति�क �ापमान वाढ होण्याची श8य�ा अस�े. परं�ु सध्याच्या परिरर्क्टिस्थ�ी� सूय/ तिकरणांचे उत्सज/न हे नेहेमीप्रमाणे आहे. तिकरणांची दाहक�ा कमी जास्� झाल्यास जागति�क �ापमान �ात्काशिलन कमी जास्� हो�े, दीघ/कालीन दाहक�ा कमी

अSवा जास्� झालेली नाही, त्यामुळे सध्याच्या �ापमान वाढीस हरिर�गृह परिरणामच जवाबदार आहे.

ज्वालामुखींच े उत्सज/न- ज्वालामुखींच्या उत्सज/नान े देखिखल जागति�क �ापमान बदल ू शक�े. त्यांचा परिरणाम �ापमान कमी होण्या� देखिखल होऊ शक�ो. कारण वा�ावरणा�ील Xुशिलकणांचे प्रमाण वाढ�े जे अल्ट्राव्हायोलेट

लहरी शोर्षाून घेण्या� काय/क्षम अस�ा�. ज्वालामुखींच्या उत्सज/नाने �ापमान एखाद दुसरे वर्षा/च कमी जास्� होउ शक�े. त्यामुळे ज्वालामुखीचा �ापमानावर परिरणाम �ात्काशिलन अस�ो.

एल्- तिननो परिरणाम- पेरु व शिचली देशांच्या तिकनारपट्टीवर हा परिरणाम दिदस�ो. तिवरु्षाववृ�ालग� पाण्याखालून वाहणारा प्रवाह कXी कXी पाण्यावर ये�ो. असे झाल्यास पृथ्वीवर हवामाना� मोठे बदल हो�ा� व त्याचा परिरणाम जागति�क �ापमान वाढीवरही हो�ो. एल्- तिननो परिरणाम चालू मोसमी वाऱ्यांना अवरोX तिनमा/ण होऊन भार�ा� दुष्काळ पड�ो.[८]. या परिरणामामुळे पृथ्वीवर १ �े ५ वर्षाा/पय:� सरासरीपेक्षा जास्� �ापमान नोंदवले

जाऊ शक�े. मागील एल्- तिननो परिरणाम १९९७ - ९८ साली नोंदवला गेला हो�ा.[९]

"' औद्योतिगक $ां�ी"' - औद्योतिगक $ां�ी घडल्यावर र्फांार प्राचीन काळी गाडल्या गेलेल्या जंगलांचा मानवाने इंXन म्हणून मोठ्या प्रमाणावर वापर सुरू केला. कुठलाही काब/नी पदाS/ जाळला की त्या�ून काब/नडाय ऑ8साईडची तिनमिम�3 हो�े. त्याप्रमाणे लाकूड आणिण दगडी कोळसा जाळल्यानं�र वा�ावरणा� काब/न डायऑ8साईडचे प्रमाण

वाढू लागले. दगडी कोळसा जाळला जा� अस�ाना काब/न डायऑ8साईड वायूबरोबर काही कोळशामध्ये असलेल्या गंXक आणिण त्याची संयुगे यांच्या ज्वलनाने सल्र्फांर डायऑ8साईडही हवे� मिमसळू लागला. तिवसाव्या

श�का� कोळसा याच्या बरोबर खतिनज �ेल आणिण इंXन वायूंच्या ज्वलनामुळ े तिनमा/ण होणाऱ्या काब/न डायऑ8साईडची भर पडली. नैसर्गिग�क �ेल आणिण वायू आपण इ�8या मोठ्या प्रमाणावर वापरू लागलो की

वा�ावरणा� कोळसा जाळून जमा होणाऱ्या काब/न डायऑ8साईडमध्ये भरपूर भर पडून हरिर�गृह परिरणाम वाढू लागला.

परिरणाम (Effects)

सरासरी �ापमान वाढ ही केवळ २ �े ३ अंशांची दिदस� असली �री पृथ्वीवर महाकाय बदल घडवून आणण्यास सक्षम आहे�. पुव3च्या �ापमानवाढी�ही पृथ्वीवर अश्याच प्रकारच े महाकाय बदल घडून आले हो�े. सवा/�

महत्त्वाचा बदल म्हणज े हवामाना�ील बदल. सध्या ह े बदल दिदसण े चाल ू झाल े असून ह े बदल जागति�क �ापमानवाढीमुळे आहे का? अशी तिवचारणा सामान्य नागरिरकाकडून हो� आहे.

01) तिहमनद्यांचे तिव�ळणे

जागति�क �ापमानवाढीने तिहमनद्यांचे तिव�ळणे चिच��ेची बाब बनली आहे

इ.स. १९६० च्या दशका� जागति�क �ापमानवाढीचा शोX लागला परं�ु नेमके परिरणाम कोण�े याचा Sांग त्याकाळी लागणे अवघड हो�े. इ.स. १९९० च्या दशका� ओझोनच्या प्रश्णाने जगाचे लक्ष वेXल्यावर

�ापमानवाढीच े परिरणाम काय अस�ील काय झाल े आहे� याचा मागोवा घेण े चाल ू झाले. जगा�ील तिवतिवX भागा�ील होणार े बदल �पासण्या� आले. सवा/� दृश्य परिरणाम दिदसला �ो तिहमनद्यांवर गेल्या शंभर वर्षाा/� जगा�ील सव/च भागा�ील तिहमनद्यांचा आकार कमी होण े चाल ू झाले. कारण सोप े आहे, �ापमान वाढीने पडणाऱ्या बर्फांा/पेक्षा तिव�ळाणाऱ्या बर्फांा/चे प्रमाण जास्�ी झाले व तिहमनद्या मागे हटू लागल्या. इ.स. १९६० पय:�

अतिफ्रके�ील माउंट तिकलीमांजारो या पव/�ावर मुबलक बर्फां/ हो�ा व आज अति�शय नगण्य बर्फां/ आहे[११].[१२]तिहमालय, आल्प्स, आन्देस व रॉतिक या महत्त्वाच्या बर्फांा/च्छदिद� पव/�रांगामध्येही असेच आढळून आले आहे.

या तिहमनद्या पाणी पुरवठा म्हणून अति�शय महत्त्वाच्या आहे�. हया तिहमनद्या नष्ट पावल्या �र या नद्यावर अवलंबून असणाऱ्यांना पाणी टंचाईचा सामना करावा लागेल.

तिहमनद्यांच्या तिव�ळण्याबरोबर आर्टिट�क व अंटार्टिट�का व ग्रीनलँडमXील या ध्रुवीय प्रदेशा� प्रचंड मोठे तिहमनगांचेही तिव�ळण े चाल ू झाल े आहे[१३]. खरे�र जागति�क �ापमानवाढी आगोदरही तिव�ळण्याची

प्रति$या चालू हो�ी. परं�ु जागति�क �ापमानवाढीनं�र बर्फां/ पडण्याचे प्रमाण कमी झाले व तिव�ळण्याचे प्रमाण जास्� झाले आहे. हे तिव�ळलेले पाणी समुद्राच्या पाण्या� मिमसळून जा�े परिरणाम�ः पाण्याची पा�ळी वाढ�े. आर्टिट�क व अंटार्टिट�का व ग्रीनलँडमध्ये असे प्रचंड् तिहमनग आहे. येSील तिहमनग दोन प्रकारा� तिवभाग�ा ये�ील.

पाण्यावरील तिहमनग, व जमीनीवरील तिहमनग. आर्टिट�कमXील तिहमनग मुख्यत्वे पाण्यावरील आहे�. �र ग्रीनलँड व अंटार्टिट�कामXील तिहमनग हे मुख्यत्वे जमीनीवरील आहे�. या तिहमनगांनी पृथ्वीवरील जवळपास ३ ट8के पाणी

सामावल े आहे. पाण्यावरील तिहमनगांचा साXारणपण े बहु�ांशी भाग पाण्याखाली अस�ो व र्फांारच Sोडा आपणास पाण्यावर�ी दिदस�ो. हे तिहमनग जर तिव�ळले �र पाण्याची पा�ळी वाढ� नाही. पण जर जमीनीवरील

तिहमनग तिव�ळले �र �े पाणी सर�ेशेवटी महासागरा� ये�े व पाण्याची पा�ळी वाढव�े. एकट्या ग्रीनलँडमXील बर्फां/ तिव�ळला �र पृथ्वीवरील पाण्याची पा�ळी २ �े ३ मीटरने वाढेल. व अंटार्टिट�कावरील संपूण/ बर्फां/ तिव�ळला

�र पृथ्वीची महासागराची पा�ळी २० मीटरने वाढेल [४] व असे झाल्यास आज दिदस� असलेला कोण�ाही समुद्रतिकनारा अस्तिस्�त्वा� रहाणार नाही. मुंबई, कलकत्ता चेन्नई, न्यूयोक/ लॉस अँजेशिलस व इ�र शेकडो समुद्राकाठची शहर े पाण्याखाली जा�ील. बांग्लादेश व नेदरलँड सारख े देश ज्यांची बहु�ांश देशाची

समुद्रासपाटीपासून ०- ५ मीटर इ�की आहे ह्या देशांम्Xील बहु�ेक भाग पाण्याखालीच असेल. परिरणामी येSील जन�ेला इ�र भागा� स्थलां�र करावे लागणार.

02) हवामाना�ील बदल (Climate change) २६ जुलै २००५ मुंबई

हवामाना�ील बदल हा जागति�क �ापवाढीमुळे होणारा सवा/� चिच��ाजनक परिरणाम आहे. गेल्या काही वर्षाा/� या बदलांचे स्वरूप स्पष्ट पणे दिदस� आहे व त्याचे परिरणाम अनेक देशा�ील लोकांनी अनुभवले/ अनुभव� आहे�.

पृथ्वीवरील हवामान हे अनेक घटकांवर अवलंबून अस�े. समुद्राच्या पाण्याचे �ापमान हा एक महत्त्वाचा घटक आहे. या घटकामुळेच खंडाच्या एखाद्या भागा� तिक�ी पाउस पडणार, कXी पडणार हे ठर�े. �सेच त्या खंडाचे

�ापमान तिक�ी रहाणार हेदेखील ठर�े. महासागरा�ील गरम व Sंड पाण्याचे प्रवाह या �ापमान घटकामुळे काम कर�ा�. युरोपला अटलांदिटक महासागरमXील गल्र्फां- स्ट्रीम या प्रवाहामुळे उबदार हवामान लाभले आहे. जागति�क

�ापमानवाढीमुळे समुद्राच्या पाण्याचेही सरासरी �ापमान वाढले आहे. पाण्याचे �ापमान वाढल्याने बाष्पीभवनाचे प्रमाण वाढ�े, यामुळे पावसाचे प्रमाण, चति$ वादळांची संख्या व त्यांची �ीव्र�ा वाढलेली आहे. २००५ मध्ये

अमेरिरके� आलेल्या क�रिरना या चति$वादळाने हाहाकार माजवला.

याच वर्षा3 जुलै २६ रोजी मुंबई� व महाराष्ट्रा� न: भू�ो अश्या प्रकारचा पाउस पडला हो�ा. युरोप व अमेरिरके� देखिखल पावसाच े प्रमाण वाढलेल े आह े परं� ु बर्फां/ पडण्याच े प्रमाण लाक्षणीय रिरत्या कमी झालेल े आह े व

पूव3प्रमाण े Sंडी अनुभवायास मिमळ� नाही हा �ेशिSल लोकांचा अनुभव आहे. पावसाच े प्रमाण सगळीकडेच वाढलेले नाही. �र काही दिठकाणी लाक्षणीय रिरत्या कमी झालेले आहे जगा�ील काही भागा� पावसाचे प्रमाण

कमी होऊन त्या भागा� दुष्काळांचे प्रमाण वाढेल. अतिफ्रकेचा पणि�म तिकनाऱ्यावर असे परिरणाम दिदस� आहे �र

इशान्य भार�ा� देखिखल पावसाचे प्रमाण कमी होण्याचे भातिक� आहे �र Sारच्या वाळवंटा� पावसाचे प्रमाण वाढेल असे भातिक� आहे. Sोड8या� हवामाना� बदल आपेणिक्ष� आहे�.

हवामाना�ील बदल युरोप व अमेरिरकेसारख्या देशा� स्पष्टपण े दिदसून ् ये�ील. इटली मध्य े मूमध्य समुद्रीय वा�ावरण आहे असेच वा�ावरण �ापमानवाढीमुळे फ्रान्स व जम/नीमध्ये पणि�म युरोपीय हवामान प्रकारच्या देशा�

अनुभवणे श8य आहे �र. टंुड्रा प्रकारच्या अति�Sंड प्रदेशा� पणि�म युरोपीय प्रकारचे हवामान अनुभवणे श8य आहे.वाळवटांचीही व्याप्तिप्� वाढणे हवामाना�ील बदलांमुळे आपेणिक्ष� आहे.

महासागराच्या पाण्याच्या �ापमाना� बदल झाल्यान े महासागरा�ील महाप्रचंड प्रवाहांच्या दिदशा बदलण्याची श8य�ा आहे. जर प्रवाहांची दिदशा बदलेल की नाही? बदल्यास कशी बदलेल? हे अत्ताच भातिक� करणे अवघड

आहे व ह े प्रवाह बदल्यास पृथ्वीवर पूव3प्रमाणेच महाकाय बदल हो�ील. त्या�ील एक बदल शास्त्रज्ञ नेहेमी तिवचारा� घे�ा� �ो म्हणजे गल्र्फां प्तिस्ट्रम प्रवाह व उत्तर अटलांदिटक प्रवाह. या प्रवाहांमध्ये बदल झाल्यास युरोप व अमेरिरकेचे �ापमाना� अचानक बदल घडून �ेSे तिहमयुग अव�रण्याची श8य�ा आहे. या श8य�े वर हॉशिलवूडमध्ये

द डे आफ्टर टुमॉरो हा शिचत्रपट प्रदर्थिश�� झाला हो�ा.

उपाय (Solutions)

जागति�क �ापमानवाढ रोखायची �र वा�ावरणा�ील काब/न डायऑ8साईड वायू कमी करण्यासाठी उपाय करावे लाग�ील. या�ला एक उपाय म्हणजे झाड ं वाढवणे. सध्याच े काब/न डायऑ8साईडच े वा�ावरणा�ील प्रमाण

Sोपवायच े �र त्याची तिनमिम�3 कमी करण े आवश्यक आहे. जंगलांखालची भूमी सध्याच्या �ीन � े पाच पट वाढवायला हवी. दुसरे म्हणजे काब/न डायऑ8साईड तिनमा/ण हो�ाच �ो पकडून सागरा� सोडायची सोय करायला

हवी किक�वा याच े दुसऱ्या एखाद्या अतिवघटनशील संयुगा� रूपां�र कराव े लागेल. सागरा� मोठ्या प्रमाणावर लोहसंयुगे ओ�ली �र वानस प्लवकांची ( प्लँस्टॉन वनस्प�ी) वाढ होऊन त्यामुळे काब/न डायऑ8साईडचे प्रमाण

कमी व्हायला मद� होईल असं काही शास्त्रज्ञ म्हण�ा�.

सध्याच्या युगा� कोण�ाही देश उजWचा वापर कमी करून आपली प्रग�ी खोळंबून घेणार नाही. अभ्यासा�ील पहाणीनुसार तिवकशिस� देशांचा उ‍जWचा वापर हा तिवकसनशील देशांपेक्षा तिक�ी�री पटीने जास्� आहे.[१५] परं�ु

वापराचे प्रमाण र्क्टिस्थरावले आहे. या देशांपुढील मोठा प्रश्ण आहे �ो म्हणजे उजWचा वापर कमी कसा करायचा जेणेकरुन हरिर�वायूंचे प्रमाण कमी होईल. भार�, चीन या देशा� दरडोई वापर कमी असला �री वापराचे प्रमाण

ह े दरवर्षा3 लाक्षणीय रिरत्या वाढ� े आहे. वापर गुणिणले लोकसंख्या यांचा तिवचार कर�ा काही वर्षाा/�च ह े देश जगा�ील इ�र देशांना हरिर�वायूंच्या उत्सज/ना� मागे टाक�ील. जगा�ील इ�र तिवकसनशील देशांच्या बाब�ी�

हेच लागू हो�े. म्हणून सध्या उजWचा वापर कमी करून व जागति�क �ापमानवाढीवर मा� कर�ा येणे अवघड आहे. यावर मा� करण्यासाठी �ज्ञांचे असे म� आहे की अत्ता लगेच काब/न डायॉ8साईड या मुख्य हरिर�वायूला

वा�ावरणा� सोडण्यापासून रोखणे. त्यामुळ े शास्त्रज्ञ ज्वलनाच्या अश्या प्रति$या शोX� आहे� ज्यामुळे वा�ावरणा� काब/न डायॉ8साईड सोडला जाणार नाही व उजWचे उत्पादन खोळंबणार नाही. मध्यम स्वरुपा�ील

उपायांमध्ये वाहनांसाठी व वीजतिनर्मिम��ी प्रकल्पांसाठी नवीन प्रकरचे इंXन शोXून काढणे हे आहे. कायमस्वरुपी उपायांमध्ये �ंत्रज्ञे तिवकशिस� करणे जेणेकरुन मानवाचे खतिनज व तिनसगा/�ील अमूल्य ठेव्यावर अवलंबून रहाणे

कमी होईल असे उदेश्य आहे.

नवीन प्रकारची इंXने काब/न ् डायॉ8साईडला ज्वलनानं�र रोखणे व त्याची साठवण करणे ह े वीजतिनर्मिम��ी प्रकल्पांमध्य े श8य आहे कारण �ेSे मोठ्या प्रमाणावर ( एकूण ४० ट8के) प्रदूर्षाकांची तिनर्मिम��ी हो�े. ही तिनर्मिम��ी कें द्रीय प्रकारची असल्याने त्यावर उपाय शोXणे सोपे आहे. परं�ु वाहनांमध्येही ज्वलन हो� अस�े व �ेही काब/न डायॉ8साईडचे उत्सज/न

कर�ा�. अभ्यासा�ील पहाणी नुसार ३३- ३७ ट8के काब/न डायॉ8साईडचे उत्सज/न हे वाहनांमुळे हो� आहे. परं� ु वीजप्रकल्पांप्रमाण े त्याच े उत्सज/न कें द्रीय नसल्यान े प्रत्येक वाहना�ील सी.ओ. २ रोखून त्याची साठवण करणे महाकठीण काम आहे. यावर उपाय म्हणजे नवीन प्रकारची इंXने शोXणे जेणेकरुन या इंXना�ून काब/न

डायॉ8साईडचे उत्सज/न् होणारच नाही.

हायड्रोजन ह े एक प्रभावी इंXन ् आहे. हायड्रोजनच्या ज्वलनान े र्फांक्त पाण्याची तिनर्मिम��ी हो�े. पाण्याच्या तिवघटना�ून, पेट्रोशिलयम पदाSा:�ून �सेच जैतिवक पदाSा:मXून हायड्रोजनची तिनर्मिम��ी कर�ा ये�े. सध्या

हायड्रोजनच े तिनयोजन कस े करायच े याच े उत्तर शास्त्रज्ञ शोX� आहे�. कारण हायड्रोजन हा हलका वायु असल्याने त्याला केवळ दाबाखाली (Pressurised) साठव�ा ये�े. अति�शय ज्वालाग्राही असल्याने याचे इंXन

म्हणून वापरण्यावर बंXने आहे�.

01) जतैिवक इंXने-

शे�ी� तिनमा/ण होणाऱ्या उत्पादनां�ून तिनमा/ण होणाऱ्या इंXनांना जैतिवक इंXने म्हण�ा�. ही इंXने मुख्यत्वे सूय/ प्रकाशापासून होणाऱ्या प्रकाश संशे्लशणा�ून �यार हो�ा. या इंXना�ून काब/न डायॉ8साईडची तिनर्मिम��ी अटळ

असले �री आपणास खतिनज �ेलांपासून अSवा कोळश्यापासून काब/न डायॉ8साईडची तिनर्मिम��ी टाळ�ा ये�े. अशी इंXने सी.ओ. २ न्यूट्रल मानण्या� ये�ा�[२२]. भा�ाचे �ूस, उसाचे शिचपाड ही काही जैतिवक इंXनांची उदाहरणे

आहे�.

02) अपारंपारिरक उजा/स्त्रो�-

पहा अपारंपरिरक ऊजा/स्रो� सध्या अपारंपारिर� उजा/स्त्रो�ाच्या तिनर्मिम��ीवर बहु�ांशी देशांचा भर आहे. अपारंपारिरक स्त्रो� म्हणजे ज्या� खतिनज संप्प�ीचा वापर केला जा� नाही असे स्त्रो�. जलतिवदु्य�, पवनच88या, सौरउजWचा तिवतिवX प्रकार े वापर, बायोगॅस तिनर्मिम��ी, शे�ीमालाच े वायूकरण (Gasification), भर�ी ओहोटीपासून

जलतिवदु्य�, हे काही अपारंपारिरक उजा/स्त्रो� आहे�.

अणूउजा/ अणूशक्तीपासून मिमळवलेली उजा/ म्हणजे अणूउजा/. अणूउजW� हरिर�वायंूचे उत्सज/न हो� नाही. परं�ु तिकरणोत्सगा:चा त्रास, अणुभट्यांची सुरणिक्ष��ा �सेच अणूउजWच्या नावाखाली अण्वस्त्रांचा होणारा तिवकास

अणूउजWसाठी लागणारे इंXन व हे इंXन बनव�ाना होणारे हरिर�वायंूचे उत्सज/न यामुळे हा तिवर्षाय नेहेमीच वादा� रहा�ो व सध्या अणूउजा/ हा जागति�क �ापमानवाढीवर पया/य नकोच असा सुर आहे.[२३]

आर्थिS�क, कायदेशीर व सामाजिजक उपायउत्सज/नावर कर- हरिर�वायूंच्या जादा उत्सज/नावर कर लावणे हा उत्तम आहे. हा कर सरळपणे इंXनावर लावला

जाऊ शक�ो. किक�वा इंXनाच्या वापरानं�र एखाद्या उद्योगाने तिक�ी हरिर�वायूंचे उत्सज/न केले याचे गणिण� मांडून केला जाऊ शक�ो. ज्यादा करान े इंXनाच्या वापरावर बंXन े ये�ील असा अंदाज आह े व उद्योगXंदे नतिवन

प्रकारच्या हरिर�वायूरतिह� इंXनामध्ये जास्� गंु�वणूक कर�ील असा अंदाज आहे. ज्यादा कराने अS/व्यवस्था संS होण्याची श8य�ा आहे असे दुसऱ्या बाजून सुर आहे.

तिनब:X लादणे- हरिर�वायूंचे उत्सज/नांची पवा/ न करणारे देश अSवा उद्योग Xंदे यांच्यावर आर्थिS�क तिनब:X लादणे जेणेकरुन त्यांना हरिर�वायंूची पवा/ करणे भाग पडेल असे काहीसे करणे.

काब/न $ेतिडट - तिवकशिस� देशांमध्य े Kyoto protocol अं�ग/� हरिर� वायूंच े उत्सज/न कमी करण्यासाठी देशां�ग/� मोठे बदलाव कराव े लाग� आहे�. तिवकासाची भूक प्रचंड अस�ाना अस े बदल काही देशांसाठी

दिदवाळखोरीच े कारण बन ू शक�े. �सेच सामाजिजक प्रश्णही उदभवण्याची श8य�ा आहे. यासाठी Kyoto protocol मध्य े Clean development mechanism (C.D.M) अं�ग/� Carbon credit ची

सोय केली आहे. या कलमानुसार तिवकशिस� देशांनी अतिवकशिस� देशा� तिवकास केल्यास त्याचा र्फांायदा त्यांना मिमळ�ो.

उदाहरणाS/ अतिफ्रके�ील एखाद्या देशा� फ्रान्सने पवनच8यांची तिनर्मिम��ी केली व त्या देशाच्या तिवकासा� हा�भार लावला �र पवनच8यांनी जेवढे हरिर�वायूंचे उत्सज/न वाचवले �े फ्रान्स या देशाच्या खात्या� जमा हो�े. अSवा एखादा आजारी उद्योग समूह जर कारखान े बंद कर� असेल �र त्या कारखान्याकडून होणार े उत्सज/नाचे

प्रमाणपत्र इ�र देश अSवा इ�र कंपनी तिवक� घेउ शक�े. पूव/ युरोपा� असे बरेच उद्योगसमूह हो�े �े १९९० च्या सुमारास चांगली कामगीरी कर� हो�े व सोतिवए� संघाच्या प�ना नं�र ह े उद्योग समूह ढेपाळले. परिरणाम�ः

रशिशयामXील व पूव/ युरोपा�ील अश्या बऱ्याच कंपन्यांनी आपले उत्सज/नाचे प्रमाणपत्र श्रीमं� कंपन्यांना तिवकणे चालू केले आहे. याला Carbon credit असे म्हण�ा�. काही दिटकाकारांच्या म�े ही पद्ध� जवाबदारी�ून

पळवाट आहे व गंभीर तिवर्षायाचे बाजारुकरण केले आहे.

शिचत्रपटा� जागति�क �ापमानवाढ हा कें दिद्रय तिवर्षाय ठेउन अमेरिरकेच े माजी उपराष्ट्रप�ी Al gore यांनी an

inconvenient truth हा Documentry प्रकारचा शिचत्रपट काढला. या शिचत्रपटा� जागति�क �ापमानवाढ म्हणज े काय यापासून त्याच े परिरणाम काय व अमेरिरका व जगान े कोणकोणत्या प्रकारच े उपाय अमला�

आणण्याची गरज आहे यावर सतिवस्�र सवा:ना समजेल अश्या भारे्षा� तिववेचन केले आहे. या शिचत्रपटाला २००७ मXील सव¢त्कृष्ट मातिह�ीपटाचा (Documentry) ऑस्कर पुरस्कार मिमळाला हो�ा. Al gore यांचे जागति�क

�ापमानवाढी बद्दल् जागृ�ीचे काय/ लक्षा� घेउन २००८ मध्ये त्यांना शां��ेचे नोबेल पारिर�ोतिर्षाक मिमळाले.

The day after tomorrow हा शिचत्रपट २००४ मध्ये प्रदर्थिश�� झाला. जागति�क �ापमानवाढीनं�र येऊ शकणाऱ्या तिहमयुगाची रोमांचक कSा सादर केली आहे.