जयंत पवार

जयंत पवार

१३वे ववद्रोही सावहत्य संमेलन, बुलढाणा अध्यक्षीय भाषण जयंत पवार ……………………………………………………….. मित्रांनो आमि िैमत्रिंनो, आज इथे भरलेल्या १३ व्या मिद्रोही िराठी सामहत्य संिेलनाच्या अध्यक्षपदािर िला बसिून िाझे मिचार िांडण्यासाठी एक हक्काचं मिचारपीठ िला उपलब्ध करून मदल्याबद्दल िी मिद्रोही सांस्कृमिक चळिळीचा अत्यंि आभारी आहे. िला आठििंय, िुंबईिल्या धारािी इथे कष्टकऱ्यांच्या िस्िीि १९९९ साली थोर मिद्रोही सामहत्त्यक बाबुराि बागुल यांच्या अध्यक्षिेखाली भरलेल्या सामहत्य संिेलनाि िी खाली श्रोत्यांिध्ये बसलो होिो. मिकडे मििाजी पाककिर अमखल भारिीय सामहत्य संिेलन सुरू होिं. त्याच्या काही मदिस आधी मििसेना प्रिुख बाळासाहेब ठाकरे यांनी सामहत्त्यकांना बैल हटहंलं होिं. त्यािुळे सामहत्त्यक मचडले होिे. काळ युिी सरकारचा होिा. कंद्राि राष्ट्रीय लोकिाही आघाडीचं सरकार अंल मबहारी िाजपेयी चालिि होिे. िािािरि िापलेलं होिं. मिकडे अमखल भारिीय सामहत्य संिेलनाचे अध्यक्ष िसंि बापं अदयक्षीय भाषिाि ठाकरंना उद्देिून िी थुंकिो िुिच्या पैिांिर, असं हटहिाले होिे. त्यािुळे सामहत्त्यकांना िे प्रचंड क्रांमिकारक मिधान िांलं होिं. परंिु मिद्रोहाची खरी मठिगी धारािीच्या संिेलनाि पडली होिी, कारि त्या संिेलनाचे उदघांक आदरिीय मिचारिंि आ.ह. साळुंखे यांनी िब्द उच्चारले होिे, ‘आिा आिच्या धडािर आिचंच डोकं असेल.’ प्रस्थामपि व्यिस्थेिीच मिद्रोह करिारे िे िब्द िोमषिांच्या उद्गाराला निी ओळख मिळिून देि होिे, त्यांचं अत्स्ित्ि िांडि होिे. आज सोळा िषांनी देिाि आमि राज्याि भाजपचं सरकार आहे. मिकासाची भाषा आहे, सुिासनाचा आिेि आहे पि प्रत्यक्षाि सिवत्र धामिवक आमि सांस्कृमिक उन्िादाचं िािािरि आहे. पररत्स्थिी अमधक गंभीर आहे. अिािेळी ‘आपल्या धडािर आपलंच डोकं आहे का’, हे िपासून बघायची िेळ आली आहे. आमि आपि १३व्या मिद्रोही सामहत्य संिेलनासाठी इथे जिलो आहोि. मिकडे पॅररसिध्ये काही मदिसांपूिी िाली एब्दो या ा मनधिी आमि डाव्या मिचारांचा पुरस्कार करिाऱ्या व्यंगसाताहामहकािर हल्ला करून िीन िोठ्या व्यंगमचत्रकारांसह बारा जिांना दहिििाद्यांनी मदिसाढिळ्या

जयंत पवार

जयंत पवार

गोळ्या घालून ठार केल्याची जगाला हादरििारी घंना घडली आहे. त्याआधी पेिािरच्या लष्करी िाळेि इस्लािी दहिििाद्यांनी बेछूं गोळीबार करून १३२ िुलांना जीिे िारलं. जगाच्या नकािािर अिा रीिीने धामिवक िूलित्त्ििाद आपल ंमहंसक अत्स्ित्ि दाखिि असिाना आपल्या भूिीिही या ा िूलित्त्ििादाचे एिद्देिीय आमिष्कार घरिापसी, लव्ह मजहाद, बहू बचाि बेंी बचाि अिा आंदोलनांिून मदसू लागले आहेि. गेल्या सहा िमहन्यांि धामिवक उन्िादाचं िािािरि अचानक उसळी घेऊन िर आलं आहे. जािीय ििािांचे पीळ अमधकामधक घट्ट झाले आहेि. या त्स्थिीि िाझ्या सिोर काही प्रश्न आहेि. अनेक गंधळ आहेि. त्यांचा िाग घेिाना काही मिचार िनािी येिाि. पि त्यांना ित्त्ििैचाररक बैठक देिं िक्य होईल का, हे िला सांगिा येि नाही. िे काि अथावि अनेक सिमिचारी लेखकांनी, मिचारिंिांनी, चळिळीिल्या नेत्यांनी आमि कायवकत्यांनी मिळून करायचं आहे. हे काि अिघड आहे. कारि सभोििालची पररत्स्थिी भयंकर गंधळाची, गुंिागुंिीची आमि संियास्पद आहे. िािािरि गढूळ आह.े कोिािर मिश्वास ठिेािा, हे कळेनासं झालं आहे. िब्दांचे अथव मनसरडे आमि हरघडी बदलिारे झाले आहेि. अथावि हे काि अिघड असलं िरी अिक्य नाही, कारि आपल्यािागे िुकाराि, कबीर, बसिेश्वरापासून िहात्िा जोिीराि फुले, छत्रपिी िाहू िहाराज, डॉ. बाबासाहेब आबंेडकर, िहषी मिठ्ठल रािजी मिंदे यांच्यापासून कॉ. िरद पांलांपयंि मिचारांची भक्कि परंपरा आहे. छत्रपिी मििाजी सारख्या द्रष्या आमि पुरोगािी राजाचा िारसा आहे. आमि याक्षिी संभ्रमिि झालेल्या िला िोठा मदलासा हा आहे की िी ज्या भूिीिरून बोलिो आहे मिथे एकोिीसाव्या ििकाच्या आरंभी िाराबाई मिंदे नािाच्या िमहलेने मलमहलेला अस्सल मिद्रोही उद्गार उिंलेला आहे. ज्या काळाि बायकांनी बोलिं िर सोडाच पि िान िर करून बघिंही पुरुषसत्तेला आपला अमधक्षेप िांि होिा, त्या काळाि ‘स्त्री-पुरुष िुलना’ करून पुरुषांचे अिगुि पुरािािील, इमिहासािील आमि ििविानािील अनेक दाखल्यांसहीि मबनिोड दाखिून देिाऱ्या बहुजन सिाजािील स्त्रीचं धैयव िला आधार देिं आहे. त्या िाराबाई मिंदंना प्रिाि करून िी बोलायला सुरुिाि करिो. पामुकच्या ‘स्नो’ मधील वहंसा िी सुरुिाि करिो एका िुकी कादंबरीिल्या छोया भागापासून. नोबेल पाररिोमषक मिजेिे ख्यािनाि िुककस्थानी कादंबरीकार ओरहान पािुक यांच्या ‘स्नो’ या कादंबरीिला हा प्रसंग आहे. ‘कार’ या नािाने िी िुकी भाषेि बारा िषांपूिी प्रकामिि

जयंत पवार

जयंत पवार

झाली. या कादंबरीचा का नािाचा जिवनीि िास्िव्य करिारा पि िूळचा िुकी मनिेदक, जो किी आहे आमि पत्रकारही आहे, अनेक िषांनी िुककस्थानािल्या कासव नािाच्या छोया उपनगराि बाििीदारीसाठी आला आहे. कारि कासविधल्या िहापौराची हत्या झाली आहे आमि मिथल्या काही बायकांनी आत्िहत्या केल्या आहेि. या आत्िहत्यांचं कारि त्याला िोधून काढायचं आहे. िो ज्या काळाि िुककस्थान सोडून गेला िो त्याचा उिेदीचा काळ हा िुककस्थानािला िुक्ि िािािरिाचा काळ होिा. धिावचा दबाि नव्हिा. बायकांच्या पेहरािाि बुरखा क्वमचिच आढळे. सिाजाि एकोपा होिा. आिाचा काळ िात्र िूलित्त्ििाद्यांचा आहे. अनेक जािीजिािंि मभंिी उभ्या रामहल्या आहेि. कट्टर इस्लाि पंथीयांनी पाचातात्यांच्या प्रभािाखाली लोक धिावला मिसरले असल्याची, धिव बुडि चालल्याची जोरदार हाकांी मपंि लोकांिर प्रभाि गाजिायला सुरुिाि केली आहे. हे इस्लािपंथी घरोघरी मफरिाि. गोरगरीबांना भेंिस्िू िांिाि आमि त्यांच्यािर प्रभाि ंाकिाि. त्स्त्रयांना िोठी स्िप्नं दाखििाि, उपािी आमि बेकार िरुिांना भारून ंाकिाि. आपल्या ‘प्रॉस्पेररंी पांी’ला िि द्या असं सांगिाि. िध्यििगाविर, व्यापाऱ्यांिरही त्यांची िोमहनी आहे कारि त्यांना िे अमििय प्रािामिक आमि नम्र िांिाि. िर, प्रसंग आहे कादंबरीचा मनिेदक का आपल्या पूिीच्या पे्रयसीबरोबर एका पेस्री िॉपिध्ये बसलेला असिाना िागच्याच ंेबलिर एका मिक्षिसंस्थेच्या संचालकाचा खून होिो. त्या संचालकाच्या सिोर बसलेल्या एका बुंक्या िािसाने त्याच्या डोक्याि आमि छािीि गोळ्या घािल्या आहेि. सिांसिक्ष. हा बुंका िरुि दूरच्या एका गािािून याच कािमगरीसाठी कासविध्ये आलेला आहे. िो संचालक िेिंची करुिा भाकिो, गयािया करिो, रडिो िेव्हा हा िरुि हटहििो, दोन मदिसांपासून िी कासवच्या रस्त्यािर िुला िोधि भंकि होिो. िेिंी मनराि होऊन परि चाललो होिो. चहा घ्यायला िी इथे आलो. िेव्हा िूही इथे आलास. या पेस्रीिॉपिध्ये देिानेच िुला पाठिलं. जर देिाचीच िुला िाफ करायची इच्छा नसेल िर िी का िाफ करू? याच्या आधीचं दोघांिलं संभाषि पािुक देिो, िे िुळािून िाचण्यासारखं आहे. हा मिक्षिसंस्थेचा संचालक प्रोफेसर नुरी इल्िाझ धिवमनरपेक्ष (सेक्युलर) मिचारांचा आहे. त्याच्यािर बुंक्या िरुिाचा आरोप आहे की या त्याने बुरखा घािलेल्या िुलंना आपल्या िाळेि प्रिेि नाकारला. त्यांना हाकलून मदलं. त्या भांडू लागल्या िेव्हा पोमलसांना बोलिायची धिकी मदली. िेिंी आत्िसन्िान ठेचला गेलेल्या त्या गरीब

जयंत पवार

जयंत पवार

घरािल्या िुलंनी प्रचंड मनरािेच्या गिेि आत्िहत्या केल्या. संचालक हटहििो, आपि एका धिवमनरपेक्ष राज्याि राहिो आमि या ा धिवमनरपेक्ष राज्याने िाळेि बुरखा घालून येण्यास िुलंना िनाई केली आहे. िरुि मिचारिो, पमित्र कुराि हे अल्लाचे िब्द आहेि असं िानि असाल िर कुरािाच्या ‘दैिी प्रकाि’ या ा प्रकरिािल्या एकिीसाव्या ओळीि काय हटहंलंय? संचालक हटहििो, त्याि हटहंलंय की त्स्त्रयांनी आपलं डोक ंआमि चेहरा झाकला पामहजे. िरुि हटहििो, िग िला उत्तर द्या देिाचा कायदा िोठा की राज्याचा? या संिादाची सुरुिािच िुळी किी होिे बघा. िो बुंका िरुि संचालकाला हटहििो, िला िुिच्यािी पुरोगािी आमि प्रमिगािी याच मिषयािर बोलायचं आहे. िो िारंिार हटहििो, सर िी िुिचा आदर करिो. घाबरू नका. त्यांच्या हािांचं चुंबन घेिो. िो हटहििो, िी दहिििादाचा मिरस्कार करिो. िी लोकिाही िानिो. िानिीिूल्यांचा आदर करिो. पि िाझा देिािरही मिश्वास आहे आमि कोिाच्या धामिवक श्रद्धा दुखािलेल्या िला आिडि नाही. िुहटही का त्या िुलंिी मनदवयपिे िागलाि? त्याच्या हटहिण्यानुसार एका अिेररकन काळ्या िुसलिान प्राध्यापकाने एक आकडेिारी प्रमसद्ध केली आहे. िी सांगिे, ज्या िुत्स्लि देिांि बायका बुरखा घालिाि मिथे त्यांच्यािरचं अत्याचाराचं प्रिाि किी आहे. बुरखा घालिं ही इथल्या त्स्त्रयांचीच इच्छा आहे. अिािेळी िुहटही त्यांना रोखून त्यांच्या हक्काचं िोषि करि नाही का? बुरख्यािुळे त्स्त्रयांचं िोषि, बलात्कार यांपासून संरक्षि होिं. त्यांना सिाजाि िानाचं स्थान आमि आदर मिळिो. त्यांना िासनेचं प्रमिक हटहिून जगािं लागि नाही. यूरोपाि लंमगक क्रांिी झाल्यानंिर मिथल्या बऱ्याच त्स्त्रयांिर अत्याचार झाले, िसे आपल्या त्स्त्रयांिर व्हािेि असं िुहटहाला िांिं का? आमि िसं झालं िर आपल्याला त्यांचे दलाल हटहिून काि करािं लागेल याची िुहटहाला कल्पना आहे का सर? असं िो मिचारिो. िो प्रोफेसर सांगायचा प्रयत्न करिो की, िुला त्यािली एक िुलगी आपल्यापेक्षा पंचिीस िषं िोठ्या िािसािर भाळली होिी. त्याने लग्नाला नकार मदल्यािर मिला नैराश्य आलं होिं...पि िरुि काहीही ऐकून घ्यायला ियार नाही. त्याचा पारा चढि जािो. इस्लािी स्िािंत्र्यसैमनकांनी िुझा मनिाडा केलाय, िुला िृत्युदंडाची मिक्षा फिाविलीय, आिा गयािया करून काही उपयोग नाही, असं िो हटहििो आमि गोळ्या चालििो.

जयंत पवार

जयंत पवार

त्यानंिर त्या पेस्रीिॉपिध्ये बसलेली िािसं आपल्या जागेिरुन उठिाि आमि िांिपिे बाहेर पडिाि. धुंिाधार बफावचा अनेक मदिस िषावि होिाऱ्या त्या कासविध्ये भीिीचा गारठा पसरि जािो. आवण इकडे काय आहे? आिा िी आपल्याकडे िळिो. ‘इंमडयन एक्सपे्रस’च्या २३ मडसंबरच्या अंकािली पमहल्या पानािरची बाििी आहे. मिचं िीषवक आहे- The man whose job was fanning communal fire. उत्तर प्रदेिािल्या परसौली गािािून पोमलसांनी देि राज नािाच्या ३५ िषांच्या िरुिाला अंक केली. कारि काय िर त्याने गािािल्या िंमदराि गोिांस नेऊन ठेिलं आमि मभंिीिर धिावचा अििान करिारा िजकूर मलमहला. गािािले लोक संिताह झाले. पोमलसांना िे िांस बाहेर ंाकू देईनाि. असाच प्रकार देि राजने काही मदिसांपूिी आिखी एका देिळाि केला होिा. मिथला िर िंकराचा नंदीच गायब झाला होिा. आमि याही घंनेच्या आधीच्या आठिड्याि देि राज गािािल्याच एका िमिदीि एका कुत्र्याला कापून त्याचं िांस गुपचुप लंकािून आला होिा. िमिदीिल्या इिािांच्या ही गोष्ट नजरेस आली िेव्हा घाईघाईने िे िे िांस बाहेर फेकून आले, कारि पुढचा अनथव त्यांना नको होिा. पोमलसांनी हे कोि करिंय यािर पाळि ठेिली आमि देि राजला पकडलं. त्याच्या घरचे हटहििाि, त्याच्या डोक्यािर पररिाि झालाय. देि राजकडे अनेक नकािे सापडले. त्यांच्यािरच्या देिळांिर आमि िमिदंिर त्याने खुिा करून ठेिल्या होत्या. हा बेकार िरुि मदिसभर प्राथवना करि असिो आमि खगोलिास्त्राचा अभ्यास करि बसिो. पोमलसांनी त्याला त्याच्या कृत्याचा जाब मिचारला िेव्हा आपल्या कृत्याचं कारि सांगिाना िो हटहिाला, ‘कोई िमसजद ना रहे, मसफक िंमदर रहे.’ थोडं खोलाि जाऊ. देि राज असं का हटहििो? परसौली गािािेजारी झोला नािाचं गाि आहे. मिथे गेल्या िषवभराि अचानक िुत्स्लिांची लोकसंख्या िाढली. परसौलीिध्ये महंदू-िुत्स्लि सिप्रिािाि आहेि, पि झोलािध्ये हे प्रिाि मबघडलं. का? कारि गेल्या िषी उत्तर प्रदेिािल्या िुजफ्फर नगरिध्ये ज्या दंगली पेंिण्याि आल्या त्याि होरपळलेल्या फुगाना मजल्या ािून जे मिस्थामपि झाले त्या िुसलिानांना झोलािध्ये िसिण्याि आलं. ही िाढिी िुत्स्लि लोकसंख्या बघून देि राजचं ंाळकं सिकलं.

जयंत पवार

जयंत पवार

ही िीच २०१३ सालािली िुजफ्फर नगरची दंगल आहे, ज्याि नऊ हजार कुंुंब ंपरागंदा झाली. ५० हजार बेघर होऊन पुनिवसन छािण्यांिध्ये राहू लागले. अनके बायकांिर सािूमहक बलात्कार झाले. उत्तर प्रदेिच्या इमिहासािला आजिरचा सिावि भीषि महंसाचार अिी त्याची नंद झाली आहे. या दंगलीचं कारि होिं, दोन जां िरुिांनी आपल्या बमहिीची छेड काढिो हटहिून एका िुत्स्लि िरुिाचा केलेला खून. त्याचा बदला हटहिून िुत्स्लि गंाने त्या दोघांना ठार केलं. नंिर बाहेर आलेल्या िामहिीनुसार त्या िुलीने मिची छेड काढण्याचा आरोप ठेिून जीिे िारलेल्या िुत्स्लि िरुिाला पामहलंही नव्हिं. िो त्या गािाि आलाच नव्हिा. िेजारच्या गािािली िुसलिान पोरं आपल्या गािाि येऊन िुलंची छेड काढिाि, असं फक्ि मिने ऐकलं होिं आमि िे िी कोिाकडे िरी बोलली होिी. या खूनबाजीनंिर मिच्या भािांना िुत्स्लि जिाि बेदि िारिानाची एक त्व्हमडओ त्िप स्थामनक भाजप आिदाराने यू यूबिर ंाकली आमि दंगल पेंली. िी त्व्हमडओ त्िपही बनािं होिी आमि आदल्या िषी मसयालकोंला िी िूं झाली होिी, असंही नंिर उघडकीला आलं. पि िोिर हेि ूसफल झाला होिा. राष्ट्रिादाचं धामिवक जहर सगळीकडे पसरलं होिं. देि राज हा या दंगलीचं बायप्रॉडक्ं आहे. देि राजच नव्हे िर त्याच्यासारखे हजारो लाखो िरुि िुसलिानांना धडा मिकिण्यासाठी सज्ज झाले आहेि. कारि २६ िे नंिर देिािली पररत्स्थिी बदलली आहे. ८०० िषांनी महंदुस्थानाि महंदूंची पुन्हा सत्ता आली आहे, असा त्यांचा दािा आहे. आिा िुहटही त्यांचंच ऐकलं पामहजे. पाचातात्यांच्या संस्कृिीच्या प्रभािाखाली येऊन पबिध्ये जािाऱ्या िुलंना त्यांच्या मझंज्या धरून िारायला श्रीराि सेनेच्या नेिृत्िाखाली असंख्य िरुि पुढे आले आहेि. िुसलिान िरुिांिी लग्न केलेल्या िुली हटहिजे फूस लािून पळिलेल्या, फसिल्या गेलेल्या अबला आहेि, त्या ‘लव्ह मजहाद’ची मिकार झाल्या आहेि असं हटहिि, त्यांना पुन्हा िाहेरी परि आिण्याची िोहीि हािी घेिलेले स्ियंघोमषि धिवरक्षक ियार झाले आहेि. िोकडे कपडे घािल्यानेच िुलंिर बलात्कार होिाि, असे कपडे घालिं ही आपली संस्कृिी नाही, असं नेिेच उघडपिे बोलू लागल्यािर त्यांच्या चेल्यांना स्फुरि चढिं आहे. आपल्या िुलंची अब्रू राखण्यासाठी िे िाट्टेल िे करायला ियार आहेि. ‘पीके’ मसनेिाि भारिीय महंदू िुलीने पामकस्िानी िुत्स्लि युिकाचं चुंबन घेिं हा त्यांना लव्ह मजहादला प्रोत्साहन देण्याचा प्रकार िांिो त्यािुळे त्यांनी ‘पीके’िर बंदी आिािी हटहिून देिाि आंदोलन केलं. केरळाि कोझीकोडे इथे िरुि िरुिी एकत्र येऊन

जयंत पवार

जयंत पवार

अनैमिक कृत्य करिाि हटहिून भारिीय जनिा युिा िोचावने एका कॉफीिॉपची िोडिोड केली. अफगामिस्िानाि िामलबान्यांनी पाचातात्यांच्या संस्कृिीच्या प्रभािाखाली येऊन आपल्या त्स्त्रया/िुली बहकिाि हटहिून त्यांच्या पोषाखांिर मनबंध आिले, त्यांना बुरखा घालिं सक्िीचं केलंच पि चालिाना त्यांच्या िस्त्रांची सळसळ होऊ नये, त्यांची पािलंही मदसू नयेि, त्यांनी हसू नये, परपुरुषािी िान िर करून बोलू नये, रस्त्याने चालिाना परपुरुषांच्या बरोबरीने चालू नये अिी बंधनं आिली. आपल्याकडेही साध्िी आमि संििहंिांपासून धिविादी राजकीय-सािामजक नेत्यांपयंि, याि िमहलाही आल्या, सारेच अिेररकन संस्कृिीच्या प्रभािािुळे िुलंचे पेहराि बदलले आमि त्यािुळे पुरुष चळले असं बोलू लागले आहेि. पािुकच्या ‘स्नो’ कादंबरीिला बुंका िरुि आमि आपल्या देिािले अिा मिचारांनी भारलेले असंख्य िरुि यांच्याि आिा फरक रामहलेला नाही. उद्या आपल्याच खुचीच्या िागच्या ंेबलिर मकंिा जाहीर चौकाि कोिीही कोिालाही धिवद्रोही हटहिून गोळी घालू िकिो. िुहटही िुक्ि मिचार िांडि असाल िर िुिचा आिाज बंद करू िकिो. िुहटही त्यांना अमप्रय िांेल असं मलमहिार असाल िर िुहटहाला धिकािून गभवगमळि करू िकिो. याच काळाि पुण्यािल्या भर िस्िीि भल्या सकाळी नरंद्र दाभोलकर यांचा खून झालेला आहे आमि त्यांचा खूनी सापडलेला नाही. पुण्यािच हडपसरिध्ये एका पेिाने इंमजनीअर असलेल्या िुत्स्लि युिकाची हत्या करण्याि आली आमि त्या हत्येचा िहीि असलेल्या इसिाला धिवरक्षकांनी िौयव पुरस्कार घोमषि केलाय. फ्रान्झ काफ्काच्या रायल नािाच्या कादंबरीिला नायक एके सकाळी उठिो िेव्हा त्याच्या लक्षाि येिं की आपल्या भोििी पहारे बसिले आहेि. िो कैदेि नाही. िो महंडू मफरू िकिो. काि करू िकिो. पि आपल्यािर सिि कोिाची िरी नजर आहे, हे त्याला जाििि राहािं. आिा िुहटहीही कोिाच्यािरी राडारिर आहाि. िुहटही काय बोलिाहाि, काय मिचार करिाहाि यािर कोिाची िरी अप्रत्यक्ष नजर आहे. आपले फोन ंॅप होिाहेि आमि कोिी िरी िे ऐकिो आहे, याची जािीि आिा हा देि चालििाऱ्या िंत्र्यांनाही बाळगािी लागिे, मिथे िुहटही आहटही कोि? टेहळणीच्या टेकड्या आवण समांतर सने्सॉरशीप कदामचि कोिाला ही अमिियोक्िी िांेल, पि गेल्या दोन दिकांिल्या सांस्कृमिक क्षेत्रािल्या हालचाली पामहल्या िरी या ंेहळिीच्या ंेकड्या किा िाढि चालल्या

जयंत पवार

जयंत पवार

आहेि, याची कल्पना येऊ िकेल. साधारिपिे १९९६-९७ नंिर िराठी नांकांिर बारीक नजर ठेिून महंदू देिदिेिांच्या कमथि मंंगलंिाळीचा आरोप ठेिून मिमिष्ट नांकांच्या प्रयोगांिर हल्ले केले गेले, नांकांच्या लेखक-मदग्दिवकांना धिक्यांचे फोन येऊ लागले, त्यांनी नांकािले भाग गाळािेि हटहिून त्यांच्यािर, नायमनिावत्यांिर दबाि आिले जाऊ लागले, ही नांकं सेन्सॉरसंिि करिाऱ्या सरकारी सेन्सॉरबोडावकडे या नांकांचे परिाने रद्द करािेि हटहिून रोज िेकड्याने पत्रे फॅक्स केली जाऊ लागली, त्यांचे प्रयोग असिील मिथे प्रिेद्वारापािी मनदिवक फलक घेऊन उभे राहू लागले. याचा िराठी नायसृष्टीने एकिुखाने जाहीर मनषेध कधीच केला नाही. त्यािुळे या संस्कृिीरक्षकांचं फािलं आमि पुढे नायगृहांि बॉहटबस्फों झाले िेव्हा त्यािलं गांमभयव लक्षाि आलं. पि िरीही मिरोधाची कृिी झाली नाही. िृंदािनच्या मिधिांचं मचत्रि करिारा दीपा िेहिाचा ‘िॉंर’ आमि दोन त्स्त्रयांचे सिमलंगी संबंध दाखििारा ‘फायर’, निवदा आंदोलनाि सहभागी होिाऱ्या आमिर खानचा ‘फना’, राष्ट्रिादाचे बेगडी रंग दाखििारा ‘रंग दे बसंिी’, रािाची बदनािी करिो हटहिून ‘रािलीला’ अिा अनेक मचत्रपंांच्या मिरोधाि आंदोलनं झाली. या सगळ्याि इिकं साित्य होिं की त्याचा अप्रत्यक्ष पररिाि सिवसािान्य िािसांच्या मिचारप्रमक्रयेिर झाला. कलेच्या क्षेत्राि असं घडि असिाना मिक्षिक्षेत्राि दीनानाथ बात्रा नािक इसिाने स्थापन केलेली मिक्षा बचाओ आंदोलन समििी देिािल्या सिव अभ्यासक्रिांि सिामिष्ट झालेल्या इमिहासाच्या क्रमिक पुस्िकांिर बारीक नजर ठेिून आहे. ही समििी या पुस्िकांिलं महंदूंच्या भािना दुखाििारं, महंदू देिदेििांची कमथि बदनािी करिारं, महंदू धिावमिषयी समििीला मिपयवस्ि िांिारं लेखन िगळण्यासाठी पाठ्यपुस्िक िंडळांना, प्रकािकांना नोमंसांिर नोमंसा पाठिि राहािे, त्यांच्यािर खंले दाखल करिे. त्यांना धिकाििे. एनसीईआरंीच्या साििीच्या इमिहासाच्या पुस्िकाि िथुरा हे िहर २५०० िषांपूिी िसलं, त्याि अनेक बौद्ध िठ, जैनांची िीथवस्थळं होिी िसंच िे कृष्िभक्िीचं कंद्र होिं, अिी िामहिी मदलेली आहे. मिक्षा बचाओ आंदोलन समििीला िी िंजूर नाही. िी हटहििे कृष्ि िथुरेि ५२०० िषांपूिी जन्िला, हे सत्य का लपिून ठेििा? सहािीच्या पुस्िकाि रािायि-िहाभारि या पुरािकथा २००० िषांपूिी मलमहल्या गेल्या, िेव्हा त्स्त्रया आमि िूद्रांना िेदाभ्यासाची परिानगी नव्हिी, असा उल्लेख आहे. दीनानाथ बात्रा हटहििाि हे मिपयवस्ि आहे,

जयंत पवार

जयंत पवार

िाबडिोब काढून ंाका. रािायि-िहाभारि हा आपला इमिहास आहे. महंदू धिाविल्या मिथकांना ऐमिहामसक सत्य िानिं, या धिाविलं िोषि उघड होऊ न देिं, लंमगक मिक्षिाला धिवमिरोधी िानून त्याला प्रखर मिरोध करिं हे मिक्षा बचाओ आंदोलन समििीचं अमिरि चालिारं अमभयान आहे. आिा बात्रांनी सुचिलेली पुस्िकं गुजरािच्या िालेय अभ्यासक्रिाि स्िाध्याय हटहिून लािण्यास िुख्यिंत्री आनंदीबेन पंेल यांनी िान्यिा मदली आहे. आमि केिळ िालेय मिक्षिािच ही समििी ढिळाढिळ करिे आहे असं िानायचं कारि नाही. अनेक मिद्वानांनी मलमहलेल्या पुस्िकांिर बंदी आिण्याचं िहत्कायव बात्रांची समििी करिे आहे. २०१३ साली ए. के. रािानुजि या मिद्वान अभ्यासकाचा मदल्लीच्या जिाहरलाल नेहरू युमनव्हमसवंीच्या अभ्यासक्रिाि लािलेला ‘थ्री हंड्रडे रािायिाज’ हा मनबंध िगळायला िनिोहनमसंग सरकारला या समििीने भाग पाडलं. ख्यािनाि इमिहासकार िेखर बंदोपाध्याय यांच्या ‘प्लासी ंू पांीिन : अ महस्ंरी ऑफ िॉडनव इंमडया’ या पुस्िकाि राष्ट्रीय स्ियंसेिक संघाची बदनािी केली आहे, हटहिून त्यािर बंदी आिािी अिी यामचका चार िषांपूिी मिक्षा बचाओ समििीने कोंावि दाखल केली होिी. पि मिचा मनकाल लागण्यापूिीच गेल्या मनिडिूकीच्या पाश्ववभूिीिर हे पुस्िक छापिाऱ्या ओररएंं ब्लॅकस्िान या प्रकािन संस्थेने स्ििःहून ि ेबाजारािून िागे घेिलं. सांस्कृमिक दहिि किी असिी बघा, ही प्रकिन संस्था इथेच थांबली नाही, िर मिने स्ििःच एक समििी नेिून आपली कोििी पुस्िकं िादग्रस्ि ठरू िकिील आमि त्यािला आके्षपाहह िजकूर कोििा याची छाननी करून अिा पुस्िकांची एक यादीच ियार केली. यािलं एक होिं अिेररकेि स्थामयक झालेल्या ऑक्सफडह मिद्यापीठािल्या डॉ. िेघा कुिार यांचं ‘कहटयुनॅमलझि अॅण्ड सेक्िुअल व्हायलन्स : अहिदाबाद मसन्स १९६९’ हे पुस्िक. अहिदाबादिध्ये १९६९ पासून झालेल्या जािीय आमि लंमगक महंसाचारािर प्रकाि ंाकिाऱ्या या पुस्िकािर बंदी आिािी अिी िागिी बात्रांच्या समििीने केली नव्हिी, िरीही ओररएंं ब्लॅकस्िानन ेस्ििःच आपल्या पुस्िकािर बंदी आिली. पंत्ग्िन इंमडया या ख्यािनाि प्रकािन संस्थेने केिळ नोमंस येिाच डॉ. िंडी डोमनजर या अिेररकन मिदुषीचं ‘द महंदू : अॅन आल्ंरनेमंव्ह महस्री’ हे पुस्िक भारिािून िागे घेि त्याच्या उरलेल्या प्रिी नष्टही करून ंाकल्या.

जयंत पवार

जयंत पवार

इवतहासाचं पुनलेखन स्िािंत्र्यानंिर आपल्या देिाने धिवमनरपेक्ष राज्याची चौकं स्िीकारली आमि इथे नांदिाऱ्या बहुसांस्कृमिकिेला सािािून घेिारी, सिांना सिान िानिारी, सिांचा सारखा आदर राखिारी आमि प्रत्येकाला स्िीकारा-नकाराचं स्िािंत्र्य देिारी राज्यघंना डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या नेिृत्िाखाली ियार झाली. इथे अनेक पंथोपपंथ, अठरा पगड जािी आमि जिािी, नाना धिव आपल्या बोलीभाषा, खािंमपिं, पेहराि, चालीरीिी यांच्यासह एकत्र नांदिाना त्यांना एका बंधाि घट्ट बांधिारी िीि हटहिजे आपली राज्यघंना. पि या राज्यघंनेलाच आव्हान देिाऱ्या िक्िी िाढू लागल्या आहेि. याची स्पष्ट खूि हटहिजे भारिीय इमिहास संिोधन पररषदेच्या अध्यक्षपदी के. सुदिवन राि या इमिहास संिोधनाि िून्य कािमगरी असिाऱ्या व्यक्िीला बसिून देिाचा इमिहास बदलण्याची धिविाद्यांनी रचलेली चाल. राष्ट्रीय स्ियंसेिक संघाचं हटहििं आहे की, आजिर महंदुस्थानचा इमिहास हा युरोपीय आमि डाव्या मिचारांच्या इमिहासकारांच्या प्रभािाखाली मलमहला गेला. आिा िो भारिीय दृत्ष्टकोनािून मलमहला जायला हिा. भारिीय दृत्ष्टकोनािून याचा संघाला अमभप्रेि असलेला अथव ‘महंदुत्ििादी पररपे्रक्ष्यािून’ असा आहे. िसाही इमिहास मलमहला जाऊ िकिो पि त्यासाठी ठोस पुरािे पामहजेि आमि अनेक िास्त्रांच्या मनकषािर मंकिारे आधार हिेि. पि मजथे िास्त्रज्ञांना अजून अडीच हजार िषांपूिीचे पुरािे सापडि नाहीि मिथे रािायि आमि िहाभारि हा पाच हजार िषांपूिीचा इमिहास कसा काय ठरू िकिो आमि भगिद्गीिेची ५२००िी जयंिी किी साजरी होऊ िकिे? आपल्या इमिहासामिषयी अमभिान असिं ही िेगळी गोष्ट आहे आमि अनैमिहामसक गोष्टंना इमिहास िानून त्याचा अमभिान बाळगिं ही िेगळी गोष्ट आहे. इमिहासही बदलि असिो परंिु िो अनेक कठोर मचमकत्सांिर िाि करून मसद्ध व्हािा लागिो. िसं न होिाच अनैमिहामसक गोष्टंना इमिहास हटहिून त्यांचं गौरिीकरि करण्यािून आधी खोंा अमभिान जन्ि घेिो आमि िग त्याचं गिावि आमि अंमिििः दुरामभिानाि मकंिा अहंकाराि रूपांिर होिं. जगाि आपिच श्रेष्ठ होिो आमि जगािर राज्य करण्याची मकंिा जगाला िागवदिवन करण्याची जबाबदारी आपलीच आहे, कारि आपली िी पात्रिा आहेच, ही जािीि जिी बळािि जािे िसा सांस्कृमिक राष्ट्रिादाचा जन्ि होिो. त्याची साथीच्या िापासारखी लागि होिो. हा िाप िस्िकाि जािो. डोक ंभिािून जािं. िग आपल्याला प्रश्न मिचारिारा आपला ित्रू िांायला लागिो.

जयंत पवार

जयंत पवार

आपला राष्ट्रिाद िान्य नसिाऱ्यांना ठेचून काढायची भािना प्रबळ होिे. कारि आपल्याला आजिर ठेचून काढलं गेलं आहे मकंिा दाबून ठेिलं गेलं आहे ही अन्यायाची भािना िुिच्याि पद्धििीरपिे पेरली जािे. िग आिच्या सोबि राहायचं असेल िर आिच्यािी सिरस होऊन राहािं लागेल अिी भाषा सुरू होिे आमि सििेची भाषा लोप पाििे. मारे जायंगे आज आपल्या देिाि फिा काढून उभा रामहलेला सांस्कृमिक राष्ट्रिाद हा सिरसिेची भाषा बोलिारा आमि राज्यघंनेच्या सििेच्या ढाच्याला आव्हान देिारा आहे. िो िांिीची भाषा बोलि असला िरी त्या िांििेच्या खाली भयाच्या आमि असुरमक्षििेच्या िस्त्याच िाढिार आहेि. आिाज दाबले जािार आहेि. मिचारांचे ियार साचे करून ि ेिुिच्या िंदूि बसिले जािार आहेि. किी िेहबूब िेख हटहििाि- जो इस पागलपन िं िामिल नही हंगे िारे जाएंगे कठघरे िं खडे कर मदए जायंगे जो मिरोध िं बोलंगे जो सच सच बोलंगे... िारे जायंगे अिा या ा भयािह आमि महंसक राष्ट्रिादाि ठेचले जाण्यामिरुद्ध, िो लादि असलेल्या सेन्सॉरिीपमिरुद्ध, स्त्री स्िािंत्र्यािर चालिि असलेल्या बुलडोझरमिरुद्ध, लेखक-कलािंि-मिचारिंिांच्या िुस्कंदाबीमिरुद्ध आिाज उठिण्याची हीच िेळ आहे. िी या मिचारिंचािरून मिद्रोही सामहत्य संिेलनाच्या अध्यक्षपदािरून या ा सांस्कृमिक आक्रििाचा मनषेध करिो. आमि त्याचिेळी आपल्याला जे जे मिचारपीठ मिळेल, चौथरा मिळेल मिथून सिांनी याचा मधक्कार करािा असं सििेचं िूल्य िानिाऱ्या सिव लेखक, कलािंि, मिचारिंि, कायवकिे आमि प्रत्येक मििेकिादी िािसाला आिाहन करिो. या मनषेधाचा आिाज सिि उिंि रामहला पामहजे कारि सांस्कृमिक आक्रििाचा झंझािाि िोठा आहे. त्याचा चेहरा गंडस मिकासाचा आहे. या ा मिकासाच्या आमि प्रगिीच्या नादाने देिािला िध्यििगव इिका खुळािला आहे की या मिकासासाठी िो काहीही मकंिि िोजायला ियार आहे. देिािल्या गररबांनी संपून जािं कारि

जयंत पवार

जयंत पवार

त्यामििाय मिकास िक्य होिार नाही, या मिचारापयंि िो आला आहे. त्यािुळे खालच्या िगावचा हाि त्याने कधीच सोडून मदला आहे. आमि या ा िध्यििगावच्या पररघािरच्या आमि खालच्या िगाविल्या लोकांच्या िस्िकाि सांस्कृमिक राष्ट्रिादाचा ज्वर भरला आहे. त्यािुळे िास्ििाचं भान प्रत्येकाचंच सुंलं आहे. रमियन कादंबरीकार मलओ ंॉलस्ंॉय यांनी ‘कन्फेिन’ या पुस्िकाि हटहंलं आहे, ‘प्रगिीिर आपल्या सिाजाचा आंधळा मिश्वास आहे. जीिनाचं आकलन लोक करून घेि नाहीि आमि हा अभाि िे प्रगिीच्या िागे लागून स्ििःपासून लपििाि.’ १७व्या ििकािले हे रमियन सिाजाच्या संदभवचौकंीि उच्चारलेले िब्द आज २१व्या ििकाि भारिीय सिाजाच्या संदभाविही खरे आहेि. एका आंधळेपिाने आपि मिकासाच्या िागे धािि सुंलो आहोि. आपल्या जगण्यािून सुंलेलं सिांच्या कल्यािाचं भान, ज्याच्या कष्टािर आपि उभे आहोि त्यांच्यामिषयी िांिारी करुिा, स्ििःिीच संिाद साधायची मनकड आमि परस्पराबंद्दलचा आदर यांना मिलांजली देऊन आपि बाजारिाद, प्रत्येक गोष्टीचं उत्सिीकरि, धामिवक उन्िाद आमि बुिाबापू बाबांच्या सत्संगाि िोधली जािारी िनःिांिी यािून हा अभाि भरून काढू पाहिो आहोि. अिा िेळी ‘िल्डह इज फ्लॅं’ हटहिि सिांना एकसारखं करू पाहिारी अिेररकन संस्कृिी आमि पुनरुज्जीिनिादी धिवसंस्कृिी या ा एकाचिेळी िाढिाना फोफाििाना मदसि आहेि. चंगळिादी अिेररकन संस्कृिी ही प्रत्येक क्षिाचा उपभोग घेऊन स्ििःपुरिं जगायला, जगािल्या आपल्याला त्रासदायक िांिाऱ्या गोष्टंकडे पाठ मफरिायला, अमधकामधक स्िाथी व्हायला मिकििे आहे िर धिविादी संस्कृिी ही कडिं, किवठ व्हायला, आपि सांगू िोच धिव आमि त्याचंच पालन करायला, असमहष्िू व्हायला मिकििे आहे. त्यांना या देिािल्या मिमिध परंपरांिध्ये सांमगिली जािारी रािायिं आमि रािाची िेगिेगळी रूपं िान्य नाहीि. त्यािुळे ए. के. रािानुजि यांच्या ‘थ्री हंड्रेड रािायिाज’ला त्यांचा मिरोध आहे. त्यांच्या ििे िात्ल्िकी रािायि हेच खरं आमि एकिेि आहे. त्यािला राि आहटही उभा केलाय िसाच आहे. त्यापेक्षा िेगळा मिचार िुहटही कराल िर िो धिवद्रोह होईल. हटहिजेच त्यांनाही संस्कृिीचं सपांीकरिच करायचं आहे. त्यािुळे बाजारिाद आमि सांस्कृमिक राष्ट्रिाद या ा एकाच नाण्याच्या दोन बाजू आहेि आमि त्या परस्परपूरकच आहेि. िरकरिी महंदुत्ििादी संस्कृिीने अिेररकन चंगळिादी संस्कृिीिी पंगा घेिला असला िरी त्या संघषावि अमभजन, उच्च जाि ििव आमि िगाविले लोक सापडिार नाहीि, अिी सोय आहे. या ा संघषांि बहुजन िगवच भरडला जाईल आमि त्यािही

जयंत पवार

जयंत पवार

ज्यांच्यापािी उपद्रि िूल्य नाही असे लोक ठेचले जािील. िे त्यांचं भागधेय आहे. हटहिूनच ‘िारे जायंगे’ या ा कमििेच्या िेिंच्या ओळंि िेहबूब िेख मलमहिाि- सबसे बडा अपराध है इस सिय िं मनहत्थे और मनरपराध होना जो अपराधी नही हंगे... िारे जायंगे. ववद्रोह कोणाववरुद्ध करावा? कसा? ही पररत्स्थिी स्पष्ट केल्यानंिर आिा िुद्दा येिो मिद्रोहाचा. िो कोिामिरुद्ध करािा? अथाविच सांस्कृमिक राष्ट्रिादाच्यामिरुद्ध. कारि धामिवक पुनरुज्जीिनिादािून आकाराला येिारा सांस्कृमिक राष्ट्रिाद हा अंमिििः िूलित्त्ििादाला जन्ि दिेो. इस्लािी राष्ट्रिादािून िामलबानी कसे मनिावि झाले आमि त्यांनी जागमिक िांिी किी िेठीला धरली हे आपि पामहलं आहे. त्याचिेळी या ा िामलबानी िक्िी जन्ि घ्याव्याि हटहिून अिेररकेने कसा गभव मनिावि केला आमि त्याचं भरि-पोषि केलं हेही लपून रामहलेलं नाही. त्यािुळे अिेररकाप्रिीि भांडिली राष्ट्रिाद आमि धामिवक-सांस्कृमिक पुनरुज्जीिनिाद एकिेकांच्या मिरोधाि नाहीि हे आपलं प्रमिपादन मसद्धच होिं. पि िोच प्रयोग िा िीच युिी इथेही होऊ िकिे. िेव्हा िरिरच्या मनषेधापलीकडे जाऊन, सांकेमिक पद्धिीने व्यक्ि होिाऱ्या मिरोधाच्याही पलीकडे जाऊन या युिीच्या मिरोधाि मिद्रोह करण्याची आज मनिांि गरज आहे. पि थांबा! इथेच िला प्रश्न पडला आहे मिद्रोह कोिामिरुद्ध करायचा आमि कसा करायचा? कारि ज्या सांस्कृमिक राष्ट्रिादी िक्िंचा धोका आपल्याला जािििो आहे मिचा िाहक आज प्रािुख्याने बहुजन िगव आहे आमि त्याच्यािही जािधिव िचवस्ििादी ब्राह्मिी िूल्यांचा मिरकाि झाला आहे. या देिाि सत्तांिर घडिून बहुििाने भाजपला मसंहासनािर बसििारा बहुजन सिाज आहे. देिाि घडिाऱ्या महंसाचाराि अग्रभागी बहुजन िगव आहे. िोमषि आमि िोषक अिा दोन्ही रूपांचा प्रखर आमिष्कार बहुजनांिध्ये मदसिो. अिा िेळी बहुजन महिाय, बहुजन सुखाय, या उक्िीचा अथव कसा लािायचा आमि बहुजनिाद कसा िांडायचा असा प्रश्न पडिो. िहषी मिठ्ठल रािजी मिंदे यांनी १ सप्ंंबर १९२० रोजी ‘बहुजन पक्ष’ स्थापन करून त्याचा जाहीरनािा प्रमसद्ध केला. बहुजन हा िब्द िेव्हा राजकीय अथावने पमहल्यांदा िहषी मिंदे यांनीच िापरला. या बहुजन िब्दाची व्याख्या करिाना त्यांनी देिािल्या

जयंत पवार

जयंत पवार

लोकसंख्येची दोन गंाि मिभागिी केली. एक मिद्याबल, द्रव्यबल आमि अमधकारबलाने पुढारलेला िगव आमि दुसरा, या ा पैकी कोििेच बल अंगी नसल्यािुळे नाईलाजाने िागास रामहलेला िगव. यालाच त्यांनी ‘बहुजन सिाज’ हटहंलं. एका अथावने अमभजन आमि बहुजन यांच्यािली सीिारेषा त्यांनी सुस्पष्ट केली. त्या काळाि उच्च जािििावच्या लोकांपािी ही मिन्ही बलं प्रािुख्याने एकिंली होिी, त्यािुळे िहषी मिंदे यांना अमभप्रेि असलेला बहुजन कोित्या सिाज गंािला आहे, हे स्पष्ट होिं. िरीही त्यांनी जाि आमि धिाविर आधाररि बहुजन ही संकल्पना उभी करण्यास नकार मदला. आपल्या बहुजन पक्षाि त्यांनी िेिकरी, मिपाई, मिक्षक, सुिार, सोनार, िाळी, मिंपी, गिळी, िेली, िांबोळी असे छों े धंदे करिारे उद्यिी, नांकिाले, गंधळी, िाहीर, िकुन सांगिारे जोिी, िैदू, दाया, सािकार आमि पेढीिाले नसिारे छों ेदुकानदार, अंग िेहनि करिारे िजूर, अस्पृश्य आमि त्स्त्रया यांचा सिािेि केलेला आहे. त्यांनी कोित्याही जाि, धिावचे आमि देिाचे व्यक्िी आमि व्यत्क्िसिूह बहुजन पक्षाि सािील होऊ िकिाि, िात्र, त्यांचे आमि आिचे महिसंबंध एक असल ेपामहजेि, असं हटहंलं आहे. िहषी मिंद्यांच्या नंिर िात्र ‘बहुजन’ ही संकल्पना बऱ्याचिा स्पष्टपिे ब्राह्मिेिर या अथावनेच िापरलेली मदसिे. अगदी यििंिराि चव्हािांपासून कांिीराि-िायाििी िे आिाच्या नेत्यांपयंि सिांनीच ब्राह्मिेिर गं िो बहुजन, असंच या संकल्पनेकड ेपामहलेलं आहे. िहषी मिंद्यांनी स्थापन केलेला बहुजनपक्ष राजकीय होिा. मकंबहुना त्यानंिर आजिागायि सिांनीच बहुजनांचं राजकारि हटहिूनच बहुजन या संकल्पनेकडे पामहलं. िहषी मिंद्यांच्या राजकारिािागे मनबवलांची ऐमहक उन्निी हा उद्देि होिा. नंिरही िो िसाच रामहला, पि याि पुढे पुढे बहुजन या व्यापक संकल्पनेि छेद मनिावि झाले आमि त्याि िेगिेगळे जािीय गं सक्रीय झाले. िंडल आयोगाच्या अंिलबजाििीनंिर अनेक जािंना सािामजक भान आलं, त्यांना आिाज मिळाला ही चांगलीच गोष्ट झाली. पि या भानाला सत्तेच्या राजकारिाची पररिािं मिळाल्यान ेत्याि जािीय द्वेषाच्या मिकृिी ंोकदार झाल्या आमि आज आपि पाहाि आहोि िधल्या जािी िेगळ्या, ओबीसी िेगळे, दमलि िेगळे, आमदिासी िेगळे अिी बहुजन या िब्दाचीच िािाहाि झाली. इिका सारा मिखुरलेला सिाज बहुजन हटहिून पुन्हा एकत्र कसा येिार हा आजचा कळीचा प्रश्न आहे.

जयंत पवार

जयंत पवार

अिा िेळी आपल्याला पुन्हा एकदा िहषी मिठ्ठल रािजी मिंदे यांच्या व्याख्येकडे गेल ंपामहजे. पि इथेही एक पेच आहे. आज जािीच्या आधारािर सबल आमि मनबवल अिी मिभागिी करिा यायची नाही. कारि आज बहुजनांिील अनेकाकंडे मिद्याबल, द्रव्यबल आमि अमधकारबल आहे. मिक्षक, िध्यि िेिकरी आमि बरेचसे उद्यिी, दुकानदार, नांकिाले हे िहषी मिंद्यांना अमभप्रेि होिे त्या अथावने मनबवल रामहलेले नाहीि. उलं सबलांिधील असंख्य बहुजनांचं अमभजनीकरि होिं आहे. जो िध्यििगव खालच्या िगावपासून आपली नाळ िोडून िर जायच्या प्रयत्नाि आहे त्याि सिव जािीगंांिधले लोक आहेि आमि िे सांस्कृमिक राष्ट्रिादाला िरि जािाहेि. अिा िेळी मिद्रोह कुिामिरुद्ध आमि कसा करायचा? याचं उत्तर आहे, आिा स्ििःमिरुद्धच मिद्रोह करायचा! बंड हे िात्कामलक असिं पि मिद्रोह ही सिि चालिारी प्रमक्रया असिे कारि िी नुसिी व्यिस्था बदलू िागि नाही, िर व्यिस्थेिागची िूल्यप्रिाली बदलू िागिे. हे लक्षाि घेिलं िर मिद्रोहाची सुरुिाि स्ििःपासूनच करािी लागेल. अनेक जािी-उपजािंिध्ये मिभागला गेलेला सिाज आिा द्वेषाच्या पािळीिर आला आहे. कारि जागमिकीकरिाि बाजार हाच कंद्रस्थानी आल्यािुळे या बाजाराि ज्याला त्याला आपली मकंिि िाजिून घ्यायची आहे. एकदा बाजार हीच िूल्यव्यिस्था ठरली की मिथे स्िाथव अपररहायव होिो आमि जो िो स्ििःच्या पािलापुरिं बघिो. दुसऱ्यािी लागलेली स्पधाव ित्सराि रूपांिररि होिे. आमि त्यािून महंसा उदयाला येिे. चुकीच्या अत्स्ििा जन्ि घेिाि. एकिेकांचा द्वेष करिाऱ्या जािी मिथिरच थांबि नाहीि, त्या स्ििःचीही िकलं करिाि. एकाच जािीिल्या अनेक पोंजािी एकिेकांच्या िरचढ ठरू बघिाि, हे िेकडो िषांचं िास्िि आहे. पि आिा हा िचवस्ििाद पराकोंीच्या मिकृिीकडे िळिाना मदसिो आहे. आज एकमिसाव्या ििकािही बहुजनांिधल्या जाि पंचायिी जािंअंिगवि जािीयिेच्या मभंिी भक्कि करि बहुजनांिधल्याच मनबवलांचं जे िोषि करिायि, त्यांना पदोपदी नाडिाि आमि आपल्याला िरि न येिाऱ्याला बमहष्कृि करिाि याचं मचत्रि बहुजनांच्या सामहत्यािून का येि नाही? आसाराि लोिंंसारखा कथाकार अपिादात्िकपिे जािीय पािळीिरच्या अंिगवि राजकारिाचं आमि िोषिाचं रूप दाखििो. पि दमलि सामहत्याि भयंकर मिषारी अिा जाि पंचायिीने नािोहरि केलेल्या िािसांचं िोषि िाझ्या िरी िाचनाि आलेलं नाही. आज बहुजनांच्या िुलंना गािपािळीिर भीषि िास्ििाला िंड द्यािं लागिं. िौचाला जाण्यापासुन िे िाळेि जाण्यापयंि पुरुषी

जयंत पवार

जयंत पवार

नजरेचे कांे प्रत्येक िांेिर पेरलेले आहेि. या िुलंचा लांडग्यासारखा िाग काढिारे िरुि बहुजनच आहेि. घराि होिाऱ्या आपल्याच आयांिरचे, बमहिी आमि िमहन्यांिरचे अत्याचार जर आपि उघड्या डोळ्यांनी बाि असू आमि त्यामिरोधाि ब्रही न उच्चारिा िांि बसि असू िर बाहेरच्या अन्यायामिरोधाि बोलायचा आपल्याला काय अमधकार उरिो? आज पोंािल्या िुलंचे गभव पाडिारे डॉक्ंर बहुजन िगाविले आहेि. आमदिासी आमि िेिकऱ्यांसाठीच्या पॅकेजिर डल्ला िारिाऱ्या नोकरिहांिध्ये बहुजनच अमधक आहेि आमि त्यांना आपि आपल्याच भािंडांच्या िंडािला घास महरािून घेिो आहोि याचं जराही दुःख नाही. आपि आपल्या दुःखाचं िूळ आपल्या बाहेर िोधिो. कुिीिरी एक ित्रू उभा केला, एक िोषिव्यिस्था कत्ल्पली की आपलं काि सोपं होिं. आपली लढाई सोपी होिे. पि प्रत्यक्षाि िसं असि नाही. महंदू हटहिजे प्रमिगािी आमि महंदू संकल्पना नाकारली की पुरोगािी, या ा भाबड्या आमि चुकीच्या कल्पना आहेि. फुले, िाहू, आंबेडकरांचं नाि घेिाऱ्या राजकारण्यांनी कोििंही पररििवन केलेलं नाही. ‘या सत्तेि जीि रिि नाही’ असं हटहिायचं पि ‘सत्तेमििाय करिि नाही’ असं ििवन ठेिायचं याि आपलीच फसगि होिे. सुयवकुलाचे पुत्र हटहिून िारसा सांमगिल्याने आपि पुरोगािी ठरि नाही िर या िारिाचं आपि काय करिो, हे आज सांगािं लागेल. आपि अिा संकल्पनांचे सोयीने अथव लािल्यािुळेच आज गंधळाची पररत्स्थिी मनिावि झाली आहे की काय, असा प्रश्न पडिो. कारि िास्िि इिकं सोपं रामहलेलं नाही. खैरलांजी, सोनई, खडाव, जिखेडा इथे झालेली हत्याकांडं असोि की हडपसरिधल्या िुत्स्लि िुलाचा झालेला खून असो, त्यािेळी मनघिारे मनषेध िोचे, लेख, पत्रकं यांची भाषा अिी होिी की, िानििेचा खून झाला आहे. पि मकिी लोकांना असं िांल ं की, हा िाझाच खून झालाय? िानििा ही गोष्ट काहीिरी िाझ्या बाहेरची आहे आमि पमित्र आहे, असा सगळा आमिभावि असिो. पि हे एकदा लक्षाि घेिलं की खून झालेला िीच आहे आमि खुनीही िीच आहे, या दोन्ही गोष्टी िाझ्याि, िाझ्या अििीभोििीच्या लोकांि, सिाजाि आहेि, असू िकिाि की िग काही सोपं राहाि नाही. खुनाचे आरोपी मिळाले पामहजेि, ही आपली िागिी न्याय्यच असिे. पि त्याने िूळ प्रश्न सुंि नाहीि. जखिेिर फंुकर िेिढी घािली जािे. मनबवलांचं िोषि करिारी एक व्यिस्था नक्कीच आहे. एका िोठ्या पािळीिर िी अव्याहि काि करि असिे. मिचा िोध आपि घेिलाच पामहजे. पि त्यािही एक सत्य

जयंत पवार

जयंत पवार

हे आहे की, ही िोषिव्यिस्था िोमषिांिधूनच निे िोषक ियार करि असिे. या िोषकांची साखळी ियार करिे. त्यािुळे मिच्यापयंि पोचण्याि िोठे अडथळे मनिावि होिाि. िुिच्यासाठी िुहटहीच सापळे लाििा आमि त्याि अडकिो त्याची मिकार करिा. हे अडथळे कसे दूर करायचे? हे सापळे कसे िोडायचे? मकंबहुना िे एक कठीिच काि होऊन बसिं. किी लोकनाथ यििंि यांनी या ा व्यिस्थेचं अमििय अचूक ििवन केलं आहे. िे हटहििाि- जेलर आिा िांिपिे झोपी गेलाय आमि कैदी एकिेकांिर नजर ठेिून आहेि. बहुजन सांस्कृवतकवादाकडे या पररत्स्थिीिर िाि करण्यासाठी िहषी मिठ्ठल रािजी मिंदे यांच्या व्याख्येकडे जािाना येिाऱ्या अडचिंिर िाि करण्यासाठी त्यांनीच घािलेली अं आपल्याला उपयोगाची ठरू िकिे. िहषी मि. रा. मिंदे हटहििाि, कोित्याही जािीचे, धिावचे, देिाचे लोक आिच्या पक्षाि येऊ िकिाि, फक्ि आिचे आमि त्यांचे महिसंबंध सिान असले पामहजेि. िहषी मिंद्यांचा पक्ष हा राजकारिाचं अमधष्ठान घेऊन उभा होिा. आज बहुजनाची व्याख्या करिाना सत्तेच्या राजकारिापलीकडे जाऊन संस्कृिीच्या राजकारिाचा पाया भक्कि करािा लागेल. त्यािुळेच िहषी मिंद्यांचा ‘सिान महिसबंंध’ हा िब्द बदलून त्याजागी ‘बहुजन संस्कृिीिाद’ हा िब्द घालािा लागेल. बहुजन संस्कृिी ही अमभजन संस्कृिीच्या मिरोधाि आमि मिच्याहून िेगळी िूल्यं िानिारी आहे. अमभजनांची संस्कृिी ही जाि ििव, िगव, धिव िचवस्ििादी, ब्राह्मिी िूल्यव्यिस्थेचा आमि पुरुषसत्ताकिेचा पुरस्कार करिारी आहे. सिाजाच्या नीिीमनयिांची सूत्रं आपल्या हािाि आहेि, त्यािुळे देिाला, सिाजाला आपिच मदिा देऊ िकिो असा जन्िजाि श्रेष्ठिेचा आमिभावि अमभजन संस्कृिीि असिो. हटहिून िी चािुिवण्यावचा, यज्ञ संस्कृिीचा पुरस्कार करिे, भाषेच्या व्याकरिापासून जीिनिैलीपयंि स्ििःची प्रिािकं मनिावि करिे. आमि ही प्रिािकं अमभजनेिर हटहिजेच बहुजनिगाविर लादि.े त्यांच्या िंदूि िी घट्ट बसििे. िग बहुजनांिले लेखक, कलािंि आमि िेगिेगळ्या क्षेत्रािले उद्यििील किवबगार लोक अमभजनप्रिीि रूपबंधाि सामहत्याचा, कलेचा, मकंबहुना जगण्याच्या प्रत्येक अंगाचा मिचार करू लागिाि. आपली िुळं, आपली भाषा, जीिनिैली यांच्यामिषयी त्यांच्या िनाि न्यूनगंड मनिावि

जयंत पवार

जयंत पवार

होऊन स्ििःचं अमभजनीकरि होण्याची प्रमक्रया त्यांच्याि रुजायला लागिे. अमभजन संस्कृिी ही िंत्रािर उभारलेली आहे िर बहुजन संस्कृिी ही श्रिािर उभारलेली आहे. भालचंद्र नेिाडे ‘महंदू’ ही बहुजन जािीिेची कादंबरी मलमहिाना दुसऱ्याच पानािर या भेदाची स्पष्ट कल्पना देिाि. आयांच्या आक्रििानंिर झालेल्या िोठ्या त्स्थत्यंिराचा िेध घेिाना खंडेराि हटहििो, ‘आिची मसंधुसंस्कृिी लयाला गेल्यापासून या उपखंडाि आमि जगाि अन्यत्रसुद्धा भाषा सािवभौि होि गेली. िंत्र हटहंल्यामििाय िुिचा जन्ि झाला हे मसद्ध होि नाही, की मििाह ही सािामजक संस्था होि नाही आमि अंत्यकिावचे िंत्र पुंपुंले गेले नाहीि िर िुहटही भुिखेिं होिार असिा. अिा रीिीनं श्रिाला कंद्रस्थानी ठेिून नैसमगवक मपकांनी पृथ्िीची िान िाढििारी आत्ििग्न स्िायत्त कृमषसंस्कृिी हळूहळ ू लोप पािि गेली.’ कॉ. िरद पांलांनी ‘महंदू’िली ही जािीि ओळखून मिची पाठराखि केली िी यािुळेच असािी. िास्िमिक कॉ. पांलांनी ब्राह्मिी आमि अब्राह्मिी जीिनदृष्टी आमि त्यांचं संदयविास्त्र यािला भेद स्पष्टपिे दाखिलेला आहे. िो अमििय योग्य आहे. पुन्हा एकदा िहषी मिंदे यांच्याकडे परििाना िी सांगू इत्च्छिो की, जर आपि जन्िािर आधाररि श्रेष्ठ कमनष्ठिेची कल्पना नाकारि असू िर बहुजन या व्याख्येिील घंकांचाही जन्िाबरोबर मचकंलेल्या जािंिर आधाररि सिािेि करिं योग्य होिार नाही. ब्राह्मि जािीि जन्िलेला मकंिा उच्च िानल्या गेलेल्या कोित्याही जािीिला िािूस जर बहुजनिादी संस्कृिी िानि असेल, मिषििािूलक ब्राह्मिी िूल्यं नाकारि असेल, त्याप्रिािे जीिनदृष्टी ठेिि असेल आमि त्याचा स्पष्ट ि जाहीर उच्चार करि असेल िर िो बहुजन होऊ िकिो. कारि बहुजन संस्कृिी ही सििेच्या ित्त्िािर उभी आहे. िी राज्यघंनेने मदलेली धिवमनरपेक्षिेची चौकं िानून प्रत्येक संस्कृिीचा सिान आदर करिे. स्िािंत्र्य, सििा, बंधुिा ही िीन ित्त्िं प्रिािभूि िानून मनबवलांचं महि पाहिारी िानिी करुिा आमि त्यांच्यािरील अन्यायामिरोधाि िसंच सिव िऱ्हेच्या िोषिाच्या मिरोधाि करािा लागिारा संघषव ही िूल्यं िानिे. िी स्त्रीत्िाचा सन्िान राखिे आमि मिचं स्िािंत्र्य िान्य करिे. प्रत्येकाला आपल्या पोंसंस्कृिीच्या आमिष्काराचा, त्याच्या कलांिरिाचा, अमभव्यक्िीचा रास्ि अमधकार आहे हे िान्य करिे. थोडक्याि, यािून मझरपिारी ‘बहुजन जािीि’ जो िान्य करिो िो बहुजन. हे जर िान्य केलं िर हे आपल्याला कळून येईल की ही ‘बहुजन जािीि’ मनिावि होण्यासाठी आज रस्त्यािरच्या संघषावइिकीच मकंबहुना त्याहून अमधक प्रबोधनाची

जयंत पवार

जयंत पवार

गरज आहे. आज बहुजनांिधले अमभजन कोि हे हुडकिं अिा िेळी अगत्याचं ठरिं कारि स्ििःिीच आधी भांडायचं हटहंलं की हे क्रिप्राताह आहे. आपलं बहुजनत्ि मसद्ध करण्यासाठी अनेकानंा आपले ‘खानदानीपिा’चे अमभमनिेि सोडून द्यािे लागिील. कारि ‘खानदानीपिा’ची संकल्पनाच िुळी स्त्रीच्या योनीिुमचिेिर आमि पामित्र्याच्या चुकीच्या कल्पनांिर आधारलेली आहे. स्त्रीत्िाचा अििान करिारी, मिचं िोषि करिारी आहे. चुकीच्या पद्धिीने केलेला मिरोधही आपल्याच िुळािर येण्याची िक्यिा असिे. एनसीईआरंीच्या क्रमिक पुस्िकाि िंकर यांचं व्यंगमचत्र छापल्यािुळे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचा अििान झाला हटहिून प्रा. सुहास पळिीकर यांच्या कायावलयाची िोडिोड करण्याि आली. हा राग योग्यही असेल पि अिा दंडेलीच्या कृिीिून आपि आपल्यािरही दंडेली करून आपला आिाज दडपण्याची अमभजनिाद्यांची कृिी सिथवनीय ठरिि असिो आमि एक प्रकारे डॉ. आंबेडकरांनी अमभव्यक्िी स्िािंत्र्याचं जे हत्यार बहुजनांच्या हािाि मदलं आहे त्याचा अपिान करि असिो. आजिर बहुजन सिाजािील राज्यकिे अनेक झाले पि यििंिराि चव्हाि यांचा अपिाद िगळिा ‘बहुजन संस्कृिीिाद’ कोिालाच कळला नाही. त्यािुळे राज्य बहुजनांच्या नािाने पि िूल्यव्यिस्था ब्राह्मिी अमभजनिादी अिा दुभंगाि बहुजन जािीि ‘करप्ं’ होि गेली. त्यािुळे िषावनुिषे राज्य कोित्याही पक्षाचं असो, प्रत्यक्ष व्यिहाराि मिषििािूलक अमभजनिादी संस्कृिीच रुजि रामहली आमि मिचा व्हायरस सिव जािीगंांिल्या लोकांि मिरि रामहला. राज्यं िलिारीच्या बळािर मजंकिा येिाि मकंिा आिाच्या भाषेि बॅलें बॉक्सिधून काबीज करिा येिाि, पि िी मंकिाि संस्कृिीच्या िचवस्िािर. त्यािुळे सांस्कृमिक आक्रिि हेच गुलािीचं िूळ असिं ह ेओळखून प्रबोधनाची गरज मकिी प्रखर आहे हे जािलं पामहजे आमि आज बहुजनांिधील ज्यांना आिाज प्राताह झाला आहे अिा लेखक, कलािंिांनी, बुमद्धिाद्यांनी, मिचारिंिांनी, डॉक्ंर, इंमजनीयर, मिक्षकांनी त्यासाठी आपला िांा उचलून प्रसंगी भूमिका घेिली पामहजे. आज िाळांिधून होिाऱ्या गळिीि कमनष्ठ िेिकरी, िेििजूर, कािगार, दमलि, आमदिासी यांचीच िुलं आहेि. ही गळिी रोखण्यासाठी बहुजन मिक्षक काय करिार आहेि? इथे िला पेिाने मिक्षक असलेल ेआजचे िरुि आमि आघाडीचे कादंबरीकार रिेि इंगळे उत्रादकर यांच्या ‘मनिािी डािा अंगठा’ या मिक्षिव्यिस्थेचा पंचनािा करिाऱ्या दजेदार कादंबरीचा आिजूवन

जयंत पवार

जयंत पवार

उल्लेख करािा लागेल. आपल्या लेखनाने व्यिस्थेला कृमििील उत्तर देिारे आिखी काही अपिादात्िक मिक्षक-लेखक िला िाहीि आहेि. पि बहुजन मिक्षकांचा िोठा िगव कमनष्ठ िानल्या जािाऱ्या जािंना मिक्षिपासून दूर ठेििाऱ्या या यंत्रिेमिरुद्ध सहसा िौन बाळगिो. असाच प्रश्न आयआयंी आमि आयआयएि सारख्या देिािले बुत्ध्दिान जन्िाला घालिाऱ्या मिक्षिसंस्थांि होिाऱ्या जािीय िोषिामिरुद्ध, रॅमगंगमिरुद्ध न उठिाऱ्या आिाजाबद्दल मिचारािासा िांिो. इथले उच्चमिद्यामिभूमषि बहुजन आमि मिद्वान याचा जाहीर मधक्कार करिार आहेि की नाही? सािवजमनक हॉत्स्पंल्सिध्ये खालच्या जाििगाविल्या गरीबांना मिळिारी अपिानास्पद िागिूक आमि अिहेलना या आस्थापनांिधल्या उच्चपदस्थ बहुजन डॉक्ंरांना मदसि नाही काय? खाजगी हॉत्स्पंल्स ंाकून बहुजनांची, नाडलेल्या गरीबांची लुंिार करिारे डॉक्ंर स्ििःच्याच िुंबड्या भरि राहिार आहेि काय? बहुजनांना ररझििाऱ्या, त्यांच्या संिेदनांिी एकरूप होिाऱ्या कलामिष्कारािंर होिाऱ्या हल्ल्याच्या मिरोधाि कलािंि कधीिरी एकत्र उभे राहिार आहेि की नाही? िानििेच्या गप्पा करिारे आपि एकिेकांिी साध्या िािुसकीने का िागूच िकि नाही? बंोल्ं ब्रेख्ि यांच्या ‘गॅमलमलओ गॅमलली’ या नांकािलं सुप्रमसद्ध िाक्य आहे, ‘ज्याला सत्य िाहीि नसिं िो िूखव असिो, पि ज्याला सत्य िाहीि असूनही िे दडिण्यासाठी जो खोंं बोलिो िो गुन्हेगार असिो.’ आमि प्रत्येकाने आपापल्या क्षेत्रापुरिाच आिाज उठिािा, असं काही नाही. ज्या गोष्टी चुकीच्या आहेि, अन्यायकारक आमि भेदभािािर आधाररि आहे, त्या सगळ्यांचाच मिरोध ज्यांना सिाजाि आिाज प्राताह झाला आहे अिा सिांनी केला पामहजे आमि जाि-ििव-धिव, पुरुषसत्ता ि भांडिली व्यिस्था यांच्या िचवस्िाखाली मचरडल्या जािाऱ्या आिाज नसलेल्या मनबवल बहुजनांना हाि मदला पामहजे. त्यािुळे आज उग्र होऊ पाहाि असलेला सांस्कृमिक राष्ट्रिाद, प्रदीघवकाळ आपल्यािर मिरजोर होऊन बसलेली जािििवधिव िचवस्ििादी अमभजन िूल्यसंस्कृिी आमि निसरंजािी, निभांडिली व्यिस्था या सिांना बहुजन संस्कृिीिाद हेच उत्तर आहे. आपले ज्येष्ठ मित्र, आदरिीय मिचारिंि आमि लेखक डॉ. सदानंद िोरे यांनी आज सिवजनिाद प्रस्थामपि होण्याची गरज आहे, असं हटहंलं आहे. त्यांचा मिचार उमचि आहे आमि त्याचं स्िागिच केलं पामहजे. परंिु जोिर अमभजनिाद अत्स्ित्िाि आह ेिोिर सिवजनिाद प्रस्थामपि होऊ िकि नाही. त्यासाठी अमभजनिाद्यांना आपली भूमिका सोडािी लागेल. िे िी सोडि नाहीि िोिर बहुजन संस्कृिीिाद हीच आपली

जयंत पवार

जयंत पवार

भूमिका असेल आमि बहुजन संस्कृिीिादाने स्िीकारललेी िलू्यं अमखल सिाजाने स्िीकारािीि, हाच आपला आग्रह असेल आमि ििी त्स्थिी मनिावि झाल्यािरच मकंिा त्यािुळेच आपल्याला सिवजनिादाकडे जािा येईल, हे िी नम्रपिे सांगू इत्च्छिो. बहुजन लेखकांची भूवमका बहुजन संस्कृिीिादाि स्ििःिीच मिद्रोह करण्याची पमहली जबाबदारी हे बहुजनिादी सामहत्त्यकांिरच येिे. बहुजनिादी सामहत्त्यक हा सािामजक बांमधलकी िानिारा, सिूहाि राहिारा मकंिा त्याचं िहत्त्ि िानिारा, त्याची गरज िान्य करिारा असिो ही त्याला ओळखण्याची पमहली खूि असिे. त्यािुळेच त्याचे मिषय प्रायिः स्िेिराकड ेजािारे असिाि. आज िधल्या आमि कमनष्ठ िानल्या जािाऱ्या जािंिून, सिाजाच्या मभन्न िगाविून मलमहिारे पुढे येि आहेि. आले आहेि. िाझ्याहून ियाने आमि किृवत्िाने अनेक ज्येष्ठ श्रेष्ठ लखेकांनी आपल्या बहुजनिादी जामििेिून िराठी सामहत्य सिृद्ध केलं आहे. त्यांच्यािी मिद्रोही सांस्कृमिक चळिळीने स्ििःला जोडून घेिलं आहे. पि हा प्रिास उलया बाजूने मििक्याच जोिदारपिे झालेला नाही. अनेकदा लेखकांना स्ििःला चळिळंिी जोडून घेिं गैरसोयीचं िांिं. स्ििःिर मिक्का िारून घेिं िांिं. लेखक आपली स्िायत्तिा जपू बघिाि. रस्त्यािर उिरून लढण्याची लेखकाची िाकद असि नाही. त्यािुळे लेखन हीच आपली कृिी आहे, असं िो िानिो. िे रास्िही आहे. पि अनेकदा सिाजिास्ििाला थें प्रमिसाद देण्यासाठी लेखन ही कृिी अपुरी ठरिे आमि संघषावत्िक पररत्स्थिीि भूमिका घेिं गरजेचं होिं िेव्हा गप्प राहिं हे सोकाििाऱ्या काळाला अिसर देिारं ठरिं. मििेषिः अमभव्यक्िी स्िािंत्र्यािरील हल्ल्याि, सिांिर सेन्सॉरिीपच्या आक्रििाि लेखकांनी भूमिका न घेण्याचे प्रसंग अलीकडच्या इमिहासाि िारंिार येि गेल्याने त्यांना सिाजाि िान असूनही त्यांचा नैमिक धाक प्रमिगािी िक्िंिर आमि राज्यकत्यांिरही रामहला नाही. िो मनिावि करण्यासाठी आपल्यापािी ‘बहुजनमहिाय’ दृष्टी असिं, बहुजन संस्कृिीिादाची स्पष्ट जािीि असिं आमि त्यािून आपि आपल्या लेखनािली नैमिकिा मनिावि करिं क्रिप्राताह आहे. यासाठी बहुजनांच्या मकंिा सिाजािल्या उपेमक्षि घंकांच्या, मनबवलांच्या अन्यायाला िाचा फोडण्यासाठी, त्यांच्याि जागृिी मनिावि करण्यासाठी, त्यांचं सािामजक आमि सांस्कृमिक उन्नयन करण्यासाठी ज्या पररििवनिादी चळिळी आमि लोकआंदोलनं सुरू असिील त्यांच्याि प्रत्यक्ष सहभागी होिा आलं नाही िरी

जयंत पवार

जयंत पवार

त्यांच्याकडे डोळसपिे पाहिं, त्यांच्यािी संिादी राहिं ही आपली गरज आहे. कारि त्यािून आपलं सािामजक भान व्यापक होऊ िकिं. िोषिाची रूपं कळू िकिाि आमि सांस्कृमिक संघषावि भूमिका घेण्याचं िहत्त्िही कळिं. मकंबहुना भूमिका घेिं, सांस्कृमिक आक्रििाला मिरोध करिं, चुकीची िूल्यव्यिस्था रूजण्याच्या प्रमक्रयेि हस्िक्षेप करिं हे अिािेळी लेखकाला आत्यंमिक आिश्यक िांिं कारि त्याच्या कल्पनेिल्या सििेिर आधाररि सिाजाच्या मनमिविीि अिा आक्रििांनी मबघाड मनिावि होि असिो आमि अंमिििः अिा सिाजाचं स्िप्नच भंग पािण्याची िक्यिा मनिावि होिे. अथावि लेखक आमि चळिळ यांच्यािलं साहचयव इथेच संपलं पामहजे आमि लेखकाने िास्ििाच्या अमधक खोलाि उिरलं पामहजे. कारि अनेक अंिमिवरोधािले िोल सांभाळिाना चळिळंना काही ियावदा येिाि, काही स्िीकाराव्या लागिाि कारि त्या सिूहाला बरोबर घेऊन पुढे जाि असिाि. लेखक िात्र मनमिविीच्या पािळीिर एकंा असिो. ‘सत्य असत्यािी िन केले ग्िाही। नाही िामनयले बहुििा’ असं हटहििाऱ्या िुकारािाप्रिािे त्याने आपल्या संिेदनांिी, सिोर आलेल्या सत्यािी आमि आपल्या जामििांिी प्रिारिा न करिा आलेल्या अनुभिाची कलात्िक िांडिी करण्याची गरज असिे. अिािेळी त्याला सगेसोयरे, आपल्या सिाजाचे बाया दबाि, आपल्यािर आजिर झालेल्या सभ्यिेच्या संस्कारािून येिारे आंिररक दबाि, आपि िानि असलेल्या मिचारसरिीचा प्रभाि, ित्त्िज्ञानाचं मकंिा ित्त्िप्रिालंचं जोखड यािून येिाऱ्या भयाला मकंिा दडपिाला झुगारून द्यािं लागिं, िरच िो आपल्याला जाििलेल्या सत्याच्या जिळपास पोचू िकिो. प्रसंगी स्ििःला नाकारण्याचं बळ त्याला कििािं लागि.ं मनभवय व्हािं लागिं. िैचाररक सामहत्याि अिी महंिि दाखििारे कॉ. िरद पांील यांचं उदाहरि आपल्या सिोर आहे. स्ििःलाच खोडि, सुधारिा करि, िान्यिांना नाकारि आपल्याला जाििलेल्या ित्त्िज्ञानापयंि िे स्ििः गेले आमि त्यांच्या प्रमिपादनािली िौमलकिा ध्यानी आल्यािर इिर त्यांच्या मिचारािागून गेले. हे सांगिं सोपं आहे, पि आचरिाि आििं कठीि याची िला जािीि आहे. मििेषिः बहुजनिादी नव्या लेखकांना हे अिघड िांिार हे साहमजक आहे. कारि आपि प्रायिः सािामजक बांमधलकीचं पररिाि डोळ्यासिोर ठेिून मलमहिो. त्यािुळे सिाज आमि सिूहाचं हीि, त्यांचं िोषि, त्यांचा एल्गार आमि लढा हे अनेकदा बहुजनिादी लेखकांच्या लेखनाचे मिषय बनिाि. आपि सिष्टीचाच मिचार करिो. यािून रोिांचक

जयंत पवार

जयंत पवार

आमि सािान्य िािसाच्या मचिं झुंजीचं मचत्रि उभं राहिं हे खरं आहे. पि उत्ति सामहत्यकृिीसाठी किेळ सिष्टीचा मिचार हा एकांगी ठरिो. आपल्याला सिग्र जीिनाच्या आकलनासाठी व्यक्िीचा मिचारही मििकाच आिश्यक आहे. सिूह-सिूहाि जसं द्वंद्व असिं मकंिा व्यक्िी-व्यक्िीि िाि असिाि, िसा व्यक्िी आमि सिूहािही एक संघषव अव्याहि चाललेला असिो. प्रत्येक व्यक्िी ही स्ििःच एक मिश्व असिे आमि मिच्याि अनेक िाि असिाि. अनेकदा सिूहाचं गमििास्त्र आमि व्यक्िीचं गमििास्त्र हे बरोबर उलं चालि असिं आमि या घषविािून जगण्यािले पेच मनिावि होि असिाि. िे सोडििं ही लेखकाची जबाबदारी नाही, िर िे जािून घेऊन त्याची प्रभािी िांडिी करिं आमि िाचकाला जगण्याचं व्यापक भान आिून देिं ही त्याची जबाबदारी आहे. लखेकाने सिस्यांची उत्तरं देण्याचं बंधन स्ििःिर लादून घेऊ नये, त्याने संघषावत्िक पररत्स्थिीिागे काि करिारी व्यिस्था उभी करून त्यािली िोषिाची रूपं दाखिािीि, असं िी िानिो. सम्यकृष्ी, करुणा आवण ्रौरयय मलमहत्या लेखकाला सत्याप्रि जाण्यासाठी आधी स्ििःिीच संघषव करािा लागेल. चांगल्या सामहत्याची सुरुिाि ही आत्िमंकेपासून होिे. आपल्या जगण्यािले अंिमिवरोध, आपल्यािच दडलेले िोषक आमि िोमषि, आपल्या जगण्यािले हळिे कोपरे, कोिळ्या जामििा आमि क्रूर बिावि याचा त्याला सहटयक दृष्टीने िेध घेऊन कठोरपिे त्याची िांडिी करािी लागेल. िािसाि एकाचिेळी श्रेष्ठ आमि क्षुद्र गोष्टी असिाि. त्यािुळे त्याला काळ्या पांढऱ्या रंगाि पाहिा येि नाही. िो मजिका िायाळू असिो, मििकाच महंस्र असिो. या पे्ररिा किा मनिावि होिाि, त्यांचे िेगिेगळ्या प्रसंगाि कसे आमिष्कार होिाि आमि त्यािून जगण्यािले कोििे सिर प्रसंग उभे ठाकिाि याचा िेध लेखकाने घेिला िर त्याला िुद्दाि सािामजक बांमधलकी दाखिण्याची गरज भासिार नाही. अथावि त्याच्यापािी सािामजक भान हे असलंच पामहजे. केिळ व्यत्क्ििादी, कलािादी सामहत्याि बहुजन जािीि असिार नाही. लेखकाची ही िंस्थिा आपोआपच किी सािामजक िास्िि भेदकपिे उभं करिे, हे स्पष्ट करण्यासाठी िी महंदीिले िोठे किी मिनोदकुिार िुि यांच्या एका कमििेचं उदाहरि देिो. या कमििेि किी खूप दूरचा प्रिास करून दुसऱ्या खेड्यािल्या आपल्या नािेिाईकांच्या घरी जािो. त्याला दाराि पाहून सगळे गोळा होिाि. गािची,

जयंत पवार

जयंत पवार

हिापाण्याची, पािसाची, मपकाची चौकिी करू लागिाि. बोलिा बोलिा बराच िेळ जािो. किी देखील त्यांच्या प्रश्नांची उत्तरं देि राहिो. त्या कमििेचा िेिं असा आहे, ‘या ा सगळ्या गडबडीि िडील िारले आहेि, हे सांगायचं राहूनच गेलं.’ लेखकाजिळ करुिा असायला हिी, या ा मिधानाचा अनेकदा मिपयावस होिो, याकडे िला आपलं लक्ष िेधायचं आहे. प्रत्येक लेखकाकडे मििाल िानििािादी करुिादृष्टी असायला हिी हे सत्य आहे, पि प्रत्यक्ष मलमहिाना त्याने या करुिेचा अत्यंि संयमिि कांेकोर िापर करायला हिा, मकंबहुना त्याने मलमहिाना मनदवय असायला हिं. करुिेचा झरा अंिःस्िरािर असला पामहजे. िो प्रत्यक्षाि मदसिा कािा नये. कारि या करुिेच्या दाखिेमगरीिून सहानुभूिी जन्िाला येिे. त्यािुळे िािसांचं िोषि, छळ, अिहेलना, परिड िांडिाना त्याचा धीर सुंिो आमि िो पक्षपािी होिो. उत्ति सामहत्यकृिी जन्िाला येण्याि हाच िोठा अडसर ठरिो. नेिाडे ज्याला ‘पिुजािीि’ हटहििाि, िी लेखकापािी मनमिविीकाळाि असलीच पामहजे. लेखकाने मलमहिाना मनष्ठूर आमि क्रूर असलं पामहजे. आपल्याला जाििलेलं सत्य िांडण्यासाठी प्रसंगी स्ििःलाच नख लािायची त्याची ियारी असली पामहजे. त्याने या ा िंस्थिेने आमि मनिवििेने मलमहलं िरच िाचकाच्या िनाि करुिा मनिावि होऊ िकिे. कारि िेिंी िाचिाऱ्याच्या िनाि करुिेने जन्ि घेऊन त्याचं जीिनभान मिस्िारािं हाच खऱ्या सामहत्याचा हेिू असिो. िराठीि कथा-कादंबरीकार भाऊ पाध्ये यांच्याइिकं िुल्यबळ उदाहरि याबाबिीि िला मदसि नाही. आिखी एक गैरसिज िला दूर करायचा आहे, िो हटहिजे आपली बांमधलकी आियािी आहे, रूपािी नाही. आपला आियच इिका िोठा आहे की आपल्याला रूपबंधाचा (फॉिवचा) मिचार करायची जरूरी नाही. हे खरं नाही. आपि जगिं डोळसपिे बघि असू आमि त्याच्या गाभ्यािी असािी लागिारी िूल्यदृष्टी आपल्यापािी पक्की असेल िर आपलं सांगिं आियगभव असेल हे मनःसंिय खरं आहे. पि आजच्याच नव्हे िर कुठल्याही काळाि काय सांगायचं याच्यासोबि कस ंसांगायचं हेही िहत्त्िाचं ठरि आलेलं आहे. कलाकृिीला कलात्िक िूल्य असलंच पामहजे आमि या कलात्िकिेची जािीि कलाकृिी घडििाऱ्याला असली पामहजे. अनेकदा गोष्टी त्याच असिाि पि प्रत्येक काळाि त्या िेगिेगळ्या पद्धिीने सांमगिल्या जािाि आमि िेगिेगळ्या पद्धिीने ऐकल्या जािाि. त्यािला कुठला भाग िुहटही कसा अधोरेमखि करिा, िास्ििाचं कसं आमि कोित्या िागावने अथवमनिवयन

जयंत पवार

जयंत पवार

करिा, याला िहत्त्ि आहे. िेगिेगळ्या प्रकारे गोष्टी सांगण्याचं कौिल्य उपेमक्षि सिाजाकडे पूिावपार पासून आहे. कारि याच कौिल्याच्या आधारे आपल्या अपूिव काल्पमनकिेने िो जगण्याचे िपिील भरि प्रमििास्ििाची मनमिविी करि आला, स्ििःची िाङ्ियीन सृष्टी मनिावि करि आला. त्यािुळे आपल्या डोळ्यांना मदसिाऱ्या िास्ििापलीकडचं िास्िि कल्पनेने उभं करण्याची उपजि कला त्याच्यापािी होिी. या कलेिूनच थोर भारिीय कथासामहत्याचा उदय झाला आहे. या कथासामहत्याचा िूलस्रोि हा इथला आमदिासी होिा. आज बहुजनांचं सामहत्य िास्िििादाच्या ज्या सापळ्याि अडकलं आहे त्यािून सुंण्याचा एक िागव हटहिजे आपि आमदिासी सामहत्याचा िोध घेिं, हा आहे. या सामहत्याि िानिी जीिन व्यिहाराचं जे दिवन घडिं, त्यािले गुंिे आमि पेच जसे मदसिाि िसे िे आधुमनक सामहत्यािही क्वमचिच मदसल ेआहेि. रािायि आमि िहाभारिाचा उगिही आमदिासी िौमखक सामहत्यािूनच झाला आहे. त्यांच्यािलं भरपूर िैमिध्य पामहलं िरी याची प्रमचिी सहजच येऊ िकिे. रािानुजि यांचा ‘थ्री हंड्रेड रािायिाज’ हा िोधमनबंध त्यादृष्टीने बघिा येईल. आजही आपि आमदिासी कथा मिळिायला पामहजेि, त्यांचं संकलन करून त्या अपडेंही केल्या पामहजेि. जे हे काि करि आहेि त्यांच्या पाठीिी आपि उभं रामहलं पामहज ेअसं िला िांिं. िाझे आिडिे इंामलयन कथाकार इिालो कॅत्ल्िनो आमि श्रेष्ठ राजस्थानी लेखक मिजयदान देथा यांनी आमदिासी कथांच्या संकलनासाठी आपल्या आयुष्यािला बराच काळ िेचला हे कळल्यािर िर िला यािली िौमलकिा अमधकच पंिे. आमदिासी कथांचं िहत्त्ि िला यासाठीही जािििं की िे संपूिव सृष्टीचा मिचार करिं. आधुमनक काळाि औद्योमगकरिाि िािूसकंद्री मिचार प्रबळ झाला आमि िािूस हेच अंमिि सत्य आहे, असं सिांनी ठासून िांडलं. पि आजच्या काळाच्या संदभावि िला हे सत्य िोकडं िांिं. कारि िािसाने स्िाथांध होि सृष्टीचा ऱ्हास करि आज जे संकं ओढिून घेिलं आहे त्याि नाििेष होिारा िेिंच्या पायरीिरचा घंक हा उपद्रििूल्य नसिारा, मनबवल िानि आहे. हा िानि सृष्टीिीच जोडला गेलेला होिा. हटहिूनच या िािसाला िाचिण्यासाठी बहुजन जािीि मिकमसि करिाना आपल्याला आज पुन्हा सृष्टीकडे जािं लागेल. वमथकांचा ववचार

जयंत पवार

जयंत पवार

बहुजन जािीि मिकमसि करिाना अमभजनिादी जािीि आमि उच्च जािििीय िूल्यसंस्कृिी ओळखिं ही पमहली गरज होऊन बसिे. कुठलीही संस्कृिी आपल्यािर िचवस्ि गाजििे मकंिा आपल्या िनोरचनेि घट्ट बसिे याची जी अनेक कारिं असिाि त्यािलं एक कारि हे मिथकांची मनमिविी हे असिं. मिथकं हे संस्कृिीच्या राजकारिािलं एक असं हत्यार असिं जे रक्ि न काढिा िुिच्या आि घुसिं. पुरुषसत्ताकिा, ब्राह्मिी िूल्यव्यिस्था आमि यािून ियार झालेला अमभजनिाद आज जो प्रभाि गाजििो आहे, त्याचा प्रसार असाच मिथकांिून केला गेला. जुन्या पौरामिक कथा, लोककथा यांिून िौमदकांच्या परंपरेने मिथकांची घडि केली आमि संस्कारक्षि ियाि िी आपल्यािर थोपिली गेली. संस्कृिीचं हे राजकारि उघड करण्यासाठी या मिथकांच्या कूळकथापंयंि जाऊन त्यांचं मडकोमडंग करण्याचं काि ज्येष्ठ आदरिीय मिचारिंि आ. ह. साळुंखे यांनी साित्याने केलं आहे. त्यांनी या कथांच्या उगिाचा िोध घेि त्यांचं िूळ स्िरूप आपल्यासिोर ठेिून नव्या सामहत्याला पूरक असा कच्चा िालच आपल्या हािी मदला आहे. िो िापरून आज नांकं िा नव्या कथासामहत्याची रचना करिा येिं िक्य आहे. महंदू मिथकांची फोड िहात्िा फुले, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्यापासून िे मिश्वनाथ खैऱ्यांपयंि अनेकांनी केली आहे. िोषक िूल्यव्यिस्थेचा ढाचा उद्ध्िस्ि करण्यासाठी या सािग्रीचा मिचार आजच्या सामहत्त्यकांनी केला पामहज.े िसंच स्िकल्पनेनेही जुन्या मिथकांचा आधार घेि नव्या िूल्यांचा पुरस्कार करिाऱ्या रचना केल्या पामहजेि. यािर सामहत्यच नव्हे िर नांकं, मचत्रपं यांचीही मनमिविी होऊ िकिे. ‘कोि हटहििं ंक्का मदला’ या नांकािून नांककार संजय पिार यांनी कच-देियानी या मिथककथेला अगदी निा, िेगळा आयाि देऊन िंडल आयोगाच्या संदभावि जामिव्यिस्थेिरच ंोकदार भाष्य केलं आहे. ज्येष्ठ कथाकार मिलास सारंग यांच्या ‘एकलव्य’ या कथेचा दाखला देऊन कथाप्रसंगाच्या उदाहरिानेच सुरू झालेल ंिाझं हे लांबलेलं मनिेदन संपििो. मिलास सारंग यांनी एकलव्याच्या कथेिून एक निं मिथक कसं जन्िाला घािलं आहे पाहा : िूळ कथेिल्याप्रिािे द्रोिाचायव एकलव्याकडे गुरुदमक्षिा हटहिून त्याचा अंगठा िागिाि. एकलव्य िो कापून देिो. आपल्या परिमिष्य अजुवनाचा एक िोठा प्रमिस्पधी संपिल्याच्या आनंदाि द्रोिाचायव मनघून जािाि. पि काही मदिसांिच त्यांना कळिं की एकलव्याने अजुवनाला बलपरीक्षेचं आव्हान मदलं आहे. जंगलािल्या एका सपां िैदानाि सािना मनत्चाति होिो. दोघं सिोरासिोर उभे राहिाि. एकलव्याच्या चार बोंांि लंबकळिारं धनुष्य बघून सगळे

जयंत पवार

जयंत पवार

हसिाि. अजुवन आपल्या धनुष्यािून िाऱ्याच्या िेगाने िीर सोडिो. िेिढ्याि एकलव्य आपलं धनुष्य खाली ंाकिो. उत्तरीयाच्या आिरिािून एके ४७ रायफल बाहेर काढिो आमि चाप ओढिो. कारि चाप ओढायला अंगठ्याची गरज नसिे. अजुवनाचा बाि पोचण्याआधीच एके ४७ िधून सुंलेल्या गोळ्या अजुवनाचा िेध घेिाि. अजुवन गिप्राि होिो. द्रोिाचायव संिापून ‘अधिव अधिव’ असं ओरडि राहिाि. िेव्हा एकलव्य हटहििो, ‘िुिच्या धिावपेक्षा िाझा अधिव योग्य आहे’, आमि त्िंं इस्ंिडु मकंिा सनी देओलसारखा धनुष्य खांद्यािर ंाकून जंगलाि मदसेनासा होिो. ही कथा एकलव्य कांबळे नािाचा कमलयगुािला कथाकार मलहीि असिो. आपल्या अिा कथांचा संग्रह काढून िो दमलि लेखक हटहिून िान्यिाप्राताह होिो. िग ‘ििावश्रिधिव-रहस्य’ नािाचा एक िहत्त्िाकांक्षी ग्रंथ िो मलहायला घेिो. या एकलव्य कांबळेच्या प्रकल्पाची कुिकुि स्िगावि िहषी व्यासाला लागिे. ‘ििावश्रिधिावला कलकं लाििो काय? त्याच्या किावची फळं त्याला भोगलीच पामहजेि’, असं हटहिून िो या प्रकल्पाि खोडा घालण्यासाठी एकलव्य कांबळेच्या सिोर संपूिव िहाभारि अपडें करण्याचा प्रोजेक्ं ठेििो. पि एक अं घालिो. गिेिाप्रिािे एकलव्य कांबळेनेही िहाभारिाचं लेखन लेखिी न थांबििा केलं पामहजे. एकलव्य कांबळे हे आव्हान स्िीकारिो. मदिसरात्र लेखन करिो. पि काही काळाने कांबळेचा अंगठा दुखू लागिो. दुखिं पराकोंीला जािं. लेखन थांबिं. करार िोडला हटहिून व्यास कांबळेने मलमहलेल ेकागद अिकािाच्या िािहीन पोकळीि फेकून देिो. यािुळे कांबळे मनराि होिो. पि काही मदिसांनी त्याच्या डोक्याि येिं, अंगठ्यामििाय ंाइपरायमंंग करिा येिं. िो ंाइपरायंर आििो. पि िो असिो इंग्रजी की बोडहचा. िराठी ंाइपरायंर त्या काळापयंि आलेला नसिो. िग एकलव्य कांबळे इंग्रजी मिकिो. इंग्रजीि िो मनष्िाि होिो असं नाही, पि स्ििःच्या पद्धिीने इंग्रजी मलहून स्ििःची िैली घडििो आमि पददमलिांच्या कथा ंाइपरायंरिर इंग्रजीि मलहून काढिो. इंग्रजीि िोिर दमलि सामहत्य नािाचा प्रकारच िाहीि नसिो. कांबळेच्या लेखनाकडे जगाचं लक्ष िेधलं जािं आमि िो िान्यिा पाििो. एकप्रकारे हा एकलव्य पुन्हा एकदा ब्राह्मिी अमभजनिादी व्यिस्थेिर, व्यासािर िाि करिो. िला िांिं, या कथेिून जन्िाला येिारा मिद्रोह हा आजच्या संिेदनेचा, नव्या जामििेचा आहे. िुहटही आहटहाला मचरडण्यासाठी मकिीही िृताह्या केल्याि, निनिे िागव

जयंत पवार

जयंत पवार

िोधलेि िरी येिारा काळ हा आहटहाला निी हत्यारं पुरििच राहील आमि त्यांच्या आधारे आहटही िुिच्यािर िाि करू, हेच कथाकार सारंग या कथेिून सांगिाि. मित्रांनो आमि िैमत्रिंनो, िाझ्या या संपूिव मििेचनािून िी बहुजन संस्कृिीिादाचं मिद्रोही सामहत्य जन्िाला येण्याची गरज आपल्यासिोर िांडली. पि या सामहत्याचं पमहलं लक्ष्य हे आपल्या सिांना िेढून असलेल्या आमि आपल्या आि खोलिर ररघलेल्या अंधाराचा िेध घेिं हेच असेल, हे िी आपल्याला पुन्हा एकदा सांगिो. अब अमभव्यक्िी के सारे खिरे उठाने हंगे, िोडने हंगे िठ और गढ सब या गजानन िाधि िुत्क्िबोधांच्या काव्यपंक्िी हेच मिद्रोही सांस्कृमिक चळिळीचं घोष िाक्य आहे. त्यािुळे आपल्याला िेढून असलेला अंधार नष्ट करण्यासाठी आधी आपल्या अििी भोििीचे िठ आमि गढ उद्ध्िस्ि करािे लागिील. िरच आपल्याला आपलं खरं िोषि करिाऱ्यांच्या, आपल्यािर सांस्कृमिक गुलािमगरी लादिाऱ्यांच्या दूरिरच्या गढ्या आमि िठ मदसू िकिील. मिथिर पोचण्यासाठी ही लढाई अपररहायव आहे. ...................................................................................