वेदान्ताा · व व दषिन् श ेा” (बृ उ ४.४.२२]...
TRANSCRIPT
वदानताा
अखणड तिचदाानदवावातमना च ।
आताामखखााााााशरयऽभीतश ॥ १॥
अथर नरऽशवशाानदाावी याात ।
मराााााश वदानतााड व�श शथा� ॥ २॥
वदानन ाानप�ाषतारड दपकाा�मर
शाा�ाकतताद��ा ॥ ३॥
असश वदानकारतवा च द�शीत एव अाबनाीत
वताीतत ा पथमाखनाशात ॥ ४॥
त अाबनान ाा अ�ाका�ा�वषशतमबनाशनाा�ा ॥ ५॥
अ�ाकाा� �व�ावदावदवदावमतवाापानर�ामामखख-
वदाथ�रिसा च न�ा नाना वा कामश�ा�षवरापातताड
�ातशाीीितकाशिरतनपाताााऽसााा �ामर �ामखखककषशा
�ाान�ारखसवानत ताााऽभशतमपनात ाा ॥ ६॥
कामशा�ा - सवमारद�ऽभताााा�ा जशन�ऽभनाद��ा ॥ ७॥
�ा�षा�ा - ााकाश�ाऽभताााा�ा बारराााद��ा ॥ ८॥
�ातशा�ा - अकार तशवाशताााा�ा तनाशावनदााद��ा ॥ ९॥
ाीीितका�ा - पतनाशाबना�ा ाऽशाद��ा ॥ १०॥
ाशिरता�ा - पाप�शताााा�ा ानाशराद��ा ॥ ११॥
उपाताा�ा - तमरबर�वषशााताशापाारपामर
शािणकश�वशाद��ा ॥ १२॥
एषाड �ातशाद�ााड ब�श�त पाड शनापातााााड
�तीकााशड ``ातााड वदाावाा बाररा
�व�व�दषिन श�ा” (ब उ ४.४.२२] इतशा�द ात
``पता ककषड िन” (ा १२ - १०४]
इतशा�द स र ॥ १३॥
�ातशाीीितकशनत उपातााााड तववानातखड
�पखनकततशखनकािऽत
``कररा �पखनकत �वशशा दवखनकत” (ब उ १-५-१६]
इतशा�दात ॥ १४॥
ताााा�ा - �ातशा�ातशवस�ववकाताथरतखयनम�वााम-
शा�दषकतमपित �तवा�ा ॥ १५॥
�ातशा�ातशवस�ववकसाव बरीव �ातशड वस
नरनशदमखख�ातशी� �ववा च ॥ १६॥
ऐ�काााड सनदाव�ाा�द�वषशयनमाााड
कर नशशा�ातशतववदािऽकाराऽश ा�द-
�वषशयनमााा�ातशशा भशन �ाााड �वा�त -
इाताथरतखयनम�वाामत ॥ १७॥
शादशस - शदनपा����ाताााााादशात ॥ १८॥
शसाव च - ावरा�दाश��ा�वषशभशन ातन �ागत ॥ १९॥
दत - बारशिनशाराड ाश��ा�वषशभशन �ावरा च ॥ २०॥
�ाव� र ाााषाड ाश��ा�वषशभश उपारपा�ाथवा
�व�ाााड करराड �व�ााा प�ातशामत ॥ २१॥
���ा - शनऽरा�दवनवत�ऽरा ॥ २२॥
�ाम �सश ातत ावरादा दामर�वषश
ता�ात - ताााा च ॥ २३॥
मरप�दऽभवदानवाशष �वरवातत - ाा ॥ २४॥
�तव च - न�चा ॥ २५॥
एवमय त ाा�ाकाा� ``शानन दानत”
(ब उ ४.४.२३) इतशा�दात । उत -
``शान�ताश ििनशाश
�रदनषाश शथनका�ार ।
मरािनवाशाामाश तवरदा
दश च तड �व ॥ २६॥”
(उपदशतास ३२४.१६.७२)
�वषशत - वबरी शड श ीनशड शड
त एव वदानाााड ातपशार च ॥ २७॥
तमबनास - दीशशसश त�पादकनप�ाषतारसश
बनाशबनाकयावत ॥ २८॥
शनाड - दीशशमा�ाा�ावितत
सवसवरपाानदावािऽर ``ा� शनक च आत�व च
(ाड उ ७.१.३)
इतशा�दात” बर�व बरीव यव� ``
(ण उ ३.२.९)
इतशा�दार ॥ २९॥
अश�ाकाा� ााारा�दतडतााााखतनऽन द�ऽीशाा
खााीशीवनपाापामरत ानरतशड बर�ाऽसड मरपततश
ाता� ``�व�ाााथथ त मरवाीयमच च तीतपामरत
ानरतशड बर�ाऽस च” (ण उ १.२.१२)
इतशा�दात ॥ ३०॥
त मरत पाकपशााशाानपापवादनशाशाीाप�दश�
``सी त �ववाापतनाशा तमशकच
शान�ताश शािनवाश ।
शाा�ाड परषड वद ततशड
नवा ाड ततवन बर�वशा च ॥”
(ण उ १.२.१३)
इतशा�दात ॥ ३१॥
२
अतपरय ाशाड ाजा तपारानपव च वस�ा अवसतवाानपत - अाशाानपत ॥ ३२॥
वस - तिचदाानदवशड बर अ�ााा�दतकखत नरवस ॥ ३३॥
अ�ााड - तदतभशा�ावर ाशड रतमरातकड �ाा�वान�ा
यावरपड शितकित�द� वदनतश� इतशाशायवा च ``दवातशिड
सवमरी�ारमगा च” (रव उ १.३) इतशा�दार ॥ ३४॥
इद�ााड तिऽभाशऽशीयाशरीकाकी� ाशव��श ॥ ३५॥
था� शथा व�ाराड तऽशीयाशर वाीतशकतवाशपदशन
शथा वा खाााड तऽशीयाशर खाशश इ� था ाााातवा
�याताााााड वमा�ाााााड तऽशीयाशर दकतवाशपदशत
``अाकाड” (रव उ ४.५) इतशा�दात ॥ ३६॥
इशड तिऽभरतकऽभनपा�ाशा �वश तततवाााा ॥ ३७॥
एदप�ड ीनशड तवर�तवतवसरवातवतवर�ाशनतवा�दमरकाशनशार
मतकााररवा इ� ाशप�दरश तकखा�ााावयातकतवा च ।
``शत तवर�त तवर�व च” (ण उ १.१.९) इ� ात ॥ ३८॥
ईरवासशशड तिऽभामखखकाारतवातकाारशा�ााानदातवा-
तकनशवदाचादकतवाचाानदशकनशत तव�पातवा-
ततषिऽा एव सथखत�पतखशसथााी� उचश ॥ ३९॥
शथा वासश ाशऽशीयाशर व�ा इतशाकतवाशपदशन शथा वा खाशशसश
ाशऽशीयाशर खाा� था�ाासश ाशऽशीयाशर
दाकतवाशपदशत ``इनन ाशाीयत पररप ईश” (ऋगवद ६.४७.१८)
इतशा�दात ॥ ४०॥
अत ाशसतसाशा�पतवा ाशिऽभतिऽभााशपदशत ॥ ४१॥
इशड ाशिऽभ�ारकऽभनपा�ाशा ीखातततवाााा ॥ ४२॥
एदप�ड ीनशकप�तवाारवातवा�दमरकड ा�
इतशचश एका�ााावयातकतवा च ॥ ४३॥
असश ा�तवसपऽभनपा�ाशाा�काशकतवा च ॥ ४४॥
असशापशवकााा�दकाारतवातकाारशा�ााानद-
ातवातकनशवदाचादकतवाचाानदशकनशत
तव�पातवाततषिऽा एव सथखत�शा�ापत-
खशसथााी� उचश ॥ ४५॥
दााावरवाा�ा ीनशद�ऽाीया�त�ाीय-
ा�ाावितीयााानदायवत ``आानदयकच नखत
ा�त” (ाण उ ५) इ� ात तखवाऽत च
ा �कितदव�दषीमशितथसशपााश�पपतर ॥ ४६॥
अाशनत तिऽभाशऽशनवराव�शन�ाव खाशश-खशन�ाव वायदत ॥ ४७॥
एदप�शना�रवाा�शना�प वाव�ाविचनााकाशशन�ाव
खाशशखम�रबमबाकाशशन�ाव वायदत ``एष तवसरवा
(एष तवर� एषनरनशारमशष शन�ात तवरसश यवाऽशशा �
य ााा च)” (ाण उ ६) इतशा�द ात ॥ ४८॥
वाव�दविचनााकाशशनरखाशशखम�रबमबाकाशशन-
वाराााय ााप�ाकाशवदाशना�ाादप�ीनशशन-
ाााााय ड शदाप�ड ीनशड ता�शीतशचश
``शानड ीशववी ड थथ नशन (त आता त �व�शत)”
(ाण उ ७) इतशा�दात ॥ ४९॥
इदव ा�शड श ीनश�ााा�ददप�ीनशाभशाड ऽाशत
�पणवद�व�वड तनावाशसश वाचशड �व�वड तकख�शी� नचश ॥ ५०॥
असशा�ाासशावार�व�पााकिस शिवश च ॥ ५१॥
आवारशिसावदकपनर�प घनराकशनााशा�दतश-
णखवखनक�शाशापथ�पााशकशा शथाचादशव
था�ााड प�ािचनाऽशातााप�ािचनातडता�ार-
वखनक�शब��पााशकशाचादशव ादशड तामशर च ।
द ड - ``घाचनादिऽभघराचनाकथ शथा
नश �ाऽयड ा�गत । था बवधा� शन गदऽभत
त �ातशनपखििासवरपनराता ॥” इ� (साखक च १०) ॥ ५२॥
अाशा आव सशातात करतवयनतवतमखतवदतमखतवा�दतडताातमयावाा�प
यव� शथा सवा�ााााव ाशाड ाजजवाड तपरतवतमयावाा ॥ ५३॥
�व�पशिस शथा ाजजव�ााड सवाव ाजा सवशतशा
तपार�दकधावशतशव�ाा�प सवाव ात�ा
सवशतशाररकाशा�दपतधावश�
ादशड तामशर च । द च - ``�व�पशिीखरवमा�द बराणानड
म च त च” इ� । (वाशताा १३) ॥ ५४॥
शिवशवद�ाानप�ड ीनशड सवाााशा �ाीतड
सवनपा�ााााशनपादााड यव� ॥ ५५॥
शथा ख ा नकाशथ � सवाााशा �ाीतड
सवशा�ााााशनपादाात यव� ॥ ५६॥
तााा�व�पशिद�ाानप�ीनशादाकाश
आकाशावाशवारशनािगाागााापनरभशत प�थव
नतपश ``एसादाता आकाशत तमय त”
(ी उ २.१.१) इतशा�दात ॥ ५७॥
ष ाडशा�ाशदशरााततााानशड तकाारसश ।
दााड तततवासाडीत काारमरर
ऽवाकाशा�दषतपशन ॥ ५८॥
एानशव त�य ा�ा नाताणशपतका�ा नचशन ॥ ५९॥
एभशत त�शा�ाामर सथखय ा�ा नतपशन ॥ ६०॥
त�शा�ाामर तऽदशावशवा�ा ीखवमशा�ाामर ॥ ६१॥
अवशवास �ाािनशपतकड ब�ात क सिनशपतकड
वाशपतकड � ॥ ६२॥
�ाािनशामर ानततव�िररवािारादशा�ा ॥ ६३॥
एानशाकाशाद�ााड तािततवकाडशभशन ाशसभशत
पथकच पथकच रनतपशन ॥ ६४॥
ब�ाार �ारशाितकानतकारवितत ॥ ६५॥
ान ाा तवककप�वककपाितकानतकारवितत ॥ ६६॥
अाशनाव �तावकााशनानयारवत ॥ ६७॥
अातनााााितकानतकारवितत �त च ॥ ६८॥
अीयाााितकानतकारवितत अवकाात ॥ ६९॥
ए पाााकाशा�दमतािततवकाडशभशन ीीखभश उतपशन ॥ ७०॥
एषाड काशातकतवाततािततवकाडशकाशरतव च ॥ ७१॥
इशड ब��ारािनशीत त�ा �व�ााशकनशन यव� ॥ ७२॥
अशड करतवयनतवतमखतवदतमखतवाशीयाातवाखनकपाखनकमा
ाशवा�ाकन व इतशचश ॥ ७३॥
ास �ाािनशीत त�ड तनानशकनशन यव� ॥ ७४॥
क सिनशामर वापामरपादपाशपसथादशा�ा ॥ ७५॥
एा�ा पाााकाशाद�ााड ा�शभशन ाशसभशत पथकच पथकच
रनतपशन ॥ ७६॥
वाशवत ारापाााशाानदाातााात ॥ ७७॥
ारन ाा ागमावानाातागसथाावस ॥ ७८॥
अपाान ााावागमावानपापवा�दसथाावस ॥ ७९॥
ाशाान ाा �वऽवगमावाामखखशा�ावस ॥ ८०॥
उदाान ाा कणससथााश ऊावरमावाातरवाशत ॥ ८१॥
ताान ाा शा�ााशमाीशपानाा�दतकारकात ॥ ८२॥
तकारन प�ापाककारड ातर�ााश पा�षा�दकारी� शाव च ॥ ८३॥
क�त ाामकरककखदवदताातशादशात पतानश
वाशवत तन� वदिन ॥ ८४॥
त ााम उ�मारकात । कर उनखाकात । ककखत �तकात ।
दवदतन मयरकात । ाातशत पनषरकात ॥ ८५॥
एषाड ारा�दऽवनयारवातारादशत पतीव� क� च ॥ ८६॥
एतारा�दपतकाकाशा�दमा�शभशनीीखभश उतपश ॥ ८७॥
इदड ारा�दपतकड क सिनशीत त�ड ततारशकनशन यव� ।
असश �शातकतवा ा�शकाशरतव च ॥ ८८॥
एष कनशष ाश �व�ााशन �ााशिाा च कररपत ।
ानश इचाशिाा च काररपत ।
ारशत �शाशिाा च काशररपत ।
शनगशतवादवषाड �वयाम इ� वररशिन ।
एतकनशतशड ीीखड ततत�शा�ाीतशचश ॥ ८९॥
अताऽशमखखत�शा�ाकब��वषशशा वावजखाशशववा
तिऽभााकब��वषशशा व�वजखववा ाशिऽभा�प यव� ॥ ९०॥
एततऽशप�ड ीनशड तताता �ाणशमयरत ाररतशचश
तवरताासश तवाज�ााचा�शाशिदप�तवाच ॥ ९१॥
असशीषा तिऽभत सथखपताप�शा त�तवातत�शा�ाड
�व�ााशा�दकनशतशड ागवातााशतवातसवऽानरएव
सथखपतखशसथााी� नचश ॥ ९२॥
एाशऽशप�ड ीनशड ी तन यव� नशानतकारनप�तवा च ॥ ९३॥
असशापशड ाशिऽभत सथखशा�ााप�शा त�तवा�द� नाव
त�शा�ाड �व�ााशा�दकनशतशड ागवातााशतवातसवऽानरएव
सथखशा�ाखशसथााी� नचश ॥ ९४॥
एा तताती ता दााड ानवितीयत त��वषशााायवत
``�व�वय ी तत” (ाण उ ३) इतश�दात ॥ ९५॥
अता�प तिऽभाशऽशनसदप�तताती तशनवराव�वतदव-
िचनााकाशवच खाशशखवतम�रबमबाकाशवचायदत ॥ ९६॥
एवड त�शा�ानतपितत ॥ ९७॥
सथखय ा�ा पतका�ा ॥ ९८॥
पतकारड तवाकाशा�दपतसवकी कड �वाा तड �वयजश
ष दशत यामष ाथीकानपतयामानतशकड
ाार तड �वयजश षाड राथ यामाााड
सवसव�वशाारयामप�ातशामा यामानाष शना च ॥ ९९॥
द च -
``�वाा �वााश ीकी कड ाार थड पात ॥
सवसवा�वशाडशीश�ाातपत पत ॥” इ� ॥ ॥ १००॥
असशाााणशड ााशवकाशड रतवतकारात
पतकारसशाऽशपख�रतवा च ॥ १०१॥
पताााड पतातकतव ताार�प ष
``वीशऽशात वादसवादत” (ब त २.४.२२)
इ� नशाशााकाशा�दाशपदशत तमयव� ॥ १०२॥
दाााकाश शिदनरीयाशजश वाशा शिदसपशारवगाा
शिदसपशररपाणशऽत शिदसपशररपातात प�थाशाड
शिदसपशररपातमनाार ॥ १०३॥
एभशत पतकभशन य भशन ययरवतसवर रासपतततश-
ीतशनााकााापशरप�ा�वशाााााख�वखत खाताख-
खाखाखपााखााकाााानरान�वशाााााड
खनकाााड बराणसश दनमर �वरासथखशा�ााराड
द�ााानापाााद�ााड नतपितयरव� ॥ १०४॥
�वराशा�ाामर ााश ाणसवदन�धजादशा�ा ॥ १०५॥
ााश ा�ा ााशभशन ाा�ा ाऽशपरवाद��ा ॥ १०६॥
अणानशणभशन ाा�ा प��पनामाद��ा ॥ १०७॥
सवदा�ा सवदभशन ाा�ा शकशकाद��ा ॥ १०८॥
उ�धजा�ा यी�धश ाा�ा खाव�ाद��ा ॥ १०९॥
अता�प �वरातकखसथखशा�ाकााकब��वषशशा
वावजखाशशववा तिऽभवर�वजखववा ाशिऽभा�प यव� ॥ ११०॥
एततऽशप�ड ीनशड वीरवााान �वाा�तशचश
तवराााीया�ातवा�व�वाड ाााातवाच ॥ १११॥
असशीषा तिऽभत सथखशा�ाना�वकाातवादनाशकनशत
सथखयनमाशातवाच सथखशा�ाड ाग�द� ाशप�दरश ॥ ११२॥
एाशऽशप�ड ीनशड �वरव इतशचश त�शा�ााीयााप�ातशजश
सथखशा�ाा�द�वऽभतवा च ॥ ११३॥
असशाऽशषा ाशिऽभत सथखशा�ाना�वकाातवादव
नानाशकनशन ाग�द� नचश ॥ ११४॥
दााा �वरववीरवाााा �दगवााकर वररािरवीयत
ािनाशिनता ानताद�िनशपतका
ाचिदसपशररपातमनााागाननपनशाप�ीयत
ािनाशिनता वामाद�िनशपतका
ावाादाामा�वतमारानदाडरन रखशवकााचश ीत
ािनाशिनता ानब ाशवकाा�तादशाानािनशऽकर
ाततवककप�ारशावकाशर ीताडर तवारााा च
सथख�वषशााायवत ``ाम�ासथाान ब�त�त” (ाण उ ३)
इतशा�दात ॥ ११५॥
अताऽशाशनत सथखाशिऽभतऽशनसदप��वरववीरवाााशनर
वाव�वतदविचनााकाशवच खाशशखवतम�रबमबाकाशवच
पवरवदयदत ॥ ११६॥
एवड पतकपतय भशत सथखपतनतपितत ॥ ११७॥
एषाड सथखत�काारपतााा�प तिऽभाकन
ानपतन यव� शथावानावााााड तिऽभाकड वाड यव�
शथा वावानाखाशशाााड तिऽभाकन ाा च खाशशत ॥ ११८॥
एदप�ड वीरवााााद�रवापशरनड ीनशऽशवानावााविचनााकाशवदवाना
खाशशम�रबमबाकाशवचीकव ॥ ११९॥
आभशाड ापतदप�ी नशाभशाड ऽाश�पणवद�व�वड
तदाप�ड ीनशड ``तवथ खिकवदड बर” (ानद उ ३.१४.१)
इ� (ा) वाशसश वाचशड यव� �व�वड तकख�श�प यव� ॥ १२०॥
एवड वसनशवसतवाानपनराशाानपत ताानशा दीशर त ॥ १२१॥
३
इदााड तशमातादीदशशाानपश� �वशष उचश ॥ १२२॥
अ�ाकस ``आता वी ाश पतत” इतशा�दात सविसिनाव
पतर�प दशराातपत पऽभ ाऽभ ाव पऽभन ाऽभरतशाशायवाच
पत आत� वद� ॥ १२३॥
ावारकस ``त वा एष परषनरनाातशत” (ी उ २.१.१) इतशा�दात
द�ऽम ातसवपतड प�ातशजशा�प सवसश �ामर दशराातसथखनर ड
कशनरीतशाशायवाच सथखशा�ाात� वद� ॥ १२४॥
अपारावारकत `` ारात ाप� ड �पातशनत” (ा उ ५.१.७)
इतशा�दा�ािनशारायाव शा�ाखाायावातकारनर ड
ब�ाानरीतशाशायवाचिनशाणशात� वद� ॥ १२५॥
अपारावारकत ``अनशनरना आता ारशत” (ी उ २.२.१)
इतशा�दात ारायाव इिनशा�दखााशनमादशााशावाा ड
�पपातावा�ातशा�द अायवाच ार आत� वद� ॥ १२६॥
अनशस ावारकत ``अनशनरना आता ानशत” (ी उ २.३.१)
इतशा�दा राीत तऽ ारादायावाद ड तवककपवाा ड
�वककपवा�ातशाशायवाच ा आत� वद� ॥ १२७॥
बास ``अनशनरना आता �व�ााशत” (ी उ २.४.१)
इतशा�दात करायाव कारसश शतशयावाद ड कार ड यनतशाशायवाच
ब�ाात� वद� ॥ १२८॥
ायाकाा�कर का ``अनशनरना आताानदशत” (ी उ २.५.१)
इतशा�दाबर ाशाद�ाा�ाा खशदशरााद�नर�ाातशाशायवाचा�ााात� वदत ॥ १२९॥
याटस ``�ााघा एवाानदशत” (ाण उ ५) इतशा�दात तषऽा
काशाकाशतधावाना ड ा ााातशाशायवाचा�ाानप�ड
ीनशात� वद� ॥ १३०॥
अपान बात ``अतदवदग आत च” (ा उ ६.२.१)
इतशा�दात तषऽा तवारयावाद ड तषऽा ाातीतशितथसश
सवायावपााशर�वषशाायवाच शनशात� वद� ॥ १३१॥
एषाड पताद�ााााततवचश ॥ १३२॥
एीा�ाका�दवा�दीयरष ा�श तशायवायातष
पवरपव�ा�श तशायवायातााातानताा�श तशायवायाती-
ााततवबाादशराातपताद�ााााततवड सपऽभव ॥ १३३॥
�कत तशमसथखनर�ाारनराा अकार ीनशड �नातड
त�दतशा�दबखा��वानाादसश पता�दशनशपशरनसश सश
ीनशयासशतवा घभा�दवद�ातशतवाद ड बर�
�ववदायवाबकशाच तचच�श तशायवयाताााड
बा�ातवाद�प पता�दशनशपशरनमखखाातीव ॥ १३४॥
असतधातकड �ातशश ब ततशसवयावड
तशीनशवातविसतव� वदान�ववदायवत ॥ १३५॥
एवाशाानपत ॥ १३६॥
४
अपवादन ाा ाज�ववरसश तपरसश ाजाततवववस�ववरसशावसानर�ााादत
पतसश वस ाततव च ॥ १३७॥
द च -
``तततवनरनशथाथा �वकाा इतशद��ात ।
अततवनरनशथाथा �ववर इतशद��ात ॥” इ� ॥ १३८॥
था� एधनमाशाड �वरातकखसथखशा�ााड
यनगशरपानापााा�दकदाशाय याा�ददरशयवाानशदाशाय ड
बराणड ीततवर षाड कााररपड पतकय ातड यव� ॥ १३९॥
एा�ा शिदा�द�वषशत�ा�ा पतका�ा य ा�ा त�शा�ााड
ीततवर षाड कााररपापतकय ातड यव� ॥ १४०॥
एा�ा तततवा�दमरत�ानशपतकानशतपित-
ाशतरीतकाारय ा�ाानप�ीनशातड यव� ॥ १४१॥
एद�ाा�ाानप�ड ीनशड रवाा�दकदाााा-
य ााप�ीनशरपड ा�शड बरातड यव� ॥ १४२॥
आभशााशाानपापवादाभशाड ततवमपदाथरशनाा�प
ीत ड यव� ॥ १४३॥
था� - अ�ााा�दतिऽभादप�ड तवर�तवा�द�वीशऽभड
ीनशदाप�ड ीततशड ऽाशत�पणवदकतवाावयातााड
तपदवाचशाथ� यव� ॥ १४४॥
एदपााशप�ााााय ाप�ड ीनशड तपदख�शाथ� यव� ॥ १४५॥
अ�ााा�दाशिऽभादप�ाकप�तवा�द�वीशऽभीनश-
दाप�ड ीततशड ऽाशत�पणवदकतवाावयातााड
तवमपदवाचशाथ� यव� ॥ १४६॥
एदपााशप�ााााय ाप�ड तशमाानदड
ा�शड ीनशड तवमपदख�शाथ� यव� ॥ १४७॥
अथ ावाशाथ� वणशर । इदड ततवीतवाशड
तमबनातशराखणाथरबनाकड यव� ॥ १४८॥
तमबनातशड ाा पदशनत ताााा�ाकाणशड
पदाथरशन�वरशषर�वशऽशयावत तशमात-
ख�रशनखर�शख�रयावर� ॥ १४९॥
द च -
``ताााा�ाकाणशड �वशषर�वशऽशा ।
ख�शख�रतमबनात पदाथर तशमाताा च ॥” इ� ॥ १५०॥
ताााा�ाकाणशतमबनासावशथा तनरशड दवदत इतशिसनवाश
तकाख�वीशऽभदवदतवाकतशिदसशी तकाख�वीशऽभदवदत-
वाकाशडशिदसश ीकिसिनपण ातपशरतमबनात । था
ततवत� वाशर�प पान�तवा�द�वीशऽभीनशवाकतपद-
सशापान�तवा�द �वीशऽभीनशवाकतवमपदसश ीकिसडरीनश
ातपशरतमबनात ॥ १५१॥
�वशषर�वशऽशयावतमबनास शथा तीव वाश
तशिदाथर तकाख�वीशऽभदवदतसशाशडशिदाथतकाख�वीशऽभदवदतसश
ानशननशयदाशावरकशा �वशषर�वशऽशयावत । थाता�प वाश
तपदाथरपान�तवा�द�वीशऽभीनशसश तवमपदाथारपान�तवा�द�वीशऽभीनशसश
ानशननशयदाशावरकशा �वशषर�वशऽशयावत ॥ १५२॥
ख�शख�रतमबनास शथा तीव तशिदाशडशिदशनसदथरशनवार
�वरतकाखी तकाख�वीशऽभतवप�ातशामाा�वरदवदता त ख�शख�रयावत ।
थाता�प वाश ततवमपदशनसदथरशनवार �वरपान�तवापान�तवा�द-
�वीशऽभतवप�ातशामाा�वरीनशा त ख�शख�रयावत ॥ १५३॥
इशव यामख�रतशचश ॥ १५४॥
अिसनवाश ाखतपखी� वाशववाशाथ� ा तवमच ॥ १५५॥
त ाखपदाथराखमरसशनतपखपदाथ�तपखाशसश
शाकशपभा�दयदाशावरकशानशननश�वशषर�वशऽश-
रपतडतमरसशानशा�वीशऽभसशानशासश दीशसश वा
वाशाथरतवावमकाा ाराना�वानाायावातवाशाथरत
तवमच ॥ १५६॥
अत तपदाथरपान�तवा�द�वीशऽभीनशसश
तवमपदाथारपान�तवा�द�वीशऽभीनशसश ानशननशयदाशावरकशा
�वशषर�वशऽशयावतडतमरसशानशा�वीशऽभसशानशासश
दीशसश वा वाशाथरतवावमकाा तश�ा�दार�वानाावाशाथ�
ा तवमच ॥ १५७॥
द च -
``तडतम� वा �वीशऽभन वा वाशाथ� ाात तमत ।
अखणीकाततवा वाशाथ� �वदषाड त ॥” इ� (पतदश ७.७५) ॥ १५८॥
अत मवमाशाड घनषत �वत�वाशवजकख�रा�प ा तवमच ॥ १५९॥
त मवमाघनषशनाााााााशयावख�रसश वाशाथरसशाशषन
�वरतवावाशाथर शषत प�ातशजश ततमबिनााख�राशा
श तवाजकख�रा तवमच ॥ १६०॥
अत पान�ापान�ीनशीकतवख�रसश
वाशाथरसश यामात �वानााधामाना�प
प�ातशजशानशख�राशा अश तवाजकख�रा
ा तवमच ॥ १६१॥
ा मवमापदड सवाथरप�ातशामा ापदाथथ
शथा ख�श� था तपदड तवमपदड वा
सवाथरप�ातशामा तवमपदाथथ तपदाथथ वा
ख�शतवत कन कख�रा ा तवमच
इ� वाचश च ॥ १६२॥
त ापदाावरा दथारा ख�रशा
ततशप�ाशा�प ततवमपदशनत ाशारतवा
दथर ा ख�रशा पाानशापदाानशा-
पदाथर तशप�ायावा च ॥ १६३॥
अत शनरन ााव�वाशवदकख�रा�प ा तमयव� ॥ १६४॥
त शनरमरमाख�रसश वाशाथरसश
�वरतवातदप�ातशामा दााशारवा�दख�रशा
�वानाप�ााातमयवादकख�रा तमयव� ॥ १६५॥
अत पान�तवापान�तवा�द�वीशऽभीनशीकतवसश
वाशाथरसश �वरतवातदप�ातशामा ततमबिनाान शसश
कसश�दथरसश ख��तवर�प �वानाप�ाााातमयवा-
दकख�रा ा तमयवतशव ॥ १६६॥
ा तपदड तवमपदड वा सवाथर�वराडशप�ातशामााड-
शानात�ड तवमपदाथथ तपदाथथ वा ख�शतवत
कथड कााानार यामख�रावमकारी� वाचश च ॥ १६७॥
एका पदा सवाथाथशपदाथारनानयशख�राशा
अतमयवातपदानार दथर ा ख�रशा
पासततशप�ायावाच ॥ १६८॥
साशथा तनरशड दवदत इ� वाशड दथ� वा
तकाखी तकाख�वीशऽभदवदतख�रसश वाशाथरसशाडश
�वानाा�वरतकाखी तकाख�वीशऽभाडशड प�ातशजशा�वर ड
दवदताडशातड ख�श� था ततवत�वाशड दथ� वा
पान�तवापान�तवा�द�वीशऽभीनशीकतवख�रसश
वाशाथरसशाडश �वानाा�वरपान�तवापान�तव�वीशऽभाडशड
प�ातशजशा�वरखणीनशातड ख�श� ॥ १६९॥
अथाााा ड बरािस (ब उ १.४.१०)
इतशायववाशाथ� वणशर ॥ १७०॥
एवााशसरााशाानपापवादपातताड ततवमपदाथद
शना�शतवा वाशााखणाथसरवबन�ार�ाका�ारनर ड
�ातशश ब ततशसवयावपााानदाानावशड
बरासतशखणाकाााका�ाा �तवितरद� ॥ १७१॥
ता �त�रबमबत�ा त तशमीयना�ाड पामबर
�वषशकतश मा�ााव बाा दा पभकाारनदा
पभदावदमखखकाारर�ाा बा�ा त� तकाशरसशामखखसश
बा�ातवातदनयर ाखणाकाााका�ाा �तविता�प बा�ाा यव� ॥ १७२॥
त �रबिमबड ीनश�प शथा द�पया�दतशयावयाताातथार
त शाीयय ा यव� था सवशमकाशाातशमीयनापाबरावयातााा रशा
ााीयय ड त च सवनपा�ाय ाखणवतबार�ातवातपररायाव
ख�रबमबसश खाततववततशमीयनापाबरातड यव� ॥ १७३॥
एवड त� ``ातीवाा ऽभाश च” (ब उ ४.४.१९)
``शनाता ा ा ”
(क उ १.५) इतशाशनत ातशना�वानान विताशाऽशतवावमकाार
तखाशाऽशतव�षा�पादाा च ॥ १७४॥
द च -
``तखाशाऽशतववासश शासतक�ध�ारवा�ा च ।
बरणश�ााााशाश विताशािऽाप��ा ॥” इ� (पतदश ६.९०) ॥ १७५॥
``सवशमकाशाातवानाायात उपशजश ।” इ� (पतदश ६.९२) ॥ १७६॥
पदाथारकाााका�ा�तवत�वरशषनरिस ॥ १७७॥
था� । अशड घभ इ� घभाकाााका�ा�तविता�ाड घभड
�वषशकतश मा�ाा�ाातापातताड सवम�दायाता
ड घभ�प यातश� ॥ १७८॥
द ड -
``ब�तसथ�दायाता वाव�प ाशाऽा न घभ च ।
ता�ााड �ाशा ारशदायाता घभत सता च ॥” इ� । (पतदश ७.९१) ॥ १७९॥
शथा द�पयाणखनदकाामड घभपभा�दकड �वषशकतश
मानाकाा�ाातापातताड सवयशा द�प यातश� ॥ १८०॥
५
एवड य सवसवरपीनशता�ातकाापशरनड ावराा-
�ा�दाशातातााशाऽसाासशाप��तवातर�प दरशरन ॥ १८१॥
ावरड ाा षड�वाीखवमीाशषवदानााा�वशवस�ा
ातपशारवााार च ॥ १८२॥
ीखवमा�ा पनपतड ाााभशातापवर ातखाथरवादनपपततशादशा�ा ॥ १८३॥
द च -
``उपनपतड ााावभशातनरपवर ातख च ।
अथरवादनपपत ीखवमड ातपशर�ाररश ॥” ॥ १८४॥
कार�पाशसशाथरसश दाशनशनरपपादापनपतड ााा ।
शथा ानदनगश षऽसााशाश कार�पाशसशा�वशवसा
``एकवा�वश च” (६.२.१) इतशादा ``ऐदातमशीदड तवर च” (६.८.७)
इतशन �पादा च ॥ १८५॥
कार�पाशसश वसासनाश पाातपनशा
�पादाभशातत । शथा तीवा�वशवस�ा ाश
ततवत� ावकतवत �पादा च ॥ १८६॥
कार�पाशसशा�वशवसात ारानाा-
�वषशकारपवर ा । शथा तीवा�वशवसान
ााानाा�वषशकार च ॥ १८७॥
तखड कार�पाशसशात�ाासश दाऽसाासश
वा त त ाशारड शना च । शथा त ``आाशरवानपरषन
वद सश ावदव �ाड शावना �वन�शथ तमपतसश” (६.१४.२)
इतश�वशवस�ाासश तािऽत शनाड ाश ॥ १८८॥
कार�पाशसश त त शडताथरवादत ।
शथा तीव ``उ ादशा�शन शाााड ाड यवतशड
�व�ाड �व�ा च” (६.१.३) इतश�वशवस शडता च ॥ १८९॥
कार�पाशाथरतााा त त ाशारा शिरपपितत । शथा
त ``शथा तामशीका ितपणा तवथ नशड �व�ाड
सशावााामयरड �वकाान ाााशड ितकतशव ततश च” (६.१.४)
इतशादाव�वशवसतााा �वकाासश वााामयराततव शित ाश ॥ १९०॥
ााड ासशा�वशवसान वदानाामरशिीयाावाा�ना च ॥ १९१॥
�वाशदा�दतशशा�ा�वशवसताशतशशवान �ा�दाशाता च ॥ १९२॥
ता�ार�व�वात त�वककपकन �ा�वरककपर� ॥ १९३॥
त त�वककपकन ाा �ा�ााा�द�वककपखशााप�शा�वशवस�ा
दाकाााका�ााशािरतवतावसथाा च ॥ १९४॥
दा णशमा�दयाार�प धाावनवी याारऽशवी ड वस यात ॥ १९५॥
द च -
``दीशसवरपड ममानपड पा च
तक�वयाड तवक�ा च ।
अखपकड तवरमड शदवश च
दव ा ड तड �व न च ॥” इ�
(उपदशतास ७३.१०.१) ॥ १९६॥
�ा�वरककपकस �ा�ााा�द�वककपखशाप�शा�वशवस�ा
दाकाााका�ााशािरतवता�ााकमयावाावसथाा च ॥ १९७॥
दा खाकाााका�ाखवराावयाता खातावयातवद�वश-
वसतवाकाााका�ा�तवततशावयाताा�वशवस ातवयात ॥ १९८॥
रासश तषऽरायदशवका ा यव� । उयशत वततशयाा
ताार�प ततधावातधावातरााशनयसदनपपतत ॥ १९९॥
असशावमा�ा श�ाशातााराशातशाााााारााशाातााशत ॥ २००॥
त ``अ�डताततशासशबरशारप�ागा शात” ॥ २०१॥
``शातननषपतसवााशाशरवामराााा�ा �ाशात” ॥२०२॥
काारा�दतडसथाा�वशषख�रा�ा पदसविसकाद�नशाताा�ा ॥ २०३॥
ाकपाककमयकख�रात ार�ागनपाशात ाराशाात ॥ २०४॥
इिनशाराड सवसव�वषशभशत तशाारड तशााात ॥ २०५॥
अ�वशवसनशन�ािनशााारड ााारा ॥ २०६.।
ता�वशवस�ा �विचश �विचशान�ािनशवितवान ाशाा च ॥ २०७॥
ता�ास त त�वककपक एव ॥ २०८॥
एवसशाव�मान �ा�वरककपकसश खश�व�पकषाशातासवादख�रारतवाान
�वघाात तमयविन ॥ २०९॥
खशसावदखणवसावखमबाा �तवत�ार ा ॥ २१०॥
अखणवसतवावखमबाा �तवतानशावखमबाड �व�पत ॥ २११॥
खश�व�पायावर�प �तवताारमा�दवाताशा
सिायावादखणवसतवावखमबाड कषाशत ॥ २१२॥
अखणवसतवावखमबााा�प �तवतत त�वककपकाानदासवादाड
ातासवादत । तााशाामयतश त�वककपकाानदासवादाड वा ॥ २१३॥
अाा �वघाऽभशा �वा�ड �तड �ावारद�पवदखड
तदखणीनशातव�ऽस शदा दा �ा�वरककपकत
ता�ा�ातशचश ॥ २१४॥
शद च -
``खश तमबनाशिचड �व��ऽड शशतपात ।
तकषाशड �वााशातताऽड ा ाखश च ॥
ाासवादशतड त �ाततवमत �शा यव च” इ�
(मापादका�ाका ३.४४-४५)
``शथा द�पन �ावासथन ावम तनपा स ा” इ�
(मा ६ - १९) ॥ २१५॥
६
अथ वन ख�रचश ॥ २१६॥
वन न ाा सवसवरपाखणबर�ााा
द�ााबााावााा सवसवरपाखणबरमर
ता�ातकर�ाातकाशरतितकरतडशश�वपशरशाद�ाा�प
बा�ातवादमखखबनाा�न बर�ाऽसत ॥ २१७॥
``ीयश हदशगिनथिरशन तवरतडशशात ।
�शन ासश कारमर िसनदऽभ पाावा ॥”
इतशा�दात (ण उ २.२.८) ॥ २१८॥
अशड ाशतथाातश ाडतशनमरतपा�षा�दयााा
शा�ारानाशानशापभतवा�दयााािनशगाराशाा-
�पपाताशनकना�दयाााानतकारा पवरपवरवाताशा
�शारा�ा कारमर यजशााा�ा �ााा�वराािातखा�ा
परशना�प बा�ातवातपााथर न ा परश । शथनाखी�
�ाावाडस�दनाखड परशना�प पााथरीदी� ा परश� ॥ २१९॥
``त�ा��ाव तकर�रकरर इव” इतशा�दात ॥ २२०॥
उत -
``तषऽवजाग� शन ा परश�
वशड परशना�प ावशतवत ॥
था कवरना�प �ािऽशर शत
त आत�वनाानश इ �ारशत ॥” इ� (उपदशतास ५) ॥ २२१॥
अथ �ााातपवथ �वशााााावााा�वाााद�ााावितव-
चयवाताााावाावितयरव� शयाशयशनाादातनशड वा ॥ २२२॥
द च । -
``ब ावी तततवसश शथऽभााारड श�द ।
शााड ततवदशातीव कन यदनरश�य�र ॥ इ� (ाीऽकमशरीत�त ४.६२)
``बर�वतड था तवा त आत�न ा ात ॥)” इ� (उपदशतास ११५) ॥ २२३॥
दााा�ातवाद��ा �ााताााानशवऽटतवादशत तमराराखवकाावदावरन ॥ २२४॥
द च -
``उतपनाातावबनासश रशवऽटतवादशन मरात ।
अशतान यवनतशसश ा तााार�परत ॥” इ� (ाीऽकमशरीत�त ४.६९) ॥ २२५॥
�कड बााशड दशातााताथरीचा�ाचा-
पाचाा�पा�ा तखदतखख�रानशाािा-
तखानशायवनानतकारायाताद�ाावयातकत
तडसदवताा तशमाानदपाबरमर ार ख�ा
ततश�ाातकाशरतडसकााारा�प �वााशातपाकी वकश-
ाानदीकातमखखयद�याता�खणबराव�ऽस ॥ २२६॥
``ा सश ारा उतािन” (ब उ ४.४.६)
``अतीव तवाशन” (ब उ ३.२.११)
``�व र �वचश” (कस उ ५.१) इतशा�दात ॥ २२७॥
इ� तदाानद शनमन �वा�न वदानताााा गनथत ताऽत ।