अनकरमणिका

अनकरमणिका

लखकाचा पणिचय

शरी. णिदयाधि भासकि उजगि, एम. ए. ह १९४८ सालापासन समाजकलयाि खातयात शासकीय अणधकािी महिन काम किीत आहत. तयाानी खातयातील णनिणनिाळया णिभागात मलभत अणधकािी महिन काम कल आह. सोलापि, कोलहापि, अहमदनगि, ि धळ यथील णिमााड होमस मधय परोबशन ऑणिसि ि अणधकषक महिन काम कलयािि अहमदाबाद यथ णभकषा परणतबाधक कायदा लाग किताना सासथा-सथापनाची परािाणभक जबाबदािी तयाानी पाि पाडली आह. तयानाति चबि यथील बगससहोममधय तयाानी लपरसी ि टी. बी. णिभाग परमख महिन काम कल. तयानाति, साचालक समाजकलयाि पि यााच ऑणिसात इनससपकटि ि नाति नाणशक यथ मखय पणििीकषा अणधकािी महिन काम कल. यानाति महािाषटर पबललक सबहसस कणमशनन तयााची पि यथील णिसीबहाग सटि िॉि बगसस या सासथच अणधकषक महिन णनिड कली. आता शरी. उजगि ह यििडा औदयोणगक शाळा या मोठया महतिपिस सासथच अणधकषक आहत.

शरी. उजगि याानी ‘समाजसिा’ या खातयाचया मखयपतरातन, इति ितसमान पतर ि मिाठी माणसकातन इतकच नह ति भाितीय सतिाििील समाजकलयािाचया मखपतरातन माणहती दिाि, लघकथा, कणिता ि परबाधातमक अस णिणिध परकािच णलखाि कल आह.

पसतक रपान परणसदध होिाि ह तयााच पणहलच णलखाि आह. या पसतकात शरी. उजगि याानी णभकाऱयााचया परशनाबददल माणहती ि जञान मनोिाजक शलीन सादि कली आह.

अनकरमणिका

आसिा

लखक :

णिदयाधि भासकि उजगि

महािाषटर िाजय साणहतय-सासकणत माडळ, माबई.

अनकरमणिका

परथमािणि: एणपरल १९७६ (शक चतर १८९८) परकाशक : सणचि, महािाषटर िाजय साणहतय-सासकणत माडळ, सणचिालय, माबई ४०००३२. © परकाशकाधीन मदरक : िाघोबा महातर िचना णपरनसटसस, िाऊत इनसडबसरअल इसटट, मोगल लन, माहीम, माबई ४०० ०१६. ककमत : रपय ११-००

अनकरमणिका

— णनिदन –

आधणनक शासतर,जञानणिजञान, तातर आणि अणभयााणतरकी इतयादी कषतरात तयाचपरमाि भाितीय पराचीन सासकणत, इणतहास कला इतयाणद णिषयाात मिाठी भाषला णिदयापीठाचया सतिािि जञान किणयाच सामरथयस दयाि हा मखय उददश लकषात घऊन साणहतय-सासकणत माडळान िाङ मय णनरममतीचा णिणिध कायसकरम हाती घतला आह. मिाठी णिश िकोश, मिाठी भाषचा महाकोश, िाङमयकोश, णिजञानमाला, भाषाातिमाला, आातिभािती-णिशवभािती, महािाषटरणतहास इतयाणद योजना या कायसकरमात अातभसत कलया आहत.

२. मिाठी भाषला णिदयापीठीय भाषच परगलभ सिरप ि दजा यणयाकणिता मिाठीत णिजञान, ततिजञान, सामाणजक शासतर आणि तातरणिजञान या णिषयााििील साशोधनातमक ि अद याित माणहतीन यक त अशा गराथााची िचना मोठया परमािािि होणयाची आिशयकता आह. णशकषिाचया परसािान मिाठी भाषचा णिकास होईल ही गोषट ति णनरमििादच आह. पि मिाठी भाषचा णिकास होणयास आिखीही एक साधन आह आणि त साधन महिज मिाठी भाषत णनमाि होिाि उतकषट िाङमय ह होय. जीिनाचया भाषतच जञान िसासकणत यााच अणधषठान तयाि हाि लागत. जोपयसनसत मािस पिकीय भाषचयाच आशरयान णशकषि घतात, काम कितात ि णिचाि यक त कितात तोपयसनसत णशकषि सकस बनत नाही, साशोधनाला पिािला णबति िहात ि णिचािाला अससलपिा यत नाही. एिढच नह ति िगान िाढिाऱया जञानणिजञानापासन सिससामानसय मािस िाणचत िाहतात.

३. ििील णिषयाािि किळ पणिभाषाकोश अथिा पाटयपसतक परकाणशत करन णिदयापीठीय सतिािि अशा परकािच सिरप ि दजा मिाठी भाषला पराप त होिाि नाही.सिससामानसय सणशणकषताापासन तो परजञािात पाणडताापयसनसयमानसय होतील अशा गराथााची िचना हाियास पाणहज. मिाठी भाषत ककिा अनसय भाितीय भाषाामधय णिजञान, सामाणजक शासतर ि तातरणिजञान तया णिषयााच परणतपादन किाियास उपयक त अशा पणिभाषासची ककिा पणिभाषा कोश तयाि होत आहत. पणिमी भाषााना अशा परकािचया कोशाची गिज नसत, याच कािि उघड आह. पणिमी भाषाात जया णिदयााचा सागरह कलला असतो, तया णिदयााची पणिभाषा सतत िापिान रढ झालली असत. तया शलदााच अथस तयााचया उच चािााबिोबि ि िाचनाबिोबि िाचकााचया लकषात यतात, णनदान तया तया णिषयाातील णजजञासाना तिीत माहीत असतात. अशी बसथती मिाठी ककिा अनसय भाितीय भाषााची नाही. पणिभाषा ककिा शलद यााचा परणतपादनाचया ओघात समपसकपि िािािाि परणतणषठत लखाात ि गराथात उपयोग कलयान अथस यक त किणयाची तयात शक ती यत. अशा तऱहन उपयोगात न आलल शलद किळ कोशात पडन िाणहलयान अथसशनसय िाहतात. महिन मिाठीला आधणनक जञानणिजञानााची भाषा बनणिणयाकणिता शासन णिदयापीठ, परकाशनसासथा ि तया णिषयााच कशल लखक याानी मिाठीत गराथिचना किि आिशयक आह.

४. ििील उददश धयानात ठिन माडळान जो बहणिध िाङमयीन कायसकरम आखला आह तयात इति िाङमयीन योजनााबिोबिच णिणिध सामाणजक णिदयााचया ककषत यिाऱया णिषयाािि मौणलक ि शासतरीय गराथिचना किणयाचा कायसकरम अातभसत असन तो कायसिाहीत आिणयासाठी माडळान सामाणजक णिदया सणमती नमली आह. माडळान आजिि भाषा, भाषाशासतर ि साणहतय, तिजञान ि मानिी इणतहास आणि सामाणजकशासतर या सामाणजक णिदयाचया ककषत यिाऱया णिषयाािि मौणलक गराथिचना कली आह. ‘सामाणजक किाि,’ ‘धमसिहसय’, ‘आरमथक णसदधानसत ि अधसणिकणसत परदश’, महातमा िल ‘समगर िाङमय’,

अनकरमणिका

‘सिातातरयाणिषयी’, ‘णिसाि शतक आणि समाजिाद’ इतयादी मौणलकगराथ या मालत माडळान परकाणशत कल आहत.

५. माडळाचया सामाणजक णिदयामालत शरी. णि. भा. उजगि णलणखत “आसिा” ह पसतक परकाणशत किणयास माडळास आनाद होत आह. णभकाऱयााच परशन, तयााच सिरप णभकषापरणतबाधक चळिळीचा उगम, णिकास ि तया सादभात झालल कायद, महािाषटरात ह कायस कस चालल, तयाणनणमि सथापन झाललया सासथा ि तयाात काम कििाि कायसकतत ि तयााचया कामाच सिरप इतयादी णिषयााची अदयाित माणहती या पसतकात लखकान णदली आह. तयादषटीन ह पसतक मौणलक आह. नागणिकााना ि सिससाधािि िाचकााना ि तसच या कषतरात कायसकििाऱया कायसकतयाना ह पसतक उपयकत ि मागसदशसक ठिल.

िाई : लकषमिशासरी जोशी,

चतर ११, शक १८९८ अधयकष,

बधिाि णदनााक ३१ माचस, १९७६. महािाषटर िाजय साणहतय-सासकणत माडळ, माबई.

अनकरमणिका

आसिा

लखक :

णिदयाधि भासकि उजगि

अनकरमणिका

अपसि ।

समदधीचया मागािि जािाऱया जीिनाचया परतयक दालनात परकाशझोत टाकन निीन मागस दाखणििाऱया आशस....

। —णिदयाधि

अनकरमणिका

मखयमातरी सणचिालय, माबई ३२

णदनााक १८-१०-१९६८

महािाषटर

सिातातरयपिस काळातील शासनणिषयक कलपना ि ततसाबाधीची आजची कलपना यात पषटकळच ििक आह. पिी कायदा ि सयिसथा िाखि हच शासनाच परमख कतसय मानल जाई. त कतसय आजही कायम आह. तथाणप शासनाची यापकषाही काही अणधक जबाबदािी आह, ि ती महिज समाजाचा सिागीि णिकास घडिन आिणयाची ही कलपना आता परसत होऊ लागली आह. आज आपि कलयािकािी िाजयाकड िाटचाल किीत आहोत. समाजकलयािाचया णिणिध योजना आपि आखललया आहत. कणषउतपादन, औदयोगीकिि, णिदयतीकिि, पािीपििठा, घिबााधिी, आिोगय, णशकषि इतयादी णनिणनिााळया कषतरातील या योजना समाज कलयािाचया अाणतम हतनच कायाबनसित कलया जात आहत.

समाजकलयािाचया कायसकरमात णभकाऱयााचया परशनास महतिाच सथान आह. णभकाऱयााची िाढ होि ही एक सामाणजक णिकती आह. समाजपरषाच त णिकत अाग आह. णभकाऱयााचा परशन जसा महतिाचा आह तशी तयाची यापतीही मोठी आह. हा परशन एका िाजयाचा नाही. तो सबाध दशाचा. ककबहना जागणतक सिरपाचा आह अस महटल तिी चालल. णभकाऱयााचा परशन हा परामखयान सामाणजक परशन असला तिी तयाला आरमथक ि धारममक बाजही आहत. तो जसा णिसतत सिरपाचा आह तसा तो गातागातीचाही आह. तजञाानी ि समाजसिकाानी या परशनाची किळ चचा करन भागिाि नाही. तयाानी या परशनाचया सामाणजक पणििामााची समाजाचया सिस घटकााना जािीि करन णदली पाणहज.

णभकाऱयााचया परशनासाबाधी मिाठी भाषत िाि थोड िाङमय उपललध आह. अशा पणिबसथतीत अनभि ि शासतरीय पाश िसभमी यािि आधािलल “आसिा” ह पसतक णलहन शरी. णि. भा. उजगि याानी समाजाची चाागली सिा कली आह. शरी. उजगि ह पि यथील णभकषकिी सिीकाि क दराच अधीकषक आहत. तयाानी णभकाऱयााचया परशनाची परसतत पसतकात साागोपााग चचा कली आह. ती सिससामानसय िाचकास ि या णिषयाचा अभयास कर इबचििाऱया णिदयारथयास उपयकत ि उद बोधक िाटल असा मला णिशवास िाटतो. मिाठी िाचक या उपकरमाच सिागत कितील अशी मला आशा आह. शरी. उजगि यााचया लखन कायास मी सशय कचणततो ि तयााचया पसतकाचया परकाशनास आपला शभचिा पाठणितो.

–िसातिाि नाईक

अनकरमणिका

Minister For Social Welfare Maharashtra State नागपि, णदनााक २०-१२-१९६८.

–:परसतािना:–

सितातर भािताात समाजकलयाि कषतराात जया अनक सामाणजक समसयााचया बाबतीत जागती होऊ

लागली आह. अशा समसयाात मािस बळाचा परशन महतिाचा आह. दशाची िाढती लोकसाखया हा जसा मािस बळाचया परशनाचा एक भाग आह, तयाचपरमाि िाया जािाि मािसबळ हा णततकाच महतिाचा परशन आह. ह िाया जािाि मािसबळ अनक रपात णदसत असत. तरा गातील गनसहगाि, िशया, उनसमागी मल , णभकािी इतयादी रपान हया िाया जािाऱया मानिी शक तीचा ताि िाषटरीय साधन सापिीिि दोन तऱहन पडत असतो. गनसहगाि मािसाला तरा गात ठिलयामळ तयािि होिािा खच आणि तो गनसहगाि समाजात उतपादक शरम किीत नसलयामळ समाजाच होिाि नकसान. णभकाऱयाचयािि तयााना सासथत ठिलयामळ होिािा सिचस आणि णभकािी िसतयािि भीक मागत असताना दानधमातन तयाचयािि िाया जािािा पसा. या णिषयामधय पषटकळ साशोधन हायच आह, पि या कषतरातील तजञााचा णनषटकषस असा आह की णभकाऱयााना ककिा गनसहगािााना सासथत ठऊन जि शासन तयााचिि १०० रपय खचस किीत असल ति तयााना सासथत न ठिलयामळ शासनाच ि समाजाच दि मािसामाग साड तीनश रपय खच होतात. तहा या मािसााना सासथत ठिि महागाईच आह अस महिता यिाि नाही. गनसहयााचया परणतबाधनासाठी होिािा खचस ककिा माबईतील दानशि मािस दििषी जो खचस कितात तो अादाज पास लकष रपय असतो, असा साशोधकााचा दािा आह. महिन णभकषा परणतबाधनाचा कायसकरम जासतीत जासत िाढीला लािािा अस महािाषटर शासनाला िाटत.

तथापी हा कायसकरम यशसिी होणयाचया दणषटन तयाची थोडीशी पनिसचना किि आिशयक आह अस िाटत. तयात एक सचना महिज अशा तऱहचया उपचािक सासथा गरामीि भागात नसयायात आणि सिीकाि कनसदर शहिामधय ठिािीत अस िाटत. मािस भीक मागायला का परित होतो याचा सामाणजक आणि मानसशासतरीय अथस समजाऊन घतला महिज अस सपषट णदसत की, आपला सिाणभमान सोडन मािस िसतयािि भीक माग लागतात ती सखासखी खास नह. पणिबसथतीचया आसडाखाली माि खाऊन यापकीबहतक मािस णभकािी बनतात. यापकी णकतयक मािस कषटिोगी आहत. शिीिान ि मनान अपाग झालली आहत. तया अपाग मािसााना जनसया काळी िाजाकडन ि नातिचया काळाात सियापिस गरामयिसथत आधाि णमळत अस. या खिीज दिसथान, धमसशाळा, अितर इतयादी सामाणजक ि सासथाचाही या अपागााना उपयोग होत अस. बदलतया कालमानानसाि या सासथा मोडकळीला यऊ लागलया आणि नया सासथा ति उभया िाणहलया नाहीत. महिन कलयािकािी शासनयिसथत या अनाथ अपाग मािसााना आसिा णमळाला पाणहज तिच कलयािकािी धोििाचया णदशन िाटचाल किता यईल.

गनसहगाि, णभकािी आणद जन समाजाकड मी सामाणजक णिघटनाच आणिषटकाि महिन पाहातो, ककिा एक परकाि तयााना सामाणजक परकषोभाच परतीक मानता यईल. महिन या समाजाचया उपणकषत भागाकड समाज कलयाि कायसकतयाच णजतकया लिकि लकष जाईल णततक चाागल. सामाणजक परशनािि भाितीय पाश िसभमीला धरन आणि मिाठी भाषत िाि थोड िाङमय उपललध आह. समाजकलयाि कषतराात काम कििाऱया परतयक अणधकाऱयाला यापढ समाजसिच शासतर णशकि आिशयक होिाि आह. अशा णशकषिासाठी लागिािी िाङ मय सापदा हही समाज सिच नि कषतर आह. या कषतरात ि णिशष करन या णिषयात यापिी

अनकरमणिका

माझ सनही शरी. शिदचादर गोखल याानी बहमोल भि घातली आह. या पिापितच िाटचाल करन शरी. णिदयाधि उजगि याानी “आसिा” ह ज णभकाऱयााचया परशनािि पसतक णलणहल तयाबददल त अणभनादनास पातर आहत. हया पसतकात तयाानी णभकषा परणतबाधक कायदयाच सणिसति णििचन करन या णशिाय णभकािी पकडलयापासन तयाचया पनिससनापयत घडिािी परणकरया तपशीलान सााणगतली आह. या खिीज परशासन तातर आणि यणकतकायस िगि तातराचाही उहापोह तयाानी कला आह. तयाचपरमाि सासथााची सचीि आिशयक ती आकडिािी तयाानी या पसतकात णदली आह. शरी. उजगि ह या कषतराात “अधीकषक” महिन काम किीत असलयामळ तयााचया णलणहणयाला णजिातपिा पराप त झाला आह. तयााची भाषा सोपी, उदाहिि णजिात आणि पटिािी आहत. शरी. उजगि यााचया हातन समाजसिा कषतराात अशीच िाङ मय सिा घडो ही शभचिा.

बा.म. भािसकि

मातरी.

समाज कलयाि, महािाषटर िाजय.

अनकरमणिका

लखकाच दोन शलद

समाजकलयाि खातयाात समाि २१ िषत काम कलयािि पसतक णलणहणयाचा मी हा परयतन कला आह. लहानपिापासन गणिबाबददल दया ि दःखी मािसास मदत किणयाची बदधी मला दिाऱया पिमशविास ि माझया माताणपतिास णिनमरपि नमन कलया नातिच मी माझ मनोगत उघड किीत आह.

मिाठी भाषची सिा किणयाची इचिा मिाठी हा णिषय घऊन पदिीधि झालयापासन माझया मनाात आह. तयातच समाजसिच कायस किीत असताना ज जञान पसतकातन ि अनभिान णमळाल तच बीज रपान मनात रजल ि तयाला ही िोटीशी पालिी िटली आह. या खातयात काम किीत असताना आठ नऊ िषत णभकाऱयाचया परशनाणिषयी िाि जिळन माणहती णमळाली एिढच नह ति णकतीतिी णभकािी ह माझ णमतर झाल. तयाानी आपल हदय माझयाजिळ उघड करन दाखणिल. आपलया समाजाचया या णखडकीतन मला आत डोकािता आल ि यातनच मला समाजाच िाि जिळन दशसन झाल आह. सितः णभकाऱयााचया बिोबि कायस किताना मला ज कााही समजल त इतिााचया माणहतीकणिता णलहन ठिल आह. समाजशासतराच णिदयाथी, सामाणजक कायसकतत , या कषतराात काम कििाि अणधकािी ि इति याानाही या पसतकाात बिीच निीन ि उपयकत अशी माणहती णमळल अस मला िाटत.

समाजकलयाि खातयाात काम किीत असताना शरी. शिदचादर गोखल यााचयाबिोबि काम किणयाची साधी परापत झाली ि तयाचिळी या णिषयािि णलणहणयाची परििाही तयााचयामळच णमळाली. ह पसतक णलणहत असताना सदधा तयाानी खप उपयकत अशा सचना कलया. या तयााचया परमाबददल मी तयााचा ीिी आह.

या पसतकास पिसकाि णलहन दणयाची णिनाती किताच शरी. िसातिाि नाईक, मखयमातरी, महािाषटर

िाजय याानी अनमोदन णदल ि िािच उपयकत असा पिसकाि तिणित णलहन णदलयाबददल मी तयााचा सदि ीिी िाहीन.

तयाचपरमाि समाज कलयाि खातयाच मातरी शरी. बाबिाि भािसकि याानी ति णिनाती किताच

पसतकास सयोगय ि शासतरोकत अशी परसतािना णलहन णदली. याबददल मी तयााचा सदि ीिी िाहीन. समाजकलयाि खातयाच भतपिस साचालक शरी. शरीधिपात हाट I.A.S.याानी मौणलक सचना कलया.

या तयााचया परमळ मागसदशसनाबददल मी तयााचाही ीिी आह. समाजकलयाि खातयाच सधयाच साचालक शरी. डी. जी. जाधि I.A.S. याानीही ज परोतसाहन णदल तयाबददल तयााचाही मी ीिी आह.

समाजकलयाि खातयात काम कििाि भतपिस मखय णनिकषक डॉ. डी. ही. कलकिी ि शरी. जी.

एन हषत तसच सधयाच मखय णनणिकषक शरी. बलिडी ि शरी. खि तसच णिभागीय अणधकािी सिसशरी िाईकि ि गायकिाड या सिस अणधकाऱयाानी ह पसतक णलणहत असताना महतिपिस सचना कलया तयाबददल मी सिाचा अतयात आभािी आह.

या पसतकाचया टाकणलणखत परती काढणयाचया कामी कमािी पािसती कााबळ याानी मोठ सहायय णदल.

तसच पसतकाला “आसिा” ह अणतशय सयोगय अस नाि सचिलयाबददल माझया पतनी सौ. आशा उजगि यााच आभाि मानि जरि आह.

अनकरमणिका

तसच या खातयात काम कििाऱया ि इतिही पषटकळ णमतराानी या कायात परोतसाहन णदल याबददल तया सिाच मी आभाि मानतो.

पसतकाचया “आसिा” या नािातन णभकाऱयाला आशरयाची अणधक जरि आह ही कलपना धिणनत होत. णभकाऱयामधय िदध, अपाग मनोणिकत ि शािीणिक याधीनी गरसत अशााच मोठ परमाि आह. मािस महिनया साऱयााना समाजान आसिा दि जरि आह. मनोणिकतााना ि आजाऱयााना औषधोपचािासाठी योगय णठकािी आसिा हिा असतो. तयााना तो णमळणिता यािा याची समाजान सोय करन ठिली पाणहज. तसच भीक मागणयात गि अस काही नाही. ककिा भीक मागि हा आमचा अणधकाि आह अस जयााना िाटत तयााना कााही िळस आशरय दऊन ककिा समाजात ठऊन सदधा णशकषिाच िा इति सासकाि करन तयााचया मनामधील हा दोष काढन टाकणयाचा समाजान परयतन किािा. तयाचपरमाि दान दिाऱयाानी आपलया दानाचा ओघ यकती ऐिजी सासथकड िळिािा या णिचािााना या पसतकात चालना णदलीआह.

महािाषटर िाजयात णभकाऱयाासाठी काय कल जात ही माणहती ति या पसतकात णदली आहच पि

तयाचया जोडीस समाजाची याबाबतीत काय जबाबदािी आह याचीही कलपना दणयाचा परयतन कला आह. याच काििामळ ह पसतक समाजकलयाि खातयाात काम कििाऱयाानाच नह ति आम जनतस उपयोगी पडल अशी आशा आह.

ह पसतक िापणयाचा णनिसय, महािाषटर िाजय साणहतय साासकणतक माडळान घतलयामळच ह पसतक

िापन तयाि झाल आह. याबददल मी माडळाचा अतयात आभािी आह. तसच पसतकाच हसतणलणखत तपासणयाच (अिघड) काम एका णिदवान णमतरान कल. तयााचही मी आभाि मानतो.

िचना कपरटससच मालक शरी. िाघोबा महातर याानी िपाईच काम िाि िगान ि सबकतन कल याबददल

तयााचाही मी आभािी आह. या पसतकाचया अखि पणिणशषटामधय णदलली आकडिािी ि माणहती ही जनी आह तयामधय मला

सधयापयतची आकडिािी घालता आली नाही. तसच निीन बदल झालली माणहतीही उपललध करन दता आली नाही. याबददल िाचक मला कषमा कितील अशी आशा आह. कािि मळ परशनात तयामळ ििक होत नाही.

समाजाच परयतन ि पिमशविाचया सहाययान भाितातील णभकाऱयााच णनमसलन हाि हीच भागय

णनयातयापाशी पराथसना आह.

–णि. भा. उजगि

अनकरमणिका

अनकरमणिका

अनकरमणिका

परकरण पहिल: हिषय-परिश ...................................................................................... 16

परकरण दसर: हिकषा परहिबधक कायदा ......................................................................... 23

परकरण हिसर: हिकाऱयाची धरपकड ........................................................................... 32

परकरण चौथ: तयाचया जिळ काय असि. ...................................................................... 37

परकरण पाचि: िदयकीयपहरकषा ................................................................................... 41

परकरण सिाि: तयाची पराथह क ाहििी ....................................................................... 44

परकरण सािि: स ाज ............................................................................................. 48

परकरण आठि: बदधीि न ........................................................................................ 51

परकरण नऊ: वयकतिकायय मिणज काय ? ...................................................................... 54

परकरण दिाि: नयायालय ि हिकारी ........................................................................... 60

परकरण अकराि: पर ाहणि ससथा ............................................................................... 64

परकरण बाराि: पर ाहणि ससथिील वयकतिकायय ि पनियसन ............................................... 66

परकरण िराि: पर ाहणि ससथिील नह हिक कायय .......................................................... 73

परकरण चौदाि: पर ाहणि ससथा ि उदयोग ..................................................................... 83

हििाग २ रा .......................................................................................................... 87

परकरण पधराि: हिकारी िीक का ागिाि .................................................................. 88

परकरण सोळाि: हिकारी हिया ि ल.......................................................................... 92

परकरण सिराि: ििीयपथी हिकारी ............................................................................ 95

परकरण अठराि: कषठरोगी हिकारी ........................................................................... 100

परकरण एकोहणसाि: परशासन: ितर ि तर ................................................................... 104

परकरण हिसाि: आकडाच नोगि .......................................................................... 111

परकरण एकहिसाि: परहिबधात क उपाय ..................................................................... 116

पहरहशषट ........................................................................................................... 125

आधारिि गरथ .................................................................................................... 146

अनकरमणिका

परकिि पणहल: णिषय-परिश

एका चाकान णिििाि दसि चाकि दसऱया चाकामळ णिििाि णतसि चाक ह या यााणतरक यगात नहमीच णदसिाि दषटय आह. एिढच नह ति त या यगाच परतीक आह; अस महिािस िाटत. समाजाचा परतयक घटक हा मािस आह ि तो सितः जी हालचाल किीत असतो तयाला कािि इति असतात ि तयाचया हालचालीमळ इति मािस आपलया हालचाली किीत असतात. समाज ह या पदधतीन हालचाल कििाऱया घटकाानी तयाि झालल एक मोठ यातर आह. पि ह इतक मोठ ि णिणचतर यातर आह की एका घटकाचा दसऱया घटकािि होिािा पणििाम, गती, णदशा ि िग या दषटीनी आकलनीय नसतो. या काििामळच इतकया मोठया णिलकषि घटना जीिनात घडतात की तया कशा ि का घडलया ह सदधा समजत नाही. मािसाच जीिन ह असच आह, अस मला नहमीच िाटत. आता या मगनलालचीच गोषट पहा ना–

मी आपलया ऑणिसात बसलो होतो. एक आाधळा मािस दििाजाििचया णशपायास, मला भटता

याि महिन णिनाती किीत होता. मला तयााच ह साभाषि ऐक आल ि मीच तयाला आत बोलािन घतल. नमसकाि कलयानाति समोिचया खचीत बसणयास सााणगतल तयाबिोबि तो अगतयान बसला. मला एकदम जाििल की हा नहमीच भटाियास यिाऱया साधया णभकाऱयापकी नाही. णभकाऱयााचया सिीकाि क दरात अधीकषक महिन काम किताना णदसन यई की भटाियास यिािा सिससाधािि णभकािी माझया समोिचया खचीत णिशष आगरह कलयाणशिाय बसत नस. पि हा आाधळा मािस आगरह न किताच तसा बसला ि महिन या गहसथाणिषयी अणधक माणहती णमळिािी अस मला िाटल.

बोलता बोलता आमचया बोलणयातन एक णचतरपटच णनमाि झाला. मी तयाला बोलायला लािल ि

तयान हळहळ आपली जीिनगाथा माझया समोि उभी कली. माझया अपकषपरमाि तो एक काळी गभसशरीमात यापािी होता. तो हबसतदाताचा ि हिीचा यापािी होता. तयाच कटाब गलया सहा णपढया इागरज सिकािच या धादयातल का तराटदाि होत. तो शकडो मल जगलाचा मालक होता. इतकच नहति ‘मगनलालचा पाडा’ महिन एक खडगााि तयाचया मालकीच होत. सितःचया जागलात हिी पकडि, हिीची णिकरी िाजमहािाजाास किि ककिा तयााची हाड ि दात यााचा यापाि भाितात ि बाहि किि हा तया कटाबाचा णपणढजाद धादा होता.

एका मोठया इागरज का पनीबिोबि तयान भागीदािी करन बााधकामाच एक बिच मोठ का तराट

णमळणिल. कााही नसरमगक आपिीमळ या का तराटामधय तयाला नकसान आल. ह नकसान एिढ मोठ होत की तयात मगनलालला आपली सािी मालमिा णिकन टाकािी लागली. लाखो रपयााच नकसानझाल होत ि तयातच जिळची गडगाज सापिी नाहीशी झाली होती. पि यापािीच होता तो तयान णकिकोळ धादा चाल कला. मोटािसायकलीिरन तो य जा किीत अस. एका अभदर िळी तयाची मोटािसायकल िसतयािरन घसिली ि तयाचया दोनसही डोळयााना माि बसला. शिीिाििील इति जखमा कालाातिान बऱया झालया.पि डोळयाचया जखमा बऱया झालया नाहीत. हळहळ तयाची दषटी पिसपि गली. तयातच महातािी आई िािली ि बायकोपि आजािपिात िािली. िषस दीड िषात तयाच जीिन पाि बदलन गल. गादयाणगिदयािि ऐष आिामात लोळिािा मगनलाल एक गिीब आाधळा झाला. कोितीही मदत घयायला तयाचा हात पढ होईना, पि इलाजच नहता. तयाला मलबाळ झालच नहत. नातलगाानी तयाला हळहळ दि कल. मगनलाल महित होता, ‘साहब, माझ महिणयासािख आता या जगात िकत माझ ह आाधळ शिीिच आह. मला जिळ किील अस कोिीच नाही. मी आपलया यथ आनादान िाहीन. हाताानी किताा यईल त साि काम किीन.

अनकरमणिका

मला णिडी ह एकच यसन आह. आपि मला णिडी दयािी हीच माझी आपलयाला णिनाती आह.’ मी ती णिनाती मानसय किताच तो आनादान णनघन गला. हिीचया जागलाचा हा मालक एिढा गिीब झाला होता की तयाला सितःची णिडीची तलि भागणिता यत नहती. जीिन यातराची चाक कशी णििली ह समजल नाही, की तयााना णििोध किता आला नाही ि शिटी णहमालयाचया ऊा च णशखिाििील हा बिाचा कडा कोसळन खोल दिीत पडला होता. आता ति तो णििघळनही गला होता. माझया डोकयातली णिचािााची चाक णिर लागली.

भाितात णभकािी उदाड आहत. शहिातच नह ति खडयातही आहत. भाितात णभकािी कोठ

नाहीत? या परशनाला उिि दि अिघड होईल अस िाटत. भीक मागि ही एक परििीच आह. सािच गिीब भीक मागत नाहीत. दाणिदरयामळ कााही लोक नाईलाज महिन भीक मागतात, पि पषटकळ भीक न मागता जगिाि दखील दणिदरी लोक आहत. कााही लोकााचयािि लहानपिापासनच भीक मागणयाचा सासकाि झालला असतो. धादिाईक णभकािी ि भीक मागन जगिाऱया जमाती या अशाच आहत. या लोकााना भीक मागणयाात काहीच णिशष िाटत नाही. तयााचया बाबतीत भीक न मागि हच णिशष समजाि लागल. णशकषिामळ ि जीिनमलयााचया सयोगय जञानामळ ही परििी ि या तऱहचया णभकाऱयााची साखया कमी होत जाईल; पि आज अशा लोकााना भीक मागि ि काही उदयोग किि यात काही ििक आह अस िाटत नाही. इतकच नह ति जनतचया धारममक ििीचा िायदा घऊन अशा तऱहन भीक मागणयाचा आपलयाला अणधकाि आह अस महिणयापयत तयााची पाळीजात. धमापकषा रढीनी या गोषटीना सामती णदली आह, ि रढीपासन जनतन दि जाऊ नय यासाठी पिमशविाचया कोपाच भय दाखिन सदधा ह लोक आपली भीक मागणयाची पिापिा चाल ठितात. िकीि, गोसािी, िासदि जोशी, णहजड, बहरपी, माकडिाल, असिलिाल ककिा आिाधी जोगी या साऱयााची बसथती अशीच आह. धमस ि रढी यााचया आशरयान जगिाऱया अशा अनक जमाती आहत. या लोकाात ि यााचया बऱयाच मलाबाळाात भीक मागणयाची परििी णनमाि झालली असत. महिन णभकषकऱयााचया परशनाचा णिचाि किीत असताना या सामाणजक पणिबसथतीचा णिचाि किि जरि आह.

तयाचपरमाि आपलया समाजातील एकतर कटाबपदधती खपच दबसल झाली आह याचीही नोद घि

जरि आह. एकतर कटाबपदधतीत गिदोष आहत. पि आपि या णठकािी मखयतः णिचाि किीत आहोत तो महिज या कटाबपदधतीत जया चाागलया गोषटी असतात तयाबदधलचा. एकतर कटाबाात एक परमख असतो. तो सितः कषट कणितो ि इतिााना मागसदशसन करन तयााचयाकडन योगय परकाि काम करन घतो. णमळकत एकतर करन, साऱयााचया गिजााचा णिचाि करन तया भागणिणयाचा परयतन शकय णततकया चाागलयापरकाि तो कितो. कटाबातील परतयक यक तीिि तयाच लकष असत ि परमही असत. परतयकाचया शािीणिक, मानणसक ि बौणदधक मगदिाची तयाला कलपना असत. ि तयापरमािच तयााची कामाची िाटिी होत. िदध ि दबळयााना तया घिाात परमाच सथान असत, चकिाऱयााना सधािणयाच परयतन होत असतात ि तयााचयाबददल एक तऱहची सहानभती घिाात कोिाला तिी असत या सिस काििामळ कटाबातन िटन िािसा कोिी जात नाही. कााही िळस कटाबपरमखाची सहानभती नसली तिी इतकया मोठया कटाबातील कोिाची तिी सहानभती दबळयााना ि चकिाऱयााना असत ि याच काििामळ मागस सोडन भटकिाऱयााची साखया तया मानानकमी असत. यााणतरकीकििानाति एकतर कटाब िटन तयातन लहान लहान कटाब तयाि झाली आहत. या यगाात साापणिक, भािणनक ि बौणदधक साघषामधय एकतर कटाब णटकन िहाि अशकय झाल आह. या लहान कटाबात नििा-बायको ि मल एिढाच पणििाि असतो. आता परषच नह ति सतरीही नोकिी किणयास सजज झाली आह. शहिात िोज िाहन भिभरन लोक यत आहत. तयात नोकिीचया उददशान यिाऱयााची साखया

अनकरमणिका

खप मोठी आह. औषधोपचािासाठी यिाि आहत. भलया-बऱया कामासाठी मािस शहिात यत आहत. नििा-बायको कामाला जात असतील ति तयााचया मलााकड लकष दणयास कोिी नसत. तयामळ अशा मलााच बाबतीत अनक णबकट परशन णनमाि होतात. घिााचया कमतितमळ शहिात मािस कोबन भिलयासािखी िहातात. एकाच खोलीत दोन कटाबसदधा िहातात. झोपडयााची साखया िाढली आह. गणलचि िसतयााच भाग शहिात णठकणठकािी णनमाि झाल आहत. सिचिता, आिोगय, नणतक पातळी या सिसच गोषटीना खप मोठा धोका णनमाि झालाआह. पाणिमातय सासकतीच भडकदशसन घडणििाि णचतरपट ि कथा, पशाची उधळपटटी किणयाच णिणिध मागस, िदध, अपाग ि आजािी यााच कटाबातील गलल सथान िगि गोषटी शहिाात णनमाि झाललया आहत. यााणतरकीकििामळ नोकिी शोधिािााची शहिाकड िीघ लागली आह ि तयातनच साि गाभीि परशन णनमाि होत आहत. ही एक साासकणतक कराातीच दशात घडन यत आह.

या कराातीची लाट खडयापाडयातही पसित चालली आह. या कराातीतन णनमाि होिाऱया सामाणजक

जीिनाातील अडचिी णनिािि किणयाच परयतन िािच अपि पडत आहत, कािि आपला दश खप मोठा आह ि आपलया जिळ या दणषटकोनातन समाजाचा णिचाि करन तयाला सधािणयाचा ककिा साििणयाचा परयतन कििाि कायसकतत िािच थोड आहत ि ज थोडिाि कायसकतत आहत तयााच सथान ह काम किणयाचया दषटीन महतिाच नाही. या पणिबसथतीत त आपल समाजकायस णिशष िगान कर शकत नाहीत. णभकािी, बकािी, भटकपिा, मलातील गनसहगािी, नणतक अधःपतन, नको असलली अभसक, कटाबातील िाटािट, घटसिोट, आतमहतया, कमाणिकााच मातति, परौढातील गनसहगािी ि लाचलचपत अशा एक ना हजाि अडचिी समाजाचया समोि आकरािणिकराळ रप धािि करन उभया आहत. या अधःपतनाला आळा कसा घालािा हाच यकष परशन समाज सिकााचया, समाजशासतरजञााचया ि िाजयकतयाचया पढ आह. यातन सटणयाचा मागस शकय णततकया लौकि सापडािा हीच सिस णिचाििातााची इचिा आह.

णभकषकऱयााचया परशनापितच पाणहल ति अस णदसन यत की हा परशन अणतशय मोठा आह. तो किळ

माबई ि पि यासािखया शहिााचा ककिा महािाषटरापिता नाही. हा परशन सापिस दशाला भडसाििािा आह. माबई ि पि यथ ज णभकािी पकडल जातात तयाात भाितातील सिस िाजयाातील लोक असतात. इतकच नह ति महािाषटरीय णभकाऱयाापकषा बाहिचया िाजयातील णभकाऱयााच परमाि अणधक असलयाच माबईमधय पकडललया णभकाऱयािरन आढळन आल आह. भाितातील इति सिस शहिामधय णभकाऱयााची िदसळ आहच.

णभकाऱयााचया साखयचा अादाज घणयाच काही पदधतशीि परयतन किणयात आल आहत. अथात ह

अादाज आहत. बहन माबईमधय ४० त ५० हजाि णभकािी असाित ि पणयामधय ३ त ४ हजाि णभकािी असाित असा अादाज आह. णभकाऱयााचया या अिाट साखयकड पाहताच लकषाात यत की या दोन शहिातील णभकािी सााभाळिसदधा महािाषटर िाजयासािखया िाजयाला अशकय आह. सधया महािाषटरामधय शासकीय ि खाजगी सासथामधन समाि ४ हजाि णभकाऱयााना सााभाळणयाची सोय आह.

णभकषापरणतबाधक कायदयापरमाि णभकाऱयााचा ताबा घऊन, तयााचयािि योगय ती परणकरया करन तयााच

पनिससन कििाऱया योजना भाितातील सिसच िाजयात नाहीत.िाि थोडया िाजयाात अशा लहान लहान योजना आहत. महािाषटरातील जिढ णभकािी एखादया िाजयाात सापडल असतील तिढच तया िाजयातील णभकािी महािाषटराकडन घतल जातात ि महािाषटरीय णभकाऱयााना महािाषटरात पाठणिल जात. या परकािाला ‘िणसपरोकल’ अदलाबदल महिन साबोधणयात यत. आतापयत महािाषटरान इति पराातात पाठणिललया सिस णभकाऱयााची साखया ४०० त ५०० पकषा अणधक नाही.

अनकरमणिका

भाितातील इति िाजय, तया िाजयातील यथ सापडललया णभकाऱयाकणिता काही अनदान दयाियास तयाि नाहीत, इतकच नह ति सधया चाल असललया णभकषकऱयााचया या कायाचया खचातील िाटा क दर सिकाि सदधा घयाियास तयाि नाही. या कायसकरमात जया सधाििा किणयात यतात ककिा जी िाढ किणयात यत, तया साऱया गोषटीचा पाचिारमषक योजनात अातभाि कला जातो ि या कायसकरमाकणिता ५० टककपयत अनदान मातर क दर सिकािकडन णमळत.

ििील णििचनािरन लकषाात यणयासािख आह की णभकाऱयााचा परशन अणतशय मोठा ि णजणकिीचा

आह. तो कोितयाही एका पराातापिताच मयाणदत नसन साबाध भािताचाच आह अस महटलयास िािस िािग होिाि नाही. तयाचपरमाि या परशनाची सोडििक कोितही एक िाजय कर शकिाि नाही. महिनच या परशनाची सोडििक क दरीय णनयातरिाखाली झाली ति त परयतन अणधक िायदयाच होतील. तिी सदधा समाज सिकाानी ि या शासतरातील णिद िानाानी ि सिकािाानी या णिषयी गाभीिपि णिचाि किािा अशी बसथती जरि णनमाि झाली आह.

णभकषा परणतबाधक कायदयाखाली अटक होऊन सटलली मािस भीक मागतात काय ि तयााच परमाि

णकती असाि हा एक परशन आह? णभकषा परणतबाधक कायदयापरमाि अटक झाललयापकी समाि णनममया लोकााना कोटातित जाणमनािि सोडणयात यत. पषटकळााच नातलग ककिा णमतरमाडळी पढील चाागलया ितसिकीचा जात मचलका दऊन तयााना सोडिन घतात. ति कााही लोकााना तयााचया सितःचया जाणमनािि सोडणयात यत. ही मािस पनसहा समाजात गलयािि भीक मागनच आपला उदिणनिाह कितात काय? ककिा तयााचयात सधाििा होत का?

णभकषा मागि ही एक सामाणजक णिकती आह. ती अनक काििामळ णनमाि झालली आह. महिजच

या णिकतीला जबाबदाि असिािी कािि समाजात णिखिलली आहत. मनषटय णभकषकिीगहात आिन तयाला जिी सधािल तिी तो जहा समाजात जातो तहा तयाला पिीचयाच णिकत िातािििात िहाि लागत. णशिाय तयाचया मनािि कलला पणििाम पषटकळिळा अशा पणिबसथतीत णटकन िहात नाही आणि तो पनसहा भीक मागणयाची शकयता णनमाि होत.

आजािी पडलला मािस दिाखानसयात जाऊन बिा होऊन यतो, पि तो पित आजािी पडिािच

नाहीअस महिता यईल काय? कषयासािखया चगट आजािान आजािी असलला मािस घिात खाणयाची आबाळ झाली ककिा घिात मानणसक समाधान णमळाल नाही ति पनसहा आजािी पडतोच. तयाचपरमाि णभकषामागिाऱयााच सदधा आह.

या णिषयािि उपललध असलली आकडिािी पाणहली ति णदसन यत की शकडा ६·४ टकक णभकािी

पनसहा पकडल गल आहत कोटातन सटललया ि सासथामधन मदत सापलयािि सोडललया लोकााचया पकी िक त ६·४ टकक लोकच पनसहा पकडल जातात. या आकडयािरन अस िाटत की पनसहा पनसहा भीक मागिाऱयााच परमाि िाि मोठ नसाि.

आजचया यातरित, सटन गललया परतयक मािसािि लकष ठऊन तयाला मदत किणयाची ककिा तो

काय किीत आह याची माणहती णमळणिणयाची योजना नसलयामळ परतयकष णकती मािस सधािली ह आकडयाानी दाखिन दता यिाि नाही. पिात िि णनदशसनास आिन णदलली आकडिािी ह या कायदयाचया

अनकरमणिका

सदपयोगाच अपरतयकष गमकच आह, अस खणचत महिता यईल. या कामात पणिपिसता आली आह ककिा त सधाििचया पणलकड आह असा अथस नह. ज काम चाल आह त थोड असल तिी चाागल आह ि तयातन अनक मािसााच जीिन सधाित आहत.

सासथमधय आलयानाति सिस परकािचया णभकषकऱयााची योगय ती काळजी घतली जात. आजािी आहत

तयााचयािि इलाज तातकाळ सर होतो. अपागााना मानणसक समाधान दऊन सयोगय अस धाद णशकषि दणयात यत. िदधााना ि अणतशय णिकलााग झाललयााना सााभाळल जात.

मानणसक णिकती झाललयााची णचणकतसा करन तयााना सधािणयाच शकय त साि परयतन किणयात

यतात. सदढााना यत असललया यिसायात चालना णदली जात. ककिा तयााना यतील अस उदयोग णशकणिल जातात. या सिस परयतनााचा उददश एकच की हा इसम जहा पनसहा समाजात जाईल तहा तयाला आपलया पायािि उभ िहाता याि. आज नोकिी णमळणयाचया दषटीन काय अडचिी आहत ह सिाना माणहत आह. सिससामानसय ि उिम कामगािालासदधा लौकि नोकिी णमळत नाही अशी पणिबसथती आह. नोकिीचया कषतराात िगिगळया परकािची तीवर चढाओढ आह तहा या सामाणजक पणितयक ताला ि परमयातमक बनललया मािसाला कोि नोकिी दिाि? तिीसदधा नोकिी दऊ शकिाऱया सासथााना ि यकतीना गळ घालन णकतीतिी लोकााना नोकऱया लािन णदलया जातात ि णकतीतिी लोक सिससामानसयापरमाि आपल काम योगय तऱहन किीत आहत ह पाहन ज समाधान होत तयाची कलपनाच किित नाही.

आपि आताापयत जया कायाचा णिचाि कला त कायस परमयातमक बनललया यकतीबददलच आह.

णभकािी हा सामाणजक पणिबसथतीमळ समाजातन बाहि णनघालला असतो. सामाणजक धाििला जरि अशी तयाची ितसिक नसत. णभकािी हा समाजरपी कभतीतन णनखळलला णचिा ककिा दगड होय. या णनखळललया णचऱयााना तयााचया पनसहा जागी बसिताना टाकीच घाि घालन तयाचा नको असलला भाग काढन टाकािा लागतो. तयाचपरमाि तो णचिा ककिा दगड जया णठकािी बसिाियाचा असतो ती जागा साि किािी लागत. कोदिातन णनसटलला खडा बसिताना सदधा सोनािाला मखयतः कोदिातच सधाििा किािी लागत. समाजाच कोदि कोरन दरसत किणयाच काम सोप नाही. एक मािस बदलि जि यिढ अिघड आह ति तया मािसाचया भोितालचया यकतीनी बनलल िाताििि बदलि णकती अिघड आह! या, कटाबातन गललया मािसाला पित घयायला मळात कटाबातील लोकच तयाि नसतात, मग बाजचया लोकााची सहानभती णमळणिि णकती अिघड आह याची कलपना यईल. णभकाऱयााचया पनिससनाचया दषटीन अतयात णजणकिीच ि सािख सिरप बदलिाि ह कायस यशसिीिीतीन किि ह सिससामानसयास जमिाि नाही.

कोितयाही यकतीमधय होिािी अशापरकािची सधाििा ही हळ हळ होत असत. एकादा गनसहगाि

सधाित असताना तयाचया दोन गनसहयामधील कालािधी िाढत असतो. जि तो िोज गनसहा किीत असल ति तो आिाभी आठिडयातान एकदा गनसहा कर लागल. मग पढ मणहनसयातन एकदा, अशा परकाि तो हळ हळ सधािल. पि अशा सधाििाऱया यकतीला समाज ि कायदा सािकषि दऊ शकत नाही. णभकािी या णनयमास अपिाद नाही. तयालासदधा असच सधािाि लागल. समाज, कटाब, परमयातमक यकती ि मदत कििािी यकती या साऱयााचया परयतनातन ि णिशषतः अणधकािी यकतीचया कौशलयातन ि कायाचया तळमळीतन यकतीच पनिससन रप घत. एका एका यकतीला सधारन तयााचया पनिससनाची माणलका बनणिि ही अणतशय अिघड अशी गोषट आह.

अनकरमणिका

पणयपराप तीसाठी ककिा दयचया पोटी णभकाऱयााना दान दि णकतपत योगय आह याचा समाजास णिचाि किाियास लािील अस िाङ मय णसदधहसत लखकाानी शासतरशदधिीतीन णलणहल पाणहज ककिा कोिीतिी णलहन घतल पाणहज. नाटक णसनमातन ि िाङ मयातन पषटकळिळा णभकषची तििदािी अिधान नसलयामळ होत. या परकािाला आळा घातला पाणहज. याच िळी सयोगय मागान दया कशी किािी याच णशकषि बालियातच मलााना दणयाच दषटीन करणमक पसतकात काही पाठ घालणयात याि लहानपिापासन मलााचा दणषटकोन णनदोष बनिािा.

णभकाऱयाला दान णदलयान तो सधाित नाही. तो णभकािीच िहातो. सयोगय सासथला दान णदलयान

णभकाऱयास सधािणयाचा शासतरोकत परयतन कला जातो ि तयाच भडसाििाि नणजकच परशनसदधा सट शकतात. अशा लोकााना चाागल नागणिक बनणिणयाच परयतन काही सासथा किीत आहत; अशा सासथााना सहायय किि महिजच णभकाऱयााचा परशन सोडिणयाला मदत किणयासािख आह. या सिस णिषयािि सोप ि मनोिाजक िाङमय णलणहल जािि तयाचा उपयोग करणमक पसतकातन करन निीन णपढीची मत शासतरशदध बनिािीत अस िाटत.

अपाग, िदध, याधीगरसत ि िड या सिस परकािचया लोकााना समाजात योगय सथान नाही, पि महिन

तयाानाआता भीक मागणयाची बसथती यऊ नय. तयााना सनसमानान जाऊन िहाता यईल अशा खप सासथा समाजान णनमाि कलया पाणहजत. सधया महािाषटरात ह कायस कििाऱया सिकािी ि सिकािमानसय (परमाणित) अशा सासथााची यादी पणिणशषट ‘अ’ मधय णदलली आह. अशा सासथा िकत १७ आहत. या सिस सासथामधन आशरय घिाऱयााची साखया समाि ३,००० इतकी आह. सिकािी (शासकीय) ि परमाणित सासथाामधय तीन चाि सासथा अशा आहत की जया णठकािी अपागााना ि िदधााना ठिता यईल. ही सामाणजक तितद िाि तोकडी आह. णभकािी नसललया अपागााना ि िदधााना सााभाळिाऱया अपाग कलयाि णिभागातित मानसयता पािललया १४ सासथा असन तयाातील िदधााची ि अपागाची साखया ३०० चया िि नाही. यािरन अस महिता यईल की महािाषटरात अशा िदध ि अपाग यााना सााभाळिाऱया सासथा जरिीचया मानान िािच कमी आहत. समाज सिकाानी ि शासनान अशा आिखी सासथा काढलया पाणहजत. जनतन उदाि हसत अशा सासथााना मदत कली पाणहज. ि शासनानसदधा सयोगय सासथााना भिपि परमािात अनदान णदल पाणहज. या लोकााना समाजात ि कटाबाात पिी मानाच सथान होत. पि आता बदलतया सामाणजक पणिबसथतीमळ त नाणहस झाल आह. या काििामळ अशा लोकााना सााभाळणयाची नणतक जबाबदािी समाजाची ि पयायान शासनाची आह. या सासथात परिश सनसमानपिसक ि सकि असािा. यथ कायदयाचा बडगा ककिा तयाची टोचिी अस नय. अशा परकािचया कायानी समाजाचा कोसळिािा हा बरज सााभाळता यईल.

या सिस कायाला पसा कोठन आिाियाचा? कि दिाऱयााचा पसा िापिाियाचा काय? या परशनाचा

णिचाि किीत असताना एक गोषट णनदशसनास यत की, आपला समाज खप दयािात ि दानधमस कििािा असा आह. एका पहािीमधय अस णदसन आल आह की, माबई शहिात एका िषात दान धमस महिन िोख िककम र. ििीस लाख णदली जात. अ, िसतर ि इति गिजचया िसत ककिा सासथााना णदललया दिगयााचा यात समािश नाही. माबई शहि हच समाजाचया दाततिाच परतीक मानल ति दानधमस कििाऱयााची साखया खप मोठी आह. मदरास शहिात नकतीच एक पहािी किणयात आली. तयात अस णदसन आल की मदरास शहिातील ८० टकक लोक दान दतात. शहिाातील लोकापकषा खडयातील ि गरामीि लोक अणधक धारममक ििीच आहत अस मानल ति भाितीय लोक णकती मोठया परमािािि दानधमस कितात ह णदसन यईल. भािताचया पातळीिि एक मोठी ‘गागाजळी’ परामाणिक णसदधहसत ि दिदषटीचया नतयाानी काढली ति खप

अनकरमणिका

मोठा णनधी सहज जमा होईल ि या साऱया तऱहचया लोकोपयोगी सासथा समाजाला चालणिता यतील. पिदशात अशा यातरिा आहत ि तया मोठ कायस किीत आहत. भाितातसदधा असा परयोग किाियास हिकत नाही. ह कायस किाियास चाणितरयिान णनसपह ि सचया समाज सिकााची जरि आह. सधया अस लोक णमळि अिघड असल तिीसदधा ही पणिबसथती बदलन जाईल ि ही धिा सााभाळिािी मािस पढ यतील याची खातरी िाटत.

अनकरमणिका

परकिि दसि: णभकषा परणतबाधक कायदा

णभकािी िाि पराचीन काळापासन भाितात आहत. अगदी सधािललया दशामधयसदधा णभकािी आढळतातच. अथात तयााच परमाि िाि कमी आह ि तयााची भक पि िगळी असत. भीक मागिािा अच मागतो अस नाही ति पसा, कपड िगि िसतदखील मागतो. पसा णमळाला ति बाजािात िाटल ती िसत णिकत घता यत. पिदशात एकादा िपा णभकािी मदयाचया बाटलीची मागिी किताना णदसतो. अशा आहत णभकाऱयााचया तऱहा.

मोठाली यदध, धििीका प, पि अशा मोठालया नसरमगक आपिीनाति ककिा दषटकाळानाति णभकाऱयााची

साखया िाढलयाच आढळन यत. याणशिाय यााणतरकीकििामळही णभकाऱयााची साखया िाढलयाच णदसत. णनिणनिाळया दशाानी ह परशन सोडिणयासाठी कायदयाचा उपयोग कला आह.

मालमिा कायदा किताना अस गहीत धिल जात की परतयक मािसाला आपलया उदिणनिाहाच

साधन आह ि तो चाागल काम करन आपल ि आपलया का टबाच पालन पोषि कर शकतो. अस असनही जि एकादा मािस चोिी ककिा इति गनसहा करन पस ककिा इति िसत णमळणिणयाचा परयतन किीत असल ति तो महतिाचा गनसहा मानणयात यतो. पि दशात मोठा दषटकाळ पडला असताना लोकाानी कललया चोऱया या तया मानान कमी दजाच गनसह ठितात. याबाबतीत परणसदध गनसहगािशासतरजञ शरी. हनसस िॉन हकटग (Mr. Hans Von Hentig) याानी आपलया “Panishment” या पसतकाात णलणहल आह.

“Thus the judgment of delicts against property supposes a dishonest and subduable

intention of appropriation, which, according to its moral accentuation rests on the assumption of normal industrial conditions and normal possibilities of work.”

(यापरमाि मालमिबाबतचया गनसहयािि णनिसय दताना अपरामाणिकता ि िसिन मालमिा तालयात

घणयाची इचिा गहीत धिली जात. या णनिसयाची नणतक गिििा सामानसय उदयोग बसथती ि नोकिी णमळणयाची सामानसय बसथती यािि अिला बन असत.)

या तऱहचया णभकाऱयााचया बाबतीत कायद कितानासदधा याचा णिचाि कला जातोच. अनक

परकािचया सामाणजक पणिबसथतीमळ णभकाऱयाची साखया णटकन आह ि िाढत आह. तयामळ ही पणिबसथती कायम िाह नय महिन कायदा करन पणिबसथती शकय तिढी आटोकयात आिािी ही इचिा तयामाग आह. णशिाय इति कायदयापरमाि हा कायदा णशकषा दिािा नाही. णभकषा मागि हा जिी गनसहा मानणयात आलला असला तिी अशा लोकााची सधाििा हािी महिन तयााना सथानबदध करन उदयोगधाद णशकणिि, तयााची अ-पाणयाची सोय किि, तसच िदध, अपाग ि आजाऱयााची सोय किि ही णशकषा नह. णभकाऱयाचसाठी किणयात यिाि कायद सामाणजक सिरपाच असलयामळ तयााचा उददश णशकषा किि हाच नसन सधाििा किि ि काळजी घि हा असतो. मल ि णसतरया यााच बाबतीत किणयात यिाि कायद सदधा अशाच परकाि सधािणयाचया हतन कलल कायद आहत. महिन दशातील साापणिक बसथती िाि चाागली असो ककिा नसो तिी सदधा अस कायददशाानी िळोिळी अामलात आिल आहत. भाितात सदधा अस कायद णनिणनिाळया सिरपात ि पणिबसथतीत तयाि कलल आहत. अथातच णभकाऱयााच पनिससन किणयाचा हत तयातील काही कायदयात आह ति काही कायदयात तयााना जिब िाटािी ि तयाानी तथ भीक मागणयाच बाद किाि अस

अनकरमणिका

िगिगळ हत आहत. जिब णनमाि कििाि कायद अथातच णशकषा कििाि ककिा दाड कििाि अस आहत. याणशिाय काही कायदयाचा हत णभकाऱयााना परणतबाध किणयाचा असतो. तयात तयााचया पनिससनाचा भाग िाि कमी असतो. अस िगिगळ हत मनाात ठऊन कायद किणयात आल आहत.

सिस तऱहचया णभकाऱयामधय मलााचा परशन णिशष महतिाचा आह. मल ही लहान ि अजाि

असलयामळ तयााचयािि खप अनसयाय ि जलम होतो. काही मल सितः होऊन भीक मागतात पि लहान मल पळिन आिन तयााना अपाग बनिन भीक मागणयाच साधन महिन िापििाि काही समाजका टकही आहत. कामाकणिता पळिन आिलली मल णिकली जातात. ििील सिस गोषटीचा णिचाि करन इाणडयन पीनल कोडच कलम ३६३ [अ] १५-१-१९६० पासन अामलाात आिल आह. ह कलम पढीलपरमाि आहत.

“३६३(अ) भीक मागणयाचया धादयाकणिता ककिा भीक णमळणिणयाचया उपयोगाकणिता कोितयाही इसमास िखिालीतन चोरन नि ककिा अलपियी इसमाचा कबजा णमळणिि. णशकषा दहा िषत कद ि

दाड. (२)भीक णमळिणयाचया धादयाकणिता ककिा तशा उपयोगाकणिता अलपियी इसमास ककिा तयाचया

अियिास णनरपयोगी किील ति. णशकषा. आजनसम कदि दाड.” समाजका टकापासन मलामलीच सािकषि किाि या हतन ििील सधाििा इाणडयन पीनल कोडचया

कायदयात १९६० साली किणयात आली. या कायदयाची अामलबजाििी किणयात आली आह. कायदयाची अामलबजाििी कििाऱयाानी या कायदयाचा शकय तिढा अणधक िायदा करन घऊन अडचिीत सापडललया ि सापडिाऱया मलााची सोडििक किािी महिन या गनसहयाकणिता णशकषा जबि ठिली आह, कािि या परकाि िागलयान होिाऱया णशकषची भीती समाज का टकााचया मनात णनमाि होि जरि आह.

याणशिाय भाितातील बहतक सिस िाजयामधय मलाासाठी कायद कलल आहत ि तया कायदयाखाली

मलााची काळजी सिकाि घत. महािाषटरातही असा कायदा आह. या कायदयाच नाि ‘माबई मलााचा कायदा १९४८’ हा कायदा मळ सिरपात १९२४ साली किणयात आला.

माबई मलााचा कायदा १९४८

जया लहान मलामलीना णभकािी बनणिणयात यत तयााचया बाबतीत उपाय योजना किािी या उददशान माबईमधय १७ जल १९२० िोजी सभा बोलाणिणयात आली होती. या सभच अधयकष माबईच एक परमख नसयायाधीश सि मकलऑड ह होत. तयापिी १९१५ साली डॉ. जहाागीि किसटजी याानी या परशनाला माबईत चालना णदली. हा परशन अपाग कललया भीक मागिाऱया मलााचया बाबतीत मखयतः णनमाि झाला होता ि याच परशनासाबाधीचया चळिळीतन ‘माबई मलााचा कायदा’ १९२४ साली झाला ि १९४८ सालचा ‘माबई णभकाऱयााचा कायदा’ किणयाची पिसतयािीझाली.

१९४८ चा माबई मलााचा कायदा हा भाितात मलााचया कायदयामधय अगरसि मानणयात यतो. या कायदयात मलााचया समसयााशी, तसच या परशनाशी णनगडीत अशा सिस पणिबसथतीशी मकाबला किणयाची तितद किणयात आली आह ि िचाणिकदषटटया ह णिशष महतिाच मानल जात. गनसहगाि मलानाच नह ति

अनकरमणिका

अनाथ पणितयकत, योगय कटाब नसललया ि जया मलािि गनसहा होणयाची शकयता आह ककिा जया मलािि गनसहा झालला आह अशा सिस मलााना या कायदयाखाली आसिा दता यतो. तसच गनसह कििािी ि जयााचया हातन गनसहा होणयाची शकयता आह अशीही सिस मल या कायदयाचया ककषत यतात. ि तयााना सनसमागस दाखिणयाच कायस हातात घता यत. अथातच भीक मागिािी ि जयााना भीक मागाियास लािली आह अशीही मल णिमााड होममधय घता यतात. मलााची काळजी नीट न घिाऱया तसच मलााचा दरपयोग कििाऱया समाजका टकााना णशकषाही दता यत. या दषटीन या कायदयातील कलम ४० ि ४७ ही महतिाची आहत. तसच मलााचया बाबतीत गनसह किणयाचया दषटीन ६ या णिभागाातील कलम ४८ त ६३ ही महतिाची कलम आहत.

सतरी ि णशश सासथा (लायसनसस दणयाबाबत) अणधणनयम १९५६

हा भाितीय कायदा आह. बहतक सिस िाजयामधय या कायदयापरमाि णसतरया ि मल यााचया सासथाािि णनयातरि आिन तयााचयातील अणनषट पदधती बाद किणयात आलया आहत. णसतरया ि मल यााचया सासथा काढन णसतरया ि मल यााचा दरपयोग कििाऱया काही सासथा शरीमती िाि कणमटीचया णनदशसनास आलया होतया. अशा िाईट सासथााच उचचाटन करन सिस सासथााचया कामाची पातळी िाढिन दणयाच कायस या कायदयानसिय होत आह. महािाषटर िाजयान हा कायदा १-४-१९५९ या णदिशी लाग कला ि तयाखाली आता १०५ सासथा परामाणिक झालया आहत.

या कायदयामळ भटकिािी मल ि णसतरया यााचया पनिससनाचा मागस मोकळा झाला आह ि समाज का टकाानी चालणिललया सासथााचा बीमोड झाला आह. या कायदयामळ जयााना भीक मागािी लागत अशा णसतरया ि मल यााचा परशन काही अाशान सकि झाला आह.

इाणडयन लपसस ॲकट १८९८

१९२० पयत या मळ कायदयात सधाििा झालली आह.या कायदयाच कलम ६ (१) परमाि कषटिोगी णभकाऱयाला अटक किता यत. ि कलम ८ परमाि तयाला कषटिोगयााचया परमाणित सासथत (लपि असायलम) ठिता यत. या सासथचया साचालक सणमतीस ककिा कोटास तयाला नाति सोडणयाचा अणधकाि आह. या कायदयापरमाि जिी कषटिोगी णभकाऱयााना पकडणयाच अणधकाि असल, तिी परतयकषात तयाचा िाि थोडा उपयोग होतो. कषटिोगयााचया बहतक सिस सासथा नहमीच भिललया असतात ि तथ एकादया कषटिोगयास परिश णमळि ह बिच णजकीिीच काम असत. सधयाची बसथती ि कषटिोगयााची साखया पहाता अस िाटत की या कायदयात ककिा पणिबसथतीत काहीतिी सधाििा झाली पाणहज अशा आिखी अनक सासथााची जरि आज भासत अह.

महािाषटरापितच पाणहल ति अस णदसन यईल की सािसजणनक आिोगय खातयातित ह कायस बऱयाच जोिान चाल आह. िोगयाला घिीच ठऊन औषधोपचाि घता याित अशी सधयाचया कायाची शासतरीय भणमका आह ि तशी सोय णनिणनिाळया णठकािी उपचाि क दर णनमाि करन उपललध कली आह. तसच कषटिोगी बि झालयानाति तयााचया पनिससनाच कायस समाज कलयाि खातयामािस त किणयात याि अस ठिल आह. िोगदगध (Burnt out). लोकााचयासाठी एक योजना समाज कलयाि खातयामािस त िाबिली जात. िोगदगधााचया पनिससनाच कायस सोप नाही. या िोगाचया बाबतीत णनिणनिाळया समजती समाजात खोलिि

अनकरमणिका

रजललया आहत ि तयामळ ह कायस अणधक गातागातीच झाल आह. तिीसदधा नोकऱया दऊन पनिससन कललया लोकााची उदाहिि समोि असताना ह कायस होिािच नाही अस महिित नाही. ह काय सकि होणयासाठी जनमत तयाि होि जरि आह. जनमत बदलि ही िाि मादगतीन होिािी गोषट आह. महिनच या कायाची िळ णदसाियास खप अिधी लागल.

इाणडयन लनसी ॲकट१९१२.

या कायदयापरमाि िसतयािि णिरन लोकााना तरास दिाऱया िडया णभकाऱयााना पकडन मटल हॉबसपटलमधय पाठिता यत. या काििामळ हा कायदा णभकषापरणतबाधक कायदयास पिक असाच आह. या कायदयाचा अणधक उपयोग हािा अस िाटत.

यिोणपयन हगरनससी ॲकट१८७४

हा कायदा बिाच जना आह ि तयाचा उपयोग यिोणपयन भटकयााचया बाबतीत असलयामळ तयाला पराणतणनणधक सिरप पराप त झाल नाही.

णकरणमनल परोणसजि कोड १८९८

या कायदयाचया १०९ कलमापरमाि उदि णनिाहाच परतयकष साधन नसललया इसमास कोटापढ आिन तयाला चाागलया ितसिकीचया शतीिि, जामीन घऊन सोडन दणयात यत. याचा उपयोग णभकाऱयााचया दषटीन कला जात नाही. या चपटि कसस गाड ककिा साशणयत गनसहगािाणिरदध घातलया जातात. णभकाऱयााना या कायदयापरमाि अटक कलयास तयााना जामीन कोि िहिाि? तयााना थोडीशी कद दता यणयाची शकयता आह महिनच या कलमााचा उपयोग णभकषा परणतबाधनासाठी होत नाही. नया णकरणमनल परोणसजि कोड परमाि णभकाऱयाणिरदध काििाई किता यत नाही अस िाटत.

मयणनणसपल ॲकटस

िि नमद कलल सिस कायद ि योजना या णभकाऱयाासाठी परतयकषपि कललया नाहीत. पि तयात णभकाऱयााचाहीसमािश होऊ शकल. पि याणशिाय भाितातील बहतक िाजयाानी आपापलया िाजयापित णभकषापरणतबाधक कायद बनणिलल आहत. भाितातील काही शहिातील मयणनणसपल ॲकटसमधय णभकाऱयााच बाबतीत तितद किणयात आलली आह. पाजाब मयणनणसपल ॲकट १९११, अजमि ि मखािा मयणनणसपल ॲकट १९१६ ि मधयपरदश आणि िऱहाड मयणनणसपल ॲकट १९२२ या कायदयानसिय णभकाऱयााचया णिरदध काििाई किणयाची, तयााना दाड किणयाची, तीन मणहनपयत अटकत ठिणयाची, ककिा र. ५०/- पयत दाड किणयाची णशकषा ठिलली आढळनयत.

पोलीस ॲकटस

माबई, मदरास ि कलकिा, यथील पोलीस-कायदयामधय णभकाऱयााचया णिरदध काििाई किणयाची सोय आह. ह कायद िळोिळी सधािणयात आल आहत. या कायदयााच सिरप अथातच मयाणदत आह. जया

अनकरमणिका

णठकािी णभकषकऱयााच सितातर कायद किणयात आल आहत तथ ह कायद अपरसतत ि अनािशयक आहत. माबई ि मदरास या दोनसही णठकािी आता णभकषा परणतबाधक कायद लाग झालल आहत.भाितामधय णनिणनिाळया िाजयाानी णभकाऱयााचया समसयला तोड दणयाच सितातर कायद कलल आहत. या सिस कायदयााची तपशीलिाि माणहती दि जागचया अभािी अशकय आह. महिन या कायदयााचया णिषयी अगदीच तरोटक अशी नामािली खाली दत आह. या कायदयााची कालाकरमिाि यादी अशी:

१ भोपाळ १९१७ णभकषा परणतबाधक कायदा.

२ हदराबाद १९४१ णभकषा परणतबाधक कायदा.

३ प. बागाल १९४३ बगाल हगरनससी ॲकट.

४ महसि १९४४ णभकषा परणतबाधक कायदा.

५ तराििकोि १९४५ णभकषा परणतबाधक कायदा.

६ मदरास १९४५ णभकषा परणतबाधक कायदा.

७ माबई १९४५ णभकषा परणतबाधक कायदा.

८ कोचीन णभकषा परणतबाधक कायदा.

९ णबहाि १९५२ णभकषा परणतबाधक कायदा.

महािाषटरामधय ककिा पिीचया माबई पराातात याबददलचा णिचाि १९१५ चया समािास झालला आह ह

मागील णििचनािरन सपषट झाललच आह. तयानाति ही िचाणिक चळिळ चालच िाणहली ि तयातन १९२४ साली माबई मलााचा कायदा णनमाि झाला. कोितयाही परजासिाक िाजयात कायदा हा जनमत तयाि झालयानातिच होत असलयामळ हा कायदा तयाि हाियास १९४५ पयत िळ लागला. अथातच मधयातिीचया काळात महायदध झालयामळ थोडा अणधक िळ लागला. यिढ बाकी महिता यईल की माबई पराातात या परशनािि १९१५ पासन जनमत तयाि होत होत, पि परतयकष णभकषा परणतबाधक कायदा हा परौढासाठी १९४५ साली तयाि झाला यिढच नहति तो लगच कायाबनसितही झाला ि तयानाति ह कायस िाढत गल.

या परशनातील मलााचा णिशषतः अपाग ि णिकत बनणिणयात यिाऱया ि णभकषा मागणयाच साधन महिन बाळगणयात यिाऱया मलााचा, परशन णिशष महतिाचा िाटला होता तो १९२४ चया मलााचया कायदयान हाताळणयात आला. महिजच मलाानी भीक माग नय ककिा समाजका टकाानी तयााना भीक मागाियास लाि नय हा तयामागचा हत होता. तसच गनसहगाि मलााना िगळया परशासनाखाली आिणयात आल आह. तयामळ मलाचयासाठी माबई पराातात निीन यिसथा णनमाि झाली. आिाभी ही यिसथा माबई शहिापितीच होती पि पढ १९३२ चया समािास पराातातील णनिणनिाळया णजलहयााचया मोठया गािीही ही योजना कायाबनसित झाली. महिजच भटकया ि भीक मागिाऱया मलााचा परशन १९२४ चया कायदयामळ हाताळणयात आला आह अस महिता यईल.

या नाति १९४५ साली जो णभकषा परणतबाधक कायदा णनमाि झाला तयान अणधक शासतरशदध परयोग सर कल ि कायस सदधा इति पराातााचया मानान अणधक मोठया परमािािि सर कल. कलकिा यथ १९०३ सालीच णभकाऱयााचयासाठी खाजगी सासथा णनमाि झाली होती. ही सासथा शरी. आनादमोहन णिश िास याानी

अनकरमणिका

सथापनकली होती. माबईमधयसदधा १८३१साली ‘बाब णडबसरकट बणनहोलाट सोसायटी’ सथापन झाली होती. ह परयतन िकत दयाबदधीनच परणित होऊन झालल होत.

१९४५ सालचा णभकषा परणतबाधक कायदा हा णभकषा परणतबाध किणयाचया दषटीन तयािळचया माबई

सिकािन टाकलल एक महतिाच पाऊल होत. या कायदयापरमाि माबई शहिात णभकषकिी सिीकाि क दर सथापन किणयात आल ि शासकीय परमाणित सासथा (Govt.certified Institutions) पराातात सथापन करन णभकषकऱयााचया परशनाबाबत कायदशीिच नह ति शासतरोकत दषटीकोनातन भिीि कायास चालना णदली गली. या जनसया कायदयात उिीिा आहत अस लौकिच णदसन आल. दिळ, मणशदी ककिा चचत यााचया अिािात ककिा इमाितीत भीक मागिाऱया णभकाऱयााना पकडता यईना. धारममक भािना दखािलया जाऊ नयत ही काळजी घि जरि होत. हळ हळ या धारममक सासथाच पढ आलया ि णभकाऱयााचा बादोबसत किािा महिन णिनाती कर लागलया. याला कािि महिज जनतत ककिा जनमतात जागती किणयात सिकािला यश आल ह होय. नागणिकााच लकष या णिषयाकड िळाि महिन उच च पातळीिि सभा घणयात आलया ि ितसमान पतरातन या णिषयािि णलखाि परणसदध झाल.

शरी. मोिािजीभाई दसाई ह मखयमातरी असताना आमदाि शरी. होमी तलयािखान याानी णभकषा परणतबाधक कायदा दरसत कििाि णिधयक मााडल होत. पि तयािळी जनमत अजन तयाि झालल नाही, या योगय काििासाठी मखयमातरयाानी त माग घयाियास लािल. कायदयात सापिस सधाििा घडिन आिणयास पढ बिाच िळ लागला ह खि आह. १९५९ साली निा कायदा पास झाला. पि तयािळी या कायदयािि जी चचा झाली तयाात णभकषा दिाऱयाला णशकषा किािी ककिा महािोगी णभकाऱयााच णनबीजीकिि किाि, यथपयतच णिचाि मााडणयात आल. समाजाचया णिचािात झपाटयान बदल झाला होता ह दाखणििािी ही पणिबसथती आह.

१९४५ चया कायदयात परोबशन ऑणिसिचया णिपोटाबाबत उल लख नहता. नया कायदयापरमाि परतयक आिोपीत णभकाऱयाचया, सामाणजक, मानणसक, िदयकीय िगि गोषटीचा अभयास करन परोबशन ऑणिसिन कोटास णिपोटस दयािा अशी सोय किणयाात आली. या णठकािी या परशनाचया तळाशी असललया सामाणजक ि इति काििााचा अभयास शासतरीय दषटीकोनातन किणयास कायदयान मभा णदली. तयाचपरमाि परोबशन ऑणिसिचा णिपोटस हा गपत मानणयात यािा असही साागणयात आल. अथात जरि तथ आिोपीस तयाचयाबददलचया णिपोटाची माणहती दऊन तयाबाबतीत तयाला पिािा दणयाची साधी कोटाकडन दणयात यत. पनसहा पनसहा भीक मागणयाचा गनसहा किणयाऱयास १० िषत पयत णभकषकिी गहात ठिणयाची णशकषा दणयाचा अणधकाि कोटास दणयात आला आह. या दहा िषापकी दोन िषापयतचया मदतीत णनगिगटट णभकाऱयास तिागातही पाठणिणयाचा अणधकाि कोटास दणयात आलला आह.

१९४५ ि १९५९ चया णभकषापरणतबाधक कायदयातील मलभत ििक खालील परमाि मााडता यतील. १) णभकाऱयााचया परशनाची उकल करन परणतबाधन किणयािि अणधक भि दणयात आला आह. २) कठलयाही धारममक पजासथानात भीक मागणयास नया कायदयान बादी कली आह. जनसया

कायदयापरमाि णभकाऱयााना पजासथानाात पकडतायत नस.

अनकरमणिका

३) जनसया कायदयापरमाि परतयक णभकाऱयाचया सामाणजक, मानणसक, भािणनक ककिा िदयकीय माणहतीची कोटास जरि नहती. पि नया कायदयापरमाि ही माणहती गोळा करन परोबशन ऑणिसिन कोटास ती जरि तया िळी दयािी अस नमद कलल आह. या माणहतीचा उपयोग करन कोटान आपलया समोिील णभकाऱयाचया पणिबसथतीचा आढािा घऊन तयााचया कलयािाचया दषटीन काय किाियाच ह ठििाियाच असत. कोटाचा णनकाल हा तया णभकाऱयाचया पनिससनाचया दषटीन कलला एक परयतनपिस हकम असतो. या हकमामधय तयाच पनिससन ककिा तयाची काळजी ही अणभपरत असत. परोबशन ऑणिसिचा णिपोटस हा गपत मानला जातो. पिात कोटास जरि िाटल तिढया भागाबददल आिोणपत णभकाऱयाला परशन णिचािता यतात ककिा तयाबाबतीत णिरदध ककिा बाजचा पिािा दणयाची साधी दता यत. नया कायदयातील कलम ६ ि ७ ह या दषटीन णिशष महतिाच आहत. जनसया कायदयापरमाि णभकषकिी सिीकाि क दरातील कोितयाच अणधकाऱयास कोटात अिाकषिही बोलणयाचा अणधकाि नस. सिीकाि क दराातील परतयक णभकाऱयाचया बाबतीत कोिती पणिबसथती तयाला समाजातन उठणयास काििीभत झाली होती याचा अभयास आता शकय झाला आह ि या अभयासाचया बळाििच तया मािसाचया पनिससनाचा मागस आखता यतो. पिी ह कायस सासथा कसतिी किीत असत पि निीन कायदयापरमाि परतयक यकतीचा अभयास यकती महिन होऊ लागला आह, ि शासतरीय दणषटकोनातन तयाचया सधाििचया मागाचा अिला ब किता यऊ लागला आह. णिकती समजली महिजच तयािि उपाययोजना कोिती किािी ह मकरि किता यत. कायदयातील या सधाििमळ णभकाऱयााचया कामात अणधक शासतरशदधता याियास मदत झाली आह ि या शासतरीय माणहतीचा उपयोग कोटास होऊ लागला आह.

४) सिाईत णभकाऱयााना कडक शासन किणयाची सोय णनमाि झाली आह. ५) इतिााना भीक मागाियास लािन तयािि आपली उपजीणिका कििाऱयााना अणधक कडक णशकषा

दणयाची सोय नया कायदयात आह. ६) शािीणिक ि मानणसक दबसळााना सासथत कायम ठऊन घणयाची सोय उपललध झाली आह. ७) िजिि ि शतीिि सोडणयाच णनयम सल किणयात आल आहत. ८) कायदयाखाली काम कििाऱयााना जनतच सिक मानणयात आल असन तयााना कायदशीि

सािकषि णमळणयाची यिसथा निीन कायदयात झाली आह. ९) कषठिोगी ि मनोणिकत यााचयासाठी सोपया पदधतीचा अिला ब २६ या कलमात दशसणिलला आह.

कायदा णकतीही चाागला बनणिला तिी सदधा तो हातााळिाि लोक ह अणधक महतिाच असतात.

कायदयातील शलदााचाच अथस न पहाता तयााचयामागील हतची ि भािनची कदि किि जरि असत. णभकषा परणतबाधक कायदयाची अममलबजाििी किताना तीन महतिाचया खातयााशी साबाध यतो. १) पोलीस, २) नसयाय ि ३) समाज कलयाि.

या सिस खातयााच एकमकााशी जिढ चाागल सहकायस असल तिढ णभकाऱयााच कायस उिम होिाि

आह. या खातयााच सहकायस महिज अथात काम कििाऱया अणधकाऱयााच परतयकषात सहकायस, ही गोषट अिघड

अनकरमणिका

समजली जात, कािि पोलीसि नसयाय खातयााना एिढच काम नसत. उलट णभकाऱयााचया बाबतीत असिाि अणतशय लहान अस ह काम तयााचयाकड णदलल आह. सिस कायदयााची अममलबजाििी ि तयाबाबतीतील नसयायदान ही महतिाची काम पोलीस ि नसयाय खातयासमोि अकराळणिकराळ सिरपात उभी असतात. तयााचा सािा िळ या कामात जात असलयान, सधाििा घडिन आििाऱया, सामाणजक बसथती नाजक हाताानी हाताळिाऱया या कायदयााना परमािाबाहि धकक बसणयाची शकयता आह, तिी सिीकाि क दराचा उिम परकाशक या सिस अणधकाऱयााशी चाागल सहकायस ठिन कामात जासतीत जासत सिळीतपिा आि शकतो.

णभकाऱयााना पकडणयाच कायस ह मखयतः सामाणजक समसयच णनिाकिि किणयाच कायस आह. त अणतशय िाईट कतय कििाऱया गनसहगािाला पकडणयाच नाही. तयाात कायदयाच बािकाि ककिा भीक मागणयाचया िळची तातोतात बसथती ि णतचया पाचनामयाची िाि मोठी आिशयकता नसत. मािस ि तयाची सामाणजक बसथती हीच मखयतः कोटापढ यि जरि असत. महिनच या नया कायदयािि आधािललया णनयमामधय णभकाऱयााना पकडणयाच अणधकाि सिीकाि क दरातील अणधक लोकााना णदल ति ह कायस सिीकाि क दराानासदधा किता यईल अस िाटत. अणधक योगय अशाच लोकााना पकडणयाचया दषटीन कदाणचत याचा उपयोग होणयाची शकयता आह.

या निीन कायदयानाति १९६४ साली या कायदयाििील णनयम परकाणशत किणयात आलल आहत.या

णनयमाामधय नसयायालय, सिीकाि क दर ि परमाणित सासथा या साऱया सासथााचया कायाच णनयम णदलल आहत. १९४५ सालचया कायदयाखाली णनयम तयाि किणयात आल होत त आता िददबातल झाल आहत. खालील णिषयािि ह णनयम कलल आह.

१. पकडललया आिोणपत णभकाऱयााना कस ि कोितया पदधतीन तालयात ठिाि. (५). २. कलम ५ (१). परमाि (समिी) साणकषपत पदधतीन परकिि कशी चालिािीत. (६). ३.नातलग ककिा पालकाानी दयाियाची माणसक िककम. (७). ४. णिमााडििील ककिा सथानबदध लोकााची सिचिता ि िदयकीय तपासिी(८). ५.सथानबदध ि कचचया कदतील लोकााना िगळ ठिणयाबाबत. ६. सासथत निीन आललया यकतीस कााही णदिस इतिापासन िगळ ठिणयाबाबत (१०). ७. झडतीत सापडललया िसताबददल (११). ८. कचचया कदतील इसमाचया झडतीत सापडललया िसताचया णिलहिाटीबददल (१२). ९. सथानबदद इसमाचया झडतीत सापडललया िसतबददल.(१३). १०.सासथतील णनिासीनी कोिती कतयकर नयत. (१५).

अनकरमणिका

११. तयाानी कोितया िसत बाळग नयत.(१६). १२. कलयािणनधीबददलची माणहती. (१७). १३. अभयागत सणमतीचया कायाची माणहती. (२०). १४.मखय णनिीकषक याानी णनिासीचया परमाणित सासथाातन बदलया किताना णिचािात घयाियाचया

गोषटी.(२१). १५. शतीिि मकतता. (२५). १६. सिीकाि क दर ि परमाणित सासथातील णदनचया. (२६). १७. मकादम पदधत. (२७). १८. पळन गललया ककिा णनधन पािललया यकतीचया मौलिान िसताची णिलहिाट (२८). १९. णनिासीना किाियाचया णशकषा.

ििील महतिाचया णिषयािि णनयम किणयात आलल आहत. परतयक णिषयाचया अखिीस णनयम

नाबि णदलला आह.

अनकरमणिका

परकिि णतसि: णभकाऱयााची धिपकड

णभकािी कोिाला महिाि

खि पाणहल ति णभकािी कोिाला महिाि हा परशन सोपा आह. दििोज खप णभकािी णदसतात. लोकाानी भीक दयािी महिन नाना परकािाानी तयााच परयतन चाल असतात. कोिी भीक दतात ककिा कोिी ‘माि किना’ महिन नमसकाि कितात. पि ह साि झाल सिससामानसय मािसाचया माणहतीकणिता. भीक मागि हा गनसहा मानला गलयानाति भीक मागि महिज काय ह कायदयाचया भाषत ठििाि लागल आह.

आपलया भाितात कााही जमाती ककिा पाथ भीक मागणयािि जगिाि महिन परणसदध आहत. काही

लोक किमिकीच कायसकरम कितात, ति काही लोक भिमसाट भणिषटय साागतात, काही लोक आपल शिीि िाकडणतकड करन ककिा तयाात याग णनमाि करन दया ककिा णकळस णनमाि होईल अस कितात. तानसह मल, लहान कोिळी मल ककिा जनािि यााचयाही उपयोगान पहािाऱयााचया भािना उददीणपत करन तयााचया णखशातील पशाचा कााही भाग आपलयाकड यािा यासाठी या लोकााच सािख नाटक चाल असत.

भीक हमिसतयािि माणगतली जात अस नाही. काही मािस दिळात जाऊन सदधा भीक मागतात.

महिन अशा णभकाऱयााना दिळात जाऊन पकडणयाची सोयही या कायदयात कली आह. काही णभकािी िािच हशाि असतात. त तोडान कााही मागत नाहीत. दिळात ककिा दिळासमोि

शाातपिान बसलल असतात. भाणिक लोकाानी णदलल पस त घतात. पि याही णभकाऱयााना कायदयापरमाि पकडता यत.

सितः भीक मागि ह जस गनसहा महिन मानल आह. तसच इतिााना भीक मागायला लािि ककिा

भाग पाडि हसदधा भीक मागणयाइतकच ककिा तयाहन गाभीि सिरपाच गनसह आहत. गािी गाऊन, नाचन ककिा भणिषटय साागन पस मागिािी मािस णभकािी महिनच गिली जातात.

काही लोक अगदीच णकिकोळ िसत णिकलयाच दाखित असल तिी परतयकषात त भीकच मागत असतात. अशा िपया णभकाऱयााना सदधा णभकािी महिन मानल जात.

कायदशीिपि पस मागि, पस घि ककिा अ घि ह गनसह नाहीत. माबई ि पि यथील पोलीस

कणमशनि अशी पििानगी दऊ शकतात. तशी तितद कायदयात कली आह.

णभकाऱयााना पकडणयाचा अणधकाि

पोलीस सटशनचा अणधकािी ककिा पोलीस सकशनचा अणधकािी यााना णभकषा परणतबाधक कायदयाचया कलम ४ परमाि णभकषा मागिाऱयााना िॉिाटणशिाय अटक किता यत. तयाच परमाि परमाणित सासथा ककिा आदान क दर परमख हही अशी अटक कर शकतात.

अनकरमणिका

या कायदयापरमाि णभकाऱयााना अटक किणयाच काम माबईत एका खास पथकाकड ककिा पोणलसााचया तकडीकड णदलल आह. तथील तकडीचा परमख हा सबइन सपकटि असतो. पणयात या कामा कणिता नमललया पोलीस तकडीचा मखय पोलीस जमादाि असतो. (या पोणलसााचया पथकात सतरी पोणलसही असतात पि तयात सतरी पोलीस असाित अस कायदयात णदलल नाही.)

णभकषकिी गहाचया परमखास कायदयापरमाि जो अणधकाि आह तयाचा परतयकष उपयोग णकतीह साागता

यिाि नाही. पि या अणधकाऱयााना तया अणधकािामळ अतयात गिजककिा माणहतीचया णभकाऱयाला अटक किता यईल. अथात पढ तयााना पोणलसााची मदत घयािी तिी लागल ककिा कायदयापरमाि कोटाला णिपोटस दि, णभकाऱयाला कोटासमोि सितः हजि किि, िगि गोषटी किाया लागतील. या कायदयाचया यापामळ या कामात कोिी िािसा हात घालीत नसाित.

चकीची अटक – पोलीस णकतयकदा चकीचया मािसाला पकडतात महिन सिीकाि क दराचया

परमखान ककिा इति परोबशन ऑणिसिाानी या कामात पोणलसाशी सहकायस किाि ककिा तयााच सहकायस णमळिाि अस साागणयात यत. अस परयोग झालल आहत पि तयातन काय णनषटप झाल आह ह साागि अिघड आह. कािि या बाबतीत कोिी साशोधन कलयाच णदसत नाही.

मळात पोलीस चकीचया लोकााना पकडतात काय हा णििादय परशन आह. णभकाऱयासािखी णदसिािी

सिसच मािस भीक मागतात ककिा बऱयापकी कपड घातलल लोक भीक मागत नाहीत या दोनसही कलपना चकीचया आहत.

एकादा गनसहगाि सितःििील आिोपातील कायदशीि पळिाट माहीत असलयास ककिा तयाबाबत

योगय मािसाचा सलला ककिा मदत णमळालयास णनदोष सटतो. अशा िळी गनसहगाि नाही ह कायदशीि उिि आह. पि णभकषा परणतबाधन कििािा हा सामाणजक कायदा आह महिन आपि या परशनाचया मळाशी जाऊन णिचाि कला पाणहज. णनदोष सटिािा ततितः णभकािी नसल पि तो खिोखिीच णभकािी असणयाची शकयात आह.

णशिाय णनदोष सटिाऱया णभकाऱयााच परमाि तिी णकती आह ? पोणलसाानी णभकािी महिन पकडन

आिल ि पोलीस णनघन गल की सिसच णभकािी आपि भीक मागत नहतो अस साागतात पि हळहळ अणधक माणहती झाली की खिी गोषट बाहि यत.

शरीमात णभकािी – लोक भीक कस मागतात ह दाखणििािी एक गमतीची सतयकथा साागणयाचा

मोह आििता यत नाही. मी एकदा णमिजचया सटशनािि कोलहापिकड जािाऱया गाडीत बसलो होतो. मी णखडकी जिळ

बसलो होतो. एिढयाात एक िदध गहसथ सािकाश चालत माझया णखडकी जिळ आल. डोकयािि काळी टोपी, पााढिा जना शटस, तसच जन पि सिचि धोति, पायात चपपल, णपकलल कस, दाढी कलली तितिीत गोिा चहिा, पि िदधापकाळामळ चहऱयािि बऱयाच सिकतया पडललया असाहा गहसथ होता. तयाला पाणहलयाबिोबि तो चाागलया कटाबातला असािा ि तयाच पिायषटय सखात गलल असाि अस णदसत होत. णखडकी जिळ यऊन तो िदध गहसथ मला महिाला,“मला जिा मदत किाल का? मी िातरी

अनकरमणिका

बळगािहन आलो. पणयाला जायचाय मला. माझा सिस सामान ि णतणकटसदधा चोिीला गला आह. मला पणयाचा णतणकट काढायचाय.”

काा किास ठाऊक पि मला तयाचा साशय आला. मी तयाला काही णदल नाही. कषटी चहिा करन तो गहसथ पढ गला. एिढयात ितसमानपतर णिकिािा पोऱया चालला होता. तयाला मी हाक मािली. ितसमानपतर घतल. ितसमानपतर िालयान मला णिचािल, “साहब आपि काही णदलात काा महाताऱयाला?” मी एकदम महिालो, ‘नाही बिा !’ ितसमानपतरिाला पोऱया महिाला, ‘बिा झाला , लबाड आह महातािा. तयाचा मलगा चाागला यापािी आह गािात. घिात सखाना िहाित नाही. काही कमी नाही तयाला.’ चाागलया कटाबातला गहसथ भीक मागत होता ि त सदधा लोकााचया डोळयात धळ िकन.

आिखी एक सतयकथा – एका गहसथाला णभकषा परणतबाधक कायदयापरमाि अटक झाली. अटक

किताना पोणलसाानी तया गहसथाजिळ असलल पजच साणहतय दखील जपत कल होत. कोटात कस चालली तहा आिोपीचया िणकलाानी माणहती णदली की सदिह गहसथ ४ – ५ दकानााच मालक आहत. पि नाति परशनोििात णदसन आल की हा गहसथ शरीमात जरि होता पि णनिणनिाळया दकानात पजा करन पस गोळा किणयाचा तयाला हयास होता.

िाि कवणचत परसागी णभकाऱयााचया ऐिजी चाागली मािस पकडली जातात. णभकािी कोितया ना

कोितया परकािान भीक मागत असतात ककिा तयााना जगणयाला इतिााचया दाततिा णशिायदसि साधन नसत. काही लोक नकतच भीक मागणयाचया पणिबसथतीला पोहोचलल असतात. तयामळ त णभकािी आहत ककिा नाहीत ह एकदम ओळखि अिघड जात.

णभकाऱयााच साघणटत गट– मािस हा साघणपरय आह. ि णभकािीसदधा तयाला अपिाद नाहीत.

णकतयकदा णभकाऱयााच गट णििताना आढळतात तयािरन अशी समजत होणयाची शकयता आह की खप णभकािी गटान िहात असतील. शहिातील भीक मागिाऱया जमाती सोडलया ति बाकीचया णभकाऱयात मखयतः तीन परकािच गट आढळन यतात.१] कषटिोगी णभकािी २] अाध णभकािी ३] णभकािी कटाब. यातील परतयक परकािाबददल थोडा णिचाि कर. १)कषटिोगी णभकािी

महािोग ककिा कषटिोग हा एकच असा भयाकि िाटिािा िोग आह की जगातलया सिस समाजाानी हजािो िषापासन तो झाललयााना िाळीत टाकल होत. पि या लोकाानाही जगणयाची तीवर इचिा असलयामळ त आपला समदःणखतााचा असा समाज णनमाि करन िहात आल आहत. हा िोग असललयााचया ल णगक जीिनािि काहीच पणििाम होत नाही पि तयााना सामाणजक जीिनात भाग घता यत नाही. तयामळ अस सतरी परष िाि लौकि जिळ यतात. इतकच नह ति तयााचया साघटना िाि परभािी होतात. [इागरजी मधय या परकािाला Fellowship of the sufferers अस महटल जात.] यााचया िोटया ककिा मोठया िसाहती सदधा णनमाि झाललया आहत. अलीकड महािाषटराात दारबादी ि िशकनग या दोन णनयातरिाचा िायदा घऊन अशा साघटना पसा णमळिणयाच उदयोग किीत असलयाच आढळन आल आह. कााही कषटिोगी णभकािी मातर एका णठकािी िसती करन िहात नाहीत.

अनकरमणिका

२)अाध णभकािी-

अाध णभकाऱयााच गट असतात, पि ह गट कषटिोगी णभकाऱयााएिढ मोठ नसतात इतकच नह ति तयााचयातील सहजीिनाचा दिा सदधा िाि णचिट नसतो. आाधळयाला मदतनीस महिन डोळस लागतो. परषाला सतरी ि सतरीला परष अस लहान लहान गट असतात. पषटकळिळा समकलगी अाधााच िोट गट आढळतात.

सधया अाधााना मदत किणयाच, णशकषि दणयाच पदधतशीि परयतन होऊ लागलयामळ हा परशन लौकिच आटोकयात यईल अस िाटत. ३) णभकािी कटाब–

अपागााची पिसपिााशी सहकाणिता इति परकािचया णभकाऱयातही आढळत, पि तयाला ल णगक बठक असलयाणशिाय गट णनमाि होत नाहीत. णभकािी आपली णमळकत ककिा आपलया णमळकतीच कषतरसदधा दसऱयाला दयायला तयाि नसतो. अथात लगन झाललया ककिा किळ एकतर िाणहललया सतरी-परषााची कटाब ि मलबाळ बिीच आढळतात. अस सिस गट मलााचया भणितयाचया दषटीन िाि धोकादायक आहत.

परतयकष धिपकड

णभकाऱयााना पकडणयासाठी जाळी असलली पोणलसााची गाडी असत. पोलीस पथकाचा परमख डरायहि शजािी बसतो आणि िसतयातल णभकािी पाहन आपलया माग बसललया णशपायााना तयााना पकडणयाचा हकम दतो.

कोितयाही शहिात णभकषापरणतबाधक कायदा लाग होणयापिी तथील िाताहिााना तयाची बातमी णमळत. तयामळ एक मणहना अगोदिच तया गािातल णभकािी सािध होतात ि जयािळी हा कायदा जािी होतो तयािळी िसतयािि िड, लळ, पाागळ कमी समजतीच ि तथील बोली न जाििाि ककिा जयााना ही बातमी समजललीच नाही अस थोडस णभकािी आढळतात.

शहिातन नाणहस झालल णभकािी जिळपासच असतात. तयातल काही पोणलसााची गाडी कोितया णदिशी धिपकड किणयास बाहि पडत ककिा तयााचा िोख कोितया णदशला आह याच बािकाईन णनिीकषि किीत असतात. इतकच नह ति आपिाला भीक मागता यािी यासाठी सिस भल बि परयतन किणयास माग पढ पहात नाहीत. कोिी आपलया आजािाच भय िाटाि महिन परयतन कितात, कोिी दयची याचना कितात. पि कायदा लाग झाला की एक तऱहची दहशत ककिा धाक णभकाऱयात णनमाि होतो. अथात तयामानान कमी समजतीच ककिा बदधीच बिचस णभकािी पोणलसााचया जाळयात ताबडतोब सापडतात.

णभकाऱयााना पकडताना पोणलसााना काही िळस कठीि पणिबसथतीस तोड दयाि लागत. चाि पाच णभकािी एकतर असतील ति तयााना पकडि अिघड होत. णभकािीसदधा पोणलसााचयािि तटन पडतात. लाथा-बकया माितात. एिढच नह ति चाितात दखील. णसतरया आिडा-ओिडा कितात, िडतात, लहान पोिााना पटापट आपटतात ि तयााना पोणलसाानी टाकल महिनकाागािा कितात.

अनकरमणिका

चोिी करन चोि पळाला ति िसतयाििच कााही लोकतिी मदतीला धाितात ि चोिास पकडतात. पि णभकाऱयााना पकडिाऱया पोणलसााना कोिीही मदत किीत नाहीत. उलट पोणलसााना कोिीतिी दयाळ अातःकििाचा मािस यऊन साागतो, ‘जाऊ दया णबचाऱयाला’. पोलीसाशी झटापटीत कठतिी खिचटला की पोणलसाानी मािला महिन ओिडा किि सोप होत.

कषठिोग झालल णभकािी ति अणधकच तरासदायक असतात. पोलीसही सिस सामानसय नागणिकापरमािच असलयामळ या िोगयााना हात लािायला णभतात. तयाचाच िायदा घऊन ह लोक भीक मागत असतात. यिाजािाऱयााचया तोडाजिळ आपल थोट हात आिन जबिदसतीन भीक मागतात ि एखादया अगदीच खाषट मािसान भीक घातली नाही ति तयाला अचकटणिचकट णशया दतात. अशा णभकाऱयााना पकडि िाि अिघड असत. या कायासाठी महािोगातन बि झाललयााना सिीकाि क दराात गाडसचया नोकिीिि घतल जात ि या लोकााचया मदतीन कषठिोगी णभकाऱयााना पकडाि लागत.

बहतक सिस णभकािी ह अतयात घाििड, असिचि ि कोितयातिी शािीणिक ककिा मानणसक िोगान पिाडलल असतात या दगधीयकत ककिा िोगान सडललया लोकााना झटापट करन पकडि ह सदधा एक णदयच आह. पोणलसााचया पथकाला णनयणमतपि काम किताना झाललया णकिकोळ जखमाािि औषधोपचाि किणयाची पाळी सिीकाि क दरातील िदयक णिभागािि पषटकळ िळा यत.

िॉिाट – पकडललया सि आिोणपत णभकाऱयााना तातकाळ कोटापढ उभ करन तयााचया कणिता कचयाकदचा नसयायालयाचा हकम [Remand Warrant] घयािा लागतो. या हकमा णशिाय सिीकाि क दरात सिससाधािि पणिबसथतीत कोिासणह घता यत नाही. भाितीय घटनपरमाि ि इाणडयन पीनल कोड परमाि तो गनसहा आह. पोणलसापरमािच सिीकाि क दरातील अधीकषकासही नसयायालयाचया हकमा णशिाय णभकाऱयास पकडणयाचा अणधकाि असलयामळ तो एकादया णभकाऱयाला २४ तास पयत सिीकाि क दरात नसयायालयाचया हकमाणशिाय ठि शकतो. अथात २४ तासाात या आिोपीना कोटासमोि उभ किि ह अतयात जरिीच आह.

अनकरमणिका

परकिि चौथ: तयााचया जिळ काय असत.

णभकषा परणतबाधक कायदयाचया कलम १८ परमाि णभकषकऱयााचया सिीकाि क दरात (Receiving Centre) दाखल झाललया परतयक आणशरताची (Inmate) झडती घयािी लागत, तयाच परमाि िदयकीय तपासिीही किािी लागत. अशा तऱहन झडती घि ककिा तपासि या गोषटीचा हकम सपकिटडाट दतात ि तो परतयक आणशरतान पाळला पाणहज. निीन णनयमािलीतील णनयम ११,१२, ि १३ ह या सादभात दणयात आलल आहत.

कायदा ि णनयम कििाऱयााचया दिदशीपिाच खिोखिीच कौतक किािस िाटत. णभकाऱयााना जबिदसतीन पकडलयािि तयााची झडती घि णकती जरि आह ि तयााची िदयकीय तपासिी किि णकती जरि असत याचा अादाज कायदा कििाऱयाानी बिोबि कला होता.

कोितयाच णभकाऱयाला अटक कलली ि झडती घतलली आिडत नाही. णभकाऱयालाच काय पि बदधी असललया ि थोडासा तिी सिाणभमान असललया कोितयाच मािसालाही ही गोषट आिडिाि नाही. भीक माणगतली महिन काय झाल ? दिानही भीक माणगतली आह, मग भीक मागणयात गनसहा काय ? अस मलभत परशन णभकािी णिचाितात. णनबसदध, अतयात अशकत ि पित पकडन आिललया णभकाऱयााची झडती अणधक सलभतन घता यत. कािि दसऱयाादा पकडललया णभकाऱयाला तयाचया पशाचया ककिा मौलयिान िसतचया सिणकषततबददल एक तऱहचा णिशवास िाटत असतो.

आपलया िाटललया ि मळकट कपडयाािि सदधा तयााच परम असत. तसच पाणहल ति पषटकळााचया जिळ अशा कपडयाणशिाय दसि काही सदधा नसत. पि णभकाऱयााची ही मानणसक बसथती जािणयाची बदधीजि सिीकाि क दरात काम कििाऱया, िखिालदािीच काम कििाऱया, ककिा पषटकळ िळा ििचया लोकाानाही नसल ति तयााची झडती घताना, तयाला सिचि किताना, ककिा नाति तयाची िदयकीय तपासिी किताना णििोधाला तोड दयाि लागल.

लपिन ठिलल धन

ितसमान पतरातन काही िळा िाचनात यत की अमक कषतराचया णठकािी एक णभकािी मिि पािला. तयाचा पाचनामा किताना पोणलसााना शकडो ककिा हजािो रपय णमळाल.

भाितात दाणिदरय चौिि पसिल आह. खडगािातन पाणहल ति गिीब शतकऱयाला ककिा शतमजिाला णदिसाकाठी एक िळही चाागल ि भिपि जिि णमळ शकत नाही. अस पषटकळ णठकािी णदसन यत. डोगि कपािीत िाहािाऱया िनसय जमातीची ति तयापकषाही िाईट बसथती असत. ३ त ४ मणहन अ ही िसत कााही भागात पहाियासही णमळत नाही. अशा िळी ह लोक जागलात जाऊन कड का द नािाची बटाटयासािखी णदसिािी मळ काढन आितात. उकडन तयााच तकड कितात.नाति नदीचया िाहातया पाणयात १२ त २० तास ठिलयािि तया मळामधील कडपिा कमी होतो. मग ह बटाटयासािख णदसिाि तकड णतखट णमठाणशिाय सिानी णमळन खायच. त सदधा णदिसातन एकदाच.

अनकरमणिका

अशी पाशवसभमी असललया मािसाला ककिा दाणिदरयात सािा जनसम गललया मािसाला पसा जमिन ठिणयाचा िडा चाळा जडलयास काय निल ! भीक महिन णमळाललया पशातन अगदी पोट जाळणयापितच पस खचस करन बाकीच पस हळच अाधािात कोटाचया असतिाचया आतलया बाजस णशिन टाकल जातात. णभकाऱयााची सदधाचोिी कििाि चोि असतात. महिनच अतयात िाटललया ि ओागळ कपडयात पशयााचा साठा झालला कवणचतच आढळतो. पि अस पस जपन ठििाऱया लोकााच परमाि िाि कमी आह. शाभिात एकादाच असा मािस सापडतो. बहतक लोकााचया जिळ २ - ३ रपयापकषा अणधक पस नसतात.

जिळ पस णकती आहत ह चटकन कोिीच साागत नाही. थोडीशी जबिदसतीच किािी लागत.

टोपी, बट, अागाििच सिस कपड णिशषतः या कपडयााचया णशििीचया ि नफयाचया जागा याचयातन पस ि नोटा असणयाची शकयता असत. या झडतीत तयााचया अागािि सापडलल पस ि मौलयिान िसत यााची नोद िणजसटििि किािी लागत. ह काम अणतशय काळजीपिसक किाि लागत. हयासाठी एक सपशल िणजसटि असत. णभकाऱयाजिळ सापडलल पस ि मौलयिान िसत नोदन तयािि तयाची सही घतली जात. जयािळी तयाला सोडन दणयात यत ककिा तयाला दसिीकड बदलणयात यत तहा तयाच पस ि मौलयिान िसत तयाला पित णदलया जातात ककिा तयाचया बदली किणयाचया पतराात नोद करन तया दसऱया सासथत पाठिलया जातात. णभकषा परणतबाधक कायदयाििील १९६४ चया णनयम ना. १२ मधय याबददल उललख आह.

काही िळस या आिोपीजिळ सापडलला माल खिाब होणयाची शकयता असलयास तया मालाचा

णललाि करन आलल पस तयाचया नािापढ णलहन तयािि सपकिटडटची सही घयािी लागत. या आिोपीच िाटलल, न िापिता यणयासािख ककिा िोगामळ दणषत झालल कपड जाळणयात

यतात. बाकीचया कपडयािि तयाच नाि ि िणजसटि नाबि घालन एक गाठोड करन ठिल जात. कोटाला जाताना, सटन जाताना ककिा बदली होऊन जाताना याच कपडयााचा उपयोग किािा

लागतो. कपडच नसलयास ककिा जन कपड जाळणयात आलल असलयास सासथतन सटन जाताना तयाला, सासथतील एक गििष दणयात यतो.

सासथचा गििष

सिचि बनणयास ककिा सासथचा गििष घालणयास काही इसम तयाि नसतात. सासथचा गििष

महिज णनळी चडडी, पााढिा शटस ि पााढिी टोपी. पषटकळ लोकााना हा गििष आिडत नाही, ति काही लोकााना कपडच घालायला नको असतात. णिशषतः साध लोकााना कपड घालायला नको असतात. धारममक भािना, अनक िषाचा सिाि, दसऱया पदधतीच कपड िापिणयाचा साियीचा अभाि अशा अनक काििामळ गििष घालणयास काही इसम तयाि नसतात, पि बहतक िळस गोड शलदाानी सिस काम सिळीत होत.

सिचिता

पकडललया णभकािी आिोपीपकी समाि ९९ टकक आिोपी घाििडया कपडयातल ि शिीि पिसपि मळान ि घािीन भिलल अस असतात. अनक णदिस, कदाणचत काही मणहन ि णकतयकदा िषत सदधा

अनकरमणिका

तयाचया शणििाला ककिा कपडयााना पाणयाचा सपशस झालला नसतो. ह असिचि शिीि एकदा घासन पसन आाघोळ घालन सदधा सिचि होत नाही. ३-४ णदिस साततयान ह काम किाि लागत. तया नातिच अागाििील मळाची पट जातात.

णभकािी सिचि िहात नाहीत याला अनक कािि असणयाची शकयात आह. १] सिचि िाहणयासाठी दसऱया कपडयााची जरिी. २] सिचि िाहणयासाठी पाणयाची ि साबिाची जरिी. ३] घाि, िाटक कपड. यामळ भीक अणधक णमळणयाची शकयता. ४] जीिन कमीत कमी परयतनानी यतीत किणयाची ककिा आळशीपिाचया जीिनाची आिड ककिा

सािय. ५] मानणसक यथमळ सिचि िहाणयाची शदधच नसि.

तयातलयातयात सिचिता बाळगिाि णभकािी साधचया, िणकिाचया ककिा णिठठलाभकताचया िषाात

असतात. तया परकािच णभकािी मातर सिचि असतात. गळयात माळा, भसमाच पटट, अशा ठळक गोषटीनी तयााच ििसन किता यईल. गोिकषक या परकािातील णभकािी तया मानान सिचि असतात, ि याची काििही सहाणजकच आहत. या परकािातील सतरी-परष कटाबात िहात असन णभकषा मागन तयािि सापिस ककिा अधसिट उदिणनिाह कितात. कटाबात िहात असलयामळ, घि महिन तयााच एखाद झोपड तिी असत. ह लोक एकाच गािाात सथाणयक झालल असतात. इति णभकाऱयााचया मानान त पषटकळच सिचि असतात. तयााचया बाबतीत सिचिता हा गौि परशन असतो.

सतरी णभकािी

ििील ििसनािरन अस िाटल की ह ििसन िकत परषााबददलच आह. पि णभकाऱयात णसतरया ि परष अस दोनसहीही असतात. तयातलया सिस साधाििपि १/३ णसतरया असतात. झडती घणयाकणिता सतरी कायसकतया असतात. तयाचपरमाि िदयकीय तपासिी किणयाकणिता शकयतो सतरी िदयाची नमिक कलली असत. णभकाऱयााना अटक किताना जया अडचिी यतात तया णसतरयााचया बाबतीतही खऱया आहत. अाग सिचि किणयाची पाळी णसतरयााचया बाबतीतही यत. णसतरयासधदाा अतयात घाििडया, आजािान जजसि झाललया, िाटकया णिटकया ि दगधी यकत कपडयात िहािाऱया असतात. सतरीयाही कषटिोगी, महाताऱया ककिा िडया असतात. लगडयाचया कचधया झाललया भागात ककिा एखादया गोधडीत धन लपिललया णसतरया कवणचत परसागी सापडतात. सिचि किताना, झडती घताना, पशाचा णहशब दताना, गििष घालणयाचया ककिा िदयकीय तपासिीचया िळी णसतरयाही खप तरास दतात.

िदयकीय तपासिी

िदयकीय तपासिी ही आतयाणतक जरिीची असत. अनक मणहन ककिा िषत घि सोडन िाणहललया या जीिााना णनिाऱयाची जागासदधा नसत. यामळ तयााना िटपाथ, िलि सटशनातील णनिाऱयाचया जागा, िलिचया णतसऱया िगाची िकटग रम ककिा िोटया मोठया घिााचा णनिािा ककिा सिचि िसतयाचया कडला उनसहापािसात, थाडीत िहाि लागत. तसच घािीतल, कजलल, टाकन णदलल दणषत अ खाि लागत.

अनकरमणिका

अयोगय सतरीपरषाशी साबाध यतो. ककिा अखिीस िदधतिामळ अशकतपिा यऊन णनिणनिाळ आजाि या णभकाऱयााचया शिीिात घि णनमाि कितात. कषय, महािोग, गपतिोग, िकतकषय, खरज, नायट, इसब, जनसया जखमााच झालल बरि, बड, अणतसाि अशा लहानमोठया आजािााची नोद घऊन ताबडतोब औषधोपचािाची सोय किािी लागत.

णभकाऱयााचया आदान क दरात ककिा गहात िदयकीय णिभागास िाि महति आह. आजाि ि णिकती हा णभकषकऱयााचया परशनाचा िाि मोठा भाग आह. महिनच परतयक आदान क दरामधय णभकषकऱयााचया गहामधय पिसिळ डॉकटि तसच औषध दणयाकणिता का पौडि ि पणिचाणिका यााची योजना किणयात आली आह. परतयक सासथमधय थोडया परमािात िोगी सााभाळणयाची सोयही कलली असत.

कााही णभकाऱयााच िोग सासगसजनसय असलयामळ सासथमधय णिशष काळजी घयािी लागत. कषयिोग ि महािोग असललया लोकााची िगळी सोय किि जरि असत. तसच एका दि सासथत णिनाईल िगि जातनाशक औषध नहमीच िापरन सासथा शकय णततकी सिचि ठिािी लागत.

अनकरमणिका

परकिि पााचि: िदयकीयपणिकषा

णभकषापरणतबाधक णनयम १९६४ चया कलम ८ परमाि आदान क दरात यिाऱया ककिा परमाणित सासथत असललया परतयक इसमान िदयकीय तपासिीि िदयकीय उपचाि करन घतलच पाणहजत. शािीणिक सिचितपरमािच ही तपासिीही अणतशय महतिाची असत.

पाशवसभमी– आपलयाकड भीक मागिाि ि जयााचयापासन िसतयािरन यिाऱया जािाऱयााना णिशष तरास होतो अस णभकािीह णपढीजाद ककिा धारममक कमी असतात. िसतयािि णिरन कोिाकडही भीक मागिाि णििसत णभकािी असतात, ककिा बाहरन आलल पि गािात कोठ तिी आशरयास िाणहलल णभकािी असतात. पकडलया जािाऱयात अणधक परमाि दसऱया परकािचया णभकाऱयााच असत. अथात याला तशी काििही आहत. पि ती यथ दि अपरसतत आह. पणिबसथती मातर अशी आह की णििसत णभकािीच अणधक पकडणयात यतात तहा सधया आपि तयााचया पाशवसभमीचा णिचाि कर.

णििसत णभकािी हया परकािात महाताि, अपाग, मानणसक दषटीन णिकत, मणतमाद, आजािाला का टाळलल, कटाबात कोितयातिी काििामळ सखान ि िाह शकिाि असच लोक मखयति करन असतात. या परकािचया लोकााबददल णिचाि कर लागलयाबिोबि समजन यईल की, हा मािस कोठतिी, सटशन, धमसशाळा, दकान िगि इमाितीचया आडोशाला ककिा अगदीच उघडयािि िहािािा असतो. अपि ककिा अयोगय अ खािािा, घािीत काम कििािा, सिचितची तमा नसलला ि सासगसजनसय िोग असिाऱयााचया सागतीत िहािािा हा मािस अनक आजािााच माहिघि झालला असतो. तयाला कटाबात असतानाच असाधय अस आजाि झालल असतात. तयाचया आजािाला कटाबातल लोक का टाळलल असतात. ितागन हा जीि घिाबाहि िहातो. आजाि िाढतच असतो. सदिान एखादया दिाखानसयात आशरय णमळतो, पि नाहीति िसतयाििच जीिन जगाि लागत. आजाि हच भीक मागणयाच साधन महिन तो हळ हळ िापर लागतो. हातापायाििचया जखमा, अशकतपिा, िाढलली दाढी, इतकच नह ति अणतसािामळ बाहि यिाि गद दवाि यााच परदशसन करन पस णमळिाि ह शहाि आििाि दशय मी सितःही पाणहलल आह. साागणयाचा उददश असा की णभकािी आपलया आजािाचा ककिा यागाचा भीक मागणयाच साधन महिन उपयोग कर लागतो. ह साधन नाहीस होि तयाला बि िाटत नाही. महिनच आजािी मािसास काही िळस औषधोपचाि घणयाची सकती किािी लागत.

यािसाणयक णभकािी – काही णभकािी णभकषा मागणयाचा यिसायच कििाि असतात. तयात मखयतिकरन काही जमाती आहत. िकीि, गोसािी, आिाधी, जोगी, िासदि, भत िगि लोक णभकषा मागन जगिािच समजल जातात. या सिस लोकाानाघि असतात; इतकच नह ति तयााच सासाि िाढतच असतात. एिढच की तयााच उतप इतिााचया मदतीिि अिलाबन असत. याात पसा ककिा णपठणमठासािख पदाथसही असतात. ह लोक घिात ककिा योगय अशा णनिाऱयाला असलयामळ तयााची सिचिता बिी असत. अथातच तयााना आजािही तया परमािात कमी असतात. या लोकााचया बाबतीत िदयकीय तपासिी िाि महतिाची नसली तिी णतची तयााना जरि असत. कािि तयााचया घिातही दनसय ि गणिबीमळ पषटकळ िळा मािस हयगय कितो. तहा अशा मािसााना जन ि अिघड अस आजाि असणयाची शकयता असत. िदयकीय तपासिीत त बाहि यतात ि तयााना शािीणिक याधीतन मकत होणयास मदत किता यत.

अनकरमणिका

याच सादभात आिखी एक णनयम लकषात ठिणयासािखा आह. तो णनयम महिज णनयमािलीतील णनयम ना. १० हा होय. या णनयमापरमाि जयााची िदयकीय तपासिी झालली नाही, अशा नया यकतीना तपासिी झाललया णनिोगी यकतीपासन िगळ ठिाि. सासगसजनसय आजािापासन इतिााना सााभाळाि हा तयातील मखय हत होय.

या धिपकडीमधय महािोग झालल ि िड लोक असतात, तहा तयााची यिसथा कशी किािी या णिषयी माणहती ि आदश या कायदयाच कलम २६ मधय दणयात आलल आहत. िडया मािसाला कोटाचा हकम घऊन िडयााचया दिाखानसयात पाठिता आल तिी याबाबतीत अखिचा हकम िाजय सिकािच दऊ शकत. आज िोजी िडया मािसाचया बाबतीत ही योजना परतयकष तििीत मदत दिािी ठित नाही. कोटाचा कल मािसास िड ठिणिणयाचया दषटीन बिाच साशाक असतो. मोठया शहिातन कोटाकड यिाऱया िडयााचया परमािात कााही साशयासपद असलयाचया अनभिािरनच हा दषटीकोन बनत असािा अस िाटत. पि या काििामळ या सासथाातन पाठणिणयात यिाऱया िडयााचया परकििााना बिच धकक बसतात ह खि आह. णसबहल सजसन ककिा दोन िाजपणतरत अणधकाऱयााची परमािपतर सदधा कोटस काही िळस गराहय मानीत नाही.

िडया लोकााना सााभाळि ही एक िाि मोठी जबाबदािी परमाणित सासथााना पलािी लागत णिषठन

आज बाज भििन टाकिाि, मोठमोठयान ओिडिाि, गढगयात डोक घालन तासन तास बसन िहािाि, खप खािाि ि अणजबात न खािाि, दगड खािाि, अबोध िसत पहािाि ककिा अबोध आिाज ऐकिाि अस अनक परकािच िड णभकषकिी गहात असतात. तया सिाना िडयाचया दिाखानसयात पाठणिि ह जिळ जिळ अशकय आह. अशा िडयााचया बाबतीत आपि अणधक अजस कर लागलो की कोटाकडन योगय साद णमळतच अस नाही. ही िडयााची कहािी आह. अशा िडयााची िडयााचया इबसपतळाात बदली किणयाचा णनःसाणदगध असा अणधकाि मखय णनिीकषकााना दणयाणिषयी णिचाि हाियास हिा.

महािोग झाललया लोकााचया बाबतीत असलला कायदा ि णनयम नािाचच आहत. या लोकााची

साखया एिढी मोठी आह की तयााना इाणडयन लपसस ॲकट १८९८ परमाि परमाणित सासथामधय जागा णमळ शकत नाहीत. णभकषा परणतबाधक कायदयापरमाि परमाणित सासथाात आता या लोकााना ठिणयाची सोय झालयामळ हा परशन थोडा सोपा झाला आह. पिात एका दि परशनाचया परमािात या सिस सासथा िाि कमी आहत.

कषय हाही एक आज णभकषकिी गहााना भडसाििािा परशन आह. कषटिोग झालल लोक पषटकळ िळा

आदान क दरात सिखषीन दयाियास तयाि असतात, तस कषयाच िोगी सदधा आदान क दरात दाखल होणयाकणिता सािख यत असतात. या िोगयााची दया यत ि मग तयााना कशी मदत किता यईल याचा णिचाि किािा लागतो. डोळयादखत मािसाला मििाचया तोडात लोटता यत नाही.

शासतरीय दषटीकोनातन पाणहल असता कषटिोगापकषा कषय हा अणधक सासगसजनसय िोग आह. या दषटीन

खोकिाि ि थाकिाि िोगी िगळ ठिि जरि आह. परमाणित सासथाात कषयिोगी ठिणयाची सोय असली तिी ती नहमी कमीच पडत.

माबईचया आदान क दरात अभयागत मनोणिशलषि तजञाची (Visiting Psychiatrist) नमिक झाली

आह तिी िडयााचा परशन सहजासहजी सटणयासािखा नाही. कषटिोग झाललया णभकाऱयााचया बाबतीत तयााचा िोग, तसच िडया लोकााचया बाबतीत तयााच िडपि हा मखय परशन आह. णभकषकिीगह ह सामाणजक सिासरथय

अनकरमणिका

परसथाणपत कििािी सासथा आह, िदयकीय सासथा नाही, तयामळ ह परशन आदान क दरात ककिा परमाणित सासथामािस त योगय तऱहन सोडिता यत नाहीत.

कषटिोगाच परमाि जस बिच िाढलल णदसत तसच िडया लोकााचही परमाि िाढल आह अस

िाटत. सासकणतसाकि होत असताना िाढिाऱया आपलया समाजातील परतयक यकतीचया मनािि अनक परकािचया णिचािााच ि साघषाच ताि िाढ लागल आहत. दबसळ मािसाचा ककिा अणधक ताि पडिाऱया लोकााचा मनाििचा ताबा नाणहसा होत आह. या बाबतीत मखयतः साशोधन होि जरि आह ि तयानाति योगय ती यिसथा किािी लागल. तजञाानी याचा णिचाि किाियास हिा.

िदयक शासतरजञाानी, समाजात सिासरथय णनमाि किणयाकणिता झटिाऱयानी ि शासनान णिचाि

किािा अस ह दोनसही भडसाििाि परशन आहत.

अनकरमणिका

परकिि सहाि: तयााची पराथणमक माणहती

पराथणमक चौकशी किणयाकणिता यणकतणचणकतसक (Case-Workers) नमल जातात. पकडन आिललया लोकााची आदान क दरामधय िदयकीय तपासिी झालयािि तयााना यणकतणचणकतसकासमोि उभ कल जात. ह अणधकािी या लोकााची सामाणजक चौकशी कितात.

परोबशन ऑणिसि ककिा कसिकस ि:-

परोबशन ऑणिसि ककिा कसिकस ि या दोनसही नािािरन या अणधकाऱयााचया कायाबददल सिससामानसय नागणिकास कलपना किता यत नाही. महिन आिाभी या दोन नािााचा णिचाि कर.

‘परोबशन’ हा शलद मळ िोमन कथॉणलक पाथातील परथिरन आला आह. िोमन कथॉणलक पाथामधय ‘िादि’ या हदयािि कोितयाही मािसास घणयापिी तयाला योगय ितसिकीचा काळ दणयात यत अस. या काळामधय तया इसमान चाागली ितसिक ठऊन, आपि ‘िादि’ होणयास योगय आहोत अस दाखिन दयाि लाग. या योगयतापतीचया काळास ‘परोबशनचा काळ’ अस महित ि अशा तऱहन जयाला आपली योगयता णसदध किाियाची आह तया इसमास ‘परोबशनि’ अस महित.

कालाातिान हा शलद गनसहगािााचया शासतरामधय िापिणयात यऊ लागला-सधािणयाची साधी णदललया गनसहगािास परोबशनि अस महि लागल. तसच तयान जया काळात सधाििा करन दाखिाियाची तया काळाला ‘परोबशन पीणिअड’ अस महि लागल. या सधाििचया काळाात तया गनसहगािािि दखिख करन सधािणयाचया दषटीन मदत कििाऱया अणधकाऱयास ‘परोबशन ऑणिसि’ अस महि लागल. याच पदधतीन गनसहगाि ि इतिााना सधािणयाचया शासतराात परोबशन ऑणिसि नमणयात यऊ लागल.

‘कसिकस ि’ हासदधा अडचिीत सापडललया इसमाबददलची सिस तऱहची माणहतीगोळा करन चाागला मागस कोिता याची तयाला जािीि करन दिािा ि चाागलया मागान जाताना मागसदशसन ि मदत कििािा अणधकािी होय.

ििील दोनसही अणधकाऱयााच काम जिळ जिळ एकच असत ि तयामळच परोबशन ऑणिसिलाच कसिकस ि अस साबोधणयात यत.

णभकाऱयााचया परकििाचा णिचाि किीत असताना कोटान परोबशन ऑणिसिचया णिपोटाचा णिचाि किािा अस णभकषा परणतबाधक कायदयाचया कलम ६ि ७ मधय सााणगतल आह. या काििामळ कोटामधय परोबशन ऑणिसिचया णिपोटाचा णिचाि किणयात यतो. हा णिपोटस दणयाकणिता परोबशन ऑणिसि ककिा कसिकस ि (यणकतणचणकतसक) यााना पोणलसाानी धरन आिललया परतयक इसमाबददल काही महतिाची समाणजक माणहती गोळा किािी लागत.

अनकरमणिका

माणहती गोळा किि ि तयातील कसब

कायदयापरमाि पोलीस पकडललया इसमााना िॉिाटसह आदान क दरात घऊन यतात. या पकडणयाचा पणििाम सहाणजकच परतयक इसमाचया मनािि िगिगळया परकािचा होत असतो. परतयक साशणयत णभकाऱयास िाटत असत की आपिाला ताबडतोब सोडन दयाि. आपिाला णभकािी महिन पकडल आह अस समजलयािि मी णभकािी नाही अस तो णनिणनिाळया परकािान साागणयास परयतन किीत असतो.

कोिी साागतो, ‘माझया जिळचा सिस सामान काल चोिीस गला आह ि मी आताच पिगािी जाणयाचया णिचािात होतो.’ कोिी साागतो, ‘माझा मलगा ककिा पतनी हििली आह ि तयााना शोधणयाकणिता मी आताच आलो आह.’ कोिी साागतो, ‘माझा अगदी जिळचा नातलग यथच िहातो आह ि माझा णनिोप जाताच तो धाित यथ यईल.’ कोिी साागतो, ‘मी घिचा िाि चाागला आह. मी यातरकणिता आलो आह ि मी आता घिाकड जािाि आह, पि मी णभकािी नाही.’ बहतकााचया जिळ ५० पस सदधा नसतात. इतकच नह ति, तयााचया णखशात ककिा गाठोडयात पािाच तकड, भाकिीच तकड, भजयााचा पडा, इतकच नह ति णहिया णमिचया, कााद िगि िसत सापडतात. साागणयाचा उददश एिढाच की ‘मी णभकािी नाही’ अस परतयकाला साागाियाच असत. ‘मला सोडन णदल की मी ह गााि सोडन चाललोच, अस कोिी साागतात, ति “मी आजािी आह, मला दिाखानसयात जायचा आह. ह पहा दिाखानसयातील कागद,” अस दसि महितात.

परतयकाला सिातातरय पाणहज असत. सितातरपि कोठही जाि, कहाही याि, कोिी नाि णिचार नय, कोठन आलास णिचार नय, पस णमळाल ति हॉटलात जाऊन पाणहज त खाि, शकय असल त पयाि, ककिा णमळल तयाचा भिपि उपभोग घयािा.सासथत अडकन पडलयािि या सिस गोषटी कशा णमळिाि ? सासथत णमळिाि ताज अ, सिचि कपड, िोजची अाघोळ, झोपायला बऱयापकी णबिाना यासिस गोषटी तचि ि तयाजय िाटतात.कोिाला असलया सासथत सिस धमाच लोक असलयामळ ककिा कधीतिी माासाहािी अ तयाि होत असलयामळ जिािस िाटत नाही. काहीना यथ िहाि अणतशय कमीपिाच िाटत असत. औषधोपचाि णनरपयोगी ि झाडपालयााचा उपचाि चाागला अस महििाि असतात. कोिाला िोगयाचा खिाक पाणहज असतो. पि कोिीसदधा घि, आई, बाप, पतनी, नििा, मल याबददल बोलणयास तयाि नसतो. सासाि सोडिािा ि अागािि भगिी िसतर धािि कििािाच अस कितो अस नह ति जिळ जिळ परतयकजि आपलयाला आपतााचयाबददल आसथा िाटत नाही अस दाखणिणयाचा परयतन किीत असतो. णशिाय कायदयापरमाि पोणलसाानी पकडन आिल आह ि कोटाच िॉिाट घतल आहयाही गोषटी योगय माणहती णमळिणयाचया आड यतात. खिी माणहती साागिािा थोडासा बािळट असाच समजला पाणहज.

आिाभी पोणलसााना नाि खोट सााणगतल जात ि तया नािाबिोबि भिपि ककिा थोडीिाि खोटी माणहती साागणयात यत. माणहती णिचाििािा हा शतर असािा अशा भािनन माणहती साागणयात यत.

पषटकळ लोक अस असतात की तयााना आपल नाि माहीत असत ि थोडया िाि परयतनान त िणडलााच नाि सााग शकतात. पि आडनाि ि पिा सााग शकत नाहीत. गािाच नाि माहीत असल ति तालकयाच नाि माहीत नसत ि णजलहा ति साागताच यत नाही. ही यणकतणचणकतसकााचया कसोटीची िळ असत. या सि गोषटी तया मािसाची भाषा समजत असल ति. पि जि तो कानडी बोलत असल, तामीळ, बागाली, मलयाळम या सािखी एकादी भाषा बोलत असल ति मग ह परकििच सापल. यणकतणचणकतसकाला पषटकळ भाषा यि िाि आिशयक असत, नाहीति तयाला काम किि अिघड होत. णिमााड होममधय काम

अनकरमणिका

किताना जिढ भाषािणचतरय पहाियास णमळत, तिढ भाषा िणचतरय णभकषकिी आदानक दरात पहाियास णमळत. माबई यथील आदानक दरात ह िणचतरय अणधक परकषान लकषात यत.

पणििीकषा अणधकािी – परोबशन ऑणिसि या शलदाला पणििीकषा अणधकािी असा मिाठी शलद आह. या अणधकाऱयान समाजापासन दि पळन आललया या दभागी जीिााना जिळ करन तयााना समाधानाच दोन शलद सााणगतल पाणहजत ि तयााचया कलयािासाठी ह क दर आह याची तयााना खातरी पटिन णदली पाणहज ि मगच तयााच खि नाि, पिा या गोषटी णिचािाियास पाणहजत. यािळी अणधक खऱया गोषटी समजणयाची शकयता आह.

महािाषटराात जया परकाि नाि साागणयाची पदधत आह तशी भाितातलया सिस पराातात नाही. तला गिात बापाचया नािाच अदयाकषि लािन नाति सितःच नाि णलणहतात. जस पी. मललपपा, सी. िामकषटििाि इतयादी. पिात मदरासमधय गािाचया नािाच अदयाकषि लािन मग बापाचया नािान अदयाकषि ि शिटी सितःच नाि णलणहणयाचा परकाि आह. आडनाि ही गोषट तयााना समजत नाही. तयााचयामधील पोट जातीच नाि पषटकळ िळा त साागतात पि तयाचा आपलयाला िािसा बोध होत नाही. कनाटकात मोठया परमािािि आपलया परमाि नाि लाितात. उिि परदशात सितःच नाि ि नाति बापाच नाि लािणयाचा परघात आह. पाजाबात सिस नािात यिाऱया कसग या नािान घोटाळा होणयाची शकयता आह. अस णनिणनिाळया पराातााच नािााच परकाि आहत. मािसाचया बोलणयािरन तयााचया परााताची कलपना याियास हिी ि तयािरनच तयाच बिोबि नाि णमळिल पाणहज.

बिोबि पिा णमळिि ह एक अिघड काम आह. पषटकळ िळा पिा साागािा अस या इसमास िाटत असत. पि तो साागािा कसा ह समजत नाही. अशािळी सचक परशन णिचारन तो शोधन काढि ह कौशलयाच काम आह. खडयातन यिाऱया लोकााची अशी बसथती असत. घि कोितया भागात आह, घिाजिळ महतिाच कोित णठकाि आह, गािातील पाटलाच नाि काय, तो कोठ िाहतो, चािडी कोठ आह, गरामपाचायतीच ऑणिस कोठ आह, गािात कोतिाल कोठ िहातो, िाणयाच दकान कोठ आह, िगि परशनािरन तयाचया घिाचा बिोबि पिा णमळिता यतो.

ियसकि मािसााच आईबाप णजिात नसल तिी तयााची भािाड णजिात असणयाची शकयता असत.

णनिणनिाळ नातलग कोि आहत, चलतयाच नाि काय, मामाच नाि काय, महणयाच नाि काय अस परशन णिचारन नातलगााची माणहती णमळ शकत. नातलगााच पि दताना हा इसम पनसहा अडखळतो, कािि आपलया नातलगास पतर पाठिल ति गािात आपली ‘िी थ’ होईल ही भीती असत. िोटया गािात आललया पतरामळ बिाच गोधळ उडतोही गोषट खिी आह. कािि जयााना पतर णलणहतो तयााना सितःला त िाचता यत अस नाही ि मग तयााना त कोिाकडन तिी िाचन घयाि लागत. तया पतरातील माणहती घिगती ि खाजगी िाह शकत नाही. तया गािात ती माणहती ताबडतोब िियासािखी पसित ि जो तो यऊन चौकशी कर लागतो साातिन करन मागसदशसन कििाि थोड, पि ििििची चौकशी करन टिाळी कििाि अणधक, महिनच परतयक मािस घिी पतर पाटि नका अस आजसिन साागत असतो. गािात अशी कलपना असत की हा कामदाि मािस आह. पि णभकािी महिन पकडला गला, पोणलसाानी पकडला िगि बातमया लोकााचया तोडी घोळ लागलया की मग पित गािात तोड दाखिणयाची सोय िहात नाही. या ि अशाच अनक काििाामळ बिोबि पिा साागणयास ह इसम तयाि नसतात. पिा साागताना ककिा ऐकताना थोडीशी चक झाली ति ह पतर अथातच योगय जागी जात नाही.

अनकरमणिका

आिखीही एक मोठी अडचि आह. महािाषटराबाहिील िाजयााची नाि, णजलहयााची नाि, तालकयााची नाि ि गािााचया नािाच इागरजीत किाियाच सपकलग यााची यणकतणचणकतसकाला नहमीच माणहती असत अस नाही. इतकी माणहती असि जिळ जिळ अशकय आह. तया पिपराातात पाठिललया पतरााना बिोबि उिि णमळि ह जिळजिळ अशकय अस समजणयात यत. पि यणकतणचणकतसकान णचकाटीन परयतन कलयास तयाला यश णमळत ि तयामळ तयाला जो साबतिक आनाद िाटतो तो यणकतणचणकतसक झालयािाचन समजिाि नाही.

बाहिचया िाजयातीलच नह पि याच िाजयातील िणहिाशयााच बिोबि पि णमळिन तयााचया नातलगाशी बोलणयाचा परसाग िािसा यत नाही. पतर पषटकळिळा पोहोचतात पि तयााची उिि यत नाहीत. याटाकन णदललया, नको असललया, पोषिास जड झाललया ि पषटकळिळा मनाला तरास दिाऱया इसमाबददल आपलकीन कोि पतर णलणहिाि ? पतराची उिि न पाठिन त असच सचितात की, ‘तमहाला काय किायच आह त किा, इकड पाठि नका महिज झाल.’

िकत गिीबच अस कितात अस नह ति पषटकळ िळा उिम कटाबातन सदधा हच उिि ऐकाियास

णमळत ि त सदधा आई, बाप, बहीि ि भाऊ या अगदी जिळचया नातलगाबददल! बाहयतः अस उद गाि ऐकन आियस िाटत, पि महिनच या पाठीमागची भणमका समजािन घि समाजसिकाचया दषटीन िाि महतिाच आह. समाजाचया या िागिकीची चौकशी किताना समाजच कसा बनला आह ि सधया तो भाितात कोितया पणिबसथतीत आह याची माणहती असि जरि आह. ही माणहती नसल ति आपिाला तया उिि दिाऱया यकतीचा िाग यईल, णतचया ितसिकीचा अचाबा िाटल ककिा तया ितसनाबददल खप दःख िाटल. महिन तयााचया या िागिकीमागची भणमका समजािन घणयाचा आपि परयतन कर.

अनकरमणिका

परकिि साति: समाज

समाज ही अिाढय िाढलली बहिागी ि बहढागी अशी सासथा आह. णतच ििसन थोडकयात किि खप अिघड आह. पि समाजसिा कििाऱयााना उपयकतअशा दषटीकोनातन समाजाची जडि घडि कशी झाली आह याबददलची माणहती िाि महतिाची आह.

समाि ५० िषापिी आपलयाकड सिस णठकािी एकतर कटाब पदधती चाल होती, एिढच काय पि

समाि िीस िषापिी खदद पणयामधय १०० मािसााच एक मोठ एकतर कटाब होत ह मला माहीत आह. समाजशासतराात मािसाच ििसन ‘कळप भरनिहािािा परािी’ अस किणयात आल आह ि या

पदधतीमधनच कटाब णनमाि झाल. कळपामधन कटाबात बसथतयाति होणयास खप मोठा अिधी लागला, हजािो िषत लागली ि या हजािो िषात मािस मािसकी णशकला. इतिाबिोबि परमान िागायला ि एकतर िहाियास णशकला. सिि अशा िासना तालयात आिन तयान कटाब सासथचा पाया घातला ि तयातनच पढ एकतर कटाब णनमाि झाल.

एकतर कटाबात सिात अणधक ियाचा परष अगि सतरी मखय अस, तयााचा एक परकािचा दिािा परतयक

कटाणबयािि अस. त शती किीत ि घिाातील तरिाकडन शतीची ि घिातील काम करन घत असत. िदध ह अनभिी असत. तयााचया अनभिाचा ि जञानाचा उपयोग कटाबाला िािािाि होत अस. कटाब परमखाचया आजञा सिसजि मानीत ि तयाचया मदतीला सिसजि असत. तयााचया णठकािी अपाग ि अशकताबददल परम ि सहानभती अस. मलााना गोषटी साागन तो नसताच किमिक किीत अस, अस नाही ति तो आपलया अनभिाच जञान मलााना दत अस, असा हा एकतर कटाबाचा परमख अस.

दसि महायदध सापलयािि हळ हळ यातरयगाच िाि भाितात आल. सिातातरयाच यदध पटल

असतानाच सिदशपरमान परजा पटन उठली होती. गााधीजी जिाहिलाल ि नताजी सभाषचादर बोस याा या पिाकरमी परणतमा साऱयााचया मनाात परसपि िािित होतया. सिदशाात साऱया गोषटी तयाि हायात अस सामानसयास िाटतच होत पि शरीमात लोकाानी या दषटीन परयतन सर कल. तो पयत सिदशी लोकााच सिकाि आल. तयाानी उदयोगधादयााना चालना णदली ि तयााना मदतीचा हातही णदला. उदयोगधाद िाढल ि अजनही िाढत आहत. सिकािी, णनमसिकािी ि खाजगी कषतरात उदयोगााची िाढ झाली. धिि तयाि झाली ि तयााची िीज उदयोगधादयााना णमळ लागली.

उदयोगााचया िाढीचा आिाभी एक पणििाम मखयतः झाला ि तो महिज शती माग पडली. दि

मणहनसयास िोख पस णमळिन दिािा उदयोग िा िषसभि खपन काबाडकषट कििाऱया शती पकषा शरषठ िाट लागला. याच समािास णशकषिाची िाढ हािी महिन खप परयतन किणयात आल. खडयापाडयातन शाळा णनघालया. ि तालकयाचया गािी माधयणमक शाळा णनघालया. आता ति तालकयााचया गािी कॉलज-सदधा णनघाली आहत. ही सिस िाढ गलया २० िषात झाली आह.

यातरााची िाढ, उदयोगााची िाढ ि णशकषिाची िाढ या काििामळ एक बसथतयाति जोिात सर झाल.

णशकलला तरि खडयातन शहिाकड नोकिी शोधायला णनघाला. शहिातील िहाणयाचया जागा अपऱया पड लागलया. घि बााधिािी महामाडळ सथापन झाली पि ही उिीि भरन काढता यत नाही एिढया

अनकरमणिका

झपाटयान शहिात यिाऱयााची साखया िाढली. नया उदयोगधादयात बऱयाच लोकााना नोकऱया णमळालया ि काही नोकिी णमळणिणयाची खटपट किीत तथच िाणहल.

जया शतकऱयााना पाणयाचया योजनााचा ि णिजचा िायदा णमळाला तयााच नशीबच िलन गल, पि इति सिसजि कसबसच जीिन जगत िाणहल.

जो पसा पिी िकत शरीमातााचया हातात अस तयाातील काही भाग कामगािााचया हाती यऊ लागला.

िाजकाििी लोकााची िाढ झाली ि कामगािााना ककिा शतकऱयााना हाताशी धरन िाजकाििाची चकर णिर लागली. आज सामानसय कामगाि एस. एस. सी. झाललया कािकनापकषा अणधक पसा णमळि लागला आह.

बहाशी महाताऱयााचया जञानात भि पडली नाही. तरिााच जञान झपाटयान िाढल. यामळ कटाबातील

महाताऱयााचा अनभिािि आधािलला मोठपिा कोलमडन पडला. शहिात घिााची टाचाई तीवरतन णनमाि झालयामळ महाताऱयााना खडयात ठिणयात आल, पि तथ त सखान िाणहनात. शहिातील लहान घिाात ति तयााना णबलकल जागा नाही. अशी बसथती झाली.

कटाबातील णसतरया पिी अणशणकषत ककिा बाळबोध िळिाचया, थोिााचा मान ठििाऱया. आता

णशकललया मली कटाबात सना महिन आलया. तयााना महाताऱयााची अडगळ नकोशी झाली. कटाबात साघषस णनमाि झाल. महाताऱयााना अपमानासपद णजि घिाात णनमाि झाल. तयााचया शलदातला िचक नाहीसा झाला ि तयााना तरिााचया तातरान िागि अिघड िाट लागल.

भाितीय सतरी ही पिीचया जमानसयात परषापासन बऱयाच अातिािि होती. णतचा साबाध कटाणबयाणशिाय

इतिाशी यत नस. आता कामाणनणमि सािजि शहिात आल. घि नसलयामळ झोपडयातन ि गणलचि िसतयातन िाह लागल. घिातील परष कामािि गला ति सतरी एकटी दकटी घिात िाह लागली. समाज का टकाानी कमकित मनोििीचया िा अजाि णसतरया ि मली यााचया बाबतीत िायदा घतला ि अनक दषटीनी सतरी-परष साबाधााची नणतक पातळी खप खाली आली. णशकषिामळ ि णभसासकणतसागमामळ सणशणकषत सतरी-परषाािि सदधा हाच पणििाम झाला आह. कमािी मातााचा परशन णबकट होऊ लागला.

आई ि बाप कामाला जाऊ लागल. घिाात मलााचयाकड लकष दणयास कोिी नसलयामळ मल

उनाडपिा कर लागली आहत. कटाब लहान झालयामळ तयााची ताकद कमी होऊन ती लौकि मोड लागली आहत. अपागाला पोसि जड िाट लागल आह, िदध हा नकोसा झाला आह. सखलोलपात िाढली आह. मलातील णशसत णबघडली आह ि गनसहगािी िाढत असलयाची सपषट णचनसह णदसत आहत. नीतीणनयमााच उललाघन खप िाढल आह. समाजात एक िगळाच अलगपिा यऊ लागला आह. जो तो आपलया पितच पहातो. शजाऱयािि आललया साकटात तयाला मदत किणयाच परतयकजि टाळीत आह. सितःला जहा अडचि यईल तहाच तो आपिीचा णिचाि किीत आह. समाजसिकाानी ही सामाणजक सहभाणगता णनमाि कली पाणहज. तयाणशिाय कोितयाही सामाणजक अडचिीना समाज महिन तोड दता यिाि नाही.

मल, िदध, अपाग ि मानणसक णिकत या सिाची उपकषा होऊ लागली आह ि तयामळ समाजात

िगिगळया परकािच परशन भीषि सिरप धािि करन उभ िाणहल आहत. या सिस पणिबसथतीचा पणििाम

अनकरमणिका

महिजच िसतयािि णदसन यिाि ह णभकाऱयााच दनसय आह अस िाटत. एका दषटीन ही समाजातील णिकतीच मतस रप घऊन िसतयात उभी आह अस डोळसाला णदसत.

अनकरमणिका

परकिि आठि: बदधीि मन

समाजसिा कशी किािी याच शासतर झाल आह. समाजसिा कोिीही ि कशीही किािी ह आता चालिाि नाही. णबरणटश िाजिटीमधय िगळ समाजसिक होत. ह समाजसिक सिकािी कामाला मोठालया दिगया दत ककिा णमळिन दत. िौजचया भितीत मदत किीत. कोठलया तिी शाळचया िारमषक समािाभामधय अधयकष महिन णिित. मसाज ि शासन तयााना समाजसिक महिन मानत अस. तयानाति णबरणटश िाजयसिा नषट किणयासाठी दशभकताानी परयतन कल. तयाानी समाजाला जाग किणयाचा परयतन कला. णशकषि घयाि महिन लोकााना जागत कल. तयाानाही समाज सिक ह नाि होत. सधया सदधा अनक परकािच समाजसिक भटतात. तयाातील पषटकळाानी समाजसिचया शासतराची माणहती करन घतली आह. पि समाजसिच शासतर िाटत एिढ सोप नाही. तयाात जी यकती अडचिीत सापडली असल णतला मदत किाियाची असल ति दोन तऱहचा अभयास किािा लागतो. पणहला अभयास ही यकती जया समाजातन ि पणिबसथतीतन तयाि झाली आह तया समाजाचा ि दसिा अभयास या यकतीचया गिदोषयकत मनाचा.

पणहलया णिषयाच जञान होणयाकणिता समाजशासतर माणहत हि ि दसऱया णिषयाच जञान होणयाकणिता

मानसशासतराच जञान होि जरि आह. परतयक मािसाला अस िाटत असत की दसऱयाचया मनात काय णिचाि चालला आह ककिा तयाच मन कस आह याची आपिाला पिस कलपना आह. पि अस मानिाऱया लोकााचया मनाला धकका दिािी ितसिक दसिा मािस कितो तहा तयााना कबल किाि लागत की अशा ितसिकीची आपि अपकषा कली नहती. एखादया मािसाचया सिभािातील एकादा पल समजला तिी तयाच सापिस यणकतमति आपिाला समजत नाहीि तो पयत तया मािसाची यथाच आपिाला समजत नाही. तया मािसाची यथाच समजली नाही ति तयाला सधािणयाचा परयतन ककिा सखी किणयाचा परयतन तिी आपि कसा कििाि? मािसाच खि यणकतमति समजणयाकणिता तयाचया मनाच णिशलषि किता आल पाणहज ि तयाचया मनामधय जया िगिगळया धाििाशकती आहत तयााच जञान झाल पाणहज.

कोितयाही मािसाचया मनाचा अभयास किताना तयाचया बदधीचा परखिपिा समजािन घि जरि

आह. बदधी ही एक मनाची शणकत आह. मन ही णदसिािी िसत नाही. ि ती कशी आह ि कोठ आह हही साागता यत नाही. पि बदधीबददल

मातर महिता यईल की णतचा मदशी िाि णनकटचा साबाध आह. बदधीचया तीन परणतशकती मानणयात यतात.१) समजि २) साठिन ठिि ३) पनसहा समरन योगय

िळी उपयोगात आिि. आपि एखादी िसत चाखन पहातो. ती आपिाला चटकन समजत. तया चिीचीआपि आठिि

ठितो. कालाातिान आपि काही खात असताना एकदम महितो “तया णदिशी पदाथस खालला होता तयाची चि अगदी अशीच होती.”

आपलया पाचणदरयामािस त आपलयाला णनिणनिाळया िसताच ि परसागााच जञान होत ि आपि त

समििात ठितो एिढच नह ति त ओळीन समििात ठितो ि परसाग पडलयाबिोबि तयाची आठिि करन उपयोग कितो.

अनकरमणिका

पसतकातील पाठ एकदाच िाचन काही लोकााचया लकषाात िहातो. पढ पसतकाची जरि तयााना लागत नाही. ही बदधीची णिषश शकती आह. सिानाच ही परापत झालली नसत. मानसशासतरजञाानी ही शणकत मोजणयाची पदधती शोधन काढली आह. या परकािाला बणदधमापन पदधती अस महितात. िगिगळया परकािचया चाचणया घऊन परतयक मािसाच मानणसक िय णकती आह त ठििणयाच ह शासतर आह.

शासतरजञानी अस मानल आह की मािसाचया णठकािची बदधी साधाििपि तो १६ त १८ िषाचा

होईपयत िाढत असत ि पढ ती तिढीच िहात. तहा जयाच मानणसक िय १६ असल तयाचया बदधीची बहतक िाढ पिस झाली आह अस मानाियास हिकत नाही. तयाच परतयकष िय ि मानणसक िय याच एक सतर बनणिल आह ि तयािरन तयाचा बदधयाक (I.Q.) काढता यतो. हा तयाचया बणदधमापनाचा अाश होय. सिससाधािि बणदधमिा असललया मािसाचा बदधयाक १००° मानणयात आला आह. अतयात परखि ि तजसिी बणदधमिा असललया मािसाचा बदधयाक १४०° मानणयात यतो, ति णनबसदध, लहान डोकयाच, लाल गळिाऱया मािसााचा बदधयाक समाि ५०° असतो या दिमान बदधी असललयाच अनक परकाि किणयात आलल आहत.

या बदधीचया जोिाििच मािस जगातलया पणिबसथतीची जािीि करन घत असतो ि तयाचबददल

जञान एकतर करन तयाचा सितःचया ि इतिााचया जीिनात उपयोग करन दत असतो. या मािसालाच आपि साधया भाषत िाि हशाि मािस महितो.

मनाचा दसिा महतिाचा भाग महिज जयामळ मािसाचा सिभाि बनतो तो भािणनक णिभाग. मल

जनसमलयापासन तयाचया मनािि णनिणनिाळ पणििाम होत असतात. तया मलाचया सिभािातील काही गिदोष (मग त णकतीही थोड असोत) आनिाणशकतन आलल असतात अस िाटत. आयषटयात तयाचयािि यिाऱया परतयक परसागान तयाचया मनािि निा ठसा उमटत असतो. काही ठस ह अणधक खोलिि उमटलल असतात. ज ठस खोलिि उमटलल असतात तयामळ तया मलाचया सिभािात मलभत ििक पडत असतो.

आतापयत या गढ ि अगमय अशा पराातात ज साशोधन झाल आह तयािरन मानसशासतरजञााना अस

िाटत आह की ियाचया सातया िषापयत ज पणििाम मलााचया मनािि होत असतात तयामळच तयााचया सिभािाची मळ जडि घडि होत असत. तयानाति तयााचया सिभािात िािसा ििक घडन यत नाही. महिजच अस महिता यईल की मािसाचा सिभाि तयाचया ियाचया सातया िषापयत जिळ जिळ पिसपि तयाि होतो.

अशा िीतीन मलाचया ियाची पणहली सात िषत अतयात महतिाची आहत. पषटकळिळा ियाचया

सातया िषी तयाच णशकषि सर होत पि तयािळी तयाचया सिभािाचा पाया तयाि झालला असतो. याचाच अथस असा की मािसाचा सिभाि हा पणिबसथतीपरमाि तयाि होत असतो.तयाला णिशषतः

बालियात ज अनभि यतात तया अनभिामळच तयाचया सिभािाची जडि घडि होत. आपि जयाला सिभाि महितो तो तिी काय आह? णिणशषट पणिबसथतीत मािस जया परकाि िागतो तयाला आपि तयाचा सिभाि अस महितो. परमळ, करि, णभतरा, शि, गरमिषट, णनगिी, पराणयािि दया कििािा ककिा दया न कििािा, आईबापााचा मान िाखिािा ककिा तयााचा मान न िाखिािा. इतयादी अनक पल मािसाचया सिभािाला असतात ि ह सिस पल तयाचया पिानभिामळ णनमाि झालल असतात.

अनकरमणिका

मािसाची याखया मानसशासतराात णिचाि कििािा परािी अशी कली आह. मानि सोडन इति परािी िािसा णिचाि कििाि नसतात. पि मािस हा खप णिचाि कििािा आह. महिनच तो आपलया िानटी अिसथपासन णकतीतिी िगळा झाला आह. तयान आपलया मळ सिभािधमाििसदधा मात किणयाचा परयतन कला आह. जनाििात आई, बाप, भाऊ, बणहि ही नाती ल णगक जीिनात नसतात. पि मािसान हजािो िषात कौटाणबक जीिन ि समाजजीिन णनमाि करन णनिणनिाळी नाती तयाि कली आहत. ही नाती तो कसोशीन सााभाळणयाचा परयतन कितो. पिात तयाचा मळ पाशिी सिभाि अनक िळा उचल खातो. सितःििील ताबा णटकिणयासाठी मािसाला खप परयतन किाि लागतात. या परयतनाानाच मनािि यिािा ताि अस महितात. ह ताि णिचाि दवादवातन ककिा साघषातन णनमाि होतात. हा ताि जया िळी कमी परमािात ककमा कमी मदतीचा असतो तहा तयाचा िाि मोठा िाईट पणििाम मनािि होत नाही. पिात तो जि बिाच काळ णटकन िाणहला ककिा तयाची तीवरता अणधक असली ति पषटकळ िळा मनािि तीवर आघात होऊन णिकती णनमाि होणयाची शकयता असत. ही णिकती जिी पणिबसथती ककिा औषधोपचाि यामळ नाहीशी झाली तिी णतचा काही पणििाम मनािि िहाणयाची शकयता असत. काही यकतीचया मनाला एक तऱहच अपागति यत. अशा मािसाबिोबि िहाि ककिा अशा मािसान इति समाजात िहाि अिघड असत. थोडया परमािात णिकती असलली मािस समाजात खप आहत पि णिकतीतीची तीवरता अणधक असल ति तो मािस समाजात सखान िाह शकत नाही. णभकाऱयात या परकािच लोक बिच आहत.

पषटकळिळा मािसाला लहानपिापासन ज अनभि यतात तयााचा ककिा तयाला जया पणिबसथतीतन

जाि लागत तया पणिबसथतीचा तयाचया मनािि इतका ठसा उमटतो की तयाचया सिभािात णिकती णनमाि होत.तयाचयासिभाि िणशषटटयामळ तयाचया मनात साघषस णनमाि होतो ककिा समाजातील इति यकतीबिोबि तयाचा साघषस सर होतो. या साघषामळ तो एकति समाजाशी झगडायला उभा िहातो ककिा णनिाशन मौन सिीकारन अातमसख होतो. या मानणसक परकािााना अनकरम बणहमसखता ि अातमसखता महितात.

या दोनसही परकािातील तीवरता अणधक झाली की तो मािस कटाबात ककिा समाजात णिसािादी होतो. समाजान परतयक यकतीचया िागिकीला मयादा घालन णदललया आहत. याला सामाणजक

यणकतसिातातरय अस महिता यईल. या मयादा समाजाचया बळकटीसाठी ि योगय िाढीसाठी आहत. पि मानणसक णिकणत झालली मािस या सामाणजक बाधनापरमाि िागत नाहीत. तयााची ितसिक पषटकळ िळा णनयमबाहय ठित. मग आपि अशा लोकााना समाजात अडचिी णनमाि कििाि ककिा जयााचया सिभािात दोष णनमाि झाला आह अस लोक मानतो.

अनकरमणिका

परकिि नऊ: यणकतकायस महिज काय ?

पराथणमक चौकशी या परकििात यणकतकायाबददल माणहती णदलली असली तिी ती पराथणमक चौकशीचया सिरपात आह. यणकतकायाच शासतरीय सिरप कोित आह ह तया परकििात साागणयात आलल नाही. या परकििात यणकतकायस या पदधती णिषयी साकषपान माणहती दणयाचा मानस आह.

समाज सिचया कषतराात मखयतः तीन णिभाग मानणयात आल आहत . १) यणकतकायस (Case Work)

२) साघकायस (Group Work) ३) सामाणजक साघटनातमक कायस (Community Organisation). या तीन परकािाानी समाजकायस शासतरीय दषटीकोनातन किता यत. समाजात सिासथा णटकन िहाि

यासाठी णनिणनिाळया मागानी समाजात योगय णिचाि ि परििा णनमाि किाियास हयात ि तयाच दषटीन समाजसिच ह तीन मखय मागस णनमाि झाल आहत.

यणकत कायात यकती ही समाजाचा अाणतम घटक असलयामळ, जहा णतचयामधय काही दोष आहत

अस आढळत तहाा तया यकतीबददल णिशष णचकीतसा किािी लागत ि णतची माणहती णमळिन णतचयामधय योगय तो बदल घडिन आिािा लागतो. साघकायामधय समाजाचया णिणशषट णिभागामधय णिकणत णनमाि होऊ नय महिन तया णिभागाचया सिस घटकााचया णशकषिाचा, धाद णशकषिाचा, किमिकीचा ककिा इति काही कायसकरम हाती घणयात यतो. अशा कायसकरमामळ तया साघािि योगय तो पणििाम घडिन आिता यतो. शिटचा कायसकरम सिात मोठा घटक जो समाज (Community) तया साबाधीचा होय. तो कायसकरम समाजासाठी कलयािकािी योजना तयाि करन तयााची अामलबजाििी घडिन आिि हा होय. शिटच दोनसही कायसकरम साघाला ककिा समाजाला चालना दऊन तयाचयामधय अयोगय णिचाि ि आचाि णनमाि होऊ नय यासाठी िापिणयात यिाि बचिातमक ि अणभिदधीच असतात, ति पणहला यणकतकायाचा कायसकरम यकतीमधय सधाििा घडिन आिणयाचा असतो. यथ आपि िकत पणहलयाच परकािाचा णिचाि करा .

मिी णिचमाड याानी यणकतकायाची कलली याखया खालील परमाि आह: “Social case-work may be defined as proeesses, which develope personality through

adjustments conciously effected individual by individual between men and their environments.”

“यणकतकायस महिज यणकतमति सधािणयाकणिता, यकती यकतीत तसच मानिाचया ि तयाचया

भोितालचया पणिबसथतीमधय जािीिपिसक घडिन आिललया तडजोडीचया कायसपदधती होत.” एखादया यकतीचया यणकतमतिात जहा काही दोष णनमाि होतो तहा तो दोष घालिणयाकणिता

यणकतकायसकतयाला ती यणकत णतचया भोिताली असिाऱया यकती यााचयात अनक परकािची तडजोड घडिन आिािी लागत, इतकच नह ति ती यकती ि णतचया भोितालची पणिबसथती यााचयातही तडजोड घडिन आिािी लागत.ही सिस तडजोड काही हत मनात बाळगनच किािी लागत इतकच नह ति ही तडजोड घडिणयाकणिता जया कायसपदधती ककिा तातर आह त कौशलयपिसक िापिाि लागत. मानिाच मन िाि

अनकरमणिका

नाजक ि सासकािकषम आह. यकती ि पणिबसथती याबददल परतयक मािसात पिसगरह णनमाि झालल असतात. परतयक यकतीचया मनात णनिणनिाळी मलय असतात, तसच तयााचया मनाच कलही िगिगळ असतात. या साऱया गोषटीची सकषम नोद घऊन यणकतकायसकतयान परतयक यकतीशी िागाियाच ि बोलाियाच असत. या तातरात कौशलयाचा भाग मोठा आह पि मळात समाजशासतर ि मानसशासतर या दोनसही शासतरााची तयाला चाागली माणहती असि जरि आह. णशिाय तयाचा सिभाि परमळ असन तयाला इतिााना मदत किणयाची मनापासन इचिा असािी. अशी बहगिी यकतीच उिम यणकतकायसकता होऊ शकत.

यणकतकायसकतयाचया णठकािी िि नमद कलल गि नसतील ति अभयास किाियाचया यणकतचया

जागत ि अधसजागत शकतीची नोद तयाला घता यिाि नाही. ककिा जयाशणकत चतनसयिणहत झाललया आहत तया पनसहा चतनसययकत किता यिाि नाहीत. यणकतकायसकता ि अभयासयकती यााच मानणसक साबाध अतयात लिणचक ि गातागातीच असतात. तयााचया सािादातील परतयक िाकय ि तयााची परतयक कती ही एकाचया मनात दसऱया णिषयीची परणतमा णनमाि किीत असत. अशािळी अणतशय कलपक, हषाि, परभािी यणकतमतिाचा यणकतकायसकता असलयाणशिाय मतित झाललया शणकतमधय निजीिन णनमाि कस होिाि ? मललयााना णजिात किणयाच साधन अजन मानिास सापडल नसल तिी त कााही परमािात यणकत कायकतयाचया हातात आह. अथात तयाचा उपयोग नीट किता आला पाणहज. यासाठीच जािकािाानी यणकतकायाचया बहणिध अागााच णनिीकषि करन शासतर बनणिल आह. या शासतरातील महतिाच ६ मदद यापरमाि आहत.

१) यणकतमतिाचा आदि ककिा बज िाखि. (Respect for the individual) २) अभयासयकतीन णदललया माणहतीची गपतता. (Confidentiality) ३) अभयासयकतीस णतचया समसयसह समजन घि. (Acceptance) ४) उपचािाचया सिरपाचा णनिसय अभयासयकतीकडन करन घि. (Self determination.) ५) अभयासयणकतबददल बिा अगि िाईट णनिय घणयाच टाळि. (Non-judgmental attitude) ६) उपचािााच णनधािपिसक आयोजन ि पालन. (Planning and Execution)

१) यणकतमतिाचा आदि ि बज िाखि

समाजसिकासमोि कोिती यकती यिाि? अथात जीिनात समसयाणनमाि झालयामळ जी साभरमात

पडली आह ती. कोितया मागान जाि याचा णनिसय ती घऊ शकत नाही. एिढच नह ति आपला मळ मागस कोिता याचही भान णतला नाही. या पणिबसथतीमधय ती अस काही ितसन कित की समाजापासन णतला ककिा णतचया या ितसनामळ समाजाला धोका णनमाि होतो. अस गहीत धिणयात आल आह की ही यकती समसयापिस झाली आह ि णतला कटाबातील ककिा समाजातील लोक का टाळल आहत. अथात समाजाचया दषटीन या यकतीमधय काहीतिी अयोगय अस आह, पि तयाच परमाि णतचया जिळ काही तिी चाागल पि असल पाणहज ि तया चाागलयाचा मान ठिला पाणहज. पषटकळिळा िाईट िाि थोड असत पि त इतक

अनकरमणिका

ठळक असत की तया यकतीचया जिळपास सदधा जायला सिससामानसय नागणिक णभतो. उदाहििाथस, जयाचया हातन खन झाला आह अशी यकती. णतन खन कला अस महटल की णतचया हातन आपलयाला धोका आह अस सिस सामानसय मािसाला िाटत असत. पि असा मािस उिम णपता ि पती अस शकल. कदाणचत तो उिम कलाकाि असल. एका णिणशषट पणिबसथतीमधय तयाचया हातन खन झाला महिन तयाचया यणकतमतिाचा अपमान किणयाच कािि नाही ि तया यकतीचा अभयास किाियाचा असलयास, तयाचया अातःकििाचया कोनाकोपऱयात णशरन त जािन घयाियाच असल ति तयाचया यकतीमतिाचा आदि ठिला पाणहज. साि जग तयाला तचि मानीत असल तिीही यबक तकायसकतयान तयाला आदिपिसक जिळ कल पाणहज. महिजच तयाची अडचि समजन घता यईल ि तयातन मागस कसा काढािा ह तयाला णशकणिता यईल.

२) अभयास यकतीन सााणगतललया माणहतीबददलची गपतता

सापिस णिशवास णनमाि झालयाणशिाय कोितीच यकती आपलया मनाात लपिन ठिलली साधी गोषटसदधा इतिााना साागत नाही. याच मखय कािि आपली गपत गोषट इतिााना कळल ि तयाचा दषटपणििाम आपलया जीिनािि होईल ककिा आपलयाणिषयी गिसमज िाढत जातील ही तया यकतीला िाटिािी भीणत. तया यकतीचा खिा णमतरच ती दि कर शकतो. यासाठी खऱया णमतराची भणमका घि ह यकतीकायसकतयाला अतयािशयक आह. जहा आपला णमतर एकादी गपत गोषट आपिाला साागतो तहा तया णमतराबददलची ही गोषट आपि इतिााना साागत नाही ि तया णमतराचया णहतसािकषिाचया दषटीन आपि परयतन कर लागतो. ही भणमका यकतीकायसकता घतो तहाच अभयास यणकत णिशवासान आपल हरदय मोकळ करन तयाचयापढ ठित.

णभकषकिी आदान क दरात ककिा परमाणित सासथत णकतीतिी िगळया परकािच लोक यतात. परतयकाच जीिन महिज एक कादाबिीच असत, पि ती एक शोकााणतकाच होय. अशा गोषटी आपिाला समजलया आणि जि तयाबददल आपि गपतता बाळगली नाही ति तया यकतीचया पनिससनाचया दषटीन मोठा धोका णनमाि होतो. कााही समाजाात तरा गात जाि इतक गि मानतात की अशा मािसाला त समाज िाळीत टाकतात. णभकषा परणतबाधक कायदयाखाली अटक, आदान क दरात ककिा परमाणित सासथत कोटाचया हकमानसिय िहाि, यापरकािास सिस साधािि मािस तरा गिास असच मानतो ि मग ही बातमी णहतशतरना णमळाली ति तयाच तथन पढच जीिन धळीला णमळालयासािख होत. ही एक मोठी भीणत बहतक लोकााचया मनाात असलयाच आदान क दरात णदसन यत.

३) समसयापिस यकतीस णतचया समसयसह समजन घि

जया यकतीचया मनाात साभरम णनमाि झालला आह ककिा णजचया जीिनाात समसया णनमाि झाललया आहत ती यकती एखादया परमादात गोिली गलली असत. परमाद गनसहयाशी साबाणधत असल ककिा नसलही. पि सामाणजक परमाद णतचया हातन झालला असतोच. पषटकळ िळा या परमादाणिषयी योगय अस जञान तया यकतीला नसत. आपि कितो आहोत त बिोबि आह अशी चकीची कलपना तया यकतीचया मनात असत. या बाबतीत परणसदध उदाहिि िालया कोळयाच घता यईल. तयाचया बाबतीत खन किि ही णकिकोळ ि णनतयाचीच बाब होती. णकडा मागी णचिडन टाकािी अशी मािसाची हतया तयाचया हातन होत होती. आपि काही गि किीत आहोतयाची कलपनाच तयाला नहती. नािदमनीनी तयाचया परमादाची ककिा तयाची

अनकरमणिका

हटाळिी कली नाही. पि तयाचा परमाद मोठया कौशलयान तयाचया नजिस आिन णदला. या परकििापित नािदमनी ह एक उिम यणकतकायसकतत होत. असा णनिाळा कोिी णदला ति त योगयच होईल.

याचा अथस तया मािसाचया हातन झाललया गनसहयाला ककिा परमादाला मानसयता दि असा नाही. तया यकतीचया णठकािी असलल दोष ि गि यााची नोद घि ि तयाचया दोषाबददल तयाचा उपहास न किि, असा तयाचा अथस आह. तयाचया हातन झाललया परमादाबददल तयाला दि लोटल ति तयाचया णठकािचया गिााची ि तयाचया एका दि यणकतमतिाची ओळख होिाि नाही ि तयाचया समसयतन णनघणयाकणिता कोित मागस आहत याची जािीि आपिाला होिाि नाही ि तयालाही ती करन दता यिाि नाही.

४) उपचािाचया सिरपाचा णनिसय समसयापिस यकतीकडनच करन घि

या बाबतीत असा एक परशन णिचािला जाईल की जी यकती समसयापिस आह ककिा जी गोधळात पडलली आह णतला मागस कसा सापडिाि ? ि तो सापडला असला ति यकतीकायसकतयाची जरि तिी काय? परशन बिोबि आह ि उििही थोडा णिचाि कलयाबिोबि सापडणयासािख आह. मनात साभरम णनमाि झालली यकती गोधळन गलली असत. ि णतला सितःचा मागस सापडत नसतो ही पि गोषट खिी आह. या समसयापिस यकतीला मागस सापडत नाही याच कािि ती यकती शाात णचिान सितःचया पणिबसथतीबददल णिचाि कर शकत नसत. या यकतीचया यणकतमतिाचा ि आजबाजचया पणिबसथतीचा अभयास यणकतकायसकता तौलणनक दषटीन शासतरजञाचया भणमकतन कितो. यामळच यणकतकायस कििाऱया यकतीची जरिी आह. यणकतकायस कििाऱयाला सटकच अनक मागस णदसतात, पि या मागातन सिात सोईचा ि कमीत कमी तरासाचा मागस कोिता ह यकतीच ठिि शकत. याच कािि जया पणिबसथतीमधय तया यकतीला जाियाच असत. णतची सखोल माणहती ि अनभि तया यकतीलाच असतो. ही माणहती यणकतकायसकििाऱयाला अस शकत नाही. तयामळ या समसयतन णनघणयास सिात चाागला मागस कोिता याच जञान समसयापिस यकतीला काहीशा यणकतकायानाति योगय तऱहन होऊ शकत. अथात ह ताबडतोब घडन यत नाही याला जो िळ लागतो तिढयाच समसयापिस यकती ि यणकतकायसकता ह जीिाभािाच णमतरच झालल आसतात. ही िळ यणयापिी समसयापिस यकतीचया णठकािी एक तऱहचा आतमणिशवास णनमाि झालला असतो तयामळ तया समसयतन सटणयाचया मागाची सपषट कलपना णतला यत ि अखिचा णनिसय ती घऊ शकत.

५) अभयास यकतीबाबत मत बनणिणयाची (बि अगि िाईट ठिणिणयाची ) परििी टाळि

समसयापिस यकती ही काहीतिी परमादामळच यकती कायसकतयासमोि आलली असत. दोष परतयक यकतीत असतोच. पि यणकतकायस कििाऱयान जि तया यकतीला दोष लािन सितःकड नसयायाणधशाची भणमका घऊन गनसहगाि महिन ठििल ति तयाचा अतयात िाईट असा पणििाम समसयापिस यकतीिि होतो ि णतचया पनिससनाचा परशन अणधक गातागातीचा होत जातो. याच काििासाठी समसयापिस यकतीला णतचयापढील समसयसह समजन घि अतयािशयक आह. अशा तऱहन मत बनिि ि यकतीस णतचया समसयसह समजन घि ही दोनसही तति सालगर आहत.

अनकरमणिका

६) उपचािााच णनधािपिसक आयोजन ि पालन

कोितया मागान जाियाच याबददल एकदा णनिसय घतला की तया णनिसयापरमाि आयोजन किि जरि आह. णनिसय पिस णिचािााती घयािा. समसयापिस यकतीला पषटकळिळा जया अडचिी यतात तयातन णतला पाि पडणयाच परयतन यणकतकायसकतयान किाियास पाणहजत.

समसयापिस यकतीबिोबि बोलताना ि णिचाि-णिनीमय किताना यणकतकायस कििाऱयान शषटकििी ठिली ति ती यकती आपल अातिाग उघड कििाि नाही. अभयास यकती ि यणकतकायस कििािा यााचयातल परम (ि णिचािााची दिाि घिाि)तयााचया साभाषिातन िलत असत. तयातनच एकाला दसऱयात अातिाग समजत ि दसऱयाला पणहलयाबददल णिशवास िाटतो. किळ, “तझ नाि काय?” ि “तझया बापाच नाि काय?” असलया परशनातन यणकतकायस घडन यत नाही. अडचिीत सापडललया यकतीचया जीिननौकला बसिाऱया मोठया लाटााचया आघाताणिषयी या णमतराला माणहती पाणहज असत, एिढच नह ति तया नौकचया बनािटीची सापिस माणहती ि सखद हिचया योगान णनमाि होिाऱया का पनााची ि णतचया णशडामधलया हिचया जोिाची कलपना यािी लागत. या गोषटी अणलपतपि अगि शषटकपि काम कििाऱयाला कशा समजायात ! अभयास यणकतबददल गाढ परम हाच यकती कायाचा पाया आह.

यकतीकायस कििािा हा अभयासयकतीचा णमतर झाला पाणहज. समाजाल नको असललया दोषी यकतीला कोिीच जिळ किीत नाही. मग परम किि ति दिच िाणहल. महिनच यणकतकायाला भािनचा ओलािा णमळाला कीया कायाचा िकष िोिाितो. मातर अभयास यकतीणिषयी आपलकी दाखिता दाखिता सितः यकतीकायकता णतचया भािनचया आहािी जाता कामा नय. अभयासयकतीचया दःखाचा णिचाि किता किता त आपलच दःख आह अस या णमतराला िाट लागलि तो सितःच तया दःखाचया ओघात सापडला ति तो िहात जाईल ि मागसदशसनाचया कामाला णनरपयोगी ठिल. भािनचा ओलािा ति णनमाि झाला पाणहज पि भािनला बळी मातर पडता उपयोगी नाही. ही तािििची कसितच आह पि ती कलयाणशिाय उिम यणकतकायस होत नाही.

यणकतकायस ह पषटकळ अाशी शलदािि अिला बन असिाि शासतर आह. शलद ति सिसच लोक िापितात. िाहयात मलाला आईबाप साागतच असतात. चोिाला चोिी कर नको महिन सािच साागत असतात. पि या शलदााचा उपयोग होतोच अस नाही. महिन ह यणकतकायाच शासतर णनरपयोगी आह असा काही लोकााचा समज होतो. पि यात णकती तरथय आह ह आपि एक उदाहिि घऊन तपासन पाह. एक तरि गनसहगाि आह. तयाचया हातन मोठा गनसहा घडला आह. गनसहा झालयानाति तयाला पोणलसाानी पकडल आह. पोणलसााचया तालयात जाणयाचा तयाचा पणहलाच परसाग आह. तयाला पोलीससटशनात आिलयानाति आतलया खोलीत नऊन हिालदाि कोिताही परशन न णिचािता एकदम दोनचाि िटक लगाितो. शणििाचया दोनचाि भागातन िकतिाह लागलयािि हिालदाि करदध मदरन तयाला आईबणहिीिरन दोनचाि णशया हासडतो ि मग गनसहा कला काय अस दिडािन णिचाितो. कदाणचत ह णिचािीत असताना आिखी एखादा दसिा तडाखा बसतो. गनसहगािाला णिचािणयात यिािा हा पणहला परशन. तयानाति पोलीस सटशनमधय िौजदाि िगि हच परशन थोडयाबहत ििकान पि याच पदधतीन णिचाितात. थोडयाच िळात गनसहगािाला मणजसरट पढ नणयात यत. मािलयाचया खिा चहऱयािि णदसत नसतात. मणजसरट णनरमिकाि चहऱयान णिचाितात, ‘तला कोिी मािला काय?’ या परशनाला नकािाथसक उिि दयाि लागत. पढ कोटात कस सर झाली की णततकयाच णनरमिकाि चहऱयान ि साथ आिाजात णिचाितात, ‘तला गनसहा कबल आह काय ? पढ

अनकरमणिका

कोटाचया आिािात झाडाखाली तो गनसहगाि बसलला असतो. तयाचया हातात बडया अडकिललया असतात. बडयामधन काढणया घालन हतयािी हिालदाि काढणया धरन बसलला असतो. तिढयात तया गनसहगािाची आई ि एक णजिलग णमतर यतो. आईचया अातःकििात धडधड चाल असत. णिचािााच काहि माजलल असत. णतला शलद सचत नाहीत. णमतराचया मधयसथीन हिालदाि आईला भटणयाची पििानगी दतात. या हिालदािाचा गनसहयाचया तपासाशी साबाध नसतो. आई तयाचयाजिळ जात. तयाचया णिसकटललया कसािरन आपला थिथिता हात णििित. गनसहगािाचया डोळयातन अश रा ची धाि लागत. आई पाठीिरन हात णििित. आईचया पदिान डोळ पसल जातात. आई णिचाित, ‘काय कला स ह?’ तो महितो, ‘आई चकला माझा’ शलदात किढ सामरथयस आह ! दोनच णमणनटात कबली जबाब होतो. काल िातरभि शणििान ताि सहन कलला असतो तिीही पि ह शलद पोलीस सटशनात ककिा कोटाचया समोि उमटल नाहीत.

शलदााच सामरथयस मोठ आह. त योगय पदधतीन उचचािल ति तयाचा पणििाम चाागला ि दिगामी होतो यकती कायस कििािा णनिथसक बडबड कित नसतो. तयाचया णठकािी मानसशासतरजञाची सकषम दषटी असत. तयाात अमताचा गोडिा, परमाचया िजजाचा णचिटपिा ि बणदधचा परकाश असतो. काळोखया िातरी चमकन मागसदशसन कििाऱया णिदयललतच तज तया शलदाात ओथाबन िाणहलल असत ि महिनच निजीिनाचया अमताचा झिाच तयातन िाह लागतो.

आता आपि समाज कायाचया सहा तातराचा णिचाि कला. सधया आिखी दोन निी तातर मानसयता पािली आहत. ती १) समाज कायाच परशासन ि २) साशोधन ही आहत.

परशासनाबददल माणहती पढ सितातर अशा परकििात णदली आह. साशोधन ही एक अणतशय महतिपिस कती मानिान आतमसात कली आह. जगाचया आिाभापासन आतापयत जया सधाििा झालया आहत तया साशोधनातनच झाललया आहत. सिस कषतरात साशोधनास अननसय साधािि अस महति आह. णभकाऱयााचया परशनाबाबत साशोधनास खप िाि अह. या बाबतीत साशोधन जिळ जिळ झालल नाही महटल तिी चालल, साशोधनाच शासतर आह ि तयाचया पदधती ठिललया आहत. या पदधतीचया साहयान अनक गोषटीचा अभयास घऊन तयातनच निीन मागस णदस लागतो. या नया मागामळ परशासनाचयाही पदधतीत बदल घडिन आिािा लागतो. अशा परकाि साशोधन ि परशासन ह एकमकात गातलल णिषय अणतशय महतिाच आहत.

अनकरमणिका

परकिि दहाि: नसयायालय ि णभकािी

माबई णभकषा परणतबाधक कायदा १९५९ ककिा तयापिीचा माबई णभकषकिी कायदा १९४५ ह दोनसही सामाणजक कायद आहत. १९४५ सालचा माबई णभकषकिी कायदा िद बातल झालयानाति, माबई णभकषा परणतबाधन कायदा १९५९ हा अबसततिात आला ि लाग झाला आह.

भाित सितातर झालयानाति आपि दशाकणिता घटना तयाि कली आह. णतला अनसरन परतयक परौढ इसमास अनक हकक आहत. तहा एका दषटीन तयाला भीक मागणयाची सदधा मोकळीक आह. पि समाजाचया धाििचया दषटीन तया सितातर यणकतचया जीिनाचया दषटीन, अणभिदधीचया दषटीन तसच दशाचया परणतषठचया दषटीन हा कायदा सामत कला आह. जया णठकािी हा कायदा लािणयात यतो तथ भीक मागि हा गनसहा ठितो ि अशा इसमास अटक किता यत. अशा इसमाला अटक कलयापासन २४ तासात योगय अशा कोटासमोि आिाि लागत. पि या मदतीमधय तयाला इति गनसहगािापासन िगळ पि योगय अशा णठकािी ठिणयात यत.

या कायदयाचा मखय उददश, अशा णभकाऱयााना भीक मागणयापासन पिािि किणयाचा ि तयाला सिससाधािि उपयकत नागणिक बनणिणयाचा आह. गोडीगलाबीन ह काम होणयासािख नाही. महिनच तयाला कायदयाचा आधाि दणयात आला आह. तयाचा हत समाजातील णिकती दि किणयाचा ि समाजसधािणयाचा आह. महिजच या कायदयाच मळ सिरप णशकषा किणयाच नसन यकतीमधय सधाििा घडिन आिणयाच आह. ‘इाणडयन पीनल कोड’ ककिा इति कायदयााचा हत जया मािसाकडन गनसहा घडलाआह तयाला णशकषा करन एक परकािची दहशत णनमाि किणयाचा आह. समाजामधय शाातता नाादािी ि यिहाि सिळीत चालाित महिन इति कायद कल आहत, पि हा कायदा यकतीमधय सामाणजक काििामळ जी णिकती णनमाि झाली आह ती दि कििािा परणतबाधातमक सिरपाचा आह. महिनच तयात कमीत कमी बाधन ि णनयम अातभसत कल आहत. या णनयमातसदधा आिखी सलपिा आिािा ककिा कस याचा णिचाि समाज योगय िळी किील. हा कायदा िाबिीत असताना यकतीची सधाििा ही गोषट सिात महतिाची मानली पाणहज ि इति गोषटी तया मानान गौि ठिणिलया पाणहजत.

कोटापढ णभकािी धरन आिणयाच काम मखयतः पोणलसाानीच किाियाच आह. ‘कोिता पोणलस अणघकािी’ असा शलद परयोग कायदयात कलला आह. कोिताही पोलीस अणधकािी महिज कोिताही पोलीस. णशपायापासन तो अणधकाऱयापयत कोिीही पोलीस अणधकािीच समजणयात यतो. याणशिाय णनयमाचया पसतकापरमाि परतयक सिीकाि क दराचया अधीकषकास ि परमाणित सासथचया अधीकषकास णभकािी पकडणयाच अणधकाि दणयात आलल आहत.

कोितया कोटास णभकषकऱयाचया परकििाची चौकशी किता यईल याबददल या कायदयाच कलम ना. ३ मधय माणहती णदली आह. कोितयाही पणहलया िगाच अणधकाि असललया कोटास ि तयाििील कोटास ही परकिि मळ सिरपात ककिा अपीलामधय चालणिता यतील.

कलम २ मधय णभकािी कोिास महिाि ह बािकाईन सााणगतल आह. तयाचपरमाि णभकािी कोिास महि नय हणह तयाच कलमाचया उििाधात णदल आह.

अनकरमणिका

माबई णभकषा परणतबाधक कायदयाचया कलम ४ (१) परमाि णभकाऱयााना पकडता यत. ि कलम ५ (२) परमाि णिमााड िॉिाट दता यत. आदान क दराचया अणधकाऱयास या साशणयत णभकाऱयास कचचया कदत ठऊन घणयाचया ि णदललया तािखस पनसहा कोटात हजि ठिणयाचया आजञला णिमााड िॉिाट अस महितात. इति गनसहगािााना तयााचया बाबतीत कोटात परकिि चाल असताना ि पोलीस चौकशीचया िळी असच णिमााड िॉिाट दणयात यत ि कचचया कदत ठिणयात यत. आिोणपत णभकाऱयााना आदान क दरात अशा तऱहन कचचया कदत ठिणयात यत. या कचचया कदची मदत ७ त १४ णदिसाची असत. शहिातील णभकषकऱयााचया परकििााची चौकशी किणयाच काम एका ककिा अनक कोटाना दणयात यत.

कोटान या परकििााची चौकशी कशी किािी याबददल आदश या कायदयात कलम ७ परमाि णदला आह. या कलमामधय अस साागणयात आल आह की ही परकिि ‘समिी’ पदधतीन चालिािीत, ‘समनसस’ पदधतीन चालि नयत. याला अपिाद महिन कलम ना.११ ह िाहील. ज लोक इतिााना भीक मागाियास लािन तयािि सितःचा उदिणनिाह चालणितात तयााना णशकषा किणयाच ह कलम आह.

‘समनसस’ पदधतीपरमाि कोटापढ आललया परतयक साणकषदािाच ि आिोपीच महिि परशनोिि पदधतीन उतरन घणयात यत. या पदधतीपरमाि चौकशी किणयास बिाच िळ लागतो. या उलट ‘समिी’ पदधतीपरमाि गनसहगािाच ककिा साणकषदािाच महिि कोटान ऐकन घऊन तयािि आपला णनिसय णलहाियाचा असतो. या पदधतीपरमाि आिोपीच महिि काय आह ह नीट समज शकत. यामळ कोटात नहमी चालिािी शाबलदक झटापट होत नाही.

हा सामाणजक कायदा मािसाचया मलभत सधाििसाठी असलयामळ शलदाला महति कमी असन सतय भािनस ि पणिबसथतीस अणधक महति आह. या दषटीन ‘समिी’ पदधत अणधक शरयसकि आह. या कायदयाच कलमना. ५ (१) मधय परथम गनसहगािााची चौकशी ‘समिी’ पदधतीन किािी असा आदश दणयात आला आह. कलम ना. ५ (२)परमाि कचचया कदची मदत िाढिता यत; ५ (३) परमाि णभकािी नाही अशा इसमास सोडन दता यत; ५ (४) परमाि एकादा इसम णभकािी आह अस णदसन आलयास तशी नोद कोटाला घयािी लागत; ि कलम ५ (५) परमाि णभकािी असललया इसमास परमाणित सासथत कमीत कमी एक िषापासन तीन िषत पयत सथानबदध किता यत. इति कायदयाखाली जहा कोटस मािसाला णशकषा दत तहा तयाला तरा गात िहाणयाची सजा णदली आह अस महित. पिात या काायदयाखाली परथमच सापडललया ि णभकािी आह अस णसदध झाललया इसमास परमाणित सासथत बाणदसत किणयाचा हकम दत ि यािरन णदसन यत की ही णशकषा नाही .

याच ५ (५) कलमाचया पढचया भागात णभकािी महिन णसदध झालला इसम पनसहा भीक मागिाि नाही अस कोटाच मत झालयास कोटस तयाला ताकीद दऊन सोडन दऊ शकत. तयाचा सितःचा ककिा नातलगाचा ककिा योगय इसमाचा जात मचलका घऊन सोडन दत.

या बाबतीत परकििाची चौकशी किताना कोटान खालील गोषटी णिचािात घयाियास हयात असही या कायदयात साागणयात आल आह.

१) णभकाऱयाची ितसिक ि िय. २) तो कोितया पणिबसथतीत िहात होता. आणि

अनकरमणिका

३) परोबशन ऑणिसिचा णिपोटस.

परोबशन ऑणिसिचा णिपोटस गपत मानणयात यईल, पिात जरि िाटलयास कोटस तयाातलया काही भागाबददलची माणहती णभकाऱयाला ककिा तयाचया पालकाला साागल ि या बाबतीत योगय तो पिािा सादि किाियास सिलत दईल.

लहान मलााचया कसस जयहनाईल कोटापढ पाठिणयाची ि णभकाऱयााचया पालकाकडन खचस घणयाची तितदही कायदयात कली आह. तयाचपरमाि णभकाऱयािि सापिसपि अिलाबन असिाऱया इसमाला सदधा तालयात घऊन परमाणित सासथत ठिणयाचा अणधकाि कोटास आह. या अणधकािाचा िाि थोडा उपयोग किणयात यतो, पि या परकािचया कायाची अणधक जरि आह.

जया इसमास याच गनसहयाखाली पनसहा पकडणयात यत तयाला अणधक णदिस बाणदसत किता यत. ही मदत १० िषत पयत आह ि तयापकी २ िषत कदची णशकषा सदधा दता यत. दोन ककिा अणधक िळा सापडललया इसमास ठऊन घताना तीणशकषा समजली जात.

दसऱयाला भीक मागाियास लािन तयािि उदिणनिाह चालणिि ककिा णभकषा मागणयाचा पनसहा पनसहा गनसहा किि ह कलम ११ ि ६ मधय णदलल गनसह दखलपातर गनसह समजणयात आलल आहत. महिजच ह गनसह णकिकोळ सिरपाच मानणयात यत नाहीत. या णठकािीच या कायदयात णशकषच सिरप णदसन यत. दसऱयास भीक मागाियास लािणयाचया गनसहयास एक त तीन िषाची कािािासाची णशकषा दणयात यत.

ऑनििी मणजसरटस–सदिह कायदा सामाणजक सिरपाचा असलयामळ तो सिससामानसय कायदयापरमाि अमलात आिाियाचा की काय हा परशन आह. माबई मलााचा १९४८ हा कायदा भाितातील सामाणजक कायदयापकी एक महतिाचा कायदा मानणयात यतो. मलााचया परकििााची चौकशी जयहनाईल कोटस कित ह कोटस एक जयणडणशअल मणजसरट ि दोन ऑनििी ककिा मानसिी मणजसरटस णमळन बनत, यामळ या कोटाच िाताििि अगदी िगळ असत.

नहमीचया कोटाचया पदधतीपरमाि यथ गनसहा तोलन मापन पहाणयाच काम होत नाही, ति गनसहयापकषा गनसहगािाकड अणधक लकष णदल जात. तयाची खोलिि चौकशी कली जात. यापरकािचया कोटामळ नसयाय ति णमळतोच, पि कायदयाचा मलाला सधािणयाचा मलभत हत अणधक सााभाळला जातो.

णभकषापरणतबाधक कायदयात अशी सधाििा होि, कायदयाचया हतकड पहाता अणधक जरि आह अस िाटत. गनसहगािााचया परकििााची चौकशी किताना कोटाना िािसा िळ णमळत नाही. तयामळ या णकिकोळ कसस समजन झपाटयान णदललया णनकालात एकति अनसयाय होणयाची शकयता असत, नाहीति अणतशय दयाळ बदधीमळ बहतकााना सोडन णदल जात.

ह दोनसही परकाि नसयायाचया दषटीन ि यकतीचया सधाििचया दषटीन अणनषट आहत. शकय असल ति सिीकाि क दरात जयहनाईल कोटाचया धतीची ककिा मानसिी नसयायाणधशाानी चालणिलली कोटत असािीत. जयहनाईल कोटासमोि पषटकळिळा गाभीि गनसह करन मल यतात. ि तयात इति कायदयााच जञान असललया नसयायाधीशााची जरि असत. या कायदयाखाली आलला मािस हा णभकािीच असतो. याला अपिाद महिन

अनकरमणिका

कलम ११ खालील खटल नहमीचया कोटात चालतात. या सबाध कायदयात कलम ११ मधयच मखयतः णशकषा दणयाच कलम आह. आपलया उदिणनिाहासाठी इतिााना भीक मागाियास लािणयाचया गनसहयास याकलमाखाली ३ िषत पयत कािािासाची णशकषा ठिली आह. या कलमाखालील खटल नहमीचया कोटासमोि चालाित पि इति सिस खटल एखादया सामाणजक सणमतीन ककिा मानसिी नसयायाधीशाानी ि त सदधा एकापकषा अणधक नसयायाधीशााचया बच कोटान चालिाित. यापरकािचया यातरिमळ नसयाय अणधक चाागला णमळल ि णशकषा दणयाच कायस कििाऱया कोटाििील कामाचा भाि कमी होईल.

िणकलााची उपबसथती – या कोटात सदधा योगय काििाणशिाय िणकलााची जरिी नसािी अशी सचना आह. जामीन सिीकािणयाचा अणधकाि सिीकाि क दराचया अधीकषकास णदला ति बऱयाच अडचिी दि होतील अस िाटत, ककिा उदणिणनरमदषट मानसिी नसयायाणधशााचयाकडच ह काम ठिलयास कामात सिळीतपिा पि यईल. या कायदयाखाली यिाऱया बहतक खटलयामधय िणकलााची जरिच लागत नाही पि जथ जरि असल तथ कोटान पििानगी दयािी. जी सोय आज िोजी माबई मलााचा कायदा १९४८ मधय आह तीच सोय याही कायदयात आिता आलयास चाागल िाताििि णनमाि होईल अस िाटत.

अनकरमणिका

परकिि अकिाि: परमाणित सासथा

सिकािी कामकाजात बदलया इतकया असतात की ठिाणिक मदतीत बदलया झालया नाहीत ति चकलया चकलया सािख होत. सिकािी कचऱयात जशा बदलया असतात तशा तया खाजगी कषतरातही असतातच. पि सिकािी कषतरात ि तयातलया तयात काही कषतरात ति णनसगसणनयमापरमाि बदलया होतात. जलमधील नोकि िगाचया बदलया होतात. तशीच तथील कदयााची सदधा अदलाबदल चाल असत. अथात कोितीही बदली ही कााही णिणशषट काििाकणिताच किणयात यत. याच णनयमापरमाि आदान क दरात सथानबदध झाललया णभकाऱयााचया बदलया परमाणित सासथात किणयात यतात. माबईत भीक मागणयास परणतबाध किणयाबाबत अणधणनयमन १९५९ कलम १२ परमाि आदान क दर सथापन झालली आहत. या आदान क दरात निीन णभकाऱयााना पकडन आिणयात यत. कोटस कााही लोकााना जामीनािि ककिा णनदोष सोडन दत. पि जया लोकााना सथानबदधतचा हकम दणयात यतो तयााना दसऱया परमाणित सासथत पाठिलयाणशिाय आदानक दरात नया लोकााना ठिायला जागाच िहािाि नाही, ि महिनच आदानक दरातन ििचिि णभकषकऱयााना बदली करन इति परमाणित सासथत पाठितात. सधया महािाषटरात २६ परमाणित सासथा ि दोन आदानक दर आहत. तयााची माणहती पणिणशषट ना. ‘अ’ मधय णदली आह.

यातील परतयक सासथच काहीतिी िणशषटटय आह. काही णठकािी शती आह. ति काही णठकािी बाहि शतमजिी किणयाची ककिा इति मजिी किणयाची काम आहत. काही परमाणित सासथात सताि काम, णििकाम, ककिा इति उदयोग आहत. काही परमाणित सासथा अपाग ि िदधााचा परणतपाळ कितात. कााही सासथात अाधााची सोय आह.

कोितयाही गनसहगािाला णशकषा दताना तयाला कोितया तरा गात ठिाि याबददल कोटस आदश दत नाही. पि या कायदयापरमाि कोटाला तसा आदश दता यतो. पषटकळिळा तया सासथत जागा नसत. मग तयान कोठ िहाि अशी अडचि णनमाि होत. अस परसाग टाळता याित महिन आदान क दरात तयाान णिणशषट मदतीत िहाि अशी आजञा कोटस दत ककिा असा आदश कोटाकडन परोबशन ऑणिसि णमळणितात.

आदान क दर ह माग ििसन कलयापरमाि िगसिािी क दर आह. या णठकािी यिाऱया णभकाऱयााना कोठ पाठिाि महिज तयााना योगय तऱहची सोय उपललध होईल ह आदान क दरात ठिणिल जात ि तयापरमाि तयााना पाठणिल जात. हा बदली किणयाचा अणधकाि सदिह कायदयापरमाि िकत मखय णनिीकषक, परमाणित सासथा याानाच आह. मखय णनिीकषकााची णनयकती या कायदयाचया कलम १७ परमाि होत. तयाच परमाि णनिीकषक, सहाययक णनिीकषक ि पणििीकषा अणधकािी [परोबशन ऑणिसि] यााचया नमिका सदधा याच कलमापरमाि होतात. मखय णनिीकषक ह या कायदयाखालील महािाषटर िाजयाच मखय चालक महिन णनयकत झालल असतात. या कायदयाखालील महतिाच अणधकाि तयााना दणयात आलल आहत. णभकषकऱयााची दसऱया योगय अशा सासथत बदली किणयाचा अणधकाि तयााना दणयात आलला आह.

आदान क दराच अधीकषक ह णभकषकऱयााच िगीकिि कितात, ि तयााना योगय अशा सासथात पाठिन दतात, अस किताना ज पतर परमाणित सासथापरमखााना णलणहल जात तयाची एक परत मखय णनिीकषकााना पाठिणयात यत ि या पतरानसाि अधीकषकाानी कलली बदली ही कायम किणयात यत. णभकषकऱयााचया बदलया िकत आदान क दरातन परमाणित सासथातच होतात अस नाही. तयाचया बदलया एका परमाणित सासथतन दसऱया परमाणित सासथमधय सदधा होऊ शकतात. अथात अशा बदलीला णिशष कािि असाि

अनकरमणिका

लागत. आजािीपिामळ, पनिससनाचया दषटीन, एकादा उदयोग-धादा णशकणयाच दषटीन ककिा एकाद याग (शािीिीक अथिा मानणसक) णदसन आलयास ही बदली होत असत. अशी बदली किणयापिी सिससाधािि पणिबसथतीमधय मखय णनिीकषकााचा णनिसय आधी घयािा लागतो.

आदान क दरातन बदली हा एक महतिाचा परसाग असतो. िदयकीय अणधकािी या सिस णभकषकऱयााची परकती ठीक आह ककिा नाही याची खातरी करन घतात. िदयकीय पतरािि “आज परिासास योगय” असा शिा माितात. णभकषकऱयाला पकडलयािळी तयाचया अागािि असलल बऱयापकी कपड असतील त पनसहा तयााना घालणयात यतात. जयााचया जिळ अस कपड नाहीत तयााना अथातच सासथचा गििश दणयात यतो. जयााचयाजिळ अटक किताना ज पस सापडलल असतात तयााची नोद तयााचया बदलीचया पतराात करन त पस तया परमाणित सासथकड पाठणिणयाात यतात. तयाच परमाि तयाचया सिस मौलयिान िसतही पाठणिणयात यतात. आदान क दराच अधीकषक आगगाडीन परिास किणयाकणिता िॉिाट दतात. तयामळ परतयकष िोख पस खचस न किता लोकााची मोठया परमािािि न आि किता यत. पोलीस पथक बोलाणिणयात यत ि तयााचया सिाधीन करन या णभकषकऱयााना दसऱया सासथत पाठणिल जात. काही िळस क दराचया ककिा परमाणित सासथााचया िाखिदािाानासदधा अस पाठणिता यत. पोणलसााच पथक बोलािि, णभकषकऱयााच कपड बदलि, यणकतणचणकतसकाानी बनणिललया तयााचया पबसतका तपासन पहाि ि तयातील सथानबदधतच अनजञापतरक ि िदयकीयपतरक आणद यिबसथत आहत ककिा नाहीत ह पहाि, तसच परतयकास तयाचया मौलयिान िसत णमळन तयाबददल तयाची सिाकषिी घतली ककिा नाही ह पहाि.या गोषटी णनिणनिाळया लोकााना बािकाईन किाया लागतात. यामळ मिस कमसचाऱयााची एकच धमाल उडन जात. पोणलसपथकान तया सिाना सामानासह ि कागदपतरासह तयााचया तालयात घतल की कमसचािी ि अणधकषक ह सािच एक सटकचा णनशवास टाकतात.

अनकरमणिका

परकिि बािाि: परमाणित सासथतील यणकतकायस ि पनिससन

जयापरमाि आदान क दर ह या णभकषा परणतबाधक कायदयाचया कलम १२ परमाि परसथाणपत झाल आह. तसच कलम १३ परमाि परमाणित सासथा परसथाणपत झाललया आहत. मागील परकििात सााणगतलयापरमाि शासकीय ि खाजगी अशा एकि २५ सासथाना परमाणित महिन शासनान, कलम १३ परमाि मानसयता णदली आह. सदढ, अपाग, अाध, मनोदबसल, िदध, कषयी ि महािोगी अशा िगिगळया परकािचया णभकषकऱयाकणिता या परमाणित सासथा आहत. शिीिान ि मनान धडधाकट असच लोक मखयतः णनिणनिाळ उदयोगधाद कर शकतात. इतिााना हलकी ि सोपी काम दतात.

परमाणित सासथा चालणिणयामाग पनिससन हा जिी मखय हत असला तिीसदधा या सासथा सामाणजक सासथा महिन सथापन झाललया आहत. यातील िकत २६ सासथा परमाणित आहत. (शासकीय ि खाजगी ) ि दोन सासथा सिीकाि क दर आहत. या २६ परमाणित सासथातील १४ सासथा खाजगी आहत, ९ सिकािी आहत ि ३ मटल हॉबसपटलस आहत. िडया णभकाऱयााना ठिणयाचया दषटीन महािाषटरातील तीन िडयााच दिाखान ह परमाणित महिन ठिणिणयात आलल आहत. खाजगी सासथा समाजसिचा हत पढ ठिनच जनतन णनमाि कललया आहत ि महिनच तयााचयामाग जनततील समाजसिकााची तळमळ आह.

सामाणजक सासथा कशा णनमाि झालया हा परशन िाि महतिाचा आह. ि या दषटीन णिचाि कला महिजच सामाणजक सासथा कशा असायात ह समजत. सिकािी सासथा या णनयमास अपिाद नाहीत.

मागील एका परकििात भाितातील सधयाची सामाणजक बसथती कशी आह ि कशापरकाि बदलत आह. याकड िाचकााच लकष िधल आह. पिी आपलया समाजात जीिन िाि साथ होत. शकडो िषत त जिळ जिळ तसच होत. तया सामाणजक जीिनात िािसा ििक झालला नहता. भाितात यातरयग ि सिातातरय आलयापासन तया जीिनात एक परकािच चतनसयणनमाि झाल आह. यापािीििी अणधक णनमाि झाली आह. यातरसजज कािखान णनमाि झाल आहत ि मािस तयात एका यााणतरक भागासािखा काम कर लागला आह. िगिान िाहन भाितातही आली आहत. िळ मौलयिान झाला आह. िाहणयाला जागा नाही, अशी बसथती झाली आह. पशाची चिचि िाि. कोिालाच पसा पित नाही. जयााना पोटभि खायला णमळत नाही अशा कटाबााचीच साखया भाितात अणधक आह. णिशषतः खालचया ि मधयम िगातील कटाबााचीही बसथती झाली आह. िाि णदिसााच आजािी, िदध, अपाग, अाध, मकबणधि, कषटिोगी, कषयिोगी ि आळशी या साऱयााना कटाबात परमाच सथान नाणहस झाल आह. अपिाधी ि पणतता यााची सदधा हीच बसथती झाली आह. जयााना आज कटाबात सथान आह अशी ििील यादीतील िािच थोडी माडळी आहत. मग ही सािी माडळी काय कितात. किी दिाखान, किी कषटिोगाचया सासथा, कोिी कषयिोगाच दिाखान, किी मोठ दिाखान, अशा णठकािी ति कोिी इतितर णमळिाि हलक िलक काम करन ककिा अखिीस भीक मागन आपला चणिताथस चालणितात. थोडकयात अस महिता यईल की जयााना कटाबातील ऊब ि णनिािा णमळत नाही त बाहि पडन भटकत आहत ि अखिीस णनिाशन णनिणनिाळया परकािान भीक मागन आपल पोट जाळीत आहत.

याचाच अथस असा की अशा लोकाासाठी जया सासथा काढलया आहत तया सासथाानी घिाची उिीि

भरन काढली पाणहज. णभकषकिी गह ककिा परमाणित सासथा णतथ यिाऱयााना घिासािखया िाटलया पाणहजत. महिज परथम आपि घिात काय सोय असत त पाह.

अनकरमणिका

घि हा णनिािा आह. आसिा आह घिाला बाजन अडोसा ि िरन िपपि असलयामळ ऊन, थाडी, पाऊस ि िािा या नसरमगक तरासापासनच नह ति इति िनसयपशपरािी ि कीटक या पासन घिात सािकषि णमळत. हिा तहा सयसपरकाश, िािा, थाडी ि ऊन घयाि पि नको तहा दििाज बाद करन साऱया जगापासन कोडन घयाि ही सोय घिात आह.

घिात ताज अ आह. ज काही थोड िाि णमळत, त ताज ि सिचि असत. घिात अाथरि ि पााघरि पि णमळत. ऐपतीपरमाि त कमी अणधक चाागल असत. औषधोपचाि घिात णमळतो. परकती णबघडली की डॉकटि ककिा िणडलधािी मािस औषध दतात. कपडालिा णमळतो. शकय असल ति पायात घालायला चपपल ककिा बट णमळतो. अशा तऱहन घिामधय अ, िसर, आसिा, णनिािा ि िदयकीय मदत णमळत. ि यामळ शणििाची जपिक घिात होत.

या णशिाय घिात आिखी एक गोषट णमळत ि ती महिज कोिी तिी परकतीची ककिा पणिबसथतीची णिचािपस कितात, कोिी परमान अागािरन हात णिििन धीि दतात. कोिी साकटाचया काळी मागसदशसन कितात. कोिी नि जञान दतात. अशा तऱहन कटाबात बदधीची ि भािनची भक भागत.या णशिाय कटाबातील िडीलधािी मािस लहानाच चकत असल ति तयान तस कर नय महिन पिोपिीन साागत असतात. घिात एकमकात परम असत, थोडी असया असत, िाग असतो. पि या सिात मोठी उपकािक भािना जि कोिती असल ति ती महिज परम. इति सिस तरासदायक भािनाािि पााघरि घालन तयााचा उदरक थााबणििािी ही महतिाची भािना कटाबाचया चाि कभतीत सदि असत. परम ि सिणकषतताया भािना जोपयत तथ आहत तोपयतच तकटाब या नािास योगय अस णठकाि आह. नाही ति तयाला खािािळीच ककिा धमसशाळच सिरप यत.

घिाच ह णचतर मी मददामच आपिापढ ठिल आह. आपलया परमाणित सासथा ककिा सािसजणनक सासथा मािसाचया या गिजा णजतकया परमािात पिस कर शकतील णततकया तया उिम सासथा मानाियास हयात. कटाबाची जागा पिसपि घिाऱया सासथा अस शकिाि नाहीत, पि सासथा चालकााचा यतन तया दषटीन असाियास हिा.

परमाणित सासथात ताज अ, णनिाऱयाची जागा, अाथरि, पााघरि, कपड, िदयकीय मदत या सिस गोषटी असतातच, पि याणशिाय तथ पणििीकषा अणधकािी ककिा यणकतकायसकतत असतात ि तयाानी या अणतथीची भािणनक भक भागिाियाची असत. ह णभकषकिी सिस साधािि मािसापरमाि न िागता जयाअथीसिाणभमान ि लजजा सोडन भीक मागतात ि जयाअथी तयााना कटाबात सथान नाही तयाअथी तयााचया णठकािी कााही तिी अडचि आह ह नककी. ही अडचि पिसपि ककिा कााही अाशान तिी यणकतकायसकतयाला समजली पाणहज ि तयान तया यकतीचया जीिनात आधाि णनमाि कला पाणहज. कटाबातील िडील भािाची ककिा कटाबातील शहाणया मािसाची जबाबदािी यकतीकायसकतयाला घयािी लागत. अशा तऱहन कटाबात ज कााही असत त शकय तिढ सासथत णमळल असा परयतन किणयात यतो. अधीकषकाच हच काम आह. या मोठया कटाबात शाातता ि सौखय नाादाि याची जबाबदािी तयााचयािि असत. णभकषकिी असो नाहीति कमसचािी असो या सिानी योगय मागान जाि ह चालकाच ककिा घिातील मखय मािसाच काम अधीकषक किीत असतात. ही मोठाली परणतकटाब अशा तऱहन चालणिली जातात.

अनकरमणिका

समाजातन िटन णनघालल ि कटाबाना नकोस झालल ह लोक आदान क दरातन परमाणित सासथाात यतात. तथ तयााचया जीिनाचा अभयास कला जातो. तयााचया गत आयषटयातील सखदखााचा णचतरपट यणकतकायसकतयाचया डोळयाापढ यतो. कोितया पणिबसथतीमळ काय अडचि णनमाि झाली ह तयाला समजत.यकतीचा सिभाि, तयािि झाललआघात, तयाची सदयःबसथती ि तयाचया भोितालचा समाज याचा अभयास करन यणकतकायसकता णतचया कलपनााचा आधाि घऊन णतला सितःचया अडचिीतन बाहि णनघणयाचा मागस शोधन काढणयास मदत कितो. असा मागस सापडला की मग तो णतला तया मागाच णनधािपिसक आयोजन ि पालन किाियास लाितो. या परयतनााना पषटकळिळा चाागली िळ यतात. सधािलल ह लोक पनसहा भटल ति किढा आनाद होतो, पि ह सधािणयाच काम िाटत तिढ सोप ि थोडया िळात होिाि नाही.

मलााचया सासथाामधय कोिळया मनाची मल असतात. परमाचा ओलािा लाभला की तयााची मन बहरन जातात. सगाधान दििळन जातात. तयााचया सिभािात झालली णिकती बदल लागत. समाज णिघातक कतयाकडील कल बदल लागतो. अशा मलााच जिळच नातलग तयाला का टाळलल असल तिी तयााचया परमाला अिाहन करन आटललया झऱयातही पनसहा णजिात जळ लागणयाची शकयता असत. कािि कटाब ककिा समाज तयाला िाि का टाळलला नसतो. तया नािडतपिालाही मयादा असतात. या दषटीन णभकाऱयााचया बाबतीत या गोषटी अगदी दसऱया टोकाला गललया असतात. तो ियसकि मािस असतो. जीिनातील सख दःख पाहन ि उपभोगन तयाचया सिभािाचा साचा जिळ जिळ पोलादी झालला असतो. तयात िािच थोडा बदल होणयाची शकयता असत. दसि अस की समाज ि घिची मािससदधा तयाला एिढी का टाळलली असतात की तयाला पाणहलयाबिोबि तयााच डोक णिित. तयापाठीमाग तयाचा समाजाशी आलला मोठा साघषस काििीभत असतो. या काििामळ समाजािि ि तयाचया सितःचया मनािि अस अणनषट पणििाम झालल असतात की त सधािि ह सिससाधािि यकतीकायसकतयाला जमणयासािख नसन तयासाठी एकादया परभािी यकतीतिाचया हषाि कायसकतयाची जरि असत. तिीसदधा पषटकळिळा हा योग जळन यतो ि हा कोदिातन णनखळलला खडा पनसहा कोदिात थोडयािाि ििकान बसतो. अस परसाग थोड असतात पि तयातन णनमाि होिािा आनाद मन भारन टाकिािा ि पढचया कायास अभतपिस अशी परििा दिािा ठितो. आपलयासमोि दोन कथा णनिदन कितो, ऐका ति .....

माधि हा जळगााि णजलहयातला िहािािा, घिची अणतशय गिीबी, सिात मोठा मलगा माधिच होता. बाप कजसबाजािीपिात ि सािकािाचया िऱयात सापडलला. माधि ७ िी पयत णशकला ि नशीब काढायला महिन माबईमधय आला. माबईत िहायला जागा नहती. घरन आिलल पस सापत आल पि सदिान चौपाटीििचया एका भळिालयान तयाला नोकिी णदली. चाागली सहा मणहन नोकिी कली. या समािास तया भळिालयाचया मदतीन माधि एका मोठया चाळीचया णजनसयाखाली झोप लागला. आजबाजला खप घाि होती. माधि थोडया पशात आपल भागिीत अस. पोटाला णचमटा घऊन, िहािाि सिस पस-आई-बापााना पाठि लागला. पि या काळात तयाला नकळत अशकतपिा यऊ लागला. तयाचया पलीकडच एक खोकिािा िहात अस. तयाच शिीि पााढििटट पडलल होति तयाचया हातापायााचया काडया झालया होतया. थोडयाच णदिसाात माधिला खप अशकतपिा िाट लागला ि अखिीस तयाला खप ताप यऊ लागला. काम किि अशकय झाल. काम किता यत नाही अस पाहन मालकान तयाला कामािरन काढल. यापढ ति पणिबसथती एकदम णबघडली. पसा नाही ि आजाि िाढला. कोिी मदतीला नाही. कोिीतिी णजनसयाखालन तयाला िसतयािि आिन टाकल. माधि मििाची िाट पहात थाडीिाऱयात पडन होता. पि एिढयाात बगसससकवाडचया पोणलसाानी तयाला उचलन आदानक दरात नल. तथ डॉकटिाानी तपासल. माधिला कषय

अनकरमणिका

झाला होता. ताबडतोब दिाखानसयात ठऊन इाजकशन णदली. माधिला िाटत होत, ‘कायहा तरास, लोक सखान मर सदधा दत नाहीत.’ औषध ि उपचाि यााचा पणििाम हळ हळ झाला शणकत थोडीथोडी यऊ लागली. पि माधिन आपलया घिचा पिा बिोबि णदला नाही. तयाचया मनात भीणत होती, माधि बगि होममधय आह अस घिी समजल ति साि लोक काय महितील? तयापकषा यथच मल ति काय हिकत ? हळ हळ तयाला बि िाट लागल. माधि आता परमाणित सासथत आला होता. तथील दिाखानसयात िाटक णससटि कामकिीत असत. णससटिााना तयाचा गिीब सिभाि आिडला. तयाानी तयाला दिाखानसयात मदतीस घतल. िॉडस बॉयसािख काम तो कर लागला. यणकत कायसकतया जिळ िातरीचा तो इागरजी णशकत होता. तयााचयाशी तयाचा बिाच पणिचय झाला. तयाानी तयाला बाहि जाऊन यणयाची पििानगी णदली. तो बाहिची णकिकोळ काम कर लागला. एिढयाच णससटिााच लगन झाल. तयााच पती डॉकटि होत. तयााचयाच दिाखानसयात तयाला नोकिी णमळाली. तथ तो कपौकडग णशकला. दिाखाना सिचि किणयापासन तो औषध बनणिणयापयत सिस काम तो किीत होता. तयाचया िातीच ऑपिशनसदधा झाल ि जहा पगाि णमळ लागला तहा माधिन घिचा पिा सााणगतला ि यकती कायसकतयाचया पयािरन घिी पस पाठणिल. समाि अडीच िषानाति पणहलयाादाच घिचा साबाध परसथाणपत झाला होता. घरन पतर यऊ लागली. आनाद ओसाडत होता. िजा घऊन णदिाळीसाठी माधि घिी जाऊन आला. डॉकटिाानी घिी नणयासाठी माधिला काही पस णदल होत. माधि पित आला. णकती आनादी णदसत होता. डॉकटिाानी अजस करन तयाला आपलया तालयात सोडिन घतल. तयाचया नाजक तलयतीची त योगय काळजी घत. माधिला कटाबातला ओलािा लाभला होता. ......

हा पहा जान. िकत ४० िषाचा आह. सडपातळ ि उाच िाि णशकलला नाही, पि तो अहमदाबादचया एका उिम णगििीमधय सत काढणयाचया णिभागात काम किीत अस. अगदी बािीक १४० कौटच सत तो काढीत अस. भऱया िागाच पाणिदाि डोळ आहत तयाच. तो पहा कसा िोखन पहात आह आपलयाकड. तयाचया नजित काही झप आह अस िाटत. डोळयातन अातःकििात णशिणयाच कसब असाि तया नजित – पि ....

पि जॉनला णदसत नाही. अणजबात णदसत नाही. महिनच माबईचया परमाणित सासथत तयाला खास उपचािाकणिता पाठणिल आह.

जॉन माझा णमतर झाला होता. तयाचयाशी एक णदिस मी बोलत होतो. आमही दोघच होतो ऑणिसात. मी जॉनला णिचािला , “जॉनतझा लगन झाला होता ककिा नाही हयाबददल खिा काय त सााग ना.” माझयासमोि टबलािि हळ हळ हात सिकािीत जॉनना माझया समोि तयाची िाईल आह की काय त चाचपन पाणहल. सदिान टबल मोकळ होत. मग थोड माग सिकन जॉन महिाला,“साब, मन तो पणहल ही बताया ह की मिी शादी नही हई थी, आप इसपि णिशवास नही कित कया ?” मी महिालो,“नही जॉन, म इसपि णिशवास नही कि सकता.”

‘कयो नही ?’ जॉन महिाला.

‘दखो जॉन, आपक बाय हाथपि लाल अकषिोम रथ नाम णलखाथा, लणकन य पणहल नाम-पि नीली शाहीस अभी िल औि पि णनकाल ह. इसका इणतहास मझ बताओ. तब म आपपि णिशवास करा गा.’

अनकरमणिका

जॉनचया चहऱयािि झालला ििक मला णदसला पि णधटाईन जॉन महिाला, ‘इसका मायना मिी शादी हो गयी थी ऐसा नही ह. एजडम णलखक णलयाथा.’

‘हाा, तो इसपिस मालम होता ह की आप पणहल नहीम काम कित थ.’ मी महिालो. ‘साब, आपस बात किना मषटकील ह. आपस णदलकी बात णिपाना मषटकील ह, हाा मिी शादी हयी

थी. औि औित का नाम रथही था. लणकन शादीक बाद एक सालम गजि गयी.’ ‘जॉन, रथ कसी गजि गयी, कया हिाथा उसको ?’ ‘कि नही, बीमािीस मि गयी.’ “जॉन, म नही णिशवास किता इस बातपि. गजिी हिी औित का नाम कोई णमटाता नही, आप झट

बतात ह.”

जॉन गपप झाला. तया णनिल ि अिकाशात पहािाऱया डोळयात आदरसता िाढली. पापणयााची उघडझाप झाली ि डोळयातन मोठाल थब ओघळन बाहि आल. मी खचीिरन उठलो. जॉनचया जिळ गलो. बाजला खची घऊन बसलो. जॉनचया पाठीिि हात ठिला. माझा डािा हात तयाचया हातािि ठिला. जॉनन डाया हातान माझा हात घटट धिला ि तयाचया डोळयातन िगान अश र िाह लागल. तयाचया मनाचा आिग ओसिपयत आमही शलद बोललो नाही. शलदााची जरिच सापली होती. जॉनन आपल अातःकिि माझयाजिळ उघड कल. रथबिोबि तयाच लगन झाल होत. पि एक िषाचया सासािानाति ती शजािचा तयाचा जानी दोसत गोमस बिोबि णनघन गली. ती पित आली नाही. रथिि तयाच खप परम होत. जॉनला िाटल रथच काय पि साऱया जगाचाच णनिोप घयािा. कामधाम सोडन २-३ मणहन भटकला. तयानाति तयाची समणत गली. तो थोड णदिस कोितयातिी दिाखानसयात होता. तयाला डॉकटिााना खाटस बााधन णिजच धकक णदल होत. आता तयाला बि िाटत होत. पि दषटी हळ हळ गलयामळ भीक मागणयाणशिाय तयाला दसिा मागस उिला नहता. कोिाही नातलगास भटणयाची तयाची इचिा नहती. रथ जिी पढ आली तिी णतचयाकड पहाणयाची तयाची इचिा नहती. णशिाय तयाला ती णदसिाि तिी कशी होती ? तो ति आाधळा झाला होता.

आमचया परमाणित सासथत एक णनषटिात नतरिदय आठिडयातन एकदा यत असत. तयाानी जॉनला तपासन ि बािकाईन पणिकषा करन सााणगतल की जॉनच डोळ उिम आहत. तयात दोष नाही. यानाति आमही तयाची कस एका मोठया दिाखानसयातील मानसणचणकतसा णिभागाकड पाठणिली. तयाानीही जॉनची बािीक चौकशी कली.“मसमणिक” औषधााचा उपयोग करन तयाचया अपरतयकष मनाचा अभयास कला. या औषधामळ मािस बशदध होतो ककिा झोपतो पि तो बोल शकतो. यािळी तो ज ज बोलतो तयािि तयाचया बाहय मनाचा ताबा नसलयामळ तो अनक िषापिी मनात साचन िाणहललया गपत गोषटी बोल शकतो. तयााचयाकडील एक मानस णचणकतसक सासथत आल. तयााचयाशी मी जॉनचया कसबददल बोललो. जॉनची अशी खातरी होती की तयाचया डोळयाच ऑपिशन झालयाणशिाय तयाला णदसिाि नाही. शिटी आमही एकतर णिचािान तयाचयािि ‘खोटीच शसतरणकरया’ किणयाच ठिणिल. मग आमही तयाला सााणगतल की पढचया मणहनसयात तयाचया डोळयाच ऑपिशन होिाि आह. ऑपिशनचा णदिस ठिला. आदलया णदिशी तयाला

अनकरमणिका

दिाखानसयात दाखल कल. दसऱया णदिशी तयाला सरचिचया गाडीिरन ऑपिशनचया खोलीत नल. तयाला पिसपि भल दणयात आली. डोळयात मामली औषध घालन दोनसही डोळ बााधन टाकल. आठ णदिस डोळयाची पटटी तशीच ठिली. ‘ऑपिशन चाागल झाल’ अस डॉकटि ि नसत स याानी तयाला सााणगतल. आमहीही तयाला जाऊन भटलो. या मदतीत ऑपिशन झाललया िोगयााची जी काळजी घतात ती सिस काळजी कसोशीन घतली. निया णदिशी तयाचया डोळयाची पटटी पनसहा ऑपिशन णथएटिमधय नऊन काढणयात आली. टाक काढणयाच नाटकसदधा झाल, ि आियस झाल. जॉनला उजड णदस लागला. समाि २१ णदिसानाति तयाचया एका जनसया चषटमयाची रमम बदलन निा चषटमा जॉनला णदला ि या नया चषटमयान जॉनला िािच चाागल णदस लागल. जॉनला िािच आनाद िाटला ि आमहा कायसकतयाना णकतीतिी अििसनीय आनाद झाला. आता तयाला नोकिी लािन दि शकय झाल होत. जॉनचया मनािि तयाचया कौटाणबक जीिनाचा णकतीतिी णिपणित पणििाम झाला होता. रथच काय पि जगच पाह नय ही भािना इतकी परबळ झाली की या भािनचा तयाचया मनािि पणििाम होऊन तया “णहसटणमक अाधति” आल होत. तयाचया पनिससनातील सिात मोठी अडचि आता दि झाली होती.

परमाणित सासथत अशा परकाि भीक मागिाऱया मािसााचया णठकािी असलल दोष जासतीतजासत परमािात घालणिणयाचा परयतन कला जातो. पि जीिनाचया खाचखळगयाानी भिललया िसतयािरन लााबची सिि किाियास णनघाललया या समाज पणितयकताला एिढीशी णशदोिी कशी पििाि? जया कटाबातन तो णनघाला ककिा जथन तो बाहि पडला तो दििाजा बहतक बाद झालला असतो. परमाणित सासथत िाहन, मानणसक, भािणनक, शािीणिक, पराकणतक ककिा अशा णकतीतिी अडचिी दि कलया जातात. काम किणयाची गलली सिय पित लािन णदली असली ककिा जीिनाकणिता एखादा निा उदयोग जिी णशकिला तिी कटाबात ि समाजात तयाला पनसहा सथान दणयाच काम णजणकिीच आह. आज िोजी माबई णभकषा परणतबाधक कायदयात सधाििा होि जरि आह. सासथतन सटललया इसमाचया पाठीशी कोिाची तिी शणकत असि जरि आह. या कायाला “आफटि कअि” अस महितात. सासथमधय ज उपचाि कल जातात तया कायाला “काळजी” अस महितात. पि ह कायस ककिा काळजी तया यकतीचया पढचया जीिनाचया दषटीन अपि असत महिन तया यकतीिि सासथतन सटलयािि जी दखिख ठिि जरि आह या कायाला “नातिची काळजी” अस महितात. ही “नातिची काळजी” पषटकळच यकतीचया जीिनात आतयाणतक जरिीची असत. यकती समाजाचया साबाधात आलयािि णतला मागसदशसन ि सहायय किि आिशयक असत. तया दषटीन कायदयात सधाििा होि जरि आह.

कोटापढ चौकशी झालयािि सोडन दताना सदधा कोिीतिी मदत कििािी ककिा मागसदशसन कििािी सासथा असि जरि आह. या कायाला “पणििीकषा” अस महितात. अडचिीत सापडललया यकतीला आपला मागस सापडत नाही. ती गाागरन गलली असत. अशा िळी तया यकतीला हळ हळ आपलया पणिबसथतीची योगय अशी जािीि करन दि ि तयातन सितःचया अभयदयाचा मागस तया यकतीला शोधाियास लािि, तया यकतीचया आड यिाऱया समाजातील णििोधी शककतना कस तोड दयाि याच जञान णतला करन दि ि सामाणजक अडचिी दि किणयाकणिता सितः मधयसथी किि, अस ह अिघड काम आह. ह तति काही परमािात सासथपित ि णभकाऱयापित कायदयात मानसय झाल आह. पि जहा तयाला कोट साडन दत ककिा सासथतन तो सटन पनसहा समाजात जातो तहा तयाला मदत दणयास सितातर यातरिा असणयाची जरिी आह. समाजान पढ यऊन अशा सासथा णनमाि कलया पाणहजत. तरा गातन सटललया कदयााना मदत कििाऱया ि निजीिन दणयाच वरत घतललया सासथा तााणतरक दषटीन ह कायसदधा कर शकतील. पि हा

अनकरमणिका

परशन पिसपि हाताळणयास सितातर अशा सासथााची गिज आह. ह कायस कल नाही ति णभकाऱयााचया पनिससनाच कायस अपिच िाहील.

अनकरमणिका

परकिि तिाि: परमाणित सासथतील नणमणिक कायस

शासकीय ि खाजगी सासथा:– परमाणित सासथााच दोन परकाि आहत. एक सिकािी ककिा शासकीय परमाणित सासथा ि दसिा खाजगी सासथाानी चालणिललया ि शासनान मानसयता दऊन परमाणित गिललया सासथा. खाजगी सासथााना परमाणित सासथा महिन मानसयता महिन णदलयानाति तयााना अनदान णदल जात. खाजगी सासथाापकी बहतक सासथा कषटिोगी, िदध, अपाग ि अाध या लोकााचया उपयोगाचया आहत. अनदान कमीत कमी दि यकतीस दििोज एक रपया या परमािात णदल जात. कषयिोगाच उपचाि कििाऱया सासथााच बाबतीत ह परमाि दिमािसी ५–६ रपय सदधा होत. कषटिोगी लोकााचयासाठी जया सासथा आहत तयााना सदधा दिमािशी िोज रपया या णहशबान अनदान णमळत.

शासकीय सासथामधील खचस:– शासकीय सासथाामधील सिस खचस सिकािी खणजनसयातन होतो. यथ दि मािशी दि णदिशी अखचस १९४६–४७ साली १ र. ४ आ. ० पस एिढा होता. सधया हा खचस थोडासा िाढला आह. शासकीय सासथामधय होिाऱया खचात नोकि िगािि बिाच खचस होतो असा एक दािा आह. नोकि िगािि जो खचस होतो तो खचस गििाजिी आह अस नाही. सासथा चाागलया परकाि सााभाळणयाकणिता नोकििगाची जरिी असत ि चाागला नोकििगस अणधक परमािात असला ति सधािसासथतील यकतीिि चाागल पणििाम होतात अस पािातय सासथाात णदसन आल आह. सासथा चालणिणयाच दषटीन पाणहल असताना सासथामधन ठिणयात आलला नोकििगस णबलकल जासत नाही तो अगदी जरिी पिताच ि पषटकळिळा जरिीपकषा कमीच आह अस णदसन यत. परमाणित सासथा, घिाची ककिा कटाबाची उिीि भरन काढणयाकणिता समथस हायात महिन सासथामधन कटाबातील सिस अडचिीची अपकषा कली आह. तसच समानता ही गोषट णिशष काळजीपिसक पाळािी लागत. सिाना सािखया परमान समान कायदयान िागाि लागत. या कणिताच परतयक यकतीस णकती परमािात अ दयाि ि तही कोितया परकािच दयाि याबददल सिकािी पणिपतरक आहत.या बाबतच अदयाित परमाि अखिीस पणगणशषट ब मधय णदल आह. अाचया बाबतीत सिससामानसयाकणिता, आजाऱयाकणिता, शकतीची काम कििाऱयाकणिता, कषटिोगयाकणिता ि कचया कदतील इसमाकणिता अशी णनिणनिाळी परमाि णदली आहत. पणिणशषटामधय सिससामानसयाच अ परमाि णदलल आह. कपडयााच बाबतीतही परतयक इसमास णकती कपड दयाित ह परमाि दणयात आलल आह. ह परमाि पणिणशषट ‘क’ मधय णदलल आह.

णदनचया—

शासकीय सासथामधय दनाणदन कायसकरम िगिगळ असतात. ह कायसकरम तया सासथचया परकािानरप

ठिणयात यतात. पिात सिससाधाििपि णदसन यिािा दनाणदन कायसकरम खालीलपरमाि असतो.

१. सकाळी ६िाजता सासथा उघडि ि सिाना उठणिि. २.सिचिता (सितःची ि डॉमत टिीची). ३. पराथसना. ४. गाजी. ५. अागि ि इति भागातली सिचिता. ६. सकाळी ८–३० िाजताा कािखानसयााची सििात त ११ -३०. ७. भोजन ११ – ३० िाजता.

अनकरमणिका

८. णिशरााती १२ त १ – ३० पयत. ९.१ – ३० दपािी त ५ – ३० सायाकाळी कािखान चाल. १०. ५ – ३० सायाकाळी पराथसना ि भोजन ६ पयत. ११. ६ िाजताा टाळबादी. १२. ६– ३० त ९ पयत िणडओ, किम, िाचन ककिा परौढ णशकषिाचा िगस (डॉमत टिीमधय).

सायाकाळी ४ – ३० त ५ मदानी खळ.

सपकिटडट यााचा कायसकरम

९ िाजताा सासथची तपासिी ििी. १० त १२ ऑणिस. ३ त ५ ऑणिस. ५ त ६ तपासिी ििी. ८ िाजताा जमादािााचयाकडन एकि साखयबददल णिपोटस.

परोबशन ऑणिससस यााचया कामाचया िळा

कािखानसयाचया िळाापरमािच. णशिाय तयाानी सासथमधय मधन मधन ििी मािािी. िदयकीय

अणधकाऱयााचया कामाचया िळा सकाळी ८–३० त१२–०० ि सायाकाळी ३ त ५–३० पयत. हॉबसपटल िॉडस अटडाट स अणधक असलयास तयााना णदिस-िातरीचया कामाचया पाळया िदयकीय अणधकािी याानी दयाया. सिस हिालदािि णसनीअि कअि टकसस यााचया कामाचया िळााचा तकता जमादािाानी दि िणििािी अधीकषकााचया सहीन काढािा. तयातच आठिडयाचया सटटीचा अातभाि होतो. या िकषकााचया पाळया िातराणदिस असतात, पि एका िळस एका िकषकाला, ४ त ५ तासापकषा जासत परतयकष कामणगिी दऊ नय. मातर २४ तासाात ती एका दि ८ तास असािी. अधीकषकााच ऑणिस १०–३० त ५–३० इति शासकीय कचऱयापरमािच चाल असत. दिाखाना ि हॉबसपटल णिभागाात काम कििाऱया पणिचाणिका, का पाऊा डसस, डरससस यााचया कामाचया िळा मणडकल ऑणिसि याानी बसिन दयायात.तया माणसक ककिा सापताणहक असतात.

तरा गाशी थोड सामय

तरा गामधय सिस कदयााना जयापरमाि सायाकाळी ६ त सकाळी ६ पयसनसत कलप लािन बाद करन ठिणयात यत, तयाचपरमाि आदान क दराात ि सिकािी परमाणित सासथाामधय किणयात यत.या सासथाामधील णशसत ही साधािि जलपरमािच पिात कमी सकतीची असत. तरा गातन कदी पळन जाि हा गनसहा मानणयात यतो. तसा गनसहा परमाणित सासथचया बाबतीत मानणयात यत नाही ककिा या गनसहयासाठी णशकषाही ठिणयात आलली नाही. णभकािी ह खिोखिीच गनसहगाि नसलयामळ तयााना पिसपि कदयाासािख िागणिल जात नाही. तरा गामधय मनषटयाला तयाचया नािान कमी ओळखतात. तयाला तरा गामधय दाखल होताच िणजसटि नाबि दणयात यतो. ि या नाबिानच तयाला ओळखल जात. णभकषकऱयाचया आदान क दराात ककिा परमाणित सासथाामधय आललया नया मािसाला िणजसटि नाबि णदला जातो. पि तयाला तया नाबिान ओळखल जात नाही. तयाला तयाचया ककिा तयान सााणगतललया नाािानच ओळखल जात. तिीसदधाा पषटकळ बाबतीत तरा ग ि या कायदयाखालील सासथा यााचमधय सामय ठिणयात आल आह. तरा गामधय िापिणयात यिािी बहतक सिस

अनकरमणिका

िणजसटसस यथही ठिणयात यतात. तरा गामधय यिाऱयााना ‘कदी’ महितात. ि परमाणितसासथमधय यिाऱया ककिा आदान क दरात यिाऱया यणकतला ‘इनमट’ महितात. ‘इनमट’ ही साजञा यासासथमधय िाि रढ झालली आह.

सासथत झालल मतय

आदान क दरात ककिा परमाणित सासथत कचचया कदत असताना, सथानबदध असताना, कााही यकती मिणयाची शकयता नहमीच असत.पषटकळ िळा िसतयािि शिटचया मागािि असललया णभकाऱयााना पकडन आदान क दरात आिणयाात यत. क दरात भिती झालयाबिोबि डॉकटिााचकडन तयाला योगय ती िदयकीय मदत दणयाात यत. पिात पषटकळ िळा पणिबसथती आधीच हाताबाहि गलली असलयामळ मतय हा अटळ असतो. अशा तऱहन जया इसमाची तलयत अणतशय नाजक झाली आह तयाचया नातिाईकााना ककिा णहतकचतकााना तयाचया पणिबसथतीबददल खबि दणयात यत. ददत िान तयाचा मतय झालयास ती ही बातमी तािन ककिा टणलिोनन तििीत दणयात यत, नातिाईक ककिा णहतकचतक शिटच कायस किणयास णसदध असतील ति मतदह तयााचया तालयाात दणयात यतो. सदिह मत इसम जि कचचया कदत असल ति कोटास मखय ि णनिीकषकाास ही मतयची खबि दयािी लागत. कोटस ककिा मखय णनिीकषक जरि असलयास तयाच मतयसाबाधी चौकशी कर शकतात. पिात मतदह कोिाचही तालयाात दणयापिी अधीकषकान तयाबाबतीत सासथतील मणडकल ऑणिसि यााचकडन ‘हा मतय नसरमगक ककिा अनसरमगक’ यासाबाधी एक सरमटणिकट घतल पाणहज. नसरमगक मतय ही कचतची बाब नाही. पि अनसरमगक मतय असल ति शजािचया पोणलस सटशनािि खबि दऊन मतदहाचा पाचनामा करन घयािा लागतो. खि पाणहल असता कोितयाही ‘इनमटचा’ मतय झाला की पोलीस ककिा पोलीस पाटील यााना खबि णदली पाणहज, ि पाचनामयानाति मणडकल सरमटणिकटसह मतदह पोणलसााचया तालयात णदला पाणहज. माबईमधय असलया कोितयाही सासथत इनमटचा मतय झाला की मणडकल ऑणिसिचया णिपोटासह कॉिोनि कोटाला णिपोटस ि परत पाठिाि लागत. परत सााभाळणयाची सोय तथ आह. जरि असल तथ परताची उििीय तपासिी डॉकटिााच मािस त कििन घतली जात.सासथत कोिताही अपमतय झालयास तयाचा पाचनामा पोणलसाामािस त होि ि तया शिाची उििीय तपासिी ही अणतशय जरिीची गोषट आह. सिस सासथाामधन एकि मतााची साखया िषामधय समाि २०० तिी असत. याच काििामळ मतााचया बाबतीत माणहती दणयात आली आह. सिस शहिात बहतक धमाचया सासथा असन तया बिािशी मताच अखिच कायस धारममक पदधतीन कितात. या सासथााचा खप उपयोग होतो. एका पणिपतरकापरमाि अशा मतााचा अातयसासकाि सासथस पाि पाडता यतो ि तयाकणिता र. ५०/- पयसनसत खचस किता यतो.

आतमहयस परिि अस लोक

मानणसक णिकती असलल, अडचिीत साापडलल, कााही लोक सासथत यतात ि अणतशय थोडया काििािरन भडकन जातात. कााही िळस तयााचया णठकािी आतमहयची भािना जागत झालली असत. त कााचा ि ललडस च तकड खातात. ककिा िोटयाशा दोिीचा उपयोग करन जिासा एकाात साापडताच आतमहतयचा परयतन कितात. अशा लोकाािि उिम दखिख ठिन योगय त औषधोपचाि होणयाची जरि असत. या लोकााना शकय णततकया लिकि मटल हॉबसपटल ककिा णसबहल हॉबसपटलमधय परिश दयािा. औषधोपचािान तयााचयामधय तातपिती सधाििा होि शकय असतो. या परकािचया लोकााचयाकड दलसकष

अनकरमणिका

झालयास अनसरमगक मतयचया परकािाात ि जाबजबाबात अडकणयाची शकयता असलयामळ या लोकााची णिशष काळजी तिणित घि जरि असत.

िड णभकािी

आदान क दराात ककिा परमाणित सासथाात आतमहतया किणयास परिि झाललयााची नोद होत. मानणसक णिकती झाललयााची ही साखया बिीच मोठी आह. तयातील कााही माडळी सासथामधन यिबसथत िाह शकत नाहीत. त सितःला अपाय करन घत नसल तिी इतिााना धोका दणयासािखी ककिा खप तरास दणयासािख असतात. या सिस िडया लोकााना मटल हॉबसपटलस मधन घालि अिघड आह. कोितयाही इसमास िडयाचया इबसपतळात पाठिाियाच असलयास योगय तया नसयायाणधशाचया पििानगीणशिाय ही गोषट शकय नाही. िडयााचया इबसपतळााची योजना इाणडयन लयनसी ॲकट १९१२ परमाि किणयात आली असलयामळ परतयक िडयाला तथ घालणयाकणिताा पोलीसााचा, नातलगााचा ककिा णहतकचतकाचा अजस पाणहज. आपलया सासथतील िोगयाचबाबतीत सपणिटडटचा अजस िापील िॉमसिि असािा. तया अजापरमाि मणजसरटसमोि सनाििी होत. तयाानाति णसबहल सजसन यााना एक पतर मणजसरट दतात ि १० णदिसात मानणसक णचणकतसा करन णिपोटस मागतात. असा णिपोटस णमळालयानाति मणजसरट िडयाचया इबसपतळात जागा आह काय अशी तथील अधीकषकाकड चौकशी कितात. जागा असल तहाा या िोगयाला तथ पाठणिणयात यत.पढ जरि असल ति णिजच झटक दणयाकणिताा ककिा शसतरणकरय कणिता दिाखाना पििानगी मागतो. नातलग असलयास तयााची लखी पििानगी घयािी ि नसतील ति िोगयाला णहताचया दषटीन तशी पििानगी दयािी.

माबई णभकषा परणतबाधक कायदा १९५९ चया कलम २६ परमाि िड ि कषटिोगी यााना योगय तया दिाखानसयात पाठणिणयाची सोय कशी किािी ह साागणयात आल आह. िडया णभकाऱयाला िडयाचया इबसपतळात ठिणयाचा सिकाि सदिह कायदयाचया कलम २६ (३) परोबहजोपरमाि कित, पिात कोटाकडन ह काम करन घि तिणित होत. पिात तस किणयास पििानगी णदली आह.

कषटिोगयााच बाबतीत पणिबसथती िगळीच आह. या कायदयापरमाि परमाणित कललया सासथाापकी दोन शासकीय सासथा ि समाि ७ खाजगी परमाणित सासथा कषटिोगयााना सााभाळणयाच कायस कितात. सथानबदध किणयात आललया कषटिोगयााना या सासथामधन पाठणिल जात. तसच परमाणित सासथत असललया एकादया इसमास कषटिोग आह अस णदसन आलयास तयाला ििील सासथाामधय पाठणिल जात. १८९८ चया लपसस ॲकटपरमाि सधया णभकाऱयााचया दषटीन हकम घणयाची जरि पडत नाही. णशिाय या कायदयापरमाि परमाणित कललया सासथा िािच थोडया असन, जया आहत तया सापिसपि भिललया असतात. तथ परिश णमळि अिघड होत.

पळन जािाि णभकािी, तयााच पस ि मौलयिान िसत

परमाणित सासथामधन सिासिी २००-३०० इसम दििषी पळन जातात. णभकषा परणतबाधक कायदयापरमाि पळन जाि हा गनसहा होत नसला तिी इा. पी. कोडचया कलम २२४ परमाि खटला भिता यतो. याबाबतीत अधीकषकान िादी होि जरि आह.

अनकरमणिका

पळन जािाऱया मािसाच पस ककिा मौलयिान िसत असलयास तया िसत तया इसमाचया सटाियाचया तािखपासन पढ १ िषसपयत सााभाळन ठिायात. तो इसम या मदतीत पनसहा न आलयास तया िसत पोलीस अणधणनयम १९५१ चया कलम ८२ ि ८३ परमाि णिलहिाटीसाठी पोणलसााचया सिाधीन किायात.

मताच पस ि मौलयिान िसत

मत पािललया इसमाची अशी िककम ककिा मौलयिान िसत णशललक असतील ति योगय तो िािसा उपबसथत होऊन तयाच कषणतपती बाधपतर करन णदलयास तयाचया तालयात दयायात. या िसत अधीकषकान मतयपासन १ िषस पयसनसत सितः सााभाळायात. ि तोपयत िािस उपबसथत न झालयास ििील पोणलस अणधणनयमन १९५१ परमाि पोणलसााच तालयाात दयायात.

शरिी पदधत ि उपदान

सासथमधय िहािाऱया इनमटस ना कामामधय ि चाागलया ितसिकीमधय परोतसाहन दणयासाठी उपदान दणयात यत. अशी उपदान दणयाचा अणधकाि अधीकषकास दणयात आला आह. ितसिक ि काम जस सधािल तशी उपदानात िाढ करन दणयाचा अणधकाि अधीकषकास आह. पि ही िककम र. ५/- पकषा अणधक होता कामा नय.

शासनान माजि कलयास मकादमाचया जागािि कााही चाागलया काम कििाऱया यकतीना नमता यत. ि तयााना उपदान महिन दिमहा रपय १५/- दता यतात. या जागा शासनान माजि किि जरि असत. निीन सासथामधन अशा तऱहची माजिी एक िषापिती दणयात यत.

दहा मकादमािि एक मखय मकादम नमता यतो. पि तयाचया ि इति मकादमााचया उपदानात ििक नसतो.

िजिि सोडि

सथानबदध झालयानाति कााही िळस नातलग ककिा णहतकचतक यतात, ि अशा इसमास िजिि घऊन जाणयाची इचिा परगट कितात. अधीकषकास िजा दता यत. या िजची मदत कायदयात ककिा णनयमािलीत ठिणिलली नाही. या िजचा चाागला उपयोग करन कााही सथाणनक ककिा जिळ िहािाऱया यकतीच पनिससन किता यत. यासाठी णतला ८ ककिा १५ णदिसााचया िजिि सोडन तया मदतीत िागिक कशी होत याकड लकष ठिाि. पनसहा मदत िाढिन लकष ठिाि. या कायदयाात दखिखीच ज तति दणयात आलल नाही त अशा परकाि परतयकषात णनमाि कितायत अशा तऱहन परोबशनचा परयोग किता यतो. अस परयोग णठकणठकािी यशसिी झालल आहत.

अनकरमणिका

लायसनससिि सोडि

लायसनसस याला मिाठीत अनजञप ती असा परणतशलद आह. मखय णनिीकषक यााना एकादा इसम पनसहा भीक मागिाि नाही असा साभि णदसन आलयास चाागलया ितसिकीचया शतीििती तयाचया कोितयातिी नातलगाचया ककिा णहतकचतकाचया तालयाात तयाला दता यत. अथात सिससाधािि पणिबसथतीत तया इसमान सथानबदधतचया मदतीपकी १/३ मदत परमाणित सासथत घालणिलली असािी णिशष पणिबसथतीत ही अट णशणथल किता यत. हा इसम दसऱयाादा सथानबदध झालला असल ति तयान सासथत १/३ मदत घालणिली पाणहज. मगच तयाला अनजञपतीिि सोडता यत. ह णभकषा परणतबाधक कायदयाचया कलम २२ परमाि किता यत. अनजञपतीिि सोडललया इसमास िागिकीचया शती घालन दणयात यतात ि तया शतीच उललाघन कलयास अनजञपती िदद किणयाचा ि तया इसमास पनसहा सासथत सथानबदधतत आिन ठिणयाचा अणधकाि मखय णनिीकषकााना कलम २३ परमाि णमळालला आह.

सथानबदधतची मदत कशी मोजािी

सथानबदधतच हकम बहधा १ िषस मदतीच असतात. कााही परसागी त २ ककिा ३ िषाच असतात ही मदत कहााच अधसिट नसत. तहाा एक िषाकणिता सथानबदध झालला इसम पढचया िषी सथानबदधतचया तािखचया आदलयाणदिशी सोडन दयािा लागतो. सोडणयाचया णदिशी िणििाि ककिा सािसजणनक सटी आलयास एक णदिस आधी सोडन दणयात यत परमाणित सासथमधय “सटकची िोजणनशी” ठिणयात यत. कोिताही इसम सासथत आला की तयाचया सटकची साभाय तािीख काढन तया तािखचया पानािि तयान नााि ि नाबि घालणयात यतो. परतयक मणहनसयाचया अखिीस पढचया मणहनसयात सटिाऱया इसमााची यादी करन ती अधीकषकााचया सहीन जमादाि, यणकतकायसणचणकतसक, मखय दििाजाििील चौकीत ठिणयात यत. कामाििील िकषकाचया नजिखाली ही गोषट नहमीच िाहत ि एकादया इसमास अणधक काळ सथानबदधतत ठिणयाचया कटकटी णनमाि होत नाहीत. सटकची िोजणनशी यासाठी अणतशय महतिाची असत. मोठया सासथत ति ती िािच आिशयक असत.

सासथतन पळन गललया इसमाची मदत सासथबाहि घालिललया अनणधकत काळामळ पढ जात. पिाततो इसम तयाचया मळ सनानबदधतचया मदतीनाति सापडलयास तयाला अटकाि किता यत नाही.

अनजञपतीिि ककिा िजिि बाहि असलला काळ हा अणधकत सथानबदधतचा काळ समजला जातो. अनजञपतीचा हकम िदद झालयास अनजञपतीतील बाहिचया काळान सथानबदधतची मदत पढ जात नाही.

सथानबदधतची मदत िाढणिि

सथानबदधततन सटणयाची तािीख नहमीच आगाऊ काढन ठिािी लागत. पिात कााही परसागी तया इसमास तया णदिशी सोडन दता यत नाही. तो खप आजािी असतो, अपघातामळ जखमी झालला असतो. अशा परसागी मखय णनिीकषकााना तयाची मदत गहखातयाचया पणिपतरक ना. ६७३०/५ णदनााक१८- १२ -४८ परमाि िाढणिता यत.

अनकरमणिका

पिसपि सोडन दि ि बमदत सथानबदध किि

तीन मणहनसयापकषा अणधक काळ अनजञपतीिि असललया इसमाचया बाबतीत मखय णनिीकषकाानी शासनाला कळणिल पाणहज की हा इसम पढ णभकषा मागणयाचा साभि नाही. ि तयाला पिसपि सोडन दयाि. ति शासनातित तया इसमाला पिसपि सोडन दणयात आलयाचा हकम दणयात यतो. ि तथन पढ तया इसमाची सथानबदधतची मदत सापली अस मानल जात. ही गोषट सदिह कायदयाचया कलम २४ परमाि होत.

तयाचपरमाि सासथमधय एकादा इसम पिसपि णनिाधाि असल ि तयाच याग ककिा आजाि कहााच

बिा न होिािा असल ति या कायदयाचया कलम १० परमाि शासनाला तया इसमास बमदत सथानबदध किता यत. ही गोषट अधीकषकान मखय णनिीकषकााचया मािस त शासनाकड पाठणिलयास असा णनिसय णमळ शकतो.

मदतीनाति सोडन दि

सथानबदधतची मदत सापणयापिी २-३ मणहन अगोदि अधीकषकाानी ककिा तथील यणकत कायसणचणकतसकाानी तया इसमाचया नातलगााना पतर णलहन सटणयाचया तािखची कलपना दयािीि नातलग ककिा णहतकचतकााना योगय िळी बोलािन घऊन सथानबदधाला तयााचया तालयाात दयाि. तसच तया नातलगाचा यणया-जाणयाचा आणि सथानबदधाचा तयाचया घिापयसनसतचा परिासाचा खचस दयािा. तया इसमाच कोिी नातलग ि आलयास सासथचया िकषकाबिोबि तयाला तयाचया िहाणयाचया मळगाािी पाठिन योगय यकतीचया तालयात दयाि.

सदिह सोय या कायदयाखाली कललया णनयमािलीमधील णनयम ना. २५ [२] मधय दणयात आली आह. कोटान णनदोष सोडललया ककिा जाणमनािि सोडललया इसमाचया बाबतीत ही सोय नाही. ही सोय सथानबदधाला मदत पिस झालयािि सोडतानाची आह.

पोणलसााचा पहािा

आदान क दरातील आिोपी णभकषकिी ककिा परमाणित सासथतील सथानबदध ह कोटाचया हकमापरमाि ठिलल लोक असलयामळ तयाानी पळन जाऊ नय ह िाि अगतयाच असत. महिनच या लोकााकड णिशष लकष दयाि लागत. तयााना सासथबाहि नताना बिोबि िकषक दयाि लागतात. तसच सिकािी ककिा इति दिाखानसयाात तयााना ठिणयात आलयास तयााचयािि दखिख किणयासाठी पोणलसााचा २४ घाट पहािा ठिािा लागतो.

सासथचया मखय दििाजयािि िकषक २४ घाट जागता पहािा दतो. ि कोिाही बाहिचया इसमास आत सोडीत नाही. सायाकाळी ६ िाजता सासथतील सिस खोलयााना कलप लािली जातात ि सकाळी ६ िाजता ती उघडली जातात. सासथमधय णठकणठकािी णदिसभि खडा पहािा दणयासाठी िकषकााची नमिक कलली असत.

अनकरमणिका

गििष ि अाथरि-पााघरि

परतयक परष इनमटला सहा मणहनसयाकणिताा २ अधत शटस ि २ चडडया दतात. एक गििष परतयकाचया अागािि असतो ति एक गििष सासथचया पिीट णिभागाात धतला जातो. याणशिाय िषाकणिताा१ टोपी, १ ला गोट, १ टॉिल दणयात यतो. अाथरि ि पााघरि महिन १ सतिाजी, २ चादिी (१ जाड ि १ पातळ) ि एक ललकट दणयात यत. कााही लोक सितः आपल कपड धतात. तयााना धणयाचा साबि णदला जातो. सिचितसाठी आाघोळीचा साबि, खोबिल तल णदल जात. तयाच परमाि शिटी पणिणशषट ‘ब’मधय णदल आह. सतरी ि परष यााच कपड, अाथरि-पााघरि, साबि ि तल यााच परमाि पणिणशषट ‘क’ मधय णदल आह. इनमटला दणयात यिाि बहतक सिस कपड खादीच ककिा सासथत तयाि झाललया कापडाच असतात. तयामळ त कपड जाड भिड असतात, तलम असत नाहीत.

शासकीय परमाणित सासथाामधन ज धानसय ककिा कडधानसय णिकत घतल जात त सिससाधाििपि दसऱया दजाच असत. इनमटस नी जिि चाागल बनिाि महिन तयााचयािि दखिख सियापाकी कितात. जिि तयाि किणयाच काम इनमटस कितात.

तयाि अ सासथतील मणडकल ऑणिसि ि सितः सपणिटडट याानी तपासन मानसय कलयानातिच िाढणयात यत. याणशिाय सासथत मणडकल ऑणिसि ि सपणिटडट ििी माितात तयािळी अ कस बनणिल जात यािि लकष दणयात यत.

तयाचपरमाि अाच िाटप होत असताना कोिीतिी जबाबदाि अणधकािी तथ असतो ि अ सािखया ि योगय परमािात णदल जात आह ककिा नाही ह पाणहल जात. िोज दोनसहीिळस ताज अ णदल जात. िाषटरीय सि ि इति कााही सिााच िळी या अाचयाच ककमतीच दसि योगय अस चाागल अ णदल जात.

सासथला लागिाि अधानसय ि इति िसत का तरााटदािाकडन घणयात यतात. णिभागीय अणधकािी ह णनणिदा णनिदन काढन का तराटदाि नमतात. तयााचयाकडन पिणिणयात यिाऱया अधानसयाच नमन सासथत ठिणयात यतात. ि तयापरमाि िोजचा लागिािा माल का तराटदािाकडन घणयात यतो. लागिािा माल न पिणिि, माल खिाब ककिा खालचया दजाचा दि िगि गोषटी का तराटदािान कर नयत महिन तयाला रपय १० पयसनसत दाड किणयाचा अणधकाि अधीकषकााना दणयात आलला असतो. या अणधकािाचा उपयोग नाठाळ का तराटदािााचया बाबतीत चाागला होतो.

अधीकषकााच अणधकाि

बहतक सिस परमाणित सासथााच अधीकषक ह िाजपणतरत अणधकािी असतात ि परतयक सासथत कमीत कमी ३५ त ४० लोकााचा नोकििगस असतो. या सिस नोकििगाकडन योगय तऱहन काम करन घता याि महिन कोितयाही नोकिास र. १० इतका दाड किणयाचा अणधकाि अधीकषकााना दणयात आला आह.

अनकरमणिका

किमिक ि खळ

सासथतील जीिन ह रकष िाट नय ि मनःसिासरथयही णमळाि महिन किमिकीचखळ मधनमधन दाखणिल जातात. यातच णसनमाचा अातभाि होतो. तरि लोकााचयासाठी हॉणलबॉल, आटयापाटया, खो-खो सािख खळ ककिा बसन खळणयाच किम, बणदधबळ ककिा पि ह खळ दणयात यतात. जगािी परििी यऊ नय याची काळजी घयािी लागत. कािि अशा सासथाामधन ही ििी िाि लौकि णनमाि होत. णिडया, भाकिी िगि गोषटी जगािात पशाचयाबिोबिीन यतात. महिन काळजी घयािी लागत.

परौढ णशकषि

परौढ णशकषि ही िाि उिम कलपना आह. आपलया दशातील सिस परौढााना साकषि किि जरि आह.

आदान क दरामधय मािस तयाची चौकशी कोटापढ सापपयसनसत महिज िािच थोड णदिस िहातो. तयानाति तयाची बदली एकादया परमाणित सासथत होत. साधािितः आदान क दरात मािस २ मणहनसयापकषा जासत िाहत नाही. तहा अशा सासथत परौढ णशकषिाचा िगस चालणिि णकतपत िायदयाच होईल ह साागित नाही. परमाणित सासथमधय सदधा या बाबतीत कााही अडचिी असतात. ि तयातली मखय अडचि भाषची. अनक परदशातली मािस तथ असतात. तयातलया पषटकळााना आपलया भाषणशिाय दसिी भाषा समजत नाही. आदान क दराात चौकशीच काम दभाषामािस त किाि लागत. अशा लोकााना कस ि काय णशकिाि हा परशन तया णशकषकासमोि उभा िहातो. दणकषिकडन आललया पषटकळ लोकााना कहदी यत नाही. तयााना तयााचया मातभाषतन णशकिि अशकय असत तयात ियसकि, जीिनास णिटलल, अपाग या साऱयााची एकतर मोट बााधन परौढ णशकषिाचिगस चालणिल जातात, तयामळ तयााच यश मोजता यिाि नाही.

झडािादन ि सलामी

िाषटरीय णदनाणनणमि आनादाचा सोहळा पाळणयात यतो.तया णदिशी शयसती लािि, चाागल अ दि िगि गोषटी ठिलया जातात. तसच अधीकषक ककिा बाहिचया एकादया पाहणयााचया हसत धिजािोपि होत. सासथतील णशपाई कमसचाऱयााची किायत ि सलामी होत. तसच साासकणतक कायसकरम होतात. सासथतील जीिनाात हा एक आनादाचा णदिस असतो.

अभयागत सणमती

परतयक परमाणित सासथकणिताा एक ‘अभयागत सणमती’ नमलली आह. माबई शहिाकणिताा कणमशनि

ऑि पोलीस ि इति णठकािी कलकटि ह या सणमतीच अधयकष असतात. ि सासथच अधीकषक ह या सणमतीच पदणसदध णचटिीस असतात. या सणमतीची सथापना सदिह कायदयाचया कलम १४ परमाि किणयात यत. या सणमतीचया कायाबददलची सापिस माणहती सदिह कायदयाच बाबतीत कललया णनयमामधील णनयम ना. १९ ि २२ मधय णदली आह.

अनकरमणिका

सललागाि सणमती

सदिह कायदयाचया कलम १५ परमाि महािाषटराातील कोितयाही शहिात अशी सणमती शासनाला नमता यईल. सणमतीची कायसककषा तयाच कलमामधय पिसपि दणयात आली आह.

कलयाि णनधी

या कायदयाििील णनयमािलीचया पसतकामधील णनयम ना. १७ ि १८ परमाि ‘कलयाि णनधी’ ची सथापना किता यत. या दोनसही णनयमामधय ििील णनधीसाठी पस कस णमळिायच ि तयााचा णिणनयोग कसा किायचा या णिषयी माणहती णदली आह. या णनधीतील पशााचा उपयोग सासथमधन अनजञपतीिि मकत किणयात आललया ि सासथत असललया इसमााचया कलयािासाठी ि आिामासाठी किता यईल. अभयागत सणमतीचया पििानगीन ि णिशष परसागी मखय णनिीकषकााचया पिस सामतीन अधीकषकास या णनधीमधन खचस किता यईल.

अनकरमणिका

परकिि चौदाि: परमाणित सासथा ि उदयोग

णभकषा मागिािा मािस महिज एक णनरदयोगी मािस अस आपि समजतो, त खोटही नाही. णभकषा मागिािा मािस जीिनास उपयोगी अस सितःपित काम किीत असतो. कािि णभकषा मागि ह सदधा एक तऱहचकामच आह, इतकच नह ति त किताना णिचाि किािा लागतो. ि मनाची एक तयािी हािी लागत. सिससामानसय णभकािी आिाभी णभकषा मागि ह णनणषदध मानत असतो. याला अपिाद महिज धारममक हकक महिन ककिा रढी महिन भीक मागिाि लोक या लोकााना भीक मागणयाचा सामाणजक हकक परापत झालला असलयामळ तयााना भीक मागणयाबददल णबलकल लाज िाटत नाही. उलट तयााना भीक मागणयापासन पिािि किि महिज तयााचया सामाणजक हककािि गदा आिि असा अथस होतो ि अस झालयास सिकािी दिबािी अजसिाट होऊ लागतात.

णभकषा परणतबाधक कायदयापरमाि कणमशनि ऑि पोणलस यााना माबईमधय ि णजलहा मणजसरट यााना इति णठकािी णभकषा मागणयाच पििान दता यतात. या तितदीचा िायदा आपलया पाथाला णमळािा अस अजस आतापयनसत झाल आहत. अस णभकषा मागिाऱयााच पाथ कहद ि मसलमान धमस यात आहत. या लोकााना बहतक कााही दसि उदयोग यत नाहीत. ि कााही उदयोग किािा ककिा णशकािा ही परििी तयााचयाात सहजासहजी यत नाही. या लोकााचया बाबतीत समाजातील कााही लोकााचया मनोििीसदधा हळया आहत. ि तयााना पकडल ककिा बादीत ठिल ति पषटकळिळा ताग पणिबसथती णनमाि होणयाची शकयता असत. पि या लोकााना उदयोग णशकणिि ह अिघड आह. या परकािचया णभकाऱयााना पिािि किणयासाठी कोित परणतबाधक उपाय योजाित याचा णिचाि यथ कला आह.

पणिबसथतीचया िऱयाात सापडन भीक मागिािा इसम हा एक काळी काही तिी काम कििािा इसम असणयाची शकयता असत अथात जनसमापासन अपाग असलल यातन िगळल पाणहजत. अपघातान ककिा आजािान अपाग झालल ह सदधा एक काळी चाागल काम कििाि नागणिक असणयाची शकयता आह. णभकषा परणतबाधक कायदयापरिाि अटक होिाऱयाात ककिा सथानबदध होिाऱयाात णकती लोकााना पिाशरमी कााही उदयोग ककिा काम यत होत ि सधया त काम तयााना किता यईल अशी तयााची शािीणिक ि मानणसक पणिबसथती आह, ककिा काय या बददलची माणहती ककिा आकडिािी उपललध नाही. पि अनभिािरन अस महिता यईल की जयााना पिाशरमी कााही काम यत होत त सासथत यतात तहा तयााची शािीणिक ककिा मानणसक बसथती त काम पढ किणयासािखी नसत. िािच थोडी साखया अशी असत की जयााना पिाशरमीच काम नीट किता यत.

आज जयााना सदढ मानणयात आल आह तयााची शािीणिक, मानणसक बसथती खिोखि ८ तास णनयणमत काम किणयासािखी असत काय हा सदधा एक परशन आह. बाहयतः कोिताही आजाि ि याग नसलला हा इसम सदढ महिन मानणयात यतो. ि तो बिाच अशकत असल ति डॉक टि णलणहतात की तयाला हलक काम दयाि. ियसकि मािसाला जड काम होत नाही महिन डॉकटि महितात की शणििान तो सदढ आह पि तयाला हलक काम दयाि. या दोनसही परकािची ि इतिही काही मािस सददढ महिन समजणयात यतात. शिीि सदढ असत, पि मन दबळ झालल असत ककिा तयाात णिकती आलली असत. पषटकळिळा ही णिकती चाागलया िदयकीय अणधकाऱयाला सदधा लिकि समजत नाही. कााही िळस मानणसक णिकतीच दशसन कालाातिानचहोत. असा इसम सदढ महिन मानणयात यतो, तिी परतयकषात तो णिकतीमळ कोितच काम चाागल कर शकत नाही. या णशिाय आळशी लोकााचा एक गट मानता यईल. ह आळशी लोक बाळपिाचया

अनकरमणिका

पणिबसथतीमळ आळशी झालल असतात. आळशीपिाच उगमसथान कोठ आह ह णनणित साागता यिाि नाही. हा कदाणचत एक साशोधनाचा णिषय होईल. पि सधयातिी आळशी लोकााचयाकडन काम कस करन घयाि हा एक परशनच आह. सिससाधािि मािस जया पणिबसथतीमधय ि जस काम कितोतस आळशी मािस किीत नाही. आळशीपिा ही एक मानणसक णिकती आह. या आळशी लोकााची आपिा सिाना चाागली ओळख असत. कटाबाकटाबातन आळशी सतरी-परष असतात. शरीमात कटाबातन ि थोडया परमािात मधयम बसथतीतील कटाबात हा आळशीपिा पोसला जातो; ि कााही िळस ति तयाच कौतकही होत. पि आळशीपिा गिीब कटाबाला न मानििािा आह. आळस ह णभकच लकषि आह. आळशी मािस बहतक णनषटकाळजी सदधा असतो. तो आपल सितःच जीिन आळसात झोकन दतो. तयाला बििाईटपिाची काळजी िाटत नाही. कााही काम कििाऱया णसतरयााच निि अस असतात.

या आळशी, अशकत, ियसकि, मनोणिकत लोकााच मोठ परमाि सदढ महिन मानणयात यिाऱया लोकाात आह. ही मािस कटाबाात ि समाजात सिळीतपि िाह शकत नाहीत. कटाबाात तयााच ताट णनमाि होतात ि मग ह लोक अनोळखी गािाात िसतयािि हात पसरन णनलसजजपि भीक मागताना णदसतात.

या सिस णििचनाचा अथस एिढाच आह की णभकाऱयाामधय िाि मोठ परमाि काम कर न शकिाऱयााच आह. तिीसदधा णभकषा परणतबाधक कायदयापरमाि परसथाणपत झाललया शासकीय परमाणित सासथाात ि आदान क दराात उदयोगधादयाच उतप मोठ आह. १९६३-६४ साली महािाषटर िाजयान ििील सासथाामधील उदयोगधाद ि शती णिषयक पणिबसथती यााची णचणकतसा किणयाकणिता सौ. कमला णि. कनबकि यााचया अधयकषतखाली सणमती नमली होती.या सणमतीिि खालील सभासद होत.

१] पदमशरी णशिाजीिाि पटिधसन, अमिािती. २] शरी. मळगािकि, सकरटिी, णपरणमअि ऑटोमोबाईलस णलणमटड, माबई. ३] डॉ. हजिनणिस, उपसाचालक, समाजकलयाि. ४] शरी. िाम बलिडी ; णिभागीय समाज कलयाि अणधकािी, माबई [को-ऑपटड] ५] शरी. शििादर गोखल, णचटिीस, सायोजक ि सहाययक साचालक समाज कलयाि.

या सणमतीचा अहिाल १९६६ मधय परणसदध झाला. तयामधय सदधा अस दाखिन दणयात आल आह

की एका णिणशषट िषी णभकषा परणतबाधक कायसकरमाकणिता सिकािन १६ लाख रपय खचस कल होत. तया िषी सिस शासकीय परमाणित सासथा ि परमाणित सासथा यााच उदयोगधाद ि शतीच उतप समाि ५ १/२ लाख रपय होत. कााही खाजगी, परमाणित सासथच उतप तयाात णमळणिल ति ही िककम ६ १/२लाख रपय होत. णशिाय तया िषी माबई कॉपोिशनन माबईतील िणहिाशी णभकाऱयााचया अखचाकणिता र. ३ लाख णदल होत.

या आकडिािीिरन णदसन यत की अशा णिकत ि अपाग लोकााचकडन काम करन घऊन शासकीय सासथा ि इति सासथा तयााना कायसपरिि किीत आहत.

शासकीय परमाणित सासथामधन समाि ५० परकािच उदयोगधाद ककिा कायत चाल आहत. या उदयोगामधय कााही मलोदयोग आहत ति कााही उदयोग तदनषाणगक आहत. तयाचपरमाि मोठया उदयोगााचया गिजा भागणििािसदधा कााही पोषक उदयोग आहत. शहिाामधन मोठ उदयोगधाद सर झालल आहत, तया उदयोगााना लागिािा िोटा माल ककिासिकािी कामात लागिािा माल तयाि करन दि ह काम या

अनकरमणिका

लोकााकडन करन घतल जात. तिीसदधा या कामाात ससतरता ि िग णनमाि होणयाचया दषटीन िि दशसणिललया सणमतीन कााही महतिाचया सचना कलयाआहत. तयााचा आशय थोडकयात पढ णदला आह.

णभकािी पकडताना अगर हककाचा करम खालीलपरमाि असािा.

१] सदढ ि िािािाि भीक मागिाि. २] कषटिोगयााचया पनिससनाचा परशन समाज कलयाि खातयान हाताळािा. ३] पनिससनाच कायस कििाि कायसकतत परणशणकषत असाित. ४] या सासथाातील मनषटयबळाचा अणधक उपयोग करन घयािा. ५] शरमणशणबि अणधक परमािात काढािीत. ६] पनिससनाचया दषटीन ‘परणशकषि – णनरममती क दर’ काढािीत. ७] इनमटस ला दणयात यिाऱया परणशकषिाच ससागत अभयासकरम असाित ि तयात उिीिस

होिाऱयााना परमािपतर दयािीत. ८] शतीचया कामााचा उठाि किणयाकणिता मधयिती असा शती अणधकािी नमािा. ९] उदयोगााची िाढ होणयाकणिता ि मालाचा खप होणयाकणिता असाच मधयिती अणधकािी नमािा.

या दोनसही जागी अनभिी अणधकषक नमाित. १०] सधयाची “उपदान ि मकादम” पदधत बाद करन इनमटस ना िोजादािी ि काम या परमािात

पस दयाित. तयामळ काम अणधक किणयाची परििी णनमाि होईल. ११] लौकि सटणयाच अमीष कामास जोडलल असाि. १२] णहशब ठिणयाचया पदधतीत बदल किािा. १३] िसतचया ककमती ठोकळमानान ि ठिणिता िसताची सबकता, बाजािातील िाि िगि गोषटीिि

ठििािी. १४] अणधक यााणतरक धाद सर किाित. १५] तच तच उदयोग णनिणनिाळया सासथाात न ठिता त िगिगळया सासथाातन िगिगळ असाित. १६] या उदयोगाात धादयाची ततिपरिाली उपयोगात आिािी. १७] सासथतील इनमटस ि तयााची पातरता लकषाात घऊन सासथाामधय उदयोग सर किाित. १८] आदान क दराात मानस शासतरजञ, ऑकयपशनल थिणपसट ि यिसाय मागसदशसक अणधकािी

ठिाित महिज तथन योगय िगीकिि होऊन इनमटस परमाणित सासथामधय यतील ि तथ तयााच पनिससन होणयाची शकयता िाढल.

१९] णभकाऱयााना शतीबददल आपलकी असलयामळ शती यिसाय मोठया परमािात सर किाित.ि तयाकणिता रकटिसािखी मोठी यातर िापिली जािीत. २०] कषटिोगी ककिा इति अपाग णभकाऱयाना दनाणदन जीिनोपयोगी िसत [उपकिि] दणयात

यायात. २१] णिकत मनोििीचया लोकाात सधाििा किणयाची शकती उदयोगाात आह. उदयोगधादयााची िाढ

किािी. अणधक मािस सासथाात ठिािी ि १०० इनमटला एक या परमािात यणकतकायसकतत असाि. २२] सिकािी उपयोगाकणिता खप माल लागतो. उदयोग साचालक यााना तो माल घयािा लागतो.

हया मालाची जरिी पाहन आपि आपल कायसकरम आखाित. २३] धाद णशकषकााचया ितनशरिी बदलन चाागलया किायात.ि परणशणकषत णशकषक नमाित. तसच र. ६०,०००/- पकषा अणधक उतपादन कषमता असिाऱया सासथााना यिसाय पयसिकषक दयाित.

अनकरमणिका

२४] मलभत णशकषिाणशिाय परणशकषि दता यत नसलयामळ परौढ णशकषिाची णनताात जरि आह.

सणमतीन कललया या सचनााचा समाज कलयाि खातयान णिचाि कला आह ि तयातील अनक सचनाापरमाि कायस सर झाल आह. तयााची उपयकतता ि यश याबददल खातरी कालाातिान होिाि आह.

परमाणित सासथत असललया लोकााची णचणकतसा किणयाच काम यणकतकायसकतयास किाि लागत. या सिस कामाचा मळ िोख तया इसमाचया पनिससनाचया दषटीन असतो, पिात सासथा ही सासथा असलयामळ ि दणयात आललया तया इनमटला कामाबददल पषटकळिळा आतमीयता िाटत नसलयामळ सासथमधय तो बसथितन िाहात नाही. तयाला कदाणचत कटाब ककिा बाहिच कााही आकषसि याची सािखी आठिि होत असत ककिा ओढ लागलली असत. अशािळी तया इसमाचया मनाचा योगय तो अभयास करन तयाच मन बसथि किि, तसच काम किाियास तयाला परिि किि ह तातकाणलक परशन यणकतकायसकतयापढ असतात. पषटकळिळा तथ असलल इति इनमटस ककिा अणधकािी यााचयाबिोबि तयाच साबाध णबघडतात ि मग णनमाि होिािा साघषस नाणहसा कला नाही ति ह परकिि यिढ णबघडन जात की तयाचया हातन काम ति होत नाहीच पि तो इसम तथन पळन जाणयाचा णिचाि कर लागतो. पणिबसथती हळिािपि सााभाळन घि ह कौशलयपिस काम यणकतकायसकतयास किाि लागत.

शरमणशणबि चालणिणयाचा परयतन आतापयसनसत अनक िळा करन पाणहला आह. पिात या बाबतीत काय झाल आह याबददलची माणहती उपललध नाही. णभकाऱयााचया णठकािी असलला अशकतपिा, शािीणिक णिकती, मानणसक णिकती ि आळस या साऱया गोषटीचा णिचाि करन तयााचयाकडन अशी सााणधक काम करन घतली पाणहजत. तरा गातील कदयामधय ििील अडचिी नसलयामळ तयााचया शरम णशणबिाशी या शरम णशणबिााची तलना किता यिाि नाही. पि णभकाऱयााचयाकडन आतापयसनसत जी शरम णशणबि चालणिली ती अगदीच टाकाि झाली नसली तिी धादा या दषटीन तयाच मलयमापन किि जरि आह. त मलयमापन या कषतरातील जािकाि लोकाानी किाि ि तयातन णभकाऱयााची योगय अशी िगसिािी करन तयााना कााही णदिस योगय मागसदशसन णदलयािि णिणशषट अशा शरम णशणबिात पाठणिलयास अणधक चाागला पणििाम णदसणयाची शकयता िाटत.

अनकरमणिका

णिभाग २ िा

अनकरमणिका

परकिि पाधिाि: णभकािी भीक का मागतात

डॉ. एम. ही. मती याानी १९५७ मधय “Beggar’s Problem in Greater Bombay” हा साशोधनातमक परबाध परणसदध कला आह. या परबाधाात तयाानी माबईमधय णदसन यिाऱया ि णभकाऱयााचया सासथामधय दाखल झाललया णभकाऱयााचया मलाखती घऊन माणहती णमळणिली. णतचया आधािािि तयाानी लोक णभकषा का मागतात याणिषयी महतिपिस लखन कल आह. या परकििामधय तयाानी सााणगतलली णभकषा मागणयाची कािि यि परमाि आहत.

१] जणमनीचया मानान िाढलली लोकसाखया. २] इनामदािीन ि सािकािीन कळााची झालली णपळििक. ३] जणमनीची िािसाात झालली णिभागिी, मोठाली कटाब ि शतीचया णकिायतशीि नसललया

पदधती. ४] कजसबाजािीपिा. ५] दषटकाळ ि पिामळ बघि झाललया िसाहती ि कटाब. ६] गााजिाि िसती सोडन पळाियास लाििाि साथीच िोग. ७] कटाबपरमखाचा ककिा णमळणितयााचा मतय. ८] आई-बापााचया यसनधीनतन ककिा अपिाणधतिामळ झालली कटाबाची िाताहत. ९] कटाबातील सतरी ककिा परष णनघन गलयास दसऱयािि यऊन पडललया साापणिक ि भािणनक जबाबदाऱया. १०] बदधमल झालल ककिा साहािक आजाि. ११] अपघात, आजाि, ककिा िाशपिापिन आलल मानणसक ककिा शािीणिक दौबसलय. १२] मलामलीना न शोभिािी ितसिक ककिा तयााच पळन जाि. १३] नोकिी णमळणिणयात आलल अपयश. १४] काम न किणयाची इचिा. १५] भीक मागायला लाििाऱया धारममक पदधती ककिा निस. १६] मलााना पळणििाि ककिा तयााचया णभकषिि जगिाि समाजका टक. १७] आपलया मलााना ककिा पालयााना भीक मागाियास लािन आपल उतप िाढणििाि अजञानी

पालक. १८] णभकाऱयााचया मलााना पालकाकडन णमळालल णभकषच बाळकड. १९] एकादयास उदयोग णशकषिास, योगय नोकिीस ककिा धादयास साधी न णमळि. २०] अपाग, पणितयकत णकिा अनाथ यााचयासाठी योगय सासथााची कमतिता. २१] अपागााचया कलयािासठी सामाणजक सामरथयस एकिटाि लागि यासाठी लागिाऱया सामाणजक जबाबदािीचा ि नततिाचा अभाि. २२] यकतीस लोभणििािी, शहिी जीिनाची आकषसि. २३] भािताात कोठही िकट ि सिसत परिास किणयाची शकयता. २४] सापिसपि नणशबाच आधीन होणयाची सामाणजक परििी. २५] जीिनाकणिताा णभकषा मागि ह िाि कमीपिाच नाही अशी भािना. २६] कााही परकािचया णभकषस, असिािी धारममक सामती.

अनकरमणिका

ही खप मोठी यादी साशोधनामधन णनमाि झाली आह. या काििाणशिाय आिखीही पषटकळ कािि दता यणयासािखी आहत.ती यि परमाि ......

१] कटाबातील साघषस. २] शहिातील नातलगााचा पिा न णमळि. ३] चोिटयााकडन पिसपि लबाडल जाि. ४] दिाखानसयात जागा न णमळि. ५] अबसथि मन. ६] कटाबातील महतिाचया यकतीच मन अबसथि होि. ७] आजाि, िदधति, अपागति ककिा मानणसक असिासथामळ समाजान ि कटाबान णझडकािि. ८] जागचया अभािी कटाणबयाानी दि लोटि. ९] कसागतीमळ घि सोडि. १०] सितः गनसहयाात सापडि. ११] साितर आईचा तरास. १२] बापाचा आतयाणतक तापटपिा. १३] कटाणबयाापकी कोिाचही अनणतक ितसन. १४] सितःच अनणतक ितसन. १५] कटाणबयास अमानसय असा परमसाबाध. १६] दाग ि जाळपोळ-भका प इतयादी.

या ि अशाच काििाामळ आज अनक लोक िसतयािि भीक मागताना णदसत आहत. आतापयत

णनदशसनास आिन णदललया काििाात बहतक कािि सामाणजक ि आरमथक आहत. कोितयाही यकतीस अशा णििोधी पणिबसथतीत माघाि घयािी लागत ि अपयशामळ मागस न सापडन भीक मागणयािाचन गतयाति िहात नाही.

थोडकयाात अस महिता यईल की बहतक णभकािी ह सामाणजक, मानणसक ि आरमथक पणिबसथतीमळ भीक मागत आहत. समाजाच त घटक आहत ि तयााना घटनपरमाि घटक महिन सिस अणधकाि आहत. मखयतः िाढतया ि बदलतया समाजात योगय तया सखसोयी णनमाि न झालयामळ त णभकािी आहत. महिन तयााना चाागल नागणिक बनणिणयाचा परयतन किि ही समाजातील इति सिस घटकााची एक नणतक जबाबदािी आह. णभकािी ह नसतच समाजाच घटक नाहीत. ति आपल आपत आहत. आपलयासािखयाच कटाबाच त घटक आहत. पि तयााचया कटाबातन त सथान भरषट झाल आहत. या सथान भरषट होणयामागील कािि णिणिध असली तिी तयााचयािि त लोक मात कर शकत नहत, महिनच ही पणिबसथती णनमाि झाली आह. त आपल दशबााधि आहत ि तयााची काळजी घि ह आपल कतसय आह.

तरि मलगा असतानाच किळमधील नािायि आपलया मामाबिोबि बरहमदशात गला होता. तथ मामाचा मोठा उदयोग होता. तथ काम किीत असताना तयाच एका मलीबिोबि परमसाबध णनमाि झाल. ही गोषट मामास समजलयािि तो िागािल महिन घि सोडन तया मलीबिोबि बरहमदशात इति णठकािी तो िाणहला. पि ह नीट चालल नाही. इति िशयााशी साबाध आल ि नािायिाला गपत िोगान पिाडल. ही जनी गोषट आह. तयािळी गपतिोगाािि आताचया सािखी िामबाि औषध नहती. िोग खप िाढला ि तयाचा शिट

अनकरमणिका

महिज नािायिाला अधागिायचा णिकाि जडला. जीभ खप जड पडली ि बोलता यईना. अशा पणिबसथतीत तथ भीक मागणयाणशिाय उपाय िाणहला नाही. बरहमदशान तयाला मदरासला पाठिन णदल. नािायि लाजन घिी गला नाही. भाितात णिित िाणहला ि णभकििच जगला. एक णदिशी तयान िषानिषत मनाात बाळगलल ह दःख एका सासथत मला सााणगतल. तयाचया माणहतीपरमाि तयाचया कटाबातील लोक िाि णशकलल ि उिम पणिबसथतीतील होत. नािायिाची खातरी झाली होती की तयाचया या माणहतीचा दरपयोग होिाि नाही. तयाचया घिी पतर पाठणिल. आठच णदिसाात, मामाच पतर आल की तयाचा भाऊ लिकिच तयाला भटाियास यत आह. ि आियस महिज मदरासहन तयाचा भाऊ णदललीला जात असताना तयाला भटणयाकणिता मददाम माबईस णिमानान आला. तयााची ती अणिसमििीय भट अजन माझया डोळयासमोि आह. लायसनससिि सोडिन घतलयािि नािायिसदधा णिमानान घिी गला.

णडमोलो हा बी. कॉम. झालला होता. एका मोठया बकत ििचया दजाच काम किीत होता. पि तयाला मधन मधन िडाच झटक यऊ लागल. या झटकयााचया काळात तो पडन िहात अस. णमळालयास खप पीत अस. बकन खप सााभाळन घतल. पि एक णदिशी कसााचया जटा झाललया, अागािि अतयात मळक कपड ि तोडान सािखी बडबड चाललली या पणिबसथतीत पोणलसाानी तयाला तालयात घतल. योगय तया औषधोपचािान तो खप सधािला ि तयाला पनसहा िोटस कामही णमळाल. तयाचही नातलग खप ििचया थिातील होत. याही पणिबसथतीत तयाचया बणहिीणशिाय इति कोिीच तयाला जिळ किीत नहत. बहीि ि महिा याानी मातर तयाला सहाययाचा हात णदला.

दसऱया महायदधाचया काळातील गोषट आह. िॉणडरगज हा एका यदधनौकिि पटी ऑणिसि महिन काम किीत अस. कहदी महासागिाात जपानी बोटीनी िॉणडरगजचया बोटीिि टॉपत डा सोडला. बोट भयाकि मोठया सिोटानाति समदरात णिखरन पडली. िॉणडरगज समदरात जखमी होऊन पडला. तयाला िाचणिल. तयाचया जखमा बऱया झालया. पि तया सिोटाचया आिाजाचा ि पणिबसथतीचा तयाचया मदिि िािच पणििाम झाला होता. िॉणडरगज सािखा बडबड किीत होता. खोट बोलन लोकााना बनित होता ि पस मागत होता. तयाची णिकतीइतकी दढमल झाली होती की तयाला सधािि शकय नाही अस मानस णचणकतसकाानी सााणगतल.

चादरपपा याच लगन आईचया ि मामाचया इचिन तयाचया माम बणहिीशी झाल. मामा शरीमात ि चादरपपा गिीब होता. तयाला मामाकड जाऊन िहाि लागल. मामाला घि जाािई पाणहज होता. चादरपपािि तयाची पतनी हकमत चालणिणयाचा परयतन कर लागली. चादरपपा सिभािान णतखट होता. तयाला ह सहन झाल नाही. असलल णगििीतल काम तयान सोडन णदल ि भगि कपड पणिधान करन रदराकषाचया माळा घालन तो भाितात सिस णठकािी णिरन आला. पिी एकदा तो एका मटल हॉबसपटलमधय दोन िषस आजािी होता ि तयाला णिजच धकक दणयात आल होत अस समजल. कटाबातील साघषस चादरपपाचया दषटीन णशगला पोहोचला होता महिन तयान घिच सोडल. हा सानसयाशी चादरपपा आता पनसहा उिम कामास लागला आह. तयाच कौटाणबक साबाध सधाित आहत.

या उदाहििािरन णदसन यईल की एक यकती घि सोडन बाहि णनघणयास ि भीक मागणयास पषटकळ कािि आहत. पषटकळदा अशा घटनमाग एकापकषा अणधक कािि असतात ककिा एका काििातन दसिी अनक कािि उद भितात. पि या सिाचया मळाशी आपली ‘सामाणजक बसथती’ हच मलभत कािि आह. ि तया काििामळच या साऱया गोषटी घडन यत असतात.

अनकरमणिका

यथ आिखी एक महतिाची सामाणजक पणिबसथती लकषात आिन णदलयाणशिाय ह परकिि सापणिता यिाि नाही. आपलया यथील लोकााची एका दि ििी धारममक अशीच आह. धमािि शरदधा असिाऱयााची साखया भाितात खप मोठी आह. ‘गणिबााना णदलयान आपलयाला पिमशवि अणधक दईल’ ‘गणिबााची सिा महिज पिमशविाचीच सिा,’ ‘गणिबााना णदलयान पणयसाचय होतो ि पणयामळ सिगस णमळतो’ ‘दानान पिमशवि परस होईल ि आपलया मनाातील इचिा पिी किील,’ अशा अनक भािनाानी परणित असा भाितीय समाज आह. मदरास यथ या बाबतीत घतललया साशोधनातमक परबाधामधय अस आढळन आल आह की मदरासमधय समाि ८० टकक लोक दानधमस कितात. महािाषटरात ह परमाि कदाणचत थोड कमी असल पि माबईमधय दानधमस णकती कला जातो याणिषयी ज आकड परणसदध झाल आहत त णिचाििातालाही णिचाि किाियास लाितील अस आहत.

बहनसमाबईत दिसाल िोख ३५ लाख रपय दान कल जातात. अ, कपड ककिा इति िसताच दान िगळ. या दानामधय सासथााना णदलल दान धिणयात आलल नाही. ह दान िकत यकतीना णदलल आह. या परचाड आकडयािरन आपलया दाततिाची कलपना कााही अाशान खणचत यईल.

या पणिबसथतीिरन ि परतयकष अिलोकनािरन अस जरि महिता यईल की आपि णभकाऱयााना दत आहोत महिनच णभकािी आहत. ककबहना त िाढत आहत.

याच सादभात असा एक णिचाि मााडणयात आला होता की दिाऱयााना कायदयान बादी किािी काय? अथातच दिाऱयाचया सिातातरयािि ही जबिदसती किणयाच कायदामाडळान नाकािल. या बाबतीत सिात महतिाचा णिचाि मााडणयात यतो तो महिज योगय णठकािी दान दणयाच णशकषि जनतस दणयाचा, जो पसा णभकाऱयााचया हाती दणयात यतो तो सासथााना णदला ति तयाचा णिणनयोग अणधक चाागलया परकाि किता यईल या कलपनचा.

अनकरमणिका

परकिि सोळाि: णभकािी णसतरया ि मल

आतापयनसतचया ििसनात सतरी ि परष असा भदभाि कलला नाही. सिससाधािि लाग पडिाऱया गोषटीची माणहती दणयात आली आह. तिी सदधा या णठकािी णसतरयााबददल, तसच तयााचयाबिोबि सापडिाऱया मलााबददल ि इति भीक मागिाऱया मलााचयाबददल, कााही माणहती णदली नाही ति या णिषयाचया जञानात अपिपिा िाहील अस िाटलयािरन ती यथ दणयात यत आह.

णसतरया

आपि आिाभी िकत णसतरयााबददल णिचाि कर. आतापयतची आकडिािी पाणहली ति अस णदसन यईल की या कायदयाखाली सापडललया णसतरयााना सोडिन घणयाची परििी अणधक आह. अटक झाललयाापकी समाि ३/४ णसतरयााना कोिीतिी सोडिन घत. याची कािि थोडा णिचाि कला ति सापडणयासािखी आहत.

आपलया समाजात आिाभापासन घिकाम ह सतरीच कषतर मानल गल आह. मलगी थोडी मोठी झाली की घिकामाचा बोजा आई णतचयािि टाकीत आली आह. आता िाढतया णशकषिामळ ही गोषट थोडी कमी झाली आह. पि सिससाधाििपि अजनसदधा मलीला घिकाम किाि लागत. तयापढ जाऊन असही महिता यईल की तरिपिीचा कायपि महातािपिीसदधा णसतरयााना घिकाम चकलल नाही. जया सासिा ककिा णसतरया जहााबाज असतात तयाच बसन खातात. पि एििी घिात सतरीयााना नहमीच काम किाि लागत. यामळच सतरीही घिात उपयोगाची िसत आह. महातािी झालली सतरी घिात पषटकळ काम कर शकत, पि महातािा परष घिात काम िािस किीत नाही. अशा पणिबसथतीत कोितयाही ियाची सतरी उपयकत िसत असलयामळ णतला सोडिन घणयाचा परयतन होत असािा अस िाटत. कदाणचत हा माततिाचा सनसमान असल. ही सतरी तरि असल ति णतचयाकड पहाणयाचा दणषटकोन िगळाही असणयाची शकयता आह. पि या कायदयाखाली पकडललया णसतरयापकी तीन चतथाश णसतरया जाणमनािि सटन जातात ह एक सतय आह. याउलट अस णनमम परष जाणमनािि सोडिन घतल जातात.

आता अशा तऱहन सिस उपयकत णसतरया सोडिन घतलयानाति कायदयापरमाि सथानबदध किणयात आललया णसतरयााची आकडिािी पाणहली ति अस णदसन यईल की तयाातील समाि णनममया णसतरया िदध ककिा अपाग असतात. समाि ७-८ टकक णसतरया पिसपि िडया असतात. अपाग, आजािी ि बणहऱया, मकया बऱयाच आहत. गपतिोगान पिाडललया णसतरयााची साखया परषााचया मानान अणधक आह, हही आकडिािीिरन णदसन यईल. याचा अथस असा की हा सिस भाग समाजाला अगदीच नकोसा झालला असा ि णनरपयोगी असतो. या बाबतीत आिखी एक गोषट नजिस आली आह ती महिज या कायदयाखाली पकडणयात आललया बहतक सिस णसतरयाानी जगातील सिस तऱहचया दःखाचा पिस घोट घतलला असतो. खाबीि मनाचया णसतरया सोडलयास बाकीचया बहसाखय णसतरयााचया मनािि खोलिि दषटपणििाम झालल असतात. कााही पिसपि िडया असतात, ति पषटकळशा अधसिट िडया असतात. याच काििान तया समाजात ि कटाबात नकोशा झाललया असतात.

णसतरयााना सााभाळिािी शासकीय परमाणित सासथा महािाषटर िाजयामधय एकच आह ि या सासथत एकािळी समाि ३५० णसतरया असतात.

अनकरमणिका

णसतरयााचया परकििामधय चौकशी कली असता जीिनाच अणतशय काळकटट णचतर डोळयापढ यत. तयााच पनिससनही परषााच मानान जासत अिघड असत.

कााही णसतरयााजिळ लहान मल असतात. ती तयााचीच मल असतात, पि तयााचया बापाचा पषटकळिळा तपास लागत नाही ि लागला तिी तयाचा िािसा उपयोग नसतो. ही मल जिळ जिळ अनाथ महिनच सााभाळािी लागतात.

भीक मागिािी मल

सितातरपि भीक मागिािी मल खप आहत. मोठया शहिातन आगगाडयातन िगि भीक मागिािी ६ त१६ियाची मल णदसतात.तयााना पिसपि तालयाात घिन सााभाळणयाची शकती कोितयाच एका सिकािजिळ नाही. याच कािि महिज तयााची अिाट साखया.

आज िोजी भीक मागिाऱया मलाला (तो सितातरपि भीक मागिािा असो ककिा आई बापाबिोबि भीक मागिािा असो) मोठा झालयािि भीक मागायला लाज िाटिाि नाही. ९९ टकक तो भीक मागल ि तयाला होिािी मल सदधा भीकच मागतील, अथात काही अपिादातमक लोक सोडन असा हा अणतशय भडसाििािा परशन आज समाजापढ उभा आह. या णिषयाबददल जनता िािसा णिचाि किीत नाही, पि सधयाची णभकषकऱयााची साखया कमी किणयासाठी या णभकािी मलााचा परशन तातडीन हातात घतला पाणहज. हही उदयाच नागणिक आहत. तयााची काळजी घतली गली पाणहज.

कोिी अस महितील की माबई मलााचया कायदयापरमाि अशी मल पकडली जात आहत ि तयााच कणिता हा कायदा परयतनशील आह. पि सतय पणिबसथती अजनही अशी आह की या मलााची साखया खप मोठी असन तयातील अगदीच थोडया मलााची सोय या कायदयापरमाि होत आह.

गनसहगाि परििी मािसात णनमाि होणयाची अनक सामाणजक कािि आहत, अस गनसहगाि शासतरान

मानसय कल आह. अशी कािि या णभकषा मागिाऱया मलााचया जीिनात खप मोठया परमािािि असतात. गनसहगािीस अतयात पोषक अशा िातािििात लहानाची मोठी होिािी ही मल पढ गनसहगाि झाली ति काहीच आियस नाही. अथात याबाबतीत परतयकष काय झाल आह ककिा आताच गनसहगािापकी णकती लोक पिी णभकषा मागिाऱया मलााचया िशात णिित होत या णिषयी साशोधन किणयासािख आह. पि ह गनसहगािीच मकतदवाि आह ि याणिषयी समाजान काहीतिी किि जरि आह. णभकषकऱयााची िाढती साखया कमी हािी ि पढील गनसहगािीला आळा बसािा महिन या िोटया णभकाऱयााना समाजान िळीच जिळ कल पाणहज.णशकषि दऊन समाज जीिनाात सथान दऊन या मलााचया मनािि होिाऱया अणनषट पणििामापासन तयााना िाचणिल पाणहज. माबई मलााचया कायदयामधय ह कायस किणयाची शकती जरि आह, पि या शकतीचा उपयोग करन समाजातील पढील आपिी टाळणयाचा दिदशीपिा कायसकतयाचया ि परशासनाचया णठकािी जािकािाानी आिन णदला पाणहज. परशासकाानी कायाची योगय णदशा दाखणिली पाणहज. एका दि णिचाि किता अस जरि िाटत कीही पणिबसथती णनमाि होणयाची िळ जिळ आली आह ि या दषटीन पािलही पड लागली आहत. मलााचा परशन खप मोठा आह. माबईमधय ३० टकक१८ िषाखालील णभकािी मल आहत, असा डॉ.मती यााचया पसतकात उललख आह. याचा अथस माबईत समाि १० िषापिी ५ – ६ हजाि णभकािी मल होती. ि या

अनकरमणिका

साऱयााना सााभाळि शासनाला अिघड आह. तिीही या परशनाकड दलसकष करन भागिाि नाही. जासतीत जासत मलााना कायदयाचा िायदा दि ही जरिीची गोषट आह.

या मलााची साखया णकती आह? ती कशी जगतात? तयााना काही आजाि आहत काय? तयािि त काही उपाय करन घत आहत काय? ही मल कोठन यतात? लहान मल घिदाि सोडन काा आली आहत? या लहान मलााना िाजय सिकाि सााभाळणयास समथस आह काय? या साऱया ि इतिही बाबीसाबाधी माणहती करन दईल अशी पहािी कली जािी ि या परशनाबददल समाजान काय कल पाणहज, याचा णिचाि हािा.

भीक मागिाऱया मलााचा परशन अणतशय गाभीि आह. समाज तयाबददल णततकासा जागा नाही. यााणतरक यगाचया आिाभी असा उदरक सहाणजकचआह. आपलया दशाचया साापणिक बसथतीच ह हरदयदरािक दशय आह. ह लकषात घऊन यागोषटीकड णिचाििाताानी आपलया शोधक नजिन पाणहल पाणहज. समाजशासतरजञाानी ि िाजयकायसकतयानी मागस शोधन काढल पाणहजत.

अनकरमणिका

परकिि सतिाि: ततीयपाथी णभकािी

(णहजड)

णहजड ह नाि उचचािलयाबिोबि एक णिलकषि आकती डोळयापढ णदस लागत. सापिस सतरीिष पणिधान कलला परष णदस लागतो. भाितात या तऱहच लोक नहमीच पहाियास णमळतात ि आपि लहानपिापासन अशा यकतीना पाणहल असलयामळ आपिाला तयााचयाबददल णिशष अस िािस िाटत नाही, पि खिोखिीच णिचाि किाियास लािील अशी ही यकती आह.

कशासाठी ह परष अशा तऱहन सतरी िष धािि कितात? कहापासन ही पदधत सर झाली असािी? कशामळ ही िीत सर झाली असािी? अस अनक परशन डोकयात यतात.

या सामाणजक णिषयािि िािस णलखाि परणसदध झालल नाही. तिी ज थोड िाि णलणहल गल आह ि ज थोडस अनभिान गोळा झाल आह तयाचया आधाि थोडा णिचाि कर. णहजडयााचया यतपिीचा णिचाि कर लागलयास नाना तऱहचया गोषटी मनात यतात. परतयक मलाची मानणसक िाढ होत असताना आिाभी त मल सितःिि परम कर लागत. नाति त आपलया आईिि परम कर लागत. मग त समकलगी यकतीिि परम कर लागत ि शिटी मल णभकलगी यकतीिि परम कर लागत. कााही मलााचया बाबतीत अस होत की या भािणनक िाढीमधय काही तिी यतयय यतो ि तयाचयापढ तयााची भािणनक िाढ होि शकत नाही. कााही लोकााची शािीणिक िाढ होता होता मधयच काही यतयय यतो ि तयापढ ती होऊ शकत नाही. बौणदधक िाढीच सदधा असच आह. भािणनक िाढ थााबलयामळ कााही परषााना सतरी िषाात िहाणयाची इचिा होत. लहान मलामधयही भािना आपि अनक िळा पाहतो, पि तयाच मयादिि भािणनक िाढ थााबलयामळ कााही परष सतरीिष धािि कितात. परतयक दशात अशा तऱहच कााही परष आहत की जयााना सतरी-िष धािि किणयात आनाद िाटतो ति अशा काही णसतरया आहत की तयाना परषापरमाि पहिाि किाियास आिडतो. यापरकािचया लोकााना इागरजीमधय Transvestites (रानससहसटाइटस) अस महितात.

सतरी परषााच कपड िगळ झाललया िळपासन अशा तऱहच मानणसक णिकतीच लोक णनदशसनास यऊ लागल असल पाणहजत. अशा या परषाला नसता सरीचा पोषाख घालन आनाद िाटतो अस नाही ति सतरीसािख बोलाि, हालचाल किािी ककिा णसतरयााचया सािख हािभाि किाित अशी ही इचिा होत. कााही परषााना आपि सतरी आहोत याची इतकया उतकटतन ि भािपिस जािीि झाली आह की तयाानी डॉकटिााचयाकड जाऊन ऑपिशन करन घऊन आपल जननणदरयसदधा काढन टाकल आह.

या परकािापरमािच गभाची िाढ होत असताना कााही तिी गिलत होत. जनसमाला आलल मल परषासािख णदसत पि त पढ िाढ लागल की तयाला सरौिपिा यऊ लागतो. पढ ऑपिशन करन तयाला पिसपि सतरीच सिरप दता यत. तसच बाहयतः सतरी महिन जनसमास आलल मल परष होऊ शकत. याच परकािचया लोकााना इागरजीमधय Hermofrodite अस नाि आह. ितसमान पतरातन पषटकळिळा ििील दोनसही परकािचया लोकााच बददल णिसमयकािक बातमया परणसदध होतात ि जगाच लकष कााही िळ तयामळ याणिषयाकड िधल जात.

अनकरमणिका

कााही परष मल जनसमतः अणतशय लहान ककिा कमकित जननणदरयाची असतात. हा दोष पढही तसाच कायम िाणहलयास अशा मलााना काही भाितीय आईबाप णहजडयााना दऊन टाकतात. पिस परष नसलयामळ त पढ सासाि कर शकत नाहीत. या मलााना आिाभापासन सतरीिष दऊन णहजड लोक आपलया टोळीतन णििितात.

ििील णििचनािरन अस णदसन यईल की परष असन सतरी िष धािि कििाि लोक जगाचया पाठीिि सिस दशात आहत पि सतरीचया भणमकशी सापिसपि समिस होणयाकणिता मयादा आहत. या मयादतील महतिाची अडचि महिज परषाच जननणदरय. अथातच तयाचा तयाग ककिा णिचिदन हाच तयाचयातील शिटचा उपाय. अशाच तऱहन पिसपि सतरीति जिी नसल तिी नपासकति लोकानी परापत करन घतल असाि.

भाित ि मधय आणशयाखाडात मधयातिीचया काळात ज अनक िाज लोक होत तयानी मोठमोठाल जनानखान ठिलल होत. ह जनानखान सााभाळणयाकणिता अशा नपासक लोकााचा उपयोग करन घतला जाई. पि पढ ह जनानखान नाणहस झाल ि अशा लोकााचया चणिताथाच साधन काय असा परशन पडला. मधय आणशया परदशात धमस ही महतिाची सासथा परसथाणपत झाली. भाितामधय जया धारममक कलपना होतया तयानसाि या तऱहचया लोकाानी सितःच कााही आचाि ठििन घतल ि दितही ठिणिली. जनतन अथातच या कायात साथ णदली. या परकािातनच आजचा “णहजडा” हा परकाि जनसमास आला असािा अस िाटत. अशा एकटया-दकटया पराणयास जीिन असहय झाल असाि ि महिनच तयातन साघ णनमाि झाला असािा.

तया काळात आपलया दितला सितःला सिात णपरय गोषट अपसि किि जरि अस, या पाथात पिसपि सामील होणयाकणिता जननणदरय दितला अपसि किणयाची पदधत णनमाि झाली असािी. भणकतभािाचा हा पिमोचच कबद मानणयात आला. पराचीन सासकती असललया सिस दशात णनिणनिाळी दित होती. मखयतः पाचमहाभताानाच दिता मानणयात यत अस. या दितााना खष किणयाकणिता अनक िसत दणयात यत असत. पराचीन इणतहासािरन णदसन यत की णजिात परािी ककिा मानिाच सदधा बणलदान किणयात यत अस. अशा परषाानी आपल जननणदरय पिसपि कापन अपसि किणयाची पदधत सदधा तयाच जनसया णिचािसििीतन णनमाि झाली असािी. गजिात िाजयात बचिाजी महिन दित आह. बचािाजी दिी समोि णहजडयाची पिसपि दीकषा घिाऱयास आपल जननणदरय अपसि किाि लागत. डॉ. णमस. पराईस याानी तयााचया णनबाधामधय या परसागाच थोडकयात ििसन कल आह त अस.

“आिाभी तयााना काही काळापयत या पाथातील णिचािसििीच णशकषि दणयात यत. मग आिाभीच ठिणिललया णदिशी तयााना िदना कमी कििाि दरय पयातन ि खाणयाचया पानातन दणयात यत. धारममक मातरपठनामळ बणदधभराश (Brain washing) किणयात यतो. तो मातादिीकड तोड करन उभा असतो, तयाच पाय अलग असतात, तयान बाजला आधाि घतलला असतो ि तो एका णिलकषि दहातील पणिबसथतीत पराथसना किीत असतानाच तयाच जननणदरय अाडा-सकट कापणयात यत.”

पि आपलयाकडील सधयाच णहजड ह सितः होिन या परकािास परिि होत नाहीत ह णनणित. सिसच णहजड ह सितः आातणिक इचिन णहजड झालल नसतात. बालपिापासनच, तयाानी तस हाि महिन तयााचयािि सासकाि कल जातात ि आता यातन उपाय नाही महिन त पढ जनसमभि णहजडच िाहतात.

अनकरमणिका

महािाषटरात ज णहजड आहत तयात मखयतः दोन परकाि मानता यतील. पणहला परकाि ह बचिाजी दिीच भकत ि दसिा परकाि महिज खाडोबा, तळजापि भिानी ि यललममा दिीच भकत. पणहलया परकािात गजिात ककिा िाजसथानातील लोक असतात, तयापकी बिच लोक मसलमान णसतरयासािखा िष कितात. दसऱयापरकािातील लोकााना मिाठी नाि आिाधी ि जोगी अस आह. ह भाषा मिाठी बोलतात ि िष महािाषटरीय पदधतीचा कितात.

बचिाजी दिीच भकत ह अथातच मधनमधन गजिात िाजयात बचिाजी दिीचया दशसनाला जातात. महािाषटरातील आिाधी ि जोगी ह खाडोबास जजिीला ि अाबाबाईचया दशसनाला तळजापिला जातात. कधीकाळी यललममा दिीलासदधा जातात.

आता यातलया पणहलया परकािचया णहजड लोकााची पिापिा कायम कशी िहात ककिा िाढत आह या णिषयी णिचाि कर. लहान चाागली णदसिािी मल पळणिि ह या लोकााच एक काम आह. नपसक मल पालकाानी णदली नाहीत ककिा मल पळिन आिली नाहीत ति हा पाथच नाहीसा होईल. णहजडयााना मल होत नाहीत, घि सोडन पळन गललया मलााना ह लोक आधाि दतात. शकयतो चाागलया ि नाजक णदसिाऱया मलााचयािि यााचा डोळा असतो. अणतशय चाागलया कटाबातील मलसदधा अशा िीतीन या पाथात सामील झालली णदसन आली आहत. हा पाथ िाि भयानक आह ि तयात एकदा अडकलला परािी बाहि ओढन काढि िािच अिघड आह. आिाभी अशा मलााना आपलया गाणयाचया ताफयात बिोबि नतात. गािी गायला लाितात. ढोलक िाजिायला ि नाचायला पि णशकितात. पढ णसतरयााचया पदधतीन मददाम हालचाल किाियास लािन हळ णसतरयााच कपड घालतात. कााही परषााना समकलगी साभोगात िस िाटतो ि अशा परषााच भकषय ही मल ठितात. माबईमधय ति सतरीणिकरया परमाि परष णिकरयही चाल आह. लखनौ िगि भागात हा शौक णिशष आह अस महितात. काहीही असो पि अशा अनसरमगक सतरीजीिनात ही मल खचली जातात. णहजडयााचया या ताफयााना मसलमान समाजात लगनसमािाभात गाणयाच णनमातरि दणयात यत. गाि, नाच ि अागणिकषपाकणिता चाागली णबदागी णमळत. असा आह णहजडयााचा जीिनििानसत. िदधाना काही काळ पयत हा साघ सााभाळतो. तिी िडपिा ककिा अती िदधति आलयािि इति णभकाऱयापरमाि णभकषा मागणयाणशिाय गतयाति नसत. ह लोक तरिपिी सदधा भीक मागत असतात. पि ही भीक परषाानाच काय पि णसतरयाानी सदधा अिघडच होत. ह कोितयाही परषाचा हात पकडन दसिा हात तोडापढ िळािन पशाची मागिी कितात. तोड पानान लालभडक झालल. तोडािि पािडि ि रझसािखया परसाधनााची लयलट झालली. पि न लपिािी णनबि कातडी. दाढीणमशी खिडन काढलली ि डोळयातील काजळान नाजकपिा ओढन तािन आिलला. पस दणयाणशिाय उपायच नाही. उघडा आपल पाकीट ... पसा दोन पसा नाही. दहा पाधिा पस दऊन आपली सटका करन घि परापत आह. अस आह ह िगळ भीक मागि. भीक कशाची ! एक परकािची दिोडीखोिीच! पि काय आिडा ओिडा सदधा किता यत नाही.

माबईमधय अशा परकािचया समाि १००णहजडयााना णभकषा परणतबाधक कायदयापरमाि पकडणयात आल होत ि तयााचया णिषयी सिस चौकशी किणयात आली. तयााना णनिणनिाळया परमाणित सासथात पाठणिणयात आल. तयााचया शािीणिक तपासिीत आढळन आल की त सिसचया सिस पिस परष महिन जनसमास आल होत; पि यातील कााही लोकााची जननणदरय कापलली आढळली.

अनकरमणिका

बचिाजी दिीचया पढ जो जननणदरय कापणयाचा समािाभ कितात तयात मतयसदधा यणयाची शकयता आह. भाितीय दाड णिधानापरमाि या गनसहयास णिशष णशकषा दता यईल काय? याचा णिचाि झाला आह. मतय आलयास ३०२ परमाि ि मतय न आलयास ३२६ परमाि कोटात णियाद दाखल किता यईल.

या णहजडयााचया जीिनात गििटलला परष णसतरयााचया चालीन ि णितीन चाल लागतो. ही सिय एिढी दढ होऊन जात की, तयााना िोज किायत किाियास लािन सदधा िािसा िायदा होत नाही. णशिाय परष समागमाची सिय झाली असलयामळ तयााना परषााचया सासथातन ककिा णसतरयााचया सासथातन सााभाळि मोठ अिघड असत. तयााचाच एक मोठा णिभाग असल ति िगळ अशा २-४ जिााना इतिाबिोबि सााभाळि महिज एक मोठ णदय आह. या साऱयााच पनिससन बालियातच कल ति जमणयासािख आह. पढ ह अिघड आह.

णहजडयााचया दसऱया परकािाबददल आता थोडा णिचाि कर.

आिाधी ि जोगी ह महािाषटराात जागजागी आहत. पणयाात यााची साखया समाि १७५ आह. जोगी पाथात णसतरयाही आहत. धारममक कायत महिन पिडया भिि, कलब नसणिि िगिगोषटी ह लोक कितात. तसच एकादयाला सहजासहजी बिा न होिािा कातडीचा िोग झालयास तो दिाचा आजाि आह अस समजन तो भाग समािाभपिसक चाटला जातो. यासिस कामाकणिता तयााना णबदागी णमळत. याणशिाय बलभाडाि लािन नणमणिक भीक मागणयाच काम ह लोक कितात.

आिाधी लोकााचयामधय साडीिाल ि णबगिसाडीिाल अस दोन परकाि परषात आहत. साडीिाल ह कायम साडी-चोळी नसतात. ति णबगिसाडीिाल परसागीच साडीचोळी नसतात. ि भीक मागतात. ककिा पिडी भिायला अथिा कलब नसिायला जातात. णबगि साडीिालयातीला लोक बहतक लगन किीत नाहीत; पि इति कषटाची काम करन चणिताथस चालणितात. यातील काही लोक पणयात चाागल कािागीि महिन काम किीत आहत. याच पाथात बाया आहत तयााना जोगी महितात. तयासदधा हच धारममक णिधी कितात ि पस णमळणितात, तयाना पाणहज असलयास तया कोितयाही परषाचया आशरयान िहातात अस महितात. खि पाणहल असताना हा उघड िशया यिसायच आह. तयााचया मली जोगी होतात ति मलग आिाधी होतात.

याणशिाय आपलयाकड खालचया समाजात निस मागन झालली मल ककिा नपसक मल दिाचया नािान सोडन दणयाची ककिा आिाधयााना दऊन टाकणयाची पदधत आह. अशी सोडन णदलली मल आिाधी, जोगी, िाघ ककिा मिळया होतात. याच मळ परकािातन आिाधी ि जोगी यााची िाढ होत आह. जोगी णसतरयााची मल ि निसान दिाला िाणहलली मल, यातन हा पाथ णजिात िाणहला आह.

अशा तऱहन निसान जनसमलली ककिा नपसक मलसदधा सोडन दऊ नयत अशा परकािचा परचाि खालचया ि अणशणकषत समाजात कला पाणहज. ि तयााचयासमोि णहजडयााची णिदािक णचतर उभी कली पाणहजत. महिज तयााचया मनािि योगय पणििाम होईल. कोितयाही आईबापााना आपलया मलाची झालली ही बसथती आिडिाि नाही.

आिाधी ि जोगी लोक पणयात चतशरागीचया दिळात बलभाडाि दऊन पस मागतात. तयााना नििातरात णिशष परापती होत. इति िळस घिोघि जाऊन ि िसतयान दकानात भीक मागतात.तयााना पस ि

अनकरमणिका

खादय िसताचा जोगिा णमळतो. णहजड ह साि णभकािीच आहत. पि णभकाऱयातील एक णिशष पाथ महिन तयााचयाबददल ही माणहती णदली आह. ही माणहतीसदधा अणतशय तरोटक आह पि या णिषयाचा पिस अभयास कििाऱयास सखोल माणहती णमळ शकल.

या लोकााचया पनिससनाचा परशन िाटतो तिढा सोपा नाही. तो आरमथक, सामाणजक,मानसशासतरीय ि िदयकीय असा आह. तिी सदधा मलााना दिाचया नािान सोडन दि ही गोषट थााबणिली पाणहज. मल पळणिि यािि णिशष लकष णदल पाणहज. बचिाजीचया दिळािि ि ‘दाई’ महिणििाऱया णहजड धमसगरिि लकष ठऊन शसतरणकरया थााबणिलया पाणहजत. णहजडयााचया तालयातील लहान मलााना ताबडतोब सोडणिल पाणहज. तया मलााच पनिससन कल पाणहज. जया तरि णहजडयााना काम करन पोट भिणयाची इचिा असल तयााना काम उपललध करन णदली पाणहजत. तसच जयााना यापाि उदीम किणयाची इचिा ि बदधी असल तयााना थोड पस कजाऊ दऊन त तयाचा उपयोग नीट कितात ककिा नाही ह पाणहल पाणहज. तरि जोगी मल-मली तालयात घऊन तयााच पनिससन किाि. जी मल नीटणशकत नसतील तयाानाही तालयात घऊन बाल सधाि क दरामािस त तयााचया जीिनाची णदशा बदलािी.

समाजान या लोकााच बाबतीत ि णिशषतः मलााचया बाबतीत णनबषटकरय ि बसथतपरजञ भणमका सोडन ििील णदशन हालचाल किािी याची जरि आह.

अनकरमणिका

परकिि अठिाि: कषठिोगी णभकािी

या गराथाचया शिटी णदललया आकडिािीिरन णदसन यईल की आतापयत पकडन सथानबदध कललया णभकाऱयााचया साखयचया १० टकक लोक कषठिोगी होत. तसच जया सिकािी ि णनमसिकािी सासथा कायदयान परमाणित कललया आहत तया सासथामधन जासतीतजासत ४२३० लोकााना ठिणयाची सोय असली तिी सदधा अनक काििाामळ ही साखया साधाििपि ३५०० चया समािास अस शकत. यापकी समाि ८२५ लोक कषठिोगी असतात. पिात परतयकषात ५५० त ६०० लोक कषठिोगी असतात. महिजच एका दि साखयचया १/७ साखया कषठिोगी णभकाऱयााची असत. याचाच अथस असा की सधया ज कायस चाल आह तयातील १/७ लोक कषठिोगी आहत अस नह.

सापिस भाितात समाि २० लाख कषठिोगी आहत ि तयातील समाि १ त २ लाख णभकािी आहत. अथात तयातील णकती कषठिोगी णभकािी माबई पणयात आहत ह साागता यिाि नाही. भाितातील एका दि कषठिोगयापकी १/९ णभकािी आहत ति इति सिस कषठिोगी समाजातच आहत. समाजातील इतक लोक कषठिोगी आहत ही गोषट सिससामानसय जनतला माणहत नाही.

आपलया शहिात ि इति गािात ज णभकािी आहत तयात हया णभकाऱयााच परमाि मोठ आह. पषटकळ िळा बाहयता ज णभकािी सदढ िाटतात त कषठिोगी आहत अस िदयकीय पिीकषत आढळन यत. इतकच नह ति िदयकीय पिीकषतही जया मािसाबददल साशय िाटिाि नाही असा मािस कषठिोगी असलयाच आढळन आल आह. एक अनभिाच उदाहिि साागता यईल. एक तरि गोिा गोमटा सशकत मलगा णभकािी महिन पकडला गला. तयाचया टाचला जखम होती महिन तो ला गडत अस. अणतशय सिचिता बाळगिाऱया तया मलाला अनक िळा सिकािी दिाखानसयात पाठणिल. तथ अस आढळन आल की तयापिी सदधा बिच णदिस तो मलगा सिकािी दिाखानसयात तयाच जखमकणिता दाखल झाला होता ि तथील कमसचािी तयाला ओळखत असत. २-३ िळा तयाचया टाचच ऑपिशन किणयात आल पि ती जखम भरन यईना. शिटी कोिाला तिी शाका िाटली ि तयाचया जखमजिळील कातडीची पिीकषा किणयात आली ि तयाला कषठिोग असलयाच आढळन आल. तयाचया अागािि एक सदधा चटटा नहता ककिा हातापायाििील ककिा शणििाििील कोितयाच भागाििील सािदना नाणहशा झाललया नहतया. कााही िळा हा आजाि एिढा िपा िहातो. अथातच हळ हळ तो आपल सिरप परगट कर लागतो. तया मलाला पढ योगय उपचाि सर कल. तयाचया पायाची जखम हळ हळ भरन आली. हा अलसि ककिा सतत चित जािािा वरि आह. ह आिाभी उिमोिम डॉकटिााचयासदधा लकषात आल नाही.

पााढिकया िागाच चटट ह कषठिोगाच पराथणमक बाहय लकषि आह. अशाच परकािच चटट ‘अ’ जीिनसतिाचया अभािामळ, कााही तिचचया आजािात ककिा काही अनसय काििानही यतात. पि या काििामळ ती चटटयााची जागा सपशसशनसय होत नाही. कषठिोगाचया चटटयााचया णठकािी सपशसभािना बहसाखयिळा नाहीशी होत ि ह चटट हळहळ लहान ककिा मोठ होतात. ह पराथणमक लकषि णदसताच ताबडतोब योगय अशा डॉकटिाकडन तपासन घिाि ि तयााचया साागणयापरमाि औषध घयािीत.

समाि २०-२५ िषापिी कषठिोगािि ‘सलिोन’ ह औषध पणििामकािक असलयाचा शोध लागला या औषधामळ हा आजाि पिसपि बिा होतो. पि ह औषध डॉकटिााच सललयापरमाि णनयणमत घि जरि आह. ४-५ िषात सिससाधािि िोगी पिसपि बिा होतो. औषध घणयास अगदी आिाभीचया काळातच सरिात

अनकरमणिका

कलयास आजाि लौकि बिा ति होतोच, पि शणििािि यागही णनमाि होत नाहीत. कषठिोग हा असा णिलकषि आजाि आह की तयामळ हातापायाचया बोटाििील ि चहऱयाििील णिकती, आजाि बिा झाला तिी दरसत होऊ शकत नाही. उदाहििाथस हाताची बोट झडन गली ककिा आखडन गली ति ती पनसहा पाणहलयासािखी होत नाहीत. अथातच आता ‘पलाबसटक सजसिी’ ककिा ‘िीकनसरकटीह सजसिी’ या शसरणकरयमळ पषटकळ मोठया परमािािि णिकत झालल अियि दरसत किता यतात पि याला सदधा मयादा आहत. तसच हातापायातील सपशसजञान मोठया परमािािि नाणहस झाल असल ति तयातही िािशी सधाििा किता यत नाही. चबि यथील णभकषकिी सिीकािक दरात अशा परकािचया अनक कषठिोगी णभकाऱयािि शसतरणकरया करन तयााना सखी किणयात आल आह ि अजनही ह कायस अयाहत चाल आह.

हजािो िषापासन हा िोग मानिाला तरास दत आह. या िोगाबददल अनक गिसमजती आहत. ि आजाि अनिाणशक आह, बापाचा आजाि णतसऱया णपढीत उद भितो. कााही णिणशषट तऱहच अ सिन कलयामळ तो जडतो, सपस चािलयामळ हा आजाि बिा होतो, हा आजाि कधीच बिा होत नाही, अशा अनक कलपना जगभि पसिललया आहत. अनक िषत हा आजाि कशामळ होतो ह न सटलल कोड होत. पि डॉ. हनसन नािाचया शासतरजञान या िोगाच जात शोधन काढल ि तहापासन हा आजाि जातमळ होतो ह णसदध झाल आह. कषठिोगयााचया कषतरात काम कििाि लोक या आजािाला Hansen’s Disease अस महितात, ि लपरसी असा शलद िापिीत नाहीत. ‘सलिोन’ ह औषध समाि २०-२५ िषापिी शोधन काढणयात आल आह. याऔषधान हा आजाि पिसपि बिा होतो अस अनक परयोगातन णसदध झालल आह.

कषठिोगान मािस तडकािडकी मित नाही, पि हळहळ अपाग होत जातो ि अणतशय णिदरप णदस लागतो. तयाचयाकड बघन घिा णनमाि होत. महिनच या आजािाणिषयी भयाकि दहशत मानिाचया मनात आह. ही दहशत हजािो िषापासन आह ि ती अजनही कमी झालली नाही. या दहशतीमळच कषठिोग झाललया इसमाला समाज लााब ठऊ लागतो. या सामाणजक पणितयकताचा एक णिलकषि पणििाम या लोकााचया मनािि होतो. ह लोक समाजातन लााब जातात पि त सिस एकतर यतात ि िाि लौकि एक सितातर समाज बनि शकतात. तयााचयामधय एक तऱहच ऐकय ककिा साघभािना ताबडतोब णनमाि होत. मानिाला णगळ पहािाि ि आतयाणतक तरास दिाि अनक िोग आहत. पि तया कोितयाच िोगयााच अशा तऱहच सियाणसदध साघ णनमाि होत नाहीत. कषठिोगाच ह एक िणशषटटय आह. या िणशषटटयामळ अशा लोकााचया सासथा चालणिि ह अणतशय णजकीिीच ि तरासदायक होत. या दःणखतााची सहभाणगता (Felloship of the Sufferers) िाि भककम असति ती आपलया सासथत सथापन होऊ नय यासाठी जागरकतन सािख परयतन किाि लागतात. थोडस दलसकष झालयास ही सहभाणगता एकदम उगर सिरप धािि कित ह परमाणित सासथााचया इणतहासात परामखयान णदसन आल आह.

कषठिोग हा सासगान पसििािा आजाि आह. पि हा सासगस दीघसकालीन ि अगदी णनकटचा असािा लागतो. साासरमगक िोगयाकडन णिशषतः लहान मलााना अणधक भीणत असत.

जया समाजान तयााना दि लोटल आह तयाचयािि सड उगणिणयाची बदधी काही कषठिोगयााच णठकािी णनमाि झालली असत ि मग आपलयाला असलला िोग सिाना लागािा असा त परयतन कितात. अथातच असा िोग इतिााना सहजा सहजी होत नाही ह एक मोठ भागयच समजल पाणहज.

अनकरमणिका

कषठिोगाबददलची सिससाधािि माणहती मददामच िाचकााचया माणहतीकणिता णदली आह. कािि या कषतराात काम कििाऱया कायसकतयाना या िोगाबददल काही पराथणमक माणहती असि जरि आह.

कषठिोगी णभकािी हा णभकािी असतो ि कषठिोगीही असतो. कषठिोगाच परमाि सधया घटत आह की िाढत आह ह साागि कठीि आह. पि एिढ बाकी महिता यईल सधया महािाषटराचया कााही णजलहयामधय कषठिोगयााच परमाि हजािामाग १० त १५ इतक मोठ आह. हजाि साखयचया गािात १०-१२ कषठिोगी सापडि ही खिोखिीच काळजी किणयासािखी पणिबसथती आह. आिोगय खात या दषटीन परयतन किीत आह ि तयाानी णठकणठकािी िोगी तपासणयाची ि िकट औषधोपचाि किणयाची क दर काढली आहत. कषठिोगाचया खािाखिा एकादयाचया शणििािि णदस लागलया की घिातील बहतक सिस मािस तयाचयापासन दि िहातात ि शिटी सािच दि सर लागलयामळ तो घि सोडन जातो. बाहि तयाला भीक मागािी लागत ककिा मग अशाच िोगयाानी णनमाि कललया िसतयााचया आधािाला जाि लागत. भाितात कषठिोगयााना मदत कििाऱया २०० िि सासथा आहत. पि तया सासथात परिश णमळि बिच अिघड आह, अस णदसन आलयािि तो इसम कषठिोगी िसतीमधय िाह लागतो. ककिा मग िसतयात भीक माग लागतो. याचाच अथस असा की कषठिोगी णभकािी हा आिाभी किळ िोगी असतो. तयाला िोगी महिन आिाभी औषधोपचाि णमळि जरि असत. पि औषधोपचाि ि आसिा न णमळालयामळ तो भटक लागतो ि शिटी णभकािी ही साजञा तयाला परापत होत. महिनच अस महिता यईल की कषठिोग बिा न झाललया णभकाऱयााचा परशन हा मलतः आिोगय खातयाचा आह. हा िोग पिसपि बिा झालयािि िोगयाचया पनिससनाच कायस समाजकलयािाच आह. एका दिीत पहाता या कायामधय आिोगय ि समाजकलयाि खातयाानी हातात हात घालन काम किाियास हि. तिच या जणटल परशनाची सोडििक किणयाची शकयता णनमाि होईल.

िसतयाििील अपाग ि णिदरप अशा कषठिोगी णभकाऱयााची तपासिी कलयास अस णदसन यत की तयााचयातलया बऱयाच जिात िोगजात नाहीत. या िोगयाचा िोग दसऱयाला लागणयाची शकयता िाि कमी असत. िसतयातील अस णभकािी पाहन अगदी सहाणजकच सिससामानसय नागणिकााना िाटत की या िोगयापासन इतिााना सासगस होईल पि परतयकषामधय पणिबसथती तशी नसत. पषटकळिळा औषधामळ ककिा िोगाचा परणतकाि किणयाची शणकत णनमाि झालयामळ या िोगयामधील िोगजात नाहीस झालल असतात. पि तयााचया शणििािि णिकती णशललक िाणहललया असतात. या णिकतीमळच त साासरमगक िोगी असाित अस सिससामानसयााना िाटत असत. यातील बिच दगधिोगी (burnt out) असतात.

कषठिोगी णभकािी पकडन आिि ह एक णजकीिीच काम आह. िोगयााना पकडन मोटािीत घालि ह िाटत णततक सोप नाही. णशिाय पकडिाि पोलीस ह णनिोगी असलयामळ तयााना मनातन भीणत िाटत असत. कषठिोगी णभकाऱयााचयापकी बऱयाच लोकााना सासथााचा अनभि असतो. अनक सासथामधन त णिरन आलल असतात. तयामळ बसथिपरििी तयााचयात कमी असत. औषध घऊन बि हाि याची िाि तीवर जािीि कदाणचत तयााचया णठकािी नसािी. णशिाय बि झाललया िोगयालाही समाज जिळ किीत नाही याची तयााना कट जािीि असत. कदाणचत तयााना भीक मागणयास कषठिोग ह एक साधन िाटत असाि ि ह जीिनाच साधन गमािणयास त तयाि नसाित. ककिा या आजािातन आता मकतता नाही, कशाला आता औषधााचा याप अशी णनिाशामय णिचािसििी णनमाि होत असािी. णशिाय जीिनातील आनाद नाणहसा झाला असलयामळ िषणयक जीिनाकड णिशष ओढ णनमाि होत असािीि तया जीिनाकणिता ककिा सितातर जीिनाकणिता त भटकत असाित. ककिा सासथामधय सदधा तयााना ओढन ठिील अस जीिन णमळत नसाि. ककिा या औषधोपचािासाठी एकाच दिाखानसयात ४-५ िषत िहाणयाचा ि समाजाला आचिणयाचा का टाळा

अनकरमणिका

आलयामळ जीिनातील सथयस ककिा मानणसक सिासथ सािख डळमळन त सासथा सोडीत असाित.कािि कोिती ह णनणित नसल तिी तया लोकााचया णठकािी एकाच जागी िाहन आपला आजाि बिा करन घणयाची िाि तीवर इचिा नसत ह खि आह.

जीिनात लपणिणयासािख ककिा जतन किणयासािख काहीही िाणहल नसलयामळ ह लोक यणकतकायसकतयासमोि उभ िाहन आपलया मनातील णिचाि ि खिी पणिबसथती िाि लौकि साागतात असा अनभि आह. इति णभकाऱयााचया मानान कषठिोगी णभकाऱयााची णचणकतसा किणयास िळ कमी लागतो ि तयाानी णदलली माणहती बहतक खिी असत अस णदसन आल आह.

परमाणित सासथामधन कषठिोगी णभकाऱयााना परथम औषधोपचािान बि किि ह काम किाि लागत. नाति तयााचया शािीणिक णिकती दि किणयासाठी हातापायााच माणलश किि, योगय यायाम करन घि, अगनी ि जखमा यााच पासन हातापायााची काळजी घि, िगि, गोषटीच जञान तयााना दयाि लागत. हातापायातील सपशसजञान नाणहस झाल असलयास तयािि जखमा होतात ि तया लौकि बऱया न झालयामळ तयााच चित जािाि वरि तयाि होतात. याच काििामळ हातापायााची बोट मखयतः झडन जातात. योगय काळजी घतलयास णनिोगी होऊन ककिा णिकती दरसत होऊन ह लोक परमाणित सासथतन बाहि पडतात. पि ‘पढ काय’ हा एक अजन उिि न सापडलला भयानक परशन णशललक िहातोच.

या लोकााच पनिससन कस किाि? आजाि नाणहसा झाला, णिकती कमी झाली तिी समाज तया मािसाला जिळ किीत नाही. मग तयान कठ िहाि ि चणिताथासाठी काय किाि? कषठिोगी परष ि णसरयाही अशाच बसथतीत असतात. त एकतर यतात. पिीचया जीिनािि पडदा टाकतात. नि जीिन सर कितात. पि ििील दोन परशन तयााचया पनिससनाचया दषटीन महतिाच न सटिाि आहत.सासथा काढन तयााच पनिससन किणयाच परयतन चाल आहत. या कायातील गिदोष इणतहास ठिणििाि आह. या अतयात अिघड समसयची उकल किणयाचा परयतन कििाऱया कायसकतयाना पिमशविान सयश दयाि हीच पराथसना आह.

अनकरमणिका

परकिि एकोणिसाि: परशासन: तातर ि मातर

परशासन ही भाितामधय निी गोषट नाही. कौणटलयाचया अथसशासतरामधय परशासनाबददल मोठया परमािािि माणहती दणयात आली आह. तयाचपरमाि भाितातील मोगल ि इति िाजयकतत याानी परशासनाचया तातरात अनभिान ि हशािीन भि घातली पि णबरणटश िाजयसिचया काळात भािणतयाािि िाजय किणयात आल ि या काळात मोठया परमािाििील परशासन भािणतयााना कााही परमािात नाणहस झाल होत. तिी सदधा कागरससािखी सासथा िाढिन, णतला गणतमान करन, तसच शणकतमान बनिन आपि आपलया परशासनाची चिक दाखिन णदली आह. १९४२ साली गााधीजीनी ‘चलजाि’ ची घोषिा करन तया परशासनाची कसोटीच पाणहली. सिातातरयपरापती हा तया भाितीय परशासनाचा पिमोचच कबद होता. महिजच भािणतयााना परशासन काही नि नाही, पि शासतर महिन तयाचा अभयास िािच थोडयाानी कला होता. साऱया जगाचा इणतहास हा जगातील परशासनाचा गाभा आहि आता ज परशासनाच शासतर बनत आल तया शासतराच मळ आधािसताभ या इणतहासातन परापत झालल आहत.

आता परशासन महिज तिी काय ह पाह. शरी. एम. ितनसिामी याानी णलणहललया “Principles and Practice of Public Administration” या पसतकात परशासनाची जी याखया कली आह णतचा सिि अनिाद पढीलपरमाि.....” मानिाचया एका साघाचया कलयािाचया, सिासथाचया ककिा कामाचया योजना कायाबनसित किणयाकणिता एका ककिा अनक यकतीनी कलल एक ककिा अनक कायत . या कायाचयामाग एक तऱहची शणकत असन याकायात तया साघाच भणितय अणभपरत असत.” परशासन ह आता एक शासतर झालल आह. तयात आता सथळ, काळ ि िग या मयादााचा गणिताचया साहयान अभयास झाला आह. PERT ि CPM या परशासनाचया अतयाधणनक पदधती शोधन काढणयात आलया आहत. पाणिमातय पढािललया दशातच नह ति भाितातसदधा परशासन णशकििाऱया सासथा आहत. परशासनाबददल निी निी माणहती दिािी माणसकसदधा जगभि परणसदध होत आहत.

परशासन ह नसतच शासतर आह अस नसन ती एक कलाही आह. भाितात आता पयत लागिाि परशासन मखयतिकरन कायदा ि यिसथा णटकिन धिणयाला उपयकत अस होत. पि आता यााणतरक यगाचया िाढीबिोबि मोठमोठालया कािखानसयाामधय ि का पनसयाामधय परशासन तजञाानी खप मोठी मागिी आह. शासनात परशासनास अननसय साधािि अस महति आह. णिणधमाडळ, नसयायदान ि परशासन अशी शासनाची परमख अाग आहत. ही णतनसही अाग एकमकािि अिला बन ि एकमकाशी णनगणडत आहत. तयााचयात तितम असा ििक किता यिाि नाही. अस महिता यईल की आतापयतचया इणतहासात णिणधमाडळ नसताना ककिा नसयायदान नसताना दशााच कािभाि काही काळ चालल आहत. पि परशासनाणशिाय दशात सिासथ णटकत नाही, परशासनािाचन दशात कािभाि थोडा काळसदधा णटक शकत नाही. परशासन जिढ कायसकषम ि जनताणभमख तिढा समाजातील सिात गिीब जनतला िायदा अणधक.महिनच समाजातील सिात खालचया थिातील यकतीच सिणकषत ि सिासथमय जीिन ह उिम परशासनाच गमक होय.

परशासनाच शासतर योगय तऱहन िापिणयासाठी परशासकास इति बिीच शासतर अिगत होि जरि आह. समाजशासतर, मानसशासतर, अथसशासतर, जनतच मानसशासतर ि कामगािााच मानसशासतर इतयादी शासतर, जाििाऱयाला परशासन शासतर लौकि अिगत करन घता यईल, पि एिढयान भागिाि नाही. परशासकाजिळ जासतीत जासत सिससामानसय जञान असल पाणहज. शासनाची जी गातागातीची परशासन

अनकरमणिका

यिसथा आह णतच ििपासन खालपयत जञान परशासकास जरि आह. परशासनाच शासतर अगदी थोडकयात समजन घणयासाठी तयाची मखय सतर कोिती आहत तयाचा आपि णिचाि कर.

अणधकािाच सतर

परशासन किणयाकणिता परशासकाला काही अणधकािााची जरि असत. ह अणधकाि तीन परकािच आहत आहत.

१) कायदयान परापत झालल. २) परशासकाचया णिणशषट सथानान परापत झालल. ३) परशासकाच सितःचया यणकतमतिामळ णनमाि झालल.

परशासक असललया परतयक यकतीला काही अणधकाि तया सथानाबिोबि परापत झालल असतात. ह

अणधकाि बहतक कोितयातिी कायदयान णमळालल असतात. ह अणधकाि अथातच मागसदशसक सिरपाच असतात ि तयात परतयक गोषट णदलली नसत. परशासकान णदलला हकम सिकान पाळािा अस जिी असल तिी कोिता हकम पाळािा ि कोिता हकम पाळ नय ह कायदयात णदलल नसत. अथातच परशासक ि सिक यााचया पिसपि साबाधािि ह पषटकळस अिला बन असत. तयातील णतसिा भाग महिज परशासकाच यणकतमति, तयाच जञान, तयाचा अनभि, तयाचया यणकतमतिाच नणतक मलय यासिस गोषटीिि परशासक ि सिक साबाधातील हकम ि तयाची अामलबजाििी ही अिला बन असतात. पि या कणिता खालील णतन गोषटीची जरिी आह. १) हकम दिािा एकच असि. २) हकमाची बसथिता. ि ३) हकमाच सिातातरय.

१. हकम दिािा एकच असि

हकम दिािा परशासक हा एकच असािा. एकादी सासथा ककिा माडळ यााचयाकडन परशासकान माणहती घयािी. तयााचयाबिोबि णिचािणिणनमय किािा, पि हकम मातर तयान एकटयानच दयािा. एकटयान णदललया हकमाच सथान िणशषटटयपिस असच असत.

२. हकमाची बसथिता ि साततय

हकम णदलयानाति तया हकमात बदल न किि चाागल. तयात बदल होणयाची शकयात असल ति तो हकम पाळणयाच बाबतीत टाळाटाळ होत. णदलला हकम बसथि िाहील ि तयाच साततय णटकन िाहील याची काळजी परशासकान आिाभापासनच घतली पाणहज.

३. हकमाच सिातातरय

हकम दिाऱया परशासकािि तयाचयाििील अणधकाऱयाच णनयातरि असाि पिात परशासकाला आपला अणधकाि िापिणयाच पिस सिातातरय असाि. तयाचया अणधकािामधय िणिषठान सािखी ढिळाढिळ कर नय. एखादया परशासकाचया कामामधय िणिषठााची सािखी ढिळाढिळ असल ति परशासक चाागल काम कर शकत

अनकरमणिका

नाही ि तयाचया परशासनाचया अणधकािाचा बोजा िहात नाही. परशासक ि तयाचयाििील अणधकािी याानी आपलया मयादबाहि जाणयाच परसाग टाळलयास दोघाही परशासकााचया कामाचा बोज िाहतो.

आिखी एक गोषट आह. कमसचािी ककिा हाताखालील लोकााना परशासकाबददल आदि िाटला पाणहज. पि आदि णमळिािा लागतो. परशासकाच जञान, दणषटकोनाची णिशालता, चाणितरय, कललया सचनााची उपयकतता ि हाताखालील सिकााची खातरी किि, तसच तयााचा णिशवास सापादन किि, यामळ आदि णनमाि होतो ि णटकन िाहतो. या आदिामळ हकमाची अामलबजाििी चाागली होत. तसच णदलला हकम हा तिणित खालपयत गला पाणहज. तयात कोिताच यतयय यता कामा नय. ही यशसिी परशासनाची गरणकलली आह.

आजञाधािकपिा ि णशसत ही तति

अणधकािाचया ततिातन आजञाधािकपिा ि णशसत या दोन ततिााचा उदय होतो. अणधकािाचया योगय िापिामळ णशसत णनमाि होऊ शकत, पि दरपयोग कलयास ती मोडली जात. णशसतीच उिम परकाि पालन होणयाकणिता परशासकान णदलल हकम ह हशािीन ि सिससामानसय जञानाचा उपयोग करन णदलल असाित. जयााचयािि हकमत चालिायची तयााच बौणदधक समाधान परतयक हकमामळ ि कतीमळ होि जरि आह. णशसत उिम िाणहलयास आजञाधािकपिा चाागला िहातो ि णशसत चाागली िहाणयास णशकषची भीणत असि जरि असत. णशकषचया भीणतमळ णशसत ि आजञाधािकपिा सदोणदत चाागला िहातो.

कतसयि णहत ही तति

परशासक अणधकािी ककिा नोकि यााना आपलया कतसयाची जािीि असािी यासाठी तयााच णहत पहाियास पाणहज. काम कििािी ककिा कििन घिािी ही मािस आहत ि तयाानासितःच णहत अणधक णपरय असत. महिनच तयाानी चढाओढीन आपल कतसय किाि, परसागी सिाथतयाग किािा यासाठी बोनस, कणमशन, भि िगि परलोभन तयााचयासमोि ठिािीत. पि यागोषटी जनणहताला बाजला सारन कर नयत एकादया अणधकाऱयान चाागल काम कलयास उघडपि तयाचा गौिि किािा ककिा तयाचया णहताची एकादी गोषट किािी. पिात तयाला लाच घयायला परिि कर नय. ही परििी तिणित दि किािी. परशासकाच णहत चाागलयापरकाि पहाि ि तयाचयाकडन उिम कतसयाची अपकषा किािी.

जबाबदािीच तति

कललया कामाचा जाब दि महिजच जबाबदािी. आपलया कामाबददल जाब दणयाचा परसाग यि नय महिन परशासक आपली सिस शणकत पिास लाितो. कोितयाही गोषटीिि णनिसय दणयापिी ती गोषट बािकाईन पहातो, तपासतो, णिचाि कितो ि नातिच तयािि णनिसय दतो. जबाबदािीची भीणत तोिचया गोळयापरमाि असत अस एक रम च परशासक ि मतसददी तयि हा महितो. धडाडीची मािस पषटकळिळा धाडशी णनिसय घतात ति कमकित मािस जबाबदािीस णभतात. जया मािसाचया णठकािी सियाणनिसयाची ककिा नतपिाची शकती आह अशाच मािसाकड अणधकािाची काम सोपिािीत. तयाचया मयादत तयाला पिस सिातातरय असाि. जयाला अणधक अणधकाि असतात तयाचयािि अणधक जबाबदािी असत. अणधकाि णजतका मोठा तिढी जबाबदािी मोठी उिम परशासनासाठी जबाबदािीची यिबसथतपि णिभागिी किािी.

अनकरमणिका

ससतरतच तति

सधयाचया परशासनामधय खप परकािचया अनक णिभागािि एकाच यकतीस णनयातरि ठिाि लागत. एकाच परशासकाला ह णनयातरि ठिाि लागत असलयामळ या सिस णिभागामधय एकोपा णनमाि किि ही िाि महतिाची बाब आह. कााही णिभाग ििच ि कााही णिभाग खालचया दजाच असतात ति काही णिभाग सािखया दजाच असतात. यातील सिस अणधकािी ि नोकि यााना तयााचया दजान िागिन तयााचया कायात ससतरता, एकोपा, एकमकाणिषयीचा णजहाळा, णिचािााची दिाि-घिाि या साऱया गोषटी णनमाि किणयाच कौशलय परशासकाजिळ असाि लागत. कामाचया सोईचया दषटीन ह णिभाग जिी िगिगळ कलल असल तिी कायस ह एकच असत. ह णिभाग णजतकया सलोखयान ि समजतदािपिान काम कितील णततक कायस चाागल घडन यत.

कामाचया णिभागिीच तति

परशासनाच कायस जिढ मोठ तिढ तयात िणचतरय अणधक असत. काम एक असल तिी कामाच णिभाग पाडािच लागतात. एकादया कािकनाला एकाच िळी अनक परकािच काम किाियास सााणगतल ति तयाला कोितच काम नीट यिाि नाही. यासाठी या कामाची नीट णिभागिी करन णनिणनिाळया णिभागाकडन णनिणनिाळी काम करन घि करमपरापत होत.

कामाची णिभागिी कलयाणशिाय कामाचा दजा िाढत नाही ि तयामळ एकणतरत कामाच गोधळ टाळता यतात.

काही परकािच काम इति कामापकषा थोडया िगळया परकािच, अणधक णकचकट (उदाहििाथस - आकडमोडीच) असत. अशािळी तया कामाचा णिभाग िगळाच ठिि ह अणधक शरयसकि असत. णिषशतः पशाचया दिािघिािीच ि पतरयिहािाच णिभाग िगिगळ असाित. काही िळस कामाची णिभागिी ही काही ततिािि कली जात. उदाहििाथस-सिससाधािि परशासन ि नसयायदान ही खाती सिचा दरपयोग होऊ नय महिन ि नसयायदान योगय हाि महिन िगळी कलली आहत. काही परकािचया कामात काही िणशषटटय असतात ि ती णटकिन ठिणया कणिता तयााची खाती िगळी ठिािी लागतात. उदाहििाथस-साशोधनाच कायस ि िोजचा पतरयिहाि. साशोधनाच कायस िणशषटटयपिस असत महिन पतरयिहािाशी तयाची साागड घाल नय.

अणधकाि शरिीच तति

एकादया मोठया ऑणिसमधय ककिा िकटिीत सिसजि सािखच असल, महिज तयााचयात मखय कोि ि कणनषठ कोि ह णनणित नसल ति काय होईल याची कलपनाच कलली बिी. या सिस परकािाला गोधळ हच नाि ि या गोधळात काम कहाच होत नाही. तहा सिस सासथाामधन, िकटऱयाामधन ककिा सिकािी कचऱयाामधन एकाखाली एक अशा करमान मािस कामािि ठिली जातात. सिात िि एक परशासक असतो ि तयाचया हाताखाली णिभागीय परशासक असतात. तयााचया हाताखाली शाखापरमख असतात. ि तयााचया हाताखालचया कमसचाऱयााची उतिती करमिािी लािलली असत. करमिािीपरमाि अणधकाि कमी कमी होत जातात. या शरषठ कणनषठात कोठही गोधळ िाणहलयास तयाचा दषटपणििाम कामािि होतो ि सािािळ भााडिात जाऊ लागतो महिन ह तति महतिाच आह.

अनकरमणिका

नसयायबदधीच तति

आपलया बाबतीत जी काही काििाई होत आह ती नसयायबदधीििच आधाणित आह असा णिशवास अगदी ििचया परशासकापासन तो खालचया कमसचाऱयापयत सिाना िाटला पाणहज. ही भािना सिाचया मनात ठसलली असली तिच परशासकाला उिम परकािच कायस करन घता यईल. महिजच, तयान सितः नसयायबदधीन िागल पाणहज ि इतिााना तस िागणयास लािल पाणहज. या महतिपिस ततिाबिोबिच आिखी तीन महतिाच भाग परशासनात समाणिषट झालल आहत.त यि परमाि–

१. णनयोजन २. अथससाकलप ३. परणतिदन

१) णनयोजन (Planning)

भाितात पाचिारमषक योजना बनत आहत ि तयातन सिागीि परगतीच परयतन चाल आहत. महिन

णनयोजन हा शदबपरयोग सिाना समजिािा झाला आह.णनयोजन किणयाकणिता परशासकाला सापिस परशनाची माणहती असि जरि आह. हा परशन सामाणजक असल ति तया परशनाचया यतपिीपासन ककिा समसया णनमाि होणयाचया काििाच तयाचपरमाि या परशनाची सोडििक टपपयाटपपयान कशी किता यईल याच शासतरीय जञान परशासकान करन घतल पाणहज. तसच या णनयोजनाच पणििाम समाजािि कस होिाि आहत याची तााणतरक ि शासतरशदध माणहती परशासकान करन घतली पाणहज ि मगच णनयोजन किता यईल. णनयोजन महिज एकादी यणकत कलयािाची ककिा समाज कलयािाची योजना हळ हळ परसत करन ती समाज णहतासाठी िाबणिि. एकदा णिचािपिसक कलल णनयोजन अढळ असाि, तयात बदल कर नय.

२) अथससाकलप (Budgetting)

योजना खप मोठी किता यईल पि आपलयाजिळ तया कायाकणिता पसा पाणहज.कोितया कामाला कसा, कहा ि णकती पसा लागल याची कलपना परशासकान िासतिपिस णिचािान कली पाणहज. शख महामदी िाजयासािख हितल साकलप चालत नाहीत. पस कोठन ि कस उभ किाियाच हणह परशासकाला णिचािपिसक ठििाि लागत. अथससाकलप तयाि किताना मागील पणिबसथतीची िासतििादी कलपना किािी लागत. इणतहासाचा आढािा घऊन भणिषटय ठििाियाच असत. यात समाजाच अणधकाणधक णहत हीच भािना असािी ि तो अणधक िासतििादी बनणिणयाचा परयतन असािा.चाल कामाची सापिस कलपना ि निीन णनयोजनास लागिािा खचस याचया अभयासातन चाागला अथससाकलप तयाि होतो. णनयोजन ि अथससाकलप ह अशा तऱहन जोडलल आहत.

३) परणतिदन (Reporting)

काय घडत आह याची पदधतशीि नोद ठिि ह िाि महतिाच कायस आह. कायस होत असताना काही कायस अपकषपरमाि होत ति काही कायस अपकषपकषा अणधक चाागल ककिा िाईट होत. बऱया ककिा िाईट कामाची नोद करन ठिािी लागत. आढािा घऊन चकााची पनिाििी होऊ नय इकड लकष दयाि लागत

अनकरमणिका

तसच चाागलया कामाच बीज कशात आह ह जािन घयाि लागत. या सिस गोषटीसाठी झाललया कामाची नोद करन ठिि िाि महतिाच आह. णशिाय िळोिळी कायस कोठिि आल आह ि कस चालल आह याबददल कायसकाणििीस, मखय परशासकाास ककिा जनतस माणहती पिणिता यत. या साऱया दणषटकोनातन परणतिदन ह महतिपिस आह.

परशासन ही एक शकती आह ि णतचा परयोग बोललल शलद, णलणहलल शलद, िाकय, पतर, णटपणया ि िाईलस यााचया मधन होतो. परतयकष बोलणयामधन तया शकतीचा मोठा परभाि पडतो. या सिस साधनााचा परशासकान योगय उपयोग करन घतला पाणहज.

परशासनाबददल मिाठीतन िािच थोड िाचायला णमळत. परशासनाच काम अजाितपिी खप लोक किीत अहत. सिभािाचया, बदधीचया ककिा यणकतमतिाचया परभािामळ पषटकळ लोकााच परशासन यशसिी होत. पि परशासनाची जगन मानसय मलभत तति कोिती आहत ती परतयक परशासकास माणहत असािीत. परतयक परशासक महिज खप मोठा अणधकािी असतो अस नाही. कटाबपरमख कटाब चालणितो त सदधा एक परशासन कायसच आह. शाळत णशकषक ककिा कॉलजात पराधयापक णिदयाथाना णशकणितात ि सााभाळतात ह सदधा परशासनच आह. िोटया िोटया कषतरात परशासन चाल आह. पि ह परशासन असन तयामाग काही शासतर आह याची जािीि िाि थोडयााना असत. या दषटीन अगदीच थोडकयात परशासनाचया मखय ततिााचा उललख यथ कला आह.

समाजकलयाि खातयातिस अनक तऱहचया सासथा चालणिणयात यतात. काही सासथा शकषणिक सिरपाचया आहत. ति काही सधाि परशासनाचया आहत. सधाि परशासनात णिमााड होम, परमाणित शाळा, णभकषकऱयााची आदान क दर, परमाणित सासथा, इतयादी सासथा आहत. आफटि कअि हॉसटलस, सिाइत गनसहगािासाठी िसाहती, टाकन णदललया अभसकााना सााभाळिाऱया सासथा, तयाचपरमाि पणितयकता, पणतता ककिा अडचिीत सापडललया णसतरया ि मलीना सााभाळिाऱया सासथा आहत. या सिस सासथा चालणिणयासाठी परशासन तातराची माणहती असि जरि आह. परशासन तातराचा उपयोग िकत ऑणिस ककिा िकटिीतच होतो अस नाही ति अशा सासथा चालणिणयातही होतो. या णशिाय या सासथाामधन काम कििाऱया कमसचाऱयााच परशन हाताळणयाकणिताही या तातराचा उपयोग होतो.

पिसपि साबाधाच ककिा सापकाच तति (Communication)

कोितही कायस किीत असतााना परशासकाला सासथतील कमसचािी ि साबाणधत यकती ि बाहिचा समाज या सिाशी सिळीत ि साथ असा सापकस ठिि जरि आह. हा साबाध ककिा सापकस णजतका चाागला, अखाणडत ककिा नबोचिािा असल तिढ परशासन चाागल होत. सासथमधय परचाि ि अपपरचाि ह एक सािख चाल असतात महिन परशासकान सितःच ककिा खातयाच आदश हा नहमी कमसचाऱयााना ककिा साबाणधत यकतीना लौकिात लौकि ि योगय शलदात ि योगय पदधतीन णदल पाणहजत. नाहीति परशासनात अडथळ णनमाि होऊ लागतात ि परशासकाचया हकमााच िगिगळ अथस लािणयात यतात. पणििामी सासथतील णिशवासाच िाताििि बदल लागत ि काम नीट होत नाहीत. या सिस दषटीनी ह पिसपिसाबाधाच ककिा सापकाच ततिही अणतशय महतिाच आह.

अनकरमणिका

सासथाामधय काम कििाऱया कमसचाऱयााचया दषटीन ह परशासन तातर उपयोगी असल, पि तथ िहािाऱया ‘इनमटस चया’ दषटीन कस उपयोगी आह? णभकषकऱयााचया सासथााचया दषटीन णिचाि कला असता णदसन यईल की आतापयत अनक िळा या सासथामधन दाग झाल आहत ि कााही िळा त उगर सिरपाच सदधा होत. णभकािी हा गिीब णबचािा, लळापाागळा परािी आह, तो दागा काय कििाि अस सिससामानसयास िाटल. पिात पणिबसथती अगदी णनिाळी आह. सदढ णभकाऱयाानीच नह ति कषठिोगी णभकाऱयाानीही दागा कला आह. तकाही काळ सासथा तालयात घऊ शकतात. याचाच अथस असा की सासथा आाधळयाची असो, पाागळयाची असो. कषठिोगयााची असो ककिा सदढ णभकाऱयााची असो, जि परशासन तातराचा उपयोग योगय परकाि कला ति अस अिघड परसाग टाळता यतात.

सासथामधील काही कमसचािी अधस णशणकषत अथिा चाागलया सासकािापासन िाणचत असतात. पषटकळिळा तयााना सिाथस हा परमािापकषा अणधक णपरय होतो ि तयामळ त कामामधय कचिाई कितात, अपरामाणिकपिा कितात ककिा एकादी िाईट गोषट किणयास माग पढ पहात नाहीत. सासथतील ‘इनमटस’ ना णचथाििीसदधा णदली जाणयाची शकयता असत. या सिस पणिबसथतीची जािीि ठऊन परशासकान जपाियास हि ि परशासन तातरााचाच अिला ब किाियास हिा. परमाणित शाळात मलीनीसदधा दाग ककिा उठाि कलयाची उदाहिि आहत. यासिस गोषटी टाळणयासाठी णिशष काळजी घि जरि आह. सिससामानसय जञानाचया जोिािि आपि या गोषटी टाळणयाचा नहमीच परयतन किीत असतो. तिीसदधा अशा गोषटी पषटकळिळा अपघातासािखया होत असतात. ह अपघात टाळणयासाठी या शासतराचा जरि उपयोग होणयासािखा आह. सासथामधन णशसत कशी ठिािी, नोकििगस णकती अातिािि ठिािा, इनमटस ि नोकििगस यााच साबाध णकती परमािात ठिाित, इनमट स नोकिााचकडन कशी िागिक णमळािी या सिस गोषटी यकतीयकतीचया बाबतीत पाणहलया पाणहजत. गिसमज ि मोठया उदरकाच कािि पषटकळिळा अगदीच कषललक िळिि लकष णदलयास सापिस दरसत होणयासािख असत. अथातच लकषात आल ति. पि या गोषटी लकषात यणयास अधीकषकान सासथतील बािीक सािीक हालचालीिि लकष ठिि करमपरापत आह.

यणकतकायस णचणकतसकाच ककिा यणकतकायसकतयाच काम किीत असताना परशासन किि कस शकय आह हा ही एक परशन उपबसथत होतो. जया सासथमधय यणकतकायसकता ि अधीकषक हया दोनसही जागााची काम एकच यणकत पहात नसल ति हा परशन उपबसथत होत नाही. कािि अधीकषकाला परशासनासाठी सापिस बाि णमळतो.

जया सासथमधय यणकतकायसकता ि अधीकषक ही एकच यणकत असल तया णठकािी अणधकाऱयान कोिती भणमका घयािी? यणकतकायसकतयाची की अधीकषकाची? तााणतरक दषटीन पाणहल तिीसदधा या दोनसही कायात िािसा ििक नाही. ििक जािितो तो महिज अडचिीत सापडललया साबाणधत यकतीबिोबि यणकतकायसकतयाला णजहाळयाच साबाध ठिाि लागतात ि अधीकषकाला काहीस अाति ठिि जरि असत हा. या बाबतीत अस महिता यईल की अधीकषकान ह अाति थोड कमी कल तिी हिकत नाही. णजहाळयाच साबाध असलल लोक आपलया अडचिी अधीकषकााना जासत मोकळपिान साागतील ि अणधक अडचिीचा परसाग उद भिणयाची शकयता कमी होईल.

या कायाची धिा सााभाळणयाकणिता अनभिी, परणशणकषत ि समाजकायात बदधीन ि मनान िस घिाऱया तसच आिडीन ह कायस कििाऱया कायसकतयाची उिीि आह ह एक कट सतय आह.

अनकरमणिका

परकिि णिसाि: आकडयााच मनोगत

आकड ह णनजीि आहत पि ितसमान, भत ि भणिषटय साागिाि मानिाच हच सचच णमतर आहत. आकडयामळ इणतहास ससागतपि मााडला जातो ि णजिात िहातो. ितसमान काळाची गणपत आकडच दशसणितात ति भणिषटयाची दिदषटी सदधातच दऊ शकतात. आकडयातन गणित णनमाि झाल आह. मानिाचया साऱया परगतीच बीज गणितातच आह ि याच काििामळ महतिाच आहत.

आपि आता णभकाऱयााचया परशनाचा णिचाि किीत असताना अनभिातन णमळालली कााही माणहती आकडयात मााडन ठिली आह. णतचा णिचाि कर.

णभकाऱयाातील सतरी-परषााच परमाि

१९४६ त १९६० पयतचया मदतीमधय या कायदयापरमाि अटक झाललयााचया साखयचा णिचाि कला ति अस णदसन यत की अटक कललयात समाि ७५ टकक परष ि २५ टकक णसतरया असतात. याचा अथस हा की णभकाऱयामधय १/४ परमाि णसतरयााच आह.

पि ह आकड अटक झाललया लोकााबददलच असलयामळ अटक झाललया णभकाऱयात सतरी-परषााच १:३ अस होत एिढच महिता यईल. यािरन अथातच एक अनमान काढता यईल की णभकाऱयााचया सासथत णसतरयााच परमाि यापकषा िाि मोठ नसाि. १९६१ चया भाितातील लोकगिनच आकड या सादभात पाणहल. परष २२·६३ कोटी, णसतरया २१·२९कोटी. ि एकि साखया ४३·९२ कोटी होती. १९७१ चया जनगिनपरमाि २८·३९ कोटी परष, २६·४० कोटी णसतरया ि एकि ५४·७९ कोटी अस आकड उपललध आहत. महािाषटराच १९७१ च आकड सदधा २·६१ कोटी परष, णसतरया २·४२ कोटी ि एकि ५·०४ कोटी. या सिािरन अस णदसन यत की, लोकसाखयत परषााच परमाि ५१ त ५२ टकक आह महिजच सतरी-परषााच परमाि साधाििपि सािखच आह. परषााच थोड अणधक असन सदधा मागिाऱयामधय णसतरयााच परमाि बिच कमी णदसत.याला काही सामाणजक कािि जबाबदाि असािीत.

सामाणजक ि कौटाणबक बाधनातन भाितीय सतरीला घि सोडन सहजासहजी बाहि जाता यत नाही. णतला कटाबातील यकतीबददल णिशष परम असत. तसच णतचयािि कटाबातील घटकााच परम असत. सतरी ही मोठया परमािािि मनोणिकत असल ति हा परमाचा दिा एक तिी तटतो. परषाच अस नाही. तो कटाब ि समाज सोडन अणधक सकितन जाऊ शकतो. कााही परष कौटाणबक बाधनााची िािशी तमा बाळगत नाहीत. कटाबातील इति घटकसदधा परषााच बाबतीत अणधक परमान भािािलल नसतात.

घि सोडन परष आपला उदिणनिाह सहज कर शकतो, णसतरया तया मानान दबळया ठितात. परषाला कोिाचया आधािाची णिशष जरि नसत, ककिा अपकषा सदधा नसत. णसतरयााच बाबतीत गोषट िगळी आह. णतला आिाभापासन दसऱयाचया आधािान िहाणयाच णशकणिल जात. परषाला इतिााच भयनसत.सतरीला आपलया सतरीतिामळ इतिापासन िाि मोठ भय असत. या ि अशाच अनक काििाामळ णभकषा मागिाऱया णसतरयााची साखया परषापकषा कमी असािी.

अनकरमणिका

आपि अटक कललया णभकाऱयााचयाबददल णिचाि कला. आता कोटात काय होत याचा णिचाि कर, पणिणशषट ना. ४ मधील आकडिािीिरन णदसन यईल की, सथानबदध किताना णसतरयााचा आकडा घटला आह. अटकचयािळी सतरी-परषााच परमाि १·३ अस होत, ति सथानबदध कललया लोकात त आता साधाििपि १·४ अस आह. महिजच अणधक णसतरयााना कोटातन सोडिन घतल जात.ककिा कोटस साडन दत. ििील पणिचिदात णदललया काििामळच ह होत असाि. याचाच अथस असा होईल की साधािितः पणयामाबईत िहािाऱया जनतमधय परषापकषा णसतरयााच बाबतीत भािनच मादसि अणधक आह.ि अडचिीत सापडललया णसतरयााना मदत किाियास बिच लोक पढ यतात. अशा तऱहन सोडिन घतललया णसतरयाािि अनसयाय कलयाच णनदशसनास आलल नाही.

िदध ि अपाग

णभकािी पषटकळ परकािच आहत. तयात एक मोठा भाग िदध ि अपागााचा आह. ही णिभागिी किताना िाि तौलणनक ककिा शासतरशदध पदधतीन न कलयामळ सामानसयाचया बदधीला पटल अशा परकािची आकडिािी णनमाि झाली आह. पि एक गोषट णनणित की या आकडयामळ िदध ि अपागााची साखया साधाििपि २५ टकक आह ि सदढााची साखया समाि ४८ टकक णदसन यत. तया दषटीन. पणिणशषट १ ि ३ पहाित. पणिणशषट ना १ मधय १९६२-६३ त६५ पयतची आकडिािी आह. ि पणिणशषट ३ मधय १९४६-४७ त१९५९-६० पयतच आकड णदलल आहत. पणिणशषटना. ३ मधय अणधक णिभाग पाडलल आहत. ि तयात १४ िषाचा आढािा घणयात आलला आह. पणिणशषट ना. १ मधय चािच िषाची आकडिािी आह. दोनसही पणिणशषटात एकच गोषट णदसन यत की सथानबदध णभकाऱयामधय सदढााच परमाि शकडा ४८ आह ि िदध अपागााच परमाि समाि २५ टकक आह. परतयकष अनभिािरन घतललया िोटया चाचणयाािरन णदसनयत की िदध ि अपागााच परमाि ४५ त ४८ टकक असन सदढााच परमाि २५ त२८ यिढच असाि. समाजातील णभकाऱयापकी २५ त२८ टकक लोक सदढ असन सदधा भीक मागतात. ही शोचनीय बसथती आह. या णिभागामधय साधाििपि खालील तीन परकािच लोक असतात.

१) काही परमािात मानणसक णिकती असलल. २) सिस नातलगााचा ि भािणनक साबाणधतााचा तयाग करन सासािपिाङ मख झालल ३) ि भीक मागणयाचा हकक साागिाऱया जमाती ि धारममक पाथाच.

माबई पराातात १९१९ साली सिकािन एक सणमती नमली होती. णतचयाकड धारममक णभकाऱया णिषयी

णिचाि किणयाच काम दणयात आल होत. या सणमतीत १४ कहद, १४ जन२३ मसलमान सभासद होत. या णशिाय माबई परातातील परतयक णजलहयातील ६ परणतणषठत यकती होतया. या सणमतीचा ठिाि खाली णदला आह.

“कहद ककिा मसलमान धमाचया पणितर गराथातील िचनााचा अनसियाथस काहीही असला तिी या णठकािी ज मत परणतपादन झाल आह तया िरन अस णनरमििादपि णदसन यत की हमितयािि ि सािसजणनक णठकािी धादा महिन भीक मागि ह धारममक पाणितरयाचया निीन णिचािाशी णिसागत आह.”

तयाच परमाि महसि िाजयान एक सणमती नमन या णिषयाची चौकशी कली. ि हा परशन कसा सोडिािा या णिषयी सचना मागणिलया. या सणमतीन अस दाखिन णदल आह की कहद धमामधय सानसयाशाला

अनकरमणिका

भीक मागणयाची पििानगी आह, पि तयान सदधा सानसयास घणयापिी बायको-मलााचया उपजीणिकची पढची सोय करन ठिि जरि असत. तयातही काही सानसयासी सितःचया उपजीणिकसाठी सदधा णभकषा मागत नाहीत. ज खषीन णमळल तयाििच आपला उदिणनिाह कितात.

मसलमान धमामधय महामद पगाबिाच खास िािस महितात, ‘आपल सितःच ओझ िहाणयाची ताकद असन सदधा जो त इतिाािि ढकलणयाचा परयतन कितो तयाचा णधःकाि असो !’

मसलमान, धमात िणकिान सिःत कषट करन सितःचा उदिणनिाह किािा, अस महटल आह. पािशी धमामधय महटल आह, ‘काम करन समदध होणयासाठी मािसाचा जनसम आह, तो णनबषटकरय होऊन गातन जाणयासाठी नाही. काम हा जीिनाचा मातर आह. तो शरीमात ि गिीब याास सािखाच लाग आह’ याचा सपषट अथस असा आह की भाितातील कोिताच धमस णभकषा मागणयास साागत नाही. पि समाजात णकतीतिी लोक या धारममक िाटिाऱया परििीचया आधाि जगत आहत-एक यकतीच नह ति सबाध कटाब सदधा धमसपरचािकाानी ि णिदवानाानी आपलया धमाच णनरपि किताना भकतगिााना, णिशषतः तरिााना ि लहान मलााना या परकािापासन पिािि कल पाणहज.

पणिणशषट ‘क’ मधय िदध ि अपागााना सााभाळिाऱया परमाणित सासथााची यादी णदली आह. महािाषटरात अशा १४ सासथा आहत ि तयात३०० पकषा अणधक सतरी-परषााना आसिा णमळत नाही. समाजामधय ही एक िाि मोठी उिीि आह. आपलया समाजान णतची योगय दखल घतलली नाही. अपागामधय मखयति पाच परकाि मानणयात यतात. १) अाध २) मक बणधि ३) अबसथयाग असलल ४) मानणसक दबसळ ि ५)कषठिोगान अपाग झालल. या पाच परकािचया अपागााकणिता महािाषटरात णनिणनिाळया सासथा आहत. अपागााचया बाबतीत मातर समाज बिाच जागत झालला णदसतो, कािि या परकािचया बऱयाच सासथा महािाषटरात आहत. ि तयातन मदत णमळिाऱया अपागााची साखयाही मोठी आह यातील बऱयाच सासथााना परतयकष ककिा अपरतयकष िीतीन शासनाची मदत णमळत आहही णिशष आनादाची गोषट आह. िि नमद कललया परकािचया अपागााना मदत कििाऱया सासथााची िगीकत यादी तयााचया पयासह क या पणिणशषठामधय मददामच णदली आह. ि अखिीस शासकीय सासथाचीही यादी णदली आह.

णभकषा परणतबाधक कायदयाखाली चालिाऱया सासथा

महािाषटरात असललया शासकीय ि अनदानािि चालिाऱया णभकषा परणतबाधक कायदयापरमाि चालिाऱया सासथााची यादी पणिणशषट ‘अ’ मधय णदली आह. या यादीमधय णभकषा परणतबाधक कायदा १९६० परमाि परमाणित असललया सासथााची नाि, पि, तथ अणधकात अधीक णकती लोक ठिणयाची सोय आह ह णदलल आह. तसच परतयक सासथत कोितया परकािच लोक ठिल जातात ि तयााना तथ कोित उदयोगधाद णदल जातात याचीही तपशीलिाि माणहती णदलली आह. या माणहतीिरन परतयक सासथा कोितया परकािाच कायस किीत असािी ह कळन यईल.

पणिणशषठ ३ मधय कोटान ठऊन घतललया ककिा सथानबदध कललया णभकाऱयााच तयााचया शािीणिक ि मानणसक पणिबसथतीपरमाि कलल िगीकिि आह. िड, अाध, बणहि,मक, कषयी, कषठिोगी, िदध ि अपाग अस असदढााच िगीकिि कलल आढळल.

अनकरमणिका

पणिणशषठ४ मधय सतरी ि परषााच ियोमानापरमाि िगीकिि णदलल आह. कोटान ठऊन घतललया एका दि १८,६७८ लोकाापकी परष १५,२४८ होत ि णसतरया ३५४० होतया. महिजच परष णसतरयााच परमाि ४:१ अस पडत. याच पणिणशषटामधय ियापरमाि िगसिािी णदलली आह. १६ त २५, २६ त ४० ि ४१ चया ििचया ियाच अस तीन गट कलल आहत. पणहलया गटात परष १८·७९ टकक आहत ति णसतरया ३·१५ टककआहत.कोटान तालयात घतललया णभकाऱयात १६ त २५ िषाच गटाच ह िगीकिि अस सपषट दाखणित की तरि णसतरया िािशा भीक मागत नाहीत, तरि परषााच ह परमाि बिच मोठ आह. तयाच परमाि सथानबदध कललया णसतरयाापकी दसऱया गटातील णसतरया पणहलया गटापकषा अादाज दपपट आहत. ति णतसऱया गटातील महिज ४० िषाििील णसतरयााच परमाि अादाज णतपपट आह. सथानबदध णसतरयाापकी ४८·५ टकक णसतरया या पोकत ि िदध गटातील आहत. परषातील दसऱया ि णतसऱया गटातील परषााच परमाि जिळ जिळ सािखच आह. २६ त ४०चया गटातील ककिा ४१ चया पढचया गटातील परष णजतकया परमािात घि सोडन बाहि जातात णततकया परमािात णसतरया बाहि जात नाहीत. हच या आकडयािरन णसदध होत.

महािाषटरातील ि बाहिील णभकािी

पणिणशषठ ७ मधय जनसया माबई पराातातील आकडिािी णदलली आह. या आकडिािीिरन णदसन यत की सिात जासत आकडा माबई परााताबाहिील लोकााचा आह. ३५ टकक लोक माबई परााताबाहिील होत. पणिणशषठ ८ मधय णदसन यत की पणहलया ४ िषामधय परााताबाहिील लोकााचा आकडा सािखा िाढत गला आह. पि ६४–६५ सालापासन तो कमी होऊ लागला आह. ही सिस आकडिािी सथानबदध लोकााचीच आह. कोटातन सटिाऱयाामधय बहतक लोक जिळपासचच असतात. परााताबाहिील लोकााना सोडिन घिाि लोक कमी असलयामळ ि पि पराातातन णभकाऱयााची साखया बिीच असलयामळ तालयात घतललया लोकाात सहाणजकच पि परााणतयााच परमाि िाढलल णदसत.१९६३–६४ साली ति ह परमाि ७० टकक पयत गलल णदसन यत. या आकडिािीिरन ही गोषट णनणितपि णदसनयत की माबई शहिाातील णभकाऱयामधय पिपरााणतयााच परमाि खप मोठ आह. ही पणिबसथती साहणजकच ि समजन यणयासािखी आह. माबई शहिाच आकषसि भाितातील सिस थिातील लोकााना सािखच आह ि त काििपिति माबईस यत असतात. त यथ आलयािि णभकािी दशस यऊन पोहोचतात ककिा भीकच मागणयासाठी त इति पराातातन यथ यतात. बिच पिपराातीय लोक माबईत िणहिासी झालल आहत तसच णभकािीही िणहिासी झालल आहत.

पणयामधय १९६४ पासन णभकषा परणतबाधक कायदा पि शहि, खडकी ि पि कनसटोनमट णिभागात लाग कला आह. पणयातील णभकाऱयात पि परााणतयााच परमाि िाि कमी आह अस णदसन आल आह. समाि ८० टकक लोक महािाषटर ि पणयातील आहत. यामळच १९६४ पासनचया एका दि पिपरााणतयााचया आकडयािि पणििाम होऊन टककिािी घटली आह. कदाणचत काही िाजकीय चळिळीचा दखील हा पणििाम असणयाची शकयता आह.

पणिणशषठ ९ मधय १९६२–६३ पासन त १९६५–६६ पयत अटक झाललयााची ि सथानबदध कललयााची साखया णदली आह. तालयात घतललयााची साखया ही सािखी बदलती िहािाि कािि कोटाचया णनकालािि हा आकडा अिला बन असतो. काही िळा कोटाचा लोकााना सोडन दणयाकड कल असतो.ति काही िळस तो या णिरदध णदसन यतो. नातलग िगि लोकााना बऱयाच िळस या लोकााना सोडिन घयािस िाटत ि याकणिता त कोटात हजि िहातात. सिस साधाििपि अशा तऱहन जाणमनािि सोडललया लोकााच बाबतीत

अनकरमणिका

िािसा िाईट अनभि नाही. ही एक परकाि सधािणयाची साधी (Probation)आह. पनसहा पकडल जािाऱयााची साखया िाि कमी आह.

अनकरमणिका

परकिि एकणिसाि: परणतबाधातमक उपाय

णभकषा मागिाऱयााची साखया णदिस णदिस िाढत आह. शहिाात णभकाऱयााच जि पिच िटल आह अस िाटत. ‘कोठणन ह आल यथ काल साधयाकाळी नहत’ असा परशन जनतचया डोकयात आलयािाचन िहात नाही. शहिात आता सिचिता िाढ लागली आह. पिीटघडीच भडक कपड, ककिा चमकिाि सतरी-परषााच कपड ही णनतयाचीच बाब झाली आह. तयात माबईत यिाि पिदशी पाहि, तयााचया गळयात अटकलल त तीकषि नजिच कमि, कााही िगळ णदसल की ‘बकलक’ ि लगच थोडयाच णदिसात पौिातय ककिा पाणिमातय ितसमानपतराात आलल त भाितदशसन. अगदी िागीत सदधा. पिदशी पाहणयााचया डोळयात णभकािी िाि लौकि भितो ि तयााचया णिलमिि तो तातकाळ जशाचया तसा उतितो. अणधक पशाचया आशन तोनमका तयााचयासमोि जातो. मग पिदशातील ि यथील भाितीयााना त णचतर पाहन दःख होत आणि होि साहणजकच नाही काय ? माबई पणयामधय णभकषापरणतबाधक कायदा लािन सदधा णभकािी आहत त आहत असच िाटणयाची िळ सिससाधािि मािसािि यत. पि यात सतय काय आह ह समाजाला समजल पाणहज ि याच काििासाठी ही थोडी तपशीलिाि माणहती जनतपढ ठिली आह. णभकषा परणतबाधक कायदयाच काम चाल आह. अगदी खप जोिात. पि या खप जोिात याची मयादा आपलयाच पशािि अिला बन असलयामळ ह कायस मयाणदत परमािात किि जरि आह. माबईस ४० त ५० हजाि ि पणयास ३ त ४ हजाि णभकािी आहत. तया साऱयााना णभकषा परणतबाधक कायदयाखाली अटक कली तिी कदाणचत दोन तीन मणहनसयात पिीची साखया उपबसथत होईल ही भीती साधाि आह. घतललया णभकाऱयााना सााभाळणयाकणिता आतापकषा ६ पट खचस आपलया खणजनसयािि पडल. आताचा खचससमाि ३० त ३५ लाखापकषा जासत आह. या णशिाय तयााना सााभाळणया कणिता आता आहत तयाचया ६ पट इमािती लागतील. ह साि एका िाजयाला पििडिाि खणचत नाही. क दराच ककिा इति िाजयााच सहकायस सदधा जिळ जिळ नाहीच महटल तिी चालल.

पि ि माबई या दोनच शहिााना हा कायदा लाग कला असता ही बसथती आह, या णहशबान इति शहिााना हा कायदा लाग कला ति णकती लोकााना पकडाि लागल याचा अादाज किि सदधा अिघड आह. महािाषटरात या ना तया परकािच णकतीतिी णभकािी आहत. तया साऱयााना पकडायच, खायला पयायला घालायच ि उदयोगाला लािायच, िािच मोठ काम आह.

महिनच हा महाभयाकि परशन कसा सोडिािा याचा णिचाि किि जरि आह. ज काम होत आह त जिी योगय मागान होत असल तिी त िाि थोड आह. त बाद किाियाच नाही, पि यासाऱया परशनाला गिसिी घालणयाच आिखी काही मागस आहत काय ह पहायला हि.

िोगाचा परणतबाध किि ह तो बिा किणयापकषा चाागल ही महि तया दषटीन णिचािात घऊ.

भीक मागणयाचा धादा कििाि लोक आहत. तो आपला सामाणजक हकक आह अस साागिाऱया जमाती आहत, काही पाथ आहत. या साऱयााना चाागलया णशकषिाचया सिलती उपललध करन णदलया पाणहजत. या लोकााची मल णशकली महिज तयााना आपोआपच भीक मागि ककिा दसऱयााचया औदायािि जगि आिडिाि नाही. ज लोक आज या मागाला लागतात तयाला काही कािि आहत. या लोकााचयााजिळ उपजीणिका किणयाच योगय साधन नाही. तयााचया हाती काही कला ककिा उदयोग णदला ति तयााना या मागापासन पिािि किि शकय होईल. काही लोकााना जमीन, काही लोकााना उदयोगासाठी थोडस भााडिल, काही लोकााना नोकिी. ि तयातलया िदधास जीिन ितन णदलयास या सापिस कटाबाच

अनकरमणिका

पनिससन घडिन आिता यईल. आिाभी सााणगतलयापरमाि या गोषटीचयामाग रढी ि धारममक परििी आहत. समाजातील धमस जािकािाानी या लोकााना हळ हळ तयााचया या ितसिकीपासन िचाणिक दषटीन पिािि कल पाणहज. सधया णशकषिाचा िग खप िाढला आह.ियापकी पषटकळशा मलााना णशकषि णमळत आह. पि अशी कटाब शोधन काढन तयााना अखिपयत मदत किि जरि आह. हा कायसकरम लााब पलयाचा ि कमी खचाचा आह.या लोकाातील तरि माडळीला सिकािी ककिा खाजगी कषतरात नोकऱया णमळालया ति तयााचया कटाबात नि णिचाि आपोआप यतील ि तयााचा चाागला पणििाम कटाबातील िाढतया मलााचया जीिनािि होईल.

आिखी काही लोक अस आहत की ज लगन किीत नाहीत, बरमहचयस पाळतात, आणि किनी घालन दिाचया नािान णभकषा मागतात. तयातन साचय किीत नाहीत. अशा लोकाासाठी समाजान अणतणथ गह बााधािीत तयााची उतिणयाची ि अ पाणयाची सोय किािी. पाढिी ि आळादी या णठकािी जािाऱया यिाऱया लोकााची अशी सोय किता आली ति णकती तिी चाागल होिाि आह. पि काही आळशी लोक यातच णमसळन आपला जीिनकरम सिळीत चालणितात. अशा लोकााना शोधन काढन आदानक दराात दाखल किाि ि तयााना क दरामािस त योगय तया णठकािी नऊन सााभाळणयाची ककिा परणकरया किणयाची मभा दयािी. अस होत आह ह समजल महिज पोटभर िािकऱयााच परमाि कमी होईल. हळ हळ समाजान िािकिी लोकााना आपली णशदोिी बिोबि आिणयाबददल णशकिि दयािी. आळशी ि णभकािी या मळायात णशरन सितःचया उदिणनिाह कितात. तयााचा बादोबसत समाजान कला पाणहज. हीच पणिबसथती हाजीमला ग ककिा इति लहानमोठया यातरत होत असत. सितःजिळ पस सदधा न घता यातरचया ि उरसाचया गािचया लोकााचया दानािि ककिा पाहिचािािि आपली २-४ णदिस चागळ करन घणयाची परििी समाजान हळहळ कमी कली पाणहज. िशकनग सर झालयापासन शहिातील पणिबसथतीत थोडा ििक पडला आह. मोठया मािसासाठी या बाबतचा परचाि कथा, कादाबिी, लोकनाटय, णसनमा इतयादी माधयमातन किािा; ति लहान मलााचया दषटीन णशकषिकरमात अशा बऱयाच गोषटीचा अातभाि किािा. पाहणयाकणिता यजमानान उपाशी िहाि अशी तयागििीची आपली भाितीय सासकती आह. पि याचा अथस दिाचया ि धमाचया नािािि आळशी लोकाानी ि णभकाऱयाानी यजमानाला नहमी उपिास घडिाित ह योगय नाही. ह साागताना कोितयाही धमसपाथाबददल अनादि नाही. िकत दसऱयााकडन धमाचया ि रढीचया नािािि मानणसक जबिदसतीन णिनासायास अ णमळणिणयाचया परििीबददल ह बोलि आह.

जन साध अतयात धारममक अस आयषटय का ठतात. या साधाना िहाणयासाठी उतािशाळा बााधलया जातात ि उिम अ दऊन तयााचा सनसमान कला जातो. अशा उतािशाळा ि सामाणजक िा ड णनमाि करन इति धमसपाथाानी खऱया साधसातााच िकषि कल पाणहज ि तयााचया जञानाचा उपयोग करन घतला पाणहज. पि तयाचबिोबि आळशी ि भोद लोकााना शोधन दि कल पाणहज.

धादिाईक णभकािी

णभकाऱयात धादा महिन भीक मागिाि अस कााही लोक आहत. अथातच अशा लोकााच परमाि िाि मोठ नाही. पि परििी या दषटीन ती िाि घातक आह. या धादिाईक णभकाऱयााचा णिचाि किीत असताना परशन पडतो की धादिाईक णभकािी कोिाला महिाि. णनतय णनयमान भीक मागिािा परतयक णभकािी हा धादिाईक णभकािी आह काय ? एकादा अपाग मािस जीिनाचा दसिा मागस नाही महिन भीक मागन सितःचा उदि णनिाह कितो तयाचा उददश िकत पोट भिणयाचा असतो. यकतया परयकतया करन लोकााचया मनाला पीळ पाडन आपला गलला भिणयाचा नसतो. ककिा िडा मािस अजाितपिी णमळिािी भीक भक

अनकरमणिका

भागणिणयािणिता िापिीत असल अशा लोकााना धादिाईक णभकािी महिि योगय होिाि नाही. या उलट दसऱा एखादा मािस जि अपाग असल ककिा नसल पि णिचािपिसक भीक मागन पस गोळा किीत असल ि तयािि सितःचा नह ति इति धडधाकटाचा चणिताथस चालिीत असल ति हा तयाचा धादा अस समजाि. तयातन सितःचा ककिा इतिााचा िायदाही करन दत असल ति तो खिाच धादिाईक णभकािी समजािा. काही णभकािी अशा तऱहन पस गोळा करन इतिााना याजान दतात. ककिा माबईत भाकिी ककिा भात गोळा करन इति णभकाऱयााना ककिा गणिबााना तो णिकतात. भीक मागि हा आमचा सामाणजक हकक आह अस साागिािा सािा िगस हा या परकािचया धादिाईक णभकाऱयााचा आह अस समजाियास हिकत नाही. अशा लोकााना तयााच नातलग ककिा णहतकचतक मदत किीत असतात. तयााना कोटातन ककिा सासथतन सोडिन घणयाचात अटीतटीन परयतन कितात. त पकडल जाऊ नयत यासाठी सामदामाणद मागानी परयतन कितात. अस णभकािी पकडल गलच ति त शिटी पळन जाणयाचा परयतन कितात.

या परकािचया णभकाऱयााना िळिळिाऱया सापााची उपमा दता यईल. जरि पडल तथ हा परािी धििाऱयास दाश किणयास णबलकल माग पढ पहािाि नाही. तयााचया समाजाचाही तयााना आसिा णमळतो कािि त तयााचयासाठी दरयाजसन किीत असतात. ह दषट चकर मोडताना कायदयाचया तीकषि हतयािाच िाि कल पाणहजत. अशा यकतीना दीघस मदतीचया सथानबदधतत ककिा जरि परसागी तरा गातही ठिल पाणहज. पोलीस कोटस ि समाजकलयाि खात याानी सहकायानच ह काम कल पाणहज.

या नाति णिचाि किताना णदसल की अपाग लोकााच परमाि णभकाऱयात खप मोठ आह. अपागता ही अजञान, आजाि, रढी, अपघात, लढाया ककिा नसरमगक आपिीमळ णनमाि होत. अपाग पाच परकािच मानणयात आलल आहत. १) अाध २)मकबणधि ३) शािीणिक याग असिाि ४) मानणसक दबसळ ि ५) कषठिोगामळ झालल.

१. अाध

आाधळपि ह मखयतः दिी ि गपत िोगामळ (णसणिणलस) यिाि अपागति आह. दिी टोचन घऊन ि डोळयााची सिचिता ठऊन ह अपागति सहज टाळता यणयासािख आह.पि अजञान ि दिीबददलचया घातक कलपना यामळ अाधााच परमाि दशात िाढल आह. रकोमा ककिा डोळ यि ही सदधा अाधतिाची कािि आहत. औषधोपचािान ि सिचितन ह टाळता यईल .

२.मकबणधि

मक लोक मखयतः बणहि असलयामळ मक असतात. दसऱयाचा आिाज ऐका यत नसलयामळ सितःला आिाज काढता यत नाही. लहानपिापासन णजभला ि घशाला तशी सिय नसलयामळ लौकि णशकता यत नाही. कानाचा दोष पषटकळ परमािात दरसत होणयासािखा असतो. डॉकटिकड योगय िळी गलयास अणधक िायदा होतो. मकबणधिााना णशकषि दिाऱया शाळा आहत. तयातन मलााना पषटकळ परमािात णशकणिता यत. ि ती बोल शकतात. तसच यातराचया सहाययान ऐकही शकतात. तयामळ या अपागतिािि पषटकळ परमािात णिजय णमळणिता यतो.

अनकरमणिका

३. शािीणिक याग

शािीणिक याग ह पोणलओ सािखया आजािामळ यणयाची शकयता असत. सधया पोणलओ या आजािािि लस णनघाली आह. मलााना ियाचया १२ िषापयत होिािा हा आजाि आह. मोठया ियातही तो कवणचत होतो. तिी लहानपिी ही लस दणयाची सोय कलयान या आपिीतन णकती तिी लोक िाचत आहत. या शािीणिक यागामळ णकतीतिी उमलिािी जीिन उमलणयापिीच मतपराय झाली आहत.

तयाचपरमाि यााणतरक िाढीमळ होिाि अपघात ह अपघात टाळणयाच परयतन सिानी कल ति णकती तिी िाईट परसाग टळतील ि अपागााची साखयाही कमी होईल. तयाचपरमाि दशादशात ककिा अातगसत होिािी यधद ककिा दाग यामळ आपिच आपलया इति बााधिािि ही आपिी आितो. साहािक शसतर ि असतर सािखी िाढत आहत. मलला मािस एकदाचा सटतो पि अपाग मािस पषटकळदा जनसमभि मलयासािखा जगतो.

अपाग मािसाची पिीकषा करन तयाचया णठकािी णकती गपत शकती णशललक आह याचा अादाज घता यतो. तसच योगय उदयोग णदला ति चाागल काम करन तो सितःचाच नह ति कटाबाचा उदिणनिाह सदधा कर शकतो. यासाठी अथातच सािणकषत कािखान (Sheltered Workshops) काढाि लागतील. पिदशात ति काही उदयोगपरतीनी अपागाासाठीच कािखान काढल आहत. अशा कािखानसयात सािच अपाग असतात, पि तथील काम कोितयाही दसऱया कािखानसयाचया तोडीच असत. या कािखानसयात अपागाला यईल असच काम णदल जात. गड णिल इाडबसरज (Good will Industries) नािाचा उदयोगसमह अपागासाठीच अमणिकत कायस किीत आह. अशा तऱहन अपागााची शकती सदधा िाया घालणिली जात नाही. यामळ अथातच अपाग सनसमानान जग शकतात. ि इतिाापकषा आपि कमी नाही ही जािीि तयााचयामधय णनमाि होत.

४. मानणसक दबसळ

ह दबळपि नसरमगक ककिा इति आजािान यिाि असत. पोणलओचा मािा सामानसयतः मािसाचया मजजातातिि असतो. पि काही िळस ह जात मजजाताततन िि मदमधय चढतात. यामळ अणधक नकसान झालयास ‘सिबरळ पलसी’ ककिा मदचा पकषघात ही णिकती होत. इतिही काही काििाानी ही णिकती होऊ शकत. ही णिकती असललया मािसाला आपला तोल सााभाळता यत नाही.ि हातापायााना थिकाप आलयामळ कोितच काम किता यत नाही.‘कोणिया’ नािाचाही एक आनिाणशक आजािही आह. या लोकााना कोितच काम किता यत नाही. तयााना अखिपयत सााभाळि या णशिाय दसिा उपाय नाही.

मािसाची बदधी ही ईशविदि दिगी आह. कदाणचत ती आनिाणशक गिातन यिािी असल णतची औषधान अगि शसतरणकरयन िाढ किि मािसास अजन शकय झालल नाही. कमी बदधीची मल ही एक नसरमगक आपिीच आह. तया मलााना लहानाची मोठी किि, परयासान ि सियीन तयााना गोषटी किाियास णशकणिि, ह सिस आई-बापााना या यााणतरक यगाात शकय होत नाही. शरीमातााना ही मल िाढणिता यतील, पि गणिबााना ह जमि िािच अिघड आह. अशा मलााचया णशकषिासाठी खाजगी सासथा आहत. पि तयााचा खचस गणिबााना पििडणयासािखा नाही. तिीही तया सासथााची माणहती सामानसय नागणिकास असािी महिन या पसतकाच अखिीस अपाग मलााना णशकषि दिाऱया सिस सासथााची एक यादी जोडली आह.

अनकरमणिका

मनोदबसलााना उदयोग लािन दि ककिा तयााना सापिसपि आपलया पायािि उभ किि ह िािच अिघड आह. पि तयातलया तयाच जयााची बदधी थोडी बिी आह अशा लोकााना सिािान यिािी काम णशकणिता यतात ि तया परमािात त थोडीशी कमाई कर शकतात. इतिााना सासथााणशिाय दसिा आधाि नाही.

५. कषठिोगान झालल अपाग

कषठिोग हा एक मानि जातीला णमळालला भयानक शाप आह. आतापयत कषठिोगाची िािशी माणहती डॉकटिाानासदधा नस पि आता या पणिबसथतीत पषटकळच सधाििा झाली आह. हा आजाि जातामळ होतो ह हनसन नािाचया जमसन शासतरजञान शोधन काढल आह. कषठिोगािि डी.डी.एस. नािाचया औषधाचाही शोध लागला आह. या औषधामळ िोग पिसपि बिा होतो अस णनणित णदसन आल आह. या आजािाची पराथणमक लकषि णदसताच उपाययोजना कली ति समाि १-२ िषात आजाि पिसपि बिा होतो. ि शणििािि कोितच याग णदसन यत नाही पि उशीि झालाति हातापायाातील सपशसजञान जाि, हातापायााची बोट आखडि िगि दोष णनमाि होतात. हा आजाि जिी बिा झाला तिी ह दोष नाति दि होत नाहीत अणधक उशीि झालयान हातापायााची बोट झडन जाि नाकामधय िाकडपिा णदस लागि ह दोष अणधक यतात. यातील शिटचया बसथतीच ििसन न कललच बि. आजाि झालयािि बऱयाच िषानी उपाययोजना कलयास ककिा औषधच न घतलयास शणििाची भयानक बसथती होत ि आजाि जिी पढ बिा झाला तिी अपागति इतक मोठ असत की समाज तया मािसाला थोड सदधा जिळ किीत नाही. तयाच पनिससन ह समाजाला एक मोठ आहान आह. मािस पिसपि बिा झालला असतो, पि आजािामळ चहिा ि शिीि णिदरप झालल असत. तयाचयाकड बघन सामानसय मनाचया परषाला सदधा भीणत िाटत. जयाानी कषठिोगयााचया कषतरात काम कल आह ि तया कायात आपल जीिन खची घातल आह अस कायसकतत सदधा या पनिससनाचया बाबतीत चाचपडतच आहत. अस महिाि लागल. या समाजकायसकतयाचया परयोगातन लौकिच काहीतिी मागस सापडल असा णिशवास िाटत आह.

सिकािी कषतरातही या बाबतीत परयोग चाल आहत. तसच आातििाषटरीय साघटनमािस तही काही कषठिोगी पनिससनाच परयोग चाल आहत. या महाभयाकि ि कट परशनाचया उििाची सािच समाजसिक आतितन िाट पहात आहत.

आतापयत णदसन आल आह की िदध झालल आईबाप ककिा नातलग यााना सााभाळणयाच कायस आपली णिभकत कटाब कर शकत नाहीत. जागची टाचाई, साापणिक ओढाताि ि तरि आणि िदध यााचयामधय णनमाि झालल णिचािााच ि जञानाच अाति यामळ िदधााच कटाबातील सथान िाि अणनणित झाल आह. िदधााना अशी अपकषा असत िदधापकाळी तयााचया पतरपौतराानी तयााना आदिाची ि परमाची िागिक दयािी. पतरपौतरााचया णठकािी एक काळी ह परम अस, पि उणशिा लगन होऊन घिात आललया तरि मलीना त असणयाची शकयता नसत. पिी मलामलीची लगन बालियात होत असत. तहा घिात िाहन सनाानासदधा सास-सासऱयाबददल परम ि आसथा िाटत अस. पि आता लगनाच िय िाढलयामळ सहिासान यिाऱया परमाची णदलजमाई तरिात ि िदधात होत नाही. समाजातील दोन णपढयातील परमाचा धागा अशा तऱहन कषीि झाला आह.

अनकरमणिका

नकतच िाचनात आल की णबरटनमधय समाि ३ लकष मली आपलया िदध मताणपतिााचा सााभाळ लगन न किताना किीत आहत.

िदध होिाऱयाानी तरिाबिोबि जळत कस घयाि याच णशकषि मािस पोकत झालयािि तयाला दणयात याि यासाठी लणलत िाङ मयामधन परचाि हािा.

या णशिाय सितःजिळच पस खचस करन जग इबचििाऱया िदधााना ि जयााचया जिळ काहीही णशललक नाही अशा सिस िदधााना सााभाळिाऱया िदधाशरमााची समाजात िाि मोठीउिीि आह. ही सामाणजक गिज महािाषटरीय समाजसिकााचया नजिस आली आह. तयाानी तया दषटीन काही क दर सथापन कली आहत. पि ही क दर जरिीचया मानान िाि कमी आहत.महिन पषटकळ िळा खप णशकलल णिदवान ककिा एक काळच िणिषठ अणधकािी सदधा णभकािी महिन पोणलसााचया जाळयात सापडतात. अशी कस उजडात आली ति चकीचयाच लोकााना पोलीस पकडीत आहत असा आिोप किणयात यतो.पिात एक गोषट पषटकळ अाशान खिी असत ती ही की असा मािस आपल घि सोडन णनघालला असतो ककिा तयाला घिातन घालिन दणयात आलल असत. समाजात दसिीकड कोठही आधाि नसलयामळ मोठया, अनोळखी शहिात भीक मागणयाणशिाय उपाय नसतो. एका काळजी ही मानी मािस सिाणभमानाचा बळी दऊन िसतयात भीक माग लागतत. सिाणभमानी लोकाानामानान जगिायच असल ति तयााचयासाठी िदधाशरमााची णनताात जरि आह. परषाासाठीच नह ति णसतरयाासाठीसदधा िदधाशरम हित. या सासथत सनसमानान जाता यईल ि अखिचया णदिसात मानान जगता यईल. ही सोय िािशी उपललध नसलयामळ पोटाची खळगी भिणयासाठी ह िदध आिाभी नाइलाजान ि नाति कोडगपिान भीक मागताना णदसतात.

मानणसक णिकत

आधीचया एका परकािामधय ि पणिणशषट ना ३ मधय णदललया माणहतीिरन णदसन यत की समाि ४ टकक िड लोक या कायदयापरमाि अटक झालल असतात. ह ति ताबडतोब ओळख यिाि िड. पि या णशिाय णकती तिी अधसिट िड ि मधन मधन िडाची लहि यिाि लोक असतात. तयातच िपि ककिा घि (Epliptical fits) यिाि इसमही असतात. साागणयाचा उददश एिढाच आह की िडया लोकााच परमाि अगदीच दलसकष किणयासािख नाही. या िडया लोकााचयासाठी काय किणयासािख आह ह पाणहल पाणहज ककिा णनदान तयाानी णभकषकऱयााचया आदान क दरात यणयाऐिजी योगय तया दिाखानसयात जाि या साठी णिशष परयतन किि जरि आह.

आपलया दशात यााणतरक यगाचा ि इति सधाििााचा परभाि एिढा परखि आह की अणतसािदनाकषम मानिी मनािि तयाचा पणििाम अटळ आह. सामाणजक सधाििा णकतीही चाागलया असलया तिी तयाच दिगामी पणििाम मानिी मनािि होत असतात. मानि जिढा सधािला आह तिढा तयाचया मनाििचा ताि िाढला आह. जगाचया अगदी कोपऱयात असिाऱया अधस-नगन ककिा पिस-नगन मानिााची मनाची बसथती आपलयापकषा चाागली आह, ह सतय खदान साागि जरि आह. तयााना िडाचा तरास कमीत कमी होत आह ि आपिामधय णदसन यिाऱया मानणसक णिकतीचा तयााचयािि पणििाम झालला नाही. याच कािि महिज मनात आल त किणयाची तयााचया समाजात मभा आह. मनात आलली भािना िषानिषत दाबन ठिणयाची ि णतचयािि सािखा णिचाि किणयाची पाळी तयााचयािि यत नाही.

अनकरमणिका

अशी समाज िचना आता आपलयामधय आिि शकय नाही. आपि िगळयाच मागान खप पढ गलो आहोत. आपिाला ताि पड नय महिन िदयकीय पिीकषा करन योगय िळस औषधोपचाि किि हच काय त आपलया हातात आह. तयातलया तयात मािसानआपली मानणसक कचाबिा शकय णततकया लौकि कोिाला तिी साागन आपलया मनाििील ताि कमी करन घयािा. भाणिकान पिमशविािि भाि ठऊन आलली अडचि तयाचयापढ ठिािी, ति नाबसतकान िदयक शासतरािि ककिा मानसणचणकतसािि णिशवास ठऊन पढ जाि. एकि मनाचा भाि हलका किािा. तिच या यातनातन सटका होईल.

कटाबातील सिस मािस आनादी ि बोलती ठिािीत. कढी मािस बोलती किािीत. तयााचया अातःकििाचाकिीतिी ठाि घयािा. मनाच दःख एकमकााना साागन सदधा कमी होत ि िड होणयाची आपिी टाळता यत.

सधया असललया िडयााचया दिाखानसयााची साखया आता कमी पड लागली आह. तसच मनोणिकती णचणकतसकााची जरि समाजास अणधकाणधक भासत आह. एिढच नह ति ही जरि अणधक तीवर होत जािाि आह. िडया ककिा अधसिट िडया मािसास औषधोपचाि किणयाच मळ काम िदयकीयच आह.

या सिस अपागााचया, मादबदधीचया ि िडयााचयासाठी णशकषि दिाऱया, िदयकीय उपचाि कििाऱया ि

तयााची काळजी घिाऱया शासकीय ि समाजपरणित थोडया सासथा महािाषटरात आहत. पि या सासथााची साखया कमी पडत आह. या सासथा महािाषटरातच नह ति भाितातसदधा िाढणिलया पाणहजत. महिजच हा महािाषटरातील सासथाििचा ताि कमी होईल. ि तथील इति अपागाची सोय होऊ शकल. महिन साऱया समाजकलयािाच कायस क दर शाणसत असल ति सिस िाजयााचया परयतनात समनसिय णनमाि होईल. णनिणनिाळया िाजयााच परयतन अपि पडत आहत. परतयक िाजयाचया णिचािात णभता असलयामळ णनिणनिाळया णिषयााना पराधानसय दणयात यत आह. तयाऐिजी सिस भािताच समाजकलयाि कायस एकसाघ झाल ति त अणधक परभािी होईल.

दसिा एक णिचाि मनात यतो ि तो महिज खचाचा. एिढा मोठा खचस कसा किािा? पि खिोखिी

या बाबतीत णिचाि किािा अशी पणिबसथती नाही. माबईमधय लोकााचया दान दणयाचया ऐपतीबददल ि परमािाबददल एक खाजगी सिरपाची चौकशी किणयात आली तहा असा अादाज णनघाला आह की माबईमधय एक िषामधय समाि ३६ लाख रपय िोख दान दणयात यत. मदरासमधय झाललया पहािीमधय अस णदसन आल की मदरास शहिातील ८० टकक लोक दान दतात. भाितातील लोक दान दणयात पढ आहत. तहा चाागलया कामाकणिता पशाची अडचि भास नय. योगय काम असल ि योगय यकतीनी परचाि कला ति पशाची अडचि पड नय. भाितात ककिा जगात जहा मोठया आपिी यतात तहा जगातील बिच लहान दश आपापली मदत पाठणितात. पषटकळशा पढािललया दशामधय “Central Assistance Fund” – “मधयिती मदत णनधी”- सािख कलयाि णनधी ककिा गागाजळी णनमाि किणयात आललया आहत. पगाि घिाऱया परतयक इसमास पगािाचया िळी तया कायाची णतणकट णिकत घऊन अशा िा डास मदत किािी लागत. यापाऱयाासाठी िगळी पदधत आह. पि दशातील सिस पस णमळणििाऱया लहानथोि यकतीना या िा डााना पस दयािच लागतात. या िा डामधय खप मोठया िकमा असतात. या पशाचा उपयोग मोठया परमािािि दाणिदरय, अपघात, बालकलयाि सतरीसहायय अशा कामाकणिता सितःचयाि बाहिचया दशात किणयात यतो. पसाच नह ति दध पािडि , तल, तप, ककिा पौणषटक आहािाचया िसत या सासथा णिकत घऊन गिीब बााधिााना िाटणयाकणिता सिखचान पाठणितात. अशा तऱहन आपलयाच दशबााधिााच दनसय,

अनकरमणिका

आजाि, अपागति शािीणिक ि मानणसक दबसलय याकणिता आपि पस जमि शकिाि नाही काय ? अस पस णमळणिि जरि शकय आह. या कामाला णनषठािात. णनसपह, णनलोभी अशा कायसकतयाची जरि आह. सिकािचया पाकठलयाची जरि आह. अशी योजना सिकािी पाकठलयाणशिाय उभी िाह शकिाि नाही. ि णतला परणतसाद सदधा योगय परकाि णमळ शकिाि नाही. महिन जनता ि सिकाि यााचया सहकायान अशी योजना तयाि करन कोिीतिी या महानकायाच धणििति किाि. या कायात पराात, भाषा, पकष ककिा इति कोितयाच िादगरसत परशनाचा अातभाि नाही. मािसाचया कलयािाकणिता मािसान सहायय किाियाच आह. या कायाला योगय अशी िळ आह.

याच कामाकणिता परचाि किणयाची जरिी आह. या परचािात ‘यकतीला दान दणयापकषा सासथला दयाि’ ह तति लोकााना णशकणिल पाणहज. भीक मागिाऱया णभकाऱयाला दान णदल ति तयाच पोट तया णदिसापितच भित ि तो णभकािीच िहातो. आपलया दानान णभकाऱयाला मदत होत नाही ह समाजाला समजल पाणहज. उलट सासथा तया यकतीचयाणहताचया अनक गोषटी करन तयााचया तयााचया पनिससनाचा िसता तयााना सापडािा याबाबतीत मदत कित. यकतीचया मदतीपकषा सासथची मदत ही अणधक दिगामी, अणधक ततिपिस अशी असत, हही समाजास समजल पाणहज. उपललध परचािाचया साधनातन मोठयााना णशकणिल पाणहज ि लहान मलााना या णिषयाच जञान करणमक पसतकातन णदल पाणहज, महिजच कालाातिान योगय अस जञान नागणिकााना णमळल. तयााचयाजिळ ज अणधक आह, तयाचा अणधकात अणधक उपयोग दबसलााना होऊ शकल. इतकच नह ति तयाानी परतयकष काही परमािात या लोकााची सिा किािी. ही सिासदधा अनक परकािची असणयाची शकयता आह ि जयााना ती झपल तयाानी ती किािी. ह णशकषि हळ हळपढचया णपढीस णदल ति आपलयामधील मािस णजिात िाहील. हा परकाि एकदम होिाि नाही. ककिा तयाचा िायदासदधा एकदम णदसिाि नाही. ५-१० िषानाति ििक आढळन यईल. पणयसाचय, दया, करिा ककिा इति कोितयाही धारममक अथिा नणतक ततिासाठी ज दान दयाियाच तयाचा ओघ या क दरीय गागाजळीकड िळणिला पाणहज.

अशा तऱहन गागाजळी णनमाि करन णतचा साचयच नह ति यय किणयाची सापिस योजना तयाि किािी लागल. या योजनपरमाि दशात जो सिात खालचा गिीब अणशणकषत असा समाज आह तयाच कलयाि टपयाटपयान ि णनिणनिाळया मागानी घडिन आिाि. आता अबसततिात असललया सासथााना जरि असल ति आरमथक सहायय दयाि ि जया णिभागात सासथा नसतील तथ नया सासथा काढायात. एकतर कटाब पदधती नषट झालयामळ समाज ह एक मोठ कटाब झाल आह ि सासथा ह तयाच कायस-क दर झाल आह. कटाबाची उिीि अशा सासथाानी भरन णनघाली पाणहज.

अपागासाठी असिाऱया सासथााना कायदयाच बाधन नसल ति कोिाही गिज मािसाला तथ परिश दता यईल ि तयाला तथ सनसमानान िहाता यईल.आजचा णभकषा परणतबाधक कायदा णकतीही चाागला असला तिीसदधा तयाला थोडा तिी णशकषचा िास आह. कायदयापरमाि झालली सथानबदधता ही णशकषसािखीच िाटत ि तो एक कला क आह अस अनक लोकााना िाटत. थोडया अनभिािरन अस महिता यईल की आदान क दरात सितः होऊन यिािा मािस कषठिोगी ककिा कषयिोगी असतो. सितः होऊन आदान क दरात अस लोक पषटकळदा यतात. इति अडचिीत सापडलला मािस आदान क दरात यत नाही. अपाग ि अडचिीत सापडललया इसमााना मदत कििाऱया सासथा काढलया ति तथ मदत घणयास लोकााना भय ककिा कमीपिा िाटिाि नाही ि णभकषा मागताना जी मानखाडना होत तीही तथ गलयामळ टाळता यईल.

अनकरमणिका

आिखी एका पदधतीन गािात िहािाऱया णभकाऱयााच बाबतीत कायस किता यणयासािख आह. याच अनिोधान एक परतयकष झालली हणककत दणयासािखी आह.

एक समाि ३५ िषत ियाचा अशकत मािस आपलया मलााना बिोबि घऊन भीक मागत अस. एकदा तया मािसाबददल माझयाकड एका अणधकाऱयान तकराि कली ि तो इसम सधया कोठ बसला आह हही सााणगतल. मी तया इसमास िकषक पाठिन बोलािन घतल. तयाचा ८-९ िषत ियाचा मलगा तथन पळन गला. सासथत आलयािि तयान मला िडन णिनाती कली की, मी एका सासथत नोकिीला आह. मला धरन ठऊ नका,माझया लहान मलााकड पहा’ मी तयाचयाबिोबि समाि अधा तास बोलत होतो. तयान सााणगतल, ‘माझी बायकोसदधा एका सासथत गली ७-८ िषत बदली काम किीत आह. णतला मणहना १५ त २० रपय पगाि णमळतो. मला मणहना ७०-८० रपय िोख पगाि हातात णमळतो. चाि मल आहत. घिाला २० रपय भाड आह. पगािसदधा अपिा पडतो महिन मी भीक मागतो. बायको सदधा िातरीची भीक मागत.’

माझ मन णदवधा झाल. मी तयाचयाकडन ‘पित भीक मागिाि नाही’ अस णलहन घतल. बायकोचया कामाचया णठकािाची माणहती घतली ि तयाला सोडन णदल. दसऱया णदिशी सकाळी ती बाई काम किीत होती तया सासथचया परमखास नािान पतर पाठणिल. ओळखीच होत त अणधकािी. तयााना णिनाती कली की तया बाईला कायम नोकिीिि घयाि. चािच णदिसाानी तो मािस पित आला. आलयाबिोबि पणहलयाादा पायािि डोक ठऊन िड लागला. मला कळना काय झाल. मी तयाला उठणिल ि णिचािल. डोळ पशीत तो हस लागला. माझया आियाला पािािाि उिला नाही. हा मािस हसतो आह ि िडतो पि आह. लहान मलासािखाच भासला मला तो. ‘बायकोला कायम नोकिी णमळाली.’ एिढच तो महिाला.

डोळयात अशर होत ि ओठािि हस. सख-दखःचा हा सागम होता. णभकषारपी िाकषसाचया तािडीतन सटललया आतमयाचया भािनोतकटतची सपादन अनभिताना माझयाही डोळयााचया कडा पािािलया होतया.

अनकरमणिका

पणिणशषट

पणिणशषट १

आजािी, अपाग, िदध ि सदढ अशा ततिािि १९६२ त १९६६ पयत सथानबदध कललया णभकाऱयााच िगीकिि

अ.ना. परकाि १९६२-६३ १९६३-६४ १९६४-६५ १९६५-६६ एकि टककिािी

१ िड २ – १३ २३ ३८ ४२

२ आाधळ बणहि ि मक ११७ १३२ २८० ६६ ५९५ ६.७

३ िदधि अपाग ५२८ ३८५ ७६६ ४२२ २१०१ २३.३

४ गपत िोग, कषय ि कषठ िोगी

२६१ ६७७ ५९५ ३११ १८४४ २०.५

५ सदढ १०१० १३०० १११८ ९४५ ४३७३ ४८.५

एकि १९१८ २४९४ २७७२ १७६७ ८९५१ –

अनकरमणिका

पणिणशषट २

१९४६ त १९६० पयत या कायदयानसिय हाताळलल खटल

िषस १ एणपरल िोजी णशललक खटल

१ िषात पकडललयााची साखया िषात णनकाली काढलल खटल

परष णसतरया एकि परष णसतरया एकि

१९४६-४७ १०६० ५९८ १६७८ १०६० ५९८ १६५८

१९४७-४८ ९१३ – ९१३ ९११ – ९११

१९४८-४९ ६७४ ४६४ ११३८ ६३४ ४६० १०९४

१९४९-५० ९४० ३५६ १३९६ ९७६ ३४६ १३२२

१९५०-५१ १०३४ ४८६ १५३० ९५६ ४३८ १३९४

१९५१-५२ ८०६ ६८९ १५४९ ७४२ ५९३ १३३५

१९५२-५३ ११२७ ८१७ १९४४ १०४५ ७६४ १८०९

१९५३-५४ ११७० १०७५ २२४५ १०९२ १०१३ २१०५

१९५४-५५ १२३५ ८२० २०५५ १०७१ ६९९ १७७०

१९५५-५६ २०८४ ७४८ २८३२ १५९३ ६३३ २२६३

१९५६-५७ ३३ ९६ ८६३ ४२५९ ३०५३ ८१० ३८६३

१९५७-५८ २६४७ ७७७ ३४२४ २२२६ ६८७ २९१३

१९५८-५९ ६६४९ १२५३ ७९०२ ६१८३ १०२० ७२०३

१९५९-६० ५९०३ १२६९ ७१७२ ४६५७ ११८० ५८३७

एकि २९८२० १०२१५ ४००१७ २६१९९ ९२४१ ३५४४०

अनकरमणिका

पणिणशषट ३. या कायदयानसिय १९४६ त १९६०चया दिमयान सथानबदध कललया लोकााची मानणसक ि शािीणिक बसथती दशसणििािा तकता

िषस िड अाध बणहि-मक कषयी कषठिोगी िदध ि अपाग सदढ गपत िोगी एकि

१९४६-४७ ६६ १२५ २४ १२ १३० - ४१५ - ७१५

१९४७-४८ ९ २७ १५ ३ २९ ३५ ३६३ - ४८१

१९४८-४९ १३ ८३ २६ ७ २१ - ४१६ - ५६६

१९४९-५० २० ९५ २३ २ ८२ ९ ७ ४७३ - ७९२

१९५०-५१ ४१ ५३ १८ ८ ८३ - ५२३ - ७२६

१९५१-५२ ५२ ४२ १० १४ ९० - ३३३ - ५४१

१९५२-५३ २७ ८५ १० १२ ६२ ३०१ ४५ ७ - ९५४

१९५३-५४ १४ ६८ १७ २४ १०१ ३८२ ५१२ - १११८

१९५४-५५ १ ८४ १२ ५ २१ २९८ ३७९ - ८००

१९५५-५६ २२ १२९ २४ ४१ ९४ २४१ ४८७ - १०३८

१९५६-५७ - १३४ ३० ५७ १३९ ५८८ ४७२ - १४२०

१९५७ -५८ ३९ ८८ १९ २८ ३४० ४२९ २६३ - १२०६

१९५८-५९ २३७ ३३९ १०२ ६० ४५३ १८७१ २३५९ ७७६ ५४२१

१९५९-६० २१३ १८५ ६३ १९१ ४२२ ५६३ १७५० ७७६ ३३८७

एकि

टककिािी

७५४

४ ·०

१५३७

७·८

३९३

२ ·०

४६४

२·५

२०६७

१०·७

४८०५

२५ ·०

९२०२

४८·०

-

-

१९२२२

-

अनकरमणिका

पणिणशषट ना. ४

१९४६ त १९६० चया दिमयान सदिह कायदयानसिय सथानबदध कललया लोकााच ियपिति िगीकिि

िषस

परष णसतरया एकि

१६ त २५

२६ त ४०

४१ च िि

एकि १६ त २५

२६ त ४०

४१ च िि

एकि १६ त२ ५

२६ त ४०

४१ च िि

एकि

१९४६-४७ – – – – – – – – – – – –

१९४७ -४८ – – – – – – – – – – – –

१९४८-४९ ११० २०९ ११९ ४३८ ३ ९ १०० १४० २७९ १४९ ३०९ २५९ ७१७

१९४९-५० २४९ २९८ १८० ७२७ १८ ९८ ८० १९६ २६७ ३९६ २६० ९२३

१९५०-५१ १७१ २८९ १६४ ६२४ २१ १४५ ३९ २०५ १९२ ४३४ २०३ ८२९

१९५१ -५२ १०४ १७८ १३४ ४१६ २१ ६४ ९९ १८४ १२५ २४२ २३३ ६००

१९५२ -५३ २०५ २९० २२७ ७२२ २१ ११० २०६ ३३ ७ २२६ ४०० ४३३ १०५९

१९५३ -५४ २२२ ३५० २१९ ७९१ २१ १४९ २४ ७ ४१७ २४३ ४९९ ४६६ १२०८

१९५४-५५ १२१ २७२ २२५ ६१८ १४ ७६ १९३ २८३ १३५ ३४८ ४१८ ९०१

१९५५-५६ १०९ २७० ४३२ ८११ १८ ६६ १४४ २२८ १२७ २२६ ५७६ ९२९

१९५६-५७ १९५ ५३२ ४५९ ११८६ १२ ९० १३२ २३४ २०७ ६२२ ५९१ १४२०

१९५७ -५८ १७९ ३३१ ४६३ ९७३ २८ ८६ १२४ २३८ २०७ ४१७ ५८७ १२११

१९५८-५९ ८२१ १६४२ २४६३ ४९२६ १२ ४ २०५ १७६ ५०५ ९४ ५ १८४ ७ २६३९ ५४३१

१९५९-६० १०२५ ११३५ ८५ ६ ३०१ ६ २५४ ९२ ८८ ४३४ १२७९ १२२ ७ ९४४ ३४५०

एकि ३५११ ५ ७९६ ५९४१ १५२४८ ५९१ १२८१ १६६८ ३५४० ४१०२ ६९ ६७ ७६०९ १८६७८

णिभागातील टकक

२३·० ३८ ·० ३९·० – १६·५ ३ ६·० ४८·५ – – – – –

एकि टककिािी

१८·७९ ३१ ·४ ३२ ·८ ८१ ·५८ ३ ·१ ५ ६·८ ५ ८·९४ १८·५ २१ ·९५ ३ ७·३१ ४०·६८ –

अनकरमणिका

पणिणशषट ५

पणहलयाच िळी अटकहोऊन कोटान णदललया सथानबदधतचया मदती बाबतची िगसिािी. (१९४६ त १९६० च दिमयान)

सथानबदधतची मदत

िषस एक िषस १ त २ िषत २ त ३ िषत ३ िषापकषा अणधक एकि

१९४६-४७ ५२९ ९२९ २०० – १६५८

१९४७-४८ २६० १४८ ३८ – ४४६

१९४८-४९ १४४ २४५ २४४ ६ ६३९

१९४९-५० २३६ २५१ ३८१ ११ ८७९

१९५०-५१ २८७ ३५५ ११५ – ७५७

१९५१-५२ ३६९ १२१ ४३ – ५३३

१९५२-५३ ५६६ ३२४ ३२ १६ ९३८

१९५३-५४ २४६ ७०८ १३७ १५ ११०६

१९५४-५५ ७२६ ४० ४ – ७७०

१९५५-५६ ४९९ ३०५ ३३ – ८३७

१९५६-५७ ५६३ ३५९ ७६ – ९९८

१९५७-५८ ६६९ ३२६ ११५ – १११०

१९५८-५९ २३६३ १३५१ ३९१ २१२ ४३१७

१९५९-६० २४९४ ४६१ ३४४ ८१ ३३८०

एकि ९९५१ ५९२३ २१५३ ३४१ १८३६८

णिभागीय टकक

सथानबदधाििील”

अटक झाललया”

५४·० ३२·२ ११·५ २·५ –

८७ ·९७

४५·९

अनकरमणिका

पणिणशषट ना. ६ दसऱया िळी ककिा अणधक िळा या कायदयानसिय अटक झालयामळ कोटान णदललया सथानबदधतचया मदती

बाबतची िगिािी. सथानबदधतची मदत

िषस १ िषस १ त २ िषत २ त ३ िषत ३ िषापकषा अणधक एकि

१९४६-४७ ३ – – – ३

१९४७-४८ – – – ५१ ५१

१९४८-४९ २ १ २० ५५ ७८

१९४९-५० – – – ४४ ४४

१९५०-५१ – – – ६७ ६७

१९५१-५२ – – – ६७ ६७

१९५२-५३ १९ २६ ५ ७१ १२१

१९५३-५४ ४ २५ – ७३ १०२

१९५४-५५ १५ ८ – १०८ १३१

१९५५-५६ ८ २१ १५२ २१ २०२

१९५६-५७ ४६ ९४ १२९ १५३ ४२२

१९५७-५८ ३८ १२ ३७ १४ १०१

१९५८-५९ ४३९ २८७ २४८ १३५ ११०९

१९५९-६० – – – ७० ७०

एकि

णिभागीय टकक.

५७४

२२·२

४७४

१८·०

५९१

२२·०

९२९

३७ ·८

२५६८

सथानबधदााचया एकि साखयिि टककिािी.

अटक झाललया एकि साखयिि टककिािी,

१२·३

६·४

अनकरमणिका

पणिणशषट ७

परमाणित सासथामधय असललया सथानबधदााची पराातिािी १९४६-१९६०

िषस माबई शहिातील

माबई िाजयाचया इति

णजलहयातील

भाितातील इति

परााणतक

भािता बाहिील

सााग शकिाि एकि

१ २ ३ ४ ५ ६ ७

१९४६-४७ ३७८ २९५ ३८१ – ६०४ १६५८

१९४७-४८ ९० २०८ १९९ – – ४९ ७

१९४८-४९ १८२ २०१ ३०७ १७ १० ७१७

१९४९-५० ४१ २३४ ५६१ २५ ६२ ९२३

१९५०-५१ ४१ १९९ ३९३ ७४ २२ ७२९

१९५१-५२ ३८ १७३ ३३४ २१ ३४ ६००

१९५२-५३ ७१ ३८५ ५४१ २३ ३९ १०५९

१९५३-५४ ४१ ३७४ ७५७ १३ २३ १२०८

१९५४-५५ २७५ २४ ० ३५१ २० १५ ९०१

१९५५-५६ ३८२ २६३ ३५८ ७ २९ १०३९

१९५६-५७ ९५ ५२२ ७०५ २५ ७३ १४२०

१९५७-५८ ५९ ४१३ ६८३ २७ २९ १२११

१९५८-५९ ३०६६ १५९९ ६०५ ७१ ९० ५४३१

१९५९-६० १३८४ ६८० ११७३ १७ १९ ६ ३४ ५०

एकि

टककिािी

६१४३

२९·०

५७८६

२८·०

७३४८

३५ ·०

३४ ०

१·५

१२२६

५ ·५

२०८४३

–

अनकरमणिका

पणिणशषट ना. ८

सथानबदध णभकाऱयातील महािाषटर ि बाहिील अस िगीकिि

िषस सथानबदध साखया महािाषटरातील महािाषटरा बाहिील बाहिील लोकााची टककिािी

१९६०-६१ २५६६ ८३२ १७३४ ६७

१९६१-६२ २२४९ ८०६ १४४३ ६४

१९६२-६३ १९१८ ६२२ १२९६ ६७

१९६३-६४ २५४२ ७४६ १७९२ ७०

१९६४-६५ २७७२ ११६६ १६०६ ४९

१९६५-६६ १७६७ ९७५ ८२२ ४६

एकि

सिासिी

१३८१४ ५१४७ ८६९३ ३६३

६०·५

पणिणशषट ना.९

१९६२-६६ दिमयान झालली अटक, सथानबदध इतयाणद (महािाषटरातील)

१९६२-६३ १९६३-६४ १९६४-६५ १९६५-६६

अटक झालल ४२८० ४३५८ ४५२६ ३१०६

सथानबदध १९१८ २५४२ २७७२ १७९७

सोडल िगि २३ ६२ १८१६ १७५४ १३०९

सथानबदधााच शकडा परमाि ४५·० ५८·० ६१·२ ५७·५

अनकरमणिका

पणिणशषट ‘अ’

शासकीय ि खाजगी परमाणित सासथा (१९७३ मधय) (णभकषा परणतबाधक कायदा १९६० परमाि )

अ.ना. सासथच नाि पिा

ट. ना. इतयादी सथानबदधाची

अणधकात अणधकसाखया

कोितया परकािचया सथानबदधाकणिता परमाणित

तथील उदयोग ि णशकषि

१. णभकषकिी आदान क दर चबि, चबि माबई, ७१ .

ट. ना. ५२१२५५

८५० कचचया कदतील

५००

सदढ (सथा.)

१००

कषठिोगी१५०

कषय झालल

१००

१)सताि,

२) खिाट किि

३)कशपी

४)पिीट

५)यातर भाग

६)कककट पालन

७)शती

२. णभकषकिी आदान क दर

७१, निी पठ, पि, ३१ .

ट.ना.५४०१४

११५ कचचया कदतील८५

णसतरया१५

सदढ (सथा.)१५

१)सताि

२) कशपी

३) खिाटा किि.

३ . णसतरयााचसाठी परमाणित सासथा चबि, चबि, माबई, ७१

ट.ना. ५२१६५७

३५०

+ २००

कचचीकद

५५०

कचचया कदतील ि इति सथानबदध णसतरया

१) कशपी

२) शती

३)खिाटा किि

४)लोकि णििकाम

५)सतकताई

६)णपनकशन

७)पठठा काम

४. परष णभकषकिी परमाणित सासथा, णिसापि, णजलहा, अहमदनगि.

ट.ना. ३६५ (नगि)

७२५ सदढ सथानबदध. १)शती

२)णिटा ि का डया

३)कशपी

४)बााधकाम

५)णििकाम

अनकरमणिका

६)पिीट

७)मोची काम

८)साबि बनणिि

९)कककट

१०)तल घािा

११)सताि

५. परषाकणिता परमाणित सासथा. कपपळगाि णपसा, णज. अहमदनगि

३००

सदढ सथानबदध १)णििकाम

२) सताि

३ )कशपी

६. परषाकणिता परमाणित सासथा. तालका शरीगोद, घायपातिाडी, णजलहा, अहमदनगि

१०० सदढ सथानबदध १)शती

२)णििकाम

३)सताि.

७. परषाकणिता परमाणित सासथा, सातािा, णज. सातािा

ट. ना.२५६.

२०० सदढ सथानबदध १)पिीट

२)खिाटा किि

३)शती

४)कशपी

८. परषाकणिता परमाणित सासथा. कचबळ. ता. शरीगोद, णजलहा, अहमदनगि

२०० अाध, िदध ि अपाग सथानबदधासाठी

१)शती

२) कशपी

३)णििकाम

४)पलबतटक िायि

बग

५)दातमाजन

९. परषाकणिता परमाणित सासथा.जााभळ पोसट,कळगाि, णजलहा, ठाि.

ट. ना. ५ ७.कळगाि

३०० मादबदधी, सदढ सथानबदध. १)शती

२) खिाटा किि

३)कशपी

१०. कषठिोगी णभकषकऱयाकणिता परमाणित सासथा. (परष). पई-कोलाड, णज. कलाबा.

१६० कषठिोगीसथानबदधपरष. १)शती

२)कशपी

३)मोची

अनकरमणिका

४)णििकाम

११. कषठिोगी णभकाऱयाकणिता परमाणित सासथा. (परष). कडगाि, ता. ि पोसट. जऊि, णजलहा, सोलापि.

२५० कषठिोगी ि ५० सदढ सथानबदध

१)शती

२) पिीट

३) मोची

४)कशपी

१२. णभकषकऱयााचा िकस क प माळणशिस, णज. सोलापि.

१००

३८५०

सदढ सथानबदध. १)शती.

मनोरगिालय

१. मधयिती मनोरगिालय यििडा, पि, ६.

ट.ना. २२५१५.

मानणसक णिकत

२. मनोरगिालय, ठाि. मानणसक णिकत

३ . मनोरगिालय, ितनाणगिी.

मानणसक णिकत

णभकषापरणतबाधक कायदयाखालील खाजगी परमाणित सासथा

१. ककग जॉजस V इनिमसिी महालकषमी, माबई,

ट.ना. ३७३८७७.

३० अपाग सतरी-परष.

२. लडी धनबाई जहााणगि, होम िॉिद डसटीटयट,

महालकषमी, माबई,

ट.ना. ३७३८७७.

३०० अपाग सतरी-परष.

३. ॲकिथस लपरसी होम, माटागा, माबई

२० दिाखानसयात ठिणयासािख कषठिोगी

सतरी परष.

४. पना सकल ॲड होम, िॉि ललाइाड, कोिगाि पाकस , पि, १.

ट.ना.

५० अाध परष णभकािी

५. डबहडससन इनिमस, ५० अपाग सतरी-परष णभकािी.

अनकरमणिका

असायलम, ७१, निी पठ, पि, ३०.

६. इदलजी रमामजी, ऑलललस लपरसी होम, रॉमब, माबई, ७१.

५० कषठिोगी परष णभकािी.

७. हाजी अललािखीया, सोनािाला अाध अड अनाथ सतरी आशरम, अाधिी, माबई.

५० अाध सतरी णभकािी

८. िडकरॉस टी.बी.सणनटोणियम, अििगाि, अहमदनगि.

५० कषय झालल णभकािी

९. कसमबाई मोतीचाद, मणहला सिा गराम, कित िोड, पि, ४.

ट.ना. ५७४९०

१० पणतता णभकषकिी णसतरया.

१०. महािोगी सिा सणमती, बिोिा, णजलहा,चादरपि.

२५ दगधिोग (कषठिोगी) यकती.

११. जगदाबा कषठ णनिास, तपोिन, अमिािती.

५० दगधिोग (कषठिोगी) यकती.

१२. णडबसरकट लपरसी णिलीि, असोणसएशन, सािडी, अहमदनगि.

२५

१३. महािोगी सिा सणमती, मालगाि, णज. नाणशक.

२५

१४. दिापि लपरसी कॉलनी, िधा.

५०

अनकरमणिका

पणिणशषट ‘ब’

णशधा पतरक

G. L. Home Department No. 770/4/XF DL./16-8-1946परमाि

१) परतयक सदढ परष णभकाऱयास िोजच अपरमाि. कषटाच काम कििाऱयास (शती, सतािी, लोहािी इतयादी काम).

१ २ ३ ४

गह, जिािी, बाजिी, ककिा ताादळ डाळ मीठ कााद

२४ औास ५ औास ८ डराम ४ डराम

५ ६ ७ ८

मसाला भाजी सिपि कचच

४ डराम ८ औास १ पौड ६ डराम

९

तल

६ डराम (१ एणपरल त ३० सपटबि)

१० डराम (१ आकटोबि त ३१ माचस)

२) मधयम काम कििाऱया परष णभकाऱयाकणिता

१ २

इति परमाि १ परमाि. गह, जिािी, बाजिी, ककिा ताादळ डाळ

२२ औास ४ औास

३) सदढ णसतरया, कचचया कदतील णभकािी ि अपागाकणिता.

१ २

इति परमाि १ परमाि. गह, जिािी, बाजिी, ककिा ताादळ डाळ

२० औास ४ औास

टीप:– गह, ताादळ िगि धानसय िशनपरमाि कमी णमळालयास तयाचऐिजी मटकी, मग, चिळी,

शगदाि ककिा इति णमळिाऱया डाळी दयायात.

अनकरमणिका

पणिणशषट ‘ब’

िणििािच अ १) (अ) शाकाहािी-गहाचया पोळीच १ िळच अ, तयाबिोबि ४ औास गळ, ि २ औास बसन.

(ब) माासाहािी-गहाचया पोळीच एक िळच अ, ि तयाबिोबि ५ औास मटि. २) २ डराम जादा मीठ, ३) २ औास जादा कााद, ४) २ त ५ िषाचया मलााना खालीलपरमाि णिमााडििील मलााच णशधा परमाि दयाि.

१ २ ३ ४

गह, जिािी, बाजिी, ककिा ताादळ डाळ मीठ कााद

१८ औास ४ औास ८ डराम ४ डराम

५ ६ ७ ८ ९ १० ११

मसाला भाजी सिपि कचच गळ साखि तल

२ डराम ४ औास १२ औास २ डराम १/२ औास ३ औास आठिडयाला

६ डराम (१ एणपरल त ३० सपटबि)

२१ डराम (१ आकटोबि त ३१ माचस)

टीप: डॉकटिााचया सललयािरन योगय अ दता यईल.

आठिडयाच णिशष पदाथस पणिपतरक B.B.S.६५४. णदनााक ३१-५-१९५५ परमाि. (गरामचया णहशबात.)

साबि चिा खोबिल तल णशककाई ककिा अागोळीचा साबि

परष ५८ गरम १४ गरम २९ गरम

णसतरया ५८ गरम २९ गरम २९गरम

टीप-: १) १ औासाच ३०गरम या णहशबात सधया णशधा णदला जातो.

२) ििील णशधािाटपाच परमाि लौकिच बदलिाि आह अस िाटत. पि ह परमाि १९७२-७३ मधय चाल आह.

अनकरमणिका

पणिणशषट ‘क’ महािाषटरातील अपागााचसाठी काम कििाऱया सासथााची यादी (अ) अाधााची सिा कििाऱया सासथा

शासकीय सासथा

१. शासकीय अाध शाळा,

कालिाि णबबलडाग, सटशन िोड, नाणशक,

ट.ना. ६३०६

२. शासकीय अाध शाळा,

भाडािा,

ट.ना. ३६१

३. शासकीय अाध शाळा,

हौकसग कॉलनी, लाति, णजलहा उसमानाबाद.

४. शासकीय अाध शाळा,

नाादिी, तालका, मािगाि, णज. कलाबा.

मानसयता णदललया अाधशाळा

१. दी. ही. एम. सकल, िॉि दी ललाइाड

ताडदि माबई ना. ३४.

ट.ना. ३७९२३६

२. दी. दादि सकल, िॉि दी ललाइाड

१६०, दादासाहब िाळक िोड, माबई १४.

ट. ना. ४४२१४४

३. दी हपी होम ॲड सकल, िॉि दी ललाइाड

डॉ. ॲनी बझाट िोड, ििळी, माबई १८.

ट.ना.

”

३६३८६६

३७३१८३

४. दी. पजा सकल ॲनसड होम िॉि दीललाइाड

१४-१७ कोिगाि पाकस , पि १.

ट.ना. २२९८३६

५. दी ललाइाड बॉइज इासटीटयट,

साऊथ अाबाझिी िोड, नागपि.

ट.ना. २२६३९

६. दी सकल िॉि दी ललाइाड,

दिपि, धळ.

७. दी सकल िॉि दी ललाइाड बोधाडी,

िलि सटशन, साऊथ िोड, ता. णकनिट, णजलहा नाादड.

८. दी सकल िॉि दी ललाइाड,

अमिािती, मााणगलाल पलॉटस, अमिािती.

९. आनाद णिदयालय,

आनादिन, बिोिा, णजलहा चादरपि.

१०. दी सकल िॉि दी ललाइाड, चाळीसगााि,

अनकरमणिका

चाळीसगााि, णजलहा जळगााि.

अाध सतरी-परषासाठी कमसशाळा ि सासथा

१. एन.एस.डी. इाडबसरअल होम िॉि दी ललाइाड,

बी.डी.डी.चाळ ना.५२, ििळी, माबई १८.

ट. ना. ३७५९९५

२. एम.एन.बनाजी इाडबसरयल होम िॉि दी ललाइाड,

२८०, घोडबादि िोड, जोगशविी, माबई ६०.

ट.ना. ५७२४८७

३. दी िकस शाप िॉि दी ललाइाड,

ििळी, डॉ. ॲनीबझाट िोड, ििळी, माबई१८.

ट.ना.

ट.ना.

४०४२४७

४५२४५९

४. दी शलटडस िकस शॉप िॉि दी ललाइाड,

पि, ८२, िासता पठ, पि २.

ट.ना. २५३४४

५. दी इाडबसरअल होम िॉि दी ललाइाड िीमन,

१६०, दादासाहब िाळक िोड,दादि,माबई १४.

ट. ना. ४४२१४४

६. शलटडस िकस शॉप िॉि दी ललाइाड,

साऊथ अाबाझिी िोड, नागपि.

ट.ना. २२६३९

७. इाडबसरअल णिहणबणलटशन यणनट,

५१, महातमागााधी िोड, माबई १.

ट.ना. ४५४२४७

८. दी टाटा ॲगरीकलचिल ॲड रिल रकनग सटि िॉि दी ललाइाड, िानस.

१) c/o५१, महातमा गााधी िोड, माबई १.

२) ककिा ऑ. रजिि, टाटा रसट, बॉमब हाऊस, बरस सरीट, िोटस, माबई १.

९. दी शरम साधना रसट िकस शॉप िॉि दी ललाईड,

१५९, शााती पठ, जळगाि.

अाधाचया इति सासथा

१. इाडबसरअल इाबसटटयट िॉि दी ललाइाड, डि ॲड डाब

उिि अाबाझिीमागस, शाकि नगि, नागपि.

२. दी हाजी अललािणखया सोनािाला, ॲडअनाथ आशरम,

३७, णगळिटस णहल, ििसोिा िोड,अाधिी, माबई.

३. दी ललाइनसड णिलीि असोणसएशन,

बोिािाला णबबलडाग, ४८१, कालबादिी िोड, माबई२.

(ब) मकबणधिााची सिा कििाऱया सासथा, शासकीय सासथा

१. मकबणधिााची शासकीय शाळा,

आठल णबबलडाग, अकोला.

ट. ना. ८३०

२. शासकीय मकबणधि शाळा, ट. ना. ८३

अनकरमणिका

गोधळपाडा, अणलबाग, णज. कलाबा.

३. शासकीय मकबणधि शाळा,

औिागाबाद, नागसन को-ऑपिणटह सोसायटी,

णजनसी ललॉक ३३-३४, औिागाबाद.

मानसयता णदललया मकबणधि शाळा

१. दी बॉमब इबनसटटयशन िॉि डि ॲड मयट

३३, नसणबट िोड, माझगाि, माबई १०.

२. दी डि ॲड डाब सकल, (ड सकल)

ठािा सटशन िोड, कलकटि ऑणिस शजािी, ठाि.

३. ही. आि. रइया मकबधीि णिदयालय, पि.

णटळक कॉलज ऑि एजयकशन, णटळकिोड, पि ३०.

४. डि ॲणड डाब सकल, सोलापि, (ड सकल)

निी पठ, परभात टॉकीज शजािी, सोलापि.

५. दी भाित मकबणधि णिदयालय, नागपि,(ड सकल)

गााधीबाग, नागपि २.

६. दी बॉब डि ॲड डाब इनससटीटयशन (ड सकल) काकडिाडी, माबई ४. ट. ना. ३५६०५०

७. दी सकल िॉि डि अड डाब (ड सकल)

णिजय णशकषि सासथा, मिाठी गराथ सागरहालय,

१७२, नायगाि करॉस िोड, दादि, माबई १४.

ट. ना. ४४१५५३

८. एजयकशन ऑणडऑलजी िीसचस सटि (ड सकल)

‘पनम’ ६७, नणपयन िोड, माबई ६.

ट. ना. ३६१७०५

९. णिकास णिदयालय िॉि दी डि (ड सकल)

F 7 शाकि णनिास, भिानी शाकि िोड, दादि, मा. २८.

१०. दी डि डाब ॲड ललाइनसड इबनससटटयट,

नॉथसअाबाझिी िोड, नागपि.

११. दी सकल िॉि दी डि

c/o दी सरल सोसायटी िॉि दी एजयकशन ऑि डि १८, मोिाजीबाई सरीट, अणगरपाडा, मय शाळसमोि, भायखळा, माबई.

१२. दी सटीिन सकल िॉि दी डि,

दादीशट िोड, चौपाटी, माबई ७.

१३. मकबणधि णिदयालय,

लायनसस कलब, मालगाि, णजलहा नाणशक.

१४. दी िाचा परणशकषि णिदयालय िॉि दी डि णचलडरन,

अनकरमणिका

कोलहापि, दी नसय. एजयकशन सोसायटी,

नसय महादवाि िोड, कोलहापि.

१५. दी इबनससटटयट िॉि दी हणडकपड इन णहअकिग,

णमिज, कपामाई नणसग होम, णमिज, णज. साागली.

कमसशाळा ि इति सासथा

१. गहनसमट रकनग साटि िॉि ॲडलट डि

शााती भिन, क प ५, उलहासनगि, णज. ठाि.

२. परो. दात यााची मक बणधि शाळा

ठाकिदवाि, माबई.

३. बॉब डि अड डाब सोसायटी,

कअि यनायटड आणशया,१२ िमपाटस िोड, माबई १.

(क) मणतमादााची सिा कििाऱया सासथाशासकीय शाळा

१. मणतमाद मलीची शाळा, णशरि, णजलहा, पि.

मानसयता णदललया शाळा

१. दी ‘हिन’ मोदी णमिि बागलो िोड, ििसोिा,

हाया अाधिी, माबई ५८.

ट. ना. ५७१५८१

२. सकल िॉि दी णचलडरन इन नीड ऑि सपशल, कअि, माबई, णशिडी णहल,माबई, ५६.

ट.ना. ३७२७७०

३. ‘नादनिन’ सकल िॉि दी मटली हडीकपड (ड सकल)

c/o मात सिा साघ, नॉथस अाबाझिी िोड, नागपि.

ट.ना. २६०४४

४. सकल िॉि दी मटली हडी कपड (ड सकल)

कामायनी बागला, ११८७ / ६४ णशिाजी नगि, पि ५.

ट. ना. ५७००६

५. दी सकल, लायनसस जह सटि िॉि मटली हणडीकफ, खाि

साशोधन सदन, साऊथ ॲहनसय, खाि,

माबई ५२

ट. ना. ५३२६९९१

६. दी सकल िॉि दी मटली णिटाडत ड णचलडरन,

कमाणिका सतरी माडळ, सिोणजनी िोड, णिलपालत माबई ५६.

७. होम िॉि मटली डणिणशअाट णचलडरन, मानखदस, माबई.

मणतमादासाठी कमसशाळा ि इति सासथा

१. शलटडस िकस शॉप िॉि मटली हडीकप ॲडलटस

मात सिा साघ, नॉथस अाबाझिी िोड, नागपि.

२. शलटडस िकस शॉप िॉि दी मटली हडीकप, माबई

c/o सोसायटी िॉि दी होकशनल िीहबीलीटशन ऑि दी णिटाडत ,

अनकरमणिका

णकलाचाद मनशन, २९८ णपरनससस सरीट, माबई २.

३. सपशल सकल िॉि मटली हडीकप णचलडरन

बळिाम भिन, ३ िा मजला गरटिोड, माबई७.

४. जानकीिाम णिदयालय, िामणनिास, तळमजला भालचादर िोड माटागा, माबई.

५. णशणश माागलयम, णथऑसॉणिकल सोसायटीसमोि

१०-११ जह िोड, सााताकरझ (िसट) माबई ५८.

६. कसतिबा नससिी, एदनिाला मनशन चौपाटी, माबई ७.

७. सकल िॉि हणडीकप णचलडरन, मटली णिटाडत ड

(माबई कॉपोिशनन चालणिलल ).

८. होम िॉि दी एजड ॲड हणडीकप

उाटखाना, मणडकल कॉलज, िोड, नागपि.

ट. ना. २५६९१

(ड) अबसथयाग असिाऱयााची सिा सासथाशासकीय सासथा

१. गहनसमट होम िॉि दी णकरपलड णचलडरन. िामदास पठ, नागपि. ट. ना. २४७२६

२. गहनसमट होम िॉि दी णकरपलड णचलडरननागसन को-ऑपिणटह हौकसग सोसायटी, औिागाबाद.

३. गहनसमट होम िॉि दी णकरपलड णचलडरन. णकलला, णमिज.

मानसयता णदललया सासथा

१. सकल िॉि दी बड णिडन णचलडरन इन.

दी बाई जिबाई िाणडया हॉबसपटल, सायन-राबि िोड, दिनाि माबई ८८.

२. सोसायटी िॉि दी एजयकशन ऑि दी णकरपलड णचलडरन,

मोटलबाई सरीट, आगरीपाडा, मा. ११.

ट. ना. ३७०८१०

३. दी सोसायटी िॉि दी िल िअि ऑि णिझीकली हडीकणड

िानिडी. पि १.

ट. ना. २२९४५

४. होम िॉि दी एजड अड हबनसडकफड, मलााचा णिभागउाटखाना मणडकल कॉलज िोड, नागपि.

ट.ना. २५६९१

५. अपाग कलयाि क दर, अि,तालका, जि, णज. पि.

६. नशनल सोसायटी िॉि इकल ॲपॉिचयणनटीज िॉि दी हडीकपड,सि णिठठलदास चबसस, अपोलो सरीट, माबई १.

७. सोसायटी, िॉि दीकरीपलड णचलडरन, णचलडरनसस ऑिथोपणडक हॉबसपटल,

हाजी अलली पाकस , महालकषमी, माबई ११.

कमसशाळा ि औदयोणगक सासथा

१. गहनसमट शलटडसड िकस शॉप िॉि दीडि, मयट ॲणड णकरपलड, ट. ना. २६३०१

अनकरमणिका

(ॲडलटस) जनी चोखामळा इमाित, मागळिािी बाजािा जिळ,निी बसती, नागपि.

२. गहनसमट शलटडसड िकस शॉप िॉि ॲडलट णिणजकल हडीकफ,णसकची भिन, भटकळ गट, औिागाबाद.

(इ) कषठ िोगयााना मदत कििाऱया सासथा

१. लपरसी बकलणनक, अललीपि, णज. चाादा.

२. सट अडरयज, लपरसी बकलणनक, कागल, णज. कोलहापि.

३. लपरसी हॉबसपटल, नाणशक पाचिटी. नाणशक.

४. कषठिोगयासाठी नाणशक नगिपाणलकचा दिाखाना, पाचिटी, नाणशक.

५. नाणशक णडबसरकट लपरसी असोणशएशन

णशशणिहाि ि कषठधाम, पाचिटी नाणशक

६. लपरसी हॉबसपटल, पोलादपि, णजलहा-कलाबा.

७. कहद कषट णनिािि साघ शाखा

िडकरॉसणबबलडाग, १४१ कमट िोड, माबई- १.

८. गााधी ममोणिअल लपरसी िौडशन िधा.

९. लपरसी हलथ यणनट, डायिकटोिट ऑि मणडसीन अड पबललक हलथ

कनॉट हाऊस, पि– १.

१०. आनादिन महािोगी सिा सणमती बिोिा, णजलहा चाादा,

११. पलाबसटक सजसिी यणनट, ज.ज.गरप ऑि हॉबसपटलस, भायखळा, माबई.

१२. पना णडबसरकट लपरसी कमटी, १८ िलसली िोड, पि– १.

१३. णिचडससन लपरसी हॉबसपटल, णमिज, णज. साागली.

१४. लपरसी सकशन, बसकन णडपाटसमट.

क. ई. एम. हॉबसपटल, पिल, माबई १२.

१५. दिापि लपरसी कॉलनी, अमिािती, णज. िधा.

१६. बसकन णडपाटसमट, ससन हॉबसपटल, पि.

१७. सपशल लपरसी ऑणिसि, महािाषटर िाजय, कनॉट हाऊस, पि १.

१८. णिदभस महािोगी सिा माडळ, अमिािती.

१९. ॲकिथस लपरसी होम, िडाळा, माबई.

२०. बहलज ऑि लपरसी पशाटस, िडाळा णमशन, णज. अहमदनगि.

२१. पीपलस मणडकल हॉल, जय मादीि, िधा.

२२. एस ई. टी. यणनटस (अ) सिागराम, िधा णजलहा.

(ब) जामनि, जळगाि णजलहा.

२३. आनादगराम सोसायटी, आळादी िोड, पि.

अनकरमणिका

२४. हॉबसपटल िॉि लपरसी कसस, सातािा.

२५. कोढिा लपरसी हॉबसपटल, पि १.

याणशिाय पणिणशषट ‘अ’ मधय अधीक सासथा आहत.

अनकरमणिका

आधािभत गराथ

महािाषटरातील िदधाशरम िदध अपागाची सिा कििाऱया सासथा

१. होम िॉि दी एजड अड हणडीकप मणडकल कॉलज िोड, उाटखाना, नागपि.

२. मातसिा साघ, पाचिटी आशरम, नागपि.

३. गरदि िदधाशरम, मोझिी, णज. अमिािती.

४. डणिड ससन इनिमस असायलम, ७ १ निी पठ, पि ३०.

५. इश-परम-णनकतन, पदमजी पाकस , पि २.

६. लपरसी णिलीि असोणसएशन, िदधाशरम, अहमदनगि.

७. डलल. बी. एन. ऑिस नज होम िॉि ओलड िीमन पाढिपि, णजलहा सोलापि.

८. नहर चाचा णशकषिसासथा, गााधी िदधाशरम चािळ, तालका पाटि, णज. सातािा.

९. शरदधानाद मणहलाशरम, होम िॉि ओलड िीमन, माबई १९.

१०. शरी गाडग महािाज धमसशाळा रसट, पिमधाम िदधाशरम, बळगाि, णजलहा अमिािती.

११. नब लायनसस होम, िॉि एकजग ललाईड नझीि बागला, हायलडस, लोिािळा, णज. पि.

आधािभत गराथ

१. माबई णभकषकऱयााचा कायदा १९४५

२. माबई णभकषा परणतबाधक कायदा १९५९

३. माबई मलााचा कायदा १९२४ि १९४८

४. महािाषटर णभकषापरणतबाधक णनयम १९६४

५. अासाठी दाणहणदशा ल. –शििादर गोखल.

६. अपागााची हाकल. –शििादर गोखल

७. Beggass Problem in Greater Bombay, by Dr. M.T.Moorthey.Ph.D.

८. Report of the Evaluation Committee on Industrial, Occapational and Aricultural programmes in the Beggars Homes in the Maharashtra State– 1963-64.

९. Principles and Practice of Public Administration, by M. Ruthanswami.

अनकरमणिका

१०. Practice and Theroy of Probation and Parole by David Dressler, Columbia University-1959.

११. Index of Institutions for the Handicapped in India and Reference material published by the Indian Conference of Social Work, Bombay.

१२. Article by Dr. Price-on Transvestides in Samaj Seve of May 1961.

१३. Social Defence Vol. III Number 10 October 1967– “Beggars Problem in India” by Shri P.K. Bhattacharya– Abu.

१४. ‘Punishment’–by Hans Van Hentig william Hodge and Company Ltd. London, Edimburgh, Classgow (1937).

१५. दणनक सकाळ णदनााक १० माचस १९७३ पान ७. ‘िोटया बातमया’.

*****