latin iii (2014-1)

54
Latín III (2014-1) Dr. Raúl Torres M Latín III (2014-2) Usos, clases y peculiaridades delparticipio latino Sabemos que el latín, en comparación con el griego antiguo, dispone de una morfología participial mucho más limitada. Mientras que en griego se cuenta con participio presente, futuro, aoristo y perfecto, activo, medio y pasivo, el latín sólo dispone de participio presente y futuro activos, y perfecto pasivo (con sus correspondientes verbos “deponentes” 1 ). A cambio de lo cual, el modo casi abusivo de los participios en la prosa griega es, felizmente, ajeno al latín. [No está de más recordar que los verbos medios tienen participio presente (hortans) y futuro (hortaturus) con morfología activa ni que, por otra parte, algunos participios pasivos de los “deponentes”(que deberían tener sólo significado activo) tienen (también) significado pasivo: comitatus (“acompañado”), ratus (“prorrateado” 2 , “válido”),dimensus (“medido”), populatus (“devastado”), expertus (“probado, puesto a prueba”, no “experto”= peritus; mientras que expers = “desprovisto”), partitus (“repartido”). Tampoco sobra recordar que los participios presentes construyen el ablativo en –e cuando tienen sentido claramente verbal (= “predicativo”) o sustantivado, mientras que, como meros adjetivos (= “atributivos”), su ablativo es en –i.] Dada la naturaleza adjetival que poseen, deben distinguirse fundamentalmente dos tipos de participio: el participio atributivo y el predicativo, y, dentro de éste, el “propiamente” predicativo y el adverbial. Los participios atributivos se comportan plenamente como adjetivos (atributivos), mientras que los predicativos adverbiales, atendiendo a su naturaleza verbal, establecen generalmente, como en el griego, una relación temporal con el verbo finito. 1 Algunos antiguos participios, sobre todo de verbos medios, se utilizan simplemente en el sentido de frases hechas, sin matiz participial alguno. Tales son: cenatus (“comido”), pransus (“desayunado”), potus (“bebido”), iuratus (“juramentado”), ratus, arbitratus (“pensando”, “siendo de opinión”), admiratus (“lleno de admiración”), verĭtus (“por temor”), usus (“valiéndose de”), gavīsus (“lleno de alegría”), etc. 2 pro rata [parte]: “proporcionalmente”. 1

Upload: amaury-mendoza-toro

Post on 10-Apr-2016

46 views

Category:

Documents


5 download

DESCRIPTION

Latin III

TRANSCRIPT

Page 1: Latin III (2014-1)

Latín III (2014-1) Dr. Raúl Torres M

Latín III (2014-2)

Usos, clases y peculiaridades delparticipio latino

Sabemos que el latín, en comparación con el griego antiguo, dispone de una morfología participial mucho más limitada. Mientras que en griego se cuenta con participio presente, futuro, aoristo y perfecto, activo, medio y pasivo, el latín sólo dispone de participio presente y futuro activos, y perfecto pasivo (con sus correspondientes verbos “deponentes”1). A cambio de lo cual, el modo casi abusivo de los participios en la prosa griega es, felizmente, ajeno al latín.

[No está de más recordar que los verbos medios tienen participio presente (hortans) y futuro (hortaturus) con morfología activa ni que, por otra parte, algunos participios pasivos de los “deponentes”(que deberían tener sólo significado activo) tienen (también) significado pasivo: comitatus (“acompañado”), ratus (“prorrateado”2, “válido”),dimensus (“medido”), populatus (“devastado”), expertus (“probado, puesto a prueba”, no “experto”= peritus; mientras que expers = “desprovisto”), partitus (“repartido”).Tampoco sobra recordar que los participios presentes construyen el ablativo en –e cuando tienen sentido claramente verbal (= “predicativo”) o sustantivado, mientras que, como meros adjetivos (= “atributivos”), su ablativo es en –i.]

Dada la naturaleza adjetival que poseen, deben distinguirse fundamentalmente dos tipos de participio: el participio atributivo y el predicativo, y, dentro de éste, el “propiamente” predicativo y el adverbial. Los participios atributivos se comportan plenamente como adjetivos (atributivos), mientras que los predicativos adverbiales, atendiendo a su naturaleza verbal, establecen generalmente, como en el griego, una relación temporal con el verbo finito. Eso explica que el participio presente implique simultaneidad (properans venio, properans veniam, properans veni) el perfecto, anterioridad (reversus cognosco, reversus cognoscam, reversus cognovi) y el futuro, posterioridad o inmediatez (spectaturus adsum, spectaturus adero, spectaturus aderam) respecto del verbo finito. Esta estrecha relación temporal entre el participio predicativo adverbial y el verbo finito de una oración es llamada participium coniunctum y equivale, en términos semánticos, no sintácticos, a una oración adverbial, es decir, sintácticamente se trata sólo de un adjetivo predicativo, pero su significado es el de toda una oración adverbial. Esta función adverbial de los participios predicativos puede darse de manera completamente independiente de la estructura sintáctica, es decir, sin necesidad de que el participio predicativo concuerde en caso con ningún miembro oracional, sino en un caso “suelto” (= “absoluto”): a esta independencia del participio predicativo adverbial se le conoce como ablativo absoluto3. Sintácticamente el coniunctum y el absolutum son completamente distintos, es más,

1 Algunos antiguos participios, sobre todo de verbos medios, se utilizan simplemente en el sentido de frases hechas, sin matiz participial alguno. Tales son: cenatus (“comido”), pransus (“desayunado”), potus (“bebido”), iuratus (“juramentado”), ratus, arbitratus (“pensando”, “siendo de opinión”), admiratus (“lleno de admiración”), verĭtus (“por temor”), usus (“valiéndose de”), gavīsus (“lleno de alegría”), etc.2pro rata [parte]: “proporcionalmente”.3 Es probable que el origen de esa construcción esté en el uso del ablativo instrumental con un predicado: por ejemplo, en la oración reges coactis omnibus copiis castra oppugnant: “los reyes atacan el campamento con todas las tropas reunidas” el ablativo puede entenderse como meramente instrumental, pero también como una oración adverbial suelta: “los reyes atacan el campamento, una vez que reunieron todas sus fuerzas”.

1

Page 2: Latin III (2014-1)

Latín III (2014-1) Dr. Raúl Torres M

opuestos; semánticamente, en cambio, son idénticos y ambos equivalen a una determinación adverbial (lo que las gramatiquitas llaman “complemento circunstancial”)4.

Existe una serie de ablativos absolutos que, por su frecuencia, vale la pena aprenderlos como verdaderas frases hechas: [Publio] adulescente (“Publio, en su juventud...”), [Pompeio] auctore (“por iniciativa de Pompeyo”), [Augusto] comite (“acompañado por Augusto”), [C. Cæsare] consule (“en el consulado de C. César”), [natura] duce (“con la naturaleza como guía”), [Tarquinio] rege (“en el reinado de Tarquinio”), [patre] inscio / ignaro (“sin saberlo mi padre”), [milite] incolume / salvo (“sin que el soldado sufriera ningún daño”), [me] invito (= a!kwn).

En latín clásico(no así en Livio, por ejemplo, o en poesía) pueden ser atributivos sólo el participio presente y el perfecto, mientras que el único participio futuro que se usa es, precisamente, futurus (por ejemplo, ætas futura). La lengua clásica evita el uso de participios atributivos cuando éstos pueden tener un sentido no sólo adjetival, sino también verbal. En tales casos, el latín clásico sustituye tales participios por oraciones relativas5. Por ejemplo, ad ea castra, quæ supra demonstravimus, contendit y no “ad ea castra supra demonstrata”; cum copiis, quæ supra diximus, no in horto est fons supra scriptus; ius quod vocant civile, no “ius civile vocatus”; liber, qui inscribitur Oeconomicus, no “liber inscriptus Oeconomicus”; vicus qui a barbaris incolitur, no “vicus a barbaris incultus”; cum Tarquinio, qui Roma pulsus erat..., no “cum Tarquinio Roma pulso...”, etc.

El participio predicativo “propiamente dicho” depende generalmente o del verbo esse o de los verbos facere e inducere, además de los verbos “de percepción”.En dependencia de esse, el participio presente se utiliza de manera enfática respecto del presente simple: servus domino dicto audiens sit6; el participio futuro en compañía de las formas de esseconstituye la llamada coniugatio periphrastica7(auditurus sum, eram, ero, etc.); y el participio perfecto pasivo (amatus sum, eram, fui, ero, etc.), lo conocemos como parte de la conjugación pasiva regular.

El participio presente activo se usa predicativamente, en dependencia de facere e inducere en el sentido de “introducir, en una obra, a alguien haciendo algo”: Vergilius Laocoontem morientem in secunda Æneide induxit (“V. representó la muerte de L. en el libro II de la Eneida”). El mismo participio presente activo puede depender, predicativamente, de un “verbo de percepción”: audivi te dicentem. En ambos casos, en lugar del participio puede aparecer el infinitivo (a.c.i.): audivi te dicere. La diferencia es sintáctica y semántica, el participio subraya la acción y el momento de ejecutarla que es percibido; el infinitivo

4La poca propiedad del término “complemento” salta a la vista: si el participio es coniunctum no es, sintácticamente un “complemento”, sino parte integral del sujeto o de algún objeto; si el participio es absolutum, entonces tampoco es un “complemento”, sino un elemento desligado sintácticamente de la oración.5 Recuérdese que las oraciones relativas son, en principio, atributos: diligens puer = puer, qui diligens est.6 Se trata de la frase hecha alicui / alicui rei dicto audire, “obedecer a alguien o algo al pie de la letra”. 7 Gramáticas más antiguas incluían dentro de la “conjugación perifrástica” también lo que hoy llamamos “gerundivo”, con el nombre de “participio futuro pasivo”. Así, la lista de participios sería amans, amatus, amaturus y amandus (cf., por ejemplo, ZUMPT).Por otra parte, el subjuntivo de la conjugación perifrástica sustituye las formas faltantes del subjuntivo futuro: amaturus sim = subjuntivo de amabo; amaturus fuerim = subjuntivo de amavero.

2

Page 3: Latin III (2014-1)

Latín III (2014-1) Dr. Raúl Torres M

subraya solamente la acción abstracta: “te escuché en el momento en que hablabas” / “escuché que hablaste” (quizá alguien me lo dijo y yo no estuve presente). Ambas construcciones pueden aparecer juntas: vid. ejemplos 17 y 18.

[Un uso interesante etimológicamente (para muchas lenguas modernas) es la perífrasis de participios pefectos pasivos + habeo, que dio origen a [I] have known, he sabido, [ich] habe gekannt, etc. En latín clásico, se da sólo con expresiones sinónimas de “saber”: cognitum, perspectum, perceptum, comprehensum, exploratum o “decidir”: statutum constitutum, deliberatum, persuasum HABEO, mismas que son, hasta cierto punto sinónimas de cognovi, perspexi, percepi, etc., pero con un matiz enfático: cognitum habeo (“sé de cierto”), frente al simple cognovi (“sé”).]

Traduzca al español:1. Pœnus obsesso quam obsidenti similior fuit (Liv.). 2. urbs diu a barbaris obsessa expugnata est. 3. parvis gloriabatur tabellis exstinctus nuper in longa senecta Labeo (Plin. m.). 4. exstinctæ utrimque flammæ sunt. 5. terruit animos hominum ignis in æde Vestæ exstinctus (Liv.). 6. Germanicus catervas Germanorum cis Rhenum colentium Cæcinæ tradit (Tac.). 7. Homerus Laertam colentem agrum in Odyssea fecit. 8. rura colentes Biturīges ab equitatu oppressi sunt. 9. Græcis Macedoniam accolentibus metus minuitur. 10. Lælius insulam obiectam portui Brundisino tenuit. 11. Lælium potius audiam dicentem quam quemquam principem Stoicorum. 12. dic, hospes, Spartæ nos te hic vidisse iacentes. 13. Xenophon Socratem facit disputantem formam dei quæri non oportere. 14.Lentulus dissuasit, sicut ipsum dicere audivistis. 15. id te velle video. 16. Homerus Herculem apud inferos conveniri facit ab Ulixe. 17. Polyphemum Homerus cum ariete colloquentem facit eiusque laudare fortunas. 18.uno aspectu intueri potestis alteros cives de capite dimicantes, alteros de se nihil timere. 19. Cincinnato aranti nuntiatum est eum dictatorem esse factum. 20. cenato mihi et dormienti epistula tua reddita est. 21. civitates magnis affectæ beneficiis Pompeium diligebant. 22. Hasdrubal veritus, ne dederetur, discessit. 23. Solo senescere se dixit multa in dies addiscentem. 24. mendaci homini ne verum quidem dicenti credere solemus. 25. P. Scipio Ti. Gracchum mediocriter labefactantem statum rei publicæ interfecit. 26. nuntius dixit hoc nihil interesse, si C. Cæsar senatui dicto audiens futurus non est. 27. sunt illi quidem dicto audientes, quamdiu adsunt ii qui imperant: simul ac discesserunt, non solum illud perscribunt quod tum prohibiti sunt, sed etiam causam adscribunt cur non tum in litteras (“en los documentos oficiales”) relatum sit.28. hoc cognitum habeo comprehensumque animo. 29.  non ergo erunt homines deliciis diffluentes8 audiendi, si quando de amicitia, quam nec usu nec ratione habent cognitam, disputabunt.30. omnis habeo cognitos sensus adulescentis.

Traduzca al latín:1. En el Catón Mayor Cicerón introdujo a Catón, anciano, discurriendo (disputare) acerca de la vejez. 2. Escuché que los hombres se habían lanzado (inicio, iniēci) en medio de los enemigos (= “hacia los enemigos medios”). 3. Vi a los hombres lanzarse al río. 4. Pitágoras llegó a Italia cuando Superbus era rey. 5. Los niños son salvados [sacándolos] de la casa en llamas [= “que se incendia”: predicativo,flagrare]. 6. Nos hemos entregado al estudio del latín con ardiente afán (flagrans studium). 7.El maestro, amonestando a Marcos, [le] dice: “tus deberes no han sido bien hechos”. Entonces Esteban y Pedro, burlándose [irridēre

8 Cf. otio diffluere: “encegarse en la inactividad”.

3

Page 4: Latin III (2014-1)

Latín III (2014-1) Dr. Raúl Torres M

aliquem] de Marcos dicen: “nosotros nunca hemos sido amonestados, porque sí9 trabajamos bien”. Marcos, ofendido10, responde: “os voy a golpear(verberare) si os burláis de mí”. 8. Publio Cornificio, pues no gustaba (amare) de las costumbres de su tiempo, escribió varios libros titulados “acerca de las costumbres”.9. Bajo la conducción de Arminio, los germanos vencieron a los romanos. 10. Tras la muerte de Augusto, Ovidio esperó que Tiberio le permitiera el retorno. 11. Puesto que los germanos atacaban frecuentemente, Domiciano ordenó construir el limes. 12. Aunque Hércules mataba muchos monstruos, los hombres no eran librados de preocupaciones. 13. César, una vez vencido Pompeyo, partió hacia Egipto. 14. Una vez conocida la naturaleza de todas las cosas, nos libramos (levo 1 + abl.) de la superstición. 15. Los romanos, puesto que no lo impedía (prohibeo) ningún enemigo, regresaron al campamento. 16. [Él]11 persigue los placeres vergonzosos sin enrojecer (erubesco 3). 17. César, sin tardanza (= “no interpuesta ninguna demora”), se dirige a Apolonia. 18. El famoso filósofo, errando en muchas otras cosas (pecco 1 + ac.), desbarra en (labor 3 in) su opinión de los dioses. 19. Los galos, habiendo sido ocupados los lugares más altos intentan impedir12 el camino al ejército. 20. Los soldados, tras devastar los campos de los enemigos, regresaron al campamento. 21. Los soldados, tras haber sido devastados los campos de los enemigos, regresaron a Roma. 22. En el [diálogo] Lelio sobre la amistad, Cicerón introduce a Lelio como interlocutor.

Numerales (II)

En alguna lección anterior vimos la formación y el uso de los numerales cardinales y ordinales. Es tiempo de ver someramente el uso de los numerales distributivos y multiplicativos, dando, primeramente, un panorama del uso de todos ellos.

Los numerales son adjetivos o adverbios. Los numerales adjetivos responden a las preguntas: 1. ¿Cuántos? quot? tres (cardinales).2. ¿En qué orden? quotus? tertius (ordinales).3. ¿Cada cuántos? / ¿Cada quien, cuántos? / ¿Cada vez, cuántos?[quoteni?] terni (distributivos). 4. ¿Cuántas veces más? [quotŭplex?]triplex (multiplicativos). Los adverbia numeralia responden a la pregunta ¿cuántas veces? quotiens? ter, quinquies, etc.

Los numeralia distributiva (formas y usos en BENNETT, §§ 79 y 81-4) se utilizan: 1. en los casos en que el español utilizaría la expresión “cada [uno]”13: denarii denos asses æris 9 Tradúzcase este sí mediante un participio predicativo enfático.10iniuriā afficĕre.11Los pronombres personales referidos a participia coniuncta suelen omitirse: rem [tibi] mandatam ne malitiose gesseris; no así los que concuerdan con participia absoluta: eo profecto (“habiéndose marchado [él]”).12prohibeo + ac. de la persona a la que se impide y abl. de la cosa que se le impide.13 “Cada” es, malgrè todos los profesores y métodos de “Etimologías” habidos y por haber, una de las poquísimas (además de piedra<pe/tra y maguer<maka&rie) palabras griegas en español y provendría, desde luego, de kata& en su sentido, justamente, distributivo. Frecuentes son, en cambio, los grecismos sintácticos y semánticos en los romances, no las palabras sueltas, ni menos los tecnicismos, casi todos franceses (salvo el alemán “mito” <Mythus, creado por Chr. G. Heyne en el s. XVIII). Cf. Eugenio COSERIU: Estudios de lingüística románica, Madrid: Gredos 1977 (Biblioteca Románica Hispánica, Estudios y Ensayos 269), pp.152-170 y 264-280. Para la expresión estereotipada “cada uno”(<cad’uno < cata unum <kaq’ e3n), cf. J. COROMINAS, Diccionario crítico etimológico de la lengua castellana, s.v. “cada”; véase también, sobre la curiosísima forma en que algunas palabras griegas fueron glosadas en latín vulgar (chufaria, por ejemplo, del gr. kefa&lia < kefa&laia), Bernhard BISCHOFF (ed.), Anecdota novissima. Texte des

4

Page 5: Latin III (2014-1)

Latín III (2014-1) Dr. Raúl Torres M

valent (“cada denario vale 10 ases” = “los denarios valen cada uno [de ellos] diez ases”); Scipio et Hannibal cum singulis interpretibus congressi sunt (“S. y H. se reunieron con un intérprete cada uno”).2. en la multiplicación para denotar el multiplicando (el multiplicador es un ‘multiplicativo’: bis bina sunt quattuor. 3. Con los PLURALIA TANTUM14: en tal caso, se utilizan singuliy terni, con el sentido de “cada uno” y “cada tres”, en lugar de uni y trini, con el sentido de “uno” y “tres”.Por ejemplo:

unæ litteræ: “una carta” singulæ litteræ: “cada carta”, “cada letra”binæ litteræ: “dos cartas” duæ litteræ: “dos letras”trinæ litteræ: “tres cartas” tres litteræ: “tres letras”

ternæ litteræ“cada tres cartas”, “cada tres letras”

[Nota bene. Para multiplicar los millares ordinales se utiliza el numeral multiplicativo (como en español): bis millesimus, decies millesima pars. Numerales que denotan un millón o más, se expresan multiplicándolos por 100 000: decies centena milia = un millón; en este caso, cuando se trata de sestercios, se puede omitir la expresión centena milia: decies sestertium (HSdecies)= un millón de sestercios.]

—Expresiones de “comprar” y “vender”:

Los verbos emĕre, redimĕre, mercari(“comprar”), vendĕre, venīre15(“vender”), conducĕre, locare (“alquilar”), [con]stare (“costar”), æstimare, esse, facere, haberi, putare(“[e]valuar”, “considerar”, “tasar”),se construyen con régimen en genitivo (genitivus pretii) siempre que se trate de determinaciones comparativas (pluris, minoris, maximi, plurimi, minimi) o interrogativas(tanti, tantidem, quanti); el resto de las determinaciones se rige por el ablativo: parvo, minimo (“barato”), magno, plurimo (“caro”), o por adverbios: bene, male. Cuando la determinación es concreta también se rige por el ablativo (instrumental): auro, magna pecunia, duobus talentis.

Ténganse en cuenta las frases hechas nihili esse (“no valer nada”) y tanti [non] est (“[no] vale la pena”), así como pro nihilo habere / putare (“considerar vano”).

Traduzca al español:1. deinde, iudices, videte, quam infinitam sitis hominibus licentiam pecuniarum eripiendarum daturi. si ternos denarios qui coegit erit absolutus, quaternos, quinos, denos denique aut vicenos coget alius. quæ erit reprehensio? 2. nobis superficiem ædium consules aestimarunt HSvicies, cetera valde illiberaliter: Tusculanam villam quingentis milibus, Formianum HS ducentis quinquaginta milibus.3. ita omnis insula est in circuitu vicies centum milium passuum. 4.  Itaque Titurius Tolosae quaternos denarios in singulas vini amphoras exegit. 5. [Cæsar de Britannis:] uxores habent deni duodenique inter se communes et maxime fratres cum fratribus parentesque cum liberis. 6. cui parti [Britanniæ] nulla est obiecta terra, sed eius angulus lateris maxime ad Germaniam spectat. hoc milia

vierten bis sechzehnten Jahrhunderts, Stuttgart 1984, p. 249. 14 Con los pluralia tantum se usa el plural uni, unæ, una: por ejemplo, unæ ædes (“una casa”), unæ nuptiæ (una boda); igualmente, trini ædes (“tres casas”), trinæ nuptiæ (“tres bodas”). 15 vendere y venire son compuestos de do y eo respectivamente y se conjugan como los verbos simples. venire es el pasivo de vendere.

5

Page 6: Latin III (2014-1)

Latín III (2014-1) Dr. Raúl Torres M

passuum octingenta in longitudinem esse existimatur. ita omnis insula est in circuitu viciens centum milium passuum. 7. stadium CXXV nostros efficit passus, hoc est pedes DCXXV. Posidonius non minus XL stadiorum a terra altitudinem esse, in quam nubila ac venti nubesque perveniant; inde purum liquidumque et inperturbatæ lucis aëra. sed a turbido ad lunam viciens C milia stadiorum, inde ad solem quinquiens miliens, et spatio fieri, ut tam inmensa eius magnitudo non exurat terras16. 8. legavit Augustus prætorianis militibus singula milia nummum, cohortibus urbanis quingenos, legionariis trecenos nummos. 9. pueri senum septenumve denum annorum senatorium nomen nundinati sunt. 10. lunæ curriculum conficitur integris quater septenis diebus. 11. nesciunt nonnulli bis bina quot essent.12. mea mihi conscientia pluris est quam omnium sermo. 13. si callidi rerum æstimatores prata et areas quasdam magni æstimant, quanti est æstimanda virtus! 14. vendo meum non pluris quam ceteri, fortasse etiam minoris. 15. alibi tantidem frumentum ēmit, quanti domi vendiderat. 16. agri magno venierunt. 17. parvo fames constat, magno fastidium. 18. tritici modius denariis erat V, sed prætor æstimavit denariis tribus. 19. præco parva mercede conductus est. 20. Cæsar edŏcet, quanto detrimento constet victoria. 21. est mihi tanti, Quirites, huius invidiae falsae atque iniquae tempestatem subire, dummodo a vobis huius horribilis belli ac nefarii periculum depellatur.22. quanti quisque alios facit, tanti solet ipse fieri. 23. voluptatem virtus minimi facit. 24. permagni mihi erunt singulæ litteræ. 25. si sapiens aliquis miser esse possit, ego virtutem non magno æstimandam putem. 26.Ab isto (= Verres) et praeco, qui voluit, illum ordinem pretio mercatus est.

La subordinación

Hasta ahora hemos estudiado oraciones independientes y paratácticas; a partir de este momento estudiaremos la hipotaxis o subordinación. Compárense las oraciones: maneo domi; nam pluit (“me quedo en casa; es que llueve”); maneo domi, quod pluit (“me quedo en casa, porque llueve”).

Las oraciones subordinadas suelen clasificarse según diversos criterios: —funcionalmente pueden ser oraciones subjetivas, objetivas, atributivas o adverbiales;—semánticamente pueden ser oraciones declarativas, volitivas o interrogativas;—formalmente pueden depender de una conjunción, de un pronombre o carecer de vínculo;—estructuralmente pueden ser subordinadas de primer grado, de segundo o de grados

superiores.

Dada la carencia de una terminología comunmente aceptada, en lo sucesivo nos atendremos preferentemente a la clasificación funcional y formal, pero echaremos mano, eclécticamente, también de criterios semánticos y estructurales cuando sea el caso.

Respecto de los modos, las oraciones subordinadas pueden estar en indicativo o en subjuntivo. En principio, las oraciones declarativas se construyen en indicativo, mientras que las volitivas, potenciales, irreales o interrogativas indirectas se construyen en subjuntivo. Sin embargo, el umbral entre un modo u otro es sumamente lábil, pues muchas 16 La distancia de las nubes a “40 estadios” (unos 6 km) es correcta para los cirros, las demás formaciones nubulares son más bajas. La distancia media entre la tierra y la luna es de unos 384,000 km; de la tierra al sol es de unos149,500,000 km, de manera que las distancias estimadas por Plinio no son demasiado erradas.

6

Page 7: Latin III (2014-1)

Latín III (2014-1) Dr. Raúl Torres M

oraciones que deberían construirse en indicativo, lo hacen en subjuntivo por influjo de una conjunción (como ut); por “atracción modal”; o por una dependencia interna (subjuntivo “oblicuo”).17

Además del modo que les sea propio, las oraciones subordinadas guardan una relación temporal con las oraciones subordinantes (o principales o independientes), de manera que pueden ser anteriores, contemporáneas o posteriores a ellas. Otra vez, esta relación no es regla perfecta, porque muchas oraciones subordinadas no tienen en cuenta esta interdependencia temporal: en tales casos se habla de tempus absolutum.

Subordinación en indicativo

1. Las reglas de la consecución temporal entre oraciones en indicativo son las siguientes:

a. Si la acción de la oración subordinada es anterior a la acción de la oración principal, a un presente subordinante corresponde un perfecto subordinado; a un pretérito subordinante corresponde un pluscuamperfecto subordinado; a un futuro I subordinante, corresponde un futuro II subordinado. Por ejemplo:

qui restitērunt, discēdunt sæpissime superiōrēs (“quienes resistieron18, salen muchísimas veces triunfantes”); cum19 quæpiam cohors impetum fēcerat, Galli velocissime refugiebant (“cada vez que alguna cohorte atacaba, los galos se replegaban de la manera más veloz”); nemo me vestrum, cum hinc excessĕro, consequētur (“ninguno de vosotros, cuando haya partido de aquí, me alcanzará”).

b. Si la acción de la oración subordinada es contemporánea a la de la oración subordinante, en ambas oraciones se utiliza el mismo tiempo.

plura dixi, quam volui (“dije más cosas que [las que] quería”); quod optimum factū videbitur, faciēs (“harás lo que te parezca mejor”); præterquam quod legati admissi auditique sunt, vana legatio fuit (“aparte del hecho de que20 los legados fueron admitidos y escuchados, la embajada fue inútil”); donec eris felix, multos numerabis amicos (“mientras tengas abundancia, contarás con muchos amigos”).

c. Si la acción de la oración subordinada es posterior a la de la oración subordinante, la oración subordinada se construye en perfecto si la subordinante está en pretérito; en presente, si la subordinante está en presente, y en futuro II, si la subordinante está en futuro I. Sin embargo, la subordinada puede estar también en perfecto indicativo respecto de un presente subordinante . Por ejemplo: cenabāmus modo apud amicum, cum utrīque nostrum redditæ sunt litteræ (“estábamos justamente cenando en casa de nuestro amigo, cuando nos fueron entregadas sendas cartas [a

17 Fenómenos todos que serán estudiados más adelante.18 El español preferiría aquí el presente, pero recuérdese que el perfecto puede tener valor intemporal. Ahora bien, de cualquier modo, la acción de “resistir” tiene que ser anterior a la de “salir triunfante”.19 Se trata del llamado cum iterativum que se construye con indicativo.20 Se trata del llamado quod “fáctico”.

7

Page 8: Latin III (2014-1)

Latín III (2014-1) Dr. Raúl Torres M

cada uno de nosotros]”); membris utimur, priusquam utilitatem eorum didicimus (“hacemos uso de los miembros [del cuerpo], antes de haber aprendido su utilidad”)21.

d. El imperativo (así como el yusivo y el hortativo) [y el gerundivo] se consideran, en la oración subordinante, como futuro. Por ejemplo, cogĭta priusquam ēgĕris / locutus eris! (“¡piensa antes de actuar / de hablar!”).

e. Las oraciones subordinadas cuyo contenido se considere autónomo respecto de la oración subordinante, pueden mantener el tiempo que tendrían como oraciones independientes (= tempus absolutum): Cæsar postquam in Treveros vēnit (en lugar de “venerat”), Rhenum transire constituit (“Luego que César llegó a donde los tréveros, decidió cruzar el Rin”). Este tempus absolutum se encuentra casi siempre en las oraciones temporales de cum inversivum, de postquam, ut, ubi, cum primum, dum, donec, quoad (en el sentido de “hasta”), antequam y priusquam (especialmente si la oración subordinante es negativa), cuando las subordinadas indican acción puntual en el pasado, y se expresa en perfecto indicativo. Esto no significa, sin embargo, que las oraciones introducidas por postquam, etc., no puedan respetar la consecución temporal.

f. Resumiendo:Consecución temporal en INDICATIVO

Subordinante Subordinada

Anterioridad Contemporaneidad Posterioridad

Pretérito Pluscuamperfecto Pretérito Perfecto

Presente Perfecto Presente Presente / Perfecto

Futuro I / Futurible Futuro II22 Futuro I Futuro II

g. Las conjunciones que suelen usarse para la subordinación en indicativo son:

cum temporale:1. cum relativum: Llamado así, porque expresa una relación con un (real o

hipotético tum: “entonces ... cuando”. Especialmente importante es cum con el sentido de ex quo [tempore]: “desde que” (que también se puede expresar con postquam + presente). vicessimus annus est / multi anni sunt cum...

21 Estrictamente hablando, la oración subordinada tendría que estar en presente: utimur membris, priusquam utilitatem eorum discimus.22 En el caso de antequam y priusquam, la correlación puede ser en presente. Véase el ejemplo 50.

8

Page 9: Latin III (2014-1)

Latín III (2014-1) Dr. Raúl Torres M

2. cum inversivum o inversum:23 expresa un acontecimiento sorpresivo respecto de la oración subordinante; en tal caso, la oración subordinada suele estar en perfecto o en presente, y la subordinante en imperfecto o pluscuamperfecto. En la oración subordinante pueden encontrarse los adverbios vix, iam, nondum. Aper se in silvam vix abdiderat, cum venatores in conspectu venerunt.

3. La expresión “en cuanto” puede introducirse con las conjunciones: cum primum, ut primum, ubi primum, ut24, ubi, simul, simulac, simulatque. Ubi epistulam legit mater, læta erat.

4. cum iterativum: expresa la repetición de la acción subordinada (“cada vez que”, siempre que”). En lugar de cum pueden encontrarse las conjunciones ubi, quotiens y quotienscumque. A diferencia del español, las iterativas pueden expresar una relación temporal con el pasado: pluscuamperfecto — imperfecto, perfecto — presente, futuro II — futuro I. cum in villam veneram, aviam visebam (“cada vez que iba al rancho, visitaba a mi abuela”); cum in villam veni, aviam viso (“cada vez que vengo [!] al rancho, visito a mi abuela”); cum in villam venero, aviam visam (“cada vez que vaya al rancho, visitaré a mi abuela”). En casi cualquier otro caso, las iterativas presentan identidad de tiempos con la subordinante.

5. cum explicativum, identicum, modale o coincidens (“en la medida en que”, “al” + infinitivo): introduce una oración modal que explica, precisamente, el modo como se lleva a cabo una acción. Estas subordinadas presentan siempre identidad de tiempos con la subordinante y equivalen, en el nivel de la sintaxis oracional, al ablativo instrumental de la sintaxis de casos. Este cum puede ir acompañado de interea o tamen: te exspectabam cum interea ne litteras quidem ullas accepi (“esperaba tu presencia y no recibí ni siquiera una carta tuya”).

6. dum25(“mientras”): introduce subordinadas temporales contemporáneas a la acción subordinante, siempre en indicativo presente, sin observar la consecución temporal. Romani dum classe carent, bellum Carthaginiensibus non inferebant.

7. dum, quamdiū, (dōnec, quoad) introducen subordinadas temporales cuya duración es igual a la de la subordinante (“en tanto que”, “todo el tiempo que”). Con el perfecto, indica el final de la acción del verbo subordinante: “hasta que”. homines solem circum terram se movere credebant, dum Copernicus id falsum esse invenit.

8. quod, quia (y, raro, quoniam) introducen subordinadas causales que, frecuentemente están anunciadas en la subordinante mediante un demostrativo: eō, proptereā, idcircō, hanc ob causam.

23 Llamado así porque la acción principal del período no está en la oración principal, sino en la subordinada, es decir, hay una inversión en la importancia de las categorías oracionales.24 En latín clásico, sólo en la expresión ut quisque: véanse los ejemplos 33 y 46. 25 Quizá el ac. sg. masc. de una raíz do-, emparentada con donec y quando; seguramente de uso originalmente enclítico: nondum, interdum.

9

Page 10: Latin III (2014-1)

Latín III (2014-1) Dr. Raúl Torres M

9. sī en subordinadas condicionales en las que tanto la condición (prótasis) como la consecuencia (apódosis) son consideradas por el hablante como “reales”, o cuando simplemente se saca una consecuencia lógica de una condición dada. Véase más adelante el apartado correspondiente a las oraciones condicionales.

10. nisi forte, nisi vero (“a menos que”, “como no sea que”).

11. quamquam, tametsi y etsi en oraciones concesivas (“aunque”). Frecuentemente la oración subordinante se enfatiza con la partícula tamen.

h. Las oraciones relativas se consideran, en principio, subordinadas “reales”, es decir, el hablante no se identifica con su contenido o no las enjuicia.26 De ahí que todas las subordinadas relativas introducidas por un pronombre o un adverbio indefinido (quisquis, quicumque / quotquot, quotcumque) se construyan en indicativo.

Traduzca al español, identificando en cada caso la consecución temporal:

1. Scipio deis gratias egit, quod cum Hannibale in Africa bene ac feliciter ab eo pugnatum erat. 2. dum ea geruntur, legione ex consuetudine una frumentatum missa, quæ appellabatur septima, legati Cæsari nuntiaverunt copias Gallorum ad Rhenum profecturas esse. 3. cum Cæsar bellum Gallis intulerit, Labienus ei veniet auxilio. 4. mitte legatos ad Cæsarem, cum hostes castris appropinquare vidĕris! 5. tum denĭque nostra intellegimus bona, cum ea amisĭmus. 6. cum Cæsar in Galliam vēnit, ibi duæ factiones erant. 7. multi anni sunt, cum te familiariter utor. 8. Hannibal iam subībat muros, cum repente in eum erumpunt Romani. 9. vix tætra prodigia nuntiata erant, cum decemviri libros Sibyllinos adīre iussi sunt. 10. Vercingetŏrix ubi de Cæsaris adventu cognōvit, ei obviam profectus est. 11. simulac fortuna dilapsa est, devolant omnes amici. 12. simul aliquid audivero, scribam ad te. 13. me cum ruri sum (quotiens rūs vēni), nihil agĕre delectat.14. cum pater familiās illustri loco natus mortuus est, eius propinqui conveniunt. 15. Helvetii fere cottidianis prœliis cum Germanis contendunt, cum aut finibus suis eos prohĭbent, aut ipsi in eorum finibus bellum gerunt. 16. cum tacent, consentiunt. 17. dolus malus est, cum est aliud simulatum, aliud actum. 18. dum Romani consultant, iam Saguntum summa vi oppugnabatur. 19. Archimēdes dum in pulvere quædam descrībit attentius, ne patriam quidem captam esse sensit.20. ægrōtō dum anima est, spēs est. 21. dum vīrēs annīque sinunt, tolerāte labores!27 22. dōnec eris felix, multos numberabis amicos. 23. aurum habuit quamdiu voluit. 24. M. Cælius quamdiu meæ auctoritati paruit, homo fuit omnibus laudibus dignissimus. 25. de his rebus reticuit quoad potuit, alioque responsionem suam derivavit.26. raro ad vos litteras do propterea quod tempora sunt miserrima. 27. qui erant cum Aristotele, Peripatētĭcī dicti sunt, quia disputabant ambulantes. 28. Cicerōnī gratiæ aguntur, quod virtūte, consilio, providentia eius res publica maximis periculis est liberata.29. sī hoc crēdis, erras. 30. naturam sī sequēmur ducem, numquam aberrabimus. 31. æquĭtas tollitur omnis, sī habere suum cuique non licet. 32. nemo fere saltat sobrius, nisi forte insanit. 33. ut quisque me viderat, mihi de Verris avaritia narrabat. 34. quidquid agis, prudenter

26 Existe, sin embargo, todo un capítulo de oraciones relativas en subjuntivo que será visto más adelante.27Por tratarse de poesía, la correlación temporal es laxa: al imperativo tolerate habría debido corresponder un futuro. Sin embargo, dum se construye mayoritariamente con “tempus absolutum”, en presente.

10

Page 11: Latin III (2014-1)

Latín III (2014-1) Dr. Raúl Torres M

agas, et respice finem! 35. quidquid oritur, qualecumque est, causam habere necesse est. 36. quoscumque de te queri audivi, quacumque potui ratione, placavi. 37. hoc onus si vos aliqua ex parte adlevabitis, feram ut potero studio et industria, iudices; sin a vobis, id quod non spero, deserar, tamen animo non deficiam et id quod suscepi quoad potero perferam. 38. Themistocles, quamquam Persis plurimum nocuerat, postea a rege hospitio est receptus. 39. veritas, tametsi iucunda non est, mihi tamen grata est. 40. dies nondum decem intercesserant, cum ille alter filius necatur. 41. postquam tuas litteras lēgī, me convēnit Servius. 42. signum Iovis biennio post quam erat locatum28 in Capitolio conlocabatur. 43. ut primum ex pueris excessit Archias, se ad scribendi studium contulit.44. Cæsar ubi se diutius duci intellexit, principes Hæduorum graviter accusat. 45. Sulmonenses simulatque signa nostra viderunt, portas aperuerunt. 46. ut quisque Verris animum offenderat, in lautumias statim coniciebatur. 47. simulatque se inflexit rex in dominatum iniustiorem, fit29 continuo tyrannus.48. hostes ubi ex litore aliquos singulares ex navi egredientes conspexerant, impeditos adoriebantur. 49. qui ante sāgit, quam oblata res est, dicitur præsagire, id est, futura ante sentire. 50. antequam pro reo dicere instituo, pro me pauca dicam30. 51. ante provinciam sibi decretam audiet, quam potuerit suspicari. 52. certi constituere nihil possum31, priusquam te videro. 53. Lucanius dum circumvento filio subvĕnit, interficitur. 54. dum hæc a Cæsare geruntur, Trevĕri Labienum adorīri parabant. 55. dum ea perficiuntur, Helvetii ad Rhenum contendērunt. 56. dum civitas erit, iudicia fīent. 57. improborum amicitia tam diu manebit, quamdiu sequetur utilitas. 58. hoc feci dum licuit, intermisi quoad non licuit. 59. nostri finem sequendi non fecerunt quoad equites præcipites hostes egerunt. 60. non faciam finem rogandi, quoad nuntiatum erit te id fecisse. 61. Romæ opperior, dum ista cognosco (= Romæ opperiar, quoad ista cognovero). 62. quamquam gratiarum actionem a te non desiderabam, tamen fuit ea mihi periucunda. 63. Romani tametsi a fortuna deserebantur, tamen omnem spem salutis in virtute ponebant.

Traduzca al latín:1. Si seguimos a César como jefe, conquistaremos (expugno / potior) toda la Galia. 2. Hace muchos años (veintinueve años) que tengo a Claudio por maestro. 3. Me dedicaré a la litertura romana todo el tiempo que pueda. 4. César estaba sitiando la plaza cuando llegaron las tropas en auxilio de Vercingetórige. 5. En cuanto parta el ejército de César, te enviaré una carta. 6. Cada vez que estoy en Roma me gusta visitar los vestigios que dejaron los etruscos. 7. Hace diecinueve años que me dedico intensamente al estudio de la literatura32. 8. En cuanto pudo, César se dirigió al ejército. 9. Ya habrá lugar para hablar de los más jóvenes, cuando haya hablado un poco acerca de los más viejos. 10. Al hablar, despejaste (tollo 3, sustuli, sublatum) la sospecha (suspicio,-onis) de que éste iría a Roma. 11. Me hiciste un enorme favor al enviarme el libro. 12. Me harás un favor al enviarme los libros. 13. Investiga la causa, si puedes. 14. En cuanto cada quien iba llegando, se colocaba (consistĕre) bajo el muro. 15. Cada vez que Verres veía algo de oro, no podía alejar

28 lŏco 1: “rentar” (domum), “encargar” (sobre todo con gerundivo: statuam faciendam).29 Consúltese la conjugación de fīō, fīs, fĭerī, [factus sum]. Este verbo sustituye, en el tema de presente, la voz pasiva de facĕre. 30 31 El verbo possum puede constituir una oración futurible y corresponderse, por tanto, con un Futuro I.32 studio litterarum penitus se dare.

11

Page 12: Latin III (2014-1)

Latín III (2014-1) Dr. Raúl Torres M

(abstinēre) las manos [de él]. 16. En cuanto decida (constituo) cuánto tiempo me quedaré en Roma, te escribiré.

2. La consecución temporal en las oraciones subordinadas en subjuntivo (= consecutio temporum). Primera parte.

Salvo los casos de tempus absolutum, las oraciones subordinadas en subjuntivo están sujetas a una estricta correlación temporal conocida generalmente como consecutio temporum. La diferencia más notable respecto de la consecución temporal en indicativo es que en las oraciones que subordinan un subjuntivo no se distingue entre presente y futuro (ambos son considerados “tiempos principales”), ni entre los distintos tiempos del pretérito, considerados todos como “tiempos secundarios”. Se consideran tiempos principales el potencial del presente, el prohibitivo y el perfecto con significado de presente. Recuérdese que el modo imperativo se considera (al igual que posse) “futurible”.

Así pues, cuando la correlación es de anterioridad en la subordinada, ésta se construye en perfecto respecto de un tiempo principal; en pluscuamperfecto, respecto de un tiempo secundario. Cuando la correlación es de contemporaneidad, entonces la subordinada se construye en presente respecto de un tiempo principal; en imperfecto, respecto de un tiempo secundario. Cuando la correlación es de posterioridad en la subordinada, ésta se construye en –urus sim en relación con un tiempo principal, y en –urus essem respecto de un tiempo secundario.33La correlación de posterioridad, sin embargo, no se observa en todos los casos y puede ser sustituída por la contemporaneidad (en el caso de las oraciones finales, siempre). Sólo en la oraciones subordinadas interrogativas y declarativas introducidas por la conjunción quīn se observa siempre la correlación de posterioridad.

En el caso de la subordinación de segundo grado o más, las oraciones subordinadas se rigen de acuerdo con la oración inmediatamente anterior. Por ejemplo: nescio, quid causæ sit, cur nullas ad me litteras dederis; en cambio, nescio, quid causæ fuerit, cur nullas ad me litteras dares.

Cuando una oración subordinada en subjuntivo depende de una forma verbal infinita, es decir, no conjugada (infinitivo, gerundio, gerundivo, participio o supino), se rige según el tiempo de la oración finita (es decir, conjugada), de la que depende la forma infinita. Sólo el infinitivo perfecto constituye una excepción y se considera como un pretérito. Por ejemplo: quærere solebat Socrates, quid bonum, quid malum esset (“esset” se rige según “solebat”); pero, satis docuisse videor, hominis natura quanto omnes anteiret animantes (“anteiret” se rige según “docuisse”, no según “videor”).

Las construcciones modelo podrían ser:

scio / sciam quid feceris / facias / facturus sissé / sabré qué hiciste / haces / harás

sciebam quid fecisses / faceres / facturus esses33Cuando las formas en –urus no existen, se recurre a un adverbio temporal (brevi, iam, mox, postea) o a una perífrasis con el verbo posse.

12

Page 13: Latin III (2014-1)

Latín III (2014-1) Dr. Raúl Torres M

sabía qué habías hecho / hacías / ibas a hacer

El esquema podría ser el siguiente:

Subordinantes Subordinadas

Anterioridad Contemporaneidad Posterioridad

Pretérito Pluscuamperfecto Imperfecto -urus essem

Presente / Futuro Perfecto Presente -urus sim

La conjunciones que introducen oraciones subordinadas en subjuntivo son las siguientes:

1. cum narrativum (o historicum): corresponde aproximadamente al cum relativum pero introduce oraciones temporales que expresan contemporaneidad o anterioridad (no posterioridad!), únicamenterespecto de acciones puntuales (no iterativas!).

2. cum explicativum: equivale aproximadamente al gerundio y es de poco uso. Iugurtha Roma egressus est, cum diceret: ‘urbem venalem’ (“Yugurta salió de Roma diciendo: ‘¡ciudad para el mejor postor!’”

3. cum causale (enfático: quippe cum / præsertim cum). Equivale hasta cierto punto al quod y quia. La forma negativa de este cum la introducen las expresiones nōn quod, nōn quō, nōn quīn.

4. cum temporale: similar al cum relativum, pero se restringe a la expresión fuit tempus cum (“hubo una época en que”). No confundir con multi anni sunt, cum...+ ind.

5. cum concessivum: similar al quamquam. En lugar de cum las oraciones concesivas en subjuntivo pueden estar introducidas por ut, licet34, y quamvis.

6. cum adversativum: introduce oraciones subordinadas cuyo contenido se opone al de la oración subordinante.

7. dum / quoad temporales equivalen al dum / quoad + ind., pero en oraciones con un matiz final.

8. dum en el sentido de “con tal de que”. En este caso puede alternar con dummŏdŏ y mŏdŏ [enclítico].

[9. ut (“que”), introduciendo oraciones subordinadas declarativas (negadas con ut non) después de expresiones impersonales como: fit, accĭdit, ēvĕnit, ūsū venit (“sucede”), fieri potest (“puede suceder”), ex quo fit (“de donde resulta”), contingit (“toca en suerte”), sequĭtur (“se sigue”), multum abest (“dista mucho de”), reliquum est, restat (“sólo resta”).10.ut (“a saber, que”), introduciendo oraciones subordinadas declarativas que explican el contenido de la oración subordinante (ut explicativum).Para estos dos usos, véase más adelante el apartado sobre las oraciones consecutivas]

Traduzca:

34 No confundir la conjunción concesiva licet con el verbo impersonal licet + a.c.i.

13

Page 14: Latin III (2014-1)

Latín III (2014-1) Dr. Raúl Torres M

1.cum Persæ Atticæ appropinquarent, Athenienses urbem suam reliquerunt. 2. Alexander cum interēmisset Clitum familiarem suum, vix a se manus abstinuit. 3. cum esset Cæsar in citeriore Gallia, crebri ad eum rumores adferebantur litterisque item Labieni certior fiebat, omnes Belgas, quam tertiam esse Galliæ partem dixeramus, contra populum Romanum coniurare obsidesque inter se dare. 4. cum vita sine amicis metus plena sit, ratio ipsa monet amicitias comparare.5. numquam opes magni duxi35quippe cum viderem homines his rebus abundantes infelices esse. 6. non quin idem sint numeri non modo oratorum et poetarum, verum omnino loquentium, sed ordo pedum facit, ut id quod pronuntiatur aut orationis aut poematis simile videatur. 7. pugiles ingemiscunt, non quod doleant, sed quia omne corpus intenditur. 8. acta Cæsaris servanda sunt, non quo probem, sed quia rationem habendam arbitror pacis. 9. fuit antea tempus cum Galli Germanos virtute superarent. 10. ut dēsint vīrēs, tamen est laudanda voluntās. 11. fremant omnes licet, dicam quod sentio. 12. Socrates cum facile posset ēdūcī e custodia, noluit.13. quamvīs sint sub aquā, sub aquā maledīcere temptant.36 14. homo solus est particeps rationis et cogitationis, cum cetera animalia sint omnia expertia. 15. rusticus exspectat, dum defluat amnis37. 16. fuit tempus cum rura colerent homines neque urbes haberent, sed octingentesimus annus iam est cum urbes tota Italia sunt ædificatæ. 17. exspecta, dum ipse te conveniam. 18. iratis subtrahendi sunt ei, in quos impetum conantur facere, dum se ipsi colligant. 19. non exspectavi quoad mihi litteræ tuæ redderentur. 20. ego hic cogito commorari, quoad me reficiam. 21. oderint, dum metuant!3822. quidam omnia recta et honesta neglegunt, dummodo potentiam consequantur. 23. magno me metu liberabis, Catilina, modo inter me atque te murus intersit!24. in id sæculum Romuli cecĭdit ætas cum iam plena Græcia poetarum esset. 25. cum in Italiam proficisceretur Cæsar, Galbam in Nantuates misit. 26. Vercingetorix, cum ad suos redisset, proditionis insimulatus est39. 27. Labienus, cum munitissimis castris se teneret, de suo ac legionis periculo nihil timebat. 28. persæpe evenit, ut utilitas cum honestate certet. 29. usu venit, ut attentius de claris viris locorum admonitu cogitemus. 30. cum Hasdrubale fœdus renovaverat populus Romanus, ut finis utriusque imperii esset amnis Hibērus. 31. apud Epicurum duo bona sunt, ut corpus dolore, animus perturbatione careat.

3. Segunda parte I. ut y ne en las oraciones subordinadas objetivas “volitivas”.

1. ut y nē introduciendo oraciones volitivas (afirmativas o negativas) en dependencia de los siguientes verbos: orare, rogare (“pedir”); optare (“desear”), postulare (“exigir”), imperare (“ordenar”), suadēre (“aconsejar”), persuadēre (“persuadir”), impetrare (“obtener”, “lograr”), mandare (“encargar”), admonēre, hortari (“exhortar”, “animar”), concēdĕre, permittĕre (“permitir”), addūcĕre, impellĕre, commovēre (“inducir a”, “llevar a [hacer algo]”).

35ducĕre (æstimare, facĕre, putare)+ una determinación adverbial en genitivo (el llamado ‘genitivus pretii’: magni, parvi, minimi, etc.) se traduce como “estimar”, “tener por”.36 Cf. Ovidio, met. VI 313-381, especialmente, v. 376.37 Matiz final: el campesino espera a que bajen las aguas para poder arar la tierra.38 De la tragedia Atreus, de Accio (170-86). La frase se hizo popular gracias a la biografía suetoniana de Calígula (30,1).39 insimŭlo 1 + gen. criminis = “inculpar a alguien de algo falsamente o sin juicio previo”.

14

Page 15: Latin III (2014-1)

Latín III (2014-1) Dr. Raúl Torres M

2. Los mismos ut y nē pueden introducir subordinadas volitivas en dependencia de los siguientes verbos:petĕre (“pedir”, “buscar [llegar]”), nītī (“apoyarse en”, “esforzarse por”), contendĕre (“dirigirse [con esfuerzo] a”), operam dare (“poner empeño en”), id spectāre (“buscar la manera de”), id agere, efficĕre (“provocar que”, “tender a”, “hacer que”), cūrāre, vidēre (“procurar”)40, assĕquī (“conseguir que”).

3. El nē introduce también oraciones volitivas tras verbos que significan impedimento: impedīre, deterrēre (“disuadir”), obstare, restistĕre, recūsare (“negarse a”). En lugar de nē puede utilizarse la conjunción quōmĭnus41con el mismo significado.

4. nē introduce subordinadas volitivas tras verbos que significan temor: verērī, timēre, metuĕre, pertimescĕre, pericŭlum est. La negación de este nē puede ser nē nōn o ut.

5. nē puede aparecer en combinación con pronombres y adverbios indefinidos: ne quis, ne quisquam (“que nadie”), ne quid, ne quicquam (“que nada”), ne quando, ne umquam (“que nunca”), ne usquam, necŭbi (“que en ningún lugar”).

6. NOTA BENE 1: algunos verbos de significado volitivo no subordinan, sino que se sirven de otras construcciones.—iubēre y vetare suelen construirse con a.c.i. (o n.c.i.). —velle, nolle, malle y cupĕre se construyen con un infinitivo completivo o con a.c.i.—studēre se construye, en lo general, con infinitivo completivo.—recusare(“rehusarse”), non recusare y vereri pueden (no necesariamente) construirse también con infinitivo completivo.—prohibēre se construye con infinitivo completivo o a.c.i. En latín clásico, nunca con ne.

7. NOTA BENE 2: En algunos casos, el cambio de construcción sintáctica trae consigo también una variación semántica. Tal es el caso, entre otros, de los siguientes verbos: concedĕre ut (“permitir”) / concedĕre + a.c.i. (“aceptar”, “conceder”); contendĕre ut (“procurar con empeño”) / contendĕre + a.c.i. (“afirmar [de manera contundente]”); persuadēre ut (“persuadir”) / persuadēre + a.c.i. (“convencer”); vidēre ut / nē (“poner cuidado en que”) / vidēre + a.c.i. (“ver”, “comprender”); monēre ut / monere + inf.42(“amonestar [a hacer algo]”) / [ad]monēre + a.c.i. (“[hacer] recordar”) / monēre nē (“advertir [que no se haga algo]”); censēre + a.c.i. (“ser de opinión que”) / censēre ut / nē (“estar a favor de que”, “estar de acuerdo con que”).

8. NOTA BENE 3: Los verbos que significan “decidir” (statuĕre, constituĕre, decernĕre y alicui placēre) pueden usarse tanto con ut, como con infinitivo completivo. En

40 Recuérdese el uso de curare con gerundivo (cf. p. 10: Cæsar curat pontem faciendum).41 Nótese la construcción per aliquem stare, quominus con el sentido de “alguien tiene la culpa de que no”: per te unum stetit, quominus amici non venissent: “tú eres el único que tuvo la culpa de que nuestros amigos no hubieran venido”.42 Cf. p. 29, ej. 4.

15

Page 16: Latin III (2014-1)

Latín III (2014-1) Dr. Raúl Torres M

general, cuando el sujeto es el mismo en la subordinada y la subordinante, predomina el uso del infinitivo completivo; cuando el sujeto es distinto, ut o el a.c.i. con gerundivo predicativo. Tras el fraseologismo consilium capere puede usarse ut, pero también el solo infinitivo, el gerundio o el gerundivo.

Traduzca:1. impellimur natura, ut prodesse43 velimus quam plurimis. 2. rogo hortorque te, ne defatigēris neve44 animo cadas. 3. M. Lucullus, qui summa æquitate et sapientia ius dixit, id spectavit, ut omnes familias suas continerent. 4. sed ceteri Siculi ultorem suarum iniuriarum invenerunt; tu, dum tuas iniurias per te, id quod non potes, persequi conaris, id agis ut ceteroum quoque inuriæ sint impunitæ atque inultæ. 5. dignum laude virum Musa vetat mori. 6. videant consules, ne quid detrimenti capiat res publica. 6. magna vi Cæsar nitebatur, ut quam angustissime Pompeium contineret. 7. impedit ira animum, ne possit cerenere verum. 8. prohibendum est, ne maior pœna quam culpa sit. 9. taceo neque te, quominus sententiam mutes, deterrendum puto. 10. periculum est, ne circumveniamur45. 11. tribuni verebantur, ut res frumentaria supportari posset. 12. cum uterque utrique esset exercitui in conspectu, dispositis exploratoribus, necubi effecto ponte Romani copias traducerent, erat in magnis Cæsari difficultatibus res, ne maiorem æstatis partem flumine impediretur, quod non fere ante autumnum Elaver46 vado transiri solet. 13. Parmenio Alexandrum prohibere studuit medicamentum a Philippo mixtum bibere. 14. Parmenio impedire studuit quominus Alexander medicamentum a Philippo mixtum biberet. 15. vis imbrium agricolas prohibuit fruges colligere. 16. vis imbrium impedivit, quominus agricolæ fruges colligerent. 17. Cæsar recusavit, ne pareret senatus consulto, quo in urbem venire esset iussus. 18. ne Alpium quidem montibus inviis conspectis, Hannibal deterritus est, quominus bellum in Italiam transferret. 19. ægre milites prohibiti sunt captivos occidere. 20. per unum Histiæum Milesium stetit, quominus pons a Dareo in Istro flumine factus rescinderetur. 21. inhumana illa vox ducitur eorum qui negant se recusare ne / quominusipsis mortuis terrarum omnium deflagratio consequatur. 22. Verres Siciliæ civitates hortatur et rogat, ut arent, ut serant47. 23. est boni viri id tenere in amicitia, ne quid fictum sit neve simulatum. 24. legati cum militibus colloqui cœperunt eosque hortari, ut suum officium Pompeio præstarent neve eius fortunam despicerent. 25.Gallis persuaderi, ut diutius morarentur neque suis auxilium ferrent, Labienus non poterat. 26. Cæsar postulavit, ne aut Hæduis aut eorum sociis bellum inferret Ariovistus. 27. hæc lex in amicitia sanciatur, ut neque rogemus res turpes nec faciamus rogati. 28. Epicurus censet parēre animum rationi posse. 29. senatores censuerunt, ut Lentulus in custodiam traderētur (= senatores censuerunt Lentulum in custodiam tradendum esse). 30. concēdes hoc crimen esse gravius; concede igitur, ut anteponatur! 31. vos admoneo de hac re numquam esse dubitatum. 32. te monui, ut caveres. 33. sat vobis persuasum esse debet, nihil esse utile, quod non honestum sit. 34. Orgetŏrix civitati persuasit, ut de finibus suis exirent. 35. vitam omnem perturbari videmus errore et inscientia. 36. vide, ne facinus facias!4837. Verres statuerat non adesse. 38. Statuunt, ut X milia hominum in oppidum submittantur. 39. Cæsar

43prosum, prodes, prodesse, profui + dat. = “ser útil”, “ayudar”.44 En latín clásico, tras ne sólo puede usarse la correlación neve. [Cf. RUBENBAUER, p. 276 Nr. 3]45 El ejemplo muestra el origen de la subordinación a partir de la yuxtaposición: ne circumveniamur! periculum est!46El río Elăver es un afluente del Liger (Loire), el mayor río de Galia. Es el actual Allier.47No confundir sero 3, serui, sertum (“enlazar”), con sero 3, sēvī, satum (“sembrar”).

16

Page 17: Latin III (2014-1)

Latín III (2014-1) Dr. Raúl Torres M

statuit sibi Rhenum esse transeundum. 40. Helvetii consilium ceperunt ex oppido profugere. 41. Galli belli renovandi consilium capiunt. 42. hostes capiunt consilium necessarium, ut suscipiant ipsi negotium. 43. vereor ne, dum minuere velim laborem, augeam. 44. vereor ne exercitum firmum Pompeius habere non possit. 45. summum periculum est, ne amittendæ sint omnes provinciæ. 46. ea omnes, ne acciderent, timebamus. 47. orator metuo ne languescat senectute. 48. vereri te arbitror, ne per nos sermo tuus emanet et ii tibi suscenseant, quos præterieris. 49. id neque feci adhuc nec mihi tamen, ne faciam, interdictum puto. 50. Cinnam prohiberi melius fuit impedirique, ne tot summos viros interficeret. 51. id ne fieri, obstiti! 52. non deterret sapientem metus mortis, quominus suis consulat. 53. stetisse per Trebonium, quominus milites oppido potirentur, videbatur.

Traduzca al latín:

A causa de estas cosas, los principales de las comunidades persuadieron a los helvecios de que acusaran a Orgétorige y lo condenaran a muerte. Aunque Orgetórige tenía muchas simpatías entre la gente, decidió, según muchos piensan, suicidarse. Tras la muerte de Orgetórige, los helvecios tomaron la decisión de sacar todas las tropas de sus fronteras, cosa que no era fácil de llevar a cabo. Después de que los helvecios quemaron los edificios y todo el trigo, salvo el que llevaban consigo, sucedió que César se enteró, por medio de dos cartas que le envió el legado de la Galia Cisalpina, de que los helvecios que habitaban más allá del Rin, iban a salir de las fronteras. Por esta razón decidió hacer una leva de campesinos y resguardarse en el campamento fortificadísimo por la naturaleza del lugar y por la mano [de sus soldados].

Vocabulario: condenar a muerte, capitis damnare. tener muchas simpatías, multum valere apud. suicidarse, sibi mortem consciscere. enterarse, certior fieri. salir de las fronteras, fines excedere.

4. Segunda parte II. ut y nē (quō) en oraciones subordinadas adverbiales finales.

Las subordinadas finales no dependen de determinado grupo semántico de verbos y pueden ser consideradas como un elemento adverbial de la oración. La oración subordinante puede contener alguno de los siguientes fraseologismos: idcirco, eō, ob eam rem (“por”), eā mente, eō consiliō (“con la finalidad de”), eā condicione, eā lege (“bajo la condición de que”). Las oraciones finales están en una frontera lábil con las consecutivas, por lo que no siempre es posible distinguirlas con claridad. De hecho, tampoco la diferencia con las volitivas es clara, lo que ha llevado a tratar de clasificarlas mejor con criterios funcionales: las oraciones “volitivas” son objetivas, mientras que las estrictamente “finales”, son adverbiales. Si la oración final tiene un sentido comparativo (“para que con tanto /cuanto más”), se introduce con quō (menos frecuentemente con ut eō).

Traduzca:1. cuncti ad me sæpe venerunt, ut suarum fortunarum omnium causam defensionemque susciperem. 2. mulieres milites implorabant, ne se in servitutem Romanis traderent. 3. Cæsar quam celerrime potest ad exercitum proficiscitur, ne graviori bello occurreret. 4.

48La construcción vide, ne facias es la forma de cortesía equivalente al imperativo negado ne feceris o cave facias.

17

Page 18: Latin III (2014-1)

Latín III (2014-1) Dr. Raúl Torres M

primum iustitiæ munus est, ut ne49 cui quis noceat. 5. redeat ad imperatorem suum Varius, sed ea lege, ne umquam Romam revertatur. 6. iudiciis magistratuum non poëtarum ingeniis vitam propositam habere debemus ea lege, ut respondere liceat et iudicio defendere.7. ob hanc causam tibi hunc puerum parens commendavit et tradidit, ut in amore atque in voluptatibus adulescentiam suam conlocaret, et ut hanc tu vitam atque hæc studia defenderes? 8. Publius Lentulus Catilinam exhortabatur ut servorum præsidio uteretur utque ad urbem cum exercitu accederet; id autem eo consilio ut, cum urbem incendissent cædemque infinitam civium fecissent, præsto esset ille ad fugientes excipiendos. 9. Pompeius, ne duobus circumcluderetur exercitibus, ex eo loco discedit. 10. ad te ne hæc quidem scribo, ne cuiusquam animum meæ litteræ interceptæ offendant. 11. Cæsar magni interesse arbitrabatur cohortes ad se in castra traducere, ne qua aut largitionibus aut falsis nuntiis commutatio fieret voluntatis. 12. diligentia est adhibenda in amicitiis comparandis, ut ne quando amare incipiamus eum, quem aliquando odisse possīmus. 13. plerique perverse, ne dicam50 impudenter, habere talem amicum volunt, quales ipsi esse non possunt. 14. ut plura non dicam neque aliorum exemplis confirmem, quantum auctoritas valeat in bello, ab Pompeio exempla sumantur. 15. rationem consilii mei accipite, quo firmiore animo ad prœlium prodeatis. 16. caro assatur vel coquitur, quo facilius concoquatur iucundiusque sapiat.

5. Tercera parte: ut en oraciones adverbiales consecutivas

Las oraciones consecutivas son subordinadas que denotan la secuela no voluntaria de una actividad, de un suceso o de una situación expresada en la oración subordinante. Por su carácter adverbial no se encuentran fraseológicamente unidas a ningún grupo semántico específico de verbos (como muchas de las oraciones finales que hemos estudiado), si bien algunos autores51 incluyen dentro de las consecutivas a las oraciones (declarativas) introducidas por ut, así como las de ut explicativum.

Es característico de las oraciones consecutivas su construcción siempre en subjuntivo y el que, fundamentalmente, no estén sometidas a las reglas de la consecutio temporum, por lo que después de un tiempo secundario puede aparecer el imperfecto, pero también el perfecto: rusticus tam pauper fuit, ut filiis nihil nisi vineam reliquerit (en lugar del “regular” relinqueret).

Las conjunciones que introducen las oraciones consecutivas son ut, ut non (la presencia de non permite distinguirlas inmediatamente de las volitivas y de las finales que llevan ne), ut nemo, ut nihil, quam ut. En la oración subordinante generalmente se encuentra un demostrativo: is, eiusmodi, talis, tantus, sic, ita adeo, tam, tantopere, ita non, adeo non52.

49El fraseologismo ut ne es de escaso uso. [Cf. MENGE 2005, § 524, 2, Anm. 1]50Debe diferenciarse este ne dicam en el sentido de una preterición eufemística (“por no decir”), del fraseologismo ut plura non dicam que sí es una oración propiamente final: “para no decir más”. Véase el ejemplo 14.51H. RUBENBAUER, J.B. HOFMANN (Lateinische Grammatik, 1928ss.) y F. FAJEN (Lateinische Grammatik. Ein Repetitorum, 2010), por ejemplo.52 ita, tantus, talis, tam y otros demostrativos pueden “anunciar” también una oración comparativa, pero en tal caso en lugar de ut aparecen quam, quantus, qualis, etc., y el modo es el indicativo. No debe confundirse el ut consecutivum ni el explicativum con el ut comparativum, por lo general correlativo de sic.

18

Page 19: Latin III (2014-1)

Latín III (2014-1) Dr. Raúl Torres M

No debe confundirse el consecutivo quam ut (“como para que”) con ut quam, que no es fraseologismo, sino, por lo general, simplemente el ut final seguido del quam que enfatiza superlativos (!): ut quam celerrime venias (“para que vengas lo más rápidamente posible”).

[Oraciones declarativas introducidas por ut: fieri (non) potest (“es imposible que”), fit (“sucede que”), est (“es el caso que”), accidit, evenit53, usu venit (“sucede que”), efficitur54(“se logra que”), sequitur (“se sigue que”)55, reliquum est, restat (“[sólo, aún] resta que”), mos est, consuetudo est (“es costumbre que”), accēdit (“se añade [el hecho de que]”), contingĕre + dat. (“tocarle a uno” = “conseguir”)]

Traduzca:1 est ut dicis, Antoni, ut plerique philosophi nulla tradant præcepta dicendi. 2. aliquot de causis acciderat, ut Galli belli renovandi consilium caperent. 3. ad Appi Claudi senectutem accedebat etiam ut cæcus esset.4. his erat rebus effectum, ut mille equitum Cæsaris septem milium Pompeianorum impetum sustinere auderent neque eorum multitudine terrerentur.5. contīgit captivo, ut e carcere evaderet. 6. tantum abest ut id miremur, ut reprehendamus (= tantum absumus ab admiratione, ut reprehendamus. 7. mos est Athenis laudari in contione eos, qui sint in prœliis interfecti.8. accidit perincommode, quod fratrem meum non vidisti. 9. accidit, ut frater meus non venerit. 10. perfice ne minus res publica tibi quam tu rei publicæ debeas.11. oratione tua illud certe perfectum est, ut mortem non ducerem in malis. 12. adeone me delirare censes, ut ista credam? 13. tales nos esse putamus, ut iure laudemur. 14. tanta vis probitatis est, ut ea in hoste etiam diligamus. 15. ita probanda est clementia, ut adhibeatur rei publicæ severitas. 16. tam vehemens fui quam cogebar, non quam volebam. 17. est tanta in te auctoritas, quanta debet. 18. ut reliquorum imperatorum res adversæ auctoritatem minuunt, sic Vercingetorigis ex contrario dignitas incommodo accepto in dies augebatur. 19.sunt etiam cetera; quae malo integra reservare, ut quam minimum dem illis temporis ad meditandum confirmandumque periurium.20. petimus abs te, M. Fanni, a vobisque, iudices, ut quam acerrime maleficia vindicetis, ut quam fortissime hominibusaudacissimis resistatis, ut hoc cogitetis, nisi in hac causa qui vester animus sit ostendetis, eo prorumpere hominum cupiditatem et scelus et audaciam ut non modo clam verum etiam hic in foro ante tribunal tuum, M. Fanni,ante pedes vestros, iudices, inter ipsa subsellia caedes futurae sint. 21. ut videtur esse altius, quam ut nos perspicere possimus. 22. non possunt in civitate multi fortunas amittere, ut non plures secum in eandem trahant calamitatem. 23. illud mea magni interest, te ut videam. 24. id erat tempus anni, ut frumentum in areis Hispani haberent.

6. Oraciones introducidas por quin

La conjunción quin surgió, probablemente de un antiguo ablativo instrumental de la raíz qui- y de la negación ne. Así, su significado original fue “¿por qué no?”, como todavía en época clásica se encuentra en preguntas directas como quin loqueris? o con el subjuntivo

53 accidit y evenit se pueden construir también con el llamado “quod facticum” + ind., cuando la expresión impersonal accidit, evenit o fit van modificados por un adverbio: bene, male, commode, opportune, etc.; de lo contrario, se construyen con ut.54 efficere, facere y perficere se construyen con ut. Pero este ut puede ser visto como “consecutivo” (y negarse con ut non) o como explicativum (y negarse con ne). 55 sequitur y mos est pueden construirse con a.c.i.

19

Page 20: Latin III (2014-1)

Latín III (2014-1) Dr. Raúl Torres M

dubitativo: quin respondeam? (“¿por qué no habría yo de responder?”). La yuxtaposición de non recuso y quin respondeam? dio seguramente origen a su papel como conjunción: non recuso quin respondeam: “no me niego, ¿por qué no habría yo de responder?” > “no me niego a responder”. Otro ejemplo: mihi dubium non est, quin hoc sit verum: “no me cabe duda, ¿por qué no habría de ser verdad esto?” > “no dudo que esto sea verdad”.

Las subordinadas introducidas por quin se construyen siempre en subjuntivo y aparecen sólo después de subordinantes negativas. Dado que el quin en tales circunstancias pierde su sentido negativo, para negar la subordinada hay que agregar un non.

—Tras expresiones de duda: dubitare56, dubium est quin, controversia non erat quin, non dubitare quin (“no tener reparo en”), non est dubium quin, cui est dubium quin, nihil habere dubitationis quin, nulla est dubitatio quin, dubita si potes quin.

—Tras expresiones negativas de impedimento y resistencia o repulsión; ægre (“de mala gana”) y vix (“apenas”) se consideran como negaciones para estos efectos.

—Tras expresiones impersonales con el significado de “poco falta para”: nihil, non multum, non longe, non longius, paulum abest quin.

—Tras expresiones positivas (o negativas, pero no de impedimento, resistencia ni duda!) quin conserva su sentido negativo y equivale a un ut non (ejemplos 21, 22, 23).

Taduzca al español:1. non dubito quin offensionem neglegentiæ vitare non possim. (Verr.) 2. quis dubitet (= quis dubitaverit), quin in virtute divitiæ sint? (parad. 22) 3. dubitate enim, si potestis, quin eum iste (sc. Verres) potissimum ex omni numero amicorum delegerit, cui hanc cognitoris falsi improbam personam imponeret. 4. nunc cum ipse causam illius tumultus neque veram dicere neque falsam confingere audeat, homo autem ordinis sui frugalissimus, qui tum accensus C. Neroni fuit, P. Tettius, hæc eadem se Lampsaci cognosse dixerit, vir omnibus rebus ornatissimus, C. Varro, qui tum in Asia militum tribunus fuit, hæc eadem ipse se ex Philodamo audisse dicat, potestis dubitare quin istum fortuna non tam ex illo periculo eripere voluerit quam ad vestrum iudicium reservare? (Verr.) 5. an vero dubitatis, iudices, quin insitas inimicitias istæ gentes omnes et habeant et gerant cum populi Romani nomine? (Font.) 6. et quisquam dubitabit quin huic [sc. Pompeio] hoc tantum bellum permittendum sit, qui ad omnia nostræ memoriæ bella conficienda divino quodam consilio natus esse videatur? (Manil.) 7. cui denique erat dubium quin ille sanguis tribunicius, nullo præsertim publico consilio profusus, consules ultores et defensores esset habiturus? (Sest.) 8. quod ille si repudiasset, dubitatis quin ei vis esset adlata, cum omnia acta illius anni per unum illum labefactari viderentur? (Sest.) 9. dubitatis igitur, iudices, quin vos M. Laterensis suo iudicio

56 Si dubitare está construído positivamente, se construye con una interrogativa indirecta normal: dubitate a quo sit Roscius occisus? La expresión non dubitare + a. c. i. no es clásica. non dubitare en el sentido de “no dudar en hacer algo” (lítote = “decidir hacer algo”), se construye con infinitivo completivo: milites transire flumen non dubitaverunt.

20

Page 21: Latin III (2014-1)

Latín III (2014-1) Dr. Raúl Torres M

non ad sententiam legis, sed ad suam spem aliquam de civitate delegerit? dubitatis quin eas tribus in quibus magnas necessitudines habet Plancius, cum ille non ediderit, iudicarit officiis ab hoc observatas, non largitione corruptas? (Planc.) 10. quid? illud num dubitas, quin specimen naturæ capi deceat ex optima quaque natura? 11. nolite dubitare quin huic servo credatis omnia! (Manil.) 12. Domitius sibi dubitandum non putavit, quin prœlio decertaret. 13. neque mihi neque fratri meo dubium erat, quin Brundisium contenderemus (ad Att.) 14. quin criminibus respondeam non recuso. 15. milites ægri sunt retenti quin in oppidum irrumperent. 16. Cæsar Germanos non sibi temperaturos existimabat quin, cum omnem Galliam occupavissent, in Italiam contenderent. 17. paulum afuit quin dux ipse interiret. 18. nulla causa est quin discedam. 19. non multum afuit quin castris expellerentur. 20. nihil abest quin sim miserrimus. 21. non poest ille condemnari quin simul de istius scelere iudicetur. 22. nullum intercedebat tempus quin dimicaretur. 23. facere non possum quin nomen eloquar (= fieri non potest quin nomen eloquar).

Traduzca al latín:1. No debe dudarse de que antes de Homero hubo poetas. 2. No tengo duda de que las legiones no llegarán. 3. No había duda (= controversia) de que los testigos decían la verdad. 4. No dudo qué vayas a responder tú. 5. ¿Quién ignora que son tres las tribus (genus) de los griegos? 6. no puede ser que no vaya a Roma. 7. no puede ser que los que se dedican a las letras latinas no aprendan bien latín.

7. Oraciones condicionales (o ‘periodo hipotético’) I.

Las oraciones condicionales o hipotéticas (introducidas por si / nisi [“si / “si no”]) se dividen fundamentalmente en tres tipos, según la relación que guarde la condición con la realidad. Esta relación puede ser indefinida, potencial o irreal.

1. indefinitus. El hablante considera indeterminada la relación entre la condición y la realidad. En tal caso tanto la oración [subordinada] condicional (o “prótasis”) como la oración [subordinante] o “apódosis” van en indicativo, casi siempre, según la consecución temporal en indicativo: si hoc dicis, mentiris; si hoc dixisti, mentitus es; si hoc dices, mentiēris: “si dices esto, mientes”. El hablante no da ninguna opinión sobre si realmente se dicen las cosas o no. [si pluit, terra madet]

2. potentialis. El hablante considera posible el contenido de la condición. En tal caso, tanto en la prótasis como en la apódosis habrá un subjuntivo presente o perfecto, según lo visto cuando se habló del subjuntivo en la oración principal bajo la modalidad de potentialis: si hoc dicas, mentiaris = si hoc dixeris, mentitus sis (“si dices esto, mentirás –y me imagino que lo puedes llegar a decir–”). El potencial se usa sobre todo en prosopopeyas y sermocinaciones, en ejemplos fingidos, en expresiones “cautelosas” (cf. ej. 9). [si pluat, terra madeat; si pluerit, terra maduerit]

21

Page 22: Latin III (2014-1)

Latín III (2014-1) Dr. Raúl Torres M

3. irrealis. El hablante no considera el contenido de la prótasis como real. En tal caso, prótasis y apódosis van en imperfecto de subjuntivo para denotar presente, y pluscuamperfecto de subjuntivo para denotar pasado: si hoc dicĕres, mentirēris; si hoc dixisses, mentitus esses (“si dijeras esto, mentirías”, “si hubieras dicho esto, habrías mentido” –pero sé que no lo vas a decir o no lo dijiste–). El irreal se emplea también en las prosopopeyas (cf. ej. 32) [si plueret, terra maderet; si pluisset, terra maduisset]

Peculiaridades:

—La disyunción sive...sive (“ya sea esto...o ya sea lo otro”), lo mismo que las expresiones, irónicas, nisi forte, nisi vero (“como no sea que...”) se construyen siempre en indicativo.

—Algunas oraciones hipotéticas que implican una iteración son prácticamente idénticas a las oraciones de cum iterativo: si Germani bellum Gallis inferebant, principes oppida muniebant = cum Germani...inferebant...(“cada vez que los germanos atacaban a los galos, los principales fortificaban las aldeas”).

—La cercanía semántica del indicativo futuro (o futurible) y el subjuntivo presente provoca muchas veces la sustitución de éste por aquél: quid mortem timeam, si aut non miser post mortem aut beatus etiam futurus sum?

—En el caso del irrealis, está claro que en una de las oraciones puede estar el imperfecto y en otra el pluscuamperfecto (como el español: “si hubieras venido ayer, hoy no estaría yo molesto”: cf. ej. 33); de la misma manera, si el contexto deja suficientemente claro que se trata del pasado, puede encontrarse también el subjuntivo imperfecto para denotar ese pasado, en lugar del subjuntivo pluscuamperfecto: cf. ej. 35.

—En la apódosis del irrealis puede encontrarse, eventualmente, en lugar del pluscuamperfecto de subjuntivo, también el participio futuro predicativo con eram o fui. Cf. ejemplo Nr. 14.

—La correlación entre prótasis y apódosis puede ser laxa: a una prótasis potencial, por ejemplo, puede seguir una apódosis indefinida: si hoc dicas, erras.

—Cuando la acción expresada en la prótasis es “real” en el sentido de “si esto es así” = “puesto que esto es así”, la condición cobra un matiz causal, por lo que la apódosis puede estar constituida por un imperativo o un subjuntivo (potencial, irreal, hortativo, yusivo, concesivo, dubitativo, prohibitivo u optativo).

Traduzca:

1. si amitti vita beata potest, beata esse non potest. 2. fides nobis habebitur, si existimabimur adepti coniunctam cum iustitia prudentiam. 3. si te rogavero aliquid, nonne respondebis? 4. hoc loco libentissime soleo uti, sive quid mecum ipse cogito, sive quid

22

Page 23: Latin III (2014-1)

Latín III (2014-1) Dr. Raúl Torres M

scribo aut lego. 5. satis disputatum est de hac re, nisi forte quid desideratis. 6. si mons erat ascendendus, facile ipsa natura loci periculum repellebat, quod ex locis superioribus qui antecesserant suos ascendentis protegebant; cum vallis aut locus declivis suberat neque ei qui antecesserant morantibus opem ferre poterant, equites vero ex loco superiore in aversos tela coiciebant, tum magno erat in periculo res. 7. si lis in iudicio sit, propinquum potius quam vicinum defenderis. 8. si quid scriptum sit obscure, de re dubites. 9. orationes Thucydĭdis imitari neque possim, si velim, nec velim fortasse, si possim. 10. si pater fāna expīlet, indicetne id magistratibus filius? si patriam prodere conabitur pater, silebitne filius? 11. si scriberem ipse, longior epistula esset. 12. si venisses ad exercitum, a tribunis militaribus visus esses. 13. frater meus fuit mecum dies complures, et si ego cuperem, vel plures fuisset. 14. si P. Sestius occisus esset, fuistisne ad arma ituri? 15. naturam si sequemur ducem, numquam aberrabimus. 16. æquitas tollitur omnis, si habere suum cuique non licet. 17. si hoc credas (= credideris), erres (= erraveris). 18. si velim omnia Hannibalis prœlia describere, dies me deficiat. 18. nisi Alexander essem, ego vero vellem esse Diogenes. 19. Hercules numquam ad deos abisset, nisi eam sibi viam virtute munivisset. 20. pons sublicius iter pæne hostibus dedit, nisi unus vir fuisset57. 21. si ille tali ingenio exitum non reperiebat, quis nunc reperiet? 22. si ratio minus perficiet ut mortem neglegere possimus, at vita acta perficiat ut satis superque vixisse videamur! 23. si quis deus mihi largiatur, ut ex hac ætate repuerascam et in cunis vagiam, valde recusem. 24. inimicum habebas neminem; si haberes, tamen non ita vixeras ut metum habere deberes. 25. si quod erat grande vas aut maius opus inventum, læti afferebant. 26. si Fabius oriente Canicula natus est, Fabius in mari non morietur. 27. quid timeam, si post mortem beatus futurus sum? 28. si me audietis, adulescentes, solem alterum ne metueritis! 29. esto: fuerit hoc censoris, si iudicabat eum ementitum esse. 30. si qui sunt, qui philosophorum auctoritate moveantur, audiant eos, quorum summa est auctoritas! 31. dies me deficiat, si omnia exempla enumerare velim. 32. Sicilia tota si una voce loqueretur, hoc diceret: ‘quod auri quod argenti, quod ornamentorum in meis urbibus, sedibus, delubris fuit, id mihi tu, C. Verres, eripuisti atque abstulisti; quo nomine abs te sestertium miliens ex lege repeto.’ si universa provincia loqui posset, hac voce uteretur. 33. consilium, ratio, sententia nisi essent in senibus, non summum consilium maiores nostri appellavissent senatum. 34. nunquam Hercules ad deos abisset, nisi, cum inter homines esset, eam sibi viam virtute munivisset. 35. num, si Scipio ad centesimum annum vixisset, senectutis eum suæ pæniteret?

Traduzca al latín:1. Si omitimos la guerra, nunca disfrutaremos de la paz. 2. Usaré otro nombre, si encuentro uno mejor. 3. Si te pregunto algo, ¿no me responderás? 4. Si hubiéramos tratado a nuestros amigos gentilmente (modeste), no habrían rechazado nuestra invitación. 5. Si los dioses existieran, no necesitaríamos58 de la ayuda de los hombres. 6. Si hubiera habido poetas antes de Homero, la Ilíada no sería tan importante entre aquellos que estudian literatura 57 sublicius (de sublĭca = “trabe”) era el nombre que recibía el primer puente de madera que se construyó sobre el Tíber; el unus vir es el famoso Horacio Cocles de la leyenda.– Cuando en la apódosis se encuentran los adverbios pæne o prope, es frecuente que se construya en indicativo.

23

Page 24: Latin III (2014-1)

Latín III (2014-1) Dr. Raúl Torres M

griega. 7. Si el hijo de Fabio naciera en Roma, podría, una vez adulto59, ejercer un puesto público muy importante (magistratum gerere). 8. Si dices [en el futuro!] la verdad, serás considerado [como alguien] que ha alcanzado la prudencia y la justicia.

Lectura:cum in Africam venissem M’60. Manilio consuli ad61quartam legionem tribunus, ut scitis, militum, nihil mihi fuit potius62 quam ut Masinissam convenirem regem, familiæ nostræ iustis de causis amicissimum. ad quem ut veni, conplexus me senex conlacrimavit aliquantoque post suspexit ad cælum et: ‘grates’ inquit ‘tibi ago, summe Sol, vobisque, reliqui cælites63, quod ante quam ex hac vita migro, conspicio in meo regno et his tectis 64 P. Cornelium Scipionem, cuius ego nomine recreor ipso: itaque65 numquam ex animo meo discedit illius optimi atque invictissimi viri66 memoria.’ deinde ego illum de suo regno, ille me de nostra re publica percontatus est, multisque verbis ultro citroque67 habitis ille nobis est consumptus dies. post autem apparatu regio accepti sermonem in multam noctem68 produximus, cum senex nihil nisi de Africano loqueretur omniaque eius non facta solum, sed etiam dicta meminisset. deinde, ut cubitum discessimus, me et de via fessum et qui ad multam noctem vigilassem, artior quam solebat somnus conplexus est. hic mihi —credo equidem69 ex hoc, quod eramus locuti; fit enim fere70, ut cogitationes sermonesque nostri pariant aliquid in somno tale71, quale de Homero scribit Ennius72, de quo videlicet sæpissime vigilans solebat cogitare et loqui— Africanus se ostendit ea forma, quæ mihi ex imagine eius quam ex ipso73 erat notior; quem ubi agnovi, equidem cohorrui; sed ille ‘ades’, inquit, ‘animo74 et omitte timorem, Scipio, et quæ dicam memoriæ trade. videsne illam urbem, quæ parere populo Romano coacta per me renovat pristina bella nec potest quiescere?’ —ostendebat autem Karthaginem de excelso et pleno stellarum, illustri et claro quodam loco75— ‘ad quam tu oppugnandam nunc venis pæne miles, hanc hoc biennio consul evertes, eritque cognomen id tibi per te partum, quod habes adhuc hereditarium a nobis. cum autem Karthaginem deleveris, triumphum egeris censorque fueris et obieris legatus Ægyptum, Syriam, Asiam, Græciam, deligere iterum consul absens bellumque

58 El fraseologismo más común para la expresión “me hace falta (=necesito) algo” es opus est con el dativo de la persona que necesita y el ablativo de lo que se necesita.59 “edad adulta”: ætas firmata.60 La abreviatura M’. corresponde al nombre Manius; la abreviatura M., al nombre Marcus.61 Aquí, ad equivale a apud.62 potius quam = antiquius quam.63 cæles, -ĭtis: “divinidad”, “dios”. No es palabra de la prosa clásica.64 La preposición no se repite porque se trata de una unidad y por la presencia de la conjunción et.65 itaque por ita es fraseologismo del lenguaje coloquial (plautino).66 Alude a Scipio Africanus maior, vencedor de Aníbal.67 ultro citroque, ultro et citro, ultro citro. Cf. ex beneficiis ultro et citro datis acceptis.68 El fraseologismo in multam noctem equivale al nuestro “hasta altas horas de la noche”.69 equidem es la forma enfática de quidem (como enim lo es de nam). Cicerón lo utiliza exclusivamente en relación con la primera persona del singular.70 fere = plerumque (“casi siempre”).71 Cf. Heródoto VII 16, 2: peplanh=sqai au[tai ma&lista e0w&qasi ai9 o!yiej o0neira&twn ta& tij h(me/rhj fronti/zei. [plana&omai/ ti “errar en torno a algo”]72 Cf. Ennio (al comienzo de sus annales): in somnis mihi visus Homerus adesse poëta.73 Anacronismo de Cicerón, pues Scipio maior murió por las fechas en que nació Scipio minor.74 El fraseologismo ades animo (adeste animis) significa “¡ten valor!”, o “¡pon atención!”.75 Por lo que se dice más adelante, se trata de la Vía Láctea.

24

Page 25: Latin III (2014-1)

Latín III (2014-1) Dr. Raúl Torres M

maximum conficies, Numantiam exscindes76; sed cum eris curru in Capitolium invectus, offendes rem publicam consiliis perturbatam nepotis mei77. hic tu, Africane, ostendas oportebit patriæ lumen animi ingenii consiliique tui. sed eius temporis ancipitem video quasi fatorum viam. nam cum ætas tua septenos octiens78 solis anfractus79 reditusque converterit80, duoque hi numeri, quorum uterque plenus alter altera de causa habetur81, circuitu naturali summam82 tibi fatalem confecerint, in te unum atque in tuum nomen se tota convertet civitas; te senatus, te omnes boni, te socii, te Latini intuebuntur; tu eris unus, in quo nitatur civitatis salus, ac ne multa: dictator rem publicam constituas83 oportet, si impias propinquorum84 manus effugeris.’

Periodo hipotético II

El periodo hipotético puede tener una doble dependencia: la apódosis puede estar integrada dentro de una construcción de accusativus cum infinitivo, mientras que la prótasis puede depender del verbo principal según las reglas de la consecutio temporum en subjuntivo. Por ejemplo: magister dixit discipulum, si hoc dicĕret, errare. En estos casos, no puede distinguirse si el periodo hipotético de partida es discipulus, si hoc dicit, errat [indefinitus] o discipulus, si hoc dixerit (dicat), erraverit (erret) [potentialis], es decir, no se puede definir si el subjuntivo “dicĕret” es resultado de la consecutio tempŏrum (dependiente de dixit) o del matiz potencial de la oración condicional.

Otro es el caso del periodo hipotético irrealis. Cuando éste se integra en una construcción de accusativus cum infinitivo entonces la prótasis, sea referida al pasado (en pluscuamperfecto) o al presente (en imperfecto), permanece en el tiempo que le corresponda, mientras que la apódosis se construye con el participio futuro predicativo (o “conjugación perifrástica activa” en –urum) más el infinitivo fuisse. Por ejemplo, puto eum, si hoc diceret (dixisset), erraturum fuisse (“pienso que él, si dijera [hubiera dicho] esto, se equivocaría [se habría equivocado])”.

Si en la apódosis de un periodo hipotético irrealis dependiente de un a.c.i. o un n.c.i. se encuentra un verbo en voz pasiva, existen 5 posibilidades de construir la apódosis. Por

76 asyndeton explicativum o epexegeticum.77 Se refiere a las leyes agrarias de Tib. Gracchus, hijo de Cornelia, hija de Scipio maior.78 septenos octiens: septeni es el numeral distributivo (que agrupa o distribuye) correspondiente al cardinal septem; octies es el numeral adverbial (que denota el número de veces) que corresponde a octo. La expresión es intencionalmente oscura (pues disimula el año de la muerte de Cipión el mismo que el del diálogo: 129) y significaría algo como “ocho veces un grupo de siete”. 79 anfractus es la curva, la vuelta, el rodeo; anfractus solis es la circunvalación del sol.80 converterit = convertendo compleverit. Es pregnancia.81 Cf. Platón: Tim. 39 d. El número 7 es perfecto (te/leoj) porque 4 veces 7 días es el término del mes lunar; el 8 también es te/leoj porque son 8 las esferas celestes que, al concluir su vuelta cósmica, dan por resultado el año. Cipión minor murió, efectivamente a los 56 años.82 summam sc. solis anfractuum redituumque, i. e. annorum.83 Johann August Ernesti (rector de la Thomasschule en Leipzig ¡en los años en que Bach [quien también era maestro de latín] era Kantor en la misma Escuela de Santo Tomás!) comm. ad loc. (1737-1739): constituere rem publicam dicuntur, qui legibus aliisque rationibus malis rei publicæ ingravescentibus medentur.84 Nunca se aclaró la muerte de Cipión minor: de Africani morte nulla quæstio lata est (p. Mil. 16).

25

Page 26: Latin III (2014-1)

Latín III (2014-1) Dr. Raúl Torres M

ejemplo, si hoc fecissetis, vituperati essetis, puede convertirse en un periodo dependiente de las siguientes formas:

arbitror, si hoc fecissetis, vos vituperaturos (vituperandos) fuisse arbitror, si hoc fecissetis, vos vituperare potuissearbitror, si hoc fecissetis, vos vituperari potuissearbitror, si hoc fecissetis, vos vituperatum iriarbitror, si hoc fecissetis, futurum fuisse, ut vituperaremini.

Traduzca:1. Theophrastus autem moriens accusasse naturam dicitur, quod cervis et cornicibus vitam diuturnam, quorum id nihil interesset, hominibus, quorum maxime interfuisset, tam exiguam vitam dedisset; quorum si ætas potuisset esse longinquior, futurum fuisse ut omnibus perfectis artibus omni doctrina hominum vita erudiretur. 2. nisi nuntii de Cæsaris victoria essent allati, existimabant plerique futurum fuisse uti oppidum amitteretur. 3. si id dicĕres, te mentitūrum fuisse appāret. 4. quid censes? si ratio esset in beluis, non suo quasque generi plurimum tributuras85 fuisse? 5. videmur quieturi fuisse, nisi essemus lacessiti. 6. si dimisisset eo tempore quæstionem, absolutum iri Sopatrum videbat. 7. plerique existĭmant, si acrius Pompeianos voluisset insequi Sulla, bellum eo die potuisse finiri. 8. Platonem existimo, si genus forense dicendi tractare voluisset, gravissime potuisse dicere. 9. respondit Cæsar: si ille alicuius iniuriæ sibi conscius fuisset, non fuisse difficile cavere.10. vinci improbos a bonis fuisse præclarum fateor, si finem tum vincendi viderem, quem profecto non videbam. 11. si Phylarchus vendidisset [phaleras86pulcherrime factas, quæ regis Hieronis fuisse dicuntur], non ei, posteaquam reus factus es, redditurum te promississes. quod quia vidisti plures scire, cogitasti, si ei reddidisses, te minus habiturum, rem nihilo minus testatam futuram: non reddidisti. 12. si qui contra vellet dicere, usurum esse eum suo testimonio dixit. 13. affirmo, si omnes in culpa fuerint, non opportuisse Cleomenem constitui spectatorem illorum mortis atque cruciatus. 14. ego me cæcum esse confitear, si hoc dixero. 15. neque tu hoc dicere audebis neque, si cupias, licebit. 16. amicitiam tueri non possumus, nisi æque amicos et nosmet ipsos diligamus. 17. stomachabatur senex, si quid asperius dixeram. 18. si quis sibi plus appetet, violabit ius societatis humanæ. 19. si bona existimatio divitiis præstat, quanto gloria magis est expetenda? 20. si arma militum opposita Miloni putarem, desperarem de re publica. 21. etiam si a vobis deserar, iudices, tamen animo non deficiam. 22. nisi in hac causa ostendetis, qui vester animus sit, mox etiam in hoc foro cædes fient. 23. continget mihi, ut reum defendam, si memineritis eum, qui insidias fecerit, interfici iure posse. 24. si quidem auctoritas mea potentia est appellanda, appelletur ita sane, dummodo ea utamur pro salute bonorum. 25. si id, quod Milo fecit, non iure fieri potuit, nihil defendere potero. 26. sin hoc natura præscripsit, ut omnem vim a vita propulsaremus, non potestis hoc facinus improbum iudicare. 27. debetis, iudices, nihil iam quærere, nisi uter utri insidias fecerit. 28. si bellum hoc, si hic hostis, si ille rex contemnendus fuisset, neque tanta cura senatus et populus Romanus suscipiendum putasset neque tot annos gessisset neque tanta gloria L. Lucullus neque vero eius belli conficiendum exitum tanto studio populus Romanus ad Cn. Pompeium detulisset.

85alicui multum / plus / plurimum tribuere: “atribuir mucho / más / muchísimo valor / importancia a alguien”.86phalĕræ, -arum <gr. ta_ fa&lara: “fáleras”, placas de metal brillante, adorno de las caballerías.

26

Page 27: Latin III (2014-1)

Latín III (2014-1) Dr. Raúl Torres M

Traduzca al latín:1. Si creemos todo, fácilmente nos engañamos. 2. Si creyéramos todo, fácilmente nos engañaríamos. 3. Si creemos todo, fácilmente nos engañaremos (potentialis). 4. Si hubiéramos creído todo, fácilmente nos habríamos engañado. 5. Dijo el maestro que si creyéramos todo, fácilmente nos engañaríamos. 6. Dijo el maestro que si hubiéramos creído todo, fácilmente nos habríamos engañado [5 posibilidades!]. 7. César pensaba que si los belgas hubieran hecho la guerra a todos los galos, habrían podido vencer a Roma [5 posibilidades!].

Lea:forsitan quispiam dixerit: nonne igitur sapiens, si fame ipse conficiatur, abstulerit cibum alteri homini ad nullam rem utili? minime vero: non enim mihi est vita mea utilior quam animi talis affectio87, neminem ut violem commodi mei gratia. quid? si Phalarim, crudelem tyrannum et immanem, vir bonus, ne ipse frigore conficiatur, vestitu spoliare possit, nonne faciat? hæc ad iudicandum sunt facillima. nam si quid ab homine ad nullam partem utili utilitatis tuæ causa detraxeris, inhumane feceris contraque naturæ legem; sin autem is tu sis, qui multam utilitatem rei publicæ atque hominum societati, si in vita remaneas, adferre possis, si quid ob eam causam alteri detraxeris, non sit reprehendendum. sin autem id non sit eiusmodi, suum cuique incommodum ferendum est potius quam de alterius commodis detrahendum.

Periodo hipotético III (peculiaridades)

—Si la apódosis del periodo hipotético está constituída por una oración subordinada en subjuntivo o una pregunta indirecta, el periodo indefinitus y el potentialis permanecen inalterables en el tiempo y modo que les correspondan. En el periodo irrealis del pasado, en cambio, la apódosis se construye con el subjuntivo perfecto de la llamada “conjugación perifrástica” (en –urus fuerim, etc...), siempre que el verbo tenga supino para poder formarla; en caso contrario, queda inalterable. Por ejemplo: dubium non est (erat), quin, si hoc dicĕres, mentirēris; pero: dubium non est (erat), quin, si hoc dixisses, mentiturus fueris. Si el verbo no tiene supino, el periodo permanece, como dijimos, inalterable: dubium non est (erat) quin, si hoc dixisses, te pænituisset.

—La diferencia semántica entre nĭsĭ y sī nōn, consiste en que la primera expresión constriñe el significado de toda la oración (“salvo que”, “a menos que”), mientras que la segunda niega o solamente una palabra de la condicional o la condicional toda (“si no”).

—nisi puede utilizarse sin verbo tras expresiones con sentido negativo: id facere nemo nisi deus potest.—si non (o si minus) puede estar en correlación con las partículas at, certe, tamen con el sentido de “si bien esto no, al menos sí...” (si minus...at...). si non (o, si el verbo falta, si minus, sin minus, sin aliter) puede estar en correlación con una prótasis positiva como alternativa negativa: si spes erit, Epirum, si minus, Cyzicum sequēmur.

87Se trata del concepto platónico de la dia&qesij th=j yuxh=j.

27

Page 28: Latin III (2014-1)

Latín III (2014-1) Dr. Raúl Torres M

—nī en el sentido de nisi se usa, en la lengua clásica, únicamente en expresiones fraseológicas: quod ni ita esset (“cosa que, de no ser así”, “de otra manera...”).

—sīn (= sed si, si autem)se usa cuando a un periodo hipotético, se contrapone un segundo periodo afirmativo: Metellus legatis persuasit, ut Iugurtham, si maxime possent, vivum, sin id parum procederet, necatum sibi traderent.

Traduzca:1. dubitare nemo debet, quin multos, si posset, Cæsar ab inferis excitaret. 2. hoc si ille repudiavisset, dubitatis, quin ei vis esset allata?88 3. quæ cum reprehendis, ostendis, qualis tu, si ita forte accidisset, fueris illo tempore consul futurus. 4. si unum diem morati essetis, moriendum omnibus fuit89. 5. quæris, quid potuerit90 amplius assequi Plancius, si Cn. Scipionis fuisset filius. 6. declarare malui, quanta vis esse potuisset in consensu bonorum, si eis pugnare licuisset. 7. nisi ita fecerint Pirustæ, sese bello civitatem persecuturum demonstrat Cæsar. 8. si id non fecissent Hædui, longe iis fraternum nomen populi Romani afuturum91 Ariovistus respondit. 9. memoria minuitur, nisi eam exerceas. 10. quid est pietas nisi voluntas grata in parentes?11. servari iustitia nisi a forti viro non potest. 12. Cæsar imperat, si sustinēre non possit legatus, eruptionem faciat. 13. liceat hæc nobis, si oblivisci non possumus, at tacēre. 14. video, quanta invidia nobis, si minus in præsens tempus, at in futurum impendeat. 15.copias traducere conati sunt, ut, si possent, castellum expugnarent, si minus potuissent, agros popularentur. 16. si aspidem occulte latere uspiam scias (= scieris), improbe facias (= feceris), nisi monueris alterum, ne assidat. 17. Græci ad Thermopylas præclare vicissent, nisi proditione Græci cuiusdam hominis a tergo essent oppressi. 18. Homerus Troicis iam temporibus non tantum laudis in dicendo Ulixi et Nestori tribuisset, nisi iam tum honor eloquentiæ fuisset. 19. si hoc venenum gustasses, moriendum tibi erat. 20. qui fructus est divitiarum, nisi eis utare? 21. sine labore maiora non assequemini, nisi forte putatis omnibus, qui magnas res sunt adepti, contigisse, ut casu admirabiles evadĕrent. 22. Aiax, si iracundia, confidentia, contumacia positis, ut indueret moderationem, impetrare a se potuisset, dis hominibusque reconciliatus potuit vivere.

Traduzca al latín:1. No dudo de que, si pudieras, me ayudarías. 2. ¡Cuidado con dudar de que, si hubiera podido, te habría ayudado! 3. ¡No dudes de que, si hubieras dicho esto, habrías sido reprendido! 4. No sé qué haría si tú no fueras mi amigo. 5. Di qué habrías hecho si hubieras sido censor en aquel tiempo. 6. No dudaba de que, si hubieras hecho esto, te habrías arrepentido.

Lea:

88vim alicui afferre: “hacerle violencia a alguien”.89 Cuando en la apódosis hay una “conjugación perifrástica”, ésta va siempre en indicativo: si unum diem morati essetis, moriendum omnibus fuit. Cf. ej. 19.90 En el caso de las expresiones que significan “poder”, “tener que”, éstas suelen construirse en subjuntivo presente o perfecto (ocasionalmente en pluscuamperfecto). Sin embargo, el indicativo también puede expresar irrealidad: véase el ejemplo 22. 91afuturum<absum, -es, -esse, afui, afuturus. Con dativo = “no ayudar a alguien”.

28

Page 29: Latin III (2014-1)

Latín III (2014-1) Dr. Raúl Torres M

M. vero Catoni, homini ignoto et novo, quo omnes, qui isdem rebus studemus, quasi exemplari ad industriam virtutemque ducimur, certe licuit Tusculi92 se in otio delectare, salubri et propinquo loco; sed homo demens, ut isti93 putant, cum cogeret eum necessitas nulla, in his undis et tempestatibus ad94 summam senectutem maluit iactari95, quam in illa tranquillitate atque otio iucundissime vivere. ommito innumerabiles viros, quorum singuli saluti huic civitati fuerunt, et qui sunt <haud>96 procul ab ætatis huius memoria, commemorare eos desino, ne quis se aut suorum aliquem prætermissum queratur. unum hoc definio, tantam esse necessitatem virtutis generi hominum a natura tantumque amorem97 ad communem salutem defendendam datum, ut ea vis omnia blandimenta voluptatis otiique vicerit.nec vero habere virtutem satis est quasi artem aliquam, nisi utare; etsi98 ars quidem, cum ea non utare, scientia tamen ipsa teneri potest, virtus in usu sui99 tota posita est; usus autem eius est maximus civitatis gubernatio, et earum ipsarum rerum, quas isti in angulis personant100, reapse101, non oratione perfectio. nihil enim dicitur a philosophis, quod quidem recte honesteque dicatur, quod <non> ab iis partum confirmatumque sit, a quibus civitatibus iura discripta sunt. unde enim pietas, aut a quibus religio? unde ius aut gentium aut hoc ipsum civile quod dicitur? unde iustitia fides æquitas? unde pudor continentia102 fuga turpitudinis, adpetentia laudis et honestatis? unde in laboribus et periculis fortitudo? nempe ab iis, qui hæc disciplinis informata alia moribus confirmarunt, sanxerunt autem alia legibus. Quin etiam Xenocraten103 ferunt, nobilem in primis philosophum, cum quærerentur ex eo, quid adsequerentur eius discipuli, respondisse, ut id sua sponte facerent, quod cogerentur

92 Tusculum era una pequeña localidad en Lacio, cerca de Roma (cf. propinquus), en la actual Frascati. Allí nació Catón el Censor y allí tenía su villa de recreo Cicerón.93 Peyorativo. Se refiere a los seguidores de Epicuro, quienes despreciaban las tareas del Estado.94 = usque ad.95 Se trata de la conocida metáfora de la “nave del Estado”. Su origen puede remontarse hasta Alceo (fr. 326 Lobel-Page), imitado luego por Horacio (carm. I 14), de quien escribe Quintiliano (VIII, 6, 44): a)llhgori/a, quam inversionem interpretantur, aut aliud verbis aliud sensu ostendit aut etiam interim contrarium. prius fit genus plerumque continuatis translationibus: ut ‘O navis, referent...,’ totusque ille Horatii locus, quo navem pro re publica, fluctus et tempestates pro bellis civilibus, portum pro pace atque concordia dicit.96 Existe la variante etsi sunt sin el añadido <haud>.97 amorem = amorem virtutis.98 etsi = “incluso si”, “aunque”, se construye casi siempre con indicativo.99 = sui ipsius. La discusión acerca de la superioridad de la vita contemplativa (bi/oj qewrhtiko/j) sobre la vita activa (bi/oj praktiko/j) es antigua y se remonta a Teofrasto y Dicearco: cf. Att. II 16, 3: nunc prorsus hoc statui, ut, quoniam tanta controversia est Dicæarcho familiari tuo cum Theophrasto amico meo ut ille tuus to\n praktiko\n bi/onlonge omnibus anteponat, hic autemto\n qewrhtiko/n, utrique a me mos gestus esse videatur [morem gerere alicui: “dar gusto a alguien”, “llevarle la corriente”; cf. esp. “morigerado”].100 Cf. el Gorgias (485 d-e) platónico, donde se dice que está bien que los jóvenes filosofen; no así el hombre adulto, quien, al hacerlo, plhgw~n moi dokei= h1dh dei=sqai, porque u9pa&rxei tou/tw| tw|~ a)nqrw&pw|, ka2n pa&nu eu0fuh\j h|], a)na&ndrw| gene/sqai feu/gonti ta_ me/sa th=j po/lewj kai\ ta_j a)gora~j...katadeduko/ti de\ to\n loipo\n bi/on biw~nai meta_ meiraki/wn e0n gwni/a| triw~n h2 tetta&rwn yiquri/zonta, e0leuqe/ron de\ kai\ me/ga kai\ i9kano\n mhde/pote fqe/gcasqai. 101 = re ipsa, forma de latín arcaico.102 continentia equivale al griego e0gkra&teia.103–en, terminación griega (Cenokra&thn) de acusativo. Jenócrates fue un discípulo de Platón y dirigió la Academia durante el último cuarto del siglo IV ante.

29

Page 30: Latin III (2014-1)

Latín III (2014-1) Dr. Raúl Torres M

facere legibus. ergo ille civis, qui id cogit omnes104 imperio legumque pœna, quod vix paucis persuadere oratione philosophi possunt, etiam iis, qui illa disputant, ipsis est præferendus doctoribus. quæ est enim istorum oratio tam exquisita, quæ sit anteponenda bene constitutæ civitati publico iure et moribus?105 equidem quem ad modum ‘urbes magnas atque imperiosas’ ut appellat Ennius, viculis et castellis præferendas puto, sic eos, qui his urbibus consilio atque auctoritate præsunt, iis, qui omnis negotii publici expertes sint, longe duco sapientiā ipsā esse anteponendos. et quoniam maxime rapimur ad opes augendas generis humani studemusque nostris consiliis et laboribus tutiorem et opulentiorem vitam hominum reddere et ad hanc voluptatem ipsius naturæ stimulis incitamur, teneamus eum cursum, qui semper fuit optimi cuiusque, neque ea signa audiamus, quæ receptui canunt106, ut eos etiam revocent, qui iam processerint.

***

‘Catonis hoc senis est, quem, ut scitis, unice dilexi maximeque sum admiratus, cuique vel patris utriusque107 iudicio vel etiam meo studio me totum ab adulescentia dedidi. cuius me numquam satiare potuit oratio: tantus108 erat in homine usus rei publicæ, quam et domi et militiæ cum optime tum etiam diutissime gesserat, et modus in dicendo et gravitate mixtus lepos et summum vel discendi studium vel docendi et orationi vita admodum congruens. is dicere solebat ob hanc causam præstare nostræ civitatis statum ceteris civitatibus109, quod in illis singuli fuissent fere, qui suam quisque rem publicam constituissent legibus atque institutis suis, ut Cretum Minos, Lacedæmoniorum Lycurgus, Atheniensium, quæ persæpe commutata esset, tum Theseus tum Draco tum Solo tum Clisthenes110 tum multi alii,

104cogĕre con doble acusativo: id cogo aliquem: “forzar a alguien a algo” (sólo con los neutros: id, nihil, omnia, hoc, illud, quid).105Se trata de la polémica contra la máxima epicurea del la&qe biw&saj (cf. el diálogo de Plutarco: de latenter vivendo).106receptui canĕre: “tocar a retirada”.107Scipio minor se refiere aquí tanto a su padre biológico, Emilio Paulo, como a su padre adoptivo, el hijo de Escipión Africano maior.108Se refiere lo mismo a usus que a modus y lepōs. No confundir lepōs, lepōris (emparentada con el gr. lepto/j y lepto/thj) con lepus, lepŏris que no es de uso clásico.109= præstare statui ceterarum civitatum.110 El curioso episodio que da origen a la “democracia griega” es narrado por Aristóteles en la Constitución de los Atenienses (70Aq. pol., 18, 2). Se habla allí del asesinato del tirano de Atenas, como resultado no de una oposición política, sino de un infortunado amor homosexual. Esta historia la narran, con algunas variantes, también Tucídides (VI 54ss.) y Diodoro Sículo. Dice aquél expresamente (VI 59,1): toiou/tw| me\n tro/pw| di 0 e0rwtikh\n lu/phn h3 te a)rxh\ th=j e0piboulh=j […] 79Armodi/w| kai\7 0Aristogei/toni e0ge/neto (“de este modo, a causa de una ofensa amorosa tuvo origen la conspiración [contra la tiranía] de Harmodio y Aristogitón”); y Diodoro, en X 17, 1: kai/ tinoj meiraki/ou diafo/rou th\n o1yin 73Ipparxoj e0rasqei/j, dia_ tou=to e0kindu/neusen (“y enamorándose Hiparco [hijo del tirano Pisístrato] de un jovencillo de aspecto sobresaliente, por ello puso en peligro [su poder]”). También puede pensarse en otros dos autores antiguos, Platón y Plutarco. En el Simposio (192 a), sentencia Platón en boca de Aristófanes: me/ga de\ tekmh/rion: kai\ ga_r telewqe/ntej mo/noi a)pobai/nousin ei0j ta_ politika_ a!ndrej oi9 toiou=toi (“la prueba contundente de ello [de que los jóvenes deban amar a los hombres adultos] es que, cuando sean adultos ellos mismos, serán los únicos que puedan ser lo suficientemente hombres para las tareas del Estado”); y, en el amatorius (760 b-c) explica Plutarco, en boca de su padre Plutarco: po/qen ga&r, o3pou kai\ toi=j tura&nnoij a)ntile/gwn me\n ou0dei\j ou1t 0 a)ntipoliteuo/meno/j e0stin, a)nterw~ntej de\ polloi\ kai\ filotimou/menoi peri\ tw~n kalw~n kai\ w(rai/wn; a)kou/ete ga_r o3ti kai\ 70Aristogei/twn o9 70Aqhnai=oj kai\ 70Antile/wn o9 Metaponti=noj […] ou0 diefe/ronto toi=j tura&nnoij, pa&nta ta_ para&gmata lumainome/nouj kai\ paroinou=ntaj o(rw~ntej, e0pei\ de\ tou\j e0rwme/nouj au0tw~n e0pei/rwn, w#sper i9eroi=j a)su/loij kai\ a)qi/ktoij a)mu/nontej

30

Page 31: Latin III (2014-1)

Latín III (2014-1) Dr. Raúl Torres M

postremo exsanguem iam et iacentem doctus vir Phalereus sustentasset Demetrius; nostra autem res publica non unius esset ingenio, sed multorum, nec unā hominis vitā, sed aliquot constituta sæculis et ætatibus. nam neque ullum ingenium tantum exstitisse dicebat, ut, quem res nulla fugeret, quisquam aliquando fuisset, neque cuncta ingenia collata in unum tantum posse uno tempore providere, ut omnia complecterentur sine rerum usu ac vetustate. quam ob rem, ut ille solebat, ita nunc mea repetet oratio populi originem; libenter enim etiam verbo utor Catonis. facilius autem, quod est propositum, consequar, si nostram rem publicam vobis et nascentem et crescentem et adultam et iam firmam atque robustam ostendero, quam si mihi aliquam, ut apud Platonem Socrates, ipse finxero.’hoc cum omnes approbavissent: ‘quod habemus’, inquit, ‘institutæ rei publicæ tam clarum ac tam omnibus notum exordium quam huius urbis condendæ principium profectum a Romulo? qui patre Marte natus —concedamus enim famæ hominum, præsertim non inveteratæ solum sed etiam sapienter a maioribus proditæ, bene meriti de rebus communibus ut genere etiam putarentur non solum ingenio esse divino— is igitur ut natus sit, cum Remo fratre dicitur ab Amulio rege Albano ob labefactandi regni timorem ad Tiberim exponi iussus esse; quo in loco cum esset silvestris beluæ sustentatus uberibus pastoresque eum sustulissent et in agresti cultu laboreque aluissent, perhibetur111, ut adoleverit, et corporis viribus et animi ferocitate tantum ceteris præstitisse, ut omnes, qui tum eos agros, ubi hodie est hæc urbs, incolebant, æquo animo illi libenterque parerent. quorum copiis cum se ducem præbuisset, ut [et] iam a fabulis ad facta veniamus, oppressisse Longam Albam, validam urbem et potentem temporibus illis Amuliumque regem interemisse fertur.qua gloria parta urbem auspicato condere et firmare dicitur primum cogitavisse rem publicam. urbi autem locum —quod est ei, qui diuturnam rem publicam serere conatur, diligentissime providendum— incredibili opportunitate delegit. neque enim ad mare admovit, quod ei fuit illa manu copiisque facillimum, ut in agrum Rutulorum Aboriginumve procederet aut in ostio Tiberino, quem in locum multis post annis rex Ancus coloniam deduxit, urbem ipse conderet; sed hoc vir excellenti providentia sensit ac vidit non esse opportunissimos situs maritimos urbibus eis, quæ ad spem diuturnitatis conerentur atque imperii, primum quod essent urbes maritimæ non solum multis periculis oppositæ, sed etiam cæcis. nam terra continens adventus hostium non modo exspectatos, sed etiam repentinos multis indiciis et quasi fragore quodam et sonitu ipso ante denuntiat; neque vero quisquam potest hostis advolare terra, quin eum non modo adesse, sed etiam, quis et unde sit, scire possimus. maritimus vero ille et navalis hostis ante adesse potest, quam quisquam venturum esse suspicari queat; nec vero, cum venit, præ se fert, aut qui sit aut unde veniat aut etiam quid velit; denique ne nota quidem ulla, pacatus an hostis sit, discerni ac iudicari potest.est autem maritimis urbibus etiam quædam corruptela ac mutatio morum; admiscentur enim novis sermonibus ac disciplinis, et importantur non merces solum adventiciæ, sed etiam mores, ut nihil possit in patriis institutis manere integrum. iam qui incolunt eas urbes, non

h0fei/dhsan e9autw~n (“¿de dónde viene que nadie contradiga a los tiranos ni se les oponga políticamente, en cambio, haya muchos y ambiciosos rivales por los amores de los efebos hermosos? Sabéis, sin duda, que Aristogitón, el ateniense, y Antileón de Metaponto […] no tenían diferencias con los tiranos, aunque los vieran corrompiendo los asuntos de la ciudad y manejándolos como borrachos; pero en cuanto intentaban seducir a sus amados, eran capaces de poner en riesgo su propia vida para defenderlos como a templos sagrados e intocables”).111perhibetur = dicitur.

31

Page 32: Latin III (2014-1)

Latín III (2014-1) Dr. Raúl Torres M

hærent in suis sedibus, sed volucri semper spe et cogitatione rapiuntur a domo longius, atque etiam cum manent corpore, animo tamen exsulant et vagantur. nec vero ulla res magis labefactatam diu et Carthaginem et Corinthum pervertit aliquando, quam hic error ac dissipatio civium, quod mercandi cupiditate et navigandi et agrorum et armorum cultum reliquerant. multa etiam ad luxuriam invitamenta perniciosa civitatibus suppeditantur mari, quæ vel capiuntur vel importantur; atque habet etiam amœnitas ipsa vel sumptuosas vel desidiosas illecebras multas cupiditatum. et quod de Corintho dixi, id haud scio an liceat de cuncta Græcia verissime dicere; nam et ipsa Peloponnesus fere tota in mari est nec præter Phliasios ulli sunt, quorum agri non contingant mare; et extra Peloponnesum Ænianes et Dores et Dolopes soli absunt a mari.quid dicam insulas Græciæ? quæ fluctibus cinctæ natant pæne ipsæ simul cum civitatum institutis et moribus. atque hæc quidem, ut supra dixi, veteris sunt Græciæ. coloniarum vero quæ est deducta a Grais in Asiam, Thraciam, Italiam, Siciliam, Africam præter unam Magnesiam, quam unda non adluat? ita barbarorum agris quasi attexta quædam videtur ora esse Græciæ; nam e barbaris quidem ipsis nulli erant antea maritimi præter Etruscos et Pœnos, alteri mercandi causa, latrocinandi alteri. quæ causa perspicua est malorum commutationumque Græciæ propter ea vitia maritimarum urbium, quæ ante paulo perbreviter attigi. sed tamen in his vitiis inest illa magna commoditas, et, quod ubique genitum est, ut ad eam urbem, quam incolas, possit adnare et rursus, ut id, quod agri efferant sui, quascumque velint in terras, portare possint ac mittere.qui potuit igitur divinius et utilitates complecti maritimas Romulus et vitia vitare, quam quod urbem perennis amnis et æqualibus et in mare late influentis posuit in ripa? quo posset urbs et accipere a mari, quo egeret, et reddere, quo redundaret, eodemque ut flumine res ad victum cultumque maxime necessarias non solum a mari subveheret, sed etiam invectas acciperet ex terra, ut mihi iam tum divinasse ille videatur hanc urbem sedem aliquando et domum summo esse imperio præbituram; nam hanc rerum tantam potentiam non ferme facilius alia ulla in parte Italiæ posita urbs tenere potuisset.

Lea:ante quam de re publica, patres conscripti, dicam ea quæ dicenda hoc tempore arbitror, exponam vobis breviter consilium et profectionis et reversionis meæ. ego cum sperarem aliquando ad vestrum consilium auctoritatemque rem publicam esse revocatam, manendum mihi statuebam quasi in vigilia quadam consulari ac senatoria. nec vero usquam discedebam nec a re publica deiciebam oculos ex eo die quo in ædem Telluris convocati sumus. in quo templo, quantum in me fuit, ieci fundamenta pacis Atheniensiumque renovavi vetus exemplum; Græcum etiam verbum usurpavi quo tum in sedandis discordiis usa erat civitas illa, atque omnem memoriam discordiarum oblivione sempiterna delendam censui.

***

cum in omnibus causis gravioribus, C. Cæsar, initio dicendi, commoveri soleam vehementius, quam videtur vel usus vel ætas mea postulare, tum in hac causa ita multa me perturbant, ut, quantum mea fides studi mihi adferat ad salutem regis Diotari defendendam, tantum facultatis timor detrăhat. primum dico pro capite fortunisque regis, quod ipsum, etsi non iniquum est in tuo112 dumtaxat113 periculo, tamen est ita inusitatum –regem reum capitis 112 Después del apóstrofe inicial a César, Cicerón se dirige aquí a Deyótaro.113dumtāxat: “bien mirado”, “por lo menos”.

32

Page 33: Latin III (2014-1)

Latín III (2014-1) Dr. Raúl Torres M

esse–, ut ante hoc tempus non sit auditum. deinde eum regem, quem ornare antea cuncto cum senatu solebam pro perpetuis eius in nostram rem publicam meritis, nunc contra atrocissimum crimen cogor defendere.

***

credo ego vos, iudices, mirari quid sit quod114, cum tot summi oratores hominesque nobilissimi sedeant, ego potissimum115 surrexerim, is qui neque ætate neque ingenio neque auctoritate sim cum his qui sedeant comparandus. omnes hi quos videtis adesse in hac causa iniuriam novo scelere conflatam putant oportere defendi116, defendere ipsi propter iniquitatem temporum non audent. ita fit ut adsint propterea quod officium sequuntur, taceant autem idcirco quia periculum vitant. quid ergo? audacissimus ego ex omnibus? minime. an tanto officiosior117 quam ceteri? ne istius quidem laudis ita sum cupidus ut aliis eam præreptam118 velim. quæ me igitur res præter ceteros impulit ut causam Sex. Rosci reciperem? quia, si qui istorum dixisset quos videtis adesse, in quibus summa auctoritas est atque amplitudo, si verbum de re publica fecisset, id quod in hac causa fieri necesse est, multo plura dixisse quam dixisset putaretur. ego autem si omnia quæ dicenda sunt libere dixero, nequaquam tamen similiter oratio mea exire119 atque in volgus emanare poterit.

114quid est quod: “cuál es la razón de que...”, “cómo es que...”115ego potissimum: “precisamente yo”.116defendere + acc. = “rechazar”.117officiosus: “responsable”, “consciente de su deber”.118præripĕre (aliquid alicui): “arrebatar (algo a alguien)”.119exire: aquí, “difundirse”, “ser conocido”.

33