)10 अजन्तपपुससलङ्गक्षे अदन्तशिब्दरूपमामण

प्रस्तमाविनमा -

वियस मननोभमाविमानमास प्रकटनमाय विमाक्यमानमास प्रयनोगस कपु मरयाः। विमाक्यस चि पदमानमास समकहनो भविमत।ससस्कक तभमाषमायमास पदस्य दधौ भक्षेदधौ स्तयाः - १.सपुबन्तपदस, २.मतङन्तपदस चि। यक्षेषमास शिब्दमानमामम् अन्तक्षे सपुपयाः भविनन्ततक्षे शिब्दमायाः सपुबन्तमायाः कथ्यन्तक्षे। यक्षेषमास चि अन्तक्षे मतङयाः भविनन्त तक्षे मतङन्तमायाः कथ्यन्तक्षे इमत पकविरममप सपुमप्तङन्तसपदमममत सकत्रक्षे आलनोमचितमक्षेवि। तत्र सपुपयाः प्रमामतपमदकमादम् भविनन्त। प्रमामतपमदकशिब्दमायाः चि मदमविन्धिमायाः१.अजन्तशिब्दमायाः २.हलन्तशिब्दमायाः इमत भक्षेदमातम्। यक्षेषमास शिब्दमानमामम् अन्तक्षे अचिम् भविमत तक्षे अजन्तमायाः शिब्दमायाः। यक्षेषमासशिब्दमानमामम् अन्तक्षे हलम् भविमत तक्षे हलन्तमायाः। तत्र सलङ्गभक्षेदक्षेन अजन्तशिब्दमायाः हलन्तशिब्दमाश्चि मत्रमविन्धिमायाः भविनन्त।तथमामह अजन्तपपुससलङ्गशिब्दमायाः, अजन्तसष्ट्रीसलङ्गशिब्दमायाः, अजन्तनपपुससकसलङ्गशिब्दमायाः, हलन्तपपुससलङ्गशिब्दमायाः,हलन्तसष्ट्रीसलङ्गशिब्दमायाः, हलन्तनपपुससकसलङ्गशिब्दमाश्चिक्षेमत। अनस्मनम् पमाठक्षे अजन्तपपुससलङ्गशिब्दमानमासरूपसमान्धिनप्रमक्रयमामम् आलनोचियमामयाः।

सपुपम्-प्रत्ययमायाः प्रमामतपमदकमादम् भविनन्त। अतयाः प्रमामतपमदकस मकमम् इमत सजजमासमा भविमत। अतयाःभगविमानम् पमामणमनयाः प्रमामतपमदकससजमामविन्धिमायकस सकत्रदयस रमचितविमानम्। प्रमामतपमदकस व्यपुत्पन्नमम् अव्यपुत्पन्नस चि भविमत।तत्र यक्षेषमास शिब्दमानमास व्यमाकरणप्रमक्रययमा प्रकक मतप्रत्ययमामदमविभमागयाः कतपुर शिक्यतक्षे तक्षे शिब्दमायाः व्यपुत्पन्नमायाः। यथमापमाचिक इत्यमामदशिब्दमायाः। यक्षेषमास शिब्दमानमास व्यमाकरणप्रमक्रययमा प्रकक मतप्रत्ययमामदमविभमागस कतपुर न शिक्यतक्षे तक्षे शिब्दमायाःअव्यपुत्पन्नमायाः। यथमा चिचैत्र मचैत्र इत्यमामदशिब्दमायाः। कक्षे चिन चि शिब्दमायाः व्यपुत्पन्नमायाः अव्यपुत्पन्नमायाः चि भविनन्त। यथमा रमामइत्यमादययाः।

उदक्षेश्यमामनइमस पमाठस पमठत्विमा भविमानम्-

प्रमामतपमदकस्य समष्ट्रीचिष्ट्रीनस पररचियस प्रमाप्स्यमत। सपुबन्तशिब्दमानमास स्विरूपस जमास्यमत। मविभकक्षे याः पररचियस जमात्विमा पमामणनष्ट्रीयव्यमाकरणमम् प्रविक्षेषपुमम् पमारयक्षेतम्। अकमारमान्तपपुससलङ्गशिब्दमानमास रूपमामण जमास्यमत। रमामशिब्दस्य रूपससमदस कतपुर शिक्ष्यमत। सकत्रस्य व्यमाख्यमा कथस भवितष्ट्री इमत जमातपुस शिक्नपुयमातम्।

ससस्कक तव्यमाकरणमम् 1

1०

मटप्पणष्ट्री ससस्कक तव्यमाकरणमम्

स्वियममप सकत्रस्य व्यमाख्यमास कतपुर शिक्नपुयमातम्। लघपुसकत्रस्य अथरयाः कथस महमानम् भविमत इमत जमानष्ट्रीयमातम्।

[ . ]10 1 अथरविदन्धिमातपुरप्रत्यययाः प्रमामतपमदकमम्॥ (१.२.४५)

सकत्रमाथर याः - न्धिमातपुस प्रत्ययस प्रत्ययमान्तस चि विजरमयत्विमा अथरवितम् शिब्दस्विरूपस प्रमामतपमदकससजस भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा - इदस ससजमासकत्रमम्। अनक्षेन सकत्रक्षेण प्रमामतपमदकससजमा मविन्धिष्ट्रीयतक्षे। अनस्मनम् सकत्रक्षे चित्विमाररपदमामन सनन्त। अथरवितम् अन्धिमातपुयाः अप्रत्यययाः प्रमामतपमदकमम् इमत पदच्छक्षेदयाः। प्रमामतपमदकमम् इमतप्रथमचैकविचिनमान्तस पदमम्। अथरविदम् इमत प्रथमचैकविचिनमान्तस पदमम्। अन्धिमातपुयाः इमत प्रथमचैकविचिनमान्तस पदमम्।अप्रत्यययाः इत्यमप प्रथमचैकविचिनमान्तस पदमम्। शिब्दस्विरूपमम् इमत मविशिक्षेष्यपदस्य अध्यमाहमारयाः भविमत। अथर्थोऽस्यअस्तष्ट्रीमत अथरवितम्। न न्धिमातपुयाः अन्धिमातपुयाः इमत नञ्तत्पपुरुषसममासयाः। अस्य चि न्धिमातपुमभन्नमम् इत्यथरयाः। न प्रत्यययाःइमत अप्रत्यययाः इमत नञ्तत्पपुरुषसममासयाः। अस्य चि पदस्य आविकसत्तयाः मक्रयतक्षे। तक्षेन अप्रत्यययाः अप्रत्यययाः इमतभविमत। तत्र प्रथमस्य प्रत्ययमभन्नममत्यथरयाः। मदतष्ट्रीयस्य चि प्रत्ययमान्तमभन्नममत्यथरयाः। एविमम् सकत्रमाथर्थो भविमत -न्धिमातपुमभन्नस प्रत्ययमभन्नस प्रत्ययमान्तमभन्नस चि यदम् अथरवितम् शिब्दस्विरूपस ततम् प्रमामतपमदकससजस भविमत।अव्यपुत्पन्नशिब्दमानमास प्रमामतपमदकससजमामविन्धिमायकस सकत्रममदमम्।

उदमाहरणमम् - अनक्षेन सकत्रक्षेण अव्यपुत्पन्नपकक्षे दशिरथपपुत्रविमाचिकस्य रमामशिब्दस्य प्रमामतपदकससजमाभविमत। रमामशिब्दयाः न न्धिमातपुयाः नमामप प्रत्यययाः नमामप प्रत्ययमान्तयाः। परन्तपु रमामशिब्दस्य अथरयाः अनस्त। तस्ममातम्अथरवित्त्विमातम् प्रत्ययमभन्नत्विमातम् प्रत्ययमान्तमभन्नत्विमातम् न्धिमातपुमभन्नत्विमाच्चि अनक्षेन सकत्रक्षेण प्रमामतपमदकससजमा भविमत।तदमा प्रमामतपमदकससजकमातम् रमामशिब्दमातम् प्रथममामदमविविकमायमास स्विमादययाः प्रत्ययमायाः भमविष्यनन्त।

यदमा चि रमाम इत्यत्र रमपुन्धिमातनोयाः घञ्प्रत्ययक्षे कक तक्षे समत रमाम शिब्दयाः ससध्यमत। तदमा अयस व्यपुत्पन्नयाःशिब्दयाः। अनस्मनम् पकक्षे रमाम इमत शिब्दस्य घञम्-प्रत्ययमान्तत्विमातम् पकविरसकत्रक्षेण प्रमामतपमदकससजमा भमवितपुस नमाहरमत।तदमा मदतष्ट्रीयस सकत्रस कक तस पमामणमननमा।

[ . ]10 2 कक त्तमदतसममासमाश्चि॥ (१.२.४६)

सकत्रमाथर याः - कक त्तमदतमान्तधौ सममासमाश्चि प्रमामतपमदकससजमायाः स्यपुयाः।

सकत्रव्यमाख्यमा - इदस ससजमासकत्रमम्। अनक्षेन सकत्रक्षेण प्रमामतपमदकससजमा मविन्धिष्ट्रीयतक्षे। अनस्मनम् सकत्रक्षे दक्षे पदक्षेस्तयाः। कक त्तमदतसममासमायाः चि इमत सकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। चिक्षेमत अव्ययपदमम्। अथरविदन्धिमातपुरप्रत्यययाः प्रमामतपमदकमम्इत्यस्ममातम् सकत्रमातम् प्रमामतपमदकमम् इमत प्रथममान्तस पदमम् अनपुवितरतक्षे। तस्य प्रमामतपमदकमामन इमत बहहविचिनमान्ततयमामविपररणमामयाः भविमत। शिब्दस्विरूपमामण इमत बहहविचिनमान्तस्य अध्यमाहमारयाः भविमत। कक त्तमदतसममासमायाः इमतप्रथममाबहहविचिनमान्तस समस्तस पदमम्। कक तम् चि तमदतश्चि सममासश्चि इमत कक त्तमदतसममासमायाः इमतइतरक्षेतरदन्दसममासयाः। कक त्तमदतसममासमायाः शिब्दस्विरूपमामण प्रमामतपमदकससजकमामन इमत पदयनोजनमा। सकत्रक्षेकक त्तमदतधौ प्रत्ययधौयाः भवितयाः। तस्ममातम् प्रत्ययगहणपररभमाषयमा तदन्तमविसन्धियाः भविमत। तक्षेन कक दन्तयाः तमदतमान्तयाःइत्यथरयाः लभ्यतक्षे। अतयाः कक दन्तस तमदतमान्तस सममासयाः चि यतम् शिब्दस्विरूपस ततम् प्रमामतपमदकससजकस भविमतइत्यथरलमाभयाः। अथमारतम् कक त्तमदतमान्तधौ सममासमाश्चि प्रमामतपमदकससजमायाः स्यपुयाः इमत।

2 ससस्कक तव्यमाकरणमम्

अजन्तपपुससलङ्गक्षे अदन्तशिब्दरूपमामण मटप्पणष्ट्री

उदमाहरणमम् - व्यपुत्पन्नपकक्षे कक दन्तस्य उदमारहणस तमावितम् रमाम इमत। रमपुन्धिमातनोयाः घञ्प्रत्ययक्षे रमामशिब्दयाःमनष्पदतक्षे। घञ्प्रत्यययाः मतनङभन्नयाः कक दमतङम् इत्यनक्षेन कक त्ससजकयाः। तस्ममातम् कक दन्तत्विमातम् रमामशिब्दस्य अनक्षेनसकत्रक्षेण प्रमामतपमदकससजमा भविमत।

तमदतमान्तस्य उदमारहणस तमावितम् दमाशिरसथयाः इमत। दशिरथशिब्दमातम् इञम्-प्रत्यययाः मविमहतयाः अनस्त। सचि तमदतससजकयाः अनस्त। तस्ममातम् दमाशिरसथ इमत शिब्दयाः तमदतमान्तयाः। अतयाः दमाशिरसथशिब्दस्य अनक्षेन सकत्रक्षेणप्रमामतपमदकससजमा भविमत।

सममासस्य उदमारहणस तमावितम् रमाजपपुरुष इमत। रमाजयाः पपुरुषयाः इमत मविगहक्षे सममासक्षे समत रमाजपपुरुष इमतमनष्पदतक्षे। रमाजपपुरुष इमत समपुदमाययाः सममासयाः। अतयाः रमाजपपुरुषशिब्दस्य अनक्षेन सकत्रक्षेण प्रमामतपमदकससजमा।

[ . ]10 3 प्रत्यययाः॥ (३.१.१)

सकत्रमाथर याः - आ पञ्चममाध्यमायपररसममाप्तक्षेरसन्धिकमारनोऽयमम्।

सकत्रव्यमाख्यमा - इदमम् असन्धिकमारसकत्रमम्। अनस्मनम् एकस पदमम् अनस्त। प्रत्यययाः इमत प्रथममान्तपदमम्।तकतष्ट्रीयमाध्यमायस्य इदमम् आमदमस सकत्रमम्। पञ्चममाध्यमायस्य सममामप्तस यमावितम् अस्य सकत्रस्य असन्धिकमारयाः अनस्त। तक्षेनअस्ममातम् सकत्रमातम् आरभ्य पञ्चममाध्यमायस्य अन्तस यमावितम् यक्षे मविमहतमायाः तक्षेषमास प्रत्ययससजमा भविमत इमत अस्यसकत्रस्य असन्धिकमारलभ्ययाः अथरयाः। अथमारतम् अस्य सकत्रस्य असन्धिकमारक्षे पमठतक्षेषपु सकत्रक्षेषपु प्रत्यययाः इमत पदमम्असन्धिमक्रयतक्षे।

[ . ]10 4 परश्चि॥ (३.१.२)

सकत्रमाथर याः - आ पञ्चममाध्यमायपररसममाप्तक्षेरसन्धिकमारनोऽयमम्।

सकत्रव्यमाख्यमा - इदमम् असन्धिकमारसकत्रमम्। अनस्मनम् सकत्रक्षे दक्षे पदक्षे स्तयाः। परयाः चि इमत छक्षेदयाः। परयाः इमतप्रथमचैकविचिनमान्तस पदमम्। चिक्षेमत अव्ययपदमम्। तकतष्ट्रीयमाध्यमायस्य इदस मदतष्ट्रीयस सकत्रमम्। आपञ्चममाध्यमायपररसममाप्तक्षेयाःअस्य सकत्रस्य असन्धिकमारयाः मविदतक्षे। तक्षेन अस्य सकत्रस्य असन्धिकमारक्षे पमठतक्षेषपु सकत्रक्षेषपु परयाः इमत पदमम् असन्धिमक्रयतक्षे।अतयाः अनस्मनम् असन्धिकमारक्षे पमठतचैयाः सकत्रचैयाः यस्ममातम् प्रत्ययस्य मविन्धिमानस भविमत तस्ममातम् परमक्षेवि प्रत्ययमायाः भविनन्तइमत सकत्रस्य तमात्पयमारथरयाः।

[ . ]10 5 ङयमाप्प्रमामतपमदकमातम्॥ (४.१.१)

सकत्रमाथर याः - आ पञ्चममाध्यमायपररसममाप्तक्षेयाः इदमम् असन्धिमक्रयतक्षे। आ पञ्चममाध्यमायपररसममाप्तक्षेयाः यक्षे प्रत्ययमायाःमविन्धिष्ट्रीयन्तक्षे तक्षे ङयन्तमातम् आबन्तमातम् प्रमामतपमदकमातम् परक्षे एवि स्यपुररमत समारयाः।

सकत्रव्यमाख्यमा - इदमम् असन्धिकमारसकत्रमम्। अस्य सकत्रस्य पञ्चममाध्यमायपररसममामप्तस यमावितम् असन्धिकमारयाःमविदतक्षे। अनस्मनम् सकत्रक्षे ङयमाप्प्रमामतपमदकमातम् इमत पञ्चम्यन्तमम् एकस पदस वितरतक्षे। ङष्ट्री चि आपम् चि प्रमामतपमदकञ्चइमत ङयमाप्प्रमामतपमदकमम् इमत सममाहमारदन्दसममासयाः, तस्ममातम् ङयमाप्प्रमामतपमदकमातम् इमत। अनपुबन्न्धिरमहतस्यङष्ट्री इत्यस्य गहणमातम् ङष्ट्री इत्यनक्षेन ङष्ट्रीपम्, ङष्ट्रीषम्, ङष्ट्रीनम् इमत त्रयमाणमास सष्ट्रीप्रत्ययमानमास गहणस भविमत।अनपुबन्न्धिरमहतस्य आपम् इत्यस्य गहणमातम् आपम् इत्यनक्षेन टमापम्, डमापम्, चिमापम् इत्यक्षेतक्षेषमास त्रयमाणमास सष्ट्रीप्रत्ययमानमास

ससस्कक तव्यमाकरणमम् 3

मटप्पणष्ट्री ससस्कक तव्यमाकरणमम्

गहणस भविमत। प्रत्ययगहणपररभमाषयमा तदन्तमविसन्धिनमा ङष्ट्री इत्यनक्षेन ङयन्तस मकञ्च आपम् इमत अनक्षेन आबन्तमम्इत्यथरयाः लभ्यतक्षे। अतयाः पञ्चममाध्यमायपररसममामप्तस यमावितम् प्रमतसकत्रस ङयन्तमातम् आबन्तमातम् प्रमामतपमदकमातम् इमतपदत्रयमम् असन्धिमक्रयतक्षे इत्यथरयाः।

पमाठगतप्रश्नमायाः-१

. 1 प्रमामतपमदकससजमामविन्धिमायकस सकत्रस मकमम् अनस्त।

. 2 कक तमामदप्रत्ययमान्तमानमास प्रमामतपमदकससजमामविन्धिमायकस सकत्रस मकमम्।

. 3 प्रत्यययाः इमत ककीदृशिस सकत्रमम्।

. 4 प्रत्यययाः इत्यस्य असन्धिकमारयाः मकयमानम् अनस्त।

. 5 ङयमाब्प्रमामतपमदकमातम् इमत ककीदृशिस सकत्रमम्।

. 6 रमाम इत्यत्र प्रमामतपमदकससजमामविन्धिमायकस सकत्रस मकमम्।

[ . ]10 6 स्विधौजसमधौट्छषमाभ्यमानम्भस्ङक्षे भ्यमाम्भ्यस्ङससभ्यमाम्भ्यस्ङसनोसमाम्ङयनोस्सपुपम्॥ (४.१.२)

सकत्रमाथर याः - ङयन्तमादमाबन्तमातम् प्रमामतपमतकमातम् चि परमायाः स्विमादययाः प्रत्ययमायाः भविनन्त।

सकत्रव्यमाख्यमा - इदस मविसन्धिसकत्रमम्। एकपदमात्मकक्षे अनस्मनम् सकत्रक्षेस्विधौजसमधौट्छषमाभ्यमानम्भस्ङक्षेभ्यमाम्भ्यस्ङससभ्यमाम्भ्यस्ङसनोसमाम्ङयनोस्सपुपम् इमत प्रथमचैकविचिनमान्तस पदमम्।ङयमाप्प्रमामतपमदकमातम् प्रत्यययाः परश्चि इमत सकत्रमामण असन्धिमक्रयन्तक्षे। तक्षेन ङयमाप्प्रमामतपमदकमातम् प्रत्यययाः परश्चिस्विधौजसमधौट्छषमाभ्यमानम्भस्ङक्षेभ्यमाम्भ्यस्ङससभ्यमाम्भ्यस्ङसनोसमाम्ङयनोस्सपुपम् इमत पदयनोजनमा। सपुश्चि औश्चि जयाःचि अमम् चि औटम् चि शिश्चि टमा चि भ्यमाञ्च मभश्चि ङक्षेश्चि भ्यमाञ्च भ्यश्चि ङससश्चि भ्यमाञ्च भ्यश्चि ङश्चि ओश्चिआञ्च मङश्चि ओश्चि सपुपम् चि इमत स्विधौजसमधौटम् -छषमाभ्यनम्भसम्-ङक्षेभ्यमाम्भ्यसम्-ङससभ्यमाम्भ्यसम्-ङसनोसमामम्-ङयनोस्सपुपम् सममाहमारदन्दसममासयाः। ङयमाप्प्रमामतपमदकमातम् इत्यत्र ङयमापधौ प्रत्ययधौ। अतयाः प्रत्ययगहणपररभमाषयमातदन्तमविसन्धिनमा ङयन्तमातम् आबन्तमातम् इमत लभ्यतक्षे। सकत्रमाथर्थो भविमत - ङयन्तमातम् आबन्तमातम् प्रमामतपमदकमातम् चिस्विधौजसमधौटम् -छषमाभ्यनम्भसम्-ङक्षेभ्यमाम्भ्यसम्-ङससभ्यमाम्भ्यसम्-ङसनोसमामम्-ङयनोस्सपुपम् प्रत्यययाः परयाः भविमत।अथमारतम् यतम् शिब्दस्विरूपस ङष्ट्रीप्रत्ययमान्तमम् अनस्त, आपम्-प्रत्ययमान्तमम् अनस्त, प्रमामतपमदकमनस्त। तस्ममातम्प्रमामतपमदकमातम् सपु औ जसम् अमम् औटम् शिसम् टमा भ्यमामम् मभसम् ङक्षे भ्यमामम् भ्यसम् ङसस भ्यमामम् भ्यसम् ङसम् ओसम्आमम् मङ ओसम् सपुपम् इमत एतक्षे परमायाः भविनन्त। तक्षेषमास प्रत्ययससजमा चि भविमत। सपुयाः आमदयाः यक्षेषमास तक्षे स्विमादययाः। एतक्षेएकमविसशिमतयाः प्रत्ययमायाः स्विमादययाः इमत उच्यन्तक्षे।

4 ससस्कक तव्यमाकरणमम्

अजन्तपपुससलङ्गक्षे अदन्तशिब्दरूपमामण मटप्पणष्ट्री

सपु औ जसम् इमत प्रथममा। अमम् औटम् शिसम् इमत मदतष्ट्रीयमा। टमा भ्यमामम् मभसम् इमत तकतष्ट्रीयमा। ङक्षे भ्यमामम्भ्यसम् इमत चितपुथर्थी। ङसस भ्यमामम् भ्यसम् इमत पञ्चमष्ट्री। ङसम् ओसम् आमम् इमत षष्ठष्ट्री। मङ ओसम् सपुपम् इमत सप्तमष्ट्री।अत्र प्रथममा इत्यमामदससजमायाः पमामणमननमा स्वियस मविमहतमायाः। तथमामप पकविमारचिमायमारणमास व्यविहमारमातम् तथमा स्विष्ट्रीमक्रयन्तक्षे।

उदमाहरणमम् - अव्यपुत्पन्नपकक्षे रमामशिब्दयाः अथरविमानम्। अतयाः अथरविदन्धिमातपुरप्रत्यययाः प्रमामतपमदकमम् इमतसकत्रक्षेण प्रमामतपदकससजमा भविमत। व्यपुत्पन्नपकक्षे तपु रमामशिब्दयाः घञन्तयाः। अतयाः कक दन्तयाः। अतयाःकक त्तमदतसममासमाश्चि इत्यनक्षेन प्रमामतपमदकससजकयाः भविमत। अतयाः प्रत्यययाः परश्चि ङयमाप्प्रमामतपमदकमातम् इमतसकत्रत्रयमसन्धिकक त्य स्विधौजसमधौटम् -छषमाभ्यमानम्भसम्-ङक्षेभ्यमाम्भ्यसम्-ङससभ्यमाम्भ्यसम्-ङसनोसमामम्-ङयनोस्सपुपम् इमतएकमविसशिमतयाः प्रत्ययमायाः प्रमाप्तमायाः।

अत्र रमामशिब्दमातम् परमम् एकमविसशिमतयाः प्रत्ययमायाः प्रकक तसकत्रक्षेण मविन्धिष्ट्रीयन्तक्षे। तक्षे चि रमामशिब्दमातम्अव्यविमहतपरमम् एवि मनविक्षेशिनष्ट्रीयमायाः। रमामशिब्दमातम् परमम् एकदमा एक एवि प्रत्यययाः मनविक्षेशिमयतपुस शिक्ययाः। एककमालमम्एकमविसशिमतयाः प्रत्ययमायाः मकञ्च अव्यविमहतपरमायाः इमत नचैवि सम्भविमत। अतयाः यपुगपतम् एकमविसशिमतयाः प्रत्ययमायाः प्रयनोकपुसन शिक्यन्तक्षे, परन्तपु एकचै कयाः पयमारयक्षेण प्रयनोकपुस शिक्यतक्षे। तदमा कयाः प्रत्यययाः कस्मचै प्रयनोजनमाय प्रयनोकव्ययाः इमतमविविक्षेकमाय अमगममामण सकत्रमामण आयमानन्त।

[ . ]10 7 सपुपयाः॥ (१.४.१०२)

सकत्रमाथर याः - सपुपसष्ट्रीमण त्रष्ट्रीमण विचिनमामन एकशियाः एकविचिनमदविचिनबहहविचिनससजमामन स्यपुयाः।

सकत्रव्यमाख्यमा - इदस ससजमासकत्रमम्। अनस्मनम् सकत्रक्षे एकस पदस मविदतक्षे। सपुपयाः इमत षष्ठ्यक्षेकविचिनमान्तस पदमम्।अनस्मनम् सकत्रक्षे तमान्यक्षेकविचिनमदविचिनबहहविचिनमान्यक्षेकशियाः इत्यस्ममातम् सकत्रमातम् एकविचिनमदविचिनबहहविचिनमामन (१/३),

एकशियाः (अव्ययमम्) इमत दक्षे पदक्षे अनपुवितरतक्षे। मतङसष्ट्रीमण त्रष्ट्रीमण प्रथममध्यमनोत्तममायाः इत्यस्ममातम् सकत्रमातम् त्रष्ट्रीमण(१/३) त्रष्ट्रीमण (१/३) इमत पदक्षे अनपुवितरतक्षे। एकविचिनस, मदविचिनस, बहहविचिनञ्चक्षेमत एकविचिनमदविचिनबहहविचिनमामनइमत इतरक्षेतरयनोगदन्दसममासयाः। सपुपयाः त्रष्ट्रीमण त्रष्ट्रीमण एकशियाः एकविचिनमदविचिनबहहविचिनससजमामन इमत पदयनोजनमा।एकशियाः इत्यस्य प्रत्यक्षेकममत्यथरयाः। सपुपयाः इत्यत्र सपुपम् इमत प्रत्यमाहमारयाः स्विधौजसमधौटम् इत्यमामदसकत्रक्षे सपु इत्यतयाःआरभ्य सपुपयाः पकमारपयरन्तमम्। सकत्रमाथर्थो भविमत - एकमविसशितक्षेयाः सपुपमास प्रत्यमायमानमास प्रथममामदसप्तम्यन्तमत्रकमाणमासक्रममातम् एकविचिनमदचिनबहहविचिनससजमा भविमत। अथमारतम् सपु औ जसम् त्रययाः। तक्षेषपु सपु इमत प्रथमस्य एकविचिनमम्,औ इमत मदतष्ट्रीयस्य मदविचिनमम्, जसम् इमत तकतष्ट्रीयस्य बहहविचिनमम् इमत ससजमा भविमत। एविमम् अगक्षेऽमप।

अन्धिपुनमा प्रमामतपमदकससजकमातम् रमामशिब्दमातम् स्विमामदमत्रकक्षे प्रमाप्तक्षे-

[ . ]10 8 द्व्यक्षेकयनोमदरचिनचैकविचिनक्षे॥ (१.४.२२)

सकत्रमाथर याः - मदत्विचैकत्वियनोयाः एतक्षे मदविचिनचैकविचिनक्षे स्तयाः।

सकत्रव्यमाख्यमा- इदस मविसन्धिसकत्रमम्। अनक्षेन सकत्रक्षेण एकविचिनमदचिविनक्षे मविन्धिष्ट्रीयक्षेतक्षे। मदपदमात्मकक्षे नस्मनम् सकत्रक्षेद्व्यक्षेकयनोयाः मदविचिनचैकविचिनक्षे इमत छक्षेदयाः। द्व्यक्षेकयनोयाः इमत सप्तमष्ट्रीमदविचिनमान्तस पदमम्। दधौ चि एकश्चि इमत द्व्यक्षेकधौतयनोयाः द्व्यक्षेकयनोयाः इमत इतरक्षेतरयनोगदन्दसममासयाः। मदत्विक्षे एकत्विक्षे इमत तदथरयाः। मदविचिनचैकविचिनक्षे इमतप्रथममामदविचिनमान्तस पदमम्। मदविचिनस चि एकविचिनस चि मदविचिनचैकविचिनक्षे इतष्ट्रीतरक्षेतरयनोगदन्दसममासयाः। तक्षेन मदत्विक्षे

ससस्कक तव्यमाकरणमम् 5

मटप्पणष्ट्री ससस्कक तव्यमाकरणमम्

एकत्विक्षे मदविचिनमम् एकविचिनमम् इमत ससगहयाः। अनक्षेन अस्य सकत्रस्य अथरयाः भविमत मदत्विक्षे मविविमकतक्षे मदविचिनमम्एकत्विमविविमकतक्षे एकविचिनमम् चि स्तयाः इमत। अथमारतम् यदमा मदत्विससख्यमायमायाः मविविकमा भविमत तदमा मदविचिनस भविमत।यदमा चि एकत्विससख्यमायमायाः मविविकमा भविमत तदमा एकविचिनस भविमत।

उदमाहरणमम्- एकत्विक्षे एकविचिनस्य उदमारहणस तमावितम् रमामयाः इमत। प्रमामतपमदकससजकमातम् रमामशिब्दमातम्प्रथमचैकविचिनमविविकमायमास प्रत्यययाः, परश्चि, ङयमाप्प्रमामतपमदकमातम् इत्यसन्धिकमारक्षे पमठतक्षेनस्विधौजसमधौट्छषमाभ्यनम्भस्ङक्षेभ्यमाम्भ्यस्ङससभ्यमाम्भ्यस्ङसनोसमाम्ङयनोस्सपुपम् इत्यनक्षेन सपुप्रत्ययक्षे सपुप्रत्ययमावियविस्यउकमारस्य पमामणनष्ट्रीयचैयाः प्रमतजमातस्य उपदक्षेशिक्षे मविदममानस्य अनपुनमाससकस्य उपदक्षेशिक्षेजनपुनमाससक इतम् सकत्रक्षेणइत्ससजमायमास तस्य लनोपयाः इत्यनक्षेन लनोपक्षे रमामसम् इत्यस्य सपुबन्तत्विमातम् सपुमप्तङन्तस पदमम् इत्यनक्षेन पदससजमायमासससजपुषनो रुयाः इत्यनक्षेन पदमान्तस्य सस्य रुत्विक्षे रनोरुकमारस्य पमामणनष्ट्रीयचैयाः प्रमतजमातस्य उपदक्षेशिक्षे मविदममानस्यअनपुनमाससकस्य उपदक्षेशिक्षेजनपुनमाससक इतम् इमत सकत्रक्षेण इत्ससजमायमास तस्य लनोपयाः इत्यनक्षेन अदशिरनमामभन्नक्षे लनोपक्षेरमामरम् इमत जमातक्षे रक्षेफनोच्चिमारणमातम् परस विणर्थोच्चिमारणमाभमाविक्षेन तदभमाविस्य मविरमामनोऽविसमानमम् इमत सकत्रक्षेणअविसमानससजमा भविमत। तदमा तनस्मनम् अविसमानक्षे परक्षे खरविसमानयनोमविरसजरनष्ट्रीययाः इत्यनक्षेन रक्षेफस्य मविसगर रमामयाःइमत रूपमम्।

प्रमामतपमदकससजकमातम् रमामशिब्दमातम् प्रथममामदविचिनमविविकमा भविमत। परन्तपु सकक दपुच्चिमाररतशिब्दयाःसकक दक्षेविमाथर गमयमत इमत मनयमयाः अनस्त। अमप चि प्रत्यक्षेकस शिब्दमामभमनविक्षेशियाः इमत भमाष्यक्षे उकमम्। अथमारतम् एकयाःउच्चिमाररतयाः शिब्दयाः एकमक्षेवि अथरमम् अविगमयमत। प्रत्यक्षेकस्य अथरस्य कक तक्षे पकथकम् पकथकम् शिब्दयाः दक्षेययाः। तस्ममातम्रमामशिब्दमातम् प्रथममामदविचिनमविविकमायमास रमामशिब्दयाः विमारदयमम् उच्चिमारणष्ट्रीययाः। अतयाः रमामशिब्दक्षे मदयाः प्रयपुकक्षेस्विधौजसमधौटम् -छषमाभ्यनम्भसम्-ङक्षेभ्यमाम्भ्यसम्-ङससभ्यमाम्भ्यसम्-ङसनोसमामम्-ङयनोस्सपुपम् इमत सकत्रक्षेण औप्रत्ययक्षे रमामरमाम औ इमत नस्थतक्षे-

[ . ]10 9 सरूपमाणमामक्षेकशिक्षेष एकमविभकधौ (१.२.६४)

सकत्रमाथर याः - एकमविभकधौ यमामन स्विरूपमाण्यक्षेवि दृषमामन तक्षेषमामक्षेक एवि मशिष्यतक्षे।

सकत्रव्यमाख्यमा- इदस मविसन्धिसकत्रमम्। अनस्मनम् सकत्रक्षे त्रष्ट्रीमण पदमामन मविदन्तक्षे। सरूपमाणमामम् एकशिक्षेषयाःएकमविभकधौ इमत सकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। सरूपमाणमामम् इमत षष्ठ्यक्षेकविचिनमान्तस पदमम्। सममानस रूपस यक्षेषमास तक्षे स्विरूपमायाः,तक्षेषमास सरूपमाणमामम् इमत बहहवष्ट्रीमहसममासयाः। एकशिक्षेषयाः इमत प्रथममायमायाः एकविचिनमम्। एकश्चिमासधौ शिक्षेषश्चि इमतएकशिक्षेषयाः इमत कमरन्धिमारयसममासयाः। एकमविभकधौ इमत सप्तम्यक्षेकविचिनमान्तस पदमम्। एकमा चिमासधौ मविभमकश्चिएकमविभमकयाः तस्यमामम् इमत एकमविभकधौ इमत कमरन्धिमारयसममासयाः, सममानमविभकधौ इत्यथरयाः। 'विकदनो यकनमातल्लकणश्चिक्षेदक्षेवि मविशिक्षेषयाः' इत्यस्ममातम् सकत्रमातम् एवि इमत अव्ययपदमम् अनपुवितरतक्षे। एकमविभकधौ सरूपमाणमामम् एकयाः एविशिक्षेषयाः इमत पदयनोजनमा। तक्षेन एकनस्मनम् मविभकधौ सममानरूपमाणमास शिब्दमानमामम् एकयाः एवि अविमशिष्यतक्षे अन्यक्षेलपुप्यन्तक्षे इत्यथर्थो लभ्यतक्षे।

उदमारहणमम्- रमामधौ।

6 ससस्कक तव्यमाकरणमम्

अजन्तपपुससलङ्गक्षे अदन्तशिब्दरूपमामण मटप्पणष्ट्री

सकत्रमाथरसमन्विययाः- प्रमामतपमदकससजकमातम् रमामशिब्दमातम् प्रथममामदविचिनमविविकमायमास प्रत्यययाः, परश्चि,

ङयमाप्प्रमामतपमदकमातम् इत्यसन्धिकमारक्षे पमठतक्षेन ङयन्तमातम् आबन्तमातम् प्रमामतपमदकमातम् चि स्विधौजसमधौटम् -छषमाभ्यनम्भसम्-ङक्षेभ्यमाम्भ्यसम्-ङससभ्यमाम्भ्यसम्-ङसनोसमामम्-ङयनोस्सपुपम् इत्यनक्षेन सकत्रक्षेण एकमविसशिमतयाः प्रत्ययमायाःप्रमाप्नपुविनन्त। ततयाः सपुपयाः इत्यनक्षेन सकत्रक्षेण सप्तमानमामम् अमप मत्रकमाणमास क्रममातम् एकचिविन-मदविचिन-बहहविचिनससजमाभविमत। ततयाः प्रथममायमायाः मदविचिनमविविकमायमास द्व्यक्षेकयनोमदरविचिनचैकविचिनक्षे इत्यनक्षेन मदविचिनससजकक्षे औप्रत्ययक्षे रमामरमाम औ इमत भविमत। ततयाः सरूपमाणमामक्षेकशिक्षेष एकमविभकधौ इत्यनक्षेन सकत्रक्षेण सममानमविभकधौ सरूपमाणमामम् एकशिक्षेषक्षेरमाम औ इमत नस्थमतयाः जमायतक्षे। अकमारमातम् परमम् एचिम् औकमारयाः अनस्त। तक्षेन आदम् एमचि परक्षे विकमदरक्षेमचि इत्यनक्षेनसकत्रक्षेण अकमारधौकमारयनोयाः विकमदयाः प्रमाप्तमा। तमास प्रबमाध्य प्रथमयनोयाः पकविरसविणरयाः इत्यनक्षेन सकत्रक्षेण अकयाः प्रत्यमाहमारमातम्प्रथममामदतष्ट्रीययनोयाः अमचि परक्षे पकविरपरयनोयाः स्थमानक्षे पकविरविणरस्य अकमारस्य सविणरदष्ट्रीघर आकरयाः प्रमाप्तयाः। तस्य नमामदमचिइत्यनक्षेन सकत्रक्षेण अविणमारदम् इमचि प्रत्यमाहमारक्षे परक्षे पकविरविणरस्य अकमारस्य दष्ट्रीघरमनषक्षेन्धियाः भविमत। ततयाः पपुनयाः विकमदरक्षेमचिइत्यनक्षेन पकविरपरयनोयाः विकदधौ एकमादक्षेशिक्षे औकमारक्षे रमामधौ ससद्ध्यमत।

मविशिक्षेषव्यमाख्यमा- सममानमविभमकषपु यमद सममानमामन रूपमामण भविनन्त तदचैवि अस्य सकत्रस्य प्रविकसत्तयाःभविमत, अन्यथमा न भविमत। यथमा ममातकशिब्दधौ दधौ स्तयाः। एकश्चि ममातकशिब्दयाः जननष्ट्रीविमाचिकयाः। यस्य रूपमामणभविनन्त ममातमा, ममातरधौ, ममातरयाः, ममातरस, ममातरधौ ममाततॄ इत्यमादष्ट्रीमन। अपरश्चि पररममाणविमाचिकयाः ममातकशिब्दयाः अनस्त।यस्य रूपमामण भविनन्त ममातमा, ममातमारधौ, ममातमारयाः, ममातमारस, ममातमारधौ, ममाततॄनम् इत्यमादष्ट्रीमन। एतयनोयाः दयनोरमपममातकशिब्दयनोयाः दन्दसममासक्षे तपु एकशिक्षेषयाः न भविमत। कमारणस मह जननष्ट्रीविमाचिकस्य ममातकशिब्दस्य औमविभक्त्यमासममातरधौ इमत भविमत। मकञ्च पररममाणविमाचिकस्य ममातकशिब्दस्य औमविभक्त्यमास ममातमारधौ इमत भविमत। एतयनोयाःशिब्दयनोयाः सममानमविभमकषपु औ-इत्यमामदषपु सममानरूपमामण न भविनन्त। अतयाः एतयनोयाः एकशिक्षेषयाः न भविमत।

पमाठगतप्रश्नमायाः-२

. 7 स्विधौजस... इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 8 स्विमामदप्रत्ययमविन्धिमायकस सकत्रस मकमम्।

. 9 मविभमकससजमामविन्धिमायकस सकत्रस मकमम्।

. 10 एकविचिनससजमामविन्धिमायकस सकत्रस मकमम्।

. 11 सरूपमाणमामक्षेकशिक्षेष एकमविभकधौ इमत सकत्रस्य अथर सलखत।

. 12 सपुपयाः इमत सकत्रस्य अथर सलखत।

[ . ]10 10 बहहषपु बहहविचिनमम्॥ (१.४.२१)

सकत्रमाथर याः - बहहत्विमविविकमायमामम् बहहविचिनस भविमत।

ससस्कक तव्यमाकरणमम् 7

मटप्पणष्ट्री ससस्कक तव्यमाकरणमम्

सकत्रव्यमाख्यमा- इदस मविसन्धिसकत्रमम्। अनस्मनम् सकत्रक्षे दक्षे पदक्षे स्तयाः। बहहषपु इमत सप्तमष्ट्रीबहहविचिनमान्तस पदमम्।अस्य चि बहहत्विमविविकमायमामम् इत्यथरयाः। बहहविचिनमम् इमत प्रथमचैकविचिनमान्तस पदमम्। अतयाः सकत्रमाथरयाः भविमत-

बहहत्विससख्यमायमायाः मविविकमायमास बहहविचिनस भविमत इमत। बहह नमाम दमाभ्यमामम् असन्धिकमम्।

उदमाहरणमम्- रमाममायाः।

रमामशिब्दमातम् प्रथममाबहहविचिनमविविकमायमास बहहषपु बहहविचिनमम् इमत सकत्रसहमायक्षेन स्विधौजसमधौटम् -छषमाभ्यनम्भसम्-ङक्षेभ्यमाम्भ्यसम्-ङससभ्यमाम्भ्यसम्-ङसनोसमामम्-ङयनोस्सपुपम् इत्यनक्षेन सकत्रक्षेण जस्प्रत्यययाः भविमत। तक्षेनरमाम रमाम रमाम जसम् इमत मतष्ठमत। ततयाः 'सरूपमाणमामक्षेकशिक्षेषयाः एकमविभकधौ' इत्यनक्षेन सकत्रक्षेण एकमविभकधौसरूपमाणमामम् एकशिक्षेषक्षे रमाम जसम् इमत नस्थतक्षे अमगमस सकत्रस प्रवितरतक्षे-

[ . ]10 11 चिपुटक ॥ (१.३.७)

सकत्रमाथर याः - प्रत्ययमादधौ चिपुटक इतधौ स्तयाः।

सकत्रव्यमाख्यमा- इदस ससजमासकत्रमम्। अनस्मनम् सकत्रक्षे एकस पदस मविदतक्षे। चिपुटक इमत प्रथममामदविचिनमान्तस पदमम्।'षयाः प्रत्ययस्य' इत्यस्ममातम् सकत्रमातम् प्रत्ययस्य इमत षष्ठ्यन्तस पदमम् अनपुवितरतक्षे। 'आमदमञरटपुडवियाः' इत्यस्ममातम्सकत्रमातम् आमदयाः इमत प्रथममान्तस पदमम् अनपुवितरतक्षे। 'उपदक्षेशिक्षेऽजनपुनमाससक इतम्' इत्यस्ममातम् सकत्रमातम् इतम् इमतप्रथममान्तस पदमम् अनपुवितरतक्षे। प्रत्ययस्य आमदयाः चिपुटक इतम् इमत पदयनोजनमा। चिपुश्चि टपुश्चि इमत चिपुटक इमतइतरक्षेतरदन्दयनोगसममासयाः। चिपुयाः इत्यनक्षेन चिव्षगष्ट्रीययाः टपु याः इत्यनक्षेन टविगर्थीययाः मविविमकतयाः। आमदयाः इमत चिपुटक इत्यत्रमदविचिनमान्ततयमा अन्विक्षेमत। इतम् इत्यमप मदविचिनमान्ततयमा चिपुटक इत्यनक्षेन अन्विक्षेमत। अतयाः सकत्रस्यमाथरयाः भविमत-

प्रत्ययस्य आदष्ट्री चिपुटक इतधौ भवितयाः इमत। अथमारतम् प्रत्ययस्य आदधौ यमद चिविगरयाः टविगरयाः विमा भविमत तमहर तक्षेषमामम्इत्ससजमा भविमत इमत।

उदमाहरणमम्- रमामशिब्दमातम् प्रथममाबहहविचिनमविविकमायमास जस्प्रत्ययक्षे रमाम जसम् इमत नस्थमतयाः जमायतक्षे।जसम् इमत प्रत्यययाः अनस्त तस्य जकमारयाः आमदयाः अनस्त। मकञ्च चिविगरस्थयाः विणरयाः अनस्त। तक्षेन अनक्षेन सकत्रक्षेणतस्य इत्ससजमा भविमत। ततयाः 'तस्य लनोपयाः' इत्यनक्षेन लनोपक्षे रमाम असम् इमत मतष्ठमत। ततयाः अमगमस सकत्रस प्रवितरतक्षे-

[ . ]10 12 मविभमकश्चि॥ (१.४.१०३)

सकत्रमाथर याः - सपुमप्तङधौ मविभमकससजधौ स्तयाः।

सकत्रव्यमाख्यमा- इदस ससजमासकत्रमम्। मदपदमात्मकममदस सकत्रमम्। मविभमकयाः चि इमत सकत्रगदपदच्छक्षेदयाः।मविभमकयाः इमत प्रथमचैकविचिनमान्तस पदमम्। चिक्षेमत अव्ययपदमम्। सपुपयाः इमत सम्पकणर षष्ठ्यन्तस सकत्रमम् अनपुवितरतक्षे।मतङसष्ट्रीमण त्रष्ट्रीमण प्रथममध्यमनोत्तममायाः इत्यस्ममातम् सकत्रमातम् मतङयाः इमत षष्ठ्यन्तमम् अनपुवितरतक्षे। सपुपयाः मतङयाःमविभमकससजमा इमत सकत्रमाथरयाः जमायतक्षे। एविञ्च सकत्रक्षेण अनक्षेन एकमविसशितक्षेयाः सपुपमास अषमादशिमानमास मतङमास चि मविभमकससजमाभविमत इत्यथर्थो लभ्यतक्षे।

मविशिक्षेषमविचिमारयाः- तत्र सपु औ जसम् इत्यमादष्ट्रीनमास मत्रकमाणमास प्रथममादययाः सप्तम्यन्तमायाः प्रमाचिमास ससजमायाः।पमामणनक्षेयाः पकविरविमतरनयाः आचिमायमारयाः व्यमाकरणक्षे व्यविहमारमाय एतक्षेषमास प्रथममामदससजमास कक तविन्तयाः। तमामन एवि नमाममामन एत्र

8 ससस्कक तव्यमाकरणमम्

अजन्तपपुससलङ्गक्षे अदन्तशिब्दरूपमामण मटप्पणष्ट्री

व्यविमह्रियन्तक्षे। अथमारतम् सपु-औ-जसम् इत्यक्षेतक्षेषमास प्रथममामविभमकयाः अमम्-औटम् -शिसम् इत्यक्षेतक्षेषमास मदतष्ट्रीयमामविभमकयाः, टमा-भ्यमामम्-मभसम् इत्यक्षेतक्षेषमास तकतष्ट्रीयमामविभमकयाः, ङक्षे-भ्यमामम्-भ्यसम् इत्यक्षेतक्षेषमास चितपुथर्थीमविभमकयाः, ङसस-भ्यमामम्-भ्यसम्इत्यक्षेतक्षेषमास पञ्चमष्ट्रीमविभमकयाः, ङसम्-ओसम्-आमम् इत्यक्षेतक्षेषमास षष्ठष्ट्रीमविभमकयाः, मङ-ओसम्-सपुपम् इत्यक्षेतक्षेषमास सप्तमष्ट्रीमविभमकयाःइत्यमादष्ट्रीमन नमाममामन भविनन्त।

उदमाहरणमम्- रमामशिब्दमातम् प्रथममाबहहविचिनमविविकमायमास जस्प्रत्ययक्षे अनपुबन्न्धिलनोपक्षे रमाम असम् इमतनस्थमतयाः जमायतक्षे। रमाम असम् इत्यत्र जसम् इमत सपुप्प्रत्यययाः अनस्त। अतयाः प्रकक तसकत्रक्षेण तस्य मविभमकससजमाभविमत। अन्धिपुनमा जस्प्रत्ययस्य अन्त्यस्य सकमारस्य हलन्त्यमम् इत्यनक्षेन इत्ससजमा प्रमाप्तमा। ततयाः अमगमस सकत्रसप्रवितरतक्षे-

[ . ]10 13 न मविभकधौ तपुस्ममायाः॥ (१.३.४)

सकत्रमाथर याः - मविभमकस्थमायाः तविगरसकमारमकमारमायाः इत्ससजकमायाः न भविनन्त।

सकत्रव्यमाख्यमा- इदस मनषक्षेन्धिमविन्धिमायकस सकत्रमम्। अनस्मनम् सकत्रक्षे त्रष्ट्रीमण पदमामन सनन्त। नक्षेमत अव्ययपदमम्।मविभकधौ इमत सप्तम्यक्षेकविचिनमान्तस पदमम्। तपुस्ममायाः इमत प्रथमबहहविचिनमान्तस पदमम्। उपदक्षेशिक्षेऽजनपुनमाससक इतम्इत्यस्ममातम् सकत्रमातम् इतम् इमत प्रथममान्तस पदमम् अनपुवितरतक्षे। मविभकधौ तपुस्ममायाः न इतम् इमत पदयनोजनमा। तपुश्चि सम् चिमम् चि इमत तपुस्ममायाः इतरक्षेतरयनोगदन्दसममासयाः। तपुयाः इत्यनक्षेन तविगर्थीययाः मविविकष्ट्रीतयाः। इतम् इमत पदस बहहविचिनमान्ततयमातपुस्ममायाः इत्यनक्षेन अन्विक्षेमत। मविभकधौ इत्यस्य चि मविभमकस्थमायाः इत्यथरयाः। तक्षेन अस्य सकत्रस्य अथरयाः भविमत-

मविभमकषपु मविदममानमानमास तविगरस्थविणमारनमास, सकमारस्य मकमारस्य चि इत्ससजमा न भविमत इमत। अनक्षेन सकत्रक्षेणमविभमकससजकमानमास जसम्, अमम्, शिसम्, भ्यमामम्, भ्यसम्, ङसम्, ओसम्, आमम् इत्यक्षेतक्षेषमास सकमारमकमारयनोयाः यमा इत्ससजमाहलन्त्यमम् इत्यनक्षेन प्रमाप्तमा तस्यमायाः मनषक्षेन्धियाः भविमत।

उदमाहरणमम्- रमाममायाः।

सकत्रमाथरसमन्विययाः- रमाम असम् इत्यत्र 'हलन्त्यमम्' इत्यनक्षेन मकमारस्य इत्ससजमा प्रमाप्ननोमत। तस्यमायाःअनक्षेन सकत्रक्षेण मनषक्षेन्धियाः भविमत। तक्षेन रमाम असम् इमत मतष्ठमत। ततयाः अमगमस सकत्रस प्रवितरतक्षे-

[ . ]10 14 अतनो गपुणक्षे॥ (६.१.९७)

सकत्रमाथर याः - अपदमान्तमादम् अकमारमादम् गपुणक्षे परक्षे पररूपमम् एकमादक्षेशियाः भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा- इदस मविसन्धिसकत्रमम्। अनस्मनम् सकत्रक्षे पददयस मविदतक्षे। अतयाः गपुणयाः इमत सकत्रगतपदच्छक्षेदयाः।अतयाः इमत पञ्चम्यक्षेकचिविनमान्तस पदमम्। गपुणक्षे इमत सप्तम्यक्षेकविचिनमान्तस पदमम्। 'एमङ पररूपमम्' इत्यस्ममातम् पररूपमम्इमत प्रथममान्तस पदमम् अनपुवितरतक्षे। 'उस्यपदमान्तमातम्' इत्यस्ममातम् सकत्रमातम् पदमान्तमातम् इमत पञ्चम्यन्तस पदमम्अनपुविरततक्षे। 'एकयाः पकविरपरयनोयाः' इमत असन्धिमक्रयतक्षे। अपदमान्तमातम् अतयाः गपुणक्षे पकविरपरयनोयाः पररूपमक्षेकमादक्षेशियाः इमतसकत्रमान्विययाः। गपुणशिब्दयाः अत्र पमाररभमामषकयाः। तक्षेन अदक्षेङम् गपुणयाः इमत सकत्रक्षे अकमारचैकमारधौकमारमाणमास चि ससजमा। तक्षेनअस्य सकत्रस्य पदमान्तमभन्नमादम् अकमारमातम् परक्षे यमद गपुणयाः मतष्ठमत तमहर पकविरपरयनोयाः पररूपमम् एकमादक्षेशियाः भविमत इमतअथरयाः सममायमामत।

उदमाहरणमम्- रमाममायाः।

ससस्कक तव्यमाकरणमम् 9

मटप्पणष्ट्री ससस्कक तव्यमाकरणमम्

सकत्रमाथरसमन्विययाः- रमामशिब्दमातम् प्रथममाबहहविचिनमविविकमायमास जस्प्रत्ययक्षे अनपुबन्न्धिलनोपक्षे रमाम असम् इमतनस्थमतयाः जमायतक्षे। अत्र रमामशिब्दस्य अन्तक्षे अकमारयाः अनस्त। तस्ममातम् रमामशिब्दयाः अदन्तयाः अनस्त। ततयाः परसगपुणयाः अकमारयाः अनस्त। अतयाः अदन्तमातम् रमामशिब्दमातम् गपुणक्षे परक्षे अतनो गपुणक्षे इत्यनक्षेन पकविरपरयनोयाः पररूपचैकमादक्षेशियाःप्रमाप्ननोमत। परन्तपु अतनो गपुणक्षे इत्यस्य अपविमादत्विक्षेन प्रथमयनोयाः पकविरसविणरयाः इत्यनक्षेन एकमादक्षेशिस प्रबमाध्यपकविरसविणरदष्ट्रीघर रमाममासम् इमत नस्थमतयाः भविमत। ततयाः समपुदमायस्य सपुबन्तत्विक्षेन पदससजमा भविमत। ततयाः ससजपुषनोरुयाः इत्यनक्षेन सकमारस्य रुत्विक्षे रनोयाः उकमारस्य उपदक्षेशिक्षेऽजनपुनमाससक इतम् इत्यनक्षेन इत्ससजमा भविमत। ततयाः तस्यलनोपयाः इत्यनक्षेन लनोपक्षे रमाममारम् इमत जमातक्षे रक्षेफनोच्चिमारणमातम् परस विणर्थोच्चिमारणमाभमाविक्षेन तदभमाविस्य मविरमामनोविसमानमम्इत्यनक्षेन अविसमानससजमायमास तनस्मनम् परक्षे खरविसमानयनोमविरसजरनष्ट्रीययाः इत्यनक्षेन रक्षेफस्य मविसगर रमाममायाः इमत रूपमम्।

[ . ]10 15 एकविचिनस सम्बपुमदयाः॥ (२.३.४९)

सकत्रमाथर याः - सम्बनोन्धिनक्षे प्रथममायमायाः एकविचिनस सम्बपुमदससजस भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा- इदस ससजमासकत्रमम्। अनस्मनम् सकत्रक्षे दक्षे पदक्षे स्तयाः। एकविचिनमम् इमत प्रथमचैकविचिनमान्तस पदमम्।सम्बपुमदयाः इत्यमप प्रथममायमायाः एकविचिनमम्। सम्बनोन्धिनक्षे चि इत्यस्ममातम् सकत्रमातम् सम्बनोन्धिनक्षे इमत सप्तम्यन्तस पदमम्अनपुवितरतक्षे। प्रमामतपमदकमाथरसलङ्गपररममाणविचिनममात्रक्षे प्रथममा इत्यस्ममातम् सकत्रमातम् प्रथममा इमत प्रथममान्तस पदमम्अनपुवितरतक्षे। तच्चि षष्ठ्यन्ततयमा मविपररणम्यतक्षे। सम्बनोन्धिनक्षे प्रथममायमायाः एकविचिनमम् सम्बपुमदयाः इमत पदयनोजनमा।तक्षेन सम्बनोन्धिनक्षे प्रथमयमायाः एकविचिनस्य सम्बपुमदससजमा भविमत इत्यथर्थो लभ्यतक्षे।

उदमारहणमम्- रमामशिब्दस्य सम्बनोन्धिनक्षे प्रथममायमायाः एकविचिनमविविकमायमास सपुनब्विभकधौ अनपुबन्न्धिलनोपक्षे हक्षेरमाम सम् इमत जमातक्षे सपुमविभकक्षे याः अनक्षेन सकत्रक्षेण सम्बपुमदससजमा भविमत। ततयाः सकमारनोत्तरस्य उकमारस्यउपदक्षेशिक्षेऽजनपुनमाससक इतम् इत्यनक्षेन इत्ससजमायमास, तस्य लनोपयाः इत्यनक्षेन तस्य लनोपक्षे हक्षे रमाम सम् इमत भविमत। अत्रसपुप्रत्यययाः रमामशिब्दमातम् मविमहतयाः, तस्ममातम् सपुप्रत्ययक्षे परक्षे तदमामदशिब्दस्विरूपस्य रमाम इत्यस्य यस्ममातम्प्रत्ययमविसन्धिस्तदमामद प्रत्ययक्षेऽङ्गमम् इमत सकत्रक्षेण अङ्गससजमा भविमत। अङ्गससजमायमायाः उपयनोमगतमा तपु अमगमक्षे सकत्रक्षेप्रदश्यरतक्षे।

पमाठगतप्रश्नमायाः-३

. 13 बहहविचिनससजमामविन्धिमायकस सकत्रस मकमम्।

. 14 चिपुटक इमत सकत्रस्य अथर सलखत।

. 15 न मविभकधौ तपुस्ममायाः इमत सकत्रमाथर सलखत।

. 16 अतनो गपुणक्षे इमत सकत्रमाथर सलखत।

. 17 सम्बपुमदससजमामविन्धिमायकस सकत्रस सलखत।

. 18 अङ्गससजमामविन्धिमायकसकत्रस मकमम्।

1० ससस्कक तव्यमाकरणमम्

अजन्तपपुससलङ्गक्षे अदन्तशिब्दरूपमामण मटप्पणष्ट्री

[ . ]10 16 एङह्रिस्विमात्सम्बपुदक्षेयाः॥ (६.१.६७)

सकत्रमाथर याः - एङन्तमादम् ह्रिस्विमान्तमातम् चि अङ्गमादम् हलम् लपुप्यतक्षे सम्बपुदक्षेश्चिक्षेदम्।

सकत्रव्यमाख्यमा- इदस मविसन्धिसकत्रमम्। अनस्मनम् सकत्रक्षे पददयस मविदतक्षे। एङह्रिस्विमातम् सम्बपुदक्षेयाः इमतसकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। एङह्रिस्विमातम् इमत पञ्चम्यक्षेकविचिनमान्तमम्। सम्बपुदक्षेयाः इमत षष्ठ्यचैकविचिनमान्तमम्।हल्ङयमाब्भ्यनोदष्ट्रीघमारत्सपुमतस्यपककस हलम् इत्यस्ममातम् सकत्रमातम् हलम् इमत प्रथममान्तस पदमम् अनपुवितरतक्षे। लनोपनो व्यनोविरसलइत्यस्ममातम् सकत्रमातम् लनोपयाः इमत प्रथममान्तस पदमम् अनपुवितरतक्षे। अङ्गस्य इमत असन्धिमक्रयतक्षे। तक्षेन एङह्रिस्विमातम्अङ्गस्य सम्बपुदक्षेयाः हलम् लनोपयाः इमत पदयनोजनमा। एङम् चि ह्रिस्विश्चि इमत एङह्रिस्विमम्, तस्ममातम् एङह्रिस्विमातम् इमतइतरक्षेतरयनोगदन्दसममासयाः। अङ्गस्य इमत पदस पञ्चम्यन्ततयमा मविपररणम्यतक्षे। एङह्रिस्विमातम् इमत अङ्गस्यमविशिक्षेषणमम्। अतयाः 'यक्षेन मविसन्धिस्तदन्तस्य' इत्यनक्षेन तदन्तमविसन्धिनमा एङन्तमातम् ह्रिस्विमान्तमातम् इत्यथरलमाभयाः। एविञ्चअस्य सकत्रस्य अथर्थो भविमत एङन्तमातम् ह्रिस्विमान्तमातम् चि अङ्गमादम् हलम् लपुप्यतक्षे ससबपुदक्षेश्चिक्षेतम् इमत। अथमारतम्एङन्तप्रमामतपमदकमातम् ह्रिस्विमान्तप्रमामतपमदकमातम् चि परक्षे ययाः सम्बपुमदससजकयाः हलम् मविदतक्षे तस्य अनक्षेन सकत्रक्षेणलनोपयाः भविमत।

उदमाहरणमम्- हक्षे रमाम।

सकत्रमाथरसमन्विययाः- रमामशिब्दमातम् सम्बनोन्धिनचैकविचिनस्य मविविकमायमास सपुप्रत्ययक्षे अनपुबन्न्धिलनोपक्षे रमाम सम् इमतनस्थमतयाः। अत्र सपुपयाः सकमारयाः सम्बपुमदससजकयाः हलम् मकञ्च ह्रिस्विमान्तमातम् अङ्गमातम् परमम् अनस्त। तस्ममातम् अनक्षेनसकत्रक्षेण सकमारस्य लनोपक्षे हक्षे रमाम इमत रूपमम्। सम्बनोन्धिनस्य मदविचिनबहहविचिनक्षे सम्बपुमदससजकक्षे न स्तयाः। तस्ममातम्अनयनोयाः सपुप्प्रत्यययनोयाः लनोपयाः न भविमत। तक्षेन पकविरवितम् हक्षे रमामधौ, हक्षे रमाममायाः इमत भवितयाः।

[ . ]10 17 अमम पकविर याः॥ (६.१.१०३)

सकत्रमाथर याः.- अकयाः अमम अमचि परक्षे पकविररूपमम् एकमादक्षेशियाः स्यमातम्।

सकत्रव्यमाख्यमा- इदस मविसन्धिसकत्रमम्। अनस्मनम् सकत्रक्षे दक्षे पदक्षे स्तयाः। अमम इमत सप्तम्यमायाः एकविचिनमम्। पकविरयाःइमत प्रथमचैकविचिनमान्तस पदमम्। अकयाः सविरणर दष्ट्रीघरयाः इत्यस्ममातम् सकत्रमातम् अकयाः इमत पञ्चम्यन्तस पदमम् अनपुवितरतक्षे।इकनो यणमचि इत्यस्ममातम् सकत्रमातम् अमचि इमत सप्तम्यन्तस पदमम् अनपुवितरतक्षे। एकयाः पकविरपरयनोयाः इमत सकत्रमम्असन्धिमक्रयतक्षे। अकयाः अमम अमचि पकविरपरयनो पकविरयाः इमत पदयनोजनमा। अत्र अकयाः अमम् इमत दधौ प्रत्यमाहमारधौ। अमम्इमत मविभमकयाः। तक्षेन अस्य सकत्रस्य अथर्थो भविमत अक्प्रत्यमाहमारमातम् परस यमद अम्प्रत्ययस्य अचिम् मतष्ठमत तमहरपकविरपरयनोयाः स्थमानक्षे पकविररूपमम् एकमादक्षेशियाः भविमत।

उदमाहरणमम्- रमाममम्।

सकत्रमाथरसमन्विययाः- रमामशिब्दमातम् मदतष्ट्रीयचैकविचिनस्य मविविकमायमास अमप्रत्ययक्षे अनपुबन्न्धिलनोपक्षे रमाम अमम्इमत जमातमम्। रमाम अमम् इत्यत्र अम्प्रत्ययस्य मविभमकश्चि इत्यनक्षेन मविभमकससजमा भविमत। ततयाः मकमारस्यहलन्त्यमममत सकत्रक्षेण इत्ससजमा प्रमाप्ननोमत। तस्यमायाः न मविभकधौ तपुस्ममायाः इत्यनक्षेन मनषक्षेन्धियाः भविमत। ततयाः रमामम् अमम्इमत नस्थमतयाः। रमामशिब्दस्य अनन्तमविणरयाः अकमारयाः। स चि अक्प्रत्यमाहमारक्षे मविदतक्षे। मकञ्च अकमारमातम् परस अमयाःअचिम् अकमारयाः अनस्त। तस्ममातम् अनक्षेन सकत्रक्षेण पकविरपरयनोयाः स्थमानक्षे पकविररूपचैकमादक्षेशिक्षे अकमारक्षे रमाममम् इमत रूपस भविमत।

ससस्कक तव्यमाकरणमम् 11

मटप्पणष्ट्री ससस्कक तव्यमाकरणमम्

रमामशिब्दस्य मदतष्ट्रीयमायमायाः मदविचिनमविविकमायमामम् औट्प्रत्ययक्षे टकमारस्य हलन्त्यमम् इत्यनक्षेन इत्ससजमायमासतस्य लनोपयाः इत्यनक्षेन तस्य लनोपक्षे, आदम् एमचि परक्षे विकमदरक्षेमचि इत्यनक्षेन सकत्रक्षेण अकमारधौकमारयनोयाः विकदधौ प्रमाप्तमायमासप्रथमयनोयाः पकविरसविणरयाः इत्यनक्षेन सकत्रक्षेण सविणरदष्ट्रीघर आकमारक्षे प्रमाप्तक्षे नमामदमचि इत्यनक्षेन सकत्रक्षेण अस्य अकमारस्यदष्ट्रीघरमनषक्षेन्धिक्षे पपुनयाः विकमदरक्षेमचि इत्यनक्षेन पकविरपरयनोयाः विकदधौ एकमादक्षेशिक्षे औकमारक्षे रमामधौ ससद्ध्यमत।

[ . ]10 18 लशिक्वितमदतक्षे॥ (१.३.८)

सकत्रमाथर याः - तमदतविजरप्रत्ययमादमायाः लशिकविगमार इतयाः भविनन्त।

सकत्रव्यमाख्यमा- इदस ससजमासकत्रमम्। अनस्मनम् सकत्रक्षे पददयमम् अनस्त। लशिकपु अतमदतक्षे इमतसकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। लशिकपु इमत प्रथममायमायाः एकविचिनमम्। अतमदतक्षे इमत सप्तम्यक्षेकविचिनमान्तस पदमम्।आमदमञरटपुडवियाः इत्यस्ममातम् सकत्रमातम् आमदयाः इमत प्रथममान्तस पदमम् अनपुवितरतक्षे। षयाः प्रत्ययस्य इत्यस्ममातम् सकत्रमातम्प्रत्ययस्य इमत षष्ठ्यन्तस पदमम् अनपुवितरतक्षे। उपदक्षेशिक्षेऽजनपुनमाससक इतम् इत्यस्ममातम् सकत्रमातम् इतम् इमत प्रथममान्तसपदमम् अनपुवितरतक्षे। तक्षेन प्रत्ययस्य आमदयाः लशिकपु इतम् इमत पदयनोजनमा। लश्चि शिश्चि कपु श्चि इमत लशिकपुसममाहमारदन्दसममासयाः। अतमदतक्षे इमत सप्तम्यमायाः एकविचिनमम्। न तमदतयाः अतमदतयाः, तनस्मनम् अतमदतक्षे इमतनञ्तत्पपुरुषसममासयाः। तस्य चि तमदतमभन्नस्थमायाः इत्यथरयाः। इतम् इमत पदस बहहविचिनमान्ततयमा मविपररणम्यतक्षे। तक्षेनतमदतमभन्नप्रत्ययमादमायाः लशिकगमार इतयाः भविनन्त इमत सकत्रमाथरयाः सममायमामत।

उदमाहरणमम्- रमामम् शिसम् इत्यत्र शिस्प्रत्यययाः तमदतससजकयाः न भविमत। मकञ्च प्रत्ययमादयाः शिकमारयाःअनस्त। तस्ममातम् लशिक्वितमदतक्षे इत्यनक्षेन सकत्रक्षेण प्रत्ययमादक्षेयाः शिकमारस्य इत्ससजमायमायमास तस्य लनोपयाः इत्यनक्षेनतस्य लनोपक्षे रमाम असम् इमत नस्थतक्षे प्रथमयनोयाः पकविरसविणरयाः इत्यनक्षेन सकत्रक्षेण पकविरसविरणरदष्ट्रीघर आकमारक्षे रमाममासम् इमतभविमत। ततयाः अमगमस सकत्रस प्रवितरतक्षे-

[ . ]10 19 तस्ममाच्छसनो नयाः पपुससस॥ (६.१.९९)

सकत्रमाथर याः - कक तपकविरसविणरदष्ट्रीघमारतम् परनो ययाः शिसयाः सकमारयाः तस्य नकमारयाः भविमत पपुससलङ्गक्षे।

सकत्रव्यमाख्यमा- इदस मविसन्धिसकत्रमम्। अनस्मनम् सकत्रक्षे चित्विमारर पदमामन मविदन्तक्षे। तस्ममातम् शिसयाः नयाः पपुससस इमतसकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। तस्ममातम् इमत पञ्चम्यमायाः एकविचिनमम्। शिसयाः इमत षष्ठ्यमायाः एकविचिनमम्। नयाः इमत प्रथममायमायाःएकविचिनमम्। पपुससस इमत सप्तम्यक्षेकविचिनमम्। तस्य चि पपुससलङ्गमविषयक्षे इत्यथरयाः। तस्ममातम् इत्यत्र तच्छब्दयाःपकविरकमायरस्य बनोन्धिकयाः भविमत। अतयाः अस्ममातम् सकत्रमातम् पकविर प्रथमयनोयाः पकविरसविणरयाः इमत सकत्रमम् अनस्त। तक्षेन सकत्रक्षेणपकविरपरयनोयाः पकविरसविरणरदष्ट्रीघररूपस कमायर भविमत। प्रकक तसकत्रक्षे तच्छब्दक्षेन पकविरसविरणरदष्ट्रीघररूपस कमायरमक्षेवि मविविमकतमम्। शिसयाःइमत पदस षष्ठ्यन्तमम् अल्समपुदमायबनोन्धिकमम्। अथमारतम् शिसयाः इमत पदस्य अथरयाः कक्षे विलमम् एक एवि विणरयाः इमत न,

अमप तपु विणरसमपुदमाययाः इमत। अनपुयनोमगमविरहमातम् तत्र यमा षष्ठष्ट्री समा स्थमानषष्ठष्ट्री अनस्त। अमप चि ययाः आदक्षेशियाः सयाःनकमारयाः अनस्त। अतयाः अलनोन्त्यस्य इमत पररभमाषमायमायाः सञ्चमारक्षेण सकत्रस्य अस्य अथर्थो भविमत- पकविरसविणरदष्ट्रीघमारतम्परयाः ययाः शिसयाः अन्त्ययाः अलम् सकमारयाः तस्य नकमारयाः भविमत पपुससलङ्गमविषयक्षे इमत।

12 ससस्कक तव्यमाकरणमम्

अजन्तपपुससलङ्गक्षे अदन्तशिब्दरूपमामण मटप्पणष्ट्री

उदमाहरणमम्- रमामशिब्दयाः पपुससलङ्गक्षे अनस्त। रमामशिब्दस्य मदतष्ट्रीयमाबहहविचिनक्षे रमाम असम् इत्यत्र अकमारस्यपकविरसविणरदष्ट्रीघरयाः जमातयाः। तस्ममातम् अनक्षेन सकत्रक्षेण सकमारस्य नकमारमादक्षेशिक्षे रमाममानम् इमत जमातमम्। ततयाः अमगमस सकत्रसप्रवितरतक्षे-

[ . ]10 20 अट्कपु प्विमाङनपुम्व्यविमायक्षेऽमप॥ (८.४.२)

सकत्रमाथर याः - अटम् कविगरयाः पविगरयाः आङम् नपुमम् चि एतचैयाः व्यस्तचैयाः यथमासम्भविस ममसलतचैश्चि व्यविन्धिमानक्षे अमपरषमाभ्यमास परस्य नस्य णयाः भविमत सममानपदक्षे।

सकत्रव्यमाख्यमा- इदस मविसन्धिसकत्रमम्। अनस्मनम् सकत्रक्षे दक्षे पदक्षे स्तयाः। अट्कपु प्विमाङनपुम्व्यविमायक्षे अमप इमतसकत्रगतपदच्छक्षेदयाः। रषमाभ्यमास ननो णयाः सममानपदक्षे इमत सकत्रमम् अनपुवितरतक्षे। अट्कपु प्विमाङनपुम्व्यविमायक्षे इमतसप्तम्यक्षेकविचिनमान्तस समस्तस पदमम्। अटम् चि कपु श्चि पपुश्चि आङम् चि नपुमम् चि इमत अट्कपु प्विमाङनपुमयाः,इतरक्षेतरयनोगदन्दसममासयाः, तचैयाः व्यविमाययाः व्यविन्धिमानमम् इमत अट्कपु प्विमाङनपुम्व्यविमाययाः इमत तकतष्ट्रीयमातत्पपुरुषसममासयाः,तनस्मनम् अट्कपु प्विमाङनपुम्व्यविमायक्षे इमत सतष्ट्री सप्तमष्ट्री। अमप इमत अव्ययपदमम्। रषमाभ्यमामममत पञ्चमष्ट्रीमदविचिनमान्तसपदमम्। नयाः इमत षष्ठ्यन्तस पदमम्। णयाः इमत प्रथमचैकविचिनमान्तस पदमम्। सममानपदक्षे इमत सप्तम्यक्षेकविचिनमान्तस पदमम्।तस्य चि एकपदक्षे इत्यथरयाः। रषमाभ्यमास णनो नयाः सममानपदक्षे अट्कपु प्विमाङनपुम्व्यविमायक्षे अमप इमत पदयनोजनमा। अटम्इत्यनक्षेन अट्प्रत्यमाहमारस्य कपु -इत्यनक्षेन कविगरस्य गहणस भविमत। पपु-इत्यनक्षेन पविगरस्य गहणस भविमत। आङम् -इत्यनक्षेन आङम् इमत उपसगरस्य गहणस भविमत। नपुमम् इत्यनक्षेन अनपुस्विमारस्य चि गहणस भविमत। एविञ्च अटम् -कविगर-पविगर-आङम् -एतचैयाः व्यविन्धिमानक्षे सत्यमप रषमाभ्यमास नस्य णयाः भविमत एकपदक्षे इमत सकत्रमाथरयाः भविमत। अटम् -कविगर-पविगर-आङम् -एतचैयाः एकचै कशियाः व्यविन्धिमानक्षे, सम्पकणरयाः ममसलतचैयाः व्यविन्धिमानक्षे अमप रषमाभ्यमास परस्य नस्य णकमारयाः भविमतसममानपदक्षे।

उदमाहरणमम्- रमाममानम् इत्यत्र रक्षेफनकमारयनोयाः मध्यक्षे आ-अट्प्रत्यमाहमारस्य, म-पविगरस्य, आ-

अट्प्रत्यमाहमारस्य चि व्यविन्धिमानमम् अनस्त। अतयाः अनक्षेन सकत्रक्षेण नकमारस्य णकमारमादक्षेशियाः प्रमाप्तयाः। तदमा-

[ . ]10 21 पदमान्तस्य॥ (८.४.३६)

सकत्रमाथर याः - रषमाभ्यमास परस्य पदमान्तस्य नकमारस्य णकमारयाः न भविमत।

सकत्रव्यमाख्यमा- मविसन्धिसकत्रमम् इदमम्। अनस्मनम् सकत्रक्षे एकस पदस मविदतक्षे। रषमाभ्यमास ननो णयाः सममानपदक्षेइत्यस्ममातम् सकत्रमातम् नयाः इमत णयाः इमत दक्षे पदक्षे अनपुवितरतक्षे। न भमाभकपककममगममप्यमायष्ट्रीविक्षेपमामम् इत्यस्ममातम् सकत्रमातम् नइमत अव्ययपदमम् अनपुवितरतक्षे। रषमाभ्यमामममत पञ्चमष्ट्रीमदविचिनमान्तस पदमम्। रषमाभ्यमामम् इत्यत्र पञ्चमष्ट्रीमनदरशिमातम्तस्ममामदत्यपुत्तरस्य इमत पररभमाषयमा उत्तरस्य इमत पदलमाभयाः। तस्य चि परस्य इत्यथरयाः। नयाः इमत षष्ठ्यन्तसपदमम्। णयाः इमत प्रथमचैकविचिनमान्तस पदमम्। सममानपदक्षे इमत सप्तम्यक्षेकविचिनमान्तस पदमम्। तस्य चि एकपदक्षे इत्यथरयाः।रषमाभ्यमास परस्य पदमान्तस्य नयाः णयाः न इमत पदयनोजनमा। पदमान्तस्य इमत नयाः इमत चि पददयसषष्ठ्यक्षेकविचिनमान्तमम्। अनक्षेन सकत्रस्यमास्य अथरयाः भविमत - पदमान्तस्य नकमारस्य णकमारयाः न भविमत इमत।

उदमाहरणमम्- रमाममानम्।

ससस्कक तव्यमाकरणमम् 13

मटप्पणष्ट्री ससस्कक तव्यमाकरणमम्

सकत्रमाथरसमन्विययाः- रमाममानम् इत्यस्य अन्तक्षे सपुप्प्रत्यययाः अनस्त। तक्षेन सपुमप्तङन्तस पदमम् इत्यनक्षेन तस्यपदससजमा भविमत। एतस्य चि पदस्य अनन्तमविणरयाः नकमारयाः। अट्कपु प्विमाङनपुमम् इत्यमामदसकत्रक्षेण नकमारस्य णत्विक्षे प्रमाप्तक्षेनकमारस्य पदमान्तत्विमातम् प्रकक तसकत्रक्षेण णत्विमादक्षेशियाः न भविमत। तक्षेन रमाममानम् इत्यक्षेवि रूपमम्।

पमाठगतप्रश्नमायाः-४

. 19 सम्बपुमदससजकस्य अपककस्य सकमारस्य लनोपयाः कक्षे न भविमत।

. 20 एङह्रिस्विमात्सम्बपुदक्षेयाः इमत सकत्रस्य अथर सलखत।

. 21 रमाम + अमम् इत्यत्र कक्षे न सकत्रक्षेण पकविररूपमम्।

. 22 शिसयाः शिकमारस्य इत्ससजमा कक्षे न सकत्रक्षेण भविमत।

. 23 शिसयाः सकमारस्य नकमारमादक्षेशियाः कथमम्।

. 24 णत्विमविन्धिमायकस सकत्रस मकमम् अनस्त।

पमाठसमारयाः

अनस्मनम् पमाठक्षे आदधौ प्रमामतपमदकससजमा कस्य भविमत इमत आलनोमचितमम्। प्रमामतपमदकससजमामविन्धिमायकससकत्रदयमम् प्रमतपमामदतमम्। आदक्षेन सकत्रक्षेण न्धिमातपुमभन्नस्य प्रत्ययमभन्नस्य प्रत्ययमान्तमभन्नस्य चि अथरवितयाःशिब्दस्विरूपस्य प्रमामतपमदकससजमा मविन्धिष्ट्रीयतक्षे। मदतष्ट्रीयक्षेन सकत्रक्षेण कक दन्तस्य तमदतमान्तस्य सममासमानमास चिप्रमामतपमदकससजमा भविमत। एकमविसशितक्षेयाः अमप सपुनब्विभकक्षे याः विणरनमा मविस्तमारक्षेण उपस्थमामपतमा। ततयाः प्रमामदपमदकमातम्कथस सपुबपुत्पसत्तयाः भविमत इमत तपु अनस्मनम् पमाठक्षे मविस्तरक्षेण विमणरतमम्। रमामशिब्दस्य प्रथममायमास मदतष्ट्रीयमायमास रूपमामणकथस भविनन्त इमत समविस्तरमम् अनस्मनम् पमाठक्षे विमणरतमम्। रमामशिब्दस्य प्रमामतपमदकससजमायमास सपुबपुत्पत्तधौप्रथमचैकचिविनक्षे सपुप्रत्ययक्षे अनपुबन्न्धिलनोपक्षे रमामम् सम् इत्यत्र सकमारस्य रुत्विक्षे मविसगर रमामयाः इमत रूपस भविमत। ततयाःअगक्षे एविस रूपक्षेण अन्यमामन अमप रूपमामण कथस भविनन्त इमत अनस्मनम् पमाठक्षे विमणरतमम्।

पमाठमान्तप्रश्नमायाः

. 1 अथरविदन्धिमातपुरप्रत्यययाः प्रमामतपमदकमम् इत्यस्य सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 2 कक त्तमदतसममासमाश्चि इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 3 ङयमाब्प्रमामतपमदकमातम् इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 4 स्विधौजसमधौट्छषमाभ्यनम्भस्ङक्षेभ्यमाम्भ्यस्ङससभ्यमाम्भ्यस्ङसनोसमाम्ङयनोस्सपुपम् इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 5 द्व्यक्षेकयनोमदरविचिनचैकविचिनक्षे इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 6 सरूपमाणमामक्षेकशिक्षेष एकमविभकधौ इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

14 ससस्कक तव्यमाकरणमम्

अजन्तपपुससलङ्गक्षे अदन्तशिब्दरूपमामण मटप्पणष्ट्री

. 7 एङह्रिस्विमात्सम्बपुदक्षेयाः इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 8 अट्कपु प्विमाङनपुमव्यविमायक्षेऽमप इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 9 अमम पकविरयाः इमत सकत्रस व्यमाख्यमात।

. 10 प्रदत्तमामन रूपमामण ससकत्रस समान्धियत – रमामयाः रमामधौ रमाममायाः रमाममम् रमाममानम्

पमाठगतप्रश्नमानमामम् उत्तरमामण

उत्तरमामण-१

.1 अथरविदन्धिमातपुरप्रत्यययाः प्रमामतपमदकमम्।

.2 कक त्तमदतसममासमाश्चि।

.3 असन्धिकमारसकत्रमम्।

.4 आपञ्चममाध्यमायपररसममाप्तक्षेयाः असन्धिकमारयाः।

.5 असन्धिकमारसकत्रमम्।

.6 अथरविदन्धिमातपुरप्रत्यययाः प्रमामतपमदकमम्।

उत्तरमामण-२

.7 स्विधौजसमधौट्छषमाभ्यनम्भस्ङक्षेभ्यमाम्भ्यस्ङससभ्यमाम्भ्यस्ङसनोसमाम्ङयनोस्सपुपम्।

.8 स्विधौजसमधौट्छषमाभ्यनम्भस्ङक्षेभ्यमाम्भ्यस्ङससभ्यमाम्भ्यस्ङसनोसमाम्ङयनोस्सपुपम्।

.9 मविभमकश्चि।

.10 दक्षेकयनोमदरविचिनचैकविचिनक्षे।

.11 एकमविभकधौ यमामन स्विरूपमाण्यक्षेवि दृषमामन तक्षेषमामक एवि मशिष्यतक्षे।

.12 सपुपसष्ट्रीमण त्रष्ट्रीमण विचिनमामन एकशियाः एकविचिनमदविचिनबहहविचिनससजमामन स्यपुयाः इमत।

उत्तरमामण-३

.13 बहहषपु बहहविचिनमम्।

.14 प्रत्ययमादधौ चिपुटक इतधौ स्तयाः इमत।

.15 मविभमकस्थमास्तविगरसकमारमकमारमायाः न इतयाः स्यपुयाः।

.16 अपदमान्तमादम् अकमारमादम् गपुणक्षे परतयाः पररूपमम् एकमादक्षेशियाः स्यमातम्।

.17 एकविचिनस सम्बपुमदयाः।

.18 यस्ममात्प्रत्ययमविसन्धिस्तदमामद प्रत्ययक्षेऽङ्गमम्।

ससस्कक तव्यमाकरणमम् 15

मटप्पणष्ट्री ससस्कक तव्यमाकरणमम्

उत्तरमामण-४

.19 एङह्रिस्विमात्सम्बपुदक्षेयाः।

.20 एङन्तमाद्ध्रस्विमान्तमाच्चिमाङ्गमादल्लपुप्यतक्षे सम्बपुदक्षेश्चिक्षेदम्।

.21 अमम पकविरयाः।

.22 लशिक्वितमदतक्षे

.23 तस्ममाच्छसनो नयाः पपुससस इमत सकत्रक्षेण।

.24 अट्कपु प्विमाङनपुम्व्यविमायक्षेऽमप

।।इमत दशिमयाः पमाठयाः।।

16 ससस्कक तव्यमाकरणमम्