a chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ......

55
1 January 2018 A chhunga thu awmte 1. Editorial ................................................................................................. 2 2. TB damdawi ei dan tlangpui ........................................................... 3 3. Nun dan hrisel ..................................................................................... 6 4. Cancer hemna Linear Accelerator .............................................. 13 5. Hritlang (Common cold) ..................................................................... 16 6. Dam reina thuruk .............................................................................. 18 7. Lung natna & a damdawi ................................................................ 21 8. Zawng\ah hi ........................................................................................ 24 9. Hrisel nan ei leh in uluk a ngai ..................................................... 25 10. Ka chhung natna ............................................................................... 28 11. HIV/AIDS .............................................................................................. 30 12. Zunkawng hnai/l^wng ...................................................................... 33 13. Anxiety Disorder ................................................................................ 39 14. Hriselna atana tui in tam pawimawhna point 10-te ................ 42 15. Hmangchang ...................................................................................... 44 16. Kan lo hrisel leh thianghlim nan .................................................. 46 17. Keimahni ............................................................................................. 47 Editorial Board : Editor-in-chief : Dr. F. Lallianhlira, Principal Director, H&FW Editors : 1) Dr. Lalrozama, I.A.S., MD (NHM) 2) Dr. H. Lalchungnunga, DHS 3) Dr. T. Lalhmangaihi, DHME News Editor : Pu C. Lalmuankima, SMEMO : 2322498 (O) Members : Dr. Vanlalsawma, JD (FW), DHS Joint Director, (P), DHME Pu Lalsawma, JD (FDA), DHS Pi Lalbiaksangi, JD (Nursing), DHME Dr. Lalthanpuii, SNO (Trng.), DHS Asst. Editors : Pu C. Lalthanchhunga, BEE : 9862791814 (M) Pu M.S. Dawngkima Ralte, AE : 9436199510 (M) Cir. Manager : Pu Rodingliana, BEE : 9862373911 (M) Asst. Cir. Manager : Pu K. Lalrinsiama, Projectionist : 9436198379 (M) Pu Lalengzuala, Projectionist : 8014009272 (M) News : 1) Pu H. Zothankhuma, BEE : 9612715524 (M) Correspondence 2) Pu Lalchhanchhuaha, Projectionist : 9862815749 (M)

Upload: truongkhanh

Post on 18-Jun-2018

349 views

Category:

Documents


21 download

TRANSCRIPT

Page 1: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

1January 2018

A chhunga thu awmte1. Editorial ................................................................................................. 22. TB damdawi ei dan tlangpui ........................................................... 33. Nun dan hrisel ..................................................................................... 64. Cancer hemna Linear Accelerator .............................................. 135. Hritlang (Common cold) ..................................................................... 166. Dam reina thuruk ..............................................................................187. Lung natna & a damdawi ................................................................ 218. Zawng\ah hi ........................................................................................249. Hrisel nan ei leh in uluk a ngai ..................................................... 25

10. Ka chhung natna ...............................................................................2811. HIV/AIDS ..............................................................................................3012. Zunkawng hnai/l^wng ...................................................................... 3313. Anxiety Disorder ................................................................................3914. Hriselna atana tui in tam pawimawhna point 10-te ................ 4215. Hmangchang ......................................................................................4416. Kan lo hrisel leh thianghlim nan .................................................. 4617. Keimahni .............................................................................................47

Editorial Board :Editor-in-chief : Dr. F. Lallianhlira, Principal Director, H&FWEditors : 1) Dr. Lalrozama, I.A.S., MD (NHM)

2) Dr. H. Lalchungnunga, DHS3) Dr. T. Lalhmangaihi, DHME

News Editor : Pu C. Lalmuankima, SMEMO : 2322498 (O)Members : Dr. Vanlalsawma, JD (FW), DHS

Joint Director, (P), DHMEPu Lalsawma, JD (FDA), DHSPi Lalbiaksangi, JD (Nursing), DHMEDr. Lalthanpuii, SNO (Trng.), DHS

Asst. Editors : Pu C. Lalthanchhunga, BEE : 9862791814 (M)Pu M.S. Dawngkima Ralte, AE : 9436199510 (M)

Cir. Manager : Pu Rodingliana, BEE : 9862373911 (M)Asst. Cir. Manager : Pu K. Lalrinsiama, Projectionist : 9436198379 (M)

Pu Lalengzuala, Projectionist : 8014009272 (M)News : 1) Pu H. Zothankhuma, BEE : 9612715524 (M)Correspondence 2) Pu Lalchhanchhuaha, Projectionist : 9862815749 (M)

Page 2: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

2 Hriselna

Editorial

Page 3: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

3January 2018

DAMDAWI ENGMAHIN A NGAMLOHNATNA HRIK !

Dr.C Zothanmawi, Pharm.D.Drug Information Centre, RIPANS

Kan taksa, kan thawmhnaw, kan chenna leh kan vela thilawm zawng zawngah hian mita hmuh theih loh natna hrik

chikhat bacteria chi hrang hrang hi a mak a mak a tam an awma. Khawvel a thilnung zawng zawng kalphung ang bawkinhetiang thilnung, natna hrikte hian an awmna \heuhah damkhawchhuah tum leh inthlah pun tumin theihtawp an chhuah vereng \hin a ni. Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlamthil lak ata min humtu leh dolettu \ha em em, taksa raldo khawl(immunity) dah mahse, taksa in a tlin loh chin a lo awm a,mihring dinhmun a inang vek lo bawk nen, natna hrik bacteria-te dinchan chang a lo awm chuan kan taksaah natna chi hranghrang (infections) a lo awm phah \hin a, chhan hrang hrangavangin natna hrik kan kai \hin a ni.

Tunlai khawvela mihringte kan vanneihna em em chunatna hrik chi hrang hrang lakata min chhanhimtu damdawipawimawh leh \angkai em emantibiotics damdawi a awm hia ni. “Anti” tih chu do emawkalh tihna a ni a, “biotics” chuthilnung tihna a ni a, antibioticskan tih chuan kan taksaa natnathlentu theitu, thilnung, natnahrik dotu leh thattu tihna a ni.Ant ibiot ics kan sawi hiankhawvel hun bi pawimawh tak

a awm a, chu chu kum 1940hmalam antibiotics damdawiawm hma (pre-antibioticsera) hun kha a ni. Antibioticsdamdawite hian natna thlentunatna hrik chu an that \hin a,an inthlahpung zel tur leh an\han an tihtawp \hin bawk.Khawvelin ant ibio t ic s ahmelhriat hma kum 1940 hmakha chuan tunlaia damdawihmanga enkawl dam mai theih,kaw\halo, santen, khawsikpui,vun pem leh natna khirhkhan

Page 4: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

4 Hriselna

vak lo avangin miin nunna anch^n nasa em em a. Natna hrikngamtu damdawi awm lo na nana chu a tawpah mihring nunnain a tlin loh hun a awm thin ani. Indopui pahnihna lai bawrvel, khawvel a indo thawm lehthihna nasa tak a thlen lai pheikha chuan khawvelah hiannatna hrik chi hrang hrang adarh nasa em em a, sipaiindonaa hliam tenau neitepawhin an thihpui nual a ni.

Kum 1920 chho bawr velatang khan mi thiamte chuannatna hr ik beihlet dan anzirbing nasa em em a, kawngchi hrang hranga an beihhnuah, kum 1928-ah chuanBristish scientist AlexanderFlemming chuan vanneihthlaktak leh beisei loh lam daihatangin antibiotics hmasaberleh mihring tana hlu em em tur,nunna tam tak chhanhimtuPenicillin hmuhchhuahna turkawng a hmuchhuak ta hlauhmai a. A hnu kum rei tak anzirchian a, mihring a hman tlaka nih leh nih lohte an endikhnuah kum 1941-ah chuanindo na a s ipai hliamteenkawlna atan an hmang tan ta

a, penicillin avang hian ralrama thi mai tur sipai nunnasang tam tak chhanhimin aawm phah nghe nghe a. Kum1945 bawr vel atang khanmipui nawlpui hman theih asiam chhuah niin, a hun lai maktih a hlawh a, a hnathawh a hluem em bawk nen damdawi thachungchuang leh mak dangdait iin “wonder Drug” t iin ahming an vuah hial a, penicillinhmuchhuaktu scientist ropui,Alexander Flemming pawhchuan khawvela chawimawinangaihhlut ber pakhat NobelPrize a dawn phah bawk a ni.

Khawvelin antibiotics ahmelhriat tak tak takah chuannunna tam tak chhanhim a nizel a, antibiotic pawh chihrang hrang tangkai takindamlo enkawlna atan hmanmek a ni. Mahse hetia tangkaitaka hman a nih mek lai hianantibiot ics chungchangahhlauhthawnna lian tak a loawm ta a . A chhan chuantibiotics tam tak hi natnahrik chi hrang hrang hian an lodo let ve thei a, kha damdawikha anmahniah engmah hnathawk thei lovin an siam thei

Page 5: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

5January 2018

a, antibiotics, natna enkawlnaatana tlak loh, hnathawk tawhreng reng lo a awm ta \euh ani. Hei hi a chhan chu natnahrik/bacteria-te hi thilnung vebawk, mihring ang thovin damkhawchhuahna t ur a t anatheihtawp chhuah ve, thih maihlau ve t ak t ho an ni a .Anmahni do tu damdawi/antibiotics lo dolet ve in, anins iam dang lam (genemutation) thei a, a tihchhiattumtu damdawi chu an taksaatangin an lo petchhuak lawnglawng thei a, damdawiin abeihna lai chu an lo tichakin anlo thlak danglam thei bawk.Tin, mak tak mai chu natnahrik thenkhat chuan indona amissile tha tak tak an hmangang chiah hian damdawi kha anlo kap chhe ve thei bawk.Chut ia natna hrik tenantibiotics an lo doletna chuAntibiotics Resistance tih a nia, resistant bacteria-te chu aninthlahpung chak em em a, aninthlahpun mai bakah natna hrikdangah an inpechhawng ve zungzung thin a, natna hrik, damdawitam tak laka hel tawh, enkawlharsa em em leh damdawi

engmahin a ngamloh natna hrika lo awm phah ta a ni.

Antibiotic Resistance hikhawvel hmun hrang hrangahriselna lama thawktute chuanan buaipui nasa em em a, kum2008 daih tawh khan NewDelhi -ah chuan damdawihman tlanglawnin a tha theihloh natna hrik, superbug tia ansawi mai, antibiotic zawngzawng deuh thaw tih chhiattheihna hmanrua New DelhiMetallo-beta-lactamase painatna hrik a darh chiam a, chuchuan natna khirh tak takthlenin mi tam tak an thih phaha, kum 2015-ah khan ramhrang hrang 70 chuangahhetiang ang chi natna hrik hi adarh tawh tih zirchianna chuana tarlang a. Kumin Januarytlaah pawh khan kumhnih kaltaa India ram rawn t lawhtuAmerican hmeichhe pakhatchu he superbug vang hianUSA-ah enkawl dam theihlohin a thi niin Times of Indiachuan a tarlang. Tunhma deuhleh vawiin thlenga miin anthihpui TB natna hrik pawh hiantibiotic resistance vanghian damdawi tam tak lakah a

Page 6: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

6 Hriselna

hel tawh avangin antibioticschi hnih aia tama enkawl angaih phah a, tunlaiin doctor-te tibuai em emtu pawh TBdamdawia enkawl har em emMult i -Drug Resistant TBt iht e , ext ens ivel y DrugResistant TB, tite a lo awmlehzel a, hetiang avang hiankumtin mi nuaih tel an la thihphah zawih zawih a, hetiangbakah hian natna hrik antibioticchi hrang hrang laka hel(resistant) tawh hi a a tam em ema, enkawl dam a harin mi tamtakin an thihpui mek zel a ni.

Bacteria-te hian antibio-tics dolet tura anmahni aninsiam danglam ve hrim hrimbakah \ul lo leh a hmanna turni lo a antibiotics chawh lehmahni lo inchawh, course zo loa hman emaw tul lo a ei tamleh ei rei lutuk, ran vulah diklo leh mumal lo taka hman,damdawi in leh a vel vawnthianghlim loh, in leh a vel vawnfai loh, ei leh in thianghlim loei leh kut fai lo a thil eite lehchhan hrang hrangin antibioticresistance hi a tihluar thei a,hetiang a thlen lohna turin kanfimkhur t lan a ngai a ni.

Mizoram mi hi kan la tlem a,kan phak tawkah tha ve viaut awh mah ila duh ang indamdawi a inenkawlna lamahkan la that tawk lohzia kan hrevek a, tuna kan sawi ang chinatna hrik khirh khan tak takhi a awm nual tawh a, NewDelhi Superbug ang te hi kanramah hian a leng a nih vaihchuan a pawi thui khawp ang,mi zawng zawng hi kai thei vekkan ni si a, nakin lawkah hiandamdawi engmahin a ngam lohnatna hrik avang hian kan la thiphuk phuk ang tih hlauhawmtak a ni.

Ant ibiotic Resistanceavang hian damlo enkawl aharin inenkawl hun chhung arei phah a, sum senso a tisanga, nunna tam tak kan ch^nphah reng a, damlo leh midangah kai darh a hlauhawmem em a, a darh mek zel a ni.Hriselna lama hmalatu lian berWHO pawhin a buaipuiin angaimawh em em a , kanantibiotic neih sa te hi hmant lak loh a awmin pre-antibiotic era ang khan kanawm leh ang tih a hlau a, 2015a\ang khan kumtin November

Page 7: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

7January 2018

karhnihna hi r am hranghrangah Antibiotics chung-changa inzirtirna nei turin aruahman a, Mizoramah pawhkar kal ta ni 13-19 Nov. khanFood & Drugs Administration,H & FW Dept. huaihawtinWorld Antibiotics Aware-ness Week hman a ni. USA-ah khuan kumtin mi nuaihsawmhnih velin antibioticresistant bacteria avang hiannatna (infection) an kai a,kumtin mi sing chuangin an thihphah anga chhut a ni a, anniang ram fai leh changkang,damdawi hman chungchangahpawh khawvela khirh leh duh

uluk berna hmunah pawhchutiang a nih chuan, India lehMizoram, natna hri tam taklenna, bawlhhlawh sawngbawldan mumal lo leh antibioticskan hman nasat em emnaahhian eng anga nasa ni angmaw!? Ant ibio t ics hinachhawkna emaw, kawthaloleh hrit lang damdawi a ningawt lo va, kan hmang dawna nih chuan mithiam kan r^wnhmasa ngei ngei t ur a ni.Antibiotic fimkhur taka hmanhi damdawi chawhtu doctor-te, damlo enkawltu, damlo lehmi zawng zawng mawhphurhnaa ni a. Nakina kan thatna turintunah hian i \ang tlang ang u.

Page 8: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

8 Hriselna

DAM DUH NUN ULUK SI LO MIZOTEB. Chhuana

HRISELNA hi khawvela kan awm chhunga kan mamawh berpakhat a ni. Damna duhin kan neih zawng zawng kan seng ngama, hmun hla tak tak te pawh kan pan dawr dawr a, tha leh sumkan seng ui na hek lo, heti khawp hian dam duhin kan hmanhlela, chuti chung chuan Mizote hi hnam hrisel lo ber pawl kan la nitho mai, India rama cancer vei tamna ber state kan la ni reng ani. Engvang nge? Kristian ram kan inti a, kan inti thlarau mi in,thlarau chang sang pawh kan inti viau bawk si, Pathian tihdamnalah kan bawh huam huam a, khawvel thiamna leh Doctortethiamna kan ringhlel lek lek emaw tih tur a ni a,mahse kan damhlei thei bawk si lo, engvang nge?

Kan nun hi kan uluk lohvang a ni ber, zuk theih lehhmuam theih zawng zawng kanhmuam zo va, meizial, kuhva,sahdah, khaini, tuibur, kutkha,tiranga etc. taksa tana tha lo,t<r awmna hlir kan pumpuiahkan hnawhlut a, pumpui tanpawh em em a tih tur khawpintawp chin nei lo lekin kanhnawh liam thla duak duak a.Lu hai a kan tlu phuk phuk lohi chu kan vannei zawk ngawtmai, kan hrisel lohna tam berpawh hi zuk leh hmuama kaninsum loh vang leh kan nun kanuluk loh vang a ni ve bawk ani, cancer kan veina tam ber

pawh hi zuk leh hmuama kaninsum loh vang niin kanmithiam te chuan an sawi, dikpawh a dik ang.

Zuk leh hmuam kan duhdan huam huam te hi han enchuan cancer natna te pawh hikan cho chhuak hial zawk emni chu aw tih rum rum mai awltak a ni, taksa tana tha lo tihhriat reng, nghei tum chuang silo, natna eng emaw han tawhnikhua a Pathian au leh chul site pawh hi a dik ber dawn emmaw ni le?

Kan taksa hi Pathianbiak in a ni a, thianghlim takaenkawl tura Bible-in min hrilh

Page 9: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

9January 2018

te pawh hi thlarau lam ngawtni lovin taksa vawnfaina lehthianghlimna lam te pawh akawk ve dawn lawm ni? Rel luang mai a khu hluah hluah rengmai, a seh hlumtu ni awm taka\hen seh huam reng mai chungadamdawi in kan bel fo lo te hilawmthu sawi mawlh mawlhzawk tur kan lo ni.

Mithiamte’n heng zuk lehhmuam - meizial, sahdah,khaini, kuhva, tuibur, tirangaetc. ah te hian mihring tana thalo tur, thihpui theih thiau engemaw zat a awm an ti, thawkleh khata kan thihpui nghallohna chhan pawh siamtuin kantaksa ralveng khawl ropui takamin lo din sak vang chauh a nia, mahse kan sim duh miau siloh chuan heng kan taksaralvengtu khawlin a do hnehtawh loh hun a thleng thin a,chutiang hunah chuan kantaksa in a tuar tawh lo va,natna khirh puiin an hmun anrawn luah tawh a, chutianghuna tihdam tum chu a khirh futawh thin.

Vawiina cancer vei kantih tam tak pawh hi kum khaleh chen zuk leh hmuam an lo

tih tawhna rah infawkhawm,taksa ralveng khawlin a dohneh tawh loh puakkeh a nichawk, chuvangin hrisel kanduh chuan kan taksa te hi ivawng faiin i uluk leh zual angu, tihdam aiin inven a tha zawktih a ni si a, zuk leh hmuaminsum tum si lo, taksa vawnguluk a nun uluk peih si lovinPathian hnena hriselna kan dilthin te, dam mawh hrit lannikhuaa Pathian kan au chul tehi ngaihtuah chian chuan atheology hi a fuh chiah em? kanPathian rin dan leh biak dan hia vantla dawng ringawt maizawng a nih chhung chuan kanbe fuh hlei thei ngai lo vang, itaksa kha zuk leh hmuam(taksa tana thatna pakhat maha awm lo tih hriat reng) te tualchaina tura Pathianin a siam anih i ring em?

I n t aksa chu Krist apengte a ni tih in hre lo vemni? a nih leh in taksa chu inchhunga awm Pathian hnena t anga in hmuh, t hla rauthianghlim in a ni tih in hre loem ni le?...... chuvangin int aksaah chuan Pa thianchawimawi rawh u. (I Kor6:15,19;10:31)

Page 10: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

10 Hriselna

THISEN SIAMTU, IRON PAI HNEM CHAW |HA TE

Dawldang, sam tla, chau ngawih ngawi leh lu-na te hi kantaksain iron a tlakchham avanga symptoms langchhuak theithenkhat an ni. Iron kan tlakchham hian taksa hriselna kawngahharsatna chi hrang hrang kan tawh phah thei a, chutianga harsatnakan tawh loh nana ei leh in a\anga iron kan lak luh theihna tur achaw tha ni a Times of India health section-in a tarlan te kanrawn chhawp chhuak e.

Hmeichhe puit linginnikhatah iron 19 - 50:18mg lehmipa puitlingin 19:8 mg kanmamawh niin mithiam ten ansawi.

1. Sa thin: Sathin (liver)-ah iron a tam hle a, sa ei mitan chuan haemoglobin leveltihsan theihna \ha tak a ni. Arthin gram 100-ah hian iron 9mg awm anga chhut. Bawngthin-ah hian calorie a tlem a,iron a pai hnem a, a tha hlebawk.

2. Lui lam sa: Sangha thaute hian Omega 3 fatty acids anpai mai bakah iron pawh an paihnem hle. A bikin sardines,mackerel leh Indian Salmonten sangha rau rauah pawh ironan pai hnem lehzual.

3. Bawngsa: Sa tisen (redmeat) hian thisen a siam chak

a, mahse, a thau tel lo a ei tur ani. Bawngsa hian iron a pai hnema, bawngsa gram 85-ah iron2.1mg awm anga chhut a ni.

4. Arsa: Arsa-ah pawh aawm ti tha laiin iron a pai hnemhle a, arsa gram 100-ah 0.7mgiron awm angin an chhut. Saei mi tan chuan a thling, a thinleh sa tisen te hi haemoglobinsiamtu tha tak a ni.

5. Maimu: Maimu (pumkinseeds) gram 100-ah iron 15mgawm anga chhut a ni a, chu chumi pakhatin nikhata iron amamawh 83% vel a ni. Maimuhi Omega 3 fattyu acids a paihnem bawk a, cholesteroltihhniam nan a tha hle bawk.

6. Brown rice: Brown ricehi rihna t ihhniam duh lehcholesterol tihhniam nan bakahchaw pai\awih lama harsatna

Page 11: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

11January 2018

nei te tan a tha hle a, iron apai hnem viau bawk.

7. Whole grain: Wholegrains hi digestion atan a thaa, rihna t ihhniam nan lehcholesterol tihhniam nan a thabawk. Iron a pai hnem a,chuvangin heng whole grain-wheat, quinoa, oats leh barleyte hi thisen siamtu tha tak an ni.

8. Dark choco la te :Chocolate dum chi, rawng takhlar mai, thildang pawlh vakloh hian iron a pai hnem hle.Dark chocolate gram 100-ahiron 17mg lai awm ang achhut a ni.

9. Lentils: Lentils gram100-ah iron 7.5mg awm angachhut a ni. Iron bakah lentilshian magnesium leh vitamin B6te pawh a pai hnem hle. Lentilsgram 100-ah dietary fibregrams 30 vel awm anga chhuta, cholesterol a pai miah lobawk.

10. Dried fruits: Theirahtihro ang chi ho hian iron an paihnem hle. Dried fruits hian ironbakah vitamins leh fibre tepawh an pai hnem.

11. Strawberries: Theihmulam chi ho hi thisen siamtu thatak an ni. Iron an pai hnembakah vitamin C an paihnembawk.

12. Alu: Alu pawhin iron lehvit amin C a pai hnem a,vegetarians tan chuan ironlakluhna tha ber pawl a ni.

13. Spinach: Spinach hianiron pai hnem hle a, gram 100-ah iron gram 2.7 awm angachhut a ni. Iron bakah vitaminA leh C leh magnesium a paitel bawk.

14. Tofu: Tofu pawh thisensiamtu tha tak a ni, tofu gram100-ah iron 5.4mg vel awmanga chhut a ni a, vegetariantan chuan iron hmuhna tha berpawl a ni.

Page 12: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

12 Hriselna

THLAI LEH THEI THENKHAT ,A KAWRVEL LOH TUR TE

Written By The Mtv Aizawl on 27/11/2017

Mi \henkhat chuan thlai leh thei thenkhat a pil/kawr ( peel)kheh/vel chi ho hi vel ngei ngei tur leh natna hrik awmna lehhriselna atana tangkai lovah kan ngai hmiah mai thin.Amaherawhchu a ni hauh lo thung, tun tumah hian thlai/thei akawr (peel) vel miah lova ei tha zawk, kan hriselna atan pawhatangkai em em leh sum kan save-na pawh ni ve thei tho kanrawn tarlang dawn a ni.

1. APPLE : Apple hi theihrisel tak a ni tih kan hre theuhang, mi tam zawk chuan akawr (peel) khehin kan ei ngeingei ang. Amaherawhchu,Apple kawrah hian mi thiam techuan a tak pum pui nenakhaikhina 50% a chakna paichu a awm an ti mauh mai.Apple hrim hrim hian VitaminA, Vitamin K leh potassiumtam tak paiin kan taksa leh vun(skin) hrisel nan thei hrisel taka ni. Tin, a kawr (peel) bikahhian ant ioxidant chi khat‘quercetin’ an tih hi a pai tamem em a, hei hian chuaphnathawh nasa taka puiinthawhah leh thawkna d^wt lambuaina nei tan damdawi tha taka ni bawk.

2 . ALU (POTATO) : Aluhi chawhmeh atana kan hmanlar pawl tak chu a ni ang, mitam zawk chuan a kawr a balhthin em avangin kan vel ngeingei thin. Mi thiamte chuan velkher lo vin silfai (wash) hi atawk mai an ti a, a kawr (peel)hian, Iron, Calcium, potas-sium, magnesium, Vitamin B6leh Vitamin C a pai tam emavangin a tak ei ringawt aiin ahrisel zawk an ti.

3 . CARROT : Carrot hrimhrim pawh a hrisel tawh em emlaiin a kawr leh zel pawh chawtha tak a lo ni. Carrot kawr(peel)-ah hian heng chemicalcompound, anti-inflammatory,anti-bacterial leh anti-fungal teneiin Cancer natna lakah min

Page 13: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

13January 2018

veng thei a, tin, vun a tihrisel-in upat vanga hmel lang upa tura lo veng thei reng a ni.

4 . FA NG H M A ( C U -CUMBER) : A pil ei chi hohi vun tan a lo hrisel tlangpuivek a nih hmel, a bikin fanghma‘hi vun (skin) tan chaw tha taka ni leh zual, thenkhat chuanhmai chiah nan te kan hmang foang, make up chhah tak takainbel ai chuan thil tha tak a nihthu mi thiam ten an sawi tlat.

A kawrah hian antioxi-dant chi hrang hrang awmin,

vun tinung a, timamtu atan apawimawh hle. Tin, fibre,potassium leh Vitamin K’ a paitam em em a ni.

5 . LIMBU (LEMON) :Limbu kawrah hian Vitamin‘A, Vitamin C, Magne-sium,potassium, Calcium leh folatea tam em em a, hengte hianhnute cancer leh vun cancertur vengin, ruh tichaktu atanan tha hle a, tin, a kawr (peel)tui luma chhuan so tui in hithisen sang tih hniam nan a thahle bawk.

Page 14: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

14 Hriselna

ZU Dr. Lianhlupuii (Puitei)

ZOFATEN Zu kan tih mai Alcohol hi mihring tan damdawi lamaa \hatna a tlem teh lul nen, taksa leh thluak lam a khawih pawitheih em avangin fimkhur a \ul a. “Beer te chu Zu a ni hlei nem,”kan han tithla ngawt mai \hin hi a dik lo a ni. ZOFATEN Zu kantih mai Alcohol hi mihring tan damdawi lama a tlem teh lul nen,taksa leh thluak lam a khawih pawi theih em avangin fimkhur aa. Beerte chu zu a ni hleinem, kan han tithla ngawt mai hi a diklo a ni.

Zu kan tih Alcohol hiBeer-ah 3-6%, Wine-ah 10%,Port-ah 20% leh Spirit-ah 40-50% a tel a. Internat ionallevel-a, taksa tan pawi lo tawkzu in duh chuan Pure Ethanolan t ih chi mipain 60g lehhmeichhiain 30g aia tam lo intheih a ni.

Keini Zofate zingah hianzu \hatna hi sawi han tumchiam mah ila, taksa a khawihpawizia leh khawtlang a tihbuaiem avang hian fak a hlawh lokhawp mai. Zu-in mihring akhawih pawi dante han thlir ila:

T hlu a k la ma h ( C e n t r a lnervous system effect):

Zu in chuan rilru a phurve mai a. Mahse, zu chuan thil

chik duhna, rorel thiamna,ngaihtuah thiamna leh tih \ang\ang duhnate a tibo vek thei a.Thisen chhunga zu a tam lutukchuan taksa a tizawiin thilhlauh rukna thinlung a thlen/pea; Patling, nutling pawh hi zuvangin nikhaw hre lova leh dêra awl hle. Rilru control theihnaa neih loh avangin zu hianthikthu chhiatna, dawt sawiduhna te, zahmawh sawi hrehlohna te a thlen thei bawk.

Zu hi nula, hang ngaihnobei tak ang mai hian zûn a ngahem avangin ngawlvei a awl hle.Hei tak hi a ni zu hlauhawmnachu. Zu ngawlvei chuanchhiatna tinreng leh thihna hiala hmabak reng mai zu nia.Thluak a tibuai a, mi â-ah achhuah thei bawk a ni.

Page 15: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

15January 2018

L u ng lama h ( C a r d iovascular system):

Taksa chhung lam a tihsat\hin avangin thlan a tichhuak a,taksa pawn lam a vawt si a, zuin awm duhdahte phei chuchut iang a\ang chuan lunghamda vung natna leh lung natnachi dang dangte an vei \hin.

Kawchhung lamah (Gas-t ro-intestinal system):

Pen\âwngho chu zingahan luak chhuah avangin an uaknasa \hin, pumpui natna an vei\hin bawk. Luak nasat chuanhrawka thisen kawng a ti thlerthei a, thi-in an luak duhbawk. ( Melo r y Wig’ sSyndrom) Thin vung leh thinronatna tam zawk hi zu vang ani. Thin chak lo tan chuan zuhi “túr” a ni. Thisen mur varhian natna hrik a do \hin a,Thisen mur var hnathawh zu-in adan \hin avangin zu in mi chunatna hrikin a zuam riau va, thisensang pawh a tisang zual a ni.

Kal lamah (Renal system):

Zu hian zun ti tam hlemahse zunna Urate (Urea achhuah thei) chhuak tur a danavangin kal natna a thlen a ni.

Sex lamah :

“Alcohol provokes thedesire and takes away theperformance” tiin Shakesparechuan a sawi a , châkna(desire) chauh nei a, a tak ramthleng zo tawh lo tihna a ni. Zuin pa nupui chu mi rethei ber ani \hin a, a tawpah hmeichhiachu a ching thei hial a ni.

Zu, kan tih Alcohol \hat venate :

1. Damdawi siam nan lehzàn mut theih nan.

2. Pem, pán, hliam vel hrikdangtu leh tithianghlimtu atan.

3. Tha-na chiu reh nan(Neuralgia effect).

4. Chhul in sang tur a danavangin a hun lova naupai tura veng a ni.

Zu hi a \hatna aiin a \hatlohna a tam zawk avang leh angawlvei mai a hlauhawmavangin, in ngai lote tan chhinloh law law, in \hin te tan simtum, ngawlvei te tan bàn \haktura inenkawl a pawimawh ani. Zu ngawlvei rehna damdawitha t ak chu Aisu lfir am(Artabuse) hi a ni.

Page 16: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

16 Hriselna

KALA LUNGTE AWM CHHANDr. Sangthuama Ngente

Inchawhpawlh \ha tawk turin zunah hian Calcium, Oxalate,Citric acid, Uric acid leh Cystein te awm tura siam a ni. A

\hen hi a lo tam bik changin an lo inhlawm khawmin lungt>ah alo chang \hin a ni. Chung lungte insiam chu a awm reng chuan adangin a belhchhah a, a lo lian ta \hin a, kal tisa inneksawrinzun kawngte a lo hnawhpin chang chuan natna tawrh hrehawmtak a thlen \hin. A na lanchhuah dan tlangpui chu nak nem lehpum hnuai lamte a lo na em em \hin a, luakchhuak te, khawsikte, zunthi te a thlen \hin a ni.

L u ng t e ch i h r q ngHRANGTE :

1. Calcium stones : Cal-cium lung hi a awm tam berthin (80%), chung chu Calcium+ Oxalate/Phosphate inpawlha ni.

2. Struvite stones : Mag-n e s i u m / A m m o n i u mphosphate-in a siam, zunin foleh tui in tlemin a awm duh.

3. Cyst ein stones : In-thlahchhawn vangin a awmthei, zuna Cystein a tam vangpawhin a awm \hin.

Kala lungte awm tam takchuan na an thlen loh avanginhriatchhuah a har \hin a, lung

te zual chu zun rualin a chhuakfo thei. A tlangpuiin lung chu7mm aia a len chuan zunchhuahtheih lohva ngaih a ni a, chungang chu damdawi emaw zaiemaw hmanga lakchhuah a ngaia ni. A na naran chu mahni inlamah tu i t am t awk inainenkawl mai pawh a theih\hin. Mahse a nat viau chuan arang lama damdawi in lamainenkawl a \ha hle. Tansulosinleh Nefedipine damdawi pekhian zunkawng a tizau va, lungte deuh chhuahna a pui \hin.Lung lian erawh chu Uteroscpyte, Percutenous Nephrolitho-to my (PCNL) leh E xt r a-co r po real Sho ck WaveLithotrepsy (ESWL) hmanga

Page 17: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

17January 2018

lakchhuah a ngai a ni.

LUNGTE AWM LOHNANA INVEN DAN

1. Ni tin tui litre 2 aia tamin tur.

2. Sa ei tlem hram tur.

3. Chi al ei tam loh tur,(2,000mg) aia tam lo.

4. Thlai Oxalate pai tamspinach, chocolates ei tlem tur.

5. Coffee, thingpui, cola intlem tur.

6. Vitamin D damdawi eitam loh tur.

7. Chithlum ei tlem tur.

8. Thei thur lam ei tam atha.

9. Taksa insawizawi ngun,kea kal tam a tha.

10. Kuhva leh chinai ei tlema tha.

Tui in \euh hnua zun hanchhuak ngha l hian t aksakhawlin a thawk \ha tih a tilang\hin a, tin, zun rawng hi a var\hat reng a pawimawh a ni.

Page 18: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

18 Hriselna

RINGWORM(TINEA INFECTION)

JASON C.ZONUNMAWIA,RIMS

T inea I nfec t ion/Ringwor m hi Mizo vin‘Kapthak’ tia kan hriat lar emem hi a ni a. Mahse han zirchian chuan kap chauh hi a lokhawih lem lo va; taksa hmunhrang hrangah a awm thei a ni.Hlauhawm a ni hranpa lo va;mahse a veitu tan chuan ahrehawm ve duhin taksa hmundangah leh mi dangahkaichhawn a awlsam bawk sia, kan nei a nih hlauh chuantihreh vat tur a ni. Tawi fel teini han enchiang dawn teh ang.

R i n g w o r m / T i n e ainfection hi fugus chi khat,Dermatophytes an tihte vangalo awm a ni a. Dermatophyteschu chi thum a awm a; chungtechu – Trychophyton, Micros-porum leh Epidermophyton tean ni. Tricophyton an tihtechuan sam leh tinah natna athlen duh ber a, Microsporumchuan vun leh sam a khawihthung a; Epidermophyton

erawh chuan vun leh tinahnatna a thlen \hin thung a ni.

Ringworm chu t aksakhawi laiah pawh a awm theia; malpui chhung lam (kap)vunah a awm duh em em. Atlangpuiin a hming ang hian abial deuh a, a sir kual chu khiranga langin a sen kual raih a.Enkawl dam vat loh chuan a sirkual chu a lo zau telh telh a, alai erawh a fai duak thung \hin.A rei viau tawh phei chuan a laichu bawk deuh tuk anga langin,khir lek lek vun rawng pawhdum deuh angin a lang ang; athak duh em em mai \hin hi atihrehawmtu ber pakhat a ni.

Tinea infection hi taksapeng a awmna hmun azirin chihrangah \hen a ni a; chungtechu i han zir chiang teh ang:

1. Tinea Capitis: Lu lei(Scalp)-a awm chi hi a ni a,naupangin an nei deuh ber\hin. A awmna laia sam chuawlsam leh na lo tea pawhthlakmai theih a ni \hin.

2. Tinea Corpois: Hei vethung hi chu kut leh ke leh awmleh dul vela awm \hin a ni.

Page 19: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

19January 2018

3. Tinea Incognito: Sterioddamdawi hman avanga awm ani ber a, a dang ang em chuana nasa ve lo.

4. Tinea crutis: Hei hi atlanglawn ber niin a lang a, kapleh til vun velah awm chi hi ani. Nipui leh fur laiin a tam zuala, hmeichhia aiin mipain an veiduh zawk bawk.

5. Tinea pedis: Hei hi kezung\ang leh zung\ang inkarah-te a awm ve thung a, nipui laiina t am zual. Pheikhawkinbun\awm a\ang te, inhruknapuan inhman\awm a\angteininkaichhawn a ni tlangpui.

6. Tinea manuum: Kut(hands) a awm chi.

7. Tinea Unguium: Tin(nail)-a awm chi hi a ni a, tinchu a lo uk khuk a, a lokehchhia a, tin lo \o chhuahnalai leh ti inzawmna lai pawh amumal lo \hin.

Enkawlna:

Tinea infection neite tanchuan a hnuai tarlan ang hianinenkawl a \ha.

* A natna lai chu tihhuh rihloh tur.

* Synt he t ic puan lamthawmhnaw chu hak lohtur (kap leh awm bawrvel a mi a nih chuan).

Natna chu a reh emaw itih hnua a lo awm nawn leh \hina nih chuan antifungal talepowder ang chi hi a hmantheih.

Damdawi hman tu r\henkhat chu a hnuaiah hiantarlan a ni:

A . A hnawih chi:

i) 2% Miconazole cream(kar 4-6 chhung)

ii) 1% Clotrimazole lotion/powder

iii) 2% Ketoconazole sham-poo emaw cream emaw

iv) 5% Amorolfine - Naillacquer.

v) 1% Butenafine - (Tineaunguium atan)

B ) A eia ei chi:

Damdawi ei chi hi natnanasa tawh tinea unguium lehtinea capitis-ah emaw chuahhman tur a ni.

i) Griseofulvin 10mg/kg

Page 20: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

20 Hriselna

(Hemi awmzia chu i rihdan a zirin a dose a sangve zel dawn tihna a ni.Entir nan: Kg 60 i nihchuan 600 mg kha i dosechu a ni). Ni tin chaw eikhamah. Ei hun chhungerawhchu tinea chi hranghrang azirin a danglam.Entir nan: lu leia mi angchi-ah kha chuan thla 4chhung ei tur a nih laiintina mi angah kha chuanthla 6 a\anga thla 9chhung lai pawh ei a ngai\hin a ni.

ii) Terbinafine 250mg - Nitin, Tinea corporis tankar 2 chhung, kut inaawm chi t an ka r 6chhung leh ke tina awmchi tan kar 12 chhung.

iii) Itraconazole 3-5mg/kg-Ni tin kar khat chhung,kar li dan zelah.

A chunga damdawi kantarlante khi bazar-ah hminghrang hrang neiin zawrh a ni.He natna nei, a bikin a nasazual tan phei chuan vun lamthiam doctor (Dermatologist)hnenah inentir vat hi a him ber

zel a ni.

THISEN PEKCHUNGCHANG

LALHMINGLIANI PACHUAU

Quality Manager, MSACS

Thisen hi nunchhanhimna damdawi (LifeSaving Drugs) a tlukpui mit hiamte pawhin an lahmuhchhuh loh a ni a, rikrumthila hman a nih avanginEmergency Drugs an ti bawka. Thisen hi nunna bul a ni a,thisen dawn hian kaihnawihtam tak a neih avangin damlochu thisen pek chauhvachhanchhuah theih a nihchauhvin pek tur a ni.

Tute nge Thisen mamawh-tute? Thisen mamawhtute hichi hnihah \hen a ni a:

– Rikrum thil - accident te,chhiatna thleng thut ang chi te,

– Natna bik avanga thisenmamawh reng tute - eg: Thal-lasemia (inthlahchhawn thisennatna), Hemophilia (inthlah-chhawn thisen natna, thisen aput a reh thei lo), renal dialysis

Page 21: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

21January 2018

(kal \halo), severe anaemia( thisen t lem vang a dawldang), cancer.

Tute nge thisen pe thei?1) Kum 18-60 inkar2) Rih zawng 45 kg chin

chung lam3) Marphu 60- 100 pe r

minute4) Hb 12.5 chin chung lam5) BP-Normal.Engtia zingin nge thisen apek theih? Thla thum dan zelaha pek theih. Mi hrisel pangngaichuan kum khatah vawi li (4) ape thei a, kum 18-60 chhunghunbi nei taka a pekin adamchhungin vawi 168 a pe theia ni.

Hmeichhiate tan Thisen peka hlauhawm em? Hmeichhiatetan thisen pek a hlauhawm lo.Amah-erawhchu thi neih lai lehnau hnute pek laiin pek loh tur ani. Mizote hi India ramah pawhhmeichhe thisen pe tamna pawltak kan ni a, state dangtet ihhmuhtu kan nih zel apawimawh a ni.

Tute nge Thisen pe thei lo?

1. Nau neih hnu thla 12

chhung.2. Nau tihthlak (Abortion)

hnu thla 6 chhung.3. Hmeichhia thinei lai leh

nau hnute pe lai.4. Tatoo leh vun verh chi

reng reng thla 6 hmalamatite.

5. Inzaipui (Major surgery)a\anga thla 6 chhung.

6. Malaria thla 6 chhung.7. Natna benvawn neite.

Vawikhat thisen pekah hianengzat nge an lak?

– Kg 45-55 hian thisen350ml an pe thei.

– Kg 55 chung lam hianthisen 450ml an pe thei.

Mihring hr isel pang-ngai hian thisen hi kan taksamamawh tawk ai tam kan neia, hetiangin:-

1. Mipa-76ml/Kg body wt(Mipa kg 45 chin chuanthisen 1170ml extra an nei)

2. Hmeichhia-66ml/kg bodywt (Hmeichhia kg 45 chinchuan thisen 720ml extraan nei)

A chhunga kan hmuh ang

Page 22: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

22 Hriselna

khian thisen unit 1 kan pek hiankan extra neih pawh kan pe zolo a ni. Thisen kan pek zawhchiah hian kan taksa a thisendahkawlsa kha rawn insiamin,darkar 48 chhungin a tam lam(volume) ngai a awh leh a, thisencells te hi ni 21 chhungin aninsiam a ni.

Thisen pek hma leh hnu atih tur leh tih loh turte engnge ni?

Thisen pek chhung himinute 8 vel chauh a ni a,hmanraw thianghlim, vawikhathman chi chauh hman a nihavangin thisen pek a\ang hiannatna kai a hlauhawm lo.

Thisen pek hmain:-

– A hma zanah mut \hat tur.– Zu in loh tur.– Chaw ei \hat tur, pum ruaka

pek a \ha lo.– Consent form \ha taka fill up

a, zawhna dik taka chhan tur.

Thisen pek hnuah:-

– Thawh thut loh tur a ni a, tuirillampang in tam tur.

– Darkar 8 chhung zu in loh tur,darkar 1 chhung meizuk loh

tur.– Exercise leh hna thlan tla

khawpa lak/thawh loh tur.– Darkar 6 hnuah chauh Band-

aid paih tur.

Page 23: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

23January 2018

NAUPANG HAENKAWL |HAT A

|UL

- Dr. LalchhuanawmaDental Surgeon

Ram a changkang a,khawsak a lo awlsam ta a.Naupangin hmawmsawm an einasa tual tual a. Naupangzingah ha ngêt leh ha nâ an tamsawt hle. Primary schoo lnaupang za zela sawmriatdawn laiin ha ngêt an nei a. Anat lêm loh chuan an ngaihthaha, a lo nat chhuah meuh chuantihngaihna dang a awm lo \hin.

Nu leh pa tam tak chuannaupang ha hlam chu thlawnmahse a dang a lo \o leh maidawn a, a pawi love tiin anngai pawimawh lo \hin a.Naupangin harsatna chi hranghr ang an t awrh phah a,hetiangin -

1. A hun hmaa ha hlam atlak avangin mi tam takin hatak \o dik lo, mawi lo tak takan neih phah \hin.

2. |hanglai an ni a. Ha hlam

hrisel taka awm kim \hap hinaupang khabe ruh \hang mektan thil pawimawh tak a ni.

3. |awng zirlai an ni a. Hahi \awng tifiah tu pawimawhtak a ni.

4. Naupang ha-hmai balchu a \hiante zingah a kimkichawk \hin.

5. Naupang ha nget hi a lonasat chuan harsatna dang athlen thei a. An thaw rim achhe theiin \hiante zinga awmhrehawm an tih phah thei a.Anmahni ngei pawhinhrehawm an ti fo \hin.

6. Ha nget a tira enkawl lohchu a zual zel a. A thling a thlenphei chuan a lo na a, zan muttheih loh phah nan te an hmang\hin. Naupang \henkhat pheichu a t ira an enkawl lohavangin an hahniin a chhiatphah a, an khabe a lo vung vaka, mit pawh meng \ha thei lokhawpin an hmai a vung hial\hin.

Naupang ha enkawl dan

1. Mahnia ha an nawhthiam hma chuan nu leh pain

Page 24: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

24 Hriselna

nawh sak \hin tur a ni a. An latet zual lai chuan toothbrushkher a ngai lo. Puan nem faitakin, an chaw ei khamah hrukfai sak \hin ila a tawk hle.

Kum hnih an tlin tawherawh chuan naupang hmanchi toothbrush lei sakin hanawh zirt ir a hun tawh a.Puitling ha nawh rualin nawhtir ila. A khampheia nawtlovin, chung lam - chhukzawngin, hnuai lam - chhozawngin khuih tur a ni. Chutiang a ha zawng zawng khuihzawhah lei leh dang chung lamte khuih fai leh tur a ni.

Hasiai hi chi hrang hranga awm a, a enga pawh hi hmangila a pawi lem lo. Damdawi telpawh a awm nghe nghe a.Hengte erawh hi chu doctorr^wn lo chuan hman loh tur ani a. Doctor-in hmang tura minti a nih pawhin lem loh tur a ni.A bik takin flouride damdawitelna hasiai hi naupang ha ngetvengtu \ha tak mai a ni a.Mahse fimkhur taka hman chia ni, lem hauh loh tur a ni.

2. Chaw e i khamah ha

nawh tir ziah tur a ni a. Zanriahei khama ha an nawh tawhhnuah chuan thil thlum lam eilo se a \ha. A chhan chu zanakan muthilh hlan hian chil a tlema, ka chhung a intleuh faimuang a, natna hrik tam tak kachhungah a inthlah pung chakbik a, chung chuan ha tichhethei thil thur a siam \hin a ni.

Naupang chuan a thil eizawhah kam \huah zel sela,kam a la \huah thiam lo a nihchuan tuisik thianghlim fianhnih/khat lek int ir ila, kachhung rimchhe turte a veng a,ha nget siamtu thil tam takpawh a tlengfai dawn a ni.

Thla r uk danah hadoctor hnenah intir \hin a \hahle. Naupangin ha nget a lo neia nih pawhin phawi kher lovina tihdam theih a. Thla ruk danakan entir chuan a nget chhiatlutuk hmain a tihdam theih anga, ha nget avanga harsatna tamtak a pumpelh thei ang.

Naupang hian aninfiamnaah an hahmai an sawhbal fo \hin. A bal veleh abawlhhlawh loh chuah vuah leh

Page 25: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

25January 2018

mai tur a ni. Vuah leh theih anih loh chuan remchang hmasaberah ha doctor entir tur a ni.

Tin, zanah naupangin hana a tuar a damdawi pek maitur a awm loh changte hian abuaithlak duh hle mai.Naupang ha nget chu uluk tak,dim te siin tifai la, tui hmuamnuam tawk vela lumin \huahfaila, la paw thianghlimin dep hulla, hasiai tat la, a na zualpui chua ziaawm thei ang.

Ha enkawl chung-changa pawimawh ber chu kachhung fai a ni a. Naupanginka chhung fai tak a neih a, ha\ha tak a neih theih nan nu lehpaten mawh kan phur hle a ni.

ZIAL ZU MITETANA EI NGEI NGEI

A TANA THA THEIRAH LEH THLAI

THENKHAT Zial zu mi zawng zawngchuan kan taksaah ziala awmnicotine vangin kan taksa tanharsatna eng emaw tal chu minsiam sak a ni. chung kan taksatan harsatna zialin min siamsakte laka kan hriselna a loziaawm deuh nan heng thei rahleh thlaite hian minpui thei niinmithiamte chuan an sawi.

1. Bro cco li leh Kale -Vitamin B 5 leh Vitamin Catam avangin kan t aksa anatna dotu ti chakin kan taksaa tur awmte a paih chhuak ani.

2. Orange leh Lemone -Vitamin C a tam avangin zialaawm nicotine ina a siam ngaihtuahna buai tur leh rilru hahnate a chhawk zangkhai a ni.

3. Sawhthing - zial zukvanga kan taksaah harsatnakan ne ih loh nan nit in

Page 26: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

26 Hriselna

sawhthing hring tlem tal ei thinrawh.

4. Carrot - Vitamin A leh Ca tam avangin thisen kawngacell awm te a veng.

MEDICALTREATMENT/REFER

CHUNGCHANGAHRIAT TUR

PAWIMAWH:

(Procedure of Medl.t reatment /refer case

outside Mizoram)

Thil hote anga lang pawhhi hriat loh chuan a buaithlakve viau thei mai a, chuvangindamlo refer chungchanga kanhriat tur pawimawh \henkhattehan t ar lang ila - DamloMizoram chhunga enkawlnakan neih lohte hi phai lama inrefer theih a ni a, chutiangadamlo nazual (serious) lehharsatna bik neite chu:

1. Amah enkawltu doctor(at tending doctor)-inCha ir man, Meddl.Board (Aizawl, Lunglei,Sa iha )- ah a r efer a ,Medd l. Board -a anexam hnuah certificatean pe chhuak ang. (Heih i chaw lhka r t in

Page 27: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

27January 2018

Nilainiin an \hukhawm\hin) ` 30/- fee pek angai thung.

2. Med ical Board - inCertificate an pekchhuahhmangin mahni thawhnaO f f i c e / D e p t t - a happlication siamin an dilang a, an hotuten anphalsak chuan D.D.O.ten emaw Director ofHo sp it al & Med icalEducat ion Mizoram,Aizawl hnenah an rawnforward sak ang. Properchannel-a tih tur a ni.

3. Hemi t ihfel hnu hianDirector of Hospital &Medical Educat ion inProvisional permission ape chhuak ang, hei hiphaia kal phalna a ni.

FINAL PERMISSION

Provision permissionhmanga phai lama kal hnuinsenso TA/MR Bill-na turinpermission lak leh tur a ni. Heihi damdawi in a\anga anchhuahtir (discharge) a\anga

thlathum chhungin lak ngei tura ni. A nih loh chuan Finalpermission hi pek theih a ni lo.Final permission lak nana thil\ulte chu:-

1. Provisional permission.

2. H i s t o r y / d i s c h a r g esummary fro m co ncer nHospital, Original copy withtwo Xerox copies.

3. Applicat io n Dept . /Office-a hotuten an rawnfo rwar d sak t he ih chuanduhthusam a ni.

Damlo \henkhatte hi anzuk kalna doctor ten in check-up/review turin an lo r^wn(advised) leh \hin a, hetiangakal leh tura tihte tana hriat turchu :-

a) Medical Board-ahkal leh ngai tawhlovin, departmenta an ho tu t en(D.D.O.) r awnforward sak leh tura ni. (P ro perchannel bawkin)a ma h e r a w h c h ukum khat hnulam a

Page 28: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

28 Hriselna

nih chuan MedicalBoard-ah in refer-tir leh tur a ni.

b) Dir ec t o r o fHo sp it al &Medical Educationaddress in hengtehi thil tel tur a ni:-

1) Advised slip original lehXerox copy pakhat.

2) Final permission.

Provisional permission lahmasa lova kal hi phal loh a nia, a hnuah expo fact opermission dil leh hi a harsa a,chuvangin pr ovis io na lpermission hi lak ngei ngei tura ni.

@State Referral Hospital MSTBus Timming

From CHAFrom State Refferal

1st Bus 8:00 AM09:30 AM

2nd Bus 9:00 AM1:00 PM

1st Bus 1:00 PM2:00 PM

2nd Bus 3:00 PM4:00 PM

PUMPUI DAMDAWIEI DAN

- Dr. ThangchungnungaM.S Ortho.

Tunhnai kum 2/3 velatang khan pumpui ulcerdamdawi mahni thu leh duhdan dana ei an tam zual hle.

|ul lova damdawi ei hi a\ha lo hrim hrim. Mizote hihming phuah awlsam tak kanni a, pumpui chakna kan tihmai a, heng - Pantop, Omez,Zenetac, Ilac, Famotidine te,a tui lami Diovol, Ulgel, SucralO, a tam mai. kan duh dandanin kan ei mai mai a. Pumpuichakna tia lo ei ngar ngar te lahbo lo. *Pumpui chak lohnazawk a ni a, a chakna ber acidtihlum leh titawptu tur a nizawk.

* A na t d an la m lohawi tawh ila.

Pum, thinhnun vel a thipa, luak chhuak deuh te, tinghual te, pum awm nghulh, irhthur te, na vawng vawng tepawhin a lang chhuak a. A nasadeuh phei chu dar ruh phek lai

Page 29: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

29January 2018

zawn vel a na chhuak pawh anawm. Endoscope- a en chuana lo pilh, khuar leh pân te- inpumpui chhung chu a lo awmthin a, a then phei chu hrik nei;helicon- bacteria an tih awmvang te a ni bawk a.

* A da md a wi e i d â nlam lo thlûk tawh ila.

A rawn na in, thin a thipvung vunga ei mai tur chu, heng– a tui chi, ulgel leh a dang tehi a ni a. A chhin khat leka eipawh a ni lo; vanvadak a, ka-a khat pawrha leih a lem tur;acid zuk tidal tur leh a bangplaster tur a ni a. Bûr te khatchuan vawi tam ei a daih lo.Acid vawi leh khata tireh duakthei chu, Soda fiante 1, tui no1- ah pawlh la, in la, i irh puppup ang a, i vawih vak ang a, areh nghal mai ang, mahse ainsiam zel tur a dang thei lo a ni.

Heng Omez D, PantopD t e , Zenet ac hian Ac idinsiamna kawng an lo block vethung a. A ei hun chu , chawei kham, darkar 1 hnu vela eite, chaw ei hma, darkar 1 te,a nat dân azirin chhun dar 2vela ei leh pawh a pawi lo, a

t langpu it hu in, nikha t ahvawikhat aia tam ei hi a tul berlem lo.

Heng Pantop, Omez,Zenetac, Razo tihte hi ‘D’ telchu a thawk rang deuh a. Engpawh nise, damdawi tam berhi chu darkar 4 vel bak athawk tak tak lo tih hi hriat tur.Ka sawi duh ber chu, pumruah laia ei tur tia, pantop DSRzinga ei hi a ni. SR tel rengreng; Slow Release, darkar 2hnu velah, muangchânga thawktur a ni a, pum ruah lai ber chuzan kan muthilh lai hi a ni a,acid a insiam reng si a.

Zing in tho a, i pum a nonghual a, a thip a, irhte a thur a,thin dip a na a, chutih laia darkar2 hmaa thawk thei lo; PantopDSR kan doctor tam takin anchawh hi *a dik lo* a ni.

Na tur a na zo tawh a,thawk nghal thei lo damdawiei leh bawk chu, âtsona lehsum sênna tha tak a ni.

*A ei dân tur chu*,

Zân mut dawnah PantopDSR, Omez DSR, RazoacidDSR tih, ‘SR’ tel hi *mut

Page 30: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

30 Hriselna

dawnah* ei tur a ni a; mut laiaAcid insiam tam tur kha a lodang ta a, zingah dam vahin itho mai dawn a ni. Zingah i loei thin a nih chuan, *MUTDAWNAH* ei zawk teh.Izing tho chuan *a danglamnachu* i hre mai ang. Pumpuichakna emaw tia, Ulcer, nâpawh nei lova ei reng ho hianacid an t ibo nasa lutuk a,pumpuiin a digest ang tur atihtheih loh phaha; pum, rîl lamdik lo a siam zawk a ni.

* A t awp nan, pumdamdawi ei tur, eng hunah pawhni se, i neih thlawt lohva, a nattlat si chuan, *TUI* in \euh mairawh, a tidam tho ang che.

AIZAWL CIVILHOSPITAL

Aizawl Civil Hospital himipuiin kan dawr nasain, hengkan dawr nikhua hianchinchang hriattur pawimawhtam tak awmin, keimahni tanleh kan dawra te tana thilawlsam zawk a nih theih nanheng a hnuaia kan tarlan te hichhinchhiah mai bakah dah \hathei nghe nghe ila a duhawmhle ang.

1. In entir dawn reng renghian OPD card ` 10/-in lak angai phawt a. (BPL chu athlawn mahse card ken tel angai)

2. Ult ra -so und lehEndoscope tih man hi hetianghi a ni:-

- Damdawi ina awm tetan ` 100/-

- Pawn lam mi tan `150/-

3. CT Scan :- Lu bikah `700/-

A dang zawng ` 1000/-

Page 31: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

31January 2018

X- Ray ( t aksa penghrang hrang a inang lo) ` 20a\anga ` 150 a ni tlangpui.

4. M. R. Bill Fo rm hiMedical Superintendent P.A.hnen a\anga lak tur a ni a, lakman hi ` 10/- a niin, MedicalCertificate Leave lakna turhian ` 5/- a ngai bawk.

5. Mitthi ruang phurhnaMorgue Van hman dan :- KMkhatah ` 20/- zel a ni a ,khawpui chhungah chuan `200/- a ni tawp mai. Hmandawn hian Casualty a doctorduty te hnenah a man pek in ahman theih reng.

6. Ambulance hi KMkhatah ` 25 a ni a, khawpuichhungah chuan ` 250 (hei hidamdawi ina awmte tan a ni a,casualty doctor duty hnenah aman pek lawk in a hman theiha ni.

7. Heng rilphir leh Tonsilpaih etc. ah te hian a tlangpuiinsenso chu ` 3000/- in a daihthei nia chhut a ni.

8. Po or Fundchungchangah hian MR bill

tute reng reng hian doctor-tebill an sign-tir hian an phal angtawk tawk pekna bawm hmunhrang hrangah hun a ni a, heihi damlo, miretheite \anpuinaliau liau a nih avangin, a neideuhte tan chuan a nachanghriat a \ha hle a ni. Tin, damlomi harsate \anpuina hi mimal,pawl, chhungkua etc. te tanenglai pawhin a pek theih renga, hei hi \angkai taka hman\hin a ni tih i hrereng ang u.

9. Ha bikah hi chuan Haphawi leh Oper at io n hiNilainiah tih \hin a ni a, ni dangzawng chu inentirna ni a ni.

A tawp berah chuandamdawi ina damloawmpuitute hian an sum kawlte vawng fimkhur tur in athawktuten mipui an ngen a ni.Tin, Damdawi in dawr tutehian, kuhva funna etc. lehkuhva eina chhak mai mai lotur leh, kan damdawi in hi at ibawlhhlawh lo zawngaenkawlpui turin mipuite anngen tak meuh meuh a ni.

Page 32: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

32 Hriselna

*HMANGCHANG*

Thingthupui emaw, chawhmehthil dang hmeh hi chuan chaw eikhamkurtai hi han bar zauh ila, a rim zualpuive a nia. Chutiangin purunsen pawh hia rim a cham rei hle thin, mahse

sawhthing hi han ei ila, a rim hi zu han that hloh thei a. Ramchhuahilo a chawhmeh a purunsen pai chuan sawhthing keng tel thin

HRIATNA THAZAM NA

Mizovin tha na kan tihngawt hian kan thil sawi tum afiah zo lo chawk a. Hriatnathazam na han tih hian nerve\ha lo lam a kawk a, tha na tihringawt chuan tha tihrawl lama kawk deuh hlek turin dah taila a fiah thei awm e. Medicalterm a neuromuscular han tihhian a pahnih hian a khaikhawm a, nervous system tihhian hriatna thazam lam chauha kawk ve thung a ni.

Tunah hian he hriatnathazam lam hi kan sawi tumzawk chu a ni a, hemi pawh hihmun tam takah \hen sawmtheih a ni a, central nervoussystem (Thluak lam leh spinalcord), Per ipheral nervoussyst em ( hr ia tna t hazampawnlawi) leh Sympatheticnervous system (Kawchhunglam) ang tein then sawm theiha ni ve leh a.

Hr ia tna t hazampawnlawi ber hi han thlur bingta ila, hei hian kut leh ke a kan

hriatna thazam hi a kawk deuhberin sawi ila a dik lo hran âwmlo ve.

Awle, a zavai chuansawi dawn ila a bu siam hial angai awm e, tunlai a mi tamtakin an vei leh pawimawh takinven t he ih ni bawk chuperipheral neuropathy kan tihmai hi a ni awm e, hei hi i hanthlur bing dawn teh ang.

A lan dan:

He natna hi zawi muangain\an a ni tlangpui

1. Ke mu chur h chur hemaw za mem mem.

2. Kut hmawr mu emaw za.

3. Ke kham emaw na ngutngut.

4. Ke vung.

5. Ke zawi/chak lo.

6. Khup dursuih

7. Ding nghet lo a bikinmaimit-chhingin.

Awm Chhan :

A chhan zawn chhuah hithil awlsam a ni lo va, a chhanchu hetiang hi thil tam takin a

Page 33: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

33January 2018

thlen thei a ni a awmtir thei tular zual han sawi ila.

1. Accident - eng emawvanga i nerve a lo chat palh(motor accident, zai chhumpalh, infiamna a tihpalh etc) anih chuan hetiang hi a thlengthei, hemi vanga awm hi chuzawi muang ni lovin a awmthuai \hin.

2. Zunthlum

3. Zu in nasa

4. Thyroid hniam leh sang

5. Nat na hr ik- HIV,Hepa t it is C leh a dang\henkhat

6. Vit amin t lakchham -Vit amin B1, B6 leh B12tlakchham vangin a awm thei,vitamin E pawh hi nerve tanvitamin pawimawh a nih avangin a thlen ve thei turangaih a ni.

7. T<r (Toxins) - Cancerdamdawi \henkhat leh suan(Lead) te hian an thlen thei.He tah hian t ihlan ngei apawimawh ni ka hriat chitunlaiin he natna (Peripheralneuropathy) hi Mizo zingah a

tam hle a, a ni ngei e tih zawngkan sawi t hei loamaherawhchu, hetiang natnanei zinga a tam zawk (80%) hichuan kuhva ni tin cheng 20 aiatlem lo an ei deih vek a ni tihkan hmu a, Kuhva ngei thei loaiin nghei thei te chu dam pawhan dam hma bik.

Kuhva r ahah hianarecho-line a awm a hei hiannerve a acetycholine receptorsa direct in hna a thawk thei a,hei hian kuhva kan ei a kanthlan tla, luhai, mit vai, luakchhuak chil haw te a siam a, adose a san deuh chuan, luakleh zun leh ek cheh te a thlenthei a ni.

Rei tak chhung hetiang anerve a chiah hian kan sawitak peripheral neuropathy hi athlen thei a ni tih hriat a ni.

Test leh Examination:

1. Thisen ekzam:

Zunthlum neih leh neihloh

Thyroid test

Vitamin level

Page 34: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

34 Hriselna

Hepatitis leh HIV

2. Electromyography:

Hriatna thazam a hriatnasignal (electrical activity) kalchak zawng enfiahna.

3. BiopsyI hriatna thazampakhat pawimawh lo lai ber turkha tlem ekzam turin hleh \hena ngai mai thei

4. Scanning

MRI leh CT Scan in ispinal cord kha en pawh a ngaimai thei.

Enkawl Dan:

A awm chhan azir inenkawl dan pawh a dang \hina tlangpuiin

1. Na chhawkna- hei hian ihriatna thazam \ha lo avangana lutuk hrehawm kha a tiziaawm ve theih deuh nan pekan ni \hin.

2. Ant idep ressant -Depression i nei tihna ni kherlovin heng damdawi te hian inatna avanga mut theihloh lehna lutuk kha a chhawk ve thei.

3. Physiotherapy - I thazawi siam chak leh na turin

exercise \henkhat an zirtir angche a nga chu bakah khawlpakhat IFT therapy kan tihhian electric current hniam tehmangin i hriatna thazam khaan dep \hin a ni.

4. Vitamin leh hepat it isenkawlna te pawh a awmchhan a zirin a \ul mai thei.

Page 35: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

35January 2018

T ANGSEH ( CHICKE NPOX) LEH A E NKAWLDAN

Chicken Po x hi MizovinTangseh kan tih hi a ni a, natnainkaichhawn awl tak a ni.Khawsik, awm nuam lo lehtaksa bawl leh durh angin alangchhuak \hin.

1. A awmtirtu : Tangseh hivirus chi khat C.Z. Virusavanga lo awm a ni a. He virushi taksaah a vawikhat luhnaahchuan tangseh a awmtir \hin a,tangseh a lo dam hian he natnahr ik hian hr iatna t hazamhmawrah bu a khuar \hin a,hun remchang dangah, kumupat lamah leh taksain natna ado theihna a tlakhniam hnuinnatna chi dang a rawn thlen lehthei a, chu chu awmvel (herbetzoster) kan tih hi a ni.

THAW RIMCHHIADr. C. Zirsangliana

Naupang hmeltha tak lehduhawm tak, ka chhung rimtuihiam mai te hi an ngainatawm

em em a. Mahse rei vak lovahchuan an ha a lo muat a, anthaw a uih ta hak \hin. Chuchuan an duhawmna nasa takina tikiam a, anmahni pawh aninthlahr ung duk a, anlainatawm em em a ni.

Nula hmel \ha tak lehtlangval pa takte pawh hi anthawk nam deuh hak \hin chuanan ngaihnobeina a tlahniamduh khawp mai. Chu ai mahchuan mahni insitna nasa tak asiam hi a pawi lehzual. Zantinainthawkkhum nupa te tak hianthaw uih hi an ngaithei lo zual.Nupa pawh arukin an insit rumrum thin.

Zirtirtu thaw uih tak taknaupangin an thiam loh anzawh hreh phah ngawih ngawihpawh hi an awm ve fo mai.Chutiang bawkin officer lehpolitician \henkhat pawh anhnuaia miten an hmuhsit rukchem chem lah bo lo. Tar hohlei hlei pawh hi an ka chhungtuihnai lo vang hian chhungtelakah an inthlahrung nasa thin.Thaw uih zet hi chuan tihbuailoh pawh a nei lo a nih hi.

Page 36: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

36 Hriselna

Thaw uih chhan hrang hrangtechu a tlangpuiin hengte hi a ni:

1. Ha nget, a bik takin athling thlenga nget tawh.

2. Ha beh leh ka chhung balhrim hrim.

3. Ha raw, ha leh ha hniinkara nawh fai hleihtheih loh khawpa betnghet,

4. Hnar lam chiangkuang lovanga hnap uih.

5. Chuap leh pumpui tha lo(thaw ti uih tur khawpchuan a nasat viau a ngaieg. Cancer).

6. Thil rimna leh rimchhia eivangin.

He harsatna hi i lo tuarve a nih chuan a tihreh danawlsam leh pawimawh ber chuuluk taka ha leh kachhungnawhfai a ni. A khat mawitawkin Dental check up neihziah a tha, thla thum danahemaw kum khatah vawi hnihemaw tal.

Khawl hmanga ha tihfai(Scaling) hi kum khatah vawi

hnih tih hi a tha bera, a theihngang loh chuan kum khatavawi khat pawh hi tha tawk vetak a ni. Doctor ngei niloclinic-a thawk rei tawh deuh tutu te emawina an lo khawih vehian thilpawi zawk a thlengpalh thei a. Mitin fimkhur theuhang u.

Page 37: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

37January 2018

TAKSA I DUATANG U

C. LALTHANCHHUNGA

Block Extension Educators(BEE)

Directorate of HealthServices

Hriselna kan han ti ngawta, damlohna chi hrang hrangkan r awn sawi t hin s i a‘HRISELLOHNA’ tih zawkawm tak a ni a , mahsenga it hlat ut e chuan in lohrethiam mai a ni ang chu.

Dan naranin hrisellohnain min tlakbuak hian a turahkan dah mai \hin a. A tuar theiin kan tuar a, a tuarzuau deuhinmithiam kan pan a kan natchhan hi chhutin kan chhui zuilo fo thin a ni.

Kan taksa hi khawl a nitih kan hriat reng fo a ngai a.Kan enkawl dan azirin a \ha ina \ha lo thei a ni. Motor-tepawh hi a khawl vanga kal ani a. A khawlah khan oil tethun a nih loh chuan a kangchhe mai thei \hin. Tin, a tidaitutur tui te thun fo a nih loh chuan

a tlo tur angin a tlo thei lo. Oilte, tui te pawh chu lo thun tatehreng pawh ni mah ila, a thuntur ang chi kan thun chuan siloh chuan a tlo tur angin a tlodawn chuang lo a ni.

Hetiang chiah hian, kantaksa pawh hian mamawh chihrang hrang a nei ve a, heng amamawh te hi kan thil ei lehinah te a telin kan khawsakdan phungah te a tel vek a,chuvangin kan e i leh in,khawsak dan te chu ngun takachhut a, taksa tana \ha leh \halo tur chu kan thliar thiam a \ulta a ni. A nihna dik takahchuan kan ei leh in hi kannunna hnar ber chu a lo ni.Chuvangin kan ei leh inah hiankan fimkhur hle tur alo ni.

A nih leh kan taksa tana\ha te chu eng te nge? Taksatana \ha chu thil tam tak aawm a, chung zinga tlem i hantarlang teh ang u -

1. Thlai leh thei tharlam eitam.

2. A tawk chauhva sa ei.

3. Sa t i sen (Bawngsa,Vawksa) te aiin sa ti var(Arsa, Sangha) ei tam.

Page 38: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

38 Hriselna

4. Damdawi reng reng ahun bi thlap thlap a ei(hr iat chhuah changchanga ei hian dam-dawiin a thawh dan turang a thawk \hin lo va,awmzia a nei tlem theihle \hin a ni)

5. Tuisik tam tak ni tin inziah.

6. Thil (al, thlum, thur,thak) reng reng a tawkchauha ei thin.

7. Hah lutuk lova ni t inExercise lak \hin.

8. A hun bi a chaw ei.

9. A theih chuan nitin inbualziah.

TAKSA TANA |HA LOTE CHU ENG TE NGE?

Taksa hriselna tichhetu hitam tak an awm a. Hri ilo velkan vei a, kan damlo hi chu thudangah dah ila. Keimahniinkan ei leh in avanga natna kaninsiamchawp a awm \hin hi apawi hle, chung lakah chuankan insum a ngai hle a ni.Chung te chu -

1 . Meizial zuk: Hei hian

chuap mai a tikhawlo lova, mitleh t hisen zam thlengin akhawih pawi thei a ni.

2 . Sa hda h leh T u ibu r :Heng te hian pumpui a khawihchhiain meizial ang thovin ka/hrawk Cancer a thlen thei a ni.

3 . Zu: Zu hi a tawk chauhain loh chuan thin te, thisenzamte a khawih khawlo thei a ni.

4 . Men r e i: Pawngpawmenrei vak hian taksa a tichauvin, mi a ti thatchhe \hin ani. Mut hma a thawh hma chinhi taksa chuan a ngeih ber a ni.

5 . Ei luat : Vawikhata thilei \euh hi kan pumpuiin a zo lohle a, pumpui a ti khawlo theia chuvangin vawikhata ei \euhai chuan tlem tlema ei zin pawha pawilo zawk a ni.

6 . Damdawi pawngpawei: Damdawi te hi pawngpawei mai mai loh t ur . Nachhawkna man tlawm chi lehVitamin tih loh hi chu Doctorrawn lova ei loh a \ha. Zan muttheih loh avanga muthilhtheihnadamdawi te ei mai mai loh tur.I taksain rinrawla a neih tawh

Page 39: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

39January 2018

chuan a tel lovin i muhil theitawh lovang.

7 . Rilru hah: Rilru a hahhian taksain namen lovin a tuarve a. Rilru hah mi tan chuanhlimna zawn hram hram tur.Inngaihtuah hah chawp lehinngaihtuah lungchhiat chawpte hi thil awm thei a ni tihhriatreng tur.

Hetiang anga kan taksatana \ha tur kan zawm hramhram a, a \ha lo tur tih kanhriatreng kan tih loh bawkchuan natna min tlakbuaktutam tak te hi chu kan pumpelhthei tih hriat a \ha. A awmziatakah chuan kan khawsak dan(way of life) in a zir loh avanghian kan hriselna hian a tawrhphah fo \hin a ni. Chuvangchuan hriselna \ha nei thei turchuan kan ni tin nun hi kan uluka pawimawh tak zet zet a ni.

MIZORAM STATE HEALTHCARE SOCIETYCHUNGCHANGA HRIATTUR PAWIMAWH TE.

RSBY leh Health CareScheme, 2016-17 policy periodchhunga bill theihna Hospital-techu:-

Mizoram chhungah:-1) Public Hospital zawngzawng.2) New Life Hospital,Chanmari, Aizawl.3) Grace Nursing Home &Research Centre, LowerZarkawt, Aizawl.4) Greenwood Hospital,Bawngkawn, Aizawl.5) Bethesda Hospital &Research Centre, Bawngkawn,Aizawl.6) Synod Hospital,Durtlang.7) Alpha Hospital,Kulikawn, AIzawl.8) B.N. Hospital,Kulikawn, Aizawl9) Adventist Hospital, 7thDay Tlang, Aizawl.10) Nazareth Hospital, Aizawl

Page 40: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

40 Hriselna

& Kolasib.11) Med-Aim AdventistHospital, Champhai.12) D.M. Hospital,Champhai.13) Christ ian Hospital,Serkawn, Lunglei.14) Faith Hospital, Lunglei.15) Hope Hospital, Lunglei.16) Christ ian Hospital,Lawngtlai.17) Lairam Christian MedicalCentre (LCMC), Lawngtlai.18) Maraland GospelCentenary Hospital (MGC),Saiha.19) Eye Care Community &Research centre, Aizawl.20) Bethany Hospital,Mission Vengthlang, Aizawl.

M.R. Bill theihlohna Hospital-te:-1) Care/Vaivenga Hospital,Dawrpui, Aizawl.2) Aizawl Hospital & ResearchCentre, Khatla, Aizawl.3) Nazareth Hospital, Ramhlun,Aizawl.

Mizoram pawnah (Credit facilityawm theihnate):-1) B.M. Birla Hospital,

Kolkata.2) Medica SuperspecialtyHospital, Kolkata.3) GNRC Hospital,Gauhati.4) Fortis Hospital, Kolkata.

Sd/- Dr. BIAKTHANSANGIChief Executive Officer,Mizoram State Health CareSociety

BED SOREBed sore kan tih hi mi tin

mai hian kan buaipui nasa hleawm e. Bed-sore hi eng nge anih a hmasain han sawifiahdawn ila. Mahnia chetsawnharsa, damlovin taksa delh/rinbik an nei a, chulai hmun chuanthisen a dawng lo va, a lo p^na, chu chu Bed-sore an vuaha ni.

Bed sore thlen theitupawimawh deuh deuh panga aawm a, chungte chu:-

1. Pressure (nawkna)

2. Hliam (Injury)

3. Anaemia (dawldanna)

4. Malnutrition (chaw kham

Page 41: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

41January 2018

khawp hmuh lohavangin)

5. Hnawng/huh (Moisture)

Heng bakah hian, hnung-zang thazam natna/hliam(spinal cord injury)leh damlohnasat lutuk avangin a nasa duhbik a ni.

Bed sore hi chi hnihina t h l ia r h r a n t he ih a ,chungte chu:-

I. Hnungzang t hazamhliam/natna (spinal cord injury)avanga awm thei (Acute bedsore).

A awmna chhan :-

1. Hnungzang t hazamhliam/natna avangin.

2. Thisenzam kua tizim at izau t he it u hr ia tnathazam ( vaso mo to rnerve) \hat loh avanginthisenzama thisen luang\hat loh avangin.

II. Chhan dang t am t akavanga lo awm- (chronic bedsore)

1. Pressure (taksa nawknaavangin):- Damlovin a

taksa delh/rin bik nalaiah a awm thei.

eg. Ngum ruh, mawngtam,ke artui.

2. T aksa chak lo hnaavangin - Taksa chaklohna chhante

a) Protein tlakchhamavangte

b) Anaemia.

c) Upat tawh vangemaw dam loh reilutuk vangin.

3. Taksa vung leh huh/hn^wng avangin.

- A thlen theitu te

a) Thisen luang chaklo lutuk avangin.

b) Anaemia neihvanga taksa vung.

c) T hla n, z un le hhnai vanga vun alo no in.

4. Hliam (Injury)

-Thlen theitu.a) Mut puan chuar

delh vangte.b) |helret puan hman

Page 42: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

42 Hriselna

vangte.

Tunah chuan Mizoten aBed-sore t ia kan hriat larzawk, Pressure sore i lo thlirzau zawk teh ang.

Pressure sore hi khumbet a awm rei lutuk vangin aawm thei a. Taksa delh ngunbikah khan thisen kal kha delhpin a nih vangin pressure sorehi a rawn awm \hin a ni. Kumupa lam, kum70 chung lamdamdawi ina awmte hian annei duh t langpui. A bikinmalpui ruh tliakah a zual bik.A chhan chu chetvel a harsatzual bik vang a ni.

P r es s u r e s o r e a w mt irtheitu langsar zual (Riskfactor) :-

1. Chet theih loh avangineg. coma, zeng, surgeryetc.

2. B.P. hniam (Hypoten-sion)eg. shock, dehydration

3 O2 t lakchham/ t lemavangin.Eg. Anaemia, khawsik,infection.

4. Thisenzam natna

5. MalnutritionE g. Alco ho lism,Malignant cachenia

6. Vun awm dan pangngai lo.Eg. Vun ro, vun khi, vunhn^wng te leh steriodhman vang leh kum upatvanga vun lo sawng in.

Page 43: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

43January 2018

THISEN SANG(HYPERTENSION)

“Thisen sang” han tihhian kan hrethiam deuh vektawh awm e. Tunlai Mizotepawh hi kan ei kan ti \ha tadeuh nge thisen sang (high blodpressure) nei kan awm ve tafur mai. Amaherawhchu, ei\hat vang ringawta thisen sanghi lo insiam a ni lo va, chhantam tak a awm thei a ni.

Thisen sang awmna chhan\henkhatte: Mi thil chik mitenan chhut danin Aust raliaaborigines te, Greenland-aEskimo hote leh Africa, Centralleh South America rama chengTribal-te hian thisen sang natnahi an vei mang lo va. A chhannia an hriat chu CHI an ei tlemvang a ni.

Tuipui kama chengte lehJapan ho, ei tur dah \hat nanachi hmangte erawh chu zaa 60zelin thisen sang an nei a,“Stroke” hi an thih chhan bera ni tlangpui bawk a ni.

Puitling hian ni khatah a

t langpu iin chi hi 500mg(thirfiante khat hmun sawma\hena hmun khat) chauh kanhr iselnan kan mamawh a.Amaherawhchu ni khatah hiangram 10 a\anga gram 20(10,000mg - 20,000mg) kan eiber a ni. Ni khatah hian chi higram 5 emaw chauh chu ei theiila, thisen sang natna hian mintlakbuak tehchiam awm lo ve.

Tin, arterial plaque antih, thisen kawng hnawhtuavang hian thisen sang hi aawm thei bawk . Het iangthisen hnawhtu hi thau a ni bera. Hemi laka fihlim tur chuanthau leh mawm lam a tawkchauha ei a \ha a ni.

A pathumnaah chuanOverweight, a lo aluata thauhian B.P. chu a ti sang nghala. Kan thaute hi taksa pengdang ang bawka t hisenachawm a ngai a. He thisenchawmtu tur hian harsa takinthau chu a sutlang thei chauha. Hetianga \an la tur chuanhigh blood pressure, pressuresang tak leh chak tak a ngai ani. Thau dan tur pangngai aia20% aia thaute reng reng

Page 44: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

44 Hriselna

chuan engtik hunah emawchuan B.P. sang hi an nei hrimhrim a ni.

Naupai danna , bir t hcontrol pills, a eie ei chi-ahhian thil pakhat Estrogen an tihhi a tel a. Estrogen hian chi alhi a khawl duh avangin hetiangdamdawi ei hmeichhe hozingah hian thisen sang enghunah emaw chuan a siam ngenge thin.

Thisen sang hi eng nge?:Mihring taksaah hian thisen hia luang kual reng a. Hemi tiluangtu hi kan lung a niin lunghian tui pump khawl ang deuhinhna a thawk a. Kan lung anphut dat hian thisen a pump a,hei hi “Systolic B.P.” a sangzawk kan tih hi a ni a, tin, aphu inkar, a chawl lai tak hi“Diastolic B.P.” a hniam zawkkan tih hi a ni leh a. Tichuanthisen pressure a sang zawkSystolic hian 140 leh a chunglam a thlena a hniam zawkDiastolic hian 90 leh a chunglam a thlen hian thisen sang,high blood pressure/hyper-tension a awm a tih theih a ni.‘Normal’ hi dan naranin a

chung lam 110/120, a hnuailam 70/80 a ni deuh ber.

Engtianga enkawl tur nge?:B.P. sang damdawite chu aawm na a, hetiang damdawiring renga khawsak ai chuanthil eite leh khawsakzia a hnuaia mi anga tihdanglam hian ahrisel zawk mah a ni.

1. Chi leh thil al ei tlem.

2. Hmawmsawm ei tlem.

3. Thau, mawm leh thilthlum ei tlem.

4. Sa ei tlem (Soup tiamin).

5. Zu lam khawih loha intihcher.

6. Alu, thlai hring leh theilam chi ei tam.

7. Ni tin khawng veh vawhaminute 30 a\anga darkarkhat chhung tal exerciselaa kea kal.

8. Chawhmeh, Ajinomoto( M o n o s o d i u mglutamate) telna ei loh.

(*Thau lutuk hlauhawm chinhriatna chu kawnga intehh ian a hr iat t he ih .

Page 45: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

45January 2018

Hmeichhiaah inchis 34.5 aiaa lenin. Mipaah inchis 40 aiaa lenin.)

THAU LUTUK TURLAKA INVEN DAN

Ka n s aw i t awh a ngkhan, tun dinhmunah i thaulutuk lo a nih mahna, kanhr ise lna d inhmu n ka nngaihchan reng erawh a ngai.I t hau belh tulh tulh em?Nakin lawkah i la vawkpuithau hnur mai lo maw? Kaninven reng chu a ngai a ni,harsatna kan hmachhawn duha nih loh chuan. Thau a harlutuk lo, mahse thau tawhhnuah int ih cher leh a harzawk daih, beih fe a ngai \hin.

Intih cher kan tum avangkherin rei lo t> chhungin rihnatlahniama cher vat kan tum anih chuan a dik lo vang, hriselpawh a hrisel lo vang. Urhsuntaka beih a ngai fo, awlsam ani lo, rei tak; a thlaa thla, akuma kum a duh \hin. Karkhatchhunga kg chanve a\anga kg1 kan hlauh thei a nih chuan atawk fu ang. Intih cher nan

insawizawi (exercise) a \haber, a tluk a awm lo, a aia \haa awm lo. Intih cher dan chihrang hrang kan tarlante hi amal \heuhin a sawt lo mai thei,duhthusamah chuan ei ininsumna, regular taka insawi-zawi leh damdawi ei a sawtberin a rinawm. Hetiangin hmala dawn ta ila...

* Ei leh ina insum: Kanthau chhan chu kan mamawhaia tam kan ei vang kan tihtawh kha. Kan ei zat kanhmangral emaw kan mamawhzat kan ei thiam a ngai dawn ani. Mi tam tak chuan in-dietkan ti mai \hin, chaw an ei tlema, an nghei a, ril\am chungchung pawhin an insum \hin.Hei hi a dik ber lo. Kan pum aruah rei lutuk chuan kan chauhphah thei, bakah pumpui l^wng(pum ulcer) a awm duh bawk.Chaw kan nghei dawn a nihpawhin zing lamah ei ila,chawhnu lamah insum zawk tura ni, mi thiamten a \ha zawk ean ti. Ei leh ina kan insum laiakan hriat turte:

# Ei zat / t am lam t ihtlem: kan ei in kan ti tlem a

Page 46: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

46 Hriselna

nih pawhin vawikhata ti tlemthut lovin zawi zawia tih tlemthin tur a ni.

# Protein lampang eitam a \ha: Protein ei tam hiankan taksa a thaute an kalral(burn) chak zawk a ni. Artui,be lam chi leh saah te proteina tam.

# Hriak leh mawm e itlem tur, kan thil ei a mawma, kan lam chi kan ei nasa anih chuan kan thil ei leh siamdan thlak tur a ni.

# Carbohydrates tamnachi insuma thil thlum lampangei tlem tur.

* I n s a w i s a w i(exercise): Mi tam takin intihcher nan ei in an insum a,damdawite an ei, a \ha ber chua ni lo, insawizawi a \ha ber,side effect a awm ve lo, bakah\hatna tam tak sawi sen loh aawm. Regular taka exercise ilaka i insawizawi fo chuan reilo t>ah i rihna pawh a lo tlahniam ang a, i hrisel zawkbawk ngei ang . Mahsetuarchhel a ngai, tih tak taknaa ngai ve tlat. |henkhatin kar

hnih khat an han ti lep lep a,sawt lo vin an hr ia a , anbe idawng leh mai \ hin.Chutiang tur a ni lo, a thlaathla, a kuma kum i tih ngatchuan i inchhir lo tawp ang,kawng dang dangah i hlawkpuibawk ang a, i vun a lo nungzawk ang a, i lung a lo hriselzawk ngei bawk ang. Bakah iyoung sawt mai ang, tak tak.Kan insawizawi a nih pawnvawi leh khata ti vak lovin, nitin minute 30 a\anga 45 vel hahlutuka tih a \ha lo tih hriatbawk tur.

@ Damdawi: Mi tam takinintih cher nan damdawi an ei,an cher phah kher lo. Dam-dawi chauh an ei a, ei leh inahan insum leh chuang si lo, asawt tak tak thei lo. Damdawikan ei a nih pawhin ei insumpaha insawizawi ve zel a \hahle. Damdawi i ei ve duh a nimai thei, hei hi hre reng rawh,heng damdawite hi a sawt(effective) vek kher lo, sideeffect eng emaw tal a awm ziaha nia. Nangma thuin lo ei vengawt lo la, doctor leh dam-dawi lam thiamte i r^wn te te

Page 47: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

47January 2018

KEIMAHNIt Mizoram Sorkar chuantunhnai khan Health Workermi 185 zet regular appointmentin a la thar, heng lak thar te hiHmeichhia 85 leh Mipa 100 tean ni a, heng a nghet a lak tharte hi Department chuan alawmpui a, Sawrkar tan pawha chhawr nahawm tak ni a,Mizoram hriselna dinhmunthan zelna kawngah pawh ahnarkaitu an nih ngei kanbeisei.

t Kum 1990 atanga kum2017 March thla thleng aMizo rama HIV hr ik pa ihmuhchhuah tawh zat chu14,632 ani.Kum 2011-2017inkar a HIV hrik pai thi tawhzat mi 1,228 an ni.HIV hrikpai hi Aizawl district ah tamberin mi 10,570 an awm aChamphai District in dawt in1489 an awm a,Lawngt laidistrict chu a tlem ber niin mi198 an awm.HIV hrik pai tehi kum 23-34 inkar an ni bera,mipat hmeichhiat hman vangaka i an t am ber a ,hr iauthianghlim lo in hmantawmvanga kai in a dawt a, nuin a

naute pai hnena a kai chhawnan awm nual bawk a ni.

t Ni 13.11.2017 khan CivilHospital Conference Hall,Aizawl ah Health Minister PuLal Thanzara hovin WorldAntibiotic Awareness Weekhawnna neih a ni. Kum 2017thupui chu Antibiotics i hmanhma in mithiam te rawn rawhtih ani a, Dr. F. Lallianhlira,Principal Director, H&FWDepartment chuan kaihhruaiin,Dr. Lalsawma, Jt. Director(F&D), Health Services hnena t ang in sawi hawnnangaihthlak a ni a. Dr. C.Zothanmawia, RIPANS leh PiC. Malsawmtluangi, AssistantProfessor, RIPANS te atanginant ibio t ics hman danchungchanga hr iat t u rpawimawh leh fimkhur a tulnate presentation ngaihthlak a nihbakah ka lkhawmtenant ibio t ic s chungchangsawihona an nei bawk. Hun hiDr . H. Lalchungnunga ,Director , Health Serviceschuan lawmthu sawiin a khara ni. Vawiin programme-ah

Page 48: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

48 Hriselna

hian Health & Family WelfareDepar t ment a ho t u lehthawktute leh hospital dang lehRI PANS, Co llege o fVeterinary Sciences & AnimalHusbandry leh institution dangatanga mi sawm te an tel a ni.

t Ni 14 khan Lawngt laiDistrict chhunga sentut hridanna pek beihpui thlak tur bultan nan Don Bosco SchoolHall ah Measles RubellaVaccination Camping neihani.He hunah hian LawngtlaiDistrict Immunization Officer(DIO) Dr S,Thaizi chuansentut natna awmzia leh sentutnatna laka inven dan tur a lemnen entir in a sawifiah.

t Ni 23. 11 .2017 khanIndian Medical Association,Mizoram Chapter in IMAMultipurpose Center, StateReferral Hospital bul a sak antum chu Pu Lalthanzara, HealthMinister chuan a sak hna tan anih theih nan Lung a phum. Hehunah hian thu sawiin MedicalCollege din tum, MIMER chua hlawhtlin a beiseiawm thu lehAcademic Session pawh 2018- 2019 a\angin Batch hmasa

ber ten zirna an tan theih ngeibeisei. Health Minister chuanMIMER Director tur atan Dr.L. Fimate, RIMS Director loni t awh chuan MI ME RDirector tur in a hna a zawmtawh thu a sawi bawk.

He Medical College-athawktu tur Post 629 zet postlakna tur pawh Sawrkarin aremtih tawh thu tarlangin hengzinga pawimawh zual bik,Zirtirtu - Proffesor leh a hnuailam mi thiam dang te chu lakthuai an nih theih nan a biktakin Single window clearancea ruahman thu a sawi bawk ani.State Referral Hospital pawhtih changtlun hna kalpui mupmup a ni a, hmanraw tha taktak bun chhoh mek a ni bawk.

t Ni 23. 11 .2017 khanMiss io n Direct o r , NHMOffice Chamber-ah MizoramState TB Control Societybuatsaihin District hrang hranga TB Officer s t e nen 3 rd

Quarterly Review Meet ingneih a ni a, he hunah hian hnaan thawh dan leh hmalak zeldan tur te sawihona hun neih aniin hlawk takin an hmang.

Page 49: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

49January 2018

dawn nia.

1 ) Chaw ei t i tui lo/Rilt i \ a m lo t he i d a mda w i(appet ite suppressant):

# Sibutramine: Chaw i eia ti tui lo va, thil itna a tireh,hman lar pawl tak a ni. Dose -nikhatah vawi khat , 10mgemaw, 15mg (capsule) a ei \hintur. Lung \ha lo, thin leh kal \halovah te ei/hman loh tur a ni.

# Fenfluramine, Dexfen-fluramine: Heng damdawitepawh a hmaa mi ang bawkinchaw itna an ti reh. BMR an tisang/chak nia hriat a ni. Dose- Fenfluramine, 20mg - 40mgnikhatah vawi hnih emaw vawithum ei tur, thla tum aia tam eilo h a him ang. Dexfen-fluramine, 15mg (capsule) innikhatah vawi hnih ei tur.

2 ) A chi dang:

# Orlistat: Hei ve thungchu rilah a thawk a, kan thil eia\anga hriak (fat) kan taksaina la lut (absorp) tur a vengthung. Cholesterol sang turpawh a veng thei bawk. Sideeffect \henkhat – eka hriakt am lut uk , kaw\halo , ek

chhuak hma lutuk leh a dangtepawh a awm the i. Do se-120mg, nikhatah vawithuma eitur a ni.

# Phentermine, Rimo-nabant leh a dangte pawh anhmang \hin. Homeopathindamdawi pawh a tam mai,mahse mahnia lo ei ve ngawtloh tur.

# Inzai (Surgery): Intih-cher dan chi hrang hrang tihhnu pawha cher thei lote an zaitlang pui. Zai ngai khawpa ithau loh hram ka beisei hle. Inzailampang chu sawi tam vak loila - pumpui an zai te a, ril anzawm tawi a, puma thau anpaih a, chutiang vel chu a ni e.

# Japan ramah: Hun a lokal zel ang a, hma kan sawninkan changkang zel ang; chutihhuna i la thau reng a nih chuanJapan ramah i han kal ang a,nalh deuh deuh pahnihah an lochhuah tawh mai dawn che ani. (Fiamthu)

A nalh tawka inkhaithlithi a mawi a, a smart in achangkang zawk bawk. Tun

Page 50: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

50 Hriselna

\um atan kan duh tawk maidawn ang a, chhiartu zawngzawngte hriselna \ha in neihtheih nan duhsakna sang ber kahlan a che u, ngalfimin in damreng dawn nia...!

NATNA HRI LAKAINVENNA

(Immunisation)

Mihring damchhungahnawksak leh min tibuai em emthin tu, sum tam tak leh tha lehzung min khawhral hrep tirhnua \ahna min thlen leh \hintuNATNA hi a chimawm takmeuh meuh a, chuvangin hemilaka kan fihlim theihna tur hiantheihtawp chhuah a tan lak angai tak meuh meuh a ni.

A nih leh heti tak maianun tinuam lo \hintu lak a\anghian engtin nge kan lo fihlimtheih ang? I lo ngaihtuah ho tehang u.

Awle, natna lak atangainven dan hi kawng tam takchu awm mah se, a pawi-mawh leh kan ngaihthah miahloh tur chu he natna laka

invenna lak (immunisation) hia ni. Immunisation hi Mizotezingah pawh hian nga ipawimawh kan tam tawh hlerualin la ngaihthah lui tlat kanla awm fo niin a lang. Naupanghri danna laktir loh hi a hnuaha pawi thei em em a ni tihhriain nakina buaina eng engemaw pumpelh nan kan ngaipawimawh hle t ur a ni.Immunisation hi WHO lehIndia sorkar ngei pawhin angai pawimawhin nasa takin\an a la a, a hlawhtling chhomek a ni.

Immunisation hian a tumber chu natna chi hrang hrangpasarih laka inven a ni a,chungte chu ilo thlir teh ang :-

1 . Diphtheria (Hrilawn):He natna hian hrawk bawr lehTonsil a khawih ber a, tin,vunah ulcer a siam thei bawka ni. Hetiang hrilawn hi boruakleng velah leh taksa innawka\anga kai a ni ber \hin.Hetiang natnate chu hrawkt hip, chaw ei t ui lo lehkhawsikin a rawn lang chhuakdeuh ber thin a ni. Hetiangnatna laka kan lo inven nan

Page 51: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

51January 2018

hian DPT Vaccine an tih hi lakngei tur a ni.

2 . S en t u t ( M ea s les ) :Sentut natna hi Mizoramah alar hle a, khuh, hahchhiau lehtaksa innawk a\anga kai a niber thin. Sentut lan chhuah danchu a tlangpuiin khawsik sangtak ni 1 atanga ni 7 chhung laiawh emaw taksa bawl bakahPneumonia pawh a tel theibawk. Hetiang sentut natna laka\anga lo inven nan chuanMeasles Vaccine lak tur a nia, Vitamin ‘A’ supplementnena pek kawp tur a ni. Hei hinaute thla 9 a nih in pek \antur a ni a, thla ruk dan zelahthla 3 a tlin thlengin pek zel tura ni. Amaherawhchu naupangthla 6 hnuai lamah te, kaih lehthisen cancer neiah te, TB veilaiah te leh ei chhe lutukah tepek loh tur a ni thung.

3 . Khuhhip: Hei hi khuhleh hahchhiau a\anga kai a niber a, hr it lang hnapt ui,hahchhiau, khawsik, khuh,zana luak leh mittui tla reng tein a rawn lang chhuak \hin.Khuhhip ven nan hian DPT

vaccine pek \hin tur a ni.Amaherawhchu nausen chudamlohna nei a nih emaw, laihnei a nih emaw, zeng natna vei,a venna la si lo a nih chuanDPT vaccine hi pek loh tur ani thung.

4 . Zenghri: A tlangpuiinZeng hri venna (vaccine) la lonaupang ten an vei \hin a ni.Zenghri hi kan thil ei leh zunleh ek a\anga kai a ni ber. Hehri r^pthlak tak a\anga kanhim theihna tur chuan OPV(Oral Polio Vaccine) lak maitur a ni. He hri venna hiantaksaah thil \ha lo thlen a neilo tluk a ni. He Vaccine pekhmaa naupangin zeng natna alo vei tawh a nih pawhin pekngei t ho tur a ni. Amah-erawhchu, naupangin kaw-\halo nasa tak emaw, dam-lohna dang a neih chuan pekloh tur a ni. Tin, kan hriat rengtur chu naute in OPV leh DPThi vawihnih a dawn tawh chuana thisenah hri dangtu a lo insiamtawh thin a, chuvangin a dosevawi thumna hi vaccine awmremchan vangin emaw, thildang eng emaw vangin lo tlai

Page 52: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

52 Hriselna

deuh mah se kum khat a tlinhma a lak a nih leh hman phawtchuan a pawi hran lo a ni.

5 . Tetanus (Sakawr ek-hrik): Nu in nau a neih laiafaina a ngaih pawimawh tawkloh vang te in naute tam takinsakawr ek hrik natna hi an kaithin a, thil dang a\anga kaitheih tho chu a ni. He natna hia \ihbaiawmin naupangin anthih phah tlangpui thin a. Henatna laka inven nan chuaninvawnfai bakah DPT/DPVacine hmanga in ven theih ani. He vaccine hi naupai laiinnau thla li (4) leh thla nga (5)inkarah a dose khatna lak tura ni a, tin, naupai thla 5 lehthla 6 inkarah vawikhat danglak leh tur a ni. Naupai t irh\annaah lak hman loh pawhinvawi 2 chu lak tho tur a ni.Pai hmasaka lo la tawh techuan nau neih hma kar livelah vawikhat dang lak lehthin tur a ni.

6 . TB/Ngawr: He natna hichuan, ruh, ruh chuktuah lehthluak a khawih ber thin, henatna hri hi boruak leng vela\anga kai theih a ni. Chauh

ngawih ngawihna, r ihnat lahniam, khawsik leh zanmutnaa thlan tla te in a inlarchhuak fo \hin. Inven nanBCG Vaccine lak tur a ni. HeVaccine hian phar leh thisencancer te pawh eng emaw chena veng thei. Tin, DPT nena pekkawp a nih chuan ban lehlamlehlamah a hranga pek a tha.

7 . Hepatit is B: He natna\ihbaiawm tak hi AIDS angthova inkaichhawn theih a ni.Tin, he natna hi a vei tirt>ahchawp leh chilhin a langchhuak mai lo pawh a ni theia, mahse heng a vei tawhtehian mi dang an kai theih thoavangin an lakaha fimkhur hletur a ni. He natna laka invennan hian Hepatitis B Vaccinea lak theih a, he vaccine dosekhatna hi eng niah pawh a laktheih a, 1ml injection a lak tura ni. Dose 2-na chu thlakhathnuah lak leh tur a ni a, a dosethumna chu thla 6 hnuah lakleh tur a ni.

Aw le, heng na tnahlauhawm tak tak leh nakinhnua min tibuai theitute lakatanga kan fihlim theih dan tur

Page 53: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

53January 2018

chu kan lo tarlang ta a. Tunatang chuan nu leh pa ten kanmawhphurhna \heuhte hrerengin heng hridanna hranghrangte hi ngai pawimawhtheuh i la, kan fate hi an nausenlai atanga kan lak tir ngeitheihna turin tan kan lak a ngaitih kan hre reng dawn nia.

‘INVEN HI TIHDAMAIIN A |HA ZAWK’

PHONE BO ZAWNDAN LEH TRACE-

NA

I phone a bo a, Switchoff a inti tlat bawk si a. A rutuchuan i SIM hmanlai chu paihbovin SIM Card dang vuahina lo hmang reng tawh pawh ani thei. Engtin nge i chhui zuiang? Mobile phone kan leireng reng hian a bawm achhawm vek a . Chu kanMobile lei tharin bawm achhawm chu paih mai lovindah\hat tlat tur a ni. I Mobilean ruk sak che chuan i phonebawm chu la chhuak la. Iphone bawmah chuan IMEInumber a lo inbel ang. I phone

bawmah an bel lo a nih pawhin,Warranty Card-ah an bel thinbawk. Hei hi phone i leithartirhah i hmu lo a nih chuanIMEI number awmna a hralhtute hnenah i zawt ngei ngei tura ni. IMEI number hi hriatlohtheih a ni lo va, IMEI numbertiin a inchhu kalh a ni. IMEInumber nen chuan CID lamahemaw, SIM Card hralh chhuaktute lamah emaw i kalpui anga, i Mobile phone chu a rutu/achhartu in SIM Card dang avuah tawh pawhin, i phoneIMEI in i phone call detailzawng zawng kha a ni leh thla,a kum nen lam a lo record vekdawn avangin i phone i tihbotirh a\ang a call detail i dilchhuahin kar hun chhungzawng khan he IMEI numberatang hian mi call a ni em? iphone hi SIM Card dangvuahin hman a ni nge ni lo IMEIatang hian a hriat theih dawn ani. I Phone IMEI a\ang chuani phone ruksak tuten emaw, ahralhtawhna tena an hmanchhuahna zawng zawng calldetail list print tirin i dil chhuaka, i nei ta vang mai. Khang Call

Page 54: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

54 Hriselna

detail tam tak i phone in a lobiak thin zawng zawngte chuSIM Card thar hmang mahsela, SIM number a hmanlaileh a biak ate nen lam a lo langvek dawn a ni. Tichuan chungnumber ho chu phone dangin izawt ang a. Chumi nia rawnbetu SIM Card number 9862...number hi i hriatzawng a niem? tiin i zawt ang a, Calldetail i dilchhuah zawng zawngzinga number pakhat tal chuanchiang takin i phone hmangtu/rutu emaw lo leichhawng leh tuemaw hi hria an awm ngei ang.Tichuan thiam tak leh fingtakina address chiang kuangtaka i dilchhuah hnuah, Policehnenah i phone hmangtu i hriattawh thu i report tawh maidawn a ni. Tichuan, Addressengkim i hriat vek avanginPolice lamin a tul angin anbawhzui t awh mai ang. IMobile phone ruk tawh chu nitam tak a liam hnuah i hmuletleh mai dawn a ni. Mahsehetianga IMEI number a\angazawnchhuah dawn hian karhnih thum a liam a ngai tlangpuia. Mawl tak an nih loh chuanswit ch hi an ‘ on’ va t lo

tlangpui a. Phone ru \hang taktak phei chuan a kum a kum teon lovin an dah \hin. Chuvangchuan fimkhur taka thil tih angai a ni. Hetiang anga i phonebo nangma'n i lo chhui veavang hian Po lice t e anhnathawhnaah nasa takin i puireng tihna a lo ni rengdawn ani.*

*** I ME I NUMBE RENNA:*#06# In mobile IMEIkha a number kha la vek angche u, chuan chumi hnuahchuan a hnuaia link-ah khuanlut ula, fill up tur zawng zawngkhu fill up vek ula chuan inregister ang che u aw. IMEInumber lakna tur in hre lo a nihchuan, in phone battery khaphawi ula, a hnung bangahkhan a in ziak anga, in hmu zolo a nih chuan hemi number*#06# hi number callna a\angkhan in hmet dawn nia.

Trace duh tan a hnuaiaka link dahah hian click maitur aw.

h t t p : / /w w w . t r a c k i m e i . c o m /RegisterIMEI.aspx

Page 55: A chhunga thu awmte - health.mizoram.gov.in · Pathian hian kan taksaah hian natna leh pawnlam ... a awm a, chu chu kum 1940 ... American hmeichhe pakhat chu he superbug vang hian

55January 2018

AWMVEL

HRILHFIAHNA: AwmvelMizovin kan t ih hian, p^nchikhat awm velchhuak \hinnatna mitthlaah a rawn langnghal mai \hin a, mahse henatna hian awmah chauh nilovin taksa khawilai pawh,vunin a khuh tawh phawtahchuan a lang thei a ni. AMedical term chuan HerpesZoaster a ni a, he natna hi kannaupan laia kan vei \hinTangseh (Chicken Pox) natnadam tawh amaherawhchu kantaksa nerve hmun \henkhataha Virus nung la chambang khataksa chak loh lai emaw natnadangin mi a t lakbuak laiinemaw rawn chhuak lehin arawn p^n chhuak ta thin a ni.

A LAN DAN: He natna hip^n chikhat durh chhuak angina lang a, a tirah chuan a p^n alan hmain a lan chhuahna hmuntur chu a na viau \hin, chumichu khawsik ten a zui a, chumizawhah a rawn durh chhuak tathin a ni. A durh hi sin t> t>

a\anga durh lian tak pawh ani thei, zawi zawiin a durh chudamdawia enkawl loh pawhina lo hil ve zel a, ser a lo awmta thin a ni. Hemi hnu pawhhian damdawia enkawl lohemaw a nasa deuh te phei chua natna hmun kha a rawn nathip zawk zawk fo thin.

E N KA WL DA N :Damdawia awlsam t akaenkawl t heih a ni a .Puitlingah chuan Acyclovirmum 800mg ni tin vawi 5 ni 5chhung ei tur a ni,a p^nah khanAcyclovir Ointment hnawihbawk tur a ni. Mit chhunga michu mit a hnawih chi bikOintment a awm tih hriat tur ani, naupang tan pawh damdawiei chi hi a tui a awm bawk,khawsikah chuan Paracetamolmum ei mai tur a ni.