नाथ पंथ - mpm.edu.in · 1. नाथ पिंथ का अभयुदय 5 2....
TRANSCRIPT
नाथ पथनाथ पथ
डॉ. परदीप कमार राव
परकाशकमहायोगी गर शीगोरकषनाथ शोधपीठ
दीनदयाल उपाधयाय गोरखपर विशवविदालय, गोरखपरउततर परदश-273009, भारत
परकाशक महायोगीगरशीगोरकषनाथशोधपीठ दीनदयालउपाधयायगोरखपरविशवविदालय,गोरखपर उततरपरदश-273009,भारत इ-मलः[email protected]
सरावाधिकार सरवकषत
ससकरण परथम,2019
मलय चालीसरपए
मदरक आर-टकऑफसटवपरिटसस,वदलीNATH PANTH by Dr. Pradeep Kumar Rao
अनकरम
1. नाथपिथकाअभयदय 5 2. नाथपिथऔरयोगपरणतामतसयदरनाथ 7 3. महायोगीगोरखनाथऔरउनकागोरखपर 9 4. जहावशषयभीगरकोराहवदखातह 11 5. नाथपिथनजन-जनकोसलभवकयायोग 15 6. सामावजकपनजासगरणकोअवभयानबनायानाथपिथन 17 7. नाथपिथनगढीभकतिआिदोलनकीराह 20 8. कबीरविचार-दशसनमतोगोरखहीथ 23 9. गोरखबानीमहवहद-मसवलमएकताकसिर 2610. शीगोरखपीठकमहतसमगहरमवमलथगरगोवििदवसिह 2911.सितितरतासिगामकसितवसपाही 3112. महतपरपराममहायोगीगोरखनाथकीअमरताकासिदश 3413. नपालकराजगरहगोरखनाथ 37
नाथ पथ • 5
नाथ पथ का अभद
भारत का सामावजक-धावमसक जीिन अतयित समदध ह। भारत कसामावजक-धावमसकजीिनकीसिासवधकपरमखविशषतायग-धमसकअनसारसियिशवदधकरणकीह।अथासतभारतीयधमस-सिसककवतदवनयाकीऐसीअववितीयधमस-सिसककवतह,वजसमकाल-परिाहकसाथरवढगतपाखिडोएििकालबाहयपरपराओकशवदधकरण,यगानकलपररितसन-पररिदधसनकीआिाजअनिरतअपनसमाजकअिदरसउठतीरहीह।पररणामतःपरातनकसाथआधवनकताकासमनियहोतारहताहऔरभारतीयसिसककवतकीमलधारावकसी-न-वकसीरपमयगानकलहोतहएपरिावहतहोतीरहीह।पिसिवदकयगकाविकासउततरिवदकयगह।ततपशाततथय,परमाण,तकक,दशसनएििपरशनकसाथउपवनषदसामनआतहऔरिवदकयगकीअनकमानयताओ,परपराओ,धावमसककमसकािडोकोयगानकलबनातह,कछकाखिडनकरतहतथाकछनईदाशसवनकअिसथापनाओकीपरवतषाकरतह।िवदकसिसककवतपरआधाररतऔपवनषवदकयगकीविकासयातरामजबविककवतयारढहई,पाखिडकोपरवतषावमलनलगी,धावमसककमसकािडएिियजञदरहएििइतनवययसाधयहोगएवकसामानयजनताकवलएउसकासिपादनकवठनहोगया,तोसामानयजनकीआिाजबनकरकवपलिसतकशाकय राजपररिारकराजकमारवसदधाथसमहातमाबदधकरपमतथािकजिसिघकयिराजिधसमानमहािीरकरपमअभयवदतहएऔरबौदधमततथाजनमतकरपमिवदक
6 • नाथ पथ
सिसककवतकीमल-धारापनःपररषककतहोकरआगबढी।बौदधमत,जनमतकसाथ-साथशि,िषणि,शाति,पाचरातर,कापावलक,पाशपतइतयावदविविधधावमसकमतइसबातक हीपरमाणह वकभारतीयधमस-सिसककवतम सितःशवदधकरणहत मत-मताितरकोपयासपतमहतिपरापतथाऔरसमय-समयपरविविधपािवथकमतोकाअभयदयतथाउनकाउतथान-पतनसिाभाविकपरवरियाकावहससाथा।नाथपिथकाअभयदयभीभारतीयसिसककवतकीइसीविवशषटताकीदनह।
बौदधमतएििसमकालीनअनयविविधधावमसकपिथो,उपासना-पदधवतयोमविककवतयोतथापाखिडोकोजबपरवतषावमलनलगी,भारतीयसमाजकिणस-जावतकविभाजनमऊच-नीचकाभािजनमलनलगातोइनकविरदधदवकषणभारतसआवदशिकराचायसतथाउततरभारतसमहायोगीगोरखनाथनसामावजकपनजासगरणकाअवभयानआरभवकया।महायोगीगरशीगोरखनाथनपिससपरचवलतनाथपिथकोपनजजीिनदकरनए विचारएििदशसनकसाथनिीनसिरपमपरवतवषठतकरभारतीयसमाजकोनईवदशादी।सपषटह वकनाथपिथभारतीयसिसककवतकीमलिवदकधारामपरिावहत विविधआधयाकतमकधाराओमयोगआधाररतएकविवशषटपािवथकधाराथी,वजसकपरिसतकआवदनाथअथासतवशिमानजातह।
आवदनाथसयोगकवदरतआधयाकतमकदशनाकाजञानयोगीमतसयदरनाथन परापत वकया। मतसयदरनाथ स योग-विदा गोरखनाथ न परापत की तथागोरखनाथनयोग-विदाकोअपनीसाधनासऔरअवधकसमदधकरइसभारतकआधयाकतमक-सामावजकपनजासगरणकाआधारबनाया।आवदनाथ,मतसयदरनाथतथागोरखनाथविारापरिवतसतयहपिथ इनहीयोवगयोक नामाितकआधारपरनाथपिथकनामस विखयातहआ।नाथपिथको वसदधमत,वसदधमागस,योगमागस,योगसिपरदाय,अिधत-मत,अिधतसिपरदायइतयावदनामसभीजानाजाताह।
नाथ पथ • 7
नाथ पथ और
ोग परणता मतसदरनाथ
महायोगीगरशीगोरखनाथकगरशीमतसयदरनाथकाउलखपराणसिवहता,तितरशासतर, सककदपराण,नाथपिथकगिथो,कौलजञान वनणसय,
कशमीरी शिागम, तितरलोक की टीका, िणसरतनािकर तथा वतबबती-नपालीअनशवतयोइतयावदमपरापतहोताह।नाथपिथकीपरपरानसारमतसयदरनाथनाथपिथकपरथमआचायसएििकशमीरीकौलसिपरदायकपरितसकआचायसह।मतसयदरनाथकाआविभासिपिसमधययगकएकऐसयगसिवध-कालमहआ,जबअनकआधयाकतमकसाधनाकमतपरिवतसतहोरहथ।उनमसकईपरमतसयदरनाथकापरतयकष-अपरतयकषपरभािवदखाईदताह।
मतसयदरनाथ न तािवतरक साधना-पदधवत का योग-करण कर शकतिउपासनापरकयोवगनीकौलमतकापरितसन वकया।योगसाधनाम वशिऔरशकतिकसामरसयकावसदधाितसमझाया।इसीवशि-शकतिकएकाकारदशसनसकालाितरमशिदशसनम वशिकअदधसनारीशवरसिरपकाविकासहआ।वशि-शकतिएकहीपरवतमामपजजानलग।योगदशसनकपरकाशमवसदध-मतकापोषणवकया।मतसयदरनाथनअनातमिादकविितसमगसतिवदकविचारऔरआधयाकतमकवचितनकायोग-मागसअथिावसदध-मतविारापनरदधारवकयातथाआतमासपरमातमाका,जीिसवशिकाशाशवतयोगवसदधवकया।
8 • नाथ पथ
नाथपिथक इसआचायसनिवदकयगसचलीआरहीयोग विदाकोअनभि-वसदधवकया।योगकोसमाजोपयोगीबनानकी वदशामपहलकी।योगकबलपरपरकायापरिशजसआतमाकअलौवककसिरपकादशसनकरायाऔरआतमाकअकसततिको परमावणत वकया। योगक बलपरजीिन-मरणकीगतथीकोसलझानकापरयतन वकया।योगकीअनकविधाएपरचवलतकी।लोककलयाणएििलोकमिगलहतयोगकोजन-जनतकपहचानकीदकटिदी।योगकोवयािहाररकएििअनभिजनयधरातलवदया।
समसतनपालममतसयदरनाथकोअपरवतमसममानपरापतह।बारहिषसक भयिकर अकालऔर अनािवषट स उतपीवित नपाल को जलिवषट सपराणाकनितकरनकाशयउनहपरापतह।नपालनरशनरदरदिनउनकीइससमवतकोबनाएरखनहतहीनपालमरथयातराएििमहासानयातराउतसिपरारभवकया,जोअनिरतजारीह।नाथपिथकमहायोगीमतसयदरनाथभारत-नपालसिबिधोकीभीएकमजबतकिीह।
साधनातमक रहसयिाद क वयािहाररक वयाखयाता मतसयदरनाथ नजीिनमहीजीिन-मतिहोजानकीअदत वशकषादी।अजञानािधकारसपरम-परकाशकचरमपरलजानिालइसमहायोगीकीपारमावथसकदकषता,पारलौवकककशलता,लौवककविलकषणतातथालोकमिगलकारीदकटिनयोगकासहज-सरलबनानकउसमागसकोपरशसतवकया,वजसपरचलकरगरशीगोरखनाथन नाथपिथकापनगसठन वकयाऔरउसजन-सामानयकामकति-पथबनावदया।
नाथ पथ • 9
महाोगी गोरखनाथ और
उनका गोरखपर
हजारी परसाद ववििदी वलखत ह—विरिमसिितकी दसिीशताबदी मभारतिषसकमहानगरगोरखनाथकाआविभासिहआ।इतनापरभािशाली
औरइतनामवहमाकनितमहापरषभारतिषसमदसरानहीहआ।भकतिआिदोलनकपिससबसशकतिशालीधावमसकआिदोलनगोरखनाथकायोग-मागसहीथा।भारतिषसकीऐसीकोईभाषानहीह,वजसमगोरखनाथसिबिधीकहावनयानपाईजातीहो।गोरखनाथअपनयगकसबसमहानधमसनताथ।उनहोनवजसधातकोछआ,िहीसोनाहोगया।
महायोगीगोरखनाथकीसिगठन-शकतिअपिसथी।उनकाचररतरसफवटककसमानउजिल,बवदधभािािशसएकदमअनाविलऔरकशाग-तीवरथी।गोरखनाथनवनमसमहथौिकीचोटससाधऔरगहसथ,दोनोकीकरीवतयोकोचणस-विचणसकरवदया।लोकजीिनमजोधावमसकचतनाअपनपरमावथसकउदशयसविमखहोरहीथी,उसगोरखनाथननईपराणशकतिसअनपरावणतवकया।हरपरकारकीरवढपरचोटकी,उनहोनवकसीसभीसमझौतानहीवकया,लोकसभीनही,िदसभीनही,परतवफरभीउनहोनसमसतपरचवलतसाधनामागससउवचतभािगहणवकया।
कहा जाता ह वक जाला दिी क मिवदर स वखचिी मागन वनकल
10 • नाथ पथ
गोरखनाथकामनअवचरािती(रापती)कतटपरसरमयिनकषतरमआकरठहरगयाऔरयहीितपसयारतहोगए।उनहीकनामपरितसमानगोरखपरनगरबसा।उसीतपसथलीपरआजशीगोरखनाथमिवदरकगगनचिबीवशखरउसमहायोगीकविराटवयकतितिकीउपकसथवतकाएहसासकरातह।अखिडधनाएििअखिडदीपआजभीगोरखनाथकीयोग-साधनाकीअमरताकासिदशदरहह।
मतसयदरनाथसयोग-दशसनकाजञानपरापतकरगोरखनाथननाथपिथकोअनकनएआयामकसाथपनजजीिनपरदानवकया।एकपरकारसनाथपिथकीपरभािीनीिडालीऔरयोवगयोकसाथ-साथजन-सामानयकोदःखसमकतिकािहमागसवदखाया,जोसहजथा,सरलथा,सगमथा,सिससपशजीथा,सिससलभथाएििबोधगमयथा।ऐसीिचाररकरिािवतकासतरपातवकया,वजसपरएकतरफजहामधययगीनभकतिआिदोलनजसीपरभािशालीधावमसक-सामावजकरिािवतनजनमवलयातोदसरीतरफअसिभिमानजानिालवहद-मसवलमएकताकीपरबलधाराकरपमसफीमतकएकनएसिसकरणका जनम हआ। भारतक सामावजकजीिन म वयापतऊच-नीच, छआ-छत,जावत-पावत विभदसवहतसभीसामावजक-धावमसकरवढयोक विरदधगोरखनाथतनकरखिहए।लौवकक-पारलौवककजीिनमसिसथरहनसलकरमकतिपानतककसिस-सलभमागसकरपम‘योग’कोपरवतवषठतकरनिालगोरखनाथनभारतकसामावजक-धावमसकजीिनकोऐसारासतावदखाया, वजसपरपाखिडएििआडबरजगहहीनहीपासकत।महायोगीगोरखनाथपरिवतसतयोगमागसवयकति,समाज,धमस,राषटरकोएकाकारसिरपमगहणकरताहऔरसबकोसाथलकरचलनकावहमायतीह।गोरखनाथकीतपसथलीशीगोरखनाथमिवदरएििमहायोगीगोरखनाथकपरवतवनवधसिरपशीगोरकषपीठाधीशवरोकीअदतनपरपरामआजभीयहपरमावणततथयह।
नाथ पथ • 11
जहा शिष भी
गर को राह शदखात ह
गर-वशषयपरपरा भारतीयसिसककवतकी विवशषटता ह। पराचीनकालम जञानपरपरामौवखकहोनककारणगर-वशषयपरपराकाअवतमहतिथा।भारतकीसभीजञान-परपराओमगर-वशषयपरपरापरवतवषठतहई।नाथपिथमभीगर-वशषयपरपराकाअभयदयइसीसिाभाविकपरवरियाकावहससाथा,वककतयोग-परधानइसआधयाकतमकपािवथकपरपरामगरकामहतिबढतागया।महायोगीमतसयदरनाथएििगरशीगोरखनाथवरियातमकयोगकपरणताह।नाथपिथकयोवगयोनयोगकोवयािहाररकधरातलपरदानवकया।योगकोसीखनमवसदधाितसअवधकवयािहाररकपरवशकषणपरभािीह।अनभियतिवसदधाितपढकरअभयासमउतारनाअतयितकवठनह।नाथपिथवसदध-मतह,योग-मतह।नाथपिथमयोगीयोगाभयासगरससीखतह।
गोरखनाथजीकासपषटमतह वकवबनागरकसिरप-जञाननहीहोसकताह।
गरकीजगवहलावनगरानरवहला।गरवबनगयानपायलारभाईला॥
—गोरखबानी-34 गोरखनाथजी आग कहत ह वक यह सिसार आनिदमय ह, कयोवक
12 • नाथ पथ
सवचिदानिदसिरपपरबरहमपरमातमा,परमवशिसौदयससार-सिससिह,उनकीवदवयता,माधयसऔरऐशवयसकीरसानभवतयोगवसदधसदरकीककपासहीसिभिह।यथा—
बाससहतीसबजगबासया,सिादसहतामीठा।साच कह तौ सदगर मान रप सहता दीठा॥
—गोरखबानी-25 महायोगीमतसयदरनाथएििगरशीगोरखनाथसगर-वशषयकीअववितीय
परपराअनिरतबनीहईह।नाथपिथममहायोगीगोरखनाथनअपनगरमतसयदरनाथकोकदलीिनकमाया-जालसमतिकरायाथा।गोरखनाथका‘जागमछदरगोरखआया’सिदशआजभीनाथपिथकीगरएििवशषयपरपराकाअववितीयउदाहरणह,जहावशषयनगरकोराहवदखाई।नाथपिथकीगर-वशषयपरपरामआजभीयहदखाजाताहवकगरभीअपनवशषयकोधयानससनताह,गनताहऔरउसकासचसहषससिीकारकरताह।
महायोगी गोरखनाथ की तपसथली शी गोरखनाथ मिवदर की महतपरपरानाथपिथकीगर-वशषयपरपराकाअदतनपरवतवनवधतिकरतीह।शीगोरखनाथमिवदरकीगर-वशषयपरपरामसपषटतःपरवतवबिवबतहोताहवकयहागर-वशषयसिबिधमातरजञान-पराकपतियोगाभयासतकसीवमतनहीह,अवपतइसकाफलकवयापकऔरविसततह।यहाकीगर-वशषयपरपरामवपता-पतरकपवितरररशतोकीभीमहकवयापतह।योगीराजबाबागिभीरनाथजी,महतबरहमनाथजी,महतवदकगिजयनाथजी,महतअिदनाथजीसलकरमहतयोगीआवदतयनाथजी(ितसमानमाननीयमखयमितरी,उततरपरदश)तककीरिमशःसिासौिषषोकीगर-वशषयपरपरा,वजनकहमपरतयकषदशजीह,अदतऔरअववितीयह।
योगीराजबाबागिभीरनाथनअपनवशषयबरहमनाथजीकोनाथपिथएिियोगकी दीकषा दी। योगीराजबाबा गिभीरनाथजी एिि महत बरहमनाथजीकीसियतिपरिररशसमहत वदकगिजयनाथजी6िषसकबालकनानह वसिहक
नाथ पथ • 13
रपमगढगएऔरबरहमनाथजीनगोरखनाथमिवदरकाउनहमहतबनाया।महतवदकगिजयनाथजीनअिदनाथजीकोसन1942मअपनावशषयबनायातथालगभग27िषषोतकअपनसाथरखकरउनहनाथपिथकीदीकषादीऔरगोरखनाथमिवदरकामहतबनावदया।महतअिदनाथजीनसन1993मयोगीआवदतयनाथजीकोअपनावशषयबनाया,सन1994मनाथपिथकीदीकषादी,अपनाउततरावधकारीबनायाऔररिमशःअपनीपरीसतताउनहसौपदी।इसगर-वशषयपरपरामगरकापयार,गरकासमपसण,गरकामागसदशसनऔररिमशःअपनीपरपराकापणसतःहसताितरणअववितीयह। इसीपरकारवशषयकागरकपरवतशदधा,समपसण,तयागऔरतपकाअकथनीयउदाहरणशीगोरखनाथमिवदरकीगर-वशषयपरपरामपकषपतऔरपलवितह।
हमन बरहमलीनमहतअिदनाथजी महाराज एिि महतआवदतयनाथजीमहाराजकआपसीगर-वशषयसिबिधकोनजदीकसदखाह।हरआनिालनाथपिथकयोगी,शीगोरखनाथमिवदरकपरपरागतभतिोएििशदधालओसबिमहाराजजी(महतअिदनाथजी)यहपछनानहीभलतथवकछोटबाबा(तबकउततरावधकारीयोगीआवदतयनाथजीमहाराज)स वमल?उततरनहीहोनपर,छोटबाबास वमलकरजानकआदशकसाथ विदाकरनाबिमहाराजकसिभािकावहससाथा।परवतवदनसायियारावतरछोटमहाराजजीक समय स नआन पर बि महाराजजीकी बचनी हमन दखी ह। इसीपरकारछोटमहाराजजीपरातःकहीभीजानसपिसबिमहाराजकाआदशलनानहीभलतऔरसायियारावतरमआनपरसबसपहलबिमहाराजस वमलना उनक वयिहारकाअवनिायस वहससा था।सामानयतः रावतर 7-8बजिापसमिवदरआनकबादरावतरनौ-साढनौबजतकबिमहाराजकीशरणमबठकरवदनभरकीगवतविवधयोकीजानकारीदना,दश-समाजकबारमबातचीतछोटमहाराजजीकीवदनचयासकाअवनिायस वहससारहाह।बिमहाराजजीकथोिसअसिसथहोनपरछोटमहाराजकीछटपटाहट,उनहसिसथकरनकपरयतनकीतीवरताकासाकषीशीगोरखनाथामिवदरआन-
14 • नाथ पथ
जानिालएिििहाकभतिसभीरहह।गर-वशषयकअववितीय,अदतएििअकथनीयसिबिधसपररणालनकासौभागयहमपरापतहआ।बिमहाराजएििछोटमहाराजकसिबिधोकीअवभवयकतिशबदसपरह।उनहकिलमहससवकयाजासकताह।
नाथपिथकीयहशषपरपराभारतीयसमाजमगर-वशषयकवलए,वपता-पतरकवलएअनकरणीयह।यहएकऐसापरकाशदीपह,जोपीढी-दर-पीढीसामावजकसिबिधोकोभीरासतावदखाताह।गोरखनाथमिवदरकी,यायोकहनाथपिथकीगर-वशषयपरपराकासामावजकविसतारयगकीमागह।भारतीयसिसककवतमगर-वशषयएििवपता-पतरकपवितरसिबिधोकादपसणहनाथपिथकीयहगर-वशषयपरपरा।
नाथ पथ • 15
नाथ पथ न जन-जन को
सलभ शका ोग
दवनयाकोयोगभारतकीदनह।वनरोगीकायाएििआनिदवचतमानसक वलएयोगरामबाणह,अचकनसखाह।िवदकयगसशमण-तपसिी
विचारधारामयोगकाआरवभकसिरपपरापतहोताह।इसिचाररकधाराकोवसदधाितरपमपतिजवलनपरवतपावदतवकयाऔरमहायोगीगोरखनाथनइसकवरियातमकसिरपकोजन-सममखपरसततवकया।िासतिमयोगकोआम-जनतकनाथपिथनहीपहचाया।इससपिसयोगऋवषयो-मवनयो-तपकसियोकीसाधनातकमातरउनकआशमो-गफाओमहीसीवमतथा।
पिसमधययगमउपासनापदधवतमपाखिड-आडबरकबढतपरभाि,धमस-पिथ-मजहबमऊच-नीचएििभदभािकआधारपरवनषधातमकपरिवततयोकविकास,तािवतरकउपासनापदधवतममािस-मवदरा-मथनजसीविककवतयोकरढहोतजानकोएकझटकमनाथपिथकइसमहायोगीनयोगकोबरहमासतरबनाकररोकवदया।सिसथएििआधयाकतमकजीिनकोएकऐसामागसवदया,वजसपरनकोईभदभािथा,नकोईबिा-छोटाथाऔरनकोईऊच-नीचथा।मोकषअथिामकतिकायहऐसामागसथा,वजसपरहरकोईसिसथएििवनरोगरहतचलसकताथाऔरवजसपथपरदान-दवकषणाकाकोईखचसनही,पजा-पाठकापाखिडनही,यजञावदमपरोवहतोअथिापजाररयोकाअतयवधक
16 • नाथ पथ
वयय-साधयतमाशानही,बस,तन-मनकविजञानकीसाधनाथी।नाथपिथकायोग-मागसएकऐसीसाधनापदधवतथी,जोअमीर-गरीब,नर-नारी,दशी-विदशी—सभीकवलएसिससलभथी।नाथपिथकयोवगयोनइसयोग-मागसको वसदधोकीगफाओस वनकालकरअटावलकाओसलकरझोपिीतकपहचावदया।धमस-उपासनापरपाखिडीविशषावधकारकोउखािकरफकवदया।
नाथपिथीयोवगयोकीयोग-विदाकीइसआधीमसवदयोसआरहीउपासनापदधवतयोकीजवटलताएचकनाचरहोगई।िवदकसिसककवतअथासतवहदतिअथासतमानि-धमसमौवलकरपमसाकारहोउठा।योगकमाधयमससमाजमआधयाकतमकमानसकविकासकसाथ-साथसदाचार-नवतकता-करणा-सिा-समपसण जस शाशवत जीिन-मलय एक बार वफर वनखरकरसिीककतहए।योगकोआधयाकतमक-जनािदोलनबनानकाशयनाथपिथकयोवगयोकोहीह।
योगमनाथपिथकपरथमदोआचायस,महायोगीमतसयदरनाथएििगरशीगोरखनाथकनामपरमतसयदरासनएििगोरकषासनकनामसयोगासनपरचवलत ह। नाथ पिथ क योवगयो न परमावणत वकया वक योग शारीररक,मानवसक,नवतकएििआधयाकतमकअनशासनकीऐसीपदधवतह,वजसकविारामनएििशरीरपरपणसवनयितरणसथावपतवकयाजासकताह।नाथपिथीयोगसाधनाकबलपरवयकतिनकिलअपनीमानवसकएििशारीररकवरियाओपरवनयितरणसथावपतकरसकताहअवपतइवदरयततरजञानकीउपलकबधतथापरककवतकवरिया-कलापोपरआधयाकतमकअिकशलगासकताह।योगीराजबाबागिभीरनाथजीकामाननाथा वकयोग-साधनाकाअिवतमलकयपरककवतमातर पर वनयितरणकरना नही ह,अवपत योग तथा योगीकाअिवतमलकयपरककवतककषतरकाअवतरिमणकरत हएसीमातीत, दःखातीत, बिधनातीत,अहकारशनय,आतमपरकावशत,आतमततिकीअनभवतकरनाअथिाकरानाह।सपषटहवकमहतअिदनाथजीनभीअपनापराण-ततिइसीयोगकबलपररोकरखातथाशीगोरखपीठमपहचकरहीमतिहए।
नाथ पथ • 17
सामाशजक पनजाजागरण को अशभान
बनाा नाथ पथ न
महातमा बदध क बाद भारत म सामावजक पनजासगरण का शिखनादमहायोगी गोरखनाथ न वकया। महायोगी गोरखनाथ ऐवतहावसक यग
मभारतीयइवतहासकपहलतपसिीह, वजनहोन विशदधयोगीएिितपसिीहोतहएभीसामावजक-राषटरीयचतनाकानततिवकया।उनहोननाथपिथकापनगसठन ही सामावजक पनजासगरणक वलए वकया। पारलौवककजीिनकसाथ-साथभौवतकजीिनकासामिजसयवबठानिालइसमहायोगीनभारतीयसमाजमसदाचार,नवतकता,समानताएििसितितरताकीिहलौपरजवलतकी,वजसकीलपटजावत-पावत,ऊच-नीच,छआछत,भदभाि,अमीरी-गरीबी,परष-सतरी जसी विषमताओ तथा कषतरीयतािाद जसी परिवततयो को वनरतरजलातीरही।नाथपिथकविचार-दशसननएकऐसीयोगी-परपराकोजनमवदया,वजसनभारतीयसिसककवतकएकाकारसामावजकवचितनकीपरवतषाकोहीअपनावमशनबनावदया।
महायोगीगोरखनाथजीसलकरमहतअिदनाथजीसहोतहएमहतयोगीआवदतयनाथजीतकनाथपिथकीइसयोगी-परपरानहरपरकारकीसामावजकबराइयोकाखलकरपरवतकारवकया।महायोगीगोरखनाथनिणस-वयिसथाअथिाजावत-वयिसथाकशषतािादीवसदधाितकोचनौतीदीएिि
18 • नाथ पथ
सभीिणषोएििजावतयोकोएकसमानघोवषतवकया।महतअिदनाथजीइसपरपराकआधवनकअदतनबरहमलीनधमस-गरथ।उनकापराजीिनजावतवयिसथामछआछतएििऊच-नीचकवखलाफसिघषसकरतबीता।उनहोनगाि-गािमसहभोज,वहदसमाजमतथाकवथतअछतमानजानिालदवलतोकसाथसियितथासबकोबठाकरभोजनकरनकाअवभयानतबचलाया,जबभारतीयसमाजमजावतिादीपरिवततयासामावजक-विखिडनकीओरतजीसबढरहीथी।सभीराजनीवतकदलअपन-अपनिोटबककीवचितामसचबोलनतककासाहसनहीकरपारहथ।सित-महातमाशासतरीयपरपराकीदहाईदकरमौनथ।
पटनारलिसटशनकसामनशीहनमानमिवदरकोसथावपतकरनिालएकमहातमाकोदवलतहोनककारणउसमिवदरकमहतकीसिीकायसतानहीवमलपारहीथी।महतअिदनाथजीननाथपिथकीसामावजकसमरसताकाशिखनादकरतहएिहासियिजाकरउसमहातमाकोमहतपदपरअवभवषतिवकयाऔरसामावजकसिीकायसतावदलाई।िाराणसीमअछतमानजानिालडोमराजाकघरजाकरनकिलसियिभोजनवकयाअवपतअपनसाथबिीसिखयामसाध-समाजकोभीभोजनकराया।शीरामजनम-भवमपरभवयमिवदरकवशलानयासकीपहलीईटकोईतथाकवथत‘अछत’रख,यहपरसतािवदया,परसतािसिीककतकरायाऔरदवनयाकोबतावदयावकभारतीयसमाजमछआछतएििऊच-नीचकीकपरिवततयोकवदनलदचकह।
नाथ पिथकी परपरा म दवनयाकसिवोचिनाथपिथीकदर गोरखनाथमिवदरककपाटहमशासभीकवलएखलरहतह।शीगोरखपीठकभिडारकाचौखटहरभखावबनावकसीभदभािएििपछ-ताछकसाथपारकरताहऔरएकसाथभोजनरपीपरसादपरापतकरताह।गोरखपीठकसभीमहतवबनावकसीभदभािकसमाजमसभीकयहासभीकसाथपानीपीतह,भोजनकरतहतथाअपनभिडारमभीसभीकसाथभोजनपरसादगहणकरतह।यहअनिरतचलनिालनाथपिथीसामावजकपनजासगरणकाहीपरभािएिि
नाथ पथ • 19
पररणामहवकनाथपिथीयोवगयोमभारतीयसमाजकसभीिगषो-जावतयोकलोगदीवकषतह।
नाथपिथकसामावजकपनजासगरणकाअहवनसशगवतमानरथकापवहयावनरतर चल रहा ह। ितसमान महत योगीआवदतयनाथजी गरीबो,असहायो,पीवितो,दवलतोकअतयितवपरयधमसनताभीहऔरजननताभीह।नाथपिथकायहयोगीजबउततरपरदशजसबिराजयकमखयमितरीपदकीशपथलरहाथातोदवनयाकराजनीवतकपिवडतनाथपिथकीसामावजक-पनजासगरणकीभवमकासअनवभजञहोनककारणहीआशयसचवकतथ।ियहसमझनहीपारहथ वकएकभगिाधारीसित‘सबकासाथ-सबकाविकास’मितरमकस वफटहआ, वककतनाथपिथकसामावजक-पनजासगरणअवभयानकजानकारभारतीयराजनीवतकीयहकरिटलनाबखबीसमझरहथ।
20 • नाथ पथ
नाथ पथ न गढी
भकति आदोलन की राह
भकतििादकपिसवनःसिदहयह(नाथपिथ)सबसपरबलमतिादथा।इसीवलएभकतििादमइनकशबदऔरमहािरहीनही,इनकीपदधवतभीबहतकछआगई।
—हजारी परसाद दविवदी
सितोकी‘सावखयो’तथा‘बावनयो’कपिसरपहमनाथपिवथयोकी‘सबवदयो’तथा‘जोगसरी’बावनयोमदीखपितह,वजनकविषयलगभगएकहीढगकह।
—परशराम चतववदी
भारतकसामावजक-सािसककवतकजीिनकोसिासवधकपरभावितकरनिालमधययगीनभकतिआिदोलनकी राहनाथपिथकयोवगयोन गढी।कबीर,सर,तलसीसलकरमीराबाईतककीभकति-धाराकापरिाहनाथपिथकीिचाररकीएिियोगकवरियातमकसिरपसपरसफवटतहआथा।यदवपभकतिआिदोलनमसबकछनाथपिथजसाहीनहीथा,तथावपनाथपिथीजञानऔरयोगकीसाधनासहीभकतिकासिरफटा।भकतिकीउतपवततयोगकी
नाथ पथ • 21
भवममहीसिभिहई।समसतमधयकालीनभकति-सावहतयमहायोगीगोरखनाथएििनाथपिथकीसावहकतयकचतनासपरवतवबिवबतह।मधयकालीनकोईभीऐसासितकविनही,जोमनकीएकागताविषयकपरसिगमगरगोरखनाथकासमरणनकरताहो।िहसगणहोयावनगसण,ककषणकावयहोयारामकावय,सफीकीपरमरस-साधनाहोयावनगसवणयोकाजञानमागसहो,सिसतरगोरखनाथअपनयोगदशसनकरपमउपकसथतह।
महायोगी गोरखनाथ सिससमाज क नता और पथ-परदशसक थ। िभवमजातऔरदवलत,शासकऔरशावसत,सिपननऔरविपनन—सबकगरथ।नपाल,वतबबत,मयामार,भटानकसाथ-साथपकशमोततरमवहदकशकीपहावियोसलकरपिसमसमदरतकसमसतभ-भागपरराजििशोसलकरअछतऔरअितयजकहजानिालिगसकीझोपवियोतकगोरखनाथकाडकाबजा।महायोगीगोरखनाथकयोगदशसननअपनसमकालीनभकतिमागजीसितोकीधारामोिदी।उनकयोगकपरभािकआगशिकराचायस,रामानजाचायस,माधिाचायस,रामानिदाचायसआवदआचायषोकीभकति-धाराधवमलपिगईथी।यवदऐसानहोतातोतलसीदासकोयहसिीकारोकतिनकरनीपितीवक—‘गोरखजगायोजोग,भगवतभगायोलोग’।कबीरदास,सिदरदास,मलकदास,वनरजनीसिपरदायकसितहररदास,दःखहरनदासजससितोनगरगोरखनाथकपरवतजगह-जगहपरशदधापरकटकीह।सरदाससवहतसभीककषणभतिकवियोकोमहायोगी गोरखनाथक योग-परभािककारणही उदधिऔरगोवपयोमसििादकमाधयमसयोगतथाभकतिकोअपनगीतो,कविताओकाआधारबनानापिा।दादपिथीसितोकीिावणयोकसिगहगिथ‘सिवगी’मगोरखनाथ,भरथरी,चपसटनाथऔरगोपीनाथकीबावनयाभीसिगहीतह।अघोरपिथकोतोनाथपिथकीहीएकशाखाकरपमदखाजाताह।
नाथपिथमगरकाअनयतमसथानह।नाथपिथमपरवतवषठतयहगरमवहमाभकति-आिदोलनकसितो,भतिोनभीयथाितसिीकारकी।कबीरनगरकोगोवििदसबिाकहाऔरतलसीदासनउनहआखोमजयोवतदनिालाबताया।नाथयोवगयोविारावशि,शकति,विषणतथाउनकसभीअितारपज
22 • नाथ पथ
जातह।िसततःगरमवहमा,ईशवरउपासनाकसाथ-साथनाथपिथीयोवगयोविाराचररतरकीपवितरता,इवदरयसियम,हदयकीसचिाईऔरफककिपनकीमलआधारवशलापरभकतिआिदोलनकाभिनखिाहआ।
नाथ पिथ न वनडर, समरसऔर सखी समाज की रचना को लकयबनाया।आतमततिकबोधससाकतिक,आधयाकतमकजीिनकोआदशसरपमपरसततवकया।सिससमाजकोसजिन,सितोषी,सियमी,सहशील,अपररगहऔरसमभाियतिहोनकाउपदशवदया।नाथपिथकाजाद वसरचढकरबोलाऔरकबीर, नानक, दाद, मलक, दररया साहब,असमीक माधिककदली,उवियाकबलरामदासतथाबिगालीकककवतिासकी रचनाओमनाथपिथकीपरवतधिवनसनाईपिनलगी।िहीसाधना,िहीशबदािली,िहीसाकतिक-नवतकजीिनादशससित-कालकीपरीपरपराम वदखाईपिताह।कबीरसमीरातककीसित-परपरानाथपिथसपरभावितह।महाराषटरकािारकरीसिपरदायअपनामलनाथपिथकआवदनाथसमानताह।मककदराजऔरजञानशवरअपनकोआवदनाथसजोितह।सितनामदिभीनाथयोगसपरभावितह।तवमलवसदधकवियोकवसदधाितनाथवसदधोसवमलत-जलतह।कननिकामधयकालीनसावहतयनाथयोगस परभावितह।यहपरपरागोरखनाथकोकनासटककाहीमानतीह।मलयालमममधयकालीनभकतिसावहतयकोनाथपिथनबहतगहरजाकरपरभावितवकयाह।मलयालमकमहान कवि मधयकालीनआचायस तनतचि एिततचछन (1526ई.) की तीनपरवतवषठतरचनाओ‘महाभारत’,‘शीमदागित’तथा‘वचितारतन’मसथान-सथान पर नाथ योग क तति लवकषत होत ह। उविया एिि बागला म भीनाथसावहतयकीरचनापरचरमातरामहईह।सिपणससितसावहतयपरनाथपिथीयोवगयोकाजबरदसतपरभाि वदखताह।नाथपिथनभकतिआिदोलनकआधयाकतमक वचितन को परभावित वकया। नाथमत एिि सितमत एक हीसािसककवतकपरिाहकीपिसितजीएििपरितजीकवियाह।
नाथ पथ • 23
कबीर शिचार-दिजान म तो गोरख ही थ
कबीरआवदवनगसणमतिादीसितोकीिावणयोकीबाहरीरप-रखापरविचारवकयाजाएतोमालमहोगावकबौदधधमसकअिवतमवसदधोऔरनाथपिथीयोवगयोकपदावदसउसकासीधासिबिधह।िहीपद,िही राग-रावगवनया,िहीदोहतथािहीचौपाइयाकबीरआवदनवयिहारकीह,जोउतिमत(नाथपिथ)कोमाननिालोकपिसितजीसितोनकीथी।कयाभाि,कयाभाषा,कयाअलिकार,कयाछदतथाकयापाररभावषकशबद—सिसतरिहीकबीरदासकमागसदशसकह।
—हजारी परसाद दविवदी
नाथपिथकपरितसकमहायोगीगोरखनाथऔरमधययगीनमहानसितकबीरदासकोएकसाथपढनिालजानतहवकदोनोकविचार,दशसनऔररचनाएएक-दसरसऐसीगथीहईह,मानोपरकहो।यहकहनाअतयकतिनहीहवकविचारमकबीरगोरखनाथकहीमधययगीनसिसकरणह।कबीरभीगोरखनाथकोसिीकारतह।कबीरसियिवलखतह—
गोरखनाथनमदरापवहरीमसतकनहीमिाया।ऐसाभगतभयाभउपररगरपराजछिाया॥
सितकबीरतथाउनकपरितजीअनयसितोकीबावनयोमऐसीअनकबात
24 • नाथ पथ
ह,जोनाथपिथमपिससथी।गोरखनाथकीभावतकबीरनभीशदधआचरणपरबलवदया।गोरखनाथकीतरहहीकबीरमनकीशवदधकोसाधनाहतआिशयकमानत ह। विशषतः गरक महति,साधना-पदधवत, ततिवचितन,रहसयानभवत,नवतकऔरसामावजकमलयतथाभाषा-शलीमगोरखनाथएििकबीरमअदतसामयह।कबीरनभीनाथयोवगयोकीभावतमतिकशलीकापरयोगवकयाह।गोरखएििकबीर,दोनोमचोटकरनिालीशबदािलीपरयतिह।उलटिावसयोकीरचनानाथ-योवगयोकीहीह,वजसकबीरआगबढातह।कबीरकीकईउलटिावसयाठीकउसीपरकारकीह,वजसपरकारगोरखनाथकीह।परतीकशलीकापरयोगनाथपिथीयोवगयोकीतरहहीकबीरनभीवकयाह।अनकसथलोपरगोरखनाथऔरकबीरककथनोमगजबकासामयह।
उदाहरणदख—वहदआशरामकौमसलमानखदाई।जोगीआशअलखकौ,तहारामअछनखदाई॥
—गोरखनाथ
वहदमयरामकवहमसलमानखदाई।कहकबीरसोजीिता,दईमकदनजाई॥
—कबीर
सामावजकरवढयो-विककवतयोक वखलाफकबीरमहायोगीगोरखनाथकीतरहहीतनकरखिहए।हरसामावजकविककवतयोपरकबीरनकरारीचोट की। पाखिड और आडबर क वखलाफ खलकर बोल। महायोगीगोरखनाथनवजसपरकारभारतमजावतवयिसथाकीविककवतयोकीवखलाफतकी,उसीपरकारकबीरयहकहतवदखतहवकजावतनपछोसाधकी,पछलीवजएजञान।काशीममकतिकवखलाफकबीरनमहायोगीगोरखनाथकीतपसथलीससटमगहरकोअपनीमकतिकासथानचना।बाहरीधमासचारोको
नाथ पथ • 25
असिीकारकरअपारसाहसलकरगोरखकीतरहहीकबीरसाधनाककषतरमअितीणसहए।
सपषटहवकमहायोगीगोरखनाथनवजसिचाररकधरातलपरनाथपिथकोखिावकया,आगचलकरकबीरउसीिचाररकधरातलपरखिवदखाईदतह।नाथपिथविारासामावजककरीवतयो-विककवतयोकवखलाफजोआिाजउठाईगई,कबीरनउसीसरमसरवमलाया।नाथपिथऔरकबीरपिथकीइनसमानताओसयहसाफहोजाताहवककबीरनाथपिथसअवतशयपरभावितथ।नाथपिथकीयोग-साधनापणसतःसाधनपानककारणकबीरएििउनकापिथनाथपिथसवभननवदखताह।
26 • नाथ पथ
गोरखबानी म ह
शहद-म सशलम एकता क सिर
महायोगीगोरखनाथकनाथपिथकाविसतारबहतथा।इसवहदयोगीकनाथपिथकाविारवहदहोयामसलमान,सभीकवलएखलाथा।
नाथपिथकयोगीसामावजककरीवतयोकविरदधअपनायोगऔरसामावजकसमरसताकामितरलकरहरविारपरगए,चाहिहविारवकसीभीमहजबकोमाननिालकाहो,वकसीविचार-दशसनसिीकारकरनिालकाहो,वकसीभीउपासनापदधवतकोजीनिालोकाहो।गोरखनाथन वहदओकसाथ-साथइसलामीसमाजकोभीरवढयो-करीवतयोक विरदधतनकरखिाहोनकाउपदशवदया।योगकीजीिन-धारापरचलकरमहममदसाहबकउपदशोकोसही सिदभषो म समझनका सिदश वदया। महायोगी गोरखनाथक यहीउपदशएििसिदशआगचलकरकबीर-रहीमदतहएवदखाईदतह।
‘गोरखबानी’मनाथपिथकपरितसकमहायोगीगोरखनाथकहतह—हकाजी!परमातमाकसिदशिाहकरसल महममदसाहबक विचारबिहीवनगढऔररहसयपणसथ।उनकपवितरशबदोकारहसयअतयितमावमसकह।महममदसाहबनतोभगितपरमकामागसपरशसतवकया,उनहोनजीि-वहसाकापरवतपादननही वकया।उनक हाथमजोछरी (शसतर)थी,िहलोहया इसपातकी बनी हई नहीथी, िह तो परमस वनवमसत वदवयशबदोकीशकतिथी—
नाथ पथ • 27
महमिदमहमिदनकररकाजीमहमिदकाविषमविचार।महमिदहावथकरदजहोतीलोहघिीनसार॥
गोरखनाथआगकहतह वकहकाजी!इसलामकपरितसकमहममदसाहब न अपन शबदो म शदध अधयातम का परवतपादन वकया। उनकआधयाकतमकवदवयसदपदशोसजीिातमाकीभौवतकएििमावयकआसकतिकानाशहोताहतथाआतम-शकतिपरापतहोतीह।सदपदशअथिाशबदकीओटलकरसथलबवदधसउनकीनकलकरनसउदशयवसदधनहीहोगा।तमहारतोशरीरमिहबलनहीह,जोआधयाकतमकबलकहागयाहऔरजोमहममदसाहबकोसहजपरापतथा।
सबदमारीसबदवजलाईऐसामहमिदपीर।ताकभरमनभलौकाजीसोबलनहीसरीर॥
गोरखनाथननाथपिथीयोवगयोएििइसलामकअनयावययोकोएकसाथचतायाऔरकहा वक ‘नाथ’शबद रटन सकोईबिधनमतिनही होसकता,‘गोरख’कानामलनसआधयाकतमकततिकीपराकपतनहीहोसकती,इसीपरकार‘कलमा’कउचिारणमातरसकामनहीचलसकता,अवपतउससअितजजीिनका ममस परकावशतकरनाचावहए। महममदसाहबविारा पराकटयवकयागयाकलमावदवयशकतिपरदाता,आधयाकतमकजीिनदाता,पवितरिचनह।कलमाअमरह,अकषणणहऔरपरमातमततिकापरकाशकह—
नाथकहतािसबजगनाथयागोरशकहतागोइ।कलमाकागरमहमदहोतापहलमिासोइ॥
गोरखनाथनवहद-मसलमानसभीकोयोग-मागसपरएकसाथचलनकाउपदशवदया। वहदओ,योवगयो,पीरो,कावजयो,मलाओकोकहावकसभीउसयोग-मागसपरचलोऔरयोगसाधनाकरो,वजसकोबरहमा,विषणएििमहादिनभीअपनाया।
उतपवतवहदजरणािजोगीअकवलपीरमसलमानी।तराहचीनहोहोकाजीमलािबरहमा,वबस,महादिमानी॥
28 • नाथ पथ
गोरखनाथनवहद-मसवलमएकताकाएकाकररपयोगएिियोगीमपरसततकरतहएकहावकवहदअपनभगिानकोमिवदरमखोजताह,जबवकमसलमानमसवजदम।परतयोगीक वलएयहपरमपदसिसतरह।मिवदर-मसवजदसबजगहउसपरमातमाकासहजबोधसलभहोताह।रामऔरखदाघर-घरमवयापतह।
वहदधयािदहरामसलमानमसीत।जोगीधयािपरमपदजहािदहरानमसीत॥
वहदआशसअलशकौतहारामअछनशदाइ॥गोरखनाथनधमसगिथोपरअपनीदवषटसाफकरतहएकहावककाजी
औरमला‘करान’कोमानतह,मितरदरटिाबरहमजञानी‘िदो’कोतथाकापिीऔरसिनयासी‘तीथसयातरा’को।जबवकपरमपदमातरपसतक-जञानएिितीथस-भरमणसनही,अवपतसाधनासवमलताह।
काजीमलािकराणिलगाया,बरहमलगायािदि।कापिीसिनयासीतीरथभरमायानपायानशबािणपदकाभिि॥
वहद-मसवलमएकतायायोकहसभीकोएकसमानमागसपरचलनकाउपदशनाथपिथकीपरीयोग-परपरामपरापतहोताह।नाथपिथकीयोग-परपरासगण-वनगसणसभीपरकारकीउपासनापदधवतयोकासमितसिरह।यहीसमितसिरसफीपरपरामपरवतवबिवबतहआ।भारतमसफीमतनाथपिथकीइसीवहद-मसवलमएकताकविचार-दशसनकापरवतफलनह।
नाथ पथ • 29
शी गोरखपीठ क महत स
मगहर म शमल थ गर गोशिद शसह
नाथपिथकाजादवसरचढकरबोलरहाथा।भारतकाकोईऐसाकोनानही,जहानाथपिथकयोवगयोकीधनीनजलीहो।गोरखनाथकबादकोईऐसामहातमानही,वजसनाथपिथकयोगनपरभावितनवकयाहो,कोईऐसापिथनही,जोनाथपिथकीधनीकधएसआचछावदतनहआहो।वसखएििखालसापिथभीइससअछतनरह।
गोरखपरसलगभग22 वकमी. दरलखनऊमागस परमगहरमसितकबीरनअपनीधनीरमाई।मानयताहवककबीरकीतपसथलीपरमहायोगीगोरखनाथक परवतवनवध शी गोरखपीठक महतक साथ सितकबीर, सितरविदास, सित कसरदास तथा गरनानक दि का समागम हआ था। इससमागममअनयसितभीजट।ततकालनिाबविारायहाभिडारकीवयिसथाकीगईथी,वककतपानीकीवयिसथानहीहोपाई।तबशीगोरकषपीठकमहतनजमीनपरअगठसदबाकरतलयाउतपननकरदी,औरजलसोतफटपिा।िहतलयागोरखतलयाकनामसआजभीजानीजातीह।इसपरकारलोकमानयतानानकदिऔरशीगोरखपीठकमहतकसकममलनकोसवचतकरतीह।सावहतय,पािवथकसिरपऔरविचार-दशसनभीबतातहवकवसखपिथ-खालसापिथपरनाथपिथकाजबरदसतपरभािथा।
30 • नाथ पथ
वसखपिथ-खालसापिथमगरपरपरानाथपिथकीगर-वशषयपरपराकीयादवदलातीह।गरकीजोमवहमानाथपिथनसथावपतकी,वसखपिथ-खालसापिथमगरकोिहीपरवतषापरापतहई।वसखपिथयानानकपिथकपरितसक गर नानकदि न ‘गोरखहटिी’ म नाथयोवगयो स जञान-चचास कीथी।सपषटहवकउसचचाससथानकोगोरखनाथकनामसजानागया।गरनानकदिनगोरखनाथकवशषय‘लोहारीया’और‘चरपट’काउलखवकयाह।उनहोन‘अजपाजप,अनाहतनाद,षटकमस,वनरजन,नाद-वबनद,सहज,शनय इतयावद नाथयोग म परचवलत पाररभावषकशबदोका परयोग वकया ह।नाथयोवगयोसजोजञान-चचासउनहोनकीह,िह‘वसदध-गोषी’करपमविखयातह।सपषटहवकउनहोननाथयोगकीअनकताकतिकबातोकोअपनवसख-मतमपचावलया।योगसाधनाकाताकतिकरपसभीवसखगरओकोसिीकायसरहाह।वसखोकअिवतमगरगोवििदवसिहकहतहवकहमन!ऐसायोगकरो,वजसमबाहरीवदखािकीआिशयकतानहो—
रमन!इवहविवधजोगकमाऊ।वसिगीसाचअकपटकणठला,वधयानविभवतचढाऊ॥तातीगहआतमबवसकररकवभचछानामअधार।बाजपरमतारततहररकोउपजरागरसार॥
यहशलीएििविषय-िसतनाथपिथकीह।वसख-गरओतथापिजाबीसावहतय पर नाथ पिथी सावहतयका असर सिाभाविकरप स वदखता ह।गरिाणीमअनकशःगोरखनाथकीसबवदयोकापरभािह।
नाथपिथकावसखएििखालसापिथपरपरभािकाहीपररणामथावकगजरात-महाराषटरकीतरहपिजाबभीनाथपिथीयोवगयोकागढबनारहा।महायोगी गर गोरखनाथकीआजभी पिजाबीसमाजम बिी परवतषा ह।गोरखपरमशीगोरखनाथमिवदरकसाथपिजाबीसमाजकाररशताइसीपरभािकासचकह।
नाथ पथ • 31
सिततरता सगाम क सत शसपाही
बिवकमचिदचटजजीक‘ििदमातरम’ससमाजकोपहलीबारयहधयानमआयावकभारतकसितितरतासिगाममसिनयासीभीयोदधाबनकरउतर।सतय-अवहसाकपजाररयोन विदशीसतताक विरदधहवथयारउठाया, वककतयहबहतकमलोगजानतहवकयसिनयासीकौनथ?यहतोऔरअजञातहवकइससकईशताकबदयोपिसअपनसथापनाकालसनाथपिथकयोवगयोनदशरकषामयदधकोअपनधमसकाअवभननवहससामाना।अलखवनरजनकउदोषकमकतिकवलएयोगएििआधयाकतमकसाधनामलीन,शािवत-परम-अवहसाकपकषधरनाथपिथकसितसमाज-राषटररकषाकवलएसिगामकाभीउदोषकरतरहतथासिगामकरतरह।नाथपिथकयोवगयोनसमय-समयपरसितएििसवनककीभवमकामसाधनाऔरसिगामकोएकसाथसाधातथायोवगयो,साधओएििसिनयावसयोकोसिदशवदयावकजबभीधमस,समाजतथाराषटरखतरमहो,तोगफाओ,मठो,मिवदरोकीसाधनाकसाथ-साथसितितरतासिघषसकानततिकरनाभीधमसह।
दश-रकषा क वलए विदशीअरबआरिमणकाररयो क विरदध उदयपरकीपहािीपरजटसिनयावसयोकोगोरखनाथनयोग-साधनाऔरदश-रकषा,दोनोकासिदशवदया।उनहोनकहावकराषटर-रकषामयदधभीयोगह।विदशीआरिमणकाररयोसलिनहतगोरखनाथनपरतयकघरसएक-एकनियिकको योगी सना मआनकाआहान वकया। जब तकक सलतानअलाउदीन
32 • नाथ पथ
वखलजीकाअतयाचारबढरहाथा,उसकीवनरकशसतताकाअटहाससनाईपिरहाथा,वचततौिमरानीपकमिनीकाजौहरहोचकाथा।इसयगमनाथपिथकयोगीचपसटनाथनयोगीसमहकासनयीकरणवकया।तकषोनगोरखनाथमिवदरपरआरिमणवकयाऔरयदधमनाथपिथीसिनयावसयोनरतितपसणवकया।गोरखनाथमिवदरकीरकषाहईऔरउसकानि-वनमासणवकयागया।
तककशासकरवजयासलतानकअतयाचारोकविरदधनाथपिथकयोगीरािलपीरनजनताकोउपदशवदयावकजनकनयायऔरअवधकारकवलएलिनाधमस ह।रािलपीरनततकालीन विदशीआरिािताओकअतयाचारकविरदधजनताकोजागरककरतहएकहाथावकबबसरताजबदोजावतयोकसिघषसमखलकरतािडिनतयकरतीह,तबपरायःमदऔरउदारसिसकारोिालीजावतपरावजतहोतीह।तकषोकीविजयकपीछइसअमानिीयबबसरताकाहाथह।भारतकीपराजयकौमकीपराजयनहीएकपररषककतमानिताकीपराजयह।अतःमानिताकीरकषाकवलएसिघषसकरो।ऐससमयजबराषटरसिकटमहो,मानिताकलिवकतहोरहीहोतोअवहसाकीमालाजपनासमसयाकागलतसमाधानकहलाताह।नमरबनोअचछाह,परअपनीरकषामसमथसबननाजयादाजररीह।इसीरािलपीरकीसमवतरािलवपिडीमसरवकषतह।
नाथपिथीयोवगयोकीराषटररकषामसवनक-साधनासितजञानशवर,नामदि,तकारामऔरसमथस गर रामदास तकहोत हए वशिाजी करपम परकटहई।सितजञानशवरकोनाथपिथीसवनक-साधनागोरखनाथसगहनीनाथएििवनिवततनाथसहोतहएपरापतहईथी।मधययगीनभारतमनाथपिथकयोवगयोन विदशीआरिािताओकान किलसनयपरवतरोध वकया,अवपतभारतकीसािसककवतक-आधयाकतमकथातीकोबचाएरखा।
1857कसिातितयसमरमभीनाथपिथीयोवगयोकीभवमकाअतयितमहतिकीथी।उततरभारतकइससिातितयसिगाममगाि-गािसारगीवलयभरथरीकगीतगातनाथपिथीयोगीसचना-तितरकीमहतिपणसकिीथ।सिगामकपरतीकरोटीऔरकमलएकगािसदसरगािलजानिालनाथपिथकयोवगयोन
नाथ पथ • 33
सितितरतासिगामकोसिगवठतरपसलिनमअपनीअववितीयभवमकावनभाई।सभदराकमारीचौहानकीजन-जनमवपरयकविता‘बिदलहरबोलोकमहहमनसनीकहानीथी—खबलिीमदासनीिहतोझासीिालीरानीथी’म‘बिदलहरबोल’अलख-वनरजन,हर-हरमहादिबोलनिालनाथपिथीयोगीहीह,जोसिातितयसमरकगीतगाकरभारतकीसिाधीनताकासिपनवदखातथ।
1855स1880ई.तकगोरखनाथमिवदरकमहतगोपालनाथजीभारतकसितितरतासिगामएििसिनयासीसनाकपरमखवसपाहीथ।‘ििदमातरम’कसिनयासीसवनकोमसकममवलतमहतगोपालनाथजीको वबरवटशसरकारविाराकईबारआरोवपतवकयागया।अिगजशासकोकीिरडारपरथ।योगीराजबाबागिभीरनाथसिाधीनताकवलएलिरहरिािवतकाररयोकमागसदशसकथ।शीगोरखनाथमिवदरपिजीउततरपरदशमरिािवतकाररयोकआशयपानकापरमखसथानथा।इनहीपररकसथवतयोममहत वदकगिजयनाथजीसिाधीनतासिगामकवसपाहीबन।िपरवसदधचौरी-चौराकािडममखयआरोपीथ।महामनामदनमोहनमालिीयकीपरिीसिफासीकीसजासबचपाए।
नाथपिथकीसिनयासीपरपराम सि-मकतिसमहतिपणससामावजक-सािसककवतकपनजासगरणएििराषटर-रकषाकापरशनरहाह।यहसिनयासीपरपरासामावजकएकताएििराषटरीयसरकषामसमवपसतरहीह।सितएििसवनककसमनियकारीपरिवततकसाथविकवसतनाथपिथकीयोग-परधानपािवथकपरपरानसदिराषटरीयताकोसिवोपररमाना।इनहोनिाममावगसयोकोउखािा,समाजम भदभाि, बाहयाचार, आडबर, पािवडतयावभमान और पदसोपान रिमिालीसामावजकसिरचनाऔरजावत-पावतकआगहोकविरदधएकचतनाफलाईतथाआरिािताओ-आतताइयोकविरदधजनािदोलनएििसिघषसकानततिवकया,अखािोकीसथापनाकीतथाआिशयकतापिनपरदशरकषाहतसिनयावसयोकोसनानीबनाया।
34 • नाथ पथ
महत परपरा म महाोगी गोरखनाथ की
अमरता का सदि
लोक जीिन का पारमावथसक सतर उततरोततर उननत और समदध करवनषपकष आधयाकतमक रिािवत का बीजारोपण कर योगकलपतर की
शीतलछायामतरयतापसपीवितमानिताकोमकतिकीराह वदखानिालमहायोगीगोरखनाथनाथपिथकीपरपरामअयोवनज,अमरकायवसदधमानजातह।नाथपिथममानयताहवकगोरखनाथसतयगमपशािर,तरतायगमगोरखपर,विापरमहरमज(विाररका)तथाकलयगमगोरखमढीमआविभसतहएथ।इसपािवथकपरपराकोआसथा-विशिासमानकरछोिदतोभीशीगोरखनाथमिवदरकीमहतपरपरामहायोगीकोअमरबनाएहएह।
महायोगीगोरखनाथनरापतीकतटपरसरमयिन-परदशमजहाधनीरमाईऔरअखिडदीपपरजवलतवकया,िहीआजशीगोरखनाथकाभवयमिवदर विराजमानह।शीगोरखनाथमिवदरकपाशवसमशीगोरखनाथजीकीपरवतवषठतपीठह।शीगोरखपीठकआदपीठाधीशवरशीगोरखनाथजीथ।अखिडदीपएििअखिडधनकसाथहीशीगोरखपीठकपीठाधीशवरकीअखिडपरपराभीशीगोरखपीठमविदमानह।यहपीठनाथपिथीयोवगयोकीसिवोचिसाधनाकीपीठह,उनकीआसथाकीपीठह,वदशा-वनददशनएििमागसदशसकपीठह।नाथपिथकयोवगयोकीमानयताह वकशीगोरखपीठ
नाथ पथ • 35
कापीठाधीशवरसाकषातमहायोगीगोरखनाथकापरवतवनवधसिरपहोताह।नाथपिथकयोगीएििभतिपीठाधीशवररपमगरशीगोरखनाथकािदशसनकरतह।गरशीगोरखनाथकायहपरतीकातमकसाकाररपह।पररणामतःशी गोरखपीठक पीठाधीशवरकआदशको नाथ पिथक योगी महायोगीगोरखनाथकाआदशमानतह।दवनयाभरमनाथपिथकमिवदरोकापजारीअथिामहतहोनक वलएशीगोरखनाथमिवदरम कसथतशीगोरखपीठकपीठावधपवतकीअनमवतआिशयकहोतीह।
शीगोरखपीठकमहतकासथाननाथपिथमसिवोचिएििपजयह।शीगोरखपीठकीमहतपरपरामविलकषणसाधनािालयोगीहएह।यहाकमहतअपनआधयाकतमकजञान,असाधारणयोगशकति,सिाऔरलोककलयाणकनात विखयातह।परारवभकमहतोकीरिमबदध-कालबदधजानकारीउपलबधनहीह।सन1758स1786ई.तकमहतरहबाबाबालकनाथकअलौवककजीिनकपररणासपदउलखवमलतह।ततपशातमहतमनसानाथ(1786-1811ई.),महतसितोषनाथ(1811-1831ई.),महतमहरनाथ(1831-1855ई.)महतगोपालनाथ(1855-1880ई.),महतबलभदरनाथ(1880-1889ई.),महतवदलिरनाथ(1889-1896ई.),महतसिदरनाथ(1896-1924ई.),महतबरहमनाथ(1924-1935ई.),महतवदकगिजयनाथ(1935-1969ई.),महतअिदनाथ(1969-2014ई.)शीगोरखपीठकपीठाधीशवरहए।2014ई.समहतयोगीआवदतयनाथजीइसपीठकपीठाधीशवरह।
शीगोरखपीठकीमहतपरपरामयोगीराजबाबागिभीरनाथएकऐसानामह,जोमहतपदपरअवभवषतिनहोतहएभीशीगोरखपीठकीमहत-परपरामसमादतह।1896ई.ममहतवदलिरनाथजीबरहमलीनहोनपरबाबागिभीरनाथजीनमहतपदपरसियिअवभवषतिहोनकीबजायसिदरनाथजीकोमहतपदपरअवभवषतिकरायातथाबरहमलीनहोनतकसियिशीगोरखपीठकासिरकषणकरतरह।
योगीराजबाबागिभीरनाथजीअसाधारणयोगीथ।परकायापरिशएिि
36 • नाथ पथ
मतयकोटालदनकीउनकीकषमतापरतयकषदशजीगोरखपरसलकरबिगालतकउनकअनकभतिरहह।योवगराजबाबागिभीरनाथनवदकगिजयनाथजीको14िषसकीअिसथामपनजजीिनपरदानवकयाथा।
अटलवबहारीगपतकीबागलापसतक‘मतयऔरपनजसनम’मउलखह वकएकबारअटल वबहारीगपतऔरराजकीय विदालय(जबलीइटरकालज)क परधानाचायस रायसाहबअघोरनाथबाबागिभीरनाथजीक पासबठथ।नगरकीएकसभराितविधिामवहलाकाबटालिदनमलाकीपढाईकररहाथा।उसकाकोईसमाचारनवमलनसिहविधिाबाबासउसकीरकषाकीपराथसनाकरफट-फटकररोनलगी।बाबागिभीरनाथअपनीकोठरीमचलगए।आधघिटबादआएऔरबतायावकतमहाराबटाघरआरहाह,िहसोमिारकोआजाएगा।उसकाबटारायसाहबअघोरनाथकावशषयथा।अगलबधिारकोिहरायसाहबसवमलनपहचाऔरबतायावकिहसोमिारकोगोरखपरपहचाह।रायसाहबऔरअटलवबहारीगपतउसयिाबररसटरकोलकरगिभीरनाथजीकपासगए।बाबाकोदखतहीउसयिानपछा,“बाबाआपकबगोरखपरआए?”उसयिानबतायावकबाबागिभीरनाथसउसकीभटपानीकजहाजपरउसीवदन,उसीसमयहईथीजबबाबाआधघिटअपनीकोठरीमबिदथ।यदवपयहबातगिभीरनाथजीननहीसिीकारकी।शीगोरखपीठकसभीमहतअपनीयौवगकसाधनाकबलपरविसमतकरनिालीकषमतारखतहयदवपिअपनीकषमताकोपरदवशसतनहीकरत,परयतनपिसकगोपनीयरखतह।कभी-कभीभतिोकवहततथालोक-कलयाणकपरशनपरउनकीअलौवकककषमतावदखजातीह।
नाथ पथ • 37
नपाल क राजगर ह गोरखनाथ
समसतनपालमनाथपिथकोअपरवतमसममानपरापतह।मानयताहवकनपालममहायोगीगोरखनाथकआशीिासदसहीशाहराजििशकी
सथापनाहई।नपालमयशोिमासकतीनपतरोमसबसछोटपतरदरवयशाहगौसिामलगरहतथ।तरणयोगीकरपमगोरखनाथजीसउनकीभटहई।दरवयशाहकअवतवथसतकारसपरसननगोरखनाथजीनउनकििशकोनपालकशासकहोनकाआशीिासदवदया।दरवयशाहकपतररामशाहतथाइसििशकपरतापीशासकपथिीनारायणशाहपरगोरखनाथजीकीअहतकककपाबनीरही।कहाजाताहगोरखनाथजीनपथिीनारायणशाहकोएकतलिारभटकीथी।नपालनरशपथिीनारायणशाहगोरखनाथजीकआशीिासदसही24परगनमविभावजतनपालकोएकराजयकझिडकनीचसमावहतकरपाएऔरऐसनपालराषटरकीसथापनाकी,जो वबरवटशयगमभीसितितररहा।उलखवमलताहवकलिबजिगकराजामानवसिहकसाथवनणासयकयदधसपिसपथिीनारायणशाहनशीगरगोरखनाथजीकीपजाकीतथाएकराजाजञाकविाराशीगोरखनाथजीकोअपनराजयकापरमखसिरकषकघोवषतवकया।उनहविजयपरापतहई।इसराजििशकानामशीगोरखशाहििशपिा,जोबादमशाहििशसजानाजानलगा।
नपालकाशाह राजििशयहमानता ह वकउनका राजििशमहायोगीगोरखनाथकीककपासहीनपालपरशासनकरतारहा।शाहििशकसभी
38 • नाथ पथ
राजाओ न गोरखनाथजी को अपना इटिदि सिीकार वकया ह। नपाल मविवभननसथानोपरगोरखशाहििशक राजाओनशीगोरखनाथजीएििशीमतसयदरनाथजीकमठ-मिवदरबनिाए।गोरखनाथकोनपालमराषटरगरकरप म परवतषा परापत हई। नपाल क वसकको पर गोरखनाथजी की चरणपादकाओकावचहनतथा‘शीगोरखनाथ’अिवकतरहताह।जबतकनपालमराजििशकायमथा,शाहििशकराजाओकाराजवतलकनपालमगोरखनाथकीतपोभवममगसथलीकमहतविाराहीसिपननहोताथा।नपालकराजपररिारकीवखचिीआजभीशीगोरखनाथमिवदरममकरसिरिािवतकवदनचढतीह।
नपाल म महायोगी गोरखनाथ क गर मतसयदरनाथ का भी उतनाही सममान ह वजतना गोरखनाथका। नपाल परपरा म कहा जाता ह वकनपालनरशनरदरदिकशासनकालमजनताकउतपीिनस नाराजशीगोरखनाथजीमघमालाओकोबाधकरमगसथलीमबठगए।12िषसतकलगातारअनािवषटसभयिकरअकालपिा।जबनपालनरशनरदरदिकोयहबातपताचलीतोउनहोनमतसयदरनाथसपराथसनाकीवकिगोरखनाथजीकोमनाए।नपालनरशकवनिदनपरमतसयदरनाथजीमगसथलीपहच।गरकसममानमगोरखनाथजीखिहए,मघमालाएमतिहईऔरबाररशसनपालपनःहरा-भराहआ।नपालनरशनरदरदिनमतसयदरनाथजीकसममानममतसयदरनाथनामािवकतमदराचलाईतथारथ-यातरा,महासानयातराउतसिआरभवकया।यहयातराआजभीनपालमबिहीउतसिपिसकवनकालीजातीह।मतसयदरनाजीकसममानमचलाईगईमदराओपर‘शीलोकनाथाय’,‘शीलोकनाथः’,‘शीकरणामयः’लखशीउतकीणसवमलताह।
नपालमगोरखनाथजी वशिगोरकषकरपमपजयह।मानयताह वकनपालकाविशवपरवसदधशीपशपवतनाथजीकामिवदर‘वशिगोरकष’काहीमिवदरह।उनहोनअपनीसाधनाऔरतपसयास नपालीजन-जीिनकोपरभावितवकया।िागमतीनदीकतटपरकसथतवसदधािचलकमगसथलीमगोरखनाथजीनतपवकयाथा,जहामिवदरमउनकीमवतसपरवतवषठतह।नपालकएकपरखिड
दािगकराजकमाररतनपरीवकषतकोगोरखनाथननाथयोगमदीवकषतवकयाथा।वसदधरतननाथकपरवसदधमठमशीगोरखनाथजीएििशीभरिनाथजीकीविशषरपसपजाहोतीह।वपउठानातथापकशमीनपालऔरवतबबत-चीनकीसीमापरकसथतमकतिनाथकोयोगीगोरखनाथमानतह।
नपालकागोरखाराजयएििगोरखाजावतमहायोगीगोरखनाथसअपनासिबिधजोितीह।नपालकीसनाएयदधभवमम‘जय-गोरख’रणघोषकरतहए यदधक वलए परसथानकरती ह। वबरवटश यग म ववितीय विशवयदधकसमयसनाकीगोरखारजीमटकीबहादरीसपरभावितहोकरअिगजगिनसरशीगोरखनाथमिवदरमआएऔरमहतवदकगिजयनाथजीसआभारवनिवदतवकया।
नपाल की जनता क बीच महायोगी गोरखनाथ की आज भी िहीपरवतषठाह।आमनपालीनागररकगोरखनाथजीकोअपनाराषटरगरमानताह।वशिाितारमहायोगीगरशीगोरखनाथनपालकपरवतपालकसितह।नाथपिथकपरवतयहाकीजनताकमनमअगाधशदधाह।महायोगीगोरखनाथकासतरपकिकरभारत-नपालकमतरीसिबिधोकोमजबतवकयाजासकताह।शीगोरकषपीठकपीठाधीशवरकीइसमबिीभवमकाहोसकतीह।