पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत...

131
पतपसह छतपत आत रग बपज महजच -यचय रजयकतच इततह मरठत अ चरतनयक झल नह आत चररतलखकह झल नह. पतपसह छतपत आत रग बपज य प’सतकत)षय अ तलतह , ह एखदल अततशयक/ )टल. प ह तय आह . अजनह खट )टत अल, तर प’ढ )चन बघ. जतत)दम’ळ तडमड झललय इततहत हर)लल मरठ इततहतल ह नयक पबधनकरन तबनतड प’र) आत कदर भषश:लत मडल आहत. इततह मर य) ह रजष; शह महरजन एक अततम इचछ हत, यतच य प’सतकच मठप आल . लखक कश) तरम ठकर [पबधनकर ] : पकशक : न)भरत पकशन स= , म’बई ४. मळ ग=च एक पन ६३२] [१९४८ लच ककमत दह रपय प=म)Iत (प’नम’Kद) १९९८ पकशक तच), महरष रजय तहतय आत सकI त मडळ न)न पशक/य इमरत म’बई ४०० ०३२ )K हक पकशकधन म’खपIष ज)ट कल त)भग, शन, म’द ) लखनमग चलनलय नतज ’भष रड, म’बई म’दक व)स=पक

Upload: others

Post on 20-Apr-2020

12 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

पत�पस�ह छतपतत आत र�ग� ब�प�ज�मह ज�च��त�-य�चय� र�जयक��त�च� इततह��

मर�ठ�त अ�� चररतन�यक झ�ल� न�ह� आत चररतल�खकह� झ�ल� न�ह�. पत�पस�ह छतपत� आत र�ग� ब�प�ज� य� प'सतक�त)षय� अ�� तलतह �, ह� एख�द�ल� अततशय�क/ )�ट�ल. प ह� �तय आह�. अज�नह� ख�ट� )�टत अ��ल, तर प'ढ� )�च�न बघ�. ज�तत)�द�म'ळ� त�डम�ड झ�ल�लय� इततह���त हर)ल�ल� मर�ठ� इततह���तल� ह� न�यक पब�धनक�र��न� तबनत�ड प'र�)� आत क�द�र भ�ष�श:ल�त म��डल� आह�त. ह� इततह�� �म�र य�)� ह� र�जष; श�ह मह�र�ज��न� एक अ�ततम इचछ� ह�त�, य�तच य� प'सतक�च� म�ठ�प आल�.

ल�खक

क� श) ��त�र�म ठ�कर�

[पब�धनक�र]

: पक�शक :

न)भ�रत पक�शन ��स=�, म'�बई ४.

म�ळ ग�=��च� एक� प�न� ६३२] [१९४८ ��लच� ककमत दह� रपय�

प=म�)Iत� (प'नम'Kद )

१९९८

– पक�शक

�तच), मह�र�ष र�जय ��तहतय आत ��सकI त� म�डळ

न)�न पश��क/य इम�रत

म'�बई ४०० ०३२

�)K हक पक�शक�ध�न

म'खपIष �ज�)ट

कल� त)भ�ग, श��न, म'द ) ल�खन�म�ग� ��च�लन�लय

न�त�ज� �'भ�ष र�ड, म'�बई

–म'दक व)स=�पक

Page 2: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

श��क/य मधय)त; म'द �लयम'�बई

–म�लय

रपय� १२४/-

पक�शक

रघ'न�= ददप�ज� द���ई

न)भ�रत पक�शन ��स=�, म'�बई ४.

य� ग�=�चय� प'नम'Kद प'नपKक�शन�च�, तर भ�ष��त भ�ष��तर करणय�च�, न�टक, त�न�क=�, क�द�बर� तय�र करणय�च� )ग:र� �)K हक म�झय�कड� आह�त. य� ग�=�च� सपष लल�ख करन य�त�ल उत�र� घ�णय�� म�त क� �ल� ब�द� न�ह�.

ज�श� तबसलडग,

र�नड� र�ड एकसटZशन, (पब�धनक�र) क� . ��. ठ�कर�

म'�बई न�. २८

म'दक

रघ'न�= ददप�ज� द���ईनय� भ�रत तपटटग प��,६, क� ळ�)�ड�, तगरग�), म'�बई न�. ४

अधयक��च� तन)�दन

मह�र�ष र�जय ��तहतय आत ��सकI त� म�डळ�न� पब�धनक�र��च� �मग )�ङय पक�तशत करणय�च� य�तजल� आह�. तय� य�जन��तगKत पतहल� ख�ड, ` ’ आतमचररत �ह� मतहनय��प�);च पत�द झ�ल�. आत� ह� द'�र� ख�ड ` ’ र�ग� ब�प�ज� य��च� चररत. य�रप�न� पत�द ह�त आह�. ��त�रच� र�ज� पत�पस�ह आत म�)ळ�त�ल एक )तनद�र र�ग� ब�प�ज� अश� द�घ��च� परसपरतनगतडत चररत� ह�त�न पह�)य�� तमळत�ल. मर�ठ�श�ह�चय� अख�र�च� )सत'तनष इततह�� मह �न तर ह� ग�=�च� म�ल अनम�ल आह�. पब�धक�र��न� उपलबध अ�ल�ल� �)K म�ळ क�गदपत� अभय���न एक अतभन) ऐततह�त�क ` ’ प)K �)K जनत�ल� तय��चय� र�चक श:ल�त उपलबध करन ददल�ल� आह�. ��म�नय )�चक आत इततह���च� अभय��क ह� द�घ��न�ह� ह� प'सतक उपय'क )�ट�ल य�त श�क� न�ह�. पच�ड शम आत मर�ठ�श�ह�बदलच� कळकळ ह� ग�=�त ��ततय�न� ज� )त�. आध'तनक स)त�त भ�रत�चय� तनरमत�चय� पदकय�च� म'हतKम�ढ झ�लय�च� ��चक दशKन ह� एक पक�रचय� ऐततह�त�क दसत�):ज�त�न घडत�. अ�� ह� �)Kत�पर� मgतलक ग�= पक�तशत करत�न�, म�डळ पब�धनक�र��च� कI तजत� ) आपलय� कतKवप�त;च� �म�ध�नह� पकट कर�त आह�.

म�. ब�ळ���ह�ब ठ�करZन� ह� प'सतक���ठ� बर�च द'रमळ ��धन� प'रत)ल�. म�डळ तय��च� ऋ � आह�. श�. प�ढर�न�= ��)�त ह��न� पररशमप�)Kक ह� ग�= तय�र कर)�न घ�तल� आह�. म�डळ तय��च� आभ�र� आह�. ��प�दन �तमत�चय� अ=क पयत�न� ह� पक�शन त�द झ�ल� आह�. य� ��प�दन �तमत�त श�. प�ढर�न�=

Page 3: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

��)�त (तनम�तक), श�, अज'Kन ड��गळ� , डk. म�. ग�. म�ळ�, प�. श�षर�) म�र�, श�. दद. र. भ�ल�र�) ह� �दसय आह�त. म�डळ य� �तमत� �दसय��च�ह� आभ�र म�नत�.

डk. अ. र. क' लक ; ह�च� एक अभय��प� K त))�चक पसत�)न� ह� प'सतक�ल� ज�डल�ल� आह�. डk. क' लक lच�ह� म�डळ आभ�र� आह�. पतहलय� ख�ड�पम� �च पब�धनक�र��चय� ह� द'�-य� ख�ड�च�ह� उतसm� तK स)�गत ह�ईल ह�त ततळम�त श�क� न�ह�.

श��क/य म'द �लय��च� श�. प. श�. म�र�, ��च�लक, श��न म'द , ल�खन��मग� )पक�शन ��च�लन�लय, मह�र�ष र�जय, म'�बई ) श�. प. ज. ग���)�, व)स=�पक, श��क/य मधय)त; म'द �लय, म'�बई ) तय��च� �हक�र�, त��च म�डळ�च� �तच), श�. च�दक��त )ड� य��न� य� प'सतक�चय� छप�ईचय� क�म�त स)तn लक घ�तलय�न� ह� प'सतक )�ळ�)र )�चक��चय� ह�त� द� � शकय झ�ल� आह�.

मध'कर आष�कर

अधयक,

मह�र�ष र�जय ��तहतय आत ��सकI त� म�डळ

प�सत�त)क

र�जरष छतपत� श�ह मह�र�ज� मIतय�शयय�)र अ�त�न� ५ म� १९२२ र�ज� पब�धनक�र क� श) ��त�र�म ठ�कर� य��न� शप= घ�तल� ह�त� क/, ``�तयतनष छतपत� पत�पस�ह आत छतपतततनष र�ग� ब�प�ज� य��च� तपश�ल)�र इततह�� म� तलतहत�.’’ �तत ३० )षq म�हनत करन, उपलबध �)K ��धन��च� छ�नन� करन २१ म� १९४७ र�ज� ग�= प� K क� ल� आत त� र�जषlचय� समIत�ल� अपK क� ल�. प'ढ� `पत�पस�ह छतपतत

’ आत र�ग� ब�प�ज� य� न�)�न� ह� ग�= १९४८ ��ल� पत�द क� ल� आत आध'तनक मह�र�ष�चय� इततह���त एक मgतलक भर घ�तल�.

��त�रच� र�ज� पत�पस�ह आत म�)ळ�त�ल एक )तनद�र र�ग� ब�प�ज� य��च� चररत� परसपर�श� इतक/ तनगतडत आह�त क/ ��त�र� र�जय�च� उदय, त)क�� आत असत य��च त)च�र करत�न� य� द�न वकsचय� क�य�Kच� त)च�र कतततप � कर� � अतन)�यK आह�, आत मह �नच पब�धनक�र��न� ग�=�च� रचन� तश� क� ल� अ��)�. य� चररत�त इतर ज� प��ग�न'��र प�त� आत अतमत य�त�त तय�त ब�ळ�ज�प�त ह� द�श� आत एलदmनसटन, गtट डm तबगज, कv पटन रkबटK�न, कv पटन क�गन, ल�डत)क य��चय���रख� स=�तनक अतधक�र� तमत, कनKल ओवहन�, रkबटK गtट, �र ज�म� रर)�ट क�रन�क ह� जनम):र� आत श�)ट� डk. तमलन, प�लKमZटच� �भ��द ज���m हय�म, जkजK =kम�न ��रख� परद�शस= प�ठ�र�ख� य��च� उलल�ख कर�)� ल�ग�ल.

अ�� अ�ल� तर� य� चररतग�=�त प�म'खय�न� त�न वक/ आलय� आह�त. – द�न न�यक र�ज� पत�पस�ह आत र�ग� ब�प�ज� आत एक खलन�यक ब�ळ�ज�प�त न�त� आत तय�ल� ह�त�श� धरन ख�ळ� कर �र� म'�बई इल�खय�च� गवहनKर �र रkबटK गtट. ��डब'द�न� म� �� प�टल� मह ज� त� क� तय� =र�पय|त ज�ऊ शकत� य�च� अतलकडचय� क�ळ�त�ल एक उद�हर मह ज� ब�ळ�ज�प�त न�त�. पब�धनक�र��न� एक� ३० पकर ��त (पIष� २७५) आत तय�� प�रक अश� त)सतIत पररतशष�त ह� चररत क=न तपश�ल)�र क� ल� आह�. तय��चय� मत� पत�पस�ह आत र�ग� ब�प�ज� मह ज�च ��त�-य�चय� र�जयक��त�च� इततह��.

य� ग�=�च� म'खय चररत न�यक मह ज� र�ग� ब�प�ज� प तय�चय� जनममIतय�च� न~द क�ठ� आढळत न�ह�. र�ग� ब�प�ज�चय� आय'षय�त�ल लक �य क�य�Kल� उठ�) तमळ�)� मह �न तय�च� प�)K)Iत ���गत��न� पब�धनक�र��न� तश)�ज�र�ज�चय� स)र�जय स=�पन�चय� क�य�Kच� प�रKभ�म� म�ठ� औतचतयप� Kप � य�

Page 4: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

रठक� � म��डल� आह�. ` ’ सहद)� स)र�जय य� शबद पय�ग�बदल जर� क�ह�मतभ�द अ�ल� तर� द�द�ज� नर�पभ��च� पत�, `ह� म- ’ ह�ष र�जय आह� ह� ज�ध� कर�णय�त�ल उलल�ख य� आत इतर �मक�ल�न ��धन�)रन ` ’ शZद�(�ह�द�) लगतचय� स)य�भ� र�तहड�रर�चय� मन�त�ल ` ’ ह� र�जय वह�)� ह� इचछ� ` ’ ब�ड)�लय� तश)र�य��न� कश� प� K क� ल� य�च� =�डकय�त प �मपKकप � तनरप पब�धनक�र��न� क� ल� आह� आत प'ढ�ल क=�)सत�च� प�रKभ�म� उतम र�त�न� तय�र क� ल� आह�.

१७व� आत क�ह� अ�श� मह�र�ष�च� इततह�� ह� )तन���ठ� झ�ल�लय� भ��ड त�ट��न� भरल�ल� आह�. ऐततह�त�क घर�णय��च� ज� क�गदपत पत�द झ�ल�ल� आह�त तय�त ` ’ )तन ह�च त)षय प�म'खय�न� आल�ल� आह�. य�च� क�र ` ’ )तन ह� ��म�तजक पततष�च� आत र�जक/य आक��क�च� ��धन ह�त�. तय�तल� आर=क भ�ग ह� गg स)रप�च� ह�त�. `उतर�ड�ल� न��न� द� �, ’ प द�दल� अ��)� प�ट�ल र� � य� ल�कग�त�)रन ` ’ )तन ह� ��स=� मधयय'ग�त ��म�तजकदIषट� दकत� म�ल�च� ह�त� य�च� कलपन� य�ईल. ददलल�पत�ल� तनय�ततत कर �-य� मह�दज� सशद�ल� )दकल-इ-म'त�तलक य� पद�प�क� श� ग~द�च� ` ’ प�ट�लब�ब� ह� दकत�ब अतधक भ�ष �च� )�टत ह�त�. त�वह� )तन���ठ� धडपड ह� ग'प� घर�णय�त�ल ल�क��न�ह� अटळ ह�त�, आत मह �न र�ग� ब�प�ज�न� )तन���ठ� धडपड क� ल� य� क�र �न� तय�ल� द�ष� ठरत) � य�गय न�ह�.

तश)र�य�कड�न आपलय� )�श�ज��न� तमळ�ल�ल� )तन ह� ` ’ र �ष��)���ठ�आह�. ` ’ )तनद�र ह� र�जय�च� ` ’द�य�द खर� प ` ’ द�य�द मह ज� )�ट�कर� नवह� तर स)र�जयस=�पन�चय� क�य�Kत�ल ` ’ �हक�र� ह�त य�च� ज� �) ठ�)�न आपलय� )तन�)र प� � ��ड�न अन�क )तनद�र तश)क�य�Kत ��म�ल झ�ल� ह�त�. र�ग� ब�प�ज�ल� ह� त)च�र�र � म�नय अ��)�. १६५५��ल� ग'�ज म�)ळचय� द�शम'ख�ल� अभयद�न द�त�न� तश)�ज�र�ज� मह त�त, `आमचय� इम�न�)र� आपल� म�न ठ�)�न आमह�प��� य� �, ’ क� � ग�ष�च� सचत� न कर � ह� अभयद�नच र�ग� ब�प�ज�ल� प�र � द� �र� ठरल� अ��)�, ह� क�लय�ह� पद�च� अप�क� न करत� क� )ळ पत�पस�ह�चय� इम�न�)र� आपल� म�न ठ�)�न र�ग� ब�प�ज� तनष�न� लढल� ह� पब�धनक�र��न� र�ख�टल�लय� तय�चय� चररतर�ष�)रन सपष ह�त�.

१८०३चय� )�ईचय� तह�न� र�)ब�ज�न� ` ’ मर�ठ� र�जय इ�गज��चय� पतप�ढ�)र (?) गह� ट�कल� ह�त�. १८११ ��ल� एलदmनसटन प'णय�च� र���डZट मह �न आल�. तय�च� तनय'क/ ह� ज � क�य ` ’मर�ठ� र�जय�च� दद)�ळख�र� ज�ह�र करन त� ल�प�� करणय���ठ�च त)ध�तय�न� क� ल� ह�त�. य�ग�य�ग अ�� क/ ह� ��ह�ब १७९५ ��ल� आल� नश�ब क�ढणय���ठ� मह �न म�यद�श ��ड�न भ�रत�त आल� आत १७९६ ��ल� तय�च� पतहल� न�म �क बन�र� य�=� नय�य ख�तय�त�ल एक ��ध� �ह�ययक मह �न झ�ल� आत न�मक� तय�च )ष; द'�र� ब�ज�र�) प�श)� झ�ल�. प'ढ� ब�ज�र�)�ल� पदचय'त करन तय�च� न�म �क बन�र�ज)ळचय� परर�र�त बह)त�Kत क� ल�, आत द'द�)�न� १८३९ ��ल� ��त�रचय� पत�पस�ह�ल� य�च शहर� )न)�����ठ� ध�डणय�त आल� आत मर�ठ��चय� �त�च� उरल��'रल न�)तनश� �ह� उदध)सत ह�णय�चय� म�ग�Kल� ल�गल�. ` ’ क�श� ह� रठक� मर�ठ��चय� उतकषKक�ल आत त)न�शक�ल य��चय�श� अपतयकररतय� तनगतडत झ�ल� आह�. `मर�ठ� प�तशह� ए)ढ� पतपतत झ�ल�.’ य� म�त�च� उद�ष करणय���ठ� ग�ग�भट क�श�हन आल�, परम�न�द�न� तश)चररत�च� प)चन क�श�त क� ल� आत तय�च क�श�चय� परर�र�त छतपत�च� र�जय ख�ल�� करन प=म द'�-य� ब�ज�र�)�ल� आत मर�ठ� �त�च� न�म�तनश� � द�ख�ल र�ह नय� मह �न इ�गज��न� पत�पस�ह�ल� प�ठत)ल�. इततह���च� )ळ ह� अ�� अन�कलन�य अ�त�.

पत�पस�ह�ल� आपलय� )चKस)�ख�ल� ठ�)णय���ठ� र�)ब�ज� आत क� पन� �रक�र आप�पलय� पर�न� पयत कर�त ह�त�. ��त�रज� र�ज� द'�र� श�ह मह�र�ज त=� आब���ह�ब य��चय� मIतय�न�तर १८०८ ��ल� पत�पस�ह मर�ठ� दgलत�च� धन� बनल�. त'मह� =�रल� श�ह ) म� =�रल� ब�ज�र�) अ�� आपल� न�त� र�ह�ल. अश� बत�) � करन र�ज�ल� आपलय� अ�दकत ठ�)णय���ठ� ��खरप�र �च� क�म र�)ब�ज� �तत कर�त ह�त�. प र�ज�च� ह� �र� क' च�ब � ल�क��चय� लक�त य�त ह�त�. अश�)�ळ� र�ज�च� �'टक� करणय���ठ� र�ग� ब�प�ज� प'ढ� आल�. आत क�ह� तनतमत�न� एलदmनसटनच� ग�ठ घ�ऊन छतपत�चय� द:नय�)स=�च� तन)�दन तय�न� ��ह�ब�� क� ल�. आत छतपत�ल� )�चत)णय���ठ� मदत�च� य�चन� क� ल�. एवह�न� एलदmनसटनन� तचट ���न� ��दर क� ल�लय� मर�ठ��चय� बखर�च� )�चन करन तश)श�ह�च�

Page 5: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

पररचय करन घ�तल� ह�त�, प पतयक र�जक�र �त हसतक�प करणय�प�); ��त�रचय� दकललय�)र नजरक: द�त अ�ल�लय� पत�पस�ह�च� तय���ठ� ��मत� ह)� ह�त�. र�ग� ब�प�ज�न� आवह�न स)�क�रल� आत र�मद��� तशषय��च� )�ष ध�र करन ` ’ जय जय रघ')�र �म=K अश� गजKन� कर�त, अन�क ह�लअप�ष��न�, म�रह� �ल� त~ड द�त मह�र�ज��च� ग'पप � भ�ट घ�ऊन ��ह�ब�ल� ह)� त� ��मत�पत तमळत)ल� आत तय�चय�कड�न मदत�च� आर��न घ�तल�. आत य�=�नच र�ग� ब�प�ज�चय� क�य�Kच� श'भ�र�भ झ�ल�. र�)ब�ज�ल� य�च� �'ग�)� ल�गल� अ�)� क�र , तय�न� पत�पस�ह�च� ��त�-य�चय� दकललय�)रन उचलब��गड� करन )���ट�चय� द'गKम दकललय�त तय�ल� कड�क�ट ब�द�बसत�त तय�न� ड��ब�न ठ�)ल�. ह� ��र� र�महषKक�रक प��ग पब�धनक�र��न� म�ठ� कgशलय�न� र�गत)ल� आह�.

र�ग� ब�प�ज�चय� पयत�म'ळ� अ��ल अ=)� आपलय� ज������म�mK त र�जय�चय� छळ���ब�ध� तमळ�ल�ल� म�तहत� एलदmनसटनल� पटल� अ��ल मह �न अ��, इ�गज-मर�ठ� ��घष�Kल� त�वह�प���न �'र)�त झ�ल�. र�ज� इ�गज�कड� ज�ऊ नय� अ�� र�)ब�ज�च� पयत आत र�ज�ल� आपलय� ब�ज�ल� )ळत)णय�च� ��ह�ब�च� पयत य�त�न परसपर��च� ��ब�ध तबघडत ग�ल�. २८ ऑकट�बर १८१७ र�ज� ब�ज�र�)�न� आलय� �:नय�च� जम)�जम) ग�रप�र�)र (आजच� ���न हkतसपटल) क� ल� आत इ�गज��चय� र�त�ड�न��)र च�ल�न ज�णय�च� दद)� तनत�त क� ल�. प त�द झ�ल�ल� �:नय, जर�पटकय�च� क�ठ� म�डल�, अपशक' न झ�ल� मह �न प'ढ� ग�ल�च न�ह�. ब���)ध अ�ल�लय� इ�गज��च� २८च� क�ळर�त टळल� त� ��)ध झ�ल� आत जर�पटकय�च� म�डल�ल� क�ठ� मर�ठ� र�जय म�ड�न ब�ल�.

१८१७-१८ ह� क�ळ पत�पस�ह�चय� ज�)न�त�ल अतय�त क��ट�च� क�ळ ह�त�. र�)ब�ज�न� र�ज�ल� तय�चय� परर)�र��ह )���ट�)रन ब�ह�र क�ढल� आत आपलय� य'दछ�) �त द�खल करन घ�तल�, आत त� इ�गज��चय� ह�त� ल�ग� नय� मह �न आपलय�बर�बर र�न�म�ळ mरmटत न�ल�. प'ढ� य'द ��पल�. र�)ब�ज�न� शर �गत� पतकरल�. इ�गज��न� र�ज�च� कबज� घ�तल�. म�ठ� ददम�ख�न� तय�ल� ��त�-य�� आ ल� आत त�=�न प'ढ� न)� प)K �'र झ�ल�.

पब�धनक�र��न� �मक�ल�न मर�ठ�, इ�गज� ��धन� त)श�षतn प�श)� दपर, मर�ठ� दपर, रम�ल प)��) Kन�, ऐततह�त�क क�गदपत�, एलदmनसटनच� चररत आत तर इ�गज� ग�= य��च� तपश�ल)�र अभय�� क� ल� ह�त�.य�च� आपलय� ग�=�त ज�ग�ज�ग� ज� उलल�ख क� ल� आह�त आत आपलय� त)ध�न��चय� प'षट=K ज� द�घK पररतशष� ज�डल� आह�त तय�)रन च��गल�च पतयय य�त�. पब�धनक�र��प�); ह� त)षय ब�. ड�. ब��, ` ’ सट�र� ऑm ��त�र� कलकत� १९२२, आत अडवह�क� ट र. ग�. र� �, ��त�र�, `छतपतत

’ पत�पस�हमह�र�ज य��च� चररत प' � १९२९, य� द�घ��न� ह�त�ळल�ल� ह�त�, प तय��चय� तन)�दन�न� क�ह� मय�Kद� ह�तय�. पब�धक�र��न� तय� ग�=�हन अतधक तपश�ल)�र म�तहत� द�ऊन य� त)षय�ल� प� Kत) द�णय�च� पयत क� ल� आह�. अ=�Kत १९४७न�तर ज� न)���धन� उपलबध झ�ल�, ग�= तनम�K झ�ल�, तय�च� उपय�ग करन घ�ऊन त)दम�न ग�=�त�ल त)षय�ल� प�रक अश� म�तहत�च� पररचय करन द� � आ)शयक )�टलय�न� त�� करणय�च� पयत य� प�सत�त)क� त क� ल� आह�.

पत�पस�ह�ल� र�जय तमळ�ल�, प र�ग� ब�प�ज�ल� ��त�-य�त न�कर� ददल� ग�ल� न�ह�. पत�पस�ह तय�ल� त)�रल� ह�त� क/ क�ह� ह�त�न� तय�ल� ब�ज�ल� ठ�)ल� ह�त� ह� ���ग � कठ� आह�. पब�धनक�र मह त�त, ` ’ र�ग� ब�प�ज� उघड� र�तहल�(पI. ४५) प आपल� ��य ल�)� अ�� तय�न� ` ’ आक�श क� ल� न�ह�. ��त�रचय� न�कर�प�क� र�ग� ब�प�ज�न� ज� �नब'ज�न क� पन� �रक�रच� न�कर� पतकरल� अ��)�. क� पन�त र�हन आप र�ज�च� ��)� च��गलय� र�त�न� कर शक� अश� तय�च� भ�)न� अ��)�. क� पन� �रक�र ` ’ न�रट)�� ज)ळ कर�त अ�त तय�म�ग� तय��च�ह� क�ह� ह�त� अ��)�. प�शव��चय� त)रद ब�ळ�ज�प�त न�त� आप �� च��गल� उपय�ग� पड�ल मह �न एलदmनसटन तय�ल� क� पन�चय� न�कर�त ठ�)ल� ह�त�, आत तय�च� ��ह�ब��न� मर�ठ� र�जय�च� ��प� K न�श करणय�चय� क�म� च��गल� उपय�गह� करन घ�तल� ह�त�. र�ग� ब�प�ज� ह� एलदmनसटनकड� पत�पस�ह�च� क: दmयत घ�ऊन ग�ल� त�वह� छतपत�श� क� पन�च� क�ह� ब�ल � च�लल� आह�त, ह�च� �'तर�म �'ग�)� ब�ळ�ज�प�त�ल� ल�ग� द�ऊ नक��, अ�� तय�ल� बज�)णय�त आल� ह�त�. कद�तचत न�त�चय� ��त�-य�त�ल कटक�रस=��न�)र ब�र�क नजर ठ�)णय���ठ�च र�ग� ब�प�ज�ल� क� पन� �रक�रचय� ��)�त रज� करन घ�तल� अ��)�.

Page 6: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

१८१८ त� १८३९ य� २१ )ष�|चय� क�लख�ड�त ज� ज� घडल� तय�च� ��द�त )Iत��त पब�धनक�र��न� ददल� आह�. तय�म'ळ� तय�त)षय� अतधक तलतह � य�=� आ)शयक न�ह�. पर�त' एलदmनसटनच� य� ��प� K पकर �त�ल भ�तमक�. ��त�रच� प�तलरटकल एज�ट आत र�ज�च� एक �तनमत मह �न कv पटन ज�म� गtट य�न� तन)Iत�न�तरह� र�ज�श� ठ�)ल�ल� ऋ �न'ब�ध आत ब�ळ�ज�प�त न�त� य�न� ��डब'द�न� )�ग�न पत�पस�ह�च� क�� छळ क� ल�, य���ब�ध� पसत'त ल�खक�ल� नव� ��श�धन�चय� आध�र� ज� क�ह� म�तहत� तय���ब�ध� य�=� अलप�� त))�चन कर�)य�च� आह�.

��त�र� र�जय�च� तनरमत� ह� एलदmनसटनचय� ख�� र�जन�त�च� त)जय ह�त� अ�� ��म�नयतn म�नल� ज�त�. एक�त ��व� शतक�चय� �'र)�त�चय� क�ळ�त दखखन द�श�च� क�रभ�र करणय���ठ� क� पन� �रक�रन� म�ऊ� ट सट'अटK एलदmनसटन आत =kम� मन� य� द�न म� ���च� न�म �क क� ल� ह�त�, य��प:क/ पतहल� र�जन�त�ज ह�त� आत द'�र� र न�त�ज. क� पन� �रक�रच� दतक �त आत प'ढ� �)K द�श�)र �त� दIढम�ल करणय�� य� द�घ��च� क�मतगर� महत)प� K ठरल�. ह� द�घ�ह� म�लतn ��म�जय)�द� ह�त�, प इ�गज��च� र�जय ल�क��न� स)�क�र�)� मह �न तय��च� त)र�� ��प�दन करणय���ठ� क�ह� अ�श� तय��न� उद�रमत)�द� ध�र �च� प'रसक�र क� ल� ह�त�. मन� ह� प�म'खय�न� ��न�न� ह�त�, आत एलदmनसटनचय र�जक/य ड�)प�च��न� तय�च� प� K प�टठब� ह�त�. एलदmनसटनच� ` ’ श�)टच� प�श)� अश� त� ��भ�)न� कर�त अ��.

प�शव��श� लढ� द�ऊन क� पन�न� ज� मर�ठ� पद�श सजकल� ह�त� तय�च� त)लह� कश� ल�)�)य�च� ह� एक म�ठ� �मसय� गवहनKर जनरल लkडK ह�ससटगजप'ढ� ह�त�. – क� पन� �रक�रप'ढ� द�न पय�Kय ह�त� एक तश)�ज�चय� )�शज�ल� एक छ�ट�श� ज�ग�र द�ऊन तय�ल� स)स= ब�त) � आत द�न र�ज�ल� सजकल�लय� मर�ठ� म'लख�च� त)श�षत- न�र�-भ�म� नद��मधल� एक छ�ट��� पद�श ब��ध�न द� � आत तय�ल� मय�Kददत स)रप�च� ��)Kभgमत) द� �, मय�Kददत ��)Kभgमत) ह� ��कलपन� र�जयश�स�चय� क� तय�ह� त�द��त�त ब�त न�ह�. ��)Kभgमत)�च� त)भ�जन मह ज� ��)Kभgमत)�च� त)न�श�कर ह�य. ��त�-य���ठ� इ�गज��न� ह� ख�� र�जन�त� श�ध�न क�ढल� ह�त�. ब�ह ��न� बळक�)ल� तर� मर�ठ� �त� छतपत�चय� )�शज�ल� परत तमळ)�न द�ऊन मर�ठ��च� �ह�न'भ�त� आत प�टठब� क� पन� �रक�रल� तमळ)�)य�च� ह�त�. इकड� बह)I�द��न� ख�ष करणय�कररत� आत तलख�पढ� क� ल�ल� तनष�)�त क�रक� न क� पन� �रक�रल� तमळ�)�त मह �न श�) म�श� रमणय�त बह)I�द��न� ज� दतक � म'कप � )�टल� ज�त अ��. तय�च दतक �च� एक m� ड बन)�न तय�त�न ��सकI त कkल�जच� (ह�च प'ढ� प�न� कkल�ज आत न�तर ड�कन कkल�ज बनल�) कलपन� तनघ�ल� आत आपलय� उद�रमत)�द�च� पदशKन करन तय�न� ब�ह ��च� ह� त)र�� ��प�दन करणय�च� आत प�टठब� तमळत)णय�च� पयत क� ल� आत तय��न�द�ख�ल तबरटश र�ज)ट ह� ` ’ ईरर� )रद�न )�ट� ल�गल�, अश� य� ��म�जय)�द� एलदmनसटनन� इ�गल�डमध�ल �मक�ल�न तत)ज ज�र�म� बZ=vम य��चय� `अतधक��च�

’ अतधक �'ख य� उद�रमत)�द�च� ब'रख� घ�ऊन आपल� म�ळ ��म�जय)�द� स)रप झ�कणय�च� पयत क� ल�.

एलदmनसटनन� २५ �पटZबर १८१९ र�ज� ११ कलम� तहन�म� र�ज�बर�बर क� ल� त� मह ज� प'ढ� ह� �-य� ��म�लन�मय�च� प�)Kतय�र� ह�त� अ�� मह त� य�ईल. त)श�षतn कर�र�त�ल २ आत ५ य� कलम�न� र�जय�चय� त)तलन�करणय�च� ��त�)�च करन ठ�)ल� ह�त�. कलम २ मह ज� `इ�गज बह�द�र य�च� �रक�र��त�न ज� र�जय द�त आह� त� घ�ऊन �रक�र इ�ग�ज बह�द�र य��च� कह�त ) मदत�त तनर�तर ��त�ष�न� र�हन इ�ग�ज बह�द�र य��च� �लल�म�लत�न� हरएक क�म कर�त ज�ऊ.’ अश� नमन�ल�च भ�तमक� घ�ऊन कलम ५मधय� स)चछ इश�र� ददल� आह� क/, `मह�र�ज य�च� �रक�र�त�न क�ह� तm�)त पडलय�� य� तहन�मय�च� रईन� (त)च�र�न�) मह�र�ज य�च� �रक�र�� ज� m�ईद� आह� त� बरब�द ह�ईल. र�ज�न� ब�ह�रचय� म� ���न� भर�)य�च� न�ह�. पतव)ह�र कर�)य�च� न�ह�, लग�� ब�ह�रग�)� ज�)य�च� न�ह�, अ=)� घरग'त� क�र �सत) ब�ह�रचय� ल�क��श� व)ह�र कर�)य�च� अ��ल तर त� इ�गज��चय� म�mK त कर�)� अश� ज�चक ब�धन� य� कलम�त ह�त�. ह�च मय�Kददत ��)Kभgमत)�च� स)रप ह�त�. ५व� कलम�त अश� �)लत ददलय�न� जह�ग�रद�र��च� m�)ल� ) र�ज�श� तय��च� ��घषK �'र झ�ल� आत क� )ळ य� ५व� कलम�च� आध�र घ�ऊन रkबटK गtट य� गवहनKरल� र�ज�चय� पदचय'त�च� क�र)�ई कर � ��प� झ�ल�. ह� ��र� एलदmनसटनन� म�ठ� ध�तKप � क� ल� ह�त�.

Page 7: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

१८१९चय य� तहन�मय�� १८२६ ��ल� एक च�र कलम� प'र) � ज�ड�न परत एकद� १८१९ ��लच� तहन�म� बळकट करणय�त आत र�जय�चय� ��म��च� तपश�ल, �ह� जह�ग�रद�र��च� न�)�, र�ज�चय� खच�Kच� तरत�द, य��च� प'नरच�र करणय�त आल� ह�त�. पत�पस�ह�ल� अ�� )�टत ह�त� क/, आपलय� न�कर�ल� मह ज� ब�ज�र�) प�शव�ल� एकद� तड�प�र क� ल� मह ज� तय�न� तगळ�कI त क� ल�ल� �)K म'ल�ख इ�गज आपलय� स)�ध�न करत�ल. प ह� �रळ��ट व)ह�र इ�गज��चय� र�जन�त�त ब�त नवहत�. य�=� एक ग�ष प�म'खय�न� लक�त ठ�)ल� प�तहज�, त� ह� क/ एलदmनसटनन� तश)�ज�चय� )�शज�त रढ झ�ल�ल� ` ’ छतपतत ह� दकत�ब�च� च'क� न�'द� क�ठ� उलल�ख क� ल� न�ह�. ��त�-य�च� प�तलरटकल एज�ट मह �न गtटच� न�म �क क� लय�)र तय�ल� ददल�लय� एक� ��चन�त एलदmनसटन मह त�, `र�ज�च� पज� आत स)तn र�ज� य��चय� मन�)र अ�� सबब)�)� क/, ��त�र� र�जय�चय� हद�त�ल ख�ड�-ख�ड�त�न र�ज�च� झZड� mडकत)ल� अ�ल�, आत त�=�ल रतह)��� ह� जर� र�ज�च� पज�जन अ�ल� तर�, न�)�प'रत��'द� तश)�ज�चय� ��म�जय�च� प'नज;)न करणय�च� इ=� इर�द� न�ह�. (it is not intended to revive even in name the empire of seevajee) तबरटश �रक�र ह� ��)Kभgम आह� ह� त)च�र जर र�ज�न� आतम��त

’ क� ल� न�ह� तर आप तनम�K क� ल�ल� ह� ��त�र� र�जय एक दद)� आपलय�)रच उलट�ल अश� ध�कय�च� ��चन�ह� तय�न� गtटल� ददल� ह�त�. ` ’छतपत� ह� दकत�ब ��हतजकच इ�गज� तहन�मय�त न�ह� प तय�च� मर�ठ�त तज'Kम� करत�न� तलतपक�न� ` ’ छतपत� ह� शबदपय�ग क� ल� आह�.

एलदmनसटन ह� ��म�जय)�द� अ�ल� तर� तबरटश��च� ��म�जय भ�रत�)र दकत� क�ळ रटक� ल य�बदल तय�चय� मन�त श�क� ह�त�च. आपल� तमत ज�म� मvदकनट�श य�ल� १८१९ ��ल� तलतहल�लय� पत�त त� मह त� क/, ``तबट�श �रक�र ह� क�ल��तर�न� नष ह� �र ह� म�झ� त)ध�न क� तय�ह� प�)Kगह�)र आध�रल�ल� न��न तनव)ळ तक�K)र आध�रल�ल� (not orejudice, but reason) आह�.’’ भ�रत�य��चय� त�क ���ठ� प�द�तशक भ�ष�त�न तय�र क� ल�लय� तय�चय� प'ढ� पडल�लय� प'सतक��च� दढग�र� प�हन तय�च� �हक�र� तबगज तय�ल� ह� ��र कश���ठ�, अ�� �)�ल करत�. तय�)र एलदmनसटन मह त�, एतद�श�य��न� तशकत)णय���ठ� प तय�चपम� � आपलय�ल� य'र�पल� परत ज�णय�च� म�गK द�खत)णय���ठ� (To educate the natives, but it is high road back to Europe)

)�सतत)क एलदmनसटन ह� पत�पस�ह�चय� र�जयक�रभ�र�)र ख�ष ह�त�. ��त�-य�चय� एक� भ�ट�त गtट डmचय� त�लम�त तय�र झ�ल�लय� य� र�ज�चय� )�ड�त�ल ख�जग� ख�ल�ल� त� भ�ट द�त�. तय� ख�ल�त ट�बल-ख'च;)र ब��न तश)�ज�च� ह� )�शज क�मक�ज करत� य�च� तय�ल� अच�ब� )�टत�. आत त� मह त� अश� पक�रचय� श��तत�)�द� )�शज�बदल तय�चय� प�)Kज�ल� (तश)�ज�ल�) क�य )�टल� अ�त� ह� मल� ���गत� य� �र न�ह�. (I do not know what his ancestor would think of so peaceful a descendent) र�ज�ल� द�ख�ल एलदmनसटनबदल आदर )�टत अ��. एलदmनसटनचय� तनर�प �म�र�भप��ग� ज� म�नपत तय�ल� द�णय�त आल� ह�त� तय�)र पतहल� स)�कर� पत�पस�ह�च� ह�त�. १८३६प���न तबरट� अतधक�-य��न� ज�वह� र�ज�त)रद क' भ��ड रचणय�� �'र)�त क� ल�. त�वह� आपलय� २३ म�चK १८३७चय क�टK ऑm ड�यर�कट�K य� क� पन� �रक�रचय� �)Kश�ष ��स=�कड� क� ल�लय� त)न) � पत�त त� आलय�)र क� ल�लय� आर�प��च� चgकश� करणय���ठ� एलदmनसटनच� मत म�ग)�)� अश� त)न�त� करत�. गtट डmन� द�ख�ल १८३९ त� १८४९ अ�� �तत दह� )षq पतव)ह�र करन र�ज�च� तनद�तषत) एलदmनसटनल� पटत)णय�च� पयत क� ल�, प तय�न� य� पश�)र र�ज�चय� ब�ज�न� अ=)� त)रद अ�� क� त�च मत गtट आत तर तबरटश��पम� � क� क� ल� न�ह� ह� एक न उकल �र� क�ड� आह�. �मज� एलदmनसटन य� क�ळ�त भ�रत�तच अ�त� तर तय�न� ह� ��कट ट�ळल� अ�त� क�? क� ��म�जय)�द� एलदmनसटनल� ज� ह�त� आह� त� ठ�कच आह� अ�� )�टत ह�त�? क� य�च उतर आजपय|त तर� क�ठ� ��पडल� न�ह�. र�ग� ब�प�ज� तय�ल� कध� भ�टल�च न�ह� क�य? क� तय�चय� पयत�ल� यशच आल� न�ह�? एलदmनसटनन� अश� त)रक/ आत मgन क� स)�क�रल� ह�त�?

य� पकर �प�श� �'र)�त�प���न ��ब�तधत अ�ल�ल� द'�र� पम'ख वक/ मह ज� कv पटन ज�म� गtट. १८१८१ ��ल� प=म र�ज�ल� भ�टल�, आत दद)�Zदद)� तय�च� ऋ �न'ब�ध दIढच ह�त ग�ल�. र�ज�चय� पदचय'त�च�, )न)���च� आत श�)ट� अ)त�र �म�प�च� �)�Kत अतधक द'nख जर क� � इ�गज�� झ�ल� अ��ल, तर त� ज�म� गtटल�, अ��च मह �)� ल�ग�ल.

Page 8: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

१८१८१चय� एतपल मतहनय�त गtटन� ��त�-य�चय� र�जयक�रभ�र�च� ��त� आपलय� ह�त� घ�तल�. एलदmनसटनचय� ��चन��पम� � र�जयक�रभ�र प�तहल�. र�ज�ल� शह� � करन ��डल�. तहन�मय�च� क�ट�क�र प�लन कर � आत एलदmनसटन ��ह�ब�च� मज; ��प�दन कर �, क�र `तमत मह �न त� m�र म�ठ� म� �� आह�, प एकद� क� जर त� ��त�पल�, तर तय�चय� ��रख� भय�कर म� �� न�ह�.’ (great in friendship and terrible in wrath) य�च� ज� �) तय�ल� �तत करन द� �, इतय�द� क�म� तय�न� अकलहश�र�न� प�र प�डल�. आत १८२२��ल� र�ज�कड� क�रभ�र�च� �)K ��त� स)�ध�न करन त� २८२३ र�ज� ल�डनल� परतल�. र�ज� आत गtट ह� �म)यसक ह�त� आत तय�म'ळ� तय� द�घ��च� च�र )ष�|त च��गल�च म:त� जमल�. ��त�र� र�जय, र�ज� आत पज� य��चय� तहत�च� तय�ल� ज� �) ह�त� ह� तय�चय� उपलबध ख�जग� पतव)ह�र�)रन लक�त य�त�. भ�रत�त�न तन)Iत ह�ऊन य� �-य� क� पन�चय� अतधक�-य�कड� त� आ)ज�Kन ��त�-य�च� चgकश� कर�त अ��. १८२३ ��ल� र�ज�ल� ध�डल�लय� एक� पत�त त� मह त�, `��त�-य�त)षय� �गळय� च��गलय� ग�ष� ऐकणय�� म� उत�'क आह�. जग�तलय� क�ठलय�ह� भ�ग�प�क� मल� ��त�-य�त अतधक र� आह�.’ १८३० ��ल� ��त�-य�च� र�त�डZट रkबटK�न� तय�ल� भ�टल� आत मह �ल�, `श�म�त मह�र�ज आपल� रयत�ल� बहत �'�दर आत य�गय आह�त. आपल� र�जय म�ठ� दकत�न� आत उद�रत)� करन च�लत)त�त ) आपल� द�श �'रतकत र�खल� आह�. इतक� अ��न क� पन� �रक�रश� अकI ततम स�ह करन अ�त�त. य�जपम� म� म� �द�ददत अप�क� कररत� क/ ज� ज� उतर�तर ग)रनर जनरल ततकड� य�त�ल तय��न� आपल� सत'त� ब�दशह�प�श� कर�)�, ज�प���न मल� जलमबर �म�ध�न ह�ईल.’ (इ�गज� पत�च� मर�ठ� भ�ष��तर प�श)� दपर भ�ग ४२:४५) र�जयक�रभ�र�त)षय� ��चन� द�त�न� १८२८चय� एक� पत�त त� र�ज�ल� तलतहत�, `क�यKप) त�, ��)ध�नत�, क�टक�र आत उद�रत� ह� त'झय� क�य�Kच� चत'n��त� अ�ल� प�तहज�.’ (Be active, vigilant, economical and liberal) ��त�रच� पज�, श�त�व)��य, तशक इतय�द� त)त)ध क�त��कड� आपलय� ��)�तन)Iत�न�तरह� तय�न� आपल� लक प'रत)ल� ह�त�. ��त�र� र�जय आत र�ज� )�चल� प�तहज�त अ�� तय�ल� �तत )�टत र�तहल�. `��त�र� द�श म�झ� ख��गत अ�त� तर इतक� अगतय� क� ल� न�त�, ’ पर�त' आपल� द�श�च� �)Kक�ळ तहत वह�)� ह�च तय�च� भ�)न� ह�त�.

१८३९च� र�ज�च� पदचय'त�, आत १८४८��ल� झ�ल�ल� ��त�र� र�जय�च� त)ल�नकर य���ब�ध�च� आपल� मत� तनरभडप � एलदmनसटनल� कळ)�न क� पन� �रक�रच� क�� च'कल� ह� द�ख)�न द�णय�च� पयत तय�न� क� ल� आह�. ��त�-य�च� र�ज� आत तय�च� र�जय ह� अश�र�त�न� आपलय� ड�ळय�द�खत न�ह��� वह�)�, आप ल�)ल�ल� र�पट�, ज� डgल�न� )�ढत च�लल� ह�त� त� अ�� एक�एक/ उखड�न ट�कल� ज�)� य�च� ख�त तय�ल� श�)टपय|त ल�ग�न र�तहल� ह�त�. (तय�च� मIतय� २८ �पटZबर १८५८ र�ज� )य�चय� ६९व� )ष; झ�ल�) ��त�र�पकर �त तबरटश��च� )�ग �क प�म�त कप �च� नवहत� य�बदल तय�चय� मन�त ततळम�तह� श�क� नवहत�, अ�� अ��नह� आपल� ख�जग� मत� ज�ह�रप � म��डणय�च� आत र�ग� ब�प�ज�ल� मदत करणय���ठ� एलदmनसटन आत गtट��रख� म� �� प'ढ� क� आल� न�ह�त ह� �मजत न�ह�, आत तय�च� ख�तह� )�टत�.

पत�पस�ह आत गtट य��च� म:त� अ��ध�र स)रप�च� ह�त�. कI ष र�) र�मर�) तचट �� य�न� रचल�लय� �मक�ल�न पदमय चररत�त महटल� आह�, ``ग��ट��ह�ब बड� ध�र । �ब र�जनम� महश�र । उ�� र�ज� पत�प चत'र । तमल�य तलय� अपन�म� ।। गtट स)तnल� ` ’ मर�ठ� म� �� मह )�न घ�त��. मर�ठ��च� ��प� K इततह�� तय�न� तलतहल� त� क� )ळ जय� मर�ठ��प���न आप भ�रत�च� र�जय सजक� न घ�तल� त� मर�ठ� क� आह�त, ह� ��-य� य'र�पल� कळ�)� य� ह�त�न� ह�य. तय�म'ळ� ग�=�चय� न�म�तभध�न�त ` –म�गल��च� ह�� आत तबरटश

’ �त�च� उदय ह� जkन मर� य� पत�द पक�शक�न� �'चत)ल�लय� न�म��तर�च� तधक�र करन त� आपल� हसततलतखत परत घ�ऊन य�त�, आत य� प'सतक�)र स)तnच� �'म�र� २००० प�ड खचK करन ल�tगमन क� पन�म�mK त पक�तशत करत�. अ�� ह� तडmद�र गtट ��त�र� पकर �त म�ग तगळ�न क� ब�ल� ह�त�?’’ [गtट डmचय� इततह�� पक�शन�ब�बत पब�धनक�र��न� ज� तपश�ल ददल� आह� (पI. ६८) तय�त =�ड��� द'रसत� ह)�. प�ह�, पसत'त ल�खक�च� गtट डm ह� ग�= (पI.१९६-२०५)]

१८३५पय|त ��र� क�ह� ठ�क ह�त�. गtटन�तर आल�ल� र�त�डZट कv . तबगज (१८२३-२६) कv . रkबटK�न (१८२७-३२) आत लkडत)क (१८३२-३७) य��न� गtट डmच� दसत'रच च�ल� ठ�)�ल ह�त�, आत तय�म'ळ�

Page 9: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

र�ज�त)रद तक�र करणय�� क� पन�� क�ह�च ज�ग� नवहत�. क�टK ऑm ड�यर�कट�K य� क� पन�चय� उच अतधक�र ��स=�न�द�ख�ल २९ तड�Zबर १८३५चय� पत�न)य� र�ज�च� पश��� कर �र पत आत एक तल)�र नजर क� ल� ह�त�, प पतयक�त म'�बईच� गवहनKर आत र�ज�च� द'षमन रkबटK गtट य�न� त� ��र� र�ज�पय|त प�ह�च �र न�ह� य�च� दकत� घ�तल� ह�त�. अश� य� �दग' � र�ज�चय� पदचय'त�च� (१५ ऑकट�बर १८३९) ब�तम� ज�वह� गtटल� कळल� त�वह� त�बडत�ब आपलय� ८ ज�न�)�र� १८३९ चय� पत�त त� एलदmनसटनल� तलतहत�, `र�ज�ल� पदचय'त कर � आमह�ल� भ�ग पड�)� य�च� मल� क/) य�त�. पत�पस�ह���रखय� म� ��ल� पदचय'त करन ह� र�जय ख�ल�� करणय�प�क� क� पन�न� आपलय� पततष�च� क�ह��� तय�ग कर � शह� प �च� ठरल� अ�त�, आत सहद'स=�नभर तपक �-य� क� ड��प���न आल� बच�) झ�ल� अ�त�.’ पत�पस�ह�चय� कI तय�च� �म=Kन करत�न� त� मह त�, `म'�बईच� गवहनKर म�लकम कक)� ��त�-य�च� र�त�डZट रkबटK�न य�प:क/ क� �ह� तहन�मय�चय� ५व� कलम�च� उलल�घन ह�त अ�लय�च� र�ज�चय� तनदशKन�� आ �न द�ऊ शकल� न�ह�, आत तय��चय� ह�त�न घडल� त� तय��चय� अत))�क/ दय�ळ�प � (injudicious kindness) म'ळ�च ह�य.’(१०-२-१८४०). पत�पस�ह�चय� पदचय'त�म'ळ� त� इतक� ब�च:न झ�ल� ह�त� क/, `आज ५ ज�न १८४० र�ज� म� अश� पततज� कररत� क/, मह�र�ज पत�पस�ह���बध� पतयक )� अपतयक अ�� एकह� पश म� त)च�र �र न�ह�. ’ तबच�र� मह�र�ज� अ�� पत�न� एलदmनसटनल� कळत)लय�तश)�य तय�ल� र�ह)ल� न�ह�. अ�� अ��नह� गपप ब��)� अ�� तय�ल� क� )�टल�? १८४० त� १८४९ य� क�ल�)ध�त एलदmनसटनश� झ�ल�लय� पतव)ह�र�त ��त�-य�त)षय� तय�न� क�ह�ह� तलतहल�ल� आढळत न�ह�. कद�तचत एलदmनसटनन�च तय�ल� ह� त)षय ब�द करणय�� ���तगतल� अ��)�.

प १८४८ ��ल� इ�गज��न� ��त�र� र�जय ख�ल�� क� लय�च� )Iत तय�ल� ज�वह� कळल� त�वह� आपलय� पततज�च� भ�ग करन त� १० ज�न�)�र� १८४९ र�ज� एक श�)टच� द�घK पत तलतहत�, त� मह त�, `तशप�य��न� m� � ल�) � ) ग�)� �रक�रश� ��गनमत कर � ह� आर�प प� Kतय� बन�)ट आह�त अश� म�झ� ख�त� आह�. म� ��र� प'र�)� )�चल� आह�. तय� म� ��च� च�ररतय तय�चय� ग' द�ष��ह मल� प� K ज�त अ�लय�न� म� अ�� त)ध�न कर शकत�. म'�बईच� गवहनKर रkबटK गtट मह त� तय�पम� � र�ज� द�ष� आह� �� जर� प गIह�त धरल� तर� जय� पदत�न� �र ज�म� क�रनvक य�न� र�ज�� पदचय'त क� ल� त� पदत� अनय�य�च� ह�त�. र�ज�च� हक अब�तधत र�खणय�च� तहन�मय�त प� K तरत�द ह�त�. आत तय�चय� ह�त�न क�ह� कम�ज�सत घडल� अ�त� तर त� आमच� च�क ठरल� अ�त�. अ=�Kत र�ज�न� तबरटश�त�ल� त)र�ध करणय�च� दIढ तन�य क� ल� अ�त� तर तय�च� ��)Kभgमत) क�यमच� नष झ�ल� अ�त�. अश� पररतस=त�त तबरट� म'त�द��न� ��धय� आत �रळ प�म�त कप �चय� म�ग�Kतश)�य द'�-य� क� तय�ह� त)च�र�च� पभ�) आपलय ध�र �)र ह�ऊ द�)य�� नक� ह�त�.’

दतक त)ध�न���बध� ज� )�द तनम�K झ�ल� ह�त� तय� ब�त�त गtटच� मह � अ�� ह�त� क/, पत�पस�ह�न� घ�तल�ल� द�नह� दतक� सहद'श�स�न'��र क�यद�श�र ह�त�, प त� तश� आह�त अ�� म�नणय�चय� मनnतस=त�त तबरटश अतधक�र� नवहत�. क�र तय��न� र�जय ख�ल�� करणय�च� घ�ई झ�ल� ह�त�. पत�पस�ह�न� जय�ल� दतक घ�तल� ह�त� तय�ल� म�नयत� ददल�च प�तहज� अ�� आपल� ठ�म मत य� पत�त तय�न� वक क� ल� आह�. र�ज�ल� द�ष� ठरत)मय�प�); आप तर� कर�र�च� प�लन क� ल� आह� क� य�च� अतधक�-य��न� त)च�र कर�)य�� ह)� ह�त�. र�ज�चय� भ�)�ल� ग�द�)र ब�त) � ह� य� तह�त�ल अट�श� त)��गत आह�, त��च तबरटश �रक�र ��त�-य�च� �)K म'ल�ख आपलय�कड� घ�ऊ शकत न�ह�. आपप���ह�ब�चय� दतक�ल� म�ज'र� द� � शह� प �च� न�ह� इतय�द� अन�क ग�ष�, जय पत�पस�ह�च� प�ठप'र�)� कर �-य� ह�तय� तय� त� क� )ळ स)तnचय� �म�ध�न���ठ� एलदmनसटनल� कळत)त� आत स)स= ब�त�. ज�ह�र उच�र कर�त न�ह�.

गtटन�तर ��त�-य�च� र�त�डZट मह �न कv . जkन तबगज य�च� न�म �क झ�ल�. र�ज�चय� )Iत�त =�ड��� mरक पडत च�लल� आह� अ�� तय�ल� )�ट� ल�गल� ह�त�. श�ज�रचय� क�लह�प�र ��स=�न�ल� ज� स)�त�तय आह� त�� आपलय�ल� तमळ�)�. �त��तर�न�तर प�);चय� तहन�मय�त बदल वह�)� अ�� तय�ल� )�ट � स)�भ�त)कह� ह�त�. आपल� र�ज�त)षय�च� मत तबगजन� अतधकI तररतय� �रक�रकड� प�ठत)ल� न�ह�. प आपल� न�र�ज� वक कर �र� एक ग�पन�य पत ८ ऑकट�बर १८२६ र�ज� एलदmनसटनल� तलतहल� आह�. त)ठलप�त

Page 10: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

दद)� �चय� मIतय�न�तर जय�ल� तलतहत� )�चत� य�त न�ह� अश� ब�ळ���ह�ब न�)�चय� एक� आपलय� मज;तलय� वक/ल� दद)� पद� न�मल� ह� तबगजल� आ)डल� न�ह�. र�ज�चय� )तKन�त क�ह� �'ध�र � झ�ल� न�ह�, आप स)त�त आह�त. तहन�म� ब�धनक�रक न�ह�, र�त�डZटच� जरर� न�ह� अ�� त� ज� ज�ह�रप � ब�लत�. त��च क�लह�प�रकर��श� ��ब�ध ज�डणय�च� तय�च� त�व इचछ� �mल झ�ल� तर ��त�र� र�जय�च� क�रभ�र आपलय� ह�त� परत घय�)� ल�ग �र अ�� तबगजन� आपलय� पत�त ��तचत क� ल� आह�. आपल� म'दत ��पत आल� आह� आत य� ��-य� पकर �त�न आपल� लgकरच �'टक� ह� �र य�च� आन�दह� त� य�=� वक करत�. आप र�ज�त)रद अतधकI त तक�र कर�त न�ह� अ�� तबगज मह त� तय�)रन तय�च� आश�)�द वक ह�त�, आत ��र� क�ह� ठ�क ह�ईल अ��च तय�ल� )�टत अ��)� अ�� दद�त�.

गtट��रख� र�ज�न� तबगजन� म:त�च� ��ब�ध ठ�)ल� न�ह�त य�च� क�र तय�ल� इ�गज�च� स)भ�) कळल� न�ह�, तय�च� ��र� आड�ख� च'कल� अ�� तबगज एलदmनसटनचय� एक� पत�त मह त�, (१२ न�वहZबर १८२६) त� प'ढ� अ��ह� मह त� क/ तय�चय� अव)ह�र�प �म'ळ� त� म�झय� मन�त�न उतरल� आह�. प तय�च� तनर�प �म�र�भ म�ठ� �gह�दKप� K )�त�)र �त प�रपडल�. र�ज�न� ददल�ल� भ�ट तह-य�च� अ�गठ�, तय�न� प�म�न� स)�क�रल�. अ�� �)K ठ�कठ�क अ�ल� तर� प ��त�र� ��डणय�प�); तय�न� म'�बई �रक�रल� ज� एक त)सतIत अह)�ल ��दर क� ल� आह� तय�त तय�चय� र�जयक�रभ�र�च� भल�) क� ल� आह� प नतजकचय� म� ���)र द� गय��च� ख:र�त कर �, क� �)र त)र�� न ठ�) � आत इतर क�ह� ब�ब¢��ब�ध� ख�तह� वक क� ल� ह�. श�)ट� तय�न� अ�� इश�र� ददल� आह� क/, र�ज�ल� )�ळ�च ज�ग� कर �, तय�ल� त�क/द द� � ह� तय�चय� तहत�च� आह�. र�ज� एख�द� क�रस=�न�त अडकल� क/ तय�चय�)रच� आमच� त)र�� नष ह�ईल, आत तय�च� न�श ह�ईल (१ ज�न�)�र� १८२७)

र�ज� क� तय� क�रस=�न�त ग'�तल� अ��ल य� तबगजचय� त)ध�न�)र एलदmनसटनल� त)र��च ब�त न�ह�. तबरटश �रक�र उल=�न प�डणय�चय� क� तय�ह� कट�त र�ज� अ� �र न�ह� अ�� तय�ल� )�टत ह�त�. प र�ज�बदल क�ह� त)र�न�य आत तनत�त ब�तम� अ��ल तर म�त तय�ल� त�क/द ददल� प�तहज� अ�� त� पभ�र� र�त�डZट त�मप�न य�� कळत)त� (१९-२-१८२७) आत य� ब�तम�न� =�ड��� जर� क�ह� तथय अ��ल तर `आपलय�)र �रक�रच� त)र�� न�ह� अश� तय�च� भ�)न� ह�ऊ द�ऊ नक�. mक �gमय त�क/द प=म द�, पक� अतधकI त प'र�)� ह�त� आलय�ख�र�ज क�रस=�न�त)षय� क�ह� ब�ल� नक�.’ अ�� त� त�मप�नल� बज�)त�. (६ म�चK १८२७) र�ज�त)षय� त)न�क�र पततक� ल मत करन घ�तल� आह� अश� भ�त� तय�ल� )�टत� मह �न त� तय�ल� तलतहत�, `र�ज� क�रस=�न�त ग'�तल�च अ��ल, तर तय�ल� ददल� ज� �र� तशक� अगद� �gमय अ��ल.’ (७ म�चK १८२७) य�)र, `�कI तदशKन� र�ज� जर� ग'�तल�ल� )�टत अ�ल�, तर� आत� लग�च तय�ल� क�ह� �मसय��न� त~ड द�)� ल�ग �र न�ह�.’ अ�� त�मप�न एलदmनसटनल� आर��न द�त�. (९ म�चK १८२७) ऑकट�बर १८२७मधय� एलदmनसटनन� म'�बईच� तनर�प घ�तल�. जkन म�लकम ह� १ न�वहZबर १८२७ र�ज� तय�चय� ज�ग� रज� ह� �र ह�त�. २९ ऑकट�बर १८२७ र�ज� एलदmनसटनन� र�ज�ल� तनर�प�च� आत एक पक�र� श�)टच� पत तलतहल�. तय�त तय�न� र�ज�च� आभ�र म�नल� आह�त, र�ज�न� ददल�लय� तय�चय� र�जघर�णय�चय� शक�)ल�च� आदरप�)Kक स)�क�र क� ल� आह�. र�ज�च� भ�)� आय'षय �'ख �मIद�च� ज�)� अ�� अतभषसचतन क� ल� आह�. तय��चय� म:त�च� आठ) प �तत ठ�)�, नव� र�त�डZटबदल-रkबटK�नबदल र�ज�न� क�ढल�ल� धनय�द�र आत र�ज�न� उद�रहसत� २५ हज�र रपय��च� एलदmनसटन प�m� �रतशप��ठ� ददल�ल� द� ग� य�च� आ)ज�Kन उलल�ख क� ल� आह�.

अ�� अ�त�न� ल�डनल� ग�लय�)र तय��च� मतपरर)तKन झ�ल� क�, अ=)� तबगजचय� ग�पन�य पत�च�, अह)�ल�च� तय�चय� मन�)र परर �म झ�ल� आत य� पकर �त आप त~ड उघड�)य�च� न�ह� अश� शप= तय�न� घ�तल� ह�त�, आत मह �न ह� ��र� उघड� ड�ळय��न� त� तटस=प � प�हत र�तहल� ह�त�. गtटचय� ब�च:न�न� तलतहल�लय� पत��न� त� पतत��द द�त नवहत�. र�ग� ब�प�ज�श� त� ��ब�धच ठ�)त नवहत�. �पटZबर १८४१ र�ज� ��त�-य�चय� क�ह� म'�लम�न ��)क��न� प�ठत)ल�लय� पत�च� (ह� द�घK म�ड� पत इ�तडय� ऑदm� ल�यबर�त आह�) त� दखल�'द� घ�त न�ह�. ह� ��र� क�ह� ग�ढ )�टत�.

एलदmनसटन आत गtट डm य� द�घ��प�क� तबगज म�त तनर�ळ� ह�त�. ��त�-य�त अ�त�न� र�ज� तय�चय� मन�त�न उतरल� अ�ल� तर� र�ज�)र झ�ल�ल� अनय�य तय�ल� �हन झ�ल� न�ह�. र�ग� ब�प�ज�न� आत इतर तबरटश �दगIहस=��न� ज�वह� झ�ल� प��ग तय�चय� तनदशKन�� आ ल�. त�वह� य� पकर �त तय�न�

Page 11: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

तहर�र�न� भ�ग घ�तल�. प�लKमZटमधय� भ�ष करन र�ज�च� ब�ज� पभ�)�प � म��डल� आत र�ग� ब�प�ज�श� अ�ल�लय� आपलय� म:त�च� ज�ह�र उच�र क� ल�. पब�धनक�र��न� तय�च� �म=K तन)�दन आपलय� ग�=�त ददल� आह�. (पI. २११-२१२) आपलय� आठ) �चय� ग�=�त त� मह त�, `��त�-य�त म� ज�वह� ह�त�, त�वह� र�ज�ल� आपल� क�रभ�र ���भ�ळणय�च� �)�Kतधक�र ददल� ह�त�, आत त� तय��च� एलदmनसटनन� ददल�लय� ��चन��पम� � क�ट�क�प � प�लन कर�त ह�त�, तय�त =�ड�ह� क�र त� कर�त नवहत�. त� ध�तK ह�त�. आपलय� द�शब��ध)�त अ�ल�लय� प'षकळश� ग:र�मज'त�प���न म'क ह�त�; नय�य आत न:ततकत� य���ब�ध� तय�चय� क�ह� ठ�म कलपन� ह�तय�, आत तय�म'ळ� ख�ट�प � करणय�च� तय�चय�प���न ततळम�तह� अप�क� करत� य� �र न�ह�.’

��त�र� पकर �त�ल गtट डm, एलदmनसटन आत तबगज य���ब�तधत तबरटश अतधक�-य��चय� भ�तमक� �मज�)�न घ�तलय�न�तर, य� पकर �ल� त)तशष )ळ ल�) �-य� ब�ळ�ज�प�त न�त� य�चय� क�रस=�न�च� आप �� =�डकय�त पर�मषK घय�)य�च� आह�. `प�च)डचय� एक� तभक'क भट�च� प�र त� क�य, आत र�जयक��त�चय� क�ळ�त स)द�श� म'त�द��चय� न�क�त )�� � घ�ल�न तय��न� आपलय� ध�र �)र न�च)त� क�य?’ अ�� �)�ल करन पब�धनक�र��न� य� खलप'रष�च� कपटक�रस=�न त)सतIतप � म��डल� आह�.

प�शव��चय� mड�त क�रक' न� तमळ�ल� न�ह� मह �न प�शव��च� शत� इ�गज य��चय� न�कर�त त� ��म�ल झ�ल�, आत तय�च क�र �)रन पत�पस�ह�न�द�ख�ल तय�ल� आपलय� ��)�त द�खल करन घ�णय�� इ�गज��न� ��मत� ददल�. )�सतत)क ब�ळ�ज�च� उपय�ग ज�� एलदmनसटनन� ब�ज�र�)�त)रद करन घ�तल�. त��च तय�ल� ��त�-य�ब�बतह� प'ढ� म�ग� जरर पडलय�� ह�ईल अ�� तय�ल� )�टत अ��)�. पत�पस�ह�च� �'टक� करणय�� आप मदत कर अ�� आर��न द�त�न� एलदmनसटनन� र�ग� ब�प�ज�ल� अगद� बज�)�न ���तगतल� ह�त� क/, च'क� न�'द� ह� ग�ष ब�ळ�ज�ल� �मजत� क�म� नय�. एलदmनसटनन� प'ढ� म�ठ� ध�तKप � ब�ळ�ज�च� न�म �क गtटच� �ह�यक मह �न क� ल�, आत इ�गज��न� ��त�रचय� र�जघर�णय�श� उद)ल�लय� प�र�भ�चय� �मसय� ��डत)णय�� तय�च� ख�प मदत झ�ल�. प=म तय�न� म�ई��ह�ब��च� �मज�त क�ढ�न आपलय� म'ल��च� म�गKदशKन करणय�च� मह ज� पय�Kय�न� ` ’ र�ज�ट बनणय�च� त)च�र तय��चय� ड�कय�त�न क�ढ�न ट�कल�. द'�र� महत)�च� पश मह ज� तनखय�च�. र�ज�च� म�ग � ३० ल�ख��च� ह�त� प ब�ळ�ज�चय� मधयस=�न� गtटन� त� ��ड�त�न ल�ख��)र तमट)ल�. ब�ळ�ज�प�त�न� गtटल� एकद� ���तगतल� क/, ``श�ह मह�र�ज��न� ह� र�जय एक� ब�ह �चय� स)�ध�न क� ल� ह� m�र म�ठ� शह� प � क� ल�; न�ह�तर मर�ठ� ��म�जय य�प�); क� वह�च लय�ल� ग�ल� अ�त�.’’ (४-५-१८१८)

४ म�चK १८१८ र�ज� ब�ळ�ज�प�त ��त�-य�� प=म पत�पस�ह�श� ब�ल � करणय���ठ� एलदmनसटनबर�बर ग�ल� ह�त�. तय�क�म� तय�न� क� ल�ल� मदत प�हन गtटच� मदतन��, च�m न�रटवह एज�ट मह �न द. म. ५०० र. )र तय�च� न�म �क झ�ल� ह�त�. �'र)�त�� र�ज�� त� इ�गज�श� ब�ल � करणय�� m�र उपय'क आत त)र���हK )�टत ह�त�. गtटन� ल)करच न�त�च� च�ल ओळखल�, आत र�ज�ल� आत तय�चय� क' ट'�तबय��न� तय�न� सपषप � इश�र� ददल� क/, तय��न� ज� क�ह� ब�ल � कर�)य�च� अ�त�ल त� mक तय�चय�श�च कर�)�त, ब�ळ�ज�चय� मधयस=�न� न�ह�.

र�जयक�रभ�र�त�ल तय�च� महत) तर कम� कर�)य�च� अ�� ब�त गtटन� आखल�. मर�ठ��च� इततह�� ल�खन�चय� क�म� ��धन��म'ग�, त)श�षतn पत�पस�ह�कड�ल ऐततह�त�क क�गद तमळत)णय���ठ� तय�न ख�पच मदत क� ल�. तचट �� क�गद द�त न�ह� अ�� प�हन ब�ळ�ज�न� म�ठ� आजK)� स)र�त र�ज�� त)न�त� क� ल�, ``��र� क�गद प�हन छ�पय�त छ�प�न त)ल�यत�� ज�ईल. �)�K� मह�र�ज�च� पर�कम, र�जय� )ग:र� ज�ह�र ह�ईल.’’ तय�न� ब�ळ�ज�कड�न मर�ठ��चय� इततह���च� बखर तलहन घ�तल� ह�त�, आत तय�च� इ�गज� भ�ष��तर मkरर� य� तय�चय� �हक�-य�न� क� ल� ह�त�. य� द�नह� ग�=��च� पसत'त ल�खक�न� ख�प श�ध घ�तल�, प यश आल� न�ह�. इ�गज�चय� दIतषक�न�त�न ब�ळ�ज�न� इततह�� क�� तलतहल� अ��ल ह� प�ह � उपय'क ठरल� अ�त�.

इततह�� ल�खन�च� मतलब ��धय झ�लय�न�तर कमशn गtटन� तय�च� ��त�-य�हन उचलब��गड� करणय�चय� क�म�� �'र)�त क� ल� ह�त�. प ह� क�म क�ह��� कठ� ह�त�. क�र त� एलदmनसटनचय� मज;तल� ह�त�. क� )ळ गtटच� मदतन�� मह �न तय�ल� ��त�-य�त र�ह�)य�च� नवहत�, तर तय�ल� पत�पस�ह�च� दद)�

Page 12: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

बन�)य�च� ह�त�. आपलय� म'ल�चय� लग�च� तनम�त तय�न� ददल� ह�त�. तय� पत�त त� मह त�, `��ह�ब�च� कदम म'ब�रक ह�ऊन क�यK त�ध�� ज�ई त� ज�ह�ल� प�तहज�. ल�ख�ड पर��� ल�गलय�)र ��न� ह�ईल क/ न�ह� ह� क�ळज� ल�ख�ड�� र�ह�त न�ह�. म�झ� मन�त क�य आह� त� य�त� )�ल�� त)न�त� क� ल� आह�च.’’ (२१-५-१८१८) प य�च� क�ह� m�र�� उपय�ग झ�ल� न�ह�. ब�ळ�ज�� प�); एलदmनसटनन� प' � आत अहमदनगर तजलह��त�ल ग�)� इन�म ददल� ह�त�, आत आत� क�लह�प�रकर�कड�नह� तय�ल� द�न ग�)� इन�म तमळ �र ह�त� तय�ल�ह� गtटच� �लल� न स)�क�रत� एलदmनसटनन� त� घ�णय�च� पर)�नग� ददल� ह�त�. ब�ळ�ज� ह� र�सत� य��च�)क/ल ह�त� ) तय���ठ� आप �� प'णय�� ज�णय�� त� गtटकड� पर)�नग� म�ग� प र�सत� पकर �त ब�ल�ज�न� प'णय�त य�णय�च� आ)शयकत� न�ह� एलदmनसटनन� म�नय क� लय�न� गtटल� ध:यK आल�, आत तय�चय�)र क�र)�ई करणय�� त� त�द झ�ल�.

ब�ळ�ज� ह� प�म�त क न�ह�, त� ल�क�कड�न ल�च घ�त� य�ब�बत�त तय�च� पक/ ख�त� झ�ल� ह�त�. गtटन� एकद� तय�च� पर�क� घ�णय�कररत� तय�ल� �रळ त)च�रल� क/, ब�प� आपट� न�)�चय� एक� इ�म�कड�न �द�तश) ज�श� न�)�चय� इ�म�न� त'ल� त�न हज�र रपय� ददल� क�? तय�)र ब�ळ�ज�च� उतर अ�� क/, ज�श� ज�वह� प:�� घ�ऊन आल� त�वह� आप तय�� मह �ल�, ``य� प:श�ल� म� ह�त ल�)ल� तर ग�म��� भक क� लय�च� प�तक म�झय� ह�त�न घड�ल, ह� प:�� त� परत घ�ऊन ज�.’’ य� उतर�)र गtटच� त)र�� ब� � शकय नवहत�. गtटन� घडल� प��ग एलदmनसटनल� �त)सतर कळत)ल�; ब�ळ�ज�ल� तय�ल� भ�टणय�च� पर)�नग� न�क�रल�.

ब�ळ�ज�ल� ��र� तचत सपष दद�� ल�गल�. र�ज�, तय�च� �हक�र�, आत आत� ख'द गtट ��ह�बह� आपलय�त)रद झ�लय�च� प�हन आपलय�ल� ��त�-य�चय� ��)�त�न म'क कर�)� अश� त)न�त� तय�न� गtटल� क� ल�. क� पन� �रक�र इतरत ज� क�म द�ईल त� आप कर, न�ह� तर क�श�� ज�ऊ अ��ह� त� मह �ल� ब�ळ�ज�न� आपल� स=�न रटकत)णय�च� ख�प पयत क� ल�, प `` ’’ र�ज�च� त~डह� प�ह �र न�ह� अ�� मह �-य� आत परत आपल� च'कल� अ�� कब�ल क� ल� तर� ब�ळ�ज�ल� श�)ट� ४ न�वहZबर १८१९ र�ज� गtटन� तनर�प ददल�. )�सतत)क ब�ळ�ज�प�त�ल� इतकय� तडक�mडक/ क�ढ�न ट�कल� ह� पत�पस�ह�ल�ह� म�नय न��)�. तय�चय� र�जतनश�त�ल एक न~द ���गत�, ``आम� ब�ह ल�क ��र� प�तहल�, पर�त' ब�ल�ज�प�त�पम� � क� � न�ह� श�ह �. मग आ ख� ब�ल� ग�tट क/ द�न त�न क�म )�ईट ख'न�� ) र�ग मन� धरन ठ�) � तय�च� छ�त�)र चढ �.’’ पत�पस�ह�ल� म� ���च� ज� प�रख करत� आल� न�ह�, त� गtटन� बर�बर क� ल� ह�त�. पत�पस�ह�चय� एक� अपक�तशत क: दmय�त�त महटल� आह�, ``न�त� य�च� मन�त आप इकड�ल क�रभ�र कर�)� ) आमह� तय�च� जरब�त अ��)� अ�� य�ऊच न�त� ह� इकड�ल म�डळ�प��� उग�च तजदकर कर ल�गल�.’’ ह� क: दmय�त क�श�चय� )न)���त तलतहल� अ��)�. ब�ळ�ज�प�त ��त�-य�त परत आल� त� आपप���ह�ब��च� दद)� मह �नच र�ज�चय� पदचय'त�च� तय�ल� इतक� आन�द झ�ल� ह�त� क/, तय�न� लग�च एलदmनसटनल� पत�न� कळत)ल�, ``र�ज�न� अश� पक�र� तनयमब�ह )तKन करणय�� प�र�भ क� लय�)र तय�च� र�जय रटक� ल अ�� अप�तक � कठ� ह�त�. प तबरटश �रक�रचय� औद�य�Kम'ळ� ) दय�ळ�प �म'ळ� ह� र�जय तय�चय� घर�णय�तच र�तहल� ह� अतय�त �म�ध�न�च� ब�ब अ��न त�म'ळ� �रक�रच� म�ठ� न�)लgदकक झ�ल� आह�.’’ (२५-१०-१८३९) गtट डmल� ज�वह� ब�ळ�ज�चय� ��त�-य�त�ल प'नर�गमन�च� )�त�K कळल� त�वह� त� मह त�, ``ब�ळ�ज�प�त�� ��त�-य�� प�तपध�न मह �न र�ह ददलय�� तबरटश �रक�र)र म�ठ� ठपक� य�ईल. ��त�र� र�जय ख�ल�� ह�णय��, आत र�ग� ब�प�ज�चय� क�य�Kत अड=ळ� तनम�K करणय�� ब�ळ�ज�न� ज� क' रटल क�रस=�न� क� ल� तय�च� ��द�त )Iत��त पब�धनक�र ठ�कर� य��न� ददल� अ��न ��त�र� पकर �त ब�ळ�ज�प�त न�त� क�� पम'ख आर�प� ह�त� ह� तपश�ल)�र त�द क� ल� आह�.’’

पत�पस�ह�चय� पदचय'त���ब�ध� ` ’पभ�कर ��खय� मर�ठ� )Iतपत�त�न आत ` ’ल�कतहत)�द� ��रखय� �'ध�रक��चय� तलख� �त�न, त��च द�श�, परद�श� इ�गज� )Iतपत��त�न आल�लय� )Iत��त�च� पब�धनक�र��न� आपलय� ग�=��त उलल�ख क� ल� आह�. १८४३चय� �'म�र�� र�मकI ष त)रन�= य� त)च�र)�त�न� तलतहल�लय�, ` ’ सहद'स=�नच� प�च�न ) ���पतच� तस=त� ) प'ढ� क�य तय�च� परर �म ह� �र य�त)षय� त)च�र य� ग�=�च� य�=� उलल�ख कर�)� ल�ग�ल. पसत'त ग�=�त द�श� ��स=�न� हडप करणय�चय� क� पन� �रक�रचय� र�जन�त�च� �मह�रक स)रप पगट करत�न� ल�खक�न� ग'जर�त�त�ल ` ’ सनब�र� आत

Page 13: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

मह�र�ष�त�ल ` ’ ��त�र� य� द�न ��स=�न��त तबरटश��न� घ�तल�लय� ग~धळ�च� म�तहत� ददल� आह�. ल�खक मह त�, ``द'�र� कबज� (पतहल� सनब�र�च�) जय�मधय� क� पन� �रक�रच� र�जयन�त�च� )तK �क उघड दद�त� त� ��त�रच� र�ज�च� आह�. य� र�ज�� पदचय'त करन तय�च� इन��m न कररत� ) तय�च� अपर�ध�च� क�ह�द�खल� न�त� ) जर� य�च� तनरपर�ध�प � स=�पन करणय�� प'षकळ आध�र ह�त�, तरर तय�� क: द करन क�श�� प�ठत)ल�.’’ अ�� मह �न १८४३पय|त ज� क�ह� घडल� त� =�डकय�त ददल� आह�. र�ज�च� च�ररतय हनन करणय���ठ� ``म'�बई �रक�रन� एक आ�गल य')त� तम��� ल�ड�र तहल� र�ज�� म�तहत करणय���ठ� प�ठत)ल� ह�त�, प र�ज�ल� तय�चय� तमत��न� य� )�शय�प���न ��)ध र�हणय�च� )�ळ�च इश�र� ददल� ह�त�. ` ’ र�ज�च� क� तय� पक�र� न�श कर�)� ह�च य� म�ग� ह�त� ह�त� ह� त�द ह�त�. प'ढ� १८४१चय� ` ’म'�बई ट�इम� मधय� य���ब�ध� एक म�ठ� ) तनर=Kक )Iत��त तलतहल� आह�.’’ पब�धनक�र��न� ` ’ न�� प�पर�त ग:र)�क� मजक� र(पI. १०१) य� श�षKक�ख�ल� ज� त�टक म�तहत� ददल� आह� त� कद�तचत य� ट�इम�मध�ल )Iत��त���ब�ध� अ��)� (प�ह�, र�मकI ष त)रन�=, पI. ३०)

र�ग� ब�प�ज�च� ��र� कतKव पत�पस�ह�श� तनगतडत अ�लय�न� तय�च� चररत मह ज� १८०८ त� १८४८ पय|तच� ��त�र� पकर �च� इततह�� अ��च मह �)� ल�ग�ल. तय�म'ळ� तय�चय� चररतक=न�त प�म'खय�न� पत�पस�ह आत तय�च� क�ळ य�च�च )Iत��त य� � अपररह�यK आह�.

र�ग� ब�प�ज�न� क� पन� �रक�रच� न�कर� १८३१��ल� ��डल�. १८१८ त� १८३१ य� क�लख�ड�त पत�पस�ह�ल� आपलय� य� ` ’ स)�म�तनष ��)क�च� आठ) झ�ल�ल� दद�त न�ह�. प एलदmनसटन, गtट, तबगज, रkबटK�न य� तमत��च� प�मळ छत न�ह��� झ�ल�, आत तय�चय� त)र�धक��न� ज�वह� तय�चय�त)रद त'm�न उठत)ल� त�वह� १८१८ प�);चय� य� आपलय� ��)क��च� र�ज�ल� एकदम आठ) झ�लय�च� दद�त�. क�र म'�बईत र�ज�च� एज�ट मह �न तय�न� क�म कर�)� आत ��त�-य�त ज� घडत ह�त� तय�च� कलपन� म'�बई आत कलकत� य�=�ल )ररष अतधक�-य��न� द�)�, त)श�षतn तहन�मय�त�ल कलम ५च� आध�र घ�ऊन जह�तगरद�र��न� र�ज�श� ज� ��घषK म��डल� ह�त� आत �मसय� तनम�K क� ल� ह�त� त� क�यमच� ध��� ल�)�)� य���ठ� पयत करणय�च� क�म तय�चय�कड� �'प�दK क� ल� ह�त�. त)श�षतn क� पन�च� तन)Iत आर�गय�तधक�र� डk. तमलन य��चय�श� ��पकK ��ध�न तय��चय�म�mK त र�ज�च� ब�ज� )ररष��प'ढ� म��ड�)� ) तय� दIष�न� ह�लच�ल� कर�व�त अ�� तय�� ���तगतल� ह�त�. त��च इ�गल�डमध�ल क� पन�चय� �)�च अतधक�-य��न�ह� �तय कळ � आ)शयक ह�त�. र�ग�ब�न� तय���ठ� �ययद म�र आmजल अल� य�� र�ज�च� )क/ल मह �न प�ठत)णय�च� ठरत)ल�. क� पन�च� अतधक�र� य� ब�बत�त क�य अडच � तनम�K करत�ल य�च� प� K त)च�र करन य� )दकल�ल� ८१३७��ल� मक� चय� य�त�च� तनतमत करन ब�ह�र क�ढल�. प तय�ल� त)श�ष यश आल� न�ह�. त� परत आल�. र�ज�न� यश)�तर�) तशकq य��न� १८३८ ��ल� ल�डनल� प�ठत)ल�. म'�बईत र�ग� ब�प�ज�चय� ह�लच�ल� ज�र�त �'र ह�तय�. तय�न� जगन�= श�करश�ट, जमश�टज� तजज�भ�ई इतय�द¢चय� ग�ठ�भ�ट� घ�तलय�, आत मदत�च� य�चन� क� ल�. यश)�तर�) तशकय�Kन� प:श�च� आतमष द�ख)�न ब�ड�Kप'ढ� र�ज�च� अजK द�खल करन घ�तल�. प ए)ढ�त आपल� धन� पदचय'त झ�लय�च� तय�ल� कळल� आत त� तनर�श झ�ल�. पत�पस�ह�च� ब�ज� इ�गल�डमधय� तबगड, लkडत)क, रkबटK�न य� तन)Iत अतधक�-य��न� म��डल�. प पदचय'त�ल� तहक' ब� द�)� ह� तय��च� म�ग � बहमत�न� m� ट�ळल� ग�ल�. गtट डm आत एलदmनसटन य�त ��म�ल झ�ल� नवहत� य�च� क�र �मजत न�ह�.

र�ग� ब�प�ज� अन�क अडच ¢न� त~ड द�त, कv पटन क�गन य� तन)Iत तबरटश अतधक�-य�च� आर=क �ह�यय घ�ऊन, )�ष��तर करन आरब� व�प�-य��चय� क�दmलय�बर�बर १८४०चय� ज�न अख�र ल�डनमधय� द�खल झ�ल�. प �)K म�गK ख'�टलय�न� त� यश)�तर�) तशकय�|चय�बर�बर १ ज'ल: १८४१ल� भ�रत परत�चय� प)���त द�खल झ�ल�. भ�ड��) �-य� आर=क अडच �, इ�गज अतधक�-य��च� उद�मप �, नय�य� मह त) �र� इ�गज अजK त)न�तय��न� द�द द� �र� नवहत� य�च� मर�ठ� म� ���न� च��गल� पतयय आल� ह�त�, तय�म'ळ� म�घ�र� दmरणय�तश)�य द'�र� पय�Kय नवहत�. अस)स= मन� त� ब�ट�)र चढल�. प म�लट� य�=� त� ब�ट�त�न उतरल� आत तय�च� ��=�द�र प'ढ� ग�ल�. `�रक�र स)�र� परत ��त�रल� य�ईपय|त म� स)द�श�ल� त~ड द�ख) �र न�ह�.’ अश� तय�न� घ�र पततज� क� ल� ह�त�. अश� पखर स)�म� तनष� र�ग� ब�प�ज� ज)ळ ह�त�. पब�धनक�र मह त�त तय�पम� � त� ` ’ तनर�श� पभ� ह�त�. जkजK =kम�नचय� मधयस=�न� तय�न� �तत आठ )षq ` ’ छतपत� बच�) चळ)ळ प�टत� ठ�)ल�. १८४६-४७ य� क�लख�ड�त

Page 14: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

ल�क��न� )सत'तस=त� �मज�)� मह �न ल�ख, प'सतक� , प�सट�K, व�खय�न� य� म�धयम��द�र� `ग�-य��च� क�ळ� ’ क�रस=�न जनत�प'ढ� आ णय�च� तय�न� अहरनश पयत क� ल�.

१८४५ ��ल� तबगजन� प�लKमZटमधय� ज� भ�ष क� ल� तय�त त� मह त�, ``तमसटर र�ग� ब�प�ज� य��च� तन म�झ� द�ट पररचय झ�ल�ल� आह�. ग�ल� च�)�� )षq म� र�ग�ब�ल� ओळखत आह�. तश)�य त� ग�ल� ��त )षq आपलय� पदचय'त र�ज�चय� )�ज)� हक���ठ� झगडत य� द�श�त )सत� करन र�तहल�ल� आह�. �त�ध�श म�लक�न� ��पत)ल�ल� क�मतगर� इतकय� प�म�त कप � आत न�क/न� प�र प�ड �र� उमद� र�ग� ब�प�ज�तश)�य द'�र� म�झय� आढळ�त न�ह�, अ�� छ�त�ठ�क त)ध�न कर�यल� मल� क�ह�ह� ददकत )�टत न�ह�.’’ (ठ�कर� पI. २११-१२) क� )ढ� पच�ड पशसत�पत र�ग� ब�प�ज�न� तमळत)ल� ह�त�. १४ ऑकट�बर १८४७ र�ज� पत�पस�ह परल�क)��� झ�ल�. र�ग� ब�प�ज�ल� ह� ह�तम� ४ तड�Zबरल� कळल�. `र�ज� म�ल� तर�

’ नय�य म�ल� न�ह� अ�� त)च�र करन, `अ�ग�)र�ल )स न�ह��� ह�त त�)र म� य�=� इन��m�च� लढ� द�त ’ र�ह �र मह �न य� एक��ड� तशल�द�र�न� आपल� तजद ��डल� न�ह�.

इकड� ब�ळ�ज�प�त न�त�न� पत�पस�ह�च� तपचछ� अद�प ��डल� नवहत�. ��त�र� र�जय ख�ल�� झ�ल�. पत�पस�ह�चय� र� �न� ��त�-य�� परत ज�णय�च� इचछ� वक क� ल�. डलहg�� य� ल�ट ��ह�ब�न� त� म�ज�रह� क� ल�, प ततच� क�यK)�ह� करणय�� म'�बई �रक�रन� त)ल�ब ल�)ल�. ब�ळ�ज�प�त न�त� क�श�� ज�ऊन र� �� भ�टल� आत मह �ल� क/ त'मह� र�ग� ब�प�ज�च� क� )�र घ�त� मह �न �रक�रच� त'मचय�)र र�ष आह�. त'मह� तय�चय�श� आपल� क�ह� ��ब�ध न�ह� अ�� तलहन ददल� तर म� �रक�र�त त'मच� रदबदल� कर�न. र� ���ह�ब��न� न�ईल�ज�न� न�त�च� मह � म�नय क� ल� आत शर �गत� पतकरल� ) र�ग� ब�प�ज�� परत ब�ल�त)णय�च� खतलत� तलहन ददल�, आत १४ तड�Zबर १८४७ र�ज� क� पन�च� च�अरमन हkबह�ऊ�न� ��त�र� र�जय ख�ल�� करणय�च� �लल� डलहg��ल� ददल�.

र� �ल� त�� अतधक�र न�ह�, र�ज�च� तय�ल� मIतय�प�); ९ दद)� आल�ल� ग'प पत ह�च तय�च� मIतय�पत ह�य अ�� तय�न� आगह धरल�. ` ’ प आमह� त'मह�ल� ओळखत न�ह� ह� एकच घ�ष क� पन�चय� अतधक�-य��न� च�ल� ठ�)ल�. श�)ट� ` ’क�यद�ब�ज�चय� अट�ह��� प'ढ� तय�च� आत तय�चय� इ�गज तमत��च� ��र� शम )�य� ग�ल�. पब�धनक�र ठ�कर� मह त�त, ``र�ग� ब�प�ज� ह� तर इ�गल�ज�तल� पतहलय� सहद� चळ)ळय� मह �न तय�च� न�) अजर�मर र�ह�ल. सहद� पश�बदल इ�गज� जनत�प'ढ� ज�ह�र व�खय�न� द� �र� ह�च पतहल� र�जक�र � प'रष.’’ (पI. २५३)

१८५३चय� अख�र�� र�ग� ब�प�ज�ल� हत�श ह�ऊन परत�)� ल�गल�. य�त तय�च� चgद� )षq ग�ल�. तय�चय� तजद�च� आत तय�न� �तय���ठ� उभय� क� ल�लय� झगड�च� महत) ओळख�न तय�चय� २२ इ�गज तमत��न� १८ प�कळय��च� एक च��द�च� तबक भ�ट मह �न ददल�. तय�)र जkन ब�ईट, तबगज, गtट डm, ज���m हय�म, जkजK =kम�न, रkबटK�न, क�गन इतय�द� अन�क म�नय)र��चय� �ह� आह�त. प एलदmनसटनच� न�ह� य�च� न)ल )�टत�. एलदmनसटन आत र�ग� ब�प�ज� य� उभयत��च� भ�ट कध� झ�ल� अ�लय�च� उलल�ख क�ठ� आढळत न�ह�. डkन तबगज, गtट डm ��रख� तय�च� त)र��� �हक�र� पतयक, अपतयकररतय� र�ग� ब�प�ज�चय� क�य�Kत �हभ�ग� झ�ल� ह�त�, एलदmनसटन म�त श�)टपय|त अतलपच र�तहल�.

१८५४चय� m� ब')�र�त र�ग� ब�प�ज� भ�रत�चय� दकन�-य�)र द�खल झ�ल�, क�श�ल� ग�ल�, ��त�-य�ल� ग�ल� आत प'ढ� १८५७चय� तशप�य��चय� उठ�)�त द�ख�ल ��म�ल झ�ल�. )�ष��तर करन भ�रत य�त� तय�न� क� ल�, आत �)K पररतस=त�च� ज� �) करन घ�तल�. मह�र�ष �रक�रचय� दपरख�नय�त�ल `प�तलरटकल

’ड�यर�ज मध�ल ��दभ�K)रन तय�न� ��त�र�, क�लह�प�र�चय� परर�र�त उठ�)�च� आख � कश� क� ल� ह�त� य�च� कलपन� य�त�. आपल� म'लग� ��त�र�म, म�वह � क� श) तनलक� ठ तचत�, ग �श �ख�र�म क�रख�न��, �त� र�म�श�, �ख�र�म द�ज� क�ब�ड�, न�र�य प�)�कर ��न�र, तश)र�म म�र�रर क' लक ;, दgलत�हर� प)�र, आपप� mड �� इतय�द� �हक�र-य��च� ��घटन� ब��धल�. रठकरठक� � ग'प कZ द� �'र क� ल�, आत ग�-य� अतधक�-य��च� झ�प उडत)ल�. य� उठ�)�च� श�)ट अप�क�पम� �च झ�ल�. ५ ज'ल: १८५७ प���न र�ग� ब�प�ज� ज� भ�तमगत झ�ल� त� क�यमच�. तय�ल� पकडणय���ठ� ५००० र.च� �रक�र� इन�म ज�ह�र झ�ल� ह�त�. प श�)टपय|त त� इ�गज��चय� ह�त� कध�च ��पडल� न�ह�. जय�च� जनम कध� झ�ल� आत मIतय�कध�

Page 15: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

झ�ल� य�च� क�ह�च न~द न�ल�ल� ह� भ�रत�च� स)�त�तय�:तनक अमर ह�ऊन र�तहल�. ( –प�ह� ख�बर�कर त). ग�. `मह�र�ष�त�ल स)�त�तय लढ�, प.७८- ’८६ )

पब�धनक�र ठ�कर� य��न� र�ग� ब�प�ज�चय� चररत�च� रचन� त)त)ध अ�ग�न� क� ल� आह�. इततह�� ��श�धक, ��तहततयक आत पतक�र य��च� तत)� � ��गम पब�धनक�र��चय� पसत'त चररत ग�=�त आढळ�न य�त�. इततह����श�धक�च� ��धन����ब�ध�च� तचदकत�क त)च�र, ��तहततयक�च� ओघ)त� भ�ष� आत ��धन� अप'र� पडत�ल त�=� कलपन�शक/च� )�पर करन इततह���च� ���ध� ज�ड�न घ�णय�च� कgशलय आत पतक�र�च� आकमकत� आत ठ��प � य� ततग' ��च� ठ�य� ठ�य� पतयय ह� चररतग�= )�चत अ�त�न� य�त�.

पब�धनक�र��न� �मक�ल�न इ�गज�, मर�ठ� ��धन��च� तचदकत�कप � अभय�� क� ल� ह�त� ह� त)श�षतn प�श)� दपर, मर�ठ� दपर रम�ल, प)�� ) Kन, ऐततह�त�क क�गदपत� य��च� ज�ग�ज�ग� ज� उलल�ख क� ल� आह�त तय�)रन सपष ह�त�. एलदmनसटनचय� आत एक� च तबरटश��चय� र�जन�त�च� आत तय��न� त)श�ष अभय�� क� ल� ह�त� य�च�ह� कलपन� य� ग�=�चय� )�चन�)रन य�त�. एख�द� त)षय�च� महत) चटकन लक�त य�)� मह �न तय��न� क�ह� पकर ��न�, आत�ल पररचछ�द��न� ज� म=ळ� ददल� आह�त अ=)� मध�नमध�न ज� शबदपय�ग क� ल� आह�त तय�)रन तय��चय� रचन� कgशलय�च� आत पतक�ररत�च� पतयय य�त�. उद�हर �=K `��न�र� सपज- ’य�त ��त�रच� स�ह, ` ’भर� )चKस)�च� ज)�ल�म'ख� भडक� ल�गल�, `ओत�, ओत�

’आ ख� त�ल ओत�, ` ’र�ज� म�ल� तर� नय�य म�ल� न�ह�, ` ’ ग�= आट�पल� तर� प)चन च�ल�च ह� पकर ��च� न�)� अ=)�, ` ’डmळय��च� जत ततच� भलत�च गत, ` ’�तच)�च� भ�र तय�ल� छतपत�च� घ�र, ` ’न�त�न� आपल� क�)ळ� जमत)ल�, ` ’ श�कर�च�य�Kच� दर�डख�र दgर� ह� म=ळ� अ=)� `तचतप�)न�

’ आय�ग�(ब�ळ�ज�प�त न�त�), तनर�श पभ� (र�ग� ब�प�ज�), ` ’ प�तलश� �मज�त(कब'ल� जब�ब���ठ�) ह� शबदपय�ग, पब�धनक�र��चय� श:ल�च� तनदqशक आह�त.

इततह��पर चररत ल�खन�त न�हम� )सत'तनषत� अ��)� अ�� महटल� ज�त�. पर�त' ह� त�द��त इतक� क�ट�क�रप � प�ळल� ज�त न�ह� कक)� त�� शकय ह�त न�ह� अ�� अन�क इततह��क�र��च� मत आह� आत अन'भ)ह� आह�त. पब�धक�र��न� क� ल�लय� क�ह� वकsचय� स)भ�)तचत �ब�बत�त मतभ�द ह�णय�च �कयत� आह�. प आपल� पततप�दन )�चक��चय� मन�)र ठ��)� मह �न एख�द� ल�खक�न� त)तशष त�त�च� अ)ल�ब क� ल� अ��ल आत )�चक��न� आपलय� त)च�र�र �� त�)ढ�च भ�ग घ�तल�, तर� पत�पस�ह मह�र�ज, र�ग� ब�प�ज� आत तय��च� क�ळ य� ��ब�ध�च� बर�च न)� म�तहत� )�चक��न� य� ग�=�त तमळ�ल ह� तनर))�द आह�.

पब�धनक�र��न� १९४७ ��ल� ह� ग�= प� K क� ल�. तय�न�तरचय� क�ळ�त ज� न)� अस�ल आत द'ययम पक�रच� ��धन� तनम�K झ�ल� तय�चय� आध� य� ग�=�� प'ष�क�रक अश� म�तहत�च� पप�च य� प�सत�त)क� त य�=)र क� ल� आह�. अ=�Kत य� न)�न ��धन�म'ळ� य� म�ळ ग�=�त�ल चररत क=न�त क�ह� बदल ह�त� अ�� न�ह� उलट, पब�धनक�र��चय� पततप�द त)षय�ल� क�ह� अ�श� प�षक ठर�ल अश�च ह� म�तहत� ठर �र� आह�.

य� प�सत�त)क� त क�ह� अपक�तशत ��धन��च� )�पर क� ल� आह�. उद�हर �=K पत�पस�ह�च� म�ड� तलप�त तलतहल�ल� एक अपक�तशत क: दmत. त� अप� K अ��न ततच� ल�खक अज�त आह�. पत�पस�ह�चय� बन�र� य�=�ल )�सतव�त कनKल ओवहन�न� ह� तय�र करन घ�तल� अ��)� अ�� दद�त�. य� क: दmयत�त�ल भ�ष�)रन त� पत�पस�ह�न� त~ड� ���तगतल� अ��)� आत क�णय� ल�खतनक�न� त� उतरन घ�तल� अ��)�. दरर�ज र�जतनश� तलतहणय�च� र�ज�ल� �)य जडल� अ�लय�न� ह� अशकय )�टत न�ह�. र�ज�ल� )�ड�त�न क�ढ�न सनबळ� छ�) �त आ �न ठ�)ल� य�=पय|तच� हक/कत य� क: दmयत�चय� ४८ ब�द��त आल� आह�. ह� ��प� K तमळ�ल� अ�त� तर र�ज�चय क�श� य�=�ल )न)���स=�च� म�तहत� आपलय�ल� कळल� अ�त�. क� पन�चय� भ�रत�त�ल आत इ�गल�डमध�ल अतधक�-य��चय� म�तहत���ठ� तय�र क� ल�ल� ह� कच� म�'द� अ��)�. ह� क: दmयत द�न दIष�न� महत)�च� आह�. एक, तत�-य� इ�गज मर�ठ� य'द�चय� प�र�भ�चय� क�ळ�त एलदmनसटन आत पत�पस�ह�च� �हक�र� य��चय�त जय� ग'प ब:ठक� झ�लय� तय� रठक� च� न~द आह� आत द�न, पत�पस�ह�त)रद करणय�त आल�लय� आर�प��च� तय�र� कश� करणय�त आल� य�च�

Page 16: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

तपश�ल, त)श�षतn य� कट�त ��म�ल झ�ल�लय� वक/च� न�)�, आत तय��च अ�तस= ह�त� य�च�ह� न~द य�=� आढळत�. प�श)� दफतर�त�ल हसततलतखत m� ररसत�त (य�द�त) रम�ल न�. ४ अश� य�च� न~द आह�.

य�ख�र�ज प�श)� दपर�त�ल पत�पस�ह�चय� अपक�तशत २६ र�जतनश� (य�प:क/ क�ह� त'रळक न~द� प�श)� दफतर, ख�ड ४२मधय� आलय� आह�त.) ��त�र� मह�र�ज��च� दफतर, ड�कन कkल�ज�त�ल म� )ल� दफतर अ=)� प�र�न�� ��गह, प' � आत म'�बई य�=�ल प'र�तभल�ख�ग�र�त�ल अपक�तशत इ�गज� ��धन�, इ�तडय� ऑदm� ल�यबर�, ल�डन य�=�ल एलदmनसटन, गtट डm य��च� ख�जग� पतव)ह�र इतय�द� ��धन��च� अलप�� उपय�ग य� प�सत�त)क�त क� ल� आह�.

पब�धनक�र��चय� य� ग�=�च� प'नम'Kद ५० )ष�|न�, आत त�ह� भ�रत�य स)�त�तय�चय� �') Kमह�त�)� )ष�Kत ह�त आह� ह� m�र औतचतयप� K आह�. ��त�-य���रखय� एक� आक�र�न� छ�ट� प पर�पर�न� म�ठ� ��स=�न�चय� स)�त�तय���ठ�, स)क/य आत परक/य य��चय�श�, द�श�त आत परद�श�त १८३९प���न �तत लढ� द� �र� एक ��ध� म� ��, र�ग� ब�प�ज� दकत� मह�न क�मतगर� करन ज�त� ह� ��र� इततह�� म�ठ� उद�धक आह�. एक� छ�ट� ��स=�न�चय� स)�त�तय���ठ� लढ �र� र�ग� ब�प�ज� ��-य� द�श�चय� स)�त�तय लढ�तद�ख�ल क�� महत)प� K ठरत�, आत इ�गज ह� क� )ळ ��स=�तनक��च� नवह� तर ��-य� भ�रत�च� एकम�) शत� आह� ह� आपलय� कI त�न� क�� पट)�न द�त�, आत भ�रत�चय� भ�)� स)�त�तय�चय� लढ�च� कश� प�य�भर � करत� ह� )�चक��चय� मन�) ठ�त)णय�च� �म=K पय�ग पब�धनक�र��न� य� ग�=�त क� ल� आह�.

1. र�. क' ळक ;

��दभK ग�= (१९४७ न�तरच�)

(1)मर�ठ� :

क' लक ; अ. र�. ज�म� कसनगहvम गtट डm, प' � १९७०

खर� ग. ह. (��) मर�ठ��च� इततह�� ख�ड ३, प' �, १९८६

ख�बर�कर त). ग�. मह�र�ष�त�ल स)�त�तय लढ� (१८१८-१८८४) म'�बई, १९९४

ब�ड�कर दद. क� . (��) च�र ज'न� मर�ठ� अ=Kश�स�य ग�= :

`र�मकI ष त)रन�=, प' � १९६९ सहद'स=�नच� प�च�न ) ���पतच� तस=त� ) प'ढ� क�य तय�च� परर �म ह� �र

’ य� त)षय� त)च�र(प=म पक�शन १८४३), पI. १४२

न�त� ग. त). (��) न�त� क' ल)Iत��त, प' � १९६६

(ब) इ�गज� :

Ballhatchet K. A. Social Policy & Social Change in Western India (1818-1830)

Choksey R. D. Mountstuart Elphinstone. The Indian Yeard (1796-1827), Mumbai, 1971

- (Ed.) Raja Pratap Sinha of Satara (1818-1839), Pune, 1970

- (Ed.) Raja Shahaji of Satara (1839-1848), Pune, 1974

Kulkarni, Sunmitra The Satara Raj, Delhi, 1995

Page 17: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

Varma, Sushama Mountstuart Elhinsotne in Maharashtra, Calcutta, 1981

अन'कमत क�

पकर १ ल�. र�ग� ब�प�ज�च� घर� �

• स)र�जय�च� शप=, तश)�ज�च� आर��न �तच)�च� क�र)�ई, र�ज�र�म�च� त�ब� )तन���ठ� )�शज��च� धडपड.

पकर २ र�. र�ग� ब�प�ज�च� प�)Kर�ग

• प�शव��चय� क: द�त छतपतत चत'रस�ग�च� चरmड�ट छतपतततनष��च� ग'प खलबत� प�श)� आ�ग�ज ह�तघ�ई)र

पकर ३ र�. र�जयक��त�चय� श�)टचय� घटक�

र�)ब�ज� पत�पस�ह�च� मनधर � करत� र�)ब�ज� अलतपषन म'ल�खत प' � पडल� छतपत�च� mरmट �, ब�प� ग�खलय�च� पर�कम तचटत ��च� प��ग�)ध�न, छतपत� आ�ग�ज��न� तमळत�त.

पकर ४ =�. आ�गल�ई प�च�च� पतहल� �रग�ठ

• ��त�र� दकलल� सजकणय�च� m��K, अलतपषन�च� पतहल� ज�ह�रन�म� )�ईच� ब�म � ��ह�ब�)र ख�ष, ब�म �तर गठ)ल� आ�ग�ज तन छतपत¢चय� म'ल�खत�, तमर) 'क� )���ट�)र र�जप'त�च� हतय� पत�पस�ह�च� ज�ह�रन�म�

पकर ५ )�. �भ�)�रचय� छ�य� पडछ�य�

• म�त�श� आन�द�ब�ई, र�जक' ट'�ब�च� छळ दद)� तगर� ददल� न�ह� मह �न न�त� छतपत�)र ड�क धरत� अलतपषन�चय� ग��टडmल� ग'प ��चन� छतपत�च� ज�ह�रन�मय�ल� आक�प.

पकर ६)�. अख�र ��त�-य�ल� प�य ल�गल�

• ��त�रच� दरब�र, ग��टडmल� म'त�लक/ चत'रस�ग�च� अख�रच� धडपड र�ग� ब�प�ज� पडल� एक� ब�ज�ल�, क� पन� �रक�रच� न�कर�

पकर ७ )�. गvणट��ह�ब ग'र तन छतपत� च�ल�

• ग��टडm छतपत�ल� र�जक�र �च� तशक द�त� तचतप�)न क�रक' न��च� टटगलख�र� ग��टडmच� बखर�च� य�जन� तहन�मय�च� क�ट�र� सपजर�

पकर ८ )�. ��न�र� सपज-य�त ��त�रच� स�ह

• म�ई��ह�ब तन न�त�च� खड�ज�ग� तहन�मय�च� बळजबर� ५व� कलम�च� दगलब�ज� द�-य�ल� ग��टच� �तक�र अलतपषन�च� ��भ�त)त हर�मख�र�

पकर ९ )�. पत�पस�ह�चय� पत�प�न� ��त�-य�च� न�दन)न झ�ल�

• मह�र�ष�तल� पतहल� छ�पख�न�, शहर-�'ध�र �, तशक �च� प��र, ग�=रचन� तन पक�शन मर�ठ� तर तर ¢न� लषकर� तशक , पत�पस�ह�ल� �)�Kतधक�र

Page 18: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

पकर १० )�. पत�पस�ह�च� �)Kत जयजयक�र

• कgट'�ब�क घड�म�ड� ग��टडmच� तजवह�ळ� अलतपषन�च� पत�पपशतसत मह�बळ�रर�च� प� पततष�

पकर ११ )�. कतलप'रष ब�ळ�ज�प�त न�त�च� क�रस=�न�

• न�त�च� ह�रतगर�च� य�त तर तपढ�ल� न�कर�च� आम�ष जह�तग-य��च� ���ध� तन )��ध� �तच)�चय� भ�नगड� छतपत�च� अकलक�ट)र स)�र� ��ह�ब आप ज�त�, म�झ� क�य?

पकर १२ )�. भट� )चKस)�च� ज)�ल�म'ख� ध'म�� ल�गल�

• ग�मणय��त)षय� ��म�नय त)च�र श�कर�च�य�Kच� दgर�, �क/न� दतक � )��ल करणय�च� छतपत�च� मन�ई, तचट ���चय� प�दप�ज�न� ब�ह ख)ळत�त सचत�म र�) ���गल�कर�च� ख�ड��ळ ज�ह�रन�म�, श�कर�च�य�K)र क' रघ�ड� ग)नKर�चय� छ�) �)र भट��च� म�च�K न�न� श�करश�ट)र भट��च� बतहषक�र

पकर १३ )�. पत�पस�ह�च� ब�ह ��न� आवह�न

• कल¢त कततय न�ह�त, मर�ठ�ल�क खडबडल� अतखल भ�रत�य प�तडत��च� मह��भ�, ततच� छतपत�ल� अन'क� ळ तन Kय पत�पस�ह ज�तत�'ध�र �त बहकत�.

पकर १४ )�. न�त��क� प�चय� क�रस=�न��च� उभ�र �

• जह�ग�रद�र��च� )�द त)ल�यत�ल� प�ठ)ल� बन�)ट पत��च� उपकम न�त�न� ग)नKरल� ड�गळल� ल�डनचय� ड�यर�कटर ब�ड�Kन� प�ठत)ल�ल� तल)�र तन अतभन�दन�च� पत ग)नKर दडप�न ठ�)त�

��त�र� प'णय�च� छतपततत)र�ध� ��घटन�, ग)नKरकड� छतपततत)रद न�त�चय� क�ग�ळय� न��प�पर�त ग:र)��क� मजक� र न�त��तच)�च� प�प-य'तत

पकर १५ )�. न�त�चय� ब�ह ��गटन�च� स)रप

• र�ग� ब�प�ज�च� )क/ल मह �न म'�बईल� न�म �क ल�डत)क रत�द�ड तन छतपत�च� पतहल� खटक� बन�)ट दसतऐ)ज��च� ब�ह � तगर �, ख�ट� क�गदपत तय�र ह�त�त न�ग� द�)र�)च� ग�)�कट आपप���ह�ब भ��लय��च� व�न� तन क�रस=�न� ग)नKर ग��ट�न� भ�ळय� ल�डत)कल� बन)ल�.

पकर १६ )�. ��त� कट�चय� न�टक�च� उभ�र �

• पलटनच� तशप�य� छतपत�)र उखडल� अ�त�ज� )�घ�च� ��त�कट न�टक ग�स)दर�) दद)� �ल� पकडणय���ठ� र�ज)�ड�ल� )�ढ� ग�-य� हप�र��च� कतमशन ��त�-य�ल�, चgकश� आ�गल�ई m��K

न�त�चय� ग'प जब�नय� ख�ट� प'र�व�च� म�लत m�ल�.

पकर १७ )�. ओत� ओत�, आ ख� त�ल ओत�.

• ल�डत)कल� उखडल� भ�ऊ ल�लय�च� बन�)ट क�गद त)कणय�च� तड�क� कब'ल�जब�ब���ठ� ग�स)दर�) दद)� �च� छळ कI ष �ज� तभड� न�त�)र उलटल� बळ)�तर�) तचटत ��ल� अटक ब�ळक�ब� क� ळकर�कड�न ग�)� कट�च� क�गद त)कत घ�तल�, ख�ट� तशककय��च� पदशKन कलकतय�न� ग)नKर ग��टल� त�ब� ददल�, श�कर�च�य�Kच� कब'ल� जब�ब तशक� क�गद एकज�त बन�)ट

पकर १८ )�. क��ततचक ज�र�न� गरगर ल�गल�

•ज�धप�रचय� कट�च� उभ�र �, म'ध�ज� ऊmK आपप���ह�ब भ��लय�च� मन�र�जक म�तहत� प��ड�ब� गय�)ळ�च� ��ड���त� ग)नKर ग��ट�च� र�जय�पह�र�च� तच=�) � छतपत�त)रद अ��त'ष ल�क��च�

Page 19: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

क�)क�) ग)नKर ग��ट =डगय�त ग�ल�, तय�च� द�प�ड�च� भ�त र�ग� ब�प�ज� तन डk. तमलन कलकतय�पय|त तक�र न�त�त, बन�)ट पत)�लय��च� धरपकड तन जब�नय� पत�पस�ह�च� प'नह� )�द�क र�जय�तभष�क

पकर १९ )�. .श)�तर�) तशकq य�च� ल�डन-य�त�

• र�ग� ब�प�ज�चय� म'�बईचय� खटपट�, कv पटन क�गनच� द�सत�, म'�बई �रक�रच� क�गनल� इष�र� यश)�तर�) तशकय�Kच� म�तहत�, तय�च� भ�ऊब�दक/, ल�डनल� ज�णय���ठ� न�म �क तशकq म�डळ¢न� पततब�ध, जह�ज�)रन उतरत)ल�, ज�तमनकय� द�ड )ग:र� छळ �न १८३९ ��लच� त)ल�यत�च� १४४ दद)���च� प)��, मन�र�जक म�तहत�

पकर २० )�. क�रनय�क गवहनKरच� �:त�न� सधग� �.

• आपप���ह�ब आ�ग�ज� छ�) �त ज�त�... �र ज�म� रर)�ट क�रनय�क ग)नKरच� म�तहत� क�रनय�कल� म'�बईच� कgतन�लर तन न�त� ड�गळत�त क�रनय�क-क�गन खटक� पत�पस�ह���ठ� च�र ग�ठ�च� m�� क�रनय�क पत�प म'ल�खत, पत�पस�ह क�रनय�कल� ध'डक�)�न ल�)त�.

पकर २१ )�. आ�ग�ज��न� छतपत�ल� भट� =डगय�त ग�डल�

• र�ग�ब�ल� छतपत�चय� श�)टचय� आज� ��त�-य�ल� म'�बई प'णय�च� लषकर र)�न� ह�त�, पत�पस�ह�च� तनnशस �तय�गह मधयर�त� छतपत�ल� अटक करत�त, सलबग�)�त ग�ईमहश�चय� ग�ठ�त ठ�)त�त, ग�)�ग�) ब�ह ल�क प�ढ� )�टत�त, ग�जर�ब�ईच� गभKप�त र�ज�च� पदचय'त� ब�क�यद�श�र आपप���ह�ब�ल� ग�द�)र ब�)त�त, पत�पस�ह�ल� दररद� क� ल�, ब�ळ���ह�ब ��न�पत�)र तहश�ब���ठ� )�र�ट

पकर २२ )�. मह�र�ष�च� छतपत� )न)���चय� म�ग�K)र.

• आपप���ह�ब भ��लय�चय� र�जय�तभष�क�च� ) Kन पत�पस�ह�चय� जनमठ�प�ल� क�श�च क� प��त क� ल�, र�)ब�ज�च� बह�)त�Kच� =�ट, त'लन� र�ग� ब�प�ज� म'�बईहन ब�पत� ह�त� )न)���ल� �'र)�त, न�तशक प�च)ट�चय� हद�त ब�ळ���ह�ब��च� �)Kस) ब'च�डणय�त य�त�, ��न�पत�चय� ब�यक�च� ज�गल�त प��तत, आम��श�चय� त)क�र�न� ब�ळ���ह�ब ��न�पत�च� म�णय�त म'द�K पडत�, क�श�ल� आगमन छतपत�चय� पदचय'त�न� ल�डन�त तशकq पभIत¢च� उड�ल�ल� त�र��बळ

पकर २३ )�. ज�तत)�त इ�ग�ज गIहस= ख)ळल�

• �र च�लK� m�ब�K पभIतत इ�ग�ज म�डळ� ड�यर�कटर प�प�यटर क�ट�Kप'ढ� तक�र करत�त र�ग� ब�प�ज� अच�नक म�लट�ल� य�ऊन द�खल झ�लय�च� तशकय�Kल� तचठ�, क�गन प:�� प�ठ)�न तय�ल� ल�डनल� आ त� र�ग� ब�प�ज� सहद'स=�न�त�न क�� तन�टल� म'�बईचय� प�ढ��)र न�त�च� दरब�र� दर�ड� प�त� करन ल�डनल� आल� क�गनच� डk. तमलनल� पत ल�डनचय� ड�क� च� म'�बईल� पकड�पकड�

पकर २४ )�. र�ग�ब�च� ̀ म- ’ ह�ठ� ब� � ग�जल�

• इ�ग�ज� द�सत आत जनत� य��च� प�ठबळ र�ग�ब� तमळ)त�, ल�डन�त प�ग�ट�)�लय� सहद��च� ब�ड तबरटश इ�तडयन ����यट�, ल�डन र�ग� ब�प�ज� ग�)� कट�च� m�लकटप � त�द करत� तशकq , तचट ��, �')q )क/ल सहद'स=�न�त परतत�त र�ग�ब� म�लट�ल� उतरत�, ल�डनल� परत ल�ख�ल�ख� तन त~ड�त~ड�च� य'द च�ल� ह�त�. च�लK� न�र��च� छतपतत��)� ल�डनचय� र�ग�ब�चय� ह�क�ट�च� सहद'स=�न�त पड��द र�ग�ब�च� इ�तडय� हg�मधय� पतहल� म-ह�ठ� व�खय�न �)K प'र�)� प�लKम�णटर� खच�Kन� छ�पत)णय�च� खटपट

पकर २५ )�. भ�रत-��)क जkजK =kम�नच� क�मतगर�

Page 20: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

• दद)� न�त�च� प�श)�य� �जन क�रप�णटरच� पत�पस�ह�ल� क�श�ल� आध�र =kम�न तन ज���m हय�म म�mK त र�ग�ब� क� पन�चय� क�रभ�-य��न� म�चq ल�)त�. =kम�न सहद'स=�न�त य�त�, म'�बई �रक�र)र ज�ह�र आर�प करत�, पत�पस�ह�च� भ�ट घ�त� =kम�न आत हय�म पभIतत म�डळ� इ�तडय� हg� आत प�लKम�णटल� छ�डत�त र�ग� ब�प�ज�च� लढ�ऊ पच�रत�त, म'�बईच� प�तक� ल�डनचय� चवह�ट�)र र�ग� ब�प�ज�च� म�ड� प'सतक आत पतव)ह�र

पकर २६ )�. �म'दम�=न�तल� क�ळक� ट

• र�ज�चय� अज�Kच� ट�ल)�ट�ल)� र�ग�ब�न� कkमन�ल� धमक�)ल� पत�पस�ह लkडK ह�रडजल� � � �त दम भरत� म�जर क�रप�णटरच� ग)नKर जनरलल� �ड�त�ड जब�ब ज�गल� मह�र�ज�च� दतत)ध�न चgकश� न�ह�, तर ततज�र� ब�द-ज���m हय�मन� न�क द�बल�, ल�डनचय� म'खय पध�न लkडK र��लच� ध��दल उड�ल� क� ट�ल ब�ड�Kच� च�अरमन �र जkन हkबहg� र�ग�ब�श� ग�ड�ग'ल�ब� करत�

र�ग�ब� लक�)ध� तबरटश न�गररक��चय� �ह��च� अजK तय�र करत� र�ग�ब�चय� तख��च� अ)स=� त)ल�यतच� प�रलम�णट तन)ड �क, र�ग�ब�च� कkमन�कड� तक�र रkबटK�न� तन क�गन य��च� मIतय� पत�पस�ह�चय� मIतय�च� पत आल�, ईरर� म�ठ� घ�त क� ल�.

पकर २७ )�. र�ज� म�ल�, तर� नय�य म�ल� न�ह�.

• र�ग�ब�च� कर�र� तन�य पत�पस�ह�च� र�ग� ब�प�ज�ल� ग'प पत क�श�ल� आल� ��त�र� भ'त�)ळ, तय��च� क�श�च� क�रस=�न� हkबहg�च� डलहgश�ल� आग�ऊ इष�र�, र�ग� ब�प�ज�च� तय�)र उत�र�, द�सत तन द'षमन��न� एक)टणय�च� ��द�श ल�डन�तल� च�रटसट��च� ब�ड ब�ह दग� करणय�� च'क �र न�ह�त, र�ग�ब�च� इष�र� न�त�न� ग�स)दर�) दद)� �ल� उठ)ल� आपप���ह�ब भ��लय�च� मIतय�, दतक अम�नय, ��त�रच� र�जय ख�ल�� क�श�कर��च� उप��म�र सहद'स=�न�त mणड जमत)णय�च� र�ग�ब�च� ��चन�

पकर २८ )�. ग�= आट�पल� तर� प)चन च�ल�च.

• इ�ग�ज द�सत��च� प�लKम�णट�त आक��डत��ड) ज)लजह�ल ल�ख��ब�बत आत ब�m�ट व�खय�न��ब�बत र�ग� ब�प�ज�)र �रक�र खटल� क� भरत न�ह� न�त� क�श�ल� य�ऊन, पत�पस�ह�चय� र� �कड�न र�जय�च� ब�द�)� तलहन घ�त� न�त� ��नय�� घ�ऊन क�श�ल� मरत� र�ग�ब� र� �चय� ब�द�व�ल� ध'डक�)त� बह�)त�Kच� ह�लह)�ल र�क�च� र�) अतजम'लल�ख�न, तय�च� ल�डन�तल� च�ळ� क� ट�ल ब�ड�Kल� र�ग�ब�च� जह�ल आवह�न

पकर २९ )�. क�यद�ब�ज�च� अटह�� m�ल ठरल�.

• क�श�कर��च� m�) �क झ�ल�, ग�जर�ब�ईच� ��त�रल� मIतय� इ�तगलश द�सत��च� क�मतगर� पत�पस�ह�चय� आतमयज�च� mलश'तत ल�डन�त र�ग�ब�च� ज�ह�र �नम�न र�ग� ब�प�ज�त)षय� आम�गलपत��च� अतभप�य र�ग�ब� म'�बईल� य�त�, म'�बई �रक�र तय�च� �रबर�ई ठ�)त� र�ग�ब� क�श�ल� र)�न�, न�म 'क/च� रकम )��ल करत� परळचय� ब�गलय�त झ�ल��ह�ब�च� मIतय�, र�ग� ब�प�ज�च� ग'प पततज� ��त�रचय� र�जघर�णय�च� )�त�हत

पकर ३० )�. �त�)नचय� ब�ड�त र�ग� ब�प�ज�च� स=�न

• र�इर�रर�ल� कलमद�न तन प�ग�ट� )�हन र�ग� ब�प�ज� �)K��गतय�ग करत� र�ग�ब�च� उतर सहद'स=न�च� अज�त)���च� प)�� तन पररतस=त�च� प�ह � र�ग�ब�च� लढ�ऊ ग'प ��घटन� ददलल�चय� उठ�)�च� दतक �त )�दळ, �तच)�च� आ�ग�ज�श� क�रस=�न, सशदकर र�ग� ब�प�ज�ल� पकड�न द�))त� पकडलय�न�तर क�य झ�ल� र�ग�ब�च� प'त � )�मनर�) य��च� म�तहत� श�)टच� एक आठ)

Page 21: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

महत)�च� रटप

पब�धनक�र ठ�कर� य��चय� य� ग�=�च� प=म पक�शन १९४८ ��ल� झ�ल�. मह ज� ४९ )षq झ�ल�. ग�=�त जय� वकsच� तय� )�ळ�� हय�त अ�लय�च� उलल�ख आह�त तय��प:क/ क�ह� आज हय�तह� न�त�ल. श�ध घ� � शकयह� झ�ल� न�ह�. )�चत�न� क�ळ�च� ह� तm�)त अ)शय लक�त घय�)�.

पररतशष�च� अन'कमत क�

(1) द�दज� नर� पभ�चय� ग'म�सतय�च� यतजतपत

(2) म'अज�म ब�दशह�च� श�हल� पत

(3) भ�रच� प�त�तच)

(4) र�ग� ब�प�ज� ईसट इतणडय� क� पन�चय� न�कर�त

(5) र�ग� ब�प�ज�च� छतपतत पत�पस�ह�ल� पत

(6) पत�पस�ह�च� आठ पत�

(7) बळ)�तर�) तचट ���ल� न�त�च� बद�लल�

(8) छतपत�च� प�लKमZटल� २ अजK

(9) छतपततद�ह� कटब�ज��चय� जब�नय�

(10) न�त� कट�तलय� ल�क��च� म�तहत�

(11) ग�)� कट�च� ख�ट� तशक� (�तचत)

(12) चत'रस�ग भ��ल� य��च� त�टक चररत

(13) र�ग� ब�प�ज�च� प�रलमZटप'ढ� ददल�ल� व�खय�न

(14) आपप���ह�ब भ��लय�न� दतक क�� घ�तल�

(15) ब�ळ�ज� न�र�य न�त�

(16) र�ग� ब�प�ज� ब�ह नवह� (��)रकर��च� च�क)

(17) पत�प-पशसत�च� ड�यर�कटर ब�ड�Kच� इ�ग�ज� पत

(18) मदK पभ�)�र ��त�र�म र�गर�) ग'प�

(19) सट�र� ऑm ��त�र� ग�=�)र�ल नर��प�त क� ळकर��च� अतभप�य

(20) द�न द��गड� प�)�ड�

(21) र�ग� ब�प�ज�चय� त�तबर�च� कह� �

(22) ज�गल� मह�र�ज ऊmK शह�ज�र�ज� भ��ल� य��च� �म�ध�

Page 22: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

(23) र�ग� ब�प�ज�च� )�शज

BIBIOGRAPHY (��दभK ग�=)

1. Proceedings at a Special General Court of Proprietors of East India Stock, held at the East India House on the 12th and 13th February 1840, respecting the Dethronement of His Highness the Rajah of Satara. LONDON: Printed by John Wilson, 18, Charles Street, Berner’s Street. 1840

2. Dethronement of the Raja of Satara , by the East India Company in 1839. (Brochure issued by Eswunt Row Raja Sirkey, Bhugwunt Row Wittul and Rungo Bapoojee.) 8th

Febtruary 1841

3. Statement of Rungo Bapujee. Vakeel to His Highness the Raja of the East India Company, held at East India House on the 8th February 1843

4. Report of proceeding at a Special General Court of Proprietors of the East India Company, held at East India House on Wednesday, 7th February 1849. Lt. Genl. Sir J. Law Lushington, G. C. B. in the Chair. (Taken in Shorthand by Messrs. W. B. Gurney and Sons.) Printed by G. J. Younge. 5, Upper Charles St., Parliament Street.

5. Second Letter to the Rt. Hon. John Hobhouse, Bart. M. P. conveying the Opinions of Lord Amherst, Lord W. Bentinck, Lord Auckland and Lord Metcalfe, on the Right of the Princes and Chiefs of India to adopt successors. LONDON G. Norman, printer, Maiden Lane, Covent Garden, 1850

6. Treatment of the Ranee Captive Widow of his late Highness Pertaub Shean and infant son and heir, Shahoo Maharaj, the Raja of Satara by Government of India and the court of Directors of the East India Company with Comments on the Proceedings by Rungo Bapojee, Vakeel. LONDON, October 1851

7. Petition to Parliament in favour of the Claims of His Highness Shahoo Maharaj, now a State Prisoner at Banaras, The adopted son and rightful heir of Pertaub Shean, the late Raja of Satara, addressed to the Friends of Justice throughout the British Empire, by RUNGO BAPOJEE, 1852

8. Story of Satara by Major B. D. Basu, I.M.S.

9. Rani Sagunabai’s Appeal.

१० र�ग� ब�प�ज�न� ल�डन य�=� तशळ�छ�प�)र स)तn तलहन छ�पल�ल�. इ�ग�ज�-म�ड� प'सतक : �न १८४३

११ मर�ठ� ररय��त उ. त). (�रद���ई)

१२ तबट�श ररय��त (उतर�धK)

१३ त�द��त त)जय, क: . प�. ड~गर�, क�लह�प�र

१४ प�श)� दपर, भ�ग ४१ ) ४२

१५ ग�मणय��च� ��द�त इततह��, ठ�कर�

Page 23: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

१६ ह )�अर द श�द�ज (डk. आ�ब�डकर)

१७ �न १८५७ प�. न�. क� . ब�हर�, एम. ए.

१८ १८५७च� स)�त�तय-�मर (��)रकर)

१९ )�लग� त� ग�ग� (र�हल ���कI तय�यन)

२० र�ज� लकम र�) भ��ल� य��च� चररत, (इततह�� भ�सकर र�नड�)

२१ पत�पस�ह�च� चररत, क: . र� � )क/ल, ��त�र�.

क�लह�प�रच� छतपतत र�जरष श�ह मह�र�जय��च� त�जस)� उद�र

(ब�ह �तर बहजन �म�ज��चय� उठ�)�च� चळ)ळ ब�द करणय�त)षय� इ�ग�ज �रक�र आत क�ह� )जनद�र ग�र� अतधक�र� य��न� आगह क� ल�, त�वह� मह�र�ज��न� ल�ख� जब�ब ददल� त�.)

``कततय�ल� अन'तचत र�त�न� मल� )�गत� य� �र न�ह�. मल� क: द क� ल� तर� म�झ� द�ह क� तय� न� क� तय� �तक�र � खचKणय�च� म� यत कर �र. जय� र भ�म�)र म� उभ� र�तहल� आह� त�=�न प�य म�ग� घ� �, मह ज� म�झय� श�ल�ल� ड�ग ल�)णय���रख� आह�. त'मचय� उपद�श�पम� � )�ग � मल� अशकय आह�. लkडK... य�न�च क�य, प ख'द बहद�)�न� अ=)� यम�न� मल� धमक/ घ�तल� आत म� भय�ल�, तर म�झ� प�)Kज तन स)ग�Kतल� द�) म�झय�कड� प�हन ह��त�ल तन रडत�ल. जय�पजय�च� मल� प)�K न�ह�. म�झ� स)भ�) त'मह�ल� बदलत� य� �र न�ह�. तभतय� भ�ग�ब�ईपम� � म� म�झ� मत� ��ड �र न�ह� कक)� ज�) बच�)णय���ठ� द�तखल शर ज� �र न�ह�. म� त'ट�न, प )�क �र न�ह�. जपम�ळ ओढ�त भटज���रख� म� क�लक�प कर �र न�ह�. �रक�र र�ग)�ल, अ�� त'मह� मह त�? र�ग�)� तबच�र�! मल� त�� ह�ईल य�त ��शय न�ह�. प गरज)�त��न� मदत क� लय�बदल, असपIशय��न� ह�त ददलय�बदल आत मर�ठ�दद म�ग��ल�लय� बहजन�म�ज��च� उद�र करणय�कररत� म�झ� शतक खचK क� लय�बदल, परम�रर�कड�न खतचत मल� नय�य तमळ�ल. म�झय� प�)Kज��च� समर करन म� त'मह�ल� ���गत� क/ कततय�ल� अय�गय अ�� म� क�ह�ह�कर �र न�ह�, म�झय� आईचय� न�)�ल� म� क�तळम� ल�) �र न�ह�. त'मच� ध�र मल� तबलक� ल म�नय न�ह�.’’

��त�रच� छतपतत �तयतनष पत�पस�ह ऊmK ब')���ह�ब मह�र�जय��च� त�जस)� उद�र

– ग)नKर �र ज�म� ररवह�ट क�रनय�कल� त~ड�)र ददल�ल� जब�ब

``र�जय ज�ईल अश� धमक/ द�त� कश�ल�? म� कध�च र�जय�च� ह�) धरल�ल� न�ह�. उघड चgकश�तश)�य क� ल�ल� आर�प म'क�ट�न� म�नय करन र�जय�)र र�हणय�च� म�झ� म'ळ�च इचछ� न�ह�. ज� ग'नह� म� क� ल�च न�ह�त, तय��न� उघड चgकश�तश)�य, क� )ळ त'मह� ���गत� मह �न म� म�नयत� द�ऊ? प� ��त�ह� त� शकय न�ह�, �मजल�त. म� कध� क� �च� क�ह� )�कड� क� ल�च न�ह� तर त'मह�ल� कक)� पतयक क�ळ�ल�ह� म� तभ �र न�ह�. न'�तय� कब'ल�चय� �ह���ठ� ए)ढ� त)न)णय� कश�ल� करत� तन ध�क तर� कश�ल� द�त�? छ�त� अ��ल तर कर� न� उघड चgकश�. कट�च� एक� क म'द� त'मचय� पदर�त घ�ल�न ख-य� ख�ट�च� तन)�ड� आत�च द�ख)त�. हव� तय� कब'ल� जब�ब�)र �ह� कर�यल� म� क�ह� ब�ज�र�) नवह�! त� तबच�र� भ�दरट भटज� ह�त�, मह �न तय�च र�जय त'मह� घ�तल�. तय�चय���रख� म� त'मचय�प'ढ� डगमग �र� नवह� बर� क� न�मद�र��ह�ब, म�झ� तचम'कल� र�जय! र�तहल� क�य तन ग�ल� क�य! म�झ� कश�ल�च हरकत न�ह�. प लक�त ठ�)� क�ह� )�ट�ल त� क� ल�त तर� अ�तय�प'ढ� य� पत�पस�ह�च� म�न र��भर�'द� )�क �र

Page 24: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

न�ह�. m�यद�च� कक)� स)�=�Kच� ल�भ धरन, म� आपल� च�ररतय कल�दकत करन घ� �र� नवह�. त'मचय� य� तचठ�-य�)र म� �ह� कर�त न�ह� ज�.’’

–ग)नKर जनरल लkडK ह�रडजल� ददल�ल� जब�ब

``त'मह� मल� एख�द� द'क�नद�र, मह�जन, ��)क�र, ब�ग�ल� ब�ब� कक)� जम�नद�र श�तकर� �मजत�? �मजत� तर� क� मल� त'मह�? म-ह�ठ� स)र�जय��स=�पक तश)�ज� मह�र�ज�चय� ग�द�)रच� म� तय��च� ख�� )�शज आह�. तय� स)र�जय�)र�ल हक म� ��ड�न द�ऊ मह त�? अ�� करन म�झय� प�)Kज��चय� न�)�ल� म� तर कल�क ल�) �र न�ह�च, प म�झ� एकह� )�शज त�� कर �र न�ह�. त'मचय� अट� म�नय करणय�प�क� म� मर पतकर�न.’’

तम�म म-ह�ठ��न� ल�डनहन म�रल�ल� र�ग� ब�प�ज�च�तन)�K �च� ह�क

``क�टK डर�कटर� य�च� मतलब नजर�� य�त� क/ मह�र�ष र�जय� ब'डऊन आपल� घर�त घ�ल�)�... ��र� र�जय आपल� घर�त घय�)�. सहद�च� र�जय ब'ड)�)� आ�� कम �'र आह�. पर�त' ईरर क�� करत� त� प�ह�)�. ह� �मय और�गतजतबय�च�, ज�� �)K सहद� ब'ड)�)�, त�� आह�. ईरर सहद� र�ज�य ब'ड)�ल अ�� घड �र न�ह�. क�र और�गज�ब य� कम�त म�ल�. ��)ट� सहद�ल�क र�जय��'ध� क�य�म आह�त. आ��च ईरर कर�ल अ�� )�टत�... य�जकररत� सहद�म�डल�त�ल �)Kत द�सत अगर द'षम�न य� � प'तq ददल�त आ �)� आत सहद� धमK ��रक �)र नजर ठ�ऊन �)Kत��न� कI प� करन य�कददल�न� ज�� जय�च� ह�त� मदत ह�ईल, तय�पम� � कर�)�, ह� म�ग � आह�... च�र�च� ट�ल�� आबर ग:रआबर पह�णय�च� गरज न�त�. क��तह m�यद� झ�ल� मह ज� झ�ल�. तय�पम� � ह� ईष इ�तडय� क� पन� बतनय� व�प�र� य�च� नgकर कgटK डरकटर� य��च� र�त म�र)�ड� ल�क�पम� � आह�. जबरदसत जबर� कररत� तर� ब�हतर, पर�त' भर)�� )चन� द�ऊन, म� ��� कर�र मद�र�त ग'�तऊन, अख�र त�च तरकट करन, ख�ट� टपक� ठ�ऊन, ब'ड)�न �)K आपह�र�च� इचछ�... म�ह�र�ष र�जय ब'ड)�)�, सहद� धमK उछ�द कर�)� आ�� कम मन�भ�) नजर�� य�त�. य� ल�क�� भय�ल� कक)� नरम�ई द�खत)ल� मह ज� त�तक�ळ गळ� क�पत�त. द�रच� द�र �खत खर�प �न� ब�ल � ज�वह�चय� त�वह� ज�हल� मह ज� जबरदसत ल�चय�र ह�त�त. त�तK र�जय न�ह�. मग नरम�ई ) आजK) क K कश�� प�तहज�... म�झ� तलतहणय�च� ब�भर)�� म�न� नक�. न ज� � आद�श� आलय��, ह� तलतह � खर� कक)� ख�ट�, ह� म�झ� द�ह�म�प� ज�हलय�)र प'ढ� नजर�� य�ईल.’’

आतम तन)�दन

म-ह�ठ� श�ळ�त तशकत अ�तन� म�ड�)�चन�च� अभय�� मल� तनयम�न� कर�)� ल�गत अ��. तनरतनर�ळय� त�ढ�ब�कय� )ळ ��च� अन�क म�ड� क�गद पररक�त घडघड� )�च�)� ल�गत तय���ठ� पन)�लचय� म�मलतद�र कच�र�तलय� ज'नय� ररक�ड�Kतलय� ज�डज�ड च�पड� म'द�म श�ळ�त आ )�न त)द�थय�|कड�न तय� )�च)�न घ�त, म�ड� )�चन�चय� य� अभय�����ठ� म�झय� )तडल��न� एक दद)� (१८९६) मल� एक छ�प�ल म�ड� मजक' र�च� प'सतक आ �न ददल�. ल�डन य�=� तशळ�छ�प�)र छ�पल�ल� ह�च त� र�ग� ब�प�ज�च� म�ड� प'सतक. तय� प'सतक�च� तन र�ग� ब�प�ज�च� महत) मल� तय�)ळ� त� क�य )�ट �र? र�)��ह�ब ��त�र�म त)रन�= पट)धKन�चय� म�ड� प'सतक���रख�च, अभय�����ठ� )तडल��न� ड�कय�)र ध~ड मह �न ठ�)ल�ल�, आ ख� ह� प'सतक! य� प�क� तय� ब�ल)य�त त)श�ष त� क�य कलपन� मल� अ� �र? प'ढ� त� प'सतक ��गह�त�न न�ह��� झ�ल�. आत मल�ह� तय�च� क�ह� )�टल� न�ह�. इतर अभय���च� प'सतक� न�ह�श� ह�त�त, तय�तल�च ह� एक.

प प'ढ� तय�च प'सतक���ठ� म'�बई, प' � य�=लय� ब'क��लर��चय� ज'नय� ग�=��च� गळ�ठ� उप�णय�च� प��ग य�ईल; कलकत�, ल�ह�र, ददलल�, मद��, अल�ह�ब�द य�=लय� आत ल�डन�तलय�ह� अन�क न�म��दकत ब'क��लर��कड� पत�)र पत� प�ठत)णय�च� तनकड ल�ग �र, य�च� मल� कलपन�ह� नवहत�. अख�र �न

Page 25: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

१९१९ ��ल� ``य� द'रमळ प'सतक�च� एक पत कलकत� य�=�ल कv मब� आत क� पन�चय� ��गह�ल� आह�. तय�च� ककमत त� ७५ रपय� म�गत�त, प�तहज� अ�लय�� वह�प�न� र)�न� करणय�च� व)स=� ठ�)त�,’’ अश� क: . ब�ळ��कI ष आतम�र�म ऊmK र�यबह�द'र भ�ई��ह�ब ग'प�, कलकत� मय'तझयमच� कय'र�टर, य��च� मल� अच�नक त�र आल�. तय� )�ळ� दरमह� अ)घ� ४० रपय� कम�) �र� म� तर धडपड� ����र�! ����र�चय� त~डतमळ) ���ठ� तशक)णय� करन आ ख� ज�मत�म ४०-४० क��ब�� ह�त� य�यच� प म�झय� m�टकय� तखश�च� क�ल�ह� त)च�र न करत�, म� उलट त�र प�ठत)ल� क/, ``ग�= त�तक�ळ वह�प�न� प�ठ)�न द�)�.’’ तय� )�ळ� प�ष�त )रच� )र ��चन� द�ऊन एक� क मतहन�भर वह�प� =�प)�न ठ�)त� य�त अ��. ग�=�च� वह�प� य�त�च म� प�धर� दद)���च� म'दत म�ग�न घ�तल� तन रकम जम� कर�यचय� म�ग� ल�गल�. म�झ� तमत म�झय���रख�च m�टकय� तखश��च�! तर�ह� क� � ५, क� � २ तर क� � १० अश� द� गय� द�ऊन, र. ७५-१२-० जम� ह�त�च, त�. ७ एतपल १९१९ र�ज� म� तय� अनम�ल ग�=�च� त�ब� घ�तल�.

ग�= ह�त�च य�त�च तय�च� अभय�� �'र झ�ल�. एकह�त�, एकट�क/, ए)ढ� २५-३०० प�न��च� ग�= म�ड� तलप�त स)तnचय� ह�त�न� तलहन ल�डनल� तशळ�प��)र छ�प)�न घ� �-य� र�ग� ब�प�ज�चय� कgशलय�न� तन कतKबग�र�न� म�झ� ड�ळ� ददपल�. तय� प'रष�तम�त)षय� हदय�त आदर�च�, आ�य�Kच� तन कgत'क�च� दय�K ब�m�ट उ�ळ� ल�गल�. ��त�रचय� अख�रचय� हरर��द�)त �त)ध�र पत�पस�ह छतपत�चय� अस�ल मर�ठश�ह� म�न�प �च� तन �तय�गह� �)Kस)�)र ल�= म�र �-य� तय�चय� प�ळद�र तडm� च� पतयक पतयय पटलय�)र, म-ह�ठ� इततह���तलय� य� उप�तकत भ�ग�च� ��प� K ��श�धन करणय�च� म�झ� तन�य बळ�)ल�. म��जर�चय� तपलकट�च� म�न म'रग�ळ�न त� ग'पच�प द�र झ'ग�रन द�)�, तय�च� )�त�Kह� प'ढ� क� �ल� ल�ग� नय�. इतकय� क��ई कर �न� आ�ग�ज�न� पत�पस�ह छतपत�च� तनद�Kळ क� ल� ह�त�. र�ग� ब�प�ज�न� तज)�च� र�न करन, व�खय�न� ल�ख अज�Kअज; तन प�लKम�णट�तलय� भ��ड�भ��ड�न� तम�म इ�गल�डभर त'm�न� चळ)ळ�च� ) )� भडक)ल� न�त�, तर पत�पस�ह�चय� य� द'द�)� कह� �च� एक अकरह� तशलक/ उरल� न�त�. प प'ढ� १८५७चय� ब�ड�ळ�न�तर आ�ग�ज��न� र�ग� ब�प�ज�चय� घरणय�च�, तय�चय� न�तलग��च� आत ठ� �, प' �, क' ल�ब� तन ��त�र� तजलह�तलय� क�यस= पभ' ज�ततब��ध)��च� ज� र�नट� ���ह�लपट क� ल�, तय ध'म�ळ�त र�ग� ब�प�ज�त)षय� क�गदपत��च�ह� भय�कर ज�लप�ळ तन )�त�हत झ�ल�. अश�ह� ददव�त�न )�चल�लय� ��तहतय�च� उपय�ग करन, ह� इततह�� ठ�कठ�क तलहन म'द��दकत क� ल� न�ह�, तर त� म�ठ� न�म'षक/च� ग�ष ह� �र आह�, य� त))�चन�न� म�झय� क�ळज�ल� द�श क� ल�.

य� पकर �च� तमळ�ल त�)ढ� ��तहतय हसतगत करणय�च� चgm� र तड�क� च�ल� झ�ल�. भर�भर अन�क सहतसचतक��कड�न ज'न� प'सतक, ज'न� अपत�द क�गदपत म�झय�कड� य�ऊ ��गल�. ज�=� म� ज�ई, त�=� र�ग� ब�प�ज�त)षय� ब:ठ� व�खय�न� म� द�ऊ ल�गल�. पत�पस�ह छतपतत तन र�ग� ब�प�ज� य��चय�त)षय� �)K��ध�र चररत�ततह���च� रपर�ष� �न १९२१पय|त तय�र झ�ल�. ब�र�क��र�क तपतशल��च� श�ध ह� ग�= छ�पल ज�त अ�त�)र च�लल�ल�च ह�त�. सपष म'द� सपष ह�त ग�ल�. म�झ� स)�धय�यश�ल तज)लग स�ह� क: . प�. ग�स)दर�) ग�प�ळ रटप ��, मह�डकर, य��च� य� ��तहतयज'ळ �चय� क�म�त कम�ल मदत झ�ल�. मह�डहन त� द�दरल� आह� क� न�हम� क�ह� न� क�ह� न)�न प'र�)�, न)�न क�गदपत तन न)�न म�तहत� घ�ऊन य�यच�च. एक दद)� तर तय��न� र�ग� ब�प�ज�चय� अस�ल पतव)ह�र�च� एक ज� K च�पड� आत यश)�तर�) तशकय�Kच� स)दसत'रच� हसततलतखत र�जतनश� आ �न ददल�. र�जतनश� आत पतव)ह�र य��च� महत) क�य ���ग�)�? त� द�न =�र प'रष पतयकच आमह�ल� भ�ट�न आप�पलय� द:न�ददन ह�लच�ल�चय� क=� ब�र�क��र�क तपतशल�न� स)तnच ���ग� ल�गलय�)र, ��श�धक�ल� आ ख� त� क�य ह)�? `तशकय�Kच� ड�यर� जय�च� तय�ल� परत क� ल� प�तहज�, त�वह� तय�तल� त'मह�ल� ज� उत�र� घय�यच� अ�त�ल त� घ�ऊन प'ढचय� ख�प�ल� त� मल� परत द�.’ अ�� रटप ���न� ���तगतलय�)रन, म� तय�तल� अन�क महत)�च� उत�र� नकल क� ल� तन ड�यर� परत क� ल�. तय�)�ळ� म�झ� पब�धन प�तकक च�ल� अ�लय�म'ळ�, यश)�तर�) तशकय�Kच� �न १८३९ ��लच� त)ल�यतच� प)�� ह� मजक� र त�. १६ ज'लईचय� अ�क�त पत�द क� ल�. पत�पस�ह�च� एक महत)�च� पत त�. १६-४-१९२३चय� अ�क�त आत र�ग� ब�प�ज�च� २ महत)�च� पत� त�. १ आगष १९२३चय� अ�क�त पत�द क� ल�. (त� त)ल�यत-प)�� ) Kन आत त� ३ पत�, �न १९४० ��ल� प�धय�पक कI . प��. क' ळक ; आत श�. श�प�द र�मच�द रटक� कर य��न� ��प�दन क� ल�लय� ` ’ मर�ठ� गदत)ल�� मधयम श� � प'सतक�त म�रमक पसत�)न��ह �म�त)ष क� ल�ल� आह�त.)

Page 26: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

र�ग� ब�प�ज�चय� म�ड� पत��च� नकलक�म म�त म�ठ� कठ� तन दकचकट ह�त�. ल�डनच� �)K पतव)ह�र र�ग� ब�प�ज� कkसपग श�ईन� म�ड� तलतपत करन त� पत� कम)�र एक� प�तळ रटश� क�गद��चय� ब��ध�) प'सतक�त ओलय� बलkटटग क�गद�चय� �ह�य�न� द�ब�न क�ढ�त अ��. अश� ह� अ�द�ज� ४००)र पत� आध� ह�त�त धरत�च य�त न�. )�च�यचय� ब�ज�ल� मजक� र दmकट पडल�ल�. म�गलय ब�ज�ल� श�ईच� पतयकच ��सक�र झ�ल�ल�, त�वह� त�)ढ� ब�ज� म�त बर�च सपष, आरश�चय� क�च�)र पत�च� प�ठम�र� भ�ग पततसबब�त करन )�चन कर�य�च आत त� अस�लबरहक� म नकल�यच� अततशय त���च� तन ड�ळ�m�ड�च� क�म प'णय�च� �'पत�द इततह����श�धक, सहद)� इततह���च� ��तहतय-श�धन करणय���ठ� म'�बई �रक�रन� म'द�म ल�डनल� प�ठत)ल�ल� सकkलर तच. )��'द�) ��त�र�म ऊmK ब�पप� ब�नद� य��न� अ�ग�)र घ�ऊन, m�र म�हनत�न� तन क' शलत�न� �न १९२३ अक� रप'र� क� ल�. मह �नच ह� ग�= तलतहत�न� तय� पतव)ह�र�च� अभय�� मल� तबनत���च� झ�ल�.

बहजन �म�ज)�द� चळ)ळ आत श�ह मह�र�ज

एकद� (�न १९२०) न�हम�पम� � म� क: . श�ह मह�र�ज छतपत� कर)�रकर य��चय� भ�ट�ल� ख�त)�ड�तलय� तय��चय� पनह�ळ� लkज तन)��स=�न� ग�ल�. तय� )�ळ� ब�म �तर बहजन �म�ज�च� आतम�द�र�च� चळ)ळ ����ट�न� च�ल� ह�त�. श�ह मह�र�ज ततच� कम�ल अटह���न� प'रसक�र कर�त ह�त� आत प' � ��त�-य�चय� ब�म � )Iतपत��त�न तन ब�म ��चय� �द�तश)प�ठ� ज�ह�र �भ��त�न मह�र�ज��च� सनद� तन उपह�� ब�m�म अख�ड च�ल� ह�त�. ``मह�र�ज��न�, m�र झ�ल� तर आपलय� क�लह�प�र ��स=�न�चय� हद�त क�य सधग� � घ�ल�यच� अ��ल त� ख'श�ल घ�ल�)�. प ब�ह�रचय� मह�र�ष�तलय� ब�म �तर बहजन �म�ज��न� तच=�ऊन, शह�णय��'तय�K तन ��)Kजतनक हरएक कम�Kच� ब'तदत�द क� त�ट च�लत) �-य� ब�म �मज�त)रद ब�म �तर��च� mळ� उभ�रणय�च� क�म कर नय�.’’ अश� मतलब�च� ग'प र�जक�र � ��त�र�, प' �, ध'ळ� य�=ल� चळ)ळ� ब�म म�डळ� म'�बई ददलल�चय� आ�ग�ज� दरब�र�त अट�ह���न� लढ)�त ह�त�. ज)ळज)ळ पत�पस�हक�ल�न न�त�प���द�क भट��चय� क�र)�य��चय� इततह���च� त�त�त�त प'नर�)Iत�च मह � न� त�! ��त�र� तजलह�त ब�म �तर �तयश�धक��न� ब�म ��)र �गळ�कड� भय�कर अतय�च�र च�ल)लय�च� ह�क�ट� प'णय�च� ब�म � पत� क��रख� कर�त ह�त� मह�तम� जय�त�र�) m' लय��चय� �तयश�धक/ पदत�पम� � मर�ठ� )ग:र� म�ग��ल�लय� �म�ज�त तभक'क��चय� मधयस=�तश)�य त))�ह ��जर� ह�ऊ ल�गलय�म'ळ� , ग�)�ग�)चय� प�च��गय� भट�तभक'क��च� ��हतजकच ककK श क�)क�) च�लल�ल� ह�त� आत )-ह�ड�त तर ज�श� हक�चय� �बब�)र अन�क अ�लय� ब�म �तर��)र दmय�Kद� ठ�कणय�त य�ऊन, अन�क न�म��दकत भट )क/ल त� खटल� लढत)णय�त त)न�)�तन �र��)ल� ह�त�. ल�क-ज�गIत�च� ��धन मह �न श�ह मह�र�ज��चय� प�र �न� तय�र झ�ल�लय� �तयश�धक जल��)�लय��)र ग�)�ग�) ध~ड�म�र करणय���ठ� ब�म तर ��चय� ��न�, आजक�लचय� सहद'त)तनष��पम� � कक)� र�ष�य स)य���)क��पम� �, �)Kत ��च�र कर�त ह�तय�.

क�लय� तर� मनस��त�प�च� पश ह�त�. न�हम�पम� � मह�र�ज, दद)� ��ह�ब �र �बन�� आत म� अश� mक ततघ��च�च ब:ठक जमलय�)र, तय� पश�)र आमच� चच�K च�ल� झ�ल�. मह�र�ज�न� आपलय� ��स=�न�ब�ह�रचय� हद�त क�ल�ह� चळ)ळ कर नय�. अश� दमध�ट�चय� तशm�रश�च� खतलत� म'�बई �रक�र�त�न आल�ल� ह�त� तन आदलय�च दद)श� मह�र�ज��न� तय�ल� ख ख �त जब�बह� ददल�ल� ह�त�. ``मह�र�ष�त�ल असपIशय���कट तम�म म�ग��ल�लय� बहजन �म�ज��च� उद�र, ह� म�झ� पत)त ज�)नक�यK आह�. य� लक�)तध श�तकर�, क�मकर� तन मज�र ब��ध)�च� ��म�तजक, ध�रमक तन आर=क �'ध�र � झ�लय�तश)�य, �रक�रन� र�जक�र � हक��च� भ�ष� ब�ल�)� तर� कश�ल�? हक द� �र क� �ल�? घ� �र� क� ? आत तय��च� अज� � ब�म �तर��न� अ=K त� क�य कळ �र तन m�यद� तर� क�य ह� �र? �रक�र मल� पदचय'त�चय� ब'रख�ब�ज धमकय� द�त आह�. तय� म�ग� क� �चय� तच=�)णय� तन क�र)�य� आह�त. त� मल� म�ह�त आह�. त'मह� पदचय'त करणय�प�);, म�च आतम��त�ष�न� ग�द�च� र�ज�न�म� द�ईन. )य�त आल�ल� म�झ� य')र�ज त�तक�ळ ब��ल ग�द�)र. प एकद� ह�त�त घ�तल�ल� ब�म �तर बहजन �म�ज��चय� उद�र�च� चळ)ळ प� ज�ई त�)र ह� श�ह ��ड �र न�ह�.’’ अश� अ=�Kच� त� जब�ब ह�त�.

`` ’’कततय�ल� अन'तचत कमK म� कर �र न�ह�

Page 27: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

�रक�र दरब�र� खतलतय�चय� ज�ड�न�च, क�ह� तन)डक इ�गज तमत��कड�न, चळ)ळ ��डणय�त)षय� मह�र�ज��)र )जन खचK करणय�च� खटपट च�ल� ह�त�. अश� एक� इ�ग�ज म'त�द�चय� पत�ल� मह�र�ज��न� जब�ब ददल� - ``म� ब�ह ��चय� त)रद भ�ष � क� ल�ल� न�ह�त, अगर द'�र� क�ह�ह� क� ल�ल� न�ह�. प आपलय� स)भ�)�ल� अन'�रन त� म�झय�)र ��ड उग)�त आह�त. तय��चय� प�श)�ई बर)�श�ह� कक)� परमश'र�मश�ह� क�रस=�न��न� यश द�)�. म� त'मच� उपद�श ऐक� न� प कततय�ल� अन'तचत ररत�न� मल� )�गत� य� �र न�ह�. मल� क: द क� ल� तर� म�झ� द�ह क� तय� तर� �तक�र � खचKणय�च� म� पयत कर�न. जय� र �म�)र म� उभ� र�तहल� आह�, त�=�न प�य म�ग� घ� � म�झय� श�ल�� ड�ग ल�)णय���रख� आह�. म� त'मच� उपद�श स)�क�र�न, प तय�पम� � )�ग � मल� अशकय आह�. लkडK... य��न�च क�य, प ख'द बहद�)�न� अ=)� यम�न� मल� धमक/ घ�तल� आत म� भय�ल�, तर म�झ� प�)Kज आत स)ग�Kत�ल द�) म�झय�कड� प�हन ह��त�ल तन रडत�ल. जय�पजय�च� मल� प)�K न�ह�. म�झ� स)भ�) त'मह�ल� बदलत� य� �र न�ह�. तभतय� भ�ग�ब�ईपम� � त� म�झ� मत� ��ड �र न�ह�, कक)� ज�) बच�)णय���ठ� द�ख�ल क� �ल� शर ज� �र न�ह�. म� त'ट�न प )�क �र न�ह�. जपम�ळ ओढ�त ब� �-य� भटज�पम� � म� क�लक�प कर �र न�ह�. त'मह� मह त�, �रक�र र�ग�)�ल. र�ग�)� तबच�र�. मल� त�� ह�ईल य�त श�क� न�ह�. पर�त' गरज)�त��न� मदत क� लय�बदल असपIशय��न� ह�त ददलय�बदल आत मर�ठ�दद म�ग��ल�लय� �म�ज��च� उद�र करणय�कररत� म�झ� शक/ खचK क� लय�बदल, परम�रर�कड�न मल� खतचत नय�य तमळ�ल. म�झय� प�)Kज��च� समर करन म� त'मह�ल� ���गत� क/, कततय�ल� अय�गय अ�� क�ह�ह� म� कर �र न�ह�. म�झय� आईचय� न�)�ल� म� क�तळम� ल�) �र न�ह�. मल� त'मच� ध�र म'ळ�च म�नय न�ह�.’’

छतपत�प'ढ� छतपत�च� कह� �

मह�र�ज��चय� ��चन�)रन दद)� ��ह�ब��न� तय� पत�च� नकल मल� )�च�यल� ददल�. )�च�न झ�लय�)र, ``य�त न)�न क�य आह�? ह� तर इततह���च� प'नर�)Iत� आह�! य� पत�त मल� तर छतपतत पत�पस�हच ब�लत� आह��� दद�त�.’’ अ�� उद�र �हज म�झय� त~ड�त�न ब�ह�र पडल�. मह�र�ज एकदम चमकल� तन मल� मह �ल�, ``पत�पस�ह छतपतत? मह�ज�, आमच� ब')���ह�ब मह�र�ज क/ क�य? तय��च� भ�ष� य� पत�त? ह� क�य भ�नगड?’’ ��क�त� छतपत�प'ढ� एक� दद)�गत छतपत�च� कह� � ���गणय�च� अ�� अ)तचत य�ग आलय�म'ळ� , म�ह� म�ठ� अ)��न�त य�ऊन, �त)ध�र पत�पस�ह आत स)र�जयतनष र�ग� ब�प�ज� य��च� इततह��, द�ड द�न त����चय� असखतलत प)चन�न� मह�र�ज��न� ऐक)ल�. तय�चय� ड�ळय��त�न ��रख� अश�प)�ह )�हत ह�त�. म�झ� प'र� ��पलय�)र मह�र�ज मह �ल� - ``)�ह)�! आज मल� म�ठ� ध�र आल�. क�रस=�न� ब�म ��चय� तच=�) �न� आ�ग�ज बह�द'र��चय� ड�ळय�त �ल �र� म�च एकट� छतपतत नवह� तर! म�ठ� भय�करच र�जक�र ह�त� त� मह �यच�! प ह� ��र� इततह�� क�ठ�च छ�पल�ल� दद�त न�ह�. म� तर त� आजच ऐकल�. आमच� आपल� �मज�त क/ ब')���ह�ब मह�र�ज��न� खर�खरच क�ह� ब�ड क� ल� तन आ�ग�ज�न� तय��न� ग�द�)रन क�ढ�न हदप�र क� ल�. अस�� इततह�� आह� क� ह�? ह� बघ क�दणड, त'झ� इतर तलतहणय�च� क�म� ठ�) ब�ज�ल� तन पतहलय� प=म ह� इततह�� म'द�प'र�व��तनश� तपश�ल)�र तलहन क�ढ. )�ट�ल तर द� न�कर�च� र�ज�न�म� म� ���भ�ळत� त'झ� ��र� पप�च. छ�पणय�तबपणय�च� जब�बद�र� ��र� म�झय�)र. म�त, झटपट झ�ल� प�तहज� ह� क�म.’’

``��त�- ’’य�त पत�पस�ह�च� कह� � ���ग

श�ह मह�र�ज��च� उत�जन तमळ�लय�म'ळ� , य� इततह���च� तमळ�ल तततक� ��तहतय ग�ळ� करणय�चय� उद�ग�ल� म� ल�गल�. क�म च�ल� आह� अश� �बब�)र द�ड द�न )षq �हज तनघ�न ग�ल�. �न १९२२ एतपलचय� श�)टचय� आठ)ड�त तश)जय�त�तनतमत ज�ह�र व�खय�न���ठ� म� ��त�-य�ल� ज�त अ�त�न�, प' � सट�शन)र श�ह मह�र�ज��च� अच�नक ग�ठ पडल�. क�ठ� ज�त�, कश�ल� ज�त�, )ग:र� चgकश� करन मह�र�ज मह �ल�, - ``अर� आत� तश)�ज�च� इततह�� �गळय��न� म�ह�त आह�. तय�त न)�न आ ख� क�य ���ग �र? ��त�-य�ल�च ज�त� आह�� तर पत�पस�ह छतपत�च� कह� �, मल� ���तगतल�� तश�च, ���ग �गळय� म�)ळय��न� तन घ�ल तय��चय� ड�कय�त नव� त)च�र��च� )�र�. म� ज�त�य बड�द�ल� लग���ठ�. परतल)�य)र मल� म'�बईल� भ�ट. ह� इततह�� छ�पणय�च� आत� लगबग क� ल� प�तहज�.’’

��त�रचय� व�खय�न��च� परर �म

Page 28: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

पत�पस�ह तन र�ग� ब�प�ज� य��चय� ��तमश चररत��च� ३ हपय��च� तन ३ दद)���च� म�झ� व�खय�न ��त�-य�ल� च��गल�च द � ल�. जय� र�ज)�ड�त त� तचतपक�भक म'क�बल� घडल�, तय� )�ड�चय� प�य-य��)रच उभ� र�हन, त� क=� ���गणय�त आलय�म'ळ� , व�खय�न�ल� भलत�च र�ग चढल�. दकतय�क मतहन� �ब�ध ��त�र� तजलह� पत�पस�ह आत र�ग� ब�प�ज� य��चय� कह� �चय� तपतशल�न� घ~ग�)त ह�त�. जय�चय� तय�चय� त~ड� एकच त)षय. त�=लय� द�घ� श�तहर��न� द�न द��गड� प�)�ड� त�तक�ळ रच�न, तय��च� जल�� तजलह�भर ग�ज)ल�. [पररतशष�त ह� प�)�ड� छ�पल� आह�.] क: . श�पतर�) सशद��चय� ` ’त)जय� मर�ठ� चय� पत�चय� ख�� ब�तम�द�र�न� तय� व�खय�न��च� ररप�टK प�ठ�पठ त�न अ�क��त छ�पलय�म'ळ� , ह� इततह�� तम�म मह�र�ष�त �)KशIत झ�ल�. म�झ� दद)�गत स�ह� अचय'तर�) क�लहटकर य��चय� तज)�ग� ह� त)षय इतक� झ~बल� क/ तय��न� तय�)�ळ� तय��चय� ह�त�त अ�ल�लय� रटळक ��प�तहक�चय� त�. १७ तन १५ ज�न १९२२चय� अ�क��त त� �)K व�खय�न छ�प�न तय�)र एक ��प�दक/य सm' टह� तलतहल�. –त� अ��

- ``पत�पस�ह मह�ज�र��न� प�ज� ब�ळ�ज�प�त न�त� आत त)र��घ�तक/ आपप���ह�ब भ��ल� य��न� ग�द�)रन क�� क�ढल�. य� हदककत�च� प�)Kभ�ग आमह� ग�लय� अ�क�त ददल�ल� आह�. ह� )�च�न जय��न� ��त�प य� �र न�ह�. ज� र�ग�न� ख)ळ�न ज� �र न�ह�, जय�च� ड�ळ� क�ध� ल�ल ह� �र न�ह�त, अ�� मन'षय अतसतत)�त अ� � अशकय आह�. र�. र�. ठ�कर� य��न� ���तगतलय�पम� � जर ��त�रच� इ�गज र�त�ड�ट य��न� मह�र�ज��न� ऐन र�त� पल�ग�)रन ख�चल� अ��ल, जर मह�र�ज��न� न'�तय� च�ळणय�तनश� प�लख�त ब��)� ल�गल� अ��ल, जर तय��न� सलब�� जन�)र��चय� म'त�र�चय� घ� �त उतर�)� ल�गल� अ��ल, जर र�जकनय� ग�जर�ब�ई तहच� त�=� अक�ल� प��तत झ�ल� अ��ल आत जर म�णय�तलय� म�णय�त ब�ळ���ह�ब ��न�पत�च� म'डद� पडल� अ��ल, तर आमह� मह त� क/ अ�लय� म��गहदय� कI तय�� इततह��त ज�ड ��पड �च कठ�म आह�. पत�पस�ह मह�र�ज��च� अख�रपय|त अ�� मह � ह�त� क/ ` ’ म� तनद�ष आह� आत ह� आपल� तनद�षप � स=�पन करणय�कररत� तय��न� र�ग� ब�प�ज� ग'प� य�आपलय� त)र���न अतधक�-य�ल� त)ल�यत�� प�ठत)ल� ह�त�. पर�त' पत�पस�ह मह�ज��च� उघड चgकश� कध�ह� झ�ल� न�ह� आत `म� तनद�ष आह�, ’ म� तनद�ष आह� अ�� छ�त�ठ�कप �न� अख�रपय|त मह �र� ह� �तय�गह� र�ज� अख�र क' ज�न क' ज�न पततब�ध��त मर प�)ल�. पत�पस�ह र�ज�, त'झ� र�जय परत द� � ह� आमचय� ह�त� न�ह� ) त'ल� परत �ज�) कर � ह�ह� आमह�� शकय न�ह�. पर�त' अज�नह� त� आमह�� तपय, )�द ) ��समर �य आह�� ) प�ज� ब�ळ�ज�प�त�न� ) त)र��घ�तक/ आप�प���ह�ब�न� प�डल�लय� त'झय� आतमय�बदल र�ज क�ध�च� त�व र�� ��डलय�ख�र�ज एकह� मह�र�ष�य र�ह �र न�ह�.’’

य�न�तर अचय'तर�) ज�वह� ज�वह� मल� भ�ट�यच� त�वह� त�वह� ``क�य ब�ब�, आमचय� रमग� ब�प�ज�च� क�य क� ल�?’’ ह� पश तबनच�क ठरल�ल�. तय��चय� अक�ल� मIतय�पय|त ह� ट'म � ��रख� च�ल� अ��.

छतपत�चय� ह�त�)र शप=�च� ह�त

��त�रच� व�खय�न द�ऊन म� परत म'�बईल� आल�. २-३ दद)���न� श�ह मह�र�ज बड�द�हन पनह�ळ� लkजमधय� आलय�च� �मजल�. प त� हदय�चय� त)क�र�न� अतय)स= अ�लय�च� कळल�. ४ तन ५ म� १९२२ अश� द�न दद)श� �क�ळ� म� तय��चय� भ�ट���ठ� लkज)र ग�ल�. त�=� ��र� बड�द�)�ल�च दद�ल�. क�लह�प�रच� एकह� इ�म दद�� न�. मह�र�ज��न� क� � भ�ट�यच� न�ह�, अ�� डkकटर��च� हक� म आह�, अ�� ���ग�न तय��न� मल� ह�क�)�न ददल�. ५ त�रख�ल� ��धय�क�ळ� दद)� ल�गलय�न�तर एक म�ट�रग�ड� द�दरचय� ल�ड� जमश�टज� र�ड)र चgकश� कर�त दmरत ह�त�. य�=� ``क�दणड क� र�हत�त?’’ ए)ढ�च त)च�र�त त� ल�क दmरत ह�त�. अ��न� तय� बड�द�)�ल� न)खय��न� म�झ� क�य पत� ल�ग �र? इतकय�त तय�)�ळ� क/त;कर च�ळ�त र�ह �र� म�झ� तमत श�. भ�सकर हरर ठ�क� र तय��न� भ�टल�. आमह� क�लह�प�रचय� मह�र�ज��कड�न आल� आह�, अ�� ���गत�च, ठ�क� र य��न� ` ’ क�दणड शबद�च� अ=K बर�बर ब�)ल� तन तय��न� `ठ�कर�, ’ तमर��ड�च� च�ळ अ�� पत� द�ऊन तबनच�क म�झय�कड� प�ठत)ल�. द�दरल� श�ह मह�र�ज�च� ��ब�ध� mक ठ�कर�, ह� �गळय��न� म�ह�त ह�त�. प श�ह मह�र�ज मल� ` ’ क�दणड न�)�न� ह�क म�र�त, ह� क� �ल�च म�ह�त नवहत�.

Page 29: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

श�ह मह�र�ज��न� आत�चय� आत� ब�ल�)ल� आह�, अ�� तनर�प ���गत�च म� त��च तय� ग�ड�त�न म'�बईल� ग�ल�. त�=�ह� १० )�ज�पय|त डkकटर��च� पर)�नग� तमळ�त�)र ख�ल� स)स= ब�ल�. र�त� १० )�जत� एक� हज-य�न� मल� पतहलय� मजलय�)र न�ल�. मह�र�ज��च� छ�) � अ�त�न� ज� पनह�ळ� लkज गडबड�न� गजबजल�ल� अ��यच�, त�च आत� मल� तनहप श��त प�हन चमतक�ररक )�टल�. )र ग�ल�. एक� दद)� ख�नय�त मह�र�ज��च� त� तधपप�ड द�ह पल�ग�)र उत� � पडल�ल� ह�त�. तनळय� ददव�च� म�द पक�श मन�ल� उद���न कर�त ह�त�. एक हज-य� मह�र�ज��च� छ�त� श�कत ह�त�. ज)ळ डkकटर उभ� ह�त�. मह�र�ज��चय� उजव� ह�त�चय� ब�ज�ल� म� ग�ल�, द�न ह�त ज�ड�न नमसक�र क� ल� तन तय��न� प'ढ� क� ल�लय� ह�त�चय� प�ज�)र म� मसतक ट�कल�. ``क�य क� ल�� ��त�-य�ल� ज�ऊन?’’ ए)ढ�च शबद मह�र�ज��चय� त~ड�न पडत�च एकदम डkकटर मह �ल� - ``ह� मह�र�ज, तबलक� ल ब�ल�यच� न�ह�.’’ ``छ� छ�, प७ त)च�रल�.’’ मह�र�ज ह�त मह �ल�, ``आत� ��र� ह�च ब�ल �र आत म� mक ऐक �र,’’ म� ��र� हक/कत ���तगतल�. अ�द�ज� प�च तमतनट� तर� म� ब�लत ह�त�. `` ’’ छ�न मह�र�ज मह �ल�, ``य� त)षय�ल� त~ड m' टल�. ठ�क झ�ल�. म� उद� क�लह�प�रल� ज�त�य. त� चल म�झय�बर�बर. मह ज� प'ढच� ब�तब�त ठर)�.’’ ``�धय� मल� रज� न�ह�, ’’ म� म�ग�हन य�ईन अ�� म� ���गत�च, मह�र�ज मह �ल� - ``=�पब�ज� न�ह� न� कर �र? त� )��ड आह��. ग�= तलहन द�ईन अश� शप= कर.’’

``�त)ध�र छतपतत पत�पस�ह आत र�ग� ब�प�ज�ह� ग�= तलहन म� प'र� कर�न, ’’अश� शप= घ�त�

अ�� ब�ल�न मह�र�ज��न� प'ढ� क� ल�लय� तय��चय� उजव� ह�त�)र म� शप=�च� ह�त ठ�)ल�. प'नह� नमसक�र करन म� परतल�. ��ड�अकर� )�जत� द�दरल� य�ऊन, ज�) -)�चन करन झ�पल�. �क�ळ� ७चय� �'म�र�ल� �gभ�गय)त�न� ज�ग� करन घ�बरत ���तगतल� - ``उठ� उठ�, रसतय�)र ल�क जमल� आह�त तन श�ह मह�र�ज )�रल� अ�� ब�लत�ह�त.’’ ब�ह�र य�ऊन म� चgकश� क� ल�. ब�तम� खर� ठरल�. मसतक �'न झ�ल�. खल�� म�मल�! क�लह�प�रच� ��ब�ध क�यमच� त'टल�. म�ग��ल�लय� बहजन�म�ज�च� )�ल� ग�ल�. तय��चय� आतम�द�र�चय� पच�ड धडपड�)र�ल �चKल�ईट त)झल�!

श�ह मह�र�ज��चय� आकतसमक मIतय�चय� धककय�न� य� इततह���च� त)षय म�ग� पडलय���रख� झ�ल�. त=�तप रठकरठक� चय� इततह��प�म� पब�धन-भक��च� आत'रत� म�त मल� स)स= ब�� द�ई न�. बड�द�च� म�झ� स�ह� र�जरत प�. म�त कर�) य��न� र�ग� ब�प�ज�चय� म�ड� प'सतक�च� ब�लब�ध�कर क� ल�ल� च�पड� प�ठ)�न ददल�. आत� तर� ह� इततह�� तलहन प'र� कर�, ह� तय��च� आगह�च� ह�त�. ब�रग�) (��त�र� तजलह�) य�=ल� तचट �� )�शज श�. भग)�त बळ)�त तचट �� य��न� र�ग� ब�प�ज� तन पत�पस�ह य��चय� ह�तच� तन )�ळच� क�ह� दसतऐ)ज तन पत� प�ठ)�न ददल�. तय�त कटब�ज��चय� जब�नय�, पत�पस�ह�च� ८ पत� आत प�लKमZटल� प�ठत)ल�ल� अजK. ह� दसतऐ)ज =�ट ल�डनच� ह)� ख�ऊन आल�ल� अ�लय�म'ळ�, तय��च� महत) ज� �न पररतशष�त तय��च� म� बरद�सत ठ�)ल� आह�. प�लKमZट�ल� प�ठत)ल�ल� अजK m�र प�क �य ह�त�. म�ह�र�द�र ज�ड घ�ट�) ज'नर� क�गद��न� अभक�चय� भ'कट�न� घ���न चमक�र बनत)ल�ल�. द�नह� ब�ज��न� �'�दर बkडKर�च� नक�क�म क� ल�ल� आत मध�मध घ��द�र )ळ द�र म�ड� मजक� र क�ळय� क' ळक' ळ�त श�ईन� तलतहल�ल�. य� �)K क�गदपत��च� म�झय� स)�धय�य�शम�त प�धर� दद)���च� एक ज�ह�र पदशKन म� भरत)ल� ह�त�. (�न १९२२). ��त�र� र�डल� पब�धनच� छ�) � ग�लय�)र त�=� ह� �)K क�गद ख�� प'र) �न� छ�प�न पक�श�त आल�.

म�जर ब�. ड�. ब���च� द�दर भ�ट

य� �'म�र�ल� म�झ� कलकतय�च� पतप�तडत स�ह� ब�ब� र�म�न�द चतज; य��च� ओळखतचठ� घ�ऊन म�जर ब�.ड�. ब��. आय. एम. ए�. (अल�ह�ब�द) ह� अ)तचत द�दर स)�धय�य�शम�त मल� भ�ट�यल� आल�. तय��चय� ` ’ सट�र� ऑm ��त�र� य� इ�ग�ज� ग�=���ठ� त� मह�र�ष�त ��तहतय जम� कर�त ह�त�. ``तमळ�ल त� म-ह�ठ� ��तहतय प=म ठ�क-य��कड�न म'द�म तप���न घय�.’’ अश� ��चन�न� ब�ब� र�म�न�दज¢न� म�जर ब���च� म�झय�कड� प�ठ) � क� ल�ल� ह�त�. त�न दद)� तन र�त आमह� द�घ��न� हसतगत ��तहतय�च� तचदकत�� क� ल�. म�झय� ��गह�चय� म-ह�ठ� ��तहतय�च� क�ह� भ�ष��तर� तय��न� ददल�. ब�रग�)च� अस�ल ��तहतय तय��न प�तहल�. य� )�ळ� तय��च� ग�= कलकतय�ल� बहत�क छ�प�न झ�ल� ह�त�. mक पररतशष� र�तहल� ह�त�.

Page 30: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

तमळ�ल�ल� म-ह�ठ� ��तहतय इ�ग�ज�त ��प� K भ�ष��तर ह� �र कध� तन तय��च� म�झय� ग�=�त प'रसक�र ह� �र क��, अ�� म�जर ब���चय�प'ढ� प�च पडल�. अख�र ``इ�तगलश भ�ष� ज� �र����ठ� म� आपल� इ�तगलश सट�र� आध� ब�ह�र क�ढत�. म�ग�हन त'मह� य� म�ड� म-ह�ठ� ��तहतय�)र आध�रल�ल� त'मच� म-ह�ठ� इततह�� ब�ह�र क�ढ�. मह ज� द�नह� ग�=��च� एकम�क��न� प'रसक�र ह�ईल. तश)�य, पत�पस�ह आत र�ग� ब�प�ज� य� =�र प'रष�तम��न� द�न प��त�तलय� द�न तभनभ�ष� ल�खक��न� आदर�च� प �म क� लय���रख�ह� ह�ईल.’’ अश� तडज�ड ब���न� क�ढल� तन त� परत ग�ल�. ब���च� ग�= अख�र ब�ह�र पडल� आत तय�न� आ�गलभ�ष�तभज रत�क��न� पत�पस�ह�चय� आतमयज�न� आत र�ग� ब�प�ज�चय� अषप:ल� म'त�द�तगर�न� चदकत क� ल�. आ�गल�ळल�लय� द�श�प�तडत��न� आत ग�-य� न�करश�ह�ल� म�त य� ग�=�चय� बkमबसm�ट�न� च��गल�च द क� ददल�. त�. ६ म�चK १९२३ चय� क� �र�त नर��प�त क� ळकर��न� स)तn म�जर ब���चय� सट�र�च� क� ल�ल� पररक तय��चय� शतप:ल� त)दत�ल� ��ज �र� अ�लय�म'ळ�, म'द�म पररतशष�त ददल�ल� आह�. नर��प�त��चय� तचर�ज�)�न� अधK)ट अकल�चय� भ��ड)ल�)र र�ग� ब�प�ज�ल� द�शद�ह� ठरत)ल� अ�ल�, तर� तय� प'रष�तम�त)षय� आपलय� ब�प�च� क�य अतभप�य ह�त�, ए)ढ� तर� आत� य� शह�णय�ल� दद��न य�ईल.

म�जर ब���न� आपलय� ग�=�चय पसत�)न�त श�)ट� तलतहल� आह� क/ - ``म�झ� ह� ग�= सहद'स=�न�तलय� इ�तगलश भ�ष� ज� �र���ठ� तलतहल�ल� अ�ल� तर� य� ग�=�ए)ढ�च एक म�ठ� म-ह�ठ� इततह�� म'�बईच� खय�तन�म पतप�तडत श�य'त क� श) ��त�र�म ठ�कर� तलहन ल)करच ब�ह�र क�ढ �र आह�त.’’ ` ’ल)करच महटल� तर� �न १९४७ ��ल खतम झ�ल�!

प'णय�ल� पब�धनच� छ�) � पडलय�)र य� त)षय�ल� =�ड� ज�र ल�गल�. श�. ब�पप� ब�नद� आत श�. ग�प�न�=र�) ब�ळकI ष प�तन)��, उर)ड�कर, य��चय� अख�ड आगह�न�, र�ग� ब�प�ज�च� व�खय�न आत एक ��तकप चररत पब�धन�त छ�पल� ग�ल�. �न १९२६ ��ल� छप�ख�न� तन म�झ� )Iतपत� य� एक��ड� तशल�द�र� व)��य�त म�झय� आज�र�म'ळ� म� ह�पट� ख�लल�, त�=प���न त� �न १९४६चय� �पटZबरपय|त य� इततह���चय� ब�बत�त, त� मल� म�ल� तन म� तय�ल� म�ल�, अश� अ)स=� ह�त�. त'क� मह � न�ह� च�लत त��तड�, प�पक�ळ घड� आलय�त)न�, य� मतहनय�त एक� दद)श� म�झ� मल�च शरम )�ट� ल�गल�. श�ह मह�र�ज��न� ददल�लय� शप=�चय� आठ) �न� म�झ� मन मल� ख�ऊ ल�गल�. �न १९३५चय� आज�र�त�न म� )�चल�, त� क�य न'�त� जगणय���ठ�? ठ�)ल� ह�त�तल� ��र� क�म� ब�ज�ल�, क�ढल� ��दभ�Kच� ��र� प'सतक� ट�बल�)र आत द�न पकर � तलहन झ�लय�तश)�य अन�ल� सपशK कर�यच� न�ह� अश� तन�य�न� ब�ल� ठ� म��ड�न क�म�ल�. र�ज १० त�� अख�ड क�म झ�लय�तश)�य ज�)�यचच� न�ह�, अश� तनध�Kर�न� पकर ��म�ग� पकर � र�गत ग�ल�. य� तनध�Kर�ल� म�झ� स�ह� श� क�श�न�= मह�द�) त�महनकर ब�.ए. (म�ज� ��प�दक, द:तनक न)शतक, म'�बई) य��च� उत�जन ��रख� म�झय�म�ग� ह�त�. म� ह� इततह�� तलतहणय�� घ�तलय�च� )Iत �)K )तKम�नपत��त तय��न� ज�ह�र क� ल�. श�. श�प�दर�) र�मच�द रटक� कर, म'�बई रkयल एतशय�रटक ����यट�च� ल�यब�ररअन, य��न� तर म'�बईचय� ऑल इ�तडय� र�तडओ)रन �न १९४७ल� एक� शतन)�रचय� ` ’ नभ�)� �चय� परर�र�त य� क�यKकम�त यश)�तर�) तशकq य��च� १८३९��लच� त)ल�यत प)�� आत र�ग�ब�प�ज�च� क�मतगर� य�)र तलतहलल�ल� एक तचत�कषKक पह�न ध)तनक�तपत करत)ल�. म'�बईचय� आक�श)� �न� य� इततह���च� कह� � �)Kश'त करत�च, मह�र�ष�त �)Kत म�ठ� क' त�हल तनम�K झ�ल� तन तश� रठकरठक� च� पत� ��रख� य�ऊ ल�गल�. उत�जन�च� अ�� न�ट ��रख� च�ल� झ�लय�म'ळ�च, म�झय� ह�त�न ह� क�यK प'र� झ�ल�. तय�त प'नह� ब�ळग�)चय� �g. ):द�ल�कI तत र�ग'ब�ई��ह�ब ज�ध) य��न� ` ’ ल�खन�ल� उत�जन मह �न, म�झ� तमत इततह�� भ�सकतर प��. ग�. र�नड� य��च� हसत� मल� र�ख १०० रपय��च� द� ग� प�ठ)�न ददल�.

��त�रच� प�नशनर म�मल�द�र र�)बह�द�र ए�. क� . द'ध'सकर य��न�ह� बर�च न)न)� ��तहतय नकल�न प�ठ)�न ददल�. श�. श��त�र�म रघ'न�= प�तन)�� य��न� )�ळ�)�ळ� तलतहल� मजक� र )�ट�न, उपय'क ��चन� क� लय� आत प�तन)�� दपर�तल� महत)�च� क�गद प'रत)ल�. क�श�चय� एक� तचतक�र�न� क�ढल�ल� पत�पस�ह आत यश)�त मलह�र तचट ���च� र�ग�त त�ब�र, ग�ल� श�भर )षq प�तनत)���चय� द�वह�-य�त अख�ड प�जल� ज�त अ�त�. त� य� ग�=�त छ�पणय���ठ� तय��न� ददल�. तय��न� अन�क धनय)�द.

Page 31: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

ग�= तलहन झ�ल� तर� त� )�चक��चय� ह�त�त ठ�)णय�च� क�म पक�शक�च�, हलल�चय� प�पर क� ट�लचय� य'ग�त एक�द� प'सतक छ�प � मह ज� तल)�र�)रच� क�रत आह�. म� र�ग� ब�प�ज� त)षय� प'सतक तलह�त आह�. ह� ब�तम� �मजत�च, नय� भ�रत तपटटग प�� तन न)भ�रत पक�शन ��स=�च� म�लक श�य'त रघ'न�= ददप�ज� द���ई स)य�सm� त;न� म�झय�कड� आल� आत तय��न� पक�शन�च� भ�र उचलल�. )�ळ�)�ळ� मल� तय��न� उत�जन ददल�, मह �नच र�ग� ब�प�ज� )�चक��चय� भ�ट�ल� य�ऊ शकत आह�. पक�शन क�यK ह� ध�द�च� ब�ब अ�ल�, तर� श� रघ'न�=ज¢न� मल� तय� भ�)न�न� म'ळ�च न )�ग)त�, श'द स�हभ�)न�न� ज� त)त)ध �ह�यय क� ल�, त� औपच�ररक न'�तय� प �म�न� भरप�ई ह�णय���रख� न�ह�. म� तय��च� ऋ � र�ह इतचछत�. अतलकड� म�झ� पकI त� क� अ�लय�म'ळ� , रघ'न�=ज¢न� द�दरल� प'm� न� � आ णय���ठ� न)भ�रत ��स=�च� क�यKकतq श�. )��तर�) ऊmK ब�ब�र�) प�थडकर य��च� ख�� न�म �क क� ल�. ब�ब�र�)ज¢न� त� क�म आपल�च �मज�न मल� हरएक ब�बत�त m�र �ह�यय क� ल�. तय��च� म� आभ�र म�नत�.

प'सतक�त�ल m�ट�, तचत� आत जvक� ट तय�र करणय�च� क�म म�झ� तचर�ज�) तचतक�र ब�ळ ठ�कर� आत m�ट�ग�mर तच. पलह�द मह�जन य��न� क� ल�. त� द�घ� म�झ�च. त�वह� तय��न� म�झ� आश�)�Kद.

छ�पख�नय�तलय� क�मग�र��न� तन व)स=�पक मह�शय��न�ह� ग�=म'द �चय� क�म� आपलय� कतKव�च� क��श� क� लय�बदल म� तय��च� ��म'द�तयकररतय� अतभन�दन करत�. इतर �)K अज�त �ह�ययक��न� कI तजत�न� प �म करन ह� आतमतन)�दन ��पत)त�.

मकर ��क��त, त�. १४-१-१९४८म'�बई न�. २८.क� श) ��त�र�म ठ�कर�

पकर १ ल�

र�ग� ब�प�ज�च� घर� �

र�जय म-ह�ठ� तश)र�य�च� क� क�यस=��च�?क�यस=��चय� रक�)रत� ब'रज उभ� तय�च�.प� पततष� तय र�जय�च� क�यस=Z क� ल�अ)त�र� तश)म�त; )रत� मग स=�पन क� ल�.

Page 32: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

तश)�ज�चय� सहद)� स)र�जय�चय� कलपन�चय� जनम�प���न त� अख�र पत�पस�ह छतपत�चय� हदप�र�न� ��त�-य�� तय� स)र�जय�च� घरचय� तन द�रचय� कटब�ज��न� ख�न प�ड�पय|त छतपत¢च� तन स)र�जय�च� तपढ�नतपढ� एकतनष�न� ��)� कर �र� मह�र�ष�त द�नच घर� �. एक ब�ळ�ज� आ)ज� तचटत ��च� आत द'�र� र�ह�डख�र�कर द�शप��ड� द�दज� नर� पभ� ग'प� य��च�. य� द�न घर�णय�तलय� पतय�क प'रष�न� स)र�जय��)� ह�च क' ळधमK म�न�न, म'त�दतगर�च�, शgय�Kच� तन आतमयज�च� कम�ल क� ल�. मह�र�ष�तच क�य, प उभय� भरतख�ड�त तय�ल� त�ड न�ह� तन ज�डह� न�ह�.

बणड)�ल� तश)�ज�

मर�ठ� द'�-य� यत�तलय� लह�न म'ल����ठ� क: . र�)��ह�ब त)न�यक क~डद�) ओक य��च� `मह�र�ष�च� ’ इततह�� न�)�च� एक छ�ट� इततह���च� प'सतक अभय���ल� न�मल�ल� अ��. –तय�त

``तश)�ज� ��ळ� )ष�|च� झ�ल� न�ह� त~च तय�न� आडद��ड ल�क��च� ��गत धरन द�श�त प'णड�इ आर�तभल�.’’

अ�� एक )�कय ह�त� आत आमह� म'ल� त� अगद� म�ठ� आ)�श�न� तन �'र�न� घ�क� पट� कर�त अ��. मह�र�ष�त तश)�ज� उत�)�च� ट�म तनघ�लय�)र अन�क ततक�ल�न त)द�न��न� ओक��चय� य� त)ध�न�)र आक�प घ�तल�. अतलकड� क: . र�म ग �श गडकर� य��न� ` ’ र�ज��नय�� न�टक�त ह� )�कय द�ह दफतर�चय� त~ड� घ�ल�न तय� आक�प��च� प'रसक�र क� ल�. तश)�ज���रखय� प�तnसमर �य स)र�जय��स=�पक�ल�, प'�डग'�ड��च� मह�रकय� म�न � ह�तय प'रष�तम�च� क� )ढ� अ)म�न! अश� य� आक�पक��च�, भ�बड� भ�तमक�, क~द �त चक�क �-य� तह-य�च� प=म�)स=� ग�रग�ट��चय�च ख� �तल� अ�त�. तय�चपम� � क�मतय�ह� द�श�चय�, क� तय�ह� क�ळ�चय� र�षप'रष�च� प�=तमक अ)स=� ग�)ग'�ड�च�च अ�त�. प'�ड तन ग'�डच न�न�त)ध पर�कम�न�, उघड ग'प ब�ड�ळय��न� आड)� य�ईल तय�ल� क�प�न क�ढ�न, स)र�जय कम�)�न र�ष�च� उद�रक प'रष�तम ह�त�त. क�ठ�च क�ह� नवहत�, अश� अ)स=�त, दकखनचय� ध'र�ळय�त�न, श�नय�त�न बह�णड क�ढ�)� तय�पम� �, सहद)� स)र�जय�च� ��ह�ळ� मह�र�ष�ल� द�ख) �-य� छतपतत तश)�ज�चय� चररत�च� �'र)�त ग'�डप �न�च झ�ल�ल� आह�. तश)�ज�चय� प�=तमक ल�क��गह�त म�)ळ�तल� तन प'णय�चय� आ�प��च� इम�न� ग�)ग'�डच ह�त�. अ)घ� प�धर� )ष�Kच� )य, प ``जय�न� मह�र�ज��च� ब�ल � परम आदर�च� ) पर�कम�च� ऐक�)�, तय��� )�ध ल�ग�न )�ट�)� क/, ह� परम =�र आह�त, य��च�च ��मतZ च�ल�)�, ह� ���गत�ल त�� च�ल�)�. प� ह� ग�ल� तर� ज�)�त. पर�त' ��)� करन य��च� आज�त च�ल�)�, अश� �)�|च� तचत� )�ध�न घ�तल�.’’ म'�लम�न� अ�मदन� मह ज� ``अ�ध�र क�रभ�र. ब�दश�ह�मधय� क� � मन�� आ �त न�ह�. प:क� प�)ल� मह ज� एक�च� )तन एक�� द�त�ल.’’ तसय��)र बल�तक�र, सहद��च� ख�न, म�ददर��च� त)ध)��, ग�)ध, इतय�द� अनतन)त पक�र उघड ह�त अ�त. पततक�र�च� धमकच क� �त नवहत�. तश)�ज�न� ख�ड)ळ म�)ळय�त अनय�य�च� च�ड उतपन करन, सहद� र�जय�चय�कलपन�न� तय��चय� �'प पर�कम�ल� ज�ग� क� ल�. आचरट ग�)ग'�ड� न करत�, आपलय� द�ह मन�तल� त�ख म'�लम�न� ज'लम� �त�च� प�ळ�म'ळ� ख �न ततल� उध)सत करणय�त कर�, य� तश)�ज�चय� आद�श�न� ��र� म�)ळ प��त तश)�ज�चय� भजन� ल�गल�. प'णय�� य�त�च ``ब�र� म�)ळ� क�ब�ज क� ल�, म�)ळ� द�शम'ख ब��ध�न दसत करन प'�ड ह�त� तय��� म�ररल�.’’ द�शम'ख मर�ठ� तन तय��चय�द�शम'ख�च� क�रभ�र प�ह �र� द�शप��ड� क�यस= पभ� आत दपर ���भ�ळ�यल� ब�ह (द�शस=) क' ळक ;, अ�� म�)ळ�तल� व)स=� ह�त�. द�शम'ख व�न�, भ��डख�र, म�नमर�तब���ठ� एकम�क��त न�हम� म�र�म�र�, ख�न कर �र� आत म'�लम�न �'भ�द�र�च� मज; ���भ�ळ�न स)तnचय� )तन�)र च:न�त र�ह �र� ह�त�. जय� द�शम'ख��न� तश)�ज�ल� पततक�र क� ल�, तय��न� एकतर चत'र�य�न� तय�न� आपलय� य�जन�त तमळ)�न घ�तल�. ब�क/चय��न� न�त�ग�त� न प�हत�, दय�म�य� न करत�, प�र च�च�न क�ढल�.

स)र�जय�च� शप=

म�)ळ�तलय� मर�ठ� द�शम'ख��न� तमळ)�न घ�णय�चय� क�म� तश)�ज�न� �)�|आध� त�=लय� क�यस= पभ� द�शप��ड��च� �ह�न'भ�त� तमळ)�न, तय��न� आपलय� ह�त� धरल�. अ�� ज� पतहल� द�शप��ड� तश)�ज�चय� स)र�जय स=�पन�चय� क�म� र�इर�रर��म�र ब�लभणड�र उचल�न शप=प�)Kक ��म�ल झ�ल�, त� र�ग�

Page 33: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

ब�प�ज�च� प�)Kज द�दज� नर� पभ� ग'प� ह� ह�य. तश)�ज�चय� स)र�जयक�य�Kत क�यस= पभ��च� ज� द�ट�न ��गह झ�ल�, तय�च� उगम द�दज�चय� य� स)र�जय�चय� शप=क�ळ�प���नच ह�य. त�वह�प���न त� म-ह�ठ��च� स)र�जय र�)ब�ज�चय� प�ज�प �न� अ�ग�ज��चय� तखश�त गडप ह�ईपय|त एक�ह� क�यस=�न� छतपत�श� कक)� स)र�जय�श� ब�म�न� क� ल� न�ह�. द�दज� नर� पभ�चय� घर�णय�न� तर =�ट र�ग� ब�प�ज�पय|त य� इम�न�त एक प�चड र�महषKक इततह��च अजर�मर करन ठ�)ल� आह�. त�च य� ग�=�त तलह�)य�च� आह�.

तश)�ज�च� आर��न

द�दज�ल� ह�त�श� धरन, तश)�ज� म�)ळ�त ध'म�क� ळ घ�ल�त अ�लय�च� ब�तम� ` ’ र�जतनष ख�पड� तन ज�ध� य��न� त)ज�प�रल� कळत)त�च, त�=लय� )तजर�न� क�यद�ब�ज धमक/च� एक � � �त खतलत� द�दज� द�शप��ड�ल� प�ठत)ल� (त�. ३० म�चK १६४५) –त� अ��

इजत अ��र द�दज� नर� पभ� द�शप��ड� त�. र�तहडख�र� ) )�ल)�ड ख�र� य�त� �'. खम� अब³न अलm )ज�रत��ब ��)�ज�र�ज� mरज�द शह�ज�र�ज� य� � शह�श� ब�म�नग� करन त'झ� ख�ररय�त र�तहर�ररच� ड~गर�च� अ�र� (आ�-य�न�) प'�ड�य�)�न� म�)ल� )ग:र� ल�क जम�) क� ल� आत त�=�न ज�ऊन प�शज� दकललय�)र�ल ठ� � उठ)�न आप दकललय�त त�रल�. ह�ल� र�जगड दकल� न�) करन बलक�)ल�. त�तह )�ल)�डख�-य�लगत. तय�� ल�क�च� जम�) त� ��म�ल अ��न दm��त करन रतशद र�ज� मजक� रनतनलह�� द�त�� ) ठ� � त�र)ल� आतमन��� रज� र�हत न�ह�� ) जम�) तबतरज'म� कर�त न�ह��. तनख�तह हरद� ततपय�च� दद)� �त द�त न�ह�� (द�नह� प�ट��च� )��लह� �रक�र�त द�त न�ह��) मगरर�च� जब�ब ठ� ग� ) न�ईक)�तडय��� द�त��. ह� ज�ह�र�त आल�. तय�� ह� न�म'षक/ ग�ष त'झ� जम�द�र�च� इजत�� आह�. तर� ठ� � मजक' र� आतमन��� रज� र�ह � आत तनख� ��ह (जम�) कर�न द� �. ह� न ज�तलय�� ख'द�)�त श�ह त'जल� त)ज�प'र� न�ऊन गरदन म�रत�ल ) जम�द�र� हकक�न� च�ल �र न�ह�, ह� मन� �मज � आत य� उपर� दद)� �त रज� र�ह �. छ. ११ �mर (र�ज. ख�. १५-२७१-७२)

)ज�र��ह�ब��च� ह� दमध�ट�च� खतलत� द�दज�कड� आलय�च� )तKम�न तश)�ज�ल� �मजत�च, तय�न� त�तड�न� द�दज�ल� ध�रददल�श�च� पत प�ठ)�न भ�ट�ल� ब�ल�त)ल�. –त� पत अ��

र�जश� द�द�ज� नर� पभ� द�शप��ड� ) क' लक ; त� र�तहरख�र� ) )�ल)�डख�र� य�त� पतत ��)�ज�र�ज� �'।। खम� अब³न अलm. त'मह�� म�हब�न )तजर�च� त)ज�प'र�हन हक� म आल� त� ठ� � त�र)ल�हन अतमन�न� त'मह�कड� प�ठत)ल�. तय�ज)रन त'मच� ब�प नरत�ब�ब� ह)�लददल ज�ल� )ग:र� दकत�क बहत�क तल।।. तय�� श�ह��� ब�म�नतगर� त'मह� ) आमह� कर�त न�ह�. श� र�ईर�रर त'मच� ख�ररय�त�ल आदद क' लद�) त'मच� ड~गरम�=� पठ�र�)�र शZद�लगत (�ह�द�लगत) स)य�भ� आह�. तय� � आमह�� यश ददलह� ) प'ढ� त� �)K मन�र= सहद)� स)र�जय करन प'रत) �र आह�. तय�� ब�)�� ह)�ल ह�ऊ नय�. ख�म�ख� ���ग�)� आत त'मह� त� क�गद घ�ऊन त�त�ब हज�र य� �. र�जश� द�द�प�त�च� त)दम�न� ब�)�च� ) त'मच� ) आमच� श�प��� इम�न ज�ल� त� क�यम )जप�य आह�. तय�त अ�तर आमह� ) आमच� )�शज ल�कर�च� ल�कर� )तन )ग:र� च�लत)णय�त)�� कमतर कर �र न�ह�. ह� र�जय वह�)� ह� श�च� मन�त m�र आह�. य� पम� � ब�)�च� मन�च� ख�तर� करन त'मह� य� �. र�। छ. २९ �mर बहत क�य तलतह �. (र�ज. ख. १५-२७५) [१७ एतपल १६४५ श'क)�र]

तश)�ज���रखय� सहमतबह�दर ज)�न प'ढ�-य�न� द�दज���रखय�ल� ए)ढ� ददलददल��� ददलय�)र, तय�चय� घर�णय�तलय� हरएक )�शज�न� छतपत�चय� शबद���ठ� तन तक���ठ� प� द�यल� म� म� मह �न ��रख� प'ढ� �र��)�)�, य�त न)ल त� क�ल�? अ�ल� तज)�त ज�) तन आतमय�त आतम� ओत �र� तश)�ज���रख� ज)�नमदK ��न=�र��च� ��गह कर�यल� �जलय�)र, तय�चय� सहद�र�जय�च� ब�ज� र�ख�यल� द�दज�, ब�ळ�ज� तन ब�ज¢च� त'ट)ड� कश�ल� पड�ल? पडल�च न�ह�.

Page 34: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

र�ग� ब�प�ज�च� )�श�)ळ

तभकपभ�-हरपभ�-ब�लपभ�-भ�नपभ�-ज�ऊपभ�-��)पभ�-नर�पभ�

द�दज� पभ� (दतक)

कI ष �ज� (श�हबर�बर ददलल��) य���ज�

*र�म�ज� (*प�नपत�� पडल�) तचटक�*

ब�प�ज�

र�ग� (पत�पस�ह���ठ� १४ )षq ल�डनल� आ�ग�ज��श� ��मन� द� �र� तन अख�र दतक �त �त�)न� र�जयक��त�च� उपकम कर �र� पभ�)�र)

�तच)�च� क�र)�य�

तश)�ज�चय� अ�मद�न�त द�दज�न� आपलय� ``स)�म�प�श� m�र श=;च� च�कर�, हर)क हज�र र�हन ध�र�क-य�त मद'Kमक/, म�ठ� ध�ड�, तज)�च� प)�K न धररत� क� ल�.’’ र�ज�र�म�चय� क�रक/द;पय|त द�दज� हय�त ह�त�. प तय�च� तस=तत म�त m�र हल�क/च� झ�ल�ल� ह�त�. र�यगड पडल� त�वह� ब�लर�ज� श�ह तन म�त�श� य���ब�ई य��चय�बर�बर तय�च� म'लग� कI ष �ज� ब�दश�ह� छ�) �त ��)�ल� ग�ल�. सजज�चय� र�जयक��त�चय� ध�मध'म�त, म�)ळ�त म'खतय�र न�मल�लय� श�कर�ज� न�र�य �च)�न� द�दज�च� )तन बलजबर�न� ख�ल�� करन, तश)�ज� मह�र�ज��चय� ल�ख� )चन�)र ब�ळ� दmर)ल�. तबच�-य� द�दज�च� )Iद�पक�ळ� अन�नदश� झ�ल�. र�जयक��त�च� क�ळ. धन� ज�गय�)र न�ह�. =�रल� प'त स)�म���)���ठ� स)�म�बर�बरच )न)���त तन ब�द�त. क� लय� क�म�च� तन ग�ळलय� रक�च� ब�ज र�ख �र� क� � न�ह�. ज�ध�, द�शम'ख आत ल�ह�कर त)रद तब=रन श�कर�च� �तच)�चय� ख�क� त घ'�ल�ल�. ख'द धतन छतपत�च )न)���त त�=� तय��चय� ��)क��न� क� �कड� क�ल� द�द म�ग�यच�?

Page 35: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

र�ज�र�म�च� त�ब�

श�)ट� च�द�ल� (सजज�ल�) स)तnच ज�)� य� तन�य�न� द�दज� तनघ�ल� त� )�ट�तच र��गणय�चय� म'क�म�ल� र�ज�र�म छतपत�च� ग�ठ पडल�. द�दज� हदककत ऐक� न र�ज�र�म�ल� m�र )�ईट )�टल� तन ��त�पह� आल�. तय�न� श�कर�ज� �तच)�ल� कडकड�त पत प�ठत)ल�, –त� अ��

र�जम�नयर�जश� ��कर�ज� न�र�य प�तडत य��� आज� ऐत�ज�. र�जश� द�दज� नर� पभ� द�शक' लक ; ) ग�)क' लक ; द�ह�य� तmK र�तहडख�र� ) )�ल)�डख�र� य�च� )तन त'मह� जप क� ल�. तय�न� नजर�णय�च� ऐ)ज र�यगड� हज�र क: ल��)��� स)�म�प��� ज�मद�रख�नय�कड� ददलह�. तय�ज)र )तन�च� म�कळ�क �)�K जम�द�र�बर�बर म�)ळ प��त�च� म�कळ�क ज�ल� त�वह� य�च�तह क� ल�. प'ढ� त'मह� �जqर�ऊ ज�ध� द�शम'ख तय�च� तmq न� आक��म'ळ� य�च� )तन आपलय�� ज�ध� य�जप���न करन घ�तल�. य�त)�� खबर पभ� द�शप��ड� य� � पन�लय�च� म'क�म� ज�)�न र�जश� र�मच�दप�त अम�तय य�� �)K )�क� �मज�ऊन तय�न� तय�च� तकर�द घ�)�न हज�र च�द�च� म'क�म� त�वह� र।। क� ल�. न�तर य�च� )Iत�च� ब�द�बसत कर�)� तर� त'मह�च अmल�द�च� त)श�ष, )तन ब�)�र��, आपलय�� द�)� मह �न त)न�त� पत ��क�ज� ढगय�बर�बर तलतहल�. त�वह� स)�म�न� र�जक�र �)र नजर ठ�)�न ब�)�र� )तन अ�लय�� त'मह�� द��� आलय�)र चgक�� करन द�त� य�ईल अ�� तलतहल� अ�त� तय�च� पत�)र, त'मह� पभ�)र बल�तक�र करन घर�त�न क�गद न�ल�. तय�� ह�ल� द�द�ज� पभ� हज�र दकल� र��गणय�च� म'क�म� च�द�� य�णय�बदल आल�. त� स)�म� द��� य�त� भ�ट घ�तल�. �)K क: दmयत कळत)ल�. तय�� त�च )�ळ� त'मह�ल� पत तलतहल� क/ ह� )तन घय�)य�च� न�ह�... तय�च� )तन तय�� द�)�)�. अ� ठरन ह� आज�पत त'मह�� ��दर क� ल� अ��. तर� द�शक' लक ; ) ग�)क' लक ; हरद' ख�र� प�।। मजक� रच� त'मह� ) ज�ध� ) ल�हकर )ग:र� तमळ�न ह� )तन न�हक घ�तल�. य�च� तजर�ज�) कI ष �ज� पभ� अश� अडच �च� प��ग� स)�म�� ��कट �मइ ब�दशह�न� चर�ज�) (श�ह) ) कतबल� न�ल� तय�प��� च�कर�)र हजर अ�त�म�ग� तय�च� )तन दर�बसत घ�त�, ह� त'मह�� उतचत एक� दर न�ह�. तर� य�उपर� य�च� )तन�च� क�गदपत न�ल� तय��'ध� परत द�ऊन य�च�)तन य�जकड�च�लत अ�लय� प�। च�ल) � आत ख��� स)�र� ततकड� य�त�च य�ऊन भ�ट �. य�न� क: ल��)��� =�रल� र�जश� स)�म�प��� m�र शत;च� च�कर� हर)क हज�र र�हन ध�रकर�य�त मद'Kच� म�ठ� ध�ड�� तज)�च पर)� न धरत� क� ल� ) स)�म� एतह (य��ह�) त)ज�प'र� ब�द ��त�ल� तय� क�ल� �जqर�) ) ख�ड�ज� ख�पड� ) ब��दल द�शम'ख य� � त'रक ल�क���� तमळ�न दm��त क� ल�आत अडच स)�म�� m�र क� ल�. त� )�ळ� ख�ड� ख�पड� ) ब��दल धरन म�ररल�. �ज�Kर�) क: द क� ल�. तय� तनतमत� आक� धरन त'मह�� ग:र)�क� मजक� र �मज�ऊन तय�च� ) य�च� अक� अ�त� ह� )Iत� त'मह� जबरदसत मह �न करन द�त� आत त'मह� पत� करन घ�ऊन घ�त�. तय�� य�च� त'मह�� द�णय�� ज�ध� य�� अतधक�र न�ह� ) त'मह� करन घ�णय�� अतधक�रच न�ह�. प�शज� ) ह�ल� य� ज�त�न� m�र मद'Kमय� करन र�जय म�ळत)ल�. स)�म�कररत� खर�ब ज�ल� ) म�रल� ग�ल�. अ�� यत� करन दद)� प�);प���न क�ढल� अ�त� त'मह� �रक�रच� च�र म� �� ह�त� घ�ऊन भल�ई क� ल� ) कररत�. य�न� च�कर� जम�) करन ) ज�त�न�ह� प=मप���न क� ल� ) कर�त आह�. त� एक/कड� ज�ऊन आपल� मन� म�ठ�प � )�गत)त� ) प�तहज� (त�) कररत�, पर�त' त'मह� य�च� )Iत�� गल पडणय�च� �म�ध एक� दर न�ह�. �,बब ब� )तन परत द� �. म�)ळ मजक' र� स)�र� य�णय�च� प�); )तन ददलय�च� मजक� र तलतह �. य�उपर� )तन न ददलय�च� ब�भ�ट� आलय�� त'मच� अबर� ) पद�� धक� य�ईल अ�� स)�म�� भ��त आह�. ) प'ढ� न�न� पक�रचय� अडच � त'मह�� अश� कर �चय� य�त�ल. क�र तचर�ज�) (श�ह) क�ल� करन तर� श� द��� आ �ल. त�वह� ��कट� ज� म� �� उपय�ग� पडल� तय��चय� त�न�� आमह� करत)लय�. ह� इकड� य�)�. तय�च� तचत� द�श य�)� ) र�जयकतय�K� इन��m प�ह � जरर. तय�त ह� तर� त)च�र�च� कलम. भल�ई ज�ल� त� ��र� आमच� एक/कड� ज�ऊन अ�� कर � त'मह� क� ल� य�त स)�म�द�ह�च�च कर �. त� (श�ह) म'खय. �)K र�जय�� अतधक�र�. आमह� कररत� तर� तय�च���ठ�च आह�. प��ग�� �)K ल�क�� ततकड�च प�ह � य�ईल ) )�गत�ल. ह� क�र ईरर¢च न�तमल� आह�. उग�च भलत� भर¢ न भर �. प'ढ� उरजत ह�य त� कर �. ह� न क� तलय� क� ल� क�म�च� mळ� जय�च� त� भरत�ल अ�� श�च� इचछ�च अ�ल� तर� त'मह�तर� क� �मज�ल? तर� न�ट च�ल�न� )�ग � मह ज� प'ढ� �)�पर� ऊज;त�च�च कर ज�त ज�. ज�त ज� तनद�श �मक प�। अ��. त�र�ख १७ �mर �'।। �म�न तत�:न अलm [२८ एतपल �न १७०८७]

र�ज�र�म�चय� य� पत�ल� श�कर�ज� �तच)�न� ध�प�'द� द�ख)ल� न�ह�. प'ढ� श�ह दतक �त परत आलय�)रह� य� पकर �त तय�न� चgकश� कर�)� मह �न द�दज�चय� म'ल�न� (य��पभ�न�) खटपट क� ल�. ``म�)ळप��त� श�क�ज� न�र�य प�डत य� � जबर�न� द�द�ज� नर�पभ� द�शप��तडय�... कI , �ज� पभ�च� ब�प ह� कद�म जम�द�र अ�त� तय�च� )तन घ�तल� ) आ ख�ह� बहत जम�द�र ) रयतल�क��चय� त�न�� क� लय�. य� ब�बZ प�डत य�� श�हन� ब�ल�)ल� अ�त� न

Page 36: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

आल�. तहरक � ख�)�न म�ल�.’’ ��र��श, प�त�तच)�न� ��=प � पचत)ल�ल� द�दज�चय� इम�न�च� इन�म )तन तय�चय� घर�णय�ल�, र�ग� ब�प�ज�ल� �'द�, प'नह� कध�च ल�भल� न�ह�. श�कर�ज� न�र�य �च� )तनख�ऊ खर�ट� म�)ळ�तलय� अन�क इम�नद�र ल�क��चय� )तन��)र दmरन दmरनच भ�रचय� प�त�तच)� ��स=�न�च� उभ�र � झ�ल�ल� आह�. अ=�Kत, य� ��स=�न��चय� प�य�त दकत� तश)भक��चय� गदKन� ग�डल�लय� अ�त�ल आत दकत� ग�रगररब��चय� तळतळ�ट�)र य� ��स=�नच� ब�म � ऐरयK लकलकत आह�, य�च� )�चक��न�च कलपन� कर�)�.

)तन���ठ� )�शज��च� धडपड

तश)�ज�न� द�दज�ल� ददल�लय� )तन�ल� च��गल� म'हतK ल�गल� नवहत�, अ�� मह �)� ल�गत�! क�र त�)�ज�चय� हय�त�तच द�दज�च� ग'म�सत� ब�ब�ज� त�)द�) ��नटक� य�न� क�गद�पत� घ�लम�ल करन )तन तगळणय�च� यत क� ल� ह�त�. प त� ग�ष उघडक/ल� य�त�च, तश)�ज�न� ��नटकय�ल� र�जगड�)र क: द करन चgद�)� रत द�खत)त�च, स)�र�न� यतजतपत तलहन द�ऊन (शक� १५४५ म�गKश�षK श'द ३) प�यत�त घ�तल�. [पररतशष पह�] ब�ह ग'म�सतय��न� यजम�न��च� आडन�)� घ�ऊन म�)ळ�तलय� अन�क क�यस= पभ� द�शप��ड��च� )तन� गडप क� ल�ल� आढळ�न य�त�त.

श�हचय� क�रक/द;त कI ष �ज� तन य���ज� य� द�दज�चय� द�न प'त��न� )तन���ठ� प'नह� खटपट क� ल�. त�)र द�दज� द�ररद�न� गसत ह�ऊन मIतय�ह� प�)ल� ह�त�. द�दज� ह� नर�पभ�च� दतक प'त अ��नह� त� अस�ल (अ)ल�द) नवह�, अmल�द आह�, त�वह� त� )तन �रक�रजम� ऊmK �तच)�यस)�ह� कर�यल� हरकत न�ह�, अश� श�कर�ज�न� क�यद�ब�ज� लढ)ल�ल� ह�त�. द�दज�च� क�ट� क�ढणय���ठ�, `त'ल� त�न ग�)च� क' ळक K, क�र� ग�)�त एक घर तन श�त द�त�. )तन�च� र�ज�म�न� तलहन द�, दतप'त मह ऊ नक��, अmल�द मह )�त ज�.’ अ�� �तच)�न� द�दज�ल� तन तय�च� प'त य���ज� य�ल� जबर�च� �)�ल ट�कल�. त� तय��न� न�क�रत�च, �तच)�न� तय��च� घरद�र ल'टल�, तय��न� क~ड�न म�र जबरदसत� क� ल� आत प�तलश� �मज'त�च� ह)� त�� क�गद ज�र�न� तलहन घ�तल�.

�न १७०८त श�ह द�श� परत आलय�)र, कI ष �ज�च� )तन तय�ल� तबनब�भ�ट परत द�णय�च� ब�द�बसत करन ` ’ इन��m बर�ई ख'द ज�त�न� पह�)� अ�� एक ब�दश�ह� खतलत� (१६३० शक� जय�ष )द ४च�) कI ष �ज�न� श�हल� ��दर करत)णय�च� खटपट क� ल� ह�त�. तय�)र �न १७१९ (शक� १६४१ m�लग'न श'द ४) च� एक पत श�हन� दत�ज� त�)द�) र�ज�ज� य�ल� तलहन, य� )तन�च� ब�द�बसत करणय�त)षय� तलतहल�. तर�ह� क�ह� द�द ल�गलय�च� दद�त न�ह�. प'ढ� कI ष �ज�च� म'लग� र�म�ज� आत य���ज�च� म'लग� तचटक� न�न���ह�ब प�शव�कड� तक�र घ�ऊन ग�ल�. तय�)�ळ� उतर सहद'स=�नचय� स)�र�च� र�जक�र प'णय�� तशजत ह�त�. `�धय� त'मह� उतर�चय� स)�र�ल� चल�. परत आलय�)र त'मच� भ�नगड तमट)त�.’ अ�� न�न���ह�ब�न� ���तगतलय�)रन, र�म�ज� तन तचटक� ततकड� ग�ल� आत प�नपत�)र खल�� झ�ल�.

र�म�ज�च� म'लग� ब�प�ज� य�न�ह� =�ड�श� खटपट क� ल�. प ततच�ह� क�ह� उपय�ग झ�ल� न�ह�. न�तर र�ग� ब�प�ज�न� अख�रच� ज�र क� ल�. त� हदककत य�प'ढ� ���ग�यच� आह�.

र�ग� ब�प�ज�चय� चररत�)र प' �र� अकल प�जळ �र� क�ह� तचतप�)न ��श�धन, `र�ग� ब�प�ज� एक��रख� आपलय� )तन���ठ� ज�) ट�क/त ह�त�. तय�चय� प�प���ठ�च तय�न� हज�र उल�ढ�लय� क� लय�.’ अश� अ=�Kच� श�र� म�रन श�कर�ज� न�र�य ग��ड�कर�चय� प�क/ल� त� ब�ल� आह�त. )तन�, इन�म�, जह�तगर�, ��स=�न�, अतलकडच� प�नशन� य��चय���ठ� प�); तन आजक�ल क� ज�) ट�क/त न�ह�? ��र�च ट�कत�त. ���गल�, तमरज�च� पट)धKन प�शव��च� न�कर. एकट� ब�प� ग�खलय�ख�र�ज क� तय� तचतप�)न �रद�र�न� आपलय� प�श)� धनय���ठ� ख�ललय� तमठ�च� च�ज क� ल�, ह� त� तचतप�)न ��श�धक ���गत�ल क�य? उलट ईसट इ�तडय� क� पन�चय� क�रस=��न�च� �द� ज�र�)र दद�त�च, र�)ब�ज�न� श� �चय� प तय� प�जळणय�प�);च, तय�चय� एक� एक तचतप�)न �रद�र��न� बतनय� क'� m �श� ��गनमत करन, ततच� प�टठब� प�टटब� तमळत)ल�. दतक मह�र�ष�तल� �गळ� भट� ��स=�न� आ�गल�ई प�टठबय�च� तनमकहर�म�च� पततक� आह�त. क�ह� )ष�|प�); म'�बईच� गवहनKर �र ल�सल� त)ल�न ���गल� ��स=�नचय� भ�ट�ल� ग�ल� ह�त�. तय��न� ददल�लय� म�नपत�त ���गल�च� त)दम�न अतधपतत श�म�त सचत�म र�) पट)धKन य��न� महटल�ल� आह� क/, ``प�श)�ई नष ह�णय�चय� प�);प���नच आमचय� ��स=�न�च� तन इ�ग�ज�च� स�ह��ब�ध ज'ळल�ल� आह�.’’ सशद�, ह�ळकर, ग�यक)�ड य� प�शव��चय� बड� �'भ�द�र��न� आ�ग�ज��चय� �'लत�न�ल� म'लत�न� म'जर� करनच आपलय� �त�चय� तन )�शज��चय� बड�ज�)� रटक�)�च� ��य करन ठ�)ल� आह� न�? र�ग� ब�प�ज�चय�

Page 37: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

प�)Kज�ल� तश)र�य�न� ददल�ल� ट�चभर जतमन�चय� त'कड�च� )तन हर�मख�र�च� नवहत�. इम�नद�र�च� त� इन�म ह�त�. म�)ळ�त प=म द�दज� नर�पभ� तश)�ज�ल� स)र�जयस=�पन�च� शप= द�ऊन उठल�, मह �नच ��र� म�)ळप��त तन त�=ल� क�यस=पभ� तर ज)�न तश)�ज�चय� झZड�ख�ल� जम� झ�ल�. तय� ल�क��गह�च� तश)�ज�न� ददल�ल� त� अतभम�न�सपद बक�� ह�त�. त� �तच)�न� हर�मख�र� करन तह�क�ऊन घ�तल�. त� परत तमळणय���ठ� र�ग� ब�प�ज�न� खटपट क� ल�, य�त स)�=K क�ठ� आल�? आज च�ल� घटक� ल� (�न १९४६-४७) आ�ग�ज बह�द'र��न� भ�रत�य जनत�, ` ’ चल� ज�) हक' म�न� दरड�)�त अ�त�, आत ��स=�तनक��च� जनमत�द अ)त�र�प �च� तन )�र��च� हक आमह� ज'म�न �र न�ह�, अ�� प�तडत ज)�हरल�ल न�हर, मधय)रत �रक�रच� प�तपध�न न�तय�न�, धमक�)�त अ�त�, `आत� आमच� प'ढ� क�य ह� �र?’ य� दहशत�न� यच�)त द�श� ��स=�न��च� छ�ट� म�ठ� र�ज� आपल� तज)�च� हळ� क�यद�ब�ज�चय� m' m�ट�)र भ�ज�न घ�त आह�त न�? सहद'स=�न�त�ल �गळ� ��स=�न� य� न� तय� ज�त�चय� हर�मख�र�न�च जगल� तन प'ढ� जगणय�च� त�गडझ�ड कर�त आह�त. मह�र�ष�त�ल पट)धKन�दद तचपट�म�पट� तर उघड�उघड धनय�चय� तचत�)र प�)न झ�ल�ल� आह�त. आपल� ��स=�न ह�तच� ज� �र क/ क�य, य� त))�चन�न� तय�न�तह जर आत� झ�प� य�त न�त�ल, तर तबच�-य� र�ग� ब�प�ज�न� आपलय� ट�चभर )तन���ठ�, स)तnचय� स)र�जयतनष घर�णय�)र झ�ल�लय� अनय�य�चय� भरप�ई��ठ�, श�)टचय� छतपत�पय|त आत अलतपषन�पय|त ह�क� आर�ळय��च� ओरड� क� ल�, तर तय�ल� क�कब'द�न� द�ष द� �-य��न� मह �)� तर� क�य?

पकर २ र�

र�ग� ब�प�ज�च� प�)Kर�ग

र�ग� ब�प�ज�चय� जनम मIतय�चय� तनत�त त�र�ख ��ल��च� पत� न�ह�. आपलय� हय�त�त तय�न� प)Kत��म�न पतव)ह�र�च� ढ�ग रचल�, अन�क इ�ग�ज�, मर�ठ� (म�ड� तलप�त) प'सतक� तलहन छ�पल� तन सहद'स=�न�त तन तम�म इ�गल�ड�त m: ल�)ल�. च'क� न�'द� क�ठ�ह� तय�न� आपलय� जनमतत=�च� उलल�ख क� ल�ल� आढळत न�ह�. छतपतत पत�पस�ह आत र�ग� ब�प�ज� य��च� ज�)नचररत� एकम�क�त �रतम�ळ तम�ळल�ल� आह�त. पत�पस�ह�च� न�) तनघत�च र�ग� ब�प�ज�च� चररत त�न�म���रख� नजर�प'ढ� न�च� ल�गत�. )�तलमक�न� श�र�मचररत अजर�मर क� ल�, त�� र�ग� ब�प�ज�न� पत�पस�ह छतपत�च� चररत तन च�ररतय य�रप-आतशय� ख�ड��त ग�जत)ल�. पत�पस�ह�चय� अमद�न�चय� प=म�ध�Kत ज� अन�क म�ठम�ठ� म'त�द�, लढ)यय� आत म�लतग�र स)र�जय�चय� प'नघKटन���ठ� �)Kस)�)र त'ळश�पत ठ�)�न झगडल�, त� ��र� उतर�ध�Kत आ�ग�ज� )र)�ट�ख�ल� �परर)�र च�चल� ज�ऊन, अख�र एकट� र�ग� ब�प�ज�च छतपत�च� पतततनध� )क/ल मह �न आ�ग�ज� दग�ब�ज�श� प� ��त�चय� टकर� द�यल� तशललक उरल�. य�त)सत� K म'क�बलय�च� प�रKभ�ग �मजणय���ठ�, =�ड��� म�ग� ज�ऊन, छतपतत, प�श)� तन आ�ग�ज य��च� एकम�क��न� च�त करणय���ठ� क�क�� ड�)प�च च�ल� ह�त�, य�च� ध�)त� आढ�)� य� पकर �त घय�यच� आह�.

न�कर�चय� क: द�त धन�

�न १७७७ ��ल� छतपतत र�मर�ज� य�न� ध�कट� श�ह ऊmK आब���ह�ब मह�र�ज य�न� दतक घ�तल�. ह� पत�पस�ह�च� तपत�. श�ह ज�तय� तललख ब'द�च� शररर�न� �'दIढ �शक आत स)भ�)�न�ह� म�न� ह�त�. प ग�द�)र आलय�प���नच तय�च� ��र� हय�त ��त�रचय� दकललय�)र अटक� द�खल खच; पडलय�म'ळ� , तय�च� ब'द� चमक�यल� क�ल�च अ)�र तमळ�ल� न�ह�. प�);चय� प�शव��न� छतपतत म�लक��चय� न�ड� �)K ब�ज��न� आ)ळल�लय�च ह�तय�. प श�ह ग�द�)र य�त�च, न�न� mडत ��न� तय�च� क~डम�र� त)श�षच क� ल�.

``तय��च� खच�Kच� ऐ)ज परभ�र� य� �, त� कश�� प�तहज�? ज� ऐ)ज द� � त� प'णय�हन नखत प�ठ)�)�. क�रख�न� ) क�रख�नद�र य��च� खचK प�च�ह� लक रपय��च� ऐ)ज प�चत ह�त�. तय�� ल�ख रपय��त खचK आट�पत�, मह �न प�ग�, हत� �)K प'णय�� आत ल�. द�शम'ख� ) ख��ग� ग�) य��च�ऐ)ज प'णय�तच घ�ऊ ल�गल�. मह�र�ज��च� अमय�Kद� करन चgक/पह�र� ठ�)�न, र�जम�डळ�च� ल�क क� � ज�ऊ नय�, ऐ�� क� ल�. च�कर�चय� ब�यक� द�नच�र ) ल�क�)ळ� द�नच�र ख�र�ज करन �)�|चय� अड�श� ब�द क� लय�. र�जपत� क�गदपत ह� � य�च� क�ह� एक क�र न�ह�, य� पम� � ब�द�बसत क� ल�.’’ (ररय�. उ. भ�ग ३ प�न ५१३-१४)

Page 38: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

)�चकह�, प�तहल�त न� ह� प�श)�ई स)�म�तनष�च� पक�र? धनय�च� धत'र� तन च�र�ल� मतलद�. ह� मह , मल� )�टत�, प�श)�ई क�रभ�र�)रनच रढ झ�ल�ल� अ��)�.

�)�ई म�ध)र�)�न� न�न� mडत ��चय� क�च�ल� क� ट�ळ�न आतमहतय� क� लय�न�तर, ब�रभ�ईचय� तन र�)ब�ज�चय� क�रक/द;त भट� र�जक�र �च� प'णय�ल� भलत�च एळक�ट उड�ल� आत आ�ग�ज� क�ळय��चय� ज�ळय�त र�)ब�ज� एक��रख� अडकतच ज�ऊ ल�गल�. ह� प�हन श�हच� म�=� � � � ल�गल� आत त� म-ह�ठ� स)र�जय�चय� भत)तव�च� त)च�र कर ल�गल�. प न'�त� त)च�र करन क�य उपय�ग? ह�त�त न� �त�, न� �:नय, न� खतजन�! स)र�जय�तलय� टटप�ड जह�तगरद�र इन�मद�र��न� ज�)ढ� स)�त�तय, �त� तन प:क� आत प��ग पडलय�� श�प�चश� ब�रग�र जमत)णय�च� तहममत ह�त�, त�)ढ�ह� तबच�-य� य� श�ह छतपत�ल� नवहत�.

चत'रस�ग�च� चरmड�ट

श�हच� (और� भ��ल� घरच�) ध�कट� भ�ऊ चत'रस�ग भ��ल� ह� श�हज)ळ ��त�-य��च अ��. तकनश�न =�रलय� भ�)�च� �)�|ग� हतबलत� आत परघरम� लछम� द�� न�तय�न� र�)ब�ज�न� च�ल)ल�ल� स)र�जय�च� ध�ळध� प�हन चत'रस�ग ��रख� चरmडत अ��. खर�खर, श�हचय� बदल� चत'रस�ग छतपत� मह �न ग�द�)र आल� अ�त�, तर म-ह�ठ��चय� इततह���ल� तनर�ळ�च ��मथयK)�न )ळ ल�गल� अ�त�. ह� द�श� परद�श� बखरक�र��च� अतभप�य )�)ग� न�ह�. `न�कर�चय� क: दख�नय�त मळमळ�त तजणय�न� क क तझज�न मरणय�प�क�, एक�द� जबरदसत टकर द�ऊन तय�च� तर� ख�तम� कर�)� अ=)� स)तn तर� मरन ज�)�.’ अ�� )रच�)र त� श�हल� �'च)�त अ��. त�� प�तहल� तर, श�हचय� आ)त�भ)त� चत'रस�ग�चय� बर�बर�च� य�ल�ज� र�ज� तन ��भ�ज� र�ज� म�तहत�, क' श�ब�र�ज� तन द'ग�ज�र�ज� मह�ड�क ह� आप��प:क/ आत इतर दकत� तर� पभ� तन द�शस= ब�ह तर म�डळ� छतपत���ठ� हव� तय� ध�ड��त स)तnचय� प� �च� ददव कर�यल� त�द ह�त�. श�हल� ह� �मजत ह�त�. प ��र� हय�त ब�दद)���त ग�लय�म'ळ� कमज�र मन�चय� श�हल� य� क��तत)�द� तर ��चय� धड�ड�ल� एक�क/ ह� मह णय�च� छ�त� ह�ई न�. आत त�तह )�ज)� ह�त�. क��त���ठ� ध�ड�� म�डळ� तय�र अ�ल� तर� क��तत )ठ)�यल� ज� अन�कत)ध ��धन-��म'ग� ल�गत�, त� तर� उपलबध ह)� न�? म'खय ��म'ग� प:श�च� आत त��च छतपत�ज)ळ m�कय�! एक� लgदकक/ म-ह�ठ� मह �न� ���ग�यच� तर, छतपत�ज)ळ कप�श� ट�क�यल� छतपतत�'द� तमळणय�च� प�च�ईत!

प क��तत)�द ह� च�ज अ=)� भ�)न�च अश� तजवह�ळय�च� ज�द�च� आह� क/ म� �� ततचय� न�द�न� )�ड� झ�ल� मह ज� त� अ�ल� व)ह�र�त))�क�चय� ग'�त�ग'�त�च� ध�ग�द�र� ��ड)�त ब�त न�ह�. तज)�)र उद�र ह�ऊन क��त�चय� गजKन� कर�त त� घर�ब�ह�र पडत�. ह�� ह�� मह त� तय�चय�भ�)त� �मत)च�र� म�डळ� भर�भर ग�ळ� ह�त� आत जयपजय�च� प)�K न करत�, त� क��तत)�र��च� ��घ पततक�र�चय� द �द टकर� द�ऊन, आज�ब�ज�च� )�त�)र ह�दरन ��डत�. म-ह�ठ� स)र�जय�चय� पडतय� क�ळ�, क�ळ�ल�ह� कल�ट � द� �र� अन�क ध�ड�� क��तत)�र मह�र�ष�त तनपजल�. र�ष���ठ� द�हमन�च� ध'र�ळ� करन तझजल�. प तय��न� यश न तमळ�लय�म'ळ� ` ’बणडख�र �दर�ख�ल� त� ��र� तडmडत� ज�) इततह��जम� झ�ल�!

प�शव�ल� प�यब�द ठ�क� न, आ�ग�ज�न� भ�रतप�र ह�क�)णय�च� चत'रस�ह�न� पच�ड व�ह रचल�. श�कड� तमत��च� प�ठबळ तमळ)ल�. अतखल भ�रत�य ��घटन���ठ� उभ� सहद'स=�न प�यदळ� त'ड)ल�. ददलल�ल� ज�ऊन ल�क तन म�लकम य�न�ह� स)तn दम भरल�. प क�ळचकच उलटल� ह�त�, तय�ल� त� तर� क�य कर �र? य� )न)���त अ�त�न�च, छतपतत श�ह )�रल� आत र�)ब�ज�न� आपलय� पत�ल� तन म'ल�ल� क: द क� ल�, अश� ब�तम� चत'रस�ग�ल� ल�गल�. मह�र�ष�त त� परत य�त अ�त�, सतबकज� डZगळय�चय� दग�ब�ज�ल� त� क�� बळ� पडल� आत क��ग�र�चय� त'र�ग�त अख�र मर �ध�न झ�ल�, त� इततह�� )�चक��न� पररतशष�त पह�)�.

`त'मह� श�हच, ’म� =�रल� ब�ज�र�)

ध�कट� श�ह मह�र�ज ४ म� १८०८ ब'ध)�र� मर प�)ल�. त�र�व�चय�च दद)श� १६ म� १८०८ ��म)�र र�ज�, र�)ब�ज�न� पत�पस�ह�ल� ग�द�)र ब�त)ल�. `तशक� बदल�ल�, त�वह� आप ह� श�ह न�)�न�च र�जय कर�)�, आप =�ट =�रल� श�ह मह�र�ज म� �मजत� आत म�ह� =�रलय� ब�ज�र�) ��ह�ब�पम� � आपल� ��)� करन र�जय�च� बढत� कर�न, स)�म�च� )रदहसत अ��)� -’ )ग:र� ग�डग�ड ब�ल�न र�)ब�ज�न� पत�पस�ह�ल� आत तय�चय� म�त�श�ल� अगद� ग�र�ग�र करन ट�कल�. झ�ल� ग�ल� ��र� त)�रन ज�, म� आपल� तनष�)�त ��)क आह�, म�झय�)र स)�म¢न� कI प�दIष� ठ�)�)�. )ग:र� भरप�र ��खर प�रन म�यल�कर�ल� र�)ब�ज�न� अगद� ख�ष करन ट�कल�.

Page 39: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

प�र�भ� क�ह� दद)� ��र� ठ�कठ�क च�ल)ल�. प =�ड�च दद)���त र�)ब�ज�च� ` ’ प�लकतगर� आपल� पभ�) ग�ज)� ल�गल�. य� )�ळ� पत�पस�ह�च� )य अ)घ� १५ )ष�|च� ह�त�. अ=�Kत ��र� प�श)�च प�ह �र. क�रभ�र मह ज� क�य? तर ` ’ म�ग�ल अ�क�)रन प'ढ� च�ल� ह� �र� क: दख�न�च! र�)ब�ज�न� ��त�रच� क�रभ�र सतबकज� डZगळय�ल� ���तगतल�. तय�चय�तmq क�श�प�त ब�दर� न�)�च� ब�ह गIहस= ��त�र� दकललय�च� ` ’ ज�लर दकलल�द�र मह �न क�म प�ह ल�गल�. म�ठ� आगय�)�त�ळ ह�त� ल�क�च�! क�ह� च�रप�च ठर�)�क म�डळ� तश)�य इतर��न� छतपत�ल� भ�ट�यच� ��य उरल� न�ह�. दकललय�)र आज�ब�ज�ल� ददमत�ल� मह �न ठ�)ल�ल� ��र� ल�क सतबकज�च� ह�र अ��यच�. पत�पस�ह क�य ब�लत�, तय�च� आई क�य ब�लत� करत�, य�च� तबत�ब�तम� ज�वह�चय� त�वह� क�श�प�त�कड� ज�यच�. य� र�जम�डळ�त�ल तचट �� पभIत� ल�क��न�ह� दकलल� )जK. दर)�ज�)र कड�क�ट पह�र�. प�शव�कड�न न�म �क य�ईल त�)ढ� प:श�त ख�)� पय�)� तन दकललय�)र m� रmटक� कर�)�. ह�च तन ए)ढ�च छतपत�च� ज�)न ह�त�. म�त�श� म�ई��ह�ब (आन�द�ब�ई) द�रदश;, च� �क आत तडmद�र ह�तय�. प तय��च�ह� क�ह� इल�ज च�ल� न�. न)-य�ल� प�शव�न� क�� )�ग)न� तन न�ग)ल�. अख�र चत'रस�ग ददर�च�ह� घ�त क�� क� ल�, )ग:र� घड�म�ड� ततन� पतयक प�तहलय� ह�तय�. त))�क�न� �)K अपम�न तगळ�न, तर छतपत�ल� त� ग'पप �न� शह� प �चय� च�रग�ष� तनतय तशक)�त अ��. छतपत�ल� तनब'Kद ठ�)णय�च� क�रस=�न तर प�शव�न� म�ठ� ब�द�बसत�न� च�लत)ल� ह�त�. आपल� प'त तनरकर र�ह नय�, मह �न म�ई��ह�ब तय�ल पह�ट� द�नअड�च )�जत� उठ)�न तशक)�यच� आत च�र��ड�च�रल� परत तनज)�यच�. मह ज� आज�ब�ज�चय� क� �चय� लक�त त� य�त न��.

छतपतततनष��च� ग'प खलबत�

�ह� )षq दकललय�)र�ल ह� क~डम�र� ब�ह�रच� अन�क छतपतततनष ल�क, आज कम� ह�ईल, उद� कम� ह�ईल, अश� आश�न� �हन कर�त ह�त�. अख�र, क�ह�तर� तन)�K �च� त�डग� क�ढलय�तश)�य, छतपत�च� धडगत दद�त न�ह�, अश� ह�त�न�, च�mळच� स)�म� (र�मद���च� दणडध�र�) एक दद)� (�न १८१४ ��ल�) ब�रग�)�� तचटत ���कड� आल�. य� म�लत�त त)ठलप�त, द�ज�ब� उप�धय�, र�ग�प�तद�द�, ��रटब� द�)प'ड� आत र�ग� ब�प�ज� )ग:र� म�डळ� ह�त�. तय�)�ळ� आ�ग�ज��च� अलतपषन��ह�ब प'णय�� ग�रतपर�)र ठ� म��ड�न ब�ल� ह�त� आत प'णय�चय� प�श)�ई र�जक�र �चय� प�य�त तय�न� अन�क भ�नगड¢च� ल�गर अडकत)ल� ह�त�. �न १८०२ ��लचय� )�ईचय� तह�न� प�श)� आ�ग�ज��च� ज)ळज)ळ म��डल�कच बनल� ह�त�. अश� )�ळ� य'क/पय'क/न� ख'द अलतपषन�च� प'णय�� भ�ट घ�ऊन छतपत�च� ह�लह)�ल तय�ल� ���ग�)� आत छतपत�च� �'टक� ह�ऊन दgलत तय��च� ह�त� य�ईल, य�च� क�ह� पय�Kय ��पडत� क� त� पह�)�, य�)र य� ब�रग�)चय� ब:ठक/त ख�प खल झ�ल�. ��त�र� त� प' � प��त�त प�शव�च� तन सतबक/च� ह�र रसतय�)र�ल खड�गत क m: ल�)ल�ल� अ�त�, प'णय�ल� ज�ऊन ��ह�ब�च� भ�ट घय�यच� क�म तबकट तन ध�ड��च� ह�त�. त� कर�यल� ब:ठक)�लय�न� र�ग� ब�प�ज�च� तन)ड क� ल�. र�ग�ब� पक� ध�तK, प��ग�)ध�न�, )�ळ म�रन न� �र�, न�न� )�ष��तर� करन तन�ट �र�, हव� तय �बब�)र ह)� त�=� घ'� �र� आत तमठ�� तन म'द���द ग�ड ब�ल�न क�यKभ�ग ��ध �र� अ��म� ह�त�. प'णय�च� म�लत �m�ईत प�र प�ड�ल तर त� र�ग�ब�च, य� ध�र �न� तय�च� न�म �क क� ल�.

प इतकय�त एक ��ध� च�ल�न आल�. प�शव�च� क�रभ�र� सचत�प�त द�शम'ख य��च� तचट ���कड� एक जरर�च� पत घ�ऊन स)�र आल�. अलतपषनकड� )�ड�कर ���)त�न� अ�� ब�ल � ल�)ल� क/ `आमह� क�ह� प�शव��च� च�कर नवहत. आमह� स)त�त, आमच� दgलत स)त�त, त�वह� प�शव��चय� ब-य�)�ईट�श� आमच� क�ह� ��ब�ध न�ह�.’ य� ब�बत�त त'मचय�कड� क�ह� क�गदपत अ�लय�� त� घ�ऊन त�बडत�ब प'णय�� य�)�, अश� श�म�त��च� आज� तय� पत�त ह�त�. तचट ���न� दपर�त�न य� पकर �च� क�गद क�ढ�न प'णय�ल� ज�णय�च� तय�र� क� ल�. बर�बर र�ग� ब�प�ज�ल� अगतय�न� घ�तल�.

तचट �� तन र�ग�ब� प'णय�ल�

सचत�प�त द�शम'ख�ल� भ�ट�न द�घ��न� र�)ब�ज�च� भ�ट घ�तल� तन क�गद ददल�. र�)ब�ज�न� त� अलतपषन�� द�खत)ल�. क�ठ� तमळ�ल� ह� क�गद, अ�� अलतपषन�न� त)च�रल�, `छतपत�च� तचट �� ह� म-ह�ठश�ह�च� कद�म दपरद�र. तय��न� आ �न ददल�.’ अ�� र�)ब�ज�न� ���तगतल�. सचत�प�त�कड�न ह� हदककच तचट �� र�ग�ब�ल� �मजत�च, अलतपषन ��ह�ब�च� तन आमच� भ�ट कश� ह�ईल य�च� म�गK ���ग�, अ�� द�घ��न� सचत�प�त�ल� त)च�रल�. त� मह �ल�, ब�ब�ज� आ�गर� य��च� क�रभ�र� आह�त. तय��चय�कड� ��ह�ब न�हम� य�त ज�त अ�त�. तय�ल� भ�टलय�� त'मच� क�म ह�ईल. न�द�च� आर�धन� करणय�प�क� =�ट श�कर�ल�च ग�ठल� तर क�य )�ईट, य� इर�द�न� र�ग�ब�न� तचटत ��ल�

Page 40: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

एकदम ब�ब�ज� आ�ग-य�कड�च न�ल�. तय�ल� ह�त� ���गत�च त�च तय��न� घ�ऊन अलतपषन�कड� ग�ल� आत द�घ��च� रज')�त करन ददल�. क�रभ�र� र�तहल� एक� ब�ज�ल�.

अलतपषन�श� र�ग�ब�च� ��त�)�च

``��ह�ब��न� त)च�ररल� क/, म�ह�र�ज �रक�र�न� प�शव��� दgलत कश� ददल� ) क�णह� क�णह� दgलतद�र )ग:र� मह�र�ज�प��� र�हन च�कर� क�� क� ल�, ह� �त)सतर आमह�� क�� कळ�ल?’’ तचटत ��न� �'चत)ल� क/, ��ह�ब�न� ह� मजक� र श�म�त�� ���ग�)� आत तय��न� पर)�नग� ददल� तर �त)सतर हदककत तश)�ज� मह�र�ज��च� )�ळ�प���न त� आत�पय|त बखर तलहन आ त�. र�)ब�ज�च� क�य? ��ह�ब�च� शबद ज�त�च तय�न� बखर तय�र करणय�च� पर)�नग� ददल�. प'णय��च च�रप�च दद)� र�त खप�न बळ)�तर�) मलह�र तचटत ��न� म'द���द तपश�ल)�र बखर तलहन तय�र क� ल� आत र�ग� ब�प�ज�ल� त� घ�ऊन ग�रतपर�)र ��ह�ब�चय� भ�ट�ल� प�ठ)�न ददल�. य� भ�ट�त र�ग�ब�न� ��तध प�हन, पत�पस�ह छतपत�चय� क~डम�-य�त)षय� ��ह�ब�ल� �त)सतर )Iत ���तगतल�. हरएक यत करन मह�र�ज��च� आमह�ल� �'टक� करन तय��च� दgलत तय��चय� ह�त� य�ईल, अ�� कर�)य�च� आह�. ह� म'द� ऐक� न अलतपषन मह �ल�, `त'मच� ह�त� र�सत आह�. प त'मचय� खटपट�न� छतपत�च� प�टठब� ह� क� न�ह�?’ तय�)र र�ग�ब�न� जब�ब ददल� क/, `छतपत¢च� तन आमच� ग�ठभ�ट ह�णय�च�च प�च�ईत?’ त�वह� ��ह�ब�न� ��चन� क� ल� क/, ध�ड��तश)�य क�य ह� �र आह�? क��ह� करन छतपत�च� य� र�जक�र �ब�बत आमह�ल� तचठ� घ�ऊन य�, मग त)च�र ठर)त� य�ईल.

दकललय�च� भ�द घ�णय�च� क�रस=�न

र�ग�ब� तन तचट �� परत ज:त�प'र�ल� आल�. चmळचय� स)�म¢न� ब�ल�)�न घ�तल�. म�लत�च� ब:ठक ब�ल�. दकललय�)र र�ज तनध�क ज� �र� य� �र� क� ? तर त�तय� न�र�ळकर ):द, कI ष �ब�ई, नर�� क�कड� आत ख�ड�र�) मह�र�ज� तशकq , म�डळ� ��त�रल� य�ऊन न�र�ळकर ):द�ल� भ�टल� आत इ�ग�ज��कड� र�जक�र च�ल� क� ल�. अ�� ग'प ��द�श पत�पस�ह�कड� तय�चय�बर�बर प�ठत)ल�. म�लत कर �-य��प:क/ क� �तर� दकललय�)र आल� प�तहज�, मह �न र�ग�प�तद�द�न� नर�� क�कड�, न�र�ळकर पभ�तत म�डळ�श� र�ग� ब�प�ज�च� पररचय करन ददल� आत उद� तय�ल� दकललय�)र प�ठ)त�, त� न�र�ळकर��न� य�ऊन ग'प )�ष�न� भ�ट�ल, आज ��धय�क�ळ� मह�र�ज��न� त'मह� ग'प ��चन� द�ऊन ठ�)�)� आत उद� र�ग�ब� य�त�च, ��ह�ब�� ख�त� पटणय���ठ� मह�र�ज��च� ह�तच� तचठ� घ�ऊन तय�चय�ज)ळ द�)�, अ�� ठरल�.

म�गळ�चय� दशKन�ल� ग���)� च�लल�

च�mळकर स)�म¢न� आपल� कmन� झ�ळ� म�ळ� उतरन र�ग�ब�ल� ग���व�च� )�ष ददल� आत स)तn पत�पस�ह�ल� ख�त� पटणय���ठ� स)दसत'रच� एक तचठ� ददल�. जयजय रघ')�र �म=Kचय� गजKन� कर�त र�ग�ब� ग���)� दकललय�चय� दर)�ज�)र य�त�च पह�र�क-य��न� चgकश� क� ल�. `ब�ब�, श� म�गळ� द�)� त'झ� कलय� कर�ल. म� ततचय�च दशKन�ल� ज�त आह�.’ अश� बत�) � करन ह� ग���)� दकललय�चय� आत तर घ'�ल�च. त�तय� न�र�ळकर�ल� स)�म�च� ख' �च� ख' �च� तचठ� ददल�. तय�न� त� पत�पस�ह�कड� न�ऊन द�ख)ल�. ख�त� पटत�च मह�र�ज��न� आपल� तचठ� न�र�ळकर�ज)ळ ददल� न तय�न� त� र�ग�ब� ग���व�चय� झ�ळ�त ट�कल�. क�म झ�ल�!

क�म क�ल� झ�ल�? दकललय�त�न तचठ��ह तन�टणय�च� कमK मह�कठ� ह�त�. तचठ� उघडक/ल� आल� क� �गळय कटब�ज��चय� म�न� तर लटक �रच m���)र, प तबच�-य� पत�पस�ह�च�ह� धडगत उर�यच� न�ह�. र�ग�ब�न� एक� ब�ज�ल� ज�ऊन आपलय� प�य�च� प�टर� तचरल�. तय�त छतपत�च� तचठ� लप)�न, )र च'न�, झ�डप�लय�च� च�चल�ल� प�णड ब��ध�न, क' तर� च�)लय�च� बह� � कर�त ल�गडत ल�गडत आमच� ग���)� परत ज�णय���ठ� दर)�जय�)र ल�. प�हत� त� क�य! न'कत�च शहर�त�न )र परत आल�ल� दकलल�द�र क�श�प�त ब�दर� �म�र दर)�ज�)रच उभ�! ग���व�ल� प�हत�च स)�र� उखडल�. क� वह� आल�? क� � आत ��डल�? )ग:र� चgकश�चय� डरक�ळय� m�ड� ल�गल�. तशव�ग�ळ�च� �रबत� झड� ल�गल�. दmत'र�चय� ��शय�)रन क�श�प�त�न� सचच�चय� m�क� आ )�न ग���व�ल� �डक� न क�ढल�. प त� क�ल�च क�ह� =��गपत� ल�ग� द�ईन�. ``म� गर�ब र�मद��� ग���)�. द�)� म�गळ�ईचय� दशKन�ल� आल� ह�त�.’’ य� पतलकड� एक शबदह� त� ���ग� न�. कच�र�त ग�लय�)र क�श�प�त�न� प'नह� क�रक� न प�ठ)�न आ ख� एकद� कस��न झ�ड� घ�तल�. क�ह� ��पडल� न�ह�. द�न दद)� अनप�णय�तश)�य चgक/)र अटक� त ठ�)णय�च� हक� म ददल�.

Page 41: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

तमत��चय� त~डच� प� � पळ�ल�

दकललय�)र क�श�प�त�न� एक� ग���व�ल� पकड�न च�प ददल� तन अटक� त ठ�)ल� आह�, ह� ब�तम� �गळ�कड� m: ल�)ल�. र�ग�ब� ��पडल� मह �न ज:त�प'र�ल� स)�म� तचट �� त)ठलप�त र�ग�प�तद�द� कप�ळ�ल� ह�त ल�)�न ब�ल�. द�न दद)� न� स�न न� अन. स)�म¢न� तर द�) प�णय�त घ�ल�न �म=�|न� ��कड� घ�तल�. र�ग�ब� m' टल� क� �गळय��च�च कप�ळ� m' ट �र, अ�� भय�कर प��ग ह�त�. य�त स)�म�क� प� तर ��पड �रच, प तय��चय�)र उपक�र कर�यल� ग�ल�लय� त�तय� न�र�ळकर�दद अ��म�न�ह� प�यत�त घ�णय�च� त� प�ळ� ह�त�. अ=�Kत �गळ� कटच उघडक/ल� आलय�)र छतपत�चय� ��भ�व अ)ह�लन�च� कलपन�च क� ल�ल� बर�.

जय जय रघ')�र �म=K

द�न दद)� अनप�णय�तश)�य तळमळत ठ�ऊनतह ह� ग���)ड� क�ह� कब�ल कर�त न�ह�, त�वह� क�श�प�त�न� `गर�ब ’ )�ड� तभक�र� �मज�न तय�ल� दकललय�ब�ह�र ह�क� न ददल�. र�ग�ब� तय�च प�)ल� उप�श�त�प�श� तड म�हल�हन

जर�ड�चय� ड~गर�कड�न ज:त�प'र�ल� ग�ल�. प�य�ल� जखम, रक )ह�तच आह�, च�ल)त न�ह�, तश�त द�न दद)���च� उप�श�, अश� अ)स=�त तचटत ���चय� घर�चय� अ�ग �त त� आल� आत म�ठ�न� जय जय रघ')�र �म=K अश� गजKन� क� ल�. स)�म� )ग:र� म�डळ� ब�ह�र य�ऊन प�हत�त त� र�ग�ब� ग���)�! स)�म�न� ध�)त ज�ऊन तमठ� म�रल� तन उतक� ठ�न� त)च�रल�, `र�ग�ब� क�म आह� न�?’ तय�न� तन�यदशKक ह�क�र�च� म�न ह�ल)त�च, स)�म�न�

–म�ठ� ललक�र�न�

�म=�Kतचय� ��)क� )क प�ह�अ�� �)K भ�म�डळ� क� आह�जय�च� तलल�)र त� ल�क त�न�न'प�क� कद� र�म द���तभम�न�

ह� श�क गज�Kन महटल�. तचटत ��दद म�डळ� ध�ऊन आल�. �)K घडल� हदककत र�ग�ब�न� ���तगतल�. ``स)�म�न� मल� प�ट��� धरन न�त�त�न प� � आ�ग�)र ट�दकल�. m�र शम� �)Kत ज�हल�. आत ब�तलल� क/ आज क���प�त�न� सचच�चय� m�क� ) ब�ड� )ग:र� जरब द� � त� ददलह�. पर�त' त� क� �च� न�) न घ�त� �)�|च� बच�) क� ल�� ) म�ह�र�ज�च� ह�तच� तचठ� प�य�च� म गट�� ब��ध�न आ ल�, ह� ग�ष श�न� म�ठ� क� ल�. बर�, म�ह�र�ज�च� प�य�� त� मळ ल�त)ल� न�ह��. म�ठ� ��कट�त�न प�र प�तडल��. न�ह�प�क� प� तचटत ��न� ) आमह� ) जय�च� न�)� कळत� तय� � द� � आल� ह�त�. त)ठलप�तब�ब� इतय�दद त� आज )�चत)ल��, य� )�ळ�� बतक� त'ल� क�य द�)� ब�तलल�.’’

�तच)प�त�न� तगळल�ल� म�झ� )तन मल� परत तमळ�ल� क� त�च बतक�, अ�� र�ग�ब� मह त�च, `श�स)�म�न� श�र�म�च� प�ज� करत�)�ळ� शmत )�हन त'ळश� द�)�)र�ल ददलय� आत ���तगतल� क/ ह� )चन आज म�ह�र�ज�न�च ददलह� अ�� �मज. ह� )तन म�ह�र�ज च�लत)त�ल. त'झ� )तन हरपयत घ�ऊन द�ऊ ब�लल� ) तचट ���कड�न ) ब�ब�कड�नह� )चन र�ग�प�तद�द�च� ��क�न� द�त)ल�.’

र�ग�ब� तचठ� घ�ऊन प'णय�ल�

`तचठ� mक ��ह�ब�ल� द�ख), ब�ळ�ज�प�त न�त�ल� ततच� म�गम��ह� ल�ग� द�ऊ नक��.’ अश� ��चन� द�ऊन स)�म�न� र�ग�ब�ल� अलतपषन�चय� भ�ट���ठ� प'णय�ल� र)�न� क� ल�. त� तडक ग�रतपर�)र ग�ल�. त�=� तय�चय� ओळख�च� एक चपर�श� भ�टल�. तय�चय�म�mK त, `म� आल� आह�, भ�ट प�तहज�, क�म न�ज�क आह�, न�त� ग�लय�)र भ�ट�ल� ब�ल)�)�.’ अ�� ��ह�ब�ल� आत तनर�प ध�डल�. तय�न� लग�च र�ग�ब�ल� आत ब�ल�)ल� तन इकडचय� ततकडचय� ग�ष� झ�लय�)र, `आमच� ख�नय�च� )�ळ झ�ल�, त'मह� त� ज�, य� क�रक' न�ल� ब�� द� य�=�च,’ अ�� न�त�ल� ���ग�न तय�ल� घ�लत)ल�.

`ब�ल� आत�,’ अश� अलतपषन�न� पसत�)न� करत�च, र�ग�ब�न� प�य�च� पट� ��ड�न छतपत�चय� स)दसत'रच� तचठ� ब�ह�र क�ढ�न ��ह�ब�ल� ददल� तन घडल� हदककत ��र� ���तगतल�. र�ग�ब�चय� ध�ड��न� अलतपषन चदकतच झ�ल�. तय�न� तय�च� )�ह)� क� ल�. प�ठ =�पटचल�. एक� प'सतक�त र�ग�ब�च� न�), ग�), पत� ) इतर हदककत त�टक तलहन घ�तल� आत तय�ल� प�च म�हर� इन�म ददलय�.*१

Page 42: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

न�तर `म� आपलय�ल� भ�टल�, तचठ� ददल�, य�च� ल�ख� प�च द�)�.’ अ�� र�ग�ब�न� महटलय�)रन अलतपषन�न� तचठ� तलहन ददल� क/ �)K )Iत��त �मजल�. आमच� ख�त� झ�ल� ह�. तय�न� र�ग�ब�ल� ��चन� ददल� क/ तचठ�च� मजक� र न�त�ल� ���ग� नय�. तय�)र र�ग�ब� मह �ल� क/ ��ह�ब�न� क�ळज� कर नय�. स)�म� क� , तय��च� हदककत क�य, )ग:र� ग�ष� ��ह�ब�न� मल� त)च�रलय�, त� छतपत¢च� ग'र अ�� ���गत�च, ट�प� क�ढ�न स)�म�न� �ल�म ददल�, ह�च =�प म� न�त�ल� द�त�. न�तर ��ह�ब�न� तचटत ��दद म�डळ¢न� आमच� �ल�म ���ग�)� अ�� ब�ल�न र�ग�ब�ल� तनर�प ददल�. र�ग�ब�न� म�तगतल� मह �न छतपत�च� तचठ�ह� तय�न� परत क� ल�.

परतत�न� तशर)ळ�� झ�डझ�डत�

��ह�ब�न� ददल�ल� तचठ� त�ल�त तभज)�न, य'क/न� बन)ल�लय� ल�ख�चय� प�कळ ग�ळ�त त� ठ�)ल� आत )र च��गल� च'न� ल�प�न, च'न�ळय�चय� डब�त ब'ड�श� लप)�न ठ�)ल�. न�तर र�ग�ब� ब�ळ�ज�प�त न�त�ल� भ�टल�. तय�न� तय�ल� क� ब�ज�ल� न�ऊन, ��ह�ब�श� क�य क�य र�जक�र क� ल�, तय�च� ख�दख�द�न चgकश� क� ल�. क�श�ब�त ब�द-य�चय� सचच�चय� m�क�ल� ज� र�ग�ब� बधल� न�ह� त� क�य न�त�ल� द�द द�त�? न�त�न�ह� तय�ल� एक तचठ� ददल� आत त� ��त�-य�कड� परत दmरल�. )�ट�त तशर)ळचय� नद�)र य� �-य� ज� �-य��च� क��न झडत� घ�णय�च� क�म तशप�य� कर�त ह�त�. न�त�च� तचठ� बटव�त ह�त�. त� चटकन क�ढ�न त�ब�ख� ख�ललय�चय� बह�णय�न� र�ग�ब�न� पटकन त~ड�त ट�कल� तन तगळ�न mसत क� ल�. न�तर झडत� ददल� तन �'टल�. आ�ग�)रच� ��र� कपड� m� क� न द�ऊन, तभक�-य�च� �~ग घ�तल� तन म�गK च�ल� ल�गल�. श�मह�द�)�कड�न च�mळ�� आलय�)र स)�म� पभIत¢च� भ�ट� ह�ऊन, छतपत�च� तचठ�, ��ह�ब�न� ददल�ल� तचठ� तन प�च म�हर� तय��चय� ह)�ल� क� लय�.

म�लतद�र�न� छतपत�चय� ��चन�

च�mळ�हन स)�म�क� प� ��त�रल� य�ऊन, ठरल�लय� वक/चय� त~ड�न घडलय� �गळय� हदककत�च� )Iत =�ट पत�पस�ह तन म�त�श� म�ई��ह�ब य��न� ग'पप �न� कळत)णय�त आल�. तय��च� परत तनर�प आल� क/ `तचट �� )ग:र� प'र�तन �रक�र पदरच�. य� �मई ��)� करन द�ख)�)�. पर�त' आपल� बच�) करन कर � त� कर�)�. स)�म��ह� त)न�त� कर�)� क/ श�च� प�=Kन� कर�)�... ह�ल� आमह�प��� र�जक�र पक ; क�ह� क�गद ��धन� )ग:र� ह�त�. त� क�गद आमह�� आ�द�श� य�ऊन, ��र� ख�ल�त एक/कड� ब��न, ज�ळ�न प� � करन ट�दकल�, अश� अडच आह�. तर� जप�न अ�ग�)र न य�त� ��)धतगर�न� कर � त� कर�)�. त�तK त'मह�ल� प'र� आशयह� त�=� क� �च� न�ह� (पर�त') ह� म�लत ��)ट�� नय�)�. �)K दgलत स)�म�च�च (र�मद����चय� ग�द�च�) आह�. त� ज� करत�ल त� आमच� कलय� �च�च करत�ल ह� भर��� मल� आह�.’ म�त�श� म�ई��ह�ब तन पत�पस�ह य��च� ह� तनर�प आलय�म'ळ� , स)�म�न� द�डब�ट म��� चढल�. छतपत���ठ� हव� तय� ध�ड��त उड� घय�यल� र�ग�ब�ह� m' रm' र ल�गल�. त�वह� स)�म�न� तय�ल� इष�र� ददल� - ``ब�तम� m�र न�ज�क तज)�)र�ल आह�. बहत तजत)ज�न� रह�)�. ल�ह�न म� ��च� ��गत अ�लय�� कर नय�, क�र म� �� स�ह�प��� ब�लत�. तय�त ह� ग�ष तनघ�ल� मह ज� घ�त ह�ईल.’’

स)�म�-तचट �� क� प�चय� )त�न� तचटत ��चय� तन र�ग�ब�चय� प'णय�ल� य�रझ�र� च�ल� आह�त, त�वह� क�ल� तर� र�जक�र तशजत आह�, अ�� तबनच�क कय�� क�श�प�त�न� ब��धल� आत दकललय�च� ब�द�बसत कड)� र�ख�न, )र आत ख�ल� शहर�त पट�ईत ह�र��चय� ट�ळय� ज�ग�ज�ग प�रन ठ�)लय�. ततकड� प'णय�च�तह )�त�)र बर�च बघडत च�लल� ह�त�. ��त�र� त� प' � दmत'र��च� �'ळ�'ळ�ट उड�ल� ह�त�. ��त�र� दकललय�)रच� र�जक�र प'णय�� ग�रतपर�पय|त तभडलय�च� श�क� र�)ब�ज�ल� य�ऊ ल�गल� ह�त�. ब�ळ�ज�प�त न�त�कड�न य� त)षय� क�ह� �'ग�)� घ�णय�च� तय�न� प'षकळ यत क� ल�. प तय�न� क�न�)र ह�त ठ�)ल�. बळ)�त मलह�र तचटत ��न� अलतपषन�ल� ज� बखर तलहन ददल� ह�त�. ततच� इ�ग�ज� तरज'म� करणय�च� आत )�सत) अ)�सत) तप��णय�च� क�म न�त�कड� ह�त�. एक� र�त� तचट �� जय� )�ड�त उतरत अ�त, त�=� न�त� तन तचट �� क�गदपत पह�त ब�ल� अ�त�, २५ तशप�य� बर�बर घ�ऊन सतबकज�न� )�ड�ल� )�ढ� घ�तल�. म'द�म�ल��ह द�घ�न�ह� पकड�न श�म�त�प'ढ� उभ� कर�)�, अ�� ह� ड�) ह�त�. प गर�ड�च� च�हल ल�गत�च, गडबड�न� क�गद ग'�ड�ळ�न, )�ड�चय� म�ग�ल पर��चय� सभत�ड�)रन उड� म�रन तचट �� न�त� प��र झ�ल�. य�)रन आपल� र�जक�र र�)ब�ज�ल� कळल�, ए)ढ� अटकळ स)�म�क� प�न� ब��धल�.

प�श)� आ�ग�ज ह�तघ�ई)र

Page 43: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

ग�ग�धर श�सतय��चय� ख'न�प���न प�श)� तन आ�ग�ज य��च� द�सत� बर�च तचघळ� ल�गल� ह�त�. १३ ज�न १८१७चय� तह�न� तर र�)ब�ज�च� म-ह�ठश�ह�तल� ��र� )जन नष ह�ऊन त� एक लह�न�� ��स=�तनक बनल�. हर�ज र�)ब�ज�चय� तन अलतपषन�चय� पतयक�पतयक कल�गतत च�ल� झ�लय�. छतपत�चय� र�जक�र �च� ��कम�क ��ध�यच� ह�� ��तध, अ�� त)च�र करन, र�ग�ब� प'णय�� अलतपषनल� भ�टल�. `ब�ज�र�)च� तन आमच� न'कत�च तह झ�ल� आह�. तय�ततय�न� जर तबघ�ड क� ल�, तर मह�र�ज�श� द�सत� प'र� कर�यच� कक)� क�� त� ���गत� य�ईल.’ अ�� अलतपषन�न� ख'ल��� क� ल�.

– र�ग�ब� ��ह�ब, इतकय� दद)��च� त'मच�)र ट�कल�ल� भर)�� एक� शबद�त त'मह� )�-य�)र उड)� ददल�त! य� तन�रड� ब�लणय�न� आमच� बच�) क�� ह� �र? प�शव��चय� अटक� त�न छतपत� मह�र�ज�च� म'कत� करन, तय��चय� दgलत�च� ब�द�बसत आप कर�ल, य� आश�)र ए)ढ� र�जक�र आमह� क� ल�. प�श)� तर ल�गल� )�ट�ल�.

–अलतपषन त'मह� तनर�श ह�ऊ नक�. ब�ज�र�) तह�ल� ध'डक�)णय�चय� क�र)�य� कर�त आह�. आमच� �क नजर आह�. ककतचत तय�न� अटकळ क� ल� प'र� क� आमह� प�हन घ�त�. त'मह� ध�र धर�)�. य�गय )�ळ� �ब क' ठ ठ�क ह�ज�यग�. मह�र�ज �बक� ध � ह:.

र�ग�ब� ��त�-य�� परत य�ऊन झ�ल� मजक� र दकललय�)र मह�र�ज��न� कळत)णय�त आल�. प उलट तनर�प क�ह�च आल� न�ह�. ��र� म�डळ� प'णय�कडचय� ह�लच�ल�कड� लक ल�)�न ब�ल�.

`’`’`’ `’`’`’`’`’`’`’`’`’`’ `’`’`’`’`’`’ `’`’`’`’`’`’ `’`’`’`’`’`’ `’`’`’`’`’`’ `’`’`’`’`’`’ `’`’`’`’`’`’ `’`’`’`’`’`’

`’``’’``’’``’’``’’ ``’’``’’``’’``’’``’’ `’`’

ट�प * –१ म�ठ� म�डळ� अ�ल� बतक�� न�हम� य�गय म� ��ल� द�त अ�त�त. त��त र�ग� ब�प�ज�न� स)�म�क�य�K��ठ� घ�तल�ल� शम आत ध�ड� क� वह�ह� क� � कgत'क करणय���रख�च ह�त�. अलतपषन�न� प�च म�हर� द�ऊन र�ग�ब�ल� श�ब��क/ ददल�. य�त न)ल�ल� ज�ग�च क�ठ� आह�? त�� क�ह� तय�न� क� ल� न�� तरच आप महटल� अ�त� क� ल�क�च� श'द क�रड� प�ष� खर�! य� प�च म�ह�र��चय� म'द�)र ठ� � य�=�ल एक मयत ��श�धक भ�)� य��न� आपलय� एक� मर�ठ� दपर रम�ल�त. `र�ग� ब�प�ज�न� प�च म�हर� घ�ऊन स)र�जय�च� भ�ड ख�लल�.’ अश� अ=�Kच� तचतप�)न� गरळ ओकल� आह�. य� क�. ब�. भट��च� तपणडच म'ळ� अ�� क� तय�न� आपलय� ज�त�तश)�य इतर��च� ग' घ�णय�च� धमKच म�ह�त न�ह�. तचतप�)न�तर��चय� ख�ड��ळ सनद�न�च त� आपलय� ज�तभ�ईच� इततह�� र�ग)णय�च� कमK कर�त अ�त�त. र�ग�ब�न� अलतपषन�चय� प�च म�हर� घ�ऊन स)र�जयत)क/च� ब�ह� � क� ल�, आत दतक मह�र�ष�तलय� पट)धKन�दद तचतप�)न ��स=�तनक��न� प�श)�ई हय�त अ�त�न�च क'� m �चय� प�ख�ख�ल� ज�ऊन क�लय� कम�Kच� दद)� ल�)ल�?

पकर ३ र�र�जयक��त�चय� श�)टलय� घटक�

र�)ब�ज�च� आ�न डळमळ� ल�गल� आत त� भर�भर आ�ग�ज� ज�ळय�त अडकत च�लल�, त�वह� स)र�जय�च� क�य ह� �र य� त))�चन�न�च छतपत¢न� दकललय�ब�ह�र�चय� आपलय� तनष�)�त म�डळ�तmq आ�ग�ज�कड� म�लत�च� ��ध�न ब��धल�, ह� आप म�ग�ल पकर �त प�तहल�. �न १८१७ ��ल उज�डत�च आ�ग�ज��च� ज�र )�ढल�. १३ ज�न १८१७चय� तह�म'ळ� , आपलय�च ह�त�न� आपलय� �त�ख�ल� आप �'र� ग ल�)�न घ�तल�, य� सपष ज�त )�न� र�)ब�ज� अस)स= झ�ल�. आपल� ��र� �रद�र �र�ज�मद�र, इन�मद�र, जह�तगरद�र आपलय� अ�मद�न�ल� क� ट�ळ�न, स)तnचय� ��धन���ठ�, आ�ग�ज��चय� ��ध�न� ल�गल�; इतक� च नवह� तर ख'द छतपत¢च�ह� आ�ग�ज��कड� र�जक�र � च�ल� झ�ल�. त�वह� आत� उरल� तर� क�य? ल�क��गह�च� प�टठब� ग�ल�. ख'द धनय�ल�ह� ब�म')Kत�न� )�ग)लय�म'ळ� , तय�चय�ह� भर)श�ल� आप म'कल�. आत� प�श)�ई मह ज� अलतपषन�चय� �'सक�-य�च� लहर� ख�ळ आह�!

Page 44: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

छतपत¢न� क��ह� करन आपलय� ब�ज�ल� प�न करन घ�तल� तर तय��चय� न�)���ठ� तन म')Kत���ठ� तर� तब=रल�ल� �रद�र म�डळ� एक)ट�न आपलय�ल� आ�ग�ज��श� अख�रच� तन)�K �च� म'क�बल� द�त� य�ईल, अ�� ब�त ठर)�न, अतधक श�) म���चय� ध�रमक तनतमत�न� र�)ब�ज� म�हल�ल� त�=Kस�न�� ग�ल�. मह�र�ज��कड� म�ठ� आदब�च� तनर�प प�ठ)�न, तय��न� �परर)�र म�हल�ल� य�णय�च� तनम�त ददल�. पत�पस�ह, तय��च� द�न ध�कट� भ�ऊ तन म�त�श� आन�द�ब�ई य��न� म�ठ� =�ट�म�ट�न� )�जतग�जत म�हल�ल� आ ल�. स)तn अन)� � प'ढ� ज�ऊन मह�र�ज��च� स)�गत क� ल�. त�=Kस�न��च� ब�दश�ह� =�ट क� ल�. म�ज)�नय��च� झ�ड उड)�न द�ऊन, मह�र�ज��च� तन परर)�र�च� मन अगद� तनह�यत ख�ष करन ट�कल�. ��त�-य�च� क�रभ�र� तन दकललय�)रच� न�कर ल�कच प�ज� तन हर�मख�र, प�श)� m�र �जन, तनमKळ मन�च�, आदबद�र, अ�� द�ख�)� र�)ब�ज�न� तनम�K क� ल�. पत�पस�ह तन म�ई��ह�ब अगद� प�न अ�लय�च� ��ध� प�हन, र�)ब�ज�न� तय��चय� ज)ळ र�जक�र �च� भ�ष� क�ढल�.

‘‘इ�ग�ज��श� तह क� ल�. च�क झ�ल� त�. रयत�ल� त�� ह�त आह�. ब�ड�ळ� m�र म�जल�. ब�र�क��र�क इन�मद�र�'द� आ�ग�ज��श� ��गनमत ह�ऊन दgलत�श� mटक� न )�गत आह�त. आ�ग�ज तय��न� आत�न m� � द�त आह�त. म�झ� क�ह�ह� ह�)�, प मह�र�ज��च� दgलत र�खणय���ठ�, आ�ग�ज��च� क�ट� क�ढल�च प�तहज�. मह�र�ज��च� ब�बत�त आत�प�)�त� म�झ� )तKन द�ष� अ��च झ�ल�. ��)क�च� अपर�ध ख�)�द��न� म�यप�ट करन कम�)�. आ�ग�ज��च� ख�डक/ म�डलय�)र, ��र� क�रभ�र मह�र�ज��)र ��प)�न, तय��चय� आज�ब�ह�र )�ग�यच� न�ह�, अश� म� शप= घ�त�.’’

ड�कय�च� प�ग�ट� क�ढ�न र�)ब�ज�न� प�तपस�ह�चय� प�य�)र ठ�)ल� आत त� आ�)� ढ�ळ� ल�गल�. प�ट�त तशरन मतलब ��धणय�चय� क�म� र�)ब�ज���रख� नट तय�च� त�च. पत�पस�ह, त)श�षतn तय�च� आई आन�द�ब�ई तय�ल� प'र� ओळख�न ह�त�. तय��न� ह� ल� ह� ठ�क� न )�ळ म�रन न�ल�. आ�ग�ज� ��ध�न�ब�बत मह�र�ज क�ह� तर� ब�लत�ल. अ�� र�)ब�ज�च� अ�द�ज ह�त�. प त� m�ल ठरल�. म�यल�क�र��न� क�ल�च क�ह� =��ग तय�ल� ल�ग� ददल� न�ह�.

मह�र�ज आपलय� ज�ळय�त आल�, अश� कलपन�न�, ‘आ�ग�ज��श� लढ�ई आमह� प'क�र �र, त�वह� मह�र�ज��न� �'रतकतत���ठ� )���ट� दकललय�)र ज�ऊन रह�)� आत आमच� तनर�प य�त�च आमह�ल� छ�) �त य�ऊन तमळ�)�.’ अ�� ���ग�न, र�)ब�ज� ग�ल�. प�शव�चय� य� म�नभ�)� मनधर �च� आई��ह�ब��न� आपलय� ख�� त)र���तलय� म�डळ¢श� )�ट�घ�ट करन, ‘�धय� स)स= ब��)�, आ�ग�ज��कड�ल म�लत च�ल�च ठ�)�)�, )�ळ प��ग पड�ल त�� आयतय� )�ळ� )�ग�)�.’ अ�� तन Kय घ�तल�.लढ�)� क/ न लढ�)�?

प'णय�� ज�ऊन र�)ब�ज� �:नय�च� जम)�जम) कर ल�गल�. एकट� ब�प� ग�खलय�तश)�य इतर क� �ह� �रद�र आ�ग�ज��श� लढ�ईच� प��ग आ �यच� �लल� द�ई न�. लढ�)� क/ न लढ�)�, अ�� र�)ब�ज�प'ढ� हvमल�ट� पश पडल�. अततप��ग य�णय�प�); ��ह�ब�ल� बन)त� य�ईल क/ क�य ह� पह�णय���ठ� त�. १४ ऑकट�बर १८१७ म�गळ)�र� र�)ब�ज� अलतपषनचय� भ�ट�ल� ग�ल�. ह� तय�च� श�)टच�च भ�ट ठरल�. ‘‘��ह�ब, त'मच� आमच� ऐकयत�� दकत� ��)त�र� झ�ल�? आगम तनगम भ�त भत)षय प�हन त'मह�श� ऐकयत� क� ल�. त� �मई कर�र मद�र, दकत�क क�म�चय� तजत)ज� करन रप�� आ �)� तय�च� तजमम� त'मह� �)K पक�र� करत�, आजत�ग�ईत क�य झ�ल� य�च� समर कर�)�. इतक� त'मह� कर�त अ�त� त'मच� म�न� म� कद�तप त�डल� न�ह�. य� �करन ऐरयK अ=)� ज� पद�=K म�झ� अ�ग� ह�त� त� त�ज�ह�न झ�ल�. म� म�ळ म�त�)�गळ� त'मच� करणय��न� झ�ल�. ज� म� ह�त� त� आज न�ह�. त'मह� कश�� प'�त�? त'मच� स�ह�च� ज�ड म�त क� ल� क/ ज� कल� अ�ग� ह�त� त� द)ड�न ब�ल�.’’ अ�� र�)ब�ज� प'षकळ ब�लल�. ��ह�ब�न� ��र� ह�णय�)�र�च न�ल�. आज त)��व� शतक�चय� प�चव� दशक�तह� आमह�ल� आ�ग�ज प�णय�चय� अ�तnकर �च� न�ट�� ठ�)रठक� � उमगत न�ह�, तर त� तबच�-य� र�)ब�ज�ल� क�य कक)� पत�पस�ह�ल� क�य, ल�गल� न�ह�. मह �न तय��न� द�ष द�णय�त क�य अ=K?

– रठ ग� पडल� आग भडकल�.१८१७ च� न�वहZबर मतहन� प�शव��चय� क'� डल�त m�र खर�ब अ��)�. प�श)� आत आ�ग�ज द�घ�ह�,

प=म अटकळ क� करत�, य�च� )�ट पह�त अ�त�न�च, २ न�वहZबर रत))�र�, ल�. शk. न�)�च� एक आ�ग�ज अतधक�र� ग �शसखड�कड�न ज�त अ�त�, त)श�मस�ग न�)�चय� प�शव�चय� न�ईक�च� तन तय�च� ब�ल�च�ल� ह�ऊन, त)श�मस�ग�न� तय�ल� भ�ल� म�रन जखम� क� ल�. ह� आगळ�क ह�त�च, आ�ग�ज��न� उठ�) क� ल�. २ त�रख�ल� खडक/च�, १५ त�रख�ल�

Page 45: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

घ�रपड�च� लढ�ई ह�ऊन, १७ त�रख�ल� ��म)�र� आ�ग�ज��चय� पलट � प' � शहर�त घ'�लय� आत ब�ळ�ज�प�त न�त�न� शन)�र )�ड�)रच� म-ह�ठ��च� भग)� झZड� द�र तभरक�)�न आ�ग�ज��च� य'तनयन जvक ब�)ट� mडक)णय�च� क�मतगर� बज�)ल�. प' � पडल�. प�श)� प��र झ�ल�. तम�म मह�र�ष�त ह�ह�क�र उड�ल�. प�श)� प'ढ� पळत� आह�, आ�ग�ज गब� तय�चय� प�ठल�ग�)र ध�)त�ह�त, मध�न मध�न द�घ��चय� �:नय�चय� चकमक/ झडत�ह�त. अ�� कम १८१८चय� m� ब')�र�चय� अख�र�पय|त च�लल�.

– प' � पडल� प'ढ� क�य?य� �)K भ�नगड� ह�त अ�त�न�, छतपतततनष��च� क� प� स)स= ब�ल� नवहत�. ��त�र� दकललय�)रन

म�हल�ल� ज�त�न�च पत�पस�ह�न�, दकललय�ब�ह�र�ल आपलय� खटपट��श� पतयक ��ब�ध ज�डणय�च� यत क� ल�. मह�र�ज दकललय�त�न ब�ह�र पडत�न�, एक�क/ तय��चय� ब�ट�तल� तह-य�च� आ�गठ� क�ठ�तर� गळ�न पडलय�च� अm)� m: ल�)ल�. प�श)� म�हल�ल� ज�त�च, च�mळचय� स)�म�ल�ह� मह�र�ज��न� भ�ट�यल� आ णय�च� तरत�द क� ल� ह�त�. प त� जमल� न�ह�. इकड� र�ग� ब�प�ज� तन तचट �� य��चय� प'णय�ल� ख�प� च�ल� अ�त�न�च, त)ठलप�त (त)ठल बलल�ळ मह�जन� mड ��), द�ज�ब� उप�धय� तन त�तय� न�र�ळकर य��चय� �ललय�न'��र, नर�� क�कड� ज�मद�र य� छतपत�चय� ख�� ददमत�तलय�. इम�न� इ�म�ल�, र�ग�ब�न� तशजत घ�तल�लय� र�जक�र �च� ठ�) पह�णय���ठ� पत�पस�ह�न�, आलतपषन आत =�ट म'�बईचय� गवहनKरकड� प�ठत)ल�. द�घ��न�ह� क�कड� य�जबर�बर तनर�प प�ठत)ल� क/, ‘‘त'मह� आपलय� र�जय�त)षय� दmक/र कर नय�, =�ड�च दद)���त आपलय� मन�दय�न'रप आपल� ब�द�बसत ह�ईल. अ�� मह�र�ज�� ���ग�)�.’’

म�हल�� मह�र�ज��च� तनर�प घ�त�न�, र�)ब�ज�न� आपलय� क�रभ�-य��न�, मह�र�ज��च� �परर)�र )���ट� दकललय�)र र)�नग� करणय�च� हक� म ददल� ह�त�. इतक� च नवह� तर, यद�कद�तचत आ�ग�ज��न� एक�क/ )���ट�ल� )�ढ� द�ऊन छतपत¢च� �'टक� करणय�च� घ�ट घ�तल� तर म�ग�प'ढ� न पह�त�, छतपत¢च� परर)�र��ह एकदम कतल कर�)�, अ��ह� ग'प हक� म ��डल� ह�त�. खडक/चय� लढ�ईच� (५-११-१८१७) ब�तम� य�त�च, क�रभ�-य��न� छतपत¢न� तय��चय� ख'ष� न�ख'ष�च� प)�K न करत�, ��त�र� दकललय�)रन क�ढल� आत ९ न�वहZबर रत))�र� तय��न� �परर)�र )���ट� दकललय�)र आ �न कडक ब�द�बसत�न� ठ�)ल�. आ�ग�ज�श� च�लल�लय� छतपत�चय� ��ध�न�च� क' क' र�)ब�ज�ल� ल�गलय�म'ळ� , ह)� त� भ�मपयत करन छतपतत तय��चय� ह�त� ज�ऊ द�यच� न�ह�, ह� र�)ब�ज�च� यत आत आपल� तर प�शव�चय� कच�ट�त�न �'टक� वह�)�, ह� छतपत�च� तन तय��चय� ब�ज�चय� म�डळ¢च� यत, अश� ह� च'रश�च� शयKतच च�ल� झ�ल�.

घ�रपड�चय� लढ�ईचय� दद)श� र�ग�ब�प�ज� प'णय�तच ह�त�. तय�न� अलतपषन�च� ग�ठ घ�ऊन मह�र�ज��न� )���ट�ल� आ �न ठ�)लय�च� खबर ददल�. ��ह�ब मह �ल�, ‘‘=�ड�च दद)���त आमच� पलट � म�हल�ल� य�त�ल, त�वह� य�गय दद��ल त� ब�द�बसत कर.’’ र�ग�ब� परत ��त�-य�ल� य�त�, त� सनब�चय� प�र�ज)ळच तचट �� गडबड�न� प'णय�ल� ज�त�न� भ�टल�. तय��चय�ज)ळ छतपत�च� तह-य�च� आ�गठ�*१ ख' ���ठ� बर�बर घ�तल� ह�त� आत र�)ब�ज�न� प��ग पडलय�� छतपत¢च� कतल करणय�च� हकम�च� क' क' त� अलतपषन�चय� क�न�)र घ�ल�न, प'ढ� क�य कर �र, य�च� नक/ ठर�) कर�यल� जलद�न� ज�त अ�लय�च� र�ग�ब�ल� �मजल�. प�ठ�प�ठ नर�� क�कड�ह� )�ष��तर करन प'णय�ल� ज�त�न� भ�टल�.

अलतपषन�न� द�घ��चय�ह� ब�तमय� ऐक� न घ�तलय�. ‘‘)���ट�)र आमच� हलल� ग�ल� न�ह�, तर प�श)� छतपत¢न� आपलय� �:नय�त घ�ऊन ज� �र आह�. ठ�क आह�, आमह� )���ट�चय� )�ट�ल� ज�तच न�ह�. ब�ज�र�)�च� तन आमच� क�ठ�तर� लढ�ई ह�ईलच. त�वह� मह�र�ज��न� अकलहश�र�न� प�शव�चय� छ�) �त�न आमचय� �:नय�त य�ऊन तमळ�)�.’’अश� अलतपषन�न� तरक/ब �'च)�न तचटत ��ल� पत�पस�ह�चय� अगद� नज�क र�हणय�च� ��चन� द�ऊन परत ज�यल� ���तगतल� आत ह� तनर�प ग'पप �न� मह�र�ज��न� कळ)�न तय��च� तय�र� करणय�च� म�लत तड�ल� न�णय���ठ� नर�� क�कड�ल� प�ठ�प�ठ परत प�ठत)ल�.छतपत�च� mरmट �

प' � �र क� लय�न�तर आ�ग�ज� mgज� प�शव�चय� म�ग� ल�गलय� आह�त, रठकरठक� � तय�चय� �रद�र��चय� तन आ�ग�ज��चय� खड�ज�ग�चय� चकमक/ झडत आह�त, ब�प� ग�खलय���रख� क�ह� )�र आ�ग�ज��श� ठ���न त~ड द�णय�च� तशकसत कर�त आह�त, प ख'द प�श)�च धड एकय� ज�ग� न�ट�न� उभ� न

Page 46: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

रह�त� )�ट m' ट�ल ततकड� ध�म ज�) घ�ऊन पळत �'टल� आह�, अश� अ)स=�त म-ह�ठ� �:नय�च� आ�ग�ज��प'ढ� रटक�) ल�ग� न�. २ तड�Zबर १८१७ल� र�)ब�ज�न� छतपत�ल� पत तलहन छ�) �त द�खल ह�णय�च� त)न�त� क� ल�. १४ तड�Zबर र�ज� पत�पस�ह, द�घ� भ�ऊ तन आई��ह�ब आपलय� परर)�र���ह ग�रद�ड�ज)ळ त�दट�क य�=� प�शव�चय� लषकर�त द�खल झ�ल�. ( ‘ ’ अ=)� द�खल क� ल� अ�� मह � ��=K ह�ईल.) य� दद)��प���न त� २० m� ब')�र� १८१८ल� ग�प�ळ आष�च� लढ�ई ह�ईपय|त प�शव�चय� ब��'म�र पळ �बर�बर तय� तबच�-य��च� एक��रख� mरmट � च�ल�च ह�त�. ‘य�च ध�)पळ�त प�धर� दद)���चय� आत त'मह�ल� ��त�- ’ य�� प�च)त� अ�� अलतपषन�च� नर�� क�कड�म�mK त मह�र�ज��न� तनर�प आल�.ब�प� ग�खलय�चय� पर�कम

१९ m� ब')�र�ल� र�)ब�ज� ग�प�ळ आष�चय� म'क�म�)र अ�त�न�, जनर� तसम=न� प�शव�चय� छ�) �)र च�ल क� ल�. ब�प� ग�खल� ध�)त आल�. र�)ब�ज� ज�)�यल� ब�ल� ह�त�. ‘‘श�म�त, इ�गज ज)ळ आल� आह�त. आत� आप पळ� नय�. आमचय� म�ग� जर� ठ���न उभ� रह�ल, तर तर)�र�च� श=K करन तय��न� प'र� पडत�.’’ अ�� ���तगतल�. भ�जनतपय र�)ब�ज� ग�खलय�चय� अ�ग�)र ख�क��न मह �ल� - ‘‘आज)र त'मह� लढ�ईच� म�लत ददल�त आत आत� आमह�ल� �'ख�न� ज�ऊन�'द� द�त न�ह�. अ��च आमच� ��रक कर �र क/ क�य?’’ ब�प�न� तड�ड जब�ब ददल�. - ‘‘श�म�त, आपल� हक� म अ�� )� न��. – म� आज आत� – लढ�ई द� �र.’’ अ�� ब�ल�न ग�खल� झप�ट�न� तनघ�न ग�ल�. खर� प�तहल� तर, ‘‘�रद�र म�डळ�च� तचत श'द नवहत�. क� �ह� �रक�र क�म�� झटत नवहत�, आत श�म�त आपलय� एकट�ल�च द�ष द�त�त. य�म'ळ� ��त�प य�ऊन म� र म'ख ह� �र, म�ग� क�य प�तहज� त� ह�)�, आज र त�दच आह�. ��)कजन��)र स)�म�च� तचत अ�� त)टलय�)र, र ��ग � स)�म� क�य�K)र आलय�न� बहम�नच आह�. य�उपर� चर दशKन ह�ईल तर उतम. न�ह�प�क� ह�च श�)टच�. अ�� ब�ल�न नमसक�र क� रन इ�गज�च� �नम'ख ज�ऊन उभ� र�तहल�.... लषकर�त गलबल झ�ल�. घ�बर�प �न� ब�ज�र�) भ�जन ट�क� न ड�-य�ब�ह�र आल�. लषकर�त आरड� च�लल�. म� � जलद आ )�न ब��न च�ल�� ल�गल�. मह�र�ज��� चल�)� मह �न ���ग�न प�ठत)ल�. इ�गज��श� म'क�बल� ह�त�च ब�प� ग�खलय��न� च�ल�न घ�तल�. पन�� आ��म�तनश� हतय�र च�लत)ल�. घ�र� पडल�. म�ग�न क' मक प�चल� न�ह�. ब�ज�र�) तनघ�न ज�त�च mgज पळ�न ग�ल�. ग�खलय�न� इर�� पड�न ख'द तसम=��ह�ब�)र तर)�र क� ल�. त�न च�र ग�र� म�रल�. आड)� ब�ज��न� तसम=��ह�ब��न� तपसत�ल म�ररल�. ज�डग�ळय� ल�गलय�. तत�तप ��भ�ळ�न ज. तसम=)र ह�त ट�कल�. ब�लल�, ब�प� ग�खल� मह त�त त� म�. उज)� म�न�)र जखम क� ल�. जनर�ल�न� ब�प�च� ड�ई)र ह�त च�लत)ल�, ड�ईच� कपर� m' ट�न घ�ड�ख�ल� आल�. प� *२ ��तडल�.मर�न� क� त� छतपतत

ब�प� ग�खल� तज)�च� तम� न ब�ळगत� अ)घय� ५० अन'य�य���ह लढत� आह�, प तय�ल� क' मक न प�ठ)त�, र�)ब�ज� म�णय�त ब��न �मर��ग �)रन ध�म ठ�क/त पळत �'टल�. छतपत¢न�ह� पळ� पळ�, घ�ड� दपट�, मह �न ��रख� तनर�प�)र तनर�प ध�ड� ल�गल�. अख�र तय�न� आपल� एक त�खद�र घ�ड� प�ठ)�न. तय�)र ब��न झप�ट�न� म�ग�म�ग य�, अ�� तनर�प प�ठ)ल�. पत�पस�ह तचडल�. त� मह �ल�, ‘‘प�); आमह� घ�ड� म�तगतल�, त�वह� द'षक�ळ पडल� ह�त�. आत� कश�ल�? आह� तय�च घ�ड�)र ब��न, य�))�ल त�� य�तच आह�.’’ श�मर�) ) ब�ळ�र�) र�सत� छतपत¢चय� कतबलय�म�ग� र�हन, चल� चल�, ल)कर चल�, अ�� अटह�� कर�त ह�त�. पत�पस�ह�न� र�घ�प�त ज�श�ल� त)च�रल�. क� र� ह�? तय�न� ���तगतल�. श�म�त�कडच� र�सत�. पत�पस�ह - ‘‘आस��. इतकय� दद)� आमचय�म�ग� च�ल�यल� क� � नवहत�. आजच क�ठ�न आल�?’’ र�सत� त)रमल�. ध�)त र�)ब�ज�कड� ग�ल� तन झ�ल� पक�र ���तगतल�. प�शव�न� �ख� ख:र� हज- ‘‘य�ल� प�ठ)ल� तन त)न�त� कळत)ल� क/ स)�म�च� य��मई मज)र मज; प�न अ��)�. द�न क�श ���भ�ळ�न ग�लय�)र म� त)न�तय� करन �)K स)�म�च� प'ढ� ठ�)त�.’’

न�तर लढ�ईच� एकच र ध'म�ळ� म�जल�. र�)ब�ज� पळ� ल�गल� तय�चय� प�ठ�)र आ�ग�ज�चय� क�ह� पलट � ल�गलय�. ब�क/चय� छतपतत ह�त� ततकड� )ळलय�. तपसत�ल ग�ळय� � �� य�ऊ ल�गलय�. प �:नय�तल� एकह� म�य�च� प�त मय�न�त�न तर)�र क�ढ�न�. ज� त� �'खरप पळ�यच� रसत� श�ध� ल�गल� आत पळत� पळ�त ग�ळ�ब�र�न� पट�पट उल=�न पड� ल�गल�. आ�ग�ज� पलट ��च� लगट च�प�त छतपत¢चय� �म�र य�ऊ ल�गल�. ��ग�न� उनह�न� चमक� ल�गलय�. मह�र�ज�भ�)त� अ��लल� �:नय क� )ळ भ�ड�त�. त� आपलय� र�)ब�ज� धनय�पम� � यnपल�यत� � ज�)तत करणय�चय� त�त�त तडmड �र�. ह�

Page 47: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

अ)स=� र�)ब�ज�ल� कळ)णय���ठ�, र�घ�ब� ज�श� गडबड�न� प'ढ� �र �र त�च �म�रन ब�द'क��च� m: र झडल� तन तड�ड एक म'द�K तय�चय� प'ढ�च य�ऊन क��ळल�. र�घ�ब� परतल� तन मह �ल�, ‘‘�रक�र, ग�-य� क�ळय� पलट �च� )�ढ� पक� पडल�. आत� पळणय�त शह� प � न�ह�.’’ त�वह� पत�पस�ह�न� मय�न�त�न तर)�र उप�ल�, भ�ऊ��ह�ब आपप���ह�ब��न�ह� तर)�र� उप�लय� तन हललय�ल� त~ड द�णय���ठ� ठ� म��ड�न घ�ड� आ)रन उभ� र�तहल�. ह�� ह�� मह त� क� पन�च� एक पलट न�ट र�ख�न� अ�ग�)र च�ल�न आल�च. ब�द'कsचय� ग�ळय��च� म'�ळध�र प�ऊ� क��ळ� ल�गल�. प��ग प�हन बळ)�तर�) मलह�र तचटत ��न� घ�ड�)रन उड� म�रन त� प�यउत�र� झ�ल� आत तधट�ईन� ह�त )र करन न�ट पलट �चय� त~ड�)र ध�)त आरडत ग�ल�. ‘‘�ब�र �ब�र, ग�ल� मत चल�). ��त�र�क� मह�र�ज छतपतत �रक�र यह�� खड� ह:. ग�ल� मत चल�).’’ तचटत ��चय� य� �मय�तचत ध�ड��न� छतपत�)र�ल म�ठ�च ��कट�च� प��ग ��)रल� ग�ल�. पलट �च� म�जर दपरटन (Doveton) प'ढ� आल�. पलट �च� द�श� अ�मलद�र ��ख बड�ब�)� जम�द�र तन ��ख मकब'ल ह�ह� प'ढ� आल�. तय��न� चgकश� क� ल�. ग�ळ�ब�र ब�द करणय�च� इष�र� (त�नगल) ददल�. ��ख बड�ब�)�न� आ�ग�भ�)त� तल)�र�च� ह�त गरगर दmर)�न ज�ग� म�कळ� क� ल�. घ�र� म�त क�यम ठ�)ल�. दपरटन तन कनKल सपगल� ट�लर तचटत ��बर�बर छतपतत आपलय� परर)�)�र�ह उभ� ह�त�, त�=� ग�ल�. छतपतत �भ�)�र ब�ळ���ह�ब भ��ल� ��न�पतत (चत'रस�ग�च� प'त), नरहरर�) तन यश)�तर�) तचट �� ब�ध� घ�ड�स)�र ह�ऊन तल)�र� �र��)�न उभ� ह�त�. दपरटनन� तल)�र� ट�कणय�च� हक� म क� ल�. छतपसतचय� हक' म�तश)�य आमह� क� �च� हक� म ज'म�न �र न�ह�, अ�� �ड�त�ड उतर ब�ळ���ह�ब�न� ददल�. तचट ���न� छतपतत क� त� द�खत)ल�. दपरटनन� तन ट�लरन� ट�पय� क�ढ�न म'जर� क� ल�. द�घ��न� प'ढ� ह�ऊन पत�पस�ह�श� श�खvणड क� ल� आत तर)�र� द�णय�च� ��चन� क� ल�. आपलय� �:नय�न� हतय�र� ख�ल� ठ�)ल� आह�त. आप ह� ठ�)�)�. पत�पस�ह तचडल�, ‘‘तनnशस ह�णय�प�क� त'मचय�श� द�न ह�त करन य� �मर��ग �)र म�ल�ल� क�य )�ईट? अ�� अपम�न म� �हन कर �र न�ह�.’’*३ त�वह� बळ)�तर�)�न� �मज�त घ�तल� क/ आ�ग�ज��श� ठरल�लय� म�लत�पम� � द�सत�च� ख� मह �न म�जर��ह�ब� तर)�र म�गत आह�त. त�वह� पत�पस�ह�न� तर)�र दपरटनचय� ह�त�त ददल�. तय�न� प'नह� �ल�म करन,

‘ ’ मह�र�ज��च� भग)� झZड� उभ�रणय�च� हक� म ददल� आत छतपतत पत�पस�ह मह�र�जक/ जय ललक�-य�त �)�|न� तय�ल� प �म क� ल�.

��ह�ब�न� �गळय��न� घ�ड�स)�र वह�यल� ���तगतल�. म�ई��ह�ब��न� आगह�न� हत�)र अ�ब�र�त ब�त)ल�. पत�पस�ह�च� ह�त धरन दपरटन क� पन�चय� छ�) �कड� घ�ऊन च�लल�. भग)� झZड� प'ढ� आत म�ग�हन ह� म�डळ� अ�गज� बtज)�दन�त च�ल� झ�ल�. जनरल तसम= ब�प� ग�खलय�चय� तड�कय�न� जखम� ह�ऊन एक� म�णय�त त))ळत पडल� ह�त�. तय�ल� ब�तम� ल�गत�च त� म�णय�ब�ह�र य�ऊन मह�र�ज��न� ��म�र� ग�ल�. नजर�नजर ह�त�च. तय�न� ट�प� क�ढ�न आदब�न� �ल�म क� ल� तन ब�लल� - ‘‘आत� �गळ� र�जय तन स�ह��न मह�र�ज��च�च, य�त श�क�च नक�.’’

अष�चय� तळ�)र एक क�ट� रपय��च� त)षय आ�ग�ज��न� ��पडल�. छतपत�ब�रबर ��म�न )ग:र� क�ह�च नवहत�. त�वह� ल'ट�त�ल ��म�न��च� �तर� उ� ट मह�र�ज�कड� द�ऊन ड�र� उभ�रल�. रह�णय�च� त)��व�च� व)स=� झ�ल�. �)�|न� ��खरप� � घ�तल�.

इतकय�त द�न ड�लय� आलय�. एक/त ग�खलय��कड�ल अ�त�ज�प�त हज�रन�र� जखम� ह�त�. आत द'�र�त ब�प� ग�खल� य��च� प�त ह�त�. नरहर मलह�र तचटत ��न� ओळखल�. ‘‘mक आ�गरख� मलमल�च� आ�ग�त उरल� ह�त�. घ�ड��न� त'जत)ल�. तय� � प�य�च� क�तड� ग�ल� ह�त�. द�न जखम� ह�तय�.’’ पत�पस�ह�न� तशतबर�ब�ह�र य�ऊन ब�प��न� द�न ह�त ज�ड�न नमसक�र क� ल�. �गळय��चय� ड�ळय��त�न प� � )�ह ल�गल�. च�र घरटक� र�त�� नद�चय� क�ठ� आब�ज�प�त य��चय� हसत� अतग��सक�र करत)ल�. र�घ�प�त ज�श� तन प��ड�ब� ह� द�न र�)ब�ज�च� आतशत त�=� ह�त�. प तय��न� य� ��सक�रकम�Kत भ�ग घ�णय�च� न�क�रल�. र�)ब�ज�च� आतशत खर�!

ह� भ�नगड आट�पलय�)र जनरल तसम= तन तबतलम�र ��ह�ब पत�पस�ह�चय� तशतबर�त आल�. आत� प'ढ� क�य मज; आह�, त)च�रल�. छतपतत मह �ल� - ‘‘अलतपषन�च� भ�ट वह�यच�, त� त'मच�च अग�दर झ�ल�. हरकत न�ह�. तय��च� आमच� र�जक�र आध�च ठरल�ल� आह�. य�=� �गळ� पळ�पळ� झ�ल�. आमच�ह� घ�ड� ततखट ह�त�. �हज आमह�ह� तन�ट�न ग�ल� अ�त�. ग�ल� द�न मतहन� आमच� तनषक�र mरmट � च�लल�च आह�. प प�)K ��क� त �मज�न लग�म� ख�च�न उभ� र�तहल�. आत� अलतपषन�च� तन आमच� भ�ट घ�ल�न द�)�, मह ज� झ�ल�.’’

Page 48: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

पकर ४ =�आ�गल�ई प�च�च� पतहल� �रग��ठ

�धय� पत�पस�ह�ल� आ�ग�ज��चय� छ�) �त त)��व���ठ� त��च ��ड�न, आपलय�ल� =�ड� म�ग� ज�ऊन, अलतपषन�चय� ह�लच�ल¢च� आढ�)� घ�तल� प�तहज�, मह ज� प'ढ� घड �-य� अन�क घटन��च� अ=K न�ट धय�न�त य�ईल.

र�)ब�ज�न� आ�ग�ज��)र हतय�र उप�लय�च� ब�तम� कलकतय�ल� ज�त�च, ग)नKर जनरलन� ‘‘ ’’ प�शव��च� �गळ� र�जय ख�ल�� कर�)� अ�� अलतपषन�ल� हक� म ��डल�. ‘तय�च� च�m कतमशनर ऑm

’ दद ड�कन मह �न क' लम'खतय�र�चय� हद�)र न�म �क क� ल�. ‘आपल� ह� हक� म मह�र�ष�त त�बडत�ब ज�ह�र कर�.’ ह� ग. ज. च� हक� म म�त तय�न� ग'पच ठ�)ल� ह�त�. अ�ल� अर�र�)� हक� म ज�ह�र ह�त�, तर एकदम ��र� म-ह�ठ� च�ह�कड�न आ�ग�ज��न� ख�यल� ख)ळ�न उठल� अ�त� आत दकखनमधय� न'कत� क�ठ� म�ळ धर�त अ�ल�ल� आ�ग�ज��च� र�जक�र � ल'डब�ड )�दळ�तलय� प�च�ळय���रख� त�वह�च उधळ�न ग�ल� अ�त�. छतपत�त)षय� आ�गल�ई �ह�न'भ�त�च� ब'जग�) � प'ढ� करन, प�शव�त)षय� तम�म म-ह�ठ��चय� मन�त ततटक�र� तनम�K कर�यच� आत रयत�ल� ग�डग�ड ��खरप�र �चय� ल��बर�द आश�)�Kद��न� आपलय� भजन� ल�)�यच�, ह� क�म महत)�च�, त��च चत'र�य�च�ह� ह�त�. अलतपषन�न� त� ��धणय�कड� आपलय� शतकय'तकल� कश� एक)टल�, ह� प�तहल� प�तहज�.��त�र� दकलल� सजकणय�च� m��K!

छतपत�ल� ख�क�ट�ल� म�रन प�श)� र�)ब�ज� ध�म ह)� त��, ह)���रख� ब�m�ट पळत� आह� आत आ�ग�ज��च� लषकर तय�चय�म�ग� ध�)त आह�. य� ३-४ मतहनय��चय� ध�)पळ�न� क'� m �च� लषकर तन ��न�पतत अगद� म�ट�क' ट�ल� आल� ह�त�. त�. ‘‘१० m� ब')�र� १८१८ र�ज� दmर�ग� य�च� म'क�म क�र�ग�)�हन म�गल)�र� पहर दद)��� ��त�ररय�� द�खल ज�ह�ल�. न�तर तय�च )�ल�� न�क� ब�द� शहरच� करन, ल�क�� अभय द�ऊन, दकलय�)र तचठ� तलतहल� क/ क'� m �बह�दर य�च� हक� म दकल� ख�ल� करन द� �. तय�च� उतर आल� क/, श�म�त��च� पर)�नग� प�तहज�. तय�ज)र ��ह�ब (कनKल बkल आत जनरल तसम=) र�ग� भरन लषकर�त ज�ऊन चय�र त�m� आ �न क' लप� ग�ल� )��पय|त ��डल�. इतकय�त दकलय�)र�ल क�रक� न ब�ल �र आल�. रम�ल दmरऊन त�m ब�द क� ल�. )रल� ब�द'ख��'ध� ब�र द�तखल ज�ह�ल� न�ह�. ब�ल � ह�ऊन )र तनर�प ���ग�न ख�ल� तनर�प ���ग�)य�� य�)�, इतकय�त द�न त�न�� पलट च� ल�क दर)�जय�� ग�ल�. पहर र�त� )र�ल ल�क ख�ल� उतरन आल�. क���प�त य�च� ब�यक� ) आई म�त ख�ल� उतर ददलह�. च�जबसत �क�ल� उतरन द�ऊ, आ�� कर�र क� लय�न�तर �क�ल� ब�द� क� ल�. )रल� म� �� )र, ख�ल� ख�ल�, आ�� क� ल�. क�ल द�न पहर� तनश� आपल� बड� ल�त)ल�, आत लसकरचय� त�m� )�� क� लय� आत त� तनश� उतरन भग)� तनश� ल�त)ल�.’’ (प�श)� दपर न�. ४१, पत न�. १८७)

त�m� ��ड�न दकलल� �र कर�यच�, तय�)र आ�ग�ज��च� य'तनयन जvक ब�)ट� चढ)�यच� आत न�तर प�च दह� तमतनट��चय� आतच त� उतरन म-ह�ठ��च� भग)� झZड� mडक)�यच�, य� m���Kत म�ठ� आ�गल�ई अ=K ह�त�. प�)K ��क� त�पम� � छतपतत आज न� उद� आमचय� त�बय�त य� �रच, तय��न� ��त�रल� आ � आमह�ल� कमप�पच, त�वह� ��त�र� शहर तन दकलल� प=म आमह� सजक� न न�तर त'मचय� त�बय�त (म�हरब�न� मह �न) ददल�, अश� ��भ�)�त क�यद�ब�ज� य� m���Kन� तय�र करन ठ�)ल�.अलतपषन�च� पतहल� ज�ह�रन�म�

इकड� १० m� ब')�र�ल� ��त�-य�च� दकलल� सजकणय�च� m��K ह�त�, त�च ततकड� प'णय�हन त�. ११ m� ब')�र�ल�, लग�च द'�-य� दद)श�, अलतपषन एक ल��बलचक ज�ह�रन�म� मह�र�ष�चय� ख�ड�प�ड�त�न m: ल�)त�. ‘‘तय�त ब�ज�र�) प�शव�चय� क: द�त अ�ल�लय� ��त�रचय� मह�र�ज��न� आमह� म'क कर �र आह� आत तय��न� तन तय��चय� क' ट'�तबय��न� �'ख�न�, म�नमर�तब�न� तन ):भ)�न� र�हत� य�ईल, ए)ढ� म�ठ� त)सत�र�च� स)त�त र�जय करन द� �र आह�. य�च उद�श�न� ��त�रच� दकलल� आमह� �र क� ल� आत तय�)र मह�र�ज��च� भग)� झZड� उभ�रल� आह�. त��च मह�र�ज��चय� म�ज� दद)� ��न� क�म�)र हजर ह�णय�� कळत)ल� आह�.’’ ह� मजक� र घ�तल� ज�त�. ह� आ�यKच नवह� क�य? तय� क�ळ� आत�पम� � त�र�य�त, ट�तलm�न, र�तडओ )ग:र� झटपट ब�तम�च� ��धन� =�ड�च ह�त�? प पह�, म�गळ)�र� द�न पहर� ��त�र� दकललय�)र ब�)ट��च� चढ उतर � ह�त� आत ब'ध)�रचय� प'णय�चय� ज�ह�रन�मय�त तय�च� ठळक न~द ह�त�! आ�ग�ज��च� र�जक�र � पतहलय�प���नच कश� घड�ळ�चय� य�त���रख� च�लत अ�त, ह�च

Page 49: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

य�)रन दद��न य�त�. आ�ग�ज��च� ��न�पतत ��त�रच� दकलल� घ�त�त क�य, तय�)र आपल� तनश� ल�)त�त क�य आत लग�च द�नच�र तमतनट��त त� उतरन छतपसतच� भग)� झZड� चढ)�न तय�ल� त�m��च� �ल�म� द�त�त क�य! तय� )�ळचय� भ�ळय� म-ह�ठ� रयत�ल� )�टल� क� आह�ह�, आ�ग�ज आपल� खर� क: )�र� आह�त. म�ठ� तनर�चछ आह�त. तय��न� स)�=K क�� त� ठ�)�च न�ह�. पह� क�� आमचय� छतपतत धनय���ठ� त� झटत�ह�त. न�ह�तर ल�क�च� त� द�ड ब�म प�श)�! धनय�ल� धत'र� द�ख)�न च�र आप च मतलद� ख�त ह�त�! धनय आ�ग�जबह�द'र! अलतपषन�चय� ज�तहरन�मय�त र�)ब�ज�चय� द'ष ब'द�च� तन न�ल�यक/च� भरप�र द�ऊन, आ�ग�ज मह�शय��च� उद�श र��ळ )� �न� सपष ���गणय�त आल�. ‘द�श�त �'व)स=� न��द�)�, ल�क��न� नय�य तमळ�)�, तय��चय� श�त)�ड� )तन�ददक��च� ��रक वह�)�, य�प�क� आमच� द'�र� क� त�ह� ह�त� न�ह�.’ र�त�दद)� हलल�, ल�टम�र, दर�ड� आत लढ�य� य��न� क� ट�ळ�न ग�ल�लय� ल�क��न�, य� आर��न�न� द�डब�ट म��च चढल�. ‘द�न मतहनय��चय� आत प�शव�च� पक ��ड�न ज� स)स= ब�त�ल, तय��च� )तन�, जह�तग-य� )ग:र� प�);पम� �च तबनध�क प'ढ� च�लत)णय�त य�त�ल.’ ख'ष�न� )� न�ख'ष�न� प�शव�चय� ह�क� ल� ह�क आप ददल� न�ह� तर त� आपल� ��ड घ�ईल, ह� ल�क��चय� मन�तल� भ�त� य� ज�तहरन�मय�न� न�ह�श� ह�ऊन, त� घर�घर स)स= ब�ल�. र�)ब�ज�बर�बर भटक �र� हज�र� तशप�य� तन ब�रग�र भर�भर पळ� ल�गल�. अन�क ब�ह �रद�र��न�ह� त�च क� ल�.ध�रमक ब�बत�त ह�त घ�ल �र न�ह�.

र�)ब�ज�चय� क�रभ�र�त ब�ह ��तपK �तश)�य द'�र� क�ल�च र�जक�र न�लय�म'ळ�, द�घK ध�र � अलतपषन�न� भट�ब�म ��न� ख�ष करन गपप ब�त)णय���ठ�, ‘ल�क��चय� ध�रमक ब�बत� आह�त तश�च प'ढ� तन)qध च�लत)णय�त य�त�ल, तय�त क'� m � �रक�र ल�षम�त ढ)ळ�ढ)ळ कर �र न�ह�.’ अ�� ठळक ख'ल��� ज�ह�रन�मय�त क� लय�म'ळ� , भ�जनभ�ऊ भट��च� ज�) भ��ड�त पडल�. त� मह � ल�गल�, ‘मर� न� क� त� र�णडल�क प�श)�! आपलय� प'ड� दतक �च� व)स=� ठ�कठ�क प'ढ� च�लल� मह ज� झ�ल�. र�जय क� � क� मह�र कर�न�! आपलय�ल� क�य तय�च�?’ धमKम�तKणड तभक'क भट��च� मन�च� ह� ठ�) � लक�त ठ�)णय���रख� आह�. स)�=�Kप'ढ� तय��न� क� वह�ह� कश�च�ह� प)�K न�त�. ह� मकख� ओळख�न अषट�च� लढ�ई ��पत�च, भट�ब�म ��च� ��त�ष र�खणय���ठ�, अलतपषन म'द�म स)तn )�ईल� ग�ल�. )�ई मह ज� भट�ब�म ��च� दतक �तल� क�श�. अज�नह� अकK ट भट��च� नम'न� )�ईल� पह�णय�त य�त�त. अलतपषन�न� द)�ड� तपट)�न ��-य� क�तस= भ�द�)��च� ज�ग� ज�ह�र�भ� ब�ल�)ल�. ज�ह�रन�म� स)तn मर�ठ�त )�च�न, तय�तल� ��र� म'द� तन कलम� ख'ल���)�र �मज�)�न ददल�. त)द�न भट��न� श�लज�ड� तन बतक�� )�टल�. �हस भ�जन�च� =�ट उड)ल�. ‘ ’�गळय� भ�द�)��न� घ�� m�ड�न क'� m � �रक�रच� तन अलदm��न ��ह�ब�च� जयजयक�र क� ल�. क'� m �चय� क�रभ�र�ल� )�द�क आश�)�Kद द�ऊन यश सचततल�. ह�च पय�ग प'णय�ल� करन, अलतपषन�न� त�=लय� भट��न�ह� आपलय� भजन� ल�त)ल�. छ�ग�m� ग� प�शव�च� र�जय ज�ऊन, श��तततपय, नय�यतपय आ�ग�ज�च� र�जय ह�)�, अ�� ज� त� ब�ल� ल�गल�.

– ब�म � म=)ल� ब�म �तर गठ)ल�)�ई प'णय�च� भट� भ�जन�चय� खम�ग )���न� कबज�त आल�. प ब�म �तर मर�ठ�दद अm�ट

जन�म�ह�च� क�य? त� ज�तत)�त लढ)यय�. �द�नकद� म'ल'खतगर�च� श�क/न. मन�च� म�न� तन तल)�र�च� अतभम�न�. त� क�य भट����रख� ल�ड� झ�ड�न आ�ग�ज��न� भ�ळ �र� =�ड�च ह�त�? प आ�ग�ज� तहकमत�न� तय��न�ह� गठ)ल�. ‘प�शव�न� अपह�र क� ल�ल म-ह�ठ��च� र�जय, दgलत�च� खर� ध � छतपत� मह�र�ज य��चय� ह)�ल� करन, तय��न� ��त�-य�ल� आमह� स=�पन कर �र.’ य� ज�ह�र )चन�न� अलतपषन�न� यचय�)त ब�म �तर�दद मर�ठ��न� ख�ष करन न�च�यल�च ल�)ल�. क'� m � �रक�र मह ज� अ)त�र� द�)त� तन अलतपषन�दद ततच� भगतग मह ज� द�)द�त. ह� भ�)न� मह�र�ष�त �र�K� m: ल�)ल�. आ�ग�ज��न� यश य�ऊन तय��च� र�जय ल)कर पस=�तपत वह�)�, मह �न )�ई प'णय�चय� दकतय�क भट��न� म�ठम�ठ� यज क� ल�. त�तपयK, अलतपषन�च� ११ m� ब')�र�च� ज�ह�रन�म� मह ज� आ�गल�ई र�जक�र �च� पतहल� ध�र �. ‘ ’ गय�नब�च� म�ख अ�� म�नणय�त य�त�. य� म�ख�चय� तड�कय�न� र�)ब�ज� तड�कय��र�� �गळ�कड� उघड� पडल�.तसम=चय� छ�) �त पत�पस�ह

अलतपषन�च� तन आमच� म'ल�खत घड)�न आ �, अ�� ���गत�न�च, पत�पस�ह�न� तसम=ल� बज�)ल� - ‘‘त'मचय� ��ह�ब�श� शप=�)र ठरल�लय� र�जक�र �पम� �, आमह� त'मह�ल� य�ऊन तर ��म�ल झ�ल�. ब�ज�र�) म�ठ� ध�तK तन ल�घ)� आह�. हज�र म�लतत लढ)�न त� त'मचय�श� तह�ल� तय�र ह�ईल आत

Page 50: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

आमह� �)�|न� त�बय�त द�णय�च� म�ग � कर�ल, तर मग त'मह� क�य कर�ल? प�); आमह�ल� ददल�लय� आर�न��)र ब�ळ� दmर)�ल?’’ तय�)र तसम=न� ग�भ�रप �न� उतर ददल� - ‘‘मह�र�ज, आमह� आपलय�ल� शप=प�)Kक आर��न द�त� क� आमच� प� ज�ईपय|त तर� हज�र �रक�रल� ब�ज�र�)�चय� त�बय�त आमह� ज�ऊ द� �र न�ह�. आप आमह�ल� ��म�ल झ�ल� आह�त. ब�ज�र�) आत� आमह�ल� क� ? त� आत� एक ब�ड)�ल� झ�ल�. �गळ� म-ह�ठ� ररय��त आत� मह�र�ज��च�च आह�. आमह� क� तय�ह� �बब�)र ब�ज�र�)�श� तह कर �र न�ह�. तह कर�यच�च तर त� मह�र�ज��श�.’’ न�तर घडल�ल� हदककत अलतपषन�ल� कळत)णय���ठ�, तसम=च� टप�ल र)�न� ह� �र ह�त�. तय�त पत�पस�ह�चय� ���गणय�पम� �

‘बळ)�तर�) तचट ���न� ब�ळ�ज�प�त न�त�चय� न�)�न� अलतपषन�ल� पत तलहन आमह� य�ऊन ��म�ल झ�ल�, आत� त'मह� )चन�ल� ज�ग�.’ अश� त)न�त� कळत)ल�.

‘‘प�शव�ल� ह�कल�न द�ऊन, आ�ग�ज��न� छतपत¢न� स)र�जय�च� धतन क� ल�.’’ अ�� ग)ग)� तसम= पभIत� म�डळ¢न� ग�)�ग�) m: ल�)त�च, ख�ड�प�ड�त�न नजर� � घ�ऊन ल�क पत�पस�ह�चय� भ�ट�ल� य�ऊ ल�गल�. त�वह� तबतलम�र मह�र�ज��म�र य�ऊन मह �ल�, ‘‘प�तहल�त �रक�र, आत� आप खर�खरच आपलय� त)श�ल म-ह�ठ� ररय��त�च� स)�म� झ�ल�त.’’तशल�ग �चय� =�ट�त प'णय�कड� पय�

त�. २१ m� ब')�र� १८१८ शतन)�र� �परर)�र छतपत¢न� घ�ऊन तसम= प'णय�चय� र�ख�न� अलतपषन�ल� भ�ट�यल� तनघ�ल�. द�-य�चय� तशल�ग �ल� अ�त� तश� =�ट�न� स)�र� च�लत)ल�. आघ�ड�ल� तनश� �च� शI�ग�रल�ल� हत�, तय�चय� म�ग� उ� ट�)रलय� नgबद�, घ�ड�)रचय� र -नgबद�, ब:लग�ड��)रन र ढ�ल चgघड�, सशग� कमq )ग:र� द�श� )�द�, आत य� �गळय��चय� म�ग� आ�ग�ज� लषकर�च� बtड. न�तर आघ�ड�च� स)�र, म�ग� हत�चय� अ�ब�-य�त�न छतपतत, तय��च� द�घ� भ�ऊ, म�ई��ह�ब, इतर परर)�र घ�ड�)र, अश� ड�मडgल�न� स)�र� च�लत अ�त�, ग�)�ग�)च� रयत ल�क छतपत�च� दशKन घ�ऊन तय��न� आरतय� ओ)�ळ�त ह�त�. ल�क जमल� मह ज� तसम= तन दपरटन तय��न� ���गत क/, ‘द�ख�, आब डgलटक� म�तलक चट�प�ट� मह�र�ज ह:. ब�ज�र�) अतभ भ�ग गय�. )� अतभ ब�ड)�ल� द'शमन ह:.’ ग�)�ग�)चय� ल�क��न� अ�� भ��त)णय�त आल� क� ह� ग�र� ह�प�र छतपत¢च� न�कर आह�त. सहग ग�)�ल� जररपटकय�च� �म�र�भ

सहग ग�)चय� म'क�म�ल� तसम=न� जररपटक� उभ�रणय�च� म�ठ� �म�र�भ क� ल�. द�न पहर� पट��ग �त झZड�चय� क�ठ�भ�)त� तम�म ख�ड)ळ ल�क��च� गद; झ�ल�. तसम=चय� ददमत�च� कv पटन ट�वह�, कv प, म�न, तम. तबतलम�र, कv प, ह�डKकv �ल तन शk, म�जर डवहटन (दपरटन) आत त)��ज� र�म�ज�, छतपतत तन तय��चय� परर)�र��ह, आदब�न� उभ� र�तहल�. बळ)�तर�) मलह�र तचटत ��न� छतपत¢न� क' रन��त करन, द�र� ओढ�न जररपटक� )र ख�चत�च, ��ह�ब ल�क��न� ट�पय� क�ढ�न आत इतर��न� म-ह�ठश�ह� =�ट�च� झZड�ल� म'जर� क� ल�. त�m��च� �रबत� झडल�. ‘आत� छतपतत म-ह�ठ� ��म�जय�च� म�लक झ�ल� आह�त.’ )ग:र� ठर�)�क व�खय�न तसम=न� ददलय�)र ह� �म�र�भ आट�पल�. प'णय�ल� ज�त�न� ग�)�ग�) अ�ल� ज�ह�र �म�र�भ करन, क'� m �चय� अ�मलद�र�न�, आप ��र� छतपत���ठ� तन रयत���ठ� एकतनष�न� झटत आह�त, अ�� ल�क��त पच�ड त)र�� तनम�K क� ल�.

�म�र�भ आट�पलय�)र ��र� ज ड�-य�त ग�ल�. त�=� तसम=न� पत�पस�ह�श� भ�ष क� ल�. त� इ�गज�त ब�लत ह�त� आत तबतलम�र सहद'स=�न�त तज'Kम� ���गत ह�त�. भ�ष �च� ��र��श - ‘‘एलदmनसटन ��ह�ब��च� बह�त ख'ष�च� पत आल� आह�. बड� ल�ट�कड� (म�र½� ऑm ह�ससटगज) कलकतय�ल� तय��न� पत प�ठत)ल� आह�. ल)करच एलदmनसटन स)तn मह�र�ज��न� भ�ट�यल� य�त�ह�त. मह�र�ज आत� म-ह�ठ�श�ह�च� म�लक झ�ल� आह�त. ह� ��म�जय (एमप�यर) तय��च�च आह�. य�प'ढ� मह�र�ज��न�च ज�त�न� तय�च� क�रभ�र पह�यच� आह�. आमह� ब�ज�र�)�ल� क�यमच� हदप�र कर �र आह�त. आत� मह�र�ज��न� मन म�न�ल त�वह� ��त�-य�� ज�)� तन ग�द�)र ब��)�. र�जयक�रभ�र�च� ��त� ह�त�त घय�)�. ब�ज�र�)�च� तन आमच� कध� क�ळ� �म�ट ह�ईल, अश� भ�त� म'ळ�च ब�ळग� नय�..... एक न�ज�क ग�ष क� ल� प�तहज�. �धय� मह�र�ज��चय� म'दप�कख�नय�त र�घ�ब� ज�श� तन प��ड�ब� न�)�च� द�न आच�र� आह�त. त� आह�त ब�ज�र�)�च� पकप�त�. तय��न� त�बडत�ब मह�र�ज��न� ह�कल�न द�)�. इकडचय� तबत�ब�तमय� त� ततकड� कळत)णय�च� ��भ) आह�. m�र क�यम तय��चय�म'ळ� मह�र�ज��चय� तज)�ल�ह� एक�द�

Page 51: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

)�ळ� ध�क� य�णय�च� ��भ) आह�.’’ न�तर प�न अतर )ग:र� झ�लय�)र तसम= म�डळ� )�क� न म'जर� करन तनघ�न ग�ल�.ख�श� ख�श��च� पतहल� भ�ट

मजल दरमजल कर�त प'णय�चय� र�ख�न� छतपत¢च� छ�) � ४ म�चK १८१८ ब'ध)�र� ब�ल�र य�=� प�चल�. त�च नर�� क�कड�बर�बर ब�ळ�ज�प�त न�त�च� मह�र�ज��न� तनर�प आल� क/, ‘अलतपषन ��ह�ब आज भ�ट�यल� य�त आह�त. आप ��ह�ब�)र प'र� प'र� भर��� र�ख�)� आत त� त)च�रत�ल तय� �)K पश��न� तय��न� आन�द )�ट�ल अश�च उतर� द�)�.’ मह�र�ज��न� बशळ)�तर�) मलह�र तचटत ��ल� ��म�र� प�ठत)ल�. लषकर� ल)�जमय�तनश� अलतपषन य�त ह�त�. बर�बर तम. र��ल, जन. तसम=, तम. तबतलम�र, कv प. गvणट आत ब�ळ�ज�प�त न�त� ह�त�. मह�र�ज��चय� ड�-य�त य�त�च �गळय� ��ह�बल�क��न� ट�पय� क�ढ�न आदब�न� )�क� न मह�र�ज��न� �ल�म क� ल�. मह�र�ज��न� ब�� मह �न ���तगतलय�)रच ��र� ख�ल� ब�ल�. तबय�त कश� क�य आह�, )ग:र� म�म'ल� ��भ�त)त पश�तर� झ�लय�)र अलतपषन मह �ल�, ‘‘मह�र�ज��चय� क� ��ल�ह� धक� न ल�गत�, त� �परर)�र आमचय� छ�) �त �'खरप य�ऊ शकल�, ह� मह�र�ज��च� तन आमच�ह� म�ठ� भ�गय कलकतय�चय� बड� ल�ट��ह�ब��न� आमह� तलतहल�च आह�. तय��न� m�रm�र आन�द झ�ल� अ��ल. म� ल)करच य� र��ल ��ह�ब��न� मह�र�ज��चय� �)K ब�द�बसत�त)षय� चच�K करन हक� म आ णय���ठ� कलकतय�ल� र)�न� कर �र आह�. मह�र�ज��न� क�ह� ��द�श अ=)� एक�द� म� �� बड�ल�ट�कड� ध�ड�यच� अ��ल तर ख'श�ल ध�ड�)�.’’ तय�)र पत�पस�ह�न� उतर क� ल� - ‘‘आमचय� ब�द�बसत�त)षय� �)K तपश�ल आमच� तचटत ���न� ��ह�ब�श� तनत�त ठरत)ल�ल�च आह� आत त� आत� आप न�त�ल� तन क�यद�ल� समरन प�र प�ड�ल अश� मल� आश� आह�. ��ह�ब��)र म�झ� प� K भर��� आह�. त�)ढ���ठ� म� आपग ग�त �)Kस)�च� तय�ग करन आपलय�ल� य�ऊन ��म�ल झ�ल�.’’ अलतपषन - ‘‘मह�र�ज��न� कश�च�ह� सचत� कर नय�. नहरहरप�त तचटत ��न� मह�र�ज��चय� पकर �ब�बत न'कत�च म�झय�ज)ळ प'नह� प�ढ� )�चल�ल� आह�. त� त)च�र�त घ�ऊन आमह� एक ज�ह�रन�म� तय�र क� ल� आह�. तय�च� म�'द� आत� ब�ळ�ज�प�त न�त� )�च�न द�खत)त�ल.’’ न�तर न�त�न� त� म�'द� )�च�न द�खत)ल�. ठ�क आह� मह �न मह�र�ज, बळ)�तर�) तचट �� तन अलतपषन ब�लल�. ब:ठक आट�पल�. छतपत¢च� आ�गलई �रबर�य�

य� भ�ट�न�तर अलतपषन�न� म�ज)�नय�, नजर� � आत स)�गत�च� दरब�र य��च� छतपत¢)र न'�त� प�ऊ� प�डल�. च��द�च� भ��ड�, बन�त�चय� प�लखय�, आर�� ल�)ल�लय� अ�ब�-य�, क�य क�य तन क�य क�य! ह� ��ह�बल�क द�)द�त क� द�), य�च� छतपततक� प�ल� उलगड�च ह�ईन�. �क�ळ ��धय�क�ळ ��ह�ब �म�च�र�ल� य�यच� तन ग�डग�ड ब�ल�न ज�यच�. ब�ळ�ज�प�त न�त� तर क�य, एक�द� त�तय�प�त�ज�चय� ऐट�न� अ�� कर� तन त�� ब�ल� नक�, अ�� मह�र�ज��न� प�)ल�प�)ल� इष�र� द�त ह�त�.

प'ढ� एक� दद)श� न�त�ल� घ�ऊन कv पटन गvणट आल� तन मह �ल� - ‘‘म�हरब�न अलतपषन ��ह�ब जरर�चय� क�म���ठ� ग�ल�. तय��न� मल� तनतय आपलय�ज)ळ ददमत�ल� र�हन, तय��चय�श� तन आमचय� �रक�र�श�, मह�र�ज��न� ज� क�ह� ब�ल�च�ल�यच� त� म�झय� म�mK त कर�)�, अ�� आपलय�ल� ���तगतल� आह�.’’ कv पटन गvणट मधयस= मह �न य�ऊन ब�ल� श�ज�र�. न�तर ��त�-य�ल� ज�णय���ठ� छ�) � म�ग� दmरल�. रठकरठक� च� गडक�ट दकलल� क'� m �च� लषकर क�ब�ज कर�त आह� तन तय��)र छतपत�च� तनश� उभ�र�त आह�. अश� कम�न� स)�-य� २९ म�चKल� )���ट�चय� दकललय�ख�ल� य�ऊन द�खल झ�लय�. म'क�म�चय� रठक� � गvणटच� तन मह�र�ज��च� र�ज र�जक�र � ब�ल � च�ल�च ह�त�.

–गvणट ज�ग�ज�गच� ह� ��र� दकलल� आमह� मह�र�ज��चय� न�)�न�च क�ब�ज कर�त आह�त.–पत�पस�ह त� तर ��र� आमच�च आह�त. क�ब�ज त� क�य कर�यच�?

–गvणट �धय� �गळ�कड� ब�ड�ळ� च�ल� आह�. )तनद�र ज�ह�तगरद�र��च� )�द च�ल� आह�त. त�वह� �धय� ह� दकलल� क� पन� �रक�रचय� त�बय�त र�हत�ल. तनश� म�त मह�र�ज��च�च mडक� ल.

–पत�पस�ह मग आमचय� त�बय�त क�य क�य द� �र?–गvणट य� ब�बत�त अलतपषन ��ह�ब��च� मन�दय अ�� आह�, न�र�अल�कड�ल भ�म� नद�च� हद ) )�र �च�

हद. कI ष � भ�म�चय� ��गम�पय|तच� पत�म �ह�द�चय� प�यथय�प���नच� म'ल�ख आपलय�ल� द�)�, अश� बड�ल�ट�कड� तय��न� तशm�र� तलहन प�ठत)ल� आह�.

Page 52: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

पत�पस�ह - मह�ज�? आप क�ह�तर� चमतक�र�क ���गत� ह�, ��ह�ब! प�शव�चय� अ�मलख�लच� �गळ� म'ल�ख क�यद�न� आमच�, त� �लग आमह�ल� तबनश=K तमळणय�च� ��ह�ब�श� ठर�) झ�ल� अ�त�, आज ह� अ�� ब�ल � क�?

–गvणट मह�र�ज��न� क� तय�ह� र�त�न� न�ख�ष करणय�च� आमच� म'ळ�च इचछ� न�ह�. आप ह� ��र� बड�ल�ट��न� कळ)�न, तय��च� हक� म आ त� य�त�ल.

–पत�पस�ह मग कर�च त�� त�बडत�ब. र��ल��ह�ब�ल� पत प�ठ)�न ह� पकर बड�ल�ट��चय� नजर�प'ढ� ठ�)णय�च� लगबग कर�.

– – आजच य�च क �ल� पत�पस�ह�ल� चटक� ब�ल� क/ ह� )र)र ग�र�ग�मट� दद� �र� ग�डब�ल� आ�गल�ई ज�तरम�तर प=म )�टल� तततक� �रळ तन ��प� न�ह�.प आत� करत� क�य? घड�ल तय� म'क�बलय�ल� ध:य�Kन� त~ड द�ऊनच क' शलत�न� ह� ग'�त� ��ड)णय�च� तय�न� तन�य क� ल�.त�तल �चय� )���ट�न� त�ल ग�ळल�

�न १८१० ��ल� ब�प� ग�खलय��न� तबबल आठ मतहन� ब�ज�र कर �-य� त�ई त�तल �चय� पर�कम�न�, ‘ ’ त�तल म�र� ��ट� ब�प� ग�खलय� ��भ�ळ क���ट� ह� �'पत�द आय�K तचर�ज�) कर �र� )���ट� दकलल� �हज��हज� क� पन�चय� लषकर�ल� हसतगत करत� य�ई न�. )���ट�)र छतपतत तन तय��च� ब�ध� य��चय� ब�यक� तन भ�ऊ��ह�ब��च� म'लग� ब�ब���ह�ब र�ज� भ��ल� ह�त�. दकलल�द�र�)र अ=�Kत ह� m�र म�ठ� न�ज�क जब�बद�र� ह�त�. ‘‘दकलल� ख�ल� करन द�.’’ य� क� पन�चय� धमक/ल� तय�न� )�ट�णय�चय� अकत� ल�)�न ध'डक�)ल� आत दकलल� लढ)�यच� ब�त क� ल�. आत�पय|त �गळ� दकलल� ह�क म�रत�च ह�त� पडल�. प )���ट� पततक�र�ल� उभ� ठ�कल�. य� )�ळ� अलतपषन )�ईल� ज�ऊन त�=लय� भट�ब�म ��न� भ�जन� बतक�� द�णय�त गढल� ह�त�. गvणट तय�ल� भ�ट�न आल� आत मह�र�ज��न� त)च�रल�

‘‘क/ )���ट� पडत न�ह�. ��ह�ब��च� मह � त�m� ड�ग�व�, हज�रच� मह � क�य आह�?’’ पत�प. – ��ह�ब��च� मज; आह� तर ड�ग� त�m�.

–गvणट प दकललय�)र मह�र�ज��च� कतबल� आह�त.पत�प. – ब�हतर. त'मचय� द�सत���ठ� आमह� आमचय� तज)�च� तन अब�च� प)�K क� ल� न�ह�. आमचय� क' ट'�ब�तलय� म�डळ�न�ह� त��च )�ग�)�. ख'श�ल ड�ग� त�m�. त'मचय� द�सत���ठ� तन ��)Kजतनक कलय� ���ठ� क' ट'�ब�च� ह�न� झ�ल� तर� पतकरल�.

ख�ल�न दकललय�)र त�m��च� भतडम�र ह�ऊ ल�गल�. आत आग�च� ड~ब�ळ� उठल�. तय� आग�त छ�ट� र�जप'त ब�ब���ह�ब र�ज� भ��ल� भ�ज�न म�ल�. तबबल आठ दद)� दकलल�द�र�न� झ'�ज ददल�. अख�र न�इल�ज झ�लय�)र आत ख�ल� लषकर�त छतपतत आह�त ह� �मजलय�)र, प��ढर� तनश� mडक)�न त� शर आल� आत दकलल� ह)�ल� क� ल�. (६ एतपल १८१८) लग�च बळ)�तर�) तचट �� दकललय�)र ग�ल� आत तत=ल� कतबल� ख�ल� घ�ऊन आल�.

इतकय�त )�ईहन अलतपषनह� आल�. )���ट�चय� त)जय�बदल तय�न� मह�र�ज��च� जयजयक�र क� ल�. म�ज)�नय� ददलय�. मह�र�ज��न� तन तय��चय�बर�बरचय� यचय�)त दरब�-य��न� तन क' ट'�तबय��न� म�ल)�न प�ष�ख तन ज)�ह�र )�टल�. न�तर स)�र� ��त�-य�कड� )ळल�. )�ट�न� ग�)�ग�)च� रयत छतपत¢न� म'जर� कर�यल� द'तm�K रसतय�न� जमत अ��. नजर नजर� �ह� च�लत अ�त. अश� र�त�न� च:त श'. ५ त�. १० एतपल १८१८ श'क)�र� छतपत�च� तन क� पन�चय� लषकर�च� छ�) � कर�ज� ग�)चय� आ�बर�ईत झ�ल�.

य� रठक� � आ�ग�ज��न� पत�पस�ह�कड�न एक ज�ह�रन�म� पत�द करत)ल� त� अ�� -‘‘ब�ज�र�) रघ'न�= य��न� आमह�ल� क' ट'�ब�'द� नजरब�द�त ठ�)�न, श�)ट� प� ��च�ह� घ�त कर�)�, अश� य�जन� क� ल�, ह� तय��च� क�मग�र य��जकड�न �मजणय�त आल�. य� त-ह�च� अमय�Kद� क� त�ह� पक�र� करणय�त कम� क� ल� न�ह�. ह� )तKम�न क� पन� ब�ह�दर य��च�कड�न �मज�त)लय�)रन, तय��न� क: . मह�र�ज��च� प�)�Kप�र ह� र�जय य�ज)र नजर द�ऊन, ब�ज�र�)�च� पततब�ध�त�न ख'ल��� करन, र�जय�च� ठ�य� स�ह��न�रढ करन �म�र�भ क� ल�, य�)रन बहत ��त�ष ह�ऊन य� �रक�रच� द�सत� झ�ल�. ज� तय��च� द�सत, त� इकड�ल द�सत. तय��च� द'षमन त� इकड�ल द'षमन, ह� �)�K� महश�र वह�)�.’’ य� ज�ह�रन�मय�न� छतपत�न� प�शव�ल� आपलय�

‘ ’ न�कर�त�न तड�तम� क� ल�. अ�� सपष�=K ज�ह�र झ�ल�. (१०-४-१८१८) पकर ५ )��भ�)�रचय� छ�य� पडछ�य�

Page 53: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

म�त�श� आन�द�ब�ईपत�पस�ह�च� म�त�श� आन�द�ब�ई ऊmK म�ई��ह�ब य��च� ��त�र� र�जक�र �त m�र म�ठ� ह�त

ह�त�. तजज�ब�ई, त�र�ब�ईपम� �च भ��लय��चय� र�जघर�णय�ल� श�भ �र� म�ई��ह�ब कतKबग�र र�जम�त� ह�त�. ��त�र� दकललय�)र प�श)�ई ब�दद)���त अ�त�न� आत �भ�)�र न�कर च�कर��चय� रप�न� सतबकज�च� ह�र )�)रत अ�त�न�, य� कर�र� ब�ईन� आपलय� र�जप'त�च� तशक तन श�ल)धKन�च� क�यK अतय�त ग'पप �न� आत तशत�m/न� प�र प�डल�. तश)�ज� ज�� हरएक ब�बत�त तजज�म�त�चय� �ललय�तश)�य प�ऊल प'ढ� ट�क/त न��, त��च पत�पस�हह� म�ई��ह�ब��चय� म�लत�तश)�य क� तय�च ग�ष�ल� ह�क�र नक�र द�त न��. आत�पय|त आ�ग�ज��श� क� ल�लय� र�जक�र �तह� म�ई��ह�ब��च�च म�गKदशKन तय�ल� ह�त�.‘‘ ’’ दmपट�न इअ�K इन इतणडय�(सहद'स=�न�त १५ )षq) न�मक ग�=�च� एक ग�र� प)�श� आपलय� तय� ग�=�त तलतहत�. - ‘‘ह� र�जम�त� मद�Kपम� � घ�ड�)र ब��न दmरत�ल� ब�ह�र पडत अ��. क�� क� त'm�न घ�ड� अ�� न�, त� तय�ल� त�वह�च कह�त आ �न तय�)र �m�ईत रप�ट कर�त अ��. ज�तय� त� m�र ��दयK)�न ह�त� आत तलम भरजर� प�ष�ख�त त� �gदयK त)श�ष ख'ल�न दद��. त� एकद�नच ठळक द�तगन� )�पर�त अ�� आत ब'रख� न घ�त� उघडप � ब�ह�र य�ऊन भ�ट�ल� य� �-य� ह�प�र��चय� म'ल�खत� घ�त अ��. तय� )�ळ� ततच� ब�लक� तन प�मळ स)भ�) त�वह�च �)�|चय� पह�णय�त य�ई. शररर�च� ब��ध� मजब�त तन मधयम अ��न ततच� ) K क� तक/ र�ग�)र ग�र� ह�त�. ततच� )य ४०-५०चय� दरमय�नच� अ��)�. सहद� तसय��चय� अ�ग� स)भ�)त�च अ� �र� तभत�प � ततचय� अ�ग� नवहत�. =�डकय�त ���ग�)य�च� तर ह� ब�ई म�ठ� ब'तद)�न आत प��ग�)ध�न� ह�त�. र�ज� (पत�पस�ह) क�ह� त�� न��. मह �नच र�जक�र � म�लत�चय� )�ळ� क� �ल� क� तय� पश�ल� क�य उतर द�यच�. ह� �'द� त� ततल� त)च�रन द�त अ��.’’ स)भ�)�न� म�ई��ह�ब अतय�त कर�र� तन म�न� अ�लय�म'ळ� र�)ब�ज¢न� न�मल�लय� सतबकज� डZगळय��चय� हरएक ��धय��'धय� ब�बत�तलय� पततब�ध�म'ळ� , तय� इतकय� तचडल�लय� ��त�पल�लय� ह�तय�, क� परक/य आ�ग�ज��चय� ओझळ�न� ��ध� म� '�क/च� मय�Kददत प� � तप � बर�, प न�) म�ठ� तन कमK ख�ट�, अ�ल� हरघड� ��)क��चय� त~ड�कड� पह�णय�च� ब�गड� ):भ)�च� तज � नक�, अ�� तय��न� )�टलय�� ट�क� ल� ज�ग�च न�ह�. य� र�जक' ट'�ब�ल� क�क�� अ)म�न तन अडच � ����व� ल�गत, य�च� द�न त�न ठळक उद�हर � पह�. नव� र�ज)�ड�तलय� म�जघर�त ढ�क� झ�ल� मह �न )रचय� दद)� ख�नय�तल� तक तन ज�मद�रख�न� ख�ल� आ �न, आमह�ल� दद)� ख�न� )�पर�यल� द�. अ�� म�ई��ह�ब��न� ब�दर� क�रभ�-य�ल� ���तगतल�, तर त� मह �ल�, ‘‘प'णय�ल� �द�तश) म� क� रर (प�शव��च� क�रभ�र�) य��न� पत प�ठ)�न ख'ल��� त)च�रत�, तय�तश)�य मल� क�ह� करत� य� �र न�ह�.’’ पत�पस�ह�च� )ड�ल (ध�कट�) श�ह मह�र�ज य��चय� ):श�ख श'द ९चय� श�द�ल� आकर� मर�ठ� तपतर आत दह� मर�ठ � (�)�ष �) ज�)�यल� ल�ग�यचय�. तय� ब�य��च� ज�त�य�त� कस��न झडत� घय�यच�, ह� पडल� डZगळय��च� हक� म. य� म'द�)र अ=�Kत कल�गतत वह�यचय� तन म�ई��ह�ब ��त�प�यचय�. झ�ड� घय�यच� क� न�ह�, य�च�ह� हक� म प'णय�हन क�श�प�त म�ग) �र आत त�तह श�द�च� दद)� उग)लय�)र! त'मह� आमह�ल� �'द� अ�ल� पततब�ध ��त�प�न� )�ड� करत�ल, मग तय� म�न� र�जक' ट'�ब�ल� क�य )�टत अ��ल, य�च� कलपन� क� ल�ल� बर�. म�ई��ह�ब��च� ���� (श�ह मह�र�ज��च� )Iद म�त�श�) शहर�तलय� )�ड�त एक�क/ भय�कर आज�र� पडल�. ‘‘प�य�� ग'डघय�ख�ल� कल� बहत ल�गलय� आह�त. त�र�गत )�य�च� भ�)न�, ):द ब�लत�त. ज)रतह आह�. क�तहल� बहत.’’ दकललय�)र म�ई��ह�ब��न� ब�तम� �मजत�च तय��न� चgकश�ल� एक द��� प�ठत)ल�. मह�त�र� मह �ल�, ‘‘म�ईल� मह �)�, मल� य�ऊन ज�ऊन ज�.’’ झ�ल�, क�श�प�त उद�रल�, - ‘‘त� ��र� खर�. प प'णय�च� हक� म आलय�तश)�य म� क�य कर शक �र? ज�ऊ द�त� य� �र न�ह�.’’ )�चकह�, य� द�न त�न नम'नय�)रन, छतपत¢च� प�श)� मह�शय�न� कश� बडद�सत ठ�)ल� ह�त�, ह� आल�न� त'मचय� न�ट धय�न�त? अ�लय� क�च�ल� क� ट�ळ�न. क� �ह� म�न� म� �� आ�ग�ज��चय�च क�यप ज�गल� आस)ल�चय�ह� गळय�त �'टक� ��ठ� तमठ� म�र�यल� तय�र ह�ईल. च�दमgळ� झ�पड�तलय� कष�ळ� श�तक-य�ल�ह� तय�चय� लकतर� ज�)न�त क� )ढ� म�कळ�क तन म'भ� अ�त�, त�)ढ�ह� य� र�जक' ट'�ब�ल� प�शव��न� ठ�)ल� नवहत�, ह� म'द� आतम�यत�न� त)च�रत घ�तल� तर तय�न� आ�ग�ज��कड� र�जक�र करणय�त क�ल�ह� च�क क� ल� न�ह�, ह� कब�ल कर�)� ल�ग�ल.तचतप�)न आय�ग� ब�ळ�ज�प�त न�त�.

Page 54: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

म� '�क/ल� आरप�र प�रख� अ�ल�लय� य� इ�म�च� त�टक चररत पररतशष�त ददल�ल� आह�. य�=� च�ल� र�जक�र �तलय� तय�चय� उल�ढ�ल�च आपलय�ल� पह�)य�चय� आह�त. अलतपषन�च� तशरसत�द�र आत ��भ�त)त ह�र मह �न, छतपत�श� )�गत�न� न�त� एक/कड� म�ठ� ल�घ)�प � तर द'�र�कड� ��ह�ब�चय� प�टठबय�च� मगरर त�र� तमर)�त अ��. प�शव�ल� ख�ड�त घ�तल� तन छतपत�ल� ख�ड�त अटक�)ल�, ह� ��र� कतKबग�र� म�झ�च अ�लय�म'ळ�, अलतपषन क� तय�ह� ब�बत�त म�झय� शबद��पतलकड� ज� �र न�ह�, ह� न�त�च� मन�मन ख�त� ह�त�. मह �न छतपत�प'ढ� त� न�हम� छ�त� )र क�ढ�न )�गत अ��. तश)�य छतपत�च� आ�ग�ज�श� झ�ल�लय� म�लत¢च� ��त�)�च न�त�चय� म�mK त�न�च झ�ल�ल� अ�लय�म'ळ� त�)ढ�प'रत� तर� छतपत�)र आपल� )जन आह�, अ�� तय�ल� )�ट � ��हतजक ह�त�. पर�त' पत�पस�ह तन म�ई��ह�ब अगद�च क�ह� द'धख'ळ� नवहत�. तय��न� न�त�चय� मन�च� तन ह�त��च� पक� ठ�) घ�ऊन ठ�)ल�ल� ह�त�. ब�ल�रल� झ�ल�लय� पतहलय� भ�ट�प���नच न�त� तय��चय� मन�त�न प'र� उतरल� ह�त�. ��ह�ब�चय� तmq त� ब�ल �र च�ल �र, त�वह� )रच�)र तय�चय�कड�न ह� �-य� अततप��ग�बदल चक�र शबद न क�ढत�, हरघड� घड �-य� घटन� तमटलय� त~ड� त))�क�न� अभय�त�त म�यल�क स)स= अ�त. खर� प�तहल� तर =�रल� श�ह मह�र�ज )�रलय�न�तर ��त�रच� ��र� क�रभ�र प'णय�ल� र)�न� झ�ल�. अ=�Kत तचट �� mड �� ��न�पतत )ग:र� र�जम�डळ�च� प'र�तन अतधक�र� प�नत�ब�क� चघळ�त घर�घर स)स= ब�ल�. )तन��च� उतपन ख�)� तन स)स= रह�)�. प'ढ� र�)ब�ज�न� तर तय��च� )तन�ह� बर�च खच� क� ल�. आत� पत�पस�ह�ल� क'� m � �रक�र ग�द�)र ब�) �र, आ�ग�ज��चय� त�ट�ख�लच� म��जर य�)ढ�च य� छतपत�च� �त�मत� अ� �र ह� गgपय�च� क' क' न�त�ल� ह�त�च. छतपत�च� पदतश�र स=�पन� ह�त�च. र�जम�डळह� अतसतत)�त य� �र. त�वह� छतपत�च� दद)� तगर� आप �ल� द�)�, अ�� न�त�न� अलतपषन�कड� ज�र ल�)ल�. ज'न� mड �� त)ठल बलल�ळ मह�जन� य�न� �रक�र��)� अख�ड क� ल�ल� अ�लय�म'ळ� , त� दद)� तगर�चय� ज�ग�)र टक ल�ऊन ब�ल� ह�त�. त)ठलप�त�न� बळ)�तर�) तचट ���म�mK त आपलय� हक�च� ल� अलतपषन�पय|त प�चत)णय�च� खरटपट क� ल�. ‘��ह�ब�ज)ळ म�झ� )तशल�. य� तचटत ��ल� ��ह�ब क�य ध�प घ�ल �र?’ य� कलपन�त न�त� ह�त�. प अलतपषन न�त�ल� प'र� ओळख�न ह�त�, ह� न�त�ल� उमगत नवहत�. क�म�प'रत� ह)� तय�ल� म�म� बन)�न स)�=K ��धणय�च� आ�गल�ई तहकमत अलतपषन�प���न आजगददनत�ग�यत अख�ड च�ल� आह�. अलतपषन�न� त)च�र क� ल�, ब�ळ�ज�प�त न�त���रखय� तचतप�)न�ल� छतपत�च� प�श)� क� ल�, तर क�य बदल ह� �र? भट प�श)�ईचय� म�ग�म�ग न�त� प�श)�ई च�ल� ह� �र! तचतप�)न� �त�ब�ज�ल� मर�ठ�दद ब�म �तर आत यच�)त तचतप�)न�तर ज�� त)टल� ह�त�, त�� अलतपषन�दद आ�ग�जह� तय��चय� क' ट�ल न�त�ल� ओळखऊन ह�त�. तचतप�)न न�त�प�क� क-ह�ड� मह�जन� दद)� क� ल�ल� बर�, य� उद�श�न� तय�न� ह� दद)� तगर�च� पकर पत�पस�ह�कड� आपलय� तशm�रश��ह तन)�ड���ठ� प�ठ)�न ददल�. पत�पस�ह�न� त)ठप�त�ल�च दद)� कर�)�, अ�� तनक�ल ददल�. न�त� चरmडल�. त)ठलप�त�च� तन तय�च� क�यमच� ):र आह�. पत�पस�ह�त)षय�ह� न�त�न� ��प���रख� मन�त ड�क धरल�. आप )�ईटप � घ�णय�प�क�, परसपर छतपत�चय� इचछ�ल� प'ढ� करन, अलतपषन�न� प�हणय�चय� ह�त�न स)च� ठ�चणय�च� क�म उरक� न घ�तल�.अलतपषन�चय� गvणटल� ग'प ��चन�

)���ट� सजक� न कर�जय�चय� आ�बर�ईत छतपत�च� छ�) � पडणय�चय� अ)ध�त. ��त�र� पकर �त आपल� ध�र क�य आह�, ह� र�जय क� उतपन कर�त आह�त आत र�त�ड�णट मह �न त'मच� न�म �क ह� �र, त�वह� क� तय� तडपल�मvरटक (दगलब�ज�) पkतल��न� त'मह� मह�र�ज�श� )�ग�यच� आह�, य�चय� तपश�ल)�र ��चन� द� �र� एक पत (त�. ८ एतपल १८१८) अलतपषन�च� गvणटल� प�ठत)ल�. तय�तल� इष�र� ��र��श�त य�=�च ददलय��, आ�ग�ज� क�र)�ईच� प'ढल� प�चप�च �मज�यल� अडच पड �र न�ह�. तश)�य,

– आ�ग�ज� म'त�द� त�वह� क�य तन आत� क�य, - पतय�क म'क�बलय�चय� �Iष�-तस=त�-लय�च� तबनच�क नक�श� तय�र करनच, द�रदश;प �न� र�जक�र �च� ड�) क�� ख�ळत�त. य�च�ह� पतय�तर पट�ल. य� महत)�चय�

–पत�च� भ�)�=K अ�� ‘‘गननKर जनरलच� म�ज'र� म�गत)ल�च आह�. प त� य�ईपय|त म� त'मह�ल� ��त�र� र�जय�च� र�त�ड�ट मह �न न�म�त आह�. मर�ठ��च� ह� छ�ट�ख�न� ��स=�न तनम�K करणय�त आपल� उद�श क�य तन त� ��धणय���ठ� क�य क�य क� ल� प�तहज�, य�च� रपर�श� म� त'मह�ल� कळ)�त आह�. तश)�ज�चय� ज'नय� र�जघर�णय�तलय� )�शज��न� म�नमर�तब�न� रह�त� य�)� आत प�शव�चय� ब�म � �त�चय� उरलय��'रलय� )चक�ल� तन )जन�ल� प�यब�द पड�)�, य� ह�त�न� ह� ��त�रच� ग�द� ठ�)णय�च� ग)नKर जनरलन� य�तजल� आह�. आपलय�

Page 55: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

क� पन� �रक�रचय� न�कर�त ठ�)णय�ल�यक न�ह� अ�� लषकर� प�श�च� तशप�य�)गK य� ��स=�नचय� गळय�त ब��धल� मह ज� तय�चय� खच�Kच� बय�द परसपर भ�ग�ल. (आत र�ज�ल�ह� आपल� �:नय आह��� )�ट�ल.) तश)�य आज आपलय�ल� प��त� न य� �-य� दकतय�क ध�रमक तन ��म�तजक ��स=� आह�त, तय� जग)�यल�ह� य� ��स=�न�चय� ततज�र�च� उपय�ग ह�ईल.‘‘ह� ह�त� ��धय���ठ� पतहल� जरर�च� ग�ष मह ज� त'मह� मह�र�ज��च प'र�प�र त)र�� ��प�दन क� ल� प�तहज�. तश)�य ग. ज. कड�न )�ळ�)�ळ� य� �र� हक� म आत य�पद�श�त आपलय� तबट�श �त�चय� हकमत�च� पक� रटक�), य� द�न ग�ष¢च� त�लह� ���भ�ळ � अगतय�च� आह�. ह� झ�ल� न�ह� तर ��र� ग�ड� उलट�न आलय� आ�गलट य�ईल आत ��त�-य�चय� र�ज�च� �'टक� मह ज� ब�म प�शव�चय� दग�ब�ज�चय�

‘ ’ अधय�य�चय� म�ग�ल अ�क�)रन प'ढ� च�ल� अ)स=�ल� आपलय�ल� त~ड द�)� ल�ग�ल.‘‘आपलय� )जन�चय� तन हकमत�चय� ��ळ� आ � उपय�ग करत� य�णय���रख�च र�ज�च� आजच� अ)स=� आह�. आत�च त� ब�द�)���त�न �'ट�न र�जय�च� अतधपतत मह �न तमर) �र आह�. ह� तस=तय�तर क�ह� तय��चय� पररशम�च� mळ न�ह�. तबट�श �रक�रचय� म�हरब�न�च� त� mळ आह�. य�बदलतय�ल� कI तजत� तर )�टतच आह�. य�तच हरएक ब�बत�त आपलय� त~ड�कड� प�हणय�च� पररतस=त� आप क' शलत�न� तनम�K क� ल� तरच ह� ��स=�न-तनरमत�च� खट�ट�प आपलय�ल� m�यद�श�र ह� �र आह�. आज र�ज�प�श� क�य आह�? न� म'ल�ख, न� �त�, न� �:नय! भत)तव�च� ब�त कश�ल�? आज उदरतन)�Kह���ठ� त� दमड�ल� मह�ग अ�लय�म'ळ�, आपलय�)रच तय�ल� �)Kस)� अ)ल�ब�न रह� � प�प आह�.‘‘य� र�ज�ल� कश�च�च क�ह� अन'भ) न�ह�. तय�चय� भ)त�लच� दरब�र�ह� तय�च म��लय�च�. ल�क�च� ��र� आपलय� ख�नद�न�च� बड�ज�) तमर) �र�. प क� � ���ग�)�? च�ल� पररतस=त�च� ��य�सकर m�यद� घ�ऊन, स)�=K ��ध �र� तय��चय�त क�ह� क�रस=�न� तप��ट तनघ�ल�च तर आप ब�)�त अ�ल�लय� य�त�च� घड� त)सकटणय�च� ��भ) m�र. मह �न, तमसटर गvणट, त'मह�ल� m�र चत'र�य�न� तन तचक�ट�न� )�गल� प�तहज�.‘‘आत एकदम मह�र�ज��च� दरब�र� तन ख��ग��'द� ��र� क�रभ�र त'मह� आपलय�च ह�त� घय�. �धय� �:नय आपल� तन खचKह� आपल�च. र�ज�च� हश�र� प�हन, द�श�त तस=रस=�)र झ�ल�, ��स=�नच� ग�ग�जळ� �'ध�रल�, मह ज� =�ड�=�ड� म'ल�ख तन क�रभ�र हपय� हपय�न� तय�चय� ह)�ल� कर�यच� आह�. हरएक लह�नम�ठ� ख��ग� तन दर�ब�र� ब�बत�त र�त�ड�ट�चय� �ललय�तश)�य क�ह�ह� कर�यच� न�ह�. अ�� म� र�ज�ल� अग�दरच बज�)�न ठ�)ल� आह�. त��च, �धय� द�श�त �गळ�कड� ब�ड�ळ� अ�द�ध'�द� च�ल� आह�, मह �न त'मचय�च कलय� ���ठ� ह� र�त�ड�ट�च� य�जन� म� कर�त आह�, ह�तह तय�ल� च��गल� पट)�न ददल�ल� आह�. य� अ)ध�त त'मह� आमचय�श� क�� )�गत�, र�जयक�रभ�र�त दकत� हश�र� द�ख)त�, य�)र प'ढ�ल �)�Kतधक�र�च� पश अ)ल�ब�न र�ह�ल, अ�� इष�र�ह� म� र�ज�ल� ददल�ल� आह�.‘‘आप ज� क�ह� करत� त� ��र� तनnस)�=K ब'द�न� मह�र�ज��चय� कल¿� ���ठ�च करत�, ह� )रच�)र र�ज�ल� पट)�न, तय�च� आपलय�)र प'र�प'र� त)र�� ब�)�न घ� �, अगतय�च� आह�...... र�जयक�रभ�र�चय� ख�च�ख�च� तय�ल� न�ट �मज�)�न द�त ज�. तय�चय� आक�प��च� �मज�तद�रप �न� तनर�कर कर�त ज� आत र�जयक�रभ�र�च� व�पक तत)� तय�ल� न�हम� तशकऊन, तय�ल� तय�च� ग�ड� ल�ग�ल, अश� क�श�� कर�.’’म�नयत���ठ� ज�तहरन�मय�च� पक� खड�K

कर�जय�हन तय�च दद)श� ��त�-य�� ज�णय���ठ� तनघणय�प�);, ‘‘ब�ल�र य�=� मह�र�ज��न� ठ�क ’’ आह� महटल�ल� ज�ह�रन�म�, कलमबह�दर ब�ळ�ज�प�त न�त� य�न� पक� (m�यनल) तलहन मह�र�ज��चय�

अख�र म�नयत���ठ� आ ल�. ‘‘तय�त छतपतत मह�र�ज��न� प�शव��न� क: द�त ट�कल� ह�त� आत �)K �त� प�श)� बळक�)�न ब�ल� ह�त�. इ�ग�ज��न� मह�र�ज��न� प�शव��चय� क: द�त�न ��डत)ल� आत आज ग�द�)र ब�त)ल�.’’ ह� )�कय पह�त�च, पत�पस�ह ��त�पल�. त� मह �ल�, - ‘‘ब�ल�रल� )�च�न द�ख)ल�लय� म�'द�त ह� )�कय नवहत�. आजच क� घ'�डल�? ह� अगद� ख�ट� )सत'तस=त� आह�. म� प�शव��च� क: द� कध�च नवहत�. प�श)� तशरज�र झ�ल�, मह �न म� त'मचय� द�सत�च� यत क� ल�. त'मचय� तन प�शव�मधय� ब�बन�) झ�ल� त�वह� म� त'मचय� ब�ज�ल� आल�. तश)�य, ग�द�)र म� १० )ष�|प�);च ब�ल�. आज नव�न� म�झ� र�जय�तभष�क ह� �र, अ�� म'ळ�च न�ह�. ह� )सत'तस=त� अ�त�, ह� अगद� तनर�ळ�च मजक� र नव�न� ज�तहरन�मय�त क� घ�तल�? म� त� कध�च म�नय कर �र न�ह�. क�ढ�न ट�क� ह�, ब�ळ�ज�प�त.’’

Page 56: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

अलतपषन आत गvणट द�घ�ह� ज)ळ ह�त�. मह�र�ज��च� मह � खर� ह�त� ह� त� ज� �न ह�त�. प आत�पय|त तय��न� ज� र�जक�र � बन�) घड)�न आ ल� ह�त�, तय�चय� �m�ईद�र प�त;��ठ� य� )�कय�च� m�र जरर ह�त�. ज�तहरन�मय�त त� मजक� र मह ज� मह�र�ज��च� ज�ह�र कब'ल� जब�ब ह� �र ह�त� त�. त)ल�यत�ल� ड�यर�कटर��न� द�ख)णय�� अतय�त महत)�च� मजक� र त�च ह)� ह�त�. प च� �क पत�पस�ह�नन� तय�ल�च कड)� आक�प घ�तलय�म'ळ� अलतपषन�ल� म�ठ� प�च पडल�.

म�ई��ह�बह� ग�-य�म�-य� झ�लय�. ‘‘ह� क�य ह� ��ह�ब, �'र)�त�ल�च जर अ�� ध च� म� ह�त ग�ल� तर प'ढ� त'मचय� आमचय� द�सत�च� पप�च क�� क�य च�ल�यच�?’’ गvणटन� मधयस=� करन पकर तमटत)ल�. त�

– मह �ल� आमह� मह�र�ज��चय� इचछ�पतलकड� न�ह�. ह� )�कय दरब�र�त )�चल� ज� �र न�ह� अश� म� हम� घ�त�. ह� कलम ग�ळल� अ�� �मज�)�.

न�तर एकदम क q, त'त�-य�, सशग� )�च� ल�गल�. ब�दश�ह� =�ट�चय� तमर) 'क/न� छतपत¢च� स)�र� ��त�र� र�जध�न�कड� तनघ�ल�. ��त�रचय� न�गररक��च� आन�द क�य ) �K)�? आज दकतय�क तपढ��न� तन )ष�|न�, न�कर प�शव�चय� ब�द�त�न म'क झ�ल�ल� आपल� सहद'पदप�तशह� छतपतत स)त�त म-ह�ठश�ह� स)र�जय�च� धतन न�तय�न� र�जध�न�त य� �र! मह �न �)�|न� ��र� शहर भरगच शI�ग�रल�. त�र � कम�न� उभ�रलय� आत हज�र� स�-प'रष, म'ल� दद)�ळ�-द�-य�च� प�ष�ख करन तमर) 'क/च� )�ट पह�त ��म�)र उभ� र�तहल�. इकड� क� पन�चय� अ�मलद�र��न� �ब�ध र�ज)�ड� ठ�कठ�क शI�ग�रन, दरब�रच� ब�द�बसत करन ठ�)ल�.

पकर ६ )�अख�र ��त�-य�ल� प�य ल�गल�

कर�जय�हन छतपत¢च� स)�र� द'तm�K रसतय�न� रयत�च� म'जर� घ�त घ�त द�न पहर� ��त�-य�चय� र�ज)�ड�त दरब�र म�डप�त आल�. शहर�त न�गररक��न� मह�त�) ��जर� क� ल�. आन�द�त��ह�तनतमत त�m��च� धड�ब�ज� च�ल� झ�ल�. र )�द��च� तन म�गल)�द��च� ग~ग�ट उड�ल�. अलतपषन�दद म�ठम�ठ� ग�-य� ह�प�र��चय� प'ढ�रप �ख�ल� मह�र�ज��च� स)�गत, तक�र�ह , ज�तहरन�म�-)�चन )ग:र� दरब�र� �म�र�क =�ट�म�ट�त ��जर� झ�ल�. अतखल म-ह�ठ� ��म�जय�च� आपल� धन� छतपतत आत� स)त�त म'खतय�न� र�जय च�ल)�यल� र�जध�न�त परत आल�, य� कलपन�न� तम�म मह�र�ष�त आन�द झळकल�. ‘‘आज र�ज� (११ एतपल १८१८ शतन)�र) छतपतत मह�र�ज��न� ��त�-य�� आ �न ग�द�)र ब�त)ल�. त� स�ह��न�रढ झ�लय�)र दरब�र भरत)ल�. शहर)�त�य��न� आन�द�त�) क� ल�.’’ अ�� अलतपषन�न� ख�� घ�ड�स)�र प�ठ)�न आपलय� )ररष��कड� ररप�टK ध�डल�. इतक� च नवह� तर =�ट त)ल�यत�चय� ड�यर�कटर�न�ह� ह� ब�तम� शकय तततकय� ल)कर �मज�)�, मह �न अmग�त सत�न, इर� , इर�कचय� म�गq ख�� ओ)रलvणड टप�ल ���ड �स)�र�बर�बर र)�न� क� ल�.

द'�-य� दद)श� अलतपषन�न� मह�र�ज��न� तन र�जक' ट'�तबय��न� =�ट�च� म�ज)�न� ददल�. दरब�रचय� ल�क��न� मgलय)�न प�ष�ख ददल�. दकतय�क��न� ज)�तहर�च� द�तगन�ह� )�टल�. रठकरठक� �हन आल�लय� जह�तगरद�र��न�ह� मह�र�ज��चय� म'लख�तत कर)�न म�ज)�नय� द� गय��न� ��त'ष क� ल�. ‘आह�ह�! क� )ढ� ह� ह� ग�र� ल�क म� '�क/च�! बस�, द�सत� कर�)� तर अश��च�च.’ य� भ�)न�चय� ज�द�न� तम�म ल�क आ�ग�ज��)र तनह�यत ददलख'ष ह�ऊन ग�ल�.

दरब�र�त प�); ���तगतल�ल� ज�तहरन�म�, आक�तपत कलम )गळ�न, )�चणय�त आल� म�त त� कलम ज�तहरन�मय�चय� क�गद�)र तशललक उरल� त� उरल�च. कल:)न� कलकतय�चय� उम�च�द�ल� ख�ट� दसतऐ)ज करन ज�� m�त)ल�, त�च आ�गल�ई ��भ�त)तप � अलतपषन�न� क� ल�.

दरब�र आट�पलय�)र मह�र�ज, म�ई��ह�ब, अलतपषन, गvणट तन ब�ळ�ज�प�त न�त� )ग:र�च� एक ख��ग� ब:ठक झ�ल�. त)ठलप�त मह�जन� य�� दद)� तगर�, बळ)�तर�) मलह�र य�� तचटत ��, बळ)�तर�) र�ज� भ��ल� य�� ��न�पत�च� अतधक�र, )ग:र� न�म 'क� ठरत)णय�त आलय�. छतपत�च� दद)� तगर� तमळ�ल� न�ह� मह �न न�त� आ�बट त~ड करन ब�ल� ह�त�. अलतपषन�न� तय�ल� गvणट र�त�ड�ट�च� मदतन�� मह �न ��त�-य��च क�यम क� ल�.

प'ढ� तनघ�ल� स)र�जय�चय� हद�च� पश. त�वह�, र��ल��ह�ब कलकतय�हन बड� ल�ट��ह�ब�च� क�� हक� म घ�ऊन य�त�, तय�)र त� ल~बकळत ठ�)�न, ह� ब:ठक बरख�सत झ�ल�. र�)ब�ज�न� पत�पस�ह�च� न�)

Page 57: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

‘ ’ श�ह छ�)ल� ह�त� त� बदल�न, ख-य� पत�पस�ह न�)�च� तशक� च�ल� करणय�त आल�. त�. १३ एतपलल� छतपतत दकललय�)र रह�)य�� ग�ल�.ग��टचय� म'त�तलक/च� ज�तहरन�म�.

त�. १९ एतपलल� पत�पस�ह�कड�न ग��टन� आ ख� एक ज�ह�रन�म� पत�द करत)ल�. –त� अ�� क� पन� �रक�रच� ) य� �रक�रच� द�सत� ह�ऊन स)�र� ��त�ररय�चय� पद�)र स�ह��न�रढ झ�लय�च� पत� ��दर झ�ल� आह�त. तय��त �रक�र�त ज� म'ल�ख ह�ईल तय�च� आब�द� वह�)� ) रयत�� उपद) कर �-य��च� ब�द�बसत वह�)� ) ज� ग:र च�लत�ल तय�� तशक� ह�ऊन य� �रक�रच� उतम र�त �रक�र�त पगट वह�)�, य�जकररत� गvणट��ह�ब बह�द�र य��� आज� क� ल����. तर� मश�रतनलह� जय� त-ह�न� म'लख�च� आब�द� ह�ईल त� करत�ल ) ज� ग:रर�ह� च�लत�ल ) �रक�र क�म�त पत�र � करत�ल ) रयत�� उपद) द�त�ल, तय�� ह� तशक� करत�ल. ह� �)�|� महश�र वह�)�.�'तक�तच �म�र�भ उरकल�!

ब�प�चय� मIतय�चय� १३व� दद)श� तय�च� त�र�)� घ�लणय� ऐ)ज� पत�पस�ह�ल� र�)ब�ज�न�, धमKकम�|चय� भ�)न� ख'�ट�)र अडकऊन, र�जग�द�)र ब�त)णय�च� �म�र�क उरक� न घ�तल� ह�त�. त�र�व�ल�च ब�रश���रख� त� पक�र झ�ल�. आत� आ�ग�ज��चय� म�हरब�न�न� पत�पस�ह�च� ��त�-य�ल� प'नस=�Kपन� झ�ल�, तय�)�ळ�ह� तय�च� गहम�न तपडल�ल� अ��)�. स=�पन�प�); अ)घ� प��चच दद)� )���ट�चय� दकललय�)र पत�पस�ह�च� प'तणय� अलप)य� ब�ब���ह�ब र�ज� भ��ल� (भ�ऊ��ह�ब�च� म'लग�) भ�ज�न मर प�)ल� ह�त�. स=�पन�न�तर अ)घय� च�रच दद)���न� र�)ब�ज�न� क: द करन ठ�)ल�ल� च'लत� मदK चत'रस�ग भ��ल� क��ग�र�चय� दकललय�)र ब�दद)���च� ह�ल भ�ग�न मर प�)ल�. त�तपयK, र�जयप�प�च� ��र� ��हळ� �'तक�तच ��जर� क� ल� ग�ल�, ह� ग�ष मन�ल� ल�ग�न रह�णय���रख�च झ�ल�.चत'रस�ग�च� अख�रच� धडपड

चत'रस�ग क��ग�र�चय� दकललय�)र त'र�ग�त ह�त�, तर� द�श�त �)Kत च�लल�लय� र�जक�र �च� ��द पड��द तय�चय� क�न�)र ज�त य�त ह�त�च. र�)ब�ज� त)रद आ�ग�ज��न� हतय�र उप�लय�च� ब�तम� तय�ल� ल�गत�च आत ख'द छतपत�चय�ह� म�लत�च� ध�ग�द�र� अलतपषन�पय|त प�चलय�च� �मजत�च, तय�न� अलतपषन�श� आपलय� म'कत���ठ� ग'प पतव)ह�र च�ल� क� ल�. ‘आप मल� म'क करन ह�त�श� एक द�न पलट � द�ल, तर प�शव�ल� उखडणय�चय� क�म� म� त'मह�ल� मदत कर�न. म� लढ)यय� आह�. क� उग�च त'र�ग�त क' झ�न मर द�त�?’ अश� आशय��च� त� पतव)ह�र ह�त�. तय�च� श�)टच� पत. त�. २५ ज�न�)�र� १८१८ च� (प�. द. ४१ न�. १८४) अलतपषन�ल� ग�ल� ह�त�, –त� अ�� श����ब ह�र�बअजम कम आलतपष ��ह�ब ) कर �ल��ह� इ�गज भ�ह�दर द�म म~बत ह�छ अतज ददल एकल�� चत'रस�गर�ज� ��न���ह�ब �'भ� �ल�म ब�जत �ल�म उ� कs ददगर ख:र ख'ष� कलम� कर�त ज�)� त)श�ष. र�जश� ब�ज�र�) प�श)� य� � आमचय� र�जय�च� ब�द�बसत करन आमह�� क: द�त ठ�ऊन क�रभ�र�त कर�त आह�त. ह�ल� mgज प�ठ)�न न�न� पक�रच� उपद) आमह�� कर�त आह�त. ) म�ह�र�ज छतपतत य��ह� आपल�बर�बर दmर)�त आह�त. य� पक�र� आमच� आ)सत� आह�. मह �न प��ज� त'मह�� पत� प�ठत)ल� ह�त�. तय�� द�न मतहन� ज�ह�ल�. आद�प उतर ) क�गद� आल� न�ह�. य�जकररत� ह�ल� पत प�ठत)ल� आह�. तर� य� �मई आमह�� क' मक� � द�न पलट � प�ठ)�न द�)� मह ज� इकड�न ब�द�बसत कर�त य�त�. भ�ट�न�तर ब�ल � ह�ऊन त'मच� आमच� त)च�र� ज� कर � त� कर�)य��� य�ईल. पर�त' तलतहलय�पम� � पत प�)त�च द�न पलट � प�ठ)�)�. य�त)�� ग�स)दर�) ग�ईक)�ड प�ठत)ल� आह�त. म'खजब�न� �त)सतर प�लत�ल त� �मज�न घ�ऊन पलट �'ध� र)�नग� कर�)�. तचत�त क� य�क अ�द�श� आ � नय�. र� छ २९ र�)ल ज�द� क�य� तलतह �.

ज�न�)�र� m� ब')�र�च� मतहन� अलतपषन�ल� खचच�न गडबड�च� तन ध��दल�च� अ�लय�म'ळ�, तय�न� चत'रस�ग�चय� त)न) �कड� लक ददल� न��ल. तश)�य ज�=� त� ख�� म-ह�ठ� र�जय�च� धन�च आपलय� ज�ळय�त आ णय�चय� क�रस=�न�त ग'�तल�ल�, त�=� त� य� ब�ददस= ��न�पत�चय� �हक�य�Kल� दकत�श� ककमत द� �र? तश�त चत'रस�ग�च� आद�श तन तडख� त� ओळख�न ह�त�. अ�ल� अषप:ल� म�लतग�र पत�पस�ह�ज)ळ उभ� ठ�कल� तर तय�ल� ज�र य� �र आत आपलय�ल� जय� क�गद�पत� घ�लम�ल� करन,

Page 58: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

‘ ’ य� प�र�)द� छतपत�ल� बन)�यच� आह�, त� क�यK चत'रस�ग�चय� तनकटप �न� ��ध �र न�ह�. ह� द�रध�र � त)च�र करनच अलतपषन�न� चत'रस�ग�चय� पत��न� क� र�च� ट�पल� द�खत)ल� अ�ल� प�तहज� ख��.अर� ह�, प र�ग� ब�प�ज� क�ठ� आह�?)�चक��चय� लक�त एक ठळक ग�ष आल� अ��ल क/ म�ळ मह�र�ज��न� म'क करणय���ठ� आत म�लत�च� ल� अलतपषन�पय|त न�णय���ठ�, जय�न� हज�र ग'प उघड भ�नगड� क� लय�, )�ष��तर� क� ल�, ध�ड�� लढ)ल�, त� र�ग� ब�प�ज� अषट�चय� म'क�बलय�चय� घटक� ल� ज� गडप ह�त�, त� प'ढ� भरघ�� र�गत ग�ल�लय� न�टक�चय� एक�ह� अ�क�चय� एक�ह� प)�श�त च'क� न�'द� दद�त न�ह�! अष�)�ळक/ त� ब�ल�र, प'नह� ब�ल�र त� ��त�र�, ए)ढ� =�ट�म�टचय� छतपत�चय� स)�-य� ग�)�ग�) तमरवल�य.��त�-य�ल� दरब�र भरल�. दद)� , ��न�पतत तचटत ��ददक��चय� न�म 'क� झ�लय�. प क�ठ�ह� एक� क�प-य�त र�ग� ब�प�ज� उभ� अ�ल�ल� दद�त न�ह�! ह� क�य चमतक�र? �न १८१८ प���न त� १४ न�वहZबर १८३१च� तय�न� पत�पस�ह�ल� तलतहल�लय� पत�पय|त तबबल १३ )षq त� ह�त� क�ठ� तन कर�त तर� क�य ह�त�? य�च� आत� आपलय�ल� �'ग�)� घ�तल� प�तहज�.‘��कट �मई मह�र�ज��च� ��)� क� ल�.’ प ��कट तन)�र ह�ऊन मह�र�ज ह�त�त�द�चय� म�ग�Kल� ल�गत�च, र�ग�ब� म'क�ट�न� ब�ज�ल� �रल�. त� मह�र�ज��बर�बर ह�त�, प च�ल� झ�ल�लय� र�जक�र �त तय�न� म'ळ�च ल'डब�ड अ=)� ढ)ळ�ढ)ळ क� ल� न�ह�. तन�ळप � �)K क�ह� त� पह�त ह�त�. दरब�र भरन मह�र�ज ग�द�)र ब�ल� त�वह�ह�, भट� तपणड�चय� मन�)Iत�न� दक �च� अ=)� बतक��च� स)�=K ��धणय���ठ�, ह�त प�रन त� प'ढ� झ�ल� न�ह�. तय�ल� दरब�र�त अतधक�र�च� ज�ग� नक� ह�त�. क� )ळ एकच ह�त� त� उर�श� घट धरन ब�ल� ह�त�. छतपत�चय� च�र तपढ� तन तय�चय�ह� च�र तपढ� तनजध�म�ल� ग�लय�. तय�चय� ख�परप जय�)र )तन�ब�बत झ�ल�लय� अनय�य�च� भरप�ई करन घ�णय���ठ� त� धडपडत ह�त�. तय�ल� प�ष�ख, पद)�, ज)�ह�र, ह�न, क�ह� नक� ह�त�. र�ग�ब�चय� ज�ग� एक�द� तचतप�)न भटज� अ�त�, तर तय�न� आपलय� खटपट¢च� र�ईच� प)Kत करन, छतपत¢प'ढ� तन अलतपषन�प'ढ� एकतनष�च� म�ठ� पदशKन =�टल� अ�त� आत दक � मह �न हज�र� रपय� इन�म, जम�न, श�त)�ड�च� ��य करन घ�तल� अ�त�. पत�पस�ह�चय� चररत�चय� उतर�ध�Kत, तय�चय�त)रद क�रस=�न� कर �-य� क)ड� ककमत�चय� भट��न� आ�ग�ज��कड�न भरभकम ल�च इन�म� ख�ललय�च� उद�हर � प'ढ� य� �रच आह�त.‘‘ह� र�जक�र म�ठ�! दह� )षq गपप ब:�.’’

पत�पस�ह ग�द�)र ब�त�च, र�ग� ब�प�ज�न� च�mळचय� स)�म�ल� आत त)ठलप�त�ल� त)च�रल� क/ ह�त� घ�तल�ल� क�म त�द�ल� ग�ल�. आत� प'ढ� म�झ� )�ट क�य? तय�)र स)�म¢न� सपष ख'ल��� क� ल� क/ ‘मह�र�ज��न� म'खतय�र� तमळ�यल� प��च )षq ल�गत�ल. प'ढ� �)�Kतधक�र� झ�लय�)र आ ख� प��च )षq त'ल� =��बल� प�तहज�. मह ज� �)K क�ह� ठ�क ह�ईल.’ तर�ह� स)�र�च� म'क�म कर�जय�चय� आ�बर�ईत अ�त�न� एक य�ग आल�. तय�त)षय� र�ग� ब�प�ज� आपलय� १८३१ ��लचय� पत�त तलतहत�. - ‘‘त� बड���ह�ब कर�जय�च� ब�ग�त आल�. त� क�ल¢ �)�|च� मह � पडल� कs आमह� र�जक�र क� ल�. त�वह� म� प'णय�� त)रन�=र�) य�जबर�बर ह�त�. त�=�न मल� तचटत ���न� आ त)ल� आत बड���ह�ब�प��� भ�टत)ल�. त� क�ळ� त)ठलप�तब�ब� ) अम�तयप�त ) तचट �� ) ब�ळ�ज�प�त न�त� आ�� ह�त�. ��ह�ब�न� त)च�रल� क/ त� च�कर क� �च�? मग म� उतर क� ल� क/ च�कर तचट ���च�, च�कर� �रक�रच� क� ल� आह�. त�)�ळ� म� त)न�त� क� ल� क/ म�झ� ब�द�बसत ()तन�च�) ��ह�ब��न� करन द�)�. ग��ट��ह�ब य�� ���तगतल� (क� �? मह�र�ज��न�?) य� � च�कर� m�र क� ल� आह�. य�जकररत� ब�द�बसत द�)�, ब�लल�. त� )�ळ� क�णह�च� प�टत क�य )�कड� आल� न कळ� . म�झ� ब�ल � क�णह� ब�लल� न�ह�त.’’ न�त���रख� तज)�त शतनगह ��त�रचय� ब�गड� दरब�र�चय� उर�)र अ�त�न�, =�ड�च दद)���त भलय� भलय��च� )��ल�द ल�गल�. त�=� र�ग�ब� क' ठलय� झ�ड�च� प�ल�?

पररतशष�त �मग छ�पल�लय� र�ग�ब�चय� स)दसत'रचय� पत�)रन अ�� दद�त� क/ तचटत ���न� तय�ल� अकलक�टल� क�ह� क�म�)र प�ठ)�न ददल�. त�=� अ�त�न� मह�र�ज��त)रद क�ह� क�रस=�न झ�ल�. तय�च� प'र�व�च� क�गदपत र�ग�ब�न� म'�बईल� ज�ऊन पकडल�. प तय� कटब�ज��न� र�ग�ब�ल� पकड�न ब�ड� ठ�क� न क: द�त ट�कल�. ‘‘य� ब�बत ह� ��सक�र प�शज�च� र�जक�र �त हपय�च� ब�क/ र�तहल� ह�त� त� जप� य� � क� ल�.’’ अ�� त� मह त�. य�न�तर त� ईसट इतणडय� क� पन�चय� न�कर�त ग�ल�. क�र २१ तड�Zबर

Page 59: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

१८१८ चय� मतहदप�रचय� लढ�ईत कv पटन तबगज बर�बर र�ग�ब�ह� हजर ह�त�. ‘त�र�ख ३ म�ह� तडज�बर ’ �न १८२० इ�)� र�ज� तय�न� तलतहल�लय� पत�)रन (प�. द. ४१ न�बर २५९) त� क� पन� �रक�रच�

आम�न (म�मलतद�र) मह �न न�तशक ख�नद�श� प�श)�ई अ�मल�तल� ग�), गड, क�ट दकलल� क� पन� �रक�र�त रज� करणय�चय� क�म�)र अ�ल�ल� दद�त�. (पत पररतशष�त छ�पल� आह�) ठ� � सजक� न त�=� क� पन� �रक�रच� अ�मल ब�)�यच�, त)र�ध ह�ईल त�=� प=म ��म-द�म-द�ड-भ�द�दद यत m�लय�)र चक लढ�ईच� ��मन� द�यच�. ह� क�म� त� कर�त ह�त�. ‘‘न�तर दकल� क�)नई ) गडगड� ) सतगळ)�ड� ह� त�न दकल� प�शव�कड�ल अमल�त आमच� व�ह�कड� ह�त�. त� दकल� हसतगत ह�ईन�त. त�वह� बन�ल तय� र�त�न� तय�च� ख�तरतजम� करन भ�ट�� मह �न ब�ल�ऊन आ �न धरन घ�ऊन ��ह�ब बह�द'र य�च� ज)ळ हजर क� ल� आत ततन� दकललय�)र ठ� � क�य�म क� ल�. य� पम� � दकत�क दकल� ) मह�ल लढ�न ) दकत�क m� � ल�ऊन घ�तल�. मधमध� प�शव�कड�ल mgज�च� ) रपर�म चgधर� य�च� पलट �च� ग�ठ पड�न त�=� छ�प� )ग:र� घ�ल�न ��ह�ब�च� पत�प� पर�भ)�त� प�ठत)ल� ) ल�ट त�m� )ग:र� �र�ज�म ��पडल� त� �रक�र द�खल क� ल�.’’ य� मजक' र�)रन र�ग�ब�न� क� पन� �रक�रच�ह� आम�नद�र� कम�ल क��श�न� तन तनष�न� बज�)ल� ह� दद�त�.क� पन�चय� न�कर�चय� इतय=K

पतहलय�प���नच र�ग�ब�च� घर� � गर�ब�च�. हक�न� जम�न क��न भ�कर� ख�)�, तर )तन�च� )�ट ल�गल�ल�. त�वह� तचट ����चय� ��)ल�त पड�ल त� छतपत¢च� ��)� कर�यच�, ए)ढ�च य� घर�णय�तलय� म�डळ¢न� क� ल�. पत�पस�ह ग�द�)र आल�, तचट �� mडत ��द� म�डळ� आप�पलय� क�म�)र रज� झ�ल�, गvणट तन न�त� य��च� क�रभ�र च�ल� झ�ल� आत र�ग� ब�प�ज� त�)ढ� उघड�च र�तहल�. अकलक�ट�हन त� तनघ�लय�न�तर, ल)करच क� पन�चय� अलतपषन�दद अतधक�-य��न� तय�ल� आपलय� न�कर�त घ�तल�. त� ��र� र�ग�ब�च� प� � ओळख�न ह�त�. ह�त�त घ�तल�लय� क�य�K��ठ� ह� इ�म क�य उच�पतत कर�ल तन क�य न�ह�, य�च� तय��न� प'र� म�तहत� ह�त�. सतबकज� डZगळय���रखय� जह��ब�ज जबरदसत�चय� कड�क�ट अटक� त अ�ल�लय� पत�पस�ह�च� जय�न� अन�क तहकमत� ��ध�न� तन म�लत� लढ)�न अख�र �'टक� करत)ल�, अ�ल� अ��म� य�प'ढ� छतपत�चय� आ�प�� ठ�) � ज�� आ�ग�ज� ध�र �ल� पथयकर नवहत�, त�� तय�ल� ररक�म� भटक�यल� ��ड �ह� घ�तकच ह�त�. स)र�जय तन स)�त�तय�चय� ततरतमर�न�, छतपत�चय� प'नघKटन���ठ�, जय��न� स)क/य प�शव�च�ह� चZद�मZद� करत)णय�चय� क�र)�य� क� लय�, त� र�ग�ब���ख� छतपत�तनष आमह� परक/य तन उप-य� ग�-य� ल�क��च� जर�श� बदच�ल दद�त�च, क� वह� क�� च'टक/�र�� आमह�ल� तड�ड उखडणय�च� व�ह रचत�ल, य�च� न�म न�ह�, ह� ज� �) आ�ग�ज��न� च��गल� ह�त�. मह �नच अलतपषन गvणट न�त� ��ध� दद�त�च तय�ल� आपलय� न�कर�त अडक)�न ट�कल�.

य� आ�ग�ज��च� ध�र �प � ज�� दद�त�, त�� पत�पस�ह�च� ब�द�दप � सपष त�द ह�त�. ��कट �मय� आपलय���ठ� क� क� खच; पडल�, य�च� तय�न� चgकश�च क� ल� न�ह�. मर�ठ� नIपत¢च� ह� ब�दद;प � आजददन त�ग�यत जश�च� त�� च�ल� आह�, य�च� )�ईट अन'भ) पसत'त ल�खक�न� च��गल�च घ�तल� आह�. एक� कर)�रकर श�ह छतपत�तश)�य ब�क/च� ��र� मर�ठ� ��स=�तनक क�म�प'रत� ह)� तय�ल� म�म� मह त�ल. क�म झ�ल� क� मग तय��न� क� �च�च आठ) र�हत न�ह�. अ��. १३-१४ )ष�|न� आ�ग�ज��च� न�त�प���द�क क�रस=�न��च� त�त पत�पस�ह�चय� म�न�भ�)त� भर�भर ग'�ड�ळल� ज�ऊ ल�गल�, त�वह� तय�ल� र�ग� ब�प�ज�च� आठ) कश� झ�ल�, ह� आप प'ढ� पह� �रच आह�त.

एक ग�ष ठळक दद�त�. प��ग�पम� � पड�ल त� व)��य क� ल�, तर� र�ग� ब�प�ज� आपलय� छतपत�तनष�त ल)म�त चळल� ढळल� न�ह�. �न १८३१ ��ल� क� वह� तर� तय�चय� स)�तभम�न�ल� धक� ल�ग�न, तय�न� क� पन�चय� न�कर�)र ल�= म�रल� अ��)�. मह �नच पत�पस�ह�ल� पत प�ठ)�न तय�न� आपलय� अतसतत)�च� तन हल�क/च� तय�ल� समर करन द�णय�च� यत क� ल�ल� दद�त�. र�)ब�ज� प�शव�चय� �)K उघड ग'प ह�लच�ल�, ब�तब�त आत ठ�)रठक� � ज�वह�चय� त�वह� कळत)णय���ठ�, क� पन�चय� अतधक�-य��न� श�कड� ब�ह ��न� भरप�र तनखय�)र ग'प ह�र मह �न ज�ग�ज�ग मह�र�षभर प�रन ठ�)ल�ल� ह�त�. प�श)�ई घश�त पडलय�)र, तय� �गळय��च� च�द� ब�द झ�ल�. अश� अन�क म�डळ¢न� अलतपषन�दद अतधक�- ‘य��न� आप�पलय� क�मतगर�च� तक� प�ठ)�न आमच� क�ह� तर� क�यमच� ��य ल�)�.’ अश� आक�श�च� प'षकळ अजK प�श)� दफतर न�. ४१मधय� छ�पल�ल� आढळत�त. र�ग� ब�प�ज�न� अ�� एकह� यत क� ल� न�ह�. तय�न� त)र���न� छतपत�कड�च ध�) घ�तल�. पररतस=त�पम� � क� पन�च� अम�नद�र� पतकरल�, तनष�न� च�ख क�मतगर� बज�)ल� आत स)�तभम�न�ल� पट�न��� ह�त�च ददल� त�

Page 60: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

म�गK ��ड�न, य�प�क� र�ग�ब�चय� क� पन�चय� न�कर�चय� म'द�त त)श�ष बह क�ह�च न�ह�. म�त, ल�डनल� च)द� )षq ठ� म��ड�न, क� पन�चय� सहद)� क�र)�य��चय� सचधड� सचधड� उड) �र� र�ग� ब�प�ज� एक )�ळ तय�च क� पन�च� न�कर ह�त�, ह� ग�ष म�ठ� मन�र�जक तर खर�च.आत� र�ग�ब�ल� य�=�च ��ड�न आपलय�ल� पत�पस�ह�चय� नव� ज�)न�च� ओघ क�� क�य च�लल� आह�, त� प�तहल� प�तहज�. चल� प'ढ�. पकर ७ )�गvणट��ह�ब ग'र तन छतपत� च�ल�.

म-ह�ठ��च� इततह�� अतय�त पररशम�न�, स)�=Kतय�ग�न� आत आ)ड�न� इ�ग�ज�त तलहन पतहलय�न�च पत�द कर �र� ज� �'पत�द गvणट डm त�च कv पटन ज�म� गvणट डm ��त�-य�च� क� पन� �रक�रच� पतहल� र�त�ड�ट. य�न� प=म आपल� कच�र� आ�ग�ज� ट�परटप�न� =�ट�न, पत�पस�ह�ल� त�� दकत� तगर)�यल� ल�)ल�. कच�र�चय� )�ळ� ठर)�न, क�मद�र क�रक' न��न� ठरलय� )�ळ� तबनच'क य�)�, ह� तनयमततप �च� न)�न धड� गvणटन�च म-ह�ठश�ह�त प=म च�ल� क� ल�. ‘स)�र��न� तन हजर� तशप�य��न� एक� दसत'र�च� प�ग�ट� ) आ�गरख� घ�ल�)�,’ अश� य'तनmkमK प�ष�ख�च� पदत च�ल� क� ल�. ख'द मह�र�ज��न�ह� आपलय� ख�� कच�र�त ठरलय� )�ळ� तनयतमत य�ऊन क�मक�ज पह�)�, नय�य तन)�ड� कर�)�, र�जच� जम�खचK

– तप���)� आत र�त� तनजणय�प�); पतय�क दद)��चय� ददनचयqच� क� क� भ�टल�, क�� भ�टल�, क�य क�म� क� ल�, द�)दशKन, प)��, � )�र, – )�दत))�द इतय�दद �गळय� प��ग��च� हदककत तपश�ल)�र तलहन ठ�)�त ज�)�,*१ अ��तह तय�न� दणडक घ�तल�. पत�पस�ह ज�तय�च प�गततक तपणड�च� अ�लय�म'ळ� गvणटचय� पतय�क �'ध�र �चय� ��चन� त� भर�भर आतम��त कर ल�गल�. मह�र�ज��न� धम�Kचय� न�)�ख�ल� भट�ब�म ��न� दक �च� )�र�म�प उधळपट� कर नय�. आपल� बड�ज�) द�ख)णय���ठ� ल�क��न� कक)� �रद�र दरकदर��न� त)न�क�र द� गय� बतक���च� ख:र�त कर नय�, )�ज)� त�)ढ�च खचK करन आब�द�ब�त रह�)� आत �रक�रच� ग�ग�जळ� )�ढत� ठ�)णय�च� अख�ड त))�चन� ब�ळग�)� अ�लय� �)K ब�ब�त�त गvणट पत�पस�ह�ल� )रच�)र ��चन� द�ऊन तय�चय� )तKन�)र तन ह�लच�ल¢)र कड)� नजर द�ऊन ब�ल� ह�त�. दरर�ज ठरलय� )�ळ� त� पत�पस�ह�ल� भ�ट�यल� य�यच� तन ब�र�क��र�क ग�ष¢च� चgकश� कर�यच�. ३० ऑकट�बर १८१८च� न~द पह�. - ‘‘ग��ट आल� जम�खच�Kच� )ह� �र�ज�म� य��च� द�खत)ल�. )ह�)र जम� मह�र�ज��च� न�)� क� ल�. तक��रद�र (ग'नह�ग�र) य�च� प�रपतय�च� ) m��� द�णय�च� पय�Kय ब�तलल�. न�तर )�कबग�र�च� पय�Kय. क� � दmय�Kद क� ल� तर� ल�गल�च जmत� कर नय�. चgक��न� कर�)�. म�ह�र�ज�च� ह�त�� म'ल�क जलद आल�, तर चgक�� न�ट ब�ह ल�क कर �र न�ह�त, म�ह�र�ज दसत�र च��गल� �मज� ल�गल� ) क� प � �रक�र इतल�न� कर � त� कळऊन कर�)�. मह ज� क�म द'रसत ह�ईल ) ब�ह ल�क प:क�तह ख� �र न�ह�त.’’ ल��चल'चपत�ब�बत ग��ट�न� पत�पस�ह�ल� च��गल�च दहशत)�द� बन)ल� ह�त�. र�त�ड�न��तलय� एक� ग�-य� ��ह�ब�न� एक� चपर�श�चय� म�mK त�न� एक बकर� ४ रपय�ल� त)कत घ�तल�. ‘ ’तय�त तय� चपर�श�न� २ रपय� धनगर�ल� ददल� आत २ रपय� स)तn प�गड� मह �न हबकल�. मह�र�ज��न� ह� �मजत�च तय��न� तय� चपर�श�ल� म'�कय� ब��ध�न आ त)ल� आत ख��ब�ल� ब��ध�न चवह�ट�)र )�त�चय� छड�च� एक� ज�ग� ५०० तड�ख� लग�)�न च�प ददल�. पत�पस�ह ब�ह�र द�ख)त� त�� त� आतह� )�गत� क� न�ह�, य�च�ह� ग��ट ग'प चgकश� कर�त अ��. एकद� तय�न� त)ठलप�त�ल� त)च�रल�. ‘क�ह�, मह�र�ज आपल� ड�यर� तलतहत�त क� न�ह�?’

– त)ठल तलतहत�त तर. पर�त' क�रक' न���रख� आत�च आज क�� ह�ईल? क�र ब�ज�र�) य�न� क�ह� एक त)द� त�क� ददल� न�ह�. पर�त' हल� तलतहत�त.

–ग��ट तलह�त अ�ल� तर� र�जय आज न�ह� उद� हसतगत ह�ईल. पर�त' य� ��-य� ग�ष� ब�ल�ज�प�त�� कलऊ नक�. त'मह�ह� कळ� द�ऊ नय�त ) म�ह�र�ज�न�ह� कळऊ नय�त.

ए)ढ�च क�य, प मह�र�ज��न� आपल� पत� तलह�)� कश�, य�चय�ह� ��चन� ग��टन� क� लय�. ‘क�गद ’ म�mत�च� अ��)�(च�र ओळ���ठ� �ब�ध ब�द )�पर नय�.) ‘म�थय�)र श�म�त मह�र�ज� छतपतत

’ पत�पस�ह र�ज� भ��ल� अश� ठळक अकर� अ��)�. ‘ ’ पत��क���ठ� न�बर शबद )�पर नय�, ‘ ’ आ�ख शबद तलह�)�. ‘पत�त य�)न� शबद ल�ह नय�. मह�र�ष शबद तलह�)�.’ इतकय� ब�र�क��र�क ग�ष�तह� ग��टन� पत�पस�ह�ल� तरब�ज तन ब�कबग�र करणय�च� मन�भ�)� क��श� च�लत)ल� ह�त�.न�त�न� आपल� क�)ळ� जम)ल�.

Page 61: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

ग��टच� मदतन�� (अत�सट�ट र�त�ड�ट) मह �न ब�ळ�ज�प�त न�त� हरहम�ष मह�र�ज�कड� ज�त य�त अ��. त� तय�च� ड�ट�च ह�त� मह �न�. ‘ ’ ‘ ’ अज�न छतपत¢च� प�लनकतq क'� m ��रक�र, तय��चय� रत�द�ट�च� म� अत�सट�ट, य� पgढ�च� डgल मह�र�ज तन म�ई��ह�ब य��चय�प'ढ� न�त� हटक� न तमर)�त अ��. तय�ल� पह�त�च द�घ��चय� कप�ळ�ल� आठ� पडत, ह� न�त� ओळख�न अ��. ��त�-य�ल� रत�द�ट�च� कच�र� च�ल� ह�त�च, म'ज�)र न�त�न� �गळय� क�रक' न��चय� ज�ग� आपलय� ज�तभ�ई तचतप�)न��न� भरन ट�कलय�. ग�-य� रत�द�ट�चय� ह�प���तल� आमह� क�रक� न, आमचय�प'ढ� छतपतत तन तय��च� त� ज�तभ�ई मर�ठ� क� तय� झ�ड�च� प�ल�? अश� आढत�न� त� तचतप�)न क�रक'� ड� मह�र�ज�कड�ल म� �� क�म�तनमत र�त�ड�न��त ग�ल�, क� तय��च� टटगलट)�ळ� कर�यच�. ततटक�-य�न� तहड��दmड�� )�ग)�यच�. ह� ग�ष मह�र�ज��चय� क�न�)र ज�त�च, तय��न� च�रचgघ��मक त�तय� अभय�कर न�)�चय� क�रक' न�ल� ब�ल�)ल� आत खड��)�न त)च�रल� - ‘‘क�ह�, ‘आमच� म�डळ� ततकड� ��ह�ब�कड� ग�ल� मह ज� तय�न� त'मह� तचतप�)न र�ग करन घ�ल�)य�च� बगत�त. त� क�?’ खबरद�र प'नह� अ�ल� च�)टप � कर�ल तर. ग��ट�चय� क�न�)र घ�ल�न म� य�च� प'रत� ब�द�बसत कर�न.’’ त�=�च ��क� प'र�)� तन ख-य� ख�ट�च� �मक रज')�त झ�लय�म'ळ� , ‘ ’ त�तय� अभय�कर�न� च'कल� मह �न ह�त ज�ड�न मह�र�ज��च� कम� म�तगतल�.*२‘‘ ’’दकलल� ��र� प�ड�न ट�क�

त�. १ न�वहZबर १८१८ र�ज� न�त� मह�र�ज��चय� भ�ट�ल� आल�. इकडचय� ततकडचय� ग�ष� झ�लय�)र मह �ल� - ‘‘मह�र�ज, आत� दतक �त जबरदसत क'� m � बह�द'र �रक�रच� �त� बळकट झ�ल� आह�. आत� आपल� ह� ज'न� गडक�ट दकलल� कर�यच� आह�त क�य? प�ड�न ट�क�)� ��र�.’’

आप ज� क�ह� ���गत� ब�लत�, तय�ल� अलतपषन�च� तन ग��ट�च� पतयक प�टठब� अ�त�, अश� न�त�न� मह�र�ज��च� तन म�ई��ह�ब��च� पक/ भ�)न� करन ठ�)ल�ल� ह�त�. तय��न�ह� ��धय� आ�ग�ज��श� ज'ळत� तमळत� घ� � प�प ह�त�. न�त�च� ब�ल � ऐक� न मह�र�ज मह �ल�, ‘‘प�तपगड आमचय� द�)�च� आत परळ� आमचय� ग'रच�. य�=ल� दकलल� प�ड� नय�. ब�क/चय� बदल अलतपषन ��ह�ब ठरत)त�ल त�� ह�ईल.’’मह�र�ज लढ�ई करत�ल क/ न�ह�?

१० न�वहZबरल� ग��ट भ�ट�ल� आलय�)�ळ�, मह�र�ज��चय� मन�च� ठ�) पह�णय���ठ� ब�लल� - ‘‘ब�ड ज�ह�ल� आह� तर� मह�र�ज लढ�ई करत�ल क/ न�ह�?’’पत�प. – त� )�ळ�� ज� ह�ईल त� खर�.

–त)ठलप�त लढ�ई ब�ज�र�य�च� प��ग� प�तहल� आह�. प'ढ�ह� घ�त�ल. ??–ग��ट ज� )�ळ�� ��कट क� पन� �रक�र�� पड�ल त� )�ळ�� द�सत� कररत� द'�म�न�)र ग�ल� प�तहज�.

पत�प. – ह� ख�तरजम� दद)��दद)� ह�ईल त� क� प � �रक�रन� प�ह�)� ऐ�� आमच� बहत म�न� आह�.ग��टच� बखर�च� य�जन�

द�डद�नश� )ष�|चय� तनकट �ह)���न� सहद� इ�म�ल� अज�नह� उचलत� आल� न�ह�. अ�� इ�ग�ज��च� एक �दग' आह�. इ�ग�ज आदम� जग�चय� प�ठ�)र क�ठ�ह� भटक� त�ल� अगर र�जग�र�ल� ज�)�, त� त�=लय� रतह)�श��च� ज'न� इततह��, तय��च� रह� �, ददनचय�K, धमK, न�त�चय� कलपन�, उद�ग, र�जक�र � उल�ढ�ल�, )ग:र� हज�र ग�ष¢च� च� �कप � चgकश� करत�, आत तय� पदतश�र ��कलन करन तय��च� इ�तगलश भ�ष�त ग�= तलहन क�ढत�. य���ठ� पडत�ल त� शम, ��ह�, ल�ग�ल त� खचK, पदर�ल� ख�र ल�ऊन त� करत�. आमचय� सहद� ल�क��च� ख�कय�च नय�र�! ��-य� जग�च� य�त� करन आल� तर� �'क� ठ ठ �त! ज�गलभर भटक� न �रप च तय��न� आढळ�यच� न�ह�! ग��टचय� प�); आमचय�कड� �भ��द तन तचटत ���न� तलतहल�लय� बखर�, हदककत�, य�द�, क�व� इतय�द� ��तहतय ह�त�. पतव)ह�र, तहन�म�, �नद� आत य�द��च� प)Kतप�य दढग�र घर�घर पडल�ल� ह�त�. प तय� �)�|च� तचदकत��प�)Kक अभय�� करन, अ)�Kच�न त�त�न'��र पदतश�र तलतहल�ल� म-ह�ठ� ररय��त�च� इततह�� मह ज� ग��ट डmच� इ�ग�ज� बखरच ह�य. ग��ट डmचय� ल�खन�तलय� च'क� प'ढ� अन�क��न� द�खत)लय�, प एक� दर प'ढ�ल ��श�धन�ल� ग��टचय� इततह���च�च आध�र घय�)� ल�गल�, ह� ग�ष न�क�रणय�त शह� प � न�ह�.

ग��टपम� �च अन�क इ�ग�ज प)�श��न� तन क� पन�चय� अतधक�-य��न� सहद'स=�न�चय� अन�क पद�श��च� इततह�� पररशम�न� तलतहल�ल� आह�. म�लकमन� मधय सहद'स=�नच�, टkडन� र�जप'त�नय�च�, m�ब�Kन� ग'जर�=च�, मनर�न� दतक सहद'स=�नच�, ज�नक/न�न� न�गप�रच�, त)लक�न� मह:��रच� तन )kकरन� बड�द�च�, अ�� अन�क��न� अन�क इततह��ग�= तलहन तय�र क� ल�.

Page 62: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

ग��ट ��त�-य�ल� आल� त�वह� म-ह�ठ� ��म�जय जर� ब'ड�यल� ल�गल� ह�त�. तर� तय�च� ):भ), दर�र� आत पर�कम ज�ग�ज�ग दद�त ह�त�. आपलय� ज�तभ�ईच� बतनय� क� पन� ह� ��म�जय घश�त घ�ल �र, ह� ग��टच� ख�त�च ह�त�. प त� ज�तय�च रत�क, स�ह�ळ तन अभय��� )Iत�च� अ�लय�म'ळ� , तश)�ज���रखय� अलgदकक प'रष�न� तनम�K क� ल�लय� म-ह�ठ� ��म�जय�चय� तपश�ल)�र इततह�� तलतहणय���ठ� ��तहतय जमत)णय�च� तय�न� तन�य क� ल�. आज त� �)K�त�ध�र� ह�त�. म�ग)�ल त� क�गदपत तय�ल� तमळ �र ह�त�. छतपत¢चय� र�जध�न�तच तय�च� ब:ठक अ�लय�म'ळ� , म-ह�ठ��चय� इततह��-ल�खन�ल� �)Kस)� अन'क� ल तन उत�जक अ�� )�त�)र �भ�)�र रह�ळय� म�र�त ह�त�. तश)�य अलतपषन�पम� � ग��टन�ह� म-ह�ठ� भ�ष�च� अभय�� क� ल�ल� ह�त�.

ग��टन� बळ)�तर�) मलह�र तचटत ��ल� दरर�ज आपलय� कच�र�त ब�ल�)�न, तश)�ज�चय� )�ळ�प���न त� =�ट पत�पस�ह�पय|तच� र�जक�र �च� अ�त�ल त�)ढ� क�गदपत, रटप �, बखर� घ�ऊन य�णय�च� हक� म ��डल�. ठरलय� )�ळ� कच�र�त य�णय�च� तचट �� प�र�तन���च� ब�पद�द��प���न कध� दसतकच नवहत� आत जर� =�ड� उश�र झ�ल� तर ग��ट लग�च हज�र� घय�यच�. तय�म'ळ� य� ज'नय� प�ष�ख� दरब�-य��च� र�ज म�ठ� ततरप�ट उड�यच�. क�गद आ ल� क� त� )�च�न घ�ऊन, तय�तलय� ब�र�क��र�क म'द�)र ग��ट कस��न तचदकत�� कर�यच�. परतशयन क�गद��च� म-ह�ठ� भ�ष��तर आब� प�र�तन��कड�न करन घय�यच� आत मर�ठ� क�गद��च� इ�तगलश भ�ष��तर न�र�य ब)q न�)�चय� क�रक' न�कड�न घय�यच�. र�त�ड�न��तलय� �गळय� क�रक' न��न� ग��टन� घ�णय�ल� ज'�पल�. तचटत ��च� तर क�य र�ज पतय�क म'द�बदल, उलट�'लट तप�� � च�ल�यच�. मध�नमध�न ब�ळ�ज�प�त न�त� क' झकट क' श�क� क�ढ�न तचटत ��ल� आड)�यच�. द�घ��च� ज'�प�यच�. ��ह�ब�च� करम �क वह�यच�.

र�जचय�र�ज तचटत ��चय� घरच� रम�ल��च� दसत�चय� दसत� ग��ट�चय� कच�र�त य�ऊन पड� ल�गल�. नकल� भ�ष��तर�च� गद; उड�ल�. ख'द छतपत¢चय� त�बय�तलय� क�गदपत��च� रम�लह� म�गत)णय�त य�ऊ ल�गल�. ��ह�ब�न� ह� क�य बणड म�जत)ल� आह� य�च� क� �ल�च क�ह� कलपन� य�ईन�. तचट �� प�र�तन���च� र�ज प�च�ह� त�� घ�मट� तनघ� ल�गल�. स)तn ग��ट आठआठ त�� खडqघ�श� कर ल�गल�. क�गद��तलय� मजक' र��च� तन म'द��च� छ�नन� करणय���ठ� तनरतनर�ळय� जह�तग-य��त�न, पतततनतध �तच)�कड�न म�ह�तग�र म� �� ब�ल�)णय�त य�ऊ ल�गल�. त�वह� ह� क�य क�रस=�न च�लल� आह�? आमच� क�गद क�य मह �न ��ह�ब हकम� घ�ऊन ज�त�? य� त)च�र�न� तचट �� प�र�न�� ज�� =कल� तन भ�दरल�, त�� पत�पस�ह मह�र�जह� सचत�क��त झ�ल�. अस�ल अस�ल पत� ग��ट न�त आह�! क�य कर�)�? र�त� मह�र�ज��चय� आत तचटत ��दद तहतसचतक��चय� ब:ठक� भर ल�गलय�. ग��ट�च� क�रभ�र तगरतमट���रख� एक� क� म�लत�च� तन मन�'बय�च� क�गद प�खरन प�खरन क�ढ� ल�गल�. ��ह�ब�ल� त)च�र�)� तर� प�च�ईत न त)च�र�)� तर ��र� दपरख�न� ररक�म� ह�ऊ ल�गल�!

अख�र एकद� न�त� मह�र�ज�ल� भ�ट�यल� आल� अ�त�, तय��न� य� पकर �च� ख'ल��� क�ढणय�च� यत क� ल�. त�वह� न�त�न� ���तगतल� - ‘‘��र� क�गद प�हन छ�पय�त छ�प�न त)ल�यत�� ज�ईल. �)�|� मह�र�ज��च� पर�कम र�जय� )ग:र� ज�ह�र ह�ईल. इतक� दद)� क�गद न'�त� ज)ळ ब�ळग�न क�य क� ल�? आत प'ढ� ठ�)�न तर� क�य कर �र? ग��ट�च� लक म�ह�र�ज��च� रठक� � m�र. आ�� द'�र� ��ह�ब क�णह� न�ह�. )�र�)�र म�ह�र�ज��च� क�ळज� )�ह � ) म�ह�र�ज��च� ब�द�बसत च��गल� वह�)�, आप �� य�श य�)�, ह�च तचत�त आह�.’’ तर�ह� पत�पस�ह�ल� क�ह� उलगड�च ह�ईन�. त� न�त�ल� मह �ल� - ‘‘क�गदपत�)र� ) �नद�)र� क�य आह�? आमह� द�सत� क� ल� म�लत)ल�, तय�अ=; ज� द�त�ल त� आमच�. अतधक उ � क�ह� मह �)य�च� न�ह�. त'मह� सहद' आह�. प�तहज� त� कर�. आमच� मन�त आतधकउ � )�टलय�� त'मह�प��� ब�ल�. तय�प��� क�ह� ब�ल�)य�च� न�ह�.’’ न�त� ग�लय�)र मह�र�ज तचटत ��ददक��न� मह �ल�, - ‘‘जबरदसत�प'ढ� आगह करन क�म�च� न�ह� ) आगह करन त�द करन mल ह�त� अ�� न�ह�. ह� �र त� ह�ईल. क�गद आ ख� आह� प'�त�ल, तर� न�ह� मह �)�.’’

ऐततह�त�क ��तहतय���ठ� ग��टचय� क�म�च� झप�ट� ज�ज�� )�ढल�, त�त�� मह�र�ज, र�जक' ट'�ब�तल� म�डळ� आत दरब�र� य��च� ज�) ख�ल)र ह�ऊ ल�गल�. ग��ट य�न� ज'न� तचत�, र�जप'रष��चय� पततम� ब�ह�र क�ढ)�न, तय� नकल� करणय���ठ� म'�बईल� प�ठत)लय�. र�जघर�णय�चय� )�श�)ळ�च� श�ध घ�त�न�, ‘‘पर)� ��ह�ब�न� इ�गज� ब'क�त तलतहल� क/ त�)�ज�र�ज� य�च� )�श भ���ई मह �न उद�प�रकर य��न� ठ� त)ल� ततच� )�श.’’ ह� �मजत�च पत�पस�ह�दद म�डळ� ��तप झ�ल�. र�त�ड�न��तलय� क� �तर� शह�णय� भट�न� ह� ध च� म� ��ह�ब�ल� ���तगतल� अ��)�. तय�च� त�तक�ळ

Page 63: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

फडश� करणय���ठ� पत�पस�ह ग��ट�चय� भ�ट�ल� ग�ल�. इतकय�त ग��ट�ल� ब�प� क�न�च� पत आल� क/ ‘चतरस�ग जयप'र�� ) ज�तप'र�� म� उद�प'र�� ग�ल� ह�त�. त�वह� ततह� ज�ग� चतरस�ग ग�ल�, तय��न� चतरस�ग य�च� म�नयत� करन ब�लल� क/ ��त�र� ) ह� ��=�न� (��स=�न�) य�कच. मह �न र� �ज� ) चतरस�ग य�क� ग�द�)र ब�ल�.’ त�वह� तय�न� त� च�क �'ध�रल�. ‘न�तर ग��ट�न� मह�र�ज��न� ध'रच�

’ डब� (ध')�च� डब�, ह�क�य�त) द�खत)ल�. जह�ज� ल��ब)र ग�ल�, क/ य� य�त�न� ददश� प�हन जह�ज ह�कत� य�त�. अ�� �मज�ऊन ���तगतल�. �)�|न� म�ठ� आ�यK )�टल�. क�गदपत��)रन म� मह�र�ज��चय� र�जघर�णय�च� त)र�न�य म�ठ� इततह�� तलह�त आह�. त� छ�पल� मह ज� म-ह�ठ��चय� ��म�जय�च� ��र� म�तहत� जग�ल� �मज�न तय�त मह�र�ज��च� लgदकक )�ढ �र आह�, )ग:र� ग��ट�न� �मज�ऊन ���तगतल�. आपलय� र�त�दद)� शम��च� तन खच�Kच� हदककत ख'ल���)�र ददल�. त�वह� मह�र�ज���कट �गळय��च� �म�ध�न झ�ल� आत ग��ट�चय� उद�ग�च� तय��न� )�ह)� क� ल�.तहन�मय�चय� क�ट�र� सपज-य�कड�

१८१८१ एतपल प���न त� १८१९ चय� �पटZबर�पय|त मह ज� द�ड )षK, मह�र�ज आत क� पन� �रक�र य��च� परसपर ��ब�ध दकत� तन क�य आत छतपत¢चय� स)र�जय�चय� तन अतधक�र�चय� हद� क� तय� तन क�ठ)र, य�च� तनत�त अ�� क�ह�च उलगड� झ�ल�ल� नवहत�. ग��टन� मह�र�ज��न� �)Kत�पर� ��त'ष र�ख�न, आमह� क� पन�)�ल� ज� क�ह� कर�त आह�, त� ��र� मह�र�ज��चय� तहत���ठ�च, अ�� )रच�)र पटत)णय�च� क��श� च�ल� ठ�)ल� ह�त�. न�त�चय� अर�र�)� ल'डब'ड�न� मह�र�ज तन म�ई��ह�ब )रच�)र ख�प आदळआपट कर�यचय� तन ग��टचय� क�न�)रह� तक�र� घ�ल�यचय�. प त� क�ल� ध�तK! ‘तय� क�रक' न�कड� कश�ल� लक द�त�? म� आह� न�.’ अश� ख'ल�श�न� तय� म�यल�कर��न� ग�र�ग�र कर�यच�.

मह�र�ज��च� �मज�त अश� क/ प�); र�ग� ब�प�ज�, तचट �� तन नर�� क�कड� य��चय�श� अलतपषन�न� �मक शप=प�)Kक क� ल�लय� ��क� त�पम� � म- – ह�ठ� ��म�जय�च� प�शव�चय� �त�ख�लच� ��र� अm�ट दgलत आमह�ल�च तमळ�ल� प�तहज�. �गळय� मह�र�ष�तलय� रयत�च�ह� अश�च �मज�त झ�ल� ह�त�. प�श)� ह� न�कर. न�कर ग�ल� अ=)� घ�ल)�न ल�)ल� मह ज� म�लक�च� �त� तन मत� न�कर�बर�बर न�ह�श� झ�ल�, ह� त)ल�यत� न�तत सहद� न�त�ल� पटणय���रख� नवहत�. प क� पन�च� त)ल�यत� मगज�च� म'त�द� पक� बतनय�! त� आपल� ड�) ध�र �न� ख�ळत ह�त�. य� )�ळ� र�)ब�ज� बह�)त�Kल� प�चल� ह�त�. आ�ग�ज��प'ढ� क�ह� च�ल �र न�ह�, य� दहशत�न� द�श�त =�ड�ई य�त ह�त�. म-ह�ठश�ह�च� �ब�ध घ�� एकदम तगळ� ल�गलय��, आपल� गच��ड� धरन त� घ�� ख�च�न ब�ह�र क�ढणय���ठ� म-ह�ठ� ब�ड)�ल� अज�न तनजल�ल� नवहत�. अकतलपत घटन�न� ड�ळय��म�र घड �र� त)लक र�जयक��त� त� ज�गरकप � अभय�त�त ह�त�. मर�ठ� ब�रग�र न� तय��च� �रद�र मह ज� ग��ध�लम�श��च� ज�त. आपल� ध�र जर� =�ड� क' ठ� घ�रल�, तर �ब�ध मह�र�ष�तल� ह� म�ह�ळ चहब�ज��न� घ~ग�)त य�ऊन आपल� लचक� त�डत�ल, ह� प'र�प�र ज� �) ठ�)�न क� पन�च� म'त�द�, छतपत�च� ब'जग�) � उभ� करन, आपलय� म�ठ�प �च�, उद�रप �च� तन नय�तपयत�च� ड��ग�र� तपट�न, �गळय� =�ड� ब�ड� म-ह�ठ��चय� त~ड�ल� प�न� प'�णय�च� य�जन� कर�त ह�त�. बड�ल�ट�न� �'चत)ल�लय� स)र�जय�चय� हद�च� कलपन� ब�ल�र य�=� ग��टन� मह�र�ज��न� ददल�ल� ह�त�च. प अख�र m: �ल� प'नह� कलकतय�हन म�ग)ल� ह�त�, ततकड� पत�पस�ह ड�ळ� ल�)�न ब�ल� ह�त�.पत�पस�ह�च� हतबल अ)स=�

य� )�ळ� पत�पस�ह�चय� आज�ब�ज�ल� तनसपIह �ड�त�ड म�लत ���ग �र� आत तय��च� प�म�त क म�गKदशKन कर �र� एकह� आ��म� नवहत�. म�ई��ह�ब ब�ईम� ��! ततल� ग�-य� म'त�द��चय� त)ल�यत� प�चप�च��च� अ�द�ज त� क�य ल�ग �र? त)ठलप�त मह�जन�, क� न�चय� म�हरब�न�न� दद)� झ�ल�ल�, मह �न त� आ�ग�ज��च� ओश�ळ�. बळ)�तर�) मलह�र तचटत ��च� बर�च�� )तन र�)ब�ज�न� ख�ल�� क� ल� ह�त�. ग��ट अलतपषन�ददक��च� तमनत)�र� करन त� परत तमळत)णय�चय� त� त))�चन�त. अ=�Kत त�ह� आ�ग�ज��च� ओश�ळ�च. मग आत� उरल� क� ? बळ)�तर�) भ��ल� ��न�पतत. न'�त� न�)�च� तन हद�च� प�र�)द� बच� त�. पत�पस�ह�प�क� प�च )ष�|न� लह�न. अ=�Kत आ�ग�ज करत�ल तय�ल� ह�क�र द� � र�सत, य�प�क� तनर�ळ� �लल� क� क�य द� �र? चत'रस�ग कक)� र�ग� ब�प�ज� अ�त�, तर मह�र�ज��न� एक�द� ध�ड�� म�लत �'च)�न, त� प�र प�डणय���ठ� तय��चय�म�ग� त� ठ���न उभ� तर� र�तहल� अ�त�. प द�घ�ह� आ�ग�ज� ध�र �न� द�र झ'ग�रल� ग�ल�ल�. चत'रस�ग�ल� अलतपषन�न� त'र�ग�तच मर�यल� ल�)�ल आत र�ग� ब�प�ज�ल� य'क/न� ब�ज�ल� क�ढ�न, न�कर�चय� त�ब-य�त अडक)�न द�रद�श� न�ऊन ठ�)ल�.

Page 64: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

पकर ८ )���न�र� सपज-य�त ��त�रच� स�ह

म'क�बल� क' झत ठ�)�न, चच�K तचदकत��, )�दत))�द आत कम�ट� य��त क�लपहर करन पतत)�द�ल� ज�र�ल� आ यच� आ�गल�ई त�त m�र ज'न� आह�. �म�रच� पक क� ट�ळ�न ):त�गल� मह ज� मग आपलय�ल� ��ईसकर अ�� )�ट�ल त� तय�चय�कड�न तलहन कब�ल करन घ�त� य�त�. र�)ब�ज�पम� �च पत�पस�ह�)र अलतपषन�न� ह�च पय�ग क� ल�. ��त�रचय� ग�द�)र तय�ल� आ �न ब�)ल� तर� स)र�जय�चय� हद� क� तय�? छतपतत आ�ग�ज��च� द�सत क� म��डल�क? म-ह�ठ� ��म�जय�च� सहद'पदप�तशह� क� इतर अन�क द�श� ��स=�तनक��पम� �च एक छ�ट� ��स=�तनक? इतय�दद क�मतय�ह� म'द�च� तय�न� द�ड )षKभर पत�पस�ह�ल� =��ग ल�ग� ददल� न�ह�. ‘कलकतय�ल� तलतहल� आह�. य�ईल =�ड�च दद)���त ख'ल���, क�म m�र महत)�च� त�वह� )�ळ ल�ग �रच.’ अश� =�पब�ज�)र क�लपहर करणय�च� ध�र तय�न� ठ�)ल�. इकड� ग��ट�कड�न र�जचय� र�ज उपद�श�च� क�ढ�, उत�जन�च� र��यन� आत तशसत�च� क�रत च�लल�ल�. पत�पस�ह अगद� क� ट�ळ�न ब�ज�र झ�ल�. आमच� र�जय�चय� क�य ��कम�क ल�)�यच� अ��ल त� एकद� ल�ऊन ट�क�, य�=)र त� अगद� उठ) �ल� आल�. य� )�ळ� तय�च� )य २६ )ष�|च� ह�त�. मह ज�

‘ ’ त� क�ह� ब~डलय�न� द�ध तप �र� ब�ल नवहत�. प आ�ग�ज��न� आध�च ठरऊन ट�कल�ल� क� त� ‘ ’ र�जक�र �त अज�न मह �न! क�ह� )षq तर� आमचय� �रद�र��चय� तशसतब�ज तशक) �ख�ल� तय�न�

र�तहल� प�तहज�.छतपतत मह�र�ज मह �न आपलय� ):भ)�ल� ��ज�श�भ��� खचK पत�पस�ह�न� क� ल� क� प�त�ज� ग��ट तय�ल� न�क म'रड�त अ��. मह ज� ख�नग�च� खचKह� मन���रख� कर�यल� तय�ल� म�कळ�क तमळत न��. प म�ई��ह�ब तन मह�र�ज ग��ट�चय� न�कम'रड �ल� )रच�)र ध�बय�)र ब�)�न आपलय�ल� य�गय दद��ल त� खचK कर�तच अ�त. य� पक�र�ल� आळ� घ�लणय���ठ� आत स)तnकड� )�ईटप � य�ऊ नय� मह �न, ग��टन� य� ब�बत�त )कश�ल ��चन� इष�र� द�णय�च� क�म ब�ळ�ज�प�त न�त�कड� ��पत)ल�. मग क�य? न�त�च� भ�) भलत�च )ध�रल�! तय�न� मह�र�ज तन म�ई��ह�ब य��चय�श� र�जचय�र�ज खटखट� च�ल� क� लय�. न�त� मह�र�ज�श� ब�ल� ल�गल� क� म�ई��ह�ब एकदम तय�चय�)र उ�ळ�यचय�. ग�भ�र च�हर� करन न�त� हटक�यच� - ‘‘ह� पह� म�ई��ह�ब, मल� त'मचय�श� क�ह� एक ब�ल�यच� न�ह�. म�झ� दसत'र मह�र�ज��श�. आप मधय� त)न�क�र त~ड घ�ल� नय�. आपल� म�झ� क�ह� ��ब�ध न�ह�. म� क� पन� �रक�रच� न�कर. आज�पम� � क�म� ह�त�ह�त क� न�ह�, ह� पह� �र�.’’ हरहम�ष ह� ब�च�ब�च� च�ल�यच�. एक� दद)श� तर कहर झ�ल�. न�त� म�ई��ह�ब��च� धडधड�त अपम�न कर�यच�, ट�क� नह� ब�ल�यच�, त� ��र� ग��टचय� प�ठबळ�)र. न�ह�तर तय� भट�चय� द�न � � �त =�तर�त लग�ऊन तय�ल� ह�क)�यल� म�ई��ह�ब कम� कर �-य� नवहतय�. पत�पस�ह�चय� ह�त� तय�च� )�ज)� अतधक�र अ�त�, तर तय�न� न�त�ल� अ�ध�रक�ठड�च द�ख)ल� अ�त�. प तय�च� ह�त तशळ�ख�ल� ��पडल�ल�. म�ई��ह�ब एकद� तय�ल� ब�m�मप � ह)� त� ट�क� न ब�ललय�. न�त�चय� क' कम�|च� तन बदकम�|च� प�ढ� ततन� तय�चय� त~ड�)र धडधड� ब�ल�न द�ख)ल�. प न�त� क�ल� तबल�दर टगय�! च�ह-य�)र क�ल�ह� त)क�र न दशKत)त� त� मह �ल�, - ‘‘म�ई��ह�ब, य� अ�लय� त�गय�न� क�ह�एक )ळ �र न�ह�. आमह� ज� क�ह� करत� त� ��र� मह�र�ज��चय� कलय� ���ठ�च. त'मह�ल� तय�त क�य �मज �र?’’

–म�ई��ह�ब म�ठ� आल� म�ल� मल� अकल तशक)�यल�. त'झय���रखय� द�डदमड�चय� भट�कड�न अ�ल� शबद ऐकणय�प�क�, म� �त� ज�त� तर� बर� ह�त�. मग अ�ल� ह� अपम�न करन घ�णय�च� प��ग तर� आल� न�त�. )�टत� क� य� दकललय�चय� तट�)रन उड� घय�)�, न�ह� तर क�श�)�� पतकर�)�.

–न�त� आतमहतय�प�क� क�श�)�� बर�. क�श�ल� ज�यच� इचछ� अ��ल, तर तहल� त�� रत�द�ट�ल�. क� पन� �रक�र त�वह�च ब�द�बसत करत�ल.ख'द र�)ब�ज��'द� म�ई��ह�ब��न� m�र )चक� न अ��. तय�न� एकद�ह� तय��च� कध� अ)म�न क� ल� न�ह�. र�)ब�ज�त)रद आ�ग�ज��श� र�जक�र � च�लल� ह�त�, त�वह� ह�च न�त� म�ई��ह�ब��श� र�जक�र �चय� म�लतत करणय���ठ� म�ठ� तमनत)�र�न� �म�र द�र ब��यच�. हरएक लह�नम�ठ� ब�बत�त तय��चय� �लललय�च� य�चन� कर�यच�. प आज? त�च क�)ळ� आ�ग�ज� हद�चय� प���दतशखर�)र ब�लय�म'ळ�, गरड�चय� तमज�श�न� तय�च र�जम�त�च� अ)म�न कर�यल� धज�)ल�! य�न�तर म�ई��ह�ब न�त�ल� आपलय�

Page 65: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

�म�र य�ऊच द�ईन�श� झ�लय�. न�त�ल� त�च प�तहज� ह�त�. मह�र�ज एकट� ��पडलय�)र तय��न� बन)�यच� क�म आत� ��प� झ�ल�.ह� घय� तहन�म�, कर� �ह�.त�. २२ �पटZबर १८१९ ब'ध)�र� ग��ट��ह�ब मह�र�ज��चय� भ�ट�ल� आल� आत तय�न� कलकतय�हन बड� ल�ट��न� प��त क� ल�ल� दह� कलम� तहन�मय�च� खड�K मह�र�ज��चय� ह)�ल� क� ल�. ‘मह�र�ज��चय� ठर�) �पम� � ह� कलम� आह�त,’ अ�� ���ग�न ग��ट ग�ल�. )�च�न प�तहलय�)र पत�पस�ह�ल� आ�यK )�टल�. ‘ग��ट मह त�त क/ त'मह� ठरत)ल� ) ��र� तय�पम� � च�ल�)�. त�. २४ ग'र)�र� �क�ळ� न�त� आल� आत मह �ल� - ‘मह�र�ज, इ�ग�ज��न� ज� तह ठर)ल� आह�, तय�ल� ब�ल�शक रक�र द�)�. उग�च हZगल घ�लणय�त कलय� न�ह�.’ प�ठ�प�ठ ग��टह� आल�. तय�न�ह� त�च ���तगतल�. द�ड )ष�Kचय� ग~धळ� न�तर अख�र आल�ल� तह! पत�पस�हह� क�त�ल�ल� ह�त�. तय�न� महटल� - ‘क� तप � �रक�र�त�न तह ठरल� त�च क�ईम.’ लग�च द'�-य� दद)श� त�. २५ �पटZबर १८१९ शतन)�र� क� पन�चय� )त�न� कv पटन ज�म� ग��ट आत मह�र�ज��चय� )त�न� दद)� त)ठल बळ)�त मह�जन� य��चय� �ह� ह�ऊन, तहन�म� क�यम झ�ल�. ‘‘म�ह�र�ज��च� हक� म ख�)�द म'खतय�र आह�. पर�त' ज� कर � त� य�=� क� तप � �रक�रच� �रद�र र�ह�त�ल तय�च� म�लत�न� क� ल� मह ज� त�तह म�ह�र�ज��च� हक� म म�न�नच च�लत�ल. य�त)�� क�ह� दद)� म�ह�र�ज ज�� र�जय कररत�ल त:�� म�ह�र�ज�च� ह�त� द�त�ल. पतहलय�न� म�ह�ल म'ल�क ह�त�त य�ऊन, मग mgज ठ�)�न ��र� ज�ह�ल�, मह ज� घरच� म�डळ��'द� ) च�कर �'द� कम� कर � आ=)� ठ�) � त� म�ह�र�ज घ�लत)त�ल ) ठ�)त�ल त� ठ�)�त. पर�त' ज� �रद�र र�ह�ल तय�� कळ)�न कर�)�.’’ अ�� मह �न ग��ट )ग:र� म�डळ� �तक�र झ�लय�)र तनघ�न ग�ल�.तह�न� पक� च ह�तप�य जखडल�.तह�च� प��च)� कलम तर इतक� ल)च�क तन �)Kव�प� आह� क/ तय�म'ळ� मह�र�ज��न� क� त�ह� व)ह�र कर � तर अशकयच वह�)�, तश)�य तय�तलय� शबदरचन�)र ह)� तय�ल� ह)� त� अ=K ब�)त� य�)�. शबदरचन�चय� य� मनस)� ल)तचकप �न�च प'ढ� पत�पस�ह�चय� ज�)न�च� क�� अन=K उड�ल�, ह� प'ढ� आपलय�ल� दद� �रच आह�.*१तह�तल� ह� प�च)� कलमच य�=� द�त�, मह ज� मह�र�ज��च� ह�तप�य य� कलम�न� क�� कलमछ�ट क� ल�, त� )�चक��न� �मज�न य�ईल.?कलम प��च)� ५.‘‘�रक�र मह�र�ज छतपतत आप ) आपल� mरज�द ) ब�र�� ) क�यम म'क�म य�च� तmq न� कर�र कर�त आह�त क/ य� कर�र�पम� � आपलय�कड�ल र�जय�त�)�य द'�र� क� � �रद�र कक)� जह�तगरद�र कक)� )क/ल )ग:र� हरक� �� पत प�ठत) �र न�ह� ) तय���� ज�ब��ल ठ�) �र न�ह�. क�ह� तक�र पडलय�� तय�च� ब�द�बसत �रक�र इ�ग�ज ब�ह�द�र करत�ल. )र कर�र झ�ल� आह� तय� म'लक��त�ल ल�क���� ) ब�ह�रच� ल�क���� लग�च� कक)� घरग'त� क�ह� क�र पडलय�� �रक�र इ�ग�ज ब�ह�द�र य��च� �रद�र�च� म�mK त�न� कर�त ज�त�ल. य�पम� � कर�र कर�त आह�त. ह�च कलम य� तहन�मय�च� शतK आह�. य�जकररत� �रक�र म�ह�र�ज छतपतत आप ) mरज�द ) ब�र�� ) क�यम म'क�म य� ग�ष�)र हम�श� नजर ठ� त)त�ल. मह�र�ज य��च� �रक�र��त�न क�ह� तm�)त पडलय�� य� तहन�मय�च� रईन� मह�र�ज य��च� �रक�र�� ज� m�ईद� आह� त� बरब�द ह�ईल. कलम.’’क� तय�ह� ब�बत�त. क� �श�ह� क�ल�ह� पतव)ह�रकर�यच� न�ह�, कर�यच�च तर त� आ�ग�ज��चय� �रद�र��चय� (रत�द�ट�चय�) कच�र�म�mK तच क� ल� प�तहज�. द�-य�च� प�ष�ख, ततळग�ळ, � )�र, श�दपक )ग:र� श�कड� ग�ष��'द� दर )�ळ�ल� आ�ग�ज� �रद�र��चय� म�mK त ज�ह�र र�त�न� उलगड�न घय�यच� बळजबर�, मह ज� ब�टल�)रच� क�रतच झ�ल� त�. तश)�य, य�त जर� च�क झ�ल� क� तहन�म� म�डलय�च� घ�र प�प! �'र)�त�च� रत�द�ड जर� �मज�तद�र ह�त� त�)र य� कलम�त)षय� m�रश� क� � कदरब�ज� द�खत)ल� न�ह�. प न�तर ओवह�न���रख� मगरर रत�द�ट य�त�च, य�च कलम�च� m�� तय��न� पत�पस�ह�चय� म�न�ल� ल�ऊन तय�च� क��ट� क�ढल�.द'�- ‘‘य� कलम�तलय� �रक�र इ�ग�ज ब�ह�द�र य��च� �रक�र�त�न ज� र�जय द�त आह� त� घ�ऊन �रक�र इ�ग�ज ब�ह�द�र य��च� कह�त ) मदत�त*२ तनर�तर ��त�ष�न� र�हन �रक�र इ�ग�ज ब�ह�द�र य��च� �ल�म�लत�न� हरय�क क�म कर�त ज�ऊ.’’ य� अट�न� तर सहद'पदप�तश�ह�चय� स)त�त स)र�जय�चय� पत�पस�ह�चय� आश�चय� सचधड�च उड�लय�. क� पन� �रक�रचय� प�ज�ख�लच� त� एक म��डल�क ��स=�तनकच झ�ल�.

Page 66: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

‘‘मह�र�ज��च� मन�त य�त अ��ल क/ ह� र�जय आमह�� द�त न�ह�त. न�) म�त च�ल� आह�. अ�� न�ह�. म�ह�र�ज� )�कब+ ज�ल� मह ज� आमच� मगद�र न�ह�. ��र� म�ह�र�ज�च� आह�.’’ अ�� ग��ट पत�पस�ह�ल� )रच�)र ���ग�न तय�ल� ध�र द�त अ��.द�-य�ल� ग��टच� �तक�रतहन�मय�न� आपलय�ल� कलपन�प�क� m�रच कम� पद�श तमळ�ल�, य�च� मह�र�ज��न� ):षमय )�ट � ��हज�क ह�त�. त=�तप )ड�ल भ�)�चय� प�म�न� ग��ट आपलय�ल� अन�क न)नव� ग�ष� तशक)�त आह�, र�जयक�रभ�र�चय� ब�र�क��र�क म'द��त इ�ग�ज� धत;च� तशसत ल�)�त आह� आत एक� दर त)च�र-आच�र�ल� त)ल�यत� )ळ ल�)�त आह�, तय�च� प'र� m�यद� घ�ऊन आप ह�त� आल�लय� छ�ट�ख�न� स)र�जय�त�'द� अकल�च� कर�मत करन द�खऊ, अश� उतसm� तK भ�)न�न�, पत�पस�ह�न� प'ढ� प�ऊनल ट�कणय�च� तन�य क� ल�. तहन�म� झ�लय�)र अ)घय� त�नच दद)���न� द�-य�च� � आल�. त�वह�, त)श�ष क�ह� झ�ल�च न�ह�, ‘अश� म�कळय� मन�)Iत�न� त�ल��ग �� स)�र� ग�ल�.’ इ�ग�ज�कड�ल पलट � प�यदल य�च� mयर ज�ल�. न�तर स)�र� )�ड�त आल�. �)�|च� नजरनजर� � ज�ल�. ��न� ���पद�य�पम� � द�ऊन न�तर (र�त�ड�न��तल� क�रक� न) अनय�ब� तचतल� ) त�तय� अभय�कर ) कI ष र�) य�� ��ड�त�न �नग� द�ऊन, ग��ट�च� ह)�ल� रपय��च� दऊत ) न)� म�तKब ददल�.’’ ग��ट)र पत�पस�ह�च� प�म च��गल�च ब�णय�च� क�र , तय�न� तय�चय�श� अतधक�र��च� ददम�ख शकय तततक� द�खत)ल� न�ह�. ग:र�मज�न� कक)� कश�न�ह� मन उतदग झ�ल� तर पत�पस�ह लग�च ग��टल� भ�टत अ�� आत त�ह� तय�ल� कळ)लय�न� म'द���द ख'ल��� द�ऊन तय�च� )Iत� रठक� �)र आ �त अ��. तहन�मय�त�ल शतlन� न द'ख)त�ह� स)त�तप � मह�र�ज��न� स)र�जय�च� क�रभ�र उतकI ष क�� करत� य�ईल, नय�यमन�'बय�च� क�म� झटपट उरक� न रयत�ल� �'ख क�� द�त� य�ईल. इतय�दद अन�क उपद�श ग��ट कर�त अ�लय�म'ळ�, द�घ��च� प�ठचय� भ�)�पम� � द�सत� जमल�.छतपत�चय� �:नय�च� न�म �क.१८ ऑकट�बर १८१९ र�ज� ��म)�र�, ग��ट भ�ट�ल� आल�, त�वह� १०० प�यदळ तशप�य�, १ जम�द�र, २ दm� द�र, १ क�रक� न, २ न�लद�र, द�न तनश� �, अश� छतपत¢चय� ख�नग� �:नय�च� व)स=� ठरल�. म�त ‘‘म�ई��ह�ब ) भ�ऊ��ह�ब ) आप���ह�ब य� � प�ईच� ल�क ठ�ऊ नय�त, जय�पम� � स)�र स)�र�च� )�ळ�� ल�गत�ल त� )�ळ�� द� �.’’ र�जध�न�चय� रक ���ठ� क� पन�च� रर��ल� आ �न ठ�)ल�ल�च ह�त�.क� पन�चय� रर��लय�तल� ग�र� ल�क ��त�र� शहर�त )रच�)र य�यच� आत ल�क��न� दमध�ट� कर�यच�. छड� म�र�यच�. क' तबन¢चय� म�ग� ल�ग�यच�, शहर�तलय� कल�)�तत ¢च� रसतय�)रन =ट� मसकर� कर�यच�, )ग:र� पक�र न�हम� वह�यच�. प=म प=म मह�र�ज ततकड� लक द�त न�त. प पक�र m�र m�र )�ढलय�)र ग��टचय� क�न�)र त� घ�ल�न पक� ब�द�बसत कर)ल�. कv मप�त ग�)ध वह�यच�. त� =��बत)णय���ठ� एकद� एक� ब:र�गय�न� ):त�ग क� ल�. मह�र�ज��न� त� �मजत�च ख�ड� सशद�चय� बर�बर तलटल ��ह�ब�ल� ���ग�न प�ठत)ल� क/, ‘य�=� ग�ई म�र � न�ह�. क� तप � �रक�रच� हक� म आह�. (ग�म���) ल�गल� तर� ब�ह�रन आ �)�.’ ‘ग��टन�ह� हक� म ��डल� क/ ज� (ग�य) म�र�ल तय�� धरन आ �)� मह ज� प�ररपतय कर.’‘र�जयक�रभ�र�त मह�र�ज )�कबग�र झ�ल� मह ज� तय��न� �)�Kतधक�र द�णय�त य�त�ल.’ य� ग��टचय� आर�न�)र त)��ब�न पत�पस�ह�न� ग��टचय� अन'मत�न� आपलय� क�रभ�र�च� �'ध�र � करणय�च� तन�य क� ल�.अलतपषन�च� ��भ�त)त हर�मख�र�र�ग� ब�प�ज� तन तचट �� य��न� प=म अलतपषन�श� म�लत�च� ब�ल � क� ल� त�वह� आत तय�न�तर नर��

‘‘क�कड�श� अन�क )�ळ� आह� त� म-ह�ठ� ��म�जय मह�र�ज��च�च आह�, ��र� रयत मह�र�ज��चय� म�ग�च ज� �र, मह�र�जच �गळय��च� धन�, य�त श�क�च न�ह�. स�ह��न�च� अतधपतत छतपतत �रक�रच.’’ ह� कब'ल� शप=�)र अलतपषन�न� क� ल� आत अषट�चय� �मर��ग �)र जनरल तसम=न� आर�ळय� ठ�क� न जनज�ह�र क� ल�. प अख�र मह�र�ज��चय� ह�त�त क�य ठ�)ल�? तर चgद� प�ट��च� तचम'कल� ��स=�न! तश)�य दतक �तलय� छतपतततनरमत ज�ह�तगरद�र��च� पश )��द�त ठ�)ल� त� ठ�)ल�च. ह� �)K पक�र बळ)�तर�) मलह�रचय� एक� ल��बलचक क: दmयत�न� (आत डk. तमलनचय� इ�गज� भ�ष��तर�न�) य�=� तन त)ल�यत�त तम�म सहद� आ�ग�ज� ल�क��प'ढ� म��डल�, तय� )�ळ� अलतपषन हय�त ह�त�. प तय�तल� त)ध�न� ख�ट� प�ड�यच� तय�ल� सहमत झ�ल� न�ह�. एर)� न�क�)र म�श� ब�� न द� �र� अलतपषन, बळ)�तर�) तचट ���न� तय�ल� ल�ख� क: दmयत�न� )चनभष, ख�ट� शप=� द� �र�, अ�� मह त�च, त� स)स= ब�ल�

Page 67: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

अ�त� क�य? प ब�ज� आ�ग�)र आल� क� त~ड तमट�न स)स= ब��यच�, ह� कल� आ�ग�ज म'त�द��च� तर ठर�)�क ट�डम�कK , मन�त एक, ���ग�यच� एक आत अख�र कर�यच� तनर�ळ�च, ह� आ�ग�ज� दगलब�ज�च� (तडपल�म��च�) मकख� ततक�ल�न ��धय�भ�ळय� म-ह�ठ� र�ज�ल� तन तय�चय� म'त�द��न� कश�न� उमग �र? ‘ ’ आजह� ए)ढ� म�ठ� भ�रत छ�ड� च� सधग� � घ�ल �र� आमच� सहद� म'त�द�! प तय��न�ह� य�च भ'लभ'ल�) �न� आ�ग�ज ल�क ख�ळ)�त आह�तच न�?

पकर ९ )�पत�पस�ह�चय� पत�प�न� ��त�-य�च� न�दन)न झ�ल�.‘‘तश)�ज� मह�र�ज��न� तर)�र क� ल�. बहत =�र न�) ज�ल�. आप आकल�न� =�र न�) कर�)�. म�हनत m�र m�र कर�)�. र�जय आल�)र� ह� �र न�ह�. =�ड� दद)� उरल�. म�हनत m�र m�र कर�)�. mड �� तचट �� मज;ज�ग ब�लत�ल. सपष ब�ल �र न�ह�त. म�ह�र�ज�न� मन�त आ �न )�ग�)�.’’- ग��टच� पत�पस�ह�ल� उपद�श. त�. ११-८-१८१९बतनय� क'� m �चय� ग�-य� म'त�द��न� पत�पस�ह�ल� ज�ळय�त अडकऊन तय�चय� )�ज)� हक��च� दकत�ह� छ�ट�छ�ट क� ल� अ�ल�, तर� रत�द�ट ग��ट य�न� तय�ल� र�जचय� र�ज उत�जन द�)�, र�जयव)ह�र�चय� न)नव� य�जन� ���ग�व�, ज'नय� मर�ठश�ह� ऐद�प �च� बड�ज�) आत आ�ग�ज� क�रभ�र�च� कदरब�ज तशसत य��तल� भ�द पट)�)� आत �)K ब�ज��न� तय�च� र�जय नम'न�द�र क�� ह�ईल, य�च� क�ळज� )ह�)�. पत�पस�ह ज�तय�च प�गततक सपड�च� अ�लय�म'ळ�, त� ग��ट�चय� �ललय�पम� � भर�भर आपलय� र�जय�त पज�चय� तहत�चय� अन�क �'ध�र � कर ल�गल�. ग��टन� तय�ल� तशक�र�च� न�द ल�)ल�. द�घ�ह� )रच�)र ज�गल�त ज�ऊन तशक�र कर�यच�. ख��ग� आत ल�कतहत�च� क�म� )�ळचय�)�ळ� करणय�च� तर पत�पस�ह�ल� तय�न� व�नच ल�)ल�. क�रभ�र तन नय�य इन��m उघडप � कच�र� य�ऊन त� कर ल�गल�. अग�दर तनत�त क�यKकम ठर)�न, तय�पम� � प��त��त दmर�यच�, रयत�चय� �'खद'nख��च� चgकश� कर�यच�, तपक��च� प�ह � कर�यच� )ग:र� क�म� ग��ट स)तn तय�चय�बर�बर ज�ऊन तय�ल� तशक)� ल�गल�. ग��टच� ब�गल� र�ज)�ड�श�ज�र�च अ�लय�म'ळ�, द�घ�ड हरएक ब�बत�त �खखय� ब�ध��पम� �च एकम�क��श� र�त�दद)� त)च�रत)तनमय कर�त अ�त. य�च� परर �म =�ड�च )ष�|त पत�पस�ह�न� ��त�र� र�जय�च� न�दन)न क�� बन)ल� ह�च य� पकर �त पह�यच� आह�.श�डग�)कर बखर मह ज� - ‘‘पत�पस�ह�च� ब'द� m�र त)श�ल अ��न त� ब�लक� उतम पक�रच� ह�त�. ध�तKत� च��गल� ह�त�. घ�ड�)र ब� � ) तशप�ईतगर�त श�र ) �)K ग' ज� त� ) �)K त)द�प)� ह�त�. अ�तnकर तनमKळ अ��न पदरच� ल�क��च� अतभम�न m�र ह�त�. इन��m�च� क�म )कश�र कर�न, ज�त�च� अकल�न� र�जयक�रभ�र �'व)तस=त च�लत)ल�. अपर�ध� शर आलय�)र कम�त)षय� औद�यK m�र ह�त�. तय�न� स)�र त�ब�द� ) क�मग�र )ग:र�च� पग�र )�ळ�)र द�ऊन ) रयत �'ख� र�ख�न ल�क हश�र ठ� त)ल�. स�न��धय� प�ज�दद तनतय न�म ) �'कमq करणय�च� आ)ड ) क' ळस)�म�)र भतक ह�त�. प'र�तन न�कर गर�ब�त आल� ह�त� तय��च� उरजत क� ल�.’’शहर- –�'ध�र � =�रल� श�ह ��रख� म�ठ� द�घKज�)� छतपतत ��त�रल� झ�ल�, प एक�चय�ह� मन�त शहर�'ध�र �च� पश कध� आल� न�ह�. र�जध�न�च� रठक� , प प�णय�च� न�हम�च ओरड. पत�पस�ह�न� य�)त�रर�च� द�)�लय�च� तपछ�ड�� एक म�ठ� �'�दरतल�) ब��ध�न, तय�तल� प� � नळ�न� शहर�त आ ल�. मह�रदर� य�=�ह� एक तल�) ब��ध�न ख�पर� नळ�न� तय�च� प� � शहर�त ख�ळत)ल�. (�न १८२९) य� क�म� एक ल�ख रपय� खचK आल�.��त�र� शहर�च� हमरसत� �रळ तन आख�) तय�र क� ल�. ��ड�प�च ल�ख रपय� खचK करन म�ठ� र�ज)�ड� ब��धल�. (१८२६). रसतय��चय� द�ह� ब�ज�ल� झ�ड� ल�)�न, तश)�य स)तn क�ह� )�ड� ब��धल�. इतर��न� ब��धणय���ठ� प:श��च� मदत क� ल�. प�ठकर� ल�क��न� द'क�न� ब��धणय���ठ� तग�ई रकम� ददलय�. न�गररक��चय� म'लम'ल¢न� ��सकI त, मर�ठ� तन इ�तगलश तशकणय���ठ� एक म�ठ� प�ठश�ळ�च� इम�रत ब��धल�. त�=�च ब�र� हज�र रपय� खचK करन मह�र�ज��न� एक छ�पख�न� क�ढल� आत अन�क उपय'क ग�= छ�पत)ल�. ‘�न १८२२ ��ल� ज�तजर� म'�बई� ह�ल� छ�पख�नय�त मह�र�ष भ�ष�त प�च�प�खय�न ब�लब�ध तलप�त, य�त� करन, ब'क� )�च�)य�� तय�र क� ल�.’’ तय� प'सतक�च� एक पत अलतपषन�न� पत�पस�ह�कड� प�ठ)त�च, तय�न�ह� त� उद�ग ��त�-य�त च�ल� क� ल�. शहर�त तन आज�ब�ज�ल� दरब�-य����ठ� अन�क

Page 68: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

म�ठम�ठ� )�ड� ब��धल�. द�)�लय����ठ�ह� ल�ख� रपय� खचK करन तय��च� ज� �द�र क� ल�. दकललय�)र�ल म�गळ�ईच� द�ऊळ र. ५,०००. पत�पगडच� भ)�न�च� द�)�लय र. ४०,०००. �जनगडच� र�मद�� स)�म�च� द�ऊळ र. २०,०००. य�)त�रर�च� द�ऊळ ) तल�) र. १०,०००. ल�क��चय� उपय�ग���ठ� शहर�त प�चप�ळ� हgद, ग'र)�रच� हgद, छ=त�च� हgद, )ग:र� अन�क हgद ब��धल�. ��र��श, =�ड�चच )ष�|चय� अ)ध�त पत�पस�ह�न� आपल� ��त�र� र�जध�न� न)नव� ल�क�पय�ग� �'ध�र ��न� अश� नट)�न ��डल� क� तय�प'ढ� प�शव��च� प' � दmक� पडल�. उद�ग ध�द� व�प�र तन क�र�तगर� य��न�ह� )कश�र र�ज�शय तमळत ग�लय�म'ळ� , ��त�र� र�जध�न�ल� एक न)�नच त�ज�ळ ):भ) आल�. ज� उठल� त� ��त�-य�ल� ध�)� ल�गल�.

–तशक त)षयक �'ध�र � पत�पस�ह�न� प�ठश�ळ� ब��धल� आत आपलय� ज�त�चय� मर�ठ� म'ल��न�, इतर��चय� म'ल��बर�बरच, तशक घ�णय���ठ� ज�णय�च� तशm�र� क� ल�. प�ठश�ळ�त मर�ठय��च� प�र� तशक� ल�गल�. आत त�ह� ��सकI त, मर�ठ� तन इ�तगलश, तर मग आमह� भट�ब�म ��च� भ�) त� क�य र�तहल�? य� �बब�)र ब�ह तशकक��न� तय� म'ल��न� तशक)�यच� सपष नक�र ददल�. श�द��न� त)द� तशक)� नय�, ह� पडल� मन'समIत�च� दणडक! मह�र�ज��न� तय��च� �मज�त घ�लणय�च� प'षकळ यत क� ल�, प ब�ह ��च� मन�)Iतत मह ज� क' तय�च� श�प�ट! �द�न� कद� )�कड�च! जग�त तय��न� �रळ क�ठ� क�ह� दद��यच� न�ह�. अख�र मह�र�ज��न� म'�बईचय� डk. तमलनल� पत प�ठ)�न तय�चय�म�mK त द�नत�न त)द�न� तमशनर� आ )ल�, ज�ड�ल� आ)� प�र�न�� य��� द�ऊन त� प�ठश�ळ� ज�र�त च�लत)ल�. ‘महर�ठ�� त�क)त�, त�वह� m�ल�.’ अ�� म�ध)र�) न�)�चय� ब�ह तशकक�� )�टल�.तय�)र मह�र�ज आपलय� ड�यर�त तलतहत�त - ‘आम� आ�� मन� द�)� य�ईल�� न�वहत�. पर�त' आ�� ब�ह च�ल. आमच� ज�त�त)�� ��ह�ब ल�क य��� लगत आमच� न��)�, ह�तह मन m�र ब�ह ल�क��च�.’ पत�पस�ह�चय� म�म��न� (तशकय�|न�) आपल� म'लग� म'ल��चय� बर�बर तशकणय���ठ� प�ठश�ळ�त प�ठ)ल�. य�)र पत�पस�ह�च� मत अ�� ह�त� क/ म'ल��म'ल¢न� तशक अगतय द�)�, प म'ल��चय� बर�बर श�ळ�त प�ठ)� नय�, तर घरचय� घर� तशकक ठ�ऊन द�)�. म'ल��म'ल¢च� �हतशक अ��)� क� न��)�, य� म'द�)र आजह� )�द आह�त, तर तय� क�ळ� पत�पस�ह�न� म'ल¢चय� स)त�त तशक �च� आगह धरलय�� तय�त m�र�� )�)ग� क�ह�च नवहत�. मर�ठ��चय� म'ल��न� तशक�)� क� नतशक�)�, ह�च म'ळ� ज�=� )�दत))�द�च� तन श�क� क' श�क� च� पश, त�=� घड�ड प�ठश�ळ� घ�ल�न, तम�म शहर�त�ल तन ��य-य� ध�य-य��च� म'ल� त�=� तशक�यल� प�ठ)�यच� मह�र�ज��च� आगह, ह�च क� )ढ� अप�)K प�गततकप �च� ह�त�.

–ग�=रचन� तन पक�शन ग��टचय� �ह)���न� य'रप इ�गल�डमध�ल �)K दजय�Kच� ल�क तशक प��र�न� क�� पब'द चgक� आत �'ध�रक बनल� ह�त�. ह� मह�र�ज��न� तबनच�क ह�रनच प=म तशक प��र�चय� क�य�Kल� ह�त घ�तल�. म�ठभर आ�ग�ज ल�क य� द�श�त य�त�त क�य, व�प�र करत�त क�य आत =�ड� )ष�|त रठकरठक� च� आमच� र�जय� बळक�)त�त क�य! य��च� ��मथयK कश�त आह�? ह� इकड�ल ल�क��न� प'र�प�र उमजणय���ठ�, ततकड�ल अन�क उपय'क इ�तगलश ग�=��च� मर�ठ� भ�ष��तर करन त� प'सतक� तय��चय� ह�त�त पडल� प�तहज�त, ह� तत) पत�पस�ह�न� श�ध�न क�ढल�. तय�न� म�ध)र�) म'नश� य�च�कड�न �भ�र�जन� न�)�च� एक ग�= तलहत)ल�. (प'ढ� त� भ�रत)षK म�त�क�त छ�पल� ग�ल�.) य� प'सतक�चय� पसत�)न�च� =�ड��� नम'न� म'द�म य�=� द�त�. तय�)रन तय� क�ळचय� म- –ह�ठ� भ�ष�च� घड )�चक��न� �मज�ल ‘‘श�मत� जगद�रर�पत� नमन करन ग�= तलतहणय�� प�र�भ करत~ कs, प�); ह� ग�= ��ह�ब आल�ष�न तमसतर इरन गटन ��ह�ब बह�द�र य� � श�र अलल� म'नश� य�जकड�न उद�K भ�ष�त कर)�न य�च� न��) आर�य�न महm/ल अ�Z ठ�)�न �न १८०४ य� ��ल��त छ�पख�नय��त द�ऊन छ�पत)ल�. पर�त' ज� ल�क प�रश� त)द�त प)� न�ह�त तय��च� �मज�त¢त य�त न�ह�. य�कररत� प)Iत�च� मर�ठ� भ�ष�त तरज�म� क� ल� अ�त�� इकड�ल �)K ल�क��च� �मज�त�त च��गल� य�ईल मह �न श�मनमह�र�ज कततय क' ल�)�त� र�जश� छतपत� स)�म� पत�पस�हमह�र�ज य� � आज� क� लय�)रन इचZ न�) �भ�र�जन� अ�Z ठ� त)ल� आह�.’’�भ�र�जन� अ�द�ज� १०६ प�न��च� प'सतक आह�. �न १८२७ ��ल� मह�र�ज��न� र�जन�ततत)षयक �भ�न�तत न�)�च� एक ग=� तलहऊन छ�पल�. तश)�य, आय-वय पकर आत ��)क-ब�तधन� न�)��च� आ ख� द�न ग�= तलहऊन छ�पल�. ए)ढ�)रन पत�पस�ह�च� र�जक�र � अतभरच� आत ल�कतहत)�द�च� तळमळ क� )ढ� द��डग� ह�त�, ह� सपष ह�त�. य� तश)�य ततक�ल�न ��सकI त, m�रश�च� प�तडत तन प�धय�पक आब� प�र�न�� य��चय�कड�न मह�र�ज��न� त�द��त त)जय न�)�च� एक पच�ड ��सकI त ग�= तलह)�न घ�तल�. तय�त ज'नय� कमKठ ब�ह � धम�K)र श�स�ध�र� यशस)� हलल� चढत)ल� अ��न, कततय��च� अतसतत) त�द क� ल�

Page 69: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

आह�. ह� ग�= क: . श�ह मह�र�ज कर)�रकर छतपतत य��न� क: . प�m� �र मह�द�) ग �श ड~गर�, ब�.ए���., एल��ई, य��च�कड�न मर�ठ�त भ�ष��तर करन क�लह�प�र तमशन प��मधय� छ�प)�न �न १९०६ ��ल� पत�द करत)ल�. पत�पस�ह�न� य� ग�=�च� प��च अधय�य ��त�र� य�=� तशळ�छ�प�)र छ�प)�न घ�तल� ह�त�. ब�क/च� प�च �रक�र� दपर��त हसततलतखत ��पडल�. म�त १०)� अधय�य तमळ�ल� न�ह�. नऊच तमळ�ल�. त�)ढ� आत� उपलबध आह�त. य�तश)�य, कमKकलपद'म, र� तर�तग �, छ�द�म�जर� (क�व), अ�� अन�क ग�= पत�पस�ह�न� तलह)�न घ�तल� तन छ�पल�. छ�द�म�जर� ह� क�व�तमक ग�= छतपत�च� आतशत ब�ल)ड� य�=�ल र�मच�द द:)ज जय�ततष� य�न� १८२७ त तय�र क� ल�. तय�बददल तय�ल� ब�ल)ड� य�=� द�न च�हर जम�न )�शपर�पर� इन�म ददल�ल� आह�. �न १८२० ��ल� अ=�न�दकI त तचतप�)न भ�गय�दय द�तपक� न�)�च� द�न

‘ ’ अधय�य�च� प'र� )ज� क�वतह आन�द न�मक एक� क)�न� तय�र क� ल�. ‘ ’त� १८७५ त �द�ध सचत�म � न�)�चय� प'सतक�त छ�पल�ल� मल� आढळल�, त� पब�धन )षK ५)�, अ�क ५)�, m� ब')�र� १९२७ य�त म� �मग छ�पल� आह�. श�)टचय� २-य� अधय�य�चय� अख�र ह� आन�द कत) तलतहत�. –आन�द त)न)� श�तय� जन� । प�कI त भ�ष� ज� �तन मन� ।उप�क� करणय�च� कलपन� । तचत¢ स)लप न� )�गत)ज� ।।१३२।।ह� तचतप�)न भ�गय�दय द�तपक� । मह�र�ष भ�षZ श'भ ब�तधक� ।ग�=�तन कत=ल� अन)य तनक� । ज:�� तपक� य� �कल�मतर ।।१३३।।श�ल�)�हन �त�शत । ब�च�तळ��च� शक�क��त ।त)कम न�म ��)त�र��त । ह� ��त�ररय��त प� K क� ल� ।।१३४।।मर�ठ� तर तर �ल� लषकर� तशक -भट�ब�म ��च� मत� क�ह�ह� अ�ल� तर� आमह� मर�ठ� कततय आह�त, क�त पर�कम�न�च तश)�ज�न� सहद)� स)र�जय तनम�K क� ल�. तपढ�न� तपढ� ह� आमच� क�तधमK अख�ड च�लत आल� आह�, त�वह� यच�)त मर�ठ� तर ��न� आत तर ¢न��'द� लषकर� तशक घ�तल�च प�तहज�, य� ह�त�न� मह�र�ज��न� ग��टचय� �ललय�न� र�त�ड�न��तल� एक ग�र� लषकर� ह�प�र न�मल�. आपल� म'लग� ग�जर�ब�ई तहल� इतर क�ह� �रद�रदरब�-य��चय� म'ल¢बर�बर लषकर� तशक मह�र�ज द�ऊ ल�गल�. न'�तय� श�ल�य तशक �ल� म'ल� प�ठ)लय� तर क� )ढ� गहजब! आत आत� तर तय� म'ल¢न� एक ग�र� ह�प�र र�जचय�र�ज घ�ड�)रन रप�ट�, भ�ल�m� क/, ब�द�कम�र� अ�ल� तशक द�ऊ ल�गलय�)र �न�तन� सपड�चय� ब�म ब�म �तर��त एकच ब'रख�ब�ज आक��त उड�ल�! प मह�र�ज��न� ततकड� लकच ददल� न�ह�.पत�पस�ह�ल� �)�Kतधक�र=�ड�च )ष�|त पत�पस�ह�न� र�जयकतIKत)�च� आत ल�कतहत)�द�च� द�खत)ल�ल� चमक प�हन ग��ट m�र ��त'ष झ�ल�. तय�न� )रच�)र म'�बई �रक�र�त य� पगमनश�ल तर मह�र�ज�चय� कतKबग�र�च� म'कक� ठ�न� सत'त� क� ल�. त)ल�यत�� क� पन�चय� ड�यर�कटर ब�ड�Kपय|त पत�पस�ह�च� क/त; ग�ल�. ��र� रयत तर तय�ल� परम�रर म�न�न तय�च� प�)�ड� ग�ऊ ल�गल�. छतपत�चय� र�जय�त ज�)ढ� �'ध�रणय� झ�लय�, त�)ढ� आपलय� �त�ख�ल� अ�ल�लय� मह�र�ष�तह� आपलय�ल� ��धलय� न�ह�त, ह� म'�बईचय� ग)नKरल�-ख'द एलदmनसटनल�-सपष दद��न आल�. मह �न ५ एतपल १८२२ श'क)�र�, ग��टन� पत�पस�ह छतपत�ल� �)�Kतधक�र द�णय�च� म�ठ� दरब�र भरत)ल�. कलकतय�च� ग)नKर जनरल लkडK ह�ससटगज आत म'�बईच� ग)नKर एलदmनसटन य��च�कड�न आल�ल� अतधक�रद�न�च� खतलत� )�चणय�त आल� आत ग��टन� मह�र�ज��चय� अषप:ल� कतIKत)�च� म�ठ� अतभम�न�न� )�ख� � करन, न)� ज�ह�रन�म� �)Kत प'क�रल�. रयत�न� म�ठ� उत�) क� ल�.ह।।

ज�ह�रन�म� �रक�र दgलतमद�र क� पन� इ�ग�ज बह�द�रतम�म ल�क��� महश�र वह�)य�कररत� तलतहल� ज�त� – ज� �रक�र श�म�त म�ह�र�ज छतपतत��ह�ब र�ज� ��त�र� य���� क� पन� �रक�र�त�न र�जय द�ऊन

तहन�म� ज�ह�ल�. तय� )�ल�� अ�� ठरल� ह�त� क/ म'लक�च� आब�द� ) ब�द�बसत�कररत� ) म�ह�र�ज ) तय�च� अहलकर (क�रक� न) ल�क ब�द�बसत�च� क�म�� )�कब वह�)य�कररत� क�ह� दद)� म'लक�च� )तह)�ट म�ह�र�ज य��च� म�लत�न� इ�गज� �रक�रच� �रद�र कररत�ल. य�� ह�ल� म�ह�र�ज�च� �रक�र�त�न दर�बसत )तह)�ट आजप���न ह�त ज�)� आ�� ठरल�. तय�)रन उतलयम च�पल�न� ��ह�ब कतमशनर ब�ह�द�र य� � ��त�र�य�� य�ऊन म�ह�र�ज�च� दरब�र�त म�ठ� �रद�र ) ज�हग�रद�र )ग:र� ��र�

Page 70: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

ल�क जम� ह�ऊन र�जय�च� )तह)�ट म�ह�र�ज य�च� �रक�र�त �'प�दK क� ल� अ��. तर� �रद�र ) ज�ह�ग�रद�र ल�ह�न म�ठ� ज� म�ह�र�ज�च� इल�खय�त आह�त, तय� � ) तम�म रयत )ग:र� हरय�क ल�क��न�, म�ह�र�ज य��च� �रक�रच� लक ठ�)�न तय��च� हकम�त )�गत अ��)�. म�ठ� �रद�र ) जह�ग�रद�र य� � आपल�ल� य�द�पम� � )�ग�)�. मह�र�ज�च� �रक�र�त�नह� य� ल�क�� हक� म द�त� )�ल�� य�द�पम� � द�त ज�त�ल. �)�|न� ज�ह�रन�म� �मज�न )�गत आ��)�. ज� �ज�. त�र�ख ५ य�तपल �न १८२२ इ�)� म'।। छ १२ रजब �'।। इ�न� आशर�न मय�त�न ) अलm. (प�. द. ४२ प�. ४९)य�च �'म�र�� ल�डनचय� रkयल एतशय�रटक ����यट�न� पत�पस�ह�ल� आपलय� �भ��दत)�च� �नम�न ददल�. ल)करच ३१ तड��मबर १८२२ ल� ग�ट�डm ग�ल� तन तय�चय� ज�ग� कनKल तबगज र�त�द�ट मह �न आल�.प'ढ�ल हदककत� न�ट �मजणय���ठ�, पत�पस�ह�चय� क�रक/द;त क� क� र�त�द�ट आल�, म'�बईल� क� क� ग)नKर ह�त� आत कलकतय�ल� ग)नKर जनरल क� क� ह�त�, य�च� तक� )�चक���म�र अ� � अगतय�च� अ�लय�म'ळ� , त� आध� प'ढ� ददल� आह�.पत�पस�ह�चय� क�रक/द;त�ल��त�र� र�त�द�ट१ ज�म� ग��ट डm एतपल १८१८ त� तड�Zबर १८२२२ कनKल तबगज ज�न�)�र� १८२३ त� तड�Zबर १८२६३ क. रkबटK�न ज�न १८२७ त� ज�न�)�र� १८३२४ क. लkडत)क ज�न�)�र� १८३२ त� १४ ज�न १८३७५ क. ओवहन� १५ ज�न १८३७ त� १९ म� १८४५६ ज�म� औटvम २० म� १८४५ त� म� १८४७७ ब�टKल दÄयर म� १८४७ त� १८४८म'�बईच� ग)नKर१ एलदmनसटन ३० ऑकट�बर १८१९ त� ३१ ऑकट�बर १८२७२ म�लकम १ न�वहZबर १८२७ त� १ तड�Zबर १८३०३ त�डन� ब�कत)= १ तड�Zबर १८३० त� मIतय� १५ ज�न�)�र� १८३१४ अलK कल�अर १८३२ त� म�चK १८३५५ रkबटK गvणट म�चK १८३५ त� मIतय� ९ ज'ल: १८३८६ m� रर� १८३८ त� १८३९७ ररवह�ट क�रनvक ३१ म� १८३९ त� ८ ज�न १८४१८ जkजK आ=Kर ९ ज�न १८४१ त� ५ ऑगसट १८४६कलकत� गवहनKर जनरल१ लkडK ह�ससटगज ४ ऑकट�बर १८१३ त� १ ज�न�)�र� १८२३२ लkडK अमहसटK १ ऑगसट १८२३ त� १३ म�चK १८२८३ ब�तणटनक ४ ज'ल:र १८२८ त� २८ म�चK १८३५४ च�लK� म�टक�m २० म�चK १८३५ त� ४ म�चK १८३६५ लkडK ऑकलणड ४ म�चK १८३६ त� २८ m� ब')�र� १८४२६ लkडK एलनबर� २८ m� ब')�र� १८४२ त� १५ ज�न १८४४७ लkडK ह�रडज २३ ज'ल: १८४४ त� १२ ज�न�)�र� १८४८ट�प - – पत�पस�ह�ल� छळ �र� म'खय द�न ग�र� म��ग एक ग)नKर रkबटK गvणट आत तय�च� हसतक ��त�रच� र�त�द�ट कनKल ओवह�न�. श�)टच� पदचय'त�च� बदकमK उरक �र� ग)नKर ररवल�ट क�रनvक.पकर १० )�पत�पस�ह�च� �)Kत जयजयक�रकgट'�तबक घड�म�ड�पत�पस�ह�च� प�ठ�)रच� ध�कट� भ�ऊ र�मच�द ऊmK भ�ऊ��ह�ब २१ ज�न�)�र� �न १८२१ र�ज� )�रल�. मर �मय� तय�च� )य अ)घ� २६ )ष�|च� ह�त�. प'ढलय�च )ष; त�. ३-१-१८२२ र�ज� म�त�श�

Page 71: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

आन�द�ब�ई ऊmK म�ई��ह�ब त'ळज�प�रचय� य�त�हन परत य�त अ�त�, भ�म�त�र� ध'ळख�ड य�=� मर प�)लय�. मर �प�); आपलय� र�जप'त�ल� �)�Kतधक�र तमळ�लय�च� �म�ध�न त�)ढ� तय��चय� पदर�त पडल�. य� )�ळ� कतनष ब�ध� आपप���ह�ब भ��ल� १७ )ष�|च� ह�त�. लह�नप �प���नच ह� पक� उन�डटपप� तनघ�ल�. य�चय�त)षय� ग��ट डmन� तलहन ठ�)ल� ह�त� क/, ‘‘आपप���ह�ब ह� हट� तन द'र�चर � आह�. तय�ल� )�ईट )�ईट व�न� ल�गल�ल� आह�त. पत�पस�ह�न� तय�ल� त�ळय�)र आ णय�च� तशकसत�च� पयत क� ल�, प तय�चय� )�ईट ख�ड� तन व�न� �'टत न�ह�त.’’ म�ठम�ठ� क� पन�च� अतधक�र�, जह�ग�रद�र ��त�-य�ल� आल�, मह ज� य� व�तय तर �च� च�ळ� तन बदलgक/क ऐक� न प�हन, ख�द कर�यच�. क� पन�च� अतधक�र� )रच�)र म'�बई �रक�र�त आपप���ह�ब�च� हलकट ध�द� तलहन कळ)�यच�. प य�ग�य�ग क�य पह�, क/ अख�र तय�च म'�बई �रक�रन� प'ढ� �जन पत�पस�ह�च� क�ट� क�ढणय���ठ�, ��त�रचय� ग�द�)र य�च द'जKन आपप�ल� ब�त)णय�च� तघ��डघ�ई क� ल�.ग��ट डmच� तजवह�ळ�.=�ड� अ)ध�त पत�पस�ह�न� र�जय�'ध�र �च� ज� कgत'क�सपद आट�प क� ल�, तय�च� ��र� श�य ग��ट डmल� द� � )�ज)� आह�. �न १८२२ अख�र त� सकkटल�ड�त ईडन य�=� ग�ल�, तर� न�हम� र�जक�र पकर � आत ख'द मह�र�ज�चय� �)�|ग� पगत�बदल ल��बलचक स�ह�ळप �च� पत� प�ठ)�न चgकश� कर�त अ��. तय� पत��त�ल द�नत�न त�टक )Zच� पह�. मह ज� ग��टचय� त)श'द भ�)न��च� ख�त� पट�ल.(1) ��त�ररय�च� बर� वह�)� मह �न ज� म�हनत घ�तल� त� म�हनत अ�� क/ म�झ� ख��गत ��त�र�

अ�त� तर� इतक/ घ�तल� न�त�.(2) आपल� �'क/त; ) उतम न�मन� म�ळत)ल� आह�, श) करन मल� ��त�ष )�टल� त� पत�

दशKत)त� य�त न�ह�. जय� ग�ष� अतलकड�च म�झय� श) � आलय� आह�त त� �करन तर m�रच हषK ज�ह�ल�.

(3) ��त�र� द�श म�झ� ख��गत अ�त� तर इतक� अगतय� क� ल� न�त�, पर�त' आपल� द�श�च� �)Kक�ळ तहत वह�)� मह �न इतक� तलतहल� आह�.

(4) (इ�ग�ज�त सप�सलग करन तलतहल�ल� सहद�) म�ह�र�जक� कब' तखतपर कब' खलबतख�न�प� कब' कह� हम द�सत��� कब' द� ब�तक/ �ल�म� ब�लत�=�. कब' द� ब�त च�प आपन� गप�प ब� ब�लत�=�. आदत�� अलबत तलखन� च�तहय�. ल�दकन म�ह�र�जक� म�ल�म ह: क� ख'श�मतक/ ब�त म�र� दसत�र नह�.

(5) कब' म�ह�र�जक� घ'�� ब� म�र�उपर बहत ह)� ह�यग�. ल�दकन म�ह�र�जन� आपन� ददलक� प�छ� क/ दकसक� करन��� अछ� ह)�?

‘सकkटल�डमध�ल ईडन य�=� )�सतव अ�त�न� ग��टन� आपल� म- ’ ह�ठ��च� इततह�� इ�गज�त तलहन तय�रक� ल�.त� पच�ड इततह�� छ�प�यल� खचKह� पच�डच. त�वह� तय�न� क� पन�चय� ड�यर�कटर ब�ड�Kल� अजK ददल� क/ य� महत)�चय� ग�=�चय� छप�ई��ठ� रकम म�ज�र कर�)� ब�ड�Kतलय� म�डळ¢न� आध� त� )�च�न प�ह�तच बर�च क�ळ घ�लत)ल�. ‘अख�र जब�ब ददल� क/ य� ग�=�ल� म- ’ ह�ठ��च� इततह�� अ�� न�) न द�त�, ‘ ’ आ�ग�ज क'� m � बह�द'र य��चय� य��चय� भ�रत�य र�जय�त�च� प�य� अ�� न�) ददलय�� खच�Kच� म�ज'र� तमळ�ल. ग��टन� सपष नक�र ददल�. छ�प�न तर म�ळ ठरत)ल�लय� म�ळ न�)�न�च, न�ह�तर m�ड�न ट�क/न. प'ढ� ह� पकर ततकड� ल�क��त बर�च ग�जल�. क�ह� श�म�त तन भ�रतप�म� इ�ग�ज गIहस=��न� ग��टल� प:श�च� मदत क� ल� तन त� ग�= ब�ड�Kचय� न�क�)र रटचच�न ब�ह�र पडल�. प'ढ� क� पन न�)�चय� एक� इ�ग�ज इ�म�न� तय� इततह���च� म-ह�ठ� भ�ष��तर करन, त� ल�डन य�=� तशळ�छ�प�न� छ�प�न इकड� प�ठत)ल�. त)ल�यत�ल� छ�पल�ल� ह�च पतहल� ग�= ह�य. तय�न�तर �न १८४३त म�ड� तलप�त तशळ�छ�प�)र छ�पल�ल� र�ग� ब�प�ज�च� क: दmयत ह� द'�र� �'पत�द ग�= ह�य. ह� ज)ळ ज)ळ त�नश� प�न��च� म�ड� ग�= ( ” पतय�क प�न�च� आक�र ८x ”५ ) र�ग� ब�प�ज�न� स)तn आपलय� म�तय���रखय� ब�र�क )ळ �न� एकट�क/ तलहन क�ढल�ल� आह�. म�ड� ल�खन�च� ह� �'�दर पदशKन म-ह�ठ� भ�ष�च� अल�क�रच ह�य.अलतपषन ग)नKरच� ��त�-य�ल� भ�टआ�ग�ज� �त�चय� प��र���ठ� कक)� रटक�)���ठ� झट �-य� हरएक ग�-य� अ��म�ल� ग)नKर कक)� ग)नKर जनरलचय� हद�)र चढ)�न, तय�चय� शम�च� म�बदल� द�णय�च� आ�ग�ज��च� )तह)�ट पतहलय�प���न आह�. १९१४चय� पतहलय� मह�य'द�त इ�गल�ड प:श�चय� ब�बत�त कmललक झ�ल�. अम�ररक� कड� द�तत)चक � कर�यल� अन�क आ�ग�ज म'त�द� ग�ल�. प ��र� ह�त ह�ल)�त परत आल�. अख�र लkडK र�सडग य� यहद� ग�-

Page 72: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

य�ल� तन)डल�. तय�न� पततज� क� ल� क/ एक� ब�ट�न� ज�त� आत द'�-य� ब�ट�न� ��नय�चय� लगड� घ�ऊन य�त�. ‘ ’ तय�न� अम�ररक� चय� म'त�द��न� आपलय� म�र)�ड� श�स�न� बन)ल� तन खर�खरच त� इ�गल�ड��ठ� न'�त� ��न�च नवह� तर य'द =��बत)णय���ठ� ज�रद�र मधयस=�च� )चनह� घ�ऊन आल�. य� तय�चय� र�ष��)�बदल तय�ल� सहद'स=�नच� वह�इ�र�यक/ द�ऊन इ�गल�डन� तय�च� उपक�र m� डल�.अलतपषन�न� तर क�य, म-ह�ठ��च� ��र� ��म�जयच क� पन�चय� घश�त तबनब�भ�ट उतरत)णय�च� ल�कत)लक क�मतगर� बज�)ल�ल�! त�वह� तय�ल� क� पन�न� ३० ऑकट�बर १८१९ र�ज� म'�बईच� ग)नKर बन)�न आपल� कI तजत� वक क� ल�. कनKल तबगज ��त�-य�च� रतजद�ट अ�त�न� �न १८२२ ��ल� अलतपषन म'द�म ग)नKर न�तय�न� ��त�-य�ल� भ�ट�यल� आल�. तय�प�); तय�न� पत�पस�ह�चय� र�जकर � कतKबग�र�बदल प'षकळच ऐकल� ह�त�. तय�न� मह�र�ज��चय� �)K क�रभ�र�च� कस��न तप�� � क� ल�. तय�न� ‘ ’ क � ल�मह णय�प�क�, ख'द पत�पस�ह�न�च तनरतनर�ळ� ख�त�, त�=ल� क�रभ�र तन व)स=�, तहश�बतन��चय� कच�र�त�ल जम�खच�Kच� त:म�त�क त�ळ�ब�द, नय�यतनक�ल��च� अह)�ल )ग:र� �)K क�गदपत स)तnच द�ख)�न, इ�ग�ज��चय� बर�बर�न� म�झ� क�रभ�र च�लल� आह� क� न�ह�, त� पह�, अ��च अलतपषन�ल� द�ख)�न ददल�. य� भ�ट�च� हदककत अलतपषन�न� आपलय� एक� तमत�ल� पत�न� कळत)ल�,

–त� अश� ‘‘��त�-य�च� ह� छ�ट� र�ज� दकत� छ�न म� �� आह� मह �न ���ग�न! दरब�र�त आमह� द�घ� द�न म�नद�)र ब�ल�.दरब�र� रर)�ज�पम� � आमह� एकम�क�श� एक शबदह� ब�लल� न�ह�.प दरब�र

‘ ’आट�प�न आमह� तखल)�त� त (प�य)�ट च�मबर) ग�ल� म�त, र�ज�न� भर�भर आपलय� क�रभ�-य��कड�न दद)� � mgजद�र� क�म��च� न~द �ब'क� , र�जय�चय� जम�खच�Kच� बज�ट� तन अ�द�ज� तक� म�ग)�न, त� मल� स)तn त� �मज�)�न द�ऊ ल�गल�. आपलय� रयत�च� तपक�च� तन इतर म�तहत� द�त�न� त� म�झय�प'ढ� एक�द� तर कल�कटर�पम� � ब�लत ह�त�. त� आपलय� ख�� दद)� ख�नय�त ब��न त�=� नय�यद�न�च� क�म कम�ल )कश�रप �न� कर�त अ�त�. आमह� तशक�र�ल� ग�ल�. ��त�रचय� रत�द�ट�च� मदतन�� तम. म�र�� आमचय� बर�बर ह�त�. तय�चय� घ�ड�ल� ठ�च ल�गल� तन त� तड�ड अगद� म�झय��म�र क��ळ�न ख�ल� पडल�. आमह�ल� तर )�टल� क/ म�र�� ठ�र झ�ल�. म� घ�ड�)रन उतरन तय�चय�कड� ज� �र, त�च म�झय� आध� म�र��च� रकब�ब�ळ ड�क� आपलय� ढ�पर�)र ��)रन एक ज)�न तय�ल� प�=तमक उपच�र करत�न� म� प�तहल�. क� ह�त� त�, ���ग� क�? छतपतत पत�पस�हच ह�त� त�. तय�न� झटकन आपल� घ�ड� ��ड�न द�ऊन, म�र��चय� मदत�ल� त� ध�)ल�.’’प'नह� �न १८२६ ��ल�ह� अलतपषन पत�पस�ह�चय� भ�ट�ल� आल�, त�वह� तय�न� तलहन ठ�)ल� - ‘‘मर�ठ��च� क' ळ�त पत�पस�ह�इतक� �'��कI त प'रष मल� द'�र� आढळल� न�ह�. तय�न� र�जय�त उतकI ष व)स=� ठ�)ल� अ��न, रसत�, प�ल, प�णय�चय� ��य� )ग:र� ज�गचय� ज�ग� करन ल�क�'ख���ठ� त� ��रख� झटत आह�. तय�चय� )�ड�तल� ब�णय�च� ख�ल� मल� अपततम )�टल�. य� रठक� � ह� तश)�ज�च� )�शज तहर)� �कल�द घ�तल�लय� ट�बल�)र आपल� दरर�जच� र�जतनश�, पतव)ह�र आत दद)�� घडल�लय� भ�ट�ग�ठ�, भ�नगड� आत स)तnच� त)च�र तलतहत ब�त�, ह� प�हन क� �� कgत'क )�ट �र न�ह�? अ�लय� �जन तन श��त)Iत�चय� )�शज�त)षय� तय�चय� प�)Kज��न� क�य बर� )�टल� अ�त�? ���ग)त न�ह�!’’�न १८२९ ��ल� (म�लकम ग)नKरच� क�रक/दK) म'�बई �रक�रच� ख�� र�जक�र � खतलत� त)ल�यत�ल� ग�ल�. तय�त - ‘‘��त�रचय� र�ज�चय� क�रभ�र�न� आमह� कम�ल ��त'ष आह�त. तय�च� श��त )Iत�, क�टक�र�न� क�रभ�र च�लत)णय�च� शह�मत आत अख�ड क�यKमगत�, य� ब�बत�त सहद'स=�न�तल� एकह� इतर र�ज� तय�चय� प���ग�ल� प'र �र न�ह�.’’ अ�� श�र� ददल� ह�त�. त�. २१ �पटZबर १८३१ त

‘‘त)ल�यतचय� ड�यर�कटर��न� म'�बई �रक�रल� तलतहल� क/ ��त�-य�चय� र�ज�चय� स)भ�)�त)षय� आत तय�चय� र�जयकतIKत)�त)षय� आमचय�कड� ज� ररप�टK आल�ल� आह�त, तय�)रन आमच� तय� र�ज�त)षय� झ�ल�ल� अततशय अन'क� ल गह क�यम झ�ल�ल� आह�.’’ ‘‘अततशय दकत�न� यश)�त र�जय क� त� अ�� मल� त)च�रल� तर म� र�ज� पत�पस�ह�न� च�ल)ल�लय� ��त�-य�कड�च ब�ट द�ख)�न. य� र�ज�न� आपलय� र�जय��त तजतकय� �'ध�र � क� लय�त त�)ढ� आमचय� त�बय�तलय� म'लख�तह� आमह�ल� ��धलय� न�ह�त.’’ अ��ह� उगद�र अलतपषन�न� क�ढल�.मह�बळ�रर�च� प� पततष�मह�बळ�रर�म'ळ� पत�पस�ह�च� न�) अजर�मर झ�ल� आह�, क�र �ह�द� प)Kत�चय� य� उत'�ग तशखर�ल� ह)� ख�णय�च� �रद�र� स=�न मह �न आज ज� महत) प�प झ�ल� आह�, तय�च� प� पततष� पत�पस�ह�न�

Page 73: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

क� ल�. १४ ऑकट�बर १७९१ र�ज�, मvल�ट तन प�ई� य� द�न इ�ग�ज गIहस=��बर�बर �)�ई म�ध)र�) एकद� मह�बळ�रर�� ग�ल� ह�त�. प ह� ज�ग� उनह�ळय�त =�ड ह)���ठ� च��गल� )��हतश�र करत� य�ईल, ह� म�ळ कलपन� ��त�रच� ४=� रत�द�ट लkडत)क य�च�. पत�पगडच� दकलल� तन त�=ल� भ)�न�च� द�ऊळ ��त�र� स)र�जय�चय� हद�त य�त नवहत�. त� तर भ��लय��च� क' लस)�तमन�. १८२३त पत�पस�ह�न� म�ग � क� लय�)रन क� पन�न� त� दकलल� तन द�)�लय तय�चय� ह)�ल� क� ल�. १८२४चय� म�चK मतहनय�त पत�पस�ह द�न हज�र प�यदळ�चय� ल)�जमय�तनश� पत�पगडल� ग�ल�, द�)�च� मह�प�ज� ब��धल�, म�ठ� उत�) क� ल�.कनKल तबगजचय� ���गणय�)रन मह�र�ज��न� आपलय� खच�Kन� ��त�-य�हन मह�बळ�रर त� =�ट प'ढ� पत�पगड�पय|त ग�ड�च� �'�दर रसत� तय�र क� ल�. त�च प'ढ� मह�डपय|त न�णय�त आल�. मह�बळ�रर�)र पतहल� ब�गल� तबगजन� ब��धल�. १८२७ ��ल� एलदmनसटन ग)नKर�चय� ज�ग�)रन तन)Iत झ�ल�. त� स)द�श� ज�णय�प�); तय�ल� �)K इल�खय�त�ल जनत�न� म�नपत ददल� तय�)र पतहल� �ह� पत�पस�ह�न� क� ल�. प'ढ� म�लकम ग)नKर झ�लय�)र मह�बळ�रर� तय�चय� न�)�न� म�लकम प�ठ )�)�न, �न १८२८ त पत�पस�ह�न� मह�बळ�रर�च� प� पततष� क� ल�. य� नव� प�ठ�ल� मह�र�ज��न� आपल�च न�) द�ऊन पत�प प�ठ )�)�)�, अश� म�लकमच� ��चन� ह�त�. प त� छतपत¢न� अम�नय क� ल�. आपलय���ठ� पत�पस�ह�न�ह� एक छ�नद�र ब�गल� ब��धल� ह�त�. प प'ढ� तय�चय�)र आ�ग�ज उलटलय�न�तर ):त�ग�न� तय�न� त� प�य��कट उखड�न क�ढल�. (३०-४-१८३७)�न १८३६ ��ल� पत�पस�ह अलतपषन�चय� तनम�त �न� प'णय�ल� भ�ट द�णय���ठ� ग�ल� ह�त�. त�=ल� प�श)�तनष �न�तन� भट��न� मह�र�ज��च� स)�र� आ)डल� न�ह�. तय��न� घर��च� द�र� तखडकय� ल�ऊन आपलय� ��)ळय� भ�)न� वक क� लय�. प क� पन�चय� अतधक�-य��न� आत इतर हज�र� न�गररक��न� पत�पस�ह�च� =�ट�त स)�गत क� ल�. त�. ६ ऑकट�बर �न १८३३ र�ज� लkडK कल�अर ह� म'�बईच� ग)नKर मह�र�ज��चय� भ�ट�ल� ��त�-य�ल� आल�. त�वह� तय�न� तलतहल� क/ - ‘‘पत�पस�ह तर , ठZग�, लठ तन गgर) �Kच� आह�. तय�च� कप�ळ र�द अ��न ड�ळय�त त�व चमक आह�. ल�क��� त)द�द�न द�णय�च� तय�� म�ठ� हg� अ��न तय���ठ� ��त�-य�� तय�न� प�ठश�ळ� घ�तल� आह�. तय�त इ�तगलश, परशयन, मर�ठ� य� भ�ष� तशक)लय� ज�त�त. र�म�हन रkय य� �'पत�द �'ध�रक�च� ह� र�ज� म�ठ� )�ख� � करत�. तय�च� भ�ऊ आपप���ह�ब जड ) तनब'Kद दद�त�. तय�चय� त~ड�)र त�ज क�� त� तबलक� ल न�ह�. तय�च� अकलह� ब�त�च�च अ�लय�म'ळ�, ल�क��� तय�चय�त)षय� म'ळ�च आदर )�टत न�ह�. पत�पस�ह�ल� म'लग� न�लय�म'ळ� , आपप���ह�ब प'ढ� ग�द�)र आलय�� कठ� प��ग ओढ)�ल अ�� ल�क��� )�टत�. तय� ऐ)ज� ल�क��च� ड�ळ� ब�ळ���ह�ब ��न�पत�कड� ल�गत�त. क�र त� हश�र तन तरतर�त आह�.’’ �न १८३० ��ल� इ�गल�डच� र�ज� च)=� त)लयम य�चय� पध�न म�डळ�न� पत�पस�ह�ल� द�न इ�ग�ज� प'सतक� आत एक �नम�न�च� पत प�ठत)ल�. तय�त इ�गल�ड ) सहद'स=�न�त�ल र�जक�र �, भgग�तलक ) ऐततह�त�क म�तहत� ह�त�.प'णय�च� क�रभ�र पह� �-य� रkतबन�न ��ह�ब�न� पत�पस�ह�ल� त)ल�यतच� प)�� करणय�च� तशm�र� क� ल�. भ�ड� एकल�ख रपय� आत इतर च�र ल�ख, तमळ�न अ)घय� प�च ल�ख�त य�त� ह�ईल. तय�)र पत�पस�ह आपलय� ड�यर�त तलतहत� क/ म'खय अडच प:कय�च�, ब�क/ क�ल�ह� न�ह�. धम�Kच� अडच आह�, प परत आलय�)र प�यत�त घ�तल� मह ज� झ�ल�. ��ध� तमळ�ल� तर अगतय ज�ऊ. म'ल�क पह�यल� तमळ�ल. इ�गज ल�क��श� घ�ट पड�न तय��च� अस�ल स)भ�)धमK )ग:र� �मज�न य�ईल आत आपल�ह� तटल�ल� क�म� परसपर पतयकप � उरक� न घ�त� य�त�ल.��त�-य� ज�ज�� न)� न)� ग�र� अतधक�र� य�ऊ ल�गल�, त�त�� पत�पस�ह आ�ग�ज� स)भ�)तलय� ख�च�ख�च� च��गलय�च ओळख� ल�गल�. एकद� लkडK कल�अर ग)नKर तय�ल� मह �ल� - ‘‘म�झ� मन�त मह�र�ज�श� m�र ब�ल�)य�च� आह�. पर�त' सहद'स=�न� भ�ष� य�त न�ह�. आलतपषन म�लकम )ग:र� �रद�र य� � ���तगतलय�पम� �च म�ह�र�ज�च� म'लक/ इन��m रसत� )ग:र� ब�द�बसत m�र च��गल� आह�.’’ तय�)र मह�र�ज आपल� ड�यर�त नम�द करत�त - ‘दकत� त�र�m तर�! एक दद)� आपल� क�म�� ��ड � घटक� न�ह�. (आप आपल� म'द� कध� ��ड�यच� न�ह�त.) आ�� मतलब� ग�ड लब�ड ख��.’रत�द�ट तन तत�म�न ज� तय� अतधक�-य��श� पत�पस�ह न�हम� ज�गततक म�तहत� तन र�जक�र �)र ��भ�ष � तन चच�K कर�)य�च�. �न १८३४ ��ल� सहद'स=�न�)र�ल रतशय�चय� स)�र�च� ब�ल)� m�र

Page 74: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

ह�त�. तय�त)षय� पत�पस�ह आपलय� ड�यर�त म�ठ� म�रमक त))�चन करत�. य�)रन ज�नप�प���ठ� त� दकत� अख�ड ज�गरक अ��, ह� दद��न य�त�.

‘‘ज�तप'रच� लह�न�� र�जय�� सजक�)य�� इ�गज तय�र� कररत�त अ�� न�ह�. पर�त' मधयभ�ग� क�ह� म�ठ� पक K आह�. ज�न�करन स�ध'नद� स)�ध�न ह�ईल आत र�तजतस�ग ) स�ध� ल�क ) र�च� दरब�र�� य�कद�च धक� ब��ल ) र��च� सहद'स=�न��� ��ब�ध त'ट�ल. क�र ज�तप'रच� म'ल�क घ�तलय�न� तय�� द'पट अ)घड पड�ल. त)ल�य�त ) इर�न�हन खबर� य�त�त क/ श�ह��'जय�च� म'ल�क घ�णय�� र� ल)कर य�णय�च� तय�र� कररत�त. इर�न य�क )�ळ आट�पल� मह ज� ल)करच सहद'स=�न�)र र� य�ऊ ल�गल�त..... प�च��त )ष�|त क�ह� तर� ठरत�, आमह���रख� गररब�� आ)घड आह�. द�)� �)K क�म दय� प�र कर�ल. ब�क/ आध�र न�ह�. ब'ध� न�ट ठ�ऊ. पजय�प�लन ) इ�गज��� )�कड� न र�ह �.’’

�न १८३४ ��ल� इ�गल�डच� पध�नम�डळ बदलल�. ज'न� म�डळ रद करन न)� म�गणय�च� ततकड�ल रयत�च� हक आह�, अ�� लkडत)कन� पत�पस�ह�ल� ���तगतल�. तय�ल� म�ठ� आ�यK )�टल�. रयत गडबड कत� आत र�जय�च� म�ततम�डळ उल=�न पडत�, ह� ल�कश�ह� चमतक�र तय�चय� आध� धय�न�तच य�ई न�.

–लkडत)क र�ज� ) ब�दश� य� � द'�-य�च� स)�ध�न हक� म ठ� त)ल� मह ज� �दरह त)ल�य�त�च� )तKम�न तलहन आल�, तय� पम� � ह�त�. श�ह मह�र�ज��न� प�शव�च� स)�ध�न हक� म क� ल� तय�जम'ळ� य�)ढ� =�रल� र�जय�� धक� ब�ल�. त� हक� म आपल� घर�त ठ� त)ल� अ�त� तर, आजपय|त र�जय�� धक� ब�ल� न�त�.

–पत�प श�ह म�ह�र�ज�न� प�शव�च� स)�ध�न हक� म क� ल� नवहत�. त)र���)र ग�ल� सहद� धरम�न�. पर�त' तय� � ब�इम�न� क� ल�. द'�-य�प��� हक� म न ठ�) � ह� खर� आह�. mgज, खतजन�, हक� म ) इन��m य� चय�र ग�ष� र�ज� ) ब�दश� य� � आपलय�ज)ळ ठ�)�व�.

अ�ल� ह� उमद� प�गततक ल�कतपय र�ज� भट�ब�म ��चय� तच=�) �न� आ�ग�ज��न� क�� न�सतन�ब�द क� ल�, ह� य�प'ढ� आपलय�ल� पह�)य�च� आह�.

पकर ११ )�कतलप'रष ब�ळ�ज�प�त न�त�च� क�रस=�न�

न�रट) अत�सट�ट मह �न ग��ट रत�द�ट�चय� ह�त�ख�ल� खड; घ�श�त ब�ल� अ�त�न�ह�, ब�ळ�ज�प�त न�त�चय� मन�त, मह�र�ज��न� आपलय�ल� दद)� तगर� ददल� न�ह�, ह� शलय ब�चतच ह�त�. तय�चय�त)षय� मह�र�ज��च� मन पक� कल'तषत झ�ल�ल� अ�लय�म'ळ� , ततकड� प'नह� शबद ट�क�यच� ��यच नवहत�. मह �न त� ग��टज)ळ ��तध ��ध�न )रच�)र दद)� तगर�चय� न�म 'क/च� ट'म � ल�)�त अ��. अलतपषन�कड�ह� त� ��ध�न� ब��ध�त अ��. प त� द�घ� न�त�चय� बर�श�चय� घ'ग-य� ख�लल�ल�! पत�पस�ह�च� च�ल� झ�ल�ल� पगमनश�ल र�जयव)स=� न�त���रख� कतलप'रष क� )ळ स)�=�K��ठ� प�र न���न ट�क/ल, त�वह� य� हर�मख�र घरब'डव�ल� त� त��च द�ब�न ब�ल� ह�त�. न�त� मह ज� क� ? ‘‘तर इ�गज��चय� इ�ट�तलजन�

’’ ख�तय�तल� एक पम'ख द�श� ह�र. – –प:श���ठ� तय�न� आपलय� ज�त�चय� स)तnचय� धनय�चय� – प�शव�चय� घर�)र आ�ग�ज��च� तनश� mडक�)ल�. तय�प�); ��रख� घरभ�द�च�च ध�द� करन, प�शव�चय�

घरच�, दरब�र�तल�, शहरक�तलय� न�गररक��च�, तबत�ब�तम� mक प:श���ठ� इ�ग�ज��न� तय�न� प'र)ल�. अ�लय� प�य�चय� प�यत �ल� ड�कय�)र चढत)णय�इतक� आ�ग�ज क� वह�ह� ग�दmल नवहत� तन आज न�ह�त. ब�ज�र�)�न� आपल� �:नय�च� कम�णडर न�मल�लय� प�ट��ह�ब�च� (m�डK) हदककतच पह� न�. ह� ग�र� अतधक�र� )�सतत)क प�शव�च� न�कर. प खडक/चय� लढ�ईचय� )�ळ�ल�, ब�ज�र�)�न� ज�वह� हलल� चढ)�यच� हक� म ��डल�, त�वह� तय�न� म�ठ� स)द�श�तभम�न�च� ऐट आ �न जब�ब ददल�. - ‘‘श�म�त, स)धमKब��ध)��त)रद म� आपल� तल)�र उप� �र न�ह�.’’ आप ब�)ळट सहद� m�डKचय� )तKन�च� )ह�)� कर तन प�); प'षकळ��न� क� ल�ह�. प ख'द आ�ग�ज��न�तय� )तKन�ल� क�य ककमत ददल�? प' � शहर हसतगत झ�लय�)र, अ=�Kत त�=� तन आज�ब�ज�चय� पद�श�त ल�क��च� भय�कर द� �द� उड�ल�. ल�टम�र च�ल� झ�ल�. दर�ड� पड� ल�गल�.त�वह� शहर�च� ब�द�बसत क� � कर�यच�, ह� महत)�च� पश अलतपषन�दद अतधक�-य��प'ढ� पडल�. एक�न� न�त�च� न�) �'चत)त�च तय�न� ह�त ज�डल�. तय�ल� म�ह�त ह�त� क/ य�प'ढ� न�त� प'णय�त एकट� ��पडल� तर ल�क तय�ल� खर�खरच आ�ग�)र त�ल ओत�न ज�ळ�न ट�कत�ल. त�वह� स)धम�Kतभम�न�चय� त�-य�न� ब�ज�र�)�ल� च�ट प�ड �र� m�डK अह�मनयत�चय� ऐट�त अलतपषन�प'ढ� एकद� तय�चय�कड� र�ख�न प�तहल� तन त� मह �ल� - ‘‘शरम )�टत न�ह� त'ल�? त� तनमकहर�म आह��. आमच�

Page 75: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

ज�त� )�गळ� रह�. जय�च� अन ख�लल�� तय�चय� ��)�ल� प�ठ द�ख)ल��? ठ�) तल)�र ख�ल�. त� आमचय�त अ�त� क�म� नय�.’’ प�श)� तय�ल� दरमह� �ह� हज�र रपय� पग�र द�त ह�त�. त� एकदम अड�च हज�र क� ल� तन mक सहद'स=�न�त अ�� त�)रच त� तमळ�यच�, ‘ ’ क�र त� क� पन�चय� उपय�ग� पडल�� मह �न, अ�� ठर)�न तय�ल� अलतपषन�न� ह�क�)�न ददल�. अ�ल� तत)तनष अलतपषन कक)� ग��ट न�त���रखय� हर�मख�र�ल� पत�पस�ह�च� प�श)� करन तय�चय� ररय��त�त नव� भ�नगड� तन उच�पतत कर�यल� य� नर�धम�ल� म�कळ� ��डत�ल, ह� शकयच नवहत�. खडqघ�श� कर�त अ�त�न�च, न�त�न� आपलय� तचतप�)न ज�तभ�ईन� र�त�ड�न��त आत मह�र�ज��कड� ��भ�त)त तमनत)�-य� करन न�क-य� द�)त)णय�च� ध�द� म�त अख�ड च�लत)ल� ह�त�.

ग��ट ��त�र� ��ड�न तनघ�ल� (तड�Zबर १८२२) त�वह� तय�न� य� न�त� तपश�च�ल� त�=� न ठ�)त�, लग�च प'णय�ल� बदल�न ट�कल�. आपल� बदल� ह� �र तन मग ��त�रच� तन आपल� ��ब�ध त'ट �र, ह� ब�तम� ल�गत�च, न�त�न� ग��टच� प�=Kन� करन आब� ज�श�न�)�चय� आपलय� भर�श�चय� एक� तचतप�)न

‘ ’ तर �ल� र�त�ड�न��त कkतनmड�तनशयल कल�कK हदद�)र न�मणय�च� क�र)�ई �m�ईत उरक� न घ�तल�. य� छ�ट�ख�न� न�म 'क/न� न�त�न� क�य ��धल�. य�च� म�त ग�ट�ल� क�ह�च अटकळ करत� आल� न�ह�. ततकड� त)ठलप�त दद)� �चय� कच�र�त त)��ब� भडकमकर मह �न एक क�रक� न ह�त�. त� आत ह� आब� य��च�कड�न ��त�रच� तबत�ब�तम� र�जचय� र�ज प'णय�ल� आपलय�ल� तमळणय�च� ह�रतगर�च� य�त न�त�न� तनम�K क� ल�. ग��ट ग�लय�बर�बर न�त� प'णय�ल� पळ�ल�, य�त)षय� पत�पस�ह�न� ड�यर�त तलतहल� क/, न�त� आपलय� कम�Kल� m�र तभत�. तय�ल� इ�ग�ज��च� आ�र� अ�ल� तर� घरभ�द�चय� प�प�म'ळ� ल�क तय�चय�)र द�त धरनच आह�त, मह �न त� तभत�.तर तपढ�ल� न�कर�च� आम�श

प�श)�ईम'ळ� ब�ह )गK बर�च ��कर झ�ल�ल�ह�त�. तय��चय� तर ��न� अधयन कक)� क�रक' न� य�त आत�च अडक)�न ठ�)�यच� न�ह�, तर प'ढ�म�ग� ह� ररक�मट)ळ� उग�च न�तय� भ�नगड� तनम�K कर�यल� च'क�यच� न�ह�त. ‘‘य� ध�र �न� क'� m � बह�द�र �रक�रन� सहद� ल�क��च� आब�द� ) ख'श� ठ�)�)य�च� इ�गज� �रक�रच� ���पद�य पतहलय�प���न आह�.’’ य� नमन-)�कय�न� �न १८२१त प'णय�चय� त)श�म ब�ग�त प�ठश�ळ� क�ढल� आत ब-य�च भटप'त��न� त�=� ��सकI त घ�क� पट�चय� ��=� घय�यल� अडकऊन ट�कल�. ‘प'ढ� १८२५त कच�र�च� क�म�त ) अद�लतच� क�म�त तरतबय�त ल�क हरमत)�ल� (अब�द�र) तमलणय�च� अडच आह�.’ �बब प�ठ�श�ळ�तलय� तन इतर ��कर तर ��न� अजय�K कर�व�, अ�� ज�ह�रन�म� क�ढऊन, य�त�ल तततकय� ब�ह य')क��न� �रक�र� न�कर�चय� च�द�र� शI�खळ�त जखडब�द अटक)ल�.

इकड� ��त�-य�ल� ग��ट तनघ�न ग�लय�)र तबगज आल�. तय� )�ळ�� मह�र�ज��चय� अ�मल�त�ल म'ल'ख�च� प�ह � (�)q) करणय���ठ� अडvम न�)�च� एक हश�र इ�ज �र ग)नKर अलतपषन�चय� हक' म�न� आल�. तय�न�ह� श�कड� तलतह �र� )�च �र� (ब�ह , पभ� )ग:र�) तर ��न� आपलय� ख�तय�त न�कर�)र ज'�पल�. ठरलय� त�रख�ल� र�खठ�क छ छ पग�र, तश)�य आ�ग�ज��च� न�करम�न� मह �न �म�ज�त नव�न�च तमळ �र� पततष�, य� ल�भ�न� आ�ग�ज��चय� न�कर�त घ'�णय���ठ� प��ढरप�श� म-ह�ठ� तर ��चय� झ'�ड�चय� झ'�ड� ��त�र�, प' �, ख�नद�श�त कतमशनर��चय� कच�र�भ�)त� घ~ग�)त दmर ल�गलय�. न�कर� तन प�नशन य� द�न आकषK ��न� इ�ग�ज��न� मह�र�षच क�य, प ��र� सहद'स=�न आपलय� ग'ल�मतगर�त जखड�न ट�कल�.��त�र� तन जह�तगर� य��च� ���ध� तन )��ध�

म�गलय� ८व� पकर �त तहन�मय�च� ५)� कलम ज�� पत�पस�ह�चय� द'द�)�ल� क�र झ�ल�, त��च जह�तगरद�र����ब�ध� ७)� कलमह� ब�ळ�ज�प�त न�त�चय� क�रस=�न�न� ब�धक झ�ल�. मह �न म�ळ इ�ग�ज� कलम आत तय�च� म- –ह�ठ� भ�ष��तर य�=� द�त आह� ARTICLE 7th

The possessions of the Jagheerdars within His Highness’s territory are to be under the guarantee of the British Government, which on the other hand engages to secure their performing the service which they owe to His Highness according to established custom.कलम ��त)� ७.

Page 76: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

मह�र�ज छतपतत य��च� �रक�रच� म'ल�ख )र कर�र ह�त आह� तय� म'लक��त ज�ह�ग�रद�र आह�त तय��च� ज�ह�ग�र तय��जकड� �रक�र इ�ग�ज बह�द�र य��च� बहलद�र�न� च�ल�ल ) इ�ग�ज� �रक�र�त�न कब�ल कर�त आह�त क/ ज�हग�रद�र दसत'र�पम� � मह�र�जय��च� �रक�र�त रज� र�हन च�कर� कर�त ज�त�ल.... कलम.

(1) अकलक�टकर, (२) प�त �च�), (३) प�त पतततनध�, (४) जतच� डmळ� , (५) सनब�ळकर आत (६) ��ख तमर� )�ईकर, ह� �ह� जह�ग�रद�र य� तहन�मय�न�, प�)�Kप�र )तह)�ट�पम� �, छतपत¢चय� स)�तमत)�ख�ल� आत �त�ख�ल�, पर�त' क� पन� �रक�रचय� हम� (गvरणट�) ख�ल� रह� �र, ए)ढ� सपष�=K य� कलम�त�न तनघत�. त=�तप त)श�ष ख'ब�द�र शबद��त�न ��तयसकर ख'ब�द�र अ=K क�ढणय�त )�कबग�र अश� आ�ग�ज��न�, ‘ ’ तय�तलय� बहलद�र� ऊmK गvरणट� शबद�)र प'ढ�, न�त�चय� तच=�) �न�, तनर�ळ�च अ=K ब�)�न, ���धय�त )��ध� क�� तनम�K क� ल�, त� य�गय स=ळ� दद��लच.(2) डmळय��च� जत, ततच� भलत�च गत.

अडvम ��ह�ब�न� जत परगणय�च� पह� � क� ल�, त�वह� त�=� तय�ल� ��र� अ�द�ध'�द� म�जल�ल� दद�ल�. डmळ� म�ळच� त)ज�प�र ब�दश�ह�च� �रद�र, और�गझ�ब�चय� )त�न� तय��न� एकद� ��त�-य�)र हलल� चढ)�न �'र�ग�न� म�गळ�ईच� ब'रज प�डल�. तय�ल� आजह� डmळय��च� ब'रज अ�� मह त�त. म'�लम�न� �त�च� उच�टन झ�लय�)र डmळ� प�शव��चय� ��)ल�त �रद�र मह �न र�तहल�. पत�पस�ह ग�द�)र आल� त�वह� क�नह�ज�र�) जतच� जह�ग�रद�र ह�त�. त� �न १८१०त तनप'त�क )�रल�, मह �न र�)ब�ज�न� त� जह�ग�र आपल� ज�न�द�सत सतबकज� डZगळ� य�ल� इन�म ददल�.

सतबकज�न� जतच� त�ब� न घ�त�, क�नह�ज�च� ब�यक� र� 'क�ब�ई तहचय� )तह)�ट�ख�ल�च त� जह�ग�र च�ल� ददल�. क�ह� ग�)� र� 'क�ब�ईकड�, तर क�ह� ततच� �)त ��ळ�ब�ई बळक�ऊन ब�ल�ल�. मह ज� �)त� �)त¢चय� झगड�त जह�तगर�च� च�लल�ल� )�त�ह�त आत क�यद�श�र म�लक क� ? तर सतबकज�. त� तर ततकड� ढ' �क� नह� प�ह� न�. ग'�डप'�ड��न� आयत�च m�)ल�. ज� उठल� त� ग�)�चय� ग�)� बळक�ऊन ब�ल�. ब�ड�ळ� तन ब�ब�दश�ह� म�जल�.

१८१९ चय� तहन�मय�पम� � जत मह�र�ज��चय� स)�तमत)�ख�ल�, अश� क� पन� �रक�रन� कब'ल� ददल�ल�. अडvमन� अर�जक म�जलय�च� छतपत�कड� ब�तम� द�त�च, (�न १८२०) मह�र�ज बर�बर म�ठ� �:नय घ�ऊन जत परगणय�त ग�ल� आत =�ड�च दद)���त त�=लय� ब�डख�र��न� च�च�न क�ढ�न, �गळ�कड� तस=रस=�)र क� ल�. न)� क�रभ�र� न�म�न, क�रभ�र�च� तशसत ल�)ल� आत र� 'क�ब�ईश� तह ठर)�न, ततचय� ह)�ल� जह�ग�र क� ल�. प'ढ र� 'क�ब�ई आत ��ळ�ब�ई )�रलय�)र, पत�पस�ह�न� )�र��च� श�ध करन, क�नह�ज�च� आज� यश)�तर�) य�चय� द'�-य� म'ल�च� म'लग� र�मर�) य�ल� )�र� कब�ल करन जतचय� ग�द�)र ब�)ल�. ह�ह� तनप'ततकच अ�लय�म'ळ�, तय�न� मह�र�ज�कड� दतक�च� पर)�नग� म�तगतल�. प एक� दर त)तचत पररतस=त� प�हन मह�र�ज��न� त� पश तहक� ब ठ�)ल�.

न�त�च� ��त�रच� एज�ट आब� तन त)��ब� य��च� तय�चय�श� प'णय�ल� ज�तरम�तर च�ल�च ह�त�. र�मर�)ल� दतक�च� पर)�नग� मह�र�ज द�त न�ह�त, ए)ढ� ब�तम� ब�ळ�ज� क�श� दकब� य�जकड�न �मजत�च, न�त�न� र�मर�)श� ��ध�न ब��धल�. अह�, य� छतपत�ल� त)च�रत� क� ? आ�ग�ज��न� तनम�K क� ल�ल� ह� कळ��त� ब�हल�! चल�, त'मचय� दतक�च� म�लत म� =�ट ग)नKर�पय|त न�ऊन तभड)त� तन त'मच� क�म करत�, अश� =�प� म�रन न�त�न� र�मर�) डmळय�कड�न ��ळ� हज�र रपय� क�ढल�. अख�र तबच�र� तनप'ततक मह �नच १८३९ ��ल� द�)ल�क/ ग�ल�.�तच)�च� भ�र, तय�ल� छतपत�च� घ�र.

पतततनध�पम� �च �च�) ह�तह छतपत�न� तनम�K क� ल�ल�. छतपत�चय� तक�च� ��)क. प प'ढ� प'ढ� प�शव��च� �त� भर�र ल�गलय�)र, छतपत¢न� ध�बय�)र ब�)�न, स)तnच� ब�म � �त� स)त�त म�नणय�कड� प�त�च�)��चय� धडपड� च�ल� अ�त. मरगठठ� छतपत�प�क� ब�ह प�श)� धन� बर�, अ�� तय��न� )�ट� ल�गल�. प�श)�ईल� घरघर�ट ल�गल� त�वह� भ�रच� जह�ग�रद�र प�त �च�) तचम �ज� श�कर ह�त�. त� न�हम� र�)ब�ज�चय� प�ठ�श� तचकट�न अ��. ११ m� ब')�र� १८१८ च� अलतपषन�च� ज�ह�रन�म� पत�द ह�त�च. ट�मब'र �चय� म'क�म�हन श�म�त��न� अख�रच� दणड)त घ�ल�न, तचम �ज� �तच)�च� स)�र� एकदम य�ऊन आ�ग�ज��चय� चर �)र ��ष��ग पत प�त घ�लत� झ�ल�. क'� m � �रक�र बह�द'रच� ‘ ’ बहलद�र�[गvरणट�] आत ��त�रचय� छतपत¢च� म��डतलकत) तबनशतK म�नय कर �र� तह करन, �च�) भ�र जह�तगर�च� क'� प र�ख�त ब�ल�.

Page 77: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

तचम �ज� श�कर�न� रघ'न�= न�)�च� एक म'लग� दतक घ�तल�. प त� �च�)पत� भ)�न�ब�ईल� प��त नवहत�. तचम �ज� ग�लय�)र रघ'न�= आत भ)�न�ब�ई य��चय�त र�ज खड�ज�ग� भ��ड � ह�ऊ ल�गल�. क�रभ�र�च� त)चक� उड�ल� तन रयत ह:र� झ�ल�. ह� �मजत�च, पत�पस�ह�न� म�यल�क�ल� ��त�रल� ब�ल�)�न घ�तल� आत द�नह� ब�ज� ऐक� न घ�ऊन, तन)�ड� ददल�. भ)�न�ब�ईन� ��त�-य��च �तच)�चय� )�ड�त रह�)� आत प�त�न� ततचय� खच�Kच� ब�गम� कर�)�. अश� र�त�न� मह�र�ज��न� भ�रचय� जह�तगर�तलय� कलह�चय� भ�त�ल� ग�ड�न ट�कल�.

ग)नKर�प���न नतजकचय� रत�द�ट�पय|त �गळय��न� त~ड�त ब�ट घ�ल�यल� ल�)णय�इतकय� प�गततक धड�ड�न� आत कम�ल �मज�तद�रप �न� पत�पस�ह आपल� र�जयक�रभ�र च�ल)�त ह�त� आत एक/कड� न�त�क� प� तय�ल� भ�नगड¢चय� प�च�त ख�चणय�च� ��ध� पह�त क�)ळय���रख� टप�न ब�ल� ह�त�. ��त�रचय� आब� ज�श�, ब�ळ�ज�प�त दकब� आत त)��ज�प�त भडकमकर पभIतत न�त�चय� एज�ट�न� आसत�आसत� भ)�न�ब�ईपय|त आल� तशरक�) करन घ�तल� आत ततच� क�न m'� कल�. रघ'न�=�चय� दतत)ध�न�ल� क'� m � �रक�रच� ��मतत तमळ�ल�ल� न�लय�म'ळ� , झ�ल�ल� दतत)ध�न आप आ�ग�ज��कड�न न�श�तबत करन घ�ऊ. छतपत�चय� तडज�ड�ल� क� ध�प घ�लत�? )ग:र� ग�ष� ���ग�न य� बहप'त��न� भ)�न�ब�ईच� मन तब=रऊन ततचय� प:श�चय� तपश)�ल� भल� म�ठ� भ�क प�डल�. ब�म बचय�! तश�त तचतप�)न! त� क�य र�ख दतक �तश)�य म�त�चय� भ�नगड�त पड �र? पत�पस�ह�चय� तडज�ड�ल� त'�क�र द�ख)�न, भ)�न�ब�ईचय� ग'प क�रस=�न�च� ध�ग� =�ट न�त�पय|त तभडल�. आब� दकब�, भडकमकर एज�ट ततल� हरहम�श क�ह� न� क�ह� खबर द�ऊन ततचय�प���न प:�� क�ढ� ल�गल�. रघ'न�= न�श�तबत झ�ल� तर आपलय�ल� न)� प��त�च� दतक घ�ऊन भ�र�� कत'KमकतKमप �न� र�जय तर� करत� य�ईल. न'�त� ��त�रल� ऐद� ब��न मर�पय|त जगणय�त अ=K क�य? य� त)च�र�न� भ)�न�ब�ईचय� आ�ग�त भ)�न� ��च�रल�.

ततकड� भ�र��ह� रघ'न�=प�त�चय� मन�त छतपत�चय� त�ब�द�र�च� ):षमय घर धर�त ह�त�. तचम �ज�ल� दतक�च� पर)�नग� द�त�न�, पत�पस�ह�न� हक� म क� ल� ह�त� क/ प'ढचय� �)K �तच)�न� छतपत�ल� दर��ल १५ हज�र रपय� नजर भरल� प�तहज�. तय�पम� � दर��ल ह� ख�ड � ��त�-य�ल� य�त ह�त�. आमह�ल� ह� ख�ड � भरणय�च �क/ न��)�, अश� खटपट करणय�बदल न�त�न� रघ'न�=�ल� तच=�)ल�. तय�न� (आगष १८२७) एलदmनसटनच� ग�ठ घ�तल�. ११ m� ब')�र�च� ज�ह�रन�म� पत�द ह�त�च, �)�|चय� आध� आपलय� चर �)र ल�ट��ग घ�ल �र�, मह �न �तच)�बदल तय�ल� दकत�ह� म�ठ� र�जक�र तजवह�ळ� )�टत अ�ल�, तर� १८१९चय� तहन�मय�चय� शत;पम� � �तच)�च� छतपत�श� तबनशतK म��डतलकत) तय�ल� अम�नय करत� य�ई न�. रघ'न�=प�त�च� क: दmयत ऐक� न घ�ऊन एलदmनसटनन�

– सपष ख'ल��� क� ल� ‘‘Although you and your heirs are to hold your jagheer on certain stipulated terms,

yet that, on a total failure of heirs, it must revert to His Highness the Raja, and that if His Highness allows it to be continued in such case by adoption or otherwise, His Highness is at liberty to attach what conditions he pleases to the permission.’’

(त'मच� ग�द� ब�)�र� झ�लय�� त� च�लत) � अ=)� त� जह�ग�रच आपलय� र�जय�� ज�ड �, ह� ग�ष ��त�रचय� मह�र�ज��चय� इचछ�)र र�ह�ल. त'मचय�)र )�टत�ल तय� अट� ल�द�यल� त� म'खतय�र आह�त.)

एलदmनसटनन� स)तnच ह� जब�ब ददलय�म'ळ� , रघ'न�=�च� ह�तप�यच गळल�. प भ�र�ज)ळ प'णय�� ब�ळ�ज�प�त न�त� ह�त�च. तय�न� लग�च प�त�कड� आपल� ख�� द�त प�ठ)�न, =�ड�च दद)���त अलतपषन स)द�श� ज� �र आह�. त�वह� न)� ग)नKर य�त�च �रक�र�त�न म� त'मच� द�द ल�)�न द�त�, अ�� कळत)ल�. ब�ळ�ज�प�त न�त� मह ज� आ�ग�ज अतधक�-य��चय� न�क�तल� ब�ल! =�ट )तशलय�च� तटट�! ह��, य� मह�तमय�चय� गळय�ल� तमठ� म�रल� तर ह�त�च� ):तर � तर आपलय�ल� प�र ज�त� य�ईल, अश� प�त�च� ख�त� पटल�.

=�ड�च दद)���न� ब�ळ�ज�प�त न�त� मह�शय आप हन प�त�चय� भ�ट�ल� भ�र�� ग�ल�. आपलय� अडच �बदल खर� कळ)ळय�च� म� �� ह�, अ�� ब�)ळट प�त�ल� )�टल�. क�म ज�म mत� करन द�त� )ग:र� ल� कढ� =�प�ब�ज� करन न�त�न� पतहलय� तड�कय�ल�च प�त�कड�न म'��ख�र� तन म'ठ�ख�र� य�तल� द�न ग�) स)तnल� इम�न करन घ�तल�. प दक �तश)�य द�न �mल ह�त न�त�, मह �न ठरलय� क�मतगर�चय� खटपट���ठ� दर��ल २ हज�र रपय� नक दक � न�त�न� घ�णय�च� �'र)�त क� ल�. ए)ढ�न� =�ड�च =��बत�? प�त�चय� दरब�र�त न�त�न� आपलय� अन�क तचतप�)न ज�तभ�ईच� ) ; ल�)�न घ�तल�. मह ज� भ�र��ह�

Page 78: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

आपल� नय�ज एजन�� (ब�तम�य�त�) स=�पन क� ल�. न�तर )�ळ�)�ळ� तनरतनर�ळय� क�मतग-य��चय� �बब�ख�ल� न�त� रघ'न�=प�त�कड�न मन म�न�ल तश� म�ठम�ठ� रकम� �हज तपळ�न क�ढ� ल�गल�. प�त�चय� प�)Kज��न� अन�क तश)भकत��च� )तन� तगळ�न भ�र�च� भर क� ल�. न�त�न� य� द�शस=भट�चय� ततज�र�ल� तचतप�)न� तगरम�ट ल�)�न, भरभकम न�ग) �क च�ल� क� ल�. ��र��श, ��त�-य�ल� भ)�न�ब�ई आत इकड� भ�र�� रघ'न�=प�त ह� प:�� उकळणय�च� द�न ��)ज� न�त�न� पक/ पकड�त धरन ठ�)ल�. क� �च� क�ह�ह� बर� न करत�, उम�प उन�म� तन प:क� बहक �र� न�त���रख� इलम� अ�म� भ�त� (झ�ल�), प प'ढ� न भत)षयतत.पत�पस�ह�च� अकलक�ट�)र स)�र�

अकलक�टचय� जह�तगर�न� म�त न�त�चय� क�रस=�न��न� च��गल�च क�त ददल�. य�=ल� जह�ग�रद�र भ��ल� आडन�) ल�)�त अ�ल�, तर� त� भ��ल�)�शज नवहत. तश)�र परगणय�त�ल प�रद न�)�च� गढ� =�रलय� श�हन� त�=लय� प�टल�ल� म�रन mत� क� ल�. तय� प�टल�चय� ब�यक�न� आपल� एक' लत� एक म'लग� लढ�ईचय� गद;त श�हचय� प�य�)र आ �न घ�तल� तन मह �ल� - ‘‘य��� )�च)�)�. अनय�य� ह�त� त� ग�ल�. म'ल�च� अपर�ध न�ह�.’’ ‘ ’ त�वह� श�हन� तय� म'ल�ल� आपल� म�न�न mत�स�ग भ��ल� अ�� न�) ददल�. त�च य� अकलक�ट जह�तगर�च� म�ळप'रष. श�हन�तरचय� छतपत¢न� अकलक�टकर m�र�� ज'म�न�त न�त. आमह� स)त�त आह�त, आमच� तन ��त�रचय� छतपत¢च� म��डतलकप �च� म'ळ�च ��ब�ध न�ह�, अ�� तय��च� द�)� अ��. प' � पडणय�प�); =�ड� दद)� अकलक�टकर��न� एलदmनसटनकड� ह�च �)तय� �'भय�च� द�)� ज�र�न� म��डल� ह�त�. [�न १८१८त तचट ����न� र�ग� ब�प�ज�ल� अकलक�टल� प�ठत)ल�. त�=लय�

‘ ’ दmत'र�च� तन ब�ड�च� क�गद �रक�र� आज�)रन तय�न� म'�बईल� पकडल�. ब�ड)�लय��न� तय�ल� क: द क� ल�, ह� ६व� पकर �तल� ��दभK य�च भ�नगड�त)षय� ह�य.] प ��ह�ब�न� ततकड� लक ददल� न�ह�.

�न १८२७त तय� )�ळचय� mत�स�ग र�ज� भ��लय�न� पत�पस�ह�च� स)�तमत) उघडप � न�क�रल�. म�न� पत�पस�ह =�ड�च अ�लय� अ)म�न�प'ढ� म�न )�कत) �र! तय�न� स)�र�च� तय�र� करणय�च� हक� म ��डल�. बळ)�तर�) ��न�पतत य��चय� ��न�पततत)�ख�ल� लषकर अकलक�टल� र)�न� क� ल�. म�ठ� म�तबर लढ�ई झ�ल�. इ�ग�ज��च� एक टप कम��डर पडल�. रर��लद�र दgलतख�न� य�न� अकलक�टच� भ'ईक�ट दकलल� �र करत�न� पर�कम�च� तशकसत क� ल�. ��न�पत�न� ��र� म'ल�ख प�द�क��त करत�न� आपलय� �मश�र�च� जरब च��गल�च द�ख)ल�. अख�र उभयपक� �म�ट ह�ऊन अकलक�टकर��न� �न १८१९ चय� तहन�मय�तलय� जह�तगरद�र��त)षय� ७व� कलम�ल� तबनशतK म�नयत� ददल�. य� लढ�ईत मह�र�ज��न� एक ल�ख रपय� खचK आल�. तर�ह� आपप � समरन अकलक�टकर��च� सजकल�ल� त�न ल�ख��च� म'ल�ख तय��च� तय��न� परत ददल�. म�त जह�तगर�चय� क�रभ�र�)र द�खर�ख करणय���ठ� आल� ख�� अतधक�र� न�मल�. य� स)�र�म'ळ� अकलक�टकर मह�र�ज�)र क�यमच� न�ख�ष झ�ल�.अकलक�टल�ह� न�त�च� एज�ट

अकलक�टच� स)�र� mत� करन मह�र�ज��न� त�=लय� क�रभ�र�)र द�खर�ख करणय���ठ� आपल� क�रक� न न�मल�. य�च� अकलक�टकर भ��लय��न� ):षमय )�ट � �ह�तजक ह�त�. तय��चय� तडmड�ट�च� न�त�न� ��तयसकर m�यद� घय�यल� ��डल� न�ह�. प'णय�चय� आ�ग�ज अतधक�-य��न� तय�न� क�यद�ब�ज क�नम�त ददल� क/, छतपत�च� अकलक�टचय� जह�तगर�)रच� �त� तहन�मय�न� आत स)�र�न� त�द क� ल� अ�ल�, तर�

‘ ’ क� पन� �रक�रन� मह�र�ज��चय� �)K जह�तगरद�र��न� तहन�मय�चय� ७व� कलम�न� बहलद�र�च�(गvरणट�च�) आर��न ददल�ल� आह�. त�वह� मह�र�ज��चय� क�रक' न��बर�बरच कपन� �रक�रच�ह� क�ह� क�रक� न अकलक�ट�� ठ�) � श��तत�चय� ह�त�न� अगतय�च� आह�. अतधक�-य��न� ह� �लल� प��त पडत�च, न�त�न� त�तक�ळ ��त�र� र�त�ड�न��तल� आपल� तपत� अकल�ट�� न�म�न ट�कल�. तय��न� न�)� तन दरमह� पग�र अ�� – – आब� ज�श� र. ११०, द�त� र. ११०, श�धरप�त र. ५५, आत श�स� र. १३०, एक� दरमह� र. ४५० तश)�य य� मह�भ�ग��चय� तन अकलक�टकर��चय� ��रक ���ठ� च�रप�च ��त� ठ�)ल� त� तनर�ळ�च. अश� र�त�न� जत आत भ�र पम� �च अकलक�ट य�=�ह� न�त�न� आपल� क�रस=�न� तगरतमट� �m/त स=�पन क� ल�.‘ ’��ह�ब���ग� म� त)ल�यत�ल� य�त�

क�रस=�न� ल�क भय�ड अ�त�त. इतर��च� गळ� क�पणय�च� कमq त� जर� �m�ईत उरकत�त, तर� स)तnचय� �'रतकतत�त)षय� त� न�हम� क�ळज�तच अ�त�त. अन�क ल��ड�लब�ड� करन ब�ळ�ज�प�त न�त� स)तn तन आपलय� हसतक�म�mK त, �म�र दद��ल तय�ल� ग�ड)�त च�लल� ह�त�, तर� तय�ल� स)तnत)षय�

Page 79: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

अ�ल�लय� ल�क��चय� ततटक�-य�च� प'र� ज� �) ह�त�. तय�चय� स)जनद�ह� खट�ट�प��च� प'रसकत�K अलतपषन, ज�)र त� ह�त�, त�)र न�त� तनध�Kसत ह�त�. प त� ज�वह� म'�बईचय� ग)नKर�)रन स)द�श� ज�ऊ ल�गल�, त�वह� न�त�च� ध�र �'टल�. य� प�च)डचय� भट�ल� र�क�च� र�) क� ल� अलतपषन�न�. त�च तय�च� प'रसकत�K आशयद�त� सहद'स=�न ��ड�न क�यमच� ज�त�न� तबच�-य� ब�ळ�ज�प�त�च� प�च�)र ध�र ब�ल�. य� त)षय� पत�पस�ह�न� ड�यर�त न~द क� ल�ल� आह�. ‘‘ड�कतर (तमलन) तलतहत�त क/, अलतपषन ग�ल� त� )�ल� ब�ल�ज�प�त न�त� ब�ह आ��न ब�लल�, त'मह� ज�त�. (म�झ� इकड� क�� ह� �र?) म�झ� द�)� इकड�ल ब�ह कररत�त. मग ख�तर� ग)रन'र�न�. त�वह� र�तहल�. न�ह� तर� न�त� (त)ल�यत�ल�) ज�त ह�त�.’’ ��र��श, य� ब�म �ल� छतपतत मह�र�ज�पम� �च ब�ह ह� पक� प�णय�त पह�त�त, ए)ढ� म�त आ�ग�ज� अतधक�-यचय� लक�त आल�.

त�. ३१ आकट�बर १८२७ ल� लतपषन�न� ग)नKर�च� च�जK ��डल� आत तय�चय� ज�ग� �र जkन म�लकम ग)नKर झ�ल�. (त�. १-११-१८२७)

पकर १२ )�भट� )चKस)�च� ज)�ल�म'ख� ध'म�� ल�गल�.

च�ल� घड�च� म�मल� ध�रमक, ��म�तजक तन र�जक/य ब�बत�त वतकस)�त�तय�च� आत स)य�तन Kय�च� आह�. म-ह�ठ��च�, त)दम�न तर तपढ� तर द�)�ल� तन धम�Kल� अm� चय� ग�ळय�च म�नत�.धम�K)��च'तन प� न ज�ई, द�)�त) नच अडत� ।आतमशतक ख�ब�र तय�चय� ततभ')न प�य� पडत� ।।

य�च� तय��न� प'र� पत�तत आल�ल� आह�. ��म�तजक उचन�चत�चय� )�द�त �धय� �ह�� क� �च पडत न�ह�. पडल�च तर त�=� परसपर��त प�यत ��च� प�नपत =�टलय�तश)�य रह�त न�ह�. ऐद� ज�)न�चय� ख�ड��त भट�ब�म ��चय� �)�|ग� श�षत)�च� तमज�� अझ�नह� =�ड�बहत च�लल�ल� अ�ल�, तर� तशक प��र�न� म�तरल�ल� ग�)� तन शहर� य�=� आब�ह -च�णड�ल�दद अतखल सहद� जनत�, आ�ग�ज��च� ग'ल�म मह �न, श�दत)�चय� तन क'दत)�चय� एक�च प�ट�)र)�ट�ख�ल� अभ�द�न� तचरडल� ज�त आह�. [ह� )तKम�न आत� भ�तक�ळ बनल�.] कज�त श�द��न� गजबजल�लय� सहद'स=�न�)र इ�ग�ज ह� ब�ह तन कततय अतधक�र�न� मन म�न�ल त� प�श)�ई ग�ज)�त आह�त. अश� अ)स=�तलय� असपIशय���ह ब�म ब�म �तर सहद� जन�न�, प�);चय� ल�क��न� धम�Kतधक�र�चय� अटह��� आगह���ठ� क� ल�ल ग�मणय��च� त�ट� मह ज� प�)Kज��चय� म�खKप �च� पदशKन�च )�ट �र. प त'मह� आमह�ल� सपष पट �र म�खKप � एक� क�ळ� तय प�)Kज��चय� ��म�तजक इभत�चय� तजवह�ळय�च�, मह �नच शह� प �च�, पश ह�त�.

ज'नय� इततह���तलय� ग�मणय��चय� घटन��कड� आध'तनक त)च�रक��त�चय� चषमय�त�न प�हन तन Kय द� � ��प� अ�ल�, तर� त� नय�य�प �च� ह� �र न�ह�. पतय�क क�लख�ड�तलय� ल�क��चय� आच�र त)च�र��च� म�जम�प ततक�ल�न रढ�, �मज'त�, कलपन�, भ�)न� आत शद� य��न�च कर�)य�च� अ�त�. अ�� क� ल� न�ह� तर तश)�ज� ��रखय� ल�क�तर पर�कम� प'रष�तम�ल�ह� तय�चय� ध�रमक भ�)न��चय� ह�कय�प�य� न�द�न ठर)�न ���द�ल� ट�कणय�च� आपत� टळत न�ह�. और�गझ�ब���रखय� शतम'ख� र�) �ल�ह� जय�न� न�म�हरम करन म-ह�ठ��च� स)र�जय स=�पन क� ल�, त� स)तnल� र�जय�तभष�क करन घ�णय���ठ� भट�ब�म ��चय� सम=� कर�त ब�त�? य� म'क�बलय�च� आपलय�ल� अ=Kच ल�ग �र न�ह�. मह�र�ष�त�ल मर�ठ� क�यस=�ददक��च� जनमज�त कततयत)�चय� अतधक�र�च� अटह�� आत तय�ल� तचतप�)न ब�म ��च� कस��न त)र�ध, य�त ��म�तजक अनय�य�च� क� त� तत), धमK मह �न ब�ह तय��चय�)र ल�द�त ह�त�, ए)ढ�च इततह��क�र�न� द�ख)�यच� आह�. आज त)क�� प�)ल�लय� कलपन��श� तय�च� त'लन� कर�यच� न�त�. आज आमह�ल� ज� ग�ष म�खKप �च� )�टत�, ततच� प'रसक�र करणय�त आमचय� प�)Kज��न� प� ��त�च� झगड� क� ल�. तय�त तय��च� प�म�त कप � दकत� ह�त�, इतक� च प�तहल� प�तहज�. Son is wiser than the father य� �न�तन तनयम�पम� �, आजचय� तपढ�च�ह� आच�रत)च�र प'ढचय� तपढ� ट�क� तन न�द�न ठर) �रच. ह� क�लम�ह�तमय�च� दणडक नजर�प'ढ� ठ�ऊनच पत�पस�ह�चय� )�ळचय� कततय ब�ह ��चय� झगड��कड� आप प�तहल� प�तहज�.श�कर�च�य�|च� दर�ड�ख�र दgर�

Page 80: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

�न १८२० ��ल� ��क� ररचय� मठ�च� स)�म� ��च�र�=K तनघ�ल�. तय��च� परर)�र म�ठ�. त��च खचKह� द��डग�. तश)�य, स)�म�चय� छतबनय�बर�बर भटकल� मह ज� m' कट प'ड�च� चमचम�त ��य वह�यच�, मह �न श�कड� ऐतख�ऊ भट� ग�)�ग�) प�णढ�-य���रख� तचकटल�ल� अ��यच�. जय� ग�)�त�न स)�म� ज�त�ल, त�=लय� तन आज�ब�ज�चय� ग�)�त�न रयत�न� भरप�र दक � ददल� प�तहज�, अश� )तह)�ट. दक � भतकभ�)�चय� म�प�न� म�ज�न )��ल क� ल�. तर स)�म�चय� लट��बर�च� खचK भ�गत न��. त�वह� र�जक/य कर)�'ल�चय� दमद�ट�न� प:�� ग�ळय� करणय���ठ�, र�म�श� म��ग ब�रड )ग:र� ल�क पदर� ठ�)�न, ल�क��)र ब�शक ज'ल�म जबरदसत� करणय�त य�त अ��. m�र क�य, प दgर� वह�यचय� पद�श�तलय� दक �च� तलल�)ह� स)�म� कर�त अ�त. तय�म'ळ� श�कर�च�य�|च� ��च�र मह ज� रयत�ल� मह�म�र�च� m� र� )�ट�यच�.

मह�र�ज��चय� हद�त रठकरठक� � ह� ��भ�)�त ध�रमक ल�टम�र च�ल� झ�लय�चय� रयत�चय� तक�र� य�त�च, रत�द�ट ग��टन� पत�पस�ह�चय� क�न�)र ह� ग�ष घ�तल�. ‘‘तय�न� ल�क��कड�न �क/न� दक �)�'ल� कर नक�. क� लय�� आमह�ल� तय�च द�द घ� � प�प. मग अ)म�न�च� जब�बद�र� स)�म�)र.’’ अ�� सपष हक' म�च� खतलत� स)�म�कड� प�ठत)ल�. आज)र क�ह� र�ज�न� श�कर�च�य�Kल� अ�� द द �त दम भरल� नवहत�. स)�म� तन )त� भ)त� अ� �-य� क�रभ�-य�दद ब�म ��च� म�=� भडक� न ग�ल�. प र�ज�त�प'ढ� करत�त क�य! दक � द�णय�ब�बत दरब�रच� दgणड� ग�)�ग�) ठ � लय�म'ळ� , रयत�न�ह� ह�त आखडत� घ�तल�. अ=�Kत तलल�))�)� ह�त च�ळ�त ब�ल�!

स)�म�च� स)�र� म�हल�ल� आल�. स)र�जय�त श�कर�च�यK आल� मह ज� आज)रच� छतपत� तय��न� अगतय�न� ��म�र� ज�ऊन तय��च� �तक�र कर�यच� आत प�य�)र ड�क/ ठ�)�न आश�)�Kद म�ग�यच�. च�रप�च दद)� म�हल�ल� य�ऊन झ�ल� तर� छतपतत दशKन�ल� य�णय�च� क�ह� र�ग दद�� न�. त�वह� धम�Kतधक�र�च�

‘‘त�र� ब�ज�ल� ठ�)�न स)�म�न� आप �जनम सहद� आह�त, दशKन�� य�ऊन, र�जध�न�ल� य�णय�च तनम�त द�)� तन घ�ऊनह� ज�)�.’’ अश� तचठ� प�ठ)ल�. स)�म�बर�बर न�ग� द�)र�) न�)�च� एक )�ईच� जड�ब'ट�च� ध�द�ब�ज ):द'ब')� ह�त�, त� तचठ� घ�ऊन आल�. जब�ब�तश)�य ह�त हल)�त परत ग�ल�. मह�र�ज��न� आपल� दखल घय�)�, य���ठ� स)�म�न� तन तय��चय� ��त�रकर भट भगत�न� ख�प धडपड क� ल�. )तशलय�च� �'र�ग ल�ऊन प�तहल�. प¿ व=K. अख�र श�कर�च�यKच स)तn उठ�न ��त�-य�ल� आल� आत ठक�र��चय� )�ड�त छ�) �च� म'क�म ठ�कल�. भट�ब�म ��चय� प�दप�ज� ह�ऊ ल�गलय�. मह�र�ज��न� स)�म�कड� र�जचय� र�ज तशधय�च� ल�ग�ल त� ��म�न तबनच�क प�ठत)णय�च� म�त ब�द�बसत क� ल�. य� प�दप�ज�त )�द�क तन प'र� �क अ�� भ�द अ�त. ब�ह ��कडच� प�ज�च त�)ढ� )�द�क, ब�क/च� तम�म सहद� जनत� श�द. त�वह� तय��च� प�ज� प'र� �क.

‘कल�त कततय न�ह�त,’ त�वह� क�यस= पभ� आत मर�ठ� ह� कततय नवहत, य� म'द�)र न�त� सचत�म र�) ���गल�)र, =त� पभIत� तचतप�)न��न� ग�मणय��च� ज� ७-८ )षq ध'डग�� घ�तल�. तय�च� तपश�ल य�=� द�णय�च� क�र न�ह�. क�र य� त)षय�)र स)त�त प'सतक� पत�द*१ झ�ल�ल� आह�त. य�=� mक ध�रमक म'ख)ट�ख�लचय� र�जक�र � च'रश�त तचतप�)न आत इतर��चय� झट�पट� कश� झ�लय�, ए)ढ�च द�खत) �र आह�त.

मर�ठ� आत क�यस= पभ� कततय क� श�द, ह� )�द तश)�ज�चय� )�ळ�प���न ह�त�. पतय�क ग�मणय�चय� ‘ ’ )�ळ� श�कर�च�य�K��रखय��न� त� त� कततय अ�� तन Kय ददल�ल� अ��नह�. )रच�)र य� त�ट�च� म�ळ उकरन

क�ढणय�च� भट��च� ख�ड क�ल पर)�चय� इततह�� ��श�धक त)रन�=प�त र�ज)�ड�पय|त �'टल�ल� नवहत�. – स)ज�त�च� )चKस) तमर)णय���ठ� पततपक�ल� ज�र करणय�च� म�गK द�न (१) शर�रन�श आत (२) न�च ज�त�त �म�)�श. ब�ह ��न� पतहल� म�गK शकयच नवहत�. त�वह� धमKतन Kय�च� तनस��ददगध �त� ह�त� अ�लय�म'ळ�, तय��न� यच�)त ब�ह �तर��न� उपनयन�च� नक�र द�ऊन, क�ट)तध कततय��च� श�दत)�त हक�लपट� क� ल�. + मह ज�, आतम)चKस)���ठ� ब�ह ��न� तय��न� श�द ठरत)ल�, तर� क�तकम�Kच� तय��च� पर�पर� =��बल� न�ह�च. त� अख�ड अत)तचछन आत )�शपर�पर�न� च�ल�च ह�त�. तश)�ज�च� कमK जर� कततय�च�, तर भट��चय� ज�नव�त )म�Kन� त� श�द. क�र भट��कड�न तय�च� उपनयन ��सक�र झ�ल�ल� नवहत�. अऱ=�त� कततय�च� कमK कर�त अ�त�न�ह� आमह�ल� भट�ब�म ��न� श�द मह �न तह )�)�, पर�कम��न� आमह� �)Kश�ष अ�त�ह� सहद� �म�ज व)स=�चय� ख�लचय� =र�)र आमह�ल� ल�ख�)�, लgदकक�त आमच� ��म�तजक दज�K क'द तन तह क� ठरत)णय�च� अटह�� वह�)�, य�च� म�न� कततय��न� च�ड य� � ��हतजक ह�त�. य� तचड�त�नच ग�मणय��च� त�ट� तनघ�ल�, सहद� �म�ज��घटन�च� ब�ज)�र� ड�ल�, आत तय�च मह�प�प ब�ह �म�ज��चय� म�थय�)र क�यमच� ब�ल�. त� च�ल� घड�ल�ह� तय��न� तनपट�न

Page 81: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

ट�कत� य�त न�ह�. �धय� सहद� ��घटन�च� म�ठ� तहर�र�च� चळ)ळ च�ल� आह�. प ज�)र त� ब�ह �म�ज�तल� मह�प�प ल�क च�ल)�त आह�त, त�)र तय��चय� ह�त��चय� श'दत�च� क�ह� ब�ह �तर�ल� कध�ह� ख�त� पट�यच� न�ह�. ग�मणय��चय� ध'डग'��न� सहद� �म�ज�त ब�ह ��न�च आज असपIशय��पम� � ब�ज�ल� तनपट�न पडणय�च� प��ग आल�ल� आह�.

तश)�ज�चय� )�ळ� तय�चय� कततयत)�ल� तन र�जय�तभष�क�चय� य�जन�ल� आक�प घ� �र� ब�ह द�शस= ह�त�. ‘कल�त कततय न�ह�त. ’ य� पर�पर�न� पढत)ल�लय� ��त�)र तय��च� प�म�त क त)र�� ह�त�. तय�त र�जक�र � तन स)�=; च'र� नवहत� अ�� म�त नवह�. तश)�ज�न� क�श�हन ग�ग�भट�ल� आ ल�, तर� तय�ल�ह� ��ष��ग =�पट�न =�पट�न �रल कर�)� ल�गल�. त�वह� त� ):ददक र�जय�तभष�क�ल� तय�र झ�ल�. पत�पस�ह�चय� क�रक/द;तलय� )�द�त भट��चय� धम�Kतभम�न�प�क�, तय��च� र�ज�त)षय� र�जक�र � च'र� त)श�ष ह�त�, ह� म'द� लक�त ठ�)णय���रख� आह�. प�श)� र��तळ�ल� ग�लय�म'ळ�, तम�म सहद� �म�ज�)र तहटलरश�ह� ग�जत) �र� आपल� तचतप�)न��च� र�ज�त� आ र�जय�त� ठ�र झ�ल�, आत मर�ठ� छतपत�च� र�जय म�त रटकल�, य�च� तचतप�)न�म�त�ल� त)ष�द )�ट�न, ��त�प�न� मसतक भ � �)�, य�त अन:�रगक अ�� क�ह�च नवहत�.

न�न���ह�ब प�श)� ह�ईपय|त म-ह�ठ� सहद� �म�ज�त तचतप�)न��च� स=�न m�र ख�लचय� दज�Kच� ह�त�. ज'न� द�शसत क-ह�ड�दद मह�र�ष ब�ह तय��न� प�क/ल�ह� घ�त न�त. �त�चय� ज�र�)र न�न���ह�ब�न� अन�क तचतप�)न�तर ब�ह ��चय� म'ल¢श� त))�ह करन आपलय� ज�त�ल� यच�)त म-ह�ठ� ब�ह )ग�Kत �)Kश�षत)�च� दज�K ददल�. र�जय�त� ह�त� आलय�)र क�य ह)� त� चमतक�र घड)त� य�त�! प य� चमतक�र�म'ळ�च इतर �म�ज तचतप�)न��चय� ध�रमक तन ��म�तजक तशरज�र�कड� चमतक�ररक नजर�न� तन भ�)न�न� प�ह ल�गल�. आज� ब�ह ��घटन�च� ख�ळ तनघ�ल� आह�, तर� तचतप�)न�तर ब�ह �म�ज तचतप�)न��कड� ततरपय� नजर�न� प�हन, तय��चय� ��ब�ध�प���न च�र ह�त द�र रह�णय�च� लगबग कत�त, ह� चमतक�र त)च�र करणय���रख� न�ह� क�? आ�ग�ज �त�त)रद सहद� ल�क��चय� मन�त ज� कम�ल कड)� ततटक�र� तनम�K झ�ल�ल� आह�, तततक�च पत�पस�ह�चय� )�ळ� तचतप�)न� �त� तन तचतप�)न �म�ज�त)षय� तम�म मह�र�ष�त m: ल�)ल�ल� ह�त�.

��त�रल� आल�लय� ��क� ररचय� श�कर�च�य�|न� प�)�Kप�र च�लत आल�लय� पघ�त�न'रप बळ)�तर�) मलह�र तचट ���चय� घर� )�द�क प�दप�ज� घ�तल� आत �हपरर)�र भ�जन क� ल�ल पह�त�च, ब�ळ�ज�प�त न�त�न� एकदम ग�मणय�च� च�ड प�टत)ल�. न�ग� द�)र�)�न� )�ईचय� भट��न� तच=�)�न उठत)ल�. तनळक� ठ श�स� =त� (न�त�च� व�ह�) य�न� ���गल�चय� सचत�म र�) पटधKन�ल� भडकऊन उठ)ल�. ��त�र�

‘‘प'णय�कडल� एकज�त तचतप�)न धमK ब'ड�ल�, ब�हणय�च� श�कर�च�य�Kन� )�ट�ळ� क� ल�.’’ अश� आर�ळय� म�र�त �'टल�. पत�पस�ह�चय� दणकय�ल� ब�चक� नच य� श�द पभ�कडच� प�दप�ज� स)�म¢न� घ�तल�, अ�� अ=K ब�)�न, छतपतत, तचट ��, मर�ठ� आत क�यस= पभ� �म�ज य��न� तचतप�)न म�डळ� र�जर�� तशव�ग�ळ� कर ल�गल�. बखर�चय� तनतमत�न� ग��टन� तचट ���ल� आपलय� र�त�ड�न�� कच�र�तच क�म�ल� म�ग)�न घ�तल� अ�लय�म'ळ�, त�=� र�जचय� र�ज तचटत ��चय� तन न�त�, आब� ज�श�, =त� य��चय� गरम�गरम )�दत))�द�चय� कटकट� च�ल� झ�लय�. इतकय�त ग��टच� बदल� झ�ल�. त�वह�तय�न� य� कटकट¢च� म�ळ कतलप'रष ज� न�त�, तय�ल�ह� प'णय�� बदल� करन न�ल�. अश�न� तर� ह� न�त� )�द ��प�ल, अश� ग��टच� आश�.

प न�त� पडल� तन�य�च� मह�म�र. ‘तय�न� सचत�म र�) पट)धKन�ल� श�म�त�चय� म�ग� आत� ब�ह धम�Kच� )�ल� आप च.’ अ�� महत) द�ऊन उठ)ल�. तय�न� श�कर�च�य�Kल� प'णय�ल� ब�ल�)�न ज�ब त)च�रल�. ३-४ )षq ग�मणय�च� म�ठ� द�गल उड�ल�. क�यस= पभ� आत तचतप�)न य��चय�त त~ड�त~ड�, ल�ख�ल�ख� आत म�र�म�र��'द� अख�ड च�लल�. सचत�म र�) इतक� च करन स)स= ब�ल� न�ह�. तय�न� ���गल�ल� न)�न धमKग�= तलहन क�ढणय�च� एक क�रख�न�च क�ढल�. ‘ ’श�कड� तचतप�)न धमK)�र ल�खक मह �न खप� ल�गल�. ‘क�यस= पभ� ह� वतभच�र�तपन श�द�धम आह�त, मर�ठ� श�द आह�त. पत�पस�ह ह� र�ज� सहद�च नवह�.’ अश� ��त�पजनक शबद��न�, बरबटल�ल� हज�र� ज�ह�रन�म� तलहन त� श�कड� ग�)��त ठळक रठक� � तचकटत)णय�च� आत ल�क��न� म�ठ�न� )�च�न द�खत)णय�च� व)स=� क� ल�. प'णय�त

‘ग�मणय�च� अख�र ब�ज)�र� )�जल� आत श�कर�च�य�|न� आपलय�)र न�त� तन ���गल�कर य��न� ’ बळजबर� करन तय��न� ह)� त� तलहन घ�तलय�च� घ�ष � क� ल� आत क�यस=��चय� ब�ज�न� तन Kय द�ऊन,

न�त�, =त�, ज�श� क� प�ल� mतजत क� ल�. मग क�य त)च�रत�! आगह� भट��चय� अ�ग�च� ततळप�पड उड�ल�.

Page 82: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

प'णय�च� र�घ)�च�यK श�स� पभ��चय� )त�न� भ��डत ह�त�. तय��न� सचत�म र�)�चय� (अ)धमK ग�=ल�खन�च� आत ख�ड��ळ ज�ह�रन�मय��च� तनष�ध कर �र� � � �त पतक क�ढल� आत त� श�कर�च�य�Kकड� आत �)Kत प�ठ)�न ददल�. य�च )�ळ� (तड�Zबर १८२६) आब� ज�श� (र�त�ड�न��तल� क�रक� न) य�न� तबगजचय�

‘क�न�ल� य� पतक प��र�च� त)पय�K�� च�)� घ�तल� आत ���तगतल� क/ ��त�-य�हन ��क� रर, ���गल�, क�लह�प�र इकड� क�ह� म�डळ¢न� र�त�दद)� ��रख� ज� य� च�ल� आह�. य�)रन मह�र�ज ततकड� क�ह�तर� ग'प पतव)ह�र करन, तहन�मय�चय� कलम�च� भ�ग कर�त ��)�, तर य�च� ब�द�बसत पह�)�.’ य�च )�ळ� तबगजच� बदल� झ�ल� आत कनKल रkबटK�न आल�. तबगजल� भट��चय� चळ)ळ�च� ममK म�ह�त ह�त�. प त� नव� रkबटK�नल� कश�न� अ� �र? मह �न आब� ज�श�न� त�च ब�तम� च��गल� भरद�र-ततखटम�ठ ल�)�न रkबटK�नल� कळत)ल�. ग�मणय�न� क�ह� जमल� न�ह�, तर र�जक�र � क�रस=�न� करन तर� पत�पस�ह�ल� छळणय�च� न�त� क� प�च� तनध�Kर दद��न आल�.क�यस= पभ��च� स)य�तन Kय

‘‘ध�रमक ब�बत�त आमच� आमह� म'खतय�र, अम'क कर नक� तन तम'क कर नक� ���ग �र� ह� ब�ह क� ? आज)र च�लत आलय�पम� � उपनयन त))�ह )ग:र� त)तध आमच� आमह� ):ददक त)ध�न� कर �र. ब�ह ��च� आमह�ल� जरर न�ह�.’’ ? अ�� बळ)�तर�) मलह�रन� तन Kय घ�तल�. स)तn अतगह�त�च� द�क� घ�तल� आत रठकरठक� चय� ज�ततब��ध)��न� ब�ह ��न� बतहषक�र घ�ल�न, स)तn ):ददक त�न कमq कर�)�, अश� पत� र)�न� क� ल�. प' �, ��त�र� य�=� ग�मणय�चय� द�गल�म'ळ� ख�ळ�बल�ल� श�कड� लग� तन म'�ज� क�यस= पभ� आच�य�|न� स)तn ल�)लय�. ह� तर आग�तच त�ल पडल�! क�ह� ब�ह ��न� य�दल मह�र�ज�कड� तक�र क� ल�. ‘ ’ ज�ततधम�Kत जय�च� त� म'खतय�र अ�� तय��न� सपष जब�ब ददल�. मह�र�ज��चय� प�ठबळ�)रच ह� क�यस=� मगरर झ�ल� आह�त, त�वह� य� छतपत�च�च क�ट� क�ढलय�तश)�य ब�हणय तन ब�ह य��च� तर �प�य न�ह�, अ�� तनध�Kर न�त�क� प�न� क� ल�. ���गल�कर सचत�म र�)�न� असतनय� )र ��रलय�. ज'नय� ग�=��त ख�ड�ख�ड, घ�लघ'�ड, न)�न समIत� तलतह �, क�यस=, मर�ठ� , तजनगर, ��न�र इतय�द¢न� श�द�ततश�द ठरत) �र� ज�ह�रन�म� ग�)�ग�) m: ल�) �, )ग:र� क�म� ज�र�त च�लल�च ह�त�.ग)नKरचय� छ�) �)र भट��च� म�च�K

१८२७ ऑकट�बर अख�र एलदmनसटन आत �र जkन म�लकम म'�बईच� ग)नKर झ�ल�. त� ��त�-य�� मह�र�ज��चय� भ�ट�ल� य� �र, य�च ब�तम� ठ�)�न ��त�र�, ���गल�, )�ई )ग:र� आपलय� खटपट¢चय� कZ द��चय� रठक� � न�त�न� भड�भड पत� र)�न� क� ल� आत कळत)ल� क�, ‘आपल� ���गल�चय� ग�=�च� खट�ट�प आपलय�च अ�ग�)र आल�. श�कर�च�यK स)�म�न� त~डघश� प�डल�, अ��. ल)करच म'�बईच� म'खय ��त�-य�� य� �र आह�त. य� ��ध�त )�ई )ग:र� �मसत रठक� � हज�र द�न हज�र ब�ह म�डळ� जम)�न, ��ह�ब�चय� छ�) �ल� )�ढ� द�)�, ‘ ’श�दधमK परभ� न� अतगह�त घ�तल�, मह�र�ज�चय� प'सतपनय�म'ळ� अ�� ह�त आह�, मह�र�ज ब�ह ��च� द�द घ�त न�ह�त, आमच� ��रख� छळ च�लल� आह�. ��ह�ब बह�द'र��न� ब�द�बसत कर�)�, अश� दmय�Kद ��ह�ब�प'ढ� म��ड�.’ ह� य�क ब�त. द'�र� मन�'ब�, ब�ह ��न� जम� ह�ऊन �दर� तलतहलय�पम� � )�ग 'क� च� ��ह�ब�च� ज�तहरणय�त आ �न आपल� )�ड�)र (क� �चय�? मह�र�ज�चय� क� तचटत ��चय�?) च�ल�न घ�ऊन म�र�म�र� करन अबर घय�)�, तय��त ज� ज�य� ह�त�ल त� ह�त�ल, अ��ह� तनगह कर�)�.* ’’२

न�त�चय� य� पत�न� )�ई, ���गल�, ��त�र�, प' � य�=�ल भट��न� पळय� प�चप�त� खडबड)�त =र�रन उठल�. म�लकम ��ह�ब�च� म'क�म क�र�ग�) त�ल'कय�तलय� त��द'ळ)�ड� ग�)� आलय�च� �मजत�च, सचत�म र�) ���गल�कर�चय� प'ढ�रप �ख�ल�, १० हज�र ब�ह ��च� जम�) म�ठम�ठ�न� आरड�ओरड� आक�श कर�त छ�) �चय� त�ब�ल� गर�ड� द�ऊन उभ� र�तहल�. तय�)�ळ� म�लकमल� भ�ट�यल� ग�ल�ल� रत�द�ट रkबटK�नह� त�=� ह�त�. ब�ह�र भट��चय� घ�ष)�कय��च� ग~ग�ट च�लल� अ�त�न�, रkबटK�नन� य� भट� चळ)ळ�च� इतय=K =�डकय�त म�लकमल� ���तगतल�. म�लकमचय� हज-य�न� ब�ह�र य�ऊन, ‘त'मचय� च�रप�च प'ढ�- ’ य��न� ��ह�ब आत ब�ल�)त�ह�त अ�� ���तगतलय�)रन सचत�म र�), =त�, भडकमकर, आब� ज�श� )ग:र� मह�तम� आत ग�ल�. त�)�त�)�न� ह�त)�र� करन त� मह �ल� - ‘‘��ह�ब, त'मचय� र�जय�त आमह� ब�ह ��च� धमK उचछ�द ह�ऊ ल�गल�. क� � श�सत�च उरल� न�ह�. त� परभ�ल�क! अह�, त� श�द! त� ख'श�ल ):ददक पदत�न� धमKकI तय� करत�ह�त, म'�ज� ल�)त�ह�त. स)तn अतगह�त घ�त�ह�त, आत त� र�ज� पत�पस�ह तय��न� m� � द�त आह�. आमच� श�म�त ह�त� त�)र अ�� करणय�च� परभ��च� छ�त�च नवहत�. ��ह�ब

Page 83: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

बह�द'र��न� त�तड�न� ब�द�बसत क� ल� न�ह�, तर ब�ह धमK र��तळ�ल� ज� �र आत तय�च� ख�पर त'मचय� म�थय�)र m' ट �र.’’

–म�लकम र�ज� पत�पस�ह धम�Kतभम�न� सहद� आह�. तय�चय�कड� ज�.–एक प'ढ�र� ज� ब�ह ��च� धमK ज'म�न�त न�ह� त� क�च� सहद�? त� आह� श�द. श�द�ल� ब�ह ��च� क�य

प)�K? आत ब�ह धम�Kत)षय� तन Kय द�णय�च� तय� श�द�ल� अतधक�र तर� क�य? ज�ग�ज�ग ह� मर�ठ� श�द र�ज� आमह� ब�ह ��च� छळ कर�त आह�. ��ह�ब�न�च आमच� ब�द�बसत क� ल� प�तहज�.

–म�लकम सहद��चय� धम�Kचय� भ�नगड�त आमह� इ�गजल�क ह�त घ�ल �र न�ह�, अ�� आमच� ज�ह�रन�म� त'मह�ल� म�ह�त आह� न�? तश)�य आमह�ल� त'मचय� धम�Kतल� क�य �मजत�? र�ज� पत�पस�ह�कड� ज�यच� न��ल तर प�तडत��चय� ल)�द�प'ढ� ज�. चल� ज�) यह����.

क�य आ�यK आह� पह�. ‘ ’ पत�पस�ह श�द मह �न तय�ल� ब�ह � धम�Kत तन Kय द�णय�च� अतधक�र न�ह�, ‘ ’ अ�� मह �र� ह� )�द�तभम�न� शह� � न सहद'नKय)न अश� आ�ग�ज��कड� धमKतन Kय म�गत�त! प आ�यK त� कश�च�? तय��न� धमK तन Kय नक�च ह�त�. क��ह� करन क�यस= पभ��चय� पकप�त� छतपत�ल� ग�तय�त आ �यच� ह�त�. म'�बई, कलकत� त)ल�यत�चय� अतधक�-य��चय� गgर)�ल� प�त झ�ल�लय� पत�पस�ह�ल� तन तय�चय� स�ह��न�ल� उखड�न ट�क�यच� तय��च� ह�त� ह�त�. ५०-६० )ष�|प�); दतक � सहद��चय� च�त')KणयK व)स=�त जय��न� क�ल�च तनत�त स=�न नवहत� आत द�शस=, क-ह�ड��दद मह�र�ष ब�ह ��चय� प�क/ल� ब�णय�च� जय��च� प�तत� नवहत�, तय� तचतप�)न��न� इर��ल ब�हणय�च� ए)ढ� ददम�ख तमर)�)� य� द��तभकप �ग�ल तय�चय� कपटन�त�च� तय� )�ळ� क� �ल�च =��ग ल�गल� न�ह�.

र�त�द�ट रkबटK�न क�ह� )ष�|न� त)ल�यत�� ग�लय�)र क� पन�चय� ड�यर�कटर ब�ड�Kच� म�मबर झ�ल�. र�ग� ब�प�ज� पत�पस�ह�च� कज� त�=� लढ)�त अ�त�, ब�ड�Kप'ढ� त�. १६ ज'ल: १८४१ र�ज� य�च भट� म�च�Kच�

– ��दभK दशK)�न रkबटK�न मह �ल� This shows that the Brahmins had been even gone so far as to declare that he was no Hindoo and Chintaman Row of Sanghli, a neighouring Brahmin chief, had circulated a manifesto all over Hindostan, saying that he was and enemy to the national faith.*३

( –भ�)�=K य�)रन अ�� दद��न य�ईल क/ र�ज�च� �)Kस)� घ�त करणय�चय� क�म�त ब�ह ��च� पयत ज�र� च�ल� ह�त�. m�र क�य प , ‘ ’ ह� र�ज� सहद�च नवह� अ�� पततप�दन करणय�पय|त तय��च� मजल ग�ल� ह�त�. आत श�ज�रच� ब�ह जह�ग�रद�र ���गल�च� सचत�म र�) य�न� तर �गळय� सहद'स=�नभर एक

‘ज�ह�रन�म� क�ढ�न प'क�र� क� ल� क/ ह� र�ज� (पत�पस�ह) र�ष�य धम�Kच� ):र� आह�.) जनरल रkबटK�न प'ढ� मह �ल�, - This was not the first time that the Brahmins had made similar attempts to procure the interference of the British government…….. I have been thus particular in regard to this case, as it displays how little the parties regarded truth, when the object was to injure or annoy the Raja.

( –भ�)�=K तबट�श �रक�रन� मधयस=� कर�)� मह �न क�ल�हल करणय�च� ब�ह ��च� ह� क�ह� पतहल�च पयत नवह�. य� खटलय�त म� त)श�ष लक द�ऊन प�तहल� आत जय�अ=; तय� ब�ह ��च� उद�श र�ज�ल� प�य कर �, तनद�न तय�ल� तचडत) � ह� ह�त�, तय�=; तय��चय� पक�ल� �तय�च� दकतपत च�ड आह�, त� दद�तच आह�.)

म�लकमन� म�च�K)�लय� १० हज�र भट��न� )�ट�णय�चय� अकत� ल�)�न परत)ल�. प , ��ह�ब�कड� आपल� तखचड� तशजल� न�ह� मह �न हत�श ह� �र� त� )�र नवहत�. ‘सचत�म र�) पटनधKन तय��च� न)�

’ ‘ ’श�म�त आतम ब�ळ�ज�प�त न�त� न�न� mड )��. एक�परर� एक म�लत�! तय��न� अख�र =�ट पत�पस�ह�चय� द�)धर�)र हलल� चढत)णय�च� मन�'ब� क� ल�.द�)ळ�त द�)� तन ग�)भर न�यट�

न�त�-���गल�कर-��पद�य� ग�मणय� भट��च� ध'डग�� क� )ळ छतपत� तन क�यस= पभ��प'रत�च नवहत�. तय�च� झळ ग�)�ग�)चय� श�कड� ब�म �तर��न� आत तचतप�)न ब�म ��न�ह� ल�गल� ह�त�. म'�बईच त)खय�त नगरन�यक श�म�त जगन�= श�करश�ठ ह� )�ईल� त�=Kय�त���ठ� आल� अ�त�न�, त�=लय� भट��न� )�द�क म�त��न� कI ष �स�न करणय�च� तय��न� मन�ई क� ल�. श�करश�टन� त�. १९ तड�Zबर १८२६ र�ज� पत प�ठ)�न पत�पस�ह मह�र�ज��कड� तक�र क� ल�.तय��न� त�बडत�ब चgकश� करन, ग'नह�ग�र भट��न� धरन

Page 84: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

आ )ल� आत अपर�ध�बदल द�ड क� ल�. श�करश�टन� य�गय तय� श�स�म�डळ�च� �ह�य द�ऊन, तय��च� कI ष �स�न प�र प�डल�. झ�ल�, बहम'ख�तपन भट��न� र�ज� द�ड करत� मह ज� क�य? �)Kत ह�ह�क�र उड�ल�! धमKच ब'ड�ल�!पकर १३ )�पत�पस�ह�च� ब�ह ��न� आवह�नह� अ�� क� झ�ल�?

र�ष�ल� स)�सथय तन श��त� तमळ�ल�, तय�च� म'ल'खतगर�च� ब�ह�रच� व�प ब�द पडल�, आपल� घर, श�त)�ड�, ध�द� बर� क/ आप बर� अ�ल� ��क' तचत ����र� तस=त� आल�, मह ज� �म�जन�तत, धमK, द�)द�)ळ� , रढ� य��च� प�कळ =�र म�जत)णय�च� उपद�प ल�क��न� �'चत�त. शहर��प�क� ग�)�त तन ग�)��प�क� ख�ड�त कज�, त�ट� भ��ड �, दmय�Kद�आय�Kद� य��च� ध'म�क� ळ m�र ज�र�त च�लत�. क�र , त�=लय� ल�क��न� m' र�द m�र आत उद�ग क�ह�च न�ह�. क� पन� �रक�रन� मह�र�ष�चय� र�जक�र �च� ����र आट�पलय�)र, आमच� म'ल'खतगर� क�यमच� ब�द पडल�. ठर�)�क त�रख�ल� पग�र घ�ऊन तन)��तप �न� ����र कर �-य� न�करम�नय��च� )गK )�ढत ग�ल�. �द�नकद� जय� म-ह�ठ� ज)�न��च� घ�ड�)र म��ड, क� बर�ल� तल)�र, प�ठ�)र ढ�ल तन ह�त� भ�ल�, त� ��र� आत� घर�घर म�श� म�र�त ब�ल�. ब�ह , मर�ठ� , क�यस= पभ� तम�म एक� �क �म�ज��तल� अ��म� आत� आपलय� प�य�प'रत� प�ह ल�गल�. तय��च� ज�तIत)�च� भ�)न� तन स)र�जय�च� अतभम�न न�ह��� झ�ल�. मह �न त� ��र� �म�ज�'ध�र �चय�, )चKस)-स=�पन�चय� आत धम�Kतधक�र-श�धन�चय� ऐद� m� द��त पडल�. त� =�र क� म� =�र? )�द�क�च� अतधक�र मल� क� न��)�? त� क� रटक�ज� मल� त� न�क�र �र? ब�ह जर बहद�)�चय� त~ड�प���न आपल� उतपत� ���गत�त, तर आमह� मर�ठ� =�ट च�द ��य�Kचय� र�त�च� अस�ल )�शज! मर�ठ� म�डळ� तर �प क' ळ� तन शह�ण ) क' ळय��चय� )�द�तच र�गल�. क�यस= पभ��च� ह�च अ)स=�. ज�)र म'ल�खतगर�, लढ�य�, र�जक�र � तय��चय� म�ग� अख�ड ल�गल�ल� ह�त�, त�)र आप कततय क� श�द य�च� श�ध घ�णय�च� तय��न� श'दह� नवहत�. प त� व�प खल�� झ�लय�)र, कततयत)�चय� आज�पत����ठ� श�कर�च�य�|चय� तन श�स�प�तडत��चय� खड�)��)र ल�ख� रपय�च� श� त� =�प� ल�गल�. तय��न� घर�द�र�, श�त)�ड� इन�म द�ऊ ल�गल�.मर�ठ�म�डळ खडबडल�

तचतप�)न आत क�यस= पभ��चय� ग�मणय�चय� त�ट�त, ‘‘ब�ह ��न� कल¢त कततय न�ह�त.’’ य� म'द�)र त)श�ष ज�र ददल� आत तय�च� �गळ�कड� ज�र�न� प'क�र�ह� क� ल�. ��त�-य�च� ब�ह ��न� तर र�ज)�ड�तलय� प'ज�र� भट��न� )�द�क प�ज�अच�K तन त)ध� करणय�च� �क मन�ई क� ल�. मर�ठ� ल�क��न�ह� आपलय� प�च��चय� �भ� भर)�न, ‘ ’ मह�र�ज��कड� तक�र� न�लय� क/ कल�त कततय न�ह�त ह� ब�ह ��च� घ�ष � आमह�ल� बदन�म�क�रक )�टत�. �रक�रन� तय�च� ब�द�बसत कर�)�. )�द�कब�द¢च� घ�रपड आपलय� द�)घर�तच घ'�लय�म'ळ�, पत�पस�ह�न� ह� )�द ध��ल� ल�)णय���ठ� क� बर क�ल�. र�जयक�रभ�र�च� व)स=� आत� �'रळ�त ल�गल� ह�त�. ग��ट आत तबगज य� द�न रत�द�ट��च� =�ट ब�ड�Kपय|त अन'क� ल अतभप�य ग�ल� ह�त�. ‘ ’ त�वह� छतपत��कट अतखल मर�ठ��न� श�द मह �न तह त) �-य� भट�ब�म ��च� ख�ड म�डणय�च� पत�पस�ह�न� तन�य क� ल�. य���ठ� त�ज�)र, मह:��र, क�लह�प�र, न�गप�र आत त)श�षतn उद�प�र य�=�ल आपलय� न�तलग (?) र�जघर�णय�त क� तय� पदत�न� धम�Kच�र ह�त�त, य�च चgकश� करणय���ठ� रत�द�ट�म�mK त पत� र)�न� क� ल�. उद�प�रचय� र�जघर�णय�श� भ��लय��चय� घर�णय�च� )��तशक ��ब�ध*१ ज�डणय�च� क�म तश)�ज�न�च करन ठ�)ल�ल� ह�त�. तय�च� ज'न� क�गदपत आत� दपर�त�न ब�ह�र क�ढणय�त आल�.

पत�पस�ह�च� ह� खट�ट�प च�लल� अ�त�न�च, सचत�म र�) ���गल�कर�न� श�दत)�ल� ��मतत द� �-य� तश)�ज� ��भ�ज� श�ह य��चय� बन�)ट क: दmयत� तय�र करन तय��च� ग)ग)� �गळ�कड� क� ल�. बन�)ट बखर�, य�द� पत� तन श�कर�च�य�|च� आज�पत� य��च� भ�णड�ळ�चय� भ�णड�ळ� पट)धKन mv कटर�त�न ब�ह�र पड� ल�गल�. ख�ट� तशक� कर �र� ब�ह क�र�ग�रह� श�णड� झटक� न प'ढ� �र��)ल�. पत�पस�ह�चय� उच�टन���ठ� प'ढ� य� क�र�तगर��च� m�र उपय�ग झ�ल�. तश)�य रत�द�ट�चय� ह�प���त ब��न, प'णय�हन य�त�ल तय� न�त�चय� ��चन� तन इष�र� लक�त घ�ऊन, तय�पम� � र�ज�ल� र�जक�र � प�च�त पकडणय�चय� क�र)�य� कर �र� ज�श�, भडकमकर, दकब� म�डळ ड�ळय�त त�ल घ�ल�न दकट�ळ� तनम�K करणय�त गढल�ल� ह�त�च.

Page 85: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

अतखल भ�रत�य प�तडत��च� �भ�.पत�पस�ह�चय� ��गह� मर�ठ��चय� कततयत)�च� प'रसक�र कर �र� क�गदपत दकत�ह� अ�ल�, आत

तय��चय� ज�ड�ल� उद�प'र�दद रठक� �हन ):ददक आच�र��च� पर�पर� त�द कर �र� आ ख� दकत�ह� रम�ल आल�, तर� तप��ट�पम� � ख)ळल�लय� दतक � ब�ह ��च� �मज�त त�)ढ�न� ह� � शकय न�ह�, अ�� प'र� त)च�र करन, पत�पस�ह�न� अतखल भ�रत�य श�स� प�तडत��च� एक मह��भ� )�दगसत म'द��च� अख�र ज�ह�र तन Kय द�णय���ठ� ब�ल�)णय�च� ब�त क� ल�. रत�द�ट�चय� �ललय�न� �गळ�कड� म�ठम�ठ� प�तडत��न� तनम�त � ग�ल�. त'मच�ह� क� क� श�स� प�तडत ब�ल)�यच� अ�त�ल त� ब�ल)�, प�तडत��च� मह��भ� ज� तन Kय द�ईल त� द�घ� पक��न� तबनशतK म�नय कर�)�, अ�� मह�र�ज��न� ब�ह ��न� कळत)ल�. तनम�त �चय� पत���बत एक ��चन�ह� �)�|न� प�ठत)णय�त आल�, –त� अश�

‘‘श�स� म�डळ�प:क/ श�स ज� तय�� क� � श�सतन Kय त)च�ररल� आ�त� य�=�=K ���ग�)�. ल�भ�न� कक)� भय�न� कक)� प'� �र�च� मज;न'रप ���ग� नय�. जय� ज�त�� ज� त)तहत ) बहत ग�=�च� ��मत� अ�� ���ग�)� ) य�पम� � आप प�हन द'�र� त)द�न�च� �भ�त घय�)�. य� उपर त)पर�त श�स�=K ���तगतल� आ�त� तय�� तन Kय�च� �भ�त ब�ल�ऊ नय� ) तय�च� श�स�=K ऐक� नय�. अ�� ल�क�च� �रक�र गरज ठ�) �र न�ह�. य�पम� � ज�ह�रन�म� करत)ल�. ब�ह �न� दहशत ) भय [ब�ळग� नय�.] मह�र�ज�च� मरज� ज�ईल अ�� ���ग �र� लब�ड दmत�र [तय��च� ऐक� नय�.]’’

अख�र मह��भ�च� दद)� उज�डल�. [�न १८३०] आन�ग~द�, अर � ��स=�न, च��द�य पट , मह:��र, त�ज�)र, त�ल)द�श, चरकल ��स=�न, क�च�, )Zक/प�र, त)द�नगर आत मह�र�ष�तलय� अन�क रठक� ��हन श�कड� श�स� प�तडत ��त�रल� आल�. पकभ�द मन�त न आ त� मह�र�ज��न� द�ह�कडचय� प�हणय��च� य=�य�गय �रबर�ई ठ�)ल�. य�प�); ��त�-य�त ए)ढ� म�ठ� धमKतन Kय पररषद कध�च भरल� नवहत�. त� पह�णय���ठ� ग�)�ग�)च� हज�र� ल�क आह�. मर�ठ� कततय��तmq त)ठल �ख�र�म ऊmK आब� प�र�न�� य� च��दश� �य क�यस= पभ� श�सतय�च� )�द���ठ� पम'ख मह �न न�म �क झ�ल�. आब� प�र�न�� ह� m�रश�त तर तनप' ह�त�च, प ��सकI त�तह� प�र�गत ह�त�. तय��च� द�न श�स��च� अधययनह� झ�ल�ल� ह�त�. क�यस= पभ��न� श�द ठरत) �-य� ब�ह पक�न� प�र�न���चय� न�म 'क/ल� आक�प घ�तल� न�ह�, क�र प�र�न����च� श�स� मह �न क/त; च��गल�च झ�ल�ल� ह�त�. मह �न जमल�लय� �)K प�तडत��न� तय��च� स)�गत क� ल�. त)रद पक�न� )�दश�स��पन र�घ)�च�यK गज�नदगडकर य� अतय�त त)द�न प�तडत�ल� आपलय�तmq उभ� क� ल�. ��त�-य�चय� ��सकI त प�ठश�ळ�त द�घ� पक��च� )�द ल�ख� पदत�न� दकतय�क दद)� च�लल�. र�ज प�)Kपक उतरपक ह�ऊन )�द ��रख� र�गत ह�त�.

श�)ट� द�नह� ब�ज� त)च�र�त घ�ऊन प�च आपल� तनक�ल द� �र त� दद)� उज�डल�. प�कक��च� प�ठश�ळ�ज)ळ त�ब� गद; उड�ल�. प'णय�प���न ब�ळग�)पय|तच� हज�र� ब�ह तनक�ल ऐकणय���ठ� आल� ह�त�. आपलय� त)रद तनक�ल द� �र��च� ��धलय�� ड�क/ m�ड�न ��ड घ�णय�च� त)द� भट�तभक'क��न� च��गल� अ)गत अ�लय�म'ळ� , आत अतलकड� न�त�क� प�चय� त=� तच=�)णय�ह� अ�लय�च� मह�र�ज��न� �मजलय�)रन, मह�र�ज स)तn न�गव� तर)�र�न� प�ठश�ळ�चय� प'ढ� ब�द�बसत���ठ� दmरत ह�त�. बळ)�तर�) ��न�पतत आपल� तन)डक mgज घ�ऊन ब�द�बसत�ल� उभ� ह�त�च. तश)�य रत�द�ट रkबटK�न य�न�ह� आपल� टप� र�त�ड�न��ज)ळ तय�र�त ठ�)ल� ह�त�. �रत�श�)ट�, प�च�न� मर�ठ� कततय आह�त अ�� २४ त�द��त�च� तनक�ल ज�ह�र क� ल� आत आब� प�र�न����चय� प��तडतय�च� म�ठ� )�ह)� कल�. तय��तल�

–mक ९ तन)डक त�द��त य�=� द�त� (1) श�परश'र�म�न� एक)�� )�ळ� पIथ)� तनnकततय करणय�च� पयत क� ल� तर� क� वह�ह�

कततय��च� अभ�) झ�ल� न�ह�.(2) जय� कततय��च� परश'र�म�न� )ध क� ल� न�ह�,तय��च� ):ददक कमK तय�न� ��डत)ल� न�ह�.(3) ननद�न�तर कततय��च� अतसतत) ह�त�.(4) �'तमत�न�तर कततय��च� अतसतत) ह�त�.(5) र�जयकत�K ज� र�ज� तय�� ):ददक म�त��न� र�जय�तभष�क ह�त�. �बब तय�न� त�)ढ� ):ददक कमK

कर�)� ) इतर कततय��न� कर नय�, अ�� न�ह�. तर क� तय�ह� कततय��� ):ददककमK त)तहत आह�.

Page 86: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

(6) ��त�र�, च�द� (त�ज�)र), न�गप�र ) कर)�र य�=�ल र�जघर�णय�च� म�ळ एक अ��न, य��च�कड� ऋग)�द�)रन कमK च�लत�. च�द�� अतग त�द अ��न, स)तn र�ज� [तश)�ज�मह�र�ज] ब�ह ��� अगgकर द�त�त ) श�स�धययन कररत�त. कर)�रह� )�द�ककमK च�लत आह�.

(7) नमKद�पतलकड� कततय��कड� यज')qद�)रन कमK च�लत�. उद�प'र�� अश�च )तह)�ट आह�. ��त�-य�� यज')qद� कमK मह�र�ज��न� �'र कर�)�.

(8) कततय��� म�त'लकनय� त))�ह )जयK न�ह�. (9) कततय��� स)ज�त�त एकप�त� भ�जन करणय�च� च�ल आह�, तर� ):ददक कम�K� ब�ध य�त

न�ह�.य� तन Kयपतक�)र द�नह� पक�तलय� तमळ�न १९ प�च��चय� �ह� ह�ऊन ह� मह��भ� बरख�सत झ�ल�.मह��भ�न� तन Kय ददल�. ‘ ’ तर� त�)ढ�न� ज� क� स)�=K पर�=K ह�न� करणय�� क� प�य�)र उभ� अश�

‘ ’ न�त� ���गल�)र पभIतत द'मKतत ब�म ��च� �मज�त ह� �च शकय नवहत�. एकट� ध�रमक क�लद��ड�न� क�म ह�त न�ह��� प�हन, तय��न� आत� र�जक�र � कटब�ज� रचणय�च� ब�त क� ल�. खर� प�तहल� तर ब�ह ��च� धमKत)षयक आक�प क� वह�ह� प�म�त क नवहत�. आज न�ह�त तन प'ढ� अ� � शकय न�ह�. धम�Kचय� कळकळ�प�क� पततपक�ल� �म�ज�चय� �म�र तह क� क'द ठर)�न, र�जक/य क�त�तह� तय��न� न�ल�यक ठरत)णय�च� तळमळ त)श�ष अ�त�. ह� ��धणय���ठ� ग�मणय�च� हतय�र ब�ह ��न� प�); मनम'र�द )�परल�. �धय� ब�हणय�ल� ज'नय� ब�ज�र�तह� क� � ह�त� धर�त न�ह�, तर ग�मणय ह� च�ज क�य, य��च� क� चgकश� करत�?पत�पस�ह�च� ज�तत-�'ध�र �मह��भ�चय� तन Kय�न� पत�पस�ह एकदम श�m�रल�. तय�ल� आपलय� भ��ल� घर�णय�च� पततष�

अत�न�त )�ट� ल�गल�. ‘ ’ उद�प�रकर�न� आमह� त'मह� एक अ�� तन)�Kळ� ददलय�म'ळ� , स)तnचय� न�)�म�ग� त� ‘ ’ त���द� र�ज� भ��ल� अ�� न)� प�ल'पद ज�ड� ल�गल�. तम�म मर�ठ��न� तय�न� कततय ठर)�न घ�तल�, तर� सशद�, ग�यक)�ड आत अकलक�टकर य��न� त� कम� ल�खणय�च� अटह�� कर ल�गल�. त� तय��न� ‘ ’ क' ब� मह � ल�गल�.

‘‘आल�कड� क' ब� )ग:र� प:क� कर� ह�ऊन य� ज�त�त दmत�र करन ब�टत)त�त. (��यररक� करत�त) ह� जह�लय�� धमK र�ह �र न�ह�.... सहद'स=�न�त स�द� )ग:र� क' ब� ल�क आह�त तय�� त�क/द ज�ल� प�तहज�... ग�यक)�ड�च� ��यर�क कर तर क���त म�त�गमन क� लय�च� प�तक.’’ अ�� तय�च� त)च�र भडक� ल�गल�. तय�म'ळ� , मर�ठ� मर�ठ��त त)त'ष�च� त)ष प�र ल�गल�. पत�पस�ह�न� क' ब� ठरत)ल�लय� मर�ठ��श� ��यर�क कर �र�)र त� बतहषक�र�च� ज�ह�र प'क�र� कर ल�गल�. उद�प�रकर��त)षय� तय�ल� इतक� क�ह� प�नह� m' टल� क/ आपल� एक' लत� एक म'लग� ग�जर�ब�ई तहल� ततकडच� रजप�त )र श�धणय���ठ� आत ततकडचय� म'ल� इकडचय� मर�ठ� य')क��न� लग�त द�णय�चय� खटपट���ठ� तय�न� हज�र� रपय� खच�Kन अन�क श�सतय��न� रजप'त�नय�त र)�न� क� ल�. m�र क�य, प )रतनत�त� ह�णय�चय� प�);च तय�न� ग�जर�ब�ईचय� लग�त क� क� �ल� क�य क�य आह�र द�यच�, क� �ल� तनम�त � प�ठ)�यच�, प�हणय��च� �रबर�ई कश� ठ�)�यच�, क� क� ��ह�ब��न� ख�� तनम�त � प�ठ)�यच�, य�चय� तपश�ल)�र य�द�ह� तय�र क� लय�. ‘‘य� द�शच� ब�ह �च� द�ष कम�Kत)षय� आह�.’’ मह �न उद�प�र कन�Kटक�त�न ब�ह आ त)णय�चय� य�त�य�त� त� कर ल�गल�. ��र��श, ज�तत�'ध�र �चय� ब�बत�त पत�पस�ह अतलकडचय� अmग�त सत�नचय� अम�न'लल���रख� ब�m�म भडकत ज�ऊ ल�गल�. स)क' ळ�च� =�र)� अट�ह���न� ग�ज)� )�ज)� ल�गलय�म'ळ� , ब�क/चय� मर�ठ�न� तय�चय�त)षय� आदर )�ट�न��� झ�ल�. त� तय�च� मन�तलय� मन�त ततटक�र� कर ल�गल�. एकद� एक कछ)� कततय पत�पस�ह�चय� भ�ट�ल� आल�. त� ग�यक)�ड�कड� न�कर�ल� ह�त�. आध� त� तय�च� भ�टच घ�ई न�. प'ढ� भ�ट घ�तल� त�वह� तय� कछव�न� ���तगतल�, ‘‘आमच� घर�णय�प:क/ क� � प'रष च�कर� कररत� क�ठ�ह� ग�ल� तर� ��त�र� मह�र�ज कक)� उद�प�र र� �ज� कक)� कछ)� र�ज� य� ततह�ख�र�ज क�ठ�ह� म'जर� जतमन�� ह�त ल�)�न कर�)य�च� न�ह� आ�� तशरसत� आह� ) घर�णय�त�ल हक� मह� आह�. म� ग�यक)�ड�प��� च�कर�� आह�, पर�त' त� क' ब� ल�क, �बब र�मर�म म�त कररत�, म'जर� कर�त न�ह�. आमह�� य� ल�क��न� ल�ख� रपय� ददल� तर� य��च� ��यर�क कर �र न�ह�, ) य� � आमह� ल�क��च� म'लग� म�तगतल� आ�त� तर)�र��� प��ग पड�ल. �रक�रच� ) आमच� ज�त एकच आह�.’’ इतक� ���गत�च त���द� र�ज� भ��ल� पत�पस�ह मह�र�ज तय�चय�)र तनह�यत ख�ष झ�ल�. तय�ल� तन

Page 87: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

तय�चय� बर�बर आल�लय� इ�म�ल� श�ल�, प�ग�ट� तन प�च)�� रपय� इन�म ददल�. ग�यक)�ड�चय� पदरच� क� क' ठल� एक तशप�य�, प तय�ल��'द� छतपतत म'ल�खत द�त� तन तय�चय� �नम�न करत� आत आमह� ज)ळचय� मर�ठ� ब��ध)��न� क' ब� ल�खत�. य� ब�तमय� ब�ह�र m: ल�)त�च अकलक�टकर भ��ल�, ग�यक)�ड, सशद� )ग:र� म�डळ� पत�पस�ह�च� द�ष कर ल�गलय�� न)ल न�ह�. अन�क खटपट� क� लय� तर� ग�जर�ब�ईज�ग� )र उद�प�रचय� य')क��गह�त तमळ� न�. त�वह� १० तड�Zबर १८३४ र�ज� ततच� त))�ह यश)�तर�) ग'जर य�श� ��त�र� य�=� =�ट�त ��जर� क� ल�.

य� अ�लय� भ�नगड�त पत�पस�ह�च� लक ल�गलय�म'ळ� आत तय�चय� आज�ब�ज�च� दद)� mड �� तचट ���दद क�रभ�र� तय�च m� द�त गकK झ�लय�म'ळ� , आपलय� त)रद ब�ह�र क�क�लय� क�रस=�न��चय� हणड� उकडलय� ज�त आह�त, य�च� क� �ल�च द�द ल�गल� न�ह�. १८३२ चय� ज�न�)�र�त रत�द�ट रkबटK�न ग�ल� आत तय�चय� ज�ग� कनKल लkडत)क आल�.पकर १४ )�न�त�क� प�चय� क�रस=�न��च� उभ�र �.

�न १८३२चय� ज�न�)�र�त लkडत)क ��त�-य�ल� र�त�द�ट आल� आत म�च�Kत लkडK कल�अर म'�बईच� ग)नKर झ�ल�. य� )�ळ� प'णय�चय� दपर�त ब�ळ�ज�प�त न�त�च� भ�) m�र )ध�रल�ल� ह�त�. म'�बईचय� क�त�ल�त ग)नKनर�च� ज� ग�र� �लल�ग�र ह�त�, त� कट� ��म�जय)�द� सपड�च�. न�त� ���गल�कर म�डळ� ध�रमक चढ�ईचय� ब�बत�त पर�भ�त झ�लय�म'ळ� , तय��चय� ��त�प�च� प�र त))�क�च� नळ� m�ड�न ब�ह�र पडल�. पत�पस�ह�ल� र�जक�र � च�प�त च�चणय�च� तय��न� व�ह रचल�. न�त�न� म'�बईकर ग�-य� �लल�ग�र��न� भ�ट�न, तय��न� छतपततत)रद तच=�)ल�. ‘जत आत �च�) य� द�न तनप'ततक जह�तगरद�र��न� दतक घ�णय�च� पर)�नग� छतपतत द�त न�ह�, य�त तय�च� ह�त� तय� जह�तग-य� आपलय� र�जय�ल� ज�ड�न घ�णय�च� आह�. अश� �गळय� जह�तग-य� ��त�-य�ल� ज�डलय� ग�लय�, तर =�ड�च दद)���त ह� र�ज� आ�ग�ज��न� भ�र� ह�ईल. तहन�मय�च� कलम ��ददगध आह�. जह�तगरद�र��)र आपल� हकमत, ह� र�ज�न� ब�ल�ल� अ=K च'क/च� आह�.’ )ग:र� तच=�)णय� द�ऊन, न�त�न� तय��न� रत�द�ट�कड� तहन�मय�चय� म'द�त)षय� ख'ल��� म�गत)णय�� ल�)ल�, ल�डत)कन� ��र� क�गदपत प�तहल�, ग��ट आत अलतपषन य��चय� )�ळचय� )तह)�ट�चय� न~द� तप��लय� आत मह�र�ज��च�ह� त)च�र घ�तल�. ‘जह�तगरद�र ह� मह�र�ज��च� कद�म प�);प��नच� म��डल�क, तय��)र �त� मह�र�ज��च�,’ अ�� ल�डत)कन� जब�ब प�ठत)ल�. ग)नKरच� ��क� टर� तन �लल�ग�र य��न� तय�)र त)रद मत द�ऊन, जह�तगरद�र��त)षय� तहन�मय�च� कलम�च� अ�� अ=K ल�ग �च शकय न�ह�, त�� त� ल�)�च नय�, अ�� अतभप�य द�ऊन पकर ख�� कल�अर ग)नKरप'ढ� ठ�)ल�. ह� बड�ल�ट मह ज� श'द �ह�ज�र�) अ�त�त. �लल�ग�र तन ��क� टर� ���गत�ल त� तय��न� ड�ळ� तमट�न ��मत. त)श�ष ख�ल प�णय�त ज�यच� तय��न� जररच क�य? ग)नKरन�

‘पकर �)र य�S ’ � मह �न �ह� ठ�कल� आत पकर परत ��त�-य�ल� आह�.छतपतत आत आ�ग�ज य��च� तभन मन�)Iतत.

य� रठक� � आपलय�ल� पत�पस�ह आत आ�ग�ज अतधक�र� य��चय� मन�रचन�तल� mरक लक�त घ� � अगतय�च� आह�. पत�पस�ह�ल� )�ट�, आपलय� प�)Kज��न� कम�)ल�लय� अm�ट र�जय�तल� एक =�डक��� त'कड�च आपलय�ल� ल�भल�. अलतपषन�दद म�डळ¢न� =�तरम�तर करन )चनभ�ग क� ल�. आ�ग�ज��न� )�ट� क/ आमह� पत�पस�ह�ल� न)�न र�जय ददल�. आ�गठ�च द�ख)ल� अ�त� तर ह� क�य करत�? अ=�Kत आमच� तय�चय�)र उपक�र आह�त. पत�पस�ह�ल� )�ट�यच� क/ चल�, त'कड� तर त'कड�. प आत� प�)Kज����रख� क�ह�तर� पर�कम कर�)�, म-ह�ठ� र�जय र�ख�)�, धमK )�ढ)�)�, न�)लgक/क कर�)�, शकय तर र�जयह� )�ढ)�)�. प प'ढ� प'ढ� पह�त� त� आपलय� जह�ग�रद�र��पम� �च क� पन� �रक�र आपलय�ल�ह� त�ट�ख�लचय� म��जर�प�क� अतधक ल�ख�त न�ह�, अ�� तय�ल� दद�लय�म'ळ� , त� मन�तलय� मन�त चडmरड� ल�गल�. ग��ट, तबगज, रkबटK�न ��रख� रत�द�ट आत अलतपषन म�लकम��रख� �भय तन कन)�ळ ग)नKर र�ज�चय प�)K ख�नद�न�ल� तन ):भ)�ल� ज� �न, तय�चय�श� तमतत)�न� )�गत. तय�च� न�हम� गgर) करन तय�ल� ��त'ष ठ�)�त. प तय��चय�म�ग�न ज� त)ल�यत� म�डळ� क�रभ�र�)र आल�, तय��न�, ह� मरगठ�च� र�जय तनम�K करणय�च च�क झ�ल�, आयत� �ब�ध �लग पद�श क� पन�चय� ह�त�त आल� अ�त�, प�);चय� कचय� ददल�चय� अलतपषन�ददक��न� उग�च ह�तच� ��डल�. आत� त� क�यमच� ख�ल��च क� ल� प�तहज�, अ�� )�ट� ल�गल�. तश�च न�त���रखय�च� तच=�) � तन ट'मणय� तय��चय�म�ग� ��रखय� च�ल�.

Page 88: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

जह�तगरद�र��त)षय� तहन�मय�च� कलम �रळ तन उघड अ�त�, तय�)र त� ग)नKर�न�च आक�प घय�)�, त�वह� क�य कर�यच�? मह �न मह�र�ज��न� ड�यर�कटर ब�ड�Kकड� य� )��धय��च� अप�ल करणय�च� ग)नKरकड� पर)�नग� म�तगतल�. नश�ब क/ लkडK कल�अरन� त� पर)�नग� ददल� आत तय�चय�म�mK त र�ज�च� अप�ल त)ल�यत�ल� र)�न� झ�ल�.

ड�यर�कटर ब�ड�Kच� पत�पस�ह�त)षय� m�र अन'क� ल अतभप�य अ�लय�म'ळ� , तय��न� जह�ग�रद�र��)र�ल तय�च� म��डतलकत) तनस��ददगध ठर)�न, त�� जब�ब म'�बईल� प�ठ)ल�. प जब�ब इकड� आल� तन कल�अर ग)नKर बदल�न तय�चय� ज�ग� �र रkबटK ग��ट झ�ल�. (म�चK १८३५) अ=�Kत ब�ड�Kच� जब�ब त��च पड�न र�तहल� म'�बईचय� कच�र�त m�यलय��चय� दढग�र�ख�ल�. आपलय� अतभप�य�ल� ध'डक�) �र� जब�ब ��क� टर� तन �लल�ग�र कश�ल� उज�ड�त आ त�ल? तश�त तय��च� क�न च�) �र� न�त� प'णय�हन म'�बईल� ��रख� ख�ट� घ�ल�तच ह�त�. कल�अरचय� अमद�न�त न�त�न� म'�बई �रक�रचय ख�� क�रभ�-य��)र आल� )जन च��गल�च पस=�तपत करन ठ�)ल� ह�त�. न�त� मह �ल त� तबनब�भ�ट ह�त अ��. ह� ग)ग)� च�ह�कड� m: ल�)त�च, र�जयक��त�चय� क�ळ�त जय��च� न'क��न� झ�ल�ल� ह�त�, अ�� ल�क न�त�चय� )�ड�त गद; कर ल�गल�. त� म�ग�ल तततक� प:�� तय�ल� द�ऊन, आमच� ए)ढ क�म करन द�, अ�� ���ग� ल�गल�. न�त�च� गह य� )�ळ� कम�ल उच�च� अ�लय�म'ळ�, म�गलय� प'ढलय� दर)�ज�न� लकम� तय�चय घर�त तघ��डघ�ईन� घ'�� ल�गल�. म'�बईच� ��क� टर� तन �ललग�र, ब�ड�Kचय� तन Kय�म'ळ� पत�पस�ह�)र द�तओठ ख�ऊ ल�गल�.न�त�क� ट�च� श�ग �श�.

र�ज�त)रद ग)नKर�चय� कच�र�ल� बगल�च म�रनच न�त� =��बल� न�ह�. आ�ग�ज��त)रद दmत�र क� लय�चय� आर�प�ख�ल� पत�पस�ह�ल� च�चणय�च� तय�न� म�ठ� ग'पकट तय�र क� ल�. य� कट�त हज�र� ब�ह प'त प:�� च�रन तय�न� क�म�ल� ल�)ल�. य�च� पतहल� च' �क मह ज� हरर सतबकप�त न�)�चय� एक� इ�म�च� पत�पस�ह�चय� न�)�न� म'�बईहन आल�ल� पत म��ल�)�ईक आह�. पत�पस�ह�न� तय�तल� इ��ल त�. १३-१०- – १८३४ चय ड�यर�त तलतहल� त� अ��

‘‘अद�लत�च� ��ह�ब�बर�बर क�लह�प'र�� आमच� र)�नग� ज�ल�. त�=�न परत आलय�)र ग)रनर द�प�ड�� आल�. �बब त��च प'ढ� ग�ल� त� आज� ज�ल� क/ इ�द�र द��� ज�)�. त� �मय� बहत य�त क� ल� क/ र�जश� ब�ल���ह�ब भ��ल� ) ग�स)दर�) दद)� कक)� र)ल�ज� सलग�ज� क��कर य�त�न क� �च� तर� य�क��त� भ�ट ह�ईल. तय�जप��� न)ल त)ष�श �मज�ऊ. तय�द�र� म�ह�र�ज�� तन)�दन ह�ईल. पर�त' भ�ट�च� य�ग आल� न�ह�. आत अद�लत�च� म�डळ� तनकड�न� ब�नक�ट�� ग�ल� त�=� m' र�त प�हन ह� पत तलतहल� आह�. तय�� हल�च� क�यद� त)ददतच अ�त�ल. ह� पत य�क��त� आप उभ�यत� ) ब�ळ���ह�ब प�हन मन�� आलय�� य�त त)र�न� कर�)� तर� प'ढ बहत उपय�ग� पड�ल. तय�� म'�बईत ड�कतर इ�तमट ��। आह�त, तय��च� अतय�त स�ह करन घ� �.पत� तलतहत� तय�पम� � ��धय करन घ� �. त� मजक� र रघ'न�= र�म ज��� ):द ह� ��ह�ब�च� क�रभ�र� ल�भ�त�ल आह�त, य�च� ह�त�न पररसm' ट न ह�त� क�यK ह�ईल. तय�� �रक�रन� य�क पत��ह�ब�� प�ठ)�)� क/ त'मच� क�रभ�र� य�च� क�र आह�. तय�� ��त�-य�� प�ठ)�)�. य�त )कK ड आद�लत�च� ��ह�ब�च� )ग:र� इषत) आन�य�� ह�ईल. ):द य�� क�ल�प'रकर छतपतत न� �र. तय�च� प�); म'द�म क�रक� न प�ठ)�)�. ह� उद�ग क� ��च कळ� नय�. आपल� ब'ध�न�च तल। (तलतहल�) महम�न पत तलह�)�. य�प। �रक�रच� न�)� पत, ) ��न�पत�च� न�)� तल। (तलह�)�) तय�त क/ ब')���ह�ब [पत�पस�ह�ल� ब')���ह�ब अ�� मह त अ�त.] म�ह�र�ज य�च� पत त'मच� ल�ख�ट�त तभडल� त� य�क��त� मह�र�ज� उभय ब�ध�� �मज�ऊन त)र�न� करन घय�)� ) ग�स)दर�) दद)� य�� नमसक�र ���ग�)�.’’

क� क' ठल� हरर सतबकप�त आत त� मह�र�ज��न� ह� ग'प पत प�ठ)त�! र�जक�र �च� ग'प, अगद� तजवह�ळय�च� �लल� द�त�! अश� पत��च� ह�त� क�य, ह� ख'ल�श�न� ���ग�यल� नक�च. पत�पस�ह�न� त� पत ब�ळ���ह�ब ��न�पत�चय� हसत� रत�द�ट ल�ड)�ककड� प�ठ)�न ददल�. आत� पत�पस�ह�ल� �मज�न आल� क/ आपलय�ल� ख�ड�त घ�लणय�चय� क�र)�य� क�ठ�तर� तशजत आह�त.इ�ग�ज ततत'क� ��म�जय)�द�

�र रkबटK ग��ट य� घ'मय�, खट�ळ तन द'ष ग)नKर�चय� न�)�न�च म'�बईच� ग��ट म�तडकल कkल�ज स=�पन झ�ल�ल� आह�. य�च� जनम सहद'स=�न�तच �न १७७९ ��ल� झ�ल�. १८३५ चय� म�च�Kत त� म'�बईच� ग)नKर झ�ल�. ९ ज'लई १८३८ र�ज� प'णय�नज�क द�प�ड�ल� म�ल�. तय�च� प�त प'णय�चय� ��णट म�र� चच�Kचय� आ)�र�त प'रल�. �र ग��ट म�ठ� प�पभ�र, ��तत)क, द�)धमKतनष, अश� खय�त� ह�त�. य�न� रचल�ल� अन�क क)न� इ�गल�डचय� चच�|त�न म�ठ� भ�)�कप � ग�ईल� ज�त अ�त.

Page 89: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

अ�लय� य� ��)ळय� तन कमKठ ग)नKर�न�, तततकय�च द�)भ�ळय� तन ��तत)क पत�पस�ह�च� अम�न'ष छळ करन तय�ल� म� ���त�न क�� उठ)ल�, ह� आपलय�ल� आत� पह�यच� आह�. ��म�जय)धKन�च� पश आल� क� आ�ग�जल�क द�), धमK, नय�य, न�त�, m�र क�य प म� '�क/�'द� चचKचय� तकप�श�ल� कश� ट��ग�न ठ�)त�त, ह� य� �र ग��ट�चय� उद�हर �न� पटणय���रख� आह�.न�त�न� ग)नKरल� ड�गळल�.

�र रkबटK ग��ट म'�बईल� य�त�च. कgतन�लर��चय� )तशलय�न� न�त�न� तय�च� ख�� भ�ट घ�ऊन, पत�पस�ह�त)षय� �गळय� भ�नगड¢च� प�ढ )�चल� आत तय�चय� मन�त र�ज�त)षय� ततटक�र� प�रल�. जत, भ�रच� �च�) आत अकलक�ट य� जह�तग-य�त र�ज�न� नजर� � )��ल करणय�त m�र ज'ल�म जबरदसत� च�लत)लय�म'ळ�, त� तबच�र� जह�ग�रद�र ख�ग �ल� ल�गल� आह�त. तय��न� आ�ग�ज बह�द'र��तश)�य क� �च� आत� आध�र, )ग:र� ���ग�न न�त�न� �र ग��टल� कट� छतपततद�ष� बन)�न ठ�)ल�.

द�न मतहनय��न� रर)�ज�पम� � �र ग��ट ग)नKर मह�बळ�स)र�ल� ह)� प�लट�यल� म� (१८३५) मतहनय�त आल�. तशरसतय�पम� � पत�पस�ह रत�द�ट��ह ल)�जमय�तनश� ग)नKर�चय� भ�ट�ल� ग�ल�. ��ध� मह�तमय�चय� आत)भ�K)�न� �र ग��टन� मह�र�ज��च� म'ल�खत घ�तल�. जह�ग�रद�र����ब�ध� तहन�मय�च� कलम तन आज)रच� रर)�ज य�च� मह�र�ज��न� सपष�कर क� ल� आत ड�यर�कटर ब�ड�Kच� तन Kय म�गत)ल� आह� त� ल)कर आ त)णय�च� ल�ट��ह�ब�न� तज)�ज कर�)� अश� त)न�त� क� ल�. �र ग��ट�न� म�ठ� �ह�न'भ�त�च� आ) आ �न, ब�ड�Kल� समर पत प�ठत)णय�च� ल�ड)�कल� ��चन� क� ल�. ल�डत)कन� त�=लय� त�=�च खतलत� तय�र करन ग)नKरचय� ह�त�त ददल�. तय� ब�ट�ल� तन पत�पस�ह�ल� क�य म�ह�त क/ ब�ड�Kच� मह�र�ज�ल� आल�ल� अन'क� ळ तन Kय�च� खतलत� ��भ�ष �चय� )�ळ� �र ग��टचय� तखश�तच ह�त� त�! तशरसतय�पम� � ��त�-य�ल� भ�ट द�)� अश� ग)नKरल� त)न�त� करन पत�पस�ह परतल�. �र

‘ ’ ग��ट�न� य�त� मह �न आर��न ददल�, प त�� क�ह�ह� न करत� त� तडक मह�बळ�रर�हन म'�बईल� परत ग�ल�. र�जध�न�ल� परतभ�ट न द� �र� ह� पतहल�च ग)नKर. पत�पस�ह�ल� m�र )�ईट )�टल�. तय�च� ��र� तय�र� तन खचK प�णय�त ग�ल�.ड�यर�कटर ब�ड�Kच� पत�पस�ह�ल� द� ग�.

प�पगह न�त�न� म'�बईच� ��क� टररअट जर� छतपततद�ष�न� भ�रन ठ�)ल� ह�त�, तर� ल�डनचय� ड�यर�कटर ब�ड�Kल� पत�पस�ह�त)षय� म�ठ� अतभम�न तन कgत'क )�टत ह�त�. तय��न� त�न हज�र रपय� ककमत�च� एक रतजड�त तर)�र आत ��बत गgर)�च� एक पत, म'�बई �रक�रचय� म�mK त, पत�पस�ह�ल� त�. २९ तड�Zबर १८३५ र�ज� प�ठत)ल�. न�त�चय� तच=�) �न� पत�पस�ह�ल� उखडणय�च� पदत�र ब�तब�त म'�बईल� तशजत अ�त�न�च, ड�यर�कटर ब�ड�Kच� ह� पत आत त� तल)�र आल�ल� प�हन, �र ग��टच� ��तत)क आतम� तळमळल�, तय�न� त� पत तन तल)�र तश�च द�ब�न ठ�)णय�च� हक� म ददल�. पत�पस�ह�न� प�च�त धरल�

१८३६च� म� मतहन� उज�डल�. एक )षK ह�ऊन ग�ल� तर� आलय� अतपल�च� ब�ड�Kकड�न तनक�ल य�ई न�, य�च� पत�पस�ह�ल� आ�यK )�ट� ल�गल�. न�हम�पम� � �र ग��ट मह�बळ�ररल� आल�. मह�र�ज��न� भ�ट घ�ऊन सपष त)च�रल� क/, ‘आज द�नत�न )षq जह�ग�रद�र��च� पकर क' झत पडल� आह�. ग'दसत ��ल� आप ह� ब�ड�Kल� समर पत� प�ठत)ल�. तर�ह� क�ह� जब�ब न�ह�. म'�बई �रक�रच� य�त क�ह� )ळत न�लय��, मल� कलकतय�चय� बड�ल�ट�कड� कक)� =�ट ल�डनल� )क/ल प�ठ)�न, शह�तनश� करन घ�तल� प�तहज�.’ पत�पस�ह तनकर�)र आल�ल� प�हन �र ग��टच� प�च�)र ध�र ब�ल�. कलकत� ल�डन य�न� क�ह� तलतहल� अ=)� )क/ल प�ठत)ल�, तर तय�त म'�बईकर��च� ख�ड��ळप � त�वह�च त�द ह� �र आत आपलय�)रह� )ररष��च� ठपक� य�म�र. कद�तचत ग)नKर�ह� ज� �र. �र ग��टन� ��र)���र)�च� उतर� द�ऊन पत�पस�ह�ल� त�तप'रत� बन)णय�च� पयत क� ल�. य� )�ळ�ह� ��त�र�ल� भ�ट द�त� अ�� )चन द�ऊनह� �र ग��ट परसपर� म'�बईल� तनघ�न ग�ल�.

आत� म�त पत�पस�ह आपलय� पररतस=त�च� कस��न त)च�र कर ल�गल�. प तय�ल� क�य म�ह�त क/ ह� त)च�र ह�ईपय|त न�त�क� प�चय� र�जक�र � ग'पकट�चय� )�ळ)� ख'द तय�च� र�ज)�ड� प�खर�त ह�तय�! तश�त, त�. ४ �पटZबर १८२५ र�ज� म'�बई �रक�रन� हक� म क�ढ�न, प'णय�च� दफतरख�न� त�=लय� पतततषत न�गररक��चय� कgतन�लख�ल� द�ऊन, ‘ ’ ब�ळ�ज�प�त न�त�ल� पध�न अम�नतद�र य� हद�न� तय� कgतन�लच� अतधपत� बनत)ल� ह�त�. अ=�Kत दतक �तलय� अन�क �रद�र दरकद�र��च� त� म�ठ� )तशल�ररच झ�ल�. म'�बई त� प' �, प' � त� ��त�र�, ह)� त�=� ह)���रख� न�त� =�ट�म�ट�त दgर� क�ढ� ल�गल�. अ�ल�

Page 90: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

म�कळ�क तमळ�लय�)र तय�न� मह�र�ज��त)रद मह�र�षव�प� क�रस=�न�च� उपद�प क� ल� न�त� तर त� न�त� क�च�!

यद�कद�तचत पत�पस�ह�न� कलकत� कक)� ल�डन, अ=)� द�नह�ह� रठक� � पत� अगर )क/ल प�ठत)ल�, तर म'�बई �रक�र तन ग)नKर य��न� द�नह�ह� )ररष��कड�न द�ष द�णय�त य�ईल. य�च� ग)नKरचय� ब�गलय�)र चच�K च�लल� अ�त�न�, न�त�न� तहन�मय�चय� प��चव� कलम�)र ब�ट ठ�ऊन, सपष ख'ल��� क� ल� क/, ‘र�ज�न� अश� क�ह� ह�लच�ल क� ल� प'र�, क� तय�च� र�ज�प क� पन� �रक�रल� एक� क �त क�ढ�न ट�कत� य�ईल. जह�तगरद�र��त)षय� ७व� कलम�च� जर आपलय�ल� ह)� त�� अ=K ठर)त� आल�, तर ५६)� कलम मह ज� र�ज�चय� ड�ई)र क� ��न� ट��गल�ल� तर)�र आह�. क� � त�डल� क/ झ�ल� क�म.’ ग)नKर�दद ग�-य� मह�द�)��न� न�त�चय� ब'तदमत�च� ट�ळय� )�ज)�न )ह�)� क� ल�.��त�र� प'णय�च� ब�ह -��घटन�

पत�पस�ह�)र र�जक/य दmत'र�च� आर�प ल�)णय���ठ� आत न�न� त-ह�चय� क' भ��ड��चय� अm)� m: ल�)णय���ठ�, न�त�न� आपलय� हसतक��म�mK त मह�र�ष�तल� बहत�क ब�ह ��च� घर� आत प�र� क�म�ल� ल�)ल�. तर प�ठश�ळय� प�र��प���न त� तभक'क/)र ����रग�ड� र�ट �-य� तभक� भट ध~डभट��पय|त यच�)त ब�ह न�त�चय� य� ब�ह ��घटन�त ��म�ल झ�ल�. अमकय� तमकय� क�रस=�न�च� तबतम�ब�तम� मल� आह�, ��ह�ब अम'क हज�र रपय� द�त�ल तर म� तय� क�रस=�न�च� अस�ल दसतऐ)ज तमळ)�न द�त�, अश� =�प� लषकर�तलय� ग�-य� ह�प�र��न� म�रन, प:�� उकळणय�च� ब�ह तर ��न� एक र�जर�� ध�द�च च�लत)ल� ह�त�. ज�=� क� पन�चय� �:नय�च� तळ पडत अ��. (आत ��त�-य�ल� तर र�त�ड�न��च ह�त�.) त�=� क�ह� ब�ह तर इ�गज� ब�ल�यल� तशकणय�चय� तनतमत�न� ज� य� कर�त अ�त. त�=लय� ग�- – य� ह�प�र��च� ��ध�र पररचय ह�त�च आत ओळख न�त�ह�

– क� �श�ह� घ�ट प�डणय�चय� कल�त भट ज�तय�च म�ठ� तचकट त� तय��न� र�जध�न�तलय� तन र�ज)�ड�तलय� ख-य� ख�ट� ग�ष� ततखटम�ठ ल�)�न ���गत अ�त. क� पन�चय� �:नय�त आत कच�-य��तह� अच�ट ब'द� च�ल)�न बळ�च लकम� तमळ)णय�च� उपद�प कर �र� ऊध)K महत)�क��क� टkम�ल�क प'षकळ अ�त. ज�तय�च त� चgक�. तश)�य तय��न� मर�ठ� भ�ष� �मजणय�च� प�च�ईत पज�यच�. मह �न इ�गज�चय� म�बदलय�त त� य� ज)�न भट��कड�न मर�ठ� तशकत अ�त. सहद' र�ज�चय� घर�तल� एक�द� न�ज�क भ�द य� ब�म ��चय� प�र��कड�न �मजल� तन त� आप )ररष��न� कळ)ल� तर बढत� तन बतक� तमळणय�च� म�ठ� आश�. इ�गज�, मर�ठ� भ�ष�च� ह� ��भ�त)त द�)घ�) मह ज� छतपतत)रद )�ट�ल तय क�ग�ळय� तन क' भ��ड� आ�ग�ज� छ�)णय��त m: ल�)णय�च� त�र�य�तच बनल�. पध�न अम�नतद�र न�त�च य� त�र�य�त�च� प'रसकत�K अ�लय�म'ळ� , आडजय'ट�ट कv पटनच�� क�य, प स)तn र�त�द�ट�'द� य� =�प�ड� भटप'त��चय� कचछप� ल�गल�.ग)नKरकड� न�त�चय� क�ग�ळय�

कgतन�लर आत न�त� आत� एकज�) तन एकतजवह झ�लय�म'ळ� , त� ग)नKरकड� पत�पस�ह�त)रद )�ट�ल तय� न�लसत�चय� ब�तमय� ���ग� ल�गल�. ‘‘पत�पस�ह�ल� )�ड ल�गल� आह�. सहद'स=�नच� म�लक तन अतधपत� क'� m � �रक�र बह�द�र अ�त�, ह� )�ड� र�ज� स)तnल� छतपतत, सहद'पदप�तशह�, कततयक' ल�)�त� मह त)त�. )�ड�चय� भर�त आपलय� तन इतर न�त�)�ईक मर�ठ��चय� तरणय�त�ठ� प�र¢न� ब�धडक ल�क���मक घ�ड��)र ब��यल� ल�)त�. न�म म�र �, त�m� ड�ग �, भ�ल� m� क � अ�ल� मद�Kन� क�म� तय� प�र¢न� तशक)त�. मरगठठ��चय� प�र��न� आज)र कध� क� � ��सकI त तशकत�न� प�तहल� आह�? आत� त� क�रट� ख'श�ल )�द)�कय��च� घ�ष करत�त! तय� परभ'टलय��न� तर क�य त� )�ड�प�र ड�कय�)र घ�ऊन न�चत� आह�.’’ इतय�दद तन )ग:र� हज�र न�तलसतय� न�त� ग)नKर��म�र र�जचय� र�ज कर�त अ��. इतक� ह� करन त� =��बल� न�ह�, तर ख'द म'�बईच� ल�ट न�त�चय� पक�ल� ��म�ल झ�ल� अ��न, मह�र�ज�)र ग)नKर�च� तर�ज� झ�ल�ल� आह�, अश� गपप� प' � त� ब�ळग�)चय� )�त�)र �त तय�न� m: ल�)लय�. अ=�Kत ल�क��)रह� य� गपप��च� त)पररत परर �म झ�ल�. पत�पस�ह�ल� उखडणय���ठ�, ब�ह ��घटन� करनच न�त� स)स= ब�ल� न�ह�. तर तय�न� र�ज�च� प�ठच� भ�ऊ द'वK�न� आपप���ह�ब य�ल�ह� आपलय� कट�त ��म�ल करन घ�तल�. ख'द र�ज�च� भ�ऊ र�ज�चय त)रद ह�तब�ट� च�ळ� ल�गल�. तय�चय�)र न�ह� न�ह� त� घ� �रड� आर�प कर ल�गल�.‘ ’न��प�पर�त ग:र)�क� मजक� र

Page 91: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

तय� )�ळ� )तKम�नपत� न'कत�च क�ठ� तनघ� ल�गल� ह�त�. ल�क��न�ह� तय��च� म�ठ� ब�ग'लब�)� )�ट�यच�. य� त�त�च�ह� न�त�क� प�न� उपय�ग करन घय�यल� ��डल� न�ह�. ब�ब�ज� �'भ�द�र न�)�चय� एक� इ�म�न� पत�पस�ह�चय� त)रद एक� )तKम�नपत�त ख�ड��ळ म�तहत� छ�पल�. तय�च� अ=�Kत मह�र�षभर म�ठ� ग)ग)� झ�ल�. ‘‘रत�द�ट ल�डत)कन� मह�र�ज��च� भ�ट घ�ऊन मन�त क�ह� )�कड� आ � नय�. क�र न��प�पर)�लय�च� च�ल क/ क� � क�ह� छ�पत)ल� तर� छ�प�त अ�त�त. तय�पम� � खर� म�न� ह�त� आ�� न�ह�.’’ अ�� ���तगतल�. तय�)र मह�र�ज मह �ल� - ‘‘तय�च� श'भ ) अश'भ य� द�ह�च�ह� मन�त आ � गरज न�ह�. आपल� च�ल न�ट अ��न द'�-य�न� )�ईट मह �लय�� त� मन�� आ �)य�च� गरज क�य? इकड� क�ह�एक मन�त न�ह�.’’

– प�पगह न�त� �तच)�च� य'त�.छतपत�ल� ख�ड�त घ�लणय�चय� क�रस=�न�त, न�त� ���गल�कर�चय� ज�ड�न� तन त�त�न�, भ�रचय�

प�त�तच)�न�ह� आपलय� द'ष�व�च� कम�ल क� ल�. पत�पस�ह�त)रद म'�बईचय� ग)नKरल� भडक)णय�चय� क�म� तचतप�)न न�त�न� ह� �तच)�च� द�शस= पत m�र च�त'य�Kन� ह�ल)ल�. जह�तगरद�र ह� छतपत�च� म��डल�क, ह� म'द� अन�क )�ळ� हड��न खड��न ठरल� ग�ल�, तर� त� �पश�ल अम�न करणय�चय� तच=�)णय� न�त�न� प�त�ल� ददलय� तन तय�चय�ब�ज�न� म'�बई �रक�रल� उठ)ल�. तचम �ज� म�लय�)र तय�च� दतक रघ'न�= य�च� तन तय�चय� दतक आईच� )�कड� आल�. त� भ�नगड पत�पस�ह�न� तमट)ल�. तर�ह� एक� ब�ज�न� भ)�न�ब�ईल� तच=�)णय�च� आत द'�र�कड�न रघ'न�=प�त�ल� न�न� पक�रचय� भ�नगड�त ख�च�न कजKब�ज�र� करणय�च� न�त�न� तशकसत क� ल�. जह�ग�र कजKब�ज�र� झ�ल� तर ततच� क�रभ�र आपलय� ह�त� घ�णय�च� अतधक�र छतपत�च� ह�त�. र�मर�) डmळय��चय� जत�च� क�रभ�र अ��च पत�पस�ह�न� ह�त� घ�ऊन =�ड�च )ष�|त त� जह�ग�र कजKम'क करन द�खत)ल� ह�त�. य�बदल त�. ३१-१२-१८३१

‘चय� पत�त कनKल रkबटK�नन� म'�बईल� तलतहल� ह�त� क/ ज� डmळ� प�); मह�र�ज�चय� न�)�न� ह�तब�ट� च�ळ�त ह�त�. त�च आत� मह�र�ज�च� म�ठ�तल� म�ठ� सत'ततप�ठक बनल� आह�!’ अकलक�टच�ह� अ��च ब�द�बसत क� ल� ह�त�. सनब�ळकर जह�ग�रह� मह�र�ज��न� �'ध�रल� ह�त�. प भ�रचय� �तच)�ल� न�त�शतन तचकटलय�म'ळ� , पत�पस�ह�न� ततकड� m�र�� लक ददल� न�ह�. )�सतत)क नजर�णय�ब�बत तन दतक�चय� पर)�नय�ब�बत पत�पस�ह�न� �तच)�ल� ऐ�प:� �)लत� ददलय�. ह� म'�बई �रक�रल�ह� म�ह�त ह�त� आत तय�बदल तय��न� मह�र�ज��न� धनय)�दह� ददल� ह�त�. प रघ'न�=प�त�च� कI तघप � और ह�त�! त� म'ळ� छतपत�चय� स)�तमत)�ल�च कब�ल नवहत�.

न�त�चय� न�द�न� प�त कज�Kचय� ख�ड�त आक� ठ ब'ड�ल�. तश�त तय�चय� हद�त उम�ज� न�यक�च� ब�ड च�ल� झ�ल�. अन�क दर�ड�ख�र ट�ळय� रत�तगर�, प' � )ग:र� आ�प��चय� म'लख�त दर�ड� घ�ल�त आत �तच)�चय� हद�त पळ�न ज�त. प'णय�चय� �'भय�न� कक)� रत�तगर�चय� कल�कटर�न� आर�प¢च� म�ग � क� ल� तर �तच) द�द घ�त न��. य�च� ब�द�बसत कर�)� मह �न क� पन� �रक�रच� �'भ� रkतबन�न य�न� रत�द�ट�म�mK त मह�र�ज�कड� अन�क )�ळ� तलतहल� आत मह�र�ज��न�ह� �तच)�ल� कडक हक� म प�ठत)ल�. य� पत�पत�ल� ल�ग�यच� )�ळ आत ब�ड�च� सधग� � तर ��रख� ज�र�न� च�ल�. त�वह� �तच)�श� परसपर ब�ल �च�ल � करणय�च� पर)�नग� रkतबन�नन� म�तगतल� आत पत�पस�ह�न� क�य�Kच� महत) ज� �न त� ददल�. ‘‘परसपर पतव)ह�र�चय� य� ख�� �)लत�चय� पर)�नग�)र म'�बई �रक�रन� �तच)�)र हकमत क� पन� �रक�रच�, छतपत�च� न�ह�.’’ अ�� अ=K ब�)�न च��गल�च अन=K क� ल�. ‘ ’आ �ग�ज��च� इणटरतपट�शन अश� ध�क� ब�ज अ�त�त.

प�त�तच)�ल� अड�च त�न ल�ख��च� कजK झ�ल� ह�त�. रत�द�ट�चय� इष�-य��न� ध�बय�)र ब�)�न, न�त�न� प�त�ल� कजK तमळ)�न ददल� आत तय�च� म�बदल� तनर� नद�चय� उतर�कडच� तय�च� म'ल�ख स)तnचय� )तह)�ट�ल� ल�ऊन घ�तल�. ‘इकड� म'�बई �रक�रल� ह� म'ल�ख क� वह�ह� �रक�रचय� हद�ल� ज�डत� य�ईल.’ अ�� =�प म�रल� आत ततकड� प�त�ल� तच=�ऊन �रद�र��चय� एज�ट कच�र�कड� अजK कर�यल� ल�)ल� क/ ‘म� तर कजKब�ज�र� तन छतपतत नजर�णय���ठ� तग�द� करत�त, तय��च� नजर�णय�च� अट क�यमच� उड)�न द�)�.’ परइल�खय�त कजK क�ढ� नय�, अ�� २ म�चK १८३४च� मह�र�ज��च� �तच)�ल� खतलत� ग�ल�, ‘त�वह� तय� कI तघ भट�न� जब�ब ददल� क/ आमह� क� तय� इल�खय�तल� ह� �मजल� प�तहज�.’ य� उतर�न� रत�द�ट आत मह�र�ज द�घ�ह� ��त�पल�. पकर त)क�प�ल� ज�ऊ नय� मह �न न�त� य�=�ह� आड)�

‘पडल� आत प�त�न� ग:र�मज'त�न� त�� तलतहल�, मह�र�ज��न� कम� कर�)� तन त� पत म�झय� ह)�ल� कर�)�.’ अश� य�चन� क� ल�. म�ग� त�वह� तबनशतK हजर क� ल� प�तहज�, अश� अट�)र मह�र�ज��न� त� पत

Page 92: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

न�त�ल� ददल�. ��र��श, न�त�चय� क�रस=�न��चय� अन�कम'ख� उभ�र �ल� आत अख�र छतपत�च� तन र�ग� ब�प�ज�च�ह� घ�त कर�यल� भ�रच� प�त�च�) प�म'खय�न� क�र झ�ल�.

पकर ३ र�ट�प * – ‘ ’ १ म�हल�ल� ज�त�न� हर)ल�ल� आ�गठ� त� ह�च. तचटत ��ल� ग'पप �न� त� द�णय���ठ� पत�पस�ह�न� नर�� क�कड�चय� ह)�ल� त� करन, हर)लय�च� ब�भ�ट� क� लय�च� दद�त�.ट�प * – २ प�शव�न� )�घय�च� प�ग� बन)ल�लय� यचय�)त तचतप�)न �रद�र�त, धनय���ठ� तन ररय��त���ठ� �मर��ग �)र )�र�तचत प� �पK कर �र� mक एकट� ब�प� ग�खल�! ब�क/चय� ��तध��ध��च� आज ��स=�न� आह�त. ग�खलय��च� )�शज ��ध��'ध� न�गररक.ट�प * – ३ पत�पस�ह�चय� य� )�ळचय� आत)भ�K)�च� कनKल सपगल� य�न� प'ढ� २० )ष�|न� (मह ज� मह�र�ज��)र क� पन� �रक�रन� ब�ल�ट� आ लय�)र) दकत� म�रमक तन य=�=K ) K क� ल�. त� पह� - ‘‘Before me was a youth, with calm brow and resolved mind, submitting to be cut down by the men of the 22nd Dragoons, in preference to the dishonour of relinquishing his sword. When I saved him I felt that such s spirit could never descend to any of the meanness and follies with which he has since been charged.’’ (भ�)�=K) म�झय� �म�र तन�ळ भ')य��न� आपलय� ध�रग�भ�र )-त�च� तन�य वक कर �र� एक तर उभ� ह�त�, आपलय� ह�त�तल� तल)�र ट�कणय�च� अपम�न �हन करणय�प�क� ब�हतर आह�, आमचय� २२ व� डvग�न पलट �श� द�न ह�त करन शररर�च� त'कड� त'कड� झ�ल�ल� क�य )�ईट, अ�� तय�च� तनध�Kर मल� सपष दद�त ह�त�. आज तय�च मह�र�ज��)र ज� घ� �रड� क' भ��ड� रचणय�त आल� आह�त, तततक� मन�च� न�चप � कक)� म�खKप � तय�चय� ह�त�न ह� �च शकय न�ह�. अ�� तय�ल� )�च)त�न� म�झ� ज� गह झ�ल�, त� अद�तप क�यम आह�.

पकर ७ )�ट�प * – १ अव)ल इ�गज�त�ल ��म�तजक, ध�रमक तन र�जक/य घड�म�ड¢च� ��प� K तपश�ल पत�पस�ह�चय� य� ड�यर�त पह�यल� तमळत�. प�श)� दफतर ४२ )� प'सतक म'द�म पह�)�.ट�प * – २ तचत�प�)न��च� ह� त'�ड� स)भ�) आजह� ह�त� त��च क�यम आह�. एक�द� ह�प���त एक तचतप�)न घ'�ल� प'र�, क� =�ड�च दद)���त त� �गळ� ह�प�� तचतप�)नमय ह�ऊन ज�त� आत त� ब�क/चय��न� ��रख� प�णय�त पह�त�त. ह� द�ख�)� आजह� �)Kत पह�णय�त य�त�. ��)Kजतनक तहत)�द�च� प'र� � झ�ड �-य� क: . रटळक��चय� क� �र� पत�चय� कच�र�त एकज�त एकरकम� तचतप�)न पर�च� प�खर� अ�त�त, ह� मह�र�ष�ब�ह�र m�र�� क� �ल� म�ह�त न�ह�.

पकर ८ )�ट�प * – १ र�जक�र � खतलतय��च� शबदय�जन� म�घम करन ततचय� अ=�Kत भ'रळ�च� ध'क� ब�म�ल�म ठ�)�यच� आत न�तर )�ज)� अ=K क�य, ‘ ’ तय�च� इणटरतपट�शन करणय�त �म�रचय� म�डळ¢न� चक)�यच�, ह� आ�ग�ज� तडपल�म��च� रर)�ज m�र ज'न� आह�. च�ल� घड�चय� र�जक�र �त ह�च द�ख�)� दद�त आह�. ट�प * – २ म�ळ इ�गज� शबद In subordinate co-operation दकत� m�)�तगर�च� आह�त त� पह�. ‘ ’ ‘ ’ त�ब�द�र�च� �हक�र कक)� �हक�र�च� त�ब�द�र� क�य )�ट�ल त� अ=K ब�)�न अन=�|च� ��य क� ल�ल� ह�त�. त��च प'ढ� अन'भ)�ल� आल�.

+ )�कब झ�ल� मह ज� त'मचय� द�श�च� र�जय त'मच�च आह�. मग आमह� एक घटक�भर �'द� य�=� रह� �र न�ह�, ह� आ�ग�ज��च� भ�ष� m�र ज'न� आह�. आमह�ल� )�कबग�र� तशक) �र� प�त�ज� ह�च आत पर�क� घ� �र� प�तडतह� त�च. द�डश� )षq च�ल)ल�ल� ह� हZगलब�ज� अख�र

‘‘मह�तम� ग��ध¢न� चल�, भ�रत छ�ड�.’’चय� आर�ळ�न� =�ड प�ड�)� ल�गल�.पकर १२ )�ट�प * – ‘‘ ’’ १ ठ�कर� कI त ग�मणय��च� इततह�� क� . प�. ‘‘ ’’ ड~गर� कI त त�द��त त)जय )ग:र�.

+ य� म'द��च� ���ग�प��ग चच�K डk. आ�ब�डकर य��न� इ�ग�ज�त तलतहल�लय� Who were the Shudras? य� ग�=�त क� ल�ल� अगतय पह�)�.

Page 93: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

ट�प * – २ �म�रचय� पक�कड�न पर�भ) झ�ल�, आ ख� ब�द करणय�च� त�कद ��प'ष�त आल�, )�द�चय� म'द��च� दद)�ळ� )�जल�, मह ज� अख�र म�र�म�र�च� ग�)ग'�ड� कर�यच�, ह� प'णय�चय� ब�म ��च� ):ददक धमK, पर)� प��ड'र�ग ग�प�ळ र�नड� य� इततह�� भ�सकर�ल� आतहत�तग र�ज)�ड� म�ददर�त ठ�र म�रणय�चय� ब�त�न� क� ल�लय� ह� �म�र�पय|त अख�ड च�लल�ल� प�हन, )��तशक पर�पर� तत)�च� रहसय दकत� अग�ध आह�, य�च� आच�ब� )�टत�. ��र� द'तनय� बदलल� तर� प'णय�च� न�न� न�त�च� पर�पर� जश�च� तश� क�यम, ह� क� )ढ� बर� चमतक�र!ट�प * – ३ प'णय�चय� क� �र� पत�न� एक ज�ह�रन�म� )ज� अगल�ख तलहन क: . श�ह छतपतत कर)�रकर य��च� स)र�जयद�ह� छतपतत मह �न प'क�र� क� ल� ह�त�.पकर १३ )�ट�प * – १ र�जय�तभष�क�च� य�जन� तड�ल� न�णय���ठ�, तय�)�ळच� अतखल सहद'स=�न�त पट�च� कततय मह �न ग�जल�ल� ज� उद�प�रच� रजप�त घर� �, तय�चय�श� भ��लय��चय� )�श�)ळ�च� ध�ग� न�ऊन तभडत)णय�च� म'त�दतगर�च� क�मतगर� ब�ळ�ज� आ)ज�न� क� ल�. )��तशक ��श�धन�च� श�स आत�इतक� तय� )�ळ� क� �चय� धय�न�मन�ह� न�लय�म'ळ�, तचटत ��च� ह� तचटत �� )�दश�स��पन ब�ह ��न�ह� च�र�म'�ड� च�त कर�यल� उपय�ग� पडल�. रजप�त =�र पर�कम� खर�. तय��न�ह� आपलय प�)Kज��च� ध�ग�द�र� =�ट र�म कI ष �पय|त न�ऊन तभडत)ल� ह�त�. प ह� ��र� m�र ज'न� अश� ब�ह ��च�च क�र)�य� ह�त�. इणड�-आयK �म�ज ��घटन�त, –बgदधम�Kचय� ह��क�ळ�च, ‘ ’ कततय मह �न रजप�त ह� न)�न ज�त चमक� ल�गल�. तय�प�); तहचय� क' ळ�म'ळ��च� क�ह�च पत� नवहत�. ��श�धन�न� आत� सपष त�द झ�ल�ल� आह� क/ सहद'स=�न�)र स)�र� कर�यल� आल�लय� तन प'ढ� मधयसहद'स=�न�त )�तत करन र�तहल�लय� ह ��न� आत त�त=यन��न�, तय��चय� शgयK)�य�Kदद ग' ��)रन, बgदधमKद�षट� ):ददक ब�ह ��न� व�तयसत�म���रख�च क�ह� अतग��तकक त)तध करन, ब�द��च� तन तय��चय� धम�Kच� सहद'स=�न�त�न हक�लपट� करणय���ठ�, आयK

‘ ’ धम�Kत ��म�ल करन घ�तल� आत तय��न� कततय ��ज� ददल�. ‘ ’ मह �नच रजप�त��न� अतगक' ल कततय अ�� मह त�त. आयKधम�Kत पत)ष झ�लय�न�तर इतर आयKजन�त आपलय� म�ळचय� क' ळ�म'ळ��च� पत� ल�ग� नय�, मह �न य� अतगक' ल रजप�त कततय��न� आपलय� )�श�च� म'ळ� भ�रत�य प�च�न =�र आयK कततय र�जघर�णय��चय� )�श�)ळ�त न�ऊन तभडत)ल�. तश)�ज�ल� ह� ��श�धन म�ह�त अ�त� तर त� भ��लय��चय� )�श�)ळ�च� )�ल रजप'त��चय� म��ड)�)र चढत)णय�चय� भ�नगड�त ख�� पडल� न�त�. प अज�न�ततह एक पक�रच� भ�गय अ�त�. ततक�ल�न ब�ह ब�ह �तर��)र तन ख'द रजप'त��)रह� तय�च� द�ट ��)ट पडल� ह�त�. मह �न तश)�ज�च� य'गत उद�प'रकर��न� पटल� आत तय�च� m�यद� तश)�ज�ल� घ�त� आल�.

‘ ’ पत�पस�ह�चय� )�ळ�पय|त ह� र�जक�र � म'त�द�तगर� तश�च ��)ळ� र�तहल�. मह �न तय�ल�ह� उद�प�रकर र�जघर� � क�लह�प'र�प�क�ह� तनकटचय� तजवह�ळय�च� )�टत अ��.

पकर १५ )�– न�त�चय� ब�ह ��घटन�च� स)रप

‘‘य� भट��न� एक�द� भट� क�)� ��ध�यच� अ�ल� मह ज� त� क�य क�य अतय�च�र तन भ�नगड� करत�ल य�च� न�मच न�ह�. तय��च� ब�त ��धणय���ठ� कर नय� तय� ग�ष��'द� कर�यल� त� म�ग� प'ढ� पह�त न�ह�त. क�र तय��न� पक� म�ह�त अ�त� क/ ह�त� ��धय झ�ल� मह ज� ��धन��चय� बर�)�ईटप �च� चgकश� क� कश�ल� मर�यल� करत�?’’ म�जर जनरल रkबटK�न (ल�डनच� व�खय�न)

ग)नKर �र ग��टचय� एक�च )ष�Kचय� अमद�न�त, ख'द तय�चय�च उत�जन�न�, पत�पस�ह�ल� ठ�च�न क�ढणय�च� क�रस=�न न�त�न� तहर�र�न� ह�त�त घ�तल�. १८३६चय� म� मतहनय�त मह�बळ�ररल�, कलकत� तन ल�डन य�=� )क/ल प�ठत)णय�च� र�ज�न� ग)नKरल� ददल�लय� इष�र�)ज� धमक/न� तर ख'द ग)नKर तन तय�च� �लल�ग�र म�डळ च��गल�च प�च�त पडल� ह�त�. त�वह� क�य )�ट�ल त� क�रस=�न करन य� म�न� र�ज�ल� चहब�ज�न� ��पळय�त धरन क�यमच� च�च�)�, य� ब�तब�त�च� चक� ज�र�न� दmर ल�गल�. कनKल लkडत)क ��ध� तन �रळ मन�च� आदम� ह�त�. प प�);चय� त�न रत�द�ट���रख� तय�चय� अकल�च� प�ठक � ट क तन दमद�र नवहत�. ग��टडm तबगज तन रkबटK�न )�ज)� दद��ल त� ब�ल �र�, कर �र� आत म'�बई �रक�र�ल� द क�)�न ���ग �र� ख�ब�र ह�त�. ल�डत)क )ररष��न� तभऊन )�गल� तय�ल� अन�क क' कमq

Page 94: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

न�इल�ज मह �न कर�)� ल�गल� आत अख�र त)ल�यतल� ग�लय�)र, तय�न� म'�बई �रक�रचय� दडप �च� �गळ� प�ढ� ब�डK ऑm ड�यर�कटर��प'ढ� )�च�न, स)तnचय� प�प��च� प�यत�त घ�तल�.क' ठ� आह� त� र�ग� ब�प�ज�? ब�ल)� तय�ल�.

आ�ग�ज��चय� प��द�न� प�शव��चय� क: दख�नय�त�न म'कत� झ�ल�. र�जग�द� तमळ�ल�. क�रभ�र च�ल� झ�ल�. य� १७-१८ )ष�|चय� अ)ध�त य� �गळय� क��त�ल� उपय�ग� पडल�लय� र�ग� ब�प�ज�च� पत�पस�ह�ल� एकद�ह� आठ) झ�ल� न�ह�. क� पन� �रक�रच� म�मलतद�र� ��ड�न, �न १८३१ त तय�न� आपलय� द�न�)स=�च� अजK क� ल�, तर�ह� तय�च� दखल घ�णय�च� तय�ल� ब'द� झ�ल� न�ह�. द�श� र�ज��च� अ�ल� मतलब� त)�रभ�ळ�प � अज�नह� क�यम आह�. तय��चय� त~ड��म�र जय� )�ळ� ज� न�च�ल, त� तय��न� पय�र, आपलय� अडच �चय� कक)� ��कट�चय� )�ळ� क� � क� वह� दकत� खसत� ख�ललय�, य�च� तय��न� आठ) रह�त न�ह�. ज�वह� आत� प'नह� त'm�न�च� उलट� )�दळ� )�र� ज�र�न� )�ह ल�गल�, त�वह� पत�पस�ह�न� र�ग� ब�प�ज�ल� आठ) �न� परत ब�ल�)�न ल�डनल� )क/ल प�ठत)णय�चय� क�म�च� व)स=� प�हणय���ठ�, एज�ट-म'खतय�र मह �न म'�बईल� ठ�)ल�. म'�बईचय� म�तडकल ब�ड�Kच� प�त�ड�णट डkकटर तमलन, ग��टडm अलतपषन�च�च पत�पस�ह�चय� पररचय�च� करन ठ�)ल� ह�त�. ��त�रल� ह�त अ�ल�लय� �)K घटन��च� क�गदपत डk. तमलन य��� द�ख)�न, र�ग� ब�प�ज�न� कलकत� आत ल�डन य�=� जह�तगरद�र��च� पश ध��ल� ल�)णय�च� तय�चय�म�mK त व)स=� च�लत)ल�. इतक� च नवह� तर �यद म�र अmजलअलल� न�)�चय� एक� म'�लम�न गIहस=�ल� ल�डनल� )क/ल म �न प�ठत)णय���ठ�ह� तय�न� तय�र करन ठ�)ल� ह�त�. म�त, म'�बई �रक�र तय�ल� �'ख��'ख� म'�बई ब�दर�त�न ल�डनल� ज�ऊ द� �र न�ह�त, मह �न मक� चय� तनतमत�न� तय�न� म'�बईचय� ब�ह�र पड�)�, अश�ह� ग'प य�जन� र�ग�ब�न� क� ल�. ल�डत)कच� म'�बईल� पतहल� तक�र.

न�त�चय� हरएक ह�लच�ल�म�ग� ग)नKरच� ह�त आह�. अश� ल�डत)कच� ख�त� पटलय�म'ळ� न�त� ���ग�ल त� तय�ल� आत� पम� म�नलय�तश)�य �'टक�च नवहत�. मह�र�ज त)ल�यत�त )क/ल प�ठत) �र ह� क' क' न�त�म�mK त तय�ल� �मजत�च, म'�बईल� एकदम तक�र करणय�प�); य� भ�दरट पर�त' �भय रत�द�ट�न� त�. १६ ज�न १८३६ ग'र)�र� �क�ळ� मह�र�ज��च� भ�ट घ�तल�.

–ल�डत)क ड�कटर तमलन कक)� द'�र� ��ह�ब य��न� मह�र�ज��न� भ�ट�ल� तन मदत�ल� ब�ल�त)ल� आह�, ह� ग�ष खर� क�य?

–पत�प खर� आह�. डkकटर तमलन अलतपषन ग��टचय� )�ळ�प���न आमच� द�सत. म'�बईपम� �च कलकत� तन ल�डनचय� ब�ड�Kपय|त तय��न� म�न आह�. त� न�हम� इकड� य�त�त ज�त�त. जह�ग�रद�र��च� पश तय��चय�म�mK त बड�ल�ट��न� कळत)णय���ठ� तय��न� इकड� ब�ल�)ल� आह�.

–ल�डत)क �यद म�र अmजलअलल� ह� क� आह�! तय�ल� त'मह� त)ल�यत�ल� प�ठत) �र अ�� ऐकत�.– पत�प त� आमचय� र�ग�ब�च� म'�बईच� स�ह� आह�. त� मक� ल� ज� �र आह�.

–ल�डत)क रत�द�ट�तश)�य ब�ह�र व)ह�र च�ल� झ�ल� तर तहन�मय�चय� शत;च� ५)� कलम आप त�डलय���रख� ह� �र आह�.

– पत�प त� क�� क�य? त� कलम सपष परर�जय�त)षय� आह�. इ�ग�ज �रक�र क�ह� आमह�ल� परक/ न�ह�. आमह� तय��च� द�सत आह�त. द�सत��चय� बड�ल�ट�कड� )दकल�त कर�यल� कक)� =�ट ल�डनचय� ब�ड�Kकड� द�)� म��ड�यल� हरकत क�ल�? आमचय� म��डल�क जह�ग�रद�र��न� =�ट ग)नKरकड� पतयक अजK तक�र� करणय�च� म�कळ�क आत आमह� कलकतय�ल� कक)� ल�डनल� )क/ल प�ठत) �र मह त�च तहन�मय�च� भ�ग ह�त�! ह� प�चव� कलम�)र ब�त)ल�ल� न)� अ=K म�त अजब खर�! त'मह� आमच� अजK द�ब�न ठ�)�)�. प'ढ� ग�ल�च तर म'�बईकर��न� त� अटक�) करन ठ�)�)� आत आमह� कलकतय�ल� तन ल�डनल� )क/ल प�ठ)� महटल� तर तय�ल�ह� मज�). ह� क~डम�र� म�ठ� म��ल�)�ईक आह�. इतकय� )ष�Kत एक�ह� ग)नKर�न� कक)� रत�द�ट�न� अश� भ�ष� क�ढल� नवहत�.

मह�र�ज��च� मह � ल�डत)कल� ख�ड�न क�ढत�च य�ईन�. तय�न� त�. २० ज�न १८३६ ��म)�र�, य� म'ल�खत�च� ��दभK द�ऊन, ‘�यद म�र अmलजअलल� न�)�चय� एक� म'�लम�न गIहस=�ल� मह�र�ज ल�डनल� प�ठत) �र आह�त. ह� तहन�मय�च� भ�ग ह�त� कक)� क��, ह� न�मद�र ��ह�ब��न� ठर)�)�,’ अ�� खतलत� म'�बईल� र)�न� क� ल�.बन�)ट दसतऐ)ज��च� ब�ह � तगर �.

Page 95: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

ग�मणय��चय� ह�ग�म�त पभ�, मर�ठ� , ��न�र�ददक��न� श�द�ततश�द ठरत)णय���ठ� सचत�म र�) ���गल�कर�न� बन�)ट य�द�, आज�पत�, प�थय� तय�र करणय�च� ���गल�ल� क�रख�न� क�ढल� ह�त�. त�=�च )�कबग�र झ�ल�ल� अन�क ज)�नमदK ब�ह तर , पत�पस�ह�चय� �ह� तशककय�च� बन�)ट दmत'र� दसत)ज तय�र करणय�चय� क�म�)र न�त�क� प�न� ल�)ल�. स)तnचय� हरएक कम�|न� ��)Kजतनकत)�च� ऊmK र�ष�यप �च� म'ल�म� द�णय�च� तचतप�)न��च� तशरसत� न�त�प���न आत�पय|त अत)तचछन च�लत आल�ल� आह�. मह �न य� बन�)ट पत��चय� कट�त च�रद�न ब�म �तर प�त� लटक�)णय�च� क�र)�य� च� �कप �न� करणय�त आल�. र�त�ड�न�� कच�र�तल� न�त�च� म'खय हसतक ब�ळ�ज� क�श� दकब� आत तय�च� उन�ड प'तणय� ग पतर�) य��न� भ�सकर त)रन�= ऊmK भ�ऊ ल�ल� न�)�चय� एक� )�ईकर खटपट�ल� ह�त�श� धरल�. ह� भ�ऊ ल�लय� मह�प�त�ळय�त� तन उलट� क�ळज�च� ह�त�. पत�पस�ह�च� र�त�ड�न��श� प'षकळ पतव)ह�र झ�ल�ल� अ�लय�म'ळ�, तय�चय� स)दसत'रचय� मखल�श��च� श�कड� नम'न� दकब� क� प�चय� ह�त�त ह�त�. प पत��)र म�रल� ज� �र� तशक� म�त ख�� र�ज)�ड�चय� ज�मद�रख�नय�त पककय� पह�-य�ख�ल� ततज�र�त ठ�)ल�ल� अ�त. ज�मद�रख�नय�त र�ग� मतहपत तलतहणय�च� क�म�)र अ��. त� आज�र� अ�लय�म'ळ� तय�च� म'लग� त)रन�= तलतहणय�च� क�म कर�त भ�ऊ ल�लय�न� त)रन�=�चय� म�mK त�न� त�=ल� पह�र�कर� ज�न� भ�ड�र�, ह:बतर�) त�क�रख�न�, क�रक� न आप� स�दकर, ब�प�ज� आन�दर�), ��त�र�म ग�प�ल खर��कर )ग:र� र�ज�च� न�करम�डळ� क' शलत�न� ड�गळ�न आपलय� कट�त घ�तल�. म'�बई �रक�र मह�र�ज�)र तब=रल� आह�. पतयक प�ठच� भ�ऊ आपप���ह�ब न�त�ल� तमळ�ल�, त�वह� �द�च� ज�र अ=�Kत आपप���ह�ब�कड�. अश� ख�त�न� आत हज�र� ल�ख� रपय��चय� क� पन�कड�न तमळ �-य� इन�म��च� ल�ल�च ल�लय�न� द�खत)लय�म'ळ� , पत�पस�ह�चय� न�कर��चय�ह� मन�च� चलतबचल उड�ल�. भ�ऊ ल�लय�न� तय�न� दकबय�चय� म�mK त =�ट न�त� आत ल�डत)कचय� भ�ट� कर)�न, ‘आमह� मह�र�ज��च� र�जय य'क/न� घ�त�. त'मह� य�श द�)�. द�ह� हज�र रपय��च� इन�मग�) ) य�क ल�ख रपय� बक�� द�ऊ.’ अश� आर��न� द�)त)ल� आत बन�)ट दmत'र�च� मह�र�ज��चय� न�)�च� श�कड� पत� तलहन तय�)र अस�ल तशक� ठ�क� न, मखल�श����ठ� दकबय�कड� प�ठत)णय�च�, ख'द मह�र�ज��चय� र�ज)�ड�तच, ज�मद�रख�नय�तच तगर च�ल� झ�ल�. ‘ ’ ‘ ’ �)K द�शभकतन सहद'त)तनष मधयर�त� त�=� जम�यच�. पत� तलह�यच�. तशक� उठ)�यच�. अ�� र�जग�र च�ल� झ�ल�. पत�पस�ह आत ग�स)दर�) दद)� य��चय� हसत�कर����रख� ब�म�ल�म अकर क�ढ �र�ह� ब�ह क�ब� य� ��घ�त ��म�ल झ�ल�. य� क�रख�नय�च� एक श�ख� प'णय�ल�ह� च�ल� झ�ल�. न'�त� तशक� उठत)ल�लय� क�-य� क�गद��च� लठलठ रम�ल र�त�चय� अ�ध�र�त�न �गळ�कड� m: ल�ऊ ल�गल�. ह� कटब�ज ल�क तनरतनर�ळय� दmत'र� मजक' र��च� पत� एकम�क��चय� न�)�न� तलह�त आत त� मग लषकर�तलय� क� पन�चय� ह�प�र��न� भ�र� ककमत�न� त)क/त अ�त. त� ह�प�र त� पत� रत�द�ट�ल� कक)� =�ट म'�बईल� न�ऊन त�=लय� अतधक�-य��न� त)क/त अ�त. ��त�रचय र�ज�त)रद तमळ�ल त� प'र�)� प:द� करणय�च� त� ह�ग�म अ�लय�म'ळ�, तग-ह�ईक��न� त�ट� न��. तश)�य, पत��च� आत तशक� क� ल�लय� क�-य� क�गद��च� रम�ल भ�ऊ ल�ल� रठकरठक� � गह� ठ�ऊन तय�)र प:��ह� क�ढ�त अ��. इतकय�त ब�ळक�ब� त�तय� क� ळकर न�)�च� एक प�त ��घ�त ��म�ल झ�ल�. तय�न� तर बन�)ट तशक� तय�र करन पत��चय� द:तनक प:द�श�च� ज�र )�ढत)ल�. य� क�म�त र�त�ड�न��तल� एक� �क तचतप�)न क�रक� न ल�ल� ��घ�ल� �लल� म�लत द�यल�, मखल�श� कर�यल� तनमनधन� मदत कर�त ह�त�. तलतहल�लय� क�गद��प�क�, तशक� उठ)ल�लय� क�-य� क�गद��न� त�ज� भ�) य�त अ��. क�र , तय�)र )�ट�ल तय�ल� )�ट�ल त� मजक� र तलहन, पत�पस�ह�च� पत, मह �न हव� तय� ककमत�न� त)कत� य�त अ��. कटब�ज��न� एकम�क��चय� न�)�न� पत� तलतहल� तर� तय��च� अ=K सपष अ�� क/ मह�र�ज��न� त� पत तय�ल� तलतहल� मह �न, –अश� क�ह� पत��च� नम'न� पह�

(1) हसत�कर ह:बतर�) त�क�रख�नय�च�, पत ब�ज�र�) प�शव�ल�.‘‘ब�ज�र�) प�डत पध�न प�श)� य�� आज� क� ल�. त'मह� आपल� गIहकलह�म'ळ� इ�ग�ज आत ल� आत अ��)धप � र�जय घ�लत)ल� ) स)�तमत) धय�न�� आत ल� न�ह�. य�सत) र�ज�च� अतभश�प त'मह�� अल�. त� द�र कर � अ�लय��, हज�रच� प'र�तन ��)क आपल� पर�कम�च� शतK करन कतल कर�त आह�त. तय�च� दव�च� )ग:र� हरय�कत)�� प'र) � ठ�)�ल तर� अतभश�प ज�ऊन त'मच� पद त'मह�कड� कर�र र�ह�ल. ज�त ज� छ. ११ ��ब�न.’’

(2) आप� स�दकर�चय� हसत�कर�त ब�प�ज� आन�दल� तलतहल�ल� पत -‘‘इ�गल�श ल�क�न� ह� द�प�)र य�ऊन मतलब करन �)K र�जय�च� अपह�र कर�)� ह� इचछ� धरन

Page 96: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

हसतगत ज�हल�. तय�त बल�ढप �न� )�गत�त आत ह� द�प दव�ह�न कर�)� ह� इतचछत�त. �बब य�� त�क� घड�)� आत र�जय�च� ब�द�बसत वह�)�. य�जकररत� त'मह�� म'कतय�र� ददलह� अ��. तर� य�च� ब�द�बसत त'मह� म'खतय�र�न� कर�)य�� प�च�न दgलतद�र ��स=�न� ग�द�च� म�लक ) जम�द�र )ग:र� आह�त य�च� �)�Kच� एकच )�ट ह� द'र�द�श� तचत�त आ �न �)Kत�न� य�क स�हभ�) ठ�ऊन धमK र�जय�च� अतभ)Iद� ह�णय�कररत� ��ह कर�)य�� �)�Kच� ��मत� घ�ऊन ज� क�य�K� ��ह ह�त�ल, तय�च� म�न ) तय�च� आपल� च�लणय�च� तह ठरऊन द� �. ह� त'मह� ज�� ठर)�ल तय�पम� � त'मह� म'खतय�र�न� दसत�ऐ)ज करन घय�)�. त� हज�र �रक�र�त म�ज'र अ��. त'मह�� ज� अन'क� ल ह�त�ल त� ��ह�� घ�ऊन कल�ल त� र�त�न� धमKर�जय�च� अतभ)Iद� कर�)�. ज� �ज�. छ. ११ ��ब�न.’’

(3) –ब�प�ज� आन�द य�न� तलतहल�ल� पत ‘‘�मसत ��)क�रल�क य�� क/ इ�गलश ल�क ह� �म'द�च� ब�ट�त�ल रह�म�र. य� � पIथ)�)र य�ऊन मतलब करन �)K र�जय�च� आपहर करन ह� द�प दवह�न कर�)� ह� इतछत�त. �बब य�� त�क� घड�)� आत र�जय�च� ब�द�बसत वह�)�. �बब हज�रच� ल�क ह� क�म�� य�तजल� आह�त. तय�� त'मह� आन'क� ल ज�लय�ख�र�ज ह� क�यK ह� �र न�ह�. य�जकररत� त'मच� आमच� पर�पर� स�ह च�लत अल� तर� हज�रच� ल�क�� त'मह� दव�च� प'र�)� करन खत� तलहन घ�ऊन ल�ग�ल त� दव� द�त ज�)�. त'मच� प:कय�च� उलगड� व�ज�'द� हज�रन क� ल� ज�ईल. अ=)� ज�हग�र ल�ऊन ददलल� ज�ईल. त'मह� ततलप�य ��शय न धर � आत प'नह� हज�रच� पत�च� अक�प न कर �. छ. ११ ��ब�न.’’

(4) ब�प�ज� आन�दर�)च� हसत�कर, –पत आपप� स�दकर�ल� ‘‘आतमर�म लक'म द�शक' ळक ; तmK तहरड� म�)ल य�� आज� क/ त'मह� र�जय�त�ल प'र�तन )तनद�र. स)�म� च�कर� य�क तनषप � करन र�जय�च� उपय�ग� पडत अल�. �बब आज� क/ ह� �)K र�जय इ�गलश य� � हर क� ल�. य�च� श��न कर � जरर. तय�� त'मह� mgज प'र�तन �रद�र ) सहद'ल�क ) म'�लम�न )ग:र� त)र���क ठ�ऊन, इ�गलश ल�क�च� प�रपतय� करन, स)�म�चय� धमKर�जय�च� उपय�ग कर�)�. ज�� उपय�ग त'मच� ह�त�न घड�ल त�� त'मच� ब�द�बसत करन ददलह� ज�ईल. ज� म'ल'क त'मह� क�ब�ज कर�ल तय�च� )तह)�ट त'मह�कड� च�ल�ल. त'मच�कड�न घ�लम�ल ह� �र न�ह�. ज�त ल� छ. ११ ��ब�न.’’

अश� म��लय�च� श�कड� पत� ब�ह�र पडल�. पत�पस�ह�)र आल�लय� त�न म�ठ� दmत'र� र�जक�र �ल� अन'�रन तय�तल� मजक� र अ��. त� र�जक�र � ह� (१) पत�पस�ह�न� ग�व�चय� प�चय'Kग�ज वह�इ�र�य�म�mK त पतव)ह�र करन, इ�ग�ज��न� ह�क�)णय���ठ� प�चय'Kग�ल र�ष�च� मदत म�गत)णय�च� खटपट क� ल�. (२) जयप�र�ल� ज�ऊन ब�ल�लय� न�गप�रचय� पदचय'त आपप���ह�ब भ��लय�श� ��ध�न ब��धल� आत (३) ��त�रचय� २३ व� न�रट) प�यदळ पलट �चय� द�श� अतधक�-य��न� दmत'र करणय�च� यत क� ल�.

प:क/ ग�व�चय� दmत'र�च� क�म सचत�म र�) ���गल�कर, न�ग� द�)र�) ):द आत ब�ळक�ब� क� ळकर य��न� आपलय� अ�ग�)र घ�तल�. य� घ� �रड� क�म�त सचत�म र�) आत न�त� य��न� ��क� ररचय� श�कर�च�य�Kल�ह� अडक)�न ट�कल�. न�ग� द�)र�)न� श�कर�च�य�Kल� ग�व�कड� ��च�र�=K न�ल�. बर�बरच�र उमद� घ�ड�ह� ह�त�. ह� ब�तम� रत�द�ट�चय� क�न�)र घ�लणय�च� तज)�ज झ�ल�. तबच�-य� श�कर�च�य�Kन� ग�व�त क�ल� धमKप��र क� ल�, त� तय�ल�ह� �मजल� न��ल. प न�त�चय� तच=�) �न� म'�बई �रक�रन� तय�)र म�ठ� ग�भ�र अ=K ब�)ल�. पत�पस�ह�न� ग�व�चय� डkन मvनय'अल वह�इ�रkयल� च�र उमद� घ�ड� नजर प�ठत)ल� आत श�कर�च�य�Kम�mK त दmत'र�च� र�जक�र क� ल�. य�च श�कर�च�य�Kन� क�यस= पभ��चय� ग�मणय�च� क�यस=��न� अन'क� ल अ�� तनक�ल प'णय�ल� ददल� ह�त�. तय�च� सचत�म र�) तन न�त� य��न� अ�� ��ड उग)णय�च� घ�ट घ�तल�. श�कर�च�य�Kचय� उर�)र ग'डघ� द�ऊन, क�यस=��न� श�द�धम ठरत)णय���ठ� आत पत�पस�ह�च� ग�व�चय� ग)नKर�श� दmत'र�च� र�जक�र त�द करणय���ठ�, य� द�न तचतप�)न प'रष�तम�न� मठ�चय� तशककय�च� ह)� त�)ढ� क�गद खरड�न घ�तल�. य� ब�बत क�ठ� एक शबद ब�ल�ल तर मठ��कट अग�चय� भकयस=�न� पड�)� ल�ग�ल, अश� आच�य�|न� धमक/ ददल�.

ग�)� पकर �च� दmत'र� क�गद मह ज� पत�पस�ह�न� अ�ग�ज�न� ह�क� न द�णय���ठ� प�चय'Kग�ज��चय� १५ आत ÄZ च�चय� १५ पलट � म�गत)लय�च� पत� आत तय�च� डkन मvनय'अलच� ह�क�र�=; प�चय'Kग�ज भ�ष�त उतर�, य��च� ब�द�बसत ब�ळक�ब� क� ळकर�न� पतकरल�. तय�त न�ग� द�)र�) ह� पत�पस�ह�च� )क/ल

Page 97: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

मह �न डkनल� भ�टल�, अ�� ��दभK अ��. क� ळकर�न� प�ड � म'क�म� छतपत�चय� न�)�च� तशक� बन)�न घ�तल�. य� कट�त न�ग� द�)र�)च� प'त �, म�ह � अ�� तनकटच� आप��ब�ध�च ह�त�. तश)�य ओळख�प�ळख�चय� अन�क ल�क��च� न�)� क�गद�त ��क�द�र मह �न घ'�ड�न तय��न�ह� प'ढ� त��गड�त ओढ�यल� ह� न�त�भगत त)�रल� न�ह�त.आपप���ह�ब भ��लय�च� ओवहर-बgणड�

पत�पस�ह�च� म'खय द'सम�न मह ज� ��त�र�, प'णय�च� ��र� तचतप�)न. तय��चय� कचछप� ल�गल�ल� कक)� अडकल�ल� इतरह� अन�क ):र� ह�त�. प �गळय� द'सम�न�त पतहलय� न�बरच� ड��ब�� द'सम�न क� अ��ल तर त� तय�च� ध�कट� भ�ऊ उन�डटपप� आपप���ह�ब भ��ल�. ल�डत)क�ह प�);चय� त�नह� रत�द�ट�न� य� तछन�ल प�-य�च� भत)तव ओळखल� ह�त�. य�ल� खच�K��ठ� पत�पस�ह दरमह� ��ड�प�च हज�र रपय� तनयतमत द�त अ��. प र�ड�ब�ज� तन द�रब�ज�त आकणठ ब'ड�ल�लय� य� नर�धम�ल� त� रकम क�य प'र �र? त�वह� त� न�हम� ��)क�र��कड�न दमध�ट�न� हकम� कजK क�ढ�त अ��. आपल� भ�ऊ, तय�ल�ह� क�ह� अतधक�र अ��)�, मह �न पत�पस�ह�न� तय�ल� अद�लत�च� नय�यध�श न�मल�. च�र�चय� ह�त� ज�मद�रख�नय�चय� दकललय�च तमळ�लय�! तय�न� ल�च ख�णय�च� �प�ट� च�ल)ल�. रयत ह:र� झ�ल�. ल�डत)कन�ह� मह�र�ज�कड� तक�र क� ल�. ��)क�र��च� तग�द� ल�गल�, मह ज� आपप���ह�ब त�ग� करन ��र� र�ज)�ड� ड�क/)र घय�यच� आत ल�कलज���ठ� पत�पस�ह तय�ल� म�ग�ल तय� रकम� द�यच�. एकद� अ��च ३० हज�र रपय� ददल�. प त� प'णय�चय� एक� mडत�� ग�)भ)�न�ल� त� द� �र अ�� �मजत�च, तय�न� तह�क�)�न परत घ�तल�. र�ज)�ड�त भ�)�भ�)��चय� र�ज कटकट� च�ल�यचय�. ल�क��त तय�च� चच�K च�ल�यच�. आपप���ह�ब�ल� द�न ब�यक� ह�तय�. तय�चय� व�न�ततर�क�न� =�रल�च� (त�र�ब�ई��ह�ब) त� मनस)� छळ कर�त अ��. तय�न� एक प'णय�च� क�ब� आ �न ��त�-य�त ठ�)ल� ह�त�. ततचय� तच=�) �न� त� ब�यक�ल� र�ज ह� म�र कर�. अख�र तज)�चय� भय�न� त� पत�पस�ह�चय� र� �चय� आ�-य�न� र�ह ल�गल�. ‘य� घटन�)र ब�ळ�ज�प�त न�त�न� त� पत�पस�ह�श� ल�ग� आह�.’ अ�� �गळ�कड� बभ� क� ल�. य� आर�प�न� पत�पस�ह अततशय द'nख� झ�ल�. य� घ� �रड� म'द�त)षय� ल�डन य�=� ड�यर�कटर��चय� क�ट�Kप'ढ� भ�ष करत�न�, म�ज� रत�द�ट तन य� )�ळ� एक ड�यर�कटर तम. तबगज ��त�प�न� मह �ल� - ‘‘ह� अतय�त बदन�म� कर �र� आर�प �)K=:) ख�ट� आह�. सहद'स=�न�त अ�त�न�, श�कड� र�ज��च� तन म�झ� ��ब�ध आल�. प तय� �)�Kत �चछ�ल तन �दतKन�ब�बत पत�पस�ह�च� बर�बर कर �र� क�ह� इ�म मल� आढळल� न�ह�. त��च, शह�ज� (आपप���ह�ब�)इतक� स�ल�पट अ��म� म�झय� पह�णय�त द'�र� न�ह�.’’ तबगजचय� य� ज�ह�र त)ध�न�ल� द'�र� रत�द�ट रkबटK�न य�न�ह� �ड�त�ड भ�ष करन प'ष� ददल�.

�र जkन म�लकम ग)नKर अ�त�न� न�त�चय� तच=�) �न� आपप���ह�ब�न� र�जय�चय� m�ळ �च� अजK द�ऊन, अधय�K र�जय�च� म�ग � क� ल� ह�त�. प आपप�ल� प'र�प�र ओळख �-य� तय� �म�ज� ग)नKर�न� त� क� र�चय� ट�पल�त तभरक�)ल� ह�त�. प आत� �र रkबटK ग��ट य� ख'न�ट ध�रमक ग)नKर�च� अमद�न� च�ल� ह�त�. सचत�म र�) पट)धKन तन न�त� य� तततकय�च ख'न�ट धमKम�तKणड��च� तन तय�च� द�सत� जमल� ह�त�. पत�पस�ह�च� तन म'�बई �रक�रच� )�कड� आल� आह�, ह� �गळ�कड� ग)ग)� झ�ल�ल� पह�त�च, आपप� भ��लय�न� म'�बई �रक�रचय� आ)�र�त अश� एक ब�तम� ददल� तभरक�)�न क/ य� ओवहर-बgणड�न� तम�म मह�र�ष चदकतच झ�ल�. ‘पत�पस�ह�न� आपलय� म'�बईचय� एज�ट��न� पत� प�ठ)�न अश� सपष ��चन� ददल�ल� आह� क/ ल�डन)�लय��न� जर आपल� जह�ग�रद�र��चय� )��धय��च� क�म न�ट तनक�ल�त क�ढल� न�ह�, तर त�=�न त�बडत�ब रतशय�ल� ज�, त�=लय� ब�दशह�ल� भ�ट�न ���ग� क/ आमच� ��म�जय छपपन क�ट� रपय� उतपन�च� आह�, त'मह� भरप�र रतशयन �:नय घ�ऊन इर� , क�शम�रचय� म�ग�Kन� य�)�, इ�ग�ज��न� सहद'स=�न�त�न ह�क�)�न द�)�, आमह�ल� आमचय� प�);चय� अm�ट म-ह�ठ� ��म�जय�च� धन� कर�)�, य� स)�र�च� ज� खचK य�ईल त� प: न� प: हप�ब�द�न� आमह� m� ड�न ट�क� . क� आह� क/ न�ह� न�त� क� प�चय� कटब�ज�)र त� ! क�टK ऑm प�प�यट�Kचय� �भ�प'ढ� आपप�चय� य� मह�म�खK कर �)र ल�डत)कन�च प'ढ� त�. २९ ज'ल: १८४२ र�ज� आ)�श�च� भ�ष करन, आपप� भ��लय�चय� न�ल�यक/च� अन�क प'र�)� ददल�. तश)�य, नर�धम न�त�न� �जन पत�पस�ह�चय� श�ल�)र उड)ल�लय� तचखल�च� कनKल तबगज, कनKल रkबटK�न आत =kम�न य�न� जळजळ�त भ�ष�त तनष�ध क� ल�, त�वह�ह� ल�डत)कन� आपलय� ज�ह�र ��त�प�न� तय� तनष�ध�ल� प�टठब� ददल�.�र ग��टन� ल�डत)कल� ग�ढ) बन)ल�

Page 98: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

न�त�चय� क�रस=�न�च� ग)नKरन� प'रसक�र करन तय�च� ग'प शह ल�डत)कल� ल�ग�पय|त, पत�पस�ह�श� ल�डत)कच� )�ग � m�र द�सत�च� ह�त�. जह�ग�रद�र��त)षय� ड�यर�कटर ब�ड�Kन� र�ज�ल� ददल�लय� अन'क� ल तनक�ल�च� पत आत प'ढ� म'द�म प�ठत)ल�ल� �नम�न�च� पत आत प'ढ� म'द�म प�ठत)ल�ल� �नम�न�च� पत आत तल)�र, ह� �र रkबटK ग��ट�न� दडप�न ट�कल�, तर� त� पत� तन तल)�र म'�बईल� आलय�च� ग'प खबर ल�डत)कन�च र�ज�ल� ददल� ह�त�. क�र तय� पत�त�ल मजक' र�च� ��र��श पत�पस�ह�न� त�. – ६ म� १८३५ चय� आपलय� ड�यर�त तलहन ठ�)ल� ह�त�

‘‘त)ल�यत�हन पत आल� तय�त�ल मजक� र क�टK डरकतर�त�न पत आल� क/ गgरनर कल�र ग�ल� ) य�च� (�र ग��टच�) न�)� पत आल� क/ म�ह�र�ज �रक�रच� म'लक�च� ब�द�बसत ) दgलत�च� ) आद�लत�च� ) श�ल�च� )ग:र� हरय�क ब�द�बसत च��गल� आह� ) य�च� ख'श� m�र )�टल�, अ�� ल�डत)क ��ह�ब य� � ���गत ह�त� ) कजK कर�त न�ह�त, ) खचKह� ठ�क आह�, ) म�ह�ल� ज� �, जम�ब�द�� ज� ह� रय�त ह�)�ल�� ठ�क आह�. ) म�हनत ) हश�र� ) य�त)�� त)ल�यत�त m�र ख'�� )�टल�. दर��ल ह�)�ल )दकल�न� ग)रनर�� तलह�त ज�)�. तय� � त)ल�य�त�� तलतह �. �बब भ�) तलतहल� क/ द�)�न� ठ�क क� ल� ) एक�द� )�ल�� तलतह � ज�ग� ज�ह�ल�, ह� ख'ष� )�टल�. पर�त' m�र जप�न )�ग) � ) आकल द�ऊन द�)� कI प�न� प�र अ��. (५) क�टK डकतर�त�न पत आल� क/ ज�ह�ग�रद�र��त)�� मह�र�ज �रक�रच� �रह�द�च� ) आमच� ह�द�त ज� म'ल'क आ��ल त� आमच�, ह� क�टK डकतर य� � तलतहल�. य�)रन ह� गgरनर य�च� पत (त)ल�यत�हन उतरच आल� न�ह� ���ग �र�) खर� न)�, आ�� दद�त�. क�टK डकतर य� � तलतहल� ह�च खर�, गgरनर य��च� ह� तलतह � ब�द.’’

ल�डत)क ज�तय� �जन तन �रळ मन�च� ह�त�. पत�पस�ह�च� र�जयक�रभ�र तनतय�च� ख��ग� ) ��)Kजतनक ज�)न तनद�ष तन तनमKळ ह�त�, जह�ग�रद�र����बध� तय�चय� हक��च� आगह )�ज)� ह�त�, तय� हक��न� म'�बई �रक�रन� श�कड� )�ळ� ल�ख� म�नयत�ह� ददल�लय� ह�तय�, ड�यर�कटर ब�ड�Kन� य�ब�ब�त र�ज�चय� म�ग �ल�च उचल�न धरल� ह�त�, ह� ल�डत)कल� सपष दद�त ह�त�. प म'�बई �रक�रच ज�=� तहन�मय�चय� �रळ शबद��)र उलट अ=K ब�)�न, )�ट�ल तय� शकय�शकय �बब�ख�ल� र�ज�ल� �m�ई उखड�न ट�क�यल�च उठल�ल�, त�=� य�ईल त� ग'प उघड हक� म म�नय करणय�पतलकडल� तय�चय� ह�त�त क�य ह�त�? �द�तद)�कब'द�ल� ब�ज�ल� ��रन, अन�क ग�ष� चक मन�चय� त)रद कर � तय�ल� आत� भ�ग ह�त�. भ�ऊ ल�लय�, ब�ळक�ब� क� ळकर, न�ग� द�)र�) आत सचत�म र�) ���गल�कर य��च� बन�)ट दmत'र� क�गदपत��च� व�प�र ज�र�त च�लल� ह�त� तन तय�तल� बर�च�� प'र�)� हज�र� रपय��चय� खर�द�न� म'�बई �रक�र आत कलकतय�चय� ग)नKर जनरल�पय|त�'द� ज�ऊन तभडल� ह�त�. ��त�रचय� पलट �तल� दmत�र न'�त� क�गद�पत� त�द करणय�प�क�, ‘ ’ पलट �तल� द�नत�न अ�मलद�र बन)�न तय��चय�कड�न पतयकच त�� न�टक ब�)�न घ�तल�, तर प'र�व�च� ख'�ट� अतधक बळकट ह�ईल, य� त)च�र�न� अ�त�ब� )�घ न�)�चय� एक� ग�)ग'�ड भट�ल� उभ� करन, न�त�न� तय�ह� न�टक�च� उभ�र � क� ल�.पकर १६ )���त� कट�चय� न�टक�च� उभ�र �

��त�-य�त र�त�ड�न�� ह�ऊन, त�=� क� पन�च� एक पलट क�यमच� र�तहल�. त�वह�प���न ��त�र� शहर�त पलट �चय� ल�क��च� आत ग�-य� म�जर आडज'ट�ट��च� बर�च )रदळ च�ल� झ�ल�. )�शय�व)��य�ल� ऊत आल�. ‘‘��ह�ब ल�क शहर�त य�ऊन रसतय�न� म� ��� कमच� म�रत�त... ब'ग� कल�)�त�न इचय� प�र�न� ब�ल�)त�त�त.’’ अश� ल�क��चय� तक�र� य�ऊ ल�गलय�. ‘‘त)ठ�ब�प��� प�रग�)कर ��)क�र प�ल�त र�ह�त अ�त�. तय� � य�ऊन कलत)ल� क/ )kर ��ह�ब ) य�श)�तर�) �र�'भ�द�र ह� च)क��� आल� ह�त�. त� )�ल�� प�रग�)कर य� � आपल� घर� )�र ��ह�ब आ ल�. प�न�'प�र� द�ऊन ग�ल�. त� )�ल�� तय�च� घरच� क' ब� ई� नल�त ब�ल�)�न प�च)�� रपय� ददलह�. ततच� ��ग� बदकमK क� ल�.’’ इतक� च क�य प प�च)� पलट च� एक ग�र� म�जर ख'द मह�र�ज��न� भ�टल�. इकडचय� ततकडचय� गपप� म�रलय�)र शह� � क�य ���गत�, ‘‘आमह�� न�च इकडल� म'लक�च� च��गल� ल�गत�. य�क )�ल� द�ख)�)�. आमह��तह त)षय�य�� ब�य�क� प�तहज�. जर प:�� अ�त� तर� लगच क� ल� आ�त�. न�ह�, �बब द'�र�य� ब�यक� प�तहज�त.’’ पलट �चय� अ�लय� ल�क��च� हलकट ध�द� ��त�-य�त च�ल� झ�ल�. मह�र�ज��न� रत�द�ट�चय� क�न�)र )रच�)र तक�र� घ�ल�व�, तय��न� जरब द�)�. क�ह� क�ळ सधग� � ब�द पड�)�, प'नह� य�र� म�झय� म�गलय�. ग�)�त कक)� ग�)�नज�क पलट � आलय� मह ज� ल�क ह)�लददल ह�त�त, य�च� क�र � उघड आह�त. ध�द�)�क )�शय��चय� ज�ड�न�च ह�डगय� गरत��'द� य� ह�ग�म�त प:��

Page 99: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

करत�त आत तशप�य��च� )रदळ शहर�चय� गलय�क' चय�त�न र�जर�� ह�त�. द'सम�नद�र�, ग'�डतगर� आत र�जक�र � ह�)�द�)� य��च� ��ड उगत)णय�च� कट अश� रठक� � तय�र ह�त�त आत तय�त )रन ध')ट ��)ळ� दद� �र� अन�क ��भ�)�त ��म�ल ह�त�त.

पत�पस�ह�त)रद पलट �त दmत�र क� लय�च� आर�प ठ�ठश�त त�द करणय���ठ� न�त�न� जय� न�टक�चय� उभ�र �च� उद�ग क� ल�, तय�त तय�चय� हसतक��न� अ�लय�च गलल�क' च� ध�ड �-य�

‘ ’ पलट �तलय� �'भ�द�र तशप�य��च� नट मह �न उपय�ग क� ल�. पत�पस�ह )रच�)र य� तशप'रड��चय� हलकटप �त)रद आत ग'�डतगर� त)रद रत�द�ट�कड� ल�ख� तक�र करन तय��न� च�प�त अ�लय�म'ळ�, त� तय�चय�)र न�हम� द�तओठ ख�त अ�त. तशप�य��न� अटक�) झ�ल�, मह ज� तय��चय� ��जणय� तन ��सजद� य��च�ह� ततळप�पड वह�यच�. मह�र�ज कध� शहर�ब�ह�र दmर�यल� तनघ�ल� क� ह� पलटन)�ल� तय��न� ऐक� य�ईलश� आ)�ज�न� एकम�क�त ब�ल�यच�, ‘अर� ज� र� य�र, इ� तचतडय�क� छ� मतहन�क� अ�दर बरब�द कर ड�ल�ग�.’ ह� ग�ष ब�ळ�ज� क�श� दकब�चय� म�mK त मह�र�ज��न� अन�क )�ळ� रत�द�ट�चय� क�न�)र घ�तल�. प दकब� पडल� न�त�च� क�)ळ�! त� क� क�न�न� ऐक�यच� तन द'�-य�न� ब�ह�र ��ड�यच�. रत�द�ट ल�डत)कन� मह�बळ�रर�)र ग�स)दर�) दद)� �चय� ब�गलय��म�र तशप�य����ठ� एक ह�ग�म� च�ळ ब��धल�. ग�स)दर�)�न� आक�प घ�तल�. ल�डत)कन� त� क�ढ�न ट�कल�. त�वह� तशप�ई-र�ज�)र m�र उखडल�. द�दज� कदम न�)�च� मह�र�ज��च� एक न�कर त)तहर�)र आ�घ�ळ कर�त ह�त�. तय�ल� क�ह� �'भ�द�र मह �ल� - ‘आमचय� झ�पड� उखडलय�? ठ�क! प�हन घ�ऊ. �ह� मतहनय��त त'मचय� दद)� �ल� तन मह�र�ज�ल� ब�ग�ल प�ज�बच� ह)� द�खऊ य�द रख�.’

मह�र� ���ह�ब एकद� म�हल�ल� कI ष �स�न�� ग�लय�. उनह�ळ� m�र कडक पडल� ह�त�. मह �न एक� त)सत� K )ट)Iक�ख�ल� ब:ठक घ�लणय�च� ततन� हक� म क� ल�. तय� ज�ग�)र आध�च क�ह� पलट च� तशप�ई ऐ�प:� ब�ल� ह�त�. हज-य��न� तय��न� जर� द�र ल��ब)र ब��यल� ���गत�च, त� एकदम उ�ळल� आत ख'श�ल मह�र�ज��न� तन मह�र� �ल� तशव� द�ऊ ल�गल�. क�रभ�-य�न� तय��न� श'द�)र आ णय�च� प'षकळ यत क� ल�, प व=K. ‘आमह� क� पन� �रक�रच� तशप�य�, त)च�रत� क� य� सहद� र�ज�ल�! �ह� मतहनय�त तम�श� दद��ल.’ अश� तय��न� बडबड च�लत)ल�.

मह�बळ�रर)रचय� मह�र�ज��चय� त)तहर�)र त�=लय� व)स=�पक�न� प� � भरणय�च� तशप�य��न� मन�ई क� ल�. क�र तय�त अन�क नसहद' ज�त�च� तशप�ई अ��यच�. ब�टब�ट�चय� तन )�ट�ळ�चय� कलपन� तय�)�ळ� m�र. प� � ब�द क� लय�)र, तशप�य� र�मगर�ब ग�ग�प'त�ल� मह �ल�, ‘र�ज�न� आमच� प� � ब�द क� ल� क�य? �ह� मतहनय��त �मज�ल क� क' �ल� प� � प�जत� त�.’

मह�र�ज�न� रत�द�ट�ल� ह� ���गत�च त� मह �ल�, ‘‘तय��चय� बरळणय�कड� मह�र�ज��न� क�य ए)ढ लक द�)�?’’ )�सतत)क, पत�पस�ह�ल� क�लय�तर� कच�ट�त अडक)�न च�चणय�च� म'�बई ग)नKर�च� तन�य झ�ल�ल� आह� आत तय�पम� � न�त�चय� न�न�म'ख� खटपट¢च� य�त� ��रख� ह�लच�ल कर�त आह�त, य�च� ल�डत)कल� च��गल� खबर ह�त�. भ�ऊ ल�लय�चय� क� प�न� तय�र क� ल�ल� क�ह� बन�)ट पत� प:द� करन, त� र�ज�चय क�रस=�न��च� प'र�)� मह �न म'�बईचय� ��क� टर�अटचय� ग'प ख�तय�य|त प�हचल� ह�त�. ग)नKर �र रkबटK ग��ट तन तय�च� ग�र� कgतन�ल�K ��त�-य�हन महत)�च� खबर य�त� कध� तन आमह� पत�पस�ह�)र ध�ड घ�लत� कध�, य�च� आत'रत�न� )�ट पह�त ह�त�.न�त�च� ��त�-कट न�टक

पत�पस�ह�न� ग�व�कड�न प�चय'Kग�ज पलट � म�गत)णय�चय� कट�चय� उभ�र ���ठ� ��क� रर श�कर�च�य�Kच� दसतऐ)ज� म�न अडक)�न, न�ग� द�)र�) आत ब�ळक�ब� त�तय� क� ळकर य��च� ���गल�कर�न� तन न�त�न� ��)�त)�ड�ल� आध�च र)�नग� क� ल�ल� ह�त�. आत� ख'द ��त�-य��च छ�) �तलय� पलट � दmत�र करणय�च� न�टक उभ� करणय���ठ�, न�त�न� अ�त�ज� )�घ*१ न�)�चय� एक उपद�प� भट�ल� ह�त�श� धरल�. तय� )�ळ� २३)� न�रट) पलट र�त�ड�न��त छ�) �ल� ह�त�. त�. ११ ज'ल�ई १८२६ ��म)�र� अ�त�ज� )�घ�न� तश)ग'ल�मस�ग न�)�चय� एक� परद�श� �'भ�द�र�ल� ग�ठल�. एकदम नमसक�र ठ�क� न, स)�र�न� ब�ल�यल�च �'र)�त क� ल�. ‘‘सशद�च� )क/ल आल�य �धय� ��त�रल�. इ�गज �रक�रल� सहद'स=�न�त�न ह�क�)�न ल�)णय�च� ब�त ठरल�य. �गळ� द�श� र�ज� एक झ�ल�त. आमच� मह�र�ज तर य� कट�च� म'खय ��तध�र आह�त.’’ प'नह� १० दद)���न� अ�त�ज� तश)ग'ल�मल� तय� तब-ह�ड� छ�) �त ज�ऊन भ�टल�. त�=� च�दरस�ग ह)�लद�र ह�त�. ह�च आमच� आडज'ट�ट अश� तश)ग'ल�मन� =�प म�रल� तन अ�त�ज�ल� बन)ल�. र�ज�चय� कट�बदल अ�त�ज�च� )ट)ट च�लल� अ�त�न�च, तश)ग'ल�मन�

Page 100: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

च�दरस�ग�ल� ख� करन प�ठ)�न ददल�. त� ल�. सट�कल� ज�ऊन भ�टल� आत अ�त�ज�न� आ ल�ल� खबर तय�ल� कळत)ल�. ‘ग�स)दर�) दद)� �न� त'मह�ल� भ�ट�ल� ब�ल�)ल� आह�. म�झय�बर�बर चल�.’ अ�� अ�त�ज� तश)ग'ल�मल� ���गत ह� त�च च�दर�ककग ह)�लद�र परत आल� आत सट�क ��ह�ब�न� तय�ल� ब�ल�)ल� आह� अ�� तनर�प ददल�. तश)ग'ल�म ग�ल�. सट�कन� तय�ल� अ�त�ज�बर�बर ग�स)दर�) दद)� �कड� ज�यल� पर)�नग� ददल�. प ग'लज�र तमश�ल�ह� बर�बर नय�यल� ���तगतल�. ‘तश)ग'ल�मन� ग'लज�र

’ तमश हम�र� बचपन�� बड� पय�र� द�सत अश� अ�त�ज�ज)ळ पसत�)न� क� ल� आत ह� चgकड� ग�स)दर�) दद)� �ल� भ�ट�यल� शहर�कड� तनघ�ल�.

अ�त�ज�न� य� ततघ� परद�श� तशप�य��न� बगल�त म�रन म�ठ� त)तचत न�टक र�गत)ल�. दद)� �चय� ख�टर�श�ह� उभ� र�हणय�च� अ�तय� )�घ�च� ल�यक/ नवहत�, तर त� तय�चय� भ�ट�ग�ठ� क�य घ� �र? तय�न� तय� तशप�य��न� दद)� �चय� )�ड�तलय� ब�ह�रच� भ�ग एकद� द�ख)ल�. एकद� द'रन ग�स)दर�) क� , मह�र�ज क� त�, ह� द�ख)ल�. एकद� च�रन र�ज)�ड�त न�ल� तन त�=ल� एकद�न दद)� ख�न� द�ख)ल�. न�गप�रकर भ��लय�च� )क/ल आत सशद�च� )क/ल मह �न भलत�च ल�क द�ख)ल�. अ�� कम अन�क )�ळ� )रच�)र अ�त�ज�न� च�ल)�न, आपलय� कपटन�टक�त य� त�न प�त��च� ठ�कठ�क तमल�m करन घ�तल�. न�त�कड�न तमळत ग�ल�लय� ग'प दक �च� मतलद� तय��न� आत छ�) �तलय� आडज'ट�ट ल�फटन�ट�दद ह�प�र��न� च�रन, तय��चय�कड�न दmत'र� पकर �तल� तनरतनर�ळ� प)�श च�ख )ठ)�न घ�तल�. ‘आज आमह�ल� ग�स)दर�) दद)� भ�टल�. उद� त� मह�र�ज��श� म'ल�खत करन द� �र आह�त.’ ‘न�गप�रकर भ��लय�चय� आत सशद�चय� )क/ल�श� आज दद)� अम�कतम�क ब�लल�, त� आमह� ऐकल�.’ ‘दद)� �ज)ळ आज आमह� शप=� घ�तलय�.’ ‘मह�र�ज��न� आमह�ल� पलट �तल� तशप�य� क�� m�ड�)� आत ��चन� य�त�च ब�ड�)� क�� कर�)�, य�चय� ��चन� ददलय�.’ अ�लय� =�प� ह� त�न तशप'रड� )रच�)र आपलय� ह�m�र��न� द�त आत त� तय��चय जब�नय� तलहन घ�ऊन ल�डत)क�कड� प�ठ)�त. एकद� अ�त�ज� तश)ग'ल�स�ग�ल� ब�ल)�यल� आल� अ�त�, त� ह�त� पह�-य�)र. मल� य�त� य�त न�ह�, अ�� तय�न� जब�ब ददल�. ल�डत)कल� त� �मजत�च तय�न� त�बडत�ब द'�र� तशप�य� न�म�न, तश)ग'ल�मल� अ�त�ज�बर�बर ज�णय���ठ� म�कळ� क� ल�. य�)रन, य� ��त�-दmत'र�चय� न�टक�त रत�द�ट�प���न त� =�ट कटब�ज तशप'रड��पय|त ��र� र�त�ड�न��)�ल� दकत� आत'रत�न� भ�ग घ�त ह�त�, ह� दद��न य�त�.

पलट �चय� छ�) �त ह� दmत'र�च� न�त�-न�टक अ�त�ज� ��तध�र�चय� खटपट�न� र�गत ह�त�, य�च� ग�स)दर�) दद)� कक)� पत�पस�ह य��न� द�दह� नवहत� आत अ�तय� )�घ��कट तय� त�न परद�श� तशप�य��च� त~डओळखह� तय��न� अ�णय�च� क�ह� क�र नवहत�. क�ठ� मह�र�ज तन ग�स)दर�) दद)� आत क�ठ� ह� m�टकय� प�यत ��च�ह� ल�यक/ न�ल�ल� परद�श� तशरप'ड� तन तय��च� त� ��तध�र ग�)ग'�ड अ�तय� )�घ!

‘‘आप�पलय� र�जय�तलय� इ�गज� पलट �तल� द�श� तशप�ई दmत�र करन ठ�)णय�च� तनर�प घ�ऊन, दकतय�क दतक � तन कन�Kटक/ ब�ह , अन�क )�ष��तर��न�, अन�क द�श� र�ज�रज)�ड��कड� मह�र�ज�न� ग'पप �न� र)�न� क� ल� आह�त आत आमह�ल�ह� तय�र�त अ��यल� ���तगतल� आह�.’’ अ�� तश)ग'ल�म तय�न� सट�कल� त�. २१ ज'ल: १८३६ चय� र�त� कळत)ल�. लग�च सट�कन� ह� ब�तम� ल�डत)कल� कळत)ल�. तय�न� त�बजत�ब तय� त�न तश)�य��न� आपल��म�र ब�ल�ऊन, तय��चय� जब�नय� घ�तलय�. त�रख�, )�र, )�ळ, ज�ग�. भ�ट�, भ�ष �, शप=�, म�ज)�नय�. इतय�दद अ�त�ज�न� पढ)�न ठ�)ल�लय� तपश�ल���ह तय� ततघ��न� प�पट�पम� � धड�धड न कचरत�, आप�पलय जब�नय� ददलय�. ल�डत)क प'र� ‘बनल�.’ तय�न� द'�-य� दद)श� त�. ‘२२ ज'ल: र�ज� मह�र�ज�न� इ�गज� पलट �तल� द�श� तशप�य� दmत�र करणय�च� म�ठ� द�शव�प� कट क� ल� अ��न, आमचय� पलट �तलय� द�न �'भ�द�र��न�ह� ड�गळलय�चय� तय��चय� जब�नय��चय� नकल� ��बत प�ठत)लय� आह�त.’ अ�� त�तड�च� खतलत� ख�� ���ड �स)�र�बर�बर म'�बईल� र)�न� क� ल�.

बस�, �र रkबटK ग��टल� ज� ह)� ह�त� त� तमळत�च, तय�च� आन�द चचKच� घ'मट m�ड�न आक�श�तलय� ब�प�पय|त ज�ऊन तभडल�. तय�न� तड�ड त�. २४ ज'ल:ल�च उलट जब�ब ददल� क/, ‘‘आप m�र च��गल� म�तहत� ददल�त, प इतकय�तच य� पकर �च� ग)ग)� ह�ऊ द�ऊ नक�. आ ख� तजतक� प'र�)� तमळ�ल तततक� तमळ)� आत य� कट�च� म�तहत� द� �-य� अ�त�ज�ल� तय�चय� ��=�द�र���ह त�बडत�ब अटक कर�. क: द� अ��मय��चय� घर��चय� झडतय� घय�. क�गदपत जप कर�. आपलय� �'भ�द�र�न��ह� नजर�ख�ल�

Page 101: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

ठ�)�. क�र र�ज�ल� ह� क' क' ल�गल� तर त� य� ल�क��न� पकड�न �गळ� ड�) उल=�न ट�कणय�च� m�र ��भ) आह�.’’

पकर ए)ढ� =र�ल� ग�लय�)र अ�त�ज� भ�दरल� आत त� आपलय� �'भ�द�र द�सत�न� भ�टणय�च� ट�ळ�ट�ळ कर ल�गल�. क��ह� करन अ�त�ज�ल� छ�) �त आ णय�बदल ल�डत)क �'भ�द�र��न� आगह कर ल�गल� आत अ�त�ज� तर क�ठ�च ��पड� न�. कध� च'क� न क�ठ� भ�टल�च तर =�प� म�रन तन�ट�यच�. अ�त�ज�चय� भ�ट�यचय� ज�)ढ� ज�)ढ� मह �न ज�ग� ह�तय�, त�=� त�=� �'भ�द�र ��रख� ट�हळ � ठ�)� ल�गल�. तय�च� भ�च� परशर�म य�च� �'ग�झ� ��म�न�च� द'क�न ह�त�. त�=� एकद� ६ ऑकट�बर १८३६ र�ज� च�दरस�ग�न� अ�त�ज�ल� द'रन प�तहल� तन चटकन एक इ�म प�ठ)�न, द�र अ�ल�लय� तश)ग'ल�स�ग�ल� इष�र� ददल�. तश)ग'ल�मन� अ�त�ज�ल� ग�डग�ड ब�ल�न, एक =�प ददल�. आमचय� छ�) �तलय� एक� ह�प�र�च� बदल� झ�ल� आह�. तय�च� एक द'भत� ग�य त)क�यच� आह�. त� आल�� तर =�डकय�त �gद� पट)�न द�त�. श�भर�च� ग�य प�चत)��त तमळ�ल. भट�चय� त~ड�ल� प� � �'टल�. त� आत परश'र�म �'भ�द�र�बर�बर छ�) �त ज�त�च, द�घ��चय� ह�त�त ब�ड� पडलय�. ल�डत)कन� तय��चय� जब�नय� घ�तलय�. म'�बईल� खतलत� र)�न� झ�ल�.ग)नKर ग��टच� लग�नघ�ई

पकर य�=)र ज�ईपय|त दकसतभगत �र रkबटK ग��ट य�ल� क�ठच� ध�र तनघ�यल�. पत�पस�ह�च� गळ� क�पत� कध� आत तय�च� रक तपत� कध�, अश� य� अकK ट इ�ग�ज�ल� अगद� तह�न ल�गल� ह�त�. तय�न� १५ �पटZबर १८३६ ल�च क� पन�चय� ल�डनचय� क�टK ऑm ड�यर�कट�Kचय� ग'प �तमत�ल� म�ठ� म�नभ�)�प �च� ग'पपत प�ठ)�न, ‘��त�रच� र�ज� पत�पस�ह य�न� द�श� तशप�य��त दmत�र m: ल�)णय�च�

’ कट क� लय�च� प'र�)� ह�त� आलय�बदल नक�श' ग�ळल�. आप प'ढ� ज� ख�ट�कख�न� च�ल� कर �र, तय�ल� ल�डनचय� )ररष��च� हरकत र�ह नय� आत र�ज�बदलह� तय�च� मन प'र�प�र कल'तषत वह�)�, अ�� �र रkबटKन� पक� ब�द�बसत क� ल�. इतक� च नवह� तर ग�स)दर�) दद)� �ल� शकय तततकय� ल)कर अटक कर�)� अ��ह� हक� म तय�न� ल�डत)कल� प�ठत)ल�ल� ह�त�. दद)� �ल�च अटक� त ट�कल� मह ज� पतत)�द करणय�चय क�म�त र�ज� ल�गड� पड�ल, अश� ह� आ�ग�ज� शह� प �च� तरत�द ह�त�. अ�त�ज� तन परशर�म य��न� अटक करन, य��चय� जब�नय� घ�तलय�)र ल�डत)कच� नजर ग�स)दर�) दद)� �कड� )ळल�.

र�ड)�ड�ल� लषकरच� )�ढ���त�कट�च� न�टक इतक� �प�ट�ब�द र�गल� तर� तय�च� दद)� �ल� तन मह�र�ज��न� द�दह� नवहत�.

जह�तगरद�र��चय� )�द�च� क�गद तय�र करन म'�बईत ब�ल�लय� र�ग� ब�प�ज�चय� म�mK त डk. तमलनल� द�णय���ठ�, त� द�घ� र�त�दद)� क�गद��चय� रम�ल��च� उल=�प�ल= कर�त ह�त�. श'क)�र त�. ७ ऑकट�बर १८३६ उज�डल�. तबच�र� ग�स)दर�) दद)� म�ठ� पह�ट� उठ�न म'�बईल� प�ठत)णय�चय� क�गद��च� ज'ळ � कर�त आपलय� )�ड�त क�यKमग ह�त�. इकड� पत�पस�ह मह�र�ज स�न उरक� न तनतय�पम� � द�)घर�त ��धय�)�दन कर�त ह�त�. एक�एक/ र�ज)�ड�बर�बर म�ठ� गलक� ऐक� आल�. र�त�ड�न��च� लषकर आत त�m��चय� ग�ड� खड�ड ककK श आ)�ज कर�त र�ज�)�ड�कड� ध�)त य�त ह�तय�. तय��च� र�ज)�ड�ल� गर�ड� पडल�. र�त�ड�न��तल� एक क�मद�र ब�ळ�ज� क�श� दकब� आ�ग�ज� ह�तप�र�चय� तमज�श�न�, पह�र�क-य��न� न ज'म�नत� एकदम र�ज)�ड�तलय� द�)घर�त घ'�� ल�गल�. हज-य�न� अडत)ल�,

‘त �वह� अर�, आड)त�� कश�ल�? आत� आड) �र क� क� �ल�?’ अ�� दरड�)�न दकब� मह�र�ज���म�र ज�ऊन उभ� र�तहल�. ‘मह�र�ज, ��धय� ठ�)� ब�ज�ल�. ब�ह�र य� जर�. जरर�च� क�म आह�.’ अ�� दकब� हकम�चय� आ)�ज�त मह �ल�. पत�पस�ह�ल� क�ह� उलगड�च ह�ईन�. इतकय�त र�ज)�ड�ल� लषकर�न� )�ढ� ददलय�च� ब�तम� हज-य�न� य�ऊन मह�र�ज��न� ���तगतल�. ‘क�य ह� दकब�, क�य भ�नगड आह�?’ अ�� मह�र�ज त)च�र �र, त�च स)तn ल�डत)क एकदम आल�.

–ल�डत)क ड�ख� मह�र�ज, हम�र� ��णट�म� ग�स)दर�) तड)�नन� क' ठ दmट�रक� क�म दकय�, ऐ�� अ�ड�श� ह:. हम तड)� क� म�गट� ह:.पत�प. – दmत�र? आत त� दद)� �न� क� ल�?

–ल�डत)क ह�� ह��, हम कय� झ�ट ब�ट ब�लट� ह:? हम तड)� क� म�गट� ह:.पत�प. – मग त�)ढ���ठ� ह� लषकर�च� द�ग� कश�ल� ह)� ह�त�? तनर�प य�त�च प�ठ)�न ददल� अ�त�.

Page 102: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

ग�स)दर�)�ल� लषकर�न� पकड�न भर शहर�त घ�ऊन ज�)�, अश� न�त�क� प�च� ल�डत)कल� तच=�) � ह�त� आत तय�न� त�� हटह� धरल�. प पत�पस�ह एकदम तचडल� अ�� पह�त�च, ‘दद)� ��न� ल)कर

’ प�ठ)�न द� ए)ढ�च ���ग�न त� लषकर��ह परत ग�ल�.मह�र�ज��न� ग�स)दर�)�ल� तनर�प प�ठ)�न छ�) �त रत�द�ट�चय� भ�ट�ल� ज�मय�च� आज� क� ल�. द�न

इभतद�र दरब�र� इ�म बर�बर घ�ऊन, ग�स)दर�) छ�) �त ज�त�च, तय��न� त�बडत�ब क: द करन, ग�स)दर�)�ल� द�रग�ळ� ठ�)णय�चय� एक दर)�ज� ख�ल�त ब�ददसत क� ल� आत ब�ह�र न�गव� ��तगन�च� पह�र� ठ�)ल�. दद)� क: द ह�त�च, रत�द�ट�न� एकदम ��त�-य�त अन�क ल�क��च� धरपकड �'र क� ल�. र�जध�न�त एकच ह�ह�क�र उड�ल�. मह�र�ज��च� �त� ध�बय�)र ब�)�न, मन म�न�ल तय�चय� घर�च� झडत� घ�णय�च� �प�ट� च�ल� झ�ल�.

‘ ’ म'�बईहन ग�र� नय�य�ध�श तनघ�ल�.इकड� ह� पक�र च�ल� अ�त�न�च, ततकड� म'�बईहन ग)नKरचय� हकम�न� त)ल�ब� ��क� टर� आत कनKल

ओवह�न� ह� द�न ग�र� शह� � नय�य�ध�श घ�ड�)र स)�र ह�ऊन, ५० स)�र���ह दgड� म�र�त ��त�-य�कड� तनघ�ल� ह�त�. पत�पस�ह�चय� कट�च� चgकश� कर�यल� �र रkबटKन� ह� द�घ� आत तत�र� रत�द�ट ल�डत)क, य��च� एक ग'प चgकश� कतमशन नय�य�ध�श मह �न न�म�न प�ठत)ल�. र�ज�त)रद जह�तगरद�र��च� पश ख'�ट�)र ट��ग �र� त)ल�ब�, ह� ग)नKरच� ��क� टर�. अ=�Kत त� आपलय� न�ठ�ळ )ररष�च�च mतर� क�ळ�ज तन मत�र�च� क�ळ� चषम� चढ)�न आल�ल�. द'�र�. ल�. कनKल ओवह�न�. म'�बईचय� mgज�च� ह� ½�टKर म�सटर जनरल ह�त�. ‘सहद'स=�न �रक�रचय� र�जक�र � ख�तय�च� त~ड क�ळ� कर �र� ह� ठग�तल� ठग ह�त�.’ अ�� इ�गज� बखरक�र मह त�त. मह �नच �र ग��ट�न� तय�च� भरप�र क�नm'� क � करन आत ह� चgकश�च� क�म ठ�कठ�क प�र प�डल�� तर त'ल�च ��त�-य�च� रत�द�ट करन आश� आश� ल�)�न, य� कतमशनर��चय ट�ळ�त प�ठ)�न ददल�. तत�र� नय�य�ध�श क� ? तर ख'द ल�डत)क रत�द�ट. मह ज� दmय�Kद�च नय�यध�श बनल�. इतक� च नवह� तर य� कतमशनचय� अधयकपद�च� म�न ल�डत)कल�च ददल� ह�त�.चgकश�च� आ�गल�ई m��K

त� न�ह� तशव ददलय��, तर त'झय� ब�प�न� ददलय�, य� ल��डग� तन मZढर�चय� ग�ष�पम� �च ह� चgकश� आ�गल�ई क�र)�य� ह�त�. त� १२ ऑकट�बर प���न त� ४ न�वहZबर १८३६ पय|त तबबल एक)�� दद)� चgकश� च�लल� ह�त�. आर�प� ग�स)दर�) दद)� आत ��क�द�र अ)घ� त�न. मह�र�ज�तmq अगर ग�स)दर�)�तmq ��क�द�र��च� उलटतप�� � )ग:र� क�ह�एक झ�ल� न�ह�. आमचय� ब�ज�न� चgकश�च� क�म पह�णय���ठ� ��क�द�र��च� उलटतप�� � करणय���ठ� )क/ल द�)�, ह� मह�र�ज��च� त)न�त� �'द� ध'डक�ऊन ल�)णय�त आल�. मग २१ दद)� क�य च�लल� ह�त�? ��क�द�र��चय� परसपर जब�नय��च� ज'ळ)�ज'ळ) आत आर�प श�ब�त करणय���ठ� क� � क�यक�य ब�लल� प�तहज�, य�चय� र�जचय� र�ज र�ग�त त�लम� च�ल� ह�तय�. अख�र परसपरत)र�ध� जब�नय��च� भ�ब�ळ� उड�ल� त� उड�ल�च. पतहल� ��क�द�र तश)ग'ल�स�ग कतमशनप'ढ� य�ऊन उभ� र�हत�च तय�च� तर घ�बरग'�ड�च उड�ल�. अ�ग�ल� घ�म m' ट�न त� लटलट� क�प� ल�गल�. त~ड�त�न एक शबदह� तनघ� न�. त)ल�ब� तन ओवह�न� ल�गल� एकम�क�चय� =�ब�ड�कड� पह�यल�. ��क�द�रच लटपट� ल�गल�, तर उभ�रल�ल ��र� पतय�च� ड�)च उधळणय�च� )�ळ आल�! तश�त अधयक ल�डत)कन� तय�ल� ख�च�न ख�च�न ��चक पश त)च�रत�च, तश)ग'ल�म मटकन ख�ल�च ब�ल�. भ��ब�)लय�म'ळ� तय�चय� ड�ळय�प'ढ� क�ज)� चमक ल�गल�. घ�� क�रड� पडल�. त)ल�ब� तन ओवह�न�न� र�गर�ग प�हन, ‘ ’ ल�डत)कल� त'मह� क�ह�च त)च�र नक� अ�� �'च)�न, द�घ�न� तश)ग'ल�मल� ध�र ददल�. मतलब�ल� ��तयसकर अ�� ��चक पश त)च�रन, ‘ह�य न�? ह�य मह . न�ह� न�? न�ह� मह .’ अश� पदत�न� २१ दद)���त ३ ��क�द�र��च� प'र�)� क��ब�� तलहन ह� चgकश�च� m��K उरकल�. य� त)षय�

‘‘प'ढ� ड�यर�कटर ब�ड�Kप'ढ� ��क द�त�न� ल�डत)कन� सपष कब�ल क� ल� क/ य� ��क�द�र��च� जर उलट तप�� � झ�ल� अ�त�, तर तय��चय� जब�नय�तलय� एक� क� शबद�च� र�ईर�ई ए)ढ� त'कड� उड�ल� अ�त�. तश)ग'ल�म आत ग'लज�र तमश ��क�ल� आल� त�वह� तय��च� च�ह�र� प�त���रख� क�ळ)�डल�ल� दद�त ह�त�.’’ बर�बरच आह�. �गळ�च म'ळ� क�लपतनक न�टक. २९ ऑकट�बरल� ल�डत)कन� मह�र�ज�� ब�ल�)�न, ��क�द�र��चय� जब�नय��च� ��र��श त~ड� ���तगतल�. मह�र�ज��न� नकल� म�तगतलय�. द�त� अ�� ���ग�नह� म'ळ�च ददलय� न�ह�त. तय� प'ढ� र�ग� ब�प�ज�चय� ह�त�त �न १८४२ ��ल� ल�डनल� आलय�. तय� �रक�र� खच�Kन� प�लKम�णटर� प�प�Kमधय� छ�पलय� ग�लय�. तय�)र र�ग� ब�प�ज�न� आत तय�चय� मदतग�र �र ज���m

Page 103: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

हय�म, जkजK =kमप�न )ग:र�म�डळ¢न� m�र कड�कय�च� )�द करन ड�यर�कटर ब�ड�Kल� लज�न� ख�ल� म�न� घ�ल�यल� ल�)ल�. य�च )�ळ�, कनKल ल�डत)कन� ड�यर�कटर��न� पत प�ठ)�न कळत)ल� क/, ‘‘पत�पस�ह�न� ग'नह� क� ल�, अश� म�झ� ख�त� नवहत�. तर� कतमशनचय� ठर�)�)र तभन मत तलतहणय�ऐ)ज� म� न'�त� �ह� क� ल�, य�च� मल� आत� ख�द )�ट�न प��त�प ह�त आह�. य�)जनम�त त� म� एक म�ठ� च�क क� ल�, अ�� म� �मजत�.’’ हज�र� ज�ह�र व�खय�न��प:क/ र�ग� ब�प�ज�च� २ तड�Zबर १८४६ र�ज ल�डन य�=� ददल�ल� एक महत)�च� व�खय�न पररतशष�त ददल�ल� आह�. तय�त य� तकK ट� कतमशनच� क�र)�य�, ��क�द�र��च� mतजत)�ड� )ग:र� �गळय�त भ�नगड¢च� म'द���द भ�ब�र� उडत)ल� अ�लय�म'ळ� , तय�ब�बत त)श�ष पतशल�न� य�=� ज�ग� अडत)णय�च� क�र न�ह�. कतमशनरन� अ�त�ज� )�घ�बदल - ‘‘Untajee was a man of the most worthless and unprincipled character, guilty of the grossest prevarication and deceipt, on whom it was impossible to place any reliance.’’( –भ�)�=K अ�त�ज� पक� हलकट तन टगय�. बन)�बन)� आत ल'च�तगर�त तबल�द अ��म�. तय�चय�)र त)र�� ठ�) � m�र ध�कय�च�.) अ�� उद�र नम�द करन ठ�)ल�. प तय�च हलकट�न� उभ�रल�लय� �'भ�द�र��चय� कट�)र म�त तय� त�न ध�त�|च� त)र�� ब�ल�! एक ग�ष म�त लक�त घ�णय���रख� झ�ल�. य� �)K दmत'र� पकर ��च� म�ळ उतप�दक आत ��तध�र ज� ब�ळ�ज�प�त न�त� तय�च� य� चgकश�चय� ल��बलचक त�गय�चय� एक�ह� ध�गय�त च'क� न�'द� क�ठ� ��दभ�Kच� )�� ल�गल� न�ह�. म�त, अगद�च न�ह� अ�� नवह�. क�र न�त�च� क�ल�च जब�न� न��ल, तर क�रस=�न�ल� ज�रच ल�ग�यच� न�ह�, मग त� जब�न� ग'प ठ�)णय�त आल� तर� च�ल�ल. न�त�न� जय� जब�नय� ददलय� तन कतमशनर�न� ग'प ठ�)लय�. तय� प'ढ� र�ग� ब�प�ज�न� ल�डनल� अस�ल दसतऐ)ज� उघडक/� आ लय�. –तय� अश�

(1) य� ब�र� मतहनय�म�ग� मल� मजक� र �मजल� क/ म'ध�ज� भ��ल� न�गप'र�हन क�ढल�ल� र�ज� हलल� ज�तप'र�त आह�त. तय�च� पत� र�ज�� आल� ) ��त�रचय� र�ज�न� उतर� प�ठत)ल� ) ह:दर�ब�द ) उद�प�र ) न�गप�र ) ग�)� (य�=�) य� क�म�च�ह� तज)�ज च�लत)ल� आह�. क�र र�ज�च� मन�त आल� आह� क/ आपल� र�जय म�ठ� वह�)� आत इ�ग�ज�� य� म'लक�त�न क�ढ�न ट�क�)� आ�� आह�. र�ज ग'दसत र�ज�च� ब�ध' आप���ह�ब य� � मल� ���तगतल� क/ म'ध�ज� भ��ल� य�च� पत� मह�र�ज�� ) ��न�पत�� त�)�न�द श�स� )ग:र� य�जबर�बर आल�. पर�त' त� र�ज�न� ज�लल�. तय�� त�न दद)� ज�हल� (३१-१०-१८३६)

(2) म�ह�र�ज�च� तmq न� न�ग� द�)र�) ):द आत द'�र� ल�क ग�व�� ज�त�त य�त�त. तय�जबर�बर म�ह�र�ज�न� घ�ड� ) प�ष�ख ग�)� ग)रनर�� प�ठत)ल� ह�त�. ह� मजक� र क� � र�बटK�न ��ह�ब�� �मज�त)ल�. मल� ��ह�ब�न� ���तगतल� क/ म�ह�र�ज य� क�म�)रन र�जय� ब'डत)त�ल. य�जकररत� त'मह� ज�ऊन र�ज�� ���ग�)� क/ ह� क�म त'मह� कररत� पर�त' य� �बब�)रन त'मह�ल� बहत इज� ह�ईल. तय� )�ल� म� र�बटK�न ��ह�ब�� ���तगतल� क/ य� दmत'र�च� मजक� र म� ज�ऊन म�ह�र�ज�� ���तगतल� अ�त�, ह� खबर त'मह�� क�ठ�न आल�, आ�� त)च�ररत�ल त�वह� म� ���ग�न क/ ��ह�ब�च� तmq न� आल�, )ग:र� (५-२-१८३८)

न�त�चय� जब�न�च� ह� क�गद र�ग� ब�प�ज�न� ड�यर�कटर क�ट�Kचय� भर�भ�त कनKल रkबटK�नल� द�खत)त�च, त� इतक� उ�ळल� क/ न�त�चय� ह� हलकट ख�ट�प �बदल तय�चय� म�गचय� प'ढचय� ब�च�ळ�� तपढ��च� तय�न� उद�र क� ल�.चgकश�चय� m���Kन�तर

ग�स)दर�) दद)� �ल� एकदम प'णय�ल� न�ल� आत त�=�न अहमदनगरचय� त'र�ग�त ठ�)ल�. ग'नह� कब�ल कर�)� मह �न त�=� तय�च� मनस)� ह�ल करणय�त आल�. मह�र�ज��न� जब�नय��चय� नकल� द�त� मह �न ���तगतल� तर� तय� ददलय� न�ह�त आत त)ल�ब� तन ओवह�न� य� तशष��न�, रर)�ज�पम� �, म'�बईल� परतणय�प�);, आर��न द�ऊनह�, मह�र�ज��न� परतभ�ट न द�त�, तडक तनघ�न ग�ल�. ग)नKरल� ��ल�ब�दपम� �, रत�द�ट�चय� पर)�नग�तश)�य, प�ष�क प�ठत)णय�च� पघ�त. त� य�द� ल�डत)कच� �लल� घ�ऊन म'�बईल� प�ठत)ल�. ग)नKर�च� भ�ट झ�लय�)र तय�चय� क�न�)र एक� दर आगतळक/च� तपश�ल आपलय� पतततनध�न� घ�ल�)�, ह� मह�र�ज��च� ह�त�. प �र ग��ट नय�यन�त�च� श�द घ�ल�न ब�ल�ल�. तय�न� प�ष�क घ�ऊन य� �र�ल� त�न मतहन� म'�बईत ल~बकळत ठ�)ल� आत अख�र एक� ��कटर�म�mK त ‘प�ष�क घ�णय�च� ग)नKर��ह�ब��च� मज; न�ह�,’ अ�� उदट जब�ब द�ऊन परत प�ठत)ल�. य�)र

Page 104: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

‘‘चपर�श� इतक� मगद�र र�तहल� न�ह� ह� ग�ष तबनत�ड आह�.’’ अ�� पत�पस�ह�न� आपलय� ड�यर�त तलतहल�.और प'र�)� म�गट� ह:

चgकश�चय� m���Kत ग�स)दर�)�ल� कक)� मह�र�ज��न� एक� शबद�न�ह� त)च�रल� न�त�, कतमशनचय� तय� �� ध�त�Kन�म शह�णय��न�, ‘‘मह�र�ज�त)रद क� ल�ल� आर�प तय��न� म'ळ�च ख�ड�न क�ढत� आल� न�ह�त.’’ अ�� अतजब�त ख�ट� श�र� म�रन ठ�)णय�त म� '�क/च�ह� ल�ज ब�ळगल� न�ह�. एकतmÎ प'र�)� प'र��� न�ह�, त�वह� पतयक पत�पस�ह�ल� अडकत)णय���ठ� �र ग��ट�न� २४ ज'ल: १८३६चय� एक� मह�नग'प पत�तच ल�डत)कल� क�ह� ��चन� क� लय� ह�तय�. – तय� अश�

‘�'भ�द�र��न� मह�र�ज��न� भ�ट�)�, मह�र�ज, आमह� य� कट�च� उभ�र � श'द ह�त�न� क� ल�. प ��र� ब�णड m' टल�. आत� आमच� बच�) कर�. पळ�न ज�)� तर ज)ळ प:क� न�ह�. तनद�न आमह�ल� द'�र�कड� क�ठ� न�कर� तमळणय���ठ� हज�रन� तशक� म�तKब�च� तशm�र�पत� तर� द�)�. मह�र�ज��न� तय��न� प:�� ददल� मह ज� प'र�)� भकम झ�ल�. तशक�म�तKब�च� तशm�र�पत ददल�, तर�ह� प'र�)� पक� झ�ल�.’ य� ��चन� अमल�त आ णय�च� ल�डत)कल� �)ड झ�ल� न�ह�. तर�ह� चgकश� च�लल� अ�त�, तश)ग'ल�मस�ग�दद ततघ��न� लख�ट� प�चत)णय�चय� तनतमत�न� मह�र�ज��च� एक��त� भ�ट घ�णय�च� ढ�लगजप � क� ल�. प बळ)�तर�) ��न�पत�न� तय��न� आ�ग �त�नच ह�क�)�न ददल�.ल�डत)कच� ��र)���र)

य�न�तर पत�पस�ह �ह�ज�क/च उतदग ह�ऊन रत�द�ट�ल� भ�ट�न��� झ�ल�. १२ न�वहZबर १८३६ल� बळ)�तर�) ��न�पत�ल� ल�डत)क मह �ल�, - ‘��त� ल�क��न� मल� आध� कळत)ल� अ�त�, तर म'ळ�तच म� तमट)�तमट) क� ल� अ�त�. प ल�क�चय�न� आपलय� पलट �चय� ह�प�र��न� कळत)ल� आत तय��न� )ररष��कड� ररप�टK क� ल�. म�झ� इल�ज र�तहल� न�ह�. अह�, हलल�च� ह� ��ह�बल�क प�);चय� अलतपषन�ददक���रख� =�ड�च आह�त! द'�-य�ल� ब'ड)�न �रक�रच� m�यद� कर �र�.’ तय�)र पत�पस�ह ड�यर�त मह त� - ‘��ह�बल�क दद)�Zदद)� आ��च m�यद� कर �र� य�)य�च�. त�वह� य��च� असत� धरन तर� उपय�ग क�य?’ ��र��श, पत�पस�ह�च� ह�त आ�ग�ज� य�त�चय� द�तय�त ��पडल�. प'ढ त� तय�त क�� �m�ई तचरडल� ग�ल�, ह� पह�यच� आह�.

पकर १७ )�ओत�, ओत� आ ख� त�ल ओत�.

ग�स)दर�) त)ठल मह�जन� ऊmK ग�स)दर�) दद)� य�ल� एक�क/ क: द क� लय�म'ळ� , पत�पस�ह�च� एक ह�तच त�डलय���रख� झ�ल�. तर�ह� बळ)�तर�) मलह�र तचटत ��न� क� बर ब��ध�न, ��त�-य�ल� च�लल�लय� यच�)त भ�नगड¢चय� म�तहत�च� क�गद र�जचय� र�ज तय�र करन म'�बईल� र�ग� ब�प�ज�कड� प�ठत)णय�च� क�म च�ल� ठ�)ल� ह�त�. र�ग�ब�न� म'�बईल� आपलय� )दकल�त�च� एक ��क� टररअट ह�प��च उघडल� ह�त�. डkकटर तमलन, एम�, ड�. (प�त�डZट म�तडकल ब�डK) ह� क� पन�च� प�नशनर ग�र� अतधक�र� र�ग�ब�ल� मन�भ�)�न� �ह�य द�त ह�त�. ग'प कतमशनच� m��K, अतधक�-य��चय� धरपकड� )ग:र� इतय�भ�त तपतशल�चय� तक�र� डk. तमलन म'�बई ग)नKर आत कलकतय�च� बड�ल�ट य��चय�कड� स)तnचय� �ह�न� प�ठ)� ल�गल�. क� पन� �रक�रचय� एक� ग�-य� अतधक�र� प�नशनर�न�च सहद� र�ज�च� ब�ज� घ�ऊन अटह���न� �रक�रश� भ��ड�यल� उठ�)�, ह� प�हन �र ग��ट तन तय�च� क� त�लद�र��च� पभ�)ळ य��च� ड�क/ भ � ल�. डk. तमलनन� ��त�-य�ल� भ�ट द�णय�च� पर)�नग� म�तगतल�, त� म'�बई �रक�रन� न�क�रल�. र�ग� ब�प�ज�न� ह� ��क� टररअटचय� अ�तभ�Kग�तलय� ह�लच�ल¢च� ग'प ब�तम� क�ढणय�च� य�त�त�त� ठ�कठ�क ब�ऊन ठ�)ल� ह�त�. तय��च� म�तहत� ���क� ततक भ�ष�त त� ��त�-य�ल� )रच�)र कळ)�त अ��.ल�डत)कल� उखडल�.

पत�पस�ह�च� ब�ज� बळकट आह� आत त� कलकत� अगर ल�डनल� )क/ल प�ठ)�न, अगर डk. तमलन ��रखय� )जनद�र प�नशनर�कड�न ततकड� ल�ख� तक�र� कर�ल, तर र�ज�ल� अन'क� ळ अश� आल�ल� ड�यर�कटर ब�ड�Kच� उतर� आत �नम�न�च� तल)�र आप द�ब�न ठ�)ल�, ह� ब�णड m' ट�न आपल� न�चक/ ह� �र, ह� �र ग��ट तम. न�त�चय� पचन� पडल�लय� तय�चय� पभ�)ळ�ल� च��गल� म�ह�त ह�त�. रत�द�ट ल�डत)क पह�)�, तर त� ब�ट� ��ध� �रळ गड�. छक� प�ज� तय�ल� म�ह�त न�ह�त. तश)�य, ग'प कतमशनच� एकतmÎ चgकश� च�लल� अ�त�, तय�न� ��क�द�र��न� उलट�'लट पश त)च�रन �तयश�धन�च� पयत

Page 105: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

करत�न�, कतमशनच� ��र� ड�लह�र�च उल=णय�च� प��ग क�� आ ल� ह�त�, त� त)ल�बह� तन ओवह�न�न� न�क न�मद�र��न� ख'ल�श�न� ���तगतल�च ह�त�. त�वह� अ�ल� म� �� रत�द�ट�चय� ज�ग�)र र�तहलय��. पत�पस�ह�ल� तचरडणय�च� आपल� क�रस=�न तड�ल� ज� �र न�ह�, ह� प�च ठ�ऊन, �र ग��ट�न� ल�डत)कल� प=म पकI तत बर� न�ह� अश� �बब तलहन प�ठत)णय�च� म�त ददल�. ‘म�झय� पकI त�ल� क�य ध�ड झ�ल� आह�? म� ख�ट� अजK कर �र न�ह�.’ अ�� तय�न� सपष ���तगतल�. प'ढ� ल�डत)क एक� पत�त ��पडल�. ‘तय�न� हलल� र�ज� मल� भ�ट�न��� झ�ल� आह�, तय�च� म�झय�)र भर��� अ�ल�ल� दद�त न�ह�.’ अश� मजक' र�च� ��ध� पत ग)नKर�कड� प�ठत)त�च, तहन�मय�त�ल र�ज�-रत�द�ट-स�ह�चय� म'द�)र ब�ट ठ�ऊन, तय�च� तड�ड बदल� क� ल� आत ओवह�न�ल� तय�चय� क�म�च� च�जK घय�यल� र)�न� क� ल�. (१४-१५ ज�न १८३७)

ओवह�न� मह ज� रkबटK ग�ट��च� तन न�त�च� पक� तपतय�. च�णड�ळचgकड�च� ��खळ� आत� अव)ल अख�र तबनत�ड जमल� परळचय� ग)नKम�णट हg�प���न त� =�ट ��त�-य�चय� र�त�ड�न��पय|त न�त�च� क�रस=�नय�त तबनअटक�) तन तबनब�भ�ट च�ल� झ�ल�. ग'पचgकश�च� ए)ढ� म�ठ� न�टक क� ल�. प अख�र त� अ�ग�)रच श�क �र, त�वह� तय�तलय� ��क�द�र��चय� म'द��न� उपय�ग� पडत�ल, अ�� आ ख� दसतऐ)ज� प'र�)� जम� करणय�च� क�मतगर� ओवह�न� आपलय� तखश�त घ�ऊन आल�.भ�ऊ ल�लय��च� प��ढर� उखळ

म'�बई ��त�-य�त ह� �रक�र दरब�र� ब�च�ब�च च�लल� अ�त�न�च, भ�ऊ ल�लय�च� बन�)ट ‘ ’ क�गदपत त)कणय�च� )�द�क ध�द� च�ल�च ह�त�. ओवह�न� य�णय�चय� �'म�र�� तय�न� छ�) �त स)गज�

तशक�यल� ज� �-य� प��ड�ब� न�)�चय� एक� भट�चय� प�र�म�mK त, ल:न आडज'ट�ट कv पटन डर�क य��चय�श� )ळ ब��ध�न, ‘पत�पस�ह��ह�ब मल� जम�नज'मल�, र�ख बतक� )ग:र� द�त�ल तर र�ज�चय� दmत'र�च� अस�ल क�गद म� आ �न द�त�.’ अश� �gद�च� भ�ष� करन ठ�)ल� ह�त�. ओवह�न�ल� ह� कळत�च, भ�ऊ ल�ल� म�ग�ल त� रकम द�ऊन, तमळत�ल त�)ढ� क�गद प:द� कर�यल� तय�न� डर�कल� ���तगतल�. ल�लय�च� त~डओळख न�त�ह� आत रत�द�ट�)र य�ऊन अ)घ� २४ त��ह� झ�ल� अ�त�ल न�त�ल त�च ओवह�न� ल�लय���रखय� ग�)ग'�ड�ल� कv . डर�कम�mK त र�ख रपय� आत क�म mत� झ�लय�)र इन�न जम�न ) र�कड बतक��च� )चनपत तलह)�न द�त�, ह� लक�त ठ�)णय���रख� आह�.ल�लय�च� मह�र�ज��)र क' रघ�ड�

भ�ऊ ल�ल� ए)ढ�च करन =��बल� न�ह�. =��ब �र क��? श�य'त नर��प�त क� ळकर ३ आगष १९२०चय� क� �र�त तचतप�)न��त)षय� तलतहत�त, - ‘‘त� (तचतप�)न) स)�)ल�ब�, म�हनत�, क�ठ�ह� प'ढ� घ'� �र�, द�घK ��चन� मन�त आ �र�, प क�ह� अ�श� आपलय�प'रत� पह� �र�, ब'द�म�न प ��क' तचत ददल�च� ल�क आह�त.’’ ब�ळ�ज�प�त न�त� क�य, क: . ‘त)रन�=प�त र�ज)�ड��च� शतकI तय कर �र� अग��र

’ नरप'�ग) सचत�म र�) ���गल�कर क�य, अ=)� भ�ऊ ल�ल�, न�ग� द�)र�), दकब�, ज�श�� )ग:र� ज)�नमदK ब�ह भ�ई क�य, एकज�त ��र� नर��प�त��चय� य� व�खय�त ठ�कठ�क ब� �र�.

कv . डर�कचय� म�mK त ओवह�न�कड�न भ�ऊ ल�लय�न� बन�)ट दmत'र� पत��च� �gद� करन १५० रपय� बय� � घ�तल�च. तर�ह� अमIत ग �श खडमकर न�)�चय� एक� इ�म�ल� ग�ठ�न, तय�न� आ ख� एक छ�त�ठ�क क�म क� ल�. अमIतर�)�चय� म�mK त तय�न� =�ट पत�पस�ह मह�र�ज��न�च तनर�प प�ठ)ल� क/, ‘‘�रक�रच� न�)च� ��ककय��'द� दmत�र पकर � पत� तम�म� ��)क�रल�क य�जल� आज�पत� ग�ल�. तय�प:क/ एकद�न पत� म�ज� ज)ळ आह�त. पर�त' म�ह�र�ज �रक�रन� य�ज ब�बत बक�� रपय� प�च)�� हज�र ददलह� तर� म� द�ईन. न�ह�प�क� म� पत� इ�गज� �रक�र�� द�ख)�न बतक� ततकड�न घ�ईन.’’ आह� क� न�ह� भ�ऊ ल�ल� स)�)ल�ब�, म�हनत� तन क�ठ�ह� प'ढ� घ'� �र�?

ओवह�न�च� �gद� त�. १४ तम. १८ ज�न १८३७ र�ज� झ�ल�. त�. १५ र�ज�च तय�न� रत�द�ट��च� च�जK घ�तल�. खडमकर�न� ल�लय�च� तनर�प मह�र�ज��न� कळ)�न, त�बडत�ब ल�लय�ल� मह�र�ज�प'ढ� उभ� क� ल�. तचट ���न� तय�च� जब�न� तलहन घ�तल�. जब�न�च� नकल र�ग� ब�प�ज�कड� म'�बईल� र)�न� झ�ल�. त� लग�च डk. ‘तमलन य��न� ब�ग�ल �रक�रच� हक' म�)रन म'�बई कg�ल�त�न त�. १८ �पटZबर �न १८३७ च� पत�बर�बर र)�न� क� ल�.’ ह� ब�तम� ओवह�न�ल� ल�गत�च तय�न� ल�लय�ल� एकदम अटक करन क�ह�तर� न)�न जब�नय� तलहन घ�तलय� तन म�कळ� क� ल�. प ह� बन�)ट पत��च� गडबडग'�ड� डk. तमलनम�mK त कलकतय�य|च प�हचल�.कब'ल�जब�ब���ठ� दद)� �च� छळ.

Page 106: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

‘‘ग�स)दर�)�न� ग'प कतमशनप'ढ� दmत'र�च� आर�प ख�ट� बन�)ट आह�, ��क�द�र��च� उलट तप�� � मल� कर द�, त'मच� �गळ� व�ह म� ढ��ळ�न द�ख)त�,’’ अ�� सपष ���तगतल�. तय�)र, ‘न�त� मह त�त त�� जब�ब तलहन द�)�, म'कत� ह�ईल, तश)�य स)त�त जह�ग�र इन�म तमळ�ल.’ )ग:र� ल�ल�च द�खत)ल�. प ग�स)दर�) �तय�ल� तन ख�लल�लय� अन�ल� प�ठ द�ख)� न�, मह �न तय�ल� प'णय�� न�ऊन, त�=�ह� �मज�) �च� पय�ग करन त� m' कट ग�लय�)र तय�ल� अहमदनगरल� न�ऊन अ�ध�-य� क�ठड�त ठ�)ल�. [अहमदनगरच� दकलल� र�जब�द��चय� ह�लअप�ष���ठ� न�न� mड ��चय� )�ळ�प���न त� आजद�नत�ग�यत न�ठ�ळ ठरल�ल� आह�.] च�)�� त�� ग�स)दर�)�ल� अ�ध�-य� क�ठड�त ठ�)�यच�. प�तलश� �म�ज) ���ठ� =�ड� )�ळ ब�ह�र आ �यच�, त�)ढ�च तय�ल� ��यKपक�श दद��यच�. ग�स)दर�)�च� कब'ल� जब�ब तमळ�ल� न�ह�, तर ग'प कतमशनचय� उपद�प�च� भ�ब�ळ� )�ज �र, मह �न हरपयत करन त� तमळत)णय�चय� ��चन� म'�बईहन ओवह�न�ल� ��रखय� य�त अ�त. ह� क�म क' शलत�न� उरकणय���ठ� ओवह�न�न� ��ख�र�म बलल�ळ मह�जन� (ग�स)दर�)�च� च'लत�) ह� प�त ह�त�श� धरन अहदनगरल� ठ�)ल� ह�त�. ह� �ख�र�म मयत त)ठलप�त मह�जन� दद)� य�च� भ�ऊ. आपप���ह�ब भ��लय�चय� पक�ल� तचकटलय�म'ळ� , �ह�ज�कच त� न�त�क� प�त ��म�ल झ�ल�. आपप���ह�ब भ��ल� ग�द�)र य�त�च आपलय�ल� आपलय� मयत भ�)�च� दद)� तगर� तमळ�ल, य� त'प�चय� आश�न� न�त�कट�च� खरकट� च�ट�यल� �ख�र�म तय�र झ�ल� ह�त�. ‘ ’अहमदनगरच� कल�कटर हट आत �ख�र�म दरर�ज कब'ल� जब�ब���ठ� ग�स)दर�)च� प�तलश� �मज�त घ�ल�त ह�त�.

‘ ’ प द�घK ��चन�)�ल� न�त� य�न� ग�स)दर�)�ल� अटक झ�ल� त�वह�च एक क�रस=�न रच�न ठ�)ल� ह�त�. कI ष �ज� �द�तश) तभड� न�)�च� तय�चय� ह�त�ख�ल� क�म क� ल�ल� एक प�नशनर गIहस= ह�त�. लकम प�त श�कद�र�तmq तय�ल� १२५० रपय� र�ख बतक� द�णय�चय� कर�र�न� ब��ध�न, तय�चय� ह�त�न�, ग�स)दर�)�च� आई तगरज�ब�ई तहचय� न�)�च� एक कब'ल� जब�ब तलहन घ�तल� तन त� ग)नKरकड� प�);च प�ठऊन ददल� ह�त�. ओवह�न� ��त�-य�ल� तनघ�ल� त�वह� �र ग��ट�न� त� क�गद तय�ल� द�ऊन, कतमशनच� प'र�)� पक� कर�यच� ��चन� ददल�. ह� क�गद कI ष �ज� तभड�न� ��त�-य�� �ख�र�म मह�जन�चय� घर�तच ब��न तलतहल� प प�ठत)ल� म�त प�ढरप'र�हन =�ट ग)नKर�कड�. तय�त मह�र�ज��चय� �गळय� दmत'र� क�म�त ग�स)दर�) ह�त�, तय�न� दmत'र� पत� तलतहल�. अश� तगररज�ब�ईच� कब'ल� ह�त� आत ततच� भ�ऊ त)ष � क� श) द�)स=ळ� य�च� (ख�ट� �ह� करन) ��क घ�तल� ह�त�. अज�K)रच� त�र�ख म�त ग�स)दर�)�ल� प'णय�ल� न�ल� तय )�ळ�ल� ज'ळत� अश� घ�तल� ह�त�. क�र , तगरज�ब�ई ह� ग�स)दर�)�ल�

‘भ�ट�यल� प'णय�ल� ग�ल� ह�त� आत त�=� ततन� तय�चय� ��मत�न� य� अज�Kत �तय�ल� समरन, ’ अकलहश�र�न� दmत'र�च� उलगड� क� ल�. अ�� त�द कर�यच� ह�त�. ��त�-य�� य�त�च, ओवह�न�न� य�

महत)�चय� अज�Kच� चgकश� करणय���ठ� कI ष �ज� �द�तश) तभड�ल� �म�र आ णय�च� न�त�ल� हक� म क� ल�. तलतह �)ळ�बदल तभड�ल� ठरल�लय� १२५० रपय��प:क/ mक १५० रपय� द�ऊन प�)त� घ�तल� आत ब�क/च� रपय� न�त�, दकब�, ज�श� क� प�न� आप��त )�ट�न घ�तल� ह�त�. ब�क/��ठ� तभड� न�त�ल� )रच�)र भ�ट�यच�. त� क�ह�तर� =�प� द�ऊन तय�ल� गपप ब�)�यच�. अश� अ)स=�त ओवह�न�न� तय�ल� ब�ल�त)ल�. चgकश� करत�च तय�न� खर� मजक� र सपष ���तगतल�. म'खय ��क�द�रच उलटलय�)र ओवह�न�च� प�च�ईत झ�ल�. त�वह� तय�ल� ल�चल'चपत, ध�कदपटश� द�ऊन, ब�ज�ल� ब��यल� ���तगतल�. अजKद�र म'खय तगरज�ब�ई तर� )ळत� क/ क�य, ह� पह�णय���ठ� ओवह�न�न� ततल� भ�ट�ल� आ णय�च� ब�ळ�ज�प�त दकबय�ल� हक� म ��डल�. आत� तर ��र�च भ��ड)ल m' ट�यच� )�ळ आल�. आपलय� न�)�न� बन�)ट अजK म'�बई �रक�रकड� ग�लय�च� तगरज�ब�ईल� तन द�)स=ळ�ल� स)प�तह� क�ह� कलपन� नवहत�. प ख�ट� तशक� खर� मह �न ल�लय�च� रद� खरड� ओवह�न�चय� पदर� ब�धडक ब��ध�न तय�ल� बनत) �र� न�त�, दकब�, ज�श� तन मह�दज� ग�ग�धर पट)धKन क�य अश� प�चप��ग�ल� ज'म�नत�त! भ�ऊ ल�लय�चय� बन�)ट क�गद��चय� भ�नगड�त )�)र �र� ��त�रच� एक तभक/ ��न�र� )�शय� ह�त�. ततल�च तय��न� प:�� च�रन तगरज�ब�ई बन)�न ओवह�न�प'ढ� उभ� क� ल� आत अज�Kचय� अस�लप �बदल ��ह�ब बह�द'र��च� ख�त� पट)ल�. ख�त� क� न पट�)�? य� (त�तय�) तगरज�ब�ईन� ग�व�चय� प�चय'Kग�ज�न� ग�स)दर�)�ल� बतक� ददल�ल� एक ग�व�च� तल)�र, घर�तल� प'र�)� मह �न, ख'द�ब�द ओवह�न�चय� चर ��)र )�तहल�.

ततकड� ग�स)दर�)च� अहमदनगरल� अख�ड छळ च�ल� ह�त�च. ज�) ज�ईल तर बर�, इतक� त� त��ल� ह�त�. �ख�र�म क�क� तर ह�त ध')�न र�त�दद)� तय�चय� क�ठड�चय� दर)�ज�)रच यम���रख� ब�ल�ल�.

Page 107: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

अख�र एक� दद)श� हट कल�कटर�न� तलहन आ ल�लय� क�गद�)र ग�स)दर�)�च� बळजबर�न �ह� घ�णय�त आल� आत �ख�र�म तन हट ��ह�ब�न� �र ग��ट�च� श�ब�क/ तमळ)ल�.तभड� न�त�)र उलटल�.

कI ष �ज� तभड� प'ढ� तप��ळल� आत तय�न� न�त� तन ओवह�न� य��च� �गळ� क' ल��गड� तन लmड� ब�ह�र क�ढ �र� अजK ग)नKर�कड� प�ठत)ल�. प न�त�च� पलल� ठ�प�च�! त�=� तय�च� क�य द�द ल�ग �र? तभड� अज�K)र अजK कर�त ह�त�. न�त�ल� न)ल�ख तशव� द�त ह�त�. ओवह�न�ल� च�र दर)ड�ख�र ठर)�त ह�त�

‘आत त'मचय� ख�ड��ळ अज�Kच� त)च�र करत� य�त न�ह�.’ अ�� म'�बईहन तय�ल� जब�ब ज�त ह�त�. न�तर तय�न� य� अज�|चय� नकल� र�ग� ब�प�ज�कड� म'�बईल� तन न�तर ल�डनल�ह� प�ठत)लय�. तय� तय�न� प�लKम�णटर� प'सतक��त छ�पलय�. तभड� य�चय� य� उल�ढ�ल�म'ळ� ओवह�न�न� तय�ल� क: द�त ट�कल� ह�त�. ७ म�चK १८४८चय� पत�त र�ग� ब�प�ज� मह त�, ‘क: द�त अ�त�न�ह� प�लKम�णटकड� अजK प�ठत)त� य�त�. प ह� जमल� न�ह� तर प' � म'क�म� )�ड; य�जप��� त�. १७ आगष �न १८४४ र�ज� म�घnशय�म भट तबन जगन�= भट ढ�क � इन�मद�र प�ठ शन)�र ह� तभड� य�� म�लज�म�न आह�त. तभड� य�च� चgकश� न कररत� जबर�न� क: द क� ल� अ�� ख�� अ�लय��, �दरह भटज¢न� प�रलमZट�� अज; तलहन, तय�ज)र प�च अगर त�न ��क� घ�ल�न त� अज; आप (यश)�तर�) तचटत ��न�) घ�ऊन इकड� जलद प�ठ)�)�.’’ कI ष �ज� तभड�चय� य� प��त�पदगध अज�Kअज;बदल क�ह� म-ह�ठ� इततह�� ल�खक तय�चय� पदर� �तयतपयत�च� प'णय�ई ब��धत�त, न�त�चय� यच�)त हलकट भ�नगड� तय�न� म'द�प'र�व�तनश� म'�बई �रक�रप'ढ� म��डलय�, ह� ग�ष खर�. प त� तय�न� क� क� ल�! तय�च तलतह �)ळ�च� ठरल�ल� १२५० रपय� तय�ल� तमळ�ल� अ�त�, (मह ज� य� � ब�क/ ११०० ब'ड�ल� न�त�) तर तभड� भट�न� ह� अज�Kअज;च� उपद�प क� ल�च अ�त� कश�ल�? दक �चय� क क� न� भट��च� त~ड� त�वह�च ब�द ह�त अ�त�त, ह� �न�तन धमK क� �ल� म�ह�त न�ह�? कI ष �ज� तभड�च� अज�|च� पर)ड र�ग� ब�प�ज�ल� न�त� ओवह�न�त)रद इतर प'र�व��बर�बर अस�ल प'र�)� मह �न ल�डनचय� अतधक�-य��चय� त~ड�)र m� क�यल� छ�न उपय�ग� पडल�, ए)ढ� म�त खर� त�)ढ� प'रत� कI ष �ज�प�त�च� उपक�र म�न�यल� म� तय�र आह�. mतर� क�ळज�च� न�त�

आप उडत)ल�लय� अन�कम'ख� भ'त�)ळ¢च� र�ज�ल� प'र� म�तहत� आह� तन मन�त�न त� आपलय�)र जळmळत अ�त�, ह� पक� म�ह�त अ�त�न�ह�, ब�ह�रन ��ळ��दप �च� आ) आ �न, त�. २२ म� १८३७ र�ज�, न�त� ब�धडक पत�पस�ह�चय� भ�ट�ल� र�ज)�ड�त ग�ल�. र�ज�चय� आगतस)�गत�च� भरगच हतसतद�त�न� स)�क�र क� लय�) च�ल� र�जक�र � मतभ�द��बदल, ग�स)दर�) दद)� �चय� अटक� बदल आत इतर अन�क तजवह�ळय��चय� ग�ष¢च� ब�ट�न� एक�द� ��भ�त)त�पम� � चच�K क� ल�. मह�र�जह� m�र जप�नच ब�लत ह�त�. श�ज�र� बळ)�तर�) तचट ��ह� ह�त�च. ‘‘दद)� �ल� अटक करणय�त य� शह�णय� रत�द�ट�न� क�य म�क ��धल� क� ज� �! अगद� ब�क�यद�श�र क�म क� ल� त�! अह�, प तय� ग)नKर�ल� तर� क�ह� अकल! तय�न� तर� चgकश� कर�यच� ह�त�! नय�य, अनय�य�च� तय�ल�ह� प)�K दद�त न�ह�. छ�! )�ईट दद)� आल�! �धय� म� ��च� य� रर��य�त�त क�ह� आबद�ब र�तहल�च न�ह�.... जह�तगरद�र��चय� त�ट��चय� ब�बत��'द�, बळ)�तर�)ज�, आप आपल� तहन�मय�चय� शबद��)रच ज�र द�)�. इतर त)ध�न��च� त)च�रच कर नय�.’’ )ग:र� भ�ष � न�त�न� क� ल�. ‘‘ज�त�न� गररब�चय� घर� प�च)डल� मह�र�ज��न� एकद� प�यध�ळ झ�ड�)�, अश� म�झ� प�=Kन� आह�. बळ)�तर�) बर�बर य�त�लच. ठ�क. ब'ध)�र� तय�र���ठ� म� प'ढ� ह�त�. म�ग�हन ��चन� य�त�च मह�र�ज��न� अगतय य�णय�च� कI प� कर�)�.’’ अ�� ब�ल�न mतर� क�ळज�च� न�त� जर�च� उपकर � mडक�)�त तनघ�न ग�ल�. ६व� ह�न� न�टक�त श�क�तपयरन� र�गत)ल�ल� बलkसटरच� भ�तमक��'द� न�त�प'ढ� दmकटच पडत न�ह� क�य?बळ)�तर�) तचटत ��च� उचलब��गड�

मह�र�ज���म�र ल�लय�न� जब�न� द�ऊन बन�)ट पत��चय� कट�तलय� �)K ल�क��च� म�तहत� ददलय�म'ल�, न�त�क� प� अस)स= झ�ल�. तश)�य र�ग� ब�प�ज¢कड� तचट ���च� ड�क र�जचय� र�ज ज�तय�त अ��न, डk. तमलनचय� म�mK त =�ट कलकतय�पय|त इकड�ल ब�तमय� ज�ऊ ल�गलय�म'ळ� , ओवह�न� ब�च:न झ�ल�. य� �गळय� झटपट ड�क�ड�क/च� ��तध�र तचट �� त�)ढ� उखडल� क/ मग पत�पस�हपक� उघड� पड�ल. ग�स)दर�) दद)� तन तचट �� मह ज� र�ज�च� ड�)� उज)� ह�त. त�च त�डणय�च� क�र)�ई प'र� करणय�च� न�त�न� ओवह�न�ल� �लल� ददल� आत त�. १ ऑगसट १८३७ आष�ढ )द ३० म�गळ)�र� पह�ट�, बळ)�तर�)

Page 108: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

मलह�र तचटत ��ल� अटक करन र�त�ड�न��त आ ल�. तय�च� हदककत ख'द बळ)�तर�)�चय� शबद��न�च )�च� –

‘‘��त�-य�� र�त�द�ट )�त)न� ��ह�ब य��न� आमह�� ब�ळ�ज�प�त दकब� ) भ�लद�र प�ठ)�न क: द करन आपल� ब�गलय�ज)ळ )�गळ� ब�गल� त�=� न�ऊन ठ� त)ल� ) प�हर� ठ� त)ल�. m�र इज� क� ल� क/ एक तशषय� (तख�मतग�र) ) एक च�कर�च� म� �� ज)ळ ठ� त)ल�. तय��� ब�ल� नय�. त� म� �� झ�ड�� ) आ�घ�ळ�� ग�ल� अ�त� तय�बर�बर तशप�य�न� ज�ऊन क� ��ह� ब�ल� द�ऊ नय� ) घर�त�न ख�न� अन ) कपड� य�त�ल त� उलगड�न पह�)� ) र�त�� दर त���� प�ह�-य�च� )�ळ�� आमह� श�ब�द आह� न�ह�, ह� त~ड�)र�ल प��घर उलगड�न पह�)�. अ�� कर�त द�न मतहन� पय|त ��त�रच� ब�गलय�त ठ� त)ल�. ब�)�� दद)��पय|त आमच� क�ह� भ�ट ) ब�ल � त)च�र क� ल� न�ह�. न�तर त�त)��)� र�ज� ब�ल�)�न न�ल�.’’

ओवह�न�न� क� पन� �रक�रचय� ��मथय�Kच� ध�क घ�ल�न, छतपत�)र�ल आर�प��न� अन'क� ल अश� तचटत ��च� जब�न� क�ढणय�च� ख�प यत क� ल�. ल�चल'चपत�च� ल�ल'च द�खत)ल�. �)K क�ह� क� ल�. प व=K. म'ळ�तच ब�ज�र ख�ट�, त�=� ख- ‘ ’ ‘ ’य�च� ख�ट� करणय�इतक� तचट �� न�त� कक)� सचत�म र�) =�ड�च ह�त�? ओवह�न�चय� दमध�ट�ल� न तभत� सपष जब�ब द�त�न�, बळ)�तर�)�न� क�ढल�ल� उद�र तय�चय� घर�णय�चय� लgदकक�ल� ��ज�श�भ���च ह�त�. त� मह �ल� - ‘‘)�सत)�क अ��ल त� जब�ब कर. क� )ळ आपल� m�यद���ठ� लब�ड ब�ल�न द'�-य�च� घर�)र आग ठ�) �, ह� कध�च वह�)य�च� न�ह�. आमह� प'सत दरप'सत ��त तपढ��च� न�कर म�तबर आब�च� आह�त. क� ल� ह� च�कर� द�न� �रक�रच� नजर� �म�र ) प�); )तडल�न� ��)� बहत क� ल�. तय�च बतक� ) कलय� हलल� ब�आब ह�त�, ह�च तमळत आह�. ख�)�द�कररत� ह�त�. त)ल�ज क�य?.... ल�भ�म'ळ� श�ई दद)�ल� हज�र� �रक�रम�हरब�न�कररत� उभ� र�हत�ल. आमह�� मजक� र म�तहत न�ह�. आमच� ग'नह� m� ददmत�र दसतऐ)ज� म'द�तनश� आमह�)र ल�ग� ज�लय��, त�m� च� बत� आपल� ह�त� अगर द�रच� बदर� आमह� घ�ऊ.’’

न�तर एकद�न दद)���न� ओवह�न�न� प'नह� तचटत ��ल� ब�ल�)�न न�ल�. न�त�न� तचट ���ल� एक��त�त ग�ठ�न प�ल�श� �मज�न द�णय�च� यत क� ल�. (पररतशष पह�) न�तर, न�त�न� प�च पन�� जब�न�पतक� तय�र करन, तय�)र तचट ���न� म'क�ट�न� कब'ल�जब�ब�चय� �ह� कर�व�, अ�� प�तल�� ब�द�बसत क� ल� ह�त�. प तचट �� न�त�चय� ब�प�च� ब�र�� ज�)ल�ल� तय�न� आपलय�ल� तन)��त एकट� ब�णय�च� �)लत म�तगतल�. त� ददलय�)र. तय�न� पतय�क जब�न�पतक�तलय� ख�ड��ळ मजक' र�च� ख�ट�प � त�द कर �र� ल��बल��ब श�र� भर�भर म�रन, तय�ख�ल� �ह� ठ�कलय� त� क�गद�च� प'डक� ओवह�न�चय� ह�त� ददल�.

दmत'र�चय� पकर �त तचट ���च� आ�ग आह�च आह�, ह� त�द करत�न�, ओवह�न� १७-११-१७३७चय� ग'प खतलतय�त म'�बईल� तलतहत� क/, - ‘‘�ब�ध म-ह�ठ� ��म�जय�च� धन� मह�र�ज. तय�च� ह� र�जय �ब�ध �लग तय��न� द�णय�त य�ईल, अश� इ�ग�ज� )चन�च� भ�ष�, प अख�र =�ड��� प��तच मह�र�ज��न� द�ऊन, क� पन� �रक�रन� )चनभ�ग क� ल�, अश� तचट ���न�च तच=�) � द�ऊन र�ज�च� मन इ�गज��त)षय� कल'तषत क� ल�. त� ��म�जय परत तमळत)णय���ठ� तय�न� र�ज�ल� य� तनरतनर�ळय� दmत'र�चय m� द�त ग�)ल�. म'�बईल� एज�ट ठ�)णय�च� तन त)ल�यत�ल� )क/ल प�ठत)णय�च� शकल तचट ���च�च, अश� म�झ� ब�ल�ब�ल ख�त� आह�.’’

तचट �� बधत न�ह� अ�� दद�त�च, ५० ��ग�न)�लय� हतय�र� ��ज�र��चय� पह�-य�त तय�ल� प' � य�=� र)�न� क� ल�. त�=�ह� तय�च� मन )ळत)णय���ठ� न�त�न� द�डद�न त�� भ�ट घ�तल�. प तचट �� तनमकहर�म तन अ�तय)�द� ह�ई न�. प'णय�चय� त'र�ग�त त�. ३ ऑकट�बर १८३७ प���न त� २७ �पटZबर १८३९ पय|त तचट ���ल� ठ�)ल� ह�त�. क: द�त अ�त�न�, न�त�न� तचट ���च� )�ड� ल'ट)ल�, क�गदरपत ज�ळल� आत तय� )�ड�त आपप���ह�ब भ��लय�चय� ज�मसखड�कर र��ड�न� तब-ह�ड करन ददल�.न�ग� द�)र�)च� ग�)� कट

भ�ऊ ल�लय�चय� जब�न�म'ळ� बन�)ट पत��च� ब�णड m' टणय�च� प��ग आल�. तर� ध�र खच� न द�त�, न�ग� द�)र�) ):द आत मह�शय ब�ळक�ब� त�तय� क� ळकर य��न� ��)�त)�ड�ल� ब��न, ग�)� कट�च� उभ�र � क� ल� ह�त�, ततकड�ल ��तहतय प:द� करणय�च� न�त�न� ओवह�न�ल� �लल� ददल�. प:क/, न�ग�ब� (आय')qद धन)�तर�) प�ड � म'क�म� रक/ आ)�च� आज�र ह�ऊन म�ल� ह�त�. ब�ळक�ब� क� ळकर आत म�र�प�त ज�श� क'� दग�ळकर य��न�, उम�ज� न�यक�)र ब�म � त� करणय���ठ�, पट�ईत भ'रट��चय� ट�ळय� जमऊन, रत�तगर� ��)�त)�ज� भ�ग�त दर�ड� घ�लणय�च� च�लत)ल� ह�त�. ख�ड त�ल'कय�त�ल प�ल� ग�)चय� जगन�= द�द�ज� ग~धळ�कर य��चय� )�ड�)र क� ळकर, ज�श�न� दर�ड� घ�तल� आत १८३६चय�

Page 109: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

न�वहZबर�त )Zग'लय�Kच� �रक�र� खतजन� ल'टल�. मह �न रत�तगर�चय� त'र�ग�त ह� द�न न�त�भगत पडल� ह�त�. क� ळकर�तश)�य ग�)�कट�च� क�गद तमळ�यच� न�ह�त त� तर अटक� त! त�वह�, ओवह�न�न� कल�कटर सप�नर य�� तनकड�च� खतलत� तलतहल� क/, ‘‘म'�बई �रक�रल� जरर अ�ल�ल� क�ह� महत)�च� क�गद, ब�ळक�ब� क� ळकर य�जप�श� आह�त. त� आमह�ल� त�बडत�ब प�तहज�त. क� ळकर�ल� म�m/ द�ऊन तय�ल� )�ड�ल� ज�णय�च� म�कळ�क द�णय�त)षय� ��)�त)�ड�कर��न� तलह� आत तय�ल� आमचय� क�मद�र�बर�बर क�गद तशककय���ह ��त�रल� प�ठ)�नद�.’’ त�. १२ ऑगसट १८३७ ल� ह� खतलत� घ�ऊन द�ज� बलल�ळ ):द आत ब�ळ�र�म चपर�श� )�ड�ल� तनघ�ल�. त�=� २४ त�रख�ल� प�हचल�. न�तर रत�तगर�ल� ज�ऊन त'र�ग�त क� ळकर�च� भ�ट घ�तल�. त� मह �ल� - ‘‘म� आह� �धय� ग'नह�त, क�गद तन तशक� आह�त )�ड�ल�. म�झ� म�ह � न�ग� द�)र�) )�रल�. तय��चय� उतरदकय�ल� प:�� ह)� ह�त�, मह �न त� क�गद तशक� म� एक� म�र)�ड�कड� ९०० रपय�ल� गह� ट�कल� आह�त. इ=�न मल� ��ड)�, गह� �च� रकम द�, मह ज� झ�ल�.’’ द�ज� ):द�न� सप�नरल� भ�ट�न तय�ल� ओवह�न�च� खतलत� ददल�. त� क� ळकर�ल� ज�तमन�)रह� ��ड�यल� तय�र ह�ऊ न�. ):द�न� ��र� र�जक�र तय�ल� ���तगतल�. त� मह �ल� - ‘‘पत�पत� च�ल� झ�ल�. ग)नKर ग��ट�न� क� ळकर�ल� ��त�-य�ल� प�ठ)णय�च� सप�नरल� हक� म ��डल�.

)�ड�ल� य�त�न� ब�ळ�र�म चपर�श�न� क� ळकर�चय� गह� �चय� =�प�च� छड� ल�)ल� आत क�गद तशककय�च� �gद� ४०० रपय�ल� ठर)ल�. क� ळकर�न� एकद�र ३८ क�गद ओवह�न�ल� आपलय� प'डकय�त�न क�ढ�न ददल�. तय�त ३ प�चय'Kग�ज पत� ह�त�. तश)�य द�न तशक� . ओवह�न�न� ४०० रपय� र�ख ददल�. न�त�, दकब�, आब� ज�श� तन मह�द�ब� पट)धKन य��न� क�गद तप���न त� अस�ल अ�लय�बदल ओवह�न�च� ख�त� पट)ल�. ��त�रकर��न� ग�व�ल� तन ग�)�कर��न� ��त�-य�ल� तलतहल�ल� पत� एक�च भट�चय� क�=ळ�त ��पडत�त कश�, य� म'द�च� त)च�र करणय�च� तय��न� क�र च पडल� न�ह�.’’ २५ पलट � प�चय'Kग�ज��चय�, १५ ÄZ च�चय�, तश)�य जमKन�, ऑतसटय� तन रतशय�चय� पलट � घ�ऊन ग�व�च� ग)नKर डkन मvनय'एल इ�ग�ज��न� सहद'स=�न�त�न ह�क�)णय���ठ�, ��त�-य�ल� य� �र.’’ अ�� ११ कलम� तहन�म�! आत त� ठरल� क� �क� ��त? तर मह �, र�ज�तधर�ज र�ज� तश)�ज� छतपतत म'क�म ��त�र� य��च� दरब�र� )क/ल न�ग� द�)र�) आत डkन मvनय'एल य��च�मधय�! ��त�र� दरब�रचय� तशककय�तल� मजक� र :- श� र�ज� तश)�तज छतपतत आध�र ह�तत जय)�तत न तर)�र. (तशककय��च� m�ट� पह�) )� )�! ��त�रच� �न

‘ ’ १८३९ ��ल� त)दम�न अ�ल�ल� र�ज� तश)�ज� छतपतत आत तय��च� ह� अ�ल� त)तचत तशक� अ�ल�ल� क�गद मह ज� पत�पस�ह�चय� दmत'र�च� क� )ढ� ह� अस�ल प'र�)�? तश)�य न�त� क� पन�न� तय�ल�

‘ ’ अस�लप �च� )�द�क आश�)�Kद ददल�ल�! ओवह�न� तर दकसत�न�द�त न�च� ल�गल�. ओवह�न�न� लग�च ‘ ’ ��र� क�गद तन तशक� पत�पस�ह�चय� दmत'र�च� अव)ल दज�Kच� प'र�)� मह �न म'�बईल� र)�न� क� ल�. �र

ग��ट�न� त� आपलय� ज�रद�र श�-य�तनश� कलकतय�ल� ध�डल�. न�त� क� प�न� अन�क हर�मख�र�च� घ� �रड� कमq करन स)दकय��च� गळ� तर क�पल�च, प क� पन� �रक�रचय� अतधक�- ‘ ’ य��न�ह� बन)�न आपलय� त'�बड� भरलय�!कलकतय�न� =पपड ददल�.

�र ग��ट�दद च�णड�ळचgकड� पत�पस�ह-द�ष�च� ग��ज� ठ���न तरK झ�ल� अ�ल�, तर� कलकत� प'र� श'द�)र ह�त�. २ ऑकट�बर १८३७चय� खतलतय�त लkडK ऑकलणडच� ��क� टर� मvकन�mटन म'�बईल� तलतहत�, - ‘‘आक�तपत दmत'र�च� आप प�ठत)ल�ल� क�गदपत तन तशक� पह�त�, आमह�ल� तर ह� ��र� अकलश�नयत�च� m�पटप��र� दद�त�. क� �ह� शह� � तय�)र त)र�� ठ�) �र न�ह�. अ�लय� क'द भ�नगड�त पडणय�इतक� ��त�रच� र�ज� म�खK न�ह�. तश)�य, य� पत��त तन तशककय��त पत�पस�ह�च� न�)ह� आढळत न�ह�. य�च� अ=K क�य? प�ठ�प�ठ प'नह� त�. १६ ऑकट�बरल� आ ख� एक खतलत� प�ठ)�न मvकन�mटन तलतहत�, - ‘‘म'�बई �रक�रन� अश� तबनब'ड�चय� घ� �रड� पकर �च� पर�च� क�)ळ� करन एक� र�ज�ल� बदन�म कर�)�, लkडK ग)नKर जनरल तन तय��च� कgतन�ल य��न� न�म�ज�र आह�.’’

दकसतभगत बटK ग��ट ग)नKर य�च� य� द�न =पड��न� तर क� बरच खचल�. तय�न� ३० ऑकट�बरल� बड�ल�ट�ल� पत तलतहल� क/, ‘‘ह� क�म आत� अ��च अधK)ट ट�कलय�� आमचय� �रक�रच� �गळ�कड� न�चक/ ह� �र आह�.’’ एक सहद� र�ज� स�ह��न��कट ग�डल� ग�ल� तर� हरकत न�ह�, ‘‘प आमच� न�चक/ ह�ईल!’’ क� )ढ� ह� य� आ�ग�ज��च� इभत-म�ह�तमय!

ग)नKर कदगम�ढ झ�ल�, त�वह� म'�बईच� एक कgतन�लर तम. अणडर�न य��न� य� पक �च� प'र� छड� ल�)णय���ठ�, ��र� क�गद तन तशक� ध�र)�डच� �'भ� तम. डनलप य��चय�कड� प�ठ)�न, तय�त न�)�तनश�

Page 110: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

अ�ल�लय� �)K ल�क��चय� पतयक ��क� घ�णय�च�, इतक� च नवह� तर आ ख� क�ह पत� क� �कड�न तमळत अ�त�ल तर त� त)कत घ�ऊन तय��च� खर�ख�ट�प � तप���न कळत)णय�च� हक� म ��डल�. तय�न� प=म ��क� ररचय� श�कर�च�य�Kल� ब�ल�)�न आ ल�. क�र पत�पस�ह�न� ग�व�श� दmत'र�च� ��ध�न ब��धल� त� य� श�कर�च�य�Kचय� मधयस=�न�, अ�� न�ग� द�)र�)कड�न न�त�न� ���गल�कर�न� तन =तय�न� न�टक क� ल� ह�त� आत त�� मठ�चय� तशककय�च� क�गदपतह� तय�र क� ल� ह�त�. तबच�र� श�कर�च�यK! कल�कटरच� हक� म य�त�च घ�रबल�. अतखल सहद��च� धमKग'र! प आज तय�ल� क� पन� �रक�रचय� एक� म�म'ल� ह�प�र�प'ढ� ह�त ज�ड�न उभ� र�हणय�च� प��ग आल�! डनलkपन� स)�म�न�, एक/कड� न�)�न त)च�रल�, - ‘‘स)�म�, ह�त� ग�त� ग�ग�दक घ�ऊन खर� अ��ल त� सपष ���ग�. त'मचय� म�mK त ��त�रचय� र�ज�च� ग�व�ल� पत� ग�ल� आल�, ह� खर� क�य?’’

–स)�म� श�ग�त�च� प�=� ह�त�त घ�ऊन श�न�र�य �च� शmतप'र�र ���गत�. ह� ��र� त'm�न आमह�)र उभ� क� ल� आह�.

–डनलkप त'मह� ब�ह ��च� ग'र. त'मह�)र त'm�न उभ� करणय�च� �बब क�य त� ���ग�)�.–स)�म� प' � )ग:र� रठक� च� ब�ह ��न� बळ)�तर�) तचट �� ��त�रकर ) त)ठलर�) द�)�ज� बड�द�कर

य��च� द�ष करन पभ' त�त�च� धम�Kकम�Kत त�ट� उतपन करन ग�मणय क� ल�. तय�त म'खय सचत�म र�) पट)धKन ) ब�ळ�ज�प�त न�त� य��चय� मह णय�त पभ� ज�त�च� कमq ब�द कर�)�. पर�त' य� उभयत��च� द�ष�च� ब�ल �, �बब आमह� कब�ल क� ल� न�ह�. त�वह� आमह�)र अश� त'm�न� उभ� क� ल�. त� )�ळ� आमह� ल�च�र ह�ऊन ��स=�नमठ�� इन�मग�) )ग:र� आह� ह� जप ह�ईल य� भय�म'ळ� पट)धKन ) न�त�न� ज� क�ह� ���तगतल� तय�पम� � कब�ल करन पत� ) य�द� ददल�. तय� ग:रतशसत अ�त� आमह� क�ह� न ब�लत� ददलय�. अ�� मजक� र ज�हल� अ�त�, ��ह�ब ग�)� आत ��त�रच� )ग:र� मजक' र�च� �बब त)च�र�त�त. पर�त' ह� त'm�न�च� मजक� र आमह�ल� क�ह� म�ह�त न�ह� आत य�त)�� ��ह�ब��न� प'र� चgकश� कर�)�. म� ��नय��� ग���)�. मल� य� क�म�च� गरज क�य? ह� श�च� शप= करन ���गत�.

–डनलkप पभ��च� ज�त�च� खटलय�च� मजक� र ऐकत आह� आत त'मह�ह� क� �� भ�ऊ नय�. प�शज�पम� � त'मच� मठ�कड� ग�)ख�ड� च�लत�ल. त'मह� ��र� ब�ह �च� ग'र अ�त� त'मह�� ब'डत)णय�बदल ह� क�म उभ� क� ल�. य�त)�� आमह� चgकश� क� ल� ) त'मह�तह ��m ���तगतल�. पर�त' य� क�म�त एक द�न ख�ट� तरकट� म� �� आह�त. य�ज)र स)�म�न� भर��� ठ�ऊ नय�.

– स)�म� ख�ट�च� �ह)�� आमह� कर �र न�ह�.य�न�तर डनलkपन� ब�ळक�ब� क� ळकर, क'� दग�ळकर म�र�प�त ज�श�, द�ज� बलल�ळ ):द, ब�ळ�र�म

चपर�श�, न�र�य तचतळ�, र�)ज� क�टन��, ख�ट� तशक� कर �र� तन प�चय'Kग�ज पत� तन तहन�म� तलतह �र� प�डणय�च� �ख�र�म क�मत आत तर अन�क ल�क��चय� कस��न तप��णय� घ�तलय�. पत� तन तशक� बन�)ट आह�त, अ�� क�मत�न� कब�ल क� ल�. तर क�ह�न� ईरर��क क�न��)र ह�त ठ�)ल�. त�. १९-२-१८३८ ल� डनलkपन� आपल� ररप�टK अणडर�नकड� म'�बईल� प�ठत)ल�. तय�त त� मह त� - ‘‘ह� दसत)�ज तमळत)णय�चय� क�म� m�र त�� पडल�, खचKह� झ�ल� तन प'षकळ ब'द�ह� खचK कर�)� ल�गल�. त=�तप ह� क�गद तन तशक� खर� आह�त, अ�� मल� )�टत�. डनलkपन� प:द� क� ल�लय� क�ह� क�गद��)र श� र�ज� श�ह नरपतत हषKतनध�न �द�तश) ब�ज�र�) म'खय पध�न ह� तशक� ह�त�. त� पत�पस�ह�च� ठरत) � म�खKप �च� ह�त�. ‘ ’ र�जय�तभष�क�च� )�ळ� र�)ब�ज�न� तशक� बदल�ल य� �बब�)र पत�पस�ह�ल� तय�चय� ब�प�च� श�ह न�)च प'ढ� च�लत)णय�च� आज�)ज� प�=Kन� क� ल� ह�त�, तर� पत�पस�ह�न� ह� ख�ट� श�ह न�) कध�च क�ठ� )�परल� नवहत�. तश)�य, ह� �द�तश) ब�ज�र�) म'खय पध�न क� क�ठच�? �द�तश) ब�ज�र�) न�)�च� क� �ह� आ��म� भट प�शव��चय� घर�णय�त जनम�ल� आल� न�ह� तन म�ल�ह� न�ह�.’’

अणडर�नन� �)K पकर �च� अभय�� करन, अख�र तन Kय�च� तमतनट तलतहल� क/ - ‘‘��क�द�र��चय� जब�नय� एकम�क�चय� न�ह�त. एक�ह� क�गद�त पत�पस�ह�च� न�) न�ह�. तशक� पह�)� तर एक तश)�ज�चय� न�)�च�. ��त�रचय� ग�द�)र तश)�ज� न�)�च� एक र�ज� (पत�पस�ह�च� ब�प�च� दतक आज�) =�ड� दद)� ह�त�. म�ळ म-ह�ठ� र�जय स=�पन कर �र� तश)�ज� मरन १५९ )षq झ�ल�. द'�र� श�ह तन म'खय पध�न �द�तश) ब�ज�र�) य��च� तशक� तर चक बन�)ट आह�त. ��र��श, य� क�गदपत��)रन ��त�रचय� पत�पस�ह�)र क�ल�ह� ग'नह� श�ब�त ह�ऊ शकत न�ह�, अ�� म�झ� सपष मत आह�.’’ अणडर�नचय� य� श�-य�न� ग)नKर ग��ट तर �दKच पडल�. प ज�त�)�त द'ष��न� क� त�ह� प�च m�र )�ळ अटक�) कर शकत न�ह�. क��, त� प'ढ� पह�यच�च आह�.

Page 111: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

पकर १८ )�क��ततचक ज�र�न� गरगर ल�गल�.ज�धप�रचय� कट�च� उभ�र �

कटब�ज ल�क मह ज� खर�खरच �'त�न� स)गK ग�ठ �र� ज�द'गर महटल� तर� च�लत�ल. य� ज�धप�र कट�च� ध�ग� न�गप�रचय� म'ध�ज� ऊmK आपप���ह�ब भ��लय�श� न�ऊन तभड)णय�च� क�द�बर� रचणय�त आल�. य� म'ध�ज� भ��लय�च� इततह�� म�ठ� र�म��चक�र� आह�. इततह��भ�सकर प��. ग�. र�नड� य��चय� श�. र�ज� लकम र�) भ��ल� चररत�त�न त� म� ��र��श�न� य�=� द�त आह�.

म'ध�ज�ऊmK ऊmK आपप���ह�ब भ��ल� अततशय पर�कम� तन स)�तभम�न� ह�त�. इ�गज��च� त� मनस)� द�ष कर�यच�. तय�न� mgजm�ट� जम)�न इ�ग�ज��श� न�गप�रल� च�रप�च दद)���च� त'�बळ य'द करन, इ�गज��च� द� �द� उड)�न ददल�. पर�त' म'ध�ज�च� च'लत� ब��क�ब�ई न�ठ�ळ, क�रस=�न� ह�त�. ततन� इ�ग�ज��चय� प�टठबय�न� म'ध�ज�चय� �:नय�त दmत'र क� ल�. ख'द म'ध�ज�च� ��न�पतत महमदअलल�च आ�त�न इ�ग�ज��न� ��म�ल झ�ल�. अ=�Kत ��त�बड;चय� लढ�ईत म'ध�ज�च� पर�भ) ह�ऊन, इ�ग�ज��न� तय�ल� क: द क� ल�. (�न १८१८) अल�ह�ब�दचय� दकललय�त क: द करन ठ�)णय���ठ� ग�र� �:नय तय�ल� घ�ऊन ज�त अ�त�, )�ट�त जबलप'र�ज)ळ त� तय��चय� ह�त�)र त'र� द�ऊन तन�टल�. ड~गरकप�र�चय� भ�ग�न� ग'प )�ष�त च�लत च�लत त� ज�धप'र�त आल�. त�=लय� मह�म�ददर�त दह� हज�र ग�रखप�त� क�नm�ट� ग���)� ��ध� रह�त अ�त. तय��तच म'ध�ज� ग���)� मह �न र�ह ल�गल�.

मह�म�ददर ह� ज�धप�रचय� र�जग'रच� ग�द�. त� ग�रख ���पद�य� आह�. तय� )�ळ� ज�धप'रचय� र�जग�द�)र म�नस�हज� आत मह�म�ददर�चय� ग�द�)र र�जग'र लकम�न�=ज� ह�त�. म�नस�हज�न� य� मह�म�ददर�च� ए)ढ� इभत ठ�)ल� ह�त� क/ त�=� क� � एकद� न�=मह�र�ज��चय� आशय�ल� य�ऊन र�तहल� क/ तय�च� क� त�ह� अपर�ध अ��त, त� तय�ल� म�m ह�त अ�त. पतहलय�न� म'ध�ज� आपलय�बर�बर एकच मन'षय घ�ऊन आप न�गप�रच� एक रजप�त मह �न न�=ज¢कड� ग�ल�. प�ष�ख ��ध�च�. लकम�न�=ज�च� दशKन घ�तलय�)र तय�ल� त�=� आशय तमळ�ल�. आपप���ह�ब�चय� आ�ग� द�न उतकट ग' ह�त�. एक तचतकल� तन द'�र� ):दक/. त�=� ज�त�च तय�न� मह�म�ददर�चय� आतलय� ब�ज�चय ख�लय��त द�)�ददक��च� तचत� क�ढणय�च� �'र)�त क� ल�. आशम�तलय� ��ध�ल�क��न� आज�र�प �त औषध�पच�र च�ल� क� ल�. दकतय�क��च� अ��धय र�ग बर� क� ल�. प'ढ� र�जग'र लकम�न�=ज� ह�च भय�कर आज�र� पडल� अ�त�. आपप���ह�ब�चय� औषध�न� त� बर� झ�ल�. तय�म'ळ� =�ड�च दद)���त ह� (म'ध�ज� आपप���ह�ब) ��ध� आशम�तलय� पतय�कज �च� म�ठ� पय�र बनल�.

इकड�, आपप���ह�ब भ��ल� mर�र� झ�ल�, तय�ल� पकड�न द� �र�ल� म�ठम�ठ� बतक�� आ�ग�ज��न� ज�ह�र क� ल� आत उभय� सहद'स=�न�त ह�र��च� ज�ळ� m: ल�)ल�. प मह�म�ददर�तलय� क� �ल�ह� आपप���ह�ब�च� च'क� न�'द� कध� ��शय आल� न�ह�, इतक/ च�ख आपलय� )�ष��तर�च� भ�तमक� तय�न� ���भ�ळल� ह�त�. त� ख'श�ल तनभKयप �न� त�=� आपल� क�लक�प कर�त र�तहल�.

एक� दद)श� मह�म�ददर�त ग'रचय� ग�द�च� मह�त�) ह�त�. तय���ठ� ज�धप'र दरब�रच� एक न�म��दकत कल�)�त� त�=� ग�णय���ठ� आल�. लकम�न�=ज� मह�र�ज आपप���ह�ब��न� ज)ळ घ�ऊन ततच� ग� � ऐकत ब�ल�. त� कल�)�त� अपततम ग� �र� तन अतभनय-चत'र ह�त�. आपप���ह�ब ग�णय�च� पक� दद; तन शgक/, च��गल� ममKज. ग� � अगद� र�ग�त आल�. आपप���ह�ब आपल� ��ध�प त)�रल� आत त� न�यक/ त�नद�र�च� कम�ल द�ख)ल�त अ�त�न�, अज� त� ततल� आपलय� ह�त�तल� तह-य�च� आ�गठ� बतक� द�ऊन म�कळ� झ�ल�. त�=लय� क�नm�ट� ग���व�न� ग�णय�च� कदर ज�)ढ�, त�)ढ�च आ�गठ�च�. तय�म'ळ� य� आ�गठ� पकर �च� म'ळ�च क�ह� चच�K न ह�त� त� �म�र�भ आट�पल�.

प'ढ� =�ड�च दद)���न� त� न�यक/ म�नस�ग मह�र�ज��चय� दरब�र�त त� आ�गठ� ब�ट�त घ�ल�न ग�त न�चत अ�त�, अतभनय�च� )�ळ�, ददव��चय� पक�श�त ततच� तहर� m�र चमक� ल�गल�. म�नस�ह�न� चgकश� क� ल�, त�वह� प�धर� दद)���प�); मह�म�ददर�तलय� एक� ��ध�न� त� ददलय�च� ततन� ���तगतल�. म�नस�ग�न� त� म�ग�न घ�तल� आत ज�धप'रचय� �र�m कटट�)र प�ठ)�न तह-य�च� ककमत क�य मह �न त)च�रल�. व�प�-य�ल� तह-य�च� ककमत ल�ग�न�. क�र इतक� ब�अयब तन प� �द�र तहर� प�); कध� तय��न� प�तहल�च नवहत�. म�नस�ह�न� द�न तकK ब��धल�. क� �तर� म�ठ� र�ज�च� ह� आ�गठ� च�रन आ ल�ल� अ��)�. च�र�च� न��ल तर त� ��ध�च क� �तर� म�ठ� र�ज� अ��)�. म�नस�ग�न� स)तn मह�म�ददर�त ज�ऊन चgकश� क� ल�. न�= मह�र�ज��न� आपप���ह�ब�ल� ज)ळ ब�ल�)�न महटल� - ‘‘जय�पक� त'मह�

Page 112: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

मह�म�ददर�चय� आशम�तल� आह�त, तय�पक� त'मह�ल� प� K अभय आह�. त'मह� खर� क� आह�त ह� ���ग�. त'मह� ��म�नय वक/ आह�त, अ�� आमह�ल� )�टत न�ह�.’’ त�वह�, न�=ज�चय� प�य�)र मसतक ठ�)�न, ‘‘न�गप�रच� र�ज� आपप���ह�ब म'ध�ज� भ��ल� त� म�च.’’ अ�� ���तगतल�. म�नस�ह�च� आप र�ज)�ड�त य�ऊन र�तहल� प�तहज� अ�� m�र आगह क� ल�. ‘प म� मह�म�ददर ��ड�र न�ह�.’ अ�� सपष कळत)लय�)र मह�म�ददर�त तय�च� र�ज�श�ह� =�ट�न� रह�णय�च� म�नस�ह�न� व)स=� क� ल�.

=�ड�च दद)���त ह� ब�तम� आ�ग�ज बह�द'र��चय� क�न�)�र ग�ल� आत आपप���ह�ब�ल� आमचय� त�बय�त द�)�, अ�� तय��न� म�नस�ह�ल� mम�K)ल�, ‘त� मह�म�ददर�चय� आशय�ल� अ�लय�म'ळ� , आपलय� त�बय�त द�त� य� �र न�ह�.’ अ�� तय�न� जब�ब ददल�. आ�ग�ज मह ज� न�क�)र म�श� ब�� द�यच� न�ह�त, तर तय��न� नक�र क�� �हन ह� �र? ‘आपप���ह�ब आमच� क: द� आह� तन तय�ल� त'मह� आमच� त�बय�त त�बडत�ब ददल�च प�तहज�.’ अ�� धमक/)ज� तन)�K �च� खतलत� म�नस�ह�ल� आल�. म�नस�ह�न� न डगमगत� जब�ब ददल� क/ - ‘‘मह�म�ददर�च� इभत जर आप घ�ऊ इचछ�त अ��ल, तर तय� इभत�च� रक करणय�कररत� नऊ ल�ख रजप'त��चय� �मश�र� तय�र आह�त. आध� त� मरत�ल तन मग मह�म�ददर तन त�=ल� आतशत ��ध� त'मचय� त�बय�त य�त�ल. त�)र य�=लय� एक�ह� आतशत�चय� क� ��ल� धक� ल�)णय�च� क� �च� शह�मत न�ह�.’’ य� उतर�न� आ�ग�ज ब�ल� गपच�प मनगट� घ�श�त तन द�तओठ ख�त.

न�तर बर�च )ष�|न� १५ ज'ल: १८४० ब'ध�)�र� आशम�तच आपप���ह�ब��च� द�ह�)��न झ�ल�. ‘ ’ ज�धप'र�चय� र�ज)�श�च� दहन��सक�र�च� स=�न ज� क�ग� त�=� र�जतचनह��न� य'क आपप���ह�ब�च�

दहनत)ध� ह�ऊन, त�=� छत� ब��धणय�त आल�.न�त�क� प�च� �'त�न� स)ग�K)र स)�र�

�न १८३० ��लचय� ग�मणय पकर �त, त�ज�)र, मह:��नर, क�लह�प�र, उदप�र, न�गप�र )ग:र� रठक� चय� भ��ल�)�श�य न�त�)�ईक��त धम�Kच�र ):ददक पदत�न� च�लत�त कक)� क��, य�च� चgकश� करणय���ठ� पत�पस�ह�च� पत� घ�ऊन अन�क त)द�न ब�ह प�ठत)णय�त आल� ह�त�. त� पत� तन त� ब�ह रत�द�ट�चय� �ललय�न� तन तय�चय�च म�mK त�न� ग�ल�ल� ह�त�. य� )�ळ� म'ध�ज� आपप���ह�ब भ��ल� ग���)� मह �न ज�धप'रचय� मह�म�ददर�चय� आशम�त र�तहल�ल� ह�त� तन तय�ल� ब�ह�रचय� जग�च� प)�K उरल�ल� नवहत�. म�त आ�ग�ज त�)ढ� तय�चय�)र ड�ळ� ठ�)�न ब�ल� ह�त�. न�गप'र�� अलप)य� ब�ज�र�) ऊmK रघ�ज� ह� दतक ह�त� आत न�ठ�ळ ब��क�ब�ई ��र� क�रभ�र स)तn पह�त ह�त�. म'ध�ज�च� तन ततच� कड)� ह�ड):र. मह ज� न�गप'र�� म'ध�ज�च� क�ल�ह� ��पकK तशललक र�तहल�ल� नवहत�. )�द�क�च� चgकश� करणय���ठ�, उद�प'र�हन आल�ल� तश)�न�दश�स� य�ल� पत�पस�ह�न� न�गप'रल� ध�डल�. ब��. त�)ढ� �'त�चय� ध�गय�)र ब�ळ�ज�प�त न�त�न� ज�धप�रचय� तत�-य� दmत'र�च� क� )ढ� म�ठ� स)गK ग�ठल� पह�. धमKक�र �च� र�जक�र तन र�जकर� �तच धमKक�र , र�ज�प�रचय� ग�ग�पम� �, )�ट�ल त�वह� )�ट�ल त�=� तनम�K करणय�च� र�ज�प'र� भट��च� शह�मत आजह� प'षकळ पह�णय�त य�त�. पत�पस�ह�च� एकह� ब�ह ज�धप'रल� ग�ल� नवहत�. तश)�न�द mक न�गप�रल� ग�ल� ह�त�. प म'ध�ज� भ��ल� न�गप�रच�, ए)ढ�च म'द�)र य� कट�च� प�प ज�धप'र�ल� न�ऊन तभड)णय�च� क�र)�य� झ�ल�. कट क�य? तर मह �, उतर सहद'स=�न�तलय� सशद�, ह�ळकर�दद म�डळ¢चय� �ह�य�न�, म'ध�ज� आपप�ल� म'क करन, इ�गज��न� सहद'स=�न�त�न ह�क)�णय�च� कट क� ल�. य� ध�र �न� कI ष �ज� सचत�म आग�श�, ब�ब�ज� मतहपत�, प'रष�तम अन�त आत (पत�पस�ह�च� एक� )�ळच� ��त�र� दकललय�)रच� ज�लर) मह�शय क�श�प�त ब�दर�, य��चय� क�रक' न� क�ब�न� तशक� म�तKब�च� पत�, य�द� तन तहन�म� तय�र कर)�न, न�त�न� ह� ज�धप�र कट�च� )��गय�च� भ�त ओवह�न�प'ढ� न�च)�न, म'�बई �रक�रल�ह� आपलय ब'तदच�त'य�Kन� =क क� ल�. पलट -दmत�र तन ग�)�-दmत�र क�रस=�न� )�ळ�ल� आ�गलट आल�, तर ह� ज�धप�र पकर च अ�� र�ग)�यच� क� तय�चय� र�ग�त प�);च� द�न पकर � अस�ल खर� )�टल�च प�तहज�त, अ�� न�त� क� प�न� च�ग ब��धल� ह�त�. ल�ख� प'र�)� भरप�र तय�र ह�त�. ‘ ’ म'ध�ज� भ��लय�च� मह �न एक अस�ल पतह� जनम�ल� आ ल�ल� ह�त�. प द�नच�र तज)�त ��क�द�र तमळ�ल� तर बह�रच बह�र, प:क/ तश)�न�द�ल� ग�ठ � बर�च ध�कय�च� ह�त�. आ��त'-तहम�चल दmरल�ल� तन हज�र� ग�)च� प� � पय�ल�ल� आदम� त�. तय�च� बन)�बन)� कर�)�, तर त� आपलय�ल�च प� � प�ज�यच� ए)ढ� प�च न�त�ल� ह�त�च. तय��न� एक� गर�ब य�त�कर गय�)ळ�)रच ध�ड घ�तल�. र�घ�ब� गय�)ळ�च� ��ड���त�.

Page 113: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

ज�धप�र कट�तल� मह�र�ज�त)रद अव)ल दज�Kच� तज)�त ��क�द�र मह �न न�त�क� प�न� र�घ� ग�प�ळ गय�)ळ न�)�चय� एक� य�त�कर)रच ध�ड घ�तल�. मह�र�ष�त�न क�श�य�त�ल� ल�क जम� करन न� �र� गय� य�=�ल छ�ट�ल�ल ):द गय�)ळ य��च� ह� एज�ट. न�हम���रख� श�भ�ग�र=�च� क�)ड घ�ऊन र�म�ररल� ज�णय���ठ� आत परत य�त�न� गय�चय� य�त�ल� ल�क न�णय���ठ� ह� म�हल�ल� आल� ह�त�. म�हल�� तय�चय� ब�यक�च� म�ह�र ह�त�. य�ल� म�ड� तलतहत� )�चत� य�त न��. तबच�र� ���'र)�ड�� =�ड�श� त)श��त� घ�त पडल� आ�त�न�, म�घ )द १० शक� १७५९ त�. २४ m� ब')�र� �न १८३८ शतन)�र र�ज� न�त�च� ३ ज���द ओवह�न�च� द�न पट�)�ल�, प�तपतततनध�च� )क/ल मह�दज� ग�ग�धर ऊmK द�ज�ब� पट)धKन आत तय��च� ४ तशप�ई, अश� १० अ��म�न� एकदम घर�ल� )�ढ� ददल� आत र�घ�ब�च� उचलब��गड� क� ल�. तय� तबच�-य�ल� कळ�च न� क� ह� गहजब कश���ठ� त�! तय�न� प'षकळ गय�)य� क� ल�. ह�त ज�डल�. तशप�य���कट �गळय��चय� प�य�)र ड�क/ घ��ल�. भर उनह�त तय�ल� प�य� mरmटत म�हल�हन र�त�ड�न��कड� च�लत)ल�. त)��व�चय� म�रत�ज)ळ =�ड� दमछ�ट तर� मल� कर द�, म �न तय�न� त)न)ल�.

प द�ज�ब� पट)धKन�न� प�य�तलय� ज�ड�ल� ह�त घ�ल�न, ‘ख�टर�ख�ल� त~ड m�ड�न अ�� दम भरन, र�घ�ब�ल� घ�म�घ�म अ)स=�त त��च प'ढ� र�ट�त न�ल� आत एकदम ओवह�न�चय� प'ढ� उभ� क� ल�. ओवह�न�चय� �ललय�न� न�त�न� य� र�घ�ब�च� क�क�� सधड)ड� क�ढल�, उप�श� क�� ठ�)ल�, दम क�� भरल�, बन�)ट म�ड� क�गद��)र ग �श, त)ष ' ग' � न�)�चय� एक� धटटग �कड�न र�घ�ब�च� ह�त धरन म�ड� �ह� कश� क�ढ�न घ�तलय� आत अख�र आध�च जप करन ब�ज�ल� ठ�ऊन ददल�लय� तय�चय� क� ठ�ळ�त�न दmत'र�चय� प'र�व�च� क�गद न�त�न� क�� क�ढ�न द�खत)ल�, ह� ��र� पक�र हतभ�ग� र�घ�ब�चय�च शबद��त )�चक��न� )�च�)�. ��ड� अठर� मतहन� हकन�हक क: द भ�ग�न �'टलय�न�तर तय�न� तय�)�ळच� ग)नKर ज�म�

–रर)�ट क�रनय�त य�ल� ह� अजK प�ठत)ल�ल� आह� ‘‘म�हरब�न गgरनर ��ह�ब, ��)��� अज; र�घ�ब� भट तन�बत छ�ट�ल�ल ):द गय�)ळ र�ह �र श�क�त

गय� प��त ब�ग�ल तजलह� तबह�र अजK कररत� ऐ��ज�. आमह� ):द गय�)ळ य�च� म'खतय�र ग'म�सत� आह�. य� द�श�त य�त� नय�)य��� न�हम� य�त अ�त�. य�त� )�ल� श� भ�ग�र=�च� क�)ड घ�ऊन श�र�त'ब�ध र�म�रर�� ज�त अ�त�, इल�ख� ��त�र� य�=� म�हल� म'क�म� आमच� ब�इक� आपल� ब�प�च� घर� आह�, त�=� म� ज�ऊन र�तहल�. त�=�न म�घ )।। ३० शक� १७५९ त�. २४ m� ब')�र� �न १८३८ र�ज� ब�ल�ज�प�त न�त� य�च� ज���द ३ ) रत�दZट )�त)न� ��ह�ब य�च� पट�कर� २ ) पतततनध�च� )क/ल द�ज�ब� पट)धKन ऊmK म�ह�द�ज� गम�ग�धर १ ) तय�च� त�प�ई ४ ऐ�� द�ह अ��म� य�ऊन आमह�� क: द करन रत�द�ट�प��� ब�र�)र त�न )�जत� आत ल�. त�=� प�ह�-य�त क: द�त ठ�)�न रस�दट प'�� ल�गल� क/ म�ह�र�ज�कड�न त'मह�� पग�र प�ध� रपय� प�हचत� क/ क�य�, ) मह�र�ज��न� त'मह�� क�गद द�ऊन क�ठ� प�ठत)ल� ह�त�, ) दmत'र�ब�बद मजक' र क�य� ठ�ऊक आह� त� तलहन द�)�. तय�ज)रन जब�ब ददलह� क/ आमह� श�क�त गय� य�=�ल उप�धय� आह�. तय�ब�बद म�ह�र�ज�न� उप�धय�प �च� क�गद म�त आमह�� तलहन ददलह�. तय�त�)�य पग�र आमह�� प�चत न�ह� ) दmत'र�बदल )ग:र� क�गदपत आमह�� क�ह�च ठ�ऊक न�ह�. अ�� ���तगतल� अ�त� रत�द�ट ��ह�ब ब�तलल� क/ त'मह� चय�र ४ दद)� य�=� र�ह�)�, क�ह� प'��)य�च� आह�. आमह� जब�ब ददलह� ज� आठ दद)� प�तहज� तर र�ह. �रक�र�त�न ज� प'� � �� त� प'��)�. रत�द�ट ��ह�ब य� � ब�ल�ज�प�त दकब� य��� आमचय� ख�णय�च� तपणय�च� ब�द�बसत कर�)� मह �न ���तगतल�. पर�त' आमच� ब�ह धमK, कररत� क: द�त ��धय�क�ल� द�ध ख�ऊन उप���त ह�त�. द'�र� दद)�� रत�द�ट ��ह�ब य� � ���तगतल� क/ ब�ल�ज�प�त न�त� ) द�ज�ब� पट)धKन ���गत�ल तय�पम� � ऐक�)�. तय�ज)रन ब�ल�ज�प�त न�त� ) द�ज�ब� पट)धKन य� द�घ��न� आमह�� ख�ल�त न�ऊन ���ग� ल�गल� क/ जयप�र ज�तप'रच� र�ज� ) स�द� ह�लकर ग�यक)�ड य�जकड� दmत'र�ब�बद म�ह�र�ज�न� पत� ददलह�, त� आमह� प�हचत)ल�, अ�� त'मह� कब�ल करन तलहन द�)�, अगर ब�ल���ह�ब ��न�पतत य��च� तर� न�) तलहन द�)�, मह ज� रत�द�ट��ह�ब य�जकड�न त'मह�� दह� हज�र रपय� बक�� ) एक ग�) इन�म द�त)त�. य��त त'मच� कलय� आह�. आमह� जब�ब क� ल� क/ (आप ) =�र मन'ष आत अ�� �रक�र�त ख�ट� तलहन द� �त)�� ब�लत�, ह� ठ�क न�ह�. तय�ज)रन ब�ल�ज�प�त न�त� ब�तलल� क/ आमह ���गत� ह� ऐक�)� मह ज� इ�ग�ज� �रक�र त'मह�)र म�ह�रब�न� ठ� त)त�ल. त�तK क: द� म�डल� आह�. तय� � आमचय� ���गणय�पम� � तलहन ददलह�. तय�ज)र रत�द�ट ��ह�ब य�च� मज; ब�हल आह�. तय�पम� � त'मह�)र ख'श मज; ह�ईल. ह� त'मह� कब�ल ह�त न�ह� तर त'मह�� क�लय� प�णय�)र प�ठ)� अगर m��� द�ऊ अ=)� ब�ड� घ�ल�न जनमठ�प द�ऊ, अ�� भय

Page 114: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

घ�ल�न तलहन म�ग� ल�गल�. पर�त' आमह�� म'ळ�च क�ह� ठ�ऊक न�ह�, तय�प�क� ख�ट� क�य तलहन द�)� अ�� ब�तलल�. न�तर न�त� पट)धKन य� � आमह�� रत�द�ट�प�श� आत ल� आत ���तगतल� क/ आमह� ���तगतलय�पम� � ह� तलहन द�त न�ह�. तय�ज)रन रत�द�ट ��ह�ब )�त)न� य� � आमह�� धमक/ द�ऊन बहत घ'�� क� ल� क/ त'मह� ब�ल�ज�प�त न�त� ���गत�ल तय�पम� � तलहन द�त न�ह� तर m��� द�ऊ अगर क�लय� प�णय�)र प�ठऊ. ह� ऐदकलय�)रन आमह�� तज)�च� भय दद��न तचत ब�ह�ष ज�हल� आत मन�त त)चय�र क� ल� क/ रत�द�ट ��ह�ब �रक�रच� क�मग�र, य�च�ह� नजर ब�ल�ज�प�त न�त� ���गत�ल त�� तलहन द�)�.’’ तय�प�क� आत� क�य ह� �र त� ह�ईल, अ�� सचत ददलग�र ज�हल�. न�तर न�त� ) पट)धKन य� � आपल� रज�त� ग �श त)ष ' ग' �, क�रक� न तन।। म�त�, य��� आ �न रत�द�ट�च� �मक, रज' )�त)न� य�च� �मक, क�गद तलहत)ल�. तय�ज)र म�झ� �ई करन म�ग� ल�गल�. आमह� जब�ब क� ल� क/ क�गद कश�च� तलतहल�त त� आमह�� ठ�ऊक न�ह�. म�ड�च� अकर आमह�� तलतहत� य�त न�ह�. अ�� ���गत अ�त� पट)धKन ) तय�जबर�बर य�क द��डग�, ग'णय�, ह�त�. तय�च� न�) आमह�� ठ�ऊक न�ह�, य� द�घ��न� म�झ� ह�त� ल�ख � द�ऊन ह�त धरन अकर� क�ढ�न घ�तल�. अ�� त�र� १३ दद)� पय|त दरर�ज )�त)न� रत�द�ट ��ह�ब ) न�त� ) पट)धKन ह� क�गद तलहन तय�ज)र म�झ� ह�त� ल�ख � द�ऊन ह�त धरन अकर� क�ढ�न घ�त ह�त� ) आमच� क� ठ�ल (क� ठ�ळ�) जप करन आ ल�. तय��त क�गद�च� रम�ल ह�त�. त� )�त)न� ��ह�ब य� � आमह�� द�खत)ल�. पर�त' तय��त क�गद क� � क�य घ�तल� ) क�ढ�न न�ल�, ह� आमह�� कळल� न�ह�. अ�� ज'ल�म आमह�)र क: द�त ट�क� न क� ल� ) त�क)�त ह�त� तय�पम� � कब�ल न ज�हलय�म'ळ� आमह�� ��ड� आठर� मतहन� क: द� ठ� त)ल�. रत�द�ट ��ह�ब य�जप��� द�द न ल�ग�. गgरनर ��ह�ब �र ज�म� क�रन�क ��त�ररय�� य�त�त. ह� सहद' रर)�ज�� )�कबग�र ) म�ठ� आकल)�न आह�त. च��गल� चgक�� कररत�ल, अ�� भर)�� धरन आमह� ख�ष ह�त� क/ ज�� परम�रर त��च गgरनर ��ह�ब य�त आह�त. त� आमच� चgक�� करन द�द करत�ल. पर�त' क: द� ल�क��च� चgकश� क�ह�च ज�हल� न�ह�. इ�ग�ज� �रक�र�त अ�� ज'ल�म करन तलहन म�गणय�च� क�य�द� ) दसत'र न�ह�. म�झ� �)�पर� न'क��न� ज�हल�. म�ठम�ठ� यजम�न ) र�ज�रज)�ड� ) ज�हतगरद�र ) ��स=�न� य�जप��� दक � म�ग � ) य�त� न� �च� उद�ग क q ) क�त गय� य�=� आमच� प�प� म�ठ� तय�बदल तमल�न �'म�र� ��ठ हज�र रपय�च� ल'क��न� ज�हल�. य�जकररत� गgरनर ��ह�ब�प��� ह� अज; क� ल� आह� ) गgरनर ��ह�ब य� द�श�त�ल रयत�च� ध � म�लक. त�वह� य� ल'क��न�च� ज�ब आमह� क� �� प'��)�. य�च� तज)�ज ह�ऊन हक� म वह�)� ) ह� अज; कg�ल�त कgशयल ह�ईल, त� �मई मल� �मक ब�ल�)�न दय�Kप� वह�)�. मह ज� मज)र ब�न�हक )�त)न� रत�द�ट य� � ब�ल�ज� न�र�य न�त� ) द�ज�ब� पट)धKन ) ब�ल�ज� क��� दकब� य�चय� ���गणय�)रन ज'ल�म क� ल�, अ�� गgरनर ��ह�ब ) कg�लद�र य�च� ख�त� ह�ईल. गgरनर ��ह�ब दय�)�त ह�ऊन, च��गल� दय�Kप� करन म�झ� तभक'क ब�ह �च� बचय�) ह� �त)�� हक� म क �Kर ख�)�द म'खतÑ आह�त. त�. २४ म�चK �न १८४०. �ह� र�घ�ब� ह�। ख'द.

ओवह�न� रत�द�ट ह� एकपट �:त�न तर तय�च� न�त� दकब� पट)धKन�दद श'�भ तनश'�भ श�भरपट हर�मख�र. अ=�Kत� य� म�न)रपध�र� �प�Kचय� ल�ल� दकत� जहर� तन mतर� क�ळज�चय� अ�त, य�च� पतय�तर य� पत�)रन च��गल�च दद��न य�त�. अश� श�कड� पत� आह�त आत तय�तल� मन�)Iत�च� न�चप � क� तय�ह� त))�क/ ब�ह �ल� ��त�प आ लय�तश)�य र�ह �र न�ह�, मग ब�ह �तर��न� तशव� श�प��च� ल�ख�ल� )�तहल�, तर तय�न� द�ष क�� द�त� य�ईल? तबच�र� र�घ�भटज� क�रनय�क ग)नKर�ल� परम�रर �मजल�. प त�तह न�त�चय� पचन� पडल�ल�! �र रkबटK ग��ट तन न�तर आल�ल� बहत�क ग)नKर आप�पल� म� '�क/ तन क�तळज� त)ल�यत�ल� ख'�ट�ल� ट��ग�न इकड� य�त अ�त. तश)�य छतपतत तन तय�च� र�जय न�)�ल��'द� तशललक ठ�)�यच� न�ह�, अ��च ज�=� ठ�म तन�य ठरल�ल�, त�=� रत�द�ट ग)नKर�दद क� पन� �रक�रच� य�त� तय� ध�र �न�च दmर�यच�, ए)ढ� अकल तय� )�ळचय� सहद� ल�क��न� आल�ल� नवहत�.

‘ ’ग)नKर ग��ट�च� आ�तल� ग�ठ न�त� कक)� ब�ह क� प� दकत�ह� द'ष अ�ल� तर� तय��न� दर)�श� म�न�न स)तn आस)ल�च� न�च

कर�यल� म'�बई �रक�रच� ग)नKर�दद शह� � क� तय�र झ�ल�, ह� पश महत)�च� मह �न त)च�र करणय���रख� आह�. ‘ ’ ज� क� स)�=K पर�=K ह�तन कररत� अ�� द'मKतत प:क/ न�त� क� प� अ�ल�, तर� �र ग��ट

‘ ’ तन तय�च� कgतन�लर��च� पभ�)ळ तततक/च द'मKतत अ�लय�तश)�य, य� भट��चय� कटब�ज�चय� ब�ज�र�ल� ए)ढ� त�ज� य� � शकय नवहत�. �र ग��ट )रन जर� म�ठ� ध�रमक ��तत)कप �च� ढ~ग म�जत) �र� ह�त�, तर� सपड�न� त� अकK ट ��म�जय)�द� ह�त�. ग'प कतमशनचय� चgकश�)र त�. ३० ज�न�)�र� १८३७च�

Page 115: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

तय�च� ज� श�र� म�रल�ल� आह�, त� प�तहल� मह ज� ��त�र� र�जय�त)शय� तय�चय� भ�)न��च� आत�ल ग�ठ त�वह�च उघड ह�त�. त� तलतहत�. - ‘‘��त�र� पलट �तलय� दmत'र�चय� अपर�ध�न� र�ज�न� तहन�मय�च� भ�ग करन, क� पन� �रक�रचय� म:त�च� ब�धन� त�ड�न सपष कI तघप �च� )तKन क� ल� आह�. अ=�Kत तय�ल� र�जय�)र ठ�) � )� न ठ�) � ह� आत� चक आपलय� म�हरब�न�च� पश झ�ल�ल� आह�. तबरटश र�जय�चय� �ल�ग म'ल'ख�चय� �रळ पट�त, ह� ��त�रच� र�जय मह ज� तनषक�र अडगळ आह� आत त� तनम�K करणय�त (प�);चय� आपलय� म'त�द��च�) झ�ल�ल� च�क �'ध�रणय�च� ह�च )�ळ आह�, अ�� इकडचय� म'त�द� म�डळ�त ब�लल� ज�त आह�. तश�त ह� ��त�रचय� र�जय�च पद�श मह ज� दखखनच� �)�Kत उतम �'प�क पद�श, त�वह� आमह�च तनम�K क� ल�ल� ह� र�ज�श�ह�च� ब�हल� उचक� न m� क� न द�णय�च� आत�च छ�न ��ध� आल�ल� आह�.’’ त=�तप ग'प कतमशनन� क� ल�ल� क� )ळ एकतmÎ चgकश� नय�य�चय� क��ट�ल� दकतपत उतर�ल य�च� श�क� �र ग��ट�चय� मन�ल� ट�च�त अ��)�. क�र तय�च श�-य�त त� मह त� - ‘‘मल� य� पकर � त�न म�गK �'चत�त. (१) �)K हक���ह र�ज�ल� पदचय'त कर�)�, (२) तय�न� क� ल�लय� अपर�ध�बदल तय�च� � � �त क�नउघड � करन, एक)�र तय�ल� अपर�ध�च� कम� कर�)�, कक)� (३) तय�चय� र�जय�च� =�ड��� भ�ग ख�ल�� करन तय�ल� अदल घड)�)�. (१) आत (२) बदल म� �धय�च ह�क� धर इतचछत न�ह�. मह �न (३) तय�चय� मधयम म�ग�Kच� तशm�र� करत�. तश)�य, ज�धप�र य�=� ब�दद)�न अ�ल�लय� न�गप�रचय� पदचय'त म'ध�ज� भ��लय�श� पत�पस�ह�न� क� ल�लय� क�रस=�न�चय� श�धन�त)षय� आमह� आग� �रक�रकड� त)च�र � क� ल� आह�. तय��च� ज�� ररप�टK य�ईल, त�� म� �'चत)ल�लय� त�न म�ग�|प:क/ एक कक)� अन�क म�गK ह�त�ळणय�च� पश ��डत) � ��प� ह�ईल.

ल�डत)कल� क� ह�क�)ल�, ओवह�न���रखय� प�त�ळय�त� प�णय�ल� र�त�द�ट मह �न ��त�-य�ल� क� प�ठत)ल�, ग�)� कट�च� प'र�)� ग�ळ� करणय���ठ� (शकय तर तय�र करणय���ठ�) तय�ल� हव� तय� �)लत� क� ददलय�, आत ज�धप�रचय कट���ठ�ह� ��तहतय जमत)णय�च� �)�Kतधक�र ओवह�न�ल� क� तमळ�ल�, य� �)K ग��ट-कर �च� आतल� ग�ठ )र ��र��श�न� ददल�लय� तय�चय� श�-य�तच सपष दद�त�. य� तय�चय� खटपट¢न� मह�र�ष�तलय� न�त� ���पद�तयक यच�)त तचतप�)न��न�च क�य�)�च�मन� उचल�न धर�यच� ठरत)लय�)र, पत�पस�ह�ल� उखड�न, क� पन� �रक�र�त�न अलK ऑm ��त�र ह� बहम�न तमळ)�नच मग दकसत)��� ह�णय�च� रkबटK ग��टन� महत)�क��क� ब�ळगल�, य�त त� च'कल�च क�ठ�?

पत�पस�ह�न� म'ध�ज�ल� आत म'ध�ज�न� पत�पस�ह�ल� तलतहल�ल� बर�च बन�)ट पत� आत गय�)ळ र�घ�ब� भट�चय� क� ठ�ळ�त�न, ड~ब�-य�चय� चलचल मद�र� कgशलय�न�, क�ढल�ल� इतर पत� आत तय�चय घ�तल�लय� अन�क जब�नय��चय� प'र�व�)र ज�धप�र कट�च� आर�प त�द करन, त� पकर रत�द�ट ओवह�न�न� म'�बईल� र)�न� क� ल�. ग'प कतमशन�तलय� जब�नय��चय� नकल� म�तगतलय� अ�त�ह� जश� मह�र�ज��न� ददलय� न�ह�त, त�� ग�)� आत ज�धप�र कट�च� प:द� क� ल�ल� प'र�)� मह�र�ज��न� न द�ख)त�च, परसपर रत�द�ट आत ग)नKर तय� प'र�व��चय� )�)ड� कलकतय�चय� ग)नKर जनरलपय|त mडmड)�त ह�त�. ह� प'र�)�, तगरज�ब�ईच� बन�)ट पत, ग�स)दर�) दद)� �च� जबर�न� घ�तल�ल� कब'ल� जब�ब आत र�घ� भट�कड�न तलहन घ�तल�ल� ��मग� मह�र�ज��प'ढ� म��डणय�च� न:ततक ध:यK ओवह�न�ल� क�य कक)� �र ग��ट�ल� क�य, =�ड�च ह�त�? र�ज�न� तडक�mडक/ तय��च� बन�)टप � त�द करन ��-य� कट��च� ख�ड��ळप � चवह�ट�)र m�ड�न कलकत� ल�डनपय|त तनष�ध�च� एकच ह�क�ट� क� ल� अ�त�. त�)ढ� )दकल�त�च� ��धन तय�न� जययत तय�र ठ�)ल�च ह�त�. प क�ल�च क�ह� द�द ल�ग� न द�त�, अ�ध�र�त तय�चय प�ठ�त ख�ज�र ख'प�णय�च� �र ग��ट�च� ह�त� तय�चय� पभ�)ळ�तल� क�ळ� ग�र� अधम�धम �m�ईत प�र प�डणय�च� क��श� कर�त ह�त�.

‘ ’ क�रस=�न र�ष�य अ��)� ‘ ’ ठर�)�क ध�र �न� उठत)ल�लय� क�रस=�न��चय� तन कट��चय� )�)टळ¢न� र�ष�य स)रप द�णय���ठ�,

इतर ज�त¢प:क/ तन इतर पक�य =�ड� ल�क, आपलय� ��पद�य�त लटक�)�न ठ�)णय�च� )रघ�ट� चळ)ळय� ब�ह ��च� पघ�त ब�ळ�ज�प�त न�त�इतक� तर� ख�� ज'न� आह�. आ�ग�ज��च� तन र�ज�च� त)त'ष प�ड �, ह� एक ब�ज� झ�ल�. पक/ बळकट झ�ल�. आ ख� च�र कक)� त�न ब�ज��न� ज�रद�र शह ल�)लय�तश)�य ओवह�न�-न�त� क� प�ल� �'टक�च नवहत�. एक आर�प ढ��ळल� तर द'�र� तत�र� लग�च ह�त�श� तय�र प�तहज�. ‘ ’ ध�रमक ब�बत�त न�त�च� धमKम�तKणड अनतभतषक प�श)� सचत�म र�) ���गल�कर य��च� तभक'क��च� ��घ, ह�त�त द�ष�च� प�टल�ल� च'ड� घ�ऊन पत�पस�ह�च� ह�ळ� करणय�च� ��ध� पह�त टप�न ब�ल� ह�त�. आपप� भ��लय�ल� ग�द�चय� आश�न� m�ड�न, ख'द र�ज)�ड�त य�द)�च� प�खर घ�लणय�त

Page 116: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

आल�ल�च ह�त�. भ�र, जत, अकलक�ट इतय�दद जह�तगरद�र��चय� तक�र¢च� त)सत) न�त�न� अख�ड m' लत� ठ�)ल�च ह�त�. तश)�य, ब�र�क��र�क इन�मद�र, मठ)�ल� ग���)ड� तन तय��च� ऐतख�ऊ तशषयप�ळ य��चय�ह� ट�ळय� पत�पस�ह�त)रद ह�क�ट� कर�त मह�र�षभर म�क�ट �'टलय�च ह�तय�.

ह�ळग�) प�डळ� ह� ग�) म�ळच� मह�र�ज��च�. प त� र�)ब�ज�न� त)रन�= न�ळक� ठ क�त� न�)�चय� आपलय� एक� प'ज�-य�ल�, मह�र�ज��न� न त)च�रत�च, इन�म द�ऊन ट�कल� ह�त�. अड�म ��ह�ब�चय� �रवह� प�ह �त ह� भ�नगड ब�ह�र य�त�च, पत�पस�ह�न� त� इन�म रद करन ग�) ख�ल�� क� ल�. अ=�Kत क�त� भटज� मह�र�ज��चय� सनदक��चय� पलट �त ��म�ल झ�ल�.

ग'म�नप'र ग���)� य�चय� मठ�ल� क�ह� ग�)� इन�म ह�त�. द'वK�न� तन द')KतKन��न� ह� इतक� बहकल� क/ ल�क अख�र तय�ल� ठआर म�र�यल� उठल�. ग'म�नतगर� मठ ��ड�न पर�ग�द� झ�ल�. तय�न� पटतशषय�च� तन)ड क� ल�ल� नवहत�. तशषयप�ळ��न� मठ म�त गजबजल�ल� ह�त�. ज� त� ग�द�)र तन इन�मग�)��)र हक ���ग� ल�गल�. अख�र एक दद)� �गळय��न� एकम�क��च� ड�क/ m�डल�. मह�र�ज��न� चgकश� क� ल�, त�वह� एक�ल�ह� आपल� हक त�द करत� य�ई न�. त�वह� त� �गळ� ग�)� मह�र�ज��न� स)र�जय�त ख�ल�� करन घ�तल�. झ�ल�. ��र� तशषयप�ळ मह�र�ज��न� तशव�श�प द�त ग�)�ग�) भटक� ल�गल�. ऐतख�ऊ� च� प�ळ� ब�द झ�लय�)र तय��न� ब�रम�� ह�ळ�च� तशमग� ��जर� कर नय� तर क�य कर�)�?

)�ळ)� त�ल'कय�ल� ओझडq ग�)च� इन�मद�र �रक�र�त ठर�)�क )�रषक र. १८० च�. नजर भर�त न��. अन�क हक� म तय�न� ध'डक�)लय�)र, मह�र�ज��न� त� इन�म रद करन ख�ल�� क� ल�. इन�मद�र रघ'न�= ग�प�ळ द�शप��ड� आत क�त� एकज�) एकतजवह ह�ऊन पत�पस�ह�त)रद तशमग� कर ल�गल�. इन�मग�)� प�तहज�त प �रक�रब�ब म�त द�यच� न�ह�, अश� )Iत�च� ग'�ड इन�मद�र m�र ब�क�ळल� ह�त�. प�श)�ई ह�त� त�)र तय��न� क� � त)च�र�त नवहत�. ‘ब�ह जगत� आह�, जग� द�.’ ह� ध�र क�यद�ब�ज पत�पस�ह�ल� =�ड�च म�न) �र? �रक�रब�ब ददल� न�ह� क� इन�म जप करणय�च� तय�न� तड�क� च�ल� क� ल�. तय�म'ळ� अन�क इन�मद�र तय�च� शत� बनल� आत न�त�क� प�च� तमत झ�ल�.

य� )�ळ� औनध��चय� प�तपतततनध� ग:र)तKन�न� जह�तगर�त ह)� त� उतप�त कर�त ह�त�. मह�र�ज��चय� ह� लक�त य�त�च, तय��न� जह�तगर�च� व)स=� स)तnचय� क�मद�र��कड� ददल�. पतततनध�चय� व�न��)र च:न म�रणय�� ��क�)ल�लय� त�=लय� दरब�र-य��न� ह� ���'र)�� पतकर� न�. तय��न� पतततनध�ल� तच=�ऊन न�त�चय� गळय�त गळ� घ�ल�यच� तशm�र� क� ल� आत मह�र�ज��त)रद एक दmय�Kद त�. १-१२-१८३७ र�ज� इ�ग�ज�त द�खल क� ल�. अ�� अन�क तक�र)�ल� तन दmय�Kद)�ल� पत�पस�ह�त)रद उठ)�न, ओवह�न� न�त� क� प�न� र�ज�ल� च�र� ब�ज�न� पक� शह द�णय�च� ब�द�बसत क� ल�.ग��ट ग)नKर�च� अख�रच� त�गडझ�ड

ज�धप�र कट�चय� ��तहतय�त म'ध�ज� भ��लय�न� पत�पस�ह�ल� तलतहल�ल� एक पत ओवह�न�ल� m�र महत)�च� )�टल�. ग�स)दर�) दद)� �कड�न बळजबर�न� �ह� करन घ�तल�लय� जब�ब�च� ग�)� तन पलट चय� दmत�रकट�त म'�बई �रक�रन� ज�� m�र म�ठ� न�टक न�च)ल�. त�� म'ध�ज�चय� पत�च�ह� न�च)ल�. �र ग��टचय� ह�त� पकर य�त�च तय�न� त�. ३१ म� १८३८ ल� कलकतय�ल� खतलत� र)�न� क� ल�. तय�त त� मह त�, ‘‘ग�व�च� तन ज�धप�रच� कट अ�� द�न आर�प र�ज�)र आह�त. य��प:क/ एक कक)� द�न�ह� त)श�ष भय�कर स)रप�च� आह�त अ�� मह त� य� �र न�ह�. प म�झय� मत� र�ज�च� मह�भय�कर ग'नह� आपलय� �:नय�तलय� तशप�य��न� दmत�र करणय�च� पयत क� लय�च� ह�य..... जय� ग'नह���ठ� ब�ज�र�)�ल� पदचय'त करणय�त आल�, तय�च ग'नह���ठ�, ब�ज�र�)�चय� तशललक दgलत�)र तबट�श �रक�रन� ब�)ल�लय� य� र�ज�ल� त�च श��न कर � अगतय�च� आह�, अ�� मल� )�टत�.’’

पदचय'त�ह� तशm�र� करत�न�ह� �र ग��ट�न� ��त�र� र�जय�च� )��ल�द कश� ल�)�)�, य�चय�ह� तशm�रश� क� लय�. m�श�च� तशक� झ�ल�लय� इ�म�चय� ततरड� मडकय�च� तकय�चय� ड�ळय�द�खत तय�र करत�त, तय�तल�च ह� पक�र ह�त�. �र ग��ट प'ढ� मह त� - ‘‘य� र�ज�चय� ग�द�)र तय�चय� भ�)�ल� ब�)�)�, अश� तशm�र� मल� कर)त न�ह�. तहन�मय�पम� � त�� क�ह� करणय�च� आपलय�ल� जररह� न�ह�. तह पत�पस�ह�श� झ�ल� ह�त� आत तय�च� m�यद� mक तय�ल�च तमळ �र� ह�त�. त� तय�न� गम�)ल� आह�त. तश)�य, ह� र�जय आपलय� तबट�श म'ल'ख�त मधय�च अडगळ���रख� अ�लय�म'ळ� �रळ दळ )ळ �त न�हम�च अड=ळ� य�त�त. त�=� न�हम� तट, भ��ड � तन तकK ट� ��रख� च�ल�यच�. त�वह� र�ज�ल� पदचय'त करत�न�, ह� र�जयच ख�ल�� कर�)�. र�ज�न� क� पन� �रक�रच� त)र��घ�त क� ल�, र�जद�ह� )तKन क� ल�

Page 117: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

आत तहन�मय�च� भ�ग क� ल� मह �न तय�ल� पदचय'त करन ह� र�जय ख�ल�� करणय�त य�त आह�, अ�� ज�तहरन�म� क�ढ � आत� अगतय�च� आह�.’’

धमKम�त|ड �र ग��ट* ए)ढ�च बरळ�न स)स= ब�ल� न�ह�. तय�न� प�चय'Kग�ज��च� ग�)� प��तह� ख�ल�� करन तबट�श र�जय�ल� ज�डणय�च� ग)नKर जनरलल� तशm�र� क� ल�. त� तलतहत� - ‘‘ग�व�चय� ग)नKरन�

‘��त�रचय� र�ज�ल� तलतहल�लय� क� पत�त �'चत)ल� आह� क/ तबट�श �त�ल� ह�क�)णय���ठ� य'रतपयन मदत आ �यल� त'मह�ल� ग�)� ह� एकट�च द�र म�कळ� आह�.’ ह� ग:र��ईच� तन ध�क� उतपन कर �र� द�र क�यमच� ब�द करन ट�कणय�च� ह� आल�ल� पतहल� ��ध� �रकर�न� द)ड� नय�, अ�� मल� )�टत�.’’आक�श�तलय� ब�प�च� ल�क =डगय�त ग�ल�.

पत�पस�ह�ल� पदचय'त�चय� =डगय�त तज)�त ग�डल�ल� प�हन आय'षय�च� ��=Kक प�हणय�� उत�)�ळ झ�ल�ल� �र ग��ट त�. ९ ज'ल: १८३८ र�ज� प'णय�नज�क द�प�ड�ल� म�ल� आत कv णट�नम�णटचय� ��णट म�र� चचKचय� म� )ट�चय� =ड-गय�त तशरल�. तबच�-य�चय� ��-य� आश� अप'-य�च र�तहलय�म'ळ� , भ�त ह�ऊन त� द�प�ड�चय� भ�ग�त )�)रत अ�त�, अ�� मह त�त. तय�चय� ज�ग� तय�च� एक कgतन�लर तम. m� र��, अकटटग ग)नKर मह �न क�म प�ह ल�गल�.द�प�ड�च� भ�त रkबटK ग��ट�च�च

‘ ’ ज�म� ड'गल� आपलय� बkमब� अtड )�सटनK इ�तडय� ग�=�त तलतहत� क/, ‘�र ब�टKल दÄयर (१८४७-१८४८ पय|त��त�रच� रत�द�ट, न�तर म'�बईच� ग)नKर) य�न� मल� प=म य� भ'त�च� म�तहत� ददल�. तय��चय� मत�न� त� भ�त मgणट सट'अटK एलदmन�नच� अ��)�. म� तय��च� ह� मत ख�ड�न क�ढल�. ९ ज'ल: १८३८ र�ज� द�प�ड�चय� तय�ब� गलय�त म�ल�लय� �र रkबटK ग��ट�च�च त� भ�त आह� खतचत. ��त�रचय� तय� तनरपर�ध तन �दग' � (इन��णट अtड वहचय'Kअ�) पत�पस�ह र�ज�च� य�च गळ�क�प� (ट�चर�) ग)नKरन� �तय�न�श क� ल�. द'ष म� ���च� तपश�च� आपलय� मIतय�चय�च ज�ग� )�)रत अ�त�त, अ�� भ�तय�न�)र त)र�� ठ�) �र��च� अतभप�य आह�. भ'त��)र त)र�� ठए) �र� प�. आलÄ� ड र��ल )kल�� तलतहत�त क/, ‘जय जय� रठक� � म� ���न� द'षकमq क� ल�ल� अ�त�त, तय�च ज�ग��)र त� भ'त� ह�ऊन �कमज'र�चय� क: द����रख� )�)रत अ�त�त, तय��न� त� तशक�च अ�त�. तय� रठक� � त� भ'त� आपलय� हय�त�तत�ल द'षकम�|च� न�टक���रख� नकलह� कर�त अ�त�त.’ य� त�द��त�)रन द�प�ड�च� भ�त �र रkबटK ग��ट�च�च, य�त)षय� मल� तबलक� ल श�क� न�ह�.’र�ग� ब�प�ज� आत डk. तमलन

मह�र�ज�कड�न य�त�ल तय�तक�र¢च� ल� लग�च म'�बई तन कलकत� य�=� अज�Kम�ग�न अजK करन प�चत)णय�च� डk. तमलन य�न� ध�मधड�क� च�ल)ल� ह�त�. ‘ ’य� अज�Kच� पकर )रन ख�ल� ओवह�न�कड� आल� क� तय�तल� म'द� ख�डत� ख�डत� तन डk. तमलनचय� र�खठ�क �)�ल��न� जब�ब द�त�न�, तबच�र� रडक'� ड�ल� य�यच�. अहमदनगरचय� दकललय�त ग�स)दर�) दद)� �ल� अततशय )�ईट त-ह�न� )�गत)णय�त य�त�, अश� तमलनच� तक�र य�त�च, ग)रKनर जनरलन� म'�बईचय� म�mK त त�=लय� कल�कटरच� ज�ब मग)�)�. आ�ग�ज� क�रभ�र�चय� प�)�Kप�र तशरसतय�पम� � तम. हट य�च� उतर ज�यच� क/, ‘तक�र ख�ट� आह�. क: द�ल� तय�चय� इतम�म�पम� � आत ज�लचय� तनयम�पम� � �)K ��य� द�णय�त य�त अ�त�त.’ ��न�कतq ददनकरर�) म�तहत� य�ल� ��त�-य�त ग�स)दर�)चय� बर�बरच अटक� त ठ�)ल� ह�त�. तय�चय�त)षय� तक�र�ल� ओवह�न�च� त�च जब�ब. इ�ग�ज� र�जय�त अज�Kअज;ल� अटक�) न�ह�, म�त क� � �रक�र)र क�ह� द�ष�र�प कर�ल, तर त� क� वह�ह� खर� मह �न �रक�र म�नय कर �र न�ह�.बन�)ट पत)�लय� कटब�ज��च� धरपकड.

ओवह�न� न�त� क� प�च� परम�रर �र ग��ट =डगय�त ग�लय�म'ळ� , तय��न� m�र द'nख झ�ल�. ��हतजक आह� त�. र�ज�त)रद उभ�रल�लय� अन�क कट��च� ��तध�रच म�त�ल� तम�ळलय�म'ळ� त� =�ड� )�ळ स)स=च ब�ल�. इकड� १८३८ चय� ऑकट�बर न�वहZबर�त मह�र�ज��न� एक छ�त�ठ�क प�ऊल ट�कल�. र�ग� ब�प�ज�च� ��चन� त)च�रत घ�ऊन, भ�ऊ ल�लय�न� न�)� ���तगतल�लय� �गळय� कटब�ज��न� पकडल� तन तय��चय� जब�नय� घ�ऊन ��ड�न ददल�. ‘क� �ल�ह� आमह�ल� तशक� कर�यच� न�ह�. mक घडल� पक�र ईरर��क �तय�ल� समरन तलहन द�)� तन तनघ�न ज�)�. क� �च�ह� आमह�ल� ��ड घय�यच� न�ह�. अपर�ध कब�ल कर� तन म�m/न� घर�घर ज�.’ अ�� आर��न ददलय�)रन, �)K कटब�ज��न� आप�पलय� कम�|च� प'र� स)दसत'रचय� �ह��न� तलहन मह�र�ज��चय� ह)�ल� क� ल�. त�वह� क�ठ� आपलय� त)रद क�यक�य क�रस=�न��च� ड~ब�ळ� ओवह�न� न�त�क� प�न� प�ट)ल�ल� आह�, य�च� पत�पस�ह�ल� स)चछ कलपन� आल�. (य� जब�नय� पररतशष�त

Page 118: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

ददल�लय� आह�त.) तय��च� एक पत मह�र�ज��न� रत�द�ट�म�mK त म'�बई �रक�रकड� त�. ४-११-१८३८ र�ज� आत र�ग� ब�प�ज�कड� त�. ४/९-१२-१८३८ र�ज� प�ठ)�न ददल�. �)K क�गदपत��चय� इ�गज� भ�ष��तर�चय� नकल� करन, र�ग�ब�न� �यद म�र अmलजअलल� य�ल� तय�र ठ�)ल�ल�च ह�त�. मह�र�ज��च� आज� ह�त�च तय�ल�, मक� चय� य�त�ल� ज�त आह अश� �बब�)र, जह�ज�त ब�)�न, ल�डनल� र)�न� क� ल�. म�र अmलजअलल� ल�डनल� द�खल ह�ऊन, डk. तमलनचय� पत��न� त�=� ओळख� प�ळख� कर ल�गलय�)र ब-य�च दद)���न� म'�बई �रक�रल� �मजल� आत ओवह�न� न�त�ल� उमजल� क� अख�र मह�र�ज��च� एक )क/ल ल�डनल� ठ� म��ड�न ब�ल�.ग��ध�लम�श��च� प�ळ� ख)ळत)ल�

१८३८ चय� ऑकट�बर न�वहZबर�त कटब�ज��चय� जब�नय� घ�णय�प�);, पत�पस�ह�न� एक तनषक�र उपद�प करन ठ�)ल�. तय�चय ��)ळय� ध�रमक कलपन��च� तन कततयत)�चय� अटह���च� पररचय प�); करन ददल�च आह�. ओवह�न न�त� क� प�चय� र�जक�र � कटब�ज�चय� भ�नगड� च�ललय� अ�त�न�, सचत�म र�) ���गल�कर��च� तभक'क म�डळ स)स= ब�ल�ल� नवहत�. ‘क�यस= पभ� ह� श�द�धम आह�त, ��न�र ह� द:)ज ब�ह न��न श�दच आह�त, मर�ठ��न� कततयत)�च� तन )�द�क�च� अतधक�र न�ह�. क�र क� तय�ह� ब�ह �न� तय�च� कक)� तय�चय� क�ह� प�)Kज�च� )�द�क र�जय�तभष�क क� ल�ल� न�ह�. तय�ल�

‘ ’ m�र तर भ��ल�क' ल�)त�� ह� म�यन� ल�)ल� य�ईल.’ अश� तच=�)णय��)र प�थय�, य�द� तन ज�तहरन�म� सचत�म र�) ���गल�कर�चय� क�रख�नय�त�न श�कड��न� ब�ह�र पडत ह�त� आत ग�)�ग�) तन ख�ड�प�ड� श�कड� तर भटप�ळ तय��च� m: ल�)� कर�त ह�त�. भट��चय� य� क�)क�)�ल� ब�द प�डणय���ठ�, पत�पस�ह�न� आब� प�र�तन��कड�न )�द�क र�जय�तभष�क�च� प�=� तय�र करन घ�तल� ह�त�. तय� त)ध�पम� � १८३८ चय� �पटZबर�त तय�न� स)तnल� )�द�क र�जय�तभष�क करन घ�तल�. �म�र�भ�च� =�टम�ट ):भ)श�ल� झ�ल�, प तय�म'ळ� ब�ह ��चय� द�ष�ग�)र ज� अन�क य�त�त�त� न�त�क� प�न� �ज ठ�)ल� ह�त�, तय�त य� अतगच� भर पडल�.

पकर १५ )�ट�प * – १ ह� अ�त�ब� अस�ल तचतप�)न ट�ईप घ�-य� ड�ळय��च� अ�लय�म'ळ�, ब- ‘य�च रठक� � य�च� घ�- ’ ‘ ’ य� अ�त� घ�र� अ��ह� उलल�ख आल�ल� आह�.पकर १८ )�ट�प * – १ य�च �र रkबटK ग��ट�च� आठ) अजर�मर करणय���ठ� म'�बईत तय�चय� न�)�न� गvणट म�तडकल कkल�ज च�लल�ल� आह�. सम�रक�च� ह� कलपन� क�ढ �-य� शह�णय�ल� �र ग��ट�च� क� त� अत)समर �य �दग' आढळल�. त� ���ग�यल� त�ह� आत� म�त�ल� तम�ळ�न म�त� झ�ल� अ��ल. य� कkल�ज�तल� अभय��कम प'र� कर �-य� उम�द)�र��न� प�); एल.एम. अtड ए�. अश� पद)� द�णय�त य�त अ��. दकतय�कज

‘ ’ य� पद)�)र त)न�द�न� ल�य��नसड ट' मडKर अtड सलkटर(ख�न तन हतय� करणय�च� पर)�न�)�ल�) अश� क�ट� कर�त अ�त. आत �र ग��ट�च� ग)नKर�च� अ�मद�न� पह�त�, तय�चय� न�)�न� तनघ�ल�लय� प�ठश�ळ�त�ल तशषय��न� तमळ �र� ह� ल�य�न )�ज)� नवहत� अ�� क� मह �ल? आत� त� पद)� बदल�न, तय�ऐ)ज� एम. ब�. ब�.ए�. पद)� च�ल� ह�. �र रkबटK ग��ट�च� चररत त)च�र�त घ�त�, य� प'ढ� म'�ब�चय� य� कkल�ज�ल� य� ग�-य� ख�टक�च� न�) च�ल� ठ�) �, आमचय� स)�तभम�न�ल� तन र�ष�य भ�)न��न� क�� बदन�म�क�रक आह�, य�च� तर सहद� म�तडकल त)द�थय�|न� तन जनत�न�च तन Kय घ�तल� प�तहज�.पकर १९ )�यश)�तर�) तशकq य�च� ल�डन-य�त�.

��त �म'द ओल��ड�न परद�शगमन करणय�त)षय� मह�र�ष�तलय� ल�क��च� �मज�त अज�न बर�च म�ग��ल�ल� ह�त�. ‘ ’ रघ'न�=र�) द�द� प�शव�न� एकद� एक आरद�श�र m�रश� आत आब� क�ळ� अ�� द�न )क/ल त)ल�यत�ल� प�ठत)ल� ह�त�. परत आलय�)र आरद�श�र आगय�र�तलय� अतगद�)�च� त)भ�तत ल�)�न प�क प�)न झ�ल�. प आब� क�ळ� न�प�क�च प�क ह�ई न�. धमKम�त|ड��चय� �भ�)र �भ� भर ल�गलय�. त)ल�यतच� आ�ग�ज�दद मलZचछ �त�ध�र� मह �न न�लद�र ब'ट���कट उर�)र य�ऊन ब�ल�, तर� धमKग�=�त त)ल�यत क�ठ�च आढळ� न�! अख�र शह�णय� भट��न� त�ड क�ढल�. आब� क�ळय�च� प'नजKनम ‘ ’ क� लय�तश)�य(झ�लय�तश)�य नवह�!) क� लय�तश)�, तय�च� श'द� ह�त न�ह�. तय���ठ� एक भल� म�ठ� स�सलग

Page 119: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

तय�र क� ल� आत तय� न�प�क आब� क�ळय�ल� तय�त�न ब�ह�र क�ढलय�)र त� प�)K)त प�क पत)त ब�ह बनल�! स�सलग�च� ��न� त)तध कर �-य� तभक'क��न� एकम�क��त )�ट�न घ�तल�.

पत�पस�ह�चय� प�गततक )Iत�ल� ग�ट�डmचय� �ह)���न� बर�च �'ध�रक/ )ळ ल�गल�ल� ह�त�. त)ल�यत-प)���बदल त�. १५-११-१८३०चय� ड�यर�त त� तलतहत�. - ‘र�ब��न ब�(ल)ल�, त)ल�यत�त ज�)� मह�र�ज�न�. प�च ल�ख�त ह�ईल. भ�ड� १०००००, ब�क/ �)K शहर� ) ब�दश� )ग:र� ४०००००. आमह� ब�(ल)ल� क/, न य�)� अ�� न�ह�. पर�त' प:क� प�तहज�. ) ब�क/ ददकत न�ह�, ) न�ह� मह( ) � आ)घड ) ग�ल� तर� सचत� न�ह�. य�क धम�K� आ)घड. य�त�न� प�यत�त घ�ऊ. म'ल�ख प�तहल��� ह�ऊन इ�गज ��m/ ह� m�यद� ) क�म� ज�ह�ल� क�ह�, तर� बर�च आह�.’ �न १८३० ��ल� त)ल�यत�ल� ज�णय�च� पश क� )ळ च:न�च�, तजज��� �च� तन हgश�च� ह�त�. प १८३६ ��ल� त� तनकड�च� ह�ऊन ब�ल� ह�त�. १८३८ चय� अख�र�ल� तर ल�डनल� )क/ल ग�लय�तश)�य �'टक�च नवहत�. य� क�म� पत�पस�ह�न� यश)�तर�) तशकq य�चय�श� ��त�र�-म'�बई-ल�डनच� ड�क )�ळचय� च�ल� ठ�)�)�, अश� य�जन�, तनद�न �न १८३६ ��ल�त तर� ठरत)ल�ल� दद�त�. प १८३९ ��ल�पय|त तशकq ल�डनल� ज�ऊच शकल� न�ह� क�, त� आप य�च पकर �त प�ह. य� अ)ध�त आत त)श�षतn १८३९ ��ल उज�डत�च, तम. m� र�� क�मचल�ऊ ग)नKर अ�त�न�, �गळय�च ध�मध'म�च� चक� ब�m�म )�ग�न� च�ल� ल�गल�. अश� प��ग� र�ग� ब�प�ज���रख� ध�ड�� तन खटपट� अ��म� म'�बईल� न'�त� खरड�घ�श� तन टप�लब�ज� कर�त ब��ल, ह� ��भ)त� तर� क��? म'�बईत�ल =�र =�र सहद� गIहस=, न�मद�र जगन�= श�करश�ट, जमश�टज� तजज�भ�ई य��चय���रख� स=�तनक प'ढ�र� आत सहद� ल�क��श� �मज'त�न� तन �ह�न'भ�त�न� )�ग �र� तन)डक इ�ग�ज गIहस= य��चय� त� ��रखय� भ�ट�ग�ठ� घ�ऊन, ��त�र� पकर �त)षय� तय��च� �ह�न'भ�त� तमळत)णय���ठ� न�हम� भटकत अ��. इतक� च क�य, प ग��ट ग)नKर म�लय�)र तय�च� न�त�कल�दकत m� र�� त)ल�ब���रख� पत�पस�हद�ह� ल�क ��क� टररएटमधय� र�ज�त)रद क�य क�य क�र)�य� कर�त अ�त, तय��च� अ�त)qध क�ढणय���ठ� आत दकतय�क ग'प क�गद��चय� नकल� तमळत)णय���ठ�, र�ग� ब�प�ज�न� प:श�चय� तगरतमट�न� ��कटररएटचय� सभत�न�ह� न�ज�क भ�क� प�ड�न ठ�)ल�ल� ह�त�. �न १८३९चय� ज�न�)�र�त जगन�= न�न� श�करश�टचय� भ�ट�ल� त� ग�ल� अ�त�, अकतलपतप � र�ग�ब�च� तन कv पटन क�गन य� =�र इ�गज अतधक�-य�च� न�न��चय� मधयस=�न� द�सत� झ�ल�.क�गन आत र�ग�ब�

कv पटन रkबटK क�गन लषकर� न�कर�त�न तन)Iत ह�णय�प�); )षq म'�बईतच ह�त�. त�=� तय�च� अन�क स=�तनक =�र=�र द�श� प'ढ�-य��श� द�सत� ह�त�. म'�बई �रक�रन� तन)डक =�र सहद� गI- ‘हस=��न� जसट��

’ ऑm ध प�� ह� हद� द�ऊन, तय��न� तनम�रक�र� अतधक�र� क� ल�, त�वह� नय�यद�न�चय� क�म� ज� ज�प¢च� न)� नय�य�लय उघडल� ग�ल�, ‘ ’ त�=� कv पटन क�गन य�च� च�अरमन ऑm ध बZच मह �न य�जन� झ�ल�. तय�)�ळ� ज�. प¢. गIहस=��च� अतधक�र m�र म�ठ� अ��. m�श�चय� ज�ग�ज)ळ�न एख�जय� ज�.प�.च� ग�ड� न'�त� जर� ग�ल�, तर� m���)र चढत)ल�लय� आर�प�च� तबनशतK �'टक� ह�त अ��. इतक� म�न ज�.प�.न� अ�� मह �न m�श�च� तशक� झ�ल�लय� आर�प¢च� न�त�)�ईक न�न� श�करश�ट तन जमश�टज� तजज�भ�ई य��चय� घर� धर � धरन ब�त अ�त.

कv पटन क�गनच� तन य� =�र=�र ज�.प¢.चय� नय�य�लय�त तनतय�च� ��ब�ध आलय�म'ळ� , सहद� �चछ�ल, सहद� ��सकI त� आत सहद)� मन�च� �रद�र� ब� � य��च� तय�ल� पतयक पररचय आल� तन त� म�ठम�ठ� सहद� प'ढ�-य��च� आत पत�पस�ह�दद अन�क द�श� र�ज��च� म�ठ� चह�त� बनल�. य�न�तर क�गन ल�डनल� परत ग�ल�. तय�च� अन�क क�त��त�ल क�मतगर�च� महत) ओळख�न ख�� ब�दश�ह� �रक�रन� तय�ल� म�कतचय� �'ल�न�चय� दरब�र�त मह�र� � त)कट�ररय�च� कतमशनर आत �'लत�न�चय� दरब�र�तल� पल�न�प�ट�नतशयर� (मह ज� दरब�र� )क/ल) मह �न न�मल�. त� इ�गज� हद� अ�� - ‘हर तबट�तनक मvड�तसट� कतमशनर पल�न�प�ट�नतशयर� ट' ध क�टK ऑm तहज ह�यन�� ध �'लत�न ऑm म�कत.’ म�कत ह� प�)K आरबस=�न�त अ��न, तय�च� र�जध�न� आरब� �म'द तन इर� च� आख�त�)र ओमन य�=� अ��. क�ह� �रक�र� क�म�तनतमत कv पटन क�गनल� झ��ज�ब�रल� ज�यच� ह�त� आत प��प�टKच� व)स=� ल�ग�पय|त तय�ल� म'�बईल� र�ह � प�प ह�त�. य� अ)ध�तच र�ग� ब�प�ज�च� तन तय�च� भ�ट ह�ऊन द�सत� जमल�.

र�ग� ब�प�ज� एक�द�ल� तचकटल� क/ तगरतमट�च� अ)स=�. तश�त डk. तमलन तनघ�ल� क�गनच� ज'न� ज�न�द�सत. डkकटरन� म'�ब� �रक�रचय� क�रभ�-य��चय� द'ष र�जक�र �च� क�गनल� तपश�ल)�र म�तहत� ददल� आत र�ग�ब�चय� खटपट¢न� कळकळ�च� प�टठब� द�णय�त)षय� तय�ल� आगह�च� त)न�त� क� ल�.

Page 120: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

क�गनन�ह� र�ग�ब�ल� अ�तर द� �र न�ह� अश� डk. तमलनल� शप= ददल�. म'�बईल� रह�त अ�ल�लय� द�नत�न पतततषत म�कत� आरब��च� तन र�ग�ब�च� तय�न� पररचय करन ददल�. र�ग� ब�प�ज�, डk. तमलन, क�गन आ त� अरब गIहस= म'�बईभर एक�च ग�ड�त�न दmरत�न� प�हन, ग'पक प�तल���न� �रक�र�त ब�तम� ददल�. आध�च डk. तमलन��रखय� पतततषत इ�ग�ज प�नशनर�च� पत�पस�ह�ल� तमळ�ल�ल� प�ठबळ म'�बई �रक�रचय� ड�ळय�त �लतच ह�त�. तश�त आ ख� ह� (आत� ख'द ब�दश�ह� उच हद�)र चढल�ल� लषकर� प�नशनर) कv पटन क�गन य� ल�ल प�ग�ट�)�लय� र�ग� ब�प�ज�न� बगल�त म�रल� तर आपलय� द'षकम�|च� ब~ब�ब~ब =�ट ड�यर�कटर क�ट�Kपय|त, कद�तचत त)कट�ररय� मह�र� �पय|तह� ज�णय�च� ��भ) m�र! परळचय� ग)मqणट ह�ऊ�मधय� ग'प ख�तय�चय� )ररष अतधक�-य��च� खलबत� च�ल� झ�ल�. अच�नक १ म�चK १८३९ श'क)�र� �क�ळ� क�गन��ह�ब नय�ह�र� घ�त अ�त�न�, प�तलश� घ�ड�स)�र�न� तय�ल� एक खतलत� आ �न ददल�. ‘त�क� ट तडप�टKमZट, म'�बई क�टK, त�. ’ २८ m� ब')�र� १८३९ चय� य� खतलतय�)र, ज�. प�. त)ल�ब�, ��क� टर�, य�च� �ह� ह�त�, – पत�च� ��र��श अ��

‘‘आप य� प��त�त आलय�प���न, बkमब� म�तडकल ब�ड�Kच� म�ज� अधयक डkकटर तमलन आत ��त�रचय� र�ज�च� एक द�श� एज�ट य��चय�श�, द�न �रकर��त च�लल�लय� क�ह� भ�नगड�बदल, �हत)च�र कर�त आह�त�, अ�� य� �रक�रचय� नजर�त आल�ल� आह�. ��त�रचय र�ज�न� तबट�श �रक�रत)रद अन�क कट रचल�ल� आह�त. आप ब�दश�ह� �रक�रच� म�ठ� प�ततनतधक अतधक�र� आह�त. आप अ�लय� भ�नगड�त लक घ�ल� नय�, अ�� �'चत) � आमह�ल� य�गय )�टत�.’’

कv पटन क�गनन� त)ल�ब�ल� ड�)ल�न ख'द m� र��चय� न�)�न�च त�बडत�ब जब�ब ददल� क/, ‘म�झ� तन डk. तमलनच� ओळख m�र� )ष�|च� आह�. ��त�रचय� र�ज�च� एज�टह� मल� भ�टत�त. प त�)ढ�)रन म� त'मह� परसपर �रक�र�तलय� ग'प भ�नगड�त ढ)ळ�डल कर�त आह�, अ�� म�झय�)र आर�प करत�न� त'मह� दह� अ�क म�ज � जरर�च� ह�त�. म�झय� अतधक�र�च� प�यर� म� ओळख�न आह�. प त'मचय� पत�च� भ�ष� प�तहल� तर त'मह� म�त त� ओळखल� न�ह�त, अ�� म� मह त�.’ य� पत�ल� न'�त� प�च आल� आत क�गन झ��ज�ब�रल� तनघ�न ग�ल�.

त�. २८ ज�न १८३९ र�ज� त� म�कतल� ज�णय���ठ� परत म'�बईल� आल�. तय�प�); यश)�तर�) तशकq –य�चय� ल�डन पय� �चय� क�य क�य भ�नगड� झ�लय�, तय� आप आत� प�तहलय� प�तहज�त. तय�ल�

ल�डनल� र)�न� क� लय�)र मग आप प'नह� कv पटन क�गनचय� भ�ट�ल� म'�बईल� परत य�ऊ.यश)�तर�) र�ज� तशकq

कततय मर�ठ� �म�ज�त �मश�र�च� पर�कम ततल�कत)श'त आह�. प �मश�रबह�दर�चय� ज�ड�न� कलमबह�दर� ग�जत) �र� मर�ठ� बच� यश)�तर�) तशकय�Kतश)�य द'�र� आढळत न�ह�. ‘ ’ह� तशरक� क� ल�लय� त)खय�त तशकq घर�णय�तल� पत�पस�ह�च� म�म�भ�ऊ. य�चय� भ�ऊब�दक/च� त�ट�बख�ड� m�रच अ�त. य� बख�ड��चय� प�य� एक� घर�णय�च� अन�क घर� � झ�ल� तन त� न�हम� एकम�क�न� प�णय�त पह�त अ�त. यश)�तर�) m�र ट�परटप�च�, �रळ प ��शयख�र मन�च� गIहस= दद�त�. य�न� तलहन ठ�)ल�ल� समर )ह� अन�क दIष¢न� m�र महत)�च� आह�. तय�च� म�ड� अकर )ळमद�र तन प�क �य आह�. तलतहणय�च� �m�ई, श�ध घ�लणय�च� पदत� तन ब�र�क��र�क मजक� र मनम�कळय� ददल�न� तपश�ल)�र तलहन ठ�)णय�च� दकत� )�ख� णय���रख� आह�. तशकय�Kन� आपलय� समर )ह�त भ�ऊब�दक/च� अन�क त��गड�, तय��च� प�)�Kप�र ��ब�ध, तन तय��च� परर �म म'द���द त�र�ख तमत�)�र तलहन ठ�)ल� आह�त. य� भ�ऊब�दक/च� रडक=� तलह�त अ�त�न�च, छतपतत पत�पस�ह�न� तय�ल� त)ल�यत�ल� ज�णय�ल� ���तगतल�. अ=�Kत भ�ऊब�दक/च� प'र� त��च र�हन, प'ढ� त)ल�यत-प'र� �'र झ�ल�. ह� �'द� यश)�तर�)�न� म�ठ� म�रमक तन श�धक दIष�न� तलहन ठ�)ल� आह�. तय�)र तय�च� ट�पट�प मत� तन स)भ�) च��गल� �मजत�त.

तशकय�Kच� भ�ऊब�दक/ मह ज� एक म�ठ� भयक� र पकर च. तय�त m�)�m�)�, ठ�क�ठ�क/, म�र�म�र�, ज�ळप�ळ, ल�टम�र, ख�न तन रकप�त य� �गळय��च� भरप�र �म�)�श झ�ल�ल� दद�त�. य�च� परर �म यश)�तर�)�चय� स)भ�)�)र त)पर�त ह�ऊन, त� ज�तय� ध�ड�� तन उमद� अ��नह�, अतय�त तचडतचड�, ��शय� आत क� �)र �ह�� त)र�� ठ� त)न��� झ�ल�. तजकड� ततकड� तय�ल� त)र��घ�त दद��यच�. तय�म'ळ� तय�चय�बर�बर क�म कर �-य� अन�क ल�क��)र ��शय�प �न� तय�न� अन�क आर�प क� ल�. पतय�क ग�ष म� स)तn कर�न, त� अमक� तमक� म� �� क�म कर�लच कश�)रन? अमक/ रकम तय�ल� त'मह� ददल� क� स)तnच हबकल�? प�)त� क� न�ह�? एक�द� �रक�र� क�म म'क�ट�न� करन घ�णय���ठ� ददल�लय� ‘ ’च�यप�नय� च�ह� प�)त� तय�ल� ल�ग�. र�ग� ब�प�ज�न� म'�बई� क�ह� आरब तमत��च� स�ह ज�डल� ह�त�

Page 121: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

आत तनतय �ह)���न� त� तय��चय�श� आरब� भ�ष�तह� ब�लत अ��. यश)�तर�)चय� �मक अ�� आरब� ‘भ�ष झ�ल� क� र�ग� ब�प�ज�न� य� परकय� आरब�न� म�झय�त)षय� क�य ���तगतल� क� ज� �?’ अश�

��शय�न� त� वग वह�यच�. य�म'ळ� त)ल�यत�ल� ज�णय���ठ� छतपत�न� तय�च� ज�न १८३६ मधय र)�नग� क� ल�, तर� १९ म�चK १८३९पय|त तय�च� प�य म'�बईहन तनघ�ल� न�ह�. य� म'दत�त�'द� तय�चय� भ�ऊब�दक/च� लmड� अख�ड च�ल�च ह�त� आत त� अन�क )�ळ� घर� स�दल� ज�यच�. त�=�न ��त�-य�ल� य�यच� तन म'हतK प�हन म'�बईल� ज�यच�. य�त)षय� यश)�तर�)च समर )ह�त क�य तलतहत�, त� )�च � मन�र�जक आह�.

‘‘न�तर �रक�र�न� ���तगतल� क/ त'मच� ) आ ख� म�डळ�च� न�म �क त)ल�यत�� ज�णय�च� क� ल� आह�. तर त'मह� य�=�न तनघ�न म'�बई� क�गपत�'ध� घ�ऊन ज�)� आत त�=� म�र आmजल आल� म'�लम�न त)ल�यत�� ज�)�न आल�ल� म�ह�तग�र आह�. तय�च� भ�ट घ�ऊन त'मच� तय�च� त)चय�र� प'ढ� त)ल�यत�� ज�णय�च� ब�त ठर)�)�. मह �न उभयत� ब�ध� �रक�र�न� �)Kत म�डळ� ज)ल अ�त� आज� क� ल�. ) त)ल�य�� प�ठ)�)य�च� क�य क�र , त� क�गदपत तय�र ज�हल� ह�त�, त� द�खत)ल� आत ज�षम��� )।। १३ �क� १७५८ ) �न १८३६ ज�न* �'क)�र र�ज� म'हतK प�हन तनघत� �मई ज� म�डळ� तनघ �र त� र�ग� ब�प�ज� ) ह म�तर�) दल)� क�क �त त)नह�र य�=� र�ह� �र य�चय� आमचय� �म�कत� क� लय�. ) उभ�यत� ब�ध��रक�र श� द�)��रक�र य�=� उभ� र�हन तय� क�गद�च� रम�ल श�च� प'ढ� ठ� त)ल� आत आमह�� उचल�)य�� ���तगतल� क/ क� त�ह� पतK � (पत�र �) कर नय�. श�� समर�न )�ग�)�. मह � शmत� घ�तलय�द�खल क� ल�. न�तर त)ड� �रक�र�न� उभयत�न� द�ऊन त� क�गदपत ) खच�K��'ध� म'�बईकड� र)�नग� क� ल�. ) )स�ह� आधल� र�ज�च ददलह� ह�त�. त)ल�यत�� ब�ल �र प�ठ)�)य�च� क�र क/ प�शज�च� तहन�मय�च� )तह)�ट�� mरक इ�गज� �रक�रच� क�मग�र��न� आत ल� �।। तय�च� ब�द�बसत त)ल�यत�हन कर�)य�च� मह �न.’’

यश)�तर�) म'�बईल� आलय�)र जह�ज तमळणय�च� )ग:र� व)स=� ल)कर ल�ग� न�. म'�बईहन )�m� च� पतहल� आगब�ट २० म�चK १८३० र�ज� �'एजकड� ज�णय�च� �म�र�भ झ�ल� ह�त�. तय�त mक व�प�र� म�ल तन �रक�र� टप�ल प�ठत)ल� ह�त�. आग�न� प�णय�च� )�m करन तय�)र गलबत� च�लत)णय�चय� ग�-य� ल�क��चय� भ'त�टक/)र सहद� प)�श��च� त)र�� न��. तश)�य आत�चय� प�. अtड ओ. क� पन���रख� ��स=� तय�)�ळ� नवहत�. क� �तर� व�प�-य�चय� म�ह�रब�न�न� भर���ट प:�� द�ऊन प)���प'रत� जह�ज कक)� जह�ज�तल� =�ड�श� ज�ग� भ�ड�न� त)कत घय�)� ल�गत अ��. जह�ज���ठ� बर�बरच� म�डळ� जय� खटपट� कर�त, तय�)र यश)�तर�)च� त)र�� ब��यच� न�ह�. क�ठ� =�ड� तचरतमर� ददल�, क� ह� एकदम उसतळ�यच� तन मह �यच� ह� प:श�च� उधळपट�. �गळय� ग�ष� �रळ तन �हज घड�न य�व�, तय�त आत ब�ह�र उघड ग'प क�ह� न��)� ह� तय�च� मन�च� ठ�) . पररतस=त�पम� � आच�रत)च�र��त बदल कर�यच� )Iत�च न�ह�. तय�म'ळ� र�ग� ब�प�ज�, भग)�तर�) त)ठल तचट �� आत ह म�तर�) दळ)� )ग:र� म�डळ� क� ट�ळ�न ग�ल�. पतय�क )�ळ�ल� ��शय तन ब�त)र��. ‘मल� त'झय�बर�बर त)ल�यत�ल� य�णय�च� जम �र न�ह�, ज� ज�ऊन ���ग मह�र�ज��न�.’ अ�� मह �न ह म�तर�) आपलय� ग�)� परत ग�ल�.

तश)�य, यश)�तर�)�च� भ�ऊब�दक/ क�ठ� स)स= ब�ल� ह�त�? म'�बईल�ह� त� तय�च� तपचछ� प'र)�तच ह�त�. मह �न त� त)ल�यत�च� ब�त रद करन अन�क )�ळ� म'�बईहन स�द�ल�, स�द�हन ��त�-य�ल�, त�=�न प'नह� म'हतK प�हन म'�बईल�, अश� ��रखय� य�रझ�र� घध�ल�त ह�त�. इकड� पह�)� त� न�त�पकर �ल� च��गल� कढ य�ऊन त� अन�क बट�ट��न� तशज)� ल�गल�. ‘पतहलय� धड�कय�ल� ग�स)दर�) mड �� दद)�म य�ज)र रत�द�ट�न� दmत'र�च� त'm�न त)ल�यत�� ज� �र� तनघ�ल� �बब उभ� करन शक� १७५८ भ�दपत )।। १२ र�ज� ब�ल�)�न न�ऊन क�प�त क: द करन ठ� त)ल�.’ �)Kत आ ख�ह� धरपकड �'र झ�लय�म'ळ�

‘ ’ ‘छतपत¢न� त'मह� प' �य�� ज�ऊन त�=� स)सत र�ह�)� अ�� यश)�तर�)�� ���तगतल� मह �न ��त�ररय�हन m�लग' म��� शक� १७५८ य� ��ल� तनघ�न प' �य�त य�ऊन चय�र प��च मतहन� र�तहल�. तय�)र मह�र�ज�कड�न ब�ल�) � आल� क/ जलद ��त�ररय�� य� �. तय�)रन तनघ�न आश�ढ )।। ११ शक� १७५९ य� र�ज� (२८ ज'ल: १८३७) ��त�ररय�� प�हचल�. ��त�ररय�� प�हचत�च म�ह�र�ज �रक�रच� भ�ट घ�तल�. त�वह� �रक�र ब�लल� क/ आमच� द'सम�नद�र ल�क��न� आमच� ) क'� प � �रक�रच� त�ड ह�कन�हक दद)�Zदद)� m�र )�ढत)ल�. तय�त)त� ड�कटर तमलन ब�लणय�च घ�तल�. पर�त' तय�चय�न� क�ह� ह�त न�ह� ) द'�र�ह� प'सकल म�हनत तय�च� आमच� �m�ई ह�णय�त)�� कर�त आह�. पर�त' इ�गज� �रक�र�त�न ग�स)दर�) धरलय�प���न आमच�कड�ल य�द�पत�च� जब�ब क�ह�च य�त न�ह�. त� �करन प'ढ�

Page 122: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

क� त� )�ल�� क�य ह�ईलय�च� न�म ल�गत न�ह�. य�सत).... त'मह� त)ल�यत�� तनघ�न ज�णय�च� क� लय�� आमह�� प'ढ�ल क�म�च� भर)�� )�ट�ल.’

प'नह� आ �शप=�, पततज�, �'म'हतK )ग:र� ह�ऊन तशकq म'�बईल� आल�. र�ग� ब�प�ज� तन भग)�तर�) ‘ ’ त)ठल य��न� खटपट� करन उलम�रDe Ulma ‘ ’न�)�चय� एक� ÄZ च कप�न�ल� म=)�न तय�च� जkजK क' ब�र

न�)�च� जह�ज तशकq भग)�तर�)चय� ल�डन-प)�����ठ� ठर)�न ठ�)ल�. यश)�तर�) तलतहत� - ‘तय�च� त�र�ख म�घ अख�र�� m� ब')�र� मतहनय�त तनघ�)य�च� ह�त�. त� आमह�� उलम�र य� � ���तगतल�. त�वह� इकड� आमच�ह� �र�ज�म )ग� तय�र� बहत�क आटपल� ह�त� ) द'भ�श� ज)ळ प�तहज� मह �न प�शज� मह�र�ज��न� नरस�र�) म'न�� प�ठत)ल� ह�त� त� च~गल� नहत�. मह �न ) तय�च� ग' न�ट न��न तय�च� मन�त ज�)य�च� नहत�. �बब परत ग�ल� ह�त�. तय� बदल दmर�ग� करसत�) प�ट� ल�र�� द�म�त य�� दरमह� करन ठ� त)ल�.’

‘ ’ जह�ज�त आक�प�हK म�ल ��पडल�. यश)�तर�) �र�ज�म�चय� तय�र�त मग ह�णय�चय� आध� दकत�तर� मतहन� तय�चय� ल�डनपय� �ल�

ब�द� करणय�च� �रक�र� क�रस=�न तशजत ह�त�. २८ न�वहZबर १८३८ र�ज�च ओवह�न�न� म'�बईल� तलहन ‘कळत)ल� क/ म'�बईल� एक ड�लम�र न�)�च� ÄZ च गIहस= आह�. तय�चय� जह�ज�)रन मह�र�ज��न� ल�डनल�

आपल� )क/ल प�ठत)णय�च� म�लत क� ल�ल� आह�. �बब ��)ध�न.’ आ�ग�ज� क�रभ�र�चय� तशसत�पम� � अtसकटग ग)नKर तम. m� र��, तय�च� �लल�ग�र आत ��त�र� रत�द�ट� म�डळ य��चय�त ग'प ल�ख�ल�ख� ह�ऊन, म'�बईत म�ठ� उत��ह�न� )�)र �-य� यश)�तर�) र�ग�ब� पभIतत )दकल��)र नजर ठ�) �र� �रक�र� प�ळतय�, ��)ल���रख� तय��चय� म�ग�)र र�तहल�. ८ प)�श��च� भ�ड� ��ड�प�चश� प�ड मह ज� ��ड�प�च हज�र रपय� ड�लम�र ऊmK उलम�र य�ल� भरन तय�च� प�)त� यश)�तर�)न� घ�तल�ल�. आत� क�य, ठरलय� दद)श� आप जह�ज�त ब��न ल�डनल� ज� �र, य�त श�क� क�ल�?

अख�र त� दद)� उज�डल�. यश)�तर�) तशकq , भग�)तर�) त)ठल, तचटक�ज� �')q आत तय��च� ५ मदन�� न�कर धककय�)र र�ग� ब�प�ज�च� तन डk. तमलनच� तनर�प घ�ऊन ह�ड�त ब�ल� आत जkजK क' ब�र जह�ज�त ज�ऊन, आपल� ब�ड तबसतर ल�ऊ ल�गल�. प जह�ज�च� म�लक कपत�न उलम�र क�ठ� आह�? त� य�ईल त�वह� जह�ज ब�दर�त�न ब�ह�र पड �र. इकड� धककय�)र म'�बईच� कसटम तन प�ल�� अतधक�र� आत उलम�र य��चय�त ब�च�ब�च� च�ल�. त� तय�ल� ब�दर�ब�ह�र पडणय�च� दसकत (प��प�टK) द�ईन�त. ‘त'मचय�

‘ ’ जह�ज�)र ऑबज�कशन�बल ग'डज(आक�प�हK म�ल) आह�, त� उतरन ट�क� तन मग ज� क�ठ� ज�यच� त�.’ उलम�रचय�ह� ड�कय�त क�ह� उज�ड पड� न�. अख�र प�तल���न� प)�श��च� य�द� द�ख)�न, ह� आठ सहद� प)�श� �रक�रच� आर�प� आह�त. तय��च� प'षकळ चgकश� वह�यच� आह�. �बब त� आमचय� ह)�ल� धककय�)र आल� क/ त'मच� म�गK म�कळ�, अ�� ख'ल��� क� ल�. उलम�र तन प�ल�� जह�ज�)र चढल�. ‘त'मह� प�तल���च� क�य भआनगड आह� त� तमट)�, त'मचय���ठ� आज जह�ज न ह�क�रत� आ ख� प�च �ह� दद)� म� =��बत�, त'मह� ��र� धककय�)र ज�.’ अ�� उलम�रन� यश)�तर�)�� ���तगतल� आत तय� आठह� ज ��न� ह�ड�त ब�)�न परत प�ठत)ल�. आध�च यश)�तर�) तचडख�र, तश�त ह� ऐन पय� �चय� क �ल� तनघ�ल�ल� भलत�च प�चद�र भ�नगड प�हन त� भय�कर ��त�पल�. धककय�)र य�त�च तय��चय�म�ग� प�तलश� चgकश�च� ���तमर� ल�गल�. र�जचय� र�ज आठ ज ��चय� )�ग)�गळय� ज�बजब�नय�, ह�लप�ट� तन अज�Kअज;. इकड� तबबल एक आठ)ड� )�ट प�हन उलम�र�न� यश)�तर�)�दद म�डळ¢च� ��र� प)���च� ��म�न धककय�)र तय��चय� न�कर��चय� त�बय�त द�ऊन त� जहब�ज घ�ऊन तनघ�न ग�ल�. भ�ड�च प:�� ग�ल� प�णय�त! म'�बईचय� मvतजसट�ट�न� यश)�तर�), भग)�तर�), �')q य��न� प�ल�� क�ठड�त क: द क� ल�. म�ठम�ठ� रकम��च� ज�म�न घ�तलय�)र म'क क� ल�. �रक�र� पर)�नय�तश)�य क�ठ� ज�ऊ नय�, अ�� मन�ई हक� म बज�)ल�. ‘��त�-य�ल� तलहन ग�ल� आह�. ततकड�ल रत�द�ट�च� ज�� तलहन य�ईल, त�� त'मचय� पकर �च� म'�बई �रक�र त)च�र कर�ल.’ ए)ढ�)र तय��न� म'�बईत ररक�म� ल~बकळत ठ�)ल�. (य� )दकल��न� क�क�� त�� ददल�, तय�च� त�र�ख)�र तपश�ल, पररतशष��त छ�पल�लय� र�ग� ब�प�ज�चय� प�लKमZट�प'ढ�ल व�खय�न�त अ�लय�म'ळ�, य�=� ज�ग� न आड)त� प'ढ� ज�त�.)

य� भ�नगड�चय� बर�बर�न� यश)�तर�)�चय� भ�ईब�दक/च� खट�ळ लmड� ज�र�त च�ल� ह�त�. यश)�तर�) अझ�न म'�बईल�च आह�, ह� �मजत�च तय�चय� )तडल�न� स�द�� य�णय�च� तय�ल� पत तलतहल�. झ�ल�. यश)�तर�) प'नह� घर� परत. ओवह�न�चय� खतलतय�ल� मह�र�ज�न� सपष ददल�ल� जब�ब म'�बईल� आलय�च� कळलय�)रन, र�ग� ब�प�ज�न� यश)�तर�)�ल� म'�बईल� ब�ल�)�न घ�तल�. तय�न� ��क� टर� तम. ब:ट

Page 123: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

य�च� भ�ट घ�तल�. तय�न� �रक�र� ख'ल��� क� ल� क/, ‘त'मह�� त)ल�यत�� ज�णय�� गgरमZटच� आटक�) न�ह�. पर�त' गgरमZटचय� �ललय�तश)�य त'मह� त)ल�य��� ग�लय�� त�=� त'मह�ल� )क/ल अ�� मह �र न�ह�त ) ज� � तर इ�गज� जह�ज करन ज�)�. य�पम� � त'मह�� कल)�)य�� मजल� गgरमZटच� हक� म ज�हल�.’ तश)�य, ह� सहद'ल�क त)ल�यत�ल� ग�ल� आत ज)ळ प:क� न�ल� तर तबच�र� उप�श� मरत�ल, मह �न दय�ळ� म'�बई �रक�रन� तय��चय�कड�न दर अ��म�ल� प�च हज�र रपय� पम� � ४९ हज�र�च� रकम म'�बई ततज�र�त भरणय�च� हक� म ददल�. ह�त� )ढ�च क/ य��चय तखश�ल�च म�ठ� क�त� ल�)ल� तर क� ट�ळ�न ह� ल�डनल� ज�णय�च� ब�त रह�त करत�ल. यश)�तर�)�च� तचरतचर�प � न ज'म�नत�, र�ग� ब�प�ज�न� ह� रकम ततज�र�त भर � क� ल�. म'�बईत म�चK मतहनय�तच आल�लय� ररल�यन� न�. ४७१५ न�)�चय� इ�ग�ज जह�ज�चय� कपत�न�श� तय�न� ��गनमत करन, तय�ल� ��र� हदककत ���तगतल�. तय�न� जह�ज�)र म�डळ� घ�णय�च� आर��न ददल� आत त�. १९ म�चK १८३९ र�ज� �क�ळ� यश)�तर�)�दद ८ म�डळ� जह�ज�)र चढ)ल�. प�तल���न� प'नह� त�� द�णय�च� यत क� ल�. तय� ग�- ‘य� इ�ग�ज कपत�न�न� म'�बई �रक�रचय� प��प�ट�Kच� म�झय� जह�ज�ल� म'ळ�च जरर न�ह�. म� )�ट�ल त� म�ल तन )�ट�ल त� प)�श� घ�ऊन ज�. त'मह�ल� क�य तकर�र कर�यच� अ��ल त� म�झय� ल�डन ह�प��कड� प�ठ)�न द�. म�झय� गलबत�)र चढ�ल तर ग�ळ� झ�ड�न. य�द ठ�)�.’ अ�� ���ग�न त� आपल� जह�ज घ�ऊन ग�ल�. यश)�तर�)�न� य� आलय� १४४ दद)���चय� प)���च� ) Kन समर )ह�त तलतहल� आह�. तय�ल� ऐततह�त�क महत) तर आह�च, प त)दम�न त)म�नय'ग�त त� म�तहत� )�चक��न� यश)�तर�)�चय� शबद��त अततशय मन�र�जक )�ट�ल, मह �न त)सत�र�न� य�=� ददल� आह�.�न १८३९ ��लच� त)ल�यतच� प)��

छ ३ म�ह� म�हरम इ�गज� म'त�बल� त�र�ख १९ म�चK �न १८३९ इ�)� च:त श'।। ४ र�ज म�गळ)�र शक� १७६१ त)क�र�न�म ��)त�र� �'र �ल�� �ल���न मय�त:न ) आलm य� र�ज� प�=क�ल� भ�जन�तर �क�लच� दह� )�जत� �'म�र� म'�बईहन तबर�ड�हन तनघ�न क�ट�त�न m�रब� ह�प���त�न न)� ब�र�ब�दर�)र ग�ल�. त�वह� प�हच)�)य�� बर�बर म�डळ� प'सकल आल� ह�त�. तय�त�न क� � ब�दर�च� दकन�-य�� तनर�प घ�ऊन र�तहल�. क� � जह�ज�पयÓत आल� ) ब�दर�च� दकन�-य�� र�तहल� तय�जल� प'��न ब�ट�त ब��न ज�हज�)र आकर� )�जत� �'म�र� ज�ऊन चहडल�. म'�बईहन त�र�ख मजक' र� इ�गज� ज�ह�ज ररल�य�चय� (ररल�यन�) न�बर ४७२५ य�त�न क� प�चय� म�गq प�णय�त�न च�लत� ज�हल� त� छ ९ म�हरम त�र�ख २६ म�चयK च:त श'. ११ ��म)�र र�ज� आकर� )�जत� म'क�म त�ल�क�ट प��त मलब�र य� ब�दर�)र ज�ह�ज)�ल� य� � ज�ह�ज न��गर ��ड�न ख'ट�त)ल�. त�तलक�ट�� आमच� �र�ज�मप:क/ क�ह� घ� � ह�त� ) प� � ज�ह�ज)�ल� य� � भरल� ) पत� म'�बईकड� प�ठत)णय�� त�=�ल ड�क� )र घ�तल�. न�तर म�गल)�र� द'�र� र�ज� त�=�न ज�ह�ज च�लत� ज�हल�. म'�बईहन तनघ�लय� दद)��प���न आमह�� )��त� ल�गल�. त� � करन दद)�� दद)� �'ख�� न )�ट� ) त�तलक�ट�प���न प'ढ� तय�च म'लक�च� लगत क�च� मह �न ग�) आह� त� ज�ह�ज�प���न प�धर� त)�� क�श�)र दद�त ह�त�. त� च:त श'. १५ श'क)�रप���न क�ह�च दद�� (न���)......(य�=�न २० ओळ� मजक� र गह�ळ आह�.)

��बत न�त� ) प'ढ�ल म�ग�ल आ�द�श� मन�त न आत त� मह�र�ज �रक�र�)र प��ग m�र जबरदसत. य�म'ळ� म�ग�ल घरच� )ग:र� �)K पक K ��ड�न द�ऊन, )तडल�च� )Iध�पक�ल मन�त न आत त�, प� �)र ध�र ह�ऊन, ज� ग�ष कध� ज�हल� न�ह� त� स)�क�रन, आपल� द�श ट�क� न, म'�बईप���न त)ल�य�त म:ल �'म�र १३५० य�क� न ��त हज�र क�श प�णय�त�न जय� म�गq आल� तय� म�ग�Kन� आह�. ततकड� एक�� च)त�� र�ज�न� (१४४ दद)� ह�त�त.) परम'लख� ज�ऊन प�ह�चल�. )�ट�न� ज�ह�दत ह�ल m�र ज�हल�. हरत)�� ह�ल ज�हल�. त� कच� तप��ल आपल� ह�त�न� र�जतन��च� ब'क�)र �'ध� तलह)ल� न�ह�. आ��. )तडल�च� प'णय�ई ) आय'श�च� बळ�)ल ) मह�र�ज �रकर�च� �ल�बत �बब तय�त�न तनभ�) � ह�ऊन कड�� ल�गल�. मक�म ल�डन ��हर प��त त)ल�य�त इ�गल�स=�न य� श�हर�त तल)रप'ल�हन प�)K दद)�� आग�चय� ग�ड�त�न �'क)�र� ��धय�क�ळ� ��त )�डजत� तनघ�ल� त� द'�र� दद)�� २९ जम�ददल�)ल म'. त�र�ख १० म�ह� आग,ट श�) श'. १ �क� १७६१ र�ज शन)र� प�n=क�ळ� ��ह� )�जत� �)Kत म�डळ� आपल� म� �� �'ध� ) म�ह�तग�र�� ज�ह�ज�च� कपत�न य�च� द�सत� )�ट�न� पडल� ह�त� �बब तय��च घ�तल� ह�त�.तय� � आध� ल�डन�त आमह�� उतर�)य�� ज�ग� प�तहल� ह�त�. तय� ज�ग� �)Kत �'खरप य�ऊन प�ह�चल�.

बर�बर म�डळ�

Page 124: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

१ ख'द १ ग�ग' तबन� त�द�ज� ��ल�कर

१ तचटक�ज�र�) �')q १ र� ' तबन म�लज� घ�लप१ भग)�तर�) त)ठल*२ १ म�न�ज� म�तहत�१ र�)ज� त�श� तन. भग)�तर�) १ त'लजय�� तन. भग)�तर�)१ ब�प' ब'दग'ड� १ द'भ�श� करसत�)य�क� म'�बईहन जह�ज�त�न तनघ�ल�ल� त� म'. मजक' र� त�र�ख मजक' र� प�हचल� अ��. ‘‘ल�डन म'क�म� आलय�)र त�=�ल ल�क�� ज� सहद'स=�न दक �त�न ग�र� ल�क ग�ल�ल� त�=� ह�त�, तय��

आमह� आलय�च� )तKम�न ज�ह�ज तल)रप'ल�� प�हचत�च छ�प�न आमच� न�)� चहकड� ग�ल�. तय�)रन ल�डन�त )ग:र�कड� �)K हZद� ल�क इ�तगलश प��त� आलय�च� म�ह�त ज�हल�. ल�डन म'क�म� प�ह�चलय�)र दक सहद'स=�न�त�न ग�र� ल�क लह�न म�ठ� क�मग�र त�=� ग�ल�ल�. तय�त�न ज� क� � ल�डन�त ह�त� त� य�ऊन भ�ट� ल�गल� ) म'�बई म'क�म� m�रब� ह�प�� आह�. त�=� द�सत� ह�प��)�लय�च� आमह� म'�बई म'क�म� करन तय�च� य�जम�न ल�डन म'क�म� आह�त. त� m�र म�ठ� म� �� �बब ह�प��)�लय�कड�न ल�डन�� तलहत)ल� ह�त� ) आमह�ह� तय�च� तलतह � घ�तल�. ) जम��टज� ब�टल�)�ल� म'�बई म'क�मच� य�च� ) ह�प��)�लय�च� य�जम�न �र चय�रतल� m�रब� ��ह�ब य�च� द�सत�ज� �न जम��टज� प�र�� य�च� पत �र चय�रतल� य�� घ�तल�. तय�)रन �र चय�रतल� य� � आमच� ब�द�बसत ) ब�तम� तल)रप'ल�प���न ठ�)�न, ल�डन म'क�म� प=मच भ�ट�)��य� य�ऊन, भ�ट घ�तल� आत तबर�ड� म� ��च� तज)�ज ) ज�ह�ज�त�ल कपत�न बर�बर ह�त� त�च आमच�ज)ळ ठ�ऊन, ख�णय�तपणय�� हZद� च�ल�पम� � प�ठ त��दळ�च� ) )ग:र�च� ब�द�बसत करन आपल� घर� ग�ल� आत आपल� घर�हन हरएकत)�� आमच� प'सतप � ठ�ऊ ल�गल�. आमच� प'ढ� म�ह�र�ज �रकर�त�न म'�बईहन य�क म'�लम�न �यद म�र आmलज आल� त)ल�यत�� प�ठत)ल� ह�त�. त� ल�डन म'क�म� ह�त�. तय�� ह� )तKम�न कलत�च त� य�ऊन भ�टल� ) ततकड�ल ह�)�ल )ग:र� �)K तय� � ���तगतल�. आत तय�जबरबर लखन�रच� नब�ब आपल� क�म�कररत� त)ल�यत�� ग�ल� ह�त� त�तह य�ऊन भ�टल� ) रटप�च� ल�क जय��ब'द�न न�म� आपल� क�म�� ग�ल� त� ल�डन म'क�म�च ह�त�. तय�� आमह� आलय�च कलत�च त�तह भ�टल�. आमह� तय� म'लख� न)�च ग�ल�ल� ) सहद'ल�क कध� क� � तय� म'लख� ग�ल�ल�च नहत�. त�वह� त�=�ल म� �� दर�बसत आमह�� प�हणय�� m�र च�हत अ��. तजकड� आमह�� ज� � ततकड� ज�णय�� त�=�ल रर)�ज�पम� � ग�ड� उ�च�प:क/ आ ऊन तय�त�न ज� � ह�त अ��. त�वह� रसतय�त�न ज�त� �मय� प�ह�)य�� मनस)� म� ��च� गद; हरहम�� ह�त ह�त�, त� तलतहत�च य�त न�ह�. क�णह� द�सत म�डळ� ज�हल�ल� आपल�ल� घर� आमह�� न�च तम�श� )ग:र� प�ह�)य�� न�त अ�त. त� तम�श� )ग:र� ज� प�ह त� m�रच चमतक�र�क. त�� द'�र� म'लख� क�ठ�च न��ल ) आपलय� प��त� तर न�ह�च. त�वह� तय�च� तपश�ल क�य तलह�)�? इकड�ल ह�)� m�र =�ड त� अ�� क/ इ�गज� मतहन� म�ह� म� मतहनय�प���न ततकड�ल उनह�ळय�च� दद)�. ��त�त प�रणय� ह� � ) म� �� ��त�त�न दmर � ) ब�गबग�च� प�ह � ह�त अ�त�. त� उनह�ळ� मह ज� m�र न�ह�. ज�� आपल�कड�ल =�ड�च� दद)� पgष म��च� अ�त�त तय�प�क� क�ह� कम�. अ�� ततकड� उनह�ळय�च� दद)� ) =�ड�च� दद)� न)�बर�प���न य�त�त. त� =�ड� m�र म�ठ� पर�क�ष�च�च अ�त�. नद� ) दकरक�ल ब�ग�त�ल )ग:र� प� � �'ध� त=ज�न दगड� पम� � ह�त�. क� )ल प��ढर� खडकच दद�त�. तय�ज)रन म� �� ह�ज�र� दmरत अ�त�त. )रत� तजतक� प� � जमल�ल� तततक� दगड�पम� � आत तय�च� ख�ल� नद�त�न प� � प'सकल ख�ल अ�त�.

‘‘ल�डन ह� श�हर आदम��� प�च लक�च� )र ��ह� लक परयZत घर� आह�त. त� घर� ) रसत� �डक� ) द'क�नद�र�चय� ज�ग� ) र�तg र�षन�ई )ग�र� �)K m�र च��गल�. म� �� उद�ग� m�र तय�चय� कळ� क' शळत� m�रच. त)श�ष �)K म� �� ग�र� ल�क. ह� त)ल�य�त ट�प� आदम��� त�न�� क�� परयZत ल��ब� ) र�द� आड�चश� परयZत इतकय� भ�)त�ल� दर�बसत प� �. ख'�क/चय� रसत� य� ट�प�� न�ह�. ल�डन�ख�र�ज आ ख� य� म'लख�त श�हर� आह�त ) ख�ड� तर प'सकलच अ�त�ल. तय�त�न य�क� दर म� �� ग�र� ल�क ल�ह�न म�ठ� आदम��� द�न क�ट परयZत ) )रत� क�ह�, य�पम� � रठक� ल�गल�.

‘‘त)ल�य�त म'क�म� ध�नय� ��त�पम� � ब�र�क गह ) ��त�ह� आह�त. आत प��ढर� )�ट� � ) बत�ट� ) आ ख� ब�र�क क�य� अ�त� ) त�ल क�ढणय�च� य�क तय�� mल� ब�र�क य�त�त. य�पम� � ध�नय� ) ध�नय�द�खल द'�र� य�क� , त��द�ळ ब�ह�रन ज�ह�ज�त�न य�त�त. त�=� तपकत न�ह�त. ह� ��त� त)कत)णय�� ब:ल न�ह�त. घ�ड� आऊत�� धर�त अ�त�त. अउत� इ�गज� च�ल�पम� �. घ�ड�चय� ज�त� द�न त�न आह�त.

Page 125: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

च��गलय� ज�त�च� घ�ड� ततकड�ल आह�, तय�त�न क�ह� घ�ड� म��ल�द�र च��गल� आह�त ब:ल ठ� त)त�त त� ग�ईप'रत�. ग�ई प'सकल. द'ध�ह� तय�� प'सकल अ�त�त. आमह� म'�बईहन तनघ�ल� त�वह� दर�बसत ज� � ध�नय� )ग:र� प'सकल घ�तल� ह�त�. आत प� �य�च� तपप� ल�कड� क�र� करऊन तय�त प� � आपल� म� ��कड�न भरऊन ज�ह�ज�)र चढत)ल�. न�तर त� प� � प'र�लन प'र�ल मह �न त�तलक�ट य� ब�दर�त जह�ज उभ� र�तहल� त�वह�ह� घ�तल� ह�त�. त�च प� � तनतय जह�ज�त तपय�)य�� खचK ह�त ह�त�. न�तर क�ह� ���रट लयन (��णट ल�यन) य� ब�दर�त तपप� �दरह पम� � भरन घ�तल�. जह�ज�त ज�ग� स)त�त अधq जह�ज भ�ड�न� घ�तल�.तय�त इ�गज� म� �� क� � न य�)�, अ�� ब�त ठ�ऊन, ब�ल� कर�र�तह� य�पम� �च ह�त�. तय�पम� � त� म� �� आमच�ज�ग� य�त न��. तय� आपल�च ज�गय�त ल�ख�ड� च�ल म��ड�न ततज)र त��द�ल भ�ज�न य�क)�ल� कर�)य�च�. ब�क/ क� �� क�ह� ल�गलय�� m' ट� � हरभर� ख�)�. य�त�)�य तजन� ख�णय�च� ह�त� त�तह ख�ऊन दद)� घ�ल)�)� ल�गत अ��. प'ढ� त)ल�यत�� प�ह�चलय�)र �च�त ज�ग� घ�ऊन त��द�ल अ ऊन, ग�य� रसतय�न� द'ध�चय� )��र��'ध� दmरत�त. तय� ग�ई� उभ� करन, आपल� म� ��कड�न द'ध क�ढऊन, आपल� भ��ड�त घ�ऊन खचK ह�त ह�त�. आत प� �य�च� तर ��य� च��गल�च. त� अ�� क/ श�हर�त�न ट�सम (ट�म�) मह �न नद� m�र म�ठ� च�लल� आह�. ततच� प� � श�हर�च� )रल�कड�न नळ�न� घ�ऊन नळ ब��ध�न त� नद� �)K श�हर�त नळ घर�घर दmरत)ल� आह�त. श�हर�त ज�ग�ज�ग प�णय�च� खतजन� म�त आह�त. त�तह झ�कल�ल�. तय�च� प� � चहकड� तय� पम� � ज�=� तय� घर�त र�ह�)� त�=� प� � नळ�च� प'सकल. त� प� � घर�तल� घर�त घ�ऊन खचK ल�ग�ल तततक� कर�)�. आपल� हZद� धमK च�लणय�� नड तमळ�न ज�त� य�त� प�णय�� तय� ल�क�च� सपश�KसपशK आत त�=� तय�च� घर इतक� च आह�. )रकड क�ठ�च अडच न�ह�. ज�� धमK ठ� त)ल� त�� च�लत�. तय�त तय� ल�क�कड�न क�ह� य�क ग:रतशसत न�ह�. )र तलतहल� य�त�नह� सपश�KसपशK प�णय��'ध� तय� ल�क�च� ह�ऊ न द�त� पर�क�ष�न� तजतक� ज�� ���भ�ळ�)य�च� तततक� ���भ�ल�न र�तहल�. त� कच� मजक� र तलतहलय�न� त)सत�र m�र ह�त� �बब न तलतहल�.

‘‘य� त)ल�यत�मध� व�प�र�च� ) तजन��च� ज� क�रख�न� आह� तय�च� ) �भ�)त� जह�ज�च� ) हरय�कत)�� घड�म�ड�च� )ग:र�च� ज� घ�लम�ल आह�, त� पर�क�ष�च� आह�. बहत�क �)K प�तहल�. तय�जप:क/ अम'क त-ह�च� ह� त� क�ह�च तलह)त न�ह�. म� ��ह� म�लत�त आकल)�न ) हश�र ) इम�नद�र�� न�ट, य�पम� � )�गत आह�. त)ल�यत द�श�त आज ईरर� कI प� प� K आह�. त� � करन मन'षय�च� आय'षय�च� )Iतद ) च:न�त. म� �� खर� ) खर� च�ल�न� )�ग�)य�च�. द�श�त प:�� द) जवह�ह�र प'सकल. तय� ल�क�� तनतय� आन�द. श�ह�र च��गल�. तय�त�न ग�ड� र=. तय�च� दmर � सहड � तय�च� तय�� श�भइ)�त आह�. दद�णय�त आल�. आ��. �)K तप��ल)�र मजक� र क�ठपय|त तलह�)�. पर�त' ज�त�) K एक��रख� ) एकच ज�त. द'ज� त)चय�र न�ह�च. द'�र� ज�तच तय� ल�क�� म�ह�त न�ह�. �दर� ज� तलतहल� त� य�जम'ल� तनसत�जय, तय�च� आश� कI त�म'ल� )�टत�.’’

यश)�तर�) ल�डनल� आलय�)र तय�न� �र च�लK� m�ब�K पभIतत �जन इ�गज गIहस=��चय� मदत�न� बतनय� क� पन�चय� ड�यर�कटर ब�ड�Kकड� ��त�र� पकर म��डणय�च� तज)�ज च�ल� क� ल�. य���ठ� अन�क द'भ�षय� ) भ�ष��तरक�र न�कर�� ठ�ऊन, मर�ठ� भ�ष�तलय� क�गदपत��च� इ�गज� तरज'म� करणय�च� क�म च�लत)ल�. आमचय� य� ��)ळय� ड�पय'ट�श)�लय��न� तर य��mv �च� ग�धह� नवहत�. तय�म'ळ� तय��चय� अडच � )�ढत ग�लय�. भ�ष��तर बर�बर झ�ल� क� न�ह�, य�च� अव)ल पडत�ळ� प�ह�यच� क� �? तय�त यश)�तर�) मह ज� अघड�उघड ��ध� आदम�. तय�च� �मज�त क/ एकद� एक म'द���द प'र�व��च� अप�ल ड�यर�कटर��चय� ब�डकय�)र आदळल� क� झ�ल�. प�णय�चय� त�ट�पम� � च�)� दmरत)त�च तनक�ल-ग�ग�च� ध�र आप�आप ध� ध� �'र. तय�ल� आ�ग�ज� मन�च� आड�ख�च क�यद�ब�ज�च� त�ढ�ब�क/ )ळ � ज�त )�त घ�णय�इतक� प�च नवहत�. तय�म'ळ� , द'�-य� क�ह� जय� अनय म�ग�|न� खटपट� कर�यचय�, तय� न करत�, त� च�र द�न इ�गज� तमत��पतलकड� दIष� न m�कत�, न'�त� तरज'मय�च� क�म ह�लप�ट�त ब�ल�.

यश)�तर�)ल� �धय� य�=�च ल�डन�त ठ�)�न आपलय�ल� परत स)द�श� ग�ल� प�तहज�. क�र ततकड� ��त�-य�त एक� भय�कर क�रस=�न�च� �'र�ग उड)�यल� ह�त�त प�टल�ल� बत� घ�ऊन म'�बई तय�र उभ� आह�.पकर २० )�करनय�क ग)नKरच� �:त�न� सधग� �.

त�. २४ म�चK १८३९ रत))�र� �क�ळ� ब�ळ�ज�प�त न�त�, पतततनध�च� क�रक� न द�ज�ब� पट)धKन, बज�ब� पर�डकर आत यश)�तर�) mgजद�र र�ज)�ड�त आल�. आपप���ह�ब�श� =�ड��� भ�ष करन,

Page 126: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

तय�ल� घ�ऊन ब�ह�र ग�ल�. म�ग�म�ग तय�च� क�ह� ��म�न घ�ऊन ज�त�न� पत�पस�ह�ल� हजर� दद�ल�. तप�� करत� �मजल� क/ आपप���ह�ब र�त�ड�न��त रह�यल� ग�ल�. द�न पहर�ह� आपप� परत आल� न�ह�, त�वह� मह�र�ज�न� बर�बर कय�� क� ल� क/ कटब�ज��चय� घ�तल�लय� जब�नय�म'ळ� न�त�क� प�च� तन रत�द�ट�च�ह� कI ष क�रस=�न� चवह�ट�)र य� �र, त�वह� तय��च� भकम प�ठप'र�)� करणय���ठ� अव)ल दज�Kच� ��क�द�र मह �न आपप�ल� ):-य�न� आपलय� कट�त घ�तल�. आपप�ल� मह�र�ज बलजबर�न� परत न�णय�च� यत करत�ल मह �न पततक�र करणय���ठ� रत�द�ट ओवह�न�न� छ�) �तल� लषकर ब�गन�ट� �र��ऊन खड� उभ� ठ�)ल� ह�त�.

तय�च दद)श� मह�र�ज�न� र�ग� ब�प�ज�ल� म'�बईल� पत प�ठ)�न य� भ�नगड�च� तपश�ल कळत)ल�. तय�त त� तलतहत�त - ‘‘ध�कट� तचर�तज)�न� �र�ज�म म�गत)ल� तर आमह� लग�च प�ठ)�न द�ऊ. ग�ट�डm रत�द�ट�न� तय��चय���ठ� ज� ज� ठर)�न ठ�)ल�ल� आह�, त�)ढ� न�हम�पम� � प�हचत� करणय�च� आमह� तबनददकत कर �रच. क�प�त लषकर उभ� आह�.प त�ट� )ग:र� करणय�च� आमच� म�न� म'ळ�च न�ह�. य� पकर �च� पर�च� क�)ळ� करन रत�द�ट म'�बईल� तलतह �रच. तय�चय�आध� त'मह� डk. तमलन ��ह�ब��कड�न म�बई, कलकत� तन ल�डनल� ग�ल�ल� आपल� तमत य��न� त�तक�ळ पत प�ठ)�न खर� मजक� र कळ)�)�. ह� ��र� क�म तय� कळ��तय� न�त�च� आह�.’’

त�. ९ म� १८३९ ग'र)�र� �क�ळ� दकब� आत यश)�तर�) mgजद�र )�ड�त आल�. बर�बर द�न क' तब � ह�तय�. तय� आत ग�लय�. आपप���ह�ब�न� ध�कट� ब�यक�ल� ब�ल�)ल� आह�. अ�� मह�र�ज��न� �मजल�. घ�ऊन ज�)�, अ�� जब�ब तय��न� ददल�. म�णय�त ब��न त� आपलय� परर)�र��ह दकब� तन mgजद�रबर�बर तनघ�न ग�ल�. द'�र� दद)श� पत�पस�ह�न� य� घटन�बदल आपल� त)च�र र�ग� ब�प�ज�ल� तन ल�डन�� तशकq भ�ग)�तर�)ल� कळत)ल�. त� पत पररतशष�त पह�)�.�र ज�म� ररब�ट करनय�क

क�रनय�क ह� क� पन�चय� लषकर�तल� ज'न� न�कर. न�तर त� प�तलरटकल ख�तय�त ग�ल�. प�ढरप�रल� ग�ग�धर श�सतय�च� ख�न झ�ल� तन र�)ब�ज�चय� अ�ग�ज��श� चकमक/ च�ल� झ�लय�. त�वह� ह� बड�द�चय� रत�दट��च� मदतन�� ह�त�. य� )�ळच� ��र� ग�र� अतधक�र� पक� प:��ख�ऊ ल'ट�र अ�त. एक�च�ह� ह�त तनमKळ तमळ�यच� न�ह�. प:श���ठ� ह�) त� उतप�त कर�यच�, गडग�ज ल�ट कम)�यच� तन परत त)ल�यत�ल� ज�ऊन नब�ब�चय� =�ट�त तमर)�यच�, ए)ढ�च तय��च� ज�)नमकम अ��. क�रनय�क य�ल� अप)�द नवहत�. बड�द�ल� अ�त�न�, य�न� क� ल� गतलचछ ध�द� तन ल'ब�डल�ल� ल�ट तय�)�ळ� जय�चय� तय�चय� त~ड� अ��.

मय रkबटK ग��ट�चय� ज�ग�)र य�णय�प�); क�रनय�क क� पन�चय� ब�ड�Kच� ड�यर�कटर तन क�ह� दद)� तर च�अरमनह� ह�त�. २९ तड�Zबर १८३५ र�ज�, पत�पस�ह�चय� र�जयकतIKत)�च� अm�ट सत'तत कर �र� ब�ड�Kच� पत आत रतजतडत तल)�र आल� (आत ज� पत तन तल)�र ग��ट ख�टक�न� दड)�न ठ�)ल�) तय� पत�)र ड�पय'ट� च�अरमन मह �न य�च �र ज�म� रर)�ट क�रनय�कच� �ह� ह�त�. ह� म'द� लकय�त ठ�)णय���रख� आह�. जह�तगरद�र��चय� )�द�बदल र�ज�च� हक म�नय कर �र� आत म'�बई �रक�रल� कडकड�त द�ष द� �र� क�ट�Kच� त�. ७-२-१८३८ च� पत ग)नKर जनरलल� प�ठत)ल�. तय�)र य�च क�रनय�कन� च�अरमन मह �न �ह� क� ल�ल� ह�त�. म'�बई �रक�रन� र�ज�च� च�लत)ल�ल� छळ ल�डनचय�

‘ड�यर�कटर क�ट�Kल� तबलक� ल प��त नवहत� आत ज�न�)�र� १८३९पय|त तर� य� पकर �चय� चgकश� आत� एकदम ब�द कर�.’ अ�� इष�र�ह� ग)नKर जनरलम�mK त म'�बईकर��न� द�णय�त आल�ल� ह�त�. क�ट�Kन� क�रनय�कच� म'�बईचय� ग)नKर�)र न�मम�क करत�न�, ‘र�ज� आत क� पन� �रक�र य� प�); ह�त� त�� तनमKळ स�हभ�ग तनम�K कर�)�, झ�लय� क� लय� ग�ष� ख�ल ग�ड�न तय��च� आठ) ह� ब'ज)�न ट�कणय�च� खटपट कर�)� आत म'�बईल� ज�ऊन च�रपज घ�त�क �च र�ज�च� च�लल�ल� अन�कम'ख� छळ त�तक�ळ ब�द प�ड�)�.’ अ�� ड�यर�कटर क�ट�Kन� तय�ल� हड��न खड��न बज�)ल� ह�त� .प सहद'स=�न�त प�ऊल ठ�)त�च, य�=लय� क�ट)तध जनत�)र, र�ज� मह�र�ज��)र तन धमKग'र�)रह� �'लत�न� नब�ब� ग�जत)णय�� ध�ध�)ल�लय� य� ग�-य� अतधक�र� ग'�ड�रर��न� म� '�क/च�ह� द�द न��यच�, तर �तय�च� )चन�च� तन शप=��च� प)�K कश� अ� �र?क�रनय�कल� म'�बईच� भ'त� झ~बल�

न)� ग)नKर कक)� ग)नKर जनरल म'�बईल� आल� क� तय�ल� प�च�रतय� ओ)�ळ�यल� ख'षमसक-य��च� तन स)�=K��ध��च� एक ठर�)�क घ�ळक� धककय�)रच ग�ठत�. ड�यर�कटर क�ट�Kन� ��त�र� पकर क�यमच� त)झत)णय�च� क�रनय�कल� ददल�लय� आज� अ�मल�त आलय� तर र�ज�त)रद उठत)ल�लय� �गळय�

Page 127: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

कट�ळ��च� )��गय�च� भ�त म'�बईच� ग�र� कgतन�लर, न�त�क� प� आत रत�द�ट ओवह�न� य��चय�च म�नग'ट�ल� ब� �र तन ल�क��त तय��च� त~ड� क�ळ� ह� �र, ह� त� ज� �न ह�त�. क�रनय�कन� त�. ३१ म� १८३९ श'क)�र� ग)नKर�च� च�जK घ�त�च, तय�ल� य� क�ळय� ग�-य� कटब�ज�न� घ�रन तय�च� क�न भ�रल�. र�ज�त)षय� तय�च� मन त)ष�र� हक/कत�न� जहरद�र क� ल�. क�नय�क पक� प:��ख�ऊ, र�ज�चय� शत�न� तय�च� प�टल� म�ह�र�न� भरन, तय�ल� स)चछ, ‘ ’ त)कतच घ�तल� मह � न�. र�ज�च� न�ट �मज�त घ�ल�न, प�)K)त तय�च� स�ह तनम�K करणय�च� क�ट�Kच� तनत�त ध�र क�रनय�कन� ठ�)ल� आपलय� ब'ट��चय� घ�म�ळ�त आत र�ज�च� क�ट� क�ढणय�च� तय�न� तनध�Kर क� ल�. पत�पस�ह म�ठ� म�न� आह�. अपम�न�सपद कम�चय� य�चन�च� खड�K �ह���ठ� तय�चय�प'ढ� क� ल� तर त� र�जयतय�गच पतकर�ल. प अपम�न ल)म�त �हन कर �र न�ह�. तय�न� र�जयतय�ग क� ल� क� �'�ठ�तश)�य ख�कल� ग�ल�, अ�� ध�र क�रनय�कचय� �लल�ग�र�न� तय�चय�प'ढ� म��डल�. य� ध�र �च� ग�ग�त� न�त�चय� ल�ल प�ग�ट�त�नच तनघ�ल�, ह� ���ग�यल� नक�च.क�रनय�क-क�गन खटक�.

कv पटन क�गन झ��ज�ब�रल� ज�णय�प�); र�ग� ब�प�ज�न� मह�र�ज�न� तय�चय�त)षय� ��प� K म�तहत� ददल�. ‘)�ट�ल त� करन क�गन��ह�ब�ल� ��- ’ य�ल� प�ठ)�न द�णय�च� खटपट कर�)� अ�� मह�र�ज��न� र�ग�ब�ल� तलतहल�. एक तर त� झ��ज�ब�रल� ज�णय�चय� गडबड�त, तश�त म'�बई �रक�रच� m� र��च� अ�मद�न� पततक� ळ, त�वह� न)�न ग)नKर आलय�)र क�य त� प�ह, अ�� क�गनन� ���ग�न त� झ��ज�ब�रल� तनघ�न द�ल�.य २८ ज�न १८३९ल� म�कतल� ज�णय���ठ� त� परत म'�बईल� आलय�)र, ‘आप ��त�-य�ल� य�ऊन आमह�ल� भ�टलय�� उपक�र ह�त�ल.’ अश� अ=�Kच� मह�र�ज��च� आल�ल� पत र�ग�ब�न� क�गनल� ददल�. य� )�ळ� �र ज�म� क�रनय�कन� ग)नKर�च� च�जK घ�तल� ह�त�. मह �न क�गनन� त�. २३ ज'ल: १८३९ ल� क�रनय�कल�च एक पत प�ठत)ल� आत तय�त पत�पस�ह�च� आल�ल� पत न उघडत�, ��लब�ध, तय�चबर�बर प�ठ)�न ददल�. उद�श ए)ढ�च क/ ��त�रचय� र�ज�ल� प�म�त क �ह�य करन, तय�चय� तक�र�न� नय�य तमळ�)�, य�पतलकड� आपल� क� त�ह� इतर स)�=; भ�) न�ह�, ह� नव� ग)नKरल� कळ�)�. ‘‘म� प'णय�� ज� �र आह�, आप पर)�नग� ददल� तर क� )ळ एक तमत न�तय�न� म� र�ज� पत�पस�ह�ल� ��त�-य�ल� भ�ट� इतचछत�. य�प�क� द�न �रक�रतलय� भ�नगड�त म� पतयक क�ह� भ�ग घ�ऊ इतचछत न�ह�.’’ अ�� क�गनन� क�रनय�कल� तलतहल�. तय�ल� त)ल�ब� ��क� टर�न� २५ ज'ल:च� जब�ब ददल� क/ ‘��त�रचय� र�ज�ल� त'मह� भ�ट � य� �रक�रल� अतय�त अन'तचत (वह�र� अनतडझ�यर�बल) )�टत�. त'मह� तय�चय�श� क�ल�ह� ��पकK कक)� पतव)ह�र ठ�ऊ नय�, अश� ��चन� द�)�श� )�टत�. र�ज�न� त'मह�ल� प�ठत)ल�ल� खतलत� ��बत परत प�ठत)ल� आह�.’ क�रनय�कल�ह� तय�चय� म'�बईचय� परर)�र�न� ड�गळल�, अ�� क�गनच� ख�त� झ�ल�. तय�न� पत�पस�ह�ल� ददलतगर�च� आत ध:य�Kन� ��कट��न� त~ड द�णय�� त�द रह�णय�च� पत प�ठत)ल�. (२९ ज'ल: १८३९)पत�पस�ह���ठ� च�र ग�ठ¢च� m��

म'�बई �रक�रचय� च��ड�ळचgकट�न� एक च�र कलम��च� यतजतपत�च� खड�K तय�र क� ल�. तय�तल� ४ – कलम� ��र��श�न� अश� (१) इ�ग�ज �रक�रत)रद मह�र�ज��न� कट क� ल�, तय� आर�प��न� तबनशतK म�नयत�

द�)� आत १८१९ ��लचय� तहन�मय�तलय� २-य� कलम�पम� � अकरशn )�गणय�च� ल�ख� )चन द�)�. (२) आपप���ह�ब भ��ल� य��न� तमळत अ�ल�ल� तनख� क�यम च�ल� रह�)�, त� ज�=� र�हत�ल त�=� तय��च� ख��ग� म�लमत� प�ह�चत� कर�)�, क�ह� त�ट� पडलय�� तय�च� तनक�ल रत�द�ट द� �र तन त� मह�र�ज��न� म�नय कर�)� ल�ग�ल. (३) बळ)�तर�) तचट �� य��न� म�त�म�डळ�त�न क�यमच� ह�कल�न द�)� तन तय��न� इ�गज� �रक�रचय� पर)�नग�तश)�य ��त�रचय र�जय�त य�णय�च� मन�ई अ��)� आत (४) ��बत ज�डल�लय� य�द�त�ल अ��म¢न� आत प'ढ�ह� )�ळ�)�ळ� य�द�त द�खल ह�त�ल तय� अ��म¢न� �न १८३६ ��ल�प�); ज� तनख� ह�त�, त� प�)K)त च�ल� रह�)�. तय��चय� शररर�� कक)� म�लमत�� मह�र�ज�कड�न यसतकतचतह� त�ष�� ल�गत� क�म� नय�. (य� य�द�त �गळय� हर�मख�र कटब�ज��च� न�)� ह�त�.) ह� अट¢च� खड�K �न १८१९ चय� तहन�मय�च� प'र) � मह �न �मजणय�त य�)�. अ�� झ�ल� तरच इ�ग�ज बह�द'र क'� m � �रक�र पत�पस�ह मह�र�ज��न� �)K अपर�ध��च� म�m/ द�ऊन प�)K)त स�हभ�)�न� )�गत)णय�� तय�र ह�ईल.

कलम (१) तर पत�पस�ह तड�कय��र�� ल�=�ड �र, ह� क�रनय�क क� प� ज� � ह�त�. आपप���ह�ब भ��लय�त)षय�कलम २र� प�); पत�पस�ह�न� कध� अम�नय क� ल� न�ह� तन प'ढ� अम�नय करणय�च� तय�च�

Page 128: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

इचछ�ह� नवहत�. बळ)�तर�) तचट ���चय� बडतmÎच� तन क�यम हदप�र�च� कलम (३) न�त�क� प�चय� आजनम तहत�चय� दIष�न� अतय�त महत)�च� तन तजवह�ळय�च� ह�त�. त��च त� क� पन�चय�ह� तहत�च� ह�त�. पत�पस�ह तन क� पन� य�त द�सत� घड)�न आ �र� आत तय� द�सत�चय� अट� ठरत) �र� तचट ��च. इकड� न�त�क� प�चय� भट�तभक'क��न� तचट ���च�च ध�सत� m�र म�ठ�. त� म�कळ� ह�ऊन मह�र�ज��चय�प�ठ�श� आल� तर न�त�क� प�च� ड�) त� त�वह�च तय��चय�)र उलटत)लय�ख�र�ज रह� �र न�ह� आत तय��च� ब�ह -म�ह�तमयह� श�र�ल�मत रटक �र न�ह�. त�वह� पत�पस�ह�चय� क�ह� अट� �:ल करन त� र�जय�)र रटकल� तर� पर)डल�, प क� तय�ह� अट�)र बळ)�तर�) तचट �� प'नह� क�ठ�ह� म�कळ� रह�त� क�म� नय�. च)=� कलम मह ज� म�न क�प �-य� ख�टक��च� ग�ईन� प�य च�टणय���रख� कम�ल म'द�Kडप �च�. पत�पस�ह���रख� म�न���ठ� ज�न द� �र� तत)तनष त� म�नय कर � शकयत� नवहत�. त=�तप, क�ह� कgतन�लर��न� म�त अ�� )�टत ह�त� क/ र�जय�ल� म'कणय�चय� भय�न� पत�पस�ह ह� खड�K म'क�ट�न� म�नय कर�ल. ज�तत)�त��चय� तललख )Iत�च� द'ष��न� कलपन�च क�य अ� �र?क�रनय�क-पत�प म'ल�खत

पत�पस�ह�च� ��कम�क ल�)णय�चय� उद�श�न� न�क न�मद�र �र ज�म� रर)�ट क�रनय�क ग)नKर���ह�ब��च� स)�र� तम. अ�डर�न (एक कgतन�र), तम. त)ल�ब� ��क� टर� (ग'प चgकश�च� एक स)य�म�नय नय�य�ध�श) य���ह त�. २३ ज'ल: १८३९ म�गळ)�र� प'णय�ल� य�ऊन द�खल झ�ल�. त�=�न पत�पस�ह�ल� एक खतलत� रत�द�ट ओवह�न�चय� म�mK त र)�न� क� ल�. ‘आमह� ततकड� य�त आह�त. ड�कग�ड�न�च य�त अ�लय�म'ळ� आत ह)�ह� प�)��ळ� अ�लय�न�, मह�र�ज��न�, रर)�ज�पम� �, �तक�र���ठ� प'ढ� य�णय�च� क�र न�ह�. ��त�-य�� द�खल ह�त�च ��चन� प�ठत)णय�त य�ईल.’ खतलत� ह�त� पडत�च पत�पस�ह�न� नव� ग)नKर�चय� भ�ट�त)षय� आन�द दशK)�न, भ�ट�च� नक/ त�र�ख )�ळ कळत)णय�च� त)न�त� जब�ब�त तलहन प�ठत)ल�.

त�. २२ ऑगसट १८३९ ग'र)�र� ��धय�क�ळ� ग)नKर ल)�जमय��ह ��त�र� छ�) �त य�ऊन द�खल झ�ल�. द'�-य� दद)श� ओवह�न�न� ग)नKरचय� भ�ट�च� तनम�त र�ज)�ड�त ज�ऊन ददल�. पत�पस�ह द'प�र� ३ )�जत� कर�रनय�कल� भ�टल�. �भ�)�र अ�डर�न, त)ल�ब� आत रत�द�ट ओवह�न� य��च� क~ड�ळ� पडल� ह�त�. मह�र�ज एकट�च ह�त�. हज-य�ल�ह� आत य�ऊ ददल� न�ह�. तय��न� तश� क�ह� त)न�त� क� ल�च न�ह�. प�सत�त)क हतसतद�त� झ�लय�)र -

–क�रनय�क मह�र�ज आमचय�त)रद कट रच�त आह�त. प'र�व�न� ह� ��र� त�द झ�ल�ल� आह�.–मह�र�ज म� क�ल�च तन क� त�च कट क� ल�ल� न�ह�.य त'मह� कतमट� न�म�न ख'श�ल कस��न चgकश� कर�

क/.–क�रनय�क म� �गळ� प�तहल� आह�. आ ख� चgकश�च� जरर न�ह� तन मल� तततक� )�ळह� न�ह�.

)�दत))�द�च� क�य जरर आह�? म� क�य ���गत� त� मह�र�ज��न� ऐक�)� आत तय�र क� ल�लय� य� खड�K)र म'क�ट�न� �ह� करन म�कळ� वह�)�.

–मह�र�ज न�मद�र�न� )�ळ न�लय��, म� ��र� क�गदपत तन दसतऐ)ज कनKल ओवह�न�न� द�ख)त�. आमचय� त)रद प'र�)� क�क�� ग�ळ� करणय�त आल�ल� आह� आत त�ढ कश� )�ढत)ल� आह�, य�च� त� चgकश� करत�ल. आप mक नय�य�न� )�ग�, ह��, कट�त म�झ� ��ब�ध अ�लय�च� एकतर� क�गद प'र�)� मह �न ��पडल� तर म�झ� मह � क�ह� न�ह�.

–क�रनय�क न�गप�रचय� म'ध�ज� भ��लय�च� कट�ब�बद त'मह�ल� तलतहल�ल� पत आमचय�प�श� आह�.–मह�र�ज �मज�, अ�डर�न��ह�ब��न� क� � एक�द�न� पत तलतहल� तन तय��न� तय�च� दखलह� न�ह�. जय�न�

पत तलतहल� तय�चय�कड� चgकश� क� ल� प�तहज�. अ�डर�नन� त)च�रन क�य m�यद�? त� क�य उतर द� �र? य�च तनयम�न� म� मह त�, तय� पत�च� मल� क�ह�च म�तहत� न�ह�. त'मह� ख'द भ��लय��कड� चgकश� क� ल� प�तहज�. ह� पह� न�मद�र, इ�ग�ज��चय� द�सत���ठ� )�ळ पडल� तर म� त)तहर�त उड� घ�ईन, प ज� कध� क�ह� म� क� ल�च न�ह�, तय�च� आर�प म� क� वह�ह� कब�ल कर �र न�ह�. (क�रनय�कल� उतर द�त� य�त न�ह�.)

–क�रनय�क म'�बईल� त'मह� एज�ट ठ�ऊन तहन�मय�च� भ�ग क� ल� आह�.–मह�र�ज म� म'ळ�च भ�ग क� ल�ल� न�ह�. दसतऐ)ज� प'र�व�न� त�द करन द�ख)�. म� जब�ब द�यल�

तय�र आह�.

Page 129: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

–क�रनय�क मह�र�ज��न� म'�बईल� एज�ट प�ठत)ल�.–मह�र�ज ह�य, म�झय� दरब�रच� पकर � इ�गज� �रक�र�त रज� करणय���ठ� म� म'�बईल� एज�ट प�ठत)ल�.

प तय�म'ळ� तहन�म� क�� भ�ग ह�त�?–क�रनय�क रत�द�ट�ल� न कळत)त� त'मह� ह� क� ल�.

–मह�र�ज रत�द�ट जर म�झ� एकह� ग�ष मन�)र घ�ईन��� झ�ल�, तर इ�गज� �रक�र�त त� कळत) � मल� जररच ह�त�. इ�गज� �रक�र क�य परक/ �रक�र आह� क/ क�य आमह�ल�? तर तहन�मय�च� भ�ग झ�ल� मह त�? तश)�य, रत�द�ट�चय� मधयस=�तश)�यह� इ�गज �रक�रकड� पकर � =�ट न�णय�ल� हरकत न�ह�, अश� रर)�ज�च� एलदmनसटन ��ह�ब�च� पत� आह�त.

–क�रनय�क मल� एलदmनसटनचय� पत�च� कक)� इतर ब�र�बतल प'र�व�च� प)�K न�ह�. म� mक तहन�म� म�नत�.

–मह�र�ज त'मचय� अतधक�-य��च� ल�ख� पम� � त'मह�च ज'म�न�त न�ह�त, तर मग प�च�ईत मह �यच�.–क�रनय�क म� क�य मह त�, त� मह�र�ज�न� ऐक�)�, न�ह�तर त'मच� र�जय रह� �र न�ह�.

–मह�र�ज म� कध�च र�जय�च ह�) धरल�ल� न�ह�. म� mक इ�गज��चय� द�सत�च� च�हत� आह�. उघड चgकश� तश)�य क� ल� आर�प म�नय करन र�जय�)र रह�मय�च� म�झ� म'ळ�च इचछ� न�ह�. त'मह� मल� त'र�ग�त ट�कल�, तर त'मचय� �णट�चय� पह�-य�त तभक� म�ग�न म� र�ह�न. अश�च त'मच� मज; अ��ल तर उश�र कश�ल�? म� आत� त'मचय� ब�गलय�तच आह� आत परत ज�तच न�ह�, मह ज� झ�ल�.

–क�रनय�क मह�र�ज��न� अ�� क�ह� कर नय�. म� ���गत� त� ऐक�)�. न�ह�तर मल� तनर�ळ�च व)स=� कर�)� ल�ग�ल.

–मह�र�ज क�य )�ट�ल त� व)स=� कर� न�. न�ह� क� मह त�? ज� ग'नह� म� क� ल�च न�ह�त, तय��च� उघड चgकश�तश)�य म� कब'ल� द�ऊ क�य? प� ��त�ह� शकय न�ह� त�.

–क�रनय�क ‘ ’ त'मह� त)ल�यत�ल� क�ह� प�र� प�ठत)ल� आह�त. क� त)च�रत� तय��न� ततकड�! आत क�यह� त� ततकड� क�य कर �र? य�गय दद��ल त� करणय�च� मल� भरप�र अतधक�र आह�. ���गत� त�� कर�. न�ह�तर भलतय�च अडच �त लटक� न पड�ल.

–मह�र�ज म� कध� क�म�च� )�कड� क� ल�च न�ह�, तर मल� क�ल� अडच य� �र? त'मह�ल� क�य कर�यच� अ��ल त� ख'श�ल कर�. म� कश�ल�ह� भ�त न�ह�.

–क�रनय�क म� तहन�मय�चय� प'र) �च� न)�न तय�र क� ल�ल� खड�K प�ठ)त�. तय�)र मह�र�ज�न� �ह� कर�)�.

–मह�र�ज �ह� करणय�ल�यक अ��ल तर कर�न �ह�, न�ह�तर त�� कळ)�न.त�. २४ ओ)�न� खड�K घ�ऊन र�ज)�ड�त ग�ल�. मह�र�ज��न� त� )�चल� आत कप�ळ�)र ततटक�-

य�चय� आठ� घ�ल�न परत क� ल�. ‘‘म� अ�लय� क�गद�)र �ह� कर �र न�ह�. ज� घ�ऊन त� परत.’’ ‘जय� ग�ष� म� क� लय�च न�ह�त, तय� क� लय� अश� कब'ल� द�ऊन, र�जय�)र र�हणय�च� मल� प)�K न�ह�. ज� ज�ऊन ���ग� अ�� त'मचय� ग)नKर�ल�.’

त�. २५ ल� क�रनय�कन� प'नह� मह�र�ज��न� �ह� करणय�च� आगह क� ल�, त�वह�ह� तनध�Kर�न� तय��न� सपष नक�र ददल�. ‘न'�तय� �ह���ठ� कश�ल� त)न)णय� करत� तन ध�क द�ख)त�? छ�त� अ��ल तर उघड चgकश� कर�. कट क� � क� ल� तन क� क� ल�, तय�च� म'द�प'र�)� म� घ�लत� एक� क�चय� पदर�त, पतय�क ग�ष�त रत�द�ट�च� �लल� घ�तल�च प�तहज�, ह� ब�धन मह ज� क�य म� त'मचय� रत�द�ट�चय� ल�ळघ�ट� ह�ऊन ब�� क/ क�य? अपप� मह�ड�क, य�ल�ज� म�तहत�, त� त'मच� यश)�तर�) mgजद�र आत त� त)ठल �ख�र�म ऊmK आब� प�र�न��, य���रखय� तबल�दर टगय��न� म� क�य मह �न कम� कर�)� तन तय��न� प�)K)त तनख� द�)�? ह� �र न�ह� त� म�झय�कड�न.’

–क�रनय�क तचटत ��न� त'मह�ल� बद�लल� ददल�.–मह�र�ज म� कध�च क� �च� �लल� घ�त न�ह�. मल� य�गय दद��ल त�च म� आज)र कर�त आल� आह�.

न�मद�र��ह�ब, आप ए)ढ� द�र म'�बईहन आल�त तर� त'मच� �लल� म� ज'म�न�त न�ह�, तर श�ज�रचय� घर�त�न चटकन म�झय� घर�त य� �-य� तचटत ��ददक��च� �लल� म� =�ड�च ज'म�न �र आह�. १८१९ ��ल� त'मचय� तहन�मय�)र �ह� क� ल� त�वह� म� तचट ���ल�, त� ज)ळ अ��नह�, न�ह� त)च�रल�. मल� य�गय )�टल� तन म� �ह� क� ल�.

–क�रनय�क तचटत ��न� ल�डनल� ज�णय���ठ� जह�ज ठरत)ल�, कश���ठ�?

Page 130: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

–मह�र�ज म�झ� )क/ल ल�डनल� प�ठत)णय���ठ�.–क�रनय�क मग ग�ल� क� न�ह�त त� )क/ल? र�तहल� कश�ल�?

–मह�र�ज क� र�तहल�, त� ह� त)ल�ब���ह�ब ���गत�ल. तय��न�च त)च�र� द'�र� जह�ज तमळ�पय|त =��बल� त�. तमळ�लय�)र ग�ल�.

–क�रनय�क जह�ज�च� क�य कर �र आह�त?–मह�र�ज जह�ज तमळ�ल� तर म� �'द� ल�डनल� ज�ईन. क�य हरकत आह�?–क�रनय�क तचट ���न� डk. तमलनल� मधयस=���ठ� क� घ�तल�?

–मह�र�ज तचट ���न� नवह�, म� तय��न� न�मल� आह�. तचत ��ल� त'मह� अटक� त ट�कल�, तर म�झ� दरब�र� क�म� कर�यल� क� � ह)� क� नक�? डk. तमलनल� न�मल�, तर तय�ल�ह� ��त�-य�ल� य�णय�च� त'मह� पततब�ध करत�. ��र� क�क स= ब�ह ग�मणय पकर �म'ळ� तचटत ��)र ख)ळल� आह�.( ‘ ’ य�=� क�रनय�कन� ग�मणय शबद�च� अ=K त)ल�ब�ल� त)च�रल�.)

–क�रनय�क मह�र�ज न�हम� क� �च� �लल� म�लत घ�त�त आत क� क� त� न�त�)�ईक मह�र�ज��न� �धय� अन'क� ल आह�त?

–मह�र�ज म� क� �च� �लल� घ�त�, त� म� ���तगतल�च आह�. न�त�)�ईक प'षकळ आह�त.–क�रनय�क ब�ळ���ह�ब ��न�पत�)र मह�र�ज��च� म�हरब�न� बर�च दद�त�.

–मह�र�ज ब�ळ���ह�ब म�झय�प'ढ� प�र आह�. तय�च� �लल� म� कश�ल� घ�ऊ?न�तर आपप���ह�ब भ��लय�ल� तय�च� तनख� तन म�लमत� द�णय�त)षय� क�रनय�कन� त)च�र � क� ल�.

तय�)र म�झ� तय� ब�बत�त क� वह�ह� तक�र नवहत� तन आज न�ह�, अ�� मह�र�ज��न� ख'ल��� क� ल� आत ओ)�न�न� तय�ल� प'ष� ददल�. – त�वह� क�रनय�कन� अ�डर�नल� त)च�रल� मग त� पर�डकर उलट� क� ���गत ह�त�?

–क�रनय�क आमचय� २३व� पलट �च� तशप�य� र�ज)�ड�त भ�ट�ल� आल� नवहत� क�?–मह�र�ज ह� ��र� बत�) �च� ख�ट� कपटन�टक आह�.–क�रनय�क ह� तशप�य� ३० )षq आमचय� न�कर�त आह�त त� ख�ट� क�� ���गत�ल?

–मह�र�ज अह�, ह� आमच� म�तहत� तन मह�ड�क. ��त तपढ��च� आमच� न�कर. तय��न� ख�ट� ब�ल�यल� तन कर�यल� क�ह� )�टल� न�ह�. ��त तपढ��चय� प'ढ� त�� )ष�|चय� न�कर�च� क�य म�तबर�! तश)�य त� त'मच� त�तय� चत'रस�ग�चय� ब�ड�त आमचय�)र आर�प कर �र दmय�Kद� ह�त�. प अख�र चgकश�त लब�ड ख�ट� ठरल�. आमच� दद)�गत ब�ध� भ�ऊ��ह�ब य��च� त�तय� तनघ�न ध�मध�म म�जल� ह�त�. तय� भ�नगड�त ह�च त'मच� तशप�ई प'नह� ख�ट� लब�ड तन क�रस=�न� अ�� ग��ट डm ��ह�ब�न�च चgकश�त ठर)ल�. अश� ल�क��)र त'मह�ल� त)र�� तर� क�� ठ�))त�. ह�च मल� �मजत न�ह�.

–क�रनय�क ह� पह�, मह�र�ज, म� ���गत� त�� कर�. न�ह�तर ह� च��गल� र�जय गम�ऊन ब��ल.–मह�र�ज ज�ई न� क� ह� र�जय. मल� प)�K न�ह� र�जय�च�. हव� तय� कब'ल�जब�ब�)र �ह� कर�यल� म�

क�ह� ब�ज�र�) नवह�, क�रनय�क��ह�ब. त� आत तय�च� ल�क हय�त आह�त. म� त'मचय� खड�K)र �ह� करणय�प�क� मर पतकर�न, �मजल�त! म�झ� ज�) घ�णय�ऐ)ज� अ)म�न�त मल� �डत ठ�)णय�च� त'मच� ड�) दद�त�. म� त� पतकर �र न�ह�. घय�, घय�, आत�च घय� म�झ� र�जय त'मचय� त�बय�त. ज�वह� म�झय�त)षय� त'मच� ��र� ��शय न�ह��� ह�त�ल, त�वह� )�टलय�� परत द�, अगर द�ऊ नक�.

–क�रनय�क ब�ज�र�)�च� घ�तल�ल� पद�श तय�ल परत द�णय�च� आमच� अज�न क�ह� त)च�र न�ह�.–मह�र�ज ब�ज�र�)च� पद�श अm�ट तन �'प�क आह�. त� तबच�र� भ�दरट भटज� ह�त�. मह �न त'मह� तय�च�

र�जय घ�तल�त, म� तय�चय���रख� डगमग �र न�ह�. म�झ� तचम'कल� र�जय. र�तहल� क�य तन ग�ल� क�य. म�झ� कश�ल�च क�ह� हरकत न�ह�. आमच� म-ह�ठ� स)र�जय तश)�ज� मह�र�ज�न� कम�)ल�, त� ��भ�ज� मह�र�ज��न� गम�)ल�. प'नह� त� =�रलय� श�ह मह�र�ज�न� परत तमळत)ल� तन म�झय� आज�न� घ�ल)ल� आत म� प'नह� त� परत तमळत)ल�. आप ड�कग�ड�न� य�=� आल�त. चल�, म� प य�त� त'मचय�बर�बर ड�कग�ड�न�, मल� कलकतय�ल� प�ठ)�. ल�डनल� न�ऊन ठ�)�. क�य )�ट�ल त� कर� प प� ग�ल� तर� अ�तय�प'ढ� य� पत�पस�ह�च� म�न )�कल� ज� �र न�ह�.

–क�रनय�क ह� पह�, मह�र�ज, m�र तर आ ख� एक द�न दद)� य�=� =��ब� शक� न. त�)र मह�र�ज��न� त)च�र कर�)�.

–मह�र�ज म�झ� त)च�र म� सपष कळत)ल�च आह�. आ ख� क�य त)च�र कर�यच�!

Page 131: पतपसह छतपतत आत र ग बपज मह जच त यचय रजयकत च इततह€¦ · अ अल तर य चररतगत पम खयन

न�तर ग)नKर�दद म�डळ¢न� प�न�'प�र� अतर )ग:र� द�ऊन मह�र�ज परतल�.त�. २६ ऑगसट ��म)�र �न १८३९. य� दद)श�चय� म'ल�खत�तह� प'नह� क�रनय�कन� मह�र�ज��न�

‘ह� म�म�रvणडम मह ज� एक तहन�म�च आह�. त�वह� तय�)र �ह� कर�यल� मह�र�ज��न� क�ह� हरकत न��)�.’ अ�� ��ळ��दप �च� उपद�श क� ल�.

–मह�र�ज ए)ढ� म�झय� �ह�च� क� त'मच� आगह?–क�रनय�क ह� पह�, ��शय उतपन झ�ल�, त�वह� तय�च� तनर��ह� झ�ल� प�तहज�.

–मह�र�ज �ह�न� तनर�� क�� ह� �र? ग�ल� द�न दद)� म� अटह���न� ���गत आह� क/ म�झ� त'मह� उघड चgकश� कर� तन ��शय�च� तनर�कर करन घय�. प त'मह� त� मन�)रच घ�त न�ह�. य� खड�K)र म� �ह� क� ल� क/ ज'न� तहन�म� आत एलदmनसटन, म�लकम आत लkडK कल�अर य��चय�श� झ�ल�ल� इतर कर�रमद�र ��र� रद ह� �र. त'मह� तनघ�न ग�ल�, मह ज� द'�र� ग)नKर य� �र. प'नह� ल'चय� ल�क��न� उचल कर�यच�, कट��च� उभ�र � कर�यच�, तय� नव� ग)नKर�च� क�न भर�यच� क� य� मह�र�ज��न� कट करणय�च� तन त� न�क�रणय�च� �)यच आह�. तय�न� प'नह� न)�न खड�K ठ�)�यच� आमचय�प'ढ�. आत ह� ग�ड� अख�ड च�ल�च रह�यच�. तय�ल� अ�तच रह� �र न�ह� मग त�वह� त'मह�ल� ज� क�ह� करन ट�क�यच� अ��ल, त� आत�च एक� झटकय�त आटप�. म� तहन�मय�च� ल)म�त जर� भ�ग क� ल� अ�त�, तर त'मच� �लल� तधक�रल� न�त�. ह� पह�, न�मद�र ग)नKर��ह�ब, m�यद�च� कक)� स)�=�Kच� ल�भ धरन, म� आपल� च�ररतय कल�दकत करन घ� �र� नवह�.

छ�) �त�न मह�र�ज परतल�. ग)नKर क�रनय�क आत तय��च� ह�प�र द�सत, पत�पस�ह�च� त�खद�रप � प�हन च�र�म'�ड� च�तच झ�ल�. �तय���ठ� स)त)�)रह� तनख�र� ठ�) �र� मदK मर�ठ� य� प�); तय��चय� पह�णय�त )� ऐकणय�त आल� नवहत�. ह�ळकर, ग�यक)�ड, सशद� )ग:र� तय��न� प'षकळ प�तहल� ह�त� आत नजर�चय� ह�लच�ल�न� दबत)ल�ल�ह� ह�त�. प ह� नम'न� क�ह� और अ��च आढळल�. पत�पस�ह�चय� य� म'ल�खत�च� तपश�ल)�र अह)�ल ड�यर�कटर क�ट�Kप'ढ� म��डत�न�, म�ज� रत�द�ट (म�ग�हन ड�यर�कटर) कनKल रkबटK�न मह �ल� - ‘‘प�च�न र�मन ��म�जय�चय� न:ततक �') Kय'ग�ल� ��ज�श�भ���च )तKन मह�र�ज��न� क� ल�. तय��चय� �तय�गह� तडm� तच तय��चय�त)रद उभ�रल�लय� बन�)ट दकट�ळ��च� m�लकटप � त�द ह�त आह�.’’

त�. २७ ऑगसट, म�गळ)�र उज�डल�, पत�पस�ह�ल� )ठ �)र आ �यच� क��, ह� म�ठ� तबकट पश म'�बईकर ग�-य� शह�णय��प'ढ� पडल�. द�न पहर� ओ)�न�कड�न एक भ�लद�र मह�र�ज��कड� आल�. रत�द�ट ��ह�ब मह�र�ज��च� भ�ट घ�ऊ इतचछत�त, �� तनर�प तय�न� ददल�. ठ�क आह�, अ�� जब�ब घ�ऊन त� परत ग�ल�. ��धय�क�ळ� ५ )�जत�, ओ)�न� स)तn अख�रच� तशष�ई कर�यल� र�ज)�ड�त आल�.

– ओ)�न� ग)नKर��ह�ब उद� ज� �र. त�वह� म�म�रvणडम)र मह�र�ज� �ह� कर �र दकम�)� न�ह�, य�च� ख'ल��� तय��न� ह)�.

–मह�र�ज ग�ल� त�न दद)���चय� म'ल�खत�त तय��न� ख'ल��� तमळ�ल�च न�ह� क/ क�य? म� सपष नक�र ददल�ल�च आह�.

– ओ)�न� ह�च अख�रच� उतर �मज�यच� क�य?–मह�र�ज ह�य.– ओ)�न� मह�र�ज �ह� कर इतचछत न�ह�त, अ��च म� ज�ऊन ���ग� क�?–मह�र�ज ह�य, अगद� अस��च ज�ऊन ���ग�.

ओ)�न�न� �ल�म क� ल� आत ह� म'ल�खत¢च� पर)ड य�=� ��पल�. )�चक��न� य�=� एक नम'न� म'द�म ���ग�यच� आह�. )र�ल ��भ�ष � म� प��ग�न'रप कलपन�न� तचत�रल�ल� अ�त�ल. अ�� तय��न� )�टणय�च� ��भ) आह�. त�� क�ह�ह� न�ह�. य� त�न दद)���चय� म'ल�खत¢च� ग)नKरचय� मदततन���न� तपश�ल)�र ��भ�ष ��च� ट�च �च (तमतनट�) तय�र क� ल�ल� ह�त�. त� छ�पल�ल� आह�त. तय��)रन म� ��भ�ष ��च� �रळ भ�ष��तर� करन )�चक��प'ढ� ठ�)ल� आह�त.

त�. २८ ल� ग)नKर जर ज�म� क�रनय�क आल� त�� ह�त ह�ल)�त परतल�.

( ह� प'सतक अप� K आह�. ल)करच त� प� K अपल�ड क� ल� ज�ईल)