B{Vhmg B. 11 dr ( )

B{Vhmg B. 11 dr

म ारा रा य पा पसतक णनणमशिती व यास म स न म पण.

इय ता करावी

B{Vhmg

शासन ननरणय करमाक : अभयास-2116/(पर.कर.43/16) एसडी-4 निनाक 25.4.2016 अनवय सापन करणयात आललया समनवय सनमतीचया निनाक 20.06.2019 रोजीचया बठकीमधय ह पाठयपसतक सन 2019-20 या

शकषनरक वराणपासन ननराणररत करणयास मानयता िणयात आली आह.

2019

Amnë¶m ñ‘mQ>©’$moZdarb DIKSHA APP X²dmao nmR>çnwñVH$mÀ¶m n{hë¶m n¥îR>mdarb Q. R. Code X²dmao {S>{OQ>b nmR>çnwñVH$mX²dmao ˶m-˶m nmR>mbm g§~§{YV Agboë¶m Q. R. Code X²dmao ˶m nmR>mg§~§{YV Aܶ¶Z-AܶmnZmgmR>r Cn¶w³V ÑH²$-lmì¶ gm{h˶ CnbãY hmoB©b.

माव ती १

सय क

gm¡. या या ज याज या ी,

जतया या या या य त ा , य

णनणमशिती

ी तया ा , य ज ज ती ज या ी

ी या , ज ज ती ज या ी

ी याा ज , या ज ज ती ज या ी

काक

ी ज त या ी, ज ाया य त ज ज ती ा ,

या ी, या

म प व स ाव शी.िवितत बलकवडनकााकार शी.रवीनकरर जारव

र णी यदया ज या , या य त ा , य

कागद िी ज म णाद

म क

ल क

डॉ.शभागना अतडॉ.नपरया गोहाड

इणत ास णव य सणमती

डॉ.सिानि मोर, अधयकषडॉ.शभागना अत, सिसयडॉ.सोमना रोड, सिसयडॉ.सनतश चापल, सिसयडॉ.नपरया गोहाड, सिसय

डॉ.ननलनी वाघमार, सिसयडॉ.परशात िशमख, सिसय

gm¡.वराण सरोि, सिसय-सनचव

या या या या य त ज ज ती या ा ा या या य त याच यातील या य त यातील तयाी या ाचयाल , या या या या य त ज ज ती या ा ा याा या ल ी या ीज या त तया या याी

म ारा रा य पा पसतक णनणमशिती व यास म स न म पण ११ .©

इणत ास यासग सणमती

परा.नशवानी नलमयशी.वजना काळ डॉ.रनजय चौररीपरा.शीरर घडरशी.समीर मानकरडॉ.रनाजी मासाळशी.कषरा िशमखडॉ.नसदाण जारवपरा. अनर काळशी.बाळकषर चोपड

डॉ. मशीर शखशी.सिीप डोईफोडशी.बाळासाहब चावरशी.सनचन डगळशीम.नशवकनया किरकरपरा.नागश किमडॉ.रावसाहब शळकशी.मोहन शटपरा.अशवनी बडगपरा.सरमा नानगड

lr‘Vr àmMr adr§Ð gmR>o

म य सम वयक

डॉ.गरश राऊतशी.मोगल जारव

णनमण त

M/s. Adarsha Vidyarthi Prakashan, Pune

N/PB/2019-20/Qty. 20,000

यज याा OyZ या ती ज याा 30

( .सणनल मगर)ाचयाल

या या या या य त ज ज ती या ा ा , य

सतावना

नवदाथी नमतानो,इयतता अकरावीपासन इनतहास नवरय तमही सवततपर अभयासरार आहात. इसवी सनपवण

काळापासन सरवात करन मधययगीन इनतहासापययतची, भारताचया सिभाणतील तसच महाराषटातील मानवी, सामानजक आनर सासकनतक नवकासाची वाटचाल ससतपर या पाठयपसतकाचया साहाययान उलगडरार आह. इयतता अकरावीच पाठयपसतक तमचया हाती िताना आमहाला आनि वाटतो.

कशल मानवान घडवलली पनहली िगडी हतयार त आजचया यगातील यतमानव आनर कनतम बि नरमतता या मानवी वाटचालीचया इनतहासातील नकरया-परनकरयाची साखळी सामानजक-सासकनतक इनतहास घडवत असत. इनतहास नशकताना तो साकलयान समजणयासाठी ही नकरया-परनकरयाची साखळी समजली तर इनतहासाचा अभयास आपलया वतणमान जीवनाचा सारा अतीताशी जोडरारा असतो. तयामळ इनतहास हा नवरय अनरक रजक, जानिायी आनर जानरचनला परक होतो.

जगभर नवखरललया मानवी समाजान परगतीच अनक टपप पार करत, अमयग त आरननक यग ही वाटचाल आनर तया वाटचालीचया नवनवर कालखडातील नवनवर घटनाचा इनतहास आपर िहावीपययत सलगपर नशकलो. या घटना मानवी इनतहासाचया नवनवर टपपयावरील शसतयतराच कवळ ननिदशक असतात. मात शसतयतरासाठी काररीभत असललया सामानजक, सासकनतक, राजकीय, ततजानीय अशा नवनवर सतरावरील परनकरयाचा नवचार करर आवयक असत. अशा परकारचया परनकरया इनतहासाचया घडरीत अतयत महतवाचया असतात. परनकरयातमक साखळीच आकलन होणयाची कषमता वाढीस लागली, तर नवदारयायमरील जाननननमणतीचया कषमतचही पोरर होईल, हा नवचार या पसतकाचया माडरीचा मलभत आरार आह.

इनतहास नवरयाचा अभयास करताना तमहाला QR कोडवर िणयात यरार सानहतय, पाठात निललया मानहतीपर रजक, कनतयकत नवनवर चौकटी, रगीत नचत, नकाश, नवनवर उपकरम याची खप मित होईल. तयाचबरोबर पाठात निललया नलकचया साहाययान तमहाला अनरक उपयकत मानहतीही आतरजालाचया साहाययान नमळवता यईल.

अकरावीतील इनतहास नवरयाचया अधययनान तमचया भावी आयषयातील धयय साकारणयाचया मागाणवरील वाटचालीला एक ननशचत निशा नमळल. तमचया महानवदालयीन वाटचालीस खप खप शभचा.

ण कासा ी

इयतता अकरावीत परवश कररारा नवदाथी आयषयातलया एका नवीन वळरावर यऊन पोचलला असतो. माधयनमक शाळचा उबरठा ओलाडन कननषठ महानवदालयात यराऱया या नवदारयायचा एका नवया जगात परवश होरार असतो. तयाचया आयषयातील ह एक महतवाच सकरमर आह. आतापययत तो ज काही नशकला, तयाचा आढावा घऊन तयाला या इयततत एक पाऊल पढ टाकायच आह. तयान ननवडललया नवरयात अनरक खोलवर जाऊन तयाचा पररचय करन घर आवयक आह. तयाचा उपयोग तयाला भनवषयातील वयावसानयक कारनकिथीचया सिभाणतील ननरणय घणयासाठी होईल. अकरावीतील जानाजणनान तयाचया भावी आयषयातील धयय साकारणयाचया मागाणवरील वाटचालीला एक ननशचत निशा नमळल.

नवदारयायचया भावी महानवदालयीन परवासासबरीचा हा दशषकोन नवचारात घऊन इयतता अकरावीचया पाठयपसतकाची रपररा तयार कलली आह. तयानसार या पसतकादार माधयनमक सतरावर नशकललया इयतता सहावी त इयतता िहावीपययतचया इनतहासाचा एकनतत आढावा घणयास तयाना मित होईल. जर काही त तयाना आरीच पररनचत असललया पराचीन आनर मधययगीन इनतहासाचया मानगणकावरन पनहा एकिा फरफटका मारतील. तयायोग तया मानगणकावरील बारकाव आनर सौियण समजन घणयासाठी त सजज होतील; इनतहास हा सदाशनतक पातळीवरही तयाना आवड लागल. या पाठयपसतकाचया दार या सवण गोषी सहज घडन यावयात असा परयतन आह. त सहज शकय होईल कारर अकरावीचया नवदारयायमधय नमळवललया मानहतीच नवलरर-सलरर करन नवरयाच सखोल आकलन करन घणयाची परशी कषमता माधयनमक अभयासकरमाचया आरार नवकनसत झालली आह.

अकरावीमरील नवदारयायची आकलनकषमता परशी नवकनसत झालली असलयामळ सामानजक-राजकीय पातळीवर घडराऱया घटनाचया मळाशी तया तया समाजाची सामनहक भावननकता आनर माननसकता कायणरत असत, याच आकलन सहजपर होऊ शकल. अशा पदतीन ह पाठयपसतक नवदारयायची सवतत नवचारशकती नवकनसत होणयास साहभत ठरल. ह फकत इनतहासाचया अभयासापरतच मयाणनित नसल, तर तयाचया भावी आयषयातील परतयक वळरावर तसच तयानी ननवडललया वयवसायकषतामधय, या कषमता तयाचयासाठी उपयोगी ठरतील.

नकाशावाचनाच कौशलय आनर तयाचया आरार ऐनतहानसक मानहती भौगोनलक सिभायचया चौकटीत समजन घता यर, ही गोष इनतहासाचया नवदारयायसाठी अतयत महतवाची असत. महरन पसतकात आवयक त ऐनतहानसक नकाशाचा समावश कलला आह. तयातील मानहतीला परक अशी मानहती सवयअधययनादार नमळवणयास नवदारयायना मित वहावी महरन योगय त आतरजाल िव महरजच वबनलकसही निललया आहत.

या पाठयपसतकामधय १०००० वरायहनही अनरक अशा अतयत परिीघण कालखडाचा इनतहास सामावलला आह. इसवी सनपवण ८०००-७००० चया समारास भारतीय उपखडामधय नवनवर नठकारी परानमक अवसतील शतीची सरवात झाली. या काळापासन सरवात करन मधययगीन इनतहासापययतची ससत माडरी या पसतकात कलली आह. एवढा परिीघण कालखडातील सामानजक आनर सासकनतक नवकासाचया वाटचालीची माडरी भारताचया सिभाणत करत असताना, परतयक पाठ तया वाटचालीतील एकका टपपयाचा परानतनननरक ठरावा अशा पदतीन पाठाची रचना कलली आह. अाणतच या पदतीचया माडरीमधय ऐनतहानसक कालकरम आरारभत असला तरी तयामागील सकलपनातमक आनर परनकरयातमक साखळी सपष करणयावर अनरक भर िणयात आला आह.

पनहलया चार पाठामधय इसवी सनपवण १०००० त ७०० या कालखडातील महरज ९००० वरायहनही अनरक कालखडातील इनतहासपवण काळ उलगडलला आह. पाठ ५ त ९ या पाच पाठामधय पराचीन भारताचया इनतहासाची माडरी कलली आह. पाठ १० आनर ११ मधय पराचीन आनर मधययगीन कालखडामरील सकरमरकालाचा नवचार कलला आह. पाठ १२ आनर १३ मधय जवळजवळ ४५०० वरायचया काळात पराचीन भारतीयाचया साहसपरण इनतहासाचा आनर तया अनरगान िरवरचया परिशापययत भारतीय ससकतीचया झाललया परसाराचा आढावा घतलला आह. शवटचया तीन पाठात भारताचया मधययगीन इनतहासाचा आढावा घणयात आला आह. ह पाठयपसतक भारताचया इनतहासानवरयीच असल, तरी महाराषट हा एक वनशषटयपरण भपरिश आह ह लकषात घऊन महाराषटाच ऐनतहानसक सिभण ठळकपर सपष वहावत याकड नवशर लकष परवणयात आल आह.

या पाठयपसतकाचया माधयमातन इनतहास नशकताना नवदारयायचया मनामधय तयासबरीचा वसतननषठ दशषकोन सहजगतया रजत जावा, यासाठी नवशर परयतन करणयात आला आह. तो साधय करणयासाठी सशोरनामरन पढ आलली नवीन मानहती तसच नवशर परक मानहती चौकटीमधय िणयात आली आह. हत हा की नवदारयायचया मनामधय कतहल ननमाणर वहाव, तयाचया मनात नवरयाची रची ननमाणर वहावी आनर तयानी सवयसफफतथीन नवरयाच अधययन कराव.

ह पसतक तमचया हातात ित असताना आमहाला नवशर आनि होत आह. आमहाला हा नववास आह की, तमही या पसतकाच सवागत कराल.

मता णव ान. घ क मता

१. घटक १ : इनतहासपवण काळातील भारत(महाराषटाचया सिभाणसह)

• इनतहासपवण काळ ही सजा सपष करता यर.• इनतहासपवण काळामधय भटकया जीवनाकडन शसर जीवनाकड झालल सकरमर सपष करता यर.• या सकरमराचया परनकरयमरील शतीचा शोर आनर शतीचया उतपािनाच टपप, तसच तया अनरगान

बिलललया जीवनशलीच सवरप सागता यर.• शसर गाव-वसाहतीचया उियाच आनर वयवसच सवरप सपष करता यर.• नागरीकरराचया परनकरयाच सवरप सागता यर.• वयापाराचा उतकरण आनर नगराचा नवकास यामरील सहसबर आनर परसपरावलनबतव जोडता यर.• वयापाराचा ऱहास आनर नगराचा ऱहास यामरील परसपर सबर शोरता यर.

२. घटक २ : इ.स.प. ६ वया – इ.स.प. ३ ऱया शतकाआरीचा भारत (महाराषटाचया सिभाणसह)

• इनतहास काळ आनर नलशखत सानहतय याचयातील सबर सपष करता यर.• पराचीन भारतातील सरवातीची राजयवयवसा आनर समाजवयवसा याची नचनकतसा करता यर.• िसऱया नागरीकरराचया काळामधय झाललया राजकीय आनर सामानजक, ततवजाननक, आनणक,

रानमणक शसतयतरामागील परनकरयच अणननवणचन करता यर.• पराचीन काळामधय भारतीयाचा बाहरील परिशाशी आलला सपकक नकाशाचया मितीन सपष करता

यर.• भारतात उियाला आलल पनहल सामाजय आनर तयामागील पावणभमी सागता यर.• भारत व इतर िशाशी आलला सपककमागण नकाशा आराखडात िशणवता यर.

३. घटक ३ :इ.स.प. २ ऱया त १२ वया शतकापययतचा भारत (महाराषटाचया सिभाणसह)

• मौयण सामाजयानतर उियाला आललया सामाजयाचया काळात पराचीन भारतीय ससकतीमधय नवनवर कषतात बिल घडन आल, तयाच सवरप सपष करता यर.

• िनकषर भारतातील नवनवर राजसतताची नचनकतसा करता यर.• या काळात भारतीय वयापार पशचमकड रोमपययत पोचला होता याची नचनकतसा करता यर.• काही शतकानतर भारतीय वयापाराची नकषनतज नवसतारली आनर आगय आनशयातील िशापययत

भारतीय वयापारी पोचल. वयापाराचया बरोबरीन भारतीय ससकतीचा परसार झाला. याची जारीव होऊन पराचीन भारतीय इनतहासाबाबत अनभमान वाटर.

• पराचीन भारतीय वयापारी मागण जगाचया आराखडात िाखवता यर.• भारतीय ससकतीचया परसाराची नठकार नकाशा आराखडात िशणवता यर.

४. घटक ४ :इ.स.१३ त १९ वया शतकापययतचा भारत (महाराषटाचया सिभाणसह)

• मधययगीन भारतातील राजकीय शसती सपष करता यर.• अरबाचया आकरमरानवरयी मानहती सपष करता यर.• अलाउदीन खलजी आनर िवनगरीच यािव याचयातील राजकीय सघराणची कारर सपष करर.• वयापार आनर वानरजय कषतातील परगतीनवरयी मानहती परापत करर.• शहरीकरराची परनकरया सपष करता यर.• या काळातील कला, सानहतय, सापतयाचया कषतातील परगतीनवरयी मानहती सागता यर.• भारतात मघल सततचया सापनची काररमीमासा करर.• या काळातील जमीन महसल वयवसच सवरप सपष करर.• तपती नशवाजी महाराजानी सापन कललया सवराजयानवरयी नवलरर करर.• नशवकालीन राजयवयवसा समजावन घर.• पशवकाळानवरयी मानहती सपष करता यर.• तपती नशवाजी महाराजाचा राजयनवसतार भारताचया नकाशा आराखडात िशणवता यर.• पशवकालीन राजयनवसताराची नठकार भारताचया नकाशा आराखडात िशणवता यर.

न मणणका. पा ा नाव प .

१. आद शतकरी ....................................... १

२. भारतातील आद नगर ............................... ११

३. भारतातील तामपारारयगीन गाव-वसाहती ............ २१

४. वनिक काळ ......................................... २८

५. जनपि आनर गरराजय ............................... ३४

६. भारतातील िसर नागरीकरर .......................... ३८

७. भारत आनर इरार (पनशणया) .......................... ४८

८. मायणकालीन भारत .................................... ५६

९. माययोततर काळातील भारत ............................ ६४

१०. भारतीय इनतहासातील नव पवण ........................ ६९

११. िनकषर भारतातील राजसतता .......................... ७७

१२. भारत, वायवयकडील िश आनर चीन ................. ८४

१३. भारत, शीलका आनर आगय आनशया ................ ९१

१४. निलीची सलतानशाही, नवजयनगर आनर बहमनी राजय १०२

१५. मघलकालीन भारत ................................... ११०

१६. सवराजय त सामाजय .................................. ११७

• S.O.I. Note : The following foot notes are applicable : (1) © Government of India, Copyright : 2019. (2) The responsibility for the correctness of internal details rests with the publisher. (3) The territorial waters of India extend into the sea to a distance of twelve nautical miles measured from the appropriate base line. (4) The administrative headquarters of Chandigarh, Haryana and Punjab are at Chandigarh. (5) The interstate boundaries amongst Arunachal Pradesh, Assam and Meghalaya shown on this map are as interpreted from the “North-Eastern Areas (Reorganisation) Act. 1971,” but have yet to be verified. (6) The external boundaries and coastlines of India agree with the Record/Master Copy certified by Survey of India. (7) The state boundaries between Uttarakhand & Uttar Pradesh, Bihar & Jharkhand and Chattisgarh & Madhya Pradesh have not been verified by the Governments concerned. (8) The spellings of names in this map, have been taken from various sources.

1

१.१ नदयाकयठची सासककतीकशल मानवान पनहली िगडी हतयार तयार कली.

ही िगडी हतयार फकत मत पराणयाचया कातडीवरील मास खरवडर, हाडाचया आतील मगज खाणयासाठी ती फोडर, फळाच कठीर कवच फोडर यासार या जजबी कामासाठीच उपयोगी होती. हतयार घडवणयासाठी आवयक तवढाच जोर लावन िगडाच हवया तया आकाराच नलक काढता यर, ही मानवाची ततजानाचया कषतातील पनहली झप होती. मानवाचया उततरोततर परगत होत गललया परजातीनी कशल मानवाचया पढ जात, ततजानाचया पढील पायऱया गाठत, मानवी ततजानाचा नवकास पढ नला.

ननसगाणशी असललया जवळकीतन तचकराच ननरीकषर करता करता, मधयामयगीन मानवान अनक वनय वनसपतीची लागवड करणयास सरवात कली आनर वनय पराणयाना मारसाळवल. तयाच पयणवसान नवामयगाचा उिय होणयात झाल. या काळात मानव शती-पशपालन कर लागला. तयाच भटक-ननमभटक जीवन सपषात यऊन शसर गाव-वसाहती ननमाणर झालया. पदतशीर शतीची सरवात इसवी सनापवथी साराररपर १२००० त ११००० वरायपवथी झाली, अस पराततवीय परावयाचया आरार निसत. शतीची सरवात आनर शसर गाव-वसाहतीचा उिय या िोन घटनाचा अनयोनय सबर आह. शतीच तत साधय झालयामळ

जगभरात नदाकाठचया परिशात सवाणनरक पराचीन नागरी ससकती नवकनसत झालया. त परिश महरज मसोपोटनमया, इनजपत, भारतीय उपखड आनर चीन. या चार परिशामधय नवामयगाचा उिय झाला, शती-पशपालनाची सरवात होऊन शसर गाव-वसाहती परसानपत झालया. ह कस घडल त पाहणयासाठी नदाकाठचया ससकतीचा ोडकयात पररचय करन घऊ.

१. आद शतकरी

१.१ नदयाकयठची सासककती१.२ शतीची सरवयत : ककषी उतयदन१.३ भयरतयतील आद शतकरी१.४ ससथिर गयव-वसयहती : साघटन आणि

वयवसथियन१.५ वयययर आणि दळिवळि१.६ नयगरीकरियची सरवयत

खयलील मयणहती तमहयालय णनसचतच आवडल :इ ाएल यील बार इलान नवदापीठातील

नवीन सशोरनाचया आरार शासतजाना अस आढळन आल आह की शती करणयाच परयोग समार २३००० वरायपवथीपासनच सर झाल असावत. यासबरीचा परावा इ ाएलमरील गनलली सम ाजवळ असराऱया ओहालो नावाचया परामयगीन काळातील हगामी तळाचया उतखननात नमळाला आह. नत मानवी वसतीचया परावयाचया बरोबरीन बालथी आनर काही तररानयाच िार तसच फळाचया नबया मोठया स यन नमळालया. तयाचयाबरोबर शतातील उगवराऱया नवनवर जातीचया उतकरात झाललया तरनबयाही नमळालया. अशा उतकरात तरनबया तील रानय नसनगणकररतया उगवलल नसन तयाची मदाम लागवड कलली होती, याचा परावा आह. रानय नशजवणयापवथी वाटणयासाठी पाटया-वरवटयापरमार वापरलल िगडही इ नमळाल आहत.

(१) टययगीस आणि यफरणटस नदयाच खोर - मसोोटणमयय : आजच इराक, नसरीया ह िश तसच इरारचा पशचमकडील परिश आनर तककसानचा आगयकडील परिश याचा पराचीन मसोपोटनमयामधय समावश होतो.

2

मसोपोटनमया ह टाय ीस आनर य नटस नदाचया खोऱयाच ीक भारतील नाव आह. मसॉस महरज मरला . पोटमॉस महरज निी . िोन नदाचया मरला

परिश महरज मसोपोटनमया. िोन नदाच मबलक पारी आनर तयाना िरवरथी यराऱया परामळ सपीक झालली जमीन यामळ पराचीन मसोपोटनमयामधय मधयामयगीन भटक-ननमभटक जनसमह शसरावल आनर नवामयगीन आद गाव-वसाहतीचा उिय झाला. मसोपोटनमयामरील नवामयगीन आद वसाहती इसवी सनापवथी १०००० वरद इतकया पराचीन आहत. तील शतकरी गह आनर बालथी नपकवत असत.

(२) नयईल नदीच खोर - इणिपत : आन का खडाचया उततरस असलला नाईल निीचया खोऱयातील परिश महरज इनजपत.

नपोनलयन बोनापाटणन इसवी सन १७९८ मधय इनजपतवर कललया सवारीमधय तयाचया सनयाबरोबर नवनवर कषतामरील नवदानही होत. तयानी इनजपतमरील

खयलील मयणहती तमहयालय णनसचतच आवडल :इनजपतच मळ नाव कमत महरज काळी भमी अस होत. नाईलचया परात वाहन आरललया गाळामळ तील मातीचा रग काळा निसतो. तयावरन ह नाव पडल असाव. नतरचया काळात इनजपतला वहट-का-पता ( - - ) महरज पता िवाच मनिर, अस नाव नमळाल.

ीकानी तयाच रपातर एनजपटस अस कल आनर तयावरन इनजपत ह नाव पडल. इनजपतच अरबी नाव नम अस आह.

पराचीन अवशराचा पदतशीर अभयास करन तयाची मानहती परनसद कली. रोझटा सटोनवरील अनभलखाचया आरार इनजपतचया नचतनलपीच वाचन करता यर शकय झालयामळ या अभयासाला गती नमळाली.

3

इसवी सनापवथी ६००० वरायचया समारास नवामयगीन आद वसाहती इनजपतमधय वसलया होतया. नत शतीची सरवात याच समारास झाली. गह आनर बालथी ही सरवातीची म य नपक होती.

(३) होययाग हो नदीच खोर - चीन : चीनमरील होयाग हो निीच खोर ह नचनी ससकतीच उगमसान समजल जात. य चीनची पराचीन ससकती उगम पावली आनर नवकनसत झाली.

चीनमरील नवामयगीन गाव-वसाहतीमधय इसवी सनापवथी ७००० चया समारास शतीची सरवात झाली होती. गह, राळा आनर भात ही सरवातीची नपक होती.

(४) णसाध आणि सरसवती नदयाच खोर - भयरतीय उखाड : नसर आनर सरसवती नदाचया खोऱयाचा परिश हा आजचया भारत आनर पानकसतानमधय नवभागलला आह.

पजाबमरील रावी निीचया काठावरील हडपपा आनर नसर निीवरील मोहजोिडो य झाललया पराततवीय उतखननामळ भारतीय उपखडामधय इसवी सनापवथी ३००० चया समारास एक परगत नागरी ससकती नाित होती, ह नसद झाल आह.

हडपपा ससकतीपवथी अशसततवात असललया नवामयगीन गाव-वसाहतीची अनक सळ उजडात आली आहत. तयामळ भारतीय उपखडात इसवी सनापवथी ८००० चया समारास शसर वसाहती अशसततवात आलया होतया, ह नसद झाल. यातील काही वसाहतीचा नवकास होऊन हडपपा ससकतीचा उिय झाला असावा, ह ब तक अभयासक आता मानय करतात.

या गाव-वसाहतीमरील शतकरी पराम यान बालथीच आनर अलप परमारात गवहाच पीक घत असत. या गाव-वसाहतीमरील शतकरी ह भारतीय उपखडातील आद शतकरी होत. त गाय-बल आनर श ा-मढा पाळत असत. तयाची घर मातीची असत.

महरगढ या बलनचसतानमरील पराततवीय सळाचया उतखननामधय भारतीय उपखडातील नवामयगीन ससकतीचया उियापासन त हडपपा ससकतीचया उियापययतचा सलग कालकरम आनर तया ससकतीच भौनतक पराव उजडात आल आहत.

१.२ शतीची सरवयत - ककषी उतयदनशतीची सरवात झाली. हा बिल अतयत नरमया

गतीन झाला. तयासाठी काही हजार वरायचा कालावरी लागला. हा काळ नवामयगाचया सरवातीचा होता. तो इसवी सनापवथी साराररपर १०००० त ८७०० हा होय. नवनवर परिशामरील नवामयगाचा काळ वगवगळा अस शकतो. शती आनर पशपालनाची सरवात या काळात झाली. बालथी ह म य पीक होत. तयासोबत गह, जवस यासारखी नपकही घतली जात.

मसोपोटनमया, इनजपत, चीन आनर भारतीय उपखड या चारही परिशामधय नवामयगीन आनर शतीची सरवात

खयलील मयणहती तमहयालय णनसचतच आवडल :यलो ररवहर (नपत निी) ह होयाग हो

या नचनी नावाच भारातर आह. नतचया परवाहाबरोबर जो नपवळसर रगाचा गाळ वाहन यतो, तयावरन नतला ह नाव नमळाल आह. नतचया अनय नावामधय ररवहर आनर मिर अशी िोन नाव आहत. या िोन नावावरन नचनी ससकतीमधय नतला ज अननयसारारर महतव आह, त लकषात यत. ररवहर या नावातन ती एकमव महतवाची निी आह, अस सनचत होत. मिर या नावातन नतला नचनी ससकतीची जनमिाती मानल जात, ह सपष आह.

गगा, नसर, पता या नदापरमारच नहमालयातील नहमखड चीनमरील होयाग हो आनर याग-तस या नदाचया पाणयाच परमख

ोत आहत. परवाहाचया वगामळ होयाग होच पात सतत बिलत अस. तयाचपरमार नतला यरार परही अतयत नवनाशकारक असत. तया परामधय परचड जीनवतहानी आनर नवततहानी होत अस. तयामळ नतच आरखीही एक नाव आह, सॉरो . सॉरो महरजच अशची निी . आरननक काळात नतचयावर नठकनठकारी ररर आनर बरार बारन नतचया या रौ रपाला आळा घातलला आह.

4

नष झालया होतया. आता जलाशयामरलया माशाचया अनक परजाती, तसच शळी, मढी, हरीर यासारख आकारान लहान आनर वगवान वनय पश नशकारीसाठी उपल र होत. तयाची नशकार करणयासाठी परामयगीन बोजड हतयार उपयोगी नवहती.

उततर परामयगातच िाबततान िगडाची लाब पाती काढणयास सरवात झाली होती. मधयामयगामधय हच तत आनर गारगोटीच िगड वापरन बोटाचया नखाएवढी ोटी पाती काढन तयापासन हतयार बनवणयास सरवात झाली. या पातयाना स मासत अस महटल जात. ही पाती हाड नकवा लाकडी िाडाला खोबर करन नकवा तयाचया टोकावर घ बसवन मासमारीच गळ, भाल, बार यासारखी सराररत शसत बनवर शकय झाल. ननसगणत वाढलली तररानय आनर फळही नवपल परमारात उपल र होती. तयाचया कापरीसाठी स मासताचा उपयोग करन नवळा आनर कोयतयासारखी अवजारही तयार कली जाऊ लागली.

ततजान सरारल; नशकारीच आनर अ रानय नमळवणयाच तत सरारल; अ ाची नवपलता वाढली. तयामळ मधयामयगीन जनसमह एका जागी अनरक

होणयासाठी आवयक असललया पवण पररशसतीमधय अनक घटक समान होत, अस निसत. परवीचया अ जावरी वरायचया इनतहासात इसवी सनापवथी समार १२०००-११००० वरायपवथी शवटच नहमयग सपषात यऊन उबिार आनर आ ण हवामानाचा एक नवा कालखड सर झाला, तयाला होलोनसन कालखड अस महरतात.

या काळात नहमखड नवतळलयामळ जलाशयामरील पाणयाच साठ वाढल. तयामळ या कालखडात अ ासाठी उपयकत अशा परारी आनर वनसपती याची उपल रता वाढली. तयाचबरोबर नहमयगाचया शवटी शवटी ममोसार या नवशालकाय पराणयाचया अनक परजातीही

मधययमयगीन यती (सकमयसत)

हयडयायसन तययर करलल मधययमयगयतील मयसमयरीच गळ

नहयळीदयर गयभय

सकमयसत बसवन तययर करलली मधययमयगयतील दयतरी सरी

मधययमयगयतील सकमयसत आणि तययाचय बयियचयय टोकयपरमयि करललय उयोग

मधयामयगातील अवजारासाठी उपयोगात आरलली पाती पनहाळीिार गाभा ततान गारगोटीचया गोटयापासन अलग कलली असतात. ही पाती नखाएवढा नकवा तयाहन नकनचत मोठया आकाराची असतात. तयामळ तयाना स मासत महटल जात. या काळात टोकाला ोट पात बसवलल बार उपयोगात आरल जात होत.

ममोथि

5

काळ शसराव लागल. ननसगणत उगवललया तररानयाची कापरी करता करता लोक रानय पर लागल आनर यावकाश शतीच तत नवकनसत झाल. शतीचया बरोबरीन पशपालनाच ततही नवकनसत झाल. शतीचया कामाच सवरपच अस असत, की शतकऱयाना नपकाऊ जमीन नज असल, नत कायमसवरपी वसती करन राहर करमपरापत असत. नशवाय अ नमळवणयासाठी सतत मती करणयाची आवयकता राहत नाही. तयातन शसर गाव-वसाहती ननमाणर झालया. नवामयगाचा उिय

झाला. या शसतयतराला िीघण कालावरी लागला. अस असल तरी शती आनर पशपालनामळ मानवी जीवनशलीत जो कमालीचा बिल नवामयगामधय घडन आला, तो लकषात घता या शसतयतरासाठी गॉडणन चाईलड या

सटटनलयन पराततवजान नवामयगीन कराती असा श िपरयोग कला.

१.३ भयरतयतील आद शतकरी

परणत नवीन रतथीची िगडी हतयार आनर ती घडवणयाच नव ततजान यामळ या काळाला नवामयग ह नाव नमळाल. नवामयगाच वनशषटय समजली जारारी हतयार महरज घासन गळगळीत कलली कऱहाडीची लाब आनर बटकया आकाराची पाती आनर िगडी कडी. या पातयाना लाकडाचा िाडा बसवन तयाची अवजार बनवली जात. ही अवजार झाड तोडणयासाठी, लाकड तासन तयाना आकार िणयासाठी वापरली जात. शसर गाव-वसाहती वसवणयासाठी आनर लागवडीसाठी जमीन उपल र वहावी महरन जगलतोड करर आवयक होत. तयामळ ही नवीन रतथीची अवजार उपयोगी ठरत होती.

भारतीय उपखडातील आद शतकऱयाचया महरज नवामयगीन वसाहतीमधय इसवी सनापवथी ७००० चया समारास अशसततवात आललया महरगढ या सळाच नवशर महतव आह, ह आपर पानहल. बालथी आनर गवहाच पीक तील लोक घत असत. याच समारास गगचया खोऱयात अशसततवात आलली एक नवामयगीन गाव-वसाहत होती. नतच अवशर नज सापडल तया सळाच नाव आह ल रािवा. ह सळ उततर परिशातील सत कबीरनगर नजलहयात आह. यील शतकरी भातशती करत होत.

महाराषटातील मधयामयगीन मारस इसवी सनापवथी साराररपर १०००० त ४००० या कालखडात गहामधय, शलाशयाचया ( ) आशयान राहत होता. नदाचया काठावर वावरत होता. गारगोटीचया िगडाची स मासत बनवत होता. परत महाराषटात परणत नवामयगीन सवरपाची सळ नमळालली नाहीत. महाराषटातलया आद शतकऱयाचया गाव-वसाहती तामपारारयगीन होतया. पर नजलहयाचया नशरर तालकयातील इनामगाव ह तामपारारयगीन शतकऱयाचया गाव-वसाहतीच अतयत महतवाच उिाहरर आह.

खयलील मयणहती तमहयालय णनसचतच आवडल :पलसटाईनमरील जाडणन निीवर वसललया

जररको या शहराला खप पराचीन इनतहास आह. इसवी सनापवथी ९००० चया समारास ही गाव-वसाहत परम वसली. ती नवामयगात उियास आललया पनहलया कायमसवरपी वसाहतीपकी एक आह. इसवी सनापवथी ८००० चया समारास तील सामानजक सघटनाची सरवात झाली. ततकालीन नवामयगीन वसाहतीचया भोवती एक सरकषक नभत बारलली होती, एवढच नवह तर काही काळान तया नभतीला भरभ म बरजही बारला होता. हा सघनटत समाजाचा परावा आह.

लागवडीची सरवात जररको आनर जररकोचया आसपासचया परिशात पनहली गाव-वसाहत वसणयाचया काही शतक आरीच झाली होती, याचा परावा पढ आला आह. जररकोजवळचया नगलगल या गावातील पराचीन सळाचया उतखननात एका जळकया घरामधय अजीर या फळाच अवशर मोठया स यन सापडल. शासतजानी तयाची परयोगशाळत तपासरी कली. शासतजानी काढललया ननषकराणनसार नगलगल यील नवामयगीन लोकानी अनजराचया झाडाचया ाटललया फादाची कलम तयार करन तयाची लागवड कली. ननयोजनपवणक लागवडीचा हा सवणपरम परयतन होता.

6

निसत. घासन गळगळीत कललया िगडी हतयारापरमारच मातीची भाडी घडवर, ह नवामयगाच एक अननवायण लकषर समजल जात. ही मातीची भाडी अ नशजवणयासाठी, वाढणयासाठी आनर साठवरीसाठी वापरली जात. सरवातीची मातीची भाडी हातान घडवलली असत. हळहळ ही भाडी चाकावर घडवायला सरवात झाली. ही भाडी एकरगी, पषठभाग घासन गळगळीत कलली असत. तयावर कोरन नकवा ठस उमटवन नकवा नचखलाचया प ा नचकटवन नकषी तयार कलली अस. हळहळ भाडावर रगीत नकषी काढायला सरवात झाली. अशा परकार नवामयगाचया मधयावर मातीची भाडी बनवर ही एक उततम परतीची कला बनली होती.

ही भाडी बनवणयासाठी खालील गोषीच जान असर आवयक असत.

(१) नचकर मातीचा ोत माहीत असर. (२) ती वाहन आरणयाची तजवीज करर. (३) माती उततम परकार मळन तयार करर. (४) भाडाला हवा असलला आकार िर. (५) भाड सशोनभत करर. (६) योगय तापमानाला (८५०० त ९००० सशलसअस) भाजर.

या सवण गोषीच जान असललया कशल कारानगराचा वगण नवामयगामधय तयार झाला होता. मातीचया भाडाचया घडरीचया आरार ती जया सळाचया उतखननामधय सापडली तया सळाचा सासकनतक इनतहास, भौनतक सतरावरील सप ता, इतर ससकतीशी असलला सपकक अशा अनक गोषीसबरीची मानहती जारन घता यत.

नवामयगामधय मातीचया भाडापरमारच इतर काही नवशर कौशलयावर आराररत हसतवयवसाय आनर कारानगराच वगण उियाला आल होत. तयामधय नवनवर परकारच मरी बनवणयाच तत नवामयगीन कारानगरानी सरवातीपासनच अवगत कलयाच निसत. तयामधय पराम यान नवनवर परकारचया गारगोटीचया खडाच तसच शखाच मरी बनवल जात. नवामयगीन सळामधय मरी, त बनवत असताना वाया गलल िगडाच तकड नकवा सिोर असलयामळ टाकफन निलल अरणवट मरी आनर मनरकारान वापरलली हतयार नमळतात. मरी

१.४ ससथिर गयव-वसयहती : साघटन आणि वयवसथियन

नवनवर गनरती आनर स याशासतीय परनतकतीचया आरार अशा पराचीन गाव-वसाहतीचया लोकस यचा अिाज वतणवणयाच परयतन सशोरकानी कल आहत. तया आरार अस निसत, की मधयामयगीन भटकया-ननमभटकया लोकाच शसर जीवनाकड शसतयतर होत असताना सरवातीला एका जनसमहात नकमान २५ त ४० लोक असर आवयक होत. ननतय नमान लागवड करायला लागणयासाठी तीच स या सारारर ५० पययत वाढर आवयक होत. एखादा गाव-वसाहतीच कायमसवरपी सिसय महरन परणपर शती-पशपालनावर अवलबन असलल जीवन अवलबणयासाठी तया गाव-वसाहतीची लोकस या नकमान १०० पययत असायला हवी.

नवामयगीन शसर गाव-वसाहतीच सवरप ह ोटया वसतीसारख होत. कायमसवरपी घर (ब तकिा गोल झोपडा) ह तयाच वनशषटय होत. तयाचबरोबर राहतया घरानशवाय वसतीचया मधयवतथी असललया काही सामाईक जागा या रानय आनर इतर वसतचया साठवरीसाठी वापरलया जात असावयात. तया आरार गाव-वसाहतीचया अ ोतपािनाचया साखळीशी सबनरत वयवहाराच ननयतर कररारी एखािी मधयवतथी यतरा आनर अनरकाराची साखळी परसानपत झाली असावी अस निसत. परत तयाच वळस वयशकतक घर-कटबाचया सीमा, जनमनीवरील मालकी ह , परतयक घराच सवत परत अ ोतपािन आनर तया अनरगान नातसबराची गफर या गोषी अशसततवात आलया. परतयक घरातलया उतपािननवरयक खास कौशलयाच कटबातील पढील नपढीला परनशकषर िर या गोषीची सरवात नवामयगातच झाली, अस मानल जात. महरजच अनरकाराचया उतरडीवर आरारललया सामानजक आनर कौटनबक रचनची आनर वारसा कलपनची सरवात नवामयगात झाली, अस महरता यईल.

जपानमरील जॉमोन ससकतीमरील मातीची भाडी बनवणयास मधयामयगातच सरवात झाली होती. हा अपवाि वगळता नवामयगाचया िसऱया टपपयात मातीची भाडी घडवणयास सरवात झाली अस सवणसाराररपर

7

बनवणयाचया कायणपदतीत पढील टपप असतात.(१) मरी बनवणयासाठी उपयकत असलल िगड

आनर शख याच ñÌmoV माहीत असर. (२) तन तो क ा माल नमळवर. (३) तो कामाचया जागपययत वाहन आरर. (४) ओबडरोबड िगडापासन नकवा

शखाचया गाभयापासन गळगळीत, ननयनमत आकाराच मरी घडवर. या सवण टपपयाच जान कारानगराला असर आवयक असत.

ोडकयात शती, शतीला परक वसत, मातीची भाडी, मरी यासार या सवणच उतपािन कषतातील कामाचया साखळीत अनक परनकरया आनर कामाच नवनवर टपप याचा समावश असतो. तयामळ कामाची नवभागरी होर आनर तयासाठी नवनवर परकारची कौशलय अवगत असर अपररहायण असत. तयातन समाजामधय नवशर कौशलयावर आराररत अस कारानगराच वगण ननमाणर होतात.

१.५ वयययर आणि दळिवळि

मधयामयगातील भटक-ननमभटक जनसमह एकमकामधय वसतनवननमय करत असत. चाकाचा शोर अजन लागला नवहता. महरजच िळरवळराची सारन उपल र नवहती. नवामयगाचया िसऱया टपपयावर पराणयाचा उपयोग सामानाचया न-आरीसाठी होऊ लागला.

नवामयगीन कऱहाडी, तासणया आनर नननया यासार या हतयाराचया आरार मारसाला झाड तोडणयाच तत आनर लाकफडकाम या गोषी अवगत झालया होतया. सरवातीची चाक लाकडाचया अखड डकयापासन बनवलली असावीत. कारर डकयावर ि घतलयानतर आपोआपच वतणळाकती तकड अलग होतात. तयाना सहजपर गती िता यत.

चाकाचा वापर सर झाला आनर नवामयगीन मानवान आतापययत नवकनसत कललया ततजानामधय कराती घडन आली.

नवामयगामधय मातीची भाडी चाकावर घडवायला सरवात झाली. चाकावर भाडी घडवणयाचया ततजानामळ तयाच उतपािन मोठया परमारावर करता यर शकय झाल. आवयक तया कचचया मालाच ोत साननक पातळीवर उपल र नसतील तर तो क ा माल िरवरन आरर आनर साननक पातळीवर उतपानित होराऱया वसतना इतरत मागरी असल तर तो नत पाठवर, या गोषी अनरक सोपया रीतीन आनर वगान करर शकय झाल. यातन वयापार आनर िळरवळर या गोषी नवकनसत झालया.

अणधक मयणहतीसयठी : भारतातील आरखी काही महतवाची नवामयगीन सळ :१. भयरतीय उखाडयचय वययवयकडील परदश -

पनहलया टपपयात (इसवी सनापवथी समार ७००० त ६०००) मातीची भाडी बनवायला सरवात झाली नवहती. िसऱया टपपयात (इसवी सनापवथी समार ६००० त ४५००) मातीची भाडी बनवायला सरवात झाली होती.

२. िमम आणि कयमीर - कामीरमरील बझयोम आनर गफकराल य इसवी सनापवथी २५०० चया समारास नवामयगीन गाव-वसाहतीची सरवात झाली.

३. उततर परदश - उततर परिशातील चोपनी माडो, कोलनढवा आनर महागरा य इसवी सनापवथी ६००० चया समारास नवामयगीन गाव-वसाहतीची सरवात झाली.

४. णबहयर - नबहार यील नचराड, सनवार यासारखी सळ. य इसवी सनापवथी २००० चया समारास नवामयगीन गाव-वसाहतीची सरवात झाली.

५. ईशयनय भयरत - आसाममरील िाओजाली हानडग यील उतखननात ईशानय भारतातील नवामयगाचया अशसततवाचा परावा परम उजडात आला. तील गाव-वसाहतीची सरवात इसवी सनापवथी २७०० चया समारास झाली. य नमळालली नवामयगीन हतयार चीनमरील नवामयगीन हतयाराशी अनरक सामय िशणवरारी आहत.

६. दणषिि भयरत - कनाणटकातील सगरकल, मसकी, नगरी, ट लकोटा, नपकलीहाळ, हलर, आ परिशातील नागाजणनीक डा, तनमळनाडतील पययमपली य इसवी सनापवथी समार चौरया त नतसऱया शतकात नवामयगाची सरवात झाली.

8

१.६ नयगरीकरियची सरवयतशसर गाव-वसाहतीमधय िीघण काळ रानहलयानतर

नवामयगीन समाजामधय वयशकतक घर आनर शतजमीन याचयाबदल मालकीह ाची भावना परसानपत झालयाचा उलख याआरी सामानजक सघटन आनर वयवसापन या मि दाचया सिभाणत कलला आह. गाव-वसाहतीचा नवसतार होत गला, तयाचया बरोबरीन सामाईक जनमनी आनर गावाचया सीमा या गोषीबदल जागती ननमाणर

होऊन भोवतालचया पररसरावर ह ाची भावना ( ) ननमाणर झाली. तया पररसरातील सामाईक सारनसपतती, पाणयाच ोत, तयावर अवलबन असललया उदोगाच, वयापाराच आनर समाजजीवनाच ननयतर करणयासाठी सामानजक नवनरननरराच सकत आनर तयासबरीच ननयम तयार होत गल. रानमणक आचारनवरी आनर तयाच स म तपशील याना महतव यत गल. वयापार आनर रानमणक आचारनवरी याचया वयवसापनाचया आनर न िी ठवणयाचया गरजतन नलपी नवकनसत झालया, शासनवयवसा ननमाणर झाली. ही वयवसा राबवणयासाठी जी क नवकनसत झाली नत नवनवर वयवसाय कररार लोक आनर अनरकारीवगण एक नठकारी आलयामळ गाव-वसाहतीची लोकस या वाढली आनर गाव-वसाहतीच परीघ नवसतारन नगर नवकनसत झाली. अशा रीतीन नवामयगातील नागरीकरराची सरवात झाली.

पढील पाठात आपर भारतातील आद नगराची मानहती घऊ.

पर.१ (अ) णदललयय यययायायकी योगय यययाय णनवडन णवधयन िया करय.

१. यलो ररवहर ह या नचनी नावाच भारातर आह.

(अ) कमत (ब) मिर (क) सॉरो (ड) होयाग हो

२. नवामयगीन कराती असा श िपरयोग या सटटनलयन पराततवजान कलला आह.

(अ) गॉडणन नवली (ब) गॉडणन चाईलड (क) नहरोडोटस (ड) कॉनलगवड

३. नगलगल यील नवामयगीन झाडाची ननयोजनपवणक लागवड कली होती.

(अ) परचया (ब) नच फचया (क) अनजराचया (ड) जाभळाचया

४. पर नजलहयाचया नशरर तालकयातील ह तामपारारयगीन शतकऱयाचया गाव-वसाहतीच उिाहरर आह.

(अ) सरिवाडी (ब) राजरगाव (क) पाबळ (ड) इनामगाव

(ब) चकीची िोडी दरसत करन णलहय. १. टाय ीस आनर य नटस नदाच खोर -

मसोपोटनमया २. नाईल निीच खोर - इरार ३. होयाग हो निीच खोर - चीन ४. नसर निीच खोर - भारतीय उपखड

पर.२ (अ) ढील घटनय कयलयनकरम णलहय. १. स मासताची नननमणती २. नवामयगाचा उिय ३. होलोनसन कालखडाची सरवात ४. शती आनर पशपालनाचया तताचा नवकास

सवयधययय

सहि ियतय ियतय : नवामयगीन लाकडाच चाक असच निसत असाव. इ निललया नचतातील चाकाचा काळ माहीत नाही. फकत

डका कापन तयार कललया चाकाची कलपना यणयासाठी त निल आह.

9

(ब) खयलील साकलनयणचत िया करय. बिल घडन आला. २. चाकाचया वापरान ततजानात कराती घडन

आली.

पर.५ यठयसतकयतील यन कर.२ वरील नकयशय यहन खयलील परनयाची उततर णलहय.

१. अान का खडाचया उततरस कोरता सम आह २. हडपपा ससकती कोरतया खडामधय उियाला

आली ३. भारताचया िनकषरस कोरता महासागर आह

पर.६ टीय णलहय. १. जररको शहरातील नवामयग २. होलोनसन कालखड

पर.७ खयलील परनयाची सणवसतर उततर णलहय. १. भारतातील आद शतकरी आनर शतीची

सरवात या गोषीवर नवसतारान नलहा. २. मातीची भाडी बनवणयासाठी नवामयगीन

कारानगराना कोरतया गोषीच जान असर आवयक होत

३. नवामयगातील वयापार आनर िळरवळराची मानहती नलहा.

४. नवामयगातील नागरीकरराची सरवात कशी झाली त नलहा.

उकरम पराचीन जगातील परारभीचया काळातील कोरतयाही

एका नागरी ससकतीची मानहती नलहा.

(क) गटयत न बसियरय शबद णलहय. पराचीन ससकती असरार िश : इनजपत, चीन,

भारत, इगलड

पर.३ ढील णवधयन सकयरि सषट करय. १. मसोपोटनमयामधय नवामयगीन आद गाव-

वसाहतीचा उिय झाला. २. होयाग हो निीला नचनी ससकतीची जनमिाती

मानल जात. ३. नवामयगामधय मातीची भाडी बनवर, ही एक

उततम परतीची कला बनली होती.

पर.४ तमच मत नोदवय. १. नवामयगात मानवी जीवनशलीत कमालीचा

पनहला टपपा िसरा टपपा

नतसरा टपपा चौा टपपा

क ा माल नमळवर

ओबडरोबड िगड आनरशख यापासन गळगळीत, ननयनमत आकाराच मरी

बनवर

मिी बनवणययचीकयययादधती आणि टप

10

यय नगरयचयय ियगी ववी आलयय वयाियाचा छोटसा गयव होता. परयथियानय करयय, की आल ह नगर असच सरणषित रयहील.

तययचययवर कसलीही साकट यियर नयहीत.

नवाशमयगइसवी सनयववी

समयर ८००० त ३००० वषष

अयद शतकरी घरयढचयय ियगत तमही बययकयानी णमळन धयनय रययलय सरवयत करली. आतय रोि रोि

णशकयरीलय िययलय नको !

कयही समसयय आह कय?

णवचयर करतोय. गयवकऱययानी मलय नययक

महिन णनवडन णदला. िबयबदयरी आह नय !

सगळयानय समयन नययय णमळययलय

हवय.

आलयय यियऱयय णढय इथिच रयहतील. आतय यय मयतीशी आला घटट नयता

िळलाय !

आल वयाि मयत रयनोमयळ णहाडत होत अनयचयय शोधयत,

यणययचयय शोधयत.

आलययलय गयवयची िमीन, यिी, गराढोरा सयाभयळययलय हवीत !

मीही आतय िरय घरयतला यहत.

बयियरयत ियऊन आलो. शियरचयय गयवयतन आलल

लोक यणहल.

छयन ! शियरचयय गयवयाशी दवयि-घवयि वयढीलय

लयगल आतय.

हो नय ! कयही नयही तरी घरयसमोर उगवलल कयही नय

कयही हयतयशी असतच.

11

२.१ हडपय सासककतीची वणशषट

नागरी हडपपा ससकतीची बीज बलनचसतानातील महरगढ यील हडपपापवण काळातील नवामयगीन ससकतीमधय सापडतात, याचा उलख गलया पाठात आला आह. जा न ा जरीज आनर ररचडण मडो या पराततवजानी महरगढ इ उतखनन कल. नत हडपपा ससकतीचया उियाचया खरा िशणवराऱया जया नवामयगीन ससकतीच अवशर नमळाल, तया ससकतीला टोगाओ ससकती या नावान ओळखल जात. हडपपापवण काळातील नवामयगीन रावी नकवा हाकरा ससकतीच अवशर हडपपा (पजाब, पानकसतान), कराल, नभरारा, फमाणना (हरयारा) इतयािी सळाचया उतखननात नमळाल आहत.

वनिक आयायच आगमन भारतात इसवी सनापवथी १५००चया समारास झाल, असा एक परभावी मतपरवाह एक काळी होता. परत तयाआरीचया काळाबदल कोरतीच मानहती पढ आलली नवहती. तयामळ इसवी सन १९२१ मधय हडपपा आनर १९२२ मधय मोहजोिडो यील उतखनन सर होईपययत, इसवी सनापवथी १५०० चया आरीचा भारताचा इनतहास सागता यत नवहता. हडपपा ससकतीचया शोरामळ भारताचा इनतहास इसवी सनापवथी नकमान ३००० त ३५०० पययत जातो. तया काळात भारतीय उपखडात अफगानरसतानपासन महाराषटापययत आनर मकरानचया नकनाऱयापासन हरयारापययत १५ लाख चौरस नकलोमीटरचया परिशात, नवकनसत आनर समद नागरी हडपपा ससकती नाित होती. ही ससकती कासययगीन होती, ह नसद झाल.

२. भयरतयतील आद नगर

२.१ हडपय सासककतीची वणशषट२.२ नगर आणि गयव-वसयहती ययाचययतील

रसरसाबाध२.३ उतयदन, वयययर, वयवसथियन आणि

शयसनवयवसथिय२.४ नगरयाचय ऱहयस

या ससकतीची िोन हजाराहन अनरक सळ उजडात आली आहत. हडपपा, मोहजोिडो, कालीबगन, लोल, रोलावीरा, राखीगढी यासार या नवसतत नगराचया उतखननातन परकाशात आलल अवशर हडपपा ससकतीचया गतवभवाची साकष ितात.

या नगराचा इनतहास तीन कालखडात नवभागलला निसतो. (१) पवण हडपपा ससकतीचा काळ (२) परगलभ नागरी हडपपा ससकतीचा काळ (३) उततर हडपपा ससकतीचा काळ.

ही नगर वसवरार लोक कोर होत, ह कोड मात अजन सटलल नाही.

हडपपा ससकतीचया नगरामधय खालील वनशषटय परकराणन निसतात.

(१) सवयवससथित नगररचनय : पककया नवटाच बारकाम कलल सनानगह, सवचतागह, नवनहरी यासार या सो नी यकत नवशाल घर, रानयाची कोठार, सावणजननक सवरपाचया भवय इमारती, वीटकाम करताना वापरलली इशगलश बाड पदत (िोन उभया आनर िोन आडवया नवटा रचन कलल बारकाम - ही पदत भकपपरवर परिशात नवशर उपयोगी असत.) उततम ननससारर वयवसा, सावणजननक सनानगह, नगराच िोन नकवा अनरक नवभाग, परतयक नवभागाला सवतत तटबिी, एकमकाना काटकोनात िरार परशसत रसत आनर तयामरील मोक ा चौकोनी जागाचा रनहवासी घरासाठी उपयोग.

२. मधयवतवी शयसनवयवसथिय : पारी आनर इतर सारनसपततीच ोत तसच वयापार इतयािीच ननयतर, परमारीकरर : उिाहरराण, नवटाचा आकार १:२:४, ८चया पटीत वाढत जारारी वजन (अषमान पदत), ठरावीक घाटाची आनर सजावटीची मातीची भाडी; परशासकीय कामासाठी अननवासी सवरपाचया सवतत आनर भवय इमारती.

(३) समयिवयवसथिय : अनरकारिशणक सामानजक उतरड, नवशर कौशलय परापत असललया कारानगराच,

12

कशल वयकतीच वयावसानयक वगण, शदापरराली आनर तयाचयाशी ननगनडत असललया वसत आनर वासत, िफनसळ-मतयनतरचया नवरीचा परावा.

(४) आणथियाक वयवसथिय : वयापारासाठी उपयकत वसतच मोठया परमारावर उतपािन-उिाहरराण, सबक मातीची भाडी, सोन, चािी, ताब आनर कास या रातचया वसत, सौियणपरण मरी, मतथी इतयािी.

उतपािनाचया सोईसाठी कारानगराच कारखान आनर कारागीर याचया वसतीचा सवतत नवभाग.

अतगणत आनर िरवरचया परिशाशी असरारा भरभराटीचा वयापार.

शासकीय यतरदार वयापारावर ननयतर.(५) णवकणसत लखनकलय : म ावर आढळरारी

नलपी.हडपय सासककतीची कयही नगरहडपय : पानकसतानचया पजाब परातातील सानहवाल

नजलहयात रावी निीचया काठावर हडपपा ह सळ आह. हडपपा नगराच पराचीन अवशर १५० हकटरवर पसरल होत. हडपपाच नवसतत उतखनन इसवी सन १९२१ मधय सर झाल. तयानतर नत पनहा उतखनन कली गली. तया उतखननापकी भारतीय पराततव खातयाच सरसचालक सर मॉनटणमर शवहलर यानी १९४६ मधय सतरशासताचया आरार कलल उतखनन महतवाच आह.

अणधक मयणहतीसयठी : १. मातीचया भाडाची खापर आनर इतर परावसत याची खास वनशषटय आनर तया परम जया सळाचया उतखननात नमळालया याचा नवचार करन पराततवामधय परागनतहानसक काळातील ससकतीना नाव निलली असतात.

२. घगगर-हाकरा या नावान ओळखली जारारी निी ही फकत पावसा ात परवाहीत होरारी निी असन, ती नहमाचल परिशातील नशवानलक टकडामधय उगम पावन पजाब, हरयारातन वाहत राजसानमधय यत. नतन पढ ती पानकसतानमरील चोनलसतान या वाळवटी परिशात परवश करत आनर सरतशवटी कचचया ररात परवश करताना निसत. पावसाळा

सोडलयास नतच पात कोरड असत, नतचा भारतातील परवाह घगगर या नावान आनर पानकसतानातील परवाह हाकरा या नावान ओळखला जातो. घगगर-हाकराचया

परवाहाचया सवदकषरामधय नतचया कोरडा परवाहाचया काठावर हडपपा ससकतीची अनक सळ आढळन आली आहत.

३. अनक अभयासकाचया मत घगगर-हाकरा या नावान ओळखलया जाराऱया निीच कोरड पात सरसवती निीचया लपत झाललया परवाहाचया खरा िशणवरार आह. या कोरडा पाताचा तपशीलवार अभयास करणयासाठी उप हावरन घतललया ायानचताचा आरार घतला जात आह.

या उतखननादार तयानी हडपपा यील बालनकललयाभोवतीची तटबिी शोरली.

हडपपा य पवणहडपपा ससकतीची पनहली गाव-वसाहत इसवी सनापवथी ३३०० चया समारास झाली. इसवी सनापवथी २६०० चया समाराचा काळ हा तील नागरी हडपपा ससकतीचया उियाचा आह. इसवी सनापवथी २४५० त १९०० या काळात नागरी हडपपा ससकती नाित होती. इसवी सनापवथी १९०० चया समारास काही अतगणत बिल घडन यताना निसतात आनर उततर हडपपा ससकतीचा काळ सर होतो. या काळात नागरी हडपपा ससकतीचा ऱहास होत गला.

सरवातीचया उतखननाचया आरार हडपपा नगराच नवभाजन बालनकला आनर नागरवसती अशा िोन नवभागामधय झालल निसत होत. परत अलीकड झाललया उतखननानसार नत एकफर चार नवभाग होत, अस आढळल आह. बालनकला आनर नागरी वसाहत या नवभागाखरीज नगराचया आगयस कारानगराची घर व कारखान होत. बालनकललयाचया उततरस असललया नवभागात रानयाच कोठार आनर नत काम करराऱया कामगाराची घर होती. ह कोठार आनर नत काम कररार कामगार बालनकललयात राहराऱया अनरकाऱयाचया अखतयारीखाली होत, ह सपष आह. जवळच रानय काडणयाच ओट होत.

13

खयलील मयणहती तमहयालय णनसचतच आवडल : हडपपा ससकतीसबरी मानहती होणयाआरी भारत आनर पानकसतानचया पराचीन इनतहासाचया सिभाणत इसवी सनापवथी ३२६ ह नसकिराचया भारतावरील सवारीच वरण, हा एकमव नववासाहण ऐनतहानसक परावा उपल र होता. परत ही पररशसती बिलरारा, हडपपा ससकतीचा शोर कसा लागला, या कहारीची सरवात इसवी सन १८२९ मधय झाली. चालसण मसन या परवाशान हडपपाला भट निली. हडपपा यील पराचीन अवशर नसकिराला ोपवन ररराऱया पोरस राजाचया राजरानीच असावत, अस अनमान तयान बारल. मसननतर ल टनट अलकझाडर बनणस नावाचया एका अनरकाऱयान हडपपाला भट निली होती.

मसन आनर बनणस या िोघानी नलनहललया वततानतामळ भारतीय पराततव खातयाच पनहल सरसचालक सर अलकझाडर कननगहम याच लकष हडपपाकड वरल

अलकझाडर कननगहम यानी परनसद कललया हडपपा म च पनहल रखानचत. या रखानचतात म ा आयताकती निसत असली तरी परतयकषात हडपपा ससकतीचया म ा चौरस आकाराचया असतात.

गल. तयानी इसवी सन १८७२-७३ मधय त उतखनन कल. कननगहम यानी कललया उतखननानतर हडपपाच उतखनन पनहा सर होणयास ४८ वरायचा कालावरी जावा लागला. एवढा मोठया कालावरीत सदा हडपपाबदल यरोपीय सशोरकामधय असलल कतहल नटकफन रानहल होत. कारर हडपपा य नमळाललया म ामळ हडपपा ससकतीचा मसोपोटनमयातील ससकतीशी जवळचा सबर असावा, अस अभयासकाना वाटत होत.

14

तलना चिीगडसार या आरननक शहराचया नननमणतीमरील पवणननयोजनाशी करता यईल. मोहजोिडोसारख पवणननयोनजत नगर परतयकष उभ करताना आवयक असरार परचड आनणक आनर मानवी बळ लकषात घता तयाचया उभाररीमाग काही खास हत असावा, याबदल खाती वाटत.

कयलीबागन : कालीबगन नबकानरहन २०५ नकलोमीटर अतरावर, राजसानचया हनमानगढ नजलहयात आह. त घगगर निीचया काठावर वसलल हडपपा ससकतीच एक महतवाच क होत. टनसटोरी नावाचया एका इटानलयन भाराशासतजान तयाचया अभयासाचया नननमततान कललया िौऱयात कालीबगन ह सळ पराचीन असन त इनतहासपवण काळातील असाव, अशी न ि करन ठवलली होती. परत त हडपपा ससकतीच एक नगर होत, ह इसवी सन १९६० मधय नत उतखनन सर झालयानतरच सपष झाल. ह उतखनन भारतीय पराततव सवदकषर खातयाच ततकालीन सरसचालक न ज बासी लाल (बी.बी.लाल) आनर बालकषर ापर (बी.क.ापर) याचया मागणिशणनाखाली कल गल.

कालीबगन य नागरी हडपपा ससकतीची आनर तयाआरीची पवण हडपपा ससकतीची, अशा िोन वसाहती उजडात आलया. हडपपा, मोहजोिडोचया तलनत कालीबगन लहान होत. नागरी हडपपा ससकतीचया काळातील वसाहतीच बालनकला आनर नागरी वसाहत अस िोन तटबिीयकत नवभाग इही होत. कालीबगनच महतव िोन गोषीसाठी आह. पनहली गोष महरज नत पवणनागरी हडपपा ससकतीचया काळातील नागरललया शताचा परावा. ह नागरलल शत इसवी सनापवथी २८०० चया समाराच आह. तयातील नागरटीचया खरा तया पररसरातील आताचया नागरटीचया पदतीपरमारच आहत. िसरी गोष महरज तील बालनकललयामधय

मोहिोदडय : राखालिास बनजथी यानी इसवी सन १९२१-२२ मधय मोहजोिडो य उतखनन सर कल. या उतखननात सापडललया म ा आनर इतर परावसत याचयामरील सारमयाणमळ मसोपोटनमयातील पराचीन

ससकती अानर हडपपा ससकती यामधय परसपरसबर असावत, अस अनमान तयानी बारल. इसवी सन १९२३-२४ मधय

मोहजोिडोची अनरक सनवसतर पाहरी करणयासाठी भारतीय पराततव खातयाच ततकालीन सरसचालक सर जॉन माशणल, याचया मागिशणनाखाली मारवसवरप वतस, कानशना नारायर िीनकषत, अनदसट मक इतयािीनी उतखनन कल. तया उतखननामधय नवनवर परावसत, रनहवासी घर आनर इतर वासत उजडात आलया.

मोहजोिडो पानकसतानचया नसर परातातील लारकाना नजलहयात, नसर निीवर वसल होत. य भजलाचया पातळीमळ खालचया सतरापययत उतखनन करर शकय झाल नाही. परत तया रामधय महरगढ यील नवामयगीन गाव-वसाहतीइतकी पराचीन गाव-वसाहत अशसततवात असणयाची शकयता आह.

मोहजोिडो ह हडपपा ससकतीचया आतापययत उजडात आललया पानकसतानातील नगरापकी नवसतारान सवाणनरक मोठ आह. मोहजोिडोचया वसतीच बालनकला आनर नागरी वसाहत अस िोन तटबिीयकत भाग होत अस सवणसाराररपर समजल जात. परत आरखी एक नतसरा नवभाग हा बाजाराचा होता. या नवभागात कारानगराचया कायणशाळा, तसच मातीची भाडी आनर मरी भाजणयाचया भ ा होतया.

मोहजोिडो यील अवशराची हडपपा यील अवशरापरमार नासरस झालली नवहती. तयामळ तील उतखननात उजडात आलली घर, मोठया इमारती, रसत इतयािीचया अवशराचया आरार तया नगराची भवयता सपष झाली. हडपपा ससकतीचया नगररचनच उतकष ननयोजन आनर नगराच वयवसापन याचा परावा परापत झाला. मोहजोिडोचया नननमणतीमरील पवणननयोजनाची

मोहिोदडोमधील अनक दयलन असलल एक घर

हडपय सासककतीची मयतीची भयाडी

15

ओळीन सापडलली सहा त सात अनगकड. सवणसामानयाचया नागरी वसाहतीमरील घरामरनही अनगकड असलयाच पराव नमळाल आहत. याखरीज नगराचया तटबिीचया बाहरही ओळीन अनगकड असलली एक वासत होती. काहीमधय पशची हाड होती. हा परावा अनगपजचा असावा, अस काही पराततवजाच मत आह.

लोथिल : लोल ह हडपपा ससकतीच क कचचया आखाताजवळ गजरातमधय अहमिाबािपासन ८० नकलोमीटरवर आह. त तील पराचीन गोिीसाठी परनसद आह. लोलच उतखनन इसवी सन १९५५ त १९६० या काळात एस. आर. राव याचया मागणिशणनाखाली झाल.

लोलचा बालनकला आनर नागरी वसाहत याचयाभोवती तटबिीचया सवतत नभती नसन तया एकाच तटबिीन वढललया आहत.

लोल ह भोगाव निीचया तीरावरील हडपपा ससकतीच महतवाच बिर आनर वयापारी क होत. तील बाजाराच ओट, कोठारघर यासार या वासत आनर गोिी यावरन निसन यत. लोलचया गोिीची रचना ह पराचीन जगतातील अनभयानतकीच एक उतकष उिाहरर आह. आता लोल सम ापासन काहीस आत असल, तरी त पराचीन काळी खबातचया आखातातील नदाचया मखाचया परिशात होत. लोल वसवराऱया हडपपा ससकतीचया लोकानी सम ाचया भरती-ओहोटीच आनर तयायोग भोगाव निीतन आत यराऱया भरतीचया पाणयाच वयवशसत ननरीकषर कल असरार, ह सपष आह. भरतीचया वळस आत यराऱया पाणयाबरोबर सम ातील बोटी आत आरता यावयात आनर तयाची डागडजी झालयानतर तयाना पनहा सम ात सोडता याव, अशी गोिीची रचना होती. आवयकतनसार गोिीतील पारी जवळचया कालवयात सोडणयासाठी गोिीत पककया नवटाची मोरीही बारलली होती.

धोलयवीरय : रोलावीराचा शोर भारतीय पराततव सवदकषर खातयाच माजी सरसचालक ज.पी. जोशी यानी लावला. तील उतखनन इसवी सन १९९० मधय आर.एस. नबत याचया मागणिशणनाखाली सर झाल. हडपपा ससकतीचया उतखननत नगरामधय रोलावीराचा

धोलयवीरय यथिील यणययचय तलयव.

करमाक नवसताराचया दषीन पाचवा आह. तील नगररचना इतर हडपपाकालीन नगरापकषा काहीशी ननराळी आह.

रोलावीरा य नागरी हडपपा वसाहतीचया आरीची पवणहडपपा काळातील वसाहत होती. नतचयाभोवती कचचया नवटा आनर घडीव िगड वापरन बारलली सरकषक नभत होती. तयाचया वरचया रातील नागरी हडपपाकालीन वसाहत तटबिीयकत होती. या तटबिीचया आतलया वसाहतीच चार सवतत नवभाग होत.

१. बालनकला २. बालनकललयाला लागन असलल अनरकाऱयाचया वसतीच राखीव परागर ३. सामानयजनाची वसाहत. या तीन भागाना तयाचया भोवती नभती बारन अलग कलल होत. ४. नगराचया तटबिीचया आत आरखी एक वसती होती. नतचयाभोवती सरकषक नभत नवहती. ही वसती मजराची असावी. नगराचया बाहरन वाहराऱया िोन ओढाच पारी अडवन त आनर पावसाच पारी साठवणयाची सोय कली होती. तयासाठी िगड आनर नवटा याचा उपयोग करन नाल आनर तलाव बारलल होत. ननयोजनपवणक जलवयवसापनाचा हा सवायत पराचीन परावा आह.

रयखीगढी : हरयारामरील नहससार जिलहयामधय राखीगढी ह हडपपा ससकतीच सळ आह. त निलीपासन १५० नकलोमीटर अतरावर आह. ह सळ चौटाग (पराचीन दशदती निी) निीवर आह. भारत आनर पानकसतानातील हडपपा ससकतीचया सळामधय राखीगढी सवायत मोठ आह. तयाचा नवसतार ३५० हकटरहनही अनरक होता. राखीगढी यील उतखनन इसवी सन १९६३ मधय सर झाल. पढ इसवी सन १९९७ त २००० या काळात त सर रानहल आनर तयानतर

16

पणयातील ड न कॉलजच सचालक डॉ.वसत नशि यानीही नत उतखनन कल.

नागरी हडपपाची सवण वनशषटय राखीगढीमधय पहायला नमळतात. राखीगढी हडपपा ससकतीच पवदकडील परिशातल परमख क होत, अस निसत. कालीबगनपरमार यही अनगकडाच पराव नमळाल आहत.

हडपपा ससकतीचया नगरामरन असललया िफनसळाच पराव नमळाल आहत. परत तन परापत झाललया परावयाचा आनवनशकतचया दशषकोनातन अभयास झाला नवहता. राखीगढी यील मानवी हाडाचया जनकशासतीय नवलरराचया आरार हडपपा ससकतीच लोक कोर होत, या परनाच समारानकारक उततर नमळल, असा नववास शासतजाना वाटतो.

नचकरमाती, नवनवर परकारच िगड आनर मौलयवान खड, नवनवर रात इतयािी उपल र होणयासाठीचया यतरवर नगर आनर गाव-वसाहतीमरील परसपरसबर अवलबन होत.

हडपपापवण काळातील सवणच गाव-वसाहतीच रपातर मोठया नकवा ोटया नगरामधय झाल नाही. काही गाव-वसाहतीमधय फारस बिल घडल नाहीत. हडपपा ससकतीचया परमख नागरी क ाचया गरजाची पतथी कररारी ोटी नगर, लहानमोठया आकाराचया गाव-वसाहती आनर ननमभटकया लोकाचया हगामी वसतया याच जाळ अशसततवात होत. तयामधय िगणम परिशातील गाव-वसाहतीचाही समावश होता. तयाच उततम उिाहरर महरज अफगानरसतानचया बिकशान परातातील शोतणगाय ही हडपपा ससकतीची वसाहत. नत लाजविथी/इ नील िगडाचया खारी आहत. या िगडापासन कललया वसतना मसोपोटनमयामधय मोठया परमारावर मागरी होती. मसोपोटनमयातील महाकावयामधय िवी इन ाचया राजवाडातील नभती लाजविथीन मढवलयाची वरणन आहत. हडपपा ससकतीतील लोकाचया मसोपोटनमयाशी असललया वयापारात लाजविथी िगडाला अतयत महतव होत.

२.३ उतयदन, वयययर, वयवसथियन आणि शयसनवयवसथियशतीला सरवात झाली तवहा मातीची भाडी घडवर,

शती करर ही काम शसतयाची होती. शसतया मातीची भाडी हातान घडवत होतया. पररी करणयासाठी टपरर ( ) वापरत होतया. या पदतीमधय उतपािन फकत आपापल कफळ नकवा कटबापरत होऊ शकत; अनतररकत उतपािन होत नाही.

पवण हडपपा ससकतीचया काळातच बलाचा उपयोग शतीचया कामासाठी आनर वाहतकीसाठी होऊ लागला. चाकाचया वापरामळ मातीची भाडी अनरक वगान आनर अनरक मोठया परमारावर घडवता यर शकय झाल. बल जोतलल नागर वापरात आलयामळ शतीच उतपािनही मोठया परमारावर होऊ लागल. अशा नागराचया मातीचया परनतकती हरयारातील बनावली य नमळालया आहत.

अणधक मयणहतीसयठी : हरयारातील घगगरचया खोऱयात पवण हडपपा आनर हडपपा नागर ससकतीची सळ खप मोठया स यन नमळाली आहत. नवीन सशोरनानसार हरयारातील कराल, नभरारा, फमाणना, नगरवाड आनर नमठाल यासार या सळामरील परावयानसार नागरी हडपपा ससकतीचया काळाची सरवात इसवी सनापवथी ५००० वरायहन अनरक पराचीन अस शकत. ह नसद झाल तर हडपपा ससकतीचा उिय घगगरचया खोऱयात झाला, अस अनमान करता यत. याबाबत ननशचत ननषकरायपययत पोचणयासाठी राखीगढी यील परावा उपयकत ठर शकल.

२.२ नगर आणि गयव-वसयहती ययााचययतील रसरसाबाध

हडपपा ससकतीची नगर हडपपापवण काळातील गाव-वसाहतीचा नवकास आनर नवसतार होणयाचया परनकरयतन उियाला आली, ह आपर पानहल. नागरी जीवनाचया आनर वयवसापनाचया गरजाची पतथी करणयासाठी, नगरातील लोक भोवतालचा नसनगणक पररसर आनर गाव-वसाहतीवर अवलबन असतात. हडपपा नगरामरील लोकाचया िननिन जीवनासाठी अ रानय आनर वयापारी उतपािनासाठी पराम यान

लयिवदवी/ इादरनील दगड

17

सौराषटातील हडपपा ससकतीचया कतासी, नागवर, बगसरा यासार या ठाणयाहन ताब, शख, मौलयवान खड या गोषीचया ोतापययत पोचर सहज शकय होत. नशवाय सौराषटाचया नकनाऱयावरन तयार झाललया वसत बाहर पाठवर अनरक सोईच होत. क ा माल नमळवर, तयापासन उतपािन आनर तयार मालाची ननयाणत या सवणच गोषी एकाच परिशातन करर वयापाराचया दषीन ननशचतच अनरक फायदाच असत. तयाचा नवचार करन हडपपा ससकतीचया लोकानी सौराषटातील ठारी उभी कली, अस निसत. नवसतारान ोटी असलली ही ठारी हडपपा ससकतीची दोनगक क होती. रोलावीरा ह नगर त तयार होराऱया मालाचया वयापाराच ननयतर करणयासाठी उभारल होत. लोल ह महतवाच बिर होत.

शतीचया उतपािनाखरीज इतर गरजचया वसत रानय िऊन तयाचया मोबिलयात घता यऊ लागलया. नवननमयाची सरवात झाली. रानयाचा नवननमय हा नवशरत: मीठ, रात आनर मौलयवान गोषी नमळवणयासाठी होत अस.

नागरी हडपपा ससकतीचया काळात नवननमयाचया या वयवहाराची वयापती वाढन वसतची आयात-ननयाणत मोठया परमारावर होऊ लागली. भारतीय उपखडाचया अतगणत आनर मसोपोटनमयासार या िरवरचया परिशाशी वयापार सर झाला. हा वयापार पवण हडपपा काळात सर झाला होता. मसोपोटनमयातील अ ड या सामाजयाची परसापना इसवी सनापवथी २३३४ मधय समाट पनहला सागणन यान कली. तयाचया कारनकिथीत हडपपा ससकतीचा मसोपोटनमयाशी असलला वयापार आनर नागरी हडपपा ससकती याची भरभराट झाली. समाट सागणनचया एका लखात या वयापाराचा उलख आह. या काळात इरार आनर मधय आनशयातन जाराऱया खकीचया मागाणच महतव कमी होऊन सम ी वयापाराला महतव आल. तयामधय निलमन , मकन आनर मलहा अशा तीन परिशाचा उलख आह. निलमन महरज बहरीन, मकन महरज ओमान-इरार-बलनचसतानचा नकनारा आनर मलहा महरज हडपपा ससकतीचा परिश. मलहामधय पराचीन काळी ताब मोठया परमारात उपल र होत. मलहा नाव ता याचया लाल रगावरन नमळाल असाव. मलहामरन ताब, हशसतिताचया वसत, इ नील/लाजविथी, गोमिाच ( ) मरी, कापड, इमारती लाकफड इतयािी वसत तसच माकड, मोर ह परारी मसोपोटनमयात ननयाणत कल जात होत. इनजपतमरील राजघराणयातील वयकतीना मतयनतर नन ा कापडात गडाळल जाई ( ). तयासाठी लागरारी नीळ हडपपा ससकतीच वयापारीच ननयाणत करत होत. ननयाणत कललया वसतचया मोबिलयात हडपपा ससकतीचया लोकाना लोकर, सोन आनर चािी या गोषी नमळत असावयात.

हडपपाकालीन नगरामधय कारखानयासाठी नगराचा एक सवतत नवभाग राखन ठवलला अस. तसच कवळ

दोनगक सवरपाचया वसाहतीही होतया. नसरमरील चन िडो ह अशा वसाहतीच एक ठळक उिाहरर आह. गजरातमरील ठारी नवशरत: वयापाराचया सोईसाठी वसवली गली होती, अस सपष निसत. कच-

अणधक मयणहतीसयठी : मसोपोटनमयातील नगराचया सततचा आनर शासनवयवसचा क वतथी नबि तील अतयत भवय असराऱया मनिराचया वयवसापनामधय एकवटलला होता. या मनिराना नझगरात अस महटल जात. मनिराचा परमख

हाच नगराचा शासक अस. नगरातील समाजजीवन, सासकनतक घडामोडी, सतता आनर अनरकाराची उतरड इतयािी गोषी मनिराचया अनरषठातया िवतसाठी करायच नवरी आनर समारभ याचया अनरगानच आकाराला यत. या पावणभमीवर नागरी हडपपा ससकतीमरील रमणगर-राजा ही सकलपना माडली गली.

मसोपोटनमयामधय शतीच उतपािन नवपल परमारात होत असल तरी मौलयवान रात आनर रतन, इमारतीचया बारकामासाठी आवयक असरार लाकफड याच ोत नत नवहत. या गोषी आयात कलया जात. आयात कलया जाराऱया वसतचया यादा आनर तया जन आरवलया तया परिशाच उलख मसोपोटनमयातील इशषकालखामधय नमळतात. ननयाणत कलया जाराऱया वसतमधय कापड, मातीची भाडी, चामडाचया वसत इतयािीचा समावश होता.

18

समदीची उतरर यासार या गोषीचया एकनतत परररामामधय आह.

उततर हडपपा ससकतीचया काळात मसोपोटनमयाशी असलला हडपपा ससकतीचया लोकाचा वयापार उतररीला लागला होता. कारर मसोपोटनमयाची आनणक सप ता कमी होऊ लागली होती. सततचया अतगणत लढाया ह एक कारर तयामाग होतच. तयाखरीज नपकाऊ जनमनीच रपातर खारवट जनमनीमधय होत जार ह शतीवर अवलबन असललया मसोपोटनमयातील ससकतीचया नाशाच परमख कारर होत. हडपपा ससकतीमरन ननयाणत होराऱया मालाची बाजारपठ कषीर होत गली.

२. पयाणवरराचा ऱहास ह जस मसोपोटनमयातील ससकतीचया ऱहासाचया परमख काररापकी होत, तयापरमार हवामानात घडन आलल बिल आनर पयाणवरराचा ऱहास ही हडपपा ससकतीचया ऱहासाचया परमख काररापकी होती. इसवी सनापवथी २००० चया समारास हवामान शषक होऊन वारवार िषकाळ पड लागल, नपकाऊ जनमनीची परत खालावत गली. सरसवती निी महरजच घगगर आनर हाकरा या नावान ओळखलया जाराऱया निीचया खोऱयात हडपपा ससकतीची अनक सळ नमळालली आहत, याचा उलख आपर कला आह. याच काळात हडपपा ससकतीची नगर आनर तयाचया आनणक-सामानजक जीवनाचा डोलारा साभाळराऱया गाव-वसाहतीमरील परसपरसबराचा समतोल ढासळला. सरसवतीचया खोऱयात घडन आलला परचड मोठा भकप, ह तयामागील परमख कारर होत. तया भकपामळ सरसवतीच पात उचावल जाऊन नतला नमळराऱया सतलज आनर यमना या नतचया परमख उपनदाचया पातानी निशा बिलली. सरसवतीच पात कोरड पडल. तयामळ हडपपा ससकतीचया लोकाना सलातर कराव लागल. हडपपाचया नगराना उतरती कळा लागली.

तयाचया अवशरावर वसललया वसाहती नागरी हडपपा ससकतीइतकया परगत आनर समद नवहतया. नशवाय तयाची मातीची भाडी, घर, मत वयकतीचया अतयनवरीचया सिभाणतील चालीरीती यासार या गोषीमधय फरक होता. नसनगणक आपततीमळ उततर हडपपा ससकतीचया लोकानाही सलातर कराव लागल. नागरी हडपपा ससकतीच आनर उततर हडपपा ससकतीच लोक

वयापारी वसतच उतपािन, तयाची आयात-ननयाणत आनर तयासाठी ननमाणर झालली नगर आनर गाव-वसाहतीमरील परसपरसबराच जाळ, या सवण गोषीचया वयवसापनासाठी एक ससघनटत परशासनयतरा परसानपत झालली असरार, ह सपष आह. नगररचना, नवटा, वजन-माप, म ा, नवनवर वसतच आकार आनर सशोभीकरर या सवणच बाबतीमरल परमारीकरर ह तया परशासनयतरच साकषी आह. या परशासनयतरची सत रमणपरमखाचया हातात होती, अस मानल जात. मात हडपपा ससकतीचा परिश हा एकसर राषटाचया सवरपाचा होता की सघराजयाचया सवरपाचा होता, ह ननशचतपर सागर शकय झालल नाही. मोहजोिडो, हडपपा, रोलावीरा, राखीगढी ही नगर ब रा परािनशक राजरानीचया सवरपाची असावीत. मोहजोिडो, कालीबगन, लोल, राखीगढी ही क रानमणक दषीनही महतवाची होती.

२.४ नगरयाचय ऱहयस

१. हडपपा ससकतीचा जवहा नकताच शोर लागला तवहा हडपपा ससकतीची नगर बाहरन आललया लढाऊ जमातीनी नष कली, अस अनमान बारल गल. इ या

गविातील िवाच वरणन परिर महरज पराचा नाश कररारा अस कल आह. पर महरज तटबिीन यकत असलल नगर. हडपपा ससकतीची नगर तटबिीन यकत होती. महरज पर या सजचया वया यत बसरारी होती. इ ान हडपपा ससकतीचया पराचा नाश कला, महरजच इ ाचया नततवाखाली वनिक आयायनी हडपपा ससकतीचया नगराचा नाश कला, असा अनवयाण सर मॉनटणमर शवहलर यानी लावला. तया वळस शवहलर याचया या अनमानाला नवदत वतणळात मानयताही नमळाली, परत हडपपा ससकतीचया सिभाणतील अनरक ठोस परावा आता उपल र झाला आह. तो परावा शवहलरचया अनमानाला पषी िरारा नाही. इसवी सनापवथी २०००-१९०० चया समाराला नागरी हडपपा ससकतीची घसरर सर झाली. हडपपा ससकतीची नगर उतररीला लागली, तील लोकाना सलातर करर भाग पडल. यन उततर हडपपा ससकतीचा कालखड सर होतो.

नागरी हडपपा ससकतीचया ऱहासाची कारर म यत वयापाराची घसरर, हवामानातील बिल, आनणक

19

ज नवयान वसल त ोटया गाव-वसाहतीचया सवरपाचया नवीन ससकती उियाला आलया. या नवीन ससकतीचा परसार राजसान, गजरात, माळवा आनर

महाराषट या परिशामधय झाला. या ससकतीना तामपारारयगीन ससकती महटल जात. पढील पाठात आपर तयाचा पररचय करन घरार आहोत.

पर.१ णदललयय यययाययाकी योगय यययाय णनवडन णवधयन िया करय.

१. शतीला सरवात झाली तवहा भाडी घडवर, शती करर ही काम शसतयाची होती.

(अ) ता याची (ब) कासयाची (क) मातीची (ड) िगडाची २. लोल ह नगर तील पराचीन परनसद

आह. (अ) शतीसाठी (ब) गोिीसाठी (क) कापडासाठी (ड) हतयारासाठी ३. हडपपा ससकतीचा या ससकतीशी

जवळचा सबर आह. (अ) चीन (ब) ीक (क) मसोपोटनमया (ड) इनजपत ४. इनजपतमरील राजघराणयातील वयकतीना मतयनतर

कापडात गडाळल जाई. (अ) पाढऱया (ब) का ा (क) ताबडा (ड) नन ा

पर.२ (अ) योगय कयरि णनवडन णवधयन िया करय. मसोपोटनमयातील ससकतीचा ऱहास होणयाच परमख

कारर - (अ) परकीय आकरमर (ब) पयाणवरराचा ऱहास (क) वयापारातील नकसान (ड) सलातर

(ब) चकीची िोडी दरसत करन णलहय. १. निलमन - बहरीन २. मकन - ओमान-इरार-बलनचसतानचा नकनारा ३. शोतणगाय - मसोपोटनमया ४. मलहा - हडपपा ससकतीचा परिश

पर.३ ढील णवधयन सकयरि सषट करय. १. उतखननामधय सापडलल अवशर हडपपा,

मोहजोिडो, कालीबगन, लोल, रोलावीरा, राखीगडी ससकतीचया गतवभवाची साकष ितात.

२. लाजविथी िगडाना हडपपा ससकतीचया वयापारामधय अतयत महतव होत.

३. हडपपा ससकतीचा ऱहास झाला.

पर.४ तमच मत नोदवय. १. हडपपा ससकतीतील नगर व गाव-वसाहती

याचयात परसपरसबर होता. २. हडपपा ससकतीतील नगरात ससघनटत परशासनयतरा

असावी.

पर.५ हडपपा ससकतीमरील नगराची वनशषटय निललया मि दाचया आरार नलहा.

(अ) नगररचना (ब) समाजवयवसा (क) शासनवयवसा (ड) आनणक वयवसाउकरम आतरजाल (इटरनट)चया मितीन हडपपाकालीन

नगररचना व चिीगड शहराची नगररचना याचा तलनातमक अभयास करन सनचत मानहती गोळा करा.

सवयधययय

टीप : पररभारा-१. हडपपा पवण ससकती - हडपपा ससकती उियाला यणयाअगोिरचया ससकती२. पवण हडपपा ससकती - हडपपा ससकतीचया सरवातीचा टपपा३. परगलभ नागरी हडपपा ससकती - हडपपा नागरी (परगलभ) ससकतीचा सपरण नवकनसत टपपा४. उततर हडपपा ससकती - परगलभ हडपपा ससकतीचया उतररीनतरचा काळ५. हडपपोततर ससकती - हडपपा ससकतीचया नवनाशानतरचया गाव-वसाहतीचा काळ

20

(भारत

ीय प

राततव

खात

)

21

३. भयरतयतील तयमरयषयियगीन गयव-वसयहती

३.१ भयरतयतील तयमरयषयियग३.२ तयमरयषयियगीन महयरयषटटर३.३ भयरतयतील महययषयियग

निसतो. मोराचया पोटात मताच शरीर िाखवलल आह. ोडकयात उततर हडपपा ससकतीची वनशषटय काहीशी वगळी होती.

उततर हडपपा ससकतीच लोक वनिक आयण असावत, अस काही पराततवजाच मत आह. मात उततर हडपपा ससकतीच लोक नागरी हडपपा लोकाचया पढील नपढा होतया की त आयण होत, ह ठरवणयासाठी अनरक सशोरनाची आवयकता आह.

रयिसथियन(१) ‘आहयड’ णकवय ‘बनयस’ सासककती : भारतातील

तामपारारयगीन ससकती हडपपा ससकतीनतरचया

३.१ भयरतयतील तयमरयषयियग

नागरी हडपपा ससकतीचया ऱहासामळ उततर हडपपाकालीन लोकानाही सलातर कराव लागल. नागरी हडपपा आनर उततर हडपपा ससकतीच लोक ज ज पोचल त तील साननक ससकतीमधय नमसळन गल आनर तया तया नठकारी नवीन ाम-वसाहतीचया सवरपाचया नवीन ससकती उियाला आलया.

उततर हडपपा काळात हडपपा नगराचया अवशरावर वसललया वसाहतीची घरबाररी, ाम-वसाहतीची रचना यामधय नागरी हडपपा ससकतीचया काळातील नशसत आढळत नाही. तयाचया हडपपा यील एच या िफनसळातील नमळाललया अशसकभावरील नकषीच नमनही वग ा परकारच आहत. तयामधय च , सयण, मास, हरीर आनर मोर या परतीकाचा वापर कलला

तील साननक लोकानाही तयानी त नशकवल असरार. तयादार परािनशकतनसार वनशषटयाच वनवधय िशणवराऱया ाम-वसाहतीचया सवरपातील नवीन ससकती उियाला आलया. या ससकतीना तामपारारयगीन ससकती महरतात. तामपारारयगीन

ससकती महरज ताब आनर िगड या िोह ची हतयार वापरराऱया लोकाची ससकती. या ससकतीमधय ता याचा वापर होत असला तरी तो मयाणनित सवरपाचा होता.

भारतात राजसान, गगच खोर, गजरात, नबहार, बगाल, ओनडशा, मधयपरिश आनर महाराषट य तामपारारयगीन ससकती सापडलया आहत.

नहय एकदय थिोडकययत : नागरी हडपपा ससकतीचया आरी नवामयगीन ाम-वसाहती अशसततवात होतया. तयाना ता याचया वसत बनवणयाच जान होत. तील लोकाना मातीची भाडी घडवणयाची कला परापत झाली होती. तयायोग ततजानाचा नवकास आनर वयापारात वाढ होऊन तया समद होत गलया आनर हडपपा नगराची उभाररी झाली.

चाकावर भाडी घडवर, गह आनर बालथी याची शती, ता याचया वसत बनवर यासार या गोषीच जान नागरी हडपपा आनर उततर हडपपा ससकतीचया लोकाजवळ होतच. त ज ज गल

हडपयचयय ‘एच’ दफनसथिळ यथिील कभयवरील नषिी

22

बालालभोवती तटबिीही होती. ह तील लोकाचया हडपपा ससकतीशी असललया सबराच सबळ पराव मानल जातात.

राजसानमरील खती यील ता याचया खारीमरन या ससकतीच लोक ताब नमळवत होत. ताब नवतळवन शद करणयाच जानही तयाचयाकड होत. हडपपा ससकतीच लोक आहाड ससकतीचया लोकाकडनच ताब आनर ता याचया वसत आयात करत असावत, अस निसत.

(२) गिवर-िोधरय सासककती : गरवर-जोरपरा नावान ओळखलया जाराऱया ससकतीची अनक सळ राजसानमरील खती यील ता याचया खारीचया पररसरात सापडली आहत. तील गाव-वसाहती हडपपापवण काळापासन अशसततवात होतया. गरवर यील उतखननामधय ता याच बार आनर भाल याची अ , मासमारीच गळ, बागडा, नननया यासार या वसत आनर मातीची भाडी नमळाली. हडपपा ससकतीचया लोकाना गरवर-जोरपरा ससकतीच लोक ता याचया वसत परवत असत.

गागच खोरगर रागयची भयाडी आणि तयमरणनधी (Copper

Hoards) : गर रगाचया भाडाची खापर निीचया पातात सापडतात. सहसा पाणयाचया परवाहामळ ती नझजलली आनर नठसळ झाललया अवसत सापडतात. या ससकतीची सळ पजाब, हरयारा, राजसान आनर उततर परिशचा पशचमकडील भाग एवढा नवसतीरण

परिशात सापडली आहत.या ससकतीचया

लोकाचया घराचया जनमनी वयवशसत चोपन तयार कललया असत. तया घराचया आत चली, मातीचया पककया भाजललया परररपी बा लया, बल यासार या वसत नमळालया. गाई-गराची हाड तसच तािळ

आनर सात याच अवशर

काळातील आहत. मात राजसानचया मवाड परिशातील आहाड नकवा बनास या नावान ओळखली जारारी ससकती हडपपा ससकतीची समकालीन होती. उिपरजवळच बालाल आनर नगलड ही आहाड ससकतीची महतवाची सळ आहत. बालाल यील परावयानसार ती इसवी सनापवथी समार ४००० वरद इतकी पराचीन होती.

उिपरजवळचया आहाड य नतचा शोर परम लागला महरन नतला आहाड ससकती अस नाव िणयात आल. ह गाव आहाड या बनास निीचया उपनिीवर वसलल आह. नतला बनास ससकती असही महरतात.

परावसत आनर परावासत याचया आरार अस निसत, की बालाल य मोठया परमारावर मातीचया भाडाच उतपािन होत होत. बालाल य तयार झाललया भाडाचा परवठा आहाड ससकतीचया इतर

ामवसाहतीना कला जात होता अस निसत. मातीचया भाडाचया बरोबरीन मातीच बल, शखाचया वसत, िगडी पाती, नननया, बाराची अ , ता याची हतयार यासार या वसत नवपल परमारात नमळालया. बालालमरील घर पककया नवटाची आनर िोन आडवया, िोन उभया नवटाची रचना करन (इशगलश बाड पदत) बारली होती.

सहि ियतय ियतय ः एखादा पराततवीय ससकतीच नाव, ती नज परम सापडली त सळ नकवा परिश याचया नावावरन निलल असत. परतयक ससकतीची सवत ची वनशषटयपरण भाडी असतात. ती भाडी ह सबनरत ससकती ओळखणयाच परमख लकषर असत.

आहाड ससकतीचया मातीचया भाडामधय काळी-आनर-ताबडी भाडी महतवाची आहत.

ती चाकावर घडवलली असतात. तयाचा आतील आनर त डाजवळचा भाग काळा आनर उरलला भाग ताबडा असतो. भाड भ ीत ठवताना भाड उपड ठवलल असल तर तयाचा आतला भाग काळा होतो आनर बाहरचा भाग ताबडा होतो. नकवा भाडाचा जो भाग भयान नकवा गवतान भाजलला असतो तो काळा होतो आनर जो भाग उघडा असल तो ताबडा होतो. तयमरणनधीतील कयटरी गळ,

कऱहयडीची यती, कड इतययदी

23

सळामरील भाडाच काही घाट हडपपा ससकतीचा परभाव िशणवरार आहत. तयामधय वाडग, कड याचा समावश आह.

मधयपरदश(१) कययथिय सासककती : काया मधयपरिशमरील

उजजनपासन पवदकड २५ नकमी अतरावर ोटी काली नसर या निीचया तीरावर आह. ही निी चबळ निीची उपनिी आह.

काया ससकती नागरी हडपपा ससकतीशी समकालीन होती. काया ससकतीचया लोकाच जीवन शती आनर पशपालनावर अवलबन होत. त पराम यान हातान घडवलली मातीची भाडी, गारगोटीचया िगडापासन बनवलली स मासत वापरत होत. तयाखरीज काया यील घरामधय ता याचया कऱहाडी आनर बागडा, मौलयवान खडाच मरी असलल हार, सगनजरा ( ) या िगडाचया भकटीपासन बनवलल चकतीचया आकाराच ोट मरी यासार या वसत नमळालया. काया ससकती आनर हडपपा ससकती याचयातील परसपरसबर हडपपा नगराचया उियाचयाही आरीचया काळापासन असावा, अस निसत.

काया ससकतीनतर राजसानातील आहाड ससकतीच लोक मधयपरिशात आल. काही काळ या िोनही ससकती मधयपरिशात एकनतत नािलया असणयाचीही शकयता आह. तयानतरचया काळात माळवा ससकतीच अवशर नमळतात.

(२) मयळवय सासककती : माळवा ससकतीचा उगम आनर नवसतार परम माळवयात झाला, ह नतचया नावावरनच सपष होत. ही ससकती मधयपरिशात इसवी

सनापवथी १८००-१२०० या कालखडात अशसततवात होती. नमणिा निीवरील महवरचया पलीकडील तीरावर नावडाटोली नावाच माळवा ससकतीच महतवाच सळ आह. तयाखरीज मधयपरिशातील सागर नजलहयातील एरर, उजजन नजलहयातील नागिा ही सदा महतवाची सळ आहत.

नमळाल. तयाचया आरार या ससकतीच लोक शसर गाव-वसाहतीमरन राहत होत आनर त शती करत होत, ह सपष होत.

गर रगाची भाडी वापरराऱया लोकाचया या ससकतीचा राजसानमरील काळ इसवी सनापवथी समार ३००० वरद इतका पराचीन आह. ही ससकती गगा-यमनाचया िआबात इसवी सनापवथी २००० चया समारास नाित होती.

भारतातील तामननरी पराम यान उततर परिश, नबहार, बगाल, ओनडशा आनर मधयपरिश य नमळाल आहत. तामननरीमरील वसतच सवरप पाहता तया घडवरार कारागीर ता याचया वसत घडवणयात ननषरात होत, ह सपष आह. गर रगाचया भाडाची ससकती आनर तामननरी ह काही नठकारी जवळचया पररसरात आहत. तयामळ तामननरीतील वसत घडवरार कारागीर गर रगाचया भाडाचया ससकतीच होत, अस मानल जात.

ही ससकती महरज हडपपा ससकतीचया उतररीचया काळात सलातर कललया हडपपा लोकाची आह, अस काही पराततवजाच मत होत. काही अभयासकानी गगा-यमनाचया िआबात सापडललया तामननरीचा सबर वनिक आयायशी जोडला. परत या ससकतीच मलभत लकषर असलली गर रगाची भाडी आनर तामननरी याचयामधय असललया साश धयामळ ती एक सवतत ससकती असावी, असाही एक मतपरवाह आह.

णबहयर, बाागयल, ओणडशयनबहार, बगाल, ओनडशा आनर मधयपरिशात

तामननरी नमळाल असल तरी गर रगाची भाडी या परिशामधय नमळत नाहीत.

या राजयामधय तामपारारयगीन ससकतीची सळ उजडात आली आहत. नबहारमरील नचराड, सोनपर यासार या सळाचया उतखननात काळी-आनर-ताबडी मातीची भाडी नमळाली. तया भाडाच घाट हडपपा ससकतीचया भाडाचया घाटासारख आहत. तयावरन हडपपा ससकतीच लोक नबहारपययत पोचल होत आनर तयाचा परभाव साननक ससकतीवर झाला होता, अस निसत. बगाल आनर ओनडशातही काही तामपारारयगीन नयवडयटोली यथिील मयळवय

सासककतीचय चषक

24

नागिा आनर एरर यील माळवा ससकतीचया गाव-वसाहती तटबिीयकत होतया.

गिरयतगजरातमरील तामपारारयगीन ाम-वसाहतीचा

काळ हडपपा ससकतीचा पवण हडपपा (इ.स.प. ३९५०-२६००), नागरी हडपपा (इ.स.प. २६००-१९००) आनर हडपपा ससकती लयाला गलयानतरचा हडपपोततर (इ.स.प.१९००-९००) या तीनही टपपयाशी नमळताजळता आह.

गजरातमधय गारगोटीचया वगाणतील मौलयवान खडाच ोत नवपल परमारात आहत. तयाचा उपयोग करन रगीबरगी मरी बनवर हा हडपपा ससकतीमरील एक मोठा उदोग होता. ह खड उपल र करन िणयात गजरातमरील नवामयगीन ाम-वसाहतीचा मोठा वाटा असावा. तया पराम यान पशपालकाचया ाम-वसाहती होतया. काही नठकारी ह लोक ननमभटक जीवनही जगत असावत.

गजरातमरील तामपारारयगीन वसाहतीचया मातीचया भाडामधय कच-सौराषट, उततर गजरात, अस परािनशक वनवधय आढळत. इसवी सनापवथी १९०० चया समारास कच-सौराषटमरील या ाम-वसाहती उजाड झालया.

हडपपोततर काळामधय िनकषर सौराषटात परभास ससकती आनर ईशानय सौराषटात रगपर ससकती होतया. या तामपारारयगीन ससकतीमरील मातीचया भाडाच आनर उततर हडपपा ससकतीचया भाडाच रग, घाट आनर नकषी याबाबत सामय होत. तया इसवी सनापवथी १८००-१२०० या काळात अशसततवात होतया.

३.२ तयमरयषयियगीन महयरयषटटर

महाराषटामधय उततर हडपपा ससकतीच लोक पोचल होत, याचा परावा िायमाबाि य नमळाला आह. त नत पोचणयाआरीचया काळात नत जी तामपारारयगीन ससकती होती, नतला सावळिा ससकती या नावान ओळखल जात. तयानतर त अनकरम माळवा ससकती आनर जोवद ससकती याच अवशर नमळाल आहत.

(१) सयवळदय सासककती : सावळिा ह रळ नजलहयात आह. त तापी निीवर आह. सावळिा ससकतीचा काळ इसवी सनापवथी समार २०००-१८०० असा होता. या ससकतीचा उगम उततर महाराषटातील मधयामयगीन लोकाचा सौराषटातील हडपपा ससकतीचया लोकाशी आललया सपकाणतन झाला असावा.

िायमाबाि यील या ससकतीच लोक चाकावर घडवलली मातीची भाडी वापरत होत. तयावरील नकषीमधय तीरा , माशाच गळ आनर नवनवर परारी याचया आकतीचा समावश होता. तयाखरीज ता याचया वसत, गारगोटी वगाणतलया खडाच मरी, हाडापासन बनवलली तीरा , िगडी पाट-वरवट इतयािी वसत तयाचया वापरात होतया. तयाचया गाव-वसाहतीभोवती तटबिी बारलली होती. तयाची घर मातीची असन घरातील जनमनी गाळ आनर माती एकत चोपन बनवललया होतया.

सावळिा ससकतीचया लोकाचा आनर सौराषटातील हडपपा ससकतीचया लोकाचा सपकक होता. रळ नजलहयातील कावठ या सळाचया उतखननात सापडललया शखाचया वसत सौराषटातील हडपपा ससकतीचया लोकाशी असललया नवननमयाचा परावा आह.

(२) मयळवय आणि िोवष साासककती : महयरयषटटरयच आद शतकरी

इसवी सनापवथी १६०० चया समारास माळवा ससकतीच लोक महाराषटात पोचल. शतकऱयाचया कायमसवरपी गाव-वसाहती महाराषटात परम माळवा ससकतीचया लोकानी वसवलया. त महाराषटाच आद शतकरी. महाराषटात आलयावर तयाचा सपकक कनाणटकातील नवामयगीन ससकतीचया लोकाशी आला. तयादार माळवा ससकतीच लोक घडवत असललया मातीचया

भाडाच ततजान, घाट आनर नकषीच नमन यामधय काही बिल घडन आल आनर जोवद ससकती या नावान ओळखली जारारी नवीन ससकती उियाला आली. अहमिनगर नजलहयातील

(दययमयबयदवरील णचतणफतीसयठी https://www.youtube.com/watch?v= EzHb1n954fo) दययमयबयद यथिील मयतीचय कभ

25

माळवा ससकतीची मातीची भाडी नपवळसर रगाची असत. तयावर तपनकरी रगात नकषी काढलली असत. तयाचा पोत खरबरीत असतो. जोवद ससकतीची भाडी ही खरखरीत भाजलली असलयामळ तयाचा नाि हा रातचया भाडापरमार असतो. तयाचा रग लाल असतो आनर तयावर का ा रगान नकषी काढलली असत. तयामधय तोटीची भाडी, मधयभागी कगार असलल वाडग आनर कड, चब, घड अशा घाटाचया भाडाचा समावश

असतो. उततर जोवद काळात भाडाच घाट तच रानहल तरी तयावर फारशी नकषी काढनास झाल. इनामगाव य माळवा

आनर पवण जोवद काळातील कभकाराचया भ ा नमळालया. तया गोल आकाराचया होतया. पवण जोवद काळातील भ ी मोठी आनर अनरक कषमतची होती. उततर जोवद काळात मात मातीची भाडी भाजणयासाठी जनमनीवरच आवा रचला जात होता. इनामगाव ह इतर गावाना मातीचया भाडाचा परवठा कररार क होत.

घर चौकोनी, परशसत, एकापकषा अनरक खोलयाच आह की गोल ख ा करन तयावर उभारलली झोपडी आह, यावरन तया घरातलया लोकाची आनणक पररशसती लकषात यत. पवण जोवद काळात गोल झोपडाची स या नगणय असली तरी उततर जोवद काळात गोल झोपडाची स या वाढलली निसत. पर या झोपडा गताणवासाहन वग ा होतया. काठयाचा वरचया टोकाला बारलला जडगा तळाकड पसरवन तबपरमार श ाकती झोपडा उभया कलया जात. अशा झोपडा सहसा नफरसत लोक उभया करतात. उततर जोवद काळात हवा शषक होऊ लागली होती. तयामळ जोवद ससकतीचया लोकाना नफरसत जीवन सवीकारर भाग पडल, ह या झोपडामळ लकषात यत.

पवण जोवद काळात इनामगावमधय निीला एक कालवा काढन निीच पारी साठवणयाची सोय कली होती. ती नसचनासाठी होती, ह सपष आह. नसचनाचया

जोवद य ही ससकती परम उजडात आली.महाराषटात तामपारारयगीन ससकतीचा नवसतार

तापी, गोिावरी आनर भीमा या नदाचया खोऱयात झाला होता. िायमाबाि, परकाश (नजलहा निरबार) आनर इनामगाव ही गाव या ससकतीची नवसतारान मोठी आनर तया तया निीचया खोऱयातील परमख क होती. या मोठया क ाशी जोडली गलली ोटी-मोठी खडी आनर शतवाडा होतया. उिाहरराण, नवास, नानशक ही मोठी खडी तसच पर नजलहयातील चाडोली आनर सोनगाव, नानशक नजलहयातील नपपळिर ही ोटी खडी आनर इनामगावजवळची वाळकी ही वाडी. नपपळिर बागलार घाटात, तापीच खोर आनर गोिावरीच खोर या िोह पासन मोकयाचया नठकारी आह. तयामळ नवसतारान ोट असल तरी वयापाराचया दषीन त महतवाच होत. घोड आनर मळा निीचया सगमावर वसलली वाळकी ही एक शतवाडी होती.

इनामगाव (तालका नशरर, नजलहा पर) यील नवसतत उतखननामळ माळवा आनर जोवद ससकतीमरील लोकाचया जीवनाबदल सनवसतर मानहती उपल र आह. इनामगाव यील कालकरम

१. माळवा ससकती इ.स.प. १६००-१४००२. पवण जोवद ससकती इ.स.प. १४००-१०००३. उततर जोवद ससकती इ.स.प १०००-७००

माळवा ससकतीनतरचया टपपयातील जोवद ससकतीचा समद काळ महरज पवण जोवद आनर उतररीचा काळ महरज उततर जोवद अस िोन टपप होत. इनामगावचया उतखननात या िोन टपपयातील लोकजीवन सनवसतर उलगडल गल.

इनामगाव यील माळवा ससकतीचया काळातील लोकाची घर आयताकती आनर ऐसपस होती. घराचया नभती कडाचया असत. घरामधय आडनभत घालन घराच िोन भाग कलल असत. उभी कोठी ठवणयासाठी एक गोल ओटा, चार पायाच राजर ठवणयासाठी टकफच चार चपट िगड व चनयान नलपलल बळि यासार या गोषीवरन घरामधय िीघणकालीन साठवरक करणयासाठी कलली तरति लकषात यत. नचत तयावर जनमनीत गोल ख ा करन झोपडा (गताणवास) उभारलया जात.

िोवष सासककतीची मयतीची भयाडी

26

पाणयाच वाटप गावचया परमखाकड अस. तामपारारयगीन इनामगावचया मधयवतथी जागत ामपरमखाच पाच खोलयाच परशसत घर होत. तया घरात आनर घराचया बाहर रानयाचया साठवरीची बरीच बळि होती. यील शतकरी गह, बालथी, जवारी, मसर, कळी यासारखी नपक घत असत. तयाखरीज तयाचया आहारात पराणयाच मास, मास याचाही समावश होता. इतर तामपारारयगीन सळापरमार इनामगाव य गारगोटी वगाणतलया रगीबरगी खडाच मरी, स मासत आनर ता याचया वसत नमळालया आहत.

इनामगावचया परमखाच पि वशपरपरागत होत, ह िशणवरारी िफनही या घराचया लगत नमळाली. ही िफन इतर सवणसारारर िफनापकषा परणत वग ा पदतीची होती. इनामगावामधय साराररपर जनमनीत ख ा खरन तयामधय मत वयकतीला उताणया अवसत परल जाई. िफनाचया िसऱया पदतीत मात मत वयकतीला एका चार पायाचया, फगीर पोटाचया राजरात बसललया अवसत परल होत. तयाचयापकषा ोड आरीचया काळातल एक िफन तशाच परकारचया राजरात होत. परत तयात सागाडा नवहता. त परतीकातमक िफन होत. ह लोक मत बालकाना परणयासाठी कभाचा वापर करत असत. अशा िफनामधय मत बालकाला कभाचया आत झोपवन तयाचया त डाशी िसऱया कभाच त ड जोडन, त िोन कभ परत असत.

३.३ भयरतयतील महययषयियग

परनतकफल हवामानामळ उततर जोवद काळात इसवी सनापवथी ७०० चया समारास इनामगाव परणपर उजाड झाल. तयानतर ऐनतहानसक काळापययत नत वसती झाली नाही. महाराषटात ब तक नठकारी हीच पररशसती होती. मात तया काळात भटक जीवन जगराऱया लोकानी मोठालया नशळाचा उपयोग करन उभारलली नशलावतणळ सापडतात. तया नशलावतणळाचया आत िफन असतात. या नशळा आकारान खप मोठया असलयामळ तयाना महापारारीय वतणळ महरतात. तयामळ ही नशलावतणळ जया काळातील आहत तयाला महापारारयग अस महरतात. तयाचा उपयोग वगवग ा काररासाठी कला जात असला, तरी ती पराम यान मताचया अशस परणयासाठी, तयाचया समारकासाठी उभारली जात.

करन हय.खालील मानहतीचया मितीन ओघ तकता तयार

करा.

महयरयषटटरयतील तयमरयषयियगीन सासककती

णवसतयर वयरयतील भयाडी

घरयाची रचनय वयवसयय

दफन णवधी आहयर

अशा परकारची नशलावतणळ जगभर आढळतात. नशलावतणळाची परपरा परागनतहानसक काळापासन अशसततवात आह. काही लोकामधय ती आजही परचनलत असलली निसत. उिाहरराण, ओनडशातील बोडो, िनकषर भारतातील तोडा, करब, ईशानय भारतातील नागा आनर खासी इतयािी जमाती. भारतातील अनरकाश पराचीन नशलावतणळ साराररपर इसवी सनापवथी १५०० त ५०० या काळातील आहत. परत उततर भारतातील काही नठकारची नशलावतणळ नवामयगाइतकी पराचीन आहत. महाराषटात नशलावतणळ उभाररार लोक पराम यान िनकषर भारतातन आल असावत. ही नशलावतणळ लोहयगातील आहत. महाराषटातील नशलावतणळ सवणसाराररपर इसवी सनापवथी १०००-४०० या काळातील आहत.

णशलयवतयाळ

27

करणयाची भ ी सापडली. महापारारयगातील लोक वाहन महरन आनर सामान लािणयासाठी घोडाचा वापर करत. नशलावतणळामरील िफनात घोडाची हाड आनर घोडाच ता याच अलकार परलल आढळतात. तयाचया वापरात काळी-आनर-ताबडी मातीची भाडी असत.

महापारारीय ससकतीचया लोकाचा भारतातील लोहयगाचया परारभात महतवाचा वाटा होता, ह ननशचतपर सागता यत.

महाराषटात नविभाणमधय पराम यान नागपर, च पर, भडारा या नजलहयाामधय फार मोठया स यन नशलावतणळ आढळतात. टाकळघाट, माहरझरी, खापा, नायकड अशा अनक नठकारी नशलावतणळाच उतखनन कल गल. नवशर महरज अनक नशलावतणळ पराचीन वयापारी मागायवर होती. महापारारयगीन कारानगराचया शसर गाव-वसाहतीच अवशर नचतच सापडल आहत. नशलावतणळ उभाररार महापारारयगीन लोक नफरसत कारागीर होत. त लोखडाचया वसत बनवत असत. नागपरजवळ नायकड या नठकारी महापारारयगीन काळातील लोखड शद

पर.१ (अ) योगय यययाय णनवडन णवधयन िया करय. १. अशसकभावरील या पराणयाचया पोटात

मताच शरीर िाखवलल आह. (अ) हरीर (ब) मोर (क) मासा (ड) बल २. बालाल य मोठया परमारावर

भाडाच उतपािन होत होत. (अ) िगडाचया (ब) ता याचया (क) मातीचया (ड) काचचया ३. शतकऱयाचया कायमसवरपी गाव-वसाहती

महाराषटात परम या ससकतीचया लोकानी वसवलया.

(अ) सावळिा (ब) माळवा (क) हडपपा (ड) काया

(ब) चकीची िोडी दरसत करन णलहय. १. सावळिा ससकती - िायमाबाि २. माळवा ससकती - नावडाटोली ३. आहाड ससकती - सोनपर ४. जोवद ससकती - इनामगाव

पर.२ ढील णवधयन सकयरि सषट करय. १. हडपपा ससकतीचया लोकानी सलातर कल. २. माळवा ससकतीचया लोकाना महाराषटाच आद

शतकरी महटल जात.

पर.३ तमच मत नोदवय. हडपपा ससकतीच लोक नबहारपययत पोचल होत.

पर.४ टीय णलहय. १. बनास ससकती २. माळवा ससकती ३. काया ससकती

पर.५ गिरयतमधील तयमरयषयियगीन सासककतीची मयणहती णदललयय मद दयाचयय आधयर णलहय.

मद - (१) कालखड (२) वयवसाय (३) नवसतार (४) इतर ससकतीशी आललया सबराचा परावा

उकरम आतरजाल, सिभण पसतक, कषत भटी, वततपतातील लख

इतयािीचया मितीन उतखननीय वसत/वासत याची नचत नमळवा व तयाच नशकषकाचया मितीन परिशणन भरवा.

सवयधययय

28

४. वणदक कयळ

४.१ वणदक सासककती : वणदक वयङ मय, भयषयशयसत आणि रयततव

अनक वरायचया शासतीय सशोरनानतर हडपपा ससकतीचया नाशाला कोरी बाहरन आलल लोक काररीभत नसन नसनगणक आपतती आनर पयाणवरराचा ऱहास यासार या गोषी अनरक जबाबिार आहत, ह सपष झाल आह. ह आयण कोर होत, त भारताबाहरन आल की त परमपासन भारतातच होत, तयाचया ससकतीच पराततवीय अवशर कोरतया परिशात सापडतात आनर त कस ओळखायच, अशा अनक परनाची ननशचत उततर अजनही नमळालली नाहीत. तयाचया ससकतीची मानहती तयानी रचललया वनिक वा यातन नमळत. ह वा य मलत वनिक जनसमहाचया िवतानवरयक शदा आनर तया िवताची तयानी कलली सतवन अशा सवरपाच आह.

वनिक लोकाचया भौनतक जीवनाबदल काही उलख ओघाओघान या वा यात यतात. तसच तयाचा िव इ यान शतवर नमळवललया नवजयाच सिभण तयामधय निलल आढळतात. वनिक ससकतीचया काळाबदल वगवगळी मत आहत. तानप इसवी सनापवथी १५०० चया समारास वनिक लोकानी गविाची रचना कली. याबदल सवणसारारर एकमत आढळत. लोकमानय नटळकानी ह-ताऱयाचया शसती गतीचया आरार हा काळ इसवी सनापवथी ६००० वरद इतका पराचीन असलयाच गनरत माडल. तसच आयायच मळ सान उततर वीय परिशात होत, अस मत तयानी माडल.

वािनववािाचया या वाटवरचा परवास इसवी सनाचया सोळावया शतकात सर झाला. तोपययत आयण या सकलपनचा उगम झालला नवहता. सोळावया शतकात पाचातय अभयासकाच लकष ससकत आनर लटीन- ीक या भारामधय असललया अनक सामयसळाकड वरल गल. तयातनच इडो-यरोपीय भारागट ही सकलपना उियाला आली आनर तया भाराची जननी महरता यईल

४.१ वणदक सासककती : वणदक वयङ मय, भयषयशयसत आणि रयततव

४.२ वणदक वयङ मय आणि समयिरचनय४.३ वणदक वयङ मययतन उलगडियरी वया वणदक

कयळयतील सासककती४.४ उततर वणदक कयळ

सहि ियतय ियतय ः बारावया शतकातील यरोपीय अभयासकाचया वतणळात नवनवर भाराचया सिभाणत एखािा भारागट आनर तया गटातील भाराची एक जननीभारा अशी सकलपना गहीत ररन तयासबरीची चाचपरी करणयास सरवात झाली होती. अस असल तरी ससकत आनर लटीन या भारामधय काही परतयकष िवा अस शकतो, या कलपनन मळ ररणयास इसवी सनाच अठराव शतक उजाडल. या कलपनचा नमका उगम कवहा झाला असावा, याचा मागोवा घताना सोळावया शतकाकड लकष वरल जात. इसवी सन १५८३ मधय नफनलपो सासटी नावाचा एक इटानलयन वयापारी करळमरील कोची (कोचीन) य आला. तयानतर तो मायिशी करीच परतला नाही. तो भारतामधय कोची आनर गोवा य रानहला. भारतातील वासतवयात तयान तयाचया घरचया लोकाना नलनहललया सनवसतर पतामधय तयान भारतातील जीवनमान, भारा आनर ससकती याच तपशीलवार वरणन कल. अशा रीतीन भारतीय समाजाच स म ननरीकषर करन तयाच वरणन कररारा तो पनहलाच यरोपीय होता. तयान ससकत भारचाही अभयास कला. या अभयासात ससकत आनर लटीन श िामरील सामय तयाचया लकषात आल. या सामयाची न ि कररारा तो पनहला यरोपीय होता. इडो-यरोपीय भाराच मळ एक असाव या कलपनला चालना िणयात तयाचया अभयासाचा मोठा वाटा होता अस निसत.

29

अशा एका भारचा शोर यायला सरवात झाली. श िाचा उगम आनर अण याचा नवशरतवान शोर घरारी नफलॉलॉजी ( ) ही भाराशासताची एक

शाखा नवकनसत होणयास सरवात झाली.याच समारास पराचीन भारतीय वा य आनर

सानहतय याचया अभयासानवरयी यरोपीय नवदत वतणळात नवशर रची ननमाणर झाली. तयाची परररती इसवी सन १७८४ मधय नवलयम जोनस यानी एनशयानटक सोसायटी

फ बगॉल या ससची सापना करणयात झाली. या काळात पराचीन भारतीय ससकत ाच सकलन, अनवाि यासारखी काम सर झाली. वनिक वा याचया आनर पराततवीय ससकतीचया सशोरनाला चालना नमळाली.

या िोन कषतामरील सशोरनाचया आरार वनिक वा याच ननमाणत पशचमकडन आल आनर यताना अवनवदा, आऱयाची चाक असलल वगवान र, तसच रावर आरढ होऊन असत चालवणयाची नवदा या गोषी बरोबर घऊन आल. ोडकयात तयाची यदनवदा भारतातील तटबिीयकत नगरामरन राहराऱया हडपपा लोकाचया यदनवदपकषा अनरक परभावी होती. हडपपा ससकतीच लोक महरज वनिक वा यामधय शत महरन उलख असलल िसय , यासार या कलपना रजत गलया.

पराततवीय सशोरनाचया आरार आता ह सपष झाल आह की हडपपा ससकतीचा उगम, नागरी हडपपा ससकतीचा नवसतार आनर ऱहास हा सवण इनतहास पराम यान अफगानरसतान, बलनचसतान आनर इरार या परिशाच काही भाग, पजाब, हरयारा, राजसान आनर गजरात या भभागात घडला. वनिक वा यातील उलखाचया आरार वनिक ससकतीचा भौगोनलक पररसरही याच परिशातील आह. परत वनिक ससकतीचया कालकरमाबदल एकवाकयता नसलयामळ वनिक आनर हडपपा ससकतीचा एकमकाशी नमका कसा आनर काय सबर होता याबदल अनकानी भाषय कलल असल तरी तयाबाबत ननशचत नवरान करता यत नाही. कालकरमाचया दषीन पाहता नागरी हडपपा ससकती ही आरीची आनर नतरची उततर हडपपा ससकती महरज वनिक लोकाची ससकती, अस मानणयाकड ब तक तजजाचा कल निसतो.

पवदला सरसवती (घगगर-हाकरा), पशचमला नसर आनर पजाबमरील शत (सतलज), नवपाश (नबयास), अनसकनी (नचनाब), परषरी (रावी), नवतसता (झलम) या नदाची खोरी महरज सपतनसरचा परिश, अस मानल जात. याखरीज अफगानरसतानमरील कभा (काबल), गोमती (गोमाल), सवासत (सवात) इतयािी नदाचा उलख आह. या सवण नदाचया परिशाला वनिक लोकानी िवनननमणत िश असही महटलल आह. परत त या परिशात कवहा आल, कोठन आल, यासबरीच उलख मात आढळत नाहीत.

वनिक लोक परमपासनच सपतनसरचया परिशात राहत होत, त बाहरन आल नाहीत, अस काही नवदानाच मत आह. हडपपा लोकाची ससकती आनर सपतनसर परिशातील वनिक लोक एकच होत का, या परनाच उततर शोरणयात सशोरक आता गतल आहत. अाणतच तयाना अदाप ननशचत उततर नमळालल नाही. हडपपा नलपी वाचणयात नननवणवाि यश नमळाल, तर किानचत या परनाच उततर नमळल, अस सशोरकाना वाटत.

४.२ वणदक वयङ मय आणि समयिरचनय

वनिक वा मय भारतातील सवाणनरक पराचीन सानहतय असलयाच मानल जात. वनिक वा मयाची भारा ससकत आह. गवि, यजवदि, सामवि आनर अवणवि ह चार वि महरज वनिक वा मयाचा मळ गाभा आह. या चार विाचया ाना सनहता अस महरतात. नवि महरज जारर आनर वि महरज जान असा अण आह. वि मौशखक परपरन जतन कल

गल.ऋगवद-िवताची सतती करणयासाठी रचलली पि

आहत. तया पिाना चा अस महटल जात. अनक चा एकत गफफन सकत तयार होत. अनक सकताच

नमळन एक मडल तयार होत.यिवषद-यजनवरीमधय महटलया जाराऱया मताच

सकलन करन तयाच सपषीकरर कलल आह. तया मताचा उपयोग कवहा आनर कसा करावा याच मागणिशणनही कलल आह. यजात महटल जारार ह मत महरज गविातील चाच असत. पदसवरपातील

चा आनर गदात तयाचा मत महरन उपयोग

30

करणयासाठी निलल सपषीकरर अशी यजवदि सनहतची रचना आह.

सयमवद-यजनवरीमधय गविातील चाच मतसवरपात गायन कस कराव याच मागणिशणन कलल आह. भारतीय सगीताचया नननमणतीमधय सामविाच सान महतवाच आह.

अथिवयावद-िननिन जीवनातील अनक गोषीसबरीचा नवचार कलला आह. तयामधय आयषयातील सकट, िखरी यावर करायच उपाय आनर ररयोजना तयाची मानहती निलली असत. राजनीतीसबरीची मानहतीही तयात आढळत.

कालातरान ा र , आरणयक, उपननरि याची रचना कली गली. तयाचा समावशही विवा मयात कला जातो. विवा मयाची नननमणती िीघणकाळ सर होती. ती परण होणयास समार १५०० वरायचा अवरी लागला असावा. विकालीन लोकजीवनाचा अभयास करणयासाठी विवा मय ह महतवाच सारन आह. विकाळातील समाजरचना, कटबवयवसा आनर िननिन जीवन याची मानहती तयातन नमळत.

वियावयवसथियविकाळातील समाजात ा र, कषनतय, वय व

श अस चार वरण होत. चार वरायवर आराररत या वयवसचा उलख गविातील िहावया मडलात परम यतो. विकाळाचया उततराराणत वरणवयवसतील सरवातीची लवचीकता नष झाली. तसच जानतवयवसाही रजली आनर समाजात नवरमता ननमाणर झाली. वरण आनर जात ह सरवातीला वयवसायावरन ठरत असत. नतर जनमावरन ठर लागल. तयामळ तयामधय बिल करता यर अशकय झाल.

आशरमवयवसथियमानवी आयषयाच चार टपप मानन तयानसार

वयकतीन आपल जीवन कस वयतीत कराव याचा आिशण वनिक लोकानी घालन निला होता. तयानसार पनहला टपपा हा चयाणशम , िसरा टपपा हा गहसाशम , नतसरा टपपा हा वानपरसाशम आनर चौा टपपा सनयासाशम , अशी नवभागरी कलली होती.

चयाणशमात तस वततीन राहन जान आनर

वयवसायासाठी लागरार कौशलय सपािन कराव आनर गहसाशमात, पतनीचया सहकायाणन गहसाशम पार पाडावा, अस अपनकषत होत. वानपरसाशमामधय गहसाशमाचया कतणवयामरन ननवतत होऊन आवयकता भासलयास मलाबाळाना मागणिशणन कराव आनर ईवरनचतनात वळ घालवावा अशी सवणसारारर कलपना होती. वानपरसाशमामधय मनषयवसतीपासन िर रहाव, असही सानगतलल होत. सनयासाशम या शवटचया टपपयात मात वयकतीन सवण मायापाशाचा तयाग करन िर ननघन जाव. िीघणकाळ एक नठकारी वसती कर नय, अस ननबयर घातलल होत.

४.३ वणदक वयङ मययतन उलगडियरी वया वणदक कयळयतील साासककती

गविकालीन ससकती ही पवण वनिक काळातील ससकती होय. सपतनसर परिशात राहराऱया वनिक लोकाचया जनसमहाचया नावाचा उलख गविात आढळतो. पर, अन, यि, , तवणश यासार या जनसमहाची नाव तयात आढळतात. ह जनसमह शती कररार होत. गविामधय परषरी महरज रावी निीचया तीरावर वनिक जनसमहामधय झाललया यदाचा उलख आह. िहा जनसमहाचया परमखामधय झालल यद महरन तयाला िाशराज यद अस महटल जात. सपतनसर परिशात गविकाळात वनिक लोकाचया जनसमहाबरोबर काही साननक जनसमहाच वासतवय होत. तयाचा उलख िास नकवा िसय आनर परी असा कलला आह.

परी ह वनिक लोकाना तयाच शत वाटत असत. त वनिक लोकाचया गाई पळवन नत असत.

गविातील जनसमहाचया शसर गाव-वसाहतीचया सकलास आनर तयामरील लोकासाठी कषटय अशी सजा वापरत असत. कर महरज नागरट आनर नागरट करराऱया शतकऱयाचा जनसमह आनर तयाचया गाव-वसाहती महरज कषटय. गविाचया िहावया मडलात शतीच महतव जारन घर महतवाच आह, अस सपष सानगतल आह. नागराचा फाळ नागरट करराऱया शतकऱयाला अ नमळवन ितो, अस महटलल आह. अशवन आनर इ या िवताचा शतीशी सबर आह. िोघ अशवन नागर ररतात आनर नवपल अ नमळवन

31

ह मयणहती हव : उततर हडपपा ससकतीच लोक महरज वनिक लोक असा एक मतपरवाह आह. तयानसार उततर हडपपा ससकतीचया लोकाना परनतकफल हवामानामळ आनर नसनगणक आपततीमळ सलातर कराव लागल. त भारतात पवदकड गगा-यमनाचया िआबात आनर भारताबाहर पशचमकड इरार, इराक आनर इनजपत इतयािी िशामधय पोचल, अस मानल जात. त नसद करणयासाठी इराकमरील बोघाजकई य नमळाललया नह ाईट आनर नम ा ी या जमातीमधय झाललया तहातील इ , वरर, नासतय अशी वनिक िवताची नाव नकवा भारताबाहर पशचमकडील िशामरन उजडात आललया पराततवीय परावयाचा आरार घतला जातो. नमकया याच परावयाचया आरार वनिक लोक पशचमकडन भारतात आल, असा पकष अनक पाचातय आनर भारतीय नवदानाकडन माडला गला. इनतहासलखनातील कफटसळ ही सदाशनतक आनर वचाररक वािामरन कशी ननमाणर होतात, याच ह एक उिाहरर आह.

भारतीय उपखडातील पराततवीय परावा आनर विामरील वा यीन परावा याचा समारानकारक समनवय सारन तयाचया आरार एक परणत सपष नचत उभ करर अजन तरी शकय झालल नाही. तरीही सपतनसर परिशातील वनिक जनसमहानी उततर

वनिक काळात िोन मागायवरन सलातर कल या गोषीबाबत ननशचती निसत. वनिक सानहतयात तयाचा उलख उततराप आनर िनकषराप या नावानी कलला आढळतो. ह िोनही मागण जया परिशातन जातात तया परिशाची भौगोनलक रचना बिलत जात. तयानसार तील पयाणवररामधयही टोकाचा फरक आह. ही बाब लकषात घतली तर पराचीन काळी िगणम अशा भौगोनलक पररसरामरन सर असलल िळरवळर लकषात यत.

उततरापाचा नवसतार मधय आनशया, सपतनसरचा परिश त पवदकड नहमालयाचया पायरयाचा परिश, तन गगा-यमनाचा िआब आनर तन गगचया मखाकडील परिश असा आह.

िनकषराप गगा-यमनाचा िआब आनर िनकषरतील परिश याना जोडरारा होता. नसर पराताचा िनकषरकडील भाग, कच, िनकषर राजसान, माळवा आनर तन ि खनच पठार, असा या मागाणचा नवसतार होता. हडपपा ससकतीच लोक या मागाणन सलातर करत महाराषटापययत पोचल, याचा आढावा आपर मागील पाठात घतला आह.

ितात, असा वनिक वा मयात उलख आह. उवणरा महरज नागरट कलली उपजाऊ जमीन. इ हा उवणरापनत आह. सात ह वनिक लोकाच परमख पीक होत. नसचनासाठी नवनहरीतील पाणयाचया उपयोगाचा उलख

गविाचया िहावया मडलात आह. तयातील वरणनानसार नवनहरीतील पारी काढणयासाठी गाडगी बारललया िगडी चकराचा (रहाटगाडग) उपयोग करत होत. िगडाचया

चाकावरील गाडगयाच प घ कसणयाचा उलख आह. विामधय वरराचया १००० िार असललया राजवाडाच उलख आहत. ह वरणन रपक, कवीचा कलपनानवलास या सवरपाच आहत. तशा सवरपाचया

गविकालीन सापतयाच पराततवीय अवशर उपल र झालल नाहीत.

वनिक लोक शतीसोबत पशपालनही करत असत. तयाचया पशरनामधय पराम यान गाई-गर, महशी आनर घोड याचा समावश होता. परन हा तया पशरनाच रकषर कररारा िव होता. गविकाळात रकार महरज र बनवरारा आनर तकषन महरज सतार ह महतवाच कारागीर होत. रकाराला राची रचना करणयाबरोबरच सतारकामाच उततम जान असर आवयक होत. सतार लाकडी पात, यजातील नवरीसाठी लागरारी उपकरर, सवयपाकासाठी लागरारी उपकरर, इतर घरगती उपयोगाचया वसत बनवत असत. गविामधय शभर वलही (अररतम) असललया नशडाचया नावाचा उलख आह. या सवण गोषीवरन विकाळातील सताराचया

32

कौशलयाची कलपना यत.गविात कभकारासाठी काही सजा वापरात

असलयाच निसत नाही. परत उखा महरज सवयपाकासाठी वापरायच भाड तसच पात , कभ , आनर कलश यासारख श ि वापरलल निसतात. कभकाराचा एक कारागीर महरन उलख परम यजवदिामधय यतो. तयासाठी कलाल अशी सजा वापरलली आह.

वयय महरज नवरकर आनर वयया ह तयाच सतीनलगी रप गिामधय आढळत. तयाखरीज वसतोदोगाचा ननिदश कररार ततम (तारा), ओतम (बारा), नवरकराची काडी (तसर) अस इतर काही श िही गविामधय यतात. गविामधय लोकरी (उराण महरज लोकर) वसताचा उलख आह. मात सती नकवा रशमी वसताचा नाही.

चमणनमा हा चामडाच काम कररारा कारागीर होय. चामडाचया अनक वसतचा उलख गविात आह. रातमधय नहरणय महरज सोन आनर अयस महरज ताब-कासय नकवा लोखड या रातचया वसत बनवलया जात, परत या काळात लोखडाचा उपयोग मयाणनित होता. रातचया वसत बनवराऱया कारानगराला कामाणर असा श ि होता. समाजामधय चातवणणयण

वयवसा गविकालाचया शवटचया टपपयात परसानपत झाली असावी. तयाचा परम उलख गविाचया िहावया मडलात यतो. त गविकालाचया शवटचया टपपयात रचल गल, अस मानल जात.

वाहनाचया सिभाणत राचा उलख याआरी कलला आह. गाडाला अनस असा श ि होता. नदामरन होराऱया वाहतकीला नावय अस महटल जाई. परन हा िव भमागायचा, वरर आनर अशवन ह िव जलमागाणच अनरपती होत. गविात नवननमयाच, खरिी-नवकरीचया वयवहारात कलया जाराऱया घासाघाशीच, नफा कमावणयासाठी िरवर जाराऱया वयापाऱयाच उलखही

आहत. ननषक या सोनयाचया अलकाराचा उपयोग नचत परसगी चलनासारखा कला जात होता.

४.४ उततर वणदक सासककती

हा कालखड साराररपर इसवी सनापवथी १०००-६०० असा मानला जातो. या काळातील इनतहास आनर ससकतीची कलपना पराम यान तया काळातील सानहतय

ामरन नमळत. पराततवीय परावयाचया आरार या काळातील नवशरत महाभारत आनर रामायर या महाकावयामधय परनतनबनबत झाललया ससकतीचा अभयासही कला गला. उततर वनिक कालखडामधय सपतनसरचया परिशातन पवदकड झालल सलातर आनर तयाच भौगोनलक सिभण याच नचत उततर वनिक सानहतयाचया आरार सपष होत जात. या कालखडात उततर वनिक ससकतीचा नवसतार उततरला नहमालयाचया पायरयाचा परिश, िनकषरला नवधय पवणत याचयामरील परिशात झाला. या सिभाणत शतप ा र या ातील नविघ माव (नविह मारव) याची का महतवाची आह. या कचया नवलररातन अस निसत की, उततर वनिक लोकानी पशचमकडन पवदपययतचा परिश लागवडीखाली आनर वसाहतीखाली आरला.

उततर वनिक काळात हळहळ उततर भारतामधय वनिक जनसमहाचया गाव-वसाहतीची सकल तयार झाली. तयाना जनपि महरत असत. ब तक जनपिामधय समाजातील जयषठ आनर शषठ वयकती एकत यऊन सामानजक ननरणय घत असत. तयाची कायणपदती गरराजयाचया सवरपाची होती. या जनपिामरील जी परभावशाली ठरली तयाचया सततचा नवसतार होऊन महाजनपि अशसततवात आली. इसवी सनापवथी समार १०००-६०० वरद या साराररपर ४०० वरायचया कालावरीत घडललया इनतहासाचा आढावा आपर पढील पाठात घरार आहोत.

33

सवयधययय

वया वणदक सासककती

िनसमह दयशरयजञ यदध

वयवसयय दवतय

पर.१ (अ) योगय यययाय णनवडन णवधयन िया करय. १. शतीच महतव गविाचया मडलात

माडल आह. (अ) चौरया (ब) िहावया (क) आठवया (ड) सहावया २. कभकाराचा कारागीर महरन उलख

परम होतो. (अ) गविामधय (ब) यजवदिामधय (क) सामविामधय (ड) अवणविामधय ३. पशरनाच रकषर कररारा िव होता. (अ) इ (ब) परन (क) अशवन (ड) वरर

(ब) चकीची िोडी दरसत करन णलहय. १. ननषक - सोनयाचा अलकार २. सात - वनिक लोकाच परमख पीक ३. कषटय - नवनहरीतील पारी काढणयाच सारन ४. नावय - नदामरन होरारी वाहतक

(क) नयव णलहय. १. भाराशासताची एक शाखा - २. िहा जनसमहाचया परमखामधय झालल यद- ३. नागरट कलली उपजाऊ जमीन -

पर.२ ढील साकलनयणचत िया करय.

पर.३ योगय कयरि णनवडन णवधयन िया करय. वनिक लोकाना परी ह तयाच शत वाटत. कारर - (अ) त वग ा जनसमहातील होत. (ब) तयाची भारा ामय होती. (क) त वनिक लोकाचया गाई पळवन नत असत. (ड) त वनिकाचया आजा पाळत नसत.

पर.४ तमच मत नोदवय. १. आयायचया मळसानानवरयी नवनवर मत आहत. २. गविकालीन जनसमह शती कररार होत.

पर.५ ढील साकलनय सषट करय. १. आयण लोकाच मळ वसनतसान २. इडो-यरोपीय भारागट

34

५.२ िनद

जनपि या सजचा उलख परम ा र ामधय आढळतो. तयानतर उततर वनिक सानहतयात आनर तयानतर महाभारत-रामायर ही महाकावय, जन आनर बौद , यामधय जनपिाचा उलख वारवार यतो. जनपिाचया सिभाणतील भौगोनलकतचा नवचार करताना या सानहतयामधय भारतीय उपखडाची नवभागरी पराचय महरज पवण निशचा, परानतचय महरज पशचम निशचा, उनिचय महरज उततर निशचा, िनकषर आनर मधयिश अशा पाच परिशामधय कलली निसत. परत ही नवभागरी पराम यान नवधय पवणताचया उततरकडील परिशासबरीची आह. परार ामरील उलखामधय मात भौगोनलक जारीवचा नवसतार होऊन नवधय पवणताचया िनकषरकडील िनकषराप आनर अपरात महरज कोकर या परिशाचा समावशही झालला

निसतो.

५.२.१ भौगोणलक सीमयाची आणि सवययतततची ियिीव

भौगोनलक सीमाची आनर तयायोग नवयान नवकनसत झालली सवायतततची सपष जारीव, ह भारतातील पराचीन जनपिाचया उियामागील परमख कारर होत, ह नवशरतवान लकषात यायला हव. परत तयाचयामरील सरवातीची परशासनवयवसा गविातील जन या घटकाचया परशासनवयवसपकषा फारशी वगळी नाही. जनपिाचया सरवातीचया काळात परशासनाचया सिभाणतील ननरणयपरनकरयत सभा आनर सनमती या िोन ससाना परमपासनच सवयो सान होत. जनपिाचया परमखास राजन अस महटल जाई. परत तयाला ननवडणयाच नकवा पिावरन हटवणयाच अनरकार सभा आनर सनमतीकड असत. मात परशासनाची धययरोरर आनर समाजाचया सघटनासबरीच सकत, यासार या गोषी सलकालानसार बिलराऱया पररशसतीशी जळवन घणयाकरता, आवयक बिल करता यणयाइतकया लवचीक होतया.

५. िनद आणि गिरयजय

५.१ ‘िन’ आणि िनद५.२ िनद ५.२.१ भौगोणलक सीमयाची आणि

सवययतततची ियिीव ५.२.२ िनदयाचय णवसतयर आणि णवकयस ५.३ गिरयजय

५.१ ‘िन’ आणि िनद

नातसबरानी बारलल असलयामळ, जया लोकामधय आपर एक आहोत अशी भावना अस, अशा लोकाचया समहाला वनिक लोक जन अस महरत. तयाचया गाव-वसाहतीला ाम अस महटल जाई. एकापकषा अनरक ाम नमळन तयार झाललया ामसकलात एकाच जनातील लोक असलयामळ त ामसकल तया तया जनाचया नावानच ओळखल जाई. अस असल तरी, सरवातीस जन या घटकाचया वया यत फकत कल, ाम, गोषठ (गोत-गौळवाडा) या गोषीचा समावश होता. तयाचया भौगोनलक सीमाचा सिभण ननशचत ठरलला नवहता.

गलया पाठात आपर पानहल, सपतनसरचया पवदकडील परिशातन सलातर करत वनिक लोक गगचया मखाचया परिशापययत पोचल. या नवीन परिशात वनिक जन शसराव लागल. भौगोनलक सीमासबरीचया

जारीवा जन या सकलपनशी ननगनडत होऊ लागलया. या नवया जारीवाचया आरार भौगोनलक सीमानी बारलली आनर सवत ची सवतत परशासनयतरा असलली जनपि अशसततवात आली. जनपि महरज जनाचया

वासतवयाच सान. जनपिामधय हळहळ अनरक पचाररक सवरपाची परशासनयतरा नवकनसत झाली.

अशा रीतीन पचाररक परशासनयतरा असरारी सवतत जनपि ही पराचीन भारतातील पनहली परसानपत राजय होत. गविकाळातील वा यात उलख असललया सवणच जनाचा नवकास सवतत जनपिामधय झाला, अस मात महरता यरार नाही.

35

जनपिाचया काळात एका नवनशष भौगोनलक पररघात अनक नपढा शसर होत असताना, समाजाच सवरप फकत नातसबरान बारलला जनसमह एवढापरतच मयाणनित रानहला नाही. तयाबाहरील लोकही जनपिात समानवष होत गल. जनपिाचया सामानजक सघटनामधय सामानयकतला महतव िराऱया माननसकतच पररवतणन वयशकतक कटबाला महतव िराऱया माननसकतत होत गल. तयाला अनसरन कटबपरमख आनर कळरमण याच सान लोकवयवहारात महतवाच ठरल. वयकती-वयकतीमरील आनर वगवग ा कटबामरील परसपर सहकायाणवर आरारलल साहचयण हा समाजवयवसचा करा बनला.

याच काळात जनपिाचया सरकषरासाठी असतशसतनवदत ननपर असरारा एक सवतत वगण उियाला यऊ लागला. जनपिाच रपातर राजयससत होणयामधय या वगाणचा वाटा मोठा आह. पानरनीचया अषाधयायीमधय आनर तयानतरचया वयाकरर ामधय जनपनिन या श िाचा उलख आह. हा श ि

असतशसतनवदत ननपर असराऱया तया वगाणचा ननिदश कररारा आह.

५.२.२ िनदयाचय णवसतयर आणि णवकयस

जनपिाचा नवसतार आनर नवकास तीन पदतीनी झालला निसतो.१. एकाच कलाच वशज असलल जन नवकनसत

होऊन जनपिाचा उिय होर. उिाहरराण, मतसय, चिी, गारार, काशी, कोसल इतयािी जनपि.

२. अनक कलाच वशज एकनतत होऊन जनपिाचा उिय होर. उिाहरराण, पाचाल जनपि. पाचाल जनपिामधय समानवष झालल पाच जन कोरत ह ननशचत सागता यत नाही. हमच रायचौररी याचया मत नकरवी, तवणश, कशी, शजय आनर सोमक ह जन पाचाल जनपिामधय समानवष झाल होत. पढ कर आनर पाचाल याचा कर-पाचाल असा एकनतत उलख होताना निसतो. महाभारत काळापययत गवि काळातील भरत या जनाचा समानवष करमधय होऊन त एकरप झालल निसतात, त इतक की भरत कळातील लोकाचा

५.३ गिरयजय

उततर वनिक काळातील सानहतय, जन आनर बौद सानहतय याचया आरार जनपि ही अनरकतर राजशाही पदतीची असलयाच निसत असल, तरी काही जनपि गरराजयाचया पदतीची होती, अस निसत. राजयाच वगवगळ परकार या सानहतयात सानगतल आहत. तया सिभाणत राजय, सवाराजय, भौजय, वराजय, महाराजय, सामाजय आनर पारमषठय अशा सजा वापरललया आहत. या सजाच अण आनर तयाचयादार ननिदश कललया राजयाच सवरप ननशचतपर सागता यर कठीर आह. उततर कर आनर उततर म ही गरराजय वराजय सवरपाची होती. महरज जयामधय कोरी एक वयकती राजयकताण नसन, जनपिाच सिसय एकनतत होऊन राजयकारभार चालवत असत. पराचीन सानहतयात या राजयाचा उलख तयाचया राजयकारभाराचया पदतीला अनसरन गरसघ असा कला जातो.

गर महरज समान सामानजक िजाण असलला सततारारी वगण. तसच सघ महरज अनक कळ नकवा

अणधक मयणहतीसयठी : पराचीन जनपिामरील काही जनपिाची नाव आनर तयाचा उलख कररार परमख .• पराचय : अग, मगर (अवणवि) नककट ( गवि आनर अवणवि) पणडट (महाभारत)• परानतचय : अन, अनलन, भलार, दरहय, परश,

प त, पर, तवणश, यि ( गवि) गारार ( गवि आनर अवणवि) शालव (महाभारत)• उनिचय : नकरनव, वकरण ( गवि) बाशलहक (अवणवि)• िनकषर : आ (महाभारत) पनलि (समाट अशोकाच लख)• मधयिश : अज, चनि, भरत, मतसय, नशग, ततस,

उनशनर, यकष ( गवि) कर, शजय ( गवि आनर अवणवि)

उलख करच पवणज महरन कला जातो.३. मोठया बलशाली जनपिानी ोटया जनपिाना

नजकफन घर.

36

अणधक मयणहतीसयठी ः गरसघाचया सिभाणत आरखी िोन परकाराचा उलख पराचीन सानहतयात आढळतो आयरजीनव सघ आनर वाताण-शसतोपजीनव सघ. या िोनही परकारच गरसघ भारतीय उपखडाचया वायवय परिशात होत. नतगतण गरसघाचा उलख आयरजीनव असा कलयाच आढळत. ह लोक असतशसतनवदत ननपर असन तयावर तयाची उपजीनवका अवलबन होती. उिाहरराण, यौरय, मालव, कष क ह आयरजीवी गरसघ होत. वाताण महरज वयापार. वाताण-शसतोपजीनव गरसघातील लोक उपजीनवकसाठी वयापार, शती आनर पशपालन, तसच यदकला यावर अवलबन होत. काबोज, सराषट या गरसघातील लोक वयापार आनर यदकला यावर उपजीनवका करत असत.

अनक जनपि एकत आलयान ननमाणर झालल राजय . इसवी सनापवथी सहावया शतकापययत अनक सघराजय अशसततवात आली होती.

या पदतीमधय परािनशक सतरावर ननवड झाललया वयकतीना गरम य महटल जाई. गरम य ह गरपरररिच सिसय असत. गरपरररिला गरसघाचया सिभाणतील महतवाच ननरणय घणयाच सवयो अनरकार होत. गरपरररिन घतललया ननरणयाची अमलबजावरी करणयासाठी गरपरमख (अधयकष-तयालाच राजा अस महटल जाई), उपराजा (उपाधयकष), सनापती आनर भाडागाररक (कोराधयकष) ह म य पिानरकारी असत.

२. अललोकसततयक दधती (Oligarchy)- या परकारात परशासनाच सवण अनरकार समाजातील अनभजनाचया सभकड असत. पानरनी आनर कौनटलय यानी या परकाराचा उलख राजश िोपजीवी सघ असा कला आह. पानरनीन वजजी, अरक-वषरी, यौरय याचा समावश राजश िोपजीवी या परकारात कला आह. कौनटलयान वजजी नकवा वजजी, म क, कर, पाचाल इतयािीचा समावश या परकारात कला आह. अस गरसघ उततर परिशाचया पवदकडील परिशात आनर नबहार य अनरक परमारात होत.

जनपिाचया उियाच परमख कारर ह भौगोनलक सीमाची आनर सवायतततची जारीव होती, ह आपर

सहि ियतय ियतय ः वजजी, शाकय, नलचवी, मल ह गरसघ गौतम बदाचया चररतकशी ननगनडत आहत. गौतम बदाचा जनम शाकय कळात झाला होता. तयाच नपता शदोिन याची शाकय गरपरररिच राजा (अधयकष) महरन लोकानी ननवड कली होती.

रचनचया दषीन पराचीन भारतीय सघराजयाच नकवा गरराजयाच तीन म य परकार होत. १. एकाच कळातील सिसयाच गरराजय. उिाहरराण,

मालव आनर नशबी.२. एकाहन अनरक कळ एकत यऊन ननमाणर झालल

गरराजय. उिाहरराण, वजजी गरसघ. तयामधय आठ कळाचा समावश होता. वजजी, नलचवी, जातक आनर नविह ह तयातील महतवाच गर होत. तयातील नलचवी गर सवाणनरक परभावशाली होता.

३. एकाहन अनरक सवतत गरराजय एकत यऊन ननमाणर झालल सघराजय. उिाहरराण, यौरय-कष क गरसघ.बौद ामरील वरणनाचया आरार भारतातील

पराचीन गरसघाचया नकवा सघराजयाचया राजयवयवससबरी कलपना करता यत. ननरणय आनर तयाची अमलबजावरी या सिभाणतील अनरकाराची वाटरी या दषीन गरसघाची आपापली सवतत पदती अस. ढोबळमानान तयातील फरकाच वरणन पढीलपरमार करता यईल :

१. लोकसततयक दधती (Democracy)- गरसघाचया परािनशक नवभागाना खड अस महटल जाई. सवण खडामरन सकषम वयकतीची ननवड करन तयाचया हाती राजयवयवसा सोपवर, ही सकलपना या वयवसचा आरार होता. ही पदती लोकसतताक होती. नसकिराचया सवारीचया वळस पजाब आनर नसरमधय या पदतीच अनसरर कररारी लोकसतताक गरराजय होती.

37

पानहल. तयातील काही बलशाली जनपिाचा नवकास होत होत, इसवी सनापवथी आठवया शतकापययत तयातन

सोळा महाजनपिाचा उिय झाला. पढील पाठात आपर तया सोळा महाजनपिाचा पररचय करन घरार आहोत.

पर.१ (अ) णदललयय यययाययाकी योगय यययाय णनवडन णवधयन िया णलहय.

१. जनाचया वासतवयाच सान महरज होय.

(अ) गरराजय (ब) गरसघ (क) महाजनपि (ड) गोत २. जनपिाचया परमखास महटल जाई. (अ) सनापती (ब) भाडागाररक (क) राजन (ड) उपराजा ३. जनपनिन या श िाचा उलख असराऱया

अषाधयायी या ाचा कताण आह. (अ) कौनटलय (ब) पानरनी (क) चारकय (ड) वयास ४. जनपिाचया उियाच परमख कारर ह भौगोनलक

सीमाची आनर जारीव होती. (अ) एकतची (ब) अनरकाराची (क) सवायतततची (ड) लोकसततची

(ब) चकीची िोडी दरसत करन णलहय. १. पराचय - पवण निशचा परिश २. परानतचय - पशचम निशचा परिश ३. उनिचय - उततर निशचा परिश ४. अपरात - नवधय पवणताचया उततरकडील परिश

पर.२ (अ) गटयत न बसियरय शबद ओळखय. १. पराचय - अग, मगर, नककट, शालव २. मधयिश - अज, भरत, वकरण, मतसय ३. परानतचय - अन, पणडट, भलार, परश

(ब) णदललयय कयरियाकी योगय कयरि णनवडन णवधयन िया करय.

यौरय, मालव, कष क ह आयरजीनव गरसघ होत. कारर -

(अ) ह गरसघ भारतीय उपखडाचया वायवय परिशात होत.

(ब) ह असतशसतनवदत ननपर असन तयावर तयाची उपजीनवका अवलबन होती.

(क) ह वयापारात ननपर होत. (ड) ह शती व पशपालन कररार गरसघ होत.

पर.३ णदलल साकलनयणचत िया करय.

उततर वनिक सानहतय

ा र

जनपि या सजचा उलख असरार पराचीन सानहतय

सवयधययय

पर.४ ढील साकलनय सषट करय. १. गरराजय आनर सघराजय २. वाताणशसतोपजीनव गरसघ ३. जन व जनपि

पर.५ ढील परनयच सणवसतर उततर णलहय. लोकसतताक आनर अलपलोकसतताक पदतीच वरणन

करा.

उकरम गरराजयामरील लोकसतताक पदतीचया

राजयवयवसवर आराररत अनभरप नानटका वगाणत सािर करा.

38

६.१ महयिनदयााचय उदयभौगोनलक नवसताराचया महतवाकाकषतन ननमाणर

झाललया सघराणत काही जनपि परबल ठरली. तयानी नजकफन घतललया जनपिाचा भपरिश आपलया जनपिाला जोडणयास सरवात कली. तयाचया सीमा नवसतारलया आनर तयाना महाजनपिाच सवरप परापत झाल. इसवी सनपवण ६०० चया समारास भारतीय उपखडाचा वायवय परिश त मगरापययत सोळा महाजनपि उियाला आलली होती. ननरननराळ भपरिश नजकफन घऊन त कायमसवरपी आपलया राजयाला जोडन राजयनवसतार करर, ही सकलपना महाजनपिाचया उियाचया बरोबरीन रजत गली आनर महाजनपिामरील सततासघराणची परररती सरतशवटी मगरासार या नवशाल सामाजयाचया उियामधय झाली. पराचीन भारतात पनहा एकिा नागरी ससकतीचा उिय झाला.

सोळा महाजनपिाचा उलख जन आनर बौद ामधय तसच परारामधय कलला आढळतो. बौद ाचा काळ महाजनपिाचया काळाशी अनरक ननकटचा

असलयामळ तयात उलख असरारी महाजनपिाची नाव अनरक ाह मानली जातात.

सोळा महाजनपिापकी अमक नकवा अससक महाजनपि ह नाव आजचया महाराषटाशी ननगनडत आह.

६. भारतातील दसर नागरीकरण

६.१ महयिनदयाचय उदय६.२ अमक/अससक महयिनद६.३ दसर नयगरीकरि६.४ महयिनद आणि तययाचयय कयळयतील नगर६.५ महयिनदयाामधील रयजयवयवसथिय, शरिी

वयवसथिय६.६ ततवजञयन आणि णवणवध सापरदयय६.७ नवीन धमयापरवयह

अणधक मयणहतीसयठी ः अमक ह ससकत भारतील आनर अससक ह पाली भारतील ही एकाच नावाची िोन रप समजली जातात. ह पढील उिाहररावरन सपष होईल. १. पानरनीन रचललया अषाधयायी या वयाकरर ात अवतयामक असा उलख आह. तयाचा अण अवती आनर अमक ही राजय एकमकालगत होती, असा होतो. २. पानरनीचया अषाधयायीमधय अवायन , अवकायन आनर हशसतकायन अशा तीन

राजयाचया नावाचा उलख आह. नसकिराचया सवारीचया वळस तयाचया सनयाला अफगानरसतान त पजाब या परिशातन पढ सरकत असताना काही लढवयया जमातीचया परनतकाराला त ड दाव लागल. तयामधय असपानसओय , अससकनॉय आनर असतकनॉय या गरराजयाचा उलख नसकिराबरोबर

आललया ीक इनतहासकारानी कला आह. ही तीन गरराजय महरजच अनकरम अवायन, अवकायन आनर हशसतकायन ही होत. बौद सानहतयात उलख असलल अससक ह वायवय परिशातील अवकायनाशी सबनरत असावत, जयाचा अमकाशी काही सबर नसावा, अस इनतहासकाराच मत आह. ३. गौतम बदाचया काळात अससक राजाला अरकराजा महरन ओळखल जात होत, अस

निसत. अरकरा ह नठकार गोिावरीचया तीरावर होत, नज गौतम बदाचा समकालीन बावरी याचा आशम होता. हा बावरी मळात कोसल राजयाचा रनहवासी होता. सततननपात या ानसार तो कोसल राजयाची राजरानी शावसती यन िनकषराप यील गोिावरीचया तीरावरील अससक राजयामधय आला. या उलखाचया आरार बौद ामरील अससक या पाली भारतील नावाच ससकत रप अमक अस आह आनर ती िोनही नाव एकाच परिशाचा ननिदश करतात, याबदल शका घणयास कारर उरत नाही.

39

६.२ अमक/अससक महयिनदसोळा महाजनपिापकी अमक/अससक ह एकच

राजय िनकषराप नावान ओळखलया जाराऱया परिशात होत. बाकीची १५ महाजनपि ही उततर भारतात होती. सततननपात या ामधय िनकषरापाच सनवसतर वरणन

कलल आह. तयानसार िनकषराप हा महतवाचा वयापारी मागण होता. शावसतीपासन उजजनयनी, मनहषमती या मागाणन यऊन, नवधय पवणत ओलाडन िनकषरकड परनतषठानपययत हा रसता पोचत अस.

महागोनवि सततात या बौद ात अससक राजयाचा ितत नावाचा राजा होता आनर तयाचया राजरानीच नाव पोतन होत, असा उलख आह. ह पोतन महरज बलढारा नजलहयातील नािरा होय अस

मानल जात. पोतन या नगराची पोटली , पौडणय अशी नावही आढळतात. अमक जनपिाला समकालीन असलली नविभण, भोज, िडक आनर कनलग ही जनपि िनकषरापामधय समानवष होती. तयातील पनहली तीन जनपि पराचीन महाराषटाचा भाग होती. तयाखरीज आर, शबर, पनलि आनर मनतब यासार या जमातीची राजयही गोिावरी आनर कषरा या नदाचया खोऱयात होती.

जन ानसार, पनहल तीयकर रभना याचा पत बा बली याना अमक राजय निलल होत आनर पोिनपर ही तयाची राजरानी होती. बा बलीची भवय मतथी शवरबळगोळ (नजलहा हासन, कनाणटक) य आह. बा बली याना कवलजानपरापती झाली होती.

40

६.३ दसर नयगरीकरिइसवी सनापवथी १००० चया समारास भौगोनलकतची

जारीव असलली आनर ननशचत सवरपाची राजयवयवसा असलली जनपि अशसततवात आली. भौगोनलक सीमाचा नवसतार करणयाची महतवाकाकषा, तयासाठी झालला सततासघरण यामधय काही जनपि परबल होऊन भारतीय उपखडात अफगानरसतान त बगाल आनर नवधय पवणताचया िनकषरकड गोिावरीचया तटापययत सोळा महाजनपिाचा उिय झाला.

महाजनपिाचया राजरानया आनर वयापारामळ महतव पावलली काही नगर याचया पावणभमीवर पनहा एकिा भारतामधय नागरी ससकतीचा उिय झाला. तयाला भारतातील िसर नागरीकरर अस महटल जात.

महापररनन बानसतत या ामधय चपा, राजगह, शावसती, साकत, कौशाबी आनर वारारसी या सहा नगराच नवशर महतव असलयाचा उलख आह. इसवी सनापवथी सहावया शतकाचया सरवातीस पराचीन भारतातील ही आनर इतर नगर भरभराटीला आलली होती.

जनपि आनर महाजनपिाचया काळातील वनशषटयपरण मातीची भाडी अनक नठकारी नमळाली

ह मयहीत असययलय हव : एकाच नावाच नवनवर सिभण उपल र असतील तर इनतहासाच लखन करताना इनतहासकारापढ असलली आवहान पढील उिाहररावरन लकषात यतील.

१. नननम जातक या कत नविह राजयाची राजरानी नमनला य होऊन गललया राजाचया नावाची यािी निलली आह. तयामधय अससक नावाचया राजाचा समावश आह.

२. अससक जातक या कत काशी राजयाचया अससक नावाचया राजाची आनर तयाचया सौियणवती रारीची गोष आह. तयामधय पोटली ही अससक राजाची राजरानी असलयाचा उलख आह. पराचीन काशी राजयाची राजरानी वारारसी होती. मात पोटली या राजरानीचया उलखाचया आरार अससक राजा काशी

राजयाचा माडनलक असावा अस अनमान करता यत.

३. चल कनलग जातक नावाचया कनसार ितपरचया कनलग राजान निललया आवहानामळ अससक राजान तयाचयाशी यद करन कनलग राजाचा पराभव कला व तयाचया कनयशी नववाह कला. तयामळ िोनही राजयात स य परसानपत झाल. खारवलाचया हाीगफा यील कोरीव लखात खारवलान पशचम निशकडील सातकरथी राजाचया परभावाला न जमानता अनसक नगरावर आकरमर करन तील परजला भयभीत करन सोडलयाचा उलख आह. काही इनतहासकाराचया मत चल कनलग जातकातील अससक आनर खारवलाचया कोरीव लखातील अनसक नगर एकच असाव.

आहत. तसच अनक नठकारी लोखडाची अवजार, चािी आनर ता याची आहत नारी सापडली आहत. या नाणयाचा उलख पराचीन भारतीय सानहतयात काराणपर , पर या नावानी कलला आढळतो.

ढील बयबी नयगरी सासककतीचयय णनदषशक मयनलयय ियतयत : मधयवतथी परशासनवयवसा राबवणयासाठी नागरी क ाचा नवकास, नागरी क ाचया गरजा परवराऱया

ाम-वसाहतीच जाळ (परभावकषत), ाम-वसाहतीच परशासन क वतथी सततशी सलग असर, सनवनहत करपरराली, अतगणत आनर िरवरचया परिशाशी असरारा वयापार, तयासाठी भमागण आनर जलमागण (नदा आनर सागरी मागण) याच सवयवशसत जाळ, वसतनवननमयाचया जोडीन चलनाचा उपयोग कररारी करय-नवकरयपदती, सपरसानपत कायि आनर नयायवयवसा. नागरीकरराची ही सवण वनशषटय महाजनपिाचया काळात अशसततवात होती.

६.४ महयिनद आणि तययाचयय कयळयतील नगर१. कयशी : ह महाजनपि सोळा महाजनपिाचया

सरवातीचया काळात अनरक बलशाली होत. तयाची राजरानी वारारसी होती. काशी महाजनपिाच राज

41

पराभव करन त काशी महाजनपिामधय नवलीन कलयाचा उलख आह. मगराचा राजा अजातशत यान काशी राजय मगरामधय नवलीन कल. अजातशत हा राजा गौतम बदाचा समकालीन होता.

२. कोसल : भारतातील उततर परिश आनर नपाळमरील लनबनी या परिशामधय पराचीन कोसल महाजनपिाचा नवसतार झालला होता. शावसती ही कोसलची राजरानी होती. कोसल महाजनपिाचा राजा परसननजत (पसनिी*) हा गौतम बदाचा अनयायी होता. मगराचा राजा अजातशत यान कोसलचा पाडाव करन त मगरामधय नवलीन कल.

ह समिन घयय.वयापार आनर उतपािन वयवसचया

साखळीमधय कायणरत असराऱया नवनवर घटकाच सघटन आनर तयामागील कायणपदती यासाठीचया गरजामरन हडपपा ससकतीचया नागरी क ाचा उिय झाला. हडपपा काळातील राजयपरराली आनर तया अनरगान असललया परशासनवयवससबरी मात अजनही सनिगरता आह.

िसऱया नागरीकरराचया काळाचया सिभाणत मात परतयक महाजनपिाच भौगोनलक सान, तयाचया राजरानीच नगर आनर महाजनपिातील

महयिनद आणि तययाचयय रयिधयनीची नगर ः१. काशी-वारारसी२. कोसल-शावसती ३. अग-चपा ४. मगर-नगरी ज/राजगह५. वजजी/वजजी-वशाली६. मल/मालव-कनशनार/कशीनगर७. चनि-शशकतमती/सोशरवती८. वश/वतस-कौशाबी९. कर-इ परस/इ प र१०. उततर पाचाल-अनहचत, िनकषर पाचाल -कानपलय११. मतसय-नवराटनगर१२. शरसन-मरा१३. अमक/अससक-पोटली/पोतन/पोिन१४. अवती-उजजनयनी आनर मनहषमती १५. गारार-तकषनशला१६. कबोज-राजपर

इतर नगर इतयािीची मानहती नवनवर ामरन नमळत. उिाहरराण, गौतम बदाचया जीवनकाळात तयानी जया जया नगराना भट निली तया नगराची आनर तील परशासनाची मानहती, तसच जातककामरनही महाजनपिामरील नवनवर नगराची मानहती नमळत. गौतम बदाचया समकालीन राजाची नावही बौद सानहतयादार कळतात. तयामधय गौतम बदाचया मतीचया अनरगान आलल भौगोनलक तपशील ह नववासाहण आनर पराचीन भारताचया इनतहासलखनासाठी नववासाहण मानल जातात.

महतवाकाकषी असन तयाचयापकी अनकाना स बराजनाम अगगराजा (सवण राजामरील परमख राजा) बनणयाची इचा होती अस उलख जातककामधय यतात. महावगग या ामधय काशीचया राजान कोसलाचा

* पसनदी ह परसनजित या नावाच पाली भाषतील रप आह.

३. अाग : या महाजनपिाची राजरानी चपा होती. त सागरी वयापाराच क होत. नबनबसारान अग महाजनपिाचा पाडाव करन त मगर राजयामधय नवलीन कल.

४. मगध : या महाजनपिाची सरवातीची राजरानी नगरी ज नकवा राजगह य होती. पाच टकडानी वढलल असलयामळ नगरी ज ह शतसाठी िगणम होत. नबनबसार राजा गौतम बदाचा समकालीन होता. तयाचया काळात मगराच नवसतारवािी रोरर सर झाल.

५. वजिी णकवय वजिी : वजजी हा महा अ कल महरज आठ कळाचा सघ होय. तयामधय

42

नविह, नलचवी, वजजी, शाकय, जातक इतयािी कळाचा समावश होता. एकपणर जातककतील वरणनानसार वजजी सघाची राजरानी असराऱया वशाली नगराभोवती तीन कोट बारलल होत. तसच नगराला तीन परवशदार आनर बरज होत. अजातशतन वजजी सघ नजकफन मगरामधय नवलीन कला.

६. मलल : या महाजनपिाची राजरानी उततर परिशातील गोरखपर नजल ात कनशनार नकवा कशीनगर (कानसया) इ होती. गौतम बदाच महापररननवाणर कनशनार य झाल. पररननवाणर चतय तामप इनत असा अनभलख असलला तामपट ( इ.स.पवण ५ व शतक) यील पररननवाणर सतपापाशी नमळाला. उततर वनिक काळात मल जनपि राजसतताक होत. नतर तील राजसतताक पदती जाऊन तयाच गरराजयात रपातर झाल. मल महाजनपिात पावा आनर भोगनगर ही आरखी िोन महतवाची नगर होती. जन ामरील वरणनानसार अजातशतशी लढणयासाठी मल, नलचवी आनर काशी-कोसल परिशातील अठरा गरराजय एकत यऊन एक सघ परसानपत झाला होता. इसवी सनापवथी नतसऱया शतकापययत मल महाजनपि मौयण सामाजयात समानवष झाल होत.

७. चणद : या महाजनपिाचा नवसतार आताच बिलखड आनर आसपासचया परिशात झाला होता. शशकतमती नकवा सोशरवती ही चनि महाजनपिाची राजरानी होती. उततर परिशातील बािा या शहराचया पररसरात पराचीन शशकतमती नगर वसलल होत, अस मानल जात.

८. वाश णकवय वतस : या महाजनपिाची राजरानी कौशाबी (अलाहाबािजवळील कोसम) य होती. परारामरील परपरनसार गगला आललया महापरामळ हशसतनापर उि धवसत झाल आनर पाडवाचा वशज ननचकष या राजान तयाची राजरानी कौशाबी य हलवली. कवी भास यान नलनहललया सवपनवासवितत या नाटकाचा नायक, वतस महाजनपिाचा राजा उियन हा राजा नबनबसार याचा समकालीन होता.

९. कर : या महाजनपिाची राजरानी इ परस नकवा इ प र य होती. निलीजवळच इ पत य पराचीन इ परस वसलल होत. जातककामरील उलखाचया

अनसार इ परसाच राज यि नरठ नठल गोताच होत.१०. यााचयल : या महाजनपिाच उततर पाचाल

आनर िनकषर पाचाल अस िोन भाग होत. भागीरी निी तया िोह ना नवभागरारी नसनगणक सीमाररा होती. उततर परिशचया बरली नजलहयातील अनहचत (रामनगरजवळ) ही उततर पाचालची राजरानी होती. फारखाबाि नजलहयातील कानपलय (कानपल) य िनकषर पाचालाची राजरानी होती. उततर पाचालाचया परिशावरील सवानमतवासाठी कर आनर पाचाल या िोनही महाजनपिामधय सतत लढाया होत असत. सरवातीस राजसतताक असललया पाचाल महाजनपिाच रपातर नतर सघराजयामधय झाल.

११. मतसय : या महाजनपिाची राजरानी नवराटनगर ही आजचया राजसानातील जयपर नजलहयातील बराट य होती. ह महाजनपि पढ मगरामधय नवलीन झाल. बराट य समाट अशोकाच नशलालख आहत.

१२. शरसन : ह महाजनपि यमना निीचया काठावर वसलल होत. मरा ही तयाची राजरानी होती.

ीक इनतहासकारानी तयाचा उलख शरसनॉय आनर मरचा उलख मोरा असा कलला आढळतो. पढ त मौयण सामाजयामधय नवलीन झाल.

१३. अमक/अससक : या महाजनपिाची पोटली ही राजरानी होती. ह महाजनपि काही काळ काशी महाजनपिाच माडनलक राजय असाव, अस निसत.

१४. अवाती : या महाजनपिाचा नवसतार मधय परिशातील माळवा, ननमाड आनर तयालगतचा परिश यामधय झालला होता. अवती जनपिाच उततर अवती आनर िनकषर अवती अस िोन भाग होत. उततर अवतीची राजरानी उजजनयनी (उजजन) आनर िनकषर अवतीची राजरानी मनहषमती (माराता, नजलहा खाडवा) य होती. अवतीचा राजा परदोत हा गौतम बदाचा समकालीन होता. इसवी सनापवथी चौरया शतकात अवती महाजनपि मगर सामाजयात नवलीन झाल.

१५. गयाधयर : या महाजनपिाचा नवसतार कामीर आनर अफगानरसतान या परिशामधय झालला होता. तकषनशला ही तयाची राजरानी होती. प सानत नकवा पषकरसारीन हा गाराराचा राजा नबनबसाराचा समकालीन होता आनर तयान नबनबसाराबरोबर राजननतक सबर

43

परसानपत कल होत. इसवी सनापवथी सहावया शतकाचया उततराराणपययत गारार महाजनपि पनशणयन समाट िायणश पनहला यान नजकफन घतल. इरारमरील बनहसतन यील नशलालखात (इसवी सनापवथी ५१६) गाराराचा उलख पनशणयन सामाजयाचा भाग महरन कला आह.

१६. कबोि : महाजनपिाचा उलख पराचीन सानहतयात गाराराचया जोडीन यतो. राजपर (राजौरी)ही तयाची राजरानी होती. उततम घोड आनर घोडावर सवार होऊन यद करणयाच कौशलय याचयासाठी कबोज यील योद परनसद होत. नसकिराचया आकरमराचया वळस कबोजचया लोकानी तयाचा परनतकार कला होता. ीक इनतहासकारानी उलख कलल असपानसओय

(अवायन) ह कबोज महाजनपिाचा भाग होत. समाट अशोकाचया लखामधय तयाचा उलख अराज महरज राजा नसलल, महरजच गरराजय पदती असलल, असा कलला आह.

६.५ महयिनदयामधील रयजयवयवसथिय, शरिी वयवसथिय

रयजयवयवसथिय : पाचवया पाठात आपर जनपिाचया काळातील राजयाच परकार िशणवराऱया राजय, सवाराजय, भौजय, वराजय, महाराजय, सामाजय आनर पारमषठय या सजाचा उलख कला होता. या सवण सजाचा नमका अण सागर कठीर असल तरी राजय आनर सामाजय या सजाच यजससचया अनरगान कलल सपषीकरर शतप ा र आनर कातयायन शौतसत या ामधय

निलल निसत. तयानसार राजसय यज कररारा राजयाचा अनरपती हा राजा असतो आनर तयाचया अनरपतयाखालील परिश ह राजय असत. राजान वाजपय यज कलयानतर सामाज या पिाची तयाला परापती होत आनर तयाचया अनरपतयाखालील राजयाला सामाजय महटल जात. राजा हा नहमीच सामाज या

शषठपिाचा अनभलारी असतो. राजा ह पि अाणतच कननषठ असत.

राजा हा कषनतय असावा आनर ा रान राजपि हर कर नय, असा सकत होता. तरी वनिक सानहतय

आनर बौद जातकामरन या सकताला असलल अनक अपवािही पहायला नमळतात. राजपि ह ब रा वशपरपरन नमळत अस. परत काही वळा राजा हा लोकानी ननवडन

निलयाची उिाहररही आहत. राजाचया सवायत जयषठ पतनीला राजमनहरी अस महटल जाई. राजयानभरकाचया परसगी राजाबरोबर नतलाही अनभरक होत अस. सामरयणशाली राजा तयाच सावणभौमतव नसद करणयासाठी अवमर यज करत अस.

अनभनरकत राजाचा ततवत: तयाचया परजवर सपरण अनरकार अस. परजकडन नकती कर वसल करायचा ह राजा ठरवत अस. तयाचया राजयातील कोरताही भभाग इचनसार िान करणयाचा अनरकार तयाला होता. अस असल तरी राजाची सतता परणपर अननयनतत नवहती. परोनहत, सनानी, अमातय, ामरी इतयािीचया सललयान राजा ननरणय घत अस. तयाखरीज जनाची सनमती नकवा परररि भरत अस. तयामधय समाजातील सवायना सहभागी होणयाचा ह अस. सनमती नकवा परररित सवणसामानय जनानी ननरणय घऊन राजाला सततवरन िर कलयाची उिाहररही आढळतात.

शरिीवयवसथिय : राजयाचया समि रीसाठी शती, पशपालन याचयाबरोबरीन वयापार आनर वयापाराच सयोगय ननयोजन आनर सघटन या गोषीनाही महतव असत. महाजनपिाचया समि रीमधय वयापारी आनर कारानगराचया शरीचा मोठा वाटा होता. या शरीची नवनशष पदतीची रचना आनर कायणपदती अस. नवनवर वयवसायाच साननवनशष सघटन असर, वयावसानयक कौशलयाच वशपरपरन होरार हसतातरर करर, अनभवी जयषठाकड वयवसायाच नततव असर आनर त इतरानी सवचन सवीकारर, ही शरीची वनशषटय होती.

शरीच सवत च ननयम असत. तयामळ तयाची रचना बनिसत सवरपाची अस. शरीच बनिसत सवरप ह जानतवयवसा उिय पावणयाचया काररापकी एक महतवाच कारर समजल जात. शरीमधय वतनावर काम करराऱया बाहरील कामगाराना कमणकार आनर नवनावतन काम करराऱयाना िास अस महरत असत.

मौयण काळापययत शरीवयवसला राजकीय, सामानजक आनर आनणक वयवहारामधय महतव परापत झाल होत. कौनटलयाचया मत शरीवर राजाच ननयतर असर अतयत महतवाच होत; कारर शरीचया रचनमधय सततचया परभावी वहनाच माधयम बनणयाची कषमता होती.

44

मौयण काळातील रसत आनर िळरवळराचया वयवसची नवशर काळजी घतली जात होती, ह समाट अशोकाचया नशलालखाचया आरार सपष निसत. तयामळ मौयण काळात मालाची न-आर आनर लोकाच जार-यर ह अनरक सकर झाल होत. अाणतच ही पररशसती वयापाराचया वाढीसाठी तसच शरीचया नवकासासाठी अनकफल होती.

शरीचया कायणपदतीवर राजसततच ननयतर अस. शरीचया माफकत होरार उतपािन, आनणक वयवहार, एवढच नवह तर शरीनवनशष परपरा इतयािीचया तपशीलवार न िी बारकाईन कलया जात. नगरामधय परतयक शरीला सवतत जागा ठरवन निललया असत.

शरीतील सिसय आनर कमणकार याचयातील परसपरसबर, उतपािनाच टपप, उतपानित मालाची नकमत ठरवर यासार या गोषीसाठी परतयक शरीचया सवतत परपरा आनर तयावर आराररत ननयम असत. तयामधय राजकीय परशासनयतरा ढवळाढवळ करत नस. तयामळ शरीची सवायततता अबानरत राहत अस. शरीचया सिभाणत एखािा ननरणय यायचा असल तर तो घताना राजा शरीचया परनतननरीचा सला घत अस.

कारानगराचया शरीपरमखास जयषठक/ज क अस महरत असत. वयापाऱयाचया शरीपरमखास शषठी/स ी महटल जाई. उतपािन आनर वयापार याखरीज शरी तयाचया ननरीमरन समाजासाठी उपयकत कामही करत असत. तयामधय गरजना िानरमण आनर माफक िरान कजण िर याचा समावश होता.

६.६ ततवजञयन आणि णवणवध सापरदययमहाजनपिाचया काळात बिलतया राजकीय आनर

आनणक शसतीच परनतनबब समाजाचया लौनकक आनर पारलौनकक जीवनासबरीचया रारराचया कषतात उमटर अपररहायण होत. वनिक परपरावर आरारललया राररामधय गहसजीवन, यजससा आनर लौनकक समदी यासबरीच नवचार मधयवतथी होत. वनिक काळाचया शवटी शवटी मानवी जीवनाचया अशसततवाचा अण, मानवाच वशवक पसाऱयातील सान, मतयच रहसय आनर मतयनतरचा आतमयाचा परवास यासार या अमतण गोषीचा नवचार परकराणन सर झाला. उपननरिाचया नननमणतीची सरवात झाली. तयादार सर झाललया

नवचारमनातन आतमयाच अशसततव नचरतन असत या राररवर आरारलल ततवजान त आतमयाच अशसततव नाकाररार ततवजान अशा नवनवर परराली उियाला आलया. तयामधय ज अनभवनसद असत तयालाच सतय मानराऱया आनर वनिक राररावर आरारलली समाजवयवसा आनर कमणकाड याना मळापासन नाकाररारी चावाणक नकवा लोकायत यासारखी ताशतवक पररालीही होती. चावाणक ह अ गणय नाशसतक िशणन असन तयान विपरामाणय, ईवर आनर परलोक याच अशसततव आनर तयातन उि भवरार कमणकाड याना नवरोर कला. भारतीय नवचाररारतील त एकमव जडवािी (भौनतकतावािी) िशणन आह.

पराचीन भारतीय िशणनाची ताशतवक बीज या काळात रोवली गली, अस महरणयास हरकत नाही. तया दषीन इसवी सनापवथीच सहाव शतक महतवाच आह. गहसाशमाचा तयाग करन, अनतम सतयाचा शोर घणयासाठी एका सानावर न राहता सतत भटकती कररार परर ाजक नकवा शमर आनर तयाचा नशषयसपरिाय याची सरवात ह या काळाच वनशषटय आह. या काळात ज ततवजान समाजातील नवनवर सतरातील लोकाना मोठया परमारावर आपलस वाटल. तयामधय वरणमान महावीर आनर गौतम बद यानी कलला उपिश आनर तयानी माडलल ततवजान अ करमावर होत. तयाचया नशकवरकीमधय समाजातील वरण आनर जातीवर आरारललया समाजवयवसतील नवरमततन बाहर पडणयाचा मागण होता.

जन आनर बौद या िोनही िशणनाचा अतभाणव नाशसतक िशणनामधय कला जातो. वरणमान महावीर आनर गौतम बद या िोघानीही विाच परामाणय आनर वनिक कमणकाड या गोषी नाकारलया. तयाना समाजाचया सवण सतरातन मोठया स यन अनयायी नमळाल.

६.७ नवीन धमयापरवयहिन धमया : जन रमाणला खप पराचीन परपरा आह.

जन परपरनसार वरणमान महावीर ह जन रमाणचया २४ तीयकरापकी शवटच तीयकर होत. पावणना ह तनवसाव तीयकर होत. तयानी तयाचया अनयायाना अनहसा, सतय, असतय आनर अपरर ह या चार परनतजा निलया. महावीरानी तयाचया अनयायाना तयाचया जोडीला पाचवी

45

वधयामयन महयवीर

चयाणची परनतजा निली. याना पचमहा त अस महरतात.

महावीरानी सवत जन सघाची सापना कली. समाट च गपत मौयण हा र भ बाह या जन सघाचया सहावया परमख आचायायचा समकालीन होता. जन परपरनसार समाट च गपतान जन रमाणचा सवीकार कला होता.

बौदध धमया : गौतम बद आनर वरणमान महावीर ह समकालीन होत. गौतम बदाचा जनम नपाळमरील लनबनी (रशममनिइ) य इसवी सन पवण ५६३ मधय झाला. गौतम बदाचया नपतयाच नाव शदोिन होत. त शाकय कळातील होत. गौतम बदाचया आईच नाव मायािवी होत. तया कोलीय कळातील होतया. गौतम बदाचया पतनीच नाव यशोररा होत.

वयाचया २९ वया वरथी गौतम बदानी सतयाचया शोराण गहतयाग कला. या घटनला बौद परपरत महानभननषकरमर अस महटल जात. तयानतर सहा वरद

वगवग ा गरच मागणिशणन, ती तप सारना यासार या गोषीचया माधयमातन तयानी अनतम सतयाच जान नमळवणयाचा परयतन कला. परत तयातन काही साधय होत नाही, अस लकषात आलयानतर त ननरजन (नललाजन) निीचया काठावर, गया य एका नपपळ वकषाखाली धयानस बसल. इ वयाचया ३५ वया वरथी तयाना जानपरापती झाली. त बद आनर तागत , तसच शाकयमनी महरन ओळखल जाऊ लागल. जानपरापतीनतर तयानी सारनाजवळील इनशप र य मगवनामधय पनहला उपिश कला. या परसगाला रममच पबततन अस महटल जात. पढ ४५ वरद

लोकाना रममाचा उपिश करणयासाठी तयानी सतत मती कली. तयानी पाली या लोकभारमधय उपिश कला.

गौतम बदध

वरणमान महावीराच नपता नसदाण ह जातक कळाच परमख होत. आई नतशलािवी या नलचवी कळातील होतया. वरणमान महावीराचा जनम इसवी सन पवण ५९९ मधय वशाली नगराजवळील कड ाम य झाला. महावीराचया पतनीच नाव यशोिा होत. वयाचया ३०वया वरथी तयानी सतयाचया शोराण गहसाशमाचा तयाग कला. वयाचया ४२ वया वरथी तयाना कवलजान परापत झाल. लोक तयाना कवली , नजन आनर महावीर अशा उपारीनी सबोर लागल. तयाचया अनयायाना जन अशी उपारी परापत झाली. कवलयपरापतीनतर ३०

वरद वरणमान महावीरानी लोकाना उपिश करणयासाठी सतत मर कल.

महावीरानी अरणमागरी या लोकभारत उपिश कला. तयानी सिाचरर आनर तस आयषयाचा परसकार कला. तयानी समयक िशणन, समयक जान आनर समयक चाररत या तीन ततवावर भर निला. या तीन ततवाना जन रमाणची नतरतन अस महरतात. नतरतन ही कवलजानपरापतीचया मागाणची आकाकषा करराऱया वयकतीसाठी मलभत मागणिशणक ततव आहत. चतन आनर अचतन अशा सवण अशसततवामधय कमी-जासत परमारात जारीव असत. तयाना इजा कली तर तया परतयकामधय विना उतप होत, अस महावीरानी सानगतल.

अनकानतवाि ह वरणमान महावीर याचया ततवजानाच गाभासत होत. तयानसार सतय ह एकागी नसन तयाच अनक पल असतात.

46

गौतम बदानी तयाचया उपिशात ि ख या मनषयजीवनाचया मलभत परनाकड लोकाच लकष वरल. मळात ि ख उतप का होत आनर ि ख उतप च होऊ न िणयाचा उपाय काय, या िोन गोषीना अनलकषन तयानी लोकाना उपिश कला. तयाचया उपिशात तयानी चार आयणसतय सानगतली. (१) जगात सवणत दःख आह. (२) ि खाच मळ तषिय आह. (३) तषरवर नवजय नमळवला की दःखणनरोध होतो. (४) अषटयाणगक मयगया हा ि खननरोराचा मागण आह.

अषानगक मागाणमधय गौतम बदानी पढील आठ गोषी सानगतलया.(१) समयक दषी (ननसगणननयमानवरद काहीही घडत

नाही, ह सवीकारर)(२) समयक सकलप (योगय ननराणर)(३) समयक वाचा (योगय बोलर)(४) समयक कमाणनत (योगय वतणरक)(५) समयक आजीव (योगय मागाणन उपजीनवका)(६) समयक वयायाम (अयोगय गोषी परयतनपवणक

टाळर)(७) समयक समती (नचतताची अखड सावरानता आनर

तयायोग योगय गोषीची समती)(८) समयक समारी (सखि खाचया पलीकडील

अवसमधय नचतत शसरावर).अषानगक मागाणलाच मधयम परनतपि अस महटलल

आह.गौतम बदानी नभकखचा सघ परसानपत कला.

बौद रममामधय बद, रमम आनर सघ याना शरर जाणयाची सकलपना महतवाची आह. या सकलपनला नतशरर अस महरतात. बद सरर गचानम, रमम

सरर गचानम आनर सघ सरर गचानम या तीन परनतजा बौद रमाणमधय आवयक मानललया आहत.

इसवी सनापवथी सहावया शतकात पराचीन भारतात जीवनाचया सवणच कषतात पररवतणन घडन आल. महाजनपिामरील सततासघराणला या शतकात सरवात झाली. काशी, कोसल, अवती आनर मगर या चार महाजनपिामधय हा सततासघरण सर रानहला. इसवी सनापवथी चौरया शतकापययत मगराची राजसतता परबळ होत गली आनर इतर महाजनपिाच सवतत अशसततव सपषात यत गल. मगराचया उियाचा इनतहास आपर आठवया पाठात समजन घरार आहोत.

खयलील मयणहती तमहयालय णनसचतच आवडल : नपाळमरील रशममनिइ यील उतखननात मौयण समाट अशोकाचा सतभलख नमळाला. तया लखात अस महटल आह की,

िवानामनपय नपयिसी राजाचया राजयानभरकानतर तो सवत या सळाला भट िणयासाठी आला

आनर तयान इ पराणना कली. तो अस जाहीर करतो की बद शाकयमनीचा जनम इ झाला याच समरर िरारा िगडी सतभ इ उभा करवला. लोकामधय या सळापरती आिरभाव ननमाणर होणयासाठी तयान ह कल. तयान लनबनी ाम समद वहाव या हतन तयावरील कर माफ कला.

47

सवयधययय

पर.१ (अ) णदललयय यययाययाकी योगय यययाय णनवडन णवधयन िया णलहय.

१. अमक हा श ि भारतील आह. (अ) पाली (ब) ससकत (क) अरणमागरी (ड) पराकत २. काशी या महाजनपिाची य राजरानी

होती. (अ) गोरखपर (ब) चिानगर (क) राजगह (ड) वारारसी ३. गौतम बदाचा जनम य झाला. (अ) कनशनगर (ब) सारना (क) लनबनी (ड) पाटलीपत ४. उततर पाचाल व िनकषर पाचाल सामाजयाची

निी ही नसनगणक सीमा आह. (अ) यमना (ब) भागीरी (क) गगा (ड) ननरजन

(ब) चकीची िोडी दरसत करन णलहय. १. कासल - शावसती २. अग - चपा ३. मतसय - मरा ४. गारार - तकषनशला

पर.२ (अ) गटयत न बसियरय शबद ओळखय. बद, तागत, शाकयमनी, वरणमान महावीर

(ब) योगय कयरि णनवडन णवधयन िया करय. गौतम बदानी ४५ वरद सतत मती कली. कारर... (अ) गरचया शोरासाठी (ब) तपचयाण करणयासाठी (क) लोकाना रममाचा उपिश करणयासाठी (ड) जान नमळवणयासाठी

पर.३ साकलनयणचत िया करय.

जनरमण

पचमहा त

पावणना वरणमान महावीर

पर.४ ढील णवधयन सकयरि सषट करय. १. सोळा महाजनपिाचा उिय झाला. २. भारतात िसऱया नागरीकरराची सरवात झाली. ३. वरणमान महावीर आनर गौतम बद याना अनक

अनयायी नमळाल.

पर.५ ढील साकलनय सषट करय. १. नाशसतक िशणन २. गौतम बदानी सानगतलल अषाग मागण

पर.६ खयलील मद दयाचयय आधयर सणवसतर उततर णलहय. महाजनपिामरील राजयवयवसा खालील मि दाचया

आरार सपष करा. (अ) राजयाच परकार िशणवराऱया सजा (ब) राजाची

ननवड (क) राजाच अनरकार (ड) ननरणय परनकरया

उकरम १. जन रमायचया तीयकराची मानहती स नहत करा. २. जातक कानवरयी मानहती नमळवा. एखादा

जातक कच नाटयीकरर करा.

48

७. भारत आणण इराण (पणशिया)

७.१ भयरतीय उखाड आणि इरयिभारतीय उपखड आनर इरार याचयातील वयापारी

आनर सासकनतक सबर हडपपा काळापासनच परसानपत झालल होत, याच पराव तील पराचीन सळाचया उतखननामधय नमळाल आहत. हडपपा ससकतीशी समकालीन असलल एलामच सामाजय ह इरारचया न तय भागात होत. त सासकनतकदषटया मसोपोटनमयाला अनरक जवळच होत. एलाम सामाजयाचया राजरानीच नाव ससा अस होत. तयावरन तया परिशाला सनसयाना अस महटल जायच. पढ इरारमधय नवनवर

राजघराणयाची सतता उियाला आली तरी तयाची राजरानी ससा यच रानहली. ससा यील पराततवीय सशोरनाचया आरार इरार आनर हडपपा ससकती याचयातील वयापारी आनर सासकनतक सबराबाबत पशषिायक परावा नमळालला आह.

७.१ भयरतीय उखाड आणि इरयि७.२ णशयायन (अखमोनीय) सयमरयजय आणि गीस

ययाचययतील लढययय७.३ णशयायन (अखमोनीय) सयमरयजय आणि भयरत ७.४ इरयिचय रयिकीय आणि सयासककणतक परभयव७.५ तषिणशलय ७.६ णसकदरयची सवयरी

परिशालाही पासण असच नाव होत. तया परिशातील परमख शहराच नावही पासण असच होत. ीक लोक या शहरास पनसणपोनलस अस महरत. या पासण परातात उियाला आलल, महरन अखमोनीय सामाजयाचा उलख पनशणयन सामाजय असा कला जातो.

समाट िसरा सायरस यान पासारगाि य राजरानी बारणयास सरवात कली होती. परत तयाचया हयातीत ती परणतवाला गली नाही. िसरा सायरस याचा मलगा िसरा कशमबसस हा तयाचयानतर राजा झाला. तयान तयाची राजरानी ससा य हलवली. तयान इनजपत नजकफन घतल होत.

िसरा कशमबसस याचयानतर गािीवर आलला पनहला िायणश यान ससाचया तटबिीच मजबतीकरर कल. ससा य तयान मोठा राजवाडा आनर अपािान (अनक खाबी सभागह) बारल. तयाच रतथीवर तयान पनसणपोनलस ह नव शहर वसवल आनर त सवत चया ननवासासाठी एक नवा राजवाडा आनर अपािान बारल.

णशयायन सयमरयजययचय नकयशय यहणययसयठी खयलील साकरतसथिळयलय भट दय. : https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/3a/Persian_Empire%2C_490_BC.pnghttps://commons.wikimedia.org/wiki/File:Persian_Empire,_490_BC.png

इरारचया सामाजयाची परसापना अखमोनीय घराणयातील िसरा सायरस यान कली. तो पासण या जमातीमरील होता. या जमातीच वासतवय अफगानरसतानला लागन असललया इरारचया वायवयकडील ड गराळ परिशात होत. तयामळ तया

इरार भौगोनलकदषटया पवण आनर पशचम आनशयाला जोडरारा परिश आह. तयामळ पवण आनर पशचम आनशयामधय चालराऱया वयापारात आनर

ससय यथिील अयदयन-

नरयाणचत णचत

49

सहि ियतय ियतय : इरारच एररयाना अस आरखी एक पराचीन नाव आह. ीक इनतहासकाराचया लखनात तयाचा उलख एररयान या नावान कलला निसतो. एररयाना ह एररयानच लटीन रप आह.

७.२ णशयायन (अखमोनीय) सयमरयजय आणि गीस ययाचययतील लढययय

ीक इनतहासकारानी अखमोनीय सामाजय आनर ीक नगरराजय यामधय वारवार झाललया लढायाबदल

नलनहलल आह. तयामधय नहरोडोटस या इनतहासकाराच लखन महतवाच आह. पशचम आनशयातील राजय तसच भमधय सम ातलया ीक बटावरील नगरराजय अखमोनीय समाटानी परम नजकफन घतली. या परिशामरील राजयाशी तयाचया ोटयामोठया लढाया होत असत. या लढायामधय आयोननयाचया ीकानी अखमोनीय सततनवरद कलला उठाव महतवाचा मानला जातो.

िसरा सायरस यान इसवी सनापवथी ६वया शतकाचया मधयावरीचया समारास भमधय सम ाचया उततरला असलल नलनडया ह राजय नजकफन घतल. तयामळ नलनडयाचया सततखाली असलली आयोननयातील ीक नगरराजय आपोआपच अखमोनीय सामाजयात समानवष झाली. आयोननयातील ीक ह ीसमरील अनसमरन सलातर करन अनाटोनलयात महरज तककसतानचया आनशयामरील भभागात आल होत. या परिशाला आनशया मायनर असही महरतात.

पनहलया िायणशचया काळात आयोननयातील सवण ीक नगरराजयानी एकनतत यऊन अखमोनीय सततनवरद

उठाव कला. पाच वरायचया िीघण सघराणनतर अखर अखमोनीय सनापरमखाना एकनतत झाललया ीकाचा पराभव करन आयोननयन बडाचा परण बीमोड करणयात यश नमळाल.

या उठावाचया अपयशाच पररराम ीस आनर पनशणयाचया पढील काळातील परसपरसबराचया दषीन महतवाच आहत. उठावाचया वळी आयोननयन ीकाना अनस आनर एररनटटया या ीसमरील नगरराजयानी

मित कली होती. तयाच नननमतत करन पनहला िायणश अनसवर चाल करन गला. अनसजवळचया मरॉनचया मिानावर ही लढाई झाली महरन नतला मरॉनची लढाई महरतात. या लढाईत पनहलया िायणशचया सनयाला पराभव पतकरावा लागला.

पनहलया िायणशचा वारस झरकससन पनहा एकिा ीसवर सवारी कली. मात तयालाही माघार यावी

लागली. तयानतरही ीस आनर अखमोनीय सततमधय

पयाणयान सासकनतक िवारघवारीत इरारच सान महतवाच होत.

सहि ियतय ियतय : १. अलकझाडर या नावाच रपातर नसकिर कस झाल, हा भाराशासताचया अभयासाचा नवरय आह. अलकझाडटॉस या मळ ीक नावाच अलकझाडर

ह रपातर आह. अलशकझन महरज रकषर करर आनर अनडटॉस महरज मारस. अलकझाडर या नावाचा अण लोकाच रकषर कररारा असा होतो . इसकनडर , सकनडर ही अलकझाडर या नावाची

पनशणयन रपातर आहत. तयाचच रपातर नसकिर अस झाल.

२. ससा, पासारगाि, पनसणपोनलस आनर बनहसतन यील समाट िायणश पनहला याचया नशलालखाना जागनतक सासकनतक वारसासळाचा िजाण परापत झालला आह.

इनतहासपवण काळापासन सर असलला आनशया आनर पनशणयन आखातापययत आनर तन पढ मसोपोटनमया आनर इनजपतपययत चालरारा वयापार, पनशणयन सामाजयाचया काळात ीस आनर रोमपययत नवसतारला. पराचीन काळापासन वयापारी ताड वापरत असललया मागायवर पनशणयन समाटानी सरनकषततची वयवसा ननमाणर कली. तयानी काही मागायची पनबायररीही कली. िसरा सायरस आनर पनहला िायणशन ससा यन सरवात होऊन भमधय सम ापययत पोचरारा रसता नवकनसत कला. हा मागण रॉयल रोड या नावान ओळखला जातो. हा मागण समार २५०० नकलोमीटर लाबीचा होता. रॉयल रोडचया काही शाखा भारतीय उपखड तसच इनजपत याना जोडत असत. मनसडोननयातन आललया नसकिरान परम पनशणया आनर नतर भारतीय उपखडाचा वायवय परिश याचयावर सवारी करणयासाठी याच मागाणचा उपयोग कला.

50

िीघण काळ सघरण चाल रानहला. सरतशवटी अनस आनर इतर नगरराजयाचया ीक सघान आयोननयामरील ीकाना सवतत करणयासाठी तील अखमोनीय

सततनवरद लढा पकारला. या सघराणमधय कठलयाच पकषाला ननराणयक नवजय नमळाला नाही आनर इसवी सनापवथी ४४९ मधय अनसचया नततवाखालील ीक सघ आनर अखमोनीय सततमधय तह झाला.

या िीघण काळ चालललया सघराणमधय अखमोनीय सतता िबणल होत गली. ीक आनर अखमोनीय सघराणच िरगामी पररराम राजकीय आनर आनणक कषतावर होर अपररहायण होत. परत तयाचा आरखी एक परतयकष नकवा अपरतयकषररतीन झालला पररराम होता. मनसडोननयाचा राजा नतसरा अलकझाडर महरजच महान जगजजता महरन उपारी नमळालला समाट नसकिर यान पनशणयावर कलली सवारी हा तो पररराम होय.

एररयन या इसवी सनाचया पनहलया शतकात होऊन गललया ीक इनतहासकारान नलनहललया अनाबजसस* ऑफ अलकााडर’ या ात नतसरा िायणश, अखमोनीय सामाजयाचा शवटचा समाट आनर अलकझाडर या िोघानी एकमकाना नलनहललया पताचा उलख कला आह. आपली आई, पतनी आनर मल याना मकत कराव अशा आशयाच पत नतसऱया िायणशन अलकझाडरला पाठवल. अलकझाडरन उततरािाखल नलनहललया पतात, पनशणयन समाटानी ीकावर पवथी आकरमर करन तयाना निललया ि खाची आठवर करन निली आनर आकरमक पनशणयनाना नशकषा करणयासाठी सम पार करन आपर आनशयात आलो आहोत, अस नलनहल. याच पतात पढ नतसऱया िायणशन आपलयानवरद ीकाना भडकावणयाचा परयतन कलयाचा आरोप करन, तयाला अलकझाडरन तो पराभत राजा असलयाची जारीव करन ित, आपलयाबरोबर समान िजाणचया नातयान वागणयाचा परयतन कर नय, अस खडसावल.

सहि ियतय ियतय : नहरोडोटस याचा जनम इसवी सनापवथी ४८४ मधय हनलकारनसस नावाचया एका पराचीन ीक नगरराजयात झाला. ीक नगरराजय आनर अखमोनीय सामाजय याचयात इसवी सनापवथी ५०० त ४४९ या काळात झाललया लढाया आनर यदामागील काररपरपरचा वर घर हा परमख उदश मनाशी ररन तयान लखनास सरवात कली. तयातन जो नसद झाला, तया

ाच ीक नाव नहसटोररया (ि नहसटरीज) अस आह. ाचया सरवातीलाच तयान महटल आह,

मी, हनलकारनससचा नहरोडोटस इ मा या शोरातन नमळालली मानहती सािर करत आह. हत हा की काळाचया ओघात मानवी कामनगरी नवसमरराचया पडदाआड जाऊ नय आनर महान व नवल कराव अशा कती- ीकाचया असोत की बबणर (पनशणयन) लोकाचया-तयाचा गौरव उरावला जाऊ नय.

एखादा नवनशष परनाचा वर घणयासाठी मानहती जमवन तया मानहतीची कालकरमानसार माडरी करणयावर भर िरारा, नहरोडोटस हा पनहलाच इनतहासकार होता. ह करत असताना तयान िव, मनषयाच नशीब यासार या गोषीचा उपयोग कला नाही. नतरचया काळात कालकरमानसार घटनाची माडरी करर ह इनतहासलखनाच आवयक सत बनल. इनतहासलखनाला एका सवतत जानशाखच सवरप परापत होणयाचया परनकरयत ह सत पायाभत ठरल महरन नहरोडोटसला इनतहासलखनाचा जनक मानल जात.

* ‘अनाबजसस’ महणि ‘कच करण’.* ‘अनाबजसस’ महणि ‘कच करण’.

७.३ णशयायन (अखमोनीय) सयमरयजय आणि भयरतजया काळात भारतातील महाजनपिामरील

सततासपरदतन सरतशवटी मगर सामाजयाचा उिय झाला, तयाच काळात भारतीय उपखडाचया वायवय परिशातील ोटी ोटी सवतत राजय नजकफन घत अखमोनीय समाटानी तयाचया सामाजयाची सीमा पजाबपययत नवसतारली.

अखमोनीय समाटाच अनभलख आनर ीक

यावरन िखावली गलली ीकाची अशसमता आनर पनशणयन सततला आपर सहज नमव शकतो हा आतमनववास, या िोन गोषी काही अशी तरी अलकझाडरचया मोहीमला परररा िराऱया ठरलया, अस

महरता यत.

51

लख खरोषठी लीपीत कोरलल आहत. राजाजा असलल कोरीव लख मोकयाचया जागी परिनशणत करणयाची पदतही अखमोनीय समाटाचया लखाचया उिाहररावरन घतलली होती, अस निसत.

नहरोडोटसचया मानहतीनसार पनहला िायणश यान नसर निी आनर अरबी सम ाची मानहती नमळवणयासाठी अनक शोरक पाठवल होत. तयामधय सकायलकस फ काययिा या नावान ओळखला जारारा आयोनीयाचा

ीक खलाशी होता. तो भारतापययत पोचरारा पनहला आयोननयन ीक होता. सकायलकसन नसर निीपासन सरवात करन अरबी सम ाचया नकनाऱयाला वळसा घालत ताबडा सम ात परवश कला आनर तो नाईल निीचया मखापाशी सएझ य पोचला. या तयाचया परवासाला अडीच वरद लागली.

सकायलकसचया परवासाचा वततानत परर स फ सकायलकस या नावान परनसद आह. तयाचा मळ वततानत उपल र नसला तरी तयाची मानहती ीक इनतहासकाराचया लखनातन आपलयाला नमळत. सकायलकसचया वततानतामळ पशचमकडील लोकाना, नवशरत ीकाना, परमच भारतीय उपखडाची मानहती उपल र झाली. सकायलकसचया मोनहमचया पतणतनतर ोडाच अवरीमधय पनहलया िायणशन नसर निीचया खोऱयाचया खालचया प ातील परिश नजकफन घतला.

सकायलकस सएझ य पोचला तवहा इनजपतचया फरोन खरलला नाईल आनर ताबडा सम याना जोडरारा एक कालवा अशसततवात होता. िायणशन तो पनहा खोिवला. तयामळ पनशणया आनर भारतीय उपखडातील िळरवळरासाठी एक सागरी मागण नवयान खला झाला.

या सम ी मागाणमळ अखमोनीय सामाजयात समानवष असललया भारतीय उपखडातील वायवय परिश आनर नसर-पजाबचया परिशातील वयापाराला उनजणतावसा आली. पनशणयन बाजारामधय भारतातन यराऱया हशसतित आनर सागवानी लाकफड या गोषीना मोठया परमारावर मागरी होती. ससा यील िायणशचया कोरीव लखात भारतीय हशसतित आनर सागवानी लाकडाचा वापर राजवाडाचया बारकामासाठी कलयाच नमि कल आह.

नहरोडोटसन अखमोनीय सनयातील भारतीय सननकाच

इनतहासकाराचया न िीचया आरार अखमोनीय समाट िसरा सायरस यान काबलचया खोऱयाचा (गारार) परिश नजकफन घतला, अस निसत. हा परिश अखमोनीय सामाजयात समानवष होता. तयानतर पनहला िायणश यान नसर आनर पजाब नजकफन घतला. नवतसता (झलम) अखमोनीय सामाजयाची पवदकडील सीमा बनली. नसकिरान अखोमनीय सामाजयाचा पाडाव कला होता. पजाबचा परिश तया अखोमनीय सामाजयाचा नहससा होता.

भारतीय उपखडातील सतपीमरन अखमोनीय सामाजयाला नमळरारा महसल इतर कोरतयाही सतपीतन नमळराऱया महसलापकषा नकतीतरी पटीन अनरक होता. नहरोडोटसचया न िीनसार हा महसल ३६० टलनट* कनकपराग** इतका होता. यातील अनतशयोकतीची शकयता मानय कली तरीही अखमोनीय समाटाचया खनजनयात भारतीयाकडन नमळराऱया महसलाचा वाटा फार मोठा होता, ह लकषात यत.

*‘टलनट’ ह विनाच एक पररमाण असन जवजवध पराचीन परदशाामधय परचजलत असललया पररमाणानसार टलनट विन ह साधारणपण २० त ४० जकलोचया ककतील असत.

**कनकपराग (gold dust)-नदीकाठचया वाळत कणााचया रपात जमळणार सोन.

७.४ इरयिचय रयिकीय आणि सयासककणतक परभयवभारतीय उपखडातील पनशणयन सततच वचणसव

नकमान िोन शतक तरी अशसततवात होत. मात नसकिरान सवारी करणयापवथीच त सपषात आल होत. िोन शतकाचया िीघण कालावरीत पराचीन भारताचया इनतहासावर पनशणयाचा काय ठसा उमटला याचा नवचार करता, एक गोष ठळकपर पढ यत, ती महरज सामाजयाचया परशासनासाठी परतयक नजकललया परातावर सतपाची महरज राजयपालाची नमरक करणयाची पदत. ही पदत पढ नसकिर, शक आनर कशार राजयकतयायनीही राबवली.

अखमोनीय सामाजयाचया काळात भारतीय उपखडाचया वायवय परिशात अरमाइक नलपी वापरात आली. याच लीपीतन पढ खरोषठी ही पराचीन भारतीय लीपी नवकनसत झाली. समाट अशोकाच या परिशातील

52

वरणन कल आह. तयानसार इसवी सनापवथी ४८० मधय समाट झरकससन ीकावर आकरमर कल तवहा तयाचया सनयात गारार, नसर आनर पजाब यील सननक होत. गारारामरील सननकाजवळ वताच रनषय आनर आखड िाडाच भाल होत. तयाचयाजवळ घोड तसच घोड जोडलल रही होत. भारतीय सननकाचा पोशाख सती कापडाचा असन तयाचयाजवळ वतापासन बनवलल रनषय आनर बार होत. तयाचया बाराची अ लोखडी होती. रनषयबार चालवणयात त अतयत ननपर होत. झरकससन ीसमरन माघार घतली तवहा तयाचया सनापतीन ीसमधय सननकाची एक तकडी ठवणयाच ठरवल. ही तकडी भारतीय सननकाची होती.

अखमोनीय सामाजयाचा ससापक िसरा सायरस सततवर यणयापवथी पनशणयामधय चलनी नारी वापरात नवहती. मोठया परमारावर वसतनवननमय परचनलत होता. काही परसगी वसतचा मोबिला महरन ठरावीक वजनाचया चािीचया लडीचा वापर कला जाई. सायरसन नजकफन घतललया नलनडया या ीक राजयामधय चलनी नारी परचारात होती. तयाला सटटर अस महरत असत. सायरसन नलनडयाचया रतथीवर नारी पाडणयास सरवात कली.

पनहलया िायणशन सवत ची परनतमा असलली िाररक ही सोनयाची आनर नसगलॉस ही

चािीची नारी पाडायला सरवात कली. तयामधय तयान रनषयबार

रारर कलल निसत. एका िाररकची नकमत बारा नसगलोइ* इतकी अस.

* ‘अनाबजसस’ महणि ‘कच करण’.*‘जसगलोइ’ ह जसगललॉसच अनकवचन आह. या नाणयाचया बरोबरीन अखमोनीय सामाजयातील

ीक सतपीची नारीही परचारात रानहली. काही सतप ीक नाणयाचया रतथीवर सवतत नारीही पाडत असत.

ही नारी साचयातन काढली जात. तयाचया िशणनी भागावर राजाची परनतमा अस आनर मागील बाजला आहत तताचा उपयोग करन उमटवलल एखाि नचनह अस.

भारतीय नाणयाचया आहत ततावर या नाणयाचा परभाव असणयाची शकयता आह.

समाट सायरसचया आरीचया काळात पनशणयामरील सापतयामधय भवय इमारतीचा समावश नवहता. तयामळ ससा आनर पनसणपोनलस यील भवय इमारतीच सापतय आनर तयातील नशलप याचयासाठी मागणिशणक ठरल अशी पवणपरपरा नवहती. तयासाठी समाट सायरसन तयाचया अनरपतयाखालील आनशया मायनरमरील ीक वसाहतीमरन सपती आनर नशलपी आरवल होत.

णशयायन ‘णसगललॉस’

णसयाोणलस यथिील सताभ

नसकिरान पनशणयावर नवजय नमळवलयानतर पनसणपोनलस उि धवसत कल. पनशणयन सामाजय सपषात आल. पनशणयन समाटासाठी काम करराऱया सपती आनर कारानगराचा राजाशय सपला. सलातर करत त भारतात पोचल. समाट अशोकाचया िरबारात तयाना राजाशय नमळाला. समाट अशोकान उभया कललया िगडी सतभामधय तया कारानगराचया शलीचा परभाव निसतो. अशा रीतीन भारतातील िगडी कोरीव कामाचया कलचा उगम पनशणयन आनर पयाणयान ीक नशलपशलीमधय िाखवता यतो.

७.५ तषिणशलय महाभारतामधय नागवशातील राजा तकषक याचा

उलख आह. तकषनशला ही राजा तकषकाची राजरानी होती. तकषनशला या नगराचया िीघणकालीन अशसततवाचा पराततवीय परावाही उपल र आह. तकषनशला ह गारार या महाजनपिाचया राजरानीच शहर होत.

53

आभी नावाचा राजा राजय करत होता. सवागत करणयाचया हतन नजराणयासह तो नसकिराला सामोरा गला. तकषनशलच वरणन नसकिरासोबत आललया ीक इनतहासकारानी, लोकानी गजबजलल, समद आनर सवयवशसत परशासनवयवसा असलल एक नगर अस कल आह.

पराचीन तकषनशला नगरासबरीची मानहती बौद सानहतय आनर ीक इनतहासकाराचया लखनातन नमळत. त अनक नवदान राहत होत. तयाची कीतथी ऐकफन भारतीय उपखडाचया नवनवर परिशामरन नवदाथी नशकणयासाठी यत असत. तयामळ तकषनशला ह नवदच आनर नशकषराच क बनल होत. तयाला अनौपचाररक नववनवदालयाच सवरप परापत झाल होत. परत तील नवदान आचायायनी काय नकवा कस नशकवाव, अभयासकरम काय असावा, यावर राजसततच ननयतर नवहत. नवदारयाणचया वयशकतगत बि नरमततनसार तयाचया नशकषराचा कालावरी ठरत अस. पचाररक परीकषा घणयाची पदत नवहती. नकब ना परीकषा ही खऱया जानाची कसोटी मानली जात नवहती. नवदाथी पररप झाला की नाही ह वयशकतक पातळीवर आचायण ठरवत असत.

तकषनशला य नशकवलया जाराऱया नवरयामधय गवि, यजवदि, सामवि, विाग, पराचीन परपरा आनर

नीनतशासत, ततवजान, गनरत, सगीत, वदक, परार, इनतहास, असतनवदा, कावय यासार या अनक नवरयाचा समावश होता.

च गपत मौयण वयान लहान असताना आचायण चारकयानी तयाला नशकषरासाठी तकषनशला य नल, अस समजल जात. चारकय सवत तकषनशलच रनहवासी होत. समाटपिी आलयानतर च गपत मौयाणन तकषनशला य परािनशक राजरानी सापन कली. समाट अशोकाचया काळात तकषनशला ह बौद परपरचया नशकषराच महतवाच क बनल.

ीक, शक, कशार याचया आकरमराचया काळातही तकषनशला यील नशकषरपदतीवर फारसा परनतकफल पररराम झाला नाही. परत इसवी सनाचया पाचवया शतकात हराचया आकरमरामळ तकषनशला नगराच नवदावभव हळहळ नष होत गल.

सहि ियतय ियतय : १. पनहलया िायणशचया कोरीव लखामधय ीकाचा उलख यौन असा कलला आह. यौन श िाच मळ आयोननया या

ीक श िामधय आह. भारतीय सानहतयात आढळरार योन (पराकत) यवन (ससकत) या श िाचा मळ अण आयोननयाचा रनहवासी असा होता. ह श ि महाभारत, रामायर, परार आनर इतर सानहतयामधय आढळतात.

२. लोकामरील परसपरसपकाणमळ भारामरील श िाचया िवारघवारीतन मळ श िाची रप कशी बिलत जातात, याच आरखी एक उिाहरर पाहया. पराचीन पनशणयन भारा अखमोनीय सामाजयाची अनरकत भारा होती. अखमोनीय समाटाचया कोरीव लखामधय ती वापरलली निसत. या लखामधय भारतीय उपखडातील लोकाचा उलख नहिश , िश असा कलला आढळतो. आयोननयन ीक बोलीत श िाचया सरवातीस आललया ह चा उ ार कला जात नाही. तयामळ शसकलकसन तयाच एकवचनी रप इिोस आनर अनकवचनी रप इिोइ अस कल असाव. नहरोडोटसन ह श ि पनशणयन नहिश आनर िश या श िाना समानाथी महरन वापरल. इनडया नावाच मळ या ीक श िामधय आह.

तकषनशला नगराच अवशर इसलामाबाि या पानकसतानचया राजरानीपासन साराररपर ३० नकलोमीटर अतरावर आनर नट टटक रोडवर आहत. तयामधय एकफर १८ पराततवीय सळाचा समावश आह. तयाना जागनतक वारसासळाचा िजाण परापत झालला आह.

तकषनशला आनर भोवतालचया पररसरात परागनतहानसक काळापासन स मासताचा उपयोग करराऱया लोकाचा वावर होता, याचा परावा काही गहामरील उतखननामरन नमळाला आह. इसवी सनापवथी ३५०० चया समारास त नवामयगीन गाव-वसाहत वसली. नतच अवशर सराइ खोला नाव असललया सळाचया उतखननात नमळाल आहत.

नसकिराचया सवारीचया वळस तकषनशला य

54

अणधक मयणहतीसयठी : नबहार त अफगानरसतानपययतचया परिशाना जोडरारा हमरसता, आरननक काळात ड टटक रोड या नावान ओळखला जातो. वयापारी मागण महरन गौतम बदापवथीचया काळातही तो उपयोगात होता. उततराप या नावान तो ओळखला जाई.

बगालमरील तामनलपती (आरननक तामलक ) बिरापासन सरवात होऊन तकषनशला नगरापाशी तयाचा शवट होत अस. समाट च गपत मौयाणन तयाची सवयवशसत बाररी कली. हा हमरसता जवळपास ३२०० नकलोमीटर लाबीचा आह.

समाट अशोकान या हमरसतयावर वयापारी आनर परवासी याचयासाठी रसतयाचया ितफाण झाड,

म ामाचया सोईसाठी रमणशाळा यासार या अनक सोई कलया आनर मोकयाचया नठकारी सतभलख उभारल.

नतर शरशाह सर आनर बािशाह अकबर या िोन सततारीशानी या हमरसतयाच नतनीकरर कल. तयानतर न नटशाचया काळात कोलकाता त पशावर हा ड टटक रोडचया बाजन जारारा नवीन डाबरी रसता बारणयात आला.

आरननक काळात हा रसता बागलािश, हावडापासन पशचम बगाल, नतर निलीहन अमतसरपययत, तन लाहोर आनर पशावरकड व शवटी काबल य सपतो.

७.६ णसकदरयची सवयरीनसकिरान भारतावर सवारी कली. परत तो

नजकललया परिशावर िीघणकालीन सतता परसानपत कर शकला नाही. तयाचया सवारीसबरीची मानहती पराम यान एररयन, कनटणस, नडओडोरस, टाकक आनर जशसटन या

ीक इनतहासकाराचया लखनातन नमळत. नसकिराचया सवारीचया वळस अखमोनीय

सामाजयाची नसर, पजाब आनर अफगानरसतान या परिशावरील सतता कमकवत झालयामळ नत ोटी ोटी राजय उियाला आली होती. तयाचया आपापसातील सघराणमळ नसकिराचया नवरोरात तयाची एकसर फळी उभी रानहली नाही.

नसकिर इसवी सनापवथी ३३४ मधय मनसडोननयाचा राजा झाला. इसवी सनापवथी ३३१ मधय अखमोनीय समाट नतसरा िायणश याचा तयान पराभव कला. तयानतर तयान इरारचया नशसतान परातापययत मजल मारली आनर तन काबलकड मोचाण वळवला. काबलचया आसपासचा परिश नजकफन घतलयानतर तो नहिकश पवणताचया पायरयाचया परिशात आला. तन नाइनकया ( ) नावाचया नठकारी तयान तळ ठोकला. ह नाइनकया उततरापावर वसलल होत.

नाइनकया इ नसकिर आनर तकषनशलचा राजा आभी याची भट झाली. आभीन नसकिराच सवागत

करन तयाचयाशी हातनमळवरी कली. नशनसको स (शशीगपत) नावाचा िसरा एक राजा नसकिराला सवत हन शरर आला. परत सवणच भारतीय राजयानी सहजपर शररागती सवीकारली नाही. काहीनी नसकिराशी ननकराचा सामना कला. या मोनहमत नसकिरान काबल, नसर आनर पजाबमरील ब तक राजय नजकफन घतली.

झलम निीचया तीरावर नसकिर आनर राजा पर (पोरस) याचयामधय अतयत ननकराची लढाई झाली. या लढाईत परचा पराभव झाला तरी तयाचया पराकरमान नसकिर आनर तयाच सनय अतयत परभानवत झाल. परचया सनयातील हततीचा वापर हा ीकासाठी नवीन होता. हततीची फळी फोडर ह तयाचयासाठी एक मोठ आवहान ठरल. ीक इनतहासकारानी परचया यदकौशलयाच आनर रीरोिातततच कौतक एकमखान कल आह.

तयापढील वाटत नसकिर ननसा नावाचया एका ीक वसाहतीपाशी पोचला. ननसाचया लोकानी सरवातीला नसकिराला नवरोर कला तरी नतर तयानी तयाच सवागत कल. तयानतर नसकिर नचनाब आनर रावी नदाचया निशन पढ जात रानहला. तील राजयावर नवजय नमळवत नसकिर नबयास निीपययत पोचला. नत पोचपययत नसकिराचया सननकाची उमि सपत आली होती. तयानी

55

पढ जाणयास नकार निला. नसकिराला परत जार भाग पडल.

परतणयापवथी नसकिरान परकड पजाबमरील परिशाच आनर आभीकड नसरमरील परिशाच आनरपतय सोपवल. वाररावतीचा राजा अनभसार याचया हाती तयान कामीरच राजय सोपवल. परतीचया वाटवर तयान नशबी, मल इतयािी राजयाचा पाडाव कला. इतर परिशामधय तयान ीक सतपाची नमरक कली. ीसकड परतत असताना

इसवी सनापवथी ३२५ मधय तो बनबलोन य मरर पावला.

नसकिराचया सवारीच भारताचया राजकीय पटावर फारस िरगामी पररराम झाल नाहीत. तयाचया मतयनतर ोडाच अवरीत च गपत मौयाणन नबहार त अफगानरसतान अशा नवशाल भपरिशावर मगराच सामाजय परसानपत कल आनर भारताचया इनतहासाला वगळ वळर लागल.

सवयधययय

पर.१ (अ) योगय यययाय णनवडन णवधयन िया करय. १. इनतहासलखनाचा जनक याना मानल

जात. (अ) नहरोडोटस (ब) अलकझाडर (क) सकायलकस (ड) िायणश

२. नसकिराचया सवारीचया वळस तकषनशला य नावाचा राजा राजय करत होता.

(अ) च गपत (ब) आभी (क) पर (ड) शनशगपत

३. समाट अशोकाच लख नलपीत कोरलल आहत.

(अ) नसहल (ब) अरमाइक (क) खरोषठी (ड) मोडी

(ब) चकीची िोडी दरसत करन णलहय. १. पनसणपोनलस - पनहला िायणश यान वसवलल

शहर २. हनलकारनसस - या नगरराजयात नहरोडोटसचा

जनम झाला ३. तकषनशला - नवदच व नशकषराच क ४. ननसा - पनशणयन वसाहत

(क) नयव णलहय. १. अखमोनीय सामाजयाचा शवटचा समाट २. पनहलया िायणशन पाडललया नाणयाची नाव

पर.२ गटयत न बसियरय शबद ओळखय. पनहला िायणश, झरकसस, िसरा सायरस, नसकिर

पर.३ घटनय कयलयनकरम णलहय. १. नसकिर व पर याचयात ननकराची लढाई झाली. २. नसकिरान सतपाची नमरक करन परतीचा मागण

ररला. ३. इ.स.पवण ३२५ मधय बनबलॉन य नसकिरचा

मतय झाला ४. नसकिरान काबल, नसर नजकल.

पर.४ ढील णवधयन सकयरि सषट करय. १. समाट नसकिरान पनशणयावर सवारी कली. २. नसकिराचया सवारीच भारताचया राजकीय पटावर

फारस िरगामी पररराम झाल नाहीत.

पर.५ तमच मत नोदवय. १. नहरोडोटसला इनतहासलखनाचा जनक मानल

जात. २. पराचीन काळी तकषनशला ह नवदच व नशकषराच

क होत.

पर.६ सणवसतर उततर णलहय. १. पनशणयन सततच भारतावरील राजकीय व

सासकनतक पररराम सपष करा. २. नसकिराचया सवारीच वरणन करा.

उकरम आतरजालाचया साहाययान पनसणपोनलस यील राजवाडा

आनर ससा यील अपािान याची अनरक मानहती स नहत करा.

56

ही मयणहती तमहयालय णनसचतच आवडल : पराचीन भारतातील राजयसततचया

सकलपनामधय चकरवतथी या सकलपनचा समावश आह. जया सावणभौम राजाचा र चारी निशाना कोरतयाही अड ानशवाय जाऊ शकतो, तो सावणभौम राजा चकरवतथी असतो. तयाची सतता ननतक अनरषठान असलली आनर कलयारकारी असावी, अस अपनकषत अस. तयाची अनरसतता नवसतत परिशावर असत. च गपत मौयण हा पनहला चकरवतथी समाट होय.

भारतात अशसततवात असललया सोळा महाजनपिाचा इनतहास आपर सहावया पाठात पानहला. या महाजनपिापकी काशी, कोसल, अवती आनर मगर या चार महाजनपिामरील सघराणत मगराची राजसतता परबळ होत गली आनर मगराच सामाजय उियाला आल.

या काळात भारतातील पनहल सामाजय उियाला आल. राजयाला सामाजयाच सवरप आल. या सामाजयाची परशासनवयवसा अनरक नवकनसत आनर नवनवर नवभागाचया दार कायण कररारी होती. सामाजयाचया अशसततवासाठी अनक घटक आवयक असतात. उिाहरराण, नवसतत भपरिशावर सतता, कररपान जमा होराऱया महसलाची वयवसा पाहरारी परशासन यतरा, समाटाचया हाती सवण सतता कन त असत आनर तयाचया अनरकाराचया अमलबजावरीसाठी सनय कायणरत असत.

रमणनवरीच उपयोजन समाटाचया सततला पषी िणयासाठी कल जात. सततारारी कलामधय सतता आनर ततसबरीच अनरकार एकवटल जातात.

८.१ मगध सयमरयजययचय उदय

पराचीन भारतात जी महाजनपि होती तयामधय मगर ह एक महतवाच राजय होत. सपीक व समद जमीन, बारमाही वाहराऱया नदा, नौकानयनाची उतकष सोय, वयापारी बाजारपठ इतयािी काररामळ मगर राजय बलवान होत गल.

इ.स.प.सहावया शतकात मगरावर हययक नावाचया राजघराणयाची सतता होती. महाभारतात हययक घराणयाचा उलख यतो. नबनबसार हा या घराणयातील पनहला

८.१ मगध सयमरयजययचय उदय८.२ नाद आणि मौयया सयमरयजय८.३ समरयट अशोक८.४ रयजयवयवसथिय, वयययर, सयणहतय, कलय

आणि समयििीवन

परनसद राजा होय. तयाच वडील महाप यानी नगरर ज हा िगण बारन मगराची पनहली राजरानी सापन कली. नबनबसार गािीवर आलयानतर तयान मगर सामाजयाचा पाया रचणयास सरवात कली. शजारचया अग राजयावर आकरमर करन त नजकफन घतल. या नवजयान मगराच सामरयण वाढल. नबनबसारान कोसल, नलचवी, नविह, म अशा अनक राजघराणयाशी ववानहक सबर जोडन तया जोरावर आपल नवसतारवािी रारर पढ नल. नगरर ज िगणचया पायरयाशी तयान राजगह ही नवी राजरानी सापन कली.

नबनबसाराची हतया करन तयाचा मलगा अजातशत गािीवर आला. तयान नपतयाच नवसतारवािी रोरर अवलबल. तयान मगराच राजय नवधय पवणताचया पायरयापययत नवसतारल. अजातशतन गगचया काठावर पाटली ाम य एक ोटा िगण बारला. साननक उतपािनाचया खरिी-नवकरीच त एक क बनल. पढील काळात हच पाटली ाम पाटनलपत या नावान ओळखल जाऊ लागल. त मौयण सामाजयाची राजरानी बनल.

नतर जनतन अजातशतला पिचयत करन नशशनाग या तयाचया म याला राजा महरन ननवडल. नशशनाग घराणयान इसवी सन पवण ४३० त ३६४ या काळात

८. मौययाकयलीन भयरत

57

राजय कल व तयानतर महाप ानि यान मगराची गािी बळकावली व निवशाची सापना कली.

सहि ियतय ियतय : पाटनलपत ह पराचीन काळातील महतवाच नगर होत. पाटनलपत ह शहर पराचीन भारतातील नशशनाग, नि, मौयण, गपत आनर पाल या राजसतताची राजरानी होत. पाटली हा एक भाताचा परकार आह, जयाच

पीक या परातात घतल जात अस. तयामळच या शहराला पाटनलपत नकवा पाटली ाम अस नाव पडल असाव. मगशसननसचया इनडका या ात पाटनलपत या नगराचा उलख पालीबोरा असा कला आह.

सामरयण िखील परचड होत. तयाचया लषकरात २,००,००० पायिळ, ६०,००० घोडिळ, ६००० लढाऊ हतती आनर २००० र होत.

निाचया काळात मधयवतथी सततचया दढीकररास साहाययभत ठरलला आरखी एक महतवाचा घटक महरज महसलासाठी कर पदतीला निलल महतव. सामाजय नवसताराबरोबर आनणकदषटया राजयाची भरभराट होऊ लागली. राजयाचा खनजना सिव भरलला अस. निानी कालव बारल आनर जलनसचनाची वयवसा कली. शतीचया नवकासासाठी शासनाकडन अशा परकारचया जलनसचनाचया सोई होर महतवाच होत, तसच तया मागद वयापारही चालत अस. च गपत मौयाणन इसवी सनापवथी ३२१ मधय पाटनलपतावर आकरमर करन निाची सतता सपषात आरली.

मौयया सयमरयजय : मौयण सामाजय महरज भारताचया इनतहासातील ससघटीत व सननयनतत अस पनहलच सामाजय. रानमणक व इतर सानहतय, कोरीव लख, नारी, नशलप इतयािी सारनाचया साहाययान या काळातील राजकीय, सामानजक, आनणक व रानमणक शसती अनरक सपष होत.

मौयायच सामाजय भारतीय उपखडाचया मोठया भभागावर पसरलल होत व तयाच ननयतर एकाच सततकडन होत होत. या सततकडन राजकीय वयवसमधय एकसतता आरली गली.

च गपत मौयाणन निाचा पराभव कला व मौयण घराणयाची सापना कली. च गपत मौयण याला महावश या ात तो जबि नवपाचा महरज भारतवराणचा समाट होता अस महटल आह. वायवयकडील, उततरकडील आनर िनकषरतील अनक लहान-मोठी राजय नजकफन मौयायनी एक बलाढ राजयसतता ननमाणर कली. च गपताच

ीक राजा सलयकसशी झालल यद अतयत महतवाच होत. कारर तयाचा पररराम महरज मौयण सामाजयाची सीमा वायवयकड नहिकश पवणतापययत पोहचली. मौयायच सामाजय वायवयकड नहिकश, पवदकड बगालचा उपसागर व पशचमकड गजरात, तसच उततरला नहमालय त िनकषरला कषरा निीपययत नवसतारलल होत.

इ.स.प.२९८ चया समारास च गपताच ननरन झाल. तयाचयानतर तयाचा पत नबिसार गािीवर आला. तयाचया

मगराचा नवकास होणयामाग राजकीय सयण आनर इतर बाबी िखील काररीभत होतया. गगानिीचया खोऱयात सवण मोकयाचया नठकारी मगराच ननयतर होत. अग राजय नजकलयामळ भारताचया पवण नकनाऱयावरील परिश तयाचया ता यात आला आनर िरवरचया परिशाशी वयापार वाढवणयात मगराला यश नमळाल. मगराला नसनगणक सारनसपततीच वरिान लाभल होत. नवशरत भातशतीसाठी उपयकत सपीक जमीन लाभली होती. सामाजय नवसतारामळ महसलात भर पडली. जगलातन नमळरार लाकफड, हशसतित, लोखड, ताब याच ोत नवपल परमारात उपल र असलयामळ परािनशक उदोगाना चालना नमळाली. राजकीय महतवाकाकषचया बरोबरीनच रनरानयाची व वयापाराची सबतता ही मगर राजयसततचया नवकासासाठी आनर बलाढ सामाजयसतता सापनसाठी काररीभत ठरलली निसत.

८.२ नाद आणि मौयया सयमरयजय

नाद घरयि : परार ामधय नि घराणयाच वरणन कलल आह. अजातशतचया काळात नवसतारलल मगराच सामाजय महाप ान अनरक नवसताररत कल. काही नवदानाचया मत निाच राजय िनकषरत नािडपययत होत तर काहीचया मत महसरपययत. यावरन महाप ानि हा भारताचा महान समाट होता अस महरता यईल. रनानि हा नि वशातला शवटचा राजा. तयाचया काळात राजयाचा खनजना अतयत समद होता. तयाच लषकरी

58

कारनकिथीत तकषनशलचया परजाजनानी कलल बड तयान आपला पत अशोक यास पाठवन शमवल. नबिसाराचया कारनकिथीत च गपत मौयाणन सापन कलल सामाजय अबानरत रानहल. इ.स.प.२७३ साली नबिसाराचा मतय झाला.

८.३ समरयट अशोक

नबिसाराचया मतयनतर अशोक मौयण सामाजयाचा समाट बनला. इ.स.प.२६८ साली तयान राजयानभरक

करवन घतला. तयान िवान नपयो नपयिसी (िवाचा नपरय नपरयिशथी) असा सवत चा उलख तयाचया अनक नशलालख व सतभलखातन कलला आह.

राजवटीचया परारभी समाट अशोकाच रोरर पवणजापरमार निशगवजयाच आनर राजयनवसताराच होत. तयान कनलगवर आकरमर करन त नजकफन घतल. अशोकाचा कनलगनवजय इनतहासाला आनर तयाचया जीवनाला ननराळ वळर लावरारा ठरला. या यदात

59

ह मयहीत असययलय हव :अशोकयच णशलयलख आणि सताभलख :

अफगानरसतान, नपाळ आनर भारत या परिशामधय सगळीकड अशोकाच नशलालख आनर सतभलख नवखरलल आहत. समाट अशोकाचा मीरतमधय असलला सतभलख इसवी सन १७५० मधय पडटोनटफन-लरन शोरन काढला. अशोकाच लख ा ी नलपीत कोरलल आहत. इसवी सन १८३७ साली जमस नपरनसप यान आलखातील ा ी नलपीच वाचन कल. अशोकाच नशलालख अशोकाचया कारनकिथीचया इनतहासाची अनतशय महतवाची सारन आहत. तयाचया आरार मौयण सामाजयाचया सीमा ननशचत करर शकय होत. बौद रमाणचया परसारासाठी अशोकान कललया कामनगरीच वरणन यातन नमळत. बौद रमाणची िीकषा घतली असली तरी आपलया परजाजनावर बौद रमण सकतीन लािणयाचा परयतन अशोकान करीच कला नाही. परिशात बौद रमण आनर भारतीय ससकतीचा परसार करणयासाठी अशोकान बौद नभकखना पाठवलयाचा लखी परावा या नशलालखातन नमळतो. तयामधय समाट अशोकाचा पत मनहि (मह ) आनर कनया सघनमतता (सघनमता) याचा समावश होता.

ही मयणहती तमहयालय णनसचतच आवडल : महाराषटात मौयण सामाजयाचा नवसतार इसवी सनापवथी ३२१ त १८१ या काळात झाला. मौयण गजरातकडन सोपाऱयात आल असावत. सोपारा ह पराचीन परनसद बिर उततर कोकरात आह. सोपारा आनर चौल (चपावती) ही भरभराटीला आलली वयापारी क आनर बौद रमाणची अभयासपीठ होती. भगवानलाल इ जीनी, बरडा राजाचा कोट महरन ओळखलया

जाराऱया, सोपाऱयाचया सतपाच उतखनन कल. या उतखननात अशोकाचया लखाचा एक तटलला भाग नमळाला. अशोकाचया १४ सतभलखापकी तो आठवा सतभलख होता. मबईचया एनशयानटक सोसायटीचया वसतस हालयात यातील काही अवशर ठवल आहत. ९वा सतभलख भईगाव नावाचया गावात सापडला. तयाच अवशर मबईतील तपती नशवाजी महाराज वसतस हालयात ठवणयात आल आहत.

रमाणचा परसार करणयासाठी तयान सघ बनवल आनर तयाना िशोिशी रवाना कल.

भगवान बदाचया ननवाणरानतर राजगह य बौद रमाणची पनहली परररि भरली होती. कालाशोक राजान वशाली य िसरी परररि भरवली. राजरानी पाटनलपत य अशोकान बौद रमाणची नतसरी परररि भरवली.

अशोकाचया मतयनतर सततवर आलल मौयण राज सकषम नवहत. तयामळ मौयण सामाजयाचा ऱहास सर झाला. बह हा मौयण घराणयाचा शवटचा राजा होता. पषयनमत या तयाचया सनापतीन तयाची हतया कली आनर तो सततवर आला.

नयलयसोयरय यथिील सतयच अवशषपरचड मनषयहानी झाली. अशोकाचा नवजय झाला. कनलगनवजयाचया परसगी झाललया नवनाशान तयाचया मनात पररवतणन घडवन आरल. अनहसापररान, शातीवािी बौद रमाणकड तयाच मन वरल गल. निशगवजयाची जागा रमणनवजयान (रममनवजय) घतली. तयान जगासमोर ठवललया रानमणक आिशाणमळ आनर तो वयवहारात उतरवणयासाठी ननमाणर कललया यतरमळच तयाची कारकीिण महतवाची ठरली.

रममनवजयाचया अमलबजावरीसाठी अशोकान काही नवया गोषीचा अवलब कला. उिा., रमणमहामाताची नमरक, मदपान बिी, ननतक आचररासबरीच आिश इतयािी. ननतक ततवाच अनरषठान परापत झालला सिाचारसप वयवहार महरजच अशोकाचा रमण होय.

60

८.४ रयजयवयवसथिय, वयययर, सयणहतय, कलय आणि समयििीवन

रयजयवयवसथिय मौयणकालीन राजयवयवसच सवरप कौनटलयाच

अणशासत , मगशसननसच इनडका या िोन ामरन आनर समाट अशोकाचया नशलालखावरन सपष होत. च गपत मौयण पराकरमी राजा आनर अतयत कशल शासनकताण होता. तयान एक सननयनतत यतरा उभी कली. ततकालीन आनणक शसती व मौयण काळाचया गरजा यातन मायण परशासनाला सननशचत सवरप परापत झाल होत. मायण समाटानी एकती सामाजय वयवसा ननमाणर कली होती. तयाचबरोबर सामाजयाचया नवसतारललया सीमा लकषात घता परशासनसततच नवक ीकरर िखील तयानी सवीकारल. सामाजयाचया परशासनात राजाला सला िणयासाठी बि नरमान, अनभवी, चारर यवान आनर नन सवाथी म याची परररि अस. िननिन राजयकारभारासाठी तयातील काही म याची सनमती अस, जयास मतरा अस सबोरल जाई. परशासनाची नवनवर खाती ननमाणर करन तयावर अनभवी व तजज अनरकारी वगण नमन मौयायनी परशासनाची शसर चौकट ननमाणर कलली निसन यत. या अनरकाऱयाना अमातय अस महरत. पररान, समाहताण (महसल), सश राता (अण), सनापती, यवराज यासार या एकफर १८ अमातयाचा उलख अणशासतात आढळतो. कौनटलयान तीस परशासकीय नवभागाची मानहती निलली आढळत. मौयण सामाजयातील अनरकाराचया उतरडीची रचना, समाट या पिापासन सरवात होऊन ामरी या शवटचया पिापययत कलली होती. परजाजनाना साननक पातळीवर अतगणत कारभारात बऱयाच परमारात

महतवयची मयणहती : अशोकाचया नशलालखातन पशचमकडील जगातील तयाचया अनक समकालीन राजाचा उलख होतो. एका नशलालखातील उताऱयातन

ीक राजा अनतयोक आनर अनतयोकाचया राजयापलीकडील परिशातील चार ीक राज तलमाय, अतनकना, मक आनर अनलकसिर या राजाची ओळख पटली आह. त महरज नसरीयाचा अटीओकस िसरा

नओस (इ.स.प.२६०-२४६); इनजपतचा टॉलमी िसरा नफलाडलफस (इ.स.प.२८५-२४७); मनसडोननयाचा अनटगोनस गोनटस (इ.स.प.२७६- २३९); सायररनचा मगस आनर एनपरसचा अलकझाडर. हा उतारा पराचीन भारतीय इनतहासाचा कालानकरम जळवणयाचया परनकरयतील महतवाचा िवा आह.

सवायततता निलली होती. अशा परकार मौयण राजय परशासनाच नवक ीकरर झालल होत. मौयण परशासनाच सवायत महतवाच वनशषटय महरज परजची भौनतक व ननतक अशी सवायगीर परगती होणयासाठी कला गलला परयतन. मलकी आनर लषकरी कषत एकमकापासन सवतत ठवर, सवतत नयायवयवसा ननमाणर करर, अनरकाऱयाना नवनशष वतनपदती लाग करर, राजयातील वयापारावर ननयतर ठवर इतयािी बाबीमळ मौयण राजयवयवसची परशसा कली जात.

वयययरसवयवशसत करपररालीमळ महसलात वाढ झाली.

तयापकी बळी हा लागवडीखालील जनमनीचया परमारात दायचा कर होता. भाग हा उतप ातील कराचा वाटा होता. शतजमीन आनर शतीच उतपािन यातन नमळरारा कर हा राजयवयवसचा मलभत पाया होता. तयाखरीज या काळात उदोगानाही चालना नमळाली. कापडनननमणती हा सवायत महतवाचा उदोग होता. यानशवाय रातकाम, लाकफडकाम, हशसतितावरील कलाकसर, सतकताई, नवरकाम अस अनक वयवसाय चाल होत. समद शती आनर भरभराटीस आलल अनक उदोगरि यामळ अतगणत आनर परिशी वयापारही भरभराटीस आला होता. भमागण व जलमागण यामरन अतगणत वयापार चालत अस. अनक राजमागण आनर वयापारी मागण या काळात ननमाणर कल गल. पाटनलपत त तकषनशला, पाटनलपत त काशी-उजजनयनी, पाटनलपत त तामनलपती अस अनक परमख मागण अशसततवात आल.

लोखडाचा वाढता वापर तसच लोखडी अवजारामरील वाढत वनवधय, रगवलली मातीची भाडी आनर िनकषर भारतापययतच तयाच नवतरर ह वयापाराचया नवसताराच एक

61

ननिदशन आह. भारताचया नकनारप ीवरील भरच, रोरक (रोडी), सोपारा व तामनलपती अशी अनक बिर वयापारासाठी परनसद होती. भारताचा ीस, रोम, इनजपत, सीररया, बशकटटया, शीलका इतयािी िशाशी वयापार मोठया परमारावर होत अस. भारतामरन या िशाकड सती व रशमी कापड, कषौम (नलनन), जरीची वसत, मसाल, नहर, हशसतित, सगरी वय इतयािी वसत ननयाणत कलया जात. काचसामान, कापड रगवणयाच नवनवर रग इतयािीची आयात कली जाई. मालाचया उतपािनावर तसच तयाचया आयात ननयाणतीवर सरकार कर वसल करत अस. ततकालीन सारनात वतणनी नावाचया वाहतकीचया कराचा आनर शलक नावाचया जकातकराचा उलख आढळतो. याचया

मोबिलयात सरकार मालाचया सरकषराची जबाबिारी घत अस. वयापारी ताडाच सरकषर करणयासाठी चोररजजक आनर सीमासवामी अस अनरकारी सरकारन नमल होत.

सयणहतय सानहतयामरन लोकाचया नवचारसररीची आनर

राजकीय, सामानजक, आनणक, रानमणक पररशसतीची मानहती नमळत. मौयण काळात ससकत भारतील सानहतय नननमणतीबरोबरच पाली आनर अरणमागरी या पराकत भारतील सानहतयाचा परवाह िखील निसन यतो. जन व बौद रमणपरसारासाठी पराकत भारत सानहतयनननमणती झाली. यात पराम यान पाली, अरणमागरी, मागरी, शरसनी, माहाराषटी इतयािी पराकत भाराचा वापर कला गला. पानरनीचा अषाधयायी हा जगपरनसद याच काळात रचला गला. ससकत सानहतयातील शषठ नाटककार भास यान सवपनवासविततम यासह तरा नाटक नलनहली. या काळातील सवायत महतवाचा महरज कौनटलयाच अणशासत हा होय. हा १५ नवभागात असन तयामधय एकफर १८० परकरर आहत. अणशासतात राजापासन गनरकापययत आनर राजनीनतपासन यदनीनतपययत अनक नवरयाची चचाण कलली आढळत.

मौयणकाळात ससकतबरोबर पराकत भारत नवपल सपतती ननमाणर झाली. नवशरत समाट अशोकान

आपली आजापत पराकत भारामधयच नशलावर व सतभावर कोरलली आढळतात. बौद सानहतयातील सपरनसद नतनपटक ाच सपािन याच काळात झाल. नतनपटकापकी अनभरममनपटक हा नतसऱया बौद

परररिनतर रचला गला.हा काळ जन सानहतयाचया दषीन समद होता.

िशवकानलक , उपासकिशाग, आचाररगसत , भगवतीसत इतयािी परनसद जन याच काळात

रचल गल. कलय आणि सथियतय मौयण राजयाचया सापननतर िशात सख, शाती,

समदी आनर सवयवसा नाि लागली होती. मौयणकालीन कला महरज पराचीन ऐनतहानसक काळातील सापतय आनर नशलपकलचा परारभ होय.

मौयणकाळात िगड घडवर आनर कोरर यात कारानगरानी लकषरीय नपणय सपािन कलल होत अस निसत. िोनहीतही एका नवनशष कलची अनभवयकती आनर िगड घडवलयानतर तयाला आरसी गळगळीतपरा आरणयाच तत यातील नपणयही निसत. यालाच मौयणकालीन घोटाई महरतात. या काळात घडवललया यकष व यकषी याचया मतथी सापडललया आहत. नवशरत यकषीचया

मतथी सिर व सबक आहत. नििारगज यील परनसद चौरीरारररी मतथीचा समावश तयामधय कला जातो. या काळात घडवललया पारखम यील यकषमतथी व बसनगर आनर पाटरा य नमळाललया सती परनतमा मरा वसतस हालयात परिनशणत कललया आहत.

समाट अशोकाच सतभ आनर तयावरील नशलपाकती ह मौयणकाळातील उतकष नशलपाच नमन आहत. रामपवाण आनर लौरीया निनगड यील सतभशीराणवर नसहाचया नशलपाकती आहत. सानकशा यील सतभशीराणवर हततीची नशलपाकती आह. सारना यील सतभशीराणवर चार नसहाचया नशलपाकती आहत. चार नसहाच ह नशलप भारताच राषटीय बोरनचनह आह.

णददयरगाि यथिील परणसदध चौरीधयररिीची मतवी

62

समयििीवन उतखननामरन नमळाललया परावयाचया आरार

मौयणकाळातील जीवनमान उचावलयाच निसन यत. मौयणकाळात चातवणणयण पदती दढ झाली होती. वयवसायावर आरारललया भारतीय समाजाचया सात वगायच वरणन मगशसननस करतो; परोनहत, शतकरी, रनगर व नशकारी, वयापारी व मजर, सननक, हर आनर सरकारी अनरकारी ह त सात वगण होत. मौयणकालीन समाजाची नीनतनमतता अतयत उ िजाणची होती, अस मगशसननसन महटल आह. लोकजीवन सप व सखी होत. नट, नतणक, गायक, वािक अशा मनोरजन करराऱया वगाणचा उलख आढळतो. राचया आनर घोडाचया शयणती, मलयद तसच नतय-गायन सपराण ह करमरकीच लोकनपरय परकार होत. दत खळर परचनलत होत, पर तयावर सरकारी ननयतर होत.

वनिक काळापासन चालत आलली नशकषराची परपरा मौयणकाळातही तशीच रानहली. मौयणकाळात तकषनशला, काशी, अयोधया इतयािी नगर उ नवदा आनर कलाच नशकषर िरारी शषठ क बनली.

या काळात शसतयाचया नशकषराची उपकषा सर झाली. परत कौनटलयाचया अणशासतानसार मौयणकाळात शसतयाना काही अनरकारही िणयात आल असावत, अस निसत. सतीरनावर तयाचा सपरण अनरकार होता. अना व निवयाग शसतयाची काळजी शासन घत अस. अनक शसतया गपतचर यतरत काम करत.

मौयण काळाला ब नवर पल आहत व तयामळच तयाला एक ऐनतहानसक महतव परापत झाल आह.अशोकाचया मतयनतर राजयावर आललया राजाचया कारनकिथीत मधयवतथी परशासनयतरा कमकवत होत गली. तयामळ राजकीय अवनती सर झाली आनर सामाजयाच तकड पड लागल. मौययोततर काळात नवघनटत झाललया सामाजयाच पनहा सघटन करणयाच काम शग आनर सातवाहन या घराणयाचया सततखाली झाल. वनिक रमण, वराणशमवयवसा व वनिक रमणपरपरनसार असलली जीवनपरराली या सवायना पनहा महतव आल. या घराणयानवरयी आपर पढील पाठात अभयास कररार आहोत.

मयहीत आह कय तमहयालय ?या काळात कलावसत ननमाणर करराऱयाचया

सिभाणत नवषी ही सजा वापरली गली आह. नवषी महरज परजाजनानी शमरपान निलला

कर होता. नवषीदार कारागीर सरकारला नवनशष रकमइतक पररशम नवनावतन ित अस.

सताभशीषया

पाटनलपत य च गपताचा एक अनतभवय परासाि होता. मगशसननस इरारची राजरानी ससा यील राजपरासािाशी तयाची तलना करतो. नवटाचया उच नभतीच तट तया परासािाचया सरकषराण बारल होत व आतील बाजस अनक इमारती होतया. तया इमारतीच बारकाम िगडी होत. इमारतीचया आत सतभ उभारल होत. तयामधय लाकडाचाही उपयोग कलला होता. नचनी परवासी फानहयानन याच वरणन कलल आह. कलाकषताला निलली अपरनतम िरगी महरज मौयणकालीन एकसर भवय सतभ. रमणपरसारासाठी अशोकाचया काळात अनक सतभ उभारल गल. तयाला आपर अशोकसतभ महरन ओळखतो. ह सतभ एकफर तीस नठकारी होत. त गौतम बदाचया जीवनातील परमख घटना जया नठकारी घडलया नत आनर महतवाचया राजमागायवर उभारलल होत. अशोकाचया काळात मोठया परमारावर सतपाची उभाररी कली गली. अशोकान आपलया कारनकिथीत समार ८४,००० सतप बारल, अस महटल जात.

मौयणकालीन सापतयामधय कोरीव लणयाची सरवात झाली. मौयणकालीन बराबार आनर नागाजणनी टकडावरील कोरीव लणयाची कालननशचती करता यत. अशा परकारची ही भारतातील पनहली कोरीव लरी.

63

सवयधययय

पर.१ (अ) णदललयय ययाययकी योगय यययाय णनवडन णवधयन िया करय

१. हययक घराणयातील हा पनहला परनसद राजा होय.

(अ) च गपत मौयण (ब) नबनबसार (क) अजातशत (ड) महाप

२. नि वशाची सापना यानी कली. (अ) रनानि (ब) नशशनाग (क) महाप ानि (ड) समाट अशोक

३. ससकत सानहतयातील शषठ नाटक सवपनवासविततम यानी नलनहल.

(अ) कौनटलय (ब) भारत (क) कानलिास (ड) भास

(ब) चकीची िोडी दरसत करन णलहय. १. मगर सामाजयाचा पाया रचरारा - नबनबसार २. निाची सतता सपषात आररारा - च गपत

मौयण ३. च गपत मौयण याचया कालखडात भारताला भट

िरारा नचनी परवासी - मगशसननस ४. कनलग नवजयाचा परसगी झाललया नवनाशान

मतपररवतणन झालला - समाट अशोक

पर.२ योगय कयरि णनवडन णवधयन िया करय. समाट अशोकानी अनक सतभ उभारल. कारर- (अ) कला कषताचया परसारासाठी (ब) रमणपरसारासाठी

(क) वयापारवदीसाठी (ड) आपलया कायाणची ओळख वहावी महरनपर.३ ढील णवधयन सकयरि सषट करय. १. समाट अशोकाचा कनलग नवजय इनतहासाला

आनर तयाचया जीवनाला ननराळ वळर लावरारा ठरला.

२. च गपताच ीक राजा सलयकसशी झालल यद अतयत महतवाच होत.

३. मौयण परशासनाला सननशचत सवरप परापत झाल होत.

पर.४ तमच मत नोदवय. १. च गपत मौयण हा भारताचया इनतहासातील पनहला

चकरवतथी समाट होय. २. अशोकाच नशलालख ह महतवाच ऐनतहानसक

सारन आहत. ३. मौयणकालीन नवनवर वयावसानयक शरीचा

नवकास झाला.

पर.५ यन ५८ वरील मौयया सयमरयजययचय नकयशय हय व खयलील परनयाची उततर णलहय.

१. अशोकाचया सामाजयात समानवष असलल परिश

२. समाट अशोकाच नशलालख आनर सतभलख कोठ-कोठ आहत

उकरम समाट अशोककालीन सतपाची मानहती नमळवा.

64

९. मयययोततर कयळयतील भयरत

मगर ह भारतातील आद सामाजय होत. मौयणकाळात शसर आनर ननयमबद परशासन परसानपत झाल. या सगळयाचा अभयास आपर मागील पाठात कला आह. समाट अशोकानतर अतगणत कलहामळ ह सामाजय िबणल बनल. शवटचा मौयण समाट बह ानतर पषयनमत शग गािीवर आला.९.१ शाग सयमरयजय

शगाच सामाजय पवदस मगर त पशचमस नसयालकोट (पजाब), तसच उततरकड नहमालय त िनकषरस नविभाणपययत पसरलल होत. पाटनलपत म य राजरानी असली तरी पषयनमतान नवनिशा य िसरी राजरानी सापन कली. पषयनमत शग हा पराकरमी आनर महतवाकाकषी होता. तयान कोसल, वतस, अवती इतयािी परातावरील सतता बळकट कली. पढ तयान मगर सामाजयाचा नसयालकोटपययतचा परिश पनहा काबीज कला. नडनमनटटअस या ीक राजाच आकरमर तयान शौयाणन परतवन लावल. नडनमनटटअसचया या पराभवाचा उलख कानलिासान मालनवकानगनमत या नाटकात कला आह.

९.१ शाग सयमरयजय९.२ सयतवयहन सयमरयजययचय उदय९.३ रयजयवयवसथिय, सयणहतय, कलय आणि

लोकिीवन

यज करणयाची परपरा तयान पनरजजीनवत कली. बसनगर (नवनिशा) य हनलओडोरस यान उभारलला गरडधवज आह. यावरन अस निसत की वषरव सपरिाय काही

ीकानीही सवीकारला होता. शग काळात ससकत सानहतयाला उततजन नमळाल. ससकत भारत होत गललया बिलाचा नवचार करणयासाठी पतजली यान पानरनीचया अषाधयायीवर महाभाषय हा नलनहला. काही अभयासकाचया मत या काळात महाभारतात लकषरीय भर घातली गली. तसच मनसमती या ाची नननमणती िखील याच काळात झाली.

सानहतयाबरोबरच कला कषतात िखील शगाच योगिान महतवाच ठरत. साची व भारहत यील सतप, बसनगर यील गरडसतभ ह या काळातील कलच उतकष नमन आहत. शगाचया काळात नशलपकलची परपरा अनरक समाजानवतथी झालयान तयामधय सामानयजनाचया जीवनाच परनतनबब उमटलल आढळत.

शग घराणयाचा शवटचा राजा िवभती हा चनी, नवलासी होता. तयाचा मती वासिव यान तयाला ठार मारन कणव घराणयाची राजवट सापन कली. या घटनच वरणन बारभ ान हरणचररत या ात कलल आह.

९.२ सयतवयहन सयमरयजययचय उदयउततरत मौयायनतर शग घराणयाची राजवट उियास

आली, तर िनकषरत सातवाहन घराणयाची सतता उियास आली. मौयण सामाजयाच नवघटन झाल आनर तयामळ या सतता उियाला यणयास अनकफल पावणभमी तयार झाली. महाराषटातील सवायत पराचीन राजसतता महरन सातवाहनाचा उलख कला जातो. परारभी सातवाहनाची सतता नानशक, पर, रगाबाि य उियास आली व पढ महाराषट, आ व कनाणटक अशा नवसतीरण परिशावर पसरली. महाराषटातील पठर ह नगर सातवाहनाची राजरानी होती. परारात आ नकवा आ भतय राजाच उलख यतात. ह आ राज महरजच सातवाहन राज होत, अस मत काही इनतहासकारानी माडल आह.

ह करन हय.कानलिासान नलनहललया नाटकाची मानहती

नमळवन तयावर एक नटपर नलहा.

उततर भारतावर व िनकषरकडील काही भागावर अानरपतय सापन कलयावर आनर ीकाना सीमपार कलयानतर आपल सामरयण िशणवणयासाठी पषयनमतान िोन वळा अवमर यज कला. मौयण काळात खनडत झालली

65

९.३ रयजयवयवसथिय, सयणहतय, कलय आणि लोकिीवन

रयजयवयवसथिय : सातवाहनाचया राजयवयवसत राजयातील परिशाची नवभागरी ोटया परातामधय कलली होती व परतयकावर मलकी आनर लषकरी अनरकारी असत. तयात अमातय , महाभोज ह मलकी अनरकारी, महासनापती आनर महारी यासारख लषकरी

अनरकारी याचा समावश होता. ाम हा परशासनाचा सवायत ोटा घटक होता. ाम हा कराचा ोत होता, तसच यदपरसगी सननक भरतीच काम ाम या घटकामाफकत होत अस. या काररामळ ाम ह मधयवतथी यतरशी बारल गल होत.

शती ह उपजीनवकच परमख सारन होत. तयाचबरोबर सातवाहनाचया काळात उदोग व वयापाराची िखील वाढ झाली. तयाचया शरी ननमाणर झालया. तयाचयामाफकत उदोगरदाच ननयतर कल जात होत, तसच कजण िणयाच कामही शरी करत असत. सातवाहन काळात भारताचा रोमशी असलला वयापार वि नरगत झाला. सातवाहन राजवटीत परनतषठान (पठर), तगर (तर), नानसक (नानशक), करहाटक (कऱहाड) यासारखी वयापारी नगर उियास आली.

परी स फ ि एरर ीयन सी या ात तगर (तर) आनर परनतषठान (पठर) याचा उलख आलला आह. तयानसार, िनकषराप या परिशातील वयापारी सळामधय िोन सळाना महतव आह. यातील पनहल बररगाझा (गजरातमरील भरच) पासन िनकषरस वीस निवसाचया परवासान गाठता यरार परनतषठान आनर िसर महरज तगर. तगर ह फार मोठ शहर असन त परनतषठानहन पवदस िहा निवस परवास कलयानतर पोचता

अणधक मयणहतीसयठी : सातवाहन समाट गौतमीपत सातकरथी याची माता गौतमी बलशी नहचया नानशक यील नशलालखात तयाचया पराकरमाची परशसा आह. तयामधय गौतमीपत सातकरथीचा गौरव शकपहलवयवनननसिन महरज शक, पलव व ीक याच ननिाणलन कररारा, सातवाहनकलयश परनतषठापनकर

- महरज सातवाहन कलाचया यशाची परनतषठापना कररारा, नतसम तोयनपतवाहन महरज जयाच घोड तीन सम ाच पारी पयायल आहत, असा कलला आढळतो. या उलखावरन गौतमीपत सातकरथीच माडनलकतव िनकषरतील अनक राजानी सवीकारल असाव, अस निसत. सातवाहन राज आपलया नावाआरी आईच नाव लावत असत. उिा., गौतमीपत सातकरथी, वानशशषठपत पळमावी इतयािी.

सयतवयहन सयमरयजययचय णवसतयर यहणययसयठी खयलील साकरतसथिळयलय भट दय.https://en.m.wikipedia.org/wiki/File:Satvahana.svg

उततर महाराषटात सातवाहनाच अनक नशलालख सापडतात. नारघाटाचया नशलालखात सातवाहनाचा पनहला राजा नसमक (नशमक) याचा उलख यतो. सातवाहन राजवशात सातकरथी, हाल, गौतमीपत सातकरथी, यजशी सातकरथी अस महतवाच राज होऊन गल.

सातवाहन घराणयाचा सवणशषठ राजा गौतमीपत सातकरथीचया आरीच राज कतणतववान नवहत. तयामळ तया काळात शक सतपानी भारताचया पशचम भागात वचणसव परसानपक कल होत. गौतमीपत सातकरथी यान शकावर नवजय नमळवला. या नवजयान सातवाहनाची परनतषठा पनहा उचावली.

गौतमीपत सातकरथीन मधय भारतात आनर सपरण िनकषरापात निशगवजय कला. तयान िनकषरकडील राजय, अवती, सराषट (सौराषट) आनर महाराषटातील शक राजाचा पराभव कला. तसच मधय भारत व राजसान य असललया गरराजयावर आपल परभतव परसानपत कल. नानशक नजलहयात जोगळटबी य एक नारननरी नमळाला. तया नाणयामरील शक राजा नहपान याचया नाणयावर गौतमीपताचया म ा पनहा उमटवललया निसतात. यावरन नहपानावर नवजय नमळवन तयान आपल सामरयण नसद कल, ह सपष होत.

गौतमीपतानतर वानशषठीपत पळमावी आनर यजशी सातकरथी ह महतवाच राज होत. तयानतर मात सातवाहनाचा ऱहास सर झाला. शक आनर सातवाहनाचया सतत चालललया सघराणमळ त िबणल होत गल.

66

यत. परनतषठानहन बररगाझा य माळरानातन मागण काढत अनकक (कानदनलअन) आरला जातो. याउलट तगर यन सती कापड, नवनवर परकारची मलमल आनर गोरपाट बररगाझा य पाठवल जात. तयाचपरमार सम नकनारप ीचया परिशातन तगरला यरारा ननरननराळा मालही तगरहन बररगाझा य पाठवला जातो.

ज र व नानशक या नठकाराचया नशलालखात कलाररक*, तीलनपरक**, कोनलक*** अशा अनक

वयावसानयकाच उलख आढळन यतात. अशा परकारची तटबिीयकत सातवाहनाचया राजयात ३० नगर अशसततवात असलयाच उलख श नीचया ात सापडतात. तयातील काही नठकारचया उतखननात सापडललया रोमन नाणयावरन या काळातील परगत वयापाराचा िखील आढावा घता यतो. सोपारा, कलयार, भरच ही तया काळची वयापाराची म य क होत.

ही मयणहती तमहयालय नकीच आवडल : नारघाट हा महाराषटातील एक पराचीन वयापारी घाटमागण आह. हा मागण पवथीच जीरणनगर (ज र) व कोकर परिशाला जोडतो. या मागाणच एक टोक वर ज रचया निशला तर िसर खाली कोकरात मरबाड तालकयात (नजलहा ठार) आह. या घाटात सातवाहनानी एक लर खोिवल, तील लखामधय सातवाहन समाजी नागनरका आनर सातवाहन राजाचा पराकरम, तयानी कलल िानरमण याबदल मानहती आह. ह लख ा ी नलपीत कोरलल आहत. त सातवाहन राजाच पतळ होत. घाटाचया तळाशी वशाखखड नावाच गाव आह. त परवाशासाठी रमणशाळा बारललया होतया. घाटात जकात गोळा करणयासाठी खोिवलला

इ.स.पवण पनहलया शतकाचया कालखडातील राजा पळमावी याचया म वरील जहाजाच ह नचत आह. म वरील ह नचत सातवाहनाचया काळातील सम ी मागाणन चालराऱया वयापाराच ननिशणक आह.

सयणहतय : सातवाहनाचया काळात नवदला व कलला राजाशय नमळाला. सातवाहनाचया काळात पराकत भारा व पराकत सानहतय समद झाल. तयानी पराकत भारा व सानहतय याना परोतसाहन निल. सातवाहन घराणयाचा सतरावा राजा हाल यान गाासपतशती या

* ‘अनाबजसस’ महणि ‘कच करण’.*(कभकार), **(तलाच उतपादन करणार), ***(जवणकर)

िगडी राजर आह. सोपारा आनर कलयार ही पराचीन काळी महाराषटातील िोन अतयत महतवाची वयापारी क होती. कवळ िशातगणतच नवह, तर परिशाशीही यन वयापार चालत अस. नवशरत रोमहन आयात होरारा माल सोपाऱयाला उतरवला जाऊन तन कलयार, नारघाट, ज र, नवासा मागद पठर आनर कोलहापरकड नला जात अस. तसच ननयाणतीचया वसतची वाहतक िखील याच मागाणवरन उलट निशन होत अस. या नठकारच आरखी एक वनशषटय महरज यील नशलालखामधय िोन, चार, सहा, सात आनर नऊ ह अक आहत आनर २,४,६,७ आनर ९ अशा पदतीन कोरलल आहत. त परचनलत अकलखनाशी नमळतजळत आहत.

कावय ाच सपािन कल. तयाचयाच राजयसभतील मती गराढ यान पशाची या पराकत भारत बहतका नामक अजोड नलनहला. ससकत वयाकररावर कातत हा सवणवमाणन नलनहला.

कलय आणि सथियतय : मौयण काळातील नशलपावर निसरारा इरारी व ीक शलीचा परभाव शग व सातवाहन

काळात कमी होऊन भारतीय नशलपकलचया परपरचा नवकास झालयाच निसत. या काळात उभारली गलली साची यील करमाक १ चया सतपाभोवतीची चार तोरर ही नशलपकलचा उतकष नमना आहत. बदचररतातील अनक परसग या तोररावर कोरलल आहत. सातवाहनाचया

67

गयथियसपतशती : सातवाहन राजा हाल यान मोठया परमारावर पराकत भारतील कनवता सकनलत कलया व तयावर आरारललया ननवडक ७०० गााचा गाहा सततसई (गाासपतशती) हा स ह सपानित कला. हा माहाराषटी पराकत भारत रचलला पनहला आह. तयात मानवी भावना व वयवहार आनर ननसगाणच अतयत सरस आनर सौियणपरण नचतर कल आह. नवनवर त, आचार आनर ततकालीन उतसव याची वरणनही तयात कलली आहत. महाराषटाचया ततकालीन समाजजीवनाच परनतनबब तयामधय उमटल आह. गाासपतशतीमरील काही श ि आजचया मराठीत िखील वापरात आहत. मराठी भारतील अनक श िाची मळ गाासपतशतीतील महाराषटी पराकत श िामधय शोरता यतात. गाा सपतशतीमरील कनवतावरन महाराषटात माहाराषटी पराकत आनर आरननक मराठी याचयातील िव सपष निसतात.

काळात भाज, कालद, नानशक इतयािी नठकारी ड गर कोरन नवहाराची व चतयगहाची नननमणती कलली निसत. नवशरत कालद यील चतय, चतयगहाच अनतभवय परवशदार, तयावरील नकषीकाम ही सवण इ.स.प. पनहलया शतकातील भारतीय कलाकाराचया नशलपकौशलयाची साकष ितात.

समयिवयवसा : सातवाहन काळात समाजात चार वरण अशसततवात होत. तसच या काळात जातीय वयवसाही दढ झाली. तयामागील काररामधय वरणसकर, नवनवर वयावसानयक शरीच बनिसत सवरप आनर बाहरन आललया परकीयाचा समाजातील अतभाणव याचा समावश आह.

याखरीज समाजात चार वगणही होत. पनहला वगण हा महारी, महाभोज आनर महासनापती या अनरकारी लोकाचा होता. तयाचया नमरका नवनवर राषटकावर (सभ) होत असत. कोकर परिशात महाभोज व घाटावरचया परिशात महारी ह अनरकारी होत. िसऱया वगाणत अमातय, महामात आनर भाडागाररक या सवकाचा, नगम (वयापारी), साणवाह (वयापारी ताडाच परमख) व शषठी (शरीच परमख) याचा समावश होता. नतसऱया वगाणत लखननक (कारकफन), वद, हालकीय (शतकरी), सवरणकार, गानरक (सगरी पिाायच वयापारी) ह लोक समानवष होत. तर चौरया वगाणत वरणकी (सतार), मालाकार (माळी), लोहवारीज (लोहार), िासक (मचीमार) याचा समावश होत अस.

सातवाहनाचया काळात ीक, शक, पलव, कशार इतयािी परकीयाची आकरमर होत रानहली. परत ह परक लोक यील समाजात लवकरच नमसळन गल. याचाच अण ततकालीन सामानजक पररशसती नवशरत समाजवयवसा ही परकीयाना सामावन घणयाइतकी लवचीक होती. परकीय आकरमकाचया आगमनान पढील काळात घडन आलल राजकीय बिल आनर तयामागील सामानजक, आनणक आनर सासकनतक परनकरयाचा अभयास आपर पढील पाठात कररार आहोत.

कयलष यथिील चतय

अणधक मयणहतीसयठी : रगाबािजवळील अनजठा यील नववनव यात लणयापकी ८, ९, १०, १२ व १३ करमाकाची लरी सातवाहनाचया काळातील आहत. नवशर महरज भारतीय नचतकलपकी सवायत पराचीन नचतकला जया लरी करमाक ९ व १० मधय आहत, ती िखील याच काळातील आहत.

68

पर.१ (अ) खयली णदललयय ययाययकी योगय यययाय णनवडन णवधयन िया करय.

१. मौयण घराणयातील शवटचा समाट हा होता.

(अ) अजातशत (ब) च गपत मौयण (क) बह (ड) समाट अशोक २. नानशक यील नशलालखात या

सातवाहन राजाचा उलख नतसम तोयनपतवाहन असा कला आह.

(अ) गौतमीपत सातकरथी (ब) हाल (क) यजशी सातकरथी (ड) नसमक ३. सातवाहन राजा हाल यान हा

सपानित कला. (अ) बहतका (ब) गाासपतशती (क) कातत (ड) मघित

(ब) चकीची िोडी दरसत करन णलहय. १. कानलिास - मालनवकानगनमत २. गराढ - गाासपतशती ३. सवणवमाण - कातत ४. पतजली - महाभाषय

पर.२ ढील णवधयन सकयरि सषट करय. १. सातवाहन काळात अनक वयापारी नगराचा उिय

झाला. २. सातवाहन काळात जातीय वयवसा दढ झाली.

पर.३ तमच मत नोदवय. सातवाहन काळात पराकत भारला परोतसाहन नमळाल.

पर.४ टीय णलहय. १. गौतमी बलशीचा नानशक यील नशलालख २. नारघाट - महाराषटातील एक पराचीन वयापारी

घाटमागण ३. गाासपतशती

पर.५ सयतवयहन घरयणययची मयणहती णदललयय मद दयाचयय आधयर णलहय.

(अ) उिय आनर राजयनवसतार (ब) परशासन वयवसा (क) उदोग व वयापार (ड) सानहतय व कला

उकरम तमचया पररसरात काही ऐनतहानसक अवशराची मानहती

नमळवन मानहती-पशसतका तयार करा.

सवयधययय

69

१०. भयरतीय इणतहयसयतील नव वया

मौयण सामाजयाचया नवघटनानतर साननक राजसतताचया महतवाकाकषा बळावलया. तयानतर परािनशक राजयाचया उियाला सरवात झाली. यापकी शग आनर सातवाहन राजयाचा अभयास आपर मागील पाठात कला. याच समारास भारतावर ीक, शक, कशार या परकीयाची आकरमर सर झाली. परािनशक राजयाचया उियाचा हा काळ राजकीय आनर सामानजक सकरमराचाही काळ होता.

१०.१ मधय आणशययतील भटकयय टोळयनसकिराचया मतयनतर तयान नमललया सतपानी,

आपापली सवतत राजय परसानपत कली. वायवयकडील ीक राजयाचया उतरतया काळातच मधय आनशयातील

भटकया टो ानी बशकटटयावर आकरमर कली. या काळातील उततर भारतात घडराऱया घडामोडीमधय मधय आनशयातील टो ाची सलातर महतवाची होती. इ.स.प.िसऱया शतकाचया उततराराणत पहलव (पानणयन) आनर शक (शसकनयन) यानी हल कल. मधय आनशयातील शकाना चीनमरन आललया यएची टो ानी तन सलातर करणयास भाग पाडल. यएची ह पशपालक होत. या भटकया लोकानी साननक राजावर तयाचया यदकौशलयाचया जोरावर वचणसव नमळवल आनर त सवत ची राजय परसानपत कली.

१०.१ मधय आणशययतील भटकयय टोळय१०.२ इाडो-गीक, शक, कशयि१०.३ कशयि सयमरयजय१०.४ गपत सयमरयजय१०.५ वधयान सयमरयजय१०.६ ककयोटक सयमरयजय१०.७ वयययर, नयिी, कलय, मणतयाशयसत१०.८ भयरत - रोम वयययर (महयरयषटटरयतील

वयययरयची कदर)

१०.२ इाडो-गीक, शक, कशयिइाडो-गीक : वायवय भारतातील ीक सतपाना

इडो- ीक अस महटल जात. भारतीय परपरत तयाचा उलख यवन असा कला जातो. भमधय सागराचया पररसरात आपल वचणसव परसानपत करर आनर पशचम व मधय आनशयातील वयापारावर आपली पकड दढ करर, ह तयाच उदश होत. सलयकस ननकटर हा वायवयकडील बशकटटया परातातील इडो- ीक राजा होता. इडो- ीक राजामरील सघराणत बशकटटया राजय बलाढ ठरल. बशकटटयाचा राजा नडनमटटस यान इ.स.पवण १८० मधय भारतावर आकरमर कल. तयान तकषनशला नजकल. तयाची राजरानी साकल (नसयालकोट) य होती. याच समारास यकरटायनडस या इडो- ीक राजाच सवतत राजय परसानपत होत. अशा रीतीन वायवय भागात िोन सवतत इडो- ीक राजय परसानपत झाली होती. यकरटायनडसची राजरानी तकषनशला य होती. नडनमटटस आनर यकरटायनडस यानी सापन कललया या िोनही शाखाच नमळन चाळीस इडो- ीक राज होऊन गल. इडो-

ीकाचा इनतहास हा पराम यान तयाचया नाणयावरन समजतो. नाणयावरील ठस, मजकफर, राजाच नचत, िवताच नचत या नावीनयपरण गोषी ही तयाची भारतीय नारकपरपरला नमळालली िरगी आह.

इाडो-गीक रयजययचय णवसतयर यहणययसयठी खयलील साकरतसथिळयलय भट दय.

https://en.wikipedia.org/wiki/File:Indo-Greeks_100bc.jpg

शक : शक ह मधय आनशयातन आल. बशकटटयातील ीकाना सकावन लावन तयानी आपल राजय परसानपत

कल. तयाचया वसनतसानास पढ शकसान (नशसतान) अस नाव नमळाल. भारतातील पनहला शक राजा महरज मोएस उफक मोग . तयान गारार आनर पजाब ह परिश

नजकफन राजय सापन कल. तयाचयानतर आललया शक राजाचया िबणलतमळ पहलव राजा ग डोफनदसन तयाचा पराभव करन भारतात आपली सतता ननमाणर कली.

70

पजाबमरील शकाच राजय नाहीस झाल तरी तयाची भारतात, नवशरत पशचम भारतात अनक राजय अशसततवात आलली होती. शकानी आपली राजयपदती इरारमरील अखोमनीय व सलयनकड पदतीनसार चालवली. राजयाची नवभागरी सतपीमधय (परात) कली होती व परतयक सतपीवर महाकषतप हा लषकरी अनरकारी नमला जात अस. या सतपीची उपनवभागरी करन तयावर परतयकी एक सतप नमला जाई. या सतपाना आपल नशलालख कोरणयाची तसच नारी पाडणयाची परवानगी होती. तयावरन तयाना परशी सवायततता होती, अस निसत.

ही मयणहती तमहयालय णनसचत आवडल : शक ह म यत पशपालक होत. तयाचया वासतच अवशर नमळालल नाहीत तरी तयाची वनशषटयपरण डगी सापडलली आहत. शकाचया मत गटपरमखाबरोबर तयाचा घोडा, घोडाचा साज आनर नहमीचया वापरातलया गोषी िफन कलया जात. घोडा हा शकाचया ससकतीचा महतवाचा भाग होता. घोडावर सवार होऊन चपळतन आकरमर करर, ह तयाचया यदकलच वनशषटय होत. खोगीर, लगाम, ि नवमखी रनषय यामळ तयाच यदतत परभावी बनल होत.

कशयि : मधय आनशयातन बशकटटयात आलयावर कशारानी इडो- ीकाचा परिश काबीज कला. तयानी

ीकाचया ससकतीचा अगीकार कला. शकाना िनकषरकड सकावलयानतर कजल कडनफनसस या कशार परमखाचया

नततवाखाली यएची टो ा एकत आलया व तयान तयाना नहिकश पवणतातन वायवय भारतात आरल. तयान सवत ला बशकटटयाचा राजा घोनरत कल. तयाची सतता काबल, कामीरपययत परसानपत झाली व अशा रीतीन कशार सततची सापना झाली. ही मानहती नचनी, ीक व रोमन सानहतयामरन नमळत. भारतीय सानहतयामधय कराराचा उलख तखार नकवा तरार असा कला जातो.

१०.३ कशयि सयमरयजय शकापरमारच कशारानी िखील ोटी ोटी राजय

नजकलयानतर नत सतपी परसानपत कलया. तयावर सतप (कषतप) नावाच लषकरी अनरकारी नमल. या सवण कषतपामरील परमख अनरकारी महरन राजा सवत ला राजानरराज , महाराज अशी नबरि लाव लागला.

राजा हा ईवराचा अश असतो ही कलपना कशाराचया नाणयावरील लखामधय परम आढळत. त सवत ला िवपत अस महरवत असत.

अनक शक राजाना पराभत करन कननषकान समाटपि नमळवल. तयान काबलपासन पाटनलपतपययत व कामीरपासन माळवयापययत कशार सामाजय उभारल. तयान चीनवर िखील िोनिा आकरमर कलयाच उलख आढळतात. मधय आनशयापासन एवढा िरवर पसरललया

िनयगढ यथिील णशलयलख

अणधक मयणहतीसयठी : शक राजा र िामन याची सतता सातवाहनाशी असलल सबर आनर सासकनतक पररवतणनाला निलला राजाशय यामळ उलखनीय ठरत. सौराषटातील जनागढ यील नशलालख हा ससकतमरील महतवाचा नशलालख आह. हा नशलालख समाट अशोकाचया लखाखाली कोरलला आह. अशोकाचा लख पराकतमधय तर र िामन याचा लख ससकतमधय आह. तयावरन शक राजानी ससकत भारा सवीकारली होती, अस निसन यत. र िामनचा नशलालख म यत मौयणकालीन सिशणन तलावाचया िरसतीची न ि कररारा आह. समाट अशोकाचया काळातील तलावाची डागडजी र िामनन कली यावरन तया तलावाचा िीघणकाळ उपयोग होत होता, ह लकषात यत. यामधय र िामनचया परशसतीमधय तयाचया नमणिा खोऱयातील नवजयाची, सातवाहन राजयावरील मोनहमाची आनर राजसानातील यौदय गरराजयावरील नवजयाची सतती कलली आह.

71

सामाजयाच परशासन करर अवघड होत. तयासाठी एक मधयवतथी क आवयक होत. महरनच कननषकान पररपर (पशावर) आनर मरा अशा िोन राजरानया सापन कलया. तयान कामीरमधय कडलवन यील नवहारात चौी बौद रमणपरररि आयोनजत कली होती.

कशाराचा शवटचा राजा वासिव याचया नावावरनच कशारानी भारतीय ससकती आतमसात कली होती, ह लकषात यत. तयाचया कारनकिथीत कशाराचा ऱहास सर झाला. कशार सामाजयाच तकड पडन नठकनठकारच सतप सवतत झाल. कशाराची सतता पजाब व गारार या परिशात इ.स.चौरया शतकापययत अशसततवात होती.

कशयि सयमरयजययचय णवसतयर यहणययसयठी खयलील साकरतसथिळयलय भट दय.https://en.m.wikipedia.org/wiki/Kushan_Empire#/media/

File:Kushanmap.jpg

१०.४ गपत सयमरयजयगपताचया सामाजयाचा इनतहास ोटया राजयातन

बलाढ सामाजयात रपातर कस होत ही परनकरया िशणवरारा आह. शीगपत हा गपत वशाचा ससापक होता. तयाचया नावामाग महाराज अशी पिवी लावलली आढळत. तयावरन अस लकषात यत की तो एक माडनलक राजा होता. तयाचा मलगा घटोतकच यानही महाराज हच नबरि लावलल निसत. महरजच तया

काळात गपत राज ह माडनलक होत. गपत राजयाचा नवसतार वाढवन तयाच सामाजयात रपातर करणयाच शय पनहला च गपत याचयाकड जात. तयाचया नावाआरी जोडललया महाराजानरराज या पिवीन गपत राजाचया वाढललया परनतषठची कलपना यत. तयान नलचवी कळातील कमारिवी नहचयाशी नववाह कला. हा नववाह गपत राजघराणयाला राजकीयदषटया फायिशीर ठरला. कमारिवीबरोबर परनतमा असलल तयाच नारही तयान काढल. तयाची सतता मगर, साकत (अयोधया) आनर परयाग या परिशामधय पसरलली होती. तयानतरचया काळात गपत घराणयात होऊन गलला परनतभावत, पराकरमी, कलयारकारी राजा महरज सम गपत हा होय.

निशगवजय करन सवण भारत एकाच सततचया ताखाली आरावा अशी सम गपताची महतवाकाकषा होती. तयान आपलया नाणयावर सवणराजोचतता अशी

ही मयणहती तमहयालय णनसचत आवडल : अलाहाबाि यील अशोकसतभावर सम गपताची सनवसतर परशसती कोरलली आह. ही परशसती तयाचया कारनकिथीची मानहती िरार नलशखत सारन आह. ही परशसती परयागपरशसती या नावान ओळखली जात. या सतभावर समाट अशोकाचया रममनवजयाच महतव सागरारा लख असन तयाखाली सम गपताचया निशगवजयाच वरणन कररारा परशसतीलख आह. हा एक नवरोराभासच महरावा लागल.

एक पिवी कोरलली आह. तयाचा अण सवण राजाची सजा सपषात आररारा असा होतो. सम गपतान परम आपलया राजयाशजारील राजय नजकफन घतली. उततर निशगवजय करन तयान िनकषरकडील राजय नजकणयासाठी मोहीम सर कली. तया वळी िनकषरत वाकाटकाची सतता परबळ होती. सम गपतान वाकाटकाच राजय वगळता िनकषरत काचीपययतचा परिश आपलया अानरपतयाखाली आरला. तयान नजकललया परिशापलीकडील राजाना माडनलक बनवल. या माडनलक राजाकडन खडरी घऊन तयाना आपल सावणभौमतव मानय करायला लावल.

या निशगवजयानतर सम गपतान अवमर यज कला आनर सवत ला चकरवतथी राजा महरन घोनरत कल. शक, कशार आनर शीलकतील राज या सवायनी गपताची अनरसतता सवीकारली. सम गपताचया काही नाणयावर वीरावािक परनतमा आह, तयावरन तो सगीतजही होता ह लकषात यत. िसरा च गपत यान शकाचा पराभव कला आनर तो गािीवर आला. तयान नवकरमानितय ह नबरि रारर कल. तयान पशचमकडील

माळवा, गजरात व काठवाड या परिशामधय आपली सतता परसानपत कली. तयामळ पशचम नकनाऱयावरील बिर िखील गपताचया वचणसवाखाली आली आनर पशचमकडील वयापारामधय गपताचा परवश झाला. तयानतर च गपतान नहिकश ओलाडन वायवयकडील परिशही आपलया सततखाली आरला. अशा रीतीन सपरण उततर भारतात तयान सावणभौम राजय सापन कल. तयान आपली मलगी परभावती नहचा नववाह िनकषरतील वाकाटक राजा िसरा र सन याचयाशी करन निला व वाकाटकाशी मतीपरण नात ननमाणर कल.

72

िसऱया च गपताचा पत कमारगपत याचया काळात मधय आनशयातील रानी भारतावर आकरमर सर कली. कमारगपतान राच आकरमर ोपवन ररल.

ही मयणहती तमहयालय णनसचत आवडल : च गपत िसरा हा नपतयापरमारच नवि वानाचा आशयिाता आनर नवदा व कला याचा भोकता होता. तयाचया िरबारात नवरतन होती, अस महरतात.

कमारगपतानतरच राज आपलया राजयाच रकषर करणयास असमण ठरल. शवटी तयाच राजय अनक ोटया राजयामधय नवघनटत झाल.

रनवतरी (वद), कषपराक (फलजयोनतरी), अमरनसह (कोशकार), शकफ (नशलपज), वतालभ (मानतक), घटकपणर (सपती, लखक), कानलिास (महाकवी), वराहनमहीर (खगोलशासतज) आनर वररची (वययाकररी) ही तया नवरतनाची नाव होत.

73

गपतकयलीन रयजयवयवसथिय व लोकिीवन : गपतकाळ हा अनभजात ससकतीचा काळ मानला जातो.

गपतकाळात राजा हा परशासनाचा क नबि अस. राजपत, अमातय आनर सलागार तयाला मित करत. राजपत नकतयक वळा पराताच परातपाल महरन काम पाहत असत. परतयक पराताच उपनवभाग कल जात. तया उपनवभागाना नवरय अस महटल जाई. तया नवरयावर सवतत परशासक नमला जात अस. तयास नवरयपती अस महटल जाई. कमारामातय ह परातीय अनरकारी होत व आयकतक ह नजलहयाचा कारभार पाहरार अनरकारी होत. गपत परशासन ह नवकन त होत. साननक पातळीवरच अनक ननरणय घतल जात.

गपतकालीन राजानी शतीचया अणवयवसची पनरणचना करणयाच परयतन कल. साननक लोकाना शतजनमनी कसायला िणयावर तयाचा भर होता. रानमणक आनर शकषनरक ससाना जनमनी िान निलया गलया. या जनमनी करमकत असत. या जनमनीना अ हार अस महटल जाई. तसच या काळात लषकरी आनर नागरी सवसाठी रोख पगार िणयाऐवजी इनामी जनमनी िणयाची पदत सर झाली. मधययगाच वनशषटय असललया सरजामिारी पदतीची मळ इ निस लागतात. गपत काळातील या सरजामी पदतीचया अणवयवसमळ नागरी क ाचा ऱहास झाला अस मानल जात. िान निललया भमीवर कर माफ करणयाचया पदतीमळ महसल घटला आनर राजसतता आनणकदषटया िबणल झाली. या गोषीमळ राजा ह सततच क न राहता सततच नवक ीकरर होऊन साननक जमीनिाराचया हाती सतता कन त होऊ लागली.

यआन वाग या नचनी परवाशाचया वततानतानसार गपत सामाजयातील वायवयकडील परिशामधय ऊस आनर गह ही नपक घतली जात. मगर व तयाचया पवदकड भातशती होत अस.

खननज, परारी आनर वनसपती हा गपतकाळात वयापारी सपततीचा ोत होता. तयाचबरोबर या काळात कारानगराची गरवतता उचावली होती, अस निसत. सवरणकारानी घडवलली गपतकालीन सवरण नारी ही तयाचा उततम नमना आहत. गपत नाणयावर राजाचया नवनवर पलच सौियणपरण आनर वासतव दषीन बहब

अणधक मयणहतीसयठी : गपतकाळात भारतात कापस मोठया परमारावर होत होता व तयापासन नवनवर परकारच कापडही तयार कल जात अस. कापडाच कषौम (नलनन), नचतप (ापील रशमी), िकफल (रशमी), पलकबर (रगीत सती), पषपप (फलाची नकषी असलल), अशक (मलमल) अशा अनक परकाराच उलख आढळतात. या कापडाना िशी-नविशी बाजारामधय मोठी मागरी होती.

नचतर कलल आह. ननगम, शरी आनर गर अशा सघटना वयापाऱयानी व उदोगपतीनी सापन कलया होतया.

गपतकाळापययत अनक परकीय जमाती आकरमराचया नननमततान यऊन भारतात सानयक झालया होतया. तयाना समाजवयवसत सामावन घणयात आल. नारिसमती , याजवलकय समती यासार या समनत ाची नननमणती या

काळात झाली. या ामधय तया अनरगान झाललया समाजरचनच वरणन आढळत.

गपतकालीन समदता ततकालीन मतथीनशलप व सानहतयावरन समजत. गपतकालीन राजकीय सयण आनर समदी व गपत समाटानी ससकत भारला निलला राजाशय यामळ या काळात अनक नवरयावर ससकत भारत नननमणती झाली. भारतीय वा मयातील एक उतकष कलाकती महरजच कानलिासाच शाकतल ह नाटक या काळात नलनहल गल.

मानवी आकती हा गपत काळातील नशलपकलचा क नबि होता. मानवी नशलप आनर िवी-िवताचया मतथी या काळात घडवलया गलया. भारतीय मनतणनवजानाचा पाया या काळात रचला गला. सारना, िवगढ, अनजठा अशा अनक नठकारी या काळातील नशलप आढळतात. या काळात नहि, बौद व जन रमाणचया मतथी घडवलया गलया. नवशर महरज परसतर व रात याचया बरोबरच मातीचाही उपयोग मतथी बनवणयासाठी या काळात कला जात अस. गारार शलीत निसरारा ीक शलीचा परभाव गपतकाळातील नशलपकलत निसत नाही.

भारतीय मनिर सापतयाचा पाया या काळात घातला गला. घडीव िगडाचा वापर करणयास सरवात झाली. साची, भमरा, िवगड या नठकारी सरवातीचया मनिराच अवशर आढळतात.

74

१०.६ ककयोटक सयमरयजय कामीरमधय होऊन गललया राजघराणयापकी इसवी

सनाचया सातवया त नववया शतकातील ककयोटक घराणयाचा उलख यआन वाग यान कला आह. तयाचया भारतभटीत तो कामीरमधय गला होता. कलहराचया राजतरनगरीमधयही या घराणयाच सनवसतर वरणन आह. िलणभवरणन हा ककयोटक घराणयाचा ससापक होता. तयाच सामाजय नमणिपासन नतबटपययत पसरलल होत.

िलणभवरणनाचा नात लनलतानितय (मकतापीड, इ.स.७२४-७६०) याची कारकीिण नवशर उलखनीय आह. तयान तयाचया कारनकिथीत िोनिा निशगवजय कला. तयामळ कामीरचया उततर सीमवरील, नवशरत अमियाण निीचया खोऱयातील अनक जमातीना तयान पळवन लावल. तयामधय तखार (तकक) लोकाचा समावश होता. उततरापातील अवतीपासन त ईशानयकडील परागजयोनतरपर (आसाम) पययतचा परिश तयान पािाकरात कला होता. अवती (कनोज) यील यशोवमाण या राजाचया मितीन तयान सम पार करन दीपातर (शीलका) कलयाचा उलख कलहरान कला आह. यावरन अस निसत की लनलतानितयान उततरला नतबटपासन िनकषरला कावरी निीपययत सामाजय परसानपत कल असाव. तयाची तलना गपत सामाजयाशी करता यईल. लनलतानितय हा नवषरचा उपासक होता. तयान मातयड मनिराची नननमणती कली. लनलतपर नावाच नगर तयान वसवल होत. झलम निीचया तीरावरील आजच लाटपर महरजच लनलतपर असाव. षकपर (उशकफर) य तयान बौदनवहार बारल होत.

१०.७ वयययर, नयिी, कलय, मणतयाशयसतइसवी सनापवथीच िसर शतक त इसवी सनाच चौ

शतक हा सहा शतकाचा काळ भारतीय इनतहासामधय मधय आनशयातन आललया टो ाचया आगमनाचा आनर तयानी परसानपत कललया राजघराणयाचा काळ होता. ह लोक भारतात यईपययत तयाचया मागाणतील अनक ससकतीची वनशषटय आतमसात करत त इपययत पोचल. तयामळ भारतातील सासकनतक जीवनातही पररवतणन घडन आल.

ततकालीन भारतीय समाजात शती व पशपालन हीच उपजीनवकची परमख सारन होती. तयाचबरोबर

महरौली यथिील लोहसताभ

ही मयणहती तमहयालय णनसचत आवडल :

१०.५ वधयान सयमरयजयगपत सामाजयाचया पडतया काळात उततर भारतातील

सानवर (ठारसर) या नठकारी वरणन , गगा-यमना िआबात मौखारी , सौराषटात मतक इतयािी वशाचा उिय झाला. पषयभती हा वरणन राजघराणयाचा मळ परर होता. परभाकरवरणन या राजाचया राजयारोहरापासन वरणन घरार परभावी बनल. परमभ ारक महाराजानरराज ह सावणभौमतवाच नबरि तयान रारर कल होत. या घराणयाचा सवायत परभावी राजा महरज हरणवरणन होय. तयाचया सामाजयाचा नवसतार नपाळपासन नमणिपययत व सौराषटापासन बगालपययत झालला होता. हरणवरणनाचया मतयनतर तयाला कोरी वारस नसलयामळ तयाचया सामाजयाच तकड पडल व उततर भारतात अनक राजय सवतत झाली.

हरणवरणनाचया िरबारी असरारा राजकवी बारभ यान नलनहललया हरणचररत तसच नचनी परवासी हयएन तसग यान नलनहलल परवासवरणन यातन या काळची बरीच मानहती नमळत. हरणवरणनाचया कारनकिथीत नालिा व वलभी ही नवदापीठ जगातील शषठ नवदाक बनली होती. भारतातनच नवह तर चीन, नतबट, कोररया, जपान, शीलका इतयािी िशातन शकडो नवदाथी जानाजणनासाठी त यत असत. हरणवरणनाच सामाजय ह पराचीन भारतातील शवटच बलाढ सामाजय होत.

ही मयणहही मयणहही म ती तमयणहती तमयणह हयती तमहयती तम ालहयालहय यालयाल

गपत काळात रातच नमशर व ओतकाम यामधय लकषरीय परगती झाली होती. निलीचा लोहसतभ तयाची साकष आह. नकतयक शतक न गजता रानहलला हा लोहसतभ पाहता तया काळी रातनवजान अतयत परगत होत, ह लकषात यत.

75

मजकफर आढळतो. या परावयाचया आरार पराकत भारा बोलरार लोक या भारतीय उपखडाबाहर िखील वासतवयास होत, अस िशणवतात.

भारतीय, ीक, रोमन, इरारी आनर शक ससकतीचा सगम गारार परिशात झाला होता. तयामळ या परिशाला सासकनतक दषटया महतव परापत झाल होत. पषकळावती, तकषनशला, पररपर इतयािी नगरामधय जया मनतणकलचा नवकास झाला, नतला गारार शली अस

नाव नमळाल. या परकारातील मत च नवरय भारतीय होत पर शली ीक होती. बौद रमाणतील महायान पाचया उियामळ या कलाशलीला परोतसाहन नमळाल. गौतम बद व बोनरसतवाचया मत बरोबरच तयासाठी िान िराऱयाच पतळ िखील पारारात कोरल गल. परत ही शली वायवयकडील भारतापरतीच सीनमत रानहली. गारारशलीचया

मत मधय पराकनतक सौियाणला अनरक महतव होत. याच समारास मरा व वारारसी कलाशली नवकनसत झाली. तयातील गौतम बदाचया परनतमा परणपर भारतीय सवरपाचया होतया. मरा ह भारतीय नशलपकलच महतवाच क होत. परनतमा-नशलप ह मरा नशलप पदतीच वनशषटय आह. नवम तकषम व कननषक या कशार राजाच पतळ या परनतमा नशलपाच नमन आहत. तसच सरसवती, नवषर, सयण, नशव आनर कानतणकय याचया मतथी परम या काळात ननमाणर झालया. कशारकाळातील ही नशलपकला भारतीय नशलपकलचया इनतहासात नवनननमणतीचा काळ िशणवरारी होती. या काळात ततकालीन सप समाजाच परनतनबब िखील कलतन उमटवणयाचा परयतन कला गला.

१०.८ भयरत-रोम वयययर (महयरयषटटरयतील वयययरयची कदर)

इसवी सनपवण पनहलया शतकाचया मधयावर नलनहलला ि परर स फ एररन यन सी या ात ताबडा सम आनर भारतीय नकनारप ी याना जोडरार सागरी मागण, बिर, परिश, वयापारात नवननमय होराऱया

अणधक मयणहतीसयठी : बशकटटयातील काही नारी आकार आनर वजन या बाबतीत ीक रतथीची आहत. तयामरील काही नाणयावर घबडाची परनतमा निसत. घबड ह अना िवीच नचनह आह. अना ही अनसची अनरषठाती िवता होती. ीक भारतील मजकफर असलली इडो- ीक नारी बशकटटयात सापडलली आहत. तयामधय िशणनी बाजवर ीक भारत लख अस आनर मागील बाजवर पराकत भारतील लख अस. पराकत भारतील लखासाठी खरोषठी लीपीचा वापर कलला अस.

नवनवर उदोगरि व वयापार याची या काळात परगती झाली. तयामधय भारतीयाचा परकीयाशी आलला सपकक महतवाचा ठरला. मौयणकाळापरमार या काळातही वयापारी आनर कारानगराचया शरी कायणरत होतया. या काळात भारताचा सम ी वयापार मोठया परमारावर वाढीस लागला. भारतीय माल जहाजातन ताबडा सम ापययत आनर तन इनजपतमागद रोम य रवाना होत अस. भारतातन वाघ, नसह, माकड यासारख परारी, पोपट, मोर यासारख पकषी, लोकर, रशीम, मलमल, सती कापड, हशसतित, मोती, मसालयाच पिाण, चिन,

ररी वनसपती, नहर, मारक व इतर चनीचया वसत ननयाणत कलया जात असत आनर बाहरील िशातन नशस, ताब, काच, चािी, सोन, मद इतयािी वसत आयात कलया जात असत. या वयापारामळ भारतात सवरण नाणयाचा ओघ सतत यत असलयामळ भारतभमी समद बनली होती.

बशकटटयन ीकानी जी सवरण नारी चलनात आरली तयावर राजाचया व िविवताचया आकती कोरललया हातया. ीक तसच रोमन नाणयाचा मोठा परभाव शक, कशार इतयािी राजयकतयायचया नाणयावर पडलला निसतो. शकाचया नाणयावर खरोषठी नलपी आढळत.

या काळची नारी ही ीक, भारतीय व इरारी ससकतीचा सनमश परभाव िशणवतात. भारतीय िविवताचया परनतमा नाणयावर िशणवरार कशार ह पनहल राज होत. नशव परनतमा असलली ता याची नारी तयानी चलनात आरली होती. भारत व चीनचया सीमलगतचया परिशात कशाराची नारी सापडली. कशार आनर नचनी राजयकतद याचयामधय राजननतक सबर होत. मधय आनशयात सापडललया कशार नाणयावर खरोषठी नलपीतील पराकत

गयाधयर शली

76

वसत या सवायच उलख आहत. ताबडा सम , भारत व रोमचया वयापारी सबरासाठी महतवपरण होता. वयापारी मालामधय कापड, काळी नमरी, मलयवान खड, हशसतित आनर रोमन अनभजनाचया मनोरजनासाठी माकड, पोपट व मोर अस परारी भारतातन ननयाणत कल जाऊ लागल. तयाचा मोबिला सवरण नाणयाचया रपान चकवला जात अस. परवाळ आनर मद आयात कल जाऊ लागल. िोनही बाजना कान असललया मदकभाची (अफोरा) खापर उतखननात सापडली आहत. तयाचया तळाशी साठललया वयाच परीकषर कलयानतर त मदाच अवशर असलयाच निसत. तयावयनतररकत या भाडाचा वापर

नलवह तल आनर गरम (माशाच लोरच) ठवणयासाठीही होई. रोमन बाजारात मागरी असललया वसतचया बिलयात पराम यान रोमन नारी सवीकारली जात. महाराषट आनर िनकषर भारतात जया परमारात ही नारी सापडतात तयावरन बऱयाच मोठया परमारावर चालराऱया

वयापाराची कलपना यत. या वयापारामळ बाजारपठ आनर शहर याचया स यत वाढ झाली. पशचम भारतातही अनक महतवाची बिर या काळात उियास आली. महाराषटात यराऱया वयापारी वसतची कोठार (उतपािनक ) तर, नवासा, भोकरिन, क डापर आनर स ती य होती. सोपारा आनर कलयार ही बिर भारत रोम वयापाराची महतवाची क होती. या क ामधय या वयापाराची साकष असलली रोमन भाडी ( ) आनर ताबडी भाडी उतखननात सापडतात. तसच रोमन नाणयाचया परनतकती िखील सापडतात. िनकषर भारतात वयापाराचया वाढीबरोबर रररीकोट, अमरावती, नागाजणनीक डा अशा नठकारी बौद क ही सापन झाली होती.

पढील पाठात आपर िनकषर भारतातील राजसतताचा अभयास कररार आहोत.

पर.१ (अ) णदललयय यययाययाकी योगय यययाय णनवडन णवधयन िया करय.

१. इडो- ीकाचा इनतहास हा पराम यान तयाचया समजतो.

(अ) सानहतयावरन (ब) कोरीव लखावरन (क) नाणयावरन (ड) मातीचया भाडावरन २. गपत वशाचा ससापक हा होता. (अ) शीगपत (ब) घटोतकच (क) सम गपत (ड) रामगपत ३. शकाचा पराभव करन गािीवर आलयावर

नवकरमानितय ह नबरि यान रारर कल.

(अ) िसरा च गपत (ब) रामगपत (क) पनहला च गपत (ड) कमारगपत

(ब) चकीची िोडी दरसत करन णलहय. १. कषौम - नलनन कापड २. पषपप - सती कापड ३. िकफल - रशमी कापड ४. अशक - मलमल कापड

पर.२ ढील णवधयन सकयरि सषट करय. १. गपतकाळात साननक जमीनिाराचया हाती

सतता कन त होऊ लागली. २. हर सवाऱयाची परतयक लाट गपताना िबणल

बनवत गली.

पर.३ तमच मत नोदवय. निशगवजयानतर सम गपतान अवमर यज कला.

पर.४ टीय णलहय. १. गपतकालीन नशलपकला २. भारत-रोम वयापार

पर.५ णदललयय मद दयाचयय आधयर ढील परनयच उततर णलहय.

गपत कालखडातील नवनवर कषतामरील परमारीकरर कस झाल त नलहा.

(अ) गपतकालील परशासनाची नवभागरी (ब) शतीचया अणवयवसची पनरणचना

(क) गपतकालीन नारी/नारक शासतातील परगतीउकरम आतरजालाचया मितीन बारभ नलशखत हरणचररत

या ानवरयी अनरक मानहती नमळवा.

सवयधययय

77

११. दणषिि भयरतयतील रयिसततय

या पाठात िनकषर भारतात कोरती राजय होती, तयाची राजयवयवसा, वयापार इतयािी गोषीचा पररचय आपर करन घरार आहोत.

११.१ दणषिि भयरतयतील महतवयची रयजयचोळ, याडय व चर रयिघरयिी : चोळ, पाड

व चर या िनकषर भारतातील पराचीन राजसतता होतया. मगशसननसचा इनडका , पानरनीच वयाकरर आनर समाट अशोकाच नशलालख यामरन िनकषरकडील राजयाचा उलख यतो. सघम सानहतय या नावान ओळखल जारार पराचीन तनमळ वा मय ह िनकषरकडील राजसतताचया इनतहासाच एक परमख सारन मानल जात.

११.१ दणषिि भयरतयतील महतवयची रयजय११.२ रयजयवयवसथिय, वयययर, समयििीवन११.३ सयणहतय, कलय, सथियतय

अणधक मयणहतीसयठी : भारतीय इनतहास आनर ससकती यामधय िनकषर भारताचा मोठा वाटा आह. उततर भारत आनर िनकषर भारत याचयातील सासकनतक िवारघवारीमळ भारतीय ससकती वनवधयपरण आनर तरीही एकातम झाली. िनकषर भारतातील लोक ानवड भारा बोलरार आहत. ानवड भारागटामधय तनमळ, क ड, मलयाळम आनर तलग या परमख चार भारा आहत. बलनचसतानातील

ौही भारा ही ानवड भारागटातील आह.

घराणयाची सतता सापन झाली होती. तयाचया पशचमस असराऱया करळचया परिशात चराच राजय ननमाणर झाल होत. ततकालीन सानहतयात चराचया राजयाचा उलख कडलपतो (करलपत) असा यतो. राजकीय वचणसवासाठी

ही राजय कायम एकमकाशी सघरण करत रानहली. तयाचयातील सघरण नतपकषीय सघरण महरन परनसद आह. सघम सानहतयातील अनक कामरन चोळाचा पनहला राजा कररकाल याचा उलख आढळतो. तयान ोटया-ोटया अकरा राजाना एकत आरन मोठ सनय उभारल आनर चर व पाड राजाचा पराभव करन तनमळ अनरसतता ननमाणर कली.

कषरा-तगभ ा या नदाचया उततरला िखील काही राजयाचा उिय झाला. यात पराम यान सातवाहनाची सतता होती.

वयकयटक घरयि : सातवाहन सतता इसवी सनाचया नतसऱया शतकापासन कषीर होणयास सरवात झाली होती. तयाचा फायिा घऊन सवतत राजसतता परसानपत करराऱयामधय वाकाटक घरार महतवाच होत. वाकाटक राजसततचया ससापकाच नाव नवधयशकती अस होत. नवधयशशकतनतर परवरसन हा राजा गािीवर आला. तयान वाकाटक सामाजयाचा नवसतार उततरस माळवा आनर गजरातपासन िनकषरस कोलहापर, कनणल (आ परिश) पययत कला होता. कोलहापरच तया काळातील नाव कतल अस होत. परवरसनान चार अवमघ यज कल

आनर समाट ही पिवी रारर कली.परवरसनानतर वाकाटक राजयाच नवभाजन होऊन

िोन परमख शाखा ननमाणर झालया. तयातील एका शाखची राजरानी निीवरणन (नगररन-रामटक, नजलहा नागपर) य होती. िसऱया शाखची राजरानी वतसगलम महरज सधयाच वानशम (नजलहा वानशम) य होती.

गपत समाट, िसरा च गपत याची कनया परभावती नहचा नववाह वाकाटक राजा िसरा र सन याचयाशी झाला होता. याचा उलख यापवथी आला आह. हरररर याचा मती वराहिव हा बौद रमाणचा

पनहलया शतकात चोळाच राजय सापन झाल. तनमळ परिशातील तजावर आनर नतरनचरापली य चोळ राजवश उियास आला. या परिशास चोळमडल महरन ओळखल जाऊ लागल. ( कॉरोमाडल हा इ जी श ि चोळमडल या श िाचा अप श आह.) चोळाचया िनकषरला पि ो पासन कनयाकमारीपययत पाड

78

नकला तयान बारला. तयान अवमर यज करन महाराज ही पिवी रारर कली होती. तयान सवत: परवीवलभ आनर सतयाशय अशी नबरि लावलली

आढळतात. पनहलया पलकशीनतर तयाचा मलगा कीनतणवमाण राजयावर आला. तयाचया कारनकिथीत तयान वनवासीच (कारवार) किब व अपरानताच (उततर कोकर) मौयण याना नजकफन आपल राजय वाढवल. कीनतणवमाण कलचा भोकता होता. बिामीतील सिर लरी तयाचया आिशान ननमाणर कली गली.

िसरा पलकशी हा चालकयाचा सवायत महान राजयकताण होता. तयान िनकषर भारतात निशगवजय करन चालकयाची सतता बलाढ बनवली. रनवकीतथी नावाचया कवीन रचललया परशसतीमधय तयाचया पराकरमाच वरणन कलल आह. किब, मौयण, नल, कलचरी, राषटकफट, लाट, मालव व गजणर अशा अनक राजाना पराभत करन तयान नविभण, महाराषट व कनाणटक अशा नवसतीरण

अनयायी होता. अनजठा यील १६ करमाकाच लर तयान खोिवन घतल होत. अनजठयाचया इतर काही लणयाचया खोिाईच काम आनर नचताच रखाटनाच काम हरररराचया कारनकिथीत करणयात आल होत.

वाकाटक राजा िसरा परवरसन यान सतबर या माहाराषटी पराकत भारतील रचना कली. तसच कवी कानलिासान या काळात रचललया अनक ापकी मघित ह इनतहासलखनाचया दषीन महतवाच आह.

तयामधय वरणन कललया भौगोनलक सिभायचया आरार ततकालीन शहर आनर इतर सळ याची मानहती नमळत.

चयलकय : उततर भारतात समाट हरणवरणनच राजय असताना, चालकय घराणयान िनकषरत समार िोनश वरद राजय कल. या घराणयाचा मळ ससापक जयनसग होता. तयान सहावया शतकाचया सरवातीस वातापी (बिामी) य आपली राजरानी सापन कली. तयाचा नात पनहला पलकशी हा चालकयाचा पनहला मोठा राजा. बिामीचा

79

परिशावर चालकयाची सतता परसानपत कली. समाट हरणवरणनान िनकषर नजकणयासाठी जी सवारी कली, नतचा परनतकार िसऱया पलकशीन कला. तयान हरणवरणनाचा पराभव करन मोठी कीतथी सपािन कली. या नवजयानतर तयान परमवर ह नबरि रारर कल. िनकषर निशगवजय करन तयान तयाच सामाजय नमणिपासन कावरीपययत आनर पवण सम ापासन पशचम सम ापययत नवसतारल. तयाचया पराकरमाची कीतथी भारताबाहरही गली होती. या वळी इरारमधय खश परनवझ नावाचा बािशाह होता. तयान तयाचा खास राजित समाट पलकशीकड पाठवलयाचा उलख नमळतो. हा सपरण परसग अनजठा यील पनहलया करमाकाचया लणयातील तावर नचतबद कलला आह, अस काही नवदानाच मत आह. काचीचया पलवानी तयाचा पराभव करन, बिामी या राजरानीवर हला चढवला व नतचा नवधवस कला. िसऱया पलकशीचा पत नवकरमानितय यान पलवाचा पराभव कला. चालकय व पलव याचा हा सघरण पढ बराच काळ चाललला निसतो. चालकयाचा शवटचा राजा कीनतणवमाण याचा पराभव िनतिगण या राषटकफट राजान कला.

ललव : साराररपर सहावया शतकापासन नववया शतकापययत पलव राज िनकषर भारतातील एक परबळ शकती महरन ओळखल जातात. पर पलव मळच कोर, कठल इतयािीनवरयी इनतहास तजजामधय एकमत नाही. पलवाच काही पराचीन तामपट सापडल आहत. तयामधय नसहवमाण व नशवसकिवमाण या आरभीचया पलवाची सतता पवण नकनाऱयावर उियास आली अस निसत. काची ही पलवाची राजरानी होती. नसहनवषरचया कारनकिथीपासन आपरास पलव घराणयाची सगतवार मानहती नमळत. तयान चोळाचा परिश नजकफन घतला आनर कषरपासन कावरीपययत आपलया राजयाचा नवसतार कला. नसहनवषरनतर तयाचा पत मह वमाण गािीवर बसला. हा सवत: मोठा पनडत होता. तयान ससकतमधय मततनवलास ह परहसन नलनहल. तयान सगीतनवरयक रचला. सगीत, नतय, नशलपकला, नचतकला इतयािी

अनक कलाना तयान राजाशय निला. एकसर िगडातन मनिर खोिन काढणयाची पदत तयान सर कली. तयाचया कारनकिथीत नतनचरापली, नचगलपट, उततर व

िनकषर अकाणट नजलहयाात अनक मनिर बारली गली. याचया कारनकिथीत पलवाच चालकय घराणयाशी यद सर झाल. तयाचा पत नरनसहवमाण यान चालकय समाट िसरा पलकशी याचा पराभव कला. तयाचया काळात महाबनलपरम य अनक मनिर ननमाणर कली गली. परनसद नचनी परवासी यआन वाग काही काळ तयाचया िरबारात होता. नरनसहवमाणचया याचया नलखारावरन राजयानवरयी बरीच मानहती नमळत. पलवाच राजय नववया शतकापययत अशसततवात होत. अपरानजत हा शवटचा पलव राजा होता. चोळ राजा आनितय यान तयाचा पराभव करन पलवाच राजय नष कल.

महयबणलरम यथिील यणधसठिर रथिमाणदर

रयषटटरकट : राषटकफट घराणयातील िनतिगण हा पनहला पराकरमी राजा होता. राषटकफट घराणयाची सतता नवधय पवणतापासन त िनकषरला कनयाकमारीपययत पसरलली होती. िनतिगाणनतर तयाचा चलता कषर पनहला हा गािीवर आला. तयान चालकयाची सतता समळ नष कली. कषर पनहला या राजान वरळच सपरनसद कलास मनिर खोिवल. तयानतर आललया राषटकफट राजानी उततर भारतात आपला परभाव ननमाणर कला. अमोघवरण हा राषटकफट घराणयातील कतणबगार राजा होता. अमोघवराणन रतनमानलका व कनवराजमागण या ाची रचना कली.

तयान सोलापरजवळ मानयखट (मालखड) ह नव नगर वसवल. परमार आनर कलयारीच चालकय यानी कललया आकरमरानी राषटकफट घराणयाचा ऱहास झाला.

80

घऊन कोलहापरच नशलाहार आनर किब यानी उततर कोकरचया परिशाच काही भाग नजकफन घतल. नततराजाचा भाऊ मममनर यान याच काळात अबरना यील आमवर महािवाच भवय मनिर बारन परण कल. महाराषटातील मनिर सापतय परकारातील भनमज शलीचा हा परारभ मानला जातो.

कोलहयर - या राजयात सातारा, कोलहापर, सागली, रतनानगरी आनर बळगाव या सधयाचया नजलहयााचया समावश होता.

नशलाहाराची कोलहापर शाखा जनतग यान सापन कली. राजा भोज (िसरा) हा या घराणयातील महतवाचा राजा होता. कोलहापर, वळीवड व पनहाळा ही या घराणयाचया राजरानीची शहर होती. शख ापर यील कोपपवर महािवाचया भवय मनिराचया नननमणतीच शय या घराणयाकड जात.

गोड : यािवाचया काळात चािा (च पर) य ग ड घराणयाची सापना झाली. कोल नभल हा या घराणयाचा ससापक होता. तयान ग ड जमातीला एकनतत करन नाग घराणयानवरद उठाव कला. तयान नशरपर य राजरानी सापन कली. पढील काळात खाडकया बलाळनसग यान बलारपर य नकला बारला व राजरानीच नठकार नशरपरहन बलारपर य हलवल. तयाचयाच काळात अचलवर य मनिर बारणयात आल. ननळकठशाहचया काळात नागपरचया रघजी

भोसल यानी ग ड राजाचा पराभव कला व तयाच राजय नवलीन कल. एकफर ६२ ग ड राजानी महाराषटातील िवगड, नागपर आनर च पर य अनक शतक राजय कल.

ग ड घराणयातील रारी िगाणवतीन मघलानवरद निलला लढा महतवाचा

णशलयहयर : या घराणयाचया तीन शाखा होतया - िनकषर कोकर, उततर कोकर आनर कोलहापरच नशलाहार. त सवत:ला तगरपरारीवर (तगर-तर, नज. उसमानाबाि) अस महरवन घत. या तीनही शाखाच राज आदपरर महरन जीमतवाहन याचा उलख करताना निसतात. नशलाहाराचा परभाव महाराषटाबाहर आढळन यत नाही. आरी राषटकफटाच व नतर चालकयाच माडनलकतव पतकरन तयानी समार तीनश वरण राजय नटकवन ठवल.

दणषिि कोकि - नशलाहाराची िनकषर कोकरातील सतता सरफल या राजान सापन कली. तयाचा मलगा रशममयार यान बानलप र ह गाव वसवल व त एक नकला बारला. पढ आनितयवमाण या राजान आपल राजय ठाणयापासन गोवयापययत वाढवल. या घराणयाचा शवटचा राजा र राज होता. या घराणयाचा इनतहास खारपाटरचया एका तामपटावरन जात होतो.

उततर कोकि - नशलाहाराची उततर कोकरातील शाखा कपिथी या राजान सापन कली. ही शाखा परारभी राषटकफटाची माडनलक होती. याची राजरानी सानक (ठार) य होती. तयानतरचा महतवाचा राजा महरज अपरानजत. तयान समार पसतीस वरद राजय कल. पढ नततराज राजान राजय कल. तयाचया भावामधय राजय परसानपत करणयासाठी भाडर झाली. या सवायचा फायिा रयिी दगययावती

वरळ यथिील कलयस माणदर

81

काळात अनक मनिर बारली गली. या मनिराना हमाडपती मनिर अस महटल जात. नस र यील ग िवर मनिर, अजनरी यील मनिर सकल ही या काळात बारलया गललया मनिराची उततम उिाहरर आहत. हमाडपती मनिराच महतवाच वनशषटय महरज नभतीच िगड सारणयासाठी चना वापरलला नसतो. िगडामधयच एकमकात घ बसतील अशा कातललया खोबरी आनर कस याचया आरारान नभत उभारली जात. या काळात अकाई आनर टकाई अशा नकललयाचही बारकाम झाल.

आह. िगाणवतीन पतीचया मतयनतर समाट अकबरानवरद लढताना परारापणर कल, परत शररागती पतकरली नाही.

ययदव : मधययगीन महाराषटातील एक महतवाच घरार महरज यािव घरार होय. यािव घराणयातील पाचवा नभलम (इ.स. ११८५-९३) हा महतवाचा राजा होय. तयान कलचरीचा पराभव करन राजयाचा नवसतार कला. तयान िवनगरी य राजरानी सापन करन सवत स राजयानभरक करवन घतला. पढील काळात यािव घराणयातील नसघर राजा महतवाचा होय. तयान होयसळाचा, नशलाहाराचा पराभव करन यािव सततचा नवसतार कला.

इ.स.१२९४ मधय अलाउि िीन खलजीन िनकषर भारतावर सवारी कली. खलजीन यािव राजा रामिवचा पराभव कला. यन पढ यािव राजयाला उतरती कळा लागली. इ.स. १३०७ मधय अलाउदीनन आपला सनापती मनलक काफफरला िवनगरीवर सवारीसाठी पाठवल. तयान यािवाचा पराभव कला. यािवानी निलीच माडनलकतव पतकरल. इ.स.१३१० मधय यािव राजा शकरिव याची मनलक काफफरन हतया कली. इ.स. १३१८ मधय निलीचया सलतानानी यािव सततचा शवट घडवन आरला.

महाराषटाचया इनतहासात यािव कालखडास नवशर महतव आह. या काळात सासकनतक कषतात परगती झाली. यािवाचया काळात महानभाव आनर वारकरी प उियास आल. या काळात खानिशात पाटर, कनाणटकात सोलोटगी आनर मराठवाडात पठर य नवनवर नवदा व शासताचया अधययनाची क होती. याच काळात रमणशासत, पवणमीमासा , नयाय आनर विानत या नवरयावरील ससकत ाचया रचना झालया. याजवलकय समतीवरील अपराकक यान नलनहलली टीका, चतवणगणनचतामनर ह ससकत महतवाच आहत.

शारगिव याचा सगीतशासतावरील सगीतरतनाकर हा आजही परमार मानला जातो.

महानभव पनडत महाइभ ानी नलनहलल लीळाचररत , मकिराजाच नववकनसर , जानिवाची भावाणिीनपका ह मराठी याच काळातील होत.

तयाचपरमार वारकरी सपरिायाचया नामिव, जनाई, चोखोबा यासार या सत कवीनी अभगरचना कली. याच

णसनर यथिील गोदवर माणदर

११.२ रयजयवयवसथिय, वयययर, समयििीवनिनकषरतील राजयवयवसत महािडनायक ,

राशषटक , िशानरकत , अमातय , आयकत यासारख अनरकारी होत. चोळाचया राजयात असललया अनरकाऱयाचया मडळास उिानक म अस महटल जाई. राजय अनक परातात नवभागलल अस. तया पराताना मडलम अस महरत. मडलम चा अनरकारी

राजघराणयातील सिसय अस. तयाचया हाताखाली नवरयपती , िशानरपती , िशानरकत , राशषटक अस

नवनवर अनरकारी असत. िनकषरतील राजयाच परशासन अतयत कायणकषम होत. राजयकारभारातील परतयक कमाची न ि िपतरी घऊन तयावर सबनरत अनरकाऱयाची सही झालयानशवाय तयाची कायणवाही होत नस. सवायतत

ामससा ह िनकषरतील राजयपदतीच महतवाच वनशषटय आह. गावाचा सवण कारभार ामसभा पाहत अस. ामसभचया परमखास ामभोजक , ामकफट इतयािी नावानी ओळखल जात अस. ामसभचया परमखास गावकरीच ननवडत असत तर काही वळस राजाकडन तयाची ननवड होत अस. ामसभपरमारच नजलया, परात याचया पातळीवर ामपरमखाची सभा अस.

82

जमीन महसल राजयाचया उतप ाचा परमख ोत होता. यानशवाय जकात, वयवसाय कर, याता कर यासारख करही राजयाचया उतप ाची सारन होती.

चोळ, पाड, चर, वाकाटक, चालकय, राषटकफट, पलव, नशलाहार, यािव या राजयाचया परिशात नवशर कौशलयावर आराररत अनक परकारच वयवसाय चालत असत. हशसतित मलयनगरीचया जगलातन नमळवल जाई. चोळमडलम चा परिश उततम िजाणचया वसतासाठी परनसद होता. सती कापड तसच रगीत, रशमी वसताची नननमणती या परिशात होत अस. चराचया राजयात अतयत तलम कापड नवरल जाई. भारत आनर रोम याचयामरील वयापारात या गोषीना नवशर महतव होत. माकयो पोलोचया परवासवरणनात तयाची न ि आढळत. िनकषर भारतातील वयापार व उदोगात या काळात भरभराट सर झाली. शतीची समदता, वाढत उदोगरि यामळ पठर, तगर (तर), नानशक इतयािी नगर उियास आली.

ामीर कषतात ननमाणर होरारी उतपािन नगरात नवकरीसाठी आरली जात असत. ही उतपािन ज नवकली जात तो बाजारपठचा भाग नगराचया मधयभागी अस. िनकषर भारतातील वयापारी शरी वयापार आनर समाजवयवसमधय महतवाची भनमका बजावत अस.

११.३ सयणहतय, कलय, सथियतय िनकषरकडील राजयामधय पराचीन काळापासनच

कावय आनर वयाकरराचया ाचया नननमणतीची परपरा होती. तनमळ ससकतीत सघम सानहतयाचा कालखड हा सवायत पराचीन सानहतयाचा कालखड मानला जातो. ह सानहतय िनकषर भारताचया राजकीय इनतहासाच परमख सारन आह. एकफर तीन सघम (नवदान सानहशतयकाची परररि) होऊन गल, अस मानल जात.

हा काळ ससकत वा मयाचया दषीनही महतवाचा होता. कानलिासान मघित ह कावय नविभाणतील रामटक या नठकारी रचल. वाकाटकाचया राजवटीत पराकत कावयही ननमाणर झाल. िसरा परवरसन या वाकाटक घराणयातील राजान सतबर ह सपरनसद कावय रचल. वाकाटकाचया वतसगलम शाखचा ससापक सवणसन यान हररनवजय ह कावय रचल.

िनकषर भारताचया सापतयकलत म यत िोन शली आढळतात. एक ानवड सापतयशली आनर िसरी वसर सापतयशली.

कषरा निीपासन कनयाकमारीपययतचया परिशात ानवड सापतयशलीचा उिय व नवकास झाला. ानवड

शलीच वनशषटय महरज नशखराची उभाररी. या पदतीचया नशखरामरील मजल एकावर एक लहान होत गलल असतात. काची यील कलासना आनर वकठपरमल मनिर, तजावर यील बहिीवर मनिर इतयािी मनिर ानवड शलीच उतकष नमन आहत.

चालकयानी ऐहोळ, बिामी आनर प िकल इतयािी नठकारी मनिर बारली.

राषटकफटाचया काळात वरळ यील जगपरनसद कलास मनिराची नननमणती झाली.

चोळाचया काळातील रातनशलप ही भारतीय रातनशलपामधय सवयोतकष आहत. यामधय नटराज नशवाचया कासयमतथी सवायत परनसद आहत.

अणधक मयणहतीसयठी : दणषिि भयरतयतील नयिी : मौयण राजयाचया काळात िनकषर भारतात मौयायची नारी चलनात होती. मौयायचया असतानतर पाड राजानी सवत ची आहत नारी पाडली होती. तयावर सयण, घोडा, सतप, वकष, मासा यासार या आकती कोरललया असत. चराचया नाणयावर एका बाजला रनषयबाराची आकती व िसऱया बाजवर हततीची आकती कोरलली अस. चोळाचया नाणयावर तयाच वया ह राजनचनह पहायला नमळत. चोळाची नारी सोनयाची व चािीची असन तयावर िवनागरी नलपीतील मजकफर कोरलला अस. चोळ घराणयातील राजराजा या राजाची सवरण, चािी व ताब अशा नतनही रातची नारी नमळाली असन तयावर राजराजाची परनतमा व वया या आकती कोरललया निसन यतात. रोमशी होराऱया वयापारामळ अनक रोमन नारी िखील या परिशात सापडतात. तया नाणयावर भारतीय राजाच नश उमटवन त पनहा चलनात आरलयाच निसन यत.

83

नटरयियची कयासय मतवी

पर.१ (अ) खयलील योगय यययाय णनवडन णवधयन िया करन णलहय.

१. वाकाटक घराणयातील परनसद राजा हा होता.

(अ) सवणसन (ब) परवरसन (क) जयनसग (ड) च गपत २. िसरा पलकशीन िनकषर निशगवजय करन

ह नबरि रारर कल. (अ) परमवर (ब) नवरयपती (क) िशानरपती (ड) सतयाजय ३. कानलिासान ह कावय नविभाणतील

रामटक या नठकारी रचल. (अ) शाकतल (ब) मघित (क) मालनवकागीनमत (ड) हररनवजय ४. जगपरनसद कलास मनिराची नननमणती

काळात झाली. (अ) चालकय (ब) पलव (क) चर (ड) राषटकफट

(ब) चकीची िोडी दरसत करन णलहय. १. सतबर कावय - पानरनी २. हररनवजय - सवणसन ३. इनडका - मगसननस ४. सगीतरतनाकर - शारगिव

पर.२ गटयत न बसियरय शबद णलहय. १. िनकषर भारतातील पराचीन राजघरारी - चोळ,

पाड, मौयण, चर २. ानवड नशलपशलीची उिाहरर - राजराजवर

मनिर, घारापरी लरी, हळबीड यील मनिर, बिामी यील मनिर

पर.३ खयलील णवधयन सकयरि सषट करय. १. िनकषर भारतात चालकयाची परबळ सतता ननमाणर

झाली. २. महाराषटाचया इनतहासात यािव कालखडाला

महतव आह.

पर.४ टीय णलहय. १. िनकषर भारतातील राजयवयवसा २. िनकषर भारतातील नारी

पर.५ णदललयय मद दयाचयय आधयर खयलील परनयच सणवसतर उततर णलहय.

नशलाहार घराणयानवरयी मानहती नलहा. (अ) ससापक (ब) िनकषर कोकरच नशलाहार (क) उततर कोकरच नशलाहार (ड) कोलहापरच नशलाहार

उकरम वरळचया कलास मनिराला भट िऊन तील

नशलपाकतीची मानहती गोळा करन नटपर तयार करा.

सवयधययय

वाकाटकाचया काळात िनकषरतील नशलपकला व नचतकला यानी उतकरणनबि गाठलला निसतो. अनजठा लणयातील कर. १,२,१६,१७ आनर १९ ही लरी या काळात ननमाणर झाली. या लणयाचया नशलपकाराना शरीररचनच व ननसगाणतील बारकावयाच उततम जान होत, अस निसत.

आतापययत आपर भारताचया सासकनतक आनर राजकीय इनतहासाचा ोडकयात आढावा घतला. भारतीयाच बाहरील िशाशी पराचीन काळापासन सासकनतक सबर परसानपत झालल होत. पढील िोन पाठामधय आपर भारत आनर भारताबाहरील िश याचयातील सासकनतक सबराचा इनतहास समजन घरार आहोत.

84

१२.१ परयचीन कयळयतील वयययरी आणि सयाासककणतक साबाध

भारताचया पराचीन इनतहासाचा आढावा घत असताना आपर समार ४००० वरद इतकया परिीघण कालखडातील ऐनतहानसक, सामानजक, आनणक, सासकनतक इतयािी कषतामधय होत गललया शसतयतराचा अभयास कला. या पाठात भारताबाहरील परिशामधय निसराऱया भारतीय ससकतीचया खराचा पररचय आपर करन घरार आहोत.

परकीय परिशात गललया भारतीयानी तयाची ससकती, रमण आनर राजकीय सतता साननक लोकावर लािणयाचा परयतन कला नाही, ही बाब नवशर लकषात घणयाजोगी आह. तया परिशामरील साननक लोकाशी तयाची सासकनतक िवारघवार झाली आनर तयातन तया साननक ससकतीमधय मोलाची भर पडत गली.

नहिकश पवणतापलीकडचया परिशात झालला भारतीय ससकतीचा परसार हा पराम यान बौद रमाणचया परसाराशी ननगनडत आह.

कासररतसागर, जातकका, निपवश, महावश या ामरन पराचीन काळातील भारतातन िरवरचया परिशाशी

चालराऱया वयापाराच सिभण निलल आढळतात. भारतीय वयापाऱयाचया सम ी परवासाचया आनर राडसाचया अनक गोषी यामधय सानगतललया आहत. सघम सानहतयात

१२. भयरत, वययवयकडील दश आणि चीन

१२.१ परयचीन कयळयतील वयययरी आणि सयाासककणतक साबाध

१२.२ भयरत आणि गयाधयर (अफगयणिसतयन आणि यणकसतयन)

१२.३ भयरत आणि चीन

85

सोन घऊन यराऱया आनर काळी नमरी घऊन जाराऱया यवन जहाजाचा उलख अनकिा कलला आढळतो. पशचम महाराषटातील अनक कोरीव लखामधय यवनानी निललया िानाच उलख आहत.

भारत आनर पशचम आनशया याचयामरील वयापाराचया सिभाणत जनया बायबल मधय उलख असलल ओफीर महरज सोपारा बिर असाव, अस मानल जात. बनबलोनमरील इमारतीसाठी सागवान आनर िविार लाकफड वापरल जात अस. या इमारती लाकडाखरीज चिन, हशसतित, कासवाचया पाठी, माकड, मोर, मोती, मौलयवान खड तसच काळी नमरी, िालनचनी आनर सगरी पिाण या गोषीही भारतातन ननयाणत होत असत. सम ी परवासात एका अनानमक खलाशान कललया िननिन न िीचा वततानत परर स

फ एररन यन सी (लटीन नाव परर स मररस एरर इ ) या नावान परनसद आह. तयामधय पराचीन भारतातील भरच, सोपारा, कलयार यासारखी बिर, उजजनसारखी महतवाची वयापारी क याची मानहती नमळत. याखरीज सटटबो या ीक इनतहासकारान नलनहलला नजओ ानफया , ोरलया श नीन नलनहलला नचरनलस

नहसटोररया , ॉनडयस टॉलमी या ीक गनरत-भगोलतजजान नलनहलला नजओ ानफया , एररयन या ीक इनतहासकारान नलनहलला इनडका * यासारख

भारत-रोम याचयातील वयापाराची मानहती िराऱया सारनामधय महतवाच आहत.

पशचम भारताचया नकनाऱयावरील बिर याना महतव परापत झाल. ीक इनतहासकारानी कललया न िीमधय रोमन समाट गसटसचया िरबारात भारतीय वयापारी नशषमडळ तयाचया भटीसाठी गलयाच उलखही आहत.

तनमळनाड य नमळाललया नारननरीमधय सोनयाची रोमन नारी नमळाली आहत. यातील अनक नाणयावर सोनयाचा कस ठरवणयासाठी कलल ि आढळतात. तयाअथी तया नाणयाना चलन महरन महतव नवहत. कवळ तयातन नमळराऱया सोनयाचया आगीक मलयाला महतव होत, ह सपष होत. रोमन समाट नीरो यान तयाचया वापरात असललया पाचचया भारतीय पयालयासाठी एक िशलकष सवरणनारी इतकी नकमत मोजली होती, अस उलख आहत. रोममरन फार मोठया परमारावर सवरणनाणयाचया सवरपात रोमचा खनजना भारतामधय ररता होत आह, अस वाटन ोरला श नी या रोमन नवचारवतान नचता वयकत कली होती. भारताला तयान जगातील सवण सवरण आपलयाकड ओढन घरार कड

अस महटल होत. सटटबोन कललया वरणनाचया आरार भारतातन आललया सपण, नशकारी कती, वाघ, हतती यासारख परारी, पोपट, मोर यासारख पकषी, गडाच कातड आनर नशग, उची वसत, मोती आनर हशसतित, मसालयाच पिाण अशा अनक अमलय गोषीना शीमत रोमन लोकामधय फार मोठी मागरी होती.

सवरणनाणयाखरीज रोममरन भारतात नशस, जसत, पोवळी, मद, नलवह तल या गोषी आयात होत असत. गजरातमधय बट दारका यील सम ात इसवी सन २०००-२००१ मधय कललया पराततवीय पाहरीत नवनवर आकाराच मदकभ (अमफोर), जहाजाच नागर, खापर, नशशाचा गोळा इतयािी वसत नमळालया. अमफोऱयाचा वापर रोमहन आयात होरार नलवह तल आनर मद आरणयासाठी होत अस. भारत-रोम वयापाराच पराव भारतातील अनक सळाचया उतखननातन परापत झाल आहत. तयावरन महाराषटातील पठर, तर, कोलहापर*, जालना नजलहयातील भोकरिन (भोगवरणन) इतयािी शहर महतवाची वयापारी क होती, अस निसत.

*एररयन हा इसवी सनाचया दसऱया शतकातील इजतहासकार होता. तो सवतः भारतात आला नवहता. तयाचया गाथातील बराचसा भाग मगससथजनसचया ‘इाजडका’ या गाथावर आधारलला आह.

परर स फ एररन यन सी मधय नहपपलस या ीक खलाशान ताबडा सम त नहिी महासागरापययतचया

ट मागाणवरील सवण बिराच अचक भौगोनलक रखाटन कलयाचा उलख कला आह.

इसवी सनाचया पनहलया शतकात रोमचा पनहला समाट गसटस याचया काळात भारताचा रोमबरोबर असरारा वयापार वाढीस लागला. या वयापारात मधय आनशयातन जारारा रशीम मागण आनर िनकषर व

*कोलहापरचा उलख टलॉलमीन ‘जहपपोकरा’ असा कला आह.

86

सहि ियतय ियतय : नकनारा जवळ आला की कावळ तया निशन उड लागतात आनर तयामळ खलायाना नकनाऱयाकड जाणयाची निशा कळत, अस महरतात. जहाजावरील अशा काव ाना निशाकाक अस महरत असत. हडपपा ससकतीचया

एका मातीचया वनटकवर जहाजाच नचत आह आनर तयासोबत निशाकाकही िाखवलल आहत.

पराचीन काळी भारतीय जहाजावरील खलाशी काव ाचा उपयोग निशच मागणिशणन नमळणयासाठी करत असत, याची साकष बावर जातक या जातककत नमळत. तसच भारतीय वयापारी सम ी

१२.२ भयरत आणि गयाधयर (अफगयणिसतयन आणि यणकसतयन)

भौगोनलकदषटया अफगानरसतानच (गारार) सान भारत आनर मधय आनशयाला जोडराऱया वयापारी मागाणवर अतयत महतवाच होत. हा परिश जनपिाचया काळापासन त इसलामचया आगमनापययत सासकनतकदषटया भारताशी जोडला गला होता.

मधय आनशयातन भारतात आलल आकरमक असोत की बौद रमाणचया परसारासाठी समाट अशोकान भारतातन पशचमकड पाठवलल नभकख असोत, अवा चीनमरन भारतात आलल बौद नभकख असोत, सवणजर अफगानरसतानमागदच आल-गल.

समरयट अशोकयचय कयळ : समाट अशोकाचया १३ करमाकाचया लखात समकालीन ीक राजाची नाव निलली आहत, ह आपर आठवया पाठात पानहल. तयामधय तया राजाचया आनरपतयाखालील परिशामधयही अशोकाचया रममनवजयाचया सिशानसार लोकाची वतणरक नीनतमान झालली असलयाचा उलख आह. कबोज या पराचीन अफगानरसतानमरील राजयाचा उलखही तयामधय कलला आह.

अफगानरसतानातील किाहार यील समाट अशोकाचया ीक भारतील नशलालखात ीक आनर अरमाईक नलपीचा वापर कला आह. या नशलालखावरन अफगानरसतानचा परिश समाट अशोकाचया सामाजयाचा अतगणत भाग होता, ह सपष होत.

मागाणन िरवरचया िशापययत जात असत, हही या कतन समजत.

बावर महरज बनबलोन अस मानल जात. ह इसवी सनापवथी १८०० त ६०० या कालखडात मसोपोटनमयामधय अशसततवात असलल राजय होत. हममराबी हा बनबलोनचा परनसद राजा होता. इसवी सनापवथी ५३९ मधय अखमोनीय समाट िसरा सायरस यान बनबलोन नजकफन घतल.

या कचया आरार भारतीय वयापारी परिशात कावळ, मोर यासारख पकषी घऊन जात असत, याला पषी नमळत.

अशोकान बौद रमाणचया परसारासाठी कामीर आनर अफगानरसतानमधय पाठवललया नभकखच नाव र म ाशनतक (मजझाशनतक) आनर ीक (योन)

राजयामधय पाठवललया नभकखच नाव र महारशकखत अस होत.

कशयि समरयट कणनषक आणि कशयि सततनातरचय कयळ : कननषकाच सामाजय पवदकड पाटनलपत आनर उततरकड कामीरपासन मधय आनशयापययत पसरल होत. पररपर (पशावर) आनर मरा या तयाचया िोन राजरानया होतया. पराचीन कनपशा (ब ाम) ही कशाराची आरखी एक राजरानी होती. ब ाम रशीम मागाणवर मोकयाचया नठकारी वसलल होत. अफगानरसतान त चीनपययतचा वयापारी मागण कशार राजाचया ता यात होता. हा मागण तकषनशला, खबर शखड यन अफगानरसतानमरील बानमयान आनर तन पामीरचया पठारावरन चीनकड जात अस.

तया मागाणन कशार राजवटीत बौद रमाणचा परसार चीनपययत होऊ शकला. समाट

कननषकाचया काही नाणयावर गौतम बदाची परनतमा असन

तयाखाली बोदो असा लख असतो. नाणयावर आढळराऱया गौतम बदाचया परनतमामधय या परनतमा

कणनषकयच सोनययच नयि

87

त त-इ-बाही यील नवहाराचया वासतसकलाच बारकाम इसवी सनाचया पनहलया शतकात सर झाल. तयानतर नत इसवी सनाचया सातवया शतकापययत नवनवर वासतच बारकाम कल गल. तील अवशरामधय तीन सतप आनर इतर वासतच अवशर आहत.

अफगानरसतानमरील पराचीन बौद सतप, नवहार याखरीज जागनतक सासकनतक वारशाचा िजाण परापत झाललया बानमयानचया बदमतथी नवशर उलखनीय आहत. बानमयान काबलचया पशचमस २५० नकलोमीटर अतरावर असन पराचीन रशीम मागाणवर आह. त कह-ए-बाबा नावाचया पवणतरागामरील एका

कडामधय जवळपास ७५० गहा खोिललया आहत. या गहामधय अनतशय सिर अशी बौद नभशततनचत रखाटलली होती. फकत िोन गहामधय सतप होत. याच कडामधय िोन परचड मोठ कोनाड खोिन तयामधय िोन उभया बदमत ची बाररी कली होती. तयातील एक ५३ मीटर आनर िसरी ३८ मीटर उचीची होती. या मत चा गाभा कडाचया मळ िगडात कोरला होता. नतर तयावर मातीच अनक र चढवन गौतम बदाची परनतमा आनर तयाचया अगावरील वसत याचा कलातमक आकार साकारणयात आला होता. गौतम बदाच हात लाकडी सागाडाचया आरारान तयार करन, त लाकडी खटयाचया साहाययान मतथीवर बसवणयात आल होत. यआन वागन कललया वरणनानसार मत चया बाजन रगीत नभशततनचत रखाटलली होती. इतकच नवह तर मळ मतथीसदा रगीत, सोनयाचा मलामा चढवललया आनर मौलयवान रतन जडवललया होतया. बानमयानचया बद मतथी तानलबान या मलततववािी सघटनन इ.स.२००१ मधय नष कलया.

यनसको आनर जपान, ानस, शसवतझलयड अशा अनक िशामरील सघटनाचया मितीन अफगानरसतानच सरकार बानमयान यील हा जागनतक वारसा पनहा पवणशसतीला आरणयासाठी काम करत आह. ह काम सर झालयानतर बानमयान यील काही गहामरील रगीत नभशततनचत उजडात आली. तयाखरीज एका १९ मीटर लाबीचया महापररनन बान मतथीच अवशरही नमळाल आहत.

यआन वागन कललया वरणनानसार बानमयान य

सवाणनरक पराचीन आहत.अफगानरसतानमागद भारतात आललया फानहयान,

यआन वाग यासार या नचनी बौद नभकखनी नत पानहललया बौद नवहार आनर सतप याच वरणन कल आह. अफगानरसतानमधय बौद नवहार आनर सतप याच अस य अवशर आहत. तयातील शाहजी-की-ढरी या नावान ओळखलया जाराऱया सळाच उतखनन झाल आह. ह सळ पानकसतानमधय पशावरजवळ आह. शाहजी-की-ढरी य उजडात आललया सतपाच नवशर

महतव आह. हा सतप समाट कननषकाचया काळात बारला गला. तो कननषक सतप या नावानही ओळखला जातो. तील करडकात नमळाललया असी गौतम बदाचया आहत, अशी परपरन मानल जात. यानशवाय महासन सघारामातील* कननषक नवहाराचया बारकामावर िखरख कररारा परमख सवक अनगशाल अस कोरलल आह. हा करडक सधया पशावरचया स हालयात आह.

पराचीन काळी नगराहार या नावान ओळखल जारार, आरननक जलालाबािजवळच ह ा ह सळ अफगानरसतानातील बौद रमाणच आरखी एक महतवाच क होत. नत अनक सतप आनर नवहार याच अवशर आहत. या सतपाचया पररसरात नमळालली नशलप गारार शलीचा अतयतकष नमना आहत. जागनतक वारशाचा िजाण परापत झालल आरखी एक महतवाच नठकार त त-इ-बाही या नावान ओळखल जात. त गारार

परिशातील प तन वा परातात आह. हा भाग आता पानकसतानमधय समानवष झालला आह.

हडडय यथिील सतयवरच णशल

*साघाराम महणि बौदध जभकखाच जनवासाच सथान.

88

िनमणळ बौद हसतनलशखताच एक ालयही होत. पराततवीय सशोरकाना भजणपत आनर तालपत याचयावर नलनहलली काही हसतनलशखत बानमयान यील एका नवहारात नमळाली आहत.

अफगानरसतानमधय नहि िविवताचया मतथीही नमळाललया आहत. तयात काबल शहराचया जवळ नमळालली एक गरशाची मतथी आह. इसवी सनाचया चौरया शतकातील ही मतथी गरशाचया मत मधय सवाणनरक पराचीन आह. नवशर महरज गरशाची इतकी पराचीन मतथी भारतातही नमळालली नाही. काबलजवळ खर खाना नावाच एक मनिर आह. यील उतखननात

सयणिवतची रारढ मतथी नमळाली.अफगानरसतानमरील बौद आनर नहि अवशराचा

सनवसतर आढावा घर अवघड असल तरी वरील उिाहररावरन इसलामपवण काळात गारार परिश सासकनतकदषटया भारताशी सलग होता, ह नननवणवािपर लकषात यत.

१२.३ भयरत आणि चीनआनशया आनर यरोप याना जोडराऱया मागाणचा

रशीम मागण असा परम उलख फनडणनाड वहॉन ररटोफन या जमणन भगोलशासतजान कला. या रशीम मागाणची लाबी ६००० नकलोमीटरहन अनरक आह. हा एक सलग हमरसता आह, अस वाट शकल. परत परतयकषात हा मागण रसतयाचया अनक शाखोपखाच एक जाळ आह.

रशीम मागाणची परमख शाखा चीन, भारतमागद पढ

मधय आनशयातील वाळवटामरील ओअनससमरील शहराना जोडत पढ जारारी होती. तील शहरामरन वयापाऱयाचया ननवासाची आनर भोजनाची सोय होत अस आनर तयाना तयाचया मालाचया नवकरीसाठी बाजारपठही उपल र होत अस. या परमख शाखचया उततरकड असललया गवताळ परिशामरन िसरी एक शाखा जात अस. या िसऱया मागाणन गलयास करावा लागरारा परवास हा तलनन कमी अतराचा होता. तरीही तयाचा अवलब कमी होत अस. या मागाणवरील परवास करताना तील भटकया पशपालक टो ाचा होरारा उप व, तसच ननवास आनर भोजनाचया सोई

आनर बाजारपठाचा अभाव, ही तयामागील कारर होती.चीनचया नझजीयाग परातातन ननघराऱया रशीम

मागाणचया िोन उपशाखा तकषनशला नगरापययत यत असत. तयातील एक काशगर या शहरापासन गारार परिशाकड यत अस आनर िसरी नझजीयाग परातातील यारकि शहरापासन ननघन लहमागद कामीरमधय पोचत अस. याच मागाणन भारत आनर चीनमरील नभकख चीनमधय य-जा करत होत. या मागाणचया उततरला गास (कास) या चीनमरील परातापासन सर होऊन हा मागण काशगरपययत पोचत अस. चीनची अभद नभत या परातातच आह.

सहि ियतय ियतय :• काही नचनी ामधय कामीरचा उलख नक-

नपन या नावान कलला आढळतो. काही ामरन अफगानरसतानमरील कनपशा (ब ाम) या शहराचा उलखही याच नावान कलला आढळतो. भारताचा उलख पराचीन नचनी सानहतयात शन-त, नतएन-च , नतएन-त , नझएन-त , यआन-त , झआन-त इतयािी नावानी कलला आढळतो.

यआन वागन न िवलल नयन-त ह नाव मात आरननक काळातही चीनमधय नटकफन आह.

• कननषकाचया काळात चीनमधय हान नावाचया राजसततच राजय होत.

• भारत, चीन आनर मधय आनशया या परिशामरन जाराऱया रशीममागाणवरील पनहलया पराततवीय पाहरीच शय सर रल सटाईन या न नटश पराततवजाला जात.

बयणमययन यथिील बदधमतवी

89

भारतातन चीनमधय बौद रमाणचया परसाराची सरवात इसवी सनाचया पनहलया शतकापासन झाली. या काळात उियाला आललया हान राजघराणयान तयाचया सामाजयाचा नवसतार मधय आनशयापययत कला होता. रशीम मागाणवर तयाच वचणसव होत. नचनी परपरनसार हान राजघराणयाचा िसरा राजा नमग-ती यान पाठवललया तयाचया परनतननरीबरोबर कयप मातग आनर रमणरकष ह िोन बौद आचायण मधय भारतातन इसवी सन ६७ चया समारास चीनमधय गल. तयानी तयाचयासोबत अनक बौद पाढऱया घोडावरन नल. चीनमधय पोचलयानतर तयानी तया ाचा नचनी भारत अनवाि कला. तया िोघाचया सनमानाण नचनी समाटान एक मनिर बारल. वहाइट हॉसण टपल या नावान त मनिर ओळखल जात. ह चीनमधय बारल गलल पनहल बौद मनिर होय.

इसवी सनाचया नतसऱया शतकात हान राजसतता लयाला गली. तयाबरोबर चीनमधय राजकीय नवघटनाचा आनर अशाततचा काळ सर झाला. तो इसवी सनाचया सहावया शतकापययत नटकला. या काळात चीनमधय बौद रमाणची लोकनपरयता वाढीस लागली. अनक नचनी यातकर मधय आनशयातील आनर भारतातील बौद क ाना भट िऊ लागल. इसवी सनाचया चौरया शतकात कमारजीव या अतयत नवदान आनर यातनाम बौद नभकखन अनक बौद ाच नचनी भारमधय अनवाि कल. इसवी सनाचया सहावया शतकात चीनमरील बौद रमाणची लोकनपरयता नशगला पोचली. या काळापययत रवाि (हीनयान) आनर महायान या बौद रमाणचया िोनही शाखा आनर तयाचया अतगणत असरार अनक सपरिाय चीनमधय परसानपत झाल होत. सातवया शतकात चीनमधय हळहळ इसलाम आनर श चन रमायचा परवश झाला. तरावया शतकात होऊन गलला चगज खानचा नात कबलाई खान याला बौद रमाणनवरयी नवशर आकरणर होत.

इसवी सनाचया पनहलया शतकात बौद रमाणचया परसाराबरोबरच नचनी कलाशलीमधय एक नवीन परवाह सर झाला. या काळात चीनमधय आलल अनक महायान

बौद नभकख मधय आनशयातन आलल होत. तयाचया परभावाखाली चीनमधय गौतम बद आनर बोनरसतवाचया मतथी बनवणयास सरवात झाली. चीनचया नझजीयाग परातात उियाला आललया या कलाशलीला सरनडयन (सरस महरज चीन इनडया) कलाशली अस महटल जात. सरनडयन कलाशलीवर गारार शलीचा परभाव आह. ीक, पनशणयन आनर नचनी कलाशलीच नमशर या शलीत पहायला नमळत. सर रल सटाईन यानी कललया पाहरी िौऱयात अनक सरनडयन कलाशलीतील टराको ा माधयमातील अनक नशलप उजडात आली.

चीनमधय इसवी सनाचया चौरया-सहावया शतकात अनक बौद मनिर आनर नवहार बारल गल. परत

नचतच सतप बारल गल. तयाऐवजी परतयक मनिरात नचनी राटरीचा एक पगोडा अस. पगोडाची इमारत लाकडी असलयामळ यातील ब तक इमारती आज अशसततवात नाहीत. ह पगोड अनक मजली असत. परतयक मजला खालचया मजलयापकषा लहान होत जाई. सवायत वरचया मजलयावर रातची िाडी (यशष) आनर तयावर खालन वर करमश लहान होत जाराऱया रातचया कडा असत. भारतीय सतपावरील तीपरमार असलली ही यशष आनर कडा याची रचना एवढीच भारतीय सतपाची आठवर िरारी खर या नचनी पगोडाचया बाररीत नशलक रानहली. नतरचया काळात पगोडाच बारकाम नवटा आनर िगड वापरन कल गल.

चीनमधय भारतीय बौद कलापरपरचा परभाव कोरीव लणयाचया रपातही अशसततवात आह. तयातील तीन सळाना जागनतक सासकनतक वारशाचा िजाण नमळाला आह. तया लणयामरील डन आग यील लरी पराचीन रशीम मागाणवर आहत. ही लरी मोगाओ लरी महरन ओळखली जातात. तयाची नननमणती तरावया-चौिावया शतकापययत सर होती.

चीनचया अतभाणगातन यरार वयापारी डन आगपययत यत. तयाचयासाठी भारत आनर पशचमकडन यराऱया परिशी सौिागराना भटणयाच डन आग ह महतवाच क होत. यील जवळपास ५०० लणयामरील नशलप आनर नभशततनचत अतयत समद आहत. या लणयामरन

90

पर.१ (अ) णदललयय यययाययाकी योगय यययाय णनवडन णवधयन िया करय.

१. सोनयाची रोमन नारी ......... यील नमळाललया नारननरी मधय नमळाली आहत.

(अ) तनमळनाड (ब) महाराषट (क) कनाणटक (ड) करळ २. हममराबी हा ...... यील परनसद राजा होता. (अ) नसरीया (ब) बनबलोन (क) चीन (ड) ीस ३. आनशया आनर ...... याना जोडराऱया मागाणचा

उलख रशीम मागण असा कला जातो. (अ) यरोप (ब) अान का (क) अमररका (ड) रनशया ४. वहाईट हॉसण टपल ह ........ मधय बारल

गलल पनहल बौद मनिर होय. (अ) भारत (ब) जपान (क) चीन (ड) इनजपत

(ब) चकीची िोडी दरसत करन णलहय. १. सटटबो - नजओ ानफया २. ोरला श नी - नचरनलस नहसटोररया ३. नहपपलस - नहपपोकरा ४. एररयन - इनडका

(क) एणतहयणसक णठकयि, वयकी, घटनयसाबाधी नयव णलहय.

१. जागनतक वारशाचा िजाण परापत झालल गारार परिशातील एक महतवाच नठकार -

२. इ.स.चौरया शतकात अनक बौद ाच नचनी भारमधय अनवाि कररारा बौद नभकख -

पर.२ णदलल साकलनयणचत िया करय.

पराचीन काळातील भारतातन िरवरचया परिशाशी असराऱया वयापाराची मानहती िरार

जातक का

पर.३ खयलील णवधयन सकयरि सषट करय. १. कशार राजवटीत बौद रमाणचा परसार चीनपययत

झाला. २. वयापारी रशीम मागाणचया कमी अतराचया

शाखचा अवलब नचतच करत असत.

पर.४ तमच मत नोदवय. इसलामपवण काळात गारार परिश सासकनतकदषटया

भारताशी सलग होता.

पर.५ टीय णलहय. १. शाहजी-की-ढरी २. बानमयानचया बदमतथी

पर.६ ढील परनयच णदललयय मद दयाचयय आधयर उततर णलहय.

पराचीन कालखडातील भारत आनर चीन याचया सबराची मानहती नलहा.

(अ) वयापारी सबर (ब) बौद रमाणचा चीनमधय परसार (क) सरनडयन कलाशली

उकरम रशीम मागाणचया सिभाणत आतरजालाचया साहाययान

अनरक मानहती नमळवा.

बौद ाची हजारो हसतनलशखत नमळाली.पढील पाठात भारतीय ससकतीचा परसार शीलका

आनर आगय आनशयातील िशामधय कसा झाला

याचा इनतहास आनर भारतीय ससकतीचया त आजही अशसततवात असराऱया खरा याचा ोडकयात आढावा घरार आहोत.

सवयधययय

91

१३.१ भयरत आणि शरीलाकयशीलका आनर भारत याचा इनतहास पराचीन

काळापासन एकमकाशी ननगनडत आह. िीपवश, महावश, चलवश या तीन ामरन बदपवण काळ आनर बदोततर काळात भारतात आनर शीलकत होऊन गलल राजवश, तयाच परसपरसबर आनर घडललया ऐनतहानसक घटना याची मानहती नमळत. या ाना वश अस महटल जात.

वश ामधय निललया मानहतीनसार, इसवी सनाचया समार सहावया शतकात शीलकत सापन झाललया पनहलया राजयाच नाव ताबपणरी (तामपरथी) अस होत. या राजयाच िसर नाव राजराट अस होत. ीक इनतहासकारानी शीलकचा उलख तपरोबन असा कला आह. ह राजय परसानपत कररारा पनहला राजा नवजय हा मळचा भारताचया वग-कनलग राजयातील यवराज होता अशी आ यानयका आह. तयाचया राजयातन तो परम सपपारक (सोपारा) य आला. तन तो शीलकत पोचला.

१३. भयरत, शरीलाकय आणि आगय आणशयय

१३.१ भयरत आणि शरीलाकय१३.२ भयरत आणि आगय आणशयय

आललया सवण परजाजनानी बौद रमण सवीकारला.

राजा िवानामनपय नतसस याचया राकटया भावाची पतनी अनला नहन नभकखनी बनणयाची इचा वयकत कली. तवहा र मनहिानी तयाची बहीर री सघनमतता नहला भारतातन बोलवाव अशी सचना कली. तयानसार री सघनमतता (सघनमता) शीलकला आली. यताना नतन बोनरवकषाची फािी आरली होती. सवत राजा िवानामनपय नतसस नतचया सवागतासाठी हजर होता. री सघनमततान अनलाला

निकषा निली. अनला ही नभकखनी झालली शीलकतील पनहली सती होती. री सघनमततान शीलकतील पनहल नभकखनी शासन (नभकखनी सघ) परसानपत कल.

री सघनमतताचया आगमनाच समरर महरन शीलकमधय िरवरथी नडसबर मनहनयाचया पौनरणमला * उडवप पोया या नावाचा उतसव साजरा कला जातो.शरीलाकरतील परयचीन रयजय आणि महतवयची बादर

अभययसणययसयठी खयलील साकरतसथिळयलय भट दय.https://en.wikipedia.org/wiki/Anuradhapura_Kingdom#/media File:Important_ locations_of_Anuradhapura_Kingdom.png

समाट अशोकाचा पत र मनहि (मह ) याच शीलकची राजरानी अनरारपर यील नमनहनल य आगमन झाल. तयान शीलकचा राजा िवानामनपय नतसस या राजाला बौद रमाणची निकषा (प बजजा/परव या) निलयाच सनवसतर वरणन वश ामधय आह. उपिश परापत झालयानतर राजा आनर तयाचयासह

णमणहनथिल यथि असललय रयिय दवयनयमणय णतसस

ययचय तळय

*‘उाडवप पोया’ महणि जडसबर मजहनयातील पौजणणिमा.

शरीलाकरतील महतवयची सयासककणतक सथिळअनरयधर-णमणहनथिल : र मनहि आनर री

सघनमतता याचया अनरारपरजवळचया नमनहनल यील वासतवयामळ बौद रमण शीलकत रजला आनर वाढला.

अनरयधर-णमणहनथिल यथिील महतवयच सत : कटकचनतय हा नमनहनल यील पराचीन सतपापकी

एक आह. सतपाजवळ असललया कोरीव नशलालखामधय जवळचा पाणयाचा तलाव आनर जमीन यावरील करातन

92

नवजयबाह यान चोळाचा पराभव करन शीलकतील तयाच वचणसव सपषात आरल. तयाचया वशातील इसवी सनाचया बारावया शतकात होऊन गलला पनहला पराकरमबाह हा राजा शीलकतील इनतहासात अतयत महतवाचा मानला जातो. तयाचया काळापययत शीलकतील

बौद सघ नवसकनळत झाल होत. महार कससप याचया मागणिशणनाखाली तयाना एकनतत करणयावर पनहलया पराकरमबाहन भर निला.

शीलकतील र ना नावाचया राजयाचा पनहलया पराकरमबाहन पराभव कला. र ना राजयातील राजवशाचया िखरखीखाली असरारा गौतम बदाचा ितरात ननससक मल नावाचया राजान परत नमळवला. तयावर पोल रवा य तयान बौद मनिर बारल.मनिराचया मधयभागी एक सतप आह. सतपाचया

पायरयाशी अरणवतणळाकती पायरीचा िगड ह शीलकचया सतप सापतयाच वनशषटय आह. तयाला च नशला अस महरतात. तयावर हस, हतती, घोड आनर वली याचया आकती कोरललया आहत.

नमळरारा ननरी या सतपाचया िखभालीसाठी निलयाचा उलख आह.

नमनहनल यील र मनहिाचया शारीररक रातवर (अशस) उभारलला सतप अबसल िगाबा या नावान ओळखला जातो.

चादरणशलय

थियरयम सत

री सघनमततान शीलकत यताना नतचयाबरोबर गौतम बदाचया उजवया खादाचया अशस सोबत आरलया होतया. राजा िवानामनपय नतसस यान अनरारपरमधय तया अशसवर पाराम हा सतप उभारला. शीलकत अशसततवात असललया सतपामधय पाराम हा सवाणनरक पराचीन सतप आह.

बदघोर हा पराचीन शीलकत होऊन गलला एक सपरनसद भारतीय ततवज होता. अनरारपरमरील महानवहार य तयाच वासतवय होत. नवशि नरमगग हा

तयान नलनहलला परनसद आह. नवशि नरमगग हा नतनपटक ाचया बरोबरीन महतवाचा समजला

जातो. लतथिीनगर (ोलनरवय) : चलवश या ामधय

पोल रवा या शहराचा उलख पलतीनगर या नावान कला आह. इसवी सनाचया िहावया शतकात चोळ समाट पनहला राजराजा यान शीलकवर आकरमर कल आनर अनरारपर परणपर उि धवसत कल. तयान पोल रवा य आपली राजरानी परसानपत कली. तयान पोल रवाच नामकरर जननामगलम अस कल आनर त एक नशवालय बारल. तयानतर तयान आपलया रारीचया समरराण आरखी एक नशवालय बारल. शीलकत असराऱया नहि मनिरापकी ही िवालय सवाणनरक पराचीन आहत.

पोल रवा यील गलपोा (िगडावरील पोी) हा एक वनशषटयपरण अनभलख आह. हा ८.१७ मीटर लाबीचया आनर १.३९ मीटर रिीचया अखड नशलाप ावर कोरलला लख असन तयामधय ननससक मल या राजाची कारकीिण आनर पराकरम याच वरणन आह. गलपोाचया एका बाजस िोन हसावलीचया नकनारीमधय गजल मीची परनतमा कोरलली आह.

शी िलि मनलगव या नावान ओळखल जारार ितरातच सधयाच मनिर कडी या शहरात आह. या मनिराला यनसकोन जागनतक सासकनतक वारशाचा िजाण निला आह.

93

सहि ियतय ियतय : इसवी सनापवथी नतसर शतक त इसवी सनाच पनहल शतक या काळातील शीलकमधय नमळालल कोरीव लख अशोककालीन

ा ी नलपीत कोरलल आहत. अभयासकाचया मत तयातनच हळहळ आजची नसहल नलपी नवकनसत होत गली.

लनलतनवसतर सत या बौद ात एकफर ६४ भारतीय नलपीची यािी निली आह. तयामधय

ा ी या नलपीचा उलख आह. ा ी नलपीपासन पढ शीलका आनर आगय आनशयातील अनक नलपी नवकनसत झालया.

णसणगररयय यथिील णभसततणचत

दयमबलल आणि णसणगररयय : शीलकतील िामबल यील बौद लरी जागनतक सासकनतक वारसा महरन जाहीर झालली आहत. या नठकारी असललया पाच लणयाचया अतभाणगात गौतम बद आनर बोनरसतव याचया मत बरोबर तावर काढलली नचत आहत.

िामबल शहराचया जवळ असललया नसनगररया यील पवणतावर एका परचड मोठया खडकावर बारलला नकला आनर राजवाडा होता. तया खडकात राजवाडाचया परवशदारापाशी कोरलली नसहाची एक परचड मतथी आह. तयावरन या नठकाराच नाव नसनगररया अस पडल. नसनगररया यील नभशततनचताचया शलीची तलना अनजठा यील नभशततनचत शलीशी कली जात.

१३.२ भयरत आणि आगय आणशययआगय आनशयात परसानपत झाललया भारतीयाचया

वसाहती आनर राजय याची मानहती िरार भारतीय सानहतय फारस उपल र नसल तरी नचनी समाटाचया िरबारी न िीमधय या सिभाणतील मानहती उपल र आह. पराचीन भारतीय सानहतयात सवरणभमी असा या परिशाचा उलख आढळतो.

आगय आनशयातील िशाशी भारताच वयापारी सबर इसवी सनापवथी पनहल शतक त इसवी सनाच पनहल शतक या काळात सर झाल. भारतीय वयापाऱयासाठी मला ाचया साम रनीमागद यऊन नचनी सम ात परवश करणयासाठी मलाया दीपकलप हा सोईचा

गलोथिय

सहि ियतय ियतय : गौतम बदाचया महापररनन बानानतर तयाचया असीच अवशर भारतातील आनर बाहरचया िशामरील बौद सघाचया हवाली करणयात आल. असीचया या अवशराना रात अस महटल जात. िीघ ननकाय या ातील वरणनानसार गौतम बदाचा डावया बाजचा सळा (ितरात) कनलग िशाचया राजाला नमळाला. हा ितरात पढ शीलकत आला.

जयाचयाकड ितरात असल तयाला राजय करणयाचा िवी अनरकार आह, अशी शदा शीलकतील राजघराणयामधय रजली. तयामळ सततवर असललया राजानी तो आपलया राजवाडाचया पररसरातच राहावा यासाठी परयतन कल. तयामळ ितरातच सान सतत बिलत रानहल.

94

आगय आणशयय - सादभययासयठी अणधक मयणहतीसयठी खयलील साकरतसथिळयलय भट दय.

(१) http://www.world-maps.co.uk/continent-map-ofsouth-east-asia.htm

(२) https://en.wikipedia.org/wiki/Khmer_Empire# /media/File:Map-ofsoutheast-asia_900_CE.png)

नबि ठरला. मलाया दीपकलपाचया पशचमकडील नकनाऱयावर माल उतरवन तो पवण नकनाऱयाकड नर आनर तो परत जहाजावर चढवर ह सपरण सम ाला वळसा घालन जाणयापकषा सोईच होत. सम मागाणन चालरारा हा वयापार इसवी सनाचया िहावया शतकाचया शवटी चोळ राजाचया राजवटीत लकषरीयररतया वि नरगत झाला.

आगय आनशया ही सजा िसऱया जागनतक यदाचया काळात परचारात आली. बौद ामधय सवरणभमीचा उलख आह. आगय आनशयाच अभयासक तया परिशाची भौगोनलक वनशषटय लकषात घऊन तयाच िोन नवभाग करतात : १. मखय भभयग (या परिशाचा उलख इडो-चीन या नावानही कला जातो) - यामधय मयानमार, ायलड, कबोनडया, लाओस, शवहएतनाम ह िश आनर मलनशयाचा पशचम भाग याचा समावश होतो. २. समदरी परदश - महरज मलाया दीपसमह जयामधय मलनशयाचा पवण भाग आनर इडोननशयाचा समावश होतो. या एवढा मोठया परिशाचा समावश आगय आनशयामधय कला जात असला तरी तील ससकती आनर इनतहास याचा अभयास करत असताना तील साननक वनवधयाचा नवसर पडरार नाही याची काळजी घर आवयक ठरत.

सवतत राजयही परसानपत कली. आगय आनशयात परसत झाललया भारतीय ससकतीचया खरा आजही पहायला नमळतात.

मययनमयर : मयानमार हा भारताचया ईशानय सीमलगत असलला शजारी िश आह. िश ह या िशाच पवथीच नाव आह. इसवी सनापवथी िसऱया शतकात उततर आनर मधय मयानमारमधय पय या नावान ओळखली जारारी नगरराजय अशसततवात आलली होती. काही पय नगर नवयान वसली. तयामधय हालीन आनर शीकषत ही नगर महतवाची होती.

शीकषत (न नटशकाळात परोम या नावान ओळखलया जाराऱया आनर सधया पयइ या नावान ओळखलया जाराऱया शहराजवळ) ह पय नगरामधय नवसतारान सवायत मोठ असलल नगर होत. परचनलत आ यानयकाचया अनसार शीकषत या राजयाच ससापक असलल िोन भाऊ ह गौतम बदाचया शाकय कळातील होत. इसवी सनाचया पनहलया शतकात मयानमारमधय पगान (बगान) ह राजय उियाला आल. इसवी सनाचया अकरावया शतकात तयाच सामाजयात रपातर झाल आनर तया सामाजयात शीकषतसह सवण पय नगरराजय नवलीन झाली.

पगान सामाजयाचा ससापक अन हा मयानमारचया इनतहासातील सवणशषठ राजयकताण मानला जातो. उततर आनर िनकषर मयानमारच एकतीकरर करन आरननक मयानमारचया राषटीय अशसमतचा पाया घालणयाच शय तयाला िणयात यत. कबोनडयातील मर सततचया वाढतया वचणसवाला तयान पायबि घातला. तयाचया कारनकिथीत शीलका आनर आगय आनशयात कषीर होत चालललया रवािी बौद रमाणच पनरजजीवन झाल.

पय नगरराजयामरील हालीन, बइकानो आनर शीकषत या तीन नगराभोवती असललया तटनभतीच नवटकाम, खिक याच अवशर अजनही पाहणयास नमळतात. त करणयात आललया उतखननामधय ततकालीन वासत, सतप, िफनभमी आनर जलवयवसापनाशी सबनरत असलली बारकाम याच अवशर उजडात आलल आहत. या तीनही नगराचया अवशराना जागनतक सासकनतक वारशाचा िजाण िणयात आला आह.

भारतातील लोकाचा आगय आनशयातील नवनवर परिशाशी असलला सपकक इसवी सनापवथी िसर शतक त इसवी सनाच िसर शतक या कालखडात वयापाराचया नननमततान वाढीस लागला होता. जहाजावरन मनहनोन मनहन परवास करराऱया वयापाऱयाबरोबर असललया लवाजमयात परोनहत, नभकख, नशीब अजमावन पाहणयासाठी ननघालल मशाफीर, एखादा राजघराणयातील महतवाकाकषी सिसय अस नवनवर परकारच लोक असत. या लोकामाफकत आगय आनशयात भारतीय ससकतीचा परसार झाला. इतकच नवह तर तयातील काहीनी नत

95

थिययलाड : पराचीन काळी ायलडच रनहवासी तयाचया िशाचा उलख मएग ाइ असा करत असत. परत बाहरील जगामधय मात तो सयाम या नावान ओळखला जात अस. नवसावया शतकात तयाच नाव ायलड अस बिलणयात आल. ायलडमधय इसवी

सनाचया सहावया त अकरावया शतकात मॉन लोकाच राजय होत. तयाच नाव होत दारावती . दारावतीचया काळात ायलडमधय भारतीय ससकतीचा परसार झाला. मॉन ससकतीचया घडरीमधय भारतीय नशलप, सानहतय, नीनतशासत आनर िडनीती या कषतामरील परपराचा मोठा वाटा होता. दारावती ह राजय ोट आनर आगय आनशयातील इतर राजयाचया तलनत िबणल होत. लखन, कला, परशासन, रमण आनर शासत या कषतामरील जानाचया इतर राजयामधय झाललया नवकासाच शय मॉन लोकाकड जात. ायलडमरील लोप बरी (लाओ परी), अयरा (अयोधया) यासार या शहराचया जवळ दारावती कालखडातील नशलप आनर सापतय याच अवशर सापडल आहत.

आनाद माणदर

दयरयवतीच परयणतणनणधक णशल

दारावती नशलपशलीवर भारतीय नशलपशलीचा परभाव निसतो. तयामधय पराम यान बदमत चा समावश असला तरी नशवनलग आनर नवषरमतथीही सापडललया आहत. कबोनडयातील नशलपशलीचा उगम दारावतीचया नशलपशलीत असावा, अस मानल जात.

वडगलॉन गोडय

इसवी सनाचया सहावया त िहावया शतकाचया िरमयान बारला गलला यागान (रगन) यील वडगॉन पगोडा हा मयानमारमरील सतपबाररीचा एक उतकष नमना समजला जातो. मयानमारमरील िोन वयापारी बर भारतात आल असता तयाची भट गौतम बदाशी झाली होती. तया वळी तयाना गौतम बदाकडन तयाचया मसतकाच आठ कस नमळाल होत. मायिशी परतलयावर तयानी त राजाचया हवाली कल आनर राजान तयावर जो पगोडा बारला, तयाला वडगॉन पगोडा ह नाव नमळाल. हा पगोडा सोनयाचया प यानी मढवलला आह.

पगान सामाजयाचा इसवी सनाचया अकरावया त बारावया शतकातला समाट कयानझरा याचया कारनकिथीत बारल गलल आनि मनिर ही आरखी एक महतवाची वासत आह. ती भारतीय आनर पगान सापतयशलीचया सनमश बाररीचा उतकष नमना आह.

96

नकयशयचयय सादभययासयठी खयलील साकरतसथिळयलय भट दय.https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Bandovietnam-final-fillscale.svg)

कारागीरवगण होता. हवाई ायानचतराचया आरार या वरणनाला िजोरा नमळाला आह. च पराततवज लई मलर यान कललया उतखननात नवटामधय बारकाम कललया मनिराच अवशर, अलकार घडवणयाच कारखान आनर राहणयाची घर याच य अवशर नमळाल. इसवी सनाचया िसऱया शतकातील रोमन नारीही नमळाली.

इसवी सनाचया चौिावया शतकात ायलडमधय अयररया नावाच राजय उियाला आल. अठरावया

शतकाचया उततराराणत मयानमारन कललया आकरमरात अयराचा सपरण पाडाव झाला. आकरमकानी अयरा शहर जाळल आनर तील कलाकती, ालय, मनिर इतयािी सवण आगीचया भ यसानी पडल. अयराचया राजाचया नावामाग राम हा उपसगण जोडलला निसतो. तयाच कारर नत रामचररताला नमळालली लोकनपरयता आह. ाइ रामायराची सवतत परपरा आह. नतला रामानकएन (राम आ यान) अस महटल जात.

रामानकएन मरील का ायलडमरील कलचया नशलप, लोकसगीत, नतय, नाटय या सवण माधयमामरन जपललया आहत.

सवहएतनयम, लयओस आणि कबोणडयय : यरोनपयन वसाहतीचया काळात शवहएतनाम, लाओस आनर कबोनडया या तीन िशाना नमळन इडो-चीन अस नाव निल गल.

इसवी सनाच आठव त बाराव शतक या कालखडात कबोनडयामधय मॉन आनर मर वशाचया लोकाच राजय होत. मर सामाजयाचा उिय कबोनडयामधय झाला.

*मकाग नदी जतबटचया पठारावर उगम पावन, चीनचया यनान पराातातन, मयानमार, लाओस, थायलाड, कमबोजडया आजण शवटी सवहएतनाम अशी वाहत यऊन दजकण चीनचया समदाला जमळत.

*चापा या राजयातील नगरााचया नावासाठी नकाशा पहा : https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/45/VietnamChampa1.gif

२. चाय : शवहएतनामचया नकनारी परिशात चपा ह पराचीन राजय होत. चपा राजयात अनक नठकारी

ा ी नलपीत कोरलल ससकत लख नमळाल आहत. चपा महरज चामवशीय लोकाच राजय. तील शहराची* नाव इ पर, अमरावती, नवजय, कौठार, पाडरग अशी होती. नवजय ह शहर चपा राजयाची राजरानी होत. कोरीव लखामधय तील राज आनर राणया याची नाव आनर तयानी बारललया नहि िवताचया मनिराच, नवशरत नशवमनिराच उलख सापडतात. तयाचबरोबर लाकडी बदमतथीही नमळालया आहत. तयावरन शवहएतनाममधय वयापारी क असलली फनानसारखीच इतर नगरराजय अशसततवात होती आनर तन नवनवर वसतची आयात-ननयाणत होत अस, ह सपष होत.१. सवहएतनयम ‘फनयन’ : ह शवहएतनाममरील

मकाग निीचया मखाचया परिशातील पराचीन राजय होत. फनानची मानहती पराम यान नचनी सानहतयातन नमळत. इसवी सनाचया नतसऱया शतकात चीनमधय हान नावाच घरार राजय करत होत. त लयाला गलयानतर चीनचया सामाजयाच तीन तकड झाल. तयातील िनकषरकडचया राजयाला रशीम मागाणपययत पोचणयासाठी पयाणय उरला नाही. तवहा तील राजान सम ी मागाणचा पयाणय शोरणयासाठी काही लोक पाठवल. तयाना मकाग* निीचया मखाचया परिशात एक राजय परसानपत असलल आढळल. तयास तयानी फनान अस नाव निल. तयाचया वरणनानसार फनानमधय तटबिीयकत शहर, राजवाडा, परसानपत करपरराली, कायि, नलशखत न िी करणयाची पदत आनर कौशलयावर आराररत वयवसाय कररारा

इसवी सनाचया चौरया त चौिावया शतकाचया कालखडात चपा राजयामधय शव मनिर बारली गली. ही मनिर माइ सान नावान ओळखलया जाराऱया एका िरीमधय आहत. तयातील भ वर मनिर महतवाच समजल जात. माइ सान य एक काळी ७० हन अनरक मनिर होती. या मनिराचया परागरात ससकत आनर चाम भारत कोरललया लखाच िगडी प उभारलल आहत. याच पररसरात राजघराणयातील वयकतीची िफनसळ आहत. हा पररसर राजघराणयातील लोकाचया रानमणक

97

‘मयइ सयन’ यथिील माणदरयचयय णशखरयवरील णशल

परसगासाठी राखीव होता, अस निसत. माइ सान यील मनिराचया पररसराला जागनतक सासकनतक वारशाचा िजाण लाभलला आह.

माइ सानची मनिर सापतयशली वनशषटयपरण होती. नशखराची उभाररी मर पवणताचया सकलपनवर आरारलली होती.

लाओसमधयही बौद रमण परमख आह. तील सासकनतक आनर सानहशतयक जीवनात बदचररत आनर रामायर याचयाशी सबनरत काचा परभाव पहायला नमळतो. नवशरत नशलपकला आनर नतय-नाटय या माधयमामधय बदचररत आनर रामायरातील कासताच सािरीकरर कलल पहायला नमळत. सोळावया शतकात लाओसमधय रचल गलल सान नसनस नावाच एक महाकावय कवळ लाओसमधयच नवह तर ायलडमधयही लोकनपरय आह. तयाचया कासतामधय आनर रामायराचया कासतामधय सारमयण आह.

४. कबोणडयय : याच पराचीन नाव कबजिश अस होत. तयाचा इनतहास तील मनिराचया परागरामधय असराऱया कोरीव लखाचया आरार समजतो. ह लख ससकत आनर मर भारत आहत. कबोनडयात सवणपरम परसानपत झाललया राजयाच नाव चनला अस होत. तील लोक मर वशाच होत. कबोनडयातील भारतीय ससकतीचा परभाव चनला काळापासन निसन यतो. चनला राजयाचया ससापकाच नाव िसरा जयवमणन अस होत. इसवी सन ८०२ मधय तयाचा राजयानभरक झाला. तयाचया राजरानीच नाव हररहरालय होत.

चनला राजयाचया राजानी पढील ५०० वरायत शवहएतनामपासन मयानमार आनर उततरला चीनपययत राजयाचा नवसतार कला. ह सामाजय मर सामाजय महरन ओळखल जात. सातवा जयवमणन या राजाचया कारनकिथीनतर मर सामाजयाला उतरती कळा लागली आनर इसवी सनाचया पररावया शतकात ायलडमरील अयराचया राजानी मर सामाजयाचा परण पाडाव कला.

इसवी सनाचया अकरावया शतकातील िसरा सयणवमणन आनर बारा-तरावया शतकातील सातवा जयवमणन याची कारकीिण कबोनडयातील मनिरसापतयाचया दषीन अतयत महतवाची होती. िसऱया सयणवमणनन यशोररपर या राजरानीचया शहरात जगनव यात अकोरवट ह नवषरमनिर बारल. तयाच कषतफळ समार

५०० एकर महरजच समार २ चौरस नकलोमीटर इतक आह. म य परवशदार पशचमला असन मनिराभोवती २०० मीटर रिीचा परचड मोठा खिक आह. मनिराचया कोरीव नशलपामधय आगयकडील नभतीवर असलल सम मनाच नशलप परनसद आह.

शवहएतनाम, लाओस आनर कबोनडया या तीन िशात समार वीस वरद सर असललया यदाला शवहएतनाम यद महरन ओळखल जात. या यदात

माइ सानचा पररसर उि धवसत झाला.३. लयओस : हा िश भवशषत आह. लाओसच

अनरकाश लोक मळच िनकषर चीनमरन आलल लाओ वशाच लोक आहत. लाओसमरील राजयाच नाव लाओ साग अस होत. ह राजय इसवी सनाचया चौिावया शतकापासन अठरावया शतकापययत अशसततवात होत. एकोनरसावया शतकात ायलडन कललया आकरमरापढ लाओ सागचा नटकाव लागला नाही. एकोनरसावया शतकाचया उततराराणत लाओसमरील शवहएननशएन य पनहा एकिा च लोकानी तयाच परशासकीय क परसानपत कल.

आगय आनशयातील इतर िशापरमारच

98

सयणवमणनचया मतयनतर काही वरायनी चपाचया राजान अकोरवटवर हला कला आनर अकोरवटची नासरस कली. पढ अकोरवटच रपातर बौद मनिरामधय झाल.

सातवया जयवमणनन मर सामाजयाची आरीची राजरानी यशोररपरपासन जवळच अकोरॉम ही नवी राजरानी बारली. तयान बौद रमाणचा सवीकार कला होता. अकोरॉम शहराच ननयोजन, जलवयवसापन आनर सापतय यामधय मर शलीचया पररप तचा परतयय यतो. अकोरॉमचा मधयवतथी नबि महरज बयोन मनिर . बयोन मनिर ह मर पवणताच परतीक आह. बयोन मनिररपी मर पवणताला रवीचया सवरपात मधयवतथी ठवन, सम मन करराऱया िव आनर िानव याचया नशलपाकती मनिराचया िनकषरकडील परवशमागाणचया िोनही बाजना पहायला नमळतात. शहराचया भोवती असराऱया खिकातील पारी ईसट बर आनर वसट बर या नावाचया िोन जलाशयामरन यत. याच जलाशयामरन अकोरॉम, अकोरवट आनर तयाचया पररसरातील इतर अनक मनिराना पारीपरवठा होत अस. अकोरॉमचया परवशदारावरील नशखर तयाचया वनशषटयपरण शलीसाठी परनसद आहत. ही नशखर नकनचत शसमत करराऱया मानवी चहऱयाचया आकाराची आहत. आकारान परचड असराऱया या चहऱयाची बाररी अनक िगड वापरन कलली आह. तयातील परतयक िगडाच कातीव काम चहऱयाचया आकारानसार करन घऊन, मग त िगड एकमकामधय बसवन, ह चहर साकारलल आहत.

अकोरवट, अकोरॉम आनर तयाचयाभोवतीचा पररसर हा यनसकोन जागनतक सासकनतक वारसा महरन जाहीर कलला आह.

मलणशयय आणि इाडोनणशयय : यरोपीय लोकाचया आगमनाआरी मलनशयामधय तीन पराचीन राजय होऊन गली. वाय परारात मलयदीप या नावान मलनशयन दीपकलपाचा उलख कलला आढळतो. सातवया शतकात होऊन गलला इ-शतसग/नय-नजग या नचनी बौद नभकखन मलाय राजयाला भट निली होती. टॉलमीन तयाचा उलख मलउ कोलान आनर गोलडन कसणनीझ (सवरणदीप) असा कला आह. तजावर यील बहिीवर मनिरातील कोरीव लखात तयाचा उलख मलयर असा कलला आह. चोळ राजा राज यान पराभत कललया राजयापकी त एक राजय होत. चीनचया िरबारी िपतरामधयही मलायचा उलख आढळतो.

१. शरीणविय : ह राजय आगय आनशयातील एकमकाशी सपराण करराऱया राजयामधय परबळ ठरल. या राजयाचा उगम समातामधय झाला. मलाय आनर तयाचया शजारची तलनन िबणळ असलली राजय हळहळ शीनवजय राजयामधय समानवष झाली. अकरावया शतकात चोळानी कललया आकरमराला त ड िताना शीनवजय राजय िबणळ झाल. चौिावया शतकात मलायचा शवटचा राजा परमवरन उफक इसकिर शाह यान मलायातील पनहलया

सलतानशाही राजयाची सापना कली. २. मिणहत : तरावया शतकामधय पवण जावामधय

मजपनहत नावाच राजय उिय पावल. ह भारतीय ससकतीचा परभाव असरार शवटच राजय होत. या राजयाचया ससापकाच नाव नवजय अस होत. या राजान कबलाई खानाला जावामरन हाकलन िणयात यश नमळवल आनर इडोननशयातील जावा, बाली आनर इतर

अाकोरवट माणदर

99

अणधक मयणहतीसयठी : इ-शतसग/नय-नजग भारतात यणयापवथी आनर चीनला परत जाताना िोनही वळा इडोननशयातील समाता या बटावर ाबला होता. नत राहन तो ससकत वयाकरर नशकला होता. समातातील राजयाचा उलख तयान नशली फोशी महरज शीनवजय या नावान कला

आह. नतलया राजान तयाला मलायला पाठवल होत. मलाय य तो िोन मनहन रानहला. तयाचया परतीचया परवासातही तो मलाय य गला होता. परत मरलया वीस वरायचया काळात मलायच नाव शीनवजय झाल असलयाच तयान नमि कल आह. शीनवजयमधय एक हजाराहनही अनरक बौद नभकख ससकत नशकणयासाठी राहत असलयाचही तयान नमि कल आह.

अणधक मयणहतीसयठी : समातामधय अनक कोरीव लख नमळालल आहत. त पराचीन मलाय भारत असन तयासाठी पलव ा ी नलपीचा (तनमळ ा ीच एक रप) वापर कला आह.

वयययाग छयययनयट

ओळखला जातो. ४. मतरयम : मतराम नावाची एक समकालीन

सतता जावाचया पवण भागात होती. सजय नावाचा राजा या राजयाचा ससापक होता. मतराम राजवटीचया काळात महाभारत आनर हररवश या ाची जावानीज भारत भारातर झाली. पराचीन जावानीज भारतील कावयरचना शािणलनवनकरनडत सार या ससकत वततामधय बारललया आहत. तयाना काकनवन अस महटल जात.

इडोननशयातील वायाग या नावान ओळखला जारारा ायानाटयाचा खळ नवशर परनसद आह. हा खळ नवनशष पदतीन बनवललया कातडी नकवा लाकडी पत ा वापरन कला जातो. तयामधय महाभारत आनर रामायरामरील का सािर कलया जातात. रामायर, महाभारतातील काचया आरार कलावताकडन रगमचावर सािर कल जारार नतयनाटयही वायाग या नावान ओळखल जात.

काही बटावर आपल वचणसव परसानपत करन मजपनहत राजयाच सामाजयात रपातर कल. पररावया आनर सोळावया शतकामधय उियाला आललया इसलामी राजयामळ मजपनहतच अशसततव हळहळ सपषात आल.

३. शलनदर : या जावामरील राजयाच राजयकतद भारतातन आल होत, अस मत काही भारतीय इनतहासकारानी माडल होत. परत तयाबदल एकमत नाही. इसवी सनाचया आठवया त नववया शतकात शलन सतता भरभराटीला आली. शलन राज बौद रमाणच अनयायी होत. तयानी अनक बौद मनिर आनर सतप बारल. तयात मधय जावातील बोरोबिरचा सतप सापतय, नशलपकला आनर बौद ततवजानाची अनभवयकती या सवणच दषीन अि नवतीय आह. तयाला जागनतक सासकनतक वारशाचा िजाण िणयात आला आह.

शल काळात मधय जावातील नडएगचया पठारावर बारलला नहि मनिराचा समह नडएग मनिर या नावान

इडोननशयात नहि, नवशरत शव सपरिायाची मनिरही बारली गली. तयामधय पराबनान यील मनिर समह खप महतवाचा मानला जातो. या समहातील मनिराना जागनतक सासकनतक वारशाचा िजाण िणयात आला आह. तयातील परमख मनिर चडी* पराबनान नकवा चडी लारा/रारा ज ाग या नावान ओळखल जात. त मतरामचा राजा िकष यान बारल. ह मनिर नशवाच असन तयामधय िगाण िवीची एक सिर मतथी आह. नतला साननक लोक लारा ज ाग अस महरतात.

100

*‘चाडी’ महणि माजदर.

अशा रीतीन या आनर याआरीचया पाठात भारताबाहरील िशामधय तया तया िशातील ससकतीचया घडरीत भारतीय ससकतीन महतवाची भनमका बजावली,

याचा इनतहास आपर पानहला. बौद रमाणचा परसार आनर वयापार याचयामळ भारतीय ससकतीचया भारताबाहरचया परसारास सरवात झाली. तया इनतहासान इसवी सनाचया सरवातीपासन मधययगापययतचा कालखड वयापलला आह.

अणधक मयणहतीसयठी : बौद ततवजानानसार नववाचया अशसततवाचया तीन पात ा असतात : (१) कामरात (इचारपी बर) (२) रपरात (आकाररपी आनर नामरपी बर) (३) अरपरात (बरमकतता). बोरोबिरचया सतपाची रचना या तीन पात ाचया सकलपनवर आरारलली आह. पनहलया िोन पात ावर करमान लहान होत जारार चौर

आहत. परतयक चौऱयाभोवती नशलपाकती असन कोनाडामधय बदमतथी आहत. अनतम पातळीवर तीन वतणळाकती चौर आनर तयाचया कडन जाळीिार सतप आहत. तया सतपाचया आत बदमतथी आहत. सवायत शवटचया वतणळाकती चौऱयावर भरीव सतप आह. अतयत भवय असा हा सतप इसवी सन ८०० चया समारास बारला गला.

बोरोबदर सत

101

पर.१ (अ) णदललयय यययाययाकी योगय यययाय णनवडन णवधयन िया करय.

१. बदघोर हा पराचीन शीलकत होऊन गलला एक सपरनसद .......... होता.

(अ) नवचारवत (ब) ततवज (क) राजा (ड) रमणगर २. पगान सामाजयाचा ससापक......... हा होता. (अ) कयानझरा (ब) अन (क) अयरा (ड) जयवमणन ३. कबोनडयाच पराचीन नाव ........होत. (अ) कबज िश (ब) लाओस, (क) अकोरवट (ड) समाता

(ब) चकीची िोडी दरसत करन णलहय. १. मयानमारमरील सतप बाररीचा उतकष नमना

- वडगॉन पगोडा २. चपा राजयामरील शव मनिर - माइ सान ३. कबोनडयातील जगनव यात नवषरमनिर

-अकोरवट ४. अकोरॉमचा मधयवतथी नबि - नडएग मनिर

(क) नयव णलहय. १. समाट अशोकाचा पत - २. लाओसमरील पराचीन राजयाच नाव- ३. चामवशीय लोकाच राजय - ४. मलायचा शवटचा राजा-

पर.२ टीय णलहय. १. चनला राजय २. अकोरवट नवषरमनिर ३. मजपनहत राजय ४. चपा राजय

पर.३ खयलील परनयाची सणवसतर उततर णलहय. १. ायलडमरील भारतीय ससकतीचा परसार सपष

करा. २. मयानमार आनर भारत यामरील सासकनतक

सबरानवरयी मानहती नलहा.

उकरम पाठामधय आललया जागनतक वारसासळाची नाव

शोरा. आतरजालाचया (इटरनट) मितीन नचत नमळवा. वासतच नाव, नठकार, िश `m§Mm तकता तयार करा.

सवयधययय

102

१४. णदललीची सलतयनशयही, णवियनगर आणि बहमनी रयजय

भारताचया इनतहासामधय पराचीन कालखडाच मधययगात झालल सकरमर ह नवनवर कषतातील बिलामधय परनतनबनबत झालल निसत. राजकीय, सामानजक, आनणक, रानमणक, सासकनतक अशा सवण कषतात ह सकरमर घडन आल.

१४.१ भयरतयतील रयिकीय ससथिती१४.२ अरब आणि तकयाच आकरमि१४.३ अलयउदीन खलिी आणि दवणगरीच ययदव१४.४ वयययर आणि वयणिजय१४.५ शहरीकरि१४.६ कलय, सथियतय, सयणहतय, समयििीवन१४.७ णवियनगर सयमरयजय१४.८ बहमनी रयजय

सतता अनरक नवसतारीत झाली. कालातरान तयाच रपातर एका सामाजयात झाल. हरणवरणनाचया सामाजयाचया ऱहासानतर उततर भारतात अनक ोटया मोठया राजयाचा उिय झाला होता. या राजयामधय सतत सततासघरण सर होता. परत या कालखडात उततर भारतात एकती सामाजय ननमाणर झाल नाही. तरावया शतकात भारताचया या राजकीय शसतीचा फायिा तक आकरमकानी घतला. तयावळी राजसानच चौहान, कनोजच परनतहार आनर गढवाल (राठोड), बिलखडाच चिल, माळवयातील परमार, गोरखपरच कलचरी, नतपरीच कलचरी (मधय परिश), गजरातमरील चालकय (सोळकी), बगालमरील पाल अशी अनक राजघरारी अशसततवात होती. तयानी तकायचया आकरमराचा परनतकार कला. परत आपापसातील सघराणमळ तयाचा परकीय आकरमकापढ ननभाव लागला नाही.

१४.२ अरब आणि तकयाच आकरमिउमायि घराणयातील महममि नबन कानसम यान

इ.स.७१२ साली नसरवर आकरमर कल. तयान नसरपासन मलतानपययतचा सवण परिश नजकफन घतला. महममि-नबन-कासीमचया नतर भारतातील अरबाची सतता शसर रानहली नाही.

भारतात इसलामची सतता तकायनी रजवली. तयानी भारतावर अनक आकरमर कली. भारतातील कोरतीही सतता या आकरमराचा यशसवी परनतकार कर शकली नाही. तकायनी भारतातील परचड सपतती लटन नली. अनक राजय नष कली व इसलामी सतता सापन कली.

अफगानरसतानमरील गझनीचया राजयाचा सलतान सबकतगीन यान अकरावया शतकात पजाबचया जयपाल राजावर हला कला. ह राजय नहिकश पवणतापासन त नचनाब निीपययत होत. सबकतगीनचया मतयनतर तयाचा पत महमि हा गझनीचा सलतान बनला. सपततीची लट करर आनर इसलाम रमाणचा परसार करर या उदशान तयान भारतावर एकफर १७ सवाऱया (इसवी सन १००१ त १०१८) कलया.

मयहीत आह कय तमहयालय ?एखाि यग ठरावीक काळी सपत आनर

िसऱया यगाची सरवात होत, अस परतयकषात घडत नाही. नव यग सर झाल तरी जनया यगाचया काही परपरा अशसततवात राहतात आनर तयाबरोबरीन नवीन परपरा उियाला यत असतात. तयानसार इनतहासात कालखडाची कलपना माडली जात. परत एखादा यगाची सरवात आनर तयाचा अत अशी नवभागरी तयातील सलकालाचया बिलराऱया सिभाणमळ करर कठीर जात.

१४.१ भयरतयतील रयिकीय ससथितीपराचीन कालखडातील काही राजघरारी मधययगीन

कालखडातही अशसततवात रानहली व तयाचबरोबर नवीन सतताचा उिय िखील झाला. िनकषर भारतातील चोळ राजयाच रपातर मधययगीन कालखडात सामाजयात झाल होत. पाड, पलव इतयािी सतताचा पराभव करन नवजयालय नावाचया राजाचया कारनकिथीपासन चोळाची

103

अणधक मयणहतीसयठी : अफगानरसतानातन पानकसतानात परवश करणयासाठी नहिकश पवणत ओलाडन यावा लागतो. हा मागण खबर शखडीतन जातो. ही शखड भारताचया इनतहासात अतयत महतवपरण ठरली आह. पराचीन काळी भारताचा मधय आनशयाशी चालरारा वयापार या शखडीमागद चाल. पनशणयाचा समाट िायणश याचयानतर नसकिर याच मागाणन भारतात आला. मधययगात गझनीचा

खबरसखाड

महमि, बाबर, नानिरशाह, अहमिशाह अ िाली इतयािीचया भारतावरील सवाऱया याच मागाणन झालया. नवसावया शतकात न नटशानी रलवमागण बारला. तया मागाणच शवटच सानक पानकसतानातील पशावर शहराचया जवळ असलल जामरि ह होत. जामरिपासन खबर शखडीचया चढरीला सरवात होत. हा मागण समार ५२ नक.मी. चा आह. तयावर ३४ बोगि व लहानमोठ ९२ पल आहत.

गझनीचया महमिनतर भारतावर महममि घोरीचया आकरमराची मानलका सर झाली. तो अतयत महतवाकाकषी होता. भारताची सपतती लटणयाबरोबरच भारतात अापल राजय सापन करर हा तयाचा म य उदश होता. राजपत राजा परवीराज चौहान यान तयाचा परनतकार कला. तया िोघामधय िोन यद झाली. तयाला तराईची यद महरतात. िसऱया तराईचया यदात

परवीराज चौहानचा पराभव झाला. तया पराभवानतर राजपताना एकत कर शकरार परभावी वयशकतमतव रानहल नाही. महममि घोरीन नसरपासन बगालपययत तक

सामाजय ननमाणर करणयात यश नमळवल. एकीचा अभाव, नवखरललया सतता, राषटभावनचा अभाव, खडा सनयाची कमतरता, तकायची कटील राजनीती आनर यदामरील आकरमकता या काररामळ भारतातील राजयाना तक आकरमरासमोर माघार यावी लागली.

महममि घोरीन गलाम असललया कतबदीन ऐबक याला निली आनर आजबाजचा परिश निला. महममि घोरीचया मतयनतर कतबदीन ऐबक निलीचा पनहला सलतान झाला. हाच गलाम घराणयाचा ससापक होय.

104

१४.३ अललयउदीन खलिी आणि दवणगरीच ययदव

कतबदीन ऐबकानतर अलतमश हा निलीचया गािीवर आला. तयाचया मतयनतर तयाची मलगी रनझया निलीची सलतान झाली. अलतमशन रनझयाला बालपरापासनच राजयकारभाराच नशकषर निल होत. ती कतणबगार, पराकरमी आनर परजानहतिकष होती. परसगी ती लषकरी मोनहमाच नततव करत अस. निलीचया गािीवर आलली ती पनहली आनर एकमव सती होय. रनझयानतर निलीचया गािीवर आलला महतवाचा सलतान बलबन होता.

गलाम वशाचा असत झालयावर खलजी वशाचा उिय झाला. अलाउदीन खलजीन िवनगरीचया यािवावर आकरमर कल व परचड सपतती हसतगत कली.

िनकषरतील िवनगरी ह सप शहर होत. िवनगरीवर रामिवराय यािव हा राजा राजय करत होता. अलाउदीनन िवनगरीवर अचानक इ.स.१२९६ मधय हला चढवला. अचानक झाललया आकरमरापासन सवत चा बचाव करणयासाठी रामिवरायान िवनगरीचया (िौलताबाि) नकललयात आशय घतला. अलाउदीनन नकललयाला वढा घातला. शहरात लटालट कली. नकललयातील रानयसाठा सपत आला होता. रामिवरायाला अखर तयाचयाशी तह करावा लागला. अलाउदीनचा नवजय झाला आनर रामिवरायाकडन तयाला िवनगरीचया आसपासचा परिश आनर परचड वय नमळाल.

इ.स.१३१२ चया समारास अलाउदीनन आपला मोचाण पनहा िनकषरकड वळवला. पढील काळात िवनगरीचा राजयकताण रामिवराय यान अलाउदीनला खडरी िणयाच बि करताच तयान आपला सरिार मनलक काफफर याला िनकषरकड रवाना कल. अलाउदीनचया या िनकषर सवारीला राजकीय आनर आनणक कारर होती. िवनगरीचा बिोबसत करन आनणक परन सोडवणयासाठी सपतती गोळा करर, ह महतवाच कारर होत. तसच आपलया राजयनवसतारासाठी अलाउदीनन सनयस या वाढवली होती. मोठया स यन कायमसवरपी खड सनय उभाररारा अलाउदीन हा पनहला सलतान होता. बाजारभाव ननयतरासाठी तयान काही नवया आनणक सराररा राबवलया होतया. तयामळ राजयाचया

खनजनयावर तार पडत होता. सनय व सनानरकारी याना नवया मोनहममधय गतवर आवयक होत. या सवण गोषी तयाचया िनकषरकडील सवारीस काररीभत ठरलया.

खलजी घराणयानतर निलीवर तघलक घराणयान राजय कल. तया घराणयातील महममि नबन तघलकची कारकीिण महतवाची ठरली. राजरानीच सलातर आनर चलन वयवसतील बिल या म य गोषी तयाचया अपयशाला काररीभत ठरलया. ता याची नारी पाडरारा तो पनहला सलतान होता. निलीवरन िवनगरीला राजरानीच सलातर करणयाच तयान ठरवल. राजयाचया सोईचया दषीन राजरानीच नठकार बिलर चकीच ठरत नाही, परत महममि तघलकाचा हा ननरणय चकीचा ठरला. िळरवळराचा अभाव, वयापाराची हानी, जनतची नाखरी या सवण काररामळ या ननरणयाला अपयश नमळाल व तयान आपली राजरानी िवनगरीहन पनहा निलीला हलवली. सलतानाची व राजयाची परनतषठा यामळ खालावली.

तमर या मधय आनशयातील मगोल* सततारीशान नासरदीन महमि याचया काळात भारतावर सवारी कली आनर तघलक घरार सपषात आल. तयाचया निलीतील अनपशसतीत मघलानी सवारी करन पजाब नजकला व त निलीपययत यऊन पोचल.

*भारतातील मघल राजयकतत सवतःला मधय आजशयातील मागोल राजयकतयााच वाशि समित असत.

या काळात िनकषरत एक महतवाची घटना घडली. महममि तघलकाला िनकषरत आपल सामाजय उभारणयात यश आल नाही. परत तयाचयाच काळात िनकषरत िोन नवी राजय उियाला आली होती. ती महरज नवजयनगरच आनर बहमनी राजय. नवजयनगरची सापना होऊन सलतानशाहीचया नवरोरात एक परबळ राजय उियास आल होत.

तघलकानतर निलीचया गािीवर सययि घराणयाची सतता होती. सययि घराणयानतर लोिी घराणयाची सतता सापन झाली. इ ाहीम लोिी हा शवटचा सलतान ठरला. तयाचया सवभाविोरामळ तयाला अनक शत ननमाणर झाल. अफगार सरिारही तयाच नवरोरक बनल. पजाबचा सभिार िौलतखान लोिी काबल-किहारचा

105

ही मयणहती तमहयालय नकी आवडल : अमीर खसरौ हा फारसी भारत रचना कररारा पर यात कवी व नवदान होता. निलीचया राजिरबारात बलबन या सलतानाचया राजवटीत राजकवी महरन तयाच आयषय वयतीत झाल. तयाचया नलखारातन तयान ढाकयाचया मलमलीच वरणन कल आह. तो महरतो, मलमल इतकी तलम असत की शभर हात मलमल डोकयाला गडाळली तरी तयातन डोईच कस निसन यतात. इतकी तलम असली तरी नतचया मजबतीच वरणन िखील तो पढील श िात करतो, शभर हात लाबीची मलमल सईचया न ातन आरपार जाऊ शकत. पर तयाच सईन तया मलमलीस न पाडता यत नाही. ततकालीन कारानगरी व कापड उदोग कवढा परमो नबिस पोचला होता, ह यावरन सपष होत.

या परिशामरन होत अस. म ा आनर एडन यन पोवळ, पारा, नशस, तरटी, कशर, सोन व चािी ह रात याची आयात कली जाई.

महममद णबन तघलकयची नयिी

सततारीश बाबर यास इ ाहीम लोिीनवरद पाचारर कल. स.स.१५२६ मधय बाबरान इ ाहीम लोिीचा पाननपतचया पनहलया लढाईत पराभव कला आनर तयाचबरोबर सलतानशाहीचा शवट झाला आनर भारतात मघलाची सतता सर झाली.

१४.४ वयययर आणि वयणिजयसलतान राजवटीत शती हाच ब स य लोकाचा

वयवसाय होता. शतीच उतप व तयावरील महसल हच परमख राजयाचया उतपािनाच सारन होत. तयाबरोबर या काळात कापड उदोग खप मोठया परमारावर चाल होता. निली, आ ा, लाहोर, मलतान, बनारस, पाटरा, खबायत, बऱहारपर, िवनगरी ही तया काळातील कापड उदोगाची परमख क होती. सती कापडाची ननयाणत बगाल व गजरातमरन मोठया परमारात होत अस. तयात मलमल, तागाच कापड, सटीन व नकनखाप (जरीच कापड) याचा समावश अस.

या काळात कापड रगवणयाचया उदोगास महतव आल होत. गोवळक डा, अहमिाबाि, ढाका इतयािी नठकारी या उदोगाची क होती. रात उदोग, साखर उदोग, चमयोदोग अस नवनवर परकारच उदोगरि तया वळी चालत असत. या काळात भारतात कागिाच उतपािन होऊ लागल. नचधया व झाडाची साल यापासन कागि तयार कला जात अस. कामीर, नसयालकोट, निली, गया, नबहार, बगाल व गजरात या परिशात कागि नननमणतीचा उदोग चालत अस.

सलतान राजवटीत भारताचया अतगणत वयापाराची वाढ झाली. आठवडाचा बाजार व मडई यामरन साननक वयापार चालत अस. वयापारी मालाची मोठी उलाढाल होत असलयाकाररान वयापारी पठाचा उिय झाला. निली, मलतान, जौनपर, बनारस, आ ा, पाटरा या वयापारी पठातन भारतीय तसच परकीय वयापारी माल उचलत असत. तो खषकीचया नकवा नदाचया मागाणन बिरापययत नत असत. तन तो इरार, अरबसतान, चीन इतयािी िशाकड सम ी मागाणन जात अस. यामधय पराम यान सती कापड, मलमल, रगीत कापड, सगरी तल, नीळ, साखर, कापस, आल, सठ इतयािी वसतचा समावश अस. भारतात घोडाची आयात कली जाई. ती इराक, तककसतान, इरार

सलतानशाहीचया काळात चलन वयवसत मलगामी बिल घडन आल. नाणयावर आता िवी-िवताचया परनतमऐवजी खनलफाची व सलतानाची नाव कोरली जाऊ लागली. नार पाडणयाच वरण, टाकसाळीच नठकार इतयािी तपशीलही अरनबक नलपीमधय कोरल जाऊ लागल. नाणयाचया वजनासाठी तोळा ह परमार परचनलत झाल.

106

१४.६ कलय, सथियतय, सयणहतय, समयििीवनसलतानी राजवटीच राजकीय जीवनावर जस

पररराम झाल, तसच रानमणक आनर सासकनतक जीवनावर िखील झाल. भारतीय कलचया कषतात काही नवीन पलची भर पडली. उिा., रनझया सलतान सगीतकार व गायकाना बनकषस िऊन परोतसानहत करत अस. बलबन हा सवत: एक सगीतकार होता. तयान इरारी सगीत आनर भारतीय सगीत याचया सयोगातन अनक नवीन रागाची नननमणती कली होती. बलबनचया िरबारात अमीर खसरौ व अमीर खास यासारख अनक परनसद कवी आनर सगीतकार होत.

सफी सताचा सगीतकलचया नवकासामधय मोठा वाटा होता. वाजा माईनदीन नचती याच अनयायी निली िरबारात रोज सधयाकाळी कववालीचा कायणकरम करत असत. कववाली हा सगीतातील परकार तयावळी बराच लोकनपरय होता. जौनपरचा सनशहा शारखी यान

याल गायकी नवकनसत करन सगीतात मोठ योगिान निल.

इसलामी राजयकतयायनी भवय मनशिी, िगद व कबरी याची नननमणती कली. इरारी सापतय आनर भारतीय सापतय याचा मनोहर सगम तयाचया सापतयशलीत निसन यतो. इसलामी शलीचया इमारती बाररारा कतबदीन ऐबक हा पनहला शासक होता. तयान नवजयाच समारक महरन कववत-इ-इसलाम ही मशीि निली य बारली. महरौली यील कतबनमनार ह भारतीय इसलामी सापतयाच सपरनसद उिाहरर आह. कतबदीन ऐबक याचया काळात कतबनमनारच बारकाम सर झाल आनर अलतमशचया काळात त परण झाल. नतरचया काळात कतबनमनारचया पररसरात अनक इमारती बारलया गलया. तयामधय व अलाउदीन खलजीन अलाई िरवाजा व जमाअलखान मशीि या इमारतीचा समावश आह. नफरोजशाह तघलकान निली शहरात फतहाबाि आनर नहसार-इ-फीरझ नावाचया इमारती

बारलया. तयान अनक नकल, पल, रमणशाळा, कालव बारल. तघलक घराणयातील सलतानानी बारललया इमारती भवय पर साधया होतया.

निलीचया सलतानानी सानहतय नननमणतीस उततजन निल. अरबाचया काळात आनर सलतानाचया कारनकिथीत

१४.५ शहरीकरिशहराचा उिय आनर असत तील राजकीय आनर

सासकनतक घडामोडीवर अवलबन असतो. शहरीकरराची परनकरया ही नवशरत राजकीय आनर आनणक नवकासाशी जोडली जात. राजयकतयायची शहर वसवणयात व तयाचया नवकासात महतवाची भनमका असत. इ न खलिन या अरब इनतहासकाराचया मत, राजयकतयायचया रोररातन वयापाराला चालना नमळत असत. काही शहराना परशासनाच क नकवा तील मागरी असललया उतपािनामळ महतव परापत होत.

सलतानशाहीचया काळात शहरीकरराचया परनकरयला चालना नमळाली. तरावया शतकाचया अखरीस निली ही सलतानाची राजरानी महरन आकारास यऊ लागली. खलजी घराणयातील अलाउदीन खलजीन नसरी ह शहर उभारल. तघलक घराणयातील सलतानानी तघलकाबाि , जहापनहा आनर नफरोजाबाि ही तीन

शहर वसवली. सययि आनर लोिी घराणयातील सलतानानी आ ा शहरास आपली राजरानी बनवल. या काळात अनक ोटी-मोठी राजघरारी होती आनर तयाचया राजरानयाच सवरप िखील ोटया-मोठया शहरासारखच होत. वयापार आनर िळरवळराची सारन वाढत गली, तयातन शहराचा नवकास होत गला.

सहि ियतय ियतय : सलतान राजवटीत आनणक कषतात काही परयोग कल गल. अलाउदीन खलजीन बाजारावर परशासकीय ननयतर आरणयाचा परयोग कला होता. या परयोगात बाजारातील रानय, भाजीपाला, फळ, ननतयोपयोगी वसत तसच गलाम, घोड इतयािीच भाव ननशचत कल गल. तयाच नकमतीत वयापाऱयाना वसत नवकणयाची सकती कली गली. िषकाळाचया काळात ननयनतत िरात वसत बाजारात उपल र करन िणयाच काम सरकार करत अस. तयासाठी शतकऱयाना व वयापाऱयाना गरजपरत रानय ठवन उरलल सवण रानय सरकारला कमी िरात नवकाव लाग. या परयोगात शतकरी वगाणची सवायत जासत नपळवरक होऊ लागली.

107

कतबणमनयर

अनक वयवहारोपयोगी ससकत ाच फारसी भारत अनवाि झाल. गझनीचा महमि याचया काळात भारतात आललया अलबरनीन ससकत भारचा अभयास करन अनक ाच अरबी भारत भारातर कल. सलतानाचया िरबारात सानहशतयक, कवी याना उिार आशय नमळत होता. सीररया, अरबसतान, इरार इतयािी िशातन अनक नवदान भारतात यत. तयानाही सलतानाचया िरबारात आशय नमळ. कोशशासत या ाच भारातर तली या कोशकारान कल. सलतानशाहीचया काळात अनक इनतहासकार होऊन गल. तयापकी हसन ननझामी, नझयाउदीन बरनी, अफीफ याहया ही परनसद नाव आहत. या काळात फारसी, अरबी व तक या भाराचया एकतीकररातन उिण ही नवी भारा िनकषर भारतात उियास आली.

सलतानशाहीचया काळात मसलमानी समाज तकक, उलमा, मघल, अरब व भारतीय मसलमान अशा अनक घटकाचा बनला होता. ब तक सलतान तकक व पठार जमातीच होत. अमीर उमरावाचा एक सवतत वगण ननमाणर झाला. या काळात मकतबा (परानमक शाळा) आनर मिरस याची सापना झाली.

१४.७ णवियनगर सयमरयजयतरावया शतकाचया अखरीस निलीचा सलतान

अलाउदीन खलजी याचया आकरमरामळ िनकषरतील साननक राजसतताची आनणक घडी मोडकळीस यऊ लागली. तया काळात हररहर व ब यानी नवजयनगर या नवीन राजयाची सापना इसवी सन १३३६ मधय कली. राजा कषरिवराय याचया कारनकिथीत नवजयनगरचया राजयाचा नवसतार झाला आनर तयाच सामाजय पशचमस िनकषर कोकरापासन पवदस नवशाखाप रपययत आनर उततरस कषरा निीपासन िनकषरस कनयाकमारीपययत पसरल. तयाचा अामकतमालयिा हा राजनीनतनवरयी आह.

ननकोलो काटी हा इटानलयन परवासी आनर अ िर रझाक हा इरारी परवासी नवजयनगर य यऊन गल होत. तयाच परवास वततानत नवजयनगरचया इनतहासाची महतवाची सारन आहत.

१४.८ बहमनी रयजयइ.स.१३४७ मधय िनकषरतील काही सरिारानी हसन

गगचया नततवाखाली सलतान महममि तलघकाचया सनयानवरद उठाव कला. तयानी िौलताबािचा नकला नजकफन घतला. हसन गगन अलाउदीन बहमतशाह नकताब घऊन बहमनी राजयाची सापना कली.

तयान कनाणटक राजयातील गलबगाण य राजयाची राजरानी सापली. तयान राजयनवसतारावर भर निला. बहमनी सततचया कालखडात महमि गावान या वजीरान सतता अनरक परबळ कली. तयान सननकाना जहानगरीऐवजी रोख वतन निल. महसल वयवसत सराररा कली. जनमनीची मोजरी करन शतसारा ननशचत कला.

गावानला गनरत आनर वदक नवरयात गती होती. वयशकतगत स ह करर, नबिर य मिरसा सापन करर यामळ तो समकालीनापकषा वगळा ठरला.

ककषिदवरयय

108

महमि गावाननतर बहमनी सरिारामधय गटबाजी वाढीस लागली. परररामी बहमनी सतता िबणल झाली. नवजयनगर व बहमनी याचयामरील सघराणचा बहमनी राजयावर परनतकफल पररराम झाला. परातातील अनरकारी अनरक सवतत वततीन वाग लागल. बहमनी राजयाच नवघटन झाल. तयातन वऱहाडची इमािशाही, नबिरची बरीिशाही, नवजापरची आनिलशाही, अहमिनगरची ननजामशाही व गोवळक डाची कतबशाही अशी बहमनी राजयाची पाच शकल झाली. इसवी सन १५६५ मधय झाललया तानलकोटचया लढाईत नवजयनगरचया रामरायाचा

बहमनी राजयाचया अतगणत असललया पाचही शाहयाानी नवजयनगरचा ननराणयक पराभव कला आनर वभवसप नवजयनगर सामाजयाचा असत झाला.

सलतानशाहीचया काळात भारताचया राजकीय व सामानजक जीवनावर िरगामी सवरपाच पररराम घडन आल. एका नवया नमश ससकतीची नननमणती झाली. सलतानशाहीचया असतानतर उततरत मघलाच सामाजय उियास आल. तयाचा अभयास आपर पढील पाठात कररार आहोत.

सवयधययय

पर.१ (अ) णदललयय यययाययाकी योगय यययाय णनवडन णवधयन िया करय.

१. बलबनचया िरबारात ......... हा राजकवी होता.

(अ) अलबरनी (ब) तली (क) अमीर खसरौ (ड) सन शहा शारखी

२. इसलामी शलीचया इमारती बाररारा .......... हा पनहला शासक.

(अ) नफरोजशाह तघलक (ब) कतबदीन ऐबक (क) अलाउदीन खलजी (ड) अकबर

109

(ब) चकीची िोडी दरसत करन णलहय. १. राजसान - चौहान २. कनोज - परनतहार ३. बिलखड - चिल ४. नतपरी - परमार

पर.२ ढील घटनय कयलयनकरम णलहय. १. िसऱया तराईचया यदात परवीराज चौहानचा

पराभव झाला. २. महममि तघलकान राजरानी निलीहन

िवनगरीला हलवली. ३. गझनीचा सलतान सबकतगीन यान पजाबचया

जयपाल राजावर हला कला. ४. कतबदीन ऐबक निलीचा पनहला सलतान

झाला.

पर.३ साकलनयणचत िया करय.

सलतानशाही काळातील इसलामी

वासतकलचया इमारती

पर.४ णवधयन सकयरि सषट करय. १. भारतात अरब सततचा नवसतार झाला नाही. २. राजपत राजयाना तक आकरमरासमोर माघार

यावी लागली.

पर.५ तमच मत नोदवय. सलतान राजवटीत कापड उदोग भरभराटीला पोचला

होता.

पर.६ टीय णलहय. १. खबर शखड २. सलतानशाही कालखडातील नारी

पर.७ अललयउदीन खलिीन दवणगरीचयय ययदवायवर आकरमि करल तययची मयणहती णदललयय मद दयाचयय आधयर णलहय.

(अ) आकरमराची कारर (ब) आकरमर व घटना (क) आकरमराच पररराम

उकरम रनझया सलतान या नहिी नचतपटानवरयी मानहती

नमळवा आनर तयाच ऐनतहानसक दशषकोनातन परीकषर करा

110

निलीचया सलतानशाहीचा मघलपवण काळ हा भारतातील इसलामी सततचा पनहला कालखड ठरतो. या कालखडाचा सनवसतर अभयास आपर मागील पाठात कला. निलीचया त तावर शवटचा सलतान लोिी घराणयाचा होता. सलतान इ ाहीम लोिी सततवर असताना बाबराशी झाललया यदात तो ठार झाला. तयानतर निलीची सलतानशाही सपषात यऊन त मघलाची सतता परसानपत झाली. सलतानशाहीचया ऱहासानतर साराररत: इ.स.१५२६ त १७०७ िरमयानचया काळात मघल सतता परबळ होती. या काळात मघलाच राजय भारतात सवणत पसरल होत. कला वा मयीन कषतातील नननमणती, परशासन वयवसा, परराषट सबर, वयापार-उिीम आिी कषतातील भरभराट यामळ मघलकाळान समदीचा मोठा टपपा गाठलला होता.

१५.१ भयरतयतील मघल सततयसोळावया शतकाचया परारभी भारताची राजकीय

घडी काहीशी नवसकनळत होती. महममि तघलकानतर सलतानशाहीला उतरती कळा लागली होती. निलीची सलतानशाही मोडकळीस यऊन उततर, मधय व िनकषर भारतात अनक सवतत राजय ननमाणर झाली होती. िनकषरतील बहमनी राजय पाच शाहयाामधय नवभागल गल आनर िनकषरकडील नवजयनगरच राजय उतकराणचया नशखरावर होत. याच काळात पोतणगीजानी पशचम नकनारप ीलगतचया भागात आपल बसतान बसवणयास परारभ कला होता. मधययगातील सतताची परपरागत लषकरी वयवसा नवीन आकरमराना त ड िणयास समण नवहती. अदयावत शसतासताचा वापर भारतीय कर

शकल नाहीत. या सग ाचा फायिा घऊनच मघलानी भारतावर अनरसतता सापन कली.

१५. मघलकालीन भारत

१५.१ भयरतयतील मघल सततय१५.२ महसल वयवसथितील सधयरिय१५.३ कलय, सथियतय, सयणहतय१५.४ वयययर, उदोग, समयििीवन१५.५ मघल सयमरयजय आणि दखखन

पाननपतचया ररागरावर झाललया यदात बाबराचया समोर इ ाहीम लोिीच नवशाल सनय नटकफ शकल नाही. वयहरचनच कौशलय, शशकतशाली तोफखाना, हरखात आनर खबीर नततव याचया जोरावर बाबरान इ ानहम लोिीचा पराभव कला. बाबरान निली य सतता सापना कली. तयाचा परनतकार करणयासाठी मवाडचा राजा रारा सग याचया नततवाखाली राजपत राज एकत आल. राजसानमरील खानआ य झाललया लढाईत बाबरान आपलया यदकौशलयाचया जोरावर राजपताना पराभत कल. बाबरानतर तयाचा ोरला पत मायन त तावर आला. तानप नबहारमरील शरशाह सर यान कललया पराभवामळ मायनला राजयापासन वनचत राहाव लागल.

शरशाह सर यान परशासनयतरत काही सराररा कलया. तयान उततर भारतात नवखरललया अफगार सरिाराना एकत आरल व अफगाराची सतता सापन

अणधक मयणहतीसयठी : मघल अवा मोगल हा मगोल या पनशणयन श िाचा

अप श आह. मघल मधय आनशयातन आल होत. त मगोल राजयकताण चगीजखान आनर तकक तमरलग याच वशज होत. आपलया पवणजाचा मघलाना अनभमान होता. तमरन कललया भारतावरील सवाऱयाचया समतीन बाबराला भारतात सवारी करणयास परोतसानहत कल होत. बाबराचा जनम उझबनकसतान य झाला. तो मधय आनशयातील फरघाना पराताचा राजा होता. तयान उततर भारतातील लोिी अफगाराचा पराभव कला व मघलाच राजय भारतावर परसानपत कल. मघलानी भारतावर तीन शतकाहन अनरक काळ राजय कल.

111

कली. शरशाहच वशज कतणबगार नवहत. तयामळ शरशाहचया मतयनतर मायनन आपल गमावलल राजय पनहा नमळवल.

मायननतर तयाचा पत अकबर हा गािीवर आला. तो बि नरमतता, सनहषरता, खबीरपरा व रडाडी यामळ सवणशषठ मघल समाट ठरला. बाबरान सापन कललया राजसततच रपातर अकबराचया काळात वभवशाली सामाजयसततत झाल. तयान काबलपासन बगालपययत व कामीरपासन वऱहाड-खानिशापययत आपली अनरसतता ननमाणर कली. या कालखडात मवाड अनरपती महारारा परताप याचयाकडन अकबराला ती नवरोर झाला. अकबराला शवटपययत मवाड नजकता आल नाही. तयामळ सामाजयनवसतार करत असताना अकबरान राजपताबरोबर सामोपचाराच रोरर सवीकारल. नहिसतानात मघल सतता मजबत करायची असल तर यील लोकाची मन न िखावता मघल राजयाचा पाया भ म करता यईल ह अकबराचया लकषात आल होत.

अकबरानतर जहागीर, शाहजहान आनर रगजब यानी निलीच त त समणपर साभाळल. रगजबान राजयकताण महरन मघलाच सामाजय ि खनचया परिशात नवसतारणयासाठी सतत परयतन कल. तयाची कारकीिण सरहद परातातील यद, उततर व िनकषर भारतनवरयक रोरर, क र रानमणक रोरर, मराठा-मघल सघरण इतयािीसाठी नवशर महतवाची ठरली. रगजबाची शवटची समार पचवीस वरद िनकषर नहिसानात मराठयाशी सघरण करणयात गली. या काळात िनकषरतील मराठयाचा राजयनवसतार, यरोपीय लोकाचा नहिसतानचया राजकाररातील हसतकषप या गोषीना सरवात झाली. तयाचबरोबर मघल सततला उतरती कळा लागली. शवटी इ.स.१८५७ चया सवात यलढात बहािरशाहचया काळात मघल सततची अखर झाली.

१५.२ महसल वयवसथितील सधयरियअकबरान शरशाह सर यान ननमाणर कललया महसल

वयवसत काही सराररा कलया. तयामळ मघलाची

112

महसल वयवसा अनरक नशसतबद बनली. तयान जनमनीच सवदकषर करन जनमनीची परतवारी कली. तयानसार जनमनीची नवभागरी सपीक, नापीक, बागाईत आनर नजराईत अशा चार परतीमधय करणयात यऊ लागली. परतयक शतकऱयाकड असराऱया जनमनीच कषत न िवल गल. जनमनीतील उतपािन ठरवणयासाठी ततपवथीचया िहा वरायतील उतपािनाची सरासरी काढली गली व या सरासरी उतप ाचा १/३ नहससा जमीन महसल महरन ननशचत करणयात आला. हा महसल १० वरायसाठी कायम कला गला. यामळ शतकरी पढील १० वरद जमीन महसलाबाबत ननशचत होत अस. महसलाची ननशचती झालयावर शतकऱयाकडन तयासबरीची कबलायत व प ा ही कागिपत तयार कली जात

असत. या पदतीनसार महसल रोख अवा शतमालाचया रपात वसल कला जात अस. तसच शतकऱयाना जमीन कसणयाकररता काही कजाणऊ र म निली जाई व पढील काळात सलभ हपतयान ती वसल कली जात अस. िषकाळ, महापर, रोगराई अशा सकटाचया काळी शतकऱयाना महसलात माफी अवा सट नमळणयाची तरति या पदतीत होती. अशा पदतीन महसलाबाबत ननशचती ननमाणर झालयामळ शतकरी समारानी झाला. यामधय बािशाह अकबराच लोककलयारकारी रोरर परनतनबनबत झालल निसत. अकबराचया िरबारातील राजा तोडरमल हा तयान कललया जमीननवरयक सराररासाठी परनसद आह.

१५.३ कलय, सथियतय, सयणहतयमघल काळात अकबर, जहागीर व शहाजहान

अशा तीन समाटाचया कारनकिथीचा परिीघण कालखड शातता, सवयवसा व समदीचा होता. कला आनर सापतय या कषतात एक नव पवण सर झाल. मनशि, कबरी व परासाि यील सगमरवरी िगडातील वलब ीच कोरीव काम तया काळातील कला कषतातील परगतीची साकष ितात. फततपर नसकरी यील शख सलीम नचतीचया कबरीची व ताजमहालाची कोरीव नकषी ह या काळातील उतकष नमन आहत. बािशाह अकबर आनर जहागीर याचया काळात हशसतितावरील कोरीव कलला राजाशय निला गला. मघलकालीन नचतकलचा उगम इरारी नचतकलतन झाला. बाबराचया

आतमचररताचया फारसी हसतनलशखतामधय इरारी शलीतील लघनचत आहत. अकबराचया काळात या नचतकलला अनरक उततजन नमळाल. तयान आपलया िरबारात कशल नचतकाराची नमरक कली होती. जहागीराचया काळात िरबारातील व नशकारीचया परसगाची नचत काढणयास परोतसाहन निल गल. पशपकषी, ढगाची रचना, मनषयाकती, नसनगणक दय या वनशषटयामळ तया काळातील नचतकला अनरक वासतव, नजवत व आकरणक बनली.

बलाद दरवयिय - फततर णसकरी

मघल णचतकलय

113

सहि ियतय ियतय : रगजबाचया काळात नचतकलचा राजाशय काढन घणयात आलयामळ नचतकार राजसान, बिलखड, गजरात, नहमालयीन पहाडी परिश यील लहान-मोठया सततारीशाकड आशयास गल. त तयानी तयाची नचतकला जोपासली आनर तयातनच राजसानी आनर पहाडी अशा िोन नचतशली उियास आलया. रागमाला, बारामास (ननसगाणचया नवनवर

तमरील नचत) ह तयाचया नचताच नवरय बनल. पहाडी शलीचया नचतकारानी िननिन जीवनातील नवरयावयनतररकत रानमणक, ऐनतहानसक अस अनक नवरय रखाटल. पहाडी शलीतनच पढ बसौली, गढवाली व कागडा अशा नवनवर शली ननमाणर झालया.

अकबराचया काळापययत सापतयकलवर इरारी सापतयकलचा परभाव अनरक परमारात आढळन यतो. पढील काळात तयात बिल होत गला आनर ही कला भारतीय-इसलामी सापतयकला (इडो-इसलानमक)

महरन नावारपाला आली. सलतानशाही काळातील सापतयात भ मपरा आनर सारपरा ही वनशषटय निसतात. मघल काळात मात कलाकसर व सौियण ही वनशषटय अनरक जारवतात. बाबराचया काळात पाननपतमरील काबलबाग मशीि, उततरपरिशात सभल यील जामा मशीि इरारी शलीत बारली गली. शरशाहचया काळात सह ाम (नबहार) य बारलली कबर ही भारतीय-इसलामी सापतयशलीचा उतकष नमना आह. निली य शरशाहन पराना नकला बारला. अकबराचया काळात फततपर नसकरी ह नगर वसवल गल. तयामधय जामा मशीि, बलि िरवाजा अशा वासतची उभाररी झाली. तयान आ ाचा नकला, लाहोरचा नकला, अलाहाबािचा नकला, अटकचा नकला अस महतवाच नकल बारल. लाल िगडाचा आनर सगमरवरी िगडाचा वापर, भवय घमट, कमानी ही या काळातील सापतयाची वनशषटय होती.

मघल बािशाह ह ननसगणपरमी होत. तयानी नवसतीरण बागा तयार कलया. तयापकी लाहोर यील शालीमार बाग तसच कामीरमरील शालीमार बाग, ननशात बाग या आजही परनसद आहत.

अणधक मयणहतीसयठी : १७५८ मधय मराठयानी अहमिशाह अ िालीचया सनयाला अटकपार घालवन निल. अ िालीला पळवन लावलयावर मराठयाचा म ाम लाहोर य शालीमार बागत होता. या सिभाणत मराठी ररयासत खड ४ मधय ररयासतकार गो.स.सरिसाई नलनहतात-

इकड माग िािासाहबान (रघनाराव पशव) यऊन लाहोरचा क जा घतला. शहराबाहर बािशहाचा परातन वाडा शालीमार बागात आह. तयात आनिनाबगन िािाचा म ाम ठवन तयाचया

सतकाराण परचड िीपोतसव कला, तयास एक लाख खचण झाल. हा समारभ ब रानयसवतसराचया वराणरभी शभ महताणवर नसद होऊन रघनािािाचा भागयरनव उगवला.

मराठा सरिार हरर रघना नभड यानी २१ एनपरल १७५८ रोजी पत नलहन पजाबसवारीची हकीकत पणयाला पशवयास नलहन पाठवली. तयातील पढील वाकय महतवाच आह. िनकषरी फौज पवथी निलीपलीकड आली नवहती त नचनाबपययत पोचली.

मघल काळात सगीतकलला राजाशय नमळालयाच निसन यत. अकबराचया काळात इरारी, काशमरी, तक इतयािी सगीतकाराना उिार राजाशय निला गला होता. तानसन हा अकबराचया िरबारातील एक महान गायक होता. या काळात नहिसानी सगीताचा उतकरण झाला. जहागीर आनर शाहजहान याचया काळात िखील सगीत कलला परोतसाहन निल गल. रगजबाचया कारनकिथीत मात या सवण कलावर बिी घातलयामळ कलचा ऱहास झालला निसन यतो.

114

शहाजहानचा काळ हा मघल सापतयाचा उतकष काळ होता. निलीचया लाल नकललयातील निवार-इ-आम, निवार-इ-खास, जामा मशीि, मोती मशीि या इमारती तयाचया काळात बारलया गलया. आ ाचा ताजमहाल ही या काळातील एक अजोड आनर अमर कलावासत महरन परनसद आह. तयानतर मात मघल सापतयास उतरती कळा लागली.

फारसीत भारातर करवन घतल. अबल फझल यान अकबरनामा आनर ऐन-इ-अकबरी ह सपरनसद

नलनहल. शाहजहानचा मलगा िारा शकोह हा ससकत पनडत होता. तयान अनक उपननरिाच फारसीमधय भारातर कल. मघल काळात बािशहाच चररत व इनतहास या िोन नवरयावर अनक सानहतयकती ननमाणर झालया. तयातील ताररख-खाफीखान हा खाफीखानाचा

परनसद आह.मघल काळात गोसवामी तलसीिासाच

रामचररतमानस , सरिास व सत मीराबाईच कावय, मनलक महममि जायसीरनचत प ावत , सत कबीराच िोह ह साननक बोलीभारतील सानहतय परनसद आह.

१५.४ वयययर, उदोग, समयििीवनमघल काळात अतगणत वयापारातील मालवाहतक

जलि झाली. मघल काळात अतगणत वयापारासाठी नव महामागण तयार कल गल. आ ा यन काबल, किहार, खबायत, बऱहारपर, बगालकड जारार मागण तयार करणयात आल. परिशाशी होरारा सम ी वयापार पराम यान खबायत, भरच, सरत, िाभोळ, कानलकत यासार या पशचम नकनारपटटीवरील बिरातन होत अस.

अरबसतान, इरार, चीन, आमदननया आनर यरोप खडातील काही िश याचयाशी भारताचा वयापार चालत अस. रशमी कापड, गानलच, नीळ, चामडाचया वसत, साखर, आल, नहग, रतन अशा अनक परकारचया वसत भारतातन परिशी रवाना होत असत. भारतात आयात कलया जाराऱया वसतमधय सोन, चािी, घोड, नचनी रशमी कापड इतयािीचा समावश होता. या काळात पोतणनगज, डच, च, इ ज याचया वखारी सापन झाललया होतया. यरोनपयन मालाचया बिलयात भारतातन मसालयाच पिाण, सती कापड इतयािी वसत नलया जात. सरत ह मघलाच अतगणत तसच परिशी वयापाराच महतवाच क होत.

मघल काळात भारतीय कापड उदोग अनरक भरभराटीस आला. भारतीय सती कापडास अरबसतान, अन कचा पवण नकनारा, इनजपत, मयानमार, मला ा इतयािी परिशातन मोठी मागरी होती. आ ा य कापड रगवणयासाठी लागराऱया रगाच उतपािन होत अस.

तयिमहयल

लयहोर यथिील शयलीमयर बयग

मघलकाळात उततमोततम अशा फारसी भारतील सानहतयकती ननमाणर झालया. बाबर हा सवत: फारसी व तक भाराचा जारकार होता. बाबरनामा ह तयाच आतमवतत परनसद आह. तयानतरचा महतवाचा महरज मायनचया काळातील नमझाण हिर याचा ताररख-रनशिी हा होय. अकबरान राजतरनगरी, लीलावती, रामायर, महाभारत, हररवश व पचतत या ससकत ाच

115

अणधक मयणहतीसयठी : मघल काळात परिशी वयापार भरभराटीस आलला निसन यतो. भारतातन होरारी ननयाणत आयातीपकषा अनरक होती. भारतातन ननयाणत कलया जाराऱया वसतमधय रशमी कापड, रतन, मसालयाच पिाण अशा अनक वसतचा समावश होता तर आयातीचया वसतमधय म यत: चनीचया वसतचा अतभाणव अस. परिशी वयापाऱयाना भारतीय मालाची नकमत चािीचया सवरपात दावी लागत अस. तयामळ भारतात िरवरथी नकतयक टन चािी यत अस. एडवडण टरी नावाचया यरोनपयनान महटल होत की, नदा जशा सम ाला नमळतात व तच राहतात तस जगातील चािीच परवाह भारताला यऊन नमळतात आनर तच राहतात.

नीळ, हळि, लाख, कसब इतयािी पिाायपासन नवनवर परकारच रग तयार कल जात. ओतकामाचया उदोगात शसतासत व शतकऱयाना लागरारी अवजार तयार कली जात. ताब व नपतळ यापासन बनवललया भाडाना मोठया परमारात मागरी होती. कागि नननमणतीसाठी नबहार परात परनसद होता. य रशमापासन कागि तयार कला जात अस. नसयालकोटचा कागि पाढराश महरन परनसद होता. मीठ आनर साखर याच उतपािन ह या काळातील महतवाच उदोग होत.

मघल काळात सामाजयातील ब स य लोक खडात राहत असत. परतयक गाव सवयपरण अस. गावाची सरनकषतता व सवयवसा तसच गावातील िननिन जीवनाचया गरजा गावातच परण होत असत. या काळात जानतवयवसा शसर रानहली.

मघल काळात उ वगाणतील मसलमान व नहि या िोनही समाजामधय शसतयाची पडिा पदत परचनलत होती. सलतानशाही काळातील नशकषर पदतीमधय मघलकाळातही अकबर बािशाहपययत फारस बिल झाल नाहीत. अकबरान मात या पदतीत महतवाचया सराररा

कलया. तयान इसलामचया रमाणनशकषराबरोबरच भारतीय ततवजान, कनरशासत, राजयशासत, खगोलशासत अशा अनक नवीन शासताचा अभयासकरमात समावश कला. मघल काळात, सभलपर (उततरपरिश), अहमिाबाि इतयािी अनक नठकारी मिरस परसानपत झाल होत. िनकषर भारतात अहमिनगर, गलबगाण, बऱहारपर, नवजापर, गोवळक डा, हिराबाि ही शहरही यासाठी परनसद होती. अहमिनगर य सत ताहीर यानी परसानपत कलला मिरसा होता. मिरशामधय ससजज

ालय होती. तयाची िखभाल करणयासाठी खास सवकवगण नमलला होता.

१५.५ मघल सयमरयजय आणि दखखनबाबर व मायन याचया काळात राजयाचा नवसतार

उततर भारतापरता मयाणनित होता. नमणिा निीचया िनकषरस खानिशचया सलतानाच राजय, अहमिनगरची ननजामशाही, नवजापरची आनिलशाही व गोवळक डाची कतबशाही अशी परमख राजय होती. अकबरान ननजामशाही नजकणयासाठी मोहीम राबवली.

अकबरान इ.स.१५९५ मधय अहमिनगरचया नकललयाला वढा निला. या वळी सन ननजामशहाची मलगी चाि सलताना (चािनबबी) नहन अतयत रयाणन आनर शारीन यशसवी परनतकार कला. नतचया मतयनतर ननजामशाहीची राजरानी अहमिनगर मघलानी नजकली. अकबर सवत: िनकषरकड आला व िनकषरत नजकललया परिशाच तयान अहमिनगर, वऱहाड व खानिश अस तीन सभ ननमाणर कल. अकबराचया िनकषर मोनहमचया वळी शाहजािा सलीम यान नपतयानवरद बड पकारल आनर तयामळ अकबराला तयाची िनकषर मोहीम घाईन आटोपती यावी लागली. शहाजहानचया काळात ननजामशाही

राजय लयाला गल. मात आनिलशाही व कतबशाही यानी आपल अशसततव नटकवल. नतरचया काळात

रगजबाला तयाच उ ाटन करणयात यश नमळाल. या िरमयान ि खनमधय तपती नशवाजी महाराजानी

सापन कललया मराठयाचया राजयान रगजबाशी ती ननकराचा सघरण कला. तयाचा अभयास आपर पढील पाठात कररार आहोत.

116

पर.१ (अ) णदललयय यययाययाकी योगय यययाय णनवडन णवधयन िया करय.

१. मघल बािशाह बाबर याचा जनम.........य झाला.

(अ) बलचीसतान (ब) कझाकीसतान (क) उझबकीसतान (ड) अफगानरसतान २. मघल बािशहा मायनचा पराभव ..........

यान कला. (अ) इ ानहम लोिी (ब) शरशाह सर (क) बाबर (ड) अकबर ३. अकबरनामा हा .........यान नलनहला. (अ) महमि कानसम (ब) अबल फजल (क) नमझाण हिर (ड) बिाऊनी

(ब) चकीची िोडी दरसत करन णलहय. १. खाफीखान - अकबरनामा २. मनलक महममि जायसी - प ावत ३. सत कबीर - िोह ४. नमझाण हिर - ताररख रनशिी

(क) ऐणतहयणसक वयकतीची नयव णलहय. १. इ ाहीम लोिी याचा पराभव कररारा - २. अकबराचा यशसवी परनतकार करन

ननजामशाहीच रकषर कररारी -

पर.२ ढील णवधयन सकयरि सषट करय. १. बाबराचया नवरोरात राजपत राज एकत आल. २. शरशहा सर आिशण राजयकारभारासाठी परनसद

होता. ३. समाट अकबरान नहिसतानात सततचा पाया

भ म कला. ४. रजबाचया काळात मघल कलचा ऱहास

झाला.

पर.३ टीय णलहय. १. मघलकालीन कला २. मघलकालीन सानहतय

पर.४ खयलील परनयाची सणवसतर उततर णलहय. १. मघलकाळामधय महसल वयवसत कोरत

बिल करणयात आल २. मघलकाळातील सापतयाची वनशषटय सपष

करा.उकरम मघल सामाजयातील समाट अकबराचया सामाजय

नवसताराची व ततकालीन शहराची मानहती स नहत करा.

सवयधययय

117

१६. सवरयजय त सयमरयजय

अलाउदीन खलजीन िवनगरीचया यािवाचा पराभव कला आनर िनकषर भारतात निली सलतानाची राजवट सर झाली. खलजीनतर तघलक आनर बहमनी या सततानी महाराषटात राजय कल. पढ बहमनी राजयाच नवघटन होऊन महाराषटात ननजामशाही आनर आनिलशाही या सतताचा अमल होता. िनकषरचया परिशात परवश करणयाचा परयतन मघलानी सर कला होता. तयातन ननजामशाही सपषात आली. अशा पावणभमीवर सतरावया शतकाचया िरमयान तपती नशवाजी महाराजानी सवराजयाची सापना कली आनर मराठी सततचा उिय झाला.

१६.१ सातयाची कयमणगरीअरशदा व कमणकाड याचा समाजावर जबरिसत

पगडा होता. लोक िववािाचया आहारी गल होत. तयाची परयतनशीलता डावली होती. रयतची शसती फारच हलाखीची होती. अशा पररशसतीत समाजात चतनय ननमाणर करणयाच परयतन महाराषटातील सतानी कल.

महाराषटात शीचकररर सवामी, सत नामिव, सत जानवर, सत एकना, सत तकाराम, समण रामिास याचयापासन सर झालली सतपरपरा समाजाचया नवनवर सतरातन आललया सतानी पढ चालवली. या सतपरपरमधय समाजातील सवण सतरातील लोक होत. उिा., सत चोखामळा, सत गोरोबा, सत सावता, सत नरहरी, सत सना, सत शख महमि इतयािी. तयाचपरमार या सतमडळीत सत ननमणळाबाई, सत मकताबाई, सत

जनाबाई, सत कानहोपाता, सत बनहराबाई नसऊरकर यासार या शसतयाही होतया.

सतानी लोकाचया मनात आपला परिश, आपली भारा, आपल सानहतय, आपली ससकती यानवरयी सवतवभावना ननमाणर कली. लोकाना समतचा सिश निला. मारसकी व मानवतारमण नशकवला. एकमकावर परम कराव, एकत याव व एकजटीन राहाव ही तयाची नशकवर होती. सताचया कायाणमळ लोकजागती झाली. परचकर नकवा िषकाळजनय पररशसती नकवा ननरननरा ा परकारची ननसगणसकट यातन िननिन जीवन जगताना सताचा भकतीचा उपिश हा लोकाचा आरार ठरला. सताचया या कायाणमळ महाराषटातील लोकामधय आतमनववास ननमाणर झाला.

१६.२ सवरयजययची सथियनय व णवसतयरसतरावया शतकाचया पवाणराणत ननजामशाही व

आनिलशाही या िोन राजवटी महाराषटामधय परसानपत झालया होतया. या िोन शाहयााचया िरबारात पराकरमी मराठा सरिाराना परनतषठा परापत झाली. या मराठा सरिाराचया जहानगरी सहया ीचया पररसरात अतयत िगणम भागात होतया. या सरिाराच अशसततव एखादा सवतत राजापरमारच होत. शहाजीराज भोसल ह ननजामशाहीतील एक मात बर सरिार होत. ननजामशाहीचया असतानतर तयानी आनिलशाहीची मनसबिारी पतकरली. शहाजी राज पराकरमी, रयणशील, बि नरमान आनर शषठ राजनीनतज होत. महाराषट, कनाणटक आनर तनमळनाड यील अनक परिश तयानी नजकफन घतल होत. पर, सप, नशरवळ, इिापर, चाकर यील परिश तयाना जहागीर महरन नमळाल होत. सवराजय सापन कराव ही तयाची सवत ची ती

१६.१ सातयाची कयमणगरी१६.२ सवरयजययची सथियनय व णवसतयर१६.३ मरयठययाचय सवयतातयसागयम१६.४ णशवकयलीन रयजयवयवसथिय१६.५ शयह महयरयियाची सटकय१६.६ शवकयळ१६.७ कलय, सथियतय, सयणहतय१६.८ वयययर, उदोग व समयििीवन

शहयिीरयि

118

अणधक मयणहतीसयठी : तपती नशवाजी महाराजानी सवराजय सापनची सरवात मावळ भागात कली. मावळचा परिश ड गराळ, िऱया-खोऱयाचा व िगणम होता. सहया ीचया ड गररागामरलया खोऱयाला मावळ आनर या खोऱयात राहराऱया लोकाना मावळ महरत. तपती नशवाजीराजाचया सनयातील माव ाचा सवराजय सापनचया कायाणत मोठा सहभाग होता. नशवाजी महाराजानी तील लोकाचया मनात नववासाची व आपलपराची भावना ननमाणर कली. या सवराजय सापनचया कायाणत तयाना ननषठावान सहकारी व सवगडी नमळाल. तयाचया बळावरच नशवाजी महाराजानी सवराजयाच कायण हाती घतल. मावळमरील सहकारी कानहोजी जर, तानाजी मालसर, नताजी पालकर, बाजी पासलकर, बाजीपरभ िशपाड, मरारबाजी िशपाड इतयािीनी सवराजय सापनत महतवाच योगिान निल.

आकाकषा होती. महरनच तयाना सवराजयाच सकलपक महटल जात. तयानी नशवराय आनर नजजाबाई याना नववास आनर कतणबगार सहकारी बरोबर िऊन बगळरहन पणयाला पाठवल.

शहाजीराजाच सवराजयाच सवपन साकार करणयासाठी वीरमाता नजजाऊनी नशवरायाना परोतसाहन निल. तया कतणबगार आनर षटया राजनीनतज होतया. सवराजय सापन करणयाचया कामात तयानी नशवरायाना साततयान मागणिशणन कल अानर तयादषीन उततम नशकषर िणयाची वयवसा कली.

सवराजयाची सकलपना शहाजीराज भोसलनी माडली व नतची पतणता तयाच पत नशवाजी महाराज यानी कली. नशवरायानी सवराजय सापनची सरवात मावळ भागात कली. तयाचया अतयत पराकरमी व कशल नततवाबरोबरीन

छतती णशवयिी महयरयि

महाराषटाची भौगोनलक रचना, साननक माव ाचा सहभाग, ननजामशाही व आनिलशाहीचया सवत असताना सरिाराना नमळालल परशासकीय आनर लषकरी अनभव अशा अनक बाबी सवराजय सापनस साहाययभत ठरलया.

शहाजी महाराज आनिलशाहीत रज झालयानतर तयानी पर, सप परगणयातील जहानगरीचा कारभार नशवरायाकड सोपवला. परत या जहानगरीतील आनर आसपासच नकल आनिलशाहीचया ता यात होत. या काळात जयाच नकल तयाच राजय अशी पररशसती अस. त जारन नशवाजी महाराजानी नकल ता यात घणयास सरवात कली. तयानी तोररा नकला सर करन सवराजयाची महतणमढ रोवली. नकल राजगड य नशवरायानी सवराजयाची पनहली राजरानी सापन कली. सवराजयनवसताराचया आड यराऱया च राव मोर याचा बिोबसत करन महाराजानी जावळीचा मोकयाचा परिश ता यात घतला. या नवजयानतर नशवाजी महाराजाचया कोकरातील हालचाली वाढलया. राजाचया वाढतया हालचालीचा रोका लकषात आलयामळ नवजापर िरबारान अफझलखान या बलाढ सरिारास तयाचा बिोबसत करणयासाठी पाठवल.

महाराजाना सपवणयाचा जर नवडाच उचलन आललया अफजलखानाची कपटबदी ओळखन नशवाजी

वीरमयतय णिियबयई

119

महाराज परण तयारीननशी परतापगडावर तयाला सामोर गल. अपकषपरमार अफझलखानान िगाफटका करणयाचा परयतन करताच नशवरायानी तयाचा डाव उलटवन तयाला ठार मारल. तयाचया बलाढ सनयाला पळता भई ोडी करन, तयान आरलला मोठा खनजना आनर शसतसाठा ता यात घतला. तयामळ सवराजयाचया नतजोरीत लकषरीय भर पडली.

अफझलखानाच पाररपतय झालयाच समजताच नवजापर िरबारान नसदी जौहरला सवराजयावर पाठवल. तयान पनहाळा नकललयाला वढा घालन नशवरायाना क डीत पकडल. या नबकट परसगी सवराजयाचा एकननषठ सवक नशवा कानशि यान सवत नशवरायाचा वर रारर करन नशवरायाचा पनहाळा गडावरन सटकचा मागण सकर कला. खरा परकार उघडकीस आलयावर नसदीन नशवा कानशिला ठार कल. अशा तऱहन नशवा कानशिन सवराजयासाठी परारापणर कल. नशवरायाचा पाठलाग करराऱया नसदी मसिला घोडशखडीत रोखणयाच कायण बाजीपरभ िशपाड यानी कल. या परसगी बाजीपरभ िशपाड यानी वीरमरर पतकरन नशवरायाना नवशाळगडावर सखरप पोहच निल.

निलीचया त तावर नवयान आललया रगजबान नशवरायाचया वाढतया महतवाकाकषची िखल घतली नसती तर नवल तयान आपला मामा शानयसताखान

याला मोनहमवर पाठवल. शानयसताखान पर शहरात लाल महालात म ामी होता. नशवरायानी अतयत नहकमतीन लाल महालात परवश करन खानाची बोट कापली. तयाला लाल महाल सोडर भाग पडल. आतमनववास वाढललया नशवरायानी रगजबाची आनणक राजरानी मानली गललया सप सरत शहरावर हला करन मोठया परमारात लट परापत कली. या परकारान सतपत झाललया रगजबान नमझाण राज जयनसग आनर निलरखान या मात बर सरिारास सवराजयावर पाठवल. तयानी सवराजयातील अनक नकल ता यात घतल. परसग ओळखणयात वाकबगार असललया महाराजानी तातपरती माघार घऊन परिरचा तह कला. तयानसार महाराजाना पत सभाजी राजासह आ ा य

रगजबाचया भटीस जाव लागल. त रगजबान िगाबाजी करन महाराजाना नजरकित ठवल. महाराजानी अतयत नशताफीन पहारकऱयाचया हातावर तरी िऊन सटका करवन घतली.

सवराजयात परतलयावर नशवरायानी अलपावरीतच रगजबाला दाव लागलल नकल परत नजकफन घतल.

सवराजयाच अशसततव सवतत व सावणभौम आह. ह सपष करणयासाठी सवराजयास सवणमानयता परापत होर आवयक आह, ह महाराजाचया लकषात आल. तयानी राजयानभरकाचा ननरणय घतला. नशवाजी महाराजाचया

अणधक मयणहतीसयठी : इसवी सन १६५७ चया समारास कलयार, नभवडी नजकलयानतर सवराजयाची सीमा सम ाला नभडली. इ ज, च नमठाचा वयापार करत होत. महाराजाना सम ावर सतता हवी होती. पर महाराजाजवळ लढाऊ गलबत कशी बारायची ही मानहती नवहती. ततकाळ तयानी पोतणनगजाशी सबर परसानपत कला. पोतणनगजाना नसि िीच भय होत. महाराजानी तयाना भासवल की त नसदीनवरद लढा िरार आहत. रय लताव शवहयगस (R

) व तयाचा मलगा फनाणव शवहयगस ( ) या लढाऊ जहाज बारराऱया जारकारासोबत महाराजानी ननवडक कोळी राडल व तयाकडन २० लढाऊ नौका तयार करन घतलया.

महाराजानी अशाच लोकाना पाठवल की ज परनशनकषत होऊन यदनौका तयार करणयाच काम कर शकतील. १६७५ पययत महाराजाकड ४०० ोटया-मोठया यदनौका होतया. सरतचया िसऱया सवारीत महाराजानी ही गलबत सरतचया नकनाऱयावर आरली होती. सरतची लट तयावरन सवराजयात आरली गली. या घटनवरन सहज लकषात यईल की महाराजानी जनमनीबरोबरच सम ावर सतता सापन कली. महाराजाचया या िरदषीमळ तयाना भारताचया आरमाराच जनक महरन ओळखल जातात. तयातन

मायनाक भडारी, िौलतखान कानहोजी आ यासारख सागरी योद पढ आल.

120

राजयानभरकानतर नजकललया परिशाना एकनततपर राजयाच सवरप आल. राजयानभरकानतर तयानी कनाणटक मोहीम राबवली. िनकषर नवजयानतर अलपावरीतच महाराजाच ३ एनपरल १६८० मधय ननरन झाल. तयाचया ननरनान सवराजयाची अपररनमत हानी झाली.

१६.३ मरयठययाचय सवयतातयसागयम तपती नशवाजी महाराजाचया ननरनानतर सभाजी

महाराजानी सवराजय साभाळल. तयाचा मघल बािशाह रगजब याचयाशी सतत सघरण सर होता. याच काळात

सततासघराणचया काररासतव रगजबाचा मलगा अकबर यान सभाजी महाराजाशी मतीपरण नात ननमाणर कल. तयाला शासन करणयाकररता व मराठयाच सवराजय नष करणयाकररता

रगजब सवत परचड सनय व अनभवी सरिाराना घऊन िनकषरत

आला. पढील पचवीस वरद तयान महाराषटात तळ ठोकफन मराठयाशी यद कल. परत तो सवराजय नष कर शकला नाही. रगजबान तपती सभाजी महाराजाना अतयत करफरपर ११ माचण १६८९ रोजी ठार कल. या घटननतर मराठयाची माननसकता िबणल होईल अस

रगजबाला वाटत होत, परत मराठयानी एकजटीन मघलाशी लढा निला व आपली सतता नवसताररत कली.

तपती सभाजी महाराजाचया नतर तपती राजाराम महाराजानी रायगडावर सततची सत हाती घतली.

रगजबान रायगडाला वढा घालणयासाठी झशलफकारखानास पाठवल. तयान गडाला वढा निला. गडावर तपती राजाराम महाराज, महारारी ताराबाई, तपती सभाजी महाराजाचया पतनी यसबाई व राजपत शाह होत. तपतीचया घराणयातील सवायनी एकाच वळी एका गडावर राहर रोकयाच होत. तपती राजाराम महाराजानी नजजी नकललयावर जायच आनर महारारी यसबा नी रायगड नकला लढवायचा अस ठरल. १६८९

मधय रागयड मघलाचया ता यात गला. महारारी यसबाई आनर राजपत शाह याना कि करन निलीला पाठवणयात आल. महारारी यसबाई पढील ३० वरद मघलाचया कित होतया.

नजजीला जाताना राजाराम महाराजानी मघलानवरद सघराणची जबाबिारी रामच पत अमातय, शकराजी नारायर सनचव, सताजी घोरपड व रनाजी जारव याचयावर सोपवली होती. सताजी व रनाजी याचया गननमी कावयामळ मघलाना आपलया परचड सारनसाम ीचा व अवजड तोफखानयाचा उपयोग करर कठीर झाल. फारस नकल, परिश व खनजना ता यात नसताना मराठयानी मघलाना सळो की पळो करन सोडल. अतयत कठीर समयी कलल सवराजयाच सरकषर ही राजाराम महाराजाची सवायत मोठी कामनगरी होय.

राजाराम महाराजाचया मतयनतर (माचण १७००) तयाची पतनी महारारी ताराबाई यानी रगजबाशी लढा निला. अतयत नवपरीत पररशसतीत सवराजयाच नततव महारारी ताराबा नी कल. तयानी सगळा कारभार एकहाती घऊन आपलया सरिाराचया साहाययान सवराजय सघरण पचवीस वरद चाल ठवला. या काळात यदाच कषत नवसतारल आनर मराठ सरिारानी मघलानवरद महाराषटाबाहरही सघरण कला. यदाच पारड बिलत चाललयाची ही खर होती. मराठयाचा सवात यस ाम हा मघल सततारीशानी बाळगलली सामाजयाची लालसा आनर मराठयाचया मनातील सवात याची आकाकषा यातील लढा होता.

महयरयिी तयरयबयई

छतती साभयिी महयरयि

छतती रयियरयम महयरयि

121

अखर रगजबाचया मतयनतर हा सवात यस ाम सपषात आला. मराठयाचया सवात य यदाचया परारभी मघल सततच रोरर आकरमक होत व मराठयाच रोरर बचावाच होत. परत अठरावया शतकाचया उततराराणत ही पररशसती बिलली व मघल सततला नमवन मराठयानी जवळजवळ भारतभर सततानवसतार कला.

१६.४ णशवकयलीन रयजयवयवसथियसवराजय सापननतर सवराजय नवसतारन

महाराषटातील नानशक, पर, सातारा, सागली, कोलहापर, नसरिगण, रतनानगरी, रायगड यील परिश; कनाणटक राजयातील बळगाव, कारवार, रारवाड तसच आ परिश, तनमळनाड राजयातील नजजी, वलोर आनर आसपासचा बराचसा भाग सवराजयात समानवष झाला होता. सवराजयाचा कारभार सवयवशसत राहणयासाठी नशवाजी महाराजानी आिशण राजयवयवसा राबवली होती.

अषपररान मडळाची नननमणती व वाढ राजयाचया नवसताराबरोबरच होत गली. राजयानभरकानतर महाराजानी अषपररानाची नवनशष पि ननमाणर कली. तयात पशवा, अमातय, सनचव, मती, सनापती, समत, नयायारीश आनर पनडतराव याचा समावश होता.

नशवरायाचया लषकरी वयवसत गपत हरखातयाला महतव होत. बनहजथी नाईक हरखातयाचा परमख होता. कोरतीही मोहीम करणयापवथी नशवराय हराकडन बातमया नमळवत आनर मगच मोनहमचा बत आखत.

अषपररान जवहा सवारीवर जात तवहा तयाच

मतानलक (परनतननरी) तयाचा कारभार पाहत होत. अषपररानाचया कचरीतील कामासाठी िरकिार नमल जात होत. तयात म यत निवार, मजमिार, फडरीस, सबनीस, कारखानीस, नचटरीस, जामिार (खनजनिार) व पोतिार (नारतजज) ह अनरकारी होत.

पराताचया बिोबसतासाठी राजयाच िोन नवभाग कल गल. एक सलग असराऱया परिशाचा व िसरा नवखरललया िनकषरकडील परिशाचा. पनहलया मलखाच तीन भाग कल. पशवयाकड उततरकडील परिश निला तयात सालहरपासन पणयापययतचा वरघाट व उततर कोकराचा समावश होता. मधयनवभागात िनकषर कोकर, सावतवाडी व कारवार हा भाग होता. हा सनचवाकड सोपवणयात आला. नतसऱया भागात पवदकडील वरघाटाचा परिश महरज सातारा-वाई त बळगाव आनर कोपपळपययतचा परिश हा भाग म याकड सोपवणयात आला. कनाणटकाचा सवतत सभा करन तयावर हबीरराव मोनहत व रघना नारायर अमातय याची नमरक कली गली. या सवण नवभागावर सरसभिाराची नमरक होई व त पररानाबरोबर काम करत. यास राजमडळ महरत. नकलिार व कारकफन वगाणची नमरक सवत महाराज करत. िरवरथी पररानानी महाराजाना नहशोब सािर करायचा अशी वयवसा अस.

नवभागीय कारभारात सरसभिार मित करत, तयाना िशानरकारी महरत. मसलमानी राजवट व नशवाजी महाराजाची राजयवयवसा यातील म य फरक महरज

अणधक मयणहतीसयठी : णशवशयही धयरयदधत-णशवकयठी : जनमनीची रारा (परत) ही सवायत महतवाची बाब होती. जनमनीवरील शतसारा ठरवणयासाठी पवथी ननजामशाहीतील मनलक अबर यान ठरवलली पदत अमलात आरली गली होती. पर ती नशवाजी महाराजानी बिलन वगळी पदत लाग कली. तयानी जनमनीच मोजमाप ठरवणयासाठी काठीच माप ठरवल. पाच हात व पाच मठी नमळन एक काठी . वीस काठयाचया रस-चौरसाचा (लाबी-रिीचा) एक नबघा व १२० नब याचा एक चावर अस जनमनीच मोजमाप ठरवल. अणराजी

िततो (सनचव) यानी गावोगावी जाऊन जनमनीचया सबरातील जनमनीचा रारा , चावरारा , परतबिी इतयािी बाबी लावरीवरन ठरवलया. चावरारा महरज जमीन मोजन नतचया सीमा ठरवर. ड गरी जनमनीचया साऱयाची आकाररी नब यावर न करता नागरावर होई. आकाररीत जनमनीचया कसाबरोबर नपकाची परतही पाहणयात यई. आकार (सारा) ठरवताना तीन वरायचया उतप ाची सरासरी घऊन मगच सारा ठरवणयात यई. वाजट (पडीक) जमीन, जगल, करर इतयािी गावची जमीन साऱयासाठी नवचारात घतली जात नस.

122

छतती शयह महयरयि

नानासाहब याना पशवपि बहाल कल. या काळात झाललया पाननपतचया नतसऱया यदात मराठयाचा पराभव झाला. मराठयाची सतता िबणल झाली.

मराठी सततची घडी पनहा एकिा बसवणयाचा परयतन

मारवराव पशवयानी कला. पाननपतचा पराभव हा कवळ राजकीय पराभव नसन तयाचा मोठा पररराम मराठयाचया माननसकतवर िखील झालला निसन यतो. मराठयामधय पनहा चतनय ननमाणर करणयाच तसच उततरमधय मराठयाच परभतव परसानपत करणयाच परयतन मारवरावानी कल. पाननपतचा मोठा पराभव पचवन उततरचया राजकाररात रयाणन उभ राहणयात मराठ यशसवी झाल. ही बाब अतयत महतवाची होती. यामधय मलहारराव होळकर, अनहलयाबाई होळकर, रघजी भोसल, महािजी नशि, नाना फडरवीस याचा मोलाचा वाटा आह.

मलहारराव ह इिौरचया घराणयाच ससापक होत. तयानी िीघणकाळ मराठी राजयाची सवा कली. पाननपतचया यदानतर उततरत मराठयाची परनतषठा सावरणयात तयाचा मोठा वाटा होता. मलहाररावाचा पत खडराव याचया मतयनतर

मयधवरयव शवय

णहलय बयिीरयव शवय

सरसभ महसली नवभाग नसन कारभार वयवससाठीच कल गल. तयामळ सभिार मनमानी कर शकत नसत.

सभिारास सरकारी करवसलीच कामी परजच परपरागत अनरकारी, परगणयाच िशमख व िशपाड याचयावर अवलबन राहाव लागत होत. जनमनीची लागवड व वसाहत करवन सरकारचा सारा गोळा करर ह िशमखाच म य काम अस. सवण सरकारी अनरकाऱयाना वतन न नमळता वतन निल जात होत.

गाव ह राजयवयवसत महतवाच घटक होत. नवीन गाव वसवली जाऊ लागली. तील रयतला कसणयास गरढोर, बीजासाठी िारा-पका, उिरननवाणहासाठी िारा-पका िणयात यई व तो ऐवज िोन वरायनी जवहा पीक यई तवहा कापन घतला जाई. या पदतीला तगाई पदत महटल गल.

१६.५ शयह महयरयियाची सटकयरगजबाचया मतयनतर िखील मघलाच मराठयाना

पराभत करणयाच परयतन सरच होत. मराठयामधय फफट पाडन तयाचा पराभव करणयाचा परयतन मघलानी कला. तयासाठी मघलाचया कित असललया शाह महाराजाची तयानी सटका इ.स.१७०७ मधय कली. या सटकनतर महारारी ताराबाई आनर शाह याचयात यद झाल. तयात शाह महाराजाचा नवजय झाला. तया वळी शाह महाराजाचया पकषात महतवाची कामनगरी बजावरार बाळाजी नववना याची पशवपिावर नमरक झाली. तवहापासन पशव काळ सर झालला निसन यतो.

१६.६ शवकयळबाळाजी नववनााचया नतर पनहला बाजीराव

याना पशव पिावर ननयकत कल गल. तयाचया कारनकिथीत मराठी सामाजयाचा नवसतार माळवा, राजसान आनर बिलखडामधय झाला. तयानी ननजामाला नामोहरम कल. पनहला बाजीराव याचयानतर बाळाजी बाजीराव उफक मलहयररयव होळकर

123

अणधक मयणहतीसयठी : अफगानरसतानातन आलल पठार नहमालयाचया पायरयाशी अयोधयजवळ सानयक झाल होत. या पठाराना रोनहल महरतात. रोनहलखड या नावान हा परिश ओळखला जातो. नजीब खान हा रोनहलयाचा सरिार होता. उततर भारतातील मराठयाच वचणसव तयाला मानय नवहत. तयान अफगानरसतानचा

बािशाह अहमिशाह अ िाली याला भारतात यणयास ननमनतत कल. तयाचया सागणयावरन अ िालीन भारतावर सवारी कली. परचड परमारात लट करन तो परतला. परत मराठयानी तयाचया सनयाचा अटकपययत पाठलाग कला व अटकवर मराठयाचा धवज फडकला. अटक ह सधयाचया पानकसतानात आह.

इिौरचया कारभाराची सत अनहलयाबाई होळकर यानी समणपर साभाळली. तयाचया काळात महवर ह राजयकारभाराच परमख क होत. तयानी भारतात महतवाची रानमणक सळ, मनिर, घाट, रमणशाळा, पारपोई याची उभाररी कली. तया परजानहतिकष, अणहलययबयई होळकर

लोककलयारकारी आनर उतकष परशासक होतया.नागपरकर भोसलयापकी

रघजी भोसल ह सवायत कतणबगार होत. तयानी पवण भारतात बगालपययत मराठी सततचा िरारा ननमाणर कला. पाननपतचया पराभवानतर उततर भारतात मराठयाच वचणसव आनर परनतषठा ननमाणर करणयाची

रघिी भोसल

124

ोरल बाजीराव, नानासाहब पशव, नपलाजी जारवराव याची उतकष वयशकतनचत उपल र आहत. नचतकाम ब रा वाडाचया िशणनी भागावर तसच निवारखानयाचया व शयनगहाचया नभतीवर आढळन यत. िवालयात मडपाचया नभती, ओवऱया, नशखर, गाभाऱयाचया नभती आनर त ही सदा नचतकामान सशोनभत कलली निसतात. वाठारचा नाईक ननबाळकराचा वाडा, मरवलीचा नाना फडरनवसाचा वाडा, चािवडचा रगमहाल, मोरगावच मयरवर मनिर, पाडवरच नशवमनिर, बनवडीचा मठ अशा काही नठकारी अदापही अठरावया शतकातील नभशततनचत आहत. या नभशततनचताच नवरय म यत: पौरानरक आहत. तयात रामायर, महाभारत आनर परार यातील परसग आहत. िशावतार आनर कषरलीलाची नचत सवणत आढळतात. ततकालीन सामानजक जीवनातील परसगही लोकनपरय होत. राजसभा, राजपरराची भट, नमरवरकी याचा यात समावश होतो.

कामनगरी महािजी नशि यानी कली. तयानी

च लषकरी तजजाचया मागणिशणनाखाली आपली फौज परनशनकषत कली आनर आपला तोफखाना ससजज कला. महािजीनी अनतशय परनतकफल पररशसतीवर मात करन मोठया नजदीन इ.स.१७७१ त

१७९४ या काळात निलीचा कारभार सकषमपर पानहला. मारवराव पशवयाचया मतयनतर मराठयाचया राजयाची घडी नाना फडरवीस आनर महािजी नशि यानी बसवली.

पशवा मारवरावानतर गािीवर आलल नारायरराव आनर सवाई मारवराव ह िोनही पशव अलपायरी ठरल. तयाचया अकाली मतयनतर मात मराठयाचया सततचा ऱहास सर झाला. या समारास मघलाची सतता िखील िबणल झालली होती. या पररशसतीचा फायिा घऊन इ जानी मराठयाचया राजकाररात नशरकाव कला. शवटचा पशवा िसरा बाजीराव याचया काळात मराठा इ जामधय झाललया यदात मराठयाची सतता परणपर नष झाली आनर भारतावर इ जाची सतता परसानपत झाली. इ जानी सवण भारत आपलया अानरपतयाखाली आरला.

१६.७ कलय, सथियतय, सयणहतयकलय : सनचत हसतनलशखत पोरया, पटनचत व

नचनतत पनतका, लघनचत आनर काचनचत या नवनवर सवरपात मराठी नचतकलचा अानवषकार झालला आढळतो. भगव ीता , सपतशती , भागवतपरार अशा काही ससकत आनर जानवरी , नशवलीलामत , पाडवपरताप अशा काही मराठी ाची सनचत

हसतनलशखत उपल र अाहत. तयातन िशावताराची नचत आढळतात. पोरयाचया फ ावर गरपती, ि नरनसि री, रामपचायतन, गोपालकषर, नवषरल मी याची नचत गडि अशा लाल, नहरवया आनर नपव ा रगानी नचनतत कली आहत. लघनचतामधय वयशकतनचत, रागमाला, तालमाला, नमरवरकी इतयािी परसगाची नचत आहत.

महयदिी णशाद

लघणचत - मरयठी णचतकलय

मराठी अमलात म यत भजन-कीतणन होई. वीरवतती ननमाणर कररार पोवाड, वा मय या काळात तयार झाल. ऐनतहानसक कावय शानहराचया पोवाडातन व कटावातन ननमाणर झाल. तपती नशवाजी महाराजाचया काळातील अजानिास यान अफझलखान वरानवरयी रचलला आनर तळसीिासान नसहगडचया लढाईचा

125

रचलला पोवाडा परनसद आह. उततर पशवाईत लावरी वा मयाला बहर आला.

या कषतात अनतफिी, परभाकर, रामजोशी, सगनभाऊ व होनाजी बाळा यानी मोठा लनकक नमळवला.

मराठशाहीत लावरीनतय, कोळीनतय, गजनतय, वा या मरळीच नतय, वासिवाच नतय याची जोपासना झाली. सगीत कलची उपासनाही कली गली.

सथियतय : नशवाजी महाराजानी िगण-सापतयाला परारानय निल. ि खनमधय तीन शतक नकललयाची रचना झाली होती. तयाचा उपयोग महाराजाना झाला. तयाचया पिरी या नवरयातील जारकार िखील होत. पणयातील कसबा गरपती व नव लवाडीचा नवठोबा या मनिराचा वीरमाता नजजाबा नी जीरयोदार कला. पशव काळात राजयात सप ता आली आनर सवण परकारचया कलानशलपाला नवचतनय परापत झाल. पर, सातारा, नानशक या शहराची वाढ झाली. सगळीकड फरसबि रसत, ितफाण नचरबि वाड, मरनच कमानिार वशी अस नचत निस लागल.

उततर पशवाईत मनिर बाररीला मोठया परमारावर आरभ झाला. ही मनिर तीन परकारची आहत. यािवकालीन घाटाची मनिर सासवड (वटवर, सगमवर), मा ली (नवववर), जजरी अशा नठकारी निसतात. ती आकारान मोठी असत. तया मनिराच नवरान तारकाकती अस, मनिराच जोत अनक रानी बारल जात होत व तयाला नवनवर नाव असत. नशखराच बारकाम नवटाच अस आनर त चनग ी पदतीन कलल अस. नानशकच काळाराम, गोराराम, सिरनारायर, यबकवर यील महािवाच तसच नवाशाच मोनहनीराज

ही मनिर माळवा-राजसानमरील मनिरासारखी आहत. या मनिराची सपरण बाररी िगडी होती. या मनिरामधय इतर परकारचया मनिरापकषा कोरीवकाम अनरक आह. नतसऱया परकारात पर, सातारा, वाई, यासार या नठकाराचया मनिराची बाररी खास पदतीची होती. या पदतीचया वनशषटयामधय चौकोनी गाभारा, कमानीची व तयासमोर लाकडी सभामडप, गाभारा याचा समावश होतो. नशखर टपपयाटपपयान ननमळत होत जात. नशखरावर लहान कोनाडातन चनग ीमधय मनतणकाम कलल असन मतथी सबक व उठाविार असतात. यामधय िशावतार, िव-िवताचया मतथी, शसतया आनर परर याचया मतथी आहत. िगडी िीपमाळा ह मनिराच खास

णसाधदगया

अणधक मयणहतीसयठी : वाडाचया बारकामात कचया व पककया नवटा वापरत. वाडाचा तळमजला िगडी तर वरच मजल नवटाच असत. लाकडी खाब-तळया यावर आरारलल सामानयपर तीन नकवा पाच मजल असत. परशसत अशा मोक ा चौकाभावती खोलया बारलया जात. वाडामधय ब रा िोन चौक असत. काही वाडामधय तीन त सात चौक िखील असत. पणयाचा नवशामबाग वाडा, मरवलीचा नाना फडरनवसाचा वाडा आनर कोपरगावचा राघोबाबािािाचा वाडा या मोठया वाडाना अनक चौक होत. वाडामरील खाब आनर तळया चौकोनी असत. तयात भौनमनतक नकषीचया जोडीला वलपतती व मरमर पोपट, मोर, माकड याचया आकती असत.

126

सवयवर , शीरर नाझरकर यानी पाडवपरताप , हररनवजय , रामनवजय आनर मोरोपत यानी अनवाि

कलला महाभारत यासार या अनक सपरनसद सानहतयकती ननमाणर झालया. जनया मराठी ऐनतहानसक सानहतयातील ामधय बखर सानहतय महतवपरण आह. शरवीराच गरगान, ऐनतहानसक घडामोडी, लढाया, ोर परराची चररत यानवरयीच लखन आपरास बखरीत वाचायला नमळत. उिा., सभासि बखर , भाऊसाहबाची बखर, पाननपतची बखर . पशव

काळात कषर ियारणव आनर शीरर ह परमख कवी होत. मनहपतीचा भशकतनवजय हा याच काळातील आह.

१६.८ वयययर, उदोग व समयििीवनवयापारउिीमावर राजयाची आनणक भरभराट

अवलबन असत याची जार तपती नशवाजी महाराजाना होती. तयानी नठकनठकारी पठा वसवन वयापाऱयाना व उदोजकाना परोतसाहन निल होत. या पठावर शट व महाजन ह वतनी अनरकारी नमल जात असत. चौल, राजापर, िाभोळ, कळशी, रतनानगरी ही या काळातील काही महतवाची बिर व वयापारी उलाढालीची क होती. िाभोळ यन नमर, लाख व जाडभरड कापड इतयािी गोषी ननयाणत कलया जात. चौल यन रशमी कापड, अफफ व नीळ या वसत ननयाणत कलया जात असत. राजापर यन नमर, वलिोड, सती कापड याचा वयापार होत अस. राजापर यन माल भरन परिशी

ििरी

वनशषटय आह. जजरी यील िीपमाळा शहाजीराजानी बारललया आहत. ब तक गाव व मनिर नदाचया काठी असलयान मनिराचया समोरचया निीतीरावर िगडी घाटही बारणयात आल. नानशक, परताब, वाई, मरवली, मा ली इ. नठकारी अस नवसतीरण घाट निसतात. अनक नठकारी बारललया या (समारी) लकषरीय आहत.

सयणहतय : या काळात मराठी सानहतयाचा मोठया परमारात नवकास झाला. समकालीन सत तकाराम वारकरी सपरिायातील परमख अाधयाशतमक कवी होत. तयानी रचललया अभगामळ समाजावर मोठा परभाव पडला. समण रामिासानी मराठीमधय िासबोर आनर मनाच लोक नलनहल. तपती नशवाजी महाराजानी

फारसी श िाना पयाणयी ससकत श ि असरारा राजयवयवहारकोश हा तयार करवन घतला. तपती

सभाजी महाराज ह सवत उततम सानहशतयक आनर ससकत भारच उततम जारकार होत. तपती सभाजी महाराजानी बरभरर हा ससकत नलनहला. राजनीतीवरील पराचीन भारतीय ाच अवलोकन करन तयाच सार सभाजी महाराजानी बरभरर या ात माडल. सभाजी महाराजाना ससकतसह अनक भारा अवगत होतया. नानयकाभि , नखशीख आनर सातसतक ह ज भारतल तयानी नलनहल. महममि

कासीम फररसता यान बारा खडात गलशन इ ानहमी हा नहिसतानाचा इनतहास नलनहला.

अठरावया शतकात वामन पनडत यानी याणिीनपका , रघना पनडत यानी नलिमयती

अणधक मयणहतीसयठी : सवराजयातील उदोगाना सरकषर िणयाच नशवाजी महाराजाच रोरर होत. याच उततम उिाहरर महरज नमठाचा उदोग होय. तयानी कोकरातील मीठ उदोगाला सरकषर निल. तया वळी पोतणगीजाचया ता यातील परिशातन सवराजयात नमठाची आयात मोठया परमारात होत अस. तयामळ कोकरात उतपानित होराऱया नमठाचया नवकरीवर परनतकफल पररराम होतो. ह धयानात घऊन महाराजानी पोतणगीजाचया परिशातन सवराजयात यराऱया नमठावर मोठी जकात बसवली. पोतणगीजाकडन यरार मीठ महाग होऊन तयाचया आयातीत घट वहावी आनर साननक नमठाची नवकरी वाढावी हा तया मागचा हत होता.

127

मराठयाचया सवराजयसापनपासन त सामाजय नवसतारापययतचा परवास हा मधययगीन भारतातील महतवाचा घटक आह. मराठयाची सतता सपषात आली व इ जानी ब ताश भारत आपलया अानरपतयाखाली आरला. अनक कषतात शसतयतर घडन आली. मधययगातन आरननक कालखडाकड भारताची वाटचाल सर झाली.

अणधक मयणहतीसयठी : मरयठकयलीन शहरीकरि-राजकीय नवसतार आनर वयापारी हालचाली यातन मराठी राजयात शहरीकरराचा नवकास झाला अस निसन यत. नवनवर उदोगरि, वयापार, वयवसाय याचया नननमततान अनक शहर उियास आली. पशव काळात शहरीकरराच परमार अनरक वाढल. पशवयानी पर ही आपली राजरानी कलयामळ पणयाचा नवसतार मोठया परमारात झाला. अनक बाजार पठाची स या वाढली. पर, इिापर, सासवड, ज र, कलयार, नभवडी, वगलाण, पठर, कोलहापर, सातारा, अहमिनगर, कोकरातील सम नकनाऱयावरील अनक लहान मोठी बिर ही वयापार उदोगाचया नननमततान भरभराटीला आलली होती.

वयापाऱयाची जहाज ताबडा सम व इरारचया आखाताकड जात असत.

गाव अवा खड ह सवराजयातील एक महतवाचा घटक होत. त सवण बाबतीत सवयपरण अस. तयामळच राजय कोराचही असल तरी तया भागातील अणवयवसवर फार पररराम होत नस. परतयक खडात बारा बलतिार असत. तयाच वयवसाय वशपरपरन ठरलल असत. बलतिारी पदतीमरील परतयक वयवसायाला समाजात ननशचत अस एक सान होत. सोनार, लोहार, ताबट इतयािी बलतिार आपापला वयवसाय साभाळत असत. मोठया खडात आठवडाचा बाजार भरवला जात अस. अशा खडाला कसबा अस महटल जाई. तयात लोक िननिन गरजचया लागराऱया वसत खरिी करणयास यत असत. कापड उदोग, रातकाम, साखर उदोग अस काही उदोग अशसततवात होत.

ततकालीन महाराषटातील समाजात सरिार, वतनिार, बलतिार आनर रयत अस वगण होत. ामीर भागात रयतमधय शतकऱयाची स या अनरक होती. महाराषटात वाई, नानशक, पठर इतयािी नठकारी पाठशाळा चालवलया जात असत. समाजामधय पारपररक सर, उतसव, त वकलय इतयािी उतसाहान साजर कल जात. सर उतसवाना राजयवयवसकडन िखील परोतसाहन नमळत अस कारर अशा परकारचया सामानजक उतसवामळ लोकामधय नवचतनय ननमाणर होणयास मित होत व ऐकयाच वातावरर ननमाणर होत अस.

सवयधययय

पर.१ (अ) णदललयय यययाययाकी योगय यययाय णनवडन णवधयन िया करय.

१. भारतातील आरमाराच जनक महरन .......... ओळखल जातात.

(अ) तपती नशवाजी महाराज (ब) तपती सभाजी महाराज (क) तपती राजाराम महाराज (ड) तपती शाह महाराज

२. अफगानरसतानातन आलल पठार नहमालयाचया पायरयाशी ........ जवळ सानयक झाल होत.

(अ) वारारसी (ब) मरा (क) अयोधया (ड) निली ३. तपती सभाजी महाराजानी ......... हा

ससकत नलनहला. (अ) नानयकाभि (ब) बरभरर (क) नखशीख (ड) सातसतक

128

मरयठय माणदरसथियतय

बयाधकयम दधत

मणतयाकयम णठकयि

बयाधकयम सयणहतय

(ब) चकीची िोडी दरसत करन णलहय. १. नाईक ननबाळकराचा वाडा - वाठार २. नाना फडरनवसाचा वाडा - मरवली ३. काळाराम मनिर - जजरी ४. मोनहनीराज मनिर - नवास

(क) नयव णलहय. १. सवराजयातील जमाखचण ठवरारा - २. नवभागीय कारभारात मित कररारा - ३. रोनहलयाचा सरिार-

पर.२ ढील साकलनय णचत िया करय.

पर.३ ढील णवधयन सकयरि सषट करय. १. शहाजीराजाना सवराजयाच सकलपक महटल

जात. २. तपती नशवाजी महाराजानी आरमारिल

उभारल. ३. तपती नशवाजी महाराजानी पोतणगीजाकडन

यराऱया नमठावर मोठी जकात बसवली.

पर.४ टीय णलहय. १. मराठाकालीन कला २. मराठाकालीन सापतय

B{Vhmg B. 11 dr ( )

B{Vhmg B. 11 dr