2020महाराषटर राजय पाठयपसतक निनममिती व अभयासकरम सशोधि मडळ, पण.

आपलया सयारटफोनवरील DIKSHA App दयार पयाठयपसतकयाचया शीरटक पषयावरील Q.R.Code दयार डिडिरल पयाठयपसतक, तया पयाठयासबडित असलल अधन-अधयापनयासयाठी उपकत दक -शयाव सयाडित उपलबि िोईल.

B{VhmgB{VhmgB{Vhmgइयतता बारावी

शासन ननरणय करमाक : अभयास-2116/(पर.कर.43/16) एसडी-4 निनाक 25.4.2016 अनवय सापन करणयात आललया समनवय सनमतीचया निनाक 30.01.2020 रोजीचया बठकीमधय ह पाठयपसतक सन 2020-21 या

शकषनरक वराणपासन ननराणररत करणयास मानयता िणयात आली आह.

ियारयाषटर रयाज पयाठयपसतक डनडटती व अभयासकर सशोिन िळयाकि या पसतकयाच सवट िकक रयाितील. या पसतकयातील कोणतयािी भयाग सचयालक, ियारयाषटर रयाज पयाठयपसतक डनडटती व अभयासकर सशोिन िळ याचया लखी परवयानगीडशवया उद ित करतया णयार नयािी.

महाराषटर राजय पाठयपसतक निनममिती व अभयासकरम सशोधि मडळ, पण ४११ ००४.©परथमावतती : २०२०

लखक

सयोजक

gm¡. वरयाट सरोदसियाक डवशरयाडिकयारी,

इडतियास व नयागररकशयासतर पयाठयपसतक िळ, पण.

निनममिती

शरी. सचचितानद आफळ, ख डनडटती अडिकयारी

शरी. परभाकर परब, डनडटती अडिकयारी

शरी. शशाक कणिकदळ, सियाक डनडटती अडिकयारी

परकाशक

शी. डववक उतत गोसयावी, डनतरकपयाठयपसतक डनडटती िळ,

परभयादवी, बई-२५.

मखपषठ व सजावट : शी. िवितत बलकवडिकाशाकार : शी. रवीनकरर जारवअकषरजळणी : दया डवभयाग, पयाठयपसतक िळ, पणकागद : ७० िी.एस.ए.डकरवोविमदरणादश :

मदरक :

डॉ.गरश राऊतइनतहास नवषय सनमती

डॉ. सिानि मोर, अधयकषडॉ. शभागना अत, सिसयडॉ. सोमना रोड, सिसयडॉ. नपरया गोहाड, सिसय

डॉ. ननलनी वाघमार, सिसयडॉ. परशात िशमख, सिसयपरा. शामा कलकरणी, सिसय

gm¡. वराण सरोि, सिसय-सनचव

इनतहास अभयासगट सनमती

डॉ. नशवानी नलमयशी. वजना काळ डॉ. रनजय चौररीपरा. शीरर घडरशी. समीर मानकरडॉ. रनाजी मासाळशी. कषरा िशमखडॉ. नसदाण जारवपरा. अनर काळडॉ. मशीर शख

शी. सिीप डोईफोडशी. बाळासाहब चावरडॉ. सनचन डगळशीमती. नशवकनया किरकरडॉ. डी.पी.खराडडॉ. रावसाहब शळकशी. मोहन शटपरा. अशवनी बडगपरा. सरमा नानगड

निमनरित

शी. मोगल जारव

पणडदनयाक : 21 ’o$~«wdmar 2020

भयारती सौर : 2 ’$mëJwZ 1941

परसताविा

(नववक गोसावी)सचालक

महाराषटर राजय पाठयपसतक नननमणती व अभयासकरम सशोरन मडळ, पर.

नवदाणी नमतानो,इनतहास हा नवरय भतकाळ आनर वतणमानकाळ समजन घणयासाठी मित करतो. तयाचया आरार

आपरास भनवषयकाळ घडवता यतो. हा भनवषयकाळ उजवल घडवणयासाठी इनतहासाच आकलन योगय पदतीन होर आवयक आह. Aem आकलनmसाठी इनतहासाच ह पाठयपसतक उपयकत आह.

इयतता बारावीचया पाठयपसतकात आपरास यरोप, अमररका, आनरिका, आनशया, ऑसटटरनलया या खडाचा ओझरता इनतहास जात करन िणयात आला आह. यरोपातील परबोरन, वसाहतवाि, वसाहतवािानवरद भारतात आनर नवशरतः महाराषटरात उभारला गलला लढा, ननवणसाहतीकरराची चळवळ, शीतयद आनर बिलता भारत याचा अतभाणव या पाठयपसतकात कला आह.

या पाठयपसतकात गलया जवळपास पाचश वरााचा आढावा घणयात आला आह. भतकाळातील घटना त समकालीन घटना असा वयापक आढावा घऊन जागनतकीकररात भारताची वाटचाल कशी चाल आह याचा मागोवा घतला आह. इयतता बारावीचया पाठयपसतकात तसच पाठयपसतकाचया शीरणक पषावर िणयात यराऱया Q.R.Code वर अधयापनासाठी परक सानहतय उपलबर करन ित आहोत.

अकरावी आनर बारावीची िोनही पाठयपसतक आपरास पराचीन त अवाणचीन कालखडाची ओळख करन ितात. इनतहास नवरयाचया सखोल अभयासासाठी तसच सपराण परीकषाचया नवदारयााना ही पाठयपसतक उपयकत आहत. इनतहास नवरयाचा आशय समजन घणयास आनर नवरयाची वयापकता समजन घणयासाठी ही पाठयपसतक उपयोगी आहत.

इनतहास नवरय सनमती, इनतहास अभयासगट सनमती, लखक, नचतकार यानी या पाठयपसतकाचा आशय लकषात घऊन पसतक अनरकानरक उततम होणयाचया दषीन पररशम घतल आहत. पाठयपसतकातील आशय समजन घणयासाठी वबसाईटस निलया आहत. तयाचा अधययनासाठी ननशचतच उपयोग होईल.

वाचक, पालक, नवदाणी आनर अभयासक याचयाकडन सिर पाठयपसतकासिभाणत काही सचना आनर नशफारशीच सवागतच आह. आमही अशी आशा करतो की, समाजातील सवणच घटकाकडन या पाठयपसतकाच सवागत होईल.

- नशकषकासाठी -

इयतता अकरावीचया अभयासकरमात आपर पराचीन आनर मधययगीन भारताचा इनतहास अभयासला. या पाठयपसतकात मधययगीन जग, मधययगीन भारत आनर आरननक जग असा पाचश वरााचा नवशाल पट आपर अभयासरार आहोत. यरोपातील परबोरन, भारतातीलच नवह तर जगभरातील वसाहतवाि आनर तयाला झालला परनतकार, महायदोततर जग आनर बिलता भारत या माधयमातन नवदारयाामधय जग कस बिलत याच भान ननमाणर करता यईल.

यरोपातील परबोरनाचा काळ आनर नवजानाचा नवकास यातन औदोनगक कराती आकारात आली. औदोनगक करातीमळ वसाहतवाि वाढला आनर वसाहतवािामळ औदोनगक करातीस अनरकच चालना नमळाली. यातन सामाजयवाि वाढला आनर जगभरात वसाहतवािाची परनकरया वाढीस लागली. याच भान आपर नवदारयाामधय ननमाणर कररार आहोत.

‘वसाहतवाि आनर महाराषटर’ हा पाठ साननक इनतहासातला महतव िरारा आह. या पाठाचया माधयमातन महाराषटरान यरोपीय सतताना कलला नवरोर आपर समजन घरार आहोत. भारतात आललया सवणच यरोपीय वसाहतवादाशी मराठी सततन सघरण कला. परसगी तयाचा पराभव सदा कला. हा रोमहरणक लढा ततकालीन मोडी कागिपत, उततरकालीन कागिपत वा बखरीमधय नोिवला आह. इगरज वयापाऱयाचया सिभाणतील छतपती नशवाजी महाराजाच आजापत अतयत महतवाच आह. या आजापतातन महाराजाच दरषपर निसन यत. या सघराणचया पलीकडच छतपती नशवाजी महाराज, छतपती सभाजी महाराज याच िरिनशणतव नवदारयााचया नजरस आरन िर महतवाच आह. तयादार वसाहतवादाशी साननक लोकानी निलला लढा अभयासणयाची वतती नवदारयाामधय ननमाणर होईल.

भारतातील सामानजक आनर रानमणक सरारराचा लढा या अभयासकरमातील एक महतवाचा घटक आह. सामानजक आनर रानमणक सरारराचा लढा िणयाची गरज या समाजात का ननमाणर वहावी अस नवचारमन या नननमततान घडन नणयाची गरज आह. नवदारयााचया मनात ‘का’ असा परन ननमाणर होर गरजच आह. या पाठाच अधयापन करताना नवदारयााना महातमा फल याच ननवाससान, पराणना समाजाच मनिर इतयािी ऐनतहानसक वारसा असराऱया वासतच िशणन घडवता यईल. इनतहास ज घडला त जाऊन इनतहास अनभवता यईल.

वसाहतवािानवरदचा लढा भारतात १८१७ पासन त १९४७ पयात चाल होता. रिरच आनर पोतणगीज याचया नवरोरात भारताला १९६० पयात लढा दावा लागला. या भागाच अधयापन करताना १८५७ चा सवाततयलढा, भारतीय राषटरीय कागरसची सापना आनर नटळक व गारी यगाची वनशषट, सशसत लढा, सवाततयपरापी, ससानाच नवलीनीकरर, रिरच आनर पोतणगीज वसाहतीची मकतता याची मानहती नवदारयााना अससल समकालीन सारनाचया आरार िता यईल. समकालीन राषटरीय आनर साननक वततपत, मानहतीपट, अनबोरपट, धवनीनफती याचया आरार नवशरतः इटरनटरवरील सानहतय याचया सहभागान अधययन-अधयापन अनरक रजक आनर उपयकत करता यईल.

जागनतक इनतहासाचया सिभाणत नवसावया शतकात घडन आलल ननवणसाहतीकरर आनर तयाला काररीभत ठरलली महायदाची पावणभमी याच अधयापन समकालीन नचतपट, वततपत, चररत, आतमचररत ही िययम सारन तसच अनरकत कागिपत ही परानमक सारन याचया आरार करता यईल. नवसावया शतकात जागनतक राजकाररात असरार भारताच सान या पदतीनी समजन घता यईल. शीतयदाचा उिय आनर नवसतार व शवट हा भाग नवया जागनतक राजकारराची सरवात कररारा कसा आह ह नवदारयााना समजावन निलयास २१ वया शतकाच आकलन होर सोप होईल.

जागनतकीकररानतरचा भारत या भागात नवदारयााना तयाचया आजबाजला घडराऱया घटनाचा परतयकष अभयास करता यरार आह. िननिन जीवनावर पररराम घडवन आररारी राजय वा राषटरीय सतरावरील घटना आपलया आयषयात कशी महतवाची आह याची जारीव ‘बिलता भारत’ या पाठामरन करन िता यईल.

पाठयपसतकातील आशयाचया आरार चचाण, गटचचाण, परकलप, नभततीपतक, अस उपकरम राबवता यतील. पाठयपसतकातील रचना करताना जानरचनावािी नशकषर आनर कनतयकत अधयापन याना नवशर महतव निल आह. पाठामधय रजक व नवचारपरवतत करराऱया चौकटी निलया आहत. नवदारयााचा सहभाग अनरकानरक वाढावा याची काळजी घतलली आह. ‘मानहती, नवचार आनर कती’ या नतसतीचया आरार परतयक पाठाची रचना करन नवदारयाणला सवमत परकटीकररासाठी वाव निला आह. परक मानहती कयआर कोड आनर वबसाइटचया माधयमातन निली आह. नतचाही अधययन-अधयापन करताना उपयोग करर अपनकषत आह.

कषमता नवधाि. क ता ण ान

१. यरोपातील घडामोडीचा भारतावरील पररराम

- ‘रमणयद’ महरज काय ह सागता यर.- ‘रमणयद’ सर होणयाची पावणभमी सागता यर.- यरोपातील परबोरन या सकलपनच आकलन होर आनर तया सिभाणत जान-नवजानाचया कषतातील परगतीची चचाण

करर.- भौगोनलक शोरामळ नवीन सागरी मागाणचा शोर लागला याची माडरी करर.- भारताकड यराऱया सागरी मागाणच नववचन करर.- जगावर झालला औदोनगक करातीचा पररराम याची नचनकतसा करर.

२. वसाहतीकरराची परनकरया

- ‘वसाहतवाि’ या सकलपनचा अण सागता यर.- अमररका खडात झाललया यरोपीय वसाहती आनर अमररकची सवाततयपरापी याची मानहती घर.- यरोपीय वसाहतवािाचया परसारामळ आनशया आनर आनरिका खडामरील परिशावर काय पररराम झाला याची

नचनकतसा करर.- वसाहतीकरराच भारतावर काय पररराम झाल याच नवलरर करर.

३. भारताच वसाहतीकरर

- भारतामधय पोतणनगजाच झालल आगमन आनर तयाचया वचणसवाखालील परिश यासबरीची मानहती घर.- भारतामधय झालल डचाच आगमन आनर तयाचया वचणसवाखालील परिश यासबरीची मानहती घर.- भारतात झालल इगरज व रिरचाच आगमन आनर तयाचया वचणसवाची मानहती घर.

४. यरोपीय वसाहतवािाला महाराषटरात झालला नवरोर

- यरोपीय वसाहतवािाला महाराषटर कसा सामोरा गला याची नचनकतसा करर.- पोतणनगजाच वचणसव झगारन िणयासाठी छतपती नशवाजी महाराजानी अनगकारलल रोरर सपष करर.- इगरज आनर मराठ याचयातील राजननतक सबर समजन घर.- छतपती नशवाजी महाराजाची ननरणयकषमता व रयण याच अभयासपरण नववचन करर.- छतपती सभाजी महाराजानी यरोपीय वसाहतवािाला नवरोर कला याची मानहती घर.

५. वसाहतवािानवरद भारतीयाचा सघरण

- भारतात १८५७ पवणी इगरजानवरद झाललया लढाची समीकषा करर.- १८५७ चा सवाततयलढा हा इगरजाचया अनयायी रोररानवरद भारतीयानी कलला सघरण होता ह समजन घर.- भारतीय राषटरीय सभची सापना होणयामागील काररमीमासा करर.- सवाततयलढातील भारतीय नतयाचया योगिानाची मानहती घर.

६. ननवणसाहतीकरर त एकीकरर

- ‘ननवणसाहतीकरर’ या सजचा अण सपष करता यर.- ननवणसाहतीकरर त एकीकरर ही वाटचाल समजन घर.- गोवा, िीव, िमर, पिचरी या वसाहतीचया मशकतलढाची चचाण करर.- भारतीय सवाततयलढाची वयापी नकाशाचया साहाययान सपष करर.

७. भारताबाहरील परिशाच ननवणसाहतीकरर

- आनशया खडात कोरतया परिशामधय यरोपीय वसाहती होतया याची सची तयार करता यर.- आनरिकतील कोरतया परिशामधय यरोपीय वसाहती होतया ह सागता यर.- ननवणसाहतीकरराचया सिभाणतील घटनाच सपषीकरर करता यर.

८. जागनतक महायद आनर भारत

- पनहलया महायदाची काररमीमासा करर.- िसऱया महायदाची काररमीमासा करर.- जागनतक महायदाचया सिभाणत भारताचया भनमकच नवलरर करर.- महायदाचया भारतावर झाललया परररामाची काररमीमासा करर.

९. शीतयद - ‘शीतयद’ ही सकलपना सपष करर.- शीतयदाची काररमीमासा करर.- नाटो, नसएटो, सटो, ॲनझस या कराराची मानहती घर.- यरोप व आनशया खडातील शीतयदाचया टपपयानवरयी चचाण करर.- भारताचया अनलपतावािी रोरराची नचनकतसा करर.

१०. बिलता भारत - सन १९९० पासन भारतान नवनवर कषतात कललया परगतीचा नचनकतसक अभयास करर.- भारतान नवनवर कषतात कललया बिलाची मानहती घर.- भारतामधय नवयान ननमाणर झाललया राजयाची मानहती सागता यर.- भारतातील वारसा जतन व जागती करराऱया INTACH या ससची मानहती घर.

न णिका

कर. पाठाच िाव पषठ कर.

१. यरोपातील परबोरन आनर नवजानाचा नवकास .......... १

२. यरोपीय वसाहतवाि .................................. १०

३. भारत आनर यरोपीय वसाहतवाि ...................... १९

४. वसाहतवाि आनर मराठ .............................. २४

५. भारत : सामानजक व रानमणक सराररा ................. ३३

६. वसाहतवािानवरद भारतीयाचा सघरण ................. ३९

७. भारत : ननवणसाहतीकरर त एकीकरर .................. ५३

८. जागनतक महायद आनर भारत ....................... ५८

९. जग : ननवणसाहतीकरर ................................ ६६

१०. शीतयद ............................................ ७०

११. बिलता भारत- भाग १ ............................... ८०

१२. बिलता भारत - भाग २ .............................. ९०

• S.O.I. Note : The following foot notes are applicable : (1) © Government of India, Copyright : 2020. (2) The responsibility for the correctness of internal details rests with the publisher. (3) The territorial waters of India extend into the sea to a distance of twelve nautical miles measured from the appropriate base line. (4) The administrative headquarters of Chandigarh, Haryana and Punjab are at Chandigarh. (5) The interstate boundaries amongst Arunachal Pradesh, Assam and Meghalaya shown on this map are as interpreted from the “North-Eastern Areas (Reorganisation) Act. 1971,” but have yet to be verified. (6) The external boundaries and coastlines of India agree with the Record/Master Copy certified by Survey of India. (7) The state boundaries between Uttarakhand & Uttar Pradesh, Bihar & Jharkhand and Chattisgarh & Madhya Pradesh have not been verified by the Governments concerned. (8) The spellings of names in this map, have been taken from various sources.

1

१. यरोपातील परबोधि नण नव ािाचा नवकास

यरोपमधय मधययगाचया अखरचया टपपयात परबोरन, भौगोनलक शोर व रमणसराररची चळवळ या घटनामळ आरननक यगाचा पाया घातला गला. या काळाला ‘परबोरनयग’ अस महरतात.

या काळात कला, सापतय, ततवजान इतयािी कषतामधय पराचीन गरीक व रोमन परपराच पनरजजीवन घडन आल. मात परबोरन महरज कवळ पराचीन परपराच पनरजजीवन नवहत. परबोरनान सवाागीर परगतीला चालना निली आनर नवयगाची सरवात झाली.

१.१ यरोपातील धममिय (करसडस ) नण तयाच दरगामी प रणाम

जरसलम आनर बलहम ही शहर जय, श चन आनर इसलाम या रमााचया अनयायासाठी अतयत पनवत आहत. अकरावया शतकात ही शहर इसलामी सततारीशाचया ताबयात होती. ही शहर परत नमळवणयासाठी श चन रमाणचया अनयायानी वळोवळी कललया लढायाना रमणयद करसडस महरतात.

धममिय ािा पानठबा : मधययगात रमणयदाचया कलपनन यरोपमरील सामानय जनता भारावन गली होती. या काळातील श सती रमाणच परमख रमणगर पोप यानी ज लोक रमणयदामधय सामील होतील तयाना पापकषालनासिभाणत नवशर सवलती जाहीर कलया. तयामळ जनतन या यदामधय मनापासन सहभाग घतला. यरोपातील सामानजक, राजकीय पावणभमी या यदाना काररीभत झाली.

रोमन समाटाना रमणयदाचया आरार सीररया आनर

आनशया मायनर य सवतःची सतता परसानपत करायची होती. इटली या िशातील वहननस आनर जनोवा या वयापारी शहरामरील रननकाना मधय आनशयात बाजारपठा परसानपत करायचया होतया. यासार या नवनवर काररानी यरोपमरील सततारारी आनर वयापारी यानी रमणयदाना पानठबा निला.

इ.स.१०९६ मधय पनहल रमणयद झाल. िसऱया रमणयदाचया िरमयान पोप यनजननअस नतसरा यान रिरच राजा सातवा लई आनर जमणन सततारीश नतसरा कॉनरड याना मितीस घतल. तकाानी तयाचा पराभव कला. इनजपचा परमख सलानिन यान इ.स.११८७ मधय जरसलम नजकन घतल. एकर नऊ रमणयद झाली. या रमणयदाचा शवट झाला तरीही जरसलम आनर तयाचया पररसरातील परिश हा इसलामी सतताचया ताबयात रानहला होता.

धममिय ा या अपयशाची कारण : यरोपीय रमणयदामधय श सती रमणयोि धयाना अपयश आल, कारर पोप आनर यरोपातील सततारीश यानी या यदाकड सकनचत हतनी पानहल. रमाणवरील कमी झालली शदा, यरोपातील नवनवर राजामरील एकीचा अभाव, पोप व जमणन समाटातील नवतष, बायझनटाईन समाटाचया सहकायाणचा अभाव या बाबी रमणयदाचया अपयशास काररीभत होतया.

धममिय ाच प रणाम : काही इनतहासकाराचया मत रमणयदामळ सरजामशाहीचा असत झाला. लोकाची पोपवरील शदा कमी झाली. मधय आनशयाबरोबर वाढललया वयापारामळ इटली आनर जमणनीतील शहराना नवी कषत खली झाली. नवा वयापारी वगण उियाला आला.

यरोपीय यदततात अनक बिल घडन आल. नक बाररी, नकललयाचा लढाईच ठार महरन उपयोग, लषकराचया वाहतकीसाठी पलबाररी, शतच मागण उि धवसत करर इतयािी गोषीमधय यरोपीय राषटरानी परानवणय नमळवल. लढाईचा खचण भागवणयासाठी यरोपमरील राजानी नवीन कर लाग कल. ह कर ट

१.१ यरोपातील धममिय (करसडस ) नण तयाच दरगामी प रणाम

१.२ यरोपातील परबोधिाचा काळ१. नव ािाचा नवकास१.४ नवनवध कषरिातील व ानिक शोध१. गोनलक शोध व शोधक१. ोनगक कराती१. नथमिक राषटरवाद

2

राजाचया नतजोरीत जमा होऊ लागल. यरोपीय लोकाना अपररनचत असललया वनसपती,

फळ, अततर, पोराखाच वगवगळ परकार, साखर, सती व रशमी कापड, मसालयाच पिाण, औरर इतयािी गोषी पररनचत झालया. रमणयदाचया काळात अरबाशी अाललया सपकाणतन यरोपीय राषटराचा अनक नवीन नवरयाशी सपक आला. रसायन, सगीत, वयापार या कषतातील अनक अरबी शबि यरोपीय लोकानी आतमसात कल.

१.२ यरोपातील परबोधिाचा काळ

चौिाव शतक हा परबोरनाचा आरभ तर १५-१६ व शतक हा परबोरनाचा उतकरणकाळ समजला जातो. या तीनश वराात बि नरवाि आनर वजाननक नवचारसररीवर आराररत असललया ससकतीचा पाया घातला गला.

या कालखडात मारसाचया बि रीला, परनतभला आनर जीवन पदतीला नवी निशा नमळाली. नववाची रहसय वजाननक पदतीन कशी उलगडता यतात ह समजन घणयात लोकाना सवारसय ननमाणर झाल. कावय, नाटक, सानहतय इतयािी कषतामधय आजवर िलणनकषत रानहलल नवरय हाताळणयात यऊ लागल. नवजानात नव नव परयोग करणयास सरवात झाली. नववाचया अशसततवाचा नवचार करताना पवणी ईवर हा करदरनबि होता. आता मात मानव हा या नवचाराचा करदरनबि बनला. यालाच ‘मानवतावाि’ अस महरतात.

या काळात राडसी ियाणवि ना िरवरच परिश शोरणयासाठी यरोपीय राजयकतयााकडन परोतसाहन नमळाल. पानहललया िशातील वनसपती, फळ, फल, झाड, नवनव परारी, नवनवर शसतासत आनर तयाची मानहती या ियाणवि नी मायिशी आरली. इ.स.१५४३ मधय ननकोलस कोपननणकस यान गरहमाला परवीकरनदरत नसन सयणकरनदरत आह अस परनतपािन कल.

इ.स.१६०९ मधय गनलनलओन अनरक सराररत िनबणर तयार कली. या िनबणरीमळ खगोल सशोरनाला गती नमळाली. कोपननणकस आनर कपलर याचया सशोरनाला गनलनलओन वजाननक पदतीचया आरार पषी निली. यामळ भौनतक नवजानाचया कषतातील सशोरनास चालना नमळाली.

स री ा ण ण .स. गनलनलओ

यान ननरीकषर करर व नसदानत माडर, अशी तकशद पदती रढ कली. तयामळ गनलनलओला आरननक परायोनगक नवजानाचा जनक महरतात. ‘नभ वजनाचया वसतचा खाली पडणयाचा वग सारखाच असतो.’ या नसदानताची सतयता गनलनलओन नपसाचया झकतया मनोऱयात परयोग करन पटवन निली. यामळ जड वसत हलकया वसतचया मानान अनरक लवकर खाली पडल, ह ॲररसटॉटलच मत खोडल गल. गनलनलओन सराररत िरिशणक िनबणर बनवन मोठी कराती घडवन आरली. सरवातीचया काळातील िनबणरीची कषमता वाढवणयात गनलनलओला यश आल. याचा फायिा ियाणवि ना नमळाला. समदरातील िरवरचया छोटा-मोठया भमी शोरर तयाना सोप जाऊ लागल. िनबणरीचया साहाययान तयानी गर या गरहाच चार मोठ व तजसवी उपगरह शोरल. चदर गळगळीत व सवयपरकाशी असलयाच ॲररसटॉटलच मत गनलनलओन सारार खोडल. चदरावर डोगर व िऱया असन तो सयणपरकाशाचया परावतणनान परकाशतो, ह गनलनलओन नसद कल. सयाणला सवतःभोवती फरी मारणयास सततावीस निवस लागतात, असही गनलनलओन सानगतल होत. गनलनलओ हा सयाणवरील डागाच ननरीकषर कररारा पनहला शासतज होता, अस मानल जात.

गनलनलओचया आरी अनक शतकापवणी सयाणवरील डागाचा तमसकीलक उ ख भारतातील वराहनमहीर यानी नलनहललया ‘बहतसनहता’ समार सहाव शतक या गरात आढळतो हही लकषात घणयाजोग आह.

ण ण री दणबि

3

बिकीची िार आनर छपाई या शोरामळ यदतत आनर जानाचा परसार यात आमलागर बिल घडन आल. जमणनीतील जोहा स गटनबगण यान इ.स.१४४० मधय छापखाना सर कला. इ.स.१४५१ मधय इटलीत पनहला छापखाना सर झाला. छपाईचा शोर जगाला परबोरनकाळात नमळालली सव च िरगी होय. यामळ नवनवर परकारची मानहती आनर जान सवणसामानय मारसापयात पोचर शकय झाल. अठरावया शतकात यरोपातील सरवातीची आरननक नवदापीठ सापन झाली. यरोपातील नवदापीठाचया अभयासकरमात होमरची इनलयड आनर ओनडसी ही महाकावय, गरीक नाटक,

यातनाम वकतयाची भारर, लनलत सानहतय, नचत, नशलपकला, नीनतशासत, राजयशासत आनर इनतहास इतयािी नवरयाचा समावश झाला. या नवरयाचया अभयासामळ लोक सवततपर नवचार कर लागल.

क न प ा.परारभीचया काळातील यरोपीय नवदापीठाचया

कायणपदतीची मानहती नमळवा.

कथ नलक चचमि : परबोरनपवण कालखडात चचण ही रानमणकच नवह तर लोकाचया वयशकतगत जीवनाच ननयतर कररारी ससा होती. चचणमरील रमणगरनी चचणचया नावान आजापत काढन सामानय लोकाची आनणक नपळवरक सर कली होती. तसच सवतत नवचार करणयास नकवा माडणयास बिी घातली होती. ‘बायबल’ या पनवत गरावर चचणचया परपरपकषा नभ भाषय करराऱयाला मतयिडाची नशकषा निली जाई. या सग ाचया नवरोरात आवाज उठवणयासाठी परबोरनकाळातील मानवतावािी नवचारसररीन योगय ती पावणभमी तयार कली.

धनिक नव ाि : परतयकष अनभवाचया ननकरावर आरारललया वजाननक पदतीदार मारस सतयाच आकलन करन घऊ लागला. हाच आरननक नवजानयगाचा पाया होय. गनरत, नवजान व कला याचया नशकषराला या काळात महतव पराप झाल. आरननक यगाचया परारभी ननसगणवजाननक होऊन गल. उिा., नलओनाि -िा-नवची.

कला : परबोरनकाळात नवजानाचा परभाव कलाकषतावरही पडला. याच कालखडात ‘नकमया’ या नावान ओळखलया जाराऱया शासतातील गढवाि कमी होऊन त वजाननक पायावर उभ रानहल. तयाच रपातर रसायनशासत या वजाननक शाखत झाल. परबोरन कालखडात नकमया शासतातील परगतीमळ खननजाच ोत आनर मलदरवय याचयासबरीचया जानात भर पडली. तयातनच तलरगात रगवलल फलक तयार करणयास सरवात झाली. वजाननक पदतीन कललया ननसगण ननरीकषरामळ ननसगाणच स म नचतर करर, तसच वजाननक पदतीचया ननरीकषरातन मनषयाचया शरीररचनची वनशषट िशणवराऱया आकती नचनतत करर सलभ झाल. या सिभाणत नलओनाि -िा-नवची आनर मायकल अजलो याच काम महतवाच आह.

१. नव ािाचा नवकास

यरोपात सतरावया शतकात ननसगाणचा अभयास करराऱया शासतजानी आरननक वजाननक जानाचा पाया रचला अस मानल जात. या काळातील शासतजाचा पढील गोषीवर भर होता परतयकष परयोगादार वजाननक नसदानताना सलकालातीत महतव आह ह नसद करर, नवयान शोरन काढलल ननयम सतबद करर, नवी वजाननक पररभारा तयार करर. या परयतनातन आरननक नवजान परगत होत गल.

व ानिक ससथा : नवजानातील सशोरनासाठी यरोपात काही ससाही सापन करणयात आलया होतया. इगलड-रिानसमधय शासतजाच लख परकानशत कररारी ननयतकानलक चालवर आनर पतवयवहार, शका समारान, वचाररक िवार-घवार यासाठी या ससा काम करत. तयामधय रोममरील ‘ॲकडमी ऑफ ि नलकस आइड नलशकसएन ॲकडमी ’, ॉरनसमरील ‘ॲकडमी फॉर एकसनपररमट’, लडनमरील ‘रॉयल सोसायटी फॉर इमपरशवहग नचरल नॉलज’, रिानसमरील ‘रिरच ॲकडमी ऑफ सायनसस’ इतयािी ससा महतवाचया होतया.

१.४ नवनवध कषरिातील व ानिक शोध

होकायत, िनबणर, स मिशणक यत, तपमापक यत तसच भारमापक यत याचा शोर या काळात लागला.

4

स मिशणक यतामळ स मजतचा अभयास करर सोप झाल. रॉबटण बॉईल यान वायच घनफळ तयावरील िाबाचया वयसत परमारात बिलत ह शोरन काढल. हायडटरोजन, नायटटरोजन, ऑशकसजन या वायसिभाणत सशोरन सर झाल. भौनतकशासतात उषरता, धवनी याचया अभयासाला परारानय नमळाल. परारीशासतामधय पराणयाची वगणवारी कली गली.

वसरिो ोग : इगलडमधय लोकरीपासन वसत नवरर हा वयवसाय पवाणपार चालत आलला होता. हा वयवसाय घरगती सवरपाचा होता. इ.स.१७३८ मधय जॉन क यान ‘रावता रोटा’ तयार कला. या रोटामळ वसत नवरणयाचया कामाची गती वाढली. तयाचया पढचा टपपा ‘शसपननग जनी’ या यतान गाठला. इगलडमरील जमस हरगरीवहज यान ‘शसपननग जनी’ नावाच यत तयार कल. या यतावर एकाच वळी सताची आठ ररळ लावता यऊ लागली. तयामळ कामातील शम कमी झाल आनर कामाचा वग वाढला. इ.स.१७६९ मधय ररचडण आकराईट यान सत कातणयासाठी सराररत यत बनवल. या यतादार अनरक पीळिार व मजबत राग वगान तयार होऊ लागल. इ.स.१७७९ मधय समयएल करॉमपटन यान ‘मयल’ नावाच सराररत सतकताई यत तयार कल. या यतामळ वसत बनवणयाचया कामाचा वग जवळपास िोनश पटीनी वाढला. इ.स.१७८५ मधय एडमड काटणराईट यान ‘यतमाग’ बनवला. इ.स.१७९३ मधय ‘कॉटन जीन’ नावाच यत आल. या यतादार कापसापासन सरकी वगान वगळी करता यर शकय झाल.

धातनव ाि : इगलडमधय लोखडाचया खारी होतया. नत नमळराऱया लोहखननजापासन शद लोखड ननमाणर करणयाचया ततात सराररा करणयाची गरज होती. ह खननज नवतळवणयासाठी लाकडाऐवजी िगडी कोळसा वापरणयात यऊ लागला. तयामळ उचतम तापमान असराऱया भ ा तयार करता आलया. परररामी लोखडाच उतपािन वाढल. पढ कोळशाचया भ ा रसरशीतपर तापवर आनर कोळशाचया भ ीत हवा खळवर या कामासाठीही सवतत यत ननमाणर कली गली. याच िरमयान १७८३ मधय लोखडाचा रस साचयात ओतन लोखडी पश का उिा., रलव रळ तयार करणयाची पदत आली. १८६५ मधय लोखड रसाच

रपातर पोलािात करणयाचया परनकरयचा शोर लागला आनर रातउदोग बिलन गला.

यरिाचा पयोग : एका कषतात एका यताचा शोर लागला की मारस तच यत िसऱया कषतात कस वापरता यईल, याचा नवचार करायला लागली. यातनच नवनवी यत तयार झाली. इ.स.१७८३ मधय बल यान ‘रोलर नसनलडर नपरटीग’ कापडावरील छपाईसाठी यताची नननमणती कली. १८०९ मधय बटाच आतील तळव आनर टाचा एकत जोडणयाच काम यतादार कल जाऊ लागल. कपड नशवणयासाठी नशलाई यत आली. जमस वटन बाषपशकतीवर चालरार ‘सटीम इनजन’ तयार कल. ह इनजन सरवातीला खारीतन कोळसा व कच लोखड बाहर आरणयासाठी वापरल जात अस. पढ त वसतोदोगातही वापरल जाऊ लागल.

बाषपशकतीवर चालरारा नागर, कापरीयत, गवत कापरारी यत तयार करणयात आली. यामळ शतीची काम जलिगतीन होऊ लागली. अमररकत रॉबटण फलटन यान ‘कलरमाट’ ही बोट बाषपशकतीवर चालवली. बाषपशकतीचया मितीन जनमनीवरन वाहतक करणयाचा पनहला परयोग जॉजण सटीफनसन यान कला. बाषपशकतीवर चालरार आगगाडीच इनजनही तयार करणयात आल. नलवहरपल त मचसटर ह अतर या रलव इनजनन पार पाडल. पढ रलव सवा नवसतारली. यरोपमधय रलव सर झालयामळ तील परवासाचा वळ कमी झाला. या सग ा शोरामळ इगलडमरील वयापाऱयाना इतर िशामधय तयाचया वसाहती परसानपत करणयास मित झाली.

१. गोनलक शोध व शोधक (१ त १ व शतक)

माक पोलो : माक पोलो या इटानलयन परवाशान यरोपला सवणपरम चीनची आनर आनशया खडातील इतर िशाची ओळख करन निली. माक पोलो चीनमधय कबलाईखान या राजाचया िरबारात रानहला. त तयान मगोनलयन आनर नचनी भाराचा अभयास कला.

इ ि बतता : नवनवर काररासाठी भारत, मालनिव, समाता, चीन, सपन, सानडणननया, पवण आनर पशचम आनरिका या परिशात इबन बतता नफरला. हा मधययगातील परनसद परवासी होता.

5

6

ह री द ि हीगटर : पररावया शतकातील पोतणगालचया या राजपतान यरोपातील अजात परिश शोरणयास परोतसाहन निल. यातनच आनरिकचया जवळ असललया ‘मडरा’ व ‘अझोरस’ या िोन ि नवपसमहाचा शोर लागला ह िोनही ि वीपसमह पोतणनगजाचया अतगणत असलल सवायतत परिश आहत . पोतणनगजानी आनरिकतील लोक यरोपात आरल आनर तयाना गलाम बनवल. आनरिकत नमळालल सोन तयानी मायिशी आरल.

बाथ लो य डायस : पोतणगालचा राजा िसरा जॉन याचया आजनसार डायस मोनहमवर ननघाला. आनरिकच िनकषर टोक तयाला सापडलयावर तयान या भागाला परम ‘कप ऑफ सटॉमणस’ वािळाच भशीर अस नाव निल. पढ त बिलन ‘कप ऑफ गड होप’ आशच भशीर अस करणयात आल. आनरिका खडाला वळसा घालरारा तो पनहला ियाणविणी होता.

सतो र कोलबस : १४५३ मधय तकाानी इसतबल कॉनसटशनटनोपल नजकलयामळ यरोपीय लाकाना आनशयात यणयाचा पयाणयी मागण शोरर आवयक झाल होत. सपनचा राजा फनिणनाि आनर रारी

इसाबल याचया पानठबयान कोलबस भारताचया शोरात ननघाला. परवी गोल असलयान पशचम निशन परवास कलयास भारत सापडल अशी खाती तयाला होती. परत परतयकषात मात तो अमररका खडाजवळ पोचला.

अम रगो वसपसी : इटली यील अमररगो यान सपनचया वतीन पनहली शोर मोहीम इ.स.१४९७ मधय काढली अस समजल जात. तयाचया नतसऱया मोहीमत जो परिश तयान शोरला तयाला ‘वहनझएला’ अस नाव निल. तयान ॲमझॉन निीचया मखाचा परिश शोरला. तयाचया नावावरन ‘अमररका’ खडाच नाव पडल अस मानल जात.

वासको-द-गामा : १४९७ मधय ४ जहाज आनर १७० खलाशी घऊन वासको-ि-गामा हा पोतणगीज

ियाणविणी भारताकड ननघाला. आनरिकचया परवासात ‘मानलिी’ या बिराचया भागातील एका भारतीय वाटा ाबरोबर वासको-ि-गामा कानलकत कोझीकोड बिरात १४९८ साली पोचला. तयान कानलकतचा राजा झामोरीन याचयाकड वयापाराची परवानगी मानगतली. परवानगी नमळालयावर तो पोतणगालला परतला. तो पनहा

िोनिा भारतात आला. गोवा आनर कोची य पोतणगीजाच राजय सापन झालयानतर तो पनहला वहाईसरॉय झाला. यरोपीय िश आनर भारत याचयातील वयापारी सबर तयाचया परयतनातन सर झाल.

ािन ा.आनरिकत यरोपीय वसाहती वाढलया कारर

या खडात नहर, सोन, ताब याचया खारी, सपीक भमी, लाकड व अनय वनसपतती या गोषीची मोठया परमारावर उपलबरता होती. पढ पोतणनगजानी आनरिकतन साननक लोकाना पकडन नऊन गलाम महरन नवकणयाचा वयापार सर कला. सवसतात उपलबर असरार शम ही यरोपीय राषटराची महतवाची गरज होती. तयामळ गलामाचा वयापार वाढला.

नडमििड मगलि : फनडणनड मगलन हा परवी परिनकषरला ननघालला पनहला परवासी महरन जात आह. सपनचा राजा पनहला चालणस यान ही मोहीम आखली होती. मोहीम सर असतानाच मगलन नफलीपाईनस य मारला गला. मात तयाचया सहकाऱयानी परवी परिनकषरची मोहीम परण कली.

स यअल डी श ि : रिानसमधय जनमललया शम न यान उततर अमररकत शोर मोनहमा काढलया. त रिरच वसाहती सापन कलया. तयान कनडातील ‘कयबक’ या शहराची सापना कली.

च त फर क बस

ा क द ा ा

7

उतपािनाकड झालल सकरमर. अठरावया आनर एकोनरसावया शतकात बाषपशकती आनर जलशकती याचा उपयोग करन उतपािनाचया परनकरयत यताचा उपयोग करणयास यरोपमधय सरवात झाली.

औदोनगक कराती घडन यणयासाठी ‘भाडवलशाही’ चा नवकास होर आवयक होत. भाडवलशाही अणवयवसत उदोगरदाची मालकी नकवा उदोगरदात गतवरक करणयासाठीच भाडवल जयाचयाकड आह असा भाडवलिार वगण अनसततवात आला. लोकाना लागराऱया वसत कमीत-कमी नकमतीत तयार करर, अशा वसतची नकमत कमी ठवणयासाठी शमाचा मोबिला कमी िर, अनरकानरक नफा नमळवर अशी या भाडवलशाही वयवसची वनशषट असतात.

भाडवलशाही अणवयवसत खासगी मालकी, उतपािकाला वसतच उतपािन करन नतची नकमत ठरवर, तसच न याच परमार ठरवर याच सवाततय आनर उपभोकतयाला ननवडीच सवाततय यासार या गोषी अतभणत असतात.

इगलडमधय औदोनगक कराती घडन यणयासाठी अनकल पावणभमी होती. त लोहखननज व कोळशाच साठ मोठया परमारात उपलबर होत. िमट हवामानामळ सती राग बनवर तलनन सोप जात. तयामळ सती कापडाचा उदोग त भरभराटीस आला. इगलडचया ताबयात वसाहतीचा माठा परिश होता. उतपािनासाठी लागरारा कचा माल या परिशातन मोठया परमारावर आयात करर इगलडला सहज शकय झाल. नानवक सामरयाणचया जोरावर हा कचा माल परनकरया करन पनहा पककया मालाचया रपात इगरजाचया ताबयात असललया वसाहतीमधय नवकरीसाठी पाठवता यऊ लागला. नमळराऱया न यातन इनगलश वयापाऱयाना मोठया परमारावर अनतररकत भाडवल उपलबर झाल. याचयाच जोडीला कमी मोबिलयात कामगाराच शम उपलबर असलयान वसतचया नकमती परमाराबाहर वाढ न िर शकय झाल. या पावणभमीवर इगलडमधय औदोनगक करातीची सरवात झाली. या औदोनगक करातीच भारतावर िरगामी पररराम झाल. घरगती उदोगरदाचा ऱहास झाला. भारतातील कापड उदोग मिावला.

माहीत ह का त हाला

अ ब िी (इ.स. -१०४ ) : अलबरनी गझनीचया सलतान महमिबरोबर भारतात आला होता. तयान परवीचा वयास मोजणयाचा परयतन कला होता. अकषाश-रखाश ठरवणयाची तयाची पदत नबनचक होती. तया काळाचया सिभाणत नवचार करता ह काम अतयत कठीर होत. तयान परवीचा गोल नकाशा तयार कला.

अबल जािसवा टासमि : याचा जनम हॉलडमधय झाला. नवनवीन परिशाचा शोर घणयाचया वसाहतवािी सपरत तयान ‘नयझीलड’चया परिशाचा शोर लावला. १६४४ मधय तयान नयनगनी बटाचया नकनाऱयाच सवकषर करन ईशानय ऑसटटरनलयातील ीनस लडमरील कार पनटाररया या परिशाचा शोर लावला.

क टि ज स कक : नयझीलड आनर ऑसटटरनलया या परिशावर इगलडचया शाही नौिलातील जमस कक यान इगलडचा झडा फडकवला. तयान पनसनफक महासागरातलया बटाची पाहरी कली आनर अचक नकाश तयार कल. तीन वराणत कपटन कक यान ६० हजार सागरी मल परवास कला.

ल टोिी द बोगिनवल : हा रिरच ियाणविणी होता. तो पनसनफक महासागर पार करन ‘तानहती’ य पोचला. या परवासाच वरणन कररार ‘वहॉयजस अराऊनड ि वलडण’ ह पसतक तयान १७७१ मधय नलनहल. याच पसतकातील मानहतीचया आरार १९ वया शतकात रिरच नमशनरी तानहती य पोचल. तयानी या भागात रिरच वसाहत सापन कली. पनसनफक महासागरातलया एका बटाला आनर फलवलीला बोगनवल तयाच नाव निलल आह.

मगो पाक : सकॉटलडचा रनहवासी असरारा मगो पाक तयाचया पशचम आनरिकतील शोर मोहीमसाठी परनसद आह. १७९५ मधय मगो पाक यान ‘नायजर’ निीचया परवाहाचा मागोवा घतला.

१. ोनगक कराती

औदोनगक कराती महरज हसतोदोगाकडन यानतक

8

सरकारच आनणक रोरर भारतापकषा इगलडचया नहताच झाल. रलव वापरात आलयामळ यरोपीय राषटराचा माल भारतात खडोपाडी नर सोप झाल. यातनच भारताच आनणक शोरर झाल.

श ा पा .यरोपमधय औदोनगक करातीचा परसार पनहलया

टपपयात जया िशामधय झाला, तयाची नाव शोरा.

१. नथमिक राषटरवाद

औदोनगक करातीनतर यरोपात आनणक राषटटरवाि पढ आला. आनणक राषटटरवािात आपलया राषटटराचया आनणक नवकासाला परारानय िणयाबरोबर आपलया परनतसपरणी राषटटराची आनणक नाकबिी करर आवयक झाल. सपरणक राषटटराचया वयापारावर आनणक ननबार कस घालता यतील याचा नवचार होऊ लागला. आयात-ननयाणतीवर बिी इतर राषटराचया मालावर जबर जकात आकाररी परिशात आपल परनतसपरणी राषटटर ज

वसाहती सापन करत असल, त आपलयाही वसाहती सापन करर परसगी परनतसपधयाानवरद यद करर या गोषटीचा आनणक राषटटरवािात समावश होता. औदोनगक करातीन जया अनतररकत उतपािनाला जनम निला तयाच अनतररकत उतपािनान आनणक राषटटरवािाला आनर पयाणयान सामाजयवािाला बळ परवल. यातनच भाडवलिारासाठी नवया बाजारपठा नमळवर कचचया मालाची परवठा करदर शोरर तयाचा अनवरत परवठा चाल ठवर तयासाठी अनरकानरक गतवरकिाराना आकनरणत करर ती गतवरक अबानरत राखर अस चकर सर झाल. तयासाठी वसाहतीच शोरर करर सर झाल.

टोकाचा राषटटरवाि, औदोनगकरर, वशशषठतवाचया कलपना, आकरमक परवतती यामळ सामाजयवाि अनरकच वाढीस लागला. यातनच इगलड, रिानस, बनलजयम, जमणनी इतयािी राषटरानी नकतयक लकष चौरस मल परिश आपलया सामाजयाला जोडला. पढील पाठात आपर यरोपीय वसाहतवािानवरयी मानहती घऊ.

पर. णद ा प ा ापक प ा णन न पि ण ान प ा ण ा.

१. इ.स.१४४० मधय यान छापखाना सर कला.

अ जमस वट ब गटनबगण क ॲररसटॉटल ड होमर

२. इ.स.१६०९ मधय न अनरक सराररत िबणीर तयार कली.

अ जॉन क ब कोपननणकस क गनलनलओ ड कपलर

३. आनरिका खडाला वळसा घालरारा हा पनहला ियाणविणी होता.

अ हनरी ि नवहीगटर ब माक पोलो क बा लोमय डायस ड कोलबस

ब प री स ा री ब ातरी क री री द त क न ण ा.

ब १. जॉन क - रावता रोटा २. समयएल करॉमपटन - कॉटन जीन ३. एडमड काटणराईट - यतमाग ४. जमस वट - सटीम इनजन

पर. णत ाणसक ण काि, री, ना ासब री ना ण ा.

१. आरननक नवजानाचा जनक - २. गरहमाला सयणकरनदरत आह, अस परनतपानित

कररारा शासतज - ३. वराहनमहीर यानी नलनहलला गर -

y

y

JJJJJJJJJJJJ JJJJJJJJJJJJा ा

9

पर. ा री सक पनाण पि करा.

भ ण क श

ाक प पाक

ररी द न री र ब ास न

२. औदोनगक करातीची सरवात सवणपरम इगलडमधय झाली.

पर. त त न द ा. १. यरोपात सतरावया शतकात ननसगाणचा अभयास

करराऱया शासतजानीच आरननक वजाननक जानाचा पाया रचला.

२. औदोनगक करातीनतर यरोपात आनणक राषटरवाि व सामाजयवाि उियास आला.

पर. ा री पर ना री सण तर तर ण ा. १. यरोपातील रमणयदाचया अपयशाची कारर

आनर पररराम सपष करा. २. परबोरनकाळातील नवजानाचा नवकास व

वजाननक शोर याची सनवसतर मानहती नलहा.

प बा लोमय डायस आनर वासको-ि-गामा याचया

समदरसफरीची मानहती गोळा करन ती वगाणत वाचा.

fff

पर. रीपा ण ा. १. यरोपातील रमणयद २. यरोपातील रातनवजान

पर. प री ण ान सकारि प करा. १. यरोपातील १५-१६ व शतक हा परबोरनाचा

उतकरणकाळ समजला जातो.

10

परगत िशान आपलया सामरयाणचया बळावर एखािा भपरिश ताबयात घऊन तयावर आपल राजय सापन करर, या परनकरयला ‘वसाहतवाि’ अस महरतात. वसाहतवाि हा सामाजयवािाचा एक परकार आह. इगलड, रिानस, पोतणगाल, सपन इतयािी िशानी अमररका, ऑसटटरनलया, आनशया आनर आनरिका या खडातील िशावर कबजा करन त आपलया वसाहती सापन कलया. भारत ही इगलडची वसाहत होती. वसाहतीमरील कचा माल आपलया िशात नऊन पककया मालासाठी वसाहतीचा बाजारपठ महरन उपयोग करर ह वसाहतवािाच परमख लकषर आह.

वसाहतवाि हा ननववळ राजकीय व आनणक गलामनगरीच ननमाणर करतो अस नसन तो माननसक गलामनगरीही ननमाणर करतो. वसाहतवािी िशाची वशशषतववािी नवचारसररी आनर वागरक यामळ वसाहतीतील लोकाचया मनात नयनगड ननमाणर झाला, तयाना सवतःचया ससकती व इनतहासाब ल कमीपरा वाटायला लागला, तयाचा आतमनववास नष झाला. इगलडन एका शतकात एवढा सामाजयनवसतार कला की तयाचया सामाजयावरील सयण मावळत नवहता अस महटल जाऊ लागल. जगातील आनशया, आनरिका, अमररका आनर ऑसटटरनलया या चार खडात न नटशाच सामाजय नवसतारल होत.

१५ वया शतकात यरोपात वयापारी कराती घडन

आली. यरोपीय ियाणवि नी नवया जलमागााचा शोर लावलयानतर पारपररक वयापारपदतीमधय बिल घडन आला. या यरोपीय वयापाऱयानी जगभरात आपल पाय रावायला सरवात कली.

२.१ वसाहतवाद : अथमि नण सव प

राडसी कतय करर, कीतणी सपािन करर, अजात भमीचा शोर घर, रमाणचा परसार करर, सोनयाचया खारीचा शोर घर अशा नवनवर काररानी यरोपीय लोक जगभर पोचल. पढ वयापार वाढत गला आनर यरोपीय राषटरामधय एका नवया सपरचा उिय झाला.

यरोपीय वयापारी नज नज गल, नत नत तयानी वसाहती सापन कलया. तया वसाहतीमधय सवतःच आनणक, सामानजक, राजकीय वचणसव परसानपत करणयासाठी सपराण सर झाली. यरोपीय लोक अमररका, ऑसटटरनलया, नयझीलड य गल. त तयाना राहणयास अनकल हवामान होत. आनशया खडात तयाना हवामानाशी जळवन घर अवघड गल. हवामान अनकल असो नकवा नसो, यरोपीय लोकानी साननकाना सकावन लावल. वसाहतीमरील साननक लोकाच माननसक खचीकरर करणयात इगरज, डच, पोतणगीज, रिरच यानी पढाकार घतला.

एकोनरसावया शतकाचया उततराराणत इगलडचा वयापार औदोनगक करातीमळ भरभराटीस आला होता. आरमारी सामरयाणचया जोरावर इगलडन आनशया आनर आनरिका खडातील राषटटरावर आपल वचणसव परसानपत कल. वयापारातन अनतररकत नफा, अनतररकत न याची गतवरक, गतवरकीसाठी वसाहत आनर वसाहतीशी वयापार, तयातन नफा अशी ही साखळी होती. इगलडपरमारच रिानस, बनलजयम, इटली आनर जमणनी ह िशही वसाहती सापन करणयात आघाडीवर होत.

. सा त ाद

. . द ा री कारिोनगक कराती : औदोनगक करातीमळ

वसाहतवािाला चालना नमळाली. आरननक यतामळ

२. यरोपीय वसाहतवाद

२.१ वसाहतवाद : अथमि नण सव प२.२ वसाहतवाद २.२.१ दयाची कारण २.२.२ प रणाम२. यरोपीय वसाहतवाद २. .१ अम रका २. .२ सटटरनलया नण य ीलड २. . अानशया २. .४ न का

11

उतपािनात परचड वाढ झाली. िशातगणत बाजारपठत सगळ उतपािन खपर शकय नवहत. अनतररकत उतपािन खपवणयासाठी नवया बाजारपठाची गरज होती. यासाठी ह ाची बाजारपठ आनर कमी वचणसव आवयक होत.

क या मालाची गरज : वयापारी सपरत अनय सपरणक राषटटरापकषा सवतःचया मालाचा उतपािन खचण कमी ठवर आवयक होत. सवतःची मकतिारी ननमाणर करणयाची आवयकता, मालाचा उतपािन खचण कमी वहावा महरन कचा माल सवसत नकमतीत नमळवर गरजच होत. तयासाठी वसाहतीवर नननवणवाि वचणसव परसानपत करर यरोपातील राषटराना आवयक होत.

अनत र त ाडवलाची गतवणक : औदोनगक करातीनतर यरोपातील भाडवलिार वगण अनरकच शीमत झाला. अनतररकत भाडवल गतवणयासाठी तयान सरनकषत बाजारपठाचा शोर यायला सरवात कली. यादषीन आनणकदषटा अपरगत वसाहतीमरील बाजारपठ अनरक सरनकषत होती. अनतररकत भाडवलान वसाहतवािाचया उियाला आनर नवकासाला चालना निली.

खनिज साठ : आनशया-आनरिका खडातील िशामधय सोन, नहर, चािी, कोळसा याच नसनगणक साठ मोठया परमारावर होत. तयामळ यरोपमरील वयापाऱयाना आनशया-आनरिकतील परिशाच आकरणर होत.

गोनलक महततव : आनशया-आनरिका खडातील काही परिश भौगोनलकदषटा मोकयाचया सानावर आहत, ह यरोपीय राषटराचया लकषात आल. अशा परिशापकी मालटा, नज ालटर, एडन, नसगापर, अिमान-ननकोबार यासारख परिश इगलडन सवतःचया वचणसवाखाली आरल.

मजराची पल धता : यरोपीय वयापाऱयाना मोठया परमारावर आनर सवसतात मजर नमळवणयाची गरज होती. ही गरज वसाहतीमरन भागली. यातनच पढ गलामाचा वयापार वाढीस लागला.

वश षठतवाची क पिा : आनरिका आनर आनशया खडातील जनतला सससकत करणयाची जबाबिारी आपरावर आह, अशी भनमका यरोपीय वसाहतवादानी घतली. या भनमकतन श सती रमाणचया परसाराला चालना

निली गली. यातन वसाहतवाि अनरक वाढीस लागला.२.२.२ प रणाम

आनशया व आनरिका या खडातील लोकाच आनणक शोरर करणयात आल. वसाहतीतील लोकानी तयाच सवाततय गमावल. आनणक शोरराची परररती साननक लोक िररदरी होणयात झाली.

वसाहतवािाचया नवघातक परररामाचया जोडीला वसाहतीमधय काही नवरायक गोषी घडलया. वसाहतीमधय राजकीय, सामानजक, आनणक, शकषनरक जागती झाली. लोकशाही पदत आनर तयातील सवाततय, समता, बरता यासार या आरननक जीवनमलयाचा तयाना पररचय झाला. कायदाच राजय, नयायवयवसा, सवाासाठी नशकषर यासारख नवचार पढ आल. आपल परन आपरच सोडवायच हा नवचार पढ आला. तयामळ वसाहतीमरन सवाततयाची चळवळ उियाला आली.

क न प ा.न नटश सामाजयातगणत असलल पढील परिश

नकाशावर पहा भमधयसागरातील नज ालटर, मालटा, पशचम गोलाराणतील न नटश गयाना, न नटश होनडरास, न नटश वसट इनडज, बमणडा आनर फॉकलड बट, आनशया खडातील एडन, नसलोन, मयानमार, हागकाग, भारत आनर आनरिका खडातील राषटर.

२. यरोपीय वसाहतवाद

. . रकाअमररकतील वसाहतवािाचा अभयास करताना

आपलया अस लकषात यत की या काळात बलाढ यरोपीय राषटटरानी अनय िबणल राषटटरावर आपल परभतव सापन वसाहतीना राजकीय गलामनगरीत ढकलल. वसाहतवािी यरोपीय सलातररतानी अमररका खडातील मळ रनहवाशाचया जनमनी बळकावन परसगी तयाची कततल कली. मनकसको आनर पर िशातील साननकाची राजय नषट कली. तयाचयावर गलामनगरी लािली.

यरोपीय राषटटरामधय वसाहती सापन करणयाची सपराण सर झालयावर पोतणगाल आनर सपन यानी तयात पढाकार घतला. पोतणगालन अमररका खडातील ाझील

12

आनर सपनन मनकसको ताबयात घतल. त तयाना सोनयाच साठ सापडल. अमररकचया भमीवर ऊस आनर तबाख नपकवणयासाठी सपननश लोकानी आनरिकतन गलाम आरल. पर, मनकसको आनर वहनझएला य सोनया-चािीच साठ सापडताच सपनन शतीपकषा सोन नमळवणयावर लकष करनदरत कल. तयानी िनकषर अमररकमधय

सपरण नकनारप ीवर परभतव सापन कल. िनकषर नकनाऱयावरील ोररडा त कनलफोननणयाचा परिश सपननश लोकानी ताबयात घतला. य तयानी अमररकतील रड इनडयन लोक आनर आनरिकतन आरलल गलाम याचयाकडन शती करन यायला सरवात कली. शतीबरोबर खारीमरन अफाट खननज सपतती तयाचया

13

हाती लागली. सपनन या भागात आपला कारभार सरळीत चालवणयासाठी गवहनणर नमल. सपनचा राजा हा या वसाहतीचा सव च सततारीश होता. ‘कौशनसल ऑफ िी इनडज’ या सघटनदार सतता राबवणयात यऊ लागली. ही कौशनसल वसाहतीमरील वयापारही साभाळत होती. या वसाहतीमरन कचा माल सपनला नला जाई. तयापासन बनवलला प ा माल सपनमरन वसाहतीचया बाजारपठत नवकरीसाठी आरला जाई. या परिशातील सोन आनर चािीचया वयापारात राजाला मोठा नफा नमळत अस. सपनची भरभराट पा न इगलड, हॉलड आनर रिानस यानीही अमररका खडात आपलया वसाहती सापणयास सरवात कली.

इगलडची रारी एनलझाब पनहली नहचया काळात सागरी मोहीमाना परोतसाहन नमळाल. तसच वसाहती सापन करणयास परारानय निल गल. रारी एनलझाब पनहली नहचया काळात वयापारी न याचया जोडीन सवराषटराच नहत ह उि निष वसाहतवािाला जोडल गल. इ.स. १४९६ मधय जॉन कबट याला इगलडन अमररकन भमीवर वसाहती सापन करणयाची परवानगी निली. तयान उततर अमररकत इगलडच बसतान बसनवल. इ.स. १६०७ मधय जमस निीचया काठावर न नटशानी जमसटाऊन ही वसाहत उभारली. नतला पढ ‘वहनजणननया’ नाव िणयात आल. पढील काळात उततर अमररकतील पवण नकनारी परिशात नय इगलडपासन त करोनलनापयात इगरजाचया वसाहती सापन झालया.

इगलडन वसाहतीची अनरकच नाकबिी करणयाच रोरर आखल. यातनच जलवाहतकीसबरीचा कायिा कला गला. या कायदानवय मालाची वाहतक करणयाची मकतिारी फकत इगलडमरील कपनयाना नमळाली.

१७६५ चया कायदानसार महततवाचया वसतवर सटमप टी भरर इगलडन बरनकारक कल. तयामळ वसतचया नकमती वाढलया. ‘सटमप ॲकट’दार लािलया गललया करास आनर इगलडन अमररकतील तयाचया वसाहतीवर घातललया इतर ननबाराना वहनजणननया, मसचयसटस या वसाहतीनी परम नवरोर कला. मसचयसटस मरील बोसटन या शहरात ५ माचण १७७० रोजी न नटश सननकाचया गोळीबारात काही लोक ठार झाल. यामळ बोसटनमधय असतोर वाढला. १७७३ मधय

सवण वसाहतीनी सवाततयाची मागरी कली.न नटश ससिन अमररकतील वसाहतीत चहा

नवकणयाची मकतिारी ईसट इनडया कपनीला निली होती. वसाहतीवरील ननबार इगलडन र करावत, वसाहतीना तयाचा राजयकारभार करणयाची सवायततता दावी अशी मागरी तील नागररक कर लागल. इगलडन याला नकार िताच वसाहतीनी इगलडचया मालावर बनहषकार टाकला. १७७३ साली बोसटन बिरात साननक जनतन ननरर िशणवणयासाठी ईसट इनडया कपनीकडन आललया चहाचया पटा समदरात फकलया. या घटनस ‘बोसटन टी पाटणी’ अस महरतात. या पावणभमीवर अमररकतील न नटश वसाहतीची सभा कॉशनटननटल कागरस ननमाणर करणयात आली. १७७४ मधय नफलाडनलफया य या वसाहतीच अनरवशन भरल. तयानी न टनमरील मालाचया आयात व ननयाणतीला नवरोर कला आनर न नटश माल वापर नय, असा ननरणय घतला. यातनच अमररकतील वसाहतीनी वसाहतवािानवरद लढा पकारला.

अमररकतील तरा न नटश वसाहतीनी एकत यऊन आपर इगलडचया सततपासन सवतत झालयाच जाहीर कल. ४ जल १७७६ रोजी ‘सवाततयाचा जाहीरनामा’ हा िसतऐवज समत करणयात आला. हा िसतऐवज ॉमस जफरसन यान तयार कला होता. जफरसनन ‘जीवन जगर, सवाततय आनर आनि नमळवर ह मानवाच तीन ननसगणनसद ह असलयाच व त कोरालाही नहरावन घता यरार नाहीत’ अस नमि कल.

सवाततयाचा जाहीरनामा परनसद झालयावर न नटश सनय आनर १३ वसाहतीमरील नागररक याचयात लढाया होत रानहलया. सरतशवटी सराटोगा यील लढाईत न नटश सनयाचा ननराणयक पराभव झाला. रिरचानीही वसाहतीचया सघराणत अमररकनाना मित कली. १७७९ मधय सपन अमररकचया बाजन यदात उतरल. वसाहतीचा परमख सनापती जॉजण वॉनशगटनन इगरजाचा पराभव कला.

णश न

14

इगरजाचा सनानी लॉडण कॉनणवॉनलस शरर आला. अमररका सवतत झाली. मानवाच ननसगणनसद ह नाकारराऱया राजयकतयाानवरद लढणयाचा जनतला हकक असतो ह अमररकन जगाला िाखवन निल. ‘राजानवना राजय’ ही अमररकन जगाला निलली एक महततवाची िरगी आह.

अमररकजवळील कनडा परिश १७६३ चया पररस तहानसार इगरजाकड गला. तयानी पढ कनडाला सघराजयाचा िजाण निला आनर इगलडसारखी ि नवगही ससि निली. इगरजानी कनडामधय एक राजपरनतननरी नमला होता.

. . ण ा आणि री १८ वया शतकात ऑसटटरनलया खडात इगलडमरन

ह पार कललया गनहगाराची पनहली वसाहत सापन झाली. पढ १९ वया शतकात ऑसटटरनलयात इतर सवतत परिशाच वसाहतीकरर झाल. तयाखरीज टसमाननया बट आनर नयझीलडमधय वसाहती सापन कलया गलया. १९०० मधय टसमाननया बट न नटश सामाजयातगणत अतभणत करन सवयशानसत अस ऑसटटरनलयाच परजासतताक राजय सापणयात आल. तयाना इगलडपरमार ि नवगही ससि िणयात आली. इगलडचया राजान ऑसटटरनलयातील राजपरनतननरी महरन ‘गवहनणर जनरल’ची नमरक कली. ऑसटटरनलयात फकत यरोपीय नागररकानाच सलातरीत महरन जाणयाची परवानगी होती.

नयझीलडला सामाजयातगणत सवयशानसत िशाचा िजाण १९०७ मधय िणयात आला. नयझीलडमरील वसाहतीनी लोकशाही पदतीचा अवलब कला. सावणनतक मतानरकार, सरकारी मालकीची रलव, आग व अपघाताचा नवमा, वदासाठी ननवतती वतन, कामगाराना कामावर जखमी वा मत झालयास नकसान भरपाई या गोषी १९०० पवणीच नयझीलडमधय राबवलया गलया.

. . आणश ाइतर यरोपीय वसाहतवादाचया आकरमरापासन

वसाहतीच सरकषर करर आनर सीमावतणी परिशामधय वयापाराचा नवकास करन सवाण सारर ह इगरजाच उि निष होत.

ान ार : भारताच ईशानयकडील शजारी राषटटर महरज मयानमार. तयाच पवणीच नाव िश बमाण अस

होत. मयानमारमरील नसनगणक सपतती आनर बाजारपठची उपलबरता यामळ तया िशावर कबजा नमळवर हा इगरजाचा हत होता.

मयानमारमरील राजयकतयाानी १७६० पयात मयानमार एकछती अमलाखाली आरला होता. तयानी एकोनरसावया शतकात मनरपर नजकन आसामवर रडक मारली. इगरजाचया दषटीन ही रोकयाची घटा होती. पढ भारताचा गवहनणर लॉडण ॲमहसटण यान मयानमार नवरद यद पकारल. त िोन वर चालल. त पनहल ‘ ी यद’ महरन ओळखल जात. या यदात इगरजाचया आरमारान रगन यागॉन बिर नजकन घतल. तयानतर इगरज आनर मयानमारच राजयकत याचयात तह झाला. या तहानवय मयानमारकडन इगरजानी मनरपर परत घतल. तसच मयानमारचा नकनारी परिश आनर तील जगल व खननज सपतती इगरजाचया ताबयात आल. इगरजानी मयानमारकडन लषकरी भरपाई महरन मोठी र म वसल कली.

िशची ततकालीन राजरानी ॲवहा य इगरज रनसडट नमणयात आला.

‘िसर ी यद’ लॉडण डलहौसीचया काळात लढल गल. मयानमारमधय राहराऱया िोन इगरज नागररकाना मयानमार परशासनान िड ठोठावला. डलहौसीला हसतकषप करणयाच जर काररच नमळाल. डलहौसीन जॉजण लमबटण या अनरकाऱयाचया नततवाखाली फौजा पाठवन यद पकारल. ी सनयाचा पराभव कला. रगन यागॉन , पग बगो , परोम ही नठकार इगरजानी नजकन घतली. पगचा परिश इगरजानी तयाचया सामाजयात नवलीन कला. या नवजयामळ इगरजाचा मयानमारचया नकनाऱयावरील परभाव वाढला. मयानमारनवरदचया या लढाईत इगरजाचया सनयात भारतीय सननकाचा समावश होता. या यदाचया खचाणचा भारसदा भारतीयावर टाकणयात आला.

‘नतसर ी यद’ १८८५ चया समारास झाल. या यदासाठी ी सरकारचा रिानसशी वाढत चाललला सपक ह एक कारर होत. रिरचानी शवहएतनाम इडोचायना मधय सवतःच परभावकषत ननमाणर कल होत.

इगरजाना सभावय रोकयाची कलपना आली. तयापवणी मयानमारचा राजा नबा यान इटली व जमणनी या िशाशी वयापारी करार करणयाचा परयतन कला. तयान रिानसशी

15

माहीत ह का त हाला

इगरजानी िश ताबयात घतलयानतर तील राजा ‘नबा’ याला कि कल. तयान भनवषयात पनहा उठाव कर नय आनर तयाचा परजशी काही सबर रा नय महरन न नटशानी तयाला भारतात, महाराषटरातील रतनानगरीचया पररसरात आरल. राजाला नजरकित ठवणयासाठी तीन मजली परशसत राजवाडा उभारणयात आला. राजवा ाचया तळमजलयावर सगमरवरी फरशीच सभागह आह. छताला सिर नकषीकाम कललया लाकडी प ा

लावललया आहत. अरणवतणळाकार शखडकयाना रगीबरगी इटानलयन काचा लावललया आहत. या राजवा ाचया पररसरात नबा राजान िशातन आरलली भगवान गौतम बदाची मतणी आह.

पवणी नि ीचा बािशाह ‘बहािरशाह’ यास १८५७ चया सवाततयलढात भाग घतलयाब ल इगरजानी िशातील यागॉन य पाठवल होत. बािशाह नतकडच मतय पावला.

योगायोगाची गोष महरज पढ याच रतनानगरी नजल यात जनमललया लोकमानय नटळकाना राषटरीय चळवळीपासन िर ठवणयासाठी

िशातील मडालचया कारागहात सहा वर ठवल होत. यच नटळकानी ‘गीतारहसय’ हा गर रचला. पढ नताजी सभारचदर बोस याना सदा इगरज सरकारन मडालचया तरगात ठवल होत.

ण बा रा ा ा रा ा ा र नाण ररी

वयापारी करार कला. अशातच नबा राजान ‘बॉमब-बमाण टटरनडग कॉप रशन’ या न नटश वयापारी ससला िड ठोठावला. लॉडण डफरीन यान मयानमारशी लढणयासाठी सनय पाठवल. या यदात इगरजानी मडाल ह शहर नजकल. नबा राजा इगरजाना शरर आला आनर उततर मयानमार इगरज सामाजयाचा भाग बनल. १९३५ चया कायदानवय इगरजानी मयानमार भारतापासन वगळा कला.

भारतीय सवाततयलढापासन परररा घऊन जानवारी १९४८ मधय मयानमार सवतत झाला.

िपाळ : नहमालयाचया कशीत वसलल नपाळ ह एक छोट राषटटर आह. न नटशानी आपल परनतननरी नपाळमधय पाठवल होत. परत न नटशाना फारसा परनतसाि नमळाला नाही. तयातनच इगलडनवरद नपाळ अशी िोन यद झाली.

नपाळी १० त १२ हजार तर इगरजाची फौज ३० हजाराचया पढ होती. नपाळवर इगरजानी आकरमर कल. नपाळी सनयान इगरजाना जरीस आरल. इगरजानी १८१६ मधय नपाळचा मकवानपर य पराभव कला. तयानतर झाललया तहानसार इगरजानी तराई, कमाऊ, गढवाल ह परिश ताबयात घतल. काठमाड य इगरज रनसडट नमला गला. १९२३ मधय इगरजानी नपाळचया सावणभौमतवाला मानयता निली.

नस क म : भारताचया आसपासचा परिश आपलया वचणसवाखाली आरर ह न नटशाच उि निष होत. भारताचया उततर सीमवर भटान, बगाल, नपाळ आनर नतबट यानी वढलल नसककीम ह एक छोट राजय होत. १८१५ मधय नसककीमचया राजान िानजणनलग भोवतालचा परिश न नटशाकड सपिण कला. तया बिलयात राजाला न नटशाकडन वानरणक तनखा सर झाला. पढ लॉडण

16

डलहौसी यान सनय पाठवन नस ीमचा आरखी काही परिश ताबयात घतला. तयामळ नस ीम इगरज वयापाऱयासाठी खल झाल. यामळ भारत-नतबट वयापारावरील जकातीच अनरकार इगरजाना नमळाल. १८८६ मधय नतबटी लोकानी नसककीमवर ताबा नमळवणयाचा परयतन करताच इगरजानी नतबटी लोकानवरद कारवाई सर कली. १८९० मधय न नटश-चीन तहानसार नसककीम इगरजाच सरनकषत राषटटर असलयाच मानय करणयात आल. िानजणनलग पररसरातील चहाच मळ सरनकषत ठवर इगरजाचया दषटीन महतवाच होत. नसककीमला मधयगत राषटर बफर झोन बनवन तयाच अतगणत परशासन व परराषटटर रोरर इगरजानी सवतःचया ताबयात घतल. परत नस ीमचा िजाण मात एक सवतत राजय महरन रानहला. १९७५ मधय नस ीमचया जनतन भारतीय सघराजयात सामील होणयाचया बाजन मतिान कल आनर तयानसार नस ीमला भारतीय सघराजयात घटकराजयाचा िजाण नमळाला.

टाि : भारताचया उततर सीमा भागात आनर नसककीमचया पवला भटान हा िश आह. या परिशाच भौगोनलक आनर वयापारी महततव जारन वॉरन हनसटगज यान भटानशी मतीच सबर परसानपत कल. तयामळ बगाल त नतबट हा भटानचया परिशातन जारारा वयापारी मागण खला झाला. १८४१ मधय ॲशल एडन यान भटाननवरद आकरमक पनवता घतला. १८६५ मधय भटान नवरद इगरज अस यद झाल. तयानतर झाललया तहानसार भटानन नजकन घतलल परिश न नटशाचया हवाली करर आनर तया मोबिलयात न नटशानी भटानचया राजाला वानरणक तनखा िर या िोन गोषी ठरवलया गलया. १९१० चया तहानसार भटानचया राजान सरकषर व परराषटटर रोरराच अनरकार इगरजाना निल. इगरजानी भटानचया अतगणत कारभारात ढवळाढवळ न करणयाच मानय कल. ८ ऑगसट १९४९ रोजी भारत आनर भटान याचयामधय झाललया करारानवय भटानच परराषटर रोरर आनर सरकषरासबरीची रोरर यामधय भारताची भनमका स ागार राषटराची आह.

णतब नतबटचा परिश िलाई लामाचया परभावाखाली होता. रनशयाला अटकाव करर आनर सवतःचा वयापार वाढवर यासाठी नतबटचया परिशावर

इगरजाची नजर होती. लॉडण कझणनचया काळात इगरजाचया फौजा नतबटचया राजरानीत महरज लहासापयात पोचलया. १९०७ मधय इगलड व रनशयात झाललया करारानसार नतबटमरील चीनचया वचणसवाला ततवतः मानयता िणयात आली. तयामळ चीनला पढील काळात नतबटवर सपरण वचणसव परसानपत करणयास वाव नमळाला.

. . आण काआनशया खडापरमारच आनरिका खडातही यरोपीय

परवासी पोचल. घनिाट जगल, नवसतीरण सरोवर, िलिल आनर वाळवट यानी यकत असरारा आनरिकचा पररसर यरोपीय लोकासाठी अनोळखी होता. बनलजयमचा राजा िसरा नलओपालड यान कागोवर वचणसव नमळवल होत. तयान १८७६ मधय सलस य एक परररि भरवली. य यरोपातील भगोल शासतज आनर सशोरक एकत आल होत. आनरिकत जानाचा परसार वहावा महरन ‘इटरनशनल असोनसएशन फॉर ि एकस ोरशन अड नसशवहलायझशन ऑफ सटटरल आनरिका’ या नावाची ससा सापणयाच या परररित ठरल. आनरिकत आपलयासाठी कोरतया सरी आहत याचा नवचार करणयासाठी १८८४ मधय बनलणन य यरोपीय राषटराची एक परररि भरली. परतयकषात मात ही परररि यरोपीय राषटरानी आनरिकचा परिश आपापसात शाततापरण रीतीन कसा वाटन यावा ह ठरवणयासाठी बोलावली होती.

बनलणन परररित बनलजयमचया कागोवरील परभतवाला मानयता िऊन तो परिश ‘कागो रिी सटट’ महरन ओळखणयास मानयता िणयात आली. सवतःचया परभतवाखाली असललया आनरिकन वसाहतीमरील मानवी आनर नसनगणक सपततीचा परण नवननयोग करणयात एखाि यरोनपयन राषटर अयशसवी ठरल तर तया राषटरान तो परिश िसऱया सकषम राषटराचया हवाली करावा अस या परररित ठरल.

जॉजण टॉबमन गोलडी यान इगलडमधय ‘यनायटड आनरिकन कपनी’ सापन कली होती. इगलडन तयाला नायजररयात वयापार करणयाची सनि निली. पढ इगरज सरकारन ही कपनीच ताबयात घतली. ‘नायजररया’ ही इगरज सरकारचया अरीन असलली वसाहत बनली.

जमणनीचा चनसलर नबसमाक यान १८८३ मधय

17

पशचम आनरिकत जमणनीची टोगोलड ही पनहली वसाहत सापन कली. पढ कामरन, न तय आनरिका यही जमणनीन सवतःचया वसाहती सापन कलया.

सनगल, गानबया आनर कागोचया उततरकडील परिश रिानसन सवतःचया वचणसवाखाली आरला. १८८३ मधय आयवहरी कोसट यही रिानसन वसाहत सापन कली. पढ पोतणगालचया ताबयातील िाहोम या आनरिकन परिशावर रिानसन ताबा नमळवला. रिानसन १९१४ पयात वायवय आनरिकचया सहारा वाळवटापासन पशचमला आयवहरी कोसटपयात आनर रिरच नगनी या परिशावर वचणसव सापल.

पवण आनरिकतील कप कॉलनी आनर नाताळ या वसाहती इगलडचया ताबयात, तर मोझानबक सपनचया ताबयात होत. इगलड, रिानस आनर जमणनी याना पवण आनरिकचया परिशामधय रस होता. या नतघानी नमळन परसपराच नहतसबर राखणयासाठी एक करार कला. तयानसार झाजीबारचया सलतानाला झाजीबार, पमबा बट आनर पवण आनरिकची नकनारप ी िणयाच ठरल. मािागासकर बट रिानसला तसच आनरिकचया नकनारप ीचा उततरचा भाग इगलडला तर िनकषरचा परिश जमणनीला दायचा अस ठरल. १८९७ मधय जमणनीन ‘जमणन ईसट आनरिका कपनी’ कडन पवण आनरिकतील परिश सवतःकड घतला. इगलडन झाजीबार, पमबा बट व नयासालड मालावी ह न नटश सरनकषत परिश महरन जाहीर कल. इगलडचया परभावाखालील परिश ‘न नटश ईसट आनरिका’ या नावान ओळखला जाऊ लागला.

उततर आनरिकत मोरोकको, अलजररया, टनीस, नतपोली लीनबया आनर इनजप ह भाग मोडतात. रिानसन १८३० मधय अलजररयावर परभतव ननमाणर कल होत. टननसवर इटली, रिानस आनर इगलडच लकष होत. या सघराणत रिानसन बाजी मारन तक सलतानाकडन टननस नजकन घतल. पढ रिानसन मोरोकको ताबयात घतल. इटलीन नतपोली, सायरननका नजकन घतल.

इनजपचया भमीत इगलड आनर रिानस िोघानाही रस होता. इगरजानी अलकझानडटरया त करो रलवमागण बारला. भमधय समदर व ताबडा समदर जोडणयासाठी

सएझचा कालवा रिरच अनरकारी फनडणनड नि लसपस याचया िखरखीखाली खोिला. सरवातीला हा सवण खचण इनजप करत होता.

सएझ कालवयाचा खचण एवढा वाढला की, इनजपला तयासाठी कजण याव लागल. कजाणवरच वयाजही फडता यईना महरन सएझ कालवा कपनीच समभाग शअसण नवकरीसाठी काढल गल. इगलडन यातील समभागाचा काही भाग नवकत घतला. यामळ सएझ कालवयावर इगलडच वचणसव ननमाणर झाल. पढ १९२२ मधय इनजप सवतत झाला.

सिान हा इनजपचया िनकषरकडील िश इनजपचा माडनलक होता. इनजपवरील वचणसवाचया आरार इगलडन सिानवरही ह सानगतला. सिानमरील साननक सततानी या गोषीस नवरोर कला. आपल सनय सिानमधय नवना अडळा नणयाची सोय वहावी महरन इगलडन यगाडा त सिानपयातचा रलवमागण तयार करणयास सरवात कली. नाईल निी इनजपची जीवनिानयनी होती. नतचा उगम सिानमधय असलयान सिानवर ताबा असर इगलडचया दषीन महतवाच होत. रिानसन सिानवरील इगलडचया हककास मानयता निली. तयाबिलयात पशचम आनरिकत सवतःला काही सवलती घतलया. साननक जनतचा नवरोर लकषात न घता शसतासताचया बळावर इगलडन सिानवर वचणसव परसानपत कल.

आनरिकचया िनकषर भागात कप कॉलनी व नाताळ या भागावर न नटशाच वचणसव होत. तर ऑरज रिी सटट व टटरानसवाल या परिशावर डच लोकाच वचणसव होत. जोहानसबगण य सोनयाचया खारी सापडलयानतर यरोपातील राषटटर या भागाकड आकनरणत झाली. १९०९ पयात िनकषर आनरिकतील आपलया वचणसवाखाली वसाहतीच एकीकरर करन तयास ‘यननयन ऑफ साऊ आनरिका’ अस नाव इगलडन निल. याच काळात पोतणगालन अगोलाचया भागात आपल वचणसव ननमाणर कल. नगनी कोसटमरील काही बट, मोरोककोचा काही भाग सपनचया वचणसवाखाली आल.

आतापयात यरोपीय वसाहतवािाचया इनतहासाचा आढावा आपर घतला. पढील पाठात आपर ‘यरोपीय वसाहतवािाचा भारतावरील परभाव’ या नवरयाची मानहती घरार आहोत.

18

क न नटशाना यरोपीय वसाहतवािी सपरत पढ राहायच होत.

ड मयानमारचा राजा नबा याला तयाना रडा नशकवायचा होता.

पर. सक पनाण पि करा.

सा त ाद फ फा ा री

कारि

पर. णद ा प ा ापक प ा णन न पि ण ान प ा ण ा.

१. ‘सवाततयाचा जानहरनामा’ यान तयार कला.

अ जॉजण वॉनशगटन ब ॉमस जफरसन क लॉडण ॲमहसटण ड लॉडण कॉनणवॉनलस

२. िसर ी यद चया काळात लढल गल.

अ लॉडण ॲमहसटण ब लॉडण डफरीन क लॉडण डलहौसी ड ॲशल एडन

ब प री स ा री ब ातरी क री री द त क न ण ा.

ब १. टोगोलड - जमणन वसाहत २. इनजप - न नटश वसाहत ३. ऑरज रिी सटट - डच वसाहत ४. आयवहरी कोसट - पोतणगीज वसाहत

पर. णत ाणसक ण काि, री, ना ासब री री ना ण ा.

१. अमररकचया िनकषर नकनाऱयावरील ोररडा त कनलफोननणयाचा परिश या सततचया ताबयात होता -

२. या रारीचया काळात इगलडचया सागरी मोनहमाना परोतसाहन नमळाल -

ब णद ा कारिापक कारि णन न ण ान पि करा.

१. मयानमारवर कबजा नमळवर ह न नटशाच उि निष होत. कारर -

अ न नटशाना सामाजयनवसतार करायचा होता. ब मयानमारमरील नसनगणक सारनसपतती

आनर ह ाची बाजारपठ यावर ताबा नमळवर न नटशाचया दषीन महतवाच होत.

पर. रीपा ण ा. १. वसाहतवािाच सवरप २. अमररकन सवाततयद

पर. प री ण ान सकारि प करा. १. औदोनगक करातीमळ वसाहतवािाला चालना

नमळाली. २. यरोपीय राषटरानी अमररकत वसाहती सापन

कलया.

प १. आनरिका खडाचया नकाशाच आतरजालाचया

साहाययान ननरीकषर करा. २. आनरिका खडातील जववनवधय, खननजसपतती

याची मानहती नमळवा.

fff

y

y

JJJJJJJJJJJJ JJJJJJJJJJJJा ा

19

मागील पाठात यरोपीय वसाहतवाि आनर तयाचा जगाचया इनतहासावर झालला पररराम याचा ोडकयात आढावा घतला आह. जागनतक आढावा घतलयावर यरोपीय वसाहतवािाचा भारतातील नवसतार आनर भारतावरील पररराम या पाठात पाहरार आहोत.

.१ पोतमिगीज

पोतणगीज ियाणविणी वासको-ि-गामा इ.स.१४९८ मधय कानलकत कोझीकोड य पोचला. पोतणनगजानी अरब आरमाराचा पराभव करन भारताचया समदरनकनाऱयावर आपल वचणसव ननमाणर करणयास सरवात कली. िनकषर नहिसानातील राजयामधय असराऱया आपापसातील भाडराचा तयानी फायिा घतला. पशचम नकनाऱयावर तयानी आपलया वसाहती सापलया. पोतणनगजानी वसाहतीचया रकषरासाठी नकलल उभारल. नकललयाचया आरार बा हललयापासन आपलया वसाहतीच रकषर करायच आनर समदरमाग नकललयाना रसि परवायची ही पोतणनगजाची यदनीती होती. तयाच आरमार परबळ होत. नकनाऱयावर आरमारी छापा घालन शतचा मलख त उि धवसत करत असत. या आरमाराचा सामना करर साननक भारतीय सतताना शकय झाल नाही. पढ नहिी महासागरावर पोतणनगजानी वचणसव सापलयावर भारतीय राजाना नहिी महासागरात जहाज पाठवायची असतील तर पोतणनगजाच परवान काताणझ घर आवयक झाल. परवानयानशवाय परवास कलयास पोतणगीज जहाज जप करत नकवा त बडवत असत. पोतणनगजाच आरमारी सामरयण एवढ होत की, मघल, आनिलशाही व कतबशाही या सततानासदा काताणझ घर गरजच झाल. इ.स.१६०८ पयात भारताचया पशचम नकनाऱयावर िीव, िमर, चौल, गोवा साषटी व बारिशसह , होनावर, गगोळी, बसरर, मगलोर, क र, कोडग र, कोची आनर को म य

पोतणनगजानी वसाहती उभारलया. तसच पवण नकनाऱयावर नागपट नटरम, मनयलापर साव ोम आनर बगालमधय गळी य पोतणगीज वयापाऱयानी वसाहती उभारलया.

पोतणनगजाचया या पवकडील सामाजयाची राजरानी गोवा य होती.

क न प ा.करळ राजयात वासको-ि-गामाचया नावान

असललया चचणची मानहती आतरजालाचया मितीन नमळवा.

. ारत नण यरोपीय वसाहतवाद

.१ पोतमिगीज

.२ न नटश

. डच

.४ च

कप ऑफ गड होपपासन पवस चीनमरील मकावपयात पोतणनगजाचया जया वसाहती होतया तया सवााचा समावश एकनततपर तयाचया भारतीय सामाजयात ‘एसतोिा ि इनडया’ होत अस. तयावर पोतणगालचया

राजान नमललया म य अनरकाऱयामधय ‘नवजरई-इ-कनपताव-जराल’ राजपरनतननरी व सनापती असत. ही नमरक तीन वराासाठी असायची. म य अनरकाऱयाला सलला िणयासाठी राजय सललागार मडळ अस. या मडळात गोवयाचा ‘असणनबप’ म य रमणगर , ‘शानसलर’ नयायारीश , ‘विोर ि फझि’ मालमततवरील

अनरकारी आनर गोवयाचा ‘कनपताव’ कपटन याचया बरोबरीन काही वशपरपरागत उमराव या मडळात असत. नवजरई हा मडळाचया अधयकषसानी अस.

सतरावया शतकाचया पवाणराणत िरवरणी पोतणगालमरन सरासरी पाच जहाज भारतात यत होती. या जहाजावर तोफा असत. पोतणगीज िमर, वसई आनर गोवा य जहाज बारत. तयासाठी लागरार सागाच उततम, नटकाऊ

माहीत ह का त हाला

काता काताणझचया िसतऐवजामधय सामानयतः जहाजाच नाव, ताडलाच नाव, कोठन कोठ जारार, तयात सवसरकषराण असलली शसतासत इतयािी तपशील अस.

20

लाकड य उपलबर होत. पोतणगीज आरमारातील सननक पोतणगाल न भारतात पाठवल जात. सतरावया शतकात नहिी महासागरात झाललया नानवक लढायामधय डच व इगरजानी पोतणनगजाचा पराभव कला. या काळात छतपती नशवाजी महाराजाचा अपवाि वगळलयास इतर भारतीय सतताकड सवतःच आरमार नवहत. तयामळ पोतणनगजाशी सामना करर भारतीयाना अवघड होत.

माहीत ह का त हाला

प त री ापार कानलकतचा राजा झामोरीन यान वासको-ि-गामाबरोबर पोतणगालचया राजाला पाठवललया पतात नलनहल, ‘‘आमचया राजयात िालनचनी, लवग, सठ, नमरी आनर जवानहर याची समदी असन आपलकडन सोन, चािी, पोवळी इतयािी नज स आमहाला नमळाव, अशी आमची इचछा आह.’’ कानलकत आनर क र यन गलला माल वासको-ि-गामान पोतणगालमधय नवकला तया मालातन तयान पोतणगाल त भारत आनर परतीचया परवासाचया खचाणचया साठपट नकमत वसल कली.

पोतणनगजानी तयाचया सततखालील परिशात श सती रमाणखरीज इतर रमााची पराणना सळ बारणयास वा िरसत करणयास बिी कली. तयानी अनय रनमणयाना तयाचया पदतीन रानमणक उतसव साजर करणयास वा लगन समारभ साजर करणयास बिी घातली. साननक भाराचीही गळचपी कली. रमाातर करराऱयाना पोतणनगजानी नोकऱया िणयास सरवात कली. तयानी आपलया सरवातीचया कारनकिणीत गोवयाला मकत बिराच सवरप निल. तयामळ आनशयातील िशोिशीच वयापारी गोवयात यत असत.

.२ न नटश

ईसट इनडया कपनीची सापना ३१ नडसबर १६०० रोजी झाली. इगलडचया एनलझाब रारीन कपनीला पवकडील िशाशी वयापार करणयाचा परवाना निला.

जहाज पवकडील िशात पाठवर, त माल नवकन

जो पसा नमळल तयातन आनर पाठवललया रोख रकमतन पराम यान मसालयाच पिाण खरिी करर, त इगलडमधय नवकर व नफा नमळवर ह कपनीचया कामाच सरवातीच सवरप होत. या काळातील जहाज नशडावर चालरारी असलयामळ तयाना वराणचया ठरावीक काळात ननघर आनर ठरावीक वळी परतर अपररहायण होत. यामळ माल खरिी करर आनर नवकर नजकीरीच होऊ लागल. भाव कमी असताना खरिी कलला माल ठवणयासाठी ईसट इनडया कपनीला कायमसवरपी जागा नमळवर आवयक झाल. इगलड न नडसबर त एनपरल मधय ननघायच आनर भारतातील वयापार आटोपन पढील वरणी जानवारीत परत जायच असा कमाल १३ आनर नकमान ९ मनहनयाचा करम ठरलला असायचा. यामळ कपनीन भारतात वखारी मालाची खरिी-नवकरी करणयाच आनर साठवरकीच करदर सापन करणयाचा ननरणय घतला. अशा वखारीला ‘फकटरी’ आनर नोकराना ‘फकटसण’ महरत असत. इ.स.१६२३ मधय ईसट इनडया कपनीचया अनरकाऱयाना नागरी व लषकरी कायदानसार कपनीतील नोकरवगाणला नशकषा करणयाचा अनरकार निला गला. कपनीला पवकडील िशामधय वयापार करणयाचा एकानरकार नमळाला. इगलडचा राजा िसरा चालसण यान कपनीला एकानरकाराची नवी सनि िऊन पवकडील िशात नक बारर, सनय बाळगर आनर इतर रनमणयाशी यद वा तह करणयाच अनरकार निल.

क न प ा.भारतातील सवाततयपवण आनर सवाततयोततर

काळातील जहाज बाररी परकलपाचया नठकाराची यािी तयार करन जहाज बाररीमधय झाललया परगतीची मानहती नमळवा.

१७ वया शतकाचया उततराराणत कपनीचा कारभार सरत आनर मदरास च ई यन चालत अस. मदरासचया कायणककषत भारताचा पवणनकनारा, ओनडशा, बगाल आनर पवकडील इतर िश होत. सरतचया कायणककषत महाराषटटरातील राजापर, ताब ा समदरातील मोखा, पनशणयन आखातातील बसरा यील वखारी होतया. सरतचया वखारीत एक नहशबनीस, एक कोठारपरमख, एक खनजनिार, काही वखारिार, कारकन असत.

21

माहीत ह का त हाला

मचछलीप र य डचाची पनहली वसाहत सापन झाली. ह बिर इ.स.प. ३ ऱया शतकापासन अशसततवात होत. तयाचा उ ख ‘परर स ऑफ एररन यन सी’मधय आह. तयामधय मचछलीप रच नाव ‘मसानलया’ अस आह.

तयाचया जोडीला रमणगर, सजणन व मितनीस, सवयपाकी, परनसडटचा नोकर, एक ततारीवाला अस लोक असत.

माहीत ह का त हाला

वखार : इगरज वखारीसाठी मोठया जागा घत असत. मालाच कोठार, ननवाससान, कायाणलय यासाठी ही जागा अस. वखारीवर इगरजाचा झडा पाढऱया पावणभमीवर ताबडा करॉस अस. वखारीतील जवरात पाव, मास, भात, डाळ-तािळाची शखचडी, लोरच याचा समावश अस. मनोरजन नकवा नोकराचया शमपररहारासाठी कपनीन सरत, कारवार, मचछलीप र, पतापोली, च ई आनर मबई य बागा उभारलया होतया.

याच पोतणगीज राजकनया गाझा नहचयाशी ल ठरल. पोतणगालचया राजान तयाला मबई बट आिर महरन निल. चालसणन अ ाहम नशपमन याला ५०० सननक िऊन मबईचा गवहणनर नमल. १६६५ मधय मबई सवाणान इगरजाचया ताबयात गली. मबईमधय मबई, माहीम, परळ, वडाळा, वरळी, शीव आनर माझगाव या सात बटाचा समावश होता. मबईचया कारभारासाठी जवढा खचण वहायचा तया मानान उतप कमी असलयामळ चालसणन मबई बट ईसट इनडया कपनीला भा ान निल. कपनीन इ.स. १६६९ मधय सरतचा परनसडट सर जॉजण ऑनकझडन यास मबई बटाचा गवहनणर व कमाडर इन चीफ नमल. मबईत इगरजानी टाकसाळ सर करन चािी, ताब आनर जसत या रातची नारी पाडणयास सरवात कली. कपनीन मबई बटावर वयापारी आनर कारानगराना यऊन राहणयास उततजन निल. मबईचया रकषराण कपनीकड पाच-सहा लहान जहाज आनर समार तीनशचया आसपास सननक होत. या सनयाकड बिका आनर तलवारी असत.

. डच

इ.स.१६०२ मधय अनक डच कपनयानी एकत यऊन ‘यनायटड ईसट इनडया’ कपनी सापन कली. तया कपनीला पवकडील िशाशी वयापार करणयाचा अनरकार डच सरकारन निला. तयाअतगणत कपनीला नोकर ठवर, वखारी सापर, नकलल बारर, नारी पाडर, पौवाणतय िशाशी यद वा तह करर अस अनरकार नमळाल. कपनीन तयासाठी गवहनणर जनरल हा अनरकारी नमला. १७ वया शतकाचया मधयापयात कपनीन आनरिकचया पवण नकनाऱयापासन त जपानपयात वसाहती आनर वखारी उभारलया. तयामधय सधयाच मोझानबक, िनकषर आनरिका, यमन, इराक, इरार, पानकसतान, भारत, बागलािश,

परतयकष वखारीत काम करराऱया इगरजामधय नशकाऊ उमिवार ॲपरनटस , कारकन आनर फकटर अस होत. नशकाऊ उमिवार त परनसडट सगळ वखारीचया आवारात राहत असत. त भोजनाची सोय होती. कपनीन मनाई कललया वसत वगळन कापड, नीळ, मसालयाच पिाण, लोकर, नशस, परवाळ, हनसतित इतयािी अनय वसतचा खासगी वयापार करणयास तयाना परवानगी होती.

कपनीन सरकषरासाठी नकलल बारणयाच रोरर सर कल. तयानी अमणगाव मदरासचया उततरस समार ९० नक.मी. अतरावर य नकलला तर मदरास च ई य वखार आनर नकलला बारला. या नकललयाला ‘फोटण सट जॉजण’ ह नाव िणयात आल. तच टाकसाळ सर करन तयात सोन-चािी, नमश रात आनर ताबयाची नारी पाडणयास इगरजानी सरवात कली.

क न प ा.िश-नविशामरील चलन नवनवर नावानी

ओळखली जातात. िशाच नाव आनर तयाचया वापरातील चलनाच नाव अशी यािी तयार करा.

इ.स. १६६१ मधय इगलडचा राजा िसरा चालसण

22

मयानमार, सयाम, शवहएटनाम, लाओस, कापनचया, तवान, चीन, जपान, इडोननशया आनर मलनशया या िशाचा समावश होता. डचानी वखारीचया इमारती बारन तयाला तटबिी करन सरकषराण तोफा ठवायला सरवात कली. डचाचया नोकरवगाणत साननक लोकाचाही समावश अस.

डचानी भारतात मचछलीप र, पतापली, पनलकत, नतरपापनलयर, पतण नोव , काररकल, नचनसरा, ठ ा, आगरा, अहमिाबाि, भडोच, खबायत, सरत, नागप र य वखारी सापलया. नवजयनगरचया शासकीय परवानगीन तयानी पनलकत आनर नागप र य नकलल बारल. पढ डचानी पोतणनगजाचा पराभव करन कोची, कोडगलर, क र आनर कोललम यील नकलल सवतःचया ताबयात घतल. कोचीचया राजाशी तह करन डचानी का ा नमरीची ननयाणत करणयाचा एकानरकार नमळवला. १७ वया शतकाचया सरवातीला डचाच आरमार परबळ होत. कोरतयाही नबकट परसगी भारताचया नकनाऱयावर वीस जहाजाच आरमार आनर ३-४ हजार सननक उतरनवणयाची तयाची कषमता होती. मघल, आनिलशाही आनर कतबशाही जहाजाना डचाकडन परवाना यावा लाग. परवाना न घता परवास कलयास जहाज जप कल जाई.

.४ च

इ.स.१६६४ मधय रिानसचा अणमती कोलबर याचया पढाकारान ‘रिरच ईसट इनडया कपनी’ (La Compagnie

des Indes Orientales) सापणयात आली. रिानसचा राजा चौिावा लई यान कपनीला पवकडील िशाशी वयापार करणयाचा, सनय व आरमार बाळगणयाचा आनर कर माफीचा अनरकार निला. पौवाणतय राजाशी तह वा यद करणयाचाही अनरकार कपनीला नमळाला. कपनीन इ.स. १६६६ मधय मघल बािशाह औरगजब याचया िरबारात एक नशषटमडळ पाठवन सरत य वखार टाकणयाची परवानगी नमळवली. रिरचानी १६६८ मधय पनहली वखार सरत य सापन कली. तयानतर पानडचरी पिचरी , चदरनगर, माह, काररकल, राजापर,

बालासोर, कानसमबझार, मचछलीप र य वखारी सापलया. या काळात रिरचाचा कतबशाही, डच याचयाशी सघरण चाल होता. पानडचरी ह रिरचाच म य ठार होत. या परिशावर कनाणटकचया नवाबाची सतता होती. ह नवाबपि नमळवणयासाठी नवाबाचया घराणयात सततासपराण सर झाली. न नटश अानर रिरच िोघानीही यामधय हसतकषप सर कला. यातनच इ.स.१७४४ त १७६३ या काळात इगरज-रिरच याचयात तीन यद झाली. याला ‘कनाणटक यद’ महरतात. नतसऱया यदात इगरजानी रिरचाचा पराभव कला. सततासपरत रिरच नामोहरम झालयामळ भारतात इगरजाना परबळ यरोपीय सपरणक उरला नाही.

छतपती नशवाजी महाराजानी परकीय सतताचया वसाहतवािाला कस तोड निल, याची मानहती आपर पढील पाठात घरार आहोत.

पर. णद ा प ा ापक प ा णन न पि ण ान प ा ण ा.

१. वासको-ि-गामा हा या िशाचा ियाणविणी होता.

अ पोलड ब इगलड क रिानस ड पोतणगाल

२. इगलडचया न कपनीला पवकडील िशाशी वयापार करणयाचा परवाना निला.

अ सर जॉजण ऑशकझडन ब एनलझाब रारी

क राजकनया गझा ड िसरा चालसण

ब प री स ा री ब ातरी क री री द त क न ण ा.

ब १. असणनबप - म य कायणकारी अनरकारी २. शानसलर - नयायारीश ३. विोर ि फझि - मालमततवरील अनरकारी ४. कनपताव - कपटन

y

y

JJJJJJJJJJJJ JJJJJJJJJJJJा ा

23

पर. प री सक पनाण पि करा.

ब री ब

ब ाळा

ा ा

पर. ा री पर ना री सण तर तर ण ा. १. भारतात पोतणनगजानी कोठ कोठ वसाहती सापन

कलया २. डच सरकारन यनायटड ईसट इनडया कपनीला

कोरकोरत अनरकार निलप

न नटश ईसट इनडया कपनीचया १६०० त १८५७ काळातील गवहनणराची नाव सकनलत करा.

fff

पर. प री ण ान सकारि प करा. १. भारतीय सततारीशाना काताणझ घर गरजच होत. २. पोतणनगजाशी लढा िर भारतीयाना अवघड झाल

होत.

ा री ार सरत

24

४. वसाहतवाद नण मराठ

मागील परकररात आपर भारतात यरोपीय वसाहतवाि कसा पसरला याचा आढावा घतला. छतपती नशवाजी महाराजानी या परनकयाच छप हत आनर तयाची घसखोरी ओळखन तयाचा परनतकार कला. परकीय वसाहतवािाचया नवरोरात नौिल उभारर, जलिगण बारर इतयािी उपाय तयानी कल. इगरजाचा नमठाचा वयापार मोडन काढणयासाठी तयानी तयावर जकात बसवली. अशा तऱहन परकीय वसाहतवादाना छतपती सभाजी

महाराजानी परखर नवरोर कला. छतपती सभाजी महाराजानीही पोतणनगजानवरद ती सघरण कला. पढ ोरलया बाजीराव पशवयाच बर नचमाजीअपपा यानी वसई य पातणनगजाचा पराभव कला. परकीय सततचा अशा रीतीन पराभव कररारी एकमव भारतीय सतता महरज मराठयाची सतता होय.

. रा री स त सा त ादण र री रिपोतणगीज, डच, रिरच, इगरज ह सवण परकीय भारतात

वयापाराचया नननमततान आल. तयाचा परवास ‘तराज तलवार-त त’ असा झाला. भारतात पोतणगीज सवणपरम आल. पोतणनगजाचा उ ख समकालीन मराठी कागिपतामधय ‘नफरगी’* असा कलला आह. तयाचया ताबयातील परिशाला ‘नफरगार’ अस महरत.

*फिरग महणज पोरतगीज लोकानी रयार कलली रलवार आफण फिरगी महणज पोरतगीज लोक. कालाररान सवतच यरोपीय लोकाचा उलख ‘फिरगी’ असा कला जाऊ लागला.

४.१ मराठी सततच वसाहतवादनवरोधी धोरण ४.१.१ पोतमिगीज-मराठ ४.१.२ डच-मराठ ४.१. च-मराठ ४.१.४ इ ज-मराठ ४.१. नस ी-मराठ ४.१. अ गाण-मराठ

ािन ा.छतपती नशवाजी महाराजानी यरोपीय वयापाऱयाना ओळखणयात जी िरदषी िाखवली ती समकालीन

राजयकतयाामधय अभावानच आढळत. यरोपीय वयापाऱयानवरयी आजापतातील पढील रोरर मननीय आह.‘‘सावकारामधय पोतणगीज, इगरज, डच आनर डननश लोक आहत. ह वयापारी नहमीचया सावकारासारख

नाहीत. ह लोक आपलया िशातील राजयकतयााचया मितीन आपलया भागात यतात. परिशातील राजयकतयााना आपलया िशात जागचा मोह आहच. यील परिशावर तयाना राजय करणयाची इचछा आह.’’

‘‘यरोपीय वयापारी सगळीकड जात आहत. आपला जम बसवत आहत. यरोपीय वयापारी ह ी लोक आहत. हाती घतलली जागा त सोडरार नाहीत. परसगी मतय पतकरतील परत जागा सोडरार नाहीत. तयाच आनर आपल सबर कामापरतच असो दावत. तयाना जलिगाणजवळ अनजबात जागा िऊ नका. वखारीसाठी जागा िर अपररहायण झाल तर तयाना खाडीचया तोडाशी नकवा समदरनकनारी जागा िऊ नका. जोपयात ह लोक आपलया मयाणित वागत आहत तोपयात तयाची काळजी नाही. परत वळ यताच ह लोक आरमार, तोफा, िारगोळा याचयादार आपली ताकि िाखवन ितात. आरमाराचया मितीन ह लोक बिराचया पररसरात नवीन जलिगण ननमाणर करतात. यासाठी तयाना जागा न िर, निलयास समदरनकनाऱयापासन लाब आनर गावाचया जवळ दावी. जयायोग गावात या लोकाचया वखारीचा तास होरार नाही. तयाना पककया इमारती बार िऊ नका. अशा परकार त रानहल तर बर, नाही तर तयाचा उपयोग काय आपर तयाचया मागाणत आडव यऊ नय, तयाना आपलया मागाणत आडव यऊ िऊ नय. शत मलखात सवारी कलयास त परकीय वयापारी सापडलयास तयाचयाकडन िड वसल करावा. िड घतलयावर तयाना तयाचया सळी पाठवन दाव. शतशी वागणयाची पदती या लोकाबरोबर वापरर योगय नाही.’’

25

लागली. १६६६ मधय मराठयानी आनिलशाहाचया ताबयात असललया फो ाचया नकललयाला वढा निला असता पोतणनगजानी तील नक िाराला िारगोळा परवला. सरतचया सवारीचया परसगी नशवाजी महाराज पोतणगीज परिशातनच सखरप सवराजयात आल. नमझाण राज जयनसग याचया आकरमरावळी पोतणनगजानी मराठयाना सहानभती िाखवली. नशवाजी महाराजाचया परवानगीन पोतणनगजानी िाभोळ य वखार उघडली. पोतणनगजानी रमाातराला पोरक कायि कल महरन साननक लोक असतष होत. यामळच इ.स.१६६७ मधय नशवरायानी बारिशावर सवारी कली तवहा तील रनहवाशानी नशवरायाच सवागत कल. १६६९ मधय मराठयानी नस ीचया ताबयात असललया िडाराजापरी या पररसराला वढा घातला तवहा पोतणनगजानी नस ीस रानय व िारगोळा परवला. आनिलशाही-मराठ सघराणत पोतणगीज तटस असलयाच भासवन त आनिलशहाला मित करत

ि द यावी अस काही...

महाराषटराचया इनतहासाचया सिभाणतील एका पोतणगीज लखकान नलनहलला गर महतवाचा आह. कासमो-ि-गवािण या पोतणगीज इनतहासकारान ‘Vide de Celebre Sevagy’ (Life of celebrated Shivaji) हा गर नलनहला. छतपती नशवाजी महाराजावर गर नलनहरारा तो पनहला यरोपीय लखक होता. तया पसतकातील काही उतार पढ निल आहत.

‘‘छतपती नशवाजी महाराजाचया नावाचा िरारा इतका आह की, कोरीही तयाना आवहान िणयाच नचतच राडस करतो.’’

‘‘कोरतही बनकषस अवा नशकषा त छतपती नशवाजी महाराज िणयात अनतशय ननःपकषपाती असतात... कोरतयाही गराला बनकषसानशवाय अवा ग याला नशकषनशवाय तयानी सोडल नाही, तयाच शौयण व चागलया वागरकीमळ तयाचयावर सवण मारस परम करतात. त सग ा नहिसानात िरारा बसवरार तसच परजची काळजी घरार सवणशष राज महरन ओळखल जातात.’’क न प ा.

छतपती नशवाजी महाराजानी िगणनननमणतीबाबत माडलल नवचार ‘आजापत’ या पसतकातन नमळवा.

नशवाजी महाराजानी कलयार-नभवडी ताबयात घतलयामळ तयाचा पोतणनगजाशी सपक आला. नशवाजी महाराजानी आरमार उभारलयामळ या पररसरातील पोतणगीज सावर झाल. पढील काळात मराठयानी पोतणनगजाना जरीस आरल. पोतणगीज सरवातीला मराठयाना ततजानाची मित करत होत. गोवयाचया वहॉईसरॉयन िडपर आरताच ही मित बि झाली. जनजऱयाचया नस ीनवरोरात मराठयाचया हालचाली वाढताच पोतणनगजानी नस ीला मित कली.

पोतणगीज आनर मराठ याच परसपरसबरानवरयीच राजकीय रोरर लवचीक होत. १६६५ मधय मराठयाच आरमार कनाणटकचया सागरनकनाऱयाचया परिशातन जात असताना पोतणनगजानी मराठयाची तरा जहाज पळवन नली. पढ तयाना ती मराठयाचया राकामळ सोडन दावी

पतरी णश ा री ारा

. . प त री आणि रा िीव, िमर, सजान, वसई, करजा, उरर, चौल

य पोतणनगजाच बरजयकत नक होत. बारिश परिश* या नकललयामळ सरनकषत होता. पनवल य तयाचा सगळा िारगोळा होता.

*बारदश परदश महणज गोवयाचया उतररचा भाग होय. आजचया गोवा राजयामधय याच नावाचा एक रालका आह.

26

असत. या घटनपवणीच रायगडावर पोतणनगजाचा वकील गोसाल मातणीस हा नशवाजी महाराजाना भटायला यऊन गला होता. उभयतानी सघरण टाळणयाच ठरवल. गोवयातन पोतणनगजाची सतता समळ नष करणयासाठी नशवाजी महाराजानी आपली मारस गटागटान गोवयात पाठवली होती. परशी स या झालयावर सवाानी उठाव करायचा आनर पोतणगीज सततच जोखड फकन दायच अस ठरल. पोतणगीज वहॉईसरॉयला याचा सगावा लागला. तयामळ ही योजना अयशसवी झाली. १० फ वारी १६७० चया पोतणगीज आनर मराठ याचयातील तहानवय, खालील अटी मानय करणयात आलया - उभयतानी परसपराची जहाज लटली असलयास तयाब ल योगय ती नकसान भरपाई दावी, मघलाना जहाजाचया सिभाणत िणयात यराऱया सवलती मराठयानाही नमळावयात व एकमकाचया ह ीत नक बार नयत, नस ीला सवराजयानवरद मित कर नय, रामनगरचया सरह ीत जवाहर तालका, ठार नजलहा नक बार नयत, अस

ठरल. रामनगरचया राजयाचया चौाईचया* परनावरन मराठ-पोतणगीज याचयात सघरण कायमच रानहला. हा सघरण नमटावा महरन महाराजानी नपताबर शरवी, नजवाजी शरवी या वनकलाची नमरक कली होती. पर तया वनकलानाही फारस यश आल नाही. १६७९ मधय खािरी-उिरी बटावरन मराठ-इगरज लढा सर असताना पोतणनगजानी इगरजाना गपपर मित कली.

*चौथाई महणज मराठानी एखादा राजयाचया रकषणासाठी आकारलला कर फकवा एकण उतपनाचया १/४ कर महणज चौथाई.

छतपती नशवाजी महाराजानी पोतणनगजाना रडा नशकवणयाचा ननराणर कला होता. चौल यील मराठयाचया बारकामाला नवरोर, गोवयातील साननक जनतची जबरिसतीन चालवलली रमाातर, समदरी वयापारातील लटालट या काररामळ तयानी पोतणनगजानवरद सघरण सर कला. फो ाचया वढात मराठयानी पोतणनगजाना पराभत कल.

‘‘छतपती नशवाजी महाराजाच यदकौशलय भीती ननमाणर कररार होतच याब ल शका नाही, परत तयाची शतसबरीची रोरर शाततचया काळातही भीतीिायक होत आनर तयाचया मतयनतर पोतणगीज राजय भयमकत झाल आह,’’ असा अनभपराय ततकालीन पोतणगीज

गवहनणरन वयकत कला आह. यावरन महाराजाचया यद कौशलयाब ल पोतणनगजाचया मनात असलली भीती कळत.

गोवयाचया पोतणनगजानी छतपती सभाजी महाराजाचया नवरद मघल बािशाह औरगजब याचयाशी हातनमळवरी कली होती. तयामळ मराठयानी पोतणनगजाना रडा नशकवणयाच ठरवल. छतपतीनी पोतणनगजाचया रविडा बिरावर ह ा कला. परतयततर महरन पोतणनगजानी गोवयाचया सीमवरील मराठयाचया फोडा नकललयास वढा घातला. मराठयानी वढा मोडन काढला आनर गोवयावर चढाई कली. या लढाईत यसाजी कक मराठयाचया पायिळाच परमख आनर छतपती नशवाजी महाराजाच सहकारी यानी पराकरमाची शण कली. यात पोतणगीज गवहनणर जखमी झाला. तयाला माघार यावी लागली. छतपती सभाजी महाराजानी तयाचा पाठलाग कला. पोतणगीज मोठया सकटात सापडल. तयाच वळी मघलानी िनकषर कोकरवर आकरमर कलयाची बातमी छतपती सभाजी महाराजाना नमळाली. तयामळ हाताशी आलला गोवयाचा नवजय सोडन तयाना मघलाचा परनतकार करणयासाठी परताव लागल.

पढ छतपती शा महाराजाचया काळात मराठ आनर पोतणगीज याचा सघरण पनहा एकिा सर झाला. मघलाचा िनकषरतील परमख परनतननरी सन अली सययि याचयाशी झाललया करारान मराठयानी कलयार-नभवडीचा ताबा घतला. मराठयानी पोतणनगजाकड चौाईची मागरी कली परत वसईचया गवहनणरन ती फटाळली. मराठयाचया हललयाला तोड िणयासाठी पोतणनगजानी वसई, अशरी, तारापर, कळव, माहीम, िमर आनर रविडा य लषकरी चौकया उभारलया. पोतणनगजानी साननक परजवर

अतयाचार करणयाच परमार वाढनवल.

ोरल बाजीराव पशव याच राकट बर नचमाजीअपपा याचयाकड पोतणनगजनवरोरी मोनहमची सत िणयात आली. नचमाजीअपपानी पनहलयाच रडाकयात ठाणयाचा नक ा घतला. माचण १७३७ मधय ण ा री पा

27

मराठयानी साषी बट नजकन घतल. िसऱया आघाडीवर शकराजीपत फडक यानी वसई बटावर परवश कला. छोटी-छोटी ठारी नजकन घतली तरी जोपयात वसईचा नक ा नजकला जात नाही तोपयात आजबाजचया परिशावर कायमसवरपी मालकी परसानपत करर अवघड होत. मराठयानी पराकरमाची शण कली. परत मराठयाकड परभावी आरमार नवहत. यामळ वढा िोन वर चालला. अखर मराठयानी पोतणनगजास नमवल.

. . रा वगलाण य डचाची वखार असलयान सवराजयाशी

तयाचा सबर यर अपररहायण होत. १६४९ मधय सर झाललया वगलयाणचया वखारीमळ डचाच वयापारात चागल बसतान बसल होत. कडाळवर नशवाजी महाराजाची सवारी झालयान डचाचया वयापारावर परनतकल पररराम झाला.

१६६५ मधय सरतचया मघल सभिारान मराठयाच आरमार नष करणयाकरता डचाची मित मानगतली. डचानी ती नाकारली. नशवाजी महाराजानी िाभोळ य वखार काढणयास डचाना जागा िणयास परवानगी निली होती. परत काही काररासतव ती वखार सर झाली नाही. मराठ आनर डचामरील राजकीय सबर लवचीक होत. मबईतन इगरजाच उचाटन करणयास मराठयानी आपरास मित करावी अशी डचाची इचछा होती. सरतचया िसऱया सवारीत मराठयानी डचाचया वखारीला नकसान पोचवल नाही. कनाणटक सवारीत डच वखारीच सरकषर आनर परवानयासाठी डचानी छतपती नशवाजी महाराजाना मोठा नजरारा निला. पोट नोवहो नकवा परगी प ाई, तगनाप म उफ िवनापट नटनम यील डचाचया वखारी छतपती नशवाजी महाराजानी सरनकषत रा निलया.

. . रा १६६८ चया नडसबर मनहनयात राजापर य नशवाजी

महाराजाचया परवानगीन रिरचानी वखार सर कली. रिरचानी सवराजयाला िारगोळा परवला. रिरचाशी असलल नमततवाच सबर लकषात घऊन सरतचया िसऱया सवारीत मराठयानी रिरचाचया वखारीस नकसान पोचवल नाही. तयामळ रिरचानी मराठयाना मोठा नजरारा निला. १६७७ मधय पानडचरीचा गवहनणर जनरल रिासवा मानटणन यान रिरच वखारीस सरकषर व परवाना नमळवला. छतपती

नशवाजी महाराजाचया िनकषर निशगवजयानतर चोळमडलचया नकनाऱयावर मराठयाच परभतव ननमाणर झाल. नतरचया काळात रिानस आनर इगलड याचयामरील सततासघराणच पडसाि भारतातही उमटल. भारतातील वगवग ा राजयावर परभतव परसानपत करणयासाठी इगरज आनर रिरच याचयात चरस लागली. िोघही साननक राजयाचया कारभारात हसतकषप कर लागल. आरननक यरोपीय यदतत नशकवणयाचया अनमरान रिरचानी ननजामाचया िरबारात परवश कला.

रिरचाचया तालमीत तयार झाललया इ ाहीमखान गारिी याला सिानशवरावभाऊ पशव यानी मराठयाचया लषकरात तोफखानयाचा परमख महरन नमल होत. इ.स.१७६१ मधय इ ाहीमखानान पाननपतचया नतसऱया यदात कललया पराकरमान परभानवत होऊन महािजी नशि यानी रिरच परनशकषक नडबॉईन आनर परा याचया मितीन आरननक कवायती फौज तयार कली आनर तोफखाना ससजज कला. या कवायती फौजचया जोरावर तयानी उततर नहिसानात मराठयाच वचणसव ननमाणर कल. तसच इगरजानाही राकात ठवल.

. . रा छतपती नशवाजी महाराज आनर इगरज याचा सबर

सवणपरम अफझलखान परकररात आला. अफझलखान भटीपवणी मराठयानी िाभोळ बिर नजकन घतल. या बिरात अफझलखानाची तीन जहाज माल उतरवणयाचया तयारीत होती. खानाचया मतयची बातमी ऐकताच खानाचा िाभोळ यील परनतननरी महमि शरीफ सवण सपतती, माल व जहाज घऊन राजापरला पळन गला. खानाचा मलगा फाझलखान यान राजापरचा सभिार अबिल करीम याला आपलया वनडलाचया जहाजावरील माल उतरवणयास सानगतल. मराठयानी सरी सारन राजापर बिरावर ह ा कला आनर त नजकन घतल. अबिल करीमन इगरजाच कजण घतल होत. तो कजणफड कर शकत नवहता. इगरजानी याचा फायिा घऊन अबिल करीमचया ताबयात असराऱया तीन जहाजापकी एक जहाज कजणफडीसाठी ताबयात घतल. मराठयानी जहाजाचा ताबा नमळावा महरन इगरजाचया माग लकडा लावला. परत इगरजानी जहाज परत िणयास नकार निला. तयावर उपाय महरन मराठयानी जतापर यील इगरजाचा िलाल

28

वलजी याला अटक कली. तयाचया सटकसाठी नफनलफ नगफडण हा अनरकारी मराठयाना भटायला गला. तयालाही कित टाकणयात आल. पढ या िोघाची सटका मराठयानी कली. या घटनन इगरज-मराठ याचयात नवतष आल.

नशवाजी महाराज पनहा ाचया नकललयात अडकन पडलल असताना आनिलशहाला तोफाचा िारगोळा परवणयासाठी रशवहगटन, नगफडण, वलजी यानी मित कली. या वढात नशवाजी महाराज हाती लागरार याची खाती या सग ाना होती. मात सवतःची सटका करन घणयात नशवाजी महाराज यशसवी झाल. पढील वरणी राजापरचया सवारीत तयानी इगरजाचा पराभव कला. हनरी रशवहगटन, ररचडण टलर, रडॉलफ टलर, नफनलफ नगफडण या इगरज अनरकाऱयाना पकडन िोन वर तरगात टाकणयात आल.

तयापवणी इगरजाचया वतीन सटीफन उसटीक हा अनरकारी नशवाजी महाराजाकड वखारीचया सिभाणत बोलरी करणयासाठी रायगडावर आला होता. नशवाजी महाराजाच वकील सिरजी व नपलाजी ह सदा इगरजाना भटल. पर ही भट अयशसवी ठरली.

नशवाजी महाराजाचया राजयानभरकासाठी हनरी ऑशकझडन हा इगरज वकील आला. तयान राजापरला वखार काढणयाची परवानगी नमळवली. १२ जन १६७४ रोजी इगरज आनर मराठ याचयामरील तहावर स या झालया. सवराजयात वयापार करणयास परवानगी नमळर राजापर, िाभोळ, चौल, कलयार य वखारी उघडर इगरजाचया मालावर अडीच ट च जकात घर इतयािी अटी या तहानवय मानय करणयात आलया. इगरजी नशककयाची नारी मराठयाचया राजयात चालरार नाहीत, अशी भनमका छतपती नशवाजी महाराजानी घतली. जहाज फटन नकनाऱयास लागलला इगरजाचा माल तयास परत दावा, जनजऱयाचया नस ीशी तह करावा, तयास बडव नय अशा इगरजानी घातललया अटी छतपती नशवाजी महाराजानी फटाळन लावलया. यावरन मराठयाच सावणभौमतव अबानरत राखणयाच रोरर सपष होत.

छतपती शा महाराज याचया नतरचया काळात नानासाहब पशव यानी इगरजाची मित घतलयामळ तयाना मराठयाचया राजयकारभारात परवश नमळाला. नानासाहबाचया नतर तयाच ि नवतीय नचरजीव ोरल मारवराव पशव झाल. तयाच चलत रघनाराव याना

पशवपि हव होत. रघनाराव उफ राघोबा यानी सतता परापीसाठी इगरजापढ हात पसरल. यातनच इगरजाचा वकील पणयाचया िरबारात आला. १७६५ मधय इगरजानी मालवर नक ा नजकला. ोरलया मारवराव पशवयाचया मतयनतर तयाच राकट बर नारायरराव पशव पिावर आल. तयाचया कारनकिणीत इगरजानी ठार, वसई, नवजयिगण, रतनानगरी काबीज करणयासाठी परयतन सर कल. उततरत मघल बािशाह नशि-होळकराचया परभावाखाली होता. बािशाहाला आपलया परभावाखाली घर आनर नागपरकर भोसलयाचा बगालमधय परभाव कमी करर यासाठी इगरज सनकरय झाल.

वयापाराचया दषीन इगरजाना साषी-वसई त कोकरपयातचा सवण परिश आपलया ताबयात असर आवयक वाटत होत. तया दषीन तयानी हालचाली सर कलया. रघनाराव पशव इगरजाचया आशयाला गलल होत. तयाना सोबत घऊन इगरजाची फौज मबई न पणयाला ननघाली. पणयाजवळील वडगाव य इगरज-मराठ याचयात पनहल यद घडन आल. या यदात इगरजाचा पराभव झाला. यदाचया अखरीस जो तह झाला तयाला ‘वडगावचा तह’ अस महरतात. पढ नाना फडरवीस यानी पशव, नागपरकर भोसल, ननजाम आनर हिर याचा इगरजानवरद चतःसघ उभा कला. परत इगरजानी या चतःसघातन ननजामाला फोडल. या सवण घडामोडीचया िरमयान नहिसानमधय इगरजाची कायमसवरपी सतता सापन करायची असल तर मराठयाना पराभत करर आवयक आह ह इगरज गवहनणर वॉरन हशसटगजचया लकषात आल. पढ १७९५ चया खडाण यील लढाईत मराठयानी ननजामाचा पराभव कला. परत या लढाईत मराठयाचया छावरीत असललया इगरज वनकलान मराठयाचया यदपदतीचा तपशीलवार अभयास कला. तयाचया आरार लॉडण वलसलीन मराठयाचा पराभव करणयात यश नमळवल.

कारभारी नाना फडरवीसाचा मतय िसरा बाजीराव पशवा याचया काळात झाला. िसरा बाजीराव पशवा आनर होळकरामधय नवतष आलल होत. तयामळ यशवतराव होळकरानी पणयावर आकरमर कल. परत भीतीपोटी िसरा बाजीराव पशवा इगरजाचया आशयाला गला. तयाचयात जो तह झाला तयाला ‘वसईचा तह’

29

अस महरतात. नशि-होळकर या सरिाराना हा तह मानय नवहता. तयामळ १८०३ मधय इगरज-मराठ याचयात िसर यद झाल. परत यात मराठा सरिाराचा पराभव झाला. १८१७ मधय इगरज-मराठयामधय नतसर यद झाल. यात मराठयाचा पराभव झाला आनर मराठी सतता १८१८ मधय सपषात आली. िसऱया बाजीरावाला उवणररत आयषय कानपरजवळील नबठर य वयतीत कराव लागल. न नटशाकडन तयाला वानरणक तनखा मजर

करणयात आला.. . णस री रा

१५वया शतकाचया उततराराणत आनरिकतील ॲनबनसननयातन नस ी लोक भारतात आल. तयानी जनजरा य बसतान बसवल. इ.स.१६४८ मधय नशवरायानी कलयार परात नवशरतः तळ, घोसाळ आनर रायरी नक ताबयात घतल तवहा नस ीला रोकयाची जारीव झाली.

30

क न प ा.छतपती नशवाजी महाराज आनर वसाहतवािी

सतता याचयात तह झाल आहत. अशा काही तहाची मानहती नमळवा.

माचण १६७१ मधय मराठयानी जनजरा नकललयाची नाकबिी कली. नस ीन मराठयाना नक ा िणयाच कबल कल, परत तयाचवळी मघलाकड मतीचा परसताव पाठवला आनर मघलाच माडनलकतव पतकरल. तयामळ नस ी सखरप रानहला आनर नक ा घणयात मराठ अपयशी ठरल.

नस ी आनर इगरज िोघही एकमकाना आपलया शतनवरद कायम मित करत असत. १६७९ मधय छतपती नशवाजी महाराजानी या िोघानाही रडा नशकवणयासाठी खािरी बटावर नक ा बारणयास सरवात कली. बारकाम मायनाक भडारी याचया नततवाखाली चालल होत. बारकाम बि पाडणयासाठी इगरज अनरकारी

जस आला. इगरजानी रसि बि करणयाचा परयतन कला. मायनाक भडारी व आरमारपरमख िौलतखान यानी इगरजाना ती परनतकार कला. तयानी इगरजाची गलबत पकडली व अनरकाऱयास कि कल. मबई न इगरजानी एक मोठ जहाज व ७ गलबत पाठवली. मराठयाचया ४०-५० गलबतानी तयाना ट र निली. १६८० मधय खािरीचया परिशातन इगरजाना माघार यावी लागली.

जनजऱयाचा नस ी सवराजयाला तास िऊ लागला महरन छतपती सभाजी महाराजानी नस ीला रडा नशकवणयासाठी मोहीम हाती घतली. उिरी, आपट, नागोठर आनर जनजरा पररसरात मराठयानी नस ीला जरीस आरल.

छतपती सभाजी महाराज नस ीचा नाश करणयास नसद झाल असतानाच मघल सवराजयावर चालन आल. एकाच वळी िोन शतना सामोर जाणयात शहारपर नाही महरन मराठयानी नस ीचा नाि सोडला.

छतपती सभाजी महाराजानतर छतपती राजाराम महाराज आनर महारारी ताराबाई याना आपली सवण शकती औरगजबाचया नवरोरात एकवटावी लागलयामळ पाचातय शतकड तयाच िलणकष झाल.

ोरलया बाजीराव पशवयाचया काळात १७३३ पनहा एकिा नस ीचया नवरोरात मराठयानी जोर ररला. ोरल बाजीराव पशवयाच राकट बर नचमाजीअपपा यानी नस ी नवरद लढा पकारला. तयात मराठयाना मोठा नवजय नमळाला. मराठ आनर नस ी याचयात तह झाला. नस ीन मराठयाच माडनलकतव मानय कल.

. . फ ाि रा १८ वया शतकाचया पवाणराणत नि ीचा बािशाह

नि ी, आगरा आनर पजाब या भागाचा सततारीश होता. इ.स.१७४८ मधय अफगानरसतानचा बािशाह अहमिशहा अबिाली याची भारतावर पनहली सवारी झाली. नि ीचया बािशाही फौजन अबिालीचा पराभव कला. याच वळी नि ीचया गािीवर अहमिशहा होता. अबिालीचया सवारीचया वळी अयोधया, नि ी आनर आगरा पररसरातील अफगारानी अहमिखान बगश याचया नततवाखाली अबिालीला पानठबा निला होता. अबिाली परत गलयावर बगशन मघलानवरद यद कल. मघलानी नशि-होळकराची मित घऊन अफगाराचा पराभव कला.

इ.स.१७५२ मधय मराठा आनर मघल याचयात एक करार झाला. तया करारानसार उततर भारताच, नवशरतः मघलाचया ताबयातील परिशाच सरकषर करणयाची जबाबिारी मराठयानी सवीकारली. तयासाठी मघल समाटान मराठयाना रोनहलखडाची चौाई वसल करणयाचा ह निला आनर मघल सामाजयातील काही परिश मराठयाचया हवाली कल. इ.स.१७५७ मधय अबिालीन भारतावर नतसऱयािा आकरमर कल. नि ी आनर मरा लटन तो अफगानरसतानला परत गला. या वळस रघनाराव पशव याचया नततवाखाली मराठयाची फौज पणया न ननघाली. मराठयाच सनय नि ीला पोचपयात अबिाली परत गला होता. मराठयानी नि ी ताबयात घऊन यील पररशसती पवणवत कली. मराठ आनर शीख यानी पजाब मोहीम आखली. सरनहि पराताचा पाडाव कला. लाहोर ताबयात घऊन मराठ अटक शहरापयात पोचल.

१७५९ मधय अबिालीन भारतावर चौी सवारी कली. तयाचा परनतकार ितताजी आनर जनकोजी नशि यानी कला. अबिालीचा वग आनर आकरमर एवढ ती

31

होत की पनहलयाच रडाकयात तयान पजाब नजकला. या लढाईत ितताजी नशि याना वीरमरर आल. अबिालीन नि ीवर अमल बसवला. अफगाराना भारतातन कायमच घालवणयासाठी सिानशवरावभाऊ पशव आनर नववासराव पशव याचया नततवाखाली मराठ पणयातन उततरकड ननघाल. १४ जानवारी १७६१ रोजी यमना निीचया तीरावर पाननपत य अबिाली आनर मराठ याचयात मोठा ररसगराम झाला. ह यद पाननपतच ‘नतसर यद’ महरन ओळखल जात. या यदात सिानशवराभाऊ पशव, नववासराव पशव मारल गल. ‘िोन मोतय गळाली, २७ मोहरा गमावलया व चािी आनर ताबयाची नारी नकती गली याची गरतीच नाही.’ असा साकनतक ननरोप पणयास पोहचला. ‘भारतीयासाठी

भारत’ अशी वयापक भनमका घऊन मराठ पाननपतावर लढल. नि ी साभाळर अशकय असलयान अबिाली िोनच मनहनयात अफगानरसतानला परतला. मराठयाकडन होराऱया कडवया परनतकाराची जारीव झालयामळ तयाची नकवा तयाचया वारसिाराची भारतावर परत आकरमर करणयाची नहमत झाली नाही.

पढ एकोनरसावया शतकापयात इगरजाच भारतावर अननबार वचणसव परसानपत झाल. या वचणसवानवरद भारतीयानी लढा निला. यानशवाय भारतीय समाजातील अननष चालीरीती आनर रढी-ररवाज यानवरदही तयाना लढा दावा लागला.

पढील पाठात आपर भारतातील सामानजक व रानमणक सरारराची मानहती घरार आहोत.

पर. णद ा प ा ापक प ा णन न पि ण ान प ा ण ा.

१. मराठयानी पोतणनगजाना चया वढात पराभत कल.

अ वगलाण ब फोडा क सरत ड राजापर

२. नशवाजी महाराज आनर इगरज याचा सबर सवणपरम या परकररात आला.

अ कडाळ सवारी ब अफजलखान क फाजलखान ड राजयानभरक

३. ोरलया बाजीराव पशवयाच बर नचमाजीअपपा यानी वसई य याचा पराभव कला.

अ इगरज ब रिरच क डच ड पोतणगीज

४. पाननपतच नतसर यद मराठ आनर याचयात झाल.

अ इगरज ब अबिाली क अहमिखान बगश ड नजीबखान

ब प री स ा री ब ातरी क री री द त क न ण ा.

ब १. कासमो-ि-गवािण पोतणगीज इनतहासकार

२. गोसाल मातणीस पोतणगीज वकील ३. रिासवा मानटणन डच वखारीचा परमख ४. हनरी रशवहगटन इगरज अनरकारी

पर. णत ाणसक ण काि, री, ना ासब री री ना ण ा.

१. भारतात सवणपरम आलल यरोपीय - २. पोतणनगजाचा िारगोळा असलल नठकार - ३. वखारीच सरकषर आनर परवानयासाठी नशवाजी

महाराजाना नजरारा िरार - ४. जतापरचा इगरज िलाल -

ब णद ा कारिापक कारि णन न ण ान पि करा.

छतपती नशवाजी महाराजानी नमठाचया वयापारावर सरकषक जकाती उभारलया. कारर -

अ पोतणनगजाना नवरोर करणयासाठी ब इगरजाचा नमठाचा वयापार मोडन

काढणयासाठी क सवराजयात पसा उभा करणयासाठी ड वसाहतवादाना नवरोर करणयासाठी

पर. त त न द ा. १. छतपती नशवाजी महाराजानी आरमार िल उभारल. २. मराठी सततच रोरर वसाहतवािनवरोरी होत.

y

y

JJJJJJJJJJJJ JJJJJJJJJJJJा ा

32

पर. ा री पर ना री सण तर तर ण ा. १. छतपती नशवाजी महाराजाचया आजापतातन

यरापीय वयापाऱयानवरयी रोररातील महतवाचया बाबी नलहा.

२. छतपती नशवाजी महाराजाच मराठयाच सावणभौमतव अबानरत राखणयाच रोरर सपष करा.

३. भारतातील सवाणत परभावी मराठी सतता का सपषात आली

पर. प . ररी नकाशा णनररी ि क न णद ा पर ना री तर ण ा.

१. भारताचया पशचम समदरनकनारप ीवर डचाचया वसाहती कोठ होतया

२. पवण नकनारप ीवर रिरचानी कोठ वसाहती उभारलया

३. आगरा आनर अलाहाबाि य कोराची वखार होती

प यरोपीय वसाहतवादानी नवनवर िशामधय वसाहती

कलया होतया तयाची मानहती आतरजालाचया मितीन नमळवा.

fff

पण ा रा ा ण ारक ा ा ळ

33

भारत नल न परनसद कल. रमणगरामधय सती जार ह रमणकतणवय असलयाचा उ ख नाही, ह रॉय यानीच सवणपरम नसद कल. १८२९ मधय गवहनणर जनरल लॉडण नवलयम बनटक यान सती परा नष कली. तयामाग रॉय याच परयतन काररीभत होत. बालनववाह आनर पडिा पदत यालाही तयाचा नवरोर होता. तयानी इगरजी माधयमाची शाळा सर कली. बगाली भारतील पनहल सापानहक सर कल. पढ तयानी पनशणयन भारतील िननक सर कल.

रॉय यानी ‘आतमीय सभ’चया माधयमातन सवण रमाामरील समान ततव शोरणयाचा परयतन कला. १८२८ मधय ‘ ा ो समाज’ सापन करन ‘ईवर एकच आह आनर तयाला परस करणयासाठी मनतणपजची गरज नाही’ अस परनतपािन तयानी कल.

राजा राममोहन रॉय यानी िनकषर अमररका खडातील सपननश, वासाहनतक सामाजयानवरद चालललया सवाततयचळवळीची िखल घऊन नतला पानठबा िशणवला. सपनमरील राजशाहीचया नवरोरातील उिारमतवािी लोकाना रॉय याचा पानठबा होता. इ.स.१८३० मधय मघल बािशाहाची बाज माडणयासाठी त इगलडला गल. मघल बािशाहान तयाना ‘राजा’ हा नकताब निला. त

. ारत : सामानजक व धानममिक सधारणा

इगरजी नशकषर घऊन तया नशकषरपदतीचया आरार य उियाला आललया नवीन नपढीन सामानजक कषतात ज काम कल त महतवाच आह. सामानजक आनर रानमणक सरारराचया अभावी राजकीय सवाततय अपरण असत याची जारीव पनहलया नपढीतील समाजररीराना होती. यामळ राजा राममोहन रॉय याचयापासन सर झाललया सामानजक-रानमणक सरारराचा आढावा घर आवयक आह.

. सा ाण क ाण क स ारिा री आ कता भारतीय समाजातील अरशदा, रढीनपरयता,

जानतभि, उच-नीचतचया ामक कलपना, चौकस व नचनकतसक वततीचा अभाव यामळ यील समाज माग पडला होता. इगरजी नशकषरामळ यील समाजसरारकाची जगाकड बघणयाची दषी बिलली. सवाततय, समता, बरता आनर मानवता यावर आराररत नवसमाजाची नननमणती करर समाजसरारकाना आवयक वाट लागल. यामळ समाज सरारकानी जनजागती करणयास सरवात कली.

. स ारिा पराजा राममोहन रॉय याचा जनम बगालमधय झाला.

तयानी उपननरिाच ससकतमरन बगालीत भारातर कल. तयाचया वनहनीला सती जाव लागल. या घटनचा तयाचया मनावर खोलवर पररराम झाला. रॉय यानी सती परनवरद एक पत इगरजी

. सा ाण क ाण क स ारिा री आ कता

. स ारिा प

. ाण क स ारिा ळ ळरी

. स ा स ारका का

. स ाणनका दान

ािन ा.१८२४ मधय ईसट इनडया कपनी सरकारन

वततपतावर कडक ननयतराचा कायिा कला. रॉय यानी चदरकमार ठाकर, दारकाना ठाकर, हरचदर घोर, गौरीचरर बनजणी आनर परस कमार ठाकर याचया सवाकषऱयाच एक ननविन सरकारला पाठवल. गवहनणर जनरलन या ननविनाकड िलणकष कलयावर रॉय यानी इगलडचया राजाकड अजण पाठवला. तयातील िोन ओळी महतवाचया आहत. रॉय नलनहतात, ‘‘सततासानावर असललया वयकतीचा वततपतसवाततयाला नवरोर असतो कारर तयामळ तयाचया कारभारावर न रचरार ननयतर यणयाची शकयता असत.’’रा ा रा न र

34

इगलडमधय िोन वर रानहल. पढ त रिानसला गल. त भारतात होत तवहा भारतीयाना तयानी यरोप समजावन सानगतला आनर यरोपात गल तवहा तील लोकाना नहिसान समजावन सानगतला.

इगरजी राजवटीत तयार झाललया रॉय यानी आरननकतची पायाभररी आपलया लखनातन आनर कायाणतन कली. रॉय याचया कायाणपासन परररा घऊन ‘मानवरमण सभा’, ‘परमहस सभा’ आनर ‘जानपरसार सभा’ सर झालया.

. ाण क स ारिा ळ ळरीपरा ना स ा िािोबा

पाडरग तखणडकर यानी सापन कललया परमहस सभतनच पढ ‘पराणना समाजा’ची सापना झाली. डॉ.आतमाराम पाडरग, नयायमतणी म.गो.रानड, डॉ.रा.गो.भाडारकर या पराणना समाजाचया ससापक सिसयानी मनतणपजला नवरोर करन एकवरवािास परारानय निल. कमणकाडाला नवरोर करन पराणनवर भर निला. अनाालय, सती नशकषरससा, कामगारासाठी रातशाळा सर कलया. सती-परर समानतची चळवळ, जानतभि नाकारर आनर ऐनहक जीवनाला महतव िर या गोषीना परारानय निल.

स श क स ा महातमा जोतीराव फल यानी १८७३ मधय पर य ‘सतयशोरक समाजा’ची सापना कली. अनयायय रमाणचया परपरवर बौि नरक आकरमर कररारा नवचार यामाग होता. ब जन समाजाला नाडराऱया परवततीवर महातमा जोतीराव फल यानी परहार कला. शतकरी, कारागीर, कामगार आनर अठरा पगड

जातीच भल सारणयाचा मागण महातमा जोतीराव फल यानी िाखवला. एकवरवाि, वि व पराराच परामाणय नाकारर, नववचक बदीच परामाणय, परोनहताचया वचणसवाला व मधयसीला नवरोर, मतणीपजा नवरोर, तीणयाता नवरोर, चमतकारावर अनववास, परलोक कलपनला नवरोर ही सतयशोरक समाजाची वनशषट होती. महातमा जोतीराव फल आनर सानवतीबाई फल यानी सती-नशकषराचया कायाणस सरवात कली. सती-सवाततयाचा मागण नशकषरातन जातो याची जारीव या िोघानी यील समाजाला करन निली. सती-नशकषराच कायण पढ पनडता रमाबाई, रमाबाई रानड यानी चालवल.

भारतातील समाजरचना नवरमतवर आराररत होती. महातमा जोतीराव फल याच समतच कायण गोपाळबाबा वलगकर यानी पढ चालवल. ‘नवटाळ नवधवसन’ या पसतकातन तयानी असपयतवर कोरड ओढल. नशवराम जानबा काबळ यानी मरळी, जोगनतरी आनर िविासी याचया परनाकड समाजाच लकष वरल.

आ स ा १८७५ मधय सवामी ियानि सरसवती यानी आयण समाजाची सापना कली. या समाजान विाना पनवत गर मानल. जानतभि अमानय करन सती-नशकषर, नवरवा पननवणवाह, नमशनववाह याचा आयण समाजान परसकार कला.

रा क ि ण शन इ.स.१८९७ मधय सवामी नववकानि यानी ‘रामकषर नमशन’ची सापना कली. रामकषर नमशनन लोकसवचया कायाणला महतव निल. िषकाळगरसताना मित, आजारी लोकाना आररोपचार, िीन-िब ाची सवा, सती-नशकषराचा परसकार आनर आधयाशतमक उ ती या कषतात कायण कल. ‘उठा, जाग वहा आनर धयय पराप होईपयात ाब नका’ हा सिश तयानी भारतीय तरराना निला.

.रा. .भा ारकर

साण रीबा फ ा ा तरीरा फ

ा री द ानद सर तरी

ा री ण कानद

35

क न प ा.पनडत ईवरचदर नवदासागर, नवषरशासती पनडत,

वीरशनलगम पतल आनर महरणी रोडो कशव कव याचया कायाणची मानहती नशकषकाचया आनर आतरजालाचया साहाययान गोळा करा.

. स ा स ारका कासर स द द ान याचा जनम १८१७

मधय नि ी य झाला. तयाच उिण, पनशणयन, अरनबक आनर इगरजी भारवर परभतव होत. ‘आइन-ए-अकबरी’ अबल फज यान समाट

अकबराचया परशासन पदतीवर नलनहलला गर या गराच सपािन तयानी कल होत. १८६४ मधय तयानी मशसलमासाठी ‘सायनटनफक सोसायटी’ सापन कली. या सोसायटीच सिसय इनतहास, नवजान आनर राजकीय अणशासत या नवरयाचा अभयास करत. १८६९ मधय त इगलडला गल. इगल न परत आलयावर तयानी १८७५ मधय ‘महममिन अगलो ओररएनटल कालज’ ची सापना कली. नतर या कॉलजच रपातर ‘अनलगढ मसलीम यननवहणनसटी’मधय झाल. अहमि खान यानी ‘मोहममिन सोशल ररफामणर’ या नावाच ननयतकानलक सर कल. तयानी आरननक नशकषर, नवजान आनर ततजानाचा परसकार कला.

ा श ा.अमतसर य सापन झाललया ‘नसगसभा’ या

सभची मानहती नमळवा.

ताराबा णशद याचा जनम १८३९ मधय झाला. तयानी सती-परराचया पररशसतीची तलना कररारा ननबर नलनहला. यातन तयानी अतयत जहाल भारत शसतयाचया ह ाचा परसकार कला. नवरवानववाह, सतीनशकषर, सनतपराबिी या सरारराचया पढ जाऊन ताराबाई नशि यानी ट सती-परर समानतची मागरी कली. ह तया काळाचा नवचार करता अतयत राडसाच होत. पररसततला ट आवहान िराऱया तया भारतातील पनहलया नवचारवत

होत. ताराबा चया दषीन रमण शसतयाच िमन कररारा आह कारर तो पररानी ननमाणर कलला आह. महातमा जोतीराव फल यानी ताराबा चया नवचाराच समणन करन तयाचयावर टीका करराऱयाना चोख उततर निल.

ण रा री णशद यानी ‘नडपरसड ासस नमशन’चया

माधयमातन मबईत परळ, िवनार या भागात तसच पर य मराठी शाळा आनर वयावसानयक परनशकषर िराऱया उदोगशाळा काढलया. पणयातील पवणतीचा मनिर परवश सतयागरह, िनलताची शतकी परररि, सयकत मतिारसघ योजना या सिभाणत तयानी जनजागरर कल.

.बाबासा ब आब कर डॉ.बाबासाहब आबडकरानी सवाततय, समता आनर बरता या ततवावर समाजउभाररी करणयाच ठरवल. जातीससला नवरोर

आनर समतला परारानय िरारा लढा तयानी उभारला. बनहषकत नहतकारररी सभचया माधयमातन डॉ.बाबासाहबानी समाजाला ‘नशका, सघनटत वहा आनर सघरण करा’ असा सिश निला. यातनच पढ महाड यील

चविार त ाचा सतयागरह झाला. सावणजननक पारवठ सवााना खल असल पानहजत अशी भनमका तयानी माडली. तयानी नवरमतचा परसकार करराऱया मनसमतीच िहन कल. नानशकचया काळाराम मनिरात सवााना मकत परवश नमळावा यासाठी १९३० मधय सतयागरह सर कला. या सतयागरहाच नततव कमणवीर िािासाहब गायकवाड यानी कल होत.

वततपत आनर डॉ.बाबासाहब आबडकर याच अतट नात होत. जनजागरर करर आनर लढा उभारर या कामासाठी तयानी वततपताकड चळवळीच एक हतयार महरन पानहल. ‘मकनायक’, ‘बनहषकत भारत’, ‘जनता’ आनर ‘समता’ अशी वततपत तयानी सर कली. कषकरी वगाणला उजजवल भनवतवय लाभाव महरन ‘सवतत मजर

सर स द द ान

ण रा री णशद

.बाबासा ब आब कर

36

पकष’ तयानी सापन कला. पढ ‘श लड कासट फडरशन’ पकष सापन करन समतवर आराररत समाजरचना ननमाणर करणयावर भर निला. १९५६ मधय तयानी आपलया लकषावरी अनयायासह बौद रमाणचा सवीकार कला. भारतीय सनवरानाचया नननमणतीतन तयानी मोठ योगिान निल.

रा ा री ना कर तनमळनाडतील एरोड या शहरात १८७९ मधय रामसवामी नायकर याचा जनम झाला. १९२० मधय तयानी कागरस मरन आपलया कायाणस सरवात कली. गारीवािी नवचारसररीचा सवीकार करन सविशीचा परसार आनर सवण जातीना मनिरपरवश यासाठी त सरवातीला कायणरत होत. असपयावरील ननबार िर करणयासाठी तावरकोरमधय झाललया ‘वायकोम सतयागरहा’त तयानी भाग घतला होता. तनमळनाडमधय तयानी सवानभमान आिोलन सर कल. वरणवयवसा, बालनववाह याचया नवरोरात तयानी लढा उभारला. या कामामळ लोक तयाना पररयार महान आतमा महरन ओळख लागल. त परभावी वकत आनर लखक होत. तयानी शसतयाच ह , सततीननयमन या नवरयावर करानतकारक भनमका घतली.

क ाद री पा ा कमलािवी कागरसचया सनकरय कायणकतयाण होतया. १९३० मधय नमठाचया सतयागरहात शसतयाना भाग यायला परवानगी दावी

यासाठी तयानी महातमा गारीजीच मन वळवल. तयानी शसतयाचया ह ाचया सिभाणत जनमभर काम कल. नमठाचया सतयागरहात तयानी भाग घतला होता. कामगार-शतकऱयाचया परनावर तयानी आिोलन कली. शतात काम करराऱया सती-मजराना नयायय वागरक

नमळावी यासाठी तया आगरही होतया. कारखानयात शसतयासाठी कामाच चागल वातावरर असाव असा

आगरह तयानी ररला. शसतयाना बाळतपराची पगारी रजा नमळावी महरनही तयानी पाठपरावा कला. १९४२ चया ‘चल जाव’ चळवळीत इगरजानी तयाना वरणभर तरगात ठवल.

. स ाणनका दानारा ा स ा रीरा ा क ा बडोिा ससानात

महाराजा सयाजीराव गायकवाड यानी परोगामी रोरर आखल होत. यानी असपय-आनिवासीना सरकारी खचाणन नशकषर आनर वसनतगह उपलबर करन िणयाचा कम काढला. सती-नशकषरास परोतसाहन आनर

शसतयासाठी सवतत वयायामशाळा तयानी सर कली. महाराजानी राजवा ात सवण जातीच एकत सहभोजन, गाव त गरामपचायत, गरामपचायत सिसय नकमान साकषर पानहज, गाव त वाचनालय, सकतीच मोफत परानमक नशकषर, शालय मला-मलीना शारीररक नशकषर सकतीच कल. शतकऱयाचया मलासाठी शतीपरक कौशलय नवकासाराररत अभयासकरम ससानात सर कल. बालनववाह बिी, नवरवा पननवणवाह, ससानात नवरवा सतीबरोबर मलीना माहरचया नमळकतीत वाटा िणयाचा तयानी कायिा कला.

रा शा ारा कोलहापरचया ससानच परमख राजरणी शा महाराज यानी ा रतर चळवळीच नततव करत असतानाच डॉ.बाबासाहब आबडकराचया नततवासह पानठबा निला. राजर नी कोलहापर ससानात

आरकषराचा जाहीरनामा काढला. मोफत व सकतीचया परानमक नशकषराचा कायिा कला. राजरणी शा महाराज यानी रोटीबिी, बटीबिी आनर वयवसाय बिीवर टीका कली. आतरजातीय नववाहाचा कायिा तयानी कला. ससानात कोरताही रा शा ारा

रा ा री ना कर

ारा ा स ा रीरा ा क ा

क ाद री पा ा

37

वयवसाय कोरालाही करणयाची परवानगी िणयात आली.या सग ा समाजसरारकानी भनवषयातला िश

आपलया डो ासमोर ठवला होता. सवाततय चळवळीसाठी लढरारा डोळस समाज ननमाणर करायचा असल तर नवचारशील नागररक तयार करर आवयक

असत. भारतीयानी यरोपीय वसाहतवािानवरद कसा लढा

निला याचा अभयास आपर पढील पाठात कररार आहोत.

री ा रीत .महाराषटरापरत बोलायच झालयास नशकषरकषतात

कमणवीर भाऊराव पाटील आनर पजाबराव िशमख, महरणी रोडो कशव कव, गोिावरी परळकर, ताराबाई मोडक आनर अनताई वाघ याचया कायाणचा नवशर उ ख करायला हवा. भजन-कीतणनाचया माधयमातन सामानजक परबोरनाच काम सत गाडग महाराज आनर राषटरसत तकडोजी महाराज यानी कल.

समाजसवचया कषतात डॉ.नशवाजीराव पटवरणन, बाबा आमट आनर डॉ.रजनीकात आरोळ याची कामनगरी मोलाची आह. डॉ.बाबा आढाव यानी ‘एक गाव एक पारवठा’ ही चळवळ सर कली. एकरच समाजजीवनात बि नरपरामाणयवािाची बठक िणयात र.रो.कव अगरसर होत. डॉ.नरदर िाभोळकर याचया परयतनामळ अरशदा-ननमणलन चळवळीन जोर ररला.

पर. णद ा प ा ापक प ा णन न पि ण ान प ा ण ा.

१. राजा राममोहन रॉय यानी परनवरद इगरजी भारत पत नलनहल.

अ जानतपरा ब बालनववाह क सती ड पडिा पदती

२. आयण समाजाची सापना यानी कली. अ सवामी नववकानि ब महातमा जोतीराव फल क सवामी ियानि सरसवती ड रामसवामी नायकर

ब प री स ा री ब ातरी क री री द त क न ण ा.

ब १. ा ो समाज राजा राममोहन रॉय २. सतयशोरक समाज महातमा जोतीराव फल ३. परमहस सभा महरणी नव ल रामजी नशि

४. रामकषर नमशन सवामी नववकानि

पर. णत ाणसक ण काि, री, ना ासब री री ना ण ा.

१. मघल शासकान राजा राममोहन रॉय याना निलला नकताब -

२. महममिन अगलो ओररएनटल कॉलजची सापना कररार -

३. वायकोम सतयागरहात भाग घरार - ४. कोलहापर ससानात मोफत व सकतीचया

परानमक नशकषराचा कायिा कररार -

पर. रीपा ण ा. १. पराणना समाज २. सतयशोरक समाज

पर. ा री पर ना री सण तर तर ण ा. १. राजा राममोहन रॉय यानी कोरतया सरारराचा

आगरह ररला होता २. रामकषर नमशनन कलल कायण नलहा.

yy

JJJJJJJJJJJJ JJJJJJJJJJJJा ा

38

३. सर सययि अहमिखान यानी कलल कायण नलहा.

४. रामसवामी नायकर यानी कललया कायाणची मानहती नलहा.

प सती-नशकषरासाठी महाराषटरात झाललया परयतनाची

मानहती आतरजालाचया मितीन नमळवा.

fff

ा ा तरीरा फ ा ा ा ा, पि

39

. वसाहतवादानव ारतीयाचा स षमि

या पाठात आपर भारतीयानी वसाहतवािानवरद कलला सघरण अभयासरार आहोत.

.१ १ पव च ल

१८१८ मधय खानिश इगरजाचया ताबयात गला. सातपडा, सातमाळा आनर अनजठयाचया पररसरातील नभ एकत आल. िसऱया बाजीरावाच नववास सहकारी नतबकजी डगळ कितन ननसटल आनर तयानी नभ ाना परररा निली. नतबकजी डगळ याच पतर गोिाजी व मनहपा यानी या उठावाच नततव कल. या उठावात हजारो नभ ानी भाग घतला.

कपटन न गज यान या नभ ाची कोडी करणयास सरवात कली. तयाची रसि बि कली. इगरजी सततचा परमख माऊट सटअटण एलनफनसटनन काही नभ ानाच वाटसरच सरकषर करणयाचया कामावर नमल. काही नभ ाना नोकऱया व पनशन दायला सरवात कली. एका बाजला नभ ाना अशा सवलती ित असताना िसऱया बाजन मात तयाची गळचपी करणयास सरवात कली. मजर मोररन यान नभ ाना शरर यणयास भाग पाडल. १८२२ चया िरमयान ‘हररया’ या नभ ाचया महोरकयाचा उठाव कपटन रॉनबनसन यान िडपला. नभ ाचा उठाव ल टनट औटटरम यान मोडन काढला. तयाचबरोबर तयान नभ ामधय रा न तयाचयात नववासही ननमाणर कला. तयाना शहरी जीवनात आरणयाचा तयान परयतन कला. माफीच जाहीरनाम, जनमनी िर, तगाई,

. प

. ात

. भारतरी रा री सभ ा ापन री पा भ री

. भारतरी रा री सभ री ापना

. ाळ ा ण ारसरिरी

. सश ाणतकारका

. ा ा ा री री णन श परणतकार ळ ळ

. आ ाद ण द सना

. भारत आद न

मागील ग याची माफी, सनयात भरती यामळ नभ ाच उठाव करणयाच परमार पढील काळात कमी झाल.

माहीत ह का त हाला

पा का ा ा ओनडशात मधययगीन काळापासन पाइक पदती अशसततवात होती. नतलया ननरननरा ा सवतत राजाच ज खड सननक होत, तयाना ‘पाइक’ अस महरत. राजानी या पाइकाना जनमनी मोफत कसणयास निलया होतया. तया कसन त आपला उिरननवाणह करत. तया बिलयात यदाचा परसग उ वला तर तयानी आपलया राजाचया बाजन लढाईला उभ राहायच अशी अट होती.

इ.स.१८०३ मधय इगरजानी नागपरकर भोसलयाकडन ओनडशा नजकन घतल. इगरजानी पाइकाचया वशपरपरागत जनमनी काढन घतलया. तयामळ पाइक सतापल. तसच इगरजानी लावललया करामळ नमठाचया नकमतीत वाढ होऊन सामानय लोकाच जीवन अस झाल. याचा पररराम इ.स.१८१७ मधय इगरजानवरद पाइकानी सशसत उठाव कला. या उठावाच नततव बकषी जगबर नवदारर यानी कल.

हसाजी नाईक याच राजय आजचया नािड परिशात होत. तयानी ननजामाचया राजयात सामील होणयास नकार निला. उलट ननजामाच काही नक तयानी नजकल. तयामळ यद सर होर अपररहायण होत. मजर नपटमन, कपटन इवहानस, कपटन टलर याचया नततवाखाली ४०० सननकाची फौज ननजामाचया रकषरासाठी चालन आली. ह यद २५ निवस चालल. अखर हसाजीचा पराभव झाला.

नचतरनसग याचया नततवाखाली सातारा नजल यात रामोशी समाजाचया लोकानी उठाव कला. सत नाईक

40

याचयासाठी सरकारन परतयकी ५ हजार रपयाच इनाम घोनरत कल. गावकऱयानी तयाना अ , वसत, ननवारा, पसा िऊ नय, अस आिश हा उठाव मोडन काढणयासाठी इगरजानी काढला. सरकारन वतन जप करणयाची रमकी निली. उमाजीब लची मानहती सरकारला ताबडतोब निलीच पानहज असा आिश निला. शरर यराऱयाना माफी िणयात आली. कपटन डशवहस घोडिळाचया पाच कपनया घऊन उमाजीचया पाठलागावर ननघाला. परत तयाचा उपयोग झाला नाही. सातारा, वाई, भोर, कोलहापर य सतत सघरण चाल होता. कपटन मनकनटोशन उमाजीचा पाठलाग सर कला. उमाजीनी इगरजाना ठार मारणयासाठी आिश निल. अखर भोरजवळ इगरजानी उमाजीना पकडल. उमाजी नाईक याचयावर खटला भरन तयाना पर य फाशी िणयात आली.

१८२८ मधय महािवगडचा नक िार फोडसावत तािळवाडीकर यान उठाव कला. मात, इगरजानी हा उठाव मोडन काढला.

इगरजाच रोरर पा न सावतवाडीतील सरिारानी एकत यऊन उठाव कला. परत सपनर या पोनलनटकल एजटन* हा उठाव मोडन काढला. तयानतरही या उठावात सामील असललया सरिारापकी काहीनी न नटशानवरद एक होऊन लढणयाचा परयतन कला. मात १८४५ मधय या पररसरात लषकरी कायिा पकारणयात आला. कपटन औटटरम यान हा उठाव परणतः मोडन काढला.

*इगरज सरकारचा भाररीय ससथाफनकाचया दरबारारील परफरफनधी

कोलहापर ससानात नकललयाच सरकषर कररार गडकरी असत. मराठयाचया राजयात तयाना वतन नमळ. परत कपनी सरकारचया राजवटीत गडकऱयाच अनरकार आनर वतन नष करणयात अाल. तयानवरद कोलहापर जवळील सामानगडावर पनहला सघरण सर झाला. कपटन औटटरम याचया नततवाखाली इगरजाचया फौजा अालया. १८४४ मधय पनहाळा, पावनगड, नवशाळगड उठाववालयाचया ताबयात आल. तयानतर मदरासकडन इगरजाची ससजज फौज आलयान गडकऱयाना शररागती पतकरावी लागली.

.२ १ चा सवात यल ा

१८५७ चया सवाततयलढामाग न नटश फौजतील

माहीत ह का त हाला

उमाजी नाईक यानी न नटशाचया नवरोरात जाहीरनामा काढला. या जाहीरनामयात महटल आह,

‘यरोपीय लोक आपलया िशात ज सापडतील, त पकडन ठार मारावत. मग त अनरकारी अगर लषकरी नशपाई-कोरीही असोत. यरोनपयनास मारणयाच ह काम कोरी उतकषपर बजावतील, तयाना रोख बनकषस, इनाम, जहानगरी वगर या नवया सरकारकडन िणयात यतील. इगरजी राजयात जयाची वतन, ह व नमळकती बडालया असतील, तयाना आपल गलल ह परत नमळनवणयाची सरी आली आह. नतचा उपयोग करन यावा. सरकारचया फौजत नहिी नशपाई, सवार, पायिळ वगर आहत, तयानी नोकऱया सोडन बाहर ननघाव. साहबाच कम पाळ नयत. ही आजा न मानलयास नवीन सरकारकडन तयाना सजा होईल. यरोनपयनाच बगल जाळावत. सरकारी नतजोऱया लटावया. लटीचा पसा तयाना माफ कला जाईल. सरकारास वसल भर नय. नहि व मसलमान कोरी असोत, तयानी हा आमचा कम मानावा. इगरजी राजय बडरार, ह भाकीत

खर होणयाची ही वळ आह.’

ा री ना क

व उमाजी नाईक ह तयाच महोरक होत. पणया न मबईला जारारा सावकारी ऐवज तयानी ताबयात घतला. १८२४ मधय उमाजी नाईक यानी पणयाजवळील भाबड यील सरकारी नतजोरी ताबयात घतली.

तयानी इगरजाचया नाकी िम आरला. या सग ा परकाराला आळा घालणयासाठी उमाजी आनर तयाच सहकारी भजबा, पा ा व यसाजी

41

भारतीय सननकाचा असतोर व राजकीय, सामानजक, रानमणक, आनणक कारर होती. न नटश फौजतील भारतीय सननकाना िणयात यरारी वागरक आनर तयाचयावर असरारी बरन यामळ सननकात असतोर वाढत होता. भारतीय सननकाचया भतयात कपात, तयाना समदर ओलाडणयाची सकती, कवायतीचया वळी होरारा अपमान, नोकरीतील बिलयाबाबत कला जारारा पकषपात, कायणकषमतवर होरारा अनयाय, वररष पिावर बढती न नमळर यामळ भारतीय सननक िखावल होत.

गवहनणर जनरल लॉडण डलहौसीन िततक वारसाह नामजर कलयान भारतीय ससाननकामधय असतोराच वातावरर ननमाणर झाल होत. सातारा, जतपर, सबळपर, उिपर, नागपर, झाशी ही ससान डलहौसीन खालसा कली.

ससान खालसा कलयामळ ससानामरील सननक बकार झाल. शतीवर या अनतररकत सननकाचा भार पडला. राजयकारभाराचया माधयमातन कपनी सरकार रमणबडवपरा करीत आह, अशी समजत लोकाचया मनात मळ रर लागली होती. ससान खालसा करणयाबरोबरच न नटशानी वतनही जप कली होती. तयामळ नाराज असरारा साननक वगण मोठा होता.

भारतीय परपरचा, यील पीकपदती व हवामानाचा नवचार न करता भारतात कायमरारा, रयतवारी, महालवारी या पदतीच परयोग इगरजानी कल. तयामळ शतकरी कगाल, जमीनिार आनर कपनी सरकार शीमत होत गल. पवणी शतसारा वसतरपात भरता यत होता. आता तो रोख सवरपात दावा लाग. पीक यवो न यवो पर कर भरावाच लाग. यातच िषकाळ आला तर शतकऱयाची अवसा नबकट होई. िषकाळ, साीच रोग याचा सवाणनरक फटका मारस, जनावर याना बसायचा. भारतीयाचया समसयाचया सिभाणत न नटशाचा दशषकोन सहानभतीशनय असायचा. सावकार आनर सरकार याचया कचाटात शतकरी सापडला. पवणी जनमनीची नवकरी करता यत नस. अडचरीत सापडलला शतकरी नाईलाजापोटी रोख पशासाठी जमीन नवक लागला आनर अनरकच अडचरीत आला. कपनीन जमीन नवकरीयोगय वसत बनवन टाकली. इगरज मळवालयानी य नगिी नपक घणयास सरवात कली. ननळीचया शतात काम करराऱया

मजराची अवसा भीरर होती. सावणनतक बकारी, असतोर, अनववास यानी भारतभर सामानय जनतच जगर अवघड कल होत.

क न प ा.कायमरारा, रयतवारी, महालवारी पदतीब ल

अनरक मानहती नमळवा आनर चचाण करा. सधया चाल असललया ‘आरवारी’ पदतीब ल मानहती नमळवा.

आनणक नपळवरकीबरोबरच रमाातर, भारतीयाचया रढी, परपरा याबाबतची न नटशाची रोरर या गोषीमळ भारतीयाचया मनात न नटशाब ल असललया असतोरात भर पडत गली.

इगरजानी १८५६ साली नहिी सननकाचया हाती लाब पललयाचया एननफलड बिका व तयात वापरायची नवी काडतस निली. काडतसास गाय व डकराची चरबी लावलली आह अशी बातमी पसरली. काडतस वापरणयापवणी त िातान तोडाव लाग. भारतीय सननकाना आपलया तोडाचा सपशण अशा काडतसाना वहावा, ही कलपनाच रमणसकटात टाकरारी होती. सरवातीला जया नशपायानी ही काडतस वापरणयास नकार निला तयाच उठाव इगरजानी मोडन काढल. माचण १८५७ मधय बराकपर छावरीत मगल पाड यानी असतोराला तोड फोडल. इगरजानी मगल पाड याना फाशी निली. सननकामरील असतोर वाढला होता. या घटनचया पाठोपाठ लखनौचया नशपायानी उठाव कला. मरठ यील घोडिळाचया कपनयानी उठाव कला. या सग ा रामरमीत इगरजाना ठार मारर, तयाचया कटनबयास रडा नशकवर, परसगी कततल करर, घर जाळर अस परकार सर झाल. नशपाई नि ीचया निशन चालन गल.

१२ म १८५७ रोजी नहिी नशपायाच नि ीवर परणपर वचणसव परसानपत झाल. तयानी मघल बािशाह बहािरशाह याचयाकड लढाच नततव निल. भारताचा समाट महरन तयाचया नावान दाही ब ादरशा

42

C.

नफरवणयात आली. बहािरशाह यास ‘शहनशाहा-इ-नहिसतान’ बननवणयात आल. १८५७ च नततव मघल बािशाहचया हाती असल तरी परतयकषात मात त नानासाहब पशव, तातया टोप, रारी ल मीबाई, बगम हजरत महल, मौलवी अहमिउ ा, कवरनसग व सनानी ब तखान यानी कल. नि ी, कानपर, लखनौ, झाशी यील व पशचम नबहारचया भागातील उठावाच सवरप नवशर उगर होत. नि ीचया रकषराची जबाबिारी ब तखान यानी आपलया नशरावर घतली.

२७ म १८५७ रोजी नि ी परत नमळवणयाचया

उ शान न नटश सनय नि ीस आल. नि ी हसतगत करणयासाठी इगरजानी आपली सवण शकती पराला लावली. या यदात न गनडअर जॉन ननकोलस मारला गला. सर जॉन लॉरनस व शीख पलटरीमळ न नटशानी नि ी नजकली. न नटश जनरल हडसनन बहािरशाहास अटक कल व रगनला िश पाठनवल. बहािरशाह याच १८६२ मधय नतकडच ननरन झाल.

तयापवणीच अयोधया, लखनौ व वायवय परातात उठावान वग घतला. अनलगढ, इटावा, मरा, लखनौ, बरली, आझमगढ, फजाबाि, कानपर, झाशी, अहमिाबाि

43

नानासा ब पश

गवहनणर जनरल लॉडण कननग याचया आिशावरन मदरासचा कनणल नील ससजज लषकर घऊन वारारसी, अलाहाबाि घणयास आला. य सवणत उठावकतयााना जनतचा पानठबा होता. कनणल नीलन नहिी सनयाचया गोळीबाराला तोफानी उततर निल. कततली करर, फासावर लटकवर या परकारानी आपलया करौयाणच परिशणन नीलन कल. वारारसीची बातमी कळताच अलाहाबािचया नशपायानी उठाव कला. यरोनपयनास सड महरन ठार कल. तवहा नीलन अलाहाबािला कच करन भारतीयाची सरसकट कततल कली. इगरजानी अतयाचाराचा कळस गाठला.

क न प ा.कोकरातील वरसई यील नवषरभट गोडस ह

उठावाचया काळात झाशी पररसरात होत. तयानी नलनहलल ‘माझा परवास’ ह पसतक वाचा.

झाशीत नहिी सनयान न नटशाचया नवरोरात उठाव कला. तातया टोप, नानासाहब पशव याचया मितीन झाशीत रारी ल मीबा चया नततवाखाली उठावकत सघनटत झाल. सर रोज यान झाशीस वढा निला. तातया टोप रारीचया मितीला आल पर रोज यान तयाचा पराभव कला. न नटशानी कालपी नजकल. झाशीचया रारीस यदात वीरमरर आल. गवानलयरचा सरिार माननसह यान तातया टोप याना नववासघातान इगरजाचया हवाली कल. तयाना १८५९ मधय फाशी िणयात आली. या रामरमीत नानासाहब पशव, िसऱया बाजीरावाची पतनी, पतर रावसाहब नपाळमधय गल व नतकडच कायम रानहल.

महाराषटरात साताऱयात रगो बापजी गप यानी उठाव घडवन आरणयाचा अयशसवी परयतन कला. गप याचया सहकाऱयाना नशकषा िणयात आलया. नरगिच ससाननक बाबासाहब भाव यानी १८५८ मधय उठाव कला. मबईतील कटाची कलपना इगरजाना यताच तयानी

रािरी रीबा

य असतोर वरवयासारखा पसरला.पजाबमधय जालरर, लनरयाना, मलतान,

नसयालकोट य नशपायानी उठावाच सनकरय सवागत कल. मधय परातातील गवानलयर, इिौर, म , सागर यही अशाच सवरपाचया घटना घडलया. ननसराबाि यील लषकरी छावरीत व उवणररत राजसानमधयही उठाव झाला.

ढाका, नचतगाव, मिारीगज सधयाचया बागलािशमरील , भागलपर नबहार य उठावाच लोर पोहोचल. नबहारमधय पाटणयाजवळ निनापरचया नशपायानी उठाव कला व पशचम नबहारमरील जमीनिार कवरनसह याचया मागणिशणनाखाली तयानी लढा निला. कवरनसह याना हजारीबाग झारखड , िवगड, सबळपर ओनडशा यन चागला परनतसाि नमळाला.

नानासाहब पशव यानी कानपर य उठावाच नततव कल. इगरज सनापती हवलॉक कानपरात िाखल झाला. नानासाहब व तातया टोप यानी कानपर सवतःचया ताबयात ठवणयाचा परयतन कला. परत तो अयशसवी

झाला. न नटश सनयाचा म य कमाडर सर कॉलीन कमपबल यान तातया टोपचा पराभव कला आनर कानपर परत नमळवल.

१८५७ ची ही घटना महरज भारतीयाच पनहल सवाततययद होय. या सवाततययदामधय सरवातीला तातया टोप, अवरचया बगम हजरत महल यानी आघाडी घतली. हवलॉक व औटटरम याचया नततवाखाली इगरज सनयाला सरवातीला यश नमळत नवहत. तवहा नपाळचा राजा जग बहािर गरखा पलटरी घऊन न नटशाचया मितीस गला. नहिी सनयाच नततव मौलवी अहमिउ ा यानी कल. कॉलीन कमपबलन आपला नशपाईनगरीचा अनभव परास लावन लखनौवर वचणसव नमळवल.

ता ा प

44

कटवालयाना तोफचया तोडी निल. खानिशात भीमा नाईक, कजारनसग नाईक यानी सात लाखाचा सरकारी खनजना लटला. अबापारी जळगाव नजलहा य नभ आनर इगरज याचयात लढाई झाली. नभ ाचा पराभव झाला. नकतयक नभ ाना अटक झाली. नकतीतरी जरावर लषकरी कोटाणत खटल चालवन तयाना फाशी िणयात आल.

कोलहापर य उठावाची बातमी पोहचताच अगोिरच तयारीत असललया रामजी नशरसाट यानी सरकारी खनजना ताबयात घतला व सवाततययदात सहभागी होणयास तयार असलल सनय गोळा करणयास सरवात कली. पढ याला अनरक परनतसाि महरन कोलहापरचया राजघराणयातील नचमासाहब यानी उठावकतयााच नततव करणयास सरवात कली. बळगाव, रारवाड, कोलहापर य उठावास परनतसाि नमळाला.

१८५७ च सवाततययद जवळजवळ वरण-सववा वरण चाल होत. नि ी, मरठ, कानपर, लखनौ, गवानलयर इतयािी नठकारी लढललया नहिी नशपायाची स या समार एक लाखाचया आसपास जाईल एवढी मोठी होती. शसतबळ, शौयण, रयण यातही त कमी नवहत तरीही या लढात भारतीयाना अपयश आल.

१८५७ चया लढाचया परसगी भारतीयाचया मनात उफाळलला असतोर लकषात घऊन इगलडची रारी शवहकटोररया नहन ‘रारीचा जाहीरनामा’ परनसद कला. तयामधय सवण भारतीय आमच परजाजन आहत अस महरत रारीन भारतीयाना उ शन काही आवासन निली. या आवासनामधय भारतीय परजाजनामधय वश, रमण, जात नकवा जनमसान या ननकराचया आरार कोरताही भि कला जारार नाही अस महटल होत. तसच नोकऱया गरवततचया ननकरावर निलया जातील, रानमणक बाबतीत न नटश सरकार हसतकषप कररार नाही, ससाननकाशी कललया कराराच पालन कल जाईल, ससान खालसा कली जारार नाहीत इतयािी आवासनाचा समावश या जाहीरनामयात होता.

भारतीयावरही या घटनचा खोलवर पररराम झाला. परािनशक ननषाचया जागी राषटरीय भावनचा उिय होऊ लागला. न नटशाबरोबर लढा िणयासाठी वापरलल सशसत मागण ननरपयोगी ठरलयामळ नव मागण शोरणयाची गरज

भारतीयाना जारव लागली. पढ भारतीयाची एकजट होऊ नय महरन ‘फोडा व

राजय करा’ या नीनतचा वापर न नटशानी कला.. भारतरी रा री सभ ा ापन री पा भ री

भारतीय राषटरीय सभची सापना ही सवाततय चळवळीतील १८५७ नतरची ननराणयक घटना होय. वयापक मानयता असलली ही पनहलीच भारतीय सघटना होय.

१८३७ मधय दारकाना टागोर यानी ‘लणड होलडसण असोनसएशन’ ससा जमीनिार वगाणच नहतसबर जपणयासाठी सापन कली. १८३९ मधय राजा राममोहन रॉय याच सनही नवलयम ॲडमस यानी लडनमधय ‘न नटश इनडया सोसायटी’ काढन कायण सर कल. इगलडमधय राहराऱयाना न नटश इनडयात काय चालल आह ह कळाव महरन या ससची सापना करणयात आली होती. दारकाना टागोर याच सनही जॉजण ॉमपसन यानी ‘बगाल न नटश इनडया सोसायटी’ सापन कली. १८५१ मधय लड होलडसण असोनसएशन आनर बगाल न नटश इनडया सोसायटी या िोनही एकत करन ‘न नटश इनडयन असोनसएशन’ची ससा सापणयात आली. या ससन हररचदर मखजणी याचया पढाकारान भारतीय जनतचया तकरारी न नटश पालणमटमधय पाठवलया. याच काळात ‘मदरास नटीवह असोनसएशन’ न सदा इगरजाचया नवरोरात सर आळवायला सरवात कली. १८६६ मधय िािाभाई नौरोजी यानी वयामशचदर बनजणी याचया मितीन ‘ईसट इनडया असोनसएशन’ ही ससा लडन य सर करन जागतीच परयतन कल. बगालमरील ‘इनडया लीग’ ससच काम १८७५ सालापासन सर होत. पढ सरदरना बनजणी यानी ‘इनडयन असोनसएशन’ ससा सापली. बनज नी समान राजकीय नहतसबराचया व आशाआकाकषाचया जानरवादार भारतातील नभ वशीय व नभ जातीचया लोकाची एकी घडवन आरणयासाठी ही ससा परयतन करील अस सानगतल. याच ससन १८८३ मधय कोलकाता य भारतातील नवनवर पराताचया परनतननरीची परररि घतली.

१८८४ मधय सापन झालली ‘मदरास महाजन सभा’ ही एक महतवाची सघटना होती. या समारास मबईत इगरजी नवदच आनर नवसरारराच वार वा लागल. जानवारी १८८५ मधय नया.कानशना तयबक तलग,

45

नफरोजशहा महता इतयािीनी ‘बॉमब परनसडनसी असोनसएशन’ ही ससा सापन कली.

. भारतरी रा री सभ री ापना२८ नडसबर १८८५ रोजी मबईचया गोकळिास

तजपाल ससकत नवदालयाचया सभागहात इनडयन नशनल कागरस उफ भारतीय राषटरीय सभच पनहल अनरवशन झाल. या अनरवशनात ७२ परनतननरी उपशसत होत. वयोमशचदर बनजणी ह राषटरीय सभचया पनहलया अनरवशनाच अधयकष होत. नफरोजशहा महता, िािाभाई नौरोजी, रहीमत ा सयानी, कानशना तयबक तलग, गोपाळ कषर गोखल इतयािी मानयवर मडळी अनरवशनात सहभागी झाली. भारतीय राषटरीय सभचया सापनत ॲलन ऑकटोशवहयन म या न नटश अनरकाऱयानही

पढाकार घतला होता. पनहलया अनरवशनात एकर नऊ ठराव समत करणयात आल. इगरजाचया राजयकारभाराची चौकशी करणयासाठी एक आयोग नमणयात यावा, मधयवतणी व परानतक कायिमडळात मोठया परमारावर लोकननयकत परनतननरी असावत, परशासकीय सवामधय भारतीय लोकास वाव दावा, सनिी नोकरीचया परीकषा नहिसानात यावयात, लषकरी खचण वाढव नय, उच नशकषरावर अनरक खचण करावा, तानतक नशकषराची सोय करावी इतयािी मागणया करणयात आलया.

. मवाळ-जहाल नवचारसरणी

याच काळात नवशरतः महाराषटरात ‘आरी राजकीय सराररा की सामानजक सराररा’ हा वाि सर झाला होता. सवाततय नमळाल की समाज सरारल ही जहाल गटाची नवचारसररी होती. तर समाज सरारलयानशवाय

माहीत ह का त हाला

क आणि ारा २५ नोवहबर १८७० रोजी जमस नफटझ सटीफन यानी ‘कलम १२४ अ’ भारतीय िडनवरानात समानवष कल. या कलमानवय ‘नहिसतानातील सरकारनवरयी शबि, लखन, नचनह नकवा यासार या कोरतयाही घटकानी अपरीती ननमाणर करणयाचा परयतन करराऱयाला िडाची, तरगवासाची नकवा फाशीची नशकषा िणयात यईल’ अस जाहीर करणयात आल. या कायदानसार नशकषा झालल पनहल सापानहक महरज ‘बगवासी’ होय. आमचया रानमणक परा परपरामधय इगरज हसतकषप करत आहत असा आकषप बगालमरील ‘बगवासी’ सापानहकान घतला. यामळ बगवासी सापानहकाला भारतात सवणपरम राजदरोहाचया आरोपाला सामोर जाव लागल.

१५ जन १८९७ रोजी पणयातन परनसद झाललया कसरीचया अकात ‘नशवाजीच उ ार’ ही कनवता परनसद झाली. या कनवतचया अनरगान लोकमानय नटळकानी काही अगरलख नलनहल. यात ‘राजय करर महरज सड उगवर नवह’, ‘राजदरोह कशाला महरतात ’ या अगरलखाचा समावश होता. सरकारनवरद असतोर ननमाणर करणयाचया आरोपाखाली ‘१२४ अ’ कलमानवय राजदरोही ठरन नशकषा झालल लोकमानय नटळक ह

नहिसानातील पनहल सपािक होत.१४ माचण १८७८ रोजी ‘िशी भारा वततपत

कायिा’ लाग झाला. या कायदानवय नहिसानातील न नटश सरकारनवरयी लखनादार अपरीती ननमाणर कररारा तसच लोकामधय वश, जात आनर रमण याचया नावाखाली परसपरानवरयी दरभाव पसरवरार लखन करर आनर छापर अशा ग यानवरोरात उपाययोजना कली गली. या कायदाचया नवरोरात कोलकाता य िशी वततपतकाराची एक परररि भरवणयात आली होती. िशी सपािकाची अशी परररि घऊन सरकारचया जलमी कायदाला नवरोर करणयाची कलपना िोन मराठी मारसाची होती. गरश वासिव जोशी उफ सावणजननक काका आनर नयायमतणी महािव गोनवि रानड यानी ही परररि आयोनजत करणयात परमख भनमका बजावली.

वरील कायदाचया अतगणत इगरज सरकारन मराठी भारतील २१० पसतक जप कली होती. महाराषटरात लोकमानय नटळक, नशवरामपत पराजप, गरश िामोिर सावरकर याचया नवरद खटल चालवणयात आल. सवाततयवीर सावरकराच ‘१८५७ च सवाततय समर’ ह पसतक आनकषप जप झाललया सानहतयात होत.

46

सवाततय अपरण आह अशी मवाळ गटाची नवचारसररी होती. समाज सरारणयासाठी न नटश सरकारची मित घणयास हरकत नाही अस मवाळ गटाला वाट. या गटाला ‘मवाळ’ अस महटल जाई.

गोपाळ गरश आगरकर ह सरारकाच अगररी होत. आरी आपर सरारल पानहज, आपल घर सरारल पानहज अस त महरत. जहालाच नत लोकमानय नटळक महरत, ह घरच माझ नाही त अगोिर ताबयात घऊ या. मग आपर हवया तया सराररा कर.

नफरोजशहा महता, गोपाळ कषर गोखल ह मवाळाच नत होत. सरकारला आपर आपली गाऱहारी सारार पटवन िऊ शकलो तर सरकार आपलयाला ननराश कररार नाही अस मवाळ गटाला परामानरकपर वाट. अजण, नवनतया अगर भारर करन इगरजी सतता बररार नाही अस लोकमानय नटळकाचया गटाच ठाम मत होत.

राषटरीय सभतील मतभि १९०७ सालचया सरत य झाललया अनरवशनात नवकोपाला गल. सविशी व बनहषकार ह ठराव बाजला सारणयाचा मवाळ नतयाचा परयतन होता. तो यशसवी होऊ नय अशी जहाल गटाची खटपट होती. यामळ अनरवशनाचया वळी तराव वाढला. तडजोड अशकय झाली अखरीस राषटरीय सभा िभगली.

राषटरीय सभचया कायाणला शह िणयासाठी लॉडण कझणन यान बगाल पराताची फाळरी करणयाचा घाट घातला. बगालचया फाळरीनतर सरकारन जहाल नतयानवरद कडक कारवाई कली. लोकमानय नटळकावर राजदरोहाचा आरोप ठवन तयाना सहा वर मडालचया तरगात पाठवल. नबनपनचदर पाल याना कारावासाची नशकषा ठोठावली तर लाला लजपतराय याना ह पार कल.

लोकमानय नटळक १९१४ मधय कारावासाची नशकषा भोगन भारतात परत आल. तयानतर जहाल व मवाळ गटाची एकजट होऊन त १९१६ मधय कागरसचया लखनौ अनरवशनात पनहा एकत आल.

ात रीर सा रकर

क ा ण ळक

माहीत ह का त हाला

पनहल महायद सर झाल तवहा लोकमानय नटळक मडालचया तरगातन सटन आल होत. न नटश सामाजय यदाचया अडचरीत सापडल आह. तवहा आपर सवराजयाचया दषीन फायिा उठवला पानहज असा नवचार लोकमानय नटळकानी माडला होता. मबईचा गवहनणर नवनलगडन यान यद साहायय नमळवणयासाठी नतयाची सभा बोलवली. तवहा सवराजय दायच कबल करत असाल तर यदाला सननक परव, अस लोकमानय नटळकानी सपष सानगतल. गवहनणरन नवरोर करताच लोकमानय नटळक कोराचीही पवाण न करता तन तडक उठन गल. नटळकाच ह रारर परनतयोगी सहकाररता महरन ओळखल जात.

. सशसरि करानतकारकाच ल न नटश सामाजयशाहीनवरद भारतात नवनवर

मागाानी आिोलन झाली. तयावरील एक मागण सशसत करातीचा होता. शासनयतरा शखळशखळी करर, सरकारचा लोकाना वाटरारा िरारा नाहीसा करर अशा मागाानी सतता उरळन टाकर ह सशसत करानतकारकाच परमख उश ष होत.

पजाबमधय रामनसह कका यानी सरकारनवरोरी उठावाच आयोजन कल होत. महाराषटरात वासिव बळवत फडक यानी सरकारनवरद उठाव कला. पणयात

गचा बिोबसत करताना ग कनमशनर रड यान जलम-जबरिसती कली. तयाची चीड यऊन िामोिर आनर बाळकषर या चापकर बरनी रडची हतया कली.

१८९९ मधय गरश िामोिर सावरकर आनर तयाच बर नवनायक िामोिर सावरकर याचया पढाकारान

नानशक य करानतकारकाची ‘नमत मळा’ ही गप सघटना सापन झाली. याच सघटनला १९०४ मधय ‘अनभनव भारत’ ह नाव िणयात आल. याच वरणी नवनायक िामोिर सावरकर ह उच नशकषर घणयासाठी इगलडला गल. तयानी अनभनव

47

भारत सघटनचया सिसयाना करानतकारी वा य, नपसतल इतयािी सानहतय पाठवणयास सरवात कली. तयानी जोसफ मनझनी या इटानलयन करानतकारकाच चररत नलनहल. ‘१८५७ च सवाततयसमर’ हा गर नलनहला. अनभनव भारत सघटनचया कायाणचा सगावा सरकारला लागला. सरकारन गरश िामोिर सावरकर याना अटक कली. जकसन या इगरज नयायारीशान तयाना जनमठपची नशकषा सनावली. या नशकषचा बिला घणयासाठी अनत ल मर कानहर या यवकान नानशक य नयायिडानरकारी आनर नजलहानरकारी जकसनची हतया कली. जकसनचया हतयचा सबर सरकारन नवनायक िामोिर सावरकर याचयाशी जोडला आनर सावरकराना अटक करन तयाचयावर खटला भरला. नयायालयान तयाना प ास वरााची सशम कारावासाची नशकषा सनावन अिमान य रवाना कल.

बगालमधय ‘अनशीलन सनमती’ ही करानतकारी सघटना कायणरत होती. अरनवि घोर व तयाच बर बारीदरकमार घोर ह या सघटनच परमख होत. कोलकतयाजवळील मानरकताळा य या सनमतीच बॉमब तयार करणयाच करदर होत. १९०८ मधय खिीराम बोस व परफ चाकी या अनशीलन सनमतीचया सिसयानी नकगजफोडण या जलमी नयायारीशाला ठार करणयाची योजना आखली. तयानी जया गाडीवर बामब टाकला ती गाडी नकगजफोडणची नवहती. या हललयात गाडीतील िोन इशगलश शसतया मतयमखी पडलया. परफ चाकी यानी सवतःवर गाळी झाडन घतली. खिीराम बोस पोनलसाचया हाती लागल. तयाना फाशी िणयात आल.

यामजी कषर वमाण यानी लडन य ‘इनडया हाउस’ची सापना कली होती. या ससमाफत भारतीय तरराना इगलडमधय उच नशकषर घणयासाठी नशषयवतती निलया जात. तयाचयाच गटातील मािाम कामा या एक समाजवािी करानतकारक होतया. जमणनीत सटटगाटण य भरललया जागनतक समाजवािी परररित तयानी भारताचया सवाततयाचा परन उपशसत कला. याच परररित मािाम कामा यानी करानतकारकाचया कलपनतील भारताचा धवज

फडकावला होता. पजाबमरील मिनलाल नरगरा इगलड य उच नशकषर घणयासाठी गल होत. त नरगरा करानतकारक नवनायक िामोिर सावरकर आनर यामजी कषर वमाण याचया सपकाणत आल. नरगरा अनभनव भारतच सिसय झाल.

तयानी कझणन वायली या इगरज अनरकाऱयाला ठार कल. कारर हा अनरकारी सावरकर याचया मागावर होता. तयाब ल नरगरा याना फाशी िणयात आली.

अमररका व कनडा यील भारतीयानी ‘गिर’ या सघटनची सापना कली होती. लाला हरियाळ, भाई परमानि, डॉ. पाडरग सिानशव खानखोज इतयािी करानतकारक या सघटनच परमख नत होत. ‘गिर’ महरज नवदरोह. ‘गिर’ ह या सघटनचया मखपताच नाव होत. राषटरपरम व कराती याचा सिश या मखपतान भारतीयाना निला. या कायाणत तातमा नवषर गरश नपगळ याचा नवशर सहभाग होता.

करानतकारकानी कराती कायाणसाठी लागरारा पसा जमवणयासाठी रलवतन नला जारारा सरकारी खनजना काकोरी या उततर परिशातील सटशनजवळ ताबयात घतला. यालाच ‘काकोरी कट’ महटल जात. सरकारन तातकाळ कारवाई करन करानतकारकाना अटकत टाकल. तयाचयावर खटल चालवणयात आल. अशफाक उ ा, रामपरसाि नबशसमल, रोशन नसग, राजदर लानहरी याना फाशी िणयात आल.

याच िरमयान भारतात कालण माकसणच करानतकारी नवचार अनसरराऱया तरराचा ‘सामयवािी पकष’ सापन झाला. वसाहतवािी न नटश राजय उलवन शनमकाच राजय सापन करर ह तयाच उि निष होत. या नवचारसररीचया तररावर सशसत करातीचया परयतनावरन खटल चालवणयात आल. या सिभाणत मीरत खटला आनर कानपर खटला नवशर गाजल. या खटलयामधय कॉमड शीपाि अमत डाग, मझ फर अहमि, कशव नीळकठ जोगळकर याचा समावश होता.

करानतकारक चदरशखर आझाि, भगतनसग, राजगर, सखिव इतयािी तरर करानतकारक रमणननरपकष नवचारसररीच

ा री क ि ा

ादा का ा

48

भ तणस रा स द

कल. या िोघीनाही पकडणयात आल. बीना िास यानी भारतीय राषटरीय कागरसचया सभासि कलकतता

नवदापीठाचया पिवीिान समारभात सटनल जकसन या गवहनणरवर गो ा झाडन तयाला मारणयाचा परयतन कला. परत तया अपयशी ठरलया. तयाना ९ वर सशम कारावास भोगावा लागला.

भारतीय सवाततय सगरामामधय करानतकारी चळवळीन महतवाच योगिान निल आह. करानतकारकानी न नटश सततशी लढताना साहस व ननराणराच िशणन घडवल. तयाच राषटरपरम व समपणरवतती अजोड होती. तयाच बनलिान भारतीयाना सफनतणिायी ठरल आह.

. महातमा गाधीज ची नि शसरि परनतकार चळवळलोकमानय नटळकाचया मतयनतर १९२० मधय

राषटरीय चळवळीची सत महातमा गारीकड आली. गारीजीचया नततवशलीन व लढाचया अनभनव ततान राषटरीय चळवळ अनरक वयापक झाली.

गारीजीचया कायाणला िनकषर आनरिकमधय सरवात झाली. िनकषर आनरिकतील इगरजाचया राजवटीत आनरिकतील कषरवरणीयाना व तील भारतीय रनहवाशाना हीन व तचछ समजल जाई. तयाचयावर नवनवर जाचक

ननबार लािल गल होत. गारीजीनी या रोररानवरद सघरण कला. या लढात तयानी यश नमळवल. १९१५ मधय गारीजी भारतात परतल.

गारीजीनी १९१७ मधय नबहारमरील चपारणय यील शतकऱयाचया परनात लकष घातल. न नटश मळमालक तील शतकऱयावर ननळीचया लागवडीची सकती करत. शतकऱयानी तयार कलली नीळ कमी नकमतीला नवकत घत. या शोररानवरद व शतकऱयावरील अनयाय िर करणयासाठी गारीजीनी सतयागरहाचा ननरणय घतला. तवहा सरकारन नीळ लागवडीची सकती बि कली व मळवालयाचया कचाटातन शतकऱयाची मकतता झाली.

िशामधय वाढत चालललया राषटरीय आिोलनाला आळा घालणयासाठी सरकारन सर नसडन रौलट या न नटश नयायारीशाचया अधयकषतखाली एक सनमती

ा ा ा री

होत. १९२८ मधय तयानी नि ी य ‘नहिसतान सोशनलसट ररपशबलकन असोनसएशन’ या सघटनची सापना कली. भारताला न नटशाचया शोररातन मकत करर ह तया सघटनच उि निष होत. शतकरी, कामगाराच शोरर कररारी अनयायय वयवसा तयाना उलन टाकायची होती. शसत गोळा करर आनर कायणकरमाची अमलबजावरी करर या कामासाठी या सघटनचा ‘नहिसान सोशनलसट ररपशबलकन आमणी’ हा एक सवतत नवभाग होता. तयाच परमख चदरशखर आझाि ह होत.

या सघटनचया सिसयानी अनक राडसी कतय कली. भगतनसग व राजगर यानी लाला लजपतराय याचया मतयचा बिला घणयासाठी साडसण या अनरकाऱयाला रडा नशकवला. नागरी ह ाची पायम ी कररारी िोन नवरयक यावळी सरकारन मधयवतणी नवनरमडळात िाखल कली. तयाचा ननरर करणयासाठी भगतनसग व बटकवर ितत यानी नवनरमडळात बॉमबसफोट कला व त पोनलसाचया सवारीन झाल. राजदरोहाचया आरोपाखाली भगतनसग, राजगर व सखिव याना १९३१ मधय लाहोर य फाशी िणयात आली. चदरशखर आझाि यानी अलाहाबािचया आलरिड पाकमधय पानलसाशी सघरण कला. या सघराणत तयानी हौतातमय पतकरल.

सयण सन ह बगालमरील नचतगाव यील करानतगटाच परमख होत. नचतगाव यील शसतागारावरील हललयाची योजना सयण सन यानी आखली. तील शसतासत ताबयात घतली. चळवळ भरात असतानाच सयण सन व तयाच काही सहकारी पोनलसाचया हाती सापडल. सयण सन व तयाचया बारा सहकाऱयाना फाशीची नशकषा िणयात आली. या गटातील कलपना ितत याना जनमठप झाली. परीनतलता वड डिार यानी पोनलसाचया हाती न लागता आतमा ती निली. शाती घोर व सनीती चौररी या िोन शाळकरी मलीनी नजलहा नयायारीश चालणस बकलड याला ठार

49

नमली. या सनमतीचया नशफारशीनसार १९१९ साली ‘रौलट कायिा’ करणयात आला. या कायदानसार कोराही भारतीयाला नवनावॉरट तरगात पाठवर, नवनाचौकशी खटला िाखल करर इतयािी अनरकार सरकारला िणयात आल. या कायदाचया ननरराण गारीजीनी सतयागरह करणयाचा ननरणय घतला. ६ एनपरल १९१९ रोजी हरताळ पाळणयाच आवाहन जनतला कल.

रौलट कायदानवरोरी सतयागरही लढान पजाबमधय परखर सवरप रारर कल. १३ एनपरल १९१९ हा बसाखी या सराचा निवस होता. बसाखीनननमतत अमतसरमरील जानलयनवाला बागत आयोनजत कललया सभसाठी हजारो लोक जमल होत. तयातील ब स य लोकाना सभाबिीचया कमाची कलपना नवहती. जनरल डायरन लोकाना पवणसचना न िता जमावावर भीरर गोळीबार कला. या गोळीबारात शकडो लोक मारल गल व हजारावर जखमी झाल. जानलयनवाला बाग हतयाकाडामळ साऱया भारतभर सतापाची लाट उसळली. रवीदरना टागोरानी हतयाकाडाचा ती शबिात ननरर करन न नटश सरकारन तयाना निललया ‘सर’ या पिवीचा तयाग कला.

१९२० सालचया नागपर यील अनरवशनात राषटरीय सभन असहकाराचया िशवयापी चळवळीला पानठबा िरारा ठराव समत कला. असहकार आिोलनाची सवण सत महातमा गारीकड सोपवणयात आली. असहकाराचया ठरावानवय शाळा, महानवदालय, नवनरमडळ, नयायालय, सरकारी कचऱया, परिशी माल याचयावर बनहषकार घालणयाच ठरल.

असहकार आिोलनाला िशभरातन परचड परनतसाि नमळाला. नवदाणी मोठया स यन असहकार चळवळीत सामील झाल. नचततरजन िास, मोतीलाल नहर, एम. आर. जयकर, सफि निन नकचल, नवठ ठलभाई पटल, व भभाई पटल, राजगोपालाचारी अशा अनक परनतयश वकीलानी आपलया वनकली वयवसायाचा तयाग कला व त चळवळीत सहभागी झाल. नठकनठकारी परिशी कापडाचया हो ा भडक लागलया. गारीजीचया असहकाराचया आवाहनाला शतकरी वगाणन उतसफतण परनतसाि निला. शतकऱयापरमारच कामगार वगाणनही सरकारनवरोरी आिोलनात मोठया परमारात भाग घतला. िशभर सपाच सत सर झाल. १९२१ या एका वराणत ३९६ सप झाल. राषटरीय सभचया कायणकतयाानी नठकनठकारचया सपाच नततव कल. सवराजय आनर सविशी याच परनतक झालला ‘चरखा’ घराघरी पोचवणयाचा कायणकरम हाती घणयात आला.

न नटश सरकारन नमठासार या जीवनावयक वसतवर कर लािला होता. हा अनयायकारक कर बि वहावा महरन गारीजीनी सतयागरहाचा मागण अवलबला. गारीजीनी १२ माचण १९३० रोजी साबरमती आशमातन गजरातचया समदरनकनाऱयावरील िाडी या नठकारी पियाता नली. ६ एनपरल रोजी िाडीचया समदरनकनाऱयावर मीठ उचलन नमठाचया कायदाचा भग कला.

. आ ाद ण द सना१९३९ साली जमणनीचा

नता नहटलर यान यरोपात िसऱया महायदाची नठरगी पाडली. न नटश सरकारन भारत इगलडचया बाजन यदात उतरत असलयाचा ननरणय परसपर घतला. या ननरणयाला

र ना ा र

जानलयनवाला बागतील हतयाकाडान उभा िश हािरन गला. तया भयकारी दयाच वरणन कसमागरजानी आपलया ‘जानलयनवाला बाग’ या कनवतत कल आह.

रकताच नच ओघळ सकल अजनन करसतावरचनवरल नता धवनन तझता पनितता, अजनन शबतााचमागल तव गीततााचता होतो मानरतात घोि -‘‘पम, शताानत अन कषमता ताामध वसतो परमश !’’

आनि आज ह तझता पतताकता जतााचता हतातताातननःशसततााचता रकतामताासतामध नताहततातमतााचता बाकता उडतालता मलतााबताकताातजगजततााचता परताकमताची सफनततिप रीत !

पताचोळतापरर पडली पताहन पततााची रतासनन झताकल असनशल वता, त अपल खतास;असल ही वता सततानताची पभवरी मतातएक जखम अन नवीन श, तझता कताळजतात ! नता री सभा ब स

50

ाना आ ाद

पण त ा र ा न

महातमा गारीजी आनर कागरस याचा नवरोर होता. या यदात जपान जमणनीचया बाजन उतरला. जपानन आ य आनशयातील न नटशाचया ताबयातील परिश नजकल. न नटश सनयातील अनक भारतीय सननक जपानचया हाती लागल. तयातनच रासनबहारी बोस यानी आझाि नहि सनची नननमणती कली. याच सनच नततव नताजी सभारचदर बोस यानी कल. सभारचदर बोस यानी १९४३ मधय नसगापर य आझाि नहि सरकारची सापना कली. १९४३ चया अखरीस नताजीनी अिमान व ननकोबार बट नजकन ताबयात घतली. ‘‘तम मझ खन िो म तमह आजािी िगा ’’ ही घोररा तयानी लोकनपरय कली. १९४४ मधय तयानी आराकानचा परिश नमळवला. तसच आसामचया पवणसीमवरील ठारी नजकन घतली. परत तयाची इफाळची मोहीम अरणवट रानहली. अतयत परनतकल पररशसतीतही आझाि नहि सनच सननक नटान लढल.

. १ ४२ ारत ोडो दोलि

राषटरीय सभचया कायणकारररीन वराण य ‘न नटशानी भारत सोडन जाव’ हा ठराव मजर कला. तया ठरावावर मबई यील अनरवशनात नश ामोतणब वहायच होत. ७ ऑगसट १९४२ रोजी मबईचया गवानलया टक मिानावर राषटरीय सभच अनरवशन मौलाना अबल कलाम आझाि याचया अधयकषतखाली सर झाल.

८ ऑगसट रोजी पनडत जवाहरलाल नहरनी या अनरवशनात माडलला ‘छोडो भारत’ ठराव परचड ब मतान मजर झाला. न नटशानी ततकाळ भारत सोडावा अशी मागरी करणयात आली. तसच गारीजीचया नततवाखाली िशवयापी अनहसक आिोलन सर करणयाचा ननरणयही घणयात आला. गारीजी महराल, ‘‘ह आिोलन कवळ राषटरीय सभच नसन सवण भारतीयाच आह. परतयक सती-पररान या कषरापासन आपर सवतत आहोत अस

समजाव आनर लढासाठी नसि र वहाव.’’ हा ननकराचा लढा आह ह सागताना गारीजी पढ महराल, ‘‘आज मी तमहाला एक मत िरार आह. तो महरज ‘करग या मरग’, ही आपली परनतजा असली पानहज. या परनतजसाठी बनलिानाची तयारी ठवा.’’ गारीजीचया या शबिानी िशात नव चतनय ननमाणर झाल.

आिोलन सर होणयापवणीच त नचरडन टाकणयाचा सरकारन परयतन कला. ९ ऑगसटचा निवस उजाडणयापवणीच गारीजी, मौलाना आझाि, पनडत जवाहरलाल नहर, व भभाई पटल इतयािी परमख नतयाना अटक करणयात आली. सरकारन सभा, भारर, मोच, ननिशणन यावर बिी घातली. राषटरीय सभची िशभरातील सवण कायाणलय ताबयात घतली. महाराषटरातील नचमर, आषी, यावली, महाड, गारगोटी इतयािी अनक गावातन अाबालवि रानी नटान आनर असीम रयाणन निलल लढ अनवसमररीय ठरल.

१९४२ सालचया अखरीस या जनआिोलनाला नव वळर लागल. आिोलनाच नततव भनमगत झाललया तरर समाजवािी कायणकतयााकड आल. जयपरकाश नारायर, डॉ. राममनोहर लोनहया, अचयतराव पटवरणन, अररा असफअली, एस.एम.जोशी, ना.ग.गोर इतयािी नत या कायाणत अगरसर होत.

िशात अनक नठकारी साननक पातळीवर करानतकारी गट सापन झाल. कजणत तालकयात भाई कोतवाल याचा ‘आझाि िसता’, नागपरचया जनरल

त ा ा ा रीत क न ा ा आ ा भारत ा आद नातरी पर

नत ा री णदशाभ कर ासा री ा री पि ना ानरी ा रत त.

सचता कपलानी - िािी, बहनजीअचयतराव पटवरणन - कसमराम मनोहर लोनहया - डॉकटरसािीक अली - सनशला, सतयाबाबा राघविास - िीिीअररा असफअली - किमएस.एम.जोशी - इमामअली

51

करानतनसह नाना पाटील यानी महाराषटरात सातारा नजल यात ‘परनतसरकार’ १९४२ मधय सापन कल. आपलया सहकाऱयाचया मितीन तयानी तील न नटश शासन सपषात आरल आनर जनतच सरकार सापन कल. कर गोळा करर, कायिा व सवयवसा नटकवर, खटलयाचा ननकाल िर, गनहगाराना नशकषा करर इतयािी काम या सरकारतफ कली जात.

णत ासा सा न च क सा न१९४२ नतरचया काळात बगालमधय िषकाळ

पडला होता. या काळात बगालमधय करानतकारकानी राषटरीय सरकार उभारल. या सरकारचया नतयानी आपलया अनयायासमोर एक आिशण घालन निला. अजय मखजणी ज सवाततयोततर भारतात पशचम बगालच म यमती झाल यानी ‘छोडो भारत’ या गराच कत शीपाि कळकर याना एक मलाखत निली. या मलाखतीमरन आपरास राषटरीय नतयाच रीरोिातत वतणन, िषकाळाची ती ता आनर तयासबरीच मौशखक पराव इनतहास समजन घणयासाठी नकती महतवाच आहत ह समजत. मलाखतीतील तयाच पढील वाकय महतवाच आह, ‘‘िषकाळाचया काळात सतत नऊ मनहन आमही सबर निवसात फकत तीन छटाक भात व ोडीशी डाळ खाऊन काढल.’’

१ शर ०.९३३१०५ नकलो१६ छटाक १ शर४ छटाक पावशरयापरमार ३ छटाक महरज पावशरा न ोड कमी.

या काळात भारतातील न नटश सततचा पाया शखळशखळा झाला. ‘छोडो भारत’ आिोलनातन भारतीय जनतचा परखर न नटश नवरोर वयकत झाला. या सवण घटनामळ यापढ फार काळ भारतात आपली सतता नटकवता यरार नाही याची जारीव न नटश राजयकतयााना झाली. न नटश सामाजयाचा शवट तयाना डो ापढ निस लागला. तयात फ वारी १९४६ मधय मबई य झाललया नानवकाचया उठावान भर पडली.

भारतीय सवाततय दशषकषपात असताना बररसटर महमि अली नजना आनर तयाचया मसलीम लीग या पकषान सवतत राषटराचा आगरह ररला. िशभर अनक

ाणतणस नाना पा री

माहीत ह का त हाला

भारतीय सवाततयलढाची अमररका-नसगापर य िखल.

रका िसऱया महायदाचया काळात अमररकतील ‘लाईफ’ या सापानहकान भारताला तातकाळ सवाततय दाव अशी मागरी कली. ‘‘भारतीय सवाततय हा कवळ भारताचा परन नाही. तो मानवी सवाततयाचा परन आह.’’ अस ननविन अलबटण आईनसटाईन, लई नफशर, एडगर सनो, वनडल नवलकी, जॉन गटार, पलण बक इतयािीनी सवतःचया सवाकषरीननशी काढल.

णस ापर ‘‘भारतीय सवाततय आताच, आता नाही तर करीच नाही’’, ‘‘भारत भारतवासीयाचा’’ अशा घोरराच फलक घऊन शोनान नसगापर मधय हजारो भारतीयानी एक नवशाल नमरवरक काढली.

इनडयन इनडपडनस लीगचया नततवाखाली मलायातील सवण मोठया शहरात न नटशनवरोरी ननिशणन झाली. मिान व समातामधयही इडोननशया भवय ननिशणन झाली.

आवारी याची ‘लालसना’ इतयािी गटानी नकतयक मनहन सरकारला ताही भगवान करन सोडल. मबईला नवठ ठल जवहरी, उरा महता व तयाचया साीिारानी ‘आझाि रनडओ’ ह एक परकषपर करदर सापन कल.

१९४२ मधय िशाचया काही भागात न नटश शासन यतरा उलन पाडणयात लोकाना यश आल. बगाल मरील नमिनापर नजल यात, उततर परिशातील बनलया व अाझमगडचया भागात, नबहारमरील भागलपर व

पनरणया नजल यात लोकानी न नटश अनरकाऱयाची हकालपट टी कली आनर तील राजयकारभार आपलया हाती घतला.

52

नठकारी रानमणक िगली उसळलया तयाच पयणवसान भारताचया फाळरीत होऊन ऑगसट १९४७ मधय भारत आनर पानकसतान ही िोन सवतत राषटर अशसततवात आली.

क न प ा.तमचया पररसरातील करानतकारक, सवाततययोद

याची मानहती सगरनहत करन तयावर आराररत नचताच सािरीकरर करा.

इनतहास अस सागतो की, भारतीयानी

वसाहतवािानवरद लढणयाचा आिशण जगासमोर ठवला. तयातन पारततयातील अनक िशाना सवाततयलढाची परररा नमळाली.

सवतत भारताच सनवरान २६ जानवारी १९५० रोजी अमलात आल. डॉ.बाबासाहब आबडकर ह ‘भारताचया सनवरानाच नशलपकार’ आहत. न नटश सामाजयशाहीनवरद लढताना सवाततय, समता, बरता व लोकशाही या मलयावरील ननषा भारतीयानी उराशी बाळगलया होतया. ही मलय भारतीय सनवरानाचा पाया आहत.

पर. णद ा प ा ापक प ा णन न पि ण ान प ा ण ा.

१. हसाजी नाईक याच सवतत राजय नजल यात होत.

अ सातारा ब नािड क पर ड नागपर

२. नबहारमरील न नटश मळमालक तील शतकऱयावर लागवडीची सकती करत.

अ ननळीचया ब चहाचया क कॉफीचया ड उसाचया

३. भारतीय राषटरीय सभचया पनहलया अनरवशनाच अधयकष होत.

अ दारकाना टागोर ब वयोमशचदर बनजणी क िािाभाई नौरोजी ड सरदरना बनजणी

ब प री स ा री ब ातरी क री री द त क न ण ा.

ब १. कवरनसह - लखनौ २. नानासाहब पशव - कानपर ३. रारी ल मीबाई - झाशी ४. नचमासाहब - कोलहापर

पर. णत ाणसक ण काि, री, ना ासब री री ना ण ा.

१. १९४२ मधय महाराषटरात सापन झाललया परनतसरकारच कायणकषत -

२. १९४३ मधय आझाि नहि सनन न नटशाकडन नजकन घतलली भारतीय बट -

पर. रीपा ण ा. १. जहाल नवचारसररी २. आझाि नहि सना ३. परनतसरकार

पर. प री ण ान सकारि प करा. १. १८२२ चया अखरीस ल टनट औटटरम नभ ाचा

उठाव मोडन काढणयात यशसवी झाला. २. रवीदरना टागोर यानी ‘सर’ या पिवीचा तयाग

कला.

पर. त त न द ा. १. वसाहतवािाचा उिय हा यरोनपयन राषटराचया

वयापारवदीचा पररराम होता. २. १८५७ च सवाततययद ह सवा.सावकर याचया

मत पनहल सवाततययद होत.

प अ ि रायनझग-बलड ऑफ मगल पाड ब ि

नलजड ऑफ भगतनसग क खल हम जी जान स ह नहिी नचतपट पा न तयातील घटनाची सतयता पडताळन पहा.

fff

y

y

JJJJJJJJJJJJ JJJJJJJJJJJJा ा

53

वसाहतवादाच वसाहतीवरील वचणसव सपषात यर आनर तयानी वसाहतीमरील साननक लोकाचया हाती सतता सपिण करर महरज ‘ननवणसाहतीकरर’ होय. वसाहतवािाला नवरोर, सवाततयलढा आनर वसाहतीना नमळालल सवाततय ह ननवणसाहतीकरराच तीन टपप आहत. १५ ऑगसट १९४७ रोजी भारताला सवाततय नमळाल. मात तयावळी भारतामधय अनक छोटी छोटी ससान अशसततवात होती. भारतात सामील होर नकवा न होर ह ठरवणयाचा अनरकार या ससानाना िणयात आला होता. ससानानी भारतात सामील न होणयाचा ननरणय घतला असता तर भारताच एकीकरर करर अवघड होत. परत भारताच पनहल उपपररानमती आनर गहमती सरिार व भभाई पटल याचया परयतनातन ससान भारतामधय नवलीन होणयास तयार झालयामळ िशाच एकतीकरर होर शकय झाल. या पाठात आपर यानवरयी मानहती घरार आहोत.

. णन सा तरीकरि त क करिभारत सवतत झाला तवहा भारतात सहाशपकषा

अनरक लहान-मोठी ससान होती. सवतत भारतापढील हा मोठा परन होता. असहकार आिोलनाचया परभावामळ ससानामधय राजकीय जागतीला सरवात झाली. ससानाचया नवलीनीकरराचा परन सोडवणयासाठी सरिार

व भभाई पटल यानी अनतशय मतस ीपर मागण काढला. तयानी ससाननकाना नववासात घऊन सवााना मानय होईल असा ‘सामीलनामा’ तयार कला. जनागढ, हिराबाि व कामीर या ससानाचा अपवाि वगळता

इतर ससानाकडन या

सामीलनामयाला सकारातमक परनतसाि नमळाला आनर सवण ससान भारतात नवलीन झाली. सरिार व भभाई पटल यानी करखर भनमका घऊन जनागढ, हिराबाि आनर कामीर या तीन ससानाचया नवलीनीकरराचा परन सोडवला.

ना ह गजरातमरील सौराषटर भागातील एक ससान होत. तील परजा भारताचया बाजन तर जनागढचा नवाब पानकसतानचया बाजन होता. जनतन नवाबाचया या ननरणयाला नवरोर कला. नवाब पानकसतानात पळन गला. फ वारी १९४८ मधय जनागढ भारतात नवलीन झाल.

दराबाद च स ा हिराबाि ह भारतातील सवाणत मोठ ससान होत. तयामधय तलग, क ड, मराठी भारक परिश होत. तील सततारीश ननजामान परजचया नागरी व राजकीय ह ाचा सकोच कला. आपल ह नमळवणयासाठी ससानातील जनतन तलगर भागात आ परररि, मराठवाडा भागात ‘महाराषटर परररि’ व कनाणटक भागात ‘कनाणटक परररि’ या ससा सापन कलया. ससानाचया मशकतलढाच नततव सवामी रामानि तीण यानी समणपर कल. तयाना ससानातील नतनही नवभागातील ननषावान कायणकतयाानी मोलाची सा निली. सवामीनी सापन कललया हिराबाि सटट कागरसन ससानातील नवनलनीकरराचया लढाला चालना निली आनर लढा ती कला.

हिराबाि सटट कागरसन हिराबाि ससान भारतात नवलीन कराव असा ठराव कला. ननजामान सवतःच वचणसव गमावणयाचया भीतीन ठरावास नवरोर कला. तयाचा कल पानकसतानकड होता. परजा भारताचया बाजन तर ननजाम परजचया नवरोरात अशी पररशसती उि भवली. परजला रडा नशकवणयासाठी ननजामाचा हसतक कासीम रझवी यान ननजामाचया पानठबयान ‘रझाकार’ नावाची

. ारत : निवमिसाहतीकरण त क करण

.१ निवमिसाहतीकरण त क करण

.२ दादरा व िगर-हवली

. गावा

.४ पद री

सरदार भभा प

ा री रा ानद तरी

54

सघटना सापन कली. कासीम रझवी व तयाची रझाकार सघटना यानी लोकशाहीवािी चळवळीला पानठबा िराऱया परजवर अतयाचार कल. ननजाम आपलया भनमकवर अडन रानहला. सामोपचाराच रोरर फटाळन चचच िरवाज बि कल. अखरीस भारत सरकारन ननजामानवरद पोलीस कारवाई ऑपरशन पोलो सर कली. शवटी १७ सपटबर १९४८ रोजी ननजाम शरर आला. हिराबाि ससान भारतात नवलीन झाल.

क न प ा.आतरजालाचया मितीन हिराबाि मशकतसगरामातील

वततपताची मानहती नमळवा.

िशापासन आपल सवतत अशसततव राख इशचछराऱया राजा हररनसग यानी कामीरचया सरकषरासाठी भारताकड लषकरी सहकायण मानगतल. २७ ऑकटोबर १९४७ रोजी राजा हररनसग यानी आपल ससान भारतात नवलीन करणयास परवानगी निली. भारत सरकारकड तयानी आपला सामीलनामा सपिण कला. अशा परकार कामीर भारतात नवलीन झालयानतर भारतीय लषकर कामीरचया रकषरासाठी गल. लषकरान कामीरचा मोठा भाग घसखोराचया हातन परत नमळवला. काही भाग मात पानकसतानचया ताबयात रानहला. जानवारी १९४८ मधय भारतान कामीरचा परन सयकत राषटरसघात नला. िोन िशामरील कामीरचया या वािास आतरराषटरीय सवरप पराप झाल. कामीरमरन पानकसतानी सनय काढन घर राषटरसघाला िखील शकय झाल नाही. परत परौढमतानरकाराचया आरार ततकालीन नशनल कॉनफरनस पकषाचया सरकारन घटनासभसाठी मतिान घतल. घटनासभन भारतात नवलीन होणयावर नश ामोतणब कल. जमम-कामीरची घटना अमलात आली व तवहापासन जमम-कामीर हा भारतीय सघराजयाचा अनवभाजय भाग आह. भारतीय राजयघटनचया कलम ३७० अनवय कामीरला नवशर राजयाचा िजाण परिान करणयात आला.

. दादरा न र रीगजरातचया समदरनकनाऱयापासन काही अतरावर

असललया आनर िमरगगा निीचया उततरकडील नकनाऱयावर वसललया िािरा व नगर-हवली या परिशावर पोतणनगजाची सतता होती. या भागावर तयानी गवहनणरची नमरक कली होती. १५ ऑगसट १९४७ नतर हा भाग पोतणनगजानी भारताचया ताबयात िऊन ननघन जार अपनकषत होत. परत पोतणगीज गल नाहीत. साननक जनता पोतणनगजाचया नवरद सकरीय झाली. ‘यनायटड रिट ऑफ गोवनस’, ‘आझाि गोमतक िल’ यानी परसपर सहकायण करन हा भाग पोतणनगजाचया ताबयातन मकत करणयाची मोहीम आखली. १९५४ मधय रिाशनसस मसकारनहीस, नवमल सरिसाई या आझाि गोमतकचया नतयानी चळवळ ती कली. कायणकतयाानी परखर आिोलनाचया माधयमातन नगर-हवलीचा भाग घतला. यनायटड रिट ऑफ गोवनस सघटनन िािरा भागावर ननयतर नमळवल. आझाि गोमतक परररिचया ‘राषटरवािी

माहीत ह का त हाला

दराबाद च स ा ातरी रा ा ा दान या लढात सवामी रामानि तीण,

गोनविभाई शॉफ, बाबासाहब पराजप, निगबरराव नबि, आ.क.वाघमार, अनतराव भालराव, फलचि गारी, मानरकचि पहाड, िवीनसग चौहान, आशाताई वाघमार, िगडाबाई शळक इतयािीचा सनकरय सहभाग होता. तसच या लढात विपरकाश, यामलाल, गोनवि पानसर, शीरर वतणक, बनहजणी नशि, जनािणन मामा इतयािीनी हौतातमय पतकरल. हिराबािचया मशकतलढात मराठवा ातील नतयाचा व जनतचा नसहाचा वाटा होता. १७ सपटबर हा हिराबाि मशकतसगरामाचा निवस मराठवा ात ‘मराठवाडा मशकतनिन’ महरन साजरा कला जातो.

का रीर री स ा भारत सवतत झालयावर भारत आनर पानकसतान यापकी कोरतयाही एका िशात सामील न होणयाचा ननरणय जमम-कामीर ससानपरमख राजा हररनसग यानी घतला होता. कामीर पानकसतानात सामील करन घणयाचा पानकसतानचा मानस होता. यासाठी पानकसतान हररनसगावर िडपर आर लागल. २२ ऑकटोबर १९४७ रोजी या ससानावर पानकसतानी सीमवरील सशसत टो ानी आकरमर कल. िोनही

55

. री.बरी.क ा

सनापतरी बाप

मकती सनन’ नरोली, नपपररया, नसलवहासाचा भाग ताबयात घतला. साननक पोलीस ठारी आनर परशासकीय कायाणलयावर ह चढवल. जनतचा परकषोभ लकषात घऊन पोतणगीज सनयान माघार घतली. पोतणगीज कपटन नफडालगो यान शररागती पतकरली. करदर सरकारन क.जी.बिलानी या अनरकाऱयास तया भागात परशासन सरळीत करणयासाठी पाठवल. तयानी भारत सरकारशी कललया करारानसार िािरा व नगर हवलीचा भाग कायिशीरररतया २ ऑगसट १९५४ रोजी भारताकड हसतातरीत झाला. या लढात नववना लवि, राजाभाऊ वाकरकर, सरीर फडक, नानासाहब काजरकर, ननळभाऊ नलमय, वसत झाजल इतयािीनी भाग घतला होता. यानतर १९६१ मधय या भागाला करदरशानसत परिशाचा िजाण िणयात आला.

. ागोवयातील पोतणगीज सतता झगारन िणयासाठी

सवाततयपवण कालखडातच परयतन सर झाल होत. १९२८ मधय मबईत गोवा कागरस कनमटीची सापना झाली. डॉ.टी.बी.कनहा गोवा कागरस कनमटीच परमख होत. १९२९ मधय गोवा कागरस भारतीय राषटरीय सभचया अतगणत असलली एक शाखा झाली. १९३९ मधय ‘छोडो गोवा’ अशी पतक सपरण गोवयात लावणयात आली आनर सयकत आघाडीच अधयकष रिाशनसस मसकारनहीस यानी भारतीय राषटरधवज फडकावला. १९४६ मधय डॉ. राम मनोहर लोनहया याचया नततवाखाली सनवनय कायिभगाच आिोलन झाल. लोनहयाना पोतणगीज सरकारन पकडन हि िपार कल. मडगाव यील सतयागरहात भाग घतलयाबि िल डॉ.टी.बी.कनहा, पररोततम काकोडकर, डॉ.राम हगड, डॉ.पी.पी.नशरोडकर, गोपाळ मयकर याना अटक झाली. डॉ.कनहा याना आठ वर तरगवासाची नशकषा ठोठावली गली. तयाना पोतणगालमरील तरगात ठवणयात आल. पढ तयाना भारतात आरलयावर तयानी ‘आझाि गोवा’ आनर ‘सवतत गोवा’ अशी वततपत सर कली.

भारत सवतत झालयावर गोवा मकतीलढा महाराषटरातील चळवळीचा एक भाग बनला. १९५४ मधय पणयात गोवा नवमोचन सहायक सनमतीची सापना झाली. कशवराव जर, ना. ग. गोर, जयतराव नटळक यानी या सनमतीच

नततव सवीकारल. नानासाहब गोर आनर सनापती बापट याचया नततवाखाली सतयागरही गोवयात गल. तयाचयातील एका पकान परजीचया नकललयावर भारताचा नतरगा धवज फडकवला. आचायण पर.क.अत यानी आपलया ‘मराठा’ या िननकातन लढास बळ निल.

पनडत महािवशासती जोशी, नशरभाऊ नलमय, पीटर अलवाररस, सरा जोशी इतयािी कायणकत लढात सामील झाल. या लढात मोहन रानड याच योगिान मोलाच आह. तयानी पोतणगीज सततनवरि र पदतशीर परचार सर कला. तयानी आझाि गोमतक िलाचया सहकायाणन सशसत हालचाली सर कलया. तयानी पोलीस सटशनवर ह ा कला असता पोनलसानी कललया गोळीबारात त जखमी झाल. पोतणगीज सरकारन तयाना १९७२ पयात तरगात ठवल.

क न प ा.परजीचया नकललयाची मानहती नमळवा व तया

मानहतीचया आरार नभशततपतक तयार करा.

पनडत जवाहरलाल नहर यानी लोकभावनची िखल घऊन लषकरी कारवाईचा ननरणय घतला. ‘ऑपरशन नवजय’ या साकनतक नावान भारतीय सनय गोवयात उतरल. साननक जनतनही सनयाला मित कली. पोतणनगजानी परललया भ-सरगाब ल तयानी सनयाला मानहती निली. ४८ तासाचया आत पोतणगीज शरर आल. १९ नडसबर १९६१ रोजी गोवा भारतीय सघराजयात सामील झाल. गोवयाच साडचारश वरााच पारततय सपषात आल.

56

. पदचिररी पाण ररीभारत सवतत झाला तयावळी पिचरीचा भाग

रिरचाचया ताबयात होता. न नटश राजयकतयााना घालवन निलयास पोतणगीज आनर रिरच सवत: न ननघन जातील अस भारतीयाना वाटत होत. पिचरी, काररकल, माह आनर यानम ह एकमकाशी ननगडीत नसरार परिश आनर पशचम बगालमरील चदरनगरचा परिश रिरचाचया ताबयात होता. रिानस सरकार आपलया ताबयातील परिश सोडायला तयार नवहत. पिचरी यील कामगार नत वही. सबयया याचया नततवाखाली लोक सघटीत झाल. तयाची िखल घऊन भारत सरकारन रिानस सरकारकड पिचरी भारताला परत करणयाची आगरही मागरी कली. जन १९४८ मधय िोनही सरकारामधय करार होऊन पिचरीचया

नवनलनीकरराचा ननरणय घणयात आला. वाटाघाटी, आिोलन अानर परतयकष कारवाई या मागाणन पिचरीचा परन सटणयाची शकयता ननमाणर झाली.

सन १९४९-५० मधय सावणमतादार चदरनगर भारतात नवलीन झाल.

पढ १३ ऑकटोबर १९५४ रोजी रिानस आनर भारत या उभय सरकारामधय नवलीनीकरराची परनकरया ननशचत झाली. नवनरमडळ आनर नगरपानलकामधय नवलीनीकरराचया बाजन मतिान झाल. १ नोवहबर १९५४ रोजी भारताला या सग ा रिरच वसाहतीचा ताबा नमळाला. १९६२ मधय या कराराला रिानसचया ससिन मानयता निली. १९६३ मधय पिचरी हा करदरशानसत परिश झाला.

C.

57

पर. णद ा प ा ापक प ा णन न पि ण ान प ा ण ा.

१. गोवा य इ.स.१९४६ मधय याचया नततवाखाली सनवनय कायिभगाच आिोलन झाल.

अ डॉ.राम मनोहर लोनहया ब डॉ.टी.बी.कनहा क डॉ.पी.पी.नशरोडकर ड डॉ.राम हगड

२. हिराबाि ससानाचया मशकतलढाच नततव यानी समणपर कल.

अ राजा हररनसग ब सवामी रामानि तीण क पनडत महािवशासती जोशी ड कशवराव जर

३. भारतामधय याचया परयतनातन अनक ससान नवलीन झाली.

अ जयतराव नटळक ब सरिार व भभाई पटल क पनडत जवाहरलाल नहर ड डॉ.टी.बी.कनहा

ब प री स ा री ब ातरी क री री द त क न ण ा.

ब १. हिराबाि ससानच - सवामी रामानि नवनलनीकरर तीण २. कामीर ससानच - शख अबि ा नवनलनीकरर ३. गोवा मशकतलढातील - मोहन रानड मोलाच योगिान ४. पिचरी यील कामगार नत - वही.सबयया

पर. णत ाणसक ण काि, री, ना ासब री री ना ण ा.

१. भारत सवतत झाला तयावळी भारतात नवलीन न

ा च ातरी का कत

झालल सौराषटरातील ससान - २. गोवा कागरस कनमटीच परमख -

पर. प . ररी नकाशा णनररी ि क न णद ा पर ना री तर ण ा.

१. भारताचया वायवय निशकडील राषटर कोरत २. भारतातील पोतणनगजाच सतताकरदर कोरत ३. पवण नकनारप ीवरील रिरचाची सतताकरदर

कोरती ४. भारताचया िनकषरस कोरत राषटर कोरत

पर. प री सक पनाण पि करा.

पर. प री ण ान सकारि प करा. १. हिराबाि ससान भारतात नवलीन झाल. २. पिचरी हा करदरशानसत परिश बनला.

पर. त त न द ा. १. हिराबाि ससानात आ , कनाणटक, महाराषटर

परररिाची सापना झाली. २. इ.स.१९६१ पयात गोवयातील पोतणगीज राजवट

अबानरत रानहली.

प हिराबाि मशकतसगरामातील एक महतवपरण

घटना ‘गोटाण हतयाकाड’ यानवरयी मानहती नमळवणयासाठी या सकतसळाला भट दा - www.bhausahebumate.com

fff

पररानमती पनडत नहर आनर सरिार व भभाई पटल याचया पढाकारान भारतातील ससानाच परिश भारतीय सघराजयाच घटक बनल आनर भारताचया

एकीकरराची परनकरयाही परण झाली.पढील पाठात आपर जागनतक महायद आनर

भारत यानवरयी मानहती घरार आहोत.

y

y

JJJJJJJJJJJJ JJJJJJJJJJJJा ा

58

. जागनतक महाय नण ारत

नवसावया शतकात िोन महायद झाली. ही िोन महायद नवसावया शतकाचया सरवातीचया काळातील सवाणत महतवाचया घटना होतया. यामळ जग बिलल. तयाचा भारतावर काय पररराम झाला, याची मानहती या पाठात आपर घरार आहोत.

. पण ा .स. त

१९१४ मधय पनहल जागनतक महायद सर झाल. सामाजय वाढव इशचछराऱया यरोपीय राषटरामरील सपराण ह या यदाच म य कारर होत.

पण ा ा ा री कारि एकोनरसावया शतकाचया उततराराणत औदोनगक कषतात नवनव शोर लागत होत. उतपािनासाठी यताचा वापर मोठया परमारावर कला जात होता. तयासाठी कचचया मालाचा परवठा आवयक होता. कारखानयात तयार झालला प ा माल नवकणयासाठी बाजारपठा नमळवर करमपराप होत. सामाजयवािी राषटराना या िोनही गरजा भागवणयासाठी नवनव परिश काबीज करणयाची गरज भास लागली. तयामळ पषकळ वळा यरोपातील िशामधय यदाचा परसग यई. तयासाठी यरोपातील ब ा राषटराना सनयबळ व शसतबळ एकसारख वाढवत राहाव लाग.

इगलड, रिानस, रनशया, पोतणगाल, हॉलड, बशलजयम, सपन इतयािी राषटरानी आनरिका व आनशया खडात सामाजयनवसतार कला होता. परम महायदपवण यरोपमधय इगलड, जमणनी, ऑशसटटरया-हगरी, रनशया, रिानस आनर इटली ही राषटर परमख होती. या राषटराच परसपरनवरोरी गट ननमाणर झाल. परतयक राषटर आपल सनयबळ, नानवक िळ वाढव लागल सहारक शसतासत बनवणयावर भर

िऊ लागल. यामळ यरोपात यदजनय पररशसती ननमाणर झाली.

पण ा ा ा ता काण क कारि ऑशसटटरयन राजपत आचण क रिाशनसस फनडणनाड आनर तयाची पतनी याचा सनबणयात एका सनबणयन मानफरन खन कला. या परकररात सनबणयाचा हात असावा, अशी ऑशसटटरयाची खाती होती. तयामळ ऑशसटटरयान सनबणयानवरद यद पकारल. तवहा रनशया सनबणयाचया मितीला रावन गला. या िोन लढाऊ राषटराची बाज यरोपातील अनक ब ा राषटरानी घतली. ऑशसटटरया, हगरी यानी सनबणयानवरद िडपशाही आरभली. जमणनीन ऑशसटटरयाची बाज घतली. बशलजयम हा िश तटस होता. तरीही जमणनीन बशलजयमवर ह ा करन तो िश आपलया वचणसवाखाली आरला. इगलडन बशलजयमला पानठबा निला. इगलडन जमणनीनवरद यद पकारल. जमणनी, ऑशसटटरया, तकसान, बलगररया ही अकष राषटर एका बाजस आनर इगलड, रिानस, रनशया ही िोसत राषटर िसऱया बाजस, अस िोन गट पडल. पढ इटली नमत राषटराचया गटात सामील झाला. महायदाचया अखरचया काळात अमररका यदात सहभागी झाली.

१९१६ मधय उततर समदरातील जटलड य जमणनी आनर इगलड याचयात नानवक यद होऊन तयात जमणन आरमाराचा परण पराभव झाला. १९१८ मधय वहसाणयचा तह होऊन यद सपल.

रा स ा री ापना पनहलया महायदासारख यद पनहा होऊ नय, तयासाठी उपाययोजना करायला हवी अस सवण राषटराना वाट लागल. अमररकच ततकालीन राषटराधयकष वडटरो नवलसन ह शाततापरमी आनर धययवािी होत. सवण परमख राषटराची नमळन एक सघटना असावी. राषटराराषटरातील कलह व वाि सामोपचारान नमटवल जावत, जगात शातता परसानपत वहावी अशी तयाची भनमका होती. या हतन ‘राषटरसघ’ ही ससा सापन करणयात आली. महायदात पराभत झाललया जमणनी, ऑशसटटरया इतयािी राषटराना या सघटनत सभासि होणयास

.१ पनहल महाय .स. त

.२ दसर महाय .स. त

. महाय नण ारत . .१ पनहल महाय नण ारत . .२ दसर महाय नण ारत

.४ महाय ाच ारतावरील प रणाम

59

मजजाव करणयात आला. अमररकन राषटरसघ ही सकलपना माडली. मात अमररकन राषटरसघाच सिसयतव घतल नाही. राषटरसघात इगलड आनर रिानस या िशाचच वचणसव रानहल.

. दसर ा .स. त

पनहलया महायदापकषा िसर महायद अनरक सहारक ठरल. पनहलया महायदाचया तलनत त अनरक वयापक तर होतच परत या यदात अनरक परगत ततजानाचा अवलब करणयात आला.

ा ा री कारि राषटरसघाला राषटराराषटरातील कलह व वाि नमटवणयात यश नमळाल नाही. नहटलरचया नाझी पकषान जमणनीमधय सतता हसतगत कली. वहसाणयचया तहात जमणनीवर लािललया अपमानकारक अटी झगारन जमणनीला पनहा सामरयणशाली करणयासाठी नहटलरन जोरिार लषकरी तयारी सर कली. मोठया परमारावर सनयबळ, आरमार आनर वायिल वाढवणयावर भर निला. सोशवहएट रनशया ह नव सामयवािी राषटर बनलष होत होत. तयामळ इगलड, अमररका, रिानस इतयािी िश असवस झाल होत. सोशवहएट रनशया सामाजयवािी जमणनीचा मोठा शत होता. सोशवहएट रनशया बनलष होऊ नय महरन जमणनीचया आकरमक रोरराकड इगलड व रिानस या राषटरानी िलणकष कल. सन १९३८ मधय नहटलरन चकोसलावहानकयाकडन ब स याक जमणन वसती असलला सडटन परात व इतर मलख नमळवला. नहटलरन १९३९ मधय पोलडवर ह ा कला. वासतनवक पोलड ह सवण राषटरानी मानय कलल एक तटस राषटर होत. पर पोलडचा तटसपरा झगारन नहटलरन पोलडवर आकरमर करन त नजकल. तयामळ इगलडन जमणनीनवरद यद पकारल.

जमणनी यरोपच लचक तोड लागला. यदाचया आरभी जमणनीन पोलड नजकल होत. डनमाक जमणनीला शरर आल. नॉवन जमणनीसमोर पाढर ननशार उभारल. अलपावरीतच हॉलड आनर बशलजयम नजकन जमणन फौजानी पररसचया रोखान िौड मारली. रिानसची अभद तटबिी फोडन जमणनीन पररसवर ह ा कला. जमणनीन रिानस नजकन घतला. जमणनीन इ.स.१९४० मधय

इगलडवर ह ा कला व डकक य असललया न नटश फौजावर जोरिार ह ा चढवला. इगलडन मोठया कशलतन १९४० चया म मनहनयात डकक न आपल अडीच लाख सननक हलवल. जगाचया इनतहासातील ही फार मोठी लषकरी हालचाल होती. या काळात इगलडच पररानमती नशवहल चबलन यानी राजीनामा निलयावर नवनसटन चनचणल यानी पररानमतीपिाची सत हाती घतली.

ण क ाण तरीसा रीफणस ाद लोकशाही, उिारमतवाि,

वयशकतसवाततय व समता याचया नवरद असलली एक नवचारसररी. फनसझम हा शबि ‘फनसस’ या मळ लनटन शबिापासन आलला आह. पनहलया महायदानतर बननटो मसोनलनी या इटलीमरील नतयान १९२२ साली जी चळवळ उभारली नतला तयान फनसझम (Fascism) अस नाव निल. लोकशाही ससा आनर परनकरयाना नवरोर, कनतपररानता, सवाकर राजयवाि, सामाजयवाि, सततच करदरीकरर, आकरमक राषटरवाि, यद आनर नहसाचाराच समणन अशी फनसझमची वनशषट महरन सागता यतील.

नाझीवाि : फनसझमच िसर रप महरज नाझीवाि. नाझीवािात वश शषतवास महतव निलल होत. नहटलरन जमणनीत जय वशीयाची हतया याच भनमकतन कली होती. नाझीवाि हा फनसझमचा एक अनतरकी व नवकत परकार मानावा लागल.

१९३९ मधय नहटलरन सटनलनबरोबर कलला अनाकरमराचा करार मोडन सोशवहएट रनशयावर ह ा चढवला. नाझी सनय मसडी मारत सटनलनगराडचया निशन आगकच करत होत, तर रनशयन फौजा माघार घत होतया. पर नोवहबर १९४३ मधय सटनलनगराड य तीन लकष जमणन नाझी फौज सोशवहएट रनशयाचया कोडीत सापडली. माशणल जॉजणी झकॉवहचया नततवाखाली सोशवहएट रनशयान जमणन सननकाना पराभत कल. नमत राषटरानी बनलणनचा पाडाव कला. याच समारास नहटलरन भनमगत होऊन आतमहतया कली. याअगोिर इटलीचया मसोनलनीचा पाडाव होऊन तयाचा अत झाला होता.

60

उततर आनरिकतही जमणनीचा पराभव होऊन जमणन सननक शरर आल होत.

जपानन जमणनीचया बाजन यदात उडी घतली होती. १९४१ मधय जपानन पलणहाबणरवर बॉमबह ा कला आनर अमररकचा नानवक तळ ननकामी कला. यामळ अमररकन जपाननवरद यद पकारल. अशा रीतीन या यदाला वयापक सवरप आल. पढ नफलीपाईनस, मयानमार, मलाया, नसगापर ह िश जपानन नजकल. तसच आसाम, अाराकान, इफाळ या भागापयात जपानन रडक मारली. तवहा इगलडन जपानचा परनतकार कला. अमररकन जपानचया ताबयातन नफलीपाईनस परत घतल. जपान शरर यत नाही अस पा न अमररकन जपानचया नहरोनशमा शहरावर पनहला अरबॉमब टाकला आनर पढ नागासाकी या शहरावर िसरा अरबॉमब टाकला. अखरीस १५ ऑगसट १९४५ रोजी जपान शरर आला आनर ह िसर महायद सपल.

. ा आणि भारत

. . पण ा आणि भारत पनहलया महायदात इगलडन आपली वसाहत असराऱया भारताला तयाची इचछा असो वा नसो यदात सहभागी करन घतल. भारतान इगलडला पस, अ रानय, कापड, यदसामगरी तसच मनषयबळ या रपात मित कली. १९१९-२० अखरपयात नहिसानमरील न नटश सरकारन समार १९ अबज रपय यदासाठी मित कली.

न भारतातन पा सणनकपरदश भारतरी ण काररी सणनकरिानस १,३८,६०८पवण आनरिका ४७,७०४मसोपोटनमया ६,७५,३९१इनजप १,४४,०२६गनलपोली ४,९५०सालोननका ९,९३१एडन २६,२०५इरारी आखात ४९,१९८

, ,

पनहलया महायदात शौयण गाजवराऱया १७ भारतीय सननकाना ‘शवहकटोररया करॉस’ ह पिक िणयात आल. या यदात भारतान इगलडला भरीव मित कली. िारगोळा, शसतासत, कापड, जट, तब, ताग, छोटा नौका, इमारती लाकड, रलव आनर वाहतक सारन इतयािी सारनसामगरी भारतातन यरोपात पाठवली. १९१८ चया अखरपयात १ अबज ४० लकष रपयाची यदसामगरी भारतातन न नटशानी नली.

या महायदाच पडसाि नवनवर कषतावर उमटल. यात लषकरी यद सामगरीच उतपािन, नागरी उदोगरि, वयापार, आनणक रोरर, सागरी वाहतक, िळरवळर, शती व अ रानय उतपािन, इरनपरवठा, सरकषर वयवसा इतयािी कषताचा समावश आह. या यदामळ भारताचया औदोनगकीकररास चालना नमळाली. यामळ झालल परतयकष वा अपरतयकष बिल लोखड, पोलाि, कोळसा व खार उदोगात निसन आल. पनहलया महायदानतर भारतात मोटार वाहतक आनर मोटार गा ाचया स यत वाढ झाली. यदकाळ व यदानतरचया काळात भारतीय वयापारात समार ३३ कोटी रपयाची ननयाणतीत घट झाली. शतीमालाला मिी आली तर औदोनगक मालाचया नकमती वाढलया. अ रानयाची ननयाणत इगलड व नमतराषटराना करणयात यऊ

पण ा श तभ, पि

61

लागलयामळ भारतीयाची अ रानयाची गरज भागर अवघड झाल. भारतात अ रानयाचया नकमती वाढ लागलया.

पनहलया महायदातील सहभागाच भारतावर सनमश पररराम झाल. सरकषराचया सिभाणत भारतीय सननक आनर भारतीय नत याचया लकषात काही गोषी आलया. यरोपात लढताना आपली शसतासत अनय राषटरापकषा कमी िजाणची आहत ह लकषात आल. नवमान, अपरगत यानतक सारन व तोफखाना, अपऱया वदकीय सनवरा, सनयाचया आरननकीकरराकड िलणकष, सनयाचया शासतशद परनशकषराकड डोळझाक, यदोपयोगी सामगरीच राखीव साठ नसर यामळ आपर नकती माग आहोत ह भारतीयाचया लकषात आल. या पररशसतीत बिल घडवन आरणयासाठी न नटश सरकारन एक सनमती सापन कली. या सनमतीन लषकरातील सरारराचया सिभाणत सचना कलया.

१९१७ मधय गवहनणर जनरल आनर वहाईसरॉय लॉडण चमसफडण आनर एडवडण समयअल माटगय सकरटरी ऑफ सटट ऑफ इनडया यानी भारतातील न नटश परशासनात कोरतया सराररा करता यतील तयाचा एक अहवाल तयार कला. या अहवालात नागरी तरतिीबरोबरच लषकरी सरारराही तयानी सचवलया होतया. तयानसार १९१७ मधय गवहनणर जनरल आनर वहॉइसरॉय लॉडण चमसफडण आनर सकरटरी सटट ऑफ इनडया एडनवन समयअल माटगय यानी भारतीयाना पढील आवासन निली. सनयात जात, वश, रमण याचा नवचार न करता नहिी सननकाना पि िणयात यतील. सनयात योगय परमारात नहिी सननक भरती करणयात यईल. इगलडमरील सडहसटण अकािमीपरमार नहिसानात अकािमी सापणयात यईल. या अकािमीत १० जागा नहिी तररासाठी असतील. इिौर यील लषकरी महानवदालयातन सननकी नशकषर घतललयाना ‘नकगज कनमशन’ िणयात यईल. घोडिळात कपात करणयात यईल. परािनशक सना अनरक ससजज करणयात यईल. तयापरमार कायणवाही सर करणयात आली. १९२१ मधय नहिसानात यदोपयोगी ‘वसत व परवठा’ ह नव खात सर करणयात आल. भारतीय वायसनचा पाया नवसतत करणयास या महायदाचा उपयोग झाला. नहिी नौिलान इरारचया आखातात

सवतःच कतणतव िाखवल.या सिभाणत लोकमानय नटळकानी महायदकाळात

कसरी या वततपतात लख नल न व भाररामरन वायसनला आनर नहिसानचया जागनतक राजकाररातील सानाला महतव दा, नहिी लोकाना लषकरातील अनरकारपि िताना भिभाव कर नका अशी आगरही मागरी कली. पनहलया महायदाचया काळात न नटश सततला यदकायाणत मित करणयासिभाणत नटळकानी, गारीजीनी व अनय नतयानी नवरायक दषी िाखवली. पनहलया महायदात सहभागी होणयाचा फायिा आपलयाला भनवषयात नमळल, यावर तयाचा नववास होता. यात तयाची िरदषी लकषात यत.

का स आणि सर ि रि अशखल भारतीय राषटरीय सभन सापनपासनच सरकषरनवरयक अनक ठराव कल होत. यात पढील ठरावाचा समावश होता.

• नहिी नागररकाना आतमरकषरासाठी व िशरकषरासाठी नशकषर व उततजन दाव.

• सरकषरखचण कमी करावा पर त अशकय असलयास इतर बाबीवरील खचाणत कपात करावी.

• नहिी तरराना परािनशक सनयिलात परवश दावा.

• रारीचया जाहीरनामयानसार सनयात वररष ि दाचया जागा नहिी लोकाना दावयात.

• सरकषर नवदालय सापन कराव.• लोकसना व सवाभावी िल सापन करावीत.• न नटशानी नहिसानचया सरकषर खचाणचा

काही भाग उचलावा.अस ठराव करन कागरसन आपलया सरकषरनवरयक

मागणयाची निशा िाखवन निली. परत न नटश सरकारन वरील ठरावाचया सिभाणत सवनहतकारी रोरर ठवल.

इगरज सामाजयशाहीन सर कललया या यदात नहिसानला ओढणयात आल. पनडत जवाहरलाल नहरनी आपली कनया इनिरा याना या काळाच वरणन करराऱया पतात महटल आह,

62

‘‘ह नहिसानच यद नवहत. नहिसानच जमणनीशी भाडर नवहत आनर तकसतानशीही नवहत. नहिसानला या बाबतीत मतच नवहत. नहिसान इगलडची वसाहत होती. मालनकरीचया पिराला ररन जार नतला भागच होत.’’

नहिसानात िारर होत. तयामळ सनय भरतीला अडचर नवहती. समार अकरा लाख नहिी सननक पनहलया महायदात लढल. नहिी सननकानी इगलडची बाज सावरन ररली. िीडश कोटी रपय नहिसानतफ यदाला मित महरन इगलडला िणयात आल.

महायदाचया काळात भारतातील नकतयक लोक िशातर कर लागल. कनडा, अमररकला जाऊ लागल. कनडाच सरकार ह न नटश सरकारचया हातातल बा ल होत. तयानी नहिी लोकाना ारा िणयाच नाकारल. बाबा गरनितनसग याचया नततवाखाली गललया कामगाटा मार जहाजाला कनडान आपलया बिरात वहकवहर नागर टाक निला नाही. ह परागिा झालल नहिी लोक परत भारतात आल. ‘कामा गाटा मार’ ह जहाज कोलकाताचया जवळचया ‘बजबज’ या बिरात पोहचल. जहाजातील उतारनी ताबडतोब आपापलया गावी जाव अस तयाना इगरज अनरकाऱयानी सानगतल. लोकानी तो कम मोडला. इगरज अनरकाऱयानी गोळीबार कला. तयात ३० लोक ठार झाल. इगरजाचया या ननिणयीपरामळ िशात परचड परकषोभ माजला.

जमणनी हा िश राषटरवािी होता. भारतावरही राषटरवािाचा नवलकषर परभाव होता. पर जमणन राषटरवाि आनर भारतीय राषटरवाि यात मलतः असलला फरक लकषात घतला पानहज. जमणनी इतराच परिश आपलया घशाखाली घालन आपल राषटर बनलष व मोठ करणयासाठी आकरमर करत होता, तर भारताचा राषटरवाि भारताचया पायातील गलामनगरीचया शखला तोडणयासाठी झटत होता. आपलयाच िशात नवह तर जगभर लोकशाहीच वचणसव वहाव अशा वयापक धययावर भारतीय राषटरवाि आरारलला होता. ॲनबनसननया, सपन, चीन इतयािी नठकारी लोकशाहीच लढ चाल होत. तया नठकारी भारतीयाचया वतीन शशरापक, सवयसवक, अ रानय इतयािी मित पाठवली गली. जमणनीत वशभि परबळ होता. नहटलरन लाखो जयची कततल कली होती. पर भारतात मात परमपासन ननरननरा ा रमाणच, वशाच आनर जातीच लोक एकत गणयागोनविान राहत आल आहत. ह भारतीय राषटरवािाच वनशषट आनर मोठपर निसन यत.

. . दसर ा आणि भारत १९३९ त १९४५ या कालावरीत िसर महायद घडन आल. यदकाळात भारतान उततर आनरिका, इनजप, इराक, इरार, गरीस, िश व मलाया यील यदात सहभाग घतला. िसर महायद सपलयानतर मलाया, इडोननशया आनर चीन यील पनरणचनचया कायाणत भारतीय सनयान

पण ा आणि ण क पनहलया महायदाचा आनर टाटा आयनण ॲणड सटील कपनीचा नटसको जवळचा सबर आह. पनहलया महायदात जनमनीवरचया यदात सननकाचया वगवान हालचाली, यदसामगरीची हलवाहलव यासाठी रलवनशवाय िसरा पयाणय नवहता. यरोपात इगलडला उततम रलव रळाची गरज होती आनर इराकचया परिशातील लषकरी हालचालीसाठी इगरजाना रलव रळ आवयक होत. इगरजाची गरज ही कपनीसाठी सरी ठरली. कपनीन अहोरात कष करन समार १५०० मल लाबी भरल एवढ रळ

परवल. भारतीय कपनीला पोलािी रळ तयार करता यरार नाहीत असच इगलडमरील काही वररष अनरकाऱयाना वाटत होत. परत भारतीयानी तयावर मात कली. पनहल महायद सपलयावर जानवारी १९१९ मधय वहाईसरॉय लॉडण चमसफोडण नटसकोचया कारखानयावर आल. चमसफोडण यानी भाररात इनजप, पलसटाईन आनर पवण आनरिकत िोसत राषटराना ज यश नमळाल तयात भारतान परवललया रलव रळाना नवजयाच शय निल. भारतीय लोकानी मनात आरल तर त काय कर शकतात याचीच साकष वहाईसरॉयन निली.

63

आपल योगिान निल. भारतीय वायसनन आसाम आनर िश यील लढायामधय भाग घतला. भारतीय नौसनन

अरबी समदर आनर बगालचया उपसागरातील लढाईत सकरीय सहभाग नोिवला. या यदात इगलडन नवजय नमळवणयासाठी भारताच शोरर कल. भारताचा या यदाशी काहीही सबर नसताना तयाला या यदात ओढल. भारतीय भमीचा वापर तयानी सवतःचया सवााणसाठी कला. यरोपातील िोसत राषटरासाठी औदोनगक उतपािन, कपड, जीवनोपयोगी सामगरी परवरारी ह ाची वसाहत महरन न टन भारताकड बघत होता. यदसामगरीचया सिभाणत सरग, ररगाड, जहाज िरसती, पोलािी नळ, रलवच रळ व बाररी सानहतय, रलवच डब, लाकड, तारायताच खाब, छोटा यदनौका व बोटी, अ रानय, कापड, तब, बट, औरर, सफोटक, िारगोळा इतयािी माल पाठवणयात यत होता. यासाठी न नटशानी अनक कारखान भारतात उभारल.

ण क ाण तरीसा री िसऱया महायदात जया नहिी सननक आनर अनरकाऱयानी नवलकषर शौयण गाजवल तयाना तया काळातील शौयाणच सव च पिक शवहकटोररया करॉस िणयात आल होत. अशा ३१

सननक व अनरकाऱयाना शवहकटोररया करॉस िणयात आल. यात महाराषटरातील नाईक यशवत घाडग पाचवी मराठा लाइट इनफटटरी , सननक नामिवराव

जारव पाचवी मराठा लाइट इनफटटरी या िोघाचा समावश होता.

. ा ा भारता ररी प रिायदकाळात इगलडला मनषयबळाची व पशाची

गरज ननमाणर झाली. तयासाठी सरकारन भारतातही लषकर भरती सर कली. परसगी सनयभरतीची सकती कली. पसा उभारता यावा महरन भारतीय जनतवर जािा कर लािल. वयापार व उदोगरदावरील करात मोठया परमारात वाढ कली. यदकाळात जीवनावयक वसतचया नकमती भरमसाट वाढलया. वाढललया महागाईबरोबरच या काळात औदोनगक मिीमळ बकारीच सकटही भारतीयापढ उभ रानहल.

या पररशसतीला न नटशाची शोरक सतता काररीभत

आह याची भारतीयाना जारीव झाली. कामगार, शतकरी व मधयमवगणीय ह सगळच न नटश सततचया नवरोरात राषटरीय चळवळीत मोठया स यन सामील झाल.

सपटबर १९३९ मधय यरोपात िसर महायद भडकल. इगलड व रिानस याचयानवरद जमणनी व इटली अस यदाच परारभीच सवरप होत. जमणनीनवरद इगलडन यद पकारताच भारतही इगलडचया बाजन यदात सामील झालयाची घोररा तया वळच वहाईसरॉय लॉडण नलननलगो यानी कली.

वहाईसरॉयचया या घोररचा राषटरीय सभन ननरर कला. जमणनीतील व इटलीतील आकरमक कमशाही नवचारपररालीना जसा राषटरीय सभचा परखर नवरोर होता तसाच तो इगलडचया सामाजयवािाला व वसाहतवािालाही होता. यरोपात लोकशाहीच रकषर करणयासाठी आपर जमणनी व इटलीनवरद लढत आहोत असा इगलडचा िावा होता. तो खरा असल तर इगलडन भारताला तातकाळ सवाततय दाव अशी मागरी राषटरीय सभन कली. सवतत भारत जमणनीनवरद इगलडला यदात मित करील अस आवासनही राषटरीय सभन निल. भारतात इगलडच सामाजयवािी शासन कायम राहरार असल तर इगलडचया यदकायाणला भारत मित कररार नाही अस राषटरीय सभन घोनरत कल. महायद सर असपयात भारतासबरी कोरताही ननरणय इगलडच सरकार घरार नाही अस नलननलगो यानी जाहीर कल. तवहा इगलडचया यदकायाणत सहभागी वहायच नाही असा ननरणय राषटरीय सभन घतला.

याच समारास भारताचया पवण सीमनजीक हजारो भारतीय सननक न नटशानवरद यद करणयास उभ ठाकल. ह आझाि नहि फौजच सननक होत. नताजी सभारचदर बोस ह तयाच नत होत. इगलड महायदात गतलल असताना भारतात परखर जनआिोलन सर कराव व भारताला सवतत करणयासाठी, गरज भासली तर इगलडचया शतचीही मित यावी अस तयाच मत होत. आझाि नहि सना आपलया धययपरापीसाठी अनवरत झजली. अशा पदतीन आझाि नहि सनन भारतीय सवाततयलढात आपल योगिान निल.

१९४५ सालचया ऑगसट मनहनयात िसर महायद ाबल. तयात इगलडला नवजय नमळाला खरा, परत

64

ण क ाण तरीसा री िसऱया महायदाचया काळात १७ इनफटटरी नडशवहजन अतगणत सम हरमसजी रिामजी जमशटजी मारकशा याना

िशात जपानी सनयाच ह रोखणयासाठी पाठवणयात आल होत. सम मारकशा ह परभारी कमाडर होत. तयाचया नततवाखालील सनयान नसताग न जवर ह ा कला. ह महतवाच ठार नजकर गरजच होत. सम मारकशा याचयावर शत तटन पडला. जपानयाचया मनशनगनमरन झाललया गोळीबारात मारकशा याचया अगात नऊ गो ा

घसलया. मारकशा याचया अतलनीय शौयाणब ल तयाच अनभनिन करणयासाठी तयाच वररष कमानडग ऑनफसर मजर जनरल डी.टी.कोवान ह सवतः आल होत. तयानी सवतःचया छातीवरील ‘नमनलटरी करॉस’ ह पिक मारकशा याचया छातीवर लावल. ह पिक फकत नजवत सननकानाच निल जात. मारकशा याना िवाखानयात नणयात आल. पढ त सवतत भारतातील पनहल ‘फीलड माशणल’ झाल.

ण क ाण तरीसा री. ारकाना क िरीस डॉ.कोटरीस

याचा जनम १० ऑकटोबर १९१० रोजी सोलापर य झाला. िसऱया महायदाचया काळात चीनचया जखमी सननकाची सवा करणयाच काम तयानी कल. १९३७ मधय जपानन

चीनवर आकरमर कल तवहा नचनी सरकारचया मागरीपरमार पनडत जवाहरलाल नहर यानी जखमी नचनी सननकाची सवा करणयासाठी पाच डॉकटर

चीनला पाठवल. तयात डॉ.दारकाना कोटरीस म य होत. तयानी पाच वर नचनी सननकाची िखभाल कली. डॉ.कोटरीस याच गचया साीत ९ नडसबर १९४२ रोजी ननरन झाल. डॉ.कोटरीस याचा तयाग व समपणर वततीनी भारत व चीन या िशात मतीपरण सबर परसानपत कल. परनसद नचतपटननमाणत वही.शाताराम यानी ‘डॉ.कोटरीस की अमर कहानी’ हा नचतपट ननमाणर करन कोटरीसाची समती नचरसायी कली आह.

डॉ.कोटरीसाच सोलापर यील घर ‘समारक’ महरन घोनरत कल आह. त डॉ.कोटरीस याचयाशी सबनरत गोषीच सगरहालय आह.

यदामळ इगलडची आनणक हानी व मनषय हानी फार मोठया परमारावर झाली. तयामळ इगलडची शकती कमी झाली. तशातच भारतीय जनता अानर भारतीय सननक याचयावरील न नटश सततचा िरारा नाहीसा झालयाची जारीव न नटश राजयकतयााना झालयामळ भारतातन काढता पाय घणयाचा ननरणय इगलडन घतला.

िोन महायदामळ मोठया परमारावर जीनवत व नवततहानी झाली. यामळ जागनतक शातता परसानपत

करणयासाठी एक यतरा ननमाणर कली पानहज या जारीवतन पनहलया महायदानतर राषटरसघ आनर िसऱया महायदानतर ‘सयकत राषटर’ या आतरराषटरीय सघटनची सापना करणयात आली. या सघटनचया कायाणत भारतान आपल भरीव योगिान निलल आह.

पढील पाठात आपर आनशया आनर आनरिका खडातील ननवणसाहतीकरराची मानहती घरार आहोत.

. ारकाना क िरीस

65

पर. णद ा प ा ापक प ा णन न पि ण ान प ा ण ा.

. सरटरयान सडबटयाडव पकयारल तविया दश सडबटयाचया दतीलया ियावन गलया.

अ िटनी ब अररकया क िगरी ि रडशया २. अररकन या शिरयावर पडिलया

अणब ब रयाकलया. अ नयागयासयाक ब डिरोडशया क पलटियाबटर ि सरडलन याि

ब प री स ा री ब ातरी क री री द त क न ण ा.

ब . अररकया - विटरो डवलसन २. इ लि - डव सरन चडचटल . िटनी - डिरलर . इरली - डलनडल गो

पर. णत ाणसक ण काि, री, ना ासब री री ना ण ा.

. पडिलया िया यातील इ लि, या स, रडशया या रयाषटरयाचया गर -

२. पडिलया िया यातील िटनी, सरटरया,

तकस यान, बलगररया या रयाषटरयाचया गर -

पर. रीपा ण ा. १. राषटरसघ २. डॉ.कोटरीस

पर. प री ण ान सकारि प करा. . भयारतयालया दो िी िया याध सिभयागी वियाव

लयागल. २. इ लिन भयारतयातन कया तया पया याचया डनणट

तलया.

पर. ा री पर ना री सण तर तर ण ा. १. िसऱया महायदाची कारर नलहा. २. भारतीय लोक राषटरीय चळवळीत मोठया स यन

का सामील झाल

प ि .दयारकयानया कोरणीस यानी चीनध कललया

कयायाटची याडिती सकडलत करया.

fff

y

y

JJJJJJJJJJJJ JJJJJJJJJJJJा ा

66

या पाठात आनशया आनर आनरिका खडातील ननवणसाहतीकरराचा आढावा आपरास यायचा आह. ननवणसाहतीकरराची परनकरया आपर काही उिाहरराचया आरार समजन घऊ.

. णन सा तरीकरि आणश ानवसावया शतकाचया पवाणराणत ननवणसाहतीकरर

परनकरयन वग घतला. यरोपीय राषटटराच आपआपसातील सघरण, पनहल व िसर महायद आनर वसाहतीमरील वसाहतवािनवरोरी चळवळी यामळ ननवणसाहतीकरराला चालना नमळाली. वसाहतवािाचया माधयमातन वसाहतीचया शोरराच समणन करर वचाररकदषटा यरोपला शकय नवहत. इगलडला अमररकची मित घणयावाचन पयाणय नवहता. महातमा गारी याचया नततवाखाली भारतीय सवाततयाची चळवळ कळसाला पोहोचली होती. यामळ इगलडला वासतवाची जारीव झाली. यातनच पढ पनहलया महायदानतर काही

वसाहतीना अतगणत सवायततता िणयाची परनकरया सर झाली.

पनहलया महायदात जमणनी व तकसतान या राषटराचा पराभव झाला. या राषटराचया वचणसवाखाली असराऱया वसाहतीचया शासनवयवससाठी राषटरसघान नववसत पदती आरली. इगलड व रिानस या राषटराना नववसत महरन कायण करणयास सानगतल. भारतापाठोपाठ सायपरस, मालटा ह िश सवतत झाल. १९७१ मधय न टनन इरारचया आखातातन सनय काढन घतल. पढ नसगापरमरन इगलड बाहर पडल. रिरच परभतवाखालील इडोचायना, मोरोकको, टनननशया, अलजररया सवतत झाल. नवसावया शतकाचया अखरीपयात िनकषर आनरिका सवतत झाला. वसाहतवाि सपषात यऊन हळहळ ननवणसाहतीकरर घडन आल. ह घडन यणयास सयकत राषटटर ही सघटना काररीभत ठरली.

ा दरी मालिीवमधय १५०७ मधय पोतणनगजानी परवश कला. तवहापासन मालिीव गोवयातील पोतणनगजाकड खडरी पाठव लागल. १५७३ मधय पोतणनगजाची सतता मलबार यील महममि ठाकरफान अल आझम यान सपषात आरली. तो सलतान झालयावर तयान डचाशी करार करन या बटाची जबाबिारी तयाचयाकड सोपवली. तवहापासन मालिीवचा सलतान डचाची सतता असराऱया शीलककड नसलोन खडरी पाठव लागला. तयानतर हा परिश न नटशानी ताबयात घतला. न नटशानी य हवाई तळ आनर रनडओ करदर उभारल. न नटशानी भातशती करणयासाठी भारतातील मजर त नल होत. २६ जल १९६५ रोजी कोलबो य झाललया करारानसार मालिीवला सवाततय नमळाल.

शरी का न नटशानी शीलका नसलोन य १७९८ त १९४८ पयात राजय कल. डच आनर पोतणगीज

. जग : निवमिसाहतीकरण

. णन सा तरीकरि आणश ा

. णन सा तरीकरि आण का

ण क ाण तरीसा री ननवणसाहतीकररास चालना नमळणयास अटलानटक सनि काररीभत आह. जगाची रचना कशी असावी या सिभाणत िसऱया महायदानतर अमररकच अधयकष रिकलीन रझवलट आनर न टनच पररानमती नवनसटन चनचणल यानी जी घोररा कली नतला ‘अटलानटक सनि’ अस महरतात. ‘इगलड-अमररकािी िोसत राषटटराना कोराचही राजय लबाडायच नाही, यदोततर काळात

होरार राजकीय व भौगोनलक फरक साननक लोकाचया इचछनसारच करणयात यतील व जगातील सवण लोकाना सवयननरणयाचा हकक राहील’ अस या घोररत महटल होत.

ण न ण

ािन ा.अटलानटक सनिीमरील तरतिीची मानहती

आतरजालाचया मितीन नमळवा. वगाणत याबाबत चचाण करा.

67

याचा पराभव करन न नटशानी शीलका ताबयात घतल. न नटश सततनवरोरात शीलकमधय उठाव झाल. शीलकमधय कॉफी लागवडीचया कषतात काम करणयासाठी न नटशानी अनक तनमळ मजर िनकषर भारतातन नल. कॉफी, चहा, रबर आनर नारळ याचया उतपािन व नवकरीत न नटशानी वयापारी वचणसव नमळवल. न नटशानी कोलबो ह जागनतक बिर महरन नावारपास आरल. शीलकत न नटशानी महानवदालय, नवदापीठ सापन कली आनर बौद रमाणचया अभयासाला परोतसाहन निल. १९४८ मधय शीलका हा िश न नटश वचणसवातन परणपर मकत झाला.

ान ार दश इ.स.१५९९ मधय पोतणनगजानी मयानमारचया राजाचा पराभव कला. या पराभवामळ पोतणनगजाना मयानमारमधय परवश करर सोप झाल. इ.स.१६११ मधय मयानमारमरील नवनवर राजघराणयानी एकत यऊन पोतणनगजाचा पराभव कला आनर िशाच एकतीकरर कल. पढ तयानी नवसतारवािाचा आशय घऊन मनरपर अानर आसामचया भागावर ताबा नमळवला. न नटशाचया अमलाखालील परिशास रोका उतप झालयामळ न नटश आनर मयानमार याचयात तीन यद झाली. १८२६ चया पनहलया यदात न नटशानी मयानमारचा पराभव करन आसाम, मनरपर ही राजय नजकन घतली. तसच िसऱया यदातही तयानी मयानमारचा पराभव कला. याच िरमयान रिानसन मयानमारमरील ‘अपपर बमाण’ या भागाचा ताबा घतला. नतसऱया यदात इगलडन मडाल या भागाचा ताबा घतला. पढ न नटशानी सपरण मयानमार आपलया वचणसवाखाली आरल.

न नटशानी मयानमार न नटश भारताचा एक परात महरन भारतात समानवष कला. तयानतर १९३५ चया कायदानसार िश मयानमार भारतापासन वगळा करणयात आला. न नटशानी मयानमारला सवयशासनाची मभा निली. १९३७ नतर आग सन याचया नततवाखाली बमणी लोकानी ‘बमाण इनडपनडनस आमणी’ ही सघटना उभारली. तयानी िसऱया महायदकाळात जपानला सहकायण कल. मयानमारमधय न नटशाची पीछहाट होऊ लागली. १९४५ मधय न नटशानी अमररकचया सहकायाणन मयानमारमधय पनहा सतता मजबत कली. िश साभाळायचा असलयास लोकमताकड िलणकष करन चालरार नाही ह लकषात घऊन न नटशानी आग सन याना उपाधयकष कल.

४ जानवारी १९४८ रोजी न नटशानी मयानमारला सवाततय निल.

. णन सा तरीकरि आण का१९५० त १९६५ या १५ वरााचया अवरीत

आनरिकतील वसाहतीनी परकीय वसाहतवादाच वचणसव झगारन टाकल. यरोपीय वसाहतवािी राषटरानी लािलली नशकषरपदती परकीय होती. याच नशकषरपदतीतन नशकन तयार झालल नत वसाहतीना लाभल. या नशकषर पदतीमळ अमररकन सवाततयलढा, रिरच राजयकराती, राषटरवाि याच जान आनरिकतील लाकाना झाल होत. तयातनच राषटरीयतवाची भावना आनरिकतील िशामधय ननमाणर झाली.

िसऱया महायदानतर आनरिकतील राषटरवािाला अनरकच चालना नमळाली. इगलड व रिानसन आनरिकन वसाहतीना हळहळ काही अनरकार दायला सरवात कली. तयातन सवाततयाची चळवळ अनरकच ती होत गली.

बा प र द भारतान १९४७ मधय पनहली आनशयाई परररि घतली. तया परररित आनशयातील २५ राषटराच परनतननरी सहभागी झाल होत. या परररित झाललया चचतन आनशयाई परािनशकतावािाची सकलपना आकाराला आली. आनशयातील जनतच परन, आनशयाचया सामानजक, आनणक आनर सासकनतक समसयाकड लकष वरर व परसपर सहकायाणवर भर िणयासबरी नवचार-नवननमय झाला. या पावणभमीवर १९५५ मधय इडोननशयात बाडग य पनहली आनशयाई व आनरिकन राषटराची परररि भरली. या परररित आरिो-आनशयाई जनतचया परनाची चचाण, जागनतक शाततस परारानय आनर सहकायाणवर भर िणयाच ठरल.

ाण क क पना आनरिकी ऐकयाचा नवचार परम एच. एस. नवलयमस यान माडला. तयान लडनमधय १९०० मधय पनहली अशखल आनरिका ऐकय परररि भरवली. या परररिस हजर असराऱया डबलय. इ. बी. दबवा या कषरवरणीय नतयान या कलपनस पनहलया महायदानतर चालना निली. १९१९ मधय पररस य तयान ‘अशखल आनरिका ऐकय परररि’ भरवली. तयाचया पढाकारान पढ आरखी काही परररिा

68

झालया. यातनच आनरिका खडात आनरिकी ऐकयाची कलपना लोकाचया मनात रज लागली. या सिभाणत १९४५ मधय मचसटर य परररि भरली होती. या परररित आनरिकी नतयानी सकरीय सहभाग घतला.

आण का ातरी णन सा तरीकरि १९१४ मधय पनहल महायद सर झाल. तवहा लायबररया आनर इनओनपया वगळता सपरण आनरिका खड यरोपीय राषटराचया सततखाली होता. पनहलया महायदािरमयान सहभागी असललया राषटराचया वसाहती आनरिकत असलयान अपरतयकषरीतया या वसाहती यदात ओढलया गलया. पनहल महायद सर होताच इगलड व रिानस यानी जमणनीचया ताबयात असराऱया आनरिकन वसाहती नजकन घणयासाठी तयाचयावर ह कल. महायदात जमणनीचा पराभव होताच जतया राषटराना पराभत राषटराचया ताबयातील वसाहती आपलया ताबयात घणयाची ती इचछा झाली.

अमररकच ततकालीन अधयकष वडटरो नवलसन यानी या परसगी पढील भनमका माडली. तयाचया महरणयानसार जतया राषटरानी नववसत या नातयान वसाहती साभाळर योगय होत. वसाहतीना सवयननरणयाचा अनरकार नमळर आवयक होत. राषटरसघान परसपर सामजसयान अस ठरवल की १९१९ मधय न टन, रिानस व बशलजयम या तीन राषटरानी आनरिकमरील जमणन वसाहती आपसात नवभागन यावयात. या वसाहतीचया राजयकारभारावर िखरख ठवणयासाठी राषटरसघान ११ सभासिाच एक सायी मडळ नमल.

१९२० मधय कप कॉलनी, नाताळ, ऑरज रिी सटट आनर टटरानसवाल या चार न नटश वसाहतीच एकतीकरर होऊन तयाच िनकषर आनरिका ह राजय ननमाणर झाल. परत तयाचयावरील गोऱया लोकाच वचणसव सपल नवहत. िसऱया महायदाचया अगोिर इनजप सवतत राषटर झाल. तयानतर नलनबया, टनननशया, मोरो ो, अलजररया आनर घाना ही राजय एकापाठोपाठ

सवतत झाली.नवसावया शतकाचया उततराराणत मधय आनरिकतील

आयवहरी कोसट, मािागासकर, माली यासार या एकर १२ रिरच वसाहतीही सवतत झालया. तयाचबरोबर सयकत राषटराचया नववसत मडळाचया िखरखीखालील कमरन, सोमानलया इतयािी वसाहती तसच नवनवर यरोपीय राषटराचया वचणसवाखालील इतर वसाहतीही सवतत झालया.

या सग ा राषटरापकी अलजररयाला मात कडवा सघरण करावा लागला. १९६२ मधय सावणमताचया आरारावर अलजररयाला सवाततय नमळाल. टागाननका व झाजीबार याच ‘टाझाननया सयकत परजासतताक’ या नावान एनपरल १९६४ मधय एकतीकरर झाल.

िसऱया महायदाचया अगोिरचया काळात इटलीन इनओनपया, नलनबया नजकल आनर हा परिश सवतःचया सामाजयाला जोडला. मसोनलनी या इटलीचया कमशहान नलनबया व इनओनपया या परिशातन इनजप व न नटश वसाहतीवर ह ा कला होता.

िसऱया महायदात आनरिकतील यदकषताचा नवसतार उततरत मोरो ो व नलनबयापासन पवस इनओनपया व सोमालीलड पयात होता. इटलीमळ आनर जमणन सनापती रोमल याचया चढाईमळ न नटशाचया आनरिकतील सामाजयास रोका ननमाणर झाला. यावळी न नटश सनयात सामील असराऱया भारतीय सननकानी पराकरमाची शण कली. आनरिकत न नटश सनयान इटली व जमणनीचया सयकत फौजाना माग हटवल. १९४५ मधय महायद सपताच जमणनी-इटलीस आनरिकतील आपलया वसाहती गमवावया लागलया.

ण सना करा.

आनशया आनर आनरिका खडात न नटशाचया वसाहती कोठ होतया याची यािी करा व तया वसाहती कवहा व कशा सवतत झालया याबाबत गटचचाण करा.

िसर महायद सपताच ननवणसाहतीकररास अनरकच वग आला. आनशया-आनरिका खडात सवाततय चळवळीच वार वगान वा लागल. या खडामधय

69

जागरकता वाढली. कालौघात या िोनही खडातील अनक िश सवतत झाल. या राषटराकड अमररका-रनशया याच लकष होतच. या नवयान सवतत झाललया राषटराना आपलया गटात सामील करन घणयाची सपराण महासततामधय सर झाली.

पर. णद ा प ा ापक प ा णन न पि ण ान प ा ण ा.

१. पनहलया महायदात व तकसतान या राषटराचा पराभव झाला.

अ अमररका ब रिानस क इगलड ड जमणनी

२. १९३५ मधय भारतापासन वगळा करणयात आला.

अ मयानमार ब शीलका क मालिीव ड इरार

३. १९४७ मधय पनहली परररि भरवली गली.

अ ऐकय ब आनशयाई क अटलानटक ड मचसटर

ब प री स ा री ब ातरी क री री द त क न ण ा.

ब १. बाडग - बाडग परररि २. पररस - १९१९ मरील पनहली अशखल आनरिका ऐकय परररि ३. लडन - १९०० मरील अशखल आनरिका ऐकय परररि ४. मचसटर - आनशयाई ऐकय परररि

पर. णद ा कारिापक कारि णन न ण ान पि करा.

१. िसऱया महायदकाळात आनरिकतील सवाततय चळवळ अनरक ती झाली. कारर -

अ आनरिकतील वसाहतीनी परकीयाच वचणसव झगारन टाकल.

ब आनरिकत पाचातय नशकषरपदती होती. क िसऱया महायदकाळात इगरज व रिरचानी

वसाहतीना काही अनरकार दायला सरवात कली.

ड पाचातय िश िसऱया महायदात गतल.

पर. रीपा ण ा. १. बाडग परररि २. आनरिकी ऐकय कलपना

पर. प री ण ान सकारि प करा. १. न नटश आनर िश याचयात तीन यद

झाली. २. िसर महायद सपताच ननवणसाहतीकररास

अनरकच वग आला.प

आतरजालाचया इटरनट साहाययान आनशया आनर आनरिका या खडातील रिरच वसाहतीनवरयी मानहती नमळवा.

fff

पढील पाठात आपर जागनतक महायद आनर भारत यानवरयी मानहती घरार आहोत.

y

y

JJJJJJJJJJJJ JJJJJJJJJJJJा ा

70

या पाठात आपर ‘शीतयद’ ही सकलपना समजन घरार आहत.

. शरीत ा ािसऱया महायदानतर एका बाजला भाडवलशाही

राषटटर व िसऱया बाजला कमयननसट राषटटर याचयात सतता व परभाव यासाठी जो सघरण सर झाला तयाला ‘शीतयद’ महरतात.

िसऱया महायदाचया काळात वॉलटर नलपमन या वततपतात लखन करराऱया सतभलखकान सवणपरम ‘कोलडवॉर’ शीतयद हा शबिपरयोग वापरला. कोलडवॉर सकलपनत पढील घटकाचा समावश आह.

नवभाजन घडन आल. सोशवहएट रनशयाचया परभावाखाली असललया पवण यरोपीय राषटटरानी सामयवािी नवचारपररालीचा सवीकार कला. अमररकचया परभावाखाली असराऱया पशचम यरोपीय राषटटरानी भाडवलशाही वयवसा मानय कली. यातन शीतयद आकाराला आल.

१०. शीतय

१०.१ शीतय या या१०.२ िाटो, स, सी टो, सटो, व सामि करार१०. अनल तावाद- ारताची नमका१०.४ वसाहतवाद नवरोधातील ारताची नमका१०. साक १०. राषटरकल (क मिव थ)

शीतय

१ परतयकष यदाचा अभाव२ ती शसतसपराण३ आकरमक राजनीनत४ आतरराषटरीय पातळीवर

परसपर अनववास५ राजकीय व आनणक िबाव६ ततव पररालीचा सघरण

शरीत ा री पा भ री शीतयद घडन यणयास िसर महायद काररीभत ठरल. इगलड व रिानस याच महतव कमी झाल. या महायदािरमयान सोशवहएट रनशयाचया सनयान पवण यरोप तर अमररका, रिानस आनर इगलड यानी पशचम यरोपवर परभतव नमळवल. यामळ यद सपलयावर यरोपच पवण आनर पशचम अस

माहीत ह का त हाला

सामयवािी नवचारसररीचया परभावाखालील पवण यरोप आनर लोकशाहीचा परसकार कररारा पशचम यरोप याचया नवभाजनाला उ शन इगलडच पररानमती सर नवनसटन चनचणल यानी ‘पोलािी पडिा’ ही सजा वापरली.

क न प ा.सयकत राषटर या सघटनची मानहती आतरजालाचया

मितीन गोळा करा. नवदारयााच गट पाडन सयकत राषटरसघटनचया नवनवर शाखाची मानहती एकत करा.

शरीत ा री ा ा िसर महायद सपलयावर अमररकन ‘माशणल न’ची योजना आखन यरोपीय राषटराना सामयवािापासन रोखणयासाठी आनणक मित सर कली. याचया नवरोरात रनशयान आनशया व आनरिकतील सवाततय चळवळीना परोतसाहन निल. अमररका आनर सोशवहएट रनशया याचयात यरोपचया पवण आनर पशचम नवभागरीन तराव ननमाणर झाला. या िोन राषटरामधय परतयकष समोरासमोर यद झाल नाही. जग नतसऱया महायदाचया उबरठयापयात पोहचल आह अशी पररशसती ननमाणर झाली. परत, उभयपकषी सामजसयाच रोरर अवलबल गल. िोनही राषटर कायम यदाचया तयारीत, िोनही राषटरामधय तराव मात परतयकष यद नाही

71

या पररशसतीला ढोबळमानान शीतयद महटल जात.िसर महायद सपलयानतर यरोपची नवभागरी

राजकीय, आनणक, लषकरी या मि दाचया आरार झाली. परत नवचारपररालीचा सवीकार हा महतवाचा म ा शीतयदामाग होता.

सामयवािी सोशवहएट रनशयाचया नवचारसररीत उतप ाचया ोताची सरकारी मालकी हा मधयवतणी नवचार आह तर अमररकचया भाडवलशाही नवचारसररीत उतप ाचया ोताचया खासगी मालकीचा नवचार मधयवतणी आह.

शीतयदाची वयापी यरोपपरती मयाणनित न राहता ती आनशया खडातही पसरली. नवसावया शतकाचया पवाणराणत िोन महतवाचया घटना घडलया. यात सोशवहएट रनशया आनर चीन याचयातील लषकरी करार आनर उततर आनर िनकषर कोररया याचयातील सघरण या महतवाचया घटना होत.

सोशवहएट रनशयाच परमख जोसफ सटनलन याचया काळात शीतयद सर झाल. तयाचयानतर सोशवहएट रनशयाच परमखपिी नननकता करचवह आल. आशणवक यदाची सहारकता काय अस शकत याची तयाना कलपना असलयामळ तयानी सोशवहएट रनशयाची भतकाळातील भनमका बिलन वासतववािी रोरर सवीकारल. तयानी सोशवहएट रनशया आनर अमररका याचया शाततामय सहजीवनावर भर निला. या रोररातनच या िोनही राषटराचया परमखाची भट घडन आली.

स च रणश ा रका पवण जमणनी, पोलड, चकोसलावहानकया, हगरी, रमाननया, बलगररया, अलबाननया

निरलड, डनमाक, बनलजयम, पशचम जमणनी, रिानस, इटली, सपन, गरीस, गरट न टन

नवचारपरराली : सामयवािी भाडवलशाही

अणवयवसा : सरकारी मालकी

म यतः खासगी मालकी

सरकषा गट ः वॉसाण करार१९५० सोशवहएट रनशया व चीन याचयात करार

नाटो, ॲनझस, सीएटो, सटो

१९५९ मधय कमप डशवहड य अमररकच राषटराधयकष आयसनहॉवर आनर सोशवहएट रनशयाच नननकता करचवह याची भट घडन आली.

१९६१ मधय सोशवहएट रनशयान बनलणनची नभत उभारली. यामळ पशचम बनलणन आनर पवण बनलणन याचयातील सबर सपला. या घटनतन यरोपात तराव वाढला. १९६२ मधय शीतयदाचया तरावाच करदर कयबा ठरला. कयबा िशातील कषपरासत पचपरसगामळ अमररका आनर रनशया याचयात तराव वाढला. हा तराव कमी करणयासाठी उभयपकषी करार, तातकाळ िरधवनीवर सवाि सारणयासाठी हॉटलाईन इतयािी उपाय योजल गल. १९७२ मधय अमररकच राषटटराधयकष ररचडण ननकसन आनर सोशवहएट रनशयाच नत झनवह मॉसको य भटल. या िोन राषटटराचया नशखर परररित आशणवक कषपरासताचया स यवर मयाणिा आरणयावर एकमत झाल. उभय िशामरील तराव कमी होणयास या परररिन सरवात झाली. या तारतराव कमी करणयाचया परनकरयस ‘ितात’ महरतात. पढ अमररकन अधयकषानी चीनला भट िऊन सामयवािी चीनचया शासनाला मानयता निली.

सयकत राषटराचया सरकषा सनमतीमधय वहटोचा वापर करन नमत राषटराची बाज घर, नवनवर लषकरी करार, आनणक िवार-घवार, वयापारी सवलती, नमत राषटराचा िजाण िर या माधयमातन या िोनही सततानी जगभर गटबाजीला परोतसाहन निल. िोन नवचाररारामरील फरक, एकमकाची भीती, अनववासाच वातावरर, सामयवाि नवरद भाडवलशाही, गरसमज िर करराऱया यतरचा अभाव, एकमकाना समजन घणयाचया वततीचा अभाव यामळ शीतयद अनरकच रगरगत रानहल.

दतात प अमररका आनर सोशवहएट रनशयान ितात परनकरया चाल ठवणयाची भनमका घतली. यातनच १९७३ मधय रिानसची राजरानी पररस य झाललया परररित शवहएतनाम यद समाप करणयाच परयतन जोरात सर झाल. १९७५ चया हलनसकी परररिन शाततची चचाण अनरकच पढ नली. या परररिस अमररका आनर सोशवहएट रनशया या परमख राषटराबरोबरच यरोपातील ३५ राषटर सहभागी झाली. पवण आनर पशचम यरोनपयन िशामरील तराव कमी करणयासाठी ही परररि आयोनजत करणयात आली होती. १९७८ चया कमप डशवहड परररिन

72

इ ायल आनर अरब याचयातील वाि सोडवणयाचया परयतनावर भर िणयात आला.

१९७९ यावरणी इरारमधय राजकीय कराती झाली. इरारचया ‘शाह’ची हकालप ी होऊन आयातो ा खोमनी याची सतता इरारमधय आली. इरारन अमररकबरोबरच राजननतक सबर सपवन सटो कराराचा तयाग कला. सोशवहएट रनशयान अफगानरसतानमधय कारमाल याचया नततवाखाली १९७९ मधय समाजवािी सरकार सापल.

सोशवहएट रनशया आनर अमररका याचयामधय अतराळयान आनर अणवसताचया कषतातील सपराण परमपासनच होती. पढ लाब पललयाची कषपरासत िोनही िशानी नवकनसत कली. तयानतर अणवसताची स या व ती ता कमी करणयासाठी तयाचयामधय करारही झाल.

खळाचया माधयमातन राजकारर करणयाचा परयतन झाला. सोशवहएट रनशयाचया अफगानरसतानमरील हसतकषपामळ अमररकन मॉसको यील ऑनलनपकवर बनहषकार टाकला.

नतसर महायद कवहाही होऊ शकत याची जारीव अमररका व सोशवहएट रनशया या िशाना होती. त टाळणयासाठी उभयपकषीनी आशणवक कषपरासताचया वापरावर मयाणिा घालरारा करार कला.

बा ा ा का १९८५ मधय गोबाणचवह कमयननसट पकषाच सरनचटरीस झाल आनर सोशवहएट रनशयाच नततव तयाचयाकड आल. गोबाणचवह याचया काळात शीतयदाची अखर झाली. तयानी ‘परसतॉइका’ आनर ‘गलासनोसत’चया माधयमातन रनशयात बिल घडवन आरल. परसतॉइका महरज पनरणचना आनर गलासनोसत महरज खलपरा. या काळात रनशयातील अणवयवसा डबघाईला आली होती. गोबाणचवह यानी राजकीय व

आनणक वयवसची पनरणचना करणयाचा परयतन कला. मकत ननवडरकाचा परसकार कला. सामयवािी पकषाची मकतिारी सपषटात आरणयाच परयतन कल. अणवयवसवरील करनदरय ननयतर कमी कल. लखक, पतकार

आनर बि नरवताना अनभवयकतीच सवाततय निल. पवण-पशचम जमणनीतील भि सपवन जमणनीचया एकीकररास चालना िरार गोबाणचवह मायिशाला एकत ठव शकल नाहीत. तयाचयाच काळात सोशवहएट रनशयाच नवघटन होऊन एकसर सोशवहएट रनशयाच अशसततव सपषात आल. १९९१ नतर जगाचया इनतहासात शीतयदोततर जग आनर सोशवहएट रनशयानतरच जग ह िोन नव शबिपरयोग वापरात आल.

स च रणश ा ा ण नानतर द ा ा आ दश१ एसटोननया ९ तकमननसतान२ लाटवहीया १० उझबनकसतान३ नलआननया ११ तानजनकसतान४ बलारस १२ नकरनगझसतान५ मॉलडोवहा १३ रनशया६ जॉनजणया १४ यकरन७ आमननया १५ कझाकसतान८ ॲझरबजान

शरीत ा प रिा शीतयदाचया काळात झाललया राषटराराषटरामधय गरसमज, जगाच िोन गटात नवभाजन, गप राजकीय हालचाली व करारास परारानय, ननःशसतीकरराकड िलणकष, नवजानाचा सहारक असत नननमणतीसाठी वापर, अ , वसत, ननवारा आनर लोकस या या महतवाचया परनाकड िलणकष करर यासार या गोषीमळ मानवाच भनवतवय रोकयात आल. शीतयदाची अवसा कायम ठवणयासाठी िोनही राषटराना अफाट खचण आला.

सोशवहएट रनशयाचया पाडावाच पयाणवसन अमररका ही एकमव महासतता होणयात झाला.

आता आपर शीतयद काळातील अमररका आनर सोशवहएट रनशया यानी घडवन आरलल करार पा यात.

. ना , स, सरी , स , सा करारना (North Atlantic Treaty

Organisation - 1949) : सोशवहएट रनशयाचया नवसतारवािानवरद यरोपीय राषटराना लषकरी सरकषर िणयासाठी ‘नाटो’ या सघटनची सापना करणयात आली. नाव, रिानस, इटली, डनमाक, गरट न टन, अमररका,

ण ा बा

73

ािन ा.१९४५ मधय नमत राषटरानी बनलणन ही जमणनीची

राजरानी काबीज कली. जमणनीचया पनरणचनची योजना आखणयात आली. रिानसला या योजनत सामील करन घणयाची रनशयाची इचछा नवहती. कारर रनशयाचया मत रिानसचा या नवजयात काहीच हातभार नवहता. तरीही जमणनीचया पनरणचनचया योजनत गरट न टन, अमररका आनर रिानसचा सहभाग होता. यातन जो वाि ननमाणर झाला तो ‘बनलणन सघरण’ महरन ओळखला जातो. जमणनीच पवण जमणनी आनर

पशचम जमणनी अस नवभाजन झाल. पवण जमणनी रनशयाचया अनकत होती तर पशचम जमणनी इगलड-अमररकचया. १९६१ साली सोशवहएट रनशयान बनलणनची नभत उभारायला सरवात कली. या नभतीमळ नागररकाची आपलया आपषापासन ताटातट झाली. या नभतीनवरयी जमणन नागररकाचया मनात नतरसकार होता. त या नभतीस ‘Wall of shame’ महरन सबोरत. पढ १९८९ त १९९० या कालखडात ही नभत परणपर पाडन जमणनीच एकीकरर कल गल.

ना ब ण

निरलड, पोतणगाल, तकसतान, पशचम जमणनी, गरीस, बशलजयम, कनडा, आइसलड, लकझबगण आनर सपन इतयािी िश नाटो या सघटनच सभासि होत.

नाटो करारात पढील महतवाची कलम होती - करारातील कोरतयाही एक अवा तया न अनरक राषटरावर कोरीही आकरमर कलयास त सवाावरील आकरमर मानल जाईल. नाटोच सभासि िश शातता आनर सरनकषतता नटकवणयासाठी परयतन करतील. सभासि राषटरानी परसपरातील परन नवचारनवननमयान सोडवावत.

नाटोच परमख करदर पररसमधय आह. नाटोच महतवाच ननरणय अमररका घत अस. पढील काळात नाटोला परतयततर िणयासाठी सोशवहएट रनशयान सामयवािी राषटराचा वॉसाण करार घडवन आरला.

स करार (ANZUS) १ सपटबर १९५१ रोजी ऑसटटरनलया (A), नयझीलड (NZ) आनर यनायटड सटटस ऑफ अमररका (US) या राषटरानी एक करार कला. ही राषटर पनसनफक महासागराशी सबनरत आहत. या राषटरानी नमळन सवसरकषराण कलला करार ‘ॲनझस’ नावान ओळखला जातो. ‘पनसनफकमरील नतपकषीय सरकषर करार’ अस या कराराच वरणन करतात.

िसऱया महायदानतर बिलत चालललया

पररशसतीत सामयवािापासन रकषर वहाव महरन ऑसटटरनलया आनर नयझीलड या िशानी अमररकबरोबर करार कला. न नटश राषटरकलातील राषटरानी सवततपर अमररकशी लषकरी करार कलयाच ह पनहलच उिाहरर होत. याचा अण सपषच होता की तयाना यनायटड नकगडम

आनर रिानसच महतव वाढ दायच नवहत. पनसनफक महासागरात असराऱया िशाना सामयवािी चीनपासन सरकषर नमळाव असाही एक हत या कराराचा होता.

सरी (SEATO-Southeast Asia Treaty

Organisation) : इगलड, अमररका, रिानस, ऑसटटरनलया, नयझीलड, पानकसतान, ायलड आनर नफलीपाईनस या िशानी एकत यऊन ८ सपटबर १९५४ रोजी एक करार कला. आ य आनशयातील राषटरासाठी सरकषर िणयाचया उ शान हा करार मननला नफलीपाईनस य करणयात आला. हा करार आ य आनशयाई सरकषरनवरयक करार

महरनही ओळखला जातो. या कराराचा म य उ श आ य आनशयात सामयवािाचा परसार रोखर हाच होता. आपलया गटाच सरकषर करर, या करारावर स ा करराऱया कोरतयाही एका राषटरावर आकरमर झालयास अनय राषटरानी

स ब ण

सरी ब ण

74

तया आकरमराचा सामनहकरीतया परनतकार करायचा व आकरमरावयनतररकत एकमकाना सामानजक व आनणक परगतीसाठी सहकायण करायच अस ठरल. वासतवात मात या करारात खपच अडचरी होतया. कराराच नाव आ य आनशया असल तरी या करारात आनशयातील ायलड, नफलीपाईनस आनर पानकसतान एवढच िश होत. उरलल िश पाशचमातय होत. तयाचा आ य आनशयाशी ना भौगोनलक सबर होता ना ऐनतहानसक. एकमकापासन ह िश नकतयक नकलोमीटर िरवर होत. तयाना एकमकाचया परनाची सखोल जारीव नवहती. तयामळ लषकरीदषटा या कराराची कवत मयाणनित होती. सीएटो या सघटनच म यालय ायलडमधय होत. या सघटनकड सवतःच सनय नवहत. १९७३ मधय पानकसतान या सघटनतन बाहर पडला. १९७५ मधय रिानसन या सघटनची आनणक रसि रोखली. ३० जन १९७७ रोजी या सघटनच औपचाररकरीतया नवसजणन झाल.

स (CENTO-Central Treaty

Organisation) सटाच सरवातीचा नाव ‘बगिाि करार’ अस होत. हा शीतयदकालीन करार होय. २४ फ वारी १९५५ रोजी या करारावर इरार, तकसतान व इराक या राषटरानी सही कली. तयानतर इगलड व

पानकसतान ही राषटर तयामधय सामील झाली. अमररका या करारामधय सहभागी सभासि होती. परसपराच सरकषर करणयासाठी हा करार घडन आला.

१९५८ मधय इराकमधय नव सरकार आल. इराकमरील करानतकारकानी पाशचमातयाना अनकल असरार सरकार उलवन टाकल. नवया शासनान बगिाि करारास नवरोर कला. तयामळ १९५९ मधय इराक या करारातन बाहर पडला. तयानतर बगिाि कराराच सटो करारात रपातर झाल. कराराच म यालय बगिािमरन अकारा तकसतान य नणयात आल.

सोशवहएट रनशयाचया सामयवािाचया परसाराला आळा घालणयासाठी अमररकन सटो कराराला परोतसाहन निल. अमररका या करारातील सिसय राषटराना आनणक व लषकरी मित कर लागली. सोशवहएट रनशयान या

करारातील एखादा राषटरावर ह ा कलयास सवण राषटरानी एकनतत परनतकार करायचा अस रोरर ठरल.

परतयकषात मात या करारानवय कोरतयाही राषटराला सरकषा उपलबर करन िणयाची चारही राषटरापकी एकाचीही कवत नवहती. गरट न टन वगळता अनय तीन राषटराचया आनणक व तानतक नवकासाकड लकष िणयास अमररकलाही वळ नवहता. तयामळ चारही राषटरामधय अतगणत असमारान होत. करारानवय एकमकाच नहतसबर गतवन घणयापकषा आपल आपर सवतत रोरर राबवाव या मतावर राषटर आली. पढ इरार आनर पानकसतान या करारातन बाहर पडल आनर सटो करार नवसनजणत करणयात आला.

स च रणश ा रीन सर ा करार सोशवहएट रनशया आनर चीन याचयात १९५० मधय सरकषरातमक करार घडन आलला होता. या करारानसार सोशवहएट रनशयान चीनला आनणक, औदोनगक, ततजान इतयािी मित करणयाच मानय कल.

सा करार यरोपमधय अमररकचया रोरराना नवरोर करणयासाठी सोशवहएट रनशयान ‘वॉसाण करार’ घडवन आरला. वॉसाण करारात सोशवहएट रनशया, अलबाननया, बलगररया, चकोसलावहानकया, पवण जमणनी, हगरी, पोलड आनर रमाननया या राषटटराचा समावश होता. १९६८ मधय अलबाननयान गटाच सिसयतव सोडल.

. ण ता ाद भारता री भण का

िसऱया महायदानतर सोशवहएट रनशया नकवा अमररका याचया गटात सामील न होता सवतःचा नवकास सवतःच करर, सवतःची रोरर ठरवन शाततचा मागण अवलबर अस रोरर भारतान सवीकारल. ह रोरर महरज ‘अनलपतावाि’ होय.

‘नाम’चया सापनत पनडत जवाहरलाल नहर, डॉ.सकान इडोननशया ,

ाम न मा घाना , गमाल अबिल नासर इनजप आनर माशणल

नटटो यगोसलाशवहया यानी

स ब ण

ना ब ण

75

पढाकार घतला. ण ता ादरी रा अनलपतावािी राषटर

कोराला महराव ‘जी राषटर शाततामय सहजीवनाचया आरार, सवतत परराषटरीय रोरराचा पाठपरावा करतात, इतर परतत िशातील सवाततय सगरामाना पानठबा ितात आनर महासततानी सापन कललया लषकरी करारात नकवा महासतताशी ि नवपकषी करारात सवतःला गतवन घत नाहीत, तयाना अनलपतावािी राषटर मानणयात यत.’

‘अनलपतावाि’ ही कलपना यदापकषा शाततशी ननगडीत आह महरन ती नवरायक आह.

१९६१ मधय बलगरड य परररि भरली. बलगरड परररिस २५ राषटराच परनतननरी उपशसत होत. शाततच आवाहन कररार २७ कलमी ननविन परररिचया शवटी करणयात आल. यात पढील मागणयाचा समावश होता. आनशया, आनरिका व िनकषर अमररका नवभागात आकरमराचया सवण कारवाया बि करा, अलजररया आनर अगोला या िशाना सवाततय दा, टनननशयातन रिरच फौजा माग या, कागोमरील हसतकषप ाबवा, िनकषर आनरिकन वरणि वरी रोरर सोडाव, पलसटाइन मरील अरबाना नयायय ह नमळावत अशा मागणया या परररित करणयात आलया.

ण ता ादरी ळ ळरी णनक

१९६१ सालचया बलगरड परररित पढील ननकराना मानयता नमळाली.१ असा िश जयान वग ा राजकीय व

सामानजक यतरसह राजयाचया सहअशसततवावर आराररत सवतत रोरर अवलबल असल.

२ राषटरीय सवाततयचळवळीना पानठबा िरारा िश.३ शीतयदाचया सिभाणत कोरतयाही ब पकषीय

करारात सिसय नसरारा िश.४ महासततावािाशी ननगनडत कोरताही ि नवपकषीय

लषकरी करार अवा परािनशक सरकषर करार न कलला िश.

५ लषकरी तळ कोरतयाही नविशी सततचया नवशरतः महासततचया परनतसपरणी िशाचया हाती न िरारा िश.

बलगरड नतरची करो परररि ऑकटोबर १९६४ महतवाची परररि होय. या परररित पररानमती लालबहािर शासती यानी भारताच परनतननरीतव कल. लषकरी गट आनर परिशाच लषकरी तळ या नवरद जागनतक लोकमत तयार करणयाच आवाहन या परररित करणयात आल. सपटबर १९७० मधय लसाका झानबया य अनलपतावािी राषटराची नतसरी परररि भरली. अनलपतावािी िशानी आपल ऐकय बळकट कराव, लषकरी कराराना नवरोर करणयाच रोरर चाल ठवाव, आतरराषटरीय सबरात समानता यावी व शसतकपात वहावी महरन परयतन कराव अस ठरल. यानशवाय वसाहतवाि व वशि वर नष करावा, आपसातील सहकायाणवर भर दावा व सयकत राषटर ही सघटना अनरक बळकट करावी अस या परररित ठरल. १९७३ मधय अशलजअसण य चौी नशखर परररि भरली. एक नवी आतरराषटरीय आनणक वयवसा व आतरराषटरीय वततसकलन व वततपरसार वयवसा ननमाणर करणयाची मागरी या परररित पढ आली. १९७६ मधय कोलबो य पाचवी परररि भरली. जागनतक अणवयवसवरील ब ा राषटराचा परभाव कमी करन नवी जागनतक अणवयवसा परसानपत करणयाचा परयतन करणयाच या परररित ठरल. १९७९ मधय कयबातील हवाना य परररि झालयावर नवी नि ी य १९८३ मधय परररि भरली. या परररित पलसटाईनची अरब जनता व न तय आनरिकची सघटना याचया सवाततयलढास एकमखान पानठबा िणयात आला.

भारताचया पररानमती इनिरा गारी यानी नवी नि ीचया नशखर परररित ‘सवाततय, नवकास, शसतकपात आनर शातता या मि दावर भर निला होता. अनलपतावािी राषटराची आनणक परगती घडवन आरणयाच महतवाच उि निषट चळवळीसमोर होत. १९८६ चया हरार यील परररित िनकषर आनरिकला लागन असललया राषटराचया मितीसाठी ‘आनरिका फड’ सापणयात आला. नानमनबयाचया सवाततयाचा परन आनर िनकषर आनरिकच वशि वरी रोरर यावर चचाण करणयात आली. १९९२ चया जकाताण परररित नवकसनशील िशाना वयापारासाठी अनरक सवलती दा, सयकत राषटरसघटनचया सरकषा सनमतीची पनरणचना करा या मागणया पढ आलया.

76

१९९२ त २०१६ मरील वहनझएलाचया ‘नाम’ परररिपयातचया कायाणचा आढावा या.

. सा त ाद ण र ातरी भारता री भण का जगातील एक महान लोकशाहीवािी राषटर महरन

भारताची ओळख आह. भारताला सवाततय नमळणयाअगोिरच जागनतक राजकाररात भारतान भाग घऊन सामाजयवािानवरद आवाज उठवला होता. सवाततय नमळताच भारतान आतरराषटरीय राजकररात सनकरय तटसता सवीकारली. याचा अण भारत कोरतयाही महतवाचया आतरराषटरीय परनाबाबत उिासीन नाही परत तो जागनतक शातता परसानपत करणयासाठी उतसक आह. भारत कोरतयाही परकया राषटराचा हसतकषप सहन कररार नाही. भारताला िसऱया राषटराचया परािनशक अखडतवाबि िल, सावणभौमतवाबि िल आिर राहील. कोरतयाही राषटरावर भारत आकरमर कररार नाही. सहजीवनाच ततव मानय करन ‘जगा व जग दा’ यावर भारताचा भर आह. या सिभाणत पढील उिाहरर महतवाची आहत.

१९४९ मधय नि ी य एक परररि भरली होती. या परररित इडोननशयाचया सवाततय चळवळीला पानठबा िणयात आला. या परररित १९५० पवणी इडोननशयातन डचानी माघार यावी आनर तया िशास सवाततय दाव अशी मागरी करणयात आली. भारतान आनरिका खडासिभाणत जी भनमका घतली ती महतवाची आह. भारतान सयकत राषटरामधय आनरिकची बाज जोरिारपर माडली. आनरिकतील राषटराना, नवशरतः नववसत राषटराचया ताबयातील परिशाना सवाततय लवकर नमळाव महरन भारतान पढाकार घतला. परकीय सततानी वसाहतवािी यरोपीय राषटरानी वसाहतीमरन ननघन

जाव असा आगरह भारतान ररला. सयकत राषटराशी ननगडीत अशा नवनवर जागनतक ससानी आपल कायणकषत आनफकरत वाढवन आपलया कायाणचा फायिा आनरिकस दावा असा आगरह भारतान ररला. िनकषर आनरिकतील साननक लोकाना जी अपमानासपि वागरक िणयात यत तयाबाबत भारतान सयकत राषटरसघात परन उपशसत कल. आनरिका खडात वयापाराचया नननमततान आनर साखर उदोगात काम करणयासाठी हजारो भारतीय

पवणीच पोचल होत. १८९६ मधय नहिी कामगार कननया-यगाडा लोहमागण बारणयासाठी गल होत. महातमा गारीजीनी आनरिकला सवाततय नमळवणयाचा ‘सतयागरह’ हा एक नवा मागण िाखवला होता. अशा रीतीन भारतान वसाहतवािनवरोरात परभावी भनमका बजावली.

. साकदण ि आणश ा परादणशक स कार स ना

(SAARC - South Asian Association for

Regional Cooperation) आनशया खडात आनणक, सामानजक नवकासासाठी एखािी सघटना असावी अस बागलािशच ततकालीन परमख नझया-उर-रहमान याना वाटत होत. तयाचया कलपनतन बागलािश, भारत, भटान, पानकसतान, शीलका, मालिीव, नपाळ या िशाचया परराषटर सनचवाची १९८१ मधय एक बठक झाली. ही बठक कोलबा य झाली. या बठकीत परािनशक सहकायाणसाठी ननयोजन, करी, गरामीर नवकास, आरोगय, लोकस या आनर वयापार या नवरयावर सहकायण करणयाच ठरल. १९८३ मधय नि ी य या िशाचया परराषटर मतयाची बठक झाली. या बठकीत साकचा जाहीरनामा परनसद करणयात आला. १९८५ मधय ढाका य साकची सापना झाली. या परररित पढील धयय ननशचत करणयात आली.

१ सिसय राषटराचया सवाागीर नवकासासाठी सहकायण करर आनर नवकासाचा वग वाढनवर. २ िहशतवाि, अमली पिाााची तसकरी अशा

नवघातक गोषीना नवरोर करर. ३ परसपर नववास वाढनवणयासाठी सामजसयाच वातावरर ननमाणर करन समसया ननराकरर करर. ४ परािनशक, नवभागीय आनर आतरराषटरीय पातळीवर समनवचारी सघटनाशी सहकायण करर. ५ आतरराषटरीय पातळीवर सामानयक

नहतासाठी परयतन करर. या धययाचया पावणभमीवर

साक सघटनची रचना पढीलपरमार करणयात आली. साकच म यालय नपाळची राजरानी काठमाड य ठवन वराणतन एक बठक आवयक करणयात आली. सरनचटरीस, साक ब ण

77

सात सचालक आनर कमणचारी वगण याचया खचाणसाठी वानरणक वगणरीची पि रत सवीकारणयात आली. साकचया म य सनचवपिाचा कायणकाल तीन वरााचा आनर परतयक राषटराला एककिा सरी िणयाच ठरल.

साकचया पनहलयाच अनरवशनात सहभागी राषटरानी ज घोररापत कल तयामधय पराम यान पढील बाबीचा समावश होतो. सयकत राषटर या सघटनचया सनिनसार आनर अनलपतावािाचया नसदानतानसार नवशरतः ‘राषटरीय सवाततय, भौगोनलक एकता, समानता, अतगणत वािात बळाचा वापर न करर, अतगणत बाबीत हसतकषप न करर व परसपर सघरण शाततामय मागाणन सोडवर’ या ततवाच आचरर करणयाची हमी निलली आह. ह घोररापत परतयकष आरणयाच कायण साक राषटराची मनतपरररि आनर सायी सनमती करत.

साक स ररी आ ान सिसय राषटरामरील आनणक नवरमता, सरकषरावरचा खचण, िळरवळराचया अपऱया सोयी, करी कषताचा अपरा नवकास, वाढता िहशतवाि, लोकस या नवसफोट, अपरा वयापार, नभ राजयपि रती, रानमणक-भानरक नवनवरता अस अनक परन साकसमोर आहत.

साक श या सघटनन आतापयात काही कषतात चागली कामनगरी बजावली आह. यात बागलािशमधय करी मानहती करदर सर करन बी-नबयार, पशरन आनर मतसयोतपािन यात सशोरन सर झाल. ढाका य साक हवामान सशोरन करदर सापल, काठमाडमधय अनसरोग ननवारर करदर सर झाल. साक िशामधय पयणटनास चालना िणयात आली. िनकषर आनशयातील गररबी कमी करणयासाठी साकन ‘आनशया परशात कषतीय आनणक व सामानजक मडळ’ याचया मितीन परयतन कल. वयापार वदीसाठी ‘उचसतरीय आनणक सहकायण मडळ’ सापणयात आल. साक िसतऐवज करदराचया माधयमातन मानहती परनवणयाची सोय करणयात आली. इसलामाबाि य साक मनषयबळ नवकास करदर सापणयात आल. अमली पिाण वयापार नवरोरी करार करणयात आल. डाकसवा, िळरवळर अशासार या महतवाचया नवरयावर सनमतया सापणयात आलया.

िनकषर आनशयातील िशामधय आपसातील वयापार वि नरगत वहावा महरन १९९३ मधय ‘िनकषर आनशयाई

परारानय वयापार करार’ (South Asian Preferencial

Trade Agreement-SAPTA) आनर २००४ मधय ‘िनकषर आनशयाई मकत वयापार कषत’ (South Asian

Free Trade Area-SAFTA) ह िोन करार करणयात आल.

क न प ा.इ.स.२०१४ पयात झाललया साक परररिाची

मानहती आतरजालाचया मितीन नमळवा.

. रा क क न इगलडचया सामाजयात असराऱया परत कालौघात

सवतत झाललया काही राषटराची आतरराषटरीय सघटना महरज ‘राषटरकल’ होय.

सामाजयाअतगणत नवनवर वसाहतीच गवहनणर आनर परशासक यानी एकमकाचया अनभवाची िवारघवार करावी, राजकीय आनर परशासकीय रोररात एकसतता आरणयाचा परयतन करावा, या उ शान ही ससा उभारली गली.

१९१७ मधय कनडा, ऑसटटरनलया, िनकषर आनरिका आनर नयझीलड याना न नटश सामाजयातगणत सवायतत राजयाचा िजाण इगलडकडन नमळाला. १९३१ मधय आपलया सवण वसाहतीना करमाकरमान सवायततता िणयाच रोरर इगलडन जाहीर कल. इगलडचया ससिन ‘सटचयट ऑफ वसटनमनसटर’ हा कायिा कला. या कायदानवय राषटरकलास मानयता िणयात आली. परनसार या सघटनच परमखपि न नटश राजा अवा रारीकड आह. राषटरकलाच लडनमधय सवतत सनचवालय सापणयात आल. सवयसफतण सहकायण ह राषटरकलच पायाभत ततव होय.

िसऱया महायि रानतर आनरिका-आनशया खडातील इगलडचया वसाहतीना सवाततय नमळाल. तयाच शय काही अशी तरी राषटरकलला दावयास हव. वसाहतीमधय ननमाणर झाललया राषटरीय सगरामामळ आनर बिलललया आतरराषटरीय पररशसतीमळ न नटश सामाजयाच नवघटन अपररहायण ठरल. तयाचबरोबर वसाहतवाि नवरोरी चळवळीना राषटरकलचया अशसततवामळ चालना नमळाली. तयाचपरमार या परिशाना सवाततय िणयाबाबत न टनमरील काही सतरामधय जो माननसक नवरोर होता तो राषटरकल

78

सघटनमळ काहीसा कमी झाला. नवशरतः सवतत झालयानतरही भारतान राषटरकल सघटनसोबत राहणयाचा ननरणय घतलयान ह होऊ शकल.

रा क आणि भारत १९४८ मधय राजसान यील जयपरमधय भरललया कागरस अनरवशनात पनडत नहर यानी राषटरकलामधय सामील होणयाचा ननरणय घतला. समता आनर सावणभौमतवाचया ततवाचया आरार भारत राषटरकलचा सिसय झाला. या ननरणयास ततकालीन पररशसतीची पावणभमी होती. भारतास लागराऱया लषकरी सामगरीचा इगलडकडन होरारा परवठा, भारतास नमळराऱया परकीय डरावळीचया सनवरा, भारताचया ननयाणत मालास न नटश बाजारपठत नमळरारी जकात सवलत आनर पानकसतानचया भारतानवरोरी परचारास अटकाव करणयासाठी खल असरार राषटरकल वयासपीठ याचा नवचार करन भारतान राषटरकल या सघटनच सिसयतव सवीकारल.

या नशवाय ‘कॉमनवल गमस’ मधय भारताचा परमख सहभाग आह. िसऱया महायि रापवणी न नटश सामाजयातगणत िशातील हौशी खळाडच ‘न नटश एपायर गमस’ ह ऑनलनपकचया रतणीवर सामन वहायच. या

करीडा सपरााची कलपना रवहरड ॲसटली कपर यानी माडली होती. १९५० पासन या खळाना कॉमनवल गमस राषटरकल करीडासामन महरन

ओळखल जाऊ लागल. १९११ मधय पाचवया जॉजणचया राजयारोहर परसगी

सामाजयोतसव झाला. या परसगी इगलडमरील ‘नकरसटल पलस’ य या सामनयाना सरवात झाली.

१९८६ मरील राषटरकल सपराण नवशर गाजलया. या सपरवर ३२ राषटरानी बनहषकार टाकला. गरट न टनन िनकषर आनरिका सबरीच वरणनवि वरी रोरर बिलाव असा आगरह या राषटरानी ररला होता. इगलडन आपल रोरर बिलल नाही महरन भारताच ततकालीन पररानमती राजीव गारी यानी या सपरवर बनहषकार घालणयाचा ननरणय घतला. एकनवसावया शतकात भारत या सपरत लकषरीय कामनगरी बजावत आह.

पढील िोन पाठात भारत िश कसा बिलत आह यानवरयी मानहती घरार आहोत.

रा क ब ण

पर. णद ा प ा ापक प ा णन न पि ण ान प ा ण ा.

१. नसएटो सघटनच म यालय य होत. अ ायलड ब नफलीपाईनस क पानकसतान ड गरट न टन

२. १९८६ चया यील परररितील आनरिकचया मितीसाठी ‘आनरिका फड’ सापन करणयात आला.

अ जकाताण ब हरार क नानमनबया ड इडोननशया

पर. णत ाणसक ण काि, री, ना ासब री री ना ण ा.

१. ३० जन १९७७ रोजी या सघटनच औपचाररकरीतया नवसजणन झाल -

२. कॉमनवल गमसची सकलपना यानी माडली -

ब णद ा कारिापक कारि णन न ण ान पि करा.

१. ॲनझस करारात ऑसटटरनलया, नयझीलड आनर यनायटड सटटस ऑफ अमररका वगळता कोरतयाही राषटराला परवश निला नाही. कारर -

अ तयाना गरट न टन व रिानसच महतव वाढ दायच नवहत.

ब हा लषकरी करार होता. क हा गप करार होता. ड हा फकत नमतिशातील करार होता.

y

y

JJJJJJJJJJJJ JJJJJJJJJJJJा ा

79

पर. प री सक पनाण पि करा. पर. प री ण ान सकारि प करा. १. सटो करार नवसनजणत करणयात आला. २. साक सघटनला काही परमारात यश नमळाल

आह.

पर. त त न द ा. १. अमररका व रनशया याचयात शीतयद सर

झाल. २. भारतान वसाहतवािानवरोरात नहमीच भनमका

माडली आह.

प राषटरकल करीडा सपरााची आतरजालाचया साहाययान

मानहती नमळवा.

fff

साक स ररी आ ान

सद रा ा री आण क ण ता

णभ रा प तरी

दळि ळिा ा प ा स

ा ता द शत ाद

पर. रीपा ण ा. १. शीतयद २. अनलपतावाि

80

११. बदलता ारत- ाग १

१९९० पासन भारतान नवनवर कषतात कलली परगती ही या पाठाची मधयवतणी कलपना आह. १९९० नतर नवनवर कषतात झाललया सराररा, ततजानाची परगती याची मानहती आपर काही परानतनननरक उिाहरराचया आरार घरार आहात.

. ा णतक करि१९९० पवणीचा भारत आनर नतरचा भारत यात

परचड अतर आह. १९९१ नतर भारतान आनणक उिारीकरराच ज रोरर सवीकारल तयामळ हा िश बिलन गला.

करार िसऱया महायदाचया काळात अनक राषटरानी सव-राषटराचया वयापारी नहतासाठी सरकषक कर नकवा जकातीच रोरर सवीकारल होत. तयामळ वयापारात घट झाली. या समसयवर नवचार-नवननमय करणयासाठी कयबामधय ५६ राषटराची बठक झाली. या बठकीत आतरराषटरीय वयापाराशी सबनरत समसया सोडवणयासाठी एक कायमसवरपी आतरराषटरीय वयापार सघटना सापणयाच ठरल. १९४७ चया नजननवहा परररित जो करार झाला तो ‘गट’ करार महरन ओळखला जातो. हा करार महरज जगातील पनहला ब िशीय वयापारी करार होय. या करारानसार उतपािन आनर नवननमय या मागाादार आनणक नवकास करर, परमनमत राषटरोनचत

. ा णतक करि

. ण ण ातरी बद

. रा ा री पनर ना

वयवहार मोसट फवहडण नशनस टटरीटमट करर या गोषीना परारानय िणयात आल होत.

गट करारानसार िरवरणी नजननवहा य या सघटनच अनरवशन भरत अस. या अनरवशनात सभासि िशाच परनतननरी उपशसत राहत. परतयक िशाला एक मत होत. आतरराषटरीय वयापारातील अडी-अडचरीनवरयी या अनरवशनात चचाण होऊन ननरणय घतल जायच. गटच रपातर पढ जागनतक वयापार सघटनत झाल.

ा णतक ापार स ना (World Trade

Organisation) सपरण जग वयापारासाठी खल करर या परानमक उ शान १ जानवारी १९९५ रोजी जगातील १२३ राषटरानी एक सघटना सापन कली. ही सघटना महरज ‘जागनतक वयापारी सघटना’ होय. भारतान जागनतक वयापार सघटनच सभासितव सवीकारल.

WTO च महासचालक आणर डकल यानी जागनतक वयापार सघटनचया सापनसाठी पायाभत असरारा एक मसिा तयार कला. हा मसिा ‘डकल परसताव’ महरन ओळखला जातो. सरकारी जकात आनर अनय ननबारापासन मकत वयापार हा या मसदाचा

गाभा होता. यालाच ‘उिारीकरर’ अस महरतात. सहभागी सिसय राषटरानी एक ननयमावली सवाणनमत सवीकारन आतरराषटरीय वयापारास चालना िणयाच सत मानय कल गल. सरवातीला अनिान, आयात-ननयाणत, परकीय गतवरक, सरनकषत कषत, शती, ततजान आनर सवाकषत या नवरयीचया तरतिी करणयात आलया.

भारतान सिसयतव सवीकारलयानतर आनणक परगतीवर भर निला. या सिभाणत ततकालीन पररानमती पी.वही.नरनसहराव, अणमती मनमोहन नसग याच योगिान मोलाच होत. ह रोरर आरखी पढ नणयाच कायण पररानमती अटलनबहारी वाजपयी आनर तयाचयानतरच पररानमती मनमोहन नसह यानी कल. या सघटनचया २००६ मधय

आ र क

. ा णतक करि

. ण ण ातरी बद . . ा रीि भा ा ा ण कासा ा ना . . ना ररी ण कासा ा ना . . सपक सा न

.

. ण स

. ण ान आणि त ान

. सर िण क ा री

. कासदभातरी रि

. ाण तरी ा ण कार ण णन

. रा ा री पनर ना

81

परनसद झाललया अहवालामधय भारताचया वाढराऱया आनणक नवकासिराची नोि नवशरतवान घतली आह. परकीय ट गतवरकीत वाढ, िारर ररखालील लोकस यचया परमारात झालली घट, बालमतयचया स यमधय घट, साकषरता, नपणयाच पारी, साडपारी या सिभाणतील सोयी-सनवराची वाढती उपलबरता या गोषीची नोिही या अहवालात आह. आयात ननबार हटवर, बौि नरक मालमततचया अनरकाराबाबत सराररा, पटट कायदात सराररा या मागाादार भारतान जागनतक अणकाररात सवतःला जोडन घतल आह.

. ण ण ातरी बदिश बिलत आह ह कस ओळखाव तर तयाची

काही सचक नचनह असतात. गरामीर भाग बिलत आह का आपलया आजबाजच रसत बिलत आहत का वाहतक वयवसा सरारत आह का शहर कात टाकत आहत का सपक यतरा बिलत चालली आह का सरकषर वयवसा यद तयारीचया आनर सरकषराचया आरननकीकरराला परारानय ित आह का नागररकाना तयाच अनरकार योगय पदतीन वापरता यतात का या परनाची उततर सकारातमक असतील तर बिल घडत आहत अस न ी समजाव. चला तर नवनवर कषतात काय-काय बिल घडन आल त समजन घऊ या.

. . ा रीि भा ा ा ण कासा ा ना जागनतकीकरराचया रटात गरामीर भागाकड िलणकष

होऊ नय, शहर आनर गरामीर भाग यात नवकासाचा असमतोल ननमाणर होऊ नय महरन गरामीर नवकासाचया अनक योजना सर करणयात आललया आहत. या योजना सर करताना पवणीचया काही योजनाचा आढावा घऊन योजनाना नवया योजनाची जोड िणयात आली आह. काही जनया योजना नवया योजनामधय नवलीन करणयात आललया आहत.

वाढतया लोकस यसाठी रोजगार ननमाणर करर ह सरकारपढच एक मोठ आवहान आह. सरकारन यासाठी जया उपाययोजना कलया आहत तयाची आपर ोडकयात मानहती घऊ या.

पर ान री र ार ना सनशनकषत तरराना रोजगार उपलबर करन िणयाचया उ शान वानरजय

आनर उदोग मतालयान २ ऑकटोबर १९९३ रोजी ही योजना सर कली. या योजनत शहरी व गरामीर तरराना रोजगार व उदोगाचया सरी उपलबर करन िणयात आलया.

महातमा गारीजीचया जनमनिवसाचा म तण सारनच ‘पररानमती रोजगार योजना’ आनर ‘रोजगार हमी योजना’ सर झालया. रोजगार हमी योजनमधय करी कषतातील बरोजगाराना रोजगाराची हमी िणयात आली होती. शतीच काम नसल तया निवसामधय जो मागल तयाला काम िर हाच या योजनचा उ श होता. सरवातीला भारतातील २५७ नजल यामरन ही योजना सर झाली. िारर ररखालील परतयक गरज कटबातील िोन तरराना १०० निवस रोजगार उपलबर करन िणयाच उि निष ठरवणयात आल. नडसबर २००१ मधय ही योजना गरामीर रोजगार योजनत नवलीन करणयात आली.

१९९८ मधय शतकऱयाना अडी-अडचरीचया वळी आरार नमळावा महरन ‘नकसान करडीट काडण’ योजना सर झाली. शतकऱयाना शतीसाठी आवयक असराऱया वसत नवकत घणयासाठी ननरी उपलबर वहावा यासाठी ही योजना सर झाली. पढ काडणरारक शतकऱयासाठी अपघात नवमा सनवरा सर झाली.

स ि तरी ा रीि र ार ना १९९९ मधय ही योजना सर करणयात आली. एकाशतमक गरामीर नवकास योजना, सवयरोजगारासाठी गरामीर यवकाकरता परनशकषर कायणकरम, गरामीर मनहला व बालनवकास कायणकरम, गरामीर कारागीराना आरननक अवजाराचया वाटपाचा कायणकरम, गगा कलयार योजना, िहा लाख नवनहरी खोिणयाची योजना अशा सवण योजना एकत करणयात यऊन वरील योजना सर करणयात आली. २००५-०६ मधय या योजनच बारा लाख सात हजार लाभाणी होत.

ा र ा स री ना १९९९ मधय गरामीर भागातील बरोजगार सती-परराना परसा रोजगार िणयासाठी ही योजना सर करणयात आली. २००१ मधय या योजनच ‘सपरण गरामीर रोजगार योजन’त नवनलनीकरर करणयात आल.

सपि ा रीि र ार ना ‘रोजगार आवासन

82

योजना’ आनर ‘जवाहर गराम-समदी योजना’ याच नवलीनीकरर करन २००१ मधय ही योजना सर झाली. गरामीर भागात रोजगाराचया सरी उपलबर करर, कामाचया बिलयात रानय िर इतयािी तरतिी या योजनत होतया. २००४ मधय िशातील आनणकदषटा सवाणनरक माग असराऱया १५० नजल यामधय ‘कामाचया बिलयात रानय’ ही योजना राबवणयास सरवात झाली. िषकाळापासन सरकषरासाठी जलसवरणन व शतजनमनीचा नवकास यावर भर िणयात आला. २००६ मधय ही योजना ‘राषटरीय गरामीर रोजगार हमी’ योजनत समानवष करणयात आली.

रा री ा रीि र ार री गरामीर भागातील आनणक नवरमता, िारर , उपासमार आनर बरोजगारी याच ननमणलन करणयाचया उ शान ही योजना करदर सरकारन सर कली. गरामीर भागातील परतयक कटबातील एका वयकतीस नकमान १०० निवस काम करणयाची हमी निली गली. २००८ पयात भारतातील समार ३५० नजल यात ही योजना सर झाली.

क री पश न बिलतया भारताबरोबरच करी कषतही बिलत आह. २०११ चया जनगरननसार भारतातील एकर लोकस यपकी ५४ चया आसपासची लोकस या करी आनर करीसबनरत कषताशी ननगडीत आह. ‘मिा सवासरय काडण योजन’ दार (Soil Health

Card Scheme) जनमनीची सपीकता वाढवावी, उतपािन वाढवाव ह उि निष आह. पररानमती करी नसचन योजनअतगणत (Pradhan Mantri Krishi

Sinchan Yojana) करीसाठी पाणयाची उपलबरता करन िर, नसचनासाठी अनरकानरक सनवरा उपलबर करन िर याला परारानय निल आह. करी नवकास योजन अतगणत सदरीय शती आनर शतकऱयाच उतप वाढवर हा उ श आह. पररानमती पीक नवमा योजनतगणत शतकऱयाच कलयार सारणयाचा परयतन करणयात यत आह. पशपालन, डअरी, मतसयनवभाग, करी सशोरन व नशकषरावर भर िणयात यत आह. करी, सहकार आनर शतकरी कलयार असा नतसती कायणकरम राबवणयावर भर िणयात आला.

२००७ मधय शतकऱयासाठी एक राषटरीय रोरर आखणयात आल. करीसाठी जया नवनवर योजना तयार

करणयात आलया, तयाच दय पररराम हळहळ निस लागल आहत. पीक नवमा योजनतगणत नसनगणक सकट, कीटकनाशक, आजारपर, परनतकल हवामान यामळ पीक नष झालयास शतकऱयाला नकसान भरपाई िणयाची सोय झाली. भारतीय करी सशोरन परररिचया माधयमातन करी नवजान करदराना परोतसाहन िणयात यत आह.

करीनवरयक परिशणनाचया माधयमातन शतकऱयापयात नव ततजान, शतीतील नवनव परयोग पोहचवणयात यत आहत. िशी वाराची बीज आनर िशी गोवश याना परारानय निल आह. शळी या पाळीव पराणयासिभाणत अशखल भारतीय पातळीवर सशोरन करणयात आल. आनिवासी

पा ामधय लोकाच िननिन जीवनमान सरारणयासाठी शळी या पाळीव पराणयाचया सगोपनावर लकष करनदरत करणयात यत आह. शळी हा तयाचया जगणयाचा आरार झाला आह. गरामीर भागातील क टपालनावर नवशर लकष निल गल. अशा नवनवर परयतनामरन भारत पशपालन, िर उतपािन, डअरी नवकास, मतसयपालन, पशरन उतपािन, अडी, लोकर उतपािन, मास उतपािन या कषतात परगती करत आह. राषटरीय पशरन नमशनचया माधयमातन पशरनासिभाणत भारतान २०१४-१५ पासन जोरिार परगती करायला सरवात कली. यात चारा उपलबरता, कजण उपलबरी, पशपालकाच सघटन करर व तयाचया अडी-अडचरी समजन घर यावर भर िणयात यत आह. भारतात पशची गरना सवणपरम १९१९-२० मधय झाली. २०१२ मधय एकोनरसावी पश गरना करणयात आली. भारतात पवणी मास पकडणयाचा वयवसाय महतवाचा होता. तयाची जागा मतसयपालनान घतली आह. ह कषत वगान नवकनसत होत आह.

पर ान री ा स क ना २००० मधय गरामीर भागाचया नवकासात पककया रसतयाच महतव जारन करदर सरकारन ‘पररानमती गराम सडक योजना’ सर कली. सरवातीला एक हजारपयात लोकस या असरारी गाव पककया रसतयानी जोडणयाच काम सर झाल. २००१ मधय ही योजना ‘पररानमती गरामोिय

83

योजन’त समानवष करणयात आली. २००५ पयात समार ७५००० नक.मी. लाबीच रसत या योजनअतगणत बारणयात आल. िशाचया आनणक परगतीचा लाभ गरामीर भागातील लोकाना नवशरतवान होऊन तयाच जीवन बिलन जाव हा या योजनचा उि िश होता. आरोगय, नशकषर, नपणयाच पारी, घर, रसत आनर वीज या सनवराचा नवकास करणयासाठी ही योजना अमलात आरली गली.

. . ना ररी ण कासा ा नाा र ा न ना ररी रा री पनé ान

ण शन ही शहराचा चहरामोहरा बिलरारी योजना २००५ मधय सर झाली. या योजनतन िशातील परमख रसत, सावणजननक वाहतक, पारीपरवठा, साडपारी व मलनन:सारर वयवसा, गरीब वसती नवकास सराररा

कायणकरमाना चालना िणयात आली.स ि त क न ना १९९८ मधय करदर

सरकारन नि ी-मबई-च ई-कोलकाता या चार शहराना जोडराऱया महामागाणचया योजनची घोररा कली. राषटरीय महामागण परानरकरराचया माधयमातन ही योजना राबनवणयाच ठरल. िशाचया चारही भागाना जोडरार िोन महामागण नवकनसत करर, िशातील महतवाचया बिरापयात जलि वाहतकीचया सोयी करर इतयािी कामाचा वरील योजनत समावश होता. जानवारी २००८ पयात एकर ७३०० नक. मी. लाबीचया महामागााच जवळपास एक चतााश काम परण होऊन या योजनन गती घतली आह.

र २००२ मधय नि ी शहरात ‘मटटरो रलव’ सर झाली. जनमनीवर आनर जनमनीचया खाली रावराऱया मटटरोमळ भारतातील महानगराचया वाहतक वयवसत बिल घडन यत आह. मटटरोमळ वाहतक जलि झाली.

. . सपक सा नपा ात इ.स.१७६६ मधय इगरजानी भारतात

टपाल खात सर कल. तयाला आता अडीच शतक उलटन गली आहत. एक काळी फकत पताची िवार-

घवार करराऱया पोसटान एकनवसावया शतकात कात टाकली आह. पोसटान आनणक कषतातसदा पिापणर कल आह. पोसटाचया वतीन बचत खात, मित ठवी, सावणजननक भनवषय ननवाणह ननरी (PPF), नकसान नवकास पत, सकनया समदी खात इतयािी योजना राबवलया जातात. यासाठी ऑगसट २०१८ पयात २३,५५७ पोसट ऑनफससच रपातर कोअर बनकग सोलयशन (Core

Banking Solutions) मधय करणयात आल. ऑटोमटड टलर मनशन (ATM) सर करणयात आली. ‘यननट टटरसट ऑफ इनडया’ची मयचयअल फड सबनरत उतपािन गराहकासाठी पोसट ऑनफससमरन उपलबर करन िणयात आली आहत. परिशातन भारतात एखादा वयकतीला पस पाठवणयाचया यतरत पोसट खात महतवाची भनमका बजावत आह.

ाण तरी ण ळ ा.नशनल पनशन सकीम, पररानमती नवमा सरकषा

योजना, पररानमती जीवन जयोती नवमा योजना, अटल पनशन योजना, भारतीय पोसट पमटस बक

परी प या सवन पोसटाचा चहरामोहरा बिलला आह. १९८६ मधय सर झाललया या सवन सधया िर मनहनयाला समार तीन कोटीपकषा अनरक पत वा पासणल पाठवली जातात. सपीड पोसट अतगणत पत पाठवलयास पत पाठवराऱया वयकतीचया मोबाईलवर पत पोचवलयाचा एसएमएस यतो. यामळ पोसटाची सवा अनरक नववसनीय आनर गनतमान झाली आह. याचयाच जोडीला पासपोटण सनवरा उपलबरी, वयावसानयक पासणल, कश ऑन नडलीवहरी, लॉनजशसटकस पोसट, हवाई माल वाहतक याही कषतात पोसटान गती घतली आह. पवणी मोठया परमारावर वसत, पत, छापील मजकर पाठवताना पत घडी घालन पानकटात टाकर, पानकट नचकटवर, पतता नचकटवर इतयािी काम करावी लागत. आता पोसट खात या सवण गोषी सवतःच जािा शलक आकारन कर लागल आह. यामळ पोसटाचा वयवसाय वाढला आह. एक लाख पचाव हजार पोसट ऑनफससचया माधयमातन नवनवर नबल, रा या, निवाळी शभचछापत इतयािी सनवरा परवलया जात आहत.

नरकश व गगोती यन गगाजल उपलबर करन

84

त गराहकापयात पोहचवणयाची वयवसा २०१६ पासन सर झाली आह. याचयाच जोडीला सवतःच छायानचत वापरन सटमप तयार करर, नवीन नतनकट नवकरीसाठी उपलबर करन िर, नतनकट सगराहकासाठी नवशर योजना राबवर यासाठी ८० पोसट ऑनफसमरन ‘पोसट-शॉप’ योजना सर करणयात आली आह.

ाण तरी ण ळ ा.पोसट ऑनफस परमखाची मलाखत घऊन मानहती

नमळवा. सावणभौम सवरणरोख, इलकटटरॉननक इनडयन पोसटल ऑडणर, ई-डाकघर, ई-डाक, ई-पमट पोटणल, मोबाईल ॲप इतयािी सवाची मानहती जारन या.

ािन ा.‘रफी अहमि नकडवाई नशनल पोटणल ॲकडमी’

गानझयाबाि या पोसटासिभाणतील ससची मानहती आतरजालाचया साहाययान जारन या.

टपाल नतनकट सगराहकाकड टपालखात लकष ित. टपाल नतनकट गोळा करर हा आतरराषटरीय पातळीवरील मोठा छि आह. सगराहकासाठी कमी स यत, उतकष कलातमक दषीची नतनकट छापली जातात. एनपरल २०१७ त माचण २०१८ या वराणत पोसट नवभागान नवनवर नवरयाशी सबनरत ५० नतनकट छापली. यात मघालयातील गफा, िमणीळ पकषी, रामायर, महाभारत, भारतीय खादपिाण, घरटी, कलातमक नवनहरी उिा., गजरातमरील रारी की बाव , हातपख, सयणमाला, भारतातील नशरोभरर उिा., पगडी, गारी टोपी , चपारणय सतयागरहाची शताबिी इतयािी नवरयाचा समावश आह. वगवग ा ४० िशात भारतीय ितावासाचया माधयमातन रामायरासिभाणतील नतनकट परकानशत करणयात आली आहत.

. या कषतात अभतपवण घडामोडी घडन आलया. य

EH$ उिाहरर अभयासासाठी घतलल आह.त णन त िक ा उिारीकरराचया

रोररातन सावणजननक कषतातन शासनाची गतवरक काढन घणयाचया भनमकतन भारत सरकारन ह मतालय सापन कल. खारउदोग, तलशोरन व शदीकरर, रसत, बिर, िरसचार कषत, ऊजाण कषत यातील गतवरक हळहळ कमी करणयाकड सरकारन लकष निल. सन २००२ मधय नवमानवाहतक, तलकषत, िरसचार या कषतात परकीय गतवरकीस सरकारन परवानगी निली. खासगीकरर, उिारीकरर आनर जागनतकीकरर खाउजा या नवया रोररामळ आतमनववास वाढललया भारतीय कपनयानी २००५ मधय पोलाि, औरर नननमणती, चहा अानर मोटार उदोगातील काही परिशी कपनया नवकत घतलया आनर जागनतक वयापारात सवतःच सान दढ कल.

सन २०१६ मधय या मतालयाच नाव ‘नडपाटणमट ऑफ इनवहसटमट अड पशबलक ॲसट मनजमट’ निपम अस करणयात आल.

. ण सन कस सघटनची सापना २००६ , ाझील,

रनशया, भारत, चीन, साऊ आनरिका या राषटराचया पढाकारान झाली. या िशाचया नावातील आदाकषर घऊन नाव तयार झाल. या राषटरामरील वयापार वाढवर या उ शान न कसची सापना झाली आह. २०१९ मधय न कस राषटराची ११ वी परररि ाझील य झाली. या परररिचा ‘ܶdVu {dर¶ ‘Economic

Growth for an Innovative Future’ असा होता. या परररित वजाननक सहकायण, ततजान व नवोनमर, नडनजटल अणवयवसा, ब राषटरीय गनहगारी, आनणक गरवयवहार इतयािी नवरयावर चचाण झाली.(सिभण : BRICS.org.pib.nic.in)

85

. ण ान आणि त ानया भागात नवजान आनर ततजानातील मोजकया

घटनाचा आढावा घतलला आह.सी-डकचया सटर फॉर डवहलपमट ऑफ

ॲडवहानस ड कॉमपयनटग पढाकारान भारतात ‘परम-८०००’ हा महासगरक ननमाणर करणयात आला होता. ‘परम-१००००’ हा महासगरक १९९८ मधय आकाराला आला. या महासगरकाची गनरती कषमता परचड होती. यामळ भारताचा महासगरकाचया जागनतक बाजारपठत परवश झाला. महासगरक नननमणतीच उच ततजान पराप असललया जगातील परमख िशामधय भारताला सान नमळाल. १९९९ मधय यापकषा अनरक नवकनसत असा ‘परमप ’ महासगरक तयार करणयाचा उपकरम हाती घणयात आला. २००३ मधय परमप महासगरक राषटराला समनपणत करणयात आला.

उिारीकरराचा फायिा भारतीय सॉ टवअर उदोगाला नमळाला. करदर सरकारच सॉ टवअर कषताचया नवकासासाठीच अनकल रोरर, उदोजकाची िरदषी, सगरक आनर मानहती ततजानाचा भारतभर झालला परसार, इगरजी भारवर परभतव असरार कशल सगरक अनभयत याचयामळ १९९५-९६ मधय भारताचया एकर ननयाणतीत सॉ टवअर कषताचा वाटा ३.२ होता, तो २००५ नतर २५ न अनरक झाला.

१९९५ मधय भारतातील परमख महानगरात इटरनट सवा सर झाली. २००४ मधय टाटा कनसलटनसी सशवहणसस ही कपनी सॉ टवअर सवा परवरारी आनशयातील सवाणत मोठी कपनी ठरली. पर आनर बगळर ही मानहती ततजान उदोगाची नवशर करदर महरन परनसदीला आली. भारतातील आतरजाल तताचा उपयोग करराऱयाचया स यमधय लकषरीय वाढ होत आह. मानहती ततजान कषतातील भारतीय अनभयतयाना जगभर वाढती मागरी आह.

नवजानाचया कषतात आपली अणवसतसजजता नसद करणयासाठी भारतान राजसानमरील पोखरर य िोन वळा अरसफोट चाचरी कली. समदर, समदरनकनार आनर हवामान यानवरयी उपयोगी मानहती गोळा करणयासाठी ‘ओशनसट’ या भारताचया उपगरहाच वीय ककषत पिापणर झाल. २००० मधय िरधवनी सवा, सलयलर

फोन, इटरनट, ॉडबड सवा िणयासाठी भारत सचार ननगम नलनमटड (BSNL) कपनीची सापना झाली.

भारतीय नवजान कागरस ससा (Indian

Science Congress Association) : या ससची सापना १५ जानवारी १९१४ रोजी झाली. भारतातील वजाननक वातावररास परोतसाहन व शोरननबर, सशोरनपनतका, ननयतकानलक याच परकाशन करर हा उ श. १९७५ मधय ६२ वया समलनाच अधयकषपि परमच मनहला वजाननक असीमा चटजणी यानी भरवल. (Pib.nic.in,dst.gov.in)

२००७ मधय भारतान अवकाश सशोरनातील एका नवया कषतात पिापणर कल. इटलीचा उपगरह भारतान वयापारी ततवावर अतराळात सोडला. ह काम नमळवणयासाठी अनय राषटरानी चढा िरान नकमत आकारली होती. भारतान वाजवी नकमत आकारन ह काम कल. तरीही भारताला या वयवहारातन नफा नमळाला. वयापारी ततवावर काम करणयापवणी भारतान अजनटना, बशलजयम, िनकषर कोररया, इडोननशया आनर जमणनी या िशाच उपगरह अतराळात सोडल होत. २००८ मधय भारतान परकषनपत कललया ‘चादरयान-१’ या उपगरहादार चदरावर पाणयाच पराव सापडल. तयानतर ‘मगळयान’ आनर ‘चादरयान-२’ ह उपगरह सोडल.

VVPAT - Voter Verified Paper Audit Trail

भारत सरकारन २०११ मधय नागालडचया नवरानसभचया ननवडरकीसाठी या यताचा वापर करणयास सरवात कली. २०१९ पासन लोकसभा ननवडरकीसाठी या यताचा सावणनतक वापर झाला. मतिाराला आपर कोराला मत निलल आह ह यतातील सलीपदार तपासता यत. मतिानानतर काही सकिासाठी मतिाराला सलीप निसत. मतिाराला या यतादार सवतःचया मताची खाती करता यत.

. सर िण क ा री१९९९ मधय पानकसतानन कामीरमधय घसखोरी

कली. या घसखोरीतन भारत-पानकसतान यद सर

86

झाल. ह यद पराम यान कारनगल-दरास भागात घडल. यामळ या यदास कारनगल यद महरतात. ‘ऑपरशन नवजय’ या मोनहमअतगणत भारतान पानकसतानला नमवल. या यदाचया नननमततान लषकराचया आरननकीकररावर भर िणयाची गरज ननमाणर झाली. लषकराच आरननकीकरर, शसतासत सजजता, सननकाच परनशकषर या सिभाणत अनरक जागरकता आली.

२००९ मधय भारतान अणवसत वा न नराऱया ‘अररहत’ या पारबडीची नननमणती कली. ही भारतातील पनहली अतयारननक अशी अणवसतवाहक पारबडी होय. अशा पारबडीची नननमणती करणयाच ततजान साधय कररारा भारत हा जगातील सहावा िश ठरला. या परकलपात सरकारन खासगी उदोजकाचीसदा मित घतली होती.

पढील काळात भारतान सरकषर कषतात सविशी मक इन इनडया ततजान वापरर, सनयात मनहला अनरकाऱयाची भरती याकड लकष निल. याचयाच जोडीला भारतान नवनवर िशाचया सनयाबरोबर लषकरी सराव करणयावर भर निला आह. अतयारननक ततजानाची िवार-घवार करर, िहशतवादाशी मकाबला करर, सवतःचया कषमता वाढवर, िहशतवािाचा नबमोड करताना अतयारननक ततजानाचा अनरकानरक वापर कसा करता यईल यावर लकष करनदरत करणयात आल आह. या रोररातन भारत आनर ओमान िशाच लषकर याचयात नहमाचल परिशातील ‘बकलोह’ य सयकत सराव झाला. नपाळी सनयाबरोबरचया सरावात डोगराळ भागात िहशतवादाशी कस लढायच यावर भर िणयात आला. जमम-कामीर रायफलसच सननक आनर मगोनलयाच लषकर याचयात सयकत सराव झाला. भारत व अमररका याचया सयकत सनयाचा सराव अमररकत झाला. शीलकचया सनयाबरोबरचा सयकत सराव महाराषटर राजयातील पर शहरात आयोनजत कला गला. या सरावात अरणनागरी कषतातील िहशतवािनवरोरात कती कशी करता यईल सिभाणत परनशकषर िणयात आल. रनशयाबरोबर भारतीय सनयाचा सयकत सराव रनशयात आयोनजत करणयात आला होता. असच सराव बागलािश आनर इगलड याचया बरोबरही आयोनजत करणयात आल होत.

या सरावामळ िोनही िशातील ततजानाची िवार-

घवार होत. समसया सोडवणयाच अनभनव मागण हाताळल जातात. शसतासताचया आरननकीकररामळ सशोरनाला निशा नमळत.

माहीत ह का त हाला

भारतीय सनयान नविशी मनहला सनय अनरकाऱयाना परनशकषर निल. च ईमधय आयोनजत कललया या परनशकषरात अफगार सनयाचया वायिलातील मनहलाना परनशकषर िणयात आल. यामधय शारीररक कषमताचा नवकास, अतयारननक शसतासत परनशकषर, ररनीनत, सवािकौशलय, नततव परनशकषर या गोषीचा समावश होता. २०१६ मधय भारतीय हवाई िलात लढाऊ वमाननक महरन परमच तीन मनहला कनमशन अनरकाऱयाना घणयात आल. यात अवनी चतविी, भावना कात, मोहना नसह याचा समावश आह. तयाच परनशकषर परण झालयावर तया ा ग ऑनफसर पिावर कायणरत आहत.

सनयिलात परवश करर हा तरर-तररीसाठी आपली कारकीिण घडवणयाचा उततम मागण आह. मनहलासाठी सनयात नकमान आठ नवभागात अलपकालीन सवा करणयाची (Short Service Commission)

सरी उपलबर आह. यात अलपकाळासाठी लषकरात सवा करता यत. करदरीय लोकसवा आयोगाचया माधयमातनसदा मनहलाना सनयात भरती होता यत. जयानी एनसीसीचा अभयासकरम परण कलला असल तयाना काही जागा राखीव असतात.

. कासदभातरी रिभारत हा सवाणनरक यवा लोकस या असरारा िश

आह. वय १५ त २९ असराऱयाना यवक सबोरल जात. या यवकाना नशकषराचया सरी, कौशलय उपलबर करन निलयास हा यवावगण भारताचया नवकासात महतवाच योगिान िऊ शकल. १९७२

87

मधय सापन झाललया ‘नहर यवा करदर सघटना’ या ससचया माधयमातन यवकाना परनशकषर िर सर झाल. या करदराचया अखतयारीतन जवढ कायणकरम चाल होत त ‘राषटरीय यवा सशकतीकरर कायणकरम’ यात नवलीन करणयात आल. या कायणकरमाचया अतगणत साकषरता, नशकषर, आरोगय आनर सवचछता, कटबकलयार, पयाणवरर सरकषर, सामानजक परनासिभाणत जागती, गरामीर नवकास, कौशलय नवकास, सवयरोजगार इतयािी नवरयावर भर िणयात आला.

१२ जानवारी हा सवामी नववकानि याचा जनमनिवस ‘राषटरीय यवक निन’ महरन पाळला जातो. जानवारी मनहनयात राषटरीय यवक महोतसव साजरा कला जातो. करदर सरकार आनर एखाि राजय सरकार याचया सयकत नवदमान हा समारोह आयोनजत कला जातो. यवकामरील नवनवर कलागराना वाव िणयासाठी हा कायणकरम आयोनजत कला जातो.

यवकाचया साहसी वततीला परोतसाहन िणयासाठी ‘य हॉसटलस’ यवकासाठी वसनतगह सापन करणयात आली आहत. करदर आनर राजय याचया सहकायाणन ही वसनतगह उभारणयात आली आहत. यवकाना भारतात नवनवर नठकारी ऐनतहानसक व सासकनतकदषटा महतवाचया कमीत कमी खचाणत राहणयाची सोय झाली. अशी जवळपास ८३ वसनतगह अशसततवात आली.

‘सकाऊट आनर गाईड’ सघटनचया माधयमातन, राषटरीय सवा योजना (National Service Scheme), राषटरीय छात सना (National Cadet Corps)

इतयािीसार या योजनाचया माधयमातन यवकाना परनशकषर निल जात आह.

. ाण तरी ा ण कार ण णन ‘मानहतीचा कायिा’ जगात सवणपरम सवीडन या

िशान १७७६ मधय लाग कला. सयकत राषटरसघान इ.स.१९४६ मधय ‘मानहतीचा अनरकार’ हा मानवाचा मलभत अनरकार असलयाच सानगतल. १९८२ मधय जयपर शहरातील ए.क.कलवाल यानी या कामी पढाकार घतला. जयपर शहरातील असवचछतचया सिभाणत नगरपानलका काय कायणवाही करत ह समजन घणयासाठी कलवाल यानी एक अजण कला. या सिभाणत उच

नयायालयातील खटलयात नयायारीशानी आपलया ननकालपतात ‘मानहतीचा अनरकार हा नागररकाचा मलभत अनरकार’ असलयाच सपष कल. शीमती अररा रॉय यानी १९९० मधय राजसानमधय ‘मजिर नकसान शकती सघटन’ चळवळ चालवली. या चळवळीन मानहती

अनरकाराची गरज वयकत कली. नबलासपरच ततकालीन नवभागीय आयकत हरण मडर यानी सपटबर १९९६ मधय ‘अ रानय नवतरर वयवसा व रोजगार नवननमय’ याबाबतची मानहती उघड करणयाच राडस िाखवल.

अणरा हजार याच महाराषटरातील मानहतीचया अनरकाराबाबतच २००१ च आिोलन ननराणयक ठरल. करदर शासनाचा मानहतीचा अनरकार कायिा १२ ऑकटोबर २००५ पासन महाराषटरात लाग झाला.

या कायदानसार मानहतीचा अण अनभलख रकाडण , िसतावज डॉकयमटस , जापन ममो ,

ई-मल, अनभपराय, स ा, परनसदीपतक, पररपतक, आिश, रोजव ा लॉगबक , नननविा टडसण , अहवाल, पतवयवहार, नमन, परनतमान मॉडल , इलकटटरॉननक सवरपात साठवलली आरारसामगरी डटा , इतकच नवह तर सावणजननक परानरकररात अशसततवात असललया अनय कोरतयाही कायदाखाली उपलबर होऊ शकरारी एखादा खासगी ससनवरयीची वा वयशकतनवरयक मानहती या सग ाचा मानहती इनफरमशन या वया यत समावश होतो.

‘मानहतीचा अनरकार’ राईट ट इनफरमशन या शबिात मानहती नमळवणयाच नागररकाच ह निलल असन तयामधय कामाची, िसतावजाची वा अनभलखाची पाहरी करर, तयासाठी िसतवजाचया नकवा अनभलखाचया अनरकत परती नमळवर, नटपर काढर, उतार नमळवर, परमानरत सामगरीच नमन नमळवर आनर सीडी, ॉपी, टप, शवहनडओ कसट या व अशा सवरपात नकवा ही मानहती जर सगरकात साठवलली असल तर नतचया मनदरत परती नमळवणयाचा अनरकार अरोरशखत झाला आह.

नागररक सावणजननक परानरकरराचया मानहती

िा ार

88

अनरकाऱयाकड लखी अजण करन मानहती मागव शकतात.

. रा ा री पनर नाइ.स.२००० ह वरण नवीन राजयाचया नननमणतीसाठी

महतवाच ठरल. या वराणत मोठया राजयाच मधयपरिश, उततरपरिश आनर नबहार नवभाजन झाल आनर नवी राजय उियाला आली. छततीसगढ १ नोवहबर २००० , उततराखड ९ नोवहबर २००० आनर झारखड १५ नोवहबर २००० अशी तीन राजय उियाला आली. भारताची भारावार परातरचना झालयावर परमच अशा परकार राजयाची नननमणती झाली.

तरीस छततीसगढ राजय ननमाणर करणयात याव अशी मागरी सवाततयपवण काळात भारतीय राषटरीय कागरसचया अनरवशनात सवणपरम करणयात आली. भारत सवतत झालयावर परातरचनचया सिभाणत नमललया फाजल अली आयोगान ‘छततीसगढ’ राजय नननमणतीची मागरी फटाळली. १९९८ मधय मधयपरिश नवरानसभत ‘छततीसगढ’ राजय नननमणतीचा ठराव मानय झाला. पढ करदर सरकारचया पढाकारान छततीसगढ ह सवतत राजय अशसततवात आल.

तरा गढवाल व कमाऊ भागातील जनतन १९३० मधयच उततराखड राजयाची मागरी कली होती. १९३८ चया कागरस अनरवशनात तयाला पानठबा िणयात आला. सवाततयोततर काळात फाजल अली आयोगान उततराखड राजयाची मागरी फटाळली. १९५७ पासन या भागातील जनतन सवतत राजयासाठी आिोलन सर कल. १९७३ मधय ‘उततराखड पवणतीय राजय परररि’ सापन झाली. १९९४ मधय लोकआिोलन ती झाल. लोकाचया भावनची िखल घऊन उततरपरिश राजयाचया नवरानसभत सवतत राजयाचा ठराव समत करणयात आला. २००० मधय उततराचल ह सवतत राजय अशसततवात आल. पढ तयाच उततराखड अस नामातर झाल.

ार १९२९ मधय झारखड राजयाची मागरी पढ आली. १९४७ मधय अशखल भारतीय झारखड पाटणीची सापना होऊन राजयनननमणतीचया मागरीला वग

िणयात आला. १९७३ मधय ततकालीन राषटरपती व पररानमती याना सवतत राजयनननमणतीच ननविन िणयात आल. १९९४ मधय नबहारचया नवरानसभत झारखड नवकास सवायतत मडळ सापनच नवरयक मजर झाल. ऑगसट २००० मधय नबहारच नवभाजन करन सवतत झारखड राजय सापन करणयाची तरति असरार नवरयक लोकसभत मजर झाल. १५ नोवहबर २००० रोजी झारखड ह सवतत राजय अशसततवात आल.

त ि ह राजय २०१४ मधय अशसततवात आल. ह राजय तयापवणी आ परिश या राजयाचा भाग होत. तलगर राषटरीय सनमतीन तलगर ह वगळ राजय घोनरत करणयासाठी आिोलन सर कल. २००१ मधय भारत सरकारन तलगर ह सवतत राजय होरार अस जाहीर कल. २०१४ मधय ससिन या परसतावास मानयता निली. २ जन २०१४ रोजी तलगर ह सवतत राजय अशसततवात आल.

का रीर ा सवतत भारताचया राजयघटनतील ३७० वया कलमानवय या राजयाला नवशर िजाण िणयात आला होता.

१९४७ मधय परमना डोगरा यानी ‘परजा परररि पकष’ सापन कला. या पकषान सरवातीला ‘एक नवरान, एक पररान, एक ननशार’ अशी घोररा निली. १९५२ मधय ‘एक िश म िो नवरान, िो पररान, िो ननशार नही चलग, नही चलग’ अशी घोररा पढ आली. जमम-कामीरच भारतात सपरण नवनलनीकरर वहाव अशी या पकषाची मागरी होती. सततवर असरारा नशनल कॉनफरनस पकष मात राजयाची सवायततता गमवायला तयार नवहता. जनसघाच नत डॉ.यामापरसाि मखजणी यानी सपरण नवनलनीकरराचया मागरीला पानठबा निला. २०१९ चया ऑगसट मनहनयात भारत सरकारन कलम ३७० र करणयाचा ननरणय घतला. ३१ ऑकटोबर २०१९ पासन जमम-कामीर राजयाऐवजी जमम-कामीर आनर लडाख अस िोन करदरशानसत परिश अशसततवात आल.

पढील पाठात आपर भारतातील सामानजक, करीडा व पयणटन या कषतानवरयी मानहती घरार आहोत.

89

पर. णद ा प ा ापक प ा णन न पि ण ान प ा ण ा.

१. १९४७ चया नजननवहा परररित जो करार झाला तो करार महरन ओळखला जातो.

अ नसएटो ब नाटो क गट ड साक

२. १७७६ मधय जगात सवणपरम या िशात मानहतीचा कायिा लाग झाला.

अ सवीडन ब रिानस क इगलड ड भारत

३. सवामी नववकानि याचा जनमनिन महरन साजरा कला जातो.

अ राषटरीय नशकषर निन ब राषटरीय यवक निन क राषटरीय एकातमता निन ड राषटरीय नवजान निन

पर. णत ाणसक ण काि, री, ना ासब री री ना ण ा.

१. २००४ मधय ही कपनी सॉ टवअर सवा परवरारी आनशयातील सवाणत मोठी कपनी ठरली -

२. २००२ मधय या शहरात मटटरो सवा सर झाली -

ब णद ा कारिापक कारि णन न ण ान पि करा.

भारतान जागनतक वयापार सघटनच सभासितव सवीकारल. कारर -

अ भारताला इतर िशाशी वयापारी सपराण करायची होती.

ब भारत जागनतक अणवयवसपासन लाब रा शकत नाही.

स र ा ा भारता ा कि णन ातरीतरी ा ा ा ा री कारि

क भारताला मकत अणवयवसा सवीकारायची होती. ड भारताला जागनतक पातळीवर नततव करायच

होत.

पर. प री सक पनाण पि करा.

पर. रीपा ण ा. १. भारत सरकारच यवक रोरर २. पररानमती गराम सडक योजना

पर. त त न द ा. भारत अवकाश सशोरन कषतातील अगररी िश आह.

पर. प री पर ना री सण तर तर ण ा. भारतात रोजगाराचया सरी उपलबर करन िणयाचया

उ शान कोरतया योजना राबवलया गलया

पर. ा री णद ा द ा ा आ ार सण तर तर ण ा.

मानहतीचा अनरकार अनरननयमाची मानहती नलहा. अ भारतात ही चळवळ कशी सर झाली ब मानहतीची वया या क मानहतीचा अनरकार या अतगणत नागररकाच

ह

प भारतातील घटक राजय व करदरशानसत परिश आनर

तयाचया राजरानीचया शहराची नाव आतरजालाचया मितीन शोरा.

fff

y

y

JJJJJJJJJJJJ JJJJJJJJJJJJा ा

90

. सा ाण क

. ा

. सा कणतक ारसा आणि प न

१२. बदलता ारत- ाग २

. सा ाण क बिलतया भारताच परनतनबब सामानजक कषतातही

उमटलयाच निसत. नवनवर कायदाचया आरार सामानजक नवरमता िर करन आनणक नवकास समाजातील सवण सतरापयात पोचवणयाचा सरकारचा परयतन सर आह. या दषीन १९९३ चा ‘मानव अनरकार सरकषर कायिा’ महतवाचा आह. या कायदानवय ‘राषटरीय मानवानरकार आयोगा’ची नशनल मन राई स कनमशन सापना करणयात आली. जगणयाच सवाततय, समानता इतयािी ह ाच सरकषर करणयासाठी आनर ह ह नाकारल जारार नाहीत याची िकषता घणयासाठी हा आयोग सापन झाला. या कायदानसार वततपतात नकवा परनसदी माधयमामधय अनयायासिभाणत परनसद झाललया बातमीची िखल आयोग घऊ शकतो. अतयाचारगरसत वयकतीचया वतीन सामानजक कायणकत नकवा सामानजक ससा तकरार िाखल कर शकतात. २००५ मधय घरगती नहसाचार नवरोरी कायिा समत झाला. कटबातील शसतयाना सरकषर िणयासाठी हा कायिा करणयात आला. या कायदातील सग ात लकषरीय तरति महरज ‘आपलया राहतया घरावर पीनडत मनहलची कायिशीर मालकी असो वा नसो घरात राहणयाचा ह नतला आह.’

२०११ चया जनगरनत ६ वराणपयातचया वयोगटात िरहजार मलामाग मलीच परमार ९१४ इतक घसरलयाच पढ आल. या आकडवारीतन सभावय सकटाची चा ल लागताच मनहला सघटनानी यानवरोरात आवाज उठवला. महाराषटर शासनान गभणनलग तपासरी व गभणनलगननिान यावर बिी घालरारा कायिा कला आनर ‘लक लाडकी’ ह अनभयान राबवल. यामळ पररशसतीत बिल होत आहत.

. . आरप ण णन न बिलतया भारताच परनतनबब

आरोगयाचया कषतातही उमटल. १९९५ मधय भारत सरकारचया आरोगय नवभागातफ ‘पलस पोनलओ’ लसीकरराची मोहीम सर झाली. जागनतक आरोगय सघटना (WHO), यननसफ, रोटरी इटरनशनल आनर भारत सरकार याचया सयकत नवदमान ही मोहीम राबवणयात आली. ही मोहीम पोनलओ रोगाच उचाटन करणयासाठी होती. पाच वर वयापयातच एकही बालक-

द बद ण द री क

माहीत ह का त हाला

हमीि िलवाई यानी महातमा जोतीराव फल याचया परभावामळ १९७० मधय ‘मसलीम सतयशोरक समाज’ या सघटनची सापना कली. मसलीम शसतयाचया ह ासबरी

कायण करणयावर तयाचा भर होता. तोडी तलाक पदतीला िलवाई यानी नवरोर कला. इ.स.२०१९ मधय ससिन समत कललया कायदानसार नतहरी तलाक पदती र बातल करणयात आली आह.

रमणननरपकष लोकशाही राषटर महरन भारतातील सवण नागररकाना एकच समान नागरी कायिा असावा अस तयाच मत होत.

रीद द ा

91

लसीकररातन वगळल जारार नाही असा चग बारन ही मोहीम राबवणयात आली. ही योजना यशसवी होणयासाठी नशनबर, घरोघरी लसीकरर, परसार माधयमातन जानहराती यासार या उपायाचा अवलब करणयात आला.

ा आयवि, योग व ननसग पचार, यनानी, होनमओपी इतयािी नचनकतसापदतीचया नवकासासाठी १९९५ मधय करदर सरकारचया ‘आरोगय व कटबकलयार’ मतालयान सवतत नवभाग सापन कला. २००९ पासन हा नवभाग ‘नडपाटणमट ऑफ आयवि, योग अड नचरोपी, यनानी, नसद अड होनमओपी’ (AYUSH) या नावान ओळखला जातो. या नवभागाचया वतीन या नचनकतसा पररालीचया शकषनरक िजाणत सराररा करर, गरवततावाढ, सशोरन, औररपरमारीकरर यावर भर िणयात यत आह.

क न प ा.NRHM - राषटरीय गरामीर आरोगय नमशन

कायणकरमातन जनतला होराऱया फायदाची यािी करा.

. . प ा रिपरद ि वाय परिरराचा परन भारतातील सवणच

राजयाना कमी अनरक परमारात भडसावत आह. वाहनाचया माधयमातन होरार परिरर हा मोठा नचतचा नवरय आह. सटर फॉर सायनस ॲणड एनवहायरनमट ससन नि ीतील परिरराचा अभयास करन या परनाची ती ता जनतसमोर माडली. परिरराचया अनक काररापकी एक कारर महरज वाहनाची वाढती स या, वाहनाचया िखभालीकड िलणकष अशा काररामळ आनर वाहनाचया ररातन हवत नमसळरार घातक वाय आनर काजळीच कर ह नि ीचया परिरराला पराम यान काररीभत आहत अस नसद झाल आह. या परिरराचा पररराम नि ीतील वारसा वासतवरही होत आह. या परनावर उपाय महरन घनीकत नसनगणक वाय सीएनजी-कॉमपरसड नचरल गस वापरणयाची नशफारस ससन कली. या नशफारशीचया आरार १९९८ मधय सव च नयायालयान नि ीतील सवण सावणजननक वाहनामधय सीएनजीचा वापर करणयाचा ननरणय निला. पढ ‘नो पीयसी नो इनशरनस पॉनलसी’ (PUC-Pollution under Control) अस रोरर आल. पीयसी परमारपत असलयानशवाय वाहन

नवमा काढता यरार नाही नकवा तयाच नतनीकरर करता यरार नाही अस रोरर अमलात आल. यामळ पीयसी परमारपत िरारी करदर सर झाली. कारखानयातील रासायननक परनकरयामळ परिनरत झालल पारी नदामधय सोडर ह जलपरिरराच म य कारर आह.

पयाणवरर रकषरासाठी अनक वयकतीनी मोलाची कामनगरी बजावली आह. सिरलाल ब गरा ‘नचपको’ आिोलन , मरा पाटकर ‘नमणिा बचाव’ आिोलन आनर डॉ.राजदर नसह ‘जलसरारर’ कषत याच कायण अतयत महतवाच मानल जात.

शसटकसार या मानवनननमणत, अनवघटनशील पिााामळ आनर रासायननक खत व कीटकनाशक याचयामळही पारी व अ रानयाच परिरर वाढत आह. तसच या सवाामळ जनमनीचा कस कमी होतो. तयामळ मारस, परारी आनर वनसपती याचयामधय अनक परकारचया रोगाचा परािभाणव होऊन आरोगयाला हानी पोचवरारी पररशसती ननमाणर होत आह.

क न प ा.वायपरिरर रोखणयासाठी कोरतया उपाययोजना

करावया लागतील, याची यािी करा.

पयाणवरराचया कषतात महाराषटरातील तीन परयोगाची नवशर िखल घर आवयक आह.

रा रीबा प पर ८ माचण २०१८ रोजी भारताचया राषटरपतीनी महाराषटरातील राहीबाई पोपर याना नारी शकती परसकार निला. ‘कळसबाई पररसर नबयार सवरणन सनमती’चया माधयमातन कललया कामाब ल तयाना हा परसकार िणयात आला आह. तया बीजमाता सीडमिर या टोपर नावान सवणत ओळखलया जातात. िशी वार ननमाणर करर, तयाच जतन करन ठवर, तयाला पढचया

नपढीपयात पोहचवर ह काम तयानी कल आह. सकरीत रानय आनर भाजीपाला खाऊन तयाचा नात आजारी पडला. तयावर उपाय शोरणयाचया परयतनातन राहीबा ना िशी वार वापरर हा उपाय सचला. तयानी सवतःचया

रा रीबा प पर

92

कटबासाठी लागरार रानय आनर भाजीपाला िशी वारातन ननमाणर करणयाच ठरवल. घरात खाणयासाठी िशी वार नपकवायच आनर पीक आलयावर तयातन ननवडक नबया साठवन ठवायचया अस काम तयानी सर कल. कारल, पालक, तािळजा, गोड वाल, कड वाल, घवडा, भईमग, वरई, ढवळ भात, काळभात, आबमोहोर, उडीि अशा नवनवर परकारचया भाजया, रानभाजया आनर कडरानयाच वार तयानी जपल. सवतःचया घरापासन सर झालला उपकरम तयानी बचतगटाचया माधयमातन सवणत पोहचवायला सरवात कली. भारतीय ॲगरो इडसटटरीज फाऊडशनचया बाएफ सहकायाणन हा उपकरम फोफावला.

राहीबाई मातीचया मडकयात िशी वाराच नबयार जतन करतात. मातीचया मडकयाला शरामातीन नलपतात. तयामळ नबयाराना भग नकवा मगया लागत नाहीत. मडकयात राखचा व कडननबाचा वापर करतात. आता या नबयार बकत ५० न अनरक नपकाच, ३० न अनरक भाजीपालयाच वार जमा झाल आहत. बीबीसीन २०१८ मधय नवनवर कषतात काम करराऱया जगभरातील १०० मनहलाची ननवड कली. तयात राहीबा चा समावश आह.

भा का दर स यादरी ननसगण नमत या ससचया माधयमातन भाऊ काटिर व तयाच सहकारी ननसगण सवरणनाच कायण करतात. इ.स.१९९९ मधय पाढऱया पोटाचा समदरी गरड या प याच अशसततव रोकयात आलयाच भाऊनी वाचल. या प याचा बचाव आनर सवरणन करणयासाठी भाऊनी रतनानगरी नजल यात काम सर कल. रतनानगरी नजल याला असरारा समदरनकनारा पायी नहडन लोकामधय या प यासिभाणत जागती कली. या परवासात तयानी ६२ घरटाची सान शोरन काढली. ह करत असताना नसरिगण नजल यातील ननवती बिराचया आसपास वगलाण रॉकसजवळ बदरा बटावर भाऊ आनर

तयाचया सहकाऱयाना तसकरीचया घटना निसलया. तसकर लोक पाको ाची घरटी नवकन नविशातन पस नमळवत होत. पाको ाना सरकषर िर गरजच होत. या घटनमळ आनर ससचया परयतनातन पाको ाचा

समावश भारतीय वनयजीव सरकषर कायिा १९७२ चया श ल ‘ ’ मधय झाला. स ादरी ननसगणनमत ससच ह मोठ काम होय.

याच ससन आरखी एक महतवाच काम कासवाचया सिभाणत कल. ‘वळास’चया समदरनकनाऱयावर ‘ऑनलवह ररडल’ जातीची कासव अडी घालणयासाठी यतात, तयाचया सरकषराची मोहीम उभारली. पनहलयाच वरणी कासवाची ५० घरटी सरनकषत करणयात आली. तयातन २७३४ कासव समदरात गली. या घटनचया नननमततान ‘कासव महोतसव’ आयोनजत करणयात आला. कासव समदरात जाताना बघायला िश-परिशातन शकडो पयणटक यायला लागल. तयाचया राहणयाचा परन ननमाणर होताच गावातच साननकाचया घरात ‘होम सट’ पयणटन नवकनसत कल गल. गरामसाना परनशकषर िणयात आल. यामळ ननसगण सवरणनातन पयणटन उभ रानहल. सपरण महाराषटरात या कामाची िखल घणयात आली. भाऊ काटिर आनर तयाच सहकारी स यादरी ननसगण नमत या ससचया माधयमातन िमणीळ असरार खवल माजर वाचवा मोहीम चालवत आहत.

पर सा र री भारतात नगराडाची स या लकषरीयरीतया कमी होत आह. नगराड महरज ननसगाणतील सफाई कररार सवचछताित. रायगड पररसरात ‘लागबील वहलचर’ आनर ‘वहाईटबक वहलचर’ अशा नगराडाचया िोन जाती आढळतात. तयाची स या वाढवर, तयाचया खाणयासाठी अ उपलबर करन िर यासाठी परमसागर मसती आनर तयाच सहकारी Society for Eco Endangered Species Conservation and

Protection (SEESCAP) ससचया माधयमातन कायणरत आहत. पराणयाना निल जारार औरर नगराडासाठी काहीवळा नवर ठरत. उच झाडाची कमी झालली स या, अ ाची कमतरता यामळ नगराडाच अशसततव रोकयात आल होत. ही पररशसती बिलणयात सी-सकप ससला यश नमळत आह.

. . णश ि१९९० ह ‘आतरराषटरीय साकषरता’ वरण महरन

जाहीर झाल होत. तया पावणभमीवर करळ सरकारन आपल परण राजय साकषर करणयाचा चग बारला आनर ही कामनगरी भारतात सवणपरम करन िाखनवली. भा का दर

93

तयानसार करळ ह परणतः साकषर होरार भारतातील पनहल राजय ठरल.

क न प ा.१९९० ह आतरराषटरीय साकषरता वरण होत. याच

परकार काही वनशषटपरण वर आनर योजना याची सागड घालन यािी तयार करा.

करळचया साकषरता मोनहमत वाचर, नलनहर, गनरतातील कौशलय आतमसात करर, सवचछतच महतव, बालकाच लसीकरर, सहकारी ततवावरील शती आनर बचतीच महतव या उपकरमाचा समावश होता. ही मोहीम राबवत असताना काही नवयाच समसया समोर उभया ठाकलया. या नजल यात साकषरता मोनहमत सामील होराऱया अनक जयष नागररकामधय दशषिोर होत. अकशल कामगाराच डोळ तपासर, चषमा करवन घर या गोषी नागररकाना आनणकदषटा महाग वाटत होतया. यावर उपाय महरन मोफत नत तपासरी नशनबर आनर चषम वाटप उपकरम राबवणयात आला. यामळ ह लोक साकषरता वगाणला यऊ लागल. सरकार आनर लोक एकत आल तर सकटावर नवरायक इचछाशकती कशी मात कर शकत याच ह उततम उिाहरर आह.

एनाणकलम हा करळमरील नजलहा ४ फ वारी १९९० मधय परणतः १०० ट साकषर झालला नजलहा होय.

परा ण क णश िपरानमक नशकषराचया सावणनतकीकररासाठी १९९४

मधय नडसटटरीकट परायमरी एजयकशन परोगराम (DPEP) हा कायणकरम हाती घणयात आला. महाराषटर, मधयपरिश, कनाणटक, तनमळनाड, करळ, हरयारा व आसाम या सात राजयात हा कायणकरम राबनवणयात आला. परानमक शाळत नवदारयााची शभर ट पटनोिरी, उपशसती, नवदाणी गळती रोखर, इतयािी उि निषाचा यात समावश होता. या उपकरमासाठी जागनतक बकन आनणक मित निली होती.

शा प ि आ ार या उपकरमादार परानमक वगाणतील नवदारयााच योगय पोरर वहाव महरन ‘माधयानह भोजन योजना’ १५ ऑगसट १९९५ पासन सर झाली. पोरक घटकानी यकत असा नशजवलला आहार िणयास सरवात झाली. ज ह शकय नवहत त परनतनवदाणी रानय परवणयाची सोय करणयात आली.

स णश ा णभ ान ‘सार नशक या, पढ जाऊ या’ अस धययवाकय बाळगन सवण नशकषा अनभयान २००१ मधय सर झाल. तया अगोिर ८६ वया घटना िरसतीि वार ६ त १४ वयोगटातील मलाना ‘मोफत नशकषराचा मलभत अनरकार’ िणयात आला. परानमक नशकषराचया सतरावरील नवरमता िर करर हा या योजनचा परमख उि िश होता. ही योजना यशसवी होणयासाठी यापवणीचया खड-फळा योजना, पोरक आहार योजना अशा सवण योजनाच एकतीकरर करणयात आल. मलीच नशकषर, निवयागाच नशकषर याकड या योजनत नवशर लकष िणयात आल.

नशकषराच सावणनतकीकरर साधय करणयासाठी २००४ मधय ‘एजयसट’ हा उपगरह परकषनपत करणयात आला. भारताच ६ नवभाग कलपन ६ वानहनयाची सोय िशभरात करणयात आली. या उपगरहामळ भारतभर परािनशक भारामरन शकषनरक कायणकरम सर झाल.

. ा एककाळी ऑनलनपकमधय हॉकी हा खळ भारताला

सतत नवजय नमळवन ित होता. कसतीमधय खाशाबा जारव यानी ऑनलनपकमधय भारताचा झडा उचावला. जागनतकीकररानतरचया कालखडात भारताचया

माहीत ह का त हाला

मलाना मातभारपरमारच इगरजी भारवर परभतव नमळनवता याव महरन महाराषटर शासनान २००२ मधय पनहलीपासन इगरजी नशकनवणयाचा ननरणय घतला. ऐकर, बोलर, वाचर आनर नलनहर या कौशलयावर भर िणयात यऊन इगरजी भारा नशकर आनििायी करणयावर भर िणयात आला. या अभयासकरमाला अनसरन उततम, सनचत पाठयपसतक तयार करणयाची जबाबिारी महाराषटर राजय पाठयपसतक मडळान बालभारती पार पाडली. या उपकरमाच राषटरीय जान आयोगान कौतक कल.

94

णश ि ण श सदभ ाराबिलतया भारताच परनतनबब आपरास नशकषर

कषतातही उमटलयाच निसत. नि ी यील राषटरीय शकषनरक सशोरन व परनशकषर परररिन अभयासकरम आनर पाठयपसतकाचया रचनत काही बिल सचनवल. यानसार नवया अभयासकरमात लोकशाही ततव, सामानजक नयाय, कतणवय आनर जबाबिाऱया याचया जारीवा, सती-परर समानता, पयाणवरर रकषर, अरशदा ननमणलन, लोकस या, नशकषर, वजाननक वतती यावर भर िणयात यत आह. भारताचया राषटरीय एकातमतला परक असराऱया नवनवरततील एकतस चालना िणयाचा परयतन अभयासकरमाचया माधयमातन करणयात यऊ लागला. वरील उि निष साधय करणयासाठी राजयपातळीवर नशकषकाच वयापक परमारावर परनशकषर करणयात यत आह. तयामळ राषटरीय साकषरता नमशनचया रतणीवर राजय साकषरता नमशन सापणयात आल. यामळ राजयभर नशकषराचया परनशकषर आनर पाठयपसतकाचया सिभाणत जागती ननमाणर झाली.

१९९० मधय आचायण राममतणी सनमतीचा अहवाल करदर शासनास पराप झाला. या सनमतीन राषटरीय शकषनरक रोरराची नचनकतसा कली आनर नशकषराच सावणनतकीकरर, शसतया व मागासवगणीयाच नशकषर, शकषनरक लोकशाही या मि दावर सनमतीत भर निला. नशकषराचा ह हा मलभत ह असावा आनर नशकषरावर राषटरीय उतप ाचया खचाणतील वाटा वाढवावा, अशी नशफारस करणयात आली.

याखरीज नशकषरखातयान शालय नवदारयााचया अभयासाचया िपराच ओझ नकती असाव याचाही नवचार कला गला आनर तयाच परमार ठरवल गल. बालवाडीतील परवशासाठी मलाचया मलाखतीवर बिी

घालणयात आली. नवया सह कात सरकारन सवण नशकषा मोनहमचया अतगणत सवण मलाना शाळत िाखल करा, नशकषराचा िजाण वाढवर, नशकषरातील सती-परर तफावत नानहशी करर, २०१० पयात शाळामधय सपरण उपशसतीच उि निष साधय करणयाच ठरल. शालय नवदारयााना अवातर वाचनाची गोडी लागावी महरन शासनान परक पसतकाची योजना कायाणशनवत कली.

करदरशासन, सरकषर िल यात नोकरी करराऱया पालकाचया पालयाना बिली झालयावर शकषनरक समसयाना तोड दायला लाग नय महरन िशात सवणत सारखा अभयासकरम असराऱया करदरीय नवदालयाची साखळी उभारणयात आली. या नवदालयामधय अभयासाबरोबरच खळावर भर, अभयासतर उपकरम यावर भर िणयात यत आह.

महाराषटरातील रातशाळा, साखरशाळा या उपकरमाची नवशर िखल घर आवयक आह. महाराषटरात पनहली रातशाळा पणयात महातमा जोतीराव फल यानी एकोनरसावया शतकात सर कली. यातनच परररा घऊन अनक रातशाळा राजयात चाल आहत. निवसभर काम करराऱया नवदारयाासाठी हा उपकरम उपयकत आह. राजयात ऊसतोडरी हगामाचया कामात शकडो कामगार नवनवर साखर कारखानयाचया नठकारी जातात. या कामगाराचया मलासाठी नशकषरासाठी सोय महरन साखर कारखानयाचया पररसरात ‘साखरशाळा’ सर करणयात आलया आहत. राजयात साकषरतच परमार वाढनवणयासाठी सवयसवी ससाची मित घणयात यत आह. यातनच नसरिगण व वराण नजलह परण साकषर झाल. तसच परौढनशकषराचया कायाणसही गती नमळाली आह. शासनान शालय नवदारयाासाठी परक वाचनासाठी पसतक उपलबर करन निली.

कानाकोपऱयातन अनक खळाड पढ आल. जयाचयाकड कौशलय आह तोच खळाड पढ जारार ह जागनतकीकररान घडवन आरल. या काळाच वनशषट महरज भतकाळातील यशाचया आरार

कोरतयाही खळाडला वतणमान नकवा भनवषयात सवतःच सान अबानरत राखणयाची खाती नाही. सवणच कषतातील खळाडना आपली कामनगरी वारवार नसद करर अननवायण असत.

रोज नव-नव नवकरम घडत आहत. खळाच सवरप बिलत चालल आह. खळातील वळासिभाणत बिल होत ाशाबा ा

95

सण न त कर

आहत. नकरकटच उिाहरर घऊया. पवणी पाच निवस चालरार नकरकटच सामन पढ एका निवसावर आल. एका निवसाच सामन पढ २० रटकापयात सीनमत झाल. पवणी कसती नचतपट होईपयात चालायची. आता ती गरपदतीनसदा खळतात.

कब ी, हॉकी, नकरकट, जलतरर, बडनमटन, भारोततोलन वटनलश टग , नमबाजी, बि नरबळ, मोटर सपोटणस, सकाय डायशवहग, मशषयद, नतरिाजी, कसती, फटबॉल, टननस, टबल-टननस, नबनलयडणस, म खाब अशासारख अनक खळ आज खळल जातात. परसारमाधयमानी, वततवानहनयानी या खळाना सवतत जागा निली आह.

भारतीय पातळीवर खळाशी सबनरत ननयतकानलक सर झाली आहत. काही वानहनया फकत खळाना वानहलया आहत. या वानहनयाचा परकषकवगण, वानहनयावरील जानहराती, जानहरातीचा वळ आनर खचण यामरन एक सवतत अणनवव आकाराला आलल आह.

भारतभर आता परतयक खळाचया सघटना उभया रानहलया आहत. सघटना खळाडमधय मोठया परमारावर आनणक गतवरक करीत आहत. उिा., फटबॉलसार या खळात एखादा खळाडला ब िततक घतो. तया खळाडची काळजी घतात. या खळाडचया नावान तो

ब ओळखला जातो. तो खळाड काही कालावरीसाठी बशी करारबद होतो. नकरकटच आयपीएल सामन,

एकनिवसीय नववकरडक सामन, टी- टी नववचरक सामन, परो कब ी लीग या सार या खळाना जगभरच परकषक लाभल आहत. या जगभरचया परसारराचया ह ामळ खळाडचया मानरनात भर पडली. तयामळ खळाडच जीवन बिलन गल आह.

शासन खळाडचया कामनगरीची िखल घत असत. एखादा खळाडन अभतपवण कामनगरी कलयास सरकार तयाचा नवशर सनमान करीत आह. सनचन तडलकर याचया १०० शतकाचया कामनगरीचा नवचार करन भारत सरकारन तयाना

‘भारतरतन’ हा सव च सनमान

निला. तयाची राजयसभवर खासिार महरन ननयकती कली. समाजाचाही खळाडकड पहाणयाचा दशषकोन बिलत आह. खळाकड वयावसानयक कारकीिण महरन पानहल जात आह. शालय-महानवदालयीन नशकषरात खळ हा अनवभाजय घटक झाला आह.

ा रि आतरराषटरीय पातळीवर भारतीय खळाडचा वाढत चाललला सहभाग, खळात नवजानाचा वाढता वापर आनर आरननक ततजान यामळ परतयक िश आपलया करीडा रोरराब ल िकष आह. भारत सरकारन २००१ मधय करीडा रोरराची घोररा कली. खळाचा नवसतार करर, खळाडना खळामधय परावीणय नमळवणयास मित करर, खळासाठी परक आनर मलभत सोयी उभारर, राषटरीय करीडा फडरशन आनर सहयोगी ससाना मित करर व खळाडचा शोर घर, खळाचया परसारासाठी लोकसहभाग व जागती करर ही करीडा रोरराची परमख उि निष आहत.

२०११ मधय भारत सरकारन ‘या आनर खळा’ ही योजना सर कली. या योजनचया अतगणत सपोटण ॲोररटी ऑफ इनडयान जवाहरलाल नहर सटनडअम, डॉ.कररनसह शटीग रज, डॉ.एस.पी.एम. शसवनमग पल सकल, मजर धयानचि हॉकी सटनडयम, इनिरा गारी इनडोअर सटनडयम ही नि ीतील पाच करीडा सकल खळाडसाठी उपलबर करन िणयात आली. याखरीज य खळायला यराऱया मलासाठी SAI चया तजज परनशकषकाचया मागणिशणनाखाली नशकणयाची सरी नमळ लागली. याचयाच पढचा टपपा महरज मनरपरमधय ‘नशनल सपोटणस यननवहनसणटी’ची सापना होय. य खळाच परनशकषर, खळाच वयवसापन, करीडा मानसशासत इतयािी नवरयाच पिवी आनर पिवयततर अभयासकरम उपलबर आहत. यानशवाय सशोरनालाही परोतसाहन निल जात. २०१८-१९ पासन एम.एससी. खळाच परनशकषर व एम.ए. खळाच मानसशासत याच अभयासकरम नवदापीठात सर झाल.

ण ा २०१७ पासन भारत सरकारन पवणीचया काही योजना आनर नवी उि निष एकत करन ही योजना सर कली. खळाना वयापक जनारार िर आनर खळामधय उततम िजाण गाठर यासाठी ही योजना सर झाली. या योजनच १२ घटक आहत. यात शालय पातळीपासन नवदारयाामधय गोडी ननमाणर करर, मलीचा

96

सहभाग वाढवर इतयािीचा समावश आह.खळाचया नवकासासाठी राषटरीय खळ नवकास कोर

(National Sports Development Fund सापन करणयात आला. तया कोराला िरगी निलयास तया रकमवर आयकरात १०० सट आह. खळाडना परोतसाहन िणयासाठी राजीव गारी खलरतन परसकार अजणन परसकार, धयानचि लाईफटाईम अनचवहमट परसकार, दरोराचायण परसकार, मौलाना अबल कलाम आझाि टटरॉफी, राषटरीय खल परोतसाहन इतयािी परसकार निल जातात. ऑनलनपक खळात सवरणपिक नमळवराऱया खळाडस भारत सरकार ७५ लाख रपयाच बनकषस ित. परा ऑनलनपक, एनशयाड, राषटरकल, नववकप, आनशयाई चशमपयननशप, आतरराषटरीय नवदापीठ सपराण, निवयागाचया आतरराषटरीय पातळीवरील नवनवर सपराण, दषीहीन खळाडची नकरकट सपराण अशा नवनवर सपराामधय सवरण, रौपय आनर कासयपिक अवा नवजतपि नमळवराऱया सघास रोख बनकषस, खळाडना नोकऱया निलया जातात.

यानशवाय नवजतया खळाडना ननवतत झालयावर पनशन निली जात. एनपरल २०१८ पासन ऑनलनपक खळातील नवजतयास िर मनहना २० हजार रपय तर आनशयाई खळातील नवजतयास बारा हजार रपय िरमहा िणयात यतात.

या सवण मागाानी भारत सरकार खळाकड यवकाच लकष वरन घत आह. नवदारयााना खळात कररअरचया नवनवर सरी आता मोठया परमारावर उपलबर झाललया आहत.

. सा कणतक ारसा आणि प न पयणटन ह कषत निवसनिवस अनरक परगत, नवकनसत

होत जारार कषत आह. या कषतातन आपलया िशास परकीय चलन मोठया परमारात नमळत. भारताला भट िराऱया नविशी पयणटकाची स या आनर तयातन नमळराऱया परकीय उतप ात परनतवरणी वाढ होत आह. नविशी पयणटकाना कोरतयाही परकारची अडचर यऊ नय महरन गह, पयणटन आनर नविश मतालय यानी एकत यऊन ई-शवहसा सनवरा सर कली. यात ई-वयावसानयक शवहसा, ई-मनडकल शवहसा, ई-शवहसा सनवरा िणयात

आलया. २०१६ पासन या पयणटकाना नहिी, इगरजीनशवाय १० परकीय भारामधय आठव ाच सवण निवस आनर २४ तास मानहती िणयाची सनवरा उपलबर करन निली आह. अरबी, रिरच, जमणन, इटानलयन, जपानी, कोररयन, नचनी, पोतणगीज, रनशयन आनर सपननश भारत पयणटकाना तयाचया मोबाईलवर मानहती निली जात. १३६३ या करमाकावर िरधवनी कलयास पयणटकाना पयणटन मतालयाचया वतीन मानहती उपलबर करन निली जात. या योजनअतगणत करझवरील पयणटन, साहसी करीडा पयणटन, आरोगय योजनाशी सबनरत पयणटन, गोलफ, पोलो, पयाणवररपरक पयणटन, नचतपटनवरयक महोतसव इतयािी नवरयाचा समावश आह.

पयणटकाशी कस वागाव, तयाना कोरतया परकारची मित करावी, या सिभाणतील वागणया-बोलणयाच नशषाचार याच पदतशीर नशकषर िराऱया ससा सर करणयात आलया आहत. पयणटकाना राहणयाची उतकष सोय करणयासाठी हॉटलस ननमाणर करणयात आली आहत. आनतरय आनर हॉटल वयवसापनाच नशकषर िराऱया उततम ससा अनक शहरात आहत.

क न प ा.• पयणटनातन कोरकोरत रोजगार ननमाणर होतात

तयाची यािी तयार करा.• भारतातील ऐनतहानसक पयणटनाला अनरक

चालना िणयासाठी उपाय सचवा.

पयणटनास उभारी िणयासाठी तसच अनरकानरक पयणटक आकनरणत करणयासाठी ‘अतलय भारत’ ही परनसदी मोहीम राबवणयात आली. सविशातील पयणटनास चालना िणयासाठी नडसकवहरी चनलचया सहकायाणन ‘गो नॉणईसट’ ईशानय भारताकड चला हा िरिशणन कायणकरम परिनशणत करणयात यऊ लागला. सविश िशणन यातअतगणत भारतात १३ परकारचया याता आयोनजत करणयात आलया आहत. यात पराम यान नहमालय पररकषत, समदरी तटवतणी परिश, बौद ततवजानाशी सबनरत कषत इतयािी नठकाराचा समावश आह.

सपरण जगाला भारतातील वनशषटपरण सळाची

97

ण न नशन फ र आ क र र (INTACH) या ससची सापना १९८४ मधय नवी नि ी य करणयात आली. INTACH च म यालय नवी नि ी य आह. आज िशभरात २०० न अनरक शाखासह INTACH ला वारसा जतन व जागती कररारी भारतातील मोठी ससा महरन ओळखल जात. मागील ३५ वराात INTACH न कवळ नसनगणक आनर मानव नननमणत वारसाच नवह तर अमतण वारसा सवरणनाच काम कल आह. आनकटकचरल हररटज, नसनगणक वारसा, भौनतक वारसा, अमतण सासकनतक वारसा, हररटज एजयकशन अड कमयननकशन सशवहणसस एचईसीएस , नशलप ककष, नवनवर शाखा, इटक

हररटज ॲकडमी, हररटज टररझम, नलशसटग सल, लाय री, अनभलखागार आनर सची, नोिी व तया सिभाणतील पतवयवहार अशा नवनवर नवभागातन INTACH कायण करत. INTACH च महाराषटर राजयातही परभावी काम आह.

अनरक सिभाणसाठी : www.intach.org

माहीत ह का त हाला

गलाबी शहर अाणत जयपर शहराला यनसकोन जागनतक वारसा िजाण निला. ६ जल २०१९ पासन ह वारसा सळ यनसकोचया यािीत समानवष झाल. हा ननरणय ‘यनसको वलडण हररटज कनमटी’चया सभत घणयात आला. ही सभा अझरबजानमरील बाक या भागात भरली होती.

पर री ा

मानहती वहावी महरन २०१६-१७ मधय इलकटटरॉननक आनर नडनजटल माधयमातन परचार सर करणयात आला. बीबीसी, नडसकवहरी, नहसटटरी अशा जागनतक वानहनयावरन भारतातील ऐनतहानसक, नसनगणक वारसासळाची मानहती िणयात यत. तयाआरार अमररका, रिानस, जपान इतयािी िशामरन भारतात यराऱया पयणटकाची स या वाढवणयाच परयतन चाल आहत. पराचीन तीणकषत व आधयाशतमकदषटा महतवाची ९५ सळ ‘परसाि’ योजनत समानवष करणयात आली आहत. सविश िशणन ता महाराषटरातील तयबकवरचा तयात समावश आह. करदर सरकारच पयणटन मतालय आनर फडरशन ऑफ असोनसएशनस इन इनडयन

टररझम ॲणड हॉशसपटनलटी (FAITH) यानी इनडयन टररझम माटण २०१८ च आयोजन कल होत. आतरराषटरीय रतणीवर आयोनजत कलल ह पनहलच टररझम माटण होय.

या पाठात आपर सामानजक, शकषनरक, आरोगय, पयाणवरर, करीडा आनर पयणटन या कषताचा मागोवा घतला आह. बिलतया भारताच काही परानतनननरक पल आपर अभयासल.

२१वया शतकात एका बाजला सरी तर िसऱया बाजला समसया आहत. नवनवर सरीचा फायिा घऊन समसयावर मात करणयाची जबाबिारी आपरावरच आह.

98

पर. प री सक पनाण पि करा.

ा ातरी पर कार

पर. णद ा प ा ापक प ा णन न पि ण ान प ा ण ा.

. ५ ध भयारत सरकयारचया आरो डवभयागयातफ लसीकरणयाची ोिी स याली.

अ गोवर- बलया ब पलस पोडल क बीसीिी ि डतरगणी

२. एनयाटकल िया ०० सया र याललया डिलिया रयाजयात आि.

अ गिरयात ब करळ क कनयाटरक ि तडळनयाि

ब प री स ा री ब ातरी क री री द त क न ण ा.

ब . रयाषटरी यानवयाडिकयार - यानवी िककयाच आोग सर ण २. सरर फ र सया स - डद ीतील परदरणयाचया अि एनवियारनर अभयास . सी-सकप - कयासवयाच ितन करणयारी सस या . इटक - वयारशयाडवरी ितन व ियागती करणयारी सस या

पर. णत ाणसक ण काि, री, ना ासब री री ना ण ा.

. यानव अडिकयार सर ण कया या व स यापन याललया आोग -

२. भयारतरतन िया सव स यान डळवणयारया खळयाि -

पर. रीपा ण ा. . सपीि पोसर २. वया परदरण . पोडल डनटलन

पर. प री पर ना री सण तर तर ण ा. १. भारत सरकारच करीडा रोरर सपष करा. २. पयणटकाना आकनरणत करणयासाठी पयणटन

नवभागाकडन कोरतया सनवरा सर कलया आहत

पर. त त ण ा. १. सरकषरनवरयक सराव िोन राषटरानी एकत करर

आवयक असत. २. पयणटनसळाची काळजी सवाानी यावी.

प पटरन तरयात कोणत ववसया चयालतयात, तयाची यादी

करया.

fff

y

y

JJJJJJJJJJJJ JJJJJJJJJJJJा ा

99

सदर का र त का री णन क ना ा स ा श क ा आ . ापर ाि त रीस ा का र ा त ार क शकता.

का र ा ा णतक ा री त

सा ण नरी ब ण ण श सा ा ात रीपासन ण णपआ त ा का बदर करारान ण नक पन ण . रका बा ा ात णफ रीणप स रक रक ा सा तरी

ा सक न बन न . िबाब ा फ . सरी र ा . भारत त . रक ा ना करार. नरी री फाळिरी. स करार. सा करार.

पण रकन ान तराळात. बा रणश ा पर . ासन त पर का

पण ा णतक ा . ब शण क रा ातरी.

णनन ा द . बा फ र ाण रना ा प ा न त

रा ापन कर ा ा करार. सा ा त . रा स ापना.

ण त . पानन ा र ा त ा. रीन ण णप ा ण क . दसर ा णतक ा स .

बण न णभत भार री. ाणब ा त .

नरी क रीकरि स च रणश ा ण न पर ास िका री णनण तरी भारताक न राक ा तरीन ा न णन ात.

100

ण क ाण तरीसा री ा री सकत ळाना भ ा.

. काताणझ https://en.wikipedia.org/wiki/Cartaz

. पयणटनासाठी अनरक मानहती जारन घणयासाठी www.tourism.gov.in

. Communications and Information Technology - www.indiapost.gov.in

. भारत सचार ननगम नलनमटड - (BSNL) www.bsnl.co.in

. सरकषर मतालय : www.ddpmod.mod.gov.in, www.drdo.gov.in,

www.indiannavy.nic.in, www.indianairforce.nic.in

. नशकषर www.mhrd.gov.in

. पयाणवरर www.envfor.nic.in

. भारतीय ररझवहण बक www.rbi.org.in

. खािी एव गरामोदोग आयोग www.kvic.org.in

. परमार ऊजाण नवभाग www.dae.nic.in

. अतररकष कायणकरम www.isro.org

. राषटरीय यवा नीनत www.yas.nic.in

. WWI https://www.youtube.com/watch?v=QPdFo8nwkZI

. WWI Map https://www.mapsofworld.com/world-war-i/

. WW II https://www.youtube.com/playlist?list=PL3H6z037pboEcDk1Nvu6uQK9_oYtv1hJx

. WWII Map https://www.mapsofworld.com/answers/history/countries-won-world-war-ii/

. शीतयद - https://en.wikipedia.org/wiki/File:New_Cold_War_Map_1980.png

. Iron curtain map https://en.wikipedia.org/wiki/Iron_Curtain#/media/File:Iron_Curtain_map.svg

. साक http://saarc-sec.org/about-saarc

. Balbharati https://www.youtube.com/watch?v=MiZngFxhBxM