laaitui khua leh ngeina

112
G. LAAITUI KHUA LEH NGEINA 1. Thupatna Mihing leh Ngeina a piangkhawm pah ahi hi. Mihing a hihnak leh ngeina khat nana nei in, tuatawh na khuasa pah hi. Minam ih cihin, numei leh pasal ki om aa, tua panin nu-pa, ta leh tuu hong piangin, innkuankhat, sanggam u leh nau, beh leh phung, khua leh tui cihbangin phung semsemin, tua panin minam khatin kidingto ahi hi.Tua minam pen, ngeina leh dante in a gawmtuah ahi hi. 2. Zomite bangci mite hingei. Ih pu leh pate hunlai in, laisin na pan pilna leh theihna tawh ana khuasate ana hikei uh hi. Ngeina hoih ngeina pha, athuuk azai a kicing leh akho a naneih ban uhah, thu leh la, thuciin, paunaak, kamciin aa kipan picing mahmah nana neilai uh hi. Tuabek thamlohin, thumaan thutak leh itna na bulphuhin cihtakna tawh a na khuasate nana hi lailai uh hi. (a). Ki zahtaak na. Ko neulai ciangciang ah, ih ngeina hoih mahmah khat ahi, “ Naupangte in sasin, salung, sakal leh akgilzial netheilo ding,” cih ahi hi. Aki neek hamtang loh na dingin, tuate ne le uh, bangci ding, bangci thei cihtawh aki lauthawn lai hi. Atak takin, netakpi le uh, scientifically in bangmah a cih kei ding hangin, tuabang lungsim tawh lau kawmlawm(supersticiously) in ne le uh, zong ahitakpi ding ahihi. Tua in, “ Khangnote in upate a zahtak theihtheihna ding,” aa, upate aa dingaa, atuam vilvel(specific reservation) aa a kikawih ahi hi. Tuabang thuciinin hong zolua a hihmanin, ankuang ih umciang bangin, tuate ei aanglam bangah hong omkha zenzen leh, ihmul bang a kimzo liang hi. Tuabang hihna tawh kizui in, upa’, nu’ leh pa’ zahtakna in alian mahmah hi. (b). Ki teeksihbek. Taanglai pek genkei ning, kum 1940-50 huam ciangciang in, a khansih cihbang a tamkei hi. A khansih a omleh, lamdang ki salua, kimulkim mahmah hi. .Ko neulai in, khuasung ah, piteek puteek kumza valval ding, khakhun 20-val bang a om ding hi. Tu’n khua ah teek pen pawlin, kum 50/60 kiimnai vive ahi hi. (c ). Diktatna lungsim Mikhat in a vaiciah kawmin a singtawn puak alelh leh, a puakzawh nawnloh na mun, lamgei ah nga-in a nusia hi. Ama nungaa a paikhat peuhin amuh ciangin kua-aa, cihzong athei hituan selo kimlai, puak sakin khuanawl mualah mun muanhuai, a ki muhtheih pakna dingah a kawihsak hi. Tuatak panin a neipa in, kua puaksak cihzong theituan selo in a nunglak hi. (d ). Deihgawhna leh huaihaamna ki neilo. Konglak vak khatin a zaphim nengkhat a kiatsuah leh, a neipa in a man sak lamtak phawkaa a delhkik ciangin bangmah nana ki cihlo in, a tawmkik hiat hi. (e). Lungdamna ki mangngilh paklo. “Ciimnuai aa sa kibah, Geltui aa kithuk,” cih Paunak in, taanglai aate i thupiitna, thukhual na, diktatna te aa kipan, a hii-nate khempeuh a hong genzo pah hi. (f). Lungsim sia ki neilo. 1

Upload: laaitui-khua

Post on 26-Jun-2015

545 views

Category:

Documents


6 download

DESCRIPTION

Laaitui Khua mite in Ngeina, dan te na nei uh hi.

TRANSCRIPT

Page 1: Laaitui Khua Leh Ngeina

G. LAAITUI KHUA LEH NGEINA 1. Thupatna Mihing leh Ngeina a piangkhawm pah ahi hi. Mihing a hihnak leh ngeina khat nana nei in, tuatawh na khuasa pah hi. Minam ih cihin, numei leh pasal ki om aa, tua panin nu-pa, ta leh tuu hong piangin, innkuankhat, sanggam u leh nau, beh leh phung, khua leh tui cihbangin phung semsemin, tua panin minam khatin kidingto ahi hi.Tua minam pen, ngeina leh dante in a gawmtuah ahi hi.

2. Zomite bangci mite hingei. Ih pu leh pate hunlai in, laisin na pan pilna leh theihna tawh ana khuasate ana hikei uh hi. Ngeina hoih ngeina pha, athuuk azai a kicing leh akho a naneih ban uhah, thu leh la, thuciin, paunaak, kamciin aa kipan picing mahmah nana neilai uh hi. Tuabek thamlohin, thumaan thutak leh itna na bulphuhin cihtakna tawh a na khuasate nana hi lailai uh hi. (a). Ki zahtaak na.

Ko neulai ciangciang ah, ih ngeina hoih mahmah khat ahi, “ Naupangte in sasin, salung, sakal leh akgilzial netheilo ding,” cih ahi hi. Aki neek hamtang loh na dingin, tuate ne le uh, bangci ding, bangci thei cihtawh aki lauthawn lai hi. Atak takin, netakpi le uh, scientifically in bangmah a cih kei ding hangin, tuabang lungsim tawh lau kawmlawm(supersticiously) in ne le uh, zong ahitakpi ding ahihi. Tua in, “ Khangnote in upate a zahtak theihtheihna ding,” aa, upate aa dingaa, atuam vilvel(specific reservation) aa a kikawih ahi hi. Tuabang thuciinin hong zolua a hihmanin, ankuang ih umciang bangin, tuate ei aanglam bangah hong omkha zenzen leh, ihmul bang a kimzo liang hi. Tuabang hihna tawh kizui in, upa’, nu’ leh pa’ zahtakna in alian mahmah hi.

(b). Ki teeksihbek. Taanglai pek genkei ning, kum 1940-50 huam ciangciang in, a khansih cihbang a tamkei hi. A khansih a omleh, lamdang ki salua, kimulkim mahmah hi. .Ko neulai in, khuasung ah, piteek puteek kumza valval ding, khakhun 20-val bang a om ding hi. Tu’n khua ah teek pen pawlin, kum 50/60 kiimnai vive ahi hi. (c ). Diktatna lungsim Mikhat in a vaiciah kawmin a singtawn puak alelh leh, a puakzawh nawnloh na mun, lamgei ah nga-in a nusia hi. Ama nungaa a paikhat peuhin amuh ciangin kua-aa, cihzong athei hituan selo kimlai, puak sakin khuanawl mualah mun muanhuai, a ki muhtheih pakna dingah a kawihsak hi. Tuatak panin a neipa in, kua puaksak cihzong theituan selo in a nunglak hi. (d ). Deihgawhna leh huaihaamna ki neilo. Konglak vak khatin a zaphim nengkhat a kiatsuah leh, a neipa in a man sak lamtak phawkaa a delhkik ciangin bangmah nana ki cihlo in, a tawmkik hiat hi. (e). Lungdamna ki mangngilh paklo. “Ciimnuai aa sa kibah, Geltui aa kithuk,” cih Paunak in, taanglai aate i thupiitna, thukhual na, diktatna te aa kipan, a hii-nate khempeuh a hong genzo pah hi. (f). Lungsim sia ki neilo.

1

Page 2: Laaitui Khua Leh Ngeina

Kawlgam Vuangyichoh masa penpa, U Nu in Zomite a pahtakhuai na dan a na genin ah, “ A khutsungaa temta-zuum a tawituak pasal nih kitawng in ki kamtam uh hi. A sawtsawt ciangin ki satsuah semsem in, atawi’ tuak uh temta-zuum leilakah nga tuakin anih un ki tanglai (fight) uh hi,” ci’n nana genngei hi. Tuabang minamte i na hingei hi. Tualai in, Christian, LST sang, Doctor, piangthak, gospel, antanh thunget cihte zong a kineih gengenloh, zong a zangei beekkei uh hi. Aneih gige lamtak uh aphawk khakloh uh, LST sungaa kiitna leh thumaan thutakte bulphuhaa cihtakna tawh a na nungtate a hihman uh ahi hi.

3. Ngeina ii thupitna Minam khat sawt veipi adin aa akho na dingin hih Ngeina in asai hi. Ngeina kipin akho leh minam zong kip hi. Ngeina a manhthan leh minam zong kimang thang pah hi. Zomite in zong cihthamlo in a ginaat kei hangin, Leitungah minam khat in aom hi. Tuabek hikei, kei theih na ciangciang ah minam dangte sangin ngeina a ki cian zaw in nei hi a cinuam ka hi hi. Khat leh khat kivaan dan, nopna dahna aa ki uap dan, vai a tuamtuam ah tatzia heekzia leh hawmziate in, aniam peuhmah kei hi. Ei mite, namdang te bangin pil in siamin hau lehangaa ih ngeina te puah zo hi lehang, tu laitak aa Leitung aa gam khangto a kici England, American, Ger- many Piantit aa ki pan Europe gamteng leh Japan gamte ngeina sangin kicing zaw leh hoih zaw ding hi, ka cinuam hi.

4. Biakna leh Ngeina Ih khanglui biakna leh ih ngeina te khat veivei a ki khen theilo ding zahdongin a ki bang pian a tam hi. Tuabang ahi kimlai, Tapidaw upna ahi gamdang biakna a hong lut ciangin, biakna leh ngeina na ki khencian theilo ahihmanin, ih ngeina hoih pipi tampi tak mah ih khanglui biakna kisa ih ana paih bawl na hang un, tu in tampi tak mah ki mansuah zo hi..Gtn:- Baangkua sungvakhna; Pu zukholh; sa kigawh; momanh kingetna; Tuni’n, ih Zongeina tawh kisai ih genkhin zopal kei ding hi. Ahi zongin, ih hihtheihna bang tawh a hampi in ih gen ding hi. Zongeina in, Dim, Saizaang, Teizaang, Sihzaang, Zote,Thahdo, Vaangteh, Losau, Khua no, Phaileeng cih, kampau tawh ki zuiin tawmtawm a ki lamdan hangin, a ki zatbelna namlian namthum bangin ki khenthei hi

5. Laaitui khua aa ngeina Laaitui khuaah Dimmi, Saizaangmi leh Daakdungmi ci in namlian namthum a om uh hi. Laaitui khuaah Dimmi in tam bel aa, tua zomah Saizaang mi ahi hi. Daakdung mi a omtei hangin atam kei hi. Tua ahih manin, Laaitui khuaah Dim tat ci’n Dim ngeina ki tamzat bel hi. Tua ahih manin, Laaitui khua ngeina ih gen ciangin Dim ngeina mah ih gen ding hi. Zongeina a ki tam muhtheihna munteng in, Biakna tawh kisai(Religious) Ih nuntakzia tawh kisai.(Social life) Ki ukna tawh kisai.( Administration)

I. Biakna tawh kisai. Taanglai in biakna Pawlpi -Dawi biakna(Animism) khatbek a na om hi.

2

Page 3: Laaitui Khua Leh Ngeina

Dawibiakna sungah a ki zangh, ih Zongeina hoih tampitak om ahih manin, ngeina tawh kisai thu ih gen ciangin Dawi Biakna ih nawl khinthei kei ding hi. Dawibiakna in, Inndawi leh Gamdawi ci’n, namlian namnih in na kikhen leuleu hi. (a). Inn dawi 1. Tual(Khua biakna), 2. Tong, 3. Puusa(Innsungpi-Dawipi), 4. Meikiang, 5. Su’umtawng, 6. Huan, 7. Kong, 8. Phaaikham(Innutungla’am), 9. Kong phaaitun, Kong buzialh, 10. Kong sawltun, 11. Kong niam, 12. Thatham, 13. Khiang’sumh, 14. Thangsang, 15. Siam, 16. Lawmkhenh, 17. Thakhuph 18. Dawituam* ci’n, nam (18-) bang a om hi. NB-* “ Dawituam” in, behkhat phungkhatin tuam neihte ahi hi. (b). Gamdawi 1. Gampi,

2. Gamtaang, 3. Innbuuk, 4. Tanghcin, 5. Gunlam, 6. Muallaam’, 7. Mualno, 8. Dawisia, 9. Thalaak, 10. Tuiluut, 11. Luita, 12. Khua-amh, 13. Cik, 14..Lo ci’n naam (14) bang a na om hi. Hih inndawi leh gamdawi teng baanah, amun ahun leh a bawwng tawh kizui aa dawi biakna zong a om lailai hi.

NB. A kisim theipak Dawi biakna nam 32 te a ki thawih ciangin, namkhat ah, sepzia leh bawlzia a tuamtek leh a kimtekin anei lai uh hi.

II. Nuntakzia( Social life) Zo ngeinate in, ih nuntakzia tawh kizui in, anuai aa bangin ki khenthei hi (a). Khat leh khat ki zopzia. Tuciangin, Zomi takpi aa theih, usung nau-sung ki zopzia theilo, Nu

3

Page 4: Laaitui Khua Leh Ngeina

ding, pa ding mel theilo; u ding nau ding mel theilo, piding pu ding mel thei lo, ni ding gangh ding mel theilo kitam mahmah ta hi. Tuabang aa aki omin, Zomite mailamvai ding aa a dahhuai leh adiip kuathuai mahmah thu ahi hi. Pa’ lamte panin- Beh leh phung ei Zomite khangsimna i nei hi. Tua khangsimna in Pa’ lampan in kisim zaw banah, beh leh phung zong Pa’ beh leh phung in kila zaw hi. Pa’ lampan. 1. Pu - Pa’ pa Pu kici hi. Pa’ pa’ sangam pasal teng Pu kici hi. Beh leh phung sung panin, pu’ khangual pasal teng, Pu kici hi. Beh leh phung sung panin, pu’ sangam numeite leh a khangual numeite pasal teng zong Pu mah kici hi. 2. Pii - Pa’ pa’ zi Pii kici hi. Pa’ pa’ sangam numeiteng, Pii kici hi. Beh leh phung sung aa pa’ khangual numei teng, Pii kici hi. Beh leh phung sungaa, pa’ khangual pasalte’ zite Pii kici hi. 3. Pa - Pa leh a sanggam pasal teng, Pa kici aa, 4. Pano-Pa’ sangam, pasal lak panin a neu belbel, Pano kici hi. 5. Papi. Pa’ sanggam te lak aa, a u belbel pasalin, Papi kici hi. Beh leh phung sungaa pa’ gual pasal teng, Pa kici hi. 4. Ni - Pa’ sangam numei teng Ni kici hi. Ni te lak pan a u belbel, Nipi kici in, Nite lak pan a neu belbel, Nino( neu) kici hi. Beh leh phung sungaa nii’ khangual numei teng Ni kici hi. 5. Gang -Nii’ pasal, Gang kici hi.

6. Sanggam pasal - Beh leh phung sung aa, ei gual pasal teng, Sanggam pasal kici in,

7. Sangam numei- Beh leh phung sungaa, ei gual numei teng Sanggam numei kici hi. Nu’ lamte- 8. Pu - Nu’ pa’ pa, Pu kici hi. Nu’ pa’ pagual, nu’ beh leh phung sungaa pasalteng, Pu kici hi. Nu’ pa Pu kici hi. Nu’ pa’ sangam pasal te Pu mah kici hi. Nu’ pagual, nu’ beh leh phung sungaa pasalteng Pu kici hi. Nu’ sanggam pasal aa kipan, nu’ beh leh phung sungaa nu’ khan gual pasalte zong Pu mah ki ci hi. Nu’ sangam pasalte’ tapasal teng zong Pu mah kici hi. 9. Pii - Nu’ pa’ nu, Pii kici hi Nu’ pa’nugual, nu’ beh lehphung sungaa numeiteng, Pii hi. Nu’ pa’ sangam pasalte’ zite zong, Pii mah kici hi. 10. Maak - I tanute pasalte Maak kici hi. 11. Tuu - I nite ahih kei leh i sangam numeite’ tate, i Tuu te ahi hi. - I behsung phungsung panaa i mokhakte’ tatein,Tuute ahi hi. 12. Nuphal - I zite’ sangam numeite Nuphalnu kici hi - I zite’ sangam numeite pasalte Nuphalpa kici hi. 13. Sungh - I zite nualamte i Sungh te ahi hi. Pu - I nute nualam te i Pu te ahi hi. Zawl - I khanguallak panin, i ki itpih penpen pa, i Zawl dingin ki manthei hi.

4

Page 5: Laaitui Khua Leh Ngeina

(b). Vakhna (Baangkua sung panmun len hawmna) Nopni leh dahni a kituak ciangin, innteekte in a maupumpi in gamtaang’ Theilo, gamtaang zolo uh hi. Tuabang nite ciangin, innteek baangkua sungaa ahong gamtaang’ dingin Vakhna a kici, Panmunlet sehna kinei hi. Tuabang a kituah ciangin, innteekte lungkham leh lung himawh kullo in, amau santak tekah hong gamtaang tek uh ahihmanin, bangmah haksatna leh kitaang sapna omlo in vaiteng khempeuh kizo zothei hi. Tuabang aa amau vaipuak tek asep mahbang un, hamphatna ahi, zuhaai sabaak zong, nopna leh dahna vai tawh ki zui in a ki tanh diimdiam hi. Vakhna (i ). Innteek lampan:- 1. Thallohpi(Baangkuapi) 2. Thalloh lai. 3. Thalloh nauzaw

4. Sabawlpi 5. Pukaai 6.. Sanggamval.

(ii ). Pute lampanin,:- Pupi (iii ). Suunghlam panin: Suunghpi (iv ). Tanu lampanin: 1. Tanu ubel(Haitawi) 2. Tanu laaita 3. Tanu neubel 4. Tanuvaal(Mo khakte) NB. Nidang lai in, tanu ubel, laita leh neubel ci’n a ki nei kimlai, sihna a ki tuah ciangin, a si zawng ding tanute ahih hi. Si a ki zawn ciangin, kiuli panin pangin ki dom ahih manin, kiu khat ah apang ding a omloh ciangin, tanu khat labeh in, tua in tanu vaal kici ahi hi. (v ). Zawl: (vi ). Nuphal 1. Numei 2. Pasal NB. Hih zawl leh nuphalte in, a diakdiakin nopna leh dahna a kituak ciangin, a innteek nu leh teekpa a tutpih ding, amau it penpen dingte ahi hi. (vii). Thusa 1. Beh thusa 2. Veeng thusa. NB. Beh thusa Hihkhat bangkhat peuhpeuh a kineih ciangin, innteekte ii usung nausung mi a tel ding pa athei dingpa ahi hi.

Veengthusa Veeng leh paam a theitel dingte ahi hi. Mi ki hilh khiallo ding a kicihna ahi hi.

c. Nau minphuak

5

Page 6: Laaitui Khua Leh Ngeina

Naumin phuak ciangin, (i ). Sepzia bawlzia( Tuilaak aa kipan) leh (ii ). I min phuahdan ci’n namnih bangin ki khenthei hi. (iii ). Nausian. (iv ). Bil vuhna Sepzia bawlzia. Naumin phuah ciangin, a hih zote in, akno vokno aa kipan, gan khat peuhpeub tawh ki phuakthei hi. Ahih zolote in, Siampipa samin, Tui phih khat bangbek tawh a phuakthei hi. NB. Sepzia bawlzia atuamin kigen hi. Minphuakdan. A mintap pa/nu leh a tamhpa/nute ih a beisa aa a hihnasa leh mailam aa a hihnoplai, a lunggulh nate uh, a taamlawhna, a gennopna leh a cihnopna in a kiphuak uh ahi hi. Tua bekthamloh, a minmal mahmah zong, kampaumal buang leh lakam a ki helgawp ahi hi. A khiatna in, thuukin zaai mahmah hi. Tuabang in min a kiphuak ciangin, minneipa/ nu in kua’ tuu kua ta, cih bek hikei, a hii-na teng khempeuh a minsungah omkhin pah hi. Hihbangdan Leitungah anei minam atam kei hi.

d. Innlam dan Khanglui laiin, inn a ki lam ding ciangin, (i ). Innmun ding telda, (ii ). Innmun siangsak, (iii ). Innmun ziik, (iv ). Innkhuamphuh, (v ). Sualkal thung/dawh, (vi ). Tapluak,(Tanute luak ding) (vii ). Inntung khumh. (viii). Kawm uum’, (ix ).Inn apna(Taaiteh thehaa inntungzaangah Phuisam in, inn apna), (x ). Leitawhsa go. (xi ). Innhuang sung mun lawhna (xii ). Innlamna aa a kizang vante min. NB. Innlam zawh ciangin, inn apna ahi, huihsia guahsia, patau kangmei aa kipan, tuahsiat nate tawh a ki pelhna dingin leh thupha ngen dingin, khat pa in, inntungkhum’ zaangah, taai teh anneektehlawh dim khat tawiin, a khutdimin phaamin, nisuah na leh nituumna lam the kawmin kawmin a phuisam daanin, “ Huihkhi na neemin kaammei na nemin; Innbuuk aa lengin, Ciilciik aa lengin, Pangding aa lengin, Vaihmual aa lengin, Thanthavum aa lengin, Keentee aa lengin pial in. Dawihang kauhangin pialin. Innteeekte nupa min loin in kum tampi belhen, tanu tapa tawi na hen, miimza tutna hen, taangza tutna hen, galmaang samaang tutna in nei hen, sialkop gawh taangza aihna in nei hen, ” cihbang in a phuisam hi. .

e. Lothawh tawh kisai.

6

Page 7: Laaitui Khua Leh Ngeina

(i ). Lothak zuan. (ii ). Lovaat- Khaalvaat - Tuukvaat (iii ). Singphhuuk (iv ). Lohaal (v ). Mangsep(Tomh). Manghaal, Tangthung(dawh). (vi ). Lolai (vii ). Khaici vawh (viii). Khaici tuh. (ix ). Taanghaambot(giit) (x ). Nuhthual’ (xi ). Anla - An pallam. - Vaimin la - Tangla - Kawlmim la - Be meek(lo).

- Bekanh saat (xii ). Lothawih.

(xiii). Lolui khawh (xiv). Losiaam - Tuuksiaam - Khal siaam - Saatpeek. (xv ). Haamphiat(tomh). (xvi ). Hamhaal. (xvii ). Thacial - Piak(vaak)pah - Tuukcial (xviii). Lokhawh kilawmh’ (xix ). Lothot.

f. Singpuak tawh kisai. Singhaam’ Sing-ekh Singsiat

g. Nopna 1. Kitenna. (i ). Kingai. (ii ). Zawlleng. (iii ). Modong (iv ). Zuthawl pia. (v ). Mokai. (vi ). Mozawn. (vii ). Mola(tha). (viii). Molei( Sialkhupsa gawh) ( ix ). Moken. ( ix ). Ki seengleh. 2. Suan leh khaknei. (i ). Nausuak

7

Page 8: Laaitui Khua Leh Ngeina

(ii ). Tuilaak. (iii ). Laamkhai.(phuum). ( iv ). Zawlta. 3. Inntuan (i ). Inntuansa go. (ii ). Vakhna( Panmunlen) hawm. 4. Zunung( Gal-aii, sa-aii, taangza-aii etc. etc….) Zunun ciangin, Anlaam cih, lam tuamdang khat Laaitui khuasung ah Haatlangh leh Phaipi behte in nei uh hi. (a). Gal-aai (b). Sa-aai- Sai (c). Zaangsial aai etc. etc… (d). Sahang aai. (e). Gul aai.

5. Sawwmzu ne, Tualbawl.

6. Pawlzu ne, 7. Khuado Khuai aai Zintha. Kauhawl.

8. Thacial -Cial-an vaakpah, -Thuukcial 9. Lawmh-anne. 10. Sa kigawh. 11. Zu kikholh. 12. Pu zukholh. 13. Sunsiah bawl.

Hih a tungaa nopna ah zong, namkhat ciangin sepzia bawlzia a guuicing diudeu in neitek leuleu uh hi.

h. Dahna(tuahsiatna). Sihna, Kolbulh khaukhih tuakna aa kipan, tuahsiatna tuamtuamte cih ahi hi. (i ). Sihna. Sihna in, ciluangna aa si, gui-awk aa si, gamlak pan in tuahsiatna tawh si cihbangin sihna dan a tuamtuam a om na tawh kizui in a siluang tungtaang ah zong dan tuamtek tawh ki bawl hi. Tua bek thamloh, naupang, upa; numei, pasal; atongsa, atong nailo; gal-ai sa, sa-ai tawh ki zuin zong a tuamtuam in ki bawl lai hi. Sihna ah, a kigui ciangin a ki bawldan tawh ki zuiin, Phaaitam aa gui, kuun-gui leh aang tawh gui ci’n, namthum in kikhen hi. Laang zong, laangphei( vai-laang leh laangtung ci in namnih in ki khen leuleu hi. . Bangci bangci aa a si ahih zongin, Sihna tawh kisai, 1. Laaitah – Laaitah zu luup, 2. Si kidelhin, - Numeite kap, - papi pasal a kisate in, athah amat, aneih alam, agawh alup aa kipan ahii-na teng tawh minsial leidengin, thau alawn hi

8

Page 9: Laaitui Khua Leh Ngeina

3. Siluang tawh kisai sep(puah)dan. 4. Laang tawh kisai, - Laangphei

- Laangtuung. - Laangkhet ni.(Sih bolh ni) NB. Laangtuung bel, a ngeina hi zaw hi. Ahi zongin, misi’ luang khang lua in, laangtuung aa guan dingin a haksat luat ciangin, a guannop theithei ding cihna tawh in laangphei a ki zang ahi hi. 5. Thanken. 6. Sagual gawh. 7. Antawi kipia. 8. Zanhah ni 9. Si pu’suah 10. Silaa’m 11. Laa’mpi

- Minlawhna 12. Laangkaan( a ngilhna dingin) 13. Galthem( Kawlteibungleh). 14. Sanolh.

15. Sivaithak. 16. Siluangpai 17. Thanah- Sisial’ (Pute in). - Si tuitulh ( “ )

- Si vaitha leuleu. ( “ ) - Siluang phaam - Siluang phong. . 18. Khasam

19. Daaihawh 20. Misi nua aa Zehtan. 21. Inn siansuah. ( Zunung ). 22. Innsian’ sagawh(midang inn aa a si ahih leh) .

23. Kuasah - Thankenhpi ( Innteek baangkua panin). , - Sagualgawh ( Innlak sanggamte tengin). NB. 1. Sihguina tawh kisai in, a site sihdandan tawh kisai in, sepzia leh dante a tuamtuam in om lai hi. Gtn. Gui-awk aa a site a kigui ciangin.

2. Tuabek hilo, Sialkop go sate, sialtanghsunh(a tong sate), gal-aii sate, sa-aai sate, taangza-aai sate) cih bangin ahii-na uh tawh kizui in a tuamtuam in kibawl thei lai hi.

24. Kolbulh khaukhih tuakna 25. Phu kila. Hih a tungaa dahna ah zong, namkhat ciangin sepzia bawlzia a guuicing diudeu in neitek leuleu uh hi. (ii ). Mualbawl. i. Kampau dan Kampau leh kammalte(words) I kampau leh kammalte in thuuk, zaai in kicing mahmah hi. Tunin

9

Page 10: Laaitui Khua Leh Ngeina

Leitungah a minthang a hi Mangkam tawh enkaak pak lehang, (i ). Kammal kician, telgen. Mangte in WEAR, acih kammal khatbek Zokam in, kammal(8) bang tawh ki genthei hi. Silh, teeng, khu, bat, tot, ok, thuah, bulh, cihbangte

(ii ). Kammal ki cinzia. I kammal sungah adverb tam hi. I kammal sungah, i genna ii a hii- na teng ki langhpah hi. Liahluah; heemhaam; diaakduaak; leenlaan; zeemzaam; hiau-huau; ngiiungeeu; heemhaam; pheel’phaal’; deeudaau; lel!lal! cihbangte

(iii ). Kammal zai dante Kammal khat aw huamna tawh tampitak ki lothei hi. Gtn. 1. Saang’- Pilna sinna saang’inn 2. Saang -munsaangna ah kahto in. 3. Sang - na veihsang sim kei ve! 4. Saang - uih peuhmah saang ee, hih ui si’ muat 5. Sang - Ama hong thugen taksang-um ke’n maw. 6. Sangh - Lolaai aa an-gui an-gah a sanghte 7. Saang - kaihkhop tuaksaang ee. 8. Saang - buhsih leh aksa saangin, KFC duh zaw ingh. 9. Saang - na khe seengsaang tawh pai gaukgauk ve maw.

10. Sang - antang i teh ciangin, bungsungah sungsuk lehang, ging sangsang hiven!

Hih ah, Zo kamin, thuukin zai in kicing mahmah ahihna hong kilangh hi. Hih tenglo, Zokam ii lamdan daan, kammal kimah tampi tak a omlai ding hi. (iv ). Kamciin(Axiom). Kamciin kei bekbek in ka kan 400- bang ka ngah hi. (v ). Paunaak( Proverb) Kei bekbek kan zong 350- bang ka ngah hi. (vi ). Cimcimmuhna(puzzle question) Ahun leh amun tawh kizui aa a ki dongthei.

j. La(Song). La in, “ Thu in la hiaa, la in thu hi,” a kicih bangin, kam aa i gen nopte, i gentheihloh, i lawh theihloh, i suah theihlohte zong, la tawh genin, ki sa lehang, bunh zaw leh telnop zaw hi. La tawh kisai lanam leh a sakdan ci’n namnih bangin ki khenthei hi. Asakdan:-

1. Ailawng la, 2. Anlaam la, 3. Daak la, 4. Gal la, 5. Gamsial la, 6. Han la,7. Innsial la, 8. Keltah la, 9. Khuakhai laam la, 10. La-awii( nitak khuamial zawh/kha taang nuai aa, nungak leh tangvalte gelin innkaa-taangaa a awii),

10

Page 11: Laaitui Khua Leh Ngeina

11. Latawwm’ la (Thahdote’ la), 12. Lohon la.13. Min lawh.14. Minsial la.15. Munzaangla. 16. Nau-awih la.17. Naupang la. 18. Pupa’la(latung), 19. Sanneem la, 20. Sanolh la, 21. Sawngsiik la.22. Simlei la.23. Taangsuakla.24. Tuaimang la. 25. Vaaipheite’la, 26. Vontawi la, 27. Zaangta la, 28. Zawlla(laphei), 29. Zinthak la, 30. Zo la, a gawmin, nam (27)

Lanam:- 1. Atungaa a sakdan (27) te baanah, 2. a phuahphuahna thu tawh ki zuiin a omlai hi. 3. Khuado la, 4. Khuai la, 5. Khuangaih la, 6. La khiatna, 7. Sa la, 8. Sai la, 9. Sakol la, 10. Sagial la, 11. Sahang la, 12. Sakhi la, 13. Sawwgsiik la, 14. Song la, 15. Vaphual la, 16. Vompi la, 17. Zangsial la, 18. Zukholh la, a gawmin (16). Aki gawm vekpi in (43).

k. La’am:- (Dance)1. Ailawng laam, 2. Anlaam,( Haatlangh leh Phaipi behte bekin a neih uh). 3. Daaklaam, 4. Khuakhailaam, 5. Laamgui, 6. Laampi, 7. Lumsuih,

11

Page 12: Laaitui Khua Leh Ngeina

8. Namsau kaan, 9. Saipi khuuksung laam’, 10. Salukaan, 11. Sawngsiik, 12. Sukpum kan, 13. Tanghlaam’(solo),14. Taangsuaklam(14).

l. Tumhtheih(Music Instrument) )1. Daak, 2. Dingdong, 3. Galaam, 4. Gawsemh, 5. Khuang, 6. Kibik(Kilong), 7. Liamlo, 8. Phiit, 9. Sialkii, 10. Taamngaai,11. Zam.

m. Ki pawlna( Ki khawlhkhawmna).1. Sawwm.2. Sial cinna3. Lo kilawwm.

n. Ki ciamna. (swear).

1. Tuisia neek.2. Suangpet.3. Tuiso sawk. 4. Tui-tuak5. Kiciam (i ). Vompi, ngaltang, sahang tawh kicim. (ii ). Phaksan lolsanding, khansih, pulsih (iii). Tasel, tuusel. (iv). Muinei namnei( kau) 6. Haamsiatna–ahoihlo theithei, a lipkhap huai theithei tawh ki haamsiat

o. Kiko na.1. Mit kiphenh2. Leei kiphen.3. Ki mitsiin4. Ki cilphih5. Ki vaau’6. Nehphenh na 7. Ih pumtung hoihlohna te tawh kiko8. Ih nu ih pa, ih u ih nau, ih sanggamte hoihlohna tawh ki ko.

p. Laaitui khua aa thuciinte. (Superstitions) 1. Khuathung, innpinu’ mual dungdung ah, Talawk a ham leh, nupa ki

12

Page 13: Laaitui Khua Leh Ngeina

khenbaih ding om .2. Khuasungah, Mankimsialkibak aham leh, sialkeng ding, a sibaih ding om. 3. Khuasungah Vaan-ak a ham leh, naupang sibaih ding om. 4. Khuasungah, sahang a laan leh, Gualnam beh upa khat peuh sithei.

Pu Pau Suang asih ni zanin, a itmahmah angaih mahmah a lamhkiatna a khanna leh a manna, Dimpi khua kimkot in, sahang khat zan thapaai in hawk niloh hi. Tua zaanmahin, a it leh amuan mahmah a tuupa, Pu Suang Langh in, “ Tuzan ka mangin, Dimpi khua kimkot in tai kawikawi in ka otot na in, ka khanlawh bang ciangin, ka dang nana keu peuhmah hi,” ci kici hi.

5. Khuasungah sakhi a luut leh, khuasung ah patauhna, kaamsiatna; patau kaangmei khat peuh om baih thei kici hi.

6. Kau-mimseh aham leh, siko ci in, meltheih a sibaih ding om. 7. Ciikpi meikaai a ki muh leh, ki si thei.8. Lunglutuu a ki tuak leh zong ki si thei . 9. Ciikpi aham leh, siko ki ci in, meltheih sung a si baih ding om. 10. Lampi ah a ki pai laaitakin, zulei, gul, thankik cihbang khat peuhpeuh

in lam a kaansuk leh, hoihin, ki gualzo, ki kaampha; a kantoh leh hoihlo, guallelhna kamsiatna omthei.

11. Khuasungah, gamsi a omaa, taal a kikaih leh, a ki khotna innaa khat peuhpeuh gamsi baihthei.

12. Misi a ki gui ni zaanin, thankuang ki saat leh, a sikik baih din om thei kici hi.

13. Khualzin na ah, lui ahih leh gun gen khawng ah, suang kileem’ a tuak leh, a tuakte si baih kici hi.

14. Mangsia mangpha matna te15. Khesuihna te16. Pumtung mun khat peuhpeuh a sa alinh(liing’) leh.

q. A ki theitel zolo thute Kimu kituak ngeitei napi in a ki theithei zolo thute in.

1. Khuasia meidee.2. Pheisamh3. Ngalkhua hang4. Tuithuuu5. Taalkai.

r. Kimawlna( Sport and Games )Innsung.(Indoor). Innpua(Outdoor)1. Bukteh kineih. 1. Bawhlung suih. 15. Sial kineih2. Gatangh kaap 2. Ciikpi meikai dialdial 16. Singkhe . 3. Gatang sai’. 3. Guatawn tawh kaanteh 17. Singlaam kaap.4. Gatang siallei sut. 4. Kaanteh kaan 18. Sit kaap.5. Khaukaan 5. Kaanteh kaan(guatawn tawh)19. Sungmaw pua? 6. Kibuan(Tanghlai) 6. Khauhual kisut. 20. Sukpum kaan..7. Kibuan(Zakbaal- vei/tak) 7. Ki keengtang dawh 21. Taai kideem 8. Sapi. 8. Leilaam kaan. 22. Taa-liip-seuh.9. Salaai. 9. Liing’ kaap. 23. Tangmai ngen.

13

Page 14: Laaitui Khua Leh Ngeina

10.Saneu. 10. Luai. 24. Teengta kineih11.Sia-ning-maw?. 11.Paangpi kineih. 25. Vom kineih.12.Suangpum kaap. 12.Peivel tuang. 26. Zawhboi.13.Tawn-in-tek. 13.Sahte. 14.Thaai kaap(Ciangtoh). 14.Seng kineih.15. Cimcim muhna. 16. Gunlei kaan.17. Khutme laaiphia.18. Khut ki laisak. 19. Sialki lingleh. s. Hiiam(Weapon)

1. Guaphel, 6. Teipi, 11. Thaltang-uum(lawng),2. Huihthau, 7. Temta, 12. Thaukaa,3. Namsau, 8. Temtawng, 13. Thaumaan,4. Saili, 9. Thal, 14. Tulzum,5. So, 10.Thaltang, 15. Zothau,

16. Sakhau

t. Vanzat( Tool) (i ). Kizepna tawh kisai. Pumtung vanzat( Dressing) 1. Akguh, 8. Maattangh-awh, 15. Puangial, 2. Baaibeknel. 9. Mawngthaak 16. Puanzaa, 3. Bilbah, 10. Niiksiing, 17. Samkilh, 4. Daapzaal(puanlaaisan),11. Nuangtang kawnggaak 18. Tauu, 5. Kawnggaak, 12. Puan-aak, 19. Zungbuh , 6. Khaainiang, 13. Puanbuu, 7. Khii, 14. Puandum (ii ). An tawh kisai. 1. Anbeel, 4. Anthawl(sunsiah thawl), 7. Keu bawm

2. Ankuang, 5. Cibung, 8. Zasankuang, 3. Ankeu, 6. Hai, 9. Zasan bul,

(iii ). Tui tawh kisai:(Container):-1. Kuangzawn, 4. Thambel, 7. Tuithawl, 2. Gua-Sing tuizawl, 5. Tuibel, 8. Tuikuang3. Khimuthawl, 6. Tuibung,

(iv ). Tuibuuk tawh kisai:-1. Buuk, 4. Za-ip 7. Zaphim,2. Tuibuuk theii, 5. Zanah, 3. Zabel, 6. Zapeeng,

(v ). Zu tawh ki sai:- 1. Dawnkaai, 2. Peeng, 3. Beel-valh, 4. Zubeel,

14

Page 15: Laaitui Khua Leh Ngeina

5. Zu-uum,

(vi ). Vankawihna(Container).1. Akbawwm, 7. Lawhbeu, 13. Pheek,2. Bawwm, 8. Lawhkhukh, 14. Sakhau,3. Bawwmta, 9. Lawhpi, 15. Seengbingh,4. Beem, 10.Lawhta, 16. Seengvangh,5. Ciang, 11.Leel, Seu6. Haai, 12.Paipeel,

(vii ). Nasepna hiiam:- (Tool) 1. Haakkol, 8. Patkol, 15. Sumh’, 2. Hei, 9. Siambu, 16. Sukpum,3. Khetbuuk, 10. Sikkhu, 17. Temta,4. Khetphim, 11. Siiksek, 18. Temtawng, 5. Muiphei, 12. Siiksemh, 19. Tuu6. Muituung. 13. Sing-atneu,7. Namgui, 14. Sing-atpi,

(ix ). Thaang(Trap)1. Kii thaang, 4. Mankhawng, 7. Suangpial, 2. Lambawh, 5. Phihtuu thaang, 8. Tehlop,3. Leithaang, 6. Pial,

u. Tehna.(Measuring) Zomite in taanglai hun in nateh na nam tuamtuam i nei hi. A saang aniam tehna; apum apeek tehna; atui ahaa tehna; a gamlat a nai tehna; hun tehna; aneu alian tehna; (a). Cihnopna Aneu mahmah i gennop ciangin, khutcinvom cia kici aa, agol mahmah i gennop ciangin saipi cia i ci hi. Atawm’ daan i gennop ciangin, lawhta khat kici aa, atam aki gennop ciangin ahaai aseuu tawh kigen hi. Hun a manlaan mahmah daan aki gennop ciangin, mit- phiatkaal in, thazaau bangin, ahih keileh, khuaphelep bangin kici aa, hun atom daan bel tuibuukmuamtaam kici hi. Tuibuuk a ki muam ciangin a sauvei lo in peengpah cihna ahi hi. (b). Agol aneu tehna Tuuk - i cihin, i tak/veilam khutpeek deihtakin zanin i si’im(tumzial) teitaizawhciang i khuttum’ zaina ahi hi. Tua in letmat 4(4”) tawh ki kimsak hi. Tua tawh in apum na khatpeuh tehna ahi hi. A diakdiakin vok, ngal, vom khawng ki tehna hi aa, khatveivei sial khawng zong tuuk mah tawh ki tehthei hi. Vok, Ngal, Vom aa ki pan tuuk tawh i the ciang in, a leenuai, a aak’ panin a pumpi kimkot in, naangkhau ahih keileh khaukhat peuhpeuh tawh kigak pian in kiteh hi. Tua aki tehna naang

15

Page 16: Laaitui Khua Leh Ngeina

khau bel khepnih suah leuleu aa tua tuuk tawh akiteh ahi hi. Zung - i cih ciangin khutme golna ahi hi. Zung li ciang bek om aa, zungnga cihbang in ki gen ngeilo hi. Belituung-a ki ci in zunglang (1/2) ahi hi. Beliphei -a kici in, zung sehli suah sehkhat(1/4) ahi hi. Vok khat tuukli a phaakna dingin belituung khat/ beli pheikhat in sam cihbangin kigen hi. Ahih keileh, vok khat tuukthum leh zungnih leh beliphei khat pha hicih bangin ki genthei hi. (c ). Asau leh a gamlatna tehna Laam - I khut langnih tuak deihtak in zan lehang, khut- me langnih tuakte dawn ki haalna in Laam kici hi. Laam khat piguk(6’-0”) tawh ki kim hi. Aanglang in laamkhat tumnih a ki suahh ahi hi. Ahih kei leh, i aang i laaizang lia’n panin veilam leh taklam khutme dawn ciang zong Aanglang ki ci hi. Tongh - I kiu zum santak panin i khutme sau pen dawn ciang hi aa, pi khat leh alang (1 ½‘ =1’-6”) tawh a ki kim aa aki ngaihsun hi. Zabo - i cihin i khutpeek zan masa in a peekmah in kuai/ khep lehang i mekawk muk bat na ciangciang ciamteh in i khutpeek zankik lehang tua i ciapteh na leh i khutme saupen muk kikal sau na in Zabo kici hi. Khaap -I khutpeek a hihtheih na ciangin zaal lehang, i khutpi muk leh mekawk muk ki kaal sau na pen, Khaap kici hi. Sial a liatna a ki teh ciangin, a kii in kiteh aa, tongsu a ki cih leh a kii tong tanh pha cihna hi. Moman khawng a ki gen ciangin pi leh zabo kici aa, sialpi khat leh a kii zabo tanh a pha sial gualkhat ahi hi. Sial a golzia a kigen ciang in atal kiikawwng ki ci hi. Muu a kiteh ciangin a kha langnih tuak in zaak in, a khat dawn pan a langkhat dawn kikaal laam tawh ki teh hi. Sahang a ki teh ciangin, aluzaang pan a mei dawn dong laam tawh ki teh hi. Inn, innmun, logam leh innkaa te a kiteh ciangin laam te pawl mah tawh kiteh hi. Innkaa bel, laamlii ciangin cial khat ki ci hi. Logam a goldaan a ki gen ciangin, patlei cia, taangzalei cia cih bangin kigen hi. tuuk 2= khaap 1 khaap 2= tongh 1 tongh 2= anglang 1 aanglang 2=laam i cihbangin ki ciamteh thei hi.

16

Page 17: Laaitui Khua Leh Ngeina

(d). Simna(Counting):- Nikhat sung simna; Ni, nipikaal, kha leh kumsimna; Amal simna, a lomaa simna, anam tawh kizui aa simna. (e). Manh genna Nidang lai in a manpha penpen i seh luangmanh ahi hi. Mithat te ahih kei leh midang khat zi a sutte lawigiat ki liausak hi. Tua in man ki tanh thei te lak aa a manpha pen, a man tam penpen ahi hi. Momanh a kigen ciangin sialpi khat, pi leh zabo ahih kei leh sialpi nuta cihbangin kingen hi. (f). Gamlaatna Khual gamlaat dan a ki gen ciangin, nikhat lam, nih nihlam, sunlang lam, ki nileh zo, zingan ki lapzo cih bangin ki genthei hi.Nikhat lam i cih in tai 25-bang pha hi. (g ). Khualgam laatna tehdaan. Nidangin thu ki zakna pen, tulai bangaa radio, wireless cihbang om nailo in, siikkhau a kikhung ngiat aa khuam a ki phut ahi hi. Tua ahih manin tua thu kizak na phual pen siikkhauto kici in, a nasemte siikkhautopa kici hi. Siikkhau khuamkaal 80- ciangin tai khat hi in, anuai aa bangin kisim hi. . khutpi 12= pi khat, pii 3= yard khat, yard 22= siikkhau khat, siikkhau 10= phaalung( furlong) khat, phalung 8= tai khat( Hih in Zo ngeina tak a ki cihtheih loh hangin, Mangkangte zatdaan hiaa, nidanglai in Zogamah ki zang hi. Tuin aki zatloh zawh sawt mahmah ta ahih man aa a hong ki suaksak ahi hi. ) (h). Nisehna Nikhat sehna pen sunkimh leh zaankimh in ki khen hi. Zaankimh(12:00 mid-night ); Zaankimh zawh ciangin akmasa khuan(3:00 am ); aak ninvei khuan( 4:00 am ); aak thumvei khuan( 5:00 am ); khua avaak dektak khuamial leh khauvaak ki khen ding laaitak pen khua leh lei ki helhun( 5:00-5:30 am ); khuavaak hun( 5:30-6:00 am ); ziingthawh hun( 6:00 am ); nisuak hun( 6:30-7:00 am ); vaikhuan masa hun ( 7:00 am); vaikuan hun( 8:00 am ); vaihaamsang( 10:00 am ); vainung(11:00); sunkim( 12:00 mid-noon ); sunkimh zawh ciangin, nikaai(1:00 pm ); vai masa ciahhun( 3:00 pm ); sialhawl hun( 4:00 pm ); vaisaan ( 5:00 pm );

17

Page 18: Laaitui Khua Leh Ngeina

vainunung( 6:30 pm ); nitumh hun( 6:30-7:00 pm ); khuamial ding aa a kipat hun ak giltang/giltanh hun(7:00 pm); khuavaak leh khuamial kituah laaitak pen sangammelmak hun( 7:30 pm ); lup hun (8:00 pm ) cihbang in kilo hi. (i). Khasim na Hih i Zo khasimna pen, 1925 kum Zolaisang hong kiphut ciangin, sangsia masate in ana ciapteh na bang uh ahi hi. A hihhangin ni danglai in, anlaak khitphet ciangin khua kido hi. I Khuado pen khuazaangbup thu hiaa, khuakhat leh khat i Khuado hun ki tuaklo ahih manin, a nungciangin sangkhak tawh kituak ding peuh in ki kheel hikha dingin ki um hi. Theinosihkha- pen, khuadam lua in theino teng nangawn si cihna ahi hi. Taangsih kha- pen taangpal te ki sikta(taang ki pallam ta) cihna ahi hi. Tang kh - pen an kila khinta, lo ki siamin anlaak na ankung te tawh agual gualin tang ki pheibawl aa, a liah ding ankungte om nawnlo ahih main, ni sa mah mah aa, “tang nisa” kici hi. Phal kha - pen, khaal an ahi mimphal pho laitak ahih man ahi hi. Kau kha - pen khuadam ta aa, singtehte pulh dingin kausan ta cihna hi. Ahih hangin hite pen, Mangte khasim na tawh kituakin maanlian theilo hi. Banghang hiam cih leh, behiangkum nei hangaa, tua kumin Dopi kha kithuap hi. Kawlte sehdaan tawh ki bangpian zawlai hi. Kumli ciangin khatvei Dopi kha pen kithuap kici aa, tua pen Behiang kum kici in, tua kum in thu lian khat teitei, cinat lunat aa kipan thu lamdang piangthei hi cih, upna na nei uh ahih manin, tua kum a tun ding pen diipkua khol liang uh hi. Zo kha leh Mang kha lahkaakna 1. Theinisih kha - January 2. Tuun kha - February 3. Dota - March kha 4. Dopi - April 5. Zing kha - May 6. Gam kha - June 7. Taangsih kha - July 8. Khuado kha - August 9. Phal kha - September 10. Tang kha - October 11. No kha - November 12. Kau kha - December (j). Nipi kaal ni simna Nidang lai in nipi nino cih bang nana om ngeilo hi. Suahni sihni peuh a kigenciangin, tuuk lai, phalbi lai, khuakhaal

18

Page 19: Laaitui Khua Leh Ngeina

lai cihbang peuh , tua’ pa sih aluang om laitak, tualam lo ih khawh laitak, tuate ton kum, tuate taang-aih kum cihbang peuh tawh nana ciamteh lel uh hi. Christian biakna hong tun ciangin, kikhop na ding Sunday nimah nana zatpih uh aa, tua pen Nipi ni na cipah uh hi. Tua Nipi ciaptehna dingin, ni simna Meiteite aa na zui in, Nipi, Thangsa, Langmaicin, Ningthokah, Leipak, Zumsakeih, Sakawn na ci uh hi. Ahih hangin sangmangte in lai hong bawlsak aa, sang hong hon uh ciangin, i nisim na pen tu aa Meitei te aa ki zui nawnlo in, Nipi mah bulphuh in, Nipi ni, Nipi zawh nikhat (Nipi khuavaak), Nipi zawh ninih, Nipi zawh nithum( Nilaai ni), Nipi zawh nilii, Nipi zawh ninga; ahih kei leh, Sangkah nikhat, Sangkah ninih, Sangkah nithum( Nilaai), Sangkah nili, Sangkah ninga ci in sangkah ni tawh i lo hi. Saturday pen Kigin ni- Nipi ni aa ding aa ki ginkholh ni kici aa, pawlkhate in Nino ni a ci zong a om hi. Tua pen a nunglam ciangin Kawl te aa zui in, Sani ih ci ta hi. (k). Anneek tehdaan Pawta 2= Anneek teh lawhkhat, Anneek tehlawh 2= Lawhbeu khat Lawhbeu 2= Haai khat Haai 2= Seeng khat Seeng 10= Beem khat (l). Sum sehdaan A masa bel in ih sum sehdaan pen, nidang hunlai in India leh Kawlgam a kibangin Englandte in hong uk khawm hi aa, ih sum sehdaan zong a kibang ahi hi. Tua hunlai aa ih sum sehdaan in, pai(pie) 3=dangkasan peek 1 dangkasan peek 4= peek 1 pee 2= mu 1 pee 16= peek 1 mu 2= maat 1 mu 8= peek 1 maat 2= haamu 1 maat 4= peek 1 haamuu 2= dangkaa peek 1 Tua hunlai in dangkaa lai ki zanglo in, ngun tawh kibawl sumtang sinsen ahih manin, dangkaatang ki citeek hi. Independence ih ngahzawh ciangin, pya 100 ciangin Kyat

19

Page 20: Laaitui Khua Leh Ngeina

khat ih ci aa, ei pau in peek khat mah ih cilai hi. Tua mah bangin neihloh daan ih gen nop ciangin, mu khat pee khat zong nei zo keng ih ci hi. (m ). Nambat simna Zomi te in nambat simna nei napi hangin, ei aa zanglo in midangte’ aa ih zang hi. 1 = khat = one 10 = sawm = ten 100 = za = hundred 1,000 = tuul = thousand 10,000 = then/ tuulsawm = ten thousand 100,000 = sang/ tuulza =hundred thousand 1,000,000 = awn/tuul zasawm = million 10,000,000 = mak(ngaihsun theinawnlo) = ten million 100,000,000= mak taduai(ngaihsun theinawnvetlo) = hundred million 1,000,000,000 = am (ngaihsut hak salua in amta) = billion 10,000,000,000 = am taduai(ngaihsuthak salua ampukta)= ten billion 100,000,000,000 = Vut belsia = hundred billion 1,000,000,000,000 = Vaaibel sia = trillion

6. Ki uknazia tawh kisai. Taanglai, Kam Hau Upadi ma leh tuazawh ciangin i pu i pate in, Thumaan thutak leh kiitna bulphuhin, cihtakna tawh ahi, ngeina hoih ngeina phate tawh a na ki ukte ahi uh hi.Kam Hau leh a pawlte ahong khan ciangin, tua ngeina hoih teng kaikhawmin phuahpha zuunkik in, Kam Hau Upadi kici ahi hi.

H. DIMPI LA LEH LAZEK PAWLKHAT Hih Dimpi late in, pute Dimpi aa a na tenlai uh aa a na phuah uh leh, Laaitui atun zawh uh ciangaa Laaitui’ tate khempeuh phuahte a kici ahi hi. Hih Dimpi late in Zomite’ nopna dahna ah a ki limzat mahmah hiaa, Dimpi la tawh a kipelhna atam kei ding hi. Christian upna a hong khanciangin, ih Zongeina hoihno no zong ki nawl khin ki paampaihna lak aa a ki helte in, hih ih pu ih pa’ late zong ahi hi. Tuhun ciangin, ih Zo ngeina late athak a ki phuak gengenloh, alui a omsate nangawn a beimang ta ahi hi.

Dimpi late Hen Kai’ la. Zawlla1. (a). Mi in saudeih ahual leh munzaang laiah, songte sawmsial in nawlven, ngilkim tah ee.

(b). Ei in saudeih ih hual leh munzaang laiah, pangpa len tawmkai na ding sauhual hang e2. (a). Ka hem aa khawl tanggual ten siambang hon nuih, pang palen tawm kai na ding, sauhual ci e.

(b). Sumptual ka ton munglim ah hong khawl un aw, sang leh laimang ka lapna hong velve aw. . Ciang En’ late

20

Page 21: Laaitui Khua Leh Ngeina

(Latung)1. (a). Pau aw hong khang mengmengaw,ih vaangkhua ah, na ningzu ding khang

khangciang citui om hi e. (b). Na ningzu ding khangciang citui om hie, na aisa ding siingta vontawi omhi e.

Laphei- Zawlla2. (a). Saaitui aa ka zuamang zong singin gen ven, laukha hual nan sawmsial gel, cin zolo e.

(b). Ka kiangmangin khuakim gamgul bang vial e, gual khankhup aa tonmung phuhna dang aw e. 3. (a). Do leh doloh laitakaa ka kiangmang aw, ngosai gualgen hemlam vai, bang tham aw e.

(b). Ka luankhi tawh vonmon tawh cialtam zawt ingh, gialbang khingsa tuang nong tun, kalngak lange 4. (a). Kiang langlam awhkhi aw e kaang dim sang, lianun luailo bang ka tulzo amciing e. (b). Gawhlu nuaiah ka saklung tullo ding aw, sawmsial lianbel bang ka gawh, paamlua sang e.5. (a). Buhngo buhsan ka cianna ka banzaal aw, vonsen ka huai nalo aa, tul ding aw e.

(b). Lungtup tuuktaang bang atung lobei sang e, gawhkhi gunkhaui bang luai dii, von ngaiingh e. 6. (a). Songte sawmsial minlianleh phung aisa aw, cial kisuangsawn zopa bang, mualzotah e.

(b). Cial ki suangsawn zopaa bang mual zotah aa, vonmon sangkap pahtaang mui, si tawk bang e.7. (a). Saaitui aa ka zuamang gam bang seino aa kiang ka awihna nibang lun e.

(b). Khangciang citui alno leh pahtaang cialdawh, kuambang luahding laiah mimbang piangmawh e 8. (a). Von aw laithah hong ki thang i vaang khuaah, lengual laithah malo bang na kom sang e.

(b). Sungneek laikuang um ding zong momlua sang e, kimpih ngosai bang khupaa, gual siing awe 9. (a). Teengkhawi nih thum pahtaang ah saibang ki lam vehaw, tuai ngaih aw cinh khuang na lawh lah ngawn hi. (b).Tuai ngaih vaibang na thamna kuamin thuk ven, sangbang kan leng mel ka muh na omlo e.

Awn Pau’ la( la phei)1. (a). Ihnuai omlai hong laang e, ka von sentui bang lang e(b). Tak aa melmuh bang vel lecin, henkol hon bulh ta ve aw.2. (a). Theihloh vaimang hong laang e, vaangkhua thelnah bang kia e. (b). Vaangkhua gin tawh tuai lung ngaih tawh, khuathang lenmual, kal aw e. 3. (a). Tun awih zua awih ngil ning cing e, vonin nuhlo bang thual e.(b). Lolo tang e von lianu aw, laangmai ka luan thi aw e. 4. (a). Thei sen ninu na zua thang zong, khuathang lenmual kal aw e.(b). Sesum vaang leh tongdam vaangin, siang ah sawl bang hei aw e.5. (a). Gawh na simna zaangleng phualmul, ciau aa kaanglai lam bang e.(b). Laaithah sialna lengkel sawnsan, von kungtungah, simlei zozam paak bang e

21

Page 22: Laaitui Khua Leh Ngeina

6. (a). Gilkhang buh-al hong pau e, ka von aw zuang, tho ve aw.(b). Zaangni suak e von aw e, sawmsial dawngkot hong ve aw.7. (a). Seino na gual khua suang mualah, von aw ni bang en ingh e.(b). Galin don leng tuun leh na zua, hui bang mau ngiingeii ingh e. 8. (a). Daiteng khua suang pal nuai ah e, von mang ngo thel bang siang e,(b). Galin don leng tun leh na zua, khamkha vei lawh, ngawn ing in. 9. (a). Ciaugal sawmsial lim aa lian aw, laukha ka hual, na aw e.(b). Simaa siatsa ka zuathang aw, dai tengah non ngai nam aw.10. (a). Sumhtual ton sawl setaang gel cing, seino lungtup tung sang e.(b). Kiang laihen tawh zaang dolcial tawh, pahtaang suni, liap sang e.11. (a). Seino lungtup tung sang e, zaang dolcial tawh mang ingh e.(b). Thangnen dolcial taam tungah e, von laihen sang bang noo e.12. (a). Munzaang kasau sak aw e, pahtaang ka dawh zawl aw e.(b). Pahtaang ka dawh zawl aw e, von in thaang bang vil mawh e.13. (a). Sumhtual aa len sesing aw e, sawmsial ka sim na aw e.(b). Pahtaang kadawh zawl aw e, zata ka kholh na aw e, phung tawh aizu ka

zawnna.14. (a). Nim diildial e nim diildial e, sawmsial simna ka sumhtual nim diildial e. (b). Taam diudeu e taam diudeu e, laaihen tuan na ka pahtaang tam diedeu e.15. (a). Lenlaai lungtup lenlaai gual tuak, malnuan zing daai bang kamh e.(b). Seksei nuhnel kaai nuai ah e, taanggual phialva laam bang e.16. (a). Dimtui vaangkhua khua nunnuam aw, sial leh sawmtaang a bualna.(b). Sial leh sawmtaang a bualna thangciang citui, siingtan lambang eng naa e.17. (a). Ka huaihuai aa ka zuamang aw, tuangnu ah sia zo hing e.(b). Ka luanthi tawh ka ngaih khua tawh, saumang hai bang ngak ingh e.18. (a). Ka thumthum aa ka maumau aa, mimva na thum zil hing e.(b), Mimva na thum zil hing e, lawkta na tau zil hing e.19. (a). Zaangsih ka gual ngaihte lak aa, zuamang mim bang thum aw e.(b). Zuamang mimbang na thum kumin, sesum hawlsuang zansial siang e20. (a). Hon huai vevua lun 2-3 aw, kei aw taang sanggah hing e(b). Vaangkhua tutawm ka pel ding aw, laiah taang bang, na sang e. 21. (a). Thang ciang awhkhi san singseng e, zua aw na langlam sang e.(b). Zua aw na langlam sang e, naubang kahlawh ngawn ingh e. 22. (a). Taam diudeu e taam diudeu e, lamtui tuanglam taam diudeu.(b). Lamtui tuanglam taam diudeu e, zua aw na kiak na hi e.23. (a). Tuanglam taam tawn ka zuamang aw, gam segul tuak na hiam aw.(b). Gam segul tuak na hiam aw e, zaangphai dawn at na hiam aw.24. (a). Seino na tam guallai ah e, von aw vabang pil ve aw. (b). Theisen puvon siing gualgen zong, tuanglam vai bang tham hi e.25. (a). Theisen puvon cil bang cing e, theisang hon tang sakna e.(b). Puvon langlam zua na cialdaal, khangsawn zinbang tha ning e26. (a). Langlam amin thang zawm aw e, von Suang amin thangzawm aw. (b). Langlam siinggual gen sa hi e, von Suang amin thang zaw e.27. (a). Pupa lamloh lang ka lam aw, vonin hai bang, ngak tah e.

22

Page 23: Laaitui Khua Leh Ngeina

(b). Zamluang amin thang aw e, a mual nihthum kal aw e.28. (a). Ninu aw e zua laizom aw, cik aa ngil ding ka hiam aw.(b). Puvon langlam zang ciandal tawh, ninu suangmual kal aw e. 29. (a). Thumthumlo aw tuai lianu aw, kiang tawh langlam zamluang thangvan mau

bang hi. (b). Vontawi sik in awhkhi anglai aa siang e, sawmsial gawh tam siinggual gen aa thang aw e.

30. (a). Ngaihsial ding aa zin ih siamsa, tuai lianu hei ta ve aw. (b). Sawmsial gawh tam gawh lu nuai ah, nang in luanthi nul aw e. 31. (a). Theibang sen in tun mel mang e, tunkik hai bang ngak ingh e. (b). Sesum lam tam teng khawi gel cing tun aw hai bang ngak ingh e. 32. (a). Tuaihen man zamluang ging no aw, dimtui vaangkhua hawl aw e. (b). Tunnun khum ka awih luang hi e, gual aw pat bang sai ve aw. 33. (a). Dimtui vaangkhua khua nun nuam aw, pupan tonzawi a kaih na.(b). Pupan tonzawi a kaihna aw, hanning a nek na aw e. 34. (a). Theisen aa tun na huaina zua na huaina, laangmai luankhi teu aa siktui tak

bang e.(b). Seino na gual sumhtual ah e,tungciang kawlva lam bang e. 35. (a). U leh na nau na huaina phung na huaina, setaang gel cing ciin aw na min lo

hing e.(b). Mual cin sang mitmei suan ingh e, ciin sausak mel in mang e. 36. (a). Taang siilsial e taang siilsial e, pupa khuahmual taang siilsial.(b). Pupa khuahmual taang siilsial e, sang leh lal mual ih suahna.37. (a). Dimtui ka vaangkhua aw e, sesum ka lap na aw e.(b). Sesum ka lapna aw e, laihen tuang tut na aw e.38. (a). Pupa gam bang na man na aw, kiang tawh nunnop na zil na(b). Vonmang khuai bang hang aw e, tamgual belbang siing aw e.39. (a). Sang cipeuh ningtui tulh ingh e, kamkei giallai tanh ingh e.(b). Siallum ka puak do gam zaangah, laaimang ka nawh bang hi e.40. (a). Hawmtel zeeksiam ngaih nih thum aw, nikhat tha aa pham aw e.(b). Tong ka khialhna omlo e, ziin aw lungmawl tana cia.41. (a). Ngotui luangsuk hen tam kaihna, ciin aw na min lo ingh e.(b). Phammawh ve aw hawmthawh tuai thang, ciau lum suang bang gil ve aw.42. (a). Zangtawi sunni bang sa ci e, simsal aa sul zui ingh e.(b). Simsal aa sul zui ingh e, vaangkhua bel bang suan ingh e.43. (a). Pheiphung tawi zang dogam zaang ah, khaimu len siam zil ingh e.(b). Naamtem tawilo von na baanzaal, leido sumhlu khai aw e.44. (a). Zaangtawi mi nunnuam ten e, ngaih teng aanglai ah sia e.(b). Tung pasian leh ziin siamloh aw, na von sumhlu khai aw e.45. (a). Khuakim gualgen zaangmang siamsil, von in ziingtui bang latah e, zua

siangah lanbang nga e (b). Zaangsih mimphung na vaang in e, zaangtawi sumhlu khuamual minthei lo

hing e. 46. (a). Na zua lungtup ka vonmang aw, siangah ngo thel bang siang e.(b). Zaangmang tawmkhuang nalakin vaangkhua thawne, gualtung natuanna aw e.

23

Page 24: Laaitui Khua Leh Ngeina

47. (a). Seino liim a taang kiheek hing, saikim ka gualkhup hiveng e, gualtung

phualbang tuanginghe.(b). Ngotui luangsuk hentam kaihna, pupa khuahmual atul sa aw, lallu in ka pal

sak e. 48. (a). Tun thawlthot khau bang ciah ingh e, mualcin sangah tuang ingh e.(b). Mualcin sangah tuang ingh e, do von tawi tui bang laang e. 49. (a). Dogam zaangah mualcin sangah, zua min thei bang lo ingh e.(b). Zua min thei bang lo ingh e, khuamual ah han zai sang e.50. (a). Zua thamna sul aa lel e, kamkei bang mual sang tawn e.(b). Kamkei bang mual sang tawn e, do vontawi tui bang laang e. 51. (a). Hinglai ngo sai bang ki laam e, pahtaang sunni liap sang e.(b). Nunkhum luaihpih lia leh taang aw, kamkei ah tung nung ingh e. 52. (a). Dimtui ka vaangkhua aw e, khuva leeng in thenglah e.(b). Khuva leengin thenglah e, sang leh lal zaal na aw e. 53. (a). Hautawi leh sangmang aw e, hautaan silhpuan bang thuang e.(b). Zataan silhpuan bang thuang e, sumhtual ah sial in tuang e.54. (a). Vaangkhua tu in tawm na veng e, tah bang khialhna omlo e.(b). Khua tutawm aw hei siam ve aw, sang leh laimang tuang a tuna, Dimtui ih

vaangkhua hi e.55. (a). Vaangkhua tutawm kamkei laang in, sawmsial naubang sial tah e.(b). Ciin kamkei tawh tuai lungngaih tawh, cialnem naubang sial ingh e. 56. (a). Vonmang tuang nu sia laang e, phaamna hut in pham mawng e. (b). Phamna hut in pham mawng e, ih nuai muikhua zing sang e.

57. (a). Ciinmang guabang na hinlai in lungtup tengah siangaa sia ning cing, kei aw leng vaan kai ingh e. (b) Tuang nusiat nuan kawi zozaam aw, vonteng hai bang hon ngak in la, tuai tawh taang bang dam ve aw. Sai la58. (a). Laaihen ingh e, siing in hen ven, gualtung tuan na omlo e.

(b). Gual tung tuan na ding in e, sa limlian kawl ciang phung e. 59. (a). Dimtui ka khuah mual aw e, laaihen ka khuah mual aw e.

(b). Laaihen ka khuah mual aw e, ngawisai tawh mualsuak ingh e.60. (a). Thuum dimdim e, thuum dimdim e, ka cialdawh thuum dimdim e.

(b). Len tu sangmang ka lap nan e, ka cialdawh thuum dimdim e. 61. (a). Tutawm phai va lo ingh e, zaangkhen kawlciang tawi ingh e.

(b). Zaangkhen kawlciang tawi ingh e, ngawisai tawh mual suak ingh e. 62. (a). Hong tho e hong tho e, thang pan saimang hong tho e.

(b). Kiksuk e kiksuk e, lentu sungah kik suk e.63. (a). Sak a hong suak sa vungh aw e, thang aa hong suak ngawisai aw.

(b). Sa vungh in sumhtual lum e, ngawisai in, pahtaang lum e.64. (a). Zinleng tual khawi sang limlian aw, zang lei kuam mang ki sa cia.

(b). Zang lei kuam mang ki sa ve cia, phung tawh gawl bang uum ungh e.65. (a). Hon tawn e hon tawn e, ka khua luiluang hon tawn e.

(b) . Ka khua luiluang hon tawn e, vaangkhua ngosai dim sang e.66. (a). Zinleeng tualkhawi sang mom no aw, zaang leikuam mang ki sa cia.

(b). Pupa lamloh ka tawi thangin, kei in lentual aa khiang e.67. (a). Tuai tawh hanlung ciam ingh e, daidam zaansial bang giang e.

(b). Daidam zaansial bang giang e, mualcin ah min sial ingh e.

24

Page 25: Laaitui Khua Leh Ngeina

68. (a). Ngawisai tun nu von awi aw e, zaangdung na zui ta nam aw.(b). Zaangdung na zui ta nam aw e, zaangvai na hawl ta nam aw.

69. (a). Zaangtawi tam aa, lentu saimang, tawi kawlciang aa pham aw e. (b). Ngotui luangsuk zaangdon zilh za, sang aw na man na hi e.

70. (a). Zaang ngawisai lian ki sa ve cia, na tungah tuang zo veng e.(b). Na tungah tuang zo veng e, sawmsial tawh tuang zo veng e.

Saila khiatna71. (a). Zaangtui leh luan dawnsa aw, zaang ngawisai aw, mang tunnun ningtui ka tulhsak ngawn hie (b). Khuahmual suak leng lai leh taang ka zo sak e, ka lamlam nan sumtual vui lei suak sang e.72. (a). Tun tawh tuai tawh phaiva lo nah sing nuaiah, lentu sungah sangmang mau ngiingeei aw e..

(b). Lentu sungah sangmang mau ngiingeii aw e, keizong zuamang ka awihtawh tekngawn hing e.

Kai Siing’ la( lapi)1. (a). Ka ciin aw e ciinmang aw e, ciinmang ngiingei no aw e.

(b). Ciinmang ngiingei no aw e, lai ah taang bang na sang e. 2. (a). Sak leh thang khuam bang ki hual e, ciinmang thel bang tho ve aw. (b). Ciinmang thel bang tho ve aw e, buuktui haizu hawm ve aw. 3. (a). Laihen kaihtam sangmang min lian, tuang a tunna ciinmang in tuang nusia e. (b). Ciinmang in tuang nusia e, kei in thel bang tho laang e. 4. (a). Ciinmang thakiat ngilh na dingin, khuamual ah lum suang dawng e. (b). Khuamual ah lum suang dawng e, anen ah paankai aw e. 5. (a). Ciinmang aw tong na ciampih ten, ih vaangkhua suan ding ci e. (b). Vaangkhua suan ding pal bang nanna, momno ei sial lum aw e. 6. (a). Ciinmang guabang na hinlai in, lungtup teng siangah sia ning ci, kei aw leng vaan kai ingh e. (b). Tuang nusiat nuan kawi zozam aw, vonteng hai bang hong ngakin la, tuai tawh taangbang dam ve aw.

Pau Suang’ la( lapi)1. (a). Pupa malkaih thang ciang citui, gual tawh mimbang na bualna

(b). Gual tawh mimbang na bualna aw, zing daai bang dam zo tah e.2. (a). Tuai aw an bang kon it manin, tung sunni sum bang biang e.

(b). Tung pasian leh nuai zinta aw, dii angbang nem sa aw e.3. (a). Zua min sel cin, lianu leh tuai nihthum aw, gamgi bang hial zo veng e. (b). Luntawi aa momno leh e na ciin ngalliam, lunggin non muan sak nam aw.4. (a). Pupa mun inn dawh aa taam aw, gam sing bang mang thong tah e. (b). Ka zua gamlo aw cing e, maimit thimkhua zing bang e.5. (a). Zuamang langlam aw cing e, zamluang thangvaan mau bang e. (b). Tuai aw na kiak nua in ah e, ziingdai bang kamh zo tah e.6. (a). Tuai in omlai vei ci e,na ciin sawl bang hei ingh e. (b). Na ciin sawl bang hei ingh e,tuai tha kia ding ngawisai tungah tuang aw e.7. (a). Tuai tawh lenna zaang lei dawhtaam, sang leh lai mual ih suahna. (b). Pupa tuanglam a lam nunnuam, ciin in pheiphung khai laang e.8. (a). Do lailaak aw ka tuai Thang aw, angkawi dingin phualngo no tui bang laang e. (b). Phualngo no tui bang ka laak aw, tultuk suan bang meng mawh e.

25

Page 26: Laaitui Khua Leh Ngeina

9. (a). Zin lailaak aw ka tuai Lian aw, nga bang lenlai siingtan lam bang eng na e. (b). Leido sualgua bang kai sa aw, si aa lawi bang thang aw e.10. (a). Tuai pham ta leh tutawm gual aw, sang leh lai zaal na hi e. (b). Hei siam ve aw momno gual aw, pupa hawmna sa hi e.11. (a). Pupa malkaih khua nih thum aw, ciin in khamkhan vei ingh e. (b). Tuai tawh sawl bang ka hin lai in, dii ang bang nem sa hing e.12. (a). Zua kop in tuang nusia e, valno hanlung ciam ingh e. (b). Tang bang dam tuai nih thum aw e, von khan hai bang ngak ve aw.13. (a). Dimtui vaangkhua albang mangsa, ka zuan tanglo bang phong e.. (b). Ka zuan tanglo bang phong e, sang leh lai zaal na hi e.14. (a). Zua aw khuai bang na han in e,leido tun siang ah tut e. (b). Lenlai sang na nawh na leh lai na hen na, baanzaal paa bang muat aw e.15. (a). Ciin in kamkei dung zil ingh e, sang ka kap ma ciang suan aw. (b). Tulsing sangh deih in bawl ingh e, zua siangah tuang ah tut aw.16. (a). Zuang hong tho aw tuai lungngaih aw, tusuan in thang bang veh e, (b). Tusuan sin thu siam aw e, ih saunuaai ah lawmgual litui bang cing aw e.17. (a). Lenlai kamkei dung zil ingh e, gual ih nuihciam ding aw e. (b). Sen angkawi tawh tuai lungngaih tawh, ka ciam laiin lung deih ka siang ah siang e.18. (a). Lenlai lungtup sang leh lal aw, ka deih cii bang tel ingh e.] (b). Lun langlam sesum baan laang e, sang deih gual tawh kim ingh e.19. (a). Zaang huisai leh kamkei laang in, ka hehlua nem zolo e. (b). Zua kiak nua aa,lainuai huanghulh, sunginn the bang bawm aw e.20. (a). Tun in von lai hon tan in e, nihthum in hei ta nang e. (b). Tun nung sulsa bang ka zuih aw, lahmei aa ten aa pha e.21. (a). Tuai nih thum tawh ka hin lai in, ka hem lo nuam tamtah e. (b). Tun tawi tulsawl khiak bang ingh e, ka hem ah khawl omlo e. 22. (a). Lenlai aa do ka laak bang nuaizin ta aw, suihlung na tai kim nam aw. (b). Sen tunnu leh ang ka kawi in, ka lenlai in lambang hon pak tana e. 23. (a). Sang acih tui bang lang e, dokim in ki hil ingh e. (b). Lumang tham na aw cing e, ka kihil na omlo e. 24. (a). Lun batphu tui bang lalaang e, do cih sat nan ka baanzal tul zo tah e. (b). Nunthum luaihpih lia leh taangin, ka khavaang non el bang e.25. (a). Luntawi in sin thu lel e, phung aw na ngai ta nam aw. (b). Nem ngiingei ingh lun vontawi hing, gual sinthu ka sanglo e. 27. (a). Zua kiaknua aa mun inn gamlo, siingtan mabang aam ta e. (b). Zinbang heh man naubang kah man, ciaugal mu bang ngai ingh e.28. (a). Vonsen ka paaiah kuah ingh e, gual nuihciam ding kei aw e. (b) . Siingtan gamgi bang hon neek e, selung ciaugal kal ingh e.29. (a). Thang ciang vaimang hong lang e, sihtui tan hon them tah e. (b). Lungheh mual sing bang suang e, ka nemna za tam sang e.30. (a). Sangmang laimang ka mualsuah na, vonmang mual suah na aw e. (b). Zin lungtup aa ka vonmang aw, puan bang huailah zo veng e.31. (a). Zin leh do in sum bang nial e, gibing nem aw hon ci e. (b). Gualin kangthal a tawi leh e, len tu sangmang tui bang a laak na hi e. 32. (a). Zinin mualsing bang hon heuh e, ciin aw tuai aw lung na zuang nam kei aw gibing nem inghe 33. (b). Vul ningniang ingh ka khunlanah, tun kangaih tawh zua kangaih tawh keiaw lobang tul inghe34. (a). Zin aa thamna tam sang e, do athamna puvon aw huai aw ci e.

26

Page 27: Laaitui Khua Leh Ngeina

(b). Tuai teng sawl bang na hei na aw, tuanglam vaangla lua sang e. 35. (a). Zua aw nang I lungtup in e, nahnuai sa bang vak hang e. (b). Nahnuai sa bang vaak hang e, lungtup teng siang ah siang e.36. (a). Kumcin aa sang mang aw e laimang aw e, kuangtui bang gawm nuam ingh e. (b). Kuangtui bang gawm man nailo aa, zin aw lungmawl tana cia.37. (a). Zua thangin ma bang pan e, lun tawi anglai ah sia e. (b). Siah bang hon el misiing ta aw, sinlai tawl huai ka sa e.38. (a). Zuakop in tuang nusia e, kamkei in gi bang neek e. (b). Tutawm gual hei siam ve aw e, kamkei tungah tuang ve aw.39. (a). Zua aw na kiak nua in ah e, cial na deih tuang tung sang e. (b). Cial na deih tuang tung sang e, khamkha veilawh ngawn ingh e.40. (a). Zua aw gua bang na hin lai in, gual nung sa bang zui hang e. (b). Gualnung sabang zui hang e, zua lam ciandal kuang tui bang gawm zo hang e.41. (a). Zua langlam zamluang aw e, tuai baanzaal tawm khuang aw e. (b). Tuai baanzaal tawmkhuang aw e, naubang kah naubang ka kah cim lang e.42. (a). Tuai nih thum tawh ka heilai in, leido aa cih sul ah zui thei lai ingh e. (b). Ciinkop tuaikop tuang nusiat nuan, sawl bang vul niing niang ingh e.43. (a). Vaangkhua mu bang ngai ingh e, mauki bang leng nuam ingh e. (b). Ciinkop tuaikop tuang nusiat nuan, hei na mel in ma ingh e.44. (a). Ka muhmawh nuai zin aw e, ka tungah sunni aw e. (b). Tuai teng vaibang na tham na aw, zin aw na awi tanam aw.45. (a). Simlei tung nuai zin aw e, ka tungah sunni aw e. (b). Ka tungah sunni aw e, ka zua mang bang omlo e.46. (a). Siing vaangkhua ah gam melmak ah, vonlia nu zaal ta ve aw. (b). Kamkei bang lan na aw e ka heina aw, Dimtui vaangkhua tuang nu ah sia zo veng e. 47. (a). Tun tawh zua tawh ka hin lai in, setaang sungdiip baankhang pal bang ciang ung e. (b). Siinggam ma bang ka am buangin, sunginn the bang hawm sang e.48. (a). Tun in vonlai hon tan in e, taang bang gel cing tana e. (b). Nuai zinta leh leido ta aw, zin bang na heh ta nam aw.49. (a). Kiang aw mabang ih ki pat in, theihloh siam bang sin hang e. (b). Theihloh siam bang ih sin kum in, khuakim tan tem bang deih e.50. (a). Nih thum in tuang nusia e, baatphu mang ngiingei ingh e. (b). Laikhun aa zal tuai lailaak aw, cikin ka ngil ve diam aw.51. (a). Dimtui vaangkhua ka ngaih manin, luntawi aanglai ah siang e. (b). Luntawi aanglaai ah siang e, lung ka muanna omlo e.52. (a). Pupa na mun inn aw e gam lo aw e, von in hai bang ngak ingh e. (b). Sen aangkawi lianu aw e, na zua guabang ahin lai a, tutawm suihlung laulo e.53. (a). Luntawi in mung bang tum e, laaitui gi ah hial aw e. (b). Batphu thaaam na sing bang sak e, ei duang sawl bang bang aw e. 54. (a). Tuaiteng tatna ka ngaih manin, sawmsial na ngal kheng ingh e. (b). Sawmsial na ngal kheng ingh e, haithei bang hut zo tah e. 55. (a). Ka tungah sunni aw e sol kha aw e, zin bang non heh sak nam aw. (b). Vontawi nihthum suang ingh e, zuasau hai bang ngak ingh e.56. (a). Ciin tawh tuai tawh ka heilai in, kamkei hang nuai siah ingh e. (b). Do lai aa tham na ciin thang aw, sulah zui thei lei ingh e.57. (a). Zua aw anbang kon it man in, vaangkhua hai bang ngak ingh e. (b). Hon ello aw siing ka gual aw, ka zua dot kaan omlo e. 58. (a). Tuai nihthum tawh ka hei lai in, nga bang lenlaai, siingta doh lai om hi e.

27

Page 28: Laaitui Khua Leh Ngeina

(b). Nga bang a lenlai hi e leh son lenlaai in, thamna zui thei leng hang e.59. (a). Kumcin aa sang mang aw e leido ta aw, tun siang tut lah omlo e. (b). Von ka muanlah omlo e sawn ka muanlah, albang mang thong ding aw e.60. (a). Phungin nial gualin nial e tuai nih thum aw, siinggam sawlbang hei ingh e. (b). Dolai aa tham na ciin thang zong, sulah zui lah zo veng e.61. (a). Buaibom aa tham ka von Lian aw, lai ah humtaang bang do e. (b). Nangbang buaibom von Lian tham na, zuahang in kop in tui bang la ingh e.62. (a). Vul niingniang naubang kap ingh e, ka heh hon nem omlo e. (b). Sangkap bang aa laihen bang aa, phamsan mualtam kal aw e.63. (a). Tuaitum vontawi Pum leh Pau aw, zua nih thum tawh ka ngilh hunlai omlo e. (b). Ngaihsial na tun nihthum leh na zua khat tang, thangvaan en leng kaan in sang ven nuai simlei ah luut mawng e.64. (a). Mimphung tawh tongciam ingh e, naubang kap hon them tah e. (b). Vaangkhua ih naubang khen e, gi bang nem ngiingei ingh e.65. (a). Munzaang saupha len sesing aw, zua tawh deih teng na sim na. (b). Gualnial ciaugal kal ingh e, ka tun hawm in tan ingh e. 66. (a). Sawmsial gawhlu pahtaang dawhnem, zaanciang ka zaalmang bang e. (b). Zua tawh tungbang ka kholh lain, nunvom luangkhiat sa hing e.67. (a). Zua tawh guabang ka hin lai in, ciaugal do gam zaang ci e. (b). Mizan pheilam a tawn e, sawn aw na kiak na hi e.68. (a). Thang ciang vaimang hong laang e, vaannuai philtaang bang theh e. (b). Khuakim gualgen lunmang kamkei, zaang ngawisai tawh ma ciang suan e. 69. (a). Thangciang vaimang tongdot luangin, tuai Thawng tuai Thang nahawm haibang ngak ingh e (b). Lel dih vevua teltui gual aw, ka zua dotkaan omlo e.70. (a). Thangciang vaaimang hong laang e, tuumbang guai nuan leido henkol khai ingh e. (b). Tun langlam leh zua langlam aw, hamtaang bang thoh zo veng e.71. (a). Thang citui bang laakna leh tangsial sutna, kuam bang luah ta ning ci e. (b). Sialsial lo aw phung leh gual aw, ka pham zongin von in ngillo ding hing e. 72. (a). Belh lun tawh tongciam ingh e, heisiam in zaal in ci e. (b). Nunthum luaihpih lia leh taang aw, lun sinthu cin zo veng e. 73. (a). Sang ka nawh nin lal ka nawh nin, gual nuihciam ka nuamlo ee. (b). Zaangsih gual tawh ciam ingh ee, ka do lunlaai sat ingh ee. Pi Za Niang’ la

1. (a). Zuamang in tuang nusia e, tuai len na kuulthuuk sang e.(b). Tuai len na kuul thuuk sang e, lungdeih tawh tuangtung sang e.2. (a). Ka heina ka heina, ka heina sim ciang aw e.(b). Siingtan siambang hon nuih zongin, ka len na zatam sang e.3. (a). Tunin zinbang hon thak in e, munin gamlo pha ci e.(b). Kiangthah simna tuai hen tutna, pahtaang muisi tawk bang e.4. (a). Zuamang in tuang nusia e, tuai khat haibang ngak ingh e.(b). Ommuan mun aa siing ih lel ding, muanloh pa von tawi hing e.5. (a). Ka pian na zaangtui hi e, ka tuna dimtui hi e.(b). Khua nihthum tawh ka hei lai in, khua aw na hawmsiam ve aw.6. (a). Tun sung laaizom lia leh taang aw, gel cing laiah piang aw e.(b). Manawh siing gual gensa hi e, phung siang sawl bang hei aw e.7. (a). Ka nungciang sunni aw e, ka manawh kamkei aw e.(b). A laai ah lia nu hing e, lungdeih tuang tut na hing e.

28

Page 29: Laaitui Khua Leh Ngeina

8. (a). Tongsuah zu bang a thumno aw, lungngaih teng sumh bang biang e.(b). Thang bang vehna vaang in la e, pheiphung suanlah na aw e. 9. (a). Siam bang ka sinsa aw e, maabang ka pat sa aw e.(b). Nungsang pu von lung aa ngaih aw, hehlua ngaihkhua tuah nam aw.10. (a). Zuamang in mim bang a pianpih, puanbang ahuai sa hing e.(b). Puan bang ahuai sa hing aw e, taangcii bang ka phallo e.11. (a). Siam bang ka sin nop laitak aa, tuaimang in siam bang sin e.(b). Albang mangkuan tuai sanggah aw, holung kumpih bei aw e.12. (a). Tuaimang vaangkhua do in nial e, von in thaang bang vil ingh e.(b). Ih vaangkhua leh ih mimphung ten, pheiphung tawl cih omlo e.13. (a). Kawi nihthum leh tuai kamkei aw, na hei thu in mang hen aw. (b). Siingta sinthu za in tam e, tuai mang kamkei tukin sang na lai ingh e. 14. (a). Tuaimang kamkei khattang in e, nahnuai vaangkhua saat tah e.(b). Nahnuai vaangkhua saat tah e, do in suangua bang mon e. 15. (a). Hong hei ve aw, hong hei ve aw, tuai lianu hong hei ve aw. (b). Tuai lia nu hong hei ve aw e, khua nih lo bang kawm ve aw.16. (a). Si tawh hing tawh ih khen nin e, suni ham lai, ei aan khimkhua zing sang e.(b). Sang tam kap bang laaikop hen bang, lia kei kungtung ningbel in sawm kim

ingh e.17. (a). Tuai aw maa bang ih ki pat in, vaai tunnu sum bang biang e.(b). Ih tun langlam ih zua langlam, siing duang sawl bang baang hang e.18. (a). Tuai lun kamkei do laailaak aw, duang zuunloh aa tul aw e.(b). Zin laailaak aw kiang kamkei aw, cik in ka ngil ve diam aw.19. (a). Angkawi lianu khapham ding in, von lianu thaang bang veh e.(b). Na zua laaizom sen na ninu, lo bang hong kawm lah hing e.20. (a). Malgam lei aa von lia nu aw, zua hinglai nau bang kap e. (b). Ziing hong zin aw von lianu aw, zua sakluang hong velve aw. 21. (a). Theisen puvon aalbang tah ding, dolai vai bang tham aw e.(b). Sialsial ingh e von lianu aw, tun in puan bang thuap ingh e.22. (a). Na ciin niingniang na ci nam aw, holung kumpih bei aw e.(b). Heina peuh ham bang vai ingh e, sak leh khang khuang bang beeng e.23. (a). Vaangkhua lambing ka zon pih aw, nicin zing vai ka hawm pih.(b). Heina peuh ham bang vai ingh e, theisen ka ang kawi in ah e, maciang nong

suan ding sang e. 24. (a). Sangkap zatam laaihen simna, ih sau hawm in tan ingh e.(b). Sang tamkap leh laihen simna, kaihdial khai siam, ih saugawl bang kimtah e.25. (a). Tuai nih thum tawh ka hei lai in, nunnop peh bang zil ingh e. (b). Hei na peuh haanzaai sang e, khuamual puk min lo ingh e.26. (a). Ka sialung hawmhawm ingh e tuai nih thum aw, gua bang hinna omlo e.(b). Momno khuahmual tutawm khuahmual, sang mual ih suah na hi e.27. (a). A kaap a thang tazawm aw e, a hen a thang tazawm aw. (b). Akaap zatam ahen zatam, maaciang ah suan ning ci e.28. (a). Tun pham ding ci e, siallum hon sung omlo e. (b) .Ka nungciang ah phung kim gualten, sunni bang ka sa ci e.

Mit Suum’ la1. (a). Mimbang pianna laamgel kiak na, saaitui vaangkhua ngai ingh e.

29

Page 30: Laaitui Khua Leh Ngeina

(b). Leido paalbang ka nan laiin, zualun uumbang khuai ingh e.2. (a). Ami pau in namcih pau in, Dimtui khua tu tawm ci e.(b). Khua tutawm aw heisiam veaw, sanglun lallun siang a tuna, dimtui i

vaangkhua aw e.3. (a). Dimtui ka vaangkhua aw e, khuva leengsuk tung lah e.(b). Khuva leeng suk tung lah e, thakiak leengto to thei e.4. (a). Gam segul bang lii omlo aa, milunmang zong pham thei e.(b). Khua vaannuai aa kamkei bangsa, thang vaaimang zong pham thei e.5. (a). Leido dainen limsuang limbuuk, na kawi aang na ngai nam aw.(b). Leido tulsuan nahneu dawn ah, dainen vabang tuang aw e. 6. (a). Phungin bawm e, miphungin bawme, sawmsial ka awh mimphungin bawm e.(b). Alvan bawm e tung alvan bawm e, lallu ka suan tung alvan bawm e.7. (a). Ka pianna ciaugal hi e, zilzaang ah vaangkhua sang e(b). Sum ih suan taang bang pha e, khumnuai ah sau phei sang e.8. (a). Asi batphu ka zon nin e, gundung gunvaai zui ingh e.(b). Gundung gunvaai zui ingh e, ka namtem san si suang e.9. (a). Nim dildial nim dildial e, ciin sumhtual nim dildial e.(b). Senkawi tawh tangsial sutna aw, ciin sumhtual nim dildial e.10. (a). .Taam diudeu taam diudeu e, ih pahtaang taam diudeu e.(b). Saangmang laaimang ih lapna aw, ih pahtaang taam diudeu e11. (a). Lung ka tupin buimei tan pha zolo, kawi ngai aa taang bang ka kuai lai aa,

daai ah kuahsuang pal a lun abang e(b). Sangsa buaibom in e tuaiteng gua bang mon, kamkei laang hong bang vevua,

tuai batphu lam bang ka zong hi e.12. (a). Ka lal pawh them in bia tang lalte ka vaak ciang a, zaangsa kamkei tumh aa

nung hi e.(b). Nahsing nuaia lalpawh khuasaat tang, zaangdon na baltham a, pasal lian

maibang kaseem hie13. (a). Pian ham thoh tang saang vai khau bang ciang, Dimtui ka khuahmual ah

phung cin min theibang ka lo hi e.(b). Phelgua tawi in zuksial gawh tuak tang, u leh ka nau dai ah phuigua bang ka

kai hi e.14. (a). Dimtui ka vaangkhua aw e, sial leh sawm taang I bualna.(b). Sialleh sawmtaang i bualna aw, thangciang sihkhuk singtan lambangvelve aw.15. (a). Kawi hawmthawh taangpa khaubang ciah ingh, Dimtui ka vaangkhua ah

phung cih min theibang ka lo hi e.(b). Phelgua tawi in zuk sial gul tuk tang u leh ka nau, laaiah phuigua bang ka kai

hi e.16. (a). Ciin tawh ka nun laaiin e, do tawi sual gu bang kai ingh e.(b). Tuai tawh ka nun laai in e, zaang sawmsial sa bang ka hawl hi e.17. (a). Simah hawh leng simah gal om e, ka namtem paaiah kuang e.(b). Zo ah hawh leng zo ah gal om e, a bak sawktha laai veng e.

La khiatna18. (a). Milun mang ven a thong aa mang omlo, micih in mangbang bawm aa a mang

30

Page 31: Laaitui Khua Leh Ngeina

hi e.(b). Thantha mang ven a thong aa mang omlo, vacih in mangbang bawm aa, a

mang hi e. Pu Mit Suum in tuangdung suui dingin Laaibung khuate thaltang sagih tawh cial hi. Tuangdung pua dingin apai uh ciangin Laaibung khuaten Pu Mit Suum nasuamlum uh hi. Aphu ki laak sawm ahih hangin, Laaibung khuate in do ngamlo in, luut uh aa, siah pia uh hi. Tuabel, Laaibung siah kici aa, Pu Nam Thang khang panin Pu Vel Thang khang dong khang thum sung Laaibungte tung pan siah kai uh hi. Tuangdung pua zo veve uh aa, a sanggam te in anuai aa la na phuak uh hi.

19. (a). Thuam i nuaiah tulta hiangbang zau, laaiciin na lungtup e pa zua cialdawh

dawhcial taam sak e.(b). Pa zua cialdawh dawhcial taam tungah, siingta tawh sikh bang ka dawn hi e.

Pi Siing Dim la1. (a). Lung ka uploh ka tuai taangpa, ningbel gual cing tana e.(b). Ningbel gual cing tana e, hawmtel saan nun in nuam e.2. (a). Ka ciin Thang leh ka kawi lungtuak, a len laai in khaimu no bang laam hi e.(b). Khaimu no bang laam hi e, sa kamkei bang gial hi e.3. (a). Taikhua vaal e ka ciinmang aw, dodai na vel hut hi e.(b). Do dai na vel hut hi e, sumhlu na khai hut hi e.4. (a). Tuklu na san singseng e, laaithah na sial na hi e.(b). Zaangphual mul leh buh-al gia aw, ciin kungtung et lawmsang ee.5. (a). Tuklu paaltuan bo zo tah e, ka ciin al bang mang aw e.(b). Naaubang kah luang luanthi nulluang, thangvaan ni bang en ingh e.6. (a). Ka tuai seiniam pahtaang dawh nem, sawmsial luanglup na aw e.(b). Siingin gen e gualin gen e, ka tuaigual tung tuang ci e.7. (a). Vaangkhua lo aa ciin leeng aw e, na selung a zuang nam aw.(b). Zaangta kaihmin na lawh nin e, tuanglam laaina nem nam aw.8. (a). Von tawh heina zaanggam dawhnem, ei aan kengliang suak sang e.(b). Tultan a dawn suang ta e, von tawh tongciam ciaugal taanggal en ing e. 9. (a). Pupa theihloh zaanggam lei ah, melmuh loh aa vonmang vaibang tham aw e.(b). Sawnmang vaaibang a thamna aw, khimzin cimta ahiam aw e, lunta sinthu

ahiam aw.10. (a). Ciaugal vaangkhua sang ih gamzaang, ciin in kuamsing bang luah e.(b). Vaaimang cianphung bang ki ciang ven, mi zan tuangtun nan nei e. 11. (a). Sawn aw lautha selo veaw, na zuathang leh senpuvon zong sanglun tawh zaal

omlo e. (b). Ka zaalmang aa ka matloh aw, sawn baanzaal aa kamkei na gial zil ingh e.12. (a).Ziin aa pham ciinmang aw cing e, do aa pham kawi aw cing e.(b). Ngaihkhua siam bang a sin hing e, mel ka muhna omlo e.13. (a). Ka pianna lunmang hi e, ka bualna phung laai hi e.(b). Phunglaai aa bual ngaih sial lianu, sih luang zuun aa tul hing e.14. (a). Ka tuai lianu phunglaai tang buang, na khan thawn aa pam aw e.(b). Phung min lawh leh kiang sangkap aw, tuai khan gialtui bang dai e.

31

Page 32: Laaitui Khua Leh Ngeina

15. (a). Huihkhi laang ven thulguah luang ven, liimbang non belh sa hi e.(b). Sinthu za in atam zongin, lumbang non sung ding sang e.16. (a). Ciin thang tultuk zuamang saisat, vonmang in tuang nusia e.(b). A nem bel khang damtui aw e, a luanzil vonmang aw e.17. (a). Tuai tawi von thang pa aw e, deih zon von lianu aw e.(b). Lambang paak ding gawlbang uum ding, sen puvon gial bang daai e.

Pi Pau Khua Cing’ la1. (a). Ka duang hon zen ciin lianu aw, ciautui phualngo no aw e.(b). Ka laai hon lun’ tuai lun kamkei, tulvum len heisa aw e.2. (a). Ka tuai sangkap sang lunmang aw, pahtaang cialdawh lawm sang e.(b). Zua kiaknua aa vaangkhua zaaitha, saumang ngosai ha bang e.3. (a). Thuumthuum lo aw ciin sanggah aw, na kap zatam ih simna.(b). Na kap zatam na hen zatam, mizan luimang bang bawm e.4. (a). Nua leh kama malbang ko ingh, kawinem awi in, na tuai heek ngingei ingh e.(b). Thuumthuum ingh e na tuai lianu, hehlua nep aa lawm hing e.5. (a). Zua thang saisat ciinmang vaangkhua, namcih guitaang bang khawm e.(b). Ciinmang vaangkhua za ih laaiah, ih luanthi nul kim hang e.6. (a). Nah singnuai aa sang nam nihthum, na zuan sialzin bang hawl e.(b). Kiaknua ka taang laaitan hi cin, tangkhau non khih sak hiam aw.7. (a.). Ciin sanggah paak bang tawi ning cing, khunlan daidam vak cing e.(b). Paakbang tawi ding na tuai lianu, luanthi tawh naang bang diang e.8. (a). Buhaal pau ven taikhua vaal ven, kawinem zuangtho ding sang e.(b). Sawmkhawlh gual tawh nuihciam bawlna, saunem luanthi in zel e.9. (a). Sawmkhawlh momno tuai nihthum in, nihthum in zin bang tha e.(b). Ciin tawh tuai tawh ka lungkum na, saunem luanthi in zel e.10. (a). Kawi nemno leh tun na ngaih le, nuai ah hong tual kum ve aw.(b). Tuai nihthum leh na tuai niingniang, guabang ka hah zo diam aw.11. (a). Kawi tawh kumlai tun tawh kumlai, setaang sungdih sang hi e.(b). Tuai nihthum tawh kawi tawh hin lai, nunvom luang sa hing e.12. (a). Na zua ngak bang a lenlai in, ngosai gua bang phung hi e. (b). Von aw laukha sia lo aw e, na zua sangkap ngawisa ma ciangah suan aw.13. (a). Laaitan ka von lianu aw e, deihzon tuai lia nu aw e.(b). Zaang phualmul tawh thang dumpuan tawh, nahzaang khuahmual suak aw e.14. (a). Sang in tun ka ngai ci e, von in zua ka ngai ci e.(b). Sang tun ngaih leh ka von zua ngaih, nahnuai ah tuah ciam aw e.

Pi Hau Man’ la1. (a). Puvon in mabang apat sa, vonthang aw gia bang zom aw. 2. (b). Von thang aw gia bang zom aw, vaangkhua tawh hei siam ve aw.

Pi Niang Hau’ la1. (a). Pupa kaihsuut vonkop zingzin, tuang na tunkal ngak laang e.(b). Ka von a ziingzin sang e, zin lailen kol khai aw e. 2. (a). Vonmang aw tong na ciampih ten, na nun luai ngam omlo e.(b). Ih gamzaang leh siingta gamzaang, vonmang luanglup na aw e.

32

Page 33: Laaitui Khua Leh Ngeina

3. (a). Khuazon tuanglam nunnop laaiah, vonthang khuahmual kici e.(b). Von melmuh luang’ deih zon tulta, ka luanthin ning bang zel e.4. (a). Ngalliam ka aangkawi aw e, laaiah taangbang na sa e.(b). Siingkhual zingzin kumsawt zantaamtaam hiaw, saunem tuangtung kik ve aw.

Pu Tuang Kham’ la1. (a). Thang i nen aa vaangkhua aw e, siingdang vaangkhua ka sa e. (b). Mimbangh ka pian na hi e, laamgel ka kiat na hi e.2. (a). Itteng ngaihteng saibang lapna, tuangnusiatnuan, ngaihteng nonsial tanam aw. (b). Momno gual leh zaang kamkei aw, pahtaang nibang taang sang e.3. (a). Lung ka tuploh zaang kamkei aw, lun tunnu tawh lawm sang e. (b). Kamkei nang i tha vaang in e,nahnuai lenmuang ta nang e.4. (a). Limbelh saumang pahtaang nunnuam,sang aw taang lap nan pha e. (b). Momno pheiphung khuaahmual ki tawi, sang mualsuah nan pha e.5. (a). Ka pianna khul tui aw e, ka tun na dimtui aw e. (b). Dimtui khua leh kultui khua aw, ngai ta leng tuang nusiang e.6. (a). Pianna bang aa siinggam om muang, tuaimang min lawh na aw e. (b). Palsawn tuanna tuaimang tuklu, tullel phualva tuang bang e.7. (a). Sen ngiingeii ingh mom milmel ingh, zua sanggan tuang nusia e. (b). Albang tahlo tun lungmawl sang, sen sanggah pawh na sang e.8. (a). Taang a sialbang ka suah in e, ka zuan laambang pak na e. (b). Albang dah dingin tun in melthei, kawi aang mubang ngai ingh e.9. (a). Phung tuutawm leh sen sanggah in, albang i mang ding sang e. (b). Lun hawmsiam in hambang huai e, simlei guabang hing ingh e.10. (a). Mimbang pianna thangnen dawhtaam, ziin ii nial in dimtui laaiah hei ingh e. (b). Taangbang khanna dimtui vangkhua, lun ii nial in ciaugal mawng bang peem

ingh e.11. (a). Thang citui leh dimtui vaangkhua, ngai lobang tuang nusiang e. (b). Laaiah na e ngillo ding aw, khuaibang hannan lawm sang e.12. (a). Mimbang pianna dimtui vaangkhua namcin sawm ven teltui mawngbang

peem inghe. (b). Limbelh amin mang vak cing e, Laaitui guabang suan ingh e.13. (a). Sunkim lungzuan zaalna khun tung pan, ka sial ciang tuai aw na lung mawl

sang e. (b). Tatna sul a khual omlo aa, albang man ding vaibang ahawm ciin leh na tuai

hicing e.14. (a). Phung tawh gual tawh matna ciam nin, na nen ah khawl ngam lang e.

(b). Ka phamna ah pham ngamlo ding, tong na ciamna omlo e.15. (a). Siing nial laaiah na lawmlawm vaangkhua gual aw, tuaimang kamkei zil 16. laang e. (b). Lung laulo aw ziin ii siamsa, zatam siallum dal laang e.17. (a). Thangciang vaaimang tongdot leh nuai ziinmang in, heisiam in zaal in ci e. (b). Siingnial sambang zaalna leh buhbel suanna, lunteng paaitem bang kop e.18. (a). Simlei zilhza hawmin cing laang, hici bel ka hei diam aw. (b). Sialum kawlciang tutawm singpha, laam hen sinthu lel hen aw.19. (a). Batlei lo aa lun ki elna, theihloh siambang sin ingh e.

33

Page 34: Laaitui Khua Leh Ngeina

(b). Ciin leh tuai aw vaangkhua gual aw, sinlai ii tawl ta nam aw.20. (a). Simsal bang aa limbelh tunnun, lunsiang mimbang thum aw e. (b). Sang mualsuah luang laai mualsuah luang, hehlua lhuahmual ah suang e.21. (a). Sangsawl bang aa kamkong sawl khailu ni cin aa vul manlo e. (b). Sangsawl hilo ciin leh tuai aw, zinleeng biak sial na hi e.22. (a). Ciin tawh tuai tawh kawinemno tawh, sau nen buhbang bawl ungh e. (b). Ka sau nen leh kawina sakluang, zinin tai bang teng ta e.23. (a). Lung ka tuploh ka hialnen ah zo lawkta bang tau ingh e. (b). Lawkta tau leh zo hui va aw, tunsung ka laai zom bang e.24. (a). Taang ka zaila tam zawm aw e, naubang kakah tam zawm aw. (b). Sen a ka pat lungzuan ngaihkhua, naaubang ka kah tam zaw e.25. (a). Von momno aw tun leh na zuan, zuasel hehnem aw ci e. (b). Hehnem lo aw von melmang ding, na zuan laai ah na sang e.26. (a). Phung mel thei aa laaitual lengsa, von aw sau tum suang aw e. (b). Ciin nih thum tawh tun tawh zaalna, mu bang na ngai ta nam aw.27. (a). Phung leh gualin lam bang khia e, kei in tuai vaang ngai ingh e. (b). Sialsial ingh e laaikhun tungah, vaanggin tuaimang ka sial kaan sial omlo e. 28. (a). Ciin laaitan aw von lungtuak aw, tun melma aa zaal aw e. (b). Tun tawh zaalna nun thum luaina, mubang na ngai tanam aw.29. (a). Sing kawmkal aa mimphung tutawm, ziin laai leeng baanna aw e. (b). Ziinleeng baanna kawi nihthum aw, gual limkaai zak ta nang e.30. (a). Von phamsa aw ih limbelh ten, saang sumhlu ziinbang tha e. (b). Na zua sanggah na kawlciangin, leeng vaan khuamual ah suah e.31. (a). Hehlua nem ding sawlbang khuh ding, ciin vaang haibang ngak ingh e. (b). Lobang tulmawh ciin lianu aw, ciau lumsuang bang phammawh e.32. (a). Von mom giaabang zuunnop lai aa, kulsiin tuanglam zui aw e. (b). Ciin sangkaap leh von kaap laaihen, von aw maciang ah suan aw.33. (a). Zaalna vaangla von lungngaih in, von kiak lambang zong dah e. (b). Hehlua nep ding sihluang zuun ding, tuai lianu hong hei mawh e.34. (a). Ninu laaitan sawn khat tang aw, kei ngaih bang non ngai nam aw. (b). Na tun nungsang sen puvon ten, lawkta tau zil zel ungh e.35. (a). Vaanggin ciinmang lianu aw e, tuai heh vei non ngai nam aw. (b). Khua sial thang ngo mei ziing bang e, ciin lianun heh lua nem e.36. (a). Zua zawm ninu zua laizom sel, ciin tawh hui bang mau aw e. (b). Sialsial ingh e lia leh taang aw, hehluaa nep aa lawm hing e.37. (a). Hehlua nepna sumhtual nenah, ningbel gual cing tana e. (b). Tuai lianu leh tuai kop lauthan, ommuan pan non sial nam aw.38. (a). Sangnawh ciampih phava lawhpih, tuai lenlaai ah pham aw e. (b). Kawi tawh ciaam aa mazaap tuncing, kiakloh hong ziingkik ta e.39. (a). Laaikhun tung aa tuai pham aw e,tongdam in ho ngam laang e. (b). Tong ka suah ding zinbang khak ding, laangmai luanthi in zel e.40. (a). Pazua langlam tawi kawlciang tawh, tuai in leengvaan maanawh e. (b). Kawi nemno leh von sen nihthum, lungin na muang zo diam aw.41. (a). Laaitual len aa holung kumpih, ciin lianu na ngai nam aw. (b). Hehlua nem ding sihluang zun ding, tuaai luang paabang muat aw e.42. (a). Sawn lianu leh ciin tawi taangpaan, ningthum in zinbang tha e. (b). Kei ngaihbang aa kawi na ngaih leh, sulah hong hei kik ve aw.43. (a). Tuai pham siinah zaal ding aw e, tun tawh zua tawh leengvaan nun a muang

aw e.

34

Page 35: Laaitui Khua Leh Ngeina

(b). Nunnop zilbang han ningnek bang, tuailuang zaankhuang bang hang e.44. (a). Theisen sanggah tuai lungngaihin, sang sumhlu ciin siang tut e. (b). Tuai aw laukha sialo aw e, sang sumhlu tawh leengvaan khuamual suak aw e.45. (a). Tuai aw ei tun ngaih na zawm aw, kawi tawh von ngaih na zawm aw. (b). Tun leh zua ngaih nilh nop laai aa, vonluang hong zaal zel ta e.46. (a). Mi in von laai a tan leh e, naubang a kha heh lua ki nem va dial e. (b). Hing ka kawi aw, von laaitan aw, ngaih khua tam sial na aw e.47. (a). Hawm aa siam aw tuaimang lianu, na sinlaai a tawl nam aw. (b). Tuaimang awih laai ciin hehnep laai, vonmang awi aa heek aw e.48. (a). Lunggin tuai kamkei ci e, tuai tawi vonlia nu aw e. (b). Sialsial ingh e naubang kap ingh, luanthi nul in zaal ingh e.49. (a). Nihthum laai a piang von momno aw, ziinlaai laak aa tunmel maa a zal aw e. (b). Tunnun thum leh zua na ngaihman, zabang mawlpih ciinlianu nangai namaw.50. (a). Tuaimang tawh lung zuan kum ungh e, sangnawh lalnawh ciam ingh e. (b). Sang a tham leh lal aa tham ngil manlo aa lel manlo aa, sang aa tham ta zel

aw e.51. (a). Zaangngawi sai tawh vaimang munah, tuaimang min thang sa aw e. (b). Anbang ki hawmthawh laaitak aa, nahnuai vaibang tham aw e.52. (a). Sangnawh tuanglam tuaimang sausak, giabang zunlo ding aw e. (b). Tuaimang lenvaan na kainua in, kawinem nuaciang hei ding aw e, si aw hing

aw na sang e.53. (a). Tuaimang guabang na tuanna saudeih zuun siam, nunnop zilnan laaitual len

nang lawm sang e. (b). Nikhat kankong kal manlo a, kawi tawh holung kum manlo aa, tuaimang

leengvaan kaai aw e.54. (a). Na zua laaihen tuai na sangkaap, i sial nan e, tulduang gia bang zuun laang e. (b). Simlei ciibang namengmawh zong,tuailian namin mangmawh

henla,ciaulumsuang in po hen aw55. (a) Tuaimang thakia siing i lel ding, ommuang siambang hon nuih ding aw, keiin

laaiah na sang e. (b). Keimah sanggah ka vaangsia e, lumbang hon sung kalimbelh paal heu tah e.56. (a). Nangai nam aw ka tuaimang aw, mimbang pianna i saumang nangai nam aw. (b). Nangai nam aw ka tuaimang aw, phaivaa lawhpih seino gual na ngai nam aw.57. (a). Taikhua vaal e ka tuaimang aw, tun siang na leen hut hi e. (b). Zaang ni suak e seino gual tawh, phaivaa na lawh hut hi e.58. (a). Lunggin nihthum lenvaan na kai, siingtan nibang awi ta e. (b). Hon awilo aw siing ka gual aw, tuai kamkei tawh hei hing.59. (a). Tuaimang thelbang thove aw e, vaibang thamna buaibom tuang hong tungtae. (b). Von momno tawh sawm khawlhgual tawh,vabang laam ta dih vaang e.60. (a). Lungdeih aa thak tuaimang lianu, maanawh mun aa muang aw e. (b). Tuai kiak zoo ding tun hehnem ding, von mom ngabang leengsak e.61. (a). Tuaimang thakiaa lung hehman in, gual tawh ciam ingh nah singnuai ah hei

ingh e.

35

Page 36: Laaitui Khua Leh Ngeina

(b). Khuahmual aw dai na damlo aw, sang limlian tawh ka tuaimang tawh hanzaai ka sak na hi e.

62. (a). Tu laai tak aa tuaimang tha kia, zaanciang ka zaal mangbang e. (b). Tuai minthaang sa thalbang suansa, si aa lawibang thang aw e.63. (a). Sang aa thamna laai aa thamna, munmuang in na zaal, ve aw. (b). Hanlung ciampih tuai kamkei in, leengvaan kaipih zo ta e.64. (a). Seino guaal tawh lenpih gual tawh, pheiphung suan nem ta nang e. (b). Lenlaai tuakkhial khaubang ciahna, a mual ki tawi luanthi ka nul na aw e.65. (a). Leengvaan tuanglam tullim pan limbelh mangaw,nasawn haibang ngakve aw. (b). Kawi lianu leh von nihthum vaibang tha ning, zua w dawnbang non tuah aw.66. (a). Kawi tawh von tawh ka hei ding ziinin nial e, kei aw pham ka nuam zaw e. (b). Sang ka kap leh lal ka hen maciang suan in, zuasiang manawh nuam ingh e.67. (a). Thah leh na hen ih simna ih khuahmual ah, lumsuang ki gual dildial e. (b). Anen ah tulta ki phut e, a pain dong e ka sawn baanzaal hi ci aw.68. (a). Ziinleeng bia ciin tongnem hi e, vaaimang bia lunmang hi e. (b). Ciin langlam aw melmak zamluang, naubang kah hehlua nem e.69. (a). Malgam lei aa von lianu tuaimang lianun, zua hinglaai naubang kah e. (b). Zuapham awih nam ciin leh tuai in, luanthi philtaang bang theh e.70. (a). Limbelh zaankhua ka hah nin ka taanggual tawh, taikhua vallam melmang e. (b). Limbelh in khen ni ding ci tung sunni aw, thangvaan vaaibang tham ve aw.71. (a). Nua leh nama na sial ciang ka ciinmang aw, naubang na kapkap nam aw. (b). Naubang na kapkap nam aw e, kawinem na awiawi nam aw.72. (a). Nunvom hiangkhiat sehtaang thawh taanggual tawh tanbang kim ve aw. (b). Lungdeih aa hawmtel ih zeeklo, vaangkhua nabang it ding sang e, thakiat hon

zoo anbang hawmthawh lautha na heh ta nam aw.73. (a). Mawngbang pemsa siing gam daidam, tuaimang tawh minthang khawm e. (b). Giabang zun ding lunmang momno, ziin aw tubang hawi ve aw.74. (a). Tuaimang phamsa lungzuang vakcing, sawn sangkap leh ning leh ai in,

saumang tuibang siang hen aw. (b). Tuaimang aw lung nazuan leh e, ciin khuangginna lawmgual kaihna,pahtaang

ah.honglamve aw 75. (a). Vaangkhua tutawm lawhciang bang sannop lai aa, nuaiziin hong laileng tah e. (b). Si phamsa aw lung na zuang nam, ngaihkhua non tuah sak nam aw.76. (a). Vaangkhua saibang ka saatpih taang kagual ten, khuaibang hang kei hing ci e. (b). Hanlung ciampih pham zo e tuai nihthum aw, sinlaai khuaibang hang ve aw. 77. (a). Tuai lungngaih aw nang na thamna, leido hiam ziinleeng hiam aw. (b). Taang na laaizom tuai nihthum zong, hanlung ciam ngam omlo e.78. (a). Limbelh kamkei na siallum laai na nawhna, leengvaan maciang ah suan aw. (b). Giabang na zun na namtem do na saatna, sawn tawh vabang lam ingh e.79. (a). Lenlaai lungtup thah na simna kel sawngia, len tusok ngei bang san e. (b). Kawi tawh lungtup zaang phualmul gawh na simna, I tung suni taang bang e.80. (a). Sang tam na kap i lapna nunnop zona, i pahtaang nun aa nuam e. (b). Sang tam na kap i simna zaangtui kaihdial, thangvaan ngo mei kai bang e.81. (a). Ciin aw guabang na hin laai in, tuaimang tawh han lung ciam ta ciai,

36

Page 37: Laaitui Khua Leh Ngeina

vaaimang thang sumh bang bia cia. (b).Vaimang lah hanlung nemta e, vaangkhua gia hon huaita e, singtan lambang eng na e.

82. (a). Limbelh tawi aa ka hen laaiin sang kap laaihen ngai ingh e. (b). Sangkap laaihen ciin tawh lungtup, lunsau ka hei sak hi e.83. (a). Lencil gualkawi phung na ngaih tawh, phunglaai nong hei thei nam aw. (b). Kawikik lianu vonsen momno, simlei huibang mau aw e.84. (a). Lia lungtup aw thang dumpuan aw, siingduang ah baang zo ta e. (b). Taang lungtup aw zaang phualmul aw, na tuanna kaan sang tah e.85. (a). Tuai lianu aw ei gel laaitan, ziinleeng lungtai na awe. (b). Kua i hehlua neploh ding aw, kawi tawh laaiah na sang e.86. (a). Sangdeih laldeih ka len laai in, gual tawh kim aa bawl ingh e. (b). Kawi tawh lungtup tulduang zuunloh, ningthum in daaibang pial e.87. (a). Lia ka gual pha laang e, taang ka gual pha laang e. (b). Mimbang pianpih lia leh taangin, adeih ma ciangah suan e.88. (a.).Pupa zamna phung za tam ten, tuai thang lentual ah khia e. (b). Phung a ngaih man gual a ngaih man, tuai thang zaal ngiingeii aw e.89. (a.) Phungnial a thang ta zawm aw e, tuai kiak a thang ta zawm aw. (b). Phungnial tuaikiak khua kim laaiah, taanglaai thah sang thang zaw e.90. (a). Hau von tawi aw ka tuai thang aw, tongsuah zubang thum aw e. (b). Ka kungtungah heh hon nembel, tuaikiak laaiah na sang e.91. (a). Tuai pham ding in sinthu soi e, ka pham zong aa suanbang meng lo ding ci e. (b). Sialsial ingh e tuai thang thakiak, sinlaai zaanggu bang zen e.92. (a). Nuaiziin ten saibang baanna tuai na sakluang, laai ah pawh na sa veng e. (b). Batphu zonloh na ciin hehvei, naubang kap niing niang aw e. 93. (a). Gamkhu va bang nih aa laaizom, gi aa khenta ding aw e. (b). Tunsung suah aa eimau nihgel, tuangnu non siat tuai aw hon ngai na veng e. 94. (a). Laaihen lun pahtaang a lum e, sangkap kop pal ah siang e. (b). Ciin leh ka tuai lung ka ngaih teng, dainen sinkuang ah siang e.95. (a). Zaang phualmul tawh buh al gia tawh, ka tuai mabang ki pan e. (b). Sawn momno lehvon nihthum tuang nusia aa, leeng vaan kai ta ding aw e.96. (a). Singcin lawkta hong tau e, vonmin thei bang lo tah e. (b). Gamlaai mimva thumthum tah e, mimva thum zil kei aw e.97. (a). Phamkuan ka tuai lianu tawh e, vabang lamta dih vaang e. (b). Nun bang ka nop man hi lo aa, albang ka dah man hi e.98. (a). Sang niang na kap thang zawm aw e, taang laaitawi tan thang zawm aw. (b). Taang laaitawi tan albang manna, sangmang na kap mi zan luimang bang

bawm e.99. (a). Vonin ka zaalmang sia ci e, tun leh zua naubang kap e. (b). Thakiak len kum vei lo halin, von lan sam ka zial sak e.

100. (a). Muhtheih ka biak muhmawh ka biak, ka biakkhialh mi omlo e. (b). Albang that nuam tamtah e, mung bang hon tumh tam tah e.

100. (a). Taangbang khanna dimtui saumang, pianna ka tun ngaih bang e. (b). Siingtan tuibang kiam vak cing e, lawhciang bang sang nuam ingh e.101. (a). Sangkap a tut na aw e, lalhen a zaal na aw e. (b). Seino ka gual lia leh taang aw, tualkhiat ding ka lawmlo e.102. (a). Nuai ziinta leh ka ciin belh aw, sanggah ngaihsial hon ci e. (b). Ahing sautum suangsak ingh e, asi kulsiin ah siang e.103. (a). Daidam aa zaal von lungngaih in, cinkhuang gin na ngai nam aw.

37

Page 38: Laaitui Khua Leh Ngeina

(b). Tun na ngaih aw zua na ngaih leh, cinkhuang gin hong zo ve aw.104. (a) Ka von khibang a laaibel aw, ziin laailaak aa zal aw e. (b). Na phamna ziinleeng hie, pham zon na lah omlo aa, lautha na heh ta nam aw.105. (a). Vonin ka zalmang sia ci e, lung ka zuanna tam ci e. (b). Von tha kia ding ningzu aisan, lamkhuang bang tho nuam ingh e.106. (a). Kamkei leh omlaai ciam tah e, huanggulh in ma bang pan e. (b) Huanggulh sawmsial sawn leh ka von, gi a hial khawm ning ci e.107. (a) Minthang kumpi nu lam zatam, guntui zah aa luang aw e. (b)Tung pasian leh ziin siamloh in, ka kotkawl dai bang pial e.108. (a). Gual khan zilnan ka von nihthum, suangua bang ka tuan sak e. .(b). Guabang tuan sa ziin in nial e, tun aang hong zaal kik ta e.109. (a). Nuihciam mabang pan ning ci leng, ziinleeng doleeng in bawm e. (b). Sangluang laailuang lapnop laai aa, vonluang saibang ki lam e.110. (a). Ciin na sumhtual pahtaang dawhnem, luaanthi zel paa bang muual e. (b). Luanthi in zel paabang mual naven, tonning neklaai hanning neklaai om hi e.111. (a). Sen aa non pat ka nuaiziin aw, na zua tham na ka ziam aw. (b). Simlei tualuan miza laaiah, keiin na heh bel hiam aw.112. (a). Sesum tam e nunnop tam e, keiin hawmin tan ingh e. (b). Albang dah ding ciin a zuan ding kei in lenpuan bang thuang e.113. (a). Ka sawn that pawh mu nuam ingh e, nuaiziin mel mu nuam ingh e. (b). Siahbang lutlah nuaiziin minthang, melmu thei leng namtem in ban nuam ingh e.114. (a). Sawn aw na tun mimbang painna, ngamciam minthang laai hi e. (b). Ningzi aisa hawmtel sang ding, sawnluang paabang muat aw e.115. (a). Taang a sialbang na suakin e, hehlua non nem ding sang e. (b). Theisen puvon lung zuan ngaihkhua, ka sial gel cin na hi e.116. (a). Ka sawn tumtai namsa aw e, ka sau sen gimnam sak e. (b). Huanggulh in ziinbang tha lang e, gual I nuihciam ding aw e.117. (a). Kawi tawh lungtup nunvom minthang, huangah khiat laai om hi e. (b). Ziinleeng biak nang do leeng biaknan, samtui bang kang zo veng e.118. (a). Phung leh gualin sihluang zo na, ka kawtkawl zuubang zawi e. (b). Sihluang zona naubang kahna, ka siansung luanthin zel e.119. (a). Tu laitak aa ngaihgel tha kiak, ziinleeng hawmlung mawl sang e. (b). Ka ngaihna tawh hambang vaih tawh, khunlan thelbang tho laang e.120. (a). Buuktui khing an lobang kawmna, ngaihnem tha aa pham aw e. (b). Von nihthum leh na kawi nemno, von momno ngai ta nam aw.121. (a). Sawmtaang thawh leh laaikop hen aa, liagual taanggual khup aw e. (b). Sawmtaang thawh leh laaikop hen tawh lengvaan khuahmual na suah ciangin, na zua laambang paakna e.121. (a). Ngaih aw na min mangmawh na ding, khuahmual tubang suan ingh e. (b). Momno ten laambang a vel ding, khuahmual lumsuang in dawng e.122. (a). Vaangkhua taanggual phaiva lo aw, sang tawh khuahmual suak ding sang e, vonluang (b). Limbelh vaang leh vaangkhua gualin ssung lah e, sang zaitha aa pham aw e.123. (a). Nahsing nuai aa vonpham aw e,tun min na lolo nam aw e,zua min na sialsial nam aw. (b). Seino na gual zatam na ven, mauki bang vaan lah omlo aa, sunni laailaak von aw e.124. (a). Ziinleeng tualkhawi sang limlian aw, von tawh luang sing bang lum e. (b). Von laautha zu bang a sia nam, thaamna sulah zui lang e.

38

Page 39: Laaitui Khua Leh Ngeina

125. (a). Ka von thamna zaang sa ngalpa, munmuang in na zaallo aw. (b). Sunni a hawm siam hen aw e, sawn mom tawh tuah ciam hen aw.126. (a). Ciin laanglam aw zamluang min ngeih, von tawh albang mang khawm e. (b). Siingtan leibang hon lel ding aw, laai ah taangbang na sang e.127. (a). Sang a tham aw von lung ngaih aw, pheiphung suan nuam laai ingh e. (b). Ka pheiphung tul zo ta e, ka baanzal nem zo tah e.128. (a). Nazua sanggah ka lenlaai in,sangaa tham na laai aa tham na,khuamual suah laai omhi e (b). Sang aa tham aw von lung ngaih aw, batphu na tham thong diam aw.129. (a). Phung tutawm laailung ka gin belh, laaikhun zaal ngiingei ingh e. (b). Zuang hong tho aw ih limbelh ten, ningthum in zin bang tha e.130. (a). Von tawh guabang ka hin laiin, nunnop zil nan bawl ingh e. (b). Gualkhan peh abng zil vaak cing e, vonkhan suan laai pham aw e.131. (a). Tongdam nem aw lia ka gual aw, hehlua ki nem ding sang e. (b). Lungzuan ngaihkhua kum manlo aa, leengvaan kai ta ding aw e.132. (a). Lia na laizom hehlua nem ding, tuang nusia ta ding aw e. (b). Taang na laai zom lobang kawm ding, kaan aa theng lah ding aw e.133. (a). Lungzuan sialna zaitha gel cing, zin aw nibang awi ve aw. (b). Lun tawi aa piang albang mang ding, tung sunni lawmlo ci e. 134. (a). Ziinleeng khen aa sawn sanggah aw, tun leh zua na ngai nam aw. (b). Hehlua nepna sawmsial lian in, tuklu hansam zial ve aw.135. (a). Ningzu aisa sawn pahtaang ah, liitui bang cing ta na e. (b). Hawmtel zeek ding tun leh na zua, malzin bang ko nuam ingh e.136. ( a). Gawh na simna zaang phualmul tawh, ngaih aw saibang lam ve aw. (b). Mimbang pianpih lia leh taangin, pahtaang gawlbang kim sang e.137. (a). Kawi tawh von tawh khen na dingin, von aw hong laam laai ve aw. (b). Khen na ding zaankhua sawt hen la, i tung sunni sawt hen aw.138. (a). Vaangkhua taanggual lung zuang ta e, lenthang mualgal kai ta e. (b). A mun inn leh a gamlo aw, naubang kah lawh ngawn ingh e.139. (a). Sung kialna ciin lungzuang dang ven, siing vaang lim sawl bang bel e. (b). A limbelh ten it na keek aa, ziin in suangua bang nawn e.140. (a). Tuaimang lianu tha pham dingin, nung ciang khua ka ngai ci e. (b). Nungciang khua leh phung ka ngaih tawh, gualduang ah khaubang ciah e.141. (a). Tuumbang guai ingh lo bang tul ingh, anbang it peuh ngai ingh e. (b). Khai phamta vaang ka von mang aw, sawn momno huai siam ve aw.142. (a). Phaaksaplei aa kasawn zingzin, vaaimang pehsiik guikhau lelaa, sawnkiak lawibang thang aw e. (b). Hanlung ciampih ataanggual ten, sawn pham ding tuang nusia e.143. (a). Simlei kulah vaaikhua nen ah, ka sawn zaal ngiingei aw e. (b). Cik leh cimbang menglo ding aw, phung aw gual aw haamtaang bang va vil ve aw.144. (a). Pheiphung loin gual kungtungah, kasawn khaubang hong ciahta e, gual aw lambang velve aw. (b). Lambang velvua domualsuakbang, sikmul sawnbang ling hivenge, sakluang ziinbang liinginge 145. (a). Ka sawn va bang pil aw e, vaaimang tawh tong ciam aw e. (b). Vaaimang ten tem bang hon deih aa, phaksap tui ah sawn luang vaaibang tham aw e.146. (a). Sang ka kap leh laai ka hen sawn min lawhna, tulta duangah baang ingh e. (b). Khangsawn ten lambang a vel ding, sawn min mangmawh laai hen aw.

39

Page 40: Laaitui Khua Leh Ngeina

147. (a). Tu laitak aa sawn gel thakia, zanciang ka zaal mang hi leh e, zaallaai khang thei lo leeng e. (b). Khang theilo leng naubang kap ingh, phaaksap aa zaal ka sawn melmu nuam ingh e.148. (a). Albang tah ding zaaitha dawn ding, sawnkhan vonkhan ngak laang e. (b). Sen aa ka pat lungzuan ngaihkhua, tuumbang guai khun na sang e.149. (a).Sunkhua sawt in lun pahtaang ah, lungzuan ngaihkhua suut ingh e. (b).Tulduang kuaiin lun siansungah, zaankhua khaubang sausang e.150. (a). Dimtui vaangkhua nunin nuamven, haibang ngakding na tunmang leh na zuamangin zinbang tha e (b). Haaibang ngak laang dai in dam ingh, mawngbang pempih sawn leh na von

hambang hon huai siam ve aw.151. (a). Lia ka laitan guallaai thaksa, phunglai tang lah ngaihkhua sial aw von aw e. (b). Hehlua nem ding tanglaai tan gel cing na keek aa, ziinleeng hawm aa si leh hing aa khen aw e.152. (a). Ka von phamsan tung leeng vaanah, deih tawh taanglaai tan ci e. (b). Mu nuam ingh e ka von laaitan, ka sawn melmu nuam ingh e.153. (a). Theisen ka vaang ngaih aw e, lenlaai tongciam pel aw e. (b). Kawi aang ka lungtup aw e, huang khiat sa hawm tan aw e.154. (a). Seino gual na ngai zawm aw e, manawh phung na ngai zawm aw. (b). Theihloh laaimi omlaai vei ven, manawh phung ka ngai ci e.155. (a). Sawmsial phamsa zing hong zin e, kankongah hong khawl tah e. (b). Limbelh kiamkuan sanggah nial nan, sawmsial sul heikik ta e.156. (a). Sawmsial lian leh tuaimang lianu, vaangkhuaah hong thang khawm e. (b). Hawmtel sankal ngak laang e, siinggual gen aa thang aw e.157. (a). Tuai in a gawh hawmtel sang ding, laaiciin sanggah lua sang e. (b). Manawh mun in muanglua sang e, zua lauthan na awi nam aw.158. (a). Nahnuai aa tham ka ngaih manin, phaiva lawh tong ciam ingh e. (b). Sang sumhlu leh tuai luang khuamual ka suah in, vaangkhua sunnau bang kap e.159. (a). Limbelh thamna zaangsih lun ta, ih tung sunni taang bang e. (b). Ka von thamna zaang sa ngalpa, a phung za aa tam aw e.160. (a). Tuumbang guai nuan pheiphung tawl nuan, nahnuai sang zawi zui ingh e. (b). Lungzuan ngaihkhua suangsawn hen ci, ka von uumbang khuai ingh e.161. (a). Vaaimang te hawm siam sang e, thah leh hen khuang bang tho e. (b). Namcih sinlaai lemsak e, khua vaannuai siah taang kai e.162. (a). Kawi hon nial ten pham in ci e, sinkuangah zaal hen ci e. (b). Keimah sanggah ka pham na ding, sunni hawmcing nailo e.163. (a). Kawi in ang sing bang hua e, lia sam bang khen leeng ci e. (b). Ngaihsial sanggah ka hin laai in, ziin aw kawici ka hei diam aw zua aw e.164. (a). Kawi tawh hing khen na zawm aw e, von tawh si khen na zawm aw. (b). Kawi tawh hing khen ngil zo ingh e, von tawh hing khen na zaw e.165. (a). Sen kawi pawh lung mawl sang e, guabang phunglo siingbang liang ka phung ci e. (b). Guabang phunglo siing bang liang ka phung ci a, mualhem suangmual kal aw e.166. (a). Na tha tuibang ngai na veng e, kawi aw muisi nam hi cia. (b). Kawi aw muisi nam hi cia, hing na laai tuang nusia e.167. (a). Ka sen angkawi tuai lianu aw, sikhen hingkhen na sang e. (b). Sungneek laaigil dim manlo aa, von tawh leengvaan kai aw e.

40

Page 41: Laaitui Khua Leh Ngeina

168. (a). Kawi in ang sing bang hua e, momno lia gual kawi ingh e. (b). Momno lia gual ang ka kawi aw, lobang tulpih nuam ingh e.169. (a). Kawi in lungmawl hong ci e, sumhbang nial e, hing khen ding mung bang tumh e. (b). Asi ka sial na sang e, hing khen ding ka nuamlo e.170. (a). Na limbelh in von lianu aw, naa nen sau tumh suang ingh e. (b). Keimah sanggah ka vaangsia e, von lianun tuang nusia e.171. (a). Sang ka simna simgam tulta, sumhtualah phung cing sang e. (b). Sanggah ka min ki ci ding aw, kumsawt suangbang po hen aw.172. (a). Sang tunnu leh sang zuapa aw, kawmpal ah vaai tham aw e. (b). Sang tunnu leh pal va leengin, pahtaang haizu zawng khawm e.173. (a). Singgam tulta deihdung na zun, sumhtual tubang suan hi ve cia, na tun khamkha ding aw e. (b). Tun leh na zua ngilhlah na ding, tuai nihthum tawh hong ciam tacia, mazap

hiambang hat aw e.174. (a). Taang ka pheiphung len a zangsa, sau limah lan bang ngang e. (b). Taang ka banzaal hiambang hat sa, anglaai pehbang zial ingh e. 175. (a). Tu laaitak aa sawn gel thakia, ka sau phualngo no bang e. (b). Ka sau phualngo no bang e, phalang sunni no bang e.176. (a). Dimtui vaangkhua tuai sanggah pi, ka zuan laaiah na sang e. (b). Ka tuai momno giabang zun ding, ka luanthin sawl bang khuh e.177. (a). Khat aa piang aw zua sanggah aw, natuai nihthum mubang nangai tanam aw. (b). Mimbang pianna zua khattang aw, lang ilam tawh ikawlciang tawh, zua aw

maciangah suan aw. 178. (a). I tun langlam I zua langlam, ziinleeng in huangah khia e. (b). Ka tuai momno mpaakbang tawi ding, zinleeng in mang bang bawm e179. (a). Tun pham zua pham ngil na ding in, sawmsial in zinbang thang e. (b). I tun langlam i zua langlam, dainen siinkuang ah siang e.180. (a). Mi pawh vabang pil lawmlawm e, lahmei bang ciim lawmlawm e. (b). Sanggah ingh e lungmawl ingh e, sen kawi sumh bang bia lang e.181. (a). Asi ka sial a hing ka awih, simgam sunni kaat bang e. (b). Nun vomno leh vaangkhua ning zun, ka hehlua nem zo diam aw.182. (a). Ka von sausak thukbang lumsa, von tawh albang mang khawm e. (b). Sawn min deih aa phelbang ka phuak, sawn min ngeih mel maa aw e.183. (a). Mimbang pianna Dimtui vaangkhua, gual tawh hanmual ka suah na. (b). Taangbang khanna Laaitui vaangkhua, kawi tawh sawmsial ka gawhna.184. (a). Ka pianna kultui aw e, ka tunna Dimtui aw e. (b). Kultui khua leh Dimtui khua aw, ngaai ta leng tuang nusiang e.185. (a). Sia lawmlawm e tuaimang lianu, I vaang zubang sia lawmlawm. (b). hehlua nem ding von tam tawisa, kawinem awih aa tul aw e.186. (a). Lencil tongsan tuaimang lianu, tulduangah ka baang ci e. (b). Lia vaangsel aw tuaimang lianu, phunglaai ah hialkik ingh e.187. (a). Tuai lianu aw nang na pianna, singbang na phung laai nam aw. (b). Singbang phung laai tuai na len na, laambang na theng lah nam aw.188. (a). Nuaiziin a tham sang in tuang e, sangcih sawm sial in tuang e. (b). Nahnuai aa tham ka von nihthum, batphu leiluang in dawn ge.189. (a). Ih tung thelnah tam zawm aw e, luanthi luan tui tam zawm aw. (b). Ih tung thulguah dai bang theu thei, luanthi luanthi tam zawm aw.190. (a). Tuaimang kamkei ki tawino aw, ciinngaih sial non ngai nam aw. (b). Siing gimnam ta ding aw e, paabang muatloh ding aw e.

41

Page 42: Laaitui Khua Leh Ngeina

191. (a). Vaanggin tuaimang kamkei aw e, ciin ngaihsial non ngai nam aw. (b). Ka sial tam aa lungzuan dang e, tuaimang aw hong sung ve aw.192. (a). Theisen sanggah heh hon nem ding, lia leh taang laai tan ingh e. (b). Lia leh taang laai von ka tan ten, zua sanggah paam aa paai e.193. (a). Sang a cih sang za kaap hing e, laai hen ingh e gual in nuih ciam nan nei e. (b). Lal hen lun sesum hi e, sangkaap sawmsial in tuang e.184. (a). I tun tawi ai lianu aw e, deih ang sambang zaal aw e. (b). Tuan aa pupa phung cih bei aa, albang hon tah tun in melma luntui ah lung zuang hing e.195. (a). Ka von a hawm siam sang e, hawmtel a zek siam sang e. (b). Zua khankhup aa simsing gil phuh, I sau gawl bang kim sang e196. (a). Ka pianna phung tutawm hi e, tong a nem peuh ngai ingh e. (b). Limbelh hawm siam ngai ingh e, angkawi tong nem ngai ingh e.197. (a). Tuai na sang kaap sawmsial lian leh zamluang ngeihin, vaangkhua beltui bang lum e. (b). Hil nuam ingh e tun leh zua mun, tuai hawmtel hil nuam ingh e.198. (a). Ngai na veng e kawi tawh ciam aa, sawmtaang thawh ngai na veeng e. (b). Sawmtaang thawh ding ziinin nial e, mazap thaw aa paam aw e.199. (a). Haibang ngak aw ka tuaimang aw, leengvaan tuang lam tullim ah na khawl ve aw. (b). Siingtan siambang hon nuih zongin, sang I kap tawh lal I hen tawh leengvaan khuamual suak khawm ning e von aw e. 200. (a). Vaailo kuan leng tuanglam tungah, pheiphung suan lan bang ngang e. (b). Sawngual vongual vabang pil ten, tuanglam ah maciang suan e.201. (a). Thangnen dolcial vaaimang pehsiik,I tung sunni taang bang e. (b). Ni khat sawlbang beel manlo aa, tunmang in tuang nusia e.202. (a). A tunna a tunna, I thawh sawmtaang a tunna. (b). Siing zingzin ten uumbang khawlh ten, sawn pumlam tual hi ci e.203. (a). Kawi tawh lautha na hual na sawmsial limlian, sumhtual phei vei dim sang e. (b). Ziinleeng i biak lungtai hen la, mi zata lung tai hen aw.204. (a).Taam diudeu e taam diudeu e, ka von pahtaang taam diudeu. (b). Ka von pahtaang taam diudeu e, ningzu aisa in luan e.205. (a). Nim dildial e nim dildial e, ka von sumhtual nim dildial. (b). Ka von sumhtual nim dildial e, tonsawl hansawl in laih e.206. (a). Nim dildial e ka von sausak, tonsawl hansawl in laih e. (b). Sawmsial simna simgam tulta, lia gual vaangngaih no bang e.207. (a). Mawngbang pemna simgamzaang tonmung phuhna gualkhan i khupna aw e. (b). Gual khan khupna gual tungtuan na, sawmsial limlian hau tawita tawh lawm sang e.208. (a). Zaang khen kawlciang a ngaih manin, vaaimang te bat thalawh e. (b). Zualam hawmthawh gual tawh ciamin, vaaimang dawi ai ziin minthang tawh sesum tam tun siang tut e.209. (a). Mimbang pianna ziinin nial e,mawngbang pemna khua nuam e. (b). Mawngbang pemna vaangkhua nunnuam, ziinin laailen nan nei e.210. (a). Ngaihsial aa kei tuai lianu aw, vonkop gi aa hial aw e. (b). Manawh laaiciin tong hawm siam ten, pahtaang ah saibang laam e.211. (a). Lia ka laaitan heh hon nem ding, kawi aang huibang mau aw e. (b). Taang ka laaitan tun hehnem ding, kumcin vulbang vial aw e.212. (a). Si tawh hing tawh khen na dingin, zaankhua hak ta dih ning e. (b). Sawn sangkaap tawh zaang phualmul tawh, pahtaang saibang laam aw e.

42

Page 43: Laaitui Khua Leh Ngeina

213. (a). Sawn aw kawlciang maciang suan aw, zaang phualmul tawh pahtaang saibang laam aw e. (b). Gual tongsan leh phung na ngaih leh, tungciang leengvaan a sang sawn pan, sawn aw hong tual kum ve aw.214. (a). Kawi lianu leh sawmsial gawhlu, sau nem tawh tuang nusiang e. (b). Ziin hawm khialh hiam kei lung mawl hiam, dainen guabang tuan ingh e.215. (a). Zuang hong tho aw tuai lungngaih aw, zaila deih suut ve ning e (b). Hing na laai a tun tuang nusiat, tun I ngaih kuum ve ning e.216. (a). Lian aw e ka tuai Lian aw, ni khat albang maang aw e. (b). Sawmkholh taanggual laai I zon pih, na ngai nam aw lian aw e.217. (a). Ka tuai lianu gual laai thaaksa, na khan thawn aa paam aw e. (b). Sawmsial gawh leh phung min lawhin, tuai thang gialtui bang daai e.218. (a). Tuaimang tawi sawn lianu aw e, na pal vaaitho in bawm e. (b). Na awh khi tawh na buh tau tawh, kawikuam hei ding na hiam aw.219. (a). Muhmawh muhkhialh sumhbang ka biak, ka biakkhialh mi omlo e. (b). Kamimphung leh vaangkhua gualziing vaaihawm ten,tongdam lelkhialh omhiam aw.220. (a).Von Kam siinkuang ah siang e, mang tunnu sau ah siang e. (b). Sau aa ka siat mang I tunnu, ka hehlua nem zo diam aw.221. (a). Sakciang ka phung thangciang damtui, laitak aa kamkei hing e. (b). Kamkei bang mualsang tawn ingh e, gamkuam kua ka pia diam aw.222. (a). Sang ka nawhna do laai sai na, ka kawlciang ngai na veng e. (b). Albang i man na dingin e, vonteng zubang hon mawl tah e, siinggam mawng bang pem hang e.223. (a). Von laaitan luang sawn laaitan luang, von khat haaibang ngak ingh e. (b). Haibang ka ngak ka von lianun, leengvaan manawh ning ci e.224. (a). Na lawmlawm e na lawmlawm e, von kiak laai ah na lawmlawm.(Singlei la) (b). Tun hehnem sa zua hehnem sa, cik in ka ngil ve diam aw.225. (a). Vaaimang lan keibang kih tang e, kawi tawh von tawh nahnuai sabang tai ingh e. (b). Ka tawi thang leh ka von lunggin, a kopin tuang nusiang e. 226. (a). Kawi lianu tawh von phamsa tawh, tuanglam tuncing pheiphung suannem tanang e.(Awn Vial) (b). Sang mualsuak bang mualsuak ingh e, siingtan lambang hon entah e, laakmai zehzum tanange227. (a). Sang tamkaap bang laaikop hen bang, von kiak lawibang thang aw e. (b). Han lam dawn bang vaangkhua taanggual, tuanglam phil lei luang bang e.228. (a). Melmak te tawh tong ciam ingh e, sang vaang zansial bang giang e. (b). Sang vaang hawm tan khaubang ciang e, von phamsan tuang tung ingh e.229. (a). Von aw na gual ngabang lenpih, siansung libang cing sang e. (b). Zuang hong tho aw na tongdam in, lia leh taang sumbang bia aw. 230. (a). Von aw ziingvaai na hawm aa tuai nihthum tawh, mazap tun aa cing aw e. (b). Ciin leh tun albang tahsa hiam bang haatsa, von aw laaiah na sang e.231. (a). Ciin omlaai vei kumsawt khaubang i suut lah, kua in albang a tah diam aw von aw e. (b). Omlaai vei tawh tuai vaang ngaih tawh, laaikhun tulta ding aw e.232. (a). Von tha kiak ding thim ziing ding sang, zaang ni suak mawh ding sang e. (b). Taikhua val e zaang ni suak e, ei guak aa sim ziing aw e.233. (a). Kawi tawh langlam deih aa zeekloh, ziinleeng ka biakna aw e. (b). Von sakluang saibang aban nuaiziin minthang, hawmtel cinglah omhiam aw.

43

Page 44: Laaitui Khua Leh Ngeina

234. (a). Khen ta ning ci von lungngaih in, a ni sim cing zo ci e. (b). Von tawh hon khen nuaiziin minthang, melmu thei leng namtem in ban nuam ingh e.235. (a). Sialsial ingh e tun leh na zuan, vonkhan tun tom lua sang e. (b). Zuasanggah paam aa honpaih aw, vonkiak gawlbang hontheng ningthel bang hong thotave aw.236. (a). Von pham dingin laaikhun tung pan, tun aw zua aw ciin aw khen ta ning ci e. (b). Lenlaai lungtup sang kap bang laai hen abngin, tun leh zua min sial ingh e.237. (a). Na lawmlawm e na lawmlawm e, vonvaang ngaih pawh gua bang hin ka nuamlo e. (b). Von aw na sul hon zui ning e, leengvaan tuanglam a ka laaiah, tulta nahsawl non paih aw.238. (a). Von min theibang lawh nop bel aw, na tun ang ah suantuu bang hong meng ve aw. (b). Suanbang hong meng kik thei lecin, phung langlam leh limbelh lamtamhawlsuang zahin sianuam ingh e.239. (a). Na zua zaisak naubang ka kah, von aw tubang na ciing inla, phung laiah na hilve aw. (b). Khing ngaih anbang kumlo kalin, huanciang zamzo in hong meng aw, maimit suansuan nuam ingh e.240. (a). Lang I lam teng ziin I biakna, huang aa khiatloh vo aw na theih sa hi e. (b). Zuasel hawmsiam lungin cing e, sawmsial in zinbang tha ning ci, von aw maciang ah suan aw. 241. (a). Ziinleeng dawnbang na tuak nin sen puvon ten, von aw paam aa hon paih hiam aw, na zua nunin muang laang e. (b). Von na thamna do hi leh kamkei hi leh, sen puvon ten tha hon pham pih ding hi e.242. (a). Tah ih santhei zaalmang manthei, va zong vevua von heina thei omdiam aw. (b). Von heina thei a om leh e, simlei zilhza sang lambang zong nuam ingh e.243. (a). Siinggam lei aa von pham aw e, vangkhua na ngai ta nam aw. (b). Naubang ka kah tangbang huan ding, lia laizom ngai na veng e.244. (a). Nungsang puvon lungngaihte tawh, hamvaih zansial bang giang e. (b). Sialbang giahna von na thamna, kaih minin na luang hen aw.245. (a). Von pham laaikhun na zaal dih aw, sawn nunnop zo dih ning e. (b). Sawnmang lambang paaklah tang e, ka luanthin sawlbang liah e.246245. (a). Sawnmang na thang ta zawm aw, sangmang na thang ta zawm aw. (b). Naubang ka kah laaitak in e, sawn leh sangmang thang khawm e.247. (a). Von aw i vaang sia lawmlawm e, i senlaai ki zil hang e. (b). Seino gual tawh sawn pahtaang ah, von aw vabang laam ingh e. NB. Pu Tuang Kham’ laphuak dawng 700- val bang pha kici hi.

Pu Pau Vungh’ la1. (a). Tun mel theilo zua mel theilo, sanggam laai ah na sang e. (b). Zua nih gel leh ciin sanggah aw, liimvaang hai bang ngak ve aw.2. (a). Ka zua vaangsel nuaizin sunglawh, tongdam zaakloh gialtui bang dai ta na e.(b). Gam vaangla aa thalbang zamna, hehlua tungsuan vonkop huibang mau aw e. 3. (a). Ih thang ciautui zinleeng mang aw, na nen ngaih tam sial ingh e.(b). Phung tawh thaang bang ki vehna tuang lam tuncing, sinlai lungtawl na hi e.

44

Page 45: Laaitui Khua Leh Ngeina

4. (a). Lungzuang mazap khawhlo tungaa, laizom sanggah baansam lianu aw ciing e. (b). Sunkim lengno hong khuang e, ka ngaihkhua tawh vul ingh e.5. (a). Ciinmang vaangkhua tuai tawh heina, sawlbang a baan na aw e.(b). Sawlbang baan na phungteng heina, vonkop a zaal na aw e.6. (a). Seino gual leh phung ka ngaih aw, liitui bang cing ta nang e.(b). Ciau hi gal aa laaiciin nih gel, tatna sa bang hawm mawh e.7. (a). Ka tuai laaitan tamgual kholhna, .saulam gial bang khing aw e.(b). Von luanglum leh nun vom minthang, sai bang lam khawm en ve aw.8. (a). Sawlbang heina puvon sausak, mubang na ngai ta nam aw.(b). Tunnun khum leh pisei ningsak, tuangnu na sia lah nam aw.9. (a). Buh-al pau man ciin sel lianu, tulkuan lengno khuang bang e.(b). Von minlo ingh sawn minlo ingh, khunlan maimit siing mawng e.10. (a). Pupa theihloh ciaugal vaangkhua, ngaih khua tam sial na aw e.(b). Ciinkop laitan sawn nihthum aw, puvon sanggah huai ve aw.11. (a). Ka vanggin aw ciin lungngaih aw, tunngaih zuangaih sawlbang vul ningniang

ingh e..(b). Zinleeng biakna niingtui tulh loh, zaitha tualkia tuam ingh e.12. (a). Ka vaanggin ding hehlua nem ding, ziin aw zin bang hon tha aw.(b). Ka sen angpom ciin tong nem aw, na pal singim nam sang e.13. (a). Gualtung va bang ka tuanna aw, ciin leh ka tuai siingphung puan bang tang

aw e.(b). Ciin nihgel tawh maaciang kisuan, ziin i nial aa, tuanglam sambang zaal aw e.14. (a). Siing baanzaal aa zaangsawm sial aw, tuai aw selung zuang laang e.(b). Zua lam thang aa peh bang ih then, tuai aw maaciang ah suan aw.15. (a). Ka zua nihthum theisen sanggah, khamkha tawh hei zel ingh e.(b). Phung mel thei aa laaitual leengsa, paai bang non pom tun in gu aa vei aw e.16. (a). Ani cin aa omlaai na lan, nihthum ka paam paih bang e.(b). Vonkop sial leh phung namcin aw, tuibang ih laak siahbang luutlah ihhiam aw 17. (a). Vonkop awih a na zawm aw e, ciin vaangngaih a na zawm aw.(b). Ciin aw tuai aw vaangsak pi aw, lailung zuan aa dang aw e.18. (a). Hiallo nawl aa vatong ko in, ciin kiak na zil aw ci e.(b). Laai ah na ngiingeii ingh e, tuang lam tun sau ka sa e.19. (a). Tongkum lo aa ngaih pham masa, gualin paak bang tawi tah e.(b). Na buuktui leh na tongdam in, khangsum bang bia kim ve aw.20. (a). Sanggah hei na zaang kamkei in, tatna gawl bang dong sak e. (b). Kankong suah ni bang en ingh e, pianna tunngaih tawh tehng e. 21. (a). Kamkei minthang na lan in e, nuaizin zong hon awilo e.(b). Ciin lianu leh sawmsial phamsa, maimit suan nuam lai ingh e.22. (a). Lautha hualna sumtual simsing, tuai vaang non khual na sang e.(b). Tun nial manin gual nial manin, lunsiang henkol khai khawm e.23. (a). Pupa sausak kuam bang laihna, zaang aa pehsiik gil bang e.(b). Von vaang khualna ciin tawh ciam ingh, thangnen dolcial hual ingh e.24. (a). Kawi tawh lungtup cialdawh nem aw, lun mun ah hei zo tah e.(b). Ciin phamsa thel bang tho zong aa, sul aa heilo ding aw e.25. (a). Lenlaai lia gual taanggual bang e, a heina mit mei suan e.(b). Sawmkholh gual tawh nuihciam bawl na, sau nem luanthi in zel e.26. (a). Mawng bang pemna nahnuai dawhtaam, vonluang leh sang luang lum e.

45

Page 46: Laaitui Khua Leh Ngeina

(b). Sangmang lupna khuahmual ki tawi, tuaimang laai ah mang mawh e.27. (a). Zaangsih aa tham ngaih nihthum aw, sul ah nong hei thei nam aw.(b). Al bang man na laaimin lawhna, baanzaal pat bang nem ingh e.28. (a). Tuaimang nga bang na lenlai in, ih tungsuni taang bang e. (b). Sangmang tui bang na laak nin e, tunin laam bang paak na e.29. (a). Khuazon mualah zaangkhen kawlciang, tuaimang hong zuang tho bang e.(b). Kawi nemno leh tun leh na zua, sau tawh sawlbang vul khawm e. 30. (a). Pheiphung aa luai duangtham hon zen, ka ciin lautha leeng aw e.(b). Ka ciin lautha leeng aw e, tuiateng lung zuan na aw e.31. (a). Sipham sa aw leengvaan kaai sa, saanglap nana ngai nam aw.(b). Saanglap nana ngai nam aw e, lamtual kawi nong zo nam aw.32. (a). Tung sunni leh vaimang kal ziin laai leeng aw, nicin ziin bang liing hang e.(b). Haambang vai aa hem lam aa heina mun aa, lunggin tuia mang pham ci e.33. (a). Vangkhua sataa vaimang tawh sawmsial gawhna, laukha namuang lainam aw (b). Sesum sawmsial cing lah leh ee, ciinmang in tongdam gia bang zuun hen aw.34. (a). Kimpih leh lun in nial e tun leh zua aw, ciin tawh ciaugal kal ingh e.(b). Ziinin gii bang hawi ding sang vaangkhua gin teng, tu aa al bang mang aw e.35. (a). Lung ka gin aw tuai lungzawt aw, pal bawlloh aa zaal aw e.(b). Tun leh zua vaang na sial nam aw, ciin min na lo man nam aw.36. (a). Siing tong tam leh zin leeng tul mawh, dogma min thang laai aw e.(b). Sinthu sialna seino taanggual, vaangkhua daidam awi lo e.37. (a). Sinthu sialna ngaih tam sialna, saumang hai bang ngak ingh e.(b). Gibang hial nuan na von nihthum, laambang hong zoo laai ve aw.38. (a). Kawi nungciang leh sen pu von in, gia bang na zun ding sang e.(b). Sen sanggah laai ah na sang e, gualkim kai zak ta nang e.

Khan Lut’ la1. (a). Siingta pauin milun pau in nang tawh lawmlo hi ci e.(b). Kei tawh lawmlo saangmang minlian sumhtual ah sial in tuang e.2. (a). Sau ka sak pawh nuam lawmlawm e, cial ka dawh nem dildial e.(b). Kei tawh lawmlo sangmang minlian sumhtual ah sial in tuang e.3. (a). Tun ang mim bang ka pian lim a, ka zuan laailung muanglo e.(b). Ka tun hinglaai ka ninu tawh sangmang ngotui bang laam e.4. (a). Hong thang ta e hong thang ta e, ka von no hong thang ta e.(b). Ka vonno leh saangmang minlian, mualcin ah tuah ciamta e.5. (a). Laai ah mimbang ka pian buangin, laai hen tongciam muang lang e.(b). Lia in tennik teeng hi veeng e, setaang sung diip ciam ing e.6. (a). Von zaitha aa pahtaang cialdawh, saimang ki lap nan pha e.(b). Sumhtual simna sumhtual tonsawl, gaamva gilgiah nan pha e.7. (a). Lang ka lam pawh tam lawmlawm e, ka phung teng tai zolo e.(b). Na kawi ang ka sui hiam aw e, na baanzaal ka kham hiam aw.8. (a). Tullim puuksuk leh ka puuksuk aw, tullim puukto leh ka puukto e.(b). Damtui luangsuk leh ka luangsuk a, damtui luangto leh ka luangto e.La . khiatna9. (a). Tamga laaivah, tamga na tangkhau bokkhih, pupa batlei athamna ka hinam aw (b). Pupa bat lei a thamna ka hih aa leh, phung aw damdial in ki ko dih ve ning e.

46

Page 47: Laaitui Khua Leh Ngeina

10. (a). Ka zamluang ging dimdim in,sauluang lum a zua lam kuamsing bang ka luah

masa hiam aw.(b). Zua lam kuam ing bang ka luah lah hi lo aa, na gin dimdim phungin laam

bang eng naa e.

Pu Kai Siin’ la1. (a). Hau tawh sinthu ciam ingh e, ngotui luangsuk zui ingh e.(b). Ngotui luangsuk hem aa sawtna, von aw maaciang dal aw e.2. (a). Dimtui khuahmual ki tawino aw, haanzai ka sak na aw e.(b). Ciin thang khuahmual ki tawino aw, tu leh pakpa bang mual e.3. (a). Vonteng maciang ah suan ingh e, siallum puaksiam ta nang e.(b). Ciinin mang han lam ka dawn na aw, koi ah vaibang tham hiam aw.4. (a). Saanggial simna ngawisai minlian, tungciang kawlva lam bang e.(b). Kumcin siah abng pel mawng e, nunvom huang khiat bei sang e.5. (a). Henluang in von luang tanh ingh e, sau sa leng luanthi aw e.(b). Tuumbang guai kan kong kal laang e, zua sau hai bang ngak ingh e.6. (a). Von aw e tha na kiak nin e, sawmsial tha vaang ngai hi veng e, siingduang

sawlbang bang ingh e.(b). Zaangkhen kawlciang sang phung khenna, von tawh gi aa hial aw e.7. (a). Pupa na mun inn aw e, ka zua na gam lo aw e.(b). Thaai tawh tukawl ka tawina aw, vonin tuangnu aa sia e.

Pu Thuk Kham’ la1. (a). Luanthi tawh khau bang ciah ingh e, von tawh dawn bang tuak ingh e.(b). Von tawh dawnbang tuak ingh e, zua aw laizom thei senninu zopa bang mual

zotah e.2. (a). Khaubang ciah von tong za laang e, ka phung zinbang liing sak e.(b). Ka phung zinnbang liing sak e, namcih suihlung mausak e.3. (a). Von aw vabang pilsa hi cia, sawmsial maciang ah suan aw.(b). Ih thamna melmak hi e, ninu na ngai ta nam aw.4. (a). Sangnawh ciampih ciin leh na tuai, sau ah tui bang dim sang e.(b). Dolaai laak bang von pham aw e, zuain selung muang laang e.5. (a). Zaangta selawi lung aa na tup, von aw hualkhau kho khih aw.(b). Tembang na deih buh-al nelkai, von aw tuklu ah khu aw.6. (a). Ciintawi a lung pil sang e, sang deih anglai ah sia e.(b). Buaibom ka lung tup laitak in, vonluang laambang vel ingh e.7. (a). Guaal han zai sak mual cin sangah, tulvum lengno khuang bang e.(b). Mazap pan mitmei suan ingh e, von aw a hei dang sang e.8. (a). Nahnuai dawhtaam von na hei na, sangcih lui bang mau tah e.(b). Na zua hen lai sa min thang zong, sumhtualah tuah zo ingh e.9. (a). Tunsung mimbang ih pianna ciin lia nu aw, albang ih mang ding sang e.(b). Sang tuangtut bang laai tuangtut bang, tunsiang tuangtut zel ingh e.10. (a). Diittawh langlam gel cing na ven, tuai in hawmin tan ingh e.(b). Ciin hawmmawh tawh ziin hawmmawh tawh, zangleng phualmul tang ingh e.

Pu Hen Siin’ la1. (a). Tun ka ngaih tun ka ngaih aw e, sen ciangah tun melmaang e.(b). Von ka ngaih von ka ngaih aw e, zin leh do laai a khangkhang e.

47

Page 48: Laaitui Khua Leh Ngeina

2. (a). Laaikhun aa zaal von momno aw, tun nangaihman lautha zinbang hehnem aw.(b). Lautha zin bang na hel zongin, tunin mun in muang laang e.3. (a). Laak nuai huanghulh sang hong mau e, selung munin muang laang e.(b). Selung munin muang laang e, zinteng hawm in tan ingh e,4. (a). Mi in vondeih a tawi leh e, tun leh zua albang tah e.(b). Ei in von deih ih tawi leh e, vaaitho aisa taisak e.5. (a). Vaaitho aisa taisak e, zaangsih lunta pal sak e.(b). Von luang awihna sau lim nuai ah, keiin luanthi nul ingh e.6. (a). Theibang sen in tun melmaang e, lun siang mawng bang pem ingh e.(b). Lunin nguabang tuan sak e, sawmsial dawngkawt hong ingh e.7. (a). Sawmsial a dong a leh ang e, vongel in maciang suan e.(b). Gawh na sim na zaangleeng phualmul, nun in na mual suah nam aw.8. (a). Lun von tawi aw lia duang hoih aw, zopaa bang muaaal zo tah e.(b). Tongdam zotui bang luang sa aw, haithei bang hut zo tah e.9. (a). Na zua laaihen sang namcin aw, ciin lianun maaciang suan aw.(b). Phung laai aa bual ciin laai tan aw, khing an abng goih zo ingh e.10. (a). Laaithah sialna limbelh khak na, lengkel sawnsan sim leitungah simlei zzaam

paak bang e.(b). Zua in maciang suan ding sang e, vongel in puan bang thuah e.11. (a). Sang mual suah luang laai mual suah luang, nicin sik luang ingh e.(b). Tongsuah zubang a thum aw ciin lianu aw, khing anbang goih zo ingh e. 12. (a). Tun aw lautha sia lo aw e, phung langlam leh sawmsial in zin bang thang e.(b). Sawmsial aa zin abng ka thak aw, tusuan teng maciang suan aw.13. (a). Sangkaap hi leng gual tawh kim vang, lunggin teng paampaih vaang e.(b). Tuaiteng thaam na sul aa heilo, ning aw na hei thei nam aw.14. (a). Tun aw tha na kiak nin e, luanthi nul ding bang sang e.(b). Lunggin teng tui bang lata cia, Dimtui vaangkhua dai in damsak zo ve cia.15. (a). Pupa I mun inn aw e, thangciang I ci tui aw e.(b). Thangciang i ci tui aw e, dolaai tuang nu a sia e.

Pu Hang Thuam’la1. (a). Zangtui ka khuahmual aw e,minthei ka lawh na aw e.(b). Minthei ka lawh na w e, hanmual ka suah na aw e.2. (a). Khuahmual tulsing nsaang sawn tungah, sumhlu belbang suang ingh e.(b). Sumhlu belbang khai ingh e, vaaitho suihlung taisak e.3. (a). Taam diudeu e taam diudeu e, galdot tuanglam taam diudeu(b). Galdot tuanglam taam diudeu e, zuamang na kiak na aw e.4. (a). Zuaa langlam aw sawmsial gawhlu, zuasau haibang ngak ve aw.(b). Laaithah sialbang zuamang sumhlu, daiah nen bang nil aw e.5. (a). Zuaa lam kuambang ka luahloh aw, ka deih ngo sul aa siang e.(b). Ziinleeng siahbang ka luut nan e, thang damtui bang kiam ingh e.6. (a). I thang damtui luangto ding aw, ning khai in ciam ingh e.(b). Na min ngeih leh kei sanggah aw, zaangsih laaiah nawm lo e.7. (a). Taangin ka min thang pan ci e, ciau I galah leet aw e.(b). Ciau i galah taang min thang sa, tu leh ta nung tang aw e.8. (a). Ngalpa bualna sawn vaangkhua aw, sawn aw na ngai ta nam aw.(b). Ni khat melmuh ka nop manin, siingduang sawl bang baang ingh e.

48

Page 49: Laaitui Khua Leh Ngeina

9. (a). Sumhtual sangsawl ka vul nin e, ningbel lian nau bang kap ingh e.(b). Sautum nah bang ka khawk na e, lia aw na min lo ingh e.10. (a). Ka angpa piang von lianu aw, tuiah limbang en ingh e.(b). Tuiah limbang en ingh e, kawi ang lim bang en ingh e.11. (a). Lia guaal ka awih va ngei e, taanggual ka awih va ngei e.(b). Liagual taanggual ka awih nan e, khimziin zaankhuang bang hang e.12. (a). Ka zua aangah ka baanzaal aw, liagual lun diak na aw e.(b). Ka tun sung aa ka pheiphung aw, ziinleeng kawi aa tul aw e.13. (a). Momno pheiphung tuai sakluang aw, zaang kawltu bang kawm ingh e.(b). Siingtan lambang hon en ta e, lakmai zehzum ta nang e.14. (a). Lia a mimbang ka pianpih ten, dih tawh munmuang zo tah e.(b). Taang a sialbang ka suahpih ten, siallum thei bang lo tah e.

Pu Tawng Kham’ la1. (a). Muhmawh omlaai hong laang e, miza sinlaai liapsak e.(b). Sawn gimnam sa von minlo sa, anglaai pehbang gol sak e.2. (a). Na tunnun e hehlua nepna, sang nihthum ningtui tulh e.(b). Kulsiin tuanglam tamtungah e, von aw tuanpih laai ve aw.3. (a). Von phamsa aw khua na sial leh, ciinteng a hei siamsak aw.(b). Ciinteng a hei siamsak inla, ziinleeng a lung liapsak aw.4. (a). Tun vaangsung in sen puvon ten, hambang hon huai tana e.(b). Zua vaang zu bang se lawmlawm e, sawlbang sunglah zo veng e.5. (a). unsung mimbang na pianlim in, vonmin theibang lo hi veng e, von khat

haibang ngak ingh e.(b). Lungzuan manin ngaih sial manin, lun tawh tah ai san ingh e.6. (a). Nuaiziin laailaak von nihthum aw, holung na kum thei nam aw.(b). Kawi lianu leh von nih gel aw, soltha khat aa ei aan dawi aai ai hiam aw.7. (a). Siing tongtam leh lun huai siam in, khuathang citui aw cing e.(b). Siingtan siambang hon nuihna von a zammim thangkhua thang ka bualna hi e.8. (a). Vaabang pilsa von pham aw e, lamhem ah na thamlo aw.(b). Lengvaan kankong na muh ciangin, phung mel na cian thei nam aw.9. (a). Na min ngeih leh thang zamluang aw, vonluang ka lap na aw e.(b). Vonluang lapna naubang kahna, zinbang na heh ta nam aw.10. (a). Mual i hem aa tuai lianu aw, i senlaai ki zil leeng e.(b. Ih senlaai na zil ingh e, daidam in na zaal ingh e.11. (a). Limbelh kamkei lenlai phaiva, von aw maaciang ah suan aw.(b). Tahbang khelhloh na zua mang zong, lenlaai nibang taang sang e.

Pu Ngaih Lian’ la1. (a). Vaagkhua tumhdang tuanglam tunsau, sang lambang ki zong mawh e(b). Kiaknua vaitho hambang dal ding, na zua laaizom sen ninu na ngai nam aw.2. (a). Ihhem ah gual in hon nial leh, ngawisai lo sim hing ci aw.(b). Na zua lungtup sang na lungdeih, tuanglam nal sak zo ingh e.3. (a). Munzaang ka sau dai in dam ven, kawi tawh thaang bang hong veh aw.(b). Nahnuai hanlung tong ka kumpih, kamkei hong zaal masa e.4. (a). Siing in gen e gualin gen ee, ka min zotaang bang pha e.(b). Na min zotaang bang pha e, kiakna ding aa, kamkei gial dai dual aw e.5. (a). Lautha zubang na sialo aw, thamna tui bang la hing e.(b). Tuanglam ah mal bang ko ingh e, laautha tuang nong tung nam aw.6. (a). Phung siang thangbang na veh leh e, ngaih munah hong nbaang ve aw.

49

Page 50: Laaitui Khua Leh Ngeina

(b). Ngaih mun ah hong baang ve aw e, ka tongdam hong saang ve aw.7. (a). Ka kumpi tawh zozam tawh tembang ka deih, kawi aw laai na nem nam aw. (b). Buuktui leh tongdam sanna tun leh na zua, tuanglam vang la lua sang e.8. (a). Tun donglo in zua donglo in nang tawh holung kum hang e.(b). Nicin tang bang ih kholh lai mual ki sung sawn, atui luang suk aa ngai aw

cing e.9. (a). Ka ngaih aw e zozaam aw e, zozaam ngiingei no aw e.(b). Na sakluang zaang phai bak bang e, paa bang muat ding lawmlo e.10. (a). Pheiphung suan lo bang na lelh leh, ngawisai tungah tuang ve aw.(b). Tuanglam ah tullim a om leh, ngaih aw vaibang na thaamlo aw, pheiphung

suan zaansa hi cia.11. (a). Khuakiim aa pau ka zaak ten e, na suan kamkei mang ci e.(b). Khunlaan zaalmang lung bop sialcing, lungzuang tanglo bang phawng e.12. (a). Sangcih zatam ngawisai minlian, tung aa tuanna saumang kammei suaak aw e.(b). Na zua sangkap hen gel cing tawh, zozaam hong sung tum ve aw.13. (a). Na vaangg thalbang suangin e, na nenah sauphei sang e.(b). Kamkei leh do alan leh e, ih nih gelin palbang nang khawm ta ning e.14. (a). Zua lamthang aa pehbang ih then,tui aa limnga mang bang e.(b). Tui aa limnga mang bang e, ngaih pham sul na zui nam aw.15. (a). Lun siam sian sung thu bang hawm e, sikdam lan siam ta nang e.(b). Seino gual tawh uumbang kholhna, ciin lianu na ngai nam aw.16. (a). Nah singnuai sang namcih nawh nin, gual baanzaal ka englo e.(b). Gual baanzaal ka enlo e, ngalliam baanzaal en ingh e.17. (a). Tuanglam ah gual in hon nial leh, Dimtui lunmang hing ci aw.(b). Dimtui lunmang hing ci aw, zaangngawisai tawh gual nungciangah hei ve aw.18. (a). Kapham lautha leengvaan kaiding, lenlaai ciampih gualtuak awciing, namin

theibang lo inghe.(b). Theisen ninu naubang kap e, ngaaihna sam min honlo ta e, keiin laaiah na

sang ee.19. (a). Keima lungtup zaangkhen kawlciang, tun ang hawm in taanh ingh e.(b). Lia lungtup aa, nunvm huang khiat, lungdeih aa zeek ding sang e.20. (a). Mim leh sawmtaang tam ka ngaih manlo, ciin na phung aam ingh e.(b). Ziinin ka mel hong ma ta e, sung ka lawh ding awilo e.21. (a). Pupa malkaih tam zaw ten e, kei nong hehpih ta nam aw.(b). Zua lamcih hawm taanh ingh e, kawici liang zehzum ingh e.22. (a). Lenlaai maciang ka sot sa aw, phaksap aa mel mang aw e.(b). Ka kawlciangin zaanglei donah, ka min nawnlo thei nam aw.23. (a). Sen aang kawi lianu aw e, sinlaai singbah khuai bang e.(b). Sinlaai singbah khuai bang na ven, ka phulna ding melmang e.24. (a). Tunsung suaha tangtum kalpan, banzal tawiin kasang ci e, a tongsuah hong

dang ta e.(b). Dawi aang bang zek tunsiang tunsa, zamluang ngeih tuibang lata e, saangkap

sungsul hei awe.25. (a). Tunsung suah aa taang bang gelcing, khing an bang ih tuam neih e.(b). Na hsingnuai sang phung khen mawh tawh, ka zua paampaih kei aw e.26. (a). Pupa lamloh ziin aa piang teng, lamloh sawmsial in biang e.

50

Page 51: Laaitui Khua Leh Ngeina

(b). Ziin paipom siam ciin na sakluang, lobang tul thong ding aw e.27. (a). Mual hemcin lung ngaihno aw e, ih senlaai gim mang mawh e.(b). Omlaai vei dang na ciin niingniang, kawi tawh zaalna dang aw e.28. (a). Zaalna vaangla tuai nihthum ten, vaang lumbang hon sung ta e.(b). Seiniam na zaang buuktui lo liang, ngaih tholthohloh zaal ingh e.29. (a). Ih tun tawi aa ciin lianu aw, guallaai sezaam tang aw e.(b). Thangciang dumpuan sul aa lehsa, tun lautha na zial diam aw.30. (a). Mimbang pianna tun leh zua buang, kiaknua malzin bang thadih ning, lautha

na zehzumlo aw.(b). Ciin sangkap leh na ningbelin,lamteng maciangna suaninla,gualkimkai

zahtuanlo aw.31. (a). Zaang sesum lam tam ngaibang aa, vonsen na zeh zum veng e.(b). Simlei tangkhua tun luang awihna, thang dumpuan man zial ingh e.32. (a). Ciin lianu leh sawnin nial e, tun aw lautha selo aw.(b). Ih mimphung leh ciin vaangkhua in, sangluang gawlbang kim ta e.33. (a). Kumsawt omlai ka veina ka pheiphung aw, sakluang huantu bang dol e.(b). Zua sakluang leh zaang behkhi aw, khunlan haibangg ngak ve aw.34. (a). Mun inn dawhtaam sawmsial bualna, pahtaang ih limbuuk aw e.(b). Pahtaang limbuuk cial ki pheisuan, tuai aw zaaitha siingtan laambang engna e. 35. (a). Phung i leelin, gual i lelin, omlai veitaang bang pha e.(b). Omlai veitaang bang pha e, thaapham ci aa khua vaannuai aa thang aw e.36. (a). Ka tun zaalna simsing gil aw, lunin tui bang la ta e.(b). Laailung muan aa om te aw e, na sinlaai a tawl nam aw.37. (a). Tun aw guabang na hinlaiin, galdot vaangla sen puvon ten tongdam malzin

bangtha e.(b). Zatam sinthu themna bang aa, kumsawt huantu bang cing ding aw, hinglaai na

melmu laange38. (a). Simlei guabang na hin laiin, na siang mimbang thum ingh e.(b). Hinglaai lambang zo dah vak cin, kiaknuan tongdawng vak cin e.39. (a). Tuanglam ah khua bang ciah ingh e, tun aw na lautha hi e.(b). Lenlai khaubang pallah sa hing, kopin naubang sial ingh e.40. (a). Kiaknua zaang phualmul a ngaihman, tunin malo bang pan e.(b). Nuhbang thual dingvon na sakluang, daidam sinkuang ah siang e.41. (a). Von aw e tha na kiak nin e, zatam sawlbang vul hang e.(b). Mimphung ih lim belt ten e, sangdeih tuang hong tung tah e.42. (a). Duangzuun kawlciang angaih manin, vaaimang siamsil nel bawlno tawh gam

guikhau bang zaam aw e. (b). Khaubang zuunna tun leh na zua hawm aa cingcih omlo e.43. (a). Lam tam ngai aa, zaanglei kuamah, ka von khaubang zaam aw e.(b). Tu a von mom don laailawh aw, lun lamtam khang khan nuam abng e.44. (a). Tunnung sinkuang a siatsa zong, vonin tanglo bang phong e.(b). Tu aa momno na taanggual ten, kot aa gawlbang kim ta e.45. (a). Von aw lautha na lo aw ih thamna na phung lai hi e.(b). Zaangni lim sun limbelh mang zong, theihloh zaangtual ah kia e.46. (a). Zua kawlciang aa sangcih zatam, tuanglam sawkkhau bang kai e.(b) Pu von sangkap min lian tungah, zatam simin tuang ingh e.47. (a). Zaangdon pa piang tung sunni zong, a suahna pel tuan lo e.

51

Page 52: Laaitui Khua Leh Ngeina

(b). Simlei kaihmin luanglo ding aw, von mel mang thong ding aw e.48. (a). Zua aw na vaang zubang sia e, ziin aang kumtam paam aw e.(b). Kiaknua lungdeih zaangkhen kawlciang, patbang saileeng laaiah kammei

suakbang e.49. (a). U leh ka nau ka ciin gual aw, theihloh siingkhual vazin ninge, sul hong heilo

dingci e.(b). Seino mimphung na ciin gual ten, salluang sunnau bang hon awi e, tongdam

in na ho nam aw.50. (a). Zua lam hawmthawh gual tawh ciam ingh, vai langlam batphu lawng e.(b). Vaaimang langlam ziin min thang tawh siasum tam tun siang tut e.

Pu Luut Song’ la1. (a). Pupa phaksap ngotui luangsuk, tuai lenna kul thuk sang e.

(b). Mizaa tuanglam hemaa salna nuaiziin na kaankong aw e.2. (a). Saang melmak aw nuaiziin sawmsial, ginloh aa tuang tung aw e.

(b). Siingtan dawi nai bang zeek ci e, ciin in sinlaai liap sak e.3. (a). Siingta daaiteng lumsuang limliap, buk in aw na sausak hi e.

(b). Leido khuahmual nahneu dawnah, laaizom guabang tuan sak e.4. (a). Naang na kawi leh na ciin ngaihsial, lentang nahbang ngek sang e.

(b). Siingtan nuihciam aa hon bawl ding aw, sinlaai kaangthal giak sang e.5. (a). Mimphung theibang ka sen in e, taang aa ka gual pha laang e.

(b). Tunsung laaizommmelin maang e, lia aa ka gual pha laang e.6. (a). Lia lungtup aa tukawl tawi siam, maazap tun in cing laang e.

(b). Vaansiin nuai aa do zatam aw, taangin lenmual suah laang e.7. (a). Mimbang pianna Dimtui vaangkhua, tun leh zua kiak na aw e.

(b). Mawngbang peemna zaangsih vaangkhuaa, ciinkop haibang ngak ingh e.8. (a). Pa zua minsel laaiciin nih gel, zaangsih aa tuang nusia e.

(b). Ni khat ziingzin kankawng suak leng, kawi tawh siingdang ka sa e.9. (a). Ningzu aisa hawmtel zeek ding, tuai in anbang hawmthawh e.

(b). Tuai thakiak ding malbang ko ding, zzuazom ninunn tuanglam vaangla lua sang e.10. (a). Gamlaai tulsing nel hoihno aw, phung tawh lawmlo hi cing e.

(b). Phung tawh lawmlo hi cing e, taangin ka baanzaal cing e.11. (a). U leh ka nau tongsia zaw ten, zua lam tuibang kiam ci e.

(b). Nunnuam aa sung ka loh lawh aw, ziinleeng ka biak na aw e.12. (a). Zanciang ka zaalmang in ah e, nuaiziin vaangkhua va mung e.

(b). Phammawh dingin ciam ingh e, ziinleeng ka biakna aw e.13. (a). Phammawh dawi ai hi cing e, phungin sumbang nial tah e.

(b). Phungin su,bang nial tah e, cial gilin nem kik ingh e.14. (a). Ih phung sangkap ziing hong zin e, ih sau laambang vel tah e.

(b). Saangmang sulah heikik ta e, phungin lam gil aa nei e.15. (a). Hambang vai aa zua zingzin aw, hambang vai cih omlo e.

(b). Tulsuan bang meng mawh vak cing e, gualin paampaih nan nei e.16. (a). Phungsiang tungsa, taang min thangsa, saangmang hong suakkik tah e.

(b). Saangmang hong suakkik tah e, sesum hong tuang tung ta e.17. (a). Ciaugal pan mitmei suan ingh e, laamgel kiatna khua aw e.

(b). Laamgel kiatna phung tawh heina, lawkta na tau ta ve aw.18. (a). Mimbang pianna Dimtui vaangkhua, siingnial vaang khua hi cing e.

(b). Sawmsial gawhna ngaauzu tawina, mimva na bual ta ve aw.

52

Page 53: Laaitui Khua Leh Ngeina

19. (a). Tuai leh ka von ka thak na mantung sawmsial, nuaiziin na luang ah khia e.(b). Phung momno leh tuai sanggah aw, sangdeih maciang ka sotna.

20. (a). Sangkaap tawh mual sauk abng ingh e, vonluang kaankong ah suang e.(b). Heh ki nepna buh-al gia aw, tulkung luailen pak bang e.

21. (a). Ciau i galah lun leh gual aw, kon ngaih manin sunni na liim zui ingh e.(b). Sin aa siatsa thang bang vehsa, soltha na lim zui ingh e.

22. (a). Munzaang sausak phaiva khai na, tulsing a saang ta nam aw.(b). Sikbang na dawn kankong daantui

23. (a). Taang ka baanzaal pahtaang cialdawh, seino tawh khawl ding sang e.(b). Seino tawh khawl ding sang e, tuai in kiakna palsak e.

24. (a). Ih phung tongdam sanmawh laai a, von aw kulsin lung aw e.(b). Nuaciang sinthu damsan nop lai, ka tuai thei sang tang aw e.

25. (a). Tun leh zua in sannem aw e, cialgil in nem kik ingh e.(b). Tuaiteng zaaitha tuaiteng baanzaal, saudeih aa hualkik ingh e.

26. (a). Vaangkhua anbang ka it manin, siingduang vombang luai ingh e.(b). Ning leh aisa sawmsial aa biak, siingta suih lung tai sak e.

27. (a). Lunmang sausak cial ki pheisuan, paahtaang muaalta ding aw e.(b). Lun momno leh ka kawi theisen, ka zunnop lai sinthu zaaitha tam hi e.

28. (a). Khuaakim tongdot lunmang pham ven, tong a ciamngam omlo e.(b). Lun sinthu khau nabng ki hual e, saulo ah tuang tung aw e.

29. (a). Tun leh ka zua lungmawl sang e, gual ki kai zak ta nang e.(b). Gawh na simna buh al gia aw, maa bang pat ding zinin nial e, nun vom huang

khiat bei sang e. 30. (a). Cialdawh nem tuang nusiang e, gualin nunnop nan nei e.

(b). Gualin tong sia nong lawh zongin, phalam khau bang zun ing h e.31. (a). Mazap ciampih tuai lianu aw, kawi tawh mubang ngai ingh e.

(b). Maabangf patna sengual kholh na, von aw na ngai ta nam aw.32. (a). Ciau I gal aa von pham aw e, zatam hong tuang tung ta e.

(b). Tungleeng vaanah tun leh zua mun, von aw maaciangah suan aw.33. (a). Sawn langlam leh zaang sesum aw, khuakim ah khau bang phang e.

(b). Khuakimah khaubang phang e,lung ka taai cih omlo e34. (a). Do gamzaang ah tuanglam tungah, von phamsa maaciang suan e.

(b). Lun pahtaang ah a kawtkawlah, taangin luanthi nul ingh e.35. (a). Mual i hem aa von zingzin aw, kawi tawh maaciang kisuan aw.

(b). Zua sau haibang ngak ingh e, ziinleeng ka biakna aw e.

Pu Thang Lian’ la.1. (a). Tuai aw mabang ih ki pat in, khuathang ciaudung zui hang e.(b). Khuathang ciaudung zin saunenah, kiatna dingaa ciandal tawh minthang aw e. 2. (a). Do tunnu leh lenpih gualin, vaang lum bang hon sungtah e.(b). Tunsung suah aa zin hon laitanh, a nisim cing ahiam aw.3. (a). Omlai veidang lungzuan manin, vaaimang aw sut aw ci e.(b). Vaaimang in nam bang suut lah e, tun siang manawh zal aw e.4. (a). Ih thang ciautui tuai tawh lenna, ciin in mel in ma ingh e.(b). Simgam tul duang ih zun na aw, tuanglam thal paan kai aw e.5. (a). Vaaimang manna simlei zilhza, tuai in laikhun in nei e.(b). Limnga manna damtui zilhza, tuai in pahtaang aa nei e.6. (a). Munzaang sausak tuai tawh lenna, nun aa a nuam no aw e.(b). Nunaa a nuam pahtaang dawhnem, gual tawh tut a i khawlna aw, ka luanthin

zelzo tah e.

53

Page 54: Laaitui Khua Leh Ngeina

7. (a). Kumcin ngabang nalenna aw, vaai langlam maciang nong suatna, tun tawh non ginglai ungh e

(b). Mazapvangla tukawl tawina, gualteng kaibang na zawlhna aw, ciinin sulah zuilang e.

8. (a). Khuahmual suah aa tul sing pian dang, na ciin ka baanzal hi e.(b). Sang ih kaploh lai ih henloh, tul duangah na bang ingh e.9. (a). Ngai na veng e tun leh ih zua ciin leh tuai ngai na veng e(b). Tuai tawh lo aa ciin na sausak, kei zong melmu nuam ingh e.10. (a). Thakiak nua aa siinggual gen ding, tuai minngeih ciibang mangmawh e,

simsing in napo veaw (b). Anen ah lumsuang aw e, kumsawt gia bang na tangin la, tuai kiak aa lum

suang ci aw. 11. (a). Ziinleeng biakna mantung sawmsial, dainen ah phung cing sang e.(b). Thang vaaimang leh ziin ih biakna, nicin naaktui luang bang e.12. (a). Tun niingsak leh sawmsial lianin, ciin in malzin bang thaang e.(b). Vaangla aa zaal tuai lautha in, maa ciang na suan thei nam aw.13. (a). Vaaimang in maa bang hon patin, namcih zin bang liing hang e.(b). Namcih ziin bang ih liin na aw, gualteng nunnop na aw e. 14. (a). Kiaknua lungdeih lautha hualna, sumhtual ih sim sing aw e.(b). Zua langlam leh gual baanzaal kawm, pahtaang ih kaih dial aw e.15. (a). Maabang a pan vaaimang hi e, ei hon khen ziin leng hi e.(b). Batphu lambing zonloh ding aw, cih aa ngil loh ding aw e.16. (a). Ka tuai lungngaih dogma zaangah, sakluang vaaitho in bawm e.

(b). Namcih vontawi laitanh nihthum, daaiteng alva in bawm e.17. (a). Laaizom sello omlo e, tawi hawmtaan lo omlo e.

(b). Sialsial ingh e laaikhun tung pan, ka sial tumdang tuam sang e.18. (a). Za ih laaiah sawl bang ka vul, tunsung laaizom ngai ingh e.

(b). Laaikhun tungah naubang ka kah, ka tawi momno ngai ingh e.19. (a). Tuaina thamna leido hi leh, na nenah khawl nuam ingh e.

(b). Siingtan siam bang hon nuih zongin, ciin tawh pham khawm nuam ingh e.20. (a). Tunsung suah aa buh-aal aa zin tong ih dot, gualkhan na khup ding ci e.

(b). Ngaihsial gualtung ka tuanna aw, simlei mual sang saang zaw e. 21. (a). Lia laaizom leh taang laaizom aw, phamna tumh aa dang aw e.

(b). Siingta vontawi namcih gualin, tuubang a ciin ding aw e.22. (a). Namcih pham ven a khunlan ah, phung tawh giabang zun aw e.

(b). Melmuh loh aa gam vaangla aa, do aa pham sang zuang zawng e.23. (a). Ziinleeng hawmin vaaimang vaang in, ginloh vonmin lo ingh e.

(b). Tuum bang guainuan vonmin ka lawh,zua hehlua nem zo diam aw.24. (a). Ciin na saangkap zuakop laaihen, tuanglam ziingdaai nawk sak e.

(b). Tuanglam ziingdaai nawk sak in la, kamkei nungciang dalsak aw.25. (a). Guabang hin aa ciin na lungtup, tuaiteng paakbang tawi laang e.

(b). Ih phung laiah, ih gual laiah, ka ciin hawm aa siam aw e.26. (a). Munzaang sausak na von nihthum, tuang nu na sia zo diam aw.

(b). Tun lung cing leh theisem aangkawi, lambing na theng zo diam aw.27. (a). Tuai zaitha a nunvom buang khiat, lungdeih aa zeek ding sang e.

(b). Tuai zaitha aa zamluang minngeih, nunnuam ah sai ding sang e.28. (a). Laaikhun aa zal phung leh ih gual, sunni liim sawl in liah e.

(b). Nuai omlai hiam do kawl ciang hiam, tuai kiakna mel in maang e.29. (a). Lun tawi in ziin abng hon thakna, behkhi amin thang aw e.

(b). Behkhi minthang tawisawn momno, khing-an bang ih tuam neih e.

54

Page 55: Laaitui Khua Leh Ngeina

30. (a). Lenlaai ngaih tongdam na san tawh, phunglaai nong hei thei nam aw. (b). Na ciin laitan ka von momno, hambang na huai siam nam aw.

31. (a). Sau ka sakna ka mun inn aw, ziinleng nu mun inn hiam aw. (b). Maa ka zaam na ka thawhlo aw, ziinleeng na tuang lam hiam aw.

32. (a). Zaangdon pan kawlni hong suak e, akuam teng ngo bang langh e. (b). Sunni tumlo sawlbang liahlo, ei aan taikhua vaal mawh e.

33. (a). Na lawmlawm e na lawmlawm e, laaizom ka awih. Na lawmlawm. (b). Laaizom awih leh tuai ka awih aw, eiaan ni bang sa lawmlawm.

34. (a). Sung gilkial laaiah na sang e, maazap hanlung ciam ingh e. (b). Tuai nihthum in gia bang zunsa, kiaklo hong ziingkik ta e.

35. (a). Ka tun a hawm siam sang e, ka zua pat bang nem aw e. (b). Buuktui khingaan nam cih zatam, nuh sawl bang bung kim ta e.

36. (a). Zaangdon sawmsial tuang hong tung e, setaang thawh tawh ciam hi e. (b). Von na saangkap sang lun mangin, ka sawn tawisawn nign ci e.

37. (a). Sau ih sak leh ih mimphung aw, sanglun tawh ki lawm sang e. (b). Sanglun tawh ki lawm sang e, lamtaang kaih tawh lawm sang e.

38. (a). Zaang sesum leh sang namcin in, ka kawtkawl dai bang pial e. (b). Von teng zaitha ziin hawmsiam in, cial ih deih tuang tung thei e.

39. (a). Tultan ka min thangsa hing e, ka tun na sim zawng ci e. (b). Sim zawng ci in lung laulo aw, sang leh lal hon zawl ve aw.

40. (a). Phualva tuanna zaangdol cial aw, ka tun tuangsak nuam ingh e. (b). Ka tun tuansak nuam ingh e, niingbel gualsak nuam ingh e.

41. (a). Thei bang sen aa vaaimang ziingzin, von aw kumkhua sawt sang e. (b). Buuktui khingaan palbang heu nuam, von aw na vaang ngai ingh e.

42. (a). Lenlai ngaihtong saan khialh bangin, gualduang na bang ding sang e. (b). Phung langlam leh hau siamsil in, Dimtui khuamual ah suah e.

43. (a). Muantui bang ciim cii bang teelna, tulta hawm tel aa nei e. (b). Ka von hawmtel naubang kasan, lo bang tulpih nuam ingh e.

44. (a). Tunhuai khialh aa sawn sanggah aw, lunvaang lo bang kawm aw e. (b). Tung pasian in hehlua nepna, gua bang hin nan lawm sang e.

45. (a). Ami pau za in tam sang e, tongdot ding pian dang sang e. (b). Tulsing pawh za in tam sang e, tul tungah tul tuang aw e.

46. (a). Tun in von laai hon tanh in e, ka tuai tawi kangsa ci e. (b). Ka min geih leh ka sak luang aw, hai thei bang huut zo tah e.

47. (a). Muikhua zing ven tai khua vaal ven, vailo kuan tuang tung mawh e. (b). Do lai vaibang tham hilo aa, tuia siang lo bang kawm hi e.

48. (a). Tuai tengin ciin aw ci e, ciin in kei ninu ci e. (b). Tuan aa pupa tun leh ih zua, gua bang a hin lai bang e. 49. (a) . Sunni tum ven muikhua zing ven, vailokuan tuang tung mawh e. (b). Dolai vaibang tham hilo aa, tuaisiang lo bang kawm hi.

Pu Pau Khua Zam’ la1. (a). Tuan aa pupa pupa minlian kei in sawlbang sell eng ee. (b). Keiin sawlbang sel laang ee, hambang vaih kum tuang ingh ee.

Pi Ngul Khua Lian’ la1. (a). Ka von va bang pilsa aw e, zaanggam tualtuan sa aw e.

(b). Tun leh zua al bang dah e, khamkha in luan zo tah e.2. (a). Von na kungtung omlai landang, sawmsial lian leh phung ningbel in tuin

tuibang sianghen aw

55

Page 56: Laaitui Khua Leh Ngeina

(b). Ka deihloh bel hambang ka nial, lia nun anglai ah siang e.3. (a). An bang hawmthawh vonkop niingniang, ziin aw naalgua bang hah aw.

(b). Al bang man ding tung pasian aw , nuaiziin aw a lawm nam aw.4. (a). Tang ka laaitan gel cing na kek, zaitha nuntual na aw e.

(b). Kumcin luanthi pel mawng e, maimit lensum zing bang e.5. (a). Munzaang sausak momno aw e, ziinleeng abual na aw e.

(b). Zua lam tunnem diildial e, luanthi tui vun na aw e.6. (a). Vondawng zaangvaai ah khang e, senkawi khunlan ah khang e.

(b). Ninghai tawi in ih phung laai ah, senkawi vul niingniang ingh e.7. (a). Kiang aw tainga na sehpih ciingual tuiagual, sau aa tut aa khawl aw e.

(b). Naubang kap ingh sang bang noo ingh, kiangin tongdam dawng mawh e.8. (a). Khawzon lawkta hong tau e, ka kiang sinlai liap sak e.

(b). Namcih gual za in tam e, ei duang sawl bang bang aw e.9. (a). Tun leh ka zuan zin bang thak na, .ka kiang phialva ngai ingh e.

(b). lungzuang pahtaang tuang ingh e, ka vonsuan zong ngai ingh e.10. (a). Phalbi daidam sen angkawi aw, na ang mu bang ngai ingh e.

(b). Khang theilo ingh zin bang liing ingh, kiang na baanzal ngai ingh e.11. (a). Na lawmlawm e, na lawmlawm e, kawi leh von ngaih na lawmlawm.

(b). Kawi leh von aw kon awihawih nan, lentuum bang guai zo ingh e.12. (a). Theibang aa sen lai ki sang e, ih khen aw paal lua sang e.

(b). Simlei tungteng kiang leh von aw, ei aan sawk bang san san sang e.13. (a). Albang ka man na ding in e, sunni na hawm ngai ingh e.

(b). Sunni na hawm ngai ingh e, soltha na vaang ngai ingh e.14. (a). Ka lamtual ka lamtual, kawi tawh ka lam tual aw e.

(b). Kawi tawh lamtual dai in damsa, von khan in sui kik ingh e.15. (a). Vonkhan tulta kawi tawh zun loh, gual aw na lung zung nam aw.

(b). Nua leh ka ma gel cing laitak, ka tong dawng ding melmaang e.16. (a). Ngai ingh e ngai ingh e, theisem tunnu ngai ingh e.

(b). Ka khunlan ah ka kawtkawl ah, theisen aangkawi ngai ingh e.17. (a). Asi thel bang tho amwh e, von zingzin tuang tung mawh e.

(b). aangdon aa zaal von duang zuunloh, cikin ka ngil ve diam aw.18. (a). si lautha vaanlaai zawlah, tungkhaimu aa lam aw e.

(b). A tualkum aw ih phung laiah, na ninghai hong zeek ve aw.19. (a). Vaangkhua liibang cin laitak aa, gising pha bang nem ingh e.

(b). Phualva bang han nop lai tak aa, kiang leh von puan bang thuah e. 20. (a). Ka kiang khat hawm siam lawmlawm e, tawisawn palkik aw ci e.

(b). Ningzu aisa ih phung laai ah, tumtai bang vul na hi e.21. (a). Sang cihtui bang na laakna kiang na baanzaal, zopa bang muaul zo tah e.

(b). Mual ci peuh han zai na sak na, tongdam haithei bang huut e.22. (a). Sunni tumkuan liap diildial e, liap diildial luan thi aw e.

(b). Ngaihkhua zatam hehlua nemsa, kiang aw kawiah na hawh hiam aw, i sau daiin dam sang e.

23. (a). Vaangla pan leng tuaimang lia nu, na pheiphung a nem nam aw. (b). Ka kiang Thang leh tuai mang lianun, tongdam in hon ho ve aw.

24. (a). Tunsung laaizom lia ei nihgel, ka ciin taangin bawl ingh e. (b). Kiang hen mualsuah na hiam aw e, khuamual suah luanthi aw e.

25. (a). Luntawi lia nu ka pian bangin, cialdawh nem tawh lawm sang e. (b). Cialdawh nem leh munzaang saupha, zuamang laai ah na sang e.

26. (a). Zuunnop momno gualtung tuanna, pahtaang damdial aa tawn e. (b). Luntawi lianu hehlua nepna, zaang kamkei mah lawm sang e.

56

Page 57: Laaitui Khua Leh Ngeina

27. (a). Ka ciin aw e niingniang aw e, sinlaai va bang pil aw e. (b). Pupa gualgen hemlam sin thu, tuuktaang bang tung lua sang e.

28. (a). Ka hem aa khawl taang ka gual aw, sang lam bang hong kai lo aw. (b). Sang lambang hong kai lo aw taang ka gual aw, ka vaang ni bang sa hi e.

29. (a). Ka sawn bang sawn omlo e, mim leh taang aa sawn aw e. (b). Mim leh taang aa sawn aw e, sang nam cin aa sawn aw e.

30. (a). Ka ngaihkhua ka ngaihkhua aw e, lia nu ka ngaihkhua aw e. (b). Lianu ka ngaih khua aw e, phung tonmung in zial ingh e. 31. (a). Sang hi ci aa ka etet leh, zua tawh ka et cim lang e. (b). Von phamsan cialtaam zawtlo aa, sang in cialtaam zawt aw e.32. (a). Vaaimang nen albang mang ding aw, vonmang ngiingei no aw e. (b). Von tha kiak ding vaansiin nuaiah thang aw e.33. (a). Sang hi ci aa ka etet leh, zua tawh ka et cim lang e. (b). Von phamsan cialtaam zawtlo aa, sang in cialtaam zawt aw e.34. (a). Vaaimang nen albang mang ding aw, vonmang ngiingei no aw e. (b). Von tha kiak ding vaansiin nuaiah thang aw e.35. (a). Ka man zamlung gingno leh ciin na tongdam, lungzuan hilin khuakhang damtui luang bang ee. (b). Sunni tum ding tonsawllim liapdildial vehaw, galdot tunnu na selung azuangnamaw36. (a). Zaangbeh khi angah ka sia zaw diai mah aw, khangdumpuan duangah ka

bang zaw diai mah ee. (b).Na minlun leh nang vangin ka than buangin, anih gelin, kuangtuibang gawmdih ninge

Pu Pau Dai’ la1. (a). Na lawmlawm e na lawmlawm e, ziinleng khan lelh na lawmlawm.

(b). Holung kumpih ka zua thang aw, sakluang gialbang khing aw e.2. (a). Lenlaai lungtup lun vontawi tawh, deih aa vonlaai tan aw e.

(b). Deih a vonlaai na tawi sawnten, laailung na muang zo diam aw.3. (a). Gawh na simna gual tungtuan na, zaang phualmul hei dialdial e.

(b). Lang na lam leh na von laaihen, zua aw maaciang ah suan aw.4. (a). Mimbang pianna Dimtui vaangkhua, zua aw lung na gulh nam aw.

(b). Nenbang hon nil lun nih thum zong, daidam laai ah zaal aw e.5. (a). Ih phamna zin gam hi e, batphu zonloh ding aw e.

(b). Laai I thamloh sang I thaam na, kulsiin ah zaal zo tah e.6. (a). Zua gelin ma bang pan e, von in nuh lo bang thual e.

(b). Holung kumpih taang ka gual aw, go bang ka hing zo diam aw.7. (a). Ka tun pham e taang ka gual aw, batphu zonloh ding aw e.

(b). Ziin i nial aa lunmang sausak, henluang kaihna tam tang e.8. (a). Tun aw cing e zua aw cing e, laailung ah ngilh ding saang e.

(b). Laailung a ngilh laitak in e, vonin tanglo bang phong e.9. (a). Ciin tawh heina simgam lei ah, a tuai gua bang tuansak e.

(b). Laailung ka zuan na ding in e, vonin nuh lo bang thual e.10. (a). Guabang hin aa ngaihkhua tamsial, pianna ka tun ngaih aw e.

(b). Ngaihsial sanggah ka hin sangin, lenvaan kai lung muang zawng e.11. (a). Zua langlam leh ka baanzaal aw, sang namcin na ding sang e.

(b). Tullel ah tuang sa minthang zong, gual tungtuan na ding sang e.12. (a). Tun thaa kia ka heh man in e, gual nung sa bang zui ingh e.

(b). Ziin I siamloh na von nihthum, tun min lohlah zo veeng e.

57

Page 58: Laaitui Khua Leh Ngeina

13. (a)Ciin tawh heina siinggam leiah, ka tuai gua bang buan sak e. (b). Laailung ka zuan na dingin taang ka gual aw, ziinin ci sng in ci e.

14. (a). Huiva mau zil taang lungzuang in, a hempan tong va zaang e. (b). Na zua laaizom sen ninu tawh, phamsa aa tuang tung aw e.

15. (a). Thei bang sen aa lun aa ngaih mabang ka pat, leengvaan kaipih ta vaang e. (b). Phung leh gual aw namcih gual hon leel lo aw, paaksil bang ki lomawh e.

16. (a). Ngaih taan ingh e, kawi taan ingh e, ziinleeng tualkhiat sa hing e. (b). Tunsung suah aa lampuan khat zawng I hi zong, paaksil bang ki lomawh e.

Pu Suang Khua Kam’ la1. (a). Tu laitak aa dot lunmang ten, pupa kaihthang naktui bang kang ding ci e. (b). Vangkhua ziinbang ih liingnam u leh nau aw, albang mang zong kei ka sinlai patpuan bang nem nailo e.

2. (a).Thang damtui bang nemning cileng katawi kawlciang a minthang bel vaaimang ah zaalzo tahe

(b). Khangsawn ten tuubang cin ding siinggual gen ding, zaangzum dot kong hong leeng e.3. (a). Langlam teng tawh tuai nihthum melmak siangah, ngaihsial khau bang suut ingh e. (b). Ngaihsial khau bang ka suutna luanthi tam tawh, akhu zaang vai ah vial e.6. (a). Minthang sa aw ka tuaimang aw, vaaimang ah thangsa aw e. (b). Tuai in kuulsin lamzuan ding aw, vaangkhua taanggual a heina mel in maang e.

Pi Gum Khua Hau’ la1. (a). Puvon langlam zaamluang min ngeih, sen aw a gin ngai ve aw.

(b). Na khen lah leh lenmual kaisa, sul ah hong hei kik ve aw.2. (a). Vaangkhua anbang na itna phung na huaina, vaangla aalbang mang aw e.

(b). Laamtam tawh albang mang khawm aw, vonsen albang ka tah zo diamkiang aw e.

3. (a). Lungzuan thangdam tui in taai aw, ngaihkhua zaanghuih khin len aw. (b). Thulguah laung bang ka dodo nan, ka lennaang bang huang buang ingh e.

4. (a). Ka ciin vabang pil lawmlawm e, kiangmang hong tuangtung ta e. (b). Phamsan kulsin lamzuan ding aw, hingin siang zong ding aw e.

5. (a). Sang ka gah sang ka gah aw e, sawn tawh liang sang ka gah aw. (b). Sawn tawh liang sang ka gah aw e, ka heh hon nem ding bei e.

6. (a). Kei hawmsiam aw ziinlung mawl aw, lo bang vaat zawh ciam aw e. (b). Ka nung ka hial ka ma ka hial, baansam lia nu kei aw e.

7. (a). Nopnop zo bang zua kiak zo ding, khimziin so bang zawt aw e. (b). Tuang ka tunin kaankong suak leng, zuatong ka sang ding sang e.

Pu Pum Vungh’ la1. (a). Na thakiak ngaih in zaang e, kaa laaidiip baan ah sam e.

(b). Tuanglam ah khau bang ciang e, ka laaidiip baan ah sam e. 2. (a). Von aw sunglawh tullim liap ah, sakluang ziinbang liing ingh e.

(b). Nuai omlaai hiam do kawlciang hiam, na kiakna mel in maang e. 3. (a). Ka vawn suan zong zaanglei dawnah, nikhat albang mang aw e.

(b). Von aw lautha na neih leh e, saunuamah hong hei ve aw.4. (a). Ih laakmai ah sang cih sumhlu, sawmsial in tuah zo hang e.

(b). Ciin sangkap leh sesum gel cing, leengvaan khuahmual ah suah aw.5. (a). Von tawh tukawl ka tawina aw, ka maimit baan in sam e.

58

Page 59: Laaitui Khua Leh Ngeina

(b). Thamtha khau bang paallah tang e, sawnmom ka paai ah kuang e.

Pi Man Dim’ la1. (a). Sawmsial lian leh ninghai kalah, ngaih vaang hai bang ngak ingh e.

(b). Nong zo nam aw von nihgel aw, mimkung kuai ngiingei ingh e.2. (a). Ciin aw na ngim nam hiauhiau e, ngaihleeng na biak na hiam aw.

(b). Sang tamkap aa na hawmtel bang cin aw.3. (a). Nua leh kama gi aa hial nuan, sanglu hong tuang tut ta e.

(b). Zua sangkap zaang ni eng bang e, von aw giabang zun ve aw.4. (a). Zaang gamlei ah sang ziingzin in, tuaimang lenlai tuak aw e.

(b). Tuaimang sangkap sang sumlu aw, lianun nau bang sang ingh e.5. (a). Zinbang heh nuan naubang kah nuan, lumsun ka tuaimang aw e.

(b). Lumsun tuaimang ka tuai khup aw, zin aw naalgua bang hah aw.

Pi Vaai Hen Cing’ la1. (a). Si leh hing na sialnan tuai lunggin aw, na sinlaai a tawl nam aw.

(b). Phung nih thum in paakbang tawi ding(ven), khua tawh na hei siam ve aw.2. (a). Ka sawn momno gualtung tuanna, pahtaang nibang, taang aw e. (b). Daiteng aa zal ngaih 2/3 aw, lambang nong zo kim nam aw.

Pu Kham Khen Pau’ la1. (a). Lun tawh tongdam kimlai sang e, tuizum ah tongdam khang e.

(b). Tung pasian leh nuaizin lungmawl, ciin thang gua bang phuk aw e.2. (a). Khua ka theihloh omlo e, tong ka dawn mawh omlo e.

(b). Tong ka dawn mawh omlo e, nuaiziin a tong dawng mawng e.3. (a). Theisen laaizom tuai kawlciang aw, sangnun pallaai lo aw e.

(b). Keimah sanggah ka pham luangin, sang minlun luang hong lum e.4. (a). Vaimang zuapa do sumtual ah, hawmsiam zua sel, lungngaih tuangnu a sia e.

(b) Tuang ka tun a sinlaai lun tuai lung ngaihteng, kulsin ah thel bang siang e.5. (a). Nihgel ciinmang tongdam non thak, nunnop kong zo ding sang e.

(b). Nunnop kong zo ding sang e tongdam ka saan, pelmawh luanthi niang sang e.6. (a). Pupa malkaih lenmual kaisa, ciin in sul ah lehta e.

(b). Tuai lianu leeng vaankai ding aw, ang na kawi na von momno, lambang na thengzo diam aw.7. (a). Sang ih laaknin tuai lianu aw, ningbel na gual thei nam aw.

(b). Ningbel na gual thei nam aw e, vaangkhua na khual thei nam aw.8. (a). Puvon langlam zang sawmsial aw, cialdawh nem tawh lawm sang e.

(b). Thang nen docial taam tungah e, sang sumlu tawh lawm sang e.9. (a). Sanglun lenmual kalsa aw e, ka kawlciang aa khawl aw e.

(b). Lenpih taanggual ka kawh nan e, a tungah han zai sang e.10. (a). Meibang mitsa lenmual kalsa, puvon in lam aa kai e.

(b. )Baanzaal aa kaih na limsawl in, phung nihthum tawh khawl ingh e.11. (a). Puvon sangkap tuang hong tung ven, sawn in tuklu ah khu e.

(b). Puvon hawmsiam tu bang ciin ding, khang sawn zin bang tha ning e.12. (a). Puvon sangkap zaang ngawi sai gel, lentaang nah bang ngek sang e.

(b). Kei aw liang aw ka cihcih nan, lambang paaklah zel tang e.13. (a). Von aw suih lung na lau leh e, na zua laithah pantuita ma ciang suan aw.

(b). Ih tungsun ni sa na sak leh, zaangphual mulin sung ve aw.14. (a). Ka von va bang pil kuan ci aa, thangnen dolcial hual aw e.

59

Page 60: Laaitui Khua Leh Ngeina

(b). Thangnen dolcial taam tungah e, von aw tuanpih lai ve aw.15. (a). Tungmu vaanlai zang sangal pa, von aw maaciang ah suan aw.

(b). Phualngo no leh zaangsa buaibom, von aw nungciang dal sak aw. 16. (a). Pupa kaihsuut vonkop ziingzin, tuangna tun kal, ngaklang e.

(b). Ka von a ziingzin sang e, ziin laailen kol khai aw e.17. (a). Vonmang aw tong na ciampih ten, na nun luai ngam omlo e.

(b). Ih gamzaang leh siingta gamzaang, vonmang luanglup na hi e.18. (a). Khuazon tuanglam nunnuam laiah, vonthang khuahmual kici e.

(b). Von melmuh nan deih zon tulta, ka luanthin ning bang zel e.19. (a). Ngalliam ka ang kawi aw e sen tongsan aw, laaiah taang bang na sang e.

(b). Siing khual zing zin kumsawt zaantaam, hi aw, sau nem tuang tung kik ve aw.

Pi Niang’ Khua Hau’ la.(a). Tun huai bangaa, zua huai bangaa, ciin teng na hawm siam sang e. (b). Phung leh gualin paakbang twain, ih tuklu gel cing sang e.

Pu Pau Cin Zam’ laLa tuung

1. (a). Gam vaangla aa thelnah leengin, ciinin sangpaal lo ci e. (b). Daiteng aa zaal ih von nihthum, malzin bang ko nuam ingh e.Zola

2. (a). Siing khual ziingzin suan aa kalna, khaimu leeng sang zangzaw lawm aw e.

(b). Huihkhi sem bang tungthang vaanah, leenmual hong khum e kei aw zuang nang e.

3. (a). Damtui tungah saumang hei aw, zaal ngiingei suan aa a kal hing e. (b). Seino gual tawh nuihciam paal aw, tutkhawl liiliai suan aa kal hing e.

4. (a). Tuumbang guainua tun leh zua in melmak vaavgkhua hong vel aw ci e. (b). Melmak vaangkhua tuang ka tun ciang et lawm zatam e, tongin gel laang e.

5. (a). Ziing ka zinna melmak vaangkhua, Zangkung myo lettet hi lawm aw e. (b). Zangkung myolettet hi lawm aw, amianzatha taw laikda lawm aw e.

Pi Niing Za Vuung’ la1. (a). Tuai Thangin sinthu hon lel ven, tuaitawi mungbang tum ingh e.

(b). Tuaitawi mung bang tum ingh e, tuum bang ka guai na hi e.2. (a). Mubang ngaihsa an bang itsa, Tuai Thang lentual ah khia e.

(b). Ahem pan tongdam ka zaak leh, sawl bang ka vul na hi e.3. (a). Tuaimang langlam ka sau nuai ah, liitui bang cing sa aw e.

(b). Namcih zatam hanlung ciam ven, nuhsawl bang heu zo tah hen. 4. (a). Tuai lia nun ciin mel hon ma e, keiin tuai vaang ngai ingh e.

(b). Kei in tuai vaang ngai ingh e, hau tawi palzaw ngai ta hi. 5. (a). Na kiang langlam saudeih zunsiam, tuangnu na sia zo daim aw.

(b). Ang na kawi leh na von nihthum, lambang na theng zo diam aw.6. (a). Puvon langlam thang zamluangin, sen ninu naubang awi e.

(b). Naubang kahluang luanthi nulluang, vonin pat bang sai ingh e.7. (a). Tuaimang pallawh nun-engno in , Dimtui vaangkhua lumsak e.

(b). Tuan aa pupa minthang na ven, tuaimang khan siing omlo e.8. (a). Sinthu zatam khaubang suutna tuaimang vabang pil aw e.

(b). Khuakim gualin lumbang hon sung, tuai aw na hei siam ve aw.

60

Page 61: Laaitui Khua Leh Ngeina

9. (a). Tuai Thang zaitha saudeih zunsiam, gal in don leng ih tungsunni taang bang e.

(b). Pianna zuanem lengvaan kaisa, malzin bang ko nuam ingh e.10. (a). Zua na langlam zamluang min ngeih, atong tuibang luang aw e.

(b). Tui bang luangno patbang sai leeng, tuaipham hong zuangtho bang e.11. (a). Vaimang dawi ai ka kungtungah, damtui bang hon dimtah e.

(b). Tuumbang guaisa lobang tulsa, ka lenlai zilkik ingh e.12. (a). Von na pallawh tawikawlciangin, ziinkhawi sangcih huai hen aw.

(b). Ziinkhawi sangcih huai hen aw e, tun in laamang paak ingh e.13. (a). Vaimang nelzun von na sausak, tunin tuang nusia laang e.

(b). Ka nuaciangah ka von lunggin, sian aw nalgua bang hah aw. 14. (a). Vonkop laanglam vaimang siamsil, sawn tawh vabang tuang ungh e.

(b). Melmak vaangkhua zatam laiah, kei aw milun no hing e.15. (a). Sawn leh ka von ka ngaihman in, vaangla pan hong leng ingh e.

(b). Ka von laitan ka sawn nihgel, maimit sot lung cim laang e.16. (a). Lim belh tuai Mang na vaang in e, simlei guabang hing ingh e.

(b). Tung pasian in siam hen aw e, na baanzaal tul mawh hen aw.17. (a). Sesum a thang ta zawm aw e, vonkop a thang tazawm aw.

(b). Dimtui vaangkhua zatam laiah, vonkop amin thang zaw e.18. (a). Gam vaangla aa von ziingzin ding , sian aw lumbang sung ve aw.

(b). Nibang tumkuan tun lungzuang in,vonmin theibang non lovaang e, naubang non awi vevange

19. (a). Zaanciang maimit ka siit mawhna, von Thang mubang ngai ingh e. (b). Von Thang zingzin tuang hong tung ven, sinlai taangbang dam ingh e.

20. (a). Kawi tawh gua bang ka hin lai in, simlei tukawl tawi ingh e. (b). Vonnihgel tang bang hong khang ven, lun tawh tan bang kim ingh e.

21. (a). Na tun lamloh na zua lamloh, vonin kang bang lam aw e. (b). Pianna zuanem leengvaan kai sa, malzin bang ko nuam ingh e.

22. (a). Tuai Thang baanzaal aw cing e, saumang ngosai ha bang e. (b). Saumang ngo sai ha abng e, pahtaang cial tawh lawm sang e.

23. (a). Na tun lungtup zaang dolcial aw, von khan in tuangtung tah e. (b). Von khan in tuang tung tah e, tun in laambang pak ingh e.

24. (a). Thei bang sen aa albang ka tah, gual aw paak bang tawi ve aw. (b). Von Thang ahawm siamsang e, phung teng guikhau bang khawm e.

25. (a). Sawn na langlam zaang dol cial aw, nunnuam taanglap nan pha e. (b). An bang hawm thawh ka sawn khat tang, sian aw naalgua bang hah aw.

26. (a). An bang hawmthawh ka tuai momno, kamkei tawh min thang aw e. (b)..Ih tuai sang kap laambang paak ding, tuai lianu ngai na veng e.

27. (a). Kawi kiaknua aa vonteng langlam, saumang sunni taang bang e. (b). A lii nuamah tuai lianu aw, kumsawt guabang hing ve aw.

28. (a). Hau vontawi aw tuai nihthum aw, na hawmtel ken sang ingh e (b). Anglai ka von tawite bangin, lianun mubang ngai ingh e.

29. (a). Tuum bang guai tawh omlai vei tawh, zaankhua khau bang sau sang e. (b). Zingdam taikhua hong val ding aa, von aw na baan zaal cing e.

30. (a). Tuumbang guai ing lobang tul ingh, lia ka pheiphung limliapah lanbang ngang e. (b). Hauta siamsil hiambang hat ven, ngaih siang lobang kawm ingh e.

31. (a). Pianna zualo na tun in al bang hon tah, sawn aw vabang pil ve aw. (b). Sawn aw vabang pil ve aw e, gualkhan sing bang khup’ ve aw

32. (a). Tha ka kiak ding leengvaan kai ding, lianun laamkhuang bang tho e.

61

Page 62: Laaitui Khua Leh Ngeina

(b). Sianmang lobuang simlei tungah, lianu ka sianmang hi e.33. (a. )Se lawmlawm e von lia nu aw, na vaang zubang sia lawmlawm.

(b). Von na kungtung omlai landing khaubang suutlah zo hang e.34. (a). Na tun leengvaan ka kai zongin, lailung muanglo ding hing e.

(b). Gia bang hon zun na tuai lianu, sinlai lungtawl ka sa e.35. (a). Zanciang sambang ka zaalpih aw, khangthei loleng gualngaih ka laikuai aw e.

(b). Limliap tutmun ka khawlpih aw, na nuaciangah zo lawkta bang tau ingh e.36. (a). Theibang sen aa hambang ka huai, dolai vaaibang tham aw e.

(b). Dolai vaai bang na thamna ah, kei ngaih bang non ngai nam aw.37. (a). Hawm aa siam aw ka tuai Thang aw, .na khan kumkhua sawt hen aw.

(b). Lang na lam aa ciin min na lawh, tun leh ih zua malzin bang ko nuam ingh e.38. (a). Von na baanzaal saudeih zuunsiam, tungsunni bang taang aw e.

(b). Zata luimang bang a bop ding, ka von baanzaal hi ci e.39. (a). Ningzu aisa ka kungtungah, nuhsawl bang bang ding aw e.

(b). Na ciin ka vaang zubang sia e, tuai lianun kuam bang luah e.40. (a). Melmak aa zaal von zingzin in lungdeih taang lai tan ci e.

(b). Mu nuam ing e ka von laitan, ka sawn melmu nuam ingh e.41. (a). Von zingzin ding do gamzaang ah, ka laaidiip nem zel tah e.

(b). Na nuaciang ah tun lungzuang in, namin theibang nonlo vaang e, naubang non awiawi vang e.

42. (a). Vonkop langlam sesum gelcing, khuakiim lawibang thang aw e. (b). U leh nau ahuaina phung ahuai na, silhpuan hawm tel in nei e.

43. (a). Sia lawmlawm e ka sawn lungngaih na vaang zubang sia lawmlawm. (b). Zin in gam mawng bang hon kaan aa, gual khan khup lah nang aw e.

44. (a). Ka von laaitan ka sawn lunggin, vaang lumbang hon sung ingh e. (b). A gam vaanglaa vabang na len, sianin siam hen aw, sakluang taang bang dam ve aw.

45. (a). Vaaimang nelzuun von na paallawh, gual tung na tuan na hi e. (b). Tung pasian in sian hen aw, na baanzaal len zang hen aw.

46. (a). Tuumbang guai ingh lobang tul ingh, sawnin paakbang tawi tah e. (b). Ami za in a tam laiah, ka min lawibang thang sak e.

47. (a). Melmak aa zaal lun von tawi aw, na hawntel ken sang ingh e. (b). Tung pasian in hon siam hen aw, na khan kumkhua sawt hen aw.

48. (a). Sawn na langlam vaimang siamsil, sau ah khawlsak nuam ingh e. (b). heiphung suanlo nalbang kaihna, minthang mawtaw aw ci e.

49. (a). Ning nek cing ding sung nek cing ding, lia aw na baanzaal aw e. (b). Aisa cinglo hawmtel cinglo, taang aw ka baanzaal aw e.

Zawlla50. (a). Pupa phaaksap siing gamzaang kazaalna pan, vonteng sialin zaanciang maimit

siing mawng e. (b). Vonteng sialin zaanciang maimit siingmawng e, hauta siamsil hong gingven, lungzuanlawnge

51. (a). Omlai kungkuah guikhau bang ka suutnop man, theihloh zaanggam leiah lui,

tumthong venge (b). Vaaimang sausak liitui bang acing laiah, lungzuan sialin zaanciang maimit siing mawng e.

62

Page 63: Laaitui Khua Leh Ngeina

52. (a). Tunsung mimbang na pianin ka tuaithang aw, sumtual ah tonmung phut ding

kong ginglo e. (b). Ih tungthang vaan ngomei bang kaithei hileng, zua sumtualah ka ngaihteng, liibang cinglai, bom vevang e.

Pu Awn En’ la. (Suak kum-18.3’1900) 1. (a). Mimbang pian na ka zua sangah zo lawkta bang tau ta e. (b). Zolawk ta bang tau ta e sing tann gamgi bang nek e.2. (a). Tangbang khang ven seino gual aw sumtual tonmung zing sak e. (b). Sumtual ton mung zing sak e sang leh lal puan bang thuah e.3. (a). Tang ka lai zom gel in cing ven dai dam a zal zo ta e. (b). Aciin ningniang no hinge, saulim ah naubang kap inge luankhi tawh nangbang diange.4. (a). Lia ka lai zom tang ka laizom gam gi bang hial zo veng e. (b). Ka Kumpi ding lo bei sang e,mual sing bang heu zo veng e.s.5. (a). Ih Sau Mang zong ci ngamkeng e, sawmsial ih gawh lu aw e. (b). Sawm sial gawh lu ih pang mai ah, a ki hiang sing bang zau e.6. (a). Lia lung tup teng von aw e na duang ah bang kim hing e. (b). Tang lung tup teng von aw e,lun kim ciang a hial hing e.7. (a). Sawmsial lian leh zang ta se lawi kop in gua bang phuk ing e . (b). Kop in gua bang phuk ing e a lu pang mai a siang e.8. (a). Ka sau mang peh sik gil bang ,e pah tang zang dol cial aw e. (b). Pahtaang zang dolcial tam tungah ciandal thang leh zamluang minngeih, kawlciang thang van mau bang e. 9. (a). Lun tawi nga bang ka len lai in kol sa tung ah tuang ing e. (b). Kol sa tung ah tuang ing e ,ka zuan lam bang paak ing e.10.(a). Len lai gual tung ka tuan na aw, sawm sial ka gawh lu aw e. (b). Sawm sial gawh leh lang lam min thnang ,tang in ka sau aa siang e.11.(a). Sawmsial gawh leh mim leh sawm tang, gual kim hon sing on lo e. (b). Gual kim hon sing om lo e,ka tung a tuang om lo e,12.(a). Sawm tang thawh leh lang lam min thang ,zang ta se lawi in tuang e. (b). Zang ta se lawi in tuang e ,pah tang thau sa dim sang e. 13.(a). Thuam von tawi han lung ciam ung e, sawm sial a a ngal kheng ung e. (b). Ni nu lai tan sawm sial zek ding,sum tual ah ka khawl sak e.14.(a). Dim tui vang khua ken nuai pa piang ,thuam von tawi ngal liam hing e. (b). Thuam vontawi ngal liam hing e, ka tawi kawlciang kol sa tung ah tuang ing e.15.(a). Pu pa lam loh zang khen kawl ciang, tang in ka siang ah siang e,. (b). Sen ka kawi tawh lungciam ing e, zang khen kawl ciang mual suang e.16.(a). Mi a pau in vang khua gua in,na sau dai dam hen ci e. (b). Tuang hong tung ven zang khen kawl ciang,ngal liam ka sau mang lun e.17.(a). Lang Ka lam khuang bang ka khup na ,zang khen kawl ciang tawi ing e. (b). Kawl ciang pian dang tawi ing e,zang se lawi tawh thang khawm e.18.(a). Ngal liam ka min man mawh na ding ,kuah mual lum suang in dawng e. (b). Kuah mual lum suang in dawng e, a tung ah min sial ing e.19.(a). Pu pa lam loh tang ka ban zal,khua mual gi nem no aw e. (b). Khua mual gi nem no nuai ah e,lum suang ngo sai ha bang e.20.(a). Sanggah ka min man mawh na ding ,ciau lum suang in po hen aw. (b). Ciau lum suang in po hen aw,a tung ah min sial ing e.21.(a). Limbelh na hawmsiam aw e,sanggah ka minthang aw e.

63

Page 64: Laaitui Khua Leh Ngeina

(b). Sanggah ka minthang aw e, khuamual ah hanzai sang e.

Pu Thawng Cin Thang in Pa On En a phuah1. (a). Zang khen kawlciang,lung a na tup ,khua vannuai aa thang aw e. (b). Za tam tong dot sum bang na biak,lung deih hong tuang tung ta e.

Pu Lam Khup in Pa Awn En ton a a phuah.1. (a). Tuai teng zingzin khua pheilam ah, lenthang sial kicing ci e. (b). Lenthang sial kicing ci e, ciaukuam ah sul zui ta e. By Pa Thawng Sian Kham (7.11”2007)

Pu Thawng Za Nang’ la1. (a)Ciin aw ci aa khua nong tuahloh, ka hei na ding melmaang e.

(b)Namcih sinthi za in tam e, maimit len simzing bang e.2. (a)Pupa phaksap simlei zilhza, zaang lei dawn ah thang aw e.

(b)Khuakim in siambang hon nuih zong, tuaithang gual tung tuang san g e.3. (a)Tuai na thamna zaanggam leiah, ciinmin non lo man nam aw.

(b)Zanciang ka zalmang in ah e, sanglian khuamual ah suang e.4. (a)Tuai na min ngeih zaangdon tualah, khua len suum aa kai hi e.

(b)Khua len suum aa kai hi e, namcih hui bang mau hi e.5. (a)Ka tuai nihthum pheiphung suan zaang, simlei ziinbang ling ingh e.

(b)Tuai tahng hanlung ciam tah e, ciin thang mun aa muang hi e.6. (a)Tuai aw anbang kon it manin khuahmual ah lumsuang phung e.

(b)Khangawn ten laambang a vel ding, tuai thang mel cih na hi e.7. (a)Tuai na zaitha simsing gil zuun, giabang ka zun zo diam aw.

(b)Tuai nih thum tawh taangbang dam leng, khuabang ka tuah ding hi e.8. (a)Tuai aw lautha selo aw e, i zua thang leh sen puvon zong minthang azai omlo e.

(b)Tuai khan hawm aa siam hi e, ciin thang sau ah tut hi e.9. (a)Tuai aw guabang I hin lai in, lungdeih teng sumhbang biang e.

(b)Laautha zubang na sia lo aw, phung laai na hil sa hi e.10. (a)Miza tongdot huaikim mang zong, vaibang a tham na hi e.

(b)Phung tawh gual tawh hanlung ciam ding, tuaimom taangbang dam hen aw.11. (a)Namcih zatam vannuai khua thang, sinthu kai aa siam aw e.

(b)Kaankong simkhua hong ziing ta e, sawn aw e yuang na tun kal ngak lang e.12. (a)Ka phung lun leh namcih gual in, albang man lawm lo ci e.

(b)Pupa khan a tainga she cim, tuai thawn muin in muang hing e.13. (a)Kaankong simkhua hong ziing ta e, kua in ziingvai hawm diam aw.

(b)Phung tawh gual tawh nam cih gual tawh kua in tainga she diam aw.

Pu Awn Suan’ la1. (a). Pupa khan gui bangzun aa phungmin nalawh, kopaa tuibang nalak hiang,hialno bang e. (b). Khuakiim siahtaang kailo buang gualgen minthang, sawmtaang thawh leh na sesum, gelcing sang e.2. (a). Nazua lenkaan zanggam ah nalen buang aw, vaimang sinthu na lakin khuathang tah e. (b). Na sesul sabang hon zui lah omlo aa, khattang aa phaiva lo aw, tuai aw ciing e.

Pu Thawng Khan Thang’ la

64

Page 65: Laaitui Khua Leh Ngeina

1. (a). Taang ei khan aa zamluang nihgel, atong luitui zawng kham e. (b). Niing bel cing ven hawmtel cing ven, luigal vaangkhua hawl aw e.2. (a). Zua tawi tanghkhat taang hing e, gual tawh tanhbang kim ingh e. (b). Gual tawh tanhbang kim ingh e, ciintawi tuaitawi kei hing e.3. (a). Pham masa za tam sang e, duang hong zen za tamsang e. (b). Kei zong pham ding thangvaan zawlah, mel ki mu kik ding aw e.

Pu Kam Khan Thang’ la1. (a). Sianmang lo buang nuaisimlei ah ka zua ka sianmang hi ee. (b). Ka zua lobuang nuai simlei ah ka ciin ka sianmang hi ee.2. (a). Theibang sen aa sen puvon in, cial aw sanghuai aw ci ee. (b). Puvon langlam cialtaam tungah tu in sangluang ki lam ee.3. (a). Zua khat guabang hing sun ci aa, na nenah tut khawl ungh ee. (b). Ningzu aaisa ngai hilo aa, na tong hawmsiam ngai ungh ee.4. (a). Ih tunbang aa ih zua bang aa tuai Thang a hawm siam aw ee. (b). Ciingel ham bang non huai na aw, zaang aa huisai bang lian ee.5. (a). Sawmtaang thawh leh laaikop hen aw, liagual taanggual khup aw e. (b). Sawmtaang thawh tawh laaikop hen tawh, lengvan khuahmual na suah ciangin, tunin laambang pak nan cia. Pu Vungh Kham’ la

1. (a). Hawm aa siam aw ka tuaimang aw, vaimang tawh tong ciam aw e. (b). Namcih suihlung taisak e, guabang hinna lawm sang e.

2. (a). Hon lello aw taang ka gual aw, vaimang tawh tong ciam ingh e. (b). Thang vaaimang leh liimbelh tunnun, simsing bang gil in ci e.

3. (a). Khua vannuai aa miza tongdot, vaimang te hawmsiam sang e. (b). Vaimangte hawmsiam sang e, litui saukuam in nei e.

4. (a). Akaih thangno ngomei bang zaam ziinzian ven, namcih zatam taangbang damkim dingci e. (b).Tung Pasian siam na sa nam u leh nau aw, tuizum mangpa ommuan in gelcing sang e.

Pu Tual Nang(a). Sinthu lelin ma bang pat in, tuah ding lenkhuang khai bang ging keng e.(b). Lenlai sinthu kai adan tawh, pupa loam suan simlei zau, ngai kha na hiam aw.

Pu En Khai’ la.1. (a). Tun aw cileng ka tun ding omlo, zua aw cileng, zua phamsa aw e. (b). Pham leng vaitho a hong hong ding, vaangla senni nu in sam lai e.2. (a). Ava lenglah tongdot theihkei, lungnem no aw taangbang dam ve aw. (b). Lungnemno aw tangbang dam aw, zozing kuamthhuk e, kawmna vangla e.3. (a). Ii ee ngaihno ommuan lungzuang, kolhlai na gimsi aw theng mawng e. (b). Zalmang melmuh tongsan theihloh, khangtheilawhlai, duang na nemvaang e.

Pu Khup Khua Vungh’ la.1. (a). Tung Pasian leh, Vaimang’ sinthu, Laaitui vaangkhua paakbang kitawi e. (b). Zangzum kulluh, Pu Pau Za Mung, phammawh dingin, Sianin siam hen aw.2. (a). Vaangkhua saat aa puvon minlun, tawisawn vabang, pil e khuakhai e. (b). Tuumbang guai kuan, lia leh taangin, silhpuan naubang, sang ungh Pu aw e.

65

Page 66: Laaitui Khua Leh Ngeina

3. (a). Kawi leh von tawh, heina peuhah, kumsawt suangbang, tosak aw Sian aw. (b). Hihbang lungcingh, vaangkhua laai ah, namcih gual siing ta a omlo ee. 4. (a). Pupa khan zui, ka tuaithang aw, na khan kumkhua sawt hen aw. (b). Na khan kumkhua sawt hen aw e, vaangkhua na huai siam ve aw. Pu Lian Khan Thang’ la

1. (a). Zua omlai vei, tun nungsang sen puvon ten, tun tuai lia nu pal zaw anglaai ah

sia e.(b). Kazua vangsel zin hawmkhialh tung Pasian aw, katun lungzuang, momno zai tha enve aw2. (a). Phung leh gualin gibang neh ee, tuai tawh hanlung ciam ung e.(b). Hanlung ciam ungh tun leh zua aw, kumsawt guabang na hing un la ciamna hai bang ngak vevua. 3. (a). Zing khual zingzin tun zuang nungsia, hei na peuh ling bang do ciin aw e.(b). Pianna zua nem omlai vei ding, kungtung tui bang siang mawh ciin aw e.4. (a). Dolai luitum kici ding aa, pheiphung suan cih omlo tun aw e.(b). Pheiphung suan lobang ka lelh leh sau tawh nibang tum ding hitang e.5. (a). Dolaai luitum ciautui lian tung, sau tawh sawlbang ka hei lawm Lian aw.(b). Leido saang bang ka nawh na ding, minthang ciautui damdial in hei e. 6. (a). Kei ka heina tui limlian ka tuanglam aw, khualui aa ngaih gimsi nong tel

nam aw.(b). Hong tel zong humtaang bang tello, sungnek damtui aa ka dawn ahih mel theih lo.7. (a). Siammang tongdam sang thei hileng, vanlaai zawl ah tungciang sawlkha

siamsil dalngo suah nang tum vang e.(b). Mimbang ka thum taangbang tung thei leh, vangkhua nuam aa ngaih teng heina ommuan gal in don nuam veng e.

8. (a). Sesum vangngaih lai ah na sang, muanglo siansung tuang nu sia tang ee. (b) . Muanglo siansung tuang nusia tang, hei na peuh tungsian mang aw siam aw. 9. (a). Ciin aw na tuai pupa gualgen atui limlian piaunen ah zotang bang damlai e. (b). Lung deih sesum paal lawhno tawh ciang lenmual kong kai diam aw.

Pu Pau Za Mung’ laZola.

1. (a). En dih vuau guai galdot mual pan, Laaitui ka vaangkhua hi guai aw e.(b). Laaitui vaangkhua nunnop laai-ah, ngabang ka laamna hi guai aw e.

2. (a). Mimbang pianna Laaitui vaangkhua, pupa gamzaang nunaa nuam aw e(b). Nunaa nuam aw pupa gamzaang, mimvabang bual nawnlo ding aw e.

3. (a). Mimvabang bualnawnloh ding aw, ngai taleng tuangnu’ sia ding hitang e(b). Tuangnu’ siat ding vaankhua nunnuam suahpih lia leh taang, heina peuhah Sianin lumbang hong sungtek hen aw.

Latung1. (a). Ka pianna Laaitui hi e, ka heina sing’gam zaang aw e.

(b). Saumang pha leh vaimang’ siamsil, lii tuibang cinh na aw e. 2. (a). Vaimang siamsil pheiphung suanna, sawnmom vabang tuang aw e.

(b). Vabang tuange tun leh zua in, sunni sa lim bang sung e. 4. (a). Mual kisung ciiciai nuai ahe, Laaitui ka vaangkhua aw e.

(b). Lamhtaang khiat na, kilbang khanna, cikciang ka ngilhthei diam aw.

66

Page 67: Laaitui Khua Leh Ngeina

7. (a). Tuan pupa’n sai bang asat aw, siah leh sawmtaang a kaihna. (b). Haanzai sa aa haanning neekna, pupa khuahmual nim diildial. 8. (a). Itteng ngaihteng’ khavaangin ee, vaangkhua thaangbang veh ingh ee. (b). Aniim diildial pupa khuahmual, thulguahn luan mangh’ zota ee. 9. (a). Maimit sot ingh pupa khuahmual, sinlaai guhling bang do ee. (b). Maibang mangsa pupa khuahmual, giabang zuunkik ning cing ee. 10. (a). Vaangkhua ngaih nunnop na dingin e, vaitun nu sumh bang biang ee. (b). Sumh’ bang biakna ningzu aisa, sesum tawh kop in thuahng ee. 11. (a). Biaktheih biak mawh ka biakna aw, haithei bang huut zota e. (b). Neihteng lamteng vaibang thamna, na awi nam aw, Sian aw e. 12. (a). Lunglau lo aw Laaitui taanggual, Sian in hong sung ding hi e. (b). Ciamaa pello Sianmang in ee, paaibang pom ding ei hi hang ee. 13. (a). Zua in taanglai hon tanh in ka tun’ aang ah, gualkhan khup ding aw ci ee. 14. (b). Thalbang zang in gualkhan khup ding, vaanlaai zawl zaam ding ci ee. 15. (a). Zua’ vaang kawlciang in tawi ingh e, khuahmualah han zai sangh e.

(b). Tun’ vaang siallum dumpuan bang silh, guallai nibang taang ingh ee

Laphei 1 (a). Von in taanglaai, tanh ci ei!, siing’ gamzaang ah, Ngalliam ka lung, tup tuibang, tun na hi ee. (b). Kumkhua sawt hai, bang kong ngak, ka sawn momno, tuang nongtun sang, bang kong noh, kaal ngaklaang e. 2. (a). Yahweh lian ven, ka tuu Mung, Yah Lian vawh’n e, khan kumsawt gua, bang hingin, Yah’n siam hen aw. (b). Yah’n siam hen aw, khan kumsawt, guabang hing ding, akhan nunnuam, zil dingin, siamlai hen aw. 3. (a). A nicin in, Yah kiang mim, va bang ka thum, ka sawn lunggin, nalgua bang, hah aw ci’ng ee. (b). Nalgua bang hong, hahsak ou!, ka sawn lunggin, tatna peuh thalbang zang ding, siamsak ve aw. 4. (a). Tun leh zua tawh, vabang tuang, dalngo tungah, ka sawn seenngeek, a laai-ah, paalbang lun ee. (b). Paalbang lun zo, ka sawn seen, ngeek alaai-ah, Puvon Ngalliam’, El’ duangzil, ding pa hi ee. 5. (a). Endih vuau guai, Yah Lian hi, ka sawn momno, Yah’ minlian paak, bang tawi sang, ding pa hi e. (b). A tawi’sang ding, Yahweh’ min, lian paak bangin, Ngalliam taangpa, Yah Lian hi, cihna hi ee

6. (a). Zoheisa paak, palh bangaa, a palh lihleh, (Huangsuan Zozaam, pak palh bang, a palh lihleh)

nuhsawl teh hing, kilkel zil, sawnmom hi ee. (b). Sawnmom’ nunna, kaitui bang, kagawm gawm ciang, deihteng liitui, bang cinna, Yah pan hi ee. 7. (a). Hong kitawi lel’, lel dih-ou!, na siallumno, Yah El’ min tawh mom miilmeel Ngal, liam Davuih’, khan zil ve aw, (b). Lunglau ke’n maw, ka sawnmang, Yah El’ minsuang, Yahweh’ in a, min lumbang, sung ding hi e. 8. (a). Hong ki tawi keu’, keu dih ou! na siallumno, Yah El’ min tawh,

67

Page 68: Laaitui Khua Leh Ngeina

phung leh nam’ thal’, bang suan’ ding, ki tawi ve aw. (b). Sinlaai liapke’n, phung leh nam’, thalbang suan’ ding, hei napeuh lum, bang sung ding, Yah El hi ee. 9. (a). Tunnem in aang, lai hon pom, siamsil tungah, Lungzuang nihgel, pisei tawh, etcim laang ee. (b). Maimit suat-hang, pisei tawh, lungzuang nihgel, Daai in damlo, sinlaai va, bang phawng zaw e. 10. (a). Sialsial ungh ei, pisei tawh, lungzuang nihgel, tawi sawn momno, paakbang tawi, ding sial ungh ee. (b). Ka sial kan un, sang zaw ei!, sawnmom tawi ding, Anbang pal sawn, tawi dingin, Yah’n siam hen aw. 11. (a). Pupa phaaksap, singh’ gamzang, dawhin taam ven, taam diudeu e, a laai ah, sausuang ingh ee. (b). Sungneek siltui, a niangh’ na, ka siansungah, vaimang’ siamsil, liitui bang, cinglai hi ee. 12. (a). Lunglaai khaubang, ka hual ciang, ka khan nunnuam deihteng lii tui,bang cin na, Yah pan hi ee. (b). Theibang sen aa, tun leh zua’n, albang hongtah, albang tahna, Yah El in, nibang awi ee. 13.(a) A sing cipeuh, dawn suang ven, suangkim tek ven, dawn a suang sing, a paalkim, lo lai hi ee. (b). Dawn a suang sing, a paalkim lolai hi ee, a paal kimin, a nunluai, lolai hi ee. 14.(a). Theibang sen zu’, bang momlai, tun leh zua’, limsunh nuai ah, laizomteng tawh, damdial in, heingel ungh e.. (b). Tun’ buhbel suan, huang gawlbang, diimdiam aa, laikuang umlai, zilleh kikding, ommuan ngaih, khua tuah ingh e.

15. (a). Khawlhpih sengual, te tawh laai, tual lenna, pupa gamzang, kawtkawl daibang, velkik ding, ngaihkhua tuangh ee. (b). Vailo kuan khau, bang ciahna, tuanglamtungah, a kalai ah, senngaih hong paih, nuhsawl avul, nai taamh ciing ee. 16. (a). Laizom leh sen, gual ngaihteng, sumhbang kituah, tutvum khawlkhawm, sangbang kino, ding lailung, khau hual ingh ee. (b). Nuihciampallo, ning haibang, zawngin ki, leh diamdiam ding, senlai zilleh, ding ommuan, ngaihkhua tuahng ee.

17. (a). Tuan pupa khan, guikhau bang, ka zopna’ in, kawi leh vonlia, nu phualngo, tui bang laang ee. (b). Theisen puvon, ci’n paaibang, pom in kuah ingh, ziinleengin zing, vaihawm hiam, ngaihkhua tuang ee. 18. (a). Tuakkhial dawi aai, hong baang hiam, ka kung tungah, paaibang ka pom, tual ah khia, kha thong vaang ee. . (b). Zaang sangalpa’n, atatna kuam, pelh ngeilo aa, Ngallian taangpa’n, zong ka pelh, sam diai mah e. 19. (a). Diindeen aw zaang, phialva aw, na tong luansiam, hemlam sinthu, na tong kai, dawn tui bang ee. . (b).Na tongdam ning, zu bang khum, nem ngiingeii ven, haamhbang vaih zuu’, bang ka mawk, na hi cing ee. 20. (a). Von lunteng tawh, tanhbang hong, teh ingh nong cih, na hem sinthu, tong nong luan, khem eimah ee. (b). I von lun te’n, diimdiam aa, laaikuang umlaai

68

Page 69: Laaitui Khua Leh Ngeina

sen lehkik ding, ommuan ngaih, khuasial ingh ee. 21. (a). Kham in kha ei!, phung leh nam, min nong lawh leh, Tun ningsak zu, hauu’bang aa, na tong suahsia, gahliang kei kung, tungah nong, baang ei mah ee. (b). Kuata’ khal man, gah ta leh, tolawk tang nah, sungnek laaikuang, ka um’kha, zuk ei mah ee 22. (a). Na phung lunteng’, maciang ah, naamtem bang kham,

lumbang ka sunh; min ka lawh, sialna hi ee. (b). Zua leh phung lun’, batleei teng, loh ingh ka cih, nuihciam hilo, ning hai bang, lehna hi ee. 23. (a). Nunnop nuam ning, hai zu bang, zawnnop na in, hemlam sinthu, tongdam nau, bang sang kha’ng ee. (b). Anbang ki deih, sumhbang i, ki tuahna in, kulin thuuklo, lawhciang bang, dailua sang ee. 24.(a). Zangleng phualva, note’n zong, hong kitawi ven, ki tawitek ven, huihkhi landang, in hong seem, kha eimah ee. (b). Huihkhi lan dang, in hong seem, thong eimah ei, laaikuang um ning, hai zawnlai, khenna hi ee. 25.(a). Tomkal nunnop, hambang huai, aang bang pomna, diamdiam aa tut, vumkhawl gii, bang khen hang ee. (b). Khangsawn aa ki, tawite zong, tualniam thei ve’n, lungginloh tual, niamte zong, kansang thei ee. Pu Vungh Sian Thang’ la. 1. (a). Hanlung ciampih agual teng tawh, tuanaa pupa pu Pau Suang va khuasaat nuam e. (b). Tung Pasianin ni bang awi a, piangsawn momno, khangsawn ei aw e. 2. (a). Tuanaa pupa’n vangkhua saat aa, zata’n tongdawng a, hen tawh kaih tawh, lawibang thang khawm e. (b). Pupa khankhup, ngalliam nang khan, sesum lah nak tui luangbang aa, gual phaksap zangdon ah hei lai e. 3. (a). Vabang pil leh, cit leh siam paaibang kop aa, mimbang pianna, vangkhua siam aw e. (b). Lungzuangteng ngaih khua nong tuahna, a sam zatam libang cingsak aa, ngalliam nangkhan, lun tawh kimh sang e.4. (a). Simlei tungteng, khuavaan nuai ah, nangbang lung cingh zeeksiam omlo e. (b). Kawi tawh von tawh, khannunnuam taangbang dam un la, no khan kumkhua sawt hen lawm aw e. 5. (a). Myanmar kual sung lawibang thangaa, Singapore ni bang va lumlai e. (b). Ngalliam nangkhan singin lel ven, simlei tungteng, lenzang nang aw e.6. (a). Lung na tupteng, kaibang gawmaa, simlei tungteng siang lah kawm aa, lia pal silsial aangah sia lai e. (b).Sinlai vabang nang na pil tawh, zohei sa bang lah paal si aa, ngalliam nang khan, pantaing tung sang e. 7. (a). Sawnngaih zaila in na khiang aa, pal silsial venpu von duang sun e. (b).Mung Yah Lian aw tangbang hong damin, sen puvon leh zua khan khup in khua vannuai ah sing in lel hen aw8. (a).Na tongdam leh sesum teng() in ka luankhi buanbang hong nul sang e. (b).Vang khua lia leh taang guallai ah, lambang pak malbang ken ko vang ee.9. (a).Vaimang sesum na lawh ban ah, ciinteng tuaiteng vang khua lum sak e.

69

Page 70: Laaitui Khua Leh Ngeina

(b).Gelsiam hihbang nagual lai ah, sinlai muantui bang ciim sa ven e Latuung10.(a). Kawi tawh guabang na hingkhawm aa, sawnmang theibang lahlo si aa, von teng gualtung tuang sak e (b) Kum zatam taangbang hong damin, ngalliam gualtung tuang sawn cia Pu Kam Khan Suan’ la(la tung)

1. (a). Zata tongdot puvon minlun, na minin zaang kawl ban e.(b). Na minin zaang kawl baan e, vaangkhua in lim bang bel e.

(zola)2. (a). Sinthu zeeksiam puvon minlun, khan kumsawt taang bang hong dam hen aw.

(b). Khan kumsawt taang bang hong dam hen, vaangkhua lumbang hong sungden hen aw.

3. (a). Vaangkhua nunin anop na ding, suihlung lentual ah hong khialo aw. (b). Suihlung lentual ah hong khia kei aw, Sianin hambang hong huai ding aa, lungtup tuibang hong tung ding hi e.

4. (a). Sianin awi aa ih gel sinthu teng, tuuktaang bang hong tung diamdiam ta e. (b). Geel sinthu teng tungkim ciat hen, siingtan lambing hong eeng ding hi e.

Pu Siing Khan Zam’ la1. (a). Gamzaang laai ah tulta nah avul aa leh, sunni kaat aa paal avul hi ding hi e.

(b). Sunni katloh khimziinnuai lungzuan zaal ingh, melmuhloh a kha apham laaikuai lawng e.

2. (a). Nihthum vabang ih kholh a ih hei laaino, muikhua ziin cimci hamin hong phawng

tah e. (b). Sialsial ingh ei sen guallaai vul niingniang ingh, zuan phawng laaikuai lenmual ham zaal aw cing e.

Zongeina aa a ki zaang lazekteGalla1. (a). Kuansuk tang e luipi dung zui ingh, luipi aa sih piau ah, leido phaibi bang

ka zial hi e. (b). Zang nisuak e sumlu lailawng e, ka khua kaltui tungah,do sumhlu belbang kasuan hie 2. (a). Hang inghci hang thawnthawn ingh, hangsim that ingh khuaphei laamah, suangzaang ah lii tung e. (b). Ka hangual in gen vunghvungh ka siallum tawh, nahsing nuaiah, suang bang kato hie 3. (a). Tuang lamtungah tangpa khaubang ciah, lava tongsuah sia e,tulkung ah tuakmawh kawi aw cing e. (b). Lava tongsuah taang ka sinlaai leeng, lumsuang ka tun kalah, tung khaimu tawiin la zota e.4. (a). Ka han thang vunghvungh zubang ka mom laai in, lun I tawi lawibang ka thang hi e. (b). Laltang laisat nunglamah thang e, lenmual lumbang sung e, han leh luitui bang ka gawm hi e.

70

Page 71: Laaitui Khua Leh Ngeina

5. (a). Kuansuk tang e luipi dung zui ingh, luipi a sih piau ah, pasal lung lian tangsial bang sun e. (b).Paam aa gual in sawmthum tangbang kai, tuumbang ka guai nua aa,pasal lunglian tangsial bang khing e.(kaih tawh zaang lawibang ka thang hi e.)6. (a). Tun aw thelbang thosuk aw,laiciin thamna leido vangkhua belbang kasuan hi e. (b). Zua ciandal leh kalkhua phallo e, ciin tawh ka nunlai aa saitui phaibi bang kazial hi e. 7. (a). Thulzang ka do sa vunghvungh saukhua tungah namtem katawi, vannuai lun keihing e (b). Zaankhat in khua kua suan ingh, hangsim that ingh, suangzaangah lii tung e.8. (a). Tuai lianu aw tuanglam enlo aw, zinbang lah ciahmawng e, taang laaitan albang kamang hi e. (b). Ciin aw tuai aw kamkei hong bang aw, baatphu lambang zong aw, sun leh zan haibang hong ngak ve aw.9. (a). Kuansuk tang e luipi dung zui ingh, luipi asih piau ah, von lungngaih umbang ka khuai hi e.

(b).Ka luanthi tawh khaubang ciahto tang, tunsiang ka tunciang aa, thai leh von luibanga mau hie 10. (a). Zaang sa ngalpa aw citang, a ha pha e zua pang maiah, ngosai bang ciang ungh e.

(b). Khual leh tual aw laambang vel vevua, laimi kathat sanga, kamin zanglawibang athang thang hi eGalla khiatna

11. (a). Saitui a ka la thol ten henkol bulh, kum ki vei ven puak sing bang thuk lei veng e.

(b). Awhkhi ngen e a pha zaw ang a sia, ciandal ngen e a pha zaw kalkhua lum e.12. (a). Khuup ingh e ka tun khuup ingh e, nupi that aa ka tun khuup ingh e.(b). Khuup ingh e ka zua khuup ingh, pasal that aa ka zua khuup ingh e. 13. (a). Dai hong vel ve aw dai hong vel ve aw, ka siallum tawh dai hong vel ve aw.(b). Dai ka velnan ka pheiphung tawl e, ka siallum tawinan ka baanzaal kha e.14. (a). Laltaang than ka dai hong velka dai siangah, pasal in thuam bang do e.(b). Namtem tawi in sul zui ingh ciau I galah, pasal lianlu khai ingh e.15. (a). Ahang va dong ingh ziat ah kai e, a lim va dongingh vei ah kai e.(b). Ka dot ding bei zil buhal dong ingh, sumhlu ka khai sunni kai manlo.16. (a). Ka lal in tangtung zui e, kei in tangnuai zui ingh e.(b). Ka lal in tangnuai zui e, ka lal angnuai siang e.17. (a). Ka lal aw e ka laal aw e ka lal tawngtui ta aw e.(b). Ka lal tongtui ta aw e, ka malo ah lengkel aa ka nawh.18. (a). Khuang na ciaiciai khuang na ciaiciai, leido buhal khuang na ciaiciai e.(b). Leido dainen a sialbang giah, leido buhal khuang na ciaiciai e.19. (a). Huihkhi suklan ka ciin kamkei tawh, do daiteeng ah sambang zaal ungh e.(b). Sambang zaalna zaang ni hong suak e, do sumhlu leh ka namtem thuang e.20. (a). Ka nem dildial ka nem dildial e, lianu thai lak a ka nem dildial e.(b). Ka hang cialcial ka hang ciaalcial e, leido malo ah ka hang cialcial e.21. (a). Kuansuk tang e luipi dung zui ingh namtem tawi ingh e, tulsing sawl khiang e.(b). Namtem tawi ing e tulsing sawl khiang e, sumhlu la ingh e khuahmual ah

suang e.22. (a). Ka lal leido malo ah gual tawh kaih min luang ka bang e.

71

Page 72: Laaitui Khua Leh Ngeina

(b). Siallum in nungciang ka dal hi e, sumhlu tawh vaangkhua ka zong hi e.23. (a). Gual in phaiva a lawh leh e, pasal khat mangmang bang e.(b). Kei in phaiva ka lawh leh hawkguam kuam mang bang seng e.24. (a). Ka lal leido malo ah mimsi seekbang khaung va sel ungh e.(b). Nu tun aw thawl zu hong guan ve aw, lal taang hang tho hang ka bang hi e.

Galthem la25. (a). Leisan mualah suak tong cing, suak na pet ingh e, zaang aa phai tong saat tong

cing, saatna peet ingh e.(b). Miza san singseng laaiah,pasal lu laang e, paam aa gualin leh lam ah leh la

zolo e.26. (a). Lamsak aa pang dinden e, nupi lutang e, lamthang ah pang dinden e pasal lu

laang e.(b). Lamsak a pang milu khai, miksi in bawm e, lamthang aa pang milu khai tho

vai in bawm e.27. (a). Gal in phawng galin phawng e, losau ah gal in phawng e.(b). Tuai aw na taai masa aw, kei man nungciang dal vaang e.28. (a). Zaangkhen kawlciang tawi ingh e, pasal ka thahna, zaila namtem tawi ingh e,

nupi ka thahna.(b). Ciin songlo tuai songlo ingh, pasal lu lang e, paam a gualin leh lamahleh la zo

lo e.

Hanlam la1. (a). Laaithah kua pat ahiam, simbu talta pat hi e.(b). Simbu tal ta pat hi e, pheng phe lep laai thah hi e.2. (a). Veilam ah luai suk ingh e, hakai kuam khuuk ah ta e.(b). Hakai kuam khuuk ah ta e, veilam ah luai suut ingh e.3. (a). Ka lal aw hong en aw, kei in lum ka neilo.(b). Kei in lum ka neilo, kei in tei ka neilo.

Munzaang la1. (a). Munzaang a phuigua phungpha, niin khiap e,phuzuan khup e, tuktaang bang tungna e. (b).Nuai omlai gialbang kia ta, ciin leh ka tuai ning ka nekpih kuulsiin zalzo tah e.2. (a). Sim tungman sial in thatang, melmuh lohaa sa bang ka tat suihlung tailua sang. (b). Simlei leh thangvaan kidawn, zilhin za e milian khuasat phamlo mi beihang e.3. (a). Sunni lo ka sa hi ci thulguah luang e ngomei in zel, sunni ngosai bang muaal. (b). Soltha lo ka pham hici, thazaw suak e, vanlaai zawlah,, soltha pham tanglo ci. (a). Lumsuang lo om muang hi ci, thulguah luang e kaihmin in zel lumsuang om muanglo aw e. (b). Tulta lo om muang hici, hiuhkhi laang e dawnlaai ah lawh tulta om muanglo e.

Zinthak la1. (a). Ka tuaimang aw i na kai hiam aw, ei guakin lenliang i thei hiam aw.(b). Ei sang aa nibang a lun zaw zong, kulsiin ah ngulbang a lum e.2. (a). Ciinmang leh tuaimang ka sialsial nan, kulsiin ah tan kei ka dawh e.(b). Kulsiin ah tan kei ka dawh tungah, ngaih melma ngul bang a lum e.3. (a). Ciinmang leh tuaimang ka awihawih nan, ka tung sunni tum ka sa e.

72

Page 73: Laaitui Khua Leh Ngeina

(b). Ka tung sunni tum ka sa hi e, ka nuai muikhua ziing ka sa e.4. (a). Sim lei dawhin taam na diudeu e, leengvaan kaan in sang na ving veng e.(b). Simlei leh thangvaan a ki kal ah, a si hawlsuang zaang ka sia e. 5. (a). Simlei mualtung bang ka vum zaw maw, leengvaan mualsing bang a suang

zaw maw.(b). Leengvaan mualsing bang a suang zong a, uumbang no teng tha hong kia ta e.6. (a). Tha hong kia tha hong kia ta e, vaannuai siah khua tha hong kia ta e.(b). Thakiak mawh na khua a om leh e, thai tawh sihmu bang va zuan leeng e.7. (a). Ka sau aw pha aw ka cilo e, cialsuan aw nem aw ka cilo e.(b). Zaankhat aa tha na kiak leh e, von aw nuhlo bang thual aw cing e.8. (a). Leengvaan lawng baak bang na kaikuan si a, nuaisimlei ziinbang na hehlo aw.(b). Nuai simlei ziinbang na heh zongin, nuai omlai lo bang ka lel e.9. (a). A si tuanglam ngil na zawm aw e, mazap tuanglam ngil na zawm aw e.(b). Asi nau sing bang ka nawn nan e, kulsiin tuanglam ngil na zawm aw e.10. (a). Asi in khua sial a thei zaw maw, ahing in khua sial a thei zawm aw.(b). Asi malbang kai na ciat ungh e, ahing in khua sial a thei zawm e.11. (a). Kapkap ta leng vaannuai siangah, kuata gamgul bang li om diam aw.(b). Gul pawh li e the pawh li ta e, pa khat tang cibang hon teel hi e.12. (a). Sunni aw tum aw ka cilo e, muikhua aw ziing aw ka cilo e.(b). Siangah tun mel ka mulo e, muikhua ziin albang ka dah e.13. (a). Ka tunnun zinbang hon tha ta e, ka zua pan khuang bang hon tho ta e.(b). Non thak leh zinbang hon tha in la, non thoh leh khuangbang hon tho ve aw.14. (a). Zin ki tha aw zin ki tha aw, muikhua ziin aa zin ki tha aw.(b). Muikhua ziin aa zin ki tha aw e, tuanglam laltang aa ka nei e.15. (a). Si leh hing gibang ki khenna ding, maimit thimkhua zing abang e.(b). Maimit thimkhua ziing abang hi e, luanthi muantui taak abang e.

Vontawi la1. (a). Keima tumin,kavon tembang deihingh,kawlni asuah simin, kimtaangah,

bengbang ka,paihie (b). Omlai tan e, tuangtut nannei, ka von saphual, tang ven, thah leh sunni, laai

azang lo e.2. (a). Von ka tawiin zaaitha dawn ding sang, thakiak taangbang pal e, ka zaaitha

lobang kalel hi e.(b). Von ma zaamlah sulah zuilaang e, kiakloh tubang ziing e zaitha huailo bang

katul hie 3. (a). Tung sunni leh kavon phamkhawm e, naubang ka kah kala, tung soltha

puanbang hong thaknawn e.(b). Nang hi kiakpi kei I von tawi maw, pam aa na pai amaw ziin aw thamtha in na

vei hiam aw.4. (a). Ka von zongin kuansuk thei naleng, thai aw thawlzu guan aw siing khualah

saikhua zongkak le inge (b). Von ka zon lah zangtual tungzo ta, tuailun tangbang dam aw, khuathang

phualgia bang zuunnuam ingh e. 5. (a). Ka zua na kawmpal siing I lutna, laaiciin tawh buhbang bawlna,na ungh e.(b). Laaiciin na kiaknuan tuai na mal nuan,siingtan keen lambang lawi zo ta e.6. (a). Ka zua na khunlan von luang lupna, akum pawh vei e gim mang mawh e.

73

Page 74: Laaitui Khua Leh Ngeina

(b). Akum pawh vei ven gim mang mawh e, von gim misi bang a nam hi e.7. (a). Von aw zu’ bangh na mawlmawl na sumhtual vui lei suak ta e.(b). Von aw saibang na lamlam na pahtaang muisi tawk bang e.8. (a). Siktui a mimbang ka bual leh (tainga puan pawl)2 in peibang len e.(b). Nunnuam aa mimbang bual nongsak leh, ka luanthi buanbang ka sil hi e.9. (a). Namciik in va nam ta zel ingh e, ka tunnun phuancil nong paih ta e.(b). Namciik takpi te nongsa hiam, von lautha namciik ka hi e.10. (a). Khaaimu in va laam ta zel ingh e, ka zua pan kaangthal nong paih ta e.(b). Khaaimu takpi te nongsa hiam, von lautha khai mu ka hi e.11. (a). Paamlo tulsing va en leng von va bang tuan namelmu leng thamtha aw e.(b). Khaubang ciah kaankong suak leng liagual tanggual melmu leng luanthi aw e.12. (a). Ka von a pham ka ngaih leh e, anglaai ah tawi nuam ingh e.(b). Ka von a pham ka ngaih leh e anglaai ah tawi ciim lang e13. (a). Ka von a pham ka ngaih leh e, khunlan ah khing an siang e.(b). Ka von a hing ka ngaih leh e, ang lai ah tawi ciim laang e.14. (a). Ka zuunnop lai ka tawinop lai e, zaang phualmul bang ka leh to lai e, (b). Zaang phualmul bang ka leh nop lai e, ka von taangpa kulsiin ah siang e.15. (a). Hon guan aw nu aw, sumseng hon guan aw nu aw e.(b). Sumseng hon guan aw nu aw, kang va kuai ning e nu aw e.16. (a). Hon guan aw pa w, temnam hon guan aw pa aw e.(b). Temnam hon guan aw pa w, lal va saat ning e pa awe.17. (a). Ka tunnu cil bang na cit leh e, ka sumseng naubang hon ken aw.(b). Simlei keenluai taan ta leng lah e, leengvaan ah kang kuai ta zaw vaang e.18. (a). Ka zua pa cil bang na cit leh e, ka phelgua naubang hon ken aw.(b). Simlei sang vaai tan ta leng lah e, leengvaan ah sang vaai ta zaw vang e.19. (a). Ka tunnu cilbang na cit leh e, ka tukawl naubang hon ken aw.(b). Simlei mazaam tan ta leng lah e, leengvaan ah ma zaam ta zaw vang e.20. (a). Ka zuapa cilbang na cit leh e, ka phusial naubang hon ken aw.(b). Simlei lalnawh tan ta leng lah e, leengvaan ah lal nawh ta zaw vaang e.21. (a). Ka tunnu cilbang na cit leh e, ka lo lian naubang hon ken aw.(b). Simlei kiang awi tan ta leng lah e, leengvaan ah kiang awi ta zaw vaang e.22. (a). Khuahmualah vikviksa aw kua nahiamaw, laaiciin nahiamaw, tuai nahiam aw.(b). Laaiciin na hih aa tuai na hih leh, ka min haithei bang hon lo ve aw.23. (a). Ka khua zuanmual ah bungpi na po, phualva zong leeng e huang va ngeei e.(b). Kei ka ciin tawh ka tuai tawh vonlaai tawi tawh, muaalah nuhnem bang huang

zel ungh e.24. (a). Ka khuasuan mual ah nuhnem na po, na nuun haithei bang a thum hi e.(b). Na nun haaithei bang a thum kum a, momno luikhau bang a luai hi e.25. (a). Ka thai kumpui aw limbang lian aw, si zo na hiam aw nung na laai e.(b). Sizo na hiam aw nung na laai e, na vaang limsawl bang bel kei hing e.

Zaangta la1. (a). Hamtang thot ingh zangta laila ung e, i thang guntui tunga, hen tawh gamgul

bang vial hi e.(b). Zaangni suak e hen aw thozuk aw, nutun suihlung lau e, siangah tut taang

bang a tung hi e. A khiatna

74

Page 75: Laaitui Khua Leh Ngeina

2. (a). Ka zawhnak in e ka zawhnak in, phuigum pan in e ka zawh nakin.(b). Phuigum pan in e ka zawh nakin, zaangta nau leen e va mung ingh.3. (a). Ka ngaih nakin e ka ngaih nakin, va awmpan in e ka ngaih nakin.(b). Va awm panin e ka ngaih nakin, zaangta laailen na va mu ing e.4. (a). Ka von tembang na deih leh e, zaangta va mat sak ve aw.(b). Zaangta na mat zawh ciangin e, na deih bel paai ah kuah aw.5. (a). Ka von tembang na deih leh e, kuangkunga sial va hawl aw.(b). Kuang kung aa sial va hawl in la, na deih bel paai a khuah aw.6. (a). That na keek aa man na keek aa, thatbo manbo na ci aw.(b). Thatbo manbo na cih leh e, tuitawh songsel va dong aw.7. (a). Daldum khai khat aa ka khai aw, khai nih khai thum bang siang e.(b). Khai nih khai thum bang siang e, nungciang ka dal na hi e.8. (a). Bang vel ingh e bang vel ingh e, daldum i khai bang vel e.(b). Daldum i khai bang vel ingh e, sawntel i tan bang vel e.9. (a). Sawntel tan khat aa ka tan aw, tan nih tan thum bang siang e.(b). Tan nih tan thumbang siang e, laaithah ka sial na hi e.10. (a). Mai tanang e mai tanang e, lianun nang ma mai tanang.(b). Lianun nangma mai tanang e, taangpa nangma mai tanang.11. (a). Lianu nang kon ngaih man in e, zaangdung ka suih ni tam e.(b). Zaangdung ka suih ni tam e, zaangvaai ka hawl ni tam e. 12. (a). Ka suihmun ka suihmun, ka suihmun teng tong nuaiah.(b). Ka siuhmun teng tongnuai ah e, ka va bang taangnem nuai ah.13. (a). Thuam aa lomei kai na ciaiciai e, teu aa siktui taak na ciauciau e.(b). Naamtem lungdeih aa ka tawi aw, hanlo ningtui taak na cialcial e.14. (a). Taang in laaithah tam ka sial nan e, ka hai keeeuta kawi na ngiungeu e.(b). Taangtup haaithei bang ka lawh leh e, tuklu buhal gian ka zuun e.15. (a). Ka khua a mipeem kawi aw e, milian in sawl bang baan e.(b). Pem kawi batphu ka zon nin e, gundung gunvaai zui ingh e.16. (a). Gundung gunvaai ka zuih nin e, ka namtem sansi suang(b). Tui in sil leng siang theilo e, sen in nawt leng siang thei e.17. (a). Zaangtawi sunni bang sa ci e, simsal aa sul zui ingh e.(b). Simsal aa sul zui ingh e, vaangkhua belbang suan ingh e.18. (a). Pheiphung tawi zaang dogam zaangah, khaimu lensiam zil ingh e.(b). Namtem tawilo von na baanzaal leido sumhlu khai ingh e.(Pu Awn Pau’ la)19. (a). Seino lim aa taang ki heek hing, saikim ka gual khuup hi veeng e, gualtung

phualbang tuan ingh e,(b). Ngotui luangsuk setam kaihna, pupa khuahmual a tulsa aw, laaihang in ka

paal sak e20. (a). Khuakim gualgen zaangmang siamsil, vonin ziingtui bang la ta e, zua siangah

lanbang nga e(b). Zaangsih mimphung na vaang in e, zaangtawi sumhlu khuahmual minthei lo

ingh e.21. (a). Na zua lungtup ka vonmang aw, siangah ngo thel bang siang e.(b). Zaangmang sumhlu na laakin vaangkhua thawn e, gualtung na tuan na aw e.22. (a). Tun thawlthot khaubang ciah ingh e, mualcin sangah tuang ingh e.(b). Mualcin sangah tuang ingh e, do vontawi tui bang laang e.23. (a). Mualcin sangah dogam zaangah, zuamin thei bang lo ingh e.(b). Zuamin theibang lo ingh e, khuamual ah hanzai sang e.

75

Page 76: Laaitui Khua Leh Ngeina

24. (a). Hautawi leh sangmang aw e, hautam silhpuan bang thuang e.(b). Hautan silhpuan bang thuang e, sumhtual ah sial in tuang e.

Innsial la1. (a). Phialva no phialva no aw e, zuanglui aa phialva no aw.(b). Ningzu bel sawm in ai ingh e, na mual sawmsial ka simna.2. (a). Munzaang aa po guaphung pha aw, cing e pa lah bo ta e.(b). Ni in khiap e, pi khup ta e, phung tam a nuam hi vak e.3. (a). Nu aw cing e nu lah bo ta e, pa aw cing e pa lah bo ta e.(b). Luisuk aa khu a khuan ta ou, aw ka cih luang siing a pa a po apa aw ka ci.4. (a). Ka tun aw zinbang na hehlo aw, tha kiak ding ei pat masak hiam aw.(b). Ei sang aa ni bang a lun zaw zong, laaizom aimei bang a mit hi e.5. (a). Zaankhat ka zua tha hong kia ta e, piallaai patpuan bang a muual hi e.(b). Ka zua piallaai sibang in tawk e, u leh nau nun bang a nuam hi e.6. (a). Tun lo tang e zua lo tang e, paam aa lawkki dung sunta ungh e.(b). Paamlo ka tul kaisuk ah lawkki ham e, lawkki ham e a tai nin tai e.7. (a). Khuva tang e khuva tang e, khuva singtu ka zilna.(b). A gual va tai ta denden e, mimva luikhau ah awk e.8. (a). Zaankhat ka zua tha na kiak tak leh, the an ningtui sung ki lawh hi e.(b). The an ka zon na lamah zang e, gamkhuva naubang a kap hi e.9. (a). Zaankhat ka zua tha kia aw e, ka lo hungbang khua lah ngai nang e.(b). Kalo hawngbang khua lah ngai nange, giit lohawng bang git khua ngai nang e.10. (a). Ka khan laai ka dawn laai in e, keltal lumpei ka bawl e.(b). Tuumbang ka guai zawhnua in e, akgia tangtan ka bawl e.11. (a). Zo aa sok ngei san zawm aw e, bual kel na sawn san zawm aw. (b). Zo aa sok ngei zungpuuk ta e, tual kel na sawn san zawm aw.12. (a). Khuamual aa vauu sawl sel aw e, na paal sawn khuangbang tho e.(b). Na paal sawn khuang bang tho ta e, guh sa khai na niang sak e.13. (a). Khuahmual aa vum mi hiam aw e, mi hiam aw alva hiam aw.(b). Alva te lah hilo si aa, milaai sumhlu te hi e.14. (a). Ka lolaai ah suangpi po e, a laai na vom diildial e.(b). Sawmsial suak thei na lecin e, lah nu then nan lawm sang e.15. (a). Ka lo laai ah tungpi po e, vokphual in khum va dial e.(b). A vok phual pawh vok bual ta e, kawltaang sihbang pelmawh e.16. (a). Ka lo laai ah thei ta po e, a nun thalbang zaam siingsiang.(b). Ani a tha ka hal leh e, sokbang mawk e san lun e.17. (a). Vaanlaai aa khia mu laam aw e, aw ka tun hi lecin.(b). Ngaih aw dingdong hon tum ve aw, aw ngai na leng tong e.18. (a). Nupi aw e pasal aw e, thakiak baih sa lua uh cia.(b). Tu aa momno gual khat aw e, nunnop pehbang zil leng e.19. (a). Gam khuva naubang na kah leh e, the an ningtuai sung ki lawh hie. (b). Taang saanggah naubang ka kah ke e, luanthi phillei aa ka vawh hi e.20. (a). Sen aa ka zua tha kia aw e, ka lo hongbang khua laah ngai nang e.(b). Ka lo hong bang khua lah ngai nang e, giitlo hongbang giitkhua ngai nang e.

Gamsial la1. (a). Sa hong suak sa hong suak ta e, sih lui ah sa hong suak e.(b). Gual in kangthal a tawi leh e, um kawi na liailiai ungh e.2. (a). Ka tuahphat ka tuahphat aw e, tanglui aa ka tuahphat aw.(b). Ateng ah ai na sai ta e, a dawnah khuai na phul e.

76

Page 77: Laaitui Khua Leh Ngeina

3. (a). Sial hong laamsial hong lam ve aw, sawm I sial khawi hong lam e.(b). A tatna khumtui hi ta e, a bualna tuithang hi e.4. (a). Ka kiang in sangmang la ta e, laamtui ciautual aa tut e.(b). Teng khawi kamkei dung sun aw e, nahnuai vaaibang tham aw e.5. (a). Ciau I gal aa sawm sial aw e, na tatna keenliang suak e.(b). Lun lang nuaiah sawmsial aw e, taang zaitha aa pham aw e.6. (a). A tha minthang zuapa aw e, na thai aang na ngai nam aw.(b). Leengvaan a kai von mom aw e, tunnun thum na ngai nam aw.7. (a). Ciau I gal aa sawmsial aw e, na tatna na ngai nam aw.(b). Na tatna na ngai nam aw e, khuva taanglam zil leng e.8. (a). Tam gual nih thum ka khawl nin e, a sa minthang tuak ungh e.(b). A mual a saang ah khia tang e, a piaunen ah selung sawlbang dam nan pha.9. (a). Vaangkhua albang man nua in e, ciaugal sawmsial hawl ungh e.(b). Ciin leh ka tuai lapluang in e, sumhtual ah sai bang laam e.10. (a). A sa laang e sa laangbang e, sangsa minthang na laang e.(b). Sangsa minthang ka laak aw e, laaihen sang zong thang zaw e.11. (a). Asa ngalpa aw cing e, zaangsa ngalpa aw cing e.(b). Aha pha e pha lua ta e, zuapaangmai ah ngosai pha bang ciang ungh e.12. (a). Vaanlaai zawl aa sa pui aw e, sial ang lianhi tun nun e khunlan ah tawi

nuam ingh e.(b). Mang i tunnun e, tukawl tawi thei na leng, ka nei salsiat khua vannuai ah

thang na e.13. (a). Sangpi lung deih ka kap nin ka guallaai ah, a thang masa kei hing e.(b). Ka min hon lo lolo aw lun i ta aw, sang ka kap gual siing hing.14. (a). Len tu sungah sa pui aw e, na than in gual siing ingh e.(b). Ami pawh hau vunghvungh e, mimphung hilo tuai suang in buaibom mul khu.15. (a). Asa hong suak hong suak e, len tusung ah zaang sa buiabom tungnung e.(b). Ami hong laam hong lam e, tualpi tung ah mipi tamah tungnung.16. (a). Ngomei hong kai hong kai e, vaanlai zawl ah khuathang dumpuan eng bang e.(b). Tuuk leh khal kikhen na ding khuamui in zel khuangbang kulleng khua lang e.17. (a). Mazap aa lumsuang aw e, ka tangcian aw zaangah peksiik suak thei aw.(b). Zaangah pehsiik suak thei aw ka tangcian aw, sanggah suihlung dam ven cia.18. (a). Asa lambang ka zon aw e, thaksa lambang ka zon aw. (b). Lawibang ka than na ding a mual vomsa aw, a kop in saai leeng cing e.19. (a). Huihkhi in peibang len a len zolo e, buaibom in zaitha aam e, aam zolo e.(b). Buaibom in zaitha aam e aam zolo e, gual in gen e tuak ungh e zaw dikdek e.20. (a). Kumkhua kaal leh phelgua tawh khaubang ciang e, tung aa leeng aw nuai a

vau sawl bang khia e.(b).Tungaa leng aw nuai a vau sawlbang khia e, huihkhi sem ding buhal gia ka

tawisak e. Vaphual la1. (a). Ava hong leeng va ziau e ciaudung hong tawn va ziau e.

(b). Ciaudung tawn aa zaang phualva aw, limnga mangsung tui lawh e.2. (a). Zaangdon pan piang ava zozaamnelkaih na sumhlu aw e.

(b). Nel kaihna sumhlu aw e, sausak na kaankil tungah etlawm aw e.3. (a). Ava aa piang sang lunmang ci, mualcin sang hon zui tah e.

(b). Mualcin sang hon zui tah e, taangin ngo thelbang kiang e.

77

Page 78: Laaitui Khua Leh Ngeina

4. (a). Ava aw e zaang phualva aw, na maanna malgam hi e.(b). Singcin pal ci sungneek nong lawh, tuai khan zil laai laak aw e.

5. (a). Ava aw e zaangphualva aw, na palin gual siing hing e.(b). Zaang phualva leh nuaiziin sawmsial tuai baanzaal aa pham aw e.

Sihbualhla.1. (a). Khang masa aw, khang masa aw e, taakpi tan aa khang masa aw e. (b). Taakpi tan aa khang masa aw e, taang aa Lian Do pa zong pham ci e. 2. (a). Khang masa aw, khang masa aw e, hualpi tan aa khang masa aw e. (b). Hualpi tan aa khang masa aw e, taang aa Lian Do nu zong pham ci e. 3. (a). Vailo kuan leng limbuk nuai ah, Tawnciat(Siklik) in lum na sui e. (b). Tanglam bangin nahthel kawm pan, Huanghuang in tui na lam e. 4. (a). Azu aw e zutang aw e, tang ii nuai ah khua sa aw. (b). Tang ii nuai ah khua na sak aw, hih cih a nop thei hiam aw.5. (a). Ava aw e vataak aw e, taak ii dawn ah khua sa aw. (b). Taak ii dawn ah khua na sak aw, hih cih a nop thei hiam aw.

Tuaimang la.

Simlei la.

Kawltei bungleh la. 1. (a). Kawltei bung leh na deih leh ee, do laal al bang va that aw. (b). Naampaai sawnsan na deih leh e, ngalpaa lian sial bang sun aw.

Sanolh la. Hih Sanolh lain, a sipa a that amat leh a aihsa teng la aa a sak ahi hi. Abu kiim in anuai aa abng ahi hi.

1. Sazaw - zaw e zaw e, sazaw e, zaw e. 2. Saphu - phu e phu e, saphu e, phu e.3. Sakuh - suai e, suai e, sasuai e, suai e. 4. Bilpi - bual e, bual e, sabual e, bual e.5. Sazuk - zual e, zual e, sazual e, zual e,6. Sanang - nang e, nang e, sanang e, nang e.7. Sangaai - ngai e, ngai e, sangai e, ngai e.8. Vom - buai e, buai e, sabuai e, buai e.9. Ngal - ngawk e, ngawk e, sangawk e, ngawk e.10. Sennial - nial e, nial e, sanial e, nial e.11. Vaphual - phual e, phual e, saphual e, phual e.12. Vazaa - za e, za e, saza e, za e.13. Mubung - bung e, bung e, sabung e, bung e. 14. Zaangsial - sial e, sial e, sasial e, sial e.15. Cingpi - vung e, vung e, savung e, vung e. 16. Sai - sai e, sai e, sasai e, sai e. 17. Sazaa - zaa e, zaa e, sazaa e, zaa e. hih sazaa tawh a nolh zawh ciangin, a si paipih pah hi.

Tonh la.1. (a). Ka tonkhuang aw thang zawm aw e, ka hankhuang aw thang zawm aw. (b). Tonkhaung leh han khuang thuah ingh e, mual ih hemah thang aw e.

78

Page 79: Laaitui Khua Leh Ngeina

2. (a). A tong suan tong leuleu e. hang ii suan hang leuleu e. (b). Tong ii suan leh hang ii suan aw khuathang siah bang pelmawh e. 3. (a). Khau va sat jhau va sat ve aw, zawlthang aw kihau va sat aw. (b). Zawl thang aw khau va sat aw sialkhih na ding, ih khua sihzaang ii zawl ah, lam na ungh e.4. (a). Simsing lungdeih sawmsial aa laak, sumhtual ah kuui ngilngel e. (b). Simsing na lung deihno leh daiteng phuigua, kop in sumhtualah siang e.5. (a). Mualhem aa lui sesing aw e, nau zu aa ka lak aw e. (b). Nauzu aa ka lak aw e, gamsing bang mang thong tah e. 6. (a). Ka kuan lam aa len sesing aw, pa zua tonmung apha e. (b). Ka ciah lam aa daiteng phuigua, nutun ton mung apha e.7. (a). Ka nu cia lah pha lang e, ka pa cia lah pha lang e. (b). Keipawh hicia bek pha ingh e, simsing sumhtual ah siang e.

Songla.Innteekte la.1. (a).Zaangleng ka buktui aw e, ka sawlsang te’n, theihloh nahnuai gamcin zan sial bang giah e. (b).Zua lamhloh zaang sawlsial leh gam tulta aw, khan kituak aa tuah ih ciam ih hiai mah e.Songteekte la. 2. (a).Gamlai tulsing, aphung tawi hiang bang zau aa, ka ngaih lungtup ka ngaih dawn, bang tuak mawng e. (b).Ningzu leh aisa laiah, tuangtung ding aw, zaang nun giabang ken hon zun lah hi vang e.3. (a). Gamtulta aw na pian na koi lai ahiam?, mu nuam ingh e mun zaang lai hi vevak e. (b). Tui aa limnga mang bang aa na hek ngingei, tuia 2/3 banzal liang ah, nino bang e. 4. (a). Simsing deihci bang tel aa gamzaang ka zawt, sunni tum mui khua ka ziin, ni tamtah e. (b). Gam tulta aw na khan hawmthawh buang ingh e, tuai sumhtual ah dit ding bangin, kai liangin zun nuam ingh e. Pu Pau Suang’ la. 5. (a). Kawi tawh sawmsial ka simna gam tulta aw, tulmawh he aw, khua kim gen in om hen aw. (b). Kammei tan na ziallo aw kiaklo lakah, kumsawt ka laamtual ka mel cihna hi e.

Khuado la.1. (a). Do na lingling do na lingliang e, gualin kuimkhua do na lingling e. (b). Gualin kumkhua do na lingling e, Do hanah naubang va kap tang e.2. (a). Kum kikhen e solkha dang e, ziinin vaangkhua zong hen aw. (b). Ziinin vaangkhua zong hen aw lawm, siansung tui bang siang hen aw.3. (a). Tukawl tawi kum khua ih khenna, ningzu khum leh ai sa aw e. (b). Ningzu khum leh aisa aw e, khan kum sawt ciam lai leng aw e.

Khuai la.1. (a). Bahkhuai hang singsang va la tang e, mang tunnun ning bel na gual ve aw. (b). Mang tunnun ning bel na gual ve aw, lengkel tangkhau in na khih ve aw. 2. (a). Hia lo nawl ah, gambah khuai aw, kum ki khen nan va lang e.

79

Page 80: Laaitui Khua Leh Ngeina

(b). Kum kikhen nan tang ki tawi na, bahkhuai beltui bang la’ng e.3. (a). Bahkhuai ka lak tong tam ta e, siingta hon lel tamtah e. (b). Siingta hon lel tong tam ta ven, momno kilbang khang hen aw.

Daakla.1. Salawi pheikai pheikai eh, phiphu phiphu cita vuau.2. Ka innthang ciang’ ah sathei phung khat po3. Doldeeng doldeeng siam doldeeng, 4. Inn deeng dol5. Ui-tawwm aw, laamlaam, sum na deih leh sum pia ning, paai na deih leh paai

pia ning, ui-tawwm aw, laamlaam, tuilii tungaa ui-tawwm aw, laamlaam.6. Kallaw kallaw 7. Simbu in phengphelep ee, gungal kaipih zo ta e.8. Tuakkhial in limbuuk a lam leh, a kal guakin zaam na singsiang e.9. Lumle lumle10. Khau vasat khau vasat aw, zawlthang aw khau va sat aw.11. Pumva12. Suihsuih tangtang bolbol, beng bol beng bol.13. Daipaam vutkhu puan pia vua, khuadam sang e, dam sang e.14. Sial laam vuau sial laam vuau, tangval tangval sial laam vuau, sialtal laam

vuau.15. Liando te unau16. Tong vung aw mantam mantam, sum pia leng lah a deihlo, paai pia leng lah a

deihlo, tong vung aw mantam mantam.17. Asisi thanmual phei lamah, luanthi tawh khaubang ciah e.18. Ton neem19. Aksi pakhat kei pakhat, pa nih pa thum..etc.20. Tei laingawl teilai ngawl, kawltei laingawl tei laingawl.21. Ka ni nu leh ka gangpa, tangsial sun e, sial sun e.22. Tongtong suansuan

Hih a tungaa daakla te in, daak bek hilo, kibit leh dingdong zong tawh ki sa thei lai hi.

Pute zukholh la. Tuute lagen. 1. (a). Ka zuan khawh thang, tun ningsak maciang suan ingh, puvon sau suan nuai ah nga- bang laam ingh e. (b). Puvon sausuan nuai ah nga-bang laam ingh ei, buh-al paksil bang ka tawi, lungcim laang e. 2. (a). Ka pute inntual tungaa nipi paak aw, hon lawhsak aw tongnem aw, batnuam ingh e. (b). Bat ning cileng ka bil ah tulvak cing e, thanglam piau ah tuai gua bang suan nuam ingh e.Pute thukkikna. 3. (a). Ka tuu suan bang siing ii tuu suan omlo a, nampaai pha bang pangpaai ah, kuah nuam ingh e. (b). Nampaai pha abngpangpaai ah kuah nuam ingh e, kel sawngia bang tuklu ah tuan nuam ingh e. Tuute genkikna.3. (a). Puvon siansung senlim aa ka bualna aw, puvon hawmtel ka sanna ken ngai

80

Page 81: Laaitui Khua Leh Ngeina

ingh e. (b). Tun tulkuan ven ka khan suang sawn nuam ingh e, puvon hawmtel ka san kumkhua sawt hen aw.

Lohon la.1. (a). Ka pute lo aa ka hawh kaalin, ka tanggui va in non tuah sak e. (b). Zu aw e va aw ka cihkaal in, a gullian belbel non na tuahsak e.

Naupang la. 1. Thapi maw hong kia hong kia, na kawilai na tat, ka khelbuuk ka tat, zingsang an in bang na huan ei, khuangbai anteh ka huan ee, a tui ka hawp ka hawp e, ka gil a puak kiukeu, buhtei in ka sak tham.2. Ka guah aw zu sengseng, ka kel aw tai diamdiam, Neihtongte khuadai nuai ah,

akpi nokai mei pek velvel, va en leng bang a ci tam, pute dingdong teletum. 3. Va-ak aw aakaak, misi tumbuuk na muamsak, na kam telawk telawk ee ham biakbiak, kawngkaw tui zong kham zolo. 4. Ni leh guah ki tawngtawng, ni in zo zaw. (Khua a phat leh). Guah in zo zaw.( Khua a niim leh). 5. Nisuak e, tha suak e, nipi tui tawii hong tung e, suangpi nuai ah laailen aw tawn deudeu.6. Siklik aw, tawntawn, na gual na phai tawn zotah, mimkung dawnaa, taangkung dawn aa zuhei thei neek muat pilhpelh, siang ta nig ee, kelta mai phiat, Api phiat, a laa phiat, a no phiat. 7. Akpi zunsel, kei zunsel, kua pat hiam aw, akpi pat. 8. Paangpi aw lo kaikai, Phaileng siamsiam,

Nau-awih la.1. Ka nau akap akap e, bangin them ding ka hiam aw. 2. Ka nau aw khang mengmeng aw, huan aa maidawng hong bang aw. Huan aa maidawng bat khit ciang, nute pate tha theng aw. Nu leh pate tha then nan, daaipaam sing dawng vakuai aw. Daaipaam sing dawng kuaih zawh ciang, na ut na peuh ah vak aw.

Hanla. Hanla in, gualzawhna gual tungtuanna, lamkhat panin ki sialhna, ki phatna aa akizaang ahi hi. Sai hanla. Tuanaa pupan e…, vaangkhua saibang a sat e…, tuipi a lian bel tungah, sangmang naubang ka sial e…eh!eh!eh!Ngalo hanla. Zaang sangal pan e…, aha pha e.., taangin e, ka lung tup e, leng ingh e, nonmuak in tualvum ah, sa thang tawh ka tung hi e…,Vom hanla. Tuanaa pupan e…, vaangkhua saibang a saat e…, tuipi alian bel tungah sangmang naubang ka sial e…, Nuaini in sing hon khiat e…, eh!eh!eh!

Minsial.Sih ciangin, papite akah luangin, leidengin minsial thei hi. Agei aa singkhuahsuangtum atuak peuh mai in, lawngawp aa, innkaa, innliim khawng den gawpna in,

81

Page 82: Laaitui Khua Leh Ngeina

tua bel, leideng kici hi. Minsialna. Khuazing ka biak, khauvaak ka biak, muhtheih muhmawh ka biak, simzin ka biakna, zozin ka biakna, mangvom mangkang ka biakna, ka mawhna ka khialhna bang om ahiam? Minsial pen, zawnna(cihmawhna) aa minsial om aa, hauhna(ki cihtheihna) aa minsial na zong om leuleu hi. Ahau a kici theite in a hauhna leh ahih zawhnate( aneih alamh, agawh alup, agawh akap) uh lo in minsial uh hi. A zawngaa a cimawhte in acihmawhna, a thuumna teng uh lo in minsial uh hi. Ahaute minsialna. Miimzaa ka aihna, taangzaa ka aihna…, sialtangh ka sutna sialkop ka gawhna…, zaangsial sial aa ka aihna, saipi sial aa ka aihna…, taangzaa sial aa ka aihna…, mimzaa sial aa ka aihna…, simsial ka gawhna zosial ka gawhna…, tungaa leeng ka kapna…, nuai aa tai ka kap na…, siikinn ka lamhna dolcial ka dawhna. NB. Pu Pau Suang bangin, midangte aa tawh a kibang theilo dingin, atungaa teng baanah, “ Saipi luangkua ka kapna, Dokhen luangkua ka thahna, saipi ka kapsuk puuksuk, ka kaptoh puukto,” cihbang danin minsial kici hi. Azawngte minsialna. Ka innmun sia ahiam?…, ka logam sia ahiam?…, ka banhsak ka banhthang sia ahiam?…, ka biakkhialh bang ahiam…, na sin na lung hon tanh lah ingh. Minsial pen, ahih zawh uh leh ahih zawhna bangun, a ki cihtheih leh a ki cihtheihna bangin; a hihzawh kei leh, ahih zawhloh na bangin, a cihmawh leh a cihmawh na bangin, kiciangtanlo, a siam na bangbang uh tawh min a kisial ahi hi.

Minlawhna.Hih milawhna in, sih ciang hi ta leh, ton ciang leh zunun ciang khawng aa, laampi na aa a kilo ahi hi. -------(Amin) galmang kapaa takte, samang kapaa takte, sumnu lamaa takte, sumpa lam takte, siikinn lamaa takte, dolcial dawhaa takte, saipi ai aa takte, taangzaa ai aa takte, mimzaa ai aa takte, ( a theih peuh tawh zomlaai thei), Behmin ii tuu, Behmin ii ta, guallai thang phai lai thang. Khuangaih la..1. (a). Ka tun sungaa liitui aa ka cin laiin, sanggah ding melin ka thei lolai hi e. (b). Sanggah ding melin thei leng ka tunnu aw, hawldam siktui in ka luang zaw ding hi e.2. (a). Thulguah aw luangluang lo aw ka sial tam ven, kiak lohta paam a paihin, dawn suangthei ee. (b).Kiaklohta paam aa paihin, dawnsuang thei e, kei zuapa leh nahneu in dawnsuang mawh e.3. (a). Ka tun luangin guallai ah valeng ingh ei, ka zua luangin dawi-ai zeh bang tang ingh e. (b). Kong biakna simcing veh aw ka nuaizin aw, lakmai luankhi sesum in na saang ve aw. 4. (a). Gam samaang aa na mat hiam gam huanghuang aw, u leh na nau tuanglam ah ni bang lun e. (b). Sungnek laikuang um banga gawlbang na um, gualzawn tungah khattang sing

82

Page 83: Laaitui Khua Leh Ngeina

bang po aw e. 5. (a). Nunkhum kaluai noplai in tunmel maang e, ngaihmeel ka theih luankhi tam, nulna hi e (b).Thumthum lo maumau lo aw tuai mono aw, ei sial luitui bang a ciik sem ding hi e.6. (a). Ngabang ka len noplai aa minthang dawi-ai, giltuam khum bang zinleeng huang zawl ah ta’ng e. (b). Theibang ka senlai limaa maa bang ka pat, zinthang paallawh kei aw luankhi nul veng e.7. (a). Dawi-ai ciaa siing dawi-ai tawi omlo, kawiciil tawh lobang tulteng, dawi-ai hie. (b).Tul kaisukaa heisa paallo kimciataa, kei’ lawhteng aw sunni kai’man vul aw e.8. (a).Lungzuan manin paam ah vathei thaang siang e, keimah bangkeek a va lungzuang awk hi e. (b). Pai aw lawm aw ih mimkhau suut dih niing maw, kei leh nang luankhi nulna ki tonsang e.9. (a). Mi adiit tawh atuai tawh vailo kuan ven, vailo kuan suang mualneen ah, suanghuum bang e. (b) Khattang guak vailo kuan ingh khua tuanglam ah, pupa gamzaang gising hawi, bang nem ingh e. 10.(a).Ningniang ka tuai nihthum leh ka tun zalna, ziinleeng laamtual len khuamui, na kai ta e. (b). Namcih guikhau zaam na leh lentu vaangkhua, ziin aw nang’ phunglai hong khen, ka hiai mah e.11.(a) Dai aa damthei phu’ng bel in miimva thum ven, khuamual tulsing saang bel in, lawkta tau e.

(b).Lawkta leh miimva tawh ka nihthum un, tunsung laampuan khat azawng khawm hi nung e.

12.(a) Asi zinbang khakna leh zinleeng biakna, sagual dungzil tangpum ka huangah dai e. (b).Awhkhi ciandal lang nalam cingam langee, ciinthang aw tuai sanggah hi cikawm ve aw. 13.(a).Ka zaalmang sia ka tun nu ka hil ngamloh, sawmkholh ka taanggual munah, va hil ingh e.

(b).Zaalmang siapeuh tuuktaang bang atun aaleh, kuata gamgua bang i hing zodiai mah e.

14. (a).Hehlua nem dang omlo ee kahlua neem dang, zaangleeng buuktui kungciin in hehlua nem e.

(b).Kungciin teng pan neubei aw gam thelnah aw, laakmai luankhi aluang lai, khaam ngam aw e.

15. (a).Tungaa alsi lawhciang sak sang’ ziingzaw, nuai simlei ah laaizom in, nei nuam ingh e.

(b).Laaizom in nei thei hileng nuai simlei ah, tunkiak zuakiak ka sial zong, bang tuam vang e.

16. (a).Khattang guak vailo kuan ingh zua gamlei ah, laizom sialnan ka luankhi lunlua sang e. (b).Kei ka laizom kulsiin hawl suanghum bange, ziin i siamteng mazap hawmaa cingaw e.17.(a).Ka maazap aa tawm aw e kiingkiang aw e, bang nangai aa nang nalai, ciangh ahiam aw.

83

Page 84: Laaitui Khua Leh Ngeina

(b).Nang aw e phawphot aw hongthei mawhcia, nangmah bangkeek tun ngai in, kalaai ciangh e. 18.(a).Ka pute in ah omleng nuam duaiduai e, komau inn ah ka om ciang, khim khuazing e. (b).Khim azin leh khim khuataangpi zing henla, gahliang kei kungtung guak ah khimzing aw e.19.(a).Theibang sen mabang patin sen sanggah ingh, khilbang khang ingh omlai in, mang bang bawm e. (b).Omlai in mang bang bawm veh lenpih gual aw, simlei gamgua bang ka hing zo diai mah e.20.(a).Khimzing ding ci’n vaitunnu tong khak veh aw, vansinnuai ah mi citeng zuangkim hang e. (b).I nuai lumsuangin ka po zawdiam aw e, gam aa phuai zawngin ka luai zaw diai mah e.21.(a).Khat tangguak vailo kuan ingh khua tuang lamah, lengno khuang ven ngaih tongdam in bawl ingh e. (b).Ngaih tong hilo phaksap lengno khuang hi e, lungzuan zatam kei duangah kibang hi e.22.(a).Gual in vondeih atawi leh a aanglai ah, tawicil von momno ciin, sangbang no e. (b).Ei’n von deih i tawi leh i aang lai pan, zaanglen sunni kaai ci’n, siin aa siang e.23.(a).Ka lungzuan za in tam ven suutzo laang e, gamleng guikhau bang sau e, zialzo lo e, (b).Vaan siinnuai siing zatam ten hehhon nem diam, eimau nihthum tutkhawl leng, hotual nuam e. 24.(a).Vai lokuan khau bang ciah ingh khua tuang lamah, tutawm vontawi kei ka laizom omlo e. (b).Sangkap aa thang keihiam aw laaihen aa thang, laaizom ka sel’ kamin zanglai ahvial e. 25.(a).Phamleh phamlo tangbuang ingh tun leh zua aw, si laukha’n luankhi non luanlawh eimah e. (b).Daiteng damthei phung khat zong phungcing thei e, la-liang kei mimphung aw e, phungcing mawh e. 26.(a).Zialneen tulsing kaaisuk a zo lawkta aw, keimah bang laaizom na baan sam ei mah e. (b).Sialsa melmaang tang sanggah vul niingniang ingh, zialneen lawkta na tau aw, naubang kah’n e. 27.(a).Tunlo aa kilbang a khang ka hiam aw e, zualo aa tulta suan meng ka hiam aw e. (b).Lengvaan pan thelnah akia ka hiam aw e, daiteeng phuigua a suan meeng kahiam aw e.28.(a).Suang bang ka khawl na teng leh gui bang zaamna, khanglo meii bang zinin baan kimzo sang e. (b).Gamaa guikhau zaamna zong meelaa theihloh, laliang zaamna zinin maigui bangkan e. 29.(a).Theibangsen in tun nunkhum meelin mang e, kiilbang khang ingh ka tongdawng lah omlo e. (b).Tun zaalna lah leengvaan kaanin sangveh aw, tong kuppih ding laizom hawmin taan inghe. 30.(a).Gual in saudeih ahual leh munzaang laiah, laukha hualnan sawmsiallian gulbang lum e. (b).Kei in saudeih kahual leh damthei nuaiah, pangpaa len tawmkaai na ding

84

Page 85: Laaitui Khua Leh Ngeina

sauhual ingh e.31.(a).Ka sensanggah ngomei bang zaam zinzian ven, seino kagual i laiah, leng ngamlang e. (b).Seino ka gual i lai ah ka leeng zongin, hemlam sinthu tong hong luankhem ding hi ee 32.(a).Theibangsen in tun melmaang guabang hing ingh, seisang tang ingh taanggual leenzil zo laang e. (b).Taang sanggah in gual kimkaai zak buang ingh ei, ziin hawm sinthu’n sakluang taang bang dam ning e. 33.(a).Itun buhsuan khanggawl bang i uumlai in, gual aw sungkial na icih, lungmawl hangee. (b).Tun sel’ neih pawh na lawmlawm seino gual aw, damdial aa laaikuang i uum ni omlo aa, kawmpal liimsing bang i belh ni tam hi ee.33.(a).Zata ciam bang nuih ding leh lenliang thei ding, lenlaai ngaihtong ka saanlui khau bang nok ee. (b).Ka aanglaai pan diitkawi sun naubang kap ven, gualgen vasing bang tuanpih hita vaang ee.34.(a).Kei pawh omnuam buang ingh ei ciahnuam buang ingh, seino ka gual tuang nusia lah buang ingh ee. (b).Ka ciah ding lah munglo bang tumlah buang ingh, huankhang tangnah suan bangin, zuung zaam ingh ee.35.(a).Keipawh ka mau hiauhiau a ka guallai ah, ngaihsiallo bang lakmai nuihkhua am ingh e. (b).Nangpawh naphung i laiah ciinkop laiah, nasial gelcing ngaih aw tualkhiakawm ve aw. 36.(a).Om cilcial nun bang anuam ta buang hi ee, khakiak huailo bang aa pal ta buang hi ee. (b).Khakiak paal ven tong anem peuh ngai ingh maw, omlai sulah puanbang huai siam ngai ingh ee.37.(a).Mualah hualpi khat po ven khatin khang ven, huihkhi’n seem e a dawnlai, semzolo e. (b).Huihkhi’n seem ven adawn laai seem zolo a, phungin sawn ei gualin lui mangbang bawm ee. 38.(a).Ava ham a va cipeuh ka ngailo aa, gam thantha leh valuilong ham ngai ingh ee. (b).Ami pau aa mi ci peuh ka ngailo aa, nampi ta’n khua athei aa, ka ngai hi ee.39.(a).Anem bel in bang anem bel hiam aw e, khang damtui leh kei ka nem ngiingeii hi ee. (b).Kanem dinga ka nemluat ding lau ingh e, phelbang khauh leng ka khauhluat ding lau ingh e. 40.(a).Ka omna peuh ka buuktual nuama ka bawl, gamleng khuva’n segual umtui bang khawl e. (b).Khuva zong khawl eizong khawl dih ve ning aw, lia leh taang ki lungtuak aw, omcim lange.41.(a).Tulta zong khat in khang e ni in khiap ven, thulguah luang e a nahlaai ki zawng hi e. (b).Thulguah luang e anahlai ki zawng hi aw, a lim ki sung diimdiam aa, munmuang hi ee. 42.(a).Sinthu kawi e ningzu in luannuam ingh e, tongdam tam e gambang maang sak nuam ingh e. (b).Hawmtel zatam gualduang ah abaan sangin, phung aw lem sing bang zawng

85

Page 86: Laaitui Khua Leh Ngeina

leng, ka nuam hi e.43.(a).Simsal in va pai ingh e khangciang khuaah, kua tawi nahiam naphung nam sial aw ci e. (b).Simzawng hileng ka phung nam sialngam ningh e, ka pianna nibang lun e, sial ngamlang e. 44.(a).Tu aa mi pau ngai vevua seino gual aw, phung tawh ho lung kuumkeek hen cih omlo e. (b).Nikhat lungzuan gillal bang mang hileng pawh, sauneem hai bang ngaknuam phialva laam bang ee. 45.(a).Sangsawn aa ki tawite zong tualniam thei aa, lungaa uploh mualcin ah kan saangthei e. (b).Ziin ii hualnam bang hon heek na om ding hi, ommuang haithei bang kimeek samkei ning e.46.(a).Omlaai limlian sanggah’n paaitem bang kuah ingh, miza laai ah ngabang leenna bang hi e. (b).Kulsiin aa zaalte lak pan ka hing bang e, simlei aa hingte lak pan ka pham bang e.

Latawwm’ la( Thahdote la).1. (a). Latawwm latawwm mualcin ah naubang ka kah, tual aa u aw e.

(b). Tualaa u tualaa u aw e, sanggah ka luankhi kai a pi singni aw e. 2. (a). Latawwm la leh paam aa mi kilawm aa, zua ciandal leh khuasuang mual kilawm e. (b). Khuasuang mual kilawm e, taang ka zaitha gamzaang pha tawh lawm e. 3. (a). Mi lawmpate khuamual ah au ciaiciai aa, ei lawmpa te’n omlai paaitem bang kuah. (b). Nang omlaai vei paaitem bang kuahta ning, taang lungtuak aw vathang bang hong veh aw. 4. (a). Mi lawmpa te’n lal ei that aa, lalthat lu tawh tuang hong tung lecin e.

(b). Lalthah lu tawh tuang hong tung lecin, thansawn tawh lamtual hong kimvel le cin.

5. (a). Kei ka laam ta ngei aa, ciinmang hong laam ta ngei aa. (b). Ciinmang nang sian sung liangah lam denden tai khuaval e khua val e.

6. (a). Ka lamlam na siing gamzaang ah, ngaihtong sialna mualdam tumtaai lua e. (b). Mualdam tumtaai zingnuai ah, laitanh vonngaih melmang e, mu nawnlo ding aw, thei nawnlo ding aw e.

7. (a). Kangaih aw, ngaihpam aw pamlo nawlah, damtui in na luang kelkel in na luang kelkel aw. (b). Damtui in na luang aw, tang nisat ciang sihsial bang zuan nuam ingh. 8. (a). Ka ngaih aw mi zaw nu von tai tawi sa, deih tawh nei khen ei ma.

(b). Deih tawh nei khen ei maw tulta leh phaikhi nei seem khen ei ma.9. (a). Lenaa kai lengngam zawmaw satsuang pangaa kaitho lengngamzawi maw

(b). Kai tho lengngam zawi maw lei khen sing pang a hemah ka suan kawikawi e ka suan kawikawi e.

10. (a). Ka pu aw, lungcing pu bang nei puak aa, ka paipel sung sawk aw. (b). Ka paipel sung sawk aw tong suah nem aw, na vang mu bang ngai ingh.

11. (a). Ka pu aw lung cing pu na kel sawnsan, na zo tal nel kai e.(b). Na zo talo nelkai e mauki kot aa sazawng zaam in zaam e.

12. (a). Zaangtal vum aa va kawl zawng leng zolo ka khua lung cing umah khuai

86

Page 87: Laaitui Khua Leh Ngeina

thum kai e. (b). Khuaithum kai sat nang e, a nuai aa om lungdeih in bawl nang e.13. (a). Ka pu aw Mang Za Lian lei sang tungah, tumkhat to ta dih ning.

(b). Tum khat to ta dih ning zaang leng buktui, tumkhat muam ta dih ning.14. (a). Ka ngaih aw, mi zaw nu von lai ntawi sa, deih tawh nei khen ei ma.

(b). Deih tawh nei khen ei maw tulta leh phai khin ei sem khen maw. 15. (a). Tuan aa pupa lenna lo, Kawlgam alian Zangkung Head Quarter, vaivut in laam e. (b). Khangsawn momno lailenna, thang vaivut aa laamtai mawh, Japan do ngawl e. 16. (a). Tong theipa, tong theipa, mualhem sapmang tong theipa, tongin dong pawng e.

(b). Mikang suak hang kithang, ka khuahmualaa ka sawmthal buhnem ne aw e. 17. (a). Kawi ah dummuam ciau vaangah, lian leh neu gual ki dotna, muam zong muam pawng e. (b). Muam zong muam pawng e, ei muam zong lawm ngamlo, innpipa’n muam e.18. (a). Lanu pheiphung ka zalna, kangthal zawl sang anuam nei, dokal kidawh e.

(b). Dokal dawh leng dawhlo leng, lanu gual pheiphung tungah, ki toleng nuam e.

19. (a). Sumhtual tanghsial ding kiankuan, lanu zatam sawng ang zong, laidip lenkhuang zo. (b). Laidip len khuang so dimdim tung pasian aw ei tawi aw, zalai ah leng e. 20. (a). Sumhtual tanghsial kankuan aa, nunkhum aa zin bang neithak, pheiphung khai siam aw. (b). Pheiphung khai siam e tung pasian aw, ei tawi aw, zalai ah leng e. 21. (a). A dangdangte kapsih un, kei leh anu kapvang e, gualngaih Lam Khua Zam

(b). Zehzum ding lah khual pawng e, kaizuk ding lah khual pawng e, heh o ka nunkhum luai o, gualngaih Lam Khua Zam.

22. (a). Gam mawngsing kawi tulta aw, kua zaw al bang dah zaw maw, gam tulsing aw e. (b). Nangbang pheiphung suan thei leng, pianna gamzaang lei nuamah, laileng na vaang e. 23. (a). Tui aa limnga, duhman aa ka von saibang ki laam e, von aw von za mang.

(b). Sikhthohte khua dai nuai aa, sumhlu besam phaikhin semin cia, alva bawmin cia, u aw von za mang.

24. (a). Napu te’n bang nei ci bawl, kangthal kawi ah na kawih hiam?tem nam kawi ah na kawih hiam? ci’n ka ci. (b). Nang tun lal in ei man aa, summang mang cin nuta nu hi ka ci ei, ei thah ta mai e. 25. (a). Ciin aa ding ning khum diahsa, manawh sung tui ka lawh aw, khuathang damtui aw. (b). Zuksa nang gamzaang nuam zaw, na ciin laakmai tual nuam e, sangdeih namcin aw. 26. (a). Thakia ding do manawh, mi lal omna ahi e, mang tawh pheiphung suan.

(b). A amng sianglam aa ka nawh, a lawm a sang mang ka nawh, kum cinciau lel e.

27. (a). Tulai lanu ki phasak, amau zong sawmsial ngen e, vokpi pia phawng e. (b). Pia phawng pia phawng na cih leh, gamlai tulsing teng khawi bang, nu ki

87

Page 88: Laaitui Khua Leh Ngeina

tang khawi e.

Vaiphen la.1. (a). Vaiphei alsi anglai ah khua nei siam aw, tumging aa khua nei siam aw.

(b). Tum dingaa khua nei siam aw, lal ding aa tun zawn in laitawi maw.2. (a). Laaitui tuikhuuk pi leh e khuamual bungpi, lal lei do in kuam sing bang, luah nang ci. (b). Kuam sing bang luah na lo e, ka lal lei do keimah khai ai pu sial in nang nang’ cing e.3. (a). Kapu kapa sim ciangah lawibang thang e, Gangte hinge, namcih ah luaina hing. (b). Gangte khange namcih ah luai na hing e, namcih luaina awhkhi gui cin na hing e. 4. (a). Kei ka laam theilo e, namtem lo in kei ka laam theilo e.

(b). Suihlung dam theilo, pupa ngalguh daikot kal man suih lungdam theilo.5. (a). Hong laamlaam cin ka laai ciin aw, siansung beltui bang hai lum leng e.

(b). Ka lam tha a suaklo aa, ka khiantha lah laamkil zawlah ka kiantha a suaklo A ciapteh huai la leh a thute.Pu Pau Suangin a tanu ubel, Pi Vung Mang aphuah.(a). Ih tungthangvan sunni tuanglam hi cing e, nuaisiah sim lei von Vung tuang lam hi cing e. (b). Na kawinem tawh luntawi tawh na heina pan, sen aa ka zua tham na hi, na ci nam aw.

Pu Phung Mang’ laPu Phung Mang in, 1818- kum pawlin Saizaang ah hausa sem in amang hi.Amah in thu leh la thei in asiam hi. Khatvei a lo thawhna ah simbeng khat tuakin aman hi.Amah zong a lamet leh a ki ginna banglo in a simbeng matsa a taisuah kik na anuai aa bangin la a phuah ahi hi.(a). Mazap cianphung hengkawm ah tangkhau khihsa, zanciang zalmang a sesa, sul heikike….(b). Bangdia sialzin bang honhawl khem khong na hiam, mantung belah siktui kawl va lam bang ee..

Pi Ngul Khua Lian’ latePi Ngul Khua Lian in, pu Khan Thuam’ tunu, pu Za Pau’ tanu, pu Do Thawng’ naunu ahi hi. Amau unau numei tengin khualdang aa pasal nei vive ahi uh hi. Kumsim in a unau khawng un, ki ciamin Mualbem aa a inn uh ah tukzu a khol thei uh hi. Kumkhat tuabang aa tukzu a kholh uh a neek ni khat ni in, a u pa pu Do Thawngin, a sanggam numei teng lakah, amah la aphuah thei belbel in adeih zawkzawk ateel theih ding ci in khibah gui khat leh puandum khat aluui khawm hi. Tawlkhat sung kuamah in bangmah lah paulo, la phuak lah a omloh laitak, pi Ngul Khua Lian in, (a). Khangdum puan duangah ka baang zaw dia mah aw, zaang behkhi angah ka sia zaw diai mah ee… (b). Namin lun leh na vaangin kathan buangin, anih gelin kuangtui bang gawm dih vaang ee..ci in la aphuak kawmkawmin a puandum la in asilh zawh ciangin, a khibah zong la leuleu in a awk hiathiat leh, kuamah in bangmah lah ci theilo pauthei vetlo in a kamkaa in a en lel uh hi.

88

Page 89: Laaitui Khua Leh Ngeina

Pi Ngul Khua Lian leh Pu Tuang KhamPi Ngul Khua Lian leh pu Tuang Khamte in, thuthei in apil baan uh ah, la zong siam in a kiva mahmah tuak uh hi. La siamlua uh ahih man un, la tawh thugen in kam kinial, la tawh ciamnui in a kino uh aa, la el nono a ki paihthei zelzel uh hi.Khatvei pu Tuang Khamin ama saatsa khua taisan in, Singleii ah lal ding a tumh hi. Pi in zong, khangluite thucin bang leh hoihlo ki lawmlo ahih manin awilo in atho hi.Pu Tuang Kham in zong talo in a va lal veve leh, tuaklo takpi in a tapa, Awn Vial sihsuah aa, aluang pua in ahong ciahkik ciangin la a phuak in ah(a). Vaaimang lan keibang kihtaang e, kawi tawh von tawh nahnuai sabang tai ingh e.(b). Ka tawi thang leh ka von lunggin, a kopin tuang nusiang e. (a). Kawi lianu tawh von phamsa tawh, tuanglam tuncing pheiphung suannem tanang e.(Awn Vial)(b). Sang mualsuak bang mualsuak ingh e, siingtan lambang hon entah e, laakmai zehzum tanange(a). Sang tamkaap bang laaikop hen bang, von kiak lawibang thang aw e.(b). Han lam dawn bang vaangkhua taanggual, tuanglam phil lei luang bang e.Pi in zong, “ Aw…, ka cihmah,” ci in la khat tawh nana dawntuah in ah,(a). Ka ciin aw ee, ngiingeei aw e, sinlaai vabang pil aw e..,(b). Pupa gualgen hemlam sinthu, tuuktaang bang tung lua sang ee.

Pu Awn Pau’ dolcial’Pu Awn Pau dolcial Dimpi panin Laaitui ah apuak lai un, gun a tunciangin 3 veikiatsuah. Pi Ngul Khua Lian in a laphuah.(a). Hau tawi lianu ka pian buangin, cialdawh nem tawh lawm ingh e.(b). Cialdawh nem tawhmunzaang saupha, zua mang lai ah na sang e.

Pu Cin Lian in Dai Khup’ pa a hilhDai Khup’pate unaukhawng kitawngtawng.Thang Kap’pa paito in Dai Khup’pa la

ahilh in ah,(a) Pupaa doloh leido keei bang kihtaang e,

lung uploh phunglaai patbang ki sai aw e.(b) U hawmsiam teng kidong ning alel siamteng,

phunglaai nokno samgi bang khen om ve vua.Dai Khup’ pan a thukkik na in

(a) Vaangkhua nuam aa phung kilel lo beita aa, kuata pat kei bang alang ta ei mah e.

(b) Pham masa phamsa tengin a hawm laai in, ngingeii aa ning hai ki zawng dildial hi e.

Pu Pau Khua Thawng’ la.Gang Awn Zam sialkop gawh ding a vaihawm laitakin, a tapa Gang Pum Za Thang’ pi Ciang Khua Cing( Pau Khua Thawng’ tanu) a sih ciangin, khawl tuanlo in ago veve hi. Tuabang aa agawh tungtaangin, songnuai ah Pu Pau Khua Thawng gen ahi hi. (a). Tuai aw na lim sawlbel in khawl ding kisang, zinleeng hawmin kei na khawl thong vevang e.(b). Tuaiteng lengvaan kaai sa leh, lenmual khumsa, ka duang zaanggu bang hon zen,

89

Page 90: Laaitui Khua Leh Ngeina

lua diak sang e.

Pu Son Theu, Muizawlin a thukkikna ah, (a). Sen ih lungtup, tuibang tung, gualgen ding aw, na sumhtual ah zaamzo tuu,bang suan hang e.(b). Zozaam nelkaai, sumhtualah phung cing veh aw, a limkbel tut khawlte zong, ki tawi hang e.

Lut Nang phuakA Piantit pai aa vaanleeng a phuah

(a) Tong ki san na piandang ei ziinleeng bang aa, khaimu bang laam lenmual khum ngobang langh e.

(b) Nuhsawl bang ki bang thei leng a leldawn ah, tun leh ka zua gal sial bang don nuam ingh e.

Hem Vungh in Laisuan aphuah(a) Ngalliam tawitaang zozam in buhbang abawl,

lunzem lumsuang tung ah pal va zem aw e.(b) Lotuaal tumtaai phung laaitang lo ding ci aa,

siing in lel ven zalaai huih khi laang bang e.

Vial Ngul leh Dim Vunghte ’ laPum Neng ton aa Vial Ngulin Dim Vungh ahilh.

(a) Simbu talta sun ciangah leng bang na khuan, na thah tangsial in na ai zuk ei mah e.

(b) Kei in that ingh ka that tungsial in ai ingh, daiteng khua suang laailawng e, zaang thong ta e.Dim Vungh thuhkik na

(a) Hon tawi mawh ka nuai ziin leh ka mimphung aw, ngalliam tawi al bang mangsa laai heningh e.(b) Ka pham zongin ka laukhan na cing hen la, zua lenpih hawm siam apaal va tang hing e.

Pu Kham Khua Dai’ sialkop gawh aa, gang Thuam Gin phuah.(a). Sawmsialkop leh sau nunnuam kilawm sang e, na phung tawi aa ciin aw phual lai tang aw e.(b). Daiphung gua tawh simsing tawh etlawm zo ven, ciinlia nun kum tam na ciampih zal hi e.

Pu Sawm Zel ton aa, a songteek Pu Siin Lam in a song tuaklo aa a phuah.(a). Simsing deihci bang tel aa gamzaang kazon, sunni tum mui khua kazin, ni tamtah e.(b).Gamtulta aw na khan hawmthawh ngawn ingh e, tuai sumhtual ah kawi ding bangin kai liangin, zuun nuam ingh e. Pu Kham Phung tonin, Pu Siin Lam in Pu Sawm Zel a songnuai ah, zu a aang thak leh, Pu Kham Phungin in a song kawi kei leh maam mah ding hiven ci aa a ko sak tak ciang aa Pu Siin Lam phuak ahi hi. Pu Siin Lam ton ciangin, Pu Sawm Zel songteek hi leuleu hi. Pu Siin Lam in a song hoih salua ahih man aa a phuak in. (a). Gamtulta aw na pianna kawilai ahiam?, mu nuam ingh e, munzaanglai hive vak e.

90

Page 91: Laaitui Khua Leh Ngeina

(b). Tuiaa limnga duang bangaa naheek ngiingeii, tuai 2/3 banzal bangin, nino bang e.

Pu Pau Vungh’ la.Misi zanhah, khuavak ma in, nupi khat a kap cil(akap masa belbel) aphuah.(a). Buh-al pau man’n ciinsial lia nu, tulkawm lengno khuang bang.(b). Vonmin lo ven, sawn min lo ven, khunlan maimit sing mawng e.

Zawlta te nihVungh Do sakol si, ki siatvat. Tua ni mahin Gum Za Enin a sial uh a zon leh nana si aa, aciah lamin a zawlpa Vungh Do ten ah baang in la khat a gen na ah,(a). Vailokuan khaubang ciah ingh tuanglamtungah, keibang lenliang athei phialva tuakingh e.(b).Lenliang thei zaang phialva leh kei sanggah aw, kuata nuhsawl paihloh aa, daidam aw e.Tua leh a zawlpa Vungh Do in a thuk leuleu na ah,(a). Vaimang langlam sesum zaang ni bang lun e, namcih vau an bang apak, lo bei sang e…(b). Zin i siamloh sen sanggah al bang dah in, huangheu daidam siing sesum pal sang lang e..

Pu Gin Kham late.Apa ton aa sial mu zolo aa a phuah.(a). Phungteng hawmsiam ngotui sawmsial aw ci aa, zuasel in paakbang tawi ven, phunggual khawl ee…(b).Zuasel hawmsiamkawi tawh leel von teng akum, ciin daidam sa taangbang phong ta ning ci e(a) Zang sawmsial lenmual kaisan na ngai in, phung tawh kakumh tun tawh naubang awi ungh e. (b).Lunbelh mang leh vaangkhua gual hanlung ciam ven, nahnuai siambang zawt ning ci, tong ciam tah e. Thantui buak aa aphuak.(a). Tuan pupa al bang mangsa na khavaang in, ngomei lenpuan bang ki zawng, mawh ngawn aw e.(b). Siingta vontawi zaanggam aa hei ngelngel e, nang tawi suan von zatam mim bang thum ungh e.Aton aa, Awn Khua Zam’ nu Niang Luan aphuah(a). Zin i siamloh lungdeih kumkhua vei ingh ei, ciinin nunnop zingvai bang lap manlo e.(b).Asi laukhan i saugawl bang kim dingaa, ciin leh ka tuai ngaihteng mel, mu nuam ingh e.Tanglui tui san, ngasa si. Seu in kipua , tuateh puultung.Tua tungtaang aa aphuah in,(a). Ih khang damtui taam diudeu nuaizin vaangkhua, philtaang bang theh nahnuai ah sau hual ingh ee.(b). Nuaiziin lulvok kop aa cing tuibang ih laak, nuaciang om lai nuaizin in batphu tuah e…Thaankhiat a phuah leuelu in,(a) Lungzuan manin siinkuang zaal tualah khia aa, cinhkhuang ging dimdim mel ka muh na hi e.(b). Ngaihteng sumhlu laukha sung gilkial ciaa, lumsuangdawh laikuang kasuaksak ngawnhi e.

91

Page 92: Laaitui Khua Leh Ngeina

Pu Awn Khua Gin’ phuahNiing Za Cing’ nun Lut Za Thang tawh teng lecin, amau taang lah hau, bawng leh sial, innkaa a ki pan apu apa khang pan a taanghau hi, nuam ding hi cin sawl hi. Tuaa ciangin Awn Khua Gin in anuai aa la aphuah ahi hi. (a). Limbang hon sung lun tawi ta ka muang ci aw, hahtaang bang nek ka tawi ka tawi sun naubang nem aa, gualkhan li tui bang a kiam mawh ding ci e.(b). Hauta limcial zawt ding leh zua lam ngak ding, na tun sinthu luai naubang hon sangin la, hawmtel zaangdon tual khum ah luang diai ci e.

Pu Khai Thang leh Pu Neng Pum phuak.Khai Thang, Niing Za Cing ten ah zawl leng, Neng Pum phuah.(a). Siinglel heisa na paalin mualdawn hon tawn, sangganh laailung ah kon gulh ngamdiaimahe (b). Nga bang lenna puvon siang na pel ken aw, na ho nuam na san pel ding kon bawllo e.Khai Thang’ thukkik na(a). Na hem sinthu luai naubang kon sankhialh nuan, zamluang ging bang na vaang thanh pih ngawn ingh e.(b). Ka tongdam in sinthu tam ka lel zongin, tun lung tup gual ang na kawi na baanglo aw.

Vungh Thuam’ phuakGawih Nian in, Lian Khua Thang tawh ka ten sangin si nuam zaw ingh, acih cianginVungh Thuam phuak ahi hi.(a). Guallaai gimnam dang bang aa lia na tongsuah, phamdi tawh laukha na hualkhawm eimah e(b).Omlaai vei zong ziinleeng khang sumhbang bia aa, thapham ding tun aw ih awi liang diai mah e.

Sia Dam Hen’ phuak la.Sia Dam Hen, Tuimui in, Laaitui ah 1947-52 dong sangsiapi semin hong om hi. Amah tangval lai ahi hi. Amah guak sangah, tualai in gampha mahmah lak, a giak nuamsa lo ahih manin, kei a giakpih dingin hon zawnthei hi. Nitak ciangin, a zawllen na ah, ke’n zong ka zui aa, nungakte in pan aki ciahhak luat bang ciangin, kei a meipaam uhah ihmu in, aciah ciang, hon phawt zawhloh bang ciangin, hon pualiang hi. A dik mahmah, a thu nuam mahmah khat ahi hi. Tua laitak in, Pi Ning Don Cing a nungak laitak hi’n, a mel lah hoih peekmah, lah a samsau aa a minthang ahi hi. A sam sau mahmah ahih manin, a khetul bang sunsuk liang hi. Siapipa in ngai ahih manin, nitak sialin amau innah zawlleng in hon paipih tawntung hi. Siapipa in a phuah in,(a). Besam puaksiam guallai etlawm, sendeih na pal, lolah pian ingh e.(b). Kei ka lung zuan, lenmual sangah, khuakhang lenngo, mei in kai pian e. Taanglai aa lawm ki ngaite.Tangval khat a lawmnu te innah vagiak in lumkhawm uh hih tuak. Taanghaam laitak ahih sitawh a lawmpa gimlua in a lupsuk leh ihmu suk suakpah in, zanthawh nei zo nawnlo thonghial. Tua bang aa a thawh zawhloh ciangin a lawmnu in lingin aphot leh,

92

Page 93: Laaitui Khua Leh Ngeina

khuavaak aa a lawmnu in a phong sa ahih manin tho in ki nuaai philhphilh in aciah vingveng hi. Ama nua ah a lawmnu in la a phuak pah na ah,(a). Ngaih siat luat taang bang phong ingh zua laaikhun ah, zuang hong tho ven zaang aa phual giazuun tah e.(b).Kaankil na kaan zawh nua in mel aa deih aw, ih tungciang ah zuksi lam bang kaai pan ee.

Khua khat ah nungak khat hoih mahmah in amin thang hi. Tualai bel, tualgal hun laai hi aa, khua khat leh khua khat aki do ciangin, a zote in a lelte sal in kiman uh hi. Nikhat a khuaveng te khat in tua nungak khua va sim in, nungak nu sal in va man hi. A inn a tun ciangin tua nungak nu kol bulh in khau akhih hi. A tapa tangval pa in tua sila nu ngai ahih hangin tenpih ding ci leh lah sal lawmlawm ten pih ki ci ding lah za neu huai a sazel hi. Ahih hangin ngai mahmah ahih manin na sa mahmah in la khat a phuak in ah,(a). Ka zua laaihen lemnang bang pa diingdiang aw, ka kawi ding bang ka laaiah nalua sang e. Tuateh sal nungaknun zong thukkik pahin(b). Na kawi ding bang na laai ah a nat aa leh, henkol ka puak luainau bang hong suut ve aw.

Taanglaai, khua khat leh khua khat tualgal a ki do hun laai ahi hi. Khatvei khua khat ah tangval khat a om aa, a khuaveengte khuaah nungak khat a om hi. Tua nungak nu leh tangvaal pa ki ngai mahmah uh aa, anih un asim in guuk omkhawm thei tawntung uh hi. Zaankhat tua tangval pa a lawmnu ten va paisim khiankhian in a lawmnu tawh a omkhawm sim uh hi. Nungak pa in thei ahih manin a tangvaalpa manin angawng tanin alu a inntual aa a guatonmung dawnah asuang hi. Nungak nu a zingthawh ciangin, a lawmpa lu a ki suang a muh ciangin na sa lua mahmah ahih manin(a). Kazua tonmung i lel ah ngaih sumhlu aw, hong tualkum aw na naamtem hong zun ve aw.(b). Hong tualkum aw na naamtem hong zuun inla, kazua sumhlu ngosai bang hong banhve aw. Pu Siing Khan Zam’ phuak.Siing Khan Pau Moulmein ah sangkah, tuikia in si. Khua pan alawm Siing Khan Zamin agal phuah.(a). Gamzaang laai ah tulta nah avul aa leh, sunni kaat aa paal avul hiding hi e.(b).Sunni katloh khimziinnuai lungzuan zaal ingh, melmuhlohaa kha apham laaikuai lawng e.(a). Nihthum vabang i kholh a i hei laaino, muikhua ziin cimci hamin hong phawng tah e.(b).Sialsial ingh ei sen guallaai vul niingniang ingh, zuan phawng laaikuai lenmual ham zaal aw cing e.

Pu Tual Nang’ phuak.A upa tapa, Pa Thang Za Vungh in Laaitui khuaah upa a ngah ciangin, a phuah la in,(a). Sinthu lelin ma bang pat in, tuah ding lenkhuang khai bang ging keng e.(b). Lenlai sinthu kai adan tawh, pupa loam suan simlei zau, ngai kha na hiam aw.

93

Page 94: Laaitui Khua Leh Ngeina

Pu Pau Do Lian’ mang aa la.1964- kum pawl dingin, Pa Pau Do Lianin a mangin, Pa Ngul Thawngte inntualahGoih Za Niangte in anuai aa la a sak aman hi. (a). Ciin lun ning nek, sumhtual nuamah, lungta ngaihno te aw se aw e. (b). Lungta ngaihno te aw se aw, ih tawi gualkhan khup aw se aw e. A sauveilo in, Copl. Cin Khua Pauin a gamsung kuanna ah tuahsia in hong sipah thong hi.

Pi Mang Khua Niang(Pu Thawng Cin Thang’ zi) sih tungtaangaa Laaitui panaa sigalte la gente.Pu Thawng Khan Langh’ la gen.(a). Tu laitak aa ka zehzum aw, haithei guk bang sel ning cing e, sel mawng e.(b). Haithei guk bang sel ning cing e, sel mawng e, nuaisimlei ah lut ning cing e, lumsuangin pal bang nangtah e, ka zehzum ngo bang lang e.

Pu Kam Khan Thang’ la gen.(a). Sawmtaang thawh leh laaikop hen aw, liagual taanggual khup aw e. (b). Sawmtaang thawh tawh laaikop hen tawh, lengvan khuahmual na suah ciangin, tunin laambang pak nan cia.

La dawngsau mahmah khat.1. (a). Zua aw, taanglaai non tanhin ka tun aangah, albang tah ding non cih aa min na lawh buang, lia siang limnga bang ka lennop laitak aa, thei bang sen aa pupa cih tuibang tung ven, zata cih tui bang tung ven, namcih suihlung zuangsak aa, lunghehna puan bang ki zawng ih ci zongin, laaikuang uumteng aheh guhling bang kido tuam ding hi e. (b). Tun pham ding laaikhun aa ngulllup niingniang , zua phaksap aa a va lensiam zil dingaa, ih vaang sunnau bang ki awi dih ve niing e.

I. ATHEIHHUAI THUCIIN, PAUNAAK LEH KAMCIIN HUAI. (a). Thuciin Thupatna. Hih Thuciin in, taanglai in a ki um mahmah hi. A ki up zahkhat in zong amaan, a tung takpi hi. Pi Ngul Khua L:ianin, “ Pupa gualgen, tuuktaang bang tunglua sang,” Khial hi, cihna ding peuhmah a omkei hi. Ahi zongin, tulai khang, tulai pilnate in a um kei aa, zong a sang zo kei hi. A diak diakin, Pasian um a kici te abngin, a um uam ahih leh, a langpan anial zaw hi. Na pen, upna tawh a ki sai mahmah hi. Ih up leh hi takpi aa, ih up kei leh a hi kei hi. Gtn:- Sikha a umte in, zong mu thei takpi liang in a om hangin, a um hetlo te in, a zonzon, a tawnghtawngh hangin a muthei uh kei hi. 1. A guta te tawh ki khawl kei in. ( Guuktat na in hong lawh ding hi. ) 2. A kamsiam khempeuh um kei in.(Siatna ding kamsiam zong hi thei hi) 3. A mel hoih bekin teel kei in.( A taktak na hoihlo thei cihna hi.)4. A pianpih mittaw kheelbai te ko lo ding ( Ei tung hong tuthei cihna hi.) 5. A uisan te tawh ki thawl kei in.( A uisan un hong lawhkha ding hi.) 6. A zuauthei te tawh ki khawl kei in.( Zuau theih in hong lawh ding h.)7. Aak khadawn ne kei in.( Khuadam ki thuak lah thei cihna hi.)

94

Page 95: Laaitui Khua Leh Ngeina

8. Aak khebom ne kei in.( Lokhawh haat ding. Khualak vak hat ding cihna hi.) 9. Aak lungtang ne in.( Zingsang in lol aa, nasep khempeuh zo thei hi.)10. Aak tawphun ne kei in.( Phun hat thei cihna hi.) 11. Aakgil, buuk, bu na bawl teh, veih sang lo ding.( Aakte giat nuamlo hi.) 12. Aakgil, buuk, buu na bawl teh, veihnamkhau zang lo ding.( Aak giat nuamlo hi.) 13. Aak gilzial ne kei in.( Aak gilzial nete tuantual cihna hi.)14. Aaklui suang ne kei in.( Mimai ah maipha ngahlo in, ki maimawl thei hi.)15. Aakno tuitaa a site sa ne kei in.( Khuadam ki thuak lah thei hi.)16. Aak oplai tuii lawn saklo ding.( Aaktuii te dah thei cihna hi.)17. Aaksin ne kei in.( Aaksin nete meidawi uh cihna hi.) 18. Aaktui a pumin ne kei in.( Na lung mawk ding cihna hi.) 19. Aaktui adahte neekloh hoih hi. .(A nete thadah thei uh cihna hi.) 20. An neek laitak ankeu kiatsuah lo ding.(Ki vaak zo lo thei cihna hi.)21. Anneek laitak ki tawng theilo ding.( Ki itna omlo, Pasian in deihlo hi.) 22. Anneek laitak zawhngeu lawng ke’n.( A mul leh an ne khawm le cin, haihuut ki

veithei.) 23. An neek laitak ankuang uum mi sim theilo ding.( An liau in ki khamlo thei )24. An huana thukkhuuk toktok lo ding.( Gil na thei cihna hi.)25. Ankhing peuhpeuh bua mawkmawk lo ding.( Kial tung thei.) 26. Ankuang ah ki tailo ding.( Kaamsiat na leh cidam lohna ki om thei hi.)27. Ankuang kantan thei lo ding.( An hauhna in hong ma thei cihna hi.) 28. Ankuang nuak theilo ding.( Khantawn in ki cimawh thei cihna hi. ) 29. An laaklaitak hau nung ci theilo ding.(An apha ding zah phalo in kizawng thei

cihna hi.) 30. An neekna kuang khe tawh sui theilo ding.(Ankuang in nuntakna hiaa, zahtak

ding).31. An sukna sumhtung ah tu lo ding.( Tawbo ah meima om thei cihna hi.) 32. Antang ki mawlna aa zang lo ding.( An hauhna in hong ma thei cihna hi.) 33. Baalke sau ne in. ( Na sam hoih aa sau ding.)34. Beelmang kang ko kei in. ( Na ciphual in thak ding hi. )35. Buhkhit na tui dawn den in. ( na cidam ding hi. )36. Buhtei in an ciam kei in. ( Gul ki tuak thei cihna hi. )37. Buhtei in mi saat kei in. ( Vakhu suak thei vihna hi. )38. Buipi sa ne kei in. ( na khangual pha zo lo ding hi teh. )39. Buipi vaak na tuah leh pelin.( Ki kamsia thei cihna hi. )40. Bumleh ki thawih na ah pai kei in.( Ei tung hong tu thei cihna hi.)41. Ciampeek in kuamah saat kei in.( Nupi-dawi ki vei thei cihna hi.) 42. Ciiltat luat ding ngaihsun dah in. ( Mi tawh hong ki khen sak thei.)43. Ciil baan siat mawkmawk kei in. ( Mi ginalo lim lahna hi.)44. Cina na vehteh, sini teh ci kei in.( Cina lungneu in si takpi thei hi.)45. Cingh in mi huhin.( Nang zong hong ki tuacih ding hi. ) 46. Gamlak ah nitum kuanin nahteh muut(tum) lo ding.( Dawi in hong zui thei.) 47. Gampi dawi thawihna ah, tuanvai te khat peuhpeuh in zukham theilo ding.

( (Cina dam zolo thei) 48. Gamsa innsa mittang ne kei in.( Mit tho vaiin bawk nuam deuh cihna hi.)49. Gamsung giahna ah khe pheek lo ding.( Dawi in khiim thei cihna hi.)50. Gamsung giahna ah khuuk tung lo ding.(Ngalkhawhang vasa-in tu thei cihna

hi.)51. Gamsung leh lote ah ihmu mawkmawk lo ding.( Dawi in man thei cihna hi.)52. Gamsungah gulphiit tum thei lo ding.( Gulpi, Ngalkhawhang ten delh thei.)

95

Page 96: Laaitui Khua Leh Ngeina

53. Gan khaukhih laitak paupha lo ding.( Gan ki khaksuah thei, ki man zolo.)54. Gan suak zolo aa si te sa numei no te’n ne lo ding.( Nau suak zolo thei.)55. Ganhing peuhpeuh khel bawl kei in.( Sihsia aa ki si thei hi.)56. Gaamtaam tang ne in.( Na ha to in ngoo ding hi.)57. Gaataam tui sial dawn kei in.( Phukhong ki vei thei cihna hi .) 58. Gawphel( Saili) khe tawh kantanh theilo ding.( Vasa ki man theilo cihna hi.)59. Gulpi na thah leh genlo ding.( Gulpi in phu la thei cihna hi.)60. Gulpi samnei, gul meitawng, tang luka leh mihing kilu na tuah leh, daaitak in

pel zaw in. ( Kamsiatna lian teng ki gawmna ci hi.) 61. Guta thei te tawh ki thuah kei in.( Guuktak in hong lawh thei cihna hi.)62. Ha na bawh teh, Thankiik aw, nang hahoih leh kei hasia kikheek ni ci in inntung

lamah lawnto ding. ( na hahoih pokik ding cihna hi. 63. Hong ki pia khempeuh ne pahpah lo ding.( Cihtakna lim lahna hi.)64. Hong mudahte na thukkik kei in. ( Pasain in thupha hong pia ding hi.)65. Hualsing awnsan aa lupna bawl theilo ding.( Nupa ki khen thei.)66. Huansung dawithawih na sa innah ciah pih lo ding.( Cina damlo ding hi.)67. Ih lawihsa inn, kumkhat sungin ki luutkik theilo. ( Luutkik leng, ih luangin

sawng thei)68. Inn a kisuan leh innkhang lam suanlo ding.(Khantoh na khak thei.-Luangin

sawng thei.)69. Inn katna aa ganhing kanglum te sa khangno te in ne lo ding.( Ki kamsia thei.)70. Inn lam na dingin, mupi buutna sing lalo ding.( Ki kamsia thei cihna hi.)71. Inn nuaiah mei-eek, meikuang khia lo ding.( Sikha in hong khem thei hi.)72. Inn nunglam(Phaitamlam) tawtawn lo ding.( Mittaw limbang cihna hi.)73. Innsak innkhang huang umna keek theilo ding.( Huaiham na hi.)74. Inn tenna sa inn mailam bek khan thei ding.( Mihing nuntak na lim hi.)75. Inntuan sate innpi ah lutkik nawnlo ding.( Inntal sii kici in, kamsiatna hi. Ki

cidamlo.)76. Innveeng te huan daai keek saklo ding.( Pasian in awilo hi.)77. Innka aa ki pho thau kantan theilo ding.( Thau muilim na bei thei hi.)78. Inn leh mi kaang, lo hal te a zingciang kaangtang ding.( Kampha ding.)79. Innnuai ahi zong lupna tung pan ahi zong ui khia lo ding.( A khiate mah ki

khiakik thei) 80. Innpi singkhuam dingin singkaa khempeuh zanglo ding.( Tolo ding hi.)81. Innsung munphiat teh, vante suilo ding.( Eimah ki-upat na hi.)82. Innsung vakna( panmun) nei te khawlsak lo ding.( Kamsiatna hi.)83. Inntual phungmai kho siangtho sak ding.( Ta na neihteh amel hoih ding.)84. Inntuan sa te innpi te tawh, lo ki taanglo ding.( An zawng thei hi.)85. Kahneh keiin.( kahneh te sikha in man thei.)86. Kamsia na pau leh( Sial na liau ding hi.) 87. Kamsiam lecin na daupai ding( Sial lei ngah ding.)88. Keenah suang mawk khuuklo ding.( Beengngong thei cihna hi.)89. Keubawm khe aa sui theilo ding.( Nausuah haksa thei cihna hi.)90. Khangno te’n zu leeplo ding.( Khanghaam nu leh pa te nungta lai hi.) 91. Khinkiing kaang kawkaa kolo ding.( Ciiphual in meigau ki vei thei.)92. Khuasiat teh, daaideek omna singphung beello ding.( Keek in deeng thei.)93. Khuadaak sa in lam pai kei in.( Na ki suikha ding.)94. Khuado kheekleh ni aa mopii lo ding.( Nupa ki tullo thei cihna hi.)95. Khuai na muh leh genlo ding.( Khuai na lal thei hi.)96. Khuaidawk na laak leh, na suan teh a ngat nalam ki bangsak in.(Lalkha thei hi.)

96

Page 97: Laaitui Khua Leh Ngeina

97. Khuakhal lai khualna zin aa gam naphak leh tuithawl pua in.(Mipil limlahna hi) 98. Khuakhal ni satlai lui dungzui leh ciklak ah pailo ding.( Gul om thei.)99. Khual na zin teh zehphi kei in.( Min hong gaam ding hi.)100. Khualzin ding teh ki tawngsa aa vai dinglo ding.( Tuahsia thei cihna hi.) 101. Khualzin leh gamvaak khawm lawmta ki nusia lo ding. ( Thumaan lahna hi.)102. Khuam peuhpeuh a bullam pan bek aa phut ding.( Sing dawn polo cihna hi.)103. Khuamual ah ki ciang suang phahte susia keiin. ( Na tuahsia ding hi.)104. Khuang a ki betna lamah tulo ding.( Khuang tumpan hong bengkha ding hi.) 105. Khuasaat gui hi ngei lopi aa khuasaat lo ding.( Pilna ki patna hi zaw hi.)106. Kuul tawh laitakin uut bang aa ciamnui lo ding.( Mikha dah ding hi.) 107. Lamgei aa puak dinga a kikoih mi sing puaksak in la, khuamual ah koihsak in.

(Pusa in siam hi.) 108. Lamkaa bomah zun leh eek tha kei in.( nattom in kisi thei cihna hi.) 109. Lam lianpi laizang ah lum theilo ding.( Mihing misi kha in man thei.) 110. Lampi( taang lampi) nin sak kei in.( Mi phisam na tawh na ki pelh ding hi.)111. Lampi gei(kil) ah eek tha thei lo ding.( Natsia in kisi thei cihna hi.)112. Lampi khawlmu aa sawl kiphah te tungah tu kei in.(Zawl-ai leh bumh om thei

cihna hi.)113. Lampi laizangah zun leh eek tha kei in.( Meima gilo ki veithei cihna hi.) 114. Lawm-anneekna ah zampi nakpi in tumh kei in.( Huihpi nungin khuasia thei

cihna hi.) 115. Leitawi hong ngwente pia in.( Nang zong hong ki pia ding hi.)116. Lo tawtuan(keek)lo ding.( Ki kamsia hamtang.)117. Lo na khawh ciangin, na maa khel kei in.( Kawng na thei cihna hi.)118. Lo khawh ciangin a khung lampan panlo ding.( Lo ki lel thei cihna hi.)119. Lolai tangnuai kho siangin.( na tate a mel hoih ding hi.)120. Lopawi laitak khaici lonawl ah paipih lo ding.( Khaicii te sia thei.)121. Lopawi laitak zusa vasa thu gen lo ding.( Khaicii te nemang thei.)122. Lopawi khit ciangin suangpum kap kei in. (An potuung te ki sia thei.)123. Lotawm lam pan ki panin lokhung lam ah hial in.( Ante hoih in ki hau hi.) 124. Lui aa ki dawh lei singte ansing dingin tomlo ding.( Kamsiat na hi.) 125. Lukhung lam panin lupna zuanlo ding.( ki mang sia thei.) 126. Lupna tungah nupa ki tawnglo ding.( mangsia hi aa, nupa ki khen thei.)127. Lupna tungpan leh inn nuaiah uino khia theilo ding.( A khiate ki khiakik thei

cihna hi.) 128. Lupsa in an nelo ding.( Thadah na lim hi.)129. Manta pum neek kei in.( na ki mangngilh baih thei cihna hi.)130. Meiphuakl zun peeklo ding.( Zuntei ki vei thei.)131. Mi anneek laitak va pai kei in.( Mi in uisan hong ci ding hi.)132. Mi gensia peuhmah kei in. (Nang zong hong ki gensia ding hi.) 133. Mi ginalo te kosia peuh mah lo ding.( Eitung hong tu thei.)134. Mi huan sungaa anteh theipuam ahong piakloh pi in lawhsak kei in.( Guta na

suak taktak ding hi.)135. Mi inn hita leh lo hi ta leh halsak kei in.( Ki inn mang thei hi.) 136. Mi inn-aa na hawh teh, innteek pa tutna ah tu kei in.( Pil hong sa lo ding hi.)137. Mi inn na hawhteh, kongkiu/heemnawl/ kihiil masa in.( Phalna ngetna leh om

omlo theihna hi.) 138. Mi kau nei in ko theilo ding. ( Mi tawh thu neihna suak thei hi.)139. Mi khuai muhsa laaksak kei in.( Mi tawhy thu ki neihna hi. )140. Mi maiah cil mawksiat lo ding.( Mi gina, mi ki cian lim lahna hi.)

97

Page 98: Laaitui Khua Leh Ngeina

141. Mi mai ah naap niit nuainuai lo ding.( Mi thupi, mi dan nei cihna hi.) 142. Mi maingat kawmin kam humlo pi’n khuhkei in. TB leh buukkhuh natna ki

lawhthei).143. Mi maiah veih sang theilo ding.( Mi ginalo te dan hi.)144. Mi melsia te ko theilo ding.( Ih ko te tenpih thei or ei tung hong tu thei.)145. Mi nakhat peuhpeuh guksak lo ding.( Gamtat hoihloh na hi aa zong liau ki

tuakthei lai)146. Mi na kholhsa an nekik kei in.( Aakpi’n na tawh hong tu ding hi. )147. Mi na khutmekawwk in kawk kei in. ( Nang na khutme lii in hong kawk ding

hi.)148. Mi ngawi dawhna aa a kia ngasate matsak kei in. ( Guta te pianzia hi. ) 149. Mi nih kiho laitak tuhkhia kei in. ( Mihai hon ci ding hi.)150. Mi singhaamj(singhalh) guuk saklo ding.( Haansingin ki mang thei.)151. Mi tawh lo ki galsai in lokho kei in. Hauhna, kaam lal thei)152. Mi tawh na kiho leh a kam en gige in,( Miciimte pian daan hi).153. Mi tawh na lo kigii uh keeek kei in.( Zawn leh cihmawh ki patna hi.)154. Mi thangsiah na aa a awkte suut sak kei in.( Guuktaak ki patna hi.)155. Mi van na kawm leh hong kan main piakik pah in.(Hong kawm nuam den ding

hi.)156. Mi’n anne ding aa a hong sawl leh mangpah lo ding.( Uisan hong ci ding hi.)157. Mi’n zu hong hawh aa na teepsak leh, leihkik sak teekteek in.(Ki husam thei hi.)158. Mi’n zukhaihsa ahong piak leh, a tungtham bua masa inla, tuateh dawn pan in. ( Zawl-ai/ bumhna te atung ahih kei leh anuai a om ahih manin, a laaizang bek kidawn leh ki suakta thei cihna hi.) 159. Miphaak site kuasah sa khangno te in ne lo ding.( natna in lawh thei).160. Mi poite ko in simmawh lo ding.(Pasian in hong awiilo ding).161. Misi galna aa a ki ngaite ki teenglo ding.(Nupa kitullo ding cihna hi).162. Mite na kawm ding phallo kei in.( Ki khansih thei hi).163. Mite vaang el theilo ding.(Ei tawh ki el lhawm thei cihna hi).164. Mo laak na aa zu, khangno sabeng njuam ten nelo ding(Muiliim lo, sa manthei

lo cihna) 165. Mothak in ama kenh sa nelo ding(Ki niamkhiat, maizum lim lahna hi).166. Mothak in zasan tam meh theilo ding.( Migi ding lim lahna hi).167. Muh peuhpeuh ne pahpah lo ding( Guihtheih khamtheih guu om thei).168. Mual na suahteh hemnawl masa in( Dawite na taai ding cihna hi).169. Munphiat aa ki saat theilo ding( Ki kaamsia thei).170. Na ankuang nuak theilo ding( Na kaamsia in na zawng ding hi).171. Na ci baan siat kei in( Ki cinlohna nam khat hi).172. Na kam leh na naak humlo pi in, mi maiah hehchiai kei in( Mi haite daan hi).173. Na khuhteh mainul in na kam humin ( Mi thupi te pianzia lahna hi).174. Na khutaa an na neek leh mi maiah na khut sing kei in.( Min hong kih ding hi).175. Na lawmgual te mah lawm ci in( Mi lakah pilna lahna namkhat hi).176. Na nau’ gual te nau mah ci in(Itna lahna hi aa, mipil daan hi). 177. Na nu’ gualte nu mah ci in(Mi’n mipil hong ci ding hi). 178. Na pa’ gualte u ci kei in(Mi’n tagah hilhloh bang hong ci ding hi).179. Na pa’ lawmte pa mah ci in(Nu leh pa zahtak aa pahtawi na hi).180. Na pa’n pa a cihte pa mah ci kei in.(Hai ki latna nam khat hi).181. Na pa’n pa a cihte pu ci in.( Na pa tawh kiguallo hiteh).182. Na pi’ gualte nu ci kei in(Mi’n mihai hong ci ding hi). 183. Na pu’ gualte pa ci kei in( Na nu leh na pa selpho na hi).

98

Page 99: Laaitui Khua Leh Ngeina

184. Na sa-ik leh mi mai pan ki hem in(Mi’n muh thadah huai hong sa ding hi).185. Na sawm-giahna ah zun teh theilo ding( Sawm zunteh ci in min sia ding).186. Na tate hoih sicia, pil sicia ci in( Hoih in pil takpi ding hi).187. Na tate mihai ci kei in( Hai takpi ding hi).188. Na theihlohte mi dot ding zum laak kei in. Pilna a ki taw mah ahi hi).189. Natu, na ding zongin ngaihsun in( Khial ngeilo ding cihna hi).190. Na u gualte lawm ci kei in( Nu leh pa hilhloh ki latna hi).191. Na zaak khempeuh gen pahpah kei in( Mi muanhuailo lim lahna hi).192. Nahtang peeng nelo ding( Na tate peeng thei kici hi).193. Nausuahna hang aa si numei kawsah sa numei te in nelo ding(Tuahsia thei)194. Nauluai a hawmpi aa veilo ding( Naukha lau thei cihna hi).195. Naupaai aa suakkuan numei khual zinlo ding(A suahhun saupi kipelh ding)196. Naupaai laai numei in manta meh nelo ding( Naungeek’ taw vom thei) 197. Naupaai laai numei in zawngsa nelo ding( Naungeek a mul tam thei)198. Naupaai laai numei singkung kahlo ding( Nau meidawwi kha ding).199. Naupaai numei in a lupna khello ding( A nausuah hun ki pelh thei)200. Naupangin aak gilzial nekei in( Gam lakah khaugui palsat lahthei, tuantual lua

ding). 201. Naupang in aaksin nelo ding( Ki meidawi thei)202. Naupangin buisa nelo ding( A kahngual phazolo ding cihna hi).203. Naupang leh zawng a omkhopteh,’Hong petin teh,’ cikei in.( Pet takpi ding hi). 204. Naupang lumlaai, khetawh kaantanh thei lo ding( Khan ding zahaa khang theilo

ding). 205. Nga-guu deng aa na kuan ciangin, sunaan meh pua kei in( Nga tam kima thei

zaw). 206. Niik leh puan zusa peh / a kangbaang te nupa kop nungta laaiten zanglo

ding( Nupa ki khenna leh tuahsiatna lian lim lahna hi).207. Niiksia thaupuan aa zanglo ding( Thau muiliimlo in sa man thei lo)208. Nu leh pa lungkim sak in( Leitungah mi nuamsa na hi ding hi).209. Nu leh pa thu amngin( leitungah na khan sau ding hi).210. Nuak ngei kei in.(( Na nuak leh na citungah siklik hong po ding hi) 211. Numei in salawl ne lo ding ( Siam agaat ciangin ccip theilo ding).212. Numei nausuak thak te’n siam baangin gaan theilo ding( Naukha baan, gatnelh

thei)213. Numei ten tuga heiga tutphah aa neilo ding.( Nau suak lah thei).214. Nungak lai ten taamnaai tumlo ding(A niin uh tam pailua kha ding)215. Nungaakno laai te in sam tanh lo ding(Samtanh na in khuaval na limlah na hi).216. Nungakte in tuuciilsa in anne ding( Agil uh neu in akawng uh geekding cihna)217. Nungakte kaalkaa sa aa tulo ding( Kaalkawm ki dawk thei cihna hi).218. Nupa kima theilo ding( Pasian’ deihloh na hi). 219. Pa tutna ah tate tulo ding( Pa zahtaak na leh pate nungta laai cihna hi).220. Psal veilam ah azi lum ding( Numei pen, pasal veilam naakguh cihna hi).221. Pasal puan baanna ah numei puan baanglo ding( Pianzia kitheihna hi).222. Phalna ngahlo opi in mi lupna khanah luutlo ding( Mi ginalo te tatazia hi).223. Pheituam, niik leh khedap te lukhung lamah koihlo ding( Ki kamsia thei).224. Pute kongmai santakah tuute teenglo ding( pu leh phungkho ki neh zolo)225. Sakhuak ne kei in.( Na naap tolh den ding hi). 226. Sabeng ding aa kuanten, pausia theilo ding. ( Sa ki man lo thei)227. Sagil bawl thanuam in.( Sungte mai mu ding cihna hi).228. Saguhngeek nelo ding( Ha zel thei)

99

Page 100: Laaitui Khua Leh Ngeina

229. Sailii aa mi kaaplo ding.( Vasa ki man theilo).230. Sakal ne lo ding( Mi lampai ki phazo lo).231. Sakhi, sazuk, sazaa lu kikheuh nailo maiah tulo ding( Cilbu mutpuak thei)232. Samuuk nedah in.( Samuuk nete naptui kaai den thei).233. Saseng leh(putu) aa ki ten hoihlo.( Ki cidamlo, ki kamsia)234. Sasin neek ki dawmin.( Sasin nete teekbaih thei).235. Sazaa leh lawikaangte lungtang ne kei in.( Ki lungtom thei cihna hi).236. Sialkhum kua na tawh ciangin akhung lam ah omlo ding.( meihol suak thei).237. Siamnuaiah lum kei in.( Na khang thei kei ding hi. 238. Sihna lo buangah lapi kisa lo ding.( Kisi takpi thei).239. Singhang na vei leh, singkang lom khai in.( Singa na vei dampah ding).240. Singhang sing ansing ding aa tomlo ding.( Singhang ki vei thei).241. Singkhuah a bullam pan na cih leh( Ki lung ziingthei).242. Singno na suan ciangin nitanna lamah omkei in.(I liim tawh ki suankhawm thei) 243. Sual duingzui in lum kei in.( Misite ki sial dan hi).244. Suang tawh mi inn deng kei in.( Gitlo na hi aa, mi tawh thu neihna hi).245. Suang tawh eek siak kei in.( Suangin hong aat thei).246. Suangtaat tungah tu lo ding( taw ah meima gilo po thei).247. Taaksing tangpo phuk kei in.( Ki inn mang thei cihna hi.).248. Taangpi tot lampi khaaktanh saklo ding.( Nuntaak na hui ki tat thei).249. Takuunsi( nausuak tuung site0 inn ah khangnote zanhaklo ding.( Aman lawhin

sithei) 250. Tangmai um leh maino te kawklo ding.( Muak thei uh hi.) 251. Thallam cil siat theilo ding.( nang tung mah ah hong tukik ding) 252. Thang na vil teh leh villo ding.( Dawisia kausia tawh ki tuak thei).253. Thau leh hiam khat peuhpeuh tawh ki ngimlo ding.( Ki khutkhial thei). 254. Thauvui sukna ah, numei pasal thu vai tawh, ciamnui theilo ding( Thauvui

phalo thei, sa ki manlo thei, khut kikhial thei.). 255. Theinuun saattanh lo ding.( Ih nute nawi zu kangbaih thei).256. Thusiam tawntung in( Mite nang tugnah hong thusiam ding uh hi).257. Tual that kei in. ( Ki inn amng thei hi).258. Tuga tawh mio saat theilo ding.( Dawi in ei honglehsaat thei hi).259. Tuga, heiga leh ciangte lampi ah kaai lo ding.( Sikha in zui thei).260. Tui laakna tuizawlkaa ki khaktanh saklo ding. ( KI kamsia thei hi).261. Tui sungah cil sia theilo ding.( Mukah meima gilo om thei hi).262. Tuikhuk tawhthak na ah, galthu, zawlthu, sathu sihna thute gen theilo ding.

( Tuikhuk tui sianglo ).263. in cidam na pialo thei cihna hi).264. Tuilii sungah zun leh eek tha theilo ding.( Kheltat na hi aa, ki si baih thei hi).265. Tuinaak tuizawl leh luitui luangte muk tawh huuplo ding.( Muk meima thei,

naak sungah liit zong hong tum thei). ).266. Tuinaakah zun leh ek thathei lo ding.( Tui in mihing nutakna hi aa, siatna

khempeuh in beel thei).267. Tuul tuh kei in.( Ki khan sih thei hi).268. Tutang suangtaat tungah taatlo ding.(Lo khawhteh a kitaat kawm hipah hi).269. Tuuklaai aa khualzin khualak vak ten, lukhu keng ding.( Guahzu thei hi cih

theihna hi).270. Uiphuk mawk that kei in. ( Nute dammawh zawngkhal thei hi).271. Uipi gaai a kawng saatsak lo ding.( A ta tawlh kha ding hi).272. Uisan thei lo ding.( Min hong gimneih hi).

100

Page 101: Laaitui Khua Leh Ngeina

273. Uisante tawh ki khawl ken.( Hong lawh kha thei hi). 274. Ulian tawh ankuang na uumkhop leh, sawk masa kei in.( Gamtat hoih lahna hi)275. Um keu liang lampan an nelo ding.( Galte kha in khem thei hi).276. Unau ki nuphal theilo ding.( Ki suun thei, ki mangmawh thei).277. Upate zahtakna pia den ding.( Pasian thupha saan na hi).278. Vaiciah nunung hong kisap leh dawng ke’n.( Ngalkhuahang khetbuk tawite hi

thei)279. Vaikuan ciangin, vainung kei in. ( Ciampal tuak thei.) 280. Vakhaat lua kei in.( Thadah na zawntatna in hong lawh thei).281. Vakhu nupa bang vevua.( Nupa kiho thei, ki thutuak ding cihna). 282. Vakiangsa ne kei in. ( Ki zawgawp thei hi).283. Vankawm na mansak, na ki siatsak leh lohkik in.( Thumaan lahna hi).284. Vankawm te hong ngen ma in pia in. ( Hong kawm nuam den ding hi). 285. Veih mawk sansan lo ding.( Mi lakah ki tehin ki ami zum thei hi. Veih a suah

leh taikhia aa sang ding. Mi kician te gamtat na daan hi).286. Vengte logi keeksak lo ding.( pasian theihna hi).287. Vok sankuang sungah zuntha kei in.( Numei leh pasal van meima in damhak

thei hi).288. Vok-huuk na bahteh khe tawh sui theilo ding.( Gaai theilo ding).289. Vok muksa ne kei in.( Vok in hong pet thei ).290. Zawlthu ah, vompi sahangin ki ciam theilo ding.( Taangtung takpi thei hi).291. Zehtang te’ zeh na phi kei in.( Zehtang ten hong gaam thei.)292. Zin leh leengdo siam in.( nang zong min hong tuaci bawl ding hi).293. Zing lohong ding aa na lol leh, lokhung pan awngmasa in.( Dawi leh ganhing

gilote na taai ding cihna hi). 294. Zingutng aa vakiang haam hoihlo.( Misi ombaih thei cihna hi).295. Zingan nitaak an neek hun maan ding.( Thusia lasia, patau kaangmei in lap

thei).296. Zingsang thekhuan ma teitei in tho in.( The in hong khim thei).297. Zo ankuang aa na sawk leh mimai sawksak kei in.( Guktak na nam khat hi). 298. Zu na teep aa na dawn a hi zongin, valhpah lo in muanphot in.( Zawl-ai leh

bumte zusungah om thei ahih man hi). 299. Zuauthu gen kei in.( Mi in hong gimneih ding cihna hi).300. Zupeng in mi saat kei in.( Zu lung ki veithei cihna hi).

(b). Paunaak . Hih Paunaakte in Laaituite phuahsa cih zong ahi tuankei hi. Ahi zongin Pau- naak ih cihin mihingte nuntak na ding aa lam hong lak, a siate tawh ih kipelh theih na ding leh a phate ihlaak ihpom ih zuihtheih na ding aa lam hong lak ahih manin, phat tuamna a hong pia thei kampau te ahi hi. Tua ahih manin tua bang kampaute tawh ki zui aa Laaitui tate in a nuntak pih theihna ding lametna leh ngim na tawh aa a hong ki suaksak ahi hi. 1. Ahang bei leh ahang piang.2. Aimit deh bang3. Aisa api pheipai, ano zong pheipai. 4. Ak bang aa muhtawm ne. 5. A kellu phum ki dawk. 6. Ak gul mu bang. 7. Ak ihmu bang.8. Akno tuita bang.

101

Page 102: Laaitui Khua Leh Ngeina

9. Ak-op tuakkhia sangaak tuak.10. Akpi nawi hawm bang. 11. Akta duhgawl ki lawhkhuph12. Akta mangkuan ki tutu.13. Asi masa puantuam tang.14. A sisa sisi, minncimh bang cimhcimh.15. Baaibek zingtho bang. 16. Baak bangin. 17. Baak vaitung bang.18. Bawmta gal suak.19. Belto leh khuai sawk. 20. Boihin ka mei atung ding ci in a zunzun leh tom semsem. 21. Bui phaakkuan aa tawp.22. Buipi leikei bang. 23. Buipi suangzawl tuakbang.24. Ciahkuan baal em.25. Ciamnuih gal suak.26. Ciampal tuak bang.27. Ciimnuai aa sa kibah, Geltui ah ki thuk.28. Dahpa khuang neih bang. 29. Dahpa lo khawh.30. Dahpa taptungkalh. 31. Daideek bang.32. Deek aa tuktum zong gal suak.33. Deihteel a vaal.34. Duh leh phaak ki iim mawh. 35. Duh omna leh ngaih omna36. Eek nusiat bang.37. Eek tam,lua vokin gailo. 38. Galhang gal aa si, sa hang sa aa si.39. Gallu kihta gallu tuak. 40. Gal phawn kuan leh matut kuan.41. Gilpi leh sakhau.42. Gip zong leh khuai zong43. Guapi kui tunglua, paak tawng thei. 44. Gul a tum si omlo. 45. Gulhik cil geh bang.46. Gul in, ka mei hong ki siik in ken tu leng. 47. Hakaai pahtaak lungheng. 48. Hausa khualzin bang. 49. Hausa sialmei let.50. Hausa’ tel in tuikuang baan. 51. Hausa’ thu leh naupang’ thu.52. Hawmsiam nungta, nebum a si. 53. Hik tamlua thaklo. 54. Humpi cimawh in piaunel a veih pek in baak. 55. Ih mumu, zawn phut.56. Inngua hahlo gamgua hah57. Inn hal leh tual that( Inn mang thei).58. Innsial leh gamsial

102

Page 103: Laaitui Khua Leh Ngeina

59. Kaalzaang sawng tuak ding mahmah ki kihta. 60. Kamkei laang tah ci aa, sangaak laang. 61. Kamsiam ngai dah omlo, lamphei tawn dah omlo. 62. Kamsiam sial lei saang, kamsia siallei liau. 63. Kau nei ki sungsia. 64. Kauphe in a sih na ding kungmui zuan.65. Kawl aa tawksa zong ki ngak.66. Kawl leh Zo zong tuidam aa ki ho.67. Kawlmang thu, aakpi in phiat. 68. Kawlzawng naai puanten tawh ki pan. 69. Kei leh phalbi zuau ngeilo.70. Keen hang keen aa si, tui hang tui aa si. 71. Khangual bawl in ki mang zolo, ei leh ei ki bawl in ki mang zo bek. 72. Khaankha-mang bang. 73. Khaankha mang zong siah dong. 74. Khansia thuhnop, khanpha thuh hak. 75. Khat lah ka tem, khat lah ka paai. 76. Khat vaangin mi za taai. 77. Khatvei simsing paak, khatvei zosing paak. 78. Khat zunteh sawm bup in thuak.79. Khau saulua ki kai-awwk. 80. Khauhthi kisia bangin. 81. Khawhsa ngak bang.82. Khuai lal bang.83. Khuaphelep bang. 84. Khuapi guahzu sataang kaang. 85. Khuapi guahzuk ni, lo zonglo ding.86. Khuata ki thutuak khua kua in zolo. 87. Ki aakgual khen.88. Ki beh ten, samal ki hawm theilo.89. Ki kausi phum. 90. Azuu avaa in zong a gawl uh tang buang hiven. 91. Komkim bang in nung leh ma sutuah.92. Komkim zong ta pasal sagih nei in nuakik. 93. Lamkaa lai aa ding bang. 94. Lamlui leh lawmlui ki gilh lah.95. Lampaam siikkhial lo omlo. 96. Lamphung leh pute ki neh zolo. 97. Lamtung leh pute ki tawng mawh.( Sahang leh pute kiko mawh) 98. Lamtom tawn nuam kum kua aa tunglo. 99. Lawi kenkia bang.( Ging luapluap) 100. Leeiba leh sakha tungnung ngeilo. 101. Leei leh ha zong ki pet. 102. Leei nei, leei taan. 103. Ling khei khiat bang. 104. Liit tawh kibang.105. Lo zon khilh kum khat, zi/pasal zon khial khantawn. 106. Lukaang ding luvom suah. 107. Lungme thah lah bang. 108. Lung nuntak.

103

Page 104: Laaitui Khua Leh Ngeina

109. Lu seel leeng taw dawk, tawh seel leeng lu dawk.110. Lu-sumh zong bingtong ah zom.111. Maitang singhawng belh bang. 112. Maak pillua leh guaphel khauhlua. 113. Mang aa tui dawn abng. 114. Man nailo aa tulguang.115. Mei-aam siik khak leh neu lawm ngaih. 116. Meigong lung leh sa zaantaa.117. Meigong tangak, pasal deihkik in a tate tawngtawng, akpi tuikik nuam atate tutu. 118. Meigong zi zon. 119. Meimaa lo ah tho tulo. 120. Meimaa lo buang a lian ki deih. 121. Meikhu lian zaw zuan. 122. Meikuang paisuak. 123. Mihing leh paapo.124. Mikhut aa gul man nuam. 125. Miiksi kua holh bang.126. Misi vaikhak bangin. 127. Miimzang aa sial kai nuam. 128. Mittaw sial khau let.129. Mothak leh sial zin.130. Mothak sakuang uum. 131. Mothak zummawh zasan kuang kaai. 132. Mual khawl masa teektang. 133. Mualmong aa meikhu zong nuamtuam. 134. Mualmong et bang. 135. Muante belh leh Phaibuuk belh. 136. Muan zong muanloh suak, muanloh zong muan suak thei. 137. Munphiah thakin niin huai.138. Muhloh su ki lei bek. 139. Muui zaang lua ki peisat.140. Muupi aa et lai va-aak suak. 141. Muu vanlaai in a kuam huu.142. Muu vaanlaai in a tui khuai ngeilo. 143. Muu vaanlaai suaksa nahkhok suak.144. Nadaak kaangin Kawl lawh. 145. Nahkia kawiin nahkia kaai.146. Nahkok musii suak.147. Nahkok ta vaak bang.( Anu ne lumkik)148. Nahpuah peuh zu, niiknuai peuh su. 149. Nahtang bul ah khuai phullo, Sakhi sansa vomkik lo. 150. Nahtang zong phung khat aa po khiil ki nei.151. Naakpheh khaukhih bang.152. Namtom hauh leh beelta phul,153. Namtom hauh leh tuita khanh.154. Namtom khan leh ngalhawk khan. 155. Namtom ta leh lamgei aa sing po. 156. Naupaai leh thaltang paai. 157. Naupang paak deih bang. 158. Nau zaw eektumh pua lah.

104

Page 105: Laaitui Khua Leh Ngeina

159. Naupang thu leh hausa thu.160. Neek ding aa lah su, paih ding aa lah sa. 161. Neekloh buanlawh. 162. Neeksa tha lawh. 163. Neek zahtak lo kuamah omlo.164. Neenee puuksi omlo. 165. Neu thu mangmawh. 166. Ngaalhawk khan. 167. Ngal hapaak sa tumkik lo. 168. Ngaltaak muan luat ki tan thei. 169. Ngapi ngano in ki vaak. 170. Ngawng tah leh tah, khau tah leh tah. 171. Nu’ leh pa’ thu manglo, a nahlawh peeklo. 172. Numei gilo, aak-eek kawi nuihsan. 173. Numei gilo, meikhuah aam tawi. 174. Numei hangsan leh akpi han. 175. Numei hangsan akpi kihta. 176. Numei hangsan, singkhuah do, pasal hangsn saliang pet. 177. Numei hoih, phung huai, numei gilo phung khen. 178. Numei hoih in phung khui. 179. Numei in paallai nei, baalpi in to laai nei. 180. Numei khua leh sakhi khua. 181. Numei leh singkaa kamh lo. 182. Numei meisak aa mawh, meikhang aa ki ciam. 183. Numei naupaai, galtuam do ; pasa lo vaat gal tuam do. 184. Numei phung kawm. 185. Numei suutpom aval omlo. 186. Numei thadah kungmui tu, pasal thadah tangzaang deng. 187. Numei thu leh sialpi kii. 188. Numei vaakhaat in thusia mu, vokpi vaakhaat in singkhuah tuak. 189. Nunghei lo aa veihpeek. 190. Nupa ki thutuak khua khat in zolo.191. Nupi gilkial bel keek, pasal gilkial loma keek. 192. Ommun theihloh tungsial aa bia. 193. Paihte khuanung pil.194. Papaak khawl tuak.195. Pangpaleek bang tungnun ki tuh.196. Pasal gal tuamdo. 197. Pasal tup leh ngaltang tup.198. Pasan sial neek bang.. 199. Pa that tokhom guan200. Pau tumteeng lo, puan tumhten. 201. Peng Lam ci sel.202. Phalbi mangmat. 203. Phalbi ziing aa khepi suih na diak.204. Phialphiah bang aa meikhu lian zuan.205. Phim leh khau bang. 206. Pil neek tawm, lol neek tawm. 207. Puansia thuap leh teeksia thoih. 208. Phuluum phul bang.

105

Page 106: Laaitui Khua Leh Ngeina

209. Phuluum phul na ding, leikha in petlet.210. Phung ki loklo, dawn ki lok.211. Pu lo-aa han ki tanglo. 212. Pute leh lamsak ki neh zolo. 213. Pute leh lamtung ki tawng mawh, Pute leh sahang ki tawng mawh.214. Putuu ki ciamin daai ah vagil khei.215. Putuu ki teng akkaang sa ki kham. 216. Sa aa hang sa aa si, gal hang gal aa si. 217. Sa a khekhaap zui in ki man, mi a kam pau in ki man. 218. Sacia khuai sawk bang219. Sacia nupa bang in. 220. Sagil tatlo in thu kiplo. 221. Sahang in agial zahtaak. 222. Sahang kam sung tungsa ki dawk kik theilo. 223. Sahang mei let bang. 224. Sahang pusak, sahang pu neih. 225. Sakhau kuahsa zong tawpkik thei. 226. Sakhi api san, ano san227. Sakhi in a tatna ding kuamkua khual228. Sakhi manlo, ngaltang tumh.229. Sakhi phawnkhiat bang. 230. Sakhi thau leh vamim thau.231. Sakhi tuineek in pan lehang.232. Sakhi vaupaak kham bang. 233. Sakhuai abng aa gilo. 234. Sapi amah bek lian, pasal amah bekaa lianlo. 235. Sa sung pan than piang, an sung pan nget piang. 236. Sazuk haan.237. Sazuk kii puak. . 238. Seng phan aa, bawmsuah. 239. Sialcing thdah, naucing gongsan.240. Sialeek deenkeek bang. 241. Sial eek tam.242. Sial khekhaap aa tui vuung zah. 243. Sialkop gosa zong nuakik thei. 244. Sial nupa zong sihkuang(ziltui) ah ki liat. 245. Sial tatnua aa sialdaai kai. 246. Sialvom leh sialvom, sialkaang leh sialkaang ki ngai. 247. Siampi lo aa khua ki saat mawh. 248. Siamsin na leh vakiang bu. 249. Si leh ihmu hamsia. 250. Si leh hing kimu bang. 251. Sih lah lel, hin lah lel. 252. Sih zuan bang. 253. Simbeng sihna ah zong si taak. 254. Simbeng zong kim ciitciat tangzaang ki guan.255. Sim zawng in, zozawngkuh ko. 256. Singdang saat leh su pheiluuk. 257. Singkung kahlah tawpkik, mo lei lah tawplo. 258. Sing lailaak leh mi laailaak haksa.

106

Page 107: Laaitui Khua Leh Ngeina

259. Singa taang in gua. 260. Sumkuang in alii zuan, numei in amaa nawt261. Suangthuu teeng aa thu neih. 262. Suangtum tuuktuuk, tuipaan kaailo. 263. Sum unau, sum pata omlo. 264. Taang aa si Kawl in kah. 265. Taanghaam lai bang. 266. Taangham nisa bang. 267. Taangpi leh hei lung heek zo omlo. 268. Taangzaa mimza aisa zong nuakik. 269. Tagah nawi muh. 270. Tagah nuamsa gawldawn aa tuang. 271. Tagah veih nuam peek. 272. Tangteel sihtanh bang. 273. Tanu pahtaak zawlgaai. 274. Tapa hawmthawh tualgal suak. 275. Tapkual han.276. Teekkuan ta neih.277. Teengkol pangkhial, tuitaw tung. 278. Thadah aaktuam siah.279. Thadah pu ten teeng. 280. Thang Ho leh Lian Do te unau zong mimtang taanghtang phelhawm. 281. Thankik hasia paih. 282. Thankik za-eek bah bang.283. The bang aa khuangkhuang. 284. The bet khiat bang. 285. Thu neu zong thupi suak thei. 286. Thu nung theih leh sazaang kaap val thei. 287. Thupha(hoih) deih leh sazaang kaap288. Thupha in kongpua a pial ma in, thusia in kuamkua khum. 289. Thu saulua eek tawh ki zom thei. 290. Tui buasa ki luakkik theilo. 291. Tuikia adah man aa nui. 292. Tui leh nga bang. 293. Tuipi luang dialdial in luangkua taai. 294. Tui sung aa pau ki bang. 295. Tui sung aa veih san zong banglo. 296. Tuu nai lo aa khe khuang nuam. 297. Ui-eek pua bang.298. Ui in a luak nekik. 299. Ui leh keel bang. 300. Ui meei kaang bang. 301. Uimeei kawisa ki tang sakkik thei nawnlo. 302. Uino maivil bang. 303. Uino suktuah bang304. Uipi misi ne bang.305. Uipi vak zong nuamtuam. 306. Uipi a neekna ah zual. 307. Uita leeiko. 308. Uitui khulo aa sa.

107

Page 108: Laaitui Khua Leh Ngeina

309. Uitui ki buaksuah. 310. Uumgui ah maai gahlo, maaigui ah uum gahlo. 311. U si nau nuamtuam. 312. Va-aak cinghkam sakhau taw aa pua omlo. 313. Va-aak utong kineih bang.314. Vainung guahsia in lap. 315. Vakhu tuii bang.316. Vaphual mola bang. 317. Vaphual zivaak bang. 318. Veih paipai ek in zom thei. 319. Vokkhial gamta in vokpi kuunngak suankhia320. Vompi halung vei bang. 321. Vompi sahawm bangin. 322. Vompi taang kham bang. 323. Vot si dawn bang. 324. Zaangsial in zong a pianna Khumvum enzel. 325. Zawhngeu eek phum bang. 326. Zawhngeu eekphum bangin. 327. Zawhngeu ta neih bang. 328. Zawlgai masa in zawlgai nunung ko.329. Zawlmit ki khatlo, logam mit ki khat. 330. Zawlngaih leh khenuai meikaat. 331. Zawlta leh bikha boih baih. 332. Zawngbiang neih bangin. 333. Zawng ha theilo, zawng ha hilh. 334. Zawngin ama tawkheeng mulo aa adang te aa’ ko sak.335. Zawng khelbai khat thu in zawngza ta. 336. Zawng khuaah hawh zawng neek ne, kii khuaah hawh kii neek ne. 337. Zawng lohong leh uipi sa beel cing. 338. Zawng meima neih. 339. Zawng neek, ngau in thalpu.340. Zi hing mak leh tuagal thah. 341. Zing guahzu leh makthak si. 342. Zi thak sih leh zabeel tap.343. Zuau in a khaap tawn. 344. Zu hawm hampha, sa hawm hamsia. 345. Zu in zong a gawl sihpih. 346. Zum leh sailii aa si omlo. 347. Zupikua kawi kua in kawi348. Zupi tamlua khaklo.349. Zusa bang aa phih tuamneih. 350. Zusa taai nua aa zawhngeu khanglo.

(c ). Kampau ciinhuaite(Quotable Quotes) Hihbang kam paute in, tom, kim, cing leh bunh mahmah ahih manin, mite in ciapteh nopsa in, ki puahthakna, ki lamthakna aa kipan nuntakpih theihna ding ahi hi.

1. Ki pawlna khat peuhpeuh phuat dinga haksa kei veh aw! I tawntun ding hiveh a ollo!

(1986- Zangkung Gualnam Beh Donghhuu ki pawlna ding kikupna aa agen

108

Page 109: Laaitui Khua Leh Ngeina

thu pan. Pu Pau Za Mung.) 2. LSTin, sum deihluatna in mawhna hi, kici nave’n; sum deihlohluatna in haina

namkhat hizel hi.( Na pen, langlak luat ding hilo ahihna a genna pan. Pu Pau Za Mung)

3. Amah leh amah a ki phatluate in, a khantoh theihna ding zahin a khangto kei zaw hi.( Banghang hiam cihleh, amah tuateng tawh lungkim zo ahih manin, hanciam luat ding in limngaihsut nawnlo hi. Pu Pau Za Mung )

4. Zato deih mahmah in ngahna ding i hanciam hi. I ngahzawh ciangin, tua sungah mi cina a nisim in dim kinken lehlah, i tupna a taangtung a ki cithei tuankei zel hi.(1989- kum Laaitui in Station Hospital a ngah tungtaangin, khuazaang kikhop na aa a genthu panin ah. Pu Pau Za Mung).

5. Na khanghaam’ zawh ciangin, na dammawh aa na guigawk ngam ngap-ngeii kei ding leh, na khangno lai-in cidam na tawh ki sai thuguipite zuihzawh ding hanciam in.( Cidamna ding tawh kisai thu kikupna aa agenna pan- Pu Pau Za Mung)

6. Ke’n, mi siatvat vat aa, kei hong ki siatvat ngeilo, a ciding kua om ahi hiam? ( 1997- kum, Zomi Innkuan(Singapore) aa Chairman, Social Welfare a seplai in ah, khatvei pawlmite khat a innlam ah a nu asih tungtaangin, a kuamah peuhin siatvatna piak ding a hanthawn hi. Siatvatna tawh kisai sumki dong ziikzeek a hihmanin, akua akua in haksa sain kiphun ciipciip hi.Tua tungtaang in, hihbangin agen leh, siatvatna tam ki ngahbel zawlai sop. Pu Pau Za Mung).

7. Mawtaw hawl siamlua ingh ci’n, ki muanglua tuan ke’n. A siamlo khat hang in zong ki tuahsia thei veve hi. ( Singapore aa mawtaw hawl tawh kisai thu kikupna khat aa a thugen na sung pan).

8. Hih leitungah, Zomite in, hunmaan ding bek tawh, mi i demthei/zolai bek hi. ( Kikhopna khat aa hunmaan na ding thu tawh kisai thu a genna khat aa a thugen na sung pan).

9. Mangkam leh Manglai theihna in pilna kicin na hileh, Mangkangte in asin ding a om nawnkei ding hi. ( Mangkam leh manglai siam ding tu hun bang deuhdeuhin thupi seem’ hi. A hizongin, kimkhatte in, Mangkam leh Manglai ( Devine or Holy Language) bang dan in la liang uh aa, pilna tawpna peuh sakha uh hi. Pilna tawpna ahih nuam leh, pilna ding ki patna ahih zawkna a gennopna pan. Pu Pau Za Mung )

10. Genbek tawh khantohna taangtung pahpah hileh, eite sep ding a om nawnkei ding hi. ( 1984- kum Laaitui aa a ciahkhat in, khuzaang aa Rural Development tawh kisai ki khopna ah a thugen na sung panin- Pu Pau Za Mung).

11. Khansauna mah ki uuttek hi. Ahih hangin, tu aa ka nuntak nasa tanh nungta lai dingaa, ka tuaksa teng thuakkik ding hong ki cileh, ka ngapnawn keizel hi.( 2001- kum a Birthday aa , Zomi Innkuan( Singapore) aa a thugen na panin- Pu Pau Za Mung).

12. Donghhuu kipawlna in, a thunial haat leh a langpan nilohaa, kisam a salo keekte pawlaa ding mah a hizaw na a gen na pan- Pu Pau Za Mung). (1989- kum, Gualnam Donghhuu ki pawlna, Zangkungaa ki khopna khat ah, amau a maikaite aa ding hilo zaw aa, thunial haataa kikhopna khawng aa a

109

Page 110: Laaitui Khua Leh Ngeina

hong kihel zolote aa ding ahih zawkna tawh kisai a thugenna panin- Pu Pau Za Mung )

13. Zomite’ ki khopna (meeting) ah, a hunlap in mi akim leh, tua meeting’ ngim na i 50% a ki zozo bangin ki ngaihsun thei hi.( Zomite hun i maan zawhngei hetlohna leh meeting kah ding awlmawhlohna te a gennopna – Pu Pau Za Mung)

14. Ka ngah ka lamet thupha in cihtham kei; ka ngah ka lamet ngei hetlohpi thu pha tawh tehna in, acih thamkei hi. ( Laaitute’ Station Hospital ngah ding nihvei tak meihola suak( aborted) hi. A ki ngahzawh ciangin, ki taisuahkik dektak leuleu aa, sahang’ kam sungpanin ngahkikna ding a ki hanciam leh, ki gualzawh bekthamloh,, tup aa zong a ki neingei beekloh, Khai Kam College lamna ding Kantalaih(Contract) kingah beh hi. Tua tungtaangin, “ I went out to seek for VIRTUE. I din’t find VIRTUE but found GLORY at the end.” Napolean Bornaparte II (Gothe) cih ka phawk mahmah hi. – Pu Pau Za Mung)

15. Pilna, siamna leh hauhna tawh i Zo ngeina puahzo hi lehang, leitung ah a hoih penpen ngeina( The Most Superior Culture in the World ) hiding hi, ka cingam hi. ( 1st; October, 2008 ni’n, Zomi Innkuan( Singapore) Khuado pawi, Pasir Ris Park aa, Special Speech aa Zomite leh Zongeina agen na ah, i Zo ngeina in hoih, thuk in zaai a hihna a gennopna- Pu Pau Za Mung)

16. Singapore kumpi in, Budget tampi bei liangin a gamsung uh ah, nausuak atam’ theihtheihna ding in gel uh. Ahihhang, bangmah bei kullo in suakaa, kahlei tualzaang(Lift lobby) khawng leh ninbung khawng aa a ki nusiate lah a paakta tuan keizel hi.)( Ol notak aa a kingah theite in manneilo a hihna agen nopna - Pu Pau Za Mung )

17. Aangsung neihluatnain mawhna bangin ki gen hi. Aangsung neihloh luatna in ngawina ahi hi. ( A hoih bekkhat om hi cihnopna – Pu Pau Za Mung. )

18. I thanem laitakin, eimau mahbang aa thanem khat i muh leh, tha kingahpak thei hi. Tua i thangahna in tawmvei lungnopna ahong piak cih simloh, bangmah dang phattuamna a hong piazo tuankei hi.

19. Kamnial hatte a khantohna ding zah in khangto lo uh hi. ( Banghang hiam cih leh, amau leh amau hi kisak zawhna tawh a lungkim pah uh a hihhang ahi hi. )

20. Mi thahna in mawhna lian mahmah hi. Mithatlopi aa mithataa ngawhna in, a ngawhte aa dingin, mithah mawhna mah anei hi.

21. Lamdawt vive tot ding sawm pahpah ke’n! Lamzong masate’n ahoih pen leh a muanhuai penpen ding, a na zon ahi hi. (Lam zong masate in, tampi tak ngaihsun kaak aa a na zon uh ahi hi).

22. Tulai makai i cihte in, a pilbel, a siambel leh ahoihbelte zong hituan kei. A paungam, a hangngam leh adiang leh a kipeek gawpngamte hi zaw . (Tuabang hihna dingin, thaguum neihna ki tamzat zaw hi, cihnopna hi).

23. Anneek zawhta ciangin, annek kidaam ding phawkin nei pan. 24. Kum 60- ka phakin, Leitungnuntak zia ka theihloh om ke’nteh ka cihleh, ka

khangham semsem leh ka theih ngeiloh nana tam semsem. 25. Mi a tamzawte in pilna leh ciimna khentel theilo uh hi. Apil mahmah aa a

ciim hetlo a om zahkhat in, aciim mahmah aa apil hetlo zong ana omthei hi.

110

Page 111: Laaitui Khua Leh Ngeina

26. Gannaantuatna (Calculator) in, na khempeuh a aki zattheih laitakin, en! i hih leh, + ; - ; x ; a hawwmna( plus, minus, multiply and devide)na ding bek in i zangbek hi.

27. Tulai aa handphone te, a theite aa dingin na thempeuhah a ki zattheih laitak in, pawlkhate in, dawnna ding leh hona in a zang bek hi.

28. Thuhoih(Thumaan thutak) khempeuh in zaaknop kimlo hi. A zaaknop khempeuh lah thuhoih hi kimlo zel hi.(Tuciangin, thu gente leh thu ngaite in, a zaaknop dinng ciang bekmah hanciam uh hi.)

29. Khatvei ngaihsut bek tawh thu khensat dingin muanhuai hetlo hi. Banghang hiam cih leh, nitak aa ih ngaihsut, a zingsang ciangin ih deihloh zong tampi om thei hi.

30. Tate ngeekbawl luatna in, a ki siatna ding lamdawt tawnsak bang ahi hi.31. Mikhat’ phatna( pilna, siamna, hauhna leh letna)te i aki noptuampih masang

siah amah i thupit ngaihsutna ding kullo hi.32. Mikhat’ phatna i notuampih masangsiat, ei a hong neumuh, simmawh theihna

ding thu zong a om tuankei leuleu hi.33. Zomite aw, naphat( pil, siam, hau, lian) uh leh Zomite tawh a kituak dingin

ciangbek tawh hong pha un.( Zomite lakah, pha ki salua aa, Zomite a neu et, neu a salua omthei hi.)

34. Khantohna ding hanciamna in a olkei hi. Banghang hiam cihleh, a omnailo nate tawh a ki vaihawm ahi hi.

35. Pawibawl zawhna in, ki phatsak pahna ding ahi kei hi. Banghang hiam cih leh, a omsa kaikhawm aa oltak aa na sepna ahi hi.

36. Ka upmawh(lamet) a na banglo…, hih Leitung. 37. I mangngilh khial ding…, i pianna. 38. Leitungbup huam in i et ciangin, Kawlhggamin gamzawng, gamnangh bel ki

ci hi. Kawlgambup huamin i et leuleu ciangin, Zogamin gamzawng leh gam nangh bel kici hi. Tua ahih leh, Zogamin Leitungah gamzawng leh gamnangh belbel hithong hilo i hi hiam.

39. Ih kigen nazahin Zomite in Christian kician taktak hi takpi lehang, Zogam leh Zomite in i hici liangkei ding hi. (I kigen na zah aa tua upna tawh nungta lo i hihna a genna ahi hi.)

40. Mi nautaangte cinai vetkei ni!, siate beek hong ngenbaang kei limlim phot peuhmah leh, Zomite i hici liang kei ding hi. ( Zomite khatin, tua in, i siate in mite a thuhilhna zah un, amau nungta lo ahih lamtak amuh ciangin, biakna tawh kisai alung buailua ahihna, agen ngauungauu hi.)

41. Nupa ki thutuaklo, sing lehzawn( opposite direction) aa pai tawh kibang hi.( Ma sawtthei mahmahlo, mang aa taii tawh kibang, khantohna omthei kilkel lo ahihna a gennop na ahi hi.)

42. Zomite i hici zawm lawmlawm na in, i neihloh man sangin i theihlohna man hizaw hi.

43. Mikhat i nuntakna pahtakhuai, huailo cih, asih ciangin ki genthei pan bek ding hi. ( Mi kimkhat khat a neulai in a phahtak huai mahmah hi. Ahong gol ciangin, zu ne, zaa zat leh tep, lamkim lampaam ah lumthei hi. Tua ahih kei leh, guta, aangkawm khawngin ki vathei hi.Kimkhat kaht te leuleu, a neu lai in, zulhzau, guta thei a hih keileh, sangnau pang ahih leh a sia te simmawh leh zawnsak a taitai a koko te ahi hi. Ahi

111

Page 112: Laaitui Khua Leh Ngeina

zongin ahong gol ciangin, muan belh leh suanh belhin peuh hong om thei zaanzaan hi. )

44. Tulai khangnote in, nupi papi in a om uh ciangin, a tate uh bang tawh thu ahilh uh tamh ah. ( Ei, i neulai in, i sangkah na ding, kuli van pua, sumtha lawh hang. Buhciim tui tawh sang i kah hi. Tuhun aa khangnote in, mohman tawm ngahlua, meh lim keiin, niangtui bawngnawi tawk keileh, lungkimlo in phunnuam uh hi.)

45. Mitkhua-mu khatin, a mitang golna cia-bekmah tawh amut leh, tuapa in mittaw mah tawh kibang hi. (Mittang golna in, khutpi mai ciabek pha hi. Ama muhtheihna (scope) in, etziau khat bekbek in 180 degree hi. )

46. Akoi, akoi ah i tungaa, US gengenloh, Vantunggam i tungphial i hi zongin, thumaanna bulphuh aa cihtakna tawh i khuasak kei leh, khangto in nuam i sa tuan kei ding hi. (Thumaaanna i cihin Pasian maan cihna hiaa; Cihtakna i cihin, ki phasaklo, thadah zulhzaulo, ahi thute ah maizum theilo, lungkia pahpahlo, thuum thuum selo aa, mabaanh khat peuhpeuhah hanciam teitai aa hokumhmaan (displine) tawh khuasakna ahi hi. (Tu laitak, Zomite in, Leitungaa gam khangto sa aa a hau leh anuamsa tengah i tung kawikawi hi. Tuabang i hihhangin, i dan luiteng i paihtuan keileh, i ngei mah i bang veve ding hi.)47. Khuahhtii(Foldable umbrella) kisia bangin.

(Awiloh lam tata aa gamta cihna hi.) 47. Sum neihtheihna dingin, i ngahsiamna sang in i zatsiam zawk ding tawh kisai

zaw hi. 49. Mite in, i galkap bute liangko ah, aksi tamsa lua uh hi. Ken, tua ci ngaihsut

keng. Tawmsa lua zaw ingh.( Banghang hiam cihleh, amau thu aa a bawltheite leh a kawihtheite ahi uh hi.)

48. Mite in nai hoih, nai maan mah ci e!. A neihtak tak uh ciangin, a naimaan na zuih ding ngaihsut in neikei zel uh.

49. Thuhoih thumaan in zaknop kimkei ee! A zaknop khempeuh lah, thusia hi siat saapkei zel.

50. Ka innkuanpihnu kiangah,” Ka ankuangaa ka gaih lohteng, pammaih si ee! ci’n phunkha ke’n! Tua ka siittengin, ka meet ahi hi,” ka ci hi.

51. Amau hong thukkik ding lamet na tawh kuamah huhtuaklo hi. 52. Ih up leh ih muante bekin hong khemzo bek hi.53. Ka tate kiangah, “Keimah na pa un, kong thugen thuhilhte a vekpi in

ciamteh thei in, na nuntakpih pahpha ding uh lamen het keng. Keimah na pa nangawn un, ka neulai uh aa, na pu uh hong thugente, tubangin ka tel panpan bang om phingphing hi,” ci’n ka gen hi. A tate kam a vaikhak na pan in. Pu Pau Za Mung )

( Contributed by Zogam Kamkei.

112